Page 1
1 १
१९ या शतका या उ ंबरठयावरील अमे रका
घटक रचना :
१.० उि य े
१.१ तावना
१.२ राजक य घडामोडी
१.३ आिथ क प रवत न
१.४ समारोप
१.५
१.६ संदभ ंथ
१.० उि य े
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला प ुढील गो ी समजतील
अमे रकेची राजक य आिथ क आिण औ ोिगक गती अ यासण े.
शेती प तीमधील बदलाचा अ यास करण े.
१.१ तावना
१९ या शतकाची अख ेरची दशक े आिण २० या शतका या पिह या दशकाम य े अमे रकेचे
एका औ ोिगक , नागरी रा ात प रवत न झाल े, या न या रा ाची मह वाका ं ा सा ा य
थापन ेची हो ती. एका ामीण जास ाकाच े एका नागरी रा यात प रवत न झाल े, सीमा
पुसट झा या , चंड कारखान े आिण पोलादा या िगर या आिण प ूव - पि म िकना या ंना
जोडणार े रे वेमाग ( रे वेमागा ना अमे रकेत रेलरोड अस े नाव आह े) बांधले गेले, छोटया
जमीन धारणा ंची जागा आता च ंड मोठया जमीनधारण े या प तीन े घेतली तर छोटया
शेती या गावा ंची जागा सतत वाढ या लोकस ंखे या च ंड मोठया औ ोिगक शहरा ंनी
घेतली. अनेक वै ािनक शोधाम ुळे औ ोिगक ा ंतीची स ु वात झाली , प रणामी अमे रकेला
सतत वाढ या माणात क या मालाची गरज भास ू लागली ; ही गरज प ूण कर याचा य न
हणूनच अमे रकेने वसाहत चा शोध स ु केला. सतत आिण अख ंड होणारा क या
मालाचा प ुरवठा आिण औ ोिगक मालासाठी त ेवढयाच िनकडीन े लागणा या बाजारप ेठा
आिण याचबरोबर रणनीितिवषयक गरजा ंमुळेच एक जागितक स ा हो या या िदश ेने
अमे रकेची वाटचाल स ु झाली . munotes.in
Page 2
अमे रकेचा इितहास
2 १.२ राजक य घडामोडी
२० या शतका या स ु वातीला अमे रकेतील राजकारण फारस े सुयो य न हत े. रपि लकन
आिण ड ेमॉ ॅिटक ह े दो ही राजक य प अमे रकन जनतेसमोर प राजक य आिण
आिथ क काय म ठ ेऊ शकल े नाहीत . याची दोन कार णे होती. १) थािनक , राजकारणावर
िनयं ण असणार े राजक य न ेते कोण याही मह वा या ावर ठाम भ ूिमका घ ेऊ शकल े
नाहीत . अमे रकन जनता आप यापास ून दूरावेल अशी भीती या ंना वाटत अस े, २) दो ही
राजक य प िश तीच े पालन करत नसत .
१.२.१. १९८८ ची िनवडण ूक आिण ब जािमन ह ॅ रसन :
रपि लकन प ाच े उमेदवार ब जािमन ह ॅ रसन या ंनी १८८८ ची रा ा य पदाची िनवडण ूक
िजंकली. यावेळेस अमे रकन काँ ेस (पाल म ट), म ये रपि लकन प ाच े बह मत अस यान े
यांना आप याला हव े ते कायद े काँ ेसकडून िवनासायास पा रत क न घ ेता आले.
अमे रकन काँ ेसवर या ंचे प क े िनयं ण अस यान े ते झार रीडफ या नावान े ओळखल े
जात असत . तथािप या ं या प या िनय ं णाखालीच का ँ ेसने तीन वाद त कायद े
१८८९ या उ हा यात आिण िहवा यात पा रत क ेले होते. १) कायदा म ेदारीिवषयीचा
होता, तर २) चांदी या स ंदभा तील होता , तर ३) कायदा जकातकर णाली स ंबंधीचा होता .
नागरी स ेवा आिण िनव ृ ीवेतन या स ंबंधीचे दोन अ य कायद ेही का ँ ेसने पा रत क ेले होते.
१. शेरमन अ ँिट - ट अ ॅ ट :
जुलै, १८९० म ये पा रत झाल े या या काय ा वय े िविवध रा या ंदर यान या आिण
परदेशांशी चालणा या यापारात अडथळ े िनमा ण करणारी सव म ेदारी र कर यात
आली . औ ोिगक म ेदारी न कर यासाठी या काय ाचा भावी वापर मा १०
वषा नंतरच करता आला होता . या काय ातील तरत ुद या आधारान े क सरकारन े १८९४
म ये रे वे कामगारा ं या स ंपाला मनाई करणारा ह क ूम जारी केला; १८९५ म ये सव च
यायालयान े या मनाई ह क ूमाला मा यता िदली होत े. शेरमन काय ान े म ेदारीला आ ळा
बसेल अशी आशा या ंना वाटत होती , यांची मा िनराशा झाली . इंटर ट ेट कॉमस अॅ ट
हा कायदा पा रत क े यानंतरच ३ वषा नीच श ेरमन अ ँटी - ट कायदा पा रत झाला होता .
महाकाय औ ोिगक क ंप यांचे िनय ं ण कर यासाठी आता अमे रकन जनता रा य
सरकारा ं या ऐवजी क सरकारवर िवस ंबून राह लागली होती ही गो याव न प होत े.
२. चांदीिवषयक सम या :
अँटी - ट काय दा पा रत क े यानंतर दोन आठवड ्यातच अमे रकन काँ ेसने शेरमन
िस हर पच स अॅ ट हा कायदा क ेला होता . या काय ान ुसार अमे रकन अथ मं याला दर
महा १,३०,००० िकलो चा ंदी बाजारभावान े खरेदी कर याचा अिधकार होता . या काय ान े
पूव चा ल ँड - अिलसन अ ॅ ट हा काय दा र झा यान े सरकारला प ूव पे ा दरमहा ५०
ट याप े ा जा त चा ंदी खर ेदी करता य ेणार होती . चांदी या घसर या भावान े खाण या
मालका ंचे नुकसान होत अस यान े, यांनी सरकारवर दबाव आण यान े काँ ेसला हा
कायदा करावा लागला , शेतकरीवगा ला देखील १८९० म ये यां या श ेतमालाला कमी munotes.in
Page 3
१९ या शतका या उ ंबरठयावरील
अमे रका
3 भाव िमळ ू लाग यान े चांदीची िक ंमत वाढ यास या ंचा फायदा होणार अस यान े यांनीही
सरकारवर असा कायदा कर यासाठी दबाव आणला होता .
३. मॅकिकनल े जकातकर णाली :
ऑ टोबर , १८९० म ये मॅकिक ल े जकातकर णाली अ ंमलात आणली ग ेली, यानुसार
काही कारचा श ेतमाल स ंरि त स ूचीम य े समािव कर यात आ यान े शेतकरी वग
आनंिदत झाला होता . काही कारचा श ेतमाल , िवशेषतः साखर जकातकर म ु कर यात
आली होती , आिण द ेशांतग त उसा या श ेतक या या होणा या न ुकसानाची भरपाई
कर यासाठी या ंना साखर े या एक पाउ ंडामागे दोन स टचे अनुदान द े यात य ेणार होते.
जकातकर आकारणी या माणात वाढ ह े या णालीच े वैिश य होत े, यापैक अन ेक व त ू
ाहकोपयोगी आिण द ैनंिदनी उपयोगा या हो या . हणूनच, ही जकातकर णाली पा रत
करणा या काय ान े शेतक या ं या अस ंतोषात भर पडली तस ेच काँ ेस या िनवडण ूक म य े
हा कायदा वादाचा एक िवषय झाला होता .
४. मुलक स ेवा :
मुलक स ेवेचे सव िनयम डावल ून रा ा य ह ॅ रसन या ंनी सेवेम ये आप या समथ कांचा
भरणा क ेला होता . तथािप , यांनी िथऑडॉर झव े ट या ंनी नागरी स ेवा आयोगावर क ेलेली
िनयु या ंना िनि तच ेयकारक होती . झवे ट या ंनी सरकारी स ेवेमधील सव
तरावरील नेमणुक गुणानुसार क े या अस या तरी या नेमणूकांना रा ा य ा ंची स ंमती
िमळाली न हती .
५. िनवृ ीवेतनिवषयक कायद े :
१८८९ म ये काँ ेसने िडप डंट्स पे शन अ ॅ ट या कायदा पा र त केला. काय ान ुसार क
सरकार या स ै यातील जखमी झा ले या िक ंवा मानिसक आघात झाल े या सव िनवृ
सैिनकांना िनव ृ ीवेतन द े यात य ेऊ लागल े. या जखमा िक ंवा मानिसक आघात कोठ े झाला
असला तरी अस े वेतन िदल े जाणार होत े. या काय ा वय े िनवृ सैिनकां या िवधवा आिण
मुलांनाही वाढीव दरान े भ ा िदला जाणार होता .
१.२.२. १८९२ ची िनवडण ूक आिण ि ल हल ँड :
डेमॉ ॅिटक प ाच े उमेदवार ो हर ि ल हल ँड यांनी १८९२ ची रा ा य पदाची
िनवडण ूक िज ंकली. माच १८९३ म ये यांचा दुसरा काय काल स ु झाला त े हा द ेश
आिथ क संकटा या उंबरठयावर उभा होता . िमिसिसपी नदी या पि म ेची रा य े ६ वष
आिथ क मंदी या तडा यात सापडली होती , मॅकिक ल े जकात कर णाली अ ंमलात
आ यान े परदेशांची चालणारा यापार कमी झाला होता आिण खाजगी कजा चे अितशय
वाढल ेले माण काळजी कर यासारख े होते. रा ा य म ॅकिक ल े य ांनी अथ यव थ ेला
चालना द े याचा य न कर याऐवजी क सरकार कज बाजारी होणार नाही यावरच आपल े
सव ल क ि त क ेले होते. सरकारी खिज यात ून कागदी आिण रौ य चलनाऐवजी न ेहमी
सुवण डॉलर िदल े जातील यावर या ंनी िवश ेष ल क ि त केले. सरकारी खिज याला munotes.in
Page 4
अमे रकेचा इितहास
4 सरकारची स ुवण िवषयक जबाब दारी पार पाडता यावी यासाठी १००,०००,००० डॉलरचा
राखीव सा ठा ठेव याची आव यकता होती .
२१ एि ल , १८९३ रोजी स ुवणा चा साठा याप े ा कमी झा यान े याचा मानिसक प रणाम
दूरगामी झाला होता . लोकांनी आपली सव िश ल क आिण ग ुंतवणूक सो याम य े बदलून
घे याची एकच घाई ; बँका आिण आिथ क यवहारा ंचे म य थ िक ंवा आडत े अडचणीत
सापडल े आिण काही आिथ क सं थांचे िदवाळ े िनघाल े. वा तुं या िकमती घसर या आिण
रोजगारा या स ंधी कमी झा या . सव देश गंभीर आिथ क मंदी या तडा यात साप डला; ही
आिथ क मंदी पुढील ३ वष पय त िटक ून होती .
जकातकर णाली मधील करा ंचे माण कमी कर याची ि ल हल ँड यांची इ छा असली
तरी ड ॅमॉ ॅिटक प ा या िसन ेट सभासदा ं या िवरोधाम ुळे यांना तस े करता आल े नाही .
हाऊस ऑफ र ेझेि ट ज या किन सभाग ृहाने यां या इ छ ेनुसार जकातकरा ंचे माण
कमी करणार े एक िवध ेयक म ंजूर केले असल े तरी िसन ेटम य े या िवध ेयकाम य े एवढ े
बदल आिण द ु या कर यात आ या हो या क या द ु त क ेले या िवध ेयकाच े मूळ
िवधेयकाशी काहीच सा य उरल े नाही. काही व त ुवरील जकातकर म ॅकिक ल े जकातकर
णालीतील दरा ंपे ा वाढवल े होते. अखे रस, ऑग ट १८९४ म ये हे िवधेयक पा र त झाल े
असल े तरी रा ा य ि ल हल ँड यांनी यास आपली स ंमती द े याचे नाकार यान े यां या
संमतीिशवायच या िवध ेयकाच े काय ाम य े प ांतर झाल े. या काय ातील एक तरत ुद
आयकर आकारणी या स ंबंधातील होती . मा १८९५ मधील एका िनवाड ्यानुसार सव च
यालयान े ही तरत ुद घटनाबा ठरवली होती .
१.२.३. १८९६ ची िनवडण ूक आिण म ॅकिक ल े :
१८९० या दशका या स ु वाती या आिथ क मंदीमुळे जहाल िवचारसरणीला िवश ेष
चालना िमळाली , देशा या अथ यव थ ेम ये काही म ूलभूत दोष अस याची सव सामा य
जनतेची धारणा झाली . प रणामी १८९६ ची रा ा य पदाची िनवडण ूक ‘सुवण िव
रौ य’ या मु ावर लढवली ग ेली. या िनवडण ूक म य े रपि लकन प ाच े उमेदवार म ॅकिक ल े
यांनी डेमॉकॅिटक प ाच े उमेदवार िव यम जेिनं ज ायन या ंचा पराभव क ेला. मॅकिक ल े
यांचा िवजय भा ंडवलशाही अथ यव था आिण ितची य ं णा यां या बाजूने कौल अस याचा
सव साधारण समज होता .
४ माच , १८९७ रोजी म ॅकिक ल े यांनी रा ा य पदाची सू े आप या हाती घ ेतली त े हा
देशातील आिथ क मंदी समा होऊन आिथ क सुब ा परत य ेऊ घातली होती . लवकरच
यांनी जकातकर णालीम य े सुधारणा कर या साठी का ँ ेसचे खास अिधव ेशन भ रवले. या
अिधव ेशनाम य े काँ ेसने िडं ले टॅ रफ अ ॅ ट हा जकातकर णालीिवषयक कायदा पा रत
केला, या काय ातील तरत ुदीनुसार जकातकर म ु व तुं या स ूचीमधील अन ेक व त ु
वगळ यात आ या आिण अ य व त ुंवरील जकातकरा ंचे माण वाढव यात आल े. अशा
रीतीने उ ोगपत ना परक य पध पासून वाचव यात आल े; प रणामी या ंना देशांतग त
बाजारातील आप या माला या िकमती वाढवण े श य झाल े.
munotes.in
Page 5
१९ या शतका या उ ंबरठयावरील
अमे रका
5 १८९६ मधील रा य पदा या िनवडण ूक म य े रपि लकन प ाची म ुख मागणी
सुवण मानक कायम ठ ेव याची असली तरी माच १९०० म येच का ँ ेसला गो ड ट ँडड
अॅ ट हा कायदा पा रत करता आला होता . या काय ातील तरत ुदीनुसार सरकारी
खिज याम य े १५०,०००,०० डॉलर िकमतीचा सो याचा साठा न ेहमी राखीव ठ ेव याची
तरतुद होती आिण असा सा ठा कायम ठ ेवता यावा यासाठी आव यक अस यास सरकारी
कज रोखे बाजारात िवक याची अन ुमती सरकारला द े यात आली होती . १९०० म ये अशी
तरतुद करण े एक कार े अपकष िबंदू होता कारण या व ेळेस सो याचा प ुरेसा पुरवठा
कर या या ाला यवहारात काहीच मह व उरल े न हत े. १८९३ पासून अमे रकेतील
सो या या उ पादनाच े माण वाढत ग ेले. १८८१ ते १८९३ या काळात सो याच े दरवष
जेवढे उ पादन होत अस े, यापे ा द ु पट सो याच े उ पादन दरवष अमे रकेत होऊ
लागल े. प रणामी , १९३० या दश कातील आिथ क महाम ंदी आली तो पय त चलनातील
सो या या माणाचा उ वला नाही .
रा ा य म ॅकंिक ल े यांनी रा य पदाची स ू े हाती घ ेत यान ंतर रपि लकन आिण
डेमॉ ॅिटक प ा ंनी या ंचे नेहमीच राजकारण स ु केले. िथऑडॉर झव े ट या ं या
कारिकद म य े पॉ य ुिल ट चळवळीन े केले या मागणीन ुसार स ुधारणा कर यासाठी
सव तोपरी य न कर यात आल े होते.
१.३ आिथ क प रवत न
यादवी य ु ापास ून ते पिह या महाय ु ापय त अमे रकेचा झपाट ्याने िवकास झाला . या
काळाम य े अमे रकेत शेतीिवषयक आिण औ ोिगक ा ंती झाली ; ित या अन ुषंगाने झालेले
आिथ क प रवत न या काळाच े सवा त मह वाच े वैिश य होत े. यादवी य ु ा या प ूव उ पादन
मता आिण कौश य या बाबतीत अमे रका, इं लंड आिण ा स या द ेशां या माग े होती.
१९१४ पय त अमे रकेची उ पादन मता जगभरातील स व देशां या एक ूण उ पादन
मतेपे ा अिधक होती . तं िव ा या े ाम य े जम नी वगळता अ य कोणताही द ेश ितची
बरोबरी क शकत न हता .
१. शेतीिवषयक ा ंती :
औ ोिगक गती भरप ूर झाली असली तरी श ेती हा अमे रकेचा मूलभूत यवसाय होता .
यादवी य ु ानंतर औ ोिगक ा ंतीबरोबर द ेशात श ेतीिवषयक ा ंतीची स ु वात झाली होती .
मानवी मश या ऐवजी य ं ां या सहा यान े शेतीची काम े करण े आिण फ उपजीिवक े
पुरते शेतमालाच े उ पादन कर याऐवजी आता शेतमालाच े यापारी उ पादन होऊ लागल े.
१८६० ते १९१० या काळात अमे रकेतील शेताची स ं या २०,००,००० पासून
६०,००,००० पय त, हणज े ितपटीने वाढली होती , तर माशागतीखालच े े १ कोटी
६० लाख ह े टर पास ून ३ कोटी ५२ लाख ह े टर पय त, हणज े दुपटीने वाढल े होते.
१८६० ते १८८० या काळात गह , मका, आिण काप ुस या सार या मूलभूत पीका ंचे
उ पादन प ूव पे ा अन ेक पटीन े वाढल े होते. याच काळाम य े अमे रकेची लोकस ं या
दुपटीने वाढली होती ; यापैक बह स ं य लोक वाढ या शहरा ंत क ि त झाली होती .
अमे रकन कामगार आिण या ं या क ुटुंिबयांना पुरेल येवढे अ न धा य , कापुस, गायीच े munotes.in
Page 6
अमे रकेचा इितहास
6 आिण ड ुकरांचे मांस यांचे उ पादन अमे रकन शेतकरी करत अस े, तसेच सवा ना प ुरेल
येवढी लोकरही प ैदा करत अस े, एवढेच न ह े तर या ंचे अित र उ पादनही करत अस े. या
असामा य कामिगरीची अन ेक कारण े होती . एक हणज े पि म े या िदश ेने अमे रकेचा
िव तार झाला होता . दुसरे हणज े मशागतीची सव कामे आता य ं ां या सहा यान े होऊ
लागली . १८०० मधील सव साधारण अमे रकेन शेतकरी ख ुर या या सहा यान े दररोज २०
ट के हे टर े ातील ग हाची ख ुरपणी करत अस े. १८३० मधील श ेतकरी य ं ां या
सहा यान े दररोज ८० ट के हे टर े ातील ग हाची ख ुरपणी क लाग ला. जिमनी या
मशागतीसाठी लागणारी सव कारची य ं े िनमा ण होऊ लागली , तसेच पेरणी, पीकांची
कापणी , टरफल े िकंवा साल े काढण े, गवत वाळवण े, अंडी उबवण े आिण इतर अन ेक
कार या कामासाठी आव यक ती लहान मोठी य ं े तयार कर यात आली .
अमे रकेम ये यं ां या उपयोगाबरोबरच श ेतीिवषयक ा ंतीम य े िव ानाचाही उपयोग झाला
होता. १८६२ या मॉ रल ल ँड ांट कॉल ेज अॅ ट या काय ान ुसार य ेक रा याला
शेतक आिण औ ोिगक महािव ालय े थापन कर यासाठी साव जिनक जमीन द े यात
येऊ लागली . या महािव ालयाम य े शेतक च े िश ण िद ले जाणार होत े, तसेच तेथे
वै ािनक शेतीचे संशोधन क े देखील िनमा ण कर यात य ेणार होती . नंतर का ँ ेसने तेथे
शेतीची योगक े थापन कर यासाठी अन ुदान िदल े आिण श ेतीिवषयक स ंशोधनासाठी
शेतक खा याला थ ेट पैसे उपल ध क न िदल े. २० या शतका या स ु वातीला अमे रकेत
सव वै ािनका ंनी िविवध कार या श ेतीिवषयक सम या ंवर स ंशोधन स ु केले. क
सरकार या या धोरणाम ुळे अमे रकन शेतक या ंना शेतमालाच े जादा उ पादन करण े श य
झाले असल े तरी याम ुळे शेतमालाच े भाव घसर यान े यांनाच फार मोठया स ंकटाला त ड
ावे लागल े ही यामधील निशबाचा भाग होता . यापैक एक व ै ािनक माक काल सन या ंनी
शेतक खा या तफ रिशयाचा दौरा क ेला. तेथे यांना िहवा याला िक ंवा आवष णाला दाद न
देणारी ग हाची एक जात आढळली . यांनी ग हाच े हे वाण अमे रकेत नेले आिण आता
अमे रकेतील ग हा या एकूण उ पादनाप ैक िन मा गह या कारचा असतो . मा रयन
डॉरस ेट या एका अ य व ै ािनकान े डुकरांना होणा या कॉला यावर ग ुणकारी औषध शोध ून
काढल े. जॉज मॉ हर या व ै ािनकान े जनावरा ं या त डाला आिण ख ुरांना होणारा ला या
रोगावर औषध शोधून काढल े. उ र आि केमधून एका स ंशोधकान े का फ जातीच े किणस
अमे रकेत नेले तर द ुस या एका स ंशोधकान े िपवळी फ ुले येणा या अ फा फाचा एक कार
तुक थानमध ून अमे रकेला नेला. कॅिलफोिनयामधील य ुथर बरब ँक या व ै ािनकान े भा या
आिण फळा ं या अन ेक जाती िवकिसत क े या. िव कॉ ि सन रा या तील ि टफन ब ॅबकॉक
यांनी दुधातील ि न धा ंश िनि त करणार े उपकरण शोध ून काढल े. अलाबामा रा यातील
ट केगी सं थेतील जॉज वॉिशं टन काव र या क ृ णविण य िव ािनकान े श गदाणे, रताळी
आिण सोयािबनच े िविवध उपयोग शोध ून काढल े होते.
२. औ ोिगक ा ंती :
अमे रके या औ ोिगक िवकासातील दोन व ैिश य े प िदसतात . एक, अमे रकन उ ोगा ंनी
व तुंचे मोठया माणावर उ पादन कर याच े तं अवल ंबले होते आिण यासाठी यांनी
महाकाय उ ोगस ं था िवकिसत क े या हो या . दुसरे, अमे रकेतील उ ोगा ं या
वाढीबरोबरच अमे रकेची लोकस ं याही वाढत ग ेली, (अमे रकेची लोकस ं या ३ कोटीपास ून munotes.in
Page 7
१९ या शतका या उ ंबरठयावरील
अमे रका
7 १० कोटीपय त वाढली ), सम द ेशाम य े रे वेमागा चे जाळे थापन झाल े आिण अमे रके या
पि म द ेशात लोका ंनी वसाहती क े या. १८६५ म ये अ ाहा म िलंकन या ंचा मृ यू झाला ,
यानंतर २५ वषा तच अमे रका जगातील पिहल े उ पादक रा झाल े होते. अशा रतीन े
इं लंडने जी गती १०० वषा त केली होती तीच गती अमे रकेने यापे ा जवळपास
िन या काळात क ेली होती .
अमे रकेची झपाटयान े झाल ेले औ ोिगक वाढ ६ घटका ंमुळे श य झाली . हे घटक प ुढील
माण े होते.
रिशया चा अपवाद वगळता अमे रकेम ये िविवध कार या क या मालाच े चंड मोठ े
साठे उपल ध आह ेत;
अमे रकेम ये क या मालाच े प या मालाम य े पांतर कर यासाठी अन ेक वै ािनक
शोध लाव यात आल े तसेच तं िव ान िवकिसत कर यात आल े;
वाढ या अथ यव थ ेसाठी आव य क असल ेली पुरेशी रे वे आिण जल वहातुक यव था
िवकिसत कर यात आली ;
अमे रकन उ पादना ंसाठी द ेशांतग त आिण परद ेशांतील बाजार प ेठ सतत िव तारत
गेली.
थाला ंत रता ंमुळे उ ोगा ंना पुरेसे मनु यबळ सतत उपल ध होत ग ेले;
रा यारा यातील माला या वहात ुक साठी जकातकर णालीचा अभाव होता , परक य
पध पासून सरकारन े अमे रकन उ ोगा ंचे र ण क ेले आिण अमे रकन सरकारन े
उ ोगा ंना नेहमीच अन ुदान द ेऊन मदत क ेली.
एकटया द ुकट्या या मालक या उ ोगा ंची जागा आता महाकाय औ ोिगक स ं थांनी
घेतली होती . या काळातील औ ोिग क िवकासाच े हे एक अ य व ैिश य होते. १९ या
शतका या अ खे रस अमे रकेतील एकूण औ ोिगक उ पादनाप ैक ३/४ उ पादन या
महाकाय औ ोिगक सं था करत असत . तेल, पोलाद , तांबे, िशसे, साखर आिण कोळसा
इ याद च े उ पादन या महाकाय क ंप या करत असत . याचा एक प रणाम असा झाला क या
व तुंचे उ पादन करणा या लहान लहान स ं था आता या महाकाय सं थां या
िनयं णाखाली आ या . बाजारप ेठेवर या महाकाय स ं थांचे पूण िनयं ण अस े आिण या
आप या मज न ुसार आप या माला या िक ंमती िनि त करत असत . थोड यात एक अशी
नवी आिथ क यव था िनमा ण झाली क या यव थ ेम ये पधा अिजबातच नािहशी झाली
होती. १९ या शतका या अख े रस उ ोगपती एक य ेत असत आिण आपली साधन
संप ी एक क न व त ुं या िक ंमती कमी कर याची पधा पूण पणे टाळत असत कारण
असे के याने यांना कमालीचा फायदा होत अस े. एका अ य कारणान ेही पधा कमी झाली .
उ पादना या न या प तीम य े फार मोठया माणावर भा ंडलाची ग ुंतवणुक करण े आव यक
असे. प रणामी , काही मया िदत महाकाय उ ोग स ं थांना ते श य होत अस े. उ पादना या
एका े ाम य े काय रत असणा या औ ोिगक स ं था मया िदत अस यान े यांना यां या munotes.in
Page 8
अमे रकेचा इितहास
8 उ पादनाची िक ंमत िनि त करण े सहज श य होत अस े. यामुळे कोण याही साव जिनक
अिधका याला िक ंवा स ं थेला अशा उ ोगा ंवर पधा स न े लादता य ेत नस े. अशा
महाकाय स ं थांशी पधा कर याचा एकम ेव माग यां यापे ा अिधक मोठया महाकाय
सं था था पन करण े हाच होता . परंतु, हे श य नस े कारण गुंतवणुकदार आपला प ैसा न या
उप माम य े गुंतव यास तयार नसत कारण दीघ मुदतीम य े आप या गुंतवणुक वर
िकफायतशीर लाभ होईलच अशी या ंना खा ी वाटत न हती .
एखा ा उ ोगाचा िव तार आिण ही एक ग ुंतागुंतीची ि या असे. यादवी य ु ानंतर या
काळात य ु िवषयक गरजा ंमुळे उ पादना या ि य ेला िवश ेष चालना िमळाली , लोखंड,
वाफ आिण िव ुतश वर आधा रत आिथ क ि या िव ान आिण न या शोधा ं या मागा ने
झपाटयान े पुढे जाऊ लागली . १८६० या प ूव फ ३६,००० पेटंट्सना, पुढील ३०
वषा म ये ४,४०,००० पेटंट्सना मा यता िमळाली होती तर २० या शतका या पिह या
चतुथ काम य े दहा लाखावर प ेटंट्सना मा यता िमळाली होती . काही उ ोगा ं या
िव तारा या ोटक मािहतीव न आप याला औ ोिगक िवकासाची क पना य ेऊ शक ेल.
१.३.१ पोलाद :
चढ या जकातकरा ं या स ंर णाम ुळे लोख ंड आिण पोलाद या रा ा या म ूलभूत उ ोगाची
झपाटयान े गती होत ग ेली. पोलादाच े उ पादन िवश ेष मह वाच े असे कारण अ य सव
उ ोग पोलादावरच अवल ंबुन असतात . देशात सव रे वेमागा चे जाळ े पसर यान े ळ,
रे वे इंिजन, डबे आिण अ य उपकरणा ं या उ पादनासाठी पोलादाची मागणी सतत वाढतच
गेली. िमिशगन रा य आिण िमिनसोटा रा यातील स ुिप रयर सरोवरा या म ुखाशी
असल े या म ेसाबी ेणीमधील लोह म ृितका यासाठी िवश ेष उपयोगी ठरली . आपल े ान
आिण उ पादनाची मता या ं या सहा यान े पोलादा या कारखा या ंनी पोलादा या तारा ,
न या , प े आिण रचन ेचे िविवध भागा ंचे उ पादन कर यास स ु वात क ेली. पोलादा या
उ पादनाम य े अँडु कान गी यांनी िवश ेष मह वाची कामिगरी पार पाडली . ज मान े कॉिटश
असल ेले कान गी वया या १२ या वष अमे रकेत आले. सु वातीला या ंनी सुत िगरणीम य े
बॉिबन स ेवकाची नोकरी प करली . यानंतर या ंनी पेनिस ह ेिनया र े वे या तार खा यात
नोकरी क ेली. वया या ३० या वषा पय त या ंनी अितशय ध ूत पणे आिण दूर ीन े काही
गुंतवणुक केली होती. १८६५ पय त या ंची सव गुंतवणुक पोलादा या औ ोगातच क ि त
झाली होती . काही वषा तच या ंनी लोख ंडी पूल, रे वेचे ळ आिण इ ंिजने उ पादन
करणा या क ंप या स ंघिटत के या हो या िक ंवा या ंचे भागभा ंडवल िवकत घ ेतले होते. १०
वषा नी या ंनी प ेि स ह ेिनया रा यातील मो घ ेला नदीकाठी द ेशातील सवा त मोठा
पोलादाचा कारखाना थापन क ेला. हा पोलादाचा कारखाना आिण इतर अन ेक उ ोगा ं या
सहा यान े यांनी रे वेमाग आिण जहाज क ंप यां याकड ून अन ेक सवलती िमळव या हो या .
या पूव अमे रके या औ ोिगक वाढीम य े अशा कारची वाढ कधीच झाली न हती .
१८९० या द शकात न या क ंप यांनी या ं या म ेदारीला आ हान िदल े. पध ने
संतापल े या कान गी या ंनी थम या ं यापे ाही मोठी क ंपनी थापना कर याचा य न
केला होता . नंतर मा या सव कंप यांनी एक य ेऊन एक अित मोठी कंपनी थापन munotes.in
Page 9
१९ या शतका या उ ंबरठयावरील
अमे रका
9 कर यासाठी या ंचे मन वळव या त आल े. या न या क ंपनीम य े देशातील सव मह वा या
लोखंड आिण पोलाद िनमा ण करणा या सव कंप या सामील झा या .
सव कंप या एक आ यान े १९०१ म ये द य ुनायटेड ट ेट्स टील कॉ प रेशन ही
महाकाय क ंपनी थापन झाली . या कंपनी या थापन ेव न ग े या ३० वषा त जी ि या
काय रत होती ितची क पना य ेते; या ि य ेनुसार वत ं कंप या एक य ेऊन एक क ि य
कंपनी थापना करत असत . यादवी य ु ाम य े सु झाल ेली ही ि या १८७० या
दशकान ंतर िवश ेष जोमदार झाली कारण याव ेळेस अित र उ पादनाम ुळे पोलादा या
िकंमती कमी होऊन न याच े माण कमी हो याची भीती या क ंप यांना वाटत होती .
उ पादन आिण पणन या दो हीवर िनय ं ण ठ ेव यास आप या पध क कंप यांना एकाच
महाकाय क ंपनीम य े सामील होण े भाग पड ेल याची जाणीव या ंना झाली . यामध ूनच
महाकाय कॉप र ेशन िक ंवा ट ही क पना प ुढे आली .
१.३.२. तेल :
या काळात क या त ेलाचे उ पादन आिण याच े शु ीकरण कर याचा नवा उ ोग िनमा ण
झाला. सु वातीला घरग ुती िदवाब ीसाठी त ेल वापरल े जात अस यान े या े ाम य े अनेक
लहान क ंप या काय रत हो या . १८६२ म ये जॉन डी . रॉकेफेलर या ंनी या े ात व ेश
के यावर मा याच े व प प ूण तः पालटल े. यांनी क या त ेला या उ पादनाच े काम
अ य क ंप यांवर सोपवल े आिण वतः क या त ेला या श ु ीकरणावर आपल े ल क ि त
केले. तेल शु ीकरणाम य े यांनी अितशय काय म त ं ांचा वापर क ेला, या े ातील क ुशल
तं ांशी संधान बा ंधून या ंनी ब ु ीवंतांची एक कारची म ेदारी थापन क ेली.
सु वातीला श ु तेला या िक ंमत म य े चंड कपात क न या ंनी आप या सव पध कांना
नामोहरम क ेले.
१८७० म ये रॉकेफेलर आिण या ं या स हका या ंनी द ट ँडड ऑइल क ंपनी, ओहायो , या
कंपनीची थापना क ेली. ओहायो रा या या ि ल हल ँड प रसराम य े या कंपनीची म ेदारी
थापन झाली . यथावकाश या ंनी देशा या अ य भागातील त ेल शु ीकरण करणा या
कंप यांशी स ंगनमत क ेले. १८८० या दशकाम य े या ं या सम ुहातील क ंप या
अमे रकेतील तेल यवसाया या ९० ट के भाग िनय ंि त करत असत . नंतर या काळात या
समुहाने रे वे, अ य साव जिनक सोयी आिण उ ोगा ंवर आपली मालक थािपत क ेली.
१.३.३ वीज िनिम ती :
काश , उजा आिण स ंपक यासाठी क ेला जाणारा वीज ेचा वापर ही या काळातील िवश ेष
मह वाची घटना होती . काशासाठी वीज ेचा वापर १९ या शतका या स ु वातीपास ून होत
असला तरी १८७९ म ये थ ॉमस अ वा एिडसन या ंनी वीज े या िद याचा (ब ब) शोध
लाव यावर काशासाठी वीज ेचा वापर सव दूर होऊ लागला . १८८२ म ये थापना
झालेली एिडसन इल ेि क क ंपनी य ुयॉक शहराला वीज ेचा पुरवठा क लागली . १८८७
म ये रचम ंड शहरात वीजेवर चालणारी पिहली ाम स ु झाली ; साव जिनक प रवहनासाठी
ितचा वापर होत अस े. टेिलफोन आिण ट ेले ाफ या अ य स ंपक मा यमा ंसाठी द ेखील वीज
वापरली जात अस े. वीजेची बह त ेक उपकरण े एिडसन इल ेि क क ंपनी तयार करत अस े; munotes.in
Page 10
अमे रकेचा इितहास
10 १८९२ म ये ितचा िव तार होऊन जनरल इल ेि क आिण व ेि टंगहाऊस इल ेि क या
कंप यांची थापना झाली .
१.३.४ रे वे :
रेलरोडच े (अमे रकेतील रे वे रेलरोड या नावान े ओळखली जात े) मह व या काळात वाढतच
गेले. अमे रके या पूव आिण पि म िकना या ंना रे वेने जोड यात आल े. १८८४ पय त
दो ही िकना या ंना जोडणार े चार रे वे माग काय रत होत े. रे वे मुळे अमे रकन शेतक या ंना
यांचा श ेतमाल प ूव िकना यावरील शहरा ंत नेता आला , पशुधन िशकागोला न ेता आल े
आिण जनावरा ंचे गोठवल ेले मांस युयॉक आिण िफलाड ेि फया शहरात न ेणे श य झाल े.
पि म आिण दि ण अमे रकेत रे वेचे बांधकाम स ु झा यान े पोलादाची मागणी सतत
वाढत ग े याने पोलाद उ ोगाचा िव तार श य झाला . १८८० म ये अमे रकेत ९३,२६२
मैल (१,५०,१५१ िक.िम.) लांबीचे रे वेमाग होते, होती, १९०० म ये यांची ला ंबी
१,९०,००० मैल (३,१०,००० िक.िम.) येवढी होती .
तथािप , रे वेमागा ची मालक अगदी मोज या य या हाती होती ; या रे वेमागा चा वापर
साव जिनक सोयीसाठी न करता वतः या य गत फाय ासाठी करत असत . हे रे वेमाग
सवा ना वहात ुक चे समान दर आकारात नसत ही गो अिधकच वाईट होती . मोठया
माणात मालाची वहात ुक करणा या क ंप यांना या खास सवलत द ेत असत . यामुळे या
कंप यांना या ं या छोटया पध क कंप यांना शह द ेणे श य होत अस े. आपली साधन
सामु ी एक क न िविवध र े वे कंप या प धा टाळत असत , सव वहात ुक आपसात वाट ून
घेत असत आिण वहात ुक चे दर आप या मना माण े वाढवत असत . साव जिनक िनय ं ण
टाळ यासाठी या क ंप या राजकारणी आिण िति त य ना मोफत वासाची सोय
उपल ध क न द ेत असत आिण का ँ ेस माफ त आप या सोयीच े कायद े पा रत क न घ ेत
असत .
१.३.५ अ य उ ोग :
याचवेळेस अ य उ ोगातही ा ंतीकारी बदल झाल े. अनेक या ंि क अवजारा ंचा शोध
लाग यान े जिमनीची मशागत कर या या प तीम य े मोठे प रवत न झाल े. शीतग ृहे आिण
अ न डबाब ंद कर या या शोधाम ुळे सामा य जनत े या आहारा या सवयी बदल या .
१८४४ मधील िबनतारी ताराय ं ाचा, १८६७ मधील ट ंकलेखन यं ाचा, १८७६ मधील
दूर वनीचा आिण १८८८ मधील ब े रज करणा या य ं ाचा, आिण १८९७ मधील क ॅश
रिज टर इ यादी शोध लाग यान े आिथ क यवहार स ुलभ होऊन उ ोगा ंचा िव तार श य
झाला. १८८६ म ये िलनोटाइप य ं ाचा लागल ेला शोध छपाइ या रोटरी य ं ामुळे एका
तासात ८ पानी व ृ प ा या २,४०,००० ती छापण े श य झाल े. थॉमस एिडसन या ंनी
फोनो ाफ उफ बोल याच े यं शोध ून काढल े. जॉज इ टमन या ं या सहकाया ने यांनी
चलत िच पटाचा द ेखील शोध लावला होता . या आिण अ य अन ेक वै ािनक शोधाम ुळे
जवळपास सव च े ामधील उ पादकता मोठया माणात वाढली होती .
१८७५ नंतर मा ंसाचे वे न कर याचा यवसाय अमे रकेतील एक म ुख यवसाय झाला
होता. या यवसाया चा फार मोठा भाग िशकागो शहरा या प रसरात क ि त झाला होता . munotes.in
Page 11
१९ या शतका या उ ंबरठयावरील
अमे रका
11 पीठा या िगर या , आसवाच े गाळप आिण श ेती या अवजारा ंचे उ पादन आिण लाकडा या
फ या तयार करण े इ यादी मह वाच े उ ोग अमे रके या म य -पि म (िमड -वे ट) रा या ंत
िवकिसत झाल े होते. अमे रके या दि ण ेकडील रा या ंतील औ ोिगक िव ताराम य े सुती
कापडा या िगर या आघा डीवर हो या . जॉिज या आिण अलाबामा या अमे रकेतील
रा या ं या प रचय स ुती कापडा या िगर याम ुळे केला जाऊ लागला . १९०० पय त
अमे रकेतील एक ूण सुती कापडा या िगर याप ैक २५ ट के दि ण ेतील रा या ंत क ि त
झा या हो या . यु इं लंड द ेशाम य े या उ ोगाचा जो िव तार झाला होता याप े ा अिधक
वेगाने दि ण ेतील या रा या ंतील या उ ोगाचा िव तार झाला होता .
१.३.६ परदेशांशी चालणारा यापार :
िनया त मालाच े मू य ल ात घ ेत यास अमे रकेचा परद ेशांशी चालणारा यापार द ेशांतग त
उ ोगा ं या बरोबरीन े वाढत ग ेला. सोने, चांदी आिण प ुनिनया तीचा माल वगळता १८७७
म ये अमे रकेचा िनया तीचा यापार दर वष ५९०,०००,००० डॉलरचा होता ; १९००
पय त तो स ुमारे १,३७१,०००,००० डॉलर य ेवढा वाढला आयात मालाची वाढ झाली
असली तरी ती म ंद गतीन े होत रािहली . सोने आिण चा ंदी ल ात घ ेत यास या का ळातील
फ एकाच वषा त अमे रके या आयात -िनया तीचा यापार घाट ्याचा झाला होता . १९ या
शतका या अख े रस अमे रके या िनया तीम य े आयातीप े ा ल िणय वाढ झाली होती .
िनया ती या मालाम य े शेतमाला या िनया तीचे माण जा त होत े. कापुस, गह , पीठ आिण
मांसाचे पदाथ या िनया त होणा या मालाची िक ंमत दर वष जा त अस े. िबगर श ेतमालाम य े
पे ोलची िनया त मोठया माणात होत अस े. परदेशी यापाराम य े सतत वाढ होत असली
तरी या या त ुलनेने यापारी जहाजा ंची सं या वाढली नाही . अमे रकन जहाजात ून वाह न
ने यात य ेणा या मालाच े वजन कायम असल े तरी यामधील िनया ती या मालाच े माण
कमी अस े. यादवी य ु ा या श ेवटी २४,००,००० टन िनया तीचा माल अमे रकन
जहाजा ंतून वाह न न े यात आला तर १८९८ म ये याच े माण ७,२६,००० टनापय त
खाली आल े.
१.४ सारांश
१९ या शतका या अख ेरीस अ मे रकन जीवना या सव े ाम य े प रवत न झाल े. राजक य
े ाम य े १८८८ पासून कॉ ं ेसने लोका ं या अप े ा पूण कर यासाठी सव परी य न स ु
केले. औ ोिगक आिण श ेती े ामधील ा ंतीमुळे अमे रकेला अभ ूतपूव गती करण े श य
झाले. १९१४ पय त अमे रकेचे औ ोिगक उ पादन उव रत जगा या उ पादनाप े ा अिधक
होते. तं िव ाना या े ाम य े जम नी वगळता अ य कोणताही द ेश ितची पधा क शकत
नसे. पूव आिण पि म िकना या ंना जोडणारा र े वे माग बांधून तयार झा यान े औ ोिगक
सुब ेचे न वे युग अमे रकेत सु झाल े. परदेशांशी चालणा या यापाराम य े देखील
अमे रकेने अशीच गती क ेली होती . अशा रीतीन े अमे रका एका महान राजक य आिण
आिथ क प रवत ना या िदश ेने वाटचाल क लागली होती .
munotes.in
Page 12
अमे रकेचा इितहास
12 आपली गती तपासा :
१. अमे रके या औ ोिगक िवकासाच े वैिश य सा ंगा.
२. शेरमन अ ँिट - ट अ ॅ टचे मह व प करा .
१.५
१. अमे रकेतील श ेती िवषयक आिण औ ोिगक ा ंतीची का रणे कोणती होती ? ितचे
प रणाम कोणत े होते ?
२. अमे रकेतील त ेल, पोलाद , िव ुतश या उ ोगा ं या उदयाची करण े ा. यांचे
प रणाम काय झाल े ?
३. अमे रके या औ ोिग क िवकासात र े वे या योगदानाची चचा करा
१.६ संदभ ंथ
बायर, द ऑ सफड क पॅिनयन ट ू द युनायटेड टेट्स िह टरी , युयॉक , २००१
िबयड स, यु बेिसक िह टरी ऑफ द य ुनायटेड ट ेट्स ऑफ अमे रका, युयॉक
१९६०
पा स , हे ी बामफड , द युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका: अ िह टरी (भारतीय
आवृ ी), खोसला पि लिश ंग हाऊस , यु िद ली , १८८६
आर. के. मजुमदार आिण ए . एन. ीवा तव , िह टरी ऑफ द य ुनायटेड टेट्स ऑफ
अमे रका, सुरजीत ब ुक डेपो, यु िद ली , १९९३
युनायटेड टेट्स िडपाट म ट ऑफ टेट्स अॅन आऊटलाइन ऑफ अमे रकन िह टरी ,
युयॉक , १९९४ .
munotes.in
Page 13
13 २
ागितक चळवळ (१९०० - १९१९ )
घटक रचना :
२.० उि य े
२.१ तावना
२.२ ागितक चळवळीच े व प
२.३ ागितक चळवळीची मह वाची व ैिश य े
२.४ िथऑडॉर झव े ट आिण ागितक चळवळ
२.५ िनसगा चे संर ण
२.६ रा ा य ट ॅ ट आिण ागितक चळ वळ
२.७ वु ो िव सन आिण ागितक काय म
२.८ समारोप
२.९
२.१० संदभ ंथ
२.० उि य े
या घटका या अ यासान ंतर तु हाला प ुढील गो ी समजतील .
ागितक चळवळीची मह वाची व ैिश य े समजून घेणे.
अमे रकन रा ा य ा ंनी ागितक चळवळीत बजावल े या भ ूिमकेचा आढावा घ ेणे.
२.१ तावना
१८८० आिण १८९० या दशका ंत अमे रकन समाजाम य े झाल े या बौि क आिण
राजक य िवचार म ंथनाच े भरीव प रणाम एका स ुधारणे या चळवळी या व पात िदस ू
लागल े. या चळवळीचा रोख दोन अप व ृत या िवरोधात होता . १. राजक य ाचार आिण
शासना या सव थराम य े संघटीत संप ीला खास ह क द े याची व ृ ी. सुधारका ंचा
बह सं य लोका ं या उपजत सू पणावर िव ास होता . आप या आका ं ा प रणामकारक
कर याची लोका ंची मता वाढवण े हेच सुशासनाच े खरे रह य आह े असे आ ही ितपादन
ते करत असत . राजक य बडी म ंडळी आिण य ं े य ांचे अ य शासन न करण े. munotes.in
Page 14
अमे रकेचा इितहास
14 ामािणकपणाची नवी मानक े िवकिसत करण े आिण लोका ं ती असणार े सरकारी
अिधका या ंचे उ रदािय व अिधक व ृि ंगत कर यासाठी या ंनी य न क ेले. २. वाढती
म ेदारी आिण श ेतकरी आिण कामगार वगा या शोष णाचा धोका या ंनी ओळखला होता .
अथ यव थ ेने सव सामा या ंचे क याण साध यासाठी अथ यव थ ेने काळजी घ े याची गरज
अस याच े ितपादन त े करत असत . महाकाय आिथ क यवहारा ंचे सरकारन े िनयं ण कराव े
शोिषत वगा चे र ण कराव े अशी या ंची इ छा होती . झव े ट, टॅ ट आिण िव सन ह े
रा य ागितक चळवळीच े ितिनधी होत े. रा य आिण नगरपािलक े या तरावरील
अनेक अ य न े यांची या ंची साथ क ेली.
ागितक चळवळीच े तपशीलवार िव ेषण क न अमे रके या इितहासावर झाल े या ित या
प रणामा ंचा अ यास कर याचा य न य ेथे केला आह े.
२.२ ागितक चळवळीच े व प
ागितक चळवळी या न े यांचा लोकशाही शासन , य वात ं य काय ाच े रा य आिण
खाजगी मालम ेचे र ण या पार ंपा रक अमे रकन म ू यांवर िव ास होता . न या औ ोिगक
युगाम य े यांचे र ण न या राजक य त ं ांनी कर याची गरज अस याच े ितपादन त े करत
असत . आिथ क अस ंतोष आिण वग िव ह िनमा ण कर याप े ा नैितक, मानवी आिण धािम क
मू यांवर या ंनी खास भर िदला . पारंपा रक आिण आिथ क यव थ ेम ये काही आम ूला
बदल कर या या समाजवादी िवचारा ंना फारसा पािठ ंबा िमळाला ना ही.
ागितक चळवळीची उि े आिण ीकोन ाम ु यान े म यमविग य होता . चळवळीला
पािठंबा देणारे बह त ेक छोट े यवसाियक , वक ल आिण प कार होत े. देशातील ाचार
आिण क ुशासनाचा उबग आ यान े यांनी चा ंगले आिण ामािणक ितिनध ना िनवड ून
दे यासाठी एक कारच े धम यु स ु केले. मा सम यव था बदल याची आिण
य या ीकोनात आम ूला प रवत नाची गरज अस याच े यां या ल ात आल े.
एखा ा िठकाणी आढळल े या िवपरीत गो ी िवषयी या ंनी यवहारी माग अवल ंबला,
एखादा यापक िस ा ंत मांड याचा िकंवा अ ंितम उि समोर ठ ेव याचा य न या ंनी
केला नाही . ागितक चळवळीमधील कम ठ आिण स ुधारक या ं यातील सीमार ेषा प
न हती . सुधारणा ं या िवषयी लोकभावना एवढी ती होती क बह त ेक जबाबदार न े यांना या
सुधारणा आव यक अस याची जाणीव झाली होती . सुधारकां या स ंदभा त राजक य प
अ त ुत ठरल े. रपि लकन आिण ड ेमो ॅिटक या दो ही प ाच े सभासद स ुधारणावादी
होते.
२.३ ागितक चळवळीची मह वाची व ैिश य े
१. ागितक चळवळ आिण शासन यव था :
जेफरसन आिण ह ॅिम टन या रा ा य ा ं या कारिकद मधील अमे रका हा छोटया
जमीनधारका ंचा आिण म ुबलक जमीन उपल ध असणारा द ेश होता . अशा प रि थतीम य े
लोकशाही या र णासाठी शासनाच े अिधकार मया िदत ठ ेव याची आिण व ैय क munotes.in
Page 15
ागितक चळवळ (१९०० -१९१९)
15 उप मशीलत ेला म ु अवसर द े याची गरज होती . ारंिभचे अमे रकन उदारमतवादी
साधारणपण े शासनािवषयी सा शंक असत , शासनाच े अिधकार आिण जबाबदारी
वाढव याला या ंचा िवरोध अस े. प रणामी , एकोिणसा या शतकातील आिथ क गती या
फल व प महाकाय औ ोिगक क ंप या आिण रोजगार कमावणा या ंचा एक मोठा वग
अि त वात आला तर श ेतक या ंची प रि थती मा खालावत ग ेली. साधारण य ला
आप या वतः या य नान े आिथ क वात ं य ा करण े अवघड होऊ लागल े. शासनान े
आपल े र ण कराव े अशी मागणी त े क लागल े. प रणामी स ुधारक आिण उदारमतवादी
यांना शासनाच े अिधकार वाढव ून हवे होते.
२. म ेदारीची सम या :
शासनान े अिधक आिथ क जबाबदारी वी कारावी अशी स ुधारका ंची इ छा असली तरी त े
सा य कर या या बाबतीत या ं याम य े मतभ ेद होत े. आिथ क म ेदाराची वाढ ही या
काळातील सवा त मह वाची सम या होती . महाकाय क ंप यांची वाढ अटळ अस ून या न
कर याऐवजी शासनान े यां यावर िनय ं ण ठ ेवावे असा य ुि वाद िथऑडॉर झवे ट आिण
इतर करत असत तर िव सन आिण इतरा ंनी म ेदारीला आळा घाल यावर आिण म ु
पध चे वातावरण िनमा ण कर यावर अिधक भर िदला . या मूलभूत सम य ेिवषयी ागितक
चळवळीम य े यापक मतभ ेद होत े.
हब ट ॉवल े य ांनी या ं या ॉिमस ऑफ अमे रकन लाइफ (१९०९ ) या ंथाम य े असा
यु वाद क ेला क आिथ क अ याय द ूर कर यासाठी महाकाय क ंप या न कर याची गरज
नाही. यासाठी या ं यावर िनय ं ण ठ ेव याच े शासनाच े अिधकार वाढवाव ेत आिण एक
बळ कामगार चळवळ स ु करावी , अशी कामगार चळवळ महाकाय कंप यां या
कारभारावर वाचक ठ ेवू शकेल. धनवाना ंचे खास ह क र कर याऐवजी समाजातील अ य
वगा ना या खास ह का या बदली भरपाई दाखल खास अिधकार ाव ेत.
१९१६ म ये लुई ँिडस या ंची सव च यायालया या यायािधशपदी िनय ु झाली .
महाकाय क ंप यां या वाढीम ुळे ते अ व थ झाल े, याला त े मोठेपणाचा शाप हणत असत .
शासनातील िक ंवा आिथ क यवसायातील कोणतीही स ंघटना महाकाय झा यास ितच े
यव थापन काय म रतीन े करता य ेत नाही अशी या ंची धारणा होती . कोण याही
उ ोगातील ३० ट याप े ा जा त यवहार एका क ंपनी या हाती अस ू नयेत अशी स ूचना
यांनी केली.
३. म ेकस (िचखलफ ेक करणार े) :
प कार मकरेकस िकंवा िचखलफ ेक करणा या प कारा ंनी स ुधारणा ं या गरज ेची यापक
िस ी कर यात महान कामिगरी बजावली . रा ा य िथऑडॉर झव े ट या ंना
मकरेकस िकंवा िचखलफ ेक करणार े असे हणत असत . यांनी ाचार आिण अपहारा या
करणा ंचा शोध घ ेतला, यांची प तशीर न द क ेली आिण यवसाियक आिण राजकारण
यां या पर पर स ंबंधावर काशझोत पाडला . हे ी डेमारे ट लॉ ं इड या ंनी या ं या वे थ
अगे ट कॉमनव े थ (१९०४ ) हा ंथ िचखलफ ेक करणा या ल ेखनाचे पिहल े उदाहरण
होते, या ंथाम य े यांनी टची ( यासाची ) िनभ तना क ेली होती . १९०२ पय त अशा munotes.in
Page 16
अमे रकेचा इितहास
16 लेखनाला यापक वाचकवग लाभला होता . िलंकन ट ेफ स या ंनी स ट लुई शहरातील
राजक य ाचाराच े िव ेषण क ेले तर इडा टारबेल या ंनी ट ँडड ऑइल क ंपनी या
इितहासाचा पिहला भाग िस क ेला. अ टन िस ं लेअर या ंनी या ं या द जंगल या
कादंबरीम य े िशकागो शहरातील मा ंस आवरण कर या या उ ोगातील गिल छपणा आिण
अ व छत ेवर काशझोत पाडला होता . या काद ंबरीने समाजात िनमा ण झाल े या
खळबळीम ुळे सरकारला मा ंस उ ोगावर द ेखरेख कर याची यव था करणारा कायदा
करावा लागला होता . रे टॅनफड बेकर, चाल स रस ेल, नॉम न हॅपगूड आिण माक सुिल हान
हे िचखलफ ेक करणार े लेखन करणार े काही अ य नावाजल ेले प कार होत े.
असे लेखन करणा या काही प कारा ंनी सनसना टी करणार े लेखन क ेली तर काह च े लेखन
अिव सिनय होत े. लवकरच सव सामा य लोका ंम ये हे लेखन अि य झाल े. १९१४ पय त
अशा ल ेखनाचा अ त झाला. अमे रकन प का रत े या इितहासात या प ूव अस े लेखन कधी
झाले न हत े आिण यान ंतरही अस े िलखाण परत कधी हो याची श यता न हती .
४. रा य आिण नगरपािलका ं या पातळीवरील ागितक चळवळ :
थािनक शासना या पातळीवर चळवळीन े कदािचत िवश ेष भावी कामिगरी क ेली होती .
म यमवत पातळीवरील राजकारणाप े ा थािनक पातळीवरील राजकारण लोका ंना सहज
समजत अस े, तेथील ाचार द ेखील उघड व पाचा अस े, याचे माणही अिधक होते.
थािनक पातळीवरील नाग रका ंना सहज समज ेल अशा नाट ्यमय रतीन े ते सादर केले
जात अस े. थािनक पातळीवरील शासन अिधक ामािणक असाव े, नगर रचना चा ंगली
असावी , गिल छ व या ंचे सु ढ िनयोजन . घर बा ंधणीच े िनयम , सुरि तत े या उपाया ंची
कठोर अ ंमलबजावणी , शाळा, उ ान खेळाची म ैदाने आिण अ य नागरी स ुिवधा साठी
ागितक न े यांनी िवश ेष लढा िदला होता . या लढयामधील आपल े खरे ित पध
राजकारणी नस ून शहरातील साव जिनक प रवहन यव था आिण अ य नागरी स ुिवधांचे
मालक अस याची जाणीव या ंना झाली . यांनी मागा नी खास अिधकार िमळवल े होते.
प रणामी अन ेक ागितक न े यांनी साव जिनक प रवहन आिण अ य नागरी स ुिवधा आम
जनते या मालिकची असावी अशी मागणी क ेली.
ओिहयो रा यातील ि ल हल ँड येथील थॉ मस जॉ सन नगरा ंची सुधारणा करणार े सव ात
नेते होते. १९०१ ते १९०७ या काळात या ंनी ि ल हल ँड शहराच े महापौरपद भ ूषवले
होते. यांनी आप या समव ेत स म आिण उ साही काय क या चा एक गट स ंघिटत क ेला
होता. यां या काया मुळे सम द ेशातील उ म शािसत नगर अशी ि ल हल ँडची याती
झाली.
इतर अनेक शहरात अशा स ुधारणे या चळवळी स ु झा या हो या, नगरपािलकातील
ने यांची दादािगरी , आिण य ं णांचे ाब य न कर याचा या ंचा उ ेश होता . या ऐवजी
महापौर आिण नगरस ेवकांचे एक म ंडळ या ंचे पारंपा रक शासन प ती स ु कर याचा
यांचा िवचार होता . काही व ेळेस महापौर आिण नगरस ेवकां या म ंडळा या मदती साठी एक
प िवरिहत सिमती आिण नगरपािलक ेचा यव थाप क िनयु केली जात अस े. १९२१
पय त ५०० नगराम ये अशी शासन प ती अमलात आली असली तरी ितच े प रणाम मा
उ साहजनक न हत े कारण अन ेक नगरातील न े यांनी पार ंपा रक शासन प तीवर िविवध munotes.in
Page 17
ागितक चळवळ (१९०० -१९१९)
17 मागा नी आपल े वच व थापन क ेले. अमे रकेतील य ुयॉक , िशकागो आिण िफलाड ेि फया
या तीन महानगरात मा प ूव माण े न े यांचे शासन प ूव माण े चालू रािहल े.
२.३.१ रा य पातळीवरील स ुधारणा :
इ. ८९० या दशकात ागितक चळवळी या अ ण ना रा य पातळीवरील स ुधारणा
कर या त पुढाकार घ ेतला होता . यापैक जॉन पी . अ ेड (इिलनॉय ) आिण ह ेझन ि ंगल
(िमिचगन ) हे िवशेष नावाजल ेले होते. परंतु िव कॉ ि सन रा यातील रॉबट मा रयान ला
फॉलेट रा य पातळीवरील सुधारकाम य े आिण सम स ुधारणा चळवळीमधील अितशय
नावाजल ेले आिण अ ग य न ेते होते. लोकां या मनाम य े यां या िवषयी ेमा ऐवजी
आदराची भावना होती . अमे रकेतील फारच थोडया न े यांनी लोकशाही उि ासाठी
यां या सारखा स ंघष केला अस ेल. सामा य लोका ं या सू पणावर या ंचा गाढा िव ास
होता. लोकां या प ूव हां या ऐवजी या ं या िव वेक बु ीला या ंनी अवाहन क ेले. सहा वष
यांनी िव कॉ ि सन रा याच े रा यपालपद भ ूषवले. या काळात या ंनी रा या या कायद े
मंडळाम य े अनेक कायद े पा रत करवल े ते िव कॉ ि सन आयिडया या नावान े ओळखल े
जातात . रा यातील र े वेमागा वर कर आकारणी , यां या िमळकती या भौितक म ू यावर
आधा रत या ंचे दर िनि त करण े, बँका आिण िवमा क ंप यांचे िनयं ण, ीया आिण लहान
मुलां या कामाच े तास िनि त करण े कामगारा ंसाठी न ुकसान भरपाईचा कायदा , राखीव
वनांची िनिम ती आिण साव ि क िनवडण ुक तील प ा ंचे उ मेदवार ाथिमक िनवडण ुक ने
िनि त करण े इ याद चा याम य े समाव ेश होता .
आिथ क यवहारा ंचे िनयं ण अच ूक मािहतीवर कर यावर या ंनी खास भर िदला आिण अशी
मािहती संकिलत कर यासाठी या ंनी अन ेक अ यासका ंना रा यस ेवेत दाखल क ेले तसेच
रा य आिण अथ शा ा या त ा ंचे सहकाय िमळवले. यां या सम काय माची या या
नव य वाद अशी कर यात य ेते, यामुळे य ला स ंप ी िमळव याची चा ंगली स ंधी िमळू
शकते.
म य अमे रकेतील आयोवा , िमिनसोटा , का सास , ने ा का आिण उ र आिण दि ण
डाकोटा या रा याम य े िव कॉ ि सन आयिडयाचा िव शेष भाव असला तरी अमे रकेतील
बह तेक रा यातही तशा स ुधारणा ंची सु वात झाली होती .
२.३.२. लोकशाहीची िव ता रत या ी :
शासनावर मतदारा ंचे अिधक य िनय ं ण आण यासाठी क ेले या उपाय योजन ेला
रा यपातळीवरील अन ेक ने यांनी पािठ ंबा िदला . अशा स ुधारणा ंनी राजक य न े यांची
दादािगरी आिण या ंचा भाव कमी करता य ेइल अशी आशा या ंना वाटत होती . साव ि क
िनवडण ुक तील प ा ंचे उमेदवार ाथिमक िनवडण ुक ने िनि त कर याची प दत या
सुधारणाप ैक िवश ेष मह वाची स ुधारणा होती . १८९० या दशकात दि ण ेतील रा या ंम ये
सु झाल ेली ही प त १९१५ पय त १५ रा याम य े अमलात आली . १९१२ पय त २९
रा या ंनी िसन ेट या िनवडण ुक साठी द ेखील या प तीचा अवल ंब केला आिण कायद े
मंडळां या सभासदा ंनी लोका ंचा िनण य मा य क ेलाच पािह जे अशा व पाचा कायदा क ेला. munotes.in
Page 18
अमे रकेचा इितहास
18 यासाठी घटनेम ये सतरावी द ु ती करावी लागली , या घटना द ु तीन ुसार स ेनेट या
सभासदा ंची िनवडण ुक य रतीन े होत अस े.
पि मेकडील रा या ंनीही लोकशाही या या ीचा िव तार करावा अशी मागणी क ेली होती .
या रा या ं या काय माम य े साव मतचा समाव ेश होता , या माण े एखा ा तावावर सव
मतदारा ंचे मत आजमाव ून या िनण याची अ ंमलबजावणी क ेली जात अस े. सामा य
मतदारा ं या मागणीव न एखा ा िनवा िचत सभासदाला परत बोलाव याची प दत
अंमलात आ ली, ती रकॉ ल या नावान े ओळखली जात अस े. सामा य मतदारा ं या
मागणीव न कायद े मंडळान े एखादा कायदा कर या या प तीला इिनिशएिट ह अस े नाव
आहे. २१ रा या ंनी साव मत आिण इिनिशएिट ह प दत अवल ंबली, १२ रा या ंनी िनवा िचत
सभासदा ंना परत बोलाव या या रकॉल प तीचा अवल ंब केला तर ८ रा या ंनी
यायाधीशा ं या बाबतीतही ही प दत अमलात आणली .
ि या ंना मताचा ह क िदला जातो . १८९० पय त द नॅशनल अमे रकन िवम े स सफर ेज
असोिशसोएशनची थापना कर यात आली . कॅरी चॅपमन काटा आिण अ ॅना हॉवड श ॉ
ित या म ुख ने या हो या . ागितक चळवळी या काळात अन ेक ि यानी राजक य
ह काची मागणी सतत केली होती . १९२० पय त घटन ेची १९ वी दु ती कर यात आली .
या दु तीन ुसार ि या ंना मताचा ह क बहाल क ेला गेला.
२.३.३. आिथ क कायद े :
महाकाय क ंप यां या यवहारावर िनय ं ण ठ ेव या या उ ेशाने अनेक रा या ंनी आयोग
थापन क ेले. या आयोगा ंनी रे वेमाग आिण अ य साव जिनक स ेवांचे आकार आिण प तीच े
िनयं ण करावयाच े होते. अिधका या ं या ाचाराच े माण कमी कर यासाठी ाचार
ितबंधक कायद े कर यात आल े तसेच नागरी स ेवां या िनयमा ंची संिहता तयार कर यात
आली . १९२० पय त ४३ रा या ंनी कामगारा ंना भरपाई द ेणारे कायद े केले होते. मालका ं या
जबाबदारीिवषयक तरतूदी अिधक कठोर कर या या उ ेशाने या काय ाम य े आव यक ती
तरतूद कर यात आली होती . जखमी कामगारा ंचा उपचार कर यासाठी िवमा योजना
अिनवाय कर यात आली . कामगारा ंचे कामाच े तास मया िदत कर याची आिण िकमान
वेतना या योजन ेवर कडा याचा वाद झाला . या िवषयी या तरतूदी घटन े या चौदा या
दु ती या िव रोधी अस या या कारणाव न सव च यायालयान े र क े या. ि या ं या
कामा या तासाची मया दा िनि त करणार े कायद े अनेक रा या ंनी केले तर ऑरेगॉन आिण
मॅसा युसेट्स या रा या ंनी पु ष कामगारा या कामाच े तास मया िदत क ेले होते. तथािप
सव च यायालयान े असे काही कायद े र क ेले होते.
१. दा ब ंदी :
घटनेची १९ वी दु ती क ेली जाण े हा ागितक चळवळीचा एक िवजय होता . मादक आिण
गुंगी आणणारी दा तयार करण े, ितची िव करण े, ितची िव करण े आिण अशा दा ची
वहातूक कर यास या द ु तीन े मनाई कर यात आली . या दा मधी ल अ कोहोलच े
माण ०.५ ट याप े ा जा त आह े अशा दा ला हा कायदा लाग ू होता. ही घटना द ू ती
१ जानेवारी, १९२० रोजी अमलात आली . पिह या महाय ु ा या काळाम य े अमे रकेतील munotes.in
Page 19
ागितक चळवळ (१९०० -१९१९)
19 वातावरण आदश वाद आिण आ म स मप णा या भावन ेने भारल ेले असताना ही घटना
दु ती स ूचव यात आली होती . दा ब ंदी के याने अमे रक लोका ंची काय मता वाढ ेल
आिण य ु य न अिधक जोमान े होतील अशी सव साधारण भावना होती . मा एकदा य ु
समा झा यावर आदश वादाची आिण आ मसमप णाची भावना ओसर ली आिण यान ंतर
दा ब ंदी या अ ंमलबजावणीमधील अन ेक अडचण ची अमे रकन लोका ंना क पना आली .
य यवहारात दा च े सेवन आिण आयातीवरील ब ंदी अमलात य े यासारखी न हती .
अमे रकेला १८,००० मैलांची सागरी आिण भ ूिमची सीमा लाभली होती . या सीम ेवरील
कोण याही भागात ून सागर िकना यावर दा ची चोरटी वहात ूक करण े अितशय सोप े होते.
म पान कर यासाठी काय ाचा भ ंग कर याची अन ेक अमे रकन लोका ंची तयारी होती .
अनेक अमे रकन लोका ंनी स ु वातीपास ूनच दा ब ंदी कर यास िवरोध क ेला होता .
दा ब ंदीची अ ंमलबजावणी कर यासाठी सरकारन े दर वष एक कोटी डॉलरचा खच केला
आिण ५०,००० लोकांना अटक क ेली असली तरी दा ब ंदीची भावी अ ंमलबजावणी
होऊ शकली नाही . म पानाच े आिण दा या चोरटया वहात ूक चे माण वाढतच ग ेले.
२. दा ब ंदीमुळे सव कार या ग ु ांचे, िवशेषत :
िहंसक ग ु ांचे माण फारच वाढल े. १९३३ मधील घटन े या २१ या द ु तीन ुसार १८
वी दु ती र कर यात आ यान े दा ब ंदी आपोआपच र झाली . ही घटना द ु ती
हणज े दा ब ंदीचा योग फसला अस याची कब ुलीच होती . या योगाच े फिलत हणज े
रा ीय आप ीच होती .
२.४. िथऑडॉर झव े ट आिण ागितक चळवळ :
रा ा य म ॅिक ल े यां या ह य ेनंतर िथऑडॉर झव े ट रा य पदी आल े. अमे रकन
इितहासात झव े ट या ंचे य म व अितशय वाद त होत े. अंतग त बाबती मधील या ंची
कामिगरी फारशी भरीव नसली तरी या ंनी देशा या राजकारणात नव े चैत य िनमा ण केले.
बडया उ ोगपत ची न ैितकत ेची घसरल ेली पातळी आिण आपण काय ा या क े या आिण
सरकारी िनयमा ं या बाह ेर अस याची या ंची धारणा या ंनी त े आ य चिकत झाल े.
अथ यव थ ेम ये मूलभूत सुधारणा कर याची या ंची इ छा नसली तरी बड े उ ोगपती
आिण आिथ क यवहार उ च न ैितक म ू यावर आधा रत असाव ेत अस े यांना वाटत अस े,
अ यथा अमे रकेतील ा ंतीकारी िवचार बळाव ून अमे रकन स ं थांना धोका िनमा ण होईल .
महाकाय क ंप याचा उदय झा यापास ून या ं यावर सरकारी िनय ं णाचा आ ह धरणार े ते
पिहल े रा य होत े. िलंकन या ं या न ंतर न ेतृ वा या भावी काय कारी कारवाईचा
पुन चार करणार े ते पिहल ेच रा य होत े.
१. िथऑडॉर झव े ट आिण यासिवरोधी कारवाई :
माच १९०२ म ये नॉद न िस य ु रटीज क ंपनी या िवरोधात श ेरमन काय ान ुसार कारवाई
करावी अ शी आ ा या ंनी या ं या कायद े मं याला िदली . वाय य अमे रकेतील र े वेमागा वर
आपली म ेदारी असावी या उ ेशाने जे स िहल आिण एडवड हॅ रमन या ंनी ही क ंपनी
थापन क ेली होती . शेरमन काय ान ुसार कर यात य ेणारी ही पिहलीच कठोर कारवाई
अस यान े झव े ट शा सनान े याची ग ंभीर दखल घ ेतली होती . सव च यायालयान े munotes.in
Page 20
अमे रकेचा इितहास
20 सरकार या बाज ूने िनण य िद यान ंतर झव े ट या ंनी इतर अन ेक यासा ं या िवरोधात अशी
कारवाई क ेली, याम य े टँडड ऑइल क ंपनीचा समाव ेश होता . रा य पदी असताना
यांनी ४३ यासा ं या िवरोधात अशी कारवाइ क ेली. यासा ं या िवरोधातील या ं या या
मोिहम ेमुळे सव सामा य लोका ंम ये उ साहाच े वातावरण िनमा ण झाल े तर बडया
उ ोगपत चा स ंताप आला . औ ोिगक यासा ं या कारभाराच े स न े िवभाजन कर यात
आले आिण िवभाजन झाल े या भागा ंची मालक िविवध लोका ं या हा ती देता येत नस े िकंवा
यांनी आपसात पधा करावी अशी स करता य ेत नस े.
यां या आिथ क कारवाईच े प रणाम अपूरे होते आिण यासा ं या िवरोधातील आपली
कारवाई अपूरी अस याच े खु झवे ट या ंनी मा य क ेले होते. बडया उ ोगा ंना या ंचा
िवरोध नस याच े यांनी प क ेले. चांग या आिण वाईट यासा ंम ये मा या ंनी भेद केला.
यां या रोख यासा ं या ग ैरवत ना या िवरोधात होता , संप ी िनमा ण कर याला मा या ंनी
कधीच िवरोध क ेला नाही . बडया क ंप यांवर रा या ं या ऐवजी क सरकारच े िनयं ण
असाव े असे यांचे मत असल े तरी अशा कायदा कर यास का ँ ेसचा िवरोध होता . शासन
सव च अस याच े त व सव मा य हाव े अशी या ंची इ छा होती . बडया उ ोगपत ना
सरकारी िनय ं णा पास ून मु हवी होती . बारा या शतकातील सर ंजामी सरदार सरकारी
कारवाई या क े या बाह ेर असत , बडया उ ोगपत ची मागणी द ेखील अशीच ती मा य
करणे मूख पणा झाला असता . यां यावर सरकारच े काही िनय ं ण असाव े िकंवा नाही हा
मु य होता .
झवे ट या ंनी इंटर ट ेट कॉमस किमशन अ ॅ ट या सहा यान े आिथ क यवहाराच े िनयं ण
कर याचा य न क ेला. १९०३ म ये कर यात आल े या या काय ान ुसार र े वे कंप यांनी
यांचे माल वहात ुक चे दर िस करण े आव यक होत े, तसेच या दराम य े कोणालाही स ूट
दे याची मनाई कर यात आली होती . रे वे कामगारा ंनी पािठ ंबा िदले या या काय ाचा रोख
टँडड ऑइल क ंपनी सार या महाकाय क ंप या या िवरोधात होता . या कंप या र े वे
यव थापनावर आपला माल कमी दरान े वाह न न े यासाठी दबाव आणत अस यान े यांना
अनाठायी फायदा होत अस े. तथािप या काय ाची प रणामकारक अ ंमलबजावणी करण े
श य झाल े नाही.
मालवहात ूक चे दर कमी करण े हे ागितक चळवळीच े अिधक मह वाचे उि य े होते.
मालवहात ूक या दरा ंचे िनयं ण कर यासाठी इ ंटर ट ेट कॉमस किमशन या आयोगाला
यापक अिधकार िदल े जावे अशी स ूचना झव े ट या ंनी केली. मा ही स ूचना िसन ेट
सभासदा ंना मा य न झा यान े यांनी तडजोड कर याच े मा य क ेले. या तडजोडीम ुळे
१९०६ चा हेपबन अॅ ट कर यात आला . या काय ा वे आयोगाला माल वहात ूक चे
गैरवाजवी दर कमी कर याच े अिधकार द े यात आल े. मा आयोगा या िनण या या िवरोधात
रे वे कंपनीला यायालयात दाद मागता य ेत अस े आिण यायालय िनवाडा कर ेपय त
आयोगाचा िनण य तहक ूब ठेवला जाई . सव रे वे कंप यांचे माल वहात ूक चे समान दर
िनि त कर याचा आयोगाला द े यात आल ेला अिधकार ह े हेपबन काय ाच े सवा त मह वाच े
वैिश य े होते. अशा रतीन े थमच र े वे कंप या माल वहात ूक कोण या दरान े करत असत
आिण या ंना िमळणा या अित र फाय ाच े माण िकती होत े हे समज ू शकल े. munotes.in
Page 21
ागितक चळवळ (१९०० -१९१९)
21 ागितक चळवळी या न े यांना हेपबन काय ा या तरत ूदी अप ू या वाट या आिण या
काय ाम य े काही दोष असल े तरी र े वे कंप यांनी माल वहात ूक साठी जादा दर आकारत
अस याचा हजारो त ारी आयोगाकड े आ या . अशा त ारीम ुळे नंतर या का ळात
अमे रकन सरकारला माल वहात ूक चे दर िनि त कर याच े पूण अिधकार िमळाल े.
कोळसा खाणीतील कामगारा ंचा स ंप: १९०२ म ये कोळसा खाणीतील कामगारा ंनी
केले या स ंपाम य े झव े ट या ंनी केले या ह त ेपाने एक नाव पाय ंडा पडला . १९०२
म ये कोळसा खाणीतील कामगारा ंनी अिध क वेतन, कामाच े कमाल ९ तास आिण या ं या
कामगार स ंघटनेला मा यता या माग यासाठी स ंप केला. वाटाघाटीन े तडजोड हावी या
उ ेशाने झव े ट या ंनी संपाम य े ह त ेप केला. खाण मालका ंनी सरकारची म य थी
मा य क ेली. १९१६ पय त कामगारा ंचा संघटना कर याचा ह क मा य झाला नसला तरी
यांना अिधक व ेतन िमळ ू लागल े आिण या ं या कामाच े तास ९ कर यात आल े.
२.५ िनसगा चे संर ण
१९०२ म ये झव े ट या ंनी पुढाकार घ ेत यान े यु लँड्स अॅ ट हा कायदा कर यात
आला . या काय ा वय े सरकारला उजाड जिमनी या े ाम य े िसंचना या योजना हाती
घेणे श य झाल े. अशा योजनावर द ेखरेख कर यासाठी र े लमेशन सिव स हे खास म ंडळ
िनयु केले गेले. सरकारन े नंतर या काळात धरणा ंची एक मािलका बा ंधून घेतली, मानवी
इितहासातील अिभया ंि क च े उ म नम ूने असा या धरणा ंचा उ ल ेख केला जातो . १९०८
म ये झव े ट या ंनी देशा या न ैसिग क संप ीच े र ण आिण स ंवध न कर याची गरज आह े
अशी साव जिनक जाणीव िनमा ण कर या या उ ेशाने हाइट हाउस या रा य ा ं या
िनवास थानी एक खास प रषद भरवली . यां या य नान े आप या खिच क य गत
जीवनश ैलीवर का ही मया दा आव यक अस याची जाणीव अमे रकन लोका ंना थमच
झाली.
िमट इ प े ण अ ॅ ट आिण फूड अँड ग इ प े न अ ॅ ट हे कायद े १९०६ म ये कर यात
आले. फूड अँड ग इ प े न अ ॅ टनुसार काही धोकादायक अ ना या िव ला मनाई
कर यात आली , आिण धोकादायक घटक अस ले या औषधा या व े नावर अच ूक लेबल
असाव े अशी स कर यात आल े. या दो ही काय ा ंनी ज ु या िनह त ेप िस ा ंताची
परंपरा खंिडत क ेली होती , या िस ा ंतानुसार ाहक आपल े र ण कर यास समथ
अस याच े मानल े जात अस े.
२.६ रा ा य ट ॅ ट आिण ागितक चळवळ
टॅ ट १९०४ पासून झव े ट या ंचे पररा म ं ी होत े. नेतृ व कर यासाठी आव यक त े
गुण या ंना अंगी न हत े. ३५० पॉउंड वजनाच े महाकाय ट ॅ ट या ं याकड े राजक य बारकावा
आिण गतीशील च ैत य ह े गुण न हत े. पुढाकार घ े यास िक ंवा काय कारी जबाबदारी पार
पाड या स ते नाखुष असत . प रणामी , यांनी केले या चा ंग या कामाच े ेय या ंना िमळाल े
नाही.
munotes.in
Page 22
अमे रकेचा इितहास
22 टॅ ट आिण ागितक कायद े :
टॅ ट् यांनी या ं या चार वषा या कारिकद म य े जेवढे काय केले तेवढे काय झव े ट या ंना
यां या साड ेसात वषा या कारिकद म य े देखील करता आल े न हत े. सुधारणा ंची लोका ंनी
केलेली मागणी एवढी जबरद त होती क अगदी ज ु या न े यांना देखील या स ुधारणा क े या
पािहज ेत याची जाणीव झाली . जे कायद े कर या त काय ाचा आडथळा आह े यांचा अपवाद
वगळता ट ॅ ट या ंनी बह त ेक सव ागितक काय ा ंचे ताव काय ांचे ताव मा य क ेले
होते. यांनी काय ाच े श द आिण या ं या मागची भावना या ंचा आदर क ेला होता .
काँ ेस या खास अिधकारात ह त ेप कर याची या ंची तयारी नस े.
टॅ ट शासनान े एकूण ९३ यास र क ेले. काँ ेसने देखील अन ेक ागितक कायद े पा रत
केले. १९१० या म ॅन - एि क स अ ॅ ट या काय ान ुसार इ ंटर ट ेट कॉमस किमशन या
आयोगाच े अिधकार वाढव यात आल े होते. या काय ान ुसार आयोगाला मालवहात ूक या
दरातील वाढ यो य आह े िकंवा नाही याचा िनवाडा होई पय त दहा मिह यापय त ती थिगत
करता य ेत अस े. जिमनीखाल या खिनज स ंप ीची मालक जिमनी या प ृ भागा या
मालक पास ून िवभ कर यात आली , साव जिनक जिमनीखाल या खिनज स ंप ीची िव
कर याऐवजी तीचा भाड ेप ा द े यात य ेऊ लागला . पो टल स ेि हंग बँक आिण पो टाची
पास ल सेवा सु कर यात आली . िनवडण ुक या चाराचा खच आिण राजक य प ा ंना
िमळाल े या द ेण या या ंची साव जिनक िस ी द ेऊन राजक य ाचाराला आळा
घाल यात आला . घटने या सोळा या द ु तीन ुसार आयकर आकार याचा अिधकार
शासनाला िमळाला तर सतरा या घटना द ु तीन ुसार िसन ेट सभासदा ंची साव ि क
िनवडण ुक घे याची प दत अमलात आली . हे कायद े आिण अ य उपाय योजना भावी
ठर या हो या . तथािप का ँ ेसने काही काय ा ंचा, िवशेषतः म ॅन - एि क स अ ॅ ट या
तरतूदी टॅ ट या ं या इ छ े िव अिधक कठोर क े या अस या तरी बह त ेक सव ागितक
काय ा ंना या ं या पािठ ंबा होता .
झवे ट या ं या माण े टॅ ट या ंनी देखील ागितक न े यां या प े ा राजक य प ा या
ने यांशी अिधक सहकाय केले. प रणामी , लवकरच ागितक न ेते लूटा व ृ ी या
यवसाियका ं या िहतस ंबंधाचे र क अशी या ंची िनभ सना क लागल े. आयोवा रा या चे
िसनेट सभासद डॉिल हर या ंचे मते टॅ ट मनिमळाव ू असल े तरी या ं या सभोवती असणार े
नेते असे होते क या ंना वतः ला काय हव े आहे याची प ूण क पना अस े.
ागितक चळवळीची श उ रो र वाढतच ग ेली. १९१० या िनवडण ुक म य े
डेमो ॅिटक प ाला ल णीय यश िमळाल े. काँ ेस या किन सभाग ृहात या प ाला बह मत
िमळाल े तर िमिसिसपी नदी या पि म ेकडील बह त ेक रा य े ागितक िवचारा ं या
रपि लकन न े यां या िनय ं णाखाली आली . पुढील िनवडण ुक म य े सव सामा य मतदार
अशा न े याची िनवड करतील क जो अिधक भावी आिण ा गितक काय माशी याची
बांिधलक अिधक ढ आह े. वु ो िव सन अस े भावी न ेते होते.
munotes.in
Page 23
ागितक चळवळ (१९०० -१९१९)
23 २.७ वु ो िव सन आिण ागितक काय म
जकात करा ंची नवी आकारणी : १९१३ म ये अंडरवूड टॅ रफ कायदा कर यात आला .
या काय ान ुसार यादवी य ु ा या न ंतर थमच जकात करा ं या आकारणी न यान े कर यात
आले. शंभरापे ा जा त व त ुं या वरील जकात कर र कर यात आला तर अ य हजार
व तुवरील जकात करा ंचे माण कमी कर यात आल े. जकात करा ंचे नवे दर सरासरीन े ३७
ते २७ ट या ंनी कमी कर यात आल े होते. लवकरच पिहल े महाय ु सु झा यान े
आंतररा ीय यापारात अडचणी िनमा ण झा यान े जकात कर कमी कर या या प रणा ंचे
प र ण करता आल े नाही.
फेडरल रझव िसि टम : लास - ओवेन अॅ ट या काय ान े देशाची िव ीय यव था
सुधार यात आ ली. चलन यव थ ेम ये सुधारणा कर याची मागणी श ेतकरी वगा ने केली
होती आिण प ूव कडील कम ठ ने यांनाही अशा स ुधारणा आव यक अस याची जाणीव झाली
होती. १८६३ या या स ंबंधी या काय ाम य े दोन व ैगु ये होती . १. यवहारात य ेणा या
बँक नोटा ंची सं या ब ँकां या मालक या सरकारी रो या या स ं येवर अवल ंबून अस यान े
नोटां या गरजेनुसार प ुरेशा माणात नोटा यवहारात येत नसत . या माणात आिथ क
यवहाराच े माण वाढत जाईल या माणात यवहारातील नोटा ंची स ं या वाढव याची
तरतूद नस यान े देशातील , िवशेषः दि ण आिण पि म ेकडील रा या ं या यवहारातील
नोटांचे माण फार कमी अस े. २. अमे रकेत एकूण ३०,००० बँका हो या , येक बँक
वतं आिण व ेगळी अस े. संकट काळात या ब ँकाना वतः या आिथ क बळावर अवल ंबून
राहाव े लागत अस यान े आिथ क संकटा या काळात अन ेक बँकां िदवाळखोरीत जात
असत . या सम य ेवर तोडगा काढ यासाठी द ेशा या िविवध भागाम य े १२ फेडरल ब ँकांची
थापना कर यात आली आिण या ं या कारभारावर द ेखरेख कर याची जबाबदारी फ ेडरल
रझव बोड या मंडळावर सोपवली ग ेली. क सरकारचा अथ मं ी चलन यव थ ेचा िनयामक
आिण रा य ा ंनी िनय ु केलेले ५ सभासद या म ंडळाच े सभासद असत . यांचा
काय काल १० वषा चा अस े. या न या यव थ ेम ये सव रा ीय ब ँकांनी सहभागी हाव े अशी
अपे ा होती तर रा या ंतील सव बँकांना या म य े सामील हो याची िवन ंती कर यात
आली . पूव यवहारात असल े या ब ँकां या नोटा र क न या ं या ऐवजी फ ेडरल रझव
बोडा ने काढल े या नोटा यवहारात आ या . १९१५ पय त देशातील िन या ब ँका फेडरल
रझव बोडा या िनय ं णाखाली आ या आिण १९२८ पय त या ंचे माण ८० ट यापय त
पोचल े होते.
यास िवरोधी कायद े : १९१४ या स ट बर आिण ऑ टोबर म य े फेडरल ेड किमशन
अॅ ट आिण ल ेटन ट अ ॅ ट पा रत कर यात आल े. फेडरल ेड किमशन इ ंटर ट ेट
कॉमस किमशन या धत वर बनव यात आल े होते. किमशन द ेशातील यवहारा या
प तीवर द ेखरेख करणार होत े, याला स ंबंिधत क ंप यांना था ंबवा आिण क नका (िसझ
अँड डेिझ ट ) अशा आ ा कर याच े अिध कार होत े. अशा आ े िव स ंबंिधत क ंपनीला
अिपल करता य ेत अस े. पध ला मारक ठरतील अस े अ नेक आिथ क यवहार ल ेटन
अॅ टनुसार ब ेकायद ेशीर ठरव यात आल े. सॅ युएल गॉ पस कामगार न ेते. या दोन का य ांचे
वण न कामगार वगा चा मॅ ना चाटा (मोठी सनद ) असे करत अ सत. काय ा या सहा या
कलमान ुसार कामगार स ंघटना ंना अँटी ट अ ॅ ट या क े या बाह ेर ठेव यात आल े होते, munotes.in
Page 24
अमे रकेचा इितहास
24 तर काय ा या िवसा या कलमान ुसार स ंप, बिह कार आिण िनदश ने करण े क सरकार या
काय ा या िवरोधात नस याच े प कर यात आल े.
झवे ट या ंनी सु केलेली यास िवरोधी मोहीम िव सन या ंनी पुढे चालू ठेवली. िव सन
यांनी रा ा य पदा या आठ वषा या काय कालात अशी ९२ कारान े हाताळली .
म ेदारीची सम या उपचाराप े ा ितब ंध कर यान े सुट यासारखी अस याच े आशा य
कर यात आली . १९१५ ते १९२१ या काळात फ ेडरल ेड किमशन या आयोगान े ७८८
करणी औपचा रक त ारी क े या आिण ३७९ कंप यांवर थांबवा आिण क नका अशा
नोिटसा बजाव या . १९१५ या ला फॉ लेट िसमे स अ ॅ ट या काय ान ुसार जहाजावर
काम करणा या खलाशा ंची प रि थती स ुधार यात आली . १९१६ या अ ॅडॅ सन अॅ ट या
काय ान ुसार आ ंतर रा यीय र े वेमागा वर काम करणा या र े वे कामगारा ंसाठी िदवसाच े
कामाच े आठ तास िनि त कर यात आल े. याच वष या फ ेडरल फाम अॅ ट य ा
काय ान ुसार १२ जिमनिवषयक ब ँका थापन कर यात आ या . यां या माफ त
शेतक या ंना अ प याजा ने कज दे यात य ेणार होत े. ऑग ट १९१४ म ये पिहल े महाय ु
सु झा यान े ागितक चळवळी या कामिगरीला खीळ बसली आिण या बरोबरच रा ीय
राजकारणातील ागितक चळवळ द ेखील समा झाली .
२.८ समारोप
ागितक चळवळीन े देशातील राजकारण आिण अथ यव थ ेम ये काही म ूलभूत प रवत न
केले न हत े, तसा या चळवळीचा उ ेशही न हता . काही िविश स ुधारणा ंवर या ंनी आपल े
ल क ि त क ेले होते आिण १९१४ पय त याप ैक बह त ेक सुधारणा कर यात आ या
हो या. राजकारणात सरकारी अिधकारी आिण लोक ितिनध ची लोकभावन े ती असणा री
जबाबदारी अिधक वाढ यान े लोकशाही अिधक बलवान झाली . म ेदारी या सम य ेवर
मा या ंना कोणताही तोडगा काढता नसला तरी या ंनी क आिण रा य सरकारा ंचे
अिधकारात वाढ क ेली अस यान े यांना आिथ क यवहार िनय ंि त करता आल े,
कामगारा ं या शोषणावर आळा घालता आला आिण न ैसिग क संप ीच े र ण करता आल े.
य स ुधारणा ंपे ा ीकोनात झालेला बदल अिधक मह वाचा होता . ागितक
चळवळीचा एक ल िणय प रणाम असा होता क राजक य न ेते आिण उ ोगपत ना प ूव पे ा
लोकांचा पािठ ंबा िमळव याची अिधक गरज भास ू लागली . जनमानसा तील आपली ितमा
सुधार यासाठी महाकाय क ंप या जनस ंपका वर आता फार मोठा खच क लाग या ही गो
अिधक मह वाची होती . शेवटी ागितक चळवळीची प रणामकारकता स ुबु नाग रक आिण
यो य रतीन े चार कर याची या ंची मता यावर अवल ंबून होती .
आपली गती तपासा :
१. वु ो िव सनच े ागितक चळवळीतील योगदान सा ंगा.
२. िथऑडॉर झव े ट या ंचे ागितक चळवळीतील योगदान सा ंगा.
munotes.in
Page 25
ागितक चळवळ (१९०० -१९१९)
25 २.९
१. ागितक चळवळीची मह वाची व ैिश य े नमूद करा .
२. रा ा य झव े ट िक ंवा टॅ ट िक ंवा िव सन या ंनी ागितक चळवळीत बजावल े या
भूमेक ची चचा करा.
२.१० संदभ ंथ
१. पाक स, हे ी बामफोड , द युनायटेड ट ेट्स ऑफ अमे रका: अ िह टरी . सायंिटिफक
बूक एज सी , कोलकाता १
२. िबअड स, यु बेिसक िह टरी ऑफ द य ुनायटेड टेट्स, यु यॉक , १९६०
३. िहल सी . पी. अ िह टरी ऑफ य ुनायटेड टेट्स अन ड हा यनेमन, इंिडया
४. जयपालन , एन. िह टरी ऑफ द य ुनायटेड ट ेट्स ऑफ अमे रका, अटला ंिटक
पि लशस , यु िद ली .
munotes.in
Page 26
26 ३
जागितक महास ा हणून अम े रकेचा झाल ेला उदय
(१९०० ते १९१९ )
घटक रचना :
३.० उि ये
३.१ तावना
३.२ अमे रकेचा सा ा यवाद
३.३ सामािजक डािव नवाद
३.४ चीन आिण म ु ार धोरण
३.५ कॅ रिबयन द ेश आिण म ेि सकोमधील धोरण
३.६ मेि सकोम धील ा ंती
३.७ मेि सकोमधील ह त ेप
३.८ अमे रका आिण जपान
३.९ समारोप
३.१०
३.११ संदभ ंथ
३.० उि य े
जागितक महास ा हण ून अमे रकेचा झाल े या उद याचा अ यास करण े.
अमे रकन सा ा या या िव तारवादी धोरणाचा अ यास करण े.
३.१ ता वना
अठरा या शतका या अख ेरीस पि म य ुरोपातील बह त ेक देशां या औ ोिगक ा ंतीची
ि या प ूण केली होती . या ि य ेनुसार क या मालाच े यं ा या सहा यान े उ पािदत
मालात प रवत न होत अस े. प रणामी या उ पािदत माला या खपासाठी या ंना परद ेशातील
बाजार प ेठांची गरज भास ू लागली . युरोपातील औ ोिगक द ेशांना क या मालाचा प ुरेसा
होत नस यान े यांनी वसाहत चा शोध घ े यास स ु वात क ेली. या वसाहती या ंना लागणारा munotes.in
Page 27
जागितक महास ा हण ून अमे रकेचा झाल ेला उदय (१९०० ते १९१९ )
27 क चा माल अ प िकमतीती प ुरवू शकत तस ेच या वसाहतीम य े यां या उ पािदत
मालासाठी खा ी या बा जारपेठा उपल ध होत असत , तसेच या मालाला अ य द ेशां या
मालाशी पधा करावी लागत नस े. युरोपातील औ ोिगक द ेशांना क या माला प ुरवठा
कर यासाठी आिण उ पािदत माला या खा ीशीर उठावासाठी वसाहत ची गरज होती . या
गरजाम धूनच सा ा यवादाचा ज म झाला . सा ा यवा दाचा प रणाम हण ून युरोपातील
औ ोिगक द ेशांम ये वसाहत ची शय त सु झाली . या शय तीम य े इं लंड आिण ा स
आघाडीवर होत े तर अठरा या शतका या अख ेरीस जम नी या ंना सामील झाला .
दर यान जगा या द ुस या बाज ूला जपान स ेचा उदय झाला . जपान य ुरोिपयन द ेशां या
बरोबरीन े िचनी द ेशा या वाटपात सहभागी झाला . १८९४ मधील िचन -जपान य ु िजंकून
जपानन े जगाला इशारा िदला क प ूव ला एका न या स ेचा उदय झाला अस ून ती आता
जागितक राजकारणात ह काच े थान िमळवणार आह े.
अमे रकेला कदािचत प ूव माण े सुरि तत ेची भावना वाटत न हती आिण अमे रकेने
आप या अलगता वादी पररा ीय धोरणाचा याग कर याच े हे खरे कारण असाव े. सम
एकोिणसा या शतकात ि िटश आरमारी साम या चे अटला ंिटक महासागरावर िनय ं ण होत े,
तर प ॅिसिफक महासागरावर कोण याही स ेचे िनय ं ण न हत े. मा एकोिणसा या
शतका या अख े रस सा ा यवादाच े पु जीवन झा यान े िवसा या शतका या स ु वातीला
सव देशांम ये असुरि तत ेची भावना िनमा ण झाली . जम नी आिण जपान या ं या वाढ या
आरमारी साम या ने स ेचा जागितक समतोल ढासळ ेल अशी अमे रकेला काळजी वाट ू
लागली .
३.२ अमे रकेचा सा ा यवाद
दर यान अमे रकेतील सा ा यवादी व ृ ी बळ होत ग े या. अमे रकन उ ोगा ंना परद ेशी
बाजारप ेठांची गरज भास ू लागली . पिह या महाय ु ापय त अमे रका एक कज बाजारी द ेश
असला तरी क ॅनडा, मेि सको आिण य ुबा या श ेजारी द ेशाम य े अित र अमे रकन
भांडवलाची ग ुंतवणूक होऊ लागली . युरोिपयन द ेशांनी जगातील द ेशाचे आपसात वाटप
के याने अमे रकन औ ोिगक मालाला जगातील िकफायतशीर बाजारप ेठाम य े वेश
िमळणार नाही अशी भीती अमे रकेचे रा ा य आिण या ं या पररा म ं यांना वाट ू
लागली . परदेशी बाजारप ेठा अमे रकन भा ंडवला या ग ुंतवणूक साठी ख ु या राहतील याची
काळजी घ े याची गरज आह े असे यांना वाट ू लागल े. आिण हण ूनच अमे रकेने वसाहती
िमळव यास स ु वात क ेली.
मॅिनफे ट ड ेि टनी िक ंवा उघड िनयती या िवचारावर िव ास असणा या एका गटान े
अमे रकन सा ा या या िनिम तीला ख ंबीर पािठ ंबा िदला . सामािजक डािव नवाद आिण
रडयाड िकि ल ंग सार या य ुरोिपयन सा ा यवादी ल ेखकां या िलखाणान े भािवत हो ऊन
यांनी अमे रकन जगाच े नेतृ व केले पािहज े असा य ु वाद क ेला िथ ऑडॉर झव े ट, हे ी
कॅबट लॉज आिण अ बट िब हरीज ह े िसनेटचे सभासद ह े या गटाच े काही म ुख नेते होते.
या ने यांचा अमे रके या धोरणावर , िवशेषतः आरमारी तळ िमळव यावर ल िणय भाव
होता. एकोिणसा या शतका या अख ेरीचा अमे रकन सा ा यवाद आिथ क घटका ंपे ा munotes.in
Page 28
अमे रकेचा इितहास
28 रणिनतीिवषयक िवचारावर अिधक िवस ंबून होता . कॅ टन अ ेड टी. महान या ंनी या ं या
इन ल ुअ स ऑफ न ॅ हल पॉ वर ऑन िह टरी (१८९० ) या ंथाम य े आरमारी तळा या
मह वावर िवश ेष भर िदला . आरमारी स ेमधूनच रा ीय महानता आिण सम ृ ी िनमा ण
होईल असा य ु वाद या ंनी केला होता . आिथ क िवकासासाठी एका बळ आरमाराची
आिण तेवढयाच बळ यापारी जहाजा ं या ता याची गरज अस याच े ितपादन त े करत
असत . कॅ रिबयन द ेशावर िनय ं ण ठ ेवणे, दि ण आिण उ र अमे रकन ख ंडांना जोडणारा
कालवा िनमा ण करण े आिण प ॅिसिफक महासागरा या द ेशाम य े पाि मा य स ं कृतीचा
सार करण े हे अमे रकेचे िनयत कत य अस याचा या ंचा आ ह होता .
३.३ सामािजक डािव नवाद
नैसिग क िनवडी या डािव न या िस ा ंताचे सा ा यवादी काय माला आयत ेच समथ न
िमळाल े. जीव स ृ ीला जर हा िस ा ंत लाग ू पडत अस ेल तर मानवी समाजाला तो का लाग ू
पडू नये असा िवचा रला ग ेला. जॉन िफ क या अमे रकन इितहासकारान े यां या
अमे रकन पोिलिटकल आयिडयाज (१८८५ ) या ंथाम य े अँ लो - सॅ सन वंशां या
लोकां या आिण स ं थां या े वावर िवशेष भर िदला . अँ लो - सॅ सन लोका ंचे जगावर
रा य असाव े असा िनयतीचा स ंकेत अस याचा या ंचा यु वाद होता . जोिशया ॉ ग यांनी
अवर कं ी : इट्स पॉिसबल य ुचर अ ँड ेझ ट ायिसस (१८८५ ) या ंथाम य े असा
यु वाद क ेला क अ ँ लो - सॅ सन व ंश नागरी वात ं य आिण आ याि मक ि न
िवचारा ंचे ितिनिध व करत े.
१. पॅिसिफक महासागरातील िव ता र :
१८६७ म ये सीवाड या पररा म ं यांनी रिशया बरोबर क ेले या एका करारा वय े
रिशयाचा अला काचा देश ७.२०,००० डॉलरला िवकत घ ेतला. यांनी पॅिसिफक
महासागरातील िमड - वे बेटे देिखल खालसा क ेली. नंतर या काळात आरमारी साम या वर
वाढता भर िद यान े अमे रकन प ॅिसिफक महासागराम य े आरमारी तळ िमळवल े. १८७८
म ये सामोआशी क ेले या एका करारा वय े अमे रकेला पॅगो-पॅगो येथे एक आरमारी तळ
थापन कर याचा अिधकार िमळाला . लवकरच जम नी आिण इ ं लंड या दो ही देशांनी
सामोआम य े वार य दाखव यान े सामोआ बेटा या िनय ं णाव न तीन द ेशाम य े संघष
हो याची श यता होती . जम न सरकारन े माघार घ ेत यान े सामोआ ब ेटावर तीन द ेशांचे
संयु िनय ं ण थापन करणारा करार कर यात आला . काही काळान े सामोआ ब ेटाचे तीन
देशाम य े िवभाजन कर यात आल े. पॅगो-पॅगोचा तळ असल ेला िटट ूिलयाचा द ेश
अमे रके या वाटयाला आला . सामोआचा स ंग तसा मह वाचा नसला तरी याम य े
अमे रकेची नवी सा ा यवादी मानिसकता प िदस ून येते. अमे रके या पि म
िकना याकड े जाणा या सागरी मागा चे र ण हवाई ब ेटे करत अस यान े या ंचे
रणिनतीिवषयक मह व यादवी य ु ा या प ूव च अमे रकन न े यां या ल ात आल े होते. अ य
कोण याही द ेशाने हवाई ब ेटे काबीज कर या या य न क े यास अमे रका याला िवरोध
करेल अस े १८४२ म येच पररा म ं ी वे टर या ंनी जाहीर क ेले होते. १८७५ मधील
एका करारा वय े हवाई ब ेटे अमे रके या स ंर णाखा ली आली . १८८७ म ये अमे रकन
सरकारन े पल हाब र येथे आरमारी तळ थापन कर याचा अिधकार िमळवला . जुलाई munotes.in
Page 29
जागितक महास ा हण ून अमे रकेचा झाल ेला उदय (१९०० ते १९१९ )
29 १८९८ म ये अमे रकन का ँ ेसने हवाई ब ेटे खालसा कर याचा िनण य घेतला, यथावकाश
या बेटांना अमे रके या रा याचा दजा िमळाला . १८९८ म ये झाल े या प ॅिनश य ु ाम ये
िवजयी झा यान े अमे रकेची मनोव ृ ी िव तारवादी झाली त े हा ही ब ेटे खालसा कर यात
आली .
२. पॅन अमे रकॅिनझम िक ंवा बृहद अमे रकावाद :
१८८० आिण १८९० या दशकात अमे रकेचे ल दि ण आिण पि म ेकडील द ेशांकडे
वळले. दि ण अमे रकेतील द ेशाम य े अमे रकन उ ोगा ंना बाजार प ेठ िमळा वी या हेतूने
तेथील द ेशांशी घिन स ंबंध थापन कर याचा य न द ेखील सरकारन े सु केले कारण
अमे रके या स ुरि तत ेसाठी या द ेशावर अमे रकन िनय ं ण अस याची गरज अस याचा
साव ि क समज होता. १८८९ म ये वॉिशं टन य ेथे भरल े या एका प रषद ेम ये यापार
वाढव याच े य न फारस े यश वी झाल े नसल े तरी प ॅन अमे रकन य ुिनयन ही स ंघटना
थापना कर यात आली . िवचारा ंचे आिण मािहतीच े आदान दान कर याच े या स ंघटनेचे
उि होते. पिह या महायु ानंतर ही स ंघटना ग ंभीर राजक य आिण आिथ क सम या ंचा
िवचार िव िनमय क लागली . लॅिटन अमे रकन द ेशांशी सहकाय कर याची क पना अिधक
लोकि य झाली .
३. हेिनझुएलाचा सीमा स ंघष :
िगयाना ही ि िटश वसाहत आिण ह ेिनझुएला या ं या दर यान या सीमा स ंघषा त अमे रकन
थमच क ॅ रिबयन द ेशात आपली स ा गाजवली . पि म गोलाधा तील जिमनी या
मालक चा अस यान े आिण ि िटश सरकारन े या ाम य े लवादाचा िनण य अमा य
केला अस यान े म ो िस ा ंत लाग ू केला पािहज े असा रा ा य ि ल हल ँड यांनी िवचार
केला. ि टनन े माघार न घ ेत यास अमे रकेला बल योग करावा लाग ेल असा इशारा
पररा मं ी ओ नी या ंनी िदला . आज िमतीला या ख ंडावर अमे रकेची स ा साव भौम
आहे, अमे रकेला ह या या िवषयावर ितच े फरमान हणज े कायदा आह े. अगिणत साधन
संप ी आिण ितच े एकाक पण या कारणा ंनी अमे रका सव प रि थती िनय ंि त करत े आिण
ित या समोर जवळपास सव स ांची काहीच मा ा चालत नाही , असे ओ ली या ंनी
ठणकाव ून सांिगतल े.
हा वाद काही िदवस चाल ू रािहला आिण एका व ेळेस उभयता ंम ये संघष हो याची श यता
िदसू लागली . नेम या याच व ेळेस ि टन दि ण आि क ेतील एका झगडयात ग ुंतला होता
आिण या या तुलनेम ये दि ण अमे रकेतील काही चौरस म ैल जंगलाच े काहीच मह व
न हत े. ि टनन े आंतररा ीय लवाद म ंडळाचा िनवाडा मा य कर यास स ंमती िदली . मा
याच व ेळेस लॉड सॅिल बरी या ि िटश प ंत धाना ंनी असाही इशारा िदला क अमे रका
लॅिटन अमे रकेतील द ेशांचे युरोिपयन द ेशां या ह त ेपापास ून र ण करणार अस यास
ितला या द ेशां या चा ंग या वत नाची जबाबदारी वीकारावी लाग ेल. अमे रकन लॉड
सॅिल बरी या ंचे मत मा य क ेले. या मध ूनच नंतर १९०४ म ये म ो िस ा ंचा झव े ट उप -
िस ांत सादर कर यात आला . ओ ली या अमे रके या पररा मं यांनी दमदाटीची भाषा
वापरी असली तरी ह ेिनझुएला करणान ंतर ि टन आिण अमे रका या ंचे पर पर स ंबंध munotes.in
Page 30
अमे रकेचा इितहास
30 अिधक घिन झाल े. ि टनन े पि म गोलाधा तील आपल े सव सै य माग े घेतले आिण ितन े
म ो िस ा ंताला मा यता द े यासही स ु वात क ेली.
४. पेन आिण अमे रका दर यानच े यु :
कॅ रिबयन द ेशाम य े अमे रकेचे वच व थापन कर यातील प ुढील पायरी प ेन या
िवरोधातील य ु होत े. दि ण अमे रकेतील आप या वसाहती गमाव यावर फ य ुबा
आिण पोट रको या द ेशावरच प ेनची मालक असली तरी प ेनने आपली शासन प त
मा बदल ेली न हती . १८६८ -१८७८ या काळातील य ुबामधील उठाव अयश वी झाला .
१८९५ म ये युबाम य े परत एकदा उठाव झाला होता , तो दडप ून टाक यासाठी प ॅिनश
सरकारन े अ याचार क ेले आिण या स ंघषा चे रानटी व प या म ुळे अमे रकेतील लो कमत
िवशेष ु ध झाल े. १८९८ या सु वातीला अमे रकेतील लोकमत प ेनशी य ु
कर या या बाज ूने झुकू लागल े. उदारमतवादी आिण मानवी भावना आिण उ साही
रा वादी िवचार या ं या िम णात ून आप या साम या चा वापर कर यास अमे रकन लोक
अधीर झाल े.
दर यान िथऑडॉर झव े ट या ं या नेतृ वाखालचा एका गट जगाच े नेतृ व अमे रकेने कराव े
अशी मागणी लागला ; झवे ट या व ेळेस आरमाराच े उप-मं ी होत े. हा गट अिधक
यवहारी कारणा ंसाठी प ेनशी य ु कर यास उ स ुक होता . युबाला म ु करताना
कॅ रिबयन द ेशात अमे रकेला आरमारी तळ सहज थापन करता य ेतील. िफिल पी स
देखील प ेन या मालक च े होते. अमे रकेला आरमारी िफिल पी स िज ंकता आ यास ितला
पॅिसिफक महासागरात पाय ठ ेव यासाठी सोयीची जागा िमळ ेल असाही एक िवचार होता .
दुसरीकड े अमे रकन उ ोगपती आिण भा ंडवलदारा ंचा या य ु ाला िवरोध होता .
युबामधील या ंची गुंतवणूक फारच थो डी होती आिण य ुबा वत ं य झा यास या ंचा
काहीच फायदा हो यासारखा न हता .
फे ुवारी, १८९८ म ये अमे रकेचे यु. एस. एस म ेन हे आरमारी जहाज ब ुडवले गेले. एि ल
१८९८ म ये रा ा य म ॅिक ल े य ांनी प ेन या िवरोधात य ु पुकारल े. जुलै, १८९८
म ये अमे रकन स ैिनक य ुबा या िकना यावर उतरल े, यांनी प ॅिनश स ै याचा पराभव
केला आिण न ंतर पोट रको आप या िनय ं णाखाली आणल े.
िडस बर, १८९८ या प ॅ रस तहानुसार प ेन या सरकारन े युबा, पोट रको आिण
िफिल पी स आिण प ॅिसिफक महासागरातील ग ुआमा ह े छोटे अमे रके या हवाली क ेले.
१९०२ म ये युबाम य े काही िनय ं णासह वय ंशासन लाग ू कर यात आल े. १९०१
म ये अमे रकन का ँ ेसने पा रत क ेले या ल ॅट दु तीन ुसार अमे रका आिण य ुबा
दर यानच े संबंध िनय ंि त कर यात आल े. खच िविनमया या एका तावा या द ु तीचा
एक भाग हण ून ही द ु ती कर यात आली होती .
पोट रको :
अमे रकन शासनान े पोट रको म य े अनेक सुधारणा क े या अस या ती या यश वी
के या अस या तरी या यश वी झा या हो या अस े हणता य ेत नाही . मृ यु या दरात घट
झाली, िश णा या सोयी उपल ध झा या आिण अन ेक साव जिनक काम े कर यात आली munotes.in
Page 31
जागितक महास ा हण ून अमे रकेचा झाल ेला उदय (१९०० ते १९१९ )
31 असली तरी लोकस ं या झपाटयान े वाढत ग ेली आिण सरकारला वाढ या लोकस ं ये या
सम या सोडवता न आ यान े जीवनाचा तर अितशय कमी होता . बह तेक सव जमीन उस
आिण अ य िवष ुव वृ ीय िपक े घेणा या अमे रकन क ंप यां या मालक ची होती .
लोकस ं येचा मोठा भाग उसा या म यावर अितशय कमी रोजगारावर मज ुरी करत अस े.
पोट रको या जनता द ेशावरील अमे रके या िनय ं णाचा ितर कार करत अस े. प रणामी
तेथे एक बळ रा वादी चळवळ लवकरच उदयाला आली .
५. िफिल पी स :
काही िफिलिपन नो अशी आशा वाटत होती क देशाला वात ं य िमळ ेल पर ंतु तसे न
झा यान े िफिलिपनो जनत ेने एिमिलओ अ ॅि कना डो या ं या न ेतृ वाखाली उठाव क ेला.
१९०१ म ये तेथे नागरी शासनाची थापना झाली ; िव यम हॉवट टॅ ट िफिल पी सच े
पिहल े रा यपाल होत े. एका िनवा िचत कायद ेमंडळाची िनय ु कर या त आली , साव जिनक
िश णाची स ु वात झाली आिण साव जिनक आरो यात स ुधारणा कर यात आ या .
अमे रकन रा ीय हीतस ंबंधा या ीन े िफिल पी स खालसा करण े कदािचत च ुक चे होते.
अमे रकेला या ंचा फारसा फायदा हो यासारखा न हता . पूव आिशयातील अ य
देशांबरोबर या यापारासाठी एक तळ हण ून िफिल पी सचा काहीच उपयोग हो यासारखा
न हता . अमे रके या िकना यापास ून ६,००० मैल दूर अस यान े सैिनक ीन े ती एक न
पेलणारी जबाबदारी होती . यांचे र ण कर याची जबाबदारी अमे रकेसाठी ग ंभीर
अडचणीची होती .
३.४ चीन आिण म ु ार धोरण
पॅिसिफक द ेशात फार प ूव पास ून अमे रका स य होती . अठरा या शतकात अमे रकेचे
चीन आिण इ ंडोनेिशयाशी यापारी स ंबंध थापन झाल े. १८३० या दशकापास ून
अमे रकन ॉ टे टंट िमशनरी चीन म य े िवशेष स य होत े. िवशेषत: चीन म य े फायदा ,
स ा आिण आदश वादी उप मासाठी फार मोठी स ंधी अस याचा साव ि क सम ज होता .
आिण हण ूनच चीनन े दरवाज े यापारासाठी ख ूले ठेवणे ही अमे रकन सरकारची जबाबदारी
आहे असे अमे रकन लोका ंना वाटत होत े. पूव आिशयातील द ेशांम ये गुंत याची या प ुढील
पायरी म ु ार धोरणाचा प ुर कार कर या ची होती . काही काळान े मु ार धोरण
अमे रके या पररा ीय धोरणाच े माग दश क सू झाल े होते.
एकोिणसा या शतका या उ राधा त ि टन , ा स , रिशया आणीन जपान या द ेशांनी िचनी
देश एकतर खालसा क ेला िक ंवा चीन या सीमावत द ेशात अन ेक िठकाणी आपल े
संरि त े िनमा ण केले. एकोिणसा या शतका या अख ेरीस चीन या म यमवत
देशाम य े देखील य ुरोिपयन द ेशांशी आपली िहतस ंबंधांची े िनमा ण होती . त वतः या
िहतस ंबंध े ातील राजक य स ा िचनी सरकारी अिधका या ं या हाती असली तरी
परक य स ा ंनी तेथे भांडवलाची ग ुंतवणूक कर याचा आिण यावर आिथ क िनय ं ण
ठेव याचा ह क िमळवला होता . या ह का ंचे पांतर न ंतर या काळात वसाहतीम य े
हो याची श यता होती . १८९८ म ये चीन या स ंदभा त मु ार धोरणाचा प ुर कार
अमे रकन सरकार आिण ि टन या ंनी िमळ ून करावा अशी स ूचना अमे रकेने ि िटश munotes.in
Page 32
अमे रकेचा इितहास
32 अिधका या ंना केली. या धोरणान ुसार चीनची फाळणी होणार न हती , चीनम य े सव देशांना
यापार कर याची समान स ंधी िमळणार होती . रा ा य म ॅिकनल े यांनी या योजन ेम ये
वार य न दाखव यान े या स ुचने मधून काहीच फलिन प ी झाली नाही . तथािप , १८८९
म ये अमे रकन पररा म ं ी जॉन ह े य ांनी स ंबंधीत द ेशांना एक खिलता पाठव ून या ंनी
आप या िहतस ंबंध े ाम य े सव देशां या नाग रका ंना यापाराची समान स ंधी ावी अशी
िवनंती केली. या सव देशांनी पाठवल ेली उ र े संिद ध असली तरी ह े यांनी असा बहाणा
केला क सवा नी या ंनी स ूचना मा य क ेली आह े. १९०० म ये चीनमधील रा वादी
असंतोषाच े पय वसान बॉ सर उठावात झाले. उठावा या उ ेकापास ून आप या नाग रका ंचे
र ण कर यासाठी या स ंयु कारवाईत अ य द ेशां या बरोबरीन े अमे रकन सै य देखील
सहभा गी झाल े. काही स ा ही संधी साधून उठावाचा ब ंदोब त झा यावरही आपल े सै य
चीनम य े कायम ठेवतील अशी भीती अमे रकन पररा म ं याना वाट यान े यांनी मु ार
धोरणािवषयाचा दुसरा खिलता पाठवला . या खिल याचा म तीताथ पिह या खिल याप े ा
अिधक यापक होता . चीन या ाद ेिशक अख ंडतेचे आिण चिलत शासनान े र ण
कर याच े अमे रकेचे धोरण अस याच े या खिल याम य े नमूद कर यात आल े होते.
य यवहाराम य े एकही देश, अगदी ि टनही म ु ार िस ा ंत वीकार यास तयार
न हता . चीनन े वसाहतीम य े िवभाजन झाल े नसले तरी सा ा यवादी द ेशांचे या िवषयी
आपसात एकमत न झा यान े आिण न ंतर लवकरच पिहल े महाय ु सु झा यान े चीनच े
वसाहतीम य े िवभाजन होऊ शकल े नाही. अमे रके या भावाम ुळे चीनच े िवभाजन टळल े
असे काही न हत े. एकटया या जबाबदारीवर चीनच े र ण कर याय ेवढे अमे रकेचे साम य
न हत े आिण असा य न कर यासाठी ितच े पूव आिशयात प ूरेसे िहतस ंबंध न हत े. अशा
कार े मु ा र िस ा ंत हणज े एक पिव ह ेतू, होता, यामाग े पुरेशा साम या चे पाठबळ
न हत े.
नंतर रा ा य िथऑडॉर झव े ट, टॅ ट आिण िव सन या ंनी या ं या प ूव आिशया या
धोरणात म ु ार धोरणाचा प ुन चार क ेला असला तरी याची अ ंमलबजावणी
कर यासाठी फारशी कारवाई करता य ेणार नाही याची जाणीव या ंना झाली . चीनी
देशाम य े आपला िव तार कर याची जपानची मह वाका ं ा हा या माग चा म ुख घटक
होता.
३.५ कॅ रिबयन द ेश आिण म ेि सकोिवषयक धोरण :
चीनपे ा कॅ रिबयन चा द ेश अिधक जवळचा अस यान े तेथे आप या िहतस ंबंधां या
र णासाठी बळाचा वापर कर याची अमे रकेची तयारी होती . मा अमे रकेने आप या
बळाचा क ेलेला वापर न ेहमीच स ू पणाचा होता िकंवा तो प ूरेशा कारणासाठी होता अस े
हणता य ेत नाही . संबंिधत अमे रकन अिधका या ंनी पूरेसा स ंयम बाळगला असता िक ंवा
लॅिटन अमे रकेतील आप या श ेजारी द ेशां या मताचा अिधक आदर क ेला असता तर
अमे रके या धोरणाची मह वाची उि य े अिधक सा य झाली असती असा य ु वाद करता
येतो. munotes.in
Page 33
जागितक महास ा हण ून अमे रकेचा झाल ेला उदय (१९०० ते १९१९ )
33 १९०१ म ये मॅकिकनल े यां या ऐवजी िथऑडॉर झव े ट रा ा य पदी आल े. पररा ीय
धोरणात बळाचा वापर कर यास त े नेहमीच तयार असत . या रतीन े यांनी पनामाचा
कालवा बा ंध याचा अिधकार िमळवला त े बळा या वापराच े धडधिडत उदाहरण होत े.
पनामा कालवा : १८५० म ये लेटन-बु वार करार झा यान ंतर म य अमे रकेला भेदून
जाणारा पनामा कालवा बा ंध याचा क प काही का ळ मागे पडला . १८७० या दशकात
अमे रकेने काल या या बा ंधकामात परत एकदा वार य दाखवल े असल े तरी काल या
वरील िनय ं णात ि टनला सहभागी कर याची अमे रकेची तयारी न हती . तािवत
कालवा अमे रकेचा एक भाग अस ेल अस े रा ा य ह े यांनी प क ेले. मा िदघ काळ
लेटन -बु वार कराराम य े कोणताही बदल वीकार यास ि टन तयार न हत े. दर यान
एका च कंपनीने हा कालवा बा ंध याची परवानगी कोल ंिबया या गणरा याकड ून
िमळवली , काल याची भ ूमी कोल ंिबयाची होती. ितने काल याच े काही बा ंधकाम क ेले असल े
तरी न ंतर मा प ैशा या अभावी त े थांबव यात आल े.
पॅिनश य ु ानंतर अमे रकेला आप या स ुरि तत ेची अिधक काळजी वाट ू लागली . अशा
एखा ा काल याची गरज अस याच े सवा या ल ात आल े. अ यथा अटला ंिटक
महासागरासाठी एक आिण प ॅसेिफक महासागरासाठी एक अशी दोन आरमार े अमे रकेला
बाळगावी लागली असती . १९०१ या ह े - पॉ सेफोट करारा वय े ि टनन े िनयं णा या
आप या अिधकाराचा दावा माग े घेतला. अमे रकेने हा कालवा बा ंधून याचे र ण करावे हा
ताव ितन े मा य क ेला, मा शा ंतते या काळात हा कालवा वापर याचा समान ह क सव
देशांना असावा अशी ितची अट होती . हा कालवा पनामा या द ेशात बा ंधावा क
िनकाराग ुआ या द ेशात बा ंधावा हा आता िनमा ण झाला . अमे रकन का ँ ेसने
पनामा या देशात कालवा बा ंध याचा ताव मा य क ेला. च कंपनीने देखील तावाच े
वागत क ेले कारण कालवा बा ंध याचा आपला अिधकार आिण या द ेशातील आप या
मालम ेची िव कर यास क ंपनी उ स ूक होती .
१९०३ म ये कोल ंिबयाशी झाल े या ह े - हॅरन करारा वय े काल या या े ा या
भाडेप ्यासाठी दहा लाख डॉलर आिण दरवष आडीच लाख डॉलर भाड े दे याचे
अमे रकेने मा य क ेले. च कंपनीने आपली सव मालम ा चार कोटी डॉलरला िवक याच े
मा य क ेले. हा करार न ंतर कोल ंिबया या िसन ेटकडे संमतीसाठी सादर कर यात आला .
करारा या अटी समाधानकारक नस या या कारणाव न िसन ेटने तो मा य कर यास
नकार िदला . या वेळेस अमे रकेला कोल ंिबयाशी नाव करार करता आला असता िक ंवा
कालवा बा ंध याची जागा िनकाराग ुआ या द ेशात हलवता आल े असती . िथऑडॉर
झवे ट या ंनी याप ैक काहीच क ेले नाही . यांनी पनामामधील ा ंतीला य पािठ ंबा
िदला नसला तरी या ंनी असा स ंकेत िदला क पनािमयन लोकांनी कोल ंिबयात ून फुटून
बाहेर पड याचा िनण य घेत यास अमे रका या ंना पािठ ंबा देइल. लवकरच पानामाम य े
वतं य जास ाकाची थापना झाली . अमे रकेने जास ाकास ताबडतोब मा यता
देऊन कोल ंिबयान े पानामाम य े आपली स ा परत थापन क नय े यासाठी या े ात
एक अमे रकन लढाऊ जहाज रवाना क ेले. अमे रकेने नंतर पानामाबरोबर एक करार क न
कालवा बा ंध या या े ाचा भाड ेप ा आिण प नामामधील कायदा आिण स ु यव थ ेचे र ण munotes.in
Page 34
अमे रकेचा इितहास
34 कर यासाठी ह त ेप कर याचा ह क िमळवला . यथावकाश काल याच े बांधकाम स ु
होऊन १९१४ म ये पनामा या काल यात ून पिह या जहाजा ने वास क ेला.
मेि सकोच े यु वगळता अमे रकन पररा ीय धोरणातील अ य कोण याही स ंगाने लॅिटन
अमे रकेत अमे रकन यांनी सा ा यवादिवषयी आिण उ र ेकडील महाकाय द ेशािवषयी
एवढी िभती िनमा ण केली न हती . १९२१ म ये अमे रकेने आपली च ूक स ुधा न
कोलंिबयाला न ुकसान भरपाईपोटी प नास लाख डॉलर द े याचे मा य क ेले.
१. झव े ट उप - िस ा ंत :
पनामा काल याच े बांधकाम प ूण झा यान े कॅ रिबयन द ेशावर िनय ं ण ठ ेव याची आिण या
े ामधे अ य कोण याही स ेला स ैिनक तळ िमळणार नाहीत याची काळजी घ े याची
गरज भास ू लागली . १९०४ म ये या गरज ेमधूनच म ो िस ा ंताला झव े ट उप - िस ांत
जोडावा लागला .
कॅ रिबयन द ेशातील आिण अ य म य अमे रकेतील बह त ेक छोटया जास ाकावर
ह कुमशाही राजवट अस े, या जास ाका ंत वार ंवार ा ंती होत अस यान े परद ेशी
नाग रका ं या जीवाला कधी कधी धोका िनमा ण होत अस े. या जास ाका ंना या ं या
कजा ची परतफ ेड करण ेही जमत नस े, यापैक बह त ेक कज युरोिपयन सावकारा ंनी िदल ेली
असत . अशा प रि थ तीत आप या नाग रका ं या ह का ंचे र ण कर यासाठी य ुरोिपयन
स ा बल योगान े ह त ेप कर याचा आपला अिधकार अस याचा दावा करत असत .
अगदी नाइलाज हण ून आंतररा ीय काय ान ुसार असा अिधकार व ैध मानला जात अस े.
परंतु याम य े एक धोका असा होता क ह त ेप कर णारी एखादी स ा या अिधकाराचा
वापर त ेथे सैिनक तळ िक ंवा राजक य स ा िमळव यासाठी कर याची श यता होती .
असा धोका टाळ यासाठी झव े ट या ंनी अशी स ूचना क ेली क याव ेळी असा ह त ेप
आव यक अस ेल ते हा तो क ेवळ अमे रकाच कर ेल. यांची ही स ूचना झव े ट उप -
िस ांत या नावान े ओळखली जात े. आपली स ूचना प करताना या ंनी असा य ु वाद
केला क अमे रका िक ंवा इतर दीघ कालीन चूकांचे पा रप य कर यासाठी एखा ा
सुसं कृत देशाने ह त ेप कर याची आव यकता असत े आिण पि म गोलाधा म ये म ो
िस ांताचे पालन कर या स अमे रका वचनब अस यान े ितला अगदी नाइलाजा तव
चूकां या िक ंवा यो य कारवाई या अशा ग ंभीर करणात ह त ेप क न पोिलसाची
कामिगरी पार पाडावी लाग ेल. झवे ट उप - िस ांताला य ु र द ेताना अज ि टनचे
पररा म ं ी ल ुई ॅगो या ंनी आपला िस ा ंत सादर क ेला. अशा कोण याही कारचा
ह त ेप साव भौम रा या या ह का ंचा भ ंग मानावा अशा अथा चा हा िस ा ंत होता .
अमे रकेने सा ा यवादी िव ताराचा एक काय म म ु ामच हाती घ ेतला आह े आिण याला
बल योगान ेच रोखता य ेईल असा य ु वाद ॅगो यांनी केला.
१९०५ म ये डोिमिनकन जास ाकम य े झव े ट उप - िस ांत अमलात आणला ग ेला.
जास ाका या सरकारला कजा ची परतफ ेड करता न आ यान े सरकार या स ंमतीन े
अमे रकेने जास ाकाची अथ यव था आप या हाती घ ेतली. परक य कजा चे माण कमी
कर यात आल े. युरोिपयन सा वरकरानी िदल े या या कजा ची जबाबदारी आता अमे रकन
सावरकरानी वीकारली . अमे रकन अिधका या ंनी सव करांची वस ूली क न याप ैक काही munotes.in
Page 35
जागितक महास ा हण ून अमे रकेचा झाल ेला उदय (१९०० ते १९१९ )
35 भाग कज फेडीसाठी वापरला . अ यथा द ेशाची वाय ता तशीच कायम रािहली . िथऑडॉर
झवे ट या ं या रा ा य पदा या द ुस या काय कालात १९०६ म ये युबा म य े असाच
ह त ेप झाला होता . यावेळेस या ंनी आप या ह त ेपाचे समथ न ल ॅट दु ती या
आधारान े केले होते. १९०६ म ये युबामधील ा ंितकारक चकमक न ंतर अमे रकन
सै याची एक त ुकडी य ुबाम य े तैनात कर यात आली , १९०९ पय त ही तुकडी त ेथेच
होती.
३.६ मेि सकोमधील ा ंती
अमे रकेचा दि णेकडील अगदी लगतचा शेजारी द ेश असल े या म ेि सकोची सम या
कॅ रिबयन द ेशातील अ य छोटया द ेशांपे ा अिधक राजन ैितक ग ुंतागुंतीची होती . १८७६
ते १९११ या काळात पोिफ रओ िदयाझ म ेि सकोच े रा पती होत े. परक य भा ंडवला या
गुंतवणूक ला उ ेजन द े याचे यांचे मु य धोरण होत े. यां या कारिकद म य े रे वेमाग ,
साव जिनक सोयी , मळे, खाणी आिण क या त ेला या िविहरी इ यादी उ ोगाम य े सुमारे
िदड कोटी डॉलरची ग ुंतवणूक झाली होती , यापैक २/३ गुंतवणूक अमे रकन नाग रका ंची
होती. िदयाझ या ं या कारिकद म य े मेि सकोचा आिथ क िवकास झा यान े पि म
गोलाधा तील महान म ु सद् ाम य े यांची गणना क ेली जात अस े. दुद वाने या िवकासाचा
लाभ फ उ च विग यांनाच झाला . मेि सकोमधील म ूळ िनवासी असल े या इ ंिडयन
लोकां या जिमनी िहराव ून घेत या ग े याने यांना जमीनदारा ं या जिमनीवर अ य प
रोजगारावर श ेतमजूराचे काम करण े भाग पडल े. औ ोिगक आिण खाण कामगारा ंचेही अस ेच
शोषण होत अस े. परक य यवसाियका ंना दे यात आल े या खास अिधकारा ंचा बह त ेक सव
मेि सकन लोक ितर कार करत असत . रा ीय संप ीचा फार मोठा भाग य ुरोिपयन आिण
अमे रकन भागधारका ंना न याच े वाटप कर यात खच केला जात अस याची या ंची धारणा
होती.
साव जिनक अस ंतोषाचा भडका एका ा ंतीम य े झाला . या ा ंतीने मेि सको या समाजात
दूरगामी बदल झाल े होते. १९११ म ये िदयाझ या ंना ह पार कर यात आल े. यां या जागी
आलेले ाि स को म ेडेरो हे नवे रा पती आदश वादी असल े तरी या ंचे य म व िवश ेष
भावी न हत े. यांनी काही भरीव स ुधारणा क े या नस या तरी या ंनी शेतकरी आिण
कामगारा ं या स ंघटना थापन कर याची परवानगी िदली होती. िदयाझ या ं या सारख े
परक य भा ंडवला या गुंतवणूक साठी त े उ स ुक न हत े. फे ुवारी १९१३ म ये एका
िति यावादी गटान े उठाव क न या ंना पद य ुत केले. जनरल ि ह टो रयानो ुएट या ंनी
या गटाच े नेतृ व केले होते. अमे रकेचे मेि सकोमधील ितिनधी ह े ी िव सन ल ेन यांनी या
उठवाला मदत क ेली होती ही गो िवश ेष लांछन पद होती .
ुएटा यांनी देशा या बह त ेक भागावर आपली स ा थािपत क ेली असली तरी उ र
आिण दि ण म ेि सकोम य े मा म ेडेरो यां या वधाचा बदला घ े यासाठी आिण घटनािध
रा याची प ुन था पना कर यासाठी आिण जमीन आिण कामगार स ुधारणा कर यासाठी
काही चळवळी स ु झा या . या चळवळ च े नेतृ व ह ेनुिशयानो कारा झो , पांचो ि हला आिण
मूळ रिहवाशा ंचे नेते एिम िलयानो झपाटा यांनी क ेले होत े. अशा रतीन े िव सन
रा ा य पदी आल े ते हा म ेि सकोम य े यादवी यु ाची स ु वात झाली होती . िव सन munotes.in
Page 36
अमे रकेचा इितहास
36 यांनी सब ूरीचे धोरण अवल ंिबले. ुएटा यांना िनवृ हाव े यासाठी या ंचे मन वळव याचा
यांनी य न क ेला आिण न यान े खु या िनवडण ूका घे याची मागणी क ेली. ुएटा यांनी ही
मागणी फेटाळली . नंतर िव सन या ंनी रा वादी ने यांना अमे रकन श ा े िवकत
घे याची परवानगी िदली मा ुएटा य ांना अशी परवानगी नाकारली . मेि सकोमधील
संघषा त अमे रका प पात करत आह े असा याचा अथ होत असला तरी काही तरी
ह त ेप आव यक होता . अमे रकन घ ेतले या कोण याही भ ूिमकेचा फायदा को ण याही
एकाच प ाला फायदा झाला असता .
३.७ मेि सकोमधील ह त ेप
यथावकाश िव सन या ंना सब ूरी या धोरणास सोडिच ी ावी लागली . एि ल १९१४ म ये
यांना अस े समजल े क एक जम न यापारी जहाज श ासह ह ेरा ुझ या म े सोक ेतील
बंदरा या मागा वर आह े, ही श े ुएटा य ां या साठी होती . प रणामी िव सन या ंची ही
कारवाई रा वादी न े यां या मदतीसाठी क ेले असली तरी या ंनी ुएटा या बरोबरीन े
िव सन या ं या कारवाईची जोरदार िनभ सना क ेली. नंतर िव सन या ंनी मेि सको या
ावर भरवल े या एका प रषद ेला दि ण अमे रकेतील द ेशांचे अ ग य न ेते हजर होत े.
लॅिटन अमे रकेतील द ेशांचे सहकाय कर यातील िव सन या ंची ही कारवाई एक मह वाच े
पाऊल होत े, यामुळे नंतर या काळातील चा ंग या श ेजा या या धोरणाचा (गूड नेबर
पॉिलसी) माग मोकळा झाला .
ऑग ट १९१४ म ये ुएटा य ांनी परद ेशात आ य घ ेतला, यानंतर नो ह बर म य े
अमे रकन आरमार ह ेरा ुझ मध ून बाह ेर पडल े. आता रा ीय चळवळीतील िविवध
गटांम ये संघष सु झाला त े दोन वष चाल यान े परत एकदा अमे रकेला मेि सको या
ाम य े ल घालाव े लागल े. १९१७ पय त मेि सकोम य े काही माणात शा ंतता आिण
सु यव था िनमा ण झाली , मेि सकोन े नवी रा यघटना वीकारली . या घटन ेम ये शेती
आिण कामगार िवषयक जहाल स ुधारणा ंची तरत ूद होती . िदयाझ या ं या कारिकद म य े
अमे रकन ग ुंतवणूकदारा ंना िमळाल े या िवश ेष सवलती म ेि सकन सरकारन े १९२० नंतर
कमी कर यास स ु वात क ेली.
३.८ अमे रका आिण जपान
पूव आिशयािवषयक धोरणाम य े झव े ट, टॅ ट आिण िव सन या रा ा य ा ंनी हे यां या
मु ार धोरणाचा प ुर कार क ेला असला तरी याची अ ंमलबजावणी कर यासाठी फारस े
काही कर ता ये यासारख े न हत े. पूव आिशया या राजकारणातील जपानची वाढती स ा
आिण चीन िवषयक ितची मह वाका ं ा हे मह वाच े घटक होत े.
िथऑडॉर झव े ट आिण जपान : १९०४ म ये को रया आिण मा ंचु रया या चीन या
देशावरील िनय ं णा या ाव न य ु सु झाल े. जपानचा स ु वातीला िवजय होत ग ेला
असला तरी प ूरी दमछाक हो याप ूव शा ंततेचा तह कर यास जपान उ स ूक होत े. यां या
िवनंतीव न िथऑडॉर झव े ट या ंनी म य ताच े काम क ेले. यां या म य तीन े जपान
आिण रिशया या ं या दर यान पोट मथ, यु हॅ पशायर , येथे शांततेचा तह झाला . या munotes.in
Page 37
जागितक महास ा हण ून अमे रकेचा झाल ेला उदय (१९०० ते १९१९ )
37 तहानुसार जपानच े को रयावर प ूण िनयं ण थापन झाल े असल े तरी ितला रिशयाकड ून
हवी असल ेली नुकसान भरपाई मा िमळाली नाही .
यानंतर जपान आिण अमे रकेचे संबंध झपाटयान े िबघडत ग ेले. मु ार धोरणाकड े पूण
दुल क न जपानन े को रया आिण दि ण मांचु रया देशावर फ आपल े िनयं ण
थापन केले. रिशया कड ून नुकसान भरपाई न िमळा याब ल जपान अमे रकेला दोष द ेत
असे. अमे रकेत थाियक झाल े या जपानी लोका ंशी वांिशक भेदा या कारणाव न जपान
आिण अमे रका या ं या दर यान द ुरावा िनमा ण झाला , जपानी लोका ंचे वण न िपवळ े संकट
(यलो प े रल) असे कर यात य ेत अस े. जपानी लोक द ु यम दजा चे अस या या कोण याही
मतािवषयी जपानी लोक िवश ेष संवेदनशील असत . उभय य ु ाची तयारी स ु केली.
झवे ट या ंनी या धो याचा यवहारी ीन े मुकाबला क ेला. यांनी जपानी लोकािव
केला जाणारा वा ंिशक भ ेदभाव था ंबवला आिण १९०७ - ०८ म ये जपानी सरकारशी एक
समझोता क न अमे रकेत येणारा जपानी लोका ंचा ल ढा रोखला . १९०८ म ये झाल े या
ट - ताकािहरा करारान ुसार उभय द ेशांनी एकम ेकां या वसाहत ना मा यता िदली आिण
पॅिसिफक े ाम य े जैसे थे प रि थतीचे र ण कर याची तयारी दाखवली. या करारान े मु
ार धोरणाचा आिण िचनी द ेशा या अख ंडते या प ुन चार क ेला. जैसे थे प रि थतीम य े
दि ण मा ंचु रयावरील जपानी िनय ं णाचा समाव ेश अस यान े हा खिलता हणज े अ ू
वाचव याचा कार होता .
कोण याही स ंगी नंतर वठवता न य ेणारी भ ूिमका वीकार यातील धोका िथऑडॉर
झवे ट या ंना समाजाला होता . (गोळी) मारायची तयारी नस यास ब ंदूक हाती ध नय े
असे ते नेहमी हणत असत . मांचु रयामधील जपानची म ुसंडी रोख यासाठी अमे रकेला
इं लंड सार या बलाढय आरमाराची आिण जम न सार या बळ स ै याची आव यकता
अस याच े यांचे होते.
टॅ ट डॉलर राजिनतीच े पुर कत होते. यांनी मूळ व पातील म ु ार धोरणाचा अवल ंब
क न िचनी र े वेमाग बांधणीम य े अमे रकेची गुंतवणूक वाढव याचा य न क ेला. मा
१९१३ म ये िव सन रा पदी य ेताच या ंनी चीन मधील अमे रकन ग ुंतवणुक ला
सरकारी पािठ ंबा दे यास नकार िदला .
अशा कार े अमे रकन कागदोप ी तरी म ु ार धोरणाचा प ुन चार क ेला असला तरी
य यवहारात मा याची अ ंमलबजावणी क ेली नाही . तथािप आता अमे रकेचा हेतू
बदलला होता . सु वाती ला िव तारवादी धोरणाचा एक भाग असल ेले हे धोरण चीनी
बाजारप ेठ अमे रकन माल आिण ग ुंतवणूक साठी ख ुली कर या या उ ेशाने वीकार यात
आले होते. याचे उि स ंर णाच े होते. १९१३ पय त चीनम य े अमे रकेची गुंतवणुक फ
पाच कोटी डॉलरची होती . अमे रके या एक ूण आयाताप ैक फ दोन ट क े आयात
चीनमध ून होत अस े तर एक ूण िनया तीपैक फ एक ट का िनया त चीनला होत अस े. चीन
पे ा जपानशी अमे रकेचे अिधक घिन आिथ क संबंध होत े.
munotes.in
Page 38
अमे रकेचा इितहास
38 आपली गती तपासा :
१) सामािजक डािव नवाद हणज े काय ?
२) मेि सकोमधील ा ंतीची थोड यात पा भूमी सा ंगा.
३) िथऑडॉर झव े ट या जपानिवषयी धोरणाची मािहती िलहा .
३.९ समारोप
एक जागितक स ा या ना यान े झाल ेला अमे रकेचा उदय योग आिण च ूक (कर याचा )
( ायल अँड एरर ) एक भाग होता . एकोिणसा या शतका या उ राधा म ये अमे रकेचे धोरण
उ ा ंत होत ग ेले. त व आिण यवहार , आदश वाद आिण वा तव यातील फरक
अमे रके या ल ात आला . कागदावर आकष क वाटणारी एखादी योजना य यवहारात
अमलात आणता य ेत नाही िक ंवा ितची अ ंमलबजावणी क े यास रा ाच े िहतस ंबंध धो यात
येतात. प रणामी एखा ा धोरणािवषयीची अमे रकेची भूिमका वारंवार बदलत ग ेली आिण
यामुळे ितचे धोरण स ंधीसाध ू अस याचा आ ेप घेता आला .
३.१०
१. एक जागितक स ा या ना यान े अमे रके या झाल े या उदयातील िविवध घटक नम ूद
करा.
२. मु ार धोरण हणज े काय ? ते िकतपत यश वी झाल े ?
३. एक जागितक स ा या ना यान े अमे रकेचा जो उदय झाला यातील िविवध ट या ंची
चचा करा.
३.११ संदभ ंथ
१. बाक , ओ.टी., आिण ल ेक एन . एम. िस स नायि टन ह ं ेड : अ िह टरी ऑफ द
युनायटेड टे टस इन अवर टाइ स
२. पाक स, हे ी बामफड , द युनायटेड ट ेट्स ऑफ अमे रका : अ िह टरी .
munotes.in
Page 39
39 ४
अमे रका आिण जागितक महाम ंदी
घटक रचना :
४.० उि ये
४.१ तावना
४.२ अमे रकेचा आिथ क िवकास
४.३ िवपूलतेची अथ यव था
४.४ आिथ क यव थ ेतील कमजोर घटक
४.५ महामंदीची कारण े
४.६ मंदीचे व प
४.७ महामंदीची वाटचाल
४.८ राजक य प रणाम
४.९ समाजवाद आिण सा यवाद
४.१० समारोप
४.११
४.१२ संदभ ंथ
४.० उि य े
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला प ुढील गो ी समजतील .
जागितक म ंदीचे व प व कारण े अ यासण े.
जागितक म ंदी या काळातील अम े रके या आिथ क ि थतीचा आढावा घ ेणे.
जागितक म ंदी या प रणामा ंचे प र ण करणे.
munotes.in
Page 40
अमे रकेचा इितहास
40 ४.१ तावना
हािड ज, कूिलज आिण हब ट ह वर या रा ा य ा ंची अशी ठाम समज ूत होती क शासनाच े
ाथिमक आिथ क काय उ ोगा ंना च ंड फायदा िमळव यास मदत कर याच े आह े;
उ ोगा ं या काय प तीवर द ेखरेख कर याशी शासनाचा म ुळीच स ंबंध नाही . १९२० या
दशकाम य े यांची ही समज ूत समथ िनय वाटत होती . उ ोगा ंनी अभ ूतपूव फायदा िमळवला
आिण औ ोिगक िव ताराम य े यांची झपाटयान े गुंतवणूक केली. ाहकोपयोगी व त ू,
कायम नोकरी आिण जीवनाचा उ ंचावल ेला तर या ं या पान े या फाय ाचा काही भाग
कामगारा ं या हाती आला होता . तथािप , लोकस ं येचा ल णीय भाग या सम ृ ीचा पास ून
दूर रािहला होता . फायदा िमळव यास उ ेजन द े याचे धोरण यादवी यु ा या नंतर या
काळात समथ नीय असल े तरी सम ृ ी या न या काळाम य े यथावकाश याच े पय वसान
महान स ंकटाम य े होईल याची क पना कम ठ िवचारसरणी या लोका ंना िक ंवा
उदारमतवादा ंना आली नाही . लवकरच अित र उ पादन , अितर ेक वायद ेबाजी आिण
घटता वापर या कारणा ंनी अमे रके या इितहासातील अितशय वाईट आिथ क महाम ंदी
आली होती . सम अथ यव थ े या रचन ेम ये काही ग ंभीर दोष अस याच े १९२० या
दशका म ये अगदी प झाल े होते आिण ह े दोष द ूर न कर यात शासनाला या या िविहत
कत याचा िवसर पडला होता .
४.२ अमे रकेचा आिथ क िवकास
वै ािनक शोधा ंचा ायोिजत उपयोग , उज ची नवी साधन े आिण काय मतेम ये वाढ
कर याची नवी त ं े यां या साहा यान े औ ोिग क उ पादनात होणारी वाढ ह े १९२० या
दशकातील आिथ क िवकासाच े सवा त मह वाच े वैिश य होत े. १९२० म ये जे काम
कामगार करत असत त ेच कम १९२९ म ये फ ६९ कामगार क शकत होत े. १९२० ते
१९२९ या काळात अथ यव थ े या सव शाखातील उ पादन ४६ ट या ंनी वाढल े होते.
१९२९ म ये अमे रकेचे रा ीय उ प न ८२०० कोटी डॉलर एवढ े होते. चलना या
मू यातील फरक ल ात घ ेत यास १९२२ या त ुलनेम ये ही वाढ ३१ ट के होती. याच
काळात अमे रकेची लोकस ं या ११ ट या ंनी वाढली .
उ पादना या प तीम य े िधमी स ुधारणा झा यान े अ न आिण व या म ुलभूत गरजा
भागव यासाठी कमी कामगारा ंची आव यकता भासत अस े. १८९९ म ये अशा कामगारा ंचे
माण ५७.६ ट के होते, १९२९ पय त हे माण ४३.६ ट यापय त हे माण ४३.६
ट यापय त खाली आल े होते. दर यान या काळात न या इमारत या बा ंधकामात आिण
मोटार गाडया , रेि जर ेटर, टेिलफोन आिण वीजेची उपकरण े य ां या वापरात झपाट ्याने
वाढ झाली होती . व र वग या गो ी प ूव चैनी या समज त अस े या आता सव साधारण
अमे रकन क ुटुंबाला सहज उपल ध होऊ लाग या . अमे रके या इितहासात एक े काळी ज े
राहणीमान धनवान लोका ंना देखील अिव सनीय वाटत अस े याचा उपभोग आता म यम
वग य अमे रकन क ुटुंब घेत अस े.
सेवा, िवतरण े आिण कारक ूनी कामात झाल ेली झपाटयान े वाढ हा आिथ क गतीचा एक
अ य प ैलू होता. व तूं या य उ पादनात फारच थोड े कामगार ग ुंतले होते तर शासन munotes.in
Page 41
अमे रका आिण जागितक महाम ंदी
41 आिण ा हकांना सेवा पुरव यात ग ुंतले या स ेवकांचे माण जा त होत े. १०२१ ते १९२९
या काळात उ पादन , खाणी आिण प रवहन े ातील औ ोिगक कामगारा ंची सं या पाच
लाखा ंनी कमी झाली तर श ेतक या ंची स ं या २,५०,००० ने कमी झाली . १९३० या
जनगणनेनुसार एक ूण लोकस ं येपैक फ ५८ ट के लोक य उ पादनाच े काम करत
असत . बाक लोका ंपैक ८ ट के लोक आिथ क यवहारात तर ५.५ ट के लोक घर गडयांचे
काम आिण ३०.५ ट के लोक यवसाय , कारकूनी आिण स ेवा े ाम य े काम करत असत .
१. मोटार वाहन उ ोगा ंचा िवकास :
एकोिणसा या शतकातील औ ो िगक िव तार र े वे माग आिण पोलादाशी िनगिडत होता .
१९२० या दशकातील औ ोिगक िव तार इमारत या बा ंधकामातील त ेजी आिण
ाहकोपयोगी अन ेक व त ुंचे उ ोग या ं याशी िनगिडत होता . मोटार गाडया ंचे उ पादन हा
या प ैक सवा त मह वाचा उ ोग होता , हे ी फोड या उ ोगातील अ ग य यि म व होत े.
१९०९ पय त या ंनी मोटार गाडीच े सु िस टी ा प िवकिसत क ेले होते. ितची िक ंमत
सव सामा य अमे रकन माणसाला परवड यासारखी होती .
समृ ी या न या य ुगातील आव यक म ं हे ी फोड य ांनी आ मसात क ेला होता .
उ पादना चा खच कमी कर यासाठी काय िवभाजन आिण माणीकरण , खरेदीची मता
वाढव यासाठी व ेतन वाढ आिण िकमती कमी ठ ेव यासाठी मोठ ्या माणावर उ पादन
क न बाजारातील खप वाढवण े हे या म ं ाचे मु य घटक होत े. यां या नेतृ वामुळे १९०९
नंतर मोटार गाडी ीम ंतांचे वाहन रािहल े नाही, अमे रकन राहणी मानाचा तो एक आव यक
भाग झाला होता .
१९२८ पय त अमे रकेत २४,५००,००० मोटार गाडया ंचे उ पादन झाल े होत े. या
उ ोगावर ४०,००,००० कामगार य िक ंवा अ य पण े अवल ंबून होत े. दर यान क
आिण रा य सरकार े दर वष महामागा या बा ंधणी साठी १०० कोटी डॉलर खच करत
असत . अशा रतीन े अमे रकन लोका ं या पायाला चाक े लावली ग ेली. येक अमे रकन
शहराम य े वाहत ूक या क डीचा कधी न स ुटणारा िनमा ण झाला होता . जीवन अिधक
वेगवान झाल े. पे ोलचा वापर झपाटयान े वाढत ग े याने देशातील क या त ेलाचे साठे
झपाटयान े कमी होत ग ेले. तथािप , सव साधारण अमे रकन माणसाच े, िवशेषत: ामीण
भागातील अमे रकन माणसाच े जीवन च ंड माणात सम ृ आिण व ैिव यप ूण झाले होते.
२. अ य उ ोग :
वीजे या वापरात झपाटयान े झाल ेली वाढ ही १९२० या दशकातील एक उ ल ेखनीय
गती होती . यामुळे उ पादन आिण वाहत ुक चे अनेक कार अितशय व त आिण
काय म झाले. वीजे या वाप राने घरकाम अिधक स ुलभ झाले आिण या माणात ग ृिहण च े
कम हलक े झाले.
अ श या मानान े वीजेचे उ पादन १९१२ म ये ७.५ कोटी अ श होत े ते १९२२
म ये २०३ आिण १९३० म ये ४०३ कोटी पय त वाढल े. १८ वषा म ये वीजेचे उ पादन
६० ट या ंनी वाढल े होते. बंदुक ची दा तयार कर यात इ . आय. डयुपॉ या ंनी भरप ूर
पैसा कमावला , या न ंतर या ंनी िविवध रसायनाच े उ पादन स ु केले. ए.टी.अँड टी आिण munotes.in
Page 42
अमे रकेचा इितहास
42 जनरल मोटस या अन ु मे संपक आिण मोटार गाडया ं या े ातील महाकाय क ंप या
हो या. १०२० या दशकाम य े िच पट पहाण े रा ा या अ ंगवळणी पडल े होते, १९२६
पय त अमे रकेत एक कोटी िच पटग ृहे बांध यात आली . िवसा या शतका या स ु वातीला
माक नी आिण ली डी फॉ रे ट या अन ु मे इटािलयन आिण अमे रकन स ंशोधका ंनी
रेिडओचा शोध लावला . १९२७ पय त अमे रकेम ये ७३२ रेिडओ क े थापन झाली
आिण अमे रकन घराम य े रेिडओचा वापर सरा स होऊ लागला .
४.३ िवपूलतेची अथ यव था
िवसा या शतका या स ु वातीला लागल े या अन ेक न या शोधा ंमुळे साधारण अमे रकन
माणसाच े जीवन सम ृ झाल े. या सव शोधा ंचा मानवी जीवनावर एवढा मोठा भाव पडला
होता क याला द ुसरी औ ोिगक ा ंती हणता य ेईल. कोळसा आिण वाफ े या ऐवजी
आता वीज आिण त ेल वापरल े जाऊ लागल े. उज या न या ोता ंचा आिण वाहत ुक या
न या कारा ंचा वा पर याम ुळे सामा य माणसाला च ंड मोठ ्या शहरात गद क न
राह याची गरज न हती . शहरातील ध ुरां या िचम या नाहीशा झा या , शहरे अिधक व छ
आिण आरो यदायी झाली . साधारण शेतकरी एकाक ामीण द ेशात वा त य कर ेनासा
झाला. शहरे आिण ामीण भागातील द ुरावा नािहसा हो यास स ु वात झाली .
१९२० या दशकात अम े रकेने कायम व पी िवप ूलते या एका न या य ुगात व ेश केला
आहे अशी सवा ची समज ूत होती . या न या य ुगाम य े इितहासात थमच मोठया
माणावरील उ पादन आिण रोजगाराच े वाढत े माण या म ुळे ग रबी नाहीशी होऊन सवा चे
जीवनमान उ ंचावल े होते. लोकांची स ेवा आपण करत आहोत असा अन ेक उ ोगपत चा
समाज होता . रोटरी लब आिण अ य स ंघटना ंनी सेवा आिण उ च न ैितक मा नकांचा सार
कर यास स ु वात क ेली. सव सामा या ं या पािठ ं याची गरज अस यान े बह त ेक महाकाय
कंप यांनी जनस ंपका वरील खचा त वाढ क ेली. जनस ंपक हा जािहरातीचा एक कार होता .
उ ोगपत या स ेवे या दा याचा उपहास कर णे सोपे आहे – अ ाप महाकाय क ंप या मोठया
माणात नफा िमळवतच हो या . तथािप , उ ोगपत ना या ं या सामािजक जबाबदारीची
जाणीव झाली , उ ोगा ंची सम ृ ी सव सामा य लोका ंनी केले या खर ेदीवर अवल ंबून आह े
याची जाणीव या ंना झाली आिण ही नवी गो िवश ेष मह वाची होती .
४.४ आिथ क यव थ ेतील कमजोर घटक
१९३० या दशकातील आिथ क महाम ंदीने १९२० या दशकातील उ ंचावल े या आशा
यथ ठर या . अथ यव थ ेमधील व त ूं या उ पादनाच े माण आिण िविवधता
आ य कारक असली तरी िवतरणाची सम या अ ाप स ुटली न हती . उ ोगाची स ंघटना
आिण ित यावरील िनयं ण प तीच े िव ेषण क े यावर अथ यव थ ेमधील पणना या
काय प तीम य े गंभीर दोष अस याच े प होत े. या दोषाम ुळे आिथ क संकट ओढवल े
आिण या मुळे येऊ घातल ेली आिथ क महाम ंदी ती झाली आिण ती दीघ काळ चालली .
munotes.in
Page 43
अमे रका आिण जागितक महाम ंदी
43 १. म ेदारी आिण ओिलगापॉली :
१९२० या शतका या अख ेरीस महाकाय क ंप यांचे अथ यव थ ेवर भ ु व थापन झाल े.
१९२९ म ये अमे रकेतील महाकाय क ंप यांची स ं या १,३४९ होती, या प ैक य ेक
कंपनीचे वािष क उ प न १० लाख डॉलरप े ा जा त होत े. लहान मोठया कंप यांना
होणा या एक ूण न याप ैक ८० ट के नफा या महाकाय क ंप यांना होत अस े, रािहल ेला २०
ट के नफा बाक या ४,५५,००० कंप यांम ये वाटला जात अस े. कंप यां या संप ीचा
अधा आिण रा ी य संप ीचा १/४ िह सा फ २०० महाकाय क ंप यांचा मालक चा होता .
वाहतूक आिण साव जिनक स ेवा महाकाय क ंप यांचे िनयं ण अस े, बह तेक सव उ पादन
यां या हातीच होत े, या आता िकरकोळ िवि या े ाम य े झपाटयान े वेश करत
हो या. शेतक े , कपडे आिण इतर काही कार या िकरकोळ िव च े े मा छोटया
यावसाियका ं या मालक च े होते.
१९०१ पे ा १९२९ मधील ठोक म ेदारीचे माण कदािचत कमी होत े. अंशत: यासा ं या
िवरोधातील कारवाई आिण अ ंशत: चंड माणावरील औ ोिगक िव तार या ंचा हा प रणाम
होता. अशा प रि थतीम य े एकाच क ंपनीला स ंपूण उ ोगावर िनय ं ण ठ ेवणे अश य होत े.
परंतु म ेदारी कमी झाली असली तरी व त ूं या िकमती म य े कोणतीही पधा सु झाली
नाही. बाजारावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी ओिलगापॉली या न या प तीचा वापर स ु झाला .
या प तीन ुसार बाजा रावर फ एकच न ह े तर काही क ंप या प ूण िनयं ण ठ ेवत असत .
ओिलगापॉली या प तीन ुसार साधारणपण े महाकाय क ंप या एकम ेकां या स ंगनमतान े
व तूं या िकमती िनि त करत असत . परंतु, या आप या मालाची त स ुधा न आिण
जािहराती क न प धा करत असत . पोलाद आिण काही ाहकोपयोगी व त ूं या
उ पादना या बाबतीत असे होत अस े; चार िक ंवा पाच िसगर ेट कंप यां या िसग रेट या
िकमती सार याच असत .
व तुं या िकमतीच े यव थापन कर यास ंबंधी काही भावी य ु वाद करता य ेतो ; यामुळे
दीघ कालीन िनयोजन आिण िव तार श य होत अस े. परंतु याम ुळे सम अथ यव थ ेला
महामंदीचा म ुकाबला अवघड होत अस े. पूण पध या यव थ ेम ये लोका ंची यश कमी
झा यास याची भरपाई व त ूं या िकमती कमी क न करता य ेत अस े. मा एकदा
महामंदीची स ु वात झा यावर महाकाय क ंप यांना व त ूं या िकमती याच पातळीवर ठ ेऊन
उ पादन कर णे सोयीच े होत असल े तरी याम ुळे बेरोजगारी वाढत अस यान े आिथ क संकट
अिधकच ग ंभीर होत अस े. व तूं या िकमतीची ढता हा आिथ क यव थ ेमधील एक मोठा
दोष होता .
२. कंप यांची संघटना :
कान गी आिण रॉकफ ेलर या सार या काही उ ोजका ं या हाती काही उ ोगा ंची मालक
आिण यव थापन होत े. मा अ य उ ोगपती म ूलत: कंप यांचे आिथ क ायोजक असत
आिण सौद ेबाजीन े नफा िमळवण े हा या ंचा मु य ह ेतू असे. वीज उ ोगाम य े अशा कारची
संघटना चिलत होती . कंप यांची मालक आिण यव थापन अलग कर या कडे
सव साधारण यि गत उप मशीलता आिण मह वाका ं ा या ंना फारसा वाव नस े. कंप यांची
मालक अस ं य भाग -भांडवलधारकाम य े िवखूरली जात अस े तर क ंप यांचे यव थापन munotes.in
Page 44
अमे रकेचा इितहास
44 पगारी अ िधकारी करत असत . १९३० म ये ए.टी.अँड टी क ंपनीची मालक ५,७०,०००
भागभा ंडवलदारा ं या हाती हो ती, आिण याप ैक एकाच ेही भागभा ंडवल एक ट याप े ा
जा त न हत े. भागभा ंडवलदारा ंची स ं या झपाटयान े वाढत ग े याने अमे रका
भांडवलदारा ंचा देश अस याचा भास होत अस े. मा ह े िच फारच आशादायक होत े.
एखा ा क ंपनी या भागभा ंडवलदारा ंची िनि त स ं या कोणालाही मािहत नस े. तथािप ,
उ ोगा या न याचा फार मोठा भाग मोज या लहान गटा ंना िमळत अस े.
३. उ प नाच े िवतरण :
१९२० या दशकाम य े अिधका या ंचे पगार आिण क ंप यांचा नफा कामगारा ं या
रोजगाराप े ा अिधक झपाटयान े वाढला . अनेक कंप यांनी आप या कामगारा ंचा रोजगार
वाढवला , यांना िनव ृि वेतनाची योजना लाग ू केली आिण या ं या क याण आिण
मनोरंजनासाठी मोठा खच केला असला तरी उ पादनात या माणात वाढ झाली या
माणात कामगारा ंचा रोजगार वाढला न हता . १९२२ ते १९२९ या काळात कामगारा ंचा
रोजगार दर वष सरासरीन े १.४ ट यान े वाढला तर तो दरडोई उ पादनात २.४ ट के
वाढ झाली . या काळात औ ोिगक कामगारा ंना िमळाल ेले एकूण रोजगार ३३ ट या ंनी
वाढला तर या या त ुलनेत अिधका या ंचे पगार ४० ट या ंनी वाढल े,
भागभा ंडवलधारका ंना िमळणारा नफा १०८ ट या ंनी वाढला तर क ंप यांचा नफा ७६
ट या ंनी वाढला . अशा रतीन े कामगारा ंचा रोजगार वाढला असला तरी याच वेळेस
रा ीय उ प नातील या ंचा िह सा कमी होत ग ेला.
सुती व ो ोग आिण कोळ या या खाणीतील कामगारा ंसार या लोकस ं ये या फार
मोठ्या भागाला द ेशा या सम ृ ीचा काहीच लाभ झाला नाही . पिह या महा यु ा या
काळातील श ेतमालाच े उ पादन िध या गतीन े असल े तरी १९२१ पासून शेतमाला या
िकमती ४० ट या ंनी उतरत ग े या. १९२० या दशकात श ेतीची प रि थती कधीच
सुधारली नाही . परदेशी बाजारप ेठ नाहीशी झा यान े शेतमालाच े अित र उ पादन हा
िन याचा कार झाला अस या ने शेतमाला या िकमती न ेहमीच कमी रािह या . १९२९
म ये शेतमाला या िकमती आिण अ य व त ूं या तौलिनक िकमती ल ात घ ेत यास
शेतक या ंची प रि थती १९१३ या मानान े १३ ट या ंनी घसरली होती . यु कालीन
तेजी या व ेळेस घेतलेली कज परत कर णे अनेक शेतक या ंना अश य झाले होते. देशातील
िवशेषत: दि ण ेतील रा यातील लाखो श ेतकरी क ुटुंबाची उपासमार होऊ लागली . सुमारे
३०,००,००० शेतकरी क ुटुंबाचे वािष क उ प न एक हजार डॉलर प े ा कमी होत े.
१९२९ म ये लोकस ं येतील ७० ट याप े ा नोकरदारा ंचे वािष क उ प न २५०० डॉलर
पे ा कमी अस े, ४० ट के नोकरदारा ंचे वािष क उ प न १५०० डॉलर प े ा कमी होत े.
उ प नातील िवषमत ेचे माण एवढ े गंभीर होत े क ६,३१,००० िशखर थ क ुटुंबाचे उ प न
सवा त खाल या पातळीवरील १.६ कोटी प े ा जा त क ुटुंबापे ा िकतीतरी अिधक प टीने
अिधक अस े.
munotes.in
Page 45
अमे रका आिण जागितक महाम ंदी
45 ४. बचत आिण यश :
ीमंत वग यां या उ प ना या मोठ्या भागाची बचत करत असतो तर गरीब वग फारच
थोडी िक ंवा अिजबात बचत करत नस यान े उ प ना या िवतरणातील िवषमत ेमुळे बचतीच े
माण वा ढत जात े. बचत उ ोगा या िव तारा त गुंतवणे चांगले असत े. परंतु उ ोगा या
िव ताराचा उ ेश ाहकोपयोगी व त ुंचे उ पादन वाढव याचा असतो , आिण जोपय त
बाजारातील उ पािदत माल िवकत घ े याची लोका ंची मता आिण तयारी असत े तो पय त
हा िव तार िकफायतशीर ठरतो . या कारणान े ाहका ं या यश या प े ा बचतीच े माण
वाढू िद यास आिथ क यव था स ंकटात सापड याची श यता असत े. १९२० या
दशकात न ेमका हाच कार घडला , उ च उ प ना या लोका ंनी फार मोठया माणात बचत
केली. बह तेक महाकाय क ंप या आप या न याच े भागभा ंडवलधारकात वाटप कर याऐवजी
बचतीच े माण वाढवत ग े या. याचा प रणाम असा क १९२० या दशकात उ राधा तील
औ ोिगक उ पादन अथ यव थ े या प रणामकारक मागणीप े ा िकतीतरी माणात जा त
होते तर बचतीच े लाको डॉलर व त ूं या उ पादनाऐवजी थावर िमळकतीत आिण श ेअर
बाजारात ग ुंतव यात आल े.
यश मधील ही कमतरता कजा चे माण वाढत ग े याने प झाली नाही . १९२० या
दशकातील िव झाल े या ाहकोपयोगी व त ूंचा, िवशेषत: िटकाऊ व त ूं या फार मोठया
भागाची िव रोखीन े झाली न हती . परंतु कज काढ याची ि या दीघ काळ
चालव यासारखी न हती . उसनवार आिण उधारीत क ेलेली खर ेदी काही काळ चाल ू शकत े,
परंतु कधीनाकधी कजा ची परतफ ेड करावी लगात े आिण या न ंतर मा बाजारातील िव
कमी होत जात े.
५. कजा तील वाढ :
व तूंची ह ेबंदीने खरेदी हा कजा चा एक कार होता . १९२३ ते १९२९ या काळात दर
वष अशा कारच े ५०० कोटी डॉलरच े कज काढल े जात असाव े असा अ ंदाज आहे.
साधारण अमे रकन क ुटुंब या ंची मोटार गाडी आिण र ेि जर ेटर इ यादी व त ू खरेदी
करताना िकमतीचा काही भाग रोखीन े थम द ेत अस े आिण बाक र कम ह ब ंदीने
नंतर या काळात द ेत अस े. अ य कार या खाजगी कजा तही झपाटयान े वाढ झाली .
१९३० पय त शेत जिमनी या गहाणखतावरील कज सुमारे ९२ अ ज डॉलरच े होते. शहरी
भागातील गहाणखतावरील कज सुमारे २,६०० कोटी डॉलरच े होते. छोटे आिण म यम
यावसाियक द ेखील आप या यवसाया या िव तारासाठी मोठया माणावर कज काढत
असत . १९३० पय त अ प आिण दीघ मुदती या कजा ची र कम २०,००० कोटी डॉलर
एवढी च ंड होती . जवळपास य ेक य न े कोणत े ना कोणत े कज काढल े होते. या मुळे
अथ यव था अितशय नाज ूक झाली कारण या प ैक एकाही गटाला आपल े कज फेड यास
जमले नाही तर तर कजा ची सम रचना प या या ब ंग या माण े कोसळली असती .
६. साव जिनक कज :
क सरकार साव जिनक कजा चे माण कमी कर याचा य न करत असल े तरी रा य े
आिण नगरपािलका र त े, इि पतळ े आिण काया लया या इमारती बा ंध यासाठी अिधक munotes.in
Page 46
अमे रकेचा इितहास
46 अिधक कज काढत असत . १९२० या दशकात दर वष साव जिनक बा ंधकामावर
सरासरीन े ३०० कोटी डॉलर खच केले जात असत . या कजा ची परतफ ेड अंशत: कर
आकारणीत ून केली जात असली तरी १९३० पय त थािनक स ं थांचे कज १९०० कोटी
डॉलर एवढ े होते.
७. परदेशातील ग ुंतवणूक :
पिह या महाय ु ाचा प ूव अमे रका कज बाजारी होती ; परक य द ेशांनी अमे रकेत जेवढी
गुंतवणूक केली होती याप े ा अमे रकेची परद ेशातील ग ुंतवणूक कमी होती . मा १९२९
पय त अमे रकेची परद ेशातील दीघ मुदतीची ग ुंतवणूक १४.४० कोटी डॉलरची होती तर
परदेशांची अमे रकेतील ग ुंतवणूक ५०० ते ७०० कोटी डॉलरची होती . हणज ेच अमे रकेने
परदेशातील अमे रकन ग ुंतवणूक जा त होती .
परदेशातील ग ुंतवणुक चा एक प रणाम असा होता क स ंबंिधत परक य द ेशाला अम े रक
माल िवकत घ ेता येत अस े. तंबाखू, गह आिण काप ूस या श ेतमालाची आिण उ पािदत
व तूंची िनया त अम े रका करत रािहली , पूव जी बाजारप ेठ ि टन आिण जम नी या ता यात
असे, ती आता अमे रके या हाती आली . १९२२ ते १९२९ य काळात अमे रकेची िनया त
ित या आयती प े ा दर वष सरासरीन े ७० कोटी डॉलर जा त होती . हणज ेच अमे रका
ित या अित र उ पादनाचा काही भाग िनया त करत अस े आिण याच व ेळेस या मालाची
आयात करता यावी यासाठी या द ेशाला कज देत असे.
४.५ महाम ंदीची कारण े
१. बचतीच े तौलिनक माण जा त होत े तर ाहका ं या हाती व त ूं या खरेदी साठी फारच
थोडे रोख प ैसे राहात असत . बचतीचा काही भाग उ ोगा ं या िव तारत ग ुंतव यात
आला असला तरी कधी ना कधीतरी कारखान े, यं साम ु ी आ िण काया लया या
इमारती आिण रा हती घर े यांचा पुरवठा मागणीप े ा जा त होणार होता . १९२० या
दशकात अ ंतग त आिण परक य कजा ने मागणीच े माण क ृि म रतीन े वाढव यात आल े
होते. परंतु कज अफू या यसनासारख े असत े, अफूची मा ा सतत वाढवावी लागत े
आिण दीघ काळ ती वाढवण े सुरि त नसत े. एकदा िव ताराचा काळ स ंप यावर
भांडवली मालाच े उ पादन करणा या उ ोगा ंना या ंचे उ पादन कमी कराव े लागल े
आिण यान ंतर अथ यव था वरीत सावरण े श य न हत े.
२. अ यंत गुंतागुंतीची कज यव था महाम ंदीचे एक अ य कारण होत े. जे हा एखादा गट
घेतलेले कज परत क शकला नाही त े हा सव जण अडचणीत आल े.
३. महाकाय क ंप या आप या उ पािदत माला या िकमती वतःच ठरवत अस यान े
अथ यव था वतःला सावर यासाठी लविचक रािहली िक ंवा न या प रि थतीशी ती
जमवून घेऊ शकली नाही . मालाच े उ पादन तस ेच ठेवून िकमती कमी कर याऐवजी
महाकाय कंप यांनी िकमती कायम ठ ेवून उ पादन कमी क ेले. यामुळे मोठया माणावर
बेरोजगारी िनमा ण झाली . munotes.in
Page 47
अमे रका आिण जागितक महाम ंदी
47 ४. ाहकोपयोगी िटकाव ू व तूं या िव वर अथ यव था मोठया माणात अवल ंबून होती .
संकट काळात माणसाला दोन व ेळचे भोजन कराव ेच लागत े पण मोटार गाडी िक ंवा
रेि जर ेटर सार या व त ू खरेदी के या नाही तरी चलत े. प रणामी ह े उ ोग लवकर
साव शकल े नाहीत .
५. या भौितक घटका ंनी पूण िच नजर ेसमोर य ेत नाही . आधुिनक औ ोिगक समजतील
यवहार चालवणारा घटक मनोव ै ािनक असतो . िव ास नावा या ग ुढ गो ीवर सम ृ ी
अवल ंबून असत े. या िव ा सापोटी यावसाियक आपला यवसाय वाढव यासाठी कज
काढतात , घेतलेले कज आप याला परत करता य ेईल असा या ंना िव ास वाटतो . या
िव ासापोटीच उ ोगपती उ पादन वाढव यासाठी कज काढतात . वाढीव उ पादन
बाजारात िवकल े जाईल आिण आिथ क यवहारातील प ैसा ख ेळता राहील अशी यांची
खा ी असत े. १९२० या दशकातील त ेजी या काळात या िव ासापोटी व त ुंचे
अित र उ पादन झाल े. वायदे बाजाराला ो साहन िमळाल े, कजा चे माण वाढत
गेले. बाजार कोसळ यावर िव ासाला तडा ग ेला आिण यावसाियक िक ंवा
उ ोगपत नी न वे यवसाय आिण उ ो ग सु कर याच े अचानक था ंबवले.
४.६ मंदीचे व प
१९२९ म ये बाजार गडगडतो :
एि ल – मे पय त येणा या महाम ंदीची ल ण े प िदस ू लागली होती . बांधकाम , पोलाद ,
मोटार गाडया ं या उ ोगातील उ पादन कमी होऊ लागल े आिण कामगारा ंना कमी क ेले
जाऊ लागल े. मा या त यांचे मह व कोणा याही ल ात आल े नाही कारण सवा चे ल
शेअर बाजारा या वाढ या आल ेखाकड े लागल े होते. १९२९ मधील त ेजी या बाजाराच े
वण न ता प ुर या साम ुदाियक व ेडेपणा अस ेच करता य ेईल.
उ पादक उ ोगा ंम ये भांडवला या ग ुंतवणुक ची सोय उपल ध क न द ेणे हे शेअर
बाजाराच े मु य काय असत े आिण न ेम या याचा काया चा सवा ना िवसर पडला होता .
अमे रकन लोका ंनी शेअरां या िकमतीवर स ेबाजी स ु केली. सुरि त ग ुंतवणुक साठी न ह े
तर अ पावधीत भरमसाठ नफा िमळव यासाठी लोका ंनी शेअरची खर ेदी िव स ु केली.
अनेक अमे रकन लोका ंनी मािज नवर श ेअरचे यवहार स ु केले. शेअर खर ेदीसाठी त े
अ य प क मत रोख द ेत असत आिण उरल े या िकमतीच े कज यांना बाजारातील दलाल
देत असत . घाऊक स ेबाजीम ुळे शेअर या िकमती झपाटयान े वाढत ग े या, या वाढ या
िकमत चा क ंपन या आिथ क सु ढतेशी काही च संबंध न हता . मा ही ि या अख ंड
चालण े अश य होत े. शेअर या िकमती कमी होताच मािज नचे यवहार करणा या
गुंतवणूकदारा ंना आपल े शेअर िमळ ेल या िकमतीत िवकण े भाग पडल े. या प रि थतीत
गंभीर स ंकट अप रहाय होते.
१९ ऑ टोबर , १९२९ रोजी श ेअर या िकमती घस ला ग या आिण २९ ऑ टोबर रोजी
अप रहाय संकट कोसळल े. या िदवशी स ुमारे १६५० कोटी श ेअरची खर ेदी िव झाली .
काही शेअर या िकमती स ट बर १९२९ या तुलनेत ८० ट या ंनी खाली आ या. हजारो
मािज नचे यवहार नािहस े झाल े. सुमारे ३,००० कोटी कागदी स ंप ी नाहीशी झाली .
उ ोगपत नी नवी ग ुंतवणूक था ंबवली , ाहका ंनी व त ूं या खर ेदीचे माण कमी क ेले. munotes.in
Page 48
अमे रकेचा इितहास
48 कारखा यातील भा ंडवली आिण ाहकोपयोगी व त ुंचे उ पादन था ंबले. या कारखा यातील
कामगारा ंना कमी कर यात आल े. वाढ या ब ेरोजगारीम ुळे यश आणखीनच कमी झाली .
अशा रतीन े घटती ग ुंतवणूक, घटते उ पादन , वाढती ब ेरोजगारी आिण घटती मागणी या ंचे
दु च स ु झाल े.
४.७ महाम ंदीची वाटचाल
१९२९ आिण १९३२ या दर यान रा ीय उ प न ८,२०० कोटी डॉलरपास ून ४००
कोटी डॉलर पय त खाली आल े. घट या िकमतीच े माण ल ात घ ेत यास एक ूण उ पादन
३७ ट के घट झाली असा याचा अथ होता . सम औ ोिगक उ पादन ४८ ट या ंनी
घसर यान े बेरोजगारीत झपाटयान े वाढ झाली . १९३२ या उ हा यापय त बेरोजगारा ंचे
माण १.२० ते १.६० या दर यान पोचल े होते, एकूण मश चा हा २५ ट के भाग
होता.
दुसरीकड े शेतक या ंचे िकमतीवर काहीच िनय ं ण नसल े तरी या ंना शेतमालाच े उ पादन
करावेच लागे. शेतमालाच े एकूण उ पादन ६ ट या ंनी घटल े तर श ेतमाला या िकमती ६३
ट या ंनी घटल े. १९३२ म ये एक व ेळ अशी आली क श ेतक या ंची यश दहा
वषा पूव या या ं या यश या बरोबर िन मी होती . हे आकड े सामा या ं या
हालअप े ांची कथा सा ंगतात. अमे रके या इितहासात या ं यावर असा ग ंभीर स ंग कधीच
आला न हता . याचे मनोव ै ािनक प रणाम ध कादायक होत े कारण १९२० या दशकात
यां या समोर कायम या समृ ीचे जे िच उभ े कर यात आल े होते ते या प रि थती या
अगदी िव १९३३ पय त लाखो ब ेघर थला ंत रत द ेशाम य े सव िवनाकारण िह ंडत
रािहल े. यां या प ैक अन ेक शहरातील रका या जागावर लाकडा या ढल या ंनी बनवल े या
झोपडयात ून राहात असत , अशा व या ंना ह वरिवल या नावान े िस हो या . ५,००,०००
शहरी कामगार श ेतीकड े परत व ळले, तर अ य ब ेरोजगार सरकारी भ यावर च रताथ चालव ू
लागल े. घरादाराला आिण बचतीला कायमच े मुकणे, दीघ कुपोषण आिण िहरावल ेला
आ मस मान आिण वतःचा च रताथ वतः चालव याचा गमावल ेला आ मिव ास असा
महामंदीचा खरा अथ लाखो अमे रकन लोका ं या ल ेखी होता .
४.८ राजक य प रणाम
युरोपातील काही देशात महाम ंदीने उदारमतवाद , लोकशाही आिण खाजगी उप मशील
भांडवलशाहीवर जीवघ ेणा ह ला क ेला. आिथ क स ुरि तता िमळव या या आश ेने
यां यापैक अन ेक वात ं याला ितला ंजली द े यास तयार झाल े. अ य काही सा यवादाकड े
वळले कारण सा यवादान े वग रिहत समाज आ िण िनयोजनब अथ यव थ ेचे वचन िदल े
होते. अनेकांनी जम नी आिण इटली माण े फॅिस ट स ंघटना ं या आवाहनाला ितसाद
िदला. या द ेशांचा लोकशाही शासनावर अ ाप िव ास होता या द ेशातील शासना या
हाती आिथ क िनयं णाच े यापक अिधकार आल े होते. सव देशांचा आिथ क रा वादाकड े
साधारण कल होता . या आिथ क रा वादाच े १७ व १८ या शतकातील यापारवादशी
(मक टॅिलझम ) सा य होत े. लॅिटन अमे रकेतील अज ि टना , ाझील , िचली आिण अ य ९
देशात ा ंती झाली . फ सोि ह एत रिशया अ य देशापास ून अलग पड यान े आिण ितची munotes.in
Page 49
अमे रका आिण जागितक महाम ंदी
49 अथ यव था िभ न िस ा ंतावर आधा रत अस यान े तेथे महाम ंदी आिण ब ेरोजगारीचा
काहीच प रणाम झाला नाही .
अमे रकेतील लोकशाही भ कम पायावर उभी होती त ेथे एकािधकारशाही या चळवळ चा
काहीच भाव पडला नाही . लोकमत रपि ल कन प ाकड ून डेमॉ ॅिटक प ाकड े झुकले
होते. काळत नकळत महाम ंदीमुळे अमे रकन पर ंपरेवरील लोका ंचा िव ास डळमळीत झाला
होता. बु ीवादी गटाम य े हे उघड पणे जाणवत अस े. पिह या महाय ु ाचा झटका , यानंतर
१९२० या दशकातील प ैसे िमळव या या व ेडया शय तीमुळे यां या मानत परा मत ेची
भावना िनमा ण झाली . यांना समाजा या काय मात सहभागी होता आल े नाही िक ंवा
समाजा या म ू यावर या ंचा िव ास रािह ला नाही . आिथ क संकटान े परा म तेची ही भावना
अिधक ती झाली .
४.९ समाजवाद आिण सा यवाद
आिथ क महाम ंदीमुळे अनेक अमे रकन लेखक, ा यापक , धम गु आिण महािव ालयीन
िव ाथ या ंचा असा ह झाला क आिथ क िनवा ण िनयोजनब अथ यव थ े या
सहा यान ेच िमळ ू शकेल, सोि हएट रिशयातील योगाम य े यांनी सहान ुभूतीपूव क वार य
दाखवल े. तेथील योग यो य मागा ने चालला अस या चा िव ास या ंना वाट ू लागला .
आिथ क महाम ंदीमुळे तीन लोकन े यांचा उदय झाला . यांचा अलगत ेचा काय म आिण
झपाटल े या चाराला िनि त फ ॅिस ट छटा होती . ुए पी. लॉग, डॉ टर ॅ क टाऊनस ड
आिण फादर चाल स ई. लाऊिलन अशी या ंची नाव े होती . १९२८ म ये लॉग लुिझयाना
रा या या रा यपालपदी िनवड ून आल े. मं मू ध करणार े अमोघ व ृ व आिण क ॅ रिबयन
देशातील ह क ुमशाही या ंचे िविच िम ण या ं या य म वाम य े होत े. लुिझयाना
रा यावर जवळपास या ंची एकािधकाराची स ा थापन झाली . परंतु यांनी आप या
स ेचा लोका ं या भ यासाठी वापर क ेला. डॉ टर टाऊनस ड कॅिलफोिन यातील िनवृ
डॉ टर होत े.
वयाची सा ठ वष पूण करणा या य ेक अमे रकन माणसाला दरमहा २०० डॉलर
िनवृ वेतन िद यास महाम ंदीचे िनवारण करता य ेईल अशी या ंची स ूचना होती . परंतु
िनवृ वेतनाची सव र कम यान े खच केली पािहज े अशी या ंची अट होती. ते वत :
ामािणक असल े तरी स म अथ त ा ंना या ं या योजन ेिवषयी श ंका वाटत होती . आप या
योजन ेचा पुर कारही या ंनी लोकान ुनया या मागा ने केला होता . फादर लाऊिलन िमिशगन
रा यातील क ॅथॉिलक धम गु होत े. यांनी सावरकरा ंची िनभ सना केली, चलनफ ुगवटयाची
मागणी क ेली, अलगतावादाचा प ुर कार क ेला. िहटलर या िवचारसरणीिवषयी या ंना
आ मीयता वाटत अस े.
या सवा नी मोठ ्या व गना क े या अस या तरी साधारण बह स ं य अमे रकन लोका ंना
वा तवाची जाणीव होती . यांना व त ुंचे उ पादन प ूव वत असाव े आिण सवा ना रोजगार
िमळावा अस े वाटत असल े तरी यासाठी आपला यि गत यवसाय िनवड याच े, मालम ा
कर याच े आिण आप या बचतीच े पैसे हवे तसे खच कर याच े मुलभूत वात ं य
गमाव याची या ंची तयारी न हती . munotes.in
Page 50
अमे रकेचा इितहास
50 आिथ क महाम ंदी अितशय ती असताना बह त ेक सवा नी क सरकार या ख ंबीर कारवाईची
मागणी क ेली असली तरी ित या उि ािवषयी ल णीय मतभ ेद होत े. आिथ क सम ृ ी परत
आण यासाठी क सरकारन े सकारा मक कारवाई करावी अशी या ंची मागणी असली तरी
बह तेकांनी घटनािध शासनाची पर परागत प ती आिण खाजगी उप मशीलता या ंचा
वीकार क ेला होता . खाजगी मालक न कर याचा समाजवादी िक ंवा सा यवादी काय म
यांनी िझडकारला होता . सरकारी ह त ेप ता प ुरता असावा अस े कम ठ िवचारसरणी या
लोकांना वाटत अस े, जी अथ यव था म ुळातच मजब ूत आह े अशा अथ यव थ ेचा आ ह
यांनी धरला होता . यां या मत े अंशत: पिह या महाय ु ाचे ध कादायक प रणाम आिण
यु ो र कज व ख ंडणीची सम या आिण अ ंशत: िवि य धोरणातील च ुका याम ुळे आिथ क
आ र ओढवल े होत े. दुसरीकड े उदारमतवा ा ंनी अमे रकन श ेतक या ं या आिण
कामगारा ं या मया िदत यश वर भर िदला आिण उ प नातील िवषमता द ूर क न
लोकांचे जीवनमान वाढव यासाठी सरकारन े खंबीर कारवाई करावी अशी मागणी क ेली.
जॉन म ेनाड के स १९३० या दशकातील सव े उदारमतवादी अथ त होत े. िवि य
धोरणातील च ुकापे ा अिधक म ुलभूत कारणा ंनी बचतीच े माण वाढत े. यां या मत े ग भ
अथ यव थ ेम ये असे घडणारच असत . मागणी आिण प ुरवठा या ं या या ंि क ि य ेने ते
सुधारणे श य नाही . सरकारन े ही बचत साव जिनक काय मा या मागा ने अथ यव थ ेम ये
आणावी आिण अस े क न खाजगी ग ुंतवणुक ची जागा या वी. अशा रतीन े संतुिलत
अंदाजप कातील पार ंपा रक ेचा याग क ेला पािहज े आिण सम ृ ी या काळात सरकारन े
भरी कर आकारणी क न साव जिनक कज कमी क ेले पािहज े, परंतु महाम ंदी या काळात
सरकारन े आप या उ प नाप े ा अिधक खच केला पािहज े. अशा कारच े सरकारी धो रण
यो य रतीन े राबव यास अथ यव थ े या काय प तीवर िनय ं ण राहील आिण
अथ यव थ ेम ये वारंवार य ेणारी त ेजी मंदीची आवत ने िनयं णात राहतील तस ेच सवा ना
रोजगार िमळ ू शकेल. हाव ड िव ापीठातील अि बन ह ॅ सेन यां यासार या अन ेक िति त
अमे रकन अ थ त ा ंनी के स या ंचा िस ा ंत मा य क ेला होता . १९३० या दशकातील
उदारमतवादी िवचारसरणीवर िवश ेष भाव होता .
आपली गती तपासा :
१) अमे रकेम ये जागितक महाम ंदी कोण या वष आली होती ?
२) आिथ क महाम ंदी या काळात अम े रकेचे रा ा य कोण होत े ?
४.१० समारो प
महामंदीला बळी पडल े या लाखो अमे रकन लोका ंनी दाखवल ेला स ंयम ह े महाम ंदी या
काळातील खास व ैिश य होत े. भयंकर द ुराव थ े या काळातही अमे रकन लोका ंनी कायदा
आिण स ु यव था तस ेच खाजगी मालम े या ह काचा कमालीचा आदर क ेला.
शेतक या ं या काही गटा ंनी िह ंसाचाराच े काही कार क ेले असल े आिण कोळसा
कामगारा ं या काही गटा ंनी वेतना या कपातीिव स ंप केला असला तरी एक ंदरीने
देशाम य े आ य कारक शा ंतता नादना ंदत होती . munotes.in
Page 51
अमे रका आिण जागितक महाम ंदी
51 ४.११
१. जागितक आिथ क महाम ंदीची पा भूमी सा ंगा.
२. जागितक महाम ंदीचा अमे रके या आिथ क िवकासावर झाल ेला प रणाम सा ंगा.
३. जागितक आिथ क महाम ंदीचे प रणाम िवषद करा .
४.१२ संदभ ंथ
१. डॉ. व का नी, अमे रकेचा इितहास
२. डॉ. सुमन वै , अमे रकेचा इितहास
३. डॉ. शांत कोठ ेकर, अमे रकन स ंघरा याचा इितहास .
munotes.in
Page 52
52 ५
अमे रकेचा नवोप म ( यु डील) काय म
घटक रचना :
५.० उि ये
५.१ तावना
५.२ ह वर या ंचा काय म
५.३ ँकिलन झव े ट आिण यु डील
५.४ यु डील काय म
५.५ बँिकंग आिण अथ कारण
५.६ िसि हिलयन कॉ झव शन कोअर
५.७ सामािजक स ुरि तता
५.८ कामगा र संघटना
५.९ टेिनसी ह ॅली अथॉ रटी
५.१० अ य तपशील
५.११ यु डीलच े प रणाम
५.१२ समारोप
५.१३
५.१४ संदभ ंथ
५.० उि य े
या घटका या अ यासान ंतर तु हाला प ुढील गो ी समजतील .
यु डील काय माचा अ यास करण े.
यु डील काय माचा अमे रकन रा जकारणान ंतर पडल ेला भाव अ यासण े.
munotes.in
Page 53
अमे रकेचा नवोप म ( यु डील) काय म
53 ५.१ तावना
एक दशकापय त आिथ क संकटांचा अमे रकेतील राजकारणावर भाव पडला होता . ह वर
आिण झव े ट या दो ही रा ा य ा ंनी प रि थती स ुधार याचा य न क ेला होता .
सरकारन े आिथ क चालना द ेणे आिण ित यावर द ेखरेख करणे हा थािपत घात होता .
परंतु १९३० या दशकात क ेले या उपाययोजना ंची या ी अभ ूतपूव होती , यामुळे
सरकार आिण उ ोग यवसाय या ं यातील स ंबंधांवर दूरगामी प रणाम झाल े होते.
रा ा य ह वर या ंचा खाजगी उप मशीलता आिण ढ य वाद या वर गढ िव ास होता .
रा याची फार वाढ हो यास या ंचा िवरोध होता कारण य ेक य अशा रा याची स ेवक
होते आिण ख या वात ं याचा लोप होतो . बेरोजगारा ंना मदत कर याच े काम खाजगी
धम दाय आिण थािनक अ थापाना ंकडे सोपवल े पािहज ेत अशी खा ी या ंना वाटत अस े.
मदतीसा ठी सरकारची याचना कर याची सवय लोका ंना झा यास वात ं याचा लोप होईल
आिण द ेशावर अनािमक नोकरशाहीची ह क ुमशाही लादली जाईल . याऐवजी सरकारन े क
सरकारन े खाजगी उप मा ंना मदत क न स ंपूण नुकसानापास ून या ंचा बचाव करावा . मा
ह वर या ंनी महाकाय क ंप यांना क सरकारची मदत द े याची तयारी दाखव यान े मानवी
हाल अप े ाकड े ते अमान ुष दुल करत अस याचा लोका ंचा ह झाला . ह वर वत :
ामािणक होत े, काय म शासक आिण दीघ ोगी असल े तरी यां याकड े राजक य
कौश य आिण अन ुभवाचा अभाव होता आिण त े लोकभावन ेला आ वाहन क शकत नसत .
५.२ ह वर या ंचा काय म
महामंदी या पिह या दोन वषा म ये ह वर या ंनी साव जिनक काया वरील खच दुप ीने
वाढवला , पतपुरवठा वाढव याचा य न क ेला आिण उ ोगपत ना कामगारा ं या रोजगारात
कपात न कर याची िवन ंती केली. महामंदी संपून लवकरच समृ ी परत य ेईल या वर या ंनी
भर िदला . परंतु असे काही झाल े नाही . औ ोिगक क ंप यांना कज पुरवठा कर याचा
उ ेशाने यांनी रक न फायना स कॉ प रेशन (आर.एफ.सी,) थापन क ेली. या
घरमालका ंची घर े कजा चे ह े न िद यान े ज क ेली जा याची श यता होती या ंना िव
पुरवठा कर या या उ ेशाने यांनी १२ होम लोन ब ँका थापन क े या. शेतक या ंना कज
पुरवठा कर यासाठी ल ँड बँका थापन क े या. तसेच फेडरल रझव यव थ ेम ये बदल
क न ब ँकामाफ त िव प ुरवठा वाढव याची यव था क ेली. क सरकार या महस ूलातील
तुट भ न काढ यासाठी या ंनी कर आकारणीच े माण वाढवल े, असे के याने
अंदाजप कातील स ंतुलन परत सा य होईल अशी आशा या ंना वाटत होती . या उपाय
योजना अमलात य ेईपय त १९३२ ची अ य ीय िनवडण ूक जवळ आली होती .
१९३२ ची िनवडण ूक :
रपि लकन प ान े ह वर या ंना परत ितक ट िदल े. आप या चारात या ंनी महाम ंदीचे गांभीय
जागितक प रि थती म ुळे वाढल े असून अमे रकेचे ित यावर िनय ं ण नाही असा य ु वाद
केला. िशवाय या ंनी केले या उपाययोजना ंचा प रणाम हो यास स ु वात झाली होती .
डेमॉ ॅिटक प ान े ँकिलन िडलानो झ वे ट या ंना उम ेदवारी िदली . संतुिलत
अंदाजप क , क सरकार या कपात , सुयो य चलन यव था आिण खाजगी उप माम य े munotes.in
Page 54
अमे रकेचा इितहास
54 गैरवाजवी ह त ेप न करण े इ यादी आ ासन े िदली . उ ोगा ं या च ुक या काय प तीम य े
काही स ुधारणा कर याच े, मदत आिण साव जिनक काया वरील ख चा त वाढ कर याच े
आवाहन या ंनी केले. यांनी नंतर या काळाम य े जे िवचार य ु डील या नावान े ओळखल े
जात असत या ंची संिद ध आिण साधारण पर ेषा या ंनी मा ंडली. ४ माच १९३३ रोजी
यांनी अिधकार हण क ेले, तोवर गंभीर आिथ क संकटाम ुळे सव बँका बंद पड याची व ेळ
आली होती . बह तेक सव रा या ंम ये बँकांनी साव जिनक स ु ी जाहीर क ेली. फे ुवारी,
१९३३ म ये घाबरल े या ाहका ंनी या ंचे पैसे बँकांमधून काढ यास स ु वात क ेली होती ,
पैसे काढ याच े माण एवढ े मोठे होते क सरकारला ह त ेप करण े भाग पडल े.
५.३ ँकिलन झव े ट आिण यु डील
झवे ट या ंनी यवहारी मागा नी महाम ंदीशी सामना क ेला. िस ांताऐवजी या ंचा
अनुभवावर अिधक भरवसा होता . भावी ठ शक ेल अशा कोण याही उपाययोजना ंची
अंमलबजावणी कर याची या ंची तयारी होती . वभावत : यांना ग रबा ंिवषयी आ मीयता
वाटत अ से. आपली उि य े सा य कर यासाठी या ंनी जे धैय आिण राजक य कौश य
दाखवल े या यावर अ य कोण याही न े याला कडी करता आली नाही . यांना
लोकभावन ेची अच ूक जाण होती , ही जाणीव य क न ितला यो य िदशा दाखव यास त े
स म होत े. शेकोटी जवळ या या ं या ग पा ंची सोपी भाषा कोणालाही समजली असती . या
ग पाम ुळे ते अमे रकन लोका ं या अिधक जवळ आल े. अमे रकन लोका ंना फ िभतीचीच
भीती वाट यासारखी आह े असे आवाहन या ंनी आप या पिह या अ य ीय भाषणात क ेले.
महामंदीवर व रत उपाययोजना कर याच े वाचन या ंनी िदल े. काँ ेस या एका खास
अिधव ेशनात पिह या शंभर िदवसात अन ेक मह वाच े कायद े कर यात आ यान े आप या
भिवत याच े िनयं ण वत : क शकतो असा आ मिव ास अमे रकन लोका ंना वाट ू लागला .
५.४ यु डील काय म
अमे रकन लोका ंना महाम ंदी या काळात स ंकटात ून बाह ेर काढ ून या ंना एका उ वल
भिव याचा माग दाखव यासाठी झव े ट शासनान े जी उपाययोजना क ेली ितला य ु डील
असे नाव िदल े जात े. ही उपाययोजना एका स ुसंगत योजन ेनुसार कर यात आली नाही .
१९३३ म ये वेळ फारच थोडा होता आिण यामानान े उपाययोजना कर याची िनकड
अिधक होती . मदत, संकटापास ून मु आिण स ुधारणा ( रिलफ , रक हरी व रफॉ म ) ही
यु डीलची तीन महान उि य े होती. लाखो अमे रकन लोका ंना अ न आिण रोख प ैशाची
मदत तातडीन े पोचव याची गरज होती . आिथ क संकटात ून मु कर यासाठी सरकारन े
केले या उपाययोजना हणज े संकटात ून मु ( रक हरी ) होती. अथ यव थ ेतील ग ंभीर
दोषावर उपाययोजना क न अशी महाम ंदी परत य ेणार नाही याची खबरदारी घ े याचा
संबंध सुधारणा ंशी होता . य यवहारात या ित ही उ ेशांची सरिमसळ झाली होती .
झवे ट या ंना ग रबा ंना मदत करावयाची होती आिण फ ग रबा ंनाच न ह ेतर कोळसा
खाणी, अमे रके या दि ण आिण पि म ेकडील रा यातील गरीब श ेतक या ंना आिण
आिथ क अडचणीतील उ ोगा ंना मदत करावयाची होती . यांना ीम ंत उ ोगपती आिण
सावकाराकड ून पैसे वसूल करावयाच े होते, गरीब कामगारा ंना या ं या स ंघटना बा ंध यास
मदत करावयाची होती . अशा स ंघटना उ ोगा ं या मालकाशी यो य कार े वाटाघाटी क न munotes.in
Page 55
अमे रकेचा नवोप म ( यु डील) काय म
55 आपला रोजगार वाढव ून घेऊ शक या अस या . यांना धिनका ं या स ेपासून लोकशाहीच े
र ण करावायच े होते. यांना रा ा य ह वर या ं या माण े िदवाळखोर उ ोगा ंना कजा चा
पुरवठा क न न ह े तर सव सामा य अमे रकन माणसाला या ंनी उ पादन क ेले या मालाची
का ेडी कर याची मता िनमा ण क न मदत करावयाची होती . यांना अमे रकेतील क च े
तेल, जमीन या न ैसिग क साधन स ंप ीची उधळप ी था ंबवायची होती , यामुळेच भावी
िपढया ंना या ंचा उपयोग झाला असता . यु डील ड ेमॉ ॅिटक प ाच ेही धोरण न हत े तर
ँकिलन िडलानो झव े ट या ंचे धोरण होत े. घटनेने िमळाल े या सव अिधकारा ंचा या ंनी
पुरेपूर वापर क ेला. शांतते या काळातील एकाही अमे रकन रा ा य ा ंचे यां याएवढा
स ेचा वापर क ेला न हता . यांनी आप या सभोवती महािव ाल यीन ा यापक , अथ त
आिण त सम िवषयीतील त त णा ंचा एक गट जमावाला . या गटाला ाप ेढी ( ेन ट )
असे नाव द ेता येत अस े. यांनी यु डील काय माचा तपशील िनि त क ेला. शेकोटी
सभोवती या आप या ग पाम य े यांनी अमे रकेतील सामा य माणसा ं या सम या ंची चचा
केली. हाइट हाऊस या अ य ीय िनवास थानाम य े यांनी दर प ंधरवडयाला वाता हर
प रषद भरवली . या प रषद ेत वाता हरांना मु व ेश अस े, यांनी कोणताही
िवचार याची म ुभा होती . या ा ंची ामािणक आिण सरळ उ र े देताना त े कधी नरम
िवनोदही करत अस यान े वाता हराम य े ते िवशेष लोकि य झाल े.
हेरॉ ड आइ स (गृह मं ी), हॅरी हॉपिक स (फेडरल रिलफ स ंघटनेचे शासक ), हे ी
वॉलेस (शेतक म ं ी आिण झव े ट या ं या ितस या काय कालातील उपा य ), ा स ेस
पिक स (पिह या मिहला कामगार मं ी) यां या सार या िविवध मता ं या कत बगार य नी
यु डीलचा काय म अमलात आण यास हातभार लावला . कालान ु प झव े ट या ंचे
सहकारी जस े बदलत ग ेले तसा य ु डीलचा काय म द ेखील ग ेला. हा काय म इतका
बदलत ग ेला क य ु डीलच े दोन काय म अस याचा सव साधारण समज झाला . १९३३ ते
१९३५ या काळातील पिह या य ु डीलन े आपल े ल ब ँिकंग यव था स ुरळीत करण े,
बेरोजगारा ंना रोजगार प ुरवणे, शेतक या ं या मदतीसाठी श ेतमाला या िकमती वाढवण े आिण
उ ोगा ंना सावरण े इ यादी िनकडी या सम यावर क ेि त क ेले. १९३५ ते १९३८ या
काळातील द ुस या यु डीलन े िचर थायी स ुधारणा , यासाठी अतोनात खच आिण
असंतुिलत अ ंदाजप क आिण ीम ंत वगा वर अित र कर आकारणी इ यादी उपाय
योजल े. या काळात सरकारन े उ ोगांपे ा कामगार स ंघटना आिण त सम गटा ंना अिधक
सहान ुभूती दाखवली . या दोन य ु डीलचा काय मातील बदल नावा माण े प िक ंवा
अचानक न हता कारण सरकारन े केले या उपाययोजना एवढया िविवध आिण ग ुंतागुंती या
हो या क याच े प रणाम दीघ काळान े जाणवल े असत े. आिथ क महाम ंदीवर मात िमळवण े
सोपे न हत े. १९३४ म ये, हणज े यु डील काय मा या अ ंमलबजावणीन ंतर दोन वषा नी
अमे रकेचे एकूण उ प न १९२९ मधील एक ूण उ प ना या िन याप े ा थोड ेसे जा त होत े
आिण स ुमारे एक कोटी लोक ब ेरोजगार होत े. उ ोगपत नी य ु डील या काही काय मावर
टीका क ेली असली तरी या ंचे आ हान वीकार यास झव े ट नेहमीच तयार असत . ुए
लॉग आिण डॉ टर टाऊनस ड यां या सार या एका ंितक िवचारा ं या य या वाढ या
लोकि यत ेची या ंना अिधक काळजी वाटत अस े. काही ग ंभीर उपाययोजना कर णे हा या ंना
शह द े याचा चा ंगला माग होता . १९३६ म ये अनेक उ ोगातील कामगारा ंनी संप केले,
याव न झव े ट या ं या उपाययोजन ेमुळे कामगार स ंघटना ंचे समाधान झाल े नस याने munotes.in
Page 56
अमे रकेचा इितहास
56 प झाल े. या कारणा ंनी काय काला या दोन वषा नंतर या ंनी दूरगामी स ुधारणा क े या.
यापैक काही म ुख सुधारणा खालील माण े हो या .
५.५ बँिकंग आिण अथ कारण
झवे ट अिधकारपदी आले ते हा द ेशातील सव बँका ब ंद हो या . रा ाच े अथ कारण
ळावर आणण े ही या ं या समोरची पिहली सम या होती . लोकां या मनात बँकािवषयी
िव ास िनमा ण क न या ंनी ही सम या सोडवली . एका आठवडयात च या ंनी कॉ ं ेस
माफ त इमरज सी ब ँिकंग ॲ ट (इ.बी.ए.) हा कायदा क न घ ेतला. या काय ा वय े यांना
बँकांचे िनयं ण करता आल े आिण या ब ँका डबघाईला आ या न ह या अस े यांना वाटल े
यांचे यवहार परत स ु कर याचा अिधकार िमळाला . आप या श ेकोटीसभोवती या
पिह या ग पाम य े यांनी अथ यव था भ कम अस याची वाही िद यान े लोका ंना
बँकािवषयी परत िव ास वाट ू लागला आिण या ंनी परत आपल े पैसे बँकेत जमा कर यास
सु वात क ेली. यानंतर या ंनी अन ेक मह वाच े कायद े केले. १९३३ या ब ँिकंग
ॲ टनुसार ब ँकांवरील िनय ं ण अिधक कडक कर यात आल े. यामुळे बँकातील
गैर यवहाराला आळा बसला तस ेच फ ब ँिकंगचे यवहार करणा या ब ँका वेग या कर यात
आ या . इ शुर स कॉ प रेशन (एफ.डी.आय.सी.) थापन कर यात आ यान े बँकांमधील
ठेव चा िवमा कर यात आला तस ेच बँक संकटात आली तरी लोका ं या ठ ेवी स ुरि त
रािह या . १९३३ या काय ा या अ ंमलबजावणीवर देखरेख करावयाची होती आिण श ेअर
बाजारातील सव शंका पद यवहारा ंचा तपास करावयाचा होता . आयोगान े िधमे िधमे शेअर
बाजाराच े शेअरचे साधारण यवहार करणा या एका बाजारात प रवत न केले. जमवल ेला
लोकांचा पैसा उ पादक उ ोगा ंम ये गुंतव यास मदत करण े हा श ेअर बाजाराचा खर उ ेश
असतो . बँकांनी अ प याजान े लोका ंना कज ावे असा या ंचा य न होता . यासाठी या ंनी
थापन क ेले या फ ेडरल रझव बँिकंग िसि टम (एफ.आर.बी.सी.) या यव थ ेचा उपयोग
केला.
शेतकरी :
अमे रकन श ेतक या ंना १९२० या दशकातील सम ृ ीचा फारसा फायदा िमळा ला न हता .
महामंदी या काळात इतरा माण े यांचे देखील हाल झाल े. यांना अन ेक संकटांचा मुकाबला
करावा लागला . यापैक श ेतमालाला िमळणारी कमी िक ंमत ह े मु य स ंकट होत े.
शेतमालाची परद ेशात िव करण े यांना श य नस यान े अमे रकन लोका ं या गरज ेपे ा
अिधक श ेतमालाचे उ पादन होत ग ेले. महामंदीमुळे अमे रकन श ेतमाला या खर ेदीसाठी
जादा िक ंमत द ेणे श य नस यान े य ां या हालास पारावर उरला नाही . शेतमाला या
िकमती वाढवण े हा झव े ट या ंचा मु य उ े य होता . यासाठी या ंनी अन ेक उपाययोजना
के या. यां या श ेतजिमनी िहराव यात य ेऊ नय ेत यासाठी सरकारन े यांना कज िदले.
उजाड जिमनीची मशागत करणा या श ेतक या ंचे अिधक स ुिपक जिमनीवर प ुनव सन क ेले.
मा या ं या सम यावरील एकम ेव प रणामकारक उपाय श ेतमालाला वाजवी िक ंमत
िमळव ून देणे हाच होता . या उ ेशाने १९३३ म ये फाम स रलीफ ॲ ट (एफ.आर.ए) हा
कायदा कर यात आला . काही कार या श ेतमालाच े सहकारी प तीन े पणन कर यासाठी
ॲि क चरल ॲडज टम ट ॲडिमिन ेशन (ए ए ए ) ही संघटना थापन कर यात आली . munotes.in
Page 57
अमे रकेचा नवोप म ( यु डील) काय म
57 या श ेतक या ंना काप ूस, तंबाखू, तांदूळ, गह आिण स ुकरे इ याद ची बाजारप ेठेत िव
करता येत नस ेल या ं यासाठी सरकारन े एक योजना तयार क ेली. या योजन ेनुसार या
शेतमालाच े उ पादन काही माणात कमी करता य ेत अस े. योजन ेचा फायदा घ ेऊ
इि छणा या श ेतक या ंना ए.ए.ए.शी एक करार करावा लागत अस े. करारान ुसार ठरािवक
िपकाच े उ पादन याला कमी करता अस े. पिह या वष याच े पीक न कराव े लागे त र
नंतर या वष या िपकाच े उ पादन कमी कराव े लागत अस े. असे के याब ल सरकार तफ
याला काही न ुकसान भरपाई िमळत अस े कारण उ पादन झा यास या पीकाला जा त
भाव िमळत अस े. शेतक या ंना िदल ेला नुकसान भरपाईचा प ैसा पीक ि येवरील करात ून
उभा कर याची योजना होती . उदाहरणाथ काप ूस िप ंज यावरील करात ून कापसा या
लागवडीखाली जमीन कमी करण े श य होत अस े तर ग हा या पीठा या िगरणीवरील
करात ून ग हा या लागवडीखाली जमीन कमी करता य ेत अस े. या योजन ेला िनसगा ने साथ
िदली; १९३४ आिण १९३६ ही आवष णाची वष होती. तथािप , १९३६ ए.ए.ए. ही संघटना
बेकायद ेशीर अस याचा िनवडा सव च यायालयान े िदला . ि य ेवरील कर आकारणीला
यायालयान े आ ेप घेतला होता . यातून माग काढ यासाठी सरकारन े सॉईल कॉ झव शन
ॲ ट (एस.सी.ए) हा कायदा क ेला. या न या काय ा नुसार प ूव माण े लागवडीखालीजमीन
कमी कर यासाठी श ेतक याची जमीन सरकार ख ंडाने घेत अस े.
आवष ण आिण ब ेदरकार मशागतीपास ून अमे रकन जमीन वाच या या सम य ेकडे सॉईल
कॉ झव शन ॲ ट या काय ान े ल िदल े. दि ण आिण पि म ेकडील रा यातील तस ेच
धुळी या वाड याती ल (ड ट ाऊल ) उ व त झाली होती . धुळी या वादळान े तेथील
सुिपक माती म य पि म ेकडील (िमड व े ट) देशात वाह न जात अस े. अशा रतीन े या
काय ान े अमे रकेतील च ंड मोठ ्या जिमनीच े वाळव ंटीकरण रोखल े होते; इराक आिण
उ र आि क ेतील मोठा द ेश एक ेकाळी स ुिपक अ सला तरी आता त ेथे उजाड वाळव ंट
आहे. या सव य ना ंचा प रणाम लवकरच िदस ू लागला . १९३२ ते १९३७ या काळात
अमे रकन श ेतकरी वगा चे उ प न जवळपास द ु पट झाल े.
५.६ िसि हिलयन कॉ झव शन कोअर
बेरोजगारा ंची वाढती स ं या ह े महाम ंदीचे सवा त वाईट व ैिश य होत े. ही सम या
सोडव याचा एक य न हण ून झव े ट या ंनी १९३३ म ये िसि हिलयन कॉ झव शन
कोअर या दलाची (सी. सी. सी.) थापना क ेली. या योजन ेनुसार १८ ते ३५ वयाचे
अिववािहत त ण या दला या छावणीत सहा मिह यासाठी दाखल होऊ शकत असत . अशा
छाव या ाम ु यान े पव तीय आिण वनाम य े आयोिजत क े या जात असत . या
छाव यामध ून हे त ण वनीकरण , बंधारे बांधणे, वण या ंचा मुकाबला करण े, पुराचे पाणी
रोखण े आिण द ुग म देशात द ूर वन चा तारा ठोकण े इ यादी समाजोपयोगी काम े करत िक ंवा
यांचे िश ण घ ेत असत . छावणीतील य ेक त णाला दरमहा ३० डॉलर िमळत असत
यापैक २५ डॉलर याला या या क ुटुंबाला पाठवाव े लागत असत . सु वातीला ३ लाख
त ण दाखल झाल े या या दलातील त णा ंची सं या १९४० म ये २० लाखापय त पोचली
होती. दलातील अन ेक त ण ६ मिह या ंची मुदत स ंप यावर दलात परत दाखल होत असल े
तरी न ंतर मा अशा त णा ंची स ं या रोडावत ग ेली. दलात सामील झाल े या त णा ंना munotes.in
Page 58
अमे रकेचा इितहास
58 रोजगार िमळण े सुलभ अस े कारण छावणीतील िश णान े ते तरतरीत होत असत तस ेच
यांना तांि क कौश य े संपादन करता य ेत असत .
नॅशनल इ ंड ीयल रक हरी ॲ ट (एन.आर.ए) आिण व स ो ेस ॲडिमिन ेशन
(ड य ू.पी.ए) एन.आर.ए. या काय ान े महाम ंदीपास ून अमे रकन लोका ंना वाचव याचा
य न झव े ट या ंनी केला. अिधकािधक लोका ंना काम प ुरवणे हा या ंचा मु य ह ेतू होता.
काम िमळा यावर या ंना रोजगार िमळ ू लागला असता ; यांना अिधक व त ू खरेदी करता
आ या अस या ; कारखान े अिधक व त ूंचे उ पादन क लागल े आिण अथ यव था
पूव पदाला आलीअसती . कामा या िठकाणची प रि थती स ुधार याचाही या ंचा उ ेश होता .
यासाठी या ंनी रोजगार वाढवला , कामाच े तास कमी क ेले आिण कामगार स ंघटना ंना
कायद ेशीर मा यता िदली . बाल कामगारा ंना कामा वर ठेव याची या ंनी मनाई क ेली.
एन.आर.ए. काय ाची तीन मह वाची व ैिश य े होती . १. या काय ान े ड य ू.पी.ए. या
संघटनेची थापना क ेली, ितने सव कार या साव जिनक कामा ंना ो साहन िदल े. क
सरकारन े धरण , िवमानतळ , आरमारी जहाज े, डाकघर े आिण अन ेक का रची सरकारी
काया लये इ याद या बा ंधकामावर अन ेकांना रोजगार िदला . याने रा य रा य सरकारा ंना
आिण शहरा ंना र त े, पूल, इि पतळ े, शाळा आिण गिल छ व या ंचे िनमू लन इ यादी
कामांसाठी उसन े पैसे िदले. ड य ू.पी.ए. या संघटनेने लाखो लोका ंना रोजगार िदला . २. या
काय ान े नॅशनल रक हरी ॲडिमिन ेशन (इन.आर.ए.) या संघटनेची थापना क ेली. ही
संघटना उ ोग चालव यासाठी आव यक त े िनयम करत अस े. औ ोिगक क ंप या वत : हे
िनयम बनवत असत आिण न ंतर एन .आर.ए. संघटना त े मा य करत अस े. या िनयमान ुसार
बाल कामगारा ंची प त र केली, कामाच े तास कमी क ेले, िकमान व ेतन ठरव ून िदल े आिण
गैर वाजवी पध ला आळा घातला . पाच वषा त अशा ५०० िनयमावली बनव यात आ या .
मा अशा िनयमावली बनवण े फार व ेळखाऊ होत े रे झव े ट या ंना कारवाईची िनकड
प रणामी १९३३ म ये यांनी अशी पिहली आदश िनयमावली बनवली . इ छा असणा या
साव उ ोगा ंना टी लाग ू होणार होती . या िनयमावलीन े बाल कामगारा ंची प त र क ेली,
कामाच े ८ तास िनि त क ेले आिण दर आठवडयाच े िकमान व ेतन १२.५ डॉलर िनि त
केले. सुमारे २० लाख कामगारा ंनी अशा िनयमावलीची मागणी क ेली होती . यथावकाश १६
लाख कामगारा ंना ही िनयमावली लाग ू कर यात आली . ही िनयमावली मा य करणा या सव
कारखानदारा ंना या ं या मालावर िनळ े ग ड ( लु इगल ) हे िच ह लाव याची अन ुमती िदली
गेली. हे िच ह धारण करणा या माला या उ पादका ंशी यवहार करावा यासाठी सरकार े
सामा य लोका ंना उ ेजन िदल े. ३. या काय ान े कामगारा ंना संघटना कर याचा कायद ेशीर
अिधकार िदला .
ग रबा ंना मदत :
िनकडीची गरज असणा या ग रबा ंना तातडीन े रोख मदत द ेता यावी यासाठी रा ा य
ह वर या ंनी रक कशन फायना स कॉ प रेशन (आर.एफ.सी.) ही सं था थापन क ेली
होती. १९३३ म ये झव े ट या ंनी फ ेडरल इमज सी रलीफ ॲडिमिन ेशन
(एफ.इ.आर.ए.) ही स ंघटना थापन क ेली. या शासका या माफ त क सरकारन े
देशभरातील ग रबा ंना थेट मदत िदली आिण थािनक धम दाय स ं थांना यासाठी मदतीचा munotes.in
Page 59
अमे रकेचा नवोप म ( यु डील) काय म
59 हात िदला . अशी मदत ता प ुरती आव यक असली तरी टी दीघ काळ रका या बसणा या
ग रबा ंना अशी मदत करण े पुरेसे न हत े. रका या हातान े बसणा या ग रबा ंना काम द े याची
आव यकता होती आिण अस े काम द े याचा झव े ट या ंनी िन य क ेला होता . या उ ेशाने
यांनी १९३३ म ये िसि हल व स ॲडिमिन ेशन (सी. ही.ए.) ही संघटना थापन क ेली.
या संघटनेचे सुमारे ४० लाख ब ेरोजगारा ंना काम प ुरवले. झाले या कामाप ैक फार मोठा
भाग क ुचकामी अस यान े १९३४ म ये ही योजना र कर यात आली . १९३५ म ये
सरकारन े यासाठी व स ो ेस ॲडिमिन ेशन (ड य ु.पी.ए.) ही अिधक चा ंगली स ंघटना
थापन क ेली. या योजन ेअंतग त लाखो ी प ु षांना समाजोपयोगी कामासाठी रोजगार
दे यात आला . सरकारतफ य ांना िमळणारा रोजगार प ुरेसा असला तरी तो न ेहमी या
कामात या ंना िमळाला असता एवढया रोजगारासारखा नस े. या स ंघटनेने धरण े,
िवमानतळ , र ते, शाळा, इि पतळ े, समाज म ंिदरे खेळाची म ैदाने आिण तरण तलाव बा ंधले.
देशा या साव भागाम य े ितच े काय चाल ू होत े. यािशवाय या स ंघटनेणे रका या
अिभन ेते,लेखक, संगीतकार आिण कलाकारा ंना काम प ुरवले. उदाहरणाथ फेडरल िथएटर
ोजे ट या क पातफ वासी नाटक म ंडळी द ेशा या िविवध भागात नाट ्य योग सादर
करत असत तर कलाकार डाकघर े आिण अ य साव जिनक इमारती स ुशोिभत करत असत .
व स ो ेस ॲडिमिन ेशन ही महागडी स ंघटना असली तरी ितन े रकामट ेकडा लाखो
लोकांना वाचवल े होते. ित या माफ त कर यात आल ेले बह त ेक काम अमे रकेला कायम
उपयोगी ठरल े.
५.७ सामािजक सुरि तता
१९३३ या प ूव अमे रकेमद े बेरोजगार िक ंवा आरो यस ेवा िक ंवा वृ ापकाळास ंबंधी
िव याची कोणतीही योजना काय रत न हती . जम नी म ये अशी योजना १८८९ पासून तर
ि टन म य े १९०९ पासून काय रत होती . िव कॉ ि सन या अमे रकेतील एकम ेव रा याम य े
बेरोजगारा ंना मदत कर याची एक योजना १९३५ या प ूव काय रत होती . १९३५ म ये
कर यात आल ेला सोढाल िस य ु रटी ॲ ट (एस.एस.सी.) हा य ु डील काय मामधील
सवा त मह वाचा कायदा होता . या काय ान ुसार व ृ नाग रका ंना िनव ृ ीवेतन द े याची
योजना क सरकार तफ राबव यात आली , यासाठी कामगार , नोकरदार आिण या ंचे
मालक अशा दोघा ंचे योगदान अस े. या काय ान े बेरोजगारी या िव याची एक अ य
योजनाही तयार क ेली. या योजन ेनुसार रा या ंनी या ं या तपशीलवार योजना तयार
करावया या हो या . अंध आिण लहान म ुलांना आरो यस ेवे या योजना ंसाठी क सरकारतफ
रा या ंना मदत क ेली जाई . सम योजना लाखो अमे रक नाग रका ंना वृ ापकाळ आिण
बेरोजगारापास ून सुर ाकवच प ुरव यासाठी तया र कर यात आली होती .
५.८ कामगार स ंघटना
नॅशनल इ ंड ीयल रक हरी ॲ ट या काय ातील एका कलमान ुसार कामगारा ंना या ं या
संघटना थापन कर याचा आिण मालका ंशी साम ुदाियक सौद ेबाजी कर याचा कायद ेशीर
ह क िमळाला होता . हा कायदा कामगारा ंना उपयोगी असला तरी याची
अंमलबजावणीअवघड होती . हणूनच १९३५ म ये या या ऐवजी व ॅ नर ॲ ट हा नवा
कायदा कर यात आला . या काय ा वय े बह स ं य कामगार सभासद असणा या कामगार munotes.in
Page 60
अमे रकेचा इितहास
60 संघटना ंना मा यता द े याचे आिण या ं याशी व ेतन आिण कामाच े तास या स ंबंधी य
कोण याही ा या वाटाघाटी कर या चे बंधन मालका ंवर घाल यात आल े. कामगारा ं या
पसंती या कोण याही स ंघटनेत सामील हो या या या ं या अिधकाराम य े मालका ंना
ह त ेप करता य ेत नस े. काय ा वय े नॅशनल ल ेबर रल ेश स बोड हे मंडळ थापन
कर यात आल े. कामगारा ंना या म ंडळाकड े त ार करता य ेत अस े आिण दोषी मालका ंना
िश ा कर याचा अिधकार या म ंडळाला होता . १९३८ या फ ेअर ल ेबर ट ँडड ॲ ट या
काय ान ुसार कमी रोजागारा ं या अन ेक उ ोगामधील मानक े सुधार यात आली , यासाठी
तेथील कामाच े तास आिण िकमान व ेतन िनि त कर यात आल े. यु.डील काय मान े
कामगा र चळवळीला फार मोठी चालना िदली . १९३३ म ये फ ७.३ ट के अमे रकन
संघिटत झाल े होते, १९३८ पय त हे माण २१.९ ट या ंपय त वाढल े होते. १९३५ म ये
काही कामगार स ंघटना जॉन ल ुई यां या न ेतृ वाखाली अमे रकन फ ेडरेशनल ऑफ ल ेबर
(ए.एफ.एल.) या स ंघटनेमधून बाह ेर पड या आिण या ंनी उ ोगातील अक ुशल
कामगारा ंसाठी किमटी ऑफ इ ंड ीयल ऑग नायझ ेशन (सी.आय.ए.) ही नवी स ंघटना
थापन क ेली. टी अितशय यश वी झाली . १९३८ म ये या स ंघटनेचे जवळपास ४०
सभासद होत े. तेवढेच सभासद अमे रकन फ ेडरेशन ऑफ ल ेबर या ज ु या स ंघटनेत होत े.
१९३७ म ये संघटनेने जनरल ,ओतस आिण य ुनायटेड ट े स टील या अमे रकेतील
सवा त मोठया क ंप यामधील कामगारा ंचा संप यश वी क ेला. मा रपि लक टील आिण
बे लेहेम टील या आिण अ य क ंप यातील स ंप मा अयश वी झाला . या स ंपा या
दर यान िशकागो दर यान िशकागो शहरातील म ेमो रयल ड े या काय मात सहभागी
झाले या स ंपावरील कामगारावर पोिलसा ंनी गोळीबार क े याने ११ कामगारा ंचा मृ यू झाला .
हा संप माग े यावा लागला असला तरी न ॅशनल ल ेबर रल ेश स बोडा ने िदले या एका
िनण यानुसार या क ंप यांना कामगारा ंचा साम ुदाियक वाटाघाटी कर या चा ह क मा य
करावा लागला ; बोडा या िनण यावर न ंतर सव च यायालयान े िश कामोत ब केले.
१९३६ -३७ मधील मोटर कारखा यातील कामगार स ंपावर ग ेले. या वेळी केवळ िनदश ने
कर या या ऐवजी या ंनी कारखा यातच बस ून राह याचा नवा माग अवल ंबला. याला िसट
इन ा ईक अस े हणतात . कम ठ िवचारा ं या लोका ंनी मा या न या कार या स ंपावर
टीका क ेली. खाजगी मालम े या ह काची ही पायम ली अस याच े यांचे मत होत े, नंतर
१९३९ म ये सव च यायालयान े संपाचा हा कार ब ेकायद ेशीर ठरवला .
संघटने या सभासदा ंचा फायदा कर या या य नात काही व ेळेस संघटना ंनी देशा या
िहताकड े दुल केले. यां यापैक काह नी त ं िव ान िवषयक गतीला िवरोध क न
कामगारा ंचा रोजगार वाचव याचा य न क ेला होता . संघटना थापन क े यािशवाय
आप या याय माग या मा य होणार नाहीत अशी कामगारा ंची प क समज ूत होती आिण
कामगार स ंघटना ं या वाढीच े ते मुलभूत कारण होत े. नंतर या काळात कामगार स ंघटना ंनी
अमे रके या आिथ क, सामािजक आिण राजक य जीओवनात मह वाची भ ूिमका बजावली .
िहलमन , ड्यूिब क , िफिलप िमन े आिण वॉ टर थर इ यादी कामगार न े यांन िवश ेष
ित ा होती . १९५५ म ये या दो ही स ंघटना ंचे एक करण झाल े, एकि त स ंघटने या
सभासदा ंची सं या १ कोटी ६० लाख होती .
munotes.in
Page 61
अमे रकेचा नवोप म ( यु डील) काय म
61 ५.९ टेिनसी ह ॅली अथॉ रटी (टी. ही.ए.)
पिह या महाय ु ा या काळात सरकारन े मस स शो स य ेथे टेिनसी नदीवर वीज
िनिम तीसाठी एक धरण बा ंधले होते. या धरणातील पा यापास ून िनमा ण होणारी वीज
टेिनसी नदी या खोया तील रिहवाशा ंना िमळावी यासाठी न े ा का रा यातील िसन ेटर
नॉ रस या ंनी कॉ ं ेस म य े एक िवध ेयक म ंजूर क न घ ेतले असल े तरी क ूिलज आिण ह वर
या दोघ रा ा य ा ंनी ते फेटाळून लावल े. १९३३ म ये टेिनसी हॅली अथॉ रटी थापन
कर यात आली . ित या मा यमात ून सरकारन े टेिनसी नदी या सम खो या या िवकासाचा
आिण लोकक याणाचा एक काय म हाती घ ेतला. ७ रा यातील ४१,००० चौरस म ैल
े ाला याचा फायदा िमळणार होता . सोि हएट रिशया वगळता जगातील िनयोजनाचा हा
सवा त मोठा योग होता . टेिनसी नदी या वाहावर धरण े बांधून यामध ून िनमा ण होणारी
वीज ७ रा या ंना िवकली जाणार होती , खतांचे कारखान े उभे राहणार होत े आिण प ूर
िनयं णाची आिण भ ू-संवध नाची उपाययोजना कर यात य ेणार होती . यामुळे टेिनसी
नदी या खो यातील लोका ं या जीवनमानात ल णीय बदल झाला असता . टी. ही.ए. णे
आप या साव काय मासाठी वय ंसेवी संघटना ंचे सहकाय वीकारल े, थािनक श ेतकरी
आिण यावसाियक या ं याशी थ ेट संपक साधला , राजकारणापास ून दूर राह न वॉिश ं टन
येथून याच े िनयं ण कर याच े टाळल े.
भू-संवध न :
टी. ही.ए. यित र य ु डील काय मान े भू-संवध नावर अ य मागा नेही बराच मोठा खच
केला. अनेक नैसिग क संकटांमुळे आप या न ैसिग क साधनस ंप ी िवषयी न यान े िवचार
केला नाही तर एक महान स ा या ना यान े अमे रका फार काळ तग ध शकणार नाही
याची जाणीव अमे रकन लोका ंना झाली . वाणांची कापणी आिण जिमनीची ध ूप या म ुळे
पावसाच े पाणी जिमनीत शोष ून घेतले जा याऐवजी नदी या खो यात वाह न जात अस यान े
ओिहओ , िमिसिसपी आिण अ य न ा ंना पूर येतो. वा याम ुळे जिमनीवरची माती वाह न
गे याने का सास रा या या काही भागात आिण ओ लोहामा रा यात ध ुळीचे वाडग े (ड ट
बाऊल ) तयार होऊन याच े वाळव ंट बनत े. टी. ही.ए. चे एक स ंचालक ड ेि हड िलिलय े थल
असा य ुि वाद करतात क न यान े व ती क पाहणा या ं या क ु हाड नी झाडा ंचा बळी
घेत यापास ून थमच अमे रकन लोका ंनी पूव या उधळप ी मा णे िनसगा ला न ज ुमानता
न हे तर मानव आिण िनसग एकाच आह ेत याची जाणीव ठ ेऊन आिण याच माण े कृित
क न िनसग जप याचा य न क ेला.
१९३४ म ये सॉईल कॉ झव शन सि ह स (एस.सी.एस.) ही सेवा सु केली. शेतक या ंना
यां या जिमनीच े तालीकरण कर यास व ृ क र याचा ितन े य न क ेला तस ेच भू-
संवध ना या अ य मागा चा वापर कर याची स ूचना क ेली. सरकारन े वनीकरणाचा एक
यापक काय म हाती घ ेतला आिण साव जिनक जिमनीवरील ग ुरे चर या या प तीवर
काही बा ंधणे गतली . मदतकाय आिण साव जिनक कामावरच बराचसा भाग भ ू-संवध नावर
खच कर यात आला .
munotes.in
Page 62
अमे रकेचा इितहास
62 ५.१० अ य तपशील
रा ा य ह वर या ंनी होम ओनस कॉप रेशनची (एच.ओ.सी.) थापना क ेली होती . यु
डील या काळात ित या काय माचा िव तार झाला . िवकत घ ेतले या घरा ं या कजा चे ह े
न िद यान े यांची घर े ज क ेली जात असत , या काय मान े घर मालका ंना या स ंकटापास ून
वाचवल े.
१९३७ म ये थापन झाल े या फ ेडरल हाऊिस ंग ॲथॉ रटीण े (एफ.एच.ए.) ने शहर आिण
ामीण भागातील गिल छ व या ंचे िनमू लन क न त ेथे नवी घर े आिण सदिनका बा ंध या
आिण या अ प भाडयान े गरजूंना देणे सु केले. १९३८ म ये नॅशनल इल ेि िसटी क म
(इन.इ.एस.) ही योजना स ु केली ग ेली. १९३४ मधील न ॅशनल रसोस स बोड
(एन.आर.बी.) या मंडळान े देशातील न ैसिग क साधन स ंप ीच े सव ण क ेले.
सरकारन े ीमंतां या उ प नावर जादा दरान े कर आकारणी क ेली. १९३९ म ये अित र
न यावर कर आकारला जाऊ लागला . याच वष झव े ट या ंनी यास िवरोधी
काय ा ं या आधारान े यासा ं या िवरोधात कारवाई स ु केली. पररा म ं ी कॉ ड ल हल
यांनी अन ेक देशांनी करार क न परद ेशी यापार वाढव याचा य न क ेला आिण यासाठी
आयातीवरील जकात करत कपात क ेली.
झवे ट आिण सव च यायालय आप या द ुस या काय काला या स ु वातीला झव े ट
यांनी यायपािलक ेची स ुधारणा कर याची आव यकता नम ूद केली. २ वष सव च
यायालया या य ु डील या काही काय माला िवरोध करत होत े. सव च यायालया या
९ यायाधीशा ंपैक ४ यायाधीश अितशय कम ठ िवचारसरणीच े होते. खाजगी मालम े या
अिधकाराला सवा िधक स ंर ण द े या या ह ेतूने घटन ेतील तरत ुद चा अथ लावत असत ,
१८८० या दशकात यायालयान े असा घात पाडला होता . तीन यायाधीश
उदारमतवादी होत े. ते कायद ेमंडळा या ह ेतूला अिधक म ह व द ेत असत आिण भाषण
साता याची अिधक काळजी करत असत . १९३० म ये टॅ ट या ं या जागी चा स
इ हा स ु सर- यायाधीशपदी आल े. यांचा कल उदारमतवादाकड े होता आिण यायाधीश
रॉबट यांची भूिमका म यम माग होती . १९३३ ते १९३६ या काळात सव च यायालयान े
यु डीलच े अनेक काय म घटनाबा ठरवल े होते. १९३५ चा न ॅशनल इ ंड ीयल
रक हरी ॲ ट आिण १९३६ चा ॲि क चरल ॲ ट ह े याप ैक मह वाच े कायद े
घटनाबा ठरल े होत े. यापैक न ॅशनल इ ंड ीयल रक हरी ॲ ट एकमतान े तर
ॲि क चरल ॲ ट ५ िव ४ मतांनी घटनाबा ठरव यात आल े होते. वय क आिण
कम ठ िवचारा ंचे यायाधीश य ु डीलचा काय म अडवत होत े. याचा एक अथ असा होता
क यायाधीश रॉ बट जोपय त कम ठ िवचारा ं या यायाधीशा ं या बाज ूने मत द ेत होत े
तोपय त क िकंवा रा य सरकारा ंना रोजगार आिण कामाच े तास िनयिमत करता य ेणार
नाहीत .
झवे ट या ंनी असा ताव मा ंडला क वया या ७० वषा नंतर िनव ृ न होणा या य ेक
यायाधीशा या मदतीसाठी एक अित र यायाधीश िनय ु कर याचा अिधकार
रा ा य ा ंना असावा . सव च यायालयाच े ६ यायाधीश वयाची ७० वष पूण केलेले munotes.in
Page 63
अमे रकेचा नवोप म ( यु डील) काय म
63 अस यान े यायाधीशा ंची एक ूण सं या १५ होईल. झवे ट या ं या या योजन ेला कम ठ
आिण उदारमतवादी अशा दोघा ंनी कडाड ून िवरोध क ेला. अनेक ागितक िवचारा ं या
लोकांना अस े वाटल े क याम ुळे यायपािलक ेचे वात ं य धो यात य ेऊ शक ेल. झवे ट
यांनी आपला उ ेश सा य कर यासाठी अिधक सरळ मागा चा अवल ंब करावा अस े यांना
वाटत होत े. घटनेची दु ती क न या ंचा हेतू सा य हो यासारखा होता . कॉ ं ेसम य े
यािवषयी दीघ आिण कडवट चचा झाली . ही चचा सु असताना रॉ बट या यायाधीशा ंचे
मत बदलल े, यांनी वॉिश ं टन रा या या िकमान व ेतना या काय ाला मा यता िदली .
दर यान सव च यायालयान े वॅ नर आिण सोशल िस य ु रटी ॲ ट या काय ा ंनाही
मा यता िदली . कम ठ िवचारा ं या यायाधीशा ंनी राजीनामा िद यान े झव े ट या ंना ुगो
लॅक यांची सव च यायालया या या याधीशपदी िनय ु करता आली . या घडामोडीम ुळे
सव च यायालयाची स ुधारणा कर याची गरज उरली नाही . तरीही श ेवटी झव े ट या ंचे
उि सा य झाल े. आप या द ुस या आिण ितसया काय कालात या ंनी सव च
यायालया या ८ यायाधीशा ंची िनय ु केली. सव च यायालय आता उदारमतवा ा ंचा
बालेिक ला झाला . झवे ट या ं या द ुस या काय काला या स ु वातीला सव च
यायालयापाशी या ंचा झाल ेला वाद हा य ु डील या इितहासातील एक मह वाचा ट पा
होता.
५.११ यु डीलच े प रणाम
रोजगारा या स ंधीचे आिण औ ोिगक उ पादनाच े पुन जीवन कर याच े यु डीलच े
ाथिमक उि सा य आल े नाही. १९३७ म ये ७५ लाख अमे रकन ब ेरोजगार होत े आिण
रा ीय कज ७७.८० कोटी डॉलरच े झाल े होते. ाहकोपयोगी व त ूंचे उ पादना वाढल े
असल े तरी न या ग ुंतवणुक चे माण अ य प होत े. समाजाची बचत यवहा रात आण याच े
काम प ूव खाजगी ग ुंतवणूकदार करत असत . गुंतवणुक ची जबाबदारी आता सरकारन े
आप या हाती घ ेतली. १९३७ म ये सरकारन े आपला खच कमी क े यावर आिथ क
यवहार म ंदावल े.
यु डील काय मान े खाजगी उप मशीलत ेवर ह ला क ेला, नोकरशाहीच े जाचक िनयम
वाढवल े, रा ीय कज वाढवल े आिण कामगार वगा ला अन ेक खास अिधकार िदल े, यामुळे
िनमा ण झाल े या अिनि तत े या वातावरणात उ ोगा ंची वाढ करण े अश य झाल े असा
यु वाद य ु डील काय माच े िवरोधक करत असत .
दुसरीकड े यु डील काय माच े समथ क हा काय म अप ुरा अस या ने तो अयश वी झाला
होता असा दावा त े करत असत . सव साधारण अमे रकन माणसाची यश
वाढव यासाठी उ प नाच े अिधक चा ंगले वाटप कर याची गरज होती अस े यांचे मत होत े.
खाजगी ग ुंतवणूक कमी होन े ग भ अथ यव थ ेचे अप रहाय अस याचा य ु वाद त े करत
असत .
यु डीलचा काय म ा ंितकारी अस याच े व ण न करण े अितशयो च े होईल . मुलभूत
आिथ क उप मा ंची मालक आिण िनय ं णात काहीच बदल झाला न हता . खरेतर १९२०
या दशकात महाकाय क ंप या ज ेवढया महाकाय हो या याप े ा या या १९४० या munotes.in
Page 64
अमे रकेचा इितहास
64 दशकात अिधक महाकाय झा या . यु डील काय मान े आिथ क यव थ ेम ये दोन म ूलभूत
बदल क ेले होते. १. कामगार आिण श ेतक या ंचे र ण क न या काय मान े शेतकरी आिण
कामगार या ंचे संघटन क ेले आिण याम ुळे महाकाय क ंप या आिण उ ोगावर वाचक ठ ेऊ
शकेल असा एक नवा वग िनमा ण झाला .
आपली गती तपासा :
१) यु-डील काय म कोण या रा ा य ान े घोिषत क ेला होता ?
२) यु-डील काय माच े प रणाम प करा .
५.१२ समारोप
यु डील काय मान े पूव पे ा क सरकारची जबाबदारी अिधक यापक क े याने
अथ यव थ ेची तेजी मंदीवर िनयिमत करण े आिण गोरग रबा ंचे अिधक चा ंग या कार े र ण
क न या ंना स ुर ाकवच प ुरवणे सरकारला श य झाल े. सारांश य ु डील काय मान े
पूव या सम ृ ीचे पुन जीवन क ेले नसल े तरी यान े साव जिनक े ात नव े चैत य िनमा ण
केले. या या भिव यावर नजर ठ ेव या या उ साही ि कोनाम ुळे अमे रकन लोका ंचे
नीितध ैय उंचावल े. उपासमार होणाया ग रबा ंसाठी होणा या ग रबा ंसाठी सरकारन े काम
पुरवलेच पािहज े असा आ ह धर यान े जागा आश ेने घेतली. साव जिनक काय म हाती
घेऊन यान े रा ा या स ंप ीम य े चंड वाढ क ेली. अथ यव था सावर या साठी य ु डील
काय मान े थेट य न क ेले असल े तरी याप े ा काय माच े टी. ही.ए., धरण बा ंधणी,
ामीण िव ुतीकरण भ ू-संवध न आिण सा ं कृितक उप म अस े अवांतर काय म अिधक
भावी होत े.
५.१३
१. ९२९ या महाम ंदीची िविवध कारण े नमूद करा .
२. यु डील हणज े काय ? महामंदीचा म ुकाबला यान े कसा आिण िकतपत क ेला ?
३. यु डील काय मा या िविवध प रणामा ंची चचा करा.
५.१४ संदभ ंथ
१. पा स , हे ी बामफरड , द युनायटेड टेट्स ऑफ अमे रका : अ िह तारीम साय ंिटिफक
बुक एज सी , कोलक ा .
२. िहल, सी. पी. अ िह टरी ऑफ द य ुनायटेड टेट्स. अना ड-हायनेमन इंिडया.
munotes.in
Page 65
65 ६
नागरी ह क चळवळ
(HUMAN RIGHTS MOVEMENT )
घटक रचना
६.० उि य े
६.१ तावना
६.२ नागरी ह क चळवळ
६.३ समारोप
६.४
६.० उि य े
या घटकाचा अ यास कर यासाठी प ुढील उि य े िनि त क ेली आह े.
अमे रकन नागरी ह क चळवळ समज ून घेणे.
अमे रकन नाग रक चळवळीत मािट न युथर िक ंगचे योगदान अ यासण े.
६.१ तावना
अमे रकन नी ो ज े आता आि कन अमे रकन या नावान े ओळखल े जातात , ीया आिण
कामगारा ंना समाजातील आपल े थान िमळव यासाठी दीघ काळ स ंघष करावा लागला .
यां या काही माग या मा य झा या अस या तरी या ंना अ ाप काही अ याय सहन करावा
लागतो . यां या प ैक य ेकाला याय िमळव यासाठी जो स ंघष कराव लागला याच े
थोड यात वण न या पाठात कर यात आल े आहे.
सामािजक म ू ये आिण य य वहाराम य े जे हा तफावत असत े ते हा स ंघष अपेि त
असतो . अमे रकन समाजातील समानत े या म ू याव न झाल ेला संघषा ला हे याचे ल िणय
उदाहरण होत े. सव जण ज मतः समान असतात आिण य ेक य ला ितच े य म व
िवकिसत कर याची आिण यश स ंपादन कर याची समान स ंधी िमळाली पािहज े ही
अमे रकन समाजाची पर ंपरागत धारणा आह े. तथािप , य यवहारात स ंधीची समानता ह े
वा तव नस ून एक िम थक होत े, कारण व ंश आिण वग या दो ही घटका ंनी ितची
अंमलबजावणी मया िदत होत अस े. वसाहती या काळात िन ना अमे रकेत आण यात
आले असल े तरी या ंना समाजातील उ च वगा त सामील हो याची िक ंवा अमे रकन
समाजात प ूण पणे एक प हो याची स ंधी कधीच िमळाली नाही . munotes.in
Page 66
अमे रकेचा इितहास
66 ६.२ नागरी ह क चळवळ
६.२.१ अमे रकेतील नी ो :
२० या शतका या स ु वातीला ९० ट के नी ो दि ण ेतील रा यात राहात होत े आिण
यापैक ७५ ट या पे ा जा त श ेतमजूर होत े. समाजात ून या ंना अलग ठ ेव याच े धोरण
काय ान ुसार अवल ंब यात य ेत अस े. यांना अलग ठ ेव याच े आिण प पाता या धोरणाला
िकंवा िनयमा ंना िजम ो िनयम अस े नाव होत े. िजम ो िनयमान ुसार साव जिनक िठकाणी ,
साव जिनक वाहनात आिण रोजगारा या संधीम य े यां या िवषयी प पात क ेला जात अस े.
त वतः ेत विण य आिण क ृ ण विण य (िन ो) यांना शै िणक आिण अ य स ुिवधा समान
अस या तरी य यवहारात मा क ृ ण विण यांना िमळणा या स ुिवधा कमी दजा या
असत . उदाहरणाथ १९३० म येही दि ण ेतील रा य े य ेक ेतविण य मुला या
साव जिनक िश णावर ४५.६३ डॉलर तर य ेक कृ ण विण य मुला या साव जिनक
िश णावर फ १४.९५ डॉलर खच करत असत . उ रेतील रा यात अलगत ेचे धोरण
आिधकृत रतीन े अमलात य ेत नसल े तरी य यवहारात मा सामािजक दबा वामुळे
याची अ ंमलबजावणी होत अस े, िवशेषतः रोजगारा या आिण राह या घरा ं या बाबतीत
याची अ ंमलबजावणी अिधक माणात होत अस े. िश णा या आिण रोजगारा या आिण
राह या घरा ं या बाबतीत याची अ ंमलबजावणी अिधक माणात होत अस े. िश णा या
आिण रोजगारा या मया िदत संधीमुळे कृ णविण यांना अन ेक आिथ क अडचण ना त ड ाव े
लागत अस े. दा र यासार या भौितक सम या ंबरोबरच या समाजात या ंना ेत
विण यांपे ा हीन दजा चे मानल े जात अस े या समाजाशी ज ुळवून घे या या कठीण भाविनक
सम य ेला त ड ाव े लागत अस े.
६.२.२ कृ णविण य आिण २० शतक :
२० या शतकात क ृ ण विण यांची प रि थती बरीच स ुधारली . यां या प ैक अन ेकांनी,
िवशेषतः दोन महाय ु ा या काळात दि ण ेतील रा यात ून उ र ेकडील रा यात आिण श ेत
जिमनीव न शहरात थला ंतर केले. शहरातील गिल छ व याम य े यांना राहाव े लागत
असल े तरी या ं या राहणीमानात आिण सा ं कृतीक दजा म ये बरीच स ुधारणा झाली .
१९५० पय त िन याप े ा जा त क ृ ण विण य शहरात आिण १/३ पे ा जा त दि ण ेतील
रा या ं या बाह ेर राहत असत . उ ोग आिण वहात ुक े ाम ये यांना न या रोजगार या
संधी िम ळू लाग या ; शै िणक सोयीम य े वाढ झाली आिण िनर रत ेचे माण १९१० म ये
३० ट के होत े, ते १९४० म ये १० ट यापय त खाली आल े. कृ ण विण य
यवसाियका ंचा आिण यवसायाचा एक नाव वग उदयाला आला आिण या ं या प ैक
काह नी ि डा , करमण ुक आिण कला या े ाम ये रा ीय पातळीवर नाव िमळवल े. ेत
विण यां या मदतीन े काही क ृ ण विण यानी द न ॅशनल असोिसएशन फॉर द अड हा सम ट
ऑफ कलड िपपल या सार या स ंघटना थापना क े या. या स ंघटनेला घटन ेने कृ ण
विण यांना िदल ेले िदल ेले अिधकार िमळाव ेत या साठी चळवळ करत असत . दुस या
महायु ानंतर रंगिवषयक प ूव ह अन ेक ेत विण यां या सि िवव ेक बु ीला पट ेनासा झाला .
अमे रकेम ये जोपय त प पाताच े धोरण राबवल े जाते तोपय त सव देशातील वात ं याचा
पुर कार आपण करतो या अमे रके या दा यािवषयी लोका ं या मनात श ंका िनमा ण होईल . munotes.in
Page 67
नागरी ह क चळवळ (Human Rights Movement)
67 उ रेकडील रा यातील अन ेक कृ णविण यांनी रपि लकन प ाचा याग क न या ंना मदत
करेल अशा कोण याही प ाला अिधक जवळ क ेले.
सरकारी कामाच े ठेके घेणा या उ ोगातील प पात समा कर यासाठी १९४१ म ये
रा ा झव े ट या ंनी फेअर ए लोयम ट किमटी या सिमतीची न ेमणूक केली. दि ण ेतील
काही रा या ंनी याच उ ेशाने काही कायद े केले. १९४० या दशकात दि ण ेतील
रा यातील क ृ ण विण यांना ाथिमक िनवडण ुक त मतदानाचा , युरीवर काम कर याचा
आिण या िठकाणी या ं या साठी असणा या श ै िणक सोयी अप ु या आहेत या िठकाणी
ेतविण यां या शाळा ंम ये वेश घ े याचा ह क अ स याच े अन ेक िनवाड े सव च
यायालयान े िदल े. दर यान एक क ृ ण विण य सै यातील स ेनापतीपदी िनय ु झाला ,
डॉ टर रा फ ब ुंश युनायटेड नेश स या टीिशप खा याच े संचालक झाल े, अनेक कृ ण
विण य महािव ालयीन ा यापक झाल े, अनेक कृ णविण य यावसाियक फ ूट बॉल स ंघात
दाखल झाल े. १९४८ म ये जॅक रॉिब सन हा क ृ ण विण य बेसबॉल ख ेळाडू ुकिलन
डॉजस या बेसबॉल सामील झाला . १९५२ आिण १९५६ या िनवडण ूक त दहा लाखाप े ा
जा त क ृ ण विण यांनी या ं या मतदानाचा ह क बजावला .
१९५० या दशकात क सरकारचा काय कारी िवभाग आिण यायपािलका या ं या मदतीन े
अनेक कृ ण विण यांनी आपल े नागरी ह क िमळव यासा ठी धडाधडीन े य न क ेले आिण
प पाता या िवरोधात अन ेक सुसंघटीत आिण िश तब िनष ेध मोच आयोिजत क ेले.
आलाबामा रा यातील मॉ ट ेगोमरी य ेथील क ृ ण विण यांनी थािनक बस स ेवे या िवरोधात
दीघ बिह कार आयोिजत क ेला. एि ल , १९५६ म ये सव च यायालयान े साव जिनक
प रवहन स ेवेमधील अलगीकरण ब ेकायद ेशीर अस याचा िनवाडा िदला . साव जिनक
शाळांमधील अलगीकरण हा वादाचा म ु य म ु ा होता . मे, १९५४ म ये शाळामधील
अलगीकरण ह े घटन े या १४ या द ु तीन े वाही िदल े या समानत े या व ैधािनक ह काचा
भंग अस याचा िनवाडा सव च यायालयान े िदला . अलगीकरणाची ि या दीघ कालीन
आिण ासदायक अस याच े सव च यायालयान े मा य क ेले असल े तरी या िदश ेने य न
केले पािहज ेत अस ेही मत यायालयान े य क ेले. पुढील ४ वषा त फ िडि क ऑफ
कोलंिबया रा यातील अलगीकरण स ंपव यात आल े. स ट बर, १९५७ म ये आरका सा
रा यातील िलिटल रॉक य ेथील क ृ णविण य मुलांना मा यिमक शाळात व ेश िमळव ून
दे यासाठी क सरकारला ह त ेप करावा लागला . १९६४ - ६५ म ये रा ा य जॉ सन
यांनी कृ ण विण यां या नागरी ह का ंना जवळपास प ूण संर ण द ेणारी दोन िवध ेयके मंजूर
केली.
१९५० आिण १९६० या दशकात क ृ ण विण यां या जहाल चळवळीत ल णीय वाढ
झाली. चळवळी या न े यांना ेत विण यां या बरोबरीन े ह क हव े होते. सि य चळवळ
के यािशवाय आपली मागणी मा य होणार नाही याची या ंना क पना आली . यांनी िनष ेध
मोच आयोिजत क ेले, प पात था ंबव यासाठी या ंनी काय ाची मदत घ ेतली आिण मोच
आिण िनदश ने क न आपली गा हाणी व ेशीवर टा ंगली.
munotes.in
Page 68
अमे रकेचा इितहास
68 ६.२.३ मािट न य ुथर िक ंग :
१९२९ म ये ज मल े या मािट न य ुथर िक ंग या ब ॅि ट ट धम गु नी नागरी ह का ं या
चळवळीत मह वा ची कामिगरी क ेली. महा मा गा ंध या अिह ंसा आिण स या हा या
त व ा नात या ंना खास वार य होते. १९५४ म ये ाऊन िव बोड ऑफ ए य ुकेशन
या खट या चा िनवाडा करताना सव च या यालयान े साव जिनक शाळातील सव कारच े
अलगीकरण घटनाबा अस या चे प क ेले. तथािप , ेतविण यांनी क ृ ण विण य
िव ा या ना साव जिनक शाळात ून वेश िमळ ू नये यासाठी िह ंसेचा अलव ंब केला. १९५५ -
५६ म ये आलाबामा रा यातील मॉ ट ेगोमरी य ेथील साव जिनक प रवहन यव थ ेवर ३८१
िदवसाचा बिह कार आयोिजत क ेला. नागरी ह का ं या चळवळीत तो मह वाचा ट पा होता .
यामुळे मॉ ट ेगोमरी शहरातील साव जिनक प रवहन स ेवेतील अलगीकरण प ूण पणे थांबले
होते. १९६३ म ये यांनी वॉिश ं टन य ेथे १,५,००० कृ णविण यांचा एक भ य मोचा
आयोिजत क ेला. नागरी ह का ं या चळवळीवर या मोचा चा फार मोठा भाव पडला .
१९६४ म ये यांना शा ंततेचा नोब ेल पुर कार बहाल कर यात आला . ४, एि ल , १९६८
रोजी म ेि फस येथे यांचा वध कर यात आला . १९६० या दशका या म याला जहाल
मतवा ा ं या एका गटान े कृ ण विण यां या स ंघटना ंचा ताबा घ ेतला, यांनी नागरी ह क
िमळव यासा ठी अिधक जहा ल कारवाईचा प ुर कार क ेला. कृ णविण यां या नागरी
ह कासाठी फ क ृ णविण यच लढा द ेऊ शकतील अशी या ंची धारणा होती . टुडंट नॉन
हॉएल स किमटीच े अ य टॉ कले कारमायक ेल आिण का ँ ेस फॉर र ेिशयल इ वािलटीच े
अ य लॉ इड म ॅकिकिसक ह े नेते या न या चळवळीच े नमुनेदार व े होते. कृ ण
विण यांनी आपली सा ं कृितक आिण वा ंिशक ओळख जतन करावी असा या ंचा आ ह
होता. िहंसक कारवाया या ंना व य न ह या . लॅक पॉवर ही या ंची आवडती घोषणा होती .
१९६५ म ये कृ णविण यां या दा र याचा आिण व ंिचताव थ ेचा अनेक िहंसक द ं याम य े
फोट झाला . या स ं कृतीने आप याच क ृ णविण य बांधवाना च रताथा ची यो य स ंधी
पुरवली नाही या स ं कृती या िवरोधातील रागाची वाभािवक अिभ य या द ं याम य े
झाली. लवकरच ह े दंगे सव पसरल े. १९६८ मधील मािट न य ुथर िक ंग यां या ह येचे
असेच दंगे सव झाल े.
आपली गती तपासा
१. अमे रकन िन ो लोका ंची पा भूमी िलहा .
२. माट न य ूथर िक ंग यां यावर थोड यात िलहा .
६.३ समारोप
अमे रकेम ये कृ णवण या ं या याय ह कासाठी चालिवल ेली मह वाची चळवळ हण ून
नागरी ह क चळवळी कडे बिघतल े जाते.
अमे रकेम ये कृ णवण या ंना समानत ेचे अिधकार िमळत न हत े. वण भेदामुळे अमे रकन
समाजात काळा -गोरा वाद मोठया माणात फोफावला होता . यासाठी अन ेक वष संघष
करावा लागला होता . munotes.in
Page 69
नागरी ह क चळवळ (Human Rights Movement)
69 दुस या महाय ु ानंतर या चळवळीला अिधक ग ती येऊन याम य े मािट न युथर िक ंग यां या
सार या धम गु ंनी नागरी ह क चळवळीम य े कृ णवण या ंना या ं या याय ह कासाठी
महा मा गा ंधी या ं या अिह ंसा व स या हा या त व ाना या आधार े काय केले. यां या
काया ची दखल घ ेऊन या ंना १९६४ म ये शांततेसाठी नोब ेल पुर कार ब हाल कर यात
आला होता .
नागरी ह क चळवळीम ुळे तेथील वण भेदा या सम य ेची ती ता कमी हो यास मदत झाली
होती.
६.४
१. नागरी ह क चळवळीची सिव तर मािहती सा ंगा.
२. नागरी ह क चळवळीम य े मािट न यूथर िक ंग यांनी िदले या योगदानाची चचा करा?
munotes.in
Page 70
70 ७
आधुिनक अमे रका (कला, िश ण व सािह य )
घटक रचना :
७.० उि ये
७.१ तावना
७.२ अमे रकन कला
७.३ अमे रकन िश ण
७.४ अमे रकन सािह य
७.५ समारोप
७.६
७.० उि य े
अमे रकन कल ेचा अ यास करण े.
अमे रकन िश णप ती समज ून घेणे.
अमे रकन सािह याच े मू यमापन करण े.
७.१ तावना
अमे रकन समाजाम य े अिभ यि पॉप कला , छायािच णकला , नृ य, संगीत, थाप य इ .
कले या े ांम ये मोलाची गती झाली . २० या शतकातील अमे रकन समाजाम य े
िश णा या े ातही चा ंगली गती झाली व ती आध ुिनक अमे रके या िवकासात
कारणीभ ूत ठरली . जसजसा िश ण व कला या ंचा िवकास होत ग ेला तसतशी लोकांची
सािह यातील चीही वाढ ू लागली आिण नवनवीन दज दार सािहि यक आपआप या
कौश यान े व अिभजात सािहि यक ेरणांनी सािह य े ात भर घाल ू लागल े.
७.२ अमे रकन कला
एका न या कला का रचा झाल ेला उदय ही द ुस या महाय ु ानंतर या काळातील अमे रकन
सां कृितक जीवनातील सवा त मह वाची आिण गाजल ेली घटना होती , यामुळे अमे रकन
िच कला जगभरात िवश ेष भावी ठरली . नामवंत टीकाकार आयिव ग सँडलर ितला
अमे रकन िच कल ेचा महान िवजयक अस े हणतात . १९४५ म ये अमूत िच कल ेची munotes.in
Page 71
आधुिनक अमे रका (कला, िश ण व सािह य )
71 तथाकिथत य ुयॉक शाखा िनमा ण झाली त े हा पास ून ते १९८० या दशका या म यापय त
सुमारे ४० वष अमे रकन िच कल ेचा हा भाव िटक ून होता . िच कल े या या न या अन ेक
नवे कला कार आिण कलाकार प ुढे आल े.
७.२.१ अमूत अिभ यि वाद (ए स ेशिनझम ) :
िच कल ेचा हा नवा कार नकारा या एका मािलक ेतून िनमा ण झाला . िच कल े या अगदी
शु घटकाचा अपवाद वगळ ून अ य सव घटक नाकार यात आल े. अमे रकन सा ं कृितक
जीवनापास ून अम ूत अिभ यि वाद अितशय द ूरवर होता . नंतर या काळात कल ेचा या
कारची टीकाकारा ंनी एका न या आिण कमी ती नजर ेने सिम क ेली. अमूत
अिभ य म य े अनेक पैलू सामा य जीवनापास ून फटकून राहत असल े तरी अमे रकन
जिमनीची र य िच े (लँड केप) आिण १९ या शतकातील जिमनी या र य िच कल ेपासून
(लँड केप प िटंग) ितने फूत घेतली होती.
१९५० या दशकात अमे रकन िच कारा ं या एका गटान े कलेवर आपल े िनिव वाद वच व
कायम ठ ेवले होते. यांनी आप या िच शाळा ( टुडीओ) आिण रा ता िक ंवा जनसामा या ंचे
जीवन या ं यातील स ंवादाच े व प बहाल क ेले. जॅ पर जॉ स या िच कारान े आप या
िच ांसाठी अमे रकन जीवनातील अितशय सामा य आिण ु लक िच हा ंची िनवड क ेली.
उदाहरणाथ , अमे रकन स ंघरा यातील ४९ रा या ंचे नकाश े आिण या ंचे वज इ याद ची
िच े काढली . रॉबट रॉशेनबग या या ं या समकालीन िच कारान े हाच स ंवाद एका न या
कार े पुढे चालवला . यां या िच ाम य े पड ावरील िच ा ंची छापील सरिमसळ (कोलाज )
असे, ही िच े िविवध स ंपक मा यमा ंतून िनवडल ेली असत . वैयि क उपयोगा या िविवध
व तू आिण िच हा ंचा याम य े समाव ेश अस े. जोसेफ कॉन ल हे िच कार एका ंतवासात
कलेची साधना करत , यां या िच ाम य े दैनंिदन जीवनातील अन ेक व त ूम ये एक
कारची किवत ेची जाणीव भ न रािह याचा भास होतो , यां या किवत े या या भावन े या
अ य िच कारा ंवर खोलवर प रणाम झाला .
७.२.२ पॉप कला :
१९६० या दशकात पॉप कला या न या कला काराचा उदय झाला . साम या ंची सं कृती
आिण िच कला या ंचा सम वय एवढा ब ेमालूम आिण प झाल ेला आढळतो क या ंचा
प रणाम िनि तच खोलवर झा यािशवाय झा याख ेरीज राहत नाही . अँडी वहॉ ल, रॉय
िलचट ेन टाइन आिण ल ेस ओ ड ेनबग इ यादी िच कारा ंनी जनसामा या ंची स ं कृतीची
शैली आिण यामधील िवषय वीकारल े; कॉिम स, िलपि टक इ यादी िवषय या ंचे
अितशय ग ंभीरपण े िच ण क ेले. असे गंभीर िच ण प ूव फ धािम क मूत ंचे केले जाई.
ओ ड ेनबग यांनी आगीचा नळ , आईसि मचा त ुकडा क ेळी इ यादी अितसामा य व त ूंची
िच े काढली . िलचट ेन टाइन या ंनी कॉिमक प ु तका ंतील िच ा ंचे तं वाप न आध ुिनक
िच कल ेची नावाजल ेली िच े संि व पात सादर क ेली.
ॅ क ट ेला या ं यासार या िच कारा ंनी स या आिण टोकदार भ ूिमती आकारापास ून
करड्या अम ूत कलेची पर ंपरा प ुढे चालवली . काही अ य कलाकारा ंनी र यातील म ूित
आिण िच ात ून प ुत घेऊन आल ेली िच कला सादर क ेली. मेरी िम स , ॲिल स munotes.in
Page 72
अमे रकेचा इितहास
72 आयकॉक , जे स टर ेल आिण रॉ बट इिव न इ यादी १९७० आिण १९८० या दशकातील
काही िच कारा ंनी अमे रकन कला आिण अमे रकन जीवनातील द ुरावा कमी कर याचा
य न क ेला, या उ ेशाने यांनी साव जिनक िठकाणी िश प े उभी केली. यांची कला
साव जिनक कलाफ िक ंवा साव जिनक िठकाणच े िश पक या नावान े ओळखली जात े. वैराण
आिण उजाड िठकाणी भ य िश प े उभी कर या या क पन ेचा यांनी याग क ेला, या
ऐवजी ज ेथे आपली कला य ेताजाता लोका ं या नजर ेस पडतील अशा िठकाणी दिश त
कर याच े पसंत केले.
७.२.३ छायािच कला :
एक मह वाची कला हण ून छायािच कल ेला मा यता िमळाली . २० या शतका या
थमाधा म ये अमे रकन छायािच कारा ंनी आपली कला न ेहमी या छायािच ा या
क पन ेपासून दूर नेऊन ितला एखादा न ेमका ण पकडणारी लिलत कला बनव याचा
य न क ेला. यांची कला ज ु या िच कारा ं या पर ंपरेम ये शोभत अस े. दुस या
महायु ानंतर छायािच कारा ंनी मा यमा ंतील छायािच आिण स ुंदर व त ू आिण कला
वृ प ीय छायािच कला या ं यामधील अ ंतर ओला ंड याचा य न क ेला. रॉबट मेपल ोप ,
डायन अब स, रचड अ ह ेडॉन आिण इिव ग पेन या छायािच कारा ंनी जु या प तीची
य ची छायािच े आिण आध ुिनक फ ॅशनची छायािच े या दो ही दगडावर पाय ठ ेवले.
यांनी छायािच े व तूसं हालयात आिण मािसका ंम ये दिश त केली जाई .
७.२.४ रंगभूमी :
मोठया माणातील प ुनिन िम ती या तं ा या शोधाम ुळे कले या सव काराम य े अमे रकन
रंगभूमीचे कदािचत सवा िधक न ुकसान झाल े होते. २० शतका या स ु वातीला ॉ सन
हॉवड , ऑग टस थॉ मस आिण लाइड िफट्च या सार या कही नाटककारा ंनी काही
दज दार सामािजक स ुखांितका (कॉमेडी) िलिह या हो या . १९१५ म ये वॉिश ं टन क ेअर
लेयस , जी ल ेहाऊस ही २ हौशी नाटयम ंडळे संघिटत कर यात आली . या
नाटयम ंडळात ून युिजन ओफिनल या सारख े थम दजा चे नाटककार प ुढे आल े. ङबाउंड
इ ट फॉर कािड फफही या ंची पिहली नाटयक ृती १९१६ म ये ॉि ह सटाऊन ल ेहाऊस
या नाटयम ंडळान े रंगभूमीवर आणली .
१९२० या दशकात िसडन े हॉवड , एस. एन. बेहरमन , िफिलप ब ॅरी आिण जॉज केली
यां या सारख े काही स ुखांितकाच े आिण उपरोिधक नाटककार प ुढे आल े, उदारमतवाद हा
यां या नाटयक ृत चा पाया होता . सामािजक सम या वा तववादी प तीन े सादर कर याच े
आलेले अनेक योग हा या दशकातील म ुख िवषय होता . १९३० या दशकातील जहाल
मतवादाम ुळे ि लफड ओड ेट्स हे ितभावान नाटककार प ुढे आल े. यांनी आप या
नाटयक ृतीमध ून म यम वगा या व ैयथ तेचे केलेले िच ण या ं या ा ंतीवर असल े या
ेपे ा अिधक वा तववादी होते. १९४० आिण १९५० या दशका ंत अन ेक ितभावान
नाटककार प ुढे आल े. आथ र िमलर या ंनी आप या नाटयक ृती मध ून सादर क ेलेले अमे रकन
समाजाच े जहाल िच र ंगवून अमे रकन यि वादा या अपयशाच े िव ेषण क ेले. िव यम
इंज यांनी ख ु या ल िगकत ेचे उदा ीकरण क ेले ; म यम वग य समाजा या सव दोषांवर तो
रामबाण उपाय अस याच े यांचे मत होत े. १९५० आिण १९६० या दशका ंत ॉडव े बा munotes.in
Page 73
आधुिनक अमे रका (कला, िश ण व सािह य )
73 रंगभूमीचा आ य कारक उदय झाला . तुटपुं या साधन साम ु ीवर चालत असल े या या
रंगभूमीचे नाटय िवषय आिण सादरीकरणाची नवी त ं े या स ंबंधी अन ेक यो ग केले.
अशा रीतीन े जनसामा या ंचे मनोर ंजन करण े हे अमे रकन र ंगभूमीचे मुख काय होते; संगीत
सुखांितका ितची म ुख अिभ यि होती . ॉडवे या म ु य र ंगभूमीवर सादर क ेले या
संगीितका ं या बौि क आिण स दया मक दजा म ये झाल ेली स ुधारणा हे रंगभूमी या
इितहासाच े सवा िधक आशादायक व ैिश य होत े.
७.२.५ नृ य :
रंगभूमीशी िनगिडत असल े या न ृ य या कला काराचा ल णीय िवकास झाला . २० या
शतका या स ु वातीला इसाडोरा ड ंकन ही महान न ृ य िद दिश का उदयाला आली . लहरी,
बेिश त आिण अह ंम य इसाडोरा या आय ु याची शोका ंितका झाली. यांनी न ृ य या
कला काराला भावन े या उ फ ूत अिभ य च े साधन बनव ून युरोप आिण अमे रकेतील
नृ या या त ं ाम य े प रवत न केले होते. यां या नािव यप ूण योगा ंमुळे बॅले हा अिभनव
नृ य कार २० या शतका या स ं कृतीम य े िवकिसत झाला .
२० या शतका या म याला अम े रकेम ये बॅले या न ृ य कारात अमे रकन े क अिधक
वार य दाखव ू लागल े. माथा ॅहम, थ स ट, डेिनस आिण ट ेड शॉ न या नत कांचे
अमे रकन े कांना अितशय भावात अस े. ॲ ेस डी िमल आिण जॉज बॅलि शन या
नृ यरचनाकारा ंनी य ुयॉक िसटी ब ॅले ुप या महान ब ॅले समूहावर आपल े भु व गाजवल े.
१९४८ म ये थापन झालेला हा ब ॅले समूह १९८३ म ये िवसिज त झाला . या सम ूहाने ी
आिण प ु ष नत कांसाठी स दया ची नवी मानक े िनमा ण केली आिण अमे रकेतील अन ेक
िठकाणी प ूव अि त वात नसल ेला नृ याचा े कवग िनमा ण केला.
७.२.६ वा त ुकला :
२० या शतका या गरज ेनुसार आिण पया वरणाशी स ुसंगत अशा घरा ंची रचना
वा तुकलाकारा ंनी केली. आधुिनक त ं ानान े उपल ध क न िदल े या बा ंधकामा या
अनेक न या साधना ंचा उपयोग या ंनी केला. दुस या महाय ु ानंतरची २० वषा चा काल
अमे रकन वा त ुकले या इितहासातील उ क ंठावध क कालख ंड होता . १९५० आिण
१९६० या दशकात शहरी लोकस ं ये या ल णीय भागाच े न या घरात प ुनव सन कर यात
आले. नवी घर े आिण काया लये एकस ूरी आिण स ैिनक बराक सारखी होती . अशा घराम य े
पूव या गिल छ व याप े ा अिधक रिहवाशा ंना सामाव ून घे यात आल े होते. दर यान
अिभजातवाद आिण काय वाद (फं शनॅिलझम )हा वाद अिनिण तच रािहला . कही
टीकाकारा ंनी काय वादाची मुलभूत अन ु मे नाकारली होती .
७.२.७ संगीत
अमे रकेतील ग ंभीर स ंगीताचा इितहास स ंगीता या आ वादा या इित हासाप ुरातच मया िदत
होता. २० या शतका या या े ाम य े ल णीय गती झाली . रेिडओ आिण ामोफोन
यांचा शोध लाग यान े उ म स ंगीत सामा य माणसा ं या आवा यात आल े. शाळा आिण
महािव ालया ंतील स ंगीता या आ वादा या अ यास मात वाढ झाली . १९३० या munotes.in
Page 74
अमे रकेचा इितहास
74 दशकातील व स ो ेस ॲडिमिन ेशन मधील स ंगीत क पान े याम य े मोलाच े योगदान
िदले. या क पाम य े संघिटत क ेले या ब ेरोजगार स ंगीतकारा ं या वा व ृंदांची सं या फार
कमी होती , १९४० या दशकात ती श ेकड्यांनी मोजता य ेत अस े.
७.३ अमे रकन िश ण
आिथ क िवकास आिण शहरीकरणाम ुळे अमे रकन सा ं कृितक जीवनात फार मोठ े बदल
होऊ लागल े. युरोप या अन ेक भागा ंतून अम े रकेम ये थला ंत रता ंचे ल ढ े येऊ
लाग याम ुळे वांिशक सरिमसळ होऊन समाज -सां कृितक बदल होऊ लागल े. याचा
प रणाम िश ण िवकासात , ंथालय े उगड यात , शाळा स ु कर यात व नाटयग ृहे सु
कर यात झाला व यासाठी यो य त ेवढा िनधी स ु ा उपल ध करावा लागला .
७.३.१ शालेय िश ण :
ब याच रा या ंम ये केवल तीन वषा चाच याकरण अ यास म राबिवला जात होता . पुढे
यांची स ं या वाढिव यात आली . यानंतर मा रा य े ाथिमक आिण मा यिमक
िश णाची जबाबदारी वतःच उचल ू लागल े. इ.स.१८७० म ये मा यिमक शाळा ंची सं या
५०० होती ती इ .स.१८९० म ये २,५०० तर इ.स. १९१५ म ये १२००० पय त गेली.
नापासा ंचे माण १७% व न ११% वर खाली आल े.
साव जिनक शाळा ंचा िव तार योजना वाढ ू लाग याम ुळे अमे रकन समाजाची िश ण िवषयक
कळकळ िदस ू लागली . रा ये व शहरा ंतील अिधका या ंनी कडकपण े िश का ंवर ब ंधने
लादली होती व या ं यावर चा ंगलाच वाचक ठ ेवून होत े. िश का ंचे पगार तस े कमीच होत े.
२० या शतकाम य े ीमंत रा या ंम ये िश णिवषयक चा ंगलीच गती झाली होती . परंतु
अजूनही क ॅिलफोिन या आिण य ुयॉक सार या रा या ंम ये िश क प ेशाला इतर
यवसाया ं या तुलनेत कमीच व ेतन िमळत होत े. यामुळे िश का या पगारावर एखाद े कुटुंब
चालवण े तसे कठीण जात अस याम ुळे फार कमी लोक िश क प ेशाम य े येत असत .
यामुळे पु ष िश का ंचे माण इ .स.१८८० या ४३% व न इ .स.१९०० म ये ३०%
आिण इ .स.१९२० म ये १५% पय त खाली आल े.
अमे रकेतील अिनवाय िश णप ती हणज े य ेक मुलाला आव यक सािह य आिण
नाग रक वाच े िश ण िमळ याची स ंधी देणे होय. यामुळे अमे रकन ऐ याभावना वाढीस
लागून वग व वंशभेद यांना काहीसा आळा बसला . या रा याम य े थला ंत रत क ुटुंबातील
मुळे अमे रकन राहणीमानाच े िश ण घ ेऊ लागली व आपली कौश य े िवकिसत क
लागली .
७.३.२ महािव ालयीन िश ण
उ च िश णा या े ात चा ंगलीच गती झाली . याचे ेय मोरील ॲ ट, १८६२ ला ाव े
लागत े. याअ वय े अमे रकेतील १३ लख एकर साव जिनक जमीन ही महािव ालय े आिण
िव ापीठा ं या िव तारासाठी उपल ध कर यात आली . पूव पास ून सु असल ेली हाव ड ,
येल आिण कोल ंिबया महािव ालय े ही िव ापीठा ंम ये परावत त कर या त आली .
याबरोबर िशकागो , कॉन ल, जॉन हॉपक स , ड्यूक वे डरिब ट आिण ट ॅनफोड सार या munotes.in
Page 75
आधुिनक अमे रका (कला, िश ण व सािह य )
75 नवीन िश ण स ं थांची उभारणी कर यात आली . इ.स.१८६० या त ुलनेत इ.स.१९००
पय त अमे रकेतील महािव ालया ंची स ं या द ु पट जवळजवळ ५०० पय त पोचली .
ि या ंना उ च िश णाचा ह क द े यात आला व याम ुळे इ.स.१९०० पय त या ं यातील
पदवीधरा ंची स ं या २५% ट के पय त गेली. जवळ जवळ ७० %महािव ालय े संिम
(पु ष- ी एक ) माणात झाली . तसेच व सार , वेल ली , ि मथ आिण ि न मावर सारखी
केवल मिहला महािव ालय े िनमा ण झाली.
या महान िश णस ं था उदयास य े यामाग े िव ापीठात म ुख असल े या चा स इिलयट
(कावा द ), जॉन हॉपक समधील ड ॅिनयल िगलमन , कॉन लमधील ॲ यू डीकसन ,
टॅनफोड मधील ड ेि हड टार जॉ ड न आिण िशकागो य ेथील िव यम र ेनी हाप र या
िव ाना ंचा व या ं या नेतृ व गुणांचा सहभाग होता . यांनी वतः या दाख या ंनी िव ा
िस क ेली होतीच पण आप या िव ापीठा ंम ये सु ा िव ान व असामा य ा यापका ंची
िनवड क ेलेली होती . यामुळे आधुिनक जगातील बदला ं माण े यांनी सतत अमे रकन उ च
िश णात बदल क न याला अ ावत ठ ेव यात योगदान िदल े.
७.३.३ यावसाियक िश ण :
आधुिनक अमे रकेम ये तांि क व यावसाियक िश णाम य ेसु ा आम ुला व शी गतीन े
वाढ झाली . बह धा अन ेक अमे रकन लोका ंना डॉ टर , वक ल आिण द ंतवै या यवसाया ंचे
िमळत होत े व ते नंतर आपला सदरह यवसा य सु करीत असत . कारण फारच थोड ्या
माणात या िव ा या ना या यान े िमळत असत आिण ा यि क अन ुभवाचाही अभाव
असे. परंतु या े ात क ुलगु इिलयट या ंनी इ.स.१८७० या दशकात हाव ड िव ापीठात
वै क य आिण कायदा िवभाग स ु क न या ंचा िव तार क ेला. यानुसार िव ा या ना
मुबलक िश ण व ा यि क या ंचा अन ुभव िमळ यासाठी त ा यापका ं या न ेमणुका
कर यात आ या . यानुसार इतर रा यातही िव ापीठा ंची थापना कर यात आली . पुढे
तर य ेक रा यान े अपा वक ल , डॉ टर आिण द ंतवै यां या न ेमणुका करण े व यवसाय
कर यावर कडक िनब ध लाद यािवषयीच े कायद े कानून पा रत क ेले. यामुळे कोण याही
यावसाियक े ात ग ुणव ाप ूण योगदान कर याकड े अमे रकन नाग रका ंचा ओढ वाढ ू
लागला .
७.३.४ ौढ िश ण :
वै ािनक गती आिण अन ेक वांध धमा ची थला ंत रत याम ुळे अमे रकन स ं कृती तयार
होऊन अमे रकन नाग रका ंम ये नवीन ानाचा िशरकाव होऊ लागला . ौढ नाग रका ंसाठी
मु ंथालयाची िनिम ती केली गेली. इ.स.१९०० म ये कमीत कमी ३०० पु तका ंचा
चळवळीच े ेय ॲ यू कान जी या ंना जात े. यांनी वतः जवळजवळ ६० ल डॉलस चे
योगदान क ेवल महानगपािलका ंनी ती ंथालय े सांभाळ याची जबाबदारी घ े या या अटीवर
ंथालय चळवळीसाठी िदल े.
ौढ िश णा या े ाम य े इ.स.१८७४ म ये उदयास आल े या चौत े श चळवळीच े
योगदान मोलाच े आहे. ही चळवळ या ौढा ंना िशकावयाच े आहे यां यासाठी एक रा ीय
चळवळ बनली . यांनी या ं या उ हाळी शाळाही स ु के या. तसेच या ं या जोडीला अन ेक munotes.in
Page 76
अमे रकेचा इितहास
76 अ यास क ाची िनिम ती केली गेली. याम य े १,००,००० पे ा अिधक ौढा ंनी न दणी
केली. यां यासाठी अन ेक िव ाना ंनी आपली या यान े आयोिजत क ेली याम य े िव यम
नेमस, जोिसया रोयर आिण िव यम ज ेिनं स ि यन या ंचा ाम ु यान े समाव ेश होता .
याच काळात त व ान आिण सामािजक शा े िवकिसत झाली . िव यम ज े स, यांनी
हाव ड िव ापीठाम य े प तीस वष अ यापन व स ंशोधनाच े काम क ेले यांनी ‘ ा यि क
त व िवचारासाठी ’ त व ानाची स ंक पना अमे रकन नाग रका ंम ये लोकि य क ेली.
याचबरोबर सािह य आिण अिभजात कला या ं या म य े सु ा गोडी वाढिव यात आली .
अमे रकन सािह य े ाम य े मॅक ट्वाईन, होरॅटीक अ जर , लेिवस व ॅलेस, हे ी ज े स,
िव यम डीन हॉवे स, वॉ ट ि हटमन , एिमली िडिक सन आिण ि टफन कर ेन यांनी
मोलाची भर घातली . अिभजात कल े या े ात स ंगीत, थाप य , िश पकला आिण
िच कला या ंनी अमे रकन सा ं कृितक जीवनात मोठा ठसा उमटवला .
आपली गती तपासा :
१) अमे रकेम ये कोण या कारच े शालेय िश ण िद ले जाई ?
२) अमे रकेतील यावसाियक िश णावर टीप िलहा .
७.४ अमे रकन सािह य
दुस या महाय ु ानंतर या काळात अमे रकन ल ेखकांनी अमे रकन लोका ं या एकम ेकां या
दुरा यावर आिण भ ेदावर सािह य िनिम ती केली. तथािप , अनेक अमे रकन लोका ं या ल ेखी
वांिशक आिण धािम क भेदांना फारस े मह व न हत े. यु ो र काळातील अन ेक लेखकांनी या
भेदांवर आपल े क ीत क न यािवषयी तट थ व ृ ीने िलखाण क ेले. १९४० आिण
१९५० या दशका ं या स ु वातीला दि ण े या रा यातील ल ेखक, यह दी आिण क ृ णवण य
लेखकांनी का पिनक (िफ शन ) सािह या ला एक नवी ी िदली . या पैक य ेक गटाला
अिनि तत े या भावन ेने ासल े होते. यां या भावना िम व पा या हो या आिण या ं या
आशा आका ं ाची क ुचंबणा झाली होती . या मानिसकत ेने या ल ेखकांनी अमे रकेतील
चिलत िलखाणातील अमे रकन जीवनाकड े पाह या या सकारा मक ीकोनाला एक
यायी द ु ीकोन सादर क ेला होता .
७.४.१ का पिनक सािह य सािह य क ृती (िफ शन ) :
यादवी य ु ापास ून पराभव आिण अपयशा या उम ा पर ंपरेने दि ण ेतील रा या ं या
लोकजीवनाच े व िवणल े आह े. अशी िव यम फॉ कनर, युडोरा व े टी आिण लान ेरी
ओ कॉ नार या दि ण ेतील रा या ंमधील ल ेखकांची धारणा होती . जे हा औपचा रक
अमे रका अ ंतहीन यशाच े आिण आशावादाच े गोडव े गात होती त े हा ह े लेखक शोका म
िनयती या कथा सा ंगत असत . िशकागोमधील यह दी ल ेखक सॉ ल बेलो या ंना १९७६ चा
सािह याचा नोब ेल पुर कार द े यात आला , िफिलप रॉ थ आिण बना ड मेलामुड या ंनी
यह द या सम ृ पराग ंदा अव थ ेमधील वरवरची सम ृ ी आिण खोलवरची ब ेचैनी आिण
आ या ची भावना एक सादर क न या ं या द ेशवासीया ं या समान िबकट अव थ ेचे ती
व पात वण न केले. munotes.in
Page 77
आधुिनक अमे रका (कला, िश ण व सािह य )
77 कृ णविण यांना िदल ेले अमे रकन जीवनाच े आ ासन कधीच प ूण झाल े नाही . लांबणीवर
टाकल े या व नाच े झाले काय ? असा ल ँ टन ु यांनी िवचारला . अनेक कृ णवण य
लेखकांनी या ा ंचे उ र आप या कथा ंतून दे याचा य न क ेला; या कथा ंम ये अिभमान
ग धळ आिण स ंताप या ंचे िम ण झाल े होते. रा फ एिलसन या ंची द इि ह िजबल म ॅनफ
(१९५२ ) ही काद ंबरी २० या शतकातील क ृ णविण यां या सािह यातील महानतम
कलाक ृती होती यात स ंशय नाही . १९७० या दशकापास ून कृ णवण य ी ल ेखकांनी
मोठया माणात सािह याची िनिम ती केली. टोनी मॉ रसन या ंची द िबल ह ेडफ (१९८७),
ॲन टायलर या ंची द ॲि सड टल टु र टफ (१९८५ ) आिण ल ुइझी एड ज शद ल ह
मिशनफ (९८४) या सािह यक ृती िवश ेष नावाजल े या हो या .
कादंबरी हा का पिनक (िफ शन ) सािह याचा एक कार अमे रकन जीवनाच े यथाथ वण न
कर याचा उ म माग नस याची अन ेक लेखकांची धारणा होती. यां या ल ेखी अ य
सािह य काराप े ा काद ंबरी हा सािह य कार खाजगी , यि गत अिभ य चा एक माग
होता, याम य े अमे रकन जीवनातील िवस ंगती प ुरेशा माणात य होत नाही . एकेकाळी
का पिनक सािह या या िनिम तीसाठी जी िनद ष श ैली राख ून ठेव यात आली होती याच
शैलीम य े अनेक लेखकान े वृ प ीय ल ेखन क ेले. द युयॉक रफ मािसकात ही का या मक
शैली वापर यात य ेत अस े. ए. जे. लायि ल ंग यां या द अल ऑफ ऑफ ल ुइिझयानाफ
(१९६१ ) या काद ंबरीचा या रा यातील िनवडण ुका हा िवषय होता . जे स ॲगी या ं या
दलेट अस नाऊ ेज फेमस म ेनफ (१९४१ ) या काद ंबरीत दि ण ेतील रा यातील
शेअर ॉ पर या खंडाने शेती करणा या श ेतक या ंना जीवनाच े वण न आढळत े. अ य सािह य
कारा ंना किवत ेचे स दय आिण शा तता बहाल कर याचा य न कर यात आला होता .
७.४.२ अ य सािह य
२० या शतका या म याला का पिनक क पनारिहत (नॉन-िफ शन ) सािह य हा नवा
सािह य कार िवकिसत झाला . अशा सािह याला क पनारिहत -कादंबरी अस े नाव िदल े
जाते. या सािह य कारान े िनरिनराळी प े धारण क ेली. मन कपोटी या ंची द इन को ड
लडफ (१९६५ ) ही काद ंबरी का सास रा या तील ह यास ाच े व ण न करत े. टॉम वु फ
यांची द राईट टफफ (१९७९ ) ही कादामा ी अमे रकन अवकाश काय मा या
सु वाती या िदवसा ंचे वण न करत े, तर नॉम न मेलर या ंची द आिम ज ऑफ द नाईटफ
१९६८ मधील राजक य प रषदा ंचा म ृती रेखाट यात आ या आह ेत. या च ंड साव जिनक
काय मांचे यि गत स ंवेदनेने िच ण क े याच े आढळत े.
क पना -रिहत काद ंबरीने अितर ेक मनमोहकता आिण अितशयो चा यास धर यान े
अमे रकन ल ेखना या े ाम य े लघुकथेचा अनपेि त उदय झाला . यि गत ी आिण
खाजगी जीवनाला लघ ुकथेने आवाज बहाल क ेला. लघुकथेने एखादा अि तीय ण आिण
काही अित खाजगी आिण नाज ूक णा ंवर िदल ेला वाभािवक भर याम ुळे ितला नव े ाधा य
िमळाल े. जे.डी. सॅिलंजर या ं या द नाईन टो रजफ (१९५३ ) आिण र ेमंड का ह र यां या द
हॉट वी टॉ क अबाऊट ल हफ (१९८१ ) या लघ ुकथा स ं हांनी लघ ुकथेचा ज म झा याच े
मानल े जात े. अ याि मक जीवनाचा ग ंभीरपण े घेतलेला शोध आिण मोहकता आिण
करमण ुक यांचा सम वय लावता य ेतो अशी क पना क न स ॅिलंजर या ंनी एका िपढीला
भा न टाकल े होते. का ह र यांनी िमतभाषी अिल ता आिण अ य भावना या ं या munotes.in
Page 78
अमे रकेचा इितहास
78 मा यमात ून का ह र यांनी नंतर या िपढी या अ याि मकत े या अभावाची भावना िनि त
केली.
आपली गती तपासा :
१) अमे रकन सािह यातील कोण याही दोन का पिनक सािह यक ृत ची नाव े िलहा .
२) मन कॅपोट या स ु िस कलाक ृत चे नाव काय होत े ?
३) अमूत अिभ य वादावर थोड यात िलहा .
४) २० या शतका या म यातील कोण याही तीन अम े रकन नत कांची नाव े सांगा.
७.५ समारोप
२० या शतकाम य े अमे रकेचे प रवत न झाल े. एक ामीण आिण श ेती धान रा
औ ोिगक महास ा बनल े. पोलाद , कोळसा , रे वे आिण बा पश या पायावर ही
महास ा उभी होती . एका न या द ेशाचा िमिसिसपी नदी या पि म ेला सम ु िकना यापय त
आिण न ंतर सम ु ा या पलीकडील द ेशात िव तार झाला . गुलामिगरी या ाव न
दुभंगलेला आिण यादवी य ु ाचा ध का बसल ेला देश एक जागितक स ा बनला , ितचा
जागितक भाव पिह या महायु ाम य े सवा ना जाणवला .
अमे रकेसाठी २० वे शतक गडबडीच े आिण बदलाच े शतक होत े. या काळात ितन े ित या
इितहासातील सवा िधक वाईट आिथ क महाम ंदीला त ड िदल े, दो त रा ा ं या सहा यान े
दूसरे महायु िज ंकले, शीत य ु ा या काळात जागितक न ेतृ व धारण क ेले आिण
अमे रकेमधील ल णीय सामा िजक, आिथ क, राजक य , वै ािनक आिण त ं ान िवषयक
प रवत न देखील याच काळात झाल े. एके काळी अमे रकेचे प रवत न हो यासाठी शतका ंचा
काळ लागत अस े तीच अमे रका आता काही दशका ंत न या व पाम य े पुढे येते.
७.६
१) िविवध कला ंमधील अमे रके या गतीच े थोड या त वण न करा .
२) २० या शतकातील अमे रकन सािह यातील न या वाहा ंचा आढावा या .
३) कृ णवण य आिण यह दी ल ेखकां या सािह याची ठळक व ैिश य े नमूद करा .
४) अमे रकन िश ण यावर टीप िलहा .
munotes.in
Page 79
79 ८
मु चळवळ
घटक रचना
८.० उि य े
८.१ तावना
८.२ ीया ंचे ह क
८.३ ल िगकत ेिवषयीचा नवा ीकोन
८.४ समाज
८.५ सं कृती
८.६ समारोप
८.७
८.० उि य े
अमे रकेतील म ु चळवळीचा अ यास करण े.
अमे रकेतील ि या ं या ह कािवषयी झाले या गतीचा आढावा घ ेणे.
८.१ तावना
युरोपातील क ुटुंब यव था िपत ृ धान होती , िप याचा या या बायकाम ुलांवर अिनब ध
अिधकार चालत अस े. प नीला मालम ा धारण कर याचा अिधकार न हता तस ेच ितला
अ य म ूलभूत ह क द ेखील नाकारल े जात असत . सु वाती या काळातील अमे रकेतील
कौटुंिबक स ंबंधािवषयीच े कायद े इं लंड मधील काय ावर आधा रत असल े तरी लवकरच
अमे रकन रवाज बदल ू लागल े. िप याच े अिधकार कमी होत ग ेले तर प नी आिण या ं या
मुलांना अिधक वात ं य िमळ ू लागल े. अमे रकेतील सीमावत द ेशातील प रि थ तीमुळे
सु वाती या काळात प नी या थानाम य े बदल झाला असावा . न या द ेशातील स ंकटांना
ी आिण प ु ष अशा दोघा ंना सारखीच म ेहनत करावी लागत अस े आिण स ंकटांना जोडीन े
त ड ाव े लागत अस े. प रणामी , ीयांना या ं या य ुरोिपयन भिगन या माण े कायम
सुरि त वाताव रणात राहाता य ेत नस े तसेच कुटुंबातील ितच े थान न ेहमीच द ु यम राहाण े
श य न हत े. पा ा य देशांपैक अमे रकेम ये या ीया आपली काळजी घ े यास समथ
असत या ंना नेहमीच वाखाणल े जात अस े. १८ या शतका या स ु वातीला अमे रकेतील
िविवध रा या ंनी या ंना काही कायद ेशीर ह क बहाल कर यास स ु वात क ेली असली तरी
पूण आिथ क आिण राजक य समानता िमळव यासाठी या ंना दीघ संघष करावा लागला
होता. munotes.in
Page 80
अमे रकेचा इितहास
80 ८.२ ीया ंचे ह क
िविवध स ुधारणा ं या चळवळीम य े ीया ंनी म ुख भूिमका बजावली . अमे रकन ीया ंना
काही कायद ेशीर अ िधकार असल े तरी या ंना राजक य अिधकार अिजबात न हत े आिण
तरी या ंनी समाजातील वाईट चालीरीतीिवषयी आपली मत े िहरीिहन े मांड यास स ु वात
केली. ीमती य ु ेिशया मॉट ्स आिण ीमती एिलझाब ेथ कॅडी ट ँटन या ंनी १८४८ म ये
यूयॉक येथे एक सभा आयोिजत केली. सभेने िड लर ेशन ऑफ स ेि टम ट्स या नावाचा
एक जाहीरनामा जा री केला. याम य े यांनी या ं या १८ त ार ची यादी सादर केली होती .
ीमती ट ँटन आिण स ुझन बी . अॅ थनी या मिहला ंनी ी -पु षातील समानत ेसाठी अथक
लढा िदला . अनेक वेळा या ंना िन ंदानाल ती आिण िश याशा प सहन करावे लागल े. होते.
िवसा या शतकापय त ीया ंना मतदानाचा ह क िमळाला नसला तरी यादवी य ु ा या प ूव
ीया ंचे कायद ेशीर थान स ुधार यासाठी अन ेक कायद े केले होते. िववाहान ंतर मालम ा
धारण कर याचा ह क या ंना िमळाला होता .
दर यान अन ेक ीया ंनी मिहला द ुब ळ अस याची क पना खोटी ठरव याच े य न क ेले.
काही उ च िशि त मिहला ंनी यवसाियक जीवन म वीकारल े होते. एमा िवलाड , कॅथ रन
बीचर, मेरी यॉन या ंनी मुल साठी व ेग या बोिधनी थापना क े या. मागा रेट फु लर,
लायिडया मा रया चाइ ड आिण स ुझन जोस ेफा हेल या मिहला यश वी प कार आिण
मािसका ं या स ंपादक हो या . १९४८ म ये एिलझाब ेथ ल ॅकवेल या पिह या प ूण अह ता ा
डॉ टर झा या हो या . १९५३ म ये अ वान ेत ाऊन या ंची धम गु पदाची दी ा द े यात
आली .
८.२.१ घटनेची १९ वी दु ती :
यादवी यु ा या प ूव सु झाल ेली चळवळ १८८० नंतर अिधक भावी होत ग ेली. या वष
नॅशनल अमे रकेन सफर ेज असोिसएशन या स ंघटनेची थापना झाली . कॅरी चॅपमन क ॅ
आिण अ ॅना हॉवड शॉ या ीया म ुख ने या हो या . ागितक चळवळी या काळात ीया ंनी
वाढ या स ं येने सामािजक स ुधारणा ंसाठी सि य चार क ेला आिण या ं यापैक
बह तेकांनी राजक य अिधकारा ंची मागणी क ेली होती .
कोलोराडो , वायोिम ंग, आयडाहो आिण य ुटाह या पि म ेकडील रा या ंनी १९०० या प ूव
ीया ंना मतदानाचा ह क बहाल क ेला. १९१४ पय त िमिसिसपी नदी या पि मेकडील ८
रा या ंनी या ंचे अन ुकरण क ेले. १९२६ म ये मो टाना रा यातील ज ेनेट रॅि कन
काँ ेसम य े िनवा िचत झाल े या पिह या मिहला हो या . १९२० म ये एका घटना
दु तीन ुसार ीया ंना मतदानाचा ह क द े यात आला .
८.३ ल िगकिवषयीचा नवा ीकोन
जु या काळात ीयावर लाद यात आल ेली काही ब ंधने १९२० या दशकात या झ ुगा न
देऊ लाग या . प रणामी , ित ीत आिण अन ैितक ीया ंमधील सीमार ेषा पुसट झाली होती .
मुल नी साव जिनक िठकाणी ध ू पान क लाग या , पूव िनिष असल े या िवषया ंची ख ुली
चचा क लाग या आिण या ं या कपडया ंना लागणा या कापडाच े माणही कमी झाल े. munotes.in
Page 81
मु चळवळ
81 एका अ ंदाजान ुसार, १९१३ म ये ीया ं या एका पोशाखासाठी १९.१ / ४ वार कापड
लागत अस े, १९२८ म ये फ ७ वारातच या ंचा एक पोशाख तयार होऊ लागला . िववाह
बा स ंबंध अव ैध िकंवा पापी अस याच े मानल े जात नस े आिण ल िगकत ेिवषयी ची सव
बंधने अपायकारक मानली जाऊ लागली . इंिडयाना िव ापीठाच े ा यापक अ फ ेड िक स े
यांनी या न या ि कोनािवषयी संशोधन क ेले. यांनी अस े संशोधन कर यात आल े ही
गो च बदल या म ू याचे िच ह होत े.
घट फोटा या माणात धोका दायक वाढ झाली . १९०० म ये दर हजारी घट फोटाच े
माण ०.७ होते, १९४९ म ये ते दर हजारी २.६ पय त वाढल े होते. यु कालातील
घाईगद न े केलेले िववाह मोडल े गेले ते हा हे माण दर हजारी ४.३ पय त गेले होते. अशा
कार े १९४० या दशकात दर ४ िववाहामधील एका िववा हाचे पय वसान घट फोटात होत
असे. संततीिनयमना या साधना ं या वाढ या वापरान े ज मदरात घट होत ग ेली. ामीण
आिण कामगारा ं या क ुटुंिबयां या म ुलांची सं या मा अिधक अस े. १९२१ म ये मागा रेट
सँगर या ंनी बथ कं ोल िलग या स ं थेची थापना क ेली. अशा स ं था सव थापना
कर यासाठी या ंनी य न क ेले. यां या य नान े १९५० पय त अशा ८०० सं था
थापना झा या . यवसाियक वगा पे ा ग रब वगा तील ज मदराच े माण अिधक अस े. ही
काळजी कर याची बाब होती .
८.४ समाज
दुस या महाय ु ानंतर या अमे रकेम ये अनेक िवस ंगती आढळतात . एक कड े उ च ितच े
राहणीमान , सां कृतीक गती या आिण करमण ुक या िविवध स ंधी अमे रकन समाजाला
पूव पे ा अिधक यापक माणात उपल ध झा या . मानव व ंशा या फार मोठया भागाच े
नेतृ व अमे रकेने वीका न अभ ूतपूव स ा आिण ित ा िमळवली होती तरी बदलती
मू ये आिण आध ुिनक जीवनातील तणाव याम ुळे एक साधारण अस ुरि तत ेची भावना
िनमा ण झा यान े समाजाच े तुकडे पड याची िच ह े िदसू लागली होती . १९६७ मधील
अमे रकन समाज िनद ष नसला तरी यािवषयी िलिह यात आल े या अन ेक ंथांनी
सूचव याप े ा अिधक स ढ होता . काही म ू य बदल ेली असली तरी अमे रकन समाजाचा
मूलभूत ीकोन आिण स ं था अ ाप शाब ूत हो या ; या सं थां या आिण ीकोना या
आधारान े उ या असल े या अमे रकन समाजाची खास वैिश य े िटकून होती .
८.४.१ चच संघटना :
२० या शतका या स ु वातीला धम आिण जीवनाची िवव ेकवादी ी आिण न ैितकत े या
संक पना या ं यात म ेळ न हता . १९३० या दशकापय त अमे रकन चच संघटनेचा त ण
िपढीवरील भाव कमी होत चाल याच े वाटत होत े. मा १९३० आिण १९४० या
दशका ंतील आिथ क आिण राजक य सम या ं या िच ंतेमुळे मूळ पापाचा िस ा ंत खरा
अस याची श यता बळावली होती . वैयि क सम या आिण स ंघष यावर धािम क उपाय
योजना स ुचवणार े अनेक ंथ हातोहात ख ूप लागल े आिण चच संघटने या सभासद
सं येम येही वाढ होत ग ेली. १९६४ पय त अमे रकन लोकस ं ये या िन याप े ा थोडया
जा त हणज े १,२३,३१,७००० हजार लोक िविवध चच संघटना ंशी संल न होत े. munotes.in
Page 82
अमे रकेचा इितहास
82 ८.४.२ ॉटे टंट पंथ :
जवळपास २/३ अमे रकन िविवध ॉ टे टंट संघटनेचे सभासद होत े; यापैक मेथॉिड ट
आिण ब ॅि ट ट स ंघटना ं या सभासदा ंची सं या अिधक होती .
१९३० या दशकातील य ु िडल या सामािजक - आिथ क िनयोजनान े धािम क वागण ुक त
प रवत न झाल े. धम शा िवषयक वादिववाद कमी झाल े आिण एक करणा या द ेशेने बळ
रोख िनमा ण झाला . युदरन, कॉि गेशनॅशनिल ट आिण म ेथॉिड ट स ंघटना एक
आ यान े १९५० म ये अमे रकेतील ॉ टे टंट चच संघटना ंनी आप या श ै िणक आिण
समाज क याणिवषयक काया म ये सम वय साध यासाठी न ॅशनल कॉि सल ऑफ चच सची
थापना क ेली.
अमे रकन ॉ टे टंट पंथाम य े नव - कम ठतावाद आिण परम े राचा म ृ यू असे दोन झ ुकाव
िनमा ण झाल े. आधुिनक जगा या आशावादािव या िति य ेमधून नव - कम ठतावादाचा
उदय झाला ; हा वाद मािट न य ुथर आिण जॉन काि ह न यां या िनराशावादी िस ा ंताची
सुधा रत आव ृ ी होती. परमे रा या म ृ यू या िवचारान ुसार ि न धमा तील परम े र
आकाशात ून खाली प ृ वीवर उताराला नस ून तो जगाशीच िनगिडत आह े आिण हण ूनच
पारंपा रक िस ा ंतांचे पुन प र ण क ेले पािहज े.
८.४.३ कॅथॉिलक प ंथ :
थला ंतरीता ंची सं या कमी झाली असली तरी कॅथॉिलक चच ची सं या मा वाढतच ग ेली.
१९१० म ये अमे रकेत १,६०,००० कॅथॉिलक चच होती , १९६४ पय त या ंची सं या
४,५६,४१००० पय त वाढली होती . कॅथॉिलक चच या श ै िणक आिण सा ं कृतीक
सं थांची सं या िधम ेपणान े वाढत होती , याबरोबर या ंचा शहरी शासन आिण कामगार
संघटनावरील भाव वाढत ग ेला. १९४० ते १९६४ या काळात क ॅथॉिलक ाथिमक
शाळांची सं या २४,००,००० पासून ६०,००,००० पय त वाढली होती , यािशवाय उ च
िश णाचा ३०० सं था २,५०० मा यिमक शाळा आिण १०,००० ाथिमक शाळा
कॅथॉिलक चच कडून चालव या जात असत , याम य े एकूण २,००,००० िश क असत .
कॅथॉिलक प ंथाने जगभरात सव आंतर - धिम य संवाद स ु केला. २० या शतकातील
िध या स ु वातीन ंतर १९६० या दशकात पोप १८ वे जॉन या ंचे ह कूम, पिहल े आिण द ुसरे
हॅिटकन कॉि सल , चच या घटन ेिवषयीच े मंडळ इ याद नी याचा व ेग वाढला होता .
कॅथॉिलक - यदुही आिण क ॅथॉिलक - ॉटे टंट या ं यातील सम वय आिण
कम ठपणास ंबंधीचे िवषय या स ंबंधी कॅथॉिलकांनी पुढाकार घ ेऊ नय े असा ह क ूम जारी
कर यात आला .
कॅथॉिलक आिण िबगर - कॅथॉिलक या ं याती ल मतभ ेदाचे दोन म ु े होते. एक, िबगर -
कॅथॉिलकांना संतती िनयमन , घट फोट , ंथ, नाटके, टेिलि हजन आिण िच पट इ यादी
िवषया ंवरील क ॅथॉिलक चच ची भूिमका पस ंत न हती . दुसरे, संकुिचत िव ा या चा वासाला
िकंवा अशा स ंघटना ंना क सरकारन े मदत क नय े अशी तरत ूद घटन ेम ये होती, िबगर -
कॅथॉिलकांना हे मत मा य होत े. munotes.in
Page 83
मु चळवळ
83 २० या शतका या अख ेरीस म ूलत ववादी ि ना ंचा एक मोठा गट न यान े उदयाला
आला . बायबल हा परम े राचा थ ेट श द अस याची या गटाची धारणा होती . गु हे आिण
वाढ या ल िगक अन ैितकत ेमुळे ते अितशय ब ेचैन होत े. १९८० या दशका या स ु वातीला
मॉरल म ेजॉ रटीफ हा राजक य ी ने प रणामकारक असल ेला एक गट उदयाला आला ,
याचे नेतृ व बॅि ट ट धम गु जेरी फॅलवेल करत असत . पॅट रॉबट सन एका अ य गटा या
ने यांशी ि न कोअ ॅिलशन ही स ंघटना बा ंधली. १९९० या दशकात रपि लकन
प ातील ितचा भाव अितशय वाढला होता . अशा इतर गटा ं माण े अमे रकन जीवनात
धमा चे म यवत थान असाव े असे वाटत अस े. फॅलवेल आिण रॉबट सन या ं या सा र या
टेिलि हजनवरील धम चारकांचे अनेक अन ुयायी होत े.
८.४.४ िश ण :
थािनक , रा य तरीय आिण रा ीय काय म आिण धोरण े य ां यातील पर पर स ंबंध
िश ण े ाम य े िवशेष जाणवतात . ऐितहािसक ीन े िश ण न ेहमीच रा या ं या आिण
थािनक स ं थां या अिधकाराखाली अस े. अमे रकेतील स ुमारे ३,००० महािव ालय े
आिण िव ा पीठांपैक काही मोज या स ैिनक बोिधनी क सरकार या िनय ं णाखाली
असत . १८६२ म ये क सरकारन े अॅि क चर ल अँड मेकॅिनकल कॉल ेजे(ए. अँड एम .
कॉलेज) थापन कर यासाठी साव जिनक जिमनी िद या हो या ; ही महािव ालय े लँड - गँट
कॉलेज या नावान े ओळखली जात असत . यािशवाय क सरकार शाल ेय िव ा या या
भोजना या काय माला मदत करत अस े, मूलिनवासी इ ंिडयन जमात या िश णाची सोय
करत अस े, िव ापीठा ंना स ंशोधनासाठी अन ुदान द ेत अस े, महािव ालयीन िव ा या ना
शै िणक कज देत अस े, आिण िनव ृ सैिनकां या िश णाला प ैसा पुरवत अस े.
ाथिमक िश णाची जबाबदारी ाम ु यान े थािनक स ं थांची असली तरी ित यावर
रा या ं या आिण क सरकारचा भाव वाढतच ग ेला. उदाहरणाथ , १९६४ या िसि हल
राइट्स अॅ ट या काय ान ुसार वा ंिशक भ ेदभाव पाळणा या शाळा ंना क सरकारची मदत
िमळणार न हती . जेथे कृ णविण य रिहवाशा ंची स ं या जा त अस े तेथील क ृ णविण य
िव ा या ना वंशभेद न पाळणा या द ूरवर या शाळा ंमधून ने या आण याची सोय करावी
लागत अस े.
तथािप , एका ग ुंतागुंती या समाजा या श ै िणक गरजा प ूण कर यासाठी श ै िणक उप म
हाती घ े यात आल े. साव जिनक िश ण यव था , उ हाळी आिण रा शाळा , अपवादा मक
मुलांसाठी िश णा या खास सोयी आिण सा ं कृितक ीन े वंिचत असल े या आिण वाम
मागा ला लागल े या म ुलां या गरजा भागव यासाठी खास श ै िणक काय म राबव यात
आले. असे काय म अ ंशतः यश वी झाल े होते.
८.४.५ समानत े या सम या :
२० या शतकातील अमे रकन समाजाच े समाजशा ा या ीन े िव ेषण कर यात आल े
होते. याव न अस े िदसत े क अमे रकन समाज वाटत होता याप े ा अिधक ग ुंतागुंतीचा
आिण ढ होता . अमे रकन उ ोगपती आिण या वसाियक आिण कामगार या दोन वगा म ये
कारकुनी काम करणा या नाग रका ंचा एक मा यम वग होता, तसेच उ ोगपत या वगा म ये munotes.in
Page 84
अमे रकेचा इितहास
84 देखील अन ेक उपवग ि कंवा तर होत े. पूव पे ा उ चविग य आिण किन विग यांमधील
राहणीमानात कमी फरक असला तरी या ं या दर यानच े अंतर सहज पार करता य ेत नस े.
संप न क ुटुंबातील म ुलांना स ु वातीला अन ेक सोयी , शै िणक आिण यवसाियक स ंधी
िमळत असत . िश णा या आिण यवसाया या अशा स ंधी गरीब म ुलां या आवा याबाह ेर
असत . उ ोगपत ची बह त ेक मुले उ च अिधकार पदावर असत तर कामगारा ंची म ुले
कामगारच राहत असत .
वांिशक आिण रा ीय वाला अिधक मह व िदल े जात अस यान े समानत े या वघोिषत
अमे रकन आदशा चे पालन होत नस े. अशी समानता ता प ुरती असे, न यान े दाखल
होणा या थला ंतरां या गटा ंना सु वातीला व ैरभावाला त ड ाव े लागत असल े तरी एक
िकंवा दोन िपढयाम य े हे गट अमे रकन समाजात िमसळ ून जात असत . २० या शतका या
सु वातीला अमे रकन समाजातील ९० ट के िन ो (ते आता आि कन - अमे रकन या
नावान े ओळखल े जातात ) दि ण ेतील रा या ंम ये राहत असत आिण याप ैक ३/४ शेती
करत असत . काही अपवाद वगळता यांना मताचा अिधकार नस े, युरीवर काम करता य ेत
नसे आिण या ंना काय ान े दूर ठेवले जात अस े. दि ण ेतील रा या ंतील या ंची मुले वेग या
शाळात जात असत आिण या ंना िजम ो या व ंशभेदा या िनयमान ुसार वागवल े जात अस े.
त वत : यांना आिण ेत विण य मुलांना िमळणा या श ै िणक आिण अ य सोयी समान
अस या तरी य यवहारात मा या ंना िमळणा या सोयी अगदी कमी ती या असत .
२० या शतकाम य े कृ णविण यां या प रि थतीम य े बरीच स ुधारणा झाली . यां यापैक
अनेक ज ण शेती यवसाय सोड ून शहरा ंम ये गेले. १९५० पय त िन म े कृ णविण य
शहरांम ये राहत होत े आिण या ं या प ैक १/३ पे ा जा त दि ण ेतील रा या ंतून बाह ेर गेले
होते. ेतविण यां या िवरोधाला न ज ुमानता उ ोग आिण प रवहन े ाम य े यांना
रोजगारा ं या अन ेक संधी िमळा या. कृ णविण यांना अिधक श ै िणक सोयी िमळत गे याने
यां या तील िनर रत ेचे माण कमी झाल े. दुस या महाय ु ा या काळात आिण यान ंतर
यांना िमळणा या सोयी आिण सवलती झपाटयान े वाढत ग े या. खु अमे रकेम ये जोपय त
भेदभाव पाळला जातो , तोपय त वात ं याचे पुर कत अस याचा आपला दावा पोकळ ठ रतो
असे अनेक अमे रकन नाग रका ंचे मत होत े. परदेशातील लोका ंनी या ं यावर दा ंिभकपणाचा
आरोप क ेला असता .
१९५० या दशकात काय कारी आिण यायपािलक ेचे समथ न िमळत ग े याने
कृ णविण यां या न े यांनी नागरी ह क िमळव याच े य न जोमान े सु केले.
८.४.६ सं मणा व थेतील समाज :
१८८० या दशकात अमे रकन समाजा या रचन ेतील बदल प िदस ू लागल े.
लोकस ं येचे व प आिण सवा िधक मह वा या स ेवा आिण यासाठी आव यक असल ेली
काय कुशलता याम य े बदल झाल े. अमे रकन अथ यव थ ेमधील सेवा े ातील वच व
नाकारता य े यासारख े न हत े. १८४० या दशकापय त गे या ५० वषा तील कल बळ
झाला, ७५ ट के नोकरदार वग िकरकोळ िव तील कारक ून, काया लयातील कारक ून,
िश क , वै आिण अ य आरो य े ातील यवसाियक , सरकारी नोकर , वक ल आिण
कायदा व आिथ क े ातील त इ यादी स ेवा े ाम य े काम क लागल े. munotes.in
Page 85
मु चळवळ
85 सेवा े ाला स ंगणका ंचा वाढता वापर आिण या ंची उपल धता या ंची स ेवा े ातील
कामकाजाला िवश ेष मदत झाली . आता मािहती त ं ानाच े (आय. टी.) युग अवतरल े,
याम य े सामािजक आिण आिथ क बाबतीतील च ंड मािहती (डाटा) साठवण े श य झा ले.
१९७० या दशकात मोटारी या ग ॅरेज म य े कॅिलफोिन यातील दोन त ण उ ोजका ंनी
घरगुती उपयोगासाठी आिण बाजारात मोठा खप असणा या अ ॅपल नावा या स ंगणकाची
जुळवणी क ेली. ही संगणक े ातील ा ंतीची स ु वात झाली . १९८० या दशकात लाखो
संगणक अमे रकन घरात आिण यव सायांत वापर यात य ेऊ लागल े.
लोकस ं येचे व प द ेखील बदलल े. दुस या महाय ु ानंतर ज म दर मोठया माणात
वाढला , तो बेबी बूमफ या नावान े ओळखला जातो . १९४६ ते १९६४ हा वाढता दर कायम
रािहला . यानंतर लोकस ंखे या एक ूण वाढीच े माण कमी झाल े आिण वय क लोका ंची
सं या वाढत ग ेली. कुटुंबसं थेची रचना द ेखील बदलली . १९८० म ये गृह था मी
कुटुंबा या ट क ेवारीत घट झाली . सव गटातील २५ ट के गटांचा गृह था मी नसल े या
कुटुंबात समाव ेश होऊ लागला . अशा गटा ंत नात ेसंबंध नसले या दोन िक ंवा याप े ा जा त
य एक राहत असत . न या थला ंत रता ंनी अ य कार े अमे रकन समाजा या
व पात बदल घडव ून आणला . १९६५ मधील थला ंतरा या न या धोरणान े पि म
युरोपावर ल क ि त न करता आिशयायी आिण ल ॅिटन अमे रकेतील थ लांत रता ंना
अमे रकेत थला ंतर कर यास उ ेजन िदल े. १९८० म ये ८.०८ ००० थला ंत रत
अमे रकेत कायम या वा त यासाठी आल े; गे या ६० वषा तील थला ंत रता ंचा हा उ चा ंक
होता. जगभरातील लोक अमे रकेकडे आकिष त होऊ लाग ेल.
१९८० या दशकात समाजामधील अ य गटही स ंधीची समानता िमळव या या
संघषा म ये सामील झाल े. समिल ंगी संबंध ठेऊ इि छणा या काही गटा ंनी नागरी ह का या
चळवळी या काही त ं ांचा वापर क न आप याशी होणारा भ ेदभाव न हावा यासाठी
य न क ेले. अशा दबावाचा काही व ेळा उपयोग होत अस े. उदाहरणाथ , १९७५ म ये
अमे रकन िसि हल सि ह स किमशनन े समिल ंगी संबंध ठेवणा या य वरील ब ंदी उठवली .
अनेक रा या ंनी प पाताला आळा घालणार े अनेक कायद े केले. या िव काही व ेळा ती
िति या उमटली आिण समिल ंगी संबंध ठेऊ इि छणा या अन ेक य या िवरोधात
िहंसाचार झाला .
१९८१ म ये एड्स (अ वायड इ युिनटी ड ेिफिशय सी िस ं ोम) या भयावह रोगाचा शोध
लागला , याचा श ररातील ितकार श वर िवपरीत प रणाम होत अस े. ल िगक स ंबंध
आिण र ामध ून या रोगाची बाधा होत अस े. अमे रकेम ये समिल ंगी संबंध ठेऊ इि छणार े
ी - पु ष याच े बळी होत असत . १९९२ पय त या रोगान े अमे रकेम ये १,५०,०००
जणांचे बळी घेतले. आिण या रोगाची बाधा झाल े यांचा आकडा अ ंदाजे ३००,००० ते
१०,००,००० होता. या रोगाची साथ अमे रकेपुरती मया िदत न हती . या रोगावरील
उपचार प ती शोध यासाठी आिण व ै क य स ंशोधक एक आ ले. अमे रका आिण ा स
यां या संयु स ंशोधनात ून एड ्सचे िवषाण ू सापडल े, यां या र ामधील व ेश
रोख यासाठी काही चाच या कर यात आ या .
munotes.in
Page 86
अमे रकेचा इितहास
86 आपली गती तपासा :
१. इ. स. १८४८ या य ूयॉक येथील सभ ेने कोणता जाहीरनामा जारी क ेला ?
२. ल िगकत ेिवषयीचा अमे रकन ीकोन कसा होता त े प करा .
८.५ सं कृती
अ य द ेशातील सं कृती माण े अमे रकन स ं कृती भाववाचक श म ुळे न हे तर अि ितय
ितभ ेचे लेणे लाभल े या ी - पु षांनी घडवल ेली आह े आिण अशा ितभाव ंत
कलाकारा ंपैक अन ेकांनी जनसामा या ं या द ैनंिदनी जीवना या वा तवापास ून फटक ून
राह याच े पसंत केले आह े. १९२० या दशकात अन ेक अमे रकन कलाकारा ंनी या ंचे
आधुिनक जीवना या व पा िवषयी असमाधान य कर यासाठी क ुटुंब आिण धमा वर
आपल े ल क ि त क ेले. या काळात एक व ृि ंगत शहरी , धम िनरपे समाज आिण ज ुनी
ामीण पर ंपरा याम य े संघष िनमा ण झाला होता . उदाहरणाथ , िबली स ंडे हे यवसाियक
बेसबॉल ख ेळाडू मूलत ववादी धम चारक बनल े, यांनी पूव या सा या जीवनश ैली
आ मसात कर याची अन ेकांची जी इ छा होती ती य क ेली.
या भावन ेचे य व प म ूलत ववादी धम यु ाम य े िदस ून येते, याम य े बायबलच े
अथ बोधन आिण ाणीजीवना या उ ा ंतीचा डािव नचा िस ा ंत एकम ेका या िवरोधात
समोरासमोर उभ े रािहल े. १९२० या दशकात अमे रकेतील म य - पि म आिण
दि ण ेतील रा या ं या कायद ेमंडळांम ये उ ा ंतीवादावर ब ंदी घाल याच े ताव सदर
कर यात आल े होते. १९२५ म ये या वा दाला त ड फ ुटले. टेनेसी रा यातील अमे रकन
िसि हल िलबट य ुिनयन या स ंघटनेने देशातील पिह या उ ा ंती िवरोधी काय ाला
आ हान िदल े. जॉन कोपस या मा यिमक शाल ेतील त ण िश कावर िव ा या ना
उ ा ंतीचा िस ा ंत िशकव याब ल खटला भर यात आला . याला िश ा झाली असली
तरी काही ता ंि क कारणान े याची स ुटका झाली . सं कृती संघषा चे एक अ य उदाहरण
दा ब ंदी या काय ाच े होते. या काय ा वय े अ कोहोलय ु पेयांची िनिम ती, वहातुक
आिण िव यावर ब ंदी घातली ग ेली. दा ब ंदीचे उिद यसनम ु समाज िनमा ण कर याच े
असल े तरी याम ुळे दा च े हजारो ब ेकायद ेशीर ग ु े िनमा ण झाल े, ते ि पक ेझी फ या नावान े
ओळखल े जात असत . अखेरीस १९३३ म ये दा ब ंदी र करणारा एक कायदा करावा
लागला .
या काळातील सामािजक आिण बौि क जीवनश ैली या िवरोधातील िति य ेने
मूलत ववा दी धम आिण दा ब ंदी या िभ न सम या ंना एक आणल े. १९२० या
दशकातील ही अितर ेक जीवनश ैली जाझ एज या नावान े ओळखली जात अस े. अमे रकन
त णा ं या, िवशेषतः महािव ालयीन त णा ं या चालीरीती , नैितकता आिण श ैलीतील
बदला ंनी अन ेक अमे रकन नाग रका ंना ध का बसला . एच. एल. मे केन या प कारा ंनी
अमे रकन जीवनातील या द ंभ आिण ा यावर कडाड ून िटका क ेली. यां या िटक ेमुळे
यांना अमाप िस ी िमळाली . एफ. कॉट िफट ्सिजर ड या लेखकान े आप या कथा
कादंब यात ून या दशकातील अमे रकन मनाची घालम ेल, उजा आिण मिनरास या ंचे यथाथ
िच ण क ेले आहे. यांची द ेट गट् बीफ ही काद ंबरी िवश ेष गाजली होती . munotes.in
Page 87
मु चळवळ
87 या काळातील ल ेखक आिण ब ुि वा ा ं या एका छोटया , परंतु भावी चळवळीत
िफट्सिजर ड सहभागी झाल े होते, ही चळवळ लॉ ट जनर ेशनफ या नावान े ओळखली
जात अस े. पिह या य ु ातील नरस ंहाराचा या चळवळीला उबग आला होता , अमे रकेन
जीवनातील अितर ेक भौितकता आिण अ याि मक व ैयथ या िवषयी ही चळवळ नाराज
होती. याच व ेळी कृ णविण य सा रता आिण कलािवषयक चळवळीन े परंपरागत म यम
विग य सािह य कार टाकाऊ ठरवल े तसेच अमे रकन जीवनातील स याला द ेखील ही
चळवळ सामो री गेली. कृ णविण यांची ही चळवळ हाल म रेनेसांफ या नावान े ओळखली
जाते.
१९५० या दशकात अमे रकन समाजात सव सारख ेपणाची भावना पसरली होती .
य गत य न कर याऐवजी त ण आिण वय क या दो ही गटा ंनी आप या गटाची माण े
वीकारली होती . सवा नाच सारख ेपणाची भावना वाटत अस े.
दुस या महाय ु ा या काळात ी - पु षांना रोजगारा या न या प ती वीकारा या
लाग या अस यातरी एकदा य ु स ंप यान ंतर त े आप या पार ंपा रक भ ूिमकेम ये
ि थरावल े होते. कुटुंब मुख या ना यान े पु षांनी आप या क ुटुंिबयां या च र ताथा ची सोय
करावी अशी अप े ा होती आिण नोकरी करणा या ीया ंनी देखील ग ृिहणीची भ ूिमका मोठया
आनंदाने वीकारली होती . त ण आिण वय क या दो ही गटा ंना ट ेिलि हजन या
काय मांनी सव सामा य सामािजक प ती आ मसात कर यास भाग पड यान े या
काय मांनी एक िजनसीकर या या ि य ेला चालना िदली होती .
मा सव अमे रकनांनी अस े समान नम ूद वीकारल े नाहीत . अनेक लेखकांनी चिलत
मू यांिव बंड केले. हे बंडखोर ल ेखक िबट जनर ेशनफ या नावान े ओळखल े जात असत .
यांनी उ फ ूत ता आिण अ याि मकत ेवर अ िधक भर िदला , यांनी िवव ेकवादाऐ वजी
अंत ान आिण स ं थापक धमा ऐवजी पौवा य अ याि मकत ेला अिधक पस ंत केले. िबट
लेखकांनी ित े या सव क पना ंना आ हान द े याचा य न क न स ं कृतीला जबरद त
ध का िदला . यां या सािह यक ृतीम य े यां या वात ं या या भावन ेची िचती य ेते. जॅक
के आक या ंनी ऑन द रोडफ ही आपली प ूण कादंबरी ७५ िमटर ला ंबी या कागदा या
भ डो यावर िलिहली होती . या िवरामिच ह आिण प ॅरारिहत का ंदबरीन े मु जीवना या सव
श यता ंचे उदा ीकरण क ेले होते.
संगीतकार आिण कलाकारा ंनीही ब ंडाचा झ डा उभा क ेला होता. टेिनसी रा यातील एि हस
ि ल े या गायकान े रॉक अ ँड रोलफ हा संगीताचा कार लोकि य क ेला. आपली िविच
केशभूषा आिण लचक या क ंबरेने केले या न ृ याचे सव गंभीर अमे रकनांना ध का िदला
होता. यािशवाय क ृ णविण यांचे संगीत ेतविण यांम येही लो कि य अस याच े िस क न
एि हस ि ल े आिण अ य रॉकफ गायका ंनी अमे रकन स ं कृती या एका मत ेला चालना
िदली होती . जॅ सन पोलॉक या िच कारान े िच कारा या फ याचा वापर न करता
जिमनीवर आपल े कॅ हास पसरल े, यावर अन ेक रंग, वाळू आिण िच कल े या अ य
साधनांचा गडद छटा र ंगव या . यांचे ही िच क ृती १९६० या दशकातील यापक आिण
खोलवर जल े या सामािजक ा ंतीचे तीक मानली ग ेली . munotes.in
Page 88
अमे रकेचा इितहास
88 १९७० आिण १९८० या दशकात ित ा ंतीची सव ल ण े प िदसत होती . पु ष ला ंब
केस आिण दाढी राख ू लागल े. िवजारी , शट , कोट आिण टाय या ंची जागा िन या िज स
आिण टी शट ् स या ंनी घ ेतली. बेकायदा मादक आिण अमली पदाथा चे सेवन अिधक
माणात होत अस यान े गतकालीन ब ंधनापास ून मन म ु कर याचा य न क ेला गेला.
िबट स , रोिलंग टो स आिण अ य ि िटश स ंगीतकारा ं या सम ुहांनी सव एकच खळब ळ
उडवून िदली . संगीताचा हाड रॉकफ हा कार लोकि य झाला . राजक य आिण सामािजक
भा य करणारी बॉब िडलन या सार या गीतकारा ंची गीत े सव दूर ऐक यात य ेत असत .
१९६० चा दशका या म यावर या नागरी ह का ं या चळवळीन े अमे रकन समाजातील
ित ा ंतीला चालना िदली होती .
८.६ समारोप
पारंपा रक अम े रकन समाजाम य े ि या ंना िवश ेष अिधकार न हत े, मु चळवळी या
मा यमात ून अम े रकेम ये मिहला ं या िविवध कायद ेशीर अिधकारास ंदभा त आवाज
उठिव यात आला , यानुसार या ंना मतदानाचा अिधकार १९२० म ये िमळाला . तसेच
िववाहान ंतर मालम ा धारण े या अिधकारासह अन ेक समानत ेचे अिधकार हळ ूहळू िविवध
काय ा ं या मा यमात ून दे यात आल े होते. मुि चळवळी या प रणामाम ुळे अमे रकन
ि या ंना असमानत ेचे अिधकार िमळ यास मदत झाली .
८.७
१) अमे रकेतील ीया ं या ह का ंचा आढावा या .
२) अमे रकेतील समाज व स ं कृतीवर सिव तर िटपा िलहा .
munotes.in
Page 89
89 ९
अमे रकन कामगार स ंघटना , थला ंतर आिण वा ंिशकता
घटक रचना :
९.० उि य े
९.१ तावना
९.२ कामगार स ंघटना
९.३ कामगार स ंघटना ंची सु वात
९.४ कामगार आिण यायालय े
९.५ कामगार आिण य ु िडल काय म
९.६ थला ंतर
९.७ वांिशकता
९.८ समारोप
९.९
९.० उि य े
या पाठा या अ यासासाठी प ुढील उि य े डो यासमोर ठ ेवले आहे.
अमे रकेतील कामगार स ंघटना ं या थापन ेचा अ यास करण े.
अमे रकेतील कामगार यायालय आिण य ु-डील काय माच े मह व समज ून घेणे.
९.१ तावना
१८३० या दशकापय त शेतमजूराम य े ीया आिण लहान म ुलांचाही समाव ेश होत अस े.
लहान म ुलांना थम स ुती कापडा या िगर यात कामावर ठवल े जाई . द बॉ टन
मनुफॅ च रंग कंपनीने स व थम त ण ना रोजगार प ुरव यास स ु वात क ेली. यां या
सोयीसाठी क ंपनीने वसतीग ृहे बांधली, यां या िनतीम ेवरही देखरेख केली, यांनी
आप या सा ं कृतीक आवड ची जोपासना करावी यासाठी या ंना उ ेजन िदल े, चच मधील
ाथ नेला या ंनी िनयिमत हजर राहाव े यावर या ं या कटा अस े, या िनयमा ंचा भ ंग
करणा या ंचे नाव का या यादीत समािव क ेले जाई. वॉ थॅम िस टीम या नावान े हे िनयम
ओळखल े जात असत . १८३१ म ये यु इं लंड द ेशातील स ुतीकापडा या िगर यातील munotes.in
Page 90
अमे रकेचा इितहास
90 ४/५ कामगार ीया हो या . १८३० या दशकात आयल डमधील थला ंत रत मोठया
सं येने अमे रकेत येऊ लागल े, यांनी य ु इं लंड द ेशातील म ूळ रिहवाशा ंचा रोजगार
िहरावून घेतला. लवकरच स ुती कापडाचा उ ोग अडचणीत आला , रोजगार कमी झाला
आिण उ पादनाची ि या जलद गतीन े होऊ लागली . प रणामी वॉ थ ॅम िस टीम प ुरेशी
आकष क रािहली नाही . मुली स ुती कापडा या िगर यात काम कर ेनाशा झा या , यांची
जागा आय रश कामगारा ंनी घेतली.
औ ोिगक ा ंती या प ूव अमे रकेमधील कायम व पी कामगार वग फारसा मोठा न हता .
कारखाना प तीचा िव तार होत ग े याने शहरी िवभागा ंची झपाटयान े वाढ होत ग ेली,
कामगारा ंना तेथील गिल छ व याम य े राहाण े भाग पडत अस े. अथा त अशा गिल छ
व याम य े आरो य िक ंवा अ य स ेवांचा पूण अभाव अस े. शेतमजूरांना िमळणारा रोजगार
अिधक असला तरी या ंचे जीवन अिधक क कारक होत े. अथ यव थ ेमधील त ेजी आिण
मंदीची आवत ने िनयंि त करता िक ंवा या ंचे िवप रत प रणाम कमी करता य ेणार नाहीत
अशी समज ूत सम १९ या शतकात चिलत होती . प रणामी कामगा रांचे रोजगार स ुरि त
नसत.
९.२ कामगार स ंघटना
सु वाती या कामगार स ंघटना औ ोिगक कामगारा ं या नस ून या मोची , ( याकाळी त े
कॉड िवनस या नावान े ओळखल े जात असत ), टो या बनवणार े, सुतार आिण छपाई कामगार
अशा क ुशल कारािगरा ं या हो या . हे कुशल कारािगर प ूव व तं असल े तरी आता त े
यापारी भा ंडवलदारा ंचे सेवक झाल े होते. ढासळ या आिथ क प रि थतीम ुळे यांना संघिटत
हावे लागल े. अकुशल कामगारा ंना मा स ंघिटत होण े श य न हत े. िफलाड ेि फया
शहरातील मो या ंनी १७९९ म ये वेतनवाढीसाठी स ंप केला होता . मा स ु वाती या
कामगार स ंघटना अ पाय ुषी हो या . ठरािवक गा हाणी द ूर कर यासाठी या स ंघिटत होत
असत आिण गा हाणी द ूर झा यावर या नामश ेष होत असत .
१६२८ ते १८३७ या काळात कामगार स ंघटना ंची झपाटयान े वाढ झाली . िफलाड ेि फया
येथील कारािगरा ंनी या ंची मेकॅिन स स ल असोिसएश न या नावाची म यवत स ंघटना
थापन क ेली. अ य १३ शहरातही असा स ंघटना थापन झा या . १८३४ म ये याप ैक
६ संघटना ं या ितिनध ना एक य ेऊन न ॅशनल ेड युिनयन या कामगार स ंघटनेची
थापना क ेली. १८३३ - १८३७ या काळात १७५ संप झाल े. सु वातीला यायालया ंनी
ते बेकायद ेशीर ठरवल े. १८४२ मधील कॉमनव े थ ह ंट या खट याचा िनवाडा करताना
मॅसा य ुसेट्स यायालयान े कामगारा ंचा संघिटत हो याचा ह क प ूण तः मा य क ेला. अ य
रा या ंतील यायालया ंनी या य ुग वत क िनवाडयाच े अनुकरण क ेले. कामगारा ंना दर रोज
तास १० तासाप े ा जा त का म कराव े लागू नये ही कामगार स ंघटना ंची मु य मागणी होती .
बॉ टन शहरातील स ुतारांनी थम ही मागणी क ेली आिण १९३५ पय त या मागणीन े
रा ीय व प धारण केले, अनेक संपाचे उि तेच होत े. कुशल कारािगरा ंची ही मागणी
मा य झाली होती . यािशवाय , यां या कामा ी य स ंबंध नसल े या अन ेक
सुधारणाम य े कामगार स ंघटना ंनी वार य दाखवल े. मतदाना या ह कासाठी मालम ेची munotes.in
Page 91
अमे रकन कामगार
संघटना , थला ंतर आिण
वांिशकता
91 अट र करावी , लोकशाही ि या अिधक यापक करावी , मोफत िश ण िदल े जावे आिण
कज धारका ंना तु ंगात डांबू नये इ यादी माग या कामगार स ंघटना ंनी के या.
९.३ कामगार स ंघटना ंची सु वात
२० या शतका या प ूव या यवसायात क ुशल कारािगरा ंची गरज अस े ते यवसाय
वगळता अ य े ात कामगार स ंघटना ंची फारशी गती झाली न हती . हे कारािगर सश
भूिमकेतून सौद ेबाजी क शकत असत कारण या ं या ऐवजी अ य कारािग रांची िनय ु
सहज करण े श य न हत े. यादवी य ु ा या प ूव अन ेक कारािगर स ंघटना थापन झा या
परंतु या सवा ची एक समान स ंघटना थापन कर याचा य न मा अयश वी झाला .
१८६५ म ये िव यम िस वीस या ंनी नॅशनल ल ेबर युिनयन स ंघिटत क ेली, १८६७ पय त
आपल े ६००,००० सभासद अस याचा ितचा दावा होता . तथािप , िविवध राजक य
सुधारणा ंचा पुर कार कर यात ितने आपली श खच के याने ती लवकरच नामश ेष
झाली. १८६९ म ये यु रया ि टफनस या िफलाड ेि फया शहरातील एका िश ं याने नाईट ्स
ऑफ ल ेबर ही स ंघटना थापना क ेली. मा ितलाही वा तवाच े भान रािहल े नाही. संघटनेने
सव कार या लोका ंना संघटनेत सामील क ेले. सहकारी सोसायट ्या थापन क न आिण
कायद े क न ितन े आपल े उि सा य कर याचा य न क ेला, मालक वगा शी स ंघष
कर यात ितला वार य न हत े. टेरे स पावडरल े हे पेनिस हािनयाती ल एक य ं कामगार
होते. १८७९ म ये यांनी स ंघटनेची स ू े आप या हाती घ ेतली, यानंतर ितची गती
झपाटयान े होत ग ेली. १८८६ पय त संघटने या सभासदा ंची स ं या ७,००,००० होती.
परंतु पावडरल े आिण या ं या सहका या ं याकड े संघटना कौश याचा अभाव होता आिण त े
कामगा रांना यो य माग दश न क शकल े नाहीत . प रणामी १९०० पय त ती स ंघटना
जवळपास नामश ेष झाली .
१८८१ म ये यु यॉक मधील स ॅ युएल गॉ पस या एका िसगार कारखानदारान े साधी आिण
सरळ कामगार स ंघटना स ु केली. अित मह वाका ं ी आिण द ूरवर या उि ा ंची हाव न
करता ता काळ िमळ ू शकणा या फाय ावर ितन े आपल े ल क ि त क ेले. १८८६ म ये
संघटनेने अमे रकन फ ेडरेशन ऑफ ल ेबर हे नवे नाव धारण क ेले. िधमी आिण स ंथ गतीन े
वाढत ग ेले या या स ंघटने या स भासदा ंची सं या १९०० पय त ५,५०,००० झाली होती .
१९२४ म ये गॉ पस यांचा मृ यू झाला, तो पय त ते या स ंघटनेचे अ य होत े.
या न या कार या स ंघटनेने कडक िश तीवर आिण स ंघटनेची वग णी िनयिमत द े यावर
भर िदला . संघटनेवर क ि य नेतृ वाचे िनयं ण अस े आिण पगारी अिधकारी स ंघटनेवर ल
ठेवत असत . संपकाळात उपयोगी पड ेल असा एक राखीव कोश यांनी उभा क ेला.
यामध ूनच कामगारा ंना िव याचा लाभ िमळत अस े. सामुदाियक सौद ेबाजी थापन
कर याच े संघटनेचे उि य े होते आिण श य त ेथे लो ड शॉप प त अवल ंब याचा
संघटनेचा िवचार होता . या प तीन ुसार काही कार या कामावर कामगार स ंघटने या
सभासदा ंची िनय ु होत अस े. गॉ पस यांचे कौश य , धूत पणा आिण भावी य म व
यामुळे अमे रकन फ ेडरेशन ऑफ ल ेबर या स ंघटनेला अमे रकन समाजात ित ेचे थान
ा झाल े. संप आिण अ य मागा नी स ंघटनेने अ नेक मालका ंना साम ुदाियक सौद ेबाजी
वीकार यास भाग पाडल े. मा या स ंघटनेने आप या सभासदा ंचे वेतनमान वाढवल े असल े munotes.in
Page 92
अमे रकेचा इितहास
92 आिण कामाच े तास कमी क ेले असल े तरी बह स ं य अमे रकन कामगारा ंची प रि थती
सुधार याचा य न ितन े केला नाही . कुशल कारािगरा ं या उ च वगा चे ितिनिध व ही
संघटना करत अस े. अ य म ूलभूत उ ोगाम य े मा ितला वेश करता आला नाही .
९.४ कामगार आिण यायालय े
कामगार स ंघटना या वाढीतील यायालया ंचा ीकोन हा मह वाचा अडथळा होता .
यायालय े अनेक वेळा मालका ं या बाज ूने प पात करत असत . संप आिण िनदश ने
कर याला ितब ंध केला जाई . ितबंधांचा भंग करणा या कामगा रांना यायालयाचा अवमान
के याब ल िश ा क ेली जात अस े.
९.५ कामगार आिण य ु िडल काय म
यु िडल काय मान े कामगारा ंचा भरीव फायदा झाला . नॅशनल ल ेबर रलेश स अॅ ट या
काय ा वय े कामगारा ंचे वेतन वाढल े आिण कामाच े तास कमी झाल े तसेच कामगार
संघटना ं या चळवळीला चालना िमळाली . जुलै, १९३५ म ये काँ ेसने वॅ नर अ ॅ ट हा
कायदा क न कामगारा ं या स ंघटना कर या या आिण साम ुदाियक सौद ेबाजी या ह काचा
पुन चार क ेला. १९३८ म ये काँ ेसने फेअर ल ेबर ट ँडड अॅ ट हा कायदा क ेला,
काय ान ुसार िकमान व ेतन आिण कामाच े कमाल तास िनि त कर यात आल े आिण िविवध
रा या दर यान या वािण याम य े गुंतले या उ ोगा ंम ये बाल कामगारा ंना कामावर
ठेव याची मनाई कर यात आली . .
यु िडल काय मान े कामगार चळवळीला पािठ ंबा िद यान े कामगार चळवळीन े काही जहाल
काय म हाती घ ेतला. १९२४ म ये गॉ पस मरण पाव या न ंतर काही जहाल कामगार
ने यांनी किमटी फॉर इ ंड ीयल ऑग नायझ ेशन ही स ंघटना थापना क ेली. आता
कामगारा ं या स ंघटना अमे रके या आिथ क, सामािजक आिण राजक य जीवनात मह वाची
भूिमका बजाव ू लाग या . िडस बर, १९५५ म ये अमे रकन फ ेडरेशन ऑफ ल ेबर आिण
किमटी फॉर इ ंड ीयल ऑग नायझ ेशन या स ंघटना एक आ या , या एकि त स ंघटनेची
सभासद स ं या िडस बर, १९५५ म ये १६,००,००० होती. अनेक वेळा कामगार
संघटना ं या न े यांची स ा फारच मोठी होती , काही व ेळेस या ंनी या स ेचा दु पयोग
केला. अमे रकन फ ेडरेशन ऑफ ल ेबर या काही शाखा ंचे नेतृ व गुंडां या हाती होत े तर
किमटी फॉर इ ंड ीयल ऑग नायझ ेशनचे नेतृ व काही सा यवादी न ेते करत होत े.
यां यापैक काही न े यांनी संघटने या फाय ासाठी रा िहताकड े दुल केले तर काही
वेळा आप या सभासदा ंची नोकरी िटकव यासाठी त ं ाना या गती म य े अडथळ े
आणल े. काही जहाल चळवळ क ेली नाही तर आपल े याय ह क आप याला िमळणार
नाहीत अशी कामगारा ंची खा ी होती आिण कामगार स ंघटना ं या वाढीच े तेच मूलभूत कारण
होते.
munotes.in
Page 93
अमे रकन कामगार
संघटना , थला ंतर आिण
वांिशकता
93 आपली गती तपासा
१. िफलाड ेि फया य ेथील कारािगरा ंनी कोणती संघटना थापन क ेली ?
२. कामगारा ं या बाबतीत अमे रकेतील यायालया ंचा ीकोन कसा होता ?
९.६ थला ंतर
जगातील अ य कोण याही द ेशाचा थला ंतराशी अमे रकेसारखा जवळचा स ंबंध आला
नाही. २० या शतका या पिह या १५ वषा तच १.३ कोटी थला ंतरीता ंनी अमे रकेत वेश
केला होता . अनेकांनी एिलस ब ेटा या मागा ने वेश केला होता . युयॉक बंदरातील क
सरकारच े थला ंत रता ंचे हे क १८६२ म ये थापन कर यात आल े होते. आता या
क ांचे कामकाज था ंबले असल े तरी १८९२ म ये अमे रकेत आल े या लाखो
थला ंत रता ंचे एक मारक हणून याची प ुन था पना कर यात आली होती .
१७९० मधील पिह या सरकारी जणगणन ेम ये अमे रकेची लोकस ं या ३९,२९,२१४
होती. यापैक स ुमारे िन मी लोकस ं या म ूळ या १३ वसाहतीमधील इ ंि लश लोका ंची
होती. अ य लोका ंत कॉट ् - आय रश , जम न, डच, च, वीिडश , वे श आिण िफ नीश
होती, यापैक बह त ेक ॉ टे टंट पंथीय होत े. २० ट के आि कन िन ो ग ुलाम होत े.
सु वातीपास ूनच थला ंतरीता ंकडे व त मज ूरांचा एक ोत या ीन े पािहल े जात अस े.
प रणाम व पी १९२० पय त थला ंतर क इि छणा या लोका ं या स ं येवर काही म या दा
घातली ग ेली. थला ंत रता ं या वाढ या स ं येने आपली स ं कृती धो यात आ याची
अमे रकनांची भावना झाली . थॉमस ज ेफरसन या ं या सारख े सु वातीच े नेते सवा चेच
अमे रकेत वागत कर यािवषयी सा ंशक होत े. या द ेशात राज ेशाही हा रा य कार चिलत
आहे आिण या द ेशातील राज ेशाहीची जागा झ ुंडशाहीन े घेतली आह े अशा द ेशातील
थला ंत रता ं या हाती अमे रकन लोकशाही िकतपत स ुख प राहील याची या ंना शंका
वाटत होती . तथािप , मनु यबळाची मोठी कमतरता अस यान े मोज या न े यांनी अमे रकेची
दारे थला ंत रता ंसाठी कायमची ब ंद ठेव याची क प ना मा य क ेली नाही .
१८ आिण १९ या शतकातील य ुरोपामधील य ु ामुळे अटला ंिटक महासागर पार करण े
अवघड झाल े, तसेच युरोिपयन सरकारा ंनी सै य भरतीस यो य अशा त णा ंची सं या कमी
होऊ नय े या उ ेशाने थला ंतरावर काही िनब ध लादल े. यामुळे अमे रकेत येऊ
इि छणा या थला ंत रता ं या स ं येत घट झाली . वै क य े ातील वाढ या सोयी आिण
साव जिनक आरो यातील स ुधारणा ंमुळे १७५० नंतर युरोिपयन द ेशांतील म ृ यूचे माण कमी
झाले. मशागती या स ुधा रत प ती आिण रासायिनक खता ंचा वापर याम ुळे शेतमाला या
उ पादनात वाढ झाली . तरीही तेवढयाच जिमनीची वाढ या स ं येने शेतकरी मशागत क
लाग यान े जमीनधारण ेचे माण य ेवढे कमी झाल े क यावर श ेतकरी क ुटुंबाचा च रताथ
जेमतेम चालत अस े. औ ोिगक ा ंतीतील यांि क उ पादनान े कुिटरो ोगाचा बळी घ ेतला.
हजारो कारािगर रोजगारा या अभावी ब ेकार झाल े.
१८९० ते १९२१ या काळात १.९ कोटी थला ंत रत अमे रकेत दाखल झाल े. यापैक
बह तेक इटली , रिशया , पोलंड, ीस आिण बा कन द ेशातील होत े. आिशयातील जपानी , munotes.in
Page 94
अमे रकेचा इितहास
94 उ रेतील क ॅनेिडयन आिण दि ण ेतील म ेि सकन ह े िबगर - युरोिपयन होत े. १९२० या
दशका या स ु वातीला रोजगारा िवषयी जाग क असल ेला स ंघिटत कामगारा ंचा वग आिण
कु लुस ल ॅन व इिम ेशन र ी शन िलग या सार या वा ंिशक िक ंवा धािम क
कारणा ंव न थला ंतरावर िनय ं ण आण ू इि छणा या स ंघटना एक आ या . १९२४ या
जॉ सन - रीड इिम ेशन अ ॅ ट या काय ा वय े थला ंतरावर कायमच े िनब ध लाद यात
येऊन य ेक देशाला थला ंत रता ंचा कोटा िनि त क न द े यात आला , १९६८ पय त
अमे रके या थ लांतरा या धोरणाच े हे वैिश य होते.
या कोटा प तीम ुळे आ न ेय युरोिपयन द ेशातील थला ंत रता ंचे माण एकदम कमी झाल े,
तर वाय य य ुरोिपयन देशांिवषयी या प तीन े प पात क ेला होता . या प तीन ुसार ि टन ,
आयल ड आिण जम नी या द ेशांना ७० ट याप े ा जा त कोटा द े यात आला होता . या
देशांनी िदल ेला कोटा कधीच प ूण केला नाही . १९३० या आिथ क महाम ंदीने
थला ंत रता ंचा ओघ आणखी कमी झाला . अमे रकन लोकमत थला ंतरा या , अगदी
गांजले या य ुरोिपयन अ पस ं याियका ं या थला ंतरा या िवरोधात अस यान े १९३३
म ये अॅडॉ फ िहटलर जम नीम य े स ेवर आ यान ंतर त ुलनेने कमी लोका ंना अमे रकेत
थला ंतर करता आल े. दुस या महाय ु ानंतर या काळात अमे रकेने थला ंतराची कोटा
प त राबवली होती . १९५२ मधील म ॅककरन - वॉ टर अ ॅ ट या काय ा या समथ कांनी
असा य ु वाद क ेला क कोटा प त िशिथल क े यास प ूव युरोपातील मा स वादी
ांितकारक अमे रकेत एकच गद करतील .
िडस बर १९६५ म ये कोटा प त िशिथल कर यात आल े. १९६८ म ये ितची जागा जो
पिहला य ेइल तो पिहला (अमे रकेत) येइल या धोरणान े घेतली. पि म गोलाधा तील
देशांसाठी दर वष १,७०,००० थला ंत रता ंना अमे रकेत ये याचा परवाना (ि हसा )
दे याचा िनण य घे यात आला , मा कोण याही एका द ेशाला २०,००,००० पे ा जा त
परवान े िमळणा र न हत े. १९७८ म ये गोलाधा तील कोटयाऐवजी जाग जगभरातील
थला ंत रता ंचा कोटा २,९०,००० िनि त कर यात आला ; १९८० चा रे युजी अ ॅ ट हा
कायदा पा रत झा यावर ही मया दा २,७०,००० एवढी कमी कर यात आल े. १९७० या
दशका या म यापास ून अमे रकेम ये येऊ इि छणा या थ लांत रता ंची स ं या वाढतच
गेली. आिशया आिण ल ॅिटन अमे रकन द ेशातील लोक जा त माणात थला ंतर क
लागल े. यामुळे अमे रकेतील समाज जीवनात प रवत न झाल े.
अमे रकेत न यान े येऊ इि छणा या थला ंत रता ंिवषयी ख ुला ीकोन वीकार यान े
िनवा िसतां या िवषयी वा टणारा स ंशय कमी झाला . पूव युरोप, कॅ रिबयन , म य आिण दि ण
अमे रकेतील द ेश आिण आिशया मधील ज ुलमी राजवटीपास ून सुटका क पाहणा या
लोकांची सं या वाढतच ग ेली. ि हएटनामी लोका ंिवषयी या सहान ुभूतीपोटी वा ंिशक ह ेवेदावे
कमी झा ले. या कार े हे सव जण अमे रकन जीवना त सामावल े गेले याव न ह े धोरण स ु
अस याच े िस होत े.
थला ंतर आिण िनवा िसतांचा कोटा मागणीप े ा कमी अस यान े बेकायदा थला ंतराचा
गंभीर िनमा ण झाला आह े. १९६८ म ये बेकायद ेशीर अमे रकेत दाखल झाल े यांना
रीतसर थला ंत रता ंचा दजा िदला ग ेला आिण याच बरोबर िवनापरवाना अमे रकेत munotes.in
Page 95
अमे रकन कामगार
संघटना , थला ंतर आिण
वांिशकता
95 कोणीही दाखल होणार नाही याची खबरदारी घ े यात आली . १९६८ म ये देशागिणक
दे यात य ेणारी कोटा प त कालबा झा यान े कौटुंिबक म ंडळ ना थला ंतराचा परवाना
दे याची प त अ ंमलात आली . न या काय ा वय े युरोिपयन लोका ं या ऐवजी आ िशयाशी
लोकांना अ म द े याची प त अ ंमलात आल े. ता या अ ंदाजान ुसार दरवष स ुमारे
६,००,००० नवागत कायद ेशीरपण े अमे रकेत वेश करतात .
"अमे रका ख ुणावत े पण अमे रकनांची घृणा वाटत े अशा अथा ची हण प ूव चिलत होती .
नवे थला ंत रत अमे रके या आिथ क, राजक य आिण सा ं कृतीक म ु य वाहात सामील
होत अस यान े थला ंतराचा वाद अिधक ती झाला आह े. बह तेक अमे रकनांनी अशी
खा ी आह े क वात ं यदेवीची ( टॅ यु ऑफ िलबट ) पुतळा खरोखरच अमे रका वात ं य
सव जणांचे वागत करत े. ही ा आिण या ंचे पूव ज एक ेकाळी थला ंतरीतच होत े या
जाणीव ेने अमे रका एक अि तीय द ेश झाला आह े."
९.७ वांिशकता
'वांिशकता' हा श द योग न यान े दाखल झाल े या थला ंत रता ं या व ंशजां या स ंदभा त
वापरला जात असला तरी याचा खरा अथ सां कृितक वारसा आिण न या जगातील
अनुभव या समान सू ाने बांधले गेलेले सव गट असा आह े. न यान े थािपत झाल े या
वांिशक गटा ंनी जा त माणात ऐ यभावना आिण बा व प जोपासल े आह े. खरेतर
१९७० आिण १९८० या दशका ंम ये 'वांिशकता ' हा श द पोिलश , इटािलयन ,
िलथुआिनयन , बोिहिमयन , लो हािकयन आिण अ य व ंिशय अमे रकना ंसाठी वापरला
जाऊ लागला . यापैक बह त ेक लोक उ र आिण म य - पि मेतील रा यातील शहरात
वा त य करतात . ते म यमविग य रोमन क ॅथॉिलक आह ेत.
बह तेक कामगार कारखा या ंत काम करतात िक ंवा किन दजा ची कारक ूनी काम े करतात .
या व या ंमधून यांचे वा त य असत े या व या ंचे मूळ िल टल इटलीफ िक ंवा
पोिलश िह सफ अशा म ूळ थला ंत रता ंनी थापन केले या व याम य े आढळत े. यांचा
जीवन प तीम य े यांचे वांिशक ब ंध कषा ने जाणवतात . यांचे जीवनसाथी , िम , शेजारी,
एकाच धमा चे अनुयायी आिण अगदी या ं या बरोबरीन े काम कामगारही पोिलश , इटािलयन
िकंवा लो हािकयन असतात . यांचा वा ंिशक गट हा प रचय च ंड माणातील
थला ंतरा या काळापास ून जप यात आल ेला नाही . तो समान सा ं कृितक वारसा तस ेच
समान िहतस ंबंध, गरजा आिण स या या अमे रकन जीवनात या ंना भ ेडसावणा या
सम यावर आधा रत आह े.
हे वांिशक गट जस े अिधक वाचाळ झाल े तस े जनसामा या ंना शहरी वा ंिशक
अ पस ं याियक या सम या आिण िच ंतांची जाणीव होऊ लाग यान े यांना वंशवादीता
िकंवा अिशि तता अस े िहणव याच े कार था ंबले. सरकार या समाजक याणा या
काय माच े िनयोजन आिण शासनात वा ंिशक गटा ंचा समाव ेश होऊ लागला . आता
वांिशक प रचय ही अमे रकािवरोधी िक ंवा शरम ेची बाब मानली जात नाही . वांिशकतापणा
आता व ैध मानाला जातो .
munotes.in
Page 96
अमे रकेचा इितहास
96 ९.७.१ कृ णविण य :
१९६० या दशका या स ु वाती या नागरी ह का ं या जोदार चळ वळीन े कृ णविण यां या
शोचिनय प रि थतीिवषयी द ेशाची सद ्सदिवव ेक बु ी जाग ृत झाली . ते दीघ काळ थम
दजा या नाग रक वापास ून दूर रािहल े होत े. २० या शतका या अख े रस दा र य
िनमू लनाचा सरकारी काय म आिण िश ण , रोजगार आिण िनवास या िवषयी समान
संधीचा कायदा अस ूनही क ृ णविण य अमे रकन समाजात प ूण तः सामावल े गेले न हत े.
ेतविण यांपे ा या ंचे उ प न आिण िश ण कमी आह े. कृ णविण यांची बेरोजगारी सरासरीन े
जा त आह े. अशा प रि थतीतही या ंनी ने दीपक गती क ेली आह े. उ च व ेतन ेणी या
नोक या , यांचे सरासरी उ प न आिण म हािव ालियन िश णातील या ंचा सहभाग यात
िनि त वाढ झाली आह े.
अमे रकन समाजात आपल े याय ह क िमळव यासाठी जहाल क ृ णविण यांनी केलेली
चळवळ हा एक मह वाचा घटक आह े. या जहाल मतवा ा ंनी अमे रकन स ं कृतीचा म ु य
वाह नाकारला , ते कृ णविण यां या अिभमा नाची भाषा बोलतात . या राजक य स ंघटना
यांना सौदा कर याची आिण क ृ णविण य समाजावर िनय ं ण ठ ेव याची श द ेतील अशा
संघटना िवकिसत कर यावर या ंनी अिधक भर िदला आह े. नागरी ह का ं या ज ु या पर ंपरा
अ ाप सश आह ेत, अिधक यापक यवसाियक आिण औ ोिगक स ंधी िमळा यान े या
सु ढ आह ेत. िशकागो , लॉस ए ंजिलस , ि ल हल ँड, बाि टमोर , अटला ंटा आिण वॉिश ं टन
(डी.सी.) या शहरा ंतील क ृ णविण य महापौर ेतविण यां या पािठ ं याने िनवा िचत झाल े
आहेत. याव न अमे रकन राजक य यव था ख ुली अस याच े प होत े. सव तराव रील
सरकारी काय मांनी वंिचतांची प रि थती स ुधार याच े आ ासन िदल े आह े. यापे ाही
जा त हणज े मािट न य ुथर िक ंग ( युिनयर) यां या हौता यान ंतरही या ंचा शा ंतीचा
संदेश अ ाप िटक ून आह े. कृ णविण यांची अलगता नाकारणा या काय मावर ज ेसी जॅ सन
यांनी रा य पदा या िनवडण ुक ची मोिहम राबवली होती .
९.७.२. िह पॅिनक लोक :
अमे रकन लोकस ं येपैक ७ ट के लोक प ॅिनश भाषक असल े तरी या ंचा गट एकस ंबंध
नाही. यां यापैक बह त ेक मूळचे मेि सकन आह ेत. टे सास , अॅ रझोन , यु मेि सको आिण
कॅिलफोिन या या मूळ या म ेि सकन द ेशात या ंचे वा त य अस े. अ य काही म ेि सको
आिण अमे रकेची सीमा पार क न ब ेकायद ेशीरपण े अमे रकेत दाखल झाल े आहेत. मूळ
पोट रकन असल ेले िह प ॅिनक आिण म ेि सकोन - अमे रकन या ं यातील सा य भाष ेपुरतेच
मया िदत आह े. पोट रकन लोक अमे रकेचे नाग रक अस ून जीवनाचा तर उंचाव यासाठी
ते आपली गजबजल ेली मात ृभूमी सोड ून अमे रकेम ये येतात. थला ंतर या ं यासाठी
िन याची बाब आह े. या माण े अमे रकन लोक चा ंगली स ंधी िमळताच त ेथे जा याची घाई
करतात .
कृ णविण यांची चळवळ आिण वाढता आ मिव ास याम ुळे मेि सकन - अमे रकन आिण
पोट रकन लोका ंनी राजक य आिण सामािजक स ंघटना ं या माफ त आप या गटाचा भाव
वाढव याचा य न क ेला. रा ीय तरावरील एखादी स ंघटना उभी कर यास आव यक
असल ेली एकत ेची भावना या ं याम य े िदसून येत नाही . मा या ंचे थािनक गट एक munotes.in
Page 97
अमे रकन कामगार
संघटना , थला ंतर आिण
वांिशकता
97 येऊन अिधक चा ंगली आरो यस ेवा, राहती घर े आिण नगरपािलका ं या स ेवा, यां या
मुलांसाठी िश णा या अिधक चा ंग या सोयी आिण ीभािषक शाळा िमळव यासाठी
चळवळ करत असतात .
९.७.३ आिशयायी अमे रकन :
आिशयायी - अमे रकन लोका ंचा गट अमे रकन जीवनाशी एक प होणार नाही हा कयास
यांनी खोटा ठरवला आह े. सु वातीला आल ेले िचनी आिण न ंतर आल ेलेल जपानी या ंना
वंशवादाच े चटके बसल े होते. १९२४ मधील एका काय ा वय े यां या थला ंतरावर िनब ध
घाल यात आल े. या प ूव आल े यांना १९२३ या एका काय ान े नाग रक वापास ून दूर
ठेव यात आल े, दुस या महाय ु ा या काळात १९४२ म ये संशया पद एकिन े या
कारणाव न अन ेक जपानी नाग रका ंनी देशा या िविवध भागातील छाव यात ून थानब
कर यात आल े होते. यां यापैक काह चा ज म अमे रकेत झाला अस यान े ते अमे रकन
नागरीकच असल े तरी या ं या द ेशभ ची श ंका घे यात आली होती . दुस या
महायु ानंतरची प रि थती मा बदलली आह े. आिशयायी लोका ं या िवरोधातील प ूव ह
कमी झाला आह े. ि हएट नामी लोका ं या माण े आिशयायी - अमे रकन लोका ंनीही
प रि थतीशी जमव ून घेतले असल े तरी या ं या िवरोधात थािनक व पाच े उ ेक होत
असतात .
९.७.४ मूलिनवासी इ ंिडय स :
मूलिनवासी इ ंिडयन लोका ंना साधारण अथा नेच एक व ेगळा वा ंिशक गट अस े संबोध यात
येते. वा तिवक या ं या अस ं य जमाती अस ून या ं याम य े भािषक , सां कृतीक वारसा
आिण जमव ून घे याचा अन ुभव इ यादीम य े यापक अ ंतर असत े. पूव कडील रा यामधील
ेतविण यांशी अन ेक वषा या सह - जीवनाम ुळे उभयताम य े रोटी - बेटी यवहार होत
असत . ते एकम ेकांशी िमसळ ून गेले असून या ं या जमव ून घे या या थायी प ती तयार
झा या आह ेत.
पि मेतील द ेशात श ेतीचे झपाटयान े वाढ झा यान े मूलिनवासी इ ंिडयनांना घाईन े राखीव
वसाहतीम य े क ब यात आल े, या राखीव वसाहती िवषयीच े क सरकारच े धोरण कधी
यांना अमे रकन समाजात सामाव ून घे या या बाज ूला तर काही व ेळा या ंची िभ न
सां कृतीक ओळख िटकव याकड े झुकत अस े; याचे प रणाम अिन होत . इंिडयना ं या
राखीव वसाह ती अितशय दा र य आिण सामािजक स ंकटांची बेटे असत . साधारण इ ंिडयन
कुटुंबाचे सरासरी उ प न रा ीय सरासरी उ प नाप े ा कमी अस े, यां यातील बालम ृ यूचे
माण रा ीय माणाप े ा जा त अस े आिण अ य लोकस ं येपे ा इंिडयन जमातीमधील
मृ यूचे सरासरी वय कमी अस े.
या राखीव वसाहत चा भौितक आिण सामािजक अलगत ेने इंिडयन जमाती स ं कृतीक ीन े
मागे पड या ; शहरीकरण झाले या ता ं ीक अमे रकेम ये सहभागी हो यास त े शै िणक
आिण सा ं कृतीक ीन े लायक न हत े. दा र य आिण िनराश ेपोटी अन ेक इंिडयन लोक
िशकागो आिण लॉ स एंजिलस सार या शहरात कायम या व तीसाठी ग ेले. शहरी
वातावरणात तग धर यासाठी आव यक ती काय कौश य े िकंवा सा ं कृतीक पा भूमी munotes.in
Page 98
अमे रकेचा इितहास
98 यां याकड े नसे. सामािजक काय क या या मािहतीन ुसार या ंची कुटुंब यव था लवकर
मोडकळीला य ेत अस े, दा च े यसन आिण आ म ह येचे माणही जा त अस े. इंिडयन
जमाती या काही काय क या नी राजक य आिण काय ा या मागा ने यांची प रि थती
सुधार याच े आिण या ं याम य े बदल घडव ून आण याच े य न स ु केले आहेत.
९.७.५ युबन थला ंत रत :
युबाम य े १९५९ म ये िफडेल कॅ ो या ं या न ेतृ वाखाली ा ंती झा यावर काही य ुबन
नाग रका ंनी या ं या म ुलाबाळासकट अमे रकेत आ य घ ेतला. अमे रकन समाजातील
यांचा वा ंिशक गट व ेगळा आह े. यामधील यवसाियक आिण म यमविग यांचे माण जा त
आहे. पॅिनश भाषक अस ूनही या ंचा सामािजक आिण राजक य ीकोन म ेि सकन -
अमे रकन आिण पोट रकन या ं यापे ा वेगळा आह े.
आपली गती तपासा :
१. अमे रकेतील स ं कृतीिवषयी मािहती िलहा .
२. इ. स. १९९० या जणगणन ेनुसार अम े रकेची लोकस ं या िकती होती .
९.८ समारोप
नवोप म काय ान े कामगारा ंचे िहत जोपा सले गेले. यामुळे कामगार चळवळ ची शी
गतीने वाढ झाली . या कामगार चळवळ नी अमे रकेने आिथ क, सामािजक व राजक य
जीवनात मह वाची भ ूिमका बजावली . िडस बर १९५५ म ये अमे रकन फ ेडरेशन ऑफ ल ेबर
अॅ ड किमटी ही एकि त आली व या ंची सद य स ं या १६ लाखा ंपय त पोहोचली . यामुळे
हे कामगार न ेते आपली ताकद आजमाव ून तीचा ग ैरवापरही क लागल े. काही गट ह े केवळ
ाचारी प ैसा उकळवणार े होते तर काही सा यवादी होत े. आप या कामगार स ं ये या
जोरावर ह े कामगार न ेते ब याच व ेळेस रा ीय िहतही ल ात न घ ेता ता ंि क व औ ोिगक
गतीत अडथळा िनमा ण करीत असत .
२० या शतका या अख ेरीस अमे रकेसमोर अ ंतग त आिण परद ेशातील आ हान े उभी
रािहली . बदल हा एकम ेव कायमचा घटक होता . शीतय ु समा झाल े. संगणक आिण द ूर
संचार ा ंतीने अमे रकन अथ यव था आिण जीवन प तीम य े प रवत न झाल े.
थला ंत रता ं या न या ओघान े अमे रकन समाज प ूव कधी न हता एवढा बह र ंगी झाला
आहे. एका टीकाकारा या मत े अमे रका खर े जागितक रा आह े. १९८० या
दशका या स ु वातीला अमे रकन समाजा या रचन ेतील बदल प िदस ू लागल े.
लोकस ं येची रचना आिण अमे रकन समाजातील अित मह वाचा नोक या आिण यवसाय
कौश य े या म य ेही फार मोठा बदल झाला .
munotes.in
Page 99
अमे रकन कामगार
संघटना , थला ंतर आिण
वांिशकता
99 ९.९
१. नागरी ह क चळवळ हणज े काय ? ित या िवकासातील िविवध ट प े प करा .
२. अमे रकन ि या ं या चळवळीचा आढावा या .
३. अमे रकन कामगार चळवळीचा उदय व िवकास प करा .
४. दुस या महा यु ानंतर चच , धम आिण िश ण या म य े कोणत े बदल झाल े ?
५. अमे रकन समाजाची मह वाची व ैिश य े नमूद करा .
६. िविवध व ंशांचे थला ंत रत अमे रकन समाजाशी िकतपत एक प झाल े आहेत ?
७. समानत ेचा सम या ंशी चचा करा.
munotes.in
Page 100
100 १०
अमे रका आिण द ुसरे महाय ु
घटक रचना :
१०.० उि य े
१०.१ तावना
१०.२ अमे रकेचा यु िवषयक ीकोन
१०.३ ह त ेप िव अिल तावाद
१०.४ झवे ट परत अ य पदी य ेतात
१०.५ जपानचा पल हाब रवरील ह ला
१०.६ अमे रका यु ात पदाप ण करते
१०.७ जपानची शरणागती
१०.८ शांततेचे िनयोजन
१०.९ समारोप
१०.१०
१०.० उि य े
या पाठा या अ यासान ंतर तु हाला प ुढील गो ी समाजातील .
अमे रके या य ु ािवषयक ीकोनाच े मु यांकन करणे.
अमे रके या दुस या यु पदाप णानंतर या घडामोड चा अ यास करण े.
यु ो र जागितक शांतता ि य ेत अम े रकेची भूिमका समजून घेणे.
पिहल े महाय ु या तणावात ून िनमा ण झाल े याच तणावात ून दुसरे महाय ु देखील
उ वल े. परंतु दोन महाय ु ा या दर यान या काळात जम नी म य े नाझीवाद आिण
इटलीमधील फ ॅिस ट िव चारसरणी या उदयाम ुळे हा तणाव अिधक ती झाला होता .
िहट्लर आिण म ुसोिलनी या दोघा ंनी आ मक परा ीय धोरणाचा अवल ंब केला. प रणामी
मह वाच े आिण ग ंभीर िनमा ण झाल े होत े. केवळ स े या स ंतुलनाच े र ण
कर यासाठीच न ह े तर नाझी आिण फ ॅिस ट िवचारसरणी पा सून पाि मा य स ं कृतीची
पारंपा रक म ू ये जतन कर यासाठी अमे रकेने यु ात पदाप ण केले. या प रि थतीम य े
अमे रकेने यु ात पदाप ण केले या प रि थतीचा आिण य ु िज ंक यासाठी अमे रकेने
िदले या योगदानाचा आढावा या पाठात घ े यात आला आह े.
munotes.in
Page 101
अमे रका आिण द ुसरे महाय ु
101 १०.१ ता वना
महायु ा या मागा वर : १९३० या दशकात सव युरोिपयन द ेश यु ा या िव व ंसक मागा ने
आ य कारक व ेगाने वाटचाल करत होत े. १९३१ म ये जप या ंनी मा ंचु रया काबीज क ेला
ते हा िलग ऑफ न ेश सला या ंना रोखता आल े नाही . १९३५ म ये मुसोिलनी या
इिथयोिपयावरील आ मणािव ि टन आिण ा स या ंनी काही अध वट उपाययोजना
क न इटलीवर आिथ क बिह कार टाक याचा िन भ य न क ेला. १९३५ म ये िहटलरन े
जम नीला श स ज कर यास स ु वात क ेली. १९३६ म ये यान े हाईनल ँड म य े जम न
सै य तैनात क ेले. १९३६ म ये जनरल फ ँकोने िहटलर आिण म ुसोिलनी या ं या मदतीन े
पेनमधील लोकशाही मागा ने िनवा िचत झाल े या डा या सरका रिव उठाव क ेला. याच
वष जम नी आिण जपानन े आपसात बिल न - टो यो करार क ेला, १९३७ म ये इटली या
करारात सामील झाला . १९३८ म ये िहटलरन े ऑि या काबी ज क न न ंतर, युिनक
कराराचा एक भाग हण ून झेको लो ह ेिकयाचा बराच मोठा भाग याप याची परवानगी
याला द े यात आली . १९३९ म ये यान े ाग काबीज क ेले, नंतर याच े ल पोल ंडकडे
वळले. एि ल १९३९ म ये ि िटश प ंत धान च े बरल ेन यांनी जम न आ मणािव
पोलंडला मदत कर याच े वचन िदल े. यामुळे महाय ु अप रहाय झाले. १ स ट बर, १९३९
रोजी जम नीने पोलंडवर आ मण क ेले आिण ३ स ट बर, १९३९ रोजी ि टन आिण ा स
या दो ही द ेशांनी जम नी िव य ु सु केले.
१०.२ अमे रकेचा यु िवषयक ीकोन
य यु ाची स ु वात हो याप ूव २ वष झव े ट आिण या ंचे पररा म ं ी कॉ ड ल हल
यु टाळ याचा य न करत होत े. जम नी या स ंदभा तील अन ुनयाच े धोरण यथ अस याची
जाणीव या ंना असली तरी तट थत ेचा कायदा आिण अमे रकेतील अिल तावादी लोकमत
या मुळे यांचा नाइलाज झाला होता . एकदा च े बरल ेन यांनी अन ुनया या धोरणाचा याग
के यावर या ंनी का ँ ेसला तट थत े या काय ा ंचा न यान े िवचार कर याची क ेलेली िवन ंती
कॉ ं ेसने फेटाळली . य य ु सु झा यावर मा अमे रकन लोकमत बदल ू लागल े.
नो ह बर, १९३९ म ये काँ ेसने तट थत ेचा नाव कायदा क ेला. या काय ान ुसार य ु ाम य े
गुंतले या द ेशांना रोखी ने श ा े िवक याची परवानगी सरकारला िमळाली . मा अमे रकन
यापारी जहाजा ंना यु े ात जा याची मनाई कर यात आली होती . या काय ा वय े ि टन
आिण ा स या ं याकड े पूरेसे पैसे आिण वतःची यापारी जहाज े अस याचा या ंना
अमे रकन श ा े िवकत घ ेता आली असती .
एि ल , १९४० म ये जम न सै याने डे माक आिण नॉव काबीज क ेले, मे, १९४० म ये
याने हॉलंड आिण ब ेि जयमवर िनय ं ण थापन क न े च सै याचा दणदिणत पराभव
केला. २५ जून रोजी माश ल पेतॉ यांनी जम न सै याशी श संधीचा करार क न ा स
मधील फार मोठया भागावरील जम न िनय ं ण मा य क ेले. दर यान इटलीन े यु ात पदाप ण
केले आिण ब ॅटल ऑफ ि टन या ि टन या जीवन मरणाची लढाई स ु झाली . िहटलरला
ि टन काबीज करता आ यास प ूव अटला ंिटक महासागर जम नी या िनय ं णाखाली य ेऊन
याला आरमारी वच वासाठी अमे रकेशी पधा करता आली असती , आि काही िज ंकून, munotes.in
Page 102
अमे रकेचा इितहास
102 तेथून दि ण अमे रकेकडे आपला मोचा वळवता आला असता . यानंतर मा अमे रकेला
दि ण अमे रकेचे र ण करता आल े नसत े.
जपानची नजर पि म प ॅिसिफक देशाकड े वळली अस यान े अमे रका आिण क ॅ रिबयन
देशावरच अमे रकन सरकारच े िनय ं ण रािहल े असत े. जागितक प रि थती या या
ीकोनाचा अमे रके या पररा ीय धोरणावर िनि तच भाव पडला होता .
१०.३ ह त ेप िव अिल तावाद
ा सचा पाडाव झा यावर अमे रके या इितहासातील एक महान चचा सु झाली . ही चचा
फ का ँ ेस आिण व ृ प ातच न ह े तर स ंपूण देशातील नाग रका ंत आिण होत रािहली .
लोकमतावर िवश ेष भाव असणा या स ंघटना ंपैक दोन स ंघटना अितशय उ च दजा या
हो या. किमटी ट ू िडफ ड अमे रका बाय एिड ंग द अलाइज या स ंघटनेचे मुख ए पो रया
गॅझेट या िति त व ृ प ाच े संपादक िव यम अ ॅलन हाइट होत े. अमे रका फ ट किमटी
अिल तावादी होती . अमे रकन लोका ं या स ुरि तत ेसाठी िहटलरचा पा डाव होण े आव यक
अस यान े अमे रकने यु ात य पदाप ण न करता ि टनला सव तोपरी मदत करण े
आव यक आह े असा य ु वाद ह त ेपवादी करत असत . दुसरीकड े िजंकलेला द ेश
िहटलर या ता यात कायमचा रहाणार नाही आिण य ु ात याचा िवजय झाला तरी
या याशी तडजोड करता य ेऊ शक ेल. कोण याही प रि थ तीम य े अमे रकेवर य
ह ला होणार नाही असा य ु वाद अिल तावादी करत असत .
या चच या फलिन पती अ ाप अिनिनिण त आह े. बह सं य अमे रकन लोक तट थ े या
बाजूने होते आिण झव े ट या ंना आपली स ा िटकवायची अस यान े आिण य ु िडल
काय माच े अपयश झा क यासाठी या ंनी अमे रकेला लोकमाता िव य ु ात पदाप ण
कर यास भाग पाडल े असे मत अन ेकांचे होते. अमे रका फ ट या किमटीच े अनेक सभासद
देशभ असल े तरी काही िति यावादी गटा ंनी ितला पािठ ंबा िदला होता , यां या मत े
िहटलर य ु िडल काय माप े ा चा ंगला होता . फॅिस ट व ृतीचे आिण अन ेक यह दी े े गट
किमटीला पािठ ंबा देत असत . कोण याही कारचा उदारमतवाद हा सा यवादाचा एक
कार आह े असे या गटा ंचे मत होत े. यथावकाश लोकमत झव े ट या ं या धोरणा याबाज ूने
झुकले. िवमान उ ोगान े दर वष ५०,००० िवमाना ंचे उ पादन क ेले पािहज े असे यांनी
जाहीर क ेले; य ात १९४४ पय त िवमाना ंचे उ पादन द ुपटीने झाल े. ऑ टोबर , १९३९
म ये काँ ेसने १७६९ .२ कोटी डॉलर स ंर ण खा या साठी म ंजूर केले. स ट बर, १९३९
म ये थमच शा ंतते या काळातील स ची स ै य भरती स ु झाली . दर यान इटलीन े
यु ात पदाप ण क नय े आिण ा सन े श स ंधी मा य क नये यासाठी अमे रकेने केलेले
राजनैितक य न िन फळ झाल े. ा सचा पाडाव झा यावर स ंर ण खा यान े अित र
बंदूका आिण िवमान े ि टनला िवकली . अमे रकेने युफाऊल ंड आिण व े ट इ ंडीज या
ि िटश द ेशातील काही स ैिनक तळ भाड ेप ीने घेतले आिण या ं या बदली ि टनला ५०
यु नौका िद या . पि म गोलाधा तील या वसाहती जम नी ता यात घ े याची श यता होती
या आप या िनय ं णाखाली आण याची एक योजना अमे रकेने तयार क ेली होती या
आप या िनय ं णाखाली आण याची एक योजना अमे रकेने तयार क ेली होती . जुलै,
१९४० मधील हवाना प रषद ेने या िनण याला स ंमती िदली . पि म गोलाधा तील ऐ याचा munotes.in
Page 103
अमे रका आिण द ुसरे महाय ु
103 अ ाप पय तचा भावी िनव ेदन प रषद ेने जारी केले, पि म गोलाधा तील ऐ याचा अ ाप
पय तचा भावी िनव ेदन प रषदन े जरी केले, पि म गोलाधा तील एखा ा द ेशावर
गोलाधा या बाह ेर या एखा ा द ेशाने आ मण क े यास त े सव देशांवरील आ मण मानल े
जाईल असा एक ताव प रषद ेम ये मंजूर कर यात आला . अशा कार े अमे रकन
तट थत े या धोरणाचा िनि त याग क ेला होता . या नंतर या का ळात िहटलरचा पाडाव
कर याच े धोरण अमे रकन सरकारन े वीकार क ेले होते.
१०.४ झव े टची रा ा य पदी पुनिन यु
१९४० मधील िनवडण ूक त झव े ट अ य पदी परत िनवडून आल े असल े तरी या ंना
िमळाल ेली मत े थोडी कमी होती . संकटकाळी एखा ा अन ुभवी य या हाती द ेशाची स ू े
असावीत असा स ु पणाचा िवचार अमे रकन लोका ंनी के याने यांची फेर- िनवड झाली
होती. ि टनला सव तोपरी मदत कर याचा जनाद ेश असा या िनवडण ुक चा अथ झव े ट
यांनी लावला . अमे रका लोकशाहीची श ागार असावी अशी या ंची इ छा होती . ि टनची
श ा ाची गरज ित या आिथ क कुवती या बाह ेरची अस यान े यु ािलटी अ ॅ ट मधील
रोखी या यवहाराची तरत ूद र कर याची आव यकता होती . ही सम या सोडव यासाठी
झवे ट या ंनी उधार - उसनवार (कॅश अँड कॅरी ) ही नवी क पना अम ंलात आणली .
ि टनला प ैशा या ऐवजी मालाची मदत करावी . यु समा झा यान ंतर हा माल परत िदला
जाईल अशी अप े ा होती . शेजा याच े घर अ नी या भ थानी पडत असताना जशी आपण
बागेतली पा याची नळी आपण याला उसनी द ेतो तस े अमे रकेने केले पािहज े असे ते
सांगत असत . माच , १९४१ म ये अमे रकन का ँ ेसने ही अितशय महान आिण नामी
क पना मोठया बह मतान े मंजूर केली. या द ेशाचे र ण करण े अमे रकेसाठी आव यक आह े
असे रा ा य ा ंना वाटत होत े या द ेशाला या या गरज ेचा माल या योजन ेनुसार िदला
जाणार होता . माल वाह न न े याची सम या अिधक ग ुंतागुंतीची होती . पिह या
महायु ा माण े या वेळेसही जम न पाणब ुडया ि िटश मालवाह जहाज े एकामाग ून एक ब ुडवत
हो या. यु ोपयोगी मालाची वहात ूक अटला ंिटक महासागरात ून अमे रकन जहाजा ंनी
के यास स ंपूण अटला ंिटक महासागरात य ु भडकल े असत े आिण झव े ट हीच गो
टाळ याचा य न करत हो ते. एि ल , १९४० म ये अमे रकन आरमारी जहाज े आिण हवाई
दलाची िवमान े अटला ंिटक महासागरावर ट ेहेळणी क न जहाजा ं या स ंशया पद
हालचाल ची मािहती ि िटश अिधका या ंना देऊन या ंना सावध क लागल े. जुलै पय त
अमे रकन स ै याने ीनल ँड आिण आइसल ँड बेटे काबीज क ेली आिण अमे रकन आरमारी
जहाज े या ब ेटापय त ि िटश मालवाह जहाजा ंना सोबत क लागली . लवकरच स ंघषा ला
त ड फ ुटले. स ट बर म य े ीअर या अमे रकन य ु नौक ेवर जम न जहाजा ंनी ह ला क ेला,
ऑ टोबर म य े अ य दोन यु नौका ंवर असाच ह ला कर यात आला , यापैक एक बेन
जे स हे जहाज तर ब ुडव यात आल े. यानंतर मा का ँ ेसने उरल ेला य ू ािलटी अ ॅ ट
बाजूला ठ ेवला आिण यापारी जहाजा ंना श स ज कर याची आिण या ंना य
यु े ात व ेश कर याची अन ुमती िदली . अशा रतीन े उ र अटला ंिटक महासागरात
अमे रका अघोिष त यु ाम य े सामील झाली .
ऑग ट , १९४१ म ये यु फाऊंडलंड निजक या िकना यावर एका य ु नौक ेम ये झव े ट
आिण चिच ल यांची भेट झाली . उभयता ंनी ि टन या य ु ोपयोगी माला या प ुरवठयाची चचा munotes.in
Page 104
अमे रकेचा इितहास
104 केली. भेटीनंतर यांनी अटला ंिटक चाट र ही सनद जा री क न आपली य ु िवषयक
उि य े प क ेली. १. अ य कोण याही द ेशाचा द ेश काबीज कर याची या ंची इ छा
न हती . २. सव लोका ंना या ं या पस ंती या शासन काराची िनवड कर याच े वात ं य
असाव े. ३. लोकां या इ छ ेिव कोण याही कारचा ाद ेिशक बदल कर याची या ंची
इ छा न हती . ४. सव देशांना क चा माल उपल ध हावा आिण या ंना एकम ेकांशी मु पणे
यापार करत यावा . ५. आिथ क िवकास , सामािज क सुर ा, शांतता आिण दा र या चे
िनमू लन यासाठी आ ंतररा ीय सहकाय वाढव याची या ंची इ छा होती . ६. सव आ मक
देशांचे िन: श ीकरण कर याची या ंची इ छा होती .
दर यान ि टन काबीज करण े अश य झा यान े नाझी स ै याने आपला मोचा पूव कडे
वळवला . यांनी हंगेरी, मािनया आिण ब ग े रया ह े देश सहज काबीज क ेले. १९४१ या
सु वातीला या ंनी ीस आिण य ुगो लाि हया ह े देशही आप या िनयं णाखाली आणल े.
२२ जुन,१९४१ रोजी नाझी स ै याने रिशयावर आ मक क ेले. अ य कोण याही िवचार न
करता िहटलरचा पराभव करण े अिधक मह वाच े अस याची ि टन आिण अमे रका या ंची
खा ी झाली . प रणामी या ंनी यु ोपयोगी साधन साम ु ी तातडीन े सोि हएट रिशयाकड े
रवाना केली. जगभरातील सव सा यवादी स ंघटना तोपय त जम नीला पािठ ंबा देत असत ,
आता या ंनी जम नी या िवरोधात य ु करण े आव यक अस याचा चार स ु केला.
१०.५ जपानचा पल हाब रवरील ह ला
दर यान जपानच े फारच थोड े सै य चीनमधील य ु ाम य े गुंतले अस यान े याला आ न ेय
आिशया काबीज करण े सहजश य होत े. स ट बर मिह यात जपान आिण जम नी या ंनी
आपसात एक करार क ेला, या माण े यां यापैक एकावर अमे रकेने ह ला के यास द ुसरा
याला मदत करणार होता . दर यान अमे रकेतील जपानी राजद ूत िकिचसाब ूरो नोम ुरा
आिण या ंचे सहा य क साब ूरो कु सू यांनी अमे रकन पररा म ं ी कॉड ल हल या ं याशी
वाटाघाटी क े या. जपान इ ंडोनेिशयावर ह ला करणार नस याच े वचन द े याची या ंची
तयारी होती , याबदली अमे रकेने जपानला चीनम य े कारवाई कर याची परवानगी ावी
आिण यापारावरील सव िनयं णे र करावीत अशी स ूचना या ंनी केली. परंतु चीनला
वा यावर सोड यास िक ंवा अमे रके या पर ंपरागंत मु ार धोरणाचा याग कर यास
झवे ट तयार न हत े. प रणामी उभयता ंमधील वाटाघाटी िन फळ ठर या . ७ िडस बर,
१९४१ रोजी जपानी हवाई दला या िवमानाची पल हाब र बंदरावर अचानक ह ला क न
तेथील सव आरमारी जहाज े बुडवली . पल हाब रवरील या ह यान े लोकांम ये पूव कधीच
न हती एवढी ऐ याची भावना िनमा ण झाली . युरोप आिण आिशयातील स ंघष एक
आ यान े खरे जागितक य ु सु झाल े.
१०.६ अमे रकेचे दुस या महायु ात पदा प ण munotes.in
Page 105
अमे रका आिण द ुसरे महाय ु
105 जम नी आिण जपान या पराभावातील अमे रकेचे योगदान सवा िधक होत े. अमे रकन
उ ोगा ंची कामिगरी जवळपास अिव सिनय होती . एकूण रा ीय उ पादन १२५ ट यानी
वाढल े अस यान े १९४४ पय त अमे रकन शासनान े यु ावर जो खच केला तो
शांतताकालीन कोण याही वषा तील खचा पे ा अिधक होता . अमे रकन म ु यतः ि टन
आिण सोि हएट रिशयाला उधार - उसनवारी काय मालाही ४,९०० कोटी डॉलरचा माल
पुरवला तस ेच अमे रकेने बळ आरमार , सै य आिण हवाईदल िनमा ण केले, ते एवढे बळ
होते क याला एकाच वेळेस युरोप आिण आिशयातील य ु ात भाग घ ेता आला .
ाहकोपयोगी व तुं या उ पादनात फार थोडी घट झाली असली तरी राहा या घरा ं या
सार या काही मोज या गो ची ग ंभीर ट ंचाई िनमा ण झाली होती . वा तिवक सव सामा य
लोकांचे जीवनमान स ुधारल े होते. सुमारे १ कोटी २० लाख स ु ढ त ण स ै यदलात
सामील झा ले होते. १९३९ या स ु वातीपास ूनच य ु ाचे तयारी स ु झाली असली तरी
एक वषा पय त फारस े काम झाल े नाही . ७ सभासदा ंची एक स लागार सिमती स ंघिटत
कर यात आली असली तरी ितला प ुरेसे अिधकार द े यात आल े न हत े. िडस बर, १९४०
म ये ऑिफस ऑफ ॉड शन म ॅनेजम ट ही स ंघटना थापन झाली , जनरल मोटस कंपनीचे
िव यम न ुडसेन आिण य ुनायटेड लोिद ंग वक स चे िसडन े िहलमन या स ंघटनेचे संयु
िनयं क होत े. अखे रस, जानेवारी, १९४२ म ये जे स एफ . बान स यांची ऑिफस ऑफ द
इकॉनॉिमक टािबलायझ ेशन या स ंघटने या म ुखपदी िनय ु झाली . १९४३ म ये ेड
एम. िव सन या ं या अिधकारखाली ऑिफस ऑफ वॉर मोिबलाझ ेशन या स ंघटनेची
थापना झाली . स ट बर, १९४० या िसल े टी ह ेिनंग अँड सि ह स अ ॅ ट या
काय ान ुसार वया या १८ ते ३५ पय तचे त ण स या स ैिनक स ेवेसाठी लायक असल े
तरी न ंतर मा वयोमया दा ४५ पय त वाढवली . गेली. मा वया या ३८ पे ा अिधक
त णा ंना कदािचतच स ै यात दाखल क ेले जाई. १ कोटी २० लाख त ण स ै यात दाखल
झा यान े मश ची ग ंभीर कमतरता िनमा ण झाली असती , परंतु यांची जागा ीया ,
वया या १८ वषा खालची म ुले आिण िनव ृ लोका ंनी घेतली १९४० म ये ५ कोटी लोका ंना
रोजगार िमळाला होता आिण अ य ४० लाख लोक रोजगार शोधात होत े.
१०.६.१ िकमती , वेतन आिण कर आकारणी :-
रा ीय उ प न १९,८०० कोटी डॉलर पय त वाढल े होते, (१९३९ म ये ते ७,२०० कोटी
होते ) यामुळे उपल ध व त ुं या त ुलनेत यश च ंड माणात वाढली अस यान े
िकमतीवर िनय ं ण ठेवेणे आव यक झाल े. एि ल , १९४२ म ये ऑिफस ऑफ ाइस
अॅडिमिन ेशन या स ंघटनेची थापना झाली असली तरी ितला व त ुं या िकमती िनय ंि त
करता आ या नाहीत कारण श ेक यांना यां या श ेतमालासाठी जा त िक ंमत हवी होती .
१९४२ म ये चलन फ ुगवटया या ग ंभीर स ंकटाची श यता िनमा ण झाली . ऑ टोबर ,
१९४२ म ये काँ ेसने टॅिबलायझ ेशन ऑफ द कॉ ट ऑफ िलि ह ंग अॅ ट हा कायदा
केला, या काय ा वय े ऑिफस ऑफ द ाईस अ ॅडिमिन ेशन या स ंघटनेला स ट बर,
१९४२ या पातळीवर िकमती ि थर कर याचा अिधकार िदला . यानंतर या स ंघटनेला
िकमतीची पातळी ि थर ठ ेव यात ल णीय यश िमळाल े होते. १९३९ ते १९४५ या
दर यान लोका ं या राहणी मानाचा खच ३१ ट यानी वाढला होता . या स ंघटनेने
जीवनोपयोगी काही ज री या व तुंचे रेशिनंग सु केले असल े तरी याचा ग ंभीर प रणाम
फ प े ोल या वापरावरच झाला होता . वाढ या यश चा काही भाग जादा करा ं या munotes.in
Page 106
अमे रकेचा इितहास
106 पान े सरकारी खिज यात जमा झाला असला तरी याप ैक बह त ेक भागाची य ु ो र
काळासाठी बचत कर यात आली होती . यामुळेच १९४५ - १९४९ या काळातील
ल णीय त ेजी श य झाली .
नॅशनल ल ेबर बोडा ने कामगारा ं या त ंटयाम य े म य थी क न १९४२ म ये यां या
वेतनात १५ ट के वाढ क ेली. यानंतर मा य ु काळात ितला कामगारा ंचे वेतन ि थर
राखण े श य झाल े होते. कामाच े तास ४५ पय त वाढव यात आले असल े तरी ४०
तासान ंतर या कामासाठी या ंना जा त व ेतन िदल े जाई . जवळपास सव च कामगार
संघटना ंनी सरकारशी सहकाय केले होते, कोळसा खाणीमधील कामगारा ंचा अपवाद होता .
या कामगारा ंचा संप टाळ यासाठी १९४३ म ये सरकारला ह त ेप करावा लागला होता .
१९३९ ते १९४५ या काळात सरकारन े यु य नासाठी ३०,००० कोटी डॉलर खच
केला होता , यापैक २/५ भाग करापोटी वस ूल झाला . यासाठी कर आकारणीची पातळी
वाढवावी लागली . १९३९ म ये आयकर द ेणा या ंची सं या ४० लाख होती , १९४३ म ये
ती ३ कोटी झाली . यु संपेपय त रा ीय कज २४,७०० कोटी झाल े असल े तरी याम ुळे
धोका िनमा ण झाला नाही आिण यावर उपाय सहज हो यासारखा होता .
१०.६.२ नागरी वात ं ये :- असिह ण ुतेचा अभाव ह े या काळातील सवा िधक
समाधानकारक व ैिश य होत े. नागरी ह काम य े सरकारचा ह त ेप फारच कमी होता ,
याचे एक कारण अस े होते क जहाल िवचारा ंचे लोकही जम नी आिण जपान या
पराभवासाठी उ स ुक होत े. सरकारन े ऑिफस ऑफ वॉर इ फम शन या स ंघटनेची थापना
केली असली तरी ितन े यु वर िनमा ण केला नाही . लोकमत शा ंत होत े आिण सरकारच े
टीकाकार आपली मत े मु पणे मांडत रािहल े. जपानी व ंशा या अमे रकन लोका ंना
िमळाल ेली वागण ुक हा या काळात घडल ेला एकच िवपरीत कार होता . जपानी व ंशाचे
१,१०,००० अमे रकन लोक अमे रके या पि म िकना यावर थाियक झाल े होते. यापैक
अनेक अमे रकेत ज मल ेले अमे रकन नाग रक होत े. या सवा ना देशा या िविवध भागातील
छाव या त हलव यात आल े. असे अस ूनही याप ैक बह त ेक जण अमे रकेशी एकिन
रािहल े. यु काळात जहाज े आिण िवमाना ंची गरज खास मह वाची होती . १९४० म ये ६
लाख टन वजना ं या न या यापारी जहाजा ंचे उ पादन झाल े तर १९४४ म ये १ कोटी ९०
लाख टन वजना ं या न या यापारी जहाजा ंचे उ पादन झाल े. १९३९ म ये ३८० न या
यु नौका बा ंध यात आ या तर १९४४ म ये न यान े बांध यात आल े या य ु नौका ंची
सं या ११०० पय त वाढली . १९३९ म ये न यान े उ पादन झाल े या िवमाना ंची सं या
२,१०० होती, ती १९४४ म ये ९६,३५८ पय त वाढली . रणगाड े, बंदुका आिण
यु ोपयोगी अ य व त ुं या उ पादनात झाल ेली वाढ आ य कारक होती . कृ ीम रबर तयार
कर या या आिण इतर अन ेक न या उ ोगा ंची थापना झाली . मशागती खाल या जिमनीत
थोडी वाढ झाली असली तरी श ेत मज ूरांचा पुरवठा १० ट यानी कमी झाला . तरीही
मशागती या न या तं ांचा वापर क न अमे रकन शेतक या ंनी शेत मालाच े उ पादन ३३
ट यानी वाढवल े. अ य द ेशांना अमे रका धा याचा प ुरवठा करत अस े, यासाठी
अमे रकन श ेतक या ंनी उ पादन केलेले धा य प ूरेसे होते. munotes.in
Page 107
अमे रका आिण द ुसरे महाय ु
107 संपूण यु काळात अमे रका आिण ि टन या ं या दर यान सव तरा वर सहकाय
वाढव याचा य न कर यात आला होता . झवे ट आिण चिच ल या ं यातील स ंबंध
जवळच े होते. ६ प रषदात त े सहभागी झाल े, उभयता ं या दर यान न ेहमी स ंपक असे.
यु कालीन उ पादन आिण िनयोजन या ं यात सम वय साध यासाठी एका खास म ंडळाची
थापना कर यात आली हो ती. िनरिनरा या य ु े ाम य े अमे रकन आिण ि िटश
सेनापत ची िनय ु कर यात आली होती . जागितक न ेतृ व मा थापन करता आल े नाही.
रिशया आिण िचनी स ै याने आप या मोिहमा वत ं यपण े चालव या .
१०.६.३ यु ातील न ंतर या घडामोडी :-
पल हाब र वरील ह यान ंतर ५ मिहने जपानी स ै याची यश वी घोडदौड चाल ू होती तर
जनरल म ॅकऑथर या ं या न ेतृ वाखाली स ै याची एक लहान त ुकडी िफिलि प सच े र ण
करत होती . १९४२ म ये जनरल मॉटगोमरी या ंनी जम न सै या या अल एलािमन या
लढाईत पराभव क ेला होता . नो ह बर, १९४२ पय त जम न स ै याला रिशयाकड ून माघार
यावी लागली . दो त रा ा ंनी अ ाप य ु िज ंकले न स ल े तरी जम नी आिण जपानचा
पराभव झाला होता . १९४३ म ये जनरल मॉटगोमरी आिण आयस ेनहॉवर या ंनी उ र
आि क ेची मु ता क ेली होती . १७ ऑग ट म य े यांनी िसिसली ब ेटे काबीज क ेली.
नो ह बर, १९४३ म ये यांचे सै य दि ण इटली या भ ूमीवर उतरल े. जम नीवर य
आ मण कराव े लागेल हे लवकरच प झाल े.
६ जुन, १९४४ हा मु िदन (डी ड े ) िनि त क ेला ग ेला. यािदवशी ि टन आिण
अमे रकेचे सै य नॉम डी या िकना यावर उतरल े. ऑग ट म य े ा सची म ु ता कर यात
आली . फे ुवारी, १९४५ म ये रिशयन स ै याने ओडर नदी पार क न बिल नवर वारी
कर या या ब ेतात होत े. दर यान दो त रा ा ं या स ै याने हाईन नदी पार कर यास
सु वात क ेली. यानंतर जम न सै याचा ितकार ढासळत ग ेला. एि ल , १९४५ या
अखेरीस िहटलरन े आ मह या क ेली यान ंतर काही िदवसा ंनी जम नीने िबनशत शरणागती
वीकार याच े मा य क ेले. ७ मे, १९४५ रोजी य ुरोपातील य ु ाची औपचा रक समा ी
झाली.
१०.७ जपानची शरणागती
जम नी या शरणागतीन ंतर दो त रा ा ंचे सै य जपान या म ु य भ ूमीवर ह ला कर याचा
िवचार क लागल े असल े तरी याची काहीच गरज उरली नाही . अमे रकेने िवकिसत
केलेलं २ अणुबॉ ब िहरोिशमा आिण नागासाक या जपानी शहरावर अन ुकमे ६ आिण १०
ऑग ट रोजी जपानन े िबनशत शरणागती प कर याच े मा य क ेले. १४ ऑग ट रोजी
पॅिसिफक द ेशातील य ु ाची समा ी झाली .
महायु ा या स ु वाती या काळातच अमे रकन शासनान े शांतते या योजन ेचा आराखडा
तयार कर यास स ु वात क ेली होती . पिह या महाय ु ानंतर रा ा य िव सन या ंची अशा
कारची योजना अमे रकन लोका ंनी ध ुडकाव ून लावली असली तरी आता मा या
कारची उजळणी होणार नस याच े प झाल े. १९४३ म ये काँ ेस या दो ही साभग ृहांनी
अमे रकेने जागितक स ंघटनेचे सभासद व वीकाराव े असा ठराव मोठया बह मतान े मा य munotes.in
Page 108
अमे रकेचा इितहास
108 केला. नंतर या काळात पररा खात े आिण िसन ेट मधील दो ही प ाच े सभासद या ं या
सहकाया ने उभय प ाना मा य होईल अस े पररा ीय धोरण िनि त कर यात आल े.
अिल तावाद माग े पडला नसला तरी यान े अनेक कार या आिथ क सहकाया चे व प
धारण क ेले होते.
िव सन या ं या अन ुभवाची प ुनरावृ ी टाळ यासाठी झव े ट आिण या ंचे पररा म ं ी हल
यांनी यु काळातच शा ंतता यव थ ेला दो ही प ा ंनी मा यता िमळावी असा य न क ेला.
श ू स ा ंवर लाद या या अटी आिण न या जागितक यव थ ेचे िनयोजन या दोन ा ंची
यांनी ग लत क ेली नाही . जानेवारी, १९४३ मधील कासा ल ँका प रषद ेत जम नी आिण
जपान या ंनी िबनशत शरणा गती प करली पािहज े अशी मागणी या ंनी केली. दर यान दो त
रा ांतील य ु कालीन सहकाय कायम रािहल याच े एका थायी स ंघटनेम ये पांतर
होईल अशी आशा य कर यात आली .
दुस या महाय ु ाने स े या स ंतुलनात क ेलेला बदल पिह या महाय ु ा या न ंतर झाल े या
स ा स ंतुलनातील बदलाप े ा अिधक यापक होता . १९१४ म ये ि टन , ा स , जम नी,
इटली , ऑि या - हंगेरी, रिशया , अमे रका आिण जपान अशी ८ रा े होती, यापैक फ
ऑि या - हंगेरी नािहस े झाल े होते. परंतु, दुस या महाय ु ा या अख ेरीस फ सोि हएट
रिशया आिण अमे रका या दोन थम दजा या महास ा उर या हो या , अ य य ुरोिपयन
देशांची पूरी दमछाक झाली होती . युरोप आिण आिशया या ख ंडाम य े रिशया म ुख स ेचे
क उरल े असल े तरी शा ंततेचे र ण कर यासाठी सोि हएट रिशया अमे रकेशी सहकाय
कर याची श यता न हती. यु कालातही रिशया सहकाय कर यास राजी न हती . रिशयन
सेनापती िमळाल े या स ैिनक मािहतीच े आदान दान कर यास तयार नसत , उधार -
उसनवार काय माखाली १,१०० कोटी डॉलरची अमे रकन क ेलेली मदत मा य कर याची
रिशयाची तयारी न हती . रिशयान े युगो लाि हया आिण पोलंड या द ेशात ह पार झाल े या
अिधक ृत सरकारा ंना मा यता द े याऐवजी सा यवादी गटा ंना मा यता िदली . तथािप ,
रिशया या माग या मा य कर यासाठी झव े ट या ंची वाट ेल ते कर याची तयारी होती .
िभती पोटी रिशया सहकाय करत नाही आिण म ै ी आिण सिद छा याम ुळे ही िभती नािहशी
होऊ शक ेल असा य ु वाद त े करत असत . हा एक ज ुगार होता , आिण अख े रस तो फसला
होता. सोि हएट रिशयाच े धोरण िभतीवर नस ून टॅिलन या आ मक धोरणावर आधा रत
अस याच े प होत े. सा यवाद म ूळातच भा ंडवलशाही प े ा े अस ून अख े रस जगभरात
सा यवादच यश वी हो ईल अशी याची खा ी होती . मा या िवषयी झव े ट या ंना दोष
देता येत नाही कारण बह स ं य अमे रकन लोका ंची अशीच धारणा होती , सोि हएट रिशया
अमे रकेशी सहकाय करेल अशी या ंना वाटत होती . टॅिलन या धोरणाच े समथ न
कर यासाठी त े काहीतरी कारण शोध त होत े. िशवाय अमे रकेने सोि हएट रिशयाच े सहकाय
िमळव याचा य न क ेला नसता तर जागितक लोकमतान े अमे रकेला दोष िदला असता .
१०.८ शांततेचे िनयोजन
शांतते या िनयोजनाची तयारी सव च पातळीवर १९४३ म ये सु झाली . अमे रकन
पररा म ं ी हल , ि टनन े अॅ थनी इडन आिण रिशयाच े मॉलॉटॉ ह या ंची मॉ कोम य े एक
सभा झाली , याम य े जारी क ेले या एका जा हीरना याम य े यांनी कायम व पी सहकाय munotes.in
Page 109
अमे रका आिण द ुसरे महाय ु
109 कर याच े आिण सव शांतताि य द ेशां या साव भौम समानत ेवर आधा रत एका साधारण
आंतररा ीय स ंघटनेची थापना कर याच े आ ासन िदल े गेले. यानंतर ऑ टोबर ,
१९४३ म ये कैरो येथे झव े ट, चिच ल आिण िचया ंग काय श ेक या ंची तर झव े ट,
चिच ल आिण ट ॅिलन या ंची त ेहरान य ेथे प रषद भरली . १८९४ पासून जपानन े
बळकावल ेला सव देश ित या कड ून िहराव ून घे याचा िनण य कैरो प रषद ेम ये घे यात
आला तर १९३९ - १९४० पासून रिशयान े जो द ेश बळकावला होता याप ैक िनदान
काही द ेश तर ितला द े याचा िनण य तेहरान प रषद ेने घेतला.
१०.८.१ या टा आिण पॉ ट्सडॅम :-
१९४४ म ये मॉ कोम य े आ ासन द े यात आल ेले सहकाय नािहस े झाल े होते. रिशयन
सै याने जम न फौजा ंना पोल ंड आिण य ुगो लाि हयामध ून ह सकाव ून लाव यान ंतर त ेथे
अमे रका आिण ि टनशी स लामसलत न करता सा यवा ा ं या िनयं णाखालची सरकार े
थापन क ेली. दर यान , ि टनन े ीस म य े ह त ेप क न त ेथे कम ठ सरकारची थापन
केली. या मुळे फे ुवारी, १९४५ म ये या टा प रषद ेम ये झव े ट या ंनी रिशयाशी
समझोता कर याचा श ेवटचा य न क ेला. ि टन, अमे रका आिण रिशयाच े सव च न ेते
प रषद ेला हजार होत े. प रषद ेने जम नीचे ४ भाग पाड ून याप ैक येक एक अमे रका,
ि टन, रिशया आिण ा स या ं या िनय ं णाखाली ठ ेव याचा िनण य घेतला. यु कालीन
नुकसानाची भरपाई हण ून जम नीने काही ख ंडणी द ेखील ायची होती . जम नी, इटली
आिण जपान या िनय ं णाखाल या छोटया द ेशात यापक लोकशाही ाितिनधीक
सरकारची थापना क ेली जाणार होती. या देशात न ंतर ख ु या िनवडण ुका घे यात य ेणार
हो या. पोलंडचा प ूव ांत िहराव ून घे यात आला होता , या या न ुकसान भरपाई पोटी
पोलंडला प ूव जम नीतील काही द ेश दे यात य ेणार होता . एका ग ु करारा वय े रिशयान े
जपान या िवरोधातील य ु ात पदाप ण कर याच े मा य क ेले, या या बदली जपानन े काबीज
केलेला तीचा द ेश ितला प रत िमळणार होता , तसेच मांचु रयामधील ितच े पूव चे मह वाच े
थान ितला परत िदल े जाणार होत े. अमे रकन स ेनापत या िवन ंतीव न झव े ट
रिशयाला अशा सवलती द े यास तयार झाल े. रिशयान े यु ात पदाप ण के यास अन ेक
अमे रकन स ैिनकांचे ाण वाचतील अशी या ंना खा ी वाटत होती . िचयांग काई श ेक या
िचनी न े याशी म ै ीचा करार कर यास रिशया तयार झा यान े पूव आिशयात कायम शा ंतता
थापन हो याची श यता होती .
जुलै, १९४५ म ये पॉट्सडॅम येथे यु काळातील श ेवटची प रषद भरव यात आली होती ,
ितने या टा य ेथे घेतले या िनण यातील र का या जागा भर याच े काम क ेले. जम नीतील ४
भागांचे धोरण एका क ि य िनय ं क सिमती कड ून िनि त क ेले जाणार होत े, जम नीचे
िनःश ीकरण क न लोकशाहीला ो साहन द े याची साधारण क पना होती . पोलंडची
पि म सीमा ता प ुरती िनि त कर यात आली तर कोिनसबग हे जम न शहर रिशया या
हवाली क ेले जायच े होते. पोलंड आिण य ुगो लाि हया लोकशाही आिण ख ु या िनवडण ुक चे
आ ासन कधीच पाळ यात आल े नाही , जम नीतील धोरण िनि त कर यात सम वय
साध यात आला नाही . रिशया या हवाली कर यात आल े या े ाम य े सा यवादी
यव था था पन कर याची स ु वात ितन े थमपास ून सु केली. या टा आिण पॉट्सडॅम
करारा ंनी अमे रकेची नैितकता कमी झाली असली तरी स ा मा कमी झाली नाही . रिशयन munotes.in
Page 110
अमे रकेचा इितहास
110 सै याने पूव युरोप पिहल ेच आप या िनय ं णाखाली आणला होता आिण झव े ट या ंनी जो
देश रिशयाला द ेऊ केला तो ितने कसाही िमळवला असता .
आपली गती तपासा
१. 'नागरी वात ं ये' यावर थोड यात िलहा .
२. या टा व पॉ ट्सडॅम या प रषद ेची मािहती सा ंगा.
३. अमे रकेचा यु िवषयक ीकोन प करा .
४. अमे रकेचा अिल तावाद कसा होता ?
५. 'कॅश अँड कॅरी' ही झव े ट या ंची संक पना कशी हो ती ?
६. २. जपानन े केले या पल हाब रवरील ह यािवषयी मािहती िलहा .
१०.९ समारोप
जागितक सव च आदश वा ांना जागितक घडामोड ना िनयमा ंत बांध यासाठी उ स ुक होत े.
युनोसु ा काही माणात मया िदत स ंघटना होती . कारण या या सद य रा ा ं या
पािठं यािशवाय तोही कोणताही िनण य घेऊ शकत न हता . सु वातीला अिल तावादी
असल े या अमे रकेने पल हाब र घटन ेनंतर मा द ुस या महाय ु ात उडी घ ेतली आिण य ु ाचे
पारडे िफरल े. शेवटी जपान व जम नीचा पराभव होऊन दो त रा ा ंचा िवजय झाला . शेवटी
पॅ रस या टा व पॉ ट्सडॅम येथे शांतता िनयोजनासाठी प रषदा घ े यात आ या .
१०.१०
१. अमे रकेने महाय ु ात पदाप ण कर यात पय वसान झाल ेला घटना म नम ूद करा .
२. दुसरे महाय ु िजंक यातील अमे रके या योगदानाची चचा करा.
munotes.in
Page 111
111 ११
अमे रका आिण आिथ क पुनर चना
घटक रचना :
११.० उि ्ये
११.१ तावना
११.२ संयु रा स ंघाची थापना
११.३ बृहद् अमे रकन स ंबंध
११.४ सै य बरखा ती आिण प ुन: पांतर
११.५ टुमन समोरील आ हान े
११.६ ८० वी अमे रकन का ँ ेस
११.७ सुधा रत उप म
११.८ आयस ेन हावरचा काय काल
११.९ केनेडी या ंचा काय काल
११.१० रा य िल ंडन जॉ सन
११.११ रचड िन सन आिण आिथ क संकट
११.१२ रेनॉ ड रेगन
११.१३ गेरा ड फोड यांचे काळजीवाह सरकार
११.१४ िजमी काट र यांची कारक द
११.१५ समारोप
११.१६
११.१ उि ्ये
दुस या महायु दानंतरची अमे रकन आिथ क पुन रचना या समज ून घेणे.
रा ा य ट ुमन या ं या स ुधा रत उप म काय माचा अ यास करण े.
अमे रकन रा ा य ा ं या प ुन रचना काय मांचा आढावा घ ेणे. munotes.in
Page 112
अमे रकेचा इितहास
112 ११.१ तावना
एि ल १९४४ म ये िलग ऑफ नेश स या इ ंटरनॅशनल ल ेबर ऑग नायझ ेशनची प ुन रचना
कर यात आली . जुलै, १९४४ म ये आिथ क समय ंवर िवचार िविनमय कर यासाठी ेटन
वूड्स, यु हॅ पशायर, येथे एक प रषद भरवली ग ेली, या प रषद ेने मागसल े या द ेशांना
आिथ क मदत कर यासाठी इ ंटरनॅशनल ब ँक ऑफ रक श न तस ेच चलन य व था
ि थर राख यासाठी इ ंटरनॅशनल मॉ नेटरी फ ंडाची थापना कर याचा िनण य घेतला. या
फंडात सहभागी हो णा या देशांना संबंिधत सिमती या स ंमतीिशवाय आप या चलनाच े मू य
बदलता य ेणार न हत े. साव भौम स ेचा याग कर णा या या तरत ुदीचे सवा नी वागत क ेले.
युनायटेड नेश स इकॉ नॉिमक, सोशल अँड क चरल ऑग नायझ ेशन, इंटरनॅशनल र े युजी
ऑग नायझ ेशन आिण व ड हे थ ऑग नायझ ेशन या स ं थांची देखील थापना कर यात
आली .
११.२ संयु रा स ंघाची थापना
शांततेचे र ण कर यासाइी एका स ुर ा स ंघटनेची िनिम ती करण े ही य ुनायटेड नेश स या
संघटका ं या समोरी म ु य सम या होती . जुलै आिण ऑग ट म य े चीन, रिशया , ि टन
आिण अमे रका या ंचे ितिनधी िडसि ट ऑफ कोल ंिबया य ेथील ड बाट न ओ स य ेथे
जमले. यांनी सादर क ेले या तावा ंची तप शीलवार चचा कर यासाठी सान ाि स को
येथे २५ एि ल त े २६ जुन या का ळात भरल े या एका प रषद ेला ५० देशांचे ितिनधी हजर
होते. यांनी सूचवले या तावात अन ेक बदल क ेले होते. दर यान झवे ट या ंचे िनधन
झाले तर हल या ंनी क ृती अ वा था या कारणाव न आप या पदाचा राजीनामा िदला
होता.
सन ाि स को प रषद ेने मा य क ेले या य ुनायटेड नेश स या सनद े म य े सव देशां या
सभासदा ं या जनरल ॲसे ली या सव साधारण म ंडळाची तरत ूद होती , या मंडळाची दर
वष िकमान ए क बैठक भरणार होती . िस य ु रटी कॉ ि सल या कायम व पी सिमतीच े ११
सभासद असतील , यापैक ५ कायम आ िण ६ ता पुरते सभासद असतील . कायम या
सभासदा ंना नकारािधकार वापरता य ेत अस े. या सभासदा ंचे एकमत झा या िशवाय
मह वा या कोण याही िवषयावर िनण य घेता येत नस े. जनरल ॲसे ली माफ त िस य ु रटी
कॉि सल या ६ ता पुर या सभासदा ंची २ वषा या म ुदतीसाठी िनवड क ेली जा त अस े.
यु दात पय वसान होईल अ शा कोण याही त ंटयाची चौक शी क न आव यक ती कारवाई
कर याचा अिधकार कॉ ि सलला द े यात आला होता . आपसातील सव तंटे शांतते या
मागा ने सोडिव याच े आिण सनद ेनुसार स ंघटनेने घेतले या िनण यां या अ ंमलबजावणीत
सहकाय कर याच े आ ासन सव सभासद देशांना दयावे लागत अस े. १८ सभासदा ंचे
इकॉनॉिमक अ ँड सो शल कॉि सल सव घटना ंवर िनय ं ण ठ ेवणार होत े. वसाहती मधील
शासनावर द ेखरेख ठेव यासाठी टी िशप कॉि सल , इंटरनॅशनल कोट ऑफ जि टस एक
आंतररा ीय सिचवालय इ याद ची तरत ूद युनायटेड नेश स या सनद ेम ये कर यात
आली होती . थािनक त ंटे सोडव यासाठी थािनक स ं था थापन कर यास ो साहन
दे यात आल े होते. वैयि क िक ंवा साम ुदाियक स ंर णाचा ह क सवा ना अस ून तो
युनायटेड नेश स या सनद ेतील कोण याही तरत ूदीमुळे िहरावून घे यात य ेणार न हता . munotes.in
Page 113
अमे रका आिण आिथ क
पुनर चना
113 ११.३ बृहद् अमे रकन स ंबंध
पि म गोलाधा त थापन झाल ेली थािनक स ं था अ शा कारची एकम ेव सं था होती .
दुस या महायु दाम य े अमे रकन द ेश पूव कधीही न हत े येवढे एक आल े होते. रओ द
जािनएरो य ेथे भरल े या प ॅन अमे रकन प रषद ेम ये जम नी, इटली आिण जपान शी
राजनैितक स ंबंध तोड याची िशफारस कर यात आली होती . िचली आिण अ ज ि टना
वगळता अ य सव देशांनी ितची अम ंलबजावणी क ेली होती . पल हाब र नंतर काही
मिह या ंनी ाझील, मेि सको आिण अ य छोटया द ेशांनी महाय ु दात पदाप ण केले होते.
इटािलयन मोिहम ेम ये ाझील ने आप या स ै याची एक त ुकडी त ैनात क ेली होती आिण
मेि सको या हवाईदला या एका त ुकडीन े जनरल म ॅकआथ र यां या न ेतृ वाखाली झाल े या
िफिलि प स वरील ह यात भाग घ ेतला होता . लॅिटन अमे रकन द ेशातील सहकाय ३ कार े
उपयोगी होत े. १. यामुळे हेरिगरी या क ांना आ ळा बसला २. अमे रकेला दि ण
अमे रके या द ेशात आरमारी आिण हवाई दलाच े तळ थापन करता आल े. ३.
अ याव यक क चा माल त ेथून सहज िम ळू शकला. दुदैवाने पि म गोलाधा तील द ेशांची
एक अज ि टनाम ुळे भंगली, अज ि टना न ेहमीच अमे रकेला िवरोध करत अस े.
फे ुवारी, १९४५ म ये मेि सको मधील काप ू टपेक येथे एक अ य प ॅन-अमे रकन प रषद
भरली . अज ि टनाने जम नीशी यु द प ुकार यास भ ूतकालीन सव गो ी िवसर याच े
आ ासन अमे रकेने या प रषद ेम ये िदल े. अज ि टनान े नंतर स ंपत आल े या य ु दात
पदाप ण केले. या द ेशांनी या जािह रनामा मा य क ेला आह े अशा पि म गोलाधा तील िक ंवा
इतर एकाही अमे रकन द ेशावर झाल ेला ह ला सव देशावरील ह ला मानला जाईल असा
एक ठराव या प रषद ेने मंजूर केला. अशा रतीन े पि म गोलाधा तील शांतता राख यासाठी
पॅन-अमे रकन स ुर ा स ंघटना अि त वात आली . १९४७ म ये रओ द जािनएरो य ेथील
प रषद ेने आ मणािव द साम ुदाियक ितकार कर या या धोरणाचा प ुन चार क ेला.
१९४८ म ये बोगोटो प रषद ेने युनायटेड नेश स या अ ंतग त ऑग नायझ ेशन ऑफ
अमे रकन ट ेट्स ही स ंघटना थापन क ेली.
११.४ सै य बरखा ती आिण प ुनः पांतर
यु द समा ीचा प प ुरावा हण ून इ.स. १९४५ या दर यान घर या माण े सै याम य े जे
१२ दशल ी व प ु ष काम करीत होत े यांची सं या कमी कर याची मागणी बह त ेक
अमे रकन वासीया ंची होती . मन या ंना या मागणीप ुढे नमत याव े लागल े. इ.स. १९४६
या म यास ना िवक दलाची स ं या ४ दशल ाव न १ दशल ापय त कमी क ेली तर
ल कराची स ं या ८ दशल ाव न २ दशल ापय त आणली . इ.स. १९४८ म ये तर
अमे रकेची एक ूण ल कर स ं या फ १.५ दशल होती .
मा स ै य कपाती या क ेले या घाईन े अमे रकांना िच ंता त क ेले. कारण काही काँ ेस या
पुढा यां या मत े, यु दात र पात करणा यांना र ाची चटक लाग ेल व त े पु हा
वक या ंिवरोधात तस े कर याची श यता नाकारता य ेत नाही . हणून या ंना स ै यातून
बरखा त कर याअगोदर या ंचे प दत शीर पुनव सन करण े गरज ेचे होते. तशातच अन ेक
मािसका ंनी या पुनव सना या व समायोजन या सम य ेवर का श टाकला . इ.स. १९४५ munotes.in
Page 114
अमे रकेचा इितहास
114 म ये ५ लाखा ंपे ा जा त ि या ंनी ल करी अिधका यांपासून घट फोट घ ेतला होता .
तशातच ब याच जणा ंना िनवासाची सम या भ ेडसाव ू लागली .
ल करी अिधकारी प ु हा सामा य नागरीक झा यावर ब ेकारी व आिथ क महाम ंदीची भीती
वाटू लागली . जपानन े शरणागती प कर यान ंतर अमे रकन सरकारन े ताबडतोब ३५ अ ज
डॉलस ची यु द तरत ूद रदद ् केली. दहा िदवसातच लाखो ल करी कामगार ब ेकार झाल े.
इ.स. १९४५ मधील ७६ अ ज डॉलस चा य ु दखच इ.स. १९४६ म ये केवळ २०
अ जापय त खाली आला . यामुळे महामंदी ऐवजी आिथ क िवकास वाढीस स ु वात झाली .
आिथ क उलाढाल इ .स. १९३९ म ये ९१ अ ज डॉलस व न इ.स. १९४६ म ये २००
अ जावर तर तीच इ .स. १९५० म ये ३१८ अ ज डॉलस पय त पोहोचली . याचे कारण
यु दज य उ पादनाव न आिथ क ल य ाहकोपयोगी उ पादना ंकडे िदले गेले होते.
इ.स. १९४४ चा नोकरदार प ुनस मायोजन कायदा , १९४४ चा ल करी अिधकारी ह क
िवधेयक (General Bill of Rights ) हणून िस झाला, यामुळेच आिथ क वाढीला
चालना िम ळाली. या कायदयाम ुळे इ.स. १९४५ -५० दर यान जव ळजवळ २.३ दशल
ल करी अिधकारी िविवध महािव ालय े व िव ापीठा ंम ये उ च िश ण घ ेत होत े.
िश णासाठी या ंना १५ अ ज डॉलस पे ा अिधक र कम खच झाली . तसेच त ंतर
वै क य उपचार , गृहकज , शेतीखर ेदी िक ंवा नवीन यवसाय स ु कर यासाठी या ंना
आिथ क मदत कर यात आली . यु दकालीन कर सवलत िद याम ुळे अित र नफा
उदयोगपत नी नवीन यवसाय व उदयोगा ंत गुंतिवला .
असा यवादी रा हण ून अमे रकेचा आिथ क स ा हण ून उदय होईल याची िच ह े इ.स.
१९४४ या य ूहॅ पशायर य ेथील दो त रा ा ं या सरकारा ं या ' ेटॉन वुड्स करारा ं या’
सभेम ये िदसू लागली होती . या सुधा रत करारा वय े जगातील चलना ंचे मू य अमे रकन
डॉलस वर िनधा रत कर याच े ठरले. तसेच अन ेक आ ंतररा ीय स ं थांची िनिम ती यापार व
अथ पुरवठा या ंवर िनय ं णासाठी कर यात आली . उदा. आंतररा ीय नाण ेिनधी (IMF), गॅट
(General Agreement on Tariffs & Trade-GATT ), जागितक ब ँक (IBRD) इ..
इ.स. १९६० या द शकापय त ' ेटॉन वुड्स' प दती अ य ंत सुरळीत चाल ू होती.
११.५ मनसमोरील आ हान े
नवोप म ( यू डील) सुधारणा ंमुळे अमे रकन जनत ेया उध ळप ीस काहीसा लगाम बसला .
अमे रके या ७९ या का ँ ेसम य े १९४६ चा रोजगार कायदा ही एकमा ठ ळक योजना
मन या कारिकद त झाली . यामुळे अमे रकन सरकारला आिथ क वाढीच े आ ासन दयाव े
लागल े. यासाठी 'आिथ क स लागार प रषद ' थापन क न ित यामाफ त अ य ा ंना
कमाल रोजगार उ पादन आिण यश वाढव यास मदत कर याच े ठरल े. परंतु काँ ेसने
ते िवधेयक पा रत क ेले नाही िक ंवा रा ा य ा ंना यासाठी अिधकारही बहाल क ेले नाहीत .
याचबरोबर का ँ ेसने मन या ं या योजनास ु दा रोख या . उदा. साव जिनक िनवारा ,
उ चतम मज ूरी, सामािजक स ुर ा िव तार , थायी फ ेअर ए लॉ यमे ट ॅ टसेस किमशन,
दरडोई कर िवरोधी िवध ेयक, क ीय िश ण िनधी ,आिण शासक य व ै क य िवमा . munotes.in
Page 115
अमे रका आिण आिथ क
पुनर चना
115 यु दकालीन िनय ं णे हटिव या या घाईम य े काँ ेसला ि थर रा ा य आिण चलन
पुरवठा यावर शासनाच े िनयं ण िम ळिव यात अपय श यांची अडचण य ेत होती . ाहकांची
मागणी वाढ याम ुळे यु दो र महागाई वाढ ू लागली . यु दकालीन िक ंमत िनधा रण
काया लयान े िकंमत िनय ं णाच े य न क ेले. परंतु अ न ि या उदयोगा ंनी व िकरको ळ
यापा यांनी लग ेचच िक ंमत िनय ं ण कर यास िवरोध दश िवला. ब याच अमे रकन ाहकांना
यु दकालीन िक ंमत िनधा रण काया लयाच े उपाय आवडल े. परंतु काह नी आपण आता
यु दातून बाह ेर याव े अशी िटकाही क ेली. या िवरोधाभासी माग या ंमुळे इ.स. १९४६ रोजी
काँ ेसने सदर य ु दकालीन िक ंमत िनधा रण काया लयाच े अिधकार कमी कर याबाबतच
िवधेयक पा रत क ेले. मनने सदर िबलास 'नकारािधकार ' वापरला व िकंमती िनय ं ण
ता यात घ ेतले. परंतु आठवडया या आतच खादया ना या िक ंमती १६% पे ाही वाढ या .
आता मा का ँगेसने महागाई िनय ं णाच े पण जर कमजोर िवध ेयक प ु हा पा रत क ेले व
यावर मनने सही क ेली. परंतु शेतकरी व मा ंस उ पादका ंनी बाजाराम य े उ पादन न
पाठिव याची धमक िदली . मननी नो ह बर १९४६ या अगोदर खादया ना या
िकंमतीवरील िनय ं ण उठिवल े. यां या प ास िनवडण ुकांत थोडाफार फायदा झाला . परंतु
डेमो ॅटीक उम ेदवारा ंना फार शी मते िमळाली नाहीत . िनवडण ुकांचा िनकाल पािह यावर
टुमननी स ंपूण पणे िकंमत िन यं ण उठिवल े. परंतु तो पय त यु दबंदीनंतर ाहक िनद शाक
२५% नी वाढला होता आिण खादया ना या िक ंमती याहीप े ा अिधक दरान े वाढ या
हो या.
दर यान िक ंमती वाढ यान े संघटीत े ातील कामगारा ंनी आपली रोजगारवाढीची मागणी
अिधक ती क ेली. महागाईबरोबरच यु दकालीन भ ा , जादा काम भ ा ब ंद झाल े आिण
मालका ंनी सु दा पगारवाढीस नकार िद याम ुळे कामगारा ंची अव था िबकट झाली . यामुळे
कामगारा ंनी अन ेक वेळा संप केले. जानेवारी १९४६ म ये ३% कामगार वग संपावर होता व
यातील प ु ष व ी कामगारा ंची सं या ४.५ दशल ांवर पोहोचली . याम य े ‘संयु खाण
कामगार ’ या बल शाली कारखा यातील कामगारा ंचा समाव ेश अिधक होता . हा संप ४०
िदवस चाल यान ंतर मननी खाण वर सरकारी िनय ं ण थाप याचा आद ेश िदला. परंतु
एका आठवडयान ंतर मननी कामगारा ं या बह त ेक माग या मा य क े या व का मगार
कामावर प ु हा जू झाल े. सहा मिह या ंनी कामगारा ंनी पु हा स ंप केला व सरकारन े पु हा
या खाणी ता यात घ ेत या.
इ.स. १९४६ म ये रे वे अिभय ंते आिण मोटारमननी स ंप केला व अमे रके या र े वे
इितहासात पिह या ंदाच र े वेवाहतूक पूण पणे बंद झाली . २५ मे १९४६ रोजी मननी
काँ ेसकड े संपािवरोधात अिधकार द े याची मागणी क ेली. परंतु रे वे या अिभय ंता व
मोटारमननी स ंप माग े घेत यावर िसन ेटने मनचा ताव फ ेटाळला. यां या या मागणीन े
कामगार न ेते दुखावल े गेले.
munotes.in
Page 116
अमे रकेचा इितहास
116 ११.६ ८० वी अमे रकन का ँ ेस
जानेवारी १९४७ रोजी भरले या अमे रकन का ँ ेसने, १९४६ या िनवडण ूका हणज े
'नवोप म' सुधारणा माग े घे यासाठी जनत ेने िदलेला कौल अस े मानल े. रपि लकन प ाच े
वच व असल े या का ँ ेसने धनाढय वगा या िहतर णाच े कर णाली कायद े पा रत क ेले
आिण िकमान रोजगार वाढीचा ताव फ ेटाळला. रपि लकन आिण दि ण ेतील
परंपरावादी ड ेमो ेिटक न े यांनी िश णासाठी क ाची मदत आिण सव समाव ेशी गृहयोजना
काय मांना िवरोध क ेला. परंपरावादी (Conservative ) आिण रा ा य या ं याम य े
मतभेदाचे मु य कारण नवोप म सुधारणा ंम ये असल ेला कामगार संघटना धािज णा 'वॅ नर
कायदा , १९३५ ' हा होता .
कामगार स ंघटना ंचा भाव कमी कर या या ीन े सारमा यमा ंनी अस े िच तयार क ेले
क , यु दानंतरचे संप घडिवणार े नेते हे कामगार धािज णे आहेत व त े संप क न उगाचच
जनतेस वेठीस धरत आह ेत. इ.स. १९४७ म ये २० पे ा अिधक रा या ंनी कामगार
संघटना ं या कारवाया ंवर बंधने लादणार े कायद े पा रत क ेले आिण याच वष का ँ ेसनेसु दा
'कामगार यव थापन स ंबंध कायदा हणज े ‘ता त-हाट ले ॲ ट’ पा रत क ेला. या नवीन
कायदयान े ‘वॅ नर ॲ टम य े’ सुधारणा क े या व कामगार स ंघटना ं या स ंपा या कारवाया ंना
बेकायद ेशीर ठरिवल े. तसेच जे संप रा ीय स ुर ा व आरो य या ंबाबतीत धोकादायक
असणार े संप पुढे ढकलता याव ेत हण ून रा ा य ा ंना 'साठ िदवसा ंचा स ंप थिगती '
कर याचा अिधकार झाला . परंतु या कायदयान े कामगार स ंघटना ंची गळचेपी झाली
आिण असंघटीत कामगारा ंना संघटीत करण े कठीण होऊ लागल े. हणून कामगार न े यांनी
याची स ंभावना 'गुलामी कामगार िवध ेयक' अशी केली. तसेच मननी आपला
नकारािधकार वाप न सदर कायदा रदद ् करावा अ शीही मागणी क ेली.
मननी आप या या अिधकाराची का ँगेसला चाह ल दाखिवली . इ.स. १९४८ या
िनवडण ुका समोर ठ ेवून या ंनी सदर कायदा हा कामगार िहतािवरोधी अस याची िटका
केली. परंतु काँ ेसने मा या ं या या नकारािधकाराची दखल घ ेतली नाही .
११.७ सुधा रत उप म
खरे पाहता इ .स. १९१६ पासून मन या ंना िन याप े ा कमी जनत ेचा कौल िम ळत अस े व
यांचा िनसटता िवजय होत अस े. तरीही उदार मतवादी धोरणासाठी जनत ेने िदलेला कौल
अशी धारणा मन या ंची होती . यां या इ .स. १९४९ या भाषणात यानी एका सामािजक
व आिथ क या मह वाका ं ी काय माचे सूतोवाच क ेले व याला ‘सुधा रत उप म’ हणून
संबोधल े. याने काँ ेसला 'नवोप म' सुधारणा ंचा िव तार कर यास सा ंिगतल े. याम य े
आिथ क सुर ा जतन , गृह यांिशवाय ँकलीन डी . झवे ट या ंनी सु केलेले नागरी ह क ,
रा ीय आरो य िवमा , िश णास क सरकारची मदत आिण क ृषी अन ुदान या
योजना ंचासु दा िव तार कर या स सांिगतल े.
नवीन ८१ या का ँ ेसने सदर काय मांचा िव तार कर यास ितसाद िदला. यामुळे
िकमान व ेतन ता शी पंचाहतर स ट ठरिव यात आल े, सामािजक े िव ता रत कर यात
आले. भूमी सुधार, मृदासंधारण, पूर िनय ं ण आिण झोपड प ी िनमू लन क न ८,१०,००० munotes.in
Page 117
अमे रका आिण आिथ क
पुनर चना
117 अ प उ प न गटासाठी अन ुदािनत घर े बांध यात आली . काँ ेसने रा ीय िव ान यास
थापन क ेला. तसेच ४,००,००० पे ा अिधक िनवा िसतांना अमे रकेत आ य द े याचा
कायदा पा रत क ेला. तरीही अमे रकन का ँ ेसने सद या ंनी मन या काही स ूचना मा य
के या नाहीत . उदा. क ाची िश णिवषयक मदत -अनुदान, सव समाव ेशी रा ीय आरो य
िवमा आिण िपक -अनुदान याम ुळे शेती उ प न ि थर राह न खादया ना या िक ंमती कमी
होतील या बाब चा समाव ेश होता. दि ण ेकडील सद या ंनी (डेमो ॅटीक) परंपरावादी
रपि लकन न े यां या मदतीन े मनचा नागरी ह क कायदा पा रत कर याचा य न हाण ून
पाडला .
जरी 'नवोप म' सुधारणा ंना पािठ ंबा कायम रािहला तरी मन या ंना आप या िव तारीत
'सुधा रत उप म' काय मास पािठ ंबा िमळिवता आला नाही . तशातच शीत-यु दास र ंभ व
यानंतरचे को रयन य ु द याम य े मन यांना आपला व ेळ व श अिधक माणात खच
कर यास लाग याम ुळे अंतग त सुधारणा ंकडे फारस े ल द ेता आल े नाही.
११.८ आयस ेन हॉवरचा काय काल
रा ीय आका ं ांनुसार जर कोणी अमे रकन रा ा य झाला अस ेल तर तो ड ्वाईट ड ेिवड
आयस ेनहावर होय . अमे रकन जनत ेला शांती व थ ैय हवे होते आिण त े आयस ेनहावरन े
आप या का ळाम ये िदले. याने रा ाला न ेहमी य ु दापास ून दूर ठेवले व वैभव क न
िदले. तरीही आयस ेनहावर या मवा ळ धोरणा ंमुळे ि थतीवादी व उदारमतवादी न े यां या
पदरी िनरा शा आली व ती अमे रकन जनत ेला अप ेि त हो ती.
देशाला यापारी या स ु ढ बनिव यासाठी आयस ेनहावरनी आप या शासनात िन णात
खाजगी अिधकाया ना न ेमणुका िद या . आप या कारिकद या पिह या वष यान े
काँ ेसबरोबर िम ळून कृषी िकंमती, अनुदान कमी करण े, सरकारी कम चारी कपात करण े
आिण क ीय खच कमी करण े इ. कामे केली. यांनी जलिव ुत व अण ुउजा य ांबाबतीत
खाजगी उदयोगा ंना ो साहन िदल े. तसेच िकनार प ी या त ेलसमृ दरा या ं या बाबतीतील
िवधेयक का ँगेसकडून पा रत क न घेतले.
ामु यान े आयस ेनहावर शासन म यममागा वर चालत होत े. याने आप या शासनास
खाजगी उदयोगा ं माण े िदलेले व प व याम ुळे कोणतीही टोकाची भ ूिमका घ ेतली नाही .
आदशवा दी अस याप े ा ते य वादी होत े. यामुळे यांनी शासक य खच कपात , महागाई
िनयं ण आिण क ुशल शासन यावर भर िदला . दबावगटास त ड द ेतानाच इ .स. १९५४
नंतर ड ेमो ॅटीक प ाच े बह मत झा यावर या ंनी कामगार स ंघटना आिण समाजक याण
यां या कामात झोक ून िदल े.
मंदी टा ळ या या उ स ुकतेपोटी ि थतीवादी रपि लकन िसन ेटर रा @बट तापÌत यां या
आिथ क स लागार प रषद रदद ् कर या या मागणीस आयस ेनहावरनी नकारािधकार
वापरला . आथ र बन यान े आिथ क घडी नीट बसिव याचा प ुर कार क ेला या या
नेतृ वाखाली आिथ क स लागार प रषद एक मह वाची स ं था हण ून उदयास आली .
आिथ क व ऋण नीती म य े बदल करण े, कर स ंरचनेम ये दु या करण े आिण साव जिनक
बांधकामा ंची गती वाढिवण े या व अ शासार या आिथ क िवकासाला चालना देणा या येक munotes.in
Page 118
अमे रकेचा इितहास
118 सांिघक सरकार या उपया ंचा आयस ेनहावरनी प ुर कार क ेला. जे हा इ .स. १९५३ व
१९५७ म ये मंदी आली याव ेळी आयस ेनहावरनी समतोल अथ संक पाऐवजी िवकासाचा
वेग सु ठेव यासाठी जा त खचा चे (तुटीचा अथ संक प) अंदाजप क सादर क ेले.
यावेळी सामािजक स ुर ेचा िव तार कर यात आला व याचा सात द शल अमे रकन
जनतेला फायदा झाला . िकमान व ेतन ७५ स ट व न ताशी एक डॉलर वाढिव यात आल े,
बेकारी भ यासाठी आणखी ४ दशल लोक पा ठरल े आिण अ प उ प न गटा ंना क
सरकार प ुर कृत गृहयोजना िव तारीत कर यात आली याव ेळी आयस ेनहावर का ँ ेस या
सोबत ग ेले. यांनी स ट लॉरे स सागरीमाग अटला ंटीक महासागराला महासरोवर जोडण े,
तसेच आरो य खात े िनिम ती, िश ण व जनक याण या ंची िनिम ती कर यास या ंनी मा यता
िदली. इ.स. १९५६ म ये आयस ेनहावर या ंनी अमे रकन इितहा सातील सवा त मोठा व
खिच क असा साव जिनक े ातील काय मास मा यता िदली . याम य े ४१००० मैलां या
आंतररा य ुतगती महामाग कायदयाचा समाव ेश होता. मु मागा या अमे रकेतील
जाळयांमुळे उपनगरा ंची वाढ झाली , अमे रकन जनत ेची मोटारगाडया व मालवाह गाडया
यांवर िभ त वाढली . रा ीय र े वे वािह या ंचे मह व कमी झाल े, क ीय शहरांचा हा स होऊ
लागला . गॅसोिलनचा वापर वाढ याम ुळे हवा द ूषणात भर पडली .
आपला काय काल स ंप या या तीन िदवस अगोदर आयस ेनहावरनी अमे रकन जनत ेला
आपला स ंदेश िदला. याम य े यांनी अस े हटले क , 'अमे रके या अन ुभवाम य े रा ीय
सुर े या मागणीम ुळे ल करी अथ कारणाच े आरो य ह े ल करी खचा वर अवल ंिबत झाल े
आहे. पुढे अनेक िव ापीठा ंतील िव ान आिण स ंशोधन स ं था, राजक य न ेते आिण
अमे रकन खाजगी उदयोग या ंसाठी ल करी करार हा या ं या जीवनाती ल अिवभा य भाग
बनला आह े. या सव िहतस ंबंधां या गुंतागुंती झा या आह ेत. आयस ेनहावरनी थािनक
सरकार या काय कुशलतेवर िव ास य क ेला आिण अमे रकन जीवनात ल काराला
दु यम थान द े याची धमक िदली .
११.९ केनेडी या ंचा काय काल
केनेडी या ंना का ँ ेसम य े बह मत नस याम ुळे आप या स ुधारणा ंना या ंना पुढे रेटता य ेत
न हत े. कारण रपि लकन व दि ण ेकडील ि थतीवादी ड ेमो ॅटीक सद या ंनी मन या
सुधारणा ंना (सुधा रत उप म) देखील िवरोध क ेलेला होता .
याऐवजी जॉ न एफ क ेनेडी या ंनी आिथ क सुधारणा ंना अिधक धा य िदल े. अथ यव थ ेला
चालना द े यासाठी या ंनी वाढ या स ंर ण व अ ंतराळ खचा बाबतीत खाजगी उदयोजका ंना
गुंतवणुक साठी ो साहन िदल े. यांनी इ.स. १९६१ म ये संर ण खच िकमान २०%
वाढिव यासाठी का ँ ेसचा पाठप ुरावा क ेला. याम य े पाचपट अिधक साम य शाली
आंतरखंडीय ेपणा े, म यम -प या या ेपणां ांचा िव तार , धृवीय ेपणा ा ंनी
सुस ज अण ु पाण ब ुडयांचा समाव ेश होता . पुढे यांनी अमे रकेची मया िदत पार ंपा रक य ु द
मता वाढिव यास स ुचिवल े आिण इ .स. १९६१ म ये या ार े 'अमे रकेने नेहमीचा
अपमान सह न कर याप े ा अण ुश ा कारवाई कर याचा पया य उपल ध क न िदला .
सा यवाद प ुर कृत ित स या जगाम य े (अिवकिसत ) सु असल े या रा म ु या
नावाखालील च ळवळ ना दडप ून टाक यासाठी क ेनेडी या ंनी पार ंपा रक ल कराला ब ळकट munotes.in
Page 119
अमे रका आिण आिथ क
पुनर चना
119 केले व गिनमी का याच े िश ण िदल ेले 'िवशेष दल ' (ह रत टोपी ) तयार क ेले.
अथ यव थ ेला उ ेजन द े यासाठी व अमे रकेची ित ा वाढिव यासाठी या ंनी इ.स.
१९६९ -७० या दर यान च ं ावर मानवाला उतरिव याच े ल य ठ ेवून अ जावधी डॉलस चा
काय म मंजूरीसाठी का ँ ेसचा पाठप ुरावा क ेला. यामुळेच १९ जुलै १९६९ रोजी नील
आम ाँग आिण एडिवन ऑि न या ंनी च ं ावर पाऊल ठ ेवले व या मोिहम ेसाठी
अमे रकेस (नासा) २५ अ ज डॉलस एवढा खच आला .
आिथ क वाढी या य ना ंचा प रणाम हण ून अस ंतुिलत अथ संक प झाला हण ून केनेडी
यांनी गुंतवणूक सूट आिण उदार घसारा खच हण ून कमी यापारी कराचा ताव प ुढे
केला. तरीही बर ेच यापारी गट क ेनेड या नीतीबदद ्ल साश ंक होत े व याम ुळेच याव ेळी
शेअर बाजार कोस ळला जाई त े हा ते अ य ा ं या धोरणा ंना दोष द ेत असत . एि ल १९६२
म ये महागाई रोख यासाठीचा उपाय हणून रोजगार व िक ंमती याबाबतची अ ंमलबजावणी
कर यासाठी रा ा य ा ंना पूण ल करी स ंर णाची तरत ूद केली त े हा तर या या पारी
वगा ची अ व थता अिधकच वाढली . पोलाद उदयोगान े पोलादा या िक ंमती टनामाग े ६
डॉलस नी वाढिव यान ंतर क ेनेडी या ंनी यािवरोधात ती िति या न दिवली . यांनी
पोलाद कामगार स ंघटना ंना िकमान व ेतन वाढीबाबतच े करार ि वकार यासाठी दबाव
टाकला होता . यांनी पोलाद क ंप यांचा िनष ेध केला व या ंना िव ासघातािवरोधी
खट याची धमक िदली आिण सरकारशी झाल ेले करार रदद ् केले जातील अस े सांिगतल े.
तसेच क ीय यापारी आयोगास आिण क ीय ग ु हे अ व ेषण िवभागास पोलाद उदयोगा ंचे
िकंमतीबाबतच े करार मदार या ंची चौकशी कर या या कामास लावल े. यानंतर अमे रकन
पोलाद क ंप यांनी िक ंमतवाढ रदद ् केली. या यापारी वगा ने केनेडी या ंनासु दा आपल े
कठोर धोरण माग े घे यास लावल े. परंतु याव ेळी नंतर या क ंप यांनी पोलादा या िक ंमती
वषा तून दोनदा वाढिव या याव ेळी केनेडी फ यािवरोधात बोलल े परंतु कृती क शकल े
नाहीत . नंतर जान ेवारी १९६३ म ये जे हा आिथ क वाढ कर याची या ंनी घोषणा क ेली
यावेळी सामािजक काय मांवर िनधी वाढिव याचा ताव या ंनी फेटाळून लावला .
याऐवजी खाजगी ग ुंतवणूक व खच य ांना ो साहन द े या या उ ेशाने यांनी खाजगी व
औ ोिगक कर कमी क न क ीय खच कायम ठ ेव या या नीतीचा प ुर कार क ेला.
केनेडी शासनाचा इ .स. १९६३ या नो ह बर म य े दुःखद श ेवट झाला तरीही या ंचे
करकपात धोरण का ँगेसने तसेच ठेवले. यां या अथ यव थापनाम ुळे आिथ क वाढीचा दर
हा दुपटीपे ा अगोदरच अिधक झाला होता . बेकारीच े माण कमी झाल े होते आिण
चलनवाढीचा दर ितवष क ेवळ १.३% पय त राहीला . यांचा काय काळ हणज े अमे रकन
रा ा य ा ं या कारिकद तील सवा त िवनाअडथ ळा असल ेली आिथ क वाढ होती . अजूनही
उदार टीकाकारा ंनी आयस ेनहावर या का ळाची आठवण क न िदली . यांनी केनेडी या ं या
उ प नाच े पुनवा टप कर यातील अपयश व िव तारीत कर प दतीचा फ ीमता ंना
झालेला फायदा या ंवर टीका क ेली. उदयोजका ंना वाढल ेला पाच पट नफा आिण यि गत
उ प न कमी तस ेच समाजक याणा या िनधीचा ल करी खचा साठी झाल ेला वापर
यांबाबतीत या ंनी ख ेद य क ेला. िवशेषतः या ंनी केनेडी या ंनी सावा जिनक े ाकड े
केले या द ुल ाबाबत कडक िनष ेध न दिवला .
जॉन एफ केनेडी या ंचा ख ून झाला व या िवमा नाने यांचा मृतदेह अमे रकेत आण यात
आला याच िवमानान े यांचे वारस िल ंडन जॉ सन ह े वास करीत होत े. munotes.in
Page 120
अमे रकेचा इितहास
120 ११.१० रा ा य िल ंडन जॉ सन
रा ा य जॉ सन या ंची पिहली दोन वष अिधकच यश वीपण े पार पडली . यांनी स ा ंतर
ि या अितशय बारकाईन े हाता ळली व इ .स. १९६४ म ये िवजयी झाल े. इ.स. १९६५
म ये यांनी का ँ ेस या माग दश नाखाली अमे रके या इितहासातील मह वा या सामािजक
सुधारणािवषयक िवध ेयक पा रत क न अम ंलात आणल े.
जॉ सन या ंनी जॉन केनेडी या ं या म ृती ि यथ कर कपात आिण नागरी ह क िवध ेयक
पु हा स ु केले. फे ुवारी १९६४ म ये उ प न कर १० अ ज डॉलस पय त कमी करणार े
िवधेयक का ँ ेसकडून पा रत क न घेतले. यामुळे ाहकखच वाढून व ब ेकारी कमी होऊन
आिथ क वाढीला चालना िम ळाली. इ.स. १९६४ -१९६६ या दर यान अथ संक पीय त ूट
६ अ ज डॉलस व न ४ अ ज डॉलस पय त कमी झाली .
जॉ सन या ंनी उचल ेले सवा त धाडसी पाऊल हणज े यांनी िवनाशत अमे रकेची गरीबी द ूर
केली हे होय. जनमतान े यां या या य ना ंना ो साहन िदल े व याच े ेय मायकल ह ॅ रं टन
यांनी इ.स. १९६२ रोजी िलिहल े या 'दुसरी अमे रका' (The Other America ) या
पु तकाला िदल े. कारण सदर प ु तकाम य े यान े २० ते २५% अमे रकन जनता
दा र यात जीवन जगत आह े याबाबत प ुरावे िदलेले होते. हॅ रं टन या ं या मत े वैभवशाली व
चैनी अमे रकेमधील जव ळजवळ ४० दशल लोक ह े िदसत नसल े तरी दा र यात जीवन
जगत आह ेत. याम य े िनराधार व र नागरीक , िवभ श ेतकरी , िन या शहरातील वत ं
व या , बेरीओ म य े राहणार े िह प ॅिन स आिण थला ंतरीत कामगार छाव या , आरि त
भारतीय , अ पलािचया य ेथील खाण कामगार तस ेच ी म ुख कुटुंबे यांचा समाव ेश होता . ते
अ यंत िनक ृ िनवाया त व क ुपोिषत जीवन जगत होत े. समाज क याण िवभागाकड ून या ंना
थोडीफार मदत िम ळत होती व त े या आश ेम ये होते क , गरीबी स ं कृती कमी हो यास व ेळ
लागेल. ते िश णापास ून, आरो य स ुिवधांपासून, नोक यांपासून वंिचत होत े. बह तेक
अमे रकन नाग रका ंना यांबाबत आशा वाटत होती .
यासाठी अ य जॉ सन या ंनी अन ेक काय म तािवत क ेले. यासाठी एक अ ज
डॉलस ची तरत ूद केली. ऑग ट १९६४ म ये काँ ेसने पा रत क ेले या या यावसाियक
कौश या ंम ये त णा ंना िश ण द े यात य ेऊ लागल े व यासाठी या ंना आिथ क िनधी
उपल ध क ेला गेला. 'िव टा ' (VISTA - Valunters in Service to America ) नावा या
संघटनेमाफ त दा र ी असल े या े ात काम करणार े त ण वग होते. ‘ ोजे ट ह ेड टाट ’
तफ िश णापास ून वंिचत क ुटुंबातील म ुलांना शा ळापूव िश ण द े यात आल े. गरीबा ं या
सम या ंशी स ंबंिधत काय मांम ये यांचा य सहभाग वाढिव यासाठी 'क युिनटी
ॲ शन ो ाम' सु केला. तसेच साव जिनक काम े व िश ण स ं था स ु के या.
पुढील एकोणन वद या का ँ ेसचे वण न अ य ा ंनी 'काय पूत काँ ेस' असे केले तर
िवरोधका ंनी ' वछंदी का ँ ेस' असे केले. मा ितन े गरीबी हटिव याबाबतचा काय म
यु दपात ळ वर स ु केला. काँ ेसने वृ दांसाठी आरो यिवमा लाग ू केला व गरज ूंना वै क य
सुिवधा प ुरिव यासाठी क ीय अन ुदान िदल े. थािनक न े यांनी छोट या िशश ु वगा पासून
पदवी पय त शाल ेय मदत कर यासाठी क े थापन क ेली. तसेच थाना ंतर कायदा िशिथल munotes.in
Page 121
अमे रका आिण आिथ क
पुनर चना
121 केला. वसुर ेला ो साहन िदल े. नवीन वाहत ूक िवभाग आिण ग ृह व शहरी िवकास म ंडळ
थापन क ेले.
एवढे य न क न अमे रकन समाजाची गती (िवशेषता गरीब वगा ची) हे व नच रािहल े.
तरीदेखील या ं या काही योजना ंमुळे राहणीमानाचा दजा सुधारला खरा . जॉ सन या ंची
गरीबी द ूर कर याची उ कट इ छा व सवा ना आिथ क िवकासाची स ंधी पुरिव याची धडपड
अ यंत मह वाची होती . माट न य ुथर य ुिनयर या ं या श दात सा ंगायचे झा या स ''जॉ सन
ि हएतनाम या य ु दभूमीवर मारल े गेले'' असे हणता य ेईल. कारण इ .स. १९६६ म ये
जॉ सन ह े गरीबी िनम ू लन काय मापे ा २० पट अिधक र कम ि हएतनाम या य ु दावर
खच करीत होत े. जॉ सन या ंचे गरीबी हटाव काय माव न यु द काय माकड े वळलेले
ल व याम ुळेच साव ि क एकमत त े हरवून वसल े व लाखो गरीबा ं या मनात ून कायमच े
उतरल े.
११.११ रचड िन सन आिण आिथ क संकट
िलंडन जॉ सन या ंनी ि हएतनाम य ु दावर क ेलेला खच , कर न वाढिव याम ुळे आिथ क
नीतीवर िवप रत प रणाम झाल े होते. तशातच रचड िन सन या ंनी रा ा य ाचा काय भार
ता यात घ ेतला. यावेळेस २५ अ ज डॉलस ची आिथ क तूट आिण ५% चलनवाढ झाल ेली
होती. इ.स. १९६९ म ये राहणीमान खच ७% पे ा अिधक वाढला आिण ऊजा , खा ा न
आिण क या माला या िक ंमत नी भरमसाठ चलनवाढीची श यता िनमा ण झाली .
चलनवाढ रो ख या या उ स ुकतेपोटी िन सननी रोजगार व िक ंमती यव थापनाचा ताव
नाकारला . याऐवजी या ंनी शासक य खच कपात क ेला आिण याजदर लाग ू कर याची
जबाबदारी फ ेडरल रझव बोडा कडे सोपिवली .
चलनवाढ कमी कर याचा एक उपाय हण ून िन सननी यापार यवसाय व ाहकखचा ला
आळा घाल याच े काम क ेले. औ ोिगक उ पादनात घट झाली . बेरोजगारी ६% वाढली
आिण आिथ क मंदी पस न चलनवाढ अिधकच होत ग ेली. डेमो ॅटीक नॅशनल किमटी या
मुखाने िन सन या आिथ क नीतीला 'िन सॉ नॉिम स ' हणून संबोधल े. शेअर बाजार ,
खाजगी उदयोगा ंचा नफा , वा तिवक खच यो य उ प न ह े वाढल े पािहज े आिण ब ेरोजगारी ,
व तूं या िकंमती, याज दर या ंम ये घट झाली पािहज े असे यांनी ह ंटले. इ.स. १९७१
या स ु वातीस िन सनन े ''मी आता क ेनेिसयन (अथशा क ेनचा अन ुयायी) आहे'' असे
जािहर क न अमे रकन जनत ेला आ या चा ध काच िदला . सदर नीतीच े राजक य प रणाम
यांना मािहत होत े व चलनवाढीन े िदसणारी भरभराट क ूचकामी आह े हे यां या िनद शनास
आले होतेच. हणून या ंनी आथ क घडी नीट बसिव यासाठी 'तूटीचा खच ' हे के सचे
अथ शा ाच े त व अवल ंिब याचा य न क ेला. हणून या ंनी हेतुपुर करपण े आिथ क
नुकसान भ न काढ यासाठी अस ंतुिलत क ीय अथ संक पाचा ताव ठ ेवला. तशातच
यांनी अज ूनही रोजगार व िक ंमती िनय ं णाच े य न स ु च ठेवले होते.
इ.स. १९७१ या ऑग टम य े िन सननी आपल े धोरण प ु हा बदलल े. याचव ेळी वािण य
िवभागान े अशी घोषणा क ेली क , इ.स. १८९० पासून पिह या ंदाच अमे रका िनया तीपे ा
आयातच अिधक करीत आह े व याम ुळे फार मोठी यापारी त ूट िनमा ण झाली आह े. munotes.in
Page 122
अमे रकेचा इितहास
122 यावेळी रा ा य ा ंनी आिथ क ि थरीकरण आिण यापार स ंतुलन राख यासाठी नवीन
सुधारणा ंचे उपाय योजल े. वदेशी व तूंचा वापर वाढ यासाठी या ंनी आयात व त ूंवर १%
अित र अिधभार लावला . तसेच आ ंतररा ीय तरावर अमे रकन माला या िकमती
अिधक पधा मक राह यासाठी िन सन या ंनी अशी घोषण क ेली क , यापुढे डॉलरचे मू य
इतर द ेशां या चलना ं या म ू यांबरोबर िनि त क ेले जाणा र नाही . येथून पुढे आंतररा ीय
आिथ क यवहाराम य े डॉलरची तरलता या या म ू यावर आधा रत अस ेल. तसे
पािह यास इ .स. १९४४ या य ू हॅ पशायर य ेथील ेटनवूडस य ेथे आिथ क
यव थापनासाठी म ुख पाि मा य रा ा ं या भरल े या आिथ क प रषद ेम ये हा िनण य
झाला होता .
शेवटी प ूव या आप या रोजगार व िक ंमत िनण यास िदल ेला नकार िन सन या ंनी माग े
घेतला आिण रोजगार दर , िकंमती व भाड े िनयं ण यावर न वद िदवसा ंची ि थरीकरण ब ंधने
लागू केली. यानुसार रोजगार दर ५.५% आिण िक ंमती व भाड े २.५% दरसालाप े ा
अिधक वाढणार नाहीत अस े क ीय िनय ं ण या ंनी लाग ू केले. यां या या नवीन आिथ क
नीतीम ुळे अथ यव थ ेला काही माणात चालना िम ळाली आिण डाऊ जो स िनद शांक
या या इितहासात पिह या ंदाच एक हजार अ ंकां या वर ग ेला. तसेच चलनवाढ कमी
होऊन यापारी त ूटसु दा कमी झाली .
जानेवारी १९७३ म ये अ य िन सन या ंनी पु हा आपली आिथ क नीती बदलली व
याम य े रोजगार दर व िक ंमती ि थरीकरण बदल ून िशफारशी िनद शानुसार ऐि छक ब ंधने
लागू केली. यावष चलनवाढ ९% झाली आिण प ुढील दशकभर तीची डोक ेदुखी राहीली .
११.१२ रेनॉ ड रेगन
रचड िन सन या ं या ग छ ंतीनंतर अमे रकेस कोणी वाली व िदशादश क न हता .
यां यानंतर आल ेले गेरा ड फोड व िजमी काट र यांना अ ंतग त व पररा ीय अन ेक
सम या ंना सामोर े जावे लागल े. पे ोिलय िनया तदार द ेशां या स ंघटनेने (OPEC ) तेलां या
िकमती वाढिव याम ुळे अमे रकन अथ यव था चलनवाढ , बेकारी आिण म ंदी या ंसार या
सम या ंना बळी पडली . आिथ क वाढ आिण अमे रकन सरकार या आिथ क सम या
सोडिव यावरील मया दांचे भाक त क े यामुळे अमे रकन जनत े या सम या अिधकच
वाढ या .
इ.स. १९८० म ये अ य ीय उम ेदवार हण ून अमे रकन मतदारा ंनी आिथ क सम या ंवर
तोड काढ ू शकेल अशा रोना ड र ेगन या ं याकड े कल िदला . ि हएतनाम य ु दामुळे गभ गळीत
झाले या अमे रकन रा ाला र ेगन या ं या अिवचिलत द ेशभ न े एक आवाहन क ेले.
यापारी यवसाियक म ंदी आिण चलनप ुरवठा या ं या स ंयु प रणामा ंनी (Stageflation )
तयार झाल े या प रि थती व याच े मु य कारण 'कर व खच ', ही िनती माग े घे याचे
आ ासन िन सन या ंनी अमे रकन जनत ेला िदल े. यांनी नवोप म, सुधा रत उप म
िआाण ् महान सोसायटी या ंसार या योजना ंवर केले या कडक टीक ेमुळे पि मी रा ा ंत
मोठया माणात िन यिवरोधी कल िनमा ण झाला . munotes.in
Page 123
अमे रका आिण आिथ क
पुनर चना
123 रा ा य हण ून रेगन या ंनी रा ीय आ मिव ास व गव पुन जीिवत क ेले. यां या
आिथ क धोरणा ंनी म ंदी िनमा ण झाली पर ंतु अितमत : चलनवाढ कमी झाली आिण
ाहकखच व ग ुंतवणुक ला ो साहन िम ळाले. यां या प ात याच धोरणा ंनी आिथ क
यव थ ेम ये काही अ य ंत गंभीर सम या ंची सु वात झाली . दर यान वॉ िशं टनम य े एका
रा ा य ा ंनतर व शासनान ंतर द ुसरे येऊ लागल े तसतस े दूरगामी सामािजक बदल व
संरचना मक बदल अथ यव थ ेम ये येऊ लागल े. याचबरोबर ग ुंतागुंती वाढ ून याच े
प रणा म अमे रकन रा ावर होऊ लागल े.
११.१३ गेरा ड फोड यांचे काळजीवाह सरकार
९ ऑग ट १९७४ रोजी ग ेरा ड फोड यांनी अ य पदाची स ु े काळजीवाह अ य हण ून
हाती घ ेतली. यांनी सवा त अिधक ल आिथ क सम या ंवर क ीत क ेले. अरब त ेल
उ पादक व िनया त कंप यांनी तेला या िक ंमती वाढिव याम ुळे अमे रकेवरही याचा प रणाम
झाला. कारण अमे रका ७५% तेल आयात करीत होती . याचा प रणाम व प अमे रकेत
गॅसोिलन , वयंपाकाचा ग ॅस आिण इतर त ेल संबंिधत उ पादना ं या िक ंमती वाढ या . इ.स.
१९७४ म ये व त ू या िक ंमती १२% ते इ.स. १९७५ म ये ११% वाढ या . ऑ टोबर
१९७४ म ये फोड यांनी ' हीप इ ल ेशन नाऊ ' (WIN) नावाचा चलनवाढ द ूर कर याचा
काय म जािहर क ेला. यांनी अ य ीय काय मांम ये सदर नीतीचा न ेहमी आवज ू न
उ लेख केला. तरीही िक ंमती वाढतच ग े या. यांनी क ीय खच कमी क ेला आिण
सवलतीचा दर वाढव ून फेडरल रझव बोडा या आिथ क चलनवाढी या उपाया ंना मा यता
िदली.
यानंतर अ य ंत गंभीर आिथ क मंदी िनमा ण झाली . इ.स. १९७४ -७५ म ये देशाची
अथ यव था जण ू काही था ंबली ग ेली. इ.स. १९७४ म ये बेकारीच े माण ८-९% झाले तर
इ.स.१९७५ म ये ते ११% पय त वाढल े. यापारी म ंदीमुळे कर ा ी-सु दा कमी झाली .
क ीय आिथ क तूटीने कमाल मया दा ओला ंडली. फोड यांनी कर कपातीचा ताव ठ ेवला
आिण ाहक यय वाढ यासाठी काही उपाय क ेले परंतु आिथ क डोक ेदुखीने यां या
शासनाला श ेवटपय त सोडल े नाही.
तेला या िक ंमतवाढीन े िनमा ण झाल े या महागाईन अमे रके या वाहन उदयोगास अवक ळा
आली . गॅस या िक ंमती ज े हा गगनाला िभड या त े हा अन ेक वष डे ॉईट िवकत असल ेली
गॅसवर चालणारी उपकरण े पण स या अकाय म झाल ेली, अमे रकन जनत ेने खरेदी करण े
बंद केले. इ.स. १९७४ म ये जनरल मोटस , फोड आिण ि लस या मोटर वाहन
कंप यांनी २,२५००० पे ा अिधक कामगारा ंना कामाव न कमी क ेले. छोटया पर ंतु अिधक
इंधन-काय म वाहना ंची आयात अमे रकन बाजारात इ .स. १९७० म ये १७% व न इ.स.
१९८० म ये ३३% वाढली .
फोड यां या काळात अंतग त सम या ंम ये बाहय सम या ंनी देखील भर टाकली . यावेळी
अमे रकेने इ.स. १९७६ या िनवडण ुक या वषा त व ेश केला आिण त े वष अमे रकन
रा ा या वात ं य िदनाला दोनश े वष साजर े कर याच े होते तरीही अमे रकन जनता त ेवढी
आनंदी व उ साही न ह ती. कारण या ं यापुढे आिथ क सम या ंवर यो य उपाययोजना
करणा या प ास स ा थान बहाल कर याची खरी मोठी सम या होती . munotes.in
Page 124
अमे रकेचा इितहास
124 ११.१४ िजमी काट र यांची कारक द
काट र हाईट हाऊसम य े आ यावर आिथ क मंदीला सामोर े जाताना या ंनी पिह याच वष
कर कपात आिण साव जिनक कामा ंची योजना राबिवली . या या प रणाम व प इ.स.
१९७८ म ये बेकारीच े माण ५% नी कमी झाल े. परंतु याची फ ळे समाज क याण
योजना ंम ये िमळाली नाही आिण क ीय खचा वर िनय ं ण िम ळिवता आल े नाही.
आप या ताक क त ं ानी ीकोनाचा चा ंगला वापर क े यामुळे काट र यांनी नागरी स ेवा
आिण शासक य काय कारी िवभागा ंम ये शासक य स ुधारणा लाग ू के या. परंतु
काँ ेसबरोबर या ंचे संबंध िततक ेसे सलो याच े नस याम ुळे यां या या योजना ंना शह
बसला . रा ीय आरो य िवमा ो साहन काय म, समाज क याण योजना आिण उ प न
कर णालीमधील प ळवाटा शोध ून काढ ून सुधारणे य ांसार या योजना ंना िततक ेसे य श
िमळाले नाही. मा एक मह वाचा बदल या ंनी याियक शासनात क ेला आिण तो हणज े
ि या ं या आिण अ पस ं यांक गटा ं या यायािधश पदी अिधकािधक क ेले या न ेमणूका
होत.
चलनवाढ अगोद रच अस याम ुळे महागाई वाढतच ग ेली. इ.स. १९७९ आिण १९८० म ये
व तूं या िकंमती १३% पे ा अिधक वाढ या याच े खरे थिमक कारण वीज दर वाढ होत े.
दशकातील द ुसरी त ेलवाढ इ .स. १९७९ म ये केली ग ेली. तेल िनया तदार क ंप यांनी
(OPEC ) तेला या िक ंमती दर ब ॅरलमाग े ३० डॉलस नी वाढिव या . अमे रकन जनत ेला
गॅसोलीन या एका ग ॅलन माग े एक डॉलस िकंमत अिधक मोजावी लागली . गॅस ट ेशनांम ये
रांगा लाग याम ुळे मागणीचा कल एकदम भडकला . इंधनसंबधी व त ूं या िक ंमती वाढ ू
लाग या . केवळ इ.स. १९७९ म ये अमे रकन ाहकांना इंधन दरवाढीशी स ंबंिधत
व तूं या िकंमतीपोटी १६.४ अ ज डॉलस अिधक मोजाव े लागल े. फोड य ां या माण ेच
िजमी काट र सु दा ऐि छक चलनकपातीवर िवस ंबून होत े. यांनी सु केले या रोजगार
आिण िक ंमत ि थरीकरण प रषद ेमुळे कामगार व उ पादका ंना धीर धर यास सा ंिगतल े. परंतु
सतत या इ ंधन दरवा ढीमुळे यां या य ना ंना फारस े यश आल े नाही.
फेडरल रझव बोडा ने सवलत दर अिधकािधक वाढिवत न े यामुळे बँक दर इ .स. १९८०
म ये २०% पय त अनप ेि तपण े वाढत ग ेला. तारण व बाजारी कज आवा यापलीकड े
गे याने आिथ क काय म अप ूण राहील े व म ंदीयु चलनवाढ (Stagflation ) िनमा ण
झाली. कर महस ूलाचे माण िनय ं णात आण यासाठी सरकारन े आिथ क िनधी वाढिवला
खरा पर ंतु याजदर अिधकच वाढ ू लागल े.
इंधन दरवाढी या सम य ेपासून काट र यांनी धडा घ े याचे ठरिवल े हणून या ंनी भूगभ इंधन
संसाधना ंचे संवध न कर याच े सुचिवल े. काट र यां या मत े, अमे रकन आिथ क वाढ
घडवायाची अस यास व त व अमया द ऊजा उपल ध होण े आिण परद ेशी पध चा अभाव
या गो वर क ेवळ अवल ंबून असण े गरज ेचे नाही . यां या मत े, अमे रकन जनत ेने 'शू य
मू य समाजाचा ' ि वकार करण े िशकल े पािहज े. हणूनच या ंनी अमे रकन समाजावर
बंधनयु नीतीचा अवल ंब कर याचा य न क ेला. munotes.in
Page 125
अमे रका आिण आिथ क
पुनर चना
125 इ.स. १९७५ म ये काँ ेसने वाहन उदयोगा ंसाठी इ ंधन काय मता मानक े िनधा रत क ेली
होती व रा ीय व ेगमया दा ताशी ५५ मैल घाल ून िदली होती . परंतु काट र यांना ती अिधक
वाढवायची होती . इ.स. १९७७ म ये काट र यांनी ऊजा िवभागाची वत ं पणे थापना
केली आिण इ ंधन करा ंची िविवधता वाढिवली . याम य े गॅसोिलन यय कर , संव ध न
उपाया ंसाठी सवलत कर , आिण पया यी ऊजा ोता ंम ये संशोधनास ो साहन िदल े. इ.स.
१९७८ म ये काँ ेसने ऊजा िवधेयक पा रत क ेले.
परंतु काट र यां या मया दा या या ं या श थानाप े ा अिधक हो या . यांनी अ य ंत
कळकळीने पुढील अन ेक वष भावकारी राहतील अस े ओ ळखले व या ंचा पाठप ुरावा
केला. यांम ये ऊजा धोरण , कर स ुधारणा , आरो य स ुधार, अमे रकेची जागितक
पातळीवरील भ ूिमका िनि त करण े इ. मु ांचा समाव ेश होता . परंतु यां याकड े राजक य
डावपेचांचा अभाव होता आिण याम ुळे सदर या ा ंची ते तेवढी यश वीपण े सोडवण ूक
क शकल े नाहीत . आप या कारक द या श ेवट या वषा त आप या काही उिणवा ंमुळे
आिण एका िवरोधी गटा या कारवाया ंमुळे काट र हे एकाक पडल े आिण या ंना कोणीही
पाठ बा द ेऊ शकला नाही . दर यान अमे रकन जनत ेने यांचे यो य म ू यमापन कर याऐवजी
जानेवारी १९८१ म ये जे हा या ंनी आपल े पद सोडल े याव ेळी यांना िनरोप द े यासाठी
फारच कमी लोक प ुढे आल े. आता अमे रकन जनत ेची खरी कसोटी काट र यां या न ंतर
अमे रकन आिथ क सम या सव बाजूंनी सोडव ू शकेल अशा रा ा य ाची िनवड कर यात
लागणार होती .
११.१५ समारोप
दुस या महायु दात अमे रकेचा िवजय झा यान ंतर अमे रकेस अन ेक कार या आिथ क
सम या ंना सामोर े जावे लागल े. आपली आिथ क पुन रचना कर यासाठी अमे रकेने अनेक
कार या भावशाली उपाययोजना क े या आिण हण ूनच स ुर ा स ंघटनेची बा ंधणी क ेली.
अमे रकेने सव -अमे रका त वा ं वये अमे रकनिन रा ा ंना आिथ क मद प ुरिव यास स ु वात
केली. मन या ं या काय काळात अन ेक सम या हो या . केनेडी या ंनी आपल े सव तोपरी
य न क ेले आिण त े ब या माणात यश वी झाल े. िन सन व या ंचे वाटरग ेट करण याम ुळे
गेरा ड फोड य ां यासमोर अन ेक सम या िनमा ण झा या प ुढे िजमी काट र यांनी आपल े
कसोशीच े य न क ेले. परंतु अमे रकेचे आिथ क पुन रचना ही सतत चालणारी या झाली
होती.
११.१६
१. अमे रके या आिथ क पुनर चना काय माअंतग त नवोप म काय मापय त या आिथ क
उपाया ंची चचा करा.
२. केनेडी या ंची कारक द प करा .
३. दुस या महायु दानंतर अमे रके या आिथ क पुनर चनेसाठी कोणत े उपाय योज यात
आले? munotes.in
Page 126
अमे रकेचा इितहास
126 ४. बृहद् अमे रकन धोरणाच े माग कोणत े होते?
५. कोण याही तीन आ ंतररा ीय िव ीय स ं थांची नाव े सांगा.
६. सुधा रत उप म कसा होता ?
७. मायकल ह े रं टन या ंनी कोणत े पु तक िलहील े होते?
८. ' टॅग लेशन' हणज े काय?
९. िजमी काट र यां यावर थोड यात टीप िलहा .
१०. टीपा िल हा.
i) बृहद्-अमे रकन स ंबंध
ii) सुधारीत उप म
iii) िजमी काट र यांची कारक द
munotes.in
Page 127
127 १२
आधुिनक अम े रका: िव ान आिण तं ानातील गती
घटक रचना :
१२.० उि ये
१२.१ तावना
१२.२ वै ािनक गती
१२.३ तं ानातील गती
१२.४ समारोप
१२.५
१२.० उि ्ये
२० या शतकातील अम े रकेची वै ािनक गती समज ून घेणे.
आधुिनक अम े रके या त ं ानातील गतीचा अ यास करण े.
१२.१ तावना
दुस या महाय ु ानंतर जागितक घडामोड वर अमे रकेचे वच व होत े. या महान स ंघषा त
िवजयी झाल े या अमे रकन भ ूमीला महाय ु ाची कोणतीही झळ सहन करावी लागली नाही .
देशाम य े आिण आ ंतररा ीय राजकारणाम य े आपल े िविहत कत य पार पाड ू असा
आ मिव ास ितला वाटत होता . या अमे रकन लोकशाही रचन ेचे र ण कर यासाठी ितन े
एवढी जबरद त िकंमत मोजली होती ितच े र ण कर याची आिण सम ृ ीची फळा ंचे श य
तेवढे यापक वाटप कर याची अमे रकन न े यांची इ छा होती . एका बाज ूला १९४५ नंतर
सु झाले या शीत य ु ाम य े खंबीर भ ूिमका घ े याची गरज अस याच े यांनी मा य क ेले
होते आिण द ुस या बाज ूला शासनाच े अिधकार वाढव ून क याणकारी रा याची क पना
वीकार याची या ंची तयारी होती . महायु ानंतर या सम ृ ीने अमे रकेतील िनमा ण
केले या चंड संप ीचा उपभोग या ंनी घेतला. ही सम ृ ी िव ान आिण त ं ानातील
तसेच कला आिण सािह य या े ांतील अभ ूतपूव गतीन े श य झाली होती . या सम ृ ी
आिण गती या साहा यान े अमे रकेने ित या इितहासातील आध ुिनक य ुगाम य े वेश
होता.
munotes.in
Page 128
अमे रकेचा इितहास
128 १२.२ वै ािनक गती
२० या शतकाम य े मानवी जीवनात व ै ािनक आिण त ं ानात महानतम बचत झाल े. हे
बदल झपाटयान े झाल े होते आिण या ंचा समाजा या िविवध भागा ंवर भाव पडला होता .
१९ या शतकातील वै ािनक शोशा ं या आधारान े वै ािनक , संशोधक आिण अिभय ंते
यांनी आध ुिनक त ं ानाची या ी च ंड माणात वाढवली होती . १९०० मधील सामा य
अमे रकन माणसा या स ंपक , प रवहन आिण श ेती या कामा ंचे व प थािनक होत े, परंतु
२००० मधील सामा य अमे रकन माण ूस अंतग त संबंधाने जोड या ग ेले या जागितक
समाजाचा एक घटक झाला होता . याकाळाती ल सामािजक आिण सा ं कृितक
प रवत नाम य े वै ािनक आिण त ं ानातील ह े बदल मह वाच े ठरल े. आिथ क महाम ंदी,
जागितक महाय ु े आही शीतय ु , नागरी ह का ंची चळवळ आिण ी म ु ची चळवळ या
सवा वर िव ापीठ े आिण उ ोगाम य े झपाटयान े झाल े या व ै ािनक आिण त ं ानिवषयक
गतीचा द ुरगामी आिण खोलवर प रणाम झाला होता .
२० या शतका या स ु वातीला अमे रकन िव ानाला आकार द े यात व ै ािनक गती या
अंतग त तक शा ान े भौितक प रि थतीवर वरताण क ेली होती . आघाडी या सव अमे रकन
िव ापीठा ंनी संशोधनाला ो साह न िदल े, या संशोधनासाठी िविवध औ ोिगक क ंप यांनी,
ित ाना ंनी आिण क सरकारन े भरप ूर आिथ क मदत क ेली. प रणाम व पी , िव ान
आिण त ं ान े ांम ये अमे रका जगाच े नेतृ व क लागली . १९३३ नंतर य ुरोपातील
अनेक देशात एकािधकारशाहीचा उदय झा यान े तेथील अितशय ितभाव ंत बु ीजीवी
अमे रकन िव ापीठा ंम ये आसरा लाग यान ंतर ही ि या अिधकच जोमदार झाली .
अ बट िमचेलसन या ंना १९०७ म ये भौितक िव ानामधील स ंशोधनासाठी िमळाला होता
तर १९१४ मधील रसायन शा ातील नोब ेल पुर कार िथ ऑडॉर ड य ू. रचड स यांना
िमळाला होता . १९२० पय त या दोनच अमे रकन व ै ािनका ंना िव ाना या नोब ेल
पुर काराचा स मान िमळाला होता . ि िटश आिण जम न वै ािनक या बाबतीत आघाडीवर
असल े तरी आता अमे रकन व ै ािनक द ेखील या पध म ये सामील झाल े होते आिण या ंनी
आघाडी िमळव याचा िन य केला होता . अमे रकन व ै ािनका ंनी िमळवल े या नोब ेल
पुर कारा ं या स ं येव न अमे रके या िव ानातील अ ेसर थानाची क पना य ेते. १९३०
ते १९५० या काळातील िव ानातील ३० ट के नोबेल पुर कार अमे रकन व ै ािनका ंना
िमळाल े होते; १९०१ ते १९२९ या काळातील नोबेल पुर कार ा अमे रकन व ै ािनक
फ ६ ट के होते, ि िटश आिण जम न वै ािनका ंना अ य ३० ट के नोबेल पुर कार
आिण बाक च े अ य द ेशातील व ै ािनका ंना िमळाल े होते. या व न अमे रकन व ै ािनका ंनी
या े ाम य े िमळवल े या आघाडीची क पना य ेते. िस ांत आिण ायोिजत िव ान आिण
तं ान या ं या वाढ या पर पर अवल ंब वाम ुळे अमे रकन िव ानाला लोका ंचा पाठ बा
वाढ या माणात िमळ ू लागला . उ च िश णाचा िव तार आिण याच े लोकशाहीकरण
यामुळे वै ािनका ंची सं या वाढत ग ेली.
munotes.in
Page 129
आधुिनक अम े रका (कला, िश ण व सािह य)
129 १२.२.१ भौितकशा ातील गती
िस ांत आिण या ंचा ायोिजत उपयोग या ं यातील मह वा या घडामोडी भौितक
िव ानाम य े झा या . नवी ायोिगक मािहती आिण नवी अन ुमाने या मुळे मानवी समाजाला
िव ािवषयी या आप या चिलत समज ुत म य े ांितकारी बदल कराव े लागल े.
सापे तावादा या िस ा ंताने पारंपा रक ग ृहीतकारा ंना जोरदार ध का िदला , व तुला (मॅटर)
अिधक ाधा य िमळाल े, काय कारणा या िनयमा ंचा वीकार अिधक मया िदत झाला . न या
भौितक िव ानान े धािम क ा ंना पु ी िमळत े या काही व ै ािनका ंचा यु वाद समथ िनय
नसला तरी याम ुळे १९ या शतकात चिलत असल े या लोकि य असल े या द ूरा ही
भौितकवादा या क पना अिधक कमजोर झाला यात श ंका नाही. यां या ायोिजत
उपयोगाची सम या अिधक कमजोर झाला यात श ंका नाही . यां या ायोिजत उपयोगाची
सम या मा िनकडीची होती , ित यापास ून सुटका न हती कार ण न या भौितक थ ेट अण ू
बॉ बचा शोध लागला होता .
पिह या महाय ु ात िव ान आिण त ं ानाचा काही उपयोग हो यासारखा अस यान े शासन
आिण नाग रका ंना याम य े वार य िनमा ण झाल े. नंतर थापन झाल े या स ं था फारस े
काही काय क शक या नस या तरी न ॅशनल रसच कॉि सल (१९१६ ) या स ं थेने
यु ो र काळाम य े िश यव ृ ीचे वाटप क ेले होत े. नॅशनल ॲड हायजरी बोड फॉर
एरॉनॉिट स (१९१५ ) या स ं थेचे नंतर १९५९ म ये नॅशनल एरॉनॉिट स अ ँड प ेस
ॲडिमिन ेशन (नासा) या सं थेम ये प रवत न झाल े होते.
१९२० या दशकात िव ा नाला िमळणारी खाजगी मदत सवा िधक होती . िविवध कार या
संशोधनासाठी िनरिनरा या ित ा नांनी िदले या अन ुदानांम ये वाढ झाली होती .
रा ा य हब ट ह वर या ं या शासनातील वािण य खा यान े औ ोिगक े ांशी घिन
संबंध थािपत क ेले होते. अमे रकन त ं ानान े पा ा य स ं कृती या मनाला भ ूरला
घातली होती . गिणतातील अ ययनाम ुळे झाल े या ांितकारी घडामोड न े अमे रकन
अमे रकेतील भौितक व ै ािनक उ हिसत झाल े. अन ट लॉर े स या ंनी साय लो ॉ नचा शोध
लाव यान े भौितक िव ानाला मोठ ्या िव ानावा चक दजा ा झाला .
बह तेक नवी अन ुमाने युरोिपयन स ंशोधका ंनी सादर क ेली असली तरी रॉ बट ए.िमिलकन ,
हेरॉ ड सी . युरे, आथ र कॉ टन, अन ट लॉर े स आिण रॉ बट वॅन डी ाफ इ यादी
वै ािनका ंनी, िवशेषत: ायोिगक बळकटी या े ाम य े (ए ी म टल ह ॅलीडेशन)
मह वाची भर घातली .
या िस ा ंता या साहा यान े अणुबॉ बचा शोध लागला त े िस ा ंत सादर कर यात अधा
डझन द ेशां या व ै ािनका ंचा हातभार लागला होता . साधन स ंप ी आिण अथ पुरवठा,
यावहा रक ान आिण प रणामकारक स ंघभावन ेवर आधा रत काय प ती स ंघिटत
कर याची मता इ यादीम य े अमे रकेचे योगदान िवश ेष होत े. राडार , ॉि झिमटी य ुज
युज आिण अण ुबॉ ब इ यादी श ा े यु ापूव काळात लागल े या शोधा ंतूनच िवकिसत
झाली होती . मुलभूत िव ान िक ंवा मुलभूत संशोधनान े न हे तर ायोिजत त ं ानान े
दुस या महाय ु ाचे भिवत य िनि त क ेले. महायु ा या अख ेरीस लागल े या अण ुबॉ ब या
भय द शोधान े अमे रकेची खा ी झाली क िव ानान े यु िजंकता िक ंवा टाळता य ेईल. munotes.in
Page 130
अमे रकेचा इितहास
130 १२.२.२ वै क शा ातील गती :
िव ाना या मदतीन े ह या करन े सोप े झाल े असल े तरी या या साहा यान े मानवाला
दीघा यु य िमळ याची श यता वाढली होती . वै क शा ाम य े सवा िधक मह वाची
कामिगरी कर यात आली होती . १०२० ते १९६० या दशका ंत ओषधा ंची एक नवी ेणी
िवकिसत कर यात आली , संसग ज य रोगावर ती िवश ेष भावी ठरली , अनेक पौि क
घटका ंचा शो ध लागला आिण मानिसक -शारी रक याधीमधील मानिसक घटका ंचे मह व
ल ात य ेऊ लागल े. कक रोग आिण दयरोग यासार या म यवयीन आिण व ृ ापकाळातील
याध या उपचारात फारशी गती झाली नसली तरी बह त ेक संसग ज य रोग आता
िनयं णाखाली आल े.
वै क शा ा तील गतीम ुळे नवी उपचार प ती ग रबा ंना आिण अ य उ प ना या गटा ंना
उपल ध कर याची यावहा रक सम या ती झाली . वै क य स ेवेचा स या िव याचा
रा ा य मन या ं या तावाला व ै क य यवसाया या कम ठ व या ंनी तो
समाजवादी वळणा या अस या या कारणान े िवरोध क ेला होता . तथािप , खाजगी िवमा
योजना ंमुळे आजारपणा या स ंकटांची सम य ेची ती ता जराशी कमी झाली . अनेकांना
वै क य स ेवा परवड यासारखी नसली तरी व ै क य ानातील गती आिण साव जिनक
आरो य खा या या काया ला ल णीय यश िमळाल े होते. १९०० म ये दर हजारी म ृ यूचे
माण १७.२ होते लोकांचे सरासरी वयोमान २२.९ व न ३०.१ पय त वाढल े होते.
१२.२.३ अ य श े :
सोि हएट -अमे रकन पध मुळे सरकारन े ायोिजत क ेले या च ंड संशोधन आिण िवकास
काय माला गित िमळाली . को रयन स ंघष (१९५० -५३), १९५७ म ये रिश याने
अंतराळात ेिपत क ेले या पिह या फ ुटिनकन े बसल ेला ध का आिण ि हएटनामच े यु
(१९६४ -७३) यामुळे ही पधा वेळोवेळी अिधक ती होत ग ेली. फुटिनक या ेपणान े
बसलेला ध का सहन ना झा यान े १९५८ म ये नॅशनल िडफ े स ॲ ट हा कायदा
कर यात आला , यामुळे वै ािनक िश णाचा पाया अिधक ढ होऊन नासा या स ंघटनेने
१९६९ म ये चं यानाच े यश वी ेपण क ेले. यानंतर शीत य ु ाचा एक भाग हण ून
अमे रका आिण सोि हएट रिशया या ं या दर यानची शा ा ंची अिधक ती त झाली आिण
संशोधन आिण िवकासा या अन ेक संघटना ंनी यु कालीन ऑिफस ऑफ साय ंिटिफक
रसच फाऊंडेशन आिण न ॅशनल इि ट टयुट्स ऑफ ह े थ या स ंघटना ंची जागा घ ेतली.
क सरकार या आिथ क मदतीन े उ च उजा भौितक िव ान , खगोल िव ान आिण ज ैव-
औषध इ यादी अ य िव ानातील स ंशोधन काया ला चालना िमळाली . याचे पय वसान
१९९० या दशकातील ह बल ट ेिल कोप , मानवी िजनोम रचना क प आिण
सुपरकडि ट ंग सुपरकोलायडर याम य े झाले. हे सव अितशय भ य होत े, यांची नाव े
देखील तशीच होती . अ य िव ाना ं माण े भौितक िव ानातील द ेखील गती होतच रािहली .
१९८० या दशका या अख ेरीस जग भरात कािशत झाल े या वै ािनक शोध िनब ंधापैक
१/३ शोध िनब ंध अमे रकन व ै ािनका ंचे होते.
munotes.in
Page 131
आधुिनक अम े रका (कला, िश ण व सािह य)
131 १२.२.४ अवकाश काय म :
१९५७ म ये सोि हएट रिशयान े अवकाशात फ ुटिनक हा क ृि म ह ेिपत क े यावर
अवकाश स ंशोधनाम य े सोि हएट रिशया आिण अमे रका या ं या दर या न पधा सु झाली .
हा उप ह अवकाशात ेिपत क न सोि हएट रिशयान े अमे रकेवर आघाडी घ ेतली
अस यान े अमे रकेला खाली मान घालावी लागली . या उप हात ून अण ुबॉ ब अवकाशात
नेणे सहज श य होत े. १९५८ म ये अमे रकेने पिहला ए स लोअरर हा उप ह अवकाशात
ेिपत करता आला होता . १९६१ म ये सोि हएट रिशयान े अवकाशात मानवी यान
ेिपत क े यावर अमे रकेला परत एकदा मान खाली चालावी लागली . रा ा य जॉन
केनेडी या ंनी १९६० चे दशक स ंप याप ूव चं ावर पिहला मानव पाठव ून याला परत
पृ वीवर आण याच े वचन िदल े.
ऑग ट १९६२ म ये मर य ुरी क पाचा एक भग हण ून जॉन एच . लेन या अ ंतराळ
वीराला अवकाशात पाठव यात आल े. १९६० या दशका या म याला ज ेिमनी
काय माचा एक भाग हण ून अवकाशात दीघ काळ अवकाशयानात राह याचा मानवी
शरीरावर होणारा प रणाम िनि त क ेला गेला. जेिमनीफ या ल ॅिटन श दाचा अथ जुळे असा
आहे. या माण े दोन अ ंतराळ वीरा ंना अवकाशात पाठव यात आल े. या पूव या मर य ुरी
मािलक ेम ये फ एकाच अ ंतराळ वीराला अवकाशात पाठव यात आल े होते. नंतर या
अपोलो अवकाशयानात याप े ा अिधक अ ंतराळ वीरा ंना अवकाशात पाठव यात आल े
होते. जेिमनी काय मान े अनेक उ चा ंक थािपत क ेले होते. ऑग ट , १९६५ म ये
पाठवल ेले अवकाशयान ८ िदवस अवकाशात रािहल े होते, हा अवकाशात राह याचा एक
उ चांक होता . नो ह बर, १९६६ मधील अवकाशयानान े पृ वी या वातावरणाम य े
आपोआप व ेश क न एक अ य उ चा ंक था िपत क ेला होता . नंतर या काळात
अवकाशात अ ंतराळवीर काही व ेळ अवकाश या ं या बाह ेर रािहल े आिण दोन अवकाशयान े
एकमेकांना जोडली ग ेली.
‘अपोलो क पान ेफ केनेडी’ यांचे उि प ूण केले. जुलै, १९६९ म ये हजारो े कां या
सा ीन े िनल आम ाँग या पिह या मा नवाने चं ावर पाय ठ ेवले. नंतर अन ेक अवकाशयान े
ेिपत कर यात आली असली तरी लवकरच अमे रकन लोका ंनी अवकाशात उप ह
ेिपत कर या या काय मासमोर िच ह उभ े केले. १९७० या दशकात अ य
ाधा य म प ुढे आ यान े अमे रकेने अवकाश स ंशोधनाच े काय काहीसे कमी क ेले.
कायल ॅब या नावाच े फ एकच अवकाश यान कर यात आल े.
१९८१ म ये अमे रकेने ‘कोलंिबयाफ ’ नावाच े वारंवार वापरता य ेईल अस े असे अवकाश
यान अवकाशात ेिपत क ेले. १९८१ ते १९८५ या काळात या बह ग ुणी अवकाश यान े
अनेक कारच े योग क ेले. अंतराळ वीरा ंनी काढल ेली छायािच े, अवकाशयानाची द ु ती
करणे इ याद चा समाव ेश होता . जानेवारी, १९८६ मधील एका द ुघ टनेत चॅल जरफ ह े
अवकाश यान ेिपत झा यावर ७३ सेकंदातच जाळ ून खाक झाल े. यामधील सहा
अंतराळवीर आिण अवकाशात थमच जाणा या एका अमे रकन िश काचा ता काळ मृ यू
झाला. अवकाशात जाणारा हा सव थम साधारण नाग रक होता . यानंतर अवकाशयानाच े
ेपण अिनि त काळ था ंबिव यात आल े, नासा संघटनेने सुर े या ीन े अवकाश munotes.in
Page 132
अमे रकेचा इितहास
132 यानाची रचना बदलली . १९८८ या अख ेरीस िड क हरीफ ह े अवकाश यान ेिपत
कर यात आल े तो पय त याना या यव थ ेत आिण कॉ य ुटर काय णालीम य े ३०० पे ा
जा त बदल कर यात आल े होते.
१२.२.५ संगणक य ा ंती :
यु ो र काळातील स ंगणक य ा ंतीम य े अमे रकन व ै ािनक आघाडीवर होत े, िव ान
आिण त ं ान या ं या स ंयोगान े ही ा ंती श य झाली . संगणकान े या या प ूव सुर ना एक
युग वत क श च े आिण िविवध कारच े काय करणार े साधन उपल ध क न िदल े होते.
संगणकाचा स ै ांितक िवकास ल ैस पा कल , चाल स बॅ बेज आिण िव यम थॉ सन या
युरोिपयन गिणतत ा ंनी केला असला तरी अमे रकन व ै ािनका ंनी १९४० या दशकात
संगणकाच े िडिजटल य ं ाम य े प रवत न केले. पिह या वय ंचिलत च ंड िडिजटल
संगणकाची क पना हारवड िव ापीठातील हॉ व ड ऐकेन यांनी १९३७ म ये केली, १९४४
पय त हा स ंगणक तयार झाला . १९४३ -१९४५ या काळात ज े. े पेर एकट , जॉन ड य ु.
मौकल े, हम न एच.गो ड टाइन , आिण जॉन जी . ेनड या स ैिनक अिधका या ं या एका
गटाने एिनयाफ या नावाचा िविवध काम े करणारा पिहला इल े ॉिनक स ंगणक िवकिसत
केला होता . या काळात एिनयाक गटाम य े जॉन वॉ न य ुमान सामील झाल े. या गटान े
संगणका या प ुढील िवकासासाठी आव यक असणारी टो अरड ो ाम , रँडम ॲ सेस
मेमरी इ यादी म ुलभूत उि य े िवकिसत क ेली. या संक पना ं या ायोिजत उपयोगाम य े
अमे रकन व ै ािनक आघाडीवर होत े.
१९५१ पय त एकट आिण मॉ कले य ांनी बाजारात उठाव होईल अशा स ंगणकाची पिहली
ेणी िवकिसत क ेली. संगणकाचा व ेग आिण शि वाढव यामाग े अमे रकन उ ोगा ंनी
भूिनका म ुख होती . १९५० आिण १९६० या दशकातील सॉिलड ट ेट तं ान ,
िवशेषत: ांिझ टर आिण इ ंिट ेटेड सिक ट्स मधील गतीम ुळे संगणकाचा आकार लहान
झाला, यांची िक ंमत कमी झाली आिण या ंची िव सनीयता आिण व ेग च ंड वाढला .
१९७० आिण १९८० या दशका ंत सु मीकरणाची ही ि या प ुढे िवकिसत कर यात
आ यान े संगणकाची मािलका फारच प ुढे जाऊ शकली . या नया साधना ंची िव ान आिण
तं ान या ंची या ी आिण शि वाढवली होती . खगोल िव ान , हवामान , िव ान आिण
भौितक िव ान , रसायनशा , जीवशा आिण अ य िव ाना ंतील च ंड मोठया
आकड ्यांची मािहती (डाटा) सं िहत क न याच े अ थ बोधन करन े, अवकाशातील
िनरी णास मदत करण े, छायािच े ेिपत करण े, यांचा आकार वाढवण े आिण कापाकाप
न करता व ै क य चाच या करण े इ यादी कामा ंत संगणकांचा वापर अिनवाय झाला .
संगणका या साहा यान े उ ोगा ंतील वय ंचिलकरण , औ ोिगक रचना , यापारी यवहार ,
कािलटी क ं ोल, रे वे आिण हवाई वाहत ूक, शेअर बाजारा ंचे कामकाज आिण अथ शा ीय
ा प े तयार करण े इ यादीसाठी स ंगणका ंचा वाढता वापर होऊ लागला . वैयि क
संगणकाम ुळे मजक ूर िलिहण े, ि हडीओ ग े स आिण घरग ुती उपकरण े वापरता य ेऊ लागली .
अशा रीतीन े २० या शतकातील द ैनंिदन अमे रकन जीवनातील ा ंती आिण िव ान आिण
तं ान या ं या दर यान अत ूट संबंध िनमा ण झाला . २० या शतकात वाहत ूक े ाम य े
रे वे ते मोटर गाडी आिण िवमान अस े प रवत न झाले. मोटर गाडया ंचे चंड उ पादन आिण munotes.in
Page 133
आधुिनक अम े रका (कला, िश ण व सािह य)
133 हमर त े आिण महामाग बांधले गे याने अमे रकन लोका ंना देशभरात मोटर गाड ्यातून
वास करण े श य झाल े. संपक े ाम य े रेडीओ आिण द ूरदश न याम ुळे घर बस या
बात या कळ ू शक या . करमण ुक होत रािहली आिण २० या शतका या अ खेरीस व ड
वाइड व ेब मुळे वैयि क स ंगणकाम ुळे सामा यजना ंना घरबस या बात या कळ ू लाग या
आिण या ंची करमण ूकही होऊ लागली . २० या शतकात अमे रकन श ेती वै ािनक
प तीन े होऊ लागली . ाणी आिण वन पती िनमा ण कर याची त ं े आिण
उ प ीिव ानाची सा ंगड घाल ून पीकां या आिण ा या ं या अिधक उ पादन आिण जनन
करणा या जाती शोध ून काढ यात आ या . या न या जाती ाहका ं या सोयी या हो या .
१२.३ तं ानातील गती
१२.३.१ कृषी िवकास :
औ ोिगक िवकासाबरोबरच श ेती हा द ेशाचा यवसाय होता . शेती यवसायात ा ंतीस
सु वात झाली . शेतीची काम हाता ंनी करावी लागत असत . परंतु यादवी य ु दानंतर
झाले या त ं ानातील गतीम ुळे शेती यवसायात नवीन य ं ांचा वापर होऊ लागला आिण
यापारी त वावर श ेती कर यात य ेऊ लागली इ .स. १८६० -१९१० दर यान अम े रकेतील
शेतजमीनीच े े ितपटीने वाढल े हणज ेच ते २ दशल ह े टर व न ६ दशल ह े टर
झाले. तर य लागवडीखालील े दुपटीने वाढल े. इ.स. १८६० ते १८९० दर यान
मूलभूत िपक े गह , मका, कापुस यांचे उ प न प ूव पे ा अन ेक पटीनी वाढल े. याचका ळात
देशाची लोकस ं या द ुपटीपे ा जा त वाढली आिण शहरी भागात ती अन ेक पट वाढली .
परंतु यासाठी अम े रकन श ेतकया ने पुरेशा माणात धा य व कापसाच े उ प न काढल े.
मांस खा यासाठी गाई व ड ुकराच े पालन क ेले आिण अित र उ पादन काढ यासाठी
शेतीतील कामगारा ंना व या ं या क ुटुंिबयाना उबदार कपड े िमळ यासाठी लोकरीच े उ पादन
वाढिवल े.
ही असामा य उ पादन मता वाढ यामाग े पि ेमेकडील द ेशांची िव तारवादी व ृ ी स ु दा
कराणीभ ूत होती . तसे शेतीम य े यं ांचा वापर स ु दा कारणीभ ूत होता . इ.स. १८०० साली
अमे रन श ेतकरी सा या िव याचा साहा यान े एक ह े टर ग हा या पीका प ैक स ंपूण
िदवसात क ेवळ २०… पीक काप ू शकत होता . तो शेती या या ंि क करणाम ुळे (Cradle )
३० वषा नी जव ळजवळ ८०… ग हाच े िपक काप ू लागला . पुढे कापल े या िपकाची बा ंधणी
कर यासाठी वय ंचिलत दोर , मळणी यं आिण या याही प ुढे कापणी व म ळणी एकाच
वेळी करणार े (Reaper -thresher ) यं यांचा वापर श ेती यवसायात होऊ लागला .
लागवड य ं ,कापणी य ं , सोलणी य ं (huskersand shellers ) यांचाही शोध लागला . पुढे
मलई िवलग य ं , खत प ेरणी य ं , बटाटा लागवड य ं , गवत स ुकवणी य ं , अंडी उबवणी य ं
आिण या ंसारखी श ेकडो श ेतीसंबंधीत य ं े िवकिसत कर यात आली .
इ.स. १८६० रोजी मोिमल ल ँड ँट कॉ लेज ॲ ट न ुसार य ेक रा याला क ृषी व
औ ोिगक महािव ालय े थापन कर यासाठी शासक य जमीन द े यात आली . यामाग े
शै िणक स ं था थापन ेबरोबर व ै ािनक श ेती स ंशोधन कर यासाठी ो साहन द ेणे हा
उ ेश होता . अमे रकन का ँ ेसने कृषी संशोधन क े देशभर िनमा ण कर यासाठी आिण क ृषी munotes.in
Page 134
अमे रकेचा इितहास
134 महािव ालया ंम ये संशोधन कर यासाठी प ुरेशा आिथ क िनधीची तरत ूद केली. २० या
शतका या स ु वातीला अम े रकेमधील बर ेसचे वै ािनक श ेती स ंशोधन क पावर काम
करीत होत े. परंतु या या ंि क करणाम ुळे शेतकया नी शेती उ पादन वाढवल े व शेतीमालाचा
अित र प ुरवठा क ेला. यामुळे शेती माला या िकमतीम य े घसरण होऊन श ेतकया या
हाती िनराशा आली .
अमे रकन क ृषी शा ा ंपैक माक काल टन यान े रिशया या क ृषी िवभागास भ ेट िदली. या
िठकाणी यास आज अ या पे ा अिधक अम े रकेत या रबी ग हाची लागवड क ेली जात े व
जो अवष णयु जिमनीतस ु दा चा ंगले उ पादन द ेतो याची मािहती िम ळाली. दुसरे एक
कृषी शा म रयन डॉ ट यांनी डुकरांचा कॉ लरा काय मचा बरा कर याच े औषध शोधल े
तर जॉज मोहलर यान े ह क अ ँड मंथ ा रोगास अटकाव क ेला. दुस या एका स ंशोधकान े
उ र आ ि केतून काफ र कान ही म याची जात आणली . तर दुस या एकान े तुक तानात ून
अ ेड हा गवती चारा आयात क ेला. युथर बुरबँक यांने कॅिलफोिन याम य े नवीन फ ळे व
भाजी पा या या जा तीची लागवड क ेली. िव कॉ सीन टीफन ब ॅबकॉक यान े दुधातील
मावा तपास याच े यं िवकिसत क ेले. अ बामा य ेथील ट कजी स ं थेमधील आ ो
अमे रकन शा जॉज वॉिशं टन का ह र यान े भूईमुग, रताळे आिण सोयाबीन या ं यापास ून
शेकडो व ेगवेग या खा पदाथा ची िनिम ती केली.
१२.३.२ औ ोिगक िवकास :
िवशेषत: अमे रके या औ ोिगक िवकासाची दोन ठ ळक वैिश े सांगता य ेतील. याम य े
एक हणज े मोठ्या े ातील यापारी स ंघटना ंचा िवकास क न िवशाल उ पादन त ं ाचा
अवल ंब केला आिण द ुसरे हणज े अमे रकन लोकस ं यावाढीबरोबर उ ो गांचा िवकासाचा
समतोल राखला ग ेला. अ हम िल ंकन या ं या म ृ यूनंतर (इ.स.१८६५ ) २५ वषा या आतच
अमे रका औ ािगक ्या जगातील थम मा ंकाचे रा बनल े. यामुळे इं लडला ही
गती गाठायला ज े हा एक शतक लागल े होते तेवढे औ ािगक उ पादन अम े रकन े केवळ
अध शतकातच प ूण केले होते.
१२.३.३ अमे रके या औ ािगक िवकासाची कारण े :
१) रिशया सोड यास अम े रकेम ये जगातील इतर कोण याही रा ाप े ा मुबलक क चा
माल उपल ध होता .
२) क चा मालाच े प या मालाम य े पांतर कर यासाठी नवीन शोध व त ं यांचा अच ूक
व जलद वापर .
३) िव ता रत अथ यव थ ेसाठी जल व र े वे वाहत ुक चे पुरेशा माणात उपल ध जा ळे.
४) वदेशी व परद ेशी बाजारप ेठांची िनयिमत वाढ .
५) थला ंतरा ार े िनयिमत कामगार वगा ची उपल धता आिण
६) रा यारा यातील जकात ग ुंतागुतीचा अभाव , परदेशी मालाशी पधा कर यासाठी
कािशत म जदूर आिण आिथ क सवलती . munotes.in
Page 135
आधुिनक अम े रका (कला, िश ण व सािह य)
135 अमे रकन सरकारन े छोट्या उ ोजका ंऐवजी िवशाल उ ोग उभारणीवर भर िदला . यामुळे
१९ या शतका या श ेवटी जव ळजवळ ७५… औ ािगक उ पादन ह े िवशाल उ ोग
समुहाकड ून केले गेले. तेल, लोह, पोलाद , तांबे, िशसे, साखर आिण को ळसा या ंचे उ पादन
याच िवशा ल उ ोग सम ूहा या ता यात होत े. यामुळै छोट्या उ ोगा ंना याचा फटका न
बसता या ंचा ताबा या बड ्या उ ोग सम ूहानी घ ेतला व या ंचे बाजारप ेठांवर वच व िनमा ण
होऊन िक ंमत िनि ती कर यात य ेऊ लागली .
यामुळे पधा मक वातावरण न होऊन नवीन अथ यव थ ेचा उगम झाला . पधा मक
वातावरण न कर यासाठी १९ या शतकान ंतर मोठ मोठ ्या उ ोगसम ूहांनी एक य ेऊन
आप या स ंसाधना ंचा पर परा ं या मदतीसाठी उपयोग क न घ ेतला. यामुळे
यि गत ्या नफ ेखोरीला याम ुळे चांगलाच आ ळा बसला .
अमे रकन मालाम य े अंतग त पधा पूण पणे न झाली . नवीन उ पादन प दतीम य े भली
मोठी भा ंडवल ग ुंतवणूक करावी लागत अस याम ुळे मोठे उ ोगसम ुह सं येने कमी होत े
आिण हण ूनच िक ंमती िनि त कर यासाठी या ं याम य े सहमती लग ेच होत अस े. यामुळे
पधा िनमा ण करायची झा यास द ुस या एका मोठ्या उ ोगसम ुहाची िनिम ती करण े
आव यक होत े. परंतु गुंतवणुकदार आप याला भिव यातील नफा िम ळ याची खा ी
िमळा यािशवाय नवीन उ ोगसम ूहात ग ुंतवणूक कर यास तयार न हत े.
उ ोगध ं ा या िव तार व िवकास करण े ही तशी ग ुंतागुंतीची क या होती . यादवी
यु दानंतर भिव यातील य ु दा या तयारीसाठी उ पादन क य ेस गती िम ळाली. यामुळे
लोह, पोलाद , जल िव ुत आिण िव ुतश या ं या उ पादनावर भर िदला ग ेला व यासाठी
िव ानाचा उपयोग आिण नवीन शोध या ंना चालना िम ळाली. इ.स. १८६० पूव अम े रकन
शासनान े ३६,००० उ पादन अिधकार प (Pa◌ू◌ाह ◌े ) िदले होते. परंतु पुढ या ३०
वषा म ये यांची सं या ४,४०,००० झाली आिण २० या शतका या पिह या २५ वषा त
यांची सं या दहा लाखा ं याही वर ग ेली. काही म ुख उ ोगातील गती प ुढील माण े:
१) पोलाद उ ोग :
देशाची सवा त मह वाचा लो ह-पोलाद उ ोग उ च जकात ला गू क न स ंरि त कर यात
आला . देशातील पोलादा या उ पादनावर इतर उ ोगा ंतील बदलस ु दा अवल ंबून
अस याम ुळे याचे उ पादन प ुरेसे होणे आव यक होत े. रे वे या जा याने दळणवळण
अिधक स ुकर झा यान े रे वे, यं , मोटारी आिण इतर सािह यासाठी पोलादाची मागणी
वाढली . िमिशगन आिण िमन ेसोटा य ेथून सवा त जा त क चा माल प ुरवठा क ेला जात होता .
यामुळे पोलाद उ ोजका ंनी पोलादा या व ेगवेग या सुट्या भा ंगाचे उ पादन स ु केले.
पोलाद उ पादनवाढीसाठी ॲ यू कान जी या ंचे योगदान मोलाच े आहे. आप या ला हनपणी
कटल ंडमधून अम े रकेत आला होता आिण स ूत िगरणीत काम क न न ंतर ट ेली ाफ
काया लयात यान े नोकरी क ेली. यानंतर या ंनी पेनिस वािनयातील र े वेबांधणीम य े काम
केले. परंतु यांनी अ य ंत दूर ीन े उ ोगाम य े गुंतवणूक केली होती व इ .स. १८६५ म ये
याने पोलाद उ ोगावर चा ंगलाच जम बसवला . यांनी पुढे पुल बांधणी, रे वे बांधणी आिण
रे वेइंिजनबा ंधणी करणा या उ ोगा ंचे भाग खर ेदी क ेले. यानंतर दहा वषा नी munotes.in
Page 136
अमे रकेचा इितहास
136 पेनिस वािनयातील मोन गाह ेला नदीजव ळ यांनी देशातील सवा त मोठा पोलाद कारखाना
उभारला . यामुळे इतरही अन ेक सहउ ोजका ंना ेरणा िम ळून अम े रकेने औ ािगक
उ पादन े ात मोलाची गती क ेली.
नवीन उ ोजका ंनी कान जीला एक पधा िनमा ण केली व यान ेही पूव पे ाही मोठ े कारखान े
उभारणीकड े ल िदल े खरे परंतु यान ंतर एक मोठ ्या सव समाव ेशक उ ोगसम ूहाने
िवलीनीकरणासाठी याचा पाठप ुरावा क ेला व अन ेक उ ोगाच े एक िवलीनीकरण झाल े.
पोलाद महाम ंडळ पुढे ३० वष चालू होते. परंतु अितउ पादनाम ुळे पोलादा या िक ंमती कमी
होऊन नफास ु दा कमी हो याची श यता िनमा ण झाली . यामुळे महामड ंळातील उ ोजक
फुटून जाऊ नय ेत हणून उ पादन व बाजारप ेठ या दोह वर िनय ं ण ठ ेव यासाठी य न
कर यात य ेऊ लागल े.
२) तेलउ ोग :
अमे रकेतील औ ािगक िवकासाच े दुसरे उदाहरण हणज े तेलाचे उ पादन व या या
शु दीकरणाच े कारखान े होत. सु वाती या का ळात या उ ोगावर लहान सहान उ ोजक
काम करीत होत े. परंतु इ.स १८६२ म ये जॉन डी . रॉकफेलर या ं या आगमनान े य ा
उ ोगावर द ूरगामी प रणाम झाल े. याने यं चालकाची नोकरी सोड ून तेलशु दीकरण
कारखा यावर आपल े ल क ीत क ेले. याने उ पादनाची सवा त काय म प दतीचा वापर
केला व या े ातील इतर उ ोजका ंशी हातिम ळवणी क न त ेल उ ोगावर आपली
म ेदारी थापन क ेली. यांनी तेला या िक ंमती उतरव ून आप या सव ित प या ना दुर
केले.
इ.स. १८७० म ये रॉकफेलर व या या सहकाया नी ओिहवो य ेथे टॅ डड ऑईल क ंपनी
थापन क ेली आिण ि ल हल ॅ ड भागा म ये तेलशु दीकरण े ात आपली म ेदारी िनमा ण
केली. पुढे यान े आंतररा ीय त ेल उ ोजका ंबरोबर सहकाया चे करार क ेले आिण इ .स.
१८८० म ये अमे रकेतील जव ळजवळ ९०… तेल उ ोगावर िनय ं ण थािपत क ेले.
इ.स १८८२ म ये यान े महाम ंडळाचे भाग िनय ं णासा ठी नऊ िव ता ंचे एक िव तम ंडळ
तयार क ेले व उ ोग े ात एक नवीन स ंक पना आणली . यानंतर या िव तम ंडळाने
रे वेमाग , लोह-पोलाद , तां या या खाणी , साव जिनक उपय ु ता व इतर अन ेक उ ोगा ंवर
मालक ह क िम ळिवले.
३) िव ुत उ पादन :
अमे रकन उ ोग े ातील द ुसरा एक उ ो ग हणज े िव ुत उ पादन होय . ही िव ूत काश ,
ऊजा आिण स ंदेशवहन या े ांसाठी वापरात होती . वीजेचा वापर काश द े यासाठी १९
या शतका या स ु वातीपास ूनच क ेला जात असला तरीही ितचा साव ि क वापर इ .स.
१८७९ पासुनच होऊ लागला . कारण थॉ मस अ वा एिडसन यान े समाधानकारक व उ च
तापमानला िटकणारा असा स ु मतंतूचा शोध लावला . इ.स. १८८२ म ये काश , ऊजा
िमळवताना िव ूत वाह प ुरवठा कर यासाठी य ुयाक शहराम य े एिडसन इल े ीक
कंपनीने िव ूत क उभारल े इ.स. १८८७ म ये रचम ंड यान े दळणवळणासाठी वीज ेचा
वापर स ु केला व पिह या िव ुत मोटारीची िनिम ती केली. दूर वनी आिण ताराय ं munotes.in
Page 137
आधुिनक अम े रका (कला, िश ण व सािह य)
137 यासाठी स ु दा िवज ेचा वापर क ेला जाऊ लागला . बह तेक िव ुत उपकरण े एिडसन िव ुत
कंपनी बनिवली जात होत े. पुढे या क ंपनीचे पा ंतर सव सामा य िव ुत उपकरण े
कंपनीम य े झाले.
४) रे वे उ ोगाच े जाळे:
अमे रकेतील उ ोग े ाला र े वेमागा या जा यांनी चालना िम ळाली. इ.स. १८८४ म ये
रे वेमागा नी आ ंतरखंडीय जा ळे िनमा ण क न अटला ंिटक व प @िसफ क महासागराना
जोडल े गेले होते. या रे वेमागा या जा याने शेतकया स या ंची अवजार े पोहचिवली जात
आिण या ंचा श ेतीमाल प ूव कडील शहरा ं या बाजारप ेठेत पोहचिवला जात अस े. तसेच
यांची जीव ंत जनावर े िशकागो शहरात न ेली जाऊ लागली . मांसा या शीतप ेट्या य ूयाक
आिण िफलाड े फ या शहराम य े पोहचिव या ग े या.
१२.३.४ इतर उ ोग :
वरील उ ोगध ं ा माण ेच अन ेक यं ांचा शोध क ृषी िवकासासाठी लाव यात आला .
शीतकरण आिण खा ा न हवाब ंद कर या या त ं ानाम ुळे तर लोका ं या आहारा या
सवयी बदल ून गे या. इ.स. १८४४ म ये िव ूत ताराय ं ामुळे यापार यवसायात िवल ण
वाढ झाली यान ंतर १८६७ म ये छपाई य ं , इ.स. १८७६ म ये दुर वनी , इ.स. १८८८
म ये बेरीज य ं आिण इ .स. १८९७ म ये रोकड न दी या ं या शोध लाग यान े यापार
यवसायात िवल ण वाढ झाली . पुढे एकातासात २,४०,००० वत मानप ा ंची पान े मुडीत
करता य ेऊ लागली . वनीयं िकंवा बोलणारी यं थॉमस एडीसनान े तयार क ेले व पुढे
जॉज इ टमन या ं या बरोबर िवकिसत क न चलत िच िनिम ती केली गेली. यामुळेच
सवच े ाम य े नवनवीन शोध लागल े गेले आिण या ंचे य जीवनात आिण यवहारात
उपयोजन क ेले जाऊ लागल े.
इ.स. १८७५ नंतर मा ंस बंद क न या चे िनया त कर याच े उ ोग फार मोठया माणात
िनमा ण झाल े आिण त े िशकागो शहरातच अिधक माणात क ीत झाल ेले होत. याबरोबर
पीठ िगरणी , पेय तयार करण े, शेती उपय ु यं ाची िनिम ती आिण लाकडा या वखारीस ु दा
उ ोगात मोड ू लाग या . दि ण अम े रकेत तर स ुत िगर या ंनी बाजीच मारली आिण नव
दि ण जॉ िज या आिण अलाबामा या रा या ंचे सूतिगर या हणज े एक व ैिश ्यच बनल े.
इ.स. १९०० पय त अम े रकेतील जव ळजवळ २५… सूत िगर या दि ण ेतच क ीत झा या
व इं लडंबरोबर पधा क लाग या .
आपली गती तपासा :
१) तेल उ ोगाचा िवकास यावर भा य करा .
२) अमे रकेम ये वीज उ पादन कस े केले जाई?
३) २० या शतकातील दोन अम े रकन नो बेल पुर कार ा शा ा ंची नाव े सांगा.
४) इ. स. १९५८ म ये अमे रकेने अवकाशात सोडल े या उप हाच े नाव काय होत े? munotes.in
Page 138
अमे रकेचा इितहास
138 १२.४ समारोप
२० या शतकादर यान आिण आध ुिनक का ळापय त अम े रकेने िव ाना या भौितकशा ,
रसायनशा , वै कशा अवकाश िव ान , संगणक शा इ . े ात उ ल ेखनीय गती
केली. अमे रकन शा ांचा या ंनी केले या उ ल ेखनीय व ै ािनक योगादनाब ल नोब ेल
पुर कार द ेऊन गौरव कर यात आाला . वै ािनक गती या बरोबरीन ेच अम े रकेने
तं ानाचा े ातही मोलाच े शोध लावल े व अम े रकन व एक ंदरीतच जागितक जीवन मानात
त ं ानाचा उपयोग क ेला. तसेच याच त ं ानाला उ ोगा ं या िवकासासाठी उपयोगात
आणल े व औ ोिगक उ पादनात िवल ण गती क ेली. या सवा मुळे अमे रकन जीवनात
आमुला बदल घड ून आल ेले आपणा ंस िदस ून येतात.
१२.५
१) अमे रकेतील व ै ािनक गती या आढावा या .
२) अमे रकेने कोणकोण या े ात त ं ाना मक गती क ेली? िव ेषण करा .
३) थोड यात टीपा िलहा .
अ) वै क य े ातील गती .
ब) अवकाश काय म
क) शेती व त ं ान
ड) रे वेचे जाळे
munotes.in
Page 139
139 १३
अमे रकेचे पररा धोरण : पिहल े महाय ु
घटक रचना :
१३.० उि ्ये
१३.१ तावना
१३.२ सा ा य वादाची वाढ
१३.३ अमे रकन िव तारवाद
१३.४ िथओडोर झवे ट या ंचे धोरण
१३.५ रा ा य व ु ो िव सन या ंचे पररा धोरण
१३.६ अमे रकेचा पिह या महाय ु ात वेश
१३.७ पॅ रस शा ंतता प रषद
१३.८ समारोप
१३.९
१३.० उि ्ये
अमे रकन िव तारवादाचा अ यास करण े.
अमे रकेची यु द् वेश पूव तयारी समज ून घेणे.
रा ा य िव सन या ं या पररा धोरणाचा आढावा घ ेणे.
पॅ रस शा ंतता प र षदेमधील अम े रकेची भूिमका समज ून घेणे.
१३.१ तावना
अमे रकेने गृहयु दानंतर आपल े ल अ ंतग त िवकासावर अिधक क ि त क ेले हेाते व या
मानान े पररा स ंबंधांवर कमी क ेले होते. परंतु १९ या शतका या श ेवटी ितला ही
अिल ता सोडण े भाग पडल े. इ.स. १८९० या दशकात अम े रकेने 'लॅिटन अम े रका आिण
पूव आिशया ’ यां या कारभाराम य े ल घातल े आिण जागितक स ा हण ून मा यता
िमळ या या ि न े संबंध िनमा ण केले. संपूण अिल राहण े ितला श य झाल े नाही. यामुळे
जागितक घडामोड चा अम े रकन जीवनमानावर प रणाम होण े म ा होत े. परंतु बह त ेक munotes.in
Page 140
अमे रकेचा इितहास
140 अमे रकन जनत ेला ह े जागितक राजकारणात अम े रकेचे लुडबूड करण े पसंत न हत े.
यां या मत े, अमे रकन रा ा य व या ंचे से ेटरी या ंनी केले या घोडच ूकांमुळेच
सरसकट अम े रकन जनत े या जीवनमानावर याचा प रणाम होतो . परंतु पाि मा य
जगातील आिथ क बदलस ु दा अिल ता धोरण सोड ून दे यास त ेवढेच जबाबदार होत े.
तं ानातील गतीन े सव जग जव ळ येत होत े आिण जगातील रा ा ंचे एकम ेकांवर
अवल ंिब व सतत वाढत होत े. यामुळेच अम े रकेने अिल ता धोरणाचा याग करण े हणज े
जागितक एक करणा या िदश ेने ते टाकल ेले एक पाऊल होत े. तसेच कोणताही द ेश अिधक
काळ जागितक राजकारणापास ून अिल राह शकत न हता .
१३.२ सा ा य वादाची वाढ
१९ या शतका या श ेवटी जगातील , िवशेषतः पाि मा य औ ोिगक ्या िवकिसत
रा ांना परक य बाजारप ेठांची िनता ंत आव यकता होती . उदयोजका ंना आप या द ेशात
उपल ध नसल ेला क चा माल , देशात तयार झाल े या मालास हक आिण अित र
भांडवल ग ुंतवणुक साठी स ंधी या ंची गरज होती . इं लड, ांस, जम नी आिण इतर िवकिसत
रा ांनी आप या वसाहत वर कडक िनय ं ण क ेले आिण याम ुळे यां याम य े वसाहती
िनमा ण कर याची पधा लागली . इं लडन े भारतावर िनय ं ण िम ळवले आिण ित या इतरही
वसाहती अस याम ुळे शय तीम य े इं लड सवा त पुढे होती . इ.स. १८८० ते १९०० या
दर यान आ ि के या वाटणीबाबत ( भाव े ांिवषयी ) इं लंड, ा स आिण जम नी
यां याम य े ितहेरी श ु व िनमा ण झाल े. ही पधा अिधक ती झा यावर य ु द टा ळणे
अश य होऊ लागल े आिण श ेवटी य ुरोप ख ंडाची िवभागणी दोन श ूगटांत झाली . जम नी या
गटाम य े ऑि या , हंगेरी तर द ुसया बाजूला इं लंड, ांस आिण रिशया अस े दोन गट
िनमा ण झाल े.
अशा प रि थती म ये अमे रकेला आपली स ुरि तता प ूव पे ा कमी झा याच े वाटू लागल े
आिण याम ुळे ितला आपल े अिल तावादी धोरण सोड ून ाव े लागल े. संपूण १९ या
शतकाम य े नािवक श वर िवश ेषतः अटला ंिटंक सम ु ावर इ ं लंडचेच वच व रािहल े होते.
पॅिसफ क सम ु ावर अज ून िन यं ण न हत े. परंतु सा ा य वादी रा ा ं या जीवघ े या
पध मुळे सव युरोप ख ंडाम य े यु दाचे ढग तयार झाल े आिण इ .स. १९१० या दशकात
अमे रकन जनता याम ुळे अिधकच िवचलीत झाली . कारण जम नी आिण जपान या
साम या ने स ा स ंतुलनास िभतीदायक प रि थती िन मा ण झाली .
१३.३ अमे रकन िव तारवाद
अशा प रि थतीम य े अमे रकन व ृ ीसु दा सा ा य वादाकड े झूकू लागली . अमे रकन
उदयोगास नवीन बाजारप ेठांची आव यकता भास ू लागली व अित र भा ंडवला ंची या ंनी
कॅनडा, मेि सको आिण य ूबा यांसार या श ेजारील द ेशांम ये गुंतवणूक कर यास स ु वात
केली. अमे रकन सा ा य िनमा ण कर याची क पना सामािजक डा ंिव नवादी आिण डयाड
िकपल सार या य ुरोिपयन सा ा य वादी ल ेखकांनी उचल ून धरली व अम े रकेने जागितक
तरावर न ेतृ व कराव े असे सुचिवल े. यामुळे १९ या शतका या श ेवटी झाल ेला अम े रकन
सा ा य िव तार हा आिथ क घटका ंपे ा संर णा मक योजना यानात ठ ेवून केलेला होता . munotes.in
Page 141
अमे रकेचे पररा धोरण : पिहल े महाय ु
141 आ ेड टी. महान या ं या िलखाणाम ुळे आिण या ं या इ .स. १८९० या 'इितहासावर
सामु ीक साम या चा प रणाम ' या पु तका या भावाम ुळे अमे रकेने आप या नािवक
साम या वर भर िदला . इ.स. १८८० या दशकात अम े रकन नािवक दल मोठया माणात
वाढल े व याच े आध ुिनक करण क ेले गेले. इ.स. १८९० या नौदल कायदया ार े हे प
कर यात आल े क , अमे रकन नौदल आता बचावा मक धोरण सोड ून आता आ मक
धोरणासाठी स ज झाल े आहे. यापुढे अमे रकन पररा धोरणावर म ुख भाव साम रक
स जत ेवर राहील अशी भ ूिमका घ ेतली ग ेली.
इ.स. १८६७ रोजी अम े रकन स े ेटरी सीवड य ांनी अला का ह े बेट २,००,०००
डॉलस ना खर ेदी कर यासाठी रिशयाबरोबर तहाची बोलणी क ेली. याचव ेळी यांनी मधली
बेटेही आप या भावात िवलीन क ेली. इ.स. १८७८ या समोआ तहान ुसार अम े रकेने पॅगो
पॅगो येथे नािवक त ळ उभारला . इ.स. १८८७ म ये ितने हवाई ब ेटांवरील पल हाब र नािवक
तळ उभार यासाठी ह क िम ळिवल े. इ.स. १८८९ म ये वॉिशं टन य ेथे बृहद् अमे रकन
प रषद भरिवली . या ार े बृहद्-अमे रकन स ंघटनेची थापना हो ऊन ती स ंक पना व
मािहतीच े माह ेरघर बनली . इ.स. १८९५ म ये हेनेझुएला आिण िगनी या ि टीश
वसाहतीम य े सीमावाद उ वला . यामुळे म ो िस दा ंताचा हवाला द ेऊन अम े रकन
से ेटरीने एक िचथावणीखोर िनव ेदन िदल े क , अमे रकन ख ंडावर अम े रकेची साव भौम
स ा अस ून येथील जेवर आमचाच कायदा लाग ू आह े. पॅिनश य ु दाम य े िवजय
िमळा यानंतर शा ंतता तह झाला आिण अम े रकेस य ूबा, िफलीपाई स , युट रको आिण
गुआम ह े पॅिसिफक महासागरातील छोट े बेट यांचा ताबा िम ळाला.
१३.३.१ अमे रकेचे 'मु ार ' धोरण आिण चीन :
अमे रकेचे चीनमधील म ु ार धोरण ह े अमे रके या पररा धोरणाच े मुख त व होत े.
अनेक युरोिपयन द ेशां या भाव े ाखाली चीनच े वाटे हो याप े ा सव देशांना सार या
माणात यापारी या चीनम य े मु संचार िम ळावा अशी म ुख भूिमका यामाग े होती. या
धोरणान ेच केवळ अमे रकन नाग रक व यापारी या ंना चीनम य े व चीनी बाजारप ेठांम ये
खा ीशीर व ेश िमळत होता . दुसरे हणज े चीनच े वात ं यसु दा याम ुळे राहणार होत े.
तरीस ु दा कोणतीही य ुरोिपय स ा (इं लंडसह) हे मु ार धोरण ि वकार यास तयार
न हती . दुसरे असे क , चीन जरी य ुरोिपय स ा ंम ये िवभागला ग ेलेला नसला तरी तो
अमे रके या भावाम ुळे न हता . कारण एकटी अम े रकाच फ चीनच े साव भौम व व
वातं य अबािधत राख यास समथ न हती . ती फारशी प ूव आिशयाम य े रस दाखव ू
इि छत न हती . अशा कार े मु ार धोरण ह े जरी उदा असल े तरी यास अन ेक देशांचा
पािठंबा न हता .
१३.४ रा ा य िथओडोर Pवे ट या ंचे धोरण
इ.स. १९०१ म ये झव े ट अम े रकेचे अ य झाल े. यांचे धोरण (पररा ) हे समथ व
सश लढाईवर भर द ेणारे होते. पनामा कालवा बा ंध याच े काम या ं या या धोर णाचा
उ म भाग आह े व यात ून या ंचे आ मक पररा धोरण ितिबंिबत होत े.
munotes.in
Page 142
अमे रकेचा इितहास
142 १३.४.१ अमे रका आिण पनामा कालवा :
पेनबरोबर या य ु दाने अमे रकेस अिधक स ुर ा क ि त बनवल े. या पनामा काल याची
आव यकता सव अमे रकन जनत ेला वाटत होती . कारण अम े रकेस एवाहाना दोन नौदल े
उभारावी लागली असती व यातील एक अटला ंटीक आिण द ुसरे पॅिसिफक महासागरात
तैनात कराव े लागल े असत े. इ.स. १९०३ म ये हे-हॅरन तहान ुसार काल याचा एक भाग
वािष क २,५०,००० डॉलस वर कोल ंिबयास भाडयान े दे यास अम े रका तयार झाली होती .
परंतु कोल ंिबयन िसन ेटरने यास नकार िदला . अशा प रि थतीत अम े रकेस नवीन करार
करणे िकंवा काल यास बा ंध यासाठी पया य शोधण े आव यक होत े. यापैक झवे ट या ंनी
काहीच क ेले नाही . याउलट या ंनी पनामी जनत ेला त े कोल ंिबयापास ून वत ं होणार
अस यास या ंना अम े रका पािठ ंबा देईल अशी िचथावणी िद ली. यामुळे पनामान े आपल े
वतं जास ाक घोिषत क े यावर अम े रकेने ताबडतोब यास मा यता िदली . तसेच
अमे रकन य ु ौका कोल ंिबयास पनामावर प ु हा आपला क जा रोख यासाठी रवाना
कर यात आली . अमे रकेने मग काल या या भाडयासाठी पनामाबरोबर करारही क न
टाकला . दर यान काल याच े बांधकाम स ु झाले आिण इ .स. १९१४ म ये थमच यात ून
जहाज वाहत ूक सु झाली.
१३.४.२ ‘म ो िस दा ंताला’ पया य ‘ झवे ट उपिस दा ंत’ :
पनामा काल या या िनिम तीमुळे अमे रकेस कॅरीिबयन सम ु ावर िनय ं ण ठ ेवणे आिण या
प रसरात श ूरा ांना कोणत ेही स ैिनक त ळ उभार यापास ून रोखण ेसु दा अ य ंत
आव यक झाल े. यामुळेच इ.स. १९०४ म ये म ो िस दा ंताचाच एक उपिस दा ंत
झवे ट या ंनी जािहर क ेला आिण याला झवे ट उपिस दा ंत (Roosevelt Corollary )
असे नाव िम ळाले. बह तेक छोट े-छोटे कॅरीिबयन आिण म य अम े रकन जास ाक द ेश
यांवर ह क ुमशहा ंचे शासन होत े आिण याम ुळेच या द ेशांत सतत ांती व उठाव चाल ू
असायच े व याम ुळे परदेशी नागरीका ंचे जीवन धो यात य ेत होत े. युरोिपयन कज दा या ंनी
िदलेले कज ते यवि थतपण े फेडू शकत न हत े. अशा प रि थतीत य ुरोिपय न देशांनी
तेथील नाग रह का ंचे संर ण कर यासाठी ल करी वापर क न ह त ेप कर याचा दावा
केला. शेवटचा उपाय हण ून आ ंतररा ीय कायदयान े यास मा यताही िम ळाली. परंतु
याम य े एक छ ुपा धोका असा होता क , नागरीह का ंचे संर ण कर या या सबबीखाली
हीच रा े तेथील द ेशावर क जा कर याची श यता होती िक ंवा तेथील राजक य स ेवर
िनयं ण करणार होती .हा धोका टा ळ यासाठी झवे ट या ंनी अस े ठरिवल े क , जे हा कधी
ह त ेप करावा लाग ेल तो क ेवळ अमे रकाच करील . यालाच ' झवे टचा उपिस दा ंत'
हणतात . परंतु बह तेक लॅिटन अमे रकन रा ा ंनी झवे ट या ं या या िस दा ंतािव द ती
ित या न दिवली . यां या मत े, इतर य ुरोिपयन द ेशांपे ा अम े रकाच जा त धोक ेदायक
होती. इ.स. १९०३ म ये लुई ॅगो या अज टीना या पररा म ं यांने असे प क ेले क ,
कोण याही कारचा ह त ेप हा साव भौम रा या या अिधकारा ंचे उ ल ंघन आह े. पुढ या
िपढीतील लॅिटन अम े रकन जनत ेम ये अशी भावना पसरली क , अमे रकेने हा उपिस दा ंत
सा ा य वादी ीकोनात ून सादर क ेला अस ून तो फ ल करी ितकारान ेच था ंबिवला
जाऊ शकतो . munotes.in
Page 143
अमे रकेचे पररा धोरण : पिहल े महाय ु
143 हा ' झवे ट उपिस दा ंत' सव थम डॉिमिनकन जास ाकान े कज फेड न क े यामुळे
तेथील आिथ क िनय ं णावर अम े रकेने ह त ेप क न अंमलात आणला . यामुळे परदेशी
कज कमी कर यात आल े व त े युरोिपयन ऐवजी अम े रकेकडे ह ता ंतरीत क ेले गेले.
अमे रके या अिधका यांनी कर जमा क ेला आिण या ची अध कज आिण अध सरकारला
अशी िवभागणी क ेली. इ.स. १९०९ म ये ांतीकारी च ळवळ या ग ध ळामुळे तेथे
अमे रकन फौजा पाठिव या ग े या.
१३.४.३ रा ा य ताप Ìत (Taft) व पररा धोरण (डॉलर नीती ) :
इ.स. १९०९ म ये अ य पदी आल े या ताप Ìत आिण या ंचे रा यसिचव नॉ स या ंना ही
प दती डॉिमिनकनपास ून इतरही द ेशात राबवायची होती . यामुळे अमे रकेची सामाईक
आिण आिथ क िहतस ंबंध जोपासल े जावून कॅरीिबयन द ेशांत सु यव था आिण िवकासाला
चालना िम ळणार होती . हणूनच या ंनी तेथे अमे रकन ग ुंतवणुक स चालना िदली . यास
'डॉलर नीती ' असे हटल े जाते. परंतु तापÌत यांना तेवढे मु स ीपणे ते जमत न हत े. इ.स.
१९११ म ये अमे रकन अथ पुरवठादारा ंनी िनकारा वा द ेशाचे आिथ क िनय ं ण िम ळिवले व
इ.स. १९१२ म ये तेथील उठाव दडप या साठी अम े रकन ल करही त ेथे दाखल झाल े व
पुढील २५ वष तेथे राह न त ेथील सरकारशी चा ंगले संबंध िवकिसत क ेले. तरीही बह त ेक
िनकारा वा नागरीका ंनी या धोरणाचा िनष ेध केलेला होता व वात ं याची मागणी करीत होत े.
आपली गती तपासा :
१) झवे ट उपिस दा ंत हणज े काय?
२) अमे रकन िव तारवादावर थोड यात िटप िलहा .
१३.५ रा ा य व ु ो िव सन या ंचे पररा धोरण
रा ा य िव सन सा ा य वादाच े कट िवरोधक होत े. अमे रका अ य द ेशांची एक इ ंच
भूिम काबीज करणार नाही आिण ितच े पररा ीय धोरण भौितक िहतस ंबंधावर आधा रत
असणार नाही ह े यांनी प क ेले होते. मा उदा िवचार य क नही या ं या
काय कालात परद ेशात अम े रकेने जे ह त ेप केले यांची सं या झवे ट आिण ट ॅ ट यांनी
केले या ह त ेपा या एक ूण सं येपे ा जा त होती . पिह या महाय ु दा या अख ेरीस
िनकारा वा , हैती, डोिमिनकन जास ाक आिण य ुबा या ४ नाममा वत ं देशावर
अमे रकेचे िनयं ण होत े. या का ळात कॅ रिबयन द ेशात सवा िधक आिथ क गुंतवणूक झाली .
महायु दानंतर मा अम े रकेने ह त ेपा या धोरणाचा याग क न लॅिटन अम े रकेतील
शेजारी द ेशांशी न यान े संबंध थापन कर याचा य त क ेला. नवे धोरण बल योगाप े ा
सहाकाया वर आधा रत होत े.
१३.५.१ मेि सकोमधील रा य ांती :
अमे रकेचा िनकटचा श ेजारी द ेश मेि सकोची सम या अिधक ग ुंतागुंतीची होती . पोिफ रओ
िडयाझ १८७६ ते १९११ या का ळात मेि सकोच े रा ा य होत े. परक य भा ंडवला या
गंतवणुक स ो साहन द े याचे यांचे मु य धोरण होत े. सुमारे १०५० कोटी डॉलरची munotes.in
Page 144
अमे रकेचा इितहास
144 परक य ग ुंतवणूक रे वेमाग , साव जिनक स ुिवधा, मळे, खाणी आिण क या त ेला या
िविहरीत कर यात आली होती . यापैक स ुमारे २/५ गुंतवणूक अम े रकन नाग रका ंनी केली
होती. पि म गोलाधा तीला महान म ु स ी हणून या ंना नावाज यात आल े असल े तरी
यां या धोरणाचा फायदा फ छोटया उ च वगा लाच झाला होता . सामा य जनत े या
ोभाचा उ ेक शेवटी ांतीम य े झाला , या ांतीचे तेथील समाजावर द ूरगामी प रणाम
झाले असत े. १९११ म ये िडयाझ या ंना हदद ्पार क न या ं या जागी ाि स को मड ेरा
यांची रा ा य पदी िनय ु झाली होती . न या रा ा य ा ंना परक य भा ंडवलािवषयी
फारशी आप ुलक न हती . अनेक अम े रकन यवसाियका ंना तेथे ांती हावी अस े वाटत
होते आिण ती ांती घडव ून आण यात म ेि सकोमधील अम े रकन ितिनधी हे ी ल ेन
िव सन या ंनी मदत क ेली होती . फे ुवारी, १९१३ म ये मडेराना पद य ुत क न लवकरच
यांची ह या कर यात आली .
िव सन अिधकारपदी आल े ते हा म ेि सकोम य े यादवी य ु द स ु झाले होते. मेि सकन
जनतेला या ंचे भिवत य वतःच िनि त कर याची स ंधी िम ळाली पािहज े असा या ंचा
िन य होता . मेि सकोमधील प रि थतीवर बारीक नजर ठ ेव याच े सबुरीचे धोरण या ंनी
अवल ंबले. १९१४ म ये एक जम न जहाज ह ेरा ुझ या म ेि सकोतील ब ंदरा या िदश ेने
िनघाल े. याच स ुमारास या ंनी म ेि सको या सम य ेवर िवचारिविनमय कर यासाठी
भरवले या एका प रषद ेला लॅिटन अम े रकेतील आघाडीच े नेते हजर होत े.
१३.५.२ युरोपम य े यु दास स ु वात :
ऑग ट १९१४ रोजी ज े हा य ुरोपम य े यु दास स ु वात झाली त े हा बह स ं य अम े रकन
जनता य ु दापास ून अिल राह इि छत होती . जवळ जवळ तीन वषा पय त अम े रका
यु दापासून अिल च रािहली . पण यान ंतर अम े रकेची भ ूिमका बदलत ग ेली कारण
अमे रकेची इं लंड व ांसबरोबर भाविनक व आिथ क नाळ जोडली ग ेली होती . तसेच वु ो
िव स न यां या अिल त वा ंचे जम नीने उ ल ंघन क ेलेले होते. यामुळे हळूहळू अमे रकन
जनता मानिसक या य ु दात सामील हो याचा िवचार क लागली .
१३.५.३ पिह या जागितक महाय ु दाबाबत अम े रकेची ित या :-
युरोपात य ु दास त ड फ ुट यान ंतर अ य िव सन या ंनी अस े जािहर क ेले क , अमे रका
िवचार व क ृती या दो ह बाबत य ु दापास ून अिल राहील . बह सं य जनत ेने यां या या
भूिमकेला पािठ ंबा िदला . कारण य ु दभूमी व अम े रका या ं या दर यान ३००० मैलांचा सम ु
होता. िव सन या ं या भ ूिमकेचा अन ेक अम े रकना ंनी जरी प ुर कार क ेलेला असला तरी
वैचा रक या त े कािहस े कठीण होत े. अमे रका व इ ं लंड यां याम य े आिथ क या घिन
संबंध होत े. बरेचसे अमे रकन ह े वांिशक या (िव सन वतःस ु दा) ि टनशी स ंबंिधत
होते व याम ुळे भाविनक नात े होते. ऑग ट १९१४ या स ु वातीला िव सन या ंनी
आप या म े ह याजव ळ अशी भावना य क ेली क जर ल करवादी जम नी िवजयी
झा यास सव जगासच धोका िनमा ण होईल . असं य अम े रकन लोक इ ं लंडम य े राहत
होते. अमे रकन इितहास व स ं थांचा वारसा इ ं लंडकडून िम ळा याच े अम े रकन
पाठयप ु तंकांम ये नमूद केलेले होते. इं जी भाषा ही चॉ सर, शे सपीअर , िडक स आिण munotes.in
Page 145
अमे रकेचे पररा धोरण : पिहल े महाय ु
145 िकंग जे स या ंची बायबलची आव ृ ी या ंबाबत अम े रका व इ ं लंड यां याम य े एक समान
भाविनक स ू होत े. यामुळे ि टीश सरकारन े अमे रका-ि टीश स ंबंधाचा चार स ु केला.
परंतु सव च अम े रकन जनता काही ि टीश म ूळाशी स ंबंिधत न हती . यातील ल ावधी
जनता जम नीशी स ंबंिधत होती व याम ुळेच या ंची जम नीशी सहानभ ूती होती . आय रश -
अमे रकना ंना जम नी िज ंक यास ि टनपास ून आय लंडला वात ं य िम ळेल अस े वाटत होत े.
काही क ँडीनेि हयन -अमे रकनस ु दा इ ं लंडपे ा जम नीशी अिधक सहान ुभूती ठेवून होत े.
वरील माण ेच काही व ेगवेगळे सां कृितक वाह अम े रकन म ुददयांिवषयक भ ूिमकेवर
आपला भाव पाडीत होत े. परंतु सु वातीस अिल त े या धोरणापास ून ते दूर जाऊ शकत
न हत े. यामुळे सव अमे रकन जनत ेस आिण म ु यान े िव सन शासनास अम े रकेस
यु दापास ून श यतो अिल ठ ेवणे हेच मह वाच े होते.
१३.५.४ अिल त ेचे धोके :
इ.स. १९१४ म ये यु दापास ून अिल भ ूिमका ठ ेवणारी अम े रका इ .स. १९१७ म ये
जनते या पाठ यान े यु दाम य े स य सहभागी हो यामाग े काय कारण े होती?
सवा त थम िव सन या ंची अिल तावादी मत े ही अम े रकन राजक य व आिथ क मू यांवर
आधा रत होती . यांची वतःची आ ंतररा ीय यव थ ेिवषयीची मत े ही उदारमतवाद
लोकशाही आिण वात ं य या ंनी भािवत होती . कारण जम नी सार या सा ा य वादी
देशात अम े रकन भा ंडवलशाही वाढ यास ही प रि थती यो य न हती . याहीप ुढे िव सन
यांना अशी खा ी झाली क य ु दो र वाटाघाट म य े अमे रके या सहभागािशवाय दो त
रा ांचा िवजय झाला तरी उदारमतवादी व लोकशाही शा ंतता श य होणार नाही .
अमे रकेस जर शा ंततेची घडवण ूक करायची अस ेल तर अम े रकेने यु दाम य े दो ता ंना
मदत करण े आव यक आह े.
िव सन या ं या या व ैि क ि कोनाम ुळे अमे रका य ु दिवषयक सहभागाबाबत ि धा
मनि थ तीत आली . याम य े अिल रा ा ं या ह का ंचे काय असा म ु य वाह
होता.यु दास र ंभ झा या या थोडयाच िदवसात अम े रकेचे जम नीला जाणार े मालवाह
जहाज इ ं लंडने म य ेच अडव ून ठेवले कारण याम ुळे जम नी या य ु द य ना ंना मदत
िमळणार होती . परंतु िव सन यांनी याचा िनष ेध केला होता .
नो ह बर १९१४ म ये जे हा इ ं लंडने उ र सम ु िवभाग य ु द े हण ून घोिषत क ेला
आिण या े ात फोटक े पे न ठेवली त े हा िव सन या ंनी इं लंडचा ती िनष ेध केला.
जम नीची अ ंतग त आयात (समु माग ) उदा. खादया न , इं लंड जम नीला नमव ू पाहात होती .
माच १९१५ म ये इं लंडने सव जम न बंदराची नाक ेबंदी केली. ते हासु दा अम े रकेने यथ
िनषेध य क ेला. अमे रकन जनमत द ुखावल े गेले असल े तरी इ ं लंड आपल े सव नािवक
बळ पणाला लाव ून याचा सव कष उपयोग क पाहत होती .
परंतु अमे रके या अिल ता त वा ंचा उ ल ंघन करणारी इ ं लंड न हती तर जम नी होती व
यामुळेच यु दात उतराव े लागल े. ि टनच े नािवक ब ळ बलाढय असल े तरी जम नीचे
पाणबुडयां यामाफ त सागरावर वच व होत े. फेबु्रवारी १९१५ म ये बिल नने जाहीर क ेले munotes.in
Page 146
अमे रकेचा इितहास
146 क इ ं लंड या सागरी भावाभोवतालच े े हे यु द े अस ून अिल रा ा ंसह सव
रा ां या जहाजा ंना याची ताक द िदली . ते हा स ु दा िव सन या ंनी िनष ेध केला.
याचव ेळी यांनी अस े जािहर क ेले क , अमे रकन जहाजा ं या िक ंवा मानवी हानीस जम नीस
जबाबदार धरल े जाईल . पुढील काही मिह या ंत जन नी या 'यु' बोट नी इ ं लंडची जहाज े व
अमे रकन ट ॅ कर ब ुडिवल े. यामुळे अनेक अम े रकन म ृ यूमुखी पडल े.
१ मे १९१५ रोजी अम े रकन वत मानप ात एक छोटीशी घोषणा कािशत झाली . याम य े
जम न दूतावासान े अमे रकन जनत ेस ि टीश िक ंवा च जहाजा ंमधून वास न कर याची
खबरदारी घ े यास सा ंिगतल े होते. पुढील सहा िदवसा ंनी जम न 'यु' बोट नी इशारा न द ेता
लुिसटािनया ना वाचे जहाज आय लँड या िकना यावर ब ुडिवल े आिण ११९८ लोकांना
जलसमाधी िम ळाली. याम य े १२८ अमे रकन नाग रका ंचा समाव ेश होता . वत मानप ांनी
या बातमीस ठ ळक अ रा ंत मुखपृ ांवर छापल े आिण णातच अम े रकन जनमत जम न-
िवरोधी बनल े. पुढे असे उजेडात आल े क , लुिसटािनया जहाजाम य े इं लंडला दा गोळा व
यु दसािह य न े यात य ेत होत े.
िव सन या ंनी सदर घटन ेनंतर जम नीला कडक स ूचना िद या आिण िवनाअट हे पाणब ुडी-
यु द ब ंद कर यास सा ंिगतल े. यानंतर काही िदवसा ंनी ल करी वापर न करता अिल
त वांना मा यता द े यासाठी पाठप ुरावा कर यास सा ंिगतल े. परंतु लुिसटािनया द ुघ टनेनंतर
अमे रकन जनमत द ुभंगले. यापैक काही जणा ं या मत े, जम नीबरोबर य ु द आव यक झाल े
आहे तर काह नी उपरोिधकपण े िव सन या भाषणबाजीवर ताश ेरे आढल े. नोबेल पुर कार
िवजेते अ य िथओडोर झवे ट ह े यु दाचे ढोलच बडिवत होत े आिण िव सन या ं या
कमकुवत व िभ ेपणाबदद ्ल िटका करीत होत े. यु दतयारी कर णा या संघटना ंनी उदा .
अथ सं था व उदयोजक या ंनी तर रा ीय स ुर ा स ंघाची ब ैठक बोलिवली आिण द ेशभ चा
चार क ेला. तसेच श स जता आिण साव ि क ल करी िश णास ो साहन िदल े.
रा ीय स ुर ा स ंघाने 'यु दस जता ' कवायती ( यूयॉक म ये) सु के या. इ.स. १९१५
या श ेवटी िव सनन े वतः ल करी स ज तेिवषयी तयारी कर यास घ ेतली.
जम न-अमे रकन व िव सन या ं या अिल ता य ु भाषणा ंनी भािवत झाल े या शा ंतीवादी
लाखो गटा ंनी यु द कर याकड े संमती दश िवली. काही िस द ि वादी व सामािजक याय
सुधारका ंनी असा इशारा िदला क , या ल करी य ु दाने सव मानवी मू ये पायद ळी तुडवली
आहेत. जे स ॲड स या ंनी सा ंिगतल े क , बाल म ृ यूदर कमी कर यासाठी आिण य े
नाग रका ंची का ळजी घ े यासाठी आ ंतररा ीय च ळवळ ही या य ु दामुळे िवखुरली ग ेली
आहे. िव सन या ं या शासनाम य ेच या मतभ ेदांनी गंभीर व प धारण क ेले होते.
लुिसटािनया द ुघ टनेचा अ ं यत कडक इशा याने िव सन या ंनी केलेला िनष ेध हा अिल
त वाच े उ ल ंघन करणारा वाट यान े यांचे शासिनक सिचव ि यान या ंनी जून १९१५
म ये राजीनामा िदला. यां या जागी आल े या रॉबट लािस ंग यांनी िव सन या ंनी वतः या
मतां माण ेच काम कराव े अशी भ ूिमका घ ेतली.
काही अिल ता त व ा ंनी अस े मानल े क , जर य ु दादर यान अम े रकन नागरीक य ु द त
े ातून वास क लागल े तर ल ुिसटािनया सार या घटना घडण े अिनवाय आहे. इ.स.
१९१६ या स ु वातीस एका का ँ ेस सद य व िसन ेटर या ंनी अशा वा सास ब ंदी munotes.in
Page 147
अमे रकेचे पररा धोरण : पिहल े महाय ु
147 घाल याचा ठराव मा ंडला जो ‘गोर-मॅ लीमोर ठराव ’ हणून िस द आह े तो ठराव िव सन
यांनीच कडक िवरोध क े यामुळे पा रत होऊ शकला नाही .
काही व ेळ िव सन या ंची भूिमका य प धारण करीत होती . याचव ेळी जम नीने िव सन
यां या ल ुिसटािनया िनष ेधास औपचा रक उ र िदल े नाही. परंतु गु पणे 'यु' बोट ना वासी
जहाजा ंवर ह ला न कर याच े आदेश िदल े आिण ल ुिसटािनया द ुघ टनेत मृ यूमुखी पडल े या
अमे रकन नाग रका ंना नुकसान भरपाई द े याचे कबूल केले. ऑग ट १९१५ म ये जे हा
'यु' बोट नी प ु हा एका ि टीश वासी जहाजावर ह ला क न आद ेश उ ल ंघन क ेले ते हा
दोन अम रक वाशा ंचा म ृ यू झाला . जम नीने अशा घटना ंची प ुनरावृ ी न हो याच े
आ ासन िदल े. माच १९१६ म ये जम न पाणब ुडीने 'ससे स' हे च वासी जहाज इ ंि लश
खाडीम य े बुडिवल े आिण अन ेक अम े रकन वासी जखमी झाल े हे पु हा एकदा जम न
आ ासनाच े उ ल ंघन झाल े. यामुळे िव सन या ंनी जम नीस पररा स ंबंध तोड याची
धमक िदली . यासाठी प ु हा जम नीने पूव ईशा यािशवाय यापारी जहाजा ंवर ह ला न
कर याची ित ा केली पण अम े रकेने इं लंडला आ ंतररा ीय कायदयाच े पालन कर यास
भाग पाडाव े असेही सा ंिगतल े िव सन या ंनी अम े रके या माग या जम नीने ि वकार याच े
जािहर क ेले व पुढे इ.स. १९१६ म ये या अिल त वाच े बया पैक पालन झाल े.
अिल त वा या अथा िवषयी वादिववाद चाल ू होता . कारण अम े रका य ु द त रा ा ंना
आिथ क मदत करीतच होती . यु दास र ंभ झा यान ंतर ताबडतोब अथ पुरवठा ब ँक जे.पी.
मॉग न यांनी ांसला आिथ क कज दे याची परवानगी मािगतली त े हा अम े रकेचे रा य
सिचव ि यान या ंनी या ंची िवन ंती नाकारली व ह े अिल त े या त वात बसणार े नाही अस े
सांिगतल े. परंतु ही आिथ क मदत ल ुिसटािनया द ुघ टनेनंतर मा कायम रािहली . ऑग ट
१९१५ म ये ेझरी सिचव (कोष सिचव ) िव यम जी . मॅकअडू यांनी िव सन या ंना गंभीर
इशारा िदला . कारण आपली भरभराट राख यासाठी आपणा ंस दो त रा ा ंना मदत करण े
गरजेचे आहे.
अशा वाद तमता ंनी गोध ंळले या िव सन या ंचा ि कोन दो त रा ा ंशी यि गत या
सहान ूभूतीचा होता . यामुळे िव स न यांनी मॉ ग न बँकेस ि टन व ांस सरकारला ५००
दशल डॉलस चे कज दे याची परवानगी िदली . एि ल १९१७ पय त अम े रकन बँकांनी
दो त रा ा ंना २.३ अ ज डॉलस तर याउलट जम नीस क ेवळ २७ दशल डॉलस
आिथ क मदत क ेली होती . तसेच जम न रा ा ंशी अम े रकेचा यापार कमी होऊन दो त
रा ांशी तो फारच कमी वाढला होता . इ.स. १९१४ -१७ दर यान तो चारपट झाला होता .
यामुळे अमे रके या बाजारप ेठेवर या ंचे अवल ंिब व अिधकािधक वाढल े होते. आतापय त
अमे रका य ु दापास ून अिल रािह याम ुळे िवलसन या ंनी दो त रा ा ं या गरजा ंचा पुरेपूर
फायदा उठव ून अम े रकेचा यापार वाढव ून जागितक अथ यव थ ेत अम े रकेची आिथ क
बाजू बळकट बनिवली .
इ.स. १९१६ या िनवडण ुकांम ये वु ो िव सन थोडयाफार मता ं या फरकान े िवजयी झाल े
व दुस यांदा अ य बनल े.
munotes.in
Page 148
अमे रकेचा इितहास
148 १३.६ अमे रकेचा पिह या महाय ु दात व ेश
इ.स. १९१७ या स ु वातीला जम नीने पु हा पाणब ुडी यु द स ु केले. तशातच इ .स.
१९१४ पासून जम नीम य े अंतग त वाद िववा द चाल ू होता . याम य े जम नीचे चा सलर
िथओबा ड वोन ब ेथमन होलव ेग यांना अम े रका य ु दापास ून अिल राहील एवढया प ुरताच
'यु' बोट चा वापर करावा अस े मत होत े तर उ च ल करी अिधका यांना सदर बोट चा
अिधकािधक वापर करावा अस े वाटत े होते. यामुळे जम नीचा िवजय जव ळ आलेला
असतानाच चा सलर बोथमन या ंचे थान अि थर होऊ लागल े. एवढेच न ह े तर याव ेळी
अमे रकेने यु दात सहभागी झा याची घोषणा क ेली याव ेळी उ च ल करी अिधका यांनी
असा वाद घातला क , आप या 'यु' बोटीच आप याला अम े रकन स ै य यु दभूमीवर य े या
अगोदरच िवजय िम ळवून देतील. यां या मत े, अमे रके या औपचा रक य ु दघोषण ेत काही
अथ नाही. एक जम न नौदल अिधका याने पुढे जाऊन अम े रके या घोषण ेचा प रणाम क ेवळ
'शू य, शू य आिण श ू य' आहे असे हटल े.
यामुळे जम न ल करी अिधका यां या हण या माण े ९ जानेवारी १९१७ रोजी 'यु' बोट चा
अमया द वापर स ु झाला आिण श ेवटी अम े रकेचा महाय ु दात व ेश िनि त झाला . आता
यु द अितशय गितमान झाल े व पाणतीर लढाऊ बोट नी आपल े ल य जलद गतीन े
साध यास स ु वात क ेली व तशी घोषणा जम नीने ३१ जानेवारीस क ेली. यानंतर तीन
िदवसा ंनी िव सन या ंनी जम नीबरोबर पररा स ंबंध तोडल े. फे ुवारी त े माच दर यान
जम नी या 'यु' बोट या ह या ंना पाच अम े रकन जहाज े बळी पडली . २४ फे ुवारी रोजी
ि टीश ग ु हेरां या माफ त अम े रकेस जम नीची एक ग ु पणे पाठिवल ेली तार मािहती झाली .
ती तार जम नीचे पररा सिचव आ ेड िझ मरमन या ंनी मेि सकोमधील जम न राजद ूतास
पाठिवली होती . या तार ेम ये असे िलिहल े होते क , अमे रका जम नीिव द य ु दात
उतर यास जम नी, मेि सको आिण जपान या ं यात ल कारी करार होईल . तसेच
मेि सकोला या ंचे टे सास , ॲ रझोना आिण नवीन म ेि सको हे गमावल ेले देश पु हा
बहाल क ेले जातील . यानंतर रिशयाम य े ांती होऊन झारची स ा न झाली व या या
जागी रिशयन रपि लक थापन झाल े. यामुळे अमे रकेचा असा ह झाला क , सव दो त
रा े संिवधाना मक लोकशाहीसाठीच य ु द करीत आह ेत. परंतु नो ह बर १९१७ पय त
अमे रकेचा हा ह द ूर झाला . कारण बो श ेिवकांनी पु हा रिशयात स ा ह तगत क ेली.
२ एि ल १९१७ रोजी िव सनन े यु दा या घोषण ेला मा यता द े यासाठी का ँ ेसला
आवाहन क ेले. खूप वाद ंग माजला कारण िसन ेटर रॉबड फॉलीट ि ह काि सन या ंनी िवरो धी
भाषण िदल े.िसनेटम य े ८२ िव द ६ मते तर हाऊसम य े ३७३ िव द ५० अशी मत े
पडली . या याम य े अमे रकेस यु दात उतर यासाठी म ु यान े तीन घटक कारणीभ ूत
झाले - १. अमे रकन जहाजा ंवर जम नीचे ह ल े; २. दो त रा ा ंना मदती या व पात
अमे रकेने केलेली गुंतवणूक आिण ३. अमे रकेचे दो त रा ा ंबरोबर असल ेले सां कृितक
संबंध िवश ेषतः इ ं लंडबरोबरच े.
munotes.in
Page 149
अमे रकेचे पररा धोरण : पिहल े महाय ु
149 १३.६.१ अमे रकेत यु दभरती तर ांस या भ ूमीवर लढाई -
इतर य ुरोिपयन रा ा ंपे ा अम े रका हया य ु दाशी थोडी कमीच स ंबंिधत होती . कारण इतर
देश गे या चार वषा पासून (१९१४ ) यु द लढत होत े आिण अम े रका क ेवळ ९
मिह या ंपासून या ं या ल कराच े ७०% नुकसान झाल े होते तर अम े रकेचे केवळ ८ %
ांसला तर याचा जबर फटका बसला होता पर ंतु अमे रकेला अज ून पश ही झाला
न हता . एवढे जरी असल े तरी अम े रकन इितहासात ह े यु द एक कलाटणी देणारे ठरल े.
याने लाखो अम े रकन स ै याचे जीवन बदलल े व दूरगामी बदल झाल े. अमे रकन स ै य
पि म सीम ेवर लढत असताना धारातीथ पडत होत े तर इकड े शासन व अथ यव था
आमूला बदलात ून जात होत े.
१३.६.२ ल कर उभारणी :
यु दाची घोषणा अम े रकेने एि ल १९१७ म ये केली. ते हा अम े रकन स ै य तयार न हत े.
सै याम य े १,२०,००० पु ष, यातील फार थोडया ंना यु दाचा अन ुभव होता . तसेच
८०००० त णांचा नुकताच न यान े भरणा झाला होता . केवळ दोन िदवस प ुरेल एवढाच
दा गोळा अमे रकेकडे होता . तर य ु द खात े हे तर आपसात लढणार े नोकरशहा ंचे वा ळ
होते. ल कर उभारण े आिण य ु दाचा आद ेश लाग ू करण े हे यु द खा यास फार मोठ े आ हान
होते. चाणा ल कर म ुख पीटन माश यांनी यु दाचा आद ेश लाग ू कर याची आिण िव सन
यांचे यु द सिचव या ंनी ल करी भरतीची जबाबदारी ि वकारली . ि ल हल ँडचा महापौर
बेकर हा कुशल शासक न हता पर ंतु यांचे साव जिनक संबंध फार जव ळचे होते. यातच
१८ मे १९१७ रोजीला िसल े टी ह सि ह स ॲ ट अ वय े २१-३० वयोगटातील (पुढे
याचा िव तार १८-४५ असा क ेला) त णा ंनी ल करात ताबडतोब भरती हो यास
अिनवाय केले गेले.
नो ह बर १९१८ पय त २४ दशल ा ंपे ा अिधक अम े रकन त णांनी ल करासाठी न दणी
केली. यापैक ३ दशल क ेवळ वयंसेवक होत े तर न ॅशनल गाड म ये ४.३ दशल झाल े.
अमे रकेचे नौदल सिचव जोस ेफस ड ॅिनय स या ंनी नौदलात फ पिह या महाय ु दात
११००० ी नौदल अिधका यांना लढिवल े आिण हजार ना पाणब ुडयांसाठी उपयोगात
आणल े. या ि या ंनी नस , कारकून आिण ट ेिलफोन ऑपरेटर हण ून काम क ेले. यु द
खा या या म ूळ योजन ेम ये अनेक मिहन े ल करी िश णाची गरज होती पर ंतु अशा
प रि थतीत क ेवळ काही ह या ं या िश णान ंतर लग ेचच ांस या भ ूमीवर या त णांना
लढाईस पाठिवल े गेले.
१३.६.३ यु दासाठी आिथ क तरत ूदी :
यु दा या तयारीसाठी क ेवळ ल कर भरती व तयारी क ेली नाही तर यासाठी आिथ क
संघटनस ु दा क ेले. यु दाअगोदर स ुधारक वग अथ यव थ ेवर सरकार या य ं णासाठी
भांडत होते परंतु यु दासाठी तया री करायची अस यान े यांनी तो नाद आता सोडला . इ.स.
१९१६ म ये काँ ेसने रा ीय स ुर ा प रषद हण ून स लागार सिमती सरकारची
यु दतयारी पाह यासाठी न ेमली होती . इ.स. १९१७ म ये या प रषद ेने यु दउदयोग स ंघ
थापन क ेला आिण या ं याकड े ल करी साधन े, श ा े, दा गोळा पुरेशा माणात तयार munotes.in
Page 150
अमे रकेचा इितहास
150 आहे िकंवा नाही पाह याची जबाबदारी सोपिवली . माच १९१८ पय त हा य ु दउदयोग स ंघ
कािहसा कमक ुवत झाला होता हण ून िव सन या ंनी याच े पुनस घंटन क ेले आिण याचा
मुख हण ून बना ड ब च यांना नेमले.
ब च यां या द ेखरेखीखा ली काही मिहन े यु द उदयोग े ावर िवल ण िनय ं ण ठ ेवले.
क चा माल प ुरिव याबरोबरच स ंघाने उ पादनास धा य िदल े आिण सव काही
काय मरी या पार पाडल े. या क ंप या पोलाद , र बर आिण इतर द ुिम ळ व तूं या
काटकसरी वापरासाठी या मािणत व सम व ियत करीत असताना बाजारात पधा
करीत होत े यांना यु दउदयोग स ंघाने उ पादनासाठी े साहन िदल े.
दुसरी य ु दकालीन योजना हण ून माच १९१८ रोजी क ीय कायदा हण ून सूय काशाचा
(िदवसाचा ) जा त उपयोग क न काम कर याच े ठरल े. ब च यां या माण ेच कृषी संघाचे
मुख हब ट ह वर ह े होते. ते खाण अिभय ंता हण ून आिशयाम य े नावा पाला आल े होते.
जे हा िव सन या ंनी या ंना पु हा वा @िशं टनला आणल े ते हा त े बेि जयम य ेथे खादया न
सम या सोडिवत होत े. ऑग ट १९१७ म ये िनमा ण केले या खादया न शासन
िवभागान े धा यांचे वाटप उदा . गह , मांस, आिण साखर यो य होत े िकंवा नाही यावर बारीक
ल ठ ेवले. कारण त े जादा िक ंवा या ंचा तुटवडा होऊ नय े ही भूिमका यामाग े होती.
यु दकालीन उदयोग म ंडळ आिण खादया न शासनान े केवळ नमुना हण ून ते सादर
केलेले होते. यु दका ळात जव ळजवळ ५००० सरकारी स ं थांनी गृहोदयोगाबाबत पय वे ण
केले. मे १९१८ या ओवरम ॅन ॲ टमुळे अ य िव सन या ंना क ि य स ं थांवर िनय ं ण
ठेव याच े अिधकार िम ळाले. याम य े इंधन म ंडळ, रा ीय य ु द िमक म ंडळ इ. चा
समाव ेश होता . इ.स. १९१७ -१८ या बफा ळ हंगामाम य े युरोपात र े वे ारे मदत
पाठिव याम य े अडचणी आ या त े हा सरकारन े वतःच त े ता यात घ ेतले. यानंतर काही
मिह यातच िव यम जी . मॅकअड ू य ां या िनय ं णाखाली र े वेमाग शासनान े ४ लाख
मैलां या मागा वर मालक असल े या तीन हजार क ंप यांचे पांतर काय म अशा रा ीय
प रवहन प दतीम य े केले.
गतीवादी स ुधारका ं या टीक ेचे ल य झाल े या अम े रकन आयोगान े आपली ितमा
सुधार यासाठी य ु दकालीन प रि थतीचा उपयोग कर याचे ठरिवल े. खाजगी उदयोजक
वॉिशं टनम य े स लागार हण ून मोठया माणात थाियक झाल े. मालका ंनी आप या
कामगारा ंना यु दपूव प रि थतीची जाणीव क न िदली . कामगार स ंघटना ंनी रा ीय उ प न
यु दका ळात वाढ यासाठी कामगारा ंचे क ीकरण क ेले. औदयोिगक सहकाया ला े साहन
िदले गेले. जवळ जवळ २०० खाजगी उदयोगा ंनी आपल े िविलनीकरण क न सरकारला
मदत कर याच े ठरिवल े. हा योग य ु द समा ीन ंतर लग ेच फस यासारखा वाटला . परंतु
यांचा भाव अज ूनही िदस ून येत होता . खाजगी उदयोगा ंचे िवलीनीकरण आिण
यु दकालीन सम वय याम ुळे अमे रकन उदयोगा या भिव यावर चा ंगलेच प रणाम झाल े.
जे हा इ.स. १९३० या दशकात ज े हा द ेशाला महा मंदीसार या सम या ंना सामोर े जावे
लागल े याच े मूळ पिह या महाय ु दकालीन प रि थतीमध ून िदस ून आल े.
munotes.in
Page 151
अमे रकेचे पररा धोरण : पिहल े महाय ु
151 १३.६.४ यु द य ना ंचा चार :
अ य िव सन या ंना अम े रकन य ु द हे ांस या य ु दाएवढ ेच मह वाच े वाटत होत े. यांना
मािहत होत े क अन ेक अम े रकन लोक य ु दा या बाज ूने नाहीत . या लोका ंनी यु दाबाबत
अनेक िवरोधाभासी मत े न दिवली असली तरी नव यव था जगात थािपत कर यासाठी
िव सन या ं या य ना ंना या ंचा साम ुदाियक पािठ ंबा अस याच े िदसून येत होत े. या अंतग त
िवरोधका ंचा समाचार घ े यासाठी जनत ेपय त यु द य ना ंचे याियक समथ न भािवपण े
कर यासाठी िव सन या ंनी जनस ंपक व जािहरात े ात त अस णा या यि चा
चारासाठी वापर क ेला. याम य े कोष सिचव िव यम िग स म ॅकअडू यांचा समाव ेश होता .
यु दासाठी कोण याही कार े अथ पुरवठा कमी पडता कामा नय े हयासाठी िव यम िग स
यांनी य त क ेले. आप या अि त वात आ या या पिह या शतकाम य े अमे रकेने जेवढा
पैसा खच केला नस ेल या याप े ा जा त खच पिहल े महाय ु द आिण दो त रा ा ंना कज
यासाठी अम े रकेस करावा लागला होता व याचा आकडा ३५.५ अ ज डॉलस वर गेला
होता. यातील २/३ र कम ही सरकारी रोख े (िलबट कज ) यां ारे िग स या ंनी उभारली
होती. यामुळे रा ीय कज इ.स. १९१४ या १ अ ज डॉलस व न जव ळजवळ इ.स.
१९१९ म ये २७ अ ज डॉलस पय त पोहचल े होते. उरलेला १/३ यु दखच हा उ च कर
उ प नाम ुळे अमे रकेन जनत े या िखशात ून केलेला होता . काँ ेसला य ु दकालीन उ चकर
लाद याचा अिधकार िम ळा यामुळे ितने उ च उ प न गटा ंवर जव ळजवळ ६३% पय त
उ प न कर लावला . याम य े यु द नफा कर , जकात कर आिण मालम ा कर या ंचाही
उपयोग उ प न वाढ याम य े झाला .
गतीशील स ुधारक िआाण ् प कार जॉ ज ल ‘साव जिनक मािहती सिमती ’ या
यु दकालीन प रणामकारक चार स ं थेचे मुख होत े. ितची थापना एि ल १९१७ म ये
झाली होती आिण ितन े चार सिमती हण ूनच य ु दका ळात काम पािह याच े िदसून आल े.
१३.६.५ बुि दवंत, सं कृतीक र क आिण सुधारक या ंचा यु द य ना ंस पािठ ंबा :
देशातील िश क , लेखक, धािम क नेते आिण व ृ संपादक या सवा नी अम े रके या य ु द
य ना ंना भरघोस पािठ ंबा िदला . या स ं कृती-र का ं या मत े मू ये व माण या ंचे
धो यापास ून स ंर ण कर यासाठी य ु दाम य े अम े रकेने िजंकणे आव यक होत े.
इितहासाकारा ंनी जम नीची ल करी ितमा मिलन होईल आिण दो त रा ा ंची य ेये-
उिदद् ये सफल होऊन या ंना िवजय िम ळेल याबाबत व ृ प ा ंत व िनयतकािलका ंत िनब ंध
व लेख िलिहल े. या गतीशील स ुधारका ंनी िव सन या ं या अ ंतग त सुधारणा ंची वाह वा
केली होती त े आता मा य ु द य ना ंना सु दा पािठ ंबा देऊ लागल े. यांचा िवरोध माव ळला
व यु दासाठी सरकारच े स य य त आिण यात ून िनमा ण होणार े साव ि क क याण
यामुळे पुढे अिधक स ुधारणा ंना चालना िम ळेल अस े यांचे मत तयार झाल े.
१३.६.६ यु दकालीन असिह ण ुता आिण उ माद :
यु दकालीन चाराम ुळे अनेक अम े रकन लोक जम न िवरोधी बनल े. एवढेच न ह े तर ज े जे
काही जम न रा ाशी स ंबंिधत अस ेल याचा ेष क न ते न क लागल े आिण आप या
खर द ेशभ च े दश न क लागल े. जम नी या घातापाती कारवाया य ू जस य ेथील
श गारात िव फोट या ंसार या क ृ यांनी तर जम न ेषांची अम े रकन जनत ेम ये प रसीमा
गाठली . munotes.in
Page 152
अमे रकेचा इितहास
152 १३.६.७ यु द य न िवरोधक :
एवढे वल ंत यु द य न व चार स ु असला तरी अम े रकेमधील काही जनत ेने
यु द य नास पाठ बा द े यास नकार िदला . याती ल काही जण जम न-अमे रकन होत े व
अजूनही आप या आठवणी या ं याजव ळ हो या. दुसरे काही जण धािम क या शा ंतीवादी
होते. उदा. वेकस , मे नोनीटस ् आिण ऐितहािसक या शा ंतीवाद चच चे सद य इ .
समाजवादी प ाच े नेते उदा . युजीन वी .डे स आिण ि ह टर बग र यांनी राजक य
पा भूमीवर य ु द य ना ंस नकार िदला . यांनी या य ु दाची स ंभावना भा ंडवलदारा ंमधील
पधा अशी क ेली. याम य े दो ही प ा ंकडील स ै य जागितक बाजारप ेठांवर क जा
कर यासाठी लढत आह ेत. तसेच या ं या मत े, इं लंड आिण ांसला वॉ ल ीटन े िदले या
कजा ची वस ुली भिव यात हावी हण ून केलेले य न होत े.
१३.६.७ कायदयान े अंतग त अशा ंतता न :
यु दकालीन जम निवरोधी असिह ण ुता व ितर कार स ु झा याम ुळे अमे रकन सरकारन े
यांचे दमन कर यासाठी क ीय कायद े पा रत क ेले आिण अिधका यांना या ंची कठोर
अंमलबजावणी कर यास सा ंिगतल े. जून १९१७ या ग ु चर कायदया ार े यु दिवरोधी क ृती
करणा यांना सापड यास १०००० डॉलस पय तचा द ंड आिण २० वषा पय त कारावासाची
िश ा कर याची तरत ूद केली ग ेली. यानंतर म े १९१८ म ये यात स ुधारणा क न
देश ोहाचा खटला भर याची तरतूद केली. उदा. संिवधान , रा वज िक ंवा ल कर या ं या
िवरोधात बोल यास ती तरत ूद होती .
िव सन या ंचे ॲटन जनरल थॉ मस ेगरी या ंनी अ ंतग त अस ंतोष दाब यासाठी याचा
उपयोग क ेला. या अ ंतग त १५०० शांतीवादी , समाजवादी ,आिण अस े लोक या ंचा गु हा
केवळ यु दिवरोधी बोलण े िकंवा िलिहण े एवढाच होता या ंना अटक कर यात आली . युिजन
डे स या ंना ि ल हल ँड येथे अटक क न यु दाची आिथ क कारण े भाषणा ंमधून
चिच याव न १० वषा ची त ु ंगवासाची िश ा ठोठव यात आली . गु चर कायदयान े
संशया पद कागदप े व प े यांची छाननी कर याच े अिधकार पो ट मा तर जनरल आ बट
बल सन या ंना दे यात आल े.
काही नागरीका ंनी या कारवाया ंना िवरोध क ेला. पण िव सन या ंनी ना आप या पो ट
मा तरला ब ंधन घातल े, ना आप या ॲटन जनरलला रोखल े िकंवा ना सव च
यायालयात ह त ेप केला. इ.स. १९१९ म ये सव च यायालयान े कायदयातील
तरतूद ना व ैध ठरिवल े. यु दकालीन प रि थतीत एक उ च य ेय, िन यीव ृ ीला वाट
िदली. तसेच भीतीदायक स ंशय, संकुिचत आदश वादी अन ुकरण व िवरोधका ंचा छळ यांना
सु दा जागा िम ळाली.
munotes.in
Page 153
अमे रकेचे पररा धोरण : पिहल े महाय ु
153 १३.७ पॅ रस शा ंतता प रषद
पिह या महाय ु दा या स ु वातीला अम े रका अिल राहील असा एक आडाखा बा ंधलेला
हेाता. परंतु बह स ं य अम े रकन जनत ेने ताबडतोब ि टन आिण ांस यां या मदतीस
ितसाद िदला . कारण वा ंिशक व सा ं कृितक या या ं याम य े नाळ जोडली होतीच पर ंतु
रा ीय िहता या ीनेसु दा त े आव यक होते. दुसया बाजूला जम नीचे वसाहतवादी व
सा ा य वादी आ मक धोरणा ंमुळे अमे रकेलासु दा जम नी या भावी आ मणाची भीती
वाटू लागली . यामुळे बह सं य अम े रकन जनत ेला अस े वाटल े क , जम नीचा िवजय
झा यास अम े रकन िहतस ंबंध, सं था आिण आदशा ना बाधा िनमा ण होईल. यामुळेच
िव सन या ंनी पररा धोरण आप या अिधकाराखाली घ ेतले. यि गत र या िव सन या ंना
दो त रा ा ंिवषयी च ंड सहान ुभूती होती व जम नीच खया अथा ने दोषी अस याच े यांचे
मत होत े. इ.स. १९१४ या स ु वातीला खाजगीम य े िव सन या ंनी अस े हंटले होते क ,
इं लंड ही अम े रकन य ु दच लढत आह े. जम नीचा िवजय झा यास अम े रकेस आपल े
आदश सोडून दयाव े लागतील आपली सव श व ंय र णाथ वापरावी लाग ेल. तसे करण े
हणज े अमे रकेची स याची शासनप दती सोड ून देणे होय. अशा कार े िव सन या ंनी
यु दात सामील हो या मागचा ह ेतू प क ेला. जे हा ते इ.स. १९१६ म ये पु हा अ य पदी
िनवडून आल े ते हा या म ुददयांवर जम नी व दो त रा े यु द करीत आह ेत या म ुददयांवर
चचा घडव ून तोडगा काढ याची इ छा या ंनी य क ेली, मा कोणतीही बाज ू संपूण
िवजया यित र चच ारे शांतीपूण यु द समा क इि छत नाही अस े उ र या ंना
िमळाले. यानंतर या ंनी वतःची ‘समाधानकारक शा ंतता’ नावाची योजना तयार क ेली. ही
यांची म य त हण ून यु द सम ेटाची श ेवटची योजना होती . जानेवारी १९१७ म ये जम न
सरकारन े इं लड व ा स या सम ु ात अिनब ध पाणब ुडीयु दाची आिण याम ुळे अिल
आिण य ु दखोर रा ा ंची जहाज े बुडली जातील अशी घोषणा क ेली. १२ माच १९१७ रोजी
पिहल े अमे रकन जहाज ब ुडवले आिण प ुढील तीन आठवडयात अज ून पाच जहाज े
बुडिवली ग ेली. ६ एि ल १९१७ रोजी अम े रकेने जम नीिव द यु द पुकारल े.
१८ जानेवारी १९१८ रोजी िव सन या ंनी आपल े चौदा म ुददे् मांडले. यातील ख ु या
करारना यान ुसार काही मह वा या म ुद ांचा िव सन या ं या चौदा कलमा ंत समाव ेश होता .
यापैक काही कलम े अशी : १. सागरी वात ं य, २. आिथ क िनय ं णे हटिवण े,
३.श ा िनिम ती कमी करण े, ४. वसाहती अिधकारा ंची िनःप पाती वाटणी आिण ५.
रा ांची साव जिनक स ंघटना . ११ नो ह बर १९१८ रोजी जम नीने यु दबंदी ि वकारली
आिण करारावर वा री क ेली.
जानेवारी १९१९ रोजी प ॅ रस य ेथे शांतता प रषद भरली . अमे रकन िश म ंडळाचे नेतृ व
िव सन या ंनी केले. यांनी रपि लकन प ा या कोण याही व याला िक ंवा ने याला
आप यासोबत य े याचे आमं ण िदल े नाही. आप या उदा आदशा िवषयी या ंना पूण पणे
खा ी होती . यांची म ुख मागणी हणज े रा स ंघाची थापना होय . पॅ रस शा ंतता करार
जून १९१९ म ये कर यात आला व ज ुलै म ये अमे रकन िसन ेटम य े तो सादर कर यात
आला . शेवटी स ंपूण करार याचा 'रा स ंघ' एक भाग होत े. तो अयश वी झाला . कारण
अमे रकेने 'रा स ंघाचे' सद य व ि वकार याम ुळेसु दा काही फारसा फरक पडला नाही .
खरा असा होता क , यापुढे अमे रका ि टन व ांस या सोबतीन े कराराच े र ण munotes.in
Page 154
अमे रकेचा इितहास
154 कर यात सहभागी होईल िक ंवा नाही कारण ह े यु द िज ंक याम य े अमे रकन स ै याचास ु दा
मोलाचा सहभाग होता . परंतु अमे रकेने आपला सहभाग द े याचे टाळले आिण एक साव ि क
अि थरता िनमा ण होऊन प ु हा जग दोन श ू गटांम ये िवभागल े गेले.
आपली गती तपासा :
१. ल करी उभारणीसाठी अम े रकेने कोणत े य न क ेले?
२. अंतग त िवरोधास अम े रकन सरकारन े कशा कार े दडपून टाकल े?
३. मेि सकन रा य ा ंतीवर भा य करा .
४. लुिसटािनया द ुघ टना काय होती ?
१३.८ समारोप
१९ या शतका या शेवटी अन ेक गत पाि मा य द ेशांना क चा माल आयात कर यासाठी
आिण आपला तयार झाल ेला प का माल िवक यासाठी बाजारप ेठांची आव यकता होती
आिण हण ून या द ेशांनी वसाहतवादी व िव तारवादी धोरणा ंचा अवल ंब केला. अमे रका
एक गत रा अस याम ुळे ितलाही या धोर णाचा वापर करावा लागला . िथओडोर झवे ट
इ.स. १९०१ म ये अमे रकेचे रा ा य झा यान ंतर पररा धोरणाचा भाग हण ून या ंनी
सै यबळाचा वापर कर यास स ु वात क ेली. आिशया आिण आ ि का ख ंडाम य े वसाहती
थापन कर यात सदर गत पाि मा य रा ा ंम ये पधा िनमा ण झाली . याचा प रणाम
असा झाला क , आ मक सा ा य वाद आिण िव तारवाद िनमा ण होऊन याची प रणती
पिह या महाय ु दाम य े झाली . सु वातीला अम े रका य ु दाम य े अिजबात सहभागी होऊ
इि छत न हती . परंतु प रि थती अशी िनमा ण झाली क ितला सहभागी होऊन दो त
रा ांचा िवजय झाला आिण य ु दो र प @ रस शा ंतता प रषद ेम ये अ य ंत मह वाची
भूिमका बजावावी लागली .
१३.९
१. अमे रकन िव तारवाद व सा ा य वाद यावर चचा करा.
२. िथओडोर झिव ट या ंची युि दवषयक भ ूिमका प करा .
३. अमे रके या पिह या महाय ु दातील वेशापास ून ते प@ रस शा ंतता प रषद , १९१९
पय त या घटना ंचा मागोवा या .
munotes.in
Page 155
155 १४
अमे रकेचे पररा धोरण : दूसरे महाय ु
घटक रचना :
१४.० उि ्ये
१४.१ तावना
१४.२ हसा य शांतता प रषद
१४.३ अमे रका आिण अती -पूव कडील द ेश
१४.४ वॉिशं टन प रषद
१४.५ जपानी थला ंतर
१४.६ नौदल मया दांचे अपयश
१४.७ अमे रका आिण य ुरोप
१४.८ अमे रका आिण ल ॅटीन अम े रक द ेश
१४.९ चांग या श ेजा याचे धोरण
१४.१० पुन: श ीकरण
१४.११ युिनक करार
१४.१२ समारोप
१४.१३
१४.० उि ्ये
हसा य शांतता प रषद ेमधील अम े रके या भ ूिमकेचा अ यास करण े.
युरोपमधील अम े रकन धोरण समज ून घेणे.
लॅटीन अमे रक देशातील अम े रकन धोरणाच े परी ण करण े.
'चांग या श ेजाया चे संबंध' या अम े रकन धोरणाच े िव ेषण करण े.
munotes.in
Page 156
अमे रकेचा इितहास
156 १४.१ तावना
इ. स. १९२० -४० या का ळाम ये बह स ं य अम े रकन जनता आ मक रा ा ंिव द
अमे रकेने कडक पावल े उचल ून यु द कर या या िव द होती . परंतु याचा अथ असा न ह े
क , आंतररा ीय करार कर यापास ून ितन े अिल राहाव े. वा तिवक पाहता हाड ंज,
कुलीज आिण ह वर या ं या सरकारनी िनश ीकरण , आंतररा ीय वादिववाद शा ंतता प ूण
मागा नी सोडिवण े आिण आिथ क थ ैय याबाबतीत जागितक न ेतृ व कर याच े य न केले.
याम य े रा संघाशी सहकाया चाही समाव ेश होता . रा स ंघाचे सद य व ि वकार यास
अमे रकेने जरी नकार िदल ेला असला तरी इ . स. १९२४ -१९३० या दर यान ितन े
रा स ंघा या चा ळीस प रषदा ंना आपली िश म ंडळे पाठिवली होती . ितचा उ ेश केवळ
आंतररा ीय शांतता व सहकाय हाच न हता तर आप या पररा यापाराचा जलद
िव तार व भा ंडवल ग ुंतवणुक हा स ु दा होता . परंतु १९२० या दशकात आ ंतररा ीय
सौहाद व शा ंतता िनमा ण कर याच े केलेले य न ह े ता प ुर या व पाच े होते.
१४.२ हसा य शांतता प रषद
िव सन यांचा वय ं-िनण य आिण लोकशाहीवरील आदश वादी भर या ंचा हसा य या
तहातील काही तरत ूद वर भाव पडला होता . पूव या जम न व त ुक वसाहती या 'मॅ डेट'
िकंवा 'िव त म ंडळ' या नावाखाली दो त रा ा ंम ये वाटून िद या ग े या आिण
सैदधांितक ्या तरी ा वत ं झा याच े भासल े. हसा य तहान े पोलड ंला वात ं य
िमळाले. इ टोिनया , लाटेि हया, आिण िलथ ुआिनया ही बाि टक रा े जी जम नीने इ. स.
१९१८ रोजी बो श ेिवक रिशया बरोबर कठोर शा ंतता तहा ार े ता यात घ ेतली होती व
ऑ ीया ह ंगेरी आिण ऑटोमन सा ा य या ं या जोखडात ून नवीन दोन रा े्र
झेको लो हाक या आिण य ुगो लाि हया िनमा ण कर यात आली .
परंतु स ास ंतुलना या बाबतीत हसा यचा तह चा ंगला न हता . यातील जाचक अटीनी
जम नीने ितखट ित या न दिवली तर ा ंतीकारी रिशयाबरोबर स ंवाद साध याच े
य नस ु दा या तहा या क या नी केले नाहीत . एवढेच न ह े तर या तहाची बोलणी चाल ू
असताना या व ेळीच दो त रा ा ंनी रिशयातील बो श ेिवक ा ंती दडप याची मोिहम हाती
घेतली होती . ऑग ट १९१८ म ये १४ दो त रा ा ं या फौजा ंनी बाि टक सम ु ातील
रिशयन ब ंदरांवर आगमन क ेले व लाडीवोि तक य ेथे आपल े यु दो र सा ागी आिण
जम न बंदरे ता यात घ े याचे य न क ेले. परंतु याऐवजी या फौजा ंनी रिशयन ा ंतीकारी
सै याशी लढाई स ु केली व ा ंतीिवरोधी रिशयन फौज ेला मदत िदली . लेिनन या ंना
गादीव न हटिव याची झार आिण उदारमतवादी , लोकशाहीवादी या ंना आपला पाठ बा
िदला.
िव सन या ं या परगानगीन े अमे रक फौजास ु ा यात सामील झा या . इ. स. १९१८ या
शेवटी स ैबे रयाम य े जवळजवळ ७००० अमे रकन लढाईसाठी धाडल े गेले व एि ल
१९२० पय त ते ितथेच होत े. आप या समकािलन न े या माण ेच वु ो िव सन ह े सु दा
बो शेिवक िवरोधी होत े. माच १९१७ या रिशयन उदार रा य ा ंतीचे िव सन या ंनी
वागत क ेले होते. परंतु ऑ टोबर १९१७ म ये लेिननने केलेले आकि मक ब ंड व munotes.in
Page 157
अमे रकेचे पररा धोरण :
दूसरे महाय ु
157 स ांतर, यानंतर रिशयाची य ु दातील माघार या गो नी दो त रा ा ं या िनय मावलीचा
केलेला िव ासघात होता . कारण रिशयाच े भिव य िव सन या ंना अंधारात िदसत होत े.
यामुळे याबाबतच े श ु व या ं या हसा य या तहात ितिब ंिबत झाल े. पूव युरोपम य े
यांची ाद ेिशक योजना ही रिशयाला श य त ेवढे कमजोर कर याची होती . यामुळे हसा य
सोडताना िव सन व इतर दो त रा ा ं या न े यांनी रिशयन ल करी न ेते ॲडिमल
आले झांडर कोलचाक ज े बो श ेिवकांिव द अयश वी ल करी मोिहम चालिवत होत े
यांना पाठ बा द े यास सहमती दश िवली. िव सन या ंनी मेि सकोमधील ुएटा य ां या
'खाटीक ' सरकारला (Butchers – िशरकाव क न स ेवर आल ेले) मा यता द े यास नकार
िदला होता , आता या ंनी रिशया या ल ेिनन सरकारलाही मा यता िदली नाही . (शेवटी फ
१९३३ म येच रिशयन सरकारला अम े रकेने मा यता िदली .)
१४.३ अमे रका आिण अतीप ूव कडील धोरण
जपानवरील िव ासान े एक व ेगळीच िदशा घेतली. जपानन े िवनंती केलेले वांिशक समानत ेचे
त व रा स ंघा या घटन तील कलमा ंम ये समािव कर यास िव सन या ंनी नकार िदला .
कारण या ं या मत े, असे करण े देशां या स ंघटनेला अयो य होत े. या उलट जपान या मत े,
वांिशक – जािणव ेतूनच रा वादाची भावना बा ळगली जात े आिण याब ल या ंना राग आला
होता. अमे रकेने इ.स. १९२० म ये सैबे रयामध ून आप या फौजा माग े घेत यान ंतरही
जपान मा ितथ े ह त ेप करीत होती याम ुळे अमे रका अ व थ झाली होती . बया च
सै दांितक िवलगतावादी गटा ंनी जपान या या सा ा यवादाला रोख या साठी कठोर
कारवाई कर याची ती इ छा य क ेली. तसेच दो ही द ेशांतील य ु दांची श यता त े
वारंवार य करीत होत े. रा स ंघा या म ँडेटमुळे जम नबेटे जपान या अ या यारीत
गे यामुळे िफलीपाइ सपास ून अम े रके या स ंपक तुट यागत झाला . केबल ट ेशन ह णून
वापर करता यावा हण ून याप ब ेट वाचिव याच े य न िव सन या ंनी केले होते आिण
रा यिवभागान े जपानला व ेळोवेळी याची क पना िदल ेली होती . जपान या चीनमधील
भाव कमी कर यासाठी अम े रकेने यु दात उडी घ ेत यान ंतर िव सन या ंनी वत :
'डॉलरनीतीच े' पुन जीवन केले. यांनी चीनम य े गुंतवणूक कर यास माग ेपुढे पाहणाया
अथ पुरवठादारा ंना जपानला चीन या आिथ क िवकासातील न ेतृ व कर यास रोख यासाठी
चार रा ा ं या स ंघटनेत सामील होऊन ग ुंतवणूक कर यास व ृ केले आिण १५
ऑ टोबर १९२० रोजी तसा करार क ेला. परंतु लाँिसंग – इशली करार आिण शा ंटूंग
िमळव यातील जपानच े यश याम ुळे सं ासंतुलन जपान या बाज ुने झुकले.
नािवक दल उभारणी या पध म ये अमे रका – जपान स ंघषा ची श यता न ेहमीच य
केली गेली. या धोक ेदायक पध म ये इं लडंसु दा सामील झाली . यु दनौकाना िकनाया ला
लाग यासाठी वष लागतात आिण ज े हा करार वा रीत झाला त े हा या ित ही स ाप ैक
(अमे रका,इं लड व जपान ) कोणीही सदरच े बांधकाम था ंबव यास तयार न हत े. नवीन
अमे रकन आिण ि टीश नािवक त ळ हे जपानिव द वापरल े जातील याची ितला खा ी
होती तर अ ँ लो जपानी करारान े इं लडच े नौदल अम े रकेिव द य ु दात एक य ेतील अशी
खा ी अम े रकन द ेशभ ा ंना वाटत होती . ि टन या मत े, याचे पारंपा रक ्या munotes.in
Page 158
अमे रकेचा इितहास
158 सागरीमागा बर वच व होत े आिण या ं या पसरल े या िवशाल साम या नुसार नािवक वच व
आव यकही होत े. या िठकाणी ह ेतू हा होता क , रा स ंघाने ही सम या सोडवावी .
िसनेटर बोरा या ं या न ेतृ वाखाली काही अम े रकन िवलगतावादी न े यांनी अम े रकेने
रा स ंघा या क ेबाहेर जाऊन काही कर याच े ठरिवल े. यां या िन :श ीकरण प रषद े या
तावाम ुळे यांना जनमताचा भरघोस पाठ बा िम ळाला आिण का ँ ेसनेही पूण मतदान
यां या बाज ुने िदले. यावर इ ं लडन े घाईघाईन े कृती कर याचा य न क ेला. परंतु अमे रकन
रा यसिचव ुजेस यांनी ितला ८ जुलै १९२१ चे आमं ण िदल े. याम य े यांनी ा स,
इटली , बेि जयम ,चीन,नेदरलँड्स आिण पोत ु गाल यांचा समाव ेश केला आिण स ंपूण
पॅिसफ क व आिशया स ंघषा वर चचा घडव याचा ताव ठ ेवला. मोठ्या िनष ेधाने व
संकोचान ेच जपानन े वाँिशं टनच े आमं ण ि वकारल े परंतु इतरा ंना मोठी उ स ुकता लागली
होती. िव सन या ंनी हाईट हाऊस सोड यान ंतर (अ य पदाव न ग े यानंतर) वषा या
आतच अम े रकेम ये अ यंत मह वाची आ ंतररा ीय प रषद स ु झाली .
१४.४ वािशं टन प रषद
अमे रकेतील आ य ंितक द ेश ेमी वत मानप े या ंचे नेतृ व ह ट गट आिण काही
िवलगतावादी (िसनेटर बोरासह ) यांनी वा ँिशं टन प रषद ेचा िनष ेध केला. इ. स. १९२२
या सु वातीला िसन ेटने मोठ्या बह मतान े पंचमहास ा नािवक करार , चतु:स ा स लागार
करार आिण नऊस ा म ु ार करार , यािशवाय इतर अन ेक छोट े करार पा रत क ेले.
रा यसिचव ुजेस ा ंना चा ंगले यश लाभल े आिण बह त ेक प रषद े या िनरी का ंना असा
िव ास वाटला क , या प रषद ेने अतीप ूव म ये यु द पेट याऐवजी शा ंतीचे वारे वाह लागल े
आहेत. यानत ंर या प र यात ून याच े मह व िलिखत क ेले गेले. या का ळाने असे िस द
केले क , चीन या आिथ क शोषणावर कोणताही प रणाम झाला नाही . चीनला एकतफ
पाठ बा द े या या बाबतीत अम े रकेने टाळाटाळ केली आिण म ु ार धोर या या बाबतीत
िनयमा ंचे उ ल ंघन कर यास इतर रा े इ छ ुक न हती . आप या ता यातील ब ेटांभोवती
तटबंदी कर या या अिधकारासाठी अम े रकेने जपानकड ून तशी आ ासन े ा क ेली होती
व ती िव ासाह न हती . सग यात फसवा हण जे नािवक मया दा करार होता . कारण
हल या ट ेहळणी यु दनौका , िवनािशका ,आिण पाणब ुड्यांवर या ंचा प रणाम होणार न हता
आिण नािवक शय त सर ळ सरळ या श ा ा ंवर क ीत क ेली गेली. जे हा वा ँिश टन करार
आजमाव याची व ेळ जवळ आली त े हा जपानी सा ा यिव तारास को णताही अडथ ळा
न हता . दर यान या ंनी जागितक सम ुदायाला खोट ्या सुर ेचे कारण िदल े.
इ. स. १९२१ या प रि थतीम य े ुजेस यांनी काय क ेले असत े हे सांगणे अिधक कठीण
आहे. खरे हट यास सव करारा ंचे पालन कर यासाठी यावर स ा करणाया म ये चांगला
िव ास असण े गरजेचे आहे. वाँिश टन करारच क ेवळ अयश वी झाला ह े काही नवीन नाही
कारण लोक आिण सरकार े सु दा आपण िदल ेली आ ासन े पाळू शकल े नाहीत िक ंवा
उ लघ ंन करणाया िव द कारवाई क शकल े नाहीत . वाँिश टन प रषद ेने िनमा ण केलेली
करार रचना प ॅिसिफक महासागर आिण अतीप ूव कडील द ेशां या बाबतीत ाद ेिशक स ुर ा
प दती होती तस ेच रा स ंघा या घटन ेतील िनश ीकरण काय म तडीस न े या या ी ने
य न कर यासाठी होती . तसेच स ुर े या तरत ूदीनुसार कोणतीही तीन नािवक munotes.in
Page 159
अमे रकेचे पररा धोरण :
दूसरे महाय ु
159 साम य शाली रा े दुस यांिवरोधी आ मक क ृती क श कत न हती . वेळे या मया देनुसार
रा यसिचव ुजेस या ंनी जागितक शा ंततेसाठी आपल े योगदान िदल े आिण वा ँिश टन
प रषद ेत या ंना ित पध च न हता . हाड ंग यां या क ुशल शासनाच े ते यश होत े.
इ. स. १९२० ते १९२५ या दर यान वा ँिश टन कराराच े फिलत हणज े जपान ने
ल करवाद आिण सा ा यवादाकड ून लोकशाहीकड े वाटचाल क न द ेशांतग त
राजकारणाला एक नवा आयाम िदला . यामुळे जपानम य े पिह या ंदाच ल करी पा भूमी
नसलेला नाग रक प ंत धान झाला . मतदान क या साव ि क क ेली गेली, कामगार स ंघटना
बळकट झा या . लोकां या राहणी मानात स ुधारणा झाली व जपान या अित र मालास
वदेशी बा जारपेठा उपल ध कर याच े ठरल े. कारण सा ा यवादी याच कारणाखाली
िव तारवाद करत होत े. परंतु याच दर यान अम े रके या द ुस या एक क ृतीने सा ा यवादी
मनोबल वाढल े. जपानी लोक ज े वांिशक ्या अितशय स ंवेदनशील होत े, पु हा या ीन े
य न क लागल े.
१४.५ जपानी थला ंतर
इ. स.१९०८ या ज े टलम े स ॲ ीम टबाबत काही कॅिलफोिन याचे रिहवासी आिण इतर
संतु न हत े. यांनी अशी त ार क ेली क , जपानी व ंशाचे अमे रकन नाग रक बह प नी
आहेत व यांना फारच जा त म ुले आहेत. यावेळी इ. स. १९२४ चा थला ंतर कायदा
काँ ेसम य े चच साठी ठ ेवला,ते हा जपानी थला ंतरीता ं या आगमनास िवरोध कर याया चा
राखीव जागा ंवर िव ास न हता . कारण इ . स. १८९० म ये अमे रकन िनवासी असणाया
परक य जनत ेला वािष क २… माण े वेश िमळ याची तरत ूद केली गेली होती . यामुखे
जपानला फ दरसाल २५० जणां या आगमनास परवानगी िम ळाली. काँ ेसने यावर
संपूण व िवश ेष कायद ेशीर ब ंदी घाल याचा आ ह धरला . यानुसार काय ाम य े एक
कलम घातल े गेले या ार े नाग रक वासाठी कोणालाही व ेश िदला जाणार नाही .
हणज ेच जपानी नागर कानाच . कारण इतर काय ा ार े सव च आिशयाई नाग र ंका या
थला ंतरावर ब ंदीबाबत काही लविचक अटी हो या . जे टलम े स ॲ ीम ट र क न नवा
कायदा अमलात आणावा लागणार होता . ही बाब जपान या वािभमानास ध का द ेणारी
अस याम ुळे 'रा यसिचव ' ुजेस या ंनी जपानी राजद ूतास आपल े हणण े काँ ेससमोर
मांड यासाठी पाचारण क ेले. परंतु कायदा पा रत झा यास ग ंभीर प रणाम होतील अशी
धमक जपानी राजद ूताने य क ेली. यामुळे अमे रकन जनत े या भावना भडक या .
काँ ेसने बह मतान े सद य कायदा पा रत क ेला व रा ा य क ुिलज या ंनी यावर वा री
केली. या या प रणाम व प जपानी िवरोधाचा उ ेक झाला . यामुळे जपानन े िकती
सं येने थला ंत रत जातील वग ैरे गो कड े जा त ल न द ेता हा कायदा जपानला क ेलेली
जखम अस ून जपानी व ंशाचा अपमान अस याची भावना या ंनी बनवली . यामुळे जपानी
सा ा यवादी आिण ल करवादी या ंनी स ेवर ये यासाठी अम े रकेब लचा ितर कार या
मुद् ाचा वापर क न जनमत ढव ळून काढल े.
munotes.in
Page 160
अमे रकेचा इितहास
160 १४.६ नौदल मया दांचे अपयश
रा ा य क ुलीज या ंनी इ. स. १९२७ म ये इ. स. १९२२ या िनश ीकरण त वान ुसार
हल या यु दनौका , िवनािशका आिण पाणब ुड्या या ंचा िव तार कर या या य न क ेला.
याबाबतीत अमे रका आप या इतर सहकारी द ेशांबरोबर हल या य ु दनौका आिण अवजड
यु दनौका याबाबतीत बरीच प ुढे गेली होती अ य ा ंचा मु य ह ेतू अथ यव थ ेकडे ल
देणे हा होता . परंतु यांचे रा यसिचव क ेलॉग हे ुजेस माण े न हत े आिण प रषद े या
तयारीकड े दुल झाल े. यामुळे अ य ा ंनी िजिन हा य ेथे घाईन े बोलावल े या ब ैठक स
ा स आिण इटली या ंनी हजर राह यास नकार िदला . ितिनधीम ंडळीतील नौदल समथ क
हे िनश ीकर या या बाज ुने न हत े. मु य सहमती एका गो ीवर होत न हती ती हणज े
अवजड य ु दनौका या आ मक तर हल या य ु दनौका या बचावा मक ीन े हो या . परंतु
५-५-३ या माणावर सहमती होऊ शकली नाही . यामुळे ही बैठक प ूण पणे आल ेले
अपयश होत े.
मूळचा वॉिशं टन करार प ुन ि जिवत कर याचा आता रा ा य हब ट ह वर या ं याकड े
आला . यांनीसु दा नौदलावर खच कर यास िवरोध क ेला व शा ंतीवादाकड े आपल े धोरण
राबिवल े. ाथिमक तरावरील चच नुसार अमे रका व इं लड या ं या य ु दनौका ंम ये
कोणताही फरक अस ू नये असे ठरल े गेले. ि टनच े पंत धान र ॅ से मॅ डोना ड हे अगदीच
यु दिवरोधी होत े. वॉिशं टनम य े ह वर या ं याबरोबर चचा के यानंतर या ंनी नौदल स ुस ज
रा ांना साव ि क िन :श ीकरण प रषद ेसाठी ल ंडन य ेथे पाचारण क ेले. जानेवारी १९३०
म ये रा यसिचव ह े ी ि टमसन या न ेतृ वाखाली ि प ीय अम े रकन िश म ंडळ बैठक स
गेले. ा सने नािवक करारा या बद यात ल करी ह याबाबत हमी द े याची मागणी क ेली
परंतु ह वर या ंनी ती फ ेटाळली. इटली जी मसोलीनी या न ेतृ वाखाली आ मक बनत होती
ितने थोड ्याफार अट यित र सव धुडकाव ून लावल े. मा अमे रका आिण इ ं लंड
बह तांशी अट वर सहमत झाल े. जपान ५-५-३ माण पाणबुड्या सोड यास प ुनरि जवीत
कर यास तयार झाला . या कराराम य े िमळालेले यश 'ए कल ेटर' या कलमान े न क ेले.
याअ वय े जे हा एखाद े रिशया िक ंवा जम नीसारख े रा या करारास बा ंिधल नसेल व या
पासून धोका िनमा ण हो याची श यता अस ेल अशा व ेळी नौदल िव तार मया दा सोड ून
कर याची परवानगी द े यात आली होती . ा कराराची म ुदत इ. स. १९३६ पय त संपु ात
येणार होती .
या िनराशाजनक ि थतीम य े लंडन नौदल करारास अमे रका, ि टन आिण जपान या ंनी
मंजुरी िदली आिण १९२२ या करारा या थोड ्याफार भावान े नवीन कराराम य े
रा स ंघा या तरत ुदीम य े िन:श ीकरणाची थोडीफार आशा वाट ू लागली . परंतु यु दा या
नवीन भीतीचा उदय स ु दा होऊ ला गला. कारण प ुढ याच वष जपानन े मांचु रयावर
आ मण क ेले.
या लंडन नौदल कराराच े अजुन एक अपयश हणज े जमीनीवरील श ा ं ा या बाबतीत
िन:श ीकरणातील अडचण होय . याकाळी ा सला जम नीपास ून वाढणारा धोका
मह वाचा होता . रा स ंघा या तरत ुद ची अ ंमलबजावणी कर यात आल ेले अपयश ह े
ॲडॉ फ िहटलर आिण इतर जम न रा वा ा ंना ह सा यचा तह झ ुगा न द े यास िनिम munotes.in
Page 161
अमे रकेचे पररा धोरण :
दूसरे महाय ु
161 िमळाले होते. शेवटी इ . स. १९३२ म ये िजिन हा य ेथे जागितक िन :श ीकरण प रषद
भरली . यु दानंतर अम े रकेने आपल े भूदल कमी क ेले असल े तरी िन :श ीकरण मग त े
भूश े िकंवा नािवक अ े याबाबतीत अस ेल ते हा त े नेहमीच चच म ये भाग घ े यास तयार
असत . यािठकाणी द ेशाचे नािवक भाव े अस ेल तेथे यांनी सुस ज ल करी तयारी
ठेवली, यावर न ेतृ व केले आिण एक उ म उदाहरण घाल ून िदल े आिण इितहासाम य े
इतर कोणीही य न क ेले नसतील त ेवढे य न य श ीकरण कमी कर यात घ ेतले.
थोड यात , रा स ंघा या कोण याही सद य रा ाप े ा या ं या िन :श ीकरण त वासाठी
अमे रकेने सवा त जा त य न क ेले. अंतग त वादिववादम य े वािश ं टन प रषद ेने पुढाकार
घेऊन एक उदाहरण दाखिवल े क , िवलगतावादी िवरोधान े िनश ीकरणाची क ृती
आंतररा ीय करारान े िशथील क ेली.
१४.७ अमे रका आिण य ुरोप
१४.७.१ नुकसान भरपाई आिण य ु दकालीन कज :
१९२३ म ये जम नी यु दातील न ुकसान भरपाईचा वािष क ह ा भ न शक यान े ा सने
जम नीचा ह र खो यातील औ ोिगक द ेश आप या िनय ं णाखाली आणला . अशी न ुकसान
भरपाई द े याचे जम नीने शांतते या तहान ुसार मा य केले होते. यानंतर चाल स डॉ ज या
िशकागोमधील एक ब ँकर या अ य त ेखाली एका आयोगाची िनय ु झाली . आयोगान े
जम नी या आिथ क कुवती या माणात न ुकसान भरपाईच े वािष क ह े िनि त क ेले. नंतर
१९२५ म ये जम नी, ा स आिण ि टन या ंनी लोकान करार क न एकम ेकांम ये शांतता
राख याच े आ ासन िदल े. १९२८ म ये यंग आयोगान े नुकसान भरपाई या वािष क
ह ाम य े परत एकदा फ ेरफार क ेला, या माण े हे ह े १९८८ पय त ावयाच े होते.
१४.७.२ यु द कालीन कज :
पिह या महाय ु दा या का ळात अम े रकेने युरोिपयन द ेशांना १,१०० कोटी डॉ लरचे कज ५
ट के याजान े िदले होते. अनेकांनी हे कज हणज े अमे रकेचे यु द य नातील योगदान
अस याच े मानल े होते कारण १९१८ पय त अम े रकेने य य ु दात फारच थोडा भाग
घेतला होता . माथ यु दानंतर अम े रकेचा कल अलगत ेकडे झुकु लाग यान े िदलेले कज
परत कराव े अशी मागणी अम े रकेने के याने १९२३ ते १९३० या का ळात सोि हएट
रिशया वग ळता कज घेतले या अ य द ेशांशी करार क ेले. या करारान ुसार याजाचा दर
कमी कर यात आला आिण कज फेड याची म ुदत ६० वष कर यात आली . अनेक
अमे रकन लोका ंना करारातील तरत ुदी उदार वाट या तर य ुरोिपयना ंना या कठोर
वाट या ,हे कज माफ kहावे अशी या ंची इ छा होती . अमे रकेचा उ ल ेख ते आता अ ंकल
शायलॉ क असा क लागल े.
१४.७.३ शांततेचा शोध :
लोकान या तहान े युरोपम य े शांततेची पहाट झा याचा भास झाला . १९२८ म ये या
तहानंतर पॅ रस करार कर यात आला , तो केलाग – ि यां पॅ ट या नावान ेही ओ ळखला
जातो. या करारान ुसार रा ीय धोरणाच े साधन हण ून यु दाचा याग कर या चे ५९ देशांनी munotes.in
Page 162
अमे रकेचा इितहास
162 आ ासन िदल े. परंतु या आ ासनाच े पालन न करणाया देशाला शासन कर याची
कोणतीही यव था कराराम य े सुचव यात आली न हती तस ेच कराराम य े संर क
यु दािवषयी काहीच तरत ुद नस यान े हा करार क ुचकामी ठरला . १९३० म ये अमे रका,
ि टन आिण जपान या द ेशांची ल ंडन य ेथे प रषद झाली , या प रषद ेम ये यांनी छोट ्या
आरमारी जहाजा ं या बा ंधणीच े माण ठरवल े असल े तरी ित ही द ेशांना जादा छोटी जहाज े
बांध याची परवानगी िदली ग ेली.
१४.८ अमे रका आिण ल ॅिटन अम े रक द ेश
जम नीचा पराभव झा यान ंतर अम े रकेला कॅ रिबयन द ेशावरील आपली देखरेख थोडी
कमी करण े श य झाल े. ु, ि ट सन आिण क ेलॉग या पररा म ं यांनी लॅिटन अम े रकन
देशांची समज ूत घाल याचा य न क ेला. युबा, हैती, डोिमिनकन जास ाक आिण
िनकारग ुआ या ल ॅिटन अम े रकेतील द ेशातून अम े रकन स ै य काढ ून घे यात आल े. १९३०
म ये अमे रकेने म ो िस दा ंताचा झवे ट उप -िस दा ंत र क ेला अ सला तरी या द ेशात
आप या नाग रका ंचा र णासाठी ह त ेप कर याचा आपला ह क मा अम े रकेने सोडून
िदला नाही . तथािप या द ेशावर द ेखरेख कर याच े पोलीसाच े काम कर याच े ितने थांबिवल े
होते. नतंर काही का ळाने ितन े कोण याही कारणा तव ह त ेप करणार नस याच े
आ ासन द ेऊन ह त ेपाचा अिधकाराचा िनणा यक याग क ेला.
१९३० या दशका या स ु वातीला जम नीम य े उदय झा यान े युरोपातील थ ैया ची आिण
पूव आिशयात य ु द न हो याची आशा कायमची माव ळली. पॅ रस शा ंततेचा तह मोडक ळीला
आला होता . आंतररा ीय स ंघषा चा एक नवा कालख ंड जगाम य े सु झाला . अमे रकन
लोकांम ये या िवषयी ग ंभीर मतभ ेद होत े आिण काही का ळ अलगतावादी भावना ब ळावली.
१४.९ चांग या श ेजा याचे धोरण
आप या कारिकद या उ ाटनपर भाषणात रा ा य झव े ट या ंनी आप या पररा
धोरणाच े सूतोवाच क ेले. याम य े यांनी अम े रके या ह का ं या ितपादनाबरोबर इतर
येक देशालास ु दा अिधकार अस ून या ंचा आदर क ेला पािहज े व यासाठी 'चांगले शेजारी
धोरण' राबिवण े गरज ेचे आह े असे हटल े. या पररा नीतीम ुळे आप या बारा वषा या
कारक द त झव े ट या ंनी अ ंतग त ग ध ळापे ा पररा धोरणावरच अिधक ल क ीत
केले. खरे पािह यास या ंची 'चांगले शेजारी धोरण ' ही नीती जागितक पात ळीवर न हती तर
ती केवळ लॅटीन अम े रकन द ेशांपुरती मया िदत राही याच े िदसत े.
१४.९.१ सा ा यवादा या धोरणावर उदक :
झवे ट या ं या या धोरणाची पिहली परी ा य ूबा ाबाबत झाली . इ. स. १९३३ म ये
यूबा येथे गृहयु द चाल ू झाल े. यामुळे अमे रकेने अगोदरच इ . स. १९०३ म ये तेथील
उठाव ल करी योगान े दडप ून टाक यासाठीची ल ॅट संशोधन करारा ार े तरत ूद केलेली
होती. परंतू झव े ट या ंनी यात ह त ेप केला नाही . अमे रकेने इतर ल ॅटीन अम े रकन
रा ा या स या ने यूबातील नवीन शासनाला मा यता द े यास सहमती दश िवली. इ. स.
१९३४ या यापारी करारान ुसार अम े रकेने यूबामधील अित र साखर ेचा साठा आयात munotes.in
Page 163
अमे रकेचे पररा धोरण :
दूसरे महाय ु
163 केला. याचव ेळेला अम े रकेने लॅट संशोधन कराराच े नवीन करारा वय े उ ल ंघन केले. इ.
स. १९३३ म ये झव े ट या ंनी लेखी िनव ेदन क न या ं या धोरणाची प ूत ता केली व अस े
जािहर क ेले क , आतापास ून अम े रकेची नीती ही सश ह त ेपास िवरोध ही अस ेल.
यानंतर झव े ट शासनान े हैती व पनामा य ेथील आपली अध संर क दल े सु दा त ेथून
हलिवली आिण या ंना आिथ क वात ं य देऊन न ॅशनल िसटी ब ँक ऑफ य ूयॉक चे वच व
काढून टाकल े. नवीन करारान ुसार अम े रकन ह त ेप कर याचा अिधकार काढ ून टाकला .
इ. स. १९४९ या करारान ुसार अम े रकेचे डॉिमिनकन जास ाका वरील आिथ क
िनयं णही स ंपु ात आल े.
इ.स. १९३४ या टायड ग म ॅकडफ काय ाम य े िफलीपाई स या वात ं याची योजना
समािव कर यात आली . ४ जुलै १९४६ म ये संपूण वात ं य ा होईपय त १० वषा या
कालावधीसाठी शासन चालिव यासाठी इ . स. १९३५ म ये रा क ुल प रषद आयोिजत
कर यात आली . िफलीपाईन रा क ुलाचा अ य हण ून मॅ यूअल व ेझॉन यांची िनवड
झाली. झवे ट शासनान े या सम ूह ब टा या आिथ क मदती या िवन ंतीकड े फारस े ल
िदले नाही . यू डील काय मान ुसार या नविनिम त व आिथ क ्या कमजो र बेटाने
अमे रकेकडून काही आिथ क मदतीची अप े ा केली. इ.स. १९३६ या स ीय काय ान े
थोडीफार स ुधा रत राजक य ि थती िफिलपाई सम य े िनमा ण झाली व यान ुसार त ेथील
कायद ेमंडळ थापन झाल े. एक छोटीशी पर ंतु धम वेडी रा ीय च ळवळ युट रको य ेथे सु
होऊन या ंनी वात ं याची मागणी क ेली. यातील बह स ं येने 'रा ाचा दजा ' िमळ याचा
आशेत होत े िकंवा िनदान लोकिनवा िचत सरका र तरी असाव े या िवचारा ंचे हाते. इ. स.
१९४१ ते १९४६ या दर यान र े सफोड टगवेल हे गव नर असताना या ंनं◌ी य ुट रको
जनतेम ये सुधारवादी िवचार जवल े. यामुळे यांना आपला रा यपाल िनवड याच े
वातं य द े यात आल े आिण इ .स. १९४८ म ये लुई मुनोझ मरीन रा यपालपदी
आ यावर सामािजक व आिथ क िवकासाचा काय म हाती घ ेतला. इ.स.१९५२ म ये
युट रको रा क ुल स ंघ बनल े. इ.स. १९३७ म ये हवाई ब ेटाला 'रा दजा '
दे यािवषयीच े िवधेयक फ ेटाळले गेले. कारण का ँ ेस या (अमे रकन ) सद या ंनी हवाई
येथील जपानी लोकस ं येपासून अम े रके या पल हाब र नािवक त ळास धोका अस याचा
कारणाव न त े फेटाळले.
अमे रके या सा ा यवादी धोरण सोड या या िनण यास अम े रके या साम रक -बचावा मक
नौदल धोरणान े जीवदान िदल े. कारण इ .स . १९३४ या नवीन करारान ुसार य ूबाने
वाँटॅनामे येथील अम े रकन नािवक त ळ सु ठ ेव यास परवानगी िदली व
िफिलपाई सम य ेसु दा तशीच यव था कर यात आली . एवढे असल े तरी अम े रकेने
महास ा ंचे नेतृ व क ेले व वसाहता ंrचे िव तारीकरण स ु दा व ेग याप दतीन े केले.
िफिलपाई स या वात ं याचा काय म जो द ुस या महायु दानंतरच खया अथा ने फळास
आला तो गोया वंशा या नसल े या वसाहती जनत ेचा पिहलाच असा काय म होता . या क
पुत या बाबत झाल ेला अिव ा स शमवण े ही ल ॅटीन अम े रकेतील सम या होती व यासाठी
ह त ेप दूर करण े व याचव ेळी पर पर स ुर ा िनमा ण होऊन इतर रा ा ंचा ह त ेप टाळणे
आव यक होत े. नाझी आिण सा यवादी च ळवळ नी ब याच लोकशाही रा ा ंम ये
रा ा य झव े ट या ंनी सु केले या इ.स. १९३६ या य ुनोस आयस प रषद ेनुसार
स लागारा मक करार कर या ची प दती स ु झाली . इ.स. १९३८ म ये िफिलपाई स munotes.in
Page 164
अमे रकेचा इितहास
164 जास ाकान े लीमा जािहरनामा ि वकारला आिण कोण याही अम े रकन जास ाकाची
शांतता, सुर ा िक ंवा ाद ेिशक एक मता या ंना धोका पोचवणाया गो ना िवरोध कर याच े
आ ासन िदल े. अशा कार े म ो िस दा ंताची अ ंमलबजावणी कर यासाठीचा पाया घातला
गेला व यासाठी अन ेक अंगी क या राबिव या ज ेणेक न ल ॅटीन अम े रकेबाबत अम े रकेचा
य डावप ेच व यावरील स ंशय द ूर होईल .
१४.९.२ मेि सकोची उपाययोजना :
अमे रके या चा ंगले शेजारी धोरणा ंची परी ा आता म ेि सकोबाबत या भूिमकेने ठरणार
होती. मेि सकोच े रा ा य लाझारो काड नास या ं या त ेथील परक य द ेशां या
संसाधनाच े मालक ह क काढ ून टाक या या क र रा वादी शासनान े मोिहम राबिवली .
याम य े अमे रकन व इ ं लड या ं या त ेल कंप याचा दीड अ ज डॉ ल स मालम े या समाव ेश
होता. १८ माच तारीख म ेि सकोची रा ीय स ुटी होती . या मेि सकन सरकार या मालक
ह क कर या या मोिहम ेला कायद ेशीर आधार हा प ेन या िस दा ंताचा होता . यानुसार
मेि सकन कामगा ंरानी या परक य त ेल कंप याकड े केले या माग या मा य करण े आव यक
होते. अमे रकेम ये मालम ा अिधकार समथ कांनी अम े रकेम ये जबरद ती ह त ेप
कर याची च ळवळ सु केली व या ंना रोमन कॅथॉिलकंचाही पाठ बा िम ळाला. कारण
काड नास शासन या ं याही िवरोधात होत े. मेि सकन जहाल न े यांचा संघष जो चा ंगले
शेजारी स ंबंधातील रा ा ं या िवरोधात होता सव लॅटीन अम े रकेला म ुकाट्याने पाहावा
लागत होता .
अमे रकन रा यसिचव हल या ंनी या स ंघषा तून काळजीपूव क तोडगा काढ याच े ठरिवल े.
यांनी मेि सकोचा परक य क ंप याना मालक ह का पासून बेदखल कर याचा ह क मा य
केला व याचव ेळी तेलकपं याना न ुकसानभरपाई द े याचा आ ह धरला व अम े रकन
पैशातून मेि सकन चा ंदी खर ेदी र क ेली. तेल कप ं याना द ेय नुकसान भरपाईसाठी एक
संयु आयोग न ेमला. परंतु मेि सको सरकारन े मूळ भांडवला यित र (जे कमी िह सा
होते) नुकसानभरपाई द े यास नकार िदला . नो हेबंर १९३८ मधील लीमा प रषद ेम ये हल
यांनी मेि सकोची योजना ि वकारली व त ेलकंप यां या सव माग या ंना अम े रकेचा पाठ बा
नाही ह े िस द क ेले. पुढ या तीन वषा या कालावधीत म ेि सको सरकारन े अमे रकन
माला या आयातीवर जकात दर वाढिवला आिण जम नीस त ेल िनया तीचे अनुकूल करार
केले. इ.स. १९४१ या नो ह ेबंर म य े पल हाब र ह या या काही आठवड े अगोदर त ेल
कंप याना सहमतीिशवाय मेि सकन सरकार या ३५ दशल डॉ ल सचा आिथ क परतावा
ि वकारला . सूडवादी भ ूिमका दो ही द ेशां या सरकारा ंनी सोड ून िदली आिण द ुस या
महायु दाम य े मेि सको अम े रके या बाज ुने सामील झाल े.
कोण याही महास ाक द ेशा या श ेजारील छोट ्या रा ान े मेि सको या त ुलनेत िवजय
िमळिवला न हता . यामुळे आिथ क सा ा यवादा या मा स वादी व ल ेिननवादी
समज ुती या प ूण त: िवरोधी म ेि सकोची भ ूिमका राहीली . यामुळे लॅटीन-अमे रकन द ेशांना
याची प ु हा खा ी झाली क , 'चांगले शेजारी' धोरणान े आिथ क शोषण आिण राजिकय व
ल करी ह त ेपसु दा ब ंद होईल . यानंतर अम े रकेने इ. स. १९३९ म ये िझलबरोबर
करार क ेला आिण ल ॅिटन अमे रकेम ये औ ोिगक िवकासासाठी क ज िदल े. यामुळे munotes.in
Page 165
अमे रकेचे पररा धोरण :
दूसरे महाय ु
165 अमे रकन भाव े ाबाह ेर थमच िझल य ेथे पिहला पोलादी कारखाना स ु झाला .
कदािचत म ेि सको या परद ेशी कंप या या मालक ह क ब ेदखल कर या या मोिहम ेचा
मजेदार प रणाम असा झाला अम े रके या धोरणाम य े आ म ूला बदल झा याच े िदसत े.
यांनी लॅटीन अम े रकन द ेशांम ये आप या क ंप यासाठी त ेथील थािनक क ुशल कामगार ,
सामािजक कायद े ि वकारल े तसेच आप या कम चाया सांठी िवकासा मक काय म स ु
केले. प रणामी म ेि सकोचा दाखला इतर द ेशांनी ि वकारला नाही . िशवाय अ य
अिवला कॅमाचो या ं या कारक द त म ेि सकोन े अमे रकेबरोबर सहकाया ची भूिमका घ ेतली.
१४.९.३ अध गोलाध एकता :
पररा नीतीबाबत 'चांगले शेजारी धोरण ' हे झव े ट शासनाच े भ कम यश होत े.
इटली या िसझम आिण जम नी या नाझीवादा या भावाखाली आिण अम े रकेला
अध गोलाधा तून ने तनाब ूत कर या या मह वाका ं ेपोटी क ेवळ अज ट नान ेच अध गोलाध
एकते या िवकासाला िवरोध क ेला. कॅनडाला अम े रकेने पुरिवलेली नवीन स ुर ा यव थ ेचे
वागत क ेले. कारण झव े ट या ंनी १८ ऑग ट १९३८ रोजी अम े रके या जनत ेसच
आ ासन िदल े होते क , ’जर कॅनडा या भ ु वाला धोका िनमा ण झा यास अम े रकन
जनता िन य बसणार नाही “. जे हा जम नीकड ून ा सचा पराभव झाला (१९४० )
यावेळी अमे रकन स ुर ा य ं णा हवाना य ेथे कारवाईत ग ुंतली हो ती. याअंतग त २१
जास ा कांनी कोण याही अम े रकन वसा हती या सरकारवर आ मण होऊ नय े हणून
आपली एकि त सिमती थापन क ेली. अशा आिणबाणी या व ेळी कोणत ेही एक िक ंवा
अिधक जास ाक रा े्र कारवाई क शकत होती . इ.स. १९४१ म ये अमे रका आणी
िझल या ंनी संयु पणे डच िगयाना या ंस जे हा जम नीने क जा कर याची धमक िदली
ते हा स ंर ण िदल े.
हवानाची ही क ृती आिण यान ंतरची अध गोलाध एकता या ं या वाढीन े असे दाखव ून िदल े
क 'चांगले शेजारी धोरणान े' िव तारीत अथ हणज े आ मणािव द स ंयु सुर ा होय .
नेहमी माण ेच अम े रकेने आपली पररा नीती थम ल ॅटीन अम े रकेबाबत ठरिवली .
यानुसार का ँ ेस अंतग त व बा िवलगतावादी या ं या मत े, अमे रकन ब ंधनापास ून ते ते
देश मु केले जातील .
१४.९.४ जागितक िन :श ीकरण प रषद १९३३ :
आप या उ ाटनपर परद ेश नीतीबाबत झव े ट ह े िहटलरला थोपिव यासाठी जागितक
ीने सुर ा व ताबडतोब शा ंतीवादी रा ा ंबरोबर स ंघ थापन कर या या िवचारात होत े.
यानुसारच िजनी हा य ेथील िन :श ीकरण प रषद ेत या ंची भूिमका होती . परंतु लॅटीन-
अमे रका धोरणासाठी या ं या करारा ंना सूट िदल ेली होती . जून १९३२ म ये रा ा य
ह वर या ंनी सव रा ांनी िनश ीकरण क न आपला साठा १/३ पय त कमी कर याचा
ताव ठ ेवला. यानंतर आल े या रा ा य झव े ट या ंनी हा ताव जािहर र या
ि वकारला आिण ितिनधी व हण ून नॉम न डेि हस या ंना प रषद ेसाठी पाठिवल े.
जानेवारी १९३३ म ये जम नीम य े िहटलर स ेवर आला व याला जम नीला ल करीस ज
कर यापास ून रोख यासाठी िनश : ीकरण प रषद ेत लवकरात लवकर िनण य घेणे munotes.in
Page 166
अमे रकेचा इितहास
166 आव यक बनल े. परंतु ा सने शंका य क ेली क , आपणावर आ मण झा यास याच े
उ र द े याची म ुभा भिव यात िम ळावी व यासाठी अम े रकेने तसा बदल क न प ुढाकार
यावा , यानुसार झव े ट या ंनी बदल क न घ ेतला.
दुस या महायु दात िहटलरमाफ त सु वात हो याअगोदर यास रोख याच े अमे रकेने य न
केले. जे हा िहटलरन े प रषद ेमधून माघार घ े याची धमक िदली त े हा झव े ट या ंनी एक
जागितक आवाहन क ेले (१६ मे १९३३ ) व याम य े साव ि क र या िव व ंसक श ाचा
वापर न कर याच े आवाहन क ेले व असा इशाराही िदला क , सदर प रषद े या अपयशाची
जबाबदारी कोण याही रा ान े घेऊ नय े. यामुळे िहटलर थोडासा सामोपचारान े घेऊ
लागला . परंतु मे २७, १९३३ रोजी परक य स ंबंधाबाबत या िसन ेट किमटीन े अशी
सुधारणा स ुचिवली क आ मक रा व यास ब ळी पडलेले रा या ंम ये अमे रकेने
म य थी करावी . खरे पािह यास अिल वादी गटान े अमे रकेम ये शांतता राख यासाठी
सुचिवल ेली नवी नीती होती .
िसनेटला सामोर े जा याऐवजी झव े ट या ंनी हा मु ाच बाज ूला ठेवला. कारण नस या
वादिववादात पड याप े ा या ंनी अ ंतग त कारभारावर ल क ीत क ेले. परंतु ा सने
िनश ीकरणास िवरोध दश िवला. शेवटी ऑ टोबर १९३३ म ये िहटलरन े िनश ीकरण
प रषद ेमधून माघार घ ेतली व यातील हवाच काढ ून टाकली .
श ा कंप यांनीच क ेवळ अमे रकेस यु दात सहभागी हो यास व ृ केले व याम ुळे
यां या चौकशीसाठी िसन ेटने अ य ंत अिल तावादी न ेते ( रपि लकन ) गेरा ड न े य ांची
िनयु केली. या कंप यांनी जनमत व सरकारी धोरणावर भाव टाक याचा य न क ेला
आिण हण ून आंतररा ीय श ा िनिम तीवर द ेखरेख ठेव यासाठी एखादी आ ंतररा ीय
सिमती िनमा ण होईल या ीन े झ व े ट शासनान े गेरा ड न े य ांना सहकाय दे याचे
ठरिवल े. परंतु गेरा ड या ंनी आप या अिधकारा ंचा वापर क न अशी शहिनशा क ेली क ,
अथ पुरवठा ार आ िण श ा कारखानदार या ंनी आप या यि गत न यासाठीच
अमे रकेस यु दात ढकलल े आहे.
१४.९.५ तट थता कायदा , १९३५ :
मुसोिलनीन े इ.स. १९३५ म ये इिथयोिपयावर आ मण क ेले ते हा अम े रकेस वाटल े क ,
रा स ंघाने इिथयोिपयाला पाठ बा देऊन इटलीवर ब ंधने लादावीत . यासाठी अमे रका
रा स ंघास प ूण पाठ बा द ेईल व यासाठी हल या ंनी श ीकरणा या म ु ांना सोड ून
यासाठीच े एक िवध ेयक अिल तावा ा ं या पाठ यान े तयार क ेले. याम य े
श ीकरणवा ा ंना या ंचा प ुरवठा अम े रकन जहाजा ं ारे कर यास ब ंदी घाल याचा
अिधका र अम े रकन अ य ा ंना िम ळावा अशी तरत ूद होती . तसेच अम े रकन वासी ज े
अशा जहाजात ून वास करतात या ंनाही पाठ बा न द े याची तरत ूद होती . परंतु अशी
प रि थती उ व यास सम ेट घडव ून आण यासाठी कोणाची न ेमणूक करावयाची याच ेही
अिधकार अ य ा ंना िम ळाले. यामुळे रा स ंघा या हवा यान े अमे रका इिथयोिपयास
आप याकडील श ा े खरेदी कर याची परवानगी द ेऊ शकत होती . मुसोलीनीन े जे हा
असे जाहीर क ेले क , याची स ेना इिथयोिपयावर आ मण कर यास स ज आह े, ते हा
रा ा य झव े ट या ंनी १८ ऑग ट १९३५ रोजी एक खा जगी प िलहील े व यास munotes.in
Page 167
अमे रकेचे पररा धोरण :
दूसरे महाय ु
167 यु दापास ून अिल राह याची िवनवणी क ेली. परंतु या ह क ुमशहान े जे हा अस े हटल े क
आता ख ूप उशीर झाला आह े व सेना अगोदरच य ु दभूमीकड े रवाना झाली आह े, तशातच
यांने असेही हटल े क , अमे रकेचा याबाबतचा ह त ेप यु दाचे े वाढ वू शकतो त े हा
तर अिल तावा ा ंना अितशय िभती वाट ू लागली .
१४.९.६ तट थता कायदा , १९३६ : -
ि टीश प ंत धान ट ॅनले बा डिवन या ंचे पररा म ं ी सर स ॅ युएल होअर आिण ा सचे
पंत धान िपयर लावल या ंनी इिथयोिपयावरील म ुसोिलनी या िनय ं णासाठीचा करार
केलेला होता . परंतु एकाएक ि टन या या धोरणाम ुळे होअर या ंना पायउतार हाव े लागल े.
२२ िडस बर १९३५ रोजी ॲ थोनी इडन या ं या जागी आल े. सवे ट व हल या ंनी
पुढ या का ँ ेस या अिधव ेशनात प ुढे ये यासाठी या ंना पाठ बा िदला व यासाठी
आ मका ंिव द एक य े याचे धोरण ठरिव याबाबत ताव ठ ेव यात आला . परंतु तरीही
यांनी या म ुद् ास अ ंतग त सुर ा यव था या सबबीखाली सोयी करपण े बगल िदली .
याऐवजी अि त वात असल ेलाच तट थता कायदा प ुढे १ मे १९३७ पय त वाढिव यात
आला . तशातच इतर एखा ा रा ा चा समाव ेश कर यासाठी श कराराम य े सुधारणा
कर याची योजना कर यात आली . परंतु याम य े दुसरी एक तरत ूद बाज ुला सारली ग ेली
क , जे हा य ु दज य प रि थती िक ंवा आ मक रा ािव द क ृती कर याच े व आपली
स ा वापर याच े अिधकार रा य ास िदल े गेले न हत े.
अशा ि थतीत रा ा य झव े ट या ंनी २९ फे ूवारी १९३६ रोजी तट थता काय ावर
वा री क ेली आिण म ुसोिलनीन े यश वी र या इिथयोिपयावर ताबा िम ळिवला.
आपली गती तपासा
१) टायड ग म ॅकडफ काय ात (१९३४ ) कोणती योजना होती ?
२) अध गोलाध एकता या वर टीप िलहा .
१४.१० पुन:श ीकरण
ि िटश सरकारमध ून साम ुदाियक स ुर ेचा आधार त ंभ गे यामुळे तसेच १२ माच १९३८
रोजी िहटलरन े ऑि या आप या सा ा यात िवलीन क नही ि टन व ा स या ंनी
कोणताही िवरोध क ेलेला न हता . यामुळे झवे ट एकदम हलबल झाल े. सदर या
आ मणा ंिव द ि व ेणी (अमे रका, इं लडं, व ा स) िवरोध कर याची या ंना आशा उरली
नस याम ुळे अमे रकन स ुर ा वाढिव यासाठी झव े ट श ेवटी प ुन: श ीकरणाकड े वळले.
२८ जानेवारी १९३८ रोजी का ँ ेसला िवश ेष संबोिधत करताना अवजड नौदल स जता
काय म व पॅिसफ क व अटला ंिटक महारागराम य े नौदल कवायती कर यासाठी िवचारणा
केली. यां या िनव ेदनात या ंनी याच े कारण द ेताना हटल े क , इतर रा े भूभागावर व
समु स ेवर अगोदरच आ मण करीत अस याम ुळे जागितक स ुर ा व शा ंततेला धोका
िनमा ण झाला आह े व यासाठी आपला सहभाग आव यक आह े. इ. स. १९३४ म ये
जपानन े वािश ं टन नािवक करारात ून माघार घ ेतली होती आणी इ . स. १९३५ साली जम न munotes.in
Page 168
अमे रकेचा इितहास
168 नौदल प ुन: श ीकरणास व अमया द पाणब ुड्या बा ंधणी काय मास इ ं लडंने सहमती
दश िवली होती . मग झव े ट या ंनी इं लड व ा स या ं यातील खाजगी चचा म ये यांना
आप या नािवक काय मा माण ेच नौदल प ुन:श ीकरण कर यासाठी दबाव टाकला . काही
अिल तावादी गटा ंनी अ य ा ंचा आ ंतररा ीय ह ेतू उघड क ेला आिण ि महासागरी नािवक
िवधेयकास आ मणासाठी सदर नािवक दलाचा वापर न कर याबाबत स ुधारणा क न ही
िवरोध क ेला व यासाठी साम ुदाियक स ुर ेचे कारण िदल े. दुस या अ वयाथा ने झव े ट
यांनी ही स ुधारणा ि वकारली आिण १७ मे १९३८ रोजी काय ावर वा री क ेली.
यानुसार २४ नवीन य ु दनौका आिण त ेवढ्याच िन न य ु दनौका ंसह ल करात आिण
वायुसेनेम ये सं या म क वाढीस मा यता द े यात आली . अशी तरत ूद केली नसती तर
अमे रका समु ी यु दात अिजबात िटक ू शकली नसती कारण जपानन े पल हाब रवर ह ला
के यानंतर बह त ेक सव जु या य ु दनौका न झा या .
१४.११ युिनक करार
इ. स. १९३८ या उ हा याम ये िहटलरन े मुसोिलनी या मद तीने झेको लो हाक या
जास ाकावर आ मण क ेले व याचा वणवा सव युरोपभर पसरला . च बरलेन यांनी
िहटलर व म ुसोिलनी या ंना सामोपचारान े घे यासाठी बोलणी कर यात प ुढाकार घ ेतला.
िहटलरन े अगोदर झ ेको लो हाक याचा स ुडेटन हा जम नभािषक ा ंत घे याचा जम नीस
अिधकार आह े असा आद ेश काढल ेला होता व याम ुळे जम नीस एक मह वाची पव तीय
सुर ा िम ळणार होती . २२ स ट बर १९३८ रोजी च बरलेन जम नीस िहटलरन े सुडेटन
शांतीपूव क ता यात घ े यासाठी िवन ंती कर यास ग ेले.
यामुळे िहटलरन े ताबडतोब आप या माग या प ुढे के या. च बरलेन या ंना या या
माग या ंना होकार द ेणे कठीण होत े. यामुळे हवाई ह या ंनी य ु रासाठी स ज राहण े व
नौदलास स ुस ज राह याच े आदेश िदल े आिण ि टन ा स व रिशया याच बाज ुने राहील
असा इशारा िहटलरला िदला व ा स – इं लड, ा स-रिशया आिण रिशया -
झेको लो हाक या अशी करारा ंची मािलका स ु होईल अस ेही हटल े. खरे पाहता आपला
या तीन द ेशांना नैितक पाठ बा द े यासाठी एक आयतीच स ंधी चाल ून आली होती . २६
स ट बर रोजी झव े ट या ंनी युरोिपयन न े यांना शा ंतीपूव क उपाया ंसाठी स ंदेश पाठिवल े.
पण ज े हा ि िटश पंत धान एय ुआद ड ेलिडए , मुसोिलनी आिण िहटलर २९ स ट बर रोजी
युिनक य ेथे भेटले, यावेळी च आिण ि िटश नेते िहटलर या ज ु या माग या ंिशवाय
इतरही माग या मा य कर यास तयार झाल े. ३० स ट बर रोजी या य ुिनक करारान े
झेको लो हाक याच े सद य व र क ेले गेले आिण या बद यात िहटलरन े आप या मोिहमा
शांतीपूण मागा नी चालिव याच े आ ासन िदल े व झ ेको लो हाक याचा अस ुरि त भाग
िवलीन न कर याच े सांिगतल े.
च बरलेन यां या या य ुिनक करारान े जागितक शा ंतीसाठी क ेले या या य ना ंचा मोठा
चार झाला . परंतु झवे ट या ं या मतान ुसार य ुिनक कराराम य े झाल े या िव ासघातान े
यु दास अिधक गती ा झाली आह े आिण ह क ुमशहा ंची भूक भागवण े कठीण अस याची
खा ीस ु दा पटली . युिनक करारान ंतर या काही मिह या ंतच झव े ट या ंनी डेमो ेटीक
प ाची एक वाढिव याच े नेटाने य न स ु केले कारण ितला भगदाडच पडल े होते. munotes.in
Page 169
अमे रकेचे पररा धोरण :
दूसरे महाय ु
169 हणूनच श ा करारातील म य थी कर या या ीन े यांनी स या अ ंतग त सुधारणा ंना
थोडेसे बाजुला ठेव याच े ठरिवल े. यांनी संर ण खच वाढिवला आिण लढाऊ िवमाना ंचे
उ पादन वाढिवल े. नो ह बरम य े िहट लरने आप या पाठीरा या ंना य ू लोका ंवर
िदवसाढव या व र यार यावर अ याचार कर यास म ुभा िदली . िहटलरच े चारम ं ी
जोसेफ गोब े स या ंनी या क ृतीस जम न जनत ेची उ फ ूत िति या अस े हटल े. झवे ट
यांनी अस े जाहीर क ेले, ’माझा असा िव ासच बसत नाही क , २० या शतकात अशा
वंशवादा या घटना घड ू शकतात “ आिण या ंनी जम ना दूतावासात ून अम े रकन राजद ूतास
परत बोलािवल े. अमे रकन जनता आता जम न नाझी राजवटीस िश या शाप द ेऊ लागली
कारण या ंना अशा घटना कधीच मािहती न ह या .
युिनक करारान ंतर जपानचीही िह ंमत वाढली . ३ नो हेबंर रोजी जपानन े चीनच े
िवलीनीकरण कर यासाठी 'पूव आिशयातील नव कारक द ' असे जाहीर क ेले. झवे ट
शासनान े बोलणी कर याचा ताव नाकारला व या ऐवजी चीनला य ु दसाम ी खर ेदी
करता यावी हण ून खाजगी आिथ क मदत आिण २५ दशल डॉ ल सचे कज दे याचे
ठरिवल े. १७ नो हेबंर रोजी ि टन आिण क ॅनडा या ं याम य े घाईघाईन े पर पर यापारी
करार झाल े. िडस बरम य े िलमा य ेथील जािहरना या ार े हल या ंनी अध गोलाध सुर ा
मजबूत केली.
पुढे अमे रकेने आपल े अिल ता धोरण याग ुन जपानन े प ल हाब रवर ह ला क े यानंतर
दुस या महायु दात उडी घ ेतली ह े आपणास ठाव ूकच आह े व यान ुसार जपानन े शरणागती
प करली , िहटलरला आ मह या करावी लागली . अमे रका व दो त रा ा ंचा दुस या
महायु दात िवजय झाला .
आपली गती तपासा :
१) पुन: श ीकरण यावर थोड यात काश टाका .
२) युिनक सम य ेने जम नीस कोणता फायदा झाला ?
३) मँडेट प दती हणज े काय?
४) जपानी थला ंतरावर टीप िलहा .
१४.१२ समारोप
आ मक रा ा ं या कारवाया ती झा याम ुळे सु वातीला अम े रकेने बचावा मक पररा
धोरण राबिवल े. परंतु पुढे दुस या महायु दातील घडामोड नी अम े रकन जनत े या
अि त वालाच धोका िनमा ण झाला व झव े ट शासनान े िन:श ीकरणाकड ून
पुन: श ीकरणाकड े वाटचाल स ु केली. यु दज य रा ा ंना कज देऊन नफा
कमाव याचाही य न क ेला. परंतु यु द ज े हा अम े रके या दारात आल े ते हा अम े रकेस
यु दात य उडी यावी लागली . जम नी व जपानन े आपली सव आ ासन े धुडकाव ून
लावून आ मण े कर यास स ुरवात क ेली. अमे रकेस य य ु दात सहभागी हो यास तस ेच
कारण घडल े. ७ िडस बर १९४१ रोजी जपानन े अमे रके या पल हाब र येथील नािवक munotes.in
Page 170
अमे रकेचा इितहास
170 तळावर ह ला क न त ेथील स व आरमारी जहाज े बुडिवली . यामुळे संत झाल े या
अमे रकेने यु दात उडी घ ेतली. मे १९४५ म ये जम नीने शरणागती प करली . जपानला
धडा िशकिव यासाठी अम े रकेने िद. ६ ऑग ट व ९ ऑग ट १९४५ रोजी अन ु मे
जपान या िह रोिशमा व नागासाक शहरा ंवर अण ुबॉ व टाकल े आिण जपान चा िव व ंस केला.
शेवटी जपानही शरण आला व द ुसरे महाय ु द समा झाल े.
१४.१३
१) युरोप या स ंदभा त अम े रकन पररा धोरण प करा .
२) अमे रके या 'चांगले शेजारी' धोरणाच े मू यमापन करा .
३) टीपा िलहा .
अ) संयु सं थान े व लॅटीन अमे रका
ब) िन: श ीकरण
क) मेि सकोची उपाययोजना
ड) पुन: श ीकरण
इ) युिनक करार
munotes.in
Page 171
171 १५
शीतय ु द आिण प रणाम
घटक रचना :
१५.० उि ्ये
१५.१ तावना
१५.२ युरोप आिण समाव ेशीकरणाच े धोरण
१५.३ युनोची िनिम ती क या
१५.४ सोि हएत सा यवादाच े व प
१५.५ मन िस दा ंत
१५.६ आि वक श ा पधा
१५.७ माश ल योजना
१५.८ बिल नची नाक ेबंदी आिण 'नाटो'
१५.९ चीनचा पाडाव
१५.१० अमे रक वसाहतवादिवरोध आिण चत ु:सू ी
१५.११ लॅटीन अम े रका
१५.१५. को रयन य ु द
१५.१३ युनो अंतग त अम े रकन ह त ेप
१५.१४ अमे रकेअंतग त िति या आिण मॅकआथ र यांनी परत बोलावण े
१५.१५ पॅिसफ क महासागरात स ा ब ळकट करण े
१५.१६ ि हएतनाम य ु द
१५.१७ यूबामधील प ेच संग, १९६३
१५.१८ समारोप
१५.१९
१५.० उि ्ये
शीतय ु द कालीन अम े रकेचे सव सामाव ेशीकरणाच े धोरण समजाव ून घेणे.
मन िस दा ंताचा अ यास करण े.
अमे रके या माश ल योजन ेचे मू यमापन करण े.
अमे रके या वसाहतवाद िवरोधी धोरणाच े परी ण करण े.
अमे रके या प ॅिसफ क , ि हएतनाम आिण य ूबातील धोरणाच े िव ेषण करण े.
munotes.in
Page 172
अमे रकेचा इितहास
172 १५.१ तावना
यु द स ंप यावर ि टन , अमे रका आिण सोि हएट रिशयातील य ु दकालीन सहकाय फार
िदवस िटकल े नाही . गरजेपोटी ह े सहकाय कर यात आल े होते आिण एकदा गरज
संप यावर या ं यातील मतभ ेद प झाल े. टॅलीनन े सा यवादा या िव ताराची आपली
योजना र ेट यास स ु वात क ेली. रिशयन स ै याने पोलंड आिण बा कन द ेश काबीज
क न त ेथे आप या सोयीची सरकार े एकतफ थापन क ेली. जम नी कायम कमजोर रहावा
अशी ट ॅिलनची इ छा होती . कारण कमजोर जम नीपास ून सोि हएट रिशयाला कसलाही
धोका स ंभवला नसता . दुसरीकड े जम नी सश आिण ि थर रहावा आिण ितला जगातील
रा ांम ये ितचे यो य थान िम ळावे अशी अम े रका आिण ि टनची इ छा होती . अशा
रीतीन े जागितक राजकारणात दोन ित पध गट तया र झाल े. एक गट सोि हएट रिशयाचा
आिण द ुसरा अम े रका, ि टन आिण ा स या ंचा होता . यांना साधारणपण े सा यवादी
आिण भा ंडवलशाही गट अस े संबोध यात य ेत अस े. दोन गटा ंतील स ंबंध तणावप ूण असत ,
येक गट द ुसया गटाला शह द े याचा य न करत अस े. दो ही गटा ंनी न यान े आपली
श ा े वाढव यास स ु वात क ेली. अशा प रि थतीम य े संकटांची आिण प ेच संगांची
एक मािलका कोस ळ याने उभयता ंमधील स ंबंध अिधक तणावप ूण झाल े. यांपैक एकाही
संकटाच े पय वसान महाय ु दात हो याची श यता होती . दोन गटा ंतील या तणावप ूण
वातावरणा ला ‘शीत य ु द’ असे नाव िदल े जाते.
१५.२ युरोप आिण समाव ेशीकरणाच े धोरण
यु द स ंप यान ंतर लग ेच ट ॅिलनन े पोल ंड, मािनया , ब गे रया, युगो लाि हया आिण
अ बािनया या द ेशातील सरकार े आप या िनय ं णाखाली आणली . हंगेरी आिण
झेको लो हािकया म य े असेच कर याचा या चा िवचार होता . याने ीस मधील राज ेशाही
समथ क सरकार या िवरोधात ा ंती घडव ून आण याचा य न क ेला आिण त ुक तान या
काही द ेशावर आपला ह क अस याचा दावा क ेला. अथा तच, बह तेक सव युरोपभर
टॅिलन आिण सा यवा ा ंचे िनयं ण य ेणे अमे रकेला चाल या सारख े न हत े. माच , १९४७
म ये रा ा य मन या ंनी का ँ ेसला ीस आिण त ुक तानला आिथ क आिण सैिनक
मदत कर यासाठी ४० कोटी डॉ लरची मागणी क ेली. नंतर या थोपव या या धोरणातील ह े
पिहल े पाऊल होत े. या द ेशातील सामा य जनता द ेशातील सश अ पस ं य गट िक ंवा
बा दडप याचा म ुकाबला करत आह े ितला मदत कर याच े अमे रकेचे धोरण अस याच े
यांनी जाहीर क ेले. यांचे हे िनवेदन मन िस दा ंत या नावान े ओळखले जाते. ीसमधील
सा यवादी उठावाच े दमन कर यात आल े आिण त ुक तान सोि हएट िनय ं णाखाली आल े
नाही.
ही तर न ुसती स ु वात होती . नो हेबंर, १९४७ म ये मन या ंनी का ँ ेसला माश ल
योजन े या अम ंलबजावणीसाठी प ुरेशी तरत ुद कर यास सा ंिगतल े. या योजन ेचे औपचा रक
नाव य ुरोिपयन रक हरी ो ाम अस े होते. १९४८ ते १९५२ या का ळात या योजन े या
अमंलबजावणीवर १,४०० कोटी डॉलर खच झाल े. युरोिपयन को ऑपरेशन
ॲडिमिन ेशन म ंडळ या योजन ेवर द ेखरेख करत अस े. आिथ क सहकाया नंतरचे
तक शु द पाऊल स ैिनक कराराच े होते. एि ल , १९४९ म ये नॉथ अटला ंिटक ि टी munotes.in
Page 173
शीतय ु आिण प रणाम
173 ऑग नायझ ेशन (नाटो) या संघटनेची थापना झाली . संघटने या कोण याही सभा सदावर
झालेला सश ह ला सव सभासदा ंवरील ह ला मानला जाईल अस े प कर यात आल े
होते.
िडस बर, १९५० म ये पि म य ुरोप या र णासाठी स ंघटनेचे संयु स ै य स ंघटीत
कर या या िनण य घे यात आला . युरोपातील स ंघटने या स ंयु सै याचे पिहल े सर-
सेनापती ज नरल आयस ेन हॉ वर होत े. माश ल योजना आिण न ंतर या स ैिनक
उपाययोजना ंमुळे िनदान ता प ुरते तरी य ुरोपातील सा यवादाची म ुंसडी थोपिव यात आली
होती. पि म य ुरोप या आिथ क प रि थतीम य े ल णीय स ुधारणा झाली होती .
१५. ३ युनोची िनिम ती क या
अ रा ा ंिव द लढणा या सव देशां या सरकारा ंची एक प रषद भरव ून याम य े झव े ट
यां या व नातील य ुनोची सनद िलिह याच े काम अ य मन या ंनी ताबडतोब हाती
घेतले. या टा प रषद ेनंतर ट ॅिलनन े सॅन ाि स को प रषद ेसाठी त ेवढासा रस दाखवला
नाही आिण मोटोलो ह या पररा मं याऐवजी ितनीधी हण ून िन न दजा या रिशयन
अिधका यास पाठिव याचा ताव ठ ेवला. अ य झव े ट या ंनी हा ताव अगोदरच
फेटाळला होता व नवीन अ य मन या ंनी मोटोलो ह या ंनीच य े याचा आ ह धरला . २५
एि ल १९४५ रोजी प रषद स ु झाली व रिशयन ितिनध नी स ुर ा प रषद े या कायम
सद य द ेशांना नकारािधकाबरोबरच आ मका ंिव द ल करी ब ळाचा वापर कर याचा
अिधकार िम ळावा असा य ुि वाद क ेला. यातच अम े रकन ितिनधी ह ॅरी हॉपक स माफ त
मन या ंनी ट ॅलीनशी स ंपक साधून आप या भ ूिमकेस याची सहमती िम ळिवली व प ुढे
प रषद े या यशाची खा ी पटली .
२६ जून रोजी य ुनोची सनद ५० रा ांना िवचारिविनमयासाठी िदली ग ेली. िशवाय स ुर ा
प रषद े या पाच कायम सद यासह (अमे रका, इं लड, रिशया , ा स आिण चीन ) इतर
सहा िनवा िचत सद य िनवड यात आल े. सनदेम ये महासभेचे सद य सव देश व या ंना
येकास मतदानाचा अिधकार बहाल कर यात आला व त ेथील चचा झालेले िवषय अ ंितम
िनण यासाठी स ुर ा प रषद ेत पाठव यात य ेईल ही स ंयु रा ा ंची (ळध् ) घटक अ ंगे पुढील
माण े.
१) महासभा २) सुर ा प रषद
३) सिचवा लय ४) आंतररा ीय यायालय
५) आिथ क आिण सामािजक प रषद ६) िव त प रषद
७) युने को ८) आंतररा ीय मज ूर संघटना
९) आंतररा ीय नाण ेिनधी १०) जागितक ब ँक (IBRD ) इ यादी
munotes.in
Page 174
अमे रकेचा इितहास
174 संयु रा ा ं या सनद ेम ये आंतररा ीय शा ंतता व सहकाय िनमा ण क न त ंटे व
वादिववाद साम ंज यान े सोडिव याची योजना तयार क ेली. शेवटी २४ ऑ टोबर , १९४५
रोजी ही सनद अ ंमलात आली व यान ुसार काय वाही स ु झाली . यामुळे युनो या िनिम ती
क य ेत अम े रकेचा िस ंहाचा वाटा होता ह े आपणास िवसरता य ेणार नाही .
१५.४ सोि हएट सा ा यवादाच े व प
टॅलीनन े अमे रकेकडून जी अप े ा य क ेली होती ती काही प ूण झाली नाही . रिशयास
युनो (UNRRA) अंतग त व खाजगी स ं थांकडून भरमसाठ आिथ क मदत िम ळाली. एवढेच
न हे तर ितन े आपल े उधार -उसनवार खात ेही तपास या स नकार ितला व याऐवजी
यापारी जहाज े व य ु दापे ाही शा ंतीकाळात अिधक उपयोगी पडतील अस े कारखान ेही
िमळाले. ितने आिशयातील व प ुव युरोपातील उ ोगावर क जा क ेला व लाल स ै या या
बळावर जम नीकड ून भरमसाठ न ुकसान भरपाई वस ूल केली. याबरोबरच ट ॅिलन या मत े,
यु दामध ून रिशयास एक बलाढ ्य व स ुरि त रा हण ून खरोखर बाह ेर आण यासाठी
आिण अम े रके या सद ्हेतूची परी ा ह णून अम े रकन सरकारच े १० अ ज डॉ ल सचे कज
रिशया या प ुनर चनेसाठी आव यक आह े. परंतु वत :चे सद्हेतु टॅिलनन े पाळले नाहीत .
कारण आप या सा य वादास यान े सुर ेचे कारण िदल े. यांनी पूव युरोप आिण
आिशयास िदल ेले वचन मोडल े व इराणमध ून वेळे या आत आपली लाल स ेना हलव या या
कराराच ेही उ ल ंघन केले.
अमे रकेची पोल ंड या ावर ट ॅिलन बरोबर बोलणी चाल ू होती . परंतु टॅिलनन े या
देशांनी मै ीपूण राहाव े व रिशयावर आ मण न कर याची मागणी क ेली. खरे पाहता ,
टॅिलनची म ै ीपूण राह याची मागणी हणज े सा यवादी वच व या ंनी मा य कराव े अशी
होती. परंतु तेथील सा यवादी प ा या िनवडण ूक त समान अिधकार नाकारल े गेले व
यांचा संपूण पराभव झाला . यानंतर ट ॅिलन या मागणीन ुसार त ेथील िनवडण ुका रिशयन
धत वर होऊ लाग या .
िफनल ँडने टॅिलनबरोबर करार क न िनवडण ुकांचे िनय ं ण या ं याकड ेच िदल े.
युगो ला हीयाम य े जोस ेफ माश ल िटटो ह े सा यवादी न ेते थािनक व नाझी राजक य
प ािव द ंचड मता ंनी िवजयी झाले. पुढे यांनी सा यवादी दहशतवाद मा को या
स यान े राबिवला . झेको लो हािकया सरकारन ेही काही ट ॅिलनच े िनयं ण मानल े.
पोलंड, हंगेरी, मािनया , अ बािनया आणी ब ग े रया य ेथे रिशयन सा यवादी सरकार े
लादली ग ेली व या ं या स ंर णासाठी रिशयन लाल स ेना तैनात कर यात आली . पुढे मग
रा यसिचव बायन स् य ांनी िडस बर १९४६ रोजी रिशयासह ह ंगेरी, मािनया , ब गे रया
आिण इटली या ं याबरोबर शा ंती करारावर वा री क ेली.
जम नीचे ल करी ब ळ हे जम नीस िन य बनिव यास कारणीभ ूत झाल े होते. यामुळेच
अगोदर जम नीचे िनल करीकरण , यानंतर नाझी -मु जम नी आिण श ेवटी िवजयी
फौजा ं या माघारीन ंतर जम नीस तट थ ठ ेव या या योजना आख या ग े या. हणून
बायन स यां यानंतर आल ेले अमे रकन रा यसिचव जॉ ज माश ल यांनी जम नीची तट थता
राख यासाठी रिशयाबरोबर २५ वषा चा करार कर याचा ताव ठ ेवला. परंतु टॅिलननी munotes.in
Page 175
शीतय ु आिण प रणाम
175 यास नकार िदला . हणूनच बिल न येथील दो त रा ा ं या िनय ं ण प रषद ेने तािवत
केले या साव ि क धोरणास रिशयन सद यान े पाठ बा िदला नाही .
या चार महास ा ंनी (इं लड, ा स , अमे रका व रिशया ) केवळ नाझी न े यांना िश ा
दे यासाठी सहकाय केले. यामुळे यूरे बग येथे िहटलर या दहा जव ळ या सहका या ंना
देहांत शासन , इतर सात जणा ंना तु ंगवास व इतर ितघा ंना सोड ून दे यात आल े. तसेच
नाझी काय क या ना राजकारणात ून पुरते ह पार कर यात आल े. चार िवभागाम य े
(पूव -पि म-उ र-दि ण ) िवभािज त कर यात आल े या रिशयन वच वाखालील भागाच े
पर पर पय वे ण कर यास रिशयान े नकार िदला व याचा सभोवताली 'पोलादी पडदा '
िनमा ण केला. एि ल १९४६ रोजी जम नी या मोठ ्या राजक य प ास जम न सा यवादी
प ात िव लीन हो यास भाग पाडल े. यानुसार त ेथील थािनक सरकार े अि त वात य ेऊन
पूव जम नीवर लाल स ै या या स ंर णाखाली रिशयान े िनयं ण िम ळिवले.
पि म जम नीकडील दो त रा ा ंनी मोठ ्या कारखा या ंचे िवभाजन क ेले आिण छोट ्या
यापार - यवसाया ंना उ ेजन िदल े. परंतु रिशयन अिधका या ंनी औ ोिगक उ पादना ं या
बद यात आप याकडील खा ा न पि म िवभागास द े यास नकार िदला . यावेळी पि मी
िवभागान े औ ोिगक व त ूंचे उ पादन वाढव ून ते िनया त क न आल े या रकम ेम ये
खा ा ना या गरजा भागिव याच े ठरिवल े. याचा िवपरीत प रणाम दो त रा ा ं या िनय ं ण
प रषद ेवर झाला व जम न जनत ेला या हालअप े ा भोगा या लाग या . परंतु रिशयाला अशी
भीती वाटत होती क , कदािचत लोकशाही व एकि त जम नी पि मी िवभागास जाऊन
िमळते क काय , येथूनच रिशयन गट (सा यवादी ) आिण अम े रकन गट (लोकशाही -
भांडवलशाही ) यां याम य े 'शीतय ु दास ार ंभ' झाला.
१५.५ मन िस दा ंत
िव टन चिच ल यां याशी ट ॅलीन या ं या झाल े या समझो या या उलट सा यवादी आता
ीसवर िनय ं ण िम ळव यासाठी धावल े. ीकमधील सा यवादी ह े केवळ थोडेसे होते व
यांनी राज ेशाहीिवरोधी गटाशी स ंधान बा ंधून इ.स. १९४६ या िनवडण ूकांम ये सहभागी
हो यास नकार िदला होता . यांनी युगो लाि हया आिण अ बािनया य ेथील सा यवादी
सरकारा ंकडून आिथ क व ल करी मदत िम ळिवली. ि टीश पाठ बा असल े या
राजघरा यािव द यादवी य ु दाची योजना तयार क ेली. भरीस भर हणज े रिशयान े
तुक थान सरकारकड े कास आिण अदा हान ा ंताची मागणी व दादा ने स साम ु धूनीम य े
मह वाच े थान या माग या क े या हो या . या िवरोधात ि टन त ुक थानला पाठ बा द ेत
होती. इं लंड या मज ुर प ाच े पंत धान ॲटली या ंनी याप ुढे इं लडवरील आिथ क
जबाबदारी कमी कर याच े ठरिवल े. यांनी अम े रकन सरकारला ३१ माच १९४७ रोजी
इं लड ीसची , तुक थानची आिथ क मदत ब ंद करील अस े कळिवले. यामुळे यासाठीची
पया यी यव था कर याची जबाबदारी मन या ंनी घे याचे ठरिवल े. १५. माच १९४७ रोजी
यांनी का ँ ेससमोर अस े सांिगतल े क , बाहेरील घ ुसखोरीम ुळे युनो या सद या ंम ये आिण
सरकार या सद याम य े अमे रका बदल कर यास परवानगी द ेऊ शकणार नाही . यांनी
असा ताव ठ ेवला क , बा आ मणापास ून िकंवा गुलामिगरी या जोखडात ून सश
उठाव क न अथवा वात ं यवादी च ळवळी क न म ु होऊ इि छतात या ंना पाठ बा िदला munotes.in
Page 176
अमे रकेचा इितहास
176 जावा. हणून या ंनी ी स आिण त ुक तानला ४०० दशल डॉ ल सची आिथ क मदत
आिण अम े रकन ल करी सहा याबरोबर त ेथील नवसरकारा ंना शासनात स ला
दे यासाठी अम े रकन स लागार व त स ु दा पाठिवल े जावेत हा ताव का ँ ेसने मोठ्या
बह मतान े मंजूर केला. या भ कम अम े रकन पाठ यान े तुक थान रिशया या अवा तव
माग या ं या िवरोधात िनिभ ड उभा रािहला आिण ीस सरकारन े सा यवादी ब ंडखोरी मोड ून
काढली .
मन िस दा ंताचे मह व बह आयामी होत े. याने असे िस द झाल े क , संयु रा ा ं या
पलीकड े राह न अम े रका रिशया या सा ा यवादी व ृतीला आ ळा घालू इि छत े. यावर
टीकाही सव झाली , परंतु संयु रा ा ं या स ुर ा प रषद ेतील कायम सद या ंना िमळालेला
नकारािधकार याम ुळे एकतफ िनण य घेणे कठीण होत होत े आिण या पाचही सद या ंना
व-संर णासाठी या अिधकारा ंचा वापर बहाल क ेला होता . हे नवीन धोरण हणज े ‘म ो
िसदधा ंताचेच’ जु या जगासाठी िव तारीकरण होत े आिण प ुढे याम य े अिधकािधक द ेशांचा
समाव ेश होणार होता . या िस दा ंताने हे िस द क ेले क , अमे रका जागितक (युरोप या )
राजकारणात ून जाणार नाही व रिशयान े यु दानंतर अम े रका आपल े अिल ता धोरण प ु हा
ि वकारील हा बा ंधलेला अ ंदाजही फोल ठरला . सवा त मह वाच े हणज े या धोरणास
िमळाले या यशाव न रिशया या सा यवादी िव तार तोडीस तोड द ेऊन अम े रका थोपव ू
शकते आिण हणून सव समाव ेशीकरणाच े धोरण ह े रिशयाला क डीत पकड यासाठी
राबिव याची आव यकता िनमा ण झाली . अ य ा ंनी अस े दाखिवल े क , अंतग त
सुधारणा ंम ये जरी आपणा ंस िततक ेसे यश िम ळाले नसल े तरी पररा धोरणाम य े
आप याकड े मोठे कौश य आिण धाडस आह े. अंितमत : अमे रकन जनत ेने असे िस द
केले क , ि टीश सा याचा अ ंत झाला असला तरी आजही सदर द ेशांचे वात ं य
अबािधत राखण े मह वाच े आहे.
१५.६ आि वक श ा पधा
संयु रा स ंघ आ ंतररा ीय तरावर काही प रणामकारक भ ूिमका िनभाव ेल ही
अमे रकेची अप े ा फोल ठ रली. कारण आि वक श या आ ंतररा ीय िनय ं णासाठी
सोि हएत रिशयान े सरळसरळ नकार िदला . दुसया महाय ु दा या श ेवटी श ा उ पादन
आिण आि वक स ंशोधन याबाबतीत अम े रका जगातील सव देशांपे ा गत होती .
अमे रकेने जगाला एक उदार ताव सादर क ेला या ारे येक देश आपली ग ु संर ण
गती पर परा ंना कळ यासाठी शा ंतीपूव सहकाया ची खा ी द े यात य ेणार होती .
१४ जून १९४६ रोजी स ंयु रा ा ं या अण ुउजा आयोगाच े ितिनधी बना ड ब च या ंनी
आंतररा ीय अण ु उजा आयोग आिण आ ंतररा ीय अण ु िवकास ािधकरणाचा ताव
ठेवला या ार े कोण याही सरकार या नकारािधकारा या पिलकड े तपासणी िनय ं ण
ठेव यास स ंयु रा ा ं या सद य द ेशां या िहतासाठी अम े रका आपली स ंर ण ग ुिपते
वाधीन कर ेल अस े तािवत क ेले. या ार े अमे रका आपला वत :चा अणु साठा वत :
न करील आिण इतर कोण याही द ेशाला अण ुबा ब तयार कर यावर ब ंदी घालील . या ार े
मानवम ु साठी एक नवा माग सापडला आिण सव जगात अण ु ऊज चा वापर क याणकारी
कामांसाठी कर याच े ठरल े. सा यवादी द ेशां यित र इतर सव देशांनी या तावाच े munotes.in
Page 177
शीतय ु आिण प रणाम
177 वागत क ेले. संयु रा ा ं या रिशयन ितिनधीन े ब च ताव नाकारला आिण
आंतररा ीय तपासणी व िनय ं णािशवायच आि वक श ा ं ावर ब ंदी घालावी असा
ताव ठ ेवला. या तावाच े वैिश ्य हणज े सा यवादी द ेशांम ये तेथील नाग रक व
परदेशी या ं यावर िनय ं ण क ेवळ सा यवादी रिशयास ठ ेवावयाच े होते. अनेक मिहन े चचा
होऊनही रिशयन सरकारन े हा ब च ताव मा य क ेला नाही .
फूच गु हेर करणान े रिशयान े अमे रकेची संर ण ग ुिपते चोर याच े उघड झाल े व रिशयाला
आि वक पधा हवी अस याच े िस द झाल े. िहटलर या चार खा या माण े रिशयान ेसु दा
आपणच खर े शांततावादी अस ून अम े रकाच खरा य ु द िपपास ू अस याचा चार स ु केला.
गत द ेशांना ते खरे वाटल े नाही. परंतु सा यवादी पोलादी पड ाआड या द ेशांना व गरीब
– अिशि त जनत ेस ते खरे वाटल े. शा ा ं या मत े रिशया ये या दशकात अण ुबॉ ब तयार
क शक ेल अस े वाटल े होते परंतु २४ स ट बर १९४९ रोजी ह े प झाल े क रिशयान े
अगोदरच यश वी अण ुचाचणी क ेलेली होती . यामुळे जानेवारी १९५० रोजी मन या ंनी
असे जािहर क ेले क , अमे रका या पुढे अिधक िवनाशकारी हाय ोजन बॉ ब तयार करील
व नो ह ेबंर १९५२ रोजी याच े यश वी प र ण क ेले.
१५.७ माश ल योजना
मन शासन रिशया या िव ताराला आ ळा घाल यासाठी ीस व त ुक थानची मदत
होईल अस े वाटल े होते. इटली व ा स म ये सा यवादी प ब ळकट अस यान े यां या
पुढील सारास आ ळा घाल यासाठी एखा ा योजन ेची आव यकता होती . एवढेच न ह े तर
ि टनम य े सु दा लोका ंची िनराशाच झाली होती . यामुळे अमे रकन सरकारन े आिथ क
ां या सोडवण ुक साठी एक योजना तयार क ेली. याम य े ११ अ ज डॉ ल सची तरत ुद
क न पि म व दि ण य ुरोप या जनत ेस दैनंिदन गरज ेपोटी मदत द े याचे ठरल े. याम य े
वतं देशां या म ूलभूत िवकासासाठी तरत ूद न हती . मु य असा होता क ,
भांडवलशाही , लोकशाही समाजवाद व या ंचा मज ूर प ह े आिथ क योजना ंमाफ त खरोखर
सा यवादा या िव तारास आ ळा घालू शकतील काय ?
अमे रका अ य ंत गत होती व भा ंडवलशाहीशी अिधक एकिन होती . आपणास राजक य
व ल करी आव यकत ेतून मजब ूत दो त असावा , आपली अम े रकन बाजारप ेठ िवकिसत
राहावी व लोकशाही वरील िन ा यासाठी अम े रकेस रिशयाला त ड द े यासाठी आव यक
परक य धोरण आखण े गरजेचे होते. जे हा ट ॅिलनन े ९ फे ुवारी १९४६ रोजी अस े जािहर
केले क , जोपय त जगात भा ंडवलशाही आह े तोपय त शांती राहाण े अश य आह े, यावेळेस
मा को य ेथील अम े रकन राजद ूत जॉज के नान या ंनी रिशयाच े आ हान अधोर ेिखत क ेले.
यामुळे धोरणा मक िनयोजन कम चा यांनी या ंवर एक उ म उपाययोजना तयार क ेली
आिण ५ जुन १९४७ रोजी रा यसिचव माश ल यांनी हाव ड िव ापीठातील भाषणात ून ती
जगासमोर मा ंडली.
ही माश ल योजना आपली अथ यव था बा ंध याची धडपड कर णा या कोण याही द ेशासाठी
एक ता ंि क व आिथ क संधी होती . ती योजना माग णा या देशासाठी अम े रकेची एक
पुनर चना योजना होती . मा स वा ांनी अम े रकेिव द चार क े यानुसार भा ंडवलशाही ही munotes.in
Page 178
अमे रकेचा इितहास
178 शोषणय ु , सा यवादी आिण य ु दिपपास ू यव था आह े व या या न ेमक उलट ही
माश ल योजना होती .
माश ल योजन ेला य ुतर हण ून टॅिलनन े ताबडतोब आपल े पररा म ं ी मोलोटो ह या ंना
ि टन व ा स या पररा म ं यांना जून मिह यात भ ेटीसाठी पाठिवल े. जे हा अस े कळले
क , माश ल योजना या ं या सा यवादी मह वाका ं ा पूण क शकणार नाही आिण प ॅ रस
प रषद ेत अडथ ळा आणण े यात रिशयन न े यांना अपयश आ याम ुळे मोलोटो ह प र षदेतून
िनघून गेले. यानंतर माश ल या योजन ेला पया यी योजना टॅिलनन े तयार कर याच े
ठरिवल े. जुलै १९४७ म ये युरोिपयन आिथ क सहकाय सिमती थापन झाली . स ट बर
पय त या ंनी २२ अ ज डॉ लस कज व भेट यांबाबत आिथ क पुनर चना योजना तयार क ेली.
माश ल योज ना का ँ ेस या मा यत ेसाठी सादर क ेली. यास नव -अिल तावादी गटान े िवरोध
केला पर ंतु यांची ताकद त ेवढी जा त न हती . या योजन ेला यतर हण ून टॅिलननी
आंतररा ीय सा यवादी स ंघटना 'कोमी टन ' (Communist Internation ) ऑ टोबर
१९४७ म ये थापन क ेली. फे ुवारी १९४८ म ये झेको लो हाक याच े युती सरकार
सा यवा ा ंमाफ त उलथव ून टाकल े आिण यावर सा यवादी गटा ंचे वच व थापन क ेले. १
माच १९४८ रोजी िसन ेटर व ँडेनबग यांनी रिशयन सा यवादाला रोख यासाठी माश ल
योजना आव यक अस याच े समथ नीय भाषण क ेले. १३ माच रोजी िसन ेटने 'आिथ क
सहकाय िवधेयक' (माश ल योजना ) पा रत क ेले आिण ३१ माच रोजी याला काय ाच े
व प िदल े. याच व ेळी सोि हएत रिशयान े बिल नची नाक ेबंदी केली होती आिण
इटलीम य े सा यवादी प ाचा िनसटता पराभव झाला होता .
माश ल योजन ेने उभारल े या १५. अ ज डॉलस चा चा ंगलाच प रणाम झाला . यामुळे
तुक थान , ीस व ि टन आिण क ँडीनेि हया या ंसार या द ेशात औ ोिगक आिण क ृषी
पुनर चना झाली . यामुळे दि ण , पि म व उ र य ुरोपम य े सा यवादी चार - सारास
आळा बसला व इटली व ा स म ये सा य वादी च ळवळीस शह बसला . पुढे तर या
योजन ेचा वापर ल करी स ंर णासाठी ( वातं य र णासाठी ) कर यात आला .
१५.८ बिल नची नाक ेबंदी आिण नाटो (NATO )
टॅिलननी जम नीम य े आपला सा यवादी जम बसिव याच े ठरिवल े. यानुसार जम नी
आिथ क पुनर चना काय मात (माश ल योजना ) सहभागी होणार नस याच े इ.स. १९४७
रोजी जाहीर क ेले. पुढे असे प झाल े क जम नीचे िवभाजन िक ंवा संयु जम नीवर
रिशयाच ेच वच व हे वा तव पि मी स ा ंना ि वकार यावाच ून पया य न हता . जून १९४८
म ये तर रिशया यु दां या उ ंबरठ्यावर तयार होती . िवभागीय करारा या िवरोधात जाऊन
रिशयान े जम नीची नाक ेबंदी केली. यामुळे पि म जम नी या भागात ून पूव जम नीस
खा ा न को ळसा आिण इतर जीवनाव यक व त ू आयात हो या या ब ंद कर यात आ या .
तो भाग (पू. जम नी) अमे रका, इं लडं आिण ा स यां या द ेखरेखीखाली होता . अमे रकेने
पूव जम नी या २५ लाख लोका ंसाठी हवाईमाग जीवनाव यक व त ूंचा पुरवठा जव ळजवळ
एक वष केला. यामुळे मे १९४९ म ये रिशयास जम नीची नाक ेबंदी उठवावी लागली . munotes.in
Page 179
शीतय ु आिण प रणाम
179 परंतु अमे रकेने आप या िन याचा प ुरावा या िठकाणी िदला व पि मी रा े काय क
शकतात ह े दाखव ून िदल े.
पुढे जाऊन अम े रकेने वतं देशांना अम े रके या गटात सामील हो यास सा ंिगतल े व तसा
संर ण करार कर याच े सुचिवल े. कारण रिशया या ि कोनान े के हाही य ु द होऊ शकत े
अशी प रि थती होती व अम े रका, इं लडं व ा स यां या ता या तील जम नी या भागास
वातं य द े याचेही ठरिवल े याम ुळे रिशयन ता यातील प .जम नी या भागासही
वातं याची ेरणा िम ळेल अशी योजना होती . माच १९४७ रोजीच इ ं लड आिण ा स
यांनी ल करी करार क ेलेला होता व एका वषा नंतर ब ेि जयम , नेदरलँडस आिण
ल झ े बग सु दा या ं यात सामील झाला . याच द ेशांनी प ुढे ४ एि ल १९४९ रोजी
अमे रका, इटली , पोतु गाल, डे माक , नॉव , आइसल ँड आिण क ॅनडा या ं याबरोबर वॉ िशं टन
येथे नाटो (NATO -North Atlantic Treaty Organisation ) करारावर वा या के या.
या कराराचा म ु य गाभा असा होता क , या बारा रा ा ंपैक कोण याही एका रा ावर जरी
ह ला झाला तर तो सव रा ा ंवरील आ मण समजल े जाईल यावर सव संमती तयार
झाली. या ल करी कराराची म ु य जबाबदारी जनरल ड ्वाईट आयस ेनहाबर या ं यावर
िडस बर १९५० रोजी सोपिव यात आली . ा सला अन ेक शंका अस याम ुळे ा स ,
इं लड व अम े रका या ं या वच वाखालील पि म जम नी फेडरल रपि लकची थापना
कर यात आली . ऑग ट १९४९ या म ु िनवडण ुकांम ये जम नीम य े सरकार थापन
कर यात आल े आिण कोनाड ॲडेनॉर हे चॉ सलर बनल े. नो ह बर १९४९ म ये ा स
इं लड आिण अम े रका या ं या जम नीतील आय ु ांनी तेथील फ ेडरल सरकारशी िपट ् सबग
करारावर वा री क े या आिण अ ंतग त कारभारासाठी स ंपूण वात ं य बहाल क ेले.
जम नीतील रिशयन भाव े ाचे (पूव जम नी) िनवडण ूका न घ ेताच रिशयन सा यवादी
भावशाली 'पूव जम न डेमो ॅटीक रपि लक ' थापन क ेले गेले. इ.स. १९५५ म ये पि म
जम नी ड ेमो ॅटीक रपि लक थापन क ेले आिण मया िदत अिधकार द ेऊन याला
नाटोम य े वस ंर णा या ीन े सामील कर यात आल े.
अशा कार े इ.स. १९५० पय त रिशयन भाव े ाखालील रा े आिण इतर य ुरोिपयन
रा े यां याम य े एक सरह र ेषा तयार झाली पर ंतु यासाठी रिशयान े नेहमीच साव ि क
यु दज य प रि थती तयार क ेली. यामुळे सा यवादी रिशयन गट आिण लोकशाही -
भांडवलशाही य ुरोिपयन रा े य ां याम य े शीतय ु द स ु झाल े व श ा पध ला पेव
फुटले. यातच वात ं या या ेरणा घ ेऊन य ुगो लाि हयान े माश ल िटटो या ं या
नेतृ वाखाली सा यवादी रिशयाच े वच व झ ुगा न इ .स. १९४८ रोजी वात ं य घोिषत
केले. इ.स. १९५१ म ये अमे रकेने युगो लाि हयास मदत प ुरिवली . यानंतर तीन वषा नी
िटटो या ंनी ीस व त ुक थान या पि मधािज या द ेशांशी वस ंर णा मक करार क ेला. ५
जुलै १९४८ रोजी अम े रकन िसन ेटने नाटो करारास मा यता िदल ेली होती व याम ुळे
या या सद य रा ा ंना ल करी मदतही स ु झाल ेली होती . १९५० पय त अम े रकेने
रिशयन सा यवादी भाव कमी कर याच े य न जोरदार स ु केले होते.
munotes.in
Page 180
अमे रकेचा इितहास
180 १५.९ चीनचा पाडाव
इ.स. १९५० म ये टॅिलनन े आपल े ल य ुरोपमध ून अितप ूव कडे वळिवले. कारण
चीनम य े चँग कै शेक रा ीय सरकारच े सा यवा ा ंना न े तनाब ूत कर याच े य न
अयश वी झा याम ुळे यांनी आपल े भाव े वाढिव याच े य न स ु केले. यातच
जपान व इतर सा यवादी रा ा ंचा मुकाबला कर यात चीन या रा ीय सरकारप े ा
सा यवादीच अ ेसर होत े. यातच च ँग कै शेकला ब ळकट कर याच े अमे रकेचे सव य न
फोल ठरल े होते. परंतु जपानला चीनम य े शरणागती प करावी लागली होती . टॅिलनन े
चीन या रा ीय सरकारबरोबर (चँग कै शेक) करार करताना आपणास चीनम य े कोणताही
रस नस याच े भासिवल े. परंतु गु पणे जपानचा त ेथील श साठा चीनी सा यवा ा ंना
पोचिव याची यव था क ेली. इ.स. १९४५ म ये मन शासनान े जनरल माश ल यांना
चीनम य े सा यवादी व रा ीय सरकार या ं यात सम ेट घडव ून आण यासाठी पाठिवल े.
परंतु एक वष य न क नही या ंना यश िमळत न हत े. तरीही या ंनी रा ीय सरकारला २
अ ज डॉलस ची पैसा व व त ू व पात मदत प ुरिवली .
इ.स. १९४७ या स ु वातीला चीनम य े गृहयु दास स ु वात झाली . शेवटी मन
शासनान े जनरल आ बट िवडीम ेयर या ंना समझो यासाठी चीनम य े पाठिवल े. परंतु
यां या अहवालात अस े कळले क रा ीय सरकार िव ासाह ता गमाव ून बसल े आहे ते हा
सा यवा ा ंचा िवजय होऊ नय े व रिशयन वच व िनमा ण होऊ नय े हणून मांचु रया ता यात
घेऊन चीनला आिथ क मदत द े यास सा ंग यात आल े. परंतु माश ल या अम े रकन रा य
सिचवा ंनी ती मदत द े यास संकोच क ेला व ५०० दशल डॉलश मदतीप ैक ४०० दशल
रोख यात आल े. काँ ेसनेही अस े मत य क ेले क , ही सव मदत वाया जाणारी आह े व
चीन सरकार यास लायक नाही .
याचा प रणाम असा झाला क जमीनदारा ंवर मात क न सा यवा ा ंनी पूव चीनम य े
आपल े वच व िन मा ण केले. यांनी एि ल १९४९ म ये रा ीय सरकारची राजधानी
नानक ग ता यात घ ेतली व प ुढील ऑ टोबरम य े चीनच े जास ाक घोिषत क ेले. याचे
अ य हण ून माओ - से-तुंग आिण प ंत धान हण ून चौ-एन-लाय या ंची िनवड झाली . चँग
कै शेकला फॉ म सा ब ेटावर प ळून जाव े लागल े व तेथेच (तैवान) आपल े रा ीय सरकार
यांनी चालिवल े. नवीन चीनी सा यवादी रा यास टॅिलननी ताबडतोब मा यता िदली व
यात इतर रा ा ंबरोबर इ ं लडन ेही होकार िदला पर ंतु अमे रकेने होकार िदला नाही . पुढे
फे ुवारी १९५० रोजी माओ या ंनी रिशयाबरोबर पर पर सहकाया चा करार क ेला.
१५.१० अमे रक वसाहतवाद िवरोध आिण चत ु:सू ी
जगातील काही रा ा ंनी उदा . उतर आि का , इ ायल , भारत, हदेश, ीलंका आिण
कोरीया या ंनी ज े हा वसाहतवादी द ेशांचे वच व झ ुगा न वात ं य िम ळिवले ते हा या
देशांना अम े रकेने आप या वसाहतवादी िम रा ा ं या िवरोधात जाऊन पाठ बा िदला .
चांपे ा ि टीश ह े आप या वसाहतीत ून िनघ ून जाऊन या द ेशांशी म ै ीपूण संबंध
ठेव यात अ ेसर होत े. munotes.in
Page 181
शीतय ु आिण प रणाम
181 अमे रकन अ य मन या ंनी जगातील वात ं यवादी द ेशांना नैितक पाठ याप े ा आिथ क
पाठ बास ु दा िदला व आपली चत ु:सू ी घोिषत क ेली. चीनम य े सा यवा ा ंचा िवजय
झा याम ुळे रिशयन सा यवा ा ं या भा ंडवलशाही -लोकशाही रा ा ं या िवरोधी चाराला
त ड द े याची आव यकता या ंना वाटत होती . यां या मत े, सा यवाद हा यि स अ य ंत
हतबल समजतो आिण याम ुळे सा यवादी समाजरचना यास आव यक वाटत े. याउलट
लोकशाही यि या बौि दक क ुवतीचा , या या मानवी ह का ंचा व तारत य ब ुि दचा
आदर क न यि या हातातच लोकशाही ार े स ा द े याची स ंक पना बा ळगते.
सा यवाद काही कायद ेशीर प दतीिश वायच यि ला िश ा द ेते आिण रा याचा नोकर
समजून कामाला जबरद ती ज ुंपते. सा यवादच अस े ठरवतो क , उ पादन जोपासाव े,
कोण या न े याचे अनुकरण कराव े िकंवा कोणता िवचार करावा याउलट लोकशाही ही
यि या भ यासाठी ितच े ह क अबािधत ठ ेवणे व या ंचे र ण कर या साठी आिण ितच े
वातं य िटकिव यासाठी काम करत े. यां या चौ या म ु ाम य े यांनी अम े रके या
पररा िनतीम य े मह वा या बाब चा समाव ेश केलेला आह े. मन या ंनी अम े रकेची
वै ािनक व औ ोिगक गती कर यासाठी एक आदश वादी व वा तववादी काय म घो िषत
केला. या ार े संयु रा ा ंची मदत घ ेऊन माश ल योज ेनेपे ाही मोठा आिथ क सहकाय
काय म आखला . याम य े अशी तरत ूद होती क , अमे रकन खाजगी भा ंडवल ह े सुरि त
ठेवून मागासल े या िक ंवा अिवकिसत द ेशांची गती कर यासाठी ग ुंतिव यात य ेईल.
यानुसार संयु रा ा ं या आिथ क आिण सामािजक प रषद ेची ४ माच १९४९ रोजी
थापना कर यात आली . ते हा प ु हा सोि हएत पोलादी पड ा मागील रा ा ंनी सहकाय
कर यास नकार िदला . ५ जून १९५० रोजी अम े रकन अ य ा ंनी आ ंतररा ीय
िवकासासाठी काय ावर स ा क े या. यानुसार त ं ांनाची गटागटान े लॅटीन
अमे रकेकडून आि का , म य-पूव व अती प ूव कडे रवानगी कर यात आली . चार कलमी
काय मान े जवळजवळ ३४ देशांम ये िवकासाला चालना िदली . तेथील आरो य सुिवधा,
खा ा न प ुरवठा, वीज, औ ोिगक व सामािजक स ेवा – सुिवधा या ंवर भर द े यात आला .
सदर काय माची प रणामकारकता आिण लोकि यता वाढतच ग ेली. तसेच सोि हएत
रिशयाचा अम े रकन 'आिथ क सा यवादाचा ' आरोप काहीसा ध ूसर पड ू लागला व लोका ंचा
तो संशय द ूर होत ग ेला. यामुळे चार कलमी काय म हा मन शासना या पररा ीय
धोरणाचा अ य ंत िवधायक असा काय म होता . या ीन े याच े मह वप ूण थान आह े.
१५.११ लॅटीन अम े रका
संयु स ं थानानी (अमे रका) लॅटीन अम े रकेतील एक िटकिव या या ीन े च ांगले
शेजारी धोरणा ंतग त सतत य न क ेले. पल हाब र दुघ टनेनंतर ल ॅटीन अम े रकेतील बारा
जास ाका ंनी जपानिव द ताबडतोब य ु द घोिषत क ेले व यात िझलन े मह वाची
भूिमका बजावली . ितने जम न पाणब ुड्यांिवरोधात अम े रकेस आप या सागरी े ात नािवक
तळ उभार यास सहा य क न स ै यमदतही क ेली. दर यान अ ज टीनाम य े लोकशाही
िवरोधी ल करी सरकार आल े याम ुळे अमे रकेने सु वातीस यास मा यता िदली नाही .
परंतु फे ुवारी १९४५ रोजी म ेि सको शहरातील भरल े या अम े रकन रा ा ं या
प रषद ेम ये अ रा ा ंिव द य ु दात सामील हो यासाठी अ ज टीनाला पाचारण कर यात
आले. यानुसार माच २७, १९४५ म ये ितने जपान – जम नी िव द य ु द पुकारल े. munotes.in
Page 182
अमे रकेचा इितहास
182 याचा प रणाम असा झाला क , अज टीना या स ंयु रा ा ंतील व ेशास रिशयाचा िवरोध
डावल ून अम े रकेने पाठ बा िदला .
अज टीनातील ल करी सरकार द ूर कर याच े य न क ेले गेले. यामुळे अित रा वादी
आिण अम े रका िवरोधी न े यांना तेथील जनत ेचा पाठ बा िम ळू लागला . कन ल य ुआन
पस न या ंना अम े रकेचा िवरोध असताना अ ज टीनीयन जनत े या पाठ यावर त े
रा ा य पदी िनवड ून आल े व याम ुळे अमे रकन राजद ूतास परत बोलावल े गेले.
पुढे अज टीनास १५ ऑग ट १९४७ रोजी रओ डी जान ेरो येथे प रषद ेम ये कायम स ुर ा
यं णा उभार यासाठी बोलाव यात आल े व यान ुसार करारही वा रीत क ेला ग ेला.
यानुसार कोण याही सद य रा ा ंवर आ मण झा यास यािव द ल करी कारवाई
कर याच े ठरल े गेले. पुढे एकशाही अ ंमलाखाली दबल े या अज टीिनयन जनत ेने युआन
पस न यांचे ल करी शासन इ .स. १९५५ म ये उधळून लावल े. याबरोबरच फॅिसवाद व
नाझीवाद ल ॅटीन अम े रकेमधून न झाला . परंतु वाटेमालाम य े सा यवा ा ं या ग ु स ा ंतर
कटास हाण ून पाड याम ुळे अमे रकेने तेथील सा यवादिवरोधी गटास आपला पाठ बा िदला .
शीतय ु दकालीन अम े रकन पररा ीय धोरणा या व ेळी लॅटीन-अमे रकन द ेशा या म ुख
सम या या बह धा आिथ क आिण मानिसक व पा या हो या . कॅनडा या सोबत ब याच
लॅटीन अम े रकन द ेशांनी आपणास अम े रकन शासनान े माणाबाह ेर गृहीत धरल ेले आहे
अशी त ार क ेली. यातच अम े रका ल ॅटीन-अमे रकेतील आयात ह या या माणात
कर यात यश वी झाली नाही . यामुळे तेथील उ पादका ंचे आिथ क नुकसान झाल े.
अमे रकन खाजगी ग ुंतवणुकदारा ंनी कॅनडाम य े औ ोिगक िवकासास चालना िदली व
तेथील अम े रकन चलनातील फरक भ न काढला . परंतु इतर ल ॅटीन अम े रकन रा े
कॅनडाशी बरोबरी क शकत न हती . तसेच लॅटीन अम े रकन जनत े या रा वादी
भावना ंचा उ ेक रोख ून धर यासाठी अम े रका कोणती पावल े उचलील यािवषयी न क
िनण य होऊ शकत न हता . तरीदेखील अम े रकेने आपली चा ंगले शेजारी धोरण राबव ुन
वसाहतवादिवरोधी धोरण राबिव याच े िदसत े.
आपली गती तपासा :
१) माश ल योजन ेवर भा य करा .
२) अमे रकेची 'चतु:सू ी' धोरण काय होत े?
१५.१५ को रयन य ु द
को रयन य ु दाने (जुलै १९५० ते जुलै १९५३ ) मा अम े रके या सहनश चा अ ंत झाला .
कारण अम े रका द ुसया महाय ु दानंतर य ु द टा ळ यासाठी य न करीत होती . परंतु अशी
प रि थती िनमा ण झाली क , अमे रका य ु दा या मानिसकत ेकडे ओढली ग ेली, यामुळे
मन शासनिवषयी अस ंतोष फ ैलावून इ.स. १९५२ म ये आयस ेन हावर अ य पदी
िवराजमान झाल े. या यु दातील अम े रक पोलीसी कारवाईत जवळजवळ १,४०,०००
अमे रकन जखमी झाल े. तसेच जागितक स ुर ा स ंघटना हण ून संयु रा स ंघाची स ु दा
परी ा झाली . munotes.in
Page 183
शीतय ु आिण प रणाम
183 कोरीयन ाम य े १९५० पूव च शीत य ु दाची कारण े आढ ळतात. जपान या
पराभवान ंतर कोरीयास वात ं य िम ळावे याबाबत तीन बलाढ ्य रा ा ं या न े यांचे एकमत
होते. यानंतर रिशयन लाल स ेनेने उ र कोरीयावर िनय ं ण िम ळिवले व दि ण
कोरीयाम य े अमे रकन भावाखालील शासन होत े. या दो ही गटा ंनी तेथे आपआपल े
वच व लाद याच े य न क ेले. संयु रा ा ंम ये हा ग े यावर या ंनी मु वातावर णात
िनवडण ुका घे यासाठी आयोग न ेमला. रिशयान े उ र कोरीयात व ेश कर यास आयोगाला
नकार िदला . परंतु दि ण को रयाम य े िनवडण ुका होऊन अम े रकन धािज णे ही िनवडुन
आले व यानी उदार जास ाक घटना ि वकारली . उ र को रयात सा यवा ा ंनी
एकप ीय िनवडण ुक ारे ‘िपप स ड ेमो ॅटीक रपि लक ’ थापन क ेले. िडस बर १९४८
म ये रिशयन लाल स ेना तेथून माग े घे यात आली आिण ज ून १९४९ म ये अमे रकन
ल करही माघारी बोलाव यात आल े. तरीदेखील न ंतर या का ळात संयु रा ा ं या
आयोगान े उ र आिण दि ण को रयात सम ेट घडिव याचा अयश वी य न क ेला.
दि ण अम े रके या ल करी कारवाई या मागणीस अम े रकेने नकार िदला . यामुळे काही
अमे रकन स ंसद सद या ंनी रिशया या प ुढे नांगी टाक याची मन शासनावर िटका क ेली.
तशातच को रयातील दो ही गटा ंना पर परिव द आ मणाची िभती वाटत होती . परंतु
अमे रकेने आपली कोणताही ह त ेप न कर यािवषयी घोषणी इ .स. १९५० रोजी क ेली.
या घोषण ेने फाम सा -चीन, ॲ युिशयन ब ेटे व जपान आिण िफलीपाइ स आिण को रया
यांनी सुटकेचा िन: ास टाकला .
परंतु अ मे रके या या ह त ेप न कर या या घोषण ेने रिशया या दि ण कोरीयावरील
आ मण कर यास खतपाणी िम ळेल अशी टीका कर यात आली . परंतु आप या स ंर क
िभंती या पलीकडची स ुर ेची जबाबदारी स ंयु रा ा ंनी यावी अस ेही रा यस ंिचवानी
प क ेले होते. याचाच अथ असा क स ंयु रा स ंघटने या वतीन े मा अम े रका
ह त ेप क शकत होती . यामुळे रिशयान े या भाषणाचा अथ सोयी करपण े काढला
होता.
१५.१३ युनो अंतग त अम े रकन ह त ेप
२४ जून १९५० रोजी उ र को रयाचा दि ण कोरीयावरील ह ला झा याची बातमी मन
यांना समजली . ताबडतोब स ंयु रा ा ं या स ुर ा प रषद ेची बैठक बोलाव याची यव था
केली ग ेली. यानुसार रिशयन न ेतृ वाखाली उ र कोरीयन फौजा ंनी ज ैसे थे
प रि थतीम य े ताबडतोब आ मण था ंबव याचा स ुर ा प रषद ेने आदेश दे याची अप े ा
केली गेली. यामुळे तसा आद ेशही द े यात आला . याचव ेळी मन या ंनी अम े रकन
जनरल मॅक आथ र यांना दि ण कोरीयास हवाई दल बचावासाठी ताबडतोब ल कर
पाठिव यास सा ंिगतल े. अमे रकेचे सातव े आरमार चीनी रा वादी आिण सा यवादी
घुसखोरी रोख यासाठी फाम सा साम ु धूनीकड े रवाना क ेले. यावेळी दि ण कोरीयाची
संर ण य ं णा कोलमड याची बातमी आली ते हा जनरल म ॅकआथ र यांना ताबडतोब
सुर ेसाठी यो य पावल े उचल याच े आदेश दे यात आल े. शेवटी २७ जून १९५० रोजी
रिशयन ितिनधी या ग ैरहजेरीम य े युनो या स ुर ा सिमतीन े दि ण कोरीयास सव तह ने
पाठ बा द े याचा ठराव एकमतान े पा रत क ेला. ३० जून रोजी रा ा य मन या ंनी munotes.in
Page 184
अमे रकेचा इितहास
184 अमे रकन पायद ळास दोन त ुकड्या दि ण कोरीयास पाठिव याची म ॅकआथ र यांची िवन ंती
मा य क ेली.
जगा या इितहासात पिह या ंदाच साव िभक स ुर े या बाबतीत एखा ा द ेशावर झाल ेले
आ मण ताबडतोब परतव ुन लाव याची कारवाई य ुनोतफ कर यात आली होती. याचव ेळी
मन या ंनी हे यु द दि ण कोरीयाप ुरतेच मया िदत ठ ेव याच े य न क ेले आिण च ँक कै
शेकने (चीन) देऊ केलेली ल करी मदत नाकारली आिण रिशयावर य आ मण
के याचे आरोप कर याच ेही नाकारल े. इंडोचायना मधील च आिण िफिलपाई स या ंना
यांनी ल करी मदतही वाढिवली . परंतु रिशयाचा य य ु दाम य े सहभाग टा ळ यासाठी
अमे रकन हवाई दलास रिशयन ब ंदरावरील हालचाली िटप यास मनाई क ेली. मन या ं या
कोरीयन य ु दातील राजक य मया दाना जनरल म ॅकआथ र कंटाळले होत े. परतु
वॉिशं टन या ल करी स लागा ंरानी या ं या या धोरणाला पाठ बा िदला होता . सुर ा
प रषद े या िवन ंतीव न य ुनो या कोरीयातील सव फौजा ंचे नेतृ व जनरल म ॅक आथ र
यां याकड े दे यात आल े. यासाठी इ ं लड, कॅनडा, ऑ ेिलया, यूझीलंड, टक ,
िफिलपाई स आिण थायल ंड या द ेशानी आपली स ै य दल े पाठिवली तर इतर द ेशांनी
वै क य मदतीसोबत लागणारी इतर मदत पाठिवली . फौजा ंम ये अमे रकन आिण द .
को रयन फौजा ंचा म ुख समाव ेश होता . या सव मदती या जोरावर म ॅकआथ र यांनी उ र
को रयाच े आ मण परतव ून लाव याचा िन य क ेला. दोनच आठवड ्या या कालावधीत
हणज े १ ऑ टोबर १९५० पय त युनो या फौजा ंनी अ या पे ा अिधक लाल स ै य न
केले व वत ं जगात य ु दिवषयक वादिववाद र ंग याम ुळे यु द काही का ळ थांबिवल े गेले.
ऑग ट १९५० म ये काँ ेसने अ य ा ंना य ु दा या प रि थतीत स ंपूण अिधकार
वापर याची म ंजूरी िदली . याम ये िकंमती िनय ं ण व कज पुरवठा या ंचाही समाव ेश होता .
यामुळे १५.६ अ ज य ु द खच , दु पट ल करभरती (५ दशल ), ४.५ अ जापय त करवाढ
आिण अम े रके या दो त रा ा ंना ५ अ ज डॉलस ची ल करी मदत इ याद साठी तरत ूद
कर यात आली . परंतु एवढे जरी असल े तरी अ य ा ंना हे यु द लवकर स ंपु ात याव े असे
वाटत होत े. परंतु याचव ेळी महगाई दर वाढ ू लागला . हणून रिशयन आ मणाचा धोका
वाटू लाग याम ुळे पि म य ुरोप आिण नाटो सद य रा ा ंची सुर ा जनरल आयस ेन हावर
यां या न ेतृ वाखालीद े याचे घाईघाईन े य न क र यात आल े. परंतु हा जागितक य ु दाचा
धोका जव ळजवळ तीन वष चालू होता.
७ ऑ टोबर १९५० रोजी य ुनोने 'एक कृत वत ं को रया ' बाबतचा ठराव पा रत क ेला
आिण म ॅकआथ र यांना याबाबत पावल े उचल यास सा ंिगतल े. या ठरावास रिशयान े िवरोध
केला तर भारत , युगो लाि हया आिण इतर पाच अरब रा े तट थ राहीली . परंतु काही
सा यवादी रा ा ंनी दि ण कोरीयासच आ मक ठरिव याचा चार स ु केला. अम रक ेवर
िचथावणीचा आरोप क ेला. चीनन ेसु दा उ र कोरीयावरील आ मणाबाबत इशारा िदला .
हणून मन या ंनी मॅकआथ र यांची भ ेट घेऊन याबा बत यो य ती खबरदारी घ े यास
सांिगतल े. पुढे मग य ुनो या फौजा ंनी उ र कोरीयन फौजा ंना याल ू नदीपय त माग े ढकल ेले
व मांचु रयापास ून वेगळे केले. या िठकाणी या ंना चीनी फौजा ंचा सामना करावा लागला .
यावेळी ि टन, भारत आिण इतर द ेशांनी चीनी सा यवादी सरकारला ितकार न
कर याचा व ३८ या समा ंतर रेषेपासून दूर राह याचा स ला िदला . परंतु यांनी तो munotes.in
Page 185
शीतय ु आिण प रणाम
185 धुडकाव ून लावत स ंपूण उपख ंडच िज ंक याचा मानस रचला . युनो या फौजा ंनी मोठ ्या
िशताफ न े चीनी फौजा ंचे आ मण रोखल े. काही द ेशही काबीज क ेला. ३८ या समा ंतर
रेषेजवळ जानेवारी १९५१ म ये एक ि थर र ेषा आखली . पुढे मग अडीच वष पय त या
फौजा ंनी समोरासमोर त ळ ठोकला आिण अम े रकन गटा ंम ये, अमे रका व ितची दो त
रा े्र यां याम य े आिण य ुनोचे समथ क व सा यवादी सरकार े यां याम य े सतत स ंघष चालू
राहीला .
१५.१४ अमे रकाअ ंतग त िति या आिण म ॅकआथ र यांना परत बोलावण े
चीनन े कोरीयन य ु दात ह त ेप के याने अमे रकन जनमत मन या ं या िवरोधात ग ेले
आिण माजी रा ा य ह वर आिण राजद ूत जोस ेफ केनेडी या ंनी अम े रकेने फ प .
गोलाधा या स ुर ेवरच ल द े याची मागणी क ेली. काह नी तर सा यवादी चीनवर
अमे रकेने य ह ला कर याची व या साठी अण ुबॉ बचाही वापर कर याची स ूचना
केली. यामुळे ि टीश प ंत धान ल ेम ट ॲटली ताबडतोब वॉ िशं टनला आल े व या ंनी
दो त रा ा ं या स ंमतीिशवाय अम े रकेने अणुबॉ बचा वापर न कर याचा स ला िदला.
सोि हएत रिशयान े आप या नकारािधकाराचा वापर क ेला असला तरी य ुनो या महासभ ेने
फे ुवारी १९५१ म ये चीनला आ मक रा ठरिवल े. यामुळे जागितक य ु दाचे ढग जमा
हो याची िच ह े िनमा ण झाली . यामुळे मन या ंनी अम े रकेत आणीबाणी लाग ू केली.
आिथ क िनयं ण वाढिवल े आिण नाटोच े बळसु दा वाढवल े. यातच जनरल मॅकआथ रने
अमे रकन शासना या मया दीत उि ा ंिवषयी भा य क ेले व यास दोष द े यास स ु वात
केली. यां या मत े, चीनला य ुनो या स ै याने याल ू नदी या पलीकड े ढकलल े नाही .
फाम सा य ेथील रा ी य चीनी स ै याला चीन या म ु य भ ूमीवर ह ला कर यापास ून रोखल े
आिण याम ुळे युनो या स ै याला कोरीयाम य े अजूनही िवजय स ंपादन करता आला नाही .
तशातच मॅकआथ र यांनी का ँ ेसमधील िवरोधी प ा ंशी हातिम ळवणी क ेली. तसेच पररा
मं ालया या प ूव परवानगी िशवाय को णताही पररा िनधी जाहीर क नय े या अ य ा ं या
आदेशाचेही उ ल ंघन या ंनी केले. यानंतर अ य आिण स ंयु टाफ म ुख या ंनी
मॅकआथ र यांना दि ण कोरीयाच े वात ं य व त े राख यासाठी बचावा मक धोरण हीच खरी
अमे रकन नीती अस याची ताक द िदली . परंतु यानंतरही मॅकआथ र या िवरोधात
रपि बकन न ेते माट यन या ंना जाऊन िम ळाले. हे सरळसरळ व र ा ं या आद ेशाचे
उ लंघन होत े. यामुळे यां या न ेणूक म ुखाने यांना १ एि ल १९५१ रोजी जपान आणी
कोरीया य ेथील म ुख पदाव न द ूर केले आिण मॅकआथ र यां या जागी मॅ यू रजव े यांना
नेमले. या वादाव न अम े रकन िसन ेटम य े भयंकर ग ध ळ माजला . परंतु मन या ं या
धोरणावर सवा नुमते िश कामोत ब कर यात आल े.
जनरल मॅ यू रजव े य ांनी एि ल व म े म य े चीनच े मुख दोन ह ल े परतव ून लावल े.
यामुळे टॅिलन आिण माओ या ंची खा ी झाली क अम े रका य ु द े वाढिव या या ब ेतात
नाही व चीनलाही पटल े क को रयाम य े आपल े मनस ुबे राबिवता य ेणार नाहीत . २३ जून
१९५१ रोजी रिशयन ितिनधीन े युनोम य े कोरीयन य ु द बोलणी क न स ंपिव याचा
ताव ठ ेवला. यानुसार जनरल रजव े य ांना तशा सूचना द े यात आ या . परंतु ही
शांततेची बोलणी हणज े अ य ंत अफवा आिण ग ध ळाची ि थती होती . शेवटी इ .स.
१९५२ म ये को रयन य ु दाचा िनकाली िनघाला . munotes.in
Page 186
अमे रकेचा इितहास
186 १५.१५ पॅिसफ क महासागरात स ा ब ळकट करण े
कोरीयन य ु दादर यान अम े रकेने नाटो सद य रा े्र आिण आपली इतर िम रा े यांना
वेगवेग या करारा वय े बळकट कर याच े य न क ेलेले होते. तसेच अित प ूव कडील इ .स.
१९५० मधील २ दशल डॉलस ची मदत इ .स. १९५२ म ये २३७ दशल पय त
वाढिव यात आली . दुसरे हणज े इ.स. १९५३ म ये िपका ंची न ुकसानी झा याम ुळे
भारतालाही १९० दशल डॉलस चे कज मंजूर कर यात आल े. याच माण े अमे रकन
काँ ेस फॉ म सा य ेथील चीनी रा ीय सरकार , िफलीपाई स आिण जपान या ंना मदत
कर यास अ य ंत उ स ुक होती .
जपान -अमे रका स ंबंधाम ये ांतीपूव क बदल झाल े. ८ स ट बर १९५१ म ये ७८
सरकारा ंनी जपानबरो बर शा ंतता करारावर वा या के या आिण क ेवळ अमे रकेबरोबर
वेगळा करार होऊन प ूव चे श ू रा जपान अम े रकेचे िम रा बनल े. एवढेच न ह े तर हा
जपान बरोबरचा करार एवढा उदार होता क , जपान या वच वातून िनघाल े या अन ेक
देशांनी याबा बत अम े रकेकडे त ा री के या. परंतु या द ेशांना नंतरचे तह-करार क न
शांत कर याच े य न क ेले गेले. जपानन े अमे रकन वच वाला काही माणात मा यताही
िदली. जपानवर कोण याही आिथ क, ल करी िक ंवा राजक य वा तं याबाबत ब ंधने लादली
नाही. तर जपानन े अमे रकन फौजा आ ंतररा ी य शा ंतते या ीन े जपानम य े तैनात
कर या सही परवानगी िदली . एवढेच न ह े, जर सा यवादान े े रत होऊन जपानम य े काही
अंतग त बंडाळी िनमा ण झा यासही सदर फौजेचा वापर करता य ेऊ शकत होता . या अगोदर
जम नीम य े सु दा अम े रकेने हाच योग क ेलेला होता . लोकांम ये जाग ृती आ याम ुळे
अमे रकेस उदार धोरण राबिवण े, श ू रा ास िम बनवण े, ल करी राजवटीच े
लोकशाहीम य े प रवत न करण े आिण याचम ुळे अितप ूव कडे सा यवादा या िवरोधात
तेथील द ेशांना बळकट करण े गरज ेचे होते. उ रेकडे जपानला मजब ूत बनव ून अम े रकेने
चीन या सा यवादी परीघाभोवती तटब ंदी उभारली व अन ेक देशांशी मै ीचे व सुर ेचे करार
केले. दि ण ेकडे ऑ ेिलया आिण य ूझीलंड तर म यभागाकड े िफलीपाई स
जास ाकाला बा ंधून घेतले आिण या ं याशी अन ु मे १ स ट बर आिण ३० ऑग ट
१९५१ रोजी पर पर सहकाया ने करार क ेले. ा दाख याव न ि टीश कॉ मनवे थने
भारत, पाक तान , मलाया , िसंगापूर, उ र बोिन ओ आिण सारावाक या द ेशांना 'कोलंबो
लॅन' नुसार मजब ूत कर याच े य न स ु केले आिण ५.२ अ ज डॉलस ची तरत ूद तांि क
व भा ंडवल ग ुंतवणूक साठी क ेली. यामुळे अमे रकन पॉ ई ट फोर चत ु:सू ी
काय मान ुसारच सा यवादाला रोख यासाठीच े हे य न स ु झाल ेले होते.
१५.१६ ि हएतनाम य ु द
दर यान या का ळात ा स या ि हएतनाम या इ ंडोचायना वसाहतीम य े सु दा य ु दज य
प रि थती िनमा ण झाली . ि हएतनामी सा यवादी गटान े उ र ि ह एतनामवर वच व
थापन क ेले. जुलै १९५४ म ये च फौजा ंचा िदएन िबएन फ ू येथे पराभव झाला आिण
िजिन हा करारान ुसार व ेगळे दोन ि हएतनाम िनमा ण झाल े व इ .स. १९५६ रोजी मु
िनवडण ुका घ े याचे ठरले. परंतु अम े रकन दबावाम ुळे ि हएतनाम या अ य ा ंनी munotes.in
Page 187
शीतय ु आिण प रणाम
187 िनवडण ुकांचे आ ासन पा ळले नाही कारण सा यवादी उ र ि हएतनामी न ेते हो-िच-िम ह
यां या िनवड ून ये याची श यता अिधक होती .
आयस ेन हावर शासनान े अमे रका रा ीय चीन या च ँक कै शेक सरकारला चीन या म ु य
भूमीव न आ मण कर यास रोखणार नस याच े जाहीर क ेले. यातच फॉ म सा वर स ु दा
सा यवादी चीन या आ मणाची सत तची टा ंगती तलवार होती . परंतु फॉम साच े र ण
कर याच े अिधकार आयस ेन हावर या ंना का ँ ेसने िदलेले होते. दर यान सा यवादी चीनला
मा यता द े याचे व य ुनोचे सद य व द े यास अम े रका न ेहमीच नकार द ेत होती .
याच मा णे दि ण आिशयाम य े कोण याही कारच े सा यवादी आ मण रोख यासाठी
नाटो माण ेच स ट बर १९५४ रोजी िसटो (SEATO -South East Asian Treaty
Organisation ) नावाची ल करी स ंघ थापन क ेला. याचे तुक , इराक, इराण आिण
पािक तान सद य बनल े. यानंतर माच १९५७ म ये आयस ेन हावर या ं या िवन ंतीव न
म य प ूव चे अमे रका र ण कर यास कटीब द अस याच े अमे रकन का ँ ेसला जाहीर
करावे लागल े. तसेच २०० दशल डॉलस ची ल करी व आिथ क मदतही पाठिवली . या
अमे रकन धोरणाला प ुढे 'आयस ेन हावर िस दा ंत' हटल े जाऊ लागल े. जुलै १९५८ म ये
अमे रका आिण इ ं लड या ं या स ेना ल ेबनॉन आिण जॉ ड न या दो त रा ा ंना पाठ बा
दे यासाठी रवाना कर यात आ या .
१५.१७ यूबामधील प ेच ंसग, १९६३
जुलै १९६३ म ये अमे रकन सरकारला अशी मािहती िम ळाली क सोि हएत रिशयान े
आपली ेपणा े यूबा येथे पाठवून अशा िठकाणी ठ ेवली आह ेत क याम ुळे अमे रकेवर
ह ला करता य ेईल. असे झा यास सा यवादाचा िवजय होऊन स ास ंतुलन िबघड ेल व
रिशयाचा लॅटीन अम े रकेतील ह त ेप वाढ ेल. यापूव अम े रका व रिशया दोघ ेही आप या
भाव े ावर सारख ेच िनय ं ण ठ ेवून होत े. यानंतर अ य क ेनेडी या ंनी कडक पिव ा
घेतला आिण रिशयान े आपली य ूबातील ेपणा े ताबडतोब परत यािवत अ यथा
अणुयु द होईल असा आ ह धरला . यामुळे रिशयान े आप या ेपणा े परत न े यास
सहमती दश िवली. याबद यात अम े रकेनेही तुक मधील आपली ेपणा े काढून यावीत
आिण य ूबावर कधीही आ मण क नय े असे आ ासन िम ळवले.
पुढे भिव यात ह ळू हळू अमे रका – रिशया स ंबंधात स ुधारणा होऊ लाग या . यांना पर पर
जाणीवही झाली क कोणीही रा एकम ेकास उ व ंस कर याची योजना तयार करीत नाही .
आपली गती तपासा :
१) को रयन य ु दावर भा य करा .
२) यूबा संघष काय होता ?
३) सोि हएत सा यवादाच े व प काय होत े ?
४) मन िस दा ंतावर भा य करा .
munotes.in
Page 188
अमे रकेचा इितहास
188 १५.१८ समारोप
या पाठातील घटना ंचा आढावा घ ेत यास आपणास अम े रकेचे शीतय ु दकाली न पररा ीय
धोरण समज ून येते. या का ळात बरीच वष सा यवादी सोि हएत रिशया आिण या ं या
गटातील रा े एका बाज ुला आिण लोकशाही -भांडवलशाही अम े रका व ित या गटातील
रा े यां याम य े सतत स ंघष पूण तणाव राहीला . जगातील शा ंतता अथवा स ंघष या या दोन
गटांतील हालचालीवर अवल ंबून रािहला . जे हा अन ेक रा े या गटा ं या वच वाला क ंटाळून
वतं होऊ लागली यान ंतर मा ह े शीत य ु द संपु ात आल े.
१५.१९
१) दुस या महायु दानंतरचे अमे रकेचे समाव ेशीकरणाच े धोरण कस े होते? चचा करा.
२) अमे रके या वसाहितवरोधी धोरणाच े मु यमापन करा .
३) अमे रके या लॅटीन अम े रकेतील धोरणाच े प र ण करा .
४) शीत य ु द हणज े काय? शीत य ु दकालीन घडल े या घटना ंचा आढावा या .
munotes.in