Page 1
1 प्रकरण १
१
भारताचे समग्र अर्थिक र्िहंगमािलोकन
घटक रचना
१.० उद्दिष्टे
१.१ नवीन आद्दथिक धोरण - १९९१
१.२ सामाद्दिक सेवा-सुद्दवधा-द्दिक्षण, आरोग्य व कुुंटूुंब कल्याण याुंच्या सुंदभािसद्दहत
१.३ द्दिरुंतन द्दवकास ध्येये / उद्दिष्ट्ये
१.४ मेक इन इुंद्दडया (भारतात बनवा), कौिल्य द्दवकास आद्दण प्रद्दि क्षण कायिक्रम
१.५ साराुंि
१.६ प्रश्न
१.० ईर्िष्टे १) नवीन आद्दथिक धोरण १९९१ मध्ये समाद्दवष्ठ असणाऱ्या सुधारणाुंिा अभ्यास करणे.
२) द्दिक्षण व आरोग्याच्या सुंदभाित सामाद्दिक सेवा-सुद्दवधाुंिी भूद्दमका समिावून घेणे.
३) द्दिरुंतन द्दवकासािी ध्येये समिावून घेणे.
४) सरकारच्या मेक इन इुंद्दडया (भारतात बनवा) आद्दण कौिल्य द्दवकास कायिक्रम याुंिे
द्दवश्लेषण करणे.
१.१ निीन अर्थिक धोरण – १९९१ १.१.१ १९९१ च्या– निीन अर्थिक धोरणाची ईर्िष्टे:
भारताने १९९१ साली पी. व्हीव. नरद्दसुंहाराव याुंच्या नेतृत्वाखाली नवीन धोरण
द्द्वाकारले. या नवीन आद्दथिक धारेणामुळे भारतीय अथिव्य व्थेिे दरवािे सुंपूणि िगासाठी
खूले झाले. या नवीन आद्दथि क धोरणात पी. व्ही. नरद्दसुंहाराव याुंनी सरकारने आयातीवरील
कर कमी केले तसेि राखीव क्षेत्र खािगी गुुंतवणूकदाराुंना खूले केले. भारतािी द्दनयाित
वाढावी म्हणून भारतीय रूपयािे अवमूल्यन करण्यात आले. यालाि आद्दथिक द्दवकासािे
मॉडेल (प्रारूप) म्हणिेि उदारीकरण, खािगीकरण आद्दण िागद्दतकीकरण असे म्हणतात.
नवीन आद्दथिक धोरणात उदारीकरणािा अथि सुंदद्दभित करताना असे म्हटले आहे द्दक,
उदारीकरण म्हणिे आयात करात सवलत देणे, द्दनयुंत्रणमुक्त बािार द्दकुंवा खािगी व
परकीय भाुंडवलदराुंना बािारपेठा खूल्या करणे, आद्दण देिाच्या आद्दथिक द्दवकासासाठी व
द्दव्तारासाठी कराुंिे दर कमी करणे होय. munotes.in
Page 2
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
2 निीन अर्थिक धोरणाची ईर्िष्ट्ये -२४ जुलै-१९९१:
१) भारतीय अथिव्यव्थेला िागद्दतकीकरणाच्या ररुंगणात उतरवणे आद्दण बािाराच्या
अद्दभमुखतेवर नवीन िोर देणे हा मुख्य उिेि होता.
२) िलनवाढीला दर कमी करणे हा नवीन आद्दथिक धोरणािा उिेि होता.
३) तसेि भारताला आद्दथिक द्दवकासाच्या मागािवर िाणे व आद्दथिक द्दवकासािा दर उच्ि
राखणे तसेि देिाकडे पूरेसा परकीय िलन साठा द्दनमािण करणे हा उिेि होता.
४) तसेि अथिव्यव्थेला आद्दथिक द्द्थरीकरण प्राप्त करून देणे व सवि अनावश्यक बुंधने
काढून टाकून अथिव्यव्थेिे रूपाुंतर हे बािार अथिव्यव्थेमध्ये करणे हा उिेि होता.
५) कोणत्याही बुंधनाुंद्दिवाय अगदी द्दनयुंत्रणमुक्त वातावरणात व्तू व सेवा, भाुंडवल,
मानवी साधनसुंपत्ती व तुंत्रज्ञान याुंच्या आुंतरराष्ट्रीय प्रवाहाला परवानगी देणे हा उिेि
होता.
६) सरकारी उद्योगासाठी राखीव असणाऱ्या क्षेत्राुंिी सुंख्या कमी करून अथिव्यव्थेला
खािगी व्यावसाद्दयक , भाुंडवलदार आद्दण खािगी क्षेत्रािी सुंख्या वाढद्दवणे. थोडक्यात
खािगीकरणाला िालना देणे हा उिेि होता. िेणेकरून औद्योद्दगक क्षेत्रािी कायिक्षमता
वाढेल.
१.१.२ निीन अर्थिक धोरणात समार्िष्ठ ऄसणाऱ्या सुधारणा:
१९९१ च्या मध्यापासून भारत सरकारने परकीय व्यापार, द्दवदेिी प्रत्यक्ष गुुंतवणूक,
द्दवद्दनमय दर, औद्योद्दगक क्षेत्र, द्दवत्तीय द्दि्त या सुंदभाितील धोरणाुंमध्ये काही महत्वपूणि
बदल केले. नवीन आद्दथिक धोरणात अथिव्यव्थेला अद्दधक ्पधाित्मक वातावरणाकडे
घेऊन िाण्यासाठी उत्पादन प्रणालीिी उत्पादकता आद्दण कायिक्षमता सुधारण्यासाठी
द्दविेष प्रयत्न करण्यात आले. आद्दण हे सवि प्रवेिातील अडथळे आद्दण कुंपनयाुंच्या वाढीतील
द्दनबंध दुर करून साध्य करावयािे होते.
निीन अर्थिक धोरणांतगित स्िीकारण्यात अलेले मागि:
पूवी अनेक धोरणाुंमुळे अथिव्यव्था द्दह दोषपूणि बनली होती. तसेि द्दवकासािी गती कमी
झाली होती. परकीय िलनािा साठा प्रिुंड कमी झाला होता. हे सवि दोष दूर करण्यासाठी
आद्दण अथिव्यव्थेला द्दवकासिील बनवण्यासाठी भारत सरकारने १९९१ साली नवीन
आद्दथिक धोरण द्द्वकारले. या धोरणाच्या अुंमलबिावणीसाठी भारत सरकारने पूढील तीन
मागांिा अवलुंब केला. यामध्ये उदारीकरण, खािगीकरण व िागद्दतकीकरण या तीन
मागांिा समावेि होतो. या प्रत्येकािा आढावा घेऊ.
१. ईदारीकरण:
उदारीकरण म्हणिे उद्योग सुरु करण्यासाठी लागणार परवाना आद्दण नोंदणी पद्धत पूणिपणे
बुंद करणे होय. पूवीच्या काळी उद्योिकाुंना एखादा उद्योग सुरु करावयािा असेल तर
सरकारकडून आधी रीतसर परवानगी घ्यावी लागत असे. आद्दण द्दह प्रद्दक्रया अद्दतिय munotes.in
Page 3
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
3 द्दकिकट होती. उदारीकरणािा द्द्वकार करू न ही द्दकिकट पद्धती भारत सरकारने बुंद केले
यामध्ये दारूिे उत्पादन, द्दसगारेट, सुंरक्षणसाद्दहत्य, औद्योद्दगक द्दव्फोटके, औषधे, घातक
रसायने या व्तूुंच्या उत्पादनासाठी सरकारिी परवानगी घ्यावी लागेल. मात्र याव्यद्दतररक्त
इतर व्तूुंिे उत्पादन करण्यासाठी सरकारच्या परवानगीिी गरि असणार नाही. या
उदारीकरणाुंतगित खालील महत्वाच्या तरतूदी करण्यात आल्या.
१) व्यापारी बँकांकडून मुक्तपणे व्याजदर र्नर्िती: उदारीकरण धोरणातुंगित यापूढे
व्यािदर हे ररिवि बँकेकडून ठरद्दवले िाणार नाहीत त्या ऐविी व्यापारी बँका या
्वत:ि ्वतुंत्रपणे व्यािदर ठरवतील असे धोरण ठरद्दवले.
२) लघुईद्योगातील गुंतिणूकीचे प्रमाण िाढर्िणे: उदारीकरणातुंगित लघुउद्योगातील
गुुंतवणूकीिे प्रमाण १ कोटीपयंत वाढद्दवण्यािे द्दनद्दित करण्यातत आले. िेणेकरून या
छोट्या उद्योगाुंना अद्ययावत तुंत्रज्ञान सहि वापरता येईल आद्दण त्याुंिी कायिक्षमता
सुधारेल व ते अद्दधक ्पधाित्मतक बनतील.
३) भांडिली िस्तूंच्या अयातीला स्िातंत्र्य: भारतीय उद्योगाुंना त्याुंच्या वाढीसाठी
आद्दण आधुद्दनकीकरणासाठी यापूढे भारतीय उद्योिक हे मुक्तापणे द्दवदेिी तुंत्रज्ञान,
मद्दिनरी तसेि कच्िा माल याुंिी आयात करू िकतील.
४) ईद्योगांना ईत्पा दन ि र्िस्तार स्िातंत्र्य: उदारीकरणाच्या धोरणातुंगित उद्योगाुंना
त्याुंच्या उत्पादन क्षमतेत द्दवद्दवधता आणण्यािे आद्दण उत्पादन खिि कमी करण्यािे
्वाुंतुंत्र्य देण्यात आले. पूवीिे सरकार उत्पादन क्षमतेिी कमाल मयािदा ठरवत असे
आद्दण त्या मयािदेच्या पलीकडे िाऊन उद्योगाुंना उत्पादन करता येत नव्हते. पण
उदारीकरणानुंतर मात्र सवि उत्पादन सुंख्या त्याुंिे उत्पादन वाढवू िकतील आद्दण
बािारातील गरिेनुसार उत्पादन करू िकतील.
५) प्रर्तबंधात्मक व्यापार ऄडथळे दुर करणे: मक्तेदारी प्रद्दतबुंधक कायदा १९६९ नुसार
ज्या सवि कुंपनयाुंिी मालमत्ता १०० कोटी रू. द्दकुंवा त्यातहून अद्दध क असेल अिा
कुंपनयाना एमआरटीपी उत्पादन सुं्था (मक्तेदारी उत्पा दनसुं्था) असे म्हटले गेले
आद्दण त्याुंच्यावर अनेक द्दनबंध होते. आता मात्र या सवि कुंपनयाना त्याुंच्या गुुंतवणूक
द्दनणियासाठी सरकारच्या पूवि परवानगीिी गरि नाही. तसेि आता मक्तेदारी प्रद्दतबुंधक
कायद्याच्या िागी ्पपधाि कायदा २००२ हा नवीन कायदा आणला आहे.
६) औद्योर्गक परिाना अर्ण नोंदणी ही बंधने काढून टाकणे: पूवीच्या काळी नवीन
खािगी उद्योगाुंना ते िालू करण्यासाठी परवाना घ्यावा लागत असे तसेि त्याुंना
नोंदणी करणे बुंधनकारक होते. पण उदारीकरणानुंतर ही सवि बुंधने काढून टाकण्यात
आली. फक्त दारू , द्दस गारेट, सुंरक्षण साद्दहत्य, औद्योद्दग क द्दव्फोटके, औषधे, आद्दण
घातक रसायने या उद्योगाुंना मात्र नोंदणी आद्दण कायदेिीर परवाना हे द्दनयम लागू
राहतील असे ठरले.
७) खाजगीकरण: खािगीकरण म्हणिे पूवी िे उद्योग फक्त सरकारी क्षेत्रापुरते मयािदीत
होते, असे सवि उद्योग आता खािगी उद्योिकाुंना करता येतील अिी तरतूद होय. munotes.in
Page 4
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
4 थोडक्यात साुंगावयािे झाल्यास असे म्हणता येईल की, सावििद्दनक क्षेत्रामध्ये खािगी
क्षेत्रािा सहभाग वाढद्दवणे म्हणिे खािगीकरण होय.
खािगीकरण द्द्वकारण्यािे सवाित महत्वािे कारण म्हणिे रािकीय ह्तक्षेपामुळे
सावििद्दनक क्षेत्रातील उद्योग तोट्यात िात होते. तसेि भ्रष्टािार, दप्तरद्ददरुंगाई इ. मुळे
सावििद्दनक क्षेत्रािी उत्पादकता कमी झालेली होती. हे सवि टाळण्यासाठी खािगीकरण
द्द् व कारण् यात आले.
खाजगीकरणासाठी कारलेले मागि पूढीलप्रमाणे अहेत:
१) साििजर्नक ईद्योगातील समभागांची र्िक्री:
सरकारने खािगीकारणासाठी सवाित पाद्दहले पाऊल उिलले ते म्हणिे सरकारी
मालकीच्या उद्योगातील समभागाुंिी द्दवक्री द्दह खािगी उद्योगाुंना करणे. उदा. सरकारने
मारुती उद्योगातील समभागाुंिी द्दवक्री खािगी उद्योगाुंना केली. त्यामुळे खािगी उद्योगातील
गुुंतवणूक आि ४५% वरून ५५% पयंत वाढली आहे.
२) र्नगुुंतिणूक धोरण:
द्दनगुंतवणूक म्हणिे सरकारी मालकीिे आद्दण तोट्यात िाणारे उद्योग खािगी व्यद्दक्तुंना,
उद्योिकाुंना द्दवकण्यािी प्रद्दक्रया होय. आिपयंत भारत सरकारने िवळिवळ ३०,०००/
कोटी रु. इतक्या मूल्यािे सरकारी उद्योग खािगी व्यद्दक्तुंना द्दवकले आहेत.
३) साििजर्नक क्षेत्राचे प्रमाण कमी करणे:
पूवी भारतीय अथिव्यव्थेत सावििद्दनक क्षेत्रात अननयसाधारण महत्व होते. पण
खािगीकरणाच्या प्रद्दक्रयेत सावििद्दनक उद्योगाुंिे प्रमाण हे द्ददवसेंद्ददवस कमी होत गेले.
सध्या सावििद्दनक मालकीिे एकूण ०३ उद्योगि सरकारकडे आहेत. त्यामध्ये र्ते-
वाहतूक, अ खद्दनिाुंिे खणन आद्दण अणुऊिाि हे आहेत.
४) जागर्तकीकरण :
िागद्दतकीकरण म्हणिे आपल्या देिातील उद्योग, व्यापारआद्दण सेवा क्षेत्र इ. बाबी आपल्या
देिापुरत्या मयािद्ददत न ठेवता िागद्दतक ्तरावर घेऊन िाण्यािी प्रद्दक्रया म्हणिे
िागद्दतकीकरण होय. तसेि आपल्या देिाला परकीय व्यापार, गुुंतवणूक, उत्पादन आद्दण
द्दवत्तीय बाबीच्या सुंदभाित िगािी िोडण्यािी प्रद्दक्रया म्हणिे िागद्दतकीकरण होय.
जागर्तकीकरणाच्या प्रर्क्रयेत सहभागी होण्यासाठी खालील बाबींच्या देशाने स्िीकार
केला.
१) जकातींमध्ये घट:
भारतीय अथिव्यव्थेिे परकीयाुंना आकषिण वाटावे, त्याुंनी भारतात गुुंतवणूक करण्यात
यासाठी भारत सरकारने आयात आद्दण द्दनयाित यावरील द्दवद्दवध कर कमी करण्यािे ठरद्दवले.
munotes.in
Page 5
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
5 २) दीघिकालीन व्यापारर्िषयक धोरण:
िागद्दतकीकरणाच्या प्रद्दक्रयेत सहभागी होण्यासाठी भारत सरकारने द्ददघिकालीन
व्यापारद्दवषयक धोरण द्द्वकारले. उदार व्यापार धोरण, परकीय व्यापारावरील सवि द्दनयुंत्रणे
काढून टाकणे, खूल्या ्पधेत उत्तेिन द्दह नवीन व्यापाराद्दवषयक धोरणािी वैद्दिष्ट्ये आहेत.
३) भारतीय रुपयाची ऄंशतः पररितिनीयता:
द्दवदेिी िलनाच्या तुलनेत एका द्दवद्दिष्ट प्रमाणात भारतीय रुपयािे अुंितः पररवतिन
करण्यात आले ज्यामुळे द्दवदेिी सुं्थात्मक गुुंतवणूक आद्दण द्दवदेिी परदेिी गुुंतवणूकीत
वाढ झाली.
४) र्िदेशी गुंतिणूकीची मयािदा िाढर्िली:
द्दवदेिी गुुंतवणूकीिी मयािदा ४०% वरून १००% पयंत वाढद्दवण्यािे ठरले. त्यानुसार
भारतातील ४७ उद्योगात १००% वरून गुुंतवणूकाुंना परवानगी देण्यात आली.
अिा प्रकारे भारत सरकारने नवीन आद्दथिक धोरण द्द्वकारण्यासाठी वरील तीन मागांिा
्वीकार केला. या मागािमुळे भारतािा नवीन आद्दथिक धोरणाच्या द्द्वकायिताि मागि अद्दधक
सोपा झाला.
१.२ सामार्जक सेिा-सुर्िधा-र्शक्षण, अरोग्य ि कुंटूंब कल् याण यांच् या संदभािसर्हत १.२.१ सामार्जक सेिा-सुर्िधांचा ऄथि अर्ण महत्ि:
भारताच्या सुंदभाित सामाद्दिक सेवा-सुद्दवधाुंिे महत्व अननयसाधारण आहे. या सामाद्दिक
सेवा-सुद्दवधाुंमध्ये द्दिक्षण, आरोग्य आद्दण कुटूुंब कल्याण याुंिा समावेि होतो. या सामाद्दिक
सेवा-सुद्दवधाुंमुळे दाररद्र आद्दण सामाद्दिक व आद्दथिक द्दवषमता कमी होण्यास मदत होते.
िाुंगल्या प्रकारच्या द्दिक्षण आद्दण आरोग्याच्या सुद्दवधा पुरद्दवण्यािे देिातल्या प्रिुंड मोठ्या
दाररद्रयात िगणाऱ्या समुहाच्या िीवनािी गुणवत्ता सुधारते. डॉ. अमत् यि सेन याुंच् या मते
अिा सामाद्दिक सेवा-सुद्दवधाुंमुळे लोकाुंच् या क्षमता द्दवकद्दसत होतात आद्दण त् यामुळे पुन हा
देिाच् या सामाद्दिक आद्दथि क द्दवकासाला िालना देतात.
भारतासारख्या देशात सामार्जक सेिा-सुर्िधांचे महत्ि पूढीलप्रमाणे अहे:
१) मानि र्िकास:
मानव द्दवकास म्हणिे मानवातील कौिल्याुंिा आद्दण उत्पादन क्षमताुंिा द्दवकास होय.
द्दिक्षण व आरोग्य यासारख्या सामाद्दिक सेवा-सुद्दवधाुंमुळे मानवी िीवनािी गुणवत्ता
सुधारण्यास मदत होते. मानव द्दवकास द्दनदेिाुंकामध्ये िगातील १८८ देिाुंमध्ये भारतािा
क्रमाुंक हा १३१ वा आहे. मानव द्दवकास द्दनदेिाुंकाबाबत भारत मधल्या पातळीवर
असल्यािे आपल्याला द्ददसून येते.
munotes.in
Page 6
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
6 २) अर्थिक िृद्धी:
सामाद्दिक सेवा-सुद्दवधाुंमुळे देिाच्या आद्दथिक वृद्धीला मोठ्या प्रमाणावर िालना द्दमळते.
कारण द्दिक्षण माणसाुंमध्ये द्दवद्दवध कौिल्ये द्दनमािण करते, पररणामी व्यद्दक्तिी उत्पादकता
वाढते. तसेि आरोग्य सेवाुंमुळे व्यद्दक्तिे आरोग्य िाुंगले राहून व्यद्दक्तिी कायिक्षमता सुधारते
आद्दण या सवांिा फायदा द्दमळून देिािी आद्दथिक वृद्धी साध्य होते.
३) मोठ्या प्रमाणािर बाह्य बचती र्मळतात:
द्दिक्षण व आरोग्य या सामाद्दिक सेवा-सुद्दवधाुंमुळे मोठ्या प्रमाणावर काही समुहाना मोठ्या
प्रमाणावर बाह्य बिती द्दमळतात. उदा. द्दिक्षण या सेवा-सुद्दवधेमुळे अनेक द्दिक्षणाुंना नोकरी
द्दमळते, तसेि पु्तके द्दवकणारे, वह्या द्दवकणारे इ. ना रोिगार प्राप्त होतो. तसेि िाळाुंिे
बाुंधकाम करण्यासाठी बाुंधकाम व्यवसाय द्दवकद्दसत होतो.
४) जीिनाची गुणित्ता सुधारते:
द्दिक्षण व आरोग्यासारख्या सामाद्दिक सेवा-सुद्दवधाुंमुळे मानवी िीवनािी गुणवत्ता
सुधारण्यास मदत होते. द्दिक्षणामुळे अनेक लोकाुंना नोकऱ्या द्दमळतात, लोकाुंमध्ये अनेक
कौिल्ये द्दनमािण होतात. त्यािबरोबर व्यावसाद्दयक द्दिक्षणामुळे व्यद्दक्तुंमध्ये व्यवसाय
करण्यािे कौिल्य द्दनमािण होते. तसेि आरोग्य सुद्दवधाुंमुळे मृत्यूदर कमी होतो आद्दण
व्यद्दक्तिे सरासरी आयूमािन वाढवण्यास मदत होते.
५) ईत्पादक कायिक्षमता:
द्दपण्यािे िुद्ध पाणी, रोगप्रद्दतबुंधक व्यव्था, ्वच्छता, कुटूुंब कल्याण सेवा, िाुंगले द्दिक्षण
इ. सामाद्दिक सेवासुद्दवधाुंमुळे व्यद्दक्तमध्ये उत्पादक कायिक्षमता मोट्या प्रमाणावर द्दनमािण
होते आद्दण यािा फायदा हा देिाच्या आद्दथिक द्दवकासाला मोठ्या प्रमाणावर होतो.
६) साधनसंपत्तीचा ऄर्तशय चांगला िापर होतो:
देिामध्ये उपलब्ध असणारे भाुंडवल व इतर साधनसुंपत्ती यािा वापर हे देिातील
मनुष्ट्यबळ द्दकती उत्पादक, कायिक्षम व द्दनरोगी आहे यावर अवलुंबून असते. िाुंगल्या
आरोग्यामुळे व द्दिक्षणामुळे व्यद्दक्तमध्ये िाुंगली उत्पादकता व कायिक्षमता द्दनमािण होते.
पररणामी देिातील साधनसुंपत्तीिा कायिक्षम वापर सहि िक्य होतो.
७) लोकांचे मनोबल ईच्च प्रतीचे र्नमािण होते:
िाुंगल्या द्दिक्षणामुळे व आरोग्य सुद्दवधाुंमुळे समािातील व्यद्दक्तिे मनोबल उच्ि राहण्यास
मदत होते. िीवनाकडे समािातील सवि लोक द्दवधायक दृद्दष्टकोनातून पाहू लागतात. तसेि
द्दिक्षणामुळे समािातील लोकाुंिा सामाद्दिक. आद्दथिक व नैद्दतक दिाि सुधारण्यास मदत
होते.
munotes.in
Page 7
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
7 ८) सामार्जक बदल:
िाुंगल्या द्दिक्षणामुळे समाि हा रूढी, परुंपरा, अुंधश्रद्धा यापासून मुक्त होतो. तसेि
समािाला वैज्ञाद्दनक दृष्टी प्राप्त होते. िीवनाबिल लोक सकारात्मक द्दविार करू िकतात.
अिा प्रकारे द्दिक्षण व आरोग्य या सामाद्दिक सेवा सुद्दवधाुंमुळे देिाच्या एकूणि सामाद्दिक,
आद्दथिक, रािकीय, साुं्कृद्दतक अिा सवि मागांनी द्दवकास होण्यास मदत होते.
भारतात र्शक्षणाच् या र्िकासासाठी सरका रचे धोरणात् मक ईपाय:
सामाद्दिक सेवा सुद्दवधाुंमुळे द्दिक्षण व आरोग् य या सेवा-सुद्दवधा अद्दतिय महत् वपूणि मानल् या
िातात. कारण या सेवा-सुद्दवधाुंमुळे समाि प्रगतीिील होतो. तसेि व् यद्दक् त िी उत् पादकता
वाढते. त्यामुळे या सेवा-सुद्दवधा मोठ्या प्रमाणावर द्दनमािण करण् यासाठी भारत सरकारने
पूढीलप्रमाणे कायिवाही केली.
द्दविेषत: द्दिक्षणाच् या सुंदभाित भारत सरकारने पूढीलप्रमाणे उपाययोिना केल् या द्दक,
ज् यामुळे ‚सवािसाठी द्दिक्षण‛ हे उद्दि ष्ट् ट्ये साध् य होईल.
र्शक्षणाला प्रोत् सा हन देण् यासाठी भारत सरकारने पूढील ईपाययोजना केल् या:
१) सिि र्शक्षा ऄर्भयान:
भारतीय घटनेने द्ददलेल्या द्दिक्षणाच्या हक्काला अनुसरण सवि द्दिक्षा अद्दभयान ही योिना
२००१-०२ मध्ये भारत सरकारने सुरु केली. या योिनाुंतगित ०६ ते १४ वयोगटातील
सवि द्दवद्याथांना मोफत द्दिक्षण देण्यािी तरतूद करण्यात अली आहे. या योिनाुंतगित मुलाुंना
मोफत द्दिक्षण देणे, त्याुंना द्दपण्यािे िुद्ध पाणी पुरद्दवणे तसेि मध्यानह भोिन देणे, मोफत
वह्या व पु्तके देणे इ. व्यव्था करण्यात आली आहे.
२) मुलींना प्राथर्मक र्शक्षण देण्यासाठी कायिक्रम:
िुलै २००३ मध्ये भारतातील मुलींना प्राथद्दमक द्दिक्षण देण्यासाठी कायिक्रम सुरु करण्यात
आला. या योिनाुंतगित द्दिक्षणामध्ये मुलींिा मोफत द्दिक्षण देण्यािी तरतूद करण्यात आली
आहे.
३) कस्तुरबा गांधी बार्लका र्िद्यालय योजना:
अनुसूद्दित िाती, िमाती अल्पसुंख्याक तसेि आद्दथिकदृष्ट्या मागासवगीय गटातील मुलींना
मोफत प्राथद्दमक द्दिक्षण व उच्ि माध्यद्दमक द्दिक्षण द्दमळावे याकररता भारत सरकारने
सप्टेंबर २००४ मध्ये द्दनवासी िाळाुंिी ्थापना केली. भारतातील २८ राज्ये आद्दण
केंद्रिाद्दसत प्रदेि या सवि द्दठकाणी या िाळाुंिी ्थापना झाली आहे.
४) शालेय मध्यान्ह भोजन योजना:
प्राथद्दमक िाळाुंमधील मुलाुंिी हिेरी वाढावी तसेि गरीब मुलाुंिी िाळेत यावे याकररता
भारत सरकारने सप्टेंबर २००४ पासून ही योिना सुरु केली. या योिनाुंतगित सरकारी munotes.in
Page 8
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
8 मराठी िाळाुंमधील द्दवद्याथांना मधल्या सुट्टीत मोफत मध्यानह भोिनािी व्यव्था
करण्यात आली.
५) राष्ट्रीय माध्यर्मक र्शक्षा ऄर्भयान:
भारत सरकारने मनुष्ट्यबळ द्दवकास मुंत्रालयाने मािि २००९ मध्ये माध्यद्दमक द्दिक्षणािा
आवाका वाढवण्यासाठी व त्यात सुधारणा करण्यासाठी ही योिना सुरु केली. या योिनेिा
मुळ उिेि असा होता द्दक, ५ वषाित माध्यद्दमक िाळाुंमधील हिेरीिे प्रमाण ७५% पयंत
वाढद्दवणे हे आहे.
६) माध्यर्मक स्तरािर ऄपंगाना सििसमािेशक र्शक्षण देणारी योजना:
२००९-१०मध्ये भारत सरकारने अपुंगाना माध्यद्दमक ्तरावर द्दिक्षण देण्यासाठी ही
योिना सुरु केली. या योिनेअुंतगित केंद्रीय पातळीवर अपुंगाना सवि समावेिक द्दिक्षण
देण्यािी व्यव्था करण्यात तसेि द्दिष्ट्यवृत्तीही देण्यात आली.
७) नमुना शाळा योजना:
द्दवभागीय तत्वावर नोव्हेंबर २००८ मध्ये ही योिना सुरु करण्यात आली. या योिनेअुंतगित
सुंपूणि देिातील ६००० द्दवभागाुंमध्ये ६००० अिा नमुना िाळा सुरु करण्यात आल्या. या
योिनेिा मूळ उिेि असा होता द्दक, ग्रामीण भागातील हुिार द्दवद्यार्थयांना िाुंगल्या प्रकारिे
द्दिक्षण द्दमळाले पाद्दहिे.
८) साक्षर भारत योजना:
०८ सप्टेंबर २००९ रोिी ही योिना सुरु करण्यात आली. याकररता भारत सरकारने १८
ते ३५ वयोगटातील द्दनरक्षर असणाऱ्या सवि व्यद्दक्तुंना साक्षर करणे हा उिेि आहे. देिाच्या
मागास भागातील प्रौढ द्दनरक्षराुंना द्दिक्षण देऊन साक्षर करणारी ही योिना आहे.
९) ईच्च अर्ण तंत्रर्शक्षणाची सोय:
उच्ि आद्दण तुंत्रद्दिक्षण या अुंतगित पदवी, पदव्युत्तर आद्दण द्दवद्यावाि्पती पदवी इ.
द्दिक्षणािी सोय करण्यात आली. याकररता भारत सरकारने द्दवद्यापीठ अनुदान आयोगािी
्थापना केली. हा आयोग उच्ि द्दिक्षण व पदव्युत्तर द्दिक्षण देणाऱ्या महाद्दवद्याल्याुंना
अनुदान देतो. यामध्ये कला, वाद्दणज्य, व द्दवज्ञान महाद्दवद्यालये इ. िा समावेि होतो.
त्यािप्रमाणे सरकारने आय्.आय्.टी, आय्.आय्.एम NIT, तसेि AIIMS आद्दण वैयद्दक्तक
महाद्दवद्यालयाुंिी ्थापना केली. सध्या भारतात १६ आय्.आय्.टी, १३ आय्.आय्.एम.
१२ राष्ट्रीय फायदा द्दवद्यापीठे, ०७ AIIMS ४७ केंद्रीय द्दवद्यालये आहेत.
ईच्च अर्ण तंत्र र्शक्षण र्िभागाची ईर्िष्ट्ये / ध्येये:
१) २०२० सालापयंत उच्ि द्दिक्षण घेणाऱ्याुंच्या नोंदणीिे प्रमाण ३०% नी वाढद्दवणे.
२) नवनवीत उच्ि द्दिक्षण देणाऱ्या सुं्थाुंिी ्थापना करणे.
३) सामाद्दिक दृष्ट्या वुंद्दित लोकाुंना उच्ि द्दिक्षणाच्या सुंधी द्दनमािण करून देणे. munotes.in
Page 9
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
9 ४) उच्ि द्दिक्षणाच्या कक्षेत येणाऱ्या द्दवभागीय असमतोलाुंिा अभ्यास करून ते दूर करणे.
५) उच्ि द्दिक्षणावर होणाऱ्या खिािच्या द्दनयोिनपूविक वाट्याद्वारे द्दिक्षकाुंिी गुणवत्ता
वाढद्दवणे, सेवासुद्दवधा वाढद्दवणे तसेि उच्ि द्दिक्षणाकररता सुंिोधन सुद्दवधा वाढद्दवणे.
६) अध्यापन आद्दण सुंिोधनाला िालना देण्यासाठी परकीय देिातील द्दवद्यापीठाुंबरोबर
सुंबुंध प्र्थाद्दपत करणे.
७) भारतीय भाषाुंिा द्दवकास करणे. ही उच्ि द्दिक्षणािी ध्येये आहेत.
१०) राष्ट्रीय ईच्चस्तर र्शक्षा ऄर्भयान:
२०१३ मध्ये भारत सरकारने ही योिना सुरु केली. उच्ि द्दिक्षण देणाऱ्या सुं्थाुंना मदत
करण्यासाठी भारत सरकारने ही योिना सुरु केली. तसेि द्दिक्षकाुंिी गुणवत्ता सुधारणे,
सुंिोधनास िालना देणे, नवप्रवतिनास िालना देणे इ. साठी ही योिना सुरु करण्यास
आली.
अिा प्रकारे भारत सरकारने देसाहत द्दिक्षणािा प्रसार करण्यासाठी वरील सवि योिना
राबद्दवल्या.
१.२.३ भारतातील अरोग्य ि कुटूंब कल्याण या सामार्जक सेिा सुर्िधांची भूर्मका:
सावििद्दनक आरोग्य सेवा हा आद्दथिक द्दवकासापयंत पोहोिण्यािा एक आवश्यक मागि आहे.
कारण िाुंगल्या आरोग्यसेवाुंमुळे देिातील लोकाुंिे आरोग्य उत्तम राहते. त्यामुळे त्याुंिी
कायिक्षमता व उत्पादकता वाढण्यास मदत होते. आद्दण यािा फायदा हा देिाच्या आद्दथिक
द्दवकासाला होतो.
भारत सरकारने भारतीय िनतेच्या आरोग्यािी काळिी घेण्यासाठी पूढील कायिक्रम / धोरणे
राबद्दवली.
१) राष्ट्रीय अरोग्य ऄर्भयान:
राष्ट्रीय आरोग्य अद्दभयान ही योिना २०१३ मध्ये सुरु करण्यात आली. या योिनेतुंगित
ग्रामीण भागातील तसेि िहरी भागातील गरीब लोकाुंना कमीत-कमी खिाित िाुंगल्या
आरोग्य सुद्दवधा पुरद्दवणे हे ध्येय द्दनद्दित करण्यात आले. राष्ट्रीय आरोग्य अद्दभयानातुंगित
खालील उपायाुंच्या माध्यमातून सावििद्दनक आरोग्याच्या सुंदभाित सेवा सुद्दवधाुंिी
उपलब्धता वाढद्दवण्यािे ठरद्दवण्यात आले.
अ) भारतातील सावििद्दनक आरोग्य सेवाुंिा दिाि / मानाुंकन द्दनद्दित करणे.
ब) सावििद्दनक आरोग्याच्या सुंदभाितील सेवा-सुद्दवधाुंिा दिाि सुधारणे.
क) गुणवत्ता मानाुंकन ठरद्दवणे.
ड) दवाखाना व्यव्थापन सद्दमत्याुंिी द्दनद्दमिती करणे.
इ) अद्द्तत्वात असणाऱ्या आरोग्य सेवातील कौिल्याुंिा अभ्यास. munotes.in
Page 10
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
10 २) संसगिजन्य अजार कायिक्रम ऄर्भयान:
HIV-AIDS सारख्या सुंसगििनय आिाराुंवर द्दनयुंत्रण ठेवण्यासाठी भारत सरकारने हा
कायिक्रम राबद्दवला. यासाठी भट सरकारने एड्स-द्दनयुंत्रण द्दवभागािी ्थापना केली. या
कायिक्रमाुंतगित प्रद्दिक्षण, समुपदेिन, उपिार इ. िा समावेि राबद्दवण्यात आला.
३) ऄसंसगिजन्य अजार कायिक्रम:
भारत सरकारच्या आरोग्य आद्दण कुटूुंब कल्याण मुंत्रालयाने ही योिना िाहीर केली. या
योिनेअुंतगित राष्ट्रीय मानद्दसक आरोग्य कायिक्रम, बद्दहरेपणा द्दनयुंत्रणािा राष्ट्रीय कायिक्रम,
राष्ट्रीय अुंधत्व द्दनवारण कायिक्रम इ. िा समावेि करण्यात आला. यामध्ये पूढील दोन
कायिक्रमाुंिाही समावेि करण्यात आला.
ऄ) साििजर्नक लसीकरण कायिक्रम:
यामध्ये लहान मुलाुंना टी. बी., कावीळ इ. रोगासुंदभाित प्रद्दतबुंधात्मक लसीकरणािा
कायिक्रम राबद्दवण्यात आला.
ब) पल्स पोर्लयो ऄर्भयान:
पोद्दलओिे द्दनमुिलन करण्यासाठी १९९५ मध्ये आरोग्य मुंत्रालयाने हा कायिक्रम सुरु केला.
या कायिक्रमाुंतगित ० ते ५ वयोगटातील लहान मुलाुंकररता हा लसीकरण कायिक्रम
राबद्दवण्यात आला आद्दण तो १००% यि्वी झाला.
४) प्रधान मंत्री स्िास्थ सुरक्षा योजना:
२००३ साली आरोग्यािी सुंबुंद्दधत हा कायिक्रम िाहीर करण्यात आला. या योिनेनुसार
वैद्यकीय सेवाुंच्या सुंदभाित द्दवभागीय पातळीवर असणारी द्दवषमता कमी करणे आद्दण
आरोग्य सेवाुंिी गुणवत्ता सुधारणे हे उद्दिष्ट ठरद्दवण्यात आले. तसेि या योिनेच्या
माध्यमातून AIIMS च्या मदतीने देिामध्ये द्दवभागीय ्तरावर मोठे दवाखाने उभारण्यािे
ठरद्दवण्यात आले.
५) गरीब ि गरजू रोग्यांना अर्थिक मदत योजना:
१९९७ साली राष्ट्रीय आरोग्य द्दनधीिी ्थापना करण्यात आली. या योिनेअुंतगित
दाररद्ररेषेखाली िे गरीब लोक आहेत अिा लोकाुंना कॅनसर, द्दकडनीिा आिार तसेि
अद्द्थव्युंग इ. आिाराुंसाठी आद्दथिक मदत द्ददली िाते. या योिनेतुंगित रोग्याला १.५
लाखाुंपयंत आद्दथिक मदत द्ददली िाते. द्दह मदत रोगी ज्या दवाखानयात उपिार घेत आहे
त्या दवाखानयाला द्ददली िाते.
६) िृद्धव्यक्ती अरोग्यर्निारण राष्ट्रीय कायिक्रम:
सरासरी आयुमािन वाढल्याने भारतात एकूण लोकसुंख्येमध्ये वृद्धाुंिी सुंख्या वाढत िालली
आहे. तसेि वृद्धापकाळात बऱ्याि िणाुंना उत्पनािे साधन नसल्याने आिारपणात वृद्ध
व्यक्ती योग्य उपिार घेऊ िकत नाहीत. त्यामुळे २०१० साली भारत सरकारने वृद्धाुंना munotes.in
Page 11
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
11 मदत देण्यासाठी हा कायिक्रम राबद्दवला. या योिनेअुंतगित गरीब वृद्धाुंना त्याुंच्या
आिारपणात आद्दथिक मदत द्ददली िाते.
७) राष्ट्रीय स्िास्थ र्िमा योजना:
असुंघटीत क्षेत्रात काम करणाऱ्या लोकाुंच्या आरोग्यािी काळिी घेण्यासाठी भारत
सरकारने २००८ साली ही योिना िाहीर केली. यामध्ये असुंघटीत क्षेत्रात काम करणाऱ्या
गरीब कामगाराुंिा आरोग्य द्दवमा उतरद्दवण्यािी तरतूद आहे. ही योिना बाुंधकाम मिूर,
र्त्याुंिी कामे करणारे मिूर, िेतमिूर, ्वछता कामगार, ररक्षा िालवणारे, फेरीवाले इ. ना
लागु केला. या योिनेतील द्दवम्यािी रक्कम ही केंद्र सरकार व राज्य सरकार याुंच्यात
द्दवभागली िाते. या योिनेनुसार लाभार्थयािला वाद्दषिक ३०,०००/- रु. पयंत वैद्यकीय खिि
द्ददला िातो.
८) निर्शशू, बालक ि कुमारियीन मुलांसाठी अरोग्य योजना:
भारत सरकारच्या आरोग्य मुंत्रालयामाफित ही योिना २०१३ मध्ये लागू करण्यात आले.
याकररता लसीकरण कायिक्रम, िक्तीवधिक औषधाुंिा पुरवठा वाढद्दवणे इ. कायिक्रम हाती
घेण्यात आले.
९) राष्ट्रीय अरोग्य धोरण २०१७:
सवि वयोगटातील व्यद्दक्तुंना िाुंगले आरोग्य लाभावे याकररता २०१७ मध्ये हे धोरण िाहीर
करण्यात आले. तसेि सवि वयोगटातील लोकाुंिे आरोग्य सुंरक्षण तसेि आरोग्य सेवाुंिी
व्याप्ती वाढद्दवणे हा या योिनेिा उिेि आहे.
या योजनेत ठरर्िलेली ध्येये पूढीलप्रमाणे अहेत:
अ) २०२५ पयंत सरासरी आयुमािन ७० वषािपयंत वाढद्दवणे.
ब) २०१९ पयंत लहान मुलाुंिा मृत्यूदर हा दरहिारी २८ पयंत खाली आणणे.
क) २०२५ पयंत अुंधत्वािा दर दरहिारी ०.२५% पयंत खाली आणणे.
ड) २०२५ पयंत सरकारिा आरोग्यावरील खिि हा ्थूल देिाुंतगित उत्पादनाच्या २.५%
पयंत वाढद्दवणे.
इ) ्वच्छ भारत अद्दभयान, रोग द्दनयुंत्रण व मद्दहला सबलीकरण याच्या माध्यमातून
सावििद्दनक आरोग्यसेवा व आरोग्यात सुधारणा करणे.
अिा प्रकारे भारत सरकारने सावििद्दनक आरोग्यात सुधारणा करण्यासाठी वरील सवि
कायिक्रम राबद्दवले व त्याुंच्या सकारात्मक पररणाम देिात द्ददसून येत आहे.
१.३ र्चरंतन र्िकास ध् येये / ईर्ि ष्ट् ट्ये िाश् वत द्दवकास उद्दि ष्ट् ट्ये ही सवािसाठी िाुंगले आद्दण िाश् वत भद्दवष्ट् य साध् य करण् यासाठीिे
एक रेखाटन आहे. munotes.in
Page 12
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
12 द्दिरुंतन द्दकुंवा िाश् वत द्दवकास म् हणिे नैसद्दग िक साधनसुंपत् तीच् या वापरािा असा आकृतीबुंध
की ज् या आकृतीबुंधामुळे वतिमानकाळ आद्दण भद्दवष्ट् यकाळातील मानवी द्दपढीच् या द्दहतािे
रक्षण केले िाईल तसेि आपल् या सभोवतालाच् या पयािवरणािेही रक्षण केले िाईल.
ब्रॅन टलँड कद्दमिन याुंच् या मते ‚द्दिरुंतन द्दवकास म् हणिे असा द्दवकास की बाधा न येता
वतिमान द्दपढीच् या गरिा पूणि करण् यात कोणतीही सुंकल् पना फक् त पयािवरणीय बाबींवर लस
देत नाही तर सुंपन न मानवी िीवनासाठी पयािवरणािी गुणवत् ता राखणे, त् यािे रक्षण करणे
याबिल मागिदििन करते.‛
र्चरंतन र्िकासाची ध्येये / ईर्िष्ट्ये पूढीलप्रमाणे अहेत.
१) दाररद्र दूर करणे:
द्दिरुंतन द्दवकासािे हे सवाित महत्वािे पद्दहले ध्येये आहे. यानुसार महात्मा गाुंधी राष्ट्रीय
ग्रामीण रोिगार योिना (रोिगार हमी योिना) कायदा हा िगातील एकमेव सवाित मोठा
रोिगार पुरद्दवणारा कायिक्रम ठरला आहे. तसेि दीनदयाळ अुंत्योदय योिनेमाफित
समािातील सीमाुंत म्हणिे अत्युंत कमी उत्पनन असणाऱ्या लोकाुंकररता कौिल्य द्दवकास
कायिक्रमािी अुंमलबिावणी करण्यात आली. तसेि प्रधानमुंत्री िीवन - ज्योती द्दवमा योिना
आद्दण प्रधानमुंत्री सुरक्षा द्दवमा योिनेअुंतगित १३० लाख लोकाुंना द्दवम्यािे सुंरक्षण देण्यात
आले आद्दण असुंघटीत क्षेत्रातील कामगाराुंसाठी अटल पेनिन योिना सुरु केली.
२) ईपासमार थांबर्िणे:
अनन सुरक्षा प्राप्त करून देणे, पोषणक्षमता वाढद्दवणे, द्दिरुंतन िेतीला प्रोत्साहन देणे: हे
द्दिरुंतन द्दवकासािे दुसरे मोठे ध्येय मानले िाते. हे ध्येय साध्य करण्यासाठी पूढील
कायिक्रम राबद्दवण्यात आले.
अ) राष्ट्रीय अननसुरक्षा कायिक्रमाुंतगित ८०० दिलक्ष लोकाुंना अननसुरक्षा पुरद्दवण्यात
आली.
ब) रेिद्दनुंग काडािला आधार काडि नुंबर िोडण्यात आला. त्यामुळे खऱ्या लाभार्थयांिी
माद्दहती द्दमळाली.
क) सेंद्दद्रय िेतीिे प्रमाण वाढवून ही लागवड २ लाख हेक्टरपयंत वाढद्दवण्यात आली.
ड) कुळकायद्यात सुधारणा करून २०२२ पयंत िेतकऱ्याुंिे उत्पनन दुपट्ट करणे तसेि
पीकरिनेतील बदलला प्रोत्साहन देणे आद्दण छोटया प्रमाणावरील िलद्दसुंिनाला
प्राधानय देणे.
इ) िेतमाल बािारपेठाुंिे सुंगणकीकरण करणे. या अुंतगित देिातील २५० बािारपेठाुंिे
सुंगणकीकरण करण्यात आले.
फ) ग्रामीण भागातील दाररद्रय रेषेखालील कुटूुंबाना घरे द्दमळवून देण्यासाठी प्रत्यक्ष द्दवत्तीय
मदत देणे इ. कायिक्रमाुंिा समावेि करण्यात आला. munotes.in
Page 13
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
13 ३) सिाुंना अरोग्याची खात्री अर्ण चांगल्या जीिनाची हमी देणे:
द्दिरुंतन द्दवकासािे हे द्दतसरे महत्वािे ध्येय आहे. हे ध्येय साध्य करण्यासाठी पूढील
कायिक्रम राबद्दवण्यात आले.
अ) राष्ट्रीय ग्रामीण पेयिल योिनेिा आवाका वाढद्दवण्यात आला.
ब) २०१७ मध्ये राष्ट्रीय आरोग्य धोरणािे लस द्दनद्दित करण्यात आले.
क) दाररद्रयरेषेखाली िीवन िगणाऱ्या सवि िनतेसाठी आरोग्य द्दवमा कायिक्रम राबद्दवण्यािे
ठरले.
ड) राष्ट्रीय आरोग्य अद्दभयान योिनेिा आवाका व कायिक्रमाुंिी सुंख्या वाढद्दवण्यात
आली.
४) र्ि-पुरुष समानता र्नमािण करणे ि सिि र्िया ि मुली यांना समक्ष बनर्िणे:
द्दिरुंतन द्दवकासािे हे महत्वािे उद्दिष्ट आहे. हे ध्येय साध्य करण्यासाठी पूढील कायिक्रम
राबद्दवण्यात आले.
अ) बेटी बिाओ - बेटी पढाओ हा अद्दतिय महत्वािा कायिक्रम राबद्दवण्यात आला. त्यामुळे
मुलींच्या द्दिक्षणािे प्रमाण वाढले.
ब) गरोदर असणाऱ्या द्दियाुंना आद्दथिक मदत देण्यािे ठरद्दवले. तसेि नोकरी करणाऱ्या
द्दियाुंना बाळुंतपणासाठी पगारी रिा देण्यािे ठरद्दवण्यात आले.
क) गाव पातळीवर मद्दहला सक्षमीकरणासाठी मद्दहलाुंना सेवा पुरद्दवणारी अनेक मद्दहला
सक्षमीकरण केंद्रे द्दनमािण करण्यात आली.
५) पायाभूत सेिांची र्नर्मिती:
नवप्रवतिनास िालना देणे हे ध्येय साध्य करण्यासाठी पूढील कायिक्रम राबद्दवण्यात आले.
अ) वाहतुकीच् या सवि प्रकारच् या साधनाुंिा द्दव् तार करण् यािे ठरले.
ब) माद्दहती तुंत्रज्ञान तसेि इुंटरनेट सेवाुंिा द्दव् तार करून सुंगणकीकरणाला िालना देणे
तसेि ई-गव् हनिन सना िालना देणे.
क) मेक इन इुंद्दडया कायिक्रम हाती घेणे.
ड) ् टाटि-अप इुंद्दडया कायािक्रम सुरू करणे आद्दण अटल नवप्रवतिन अद्दभयान लागू करून
व् यव् थापकीय कौिल् याुंना िालना देणे.
६) सागरी साधनसंपत्तीचे संिधिन अर्ण पयािप्त िापरला चालना देणे तसेच बंदरांचा
र्िकास हे ध्येय गाठण्यासाठी पूढील कायिक्रम राबिण्यात अले:
अ) बुंदराुंच्या सुंिोधनावर भर देणे, पयािवरणपूरक तुंत्रज्ञानािा द्दवकास करणे. munotes.in
Page 14
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
14 ब) प्रदुषणापासून समुद्र आद्दण समुद्रद्दकनाऱ्याुंिे रक्षण करणे.
क) सागरमाला कायिक्रमाुंतगित बुंदर िोड योिना हाती घेणे, बँिोड औद्योद्दगक द्दवकास
आद्दण समुद्रद्दकनारी राहणाऱ्या िनसमुदायाच्या द्दवकासािे प्रकल्प हाती घेणे इ.
७) गुणित्तापूणि र्शक्षण सुर्िधा र्नमािण करणे:
द्दिरुंतन द्दवकासािे हे एक महत्वािे उद्दिष्ट आहे. यासाठी भारत सरकारने सवि द्दिक्षा
अद्दभयान, व्यावसाद्दयक द्दिक्षण, वैद्यकीय द्दिक्षण इ. द्दिक्षणािी सोय केली. द्दिक्षणामुळे
व्यद्दक्तिी उत्पादकता, कायिक्षमता इ. मध्ये वाढ होते. आद्दण यािा फायदा देिाच्या आद्दथिक
द्दवकासाला होतो.
९) र्पण्यासाठी स्िच्छ पाणीपुरिठा करणे अर्ण स्िच्छता:
सवांसाठी ्वच्छ पाणी आद्दण ्वच्छता उपलब्ध करून देणे हे द्दिरुंतन द्दवकासािे एक ध्येय
आहे. भारतामध्ये लोकाुंना द्दपण्यािे िुद्ध पाणी पुरद्दवण्यासाठी िल िीवन अद्दभयान सुरु
केले आहे. आद्दण या अद्दभयानामुळे भारतीयाुंना द्दपण्यािे ्वच्छ पाणी उपलब्ध होण्यािी
खात्री झाली आहे.
१०) परिडणारी स्िच्छ उजाि:
ग्रामीण भारतातील गररबाुंना परवडणारी ऊिाि म्हणिे वीि आद्दण ्वयुंपाकािा एल्. पी.
िी. गॅस या अगदी परवडणाऱ्या दरात उपलब् ध करून देणे हे महत् वािे उद्दिष्ट् ट आहे.
यासाठी भारत सरकारने ‘प्रधान मुंत्री सहि िली हर घर योिना – (सौभाग् य)’ सुरू
केली. या योिनेिा उिेि सवांना परवडणारी वीि पुर णे हा आहे. तसेि ग्रामीण भागात
िैव इुंधनाच् या ज् वलनाने पयािवरणािे प्रदुषण मोठ्या प्रमाणावर होते म् हणून हे टाळण् यासाठी
प्रधान मुंत्री ऊज् वल योिना सुरू केली. या योिनेअुंतगित ग्रामीण भागातील िनतेला मोफत
LPG गॅस कनेक्िन देण् यात आले.
११) चांगले काम अर्ण अर्थिक िृद्धी:
२०३० पयंत पूणि आद्दण उत्पादक रोिगार, सभ्य काम, अनौपिाररक रोिगार आद्दण
लैंद्दगक वेतनातील तफावत कमी करणे आद्दण २०३० पयंत सवि मद्दहला आद्दण पुरुषाुंसाठी
कामाच्या द्दठकाणी सुरद्दक्षत वातावरण द्दनमािण करण्यास प्रोत्साहन देणे हे उद्दिष्ट आहे.
भारतीय उद्योिक आद्दण सुक्ष्म युद्दनट द्दवकास आद्दण पुनद्दवित्त एिनसी ही लघुउद्योगाुंना
कमीत-कमी व्यािदरािे किे उपलब्ध करून देते.
१२) ईद्योग, निप्रितिन अर्ण सेिा-सुर्िधा:
व्यवसाय द्दनयामक वातावरणातील प्रगतीमुळे व्यवसाय सुलभतेमध्ये भारतािी द्द्थती
खूपि सुधारली आहे. अद्ययावत पायाभूत सुद्दवधा आद्दण नवीन उपक्रम िसे की समद्दपित
भाडोत्री क्षेत्र, समद्दपित औद्योद्दगक क्षेत्र इ. िाश्वत औद्योद्दगकीकरणासाठी महत्वपूणि ठरले
आहेत.
munotes.in
Page 15
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
15 १३) र्िषमता कमी करणे:
द्दिरुंतन द्दवकासाच्या या ध्येयानुसार आपल्या वय, िात, धमि, सुं्कृती, प्रदेि आद्दण
उत्पनन पातळी या सवांच्या सुंदभाित असणाऱ्या सवि प्रकारच्या द्दवषमता कमी करणे हे
मानले िाते. आद्दण या द्ददिेने पाहता भारत सरकारने अनेक प्रयत्न केले आहेत. त्यामध्ये
प्रामुख्याने 'प्रधान मुंत्री िन-धन योिना, प्रधानमुंत्री द्दकसान सम्मान द्दनधी असे काही
उपक्रम भारत सरकारने हाती घेतले आहेत.
१४) शाश्वत शहरे अर्ण समुदाय:
िहराुंिे पुनरुत्पादन आद्दण त्याुंिा िेहरामोहरा बदलण्यासाठी हे उद्दिष्ट महत्वािे मानले
िाते. या उद्दिष्टाुंतगित िहरी भागातील साुंडपाण्यािे योग्य द्दनयोिन करणे, ्वच्छता, तसेि
िहरी भागासाठी पुरेसा पाणीपुरवठा करणे या सवि बाबींिा समावेि होतो. तसेि सरकारने
'प्रधान मुंत्री द्ददवस योिना' सुरु केली आद्दण या अुंतगित गरिु गररबाुंना परवडणाऱ्या दरात
घरे उपलब्ध करून द्ददली आहेत. तसेि मोठ्या महानगराुंना आणखी सुुंदर बनद्दवण्यासाठी
'्माटि द्दसटी' योिना सुरु केली आहे आद्दण या योिनेअुंतगित देिातील महत्वाच्या
महानगराुंिे रूप पूणिपणे पालटले िाणार आहे.
१५) र्चरंतन ईपभोग अर्ण ईत्पादन:
भारत हा आुंतरराष्ट्रीय उपक्रम आद्दण करारािा तसेि िाश्वत आद्दण उत्पादनाच्या १०
वषािच्या साधनाुंिा िबाबदार वापर आद्दण उत्पादन सुद्दनद्दित करण्यासाठी सरकारने अक्षय
ऊिाि, सेंद्दद्रय िेती, िैव रक्ते, व कमी आराखडा हा हवामान बदलािा प्रद्दतकूल पररणाम
कमी करण्यासाठी आद्दण त्याच्यािी िुळवून घेण्यासाठीि एक कायिक्रम आहे.
१६) भूपृष्ठीय जीिन:
पूर आद्दण भू्खलन यासारख्या नैसद्दगिक आपत्तींिे धोके कमी करण्यासाठी, हवामानािे
द्दनयमन करताना कृषी प्रणालीिी उत्पादकता वाढद्दवण्यासाठी द्दविेष प्रयत्न करणे आवश्यक
आहे. तसेि ्थलीय पररसुं्थेिे सुंरक्षण करणे, द्दतला पुनसंि यत करणे आद्दण या सवांना
प्रोत् साहन देण् यासाठी द्दविेष प्रयत् न आवश् यक आहेत.
१७) शांतता, न्याय अर्ण मजबूत संस्था:
भारतीय लोकिाहीत नयाय, ्वातुंत्र आद्दण समता याुंिे एक अननय साधारण महत्व आहे.
माद्दहती अद्दधकार कायदा, लोकपाल द्दवधेयक, लोक आयुक्त द्दबल या सवि कायद्याने याला
आणखीन बळकटी आली.
१८) र्चरंतन र्िकासाची:
ही सवि ध्येये साध्य करण्यासाठी खालील कायिक्रम घेण्यािे द्दनद्दित करण्यात आले.
अ) व्तू व सेवाुंच्या कराुंच्या दरात सुधारणा करून त्याुंिी अुंमलबिावणी करणे. munotes.in
Page 16
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
16 ब) आुंतरराष्ट्रीय सहकायािच्या माध्यमातून आद्दण आुंतरराष्ट्रीय सौरऊिाि सुंगठनाच्या
माध्यमातून सौर ऊिेद्वारे वीिद्दनद्दमिती करून २०२२ पयंत भारतातील सवांना
वीिपुरवठा करणे.
क) अथिव्यव्थेसाठी द्दवदेिी परकीय गुुंतवणुकीिा मागि खूला करणे.
अिा प्रकारे द्दिरुंतन द्दवकासािी वरील १७ ध्येये ही अत्युंत महत्वपूणि मानली िातात.
आद्दण ही ध्येये साध्य करण्यासाठी सरकार सवितोपरी प्रयत्न करीत आहे.
१.४ मेक आन आंर्डया (भारतात बनिा) , कौशल् य र्िकास अर्ण प्रर्श क्षण कायिक्रम भारत सरकारने भारताच्या सवांगीण द्दवकासासाठी काही महत्वाकाुंक्षी कायिक्रम राबद्दवण्यािे
ठरद्दवले. द्दिरुंतन द्दवकास या ध्येयास अनुसरून सरकारने असे कायिक्रम राबद्दवण्यािे
ठरद्दवले. यामध्ये प्रामुख्याने 'मेक इन इुंद्दडया' या महत्वपूणि कायिक्रमािा समावेि केला आहे.
'मेक इन इुंद्दडया' हा सरकारच्या असा कायिक्रम आहे द्दक, ज्या कायिक्रमाुंतगित भारत
सरकारने भारतीय आद्दण परदेिी कुंपनयानी त्याुंिे उत्पादन भारताति करावे. पुंतप्रधान
नरेंद्र मोदी याुंनी २५ सप्टेंबर २०१४ रोिी ही योिना लागू केली. या योिनेिा मूळ उिेि
असा होता द्दक, भारतामध्ये उद्योगधुंद्याुंच्या द्दवकासाला पोषक वातावरण द्दनमािण करणे
आद्दण २५ द्दवद्दवध क्षेत्राुंमध्ये गुुंतवणूक वाढीला िालना देणे होय.
'मेक इन इुंद्दडया' ही योिना उत्पादनाला आद्दण नवप्रवतिनाला तसेि उद्योगद्दिलतेला
िालना देण्यासाठी पूढील प्रमुख ०४ बाबींवर भर देते.
A) धोरणात्मक दृद्दष्टकोन आद्दण नवीन प्रद्दक्रया
B) मिबूत अिा पायाभूत सेवा-सुद्दवधाुंिी द्दनद्दमिती
C) महत्वािी द्दनणाियक क्षेत्रे
D) नवीन दृद्दष्टकोन
'मेक आन आंर्डया' धोरणाची ईर्िष्ट्ये पूढीलप्रमाणे अहेत:
A) उत्पादक क्षेत्राच्या उत्पादनवाढीिा वेग वाढद्दवणे आद्दण २०२० पयंत ्थूल देिाुंतगित
उत्पादनातील उत्पादन क्षेत्रािा वाटा २५% पयंत वाढद्दवणे.
B) उत्पादन क्षमता वाढद्दवण्यासाठी उत्पादनद्दनद्दमिती क्षेत्रातील गुुंतवणूक वाढद्दवणे.
C) उत्पादनासाठी लागणाऱ्या पायाभूत सेवा सुद्दवधा सवोत्तम पद्धतीच्या द्दनमािण करणे.
D) मोठ्या प्रमाणावरील उत्पादन आद्दण सुंयोिनकौिल्य याला िालना देणे.
E) भारतीय उत्पादन क्षेत्रात उत्पादीत मालािी व्यापार प्रद्दक्रया अत्युंत सुलभ बनद्दवणे. munotes.in
Page 17
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
17 F) भारताला गुुंतवनूकीसाठी सवोत्तम द्दठकाण बनद्दवण्यािे ध्येय.
G) भारताला िागद्दतक ्तरावर उत्पादनािे महत्वपूणि केंद्र बनद्दवणे.
H) कौिल्य द्दवकास, नवप्रवतिन आद्दण उच्ि गुणवत्तेला प्रोत्साहन देणे.
I) उच्ि दिािच्या बौद्दद्धक सुंपदेिे रक्षण करणे व त्याुंना भारताकडे आकद्दषित करणे इ.
मेक आन आंर्डया यशस्िी करण्यासाठी ईचललेली पाउले:
१) द्दविेषतः ग्रामीण भागातील लोकाुंसाठी तसेि िहराुंमध्ये राहणाऱ्या गरीब लोकाुंसाठी
त्याुंिे कौिल्य द्दवकद्दसत करण्यासाठी अनेक कायिक्रम सुरु केले िातील.
२) या अद्दभयानातुंगित एकूण २५ क्षेत्राुंिी द्दनवड करण्यास आली. त्यामध्ये दूरसुंिार, वाहन
उद्योग व पयिटन इ. िा समावेि होतो.
३) १५ ते ३५ वयोगटातील युवकाुंना उच्ि दिाििे प्रद्दिक्षण देणे. आद्दण हे प्रद्दिक्षण
प्रामुख्याने वेद्दल्डुंग, नद्दसंग, पेंटींग, गवुंडीकाम या कामाुंच्या सुंदभाित असेल.
४) सदरिे प्रद्दिक्षण पूणि झाल्यानुंतर प्रद्दिक्षण घेणाऱ्याुंना प्रमाणपत्र देणे.
५) तसेि या अद्दभयानािी सुरुवात झाल्याुंनतर दोन वषािति सुंपूणि देिात १००० पेक्षा
िा्त प्रद्दिक्षण केंद्रे ्थापण केली िातील.
मेक आन आंर्डयाचे फायदे:
१) रोजगार संधी र्नमािण करणे:
'मेक इन इुंद्दडया' या कायिक्रमािा पद्दहला उिेि हा देिामध्ये रोिगार सुंधी वाढद्दवणे हा आहे.
द्दविेषतः देिातील युवकाुंसाठी रोिगार सुंधी द्दनमािण करणे हा या कायिक्रमािा उिेि आहे.
दुरसुंिार, औषधद्दनमािण, आद्दण पयिटन इ. क्षेत्रामध्ये मोठ्या प्रमाणावर रोिगार सुंधी द्दनमािण
करणे हा उिेि आहे. तसेि देिातील युवािक्तीच्या सुंयोिन कौिल्याला िालना देणे हा या
कायिक्रमािा मुख्य उिेि आहे.
२) क्षेत्रांमध्ये सुधारणा:
िेंव्हा एखाद्या क्षेत्रात एखादी उत्पादन सुं्था द्दकुंवा एखादा कारखाना द्दनमािण होतो तेंव्हा
त्यामुळे लोकाुंना रोिगार द्दमळतो तसेि त्या पररसरात बािारािा द्दव्तार होतो. त्यामुळे
अिा पररसरात राहणाऱ्या लोकाुंच्या आद्दथिक पररद्द्थतीत मोठ्या प्रमाणावर सुधारणा होते.
तसेि या पररसराच्या िेिारी असणाऱ्या इतर भागाुंना व तेथील लोकाुंना द्दवकासालाही
िालना द्दमळते.
३) स्थूल देशांतगित ईत्पादनात िाढ होते:
'मेक इन इुंद्दडया' अद्दभयानामुळे देिात मोठ्या प्रमाणावर उद्योगधुंद्याुंिी वाढ होते. आद्दण
त्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर औदयोद्दगक द्दवकासाला िालना द्दमळते. आद्दण या सवांमुळे munotes.in
Page 18
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
18 देिाच्या ्थूल देिाुंतगित उत्पादनात वाढ होते. देिामध्ये द्दनयाितक्षेत्र, आद्दकिटेक्िर,
दळणवळण, कापड उद्योग इ. मध्ये मोट्या प्रमाणावर वाढ होईल. आद्दण अथिव्यव्था
आणखी मिबूत होईल.
४) रुपयाचे मूल्य िाढेल:
मेक इन इुंद्दडया अद्दभयानामुळे मोठ्या प्रमाणावर भारतात मोठ्या प्रमाणावर परकीय
गुुंतवणूक आकद्दषित होईल. आद्दण त्यामुळे अमेररकन डॉलरच्या तुलनेत भारतीय रुपयािे
मूल्य वाढेल. आद्दण त्यामुळे भारतीय रुपयावर असणारे अमेररकन डॉलरिे विि्व कमी
होईल.
५) अंतरराष्ट्रीय ब्ांडकडून मूळ ब्ांडकडे:
भारतीय लोक हे परदेिी ब्रॅण्डच्या व्तू वापरत असत त्यामुळे आपल्या देिातील व्तुुंना
मागणी येत नव्हती. आद्दण यावर उपाय म्हणून 'मेक इन इुंद्दडया' धोरण हे उपयुक्त ठरेल.
कारण या धोरणामुळे भारतीय ग्राहकाुंच्या मनात भारताति तयार णाऱ्या व्तूुंच्या
सुंदभाित वेगळी पण िाुंगली ओळख द्दनमािण होईल. आद्दण देिी व्तूुंिी मागणी वाढेल.
६) तांर्त्रक प्रगती:
मेक इन इुंद्दडया धोरणामुळे भारतीयाुंना आधुद्दनक तुंत्रािा वापर करणे सहि िक्य होईल.
यामुळे भारतात नवीन ताुंद्दत्रक प्रगतीला मोठ्या प्रमाणावर िालना द्दमळेल. आद्दण देिामध्ये
आधुद्दनक तुंत्रज्ञान वाढीस लागेल व उत्पादकता वाढेल.
७) व्यापार अर्ण व्यिसाय सुलभीकरण:
मेक इन इुंद्दडया धोरणामुळे भारतीय उद्योिकाुंना, व्यापाऱ्याुंना िगाच्या कानाकोपऱ्यात
िाऊन उद्योग व्यवसाय करण्यासाठी द्दनमुंद्दत्रत केले िाईल. िर भारतीय उद्योिकाुंना
मोठ्या प्रमाणावर द्दवदेिात आमुंद्दत्रत केले तर भारत सरकार त्याुंच्यावरील बुंधने सुद्धा कमी
करेल.
८) नव्या र्पढीकडून निीन निप्रितिनाला चालना र्मळेल:
नवप्रवतिन म्हणिे काहीतरी नवीन िोधून काढण्यािी प्रद्दक्रया होय. मेक इन इुंद्दडया
धोरणामुळे नव्या द्दपढीकडून देिात उत्पादन, व्यापार, बािारपेठ सुंिोधन, सुंिोधन व
द्दवकास या सवांच्या सुंदभाित नवप्रवतिनाला मोठ्या प्रमाणावर िालना द्दमळेल. तसेि नवीन
द्दपढीने आत्मसात केलेल्या अद्ययावत कौिल्याुंिा वापर उत्पादनासाठी केला िाईल.
९) ग्रामीण भारतच र्िकास:
िर मेक इन इुंद्दडयाच्या माध्यमातून देिाच्या ग्रामीण भागात िर उद्योगधुंद्याुंिी ्थापन
झाली तर ग्रामीण भागाच्या आद्दथिक द्दवकासाला मोठ्या प्रमाणावर िालना द्दमळेल आद्दण या
माध्यमातून ग्रामीण भारतात उत्पादन, व्यापार, रोिगारसुंधी या सवांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर
वाढ होईल आद्दण ग्रामीण भारतातील लोकाुंिे राहणीमान सुधारेल. munotes.in
Page 19
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
19 'मेक आन आंर्डया' चे तोटे/दोष/ईर्णिा:
१) शेती क्षेत्राला िगळले अहे:
मुळात भारत हा िेतीप्रधान देि असून भारतातील ६१% िमीन ही लागवडीखाली आणली
आहे. पण असे असले तरी 'मेक इन इुंद्दडया' धोरणािे फक्त औद्योद्दगक क्षेत्राला भर देते. मात्र
िेती क्षेत्राकडे मात्र या धोरणाने वगळले आहे.
२) साधनसंपत्तीचा ऱ्हास होतो:
मेक इन इुंद्दडया धोरणामुळे भारतात मोठ्या प्रमाणवर उद्योगधुंद्याुंिी ्थापना होईल.
पररणामी मोठ्या प्रमाणावर देिातील साुंधनसुंपत्तीिा वापर केला िाईल. पररणामी आधीि
साधनसुंपत्ती ही कमी असताना मेक इन इुंद्दडया धोरणामुळे मोठ्या प्रमाणावर
साधनसुंपत्तीिा ऱ्हास होईल.
३) छोट्या ईद्योजकांचा तोटा होइल:
'मेक इन इुंद्दडया' धोरणामुळे परदेिातील श्रीमुंत भाुंडवलदार आपल्या देिात येतील आद्दण
मोठ्या प्रमाणावर कमीत-कमी द्दकुंमतीला द्दवकतील. त्यामुळे ्थाद्दनक ग्राहक त्याुंच्या व्तू
द्दवकत घेतील. आद्दण यािा पररणाम असा होईल द्दक, आपल्याि देिातील छोटे उद्योिक
या बाहेरून येणाऱ्या उद्योिकाुंपूढे द्दटकणार नाहीत. त्याुंिे नुकसान होईल.
४) लागिडी योग्य जर्मनीचा नाश होइल:
बऱ्याि वेळा मेक इन इुंद्दडया या धोरणामुळे आपल्या देिात बाहेरून येणाऱ्याुंनी िर त्याुंिे
उद्योगधुंदे ्थापन करण्यासाठी लागवडी योग्य िद्दमनींिा वापर केला तर त्यािा अद्दनष्ठ
पररणाम हा अननधानय उत्पादन कमी होण्यावर होईल.
५) आतर क्षेत्रांचा तोटा होइल:
मेक इन इुंद्दडया या धोरणामुळे फक्त औद्योद्दगक क्षेत्रािा फायदा होईल. मात्र कृषी क्षेत्र आद्दण
सेवा क्षेत्राला मात्र मोठ्या प्रमाणावर तोटा होईल.
६) प्रदुषण:
उपलब्ध असणाऱ्या आकडेवाढीनुसार भारतािा प्रदुषण द्दनदेिाुंक हा ७६.५० इतका
असून, प्रदुषणािी ही पातळी मेक इन इुंद्दडया धोरण द्द्वकारण्यानुंतर नक्कीि वाढेल यात
िुंका नाही.
मेक इन इुंद्दडयािी कामद्दगरी पूढीलप्रमाणे आहे:
१) र्िदेशी प्रत्यक्ष गुंतिणूकीत िाढ:
मेक इन इुंद्दडया योिनेमुळे भारताच्या द्दवदेिी प्रत्यक्ष गुुंतवणूकीत वाढ झाली आहे. एद्दप्रल
२०१४ ते मािि २०१७ या काळात भारतात १६०.७९ द्दबद्दलयन डॉलर इतक्या अमेररकन
डॉलसििी गुुंतवणुक झाली. िागद्दतक नाणेद्दनधीच्या अहवालानुसार सध्या भारत ही सुंपूणि munotes.in
Page 20
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
20 िगामध्ये एक वेगाने वाढणारी अथिव्यव्था ठरली आहे. कारण मेक इन इुंद्दडया हे धोरण
्वीकारल्यानुंतर भारताच्या द्दवदेिी प्रत्यक्ष गुुंतवणूकीत प्रिुंड वाढ झाली आहे. ही गुुंतवणूक
मुख्यत्त्वे सुंरक्षण उद्योग, अननप्रद्दक्रया, िेती, औषधे, नागरी द्दवमान वाहतूक, वैद्यकीय साधने
दळणवळण इ. क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर झाली आहे.
२) व्यापार करणे सोपे झाले:
िागद्दतक बँक समुहाच्या 'Doing Business 2018 ' च्या अहवालानुसार भारतािा व्यापार
हा ३० अुंकाुंनी पूढे आला आहे. सरकारने व्यापाराबाबतिे द्दनयम सुलभ आद्दण सोपे
झाल्याने हा व्यापार वाढल्यािे द्दित्र द्ददसून येते.
३) क्षेत्रर्नहाय कामर्गरीत सुधारणा:
मेक इन इुंद्दडया कायिक्रमाुंमुळे पूढीलप्रमाणे क्षेत्रद्दनहाय कामद्दगरीत सुधारणा झाली आहे.
अ) द्दवमान वाहतुकीच्या द्दवदेिी परकीय गुुंतवणूक ०६ पटीने वाढली.
ब) देिी बनावटीच्या सुंरक्षण साद्दहत्यािी द्दनद्दमिती
क) ०७ प्रिुंड मोठ्या आकारािे अनन-प्रद्दक्रया उद्योग कायािनवीत रोिगार द्दमळाला आहे.
ड) १.५ लाख लघुउद्योग उभे राद्दहले त्यामध्ये ११ लाख लोकाुंना रोिगार द्दमळाला आहे.
इ) औषध द्दनमािण उद्योग २९% नी वाढला.
फ) द्दवद्यूत द्दनद्दमितीिा वेग ५.८% नी वाढला.
अिा प्रकारे मेक इन इुंद्दडया हा कायिक्रम भारताच्या द्दवकासाकररता अत्युंत उपयुक्त
ठरल्यािे आपल्याला द्ददसून येते.
कौशल्य र्िकास अर्ण प्रर्शक्षण कायिक्रम:
'्कील इुंद्दडया' द्दकुंवा 'कौिल्य भारत' हा कायिक्रम िुलै २०१५ मध्ये काय द्दनवत झाला.
२०२० पयंत देिातील ४० कोटी िनतेला द्दवद्दवध कौिल्याुंिे प्रद्दिक्षण देऊन त्याुंना
कौिल्यपूणि बनद्दवणे हे आहे. या कायिक्रमािे मुख्य ध्येय हे देिातील िनतेिे द्दवद्दवध प्रकारिे
कौिल्य वाढवून त्याुंना उदयिील बनद्दवणे तसेि त्याुंच्यातील कलाकौिल्याुंिा िालना देणे
हे आहे. तसेि त्याुंना रोिगाराच्या व ्वयुंरोिगाराच्या सुंधी उपलब्ध करून देणे हे आहे.
स्कील आंर्डया ऄंतगित समार्िष्ट कायिक्रम पुढीलप्रमाणे अहेत:
१) राष्ट्रीय कौशल्य र्िकास ऄर्भयान:
भारत सरकारच्या कौिल्य आद्दण सुंयोिन कौिल्य द्दवकास मुंत्रालयामाफित या
अद्दभयानािी सुरुवात आली. या अद्दभयानातुंगित देिातील िनतेच्या कौिल्य द्दवकासाला
िालना देण्यासाठी सदरिा कायिक्रम तयार करण्यात आला.
munotes.in
Page 21
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
21 २) कौशल्य र्िकास अर्ण संयोजन कौशल्य र्िकासाचे राष्ट्रीय धोरण:
२०१५ मध्ये हे धोरण िाहीर करण्यात आले. या धोरणािा उिेि हा होता द्दक, ्कील
इुंद्दडया कायिक्रम राबद्दवताना त्यामध्ये येणाऱ्या अडिणी व आव्हाने दुर करणे हा होता.
तसेि सविसामानय िनतेला कौिल्य द्दवकासासाठी सुंधी द्दमळवून देण्यासाठी व कायिक्रम
होता. तसेि भारतातून द्दवद्दवध कौिल्ये सुंवादन करून ज्या व्यद्दक्त परदेिात गेल्या आहेत
त्याुंना भारतात परत आणण्यािे ध्येय होते.
३) प्रधान मंत्री कौशल्य र्िकास योजना:
राष्ट्रीय कौिल्य द्दवकास महामुंडळामाफित आद्दण कौिल्य द्दवकास मुंत्रालय भारत सरकार
याुंच्या वतीने भारतातील युवकाुंमध्ये द्दवद्दवध कौिल्याुंिा द्दवकास करण्यासाठी ही योिना
राबद्दवण्यात आली. २०१६ ते २०२० पयंत या योिनेतुंगित देिातील १० दिलक्ष
तरुणाुंना कौिल्य द्दवकास प्रद्दिक्षण सरकारमाफित मोफत द्ददले िाणार आहे. भद्दवष्ट्यात
यािा फायदा युवकाुंना होईल.
४) कौशल्य मुद्रा/कजि योजना:
देिातील ज्या युवकाुंनी ्कील इुंद्दडया या कायिक्रमाुंतगित प्रद्दिक्षण घेतले आहे द्दकुंवा ज्याुंनी
आयटीआय द्दिक्षण पूणि केले आहे. तसेि ज्याुंनी अद्दभयाुंद्दत्रकी िाखेतील एखादी पदवी
सुंपादन केली आहे अिा युवकाुंना त्याुंनी सुंपादन केलेल्या कौिल्याला अनुसरून
५०००/- ते १,५०,०००/- रू. पयंत किि द्ददले िाते. या किािच्या परतफेडीिा कालावधी
हा ३ वषे ते ७ वषे इतका असतो. आद्दण व्यािदर ११% ते १२% इतका आकारला िातो.
५) दीन दयाळ ईपाध् या य ग्राम कौशल् य योजना:
या योिनेमाफित ग्रामीण भागातील युवकाुंना द्दवद्दवध कौिल् ये सुंपादन करण् यासाठी आहे. या
योिनेअुंतगित २५० द्दवद्दवध प्रकारच् या प्रद्दिक्षणाच् या सुद्दवधा उपलब् ध करून द्ददल् या िातात.
यामध् ये प्रामुख् याने द्दकरकोळ, आदराद्दतर्थ य, आरोग् य, बाुंधकाम, वाहन उद्योग, वीितुंत्री,
प् लुंद्दबग, रत् ने व दाद्दगने व् यवसाय इ. िा समावेि होतो.
६) दीन-दयाळ ऄंत् योदय योजना:
दीन दयाळ अुंत् योदय योिना द्दमिनिे मुख् य उद्दि ष्ट् ट हे िहरी गरीब कुटूुंबाना सुंघटीत
पद्धतीने त् याुंच् या कौिल् यािी सुंबुंद्दधत रोिगाराच् या सुंधी उपलब् ध करून देऊन त् याुंिी
गरीबी दूर करणे हे आहे. या योिनािा एक भाग म् हणून िहरी बेघर लोक, िहरी फेरीवाले
इत् यादींच् या समथिनाथि प्रादेद्दिक कायििाळाही आयोद्दित करण् यात आल् या आहेत. द्दवद्दवध
कौिल् याुंच् या आधारे लोकाुंना िाश् वत उपद्दिद्दवका द्दमळद्दवण् या त मदत करणे हा या योिनेिा
प्रमुख उिेि आहे.
७) प्रर्शक्षण महासंचलनालय:
भारत सरकार आद्दण श्रम मुंत्रालय या दोघाुंनी एकद्दत्र त येऊन मॉड्यूलर रोिगारक्षम
कौिल् य हा कायिक्रम अुंमलात आणला आहे. हा कायिक्रम कौिल् य द्दवकास उपक्रमाुंतगित munotes.in
Page 22
व्यावसाद्दयक अथििास्त्र भारतािे ्थूल आद्दथिक पैलू
22 हाती घेतला आहे. या योिनेअुंतगित िाळा सोडलेले द्दवद्याथी व असुंघटीत क्षेत्रातील
द्दवद्यमान कामगार याुंच् यासाठी हा कौिल् य द्दवकास कायिक्रम राबद्दवला िातो. यामध् ये १४
वषािवरील मुलाुंना सहभागी करून घेतले िाते. व त् याुंना द्दवद्दवध प्रकारिे प्रद्दि क्षण द्ददले
िाते.
८) श्रममंत्रालय ि रोजगार:
(श्रम व रोिगार मुंत्रालय) हे भारत सरकारिे एक अुंत् यत िूने मुंत्रालय आहे. या मुंत्रालयािी
मुख् य िबाबदारी ही सामान य कामगाराुंच् या हीतािे सुंरक्षण करणे आद्दण ग्रामीण व िहरी
भागातील गरीब व वुंद्दित घटक असलेल् या लोकाुंिे रक्षण करणे ही आहे.
९) कौशल् य र्िकास अर्ण ईद्योजकता मंत्रालय:
कौिल् य द्दवकास आद्दण उद्योिकता मुंत्रालय यािे मुख् य उद्दि ष्ट् ट हे २०२२ पयंत कौिल् य
द्दवकासािे ध् येय साध् य करण् यासाठी सरकार आद्दण खािगी क्षेत्राच् या कौिल् य द्दवकास
प्रयत् नाुंमध् ये समन वय राखणे हे आहे.
् कील इुंद्दडया कायिक्रमाुंतगित पद्दहल् या सत्रात भारतातील १.९७ दिलक्ष लोकाुंनी द्दवद्दवध
प्रकारिे प्रद्दिक्षण घेतले होते. या प्रद्दिक्षणािा वेग वाढद्दवण् यासाठी दर तीन मद्दहन या ला
सरकारकडून या योिनेिा आढावा घेतला िातो.
१.५ सारांश सदरच्या प्रकरणात आपण नवीन आद्दथिक धोरण १९९१ िी उद्दिष्ट्ये पद्दहली. भारतीय
अथिव्यव्थेला िागद्दतकीकरणाच्या ररुंगणात उतरवणे आद्दण बािाराच्या अद्दभमुखतेवर
नवीन िोर देणे हा मुख्य उिेि होता. उदारीकरण, खािगीकरण व िागद्दतकरण यासाठी
भारतीय अथिव्यव्थेत द्दवद्दवध सुधारणाुंिा समावेि केला. देिाच्या आद्दथिक द्दवकासात
सामाद्दिक सेवा सुद्दवधाुंिी भूद्दमका ही अद्दतिय महत्वािी आहे. सामाद्दिक सेवासुद्दवधाुंिी
दोन महत् वािी क्षेत्रे म् हणिे द्दिक्षण व आरोग् य ही आहेत. तसेि भारत सरकारने भारतात
द्दि क्षण व आरोग् य या सेवा-सुद्दवधाुंिा प्रसार करण् यासाठी अनेक उपाययोिना केल् या. तसेि
आपण द्दिरुंतन द्दवकास म् हणिे काय आद्दण त् यािी ध् येये याुंिाही अभ् यास केला. मेक इन
इुंद्दडया या कायिक्रमािाही समावेि करण् यात आला. औद्योद्दगक द्दवकासाला हे आवश् यक
होते. तसेि ् कील इुंद्दडया या कायिक्रमािाही समावेि केला गेला. युवकाुंमध् ये रोिगारयोग् य
कौिल् याुंिी वाढ करणे हा यािा उिेि होता.
१.६ प्रश् न १) १९९१ च्या नवीन आद्दथिक धोरणािा आढावा घ्या.
२) िागद्दतकीकरण म्हणिे काय? िागद्दतकीकरणािा पुर्कार करण्यासाठी भारत
सरकारने योिनेिे उपाय ्पष्ट करा.
३) सामाद्दिक सेवा-सुद्दवधाुंिे महत्व वणिन करा. munotes.in
Page 23
भारतािे समग्र आद्दथिक द्दवहुंगमावलोकन
23 ४) द्दिक्षणािी सुंबुंद्दधत सेवासुद्दवधाुंिी भूद्दमका ्पष्ट करा.
५) द्दवद्दवध कौिल्य द्दवकास व प्रद्दिक्षण कायिक्रमाुंिे परीक्षण करा.
६) मेक इन इुंद्दडया कायिक्रमािे परीक्षण करा.
७) द्दिरुंतन द्दवकासािी ध्येये ्पष्ट करा.
*****
munotes.in
Page 24
24 २
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक
घटक रचना
२.० उिĥ Õ टये
२.१ िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक
२.२ बहóराÕ ůीय कंपÆ या आिण Â यांची भूिमका
२.३ िवदेशी गुंतवणूक ÿोÂ साहन मंडळ
२.४ सारांश
२.५ ÿÔ न
२.० उिĥ Õ टये १) िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìची भूिमका समजाऊन घेणे.
२) भारतातील बहóराÕ ůी य कंपÆ यांची भूिमका िवÔ लेिषत करणे.
३) िवदेशी गुंतवणूक ÿोÂ साहन मंडळाची भूिमका समजाऊन घेणे.
२.१ िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक २.१.१ िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìचा अथª:
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक Ì हणजे परकìय Ó य³ तीने िकंवा एखाīा कंपनीने उÂ पादक
कायाªसाठी आपÐ या देशात केलेली गुंतवणूक होय. थोड³ यात िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक
Ì हणजे परकìय देशातील भांडवलाची हालचाल होऊन ते भांडवल आपÐ या देशात येणे
होय.
िवदेशी ÿ य± गुंतवणूकì¸ या माÅ यमातून परकìय गुंतवणूकदार आपÐ या देशातील एखादी
कंपनी िवकत घेऊ शकतात, Ö वत:ची एखादी कंपनी Ö थापन कŁ शकतात , िकंवा एखादी
मालमÂ ता िवकत घेऊ शकतात.
२.१.२ िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìचे ÿकार:
अ) िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक:
वगêकरण हे ि±तीजसमांतर अनुलंब तसेच सामुही क या ÿकारात करता येते.
munotes.in
Page 25
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक
25 ब) ि±तीज समांतर गुंतवणूक
Ì हणजे ज¤Ó हा एखादा गुंतवणूकदार परदेशात अशा Ó यवसायात िकंवा उīोगात करतो,
º याÿमाणे Â याने Â या¸ या Ö वत:¸ या देशात º या ÿकारा¸ या उīोगात गुंतवणूक केली आहे.
Ì हणजेच परदेशात हा उīोजक Â या¸ या Ö वदेशात असणा-या उīोगासार´ या च उīोगात
गुंतवणूक करतो.
क) ऊÅ वª िकंवा उभी गुंतवणूक: ही सुĦा दोन ÿकारची असते.
१) अधोगामी गुंतवणूक: परकìय गुंतवणूकदारांनी गुंतवणूक कŁ इि¸ छ णा-या देशातील
कंपनी¸ या उÂ पादन साधनांमÅ ये गुंतवणूक करतात.
उदा. खाणकामातील गुंतवणूक
२) ऊÅ वªगामी गुंतवणूक: ही गुंतवणूक ÿामु´ याने उÂ पादीत मालाची िवøì व
िवतरणासाठी केली जाते.
३) परदेशी भेट गुंतवणूकìचा समूह Ì हणजे एक कंपनी िकंवा एखादी Ó य³ ती अशा
Ó यवसायात गुंतवणूक करते जी Â या¸ या मूळ देशात असलेÐ या Ó यवसायाशी संबंधीत
नाही.
ड) अंतगªत गुंतवणूक आिण बिहगªत गुंतवणूक:
१) अंतगªत गुंतवणूक: Ì हणजे परकìय गुंतवणूकदाराने Ö थािनक देशा¸ या साधनसंपÂ तीत
केलेली गुंतवणूक होय.
२) बिहगªत गुंतवणूक: यालाच िवदेशात ÿÂ य± गुंतवणूक असे Ì हणतात. या ÿकारात
Ö थािनक भांडवल हे परकìय साधनसंपÂ तीमÅ ये गुंतिवले जाते.
इ) अिनवासी भारतीयां¸ या ठेवी:
अिनवासी भारतीयांकडून आलेÐ या ठेवéमधून भारतातील आंतरराÕ ůीय Ó यापारा¸ या
Ó यवहार रोखातील असमतोल दूर करÁ यासाठी महÂ वपूणª मदत होते.
उ) संÖथाÂ मक परकìय गुंतवणूकदार:
१९९२-९३ नंतर भारतातील शेअर बाजारात परकìय संÖ थाÂ मक गुंतवणूकदारांकडून
मोठया ÿमाणात गुंतवणूकìत सुłवात झाली. १४ नोÓ ह¤बर १९९५ मÅ ये परकìय
संÖ थाÂ मक गुंतवणूकदारांपासून भारतात केÐ या जाणा-या गुंतवणेकìवरील िनब«ध उठिवले.
आिण त¤Ó हापासून भारतात संÖ थाÂ मक परकìय गुंतवणूकìत मोठया ÿमाणावर वाढ झाली
आहे. व Â याचा फायदा आिथªक िवकासात झाला.
२.१.३ िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìचे फायदे:
भारत सरकारने २४ जूलै १९९१ रोजी परकìय थेट भांडवल गुंतवणूकìिवषयी नवीन धोरण
जाहीर केले. या धोरणामुळे भारतीय अथª-Ó यवÖ था अनेक िनयंýणापासून मु³ त करÁ यात munotes.in
Page 26
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
26 आली. यामुळे भारतात परकìय ÿÂ य± गुंतवणूकìचा ओघ वाढला. आिथªक िवकासासाठी
िवकसनशील देशांना परकìय ÿÂ य± भांडवलाची मोठी गरज असते. कारण िवदेशी
गुंतवणूकìचे फायदे िकंवा महÂ व पूढीलÿमाणे आहेत.
१) गुंतवणूकìत वाढ:
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìमुळे िवकसनशील देशात मोठया ÿमाणावर िव देशी भांडवल येते
आिण भांडवल गुंतवणूकìत मोठया ÿमाणावर वाढ होते. Â यामुळे िवकसनशील देशां¸ या
िवकासाला मदत होते.
२) नवीन तंý²ानाचे हÖ तांतरण:
ÿ य± िवदेशी गुंतवणूकì¸ या सहाÍयाने िवकिसत देशातील नवीन तंý²ान हे िवकसनशील
देशांमÅ ये येते. िव तीय गुंतवणूकì¸ या माÅ यमातून असे नवीन तंý²ान िमळू शकत नाही.
३) Ó यवहार रोख सुधारÁ यास मदत होते:
आिथªक िवकासा¸ या सुłवाती¸ या अवÖ थेत अिवकिसत देशांना यंýसामुúी, भांडवली
वÖ तू, औīोिगक क¸ चा माल इ. Ö वłपात मोठया ÿमाणात आ याजीची गरज असते. परंतू
या तुलनेत िनयाªत कमी पडते. आिण असमतोल Ó य वहार रोखा¸ या समÖ येला िवदेशी
भांडवला¸ या सहाÍयाने तŌड देणे सहज श³ य होते.
४) सामािजक िवकास:
िवदेशी ÿÂ य± गूंतवणूकìमुळे देशात उīोग, Ó यापार व सेवा ±ेý इ. सवª वाढीस लागतात.
 यामुळे देशात रोजगार वाढतो व वेतन आिण उ पÆ न यात वाढ होऊन सामािजक िवकास
होतो.
५) देशी उīोगांना चालना िमळते:
देशात िवदेशी गुंतवणूकìत जसजसी वाढ होते तसतसे देशी उīोगधंīांचाही िवकास होतो.
देशात िविवध वÖ तू व सेवांचे उÂ पादन मोठया ÿमाणात वाढते.
६) उÂ पादनात वाढ होते:
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìमुळे देशातील महÂ वपूणª ±ेýात भांडवल गुंतवणूक मोठया ÿमाणावर
वाढते. यामÅ ये पायाभूत सेवासुिवधा वाहन उīोग, वीज िनिमªती ÿकÐ प इ. मÅ ये ÿचंड
गुंतवणूक झाÐ याने देशात एकूण आिथªक िवकासाचा वेग वाढून उÂ पादनात वाढ होते.
७) रोजगार संधीत वाढ होते:
िवकसनशील देशात झालेÐ या िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìमुळे उīोग ±ेý, सेवा ±ेý या सवा«चा
िवकास आिण िवÖ तार हा मोठया ÿमाणात होतो. पåरणामी या ±ेýात रोजगार संधी िनमाªण
होतात.
munotes.in
Page 27
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक
27 ८) आयात पयाªयीकरण:
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìमुळे पूवê आयात केÐ या जाणा-या काही वÖ तूंचे उÂ पादन
आपÐ याच देशात केले जाते. Â यामुळे भिवÕ यात आयात कमी होऊन Ó य वहाररोख
सूधारÁ यास मदत होते.
९) िनयाªतीत वाढ:
िवदेशी ÿ य± गुंतवणूकì¸ या सहाÍयाने ज¤Ó हा परकìय कंपÆ या एखाīा देशात येतात त¤Ó हा
िवदेशी कंपÆ या आिण आपÐ या देशातील कंपÆ या या सवा«¸ या उ पादनामुळे देशात िविवध
वÖ तू व सेवांचे उÂ पादन ÿचंड मोठया ÿमाणावर वाढते पåरणामी िनयाªतीत मोठया ÿमाणावर
वाढ होते.
१०) िवÂ तीय सेवांचा िवÖ तार:
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकां¸ या माÅ यमातून जर आपÐ या देशात परकìय बँकांनी ÿवेश केला
तर देशामÅ ये िवÂ तीय सेवांचा मोठया ÿमाणावर िवÖ तार होÁ यास मदत होते. Â याचबरोबर
मच«ट बँका, िवदेशी पोटªफोिलओ गुंतवणूक यामुळेही देशात िवÂ तीय सेवांचा िवÖ तार होतो.
११) Ö पध¥त वाढ होते:
िवदेशी ÿ य± गुंतवणूकì¸ या सहाÍयाने ज¤Ó हा परकìय कंपÆ या एखाīा देशात येतात त¤Ó हा
िवदेशी कंपÆ या आिण Â या देशातील कंपन् या यां¸ यामÅ ये Ö पधाª िनमाªण होते. या Ö पध¥मुळे
म³ तेदारी िÖ थ तीत उÂ पादन करणाöया उīोगांचा नफा कमी होतो. Â यामुळे úाहकांनाही मग
कमीत-कमी िकंमतीत वÖ तू िमळून Â यांचाही फायदा होतो.
१२) मानवी भांडवल िवकास:
ब-याच वेळा िवदेशी कंपÆ या ज¤Ó हा एखादया देशात भांडवल गुंतवणूक कłन उदयोग सुł
करता येतात. त¤Ó हा या कंपÆ या तेथील कामगारांना नवीन तंý, तंý²ान, नवीन कौशÐ ये
यांचे ÿिश ±ण देतात. Â यामुळे मानवी भांडवलाचा िवकास होÁ यास मदत होते.
१३) महसूल िमळतो:
िवदेशी कंपÆ या ज¤Ó हा एखादया देशात भांडवल गुंतवणूक करतात त¤Ó हा Â यां¸ याकडून
िविवध करां¸ या łपाने मोठया ÿमाणावर उÂ पÆ न िमळते.
१४) ±ेýीय िवकासाला म दत:
जर ÿ य± िवदेशी गुंतवणूकì¸ या माÅ यमातून िवदेशी कंपÆ या एखादया देशा¸ या मागास
भागात गेÐ या आिण ितथे मोठ्या ÿमाणावर भांडवल गुंतवणूक केली तर ितथे Ó यापार व
उīोगांचा मोठ्या ÿमाणावर मागास भागाचा िवकास होÁ यास मदत होते.
munotes.in
Page 28
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
28 १५) आिथªक िवकासाला चालना:
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìमुळे देशात उīोग, Ó यापार, सेवा±ेý, पायाभूत सेवासुिवधा,
सामािजक सेवासुिवधा यांचा ÿंचड मोठ्या ÿमाणावर िवकास आिण िवÖ तार होतो. आिण
यामुळे एकूणच देशा¸ या सवा«िगण िवकासाला मोठ्या ÿमाणावर चालना िमळते.
१६) नैसिग ªक साधनसंप तीचा कायª±म वापर:
िवदेशी ÿ य± गुंतवणूकì¸ या माÅ यमातून मोठ्या ÿमाणावर पडून रािहलेÐ या
साधनसंपÂ तीचा वापर कłन घेतला जातो. आिण यातून आिथªक िवकासाला चालना
िमळते.
१७) संशोधनाला चालना:
आपÐ या देशात भांडवल गुंतवणूक करणा-या कंपÆ या नवीन संशोधनालाही मोठ्या
ÿमाणावर चालना देतात.
अशा ÿकारे वरीलÿमाणे िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìचे फायदे आहेत.
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìचे दोष/तोटे/ उिणवा:
१) गरीब देशांचे Ö वातंý गहाण पडते: ÿÂ य± िवदेशी गुंतवणूकìमुळे ब-याच गरीब
देशांमÅ ये º या ®ीमंत देशांतील उīोजकांनी मोठ्या ÿमाणावर भांडवल गुंतवणूक
केलेली असते Â यामुळे गरीब देशांचे आिथªक Ö वातंý गहान पडÁ याची श³ यता
नाकारता येत नाही.
२) गरीब देशातील साधनसंपÂ तीवर अितåर³ त ताण पडतो: जर िवदेशी भांडवल
गुंतवणूकì¸ या माÅ यमातून ®ीमंत देशातील उīोगांनी गरीब आपÐ या शाखा उघडून
मोठ्या ÿमाणावर उīोगधंदे Ö थापना केÐयास गरीब देशातील साधनसंपÂ तीचा
बेसुमार वापर केला जातो. Â यामुळे तेथील साधनसंपÂ तीवर अितåर³ त ताण पडतो.
३) गरीब देशात ÿदुषणाचा धोका िनमाªण होतो: जर गरीब देशात ®ीमंत देशांनी मोठ्या
ÿमाणावर भांडवल गुंतवणूक केली तर गरीब देशातील पाणी, जलसंपÂ ती,
जंगलसंपÂ ती, नैसिग ªक साधने, ऊजाª साधने या सवा«वर अितåर³ त ताण पडून
पयाªवरण ÿदुषण मोठ्या ÿमाणावर होÁ याचा धोका िनमाªण होतो.
४) लघुउīोगांवर अिनÕ ठ पåरणाम: गरीब देशात झालेÐ या मोठ्या ÿमाणातील ÿÂ य±
िवदेशी गुंतवणूकìमुळे गरीब देशातील लघुउīोगांवर अिनÕ ठ पåरणाम होÁ या ची
श³ यता िनमाªण होते. कारण बहóराÕ ůीय कंपÆ यां¸ या मोठ्या उīोगांशी गरीब देशातील
लघुउīोग Ö पधाª कł शकत नाहीत.
५) परदेशी गुंतवणूकदार Â यां¸ या Ó यवसायाचे मूÐ य काढून घेऊ शकतात: ब-याच
वेळी परदेशी गुंतवणूकदार हे Â यां¸ या Ó यवसायाचे मूÐ य काढून घेऊ शकतात. तसेच
ब-याच वेळा या कंपÆ या Â यांना होणारा नफा पुÆ हा पुÆ हा Â याच उīोगात न गुंतवता तो
 यां¸ या Ö वत:¸ या देशात गुंतवणूकदार पाठवून देतात. munotes.in
Page 29
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक
29 ६) कंपनी¸ या तारणावर परदेशी गुंतवणूकदार: हे Ö थािनक बँकांकडून अÂ यंत कमी
Ó याजदारात कजª उपलÊ ध कŁन घेतात. Â यामुळे ब-याच वेळा Ö थािनक बँकांना तोटा
सहन करावा लागतो.
७) राजकìय हÖ त ±ेप: ब-याच वेळा ज¤Ó हा िवकिसत देशातील उīोजक हे मोठ्या
ÿमाणात गरीब देशातील राजकारणावर आपला ÿभाव पाडतात. आिण Â यांना हवी
तशी औīोिगक व Ó या पार िवषयक धोरणे बनवून घेतात. यात ĂÕ टाचारही होतो.
८) बöयाच वेळा परदेशी गुंतवणूकदारांकडून पयाªवरण िवषयक कायīांचे अगदी
सोयीÖ करपणे उÐ लंघन केले जाते. Â यामुळे पयाªवरणाला धोका पोहोचतो.
अशा ÿकारे वरीलÿमाणे िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìचे तोटे आहेत.
भारतीय िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक धोरण:
नवीन आिथªक धोरण १९९१ नुसार सरकारने ३४ ÿाधाÆ य ±ेýांमÅ ये ५१% थेट परकìय
गुंतवणूकìला माÆ यता िदली आहे. तसेच सरकारला संसदेची कोणतीही पुवª परवानगी न
घेता िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìचे ÿमाण १००% पय«त वाढिवÁ याचा सरकारला अिधकार
आहे.
भारतात थेट परकìय गुंतवणूकìला माÆ यता िमळÁ याचे दोन मागª होते:
१) Ö वयंचिलत मागª: Ö वयंचिलत मागाªतंगªत, अिनवासी गुंतवणूकदार िकंवा भारतीय
कंपनीला गुंतवणूकìसाठी भारत सरकार¸ या मंजूरीची आवÔ यकता नाही.
२) सरकारी मागª: सरकारी मागाªतंगªत गुंतवणूकì¸ या आधी, भारत सरकार¸ या पूवª
परवानगीची गरज असते. गुंतवणूकìसाठी आलेÐ या ÿÖ तावाचा िवचार हा संबंिध त
मंýालयाकडे मांडावा लागतो. Â या-नंतरच संबंिध त मंýालयाकडून परवानगी
िमळाÐ यानंतरच िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक होऊ शकते.
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक धोरण २०१७:
२८ ऑगÖ ट २०१७ या िदवशी औīोिगक धोरण व ÿोÂ सा हन िवभाग या िवभागाने िवदेशी
ÿ य± गुंतवणूकì¸ या संदभाªत नवीन सुधारीत धोरण जाहीर केले. आिण  या अंतगªत
खालील उपøमांचा समावेश होतो.
१) िवदेशी गुंतवणूक ÿोÂ साहन मंडळ रĥ करणे आिण परदेशी गुंतवणूक सुिवधा पोटªलची
Ö थापना केली.
२) ±ेýातील िविशÕ ठ गुंतवणूकìचा शोध घेÁ यासाठी िविवध िवभागांची िनयु³ ती करÁ यात
आली.
३) औīोिगक धोरण आिण ÿोÂ साहन िवभागाने तपशीलवार ÿिøया, वेळ आिण सरकारी
मंजूरीसाठी स±म ÿािधकरणांची यादी असलेली मानक कायªÿणाली जारी केली.
munotes.in
Page 30
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
30 भारतीय िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìतील कल:
अ) परकìय गुंतवणूक धोरणातील सुधारणा, गुंतवणूकìची सुिवधा आिण Ó यवसायात
सुलभता या आघाड्यांवर सरकारने केलेÐ या उपाययोजनांमुळे देशात परदेशी
िनद¥िशत गुंतवणूकìचा ओघ वाढला आहे कारण भारताने एिÿ ल ते जानेवारी २०२१
या काळात ७२.१२ अÊ ज अमेåरकन डॉलसª¸ या एकूण थेट िवदेशी गुंतवणूकìचा ओघ
आकिषªत केला आहे.
ब) आिथªक वषाª¸ या पिहÐ या दहा मिहÆ यांसाठी हा आतापय«तचा उ¸ चांक आहे आिण
२०१९-२० ¸ या पिहÐ या दहा मिहÆ यां¸ या तुलनेत १५% नी जाÖ त आहे. (६२.७२
दशल± अमेåरकन डॉलर)
क) हा कल असे दशªिवतो कì २०२०-२१ ¸ या पिहÐ या दहा मिहÆ यांत परकìय थेट
गुंतवणूकìचा समभाग ÿवाह २८% नी वाढला (५४.१८ अÊ ज अमेåरकन डॉलसª). Â या
आधी¸ या वषाªत हाच भांडवल ÿवाह ४२.३४ अÊ ज अमेåरकन डॉलर इतका होता.
ड) सवō¸ च गुंतवणूकदार देशां¸ या संदभाªत, चालू आिथª क वषª २०२०-२१ ¸ या पिहÐ या
दहा मिहÆ यांसाठी िसंगापूरची एकूण थेट िवदेशी गुंतवणूक ही एकूण गुंतवणूकì¸ या
३०.२८% आहे. आिण Â यानंतर अमेåरका २४.२८% आिण संयु³ त अरब अिमरात
७.३१% आहे.
इ) जानेवारी, २०२१ मÅ ये एकूण िवदेशी थेट गुंतवणूकì¸ या समभाग ÿवाहापैकì
२९.०९% गुंतवणूक कłन भारतात गुंतवणूक करणा-या देशां¸ या यादीत जपान
आघाडीवर आहे. Â यानंतर िसंगापूर २५.४६% आिण अमेåरका १२.०६% या देशांचा
øमांक लागतो.
फ) २०२०-२१ ¸ या पिहÐ या दहा मिहÆ यांत संगणक सॉÉटवेअर आिण हाडªवेअर हे
अÓ वल ±ेý Ì हणून उīास आले आहे. º यामÅ ये एकूण िवदेशी थेट गुंतवणूकì¸ या
४५.८१% ÿमाण हे समभाग ÿवाहात होते आिण Â यानंतर अनुøमे १३.३७%
बांधकाम कायाªत तर ७.८०% सेवा ±ेýात इतकì गुंतवणूक झाली.
जानेवारी, २०२१ ¸या मिहÆ यात दशªिवलेÐ या ÿवृÂ तीनुसार, सÐ लागार सेवा सवō¸ च
±ेýामÅ ये २१.८०% थेट परकìय समभाग ÿवाहात उīास आÐ या. Â यानंतर संगणक
सॉÉटवेअर आिण हाडªवेअर ±ेýात १५.९६% आिण सेवा ±ेýात १३.६४% असे
गुंतवणूकìचे ÿमाण आहे.
घ) भारतातील थेट परकìय गुंतवणूकìतील हे कल जागितक गुंतवणूकदारांमÅ ये
गुंतवणूकìचे िठकाण Ì हणून या िÖ थ तीचे समथªन करतात.
munotes.in
Page 31
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक
31 २.२ बहóराÕ ůीय कंपÆ या आिण Â यांची भूिमका २.२.१ बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचा अथª:
ÿा. कोिजया यां¸ या मते बहóराÕ ůीय कंपनी Ì हणजे एक मोठा अÐ पजनािधकार Ö व łपाचा
उīोग समुह होय. या उīोगसमुहाचे जाळे संपूणª जगभर पसरलेले असते. परंतु आिथªक
सÂ ता एकाच िठकाणी क¤þीत झालेली असते. या कंपÆ यांचा ÿमुख हेतू जागितक
पातळीवरील Ó य वसाय कłन सवाªिधक नफा कमावÁ याचा असतो.
थोड³ यात बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचे मु´ य कायाªलय एका िविशÕ ठ राÕ ůात असते आिण ÿÂ य±
Ó यवसाय करणा-या शाखा या संपूणª जगभर िवखुरलेÐ या असतात. उदा. पेÈ सी, कोका-
कोला, िफिलÈ स इ.
बहóराÕ ůीय कंपÆ यांची वैिशÕ ट्ये:
१) ÿचंड मालमÂ ता आिण उलाढाल:
बहóराÕ ůीय कंपÆ या या जगभर कायªरत असÐ याने Â यांची भौितक आिण िवÂ तीय मालमÂ ता
ÿचंड होती. काही बहóराÕ ůीय कंपÆ यां¸ या मालमÂ ता (भौितक आिण िवÂ तीय) या इत³ या
ÿंचड मोठ्या असतात िक, Â या िकÂ येक देशां¸ या राÕ ůीय अथªÓ यवÖ थांपे±ा मोठ्या
असतात.
२) अनेक शाखां¸ या माÅ यमातून आंतरराÕ ůीय Ó यवहार:
बहóराÕ ůीय कंपÆ या या Âयांचे उÂ पादन आिण िवपणन यासारखी काय¥ ही Â यां¸ या जगभर
पसरलेÐ या शाखांमाफªत चालतात.
३) िनयंýणाची एकता:
बहóराÕ ůीय कंपÆ या या िनयंýणा¸ या एकतेने वैिशÕ ट्यीकृत असतात. बहóराÕ ůीय कंपÆ या या
 यां¸ या Ö वत:¸ या देशात Ö थापन केलेÐ या मु´ य कायाªलयातून संपूणª जगभर पसरलेÐ या
िविवध शाखां¸या कायाªवर संपूणªपणे िनयंýण ठेवतात.
४) ÿगत आिण अÂ याधुिनक तंý²ान:
सवªसाधारणपणे ®ीमंत देशां¸ या बहóराÕ ůीय कंपÆ या असतात आिण Â या उÂ पादन व िवपणन
या दोÆ ही कायाªत मोठ्या ÿमाणावर भांडवलÿधान उÂ पादन तंýाचा वापर ÿचंड ÿमाणावर
होतो. तसेच यांचे तंý²ान अितशय ÿगत आिण अÂ याधुिनक असते.
५) Ó यावसाियक Ó यवÖ थापन:
बहóराÕ ůीय कंपÆ याचे कमªचारी हे अितशय त² तसेच Ó यावसाियकŀÕ ट्या अÂ यंत िनपूण
असतात. तसेच या कंपÆ यांकडे जी ÿंचड मालमÂ ता आिण िनधी हे कमªचारी Ó यविÖ थत
सांभाळतात. आिण यशÖ वी होतात.
munotes.in
Page 32
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
32 ६) उÂ पादनाचा उ¸ च दजाª:
बहóराÕ ůीय कंपÆ या या उÂ पादन व िवपणन या संदभाªत जागितक Ö तरावर मोठ्या ÿमाणात
Ö पधाª करतात. Â यामुळे जागितक Ö तरावरील या Ö प ध¥त िटकून राहÁ यासाठी या कंपÆ याना
अÂ यंत उ¸ च दजाªचे उÂ पादन करावे लागते.
अशा ÿकारे वरील सवª बहóराÕ ůीय कंपÆ यांची वैिशÕ ट्ये आहेत.
२.२.२ बहóराÕ ůीय कंपÆ याचे फायदे व तोटे:
बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचे फायदे/महÂ व पूढीलÿमाणे आहेत.
१) मुलभूत पायाभूत सेवासुिवधांची िनिमªती:
बहóराÕ ůीय कंपÆ या िवकसनशील देशात रेÐ वे, रÖ ते, वीजिनिमªती, जलिसंचन सुिवधा,
कालवे, धरणे, बंदरे इ. पायाभूत सेवा सुिवधा िनमाªण करतात. Â याचा फायदा िवकसनशील
देशांना Â यां¸ या आिथªक िवकासासाठी होतो.
२) तंý²ानाचे हÖ तांतरण:
बहóराÕ ůीय कंपÆ या ज¤Ó हा िवकसनशील देशात येतात त¤Ó हा या कंपÆ या आपÐ याबरोबर
नवीन तंý²ान घेऊन येतात जे िवकसनशील देशात कधीच नÓ हते. आिण या नवीन
तंý²ाना¸ या हÖ तांतरणामुळे गरीब देशां¸ या आिथª क िवकासास मदत होते.
३) भांडवल गुंतवणूक:
बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचे मोठे आकारमान, ÿचंड भांडवल आिण साधनसंपÂ ती याचा साठा
यामुळे या कंपÆ या अÐ पिवकिसत राÕ ůांत ÿंचड गुंतवणूक करतात. Â यामुळे गरीब देशांचा
िवकास Ó हावयास मदत होते.
४) संशोधन व िवकास:
आिथªक िवकासाकåरता व तांिý क ÿगतीसाठी संशोधन आिण िवकास हे आवÔ यक घटक
आहेत. बहóराÕ ůीय कंपÆ या ज¤Ó हा िवकसनशील देशांमÅ ये येतात त¤Ó हा Â या गरीब देशांमÅ ये
संशोधन व िवकासाला चालना देतात. Â यामुळे नवीन उÂ पादनाला चालना िमळते.
५) िवपणन Ó यवÖ था:
िवपणन Ó यवÖ थेमÅ ये पåरणामकारक जाहीरात , उīयावत िवपणनिवषय क मािहती, िवøìल
उÂ तेजन, साठवणूक ±मता, वाहतूक Ó यवÖ था इ. िøयांचा ÿभाव असतो. बहóराÕ ůीय
कंपÆ यांकडे या सुिवधा सहज उपलÊ ध असतात. या गरीब देशातील मालाला बाजारपेठ
िमळणे सोपे जाते.
munotes.in
Page 33
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक
33 ६) रोजगारा¸ या संधी िनमाªण होतात:
ज¤Ó हा बहóराÕ ůीय कंपÆ या िवकसनशील देशांमÅ ये येतात त¤Ó हा Â या आपले उīोगधंदे मोठ्या
ÿमाणावर Ö था पन करतात. Â यामुळे िवकसनशील देशांमÅ ये अनेक लोकांना मोठ्या
ÿमाणावर Ö थापण करतात.
७) साधनसंप तीचा पयाªÈ त वापर:
िवकसनशील राÕůांमÅ ये नैसिगªक साधनसंपÂ ती वापरािवना पडून असते. पण ज¤Ó हा
बहóराÕ ůीय कंपÆ या अशा देशांमÅ ये येतात त¤Ó हा Â या आपÐ यासोबत नवीन तंý²ान घेऊन
येतात. त¤Ó हा पåरणामी या साधनसंप तीचा पयाªÈ त वापर श³ य होतो.
८) Ö पधाª:
बहóराÕ ůीय कंपÆ यां¸ या कायª±म व स् पधाª ±मतेमुळे जागितक बाजारात कायª±मता िनमाªण
होते. िवकसनशील देशातील म³ तेदारी िनयंिýत केली जाते. Â यामुळे úाहकांना योµ य
िकंमतीला माल िमळतो.
९) आंतरराÕ ůीय सहकायª वाढीस लागते:
बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचा Â यां¸ या उīोगÓ यवसाया¸ या माÅ यमातून जगातील सवª िवकसनशील
देशां¸ या अथªÓ यवÖ थेशी संबंध येतो. Â यामुळे आंतरराÕ ůीय संबंध सुधारतात.
१०) Ó यवÖ थापकìय िवकास:
बहóराÕ ůीय कंपÆ या या Â यां¸ या उÂ पादन व िवपणन या काया«चे Ó यवÖ थापन पाहÁ यासाठी
अÂ याधुिनक तंýांचा वापर करतात. पåरणामी Â यां¸ या सवª ÿकार¸ या कायाªचे Ó यवÖ थापन हे
अ यंत चांगÐ या ÿकारे आिण कायª±मपणे चालते.
११) Ö थािनक म³ तेदारीचा अंत:
िवकसनशील देशात कधी-कधी म³ तेदारीचे अिÖ त Â व हे मोठ्या ÿमाणावर असते. Â यामुळे
ब-याच वेळा हे म³ तेदार Â यां¸ या वÖ तूची जादा िकंमत आकारतो आिण सवªसामाÆ य
जनतेची िपळवणूक करतो. परंतु बहóराÕ ůीय कंपÆ यां¸ या सार´ याच िकंवा पयाªयी वÖ तू¸ या
उÂ पादनामुळे म³ तेदारीला आळा बसतो म³ तेदारीचा अंत होतो.
अशा ÿकारे बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचे वरील सवª फायदे आहेत.
बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचे तोटे/मयाªदा/दोष पूढीलÿमाणे आहेत.
१) अÐ पिवकिसत देशांचे शोषण: अमेåरका आधाåरत िनयम हे अÐ पिवकिसत गरीब
देशांमÅ ये १००% मालकì ह³ क ÿÖ थािपत करÁ यावर भर देतात. Â यामुळे अमेåरकेचा
मोठा फायदा झाला आिण गरीब देशांचे माý ÿचंड नुकसान झाले.
२) ÿचंड लाभ िमळिवÁ याचा ÿयÂ न: बöयाच वेळा बहóराÕ ůीय कंपÆ याना संयु³ त
Ö वłपात कायª करÁ याची मुभा िदÐ याने Â यांना ÿचंड लाभ िमळतो. munotes.in
Page 34
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
34 ३) सामािजक िवषमतेत वाढ: बहóराÕ ůीय कंपÆ या Â यां¸ या अिधकाöयांना व कमªचाöयांना
ÿचंड वेतन देतात. माý देशी कंपÆ या आपÐ या कमªचाöयांना एवढा पगार देत नाहीत.
 यामुळे समाजात आिथªक िवषमता वाढीस लागते.
४) म³ तेदारी िनमाªण होÁ याचा धोका: बहóराÕ ůीय कंपÆ या हळूहळू आपले वचªÖ व
वाढिवतात. तसेच िवकसनशील देशात ÿचंड Ö पधाª िनमाªण होते. या Ö पध¥त देशी
उīोगधंदे नÕ ट होतात. आिण एक ÿकारे बहóराÕ ůीय कंपÆ यांची म³ तेदारी िनमाªण होते.
५) िनकृÕ ठ दजाªचे तंý²ान पुरिवतात: बöयाच वेळा बहóराÕ ůीय कंपÆ या देशी उīोगांना
िनकृÕ ठ दजाªचे तंý²ान पुरिवतात. Â यामुळे गरीब देशांना कमी खचाªत वÖ तूचे उÂ पादन
करता येत नाही.
६) ±ेýीय असमानता वाढते: बहóराÕ ůीय कंपÆ या िवकसनशील देशात अशा िठकाणी
उīोग उभे करतात िक, º या भागात आधीच उīोग Ö था पण झालेले आहेत. पåरणामी
±ेýीय असमानता वाढते.
७) Ó यवहार रोखावर ÿितकूल पåरणाम: बड्या कंपÆ या इतर देशात ÿाÈ त झालेले ÿचंड
लाभ, Ó याज, रॉयÐ टी हे सवª आपÐ या देशात पाठिवतात. पåरणामी िवकसनशील
देशां¸ या Ó यवहार रोखावर ÿचंड ÿितकूल पåरणाम होतो.
८) अंतगªत राजकरणात हÖ त±ेप: बड्या कंपÆ यांचे मालक लाच देऊन िकंवा इतर
अनुिचत मागाªचा अवलंब कŁन अÐ पिवकिसत देशां¸ या राजकरणात हÖ त ±ेप
करतात.
९) साधनसंपÂ तीचा नाश: बहóराÕ ůीय कंपÆ या या िवकसनशील देशातील
साधनसंपÂ तीचा वैयि³ त क फायīासाठी ÿचंड मोठ्या ÿमाणावर वापर करतात.
पåरणामी साधनसंपÂ तीचा मोठ्या ÿमाणावर öहास होतो. यामÅ ये गरीब देशांचे ÿंचड
नुकसान होते.
अशा ÿकारे वरील सवª बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचे तोटे आहेत.
२.३ िवदेशी गुंतवणूक ÿोÂ साहन मंडळ परकìय गुंतवणूक ÿोÂ साहन मंडळ ही िवÂ त मंýालयातील आिथªक Ó यवहार िवभागांतगªत
एक आंतरमýीÖ तरीय संÖ था होती. भारतात थेट िवदेशी गुंतवणूकì¸ या एक िखडकì
मंजुरीसाठी (िसंगल िवंडो ³ लीअरÆ स) १९९० ¸ या दशका¸ या सुłवातीला Ö थापना
करÁ यात आली होती. पूवê जर थेट िवदेशी गुंतवणूकìची र³ कम ही ३०००/- कोटी ł.
पे±ा जाÖ त असेल तर Â यासाठी अथªमंÞयानी आिण Â यानंतर परकìय गुंतवणूक ÿोÂ साहन
मंडळा¸ या िशफारशीनुसार आिथª क घडामोडé¸ या कॅिबनेट सिमतीने मंजूर केले पािहजे.
परकìय गुंतवणूक ÿोÂ साहन मंडळाची काय¥:
परदेशी गुंतवणूकì¸ या ÿÖ तावां¸ या अंमलबजावणीचा आढावा घेणे. munotes.in
Page 35
िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक
35 परदेशी गुंतवणूकìचे ÿÖ ताव जलद गतीने माÆ य देणे.
औīोिगक मंडळे, शासकìय व अशासकìय संÖ थां¸ या बाबतीत देशामÅ ये िवदेशी
ÿÂ य± गुंतवणूकìला चालना देÁ या¸ या संदभाªत Â यां¸ याशी संवाद साधणे महÂ वाचे
आहे.
देशामÅ ये परकìय गुंतवणूकìला चालना देÁ यासाठी पारदशªक अशा तÂ वांची/िनयमांची
िनिमªती करणे.
देशातील गुंतवणूकìला ÿोÂ साहन देणारे उपøम हाती घेणे जसे कì आघाडी¸ या
आंतरराÕ ůीय कंपÆ यांशी संपकª Ö थािपत करणे आिण Â यांना भारतात गुंतवणूक
ÿोÂ सािहत करणे.
िवदेशी गुंतवणूक ÿोÂ साहन पåरषदेशी संवाद साधणे.
देशामÅ ये कोणÂ या ±ेýात िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìची गरज आहे हे जाणून घेणे.
देशामÅ ये िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìला ÿोÂ साहन देÁ यासाठी िविवध उपøम हाती
घेतले पािहजेत.
माजी अथªमंýी अłण जेटली यांनी लोकसभेतील अथªसंकÐ पीय भाषणात िवदेशी गुंतवणूक
ÿोÂ साहन मंडळ रĥ केले जाईल अशी घोषणा केली आिण सरकारने ५ जून २०१७ रोजी
परदेशी गुंतवणूक ÿोÂ साहन मंडळ रĥ करÁ याची अिधसूचना रĥ केली. मे २०१७ मÅ ये
िवदेशी गुंतवणूक ÿोÂ साहन मंडळ हे नाव बदलून ते िवदेशी गुंतवणूक सुिवधा पोटªल असे
ठेवÁ यात आले. परकìय गुंतवणूक ÿोÂ साहन मंडळ रĥ केÐ यानंतर आता सरकार¸ या
वैयि³ त क िवभागांना धोरण आिण ÿोÂ साहन िवभागाशी सÐ ला मसलत कłन थेट िवदेशी
गुंतवणूकìचे ÿÖ ताव मंजूर करÁ याचे अिध कार देÁ यात आले आहेत. जे अजाªवर ÿिøया
करÁ यासाठी मानक कायªपĦतीदेखील जारी करतील. आता स±म अिधकाöयांकडून थेट
िवदेशी गुंतवणूकì¸ या ÿÖ तावांना मंजुरी देÁ यासाठी कालमयाªदा िनिÔ च त केली जाईल. अजª
नाकारणे कठीण झाले आहे कारण Â यासाठी आता औīोिगक धो रण आिण ÿोÂ साहन
िवभागाची संमती आवÔ यक आहे.
२.४ सारांश या ÿकरणात आपण िवदेशी ÿ य± गुंतवणूकì¸ या संदभाªत अË यास केला. िवदेशी ÿ य±
गुंतवणूक Ì हणजे परकìय Ó य³ तीने िकंवा एखाīा कंपनीने उÂ परदक कायाªसाठी आपÐ या
देशातील केलेली गुंतवणूक होय. थोड³ यात िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूक Ì हणजे परकìय
देशातील भांडवलाची हालचाल होऊन ते भांडवल आपÐ या देशात येणे होय. िवदेशी ÿÂ य±
गुंतवणूकìचे ÿामु´ याने तीन ÿकार आहेत. भारत सरकारने सवªसाधारणपणे परकìय
गुंतवणूकìचे दोन ÿकार आहेत. ते Ì हणजे Ö वयंचिलत मागª आिण शासकìय मागª. भारत
सरकार¸ या परकìय गुंतवणूकì¸ या संदभाªतील भारत सरकारने हाती घेतलेÐ या उपøमाने
भारत हे परकìय गुंतवणूकìसाठी एक महÂ वपूणª िठकाण बनले आहे. तसेच या ÿकरणात
आपण बहóराÕ ůी य कंपÆ यां¸ या संदभाªतही चचाª केली. बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचे अनेक फायदे munotes.in
Page 36
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
36 आहेत जसे िक, रोजगार संधीची िनिमªती, परकìय भांडवल ÿवाहात वाढ, तांिý क आिण
Ó यवÖ थापकìय िवकास इ. तसेच बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचे बरेच तोटेही आहेत. जसे
साधनसंपÂ तीचा नाश, सामािजक िवषमता , म³ तेदारी िनमाªण होणे. इ.
२.५ ÿÔ न १) िवदेशी ÿ य± गुंतवणूकì¸ या बाबत भारत सरकारने Ö वीकारलेÐ या धोरणाची चचाª
करा.
२) िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìचे फायदे सांगा.
३) िवदेशी ÿÂ य± गुंतवणूकìचे तोटे सांगा.
४) िवदेशी गुंतवणूक ÿोÂ साहन मंडळ यावर टीप िलहा.
५) भारतातील बहóराÕ ůी य कंपÆ यांची भूिमका Ö पÕ ट करा.
६) बहóराÕ ůीय कंपÆ यांचे फायदे व तोटे Ö पÕ ट करा.
*****
munotes.in
Page 37
37 ÿकरण २
३
सुधारणा नंतर¸ या काळातील शेती
घटक रचना
३.० उिĥ Õ ट्ये
३.१ ÿÖ तावना
३.२ कृषी धोरण २००० ची उिĥ Õ ट्ये
३.३ वैिश Õ ट्ये
३.४ पåरणाम
३.५ भारतातील शेतमाल िकंमती
३.६ उिĥÕ ट्ये
३.७ िनÕ कषª
३.८ ÿÔ न
३.० उिĥ Õ ट्ये १) राÕůीय कृषी धोरण - २००० ¸या उिĥĶ्यांचा अËयास करणे.
२) राÕůीय कृषी धोरण - २००० ¸या वैिशĶ्यांचा अËयास करणे.
३) राÕůीय कृषी धोरण - २००० ¸या पåरणामांचा अËयास करणे.
४) शेतमाल िकंमत धोरणाची गरज आिण शेतमाल िकंमत धोरणाचे मूÐयमापन यांचा
अËयास करणे.
३.१ ÿÖ तावना: राÕůीय कृषी धोरण - २००० भारतीय अथªÓ यवÖ थेचा िवचार केला तर ती शेतीÿधान मानली जाते. आजही भारतात
६५% लोक शेतीÓ यवसायात गुंतले आहेत. भारतीय शेती हे रोजगार पुरिवÁ याचे मोठे
साधन मानले जाते. भारतातील अनेक ÿिøया उīोग आज शेतीवर आधारलेले आहेत.
असे असले तरी िवकिसत देशां¸ या शेतीÓ यवसाया¸ या तुलनेत भारतीय शेतीची
उÂ पादकता दर-हे³ टरी खूपच कमी आहे. तसेच जागितक शेती¸ या तुलनेत भारतीय
शेतीची आधुिनकता ÿवृÂ ती फारच कमी आहे. Â यामुळे जागितक Ö पध¥ला तŌड देÁ यासाठी
आिण २१Ó या शतकातील नवीन आÓ हांनाना तŌड देÁ यासाठी आिण शेतीची उतपादकता
वाढिवÁ यासाठी भारत सरकारने २८ जूलै २००० रोजी राÕ ůीय कृषीिवषयक धोरण
िÖ व कारले. शेतीसाठी उपलÊ ध असणाöया उÂ पादन साधनांचा वापर कłन भारतीय
शेतीची उÂ पादकता वाढिवÁ या वर या धोरणात भर िदला होता. munotes.in
Page 38
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
38 ३.२ कृषी धोरण २००० ची उिĥ Õ टये १) ÿितवषê शेती उÂ पादनाचा वृĦी दर ÿितवषê ४% नी वाढिवणे:
भारतीय शेती उÂ पादनाचा वृĦी दर ÿितवषê ४% नी वाढिवणे हे कृषीिवषयक धोरण
२००० चे पिहले महÂ वाचे उिĥ Õ ट आहे.
२) रचनाÂ मक बदलांचा समावेश करणे:
शेतीची उÂ पादकता वाढिवÁ या साठी शेतीमÅ ये रचनाÂ मक बदलांची गरज असÐ याने अशा
रचनाÂ मक बदलांचा शेती Ó यवसायात समावेश करणे हे महÂ वाचे आहे.
३) शेतीत आवÔ यक Â या सुधारणा करणे:
शेतीत कायम Ö वłपी सुधारणा जसे जिमनीला बांधबंिदÖ ती, जलिसंचन, जमीन
सपाटीकरण, शेतीला कजªपुरवठा, िठबक िसंचन पĦती, आधुिनक िबयाणांचा वापर तसेच
रासायिनक खतांचा वापर इ. ना शेती Ó यवसायात ÿाधाÆ य देÁ यात आले.
४) साधनांचा कायª±म वापर करणे:
शेतीसाठी कायम Ö वłपी सुधारणा तसेच शेतीसाठी लागणाöया उÂ पादन साधनांचा
कायª±म वापर कłन घेऊन शेतीची दरहे³ टरी उ पादकता वाढिवÁ या वर भर देÁ यात
आला.
५) गरीब शेतकöयांमÅ ये शेतीÓ यवसायाबĥल आवड िनमाªण करणे:
नवीन शेतीिवषयक धोरणा¸ या माÅ यमातून सीमांत शेतकरी आिण लहान शेतकरी यांना
शेती Ó यवसायासाठी लागणा री सवª ÿकारची मदत देऊन Â यां¸ या मनात
शेतीÓ यवसायाबĥल आवड िनमाªण करÁ याचा ÿयÂ न केला.
६) आधारभूत आवÔ यक सेवां¸ या माÅ यमातून सीमांत शेतकरी आिण लहान शेतकरी
यांना शेती उÂ पादनाचा दर वाढिवÁ या स मदत करणे:
आिथª क, शै±िण क आिण शेतीतील आधूिनक तंý²ान इ. सेवां¸ या माÅ यमातून शेतीची
दरहे³ टरी उÂ पादकता वाढिवÁ या वर भर िदला.
७) शेतीिवषयक संशोधन आिण ÿिश ±णाला चालना देणे:
शेती Ó यवसायाचे हे एक महÂ वाचे उिĥ Õ ट मानले आहे. यासाठी शेतीिवषयक संशोधनाला
चालना देऊन आिण शेतकöयांना ÿिश ±ण देऊन शेतीची उÂ पादकता वाढिवÁ या वर भर
देÁ यात आला.
munotes.in
Page 39
सुधारणा नंतर¸ या काळातील शेती
39 ८) भारतीय शेती उÂ पादनाला बाजारािभ मुख बनिवणे:
भारतातील बहòतेक शेतकरी हे उदरिनवाªहापुरती शेती करत होते. यातून बाहेर
पडÁ यासाठी भारतीय शेतकöयांनी Ó यापारी तÂवावर शेती करावी याकåरता शेतकöयांना
आिथª क मदत देÁ यावर या धोरणात भर िदला गेला.
अशा ÿकारे वरील सवª राÕ ůीय कृषी िवषयक धोरणाची उिĥ Õ ट्ये मानली जातात. ही
उिĥ Õ ट्ये साÅ य करÁ यावर भर देÁ यात आला.
३.३ कृषी धोरण २००० ची वैिश Õ ट्ये खालीलÿमाणे आहेत १) शेती Ó यवसायात खाजगी भागीदारी िनमाªण करणे:
शेतीमÅ ये खाजगी आÌ या पनांना करार शेती, भाडेतÂ वावर शेती, तंý²ान हÖ तांतरण,
शेतीत भांडवली ÿवाह आिण खाýीची बाजारपेठ याĬारे भागीदारी देÁ याचे िनिÔ च त
करÁ यात आले. यामुळे मोठ्या कंपÆ या आिण बöयाच बहóराÕůीय कंपÆ यानी शेती आिण
शेतीची संबंिध त िøयांमÅ ये सहभाग घेतला. खाजगी ±ेýाने शेती Ó यवसायात मोठी
गुंतवणूक कłन आिण शेतीिवषयक संशोधनाला चालना देऊन शेतकöयांना फायदा
कłन īावा हे वैिश Ķ्य आहे.
२) शाÔ वत शेतीला चालना:
नवीन शेतीिवषयक धोरण शेतीला तांिý कŀÕ ट्या ÿगत, आिथª कŀÕ ट्या स±म,
पयाªवरणŀÕ ट्या समाजमाÆ य मागाªने देशातील साधनसंपÂ तीचा वापर करणे या तÂ वांवर
भर देणारे होते. शेती Ó यवसाय करताना साधनसंपÂ तीचा बेसुमार वापर टाळून कमीत-
कमी ÿदुषण Ó हावे असे ठरले.
३) शेतीमधील कायª±मता वाढिवणे:
जागितक Ö तरावर आज आिथªक बाबतीत जगाचा चेहरा-मोहरा बदलत असताना
शेतकöयांनी केवळ सरकारी मदत िकंवा अनुदाने यां¸ यावरच केवळ अवलंबून न राहता
Ö वत:ची कायª±मता वाढवावी तसेच शेतीला केवळ जगÁ याचा मागª न बनिवता ती Ó यापारी
तÂ वावर करावी हे महÂवाचे वैिशÕ ट्य आहे.
४) Ö पधाªÂ मक ŀिÕ ट कोन:
जागितक Ö तरावर भारतीय शेतीला Ö पधाªÂ मक बनिवÁ याचा ŀिÕ ट कोन िनिÔ च त केला.
जागितक Ó यापार संघटने¸ या िनयमांतगªत सवª देशात शेती Ó यवसायावरील सं´ याÂ मक
िनब«ध काढून टाकÐ याने शेती Ó यवसाया¸ या िवकासाला उदार अंतकरणाने परवानगी
िमळाली. आिण जगात शेती व शेती उ पादन या संदभाªत Ö पधाªÂ मक ŀिÕ ट कोन िनमाªण
होÁ यास मदत झाली.
munotes.in
Page 40
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
40 ५) सेवा-सुिवधांची उपलÊ धता:
úामीण िवīुतीकरण, जलिसंचनासाठी नवीन ऊजाª साधने, úामीण व शेती कजªपुरवठा
अशी काही पायाभूत ±ेýे आहेत िक, िज थे शासन या सेवासुिवधा पुरिवÁ यासाठी उÂ सूक
आहे. या सवª सेवासुिवधा पुरिवÁ यासाठी िवशेष ÿयÂ न केÐ यास शेतीची उÂ पादकता
वाढेल.
६) राÕ ůीय पशुधन ÿजनन Ó यूहरचना:
नवीन शेतीिवषयक धोरणात दुध, मांस आिण अंडी यां¸ या मानवी गरजा पूणª करÁ यासाठी
राÕ ůीय पशुधन ÿजनन Ó यूहरचना आखÁ या त आली.
७) शेतीला िवÂ तपुरवठा:
शेती Ó यवसायाला वेळ¸ या-वेळी आिण मुबलक कजª पुरवठा आवÔ यक आहे. कारण Â या
िश वाय शेती िवकास श³ य नाही. यासाठी सर कारने úामीण भागात िविवध ÿकार¸ या
िवÂ तीय संÖ था िनमाªण करÁ यास ÿोÂ साहन िदले. परंतु यामÅ ये सीमांत व लहान शेतकरी
यांना कजªपुर वठा होऊ शकत नÓ ह ता. यासाठी सरकारने िविवध संÖ था Ö थापन कłन
वेगवेगÑया मागाªने सीमांत व लहान शेतकöयांना कजªपुरिवÁ या¸ या क±ेत आणले.
जेणेकłन शेतीला कजªपुरवठा Ó हावा हे उĥेÔ य आहे.
८) िपक िवमा योजना:
सरकारने िपक िवमा योजना सुł केली. यामÅ ये लागवड केÐ यापासून ते िपक हातात
येईपय«त¸ या सवª Ö तरावर ही योजना लागु केली. कारण शेती Ó यवसाय हा िनसगाª¸ या
लहरीपणावर अवलंबून आहे. कधी-कधी नैसिगªक आपÂ ती जसे दुÕ काळ, महापूर, भूकंप,
चøìवादळ यामुळे शेतीचे ÿचंड नुकसान होते. Â यामुळे िपक िवमा योजना महÂ वाची
ठरली. यातून शेतकöयांना मदत िमळते.
९) भारतीय शेतीचे łपांतरण:
शेती िवषयक धोरणाने भारतीय शेतीला कमी उÂ पा दकतेकडून आधुिनक, गतीमान आिण
जादा उÂ पादकतेकडे घेऊन जाÁ याचा ÿयÂ न केला. या शेती िवषयक धोरणाने
शेतीिवषयक वÖ तूचा पुरेसा पुरवठा Ó हावा यासाठी वािषª क ४% दराने शेती उÂ पादनात
वाढ करÁ याचे ठरिवले.
१०) úामीण िवकास:
शेती आिण शेतकरी संबंिधत इतर िøयामधील सामाÆ य बदलां¸ या माÅ यमातून úामीण
िवकासाला मदत होईल. úामीण भागातील कुटीर आिण लहान उīोगां¸ या िवकासाĬारे
úामीण भागातील हंगामी आिण छूपी बेरोजगारी कमी होईल.
सÅ या भारतीय शेतीसमोर अनेक आÓ हाने आहेत तशाच अनेक संधीपण उपलÊ ध आहेत.
शेतीिवषये नवीन धोरणाने ही सवª आÓ हाने ओळखून शेतकöयांना नवीन संधी कशा munotes.in
Page 41
सुधारणा नंतर¸ या काळातील शेती
41 उपलÊ ध होतील याकडे ल± िदले आहे. कारण आज भारतातील ÿचंड मोठी लोकसं´ या
शेतीवर आधारलेली आहे.
३.४ नवीन कृषीिवषयक धोरण २००० चे पåरणाम/िनÕ कषª/फायदे जगात रिश यानंतर दुसöया øमांकाचे िपकाखालील ±ेýांचे ÿमाण भारतात सवाªत जाÖ त
आहे. भारतीय शेतीमÅ ये सुधारणा होÁ याची भरपूर ±मता आहे. जरी पंचवािषª क
योजनां¸ या माÅ यमातून भारतीय शेतीची Ì हणावी तशी ÿगती झाली नाही. Â या मुळे शेतीची
ÿगती होÁ यासाठी आिण शेतीिवकासा¸ या संदभाªत ठरिव लेली उिĥ Õ ट्ये गाठÁ यासाठी
भारत सरकारने नवीन शेतीिवषयक धोरण – २००० जाहीर केले. या धोरणाचे खालील
फायदे/पåरणाम िदसून आले.
१) उÂ पादनात वाढ:
भारतीय शेतीची उÂ पादकता ही ठरिवलेÐ या Å येयापे±ा अितशय कमी आहे. ही
उÂ पादकता िवकसनशील देशां¸ या उÂ पादकतेपे±ाही कमी आहे. भारतीय शेतीची ही
उÂ पादकता वाढिवÁ या साठी भारतीय शेतीला इतर सेवा-सुिवधा ÿमाणे मोठ्या ÿमाणावर
संÖ थाÂ मक आिण गुणाÂ मक Ö वłपा¸ या शेती उपयु³ त उÂ पादन साधनांची गरज आहे.
२) गुंतवणूकìत वाढ:
शेतीसाठी पायाभूत सेवा-सुिवधा िनमाªण कÁ यासाठी मोठ्या ÿमाणावर शेती Ó यवसायात
गुंतवणूकìत वाढ झाली पािहजे. या सवª सेवा-सुिवधांमÅ ये जलिसंचन, वीजपुरवठा, रÖ ते,
बाजार Ó यवÖ था आिण गोदामांचा सामावेश होतो. यामुळे शेती िवकासाला मोठ्या
ÿमाणावर मदत होणार आहे.
३) खाजगी गुंतवणूक:
शेती ±ेýातील पायाभूत सेवा-सुिवधा िनमाªण करÁ यात खाजगी ±ेýाकडून गुंतवणूका होणे
महÂ वाचे आहे. सावªजिनक आिण खाजगी भागीदारी¸ या माÅ यमातून हे साÅ य होणे श³ य
नाही.
४) संशोधन आिण िवकास:
आपÐ या सÅ या¸ या शेतीिवषयक संशोधनातून शेतीÓ यवसायाला गुणाÂ मक उÂ पादन
साधनांचा पुरवठा होऊ शकत नाही. याकåरता आधुिनक िबयाणे, रासायिनक खते, शेतीचे
नवीन तंý याकåरता आज मोठ्या ÿमाणात नवीन संशोधनाची गरज आहे.
५) िवÖ तार कायªøम:
कृषी िवīापीठे आिण कृषी िवषयक संशोधन संÖ था यांनी शेतकöयांना ÿिश ि± त
करÁ यासाठी आिण लागवडी¸ या नवीन पĦतीसाठी , तसेच शेतीिवषयक नवीन तंý²ानाचे
ÿिश ±ण देÁ यासाठी िवÖ तार कायªøमांचे आयोजन करावे.
munotes.in
Page 42
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
42 ६) ±ेý-िविश Õ ठ िवकास Ó यूहरचना:
भारतासार´ या खंडÿाय देशात िजथे वेगवेगÑया भू-ÿदेशात वेगवेगळे हवामान, वेगवेगळा
मातीचा दजाª, वेगळे वातावरण आढळते. Â यामुळे आपÐ या देशात शेती उÂ पादन
वाढिवÁ यास ±ेý-िविश Õ ठ िवकास कायªøमांची गरज आहे.
७) पडीक जिम नीचा वापर:
सÅ या भारतामÅ ये ७९०५ दशल± हे³ टर जमीन ही पडीक जमीन आहे. Â यामुळे ही
पडीक जमीन एकतर िपकां¸ या उÂ पादनासाठी िकंवा जंगला¸ या वाढीसाठी वापरली
पािहजे.
८) सेवा सहकारी संÖ थांची िनिमªती:
भारतातील सीमांत आिण लहान शेतकरी हे अितशय गरीब असÐ याने ते Â यां¸ या
शेतीमÅ ये सुधारणा कł शकत नाहीत. याकåरता अशा गरीब शेतकöयांना मदत
करÁ यासाठी úामीण सेवा-सहकारी संÖ थांची िनिमªती गरजेची आहे.
९) जमीन सुधारणा:
आज भारतात ब öयाच लोकांकडे शेती नाही. हे लोक इतरांची शेती भाडे तÂ वावर घेऊन
शेती करतात. Â यामुळे Â यां¸ या मनात शेती उÂ पादन वाढिवÁ यासाठी ÿेरणा राहत नाहीत.
याकåरता गरीब शेतकöयांना ह³ काची जमीन िमळणे आवÔ यक आहे. यासाठी कमान
जमीन धारणा कायदा हा ÿभावी केला पािहजे.
१०) ŀिÕ ट कोनात बदल:
भारतात ÿामु´ याने शेतीÓ यवसाय हा उदरिनवाªहासाठी केला जातो. Ó यापारी तÂ वावर
भारतात शेतीÓ यवसाय केला जात नाही. Â यामुळे भारतीय शेती ही Ó यापारी तÂ वावर
करÁ याची गरज आहे. Â यामुळे शेती फायदेशीर होईल.
११) िकंमत धोरण:
भारतातील शेती Ó यवसायातील एक महÂ वा चा दोष Ì हणजे शेतमालाला िमळणारी कमी
िकंमत होय. यासाठी शेतकöयांना जर Â यां¸ या मालाला योµ य िकंमत िमळाली तर
 यां¸ याकडे ÿेरणा िनमाªण होईल आिण पåरणामी अÆ न धाÆ य उ पादन वाढÁ यास मदत
होईल.
शेतीिवषयक नवीन धोरणाबरोबच भारतीय शेती¸ या िवकसासाठी काही कायम Ö व łपी
सुधारणा होणे गरजेचे आहे. आिण हे झाले तरच भारतीय शेतीचा िवकास होणे श³ य
आहे.
munotes.in
Page 43
सुधारणा नंतर¸ या काळातील शेती
43 वरील बाबéची पुतªता करÁ यासाठी नवीन धोरणात पूढील उपाय-योजना सुचिवÐ या
आहेत:
१) पडीक आिण वापरात नसलेली जमीन ही शेतीÓ यवसाय आिण जंगलां¸ या
लागवडीखाली आणली पािहजे.
२) जमीनीवरील जैिवक दाब िनयंिýत करणे आिण शेती नसलेÐ या िबगरशेती
वापरासाठी शेतजमीनीचे अंदाधुंद िवभाजन िनयंिýत करणे.
३) बहó पीक पĦती आिण आंतरपीक पĦतीĬारे पीक तीĄता वाढिवणे.
४) भूजल आिण भुपृÕ ठावरील पाÁ यांचा तकªशुĦ वापर करÁ यावर भर देणे जेणेकłन
भूजल Ö ýोतां¸ या अितशोषणावर आळा घालता येईल.
५) पाÁ याचा अिध क िकफायतशीर आिण कायª±म वापर करÁ या ची Ó यवÖ था
करÁ यासाठी िठबक आिण तुषार िसंचन पĦतीसार´ या उÂ तम तंý²ानाचा अवलंब
करणे.
६) पावसावर अवलंबून असलेÐ या देशातील दोन-तृितयांश पीक ±ेýा¸ या िवकासासाठी
पाणलोट ŀिÕ ट कोन आिण पाणी साठवण पĦतीचा अवलंब कłन दीघªकालीन
ŀिÕ ट कोन योजना जोमाने अवलंबणे.
७) शेतकरी आिण भूिमहीन मजुरांना पुरेसे आिथª क ÿोÂ साहन देऊन आिण झाडे व
कुरणांचा ह³ क देऊन कुरणां¸ या िवकासासाठी , िवशाल सावªजिनक पडीक
जमीनीवर वनीकरण कायªøमांमÅ ये शेतकöयांना सहभागी कłन ¶ या वे.
३.५ भारतातील शेतमाल िकंमती िकंमतीमÅ ये होणारे बदल हे एक सामाÆ य वैिश Õ ट्य आहे. परंतु या िकंमतéमÅ ये अचानक
आिण ÿचंड मोठ्या ÿमाणावर होणारे बदल िवशेषत: शेतमाला¸ या िकंमतéमÅ ये होणारे
असे बदल हे देशा¸ या अथªÓ यवÖ थेसाठी आिण शेती िवकासासाठी अÂ यंत घातक
असतात. एखाīा िविशÕ ठ शेतमाला¸ या िकंमतीत होणारे अचानक आिण अधोगामी िदशेने
होणारे ÿचंड बदल Ì हणजेच ÿचंड वेगाने एखाīा शेतमालाची िकंमत कमी होणे हे शेती
Ó यवसाय आिण शेतकरी या दोघांसाठी अÂ यंत घातक असते. कारण शेतमाला¸ या कमी
िकंमतéमुळे शेतकöयांचे उÂ पÆ न वेगाने कमी होते. देशा¸ या आिथª क िवकासात िकंमत
धोरणाची भूिमका ही अÂ यंत महÂ वाची आहे. शेतमाला¸ या चांगÐ या िकंमतीचे धोरण
Ì हणजे शेतकöयांना चांगÐ या व मोठ्या ÿमाणावर शेतमाळ उÂ पादन घेÁ यासाठी एक ÿकारे
मोठी ÿेरणा आहे. तसेच Â यामुळे शेतकरी शेतीमÅ ये मोठ्या ÿमाणावर गुंतवणूक करतील
आिण शेतीÓ यवसायात मोठ्या ÿमाणावर आधुिनक तंý²ानाचा वापर हा शेतकöयांकडून
मोठ्या ÿमाणावर केला जाईल. भारतासार´ या िवकसनशील देशात िजथे मोठ्या
ÿमाणावरील लोकसं´ या ही शेतीÓ यवसायावर अवलंबून आहे. िकंमती या मोठ्या
ÿमाणावर शेतकöयां¸ या उÂ पÆ न आिण उपभोगावर ÿचंड मोठ्या ÿमाणावर पåरणाम
करतात. munotes.in
Page 44
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
44 ३.६ उिĥÕ ट्ये १) हमीभावा¸या िकमान आधारभूत िकंमतीĬारे उÂ पादकांचे संर±ण िकंवा िवमा काढणे,
जे िÖ थ रीकरणाचे उपाय Ì हणून, उÂ पादना¸ या िकंमतीतील पåरवतªनशीलता कमी
करते आिण Â यामुळे शेतकöयां¸ या िकंमतीचा धोका कमी होतो. जोखीम कमी
करÁ या¸ या पåरणामामुळे शेतकöयांना मोठी गुंतवणूक करÁ यास ÿवृÂ त करणे अपेि± त
आहे.
२) शेतकöयांना अÆ नधाÆ य उÂ पादनासाठी मोठ्या ÿमाणावर ÿवृÂ त करणे.
३) वाढी¸ या उिĥ Õ टानुसार िविवध िपकांचे उÂ पादन घेÁ यास शेतकöयांना ÿोÂ साहीत
करणे.
४) महसूल वाढिवÁ यासाठी नÉयाचा िवचार न करता उÂ पा दनां¸ या िवøìतून जाÖ तीत-
जाÖ त महसूल िमळिवÁ याचा ÿयÂ न केला जातो.
५) úाहकांना गुणवÂ तापूणª व दज¥दार वÖ तूंचा पुरवठा करणे जेणेकłन Â यांचे राहणीमान
सुधारÁ यास मदत होईल.
भारतीय शेतमाल िकंमतéची वैिशÕ ट्ये पूढीलÿमाणे:
१) फायदा िमळवून न देÁ याöया िकंमती:
भारतीय शेतकöयांना Â यां¸ या शेतमाला¸ या º या िकंमती िमळवतात Â या अÂ यंत कमी
आहेत. कì º यामधून फायदा तर सोडाच पण शेतकöयांचा उÂ पादन खचªही भłन िनघत
नाही.
२) शेतमाल पुरवठ्याची िकंमतéमधील भूिमका:
ज¤Ó हा बाजारामÅ ये अÆ नधाÆ यचा पुरवठा वाढतो त¤Ó हा शेतमाला¸ या िकंमती कमी होतात
आिण ज¤Ó हा अÆ नधाÆ याचा पुरवठा कमी होतो त¤Ó हा िकंमती वाढतात.
३) अिनिÔ च तता:
शेतमाल िकंमतीमÅ ये सतत अिनिÔ च तता असते. कमी िकंमती कमी तर कधी जाÖ त
होतात. ज¤Ó हा िकंमती कमी होतात त¤Ó हा शेतकöयांना तोटा होतो आिण ज¤Ó हा िकंमती
वाढतात त¤Ó हा फायदा होतो.
४) शेतमालाची लगेच िवøì:
शेतकरी आपÐ या िविवध गरजा भागिवÁ या स देणी देÁ यासाठी व कजाªची परतफेड
करÁ यासाठी शेतमाल हाती आÐ यावर लगेचच Â याची िवøì करतो. जादा िकंमत
िमळेपय«त तो वाट पाहó शकत नाही. Â यामुळे बöयाच वेळा केवळ गरज Ì हणून शेतकरी
आपला माळ कमी िकंमतीतही िवकतो.
munotes.in
Page 45
सुधारणा नंतर¸ या काळातील शेती
45 ५) मÅ यÖ थ Ó य³ ती िकंवा दलाल:
सवªसामाÆ यपणे शेतकरी आपÐ या मालाची िवøì ही मÅ य Ö थ Ó य³ ती, दलाल िकंवा
किमशन एजंड माफªत करतो. या मÅ यÖ थ Ó य³ ती कमी िकंमतीत माल खरेदी कłन
शेतकöयांची िपळवणूक करतात. आिण जादा फायदा मÅ य Ö थ िमळिवतात.
६) अपूणª मािहती:
आपÐ या देशातील बरेच शेतकरी अ²ानी व िनर±र आहेत. बöयाच वेळा शेतकöयांना
बाजारातील िकंमती, पुरवठा याबĥल काहीच मािहत नसते. Â यामुळे ते Ö थािनक
Ó यापाöयाला कमी िकंमतीत माल िवकून मोकळे होतात.
७) सेवा-सुिवधांचे महÂ व:
शेती Ó यवसायासाठी लागणाöया पतपुरवठा, वीज, जलिसंचन, रÖ ते वाहतूक इ.
सेवासुिवधांचा अभाव असÐ याने Â याचा पåरणाम शेती उÂ पादनावर व शेतमाल िकंमतीवर
होतो.
अशा ÿकारे भारतीय शेतमाल िकंमतीची वरील वैिश Õ ट्य¤ आहेत. याचबरोबर शेतमाल
िकंमतीची पूढील आणखी काही वैिश Õ ट्ये आहेत.
१) संÖ था Ö थापन करणे:
भारत सरकारने भारतात शेतमाल िकंमत धोरणा¸ या अंमलबजावणीसाठी काही संÖ थांची
Ö थापना केली आहे. Â यानुसार भारतात १९६५ साली शेतमाल िकंमत आयोगाची
Ö थापना केली आहे. º या धोरणाने शेतमाल उÂ पादनासाठी िकमान आधारभूत िकंमती
आिण खरेदी िकंमती जाहीर केÐ या आहेत.
२) िकमान आधारभूत िकंमत:
भारत सरकारने शेतकöयां¸ या हीतासाठी गहó , तांदूळ, मका, कापूस, ऊस, कडधाÆ ये इ.
शेतमालासाठी िकमान आधारभूत िकंमती जाहीर केÐ या आहेत.
३) उपभो³ तांचे संर±ण:
úाहकां¸ या हीताचे र±ण करÁ यासाठी कृषी िकंमत धोरणात सावªजिनक िवतरण
ÿणाली¸ या माÅ यमातून úा हकांमÅ ये वाटपासाठी अÆ न धाÆ या¸ या ÿचंड साठ्याची तरतूद
केली आहे.
४) महÂ तम िकंमत िनिÔ च ती:
आवÔ यक वÖ तूं¸ या िकंमतीवर िनयýंण ठेवÁ यासाठी सरकार सामाÆ य त: शेती
उÂ पादकाची जादा िकंमत आकारने जेणेकłन सामाÆ य लोकांना या िकंमतवाढीपासून
परावृÂ ते होÁ यास मदत होते.
munotes.in
Page 46
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
46 भारतात शेतमाल िकंमत धोरणाची गरज/महÂ व/आवÔ यकता:
भारतीय शेतकöयांना Â यां¸ या शेतमालासाठी चांगÐ या िकंमती िमळून Â यांना शेतीÓ यवसाय
फायदेशीर कłन īावयाचा असेल तर भारतामÅ ये शेतमाल िवषयक योµ य िकंमत धोरण
असले पािहजे. या ŀÕ टीने पाहता भारतात पूढील बाबी साÅ य होÁ यासाठी
शेतमालािवषयक धोरणाची िनतांत गरज आहे.
१) शेतकöयांना फायदेशीर िकंमत िमळवून देणे:
शेतकöयांना Â यांचा उÂ पादन खचª आिण Â यावर िकमान ५०% अिध क नफा िमळेल असे
िकंमतिवषयक धोरण आखले पािहजे.
२) शेतकöयांना ÿेरणा/ÿोÂ साहन देणे:
जर शेतकöयांना Â यां¸ या शेतमालाला चांगली िकंमत िमळवून िदली तर Â यांना चांगला
फायदा होईल आिण Â यां¸ या मनात शेती Ó यवसायाबĥल आवड िनमाªण होईल.
३) भांडवल संचयाला चालना देणे:
जर शेतकöयांना Â यां¸ या शेतमालाला चांगली िकंमत िमळवून देऊन Â यांना चांगला नफा
िमळाला तर हे सवª शेतकरी Â यांचा नफा हा जलिसंचन, शेती उपयु³ त अवजारे, िठबक
िसंचन इ. मÅ ये गुंतवतील आिण शेती¸ या कायम Ö वłपी िवकासाला मदत होईल.
४) शेतकöयांचे उÂ पÆ न वाढिवणे:
जर शेतकöयां¸ या शेतमालाला चांगला भाव िमळाला तर शेतकöयांचे उÂ पÆ न वाढेल आिण
 यांची आिथª क िÖ थ ती सुधारÁ यास मोठ्या ÿमाणावर मदत होईल.
५) उÂ पÆ न िवषमता कमी करणे:
अथªÓ यवÖ थेत ÿाथिमक ±ेý Ì हणजे शेती आिण दुÍयम ±ेý Ì हणजे उīोग अशी दोन ±ेýे
आहेत. या दोÆ हीपैकì उīोग±ेýाचे उÂ पÆ न जाÖ त आिण शेती ±ेýाचे उÂ पÆ न माý कमी
आहे. Â यामुळे मोठी आिथª क िवषमता िनमाªण होते. जर शेतकöयांना सरकारने Â यां¸ या
शेतमालाला चांगली िकंमत िमळवून िदली तर ही उÂ पÆ न िवषमता कमी होÁ या स मदत
होईल.
६) उ पादन साधनांचा पयाªÈ त वापर:
जर शेतकöयांना Â यां¸ या शेतमालाला चांगला भाव िमळाला तर Â यांना जाÖ त फायदा
िमळेल. Â यामुळे शेतकरी पडीक जमीनही लागवडीखाली आणतील. तसेच Â यां¸याकडे
असणाöया सवª शेती उपयु³ त साधनांचा योµ य व पुरेपुर वापर करतील.
munotes.in
Page 47
सुधारणा नंतर¸ या काळातील शेती
47 ७) शेतमाल िकंमतीत होणारे चढ-उतार टाळणे:
शेतमाल िकंमतीत सातÂ याने होणाöया चढ-उतारामुळे कधी-कधी शेतकöयांना तोटा सहन
करावा लागतो. हे टाळÁ यासाठी जर शेतमालाला हमीभाव िदला तर शेतकöयांचे नुकसान
होणार नाही.
अशा ÿकारे वरील सवª बाबéसाठी शेतमाल िकंमत धोरणाची गरज आहे.
शेतमाल िकंमती¸ या सु. समीकरणासाठी उपाययोजना/सूचना:
१) आणखी काही जादा एजÆ सी जची Ö थापना करणे:
भारतीय अÆ न महामंडळाÓ यितåर³ त शेतमाल िकंमतéमÅ ये सुसूýता आणÁ यासाठी अजून
काही एजÆ सीजची/संÖ थांची भारतात आवÔ यकता आहे. मधÐ या काळात भारत सरकारने
कापूस महामंडळ आिण ताग महामंडळ यांची Ö थापना केली आहे. पण अजून या¸ या
िवÖ ताराची गरज आहे.
२) िकंमत धोरणाचा िवÖ तार:
सÅ या भारतीय शेतमाल िकंमतीिवषयक धोरणात एकूण १५ शेतमाल वÖ तूंचा समावेश
आहे. पण अजूनही यात जादा शेतमाल वÖ तूंचा समावेश होणे गरजेचे आहे. अजून यामÅ ये
डाळी, बटाटा, कांदा आिण इतर महÂ वा¸ या भाजीपाÐ याचा समावेश करावा.
३) िकंमत िनिÔ च तीचे सुसूýीकरण:
शेती वÖ तुची िकंमत सवाªत तकªसंगत पĦतीने िनिÔ च त केली पािहजे जेणेकłन ते
उÂ पादनाची संपूणª िकंमत वसूल कł शकेल.
४) उपभो³ Â यांचे संर±ण:
शेतमाला¸ या िकंमती अशा पĦतीने िनिÔ च त केÐ या पािहजेत िक, Â यामुळे सामाÆ य
उपभो³ Â यां¸ या हीताचे र±ण केले पािहजे.
५) आधुिनकìकरण:
शेतमाला¸ या िकंमती अशा पĦतीने ठरिवÐ या पािहजेत कì, या िकंमतीमुळे शेतकöयाचा
फायदा होईल आिण Â यांना ÿोÂ साहन िमळेल आिण ते शेती¸ या आधुिनकìकरणाकडे
वळतील.
३.७ िनÕ कषª कृषी िकंमत धोरण हे उÂ पादनात वाढ साÅ य करÁ यासाठी असलेÐ या शेतमाला¸ या
 याहनावर िकंमतीवर खूप जाÖ त अवलंबून आहे. कायª±म तंý²ान, आिथªक िनिवÕ ठा,
जमीन सुधारणा आिण सुधाåरत मानवी संसाधने यासारखे गैर-िकंमत घटक हे एकूण
उÂ पादन आिण उÂ पा दकता वाढिवÁ या त खूप महÂ वपूणª आहेत. राº या¸ या दुिमªळ आिथª क
संसाधनांचा वापर मोठ्या ÿमाणात जनतेला अनुदािनत कृषी उÂ पादन देÁ यापे±ा úामीण munotes.in
Page 48
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
48 भागातील सामािजक आिण आिथª क पायाभूत सुिवधा सुधारÁ यासाठी वापरला पािहजे.
कृषी पायाभूत सुिवधा कमकुवत असÐ यास िकंमत धोरण कृषी उÂ पादकता सुधारÁ याचे
अपेि± त पåरणाम देऊ शकत नाही. काही वÖ तूंसाठी शेतमाला¸ या िकंमती जािहर केÐ या
जाणे इÕ ट आहे कारण सरकारला जाÖ त िकंमतीत अÆ नधाÆ य खरेदी करणे आिण
अनुदािनत िकंमतीत खरेदी करÁ याची परवानगी देणे हे Ó यावसाियकŀÕ ट्या िटकाऊ नाही.
३.८ ÿÔ न १) राÕ ůीय कृषी धोरण – २००० ची मु´य वैिशÕ ट्ये Ö पÕ ट करा.
२) राÕ ůीय कृषी धोरण – २००० ¸ या पåरणामामुळे भारतीय शेती ही आधुिनक आिण
गतीमान कशी होईल ते Ö पÕ ट करा.
३) राÕ ůीय कृषी धोरण – २००० ची उिĥ Õ ट्ये ÖपĶ करा.
४) शेतमाल िकंमताची उिĥÕ ट्ये आिण वैिशÕ ट्ये Ö पÕ ट करा.
५) शेतमाल िकंमतीचे महÂ व Ö पÕ ट करा.
६) शेतमाल िकंमतीचे सुसूिý करण यावर चचाª करा.
*****
munotes.in
Page 49
49 ४
कृषी िवÂ त पुरवठा व कृषी िवपणन
घटक रचना
४.० उिĥ Õ ट्ये
४.१ ÿÖ तावना
४.२ कृषी िवÂ तपुरवठ्याचे Ö ýोत / मागª
४.३ सं´ याÂ मक मागा«चे फायदे आिण तोटे
४.४ असं´ याÂ मक संÖ थांचे फायदे आिण तोटे
४.५ कृषी/शेती िवÂ तपुरवठ्याचे महÂ व/आवÔ यकता/गरज
४.६ भारतातील कृषी कजाªबाबत समÖ या पूढीलÿमाणे
४.७ कृषी िवपणन िवकास सुधारणेसाठी उपाय
४.८ िनÕ कषª
४.९ ÿÔ न
४.० उिĥ Õ ट्ये १) भारतीय कृषी ±ेýासाठी कृषी िवÂ तपुरवठ्या¸ या गरजेचा अË यास करणे.
२) कृषी िवÂ तपुरवठ्याचे मागª आिण Â याचे फायदे आिण तोटे यांचा अË यास करणे.
३) कृषी उÂ पादनाची रचना आिण िÖ थती आिण Â यांची िवÐ हेवाट यांचा अË यास करणे.
४) भारतातील कृषी िवपनणाची रचना आिण िÖ थ ती यांचा अË यास करणे.
४.१ ÿÖ तावना कृषी िवÂ त Ì हणजे समाÆ यत: भारताचे मु´ य ±ेý असलेÐ या शेती Ó यवसायाशी संबंिध त
आिथªक पैलूंचा अË यास, परी±ण आिण िवÔ लेषण करणे होय. आिथªक बाबéमÅ ये कृषी
उÂ पादनांचे उÂ पादन आिण Â यांची िवÐ हेवाट यासंबंधी¸ या पैशा¸ या बाबéचा समावेश होतो.
४.२ कृषी िवÂ तपुरवठ्याचे Ö ýोत / मागª भारतातील कृषी िवÂ त पुरवठ्याचे वगêकरण ÿामु´ याने दोन ÿकारात करता येते.
अ) संÖथाÂ मक िवÂ तपुरवठ्याचे मागª
आ) असंÖथाÂ मक िवÂ तपुरवठ्याचे मागª
munotes.in
Page 50
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
50 अ) कृषी िवÂ तपुरवठ्याचे संÖथाÂ मक मागª:
या ÿकार¸ या िवÂ तपुरवठ्यात शेतीÓ यवसायाला संघिटत संÖ था Ì हणजे Ó यापारी बँका,
सहकारी बँका, ÿादेिश क úामीण बँका या िवÂ तीय संÖ थाकडून येणाöया कजªपुरवठ्याचा
समावेश होतो. शेती Ó यवसाय आिण उÂ पादकता वाढिवÁ या साठी आिण शेतकöयांचे उÂ पÆ न
वाढिवÁ यासाठी अशा ÿकार¸ या कजªपुरवठा केला जातो. यांचे Ó याजाचे दर सापे±त:
वेगवेगळे असतात. तसेच हे Ó याजाचे दर वेगवेगÑया शेतकरी गटांना वेगवेगÑया हेतूसाठी
वेगवेगळे असतात. या संÖथाÂ मक मागा«ची चचाª पूढीलÿमाणे करता येईल.
१) सहकारी बँका:
सहकारी पतपुरवठा करणाöया संÖ था या शेतकöयांना कमीत-कमी Ó याजदराने कûपुरवठा
करÁ यासाठी Ö थापन झालेÐ या आहेत. सहकारी पतपुरवठा करणाöया संÖ था य ा
अÐ पकालीन आिण मÅ यम मुदतीचा कजªपुरवठा या सहकारी सोसायट्यांमाफªत आिण भू-
िवकास बँकां¸ यामाफªत शेतकöयांना करतात. सहकारी पतपुरवठा करÁ यासाठी सरकारने
राº यात खालील Ó यवÖ था िनमाªण केली आहे.
अ) राº य सहकारी बँका:
आपÐ या देशातील ÿÂ येक राº याने शेतीला सहकारी तÂ वावर पतपुरवठा करÁ यासाठी राº य
सहकारी बँकांची Ö थापना केली आहे. राº य सहकारी बँका ही िजÐ हा सहकारी बँका आिण
राÕ ůीय कृषी आिण úामीण िवकास बँका या दोघांमÁ ये मÅ यÖ थ Ì हणून काम करते.
ब) िजÐ हा सहकारी बँका:
िजÐ हा मÅ यवतê बँका या िजÐ हाÖ तरावर Ö थापना झालेÐ या आहेत. आिण या बँका राº य
सहकारी बँका आिण ÿाथिमक सहकारी सोसायट्या यामधील दुवा Ì हणून काम करतात.
ÿाथिमक सहकारी सोसायट्यांना कजªपुरवठ्यासाठी राº य सहकारी बँका िजÐ हा मÅ यवतê
बँकामाफªत मदत करते.
क) ÿाथिमक सहकारी पतसंÖ था:
तालुका पातळीवर आिण गावपातळीवर या ÿाथिमक सहकारी सोसायट्या अिÖत Âवात
असतात. या सोसायट्या शेतकöयांना अÐ प आिण मÅ यम मुदतीची कज¥ पुरिवतात. कजª
पुरिवÁ याÓ यितåर³ त या सोसायट्या शेतकöयांना बी-िबयाणे, रा. खते, जंतुनाशके,
िकटकनाशके, शेती उपयु³ त अवजारे आिण शेतमाल िवपणन इ. साठी मदत करतात.
२) भू-िवकास बँका:
शेतीला दीघª मुदतीचा कजª पुरवठा करÁ यासाठी भू-िवकास बँका Ö थापन झाÐ या आहेत. या
बँका दोन पातळीवर काम करतात. िजÐ हा Ö तरावर ÿाथिमक भू-िवकास बँका आिण राº य
Ö तरावर राº य भू-िवकास बँकांची Ö थापना झाली आहे. या भू-िवकास बँका शेतकöयांना 10
ते 15 वष¥ मुदतीपय«तची कज¥ देतात आिण गरज पडÐ यास ही मुदत 20 वषा«पय«त वाढिवली
जाते. munotes.in
Page 51
कृषी िवÂ त पुरवठा व कृषी िवपणन
51 ३) ÿादेिशक úामीण बँका:
एम.नरिसंहम यां¸ या सिमतीने सुचिवलेÐ या सूचनेनुसार 1975 साली या बँका Ö थापन
झाÐ या आहेत. खाजगी ±ेýातील काही बँका आिण राº य सहकारी बँका ÿादेिशक úामीण
बँकांना मदत करते. सÅ या भारतात एकूण 56 भारतीय ÿादेिशक úामीण बँका आहेत.
ÿादेिशक úामीण बँकाची उिĥ Õ ट्ये पुढीलÿमाणे आहेत.
अ) úामीण अथªÓ यवÖ थेचा िवकास करणे: úामीण भागातील शेती Ó यवसायाला आिण
शेतकöयांना कजªपुरवठा कłन úामीण अथªÓ यवÖ थेचा िवकास करणे हे ÿादेिशक
úामीण बँकाचे उिĥ Õ टआहे.
ब) úामीण भागातील लहान आिण सीमांत शेतकöयांना वाढीव कजªपुरवठा करणे,
तसेच छोटे उīोजक आिण शेतमजूर यांना मदत करणे हे उिĥ Õ ट आहे. Â यामुळे
गरीबांच िवकासाला हातभार लागेल.
क) देशा¸ या º या भागात शेतीला कजªपुरवठा करणाöया इतर िवÂ ती य संÖ था नाहीत
अशा भागातील शेतकöयांना कजª देणे हे उिĥ Õ ट आहे.
आतापय«त शेती आिण शेती¸ या संबंिध त कायाªसाठी ÿादेिशक úामीण बँकांनी आतापय«त
१००० दशल± कोटी łपयांचा कजªपुरवठा केला आहे.
४) Ó यापारी बँका:
भारतीय कजªपुरवठा करÁ यात Ó यापारी बँकांची भूिमकाही अÂ यंत महÂ वाची आहे. Ó यापारी
बँकांचे राÕ ůीयीकरण होईपय«त Ì हणजेच १९६९ पय«त शेती कजª पुरवठ्यात व् यापारी
बँकांची भूिमका नगÁ य होती. माý या सवª बँकांचे राÕ ůीयीकरण झाÐ या नंतर माý कजª
पुरवठ्याचा वेग मोठ्या ÿमाणावर वाढला. १९७० मÅ ये शेती कजªपुरवठ्यात Ó यापारी
बँकांचा वाटा हा २१% पय«त होता. Â याचे ÿमाण २०१६-१७ साली ७५% पय«त वाढले.
ही वाढ ल±णीय मानली जाते.
Ó यापारी बँका या पुढील ÿकाराने शेतीला कजª पुरवठा करतात.
अ) अÐ पकालीन कजªपुरवठा:
Ó यापारी बँका या अशा ÿकारचे कजª हे मु´ यÂ वे रा.खते, िबयाणे, जंतुनाशके, िकटकनाशके,
यां¸ या खरेदीसाठी घेतले जाते. अÐ पकालीन कजाªमुळे शेतकöयांची खेळÂ या भांडवलाची
गरज पूणª होते. जवळ-जवळ ५०% कजªपुरवठा हा या गटात मोडतो.
ब) मÅ यम/दीघª मुदतीचा कजªपुरवठा:
शेतकöयांना शेतीउपयु³ त अवजारांची खरेदी करÁ यासाठी अशा ÿकारचे कजª िदले जाते.
तसेच शेतीमÅ ये कायम Ö वłपी सुधारणा करÁ यासाठीही अशा ÿकारचे कजª िदले जाते.
अलीकडे या कजाªचे ÿमाण वाढले आहे. बöयाच वेळा Ó यापारी बँका मÅ यम मुदत कजाªचे
łपांतर हे दीघª मुदती¸ या कजाªमÅ ये करतात. munotes.in
Page 52
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
52 क) ÿÂ य± कजªपुरवठा:
Ó यापारी बँका शेतकöयांना पंपसेट खरेदी करणे, ůॅ³ टर आिण शेतीउपयु³ त यंýांची खरेदी,
िवहीर आिण बŌअरवेल खोदणे, नवीन जिमनीची खरेदी इ. कामासाठी कजª देतात. या
कजाªवर बँका १०% पय«त Ó याजदर आकारतात.
ड) अÿÂ य± कजªपुरवठा:
Ó यापारी बँका अÿÂ य± कजªपुरवठा हा या शेतकöयांना न करता सहकारी संÖ थांना Â यांची
िविवध काय¥ पार पडÁ यासाठी करतात. अÿÂ य ± कजªपुरवठा हा भारतीय अÆ न महामंडळ,
राº यसरकार आिण इतर संÖ थांना अÆ नधाÆ यांचा साठा आिण Â याचे वाटप यासाठी केला
जातो. यामुळे शेतकöयांचा फायदा होतो.
‘NABARD’ Ì हणजे राÕ ůीय कृषी आिण úामीण िवकास बँकेची कृषी िवÂ तपुरवठ्यातील
भूिमका पूढीलÿमाणे:
१९८२ साली राÕ ůीय कृषी आिण úामीण िवकास बँकेची Ì हणजेच नाबाडªची Ö थापना
झाली. शेतीला कजªपुरवठा करणारी ही देशातील सवō¸ च संÖ था मानली जाते. शेतीला
कजªपुरवठा करणारी सवō¸ च संस् था Ì हणून शेती िवÂ तपुरवठ्याला िदशा देते. Â याचबरोबर
कजªपुरवठा गतीमान करणे, पुरेसा िवÂ तपुरवठा करणे आिण पुनिवªत पुरवठा करणे ही काय¥
अगदी नेटाने पार पाडते. नाबाडªची भूिमका व काय¥ पूढीलÿमाणे आहेत.
१) úामीण भागाचा िवकास करणे:
कृषी िवÂ त-पुरवठ्यातील सवō¸ च संÖ था या नाÂ याने सहकारी संÖ थां¸ या माÅ यमातून
कजªपुरवठा कłन आिण úामीण भागातील शेती, छोटे उīोग, कुटीर उīोग, úामउīोग इ.
ना पतपुरवठ्या¸ या माÅ यमातून चालना देणे आिण úामीण भागाचा सवाªिगण िवकास करणे.
२) दे शा¸ या º या भागात शेतीला कजªपुरवठा करणाöया संÖ था कमी आहेत िकंवा
अिजबात नाहीत अशा भागात कजªपुरवठा करणाöया संÖ थां¸ या िवकासाला सवªतोपरी
ÿोÂ साहन देणे.
३) राº य सहकारी बँका, िजÐ हा सहकारी बँका व ÿादेिश क úामीण बँका यां¸ या कायाªवर
ल± देऊन Â यां¸ या कायाªचा आढावा घेणे.
४) úामीण िवÂ तपूरवठ्या¸ या संदभाªतील नवीनवीन नवÿवतªनशील योजनांचा समावेश
िवÂ तपुरवठ्यात करणे.
५) úामीण िवÂ तपुरवठ्या¸ या संदभाªतील ÿादेिश क िवषमता कमी करणे.
६) सहकारी पतपुरवठा संÖ थांचे भाग-भांडवल वाढिवÁ यास चालना देÁयासाठी सरकारला
दीघª मुदतीचे कजª देणे.
७) शेतीला कजªपुरवठा करणाöया º या िव°ीय संÖ थांना भारत सरकारने माÆ यता िदली
आहे अशा िवÂ तीय संÖ थांना दीघª मुदतीचा कजª पुरवठा करणे. इ. munotes.in
Page 53
कृषी िवÂ त पुरवठा व कृषी िवपणन
53 ८) सुà म िवÂ तपुरवठा:
१९९२ साली नाबाडªने ही योजना एक ÿमुख ÿकÐ प Ì हणून सुł केली. º या बँका या
úामीण भागातील छोटे उīोजक, छोटे शेतकरी यांना मदत करतात अशा बँकानी ही योजना
लागू केली. ही योजना úामीण भागातील Ö वयं-सहाÍयता बचत गटांमाफªत राबवÁ यात
आली. महÂ वाची अट Ì हणजे हे Ö वयं-सहाÍयता बचत गट बँकांशी जोडले असले पािहजेत.
९) सेवाभावी संÖ थांना आिथª क मदत:
समाजातील सेवाभावी संÖ था या समाजातील गरीब Ó य ि³ त ंना, शेतकöयांना मदत करतात.
ज¤Ó हा अशा सेवाभावी संÖ थांना उसनवार तÂ वा वर नाबाडª आिथª क मदत करते.
१०) आिदवासी िवकास ÿ कÐ प गुजरातला मदत:
नाबाडªने १९९५ साली एक नवÿवतªनशील कायªøम Ì हणून गुजरातमधील बलसाड
िजÐ हात आिदवासी िवकास ÿकÐ प राबिवला. या ÿकÐ पांतगªत आिदवासéचे दाåरþ्य
िनमूªलन, हंगामी Ö थलांतराचा अË यास, समूह आरोµ य सुधारणा इ. कायªøम राबिवण् यात
आले. या ÿकÐ पांतगªत ४००० आिदवासी कुटूंबांचा िवकास करÁ यात आला.
११) शेती-उÂ पÆ न िवमा योजना:
२००३-०४ मÅ ये ही योजना समािवÕ ठ करÁ यात आली. या योजनेतंगªत शेतकöयां¸ या
िपकांचे नैसिगªक आपÂ तीत नुकसान झाÐ यास िकंवा बाजारपेठेत अÆ नधाÆ या¸ या िकंमती
कमी होऊन शेतकöयांचे नुकसान झाÐ यास या िवमा योजनेतून Â यांना भरपाई िमळते.
अशा ÿकारे नाबाडª शेतकöयांना व शेतीला मदत करते.
कृषी िवÂ त पुरवठ्याचे अ-संÖ थाÂ मक मागª पूढीलÿमाणे आहेत.
१) सावकार: असंÖ थाÂ मक मागा«नी शेतीला कजªपुरवठा करÁ यामÅ ये úामीण भागातील
धंदेवाईक सावकार आिण जमीनदार सावकार हे सवाªत आघाडीवर आहेत. देशा¸ या
º या भागात आजही सरकारी व सहकारी तÂ वा वर¸ या संÖ थां¸ या सं´ या कमी आहेत
अशा भागात सावकार मोठ्या ÿमाणावर कजªपुरवठा करतात.
२) नातेवाईक: भारतीय शेतीला कजªपुरवठा करÁ यामÅ ये नातेवाईकांचा समावेश होतो.
शेतकरी संकटकाळात आिथª क मदतीसाठी बöयाचवेळा आपÐ या जवळ¸ य
नातेवाईकांवर अवलंबून असतो.
३) िमý: बöयाच वेळा शेतकरी पैशासाठी आपÐ या जवळà या िमýांवर अवलंबून असतो.
आिथª क संकटकाळात बöयाच वेळा शेतकöयाला Â यां¸ या िमýांकडून मदत होते.
४) Ó यापारी व दलाल: úामीण भागातील Ó या पारी व दलाल हे बöयाचवेळा शेतकöयांना
कजªपुरवठा करतात. Â याबदÐ यात शेतकरी आपला शेतसारा या Ó यापाöयांना िवकणे
पसंत करतात.
अशा ÿकारे वरील असंÖ थाÂ मक मागा«नी शेतीला कजªपुरवठा होतो. munotes.in
Page 54
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
54 ४.३ संÖथाÂ मक मागा«चे फायदे आिण तोटे अ) फायदे:
१) शेतकöयांना आदानांचा पुरवठा:
संÖ थाÂ मक मागा«नी िवÂ तपुरवठा केÐ याने शेतीÓ यवसायाला आवÔ य क असणाöया सवª
उपयु³ त आदानांचा शेतकöयांना पुरवठा सहज होऊ शकतो. Â या मुळे शेती उÂ पादन वाढते.
२) कमी Ó याज दरात कजª पुरवठा:
संÖ थाÂ मक मागा«नी शेतकöयांना केला जाणारा कजªपुरवठा हा अÂ यंत कमी Ó याजदरात
होतो. Â यामुळे शेतकöयांची िपळवणूक होत नाही.
३) शेती उÂ पादन वाढÁ यास मदत होते:
भारतासार´ या शेतीÿधान आिण ÿंचड वेगाने वाढणाöया लोकसं´ या असणाöया देशात
अÆ नधाÆ याचे उपादन वेगाने वाढÁ याची गरज आहे. Â यामुळे हे अÆ नधाÆ याचे उÂ पादन
वाढिवÁ यास संÖ थाÂ मक मागाªने होणारा कजªपुरवठा मोठ्या ÿमाणावर मदत करतो.
४) शेतकöयांची आिथª क पåरिÖ थ ती सुधारÁ यास मोठ्या ÿमाणावर मदत होते:
कारण संÖ थाÂ मक मागा«नी होणारा कजªपुरवठा हा अÂ यंत कमी दराने होतो. Â यामुळे
शेतकöयांना मोठ्या ÿमाणावर फायदा होतो.
५) शेतकöयांना शेतीमÅ ये कायम Ö वłपी सुधारणा करता येतात:
संÖ थात् मक मागाª¸ या कजªपुरवठा साधनांमुळे शेतकरी आपÐ या शेतीला काही कायम
Ö वłपी सुधारणा जसे. जलिसंचन, जमीन सपाटीकरण , बांध बंिदÖ ती इ. सुधारणा कł
शकतात.
६) एकूण शेती उÂ पादनात वाढ होÁ या स मदत होते:
संÖ थाÂ मक मागा«नी होणाöया िवÂ तपुरवठ्यामुळे शेती उÂ पादनात वाढ होऊन शेती
िवकासाला मोठ्या ÿमाणावर मदत होते.
अशा ÿकारे संÖ थाÂ मक मागाªनी कजªपुरवठ्याचे वरील सवª फायदे आहेत.
कृषी िवÂ तपुरवठ्या¸ या संÖ थाÂ मक मागाªचे तोटे/दोष/उिण वा:
१) कायदेशीर आवÔ यक पुतªता:
सहकारी संÖ थामाफªत कजª िमळिवÁ यासाठी शेतकöयांना अनेक कायदेशीर कागदपýांची
पुतªता करावी लागते. पण आपÐ या देशात बरेच शेतकरी अडाणी िनर±र आहेत. या सवª
कायदेशीर औपचाåरकता पार पाडत असताना शेतकöयांची फारच दमछाक होते.
munotes.in
Page 55
कृषी िवÂ त पुरवठा व कृषी िवपणन
55 २) सुर±ा:
भारतातील बरेच शेतकरी भाडेपĘीने शेती घेऊन शेती करतात. Â यां¸ या Ö वत:¸ या
मालकìची शेती नाही. Â यामुळे कजª िमळिवÁ यासाठी ते बँकांना हमी / तारण देऊ शकत
नाहीत. Â यामुळे Â यांना कजª िमळत नाही.
३) फ³ त उÂ पादक कजª देतात:
बöयाच शेतकöयांना उपभोµ य कजª िकंवा उÂ पादक कारणासाठी Ì ह णजेच सण, समारंभ,
लµ न काय¥, आजारपण अशा ÿसंगात शेतकöयांना कजª हवे असते. पण अशा कारणासाठी
बँका कजª देत नाहीत.
४) राजकìय हÖ त ±ेप:
बöयाच वेळा स हकारी बँका, पतसंÖ था या राजकìय नेÂ यां¸ या व प±ां¸ या ÿभावाखाली
येतात. Â यामुळे बöयाच वेळा िविश Õ ट समुहालाच कजª िमळते.
५) ĂÕ टाचार आिण लालिफ तीचा कारभार:
बöयाच वेळा सहकारी बँका व इतर बँकाकडून होणारा कजªपुरवठा हा पारदशªकपणे होत
नाही. बöयाच वेळा बँकेचे अिध कारी शेतकöया¸ या अ²ानाचा फायदा घेऊन Â यांना
फसिवतात आिण पैशाची मागणी करतात. Â यानंतरच कजª मंजूर करतात.
अशा ÿकारे संÖ थाÂ मक मागाªने होणाöया कजªपुरवठ्यात वरील रोख आहेत.
४.४ असंÖथाÂ मक मागा«नी होणाöया कजªपुरवठ्याचे फायदे पुढीलÿमाणे आहेत १) कजª िमळिवÁ याची सोपी पĦती:
असंÖ थाÂ मक मागाªने कजª देणारा व कजª घेणारा दोघे एकम¤कांना चांगÐ या ÿकारे
ओळखतात. Â या मुळे कमीत-कमी वेळेत कजª उपलबध होते.
२) ÿिøया सोपी आहे:
असंÖ थाÂ मक मागाªने कजª िमळिवताना शेतकöयांना कोणÂ याच िकचकट कागदपýांची पुतªता
करावी लागत नाही. सवª Ó यवहार तŌडी पार पाडले जातात. जर र³ कम फारच मोठी असेल
तर माý काही औपचाåरक कागदपýांची पूतªता केली जाते.
३) कजª वापरावर बंधन नाही:
असंÖ थाÂ मक मागाªने कजª िमळिवताना शेतकöयांना कोणÂ याच िकचकट कागदपýांची पुतªता
करावी लागत नाही. तसेच शेतकöयाने घेतलेले कजª Â याने कोणÂ या कारणासाठी वापरावे
यावर कोणतेही बंधन नसले. कारण या मागाªने शेतकöयांना उÂ पादक कारणांबरोबरच
अनुÂ पादक कारणासाठीही कजª िमळते. munotes.in
Page 56
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
56 ४) उपभोगासाठी सुĦा कजª िमळते:
úामीण भागातील सावकार िकंवा Ó यापारी हे शेतकöयांना उपभोµ य कारणासाठी सुĦा कजª
देतात. अगदी सण, उÂ सव, समारंभ अशा कारणांसाठी सुĦा शेतकöयांना कजª िमळते.
५) सहज कजª उपलÊ ध होते:
या मागाªने कजª िमळिवताना कजª देणारा व कजª घेणारा हे दोघेही जवळपास राहतात.
 यामुळे शेतकöयांना सहज कजª िमळते.
अशा रीतीने असंÖ थाÂ मक मागाªने कजª िमळिवÁ याचे वरील फायदे आहेत.
असंÖ थाÂ मक मागाªने कजª िमळिवÁ यातील दोष/तोटे/उिणवा:
१) Ó याजाने ÿचंड दर:
असंÖ थाÂ मक मागाªने कजª पुरवठा करणारे Ó याजाने ÿचंड दर आकारतात. úामीण भागातील
सावकारांनी काही िठकाणी ३५% ते ४०% पय«त Ó याजदर आकारÁ या चे आढळून येते. या
ÿचंड Ó याजदरामुळे बöयाच वेळा शेतकöयांची िपळवणूक होते.
२) Ó याज आधीच कापून घेतात:
उदा. सावकार ज¤Óहा शेतकöयाला कजाªची र³ कम देतात त¤Ó हा ते शेतकöयाकडून आधीच
Ó याज कापून घेतात. उदा. एखाīा शेतकöयांने सावकाराकडून १०,०००/- łपये कजª
घेतले असेल आिण Ó याजदार ४०% असेल तर सावकार कजª देतानाच ४०००/- łपये
Ó याज आधीच कापून घेतो आिण शेतकöया¸ या हातावर ६०००/- ł. ठेवतो आिण
कागदावर माý १०,०००/- ł. िलिहतो.
३) शेतकरी जमीन आिण Ö थावर संपÂ ती गमावून बसतो:
बöयाच वेळा अशा घटना घडतात िक, गरीब पåरिÖ थतीमुळे आिण कधी नैसिगªक आपÂ तीने
ज¤Ó हा शेतकरी कजª फेडू शकत नाही त¤Ó हा सावकार हा शेतकöया¸ या जिमनीवर आिण
घरावर कÊ जा करतो आिण मग शेतकरी देशोघडीला लागतो.
४) फसवणूक:
बöयाच वेळा शेतकरी हा अडाणी व िनर±र असÐ याने सावकार हा कोöया कागदावर
शेतकöयांचा अंगठा घेऊन कजाªची र³ कम वाढवून िलिहतो तसेच बöयाच वेळा शेतकöयाने
परतफेड केलेÐ या कजाªचा िहशोब सावकार ठेवत नाही. यातून शेतकöयांची मोठ्या
ÿमाणावर फसवणूक होते.
५) िप ळवणूक:
काही वेळा úामीण भागातील Ó यापारी व दलाल हे शेतकöयांना िदलेÐ या कजाª¸ या बदÐ यात
शेतöयांकडील शेतमाल हा अÂ यंत कमी िकंमतीला खरेदी करतात. पåरणामी शेतकöयांचे
नुकसान होते. munotes.in
Page 57
कृषी िवÂ त पुरवठा व कृषी िवपणन
57 ६) करारी मजूर:
बöयाच वेळा सावकारांकडून िकंवा Ó यापारांकडून घेतलेले कजª शेतकöयाला फेडता आले
नाही तर सावकार िकंवा Ó यापारी कजª घेणाöया शेतकöयांना करारी कामगार िकंवा वेठिबगार
Ì हणून कामावर ठेवतो. अशा वेळी या गरीब शेतकöयांची अवÖ था गुलामांपे±ाही वाईट
असते.
अशा ÿकारे वरील सवª दोष हे असंÖ थाÂ मक कजª पुरवठ्याचे आहेत.
४.५ कृषी/शेती िवÂ तपुरवठ्याचे महÂ व/आवÔ यकता/गरज कोणÂ याही ±ेýाला Â या¸ या िवकासासाठी कजªपुरवठ्याची गरज असते. मग ते ±ेý शेती
असो, उīोग असो िकंवा सेवा ±ेý असो. कोणÂ याही वÖ तू¸ या उÂ पादनासाठी आदानांची
गरज असते. आदान Ì हणजे उÂ पादन साधने होत. आिण या आदाना¸ या साहाÍयाने वÖ तूंचे
उÂ पादन केले जाते. Â यामुळे या आदानां¸ या खरेदीसाठी उÂ पादकाला कजाªची आवÔ यकता
असते. भारतीय शेती आिण शेतकरी यांना पूढील बाबéसाठी कजाªची आवÔ यकता असते.
१) भारतीय शेतकरी हा गरीब आहे:
भारतातील एकूण शेतकöयांपैकì ६०% ते ६५% शेतकरी हे सीमांत व छोटे शेतकरी
आहेत. Â यांचे उÂ पÆ न फारच कमी होते. Â यामुळे शेतकöयांना मोठ्या ÿमाणावर कजाªची
आवÔ यकता आहे.
२) शेतीची पूवªमशागत:
बöयाच शेतकöयांना िपकांची लागवड करÁ यासाठी शेतीची पूवªमशागत करावी लागते. आिण
याकåरता शेतकöयांना कजाªची गरज असते.
३) िब-िबयाणे व रासायिनक खतांची खरेदी करणे:
पूवª मशागत झाÐ यांनतर ज¤Ó हा पेरणीची िकंवा लागवडीची वेळ येते त¤Ó हा िबयाणे आिण
रा.खतांची आिण जंतुनाशकां¸ या खरेदीसाठी शेतकöयांना कजाªची र³ कम हवी असते.
४) शेती उपयु³ त आदानांची खरेदी:
शेतीसाठी बैलजोडी, नांगर, इले³ ůीक पंपसेट इ. आदानांची खरेदी करÁ यासाठी
शेतकöयांना मÅ यम मुदत कजाªची आवÔ यकता असते.
५) दीघªमुदती¸ या कजाªची गरज:
शेतीमÅ ये कायम Ö वłपी सुधारणा जसे िविहर खोदणे, जलिसंचन, जिमनीचे सपाटीकरण,
िठबक िसंचन, तुषार िसंचन इ. कामासाठी भारतीय शेतकöयांना दीघªमुदती¸ या कजाªची
आवÔ यकता असते.
munotes.in
Page 58
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
58 ६) िप क हातात येईपय«तचा खचª भागिवणे:
शेतकöयांना Â यांना धाÆ याची िवøì केÐ यानंतरचे पैसे िमळतात. Â यामुळे पेरणीपासून ते िपक
हातात येईपय«तचा जो मधला कालखंड असतो Â या कालावधीत Ö व त:चा व कुटूंबाचा
उपभोग खचª भागिवÁ यासाठी शेतकöयांना कजाªची गरज असते.
७) सण-समारंभ साजरे करणे:
भारता¸ या úामीण भागात आजही łढी , परंपरा यांचा पगडा मोठ्या ÿमाणावर आहे Â यामुळे
úामीण भागातील सण , समारंभ याýा आजही मोठ्या ÿमाणावर साजरे केले जातात. अशा
सण-समारंभ आिण याýांवर ÿचंड खचª येतो Â यासाठी úामीण भागातील शेतकöयांना मोठ्या
ÿमाणावर कजाªची आवÔ यकता असते.
८) शेतकöयां¸ या मुला-मुलéचे उ¸ च िश±ण:
आज úामीण भागातील शेतकöयांची मुले-मुलीही उ¸ च िश±ण घेत आहेत. Â यां¸ या उ¸ च
िश±णासाठी आिण िववाहासाठी ÿचंड खचª येतो. आिण यासाठी शेतकöयांना मोठ्या
ÿमाणावर कजाªची आवÔ यकता आहे.
अशा ÿकारे भारतीय शेतकöयांना वरील सवª कारणांसाठी मोठ्या ÿमाणावर कजाªची गरज
असते.
४.६ भारतातील कृषी कजाªबाबत समÖ या पूढीलÿमाणे १) कजाªचा अपूरा पुरवठा:
भारतीय शेतीÓ यवसायाला आजही मोठ्या ÿमाणावर कजाªची आवÔ यकता आहे. पण
तेवढ्या ÿमाणात कजª उपलÊ ध होत नाही कारण शेती आदानां¸ या िकंमती वाढत असÐ याने
शेतकöयांना जादा कजाªची गरज असते. परंतू तेवढ्या ÿमाणात ते उपलÊ ध होत नाही.
२) संघटनाÂ मक समÖ या:
बँकेकडून शेतकöयांना मंजूर केली जाणारी र³ कम ही कमी असते पåरणामी शेतकöयां¸ या
सवª गरजा भागू शकत नाहीत. सवª सहकारी बँकां¸ या पतपुरवठा कायाªत एकवा³ यता
नसÐ याने ही समÖ या िनमाªण होते.
३) सीमांत व गरीब शेतकöयांकडे दुलª±:
शेती पतपुरवठ्या¸या संदभाªत जे गरीब शेतकरी आहेत Âयांना कजª िमळत नाही. याउलट
मोठ्या शेतकöयांनाच कजª उपलÊध होते. यामुळे गरीब शेतकöयांचा िवकास होऊ शकत
नाही.
४) अपुरी संÖथाÂमक ÓयवÖथा:
भारतामÅये शेतकöयांना संÖथाÂमक मागाªने शेतकöयांना केला जाणारा पुरवठा आिण
Âयासंबंधी¸या ÓयवÖथा या अपुöया आहेत. शेतकरी आिण शेती Óयवसाय यांना िजत³या munotes.in
Page 59
कृषी िवÂ त पुरवठा व कृषी िवपणन
59 कजाªची गरज आहे तेवढा कजªपुरवठा करÁयास लागणारी संÖथाÂमक ÓयवÖथा ही अपुरी
आहे.
५) कजª परतफेडीची समÖया:
संÖथाÂमक पत-पुरवठा हा आजही लालिफती¸या अधीन आहे. पतसंÖथा अजुनही
शेतकöयांना कजª देÁयासाठी िकचकट िनयम आिण औपचाåरकता Öवीकारत आहेत,
ºयामुळे शेवटी शेतकöयांना कजाª¸या महागड्या गैर-संÖथाÂमक ąोतांवर अवलंबून
राहÁयास भाग पाडले जाते.
४.७ कृषी िवपणन िवकास सुधारणेसाठी उपाय ४.७.१ भारतीय शेतमाल िवøì/िवपणन Ó यवÖ थेतील:
भारतीय शेतकöयांकडून िपकिवÐ या जाणाöया शेतमाल िवøì Ó यवÖ थेत अनेक
दोष/उिणवा/मयाªदा आहेत. Â यामुळे बöयाच वेळा शेतकöयांना तोटा सहन करावा लागतो.
भारतीय शेतमाल िवøìÓ यवÖ थेत पूढील दोष आहेत.
१) मÅ यÖ थांचे वचªÖ व कमी करणे:
शेतकöयांचा शेतमाल िवकÁ यास बöयाच वेळा दलाल आिण मÅ यÖ थ यांचा आधार
शेतकöयाला ¶ यावा लागतो. हे मÅ यÖ थ शेतकöयांची िपळवणूक करतात. Â यामुळे अशा
शेतकöयांची मÅ यÖ थांकडून होणाöया िप ळवणूकìपासून संर±ण करÁ यासाठी बाजारातील या
मÅ यÖ थांचे वचªÖ व कमी करावे लागेल.
२) साठवणूक Ó यवÖ था:
úामीण भागात जर शेतकöयांना Â यांचा शेतमाल साठिवÁ याची Ó यवÖ था िनमाªण कłन िदली
तर बाजारात चांगला भाव िमळेपय«त Â यां¸ यात ÿित±मता िनमाªण होईल.
३) सावकारी कजाªतून मु³ तता:
बöयाच वेळा शेतकöयांना सावकारांकडून कजª ¶ यावे लागते. Â यामुळे सावकाराचे कजª
फेडÁ यासाठी शेतमालाला बाजारात िमळेल Â या िकंमतीला बाजारात िवकतो. Â यामुळे या
सावकारी कजाªतून शेतकöयांची मु³ तता झाली पािहजे.
४) िनयंिý त बाजारपेठांची Ö थापना:
संपूणª देशामÅ ये शेतकöयांना सावकरांकडून िवकÁ यासाठी सरकारे िनयंिý त बाजारपेठा
Ö थापना केÐ या पािहजेत. Â यामुळे अशा िनयंिýत बाजारपेठांमÅ ये शेतकöयांना Â यां¸ या
शेतमालाची चांगली िकंमत िमळेल व Â याचा फायदा होईल.
munotes.in
Page 60
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
60 ५) वाहतूक Ó यवÖ था:
जर úामीण भागातून शहराकडे जाÁ यासाठी रÖ ते वाहतूक िनमाªण केली तर úामीण
भागातील शेतकरी Â यांचा शेतमाल शहरातील बाजारपेठांमÅ ये घेऊन जातील व ितथे
 यां¸ या शेतमालाला चांगला भाव िमळून फायदा होईल.
६) सहकारी संÖ थांची Ö थापना:
शेतकöयां¸ या शेतमालाला चांगला भाव िमळÁ यासाठी देशात सहकारी तÂ वावरील शेतमाल
खरेदी िवøì संÖ था Ö थापना करÁ याची गरज आहे.
७) बाजारपेठेबĥलची पूणª मािहती शेतकöयांना देणे:
बाजारपेठेत मालाची िकती आवक आहे? िकंमती काय आहेत? अशी सवª मािहती
शेतकöयांना गाव पातळीवर उपलÊ ध कłन देणे आवÔ यक आहे. या मािहतीमुळे शेतकरी
आपÐ या रोजी उÂ पादनाचे योµ य िनयोजन करतील.
४.७.२ शेतमाल खरेदी-िवøì सरकार¸ या उपाययोजना:
Ö वातंÞयानंतर भारत सरकारने शेतमालाची िवøì Ó यवÖ था सुधारÁ यासाठी अनेक नवीन
उपाय योजना आणÐ या Â यामÅ ये ÿामु´ याने सहकारी तÂ वावर शेतमालाची खरेदी-िवøì,
िनयंिýत बाजारपेठा आिण राº य Ó यापार या योजनांचा समावेश होतो. या ÿÂ येकाचा िवचार
Ö वतंýपणे पूढीलÿमाणे करता येईल.
१) सहकारी खरेदी-िवøì संÖ थांची Ö थापना:
भारतातील सहकारी संÖ थांची रचना ही िýÖ त रीय आहे. यामÅ ये गाव पातळीवरील सहकारी
संÖ था, िजÐ हा पातळीवरील सहकारी खरेदी-िवøì संÖ था, आिण राº य पातळीवरील
सहकारी राº य सहकारी खरेदी-िवøì संÖ था. संÖ था संपूणª भारतात úामीण पातळीवरील
सहकारी खरेदी-िवøì संÖ थांही जवळजवळ ४००० इतकì आहे.
सहकारी खरेदी-िवøì संÖथांची काय¥ पूढीलÿमाणे:
अ) शेतकöयांनी Â यांचा जादा शेतमाल हा सहकारी संÖ थांना िवकला पािहजे.
ब) या सहकारी खरेदी-िवøì संÖ थांकडून शेतकöयांना Â यां¸ या शेतीकामासाठी व इतर
गरजा भागिवÁ या साठी आगाऊ र³ क म िमळाली पािहजे.
क) या सहकारी खरेदी-िवøì संÖ थांचे जे सदÖ य आहेत Â यांचा माल खरेदी
करÁ याबरोबरच जे सदÖ य नाहीत अशाही इ¸छूक शेतकöयांचा माल खरेदी केला
पािहजे.
ड) सहकारी खरेदी-िवøì संÖ था या शेतमालाची ÿतवारी पुरिवतात आिण त¤Ó हाच
शेतमालाची िवøì करतात Â यामुळे शेतकöयांना Â यां¸ या शेतमालाची चांगली िकंमत
िमळवून देतात. munotes.in
Page 61
कृषी िवÂ त पुरवठा व कृषी िवपणन
61 इ) Â यानंतर सहकारी खरेदी-िवøì संÖ था शेतकöयांना Â यां¸ या शेतमालाची चांगली िकंमत
िमळवून देतात.
वरील कायाª¸या माÅ यमातून सहकारी खरेदी-िवøì संÖ था शेतकöयांना िपळवणूकìपासून
वाचिवतात तसेच दलाल आिण मÅ यÖ थ यां¸ यापासून शेतकöयांचे संर±ण करतात. तसेच
शेतकöयांना Â यां¸ या शेतमालाची चांगली िकंमत िमळवून देतात.
४.७.३ शेतमाल िवपणनासाठी / खरेदी िवøìसाठी सुयोµ य वातावरण:
शेतकöयांचा शेतमाल चांगÐ या िकंमतीला िवकला जावा आिण शेतकöयांना चांगला फायदा
Ó हावा यासाठी शेतमाल िकंमतीबाबत आधारभूत असे सुयोµ य वातावरण िनमाªण होणे
गरजेचे आहे. Â यामुळे शेतकöया¸ या शेतमाल उÂ पादनापासून ते उपभोगापय«त सवª
ÿिøयांचा समावेश होतो. यामÅ ये अनेक घटकांचा समावेश होतो. असे काही घटक हे
पूढीलÿमाणे आहेत.
१) उÂ पादन:
चांगÐ या ÿती¸ या आिण दज¥दार अशा अÆ नधाÆ याचे उÂ पादन करÁ यासाठी शेतकöयांना
चांगÐ या उÂ पादन साधनांची गरज असते. तसेच सूपीक जमीन, जलिसंचन, आधुिनक
िबयाणे, रा. खते आिण इतर शेती उपयु³ त अवजारांची गरज असते.
२) वाहतुक:
शेतमालाचा Ö थािनक पातळीवर आिण बाहेरील बाजारपेठांमÅ ये पुरवठा करÁ यासाठी योµ य
आिण पुरेशा अशी वाहतुक सुिवधा उपलÊ ध असली पािहजे. यामÅ ये रÖ तेवाहतुक,
रेÐ वेवाहतुक, िवमानवाहतुक इ. समावेश होतो.
३) शेतमाल दजाª ठरिवणारी यंýणा:
शेतकöयां¸ या शेतमालाचा दजाª ठरिवÁ यासाठी योµ य आिण ÿिश ि± त अशा अिध काöयांची
यंýणा उपलÊ ध असली पािहजे. अशा यंýणेमुळे शेतमाला¸ या ÿतवारीनुसार शेतमालास
योµ य भाव िमळेल आिण शेतकöयांचा फायदा होईल.
४) शेतमाल िकंमतीची मािहती:
शेतकöयांना Â यां¸ या शेतमालाला काय िकंमती िमळतात याची मािहती वेळोवेळी िमळणे
आवÔ यक आहे. जर या िकंमतीची मािहती शेतकöयांना वेळोवेळ िमळाली तर शेतकöयांचा
फायदा होईल.
५) पुरवठा साखळीत योµ य समÆ वय:
शेतमालाचे नुकसान टाळणे आिण िवलंब टाळÁ यासाठी उÂ पादनापासून ते अंितम
उपभोगापय«त शेतमाल पुरिवठ्या संदभाªत संपूणª पुरवठा साखळीत एक ÿकारे समÆ वय
असला पािहजे. munotes.in
Page 62
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
62 ६) कायदेशीर आिण धोरणाÂ मक आराखडा:
शेतमाल िवøì Ó यवÖ थेतील अनुिचत ÿकार थांबवÁ यासाठी जसे काळाबाजार, साठा,
अयोµ य िकंमत आकारणी इ. कायदेशीर तरतूदी असणे गरजेचे आहे.
७) संÖ थाÂ मक Ó यवÖ था:
संÖ थाÂ मक Ó यवÖ थेमÅ ये िवÂ तपुरवठा, िवपणन Ó यवÖ था, कायदेिवषयक आिण इतर
Ó यवÖ था याकåरता िविवध संÖ थांची िनिमªती करणे होय. यामुळे शेतमालाची एक चांगली
िवपणन Ó यवÖ था िनमाªण होते.
८) िनयंýक Ó यवÖ था:
शेतमाल िवपणन Ó यवÖ था कायª±मपणे कायªरत राहÁ यासाठी  यावर िनयंýण ठेवणारी
Ó यवÖ था िनमाªण करणे गरजेचे आहे. यासाठी शेतमाल िवपणन िनयंýण मंडळाची Ö थापना
केÐ याने साÅ य होते.
अशा ÿकारे वरील घटकां¸ या सहाÍयाने शेतीचे उÂ पादन आिण शेतमाल िवøì Ó यवÖ था
सुधारेल यात शंका नाही. आिण या सवाªचा फायदा हा शेतकöयांना होईल व Â यांची आिथªक
िÖ थती सुधारेल.
४.७.४ शेतमाल िवøì Ó यवÖ थेतील अलीकडील सुधारणा:
सÅ यिÖ थतीत भारतात हजारो शेतमाल खरेदी-िवøì¸ या बाजारपेठा अिÖ त  वात आहेत.
पण या बाजारपेठांमÅ ये अनेक ÿकारची फì आकारली जाते. यामुळे शेतकöयांची िपळवणूक
होते. आज या सहकारी तÂ वावा¸ या शेतमाल बाजारपेठा या राजकारणांचे अड्डे बनÐ या
आहेत. यामुळे या शेतमाल िवøì Ó यवÖ थेत सुधारणा करÁ यासाठी भारत सरकारने
अलीकडील काळात अनेक सुधारणा सुचिवÐ या आहेत Â या खालीलÿमाणे आहेत.
भारत सरकारने अलीकडे ‘आदशª शेतमाल उÂ पादन बाजार सिमÂ या Ö थापन करÁ यात
आÐ या आहेत. २००३ साली या संदभाªत कायदा करÁ यात आला आहे. या कायīानुसार
सवª राº यांना Â यां¸ या शेतमाल िवøì Ó यवÖ थेत सुधारणा करणे¸ या संदभाªत मागªदशªक
सूचना केÐ या आहेत.
APMC Ì हणजे आदशª शेतमाल उÂ पादन सिमÂ यांना शेतमाल िवøì Ó यवÖ थे¸ या संदभाªत
सुधारणा सूचिवÐ या आहेत.
१) करार शेती¸ या माÅ यमातून शेतमाला¸ या ÿÂ य± िवøìस ÿाÅ या Æ य.
२) नािशवंत असणाöया शेतमालासाठी आिण Â यां¸ या िवøìसाठी िवशेष बाजारपेठांची
Ö थापना करणे.
३) खाजगी Ó य³ ती शेतकरी आिण úाहक यांना देशा¸ या कोणÂ याही भागात शेतमाल
िवøì¸ या बाजारपेठा Ö थापना करÁ यास परवानगी देणे.
४) शेतमाल िवøìसाठी आकारÐ या जाणाöया फì चे ÿमाण कमी करणे. munotes.in
Page 63
कृषी िवÂ त पुरवठा व कृषी िवपणन
63 ५) शेतकöयांनी ÿÂ य± úाहकांना शेतमालाची िवøì करणे.
६) शेतमाल िवøì Ó यवÖ थेसाठी आवÔ यक असणाöया सवª सेवा सुिवधा पुरिवणे.
४.८ िनÕ कषª शेती िवकासाला कृषी-िवÂ तपुरवठ्याची भूिमका अितशय महÂ वाची आहे. भारतामधील
बहóसं´ य शेतकöयांना मोठ्या ÿमाणावर कजªपुरवठ्याची समÖ या िनमाªण होते आिण Â याचे
अिनÕ ठ पåरणाम हे शेती¸ या उÂ पादकतेवर होतात. शेतीची उÂ पादकता वाढू शकत नाही.
 याचबरोबर बहóसं´ य भारतीय शेतकरी हे गरीब आहे.  यामुळे भारतीय शेतकöयांना मोठ्या
ÿमाणावर कजाªची गरज आहे Â याचबरोबरच शेती Ó यवसायासाठी आधुिनक तंý²ानाची
सुĦा मोठ्या ÿमाणावर गरज आहे. आिण या तंý²ाना¸ या उपभो³ तेसाठी शेतकöयांना
मोठ्या ÿमाणावर कजाªची गरज आहे. तसेच सÅ या भारतात संÖ थाÂ मक मागाªने होणारा
कजªपुरवठा हा अÂ यंत कमी आहे. Â यामÅ ये वाढ झाली पािहजे.
िनयोजनानंतर भारतीय शेती ही केवळ उदरिनवाªहापूरती रािहली नसून ित ला आता Ó यापारी
Ö वłप ÿाÈ त झाÐ याचे िदसते आहे. भारतीय कृषीमाल िवपणन Ó यवÖ थेत अनेक दोष
असÐ याने ित ला सुधारÁ यासाठी अनेक उपाय योजना केÐ या आहेत. यामÅ ये िनयंिý त
बाजारपेठांची Ö थापना, शेतमाल ÿतवारी तपासणे, गोदामांची बांधणी, योµ य वजने आिण
मापे, उÂ पादनाचा उ¸ च दजाª, आिण मािहती तंý²ाना¸ या सहाÍयाने शेतकöयांना दररोज
शेतमाल िकंमतéची मािहती पूरिवणे इ. ¸ या माÅ यमातून एकदंर शेती िवकासाला चालना
िमळेल.
४.९ ÿÔ न १) कृषी िवÂ त पुरवठा मागाªची चचाª करा.
२) कृषी िवÂ तपुरवठ्यातील समÖ या Ö पÕ ट करा.
३) संÖ थाÂ मक िवÂ तपुरवठ्याचे फायदे व तोटे Ö पÕ ट करा.
४) असंÖ थाÂ मक मागाªने होणाöया िवÂ तपुरवठ्याचे फायदे व तोटे Ö पÕ ट करा.
५) ‘नाबाडª’ यावर िवशेष टीप िलहा.
६) कृषी माल िवपणनाचे महÂ व सांगा.
७) शेतमाल खरेदी-िवøìसाठी सरका री उपाययोजना Ö प Õ ट करा.
८) शेतमाल िवपणनासाठीचे सुयोµ य वातावरण कसे असावे ते Ö पÕ ट करा.
९) शेतमाल िवøì Ó यवÖ थेतील अलीकडील सुधारणा Ö पÕ ट करा.
***** munotes.in
Page 64
64 ÿकरण ३
५
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
घटक रचना
५.० ÿकरणाची उĥीĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ औīोिगक उÂपादनाचा िनकष
५.३ भारताची औदयोिगक कामिगरी
५.४ ओīोिगक धोरण िनिIJती (ठराव) १९४८ ते १९९१
५.५ १९९१ चे औīोिगक धोरण
५.६ ÖपधाªÂमक कायदा, २००३
५.७ भारतातील सावªजिनक ±ेýाची भूिमका योगदान
५.८ भारतातील िनगु«तवणूक कायªøम
५.९ सूàम, लघु आिण उīोग ±ेý (MSME) वगêकरण व Óया´या
५.१० भारतातील औदयोिगक ÿदूषण
५.११ ÿij
५.० ÿकरणाची उĥीĶे सदर ÿकरणा अंतगªत असणारी उिĥĶे पुढील ÿमाणे नमुद करÁयात आलेली आहेत .
१) भारता¸या औदयोिगकरणाबाबतचा िवÖतारीत आढावा घेऊन औदयोिगक ±ेý आिण
औदयोिगकरणा बाबतचा परीचय कłन देणे.
२) अगदी सुधारणा पूवª काळापासून ते सुधारणा नंतर¸या काळातील भारतीय औदयोिगक
±ेýाचा Óयापक अËयास करणे.
३) भारतीय अथªÓयवÖथेत औīोिगक ±ेýाची काय भूिमका िकंवा योगदान आहे याबाबत
चचाª करणे
४) आतापय«त झालेले िविवध औīोिगक धोरण आिण औīोिगक कायīांबाबत िवĴेषण
करणे.
५) ÖपधाªÂमक कायदा २० ० ३ चा पåरचय कłन घेणे.
munotes.in
Page 65
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
65 ५.१ ÿÖतावना भारता¸या अंतगªत आिण बिहगªत अथªÓयवÖथेत इतर ±ेýां¸या तुलनेत िवशेषतः कृषी¸या
तुलनेत औदयोिगकरणाची ÓयाĮी अÂयंत कमी आहे परंतु जसजसे औ³योिगकरण होऊ
लागते तसतशी आिथªक उÂपादकता आिण अंतर औīोिगक उÂपादकता वाढत
असÐयाचेही िदसून येते Âयामुळे औदयोिगक ±ेý हे गुंतवणूकì¸या ŀĶीने महßवाचे ठŁन
उÂपÆन वाढीसाठी व औदयोिगक रोजगार वृĦी करÁयात महßवपूणª योगदान देते . Âयाचीच
पåरणीती Ìहणून अथªÓयवÖथे¸या िचरंतन आिण गुणव°ापूणª िवकासा करीता उदयोग±ेýाला
िवसłन चालत नाही आिण Ìहणूनच आिथªक िवकासात ल±णीय आिण सातÂयपूणª
फायदेशीर वाढ घडवूण आणÁया¸या ŀिĶने औīोिगकरण हा अिवभाºय घटक आहे
ºयामुळे अथªÓयवÖथे¸या ÿाĮीमÅये आिण उÂपादकतेत वाढ होÁयास िनिIJतपणे मदत होते.
५.२ औīोिगक उÂपादनाचा िनकष भारतीय अथªÓयवÖथेत उīोग ±ेýाची वृĦी घडवूण आणÆया¸या हेतूने औīोिगक
उÂपादनाचा िनकष हा खिनज उÂपादन आिण िवīुत उÂपादना¸या िनकषांÿमाणे महßवपूणª
आहे. औīोिगक उÂपादनाचा संयुĉ िनद¥शांक हा पूवê¸या काळात आिण सī पåरिÖथतीत
िविवध ÿकार¸या औदयोिगक उÂपादना ¸या बाÖकेट मÅये कशा ÖवŁपात अÐपकाळात
बदल होत गेले याचे मोजमाप करतो. याबाबत गोळा केलेली मािहती आिण Âयाचे ÿकाशन
राÕůीय सं´याशाľीय कायाªलय (NSO), सांि´यकì मंýालय यां¸या माफªत ÿÂयेक वषाªला
केले जाते. औदयोिगक उÂपादना¸या िनकषाची िÖथती िकंवा Öतर ही उÂपादनातील अमूतª
सं´या आिण Âयांची िवशालता/ Óयापकता यावर अवलंबून असते ºयाचा संबंध कृýीम
±ेýातील दोन वेगवेगÑया काळातील उÂपादनाशी असतो. या िनकषाची मूळ वेळ १९९३-
९४ या कालावधीत िनिIJत केलेली असून Âयाची िनद¥शांक पातळी १० ० ऐवढी िनधाªरीत
केली होती. सī िÖथतीत पायाभूत वेळ िकंवा वषª हे २०११-१२ हे िनिIJत केलेले आहे.
औīोिगक उÂपादना¸या िनकषात जवळजवळ ४०.२७ उÂपादना¸या िवशेष भागसह आठ
कोिट उīोगांचा समावेश करÁयात आला आहे. ºयामÅये िवīुत, िÖटल, åरफायनरी
ÿॉड³ट, क¸चे तेल, कोळसा, िसम¤ट, नैसिगªक वायु आिण खत उīोगांच समावेश करÁयात
आलेला आहे.
५.३ भारताची औदयोिगक कामिगरी ५.३.१ उīोग ±ेýाचा ÿाथिमक टÈपा/अवÖथा (१९५०-१९६५) ÖवातंÞय काळतील
भारता¸या औदयोिगक ±ेýाची मु´य वैिशĶ्ये पुढील ÿमाणे होती:
१) उदयोग ±ेýा¸या या ÿाथिमक अवÖथेत उÂपादीत वÖतू आिण उपभोµय वÖतूं¸या
उÂपादनावर औīोिगक िवकासा¸या ŀिĶने अÿÂय±पणे भर देÁयात आला. १९५०
¸या सुŁवातीला उÂपादीत िकंवा भांडवली वÖतू उÂपादना¸या तुलनेत उपभोµय वÖतू
उÂपादनाचा दर ६२३८ इतका होता. munotes.in
Page 66
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
66 २) या काळातील उīोग ±ेýाची रचना आजारी िकंवा कमकुवत Öवłपाची असून ते
अÂयंत अधªिवकसीत असे होते.
३) उदयोग ±ेýाला सरकार¸या सहकायाªचा अभाव असून ते अधªिवकसीत असÐयास हे
एक महßवाचे कारण ठरले.
४) उदयोगांची रचना आिण Âयासाठी पåर®म करÁयाची शĉì अनेकां¸या हाती
एकवटलेली होती.
५) तंý²ानाचा िततकासा िवकास झालेला नसून योµय िदशा उदयोगांना िमळत नÓहती.
वरील िविवध वैिशĶ्यपूणª समÖयांमुळे पिहÐया पंचवािषªक योजना काळात औīोिगकरणाचा
कायªøम मोठ्या Öवłपात िवकसीत होऊ शकला नाही. याच योजना काळात सावªजिनक
±ेý आिण खाजगी ±ेýात सुसºज अशा उदयोगांची उभारणी कłन भारतीय
अथªÓयवÖथेला सुयोµय आकार देÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला. सावªजिनक ±ेýात मोठ्या
सं´येने उīोग Öथापन करÁयात आले Âयांपैकì िहंदुÖथान िशपयाडª, िहंदुÖथान टूÐस आिण
इंिटúल कोच फॅ³टरी इÂयादी मु´य उīोग होते.
१९५६ नंतर दुसरी पंचवािषªक योजना महाल नोवीस ÿितमानावर आधारलेली होती.
ºयामÅये औदयोिगकरणास ÿथम ÿाधाÆय देÁयात आले होते. या योजने अंतगªत भांडवली
वÖतु उÂपादना बरोबर ®मशĉìला मोठ्या ÿमाणात चालना देऊन कृýीम िवकासावर भर
देÁयात आला होता. या योजने¸या अनुषंगाने लोहपोलाद उदयोग, िÖटल, जड वÖतू,
अिभयांिýकì वÖतू, जड रसायने यांसार´या मुलभूत उÂपादनां¸या गुंतवणूकìवर िवशेष भर
देÁयात आला.
ितसöया पंचवािषªक योजनेत औदयोिगक भांडवली वÖतु उÂपादना बरोबरच यंý संरचना
शĉì िकंबहòना यांिýक वÖतु उÂपादनावर िवशेष ल± क¤िþत करÁयात आले. या योजनेमुळे
मोठ्या ÿमाणावर भांडवली वÖतु उÂपादनाने उ¸चांक गाठला. सावªजिनक ±ेýात देिखल
Óयापक ÿमाणावर भांडवली वÖतु उÂपादनाला चालना िमळाली.
वरील ितनही यो जनोचा परीणाम Ìहणूनच औदयोिगक वृÅदीला Óयापक Öवłपाची गती
िमळाली. औदयोिगक उÂपादनाचा हा वृÅदीदर ५.७ ते ७.२ पय«त गेला. शेवटी ९.० ऐवढा
होता. योजना काळातील सवाªत मोठे िनåर±ण Ìहणजे भांडवली वÖतु उÂपादनाचा वाढता
दर जो आधुिनक उīोग िवकासाचा ÿमुख कणा ठरला. Âयामुळेच आधुिनक
औदयोिगकरणाची ितनही पंचवािषªक योजना काळातील वृÅदी ९.८, १३.१ आिण १९
अशी होती.
५.३.२ दुसरा टÈपा /अवÖथा (१९६५-१९८०) औदयोिगक मंिदचा काळ:
पिहÐया तीन पंचवािषªक योजनांचा मु´यÂवेकłन भांडवली वÖतू ±ेýा¸या िवकासावर भर
होता. Âयाचा पåरणाम Ìहणून उपभोµय वÖतू ±ेýा¸या िवकासाकडे दुलª± करÁयात आले.
उपभोµय वÖतू ±ेýाला úामीण अथªÓयवÖथेचा कणा असे समजले जाते परंतू हे ±ेý पूणªत:
दुलª±ीत असÐयामुळे औīोिगक उÂपादनाचा वृÅदीदर मोठ्या ÿमाणात घसłन संपूणª munotes.in
Page 67
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
67 अथªÓयवÖथा देिखल मोडकळीस आली. भारताने दुसöया पंचवािषªक योजने जड व मुलभूत
औīोिगकरणावर भर देत शेती¸या यांिýकìकरणाकडे दुलª± केले. हेच कारण होते कì ही
योजना ºया ÿितमानावर आधारलेली होती ते महालोनोबीस ÿितमान पूणªत: अपयशी ठरले
केवळ उदयोग िवकासावर भर िदला असÐयामुळे १९६५-६६ मÅये भारतात अितशय
मोठ्या ÿमाणात अÆनधाÆयाचा तुटवडा िनमाªण झाला. या आप°ीतून बाहेर पडÁयासाठी
āÌहानंद ÿितमानाचा आधार घेÁयात आला.
१९६५ ते १९७५ हा असा काळ होता. कì ºया काळात औīोिगक वृÅदीदरात िकंचीतशी
घसरण झाली हा वृÅदीदर ९.० वŁन ितसöया योजना काळापय«त ४.१ इतका घसरला.
१९६५-६६ मÅये असलेला वृĦीदर ५.३ वłन १९६६-६७ मÅये ०-६ पय«त खाली
झाला. १९७१-७२ मÅये असलेला औīोिगक वृÅदीदर ५.६ वłन १९७३-७४ मÅये ०.८
पय«त कमी झाला. पाचÓया पंचवािषªक योजने¸या शेवटी अथाªत १९७९-८० पय«त
औīोिगक वृÅदी दर १.६ असा ऋणाÂमक ÖवŁपात खाली आला.
मंिदची कारणे:
१) १९६५ आिण १९७१ ची युÅदजÆय पåरिÖथती
२) १९७३ मÅये घडून आलेला पिहला तेलाच ध³का .
३) क¸¸या माला¸या तुटवड्यामुळे कृषी ±ेýाचा वृÅदी दर कमी होऊन औīोिगक वृÅदी
दर ही कमी झाला.
४) सावªजिनक ±ेýातील वाÖतवीक गुंतवणूकìत झालेली घट
५) खाजगी ±ेýातील गुंतवणूक घटÐयामुळे सावªजिनक ±ेýातील गुंतवणूकìत ही मोठी
घसरण झाली
६) उदयोगावरील अपुरे िनयंýण आिण चूकìची परवाना पÅदत Âयामुळे कृती कायªøमाची
िदशा चूकìची ठरली
५.३.३ ितसरा टÈपा / अवÖथा (१९८०-१९९१) औīोिगक पुनÿाªĮी िकंवा
पुनŁºजीवन:
१९८० चा काळ भारतीय अथªÓयवÖथे¸या औīोिगक पुनÿाªĮीचा काळ समजला जातो. या
काळात औīोिगक ±ेýाला नवीन संजीवनी िमळाली. सहाÓया पंचवािषªक योजना काळात
औīोिगक वृÅदीचा जो दर ६ ट³के होता तो सातÓया पंचवािषªक योजना काळात ८.५
पय«त वाढला. भांडवली वÖतु उÂपादन ±ेýाला नवसंिजवनी िमळाली. Âयामुळे भारतीय
औīोिगक उÂपादनवाढीला चालना िमळाली असे िनिIJतच Ìहणावे लागले.
munotes.in
Page 68
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
68 औīोिगक पुनÿाªĮी िकंवा पुनŁºजीवनाची कारणे:
१ ) निवन औīोिगक धोरण :
१९९१ मÅये सरकारने निवन औīोिगक धोरणाचा Öवीकार केला ºयामÅये उīोग आिण
Óयापार धोरण उदारीकरणा¸या क±ात आणले गेले परीणामी उदयोगांवरील देशांतगªत िनब«ध
कमी करÁयात आले. भारतातील उदयोग±ेý खुले झाÐयामुळे अīयावत िकंवा
उ¸चदजाª¸या आधुिनक तंý²ानाची क¸¸या मालाची देवाणघेवाण करणे श³य झाले.
२) शासनाचे उदारमतवादी िनयंýण:
या काळातील सरकारने उīोग िवकासाला गती देÁयासाठी गुंतवणूकìला चालना
देÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात भांडवल गुंतवणूकìवर भर िदला परीणामी मंिदचे िनराकरण
होÁयास मदत झाली .
३) इतर कारणे :
या कालावधीत हåरतøांती¸या यशÖवी ÿयोगामुळे कृषी ±ेýाचा िवकास úामीण भागातील
कृषी मालाला उदयोग वृÅदीसाठी मोठ्या ÿमाणात मागणी िनमाªण झाली. िशवाय सेवा
±ेýा¸या िवकासामुळे िटकावू उपभोµय वÖतूंमÅये वाढ झाली पåरणामी उदयोग ±ेýातील
पुनगु«तवणूकìला ÿोÂसाहन िमळाले.
५.३.४ चौथा टÈपा/अवÖथा (सुधारणा नंतरचा काळ):
१९९१ नंतरचा काळ हा उदारीकरणाच काळ होता. या काळात भारतीय अथªÓयवÖथेत
उदयोग ±ेýा¸या भरीव कामिगरी करीता काही लविचक आिण उदारमतवादी िनणªय घेÁयात
आले.
१) उदयोगांची परवाना पĦती रकरणे.
२) उदयोग Öथापनेची ÿøìया सोपी व सुलभ करणे.
३) सावªजिनक ±ेýातील उदयोगांचे िनगु«तवणूक करणे.
४) सावªजिनक ±ेýातील आर±ीत उदयोगांची सं´या करणे कमी करणे.
५) परकìय गुंतवणूकदारांना भारतीय उīोग Óयवसायांत गुंतवणूकìची मुभा देÁयात आली.
६ ) Óयापार आिण िविनमय दर िनिIJतीमÅये लविचकता आपने.
७) िसमा शुÐक रचनेत सुयोµय बदल घडवून आणणे.
८) उÂपादन शुÐकात कपात करणे.
९) करांमÅये कपात कŁन Óयापार वृĦीला चालना देणे. munotes.in
Page 69
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
69 वरील सुधारणा आिण उदयोग वृÅदी¸या बाबतीत Âयांचा सकाराÂमक परीणाम घडवून
आणÁया¸या हेतूने Âयाचे पुढील दोन भागात िवभाजन करÁयात आले.
१९९० चा काळ:
१) सुधारणा काळातील उदयोग वृĦीचा सरासरी वृĦी दर जो जवळपास ८ इतका होता
जो तो १९९० ¸या दशकात ६ पय«त घटला.
२) आठÓया योजनेतील उīोग वृÅदी दर ७.३ ट³के इतका असून तो ल± दराइतका
होता.
३) नवÓया योजनेतील वृÅदीदर ६.०२ ट³के इतका होता जो ठरिवलेÐया ल± दरापे±ा
Ìहणजे ८.२ ट³कांपे±ा कमी होता
४) एकंदरीत नवÓया योजनेत उīोग ±ेýातील कामिगरी अÂयंत कमकुवत असून
सातÂयाने २ ट³³यांइतकì घसरण झाली
मंद औīोिगक कामिगरीची कारणे:
१) बाहय Öपध¥चे अनावरण िकंवा सĉì
२) सरकारĬारे सावªजिनक ख़चाªत केलेली Óयापक ÿमाणातील कपात
३) औīोिगक संरचनेतील तूट
४) भारतीय भांडवल िवकासाचा अभाव
५) आयात ±ेýाचा Æयुन िकंवा मंद िवकास
६) úामीण मागणीतील घट आिण मंद कृषी िवकास.
२००२-०३ पय«तचा कालावधी:
हा कालावधी Ìहणजे उīोग ±ेýात आिण कृýीम ±ेýात िकंचीतशी ÿगती व सकाराÂमक
बदल घडवूण आणणारा कालावधी होय. Âयातच भर Ìहणजे दहाÓया आिण अकराÓया
पंचवािषªक योजना काळात उदयोग उÂपादनाचा वृÅदीदर मह°म Öवłपाचा िदसून आला.
दहाÓया पंचवािषªक योजने¸या सुŁवातीला उīोग ±ेýाचा वृÅदी दर ५ ट³के इतका होता जो
२००३-०४ पय«त ७ ट³³यांपय«त पोहोचला. पुढे हाच वृÅदी दर २००४- ०५ मÅये ८
ट³के आिण २००६-०७ मÅये ११ ट³³यांपय«त वाढला . या योजने¸या शेवटी ८.२
ट³के इतका उदयोग िवकासाचा वृÅदी दर िÖथर झाला.
उÂपादन ±ेýा¸या पåरपूणª िवकासामुळे दहाÓया योजना काळात उदयोग िवकासाचा दर
वाढत गेला. एकंदरीत उīोग ±ेýा¸या नÉयामÅये भर घातली गेली ती केवळ भांडवली
वÖतु उÂपादन ±ेýा¸या िवकासामुळे आिण योगदानामुळे असे िनिIJतपणे Ìहणावे लागते.
११ Óया पंचवािषªक योजना काळात भारता¸या औदयोिगक ±ेýात कािहसे अमुलाú बदल munotes.in
Page 70
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
70 िदसून आले सन २००८ -०९ पय«त उīोग िवकासाचा वृÅदी वłन ८ ट³³यांवŁन २.८
ट³³यांनी घसरला. याचे मु´य कारण Ìहणजे जागितक आिथªक मंिद होय जी २००८
मÅये घडून आली ºयाचा ÿितकूल परीणाम भारतीय अथªÓयवÖथे¸या उīोग ±ेýावर िदसून
आला.
२००९-१० मÅये भारता¸या औīोिगक वृĦीमÅये हळूहळू सुधारणा होऊन औīोिगक
वृÅदी दर १० ट³³यांपय«त पोहोचला. २०१० -११ या आिथªक वषाª¸या शेवटी उīोग
िवकासाचा वृĦीदर ८.२ ट³के इतका िÖथर रािहला.
२०११ पासून तर आजतागायत भारताची ओīोिगक कामिगरी:
२०११-१२ या कालावधी¸या सुŁवातीला भारतीय अथªÓयÖथे¸या औīोिगक उÂपादन
वृÅदीचा दर कािहसा मंद होता Âयाची िविवध कारणे पुढील ÿमाणे होती.
१) जागितक आिथªक मंदीमुळे पाIJाÂय िवकिसत देशांची क¸चा मालाची मागणी कमी
झाली Âयामुळे िनयंýीत घट झाली.
२ ) देशांतगªत मागणी कमी झाली.
३) RBI Ĭारे आकारलेला कजाªवरील Óयाजदर अिधक होता .
४) गुंतवणूकìवर िमळणारा परतावा कमी असÐयामुळे खाजगी गुंतवणूकìत घट झाली .
५) सावªजिनक ±ेýातील बँकांची अनुउÂपादन मालमल°े¸या (NPA) दरात वाढ
झाÐयामुळे Âयांनी उदयोग ±ेýाला पुरेशा ÿमाणात िव°पुरवठा केला नाही.
६) मंद िव°ीय कामिगरीमुळे सावªजिनक उīोग ±ेýात गुंतवणूक करÁयास सरकार
उदासीन होते.
७) जागितक मंिदतून बाहेर पडÁयाबाबत अिनिIJतता
८) युरोपीय कजª समÖया
९ ) आंतराÕůीय वÖतू उÂपादन बाजारात भारतीय वÖतू उÂपादना¸या िकंमतीत झालेली
घट
५.४ ओīोिगक धोरण िनिIJती (ठराव) १९४८ ते १९९१ देशा¸या औīोिगक िवकासावर अनुकूल आिण सकाराÂमक परीणाम घडवून आणÁया¸या
हेतूने शासनाने आखलेली िनयोजन Óयूहरचना आिण कायªøम Ìहणजे औīोिगक धोरण
होय औīोिगक धोरण अंतगªत सरकार उदयोग िवकासात रचनाÂमक बदल घडवून आणू
शकते. औīोिगक कायदे, िव°ीय पूरवठा, साधन सामúीचे एकýीकरण, आधारभूत
संरचना, ÿेरणा आिण िशÖत इÂयादी घटकांचा आधार घेऊन भारत सरकार औīोिगक
िवकासावर सकाराÂमक पåरणाम घडवून आणÁयासाठी उचीत आिण योµय औदयोिगक
धोरणांचा अवलंब करते. राÕůा¸या औīोिगक वृÅदी आिण िवकासाचे साधन Ìहणून munotes.in
Page 71
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
71 औदयोिगक धोरण िकंवा िनतीकडे पािहले जाते. Âयानुसार पिहले मÅये घोषीत िकंवा जािहर
करÁयात आले. डॉ. शामÿसाद मुखजê या मंýीमहोदयांनी भारतीय िवधीमंडळ समोर या
औīोिगक धोरणाचा आराखडा ÿÖतूत केला.
१९४८ ¸या औīोिगक धोरणाचा ठराव :
या औīोिगक धोरणा¸या अनुषंगाने राºय सरकार¸या क±ेत शľाľ िनिमªती उīोग,
अणूउजाª उदयोग, रÖते वाहतूक अशा Öवłपाचे उīोग होते. क¤þ सरकाचे देिखल Âयावर
िनयंýण होते. परंतू वरील उīोग Óयवसाय सुŁ करÁयाची परवानगी खाजगी ±ेýाला देÁयात
आलेली नÓहती. िम® उīोगांमÅये ६ ±ेýांचा समावेश होता. उदा : - कोळसा, लोह आिण
तलवार उīोग, जहाजबांधणी उīोग, िवमान उīोग, टेिलफोन, टेिलúाफ आिण दूरसंचार
उīोग, खिनज उīोग इÂयादी उīोग सावªजिनक ±ेýा¸या मालकìचे होते. १८ उīोग हे
असे उīोग होते जे खाजगी ±ेýात चालवÁयास मुभा देÁयात आली होती.
१९४८ ¸या औīोिगक धोरणाने औīोिगक िवकासाकरीता िवदेशी भांडवलाचे महßव
ओळखले होते. याच धोरणा नुसार सामािजक पÅदतीचा आधार घेऊन भारताने िम®
अथªÓयवÖथेचा िÖवकार केला. Âयानुसार उīोगांवर मालकì व िनयंýण सरकारचीच असेल
हे ठरिवÁयात आले.
१९५६ ¸या औīोिगक धोरणाचा ठराव:
१९५६ चे औīोिगक धोरण हे माहालोनोबीस ¸या ÿितमानावर आधारलेले होते ºयात
मुलभूत व जड उīोगां¸या िवकासावर भर देÁयात आले आिण ÂयाĬारे उ¸च आिथªक
वृÅदीदर साÅय करÁयाचा ÿयÂन केला गेला Âयामुळे राºय सरकार¸या ÿÂय± गुंतवणूकìला
संधी उपलÊध होऊन परवाना राज (License Raj) पĦतीचा अवलंब करÁयात झाला.
१९५६ चे औīोिगक धोरण हे भारता¸या Óयापार धोरणाशी िनगडीत होते. पिहÐया सात
पंचवािषªक योजनांनी देशांतगªत उÂपादना¸या बाबतीत आयात वाटाघाटीवर ल± क¤þीत
केले होते. Âयानुसार सरकारने जकाती¸या माÅयमातून िवदेशी वÖतू Öपध¥मÅये देशांतगªत
उदयोगांना संर±ण िदले. खाजगी गुंतवणूकì¸या अनुषंगाने आधारभूत िवकासाला ÿोÂसाहन
देÁयात आले Âयानुसार दजाª, वाहतूक आिण िव°ीय ±ेýाला ÿाधाÆय देÁयात आले.
समतोल िवकास वृÅदी साÅय करÁया¸या हेतूने या धोरणा¸या अनुषंगाने देशा¸या मागास
भागात उīोग िवकास करÁया¸या हेतूने ÿाधाÆय देÁयात आले. परंतु उīोगांवरील मालकì
आिण िनयंýण हे मुठभर भारतीयां¸या हाती गेले.
१९७३ चे औīोिगक धोरण:
१९५६ ¸या औīोिगक धोरणा नुसार अथªÓयवÖथेत काही रचनाÂमक िव कृती आढळून
आली. Âयामुळे १९७३ चे औīोिगक धोरणा ÖवीकारÁयात आले. या धोरणाने कृषी आिण
उīोग ±ेýात एक ÿकारची वाणीºय साखळी तयार केली. लघु उīोगांसाठी जी १८०
उÂपादने राखीव ठेवÁयात आली होती Âयांची मयाªदा ५०० उÂपादनांपय«त वाढिवÁयात
आली. गुंतवणूकदारांना Âयां¸या गुंतवणूकìवर योµय परतावा िमळेल Âया अनुषंगाने कृषी व
उīोग ±ेýा मधील वÖतू उÂपादनां¸या िकंमतीवर िनयंýण ठेवÁयात आले. munotes.in
Page 72
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
72 १९७७ चे औīोिगक धोरण:
लघुउīोगां¸या उÂपादनतंýामÅये अīयावतपणा आणून लघुउदयोग यंýसामúीत सुसºजता
घडवून आणÁया¸या हेतूने छोट्या उīोगांमधील गुंतवणूक मयाªदा या धोरणानुसार łपये २
लाख इतकì करÁयात आली आिण लघुउīोगांमधील गुंतवणूक मयाªदा Łपये २०
लाखांपय«त करÁयात आली. सहायक उदयोगा¸या बाबतीत ही मयाªदा २५ लाख
Łपयांपय«त करÁयात आली. वरील गुंतवणूक ही क¸चा माल आिण यंýसामúी¸या बाबतीत
िनिIJत करÁयात आली .
१९८० ¸या दशकातील सरकारचे उīोगांबाबतचे उदारीकरणाबाबतचे िनकष:
मĉेदारी ÿितबंधक कायदा (MRTP ) १९६९ आिण िवदेशी िवनीमय िनयंýक कायदा या
दोहŌ¸या मागªदशªक िनयमावलीनुसार उīोग परवाना पĦतीमÅये बदल कłन काही िविशĶ
±ेýात उīोगवाढीसाठी खाजगी घटकांना संधी देÁयात आली उÂपादन खचाªत कपात Óहावी
आिण आिथªक उÂपादकता वाढीस लागावी या हेतूने सरकारने उīोग िवकासावर भर िदला.
लघु उदयोग वाढीला आिण ®म उÂपाद कतेला चालना देÁयात आली. तसेच लघुउīोगां¸या
माÅयमातून रोजगार िनिमªतीला चालना िमळावी, ÿादेिशक असमतोल दूर कłन मागास
भागाचा औīोिगक िवकास करÁयावर भर देÁयात आला.
५.५ १९९१ चे औīोिगक धोरण २४ जुलै १९९१ मÅये तÂकालीन पंतÿधान पी. Óही. नरिसंहराव यां¸या अÅय±तेखाली
निवन औīोिगक धोरणाची घोषणा करÁयात आली.
निवन औīोिगक धोरण १९९१ ची उĥीĶे:
१) उīोग िनयंýण आिण परवाना देÁया¸या बाबतीत उदारीकरणाचा Öवीकार करणे.
२) लघुउīोग िवकासाला चालना व सहाÍय करणे.
३) उदयोगांची Öपधाª±मवृ°ी वाढीस लावणे.
४) सावªजिनक ±ेýाला खाजगी ±ेýाशी जोडून ºया उīोगांना तोटा होत आहे अशा
उīोगांचा तोरा कमी करणे.
५) मागास भागात सुसºज अशा उīोगांचा िवकास करणे .
६) उīोगांचा कृती±म िवकास व Öपधाª±मवृ°ी वाढीस लावणे.
निवन औīोिगक धोरण १९९१ Ĭारे भारतीय उīोग िवĵात पुढील चार घटकांमÅये
अमुलाú बदल घडवून आला ते घटक Ìहणजे सावªजिनक ±ेýातील उīोग परवाना, िवदेशी
गुंतवणूक, तंý²ान आिण MRTP कावदा इÂयादी. या कायīातील मह ßवपूणª तरतूदी पुढील
ÿमाणे:
munotes.in
Page 73
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
73 १) उīोग परवाना पĦत रĥ करणे:
१९९१ ¸या निवन औīो िगक धोरणा¸या अनुषंगाने एखादा निवन उīोग सुŁ करायचा
झाÐयास Âयासाठी परवाना घेÁयाची अट रĥ करÁयात आली. केवळ काही उīोग वगळता
अÆय उīोगां¸या बाबतीत शासकìय परवाÆयाची अट िशथील करÁयात आली आहे. केवळ
Öफोटके तयार करणारे उदयोग, शľाľ िनिमªतीचा कारखाना या सार´या उīोगांना
परवाना घेणे अिनवायª आहे. सुŁवातीला १८ उīोगां¸या बाबतीत शासकìय परवाÆयाची
अट होती माý आता ही अट िशथील कłन आता केवळ ५ उīोगांना सुŁ करÁयासाठी
परवाना पÅदतीची अट कायम आहे
२) सावªजिनक ±ेýातील उīोगांचे अनार±ण:
सुŁवातील जलद औīोिगक िवकासाचा भाग Ìहणून भारतीय अथªÓयवÖथेत सावªजिनक
±ेý हे आशेचा िकरण समजले जात होते. परंतू सावªजिनक ±ेýाने ही आशा फोल ठरिवली
याचे कारण Ìहणजे सावªजिनक ±ेýातील उīोग मोठ्या ÿमाणात तोट्यात चालत होते,
साधनसामúीचा अपुरा वापर आिण अपÓयय यामुळे सरकारवरील आिथªक बोजा वाढू
लागला आिण सावªजिनक ±ेýातील उīोगांची अनुÂपादकता वाढीस लागली. Ìहणूनच
सावªजिनक ±ेýातील उīोगांचा तोटा भłन काढÁयासाठी या ±ेýातील उīोग हे खाजगी
±ेýात वळिवÁयात आले आिण ÂयाĬारे सावªजिनक ±ेýातील उīोगां¸या आर±णांची सं´या
कमी करÁयात आली.
३) सावªजिनक ±ेýातील उīोगांचे आर±ण कमी करणे:
१९५६ ¸या औīोिगक धोरणानुसार सावªजिनक ±ेýा¸या मालकìचे १७ उīोग होते Âयांची
सं´या निवन उīोग धोरणानुसार ९ पय«त कमी करÁयात आली. Âयानंतर ती सं´या ८
इतकì झाली आिण नंतर हळूहळू सवªच उīोगांचे आर±ण काढून घेÁयात आले.
सīिÖथतीत सावªजिनक ±ेýा¸या मालकì क±ेत पुढील चार उīोग येतात.
(i) संर±ण उīोग (ii) अणूउजाª (iii) रेÐवे उīोग ( iv ) खिनज उīोग वरील उīो ग वगळता
बाकì सवª महßवपूणª उīोग सुł करÁयाची मुभा खाजगी ±ेýाला देÁयात आली आहे
४) तोट्यात चालणाöया उīोगांना संजीवनी देणे:
सावªजिनक ±ेýाची ÓयाĮी कमी कłन सावªजिनक ±ेýात तोट्यात चालणाöया आिण
आजारी असलेÐया सवª उīोग बंद कłन Âया जबाबदारी औīोिगक पुनिवª° महामंडळाकडे
(BLFR) कडे सुपूदª कŁन अशा आजारी उīोगांना Âयां¸या आजारपणातून मुĉ कłन ते
सुरळीत कसे चालतील याबाबत िविवध धोरणे आिण कायªøम आखÁयाचे िनिIJत करÁयात
आले आहे.
५) सावªजिनक ±ेýातील उīोगांचे िनगु«तवणूकìकरण:
सावªजिनक ±ेýात Öपधाª िनमाªण करÁयासाठी खाजगी ±ेýाचा सावªजिनक ±ेýात समावेश
केला जाईल. तसेच सावªजिनक ±ेýातील जनतेचा सहभाग वाढिवÁयासाठी या उīोगातील
काही भागभांडवल, Ìयु¸युअल फंड, िव°ीय संÖथा, सवªसामाÆय जनता आिण कामगार munotes.in
Page 74
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
74 यांना िवकले जाईल. Âयासाठी भारत सरकारने ऑगÖट १९९६ मÅये िनगु«तवणूक
आयोगाची Öथापना केली. आिण या आयोगानुसार सरकार सावªजिनक ±ेýातील भाग आिण
रोखे हे खाजगी ±ेýातील आिथªक घटकांना िवकू शकते असे माÆय करÁयात आले.
६) सावªजिनक ±ेýातील उīोगांचे Öवाय°ीकरण करणे:
या औīोिगक धोरणानुसार सावªजिनक ±ेýामधील उīोग कायª±म बनिवÁयासाठी उīोगांचे
Öवाय°ीकरण करÁयाचे ठरले Âयाबरोबरच जे उīोग आजारी आहेत Âयांना अंदाजपýकìय
अथªसहाÍय कमी केले जाईल असेही ठरिवÁयात आले आहे .
७) िवदेशी भांडवल आिण तंý²ानाचे उदारीकरण:
निवन औīोिगक धोरणापूवê िवदेशी भांडवल आिण तंý²ानाला भारतीय उīोग िवĵात
कुठेच Öथान नÓहते. सरकार¸या कडक िनब«धामुळे िवदेशी तंý²ान आिण भांडवलाला
ÿोÂसाहन िमळत नाÓहते परंतू नÓया औīोिगक धोरणात भारतीय उīोगांना िवदेशी तंý²ान
िमळिवÁयासाठी िवदेशी कंपÆयांशी तंý²ान सहयोग करÁयाचे करार Öवतंý देÁयात आले
तंý²ान हÖतांतरणासंबंधी करार करÁयाचे ÖवातंÞय देÁयात आले. साधारणतः जुलै
१९९१ नंतर भारतीय अथªÓयवÖथेत िवशेषतः उīोग िवĵात िवदेशी भांडवल आिण
तंý²ानाला मोठ्या ÿमाणात Öवीकृती िमळू लागली.
८) िवदेशी गुंतवणूकìस ÿाधÆय:
काही उīोगांमÅये िवदेशी समभागातील गुंतवणूकìची मयाªदा ७४ ट्³³यांपय«त वाढिवÁयात
आली. पुढे िवदेशी ÿÂय± गुंतवणूकìची मयाªदा हळूहळू वाढिवÁयात आली. सīिÖथतीत
कोळसा आिण उजाª िवīुत ±ेý, िनिमªती, हÖतांतरण आिण िवतरण जहाजबांधणी आिण
बंदर िवकास इÂयादी सार´या ±ेýांमÅये १०० ट³के िवदेशी ÿÂय± गुंतवणूकìस ( FDI )
ÿाधाÆय देÁयात आले आहे.
९) मĉेदारी ÿितबंध ( MRTP) कायīात दुŁÖती:
मĉेदारी ÿितबंधक िनब«ध कायदा १९६९ नुसार ºया कारखाÁयाची िव°ीय साधने १००
कोटी ¸या आसपास असतील तर अशा उदयोगसंÖथेला एखादा निवन उīोग ÿकÐप उभा
करायचा असेल तर क¤þ सरकारची परवानगी ¶यावी लागत होती. परंतू निवन औīोिगक
धोरणा¸या अनुषंगाने मĉेदारी उīोगातील गुंतवणूकìची कमाल मयाªदा रĥ केÐयामुळे आता
कोणÂयाही उīोग समुहाला आपÐया आकारमानात वाढ करÁयासाठी, निवन ÿकÐप सुŁ
करÁयासाठी, ÿकÐपां¸या एकरýीकरणासाठी तसेच संचालकांची िनयुĉì करÁयासाठी क¤þ
सरकारची परवा नगीची गरज नाही.
१०) लघुउīोगांना मोठा आधार देणे:
लघुउīोगांची उÂपादकता वाढीस लागून Âयांचा कायª±म िवकास Óहावा आिण तंý²ाना¸या
बाबतीत सुधारणा Óहावी या हेतूने निवन औīोिगक धोरण १९९१ पासून लघुउīोगां¸या
िवकासावर भर देÁयात आला आहे. Âयासाठी भारत सरकारने िविवध ÿलोभने देÁयाचे
आयोजन केले आहे जेणे कłन लघु उīोगांची गुंतवणूक िवषयीची गरज पूणª होईल आिण munotes.in
Page 75
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
75 Âयांचा सवªसमावेशक िवकास घडून येईल. लघुउīोगांना मधील समभाग आिण
रो´यांमधील गुंतवणूकìच मयाªदा देिखल २४ ट³³यांपे±ा वाढिवÁयाचे माÆय करÁयात
आले Âयामुळे लघुउīोगांचे आधुिनकìकरण होऊन अīयावत तंý²ानाला चालना िमळेल.
५.६ ÖपधाªÂमक कायदा, २००३ ÖपधाªÂमक कायदा, २००३ नुसार भारतीय Öपधाª आयोग (CCI) Öथापन करÁयात आले.
ÖपधाªÂमक कायदा २००३ ची ÿमुख वैिशĶे :
i. ÿितकूल वÖतूंचा ÖपधाªÂमक ±ेýातील वापर कमी करणे.
ii. गैरवचªÖव कमी करणे.
iii. उīोगिवषयक Öपध¥ला ÿोÂसाहन देणे.
iv. उÂपादीत वÖतूची आिण सेवेची गुणव°ा िटकवून ठेवणे.
v. उपभो³Âयां¸या आवडी - िनवडीला ÿाधाÆय देणे.
vi. देशांतगªत मुĉ Óयापाराला ÿोÂसाहन देणे. पुढे ÖपधाªÂमक कायदा २००७ नुसार
भारतीय Öपधाª आयोग (CCI) हे िनयंýकाचे कायª कłन पुढील घटकांना ÿोÂसाहन
देÁयाचे कायª करेल
i. उÂपादन व सेवांची गुणव°ा.
ii. सुयोµय आिण सुŁवादी Öपधाª.
iii. कंपÆयाची तीĄ आिण जलद संयोजन तसेच ÿवेश.
iv. एका िविशĶ मयाªदेपय«त ÿवेश िनयमन
भारतीय ÖपधाªÂमक कायदा आयोग २००३ ची उĥीĶे:
१) ÖपधाªÂमक करार:
यामÅये उËया आिण आडÓया अशा दोÆही बाजूं¸या करारांचा समावेश आहे ºयात चार
ÿकारचे उÅवª िकंवा उËया करारांचा समावेश करÁयात आलेÐया आहेत .
(i) िकंमत िनिIJती
(ii) मूÐय िनयंýण िकंवा मयाªदा
(iii) िवनंती शेयर
२) वचªÖवाचा गैरवापर:
(i) बेकायदेशीर आिण मूÐयिवभेदाÂमक वÖतू व सेवां¸या Óयापारावर िनयंýण. munotes.in
Page 76
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
76 (ii) उÂपादन िनयंýण तसेच उÂपादनाचे िवशेषीकरण
(iii) िवनंती फेटाळून लावणे
(iv) करार करणे
(v) एका िविशĶ उÂपादनात वचªÖव ÿÖथािपत करणे
३) संयोजन िनयमन ( िवलीनीकरण आिण एकýीकरण):
या कायīानुसार उÂपादनाची संसाधने आिण Âयां¸या िवकासाचे िनयमन आिण िनयंýण हे
भारतीय ÖपधाªÂमक कायदा आयोगाचे (CCI) असेल. परीणामी सकाराÂमक ÖपधाªÂमक
पåरणाम िदसून येÁयास मदत होईल.
४) अंमलबजावणी:
उदयोगातील Öपधाª वाढीस लावÁया¸या हेतूने आिण एखाīा उīोगसंÖथे¸या वचªÖवाचा
गैरवापर होऊ नये Ìहणून या कायदयाची सुÓयवÖथीतपणे अंमलबजावणी करÁयाचे िनद¥श
ÖपधाªÂमक कायदा आयोगाने िदले आहेत. एखाīा úाहकंĬारे Óयापारी संघटनेĬारे
उपभो³ÂयाĬारे, उपभोĉा संघटनाĬारे इÂयांदीकडून जर वचªÖवाचा गैरवापर करÁयात
आला तर Âयां¸यावर कायदेशीर कारवाई कłन दंड आकारÁयात येईल.
ÖपधाªÂमक कायदा २००३ हा मĉेदारी ÿितबंधक िनयंýण कायīाला Âयातील दोष दूर
कłन उīोग िवĵाला िनिIJतपणे िशÖत लावणारा असाच आहे या कायīामुळे वÖतू
उÂपादनांिवषयी िनिIJतपणे सुधारणा होऊन उīोग अनुकूल Öपधाª वाढीस लागेल.
५.७ भारतातील सावªजिनक ±ेýाची भूिमका योगदान भारतासार´या िवकसनशील देशात पĦतशीरपणे आिण िनयोजनबĦ िवकास घडवून
आणÁयासाठी सावªजिनक ±ेýाचे Öथान अÂयंत अनÆयसाधारण असेच आहे. भारतीय
अथªÓयवÖथेत समú पातळीवर िविवध Öवłपाचे आिथªक ÿij आहेत जे सोडिवÁया करीता
केवळ खाजगी ±ेýाचे अिÖतÂव आिण सहाÍय पुरेसे नाही. Âया अनुषंगाने Öवयंपूणª िचरंतन
वृÅदी Óहावी या करीता भारतीय अथªÓयवÖथेत एकमेव आशा Öथान Ìहणजे सावªजिनक ±ेý
आहे जे िनयोजीत िवकास ÓयूÓहरचनेचा अवलंब कł शकते. आिण Ìहणूनच भारता¸या
औīोिगक ±ेýाचा पाया भ³कम करÁया¸या हेतूने सावªजिनक ±ेýाची सकाराÂमक भूिमका
अÂयंत महßवपूणª आहे यात तीळमाý शंका नाही.
भारतासार´या देशाचा फायदेशीर िवकास Óहावा या हेतूने पुढील बाबतीत सावªजिनक
±ेýाची भूिमका िकंवा योगदान आपणाला मुĥेसुदपणे सांगता येईल.
१ ) भारता¸या औīोिगक रचनेतील उणीव िकंवा पोकळी भłन काढून जलद औīोिगक
िवकास साÅय करणे.
२) अथªÓयवÖथे¸या जलद वृÅदीसाठी आधारभूत संरचनाÂमक रचनेला ÿोÂसाहन देणे. munotes.in
Page 77
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
77 ३) ºया ±ेýात िवकासा¸या बाबतीत खाजगी ±ेýावरील लोकांचा िवĵास उडालेला आहे
अशा ±ेýांचा िवकास करÁयासाठी ÿोÂसाहन देणे.
४) मĉेदारीचे िनयमन आिण िनयंýण करणे.
५) देशा¸या मागास भागाचा समतोल िवकास कłन नैसिगªक साधन संप°ीचे योµय
łपांतरण करणे आिण तीचा पयाªĮ वापर करणे.
६) गरीब आिण ®ीमंत घटकां¸या बाबतीत उÂपÆन व संप°ीचे समान वाटप कłन
उÂपÆन िवषमतेची पोकळी भłन काढणे.
७) िवशाल ÿमाणात गुंतवणूक कłन िविवध ±ेýात पयाªĮ ÿमाणात रोजगार संधी िनमाªण
करणे.
८) मागणीनुसार िविवध तंý²ाना¸या बाबतीत Öवयंपूणªता िनमाªण करणे.
९) िवदेशी मदत आिण िवदेशी तंý²ाना¸या बाबतीत अवलंबीÂवाचे ÿमाण कमी करणे.
१०) िविवध सावªजिनक िव° संÖथां¸या माÅयमातून सामािजक िनयंýण आिण िनयमन
करणे.
११) आयात ÿितबंधीत कłन िनयाªतीला ÿोÂसाहन देऊन ÂयाĬारे Óयवहार तोलातील
असमतोल दूर करणे.
५.७.१ भारतातील सावªजिनक ±ेýा¸ या समÖ या िकंवा अडचणी:
१) अनुदाना¸ या बाबतीतील मयाªदा:
सावªजिनक ±ेýातील काही उīोग असे आहेत कì, º यामÅ ये सरकारĬारे केÐ या जाणाöया
अनुदानीत गुंतवणूकìवर मयाªदा येतात. Â यामुळे बरेच उīोग तोट्यात चालताना िदसून
येतात. िवशेष नŌदिवÁ याजोगे बाब Ì हणजे या ±ेýातील िनवड केलेले ÿकÐ प िववेकशील
चौकटीपे±ा राजकìय चौकटीवर अवंलंबून असून Â यात राजिकय हÖ त ±ेप मोठ्या ÿमाणावर
िदसून येतो.
२) ±मतेचा अपूणª वापर:
±मतेचा अपूरा वापर ही सावªजिनक ±ेýातील उīोगां¸ या बाबतीत असणारी सवªसामाÆ य
अडचण आहे. १९८६-८७ मÅ ये १७५ उīोगांपैकì ९० उīोगांनी ७५% ±मतेचा वापर
केला. ५६ उīोगांची ±मता ५० ते ७५% ¸ या मÅ ये होती आिण २९ उīोग असे होते कì
 यांना ५०% पे±ा कमी ±मतेचा वापर करावा लागला. एकंदरीत उīोगांना पूणª ±मतेचा
वापर करÁ यामÅ ये िनयोजनाचा अभाव , कौशÐ याचा अभाव, बेिश Ö तपणा अशा अनेक
ÿकार¸ या अडचणी येत होÂ या परीणामी सावªजिनक ±ेýातील उīोगांना िविवध समÖ यांचा
सामना करावा लागला.
munotes.in
Page 78
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
78 ३) योµ य मूÐ याचा / दराचा अभाव:
सावªजिनक ±ेýातील उīोगांना वÖ तूं¸ या मुÐ य िनिÔ चतीमÅ ये अनेक अडचणी येत होÂ या जे
िकंमत धोरणात पुढील तीन बाबéचा उÐ लेख केलेला होता.
(अ) सावªजिनक गरजा पूणª करÁ या¸या हेतूने ना नफा या तÂ वाचा अंगीकार करणे.
(ब) वÖ तू¸ या मुÐ य िनिÔ च तीमÅ ये नफा हे Å येय नसणे.
(क) आयात-समतोल मुÐ य.
वरील Ö वłपा¸ या िकंमत धोरणामुळे आिण सरकार¸ या औपचाåरक व अ नौपचाåरक
िनयंýणामुळे सावªजिनक ±ेýातील उīोगांना ÿचंड नुकसान सहन करावे लागते.
४) तांिý क पोकळी:
सावªजिनक ±ेýातील उīोगांची उÂ पादन पĦती अÂ यंत जुनाट आिण मागासलेली असÐ या
कारणामुळे उÂ पादन खचª जाÖ त आिण उÂ पादकता खुप कमी होती. Â यामुळे IISCO तसेच
ECL सार´ या उīोगांना मोठ्या ÿमाणात तोट्याचा सामना करावा लागला.
५) सरकारी साखळी:
सरकारचा सातÂ या ने सावªजिनक उपøमात तसेच उīोगांमÅ ये हÖ त±ेप वाढत असÐ यामुळे
या ±ेýाला रोजगार िनिमªती, िकंम त िनिÔ च ती, खरेदी इ. सार´ या बाबतीत Ì हणावे िततके
यश िमळाले नाही परीणामी सावªजिनक ±ेýातील उīोग बंद पाडÁ या¸ या मागाªवर होते.
६) सामािजक खचाªचे अिध ³ य:
या ±ेýातील कामगारांना आवÔ यक सुिवधा पूरिवतांना, राहणीमानाची, नागरीकरणाची
Ó यवÖ था करताना ÿचंड ÿमाणात सामािजक खचª करावा लागला परीणामी सरकारला
आिथªक तुट सहन करावी लागली.
७) कायाªÂ मक आिण संचालना मक अडथळे:
सावªजिनक ±ेýातील उīोग सुिनयोजीत पणे चालवणे तसेच Â याची योµ य Ó यवÖ था लावणे हे
अÂ यंत किठण होते Â यामुळे उīोगांना सातÂ याने िवत् तीय तूट सहन करावी लागली.
८) गळेकापू आिण दुÕ ट Ö पधाª:
एकाच उīोगां¸ या िकंवा उÂ पादनां¸ या बाबतीत सावªजिनक ±ेýातील उīोग आिण खाजगी
±ेýातील उīोगांमÅ ये तीĄ गळेकापू Ö पधाª िनमाªण झाली. तसेच सावªजिनक ±ेýातील
उīोगातील यंýांची मोडतोड, नादुłÖ ती ही एक उīोग बंद पडÁ यामागे महÂ वपूणª ýुटी
होती.
munotes.in
Page 79
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
79 ९) बाजार मयाªदा:
काही उīोग सावªजिनक ±ेýात असे होते कì Â या उīोगांना, वÖ तूंना बाजार सुिवधा िमळणे
किठण झाले Â यातच भर Ì हणजे उīोगांना समान वÖ तूं¸ या बाबतीत खाजगी ±ेýातील
उīोगांशी Ö पधाª करावी लागत होती. Â यामुळे सावªजिनक ±ेýातील उīोगांमधील वÖ तूंना
योµ य बाजार सुिवधा आिण बाजार मूÐ य िमळणे किठण झाÐ यामुळे उīोग बंद पडÁ या¸या
मागाªवर होते.
१०) अितरी³ त मनुÕ यबळाचा समावेश:
सावªजिनक ±ेýात काही उīोग असे होते कì º यामÅ ये अितरी³ त अकुशल कामगारांचा
समावेश होता. परीणामी उÂ पादन कमी पण उÂ पा दन खचª जाÖ त होता. Â यामुळे अनेक
उīोगांना आिथªक नुकसान सोसावे लागले.
११) बिहगªत घटक:
या ±ेýातील उīोगांची उÂ पादकता कमी आिण खचª अिध क असÁ याचे मुळ कारण Ì हणजे
कामगारांची कामावर असणारी सततची गैरहजेरी आिण Â यांची कामावर फारशी िनÕ ठा सुĦा
नÓ हती या बरोबरच काही बिहगªत घटक जसे कì, कामगार संघटना, गटबाजी, अंतगªत वाद,
उīोगां¸ या Ö वायÂ तते बाबत¸ या अडचणी, गुंतवणूक मयाªदा इÂ यादéचा देखील उīोगां¸ या
सुÓ यवÖ थीत कामावर ÿितकूल पåरणाम झाला.
याÓ यितåर³ त साधनां¸ या एकýीकरणाचा अभाव , उīोगाबाबत शासनाची जटील
िनयमावली उīोग Ö वा यÂ तेतेबाबत गुंतवणूक ÿøìयांवरील मयाªदा आिण अडथळे देखील
सावªजिनक ±ेýातील ®म धोरणाचा आिण परतावा धोरणाचाही उīोगांवर ÿितकूल पåरणाम
उīोग सुरळीत चालÁ या¸ या मागाªत अनंत अडचणी िनमाªण झाÐ या.
५.८ भारतातील िनगु«तवणूक कायªøम िनगु«तवणूक Ì हणजे राº य शासन आिण क¤þ शासनाअंतगªत असणाöया उīोगांची मालमÂ ता,
भाग, वरोखे खाजगी घटकांना िवøì कłन सावªजिनक उīोगांचे खाजगी घटकांकडे
हÖ तांतरण करणे होय. िनगु«तवणूक धोरणाचे मु´ य उिĥ Õ ट Ì हणजे सावªजिनक ±ेýातील
उīोगांची आिथªक तूट भłन काढणे आिण िनधीवरील भार कमी करणे ही आहेत.
भारताला Ö वा तंýय िमळाÐ यानंतर पिहÐ या चार दशकांमÅ ये भारतीय अथªÓ यवÖ थेने
िवकासा¸ या मागाªवर पाऊल ठेवले º यामÅ ये सावªजिनक ±ेý हे एक ‘वृĦीचे इंजीन’ Ì हणून
ओळखÁ यात आले परंतू कमी उÂ पादन ±मता अितåर³ त मनुÕ यबळ, पåरणामकारकता
आिण कौशÐ याचा अभाव, कामाबाबतची ®िमकांची अनैितकता, अितåर³ त उÂ पादक खचª
या अशा अनेक ÿकार¸ या समÖ यांमुळे सावªजिनक ±ेýातील उīोगांना Ì हणावी तशी ÿगती
करता आली नाही. Â या मुळे ते हळुहळु बंद पडू लागले आिण Ì हणूनच १९९१ मÅ ये
िनगु«तवणूक धोरण राबिवÁ याचे ठरिवÁ यात आले. १९९१-९२ पासून िनगु«तवणूक ÿिøयेला
सुłवात झाली. जवळपास ३१ उīोगांचे करोडो łपयां¸ या घरात िनगु«तवणूकìकरण
करÁ यात आले. munotes.in
Page 80
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
80 १९९६ मÅ ये जी.Ó ही. रामिøÁ णा यां¸ या अÅ य±तेखाली िनगु«तवणूक आयोग Ö थापन कłन
 या अनुशंगाने सावªजिनक ±ेýातील उīोगां¸ या िनगु«तवणूकìकरणाबाबत आदेश, िनयमन
आिण योµ य िदशा देÁ यात आली. १९९९ मÅ ये िनगु«तवणूक िवभाग हा एक िव शेष िवभाग
Ì हणून ओळखला जाऊ लागला जो िवभाग सÈ ट¤बर २००१ मÅ ये मंýालयीन िनगु«तवणूक
िवभाग Ì हणून समजÁ यात येऊ लागला. Â यानंतर २७ मे २००४ पासून िनगु«तवणूक िवभाग
हा िवÂ त मंýालया¸ या अिधपÂ याखाली आला.
पुढे िनगु«तवणूक िवभागाचे गुंतवणूक िवभाग आिण सावªजिनक मालमÂ ता Ó यवÖ थापन
(DIPAM) असे नामकरण करÁ यात आले.
नोÓ ह¤बर २००५ मÅ ये रािÕ ůय गुंतवणूक िनधी (NIF) Ö थापन करÁ यात आला º या Ĭारे
सावªजिनक ±ेýातील िनधीचे िनयमन आिण िनयंýणाचे सुयोµ य हÖ तांतरण कłन ते अÆ य
घटकांकडे सुÓ यविÖ थतपणे वळिवÁ यासाठी ÿयÂ न करÁ यात आले.
भारतातील िनगु«तवणूक धोरणाची / कायªøमाची मु´ य उिĥÕ टये:
आवÔ यक बाबéवर भर देणे.
िवÂ तीय तूट भłन काढणे.
नÉया¸ या हेतूने साĄजिनक िवÂ त िवषयक बाबéमÅ ये सुधारणा करणे.
उīोगांची कायª±मता सुधारÁ या¸ या हेतूने अशा उīोगां¸ या मालकìचे आिण
िनयंýणाचे योµ य हÖ तांतरण करणे.
सावªजिनक ±ेýातील उīोगांचे तंý²ान, आधुिनिककरण आिण उÂ पादकता
वाढिवÁ या¸ या हेतूने भांडवल उभारणी करणे.
Ö पधाªÂ मक सुधारणा आिण उīोगांना िशÖ त लावणे.
वृĦी आिण िवकास कायªøमांसाठी िनधी उपलÊ ध करणे.
ऊजाª िकंवा श³ तीचे काŔøमांसाठी िनधी उपलÊ ध करणे.
अनुपयोगी सेवांचे राजनैितकìकरण करणे.
बाजार तोटयांचे हÖ तांतरीकरण करणे.
५.८.१ िनगु«तवणूकìकरणाचे महÂ Â व:
िनगु«तवणूक धोरणांमुळे सावªजिनक ±ेýावरील अितåर³ त भार बöयापैकì कमी होÁ यास मदत
झालेली आहे. Â यानुसार Â याचे महÂ Â व पुढील बाबतीत Ö पÕ ट करता येईल.
१) अÐ पकालीन िवÂ ती य तूट भłन काढÁ यासाठी िनगु«तवणूक धोरण अÂ यंत मोलाचे
आहे.
२) िदघªकाळा¸ या ŀÕ टीने पुढील बाबतéत िनगु«तवणूक धोरण फायīाचे वाटते.
मोठ्या ÿमाणावरील िवकास संरचनेसाठी िनधी पुरिवणे. munotes.in
Page 81
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
81 अथªÓ यवÖ थेतील खचª भłन काढÁ यासाठी गुंतवणूकìस ÿोÂ साहन देणे.
उīोग िवकास आिण हÖ तांतरण ÿोÂ साहन देणे.
जवळपास ४०% ते ५०% ¸ या आसपास क¤þ सरकार¸ या सावªजिनक
कजाªची व Â यावरील Ó याजाची परतफेड करÁ यास सहाÍयक भूिमका बजावणे.
िश±ण आिण आरोµ य सार´ या सामािजक कायªøमात गुंतवणूक करÁ यास
ÿोÂ साहन देणे.
३) िनगु«तवणूक धोरण गुंतवणूकìसाठी पोषक वातावरण तयार करते.
४) िनगु«तवणूक धोरणामुळे Ö पधाªÂ मक वातावरण तयार होऊन सावªजिनक ±ेýातील
अनेक उīोग फायदेशीरपणे चालिवणे श³ य होते. परीणामी सावªजिनक मालमÂ तेची
उÂ पादकता आिण मूÐ य वाढू लागते.
५) असे गृिहत धरणे जाते कì िनगु«तवणूकìकरणामुळे एखाīा उīोगात अīयावत
तंý²ान िनमाªण करणे श³ य होते.
६) या धोरण अंतगªत खाजगीकरणाला ÿोÂ साहन िमळून मोठया ÿमाणात दुिमªळ अशा
सावªजिनक साधन संप तीचा अपÓ यय टाळला जाऊन पयाªÈ त ÿमाणात वापर करणे
श³ य होईल.
७) जी Ö थायी आिण अÖ थायी मालमÂ ता सावªजिनक ±ेýात अनुपयोगी Ö वłपात पडून
होती तीचा सुयोµ य वापर करणे आिण खाजगी ±ेýाचा िवकास करणे याकरीता
िनगु«तवणूक कायªøम अÂ यंत उपयु³ त असा आहे.
८) खाजगीकरणा¸या ÿिøयेमुळे बाजार धो³ यांचे हÖ तांतरण करणे श³ य झाले.
सावªजिनक ±ेýातील करदाÂ यांचे पैसे िकंवा परतावा जो असुरि± त होता Â याचे सुयोµ य
िनयमन करणे िनगु«तवणूक धोरणामुळे श³ य झाले.
५.८.२ िनगु«तवणूक धोरण:
िनगु«तवणूक धोरणा¸ या माÅ यमातून सरकारने खाजगीकरणा¸ या ÿिøयेला ÿोÂ साहन देऊन
िविवध Ö वłपाचे बदल घडवून आणलेले िदसून येतात. या धोरणांतगªत घडून आलेले बदल
व Â याची चचाª पुढील मुīांĬारे िवÖ तृतपणे करता येईल.
१. १९९१ चे निवन औīोिगक धोरण:
निवन औīोिगक धोरण हे िनगुªतवणूकìकरण करÁ या¸ या िदशेने सरकारने उचललेले अÂ यंत
महÂ Â वाचे पाऊल होते. सावªजिनक ±ेýाची Ö वायÂ तता कमी कłन Â यांना जाÖ तीत जाÖ त
जबाबदार बनिवÁ या ¸ या हेतूने सरकारĬारे सामंजÖ य करार करÁ या त आला. हा सामंजÖ य
करार सरकार आिण सावªजिनक ±ेý यामÅ ये करÁ यात आला. º या मुळे सावªजिनक
±ेýातील उīोग अिधक सुŀढ, कराराÂ मक आिण जबाबदार होतील यासाठी ÿयÂ न
करÁ यात आले. munotes.in
Page 82
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
82 २. नवरÂ न आिण िमनीरÂ न (१९९७-९८):
सावªजिनक ±ेýातील ९ उīोगांना कमी ÿमाणात Ö वायÂ तता देऊन Â यांना नवरÂ नांचा दजाª
देÁ यात आला. GAIL आिण MTNL या उīोगांनाही समान दजाª देÁ यात आला Â याच
धतêवर सावªजिनक ±ेýातील अÆ य ९७ उīोग समुहांना ‘िमनीरÂ न’ चा दजाª देÁ यात आला.
३. सावªजिनक मालमÂ ता Ó यवÖ थापन आिण गुंतवणूक िवभाग:
िनगु«तवणूक िवभागाची Ó यवÖ था १९९९ मÅ ये करÁ यात आली. २००४ पासून सदर िवभाग
भारत सरकार¸ या िवÂ त मंýालया¸ या अिध पÂ यांखाली होता. पुढे िनगु«तवणूक िवभागाचे २४
एिÿ ल २०१६ मÅ ये ‘सावªजिनक मालमÂ ता Ó यवÖ थापन आिण गुंतवणूक िवभाग’ असे
नामकरण करÁ या त आले. सīिÖ थतीत या िवभागाचे मु´ य उिĥÕ ट Ì हणजे क¤þशासना¸ या
आखÂ याåरत येणाöया Ó यापार िवषयक मÂ तेचे िनयमन करणे हे आहे.
४. िनगु«तवणूक:
पुढील चार घटकां¸ या बाबतीत सरकारĬारे िनगु«तवणूकìकरण करÁ याचे ठरिवÁ यात आले.
अ) मुळ सावªजिनक रो´ यांचे िवलीनीकरण:
क¤िþ य सावªजिनक ±ेýातील उīोगांचे (CPSE) पिहÐ याच वेळेला नŌदणी नसलेÐ या रोखे,
समभाग िकंवा दोघांचे िवलीनीकरण करणे.
ब) नŌदणीकृत सावªजिनक रो´ यांचे िवलीनीकरण:
क¤िþय सावªजिनक ±ेýातील उīोगांचे (CPSE) नŌदणीकृत रोखे, समभाग िकंवा दोघांचे
िवलीनीकरण करणे.
क) Ó यापारासाठी ÿोÂ सा हन:
Ö टॉक ए³सच¤ज¸ या बाबतीत रोखे Ó यवहारास ÿोÂ सा हन देणे Â यासाठी ÿवतªकाची भूिमका
मु´ य असेल आिण २०१२ पासून सरकारĬारे देिखल अशा ÿकार¸ या Ó यवहारास
ÿोÂ साहन देÁ यात येत आहे.
ड) Ó यूøरचनाÂ मक Ó यापार:
या अंतगªत सावªजिनक ±ेýातील ५० पे±ा अिधक उīोगां¸ या धारणा केलेÐ या रो´ यां¸ या
Ó यापारीकरणाबाबत िनणªय घेÁ यात आलेला आहे.
५. ®मीकांची िकंवा मजुरांची आवड आिण ÿाधाÆ य:
सरकारĬारे सावªजिनक ±ेýाचे ह³ क आिण अिधकार खाजगी घटकांकडे वळिवÁ यामागे
ÿमुख हेतू होता तो Ì हणजे कामगार कपातीकरण करणे. कामगारां¸ या पसंतीबाबत सरकारने
भागधारक करारामÅ ये काही िनयमावली समािवÕ ट केÐ या Â यानुसार Ö वेÅ यािनवृÂ ती अंतगªत
खाजगीकरणा¸ या ÿिøयेत कामगारांचे कपातीकरण करणे श³ य आहे. munotes.in
Page 83
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
83 ६. वतªमान िनगु«तवणूक धोरण:
सīािÖ थतीतील िनगु«तवणूक धोरणाची िविवध वैिशÕ ट्यांचे वणªन पुढीलÿमाणे करता येईल.
अ. सावªजिनक ±ेýातील उīोग हे राÕ ůाची संपÂ ती आहेत Â या अनुषंगाने ही सवª संपÂ ती
शासना¸ या हाती क¤िþ त झाÐ यास सावªजिनक ±ेýातील उīोगांची श³ ती वाढू शकेल.
ब. िनगु«तवणूकìकरण करताना सावªजिनक ±ेýातील ५१ उīोगांचे भाग Ö वत:कडे ठेवून
 यां¸ या कायाªवर िनयंýण ठेवÁ याचे माÆ य करÁ यात आले.
ÿगती आिण मुÐ यमापन:
िनगु«तवणूकìकरणाचे उिĥÕ ट आिण साÅ य (करोडोमÅ ये) वषª उिĥ Õ ट साÅ य १९९१-९२ २,५०० ३,०३८ २००३-०४ १४,५०० १५,५४७ २००९-१० २५,००० २३,५५३ २०१५-१६ २५,३१२ ३२,२१० २०१७-१८ १००,००० ९९,४११
५.८.३ िनगु«तवणूक धोरणाचे तोटे:
१९९० ते २००४ पासून िनगु«तवणूक Ì हणून जी र³ कम गोळा करÁ या त आली होती
ती २०३६ कोटी łपये इतकì असून ती सावªजिनक कजाª¸ या तुलनेत अ यंत
Æ युनतम िकंवा अÐ पÖ वłपाची होती. Â या मुळे िनगु«तवणूक ÿिøयेबाबत Ì हणावी
िततकì Ö पÕ टता नÓ हती.
केवळ शासन दरबारी बाजारÓ यवÖ थेचे योµ य िनयमन झालेले होते. परंतू खाजगी
±ेýाला आवÔ यक Â या ÿमाणात ÿोÂ सा िहत करÁ यात आले नाही. नÉया¸ या बाबतीत
व इतर अनुषोिश त लाभां¸ या बाबतीत हे ±ेý उदासीन होते.
िनगु«तवणूकì करणांमुळे िनमाªण झालेÐ या म³ तेदारीमुळे कुठÐ याच ÿकारचे लाभ िकंवा
योµ य Ö पधाª िनमाªण होऊ शकली नाही.
सīिÖ थतीतील िनगु«तवणूकìकरणाचा िवकास:
२०१५ मÅ ये खाजगी ±ेýाला पåरणामकारक लाभ िमळवून देÁ या¸ या हेतूने िनयोजनबĦ
िनगु«तवणूक धोरण राबिवÁ यात भर िदला. २०१९-२० ¸ या आिथª क वषाªत सरकारने १.०५
लाख कोटी र³ क मेचे िनगु«तवणूक करÁ या¸ या हेतूने उिĥ Õ ट िनिÔ च त केले. सīिÖ थ तीत सेल
(Sell) उīोगां¸ या बाबतीत ५३.३ कोटी, BPCL ¸ या बाबतीत ६३.८, CONCOR ¸ या
बाबतीत ३०.८ कोटी, ७४.२ कोटी THDCIL ¸ या बाबतीत तर NEEPCO कडून munotes.in
Page 84
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
84 NTPC ला १०० कोटी¸ या अशा िविवध उīोगां¸ या रो´ यांचे व भागांचे िनगुªतवणूकìकरण
करÁ यात आले.
५.९ सूàम, लघु आिण उīोग ±ेý (MSME) वगêकरण व Óया´या भारतीय अथªÓयवÖथेत सामािजक आिण आिथªक लाभ िनमाªण करÁया¸या हेतूने सूàम,
मÅयम आिण लघु उīोगांची भूिमका आिण योगदान अनÆयसाधारण असेच आहे. अशा
ÿकार¸या ýीसूýी उīोग ±ेýामुळे (MSME) केवळ देशात रोजगारा¸या संधी िनमाªण न
होता राÕůा¸या मागास आिण úामीण िवकासालाही हातभार लागतो. सूàम, मÅयम आिण
लघुउīोग ±ेýाचा देशा¸या Öथूल देशांतगªत उÂपादन (GDP) मÅये जवळपास ८%
साधारणतः ४० उīोग देशा¸या िनयाªत ±ेýात महÂवपूणª योगदान देताना िदसून येतात.
Ìहणूनच सूàम, मÅयम आिण लघुउīोग (MSME) कायदा २००६ नुसार सूàम, मÅयम
आिण लघुउīोग Öथापने बाबतचा अिधकृत करार करÁयात आला. सुŁवातीला अशा
ÿकारचे उīोग हे वÖतू उÂपादन करणे, ÿिøया करणे, वÖतू िटकवून ठेवणे इÂयादी बाबतीत
कायªरत होते. परंतू २०१८-१९ ¸ या क¤िþ य आिथªक धोरणानुसार सूàम, मÅयम आिण लघु
उīोगांचे उÂपादन, सेवा आिण सुसºजता अशा ितÆही िविभÆन पातळीवर विगªकरण
करÁयात आले आहे.
सूàम, लघु आिण मÅयम उīोगांचे विग ªकरण (ł. मÅ ये) उīोगाचे ÿकार २००६ चा कायदा २०१८ चे बील ÿिø या उīोग सेवा सवª उīोग यंý आिण संयंýामधील गुंतवणूक उīोग सािहÂ य आिण साधनांमधील गुंतवणूक वािषªक ÿाÈ ती सूà म २५ लाख १० लाख ५ कोटी लघु २५ लाख ते ५ कोटी १० लाख ते २ कोटी ५ कोटी ते ७५ कोटी मÅ यम ५ कोटी ते १० कोटी २ कोटी ते ५ कोटी ७५ कोटी ते २५० कोटी
५.९.१ सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगांची (MSME) वैिशĶ्ये:
१) Óयापारी आिण ®िमकां¸या कÐयाणासाठी MSME उīोग समुहाची भूिमका फार
महßवाची आहे. सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगांĬारे रोजगार ÿाĮी होऊन सुसºज
अशा कजाªची ÓयवÖथाही होऊ लागते.
२) MSME मुळे बँकांना पत िकंवा आिथªक आधार ÿाĮ होतो.
३) उīोजकता िवकास कłन अīयावत तंý²ानाची उपलÊधता कłन देणे हे देिखल
सुàम, लघु आिण मÅयम उīोग ±ेýाचे ÿधान वैिशĶय आहे. munotes.in
Page 85
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
85 ४) रचनाÂमक, तंý²ानाÂमक आिण आधुिनक िवकास करÁया¸या हेतूने MSME ची
भूिमका िनिIJतपणे महßवाची ठरते.
५) MSME देशा¸या आयात पयाªयीकरणाला महßवाचा आधार देणारे असून िनयाªतीला
ÿोÂसाहन देणारे आहे.
६) वÖतू¸या बाबतीत आधुिनक आिण गुणव°ापूणª सेवा पुरिवÁयात MSME महßवपूणª
कायª करते.
७) MSME मुळे वÖतू उÂपादन िवकास वÖतूंची बांधणी आिण वÖतू उÂपादन हÖत±ेप
इÂयादी घटकांना योµय आिण अनुकूल िदशा िमळते.
५.९.२ सूàम, लघु आिण मÅयम उīोग ±ेýाची भूिमका िकंवा योगदान / भूिमका:
भारतीय अथªÓयवÖथेत सूàम, लघु आिण मÅयम उīोगांची (MSME) काय भूिमका िकंवा
योगदान आहे याची सुÓयविÖथत चचाª आपणांस पुढील मुīांĬारे करता येईल.
१) रोजगार िनिमªती:
भारतासार´या देशात ®म पूरवठा हा िवपूल ÿमाणात उपलÊध आहे तर दुसöया बाजूला
भांडवली साधने िकंवा यंýाची उपलÊधता अÂयंत दुिमªळ अशी आहे. अशा पåरिÖथती
लघुउīोग हे भारतीय पåरिÖथतीला पोषक तसेच कुशल आिण अकुशल ®िमकांना सामावून
घेणारे असे आहेत Âयामुळे बेरोजगारी कमी कłन अितरीĉ ®म पूरवठा सामावून घेÁया¸या
ŀिĶकोनातून रोजगार संधी उपलÊध करÁया¸या हेतूने सूàम, लघु आिण मÅयम उīोगांची
भूिमका गर मोलाची आहे.
सन २००२ ते २००४ ¸या आकडेवारी नुसार लघुउīोगांमुळे १२९.८ लाख लोकांना
१९९१-९२ मÅये रोजगार संधी उपलÊध झाली ºयात वाढ होऊन २००२-०३ मÅये ही
सं´या २६१.३ लाखांपय«त पोहोचली.
२) ÿादेिषक असमतोल दूर करणे:
भारतासार´या देशात महाराÕů, गुजरात, तािमळनाडू राºयात मोठे उīोग सवªसाधारणपणे
वसलेले िदसून येतात Âयामुळे जे छोटे राºय आहेत जसे कì, िबहार, ओåरसा यासार´या
राºयात मोठे उīोग िदसून येत नसÐयामुळे मोठ्या ÿमाणात ÿादेिषक असंतुलन िनमाªण
होऊन सामािजक आिण पयाªवरण िवषयक समÖया िदसून येत आहेत आिण अशा
ÿकार¸या अडचणी दूर कłन ÿादेिषक समतोल दूर करÁयामागे लघु उīोग महßवपूणª
भूिमका करतात कारण लघुउīोग Öथािनक पातळीवर कमीत कमी साधनसामúी¸या
साहाÍयाने अÐप भांडवलावर सुŁ करता येणे श³य आहे Âयामुळे िवकासातील असमतोल
दूर होऊन मागास भागाचा आिथªक िवकास होÁयास चालना िमळते.
३) सावªजिनक उÂपÆन व संप°ीचे समान िवतरण:
कमीत कमी भांडवला¸या साहयाने सुŁ करता येणाöया लघु उīोगांमुळे रोजगार संधी
उपलÊध होतात Âयामुळे उÂपÆन व संप°ी¸या वाटपातील िवषमता दूर होÁयास मदत होते. munotes.in
Page 86
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
86 ४) भांडवल आिण उīोजकता कौशÐयाची गितमानता:
भांडवल आिण उīोजकता कौशÐयाचा गितमान पĦतीने िवकास करÁया¸या हेतूने लघु
उīोग अÂयंत महßवपूणª भूिमका करता. हे उīोग úामीण भागात Öथािनक पातळीवर कमीत
कमी भांडवलावर सुŁ करता येÁयासारखे असÐयामुळे िनिIJतपणे बचतीला व गुंतवणूकìला
ÿोÂसाहन िमळते. Âयामुळे úामीण बचतीचे व साधनसंप°ीचे उÂपादना¸या ŀĶीने
एकýीकरण करणे श³य होते.
५) िनयाªतीला ÿोÂसाहन:
देशाची िनयाªत वाढवून दुिमªळ अशा िवदेशी चलनाची ÿाĮी कłन देÁया¸या हेतूने लघु
उīोग िनयाªत वृĦीसाठी अÂयंत पोषक आहेत. १९७१-७२ मÅये लघु उīोगांचा देशा¸या
एकूण िनयाªत मधील िहÖसा १०% होता जो २००२-०३ पय«त ३४% इतका वाढला.
सवªसाधारणतः लघु उīोगांमधून लेदर¸या वÖतू, खेळणी, रेशमी कापडा¸या वÖतू,
खेळां¸या वÖतू मोठ्या ÿमाणात िनयाªत होताना िदसून येतात.
६) औīोिगक शांतता व सुÓयवÖथा िटकवणे:
देशात औīोिगक शांतता िटकवून ठेवÁया¸या ŀĶीने लघु उīोगांची भूिमका अनÆयसाधारण
अशीच आहे.लघु उīोगांमÅये कामगार धारण आिण उīोजकाचे अÂयंत सुŀढ असे नटे
िनमाªण होऊन कोणÂयाही ÿकारचे औīोिगक कलह, तंटे िनमाªण होत नाही. Âयामुळे हे
ÖपĶ आहे िक देशात िनयाªतीत ÿोÂसाहन देणे, रोजगार िनिमªती करणे, उÂपादकता
वाढिवÁया¸या हेतूने लघुउīोग अÂयंत मोलाची कामिगरी करीत असून १९८० ते १९९०
¸या दशकात सरकारĬारे लघु उīोगांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी ÿयÂन करÁयात आले Âयाचा
पåरणाम Ìहणून úामीण भागात Öथािनक पातळीवर बचतीचे एकिýकरण करणे आिण
रोजगार संधी उपलÊध करणे श³य झाÐयामुळे उÂपÆन व संप°ीचे समान वाटप होऊन
देशात औīोिगक शांतता ÿÖथापीत करÁयासाठी लघुउīोग अÂयंत महßवपूणª कायª करीत
आहेत.
५.९.३ भारतातील लघुउīोगांना भेडसावणाöया मु´य समÖया िकंवा अडचणी:
पुढीलÿमाणे भारतात लघुउīोगांना िविवध समÖयांना सामोरे जावे लागते.
१) िव° आिण पतपैशाची अडचण:
लघुउīोगांची मु´य समÖया Ìहणजे ते चालिवÁयाकरीता आवÔयक असणाöया भांडवलाची
समÖया होय. लघुउīोग हे आकाराने लहान आिण Âयाची ÓयाĮी मयाªिदत असÐयामुळे
अशा उīोगी बँका िकंवा िव° संÖथा भांडवल पुरिवÁयास तयार होत नाही. Âयांची नÉयाची
±मता आिण कजª परतफेडीची ±मता कमी असÐयामुळे Âयांना पुरेसे भांडवल उपलÊध
होÁयास अडचणी िनमाªण होतात. Âयामुळे लघुउīोगांना असंघिटत घटकांकडून वाजवी
पे±ा जाÖत Óयाजदर देऊन कजª ¶यावे लागते. पåरणामी कजªपरतफेड करतेवेळी Âयांना
अनेक अडचणéना तŌड īावे लागते.
munotes.in
Page 87
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
87 २) साधनसामúी¸या उपलÊधतेचा अभाव:
लघुउīोगांना भेडसावणारी मूळ समÖया Ìहणजे क¸¸या माला¸या उपलÊधतेचा अभाव
होय. बöयाचवेळा लघुउīोजकांना जाÖत िकंमत देऊन क¸चा माल खरेदी करावा लागतो.
िशवाय िवदेशी िविनमयातील अडचणéमुळे लघुउīोग क¸¸या मालाची परदेशातून आयात
कł शकत नाही. एकंदरीत क¸चामाल आिण तÂसम साधनसामúी उपलÊध होÁयामÅये
लघुउīोगांना अनेक अडचणéचा सामना करावा लागतो.
३) तंý²ानाची समÖया:
लघुउīोगांत उÂपादन øìयेसाठी वापरली जाणारी उÂपादन पĦत आिण उÂपादन तंý
अÂयंत जुने आिण कालबाĻ झालेले असÐयामुळे उÂपादन कमी परंतू उÂपादन खचª जाÖत
येत असÐयामुळे उÂपादीत वÖतूंची गुणव°ा देिखल कमी होऊ लागते. परीणामी
लघुउīोगात उÂपादीत होणाöया वÖतू या मोठ्या उīोगातील उÂपादीत वÖतूंशी Öपधाª कł
शकत नाही.
४) बाजार समÖया:
लघुउīोग हे Öथािनक पातळीवर कमीत कमी भांडवला¸या साहाÍयाने चालवीले जात
असÐयामुळे या उīोगात उÂपादीत वÖतूंना बाजारपेठ उपलÊध होणे अडचणीचे असते.
िशवाय हे उīोग िवखुरलेले असÐयामुळे Âयांना ह³काची बाजारपेठ उपलÊध होत नाही.
िशवाय लघुउīोगातील वÖतूंची गुणव°ा कमी Âयामुळे िकंमत कमी असÐयामुळे úाहकां¸या
मनात गुणव°ेबाबत शंका िनमाªण होऊन वÖतूला बाजारपेठ व योµय बाजार भाव िमळणे
अÂयंत कठीण होते.
५) ±मतेचा अपूरा वापर:
लघुउīोगांना उÂपादन ÿिøयेदरÌयान िविवध उÂपादनिवषयक आिण तंýिवषयक
अडचणéमुळे आपÐया ±मतेचा पूरेपूर वापर करता येत नाही परीणामी मोठ्या उīोगांशी
लघुउīोग उÂपादकतेबाबत आिण वÖतू¸या गुणव°ेबाबत Öपधाª कł शकत नाही.
६) उīोगांचे आजारीपण:
वाढता उÂपादन खचª आिण उīोगांना सतत होणार तोटा यामुळे बहòतांशी लघुउīोग
आजारी अवÖथेत असÐयाचे िदसून येतात. माचª २००२ पय«त जवळपास १ लाख
लघुउīोग आजारी अवÖथेत असÐयाचे आढळून आलेले आहेत.
७) मािहतीचा अभाव:
लघुउīोगां¸या बाबतीत महßवपूणª अडचण Ìहणजे या उīोगां¸या बाबतीत शासिकय
Öतरावर पåरपूणª मािहती पोहोचवली जात नाही Âयामुळे उīोगिवषयक धोरणे राबिवताना
सरकारला अÂयंत कठीण पåरिÖथतीचा सामना करावा लागतो. तसेच क¤िþय सं´याशाľीय
संÖथा, लघु उīोग िवकास क¤þ इÂयादéĬारे िनयमीतपणे पåरपूणª मािहती गोळा होत
नसÐयाने लघुउīोगां¸या िवकासात अनेक अडचणी येतात. munotes.in
Page 88
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
88 ८) जागितकìकरण आिण आधुिनकतेचा दुÕपरीणाम:
भारतीय अथªÓयवÖथेने Öवीकारलेले निवन आिथªक धोरण १९९१ आिण Âयातच भर
Ìहणजे उदाåरकरण आिण परवानामुĉ उīोग असÐयामुळे देशांतगªत पातळीवर आिण
आंतरराÕůीय Öतरावर देिखल लघुउīोगांना िवदेशी उīोगांशी Öपधाª करावी लागते. िसमा
शुÐक दरात कपात आिण अनेक सं´याÂमक अडचणéमुळे लघुउīोगांना क¸¸या मालाची
अंतराÕůीय बाजारातून आयात करताना अनेक समÖया अĬभवतात. तसेच
जागितिककरणामुळेच अनेक ÿकारचे चीन ¸या अÂयंत ÖवÖत वÖतू बाजारात िवøìसाठी
उपलÊध असÐयाने लघुउīोगातील वÖतूंना अशा वÖतूंशी Öपधाª करावी लागत आहे
थोड³यात जागितकìकरणामुळे लघुउīोगां¸या वÖतूंना बाजारपेठ िमळÁयापासून Âयाची
िवøì करÁयावर दुÕपरीणाम झालेला िदसून येतो.
५.९.४ सरकारचे धोरण आिण उपाययोजना:
भारतात जवळपास ६.३ कोटी सुàम मÅयम लघु आिण मÅयम उīोग (MSME)
सावªजिनक ±ेýात आिण आंतराÕůीय पातळीवर महßवपूणª योगदान देत असून Âयांचा Öथुल
देशांतगªत उÂपादनात (GDP ) २९% िहÖसा आहे. एकंदरीत देशातील बेरोजगारी कमी
करणे, सामािजक आिण आिथªक लाभ िनमाªण करÁया¸या हेतूने सुàम, लघु आिण मÅयम
उīोगांचे योगदान मोठे आहे. भारत सरकारकला हे िनिIJतपणे ²ात आहे कì आजतागायत
सुàम, लघु आिण मÅयम उīोग चालवीताना उīोजकांनां अनंत अडचणéना तŌड दयावे
लागत आहे. आिण Ìहणूनच लघु आिण सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगांचे भारतीय
अथªÓयवÖथेतील महÂव ओळखून भारत सरकारने Âयां¸या सवōतोपरी िवकासासाठी पुढील
ÿमाणे काही ÿोÂसाहनाÂमक योजना राबिवÐया आहेत.
१) ÿधानमंýी रोजगार िनिमªती कायªøम आिण इतर पत सहाÍय योजना: (PMEGP)
भारतीय िश±ण पĦतीमुळे रोजगार संधी ऐवजी बेरोजगारीचे ÿमाणच वाढत असÐयाचे
िदसून येते. आिण Ìहणूनच बेरोजगारी कमी कŁन उदयोजकता िवकास Óहावा आिण
रोजगारा¸या निवन संधी उपलÊध ÓहाÓयात Ìहणून या योजने अंतगªत सरकारने खादी
úामोदयोग िवकास महामंडळ, (KVIC) ) Öथापना केली. राºयपातळीवर खादी úामोदयोग
िवकास महामंडळ िजÐहा उīोग क¤þ (DIC) राºय लघुउīोग िवकास मंडळ इ. ¸या
माÅयमातून उīोजकता िवकासासाठी आिण निवन उīोग उभारणीसाठी भांडवली सहाÍय
पूरवीले जाते. या योजने अंतगªत निवन उīोग उभारणी करणे, उÂपादन ÿिøया यासाठी
२५ लाख Łपयांपय«त आिण अÆय सेवांसाठी १० लाख Łपयांपय«त अथªसहाÍय केले जाते.
२) खादी, úामउīोगांचा िवकास:
MSME मंýालयाĬारे úामपातळीवर úामीण व कुिटर उīोगां¸या िवकासासाठी िविवध
ÿकार¸या योजना राबिवÁयात आलेÐया आहेत.
munotes.in
Page 89
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
89 बाजार ÿोÂसाहन आिण िवकास योजना ( MPDA):
इतर उīोगांÿमाणे खादी आिण úामोīोग मधील वÖतू उÂपादनास देिखल सुयोµय
बाजारपेठ िमळणे अÂयंत महßवाचे आहे. Âया अनुषंगाने ही बाजार ÿोÂसाहन आिण िवकास
योजना ही पारंपाåरक उīोगातील वÖतुंची गुणव°ा वाढवीणे, úामीण वÖतू उÂपादनांचा दजाª
सुधारणे, Âयां¸या िवøìसाठी योµय बाजार भाव उपलÊध कłन िचरंतन उÂपÆन िमळिवणे
úामीण कारागीरांना ÿोÂसाहन देÁया¸या हेतूने ÿयÂनशील असÐयाचे िदसून येते.
देशांतगªत बाजार ÿोÂसाहन योजना (DMP):
देशातÐया देशात वÖतू उÂपादनाला वाव िमळावा Ìहणून वÖतूचे ÿदशªन भरवीणे, वÖतूं¸या
जािहरातीवर भर देणे, वÖतूं¸या साठवणुकì¸या दजाªवर भर देणे, वÖतू दूŁÖत करणे,
िटकवून ठेवणे इÂयादी अनेक घटकां¸या बाबतीत सदर योजना कायªरत आहे
देशातील वÖतू úाहकांपय«त पोहचावी वÖतूंची ओळख Óहावी या हेतूने TV, रेडीओ इतर
ÿसार माÅयमांचा अवलंब कłन वÖतूं¸या गुणव°ेत सुधारणा आणÁयासाठी उÂपादन
ÿिøयेचे िनयमीत परी±ण करणे इ. सवª ÿøìयांची सुयोµय अंमलबजावणी करÁया¸या हेतूने
ही योजना ÿोÂसाहनाÂमक कायª करते.
कÐयाणकारी उपाययोज ना - ÿधानमंýी सुर±ा िवमा योजना (PMSBY):
कामा¸या िठकाणी घड Áया¸या अनपे±ीत घटना जसे कì अपघात मृÂयु, संपूणª िवकलांगता
इ. मुळे अनेक कामगारांचे जीवन व Âयावर अवलंबून असणारे कुटुंब उÅवÖत होते अशा
पåरिÖथतीत कामगा रांना सुर±ा कवच उपलÊध Óहावे Ìहणून १९९८ मÅये कामगार
कÐयाणांतगªत वैयािĉक अपघात िवमा योजना सुŁ करÁयात आली.
३) अīयावत तंý²ान आिण ÿमाणीत गुणव°ा:
कोणÂयाही उ īोग Óयवसाया¸या वाढीवर आिण िवकासावर गुणव°ेचा िनिIJतपणे
सकाराÂमक ÿभाव पडताना िदसून येतो. Âयासाठी ÿÂयेक वेळी आिण ÿÂयेक ÿिøयेतून
गुणव°ेचा सनदशीरपणे िवचार होणे गरजेचे आहे. Ìहणूनच पुढीलÿमाणे उīोग िवकासा¸या
गुणव°ेचा िवचार करता काही िनिIJत योजनांचा आधार ¶यावा लागतो.
नवÿवतªन, úािमण उदयोग आिण उīोजकता िवकास साठी योजना (ASPIRE):
सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगां¸या गुण°ापूणª िवकासा करीता नवÿवतªन आिण
तंý²ानाÂमक सुधारणा घडवून आणÁयासाठी सदर योजना अÂयंत महßवपूणª वाटते.
राÕůीय उÂपादक Öपधाª±म कायªøम (NMCP):
या योजनेचा मु´य उĥेश Ìहणजे सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगांमÅये Öपधाª±मता वाढीस
लावणे, उÂपादकता वाढवीणे हा आहे.
munotes.in
Page 90
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
90 अīयावत तंý²ानासाठी भांडवल अनुदान योजना (CLCSS):
ÿÂयेक लघु, मÅयम आिण सुàम उīोग ±ेýात वÖतू उÂपादन तंý²ान हे अīयावत असावे
यासाठी या योजने अंतगªत भांडवल सहाÍय िदले जाते.
MSMES साठी सातÂयपूणª गुणव°ा आिण तंý²ाचे सहाÍय:
उīोगाचे आधुिनिककरण आिण अīयावत तंý²ानाचा अवलंब हे यशÖवी उīोगाचे ल±ण
समजले जाते. या करीताच सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगां¸या सातÂयपूणª गुणव°ा
िवकासासाठी या योजने अंतगªत तंý²ान वापरÁयावर भर िदला जातो कì ºयामुळे वÖतू
उÂपादनाचा खचª कमी होऊन उÂपादकता आिण उÂपादनात भर पडेल
QMS आिण QTT ¸या माÅयमातून उīोग ±ेýांचा ÖपधाªÂमक िवकास साÅय करणे:
उīोगातील वÖतू उÂपादन असो वा सेवेची गुणव°ा असो या योजनेचा एकमाý हेतू हा आहे
कì गुणव°ा ÓयवÖथापन (QM) आिण गुणव°ा तंý²ान साधन (QTT) यां¸या माÅयमातून
सुàम लघु आिण मÅयम उīोगां¸या िवकासावर आिण गुणव°ा वाढीवर भर िदला जातो.
बौÅदीक मालम°ा अिधकाराबाबत जागŁकता िनमाªण करणे (IPR) उīोगाबाबत
एकýीपणा िनमाªण कŁन उīोगात नव ÿवतªनाÂमक कÐपना आिण नािवÆयता िनमाªण
करÁया¸या अनुषंगाने ही योजना कायªशील असÐयाचे िदसून येते. ही योजना सुàम, लघु
आिण मÅयम उīोगां¸या बाबतीत बौिĦक मालम°ा अिधका रांबाबत जागŁकता िनमाªण
करÁयाचे कायª करते.
बाजार ÿोÂसाहनाÂमक योजना :
उīोग मंýालयाकडून सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगां¸या बाबतीत सुयोµय बाजारपेठ
उपलÊध ÓहाÓयात या हेतूने पुढील योजना राबिवÐया जातात
आंतरराÕůीय सहकारी योजना :
सुझा, लघु आिण मÅयम उ īोगातील (MSME) वÖतू उÂपादनांची हेतूने बाजारपेठेत
सुयोµय पåरचय Óहावा या हेतूने सरकारĬारे या उīोगातील वÖतूंना आंतरराÕůीय बाजारपेठ
िमळावी यासाठी ही योजना सुł करÁयात आलेली आहे .
खरेदी आिण िवøì सहाÍय योजना (PMS):
सुàम आिण लघुउīोगांना ÿोÂसाहन देÁया¸या हेतूने देशांतगªत आिण आंतरराÕůीय
पातळीवर Óयापार िवकासा करीता ही योजना गती मान असÐयाचे िदसून येते.
उīोजकता िवकास कायªøम (ESDP):
कौशÐय िवकास करणे हे Öपधाª बाजाराचे अÂयंत महßवपूणª उिĥĶ मानले जाते. ही योजना
देशातील तŁणांना उīोजकता िवकासासाठी ÿेरीत कłन तŁणांमÅये उदयोजकता
कौशÐय िनमाªण करÁयाचे कायª करते. यासाठी या योजने अंतगªत पुढील घटकांना सहाÍय
केले जाते. munotes.in
Page 91
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
91 SC, ST ÿवगाªतील आिथªक ŀĶ्या मागास असलेÐया जवळपास २०% घटकांना
सहाÍय केले जाते.
५०० ₹ चा धनादेश ÿÂयेक मिहÆयाला ÿिश±ण घेणाöया घटकास सुपूवª केला जातो.
या योजनेत सहभाग घेणाöया घटकांना िनःशुÐक ÿिश±ण िदले जाते.
५.१० भारतातील औदयोिगक ÿदूषण दैनंिदन जीवनांमÅये आपण नेहमी ÿदूषण या संकÐपनेचा िवचार करीत असतो. वतªमान
पý, सामािजक ÿसारमाÅयम , िनयतकालीकांमधून अशा अनेक माÅयमातून ÿदूषणाबाबत
िवÖतारीत चचाª होत असते. जेÓहा ÿदूषक िनसगाªची हानी करीत असतात तेÓहा ÿदूषण
होत असते. भेसळ करणारे घटक हे ÿदूषण पसरिवणारे कारणीभूत घटक आहेत ºया¸या
मुळे िनरिनराÑया Öवłपात इतरý िनŁपयोगी घनकचरा जमा होऊन ÿदूषण िनमाªण होते
ÿदूषणामुळे आपली जैवसंÖथा िबघडून पयाªवरणाचा समतोल ढासळतो. अÂयाधुिनकìकरण
आिण अितरीĉ िवकासामुळे ÿदूषण समÖया अÂयंत गंभीर łप धारण करीत आहे आिण
Âयामुळेच जागितक तापमान वाढ आिण आजारपणाची समÖया पुढे येत आहे.
५.१०.१ औīोिगक ÿदूषण Ìहणजे काय ?:
औदयोिगक øांतीचा जÆम झाÐयापासून ते आतापय«त औīोिगक िवकास झपाट्याने
होताना िदसत आहे. तांिýक ÿगती, उÂपादनाचा िवÖतार अितåरĉ यंýाचा वापर
इÂयादéमुळे मोठ्या ÿमाणात कृýीम ÿदूषण होताना िदसून येते.
सुłवातीला उīोगांची सं´या कमी ®माचे कमी तास, ®मÿधान तंýाचा वापर इÂयादीमुळे
औīोिगक ÿदूषणास वाव नÓहता परंतू जेÓहा अितåरĉ उÂपादनाला सुŁवात झाली, मोठ्या
ÿमाणात उīोग िवÖतार होऊ लागला तेÓहा पासून ते आतापय«त औदयोिगक ÿदूषणास
सुŁवात झाली. औīोिगक पÅदतीमÅये घडून येणारा बदल हा औदयोिगक ÿदूषणाचा ąोत
आहे. औīोिगक ÿदूषणामुळेच जलÿदूषण होणे, शुÅद हवेमÅये ÿाणघातक वायूंचे िम®ण
होणे, जमीनीची गुणव°ा खालावणे अशा अनेक ÿकारे िविवध समÖया िनमाªण होताना
िदसून येतात. एकंदरीत औīोिगक ÿदूषणास हे पयाªवरणीय समÖया िनमाªण करणारा एक
ÿधान ľोत असून औदयोिगक ÿदूषणामुळे पयाªवरणाचा असमतोल घडून येÁयासाठी जे
जबाबदार घटक आहेत Âयाची चचाª आपण िवÖतारीतपणे करणार आहोत .
५.१०.२ ÿदूषणाचे िविवध ÿकार:
ÿदूषण हे िविवध ÿकारे आपणाला िदसून येते जसे कì वायु, जल, मृदा आिण Åवनी इ.
िविवध Öवłपात ÿदूषण होत असते. ÿदूषण हे दोन ÿकार¸या पåरिÖथतीचे ľोत आहे
ºयामÅये पॉईंट ąोत आिण नॉनपॉईंट ąोत याचा समावेश होतो. Âयांपैकì ÿदूषणाची िबंदू
ąोत (Point Sour ce) काय आहेत ते ओळखणे, Âयाला आ¸छादन करणे, आिण Âयावर
िनयंýण ठेवणे श³य होते परंतु दुसöया बाजूला ÿदूषणां¸या नॉनपॉईट ąोतांना िनयंýीत
ठेवणे अितशय किठण बनते. munotes.in
Page 92
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
92 पुढीलपैकì ÿदुषणाचे िविवध ÿकार आहेत. ºयां¸यामुळे मानवी जीवनाचा öहास होत
चालला असून समÖत िवĵाला िविवध सामना करावा लागत आहे.
१) वायू ÿदूषण:
ÿदुषणाचे अनेक ÿकार जरी असले तरी ÂयामÅये हवा ÿदूषण हा एक मु´य आिण अÂयंत
िवघातक असा ÿकार आहे. वायु ÿदूषणाचे िविवध ľोत पुढील ÿमाणे.
ºवलनशील उजाª:
अयोµय पĦतीने उज¥चे ºवलन होत असÐयामुळे तसेच दैनंिदन जीवनात आिण Óयवहारात
पाककलेसाठी, वाहतूकì साठी आिण कृýीम कारणांसाठी मोठ्या ÿमाणात उजाª खचª होऊन
Âयातून रासायिनक घटकांचे िवघटन होऊन वायू ÿदूषण होत असते.
कारखाÆयातील धूर वाहóन नेणाöया िचमÁया:
Ìहणजे वायु ÿदूषणाचे दूसरे अÂयंत महÂवपूणª ľोत Ìहणजे कारखाÆयातील िचमÁया तसेच
वाहनातून बाहेर पडणारा ÿदूषीत वायू अशा पåरिÖथतीत सामुहीकरीÂया आिण
सवªसमावेशकरीÂया बाहेर पडणारा सÐफरडायऑ³साईड वायू हा िनसगाªतील Öव¸छ हवा
मोठ्या ÿमाणात ÿदूषीत करतो. अÂयंत महßवाचे Ìहणजे सÐफरडायऑ³साईड आिण अÆय
िवषारी वायूंमुळे जागितक तापमानवाढीची समÖया तीĄ बनते Âयामुळे आÌल पजªÆयाची
श³यता िनमाªण होते आिण आÌलपजªÆयामुळे तपमानवाढ, अिनयमीत पजªÆय मािण
दुÕकाळाची समÖया तीĄ होत जाते. अशा िविवध समÖयांमुळे मानवी जीवन आिण
वÆयजीवन उÅदवÖत होते. ÿदूषीत वायूचा ÿÂय±पणे मानवा¸या ĵसन संÖथेवर पåरणाम
घडून येतो. Âयामुळे अÖथमा, फुÉफुसांचे कॅÆसर असे गंभीर आजार होऊ लागतात. जर
आपण वेळीच वायु ÿदूषण िनयंýणासाठी कायªवाही केली नाही तर पåरिÖथती अÂयंत गंभीर
आिण िवøाळ łप धारण कł शकते.
२) जल / पाणी ÿदूषण:
जलÿदूषणामुळे पृÃवीवरील सवª ÿकार¸या ÿाणी जीवांचे जीवन धो³यात आले आहे.
जवळपास ६०% ¸या आसपास िविवधÖव Łपाचे जीव पाÁयात वाÖतÓय करतात.
जलÿदूषणामुळे अशा जीवांना धोका िनमाªण होऊन Âयाचा परीणाम संपूणª सृĶीवर घडून
येतो. परंतू जलÿदूषणाची कारणे काय आहेत ? याबाबत ŀĶी±ेप पुढील ÿमाणे
अ) औदयोिगक कचरा:
जलÿदूषणाचे आणखी एक ºवलंत कारण Ìहणजे औदयोिगक कचरा होय जसे कì
औदयोिगक कचरा िकंवा रासायिनक þÓयू जे पाÁयात िमसळते Âयामुळे जलÿदूषण मोठ्या
ÿमाणात घडून येते . जलÿदूषणामुळे देिखल मानवी जीवन आिण ÿाणी जीवन धो³यात
येते .
munotes.in
Page 93
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
93 ब) भूजल ÿदूषण:
काही जंतुनाशक आिण बुरशीनाशक घटकांमुळे देिखल जलÿदूषण होत असते .
भूगभाªतील पाणी रासायिनक घटकांमुळे व अÆय िवषारी घटकांमुळे ÿदूषीत होते. भूजल
ÿदूषणामुळे मानवी जीवांना गंभीर आजारांना सामोरे जावे लागते Âयामुळे अरोµयाचा गंभीर
ÿij िनमाªण होतो.
क) कॅÆवास गळती:
कॅÆवास गळती मुळे होणारे जलÿदूषण ही एक सामाÆय समÖया आहे सवªसाधारणता
जलवाहतूक होत असताना जहाजांचा होणारा अपघात, टँकरचा होणारा अपघात यामुळे
कॅÆवास गळती मोठ्या ÿमाणात होऊन जलÿदूषण समÖया गंभीर बनते.
ड) तलावांचे दलदलीकरण:
तलावाचे दलदलीकरण हे एक जल ÿदूषणाचे ÿधान ľोत आहे. दैनंिदन जीवनात धुणी
धुणे, सांडपाÁयाचा संचय, छोट्या छोट्या तलावांचे एकýीकरण, गटर Âयामुळे मोठ्या
ÿमाणात दुषीत पाणी एकाच ठरावीक िठकाणी संचयीत झाÐयामुळे दलदल तयार होते
पåरणामी अशा दलदली भागात साचलेÐया पाÁयातून िवषारी वायू बाहेर पडतो जो
ऑ³सीजनची पातळी कमी करतो. अशा ÿकार¸या जलÿदूषणामुळे अÆनसाखळी धो³यात
तर येतेच पण Âयाबरोबरच कॉलरा, डायरीया, यासारखे आजारही पसरले जातात.
३) भू / मृदा ÿदूषण:
भू ÿदूषण हे सवªसामाÆयतः जमीनीमÅये अनावÔयक रसायनांचे िवघटन झाÐयामुळे होत
असते. कृýीम घनकचöयाचे िम®ण खाणकाम जंगलतोड, इÂयादीमुळे जमीनीची ÿचंड
झीज होत असते.
४) Åवनीÿदूषण:
जेÓहा ±मतेपे±ा अिधक आवाज कानांवर पडतो Âयावेळेला Åवनी ÿदूषणाची िनिमªती होते.
Åवनीÿदूषणामुळे कानाला कमी ऐकू येणे, मानिसक ÖवाÖथ िबघडणे, मानिसक ताणतणाव
िनमाªण होणे, यासार´या समÖया िनमाªण होतात . Åवनी ÿदूषण ÿामु´याने यंýाचा आवाज,
मोठ्या ÿमाणातील संगीत वाī, Óयवसाया¸या िठकाणी िनघणारा Åवनी इ . अनेक मागाªतून
होत असतो. सवªच ÿदूषण ÿकारांमÅये Åवनी ÿदूषण हा खुपच िवघातक समजला जातो.
मानवी जीवा¸या बाबतीत िवचार केला तर Åवनी ÿदूषणामुळे रĉदाब वाढणे, झोपेवर
पåरणाम होणे इÂयादी सारखे नकाराÂमक व अिनĶ पåरणाम होताना िदसून येतात .
५) िकरणोÂसगê ÿदूषण:
िकरणोÂसगê ÿदूषण जेÓहा िनमाªण होते तेÓहा ते अितशय ÿाणघातक ठरते. हे आिÁवक
उज¥मुळे िनमाªण होत असते. आिÁवक कचöयाची िवÐहेवाट लावताना अशा ÿकारचे ÿदूषण
होत असते. िकरणोÂसगê ÿदूषणामुळे ककªरोग, आंधळेपणा, यासार´या समÖया िनमाªण
होऊन Âयाचा पåरणाम जमीन , हवा आिण पाÁयावर देखील होतो . munotes.in
Page 94
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
94 ६) थमªल िकंवा उÕणता ÿदूषण:
थमªल ÿदूषण हे जवळपास¸या भूÿदेशात मोठ्या ÿमाणात होणाöया जंगलतोडी मुळे नागरी
पसाöयामुळे, कृýीम दुकानांमुळे आिण Åवनी ÿदूषणामुळे होत असते. यामुळे वातावरणात व
भूÿदेषात अनावÔयक उÕणता िनमाªण होते Âयामुळे पृÃवीवरील तपमानात वाढ होते.
पåरणामी वÆयजीवन धो³यात येते, मानवी जीवाला देिखल Âयाचे अिनĶ परीणाम सहन
करावे लागतात.
७) ÿकाश ÿदूषण:
अनावÔयक कृýीम ÿकाशामुळे सवªसाधारणतः नागरी भागात अनावÔयकपणे लावलेले
कृýीम िदवे यामुळे अशा ÿकारचे ÿदूषण िनमाªण होते मोठ्या जािहरातéवर सोडलेला ÿकाश
खेळाचे िकंवा मनोरंजना¸या मैदानात सोडलेला कृýीम ÿकाश यामुळे असे ÿदूषण तयार
होते. ÿकाश ÿदूषणामुळे आकाशातील ताöयांवर िवपरीत पåरणाम होतो. Âयामुळे काबªन
डायऑ³साईडचे ÿमाण वाढते. सामाÆय मानवी समुहाला शयन समÖयेला ही तŌड īावे
लागते.
५.१०.३ औīोिगक ÿदूषणाची मिहती:
कृýीम ÿकारे िनमाªण झालेले ÿदूषण संपूणª पृÃवीला मारक ठरते. बेजाबदारपणे वतªन
करणारे नागरीक अशा ÿकार¸या ÿदूषण िनमêतीला कारणीभूत ठरतात. अशा ÿकार¸या
ÿदूषण िनिमªतीस खालील पåरिÖथती जबाबदार ठरते.
जळाऊ कोळसा
जळणारे जीवाÔम जसे कì नैसिगªक वायू पेůोिलयम इÂयादी .
रासायिनक िडटज«टचा वापर
भूÿदेषात सोडलेला उघड्यावरील वायू आिण þव पदाथª
आिÁवक कचöयाचे िवघटन
औīोिगक ÿदूषणाची कारणे:
औīोिगक ÿदूषणां¸या कारणांची िवÖतारीत चचाª आपणाला पुढील मुद्īांĬारे करता
येईल.
१) ÿदूषण िनयंýणाÂमक कायªøमाचा अभाव:
ÿदूषण िनयंýणाÂमक िवभागा तफ¥ ÿदूषण रोखÁयासाठी ठोस पाऊले उचलली जात
नसÐयामुळे ÿदूषणाची समÖया गंभीर होत आहे . िशवाय ÿदूषण रोखÁयासाठी¸या
कायदयांची पायमÐली होत असÐयानेही ÿदूषण समÖयेचा असं´य लोकां¸या जीवावर
ÿितकूल पåरणाम होताना िदसतो .
munotes.in
Page 95
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
95 २) अिनयोजीत औīोिगक वृÅदी:
मोठ्या शहरात अिनब«पणे कारखाÆयांची िनिमªती होत आहे Âयामुळे अशा भागातील
वातावरण ÿदूिषत होताना िदसून येते
३) कालबालĻ तंý²ानाचा वापर:
मोठ्या ÿमाणातील उ Âपादन खचª टाळÁयासाठी अनेक कारखाने आिण उदयोग
आजतागायत उÂपादन ÿिøयेत परंपरागत उÂपादन तंýाचा वापर करीत आहेत परंतू
Âयामुळे मोठ्या ÿमाणावरील औदयोिगक ÿदूषणा¸या समÖयेला तŌड दयावे लागते आहे .
४) मोठ्या ÿमाणावरील लघुउīोगांची िनिमªती:
सīिÖथतीत लहान शहरात मोठ्या शहरात मोठ्या ÿमाणावर छोटे-मोठे लघुउīोग क¤þीत
झालेला िदसून येतात. Âयांची भांडवल गुंतवणूक मयाªदा कमी तर असतेच िशवाय शासकìय
िनयमांना बगल देऊन ते चालवीले जातात. शासन दरबारी Âयांची नŌदही नसते परंतू असे
उदयोग आसपास¸या पåर सरात मोठ्या ÿमाणात िवषारी वायू पसरवतात आिण वातावरण
दुषीत करतात.
५) अकायª±पणे कचöयाची होणाöया िवÐहेवाट:
जल ÿदूषण आिण भू - ÿदूषण हे सामाÆयतः अकायª±मपणे िनमाªण होणाöया कचöयामुळे
होत असते. अशा कचöयाची िवÐहेवाट जर िदघªकाळापय«त योµय पĦतीने होत नसेल तर
वातावरण दुिषत होते िनसगाªतील वायुची गुणव°ा ढासळते, िविवध रोगांची पैदास होते
एकंदरीत Âयामुळे मानवी जीवाला धोका िनमाªण होतो. Âयामुळे ĵसनासंबंधी िवकार सुÅदा
िनमाªण लोक लागतात.
६) नैसिगªक संसाधनांचा उपयोग:
नैसिगªक संसाधनांचा अतीउभोग आिण अतीवापर केला गेÐयामुळे मोठ्या ÿमाणात ÿदूषण
िनमाªण होते. नैसिगªक साधनांचा अकायª±मपणे वापर होतो Âयामुळे भू - ÿदूषण, वायू ÿदूषण
मोठ्या ÿमाणात होऊन नैसिगªक संसाधनांचा -हास होत आहे.
५.१०.४ ÿदूषणाचे पåरणाम:
१) जल ÿदूषण:
मोठ्या ÿमाणात कृýीम ÿदूषणामुळे जैवसंÖथेवर ÿितकूल पåरणाम होत असतो.
औīोिगकरण होत असताना , रासायिनक ÿिøया होत असताना मोठ्या ÿमाणात िवघातक
रसायन, िकरणोÂसगª संपकª, ÿाणघातक रसायनांचा पाÁयाशी संपकª येत असÐयामुळे
होते जलÿदूषण फार मोठ्या ÿमाणात होते. काही वेळेस कृýीम घनकचöयाची पाÁयामÅये
मोठे संचय होत असÐयाने पाणी ÿदूषीत होते Âयाचा परीणाम भूगभाª मधील पाÁयावर होतो
आिण असे भूगभाªतील दुषीत पाणी जेÓहा मानवाÓदारे वापरले जाते. तेÓहा Âया¸या
आरोµयावर Âयाचा ÿितकूल पåरणाम होते तसेच वनÖपतéची वाढ खुंटते िशवाय धाÆयाची
गुणव°ा घसरते. munotes.in
Page 96
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
96 २) भू – ÿदूषण:
भू – ÿदूषणामुळे वनÖपतéचे पालनपोषण करतानी वÆयजीवांचे पोषण करताना अनेक
अडचणी िनमाªण होतात. तसेच जे लोक अशा ÿदूषीत जमीनी¸या संपकाªत येतात अशा
सवा«ना आरोµयिवषयक समÖयांना सामोरे जावे लागते.
३) हवा / वायू ÿदूषण:
दैनंिदन जीवनात ºया िविवध आजारांची मनुÕयाला लागण होते ती केवळ वायू
ÿदूषणामुळेच वायू ÿदूषणामुळे पृÃवी मािण भू तलावरील सवªच जीवांचे आरोµय धो³यात
आले .
४) वÆयजीवांचा संहार िकंवा नाश:
कृýीम ÿकार¸या ÿदूषणामुळे कमी अिधक ÿमाणात जंगलातील वÆयजीवां¸या संहारात
अगदी Óयापक पातळीवर वाढ होत आहे. अनेक वÆय जीव असे आहेत कì Âयांचे अÖतीÂव
कायमÖवłपी नĶ झाले आहे. मोठ्या ÿमाणातील कॅÆवास गळती, जंगलाला आग लागणे,
नैसिगªक आप°ी यामुळे जंगलातील वÆयजीवांना धोका िनमाªण होऊन Âयांचे जीवन नĶ
होÁया¸या मागाªवर आहे.
५) जागितक तापमानवाढ :
Óयापक ÿमाणावरील िनमाªण होणाöया ÿदूषणामुळे जागितक तापमानवाढीची समÖया िदवस¤
िदवस गंभीर बनत चालली आहे. हरीतगृह वायू मोठ्या ÿमाणात हत पसरÐयामुळे जागितक
तापमान वाढ समÖया गंभीर बनत आहे. Âयामुळे िहमनदीचे िवतळणे धूवीय अÖवलांचा नाश
होणे, मोतीिबंदू चøìवादळ यांसार´या समÖया िदवस¤ िदवस वाढत चालÐया आहेत.
६) जैविविवधतेचा नाश:
कृýीम ÿदूषणामुळे जैविविवधता नĶ होत आहे. रासायिनक घनकचöयाचे अयोµय
ÓयवÖथापन जंतूनाशके , िकरणोÂसगª घटक इÂयादीमुळे जैवसंÖथा धो³यात आलेली आहे .
Âयाचा पåरणाम Ìहणून वÆयजीवन , जीवसंÖथा आिण िविवध भूÿदेषातील मानवी जीवन
धो³यात आले आहे अनेक सुàमजीव नĶ होत चालले आहेत . ÿाण घातक þÓय , िवघातक
कचरा , इÂयादीमुळे जैवसंÖथे सोबतच Âयाचा अिन Ķ पåरणाम अÆन , पाणी आिण आरोµय
सुरि±ततेवर होत आहे .
७) वातावरणीय िन±ेपण:
कृýीम ÿदूषणामुळे कॅडमीयम माती¸या संवधªनाचा ÿij िनमाªण होऊन खाणी नĶ होÁया¸या
मागाªवर आहे .औदयोगीकरणातून िनमाªण होणाöया दुषीत पाÁयामुळे छोटे छोटे तलाव
िनमाªण होऊन वातावरणाचे िन±ेपण होत आहे .
munotes.in
Page 97
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
97 ५.१०.५ औīोिगक ÿदूषण कमी करÁयाचे उपाय:
पृÃवीवरील ÿÂयेक राÕůाला औīोिगक ÿदूषणाची समÖया भेडसावत आहे यात कुठलीच
शंका नाही. वाढत जाणारे औदयोिगक ÿदूषण कमी करÁयासाठी समú पातळीवर िविवध
संÖथा कायªरत असून काबªन अवशेष कमी कłन Âया इकोĀ¤डलीचा वापर करÁयाचे
आवाहन करीत आहेत. औīोिगक ÿदूषण ही एक महÂवपूणª समÖया असून तीचे
िनराकरण करÁयासाठी पुढीलÿमाणे िविवध उपाय िकंवा मागाªचा वापर केला जातो.
१) ąोत िनयंýण:
निवन तंý²ानाचा पुरÖकार कामगारांना परीणामकारक ÿिश±ण देणे, घनकचöयाचे सुयोµय
ÓयवÖथापन करÁयासाठी उ¸च िवकासाÂमक तंý²ानाचा उपायोग करणे इÂयादी िविवध
ľोतांचा वापर केÐयास बöयापैकì औदयोिगक ÿदूषणावर िनयंýण ठेवता येऊ शकते.
२) पुनवाªपर:
िविवध घटकांचा जसे कì पाÁयाचा पुनवाªपर केÐयास औīोिगक ÿदूषण कमी होÁयास मदत
होते.
३) औदयोिगक कचöयाचे सुयोµय ÓयवÖथापन:
औदयोिगक ÿøìयेतून िनघणाöया घनकचöयाचे योµय पĦतीने ÓयवÖथापन केÐयास आिण
तशा ÿकारची ÓयवÖथा केÐयास कृýीम ÿकारचे औīोिगक ÿदूषण कमी होÁयास सहज
मदत होते.
४) भूÿदेश मािण विनकरणाची िनिमªती:
वनीकरण आिण मोठ्या ÿमाणात जंगलांची लागवड केÐयास वÆयजीवांना Âयांचे जीवन
सुर±ीतपणे िटकवून ठेवणे श³य होते. यािशवाय िजत³या मोठ्या ÿमाणात वृ±ांची लागवड
केली जाते. ितत³या मोठ्या ÿमाणात हवेचे शुÅदीकरण होते. यामुळे ऑि³सजन पातळी
वाढÐयास मदत होते पयाªयाने औदयोिगक ÿदूषण िनयंýणात येते.
५) कायīाची कडक अंमलबवजावणी :
पयाªवरण संर±ण संÖथा ही औदयोिगक ÿदूषणामुळे होणारी हाणी भłन काढÁयासाठी कायª
करताना िदसून येते. Âया अनुषंगाने ºया कंपÆया िकंवा कारखाने पयाªवरण िवषयक िनयमांचे
उÐलंघन करतात पयाªवरण कायदयाची पायमÐली करतात अशा कंपÆयांिवŁĦ कोठोर
कारवाई करÁयात आली तर िनिIJतपणे कृýीम औīोिगक ÿदूषण कमी होÁयास मदत
होईल.
६) पयाªवरणीय परीणामांची िनयमीत तपासणी:
एक जबाबदार कंपनी Ìहणून ÿÂयेक औīोिगक ±ेýामÅये तीने आपÐया सभोवताल¸या
वातावरणाचे िनयमीत परी±ण करणे गरजेचे आहे. Âयानुसार जर पयाªवरणावर काही munotes.in
Page 98
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
98 नकाराÂमक िकंवा िवघातक परीणाम िदसून येत असतील असतील तर Âयांची
अंमलबजावणी कłन योµय तो पूरक िनणªय घेणे अÂयंत गरजेचे आहे.
भारतातील कृýीम ÿदूषण िनयंýणाची अंमलबजावणी:
जागितक आरोµय संघटने¸या अहवालानुसार जगा¸या २० महßवपूणª शहरांमÅये भारतातील
कानपुर हे कृýीम ÿदूषण पसरिवÁयात अÂयंत अÓवल Öथानी आहे. अिनयोजीत कृýीम
ÿदूषण पåरिÖथित िनमाªण करÁयास कानपूर शहराचा मोठा वाटा असÐयामुळे भारत
सरकारने सदरची बाब अÂयंत गांभीयाªने घेऊन देशात िनमाªण होणाöया कृýीम ÿदूषणास
िनयंýीत करÁया¸या हेतूने ठोस पाऊले उचलने िशवाय तशा ÿकारची अंमलबजावणी करणे
फार गरजेचे आहे.
Âया अनुषंगाने ÿदूषण िनयंýणासाठी सरकारने पुढील उपाययोजना हाती घेतÐया आहेत .
१) पयाªवरण संर±ण कायदया अंतगªत भारत सरकारने अमेरीका ÿमाणे १९७२ पासून
तर १९७८ पय«त चारवेळा घटनाÂमक पĦतीने अंमलबजावणी करÁयास सुŁवात
केलेली आहे. Âयामुळे पयाªवरणातील ÿाणी जीवन मनुÕय जीवन तसेच वनिवभाग
सुरि±त होÁयास मदत होत आहे.
२) जल संवधªन आिण पयाªवरण संर±ण कायदा १९७४ हे दोन महÂवपूणª टÈपे होते कì
ºयां¸या सहाÍयाने ÿदूषण िनयंýण करÁयास मदत होईल. जलसंवधªनामुळे
पाÁयातील ÿदूषण ÿमाणे कमी होऊन पाÁयातील रासायिनक आिण िवघातक
केमीकल िम®णास आळा बसू शकेल.
३) १९८२ मÅये वायूकायदा पास कŁन वायूÿदूषण कमी करÁयासाठी ÿयÂन होत
आहे. Âया अनुषंगाने क¤þ आिण राºय Öतरावर उīोग परीसरामÅये हवाÿदूषणाची
पातळी िनिIJत करÁयात आलेली आहे िनिIJत केलेÐया पातळी पे±ा अिधक ÿदूषण
होत असेल तर तशा ÿकार¸या उदयोग पåरसरास दंड आकारÁयाचे घोषीत करÁयात
आले आहे.
४) १९८६ चा पयाªवरण संर±ण कायदा हा भोपाळ MIC दुघटªने¸या
पाĵªभूमीवर (१९८४) करÁयात आलेला आहे. भोपाळ मÅये झालेÐया वायूगळतीमुळे
मोठी मनुÕय हानी झालेली होती Âयामुळे असे पुÆहा होऊ नये Ìहणून क¤þ सरकारने
स±मपणे िनयोजन कŁन कोणÂया उदयोग पåरसरात असे कृýीम ÿदूषण होत आहे
िवघातक पदाथª व कचरा तसेच ÿाणघातक वायु उÂपÆन होत आहे अशा सवª घटकांची
सुयोµय अंमलबजावणी करÁयाचे ठरले आहे. Âयामुळे मानवी जीवाला कोणताही धोका
िनमाªण होणार नाही.
अशा ÿकारे वरील पĦतीने भारत सरकारने कृýीम ÿदूषण
िनयंýणासाठी िविवध उपाययोजना जरी केÐया असÐया तरी आज¸या या िवकासाÂमक
युगात, 'निवन तंý²ानाचा अवलंब करताना वाढत जाणारे कृýीम ÿदूषण हे आहे Âयाच
िÖथतीत असणार आहे Âयामुळे अशा ÿकारचे ÿदूषण कसे िनयंýणात ठेवता येईल हे एक
मोठे आÓहान सरकार समोर असणार आहे. munotes.in
Page 99
सुधारणा नंतर¸या काळातील उदयोग आिण सेवा ±ेý
99 ५.११ ÿij १) सुधारणा पूवª काळातील भारतीय उīोग ±ेýाची कामिगरी नमूद करा .
२) भारतीय उīोगांची रचना Óयĉ करा.
३) निवन औīोिगक धोरण १९ ९ १ ची उिदĶे ÖपĶ करा.
४) ÖपधाªÂमक कायदा २० ० ३ ची वैिशĶे ÖपĶ करा.
५) पुढील घटकांवर िवÖतारीत भाÕय करा.
अ. औīोिगक उÂपादनाचे मोजमाप / िनकष.
ब. उīोगांची रचना
क. औīोिगक कामिगरीची ÿवृ°ी
ड . नÓया औīोिगक धोरणाचा औīोिगक वृÅदी वरील पåरणाम / ÿभाव
इ . औīोिगक धोरण िनिIJती / ठराव.
६) सावªजिनक ±ेýाची भारतातील भूिमका ÖपĶ करा?
७) भारतातील सावªजिनक ±ेýा¸या समÖया िकंवा अडचणी ÖपĶ करा?
८) िनगु«तवणूक Ìहणजे काय? Âयाची उिĥĶ्ये काय आहेत?
९) िनगु«तवणूक धोरणांअंतगªत सरकारĬारे कोणकोणती धोरणाÂमक पाऊले उचलÁयात
आलेली आहेत?
१०) भारतातील िनगु«तवणूक धोरणा¸या ÿिøयेचे िटकाÂमक मूÐयमापन करा?
११) पुढील घटकांवर भाÕय करा.
(i) सावªजिनक ±ेýा¸या अडचणी िकंवा समÖया
(ii) िनगु«तवणूक धोरणाची उिĥĶ्ये
(iii) भारतातील िनगु«तवणूक कायªøम
(iv) िनगु«तवणूकìकरणाचे तोटे
१२) भारता¸या आिथªक िवकासातील सुàम, लघु, आिण मÅयम उīोगांची भूिमका
याबाबत चचाª करा.
१३) भारतातील सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगांना भेडसावणा¸या समÖया ÖपĶ करा.
१४) सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगांचे महßव िवषद करा.
१५) अिलकड¸या काळात सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगां¸या िवकासा करीता भारत
सरकारĬारे राबिवÁयात येणारी धोरणे आिण उपाययोजनांबाबत चचाª करा. munotes.in
Page 100
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
100 १६) पुढील घटकांवर ÖपĶीकरणाÂमक िटपा िल हा:
i) सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगांची वैिशĶ्ये:
ii) सूàम, लघु आिण मÅयम उīोगाबाबतची अिलकड¸या काळात असलेली धोरणे
iii) सुàम, लघु आिण मÅयम उīोगाबाबत कÐयाणकारी योज ना
iv) सूàम, लघु आिण मÅयम उīोगांचे विगªकरण.
१७) औदयोिगक ÿदूषणाची िविवध कारणे काय आहेत याबाबत चचाª करा ?
१८) औदयोिगक ÿदूषणाचे ÿकार काय आहेत ?
१९) औदयोिगक ÿदूषणाचे पåरणाम ÖपĶ करा ?
२०) भारतातील औīोिगक ÿदूषण िनयंýण करÁयासाठी¸या उपाययोजना सांगा ?.
२१) पुढील घटकांवर िटकाÂमक भाÕय करा ?
(i) औīोिगक ÿदूषणाचे ÿकार
(ii) औīोिगक ÿदूषणाचे कारणे
(iii) औīोिगक ÿदूषणाचे परीणाम
(iv) औīोिगक ÿदूषण िनयंýण करÁयासाठी भारत सरकार ने केलेले उपाय.
*****
munotes.in
Page 101
101 ६
सेवा ±ेý : भारतातील आरोµय सेवा
आिण पयªटन सेवांची ÿवृ°ी
घटक रचना
६.० उिĥĶये
६.१ ÿÖतावना : सेवा±ेýाचा पåरचय िकंवा ओळख
६.२ भारतातील सेवा ±ेýाचे महßव / योगदान
६.३ आरोµय उīोग सेवा महßव, समÖया, संधी
६.४ पयªटन उīोगाचे महÂव, िवकासाÂमक उपाययोजना
६.५ ÿij
६.० उिĥĶये भारतातील सेवा±ेýाचा पåरचय िकंवा ओळख कłन घेणे
भारतातील सेवा±ेýाचे महßव समजावून घेणे
भारतातील आरोµय सेवेचे महßव, समÖया व संधी यांचा अËयास करणे
भारतातील पयªटन उīोगाचे महßव व िवकासाÂमक उपाययोजना अËयासणे
६.१ ÿÖतावना : सेवा±ेýाचा पåरचय िकंवा ओळख देशभरात पसरलेÐया िविवध उ¸चतर सेवांचे पृÃथकरण सेवा ±ेýात होताना िदसून येते.
मागील दशकापासून देशा¸या अथªÓयवÖथेत मोठ्या ÿमाणात आिथªक वृÅदी घडवून
आणÁया¸या हेतूने सेवा ±ेý हे एक अÂयंत महÂवपूणª असे िवकास ±ेý आहे. भारतासार´या
िवकसनशील देशात अितरीĉ लोकसं´येमुळे सेवा ±ेý हे Óयापक होताना िदसते. Âयामुळे
लोकसं´येचा अÆय ±ेýांवरील भार कमी कłन रोजगार िनिमªती¸या ŀĶीने आिण जलद
आिथªक िवकासा¸या हेतूने भारतीय अथªÓयवÖथेत सेवा ±ेý अनÆयसाधारण असे आहे
सेवा ±ेýात साधारणतः उ¸च कोटी¸या सेवांपासून अथाªत मािहती तंý²ान सेवा (IT) तर
िनÌन कोटी¸या सेवांचा समावेश होतो जसे कì, असंघिटत ±ेýात सेवा पुरिवणारे ÈलंÌबर,
उपहारगृहे, केशकतªनालय, कॉपōरेट ±ेýातील सेवा, धमªशाळा, वाहतूक सेवा, सामािजक
संदेशवहन आिण दळणवणन साधने अशा नाना ÿकार¸या सेवांचा समावेश होताना िदसून
येतो.
भारतीय अथªÓयवÖथेत कृषी आिण उīोग (ÿाथिमक आिण दुÍयम ±ेý) ±ेýां¸या तुलनेत
सेवा±ेýाचे आिथªक िवकासा¸या ŀिĶने फार मोठे योगदान आहे. मागील काही दशकांपासून
सेवा ±ेý िÖथरगतीने आिथªक िवकासात महßवपूणª भूिमका बजावीत आहे. जगातील munotes.in
Page 102
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
102 बहòतांशी िवकसीत राÕůांमÅये सेवा ±ेý हे Öथुल देशांतगªत उÂपादनात (GDP) इतर
±ेýां¸या मानाने मोलाची भर घालील आहे तसेच सेवा±ेýात होणारी रोजगार िनमêती ही
उīोग±ेýापे±ा तीÈपट असÐयाचे समोर आले आहे.
६.२ भारतातील सेवा ±ेýाचे महÂव / योगदान भारतासार´या देशात सेवा±ेýाचे महßव दशकानुदशके वाढत असÐयाचे िदसून येत आहे.
सेवा ±ेýा¸या Óयापक पातळीवरील वाढी बरोबर अथªÓयवÖथेत अनेक सकाराÂमक बदल
होत आहेत Âयामुळे सेवा ±ेýाचा िदवस¤ िदवस होत असणारा िवÖतार हा वाखाणÁयाजोगे
आहे असे िनिIJतपणे Ìहणावे लागते.
भारतावरील सेवा±ेýाचे महßव िकंवा योगदान पुढील मुद्īांĬारे सुÓयवÖथीतपणे जाणून घेता
येईल.
१) Öथुलदेशांतगªत उÂपादन ( GDP ) वाढीला ÿेरक:
Öथीर िकंमतीनुसार भारता¸या Öथुलदेशांतगªत देशांतगªत उÂपादन (GDP) मधील सेवा
±ेýाचा एकूण घेतला िहÖसा िवचारात घेतला तर िदसून येते कì उपहारगृहे वाहतूक सेवा,
साठवणूक गृहे बँिकंग सेवा, िवÌया¸या सेवा, åरअल इÖटेट संदेशवहन सेवा आिण बांधकाम
±ेý यांसार´या सेवांचे योगदान फार मोठे आहे अशा ÿकार¸या सेवांमुळेच Öथुल देशांतगªत
उÂपादनाचे ÿमाण सातÂयाने वाढत आहे. २०००- २००१ मÅये सेवा ±ेýाचा देशा¸या
GDP मधील िहÖसा ५६.८% होता जो २०१३-१४ मÅये ५९.६ % पय«त वाढला.
सामािजक आिण िविशĶ सेवांचा िहÖसा १९५०-५१ मÅये केवळ ५ ट³के होता तो
२०१३-१४ मÅये १२.९ ट³के इतका वाढला. Âयाचÿमाणे िव°सेवा åरअल इÖटेट ,
Óयापार िवषयक सेवांचा िहÖसा ९ ट³³यांवłन तो २०१३-१४ मÅये १९.८
ट³³यांपय«त वाढत गेला.
वरील िवĴेषणावłन आपÐयासमोर ही बाब िनदशªनास येते कì भारतीय अथªÓयवÖथेत
Öथुल देशांतगªत उÂपादनात (GDP) वाढ करÁया¸या हेतूने इतर ±ेýां¸या तुलनेत सेवा
±ेýाचा िसंहाचा वाटा आहे हे ठामपणे Ìहणावे लागते.
२) संयुĉ / चøवाढ वािषªक वृÅदी दरात वाढ:
भारतीय अथªÓयवÖथेत संयुĉ िकंवा चøवाढ वािषªक वृÅदी दरात वाढ करÁया¸या हेतूने
सेवा ±ेý हे मोलाची कामिगरी करते सन २००४ -०५ मÅये संयुĉ वािषªक वृÅदी दरात हा
१०% एवढा होता. जो Öथुल देशांतगªत उÂपादनानुसार (GDP) २०११-१२ पय«त ८.६ %
दराने वाढिवÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला. यावłन हे िसÅद होते कì शेती आिण उदयोग
±ेýाला मागे टाकत तीनही ±ेýांमÅये सेवा ±ेýाने आपले वचªÖव िनमाªण केले . एकंदरीत
जलद सेवा ±ेýा¸या िवÖतारामुळे देशा¸या Öथुलदेशांतगªत उÂपादनात (GDP) मोठ्या
ÿमाणात वाढ झाली. उīोग ±ेýाचा िवचार न करता परंपरागत वृÅदी ÿितमानाचा Âयाग
कłन अथªÓयवÖथेने ÿÂय±पणे कृषी ±ेýा कडून वृÅदी ±ेýाकडे वाटचाल केली.
munotes.in
Page 103
सेवा ±ेý : भारतातील आरोµय सेवा आिण पयªटन सेवांची ÿवृ°ी
103 ३) इतर ±ेýांना आधार देणे:
सेवा±ेýातील होणारी वृÅदी ही कृषी आिण उदयोग ±ेýाला पूरक अशी असून अथªÓयवÖथेत
बेकारी कमी कłन समú रोजगार पातळी वाढवीÁया¸या हेतूने आिण उÂपादकाला चालना
िमळावी Ìहणून सेवा ±ेýाची भूिमका अनÆयसाधारण अशी आहे. सेवा ±ेýातील वृÅदी ही
कृषी आािण उदयोग ±ेýा¸या वृÅदी¸या मानाने ÿतीवजê ६.६% ने जाÖत असÐयाचे िदसून
येते.
भारतीय अथªÓयवÖथेत पूवêपासूनच कृषी±ेýाचा ÿभाव जरी िदसून येत असला तरी सेवा
±ेýाचा िहÖसा हा वाढत असून िवकासा¸या अवÖथेत ÿाथिमक ±ेý आिण दुÍयम ±ेýाला
सेवा ±ेý हे एक समÍयक ±ेý असÐयाचे िनÕपÆन झाले आहे.
४) Öथुल राºय देशांतगªत उÂपादनातील वाढ (GDP) :
सīिÖथतीत सेवा ±ेýामुळे िविवध देशा मधील Öथुल राºय देशांतगªत उÂपादनात (GSDP)
मोठ्या ÿमाणात ल±णीय वाढ होत आहे. संयुĉ राÕů संघ आिण अÆय देशांचा तुलनाÂमक
आढावा घेतÐयास िदसून येते कì भारतासार´या आिशया खंडातील िविवध िवकसनशील
राÕůांमÅये सेवा ±ेý हे एक ÿभावी ±ेý आहे. २०११-१२ पसून सेवा ±ेýाची कामिगरी
उÐलेखनीय असÐयाचे िदसून येते. भारताचा िवचार केÐयास िýपुरा, नागालँड, पिIJम
बंगाल, िमझोरम, महाराÕů, िबहार, तिमळनाडू, केरळ, िदÐली आिण चंिदगढ यासार´या
राºयांमÅये राºयÖथुल देशांतगªत उÂपादनात सेवा ±ेýाचा िसंहाचा वाटा आहे. जवळपास
हा वाटा ३.५ % ¸या आसपास आहे. चंिढगढ राºयाचा सेवा±ेýा¸या िहÔशा बाबत ८५%
िहÖसा िदÐलीचा ८१.८ % िहÖसा असÐयाचे समोर आले आहे. १९९३-९४ ते २००९-
१० या कालावधी मÅये ÿाथिमक ±ेýातील रोजगार ६४.७५% वłन ५३.२ ट³³यांनी
कमी झाला आहे
८) भारतीय सेवा Óयापारास लाभ:
देशा¸या िनयाªत Óयापार वृĦीमÅये सेवा ±ेýाची भूिमका अÂयंत मोलाची आहे. Âयामुळे
भारतीय अथªÓयवÖथा सेवा Óयापारावर भर देत आहे. २००४-०५ ते २००८-०९ या
कालावधीतील सेवा Óयापाराचा आिण Óयवहारशेषाचा आढावा घेतÐयास िदसून येते कì
देशाचा िनयाªत Óयापार २२.२ टक³यांवłन २५.३ ट³³यांपय«त वाढत गेला. हे जागितक
िनयाªत Óयापारा मधील भारताचा िनयाªत Óयापारा हा १९९० मÅये ६%, २००० मÅये ३.३
ट³³यांनी वाढत गेÐयाचे िदसून आले आहे. सॉÉटवेयर सेवा पुरिवÁयात भारताचा
िवशेषÂवाने सहभाग असून जवळपास ४१. ७ ट³के इतका िहÖसा आहे.
७) मानव िवकासातील योगदान :
मानविवकासातील सेवा ±ेýाचे योगदान िनिIJतपणे वाखाणÁयाजोगे आहे. सेवा ±ेýातून
मानव िवकास आिण मानवी कÐयाणा¸या हेतूने िविवध कÐयाणकारी सेवा पूरवीÐया
जातात, जसे कì आरोµय सेवा शै±िणक संÖथांची उभारणी, मािहती तंý²ान (IT) सेवा,
कौशÐय िवकास , पयªटन सेवा िøडािवषयक सेवा, अशा िविवध सेवा मोठ्या ÿमाणावर सेवा munotes.in
Page 104
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
104 ±ेýातून पुरवीÐया गेÐयामुळे मानवाचा नैितक िवकास होऊन सामú कÐयाणसाठी पोषक
वातावरण िनमाªण झालेले आहे.
८) सेवा ±ेý आिण िवदेशी ÿÂय± गुंतवणूक वृÅदी(FDI) :
सेवा ±ेýा¸या वृÅदीमुळे भारतीय अथªÓयवÖथेत अÂयंत सहजगÂया व मुĉपणे िवदेशी ÿÂय±
गुंतवणूकìत वाढ होÁयास मदत होत आहे. िवदेशी ÿÂय± गुंतवणूक देखील सेवा ±ेýाचा
िवÖतार करÁयासाठी अÂयंत गतीशील भूिमका करीत आहे. जागितक पातळीवर िवचार
केला असता उदयोग सेवांपे±ा मÅयम Öवłपा¸या Óयापार सेवा अÂयंत महÂवा¸या आहेत
Âयामुळे अथªÓयवÖथे¸या जलद िवकासाला चालना िमळत आहे.
९) रचनाÂमक संदेशवहन सेवांचे िवकास:
वाहतूक आिण संदेशवहन सुिवधांचा रचनाÂमक आिण एकसुýी पĦतीने जलद िवकास
घडवून आणÁयामÅये सेवा ±ेýाचे योगदान उÐलेखनीय आहे. भारता सार´या िवकसनशील
देशा¸या अथªÓयवÖथेत आधारभूत सेवा िकंवा संरचने¸या िवकासाला फार महßव असून
अशा पायाभूत सेवा अथªÓयवÖथेत मोठ्या ÿमाणात उभारÐया जातात. वाहतूक व
दळणवळण साठवणूक गृह इÂयादéचा घटक खचाªनुसार Öथुल देशांतगªत उÂपादनातील
(GDP) िहÖसा २००६-०७ मÅये ८.२ ट³के इतका आिण ७.१ ट³के िहÖसा २०११-
१२ मÅये होता .
१०) मािहती तंý²ान (IT) ±ेýाचा िवकास:
मािहती तंý²ान हा सेवा ±ेýाचा अिवभाºय घटक असून सेवा ±ेýामुळे मािहती तंý²ान
±ेýाचा Óयापक पातळीवर िवकास झालेला आहे. मािहती तंý²ान ±ेýाचा इतका िवÖतार
झाला कì Âयामुळे भारतीय अथªÓयवÖथे¸या Öथुल देशांतगªत (GDP) रोजगार पातळी ,
िनयाªत इÂयादéमÅये मोठ्या ÿमाणात ल±णीय वाढत होत आहे. मोठ्या ÿमाणातील युवावगª
IT ±ेýाकडे आकषêत गेÐयामुळे या ±ेýाने वैिĵक पातळीवर Öवत:ची मोहोर उमटवली
आहे. मािहती तंý²ानामुळे अथªÓयवÖथेची आिथªक वाढली असून मोठ्या ÿमाणात
रोजगारा¸या संधी िनमाªण होत आहेत. सॉÉटवेयर सेवा कंपÆयां¸या (NASSCOM)
अहवाला नुसार भारता¸या IT आिण BPM ±ेýातील एकूण िमळकत ते ९५.२$ लाख
इतकì होती. Âयाचीच परीणीती Ìहणून याच काळात २०१२-१३ मÅये जवळपास २.८
ल± लोकांना रोजगार उपलÊध झाला.
११) सामािजक सेवांचा िवकास:
खेळ, कला यासार´या काही सामािजक सेवांचा िवकास आिण िवÖतार करÁया¸या हेतूने
सेवा ±ेýाची भूिमका अÂयंत महßवपूणª आहे. खेळ िøडा िवकासामुळे लोकांचे शारीåरक
ÖवाÖथ सुधारÁयास ÓयĉìमÂव िवकासास पोषक वातावरण उपलÊध होते. या Óयितरीĉ
सेवा ±ेýामुळे कला, संÖकृती यांचा िवकास होऊ लागतो. थोड³यात सेवा ±ेý खेळ,
संÖकृती कला या सार´या सामािजक सेवांना ÿोÂसाहन देते Âयामुळे सवा«गीण िवकासाला
चालना िमळते. munotes.in
Page 105
सेवा ±ेý : भारतातील आरोµय सेवा आिण पयªटन सेवांची ÿवृ°ी
105 एकंदरीत सेवा ±ेýामुळे भारतीय अथªÓयवÖथेत मािहतीतंý²ान, संदेशवहन, दळणवळण
सेवा, िश±ण पयªटन अशा िविवध Öवłपातील सेवांचा ल±णीय िवकास होताना िदसून येत
आहे. भारतासार´या अितåरĉ लोकसं´या असलेÐया देशाचा कृषी आिण उīोग ±ेýातील
भार कमी कłन मोठ्या ÿमाणात रोजगार वृÅदी घडवून आणायची असेल तर भारतीय
अथªÓयवÖथे समोर सेवा ±ेýाचा अिधक वेगाने िवकास करणे हे एक आÓहानाÂमक कायª
आहे असे िनिIJतपणे Ìहणावे लागते.
६.३ आरोµय उīोग सेवा महßव, समÖया, संधी आरोµय सेवा हा भारतातील एक महÂवपूणª ±ेý आहे. नफा आिण रोजगार िमळवून
देÁया¸या हेतूने आरोµय उदयोग ±ेý एक महÂवाची भूिमका िनभावते. आरोµय उदयोग
सेवांमÅये हॉÖपीटÐस वैदयिकय चाचÁया टेलीमेिडसीन, आरोµय िवमा, वैदयिकय पोषाख
इÂयादी घटकांचा समावेश होतो. भारतीय आरोµय ±ेý हे िदवस¤िदवस झपाट्याने ÿगतीशील
होत आहे. ÂयामÅये सावªजिनक आिण खाजगी घटकांचे अशा दोहŌचे योगदान फार मोठे
आहे. सावªजिनक आिण खाजगी अशा दोन मु´य घटकांमÅये भारतीय आरोµय सेवा ±ेýाचे
िवभाजन झालेले आहे. शासिकय िकंवा सावªजिनक आरोµय सेवा मोठ्या शहरांमÅये अÂयंत
सुसºज अशा वैīिकय सेवा पूरिवतात. याÓयितरीĉ सवªच úामीण भागात ÿाथिमक आरोµय
क¤þ (PHC) सुł कłन ÂयाĬारे Öथािनक पातळीवर अÂयÐप दरात आरोµय सेवा पूरवीली
जाते. दुसöया बाजूला खाजगी आरोµय सेवा यंýणा देखील मोठमोठ्या शहरात दुÍयम तृतीय
आिण अतीआवÔयक अशा आरोµय सेवा मोठ्या शहरांमÅये पूरवीताना आढळून येतात.
बाजारपेठेचे आकारमान:
२०२१ ¸या अंदाजपýकानुसार भारताचा आरोµय सेवांवरील खचª Öथुल देशांतगªत
उÂपादना¸या १.२ इतका आहे. मÅयमवगêय जोड्यांची वाढत जाणारी नवनवीन
जबाबदाöयांमुळे Âयांची आरोµय वीÌयासाठीची मागणी वाढत आहे. िशवाय परवडणाöया
िकंमतीमÅये उ¸चदजाª¸या आरोµय सेवांबाबत देिखल लोकांची मागणी सातÂयाने वाढताना
िदसून येते. २०२१ ¸या आकडेवारीनुसार आरोµय िवमा कंपÆयांĬारे ÿाĮ केलेले Öथुल
उÂपÆनातील िहÖसा हा जवळपास २९.५% इतका आहे ºयात वैīिकय बाजारमूÐय हे
२.८९$ लाख इतके होते. जे २०२६ पय«त १४.४२$ लाखांपय«त वाढÁयाची श³यता
आहे.
भारतीय पयªटन सं´याशाľीय अहवाल २०२० नुसार, सन २०१९ मÅये िवदेशी पयªटक
भारतात वैīिकय उपचार घेÁयासाठी आले होते. Âयानुसार वैदयिकय पयªटन िनद¥शांका
(MTI) नुसार भारताचा वैदयिकय पयªटन सूची मÅये १० वा øमांक लागतो.
भारतीय आरोµय उīोग ±ेýाबाबत पुढील महßवपूणª मुĥे िवचारात घेता येतील:
• १८ नोÓह¤बर २०२१ नुसार भारतात आयुÕयमान भारत आरोµय आिण उपचार क¤þे
कायªरत आहेत. munotes.in
Page 106
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
106 • १८ नोÓह¤बर २०२१ मÅयेच ६३८ इले³टॉनीक हॉÖपीटल सुिवधा सुŁ करÁयात
आÐया आहेत. जे िडजीटल भारताचा क¤þबीदू आहेत.
• ९०० कोिट Łपये ( १२०.९७$ ल± ) भांडवली खचª भारतीय - वैīिकय सेवांवर
करÁयात आला आले ºयादवारे २०२५ पय«त िमळणारा नफा ४०% ¸या आसपास
असेल असा अंदाज आहे.
• २१ सÈट¤बर २०२१ पय«त आरोµय मंýालयाĬारे ९-संजीवनी सेवा, टेलीमेिडसीन
सुिवधा १२ ल± पय«त झालेÐया आहेत. ÖवातंÞयानंतर¸या कालावधीत भारतात
आरोµयिवषयक िकंवा वैīिकय सुिवधांमÅये ल±णीय वाढ झालेली आहे. Âयामुळे
देशातील लोकांचा आरोµय िवषयक दजाª सुधारत आहे. परंतू जागतीक आरोµय
संघटने (WHO) नुसार भारताची Öथान ११२ Óया øमांकाचे आहे.
पुढील ÿमाणे भारतातील सेवांिवषयक ±ेýाला अनेक अडचणéना सामोरे जावे लागते.
(१) úामीण लोकसं´येकडे दुलª±:
आजतागायत भारतीय वैदयिकय सेवा या úामीण लोकसं´येपय«त ÿभावीपणे पोहोचलेÐया
नाहीत. जरी úामीण भागात ÿाथिमक आरोµय क¤þ (PHC) úामीण दवाखाने असले तरी
úामीण भागातील लोकांना िविवध आजारांवर उपचार घेÁयासाठी नागरी भागात यावे
लागते. आरोµय िवषयक मािहतीनुसार ३१.५२ ट³के दवाखाने úामीण भागात आहेत जेथे
७५% ¸या आसपास लोकसं´या वाÖतÓय करते. एकंदरीत हॉÖपीटÐस आिण लोकसं´येचे
ÿमाण असंतुलीत असÐयाचे िदसून येते.
२) सांÖकृतीक पÅदतीवर जाÖत भर :
भारताची आरोµय ÓयवÖथा ही पाIJीमाÂय ÿतीमनावर आधारलेली आहे. ÂयामÅये परंपरेचा
आिण सांÖकृितक आधार घेतलेला नाही. िदÐया जाणाöया वैīिकय सेवा या नागरीक
हॉÖपीटलवर आधारीत आहेत. िशवाय ÿाथिमक आरोµय क¤þ सुसºज करÁयासाठी फार
मोठा खचª आहे. Âयामुळे आजारांचे िनदान करणे, उपचार करणे, पुनवªसन करणे अÂयंत
जिटल होत आहे.
३) आरोµय सेवांवरील अÐप खचª:
राÕůीय आरोµय धोरण २००२ नुसार भारतात आरोµय सेवांवरील सरकारĬारे केला
जाणारा खचª अÂयंत Æयुनतम असून तो देशा¸या Öथुल देशांतगªत उÂपादना¸या (GDP)
केवळ ०.९% एवढाच आहे. सापे±तेने हा खचª १७.३ ट³के आहे. तर चीनमÅये हाच
आरोµय खचª २४.९ ®ीलंका आिण अमेरीकेत ४५.४% आिण ४४.१% इतका अनुøमे
आहे. यावŁन कळते कì भारतात आरोµय सेवांवरील खचª इतर देशां¸या तुलनेत अÂयंत
कमी आहे.
munotes.in
Page 107
सेवा ±ेý : भारतातील आरोµय सेवा आिण पयªटन सेवांची ÿवृ°ी
107 ४) सामािजक असमानता: अनु. ø. िनकष/ िनद¥शांक AH संपूणª भारतात S.C अनुसिचत जाती S.T अनुसिचत जमाती इतर तोटे इतर १ अभªक मृÂयुदर (दर हजार लोकसं´येमागे) ७० ८३ ८४.२ ७६ ६१.८ २ ५ वषाªखालील मृÂयूदर दर हजार लोकसं´येमागे) ९४ .९ ११९.३ १२६.६ १०३.१ ८२.६ ३ कमीवजन असलेÐया मुलांची ट³केवारी ४७ ५3.५ ५५.९ ४७.3 ४१.१
५) वैīिकय कमªचाöयांचा तुटवडा:
भारतात आजही डॉ³टसª, वैदयिकय पåरचरीक िवशेषत² यासार´या कमªचाöयांचा तुटवडा
भासत आहे. १९९०-२००० आकडेवारीनुसार भारतामÅये १०२ कोिट लोकसं´येमागे
केवळ ५.५ वैदयिकय ÿितनीधी उपलÊध होते तर तेच ÿमाण २५% अमेरीकेत आिण
२०% चीन मÅये असÐयाचे िदसून आले आहे. िशवाय इतर देशांशी तुलना करता
भारतामÅये हॉिÖपटÐस आिण űµस ओषधांची सं´या िकंवा उपलÊधता अपे±ेपे±ाही कमी
आहे.
६) वैīिकय संशोधन:
भारतार´या देशात वैīिकय संगोधनाला Ìहणावे तसे वाव नाही. औषधे आिण निवन लस
शोधÁया¸या होतून वैदयिकय संशोधन झाले पािहजे पण तसे होत नाही. भारतासार´या
उÕण किटबंधीय पåरिÖथती असलेÐया देशात वैदयिकय संशोधनास हवे तीतके महÂव िदले
जात नाही. कारण अशा िÖथतीत केले जाणारे वैīिकय संशोधन िततकेसे लाभकारक
नसÐयामुळे जाणीवपूवªक Âयाकडे दुलª± केले जाते. Âयामुळे भारतीय आरोµय ±ेýाची ही
सवाªत मोठी समÖया आहे.
७) महागड्या आरोµय सेवा:
भारतासार´या देशात िविवध उपचार पÅदती आहेत जसे कì होमीयोपंथी, अ ॅलोपंथी
इÂयादी पण ÂयामÅये अ ॅलोपंथी उपचारपÅदती ही अÂयंत सावªýीक व महßवपूणª समजली
जाते. परंतू ही उपचारपÅद्ती अÂयंत महागडी व सवªसामाÆय माणसा¸या दुĶीने कमी
खचêक आहे. िविवध उपचारपĦतéचे िविवध फायदे आिण तोटे देिखल आहेत. परंतू या सवª
ÿकार¸या अडचणी सुयोµय िनयोजन आिण इतर िव°ीय बाबéचे समायोजन कŁन सहज
सोडवीÐया जातात. munotes.in
Page 108
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
108 • भारतासार´या देशामÅये Óयापक ÿमाणात लोकसं´या असÐयामुळे या िठकाणी
वैīिकय बाबी उ¸चतर वैīिकय सेवा अÆय मेिडकल सुिवधांमÅये मोठया ÿमाणात
भांडवल गुंतवणूकìस बाब आहे.
• भारतीय आरोµय सेवा ±ेýामÅये मोठया ÿमाणात गितशील बदल होत आहेत. ±ेýात
पुरवठादार भांडवल वैīिकय तंý²ान इÂयादéचा समावेश असून िदवस¤िदवस अÂयंत
गुणव°ापूणª वैīिकय िकंवा मेिडकल सुिवधा उपलÊध कłन देताना मोठया ÿमाणात
Öपधाª िनमाªण होताना िदसते. भारतातील आरोµय उदयोग ±ेýात िमळणारा नफा हा
८.६ िůलीयन वłन १३२.८४ िůलीयन पय«त २०२२ पय«त वाढÁयाची अपे±ा
आहे.
• देशा¸या एकूण देशांतगªत उÂपादना¸या (GDP) २.५% इतका सावªजिनक आरोµय
खचª २०२५ पय«त करÁयाचे भारत सरकारचे िनयोजन आहे.
६.४ भारतातील पयªटन आिण पाहòणचार / आदराितÃय उīोग भारता¸या सेवा ±ेýाची वृĦी घडवून आणÁयामÅये भारतीय पयªटन आिण आदराितÃय
उīोग ±ेýाने Öवतःचा एक वेगळा असा ठसा उमटवला आहे. भारतातील पयªटन ±ेýाचा
एक अदभूत असा इितहास आहे. सांÖकृतीक परंपरा आहे िनसगª सŏदयाªने नटलेले
भारतीय पयªटन ±ेý हे िवदेशी उÂपÆनाचे एक ÿधान ąोत बनले आहे. २०२० ¸या िव°ीय
वजाªत जवळपास भारतीय पयªटन ±ेýाने ३९ ल± रोजगार संधी उपलÊध कŁन िदÐया जे
देशा¸या एकूण रोजगारा¸या ८.०% ¸या आसपास होते. सन २०२९ पय«त याच ±ेýातून
अंदाजे ५३ ल± रोजगार उपलÊध होÁयाची श³यता आहे. जागितक पयªटन मंडळानुसार
(WITC) १८५ देशांमÅये पयªटन ±ेýात भारताचा १० वा øमांक लागतो.
पयªटन ±ेý हे भारता¸या सेवा ±ेýातील एक अिवभाºय घटक आहे. यालाच भारतीय
अथªÓयवÖथेत वृĦीचे इंजीन तसेच आयात वृĦी इंजीन असे ही Ìहणतात. भारतीय
अथªÓयवÖथेत रोजगार पूरवीÁया¸या हेतूने हे ÿभावी ±ेý असून पयªटन ±ेýात ÿÂय± आिण
अÿÂय± तसेच समाजा¸या वेगवेगÑया Öतरावर कुशल आिण सकुशल अशा िविवध
बाबतीत रोजगार पुरिवÁयाची ±मता आहे. पयªटन हÖतांतरणीय बील ११ % पय«त (३.९
ट³के वाÖतव दर) २०११ मÅये १०३० बीलीयन (ल±) पय«त वाढून एक निवन रेकॉडª
िकंवा साÅय ÿाĮ झालेले आहे.
पयªटन िवभाग आिण आदराितÃय उīोग:
िडजीटल पÅदतीत पयªटन सेवा उपलÊध कŁन ÿवाशांचे योµय आदराितÃय करणे पयªटन
सहलéचे आयोजन करणे, िटकìट बुकéग करणे इÂयादी बाबतीत भारतीय पयªटन िवभाग
आिण आदराितÃय उīो ग अÓवल दजाªचे आहे. भारतात मÅयमवगêय कुटुंबाचा देिखल
पयªटन ±ेýाकडे िदवस¤िदवस ओघ वाढत आहे. २०२८ पय«त भारतीय पयªटन आिण
आदराितÃय िवभागाकडून िमळणारे उÂपÆन ५०.९ $ लाखांपय«त वाढÁयाचा अंदाज आहे.
जे उÂपÆन २८.९ $ ल± इतके २०१८ मÅये होते munotes.in
Page 109
सेवा ±ेý : भारतातील आरोµय सेवा आिण पयªटन सेवांची ÿवृ°ी
109 देशांतगªत पयªटन ±ेýाने देिखल सेवा ±ेýात अÂयंत महÂवपूणª योगदान िदलेले आहे . ºया
मÅये अÂयंत दज¥दार आिण सुयोµय अशा सेवा पुरवीÐया जातात. देशांतगªत पयªटन ±ेýाĬारे
सेवा ±ेýाला ÿोÂसाहन िदले जात असून १९९१ ते २०११ या काळात जवळपास ४.४
ट³के उÂपÆन देशा¸या Öथुलदेशांतगªत उÂपादना¸या तुलनेत िनमाªण झाले होते. २०११
मÅये हेच ÿमाण १४.९% ¸या जवळपास पोहोचले होते. पाच अÓÓल देशांमÅये आजही
भारतातील उ°रÿदेश, आंधÿदेश, तामीळनाडू, कनाªटक, आिण महाराÕů राºयांतून ६९%
ÿाĮी पयªटन आिण आदराितÃय ±ेýातून िनमाªण झाÐयाचे िदसून येते. हॉÖटेल आिण
खानपान ±ेýातून िनमाªण होणाöया आिथªक ÿाĮीचा िहÖसा १.४६ ट³³यांवŁन १.५३
ट³के इतके ÿमाण २००८-०९ मÅये वाढले परंतू ते १.४६ ट³³यांनी २०१०-११ मÅये
घसरÐयाचे आढळून आले.
आरोµय पयªटना¸या बाबतीत भारत अÂयंत चांगÐया िÖथतीत आहे. याचे कारण Ìहणजे
पåरणामकारक आरोµय सेवा Óयवसाियक आरोµय उ¸चतर उपचार पĦती आधुिनक
वैīिकय सेवा इÂयादी अशा अनेक ÿकारां¸या बाबतीत आज भारतीय आरोµय ±ेý हे
आदशª आरोµय ±ेý Ìहणुन ओळखले जात आहे.
याÓयितरीĉ भारतीय आरोµय ±ेýात काम काही पारंपाåरक उपचार पÅद्तéचा ही आधार
घेतला जातो जसे कì आयुव¥िदक उपाचार योगासने, ÿाकृितक उपचार पĦती, अÅयाÂमीक
व शाľोĉ उपचारपĦती अशा िविवध उपचारपÅदतéनी संपूणª जगाचे ल± वेधून घेतलेले
आहे.
भारतसरकारĬारे भारतात उपचारपĦती घेÁयासाठी येणाöया पयªटकांसाठी सुयोµय
मागªदशªक तÂवे, सुर±ीत ÓयवÖथा गुणव°ापूणª तÂवÿणालéची अंमलबजावणी करÁयात
आलेली आहे. भारतात नÓयाने उपचार घेÁयासाठी येणाöया पयªटकांकरीता सरकारने 'निवन
मेिडकल िवजा ऑडªर’ पĦतीची सुŁवात केलेली आहे. परंतू असे असताना सुĦा भारतीय
पयªटन ±ेý अनेक समÖयांना तŌड देत आहे. काही समÖया अशा आहेत कì ºया ±ेýा¸या
िवÖताराची गती थांबवीत आहेत. पयªटन आिण आदराितÃय सेवांवर मोठ्या ÿमाणात कर
आकारणी केली जाते परीणामी हॉÖटेलचे दर, पयªटन वाÖतÓयाचा खचª मोठ्या ÿमाणात
वाढत आहे. या Óयितरीĉ आरामदायी सेवांवरील राºय सरकारने आकारलेला अितरीĉ
कर देिखल महागड्या पयªटन सेवेला कारणीभूत ठरत आहे.
१९९० मधील पयªटन िवकास:
१९९७ मÅये पयªटन िवभागाने राÕůीय पयªटन कृती योजना कायªøम जािहर केला
Âयानुसार िविवध भागातील पयªटन क¤þांचा िनयोजन बÅद िवकास करणे हे Âयाचे ÿमुख
उिĥĶ होते. या कायªमांचा मुळ हेतू हा भारतातील पयªटन ±ेýांचा जलद िवकास घडवून
आणणे हा होता. काहé¸या मते या कायªøमामुळे पयªटन ±ेýात निवन असे कोणतेच बदल
घडून आले नाही. या कृतीसýात केवळ सोियÖकर असे बदल करÁयात येितल असे
सुचिवÁयात आले होते परंतू ÿÂय±ात अंमलबजावणी करÁयात आली नाही. याचे कारण
Ìहणजे अगदी ÖवातंÞयकाळापासून भारतीय पयªटन ±ेýावरील होणारा अंदाजपýकìय खचª
अÂयंत कमी आहे. (०.२ ट³के पे±ा कमी ) munotes.in
Page 110
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
110 देशांतगªत पयªटन ±ेýाचे महßव जाणून घेऊन Âयाला सावªजिनक धोरण कÂया«नी १९९०
पासून ÿाधाÆय देÁयास सुŁवात केली. Âयांनी १९९७ ¸या पयªटन कृती कायªøमाचा
समावेश कłन Âयाचा िवकास करणे हे राºय सरकारचे काम आहे ÖपĶ मत मांडले.
सुŁवातीला देशांतगªत पयªटन ±ेý हे मयाªदीत बाबéसाठी होते जसे कì कायाªलयीन संबंधीत,
कामा¸या संबंधीत सहलीचे िनयोजन करणे इÂयादी परंतू १९९० नंतर माý देशांतगªत
पयªटन ±ेýात आधुिनक आिण गतीशील बदल होÁयास सुŁवात झाली सदयिÖथतीत
पािIJमाÂयांÿमाणे िनवासी सुĘीचे आयोजन करणे, िव®ांतीकरीता िनसगªÖथळ चे दशªन
घडवीÁयाकरीता पयªटकांची ÓयवÖथा करणे, इÂयादीसार´या िविवध बाबéचा समावेश नÓया
देशांतगªत पयªटन ±ेýात िदसून येत आहे. Âयामुळे देशांतगªत पयªटन ±ेýाचे महßव
िदवस¤िदवस वाढत आहे.
निवन पयªटन धोरण (२००२):
२००२ मÅये पयªटन कृती कायªøमाची पुनबा«धणी करÁयात आली Âयानुसार पयªटन
±ेýाला अिधकृतपणे राºय-क¤þ सरकार¸या क±ेत समािवĶ करÁयात आले. निवन पयªटन
धोरण हे क¤þ सरकारĬारे िनिIJत करÁयात आले. ते धोरण Ìहणजे एक ÿकारे (निवन
बाटलीत जुनी दाł 'अथाªत मागील धोरणांमÅये काहीस बदल कłन तयार केलेले धोरण
होय या धोरणाĬारे पयªटन ±ेýातून होगातून जाÖतीत जाÖत नफा िकंवा लाभ कसा ÿाĮ
करता येईल याकडे ल± क¤िþत करÁयात आले. Âयामुळे २००२ नंतर भारतीय पयªटन ±ेý
वृÅदीचे इंजीन िकंवा मशीन आहे अशी कÐपना पुढे आली. कारण भारतीय पयªटन ±ेý
केवळ सरकारला नका तसेच दुिमªळ िवदेशी चलनच िमळवून देत नाही तर भारतीय दुिमªळ
संसाधनांचा पयाªĮ वापर कसा करता येईल यावर देिखल ल± क¤िþत करते. िचरंतन
िवकास, उ¸चतर गुणव°ापूणª राजगार संधी, शांतता, सामंजÖय आिण Öथैयª िटकवून
ठेवÁया¸या हेतूने निवन पयªटन हे िवकासाचे महßवाचे साधन आहे या िवचारातूनच या
धोरणाची सुŁवात झाली. Âयामुळे उ¸च िवकास, रोजगार िनिमªती, िविवध तळागाळातील
लोकांना रोजगार संधी उपलÊध कłन देणे अशी िविवध िवकासा बाबतची Åयेयपूणª उिĥĶे
डोÑयासमोर ठेवÁयात आली हे करीत असताना भारत सरकारने पयªटन ±ेýाची
उÂपादकता वाढवीÁयाचे पयाªयाने पयªटन संरचनेचा िवकास करÁयाचे उिĥĶे समोर ठेवले
एकंदरीत पयªटन िवकसीत कłन ’िचरंतन िवकास’ संकÐपनेला ÿेरणा देणे हा Âयामागचा
हेतू होता. िशवाय अंतराÕůीय पातळीवर उ¸चतर पातळीवर िविवध सहलéचे आयोजन
करÁयाचा देिखल हेतू या धोरणाअंतगªत िनिIJत करÁयात आला आहे.
पयªटनाची िवकास कÐपना ही िचरंतन िवकास कÐपनेशी िमळती जुळती आहे. जागितक
पयाªवरण मंडळ (WTTC) दोिखल भारतीय पयªटन ±ेýाचा िवकास िकंवा Âयाला आकार
देताना महßवपूणª भूिमका िनभावते.
सदय पåरिÖथतीत भारतीय पयªटन ±ेýात इतर अनेक ÿकारचे नवनवीन ±ेý िवकसीत होत
आहेत ÂयामÅये úामीण पयªटन, वैīिकय पयªटन दूरचीýवाणी िकंवा िफÐम पयªटन , ÿवासी
पयªटन इÂयादी िविवध पयªटन क् ±ेýांचा, िवकास होताना िदसून येतो .
munotes.in
Page 111
सेवा ±ेý : भारतातील आरोµय सेवा आिण पयªटन सेवांची ÿवृ°ी
111 úामीण पयªटन:
úामीण पयªटन िवकास योजनेला मंýालयाĬारे २००३-०३ मÅये सुŁवात झाली. úामीण व
खेड्यातील जीवन शैलीचे कला, सांÖकृतीक आिण ऐितहासीक परंपरेचे दशªन घडावे या
हेतूने úामीण पयªटन िवकासावर भर देÁयात आलेला आहे úामीण पयªटन िवकासाकामुळे
Öथािनक पातळीवरील लोकांना रोजगार िमळÁयास मदत होईल पयाªयाने úामीण समाज
आिथªक आिण सामािजक ŀĶ्या Öथीर होईल पयाªयाने úामीण समाज आिथªक आिण
सामािजक ŀĶ्या
वैīिकय पयªटन:
यालाच वैīिकय सहल असेही संबोधीले जाते. आरोµय पयªटन िकंवा जागितक आरोµय
द±ता यां¸या अनुषंगाने अंतराÕůीय पातळीवर आरोµया¸या हेतूने एका देशातून दुसöया
देशात िविवध आजारांवर उपचार घेÁयासाठी पयªटक वैīिकय सहलéमÅये सहभाग घेतात.
भारतामÅये िविवध ÿमुख शहरांमÅये मेिडकल िकंवा वैīिकय उपचार क¤þाची उभारणी
केलेली आहे.
िचýपट / िफÐम पयªटन:
जुलै २०१२ मÅये पयªटन मंýालया Ĭारे िचýपट पयªटनाचा िवकास करÁयासाठी काही
मागªदशªक तÂवÿणालéचा व िनयमावलéचा अंगीकार करÁयात आला. Âयासाठी
राºयसरकार व क¤þ सरकाला िव°ीय सहकायª करÁयाचे िनिIJत झाले Âयासाठी ÿÂयेक
िचýपट िनिमªतीसाठी ÿÂयेकì राºयसरकार व क¤þ सरकारला Łपये २ लाख देÁयाचे ठरले
आहे. या ±ेýात िविवध Öवłपाचे िचýपट , टेलीिफÐम, T.V. सीरीअÐस, åरअॅलीटी शो
यासार´या घटकांवर आधारीत िचýवाणी िकंवा िफÐमस बनिवÐया जातात. सÅयिÖथतीत
िचýपट पयªटन ±ेýाला फार मोठ्या संधी उपलÊध झालेÐया असून या ±ेýा¸या िवकासात
झपाट्याने वाढ होत आहे .
इको टुरीझमला ÿोÂसाहन:
इकोटुरीझमला पयाªवरणीय पयªटन असेही Ìहटले जाते. पयाªवरणाला हानी न पोहोचवीता,
मुळ घटकांचे संवधªन कłन इकोटुरीझम¸या िवकासाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी ÿयÂन केले
जातात. पयाªवरणाचे आिथªक ŀĶ्या संवधªन Óहावे हा यामागील हेतू आहे. एकंदरीत िविशĶ
पयाªवरणीय ±ेýाचे एका बाजूला योµय संवधªनही झाले पािहजे व दुसöया बाजूला सुयोµय
आिथªक ÿाĮी िकंवा लाभही झाला पािहजे अथाªत इकोटुरीझम ही संकÐपना ‘िचरंतन
िवकास’ संकÐपनेशी िनिIJतपणे िमळतीजुळती आहे असे आपणास Ìहणता येईल.
िविवध सामािजक पातळीवर नैितक ŀĶ्या भारतीय मंýालयाĬारे िविशĶ ÿदेशातील
पयाªवरणीय समतोल आिण संवधªन करÁयासाठी या अंतगªत ÿयÂन केले जात आहेत.
munotes.in
Page 112
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
112 ६.५ ÿij १) भारतातील सेवा±ेýाचे योगदान आिण महßव ÖपĶ करा ?
२) भारतातील आरोµय उīोग ±ेýाचे महÂव िवषद करा ?
३) भारतातील पयाªवरण उदयोगाचे महßवािवषयी चचाª करा ?
४) भारतातील आरोµय उīोगाचा िवकास करÁयासाठी भारत सरकारने कोणकोणÂया
उपाययोजना केÐया आहेत ?
५) भारतातील पयाªवरण उīोग ±ेýाचा िवकास करÁयासाठी सरकारने कोणकोणÂया
उपाययोजना केÐया आहेत ते सांगा ?
६) भारतातील सेवा ±ेýां¸या िविवध समÖयांवर चचाª करा ?
*****
munotes.in
Page 113
113 ÿकरण ४
७
बँिकंग ±ेý- अलीकडील कल , समÖया आिण आÓहाने
बँिकंग आिण िवमा उīोग
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ बँक - पåरभािषत Óया´या
७.२ बँकांची बदलती भूिमका
७.२.१ भारतीय बँिकंगची १९६९ पासून ÿगती
७.३ बँिकंगमधील नवकÐपना
७.४ बँिकंग-समÖया आिण आÓहाने मÅये िविवधता
७.५ भारतीय िवमा उīोगात सुधारणा
७.६ भारतातील िवमा Óयवसायाचे वाढते महßव
७.७ सारांश
७.८ ÿij
७.० उिĥĶे १. भारतातील बँिकंग ÿणालीचे Öवłप समजून घेणे.
२. १९९१ पासून हाती घेतलेÐया बँिकंग ±ेýातील सुधारणांचे तकª आिण Öवłप समजून
घेणे.
३. भारतीय बँिकंग ±ेýावरील सुधारणांचा ÿभाव समजून घेणे.
४. भारतातील Óयावसाियक बँकां¸या कामकाजावर नवीन तंý²ानाचा ÿभाव समजून घेणे
७.१ बँक - पåरभािषत Óया´या बँकेची Óया´या देशानुसार बदलते. इंúजी सामाÆय िनयमाअंतगªत, बँकर Ìहणजे बँिकंगचा
Óयवसाय करणारी Óयĉì अशी Óया´या केली जाते, जी खालीलÿमाणे कामे करते.
१. Âया¸या úाहकांसाठी चालू खाती सुŁ व िनयंिýत करणे.
२. Âया¸यावर काढलेले धनादेश भरणे, आिण
३. Âया¸या úाहकांसाठी धनादेश गोळा करणे. munotes.in
Page 114
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
114 बँिकंग Óयवसाय Ìहणजे चालू िकंवा ठेव खाÂयावर पैसे िमळवणे, úाहकांनी काढलेले िकंवा
भरलेले धनादेश भरणे आिण गोळा करणे, úाहकांना आगाऊ र³कम देणे, आिण या
कायīा¸या उĥेशाने ÿािधकरणाने िविहत केलेÐया इतर Óयवसायांचा समावेश आहे. बँिकंग
Óयवसाय Ìहणजे खालीलपैकì एक िकंवा दोÆहीचा Óयवसाय होय.
सामाÆय लोकांकडून चालू, ठेव, बचत िकंवा इतर तÂसम खाÂयावर परतफेड करÁयायोµय
पैसे िकंवा मागणीनुसार िकंवा (३ मिहÆयांपे±ा कमी)... िकंवा Âया कालावधीपे±ा कमी
कालावधीसाठी ÿाĮ करणे. úाहकांनी काढलेले िकंवा देणी िदलेले चेक भरणे िकंवा गोळा
करणे.
भारतीय बँिकंग कंपनी कायदा, १९४९मÅये बँिकंगची Óया´या कजª देणे िकंवा
गुंतवणुकì¸या उĥेशाने Öवीकारणे, मागणीनुसार परतफेड करणे िकंवा अÆयथा चेकĬारे पैसे
काढणे, űाÉट ऑडªर िकंवा अÆयथा Ìहणून केले जाते. आिण बँक ही अशी संÖथा आहे. जी
सभासदांकडून ठेवी Öवीकारते व Âयांना कजª देते.बँकर असा असतो जो Âया¸या
Óयवसाया¸या सामाÆय वाटचालीत धनादेशांचा सÆमान करतो, ºयां¸याकडून Âयाला चालू
खाÂयात पैसे िमळतात.
बँकांचे Óयवसाय ÿामु´याने खालीलÿमाणे िवभागले जाऊ शकतात:
१. कजª घेणे
२. कजª देणे
३. एजÆसी सेवा
४ सामाÆय उपयोगीता सेवा
बँिकंग सेवां¸या िवकासासाठी दज¥दार मानव संसाधन आवÔयक आहे, जे िनणाªयक भूिमका
बजावते. बँिकंग संÖथेने अÂयाधुिनक तंý²ानाचा वापर केÐयामुळे सेवां¸या गुणव°ेत मोठा
बदल श³य झाला आहे. िवदेशी बँकां¸या सेवा वापरणाöया úाहकां¸या बँिकंग सेवां¸या
गुणव°ेबाबत िविवध ÿकार¸या समजुती असतात ºया परदेशी बँका उÂकृĶ सेवा देतात.
ºया ±णी आपÐयाला अपे±े¸या पातळीत बदल िदसून येतो Âया ±णी नािवÆयपूणª ÿयÂन
आवÔयक होतात. पूवê, वापरकÂया«ना जलद सËय सेवांची अपे±ा नÓहती आिण औīोिगक
वापरकÂया«ना उदारमतवादी अटी आिण शतêंवर पत सुिवधांची अपे±ा नÓहती परंतु आज
बँका ÿाधाÆया¸या आधारावर याचा िवचार करताना िदसतात.
भारतातील पिहली बँक, द जनरल बँक ऑफ इंिडयाची Öथापना १७८६मÅये झाली. ईÖट
इंिडया कंपनीने बँक ऑफ बंगाल/कलक°ा (१८०९ ), बँक ऑफ बॉÌबे (१८४०) आिण
बँक ऑफ मþास (१८४३ ) ची Öथापना केली. पुढील बँक, बँक ऑफ िहंदुÖतान होती जी
१८७० मÅये Öथापन झाली. या तीन वैयिĉक युिनट्स (बँक ऑफ कलक°ा, बँक ऑफ
बॉÌबे आिण बँक ऑफ मþास) यांना ÿेसीड¤सी बँ³स असे संबोधले जात होते, “अलाहाबाद
बँक जी १८६५ मÅये Öथापन झाली होती, ती ÿथमच पूणªपणे भारतीय चालवत होते.
पंजाब नॅशनल बँक िल.ची Öथापना १८९४ मÅये लाहोर येथे मु´यालयासह करÁयात munotes.in
Page 115
बँिकंग ±ेý- अलीकडील कल , समÖया आिण आÓहाने बँिकंग आिण िवमा उīोग
115 आली. १९०६ते १९१३दरÌयान, बँक ऑफ इंिडया, स¤ůल बँक ऑफ इंिडया, बँक ऑफ
बडोदा, कॅनरा बँक, इंिडयन बँक आिण बँक ऑफ Ìहैसूरची Öथापना झाली.१९२१मÅये,
सवª ÿेसीड¤सी बँकांचे एकýीकरण कłन इंपीåरयल बँक ऑफ इंिडयाची Öथापना करÁयात
आली जी युरोपीयन भागधारकांĬारे चालवली जात होती. Âयानंतर एिÿल १९३५मÅये
åरझÓहª बँक ऑफ इंिडयाची Öथापना झाली.
देशातील बँिकंग संÖथेचे िनयमन करÁयासाठी भारत सरकारने खालील ÿमुख पावले
उचलली आहेत: वषª टÈपा १९४९ बँिकंग िनयमन कायदा लागू करणे. १९५५ Öटेट बँक ऑफ इंिडयाचे राÕůीयीकरण. १९५९ SBI उपकंपÆयांचे राÕůीयीकरण. १९६१ िवमा कवच ठेवéपय«त वाढवले. १९६९ १४ ÿमुख बँकांचे राÕůीयीकरण. १९७१ øेिडट गॅरंटी कॉपōरेशनची िनिमªती. १९७५ ÿादेिशक úामीण बँकांची िनिमªती. १९८० २००कोटéहóन अिधक ठेवी असलेÐया सात बँकांचे राÕůीयीकरण.
संपूणª संघिटत बँिकंग ÿणालीमÅये अनुसूिचत आिण अनुसूिचत नसणाöया बँकांचा समावेश
आहे, या िवभागामÅये अनुसूिचत बँकांचा समावेश आहे आिण अनुसूिचत नसलेÐया बँकांचा
एक अितशय लहान घटक आहे. आिथªकŀĶ्या वगळलेÐया लोकसं´ये¸या बँिकंग गरजा
बँकांपे±ा वेगÑया असलेÐया इतर असंघिटत संÖथांĬारे पूणª केÐया जातात जसे कì
सावकार, Èयादी दलाल आिण Öवदेशी बँकसª
भारतातील Óयावसाियक बँकांचे मु´यतः दोन िनकषां¸या आधारे वगêकरण केले जाऊ
शकते:
(i) वैधािनक आिण
(ii) मालकì.
वैधािनक आधारावर बँका दोन ÿकार¸या असतात:
(i) अनुसूिचत बँका; आिण
(ii) अनुसूिचत नसलेÐया बँका.
मालकì¸या आधारावर , बँकांचे दोन गटांमÅये वगêकरण केले जाऊ शकते:
(i) सावªजिनक ±ेýातील Óयावसाियक बँका आिण
(ii) खाजगी ±ेýातील Óयावसाियक बँका. munotes.in
Page 116
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
116 अनुसूिचत बँकां¸या ®ेणीमÅये खाजगी ±ेýातील बँका आिण सावªजिनक ±ेýातील बँका
आहेत. खरे तर सवª सावªजिनक ±ेýातील बँका अनुसूिचत बँका आहेत, तर खाजगी ±ेýात
तसे नाही.
åरझÓहª बँक ऑफ इंिडया (RBI): RBI ही देशातील सवō¸च चलनिवषयक आिण बँिकंग
ÿािधकरण आहे आिण देशातील बँिकंग ÿणाली िनयंिýत करÁयाची जबाबदारी ित¸याकडे
आहे. हे सवª अनुसूिचत बँकांचे राखीव िनधी ठेवते आिण Ìहणूनच "åरझÓहª बँक" Ìहणून
ओळखली जाते.
तĉा ø. ७.१
१. सावªजिनक ±ेýातील बँका:
Öटेट बँक ऑफ इंिडया आिण Âयाचे सहयोगी राÕůीयीकृत बँका
सावªजिनक ±ेýातील बँकांĬारे ÿायोिजत ÿादेिशक úामीण बँका
२. खाजगी ±ेýातील बँका
जुÆया िपढी¸या खाजगी बँका
परदेशी नवीन िपढी खाजगी बँका
भारतातील बँका
३. सहकारी ±ेýातील बँका
राºय सहकारी बँका
क¤þीय सहकारी बँका
ÿाथिमक कृषी पतसंÖथा / सोसायट्या
भू-िवकास बँका
राºय भू-िवकास बँका munotes.in
Page 117
बँिकंग ±ेý- अलीकडील कल , समÖया आिण आÓहाने बँिकंग आिण िवमा उīोग
117 ४. िवकास बँका:
िवकास बँका मु´यतः उīोग उभारÁयासाठी दीघªकालीन िव°पुरवठा करतात. तसेच
ÂयाअÐपकालीन िव°पुरवठा (िनयाªत आिण आयात करÁयासाठी देखील करतात)
इंडिÖůयल फायनाÆस कॉपōरेशन ऑफ इंिडया (IFCI) / भारतीय औīोिगक िव°ीय
महामंडळ भारताची औīोिगक िवकास (IDBI) बँक, इंडिÖůयल इÆÓहेÖटम¤ट बँक ऑफ
इंिडया (IIBI) ( भारतीय औīोिगक गुंतवणूक बँक) भारतीय लघु उīोग िवकास बँक
(SIDBI), राÕůीय कृषी आिण úामीण िवकास बँक (NABARD) ए³सपोटª-इÌपोटª बँक
ऑफ इंिडया ( भारतीय आयात िनयाªत बँक)यांचा समावेश होतो.
अ) अनुसूिचत बँका:
अनुसूिचत बँक ही एक बँक आहे जी आरबीआय कायदा, १९३४ ¸या दुसöया अनुसूिचत
अंतगªत सूचीबĦ आहे. आरबीआय कायīा¸या या अनुसूचीमÅये समािवĶ करÁयासाठी,
बँकांना काही अटी पूणª कराÓया लागतात जसे कì पेड अप कॅिपटल आिण येथे राखीव
र³कम िकमान ०.५ दशल± आिणिदलेले भांडवल åरझÓ हª बँकेचे समाधान आहे कì ितचे
Óयवहार ित¸या ठेवीदारां¸या िहताला बाधक अशा पĦतीने चालवले जात नाहीत.
अनुसूिचत बँकांचे पुढे Óयावसाियक आिण सहकारी बँकांमÅये वगêकरण केले जाते.
ब) ÿादेिशक úामीण बँका (RRBs):
वैयिĉक राÕůीयीकृत Óयापारी बँकां¸या ÿायोजकÂवावर देशात ÿादेिशक úामीण बँकांची
Öथापना करÁयात आली आहे. úामीण भागात उÂपादक उपøम िवकिसत करÁयासाठी
लहान आिण सीमांत शेतकरी, शेतमजूर, कारागीर आिण छोटे उīोजक यांना कजª उपलÊध
कłन देणे हा यामागचा उĥेश होता. सहकारी आिण Óयापारी बँका या दोÆहéची वैिशĶ्ये
एकिýत करणाöया संÖथा Ìहणून Âयांची कÐपना करÁयात आली आहे.
क) परदेशी बँका:
िसटी बँक, एचएसबीसी, Öटँडडª चाटªडª बँक इÂयादी िवदेशी बँका या Âया बँकां¸या शाखा
आहेत ºया परदेशात कायªरत आहेत. Âयांपैकì बहòतांश लोकल बँकांÿमाणेच सेवां¸या
®ेणीतील मूलत: समान कायª करतात, Âयािशवाय उÂपादन आिण úाहकां¸या बाबतीत
Âयांचे ल± Âयां¸या मयाªिदत शाखा नेटवकªमुळे िभÆन असू शकते. ते नवीन तंý²ान
आणतात आिण देशांतगªत बाजारपेठांमÅये आंतरराÕůीय उÂपादनां¸या पĦती आिण
तंý²ान आÂमसात करÁयास सुलभ करतात. उदारीकरणाकडे असलेÐया सामाÆय
ÿवृ°ीला अनुसłन, सरकारने परदेशी बँकांना भारतात ÿवेश आिण काम करÁयाची ÓयाĮी
वाढवÁयासाठी अनेक उपाययोजना सुł केÐया आहेत.
राºय सहकारी बँका (SCBs):
ड) राºय सहकारी बँका:
वैयिĉक राºयां¸या Öतरावर आयोिजत केलेÐया िýÖतरीय सहकारी पतसंरचनेला सवō¸च
Öथान बनवतात. तर , नागरी सहकारी बँका (UCBs), शहरी आिण िनमशहरी भागात munotes.in
Page 118
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
118 असलेÐया ÿाथिमक सहकारी बँकांचा संदभª घेतात. सुŁवातीला, या बँकांना फĉ िबगर
कृषी कारणांसाठी आिण मूलत: लहान कजªदार आिण Óयवसायांना कजª देÁयाची परवानगी
होती.
इ) अनुसूिचत नसलेÐया बँका:
अनुसूिचत नसलेÐया बँका देखील भारतीय बँिकंग ±ेýात “ लोकल एåरया बँ³स”(LAB)
¸या Öवłपात कायª करतात. ºया बँका स¤ůल बँके¸या संिहता /सनद अंतगªत नŌदणीकृत
नाहीत Âयांना नॉन-शेड्युÐड बँका Ìहणून ओळखले जाते. ÂयामÅयवतê बँके¸या धोरणे
आिण सूचनांनुसार बँिकंग सेवा करÁयास बांधील नाहीत उदा. बँक ऑफ पंजाब ही नॉन
शेड्युÐड बँक होती. या बँका मÅयवतê बँकेने िविहत केलेÐया शेड्युÐड बँकेची आवÔयक
पाýता पूणª करत नाहीत. Âयांनाही जनतेचा िवĵास वाटत नाही. अनेक देशांमÅये, अनेक
नॉन-शेड्युÐड बँका देखील कायªरत आहेत.
७.२ बँकांची बदलती भूिमका आता िवøेता बाजार या संकÐपनेची जागा योµय उÂपादन योµय वेळी योµय िठकाणी या
संकÐपनेने घेतली आहे. पुÆहा ते बदलले आहे – दज¥दार उÂपादन कधीही आिण कुठेही
उपलÊध असले पािहजे. या नवीन ŀĶी¸या आधारावर, खालील बदल ल±ात घेÁयासारखे
आहेत:
१) úाहकांची जागłकता खूप वाढली आहे आिण úाहकांना अिधकािधक संवाद
साधÁयाची आिण बँक कमªचाö यांकडून जाÖतीत जाÖत मािहती िमळिवÁयाची सवय
होत आहे.
२) पसªनल कॉÌÈयुटर आिण टेिलफोÆस सार´या तांिýक ÿिøयेत आमूलाú बदल होत
आहेत, जे आधीच बाजारात आलेले आहेत, ते िøयाÿिøयां¸या सवª ±ेýांमÅये
िवÖतारले आहेत.
१९६० ¸या दशका¸या सुŁवातीला तंý²ानाने जागितक बँिकंग ±ेýात ÿवेश केला.
सुŁवातीचे उपयोजन बॅक ऑिफससाठी बॅच अकाउंिटंग िसÖटम होते, जे मेनĀेम
इले³ůॉिनक डेटा ÿोसेिसंग वातावरणात हाताळले गेले. १९७० ¸या सुŁवाती¸या काळात
कॅश िडÖप¤सर, चौकशी यंýणा आिण ऑन लाईन नेटवकª Öथािपत केले गेले. ७० ¸या
दशका¸या उ°राधाªत ऑनलाइन काउंटर टिमªनÐस आिण एटीएमएस, िÖवÉट मशीन
सार´या इले³ůॉिनक फंड ůाÆसफर मेकॅिनझमची सुŁवात झाली.
८० ¸या दशकात होम बँिकंग कॉपōरेट कॅश मॅनेजम¤ट िसÖटम, ऑटोमेटेड ि³लअåरंग
हाऊस िसÖटम इÂयादéचा पåरचय झाला. सन २००० मÅये िÓहडीओ Öमाटª फोन आिण
इंटरनेट बँिकंग इÂयादéसह अशाखीय आधाåरत इले³ůॉिनक िवतरण ÿणाली लोकिÿय
झाÐया.
munotes.in
Page 119
बँिकंग ±ेý- अलीकडील कल , समÖया आिण आÓहाने बँिकंग आिण िवमा उīोग
119 बँिकंगमÅये मािहती तंý²ान अंमलबजावणीचे पाच वेगळे टÈपे असू शकतात:
१. बँक कायाªलय संगणकìकरण
२. ÿाथिमक Āंट ऑिफस संगणकìकरण
३. ऑनलाइन åरअल टाइम िसÖटम
४. Öवयं-सेवा ÿणाली
५. भिवÕयातील आभासी बँका
इंटरनेटवर संगणनासाठी उपलÊध संगणकìय साधने आिण तंý²ानाने उīोगातील
उīोजकांना बदलÂया तंý²ानाशी आिण Âया¸या Óयावसाियक फायīांशी झटपट जुळवून
घेÁयास भाग पाडले आहे.
भारतात १९९० नंतर बँिकंग ±ेýावर उदारीकरणा¸या धोरणाचा ÿभाव पडला. जागितक
बँक िकंवा आिशयाई िवकास बँके¸या मदतीने नामांिकत Óयवसायाने खाजगी बँकांची
Öथापना केली. åरझÓहª बँक ऑफ इंिडयाने ÿगत आिण ठेवéवरील Óयाज मुĉ केले. हे एका
वषाª¸या कालावधीसाठी Óयाजदर िनयंिýत करते, तर ÿÂयेक बँकेने इतर कालावधीसाठी
Âयांचे Öवतःचे दर िनिIJत केले होते. यामुळे बँकांना कामकाजाचे काही ÖवातंÞय िमळाले.
आज तंý²ान बँकांना िविवध सेवा देÁयास मदत करते. रोख पैसे काढणे, जलद रोख
र³कम, ठेवी, िशÐलक चौकशी , िनधी हÖतांतरण, Öटेटम¤ट िवनंती, चेक बुक िवनंती, िमनी
Öटेटम¤ट, िपन बदलणे आिण øेिडट काडª िबलांचे पेम¤ट देखील काही नवीनतम एटीएमĬारे
केले जाऊ शकते. अशा ÿकारे, तंý²ान खूप वेगाने बदलत आहे आिण आÓहानांना तŌड
देÁयासाठी आपण आपले मनुÕयबळ तयार केले पािहजे. आÓहाने हाताळÁयासाठी आपले
मनुÕयबळ स±म होÁयासाठी वतªणुकìचा अËयास करावा लागतो.
७.२.१ भारतीय बँिकंगची १९६९ पासून ÿगती:
ÖवातंÞयानंतर आिण िवशेषतः जुलै १९६९ मÅये बँकांचे राÕůीयीकरण झाÐयानंतर
भारतीय बँिकंगची झपाट्याने ÿगती झाली आहे.
१. शाखा िवÖतार:
राÕůीयीकरणानंतर, शाखां¸या सं´येत ८०० % वाढ झाली आहे. सवाªत नेýदीपक ÿगती
úामीण शाखांमÅये होती जी १८६०पासून ३०६००पय«त वाढली. जून १९६९मÅये
२२.२% बँक कायाªलये úामीण भागात होती, तर जून २०१२ मÅये या भागात ३६.९%
बँक कायाªलये होती.
२. ठेवéमÅये वाढ:
िनयोिजत आिथªक िवकास, तूट िव°पुरवठा आिण चलन समÖयेतील वाढ यामुळे बँक
ठेवéमÅये वाढ झाली आहे. भारतातील सवª अनुसूिचत Óयावसाियक बँकां¸या ठेवéची वाढ
खालीलÿमाणे होती: munotes.in
Page 120
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
120 १९५१ - ७१ - ७०० %
१९७१ - ९१ - ३२६०० %
१९९१ - २०१० - २२९६ %
िनरपे± शÊदांत, बँक ठेवी १९६९ मधील `४३.४ अÊज वłन माचª २०१३ अखेर
७१,९६७ अÊजांपय«त वाढÐया. यापैकì, मुदत ठेवी ६४,५४६ अÊज होÂया, तर मागणी
ठेवी फĉ ७,४२० अÊज' होÂया.
३. बँक पत िवÖतार:
बँक पत देखील िवशेषत: जुलै १९६९पासून १९९० - ९१ मÅये सुमारे १,१६,३००
कोटéवłन २००८ - ०९ मÅये २७,७०,०१२ कोटéपय«त वाढली आहे. माचª २०१२ ¸या
अखेरीस ते ५०,७४,६०० कोटéपय«त वाढले. २०२१ - २२ मÅये बँक िसÖटम øेिडट वाढ
जवळजवळ दुÈपट होऊन १०ट³के होईल.
४. बँकांकडून ÿाधाÆय ±ेýात कजª देणे:
१९६९पूवê, Óयापारी बँका úामीण पतपुरवठ्याकडे सहकारी संÖथा आिण बँकांची
जबाबदारी मानून दुलª± करत होÂया. Âयाच वेळी, बँका मोठ्या उīोगपतé¸या मालकì¸या
आिण ÓयवÖथािपत झाÐयामुळे Âयांनी लहान औīोिगक समÖया आिण Óयावसाियक
घटकांकडे दुलª± केले. राÕůीयीकरणानंतर लगेचच Óयावसाियक बँकांना ÿाधाÆय ±ेýासाठी
िव°पुरवठा करÁयाबाबत िवशेष काळजी घेÁयास सांगÁयात आले. RBI ने १९८०मÅये
ÿाधाÆय ±ेý कजª देÁयाबाबत िनद¥श जारी केÐयामुळे सावªजिनक ±ेýातील बँकांनी कृषी,
लघु उīोग आिण इतर ÿाधाÆय ±ेýांना िदलेले एकूण कजª जून १९६९मÅये ४४०
कोटéवłन माचª २००९मÅये ७,२०,०८३ कोटéवर गेले.
७.३ बँिकंगमधील नवकÐपना नवोÆमेषा¸या ÿिøयेĬारे जगभरातील बँिकंगमÅये वेगाने पåरवतªन होत आहे. जपानचे पोÖट
ऑिफस, िस³युåरटायझेशन आिण उपøम भांडवल िनधी (Óह¤चर कॅिपटल फंड), युरो हे
युरोिपयन संघाचे सामाईक चलन,बांगलादेश úामीण बँक या अशा काही नवकÐपना आहेत.
भारतातही बँिकंग उīोग अनेक नािवÆयपूणª उÂपादने, ÿिøया आिण सेवांसह ÿगती करत
आहे. Âयापैकì काही आहेत:-
आरबीआयने आवÔयक अितåरĉ भांडवल िमळिवÁयासाठी बँकांना संकåरत नािवÆयपूणª
िव°ीय साधनांचा वापर करÁयास परवानगी िदली आहे.
भारतीय बँका ई-बँिकंग, टेिल-बँिकंग, एटीएम, øेिडट काडª इÂयादी सेवा अखंडपणे आिण
िकफायतशीरपणे देÁयासाठी नािवÆयपूणª मागा«नी मािहती तंý²ानाचा मोठ्या ÿमाणावर
वापर करत आहेत.
एका राÕůीयीकृत बँकेने मुंबईतील डÊबावाÐयां¸या सेवांचा Âयां¸या उÂपादने आिण
सेवांसाठी िवतरण चॅनेल Ìहणून वापर करÁयाचा ÿÖताव िदला आहे. munotes.in
Page 121
बँिकंग ±ेý- अलीकडील कल , समÖया आिण आÓहाने बँिकंग आिण िवमा उīोग
121 आिथªक समावेशा¸या कायाªत गुंतलेÐया åरजवª बँक ऑफ इंिडयाने गरीब लोकांपय«त बँिकंग
सेवांचा िवÖतार करÁयासाठी बँकांचा पÐला वाढवÁयासाठी Óयापार संवादक ÿाłप आिण
Óयापार सुिवधा ÿाłप अशी दोन िवतरण ÿाłप तयार केली आहेत. हे ÿयÂन अितशय
नावीÆयपूणª कÐपना मानले जातात
åरअल टाइम úॉस सेटलम¤ट (आरटीजीएस), नॅशनल इले³ůॉिनक फंड ůाÆसफर
(एनईएफटी), स¤ůलाइºड फंड मॅनेजम¤ट िसÖटम, चेक ůंकेशन िसÖटम यांचा समावेश
असलेली आरबीआयĬारे पेम¤ट आिण सेटलम¤ट िसÖटम िवकिसत करणे हे िनधी
हÖतांतरण यंýणेमधील नािवÆयपूणª मागª आहेत.
वेगवेगÑया बँकांĬारे एटीएम शेअर करणे हे नािवÆयपूणª िवतरण मागाªचे उ°म उदाहरण आहे.
कॉपōरेशन बँक, ओåरएंटल बँक ऑफ कॉमसª आिण इंिडयन बँक, या ितÆही राÕůीयीकृत
बँका यां¸यातील धोरणाÂमक युती ही अितशय अनोखा आिण नािवÆयपूणª दुवा आहे.
७.४ बँिकंग-समÖया आिण आÓहाने मÅये िविवधता भारत सरकारने बँिकंग िनयंýण कायदा, १९४९ ¸या कलम ६ अंतगªत बँकांना Âयां¸या
कायाªत िविवधता आणÁयाची परवानगी आिण ÿोÂसाहन देÁयासाठी मागªदशªक तßवे जारी
केली आहेत. बँका सहाÍयक/Ìयु¸युअल फंड Öथापन कłन िकंवा िव°ीय सेवा देणाöया
कंपÆयां¸या समभागामÅये योगदान देऊन अनेक िव°ीय सेवांमÅये Âयां¸या
िøयाकलापांमÅये िविवधता आणत आहेत.
मच«ट बँिकंग आिण अंडररायिटंग (Óयवसायाचे सवª न िवकलेले शेअसª खरेदी करÁयाचा
करार, िवमा पॉिलसी अंतगªत नावावर Öवा±री करणे आिण Âया पýात नमूद केलेÐया सवª
जबाबदाöया Öवीकारणे) - कमिशªयल बँकांनी आता मच«ट बँिकंग िवभाग Öथापन केले आहेत
आिण नवीन मुĥे िवशेषत: ÿाधाÆय शेअसª आिण िडब¤चसª अंडररायिटंग केले आहेत. पूवê,
बँका केवळ काही ²ात कंपÆयांना मच«ट बँिकंग सेवा पुरवत होÂया परंतु आता Âयांनी Öवतंý
उपकंपÆया सुł केÐया आहेत आिण मोठ्या úाहकांना Óयापक सेवा देतात.
Ìयु¸युअल फंड:
काही बँकांना Ìयु¸युअल फंड Ìहणून उपकंपÆया Öथािपत करÁयाची परवानगी होती. एकूण
सात सावªजिनक ±ेýातील बँकांनी Ìयु¸युअल फंड Öथापन केले आहेत.
åरटेल बँिकंग:
बँिकंग तंý²ानातील वाढ आिण बँिकंग ÿिøये¸या ऑटोमेशनमुळे åरटेल बँिकंग सुलभ झाली
आहे.
ऑटोमेटेड टेलर मिशÆस (A.T.Ms):
एटीएम हे पयाªयी बँिकंग चॅनल Ìहणून उदयास आले आहेत जे कमी िकमतीचे बँिकंग
Óयवहार सुलभ करतात. परदेशी बँका आिण खाजगी ±ेýातील बँकांनी एटीएमचा वापर munotes.in
Page 122
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
122 केÐयामुळे या बँकांना Âयांची पोहोच वाढवÁयात आिण सावªजिनक ±ेýातील बँकांशी
ÿभावीपणे Öपधाª करÁयास मदत झाली आहे. Âयां¸या बदÐयात सावªजिनक ±ेýातील
बँकांनीदेखील वेगाने ATM सुł करत आहेत.
कोठेही बँिकंग:
या ÿणाली अंतगªत, कोणÂयाही िनवडक शाखेत खाते असलेला úाहक बँके¸या देशभरातील
इतर िनयुĉ शाखांमधून ते कायªÿवण कł शकतो.
इंटरनेट बँिकंग:
इंटरनेट आिण वायरलेस कÌयुिनकेशन तंý²ानाची वाढ, दूरसंचार ±ेýातील ÿगती
इÂयादéमुळे इंटरनेट बँिकंग¸या वापरकÂया«ची सं´या वाढली आहे. इंटरनेट बँिकंगĬारे अनेक
शाखांचे Óयवहार करता येतात.
उपøम भांडवल िनधी:
काही बँकांनी नवीन िकंवा िवīमान Óयवसायाला इि³वटी कॅिपटल ÿदान करÁयासाठी
उपøम भांडवल िनधी सुł केले आहेत जेथे जोखीम आिण परतावा जाÖत
आहे.फॅ³टåरंगमÅये एखाīा Óयवसायास भिवÕयातील उÂपÆना¸या आधारावर ताÂकाळ
भांडवल िकंवा पैसे िमळू शकतात. ºयाचा फायदा उīोग िवकासास होतो.
फॅ³टåरंग (सवलतीत कज¥ आिण खरेदी खाती ÿाĮ करÁयायोµय कłन øेिडटची तरतूद
फॅ³टåरंग Ìहणून ओळखली जाते.) - बँकांना Öथािपत उपकंपÆयांĬारे फॅ³टåरंग करÁयाची
परवानगी आहे. हे एक असे साधन आहे ºयाĬारे आिथªक मÅयÖथांना खाते ÿाĮ
करÁयायोµय रकमेची िवøì कłन लवकर कज¥ वसूल केली जातात. एसबीआय आिण
कॅनरा बँक या दोनच बँका आहेत ºयांनी केवळ फॅ³टåरंग सेवा हाती घेÁयासाठी Öवतंý
उपकंपÆया Öथापन केÐया आहेत.
समÖया आिण आÓहाने:
१९८० , १९९० आिण सÅया¸या शतका¸या पिहÐया दशकात जगभरात अनेक आिथªक
संकटे आली आहेत. हे उÐलेखनीय आहे कì इतर देश आिण ÿदेश बँिकंग संकटातून जात
असताना भारतीय बँिकंग सुरि±त रािहली. तथािप, काही समÖयांचे िनराकरण करणे
आवÔयक आहे:-
१) आिथªक समावेशन सुिनिIJत करणे:
भारतातील Óयावसाियक बँिकंगची ÿभावी ÿगती असूनही úामीण, अिशि±त आिण गरी ब
लोकांना अथªपूणª सेवा देÁयासाठी पुरेसा ÿवेश झालेला नाही. RBI ने “अनावÔयक
अवडंबर” खाती, मोबाईल फोन वापरणे इÂयादी अनेक पावले उचलली आहेत. तथािप,
आिथªक समावेशा¸या ±ेýात अजून बरेच काही करणे आवÔयक आहे.
munotes.in
Page 123
बँिकंग ±ेý- अलीकडील कल , समÖया आिण आÓहाने बँिकंग आिण िवमा उīोग
123 २) úामीण भागात पतपुरवठा सुधारणे:
सÅया úामीण भागात फĉ अÐप ÿमाणातच कजª आहे. पुढे, उ°र, पूवª, पूवª आिण मÅय
िवभाग तेथे बँिकंग सेवां¸या अनुपलÊधतेमुळे ते भाग मागासलेले आहेत. अशा ÿकारे या
±ेýांमÅये पतपुरवठा सुधारÁयासाठी ÿयÂन करणे आवÔयक आहे.
३) ÿाधाÆय ±ेý कजª देÁया¸या लàयाशी जुळवून घेणे:
अनेक बँका एकूण ÿाधाÆय ±ेýांसाठी आिण कृषी कजाªसाठी िनधाªåरत कजाªचे लàय पूणª
करÁयात अयशÖवी ठरÐया आहेत.
४) पायाभूत सुिवधाना िव°पुरवठा:
पायाभूत सुिवधांसाठी दीघªकालीन िव°पुरवठा आवÔयक आहे. तथािप, बँकांसाठी, Âयांचे
मु´य िनधीचे ąोत, तुलनेने अÐपकालीन असतात. ÿगत देशांमÅये िवमा कंपÆया, पेÆशन
आिण भिवÕय िनवाªह िनधी पायाभूत सुिवधां¸या दीघªकालीन िव°पुरवठ्यात योगदान
देतात. माý, भारतात संपूणª भार बँकांवरच आहे.
५) कायª±मतेत सुधारणा:
भारतीय बँिकंग उīोगाने गेÐया दीड दशकात उÂपादकतेत ÿभावी सुधारणा नŌदवली आहे.
सुधारणा असूनही संसाधनांचा वापर अÂयंत कायª±म पĦतीने केला जात नाही. बँके¸या
कजाª¸या दरांमÅये काही ÿमाणात िचकटपणा आिण गैर-पारदशªकता देखील आहे.
६) काही संवेदनशील ±ेýां¸या उ¸च कजाªवर देखरेख:
अलीकड¸या काळात , बॅंकेतर िव°ीय संÖथा, वैयिĉक कजª आिण Öथावर िमळकत
यांसार´या काही संवेदनशील ±ेýांना पतपुरवठा वाढला आहे. या ÿवृ°ीमुळे बँिकंग ±ेýाला
धोका िनमाªण होतो कारण ही कज¥ मालम°ा-दाियÂव िवसंगती वाढवू शकतात.
७.५ भारतीय िवमा उīोगात सुधारणा १९९० ¸या दशका¸या सुŁवातीस भारतीय अथªÓयवÖथे¸या उदारीकरणाचा मागª मोकळा
करणाöया िव°ीय सुधारणांमुळे िवमा ±ेýाला एकंदर आिथªक ÓयवÖथेचा एक महßवाचा भाग
Ìहणून माÆयता िमळाली. Âयामुळे िवमा ±ेýातही योµय सुधारणा घडवून आणणे आवÔयक
असÐयाचे िदसून आले. मÐहोýा सिमतीमÅये माजी िव° सिचव आिण आर.बी.आय.गÓहनªर
आर.एन. मÐहोýा यां¸या अÅय±तेखाली भारतातील िवमा उīोगा¸या िÖथतीचे मूÐयांकन
करÁयासाठी आिण िशफारसी सादर करÁयासाठी मÐहोýा सिमतीची Öथापना करÁयात
आली होती.
मÐहोýा सिमतीची Öथा पना खालील उĥेशाने करÁयात आली:
१. िवमा उīोगाची रचना ÿÖतािवत करणे, एक कायª±म आिण Óयवहायª िवमा उīोग
िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने Âया¸या सामÃयाªचे आिण कमकुवततेचे मूÐयमापन करणे,
जो Óयापक-±ेýासाठी िवमा सेवा ÿदान करेल, जनतेसाठी उ¸च दजाª¸या सेवांसह munotes.in
Page 124
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
124 िविवध िवमा उÂपादने ÿदान कł शकेल. आिण अथªÓयवÖथे¸या िवकासासाठी
आिथªक संसाधनांची जमवाजमव करÁयासाठी एक कायª±म साधन Ìहणून कायª
करणे.
२. िवमा उīोगा¸या संरचनेत बदल करÁयासाठी, सामाÆय धोरण -चौकटीत सुधारणा
करÁयासाठी िशफारसी तयार करणे इ.
३ भारतीय आयुिवªमा महामंडळ आिण भारतीय जनरल इÆशुरÆस कॉपōरेशन ऑफ
इंिडया यां¸ या कायªपĦतीत सुधारणा करÁ या¸ या ŀÕ टीने तंतोतंत ÿÖ ताव तयार करणे.
४. भारतातील िवमा ±ेýाचे िनयमन आिण पयªवे±ण याबाबत सूचना करणे.
५. िवमा सेवा मÅये सव¥±क, मÅयÖथ जसे कì एजंट इÂयादéची भूिमका आिण कायª
याबĥल सÐला देणे.
६. भारतात िवÌया¸या िवकासाशी संबंिधत ÿÖताव िकंवा इतर कोणतीही बाब तयार
करणे.
या सिमतीने १९९४ मÅये आपला अहवाल सादर केला ºयात खालील गोĶéची िशफारस
केली आहे:
रचना:
अ) िवमा कंपÆयांमधील सरकारी भागीदारी ५० ट³³यांपय«त खाली आणावी.
ब) सरकारने भारतीय जनरल इÆशुरÆस कॉपōरेशन आिण Âया¸या सहाÍयक कंपÆयांची
िमळकत ताÊयात घेतली पािहजे जेणेकłन या सहाÍयक कंपÆया Öवतंý कॉपōरेशन
Ìहणून काम कł शकतील.
क) सवª िवमा कंपÆयांना काम करÁयासाठी अिधक Öवाय°ता िदली जाईल.
Öपधाª:
अ) िकमान Ł.१०० कोटी पेड-अप भांडवल असलेÐया खाजगी कंपÆयाना उīोगात येऊ
īावेत.
ब) कोणÂयाही कंपनीने एकाच संÖथेमाफªत जीवन िवमा आिण सामाÆय िवÌयाचा Óयवहार
कł नये.
क) िवदेशी कंपÆयांना देशांतगªत कंपÆयां¸या सहकायाªने उīोगात ÿवेश करÁयाची
परवानगी िदली जाऊ शकते.
ड) पोÖटल लाइफ इÆशुरÆसला úामीण बाजारपेठेत काम करÁयाची परवानगी िदली
पािहजे.
इ) ÿÂयेक राºयात फĉ एका राºयÖतरीय जीवन िवमा कंपनीला काम करÁयाची
परवानगी असावी. munotes.in
Page 125
बँिकंग ±ेý- अलीकडील कल , समÖया आिण आÓहाने बँिकंग आिण िवमा उīोग
125 फ) िवमा कायदा योµयåरÂया बदलला पािहजे.
ग) िवमा िनयामक संÖथा Öथापन करावी.
ह) िवमा िनयंýक (सÅया िव° मंýालयाचा एक भाग) Öवतंý केला पािहजे.
गुंतवणूक:
अ) सरकारी रो´यांमÅये एलआयसी लाइफ फंडाची अिनवायª गुंतवणूक ७५ ट³³यांवłन
५० ट³³यांपय«त कमी केली जाईल.
ब) जीआयसी आिण Âया¸या सहाÍयक कंपÆयांनी कोणÂयाही कंपनीमÅये ५ ट³³यांपे±ा
जाÖत धारण कł नये (वतªमान िमळकत ठरािवक कालावधीत या पातळीपय«त खाली
आणले जातील.
úाहक सेवा:
अ) LIC ने देणी देÁयास ३० िदवसांहóन अिधक िवलंब झाÐयास Óयाज भरावे.
ब) िवमा कंपÆयांना युिनट-िलं³ड पेÆशन योजना सुł करÁयासाठी ÿोÂसािहत केले
पािहजे.
क) िवमा उīोगात चालवÐया जाणाö या वेगवेगÑया कामांचे संगणकìकरण आिण
तंý²ानाचे अīयावतीकरण करावे.
१८१८ मÅये कलक°ा येथे ओåरएंटल लाइफ इÆशुरÆस कंपनी¸या Öथापनेसह भारतातील
जीवन िवÌयाचा Óयवसाय सÅया¸या Öवłपात भारतात सुł झाला.
भारतातील जीवन िवमा Óयवसायातील काही महßवाचे टÈपे आहेत:
१९१२: भारतीय जीवन िवमा कंपनी कायदा हा जीवन िवमा Óयवसायाचे िनयमन करणारा
पिहला कायदा Ìहणून लागू करÁयात आला.
१९२८: भारतीय िवमा कंपनी कायदा सरकारला जीवन आिण गैर-जीवन िवमा दोÆही
Óयवसायांबĥल सांि´यकìय मािहती गोळा करÁयास स±म करÁयासाठी लागू
करÁयात आला.
१९३८: िवमाधारक लोकां¸या िहताचे र±ण करÁया¸या उĥेशाने िवमा कायīाĬारे पूवêचे
कायदे एकिýत केले गेले आिण Âयात सुधारणा करÁयात आली.
१९५६: २४५ भारतीय आिण परदेशी िवमा कंपÆया आिण भिवÕय िनवाªह संÖथा क¤þ
सरकारने ताÊयात घेतÐया आिण Âयांचे राÕůीयीकरण केले. LIC ची Öथापना
संसदे¸या कायīाĬारे. उदा., LIC कायदा १९५६, Ĭारे करÁयात आली यासाठी
भारत सरकारने ५ कोटी Łपयांचे भांडवली योगदान िदले. munotes.in
Page 126
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
126 दुसरीकडे, भारतातील जनरल इÆशुरÆस Óयवसाय Âयाचे मूळ ůायटन इÆशुरÆस कंपनी
िलिमटेडमÅये शोधू शकतो, िāिटशांनी १८५० साली कलक°ा येथे Öथापन केलेली पिहली
सामाÆय िवमा कंपनी होती.
भारतातील सामाÆय िवमा Óयवसाया तील काही महßवाचे टÈपे आहेत:
१९०७: इंिडयन मक«टाइल इÆशुरÆस िल.ची Öथापना, सवª वगा«¸या सामाÆय िवमा
Óयवसायात Óयवहार करणारी पिहली कंपनीÌहणून झाली.
१९५७: जनरल इÆशुरÆस कौिÆसल, इÆशुरÆस असोिसएशन ऑफ इंिडयाची शाखा,
िनÕप± आचरण आिण चांगÐया Óयवसाय पĦती सुिनिIJत करÁयासाठी
आचारसंिहता तयार करते.
१९६८: गुंतवणुकìचे िनयमन करÁयासाठी आिण िकमान पतदारी ÿमाण Öथािपत
करÁयासाठी िवमा कायīात सुधारणा करÁयात आली आिण दर सÐलागार
सिमतीची Öथापना करÁयात आली.
१९७२: भारतातील सामाÆय िवमा Óयवसायाचे राÕůीयीकरण केले.१०७ िवमा कंपÆयांना
एकý कłन आिण चार कंपÆयांचा गट केला. उदा. नॅशनल इÆशुरÆस कंपनी
िल., Æयू इंिडया अ ॅÔयुरÆस कंपनी िल., ओåरएंटल इÆशुरÆस कंपनी िल. आिण
युनायटेड इंिडया इÆशुरÆस कंपनी िल. या सवा«ची िमळून General Insurance
Corporation (जीआयसी) एक कंपनी Ìहणून समािवĶ केली.
७.६ भारतातील िवमा Óयवसायाचे वाढते महßव आज आपण ºया गितमान जगात जगत आहोत Âया जगात अथªशाľ अितशय वेगाने
बदलत आहे. भिवÕय अÂयंत अिनिIJत, अÿÂयािशत आिण अमाप आहे. िविवध ÿकार¸या
जोखीम हाताळÁयाची सवाªत महÂवाची पĦत Ìहणून ÖवीकारÐया जाणाö या Óयĉìसाठी
ÖपĶ जोखीम आहेत आिण ते खालील बाबतीत अपåरहायª आहेत:
१. आग, पूर, वीज इÂयादéमुळे होणारे नुकसान यांसार´या अिनिIJत घटनां¸या संभाÓय
घटनेपासून िवमा संर±ण ÿदान करते. िवमाकंपनी िवमाधारकाला िवमा उतरवलेÐया
जोखमीमुळे झालेÐया नुकसानीची भरपाई देते.
२. िवमा हे धोके दूर करÁयासाठी आिण नुकसान सामाियक करÁयासाठी एक साधन
आहे. सवª पॉिलसीधारक जे िनयिमतपणे नुकसानीची भरपाई करतात, जे घडू शकते
िकंवा होणार नाही, ते नुकसानीचा भार सामाियक करतात. अशा ÿकारे, एखाīा
Óयĉìला होणारे नुकसान संपूणª िवमाधारक समुदायावर पसरलेले आहे.
३. िवमा ही जोखीम पसरवÁयाची एक सहकारी पĦत आहे, िवमा काढलेÐया आकिÖमक
घटनांना िवमा ÿितबंिधत कł शकत नाही, परंतु मोठ्या सं´येने पॉिलसीधारकांपय«त
पसरवून नुकसानीचा ÿभाव िनिIJतपणे कमी करतो. munotes.in
Page 127
बँिकंग ±ेý- अलीकडील कल , समÖया आिण आÓहाने बँिकंग आिण िवमा उīोग
127 ४. िवमा अिवरत Óयावसाियक िøया चालवतो आिण आंतरराÕůीय Óयापार सुलभ करतो.
िवमाधारका¸या जोखमéशी संबंिधत एक Óयापारी िचंतामुĉ असतो.
५. िवमा भांडवल िनिमªतीची एजÆसी Ìहणून काम करते. िनद¥शाÂमक गुंतवणूकदार Ìहणून,
िवमा कंपÆया सरकार आिण जनतेला िनधी ÿदान करतात आिण देशा¸या आिथªक
िवकासात योगदान देतात
७.७ सारांश या ÿकरणामÅये आपÐयाला भारतातील बँिकंग ÿणालीचे Öवłप समजते. हे १९९१ पासून
हाती घेतलेÐया बँिकंग ±ेýातील सुधारणांचे तकª आिण Öवłप समजून घेÁयास मदत
करेल. िवīाÃया«ना भारतीय बँिकंग ±ेýावरील सुधारणांचा ÿभाव समजून घेÁयास मदत
होईल. भारतातील Óयावसाियक बँकां¸या कामकाजावर नवीन तंý²ानाचा काय पåरणाम
होतो हे जाणून घेÁयासाठी हे ÿकरण आÌहाला मदत करते.
७.८ ÿij १. बँक या शÊदाची Óया´या करा.
२. बँकांची बदलती भूिमका सांगा.
३. बँिकंग ±ेýातील नवीन नवकÐपना ÖपĶ करा?
४. भारतीय िवमा उīोगातील िविवध सुधारणांचे मूÐयमापन करा.
५. भारतातील िवमा Óयवसायाचे वाढते महßव सांगा.
*****
munotes.in
Page 128
128 ८
पैसा आिण भांडवली बाजार
घटक रचना
८.० उिĥĶे
८.१ भारतीय चलन बाजाराचा अथª व रचना
८.२ चलन बाजार साधने आिण भारतातील १९९१ पासून¸या सुधारणा
८.३ भांडवली बाजार - संरचना आिण वाढ
८.४ भांडवली बाजारातील सुधारणा
८.५ सारांश
८.६ ÿij
८.० उिĥĶे पैसा आिण भांडवली बाजाराची संकÐपना यांचे महßव समजून घेणे.
भारतातील मुþा बाजार आिण भांडवली बाजाराची वैिशĶ्ये समजून घेणे.
१९९१ पासून भारतीय चलन आिण भांडवली बाजारातील सुधारणा समजून घेणे.
८.१ भारतीय चलन बाजाराचा अथª व रचना भारतीय चलन बाजाराचा अथª:
चलन बाजार हा एक बाजार आहे जेथे अÐपकालीन िनधी उधार घेतला जातो आिण
कजाªऊ िदला जातो Âयालाच चलन बाजार असे संबोधले जाते. हे एक वषाªपे±ा कमी
कालावधीचा पåरप³कता कालावधी असलेÐया िनधी आिण आिथªक साधनांमÅये Óयवहार
करते. चलन बाजार यात पैसे आिण आिथªक मालम°ा समािवĶ होतात पैशासाठी जवळचे
पयाªय असणाöया चलन बाजारातील साधने अÐप कालीन Öवłपाचे असतात आिण अÂयंत
तरल रो´यांचा Óयापार केला जातो.
भारतीय चलन बाजाराची रचना:
भारतीय चलन बाजारात संघिटत ±ेý आिण असंघिटत ±ेý असे दोन िवभाग आहेत.
भारतीय åरझवª बँक (RBI) हा भारतीय चलन बाजाराचा महßवाचा घटक आहे. संघिटत
±ेýे थेट भारतीय åरझवª बँक (RBI) िनयमांचे पालन करतात. असंघिटत ±ेýांमÅये Öवदेशी
बँकसª, सावकारी आिण अिनयंिýत िबगर बँिकंग िव°ीय संÖथा यांचा समावेश होतो.
munotes.in
Page 129
पैसा आिण भांडवली बाजार
129 तĉा ø. ८.१
अÐप सूचना चलन बाजार सरकारी हòंडी बाजार Óयावसाियक िबल बाजार ठेवé¸या ÿमाणपýांसाठी बाजार Óयापारी पýांचा बाजार रेपो / पुनरªखरेदी बाजार चलन बाजार परÖपर िनधी (Ìयु¸युअल फंड) भारताचे सवलत आिण िव° गृह देशी बँकसª सावकार अिनयंिýत िव°ीय संÖथा िव° दलाल अ) संघटीत चलन बाजारसाधने आिण वैिशĶ्ये:
१. अÐप सूचना चलन बाजार:
हा भारतीय मुþा बाजाराचा उपबाजार आहे. याला अÐप सूचना चलन बाजार असे
Ìहणतात. याला आंतर-बँक कजª बाजार असेही Ìहणतात. अÐप सूचना चलन बाजार
अंतगªत राýभर िनधीचे Óयवहार केले जातात. अÐप सूचना चलन बाजार अंतगªत िनधीचे
Óयवहार हे 2 िदवस ते 14 िदवसां¸या कालावधीसाठी केले जातात. अÐप सूचना चलन
बाजारामÅये ज¤Óहा करार केला जातो त¤Óहा कजाªऊ िदलेÐया िनधीची परतफेड करÁयाची
िनिIJत तारीख नसते. असे चलन बाजार िवशेषतः मुंबई, िदÐली, कलक°ा इ. िठकाणी
आहे. सावकार 2-3 िदवसांनी कजªदाराला नोटीस जारी करतो. ही नोटीस िमळाÐयावर
कजªदाराला िदलेÐया वेळेत िनधीची परतफेड करावी लागेल. साधारणपणे बँका अÐप
सूचना चलन बाजारावर अवलंबून असतात. िजथे ते एका िदवसासाठी िनधी गोळा करतात.
अÐप सूचना चलन बाजारातील मु´य सहभागी Ìहणजे अनुसूिचत Óयापारी बँका (RRB
वगळता), िबगर अनुसूिचत Óयापारी बँका, सहकारी बँका आिण ÿाथिमक डीलसª.
िडÖकाउंट अँड फायनाÆस हाउस ऑफ इंिडया (DFHI) , नॉन-बँिकंग िव°ीय संÖथा जसे
कì LIC, GIC, UTI, NABARD इÂयादéना अÐप सूचना चलन बाजारात सावकार
Ìहणून सहभागी होÁयाची परवानगी आहे.
२. रेपो:
रेपो िकंवा åरÓहसª रेपो हे Óयवहार िकंवा अÐप मुदतीचे कजª आहेत जे दोन प± समान
रो´यांची िवøì आिण पुनखªरेदी करÁयास सहमत आहेत. रेपो अंतगªत िवøेÂयाला िविशĶ
रोखे िवकून तÂकाळ िनधी िमळतो ºयांचा वापर राýभर उधार घेÁयासाठी केला जातो. क¤þ
िकंवा राºय सरकारचे रोखे, ůेझरी िबले, सावªजिनक ±ेý उपøम (PSU) बाँड्स, िव°ीय munotes.in
Page 130
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
130 संÖथा बाँडूस (FI), कॉपōरेट बाँड्स यासार´या RBI माÆयताÿाĮ रो´यांसह दोन प±ांनी
परÖपर ठरवलेÐया परÖपर तारीख आिण िकंमतीवर ते पुÆहा खरेदी करतात. Âयाचÿमाणे
खरेदीदार पुनिवªøì¸या करारासह रोखे खरेदी करतो. Âयाच ÿमाणे खरेदीदार एका माÆय
तारखेला आिण िकमतीला िवøेÂयाला पुनिवªøì करÁया¸या करारासह रोखे खरेदी करतो.
भारतात िडस¤बर १९९२ ला सरकारी रोखे पिहÐयांदा सादर करÁयात आले आिण नोÓह¤बर
१९९६ पासून RBI ने åरÓहसª रेपो सदर केले.
उदाहरणाथª: िललावाĬारे सरकारी रोखे िवकणे.
३. भारताचे सवलत आिण िव° गृह (DFHI) :
एिÿल 1988 मÅये वाघुळ सिमती¸या िशफारशéवर आधाåरत मुþा बाजार सखोल आिण
सिøय करÁया¸या उĥेशाने Âयाची Öथापना आरबीआयने २०११ मÅये केली होती.
(DFHI) हे RBI, सावªजिनक ±ेýातील बँका आिण सवª भारतीय िव°ीय संÖथां¸या संयुĉ
मालकìचे आहे. ºयांनी ित¸या भरणा झालेÐया भांडवलामÅये योगदान िदले आहे. चलन
बाजार साधनांना तरलता ÿदान करÁयासाठी RBI, सावªजिनक ±ेýातील बँका आिण
िव°ीय संÖथा यां¸या संयुĉ मालकìची आहे. DFHI ही ůेशरी िबले, कमिशªयल िबले,
सीडी, सीपी, शॉटª टमª िडपॉिझट्स, अÐप सूचना बाजार आिण सरकारी रो´यांमÅये
Óयवहार करते. चलन बाजारामÅये मÅयÖथ Ìहणून DFHI ¸या उपिÖथतीने कॉपōरेट
संÖथा, बँका आिण िव°ीय संÖथांना Âयांचे अÐपकालीन अिधशेष चलन बाजार
साधनांमÅये गुंतवणूक करÁयास मदत केली आहे.
४. मनी माक¥ट Ìयु¸युअल फंड (MMMFs ): चलन बाजार परÖपर िनधी:
RBI ने एिÿल १९९२ मÅये MMMFs सादर केले ºयामुळे वैयिĉक गुंतवणूकदारांना
बँका आिण िव°ीय संÖथांनी सुł केलेÐया चलन बाजारात भाग घेÁयाची परवानगी िदली.
MMMFs वैयिĉक गुंतवणूकदारांकडून बचत गोळा करतात आिण Âयांना अÐप-मुदतीचे
कजª आिण चलन बाजार साधनांमÅये गुंतवतात.
उदा.- अÐप सूचना चलन, रेपो, ůेझरी िबल सीडी आिण सीपी. ही साधने कजाªचे ÿकार
आहेत जे एका वषाªपे±ा कमी कालावधीत पåरप³क होतात.
ब) भारतीय चलत बाजाराचे असंघिटत ±ेý:
असंघिटत भारतीय चलन बाजार हा Öवदेशी बँकसª, सावकार आिण अिनयंिýत गैर-बँक
मÅयÖथ िव°ीय संÖथा यांचे संयोजन आहे ते शहरी क¤þांमÅये कामे करतात परंतु Âयां¸या
िøयाÿिøया मु´यÂवे úामीण ±ेýापुरÂया मयाªिदत आहेत. हा बाजार असंघिटत आहे कारण
Âयाचे उपøम RBI Ĭारे ÓयविÖथतपणे आयोिजत केलेले नाहीत.
असंघिटत मुþा बाजाराचेपुढील मु´य घटक आहेत:
१) Öवदेशी बँकसª: ते आिथªक मÅयÖथ आहेत जे बँकांसारखेच काम करतात, ठेवी घेतात
आिण कजª आिण सौदे ÿदान करतात. हòंडी हे अÐपकालीन पत साधन आहे. ते
िविनमयाचे Öवदेशी िबल आहे यांचा Óयाजाचा दर िभÆन बाजारात िभÆन असतो आिण munotes.in
Page 131
पैसा आिण भांडवली बाजार
131 वेगवेगÑया बंकसªचे Óयाजदर हे िभÆन िभÆन असतात. ते पूणªपणे ठेवéवर अवलंबून
नाहीत ते Öवतः¸या िनधीचा वापर कł शकतात. ते बँक नसलेÐया भागात िनधीचे
एक महßवपूणª ľोत आहेत आिण थेट शेती, Óयापार आिण उīोगांना कजª देतात.
२. सावकारी: यांचा मु´य Óयवसाय सावकारी आहे. úामीण भागात सावकार Óयापलेले
आहेत. माý ते शहरी भागातही आढळतात. सावकार सहसा जाÖत Óयाज
आकारतात. उÂपादक तसेच अनुÂपादक कारणांसाठी मोठ्या ÿमाणात कज¥ िदली
जातात. कजªदार हे िवशेषतः शेतमजूर, अÐपभूधारक आिण छोटे शेतकरी, कारागीर,
कारखानदार, छोटे Óयापारी इ. आहेत. सÅया, सावकारा¸या शोषण ÿवृ°ीमुळे
आरबीआयने Âयां¸या िøयाÿिøयांवर मयाªदा आणÐया आहेत.
३. अिनयंýीत बँकेतर िव°ीय मÅयÖथ संÖथा: यामÅये िचट फंड, िनधी, कजª कंपÆया
आिण इतर असतात.
(अ) िचट फंड: या बचत संÖथा आहेत. सदÖय िनयिमतपणे एकý येऊन Âयां¸या िनधीत
योगदान देतात. संकिलत िनधी काही सदÖयांना पूवê माÆय केलेÐया िनकषांवर
आधाåरत (िबड िकंवा űॉĬारे) िदला जातो. िचट फंड दि±णेत (केरळ आिण
तािमळनाडू) महाराÕůातही कुठेतरी जाÖत ÿिसĦ आहे.
(ब) िनधी: ते सदÖयांशी Óयवहार करतात आिण परÖपर लाभ िनधी Ìहणून काम करतात.
सभासदां¸या ठेवी हा िनधीचा ÿमुख ąोत आहे आिण ते घराचे बांधकाम िकंवा
दुŁÖती यासार´या उĥेशांसाठी सदÖयांना वाजवी Óयाजदरावर कजª पुरवठा करतात.
िवशेषतः यांचे अिÖतÂव दि±णभारतात आहे. िचट फंड आिण िनधी दोÆही अिनयंिýत
आहेत.
४. फायनाÆस āोकसª: ते सवª ÿमुख शहरी बाजारपेठांमÅये िवशेषतः कापड बाजार,
धाÆय बाजार आिण वÖतू बाजारात आढळतात. ते सावकार आिण कजªदार
यां¸यातील मÅयÖथ आहेत.
८.२ १९९१ पासून भारतीय चलन बाजार साधने आिण सुधारणा १९९१ पासून भारतात मनी माक¥ट इÆÖůðम¤ट्स आिण सुधारणा एस. चøवतê यां¸या
अÅय±तेखाली चलन ÓयवÖथे¸या कामकाजाचा आढावा घेणाöया सिमतीने १९८५ मÅये
भारतीय मुþा बाजार िवकिसत करÁयासाठी अनेक िशफारसी केÐया. पाठपुरावा Ìहणून,
RBI ने १९८७ मÅये एन वाघुल यां¸या अÅय±तेखाली चलन बाजारावर एक कायªकारी
गट Öथापन केला. यावर आधाåरत वाघुल सिमती¸या िशफारशéनुसार, RBI ने मनी माक¥ट
िवÖतृत आिण सखोल करÁयासाठी अनेक उपाययोजना सुł केÐया. मु´य उपाय
पुढीलÿमाणे आहेत.
१. Óयाजदरांचे िनयंýणमुĉì: मे 1989 पासून अÐप सूचना चलन Óयाजदरावरील
िनयामक, आंतर-बँक अÐप-मुदती¸या ठेवी, िबले पुÆहा िडÖकाउंिटंग आिण आंतर-बँक
सहभाग काढून टाकÁयात आला आिण बाजार शĉéĬारे दर िनधाªåरत करÁयाची
परवानगी देÁयात आली. अशा ÿकारे ÿशािसत Óयाजदरांची ÓयवÖथा हळूहळू नĶ
केली जात आहे. munotes.in
Page 132
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
132 २. नवीन चलन बाजार साधनांचा पåरचय: भारतीय चलन बाजार वाढवÁयासाठी आिण
िविवधता आणÁयासाठी RBI ने नवीन चलन बाजार साधने सादर केली आहेत उदा.-
१८२ िदवसांची ůेझरी िबले ३६४ िदवसांची ůेझरी िबले सीडी आिण सीपी इ. या
साधनांĬारे सरकार, िव°ीय संÖथा, Óयावसाियक बँका आिण िनगम चलन
बाजाराÓदारे िनधी उभाł शकतात. ते गुंतवणूकदारांना गुंतवणुकìसाठी अितåरĉ
सुिवधा देखील देतात. ठेव पýासाठी (CD) आिण Óयापारी पýासाठी (CP)
गुंतवणूकदारांचा आधार वाढवÁयासाठी RBI ¸या मागªदशªक तßवांनुसार िकमान
गुंतवणूकìची र³कम आिण कमीत कमी पåरप³वता कालावधी कमी केला जातो.
३. पुनखªरेदी करार (åरपोज): आरबीआयने िडस¤बर १९९२ मÅये सरकारी
िस³युåरटीजमÅये रेपो आिण नोÓह¤बर १९९६ मÅये åरÓहसª रेपो सुł केले. रेपो आिण
åरÓहसª रेपो चलन बाजारातील तरलतेमÅये अÐपकालीन चढउतारांना देखील मदत
करतात. ते बँकांना Âयां¸या अितåरĉ िनधीचा वापर करÁयासाठी अÐपकालीन मागª
देखील देतात. रेपो आिण åरÓहसª रेपो दरांमधील बदलांĬारे RBI धोरणाची उिĥĶे
संपूणª चलन बाजारात ÿसाåरत करते.
४. रोखता समायोजन सुिवधा (LAF ): RBI ने LAF ला जून २००० पासून रेपोज
आिण åरÓहसª रेपोĬारे रोखता संतुिलत करÁयासाठी एक महßवपूणª साधन Ìहणून
सादर केले आहे. अशा ÿकारे, अिलकड¸या वषा«त RBI रेपो आिण åरÓहसª रेपो
वापरत आहे. चलन बाजारातील रोखता समायोिजत करÁयासाठी आिण Âयामुळे
अÐपकालीन Óयाज दर िकंवा अÐपसुचना दर िÖथर करÁयासाठी धोरण Ìहणून रेपोज
आिण åरÓहसª रेपोचा वापर केला जातो Âयामुळे एलाएएफला चलनिवषयक धोरणाचे
ÿमुख साधन मानले जाते.
५. चलन बाजार परÖपर िनधी (MMMF ): वैयिĉक गुंतवणूकदारांना चलन बाजारात
सहभागी होÁयासाठी RBI ने एिÿल १९९२ मÅये MMMF सुł केले. योजना
समायोिजत लविचक आिण आकषªक बनवÁयासाठी, RBI ने अनेक बदल केले
आहेत. या योजनेची महßवाची वैिशĶ्ये पुढील ÿमाणे आहेत:
i) हे Óयापारी बँका, िव°ीय संÖथा आिण खाजगी ±ेýाĬारे Öथािपत केले जाऊ शकते.
ii) वैयिĉक गुंतवणूकदार, कॉपōरेट आिण इतर चलन बाजार परÖपर िनधी (MMMF )
मÅये गुंतवणूक कł शकतात.
iii) या योजनेĬारे एकिýत केलेली संसाधने चलन बाजारातील साधने तसेच दर िनिIJत
केलेले कॉपōरेट बाँड्स आिण एक वषाªपय«त¸या मुदती¸या मुदतीसह िडब¤चरमÅये
गुंतिवली जाऊ शकतात. याचा पåरप³वता कालावधी एक वषाªचा असतो.
६. िडÖकाउंट अँड फायनाÆस हाऊस ऑफ इंिडया (भारतीय सवलत आिण िव°
गृह) (DFHI ): चलनबाजार साधनांना तरलता ÿदान करÁयासाठी आिण अशा
साधनांमÅये दुÍयम बाजारा¸या िवकासास मदत करÁयासाठी RBI, सावªजिनक
±ेýातील बँका आिण िव°ीय संÖथांĬारे DFHI ची Öथापना १९८८ मÅये संयुĉपणे
करÁयात आली. munotes.in
Page 133
पैसा आिण भांडवली बाजार
133 ७. आंतर-बँक अÐपसुचना चलन बाजार िवकास: अÐपसुचना चलन बाजार हे
जगभरातील एक आंतर-बँक बाजार आहे आिण Ìहणून नरिसंहम सिमतीने िशफारस
केली आहे कì आपण ते भारतात Öवीकारावे. तथािप, आरबीआयने िबगर बँिकंग
संÖथांना कजªदार Ìहणून अÐपसुचना चलन बाजारामÅये सहभागी होÁयाची परवानगी
िदली होती. नुसार २००१-०२ मÅये आरबीआयने नरिसंहम सिमती¸या सÐलागाराने
अÐपसुचना चलन बाजाराला शुĦ आंतर-बँक चलन बाजारामÅये łपांतåरत
करÁया¸या गरजेवर ÿकाश टाकला आहे.
८. NBFC चे िनयमन: NBFC (बॅकेतर िव°ीय संÖथा) ±ेýाचे सवªसमावेशक िनयमन
करÁयासाठी (२8| कायīात १९९७ मÅये सुधारणा करÁयात आली. Âयानुसार
NFBC ला RBI कडून नŌदणी ÿमाणपý (CoR) ÿाĮ केÐयािशवाय सावªजिनक ठेवी
ÖवीकारÁयासह िव°ीय संÖथेचा कोणताही Óयवसाय करÁयास परवानगी नाही.
९. द ि³लअåरंग कॉपōरेशन ऑफ इंिडया िलिमटेड (CCIL ) (भारतीय िनरसन
महामंडळ): CCIL ची नŌदणी ३० एिÿल २००१ रोजी कंपनी कायदा, १९५६
अंतगªत Öटेट बँक ऑफ इंिडयाकडे मु´य ÿवतªक Ìहणून करÁयात आली. CCIL सवª
Óयवहार सरकारी िस³युåरटीज आिण रेपोमधील Óयवहार जे RBI ¸या वाटाघाटी
Óयवहार ÿणालीवर (NDS ) वर नŌदवले जातात ते सवª पूणª करते.
८.३ भांडवली बाजार- ‘संरचना आिण वाढ’ भांडवल बाजार हा देशा¸या आत आिण बाहेरील समभाग आिण कजाªसाठी मÅयम आिण
दीघªकालीन िनधीसाठीचा बाजार आहे. हे सवª सुिवधा आिण कजª घेÁया¸या आिण कजª
देÁया¸या संÖथाÂमक ÓयवÖथेचा संदभª देते (मÅयम-मुदतीचे आिण दीघªकालीन िनधी).
आिथªक वाढीसाठी अिधक गुंतवणूक वाढवÁयासाठी ÿभावी भांडवली बाजार आवÔयक
आहे. दीघªकालीन िनधीची मागणी ÿामु´याने उīोग, Óयापार, शेती आिण सरकारकडून
येते. क¤þ आिण राºय सरकारे केवळ वाहतूक, िसंचन आिण वीजपुरवठा यासार´या
आिथªक खचाªसाठीच गुंतवणूक करत नाहीत तर मूलभूत आिण úाहकोपयोगी वÖतूं¸या
उīोगांवरही गुंतवणूक करतात आिण Ìहणूनच भांडवली बाजारातून मोठ्या रकमेची
आवÔयकता असते.
िनधीचा पुरवठा मु´यÂवे वैयिĉक बचतकताª, औīोिगक बचत, बँका, िवमा कंपÆया, िवशेष
िव°ीय संÖथा आिण सरकार यां¸याकडून होतो.
आिथªक िवकासात भांडवली बाजाराचे महßव:
भांडवल िनिमªतीसाठी भांडवली बाजाराला खूप महßव आहे. जलद आिथªक िवकासासाठी
पुरेशी भांडवल िनिमªती अपåरहायª आहे. भांडवल बाजाराचे मु´य कायª Ìहणजे बचतीचे
संकलन आिण औīोिगक िवकासासाठी Âयांचे िवतरण कारणे होय. यामुळे भांडवल
िनिमªतीला चालना िमळते आिण Âयामुळे आिथªक िवकासाची ÿिøया गितमान होते. एक
चांगला आिण कायª±म भांडवली बाजार भांडवल िनिमªतीची ÿिøया सुलभ करतो आिण
अशा ÿकारे आिथªक िवकासास हातभार लावतो. आिथªक िवकासात भांडवली बाजाराचे
महßव खाली ÖपĶ केले आहे. munotes.in
Page 134
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
134 १. बचतीचे एकýीकरण: भांडवल बाजार हे िव°ीय संÖथांचे एक संघिटत संÖथाÂमक
जाळे आहे, जे िविवध साधनांĬारे बचतीचे एकýीकरण तर करतेच, िशवाय Âयांचा
उÂपादक हेतूसाठी वापरही करते. िविवध ÿकारची आिथªक मालम°ा उपलÊध कłन
भांडवली बाजार बचतीला ÿोÂसाहन देतो. दुÍयम बाजारांĬारे या आिथªक मालम°ेला
रोखता ÿदान कłन भांडवल बाजार Óयĉì, कुटुंबे आिण संघटना यांसार´या
लोकां¸या िविवध िवभागांकडून मोठ्या ÿमाणात बचत गोळा करÁयास स±म आहे.
अशाÿकारे, भांडवली बाजार या बचतीचे एकýीकरण करतो आिण उīोग, Óयापार
आिण Óयवसाया¸या मोठ्या भांडवला¸या गरजा पूणª करÁयासाठी ते उपलÊध कłन
देतो.
२. गुंतवणुकìमÅये िनधीचे िवतरण: भांडवली बाजार िवकासा¸या ÿाधाÆयøमांनुसार
िनधीचे िवतरण मागªदशªन कłन आिथªक िवकासात महßवपूणª भूिमका बजावते.
भांडवल बाजारातील आिथªक मÅयÖथांना आिथªक िवकासासाठी अिधक फायदेशीर
असलेÐया गुंतवणुकìमÅये िनधीला िदशा देÁयासाठी Óयĉéपे±ा अिधक चांगले Öथान
िदले जाते.
३. औīोिगक िवकास: भांडवल बाजार खालील ÿकारे औīोिगक िवकासाला हातभार
लावतो.
(अ) हे िविवध कारणांसाठी औīोिगक ±ेýाला पुरेसा, ÖवÖत आिण वैिवÅयपूणª िव°पुरवठा
करते.
(ब) ते िवÖतार, आधुिनकìकरण, तंý²ानाचे उ¸च Öथरीकरण, नवीन सयंÆýाची Öथापना
इÂयादी िविवध उĥेशांसाठी िनधी ÿदान करते.
(क) हे उīोजकांना िविवध सेवा ÿदान करते जसे कì अंडररायिटंग (तुमचा कजªदाता
तुम¸या कजाªसाठी अंितम मंजुरी जारी करÁयासाठी तुमचे उÂपÆन, मालम°ा आिण
कजाªचे तपशील पडताळतो ही ÿिøया होय) सुिवधांची तरतूद, भागभांडवल, पत
मापन आिण सÐलागार सेवा इ. हे औīोिगक उīोजकांना ÿोÂसाहन देÁयास मदत
करते जसे कì अंडररायिटंग सुिवधांची तरतूद, समभाग भांडवलामÅये भाग घेणे, पत
मापन, सÐलागार सेवा इ.
४. उīोगांचे आधुिनकìकरण आिण पुनवªसन: भांडवल बाजार उīोगांचे
आधुिनकìकरण, तकªसंगतीकरण आिण पुनवªसन यासाठी योगदान देऊ शकतो.
Âयाÿमाणे भारतातील IFCI, ICICI , IDBI आिण यासार´या िवकास िव°ीय
संÖथां¸या Öथापनेमुळे देशातील िवīमान उīोगांना आधुिनकìकरण आिण अÿचिलत
यंýसामúी बदलÁयास मदत झाली आहे.
५. तांिýक सहाÍय: िवकसनशील देशांमधील उīोजकांसमोरील महßवाची अडचण
Ìहणजे तांिýक सहाÍय.Óयवहायªता अहवाल तयार करणे, िवकास ±मता ओळखणे
आिण उīोजकांना ÿकÐप ÓयवÖथापनात ÿिश±ण देणे यासंबंधी सÐलागार सेवा
देऊन, भांडवल बाजारातील आिथªक मÅयÖथ औīोिगक उīोजकतेला चालना munotes.in
Page 135
पैसा आिण भांडवली बाजार
135 देÁयासाठी महßवाची भूिमका बजावतात. यामुळे औīोिगक गुंतवणूक वाढÁयास मदत
होते आिण Âयामुळे आिथªक िवकासाला चालना िमळते.
६. गुंतवणूकदारांना औīोिगक रो´यांमÅये गुंतवणूक करÁयास ÿोÂसािहत करणे:
रो´यांमधील दुÍयम बाजार गुंतवणूकदारांना औīोिगक रो´यांमÅये गुंतवणूक
करÁयास ÿवृ° करते. हे रो´यांची सतत िनयिमत आिण तयार खरेदी आिण
िवøìसाठी सुिवधा ÿदान करते. अशाÿकारे, उīोगांना अथªÓयवÖथे¸या िविवध
िवभागांमधून मोठ्या ÿमाणावर िनधी उभारता येतो.
७. कामिगरीसाठी िवĵासाहª मागªदशªक: भांडवल बाजार कामिगरी आिण आिथªक
िÖथतीसाठी एक िवĵासाहª मागªदशªक Ìहणून काम करतो आिण ÂयाĬारे कायª±मतेला
ÿोÂसाहन देतो. हे कंपÆयांना अचूकपणे मूÐय देते आिण Öटॉक ÓहॅÐयूमÅये
ÓयवÖथापकाची भरपाई वाढवते. हे ÓयवÖथापकांना कंपÆयांचे मूÐय वाढवÁयासाठी
फायदे देते. हे कायª±म संसाधन वाटप आिण वाढ उ°ेिजत करते.
भारतातील भांडवली बाजाराची रचना:
िव°ीय बाजारपेठेत Âया सवª संÖथा आिण संघटना ºया Óयावसाियक उपøमांना आिण
सावªजिनक ÿािधकरणांना मÅयम आिण दीघªकालीन िनधी ÿदान करतात, भांडवली बाजार
तयार करतात. सोÈया शÊदात, दीघªकालीन िनधी कजª देणाöया बाजारपेठेस भांडवली
बाजार Ìहणतात.
भांडवल बाजार िनधीची मागणी करणाöया आिण िनधी पुरवणाöया दोघांनाही एकý आणतो.
अशा ÿकारे मÅयम-मुदती¸या आिण दीघª-मुदती¸या िनधीसाठी िव°ीय बाजारातील
कजªदार आिण सावकार हे भांडवल बाजार तयार करतात.
भारतीय भांडवली बाजार Öथूलपणे दोन ÿकारांमÅये िवभागला गेला आहे:
१. िस³युåरटीज माक¥टचा समावेश आहे.
(अ) िगÐट-एºड माक¥ट आिण
(ब) औīोिगक रोखे बाजार
२. िव°ीय संÖथा (िवकास िव°ीय संÖथा) (DFIs ). अशा ÿकारे, भारतीय भांडवली
बाजार बनलेला आहे
(अ) िगÐट-एºड माक¥ट िकंवा सरकारी रोखे आिण ओīोिगक रोखे िकंवा िनगम रोखे
बाजार.
(ब) भांडवल बाजारामÅये IFCI, SFC, LIC, IDBI, UTI, ICICI इÂयादी सार´या
िवकास िव°ीय संÖथा (DFIs) यांचा समावेश होतो. ते Óयावसाियक उपøम आिण
सावªजिनक ÿािधकरणांसाठी मÅयम-मुदतीचे िनधी ÿदान करतात.
munotes.in
Page 136
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
136 (क) वरील Óयितåरĉ, भांडवली बाजारात मच«ट बँकसª, Ìयु¸युअल फंड, भाडे तÂवावरील,
उīम भांडवल कंपÆया इÂयादी सारखे आिथªक मÅयÖथ आहेत. ते बचतीचे मागêकरण
करÁयात आिण गुंतवणूकदारांना िनधी पुरवÁयात मदत करतात.
भारतातील भांडवल बाजार तकÂयाĬारे दाखवला आहे.
त³Âया¸या आधारे भारतीय भांडवल बाजाराचे िवĴेषण
तĉा ८.२ : भारतातील भांडवल बाजार
(१) िगÐट-एºड माक¥ट:
िगÐट-एºड माक¥ट हे सरकारी रो´यांचा बाजार Ìहणूनही ओळखले जाते. रोखे सुरि±त
आिण संरि±त असÐयामुळे Âयांना िगÐट-एºड Ìहणजेच सवō°म दजाªचे रोखे Ìहणून
ओळखले जाते. िगÐट-एºड माक¥टमधील गुंतवणूकदार ÿामु´याने संÖथा आहेत. Âयांनी या
रो´यांमÅये Âयां¸या िनधीचा काही भाग गुंतवणे िनयमानुसार आवÔयक आहे. या
संÖथांमÅये Óयावसाियक बँका, LIC, GIC आिण भिवÕय िनवाªह िनधी यांचा समावेश होतो.
सरकारी रोखे बाजारातील Óयवहार खूप मोठे असतात. जून १९९२ पासून, सरकारी रोखे
बहòतेक सीलबंद बोली िललावाने जारी केले गेले आहेत. åरझÓहª बँकेची खुÐया बाजारातील
कामकाजाĬारे िगÐट-एºड माक¥टमÅये मोठी भूिमका आहे. अशा ÿकारे, सरकारी रोखे हे
सवाªत तरल कजª साधन मानले जातात.
(२) औīोिगक रोखे बाजार:
हे शेअसª, िडब¤चसª आिण बाँड्सचे माक¥ट आहे जे मुĉपणे खरेदी आिण िवकले जाऊ शकते.
(अ) ÿाथिमक बाजार:
नवीन रोखे बाजाराला ÿाथिमक बाजार Ìहणतात आिण (ब) जुना रोखे बाजार, सामाÆयतः
Öटॉक ए³सच¤ज िकंवा Öटॉक माक¥ट Ìहणून ओळखले जाते. Âयाला दुÍयम बाजार munotes.in
Page 137
पैसा आिण भांडवली बाजार
137 Ìहणतात. नवीन रोखे बाजार शेअसª, िडब¤चसª आिण बाँड्स¸या Öवłपात नवीन भांडवल
उभारणीशी संबंिधत आहे. अनेक पिÊलक िलिमटेड कंपÆया Âयां¸या Óयवसायाचा िवÖतार
करÁयासाठी ÿाथिमक बाजारातून भांडवल उभारतात. हे ल±ात घेतले जाऊ शकते कì
नवीन रोखे बाजार महÂवाचे आहे कारण Âयाचा देशा¸या आिथªक िवकासावर पåरणाम होतो.
(ब) दुÍयम बाजार:
Öटॉक ए³सच¤ज माक¥ट िकंवा दुÍयम बाजार हे उĦृत िकंवा सूचीबĦ कजª रो´यां¸या खरेदी
आिण िवøìचे बाजार आहे. दुÍयम कजª रो´यांमÅये खरेदी, िवøì आिण Óयवहार यामधील
Óयवसायाचे िनयमन आिण िनयंýण करÁया¸या कायाªचा समावेश होतो.
(३) िव°ीय संÖथा:
आÌही नमूद केले आहे कì अशा काही िवशेष िव°ीय संÖथा आहेत ºया भांडवल बाजारात
खाजगी ±ेýाला दीघªकालीन भांडवल देतात. या संÖथांना िवकास िव°ीय संÖथा Ìहणतात
(४) आिथªक मÅयÖथ:
भारतीय भांडवली बाजाराने १९५१ नंतर िÖथर सुधारणा दशªिवली आहे. पंचवािषªक
योजनांदरÌयान, भांडवली बाजारात ÿचंड वाढ झाली आहे. बचत आिण गुंतवणुकì¸या
दोÆही ÿमाणात अभूतपूवª सुधारणा िदसून आली आहे. िकंबहòना गेÐया दोन दशकांत
भांडवली बाजारातील Óयवहारांचे ÿमाण मोठ्या ÿमाणात वाढले आहे. यािशवाय, भारतीय
अथªÓयवÖथे¸या वाढीचे संकेत देणायाª“ Âया¸या कायªÿणालीत वैिवÅय आहे.
८.४ भांडवली बाजारातील सुधारणा भारतातील ÿाथिमक आिण भांडवली बाजारा¸या संदभाªत भांडवली बाजारातील सुधारणा
खाली ÖपĶ केÐया आहेत.
भारतातील ÿाथिमक बाजार सुधारणा:
भारतात ÿाथिमक बाजारपेठ िवकिसत करÁयासाठी िवशेषतः १९९१ पासून भारतात
अनेक उपाययोजना करÁयात आÐया आहेत. या उपायांची खाली चचाª केली आहे.
१. भांडवली समÖयां¸या िनयंýकाचे िनमूªलन: भांडवली मुĥे (िनयंýण) कायदा, १९४७
भारतातील भांडवली समÖया िनयंिýत करतो. कॅिपटल इÔयू कंůोल कंůोलर ऑफ
कॅिपटल इÔयूज (CCI) Ĭारे ÿशािसत होते. नरिसंĺ सिमतीने (१९९१) CCI रĥ
करÁयाची िशफारस केली होती आिण SEBI ने गुंतवणूकदारांचे संर±ण करावे आिण
CCI चे िनयामक कायª ताÊयात ¶यावे अशी इ¸छा होती. अशा ÿकारे, सरकारने
कॅिपटल इÔयूज (िनयंýण) कायदा बदलला आिण CCI चे पद रĥ केले. SEBI कडून
Âयां¸या ऑफर दÖतऐवजांना मंजुरी िमळाÐयानंतर कंपÆयांना सरकार¸या पूवª
परवानगीिशवाय भांडवली बाजारात जाÁयाची परवानगी आहे.
munotes.in
Page 138
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
138 २. भारतीय रोखे आिण िनयामक महामंडळ (SEBI): SEBI ची Öथापना १९८८
मÅये एक गैर-वैधािनक संÖथा Ìहणून करÁयात आली आिण जानेवारी १९९२ मÅये
एक वैधािनक संÖथा बनवÁयात आली. SEBI ने ÿाथिमक बाजारातील भांडवली
समÖयांसाठी िविवध मागªदशªक तßवे सादर केली आहेत.
३. ÿकटीकरण मानके: कंपÆयांनी Âयां¸या ÿकÐपांशी संबंिधत सवª भौितक तÃये आिण
िविशĶ जोखीम घटक उघड करणे आवÔयक आहे. SEBI ने िनÕप± आिण सÂय
ÿकटीकरण सुिनिIJत करÁयासाठी सावªजिनक समÖयांसाठी जािहरात कोड देखील
सादर केला आहे.
४. समभागांचे सममूÐय ठरिवÁयाचे ÖवातंÞय: Ł. १० आिण Ł.१०० ¸या सममूÐयाने
समभाग जारी करÁयाची आवÔयकता मागे घेÁयात आली. सेबीने कंपÆयांना
Âयां¸याĬारे जारी केलेÐया समभागांचे सममूÐय िनधाªåरत करÁयाची परवानगी िदली
आहे. SEBI ने "बुक िबिÐडंग" ÿिøयेĬारे IPO जारी करÁयास परवानगी िदली आहे.
५. अंडररायिटंग ऐि¸छक: इÔयूची िकंमत कमी करÁयासाठी, जारीकÂयाªĬारे
अंडररायिटंग वैकिÐपक केले जाते. या अटी¸या अधीन आहे कì जर एखादी समÖया
अंडरराइट केलेली नसेल आिण लोकांसाठी ऑफर केलेÐया रकमे¸या ९०% र³कम
गोळा कł शकत नसेल, तर गोळा केलेली संपूणª र³कम गुंतवणूकदारांना परत केली
जाईल.
६. परकìय संÖथाÂमक गुंतवणूकदारांनाभारतीय बाजारपेठेत काम करÁयाची
परवानगी: Ìयु¸युअल फंड आिण पेÆशन फंड यांसार´या िवदेशी संÖथाÂमक
गुंतवणूकदारांना इि³लटी शेअसªमÅये तसेच कजª बाजारामÅये िदनांिकत सरकारी रोखे
आिण ůेझरी िबलांसह गुंतवणूक करÁयाची परवानगी आहे.
७. जागितक िनधी बाजारामÅये ÿवेश करणे: भारतीय कंपÆयांना जागितक िव°
बाजारामÅये ÿवेश करÁयाची आिण िनधी¸या कमी खचाªचा फायदा घेÁयाची परवानगी
आहे. Âयांना अमेåरकन िडपॉिझटरी åरसीट्स (ADRs ), µलोबल िडपॉिझटरी åरसीट्स
(GDRs ), फॉरेन करÆसी कÆÓहटªबल बाँड्स (FCCBs ) आिण ए³सटनªल कमिशªयल
बोरोइंµस (ECBs ) जारी कłन संसाधने उभारÁयाची परवानगी देÁयात आली
आहे.भारतीय कंपÆया ADR/GDR समÖयांĬारे परदेशी Öटॉक ए³Öच¤जमÅये Âयां¸या
रोखे यादी कł शकतात.
८. सेबी¸या अखÂयारीतील मÅयÖथ: मच«ट बँकसª , आिण इतर मÅयÖथ जसे कì
Ìयु¸युअल फंड जसे कì UTI, पोटªफोिलओ ÓयवÖथापक, इÔयूचे रिजÖůार, शेअर
ůाÆसफर एजंट, अंडररायटर, िडब¤चर ůÖटी, इÔयूचे बँकर, रोखे आिण उपøम
भांडवलाचे संर±क िनधी SEBI ¸या अखÂयारीत आणÁयात आला आहे.
९. पत मापन संÖथा: िविवध पत मापन संÖथा जसे कì भारतीय पत मापन मािहती
सुिवधा (िøिसल - १९८८), गुंतवणूक मािहती आिण भारतीय पत मापन सुिवधा.
(ICRA-१९९१). भांडवली बाजारा¸या उदयोÆमुख गरजा पूणª करÁयासाठी खचª munotes.in
Page 139
पैसा आिण भांडवली बाजार
139 िवĴेषण आिण संशोधन (केअर-१९९३) आिण अशाच गोĶéची Öथापना करÁयात
आली.
दुÍयम बाजार सुधारणा:
भारतातील दुÍयम भांडवली बाजारा¸या वाढीसाठी सरकार आिण SEBI Ĭारे अनेक
उपाययोजना करÁयात आÐया आहेत. महßवा¸या सुधारणा िकंवा उपाययोजना खाली ÖपĶ
केÐया आहेत.
१. नॅशनल Öटॉक ए³Öच¤ज (NSE ) ची Öथापना: NSE ची Öथापना नोÓह¤बर १९९२
मÅये झाली आिण १९९४ मÅये ितचे कायª सुł झाले. हे IDBI Ĭारे ÿायोिजत आहे
आिण इतर िवकास िव° संÖथा, LIC, GIC, Óयावसाियक बँका आिण इतर िव°ीय
संÖथांनी सह-ÿायोिजत केले आहे.
२. ओÓहर द काउंटर ए³Öच¤ज ऑफ इंिडया (OTCEI ): १९९२ मÅये Öथापन केले
गेले होते. UTI, ICICI , IDBI , IFCI, LIC आिण इतरांसह भारतातील
आघाडी¸या िव°ीय संÖथां¸या संघाĬारे याची जािहरात करÁयात आली होती. हे एक
इले³ůॉिनक नॅशनल Öटॉक ए³Öच¤ज आहे ºयामÅये पूणªपणे नवीन कंपÆयांची सूची
आहे जी इतर Öटॉक ए³Öच¤जवर सूचीबĦ केली जाणार नाही.
३. नवीन समÖयांसाठी ÿकटीकरण आिण गुंतवणूकदार संर±ण (डीआयपी)
मागªदशªक तßवे: गुंतवणूकदारांचे संर±ण करÁयासाठी अपुरी आिण पĦतशीर
कमतरता दूर करÁयासाठी आिण िस³युåरटीज माक¥ट¸या सुÓयविÖथत वाढ आिण
िवकासासाठी SEBI ने नवीन समÖयां¸या िøयाकलापांना िनयंिýत करÁयासाठी
DIP मागªदशªक तßवे लागू केली आहेत. ÿाथिमक बाजारात भांडवल जारी करणाöया
कंपÆयांनी आता सवª भौितक तÃये उघड करणे आिण Âयां¸या ÿकÐपांसह जोखीम
घटक िनिदªĶ करणे आवÔयक आहे.
४. Öøìन आधाåरत Óयापार: ९० ¸या दशकात संगणकìकृत Öøìन आधाåरत Óयापार
ÿणाली (SBTS ) सह भारतीय शेअर बाजारांचे आधुिनकìकरण करÁयात आले. हे
इले³ůॉिनक पĦतीने होणारे Óयवहार अितशय काटेकोरपणे तसेच वेळेवर पार पाडले
जातात. हे वेळ, खचª, ýुटी आिण फसवणुकìचा धोका कमी करते आिण Âयामुळे
संचालन कायª±मता सुधारते.
५. िडपॉिझटरी िसÖटीम: १९९६ पासून िडपॉिझटरी िसÖटीम आिण िÖøपलेस ůेिडंग
मेकॅिनझमचा (अÖपķ Óयापार यंýणा) पåरचय भारतीय शेअर बाजारातील एक ÿमुख
सुधारणा आहे. याआधी ůेिडंग िसÖटम िस³युåरटीज¸या भौितक हÖतांतरणावर
आधाåरत होती. िडपॉिझटरी ही एक संÖथा आहे जी इले³ůॉिनक ÖवŁपात
भागधारकांचे िस³युåरटीज धारण करते आिण खातेधारकांमÅये िस³युåरटीज
हÖतांतåरत करते आिण िस³युåरटीज हाताळÐयािशवाय मालकìचे हÖतांतरण करते
आिण Âयांची सुरि±तता सुलभ करते.
munotes.in
Page 140
Óयावसाियक अथªशाľ भारताचे Öथूल आिथªक पैलू
140 ६. रोिलंग सेटलम¤ट (दोलायमान समझोता): रोिलंग सेटलम¤ट हे िस³युåरटीज माक¥टची
कायª±मता आिण एकाÂमता वाढिवÁयासाठी एक महßवपूणª उपाय आहे. रोिलंग
सेटलम¤ट अंतगªत Óयापारा¸या िदवशी आमलात आणलेले सवª Óयवहार ठरािवक
िदवसानंतर समायोिजत केले जातात.
७. नॅशनल िस³युåरटीज ि³लअåरंग कॉपōरेशन िलिमटेड (NSCL) (राÕůीय रोखे
संशोधन महामंडळ): NSCL ची Öथापना १९९६ मÅये करÁयात आली. जुलै
१९९६ पासून याने NSE मधील सवª Óयवहारांची हमी देणे सुł केले आहे. NSE ¸या
Óयापारो°र िøया ÿिøयांसाठी NSCL जबाबदार आहे. Óयवहारांचे िनरसन आिण
समझोता आिण जोखीम ÓयवÖथापन ही Âयाची मु´य काय¥ आहेत.
८. क¤þ सरकार¸या रो´यांमÅये Óयापार: देशभरातील िकरकोळ गुंतवणूकदारांसह
गुंतवणूकदारां¸या Óयापक सहभागाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी जानेवारी २००३ पासून
सरकारी रो´यांमÅये Óयापार सुł करÁयात आला आहे. सरकारी िसकयुåरटीजमधील
Óयवहार देशÓयापी , िननावी, ऑडªर-űायÓहर, Öटॉक ए³Öच¤ज¸या Öøìन-आधाåरत
Óयापार ÿणालीĬारे केला जाऊ शकतो ºया पĦतीने समभागामÅये Óयापार होतो.
९. Ìयु¸युअल फंड: वैिवÅयपूणª Ìयु¸युअल फंडांची आणीबाणी हा भारतीय भांडवली
बाजाराचा सवाªत महßवाचा िवकास आहे. Âयांचे मु´य कायª सामाÆय लोकां¸या
बचतीची जमवाजमव करणे आिण Öटॉक माक¥ट िसक्युåरटीजमÅये गुंतवणूक करणे हे
आहे. Ìयु¸युअल फंड हा एक महßवाचा मागª आहे ºयाĬारे कुटुंबे रोखे बाजारामÅये
भाग घेतात.
८.५ सारांश या ÿकरणामÅये मÅये आपÐयाला पैसा आिण भांडवली बाजाराची संकÐपना आिण महßव
समजते. भारतातील चलन बाजार आिण भांडवल बाजाराची वैिशĶ्ये देखील िवīाथê
िशकतील. भारतातील ÿाथिमक बाजारपेठ िवकिसत करÁयासाठी िवशेषतः १९९१ पासून
भारतात अनेक उपाययोजना करÁयात आÐया आहेत, १९९१ पासून भारतीय चलन
आिण भांडवली बाजारातील या सुधारणा या घटकामÅये पूणªपणे ÖपĶ केÐया आहेत.
८.६ ÿij १. भारतीय मुþा बाजाराची रचना ÖपĶ करा.
२. १९९१ पासून भारतातील मुþा बाजार साधने आिण सुधारणा सांगा.
३. भांडवली बाजाराची रचना आिण वाढ ÖपĶ करा.
४. भांडवली बाजारातील िविवध सुधारणा सांगा.
***** munotes.in
Page 141
https://secure.urkund.com/view/135880262-645165-641822#/1/21Document InformationAnalyzed documentTYBCom Sem V Business Economics V (marathi version).pdf (D142425748)Submitted2022-07-26 07:17:00Submitted byPandit RajashriSubmitter emailrajashree@idol.mu.ac.inSimilarity0%Analysis addressrajashree.unimu@analysis.urkund.comSources included in the reportURL: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BEFetched: 2020-10-29 23:22:312Entire Document1 Ůकरण १ १ भारताचे समŤ अिथŊक ि◌र्हंगिमालोकन घटक रचना १.० उिȞʼे १.१ नवीन आȞिथक धोरण - १९९१ १.२ सामािȞक सेवा-सुȞवधा-िȞƗण, आरोƶ व कुुंट ◌ूुंब कʞाण याुंljा सुंदिभासȞहत १.३ िȞŜंतनȞवकास ȯेये / उिȞ̽Ǩे १.४ मेक इन इुंȞडया (भारतात बनवा), िकौʞ Ȟवकास आȞण ŮिȞ Ɨण काियŢम १.५ साराुंि◌ १.६ Ůʲ १.० ईि◌र्ʼे १) नवीन आȞिथक धोरण १९९१ मȯे समाȞवʿ असणा̴या सुधारणाुंि◌ा अɷासकरणे. २) िȞƗण व आरोƶाljा सुंदिभात सामािȞक सेवा-सुȞवधाुंि◌ी भ ◌ू Ȟमका सिमाव ◌ू न घेणे. ३) िȞŜंतन Ȟवकािसाी ȯेये सिमाव ◌ू न घेणे. ४) सरकारljा मेक इन इुंȞडया (भारतात बनवा) आȞण िकौʞ ȞवकासकाियŢम याुंि◌े Ȟवʶेषण करणे. १.१ िनीन अिथŊक धोरण – १९९१ १.१.१ १९९१ ljा– िनीन अिथŊक धोरणाची ईि◌र्ʼे: भारताने १९९१ साली पी. ʬीव. नरȞसुंहाराव याुंljा नेतृȕाखाली नवीन धोरण Ȟ्वाकारले. या नवीनआȞिथक धारेणामुळे भारतीय अिथʩ İ̺थेे दरिवाे सुंप ◌ू िण ि◌गासाठी ख ◌ू ले झाले. या नवीन आȞिथ क धोरणात पी. ʬी. नरȞसुंहाराव याुंनी सरकारने आयातीवरील कर कमी केले तिसे राखीव Ɨेũ İखागी गुुंतवण ◌ूकदाराुंना ख ◌ू ले केले. भारिताी Ȟनियात वाढावी ʉण ◌ू न भारतीय ŝपियाे अवम ◌ू ʞन करǻात आले. यािला आȞिथक Ȟवकािसाे मॉडेल (Ůाŝप) ʉििणे उदारीकरण, İखागीकरण आȞण ि◌ागȞतकीकरण असेʉणतात. नवीन आȞिथक धोरणात उदारीकरिणाा अिथ सुंदȞिभत करताना असे ʉटले आहे Ȟक, उदारीकरण ʉिणे आयात करात सवलत देणे, Ȟनयुंũणमुƅ िबाार Ȟकुंवा İखागी व परकीय भाुंडवलदराुंना िबाारपेठा ख ◌ूʞा करणे, आȞण िदेाljा आȞिथक Ȟवकासासाठी व Ȟ̺तारासाठी कराुंि◌े दर कमी करणे होय.ʩावसाȞयक अििथा˓ भारिताे ◌्थ ◌ू ल आȞिथक पैल ◌ू 2 िनीन अिथŊक धोरणाची ईि◌र्̽Ǩे -२४ जुलै-१९९१: १) भारतीय अिथʩ̺थेला ि◌ागȞतकीकरणाljा रŜंगणात उतरवणे आȞण िबााराljा अȞभमुखतेवर नवीनि◌ोर देणे हा मुƥ ििउे होता. २) ि◌लनवाढीला दर कमी करणे हा नवीन आȞिथक धोरिणाा ििउे होता. ३) तिसे भारताला आȞिथक Ȟवकासाljा मािगावर ि◌ाणे व आȞिथक Ȟवकािसाा दर उच्ि◌ राखणे तिसे िदेाकडे प ◌ूरेसा परकीय ि◌लन साठा Ȟनिमाण करणे हा ििउे होता. ४) तिसे अिथʩ̺थेला आȞिथक Ȟ्थरीकरण Ůाɑ कŝन देणे व सिव अनावʴक बुंधने काढ ◌ू न टाक ◌ू न अिथʩİ̺थेे ŝपाुंतर हे िबाार अिथʩ̺थेमȯे करणे हा ििउेहोता. ५) कोणȑाही बुंधनाुंिȞवाय अगदी Ȟनयुंũणमुƅ वातावरणात ̺त ◌ू व सेवा, भाुंडवल, मानवी साधनसुंपȅी व तुंũǒान याुंljा आुंतरराʼŌीय Ůवाहाला परवानगी देणे हा ििउे होता. ६) सरकारी उȨोगासाठी राखीवअसणा̴या Ɨेũाुंि◌ी सुंƥा कमी कŝन अिथʩ̺थेला İखागी ʩावसाȞयक, भाुंडवलदार आȞण İखागी Ɨेिũाी सुंƥा वाढȞवणे. थोडƐात İखागीकरणाला ि◌ालना देणे हा ििउे होता. ि◌ेणेकŝन औȨोȞगक Ɨेिũाी काियƗमतावाढेल. १.१.२ िनीन अिथŊक धोरणात समाि◌र्ʿ ऄसणा̴या सुधारणा: १९९१ ljा मȯापास ◌ू न भारत सरकारने परकीय ʩापार, Ȟविदेी ŮȑƗ गुुंतवण ◌ू क, ȞवȞनमय दर, औȨोȞगक Ɨेũ, Ȟवȅीय िȞ्त या सुंदिभातीलधोरणाुंमȯे काही महȕप ◌ू िण बदल केले. नवीन आȞिथक धोरणात अिथʩ̺थेला अȞधक ◌्पिधाȏक वातावरणाकडे घेऊन ि◌ाǻासाठी उȋादन Ůणािलीी उȋादकता आȞण काियƗमता सुधारǻासाठी Ȟिवेष Ůयȉकरǻात आले. आȞण हे सिव Ůिवेातील अडथळे आȞण कुंपनयाुंljा वाढीतील Ȟनबंध द ◌ु र कŝन साȯ करावियाे होते. िनीन अिथŊक धोरणांतिगत स्ि◌ीकारǻात अलेले मािग: प ◌ू वी अनेक धोरणाुंमुळे अिथʩ̺था Ȟहदोषप ◌ू िण बनली होती. तिसे Ȟवकािसाी गती कमी झाली होती. परकीय ि◌लिनाा साठा िŮुंड कमी झाला होता. हे सिव दोष द ◌ू र करǻासाठी आȞण अिथʩ̺थेला Ȟवकािसील बनवǻासाठी भारत सरकारने १९९१ सालीनवीन आȞिथक धोरण Ȟ्वकारले. या धोरणाljा अुंमलिबावणीसाठी भारत सरकारने प ◌ू ढील तीन मागांि◌ा अवलुंब केला. यामȯे उदारीकरण, İखागीकरण व ि◌ागȞतकीकरण या तीन मागांि◌ा समािवे होतो. या Ůȑेिकााआढावा घेऊ. १. ईदारीकरण: उदारीकरण ʉिणे उȨोग सुŜ करǻासाठी लागणार परवाना आȞण नोंदणी पȠत प ◌ू िणपणे बुंद करणे होय. प ◌ू वीljा काळी उिȨोकाुंना एखादा उȨोग सुŜ करावियाा असेल तरसरकारकड ◌ू न आधी रीतसर परवानगी ƽावी लागत असे. आȞण Ȟह ŮȞŢया अȞितयभारिताे समŤ आȞिथक ȞवŠंगमावलोकन 3 Ȟिककट होती. उदारीकरिणाा Ȟ्वकार कŝन ही Ȟिककट पȠती भारत सरकारने बुंद केले यामȯे दाįŝे उȋादन, Ȟसगारेट, सुंरƗणसाȞहȑ, औȨोȞगक Ȟ̺फोटके, औषधे,घातक रसायने या ̺त ◌ूुंljा उȋादनासाठी सरकाįरी परवानगी ƽावी लागेल. माũ याʩȞतररƅ इतर ̺त ◌ूुंि◌े उȋादन करǻासाठी सरकारljा परवानिगीी गįर असणार नाही. या उदारीकरणाुंतिगत खालील महȕाljातरत ◌ू दी करǻात आʞा. १) ʩापारी बँकांकडून मुƅपणे ʩाजदर नŊि◌र्ती: उदारीकरण धोरणातुंिगत याप ◌ू ढे İʩादर हे रįरिव बँकेकड ◌ू न ठरȞवले ि◌ाणार नाहीत ȑा ऐिवी ʩापारी बँका या ◌्वत:ि◌ ◌्वतुंũपणेİʩादर ठरवतील असे धोरण ठरȞवले. २) लघुईȨोगातील गुंितणूकीचे Ůमाण ि◌ाढि◌र्णे: उदारीकरणातुंिगत लघुउȨोगातील गुुंतवण ◌ू िकीे Ůमाण १ कोटीपयंत वाढȞवİǻाे ȞनिȞत करǻातत आले. ि◌ेणेकŝन या छोǨाउȨोगाुंना अȨयावत तुंũǒान सिह वापरता येईल आȞण ȑाुंि◌ी काियƗमता सुधारेल व ते अȞधक ◌्पिधाȏतक बनतील. ३) भांिडली ि◌ˑूंljा अयातीला स्ि◌ातंȒ: भारतीय उȨोगाुंना ȑाुंljा वाढीसाठी आȞणआधुȞनकीकरणासाठी याप ◌ू ढे भारतीय उिȨोक हे मुƅापणे Ȟविदेी तुंũǒान, मिȞनरी तिसे कच्ि◌ा माल याुंि◌ी आयात कŝ ि◌कतील. ४) ईȨोगांना ईȋा दन ि◌ ि◌र्ˑार स्ि◌ातंȒ: उदारीकरणाljा धोरणातुंिगतउȨोगाुंना ȑाुंljा उȋादन Ɨमतेत ȞवȞवधता आणİǻाे आȞण उȋादन िİख कमी करİǻाे ◌्वाुंतुंȒ देǻात आले. प ◌ू िवीे सरकार उȋादन Ɨमितेी कमाल मियादा ठरवत असे आȞण ȑा मियादेljा पलीकडे ि◌ाऊनउȨोगाुंना उȋादन करता येत नʬते. पण उदारीकरणानुंतर माũ सिव उȋादन सुंƥा ȑाुंि◌े उȋादन वाढव ◌ू ि◌कतील आȞण िबाारातील गįरेनुसार उȋादन कŝ ि◌कतील. ५) ŮतŊबंधाȏक ʩापार ऄडथळे दुर करणे:मƅेदारी ŮȞतबुंधक कायदा १९६९ नुसार Ǜा सिव कुंपनयाुंि◌ी मालमȅा १०० कोटी ŝ. Ȟकुंवा ȑातšन अȞध क असेल िअा कुंपनयाना एमआरटीपी उȋादन सुं◌्था (मƅेदारी उȋा दनसुं◌्था) असे ʉटले गेले आȞणȑाुंljावर अनेक Ȟनबंध होते. आता माũ या सिव कुंपनयाना ȑाुंljा गुुंतवण ◌ू क Ȟनिणयासाठी सरकारljा प ◌ू िव परवानिगीी गįर नाही. तिसे आता मƅेदारी ŮȞतबुंधक कायȨाljा ि◌ागी ◌्पपिधा कायदा २००२ हानवीन कायदा आणला आहे. ६) औȨोगŊक पįराना अणŊ नोंदणी ही बंधने काढून टाकणे: प ◌ू वीljा काळी नवीन İखागी उȨोगाुंना ते ि◌ाल ◌ू करǻासाठी परवाना ƽावा लागत असे तिसे ȑाुंना नोंदणी करणे बुंधनकारकहोते. पण उदारीकरणानुंतर ही सिव बुंधने काढ ◌ू न टाकǻात आली. फƅ दाŝ, Ȟस गारेट, सुंरƗण साȞहȑ, औȨोȞग क Ȟ̺फोटके, औषधे, आȞण घातक रसायने या उȨोगाुंना माũ नोंदणी आȞण कायिदेीर परवाना हेȞनयम लाग ◌ू राहतील असे ठरले. ७) खाजगीकरण: İखागीकरण ʉिणे प ◌ू वी ि◌े उȨोग फƅ सरकारी Ɨेũापुरते मियादीत होते, असे सिव उȨोग आता İखागी उिȨोकाुंना करता येतील िअी तरत ◌ू द होय.ʩावसाȞयक अििथा˓ भारिताे ◌्थ ◌ू ल आȞिथक पैल ◌ू 4 थोडƐात साुंगावियाे झाʞास असे ʉणता येईल की, साििवȞनक Ɨेũामȯे İखागी Ɨेिũाा सहभाग वाढȞवणे ʉिणे İखागीकरण होय. İखागीकरण Ȟ्वकारİǻाेसिवात महİȕाे कारण ʉिणे įराकीय ह्तƗेपामुळे साििवȞनक Ɨेũातील उȨोग तोǨात ि◌ात होते. तिसे űिʼाार, दɑरȞदŜंगाई इ. मुळे साििवȞनक Ɨेिũाी उȋादकता कमी झालेली होती. हे सिव टाळǻासाठी İखागीकरणȞ् व कारण् यात आले. खाजगीकरणासाठी कारलेले मािग पूढीलŮमाणे अहेत: १) ििसाजनŊक ईȨोगातील समभागांची ि◌र्Ţी: सरकारने İखागीकारणासाठी सिवात पाȞहले पाऊल िउलले ते ʉिणे सरकारी मालकीljाउȨोगातील समभागाुंि◌ी ȞवŢी Ȟह İखागी उȨोगाुंना करणे. उदा. सरकारने माŜती उȨोगातील समभागाुंि◌ी ȞवŢी İखागी उȨोगाुंना केली. ȑामुळे İखागी उȨोगातील गुुंतवण ◌ू क िआ ४५% वŝन ५५% पयंत वाढलीआहे. २) नŊगुुंितणूक धोरण: Ȟनगुंतवण ◌ू क ʉिणे सरकारी मालिकीे आȞण तोǨात ि◌ाणारे उȨोग İखागी ʩȞƅुंना, उिȨोकाुंना Ȟवकİǻाी ŮȞŢया होय. िआपयंत भारत सरकारने ि◌विळवळ ३०,०००/ कोटी Ŝ. इतƐाम ◌ू İʞाे सरकारी उȨोग İखागी ʩȞƅुंना Ȟवकले आहेत. ३) ििसाजनŊक Ɨेũाचे Ůमाण कमी करणे: प ◌ू वी भारतीय अिथʩ̺थेत साििवȞनक Ɨेũात अननयसाधारण महȕ होते. पण İखागीकरणाljा ŮȞŢयेत साििवȞनकउȨोगाुंि◌े Ůमाण हे ȞदवसŐȞदवस कमी होत गेले. सȯा साििवȞनक मालिकीे एक ◌ू ण ०३ उȨोिग सरकारकडे आहेत. ȑामȯे तő- वाहत ◌ू क, अ खȞिनाुंि◌े खणन आȞण अणुििऊा हे आहेत. ४) जागतŊकीकरण:ि◌ागȞतकीकरण ʉिणे आपʞा िदेातील उȨोग, ʩापारआȞण सेवा Ɨेũ इ. बाबी आपʞा िदेापुरȑा मियाȞदत न ठेवता ि◌ागȞतक ◌्तरावर घेऊन ि◌ाİǻाी ŮȞŢया ʉिणे ि◌ागȞतकीकरण होय. तिसे आपʞा िदेालापरकीय ʩापार, गुुंतवण ◌ू क, उȋादन आȞण Ȟवȅीय बाबीljा सुंदिभात ि◌िगाी ि◌ोडİǻाी ŮȞŢया ʉिणे ि◌ागȞतकीकरण होय. जागतŊकीकरणाljा ŮŢŊयेत सहभागी होǻासाठी खालील बाबींljा देशाने स्ि◌ीकार केला.१) जकातींमȯे घट: भारतीय अिथʩİ̺थेे परकीयाुंना आकिषण वाटावे, ȑाुंनी भारतात गुुंतवण ◌ू क करǻात यासाठी भारत सरकारने आयात आȞण Ȟनियात यावरील ȞवȞवध कर कमी करİǻाे ठरȞवले.munotes.in