MA-sem-I-Paper-II-भारतीय-समाजाचा-स्पर्धात्मक-दृष्टीकोन_inside-pages-munotes

Page 1

१
भारतातील समाजशास्त्र ातील ििििर ििचारप्िाह सकूल
आिर भारतीय समाजा¸ या अधययनाचे ििििर दृिष्टकोन
प्करर रचना
.० 8वĥष्ट े
. प्सतथावन था
.२ भ थारतथातील समथाजिथास्तथाचथा ?वतहथावसक ववकथास
.३ भ थारतथातील समथाजिथास्तथातील ववववध ववचथारप्वथाह (सकूलस)
.३. बvम बे सकूल
.३.२ लखन9 सकूल
.३.३ वदलली सकूल
.४ सम थाजिथास्त अË्यथासथामध्ये वथापरले जथािथारे ववववध दृवष्टकोन
.४. प्थाच्यववद्थािथास्ती्य
.४.२ सË ्यतथावथादी
.४.३ ? वतहथावसक
.४.४ ± ेत्कथा्यथि
.५ वनष्कfथि
.६ प्श्न
.७ स ंदभथि
१.० उिĥष्टे
• भथारतथातील समथाजिथास्तथाच्यथा वववव ध ववचथारप्वथाहथाचथा (सकूल) ववकथास सपष्ट करिे.
• बvमबे सकूलचथा ?वतहथावसक ववकथास जथािून Gेिे.
• भथारती्य समथाजिथास्तथातील ववववध दृवष्टकोनथाचे अध्य्यन करिे.
1munotes.in

Page 2

2भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
१.१ प्सतािना
समथाजिथास्तथाच्यथा ±ेत्थात सकूल हथा िÊद सुरुवथातीलथा विकथागो आवि लvस >ंजेवलसमध्य े वथापरलथा जथात असे.
ववविष्ट संिोधन ववचथारपदती सकूल ्यथा नथावथाने Bळखली जथाते. डॉ. रनागरे (२०) ्यथांच्यथा मते,
भथारतथाच्यथा संदभथाथित सकूल ही सं²था मुंबई (बvमबे), लखन9 आवि वदलली वव द्थापीठथातील समथाजिथास्त
ववभथागथांनथाच 8ĥेिून वथापरली गेली. प्सतुत प्करि थामध्ये भथारतथातील समथाजिथास्तथातील वववव ध ववचथार
प्वथाह (सकूलस) समजून Gेतथानथा बvमबे सकूलवर वविेf प्कथाि टथाकलथा आहे. ्यथाविवथा्य भथारती्य समथाजथाच्यथा
अध्य्यनथाचे वभÆन दृवष्टकोन नंतरच्यथा भथागथात चवचथिले आहेत.
१.२ भारतातील समाजशास्त्र ाचा ?ितहािसक ििकास
रामकृÕर मुखजणी ्यथांनी भथारती्य समथाजिथास्तथाच्यथा ?वतहथावसक ववकथासथातील तीन टÈपे सथांवगतले आहेत
ते खथालीलप्म थािे,
Ⱥ) ववसथाÓ्यथा ितकथापूवê अवसतßवथात असल ेलथा समथाजिथास्तथाचथा आद्-Ó्यथावसथाव्यक टÈपथा
ȺȺ) व तथिमथान ितकथाच्यथा पूवथाथिधथाथित8°र थाधथाथित वथापरलेलथा विथिनथातमक आवि सपष्टीकरिथातमक
समथाजिथास्तथाचथा Ó्यथावसथाव्यक टÈपथा.
ȺȺȺ) वनदथानथातमक समथाजिथास्तथाचथा टÈपथा.
दुसरीकड े, कथाही 6तर ववĬथानथांनी भथारतथातील समथाजिथास्तथाचथा ववकथास पुQीलप्म थािे सथांवगतलथा आहे
Ⱥ) ७७३-९०० मध्ये पथा्यथा Gथातलथा गेलथा.
ȺȺ) ९० ते ९५० जेÓहथा Ó्यथावसथाव्यकरि Lथाले (सवथातंÞ्यथापूवêची वf¥)
ȺȺȺ) सवथातंÞ्यो°र कथालखंड, जेÓहथा सरकथारने हथाती Gेतलेल्यथा वन्य ोवजत वव कथासथामध्ये जवटल िक्ती
सहभथागी Lथाल्यथा, परदेिी सहकथारी भथारती्य ववĬथानथांच्यथा कथा्यथाथिमध्ये वथाQ केली गेली आवि वन धीची
8पलÊ धतथा ज्यथामुळे संिोधन कथा्यथाथित वथाQ Lथाली (®ीवनवथास ९७३)
हथा कथालथावधी पुÆहथा खथालील टÈÈ्यथात ववभथागलथा जथा9 िकतो
अ) स°रच्य था दिकथातील ववकथास
ब) ? ंिीच्यथा दिकथातील दृवष्टकोन
क) नÓ वदच्यथा दिकथातील सुधथारिथा
ड) भथारतथातील समथाजिथास्ती्य संिोधन (नथागलथा, २००८)munotes.in

Page 3

3-भथारतथातील समथाजिथास्त थातील ववववध ववचथारप् वथाह (सक ूल) आ वि भथारती्य समथाजथाच ्यथा अध्य्यनथाच े ववववध दृ वष्टकोन
आपली प्गती तपासा
. रथामकpष्ि मुखजê ्यथा ंनी चचथाथि केल्यथाप्मथािे ववकथासथाचे तीन टÈपे सथांगथा"
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१.‘. भारतातील समाजशास्त्र ातील ििििर ििचारप् िाह सकूÐस
९४ पथासून मुंबई ववद्थापीठथात समथाजिथास्तथाचे अध्यथापन सुरू Lथाले जेÓहथा वसथाहती सरकथारने अध्यथापन
पदथांसथाठी संस्ेलथा वविेf अनुदथान वदले. ९९ मध्ये समथाजिथास्त आवि नथागररकिथास्त ्यथा सवतंत्
ववभथागथांची स्थापनथा केली गेली आवि 6ंúजी अबथिवनसट पेवट्रक गेडेस पवहले प्थाध्यथापक होते. जी.>स. Gु्य¥
्यथांनी ववभथागथात प्वेि केलथा आवि ९२४ मध्ये गेडेसचथा पदभथार वसवकथारलथा.
१.‘.१ बॉÌबे ििचारप्िाह बॉÌबे सकूल ›
डv. Gु्य¥ ्यथांनी प्थाच्यववद्थािथास्ती्य दृष्टीकोनथातून वववव ध ववf्यथा वर संिोधन केले. त्यथांची संिोधन
ववचथारपदती बॉÌबे सकूल ्यथा नथावथाने Bळखली जथाते. ्यथा प्वथाहथाचथा भर भथारती्य समथाजथाच्यथा आकलन थासथाठी
वहंदू महथासथांसकpवतक समथाजथाची संरचनथा ठरवविथारी ततवे अË्यथासिे ्यथावर होतथा. ्यथा अË्यथासथाचे सवरूप
पyवथाथित्यवथादी व प्थाच्यथाववद्थािथास्ती्य होते. दुसरीकड े ्यथा प्वथाहथातील ववचथारवंतथांनी वहंदू समथाजथाचे ववववध
ररतीररवथाज, रूQी, ववधी ्यथांची सववसतर मथावहती गोळथा केली. ्ोड³्य थात बvमबे सकूलने समथाजिथास्तथाचे
अनुभववनķ सवरूप अधोर ेवखत केले. ्यथातील बरेचसे संिोधन ववधी व रूQी, वववथाह व कुटुंबववf्यक होते.
्ोड³्य थात, पyवथाथित्यवथादी व अनुभववनķ दृष्टीकोनथावर भर देिथारे रथाष्ट्रवथादी समथाजिथास्त बvमबे सकूलने पुQे
आिल े. (8पथाध्यथा २०००)
९९ मध्ये प्´्यथात वāटीि समथाजिथास्त² व नगररचन थाकथार सर पrिůक गेडेस ्यथांनी पवहले प्थाध्यथापक व
प्मुख महिून हथा ववभथाग स्थापन केलथा होतथा. सवथिसथाधथारिपि े सथामथावजक वव²थान संिोधन थास चथालनथा
देÁ्यथासथाठी आवि वव िेfत समथाजिथास्त आवि सथांसकpवतक मथानववंिवव²थानथाच्यथा ववकथासथात ्यथा वव भथागथाने
अúिी भूवमकथा बजथावली. त्यथांनी पदतिीर ±ेत् अË्यथासथानुसथार सवतंत्पिे वथांविकदृष्ट््यथा ल1डसकेप मrवपंग
करÁ्य थाचथा प्कलप सुरू केलथा. न9 दिकथांहóन अवधक कथालथावधीत, २५० हóन अवधक पी>च.डी. आवि >म.
वZल. प्बंध ववभथागथातील पूिथि Lथाले आहेत.
भथारतथातील समथाजिथास्त आवि मथानववंििथास्त ्यथा ंच्यथा Ó्यथावसथाव्यकरिथामध्ये ववभथागथाने अúिी भूवमकथा
बजथावली. भारतीय समाजशा स्त्र संसरा आवि जनथिल सोिशयोलॉिजकल बुलेिNन ्यथांची स्थापनथा प्ोZेसर
Gु्य¥ आवि वव भथागथातील त्यथांच्यथा सहकथा-्यथांच्यथा पुQथाकथारथाने Lथाली आहे. आंतरववद्थािथाखी्य संिोधन थाचे
मूल्य Ó्यथापकपि े मथाÆ्य केले जथाÁ्यथावर आवि भर देÁ्यथापूवê भथारती्य समथाजथातील वववव ध आ्यथामथांिी
संबंवधत अनेक आंतरववद्थािथाखी्य अË्यथास ववभथागथात GेÁ्यथात आले.
प्ोZेसर सर पrिůक गेडेस ९९ ते ९२४ ्यथा कथाळथात ववभथागप्मुख होते. त्यथांच्यथा िu±विक प््यतनथांमुळे
समथाजिथास्त, नगररचन था, भूगोल आवि जीवि थास्त ्यथा ववf्यथा ंच्यथा िथास्ती्य सीमथा ववसतथारल्य था. त्यथांनी
आपल्य था ववद्थाÃ्यथा«वर ±ेत्कथा्यथाथिचे महßव आवि Ó्यथावहथाररक अनुभव ्यथाचथा प्भथाव टथाकलथा. त्यथांचे कथा्यथि munotes.in

Page 4

4भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
केवळ समथाजिथास्तथातील ववद्थाÃ्यथा«च्यथा नवीन वपQ््यथांनथा प्ेरिथा देते असे नथाही तर वथासतुरचनथािथास्त
(आवकथिटे³चर), नगर वन्योजन (टथा9न Èलrवनंग) तसेच वव²थानथाचे समथाजिथास्त ्यथा मधील ववद्थाÃ्यथा«नथा प्ेरिथा
देते.
डॉ. जी. एस. G ुय¥, ९२४ मध्ये त्यथांनथा प्पथाठक आवि वव भथाग प्मुख महिून वन्युक्त करÁ्य थात आले. ते
९३४ मध्ये प्थाध्यथापक Lथाले आवि ९५९ मध्ये सेवथावनवp° होई प्य«त ते ्यथा वव भथागथाचे प्मुख रथावहले.
Gु्य¥ ्यथांचे प्था्वम क प्वि±ि संसकpत आवि प्था च्यववद्थािथास्ती्य होते. सर पrवट्रक गेड्डीसच्य था प्भथावथाखथाली
Gु्य¥ ्यथांनी क¤वāज ्ये्ील प्वतवķत मथानववंििथास्त² डÊल्यू.>च.आर. ररÓहसथि आवि नंतर >.सी. हrडन
्यथांच्यथा अंतगथित मथानववंििथास्तथात 8चच अË्यथास केलथा. प्थाच्यववद्थािथास्ती्य दृष्टीकोनथास मथानववंििथास्ती्य
दृष्टीकोनथांिी जोडÁ्य थाचथा त्यथांचथा प््यतन त्यथा कथाळथाच्यथा प्मुख ्योगदथानथापuकी >क होतथा. सेवथावनवp°ीनंतर
त्यथांनथा मुंबई ववद्थापीठथातील प््म एिमåरNस प्ोZेसर महिून वन्युक्त करÁ्य थात आले. त्यथांच्यथा कथाही
कpतéवर टीकथा Lथाली असली तरीही त्यथांचे ्योगदथान अपररहथा्यथि आहे.
प्ोZेसर Gु्य¥ ्यथांनी समथाजिथास्तथातील डv³टरेटसथाठी ५५ ववद्थाÃ्यथा«नथा मथागथिदिथिन केले. बहòदथा कोित्य थाही
समथाजिथास्त²थासथाठी ही सवथाथित जथासत सं´्यथा आहे. त्यथांनी अनेक प्´्यथात समथाजिथास्त²था ंनथा प्वि±ि वदले
ज्यथांनी भथारतथात ही ²थानिथाखथा 8भथारिीस हथातभथार लथावलथा. त्यथापuकी कथाहéचथा 8ललेख पुQीलप्म थािे करतथा
्येईल 6रािती कि¥ आवि िाय. बी. दामले जे पुिे ववद्थापीठथात दथाखल Lथाले. वदलली वव द्थापीठथात वदलली
सकूल @Z 6कvनv वम³स मध्ये समथाजिथास्त वव भथाग एम. एन. ®ीिनिास ्यथांनी सुरू केलथा. एम. एस. ए.
राि वदलली सकूल @Z 6कvनv वम³सलथा गेले. Gु्य¥ ्यथांच्यथानंतर मुंबईत ववभथाग प्मुख महिून ए. आर.
देसाई आवि डी. नारायर, ्यथांनी कथाम पवहले. आय.पी. देसाई सूरत ्ये्े सथामथावजक अË्यथास क¤þथात रुजू
Lथाले. टथाटथा सथामथावजक वव²थान संस्ेचे प्मुख महिून कथाम करिथारे एम. एस. गोरे नंतर मुंबई ववद्थापीठथाचे
कुलगुरू Lथाले. सुमा िचNरीस ्यथा >स>नडीटी मवहलथा ववद्थापीठथाच्यथा कुलगुरू बनल्य था आवि िÓह³Nर
िडसूLा पंजथाब ववद्थापीठथातील समथाजिथास्त वव भथागथाच्यथा प्मुख होत्यथा.
प्ाधयापक के. एम. कपािडया ९६० मध्ये हे प्ोZेसर Gु्य¥ ्यथांच्यथानंतर ववभथागथाचे प्मुख वन्युक्त Lथाले.
भथारतथातील नथातेसंस्था, कुटुंब आवि वव वथाह ्यथांच्यथा अË्यथासथासथाठी महßवपूिथि ्योगदथानथाबĥल समरिथात
रथाहतील. त्यथांचे Zrिमली अ1ड मrरेज 6न 6ंिडया हे पुसतक >क अवभजथात आवि संदभथि úं् महिून पुQे आले
आहे.
९६७ मध्ये प्थाध्यथापक कपथावड्यथा ्यथा ंच्यथानंतर प्थाध्यथापक ए. आर. देसाई ववभथाग प्मुख महिून बनले.
प्थाध्यथापक देसथाई ्यथांनी रथाजकी्य समथाजिथास्त, úथामीि समथाजिथास्त, िेतकरी संGfथि आवि कथामगथार संGटनथा
चळवळीिी संबंवधत असं´्य प्कथािनथातून समथाजिथास्तथात महßवपूिथि ्योगदथान वदले. त्यथांची सोशल
बrकúाउंड @Z 6ंिडयन नrशनrिलLम, łरल सोिशयालॉजी 6न 6 ंिडया आवि भारतातील श ेतकरी
संGषधा ही पुसतके आज ही देिभर समथाजिथास्ती्य अध्य्यनथात आवि संिोधन थात महतवथाचे संदभथि úं् महिून
वथापरली जथातथात. ते मथा³सथिवथादी ववĬथान देखील होते आवि कथामगथार संGटनेत सवक्र्यपिे गुंतले होते.
९७६ मध्ये प्थाध्यथापक जे. प्ोZेसर Zेरेरथा ्यथांनी त्यथांच्यथा भथारती्य NोNेिमLम 6न 6ंिडया (९६५)
पुसतकथातून आवि नंतर असं´्य कथागदपत्े आवि मोनोúथाÉसĬथारे मथानववंििथास्त वसदथा ंत आवि
कथा्यथिपदतीमध्ये ्योगदथान वदले. त्यथांनी ९८५ मध्ये आ्यसी>स>सआर ्यथा संस्ेच्यथा प्था्य ोवजत
समथाजिथास्त आवि सथामथावजक मथानववंििथास्त ्यथा मधील संिोधन थाचे सव¥±ि ्यथा दुस-्यथा मथावलकेचे संपथादन
केले. Zेरेरथा ्यथांनीही 6ंवटúल मथानववंििथास्त मvडेल ववकवसत केले.munotes.in

Page 5

5-भथारतथातील समथाजिथास्त थातील ववववध ववचथारप् वथाह (सक ूल) आ वि भथारती्य समथाजथाच ्यथा अध्य्यनथाच े ववववध दृ वष्टकोन
९८२ मध्ये प्थाध्यथापक रीर¤द्र नरेन ्यथांनी प्थाध्यथापक Zेरेरथा ्यथांच्यथा जथागी पदभथार वसवकथारलथा. प्थाध्यथापक
नरेन ्यथांनी प्थाध्यथापक जी.>स. Gु्य¥ ्यथांच्यथा मथागथिदिथिनथाखथाली डv³टरेट प्बंध पूिथि केलथा. जो नंतर वहंदू चथाररत्
(९५७) महिून प्कथावित Lथालथा.
प्ोZेसर ए. आर. मोमीन प्´्यथात सथांसकpवतक मथानववंििथास्त²था ंनी प्ोZेसर डी. नथारथा्यि ्यथांच्यथा नंतर
९९ मध्ये ववभथागप्मुखपद वसव कथारले. ते ९९९ प्यथिÆत ववभथाग प्मुख होते.
९९९ मध्ये प्थाध्यथापक मोमीन नंतर प्थाध्यथापक एस. के. भyिमक हे ववभथागप्मुख Lथाले. ते २००२ प्यथिÆत
ववभथाग प्मुख होते. प्थाध्यथापक भyवमक ्यथांनी चहथा लथागवड कथामगथार, कथामगथार संGटनथा चळवळी,
अनyपच थाररक ±ेत्थातील कथामगथारथांनथा तŌड द्थावे लथागिथारे ववf्य आवि िहरी दथाररþ््य ्यथा ±ेत्थात अúिी कथाम
केले. भथारतथातील चहथा लथागवड कथामगथार, प् ववक्र ेते आवि जथागवतक िहरी अ्थिÓ्यवस्था (२००९) आवि
8द्ोग, कथामगथार आवि समथाज (२०२) ही त्यथांची प्मुख ्योगदथान आहेत. २००४ पथासून प्था. भyवमक
मुंबईच्य था टथाटथा 6वÆसटट््यूट @Z सोिल सथा्यÆसेसमध्य े गेले.
डॉ. पी. जी. जोगद ंड हे २००२ ते २००५ आवि २०० ते २०६ ्यथा कथालथावधीत समथाजिथास्तथाचे
ववभथाग प्मुख महिून कथा्यथिरत होते. त्यथांनी प्थामु´्यथाने महथारथाष्ट्रथात ील दवलत चळवळ, दवलत स्ती्यथांचे प्श्न
आवि दृष्टीकोन, नवीन आव्थिक धोरि आवि दवलत , जथागवतकीकरि आवि सथामथावजक चळवळी, मथानव
समथाजथासथाठी संGfथि ्यथा ±ेत्थात मोलथाचे संिोधन केले आहे. जे भथारतथातील सीमथांवतक समुहथाच्यथा
अध्य्यनथासथाठी आज ही 8प्युक्त आहे.
डॉ. 6ंद्रा मुंशी ्यथांनी २००५ ते २००७ ्यथा कथालथावधीत मुंबई ववद्थापीठथाच्यथा समथाजिथास्त वव भथाग प्मुखथाची
जबथाबदथारी सथांभथाळली. आवदवथासी अध्य्यन, प्यथाथिवरिथाचे समथाजिथास्त, प्यथाथिवरि आवि भथारती्य
समथाजथातील आंतरववरोध ्यथा ±ेत्थात मोलथाचे संिोधन केले आहे.
प्ा. कमला गरेश ्यथा २००७ ते २०० ्यथा कथालथावधीत मुंबई समथाजथािथास्त वव भथागथात कथा्यथिरत होत्यथा.
कमल था गिेि ्यथांनी स्तीवथादी पदती िथास्त, वलंगभथाव, आĮस ंबंध Ó्यवस्था, अवसमतथा आवि संसकpती,
भथारती्य परदेिस् नथागररक ्यथा ±ेत्थात भरीव संिोधन करून नवीन वदिथा देÁ्यथाचथा प््यतन केलथा आहे.
डॉ. बी. Óही. भोसले हे २०५ ते २०८ ्यथा कथालथावधीत ववभथाग प्मुख महिून कथा्यथिरत होते. डv. भोसल े
्यथांनी ®मबथाजथार, सीमथांवतक समूह, दवलत अध्य्यन ्यथा ±ेत्थात संिोधन केले आहे.
डॉ. रमेश कांबळे हे २०८ ते २०९ ्यथा कथाळथात मुंबई ववद्थापीठथाच्यथा समथाजिथास्त वव भथागथाचे प्मुख होते.
्यथांनी समथाजिथास्ती्य वसदथा Æत, वलंगभथाव अध्य्यन ्यथा ±ेत्थात अध्यथापन आवि संिोधन केले आहे. डv.
बथाबथासथाहेब आंबेडकर ्यथांच्यथा ्योगदथानथाचे भथान समथाजिथास्तथात आिल े. सीमथांवतक समूहथाचे समथाजिथास्ती्य
्योगदथान सपष्ट केले.
डॉ. बालाजी क¤द्रे हे २०९ पथासून समथाजिथास्त वव भथागथाचे ववभथाग प्मुख महिून कथा्यथिरत आहेत. स्लथांतर
अध्य्यन, मथाध्यम आवि संवथाद अध्य्यन, प्यथाथिवरि आवि वव कथास अध्य्यन, सीमथांवतक समूह ्यथा ±ेत्थात
त्यथांनी अध्यथापन आवि संिोधन केले आहे.
१.‘.२ लखन9 ििचारप्िाह लखन9 सकूल: ्यथा वव चथारप्वथाहथाअंतगथित मथा³सथिवथादी व पyवथाथित्यवथादी
असे दोन प्वथाह सुरूवथातीलथा वदसत होते. पररवतथिनथाचथा अË्यथास हे त्यथांच्यथा अË्यथासथातील महतवथाचे सूत्
होते. त्यथांनी ववकवसत केलेले समथाजिथास्त अनुभववनķ, अंतववथिद्थािथावख्य व आदिथिवथादी होते. ्यथा munotes.in

Page 6

6भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
समथाजिथास्तथाचथा रोख वतथिमथान व भववष््यथाकडे होतथा. समथाजिथास्तथाचथा भर सथामथावजक धोरि, समथाजकथा्यथि
वकंवथा रथाजकी्य हसत±ेपथापे±था सथामथावजक Ó्यवहथारथावर असथावथा अिी त्यथांची मथागिी होती. रथाष्ट्रवथादी
ततवप्िथालीने त्यथांच्यथा समथाजिथास्तथाची चyकट वनवIJत केली होती. ्यथा प्वथाहथािी संबंवधत अË्यथासकथांनी
ततकथालीन भथारतथाच्यथा वववव ध समस्य था व कळीच्य था मुद्द्थांसंबंवधत सववसतर अË्यथास केले. >कीकडे त्यथांनी
हे मथाÆ्य केले की दथाररþ््य व मथागथासलेपिथाचे BLे भथारत वथागवत आहे. दुसरीकड े, भथारतथातील सथामथावजक
प्वक्र्यथा वथासथाहतीक िोfिथाने वनधथाथिररत केलेल्यथा आहेत हे ही त्यथांनी अधोर ेवखत केले. लखन9 सकूलने
अंतववथिद्थािथावख्य >तĥेिी्य दृवष्टकोनथावर भर वदलथा. (जोिी ९८६)
लखन9 सकूल समथाजिथास्तथाने आंतरववद्थािथाखी्य सवदेिी दृवष्टकोनथावर ल± क¤वþत केले. डॉ. रारा
कमल मुखजणी ्यथांनी ९२२ मध्ये अ्थििथास्त वव भथागथात मथानववंििथास्त सुरू केले. ९४७ मध्ये
समथाजिथास्तथाकडे >क सवतंत् ²थानिथाखथा महिून पथावहले गेले. प्थामु´्यथाने मुंबई ववद्थापीठथा नंतर
समथाजिथास्तथाच्यथा ववकथासथात लखन9 ववद्थापीठथाने महतवथाची भूवमकथा बजथावली.
१.‘.‘ िदÐली ििचारप्िाह िदÐली सकूल: एम. एन. ® ीिनिास हे वदललीतील समथाजिथास्त वव भथागथाचे
प्मुख होते. जे्े समथाजिथास्त आवि मथानववंििथास्त ्यथा ंनथा महßव वदले जथात होते. समथाजिथास्तथाच्यथा
ववकथासथात प्था मु´्यथाने महßवपूिथि भूवमकथा बजथाविथारे मुंबई ववद्थापीठ होते. नंतर लखन9न े आवि ९६०
पथासून वदलली वव द्थापीठथाने मु´्य भूवमकथा बजथावली.
९५० च्यथा दिकथाचथा 8°रथाधथि व ९६० च्यथा दिकथात, जगथातील 6तर प्देिथाप्मथािेच भथारतथात अमेररकन
समथाजिथास्तथाचथा प्भथाव होतथा. अिथा पररवस्त ीत ®ीवनवथासथानी अमेररकन समथाजिथास्तच महतवथाची
सuदथांवतक प्थारूपे मथांडते ्यथा गpहीतथालथा Jेद देिथारे अनेक प्श्न ववचथारले. ९५२ मध्ये आमहथालथा हवे असल ेले
समथाजिथास्त वनमथा थिि करÁ्य थाची भूवमकथा त्यथांनी मथांडली.
समथाजिथास्ती्य ततवे मथांडÁ्यथासथाठी भथारती्य अनुभवथाचथा वथापर त्यथांनथा अवभप्ेत होतथा. पि हथा अनुभव
समजून GेÁ्यथासथाठी, त्यथाचे मूल्यथांकन करÁ्य थासथाठी, तो सम्यकपिे जथािून GेÁ्यथासथाठी व त्यथाĬथारे
समथाजिथास्ती्य ततवथांचे आकलन करÁ्य थासथाठी लथागिथारी चyकट व पूवथि अटी वनवIJत करÁ्य थाचे कथाम त्यथांनथा
करथाव्यथाचे होते. समथाजिथास्त व सथामथावजक मथानविथास्तथाने भथारतथातील सथा±रतथापूवथि समुहथांचे (महिजे
भथारतथातील आवदवथासी जमथाती) अध्य्यन व ्यथा दृवष्टकोनथातील संसकpती ्यथा Gटकथावर वदलेलथा भर ्यथा दोÆही
पथासून दूर जथा्यलथा हवे ्यथाची त्यथालथा सपष्ट जथािीव होती.
भथारती्य समथाजथाचथा अË्यथास >क समú महिून करथा्यलथा हवथा त्यथात आवदवथासी जमथाती, कpfक समथाज,
ववववध संप्दथा्य व पं् ्यथा ंच्यथातील आंतरसंबंधथाच्यथा ववĴेfिथातून पुQे ्येिथारथा >कथावतमक दृष्टीकोन
अध्य्यनथात वथापरथा्यलथा हवथा असे प्वतपथादन त्यथांनी केले. ही मथांडिी करतथानथा रेड्व³लZ āथा 9न ्यथांची
संरचनेची संकलपनथा त्यथांनी वथापरली. त्यथा कथाळथाच्यथा अमेररकन समथाजिथास्तथाने लोकवप््य केलेल्यथा
पदतीिथास्तथालथा ®ीवनवथांसथानी तीĄ नकथार वदलथा. सव¥±ि, मत चथाचÁ्यथा, प्श्नथावली ्यथा ?वजी ±ेत्ी्य
अË्यथासपदती वथापरथावी असे त्यथांचे मत होते. हथा अË्यथास लोकल ेख तंत् वथापरुन आपल्य था समथाजथाचे सूàम
रूप असे अिथा >कथा मूतथि अवक थािथात करथावथा असथा त्यथांचथा आúह होतथा. ®ीवनवसथांनथा अवभप्ेत असल ेलथा हथा
अवक थाि महिजे
भथारती्य खेडी
. ्यथा अ्ê, ®ीवनवथास भथारतथातील úथाम अध्य्यनथाचे 8ģथाते ठरतथात. त्यथांनी
जथाती संरचनेतील पररवतथिनथाची चचथाथि केली आहे. त्यथांनी समुहथाच्यथा गतीिीलतेच्यथा कलपनेवर आधथारलेलथा
सथामथावजक पररवतथिनथाचथा वसदथा Æत मथांडलथा. संसकृतीकरर आवि पािIJमितयकरर ्यथा प्वक्र्यथांच्यथा संदभथाथित
त्यथांनी पररवतथिनथाचथा वेध Gेतलथा आहे. खेड््यथात वचथिसव गथाजविथा-्यथा िेतकरी जथातéनथा संबोधून त्यथांनी munotes.in

Page 7

7-भथारतथातील समथाजिथास्त थातील ववववध ववचथारप् वथाह (सक ूल) आ वि भथारती्य समथाजथाच ्यथा अध्य्यनथाच े ववववध दृ वष्टकोन
प्भुतिशाली जात ही नवीन संकलपनथा मथांडली.
कलक °था, गोवथा 6त्यथादीसथार´्यथा 6तर ववभथागथांनीही महßवथाच्यथा भूवमकथा बजथावल्यथा. ज्यथात भथाfेचथा मुĥथा
अनेक ववद्थापीठथांमध्ये आलथा, जे्े 6ंúजी क¤þस्थानी होते त्यथांनी प्थादेविक भथाfेचथा अवल ंब करिथा-्यथांवर
आपल े प्भुतव वमळववÁ्यथास सुरुवथात केली.
आपली प्गती तपासा
. बvमबे सकूल ्यथावर सववसतर टीप वलहथा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. लखन9 सकूलचथा मथागोवथा ¶्यथा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
. वदलली सकूल ची सववसतर चचथाथि करथा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. प्था. Gु्य¥ ्यथांचे ्योगदथान सथांगथा"
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१.’ समाजशा स्त्र अभयासात िापरले जारारे ििििर दृिष्टकोन
नथागलथा (२००८) त्यथांच्यथा द 6ंवड्यन सोिल ्vटž ्यथा पुसतकथात अनेक प्कथारच्यथा दृवष्टकोनथांवर चचथाथि
केली आहे.
१.’.१ प्ा¸यििद्ाशास्त्र िकंिा भारतििद्ा 6ंडोलॉजी
प्थाचीन भथारती्य संसकpतीचे प्थाचीन úं् आवि भथाfेच्यथा अË्यथासथानुसथार 6ंडोलvजी Ó्यवहथार करते (वसĥीकी,
९७८). ?वतहथावसकदृष्ट््यथा, भथारती्य समथाज आवि संसकpती अवĬती्य आहेत आवि भथारती्य सथामथावजक
वथासतवथांची ववविष्टतथा संदभथिž úं्थांžĬथारे अवधक चथांगल्यथा प्कथारे आकलन केली जथा9 िकते. ्यथा धोरिथावर
प्थाच्यववद्थािथास्ती्य दृवष्टकोन कथा्यथि करतो. भथारती्य समथाजथाच्यथा अË्यथासथामध्ये भथारती्य úं्थांवर आधथाररत munotes.in

Page 8

8भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
?वतहथावसक आवि तुलनथातमक पदतीचथा 8प्योग प्थाच्यववद्थािथास्ती्य दृवष्टकोनथात केलथा जथातो. भथारती्य
सथामथावजक संस्थांचथा अË्यथास करÁ्य थासथाठी प्थाच्यववद्थािथास्त² प्था चीन 6वतहथास, महथाकथाÓ्ये, धथावमथिक
हसतवलवखत े आवि úं् 6त्यथादéचथा 8प्योग करतथात. भथारती्य ततव²थान, कलथा आवि संसकpती ्यथा ववf्यथा वर
प्थाच्यववद्थािथास्ती्य वल खथािही आहे. के. कुमथारसवथामी, रथाधथाकमल मुखजê, जी. >स. Gु्य¥, लुई डुमvÆट
सथार´्यथा कथाही बुवदवंतथांनी त्यथांच्यथा अË्यथासथात प्थाच्यववद्ेचथा 8प्योग केलथा आहे.
१.’.२ सभयताििषयक दृिष्टकोन:
सË्यतथाववf्य क दृवष्टकोन महिजे >खथाद्था समथाजथालथा त्यथाच्यथा सË्यतेतून समजून Gेिे हो्य. सË्यतथाववf्य क
दृवष्टकोन महथान आवि Jोट््यथा परंपरथांच्यथा जवटल संरचनेवर भर देते. ्यथांमध्ये आवदवथासी, úथामीि आवि
िहरी संसकpतीवरील अË्यथासथाचथा समथावेि होतो. सË्यतथाववf्य क दृवष्टकोनथात अवभजथात आवि मध्य्युगीन
úं्थांचे ववĴेfि, प्िथासकी्य नŌदी, गथाव, जथात आवि त्यथाचे Ó्यथापक जथाळे आवि िेवटी >कतथा आवि
ववववधतथाववf्य क मुĥे अिथा अनेक ववf्यथा ंच्यथा सं्योगथाचथा अË्यथास केलथा जथातो. हथा दृवष्टकोन कोित्य थाही
सË्यतेच्यथा मथागे असल ेल्यथा रचनथातमक सहथा्यक Ó्यवस्ेचे ववĴेfि करतो. 8दथा. धमथि, जथाती, खेडे, रथाज्य
वनवमथिती, जमीन ववf्यक संबंध आवि ्यथा सथार´्यथा ?वतहथावसकदृष्ट््यथा रचलेल्यथा प्वतमथांकडे अध्य्यनथाच्यथा
दृवष्टकोनथातून पथाहतो. ्यथा दृवष्टकोनथाचे अनु्यथा्यी देखील असथा ववĵथास बथाळगतथात की 6वतहथास आवि
सथांसकpवतक संप्ेfि, सथांसकpवतक सथार, सथांसकpवतक वसतूंची ्यथादी बनवÁ्य थावर आधथाररत अध्य्यन हथाती
Gेतले पथावहजे. >न.के. बोस आवि सुरवजत वस Æहथा, बनथाथिडथि >स. कोĹ आवि कथाही 6तरथांनी भथारती्य समथाज
समजून GेÁ्यथासथाठी सË्यतथाववf्य क दृवष्टकोनथाचथा 8प्योग केलथा आहे. त्यथांनी भथारतथातील ववववध संरचनथांची
?वतहथावसकतथा, सथातत्य आवि आंतरसंबंध ्यथांचे अÆवेfि करÁ्य थाचथा प््यतन केलथा आहे.
१.’.‘ ?ितहािसक
6वतहथासकथार आवि समथाजिथास्त द ोGेही ब-्यथाचदथा मथावहती संकवलत करतथात परंतु ते >कवत्त करÁ्य थाचथा
मथागथि वभÆन असतो. 8दथाहरिथा्थि - 6वतहथासकथार भूतकथाळथातील अनो´्य था Gटनथांचे ²थान संकवलत करतथात
तर दुसरीकड े, समथाजिथास्त² ववविष्ट पररवस्त ीत सथामथावजक वतथिनथातील कथाही ववविष्टत ेबĥल मथावहती
GेÁ्यथाचथा प््यतन करतथात. अिथा प्कथारे, ्यथा दोGथांमधील Zरक हथा चyकिीच्य था पदतीचथा आहे. असे असल े
तरी, 6वतहथासथाची मथावहती देखील समथाजिथास्त²था ंनी मोठ््यथा प्मथािथात वथापरली आहे, हे समथाजिथास्ती्य
कpतीच्यथा समथावेिक गुिव°ेस अधोर ेवखत करते. सध्यथा देखील 6वतहथासकथार समथाजिथास्त²था ंनी वनमथाथिि
केलेली मथावहती वथापरत आहेत. (नथागलथा, २००८) समथाजिथास्तथात 6वतहथासथाची भूवमकथा Zथार महतवथाची
असते. गुहा नŌदववतथात त्यथाप्मथािे, 6वतहथास महिजे रथाजे व रथािी ्यथांच्यथा कथालक्रवमत नŌदीपे±था अवधक
कथाही नथाही. परंतु सथामथावजक 6वतहथास, तळथागथाळथातील 6वतहथास, 8ठथावथातमक 6वतहथास ्यथा सं²था ्यथा ²थान
ववf्यथात ील 8पलÊ ध वववव धतथानथा अधोर ेवखत करतथात. समथाजिथास्त आवि 6वतहथास ्यथांच्यथा संबंधथातील
दूसरथा महतवथाचथा पuलू महिजे हे दोÆही ²थानववf्य बळकट Lथाले आहेत. 6वतहथासथातील सत्य आवि
वसतुवनķतेचे आकलन बदलले आहे. 8दथारमतवथादी 6वतहथास लेखनथात क¤þस्थानी असि था-्यथा वuचथाररकदृष्ट््यथा
तटस् सत्यथाची अखंड संकलपनथा ्यथा पुQे सवीकथारली जथािथार नथाही. ?वतहथावसक सत्य समथाजथाचे मोठे
आकलन करून दे9 िकते.munotes.in

Page 9

9-भथारतथातील समथाजिथास्त थातील ववववध ववचथारप् वथाह (सक ूल) आ वि भथारती्य समथाजथाच ्यथा अध्य्यनथाच े ववववध दृ वष्टकोन
आपली प्गती तपासा
. प्थाच्यववद्थािथास्ती्य दृवष्टकोन ्यथावर टीप वलहथा
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. सË्य आवि ?वतहथावसक दृवष्टकोनथाबĥल ्ोड³्य थात चचथाथि करथा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
१.’.’ क्षेत्रकायधा
समथाजिथास्तथात नेहमीच दोन दृवष्टकोनथाववf्य ी वववथाद वदसून ्येतो. ते दृवष्टकोन महिजे ±ेत् दृवष्टकोन आवि
úं् दृवष्टकोन होत. जरी हे दोÆही दृवष्टकोन महßवथाचे असल े तरी ±ेत् दृवष्टकोन ववf्यथा चे खोलवर आकलन
होÁ्यथास मदत करतो. भथारतथातील ±ेत् कथा्यथाथिची परंपरथा >म. >न. ®ीवनवथासनसह अवधक मथाÆ्यतथा पथावली.
त्यथांनी ȪɅɆȵɊȺȿȸ ɀȿȶ
Ʉ ɀɈȿ ɄɀȴȺȶɅɊ ्यथा िीfथिकथाचथा लेख वलवह लथा. त्यथांनी ȩȶȽȺȸȺɀȿ Ȳȿȵ ɄɀȴȺȶɅɊ
ȲȾɀȿȸ ȚɀɀɃȸɄ ɀȷ ȪɀɆɅȹ ȠȿȵȺȲ (९५२) ्यथा पुसतकथात ®ीवनवथास ्यथांनी संसकpतीकरि संकलपनथा
ववकवसत केली आहे. डी. >न. मुजूमदथार ्यथांनी कोलहन वबहथार (वसंGभूम) च्यथा हो जमथातीमध्ये ±ेत्कथा्यथि
हथाती Gेतले. अंþे बेतील, 6रथावती कव¥ ्यथांनी सुदथा खेड््यथांमध्ये ±ेत्कथा्यथि हथाती Gेतले आवि भथारतथाच्यथा
úथामीि भथागथाच्यथा सथामथावजक संबंधथाची रचनथा, संस्थातमक पदती, ववĵथास आवि मूल्यÓ्यवस्था ्यथावर प्कथाि
टथाकलथा. आज सुदथा कथाही समथाजिथास्त² आवि मथानविथास्त²था ंनी ही परंपरथा कथा्यम ठेवली आहे. ििद्ारणी
्यथांनी ग्यथा ्यथा िहरथाचे अध्य्यन केले. त्यथावर आधथाररत त्यथांचे ȪȲȴɃȶȵ ȴɀȾɁȽȶɉ Ⱥȿ ȟȺȿȵɆ ȸȲɊȲ
(९६) हे पुसतक प्कथावित Lथाले. रेडZीलड आवि वमलटन वसंगर ्यथांच्यथा सË्यतथा वसदथा ंतथाच्यथा चyकटी त
भथारती्य सË्यतेचथा पuलू महिून ग्यथा ्यथा िहरथावर हे अध्य्यन प्कथाि टथाकते.
१.“ िनÕकषधा
्यथा प्करि थात आपि समथाजिथास्तथातील वववभ Æन ववचथारप्वथाहथांची चचथाथि केली. समथाजथाच्यथा अध्य्यनथात
वथापरल्य था जथािथा-्यथा प्था च्यववद्था, सË्यतथावथादी, ?वतहथावसक आवि ±ेत्कथा्यथि अिथा वववभ Æन दृवष्टकोनथाचथा
मथागोवथा Gेतलथा आहे.
१.” प्ij
. बvमबेसकूलवर ववसतथारथाने चचथाथि करथा.
२. लखन9 व वदलली सकूल ्यथांच्यथातील Zरक सपष्ट करथा.munotes.in

Page 10

10भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
१.• संदभधा
. ध न थागरे डी. >न. व्मस अ1ड परसपे³टीÓहज 6न 6ंवड्यन सोविBलोजी, रथावत पवÊलकेिन, Æ्यू
वदलली, २०३.
२. ध न थागरे डी. >न. लीगसी अ1ड ररगर द बvमबे सकूल @Z सोवि्योलvजी अ1ड 6ट्स 6मप³ट 6न
्युवनÓहवसथिटीL 6न महथारथाष्ट्र, पटेल सुजथातथा (संपथा), डू6ंग सोविBलोजी 6न 6ंवड्यथा, वजवनBलोजीज,
लोकेिन अ1ड प्व³टसेस, @³सZोडथि ्यूवनववसथिटी प्ेस, २०.
३ . प ट ेल सुजथातथा, डू6ंग सोविBलोजी 6न 6ंवड्यथा, वजवन Bलोजीज, लोकेिन अ1ड प्व³टसेस,
@³सZोडथि ्यूवनववसथिटी प्ेस, २०.
४. तथांबे ®ुवत (ववसतथारी त रूपथांतर), पटेल सुजथातथा, समथाजिथास्तथातील ववचथारववĵे जथागवतक आवि
भथारती्य, समथाजिथास्त वव भथाग, पुिे ववद्थापीठ, २००७.
५. क¤þे बथालथाजी, भथारतथातील समथाजिथास्त ववf्यथा ची ितथाÊदी अवलोकन आवि वथाटचथाल, मरथाठी
समथाजिथास्त पररfद, समथाजिथास्त संिोधन पवत्कथा, वडस¤बर २०९.
६. 8प थाध्यथा ³्यथारल, गोववंद सदथाविव Gु्य¥ ्यथांचे ?वतहथावसक समथाजिथास्त, सथांसकpवतक >कथातमतथा आवि
रथाष्ट्रबथांधिीच था पyवथाथित्यवथादी वथारसथा, समथाज प्बोधन पवत्कथा, जुलu › सÈट¤बर २००७.
७. भोईट े 8°म, प्था. गोववंद सदथाविव Gु्य¥, (सुमंत ्यिवंत संपथा) महथारथाष्ट्रथात ील जथावतसंस्था ववf्य क
ववचथार, प्वतमथा प्कथािन, पुिे
८. नथागलथा बी. के,
6ंवड्यन सोिीBलोजीकल ्vट
रथावत पवÊलकेिन, २००८

munotes.in

Page 11

२
समाजशास्त्राचे सिदेशीकरर आिर भारतीयकरर
प्करर रचना
२. ० 8वĥष्टे
२. पररच्य
२.२ समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि
२. ३ भथारतथाच्यथा संदभथाथित सवद ेिीकरिथाची ग रज
२. ४ अटलच े सवदेिीकथारिथाचे पuलू
२. ५ सवदेिीकरिथाचे वगêकरि
२. ६ आÓहथाने
२. ७ भथारतथातील समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि
२. ८ āथाĺिेतर दृवष्टकोन
२. ९ सथारथांि
२.० प्श्न
२. संदभथि úं्
२.० उिĥष्टे
भारतीयतेची संकÐपना समज ून Gेरे.
समाजशास्त्राचे सिदेशीकरर करÁयामागील GNक Bळखर े.
āाĺरेतर दृिष्टकोना¸या उदयाचे ििĴेषर कररे.
२.१ पåरचय
समथाजिथास्त थाचे भथारती्यक रि आवि सवदेिीकरि समज ून GेÁ्यथासथाठी भथा रतथातील समथाजिथा स्त, भथारतथाचे
समथाजिथा स्त आवि भथारतथासथाठीच े समथाजिथा स्त ्यथा स ंकलपनथा समज ून Gेिे आवÔ्यक आ हे. भथारतथातील
समथाजिथा स्त महिजे समथाजिथास्त थाचे Ó्यथावसथाव्यकरि हो्य, ज ्यथात समथाजिथा स्त विकविे समथाववष्ट आहे.
्यथाची स ुरुवथात ९४ मध ्ये भथारत सरकथारकडून वमळथालेल्यथा अनुदथानथात ून मुंबई ववद्थापीठथात Lथाली.
त्थावप, बी.>न. सीलच ्यथा प््यतनथांमुळे ९७ मध ्ये कलक° था ववद्थापीठथात समथाजिथास्त थाच्यथा िथाखेने त्यथाची
Cपचथाररक स ुरुवथात केली होती परंतु कथाही ठसथा 8मटलथा नथा ही. ९९ मध ्ये, मुंबई ववद्थापीठथात प rवट्रक
गेडेस ्यथांनी समथाजिथा स्त ववभथाग स ुरू केलथा त्यथांनथा पुQे जी .>स G ु्य¥ आवि >न.>. ट ू्ी ्यथा ंची सोबत
11munotes.in

Page 12

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
12वमळथाली. रथाधथाकमल म ुखजê ्यथांच्यथा नेतpतवथात लखन9 ववद्थापीठथात अ ्थििथास्त आवि समथाजिथा स्त ववभथागथात
९२ मध ्ये समथाजिथा स्त सुरू Lथाल े. बी.>न. सील आ वि >.>Z. वथावड्यथा च्यथा प््यतनथांमुळे समथाजिथा स्त
९२८ मध ्ये महuसूर ववद्थापीठथात आ वि त्यथाच वfê जथाZ र हसनच्यथा कथारवकदê त 8स मथावन्यथा ववद्थापीठथात
समथाजिथा स्त सुरू Lथाल े आवि ९३० च ्यथा 8°रथाधथाथित 6रथावती कव¥ ्यथांच्यथा देखरेखीखथाली प ुिे ववद्थापीठथात
समथाजिथा स्त विकववÁ्यथास सुरुवथात Lथाली.
त्थावप वसथाहती स रकथारची आ वÔ्यकतथा प ूिथि करÁ्यथासथाठी समथाजिथा स्त Ó्यथावसथा्यीक रि करÁ्यथापूवê
प्था्योवगक संिोधन क रिे प्चवलत होते. जथाती, जमथाती, क ुटुंब, वववथाह आवि नथातेसंबंध प्िथाली, ú थामीि
आवि िहरी समुदथा्य हे संिोधनथाच े ±ेत् होते. पथाIJथात्य मूल्ये आवि वùIJन धमथाथिच्यथा मूलभूत तßवथांचथा प्भथा व
होतथा ज ्यथावर अनेक भथा रती्य ववĬथानथांनथा प±पथात होतथा अस े वथाटले (मुकथा २०२). वि±कथांनथा त्यथांच्यथा
आवडीनुसथार अË्यथासक्रमथा ंची रचनथा क रÁ्यथाचे सवथातंÞ्य होते.
भथारती्य समथाज समजि े Ļथा दृवष्टकोनथावर भथारती्य समथाजिथा स्त आधथाररत आ हे. ्यथात वसथाहतीपथास ून
समकथालीन कथाळथाप ्य«त भथारती्य समथाजथाचथा अË ्यथास करÁ्यथासथाठी हथाती Gेतलेल्यथा सथामथा वजक संिोधनथा ंचथा
समथावेि आहे. गथाव अË्यथास, िहर, प्देि, रथाष्ट्र आवि सË्यतथा ्यथांच्यथा अध्य्यनथाĬथारे भथारती्य समथाजथातील
संरचनथातमक आ वि सथांसकpवतक बथाबी समज ून GेÁ्यथाचथा प््यत न केलथा गेलथा. तस ेच जथाती, वगथि, जमथात,
नथातलग, वववथाह आवि कुटुंब, वलंग, रथाजकी्य स ंस्था आवि धथावमथिक परंपरथा ्यथासथा र´्यथा संस्थां ्यथांच्यथा
तपथासिीĬ थारे भेदभथाव, ववववधतथा आ वि ?³्य ्यथांचथा पथा्यथा समजÁ ्यथाचथा प््यत न केलथा गेलथा. जथाती्यतथा,
धमथिवनरपे±तथा आ वि Bळख चळ वळी ्यथा स ंकलपनेचथा अË ्यथास करून ्यथा स ंस्थांचे परी±ि करÁ्यथाचे
प््यतन केले गेले. अिथा प्कथा रे भथारती्य समथाज समजÁ ्यथासथाठी समथाजिथास्त ी्य दृवष्टकोन >क म हßवथाचथा
Gटक रथावहलथा आ हे.
भथारतथासथाठीच े समथाजिथा स्त हे मुक्ती आवि संदभथिबदतथा ्यथासथाठी अ ्थाथित भथारती्यतथा आ वि समथाजिथास्त थाचे
सवदेिीकरि ्यथासथाठी 8भ े रथाहते. मुखजê (९७३) समथाजिथास्त थाच्यथा ववकथासथाच े ववभथाजन तीन वेगÑ्यथा
कथाळथात क रतथात. २० Ó ्यथा ितकथाप ूवê प्ोटो-Ó्यथावसथाव्यक चरि २० Ó ्यथा ितकथाच ्यथा 8°रथाधथाथित विथिनथातमक
आवि सपष्टीकरिथातमक समथाजिथा स्त Ó्यथावसथाव्यक चरि आवि सध्यथाचे वनदथान च रि. त्यथांच्यथा मते भथारती्य
समथाजिथास्त थात भथारती्य समथाजथात ्य ेिथा-्यथा सथामथा वजक समस ्यथांवर तोडगथा कथाQÁ ्यथासथाठी वनदथानथात मक
वस्तीत प् वेि केलथा पथा वहजे. भथारती्य समथाजिथास्त थात >क आम ुलथाú बदल आलथा होतथा, समथाजिथास्त थातील
अध्यथापनिथास्त थातील सथामú ी आवि संिोधनथाच ्यथा पदतéच ्यथा संदभथाथित प्श्न 8प वस्त केलथा गेलथा. रथामकpष्ि
मुखजê ्यथांनी ्यथा टÈ È्यथालथा भथा रती्य समथाजिथास्त थाचे आध ुवनकीकरि कतथाथि महिून संबोधल े. ९८०च ्यथा
दिकथात भथा रतथातील समथाजिथास्त थातील प्थासंवगकतथा आ वि सवदेिीकरिथाचथा िोध स ुरु Lथालथा. भथा रती्य
समथाजिथास्त थावरील पथाIJ थात्य प्भथाव कमी हो9 लथागलथा, आ वि ९९० न ंतर भथारती्य समथाजिथा स्त >लपीजी,
पीपीपी आ वि वलंग, दवलत, स्लथांतर आवि डथा्यस पोरथा 6त्यथादी ±ेत्थांवर ल± क¤वþत करू लथागल े.
२.२ समाजशास्त्र ाचे सिदेशीकरर
समथाजिथास्त थाच्यथा िथाख ेच्यथा 8द्यथासथाठीच ्यथा ववचथारथांचे मूळ हे आध ुवनक समथाज आ वि आध ुवनकतेची
संसकpती, ्यथा ंचे विथिन करिथा-्यथा तीन प्म ुख Gटनथा ंमध्ये आQळ ू िकत े आध ुवनक वव²थानथाची वथाQ आ वि
ववसतथार (प्बोधन कथाळ), अम ेररकन स वथातंÞ्य ्युद आवि Ā¤च रथाज्यक्रथांती, ज े लोकिथा हीवथादी सरकथार आिू
िकल े आवि Cद् ोवगक क्रथांती - ज ्यथाने भथांडवलथाच्यथा 8तपथादनथाची स ुरुवथात आ वि बथाजथा र ववसतथारथाची munotes.in

Page 13

२-समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि आव ि भथारती्यकरि
13आवÔ्यकतथा वनमथाथिि केली. 6 वतहथासथाच्यथा ्यथा तीन प्म ुख Gटनथा ंनी केवळ समथाजिथा स्त वनमथाथिि करÁ्यथाची
पथाĵथिभूमीच त्यथा र केली नथा ही तर समथाजिथास्त ी्य ²थानथाच्यथा ववकथासथाची रूप रेfथादेखील आखली.
(ज्यरथाम २०९).
हे नवीन िथास्त वसथाहतीच्यथा प्वक्र्येĬथारे जगथाच ्यथा 6तर भथागथात पस रली.8दथा हरिथा्थि, मुंबई, कोलकथातथा आ वि
चेÆनई (मुंबई, कलक° था आवि मþथास) ्यथा ि हरथांमध्ये वāटीि 8च च वि±िथाच्यथा धतêवर अिीच ववद्थापीठे
वमळथाली. ्यथा प् वक्र्येने जथागवतक सथामथा वजक वव²थान प्िथालीच े क¤þ आवि परीG मध ्ये वगêकरि केले आवि
्यथा प्िथालीच ्यथा समथालोचकथा ंनी सवद ेिी समथाजिथास्त थाच्यथा ववकथासथाची मथागिी क ेली (पन ही २०८). द ेिी
ववĬथानथांनी पवIJमेकडून आ्यथात क ेलेले वसदथांत आवि कथा्यथिपदती ्यथा ंच्यथा संबंवधत प्श्न ववचथारÁ्यथास सुरुवथात
केली आ वि देिी ववचथार व संिोधनथाच ्यथा सवदेिी तंत्थांनी त्यथास पुनवस्थित करÁ्यथासथाठी >क चळ वळ सुरू
केली.
सवदेिीकरि ्यथा िÊ दथाचथा अ्थि असथा आ हे की, >खथाद् था गोष्टीची सवद ेिी बन वÁ्यथाची प्वक्र्यथा जी आत ून
8परोक्त आहे (नगलथा २०३). द ेिी लोकथा ंच्यथा ववचथारथांच्यथा बथाĻ संचथाकड े जथाÁ्यथालथाही सवद ेिीकरि अस े
महटले गेले. ९७०च ्यथा दिकथात समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि करÁ्यथाच्यथा चळवळीलथा वेग आलथा, ज ेÓहथा
ववकसनिील जगथातील ववĬथानथांनी ŸकrÈटीवÓहटी @Z मथाई ंड मनथाची क uदž (अलथाटस >स>Z, मल ेवि्यन
समथाजिथा स्त² ज्यथांनी नथा्यज ेरर्यथातील समथाजिथास्त थाच्यथा सवदेिीकरिथाचथा ग ंभीरपिे िोध लथा वलथा आ हे)
स±म करÁ्यथाच्यथा ववरोधथात आ वथाज 8ठ ववलथा आ वि त्यथांनथा नंतर 6तर ही सथामील Lथाल े. ९७३ मध ्ये
विमलथा ्य े्े ्युनेसकोच्यथा वतीने आ्यो वजत अध ्यथापन आ वि संिोधन वव²थान ववf्यक आ वि्यथाई परर fदेत
समथाजिथास्त थाच्यथा सवदेिीकरिथाची वचंतथा Ó्यक्त केली गेली. ९६६ मध ्ये पrरीस ्ये्े ्युनेसकोच्यथा वतीने
आ्योवजत सथामथा वजक सहकथाररतथा ± ेत्थात आ ंतररथाष्ट्री्य सहकथार ववf्यीच्यथा बuठकीत समथाजिथास्त थाचे
सवदेिीकरि करÁ्यथाची गरज पुÆहथा >कदथा 8ĩ वली. ्यथा स ंमेलनथातील >क ववसम्यकथारक सत ्य महिजे
ववकवसत Lथाल ेल्यथा देिथांतील ज वळजवळ नÓवद ट³ के सथामथा वजक िथास्त² त्यथास 8प वस्त होते. त्यथानंतर
९७७ मध ्ये Lथाल ेल्यथा बuठकीत रथाष्ट्री्य सथामथा वजक वव²थान परर fदेत समथाजिथास्त थाचे सवद ेिीकरि
करÁ्यथाच्यथा गरजेकडे ल± वदले गेले.नंतर ९७८ मध ्ये Óहेनर-úेन Zथा8 ंडेिनने सवदेिी मथान ववंििथास्त
ववf्यथावर >क परर fद आ्यो वजत केली होती आ वि ९७९ मध ्ये कोरर्यन सोिल सथा्यÆ स ररसचथि
कyवÆसलने सोिल सथा्यÆ सेसमधील वेसटनथि अप्ोच @Z @ गथिनथा्यL ेिन ्यथा ववf्यथावर चचथाथि करÁ्यथासथाठी
>क च चथाथिसत् आ्यो वजत केली होती. त ्यथाचं वfê, >>न>सआ रईसीन े सी>न>स>ससीच ्यथा सहकथा-्यथान े
मवनलथा ्ये्े आ्यो वजत वतस-्यथा परर fदेत वविेf पrनेल चच¥चे आ्योजन क ेले. सवत ंत् समथाजिथास्त थाच्यथा
सवदेिीकरि आ वि ववकथासथाची आ वÔ्यकतथा ्यथा वर ववĵथास ठेवून ्यथा कल पनेच्यथा सम्थिकथांनी आपथापल ्यथा
देिथांमध्ये समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि करÁ्यथाचथा प््यत न केलथा.munotes.in

Page 14

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
14आपली प्गती तपथासथा
. समथाजिथा स्त हे िथास्त थाच्यथा रूपथात 8द्यथास ्य ेÁ्यथासथाठी कोित े Gटक कथा रिीभूत आहेत"
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. समथाजिथा स्तचे सवदेिीकरि महिजे कथा्य"
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२.‘ भारता¸या संदभाधात सिदेशीकरराची गरज
भथारतथातील अन ेक ववĬथानथांनी पथावIJमथात्य देिथातील पदती, वसदथांतथाची 8प्यो वगतथा आ वि त्यथांची प्थासंवगकतथा
्यथाववf्यी वचंतथा Ó्यक्त केली आ वि भथारती्य समथाजिथास्त थािी स ंबंवधत असल ेल्यथा नवीन पदती आ वि
दृवष्टकोनथांचथा आधथा र Gेतलथा ज ्यथामुळे समथाजिथास्त थाच्यथा सवदेिीकरिथाची मथागिी क ेली गेली.
कथाही ववचथारवंतथांचथा असथा ववĵथास होतथा की भथा रती्य समथाजिथास्त ी्य कल पनथािक्त ी ही भथारती्य प ुनजथाथिगरि
दरम्यथान वकंवथा रथाधथा कमल म ुखजê ्यथांच्यथा िÊदथांत सथांगथा्यचे Lथाल्यथास समथाजिथा स्त पूवêच्यथा संदभथि गटथात
8ĩवली. ्यथा गटथा ंतील कथा ही सदस ्यथांनी भथारती्य प रंपरथा आवि आधुवनकतेच्यथा 8दथार सुधथारवथादी वम®िथालथा
पथावठंबथा दिथिववलथा तर 6तर गटथांनी वसथाहतवथादी वचथिसव हटववÁ्यथास पुनरुजजीवनवथाद्थांनथा प्ोतसथाहन वदले.
रथाजथा रथाममोहन रv्य हे ्युरोपक¤वþत ववचथारसरिीवर टीकथा क रिथारे सवथाथित पवहले भथारती्य ववचथारवंत होते.
वहंदू धमथि आवि 6सलथामप्ती वमिनö्यथांच्यथा वतरसकथार करÁ्यथाच्यथा दृवष्टकोनथाववरूद त े होते. त्यथांच्यथा
्युवक्तवथादथानुसथार वेद, पुरथाि आ वि तंत्थांचे वसदथांत वùसतीपे±था अवधक तकथिसंगत होते. त्यथाचप्मथाि े बेनv्य
कुमथार सरकथार ्य थांनी Bरर> ंटवलसट 6ंडोलvजीच ्यथा अनेक पuलूंवरही टीकथा क ेली. वदिथाभूल करिथा-्यथा
समथाजिथास्त ी्य पदती आ वि पथाIJथात्य जगथालथा बळी पडल ्यथाबĥलही सरकथारने आवि्यथाई ववĬथानथांवरही टीकथा
केली (अलथाटथास २००५).
बी.>न. सील, स रकथार, जी.>स. G ु्य¥, आर. मुखजê आवि डी. पी. म ुखजê ्यथांच्यथासथार´्यथा भथारती्य
समथाजिथास्त थाचे जनक समजल ्यथा जथािथाö ्यथांचथा अË ्यथास हथा रथाष्ट्रवथादी स ुधथारिेच्यथा जथागेवर आधथाररत होतथा
आवि तो भथा रत-क¤वþत होतथा. त ्यथावर प्थाच्यववद्ेचथा प्Gथात होतथा. ्यथा स वथि ववĬथानथांचथा असथा ववĵथास होतथा की,
समथाजिथा स्त ही सथांसकpवतक समथालोचनथा आ हे आवि त्यथांनी पथाIJ थात्य प्थाच्यववद्थाकथारथांच्यथा भथारती्य
समथाजथालथा 8त क्रथांतीवथादी आ वि Gटवथादी दृवष्टकोनथात ून समज ून GेÁ्यथाच्यथा प््यतनथावर प्श्नवचÆह 8पवस्त
केले.munotes.in

Page 15

२-समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि आव ि भथारती्यकरि
15देवथा (९६५) ्यथा ंनी सुचवले की पथाIJ थात्य सवसम ूह®ेķतथावथाद ्यथास समथाजिथास्त थातील ववद्मथान स uदथांवतक
आवि वuचथाररक चyकटीत ून कथाQ ून टथाकल े पथावहजे. भथारती्य समथाजथातील स ंरचनथातमक, कथा ्यथि±म आवि
गवतिील प uलूंच्यथा अË्यथासथासथाठी वनष्प± नसल ेले >क स uदथांवतक चyकट ववकवसत केले जथावे. >स.सी. द ुबे
(९७७) म हितथात की भथा रती्य समथाजिथा स्त >क स वथा्य° न होतथा 8प úह प्िथालीच ्यथा आधथा रथावर अवलंबून
असल ेल्यथा चyकटीत कथा ्यथि करीत आ हे.
वसंह ्यथांच्यथानुसथार (९८४) ब हòतेक सथामथा वजकिथास्त पथाIJथात्य समथाजथाच ्यथा अË्यथासथासथाठी ववकवसत केल्यथा
गेलेल्यथा अंतभूथित संकलपनथा, सथाधन े आवि तंत् ्यथांनथा अवधक महतव देते. हे वसदथांत आवि संिोधनथात >क
प्कथारची पदतिी र वu्यवक्तकतथा आ वि सथामथा वजक प्िथालीची ववचथारधथारथा Bळखत े जे कदथावचत वतसö्यथा
जगथातील समथाजथा ंनथा अन ुकूल नसत े.
्योगेि अटल (२००३) हे समथाजिथास्त थातील सवद ेिीकरिथाचे सम्थिन करिथाö्यथा 6तर ववĬथानथांपuकी >क
होते, ज्यथांचथा असथा ववĵथास होतथा की सथामथा वजक वव²थानथाच्यथा सवद ेिीकरिथाची ग रज ही सथामथा वजक
वव²थानथांच्यथा संरचनेची पुÆहथा तपथासिी क रÁ्यथाच्यथा आवि सवद ेिीकरिथास प्ोतसथाहन देÁ्यथासथाठी ्योµ ्य
रिनीती ववकवसत करÁ्यथाच्यथा गरजेतून वनमथाथिि Lथाली आ वि पथा्थि मुखजê (२००५) ्यथा ंनी अस े प्वतपथादन
केले की हथा मुĥथा सवथा्य°तेचथा नथाही तर
बंवदसत मनथाचथा
आ हे, महिून संबंवधत संकलपनथा वनमथाथिि करÁ्यथाची
प्वक्र्यथा महिून सवद ेिीकरिथाची स ंकलपनथा अवधक महßवपूिथि बनते.
२.’ अNलचे सिदेशीकारराचे पैलू
सवदेिीकरिथाच्यथा सम्थिकथांनी सवद ेिीकरिथाच्यथा कथाही महßवपूिथि बथाबéवर जोर वदलथा ज्यथा खथालीलप्मथाि े
आहेत3
. आतम-जथागरूकतथा आ वि 8सन वथारी चuतÆ्यथास नकथा र प्व³त्यथाने अंतगथित मतथा ंच्यथा गरजेवर जोर
वदलथा. >खथाद् थाच्यथा सवत च ्यथा समथाजथाची समज पथा वIJमथात्य संकलपनथा, वसदथांत आवि कथा्यथिपदतीĬ थारे
नÓहे तर नवीन संकलपनथा आ वि पदतéच ्यथा आधथा रथावर करथा्यलथा हवी अिी बथाज ू मथांडली.
२. वuकवलपक दृवष्टकोन सथामथा वजक वव²थान अवधक सम pद आ वि कमी पररचJ ेदक होÁ्यथासथाठी मथान वी
समथाजथा ंवर वuकवलपक दृवष्टकोन ववकवसत करथा्यलथा हवे.
३. ?वतहथावसक आ वि सथांसकpवतक वuविष्ट््ये रथाष्ट्री्य मुद्द्थांिी सथामनथा क रÁ्यथासथाठी ग वतिील दृ वष्टकोन
ववकवसत करÁ्यथाच्यथा 8ĥेिथाने सवदेिीकरि ?वतहथावसक आ वि सथांसकpवतक वuविष्ट््यथांसथाठी आÓह थान
करते.
४. खोटथा रथाष्ट्रवथाद सथामथा वजक वव²थानथाच्यथा सवद ेिीकरिथाच्यथा सम्थिकथांनी ्यथा वर जोर वदलथा की
सवदेिी्यक रि अरुंद पररचJ ेदवथादथापे±था जथासत असथावे वकंवथा िथाखथा भyगो वलक सीमथा ंवर आधथाररत
ववĵथासथाच्यथा पp्क् प्िथालीत ववखुरली जथा9 न्य े. हे केवळ खोट े सथावथिभyमतवच नÓह े तर खोट््यथा
रथाष्ट्रवथादथालथा ही ववरोध दिथिववते.munotes.in

Page 16

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
16आपली प्गती तपासा:
. भथा रतथातील समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि करÁ्यथाच्यथा गरजेवर >क वटपि वलहथा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२.भथारती्य समथाजिथास्त थाच्यथा सवदेिीकरिथाच्यथा महßवपूिथि बथाबी स पष्ट करथा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२.“ सिदेशीकरराचे िगणीकरर
कpष्िथा कुमथार ्यथांनी सथामथा वजक वव²थानथातील सवद ेिीकरि आ वि आंतररथाष्ट्री्य स हकथार मध्ये
सवदेिी्यक रिथाचे तीन प्कथा र सुचववले संरचनथातमक, मूलभूत आवि सuदथांवतक.
अ. सट्र ³चरल सवद ेिीकरि ्यथाचथा अ ्थि सथामथा वजक वव²थान ²थानथाची वनवमथिती आ वि प्सथार ्यथासथाठी
देिथाची स ंस्था आवि संGटनथात मक ±मतथा हो्य.
ब. मूलभूत सवद ेिीकरि ्यथालथा सथामú ी सवद ेिीकरि देखील म हटले जथा9 िकत े. सथामथा वजक
वव²थानथाचथा म ु´्य जोर सवत3चथा समथाज, लोक, रथाजकी्य आ वि आव्थिक संस्था असथावेत.
क. सuदथांवतक सवद ेिीकरि3 ज ेÓहथा >खथाद् था रथाष्ट्रथातील सथामथा वजक िथा स्त² ववविष्ट वuचथाररक चyकट
आवि मेटथा-वसदथांत त्यथा र करÁ्यथात गुंततथात त ेÓहथा त्यथांची ववĵदृष्टी, सथामथा वजक सथांसकpवतक अन ुभव
आवि 8ĥीष्टे प्वतवबंवबत होतथात.munotes.in

Page 17

२-समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि आव ि भथारती्यकरि
17२.” आÓहाने
अटल (२००३) असथा दथा वथा करतथात की आ वि्यथाई स ंदभथाथितील सवद ेिीकरिथाचथा प््यत न पुQील कथा रिथासतव
केलथा जथातो
१. राÕůीय भाषा आिर अधयापनासाठी सरािनक सािहतय िापर:
प्था देविक भथा fेत सथावहत्यथाचे 8तपथादन आ वÔ्यक असल ेल्यथा 8चच सतरथावरील वि±िथाचे मथाध्यम
महिून ब-्यथाच द ेिथांनी प्थादेविक भथाfेचे वि±ि सुरू केले. बहòतेक वथाचन सथा वहत्य परदेिी भथा fेत
होते जे ववद्थाÃ्यथा«नथा समजि े कठीि होते. भथाfेच्यथा पुसतकथांची आ वÔ्यकतथा प ूिथि करिे कठीि होईल
कथारि त्यथांच्यथािी संबंवधत ±ेत्थातील त ज² जरी स्थावनक भथाfेमध्ये कyिल ्य नसल े वकंवथा त्यथांच्यथा
मथानकथा ंवरून खथाली ्य ेÁ्यथास त्यथा र नसतथात आ वि त्यथांच्यथा संिोधनथाच ्यथा वकंमतीवर प्थादेविक
भथाfेत पुसतके वलवहÁ्यथास त्यथा र नसतथात.
दुसरे महिजे नवीन वपQीचे ववĬथान आंतररथाष्ट्री्य भथाfेचे ²थान नसल ्यथामुळे अलीकडील कल आ वि
त्यथांच्यथा ±ेत्थातील ववकथासथािी स ंबंवधत नसतील. त ्यथाच वेळी त्यथांचे कथा्यथि Ó्यथापक पो होचिथार नथाही.
आपल ्यथा बथाबतीत अस ं´्य प्थादेविक भथा fथा असल ्यथामुळे हेच Gड ेल. जथाग वतकीकरिथामुळे आज
6ंúजीबरोबरच Ā¤च, कोरर्यन, वचनी जमथिन 6त्यथादी नवीन भथा fथा विकÁ्यथाची 8त सुकतथा आ हे.
२. अंतगधात समाििष्ट असराöया लोकांचे संशोरन:
सवदेिीकरिथाचथा आिखी >क म हßवथाचथा प््यत न महिजे स्थावनकथांनी केलेल्यथा संिोधनथालथा प्ोतसथाहन
देिे. आतील मथािस ं ववरुद बथा हेरील लोकथा ंच्यथा संिोधनथािी स ंबंवधत अन ेक पदती ववf्यक आÓह थाने
समोर आली आ हेत. बथा Ļ Ó्यक्तीच्यथा संिोधनथा वर अंकुि ठेविे हे ब-्यथाच वेळथा रथाजकी्य हेतूने
प्ेररत होते आवि कधीकधी आतील लोक द ेखील कथा ही ववविष्ट ववf्यथांवर संिोधन क रÁ्यथास
प्वतबंवधत असतथात. स ंिोधन वनष्कfथा «च्यथा प्कथािनथास प् वतबंवधत केले जथािे हथा दुसरथा मुĥथा आहे
जे्े बथाहेरील लोकथा ंस मथावहती गोळथा क रÁ्यथास आ वि त्यथांचे िोध प्कथा वित करÁ्यथास परवथानगी
वदली जथा9 िकत े परंतु अंतगथित लोक तस े करु िकत नथा हीत.
‘. संशोरन प्ारानयक्रमांचे िनराधारर3
सवदेिीकरिथाचथा आिखी >क प uलू महिजे रथाष्ट्री्य महßव असिथा-्यथा ्ीमलथा प्ोतसथाहन देिे आवि
त्यथास महßव वदले जथाि े. आवि्यथाई द ेिथांमधील स वथि ±ेत्थात 8दथा हरिथा्थि, वन्योजन आ वि स्तोत
वथाटप ्यथासथा र´्यथा गोष्टéचथा ववचथार केलथा जथातो. अिथा प्कथा रे सथामथा वजक वव²थान अध ्यथापनथाची Bळख
आवि संिोधनथाची जथा वहरथात ्यथा वनकfथावर प्भथाव पथाडत े.
’. सैद्ांितक आिर कायधापद्तीसंबंरी पुनरधाचना:
ह ळूहळू पथाIJथात्य वसदथांतथांचे वचथिसव आ वि त्यथांची ्योµ ्यतथा ्यथाब ĥल आ वथाज 8ठ ववलथा जथात आ हे.
कथाहéनी मथा ³सथिवथादी प्यथाथि्यथांच्यथा गरजेसथाठी दबथा व आिलथा पि त े अजूनही परके आवि Æ्यथाÍ्य नथाही.
अिथा प्कथा रे सवदेिी वसदथांत आवि कथा्यथिपदतéच ्यथा ववकथासथामध ्ये Zथारिी प्गती होत नथाही.
सवदेिी्यत ेची प्वक्र्यथा जगथाच ्यथा ववववध भथागथात Ó ्यथापक प्मथािथात पस रली आ हे, भथारती्य ववĬथानथांनी
परदेिी लोकथा ंच्यथा कथा्यथाथिचे मूल्यथांकन क रÁ्यथासथार´्यथा ववववध आGथाड ््यथांवर कथाम क रÁ्यथास सुरवथात munotes.in

Page 18

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
18केली ववचथारसरिी आ वि सथामथा वजक मथान ववंििथास्त ्यथापथास ून समथाजिथा स्त वेगळे करिे आवि
िेवटी भथा रती्य समथाजिथा स्त Ó्यथाĮी पररभथा वfत करिे आवि संिोधनथासथाठी प्थाधथाÆ्यक्रम वनवIJत
करिे.
९४० आ वि ९५० च ्यथा दिकथातील अन ेक भथा रती्य ववĬथानथांनी रथाष्ट्रवथादी धो रिथांतगथित
भथारती्यथांवरील परकी्य लोकथा ंच्यथा लेखनथाच े परी±ि केले आवि त्यथाĬथारे भथारती्य स ंसकpतीस आ वि
सË्यतेस कमीपिथा दथाख वून पथावIJमथात्यथांचे वचथिसव वसद करÁ्यथाचथा कट 8Gडकीस आिलथा.
>करेfी्य 8त क्रथांती, वसदथांतथातमक कथा ्यथि±मतथा आ वि मथा³सथिवथाद ्यथा वसदथांतथांसथार´्यथा अनेक
लोकवप््य दृवष्टकोनथांनथा असमथान, ®ेिीबद स ंबंध रथाखÁ्यथासथाठी पथाIJ थात्य कट म हिून पथावहले गेले.
पथाIJथात्य वसदथांत आ वि भथारती्य समथाजथातील अ ंतगथित रचनथा समज ून GेÁ्यथासथाठी >खथाद् था बथाĻ
Ó्यक्तीवर म्यथाथिदथा GथालÁ ्यथाच्यथा पदती आ वि पधदती लथाग ू करÁ्यथाच्यथा संदभथाथित वचंतथा Ó्यक्त केली
गेली. अ ंतगथित आवि बथाहेरील वथादवववथाद ही >क पदतिी र वचंतथा बनली.
२.• भारतातील समाजशास्त्र ाचे सिदेशीकरर
सुर¤þ िमथाथि (९८३) ्यथा ंनी भथारतथातील समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि ्यथा ववf्यथावर मथा8ंट अब ू ्ये्े आ्यो वजत
पररसंवथादथातील 8 ĥीष्टे व चचथाथि ्यथांचथा सथा रथांि खथालीलप्मथाि े3
. भथारतथातील समथाजिथा स्त ची वस्ती.
२. भथारती्य समथाजथाच ्यथा वu²थावनक अË ्यथासथासथाठी समथाजिथास्त ी्य संकलपनथांचे पुन अन ुकूलन आ वि
पुनर्-संकलपन आवÔ्यक आ हे.
३. आंतरिथास्ती्य दृवष्टकोन आ वि सहकथा्यथाथिची ि³ ्यतथा ज्यथांची पुQील कल पनथा केली जथा9 िकत े.
४. भथारतथातील समथाजिथा स्त ववf्यथात अध ्यथापन व संिोधनथाच ्यथा समस ्यथा.
५. पुQील स ुधथारÁ्यथाची ि³ ्यतथा.
६. वव कसनिील समथाजथात समथाजिथा स्त आवि समथाजिथा स्त²थांची भूवमकथा.
७. भथारतथातील समथाजिथा स्त²थांच्यथा संिोधनथासथाठी G ेतलेल्यथा सuदथांवतक आ वि Ó्यथावहथाररक समस ्यथा.
काQलेले िनÕकषधा:
. समथाजिथा स्तववf ्यक 8पक्रमथा ंची कोिती ही ववविष्ट सूत्े नथाहीत आ वि सवत ंत् समथाजिथा स्त²थांच्यथा
िu±विक संवेदनिीलत ेवर आधथाररत समथाजिथा स्त²थानथाची प््था नथा ही.
२. ?वतहथावसक तÃ्ये आवि सट्र³चरल Zं³िनल दृ वष्टकोन ्यथासथा र´्यथा पधदतीचथा वथापर करÁ्यथाच्यथा
दरम्यथान कोित ेही मतभ ेद नथाही.
३. समथाजिथा स्त²थांनी भथा रतथाच्यथा समथाजिथास्त थाच्यथा वuवĵक वuविष्ट््यथावर ववĵथास दथाख ववलथा.
४. ठरथाववक आ वि ववविष्ट समथाजिथा स्त नथाकथा रÁ्यथाची ि³ ्यतथा (वसंग ९६७).munotes.in

Page 19

२-समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि आव ि भथारती्यकरि
19वरील चच¥तून हे सपष्ट Lथाले की भथा रती्य समथाजिथा स्त² िथास्त थाच्यथा रूपथात समथाजिथास्त थाच्यथा वथाQीस आ वि
ववकथासथाब ĥल जथागरूक होते. त्यथांनी समथाजिथास्त थाची 8त प°ी >क िथाखथा आ वि वतची वथाQ महिून तपथास ून
आतम-ववĴेfिथाचथा प््यत न केलथा. िथाख ेस सथामो रे जथािथा रे प्श्न आ वि आÓह थाने समज ून GेÁ्यथासथाठी वāटीि
आवि अमेररकन समथाजिथा स्त आवि मथा³सथिवथादी दृवष्टकोनथाचथा पररिथाम ्यथाब ĥल त्यथांनी आQथा वथा Gेतलथा. हे
सपष्ट आहे की ९ Ó ्यथा आवि २० Ó ्यथा ितकथातील भथा रतथातील समथाजिथा स्त पथाIJथात्य वसदथांत, संकलपनथा
आवि पदतéची प् वतमथा नÓ हती. हे पथावIJमथात्य समथाजिथास्त थाच्यथा िथाख ेस समकथालीन होते. समथाजिथास्त ी्य
अË्यथासथाने नवीन संवेदनिीलतथा ववकवसत केली जी वथांविक-समथाजिथा स्त, 8°रसंरचनथावथाद, नव कथा्यथिवथाद
6त्यथादी स uदथांवतक प्वp°éवरून स पष्ट होतो. प ्यथाथिवरिी्य समथाजिथा स्त, संGटनथा समथाजिथा स्त, प्यथिटन
समथाजिथा स्त, समथाजथातील द ुबथिल Gटकथा ंĬथारे सथामो रे जथािथाö ्यथा समस ्यथांचे ववĴेfि ्यथासथा र´्यथा संिोधनथाच े
ववविष्ट ±ेत्ही हथाती G ेÁ्यथात आल े,जेिेकरुन सथामथा वजक पुनरथिचनथा आ वि ववकथासथास प्ोतसथाहन वमळेल
(नथागलथा २०३).
आपली प्गती तपथासथा
. समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि ्यथावर >क टीप वलहथा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि करÁ्यथासथाठी आÓह थाने सथांगथा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२.– āाĺरेतर दृिष्टकोन
भथारती्य समथाजथाच ्यथा अË्यथासथामध ्ये ववĬथानथांनी प्थाच्यववद्था, संरचनथातमक कथा ्यथिवथाद, सथा ंसकpवतक आ वि
मथा³सथिवथादी अिथा ववववध दृवष्टकोनथांचथा 8प्योग क ेलथा आ हे. धमथि, कमथि आवि मो± 6त्यथादी वहंदू समथाजथाच ्यथा
आदिथा«वर प्थाच्यववद्था दृवष्टकोन जोडलथा ग ेलथा, त र पथासथिन आ वि मटōन ्यथा ंच्यथा संरचनथातमक कथा ्यथिवथाद
दृवष्टकोनथात >कीक रिथावर जोर देÁ्यथात आलथा. भथा रती्य समथाजिथा स्त²थांवर दुखêम, वेबर आवि मथा³सथि munotes.in

Page 20

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
20्यथांच्यथा सuदथांवतक अवभप्ेरिथाचथा प्भथा व होतथा. समथाजिथास्त थातील सथा ंसकpवतक दृवष्टकोनथाची स ुरुवथात >म.>न.
®ीवनव थास ्यथा ंच्यथा ररवलजन अ 1ड सोसथा्यटी अम ंग द कूगथिL 6न सथा9् 6 ंवड्यथा ž ्यथा ववf्यथावरील अË ्यथासथाने
Lथाली. ्यथा अË ्यथासथानुसथार āथाĺिीक रि, संसकpतीकरि आवि पथाIJथात्यीकरि ्यथासथा र´्यथा संकलपनथा समो र
आल्यथा. मथा³सथिवथादी दृवष्टकोन आ वि पदती वर आधथाररत Ĭ ंĬथातमक ?वतहथावसक दृवष्टकोन कथा ही ववĬथानथांनी
भथारती्य सथामथा वजक वथासतव समजÁ ्यथासथाठी स वथाथित ्योµ ्य दृवष्टकोन मथानलथा होतथा. >.आ र. देसथाई ज ्यथांनी
ĬuĬथातमक ?वतहथावसक दृवष्टकोनथाची बथाज ू मथांडली त ्यथांनी असमथानतथा, स° था आवि मथालम° था संबंध आ वि
नवीन सथामथा वजक चळ वळीत भथाग G ेतल्यथा गेलेल्यथा सीमथा ंतथांच्यथाच्यथा दृवष्टकोनथावर ल± क¤वþत क ेले (पटेल
२००).
सवथातंÞ्यो°र कथाळथान ंतर जमीन स ुधथारिे व वेतन कथा्यदथा लथाग ू Lथाल्यथाने कpfीप्धथान समथाजथातील ग वतमथान
संबंध ्योµ ्य असल ्यथाचे वदसून आल े. वनfेध चळ वळéनथा वेग वमळथाल्यथामुळे 8तपीडन Lथाल ेल्यथांचे जीवन
अË्यथासथाचे मु´्य क¤þ बनल े. त्था वप वपडीत लोकथा ंचथा अË ्यथास करÁ्यथासथाठी अन ेक वसदथांत सथाप े±
वंवचतपिथाच े वसदथांत आवि सबथाल टनथि दृष्टीकोन ्यथासथा रखे वसदथांत 8दभ वले परंतु ते अपुरे मथानल े गेले.
āथाĺि नसल ेल्यथा समथाजस ुधथारकथांनी केवळ āथाĺि वचथिसवथावरच प्श्न क ेलथा नथा ही तर सवत3च े ततव² थान व
ववचथारधथारथाही ववकवसत केल्यथा. त्यथांनी ?वतहथावसक लेखनथाच े समी± थातमक ववĴेfि केले आवि ²थानथाच्यथा
āथाĺिवथादी 8त पथादनथाचे सपवष्टकरि केले. āथामहिे°रवथादथाचथा 8द्य होÁ्यथास कथा रिीभूत Gटक म हिजे
वसथाहतवथादथाच्यथा पररिथामथात ून सथावथिजवनक जथागथा वनमथाथिि करिे आवि ह³कथांच्यथा कलपनथांचथा ववकथास क रिे
हो्य. ज ुÆ्यथा सथामथा वजक-रथाजकी्य Ó ्यवस्ेचे खंडन क ेल्यथाने समथाजथाच ्यथा सथामथा वजक आ वि पथारंपथाररक
संबंधथांवर पररिथाम Lथालथा. न वीन सथामथा वजक-आ व्थिक सुÓ्यवस्था, सथांसकpवतक बदल आ वि महसूल संकलन
धोरिथांनी लोकथा ंनथा त्यथांच्यथा पथारंपथाररक Ó ्यवसथा्य आ वि सथामथा वजक वस्तीपथास ून दूर केले. ्यथा बदलथा ंमुळे
ववववध सथामथा वजक गटथा ंनी नवीन सथामथा वजक Bळख आ वि प्यथाथि्य िोधÁ ्यथास सुरुवथात केली. न वीन Bळख
आवि प्यथाथि्यथाचथा हथा िोध ब हòआ्यथामी होतथा. च ेतनथाची वथाQ आ वि रथाजकी्य प्बोधन ही ्यथा प् वतवक्र्यथांचथा >क
पररिथाम होतथा. ्यथा कथाळथात लोकथा ंचे आ्युष््य जथासत संGवटत नसल ्यथाने 8द्यथास आल ेली चuतÆ्य वेगवेगÑ्यथा
गटथात पस रली होती.
्ये्े देहभथान ्यथा िÊ दथाचथा अ ्थि ववववध सथामथा वजक गटथा ंमधील प् वतकथार वकंवथा वनfेधथाची स ुरुवथात आ हे.
त्थावप सुरुवथातीच्यथा कथाळथात ्यथा हथालचथालéमध ्ये वuचथाररक िक्त ीची कमत रतथा होती. ९Ó ्यथा ितकथात
बहòतेक Gटनथा ंमध्ये āथाĺिेतर लोकथा ंमध्ये सथामथा वजक चेतनेची 8त प°ी ९Ó्यथा ितकथात Lथाली आ वि २०
Ó्यथा ितकथात ā थाĺिेतर चळवळéनथा ठोस आकथा र वमळथालथा.
āथाĺिवथादी वचथिसवथाववरूद वनfेध आ ंदोलनथाची स ुरुवथात भथा रतथातील ववववध भथागथा ंत Lथाली 8दथा. द व±ि
भथारतथातील अ रववपुरम चळ वळ (®ी नथारथा्यि ग ुरु) आ वि सवथावभमथान चळ वळ (पेरर्यथार), पवIJम भथारतथात
सत्यिोधक समथाज-Z ुले परंतु डv. आ ंबेडकर ्यथांच्यथा नेतpतवथात वह चळवळ विगेलथा पो होचली.
्यथा समथाज स ुधथारकथांचथा दृवष्टकोन वेगळथा असलथा त री त्यथांचे 8वĥष्ट््य हे 8तपीवडत लोकथा ंची मुक्ती हेच रथावहले.
त्यथांनी अिथा ववĬथानथांच्यथा लेखनथावर आवि त्यथांच्यथा कथा्यथा«वर प्श्नवचÆह 8पवस्त केले ज्यथांच्यथावर भथारतथाची
Ó्यथा´्यथा करतथानथा ā थाĺिथांनथा वविेfथावधकथार देिथाö्यथा वहंदू दृवष्टकोनथाचथा ख ूप प्भथा व पडलथा होतथा . त ्यथांनी
²थानथाच्यथा āथाĺिवथादी 8त पथादनथालथा आÓह थान वदले आवि भथारती्य समथाजथातील 8प ेव±त आवि दडल ेल्यथा
वगथाथिलथा आ वथाज वदलथा.munotes.in

Page 21

२-समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि आव ि भथारती्यकरि
21िवमथिलथा रेगे (२००) ्यथा ंनी अस े वनदिथिनथास आिल े की वसथाहतवथादी आ वि रथाष्ट्रवथादीसथाठी ² थानथाचे सवरूप
मूलत वहंदू आवि āथाĺिवथादी होते परंतु दुसö्यथा महथा्युदथानंतर सथामथा वजक वव²थान प्वचनेने Bरर> ंट आवि
@व³सडेÆट, परंपरथा आवि आध ुवनकतथा वकंवथा सवद ेिी दृवष्टकोन ्यथा ंची बथा्यन री बदलली, ्यथान े भथारती्य
समथाजथातील स ंरचनथातमक असमथानतथा ्यथा स वथा«चे सपष्टीकरि वदले,आवि ²थान आवि 8तपथादन प्कल प, वहंदु
व āथाĺिवथादी महिून दे9 केलेल्यथा सथामथाÆ ्यीकरि केले. त्यथांच्यथा मते बुद, कबी र, Zुले आवि आंबेडकर
्यथांच्यथा अवuवदक मुक्तीवथादी परंपरथांनी आ वि मथा³सथि, जvन ड ेÓही आवि ्vमस प ेन ्यथांच्यथा पथावIJमथात्य ववचथारथांनी
्यथा बथा्यन रीलथा आÓह थान वदले.
टी. के Bमन (२००) असथा दथा वथा करतथात की तळथातील लोकथा ंचथा दृवष्टकोन समथाजिथास्त थातील >क ज ुनथा
ववf्य आहे. पथारंपथाररकपि े 8तपीवडत आवि कलंवकत गट ज े >कस ंध आ वि अंित3 म ुक्त आवि सिक्त
आहेत त्यथांनथा आ वथाज वमळू लथागलथा. ्यथा गटथा ंनी 8च च जथाती, प ुरुf आवि बुजुथिवथा वगथाथितील लोकथा ंĬथारे वनमथाथिि
केलेल्यथा ²थानथावर प्श्नवचÆह 8भथारले. ²थानथाच्यथा वनवमथितीमध्ये त्यथांनथा प्वतवनवधßव देÁ्यथाची गरज अवनचJेने
Bळखली ग ेली. अिथा प्कथा रे जे समथाजथातील तळथािी होते आवि जे सविथि, िहरी, मध्यमवगê्य, प ुरुf
संिोधक ्यथा ंच्यथामुळे ते अदृÔ ्य होते त्यथांनी ²थानथाचे 8तपथादन आ वि प्वतवनवध तव करÁ्यथात कथा्यद ेिीर भथाग
Gेतलथा.
आपली प्गती तपासा:
. āथाĺिेतर दृवष्टकोन कथा्य आ हे"
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. āथाĺिेतर दृवष्टकोनथाची म हतवथाची वuविष्ट््ये सथांगथा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२.— सारांश
भथारती्य समथाजिथा स्त बहòवचन आ वि बहòआ्यथामी आ हे जे अË्यथास, संिोधन आ वि प्कथािनथाच ्यथा ववववध
कथा्यथिक्रमथांमध्ये प्कट होते. सवथातंÞ्यथानंतर वनवIJतच त े वसथाहतवथादथाच्यथा Jथा्येतून बथाहेर आल े आहे आवि
संिोधन आ वि अË्यथासक्रमथाच े सवदेिीकरि पुQे गेले आहे (िमथाथि, २०९).
āथामहिे°र दृवष्टकोन ² थान आ वि िक्ती ्यथांच्यथातील स ंबंधथांवर आधथाररत आ हे. ्यथा नथात ्यथाचथा सथामथा वजक
वथासतवथावर पररिथाम होतो. ā थाĺिेतर दृवष्टकोन भथा रत कसथा समजथा्यचथा ्यथा वर प्श्न 8प वस्त करते" हथा
असथा ्य ुवक्तवथाद करतो की दी Gथि कथाळथापथास ून भथारती्य समथाज वहंदू समथाज म हिून Bळखलथा जथात आ हे munotes.in

Page 22

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
22महिून असमथानतथा आ वि भेदभथाव, वगêकरि, अÆ ्यथा्य 6त्यथादी संकलपनथा ्यथा समथाजिथास्त ी्य चच¥चथा ववf्य
नÓहत्यथा. त्यथामुळे भथारती्य समथाज समज ून GेÁ्यथासथाठी प ्यथाथि्यी दृवष्टकोनथाची मथागिी क ेली जथात होती. हथा
दृवष्टकोन रथाजकी्य सवरुपथाचथा होतथा कथा रि त्यथातून केवळ ²थान वनवमथितीच्यथा रथाजकथारिथावरच प्श्न वचÆह करत
नÓहतथा तर ²थान वनमथाथिि, 8पभोग आ वि अवभसरि प्वक्र्येत गुंतलेल्यथा सव लथा ही दोfी ठरववले. भथारतथातील
ववववध भथागथातील कĘ रपं्ी सथामथा वजक ववचथारवंतथांनी ²थानथाच्यथा āथाĺिवथादी वनवमथितीचथा सथामनथा क ेलथा आ वि
त्यथांच्यथा मुक्ततेच्यथा दृवष्टकोनथात ून भथा रती्य समथाजथातील 8प ेव±त वगथाथिलथा आ वथाज वदलथा. ā थाĺिेतर
दृष्टीकोनथात ूनही मुलéचे वि±ि, ववधवथा पुनववथिवथाह आदी गोष्ट éवर भर दे9न म वहलथा मुक्तीचे धोरि सवीकथारले
गेले. समथानतथाआ वि Æ्यथा्य ्यथावर आधथाररत समथाजथाची कल पनथा केली गेली.
२.१० प्ij
. सवदेिीकरि महिजे कथा्य" भथा रतथाच्यथा संदभथाथित ्यथावर चचथाथि करथा.
२. भथारतीव्यकीकरि आवि समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि ्यथावर >क वटपि वलहथा.
३. वेगवेगÑ्यथा प्कथारचे सवदेिीकरि सथाद र करथा.
४. āथाĺिेतर दृवष्टकोनथात ून ववसतpत करथा.
संदभधा úंर
. ȘȽȲɅȲɄ, Ȫ.ȝ, , ȺȿȵȺȸȶȿȺɋȲɅȺɀȿ ȝȶȲɅɆɃȶɄ Ȳȿȵ ȧɃɀȳȽȶȾɄ, Ⱥȿ ȡȲȿ ɇȲȿ șɃȶȾȲȿ,
ȜɊȲȽ șȶȿ Ȳȿȵ ȪɊȶȵ ȝȲɃȺȵ ȘȽȲɅȲɄ (ȶȵɄ), ȘɄȺȲȿ ȘȿɅȹɃɀɁɀȽɀȸɊ, ȣɀȿȵɀȿ ȩɀɆɅȽȶȵȸȶ
. ȘɅȲȽ, ȰɀȸȶɄȹ, , ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ȝɃɀȾ ȮȹȶɃȶ Ʌɀ ȮȹȶɃȶ, ȩȲɈȲɅ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿ,
ȡȲȺɁɆɃ Ȳȿȵ ȥȶɈ țȶȽȹȺ
. țȶɇȲ, ȠȿȵɃȲ, , ȧɀɄɄȺȳȺȽȺɅɊ ɀȷ Ȳȿ ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ, Ⱥȿ ȫ.Ȣ.ȥ ȬȿȿȺɅȹȲȿ ȶɅ ȲȽ
(ȶȵ) ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ, ȧɃȶȿɅȺȴȶ-ȟȲȽȽ ɀȷ ȠȿȵȺȲ ȧɇɅ.ȣɅȵ, ȥȶɈ țȶȽȹȺ
. țɆȳȶ Ȫ.Ț, , ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ȲɅ Ʌȹȶ ȫɆɃȿȺȿȸ ȧɀȺȿɅ, ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ șɆȽȽȶɅȺȿ,
().
. ȢɆȾȲɃ, ȢɃȺɄȹȿȲ, , ȠȿȵȺȸȶȿȺɋȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȫɃȲȿɄȿȲɅȺɀȿȲȽ ȚɀɀɁȶɃȲɅȺɀȿ Ⱥȿ Ʌȹȶ
ȪɀȴȺȲȽ ȪȴȺȶȿȴȶɄ, Ⱥȿ ȢɆȾȲɃ ȢɃȺɄȹȿȲ (ȶȵ), șɀȿȵɄ ɈȺɅȹɀɆɅ șɀȿȵȲȸȶ, ȜȲɄɅ-ȮȶɄɅ
ȚɆȽɅɆɃȲȽ ȣȶȲɃȿȺȿȸ ȠȿɄɅȺɅɆɅȶ, ȟɀȿɀȽɆȽɆ.
. ȤɆȴȹȲ, ȡȲȿɆɄɋ, , ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ɀȷ ȠȿȵȺȲ, ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ, ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ,
ȧɀȽȺɄȹ ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ȩȶɇȺȶɈ, ().
. ȤɆȼȹȶɃȻȶȶ, ȩȲȵȹȲȼȲȾȲȽ, , ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ȟȺɄɅɀɃȺȴȲȽ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ Ȳȿȵ
ȧɃȶɄȶȿɅ ȧɃɀȳȽȶȾɄ, ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ șɆȽȽȶɅȺȿ, ȭɀȽ() ȠɄɄɆȶ .
. ȤɆȼȹȶɃȻȶȶ, ȩȲȾȢɃȺɄȿȲ, , ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ȟȺɄɅɀɃȺȴȲȽ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ Ȳȿȵ
ȧɃȶɄȶȿɅ ȧɃɀȳȽȶȾɄ, ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ șɆȽȽȶɅȺȿ, ȭɀȽ() ȠɄɄɆȶ munotes.in

Page 23

२-समथाजिथास्त थाचे सवदेिीकरि आव ि भथारती्यकरि
23. ȤɆȼȹȶɃȻȺ, ȧȲɃɅȹȲ,, ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ Ⱥȿ ȪɀɆɅȹ ȘɄȺȲ ȠȿȵȺȸȶȿȺɋȲɅȺɀȿ ȲɄ ȬȿȺɇȶɃɄȲȽȺɋȺȿȸ
ȪɀȴȺȲȽ ȪȴȺȶȿȴȶ, ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ șɆȽȽȶɅȺȿ, ȭɀȽ() ȠɄɄɆȶ 
. ȥȲȸȽȲ, ș.Ȣ, , ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ȫȹɀɆȸȹɅ, ȩȲɈȲɅ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿ, ȡȲȺɁɆɃ
. ȥȲɃȲɊȲȿȲ, ȡȲɊȲɃȲȾ, , ȫɀɈȲɃȵɄ ȠȿȵȺȸȶȿȺɋȲɅȺɀȿ ɀȷ Ȳȿ ȬȿȴȶɃɅȲȺȿ ɅɃȲȿɄɁȽȲȿɅ
ȟɆȿȵɃȶȵ ȰȶȲɃɄ ɀȷ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ɀȷ ȠȿȵȺȲ, ȫȲȻɄȶȶɃ, ȭɀȽ() ȠɄɄɆȶ 
1. ȦɀȾȾȶȿ, ȫ.Ȣ, , ȬȿȵȶɃɄɅȲȿȵȺȿȸ ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺȶɅɊ ȫȹȶ ȩȶȽȶɇȲȿȴȶ ɀȷ
ȧȶɃɄɁȶȴɅȺɇȶɄ ȝɃɀȾ șȶȽɀɈ, ȦȴȴȲɄȺɀȿȲȽ ȧȲɁȶɃ, ȪȶɃȺȶɄ , țȶɁȲɃɅȾȶȿɅ ɀȷ
ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ, ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ɀȷ ȧɆȿȶ
. ȧȲȿȲȹȺ Ȥɀȹȵ.ȟɀɄɄȶȺȿ, , ȘɅɅȶȾɁɅɄ ȲɅ ȠȿȵȺȸȶȿȺɋȺȿȸ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ȘȴȹȺȶɇȶȾȶȿɅɄ
Ȳȿȵ ȠȾɁȶȵȺȾȶȿɅɄ, ȯȠȯ ȠȪȘ ȮɀɃȽȵ ȚɀȿȸɃȶɄɄ ɀȷ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ, ȫɀɃɀȿɅɀ, ȚȲȿȲȵȲ
. ȧȲɅȶȽ, ȪɆȻȲɅȲ, , ȘɅ ȚɃɀɄɄɃɀȲȵɄ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ, Ⱥȿ Ȫ.ȧȲɅȶȽ (ȶȵ), ȫȹȶ ȠȪȘ
ȹȲȿȵȳɀɀȼ ɀȷ țȺɇȶɃɄȶ ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ȫɃȲȵȺɅȺɀȿɄ, ȪȲȸȶ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿ, ȣɀȿȵɀȿ
. ȩȶȸȶ ȪȹȲɃȾȺȽȲ, , ȜȵɆȴȲɅȺɀȿ ȲɄ ȫɃɆɅȺɊȲ ȩȲɅȿȲ ȫɀɈȲɃȵɄ ȧȹɆȽȶ-ȘȾȳȶȵȼȲɃȺɅȶ
ȝȶȾȺȿȺɄɅ ȧȶȵȲȸɀȸȺȴȲȽ ȧɃȲȴɅȺȴȶ, ȜȧȮ, ȭɀȽ., ȥɀ. .
. ȪȹȲɃȾȲ, Ȣ.ȣ, , ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ȲɅ Ʌȹȶ ȫȹɃȶɄȹɀȽȵ ɀȷ Ʌȹȶ ɄɅ ȚȶȿɅɆɃɊ
ȪɀȾȶ ȦȳɄȶɃɇȲɅȺɀȿɄ, ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ șɆȽȽȶɅȺȿ, (), ȪȲȸȶ
. ȪȹȲɃȾȲ, ȪɆɃȶȿȵɃȲ, , ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ Ș ȧȶɃɄɁȶȴɅȺɇȶ ȷɃɀȾ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ɀȷ
ȢȿɀɈȽȶȵȸȶ, ȩȲɈȲɅ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿɄ, ȡȲȺɁɆɃ
. ȪȺȿȸ ȰɀȸȶȿȵɃȲ, , ȤɀȵȶɃȿȺɋȲɅȺɀȿ ɀȷ ȠȿȵȺȲȿ ȫɃȲȵȺɅȺɀȿ Ș ɄɊɄɅȶȾȺȴ ɄɅɆȵɊ ɀȷ
ɄɀȴȺȲȽ ȴȹȲȿȸȶ, ȫȹɀȾɄɀȿ ȧɃȶɄɄ, țȶȽȹȺ
. ȪȺȿȸȹ ȰɀȸȶȿȵɃȲ, , ȠȾȲȸȶ ɀȷ ȤȲȿ ȠȵȶɀȽɀȸɊ Ȳȿȵ ȫȹȶɀɃɊ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ,
ȚȹȲȿȲȼɊȲ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿ, țȶȽȹȺ
. ȪȺȿȸȹ, ȰɀȸȶȿȵɃȲ, , ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ȷɀɃ ȠȿȵȺȲ ȫȹȶ ȜȾȶɃȸȺȿȸ ȧȶɃɄɁȶȴɅȺɇȶ, Ⱥȿ ȫ.Ȣ
ȬȿȿȺɅȹȲȿ ȶɅ ȲȽ (ȶȵ), ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ȷɀɃ ȠȿȵȺȲ, ȧɃȶȿɅȺȴȶ ȟȲȽȽ ɀȷ ȠȿȵȺȲ ȧɇɅ.ȣɅȵ, ȥȶɈ
țȶȽȹȺmunotes.in

Page 24

‘
आंबेडकरांचे जाती िसद्ांत आिर जातीचा प्ij, ड zयुमॉनN आिर
डzयुमॉनN नंतरचे जाती िसद्ांतसंबंरीचे दृिष्टकोन
प्करर रचना
३.० 8वĥष्ट े
३. पररच्य
३.२ आंबेडकरथांचथा जथातीब ĥलचथा सuदथांवतक दृवष्टकोन
३.३ ड््युमvÆट जथावतवसदथांतथावरील दृवष्टकोन
३.४ जथातीच ्यथा वसदथा Æतथावरील ड््युमvÆट नंतरचथा दृवष्टकोन
३.५ स थारथांि
३.६ प्श्न
३.७ संदभथि सuदथांवतक
‘.० उिĥष्टे
ǵ जथातीची संकलपनथा व वसदथांत समजि े.
ǵ डv अंबेडकर आवि लुई ड््युमvÆट ्यथांच्यथा जथातीच ्यथा वस दथांतथाववf्यीच्यथा दृवष्टकोनथाच े परी±ि करिे.
ǵ जथातीच ्यथा वसदथा Æतथावरील ड््युमvÆट नंतरचथा दृवष्टकोन समजि े.
‘.१ पåरचय
सध्यथाच्यथा भथारतथात जथातीची भूवमकथा आवि अ्थि सथामथाÆ ्य करिे आÓहथानथातमक आहे. त्यथाबĥल परसपर
ववरोधी मते आहेत. कथाहéसथाठी ती नथाहीिी Lथाली आहे, तर कथाहéसथाठी जथाती त्यथांच्यथा जीवनथालथा अ्थि
देतथात आवि त्यथांची Bळख बनवतथात (गrरलीट, २०७). अवभजथात वहंदू लेखनथात, सूàम जथाती्य खथात्यथात
आवि अनेक जथाती्य चळवळीत जथातीब ĥल ववचथार-वववनम्य केले गेले आहे. सतरीकरिथाचथा >क प्कथार
महिून जथातीस ?वतहथावसक आवि समकथालीन वथासतव आहे. त्थावप जथाती्य वसदथांतथाच्यथा 6वतहथासथाची
सुरुवथात वāटीि Bरर> ंटrवलसट कथा्यथाथिपथासून Lथाली. जथातीबध द पदतीने वसदथांत करÁ्यथाचथा प््यतन सी. बगल
्यथांनी ९०८ मध्ये प्कथावित केलेल्यथा त्यथांच्यथा वनबंधथात केलथा होतथा. ते्े त्यथांनी जथातéनथा केवळ पदथानुक्रमथात
कथाही पuलूंमध्ये >कमेकथांपे±था वेगळे नसून 6तर परसपरथावलंवबक असल्यथाचेही सपष्ट केले (जोधकथा, २००).
समथाजिथास्त², मथानवव ंििथास्त² आवि 6तर ववĬथानथांनी वदलेल्यथा जथातीच ्यथा 8तप°ीसंदभथाथित असं´्य
वp°थांत आहेत परंतु कोित ेही ववविष्ट वp°थांत सथावथिवत्कपि े सवीकथारले गेले नथाही. अिथाप्कथा रे जथातीच े 8गम
चच¥चथा ववf्य बनले आहे (Êलंट, ९३). त्थावप, ते्े तीन Ó्यथापक दृवष्टकोन अवसतßवथात आहेत जे
धथावमथिक-गूQ, जuववक आवि सथामथावजक-?वतहथावसक आहेत. ्यथा प्त्येक दृवष्टकोनथाव र चचथाथि Lथाली आहे (िमथाथि
24munotes.in

Page 25

३-आंबेडकरथा ंचे जथाती वसद थांत आवि जथातीचथा प्श्न, ड ््युमvÆट आ वि ड््युमvÆट न ंतरचे जथाती वसद थांतसंबंधीचे दृवष्टकोन
25२००५  प्ु्ी, २००४  बेली ९९९  Êलंट ९३). परंतु हे दृवष्टकोन जथातीच े मूळ समजून GेÁ्यथास
प्कथाि टथाकतथात.
जथाती हथा िÊद सपrवनि आवि पोतुथिगीज िÊद कथासटथाž ्यथा िÊदथाचथा अ्थि आहे, ज्यथाचथा अ्थि आहे Ÿवंि, वंि
वकंवथा जथाती  (मुखजê, २०२). सपrवनि लोक हथा िÊद कुळ वकंवथा वंिथाचथा महिून वथापरत असत परंतु
पोतुथिगीजथांनी ्यथाचथा 8प्योग भथारतथातल्यथा वव वथावहत वंिपरंपरथागत वहंदू सथामथावजक गटथांबĥल सपष्टीकरि
देÁ्यथासथाठी केलथा (कrडेल, २०४). जथातीची सवथित् मथाÆ्यतथाप्थाĮ Ó्यथा´्यथा नथाही. वभÆन पररवस्तीत लोक
्यथाचथा वभÆन अ्थि कथाQतथात. त्थावप, ववववध ववĬथानथांनी जथातीची Ó्यथा´्यथा अिी केली आहे3
ǵ आ ंþे बेत्ये ्यथांनी >क Jोटथा आवि नथामथांवकत गट वकंवथा ववविष्ट प्कथारचे Ó्यवसथा्य आवि >खथाद् था
ववविष्ट ®ेिीचथा Ó्यवसथा्य आवि ववविष्ट ®ेिीबद पधदतीिी संबंवधत ववविष्ट जीवनि uली ्यथासथार´्यथा
वuविष्ट््यथांसह असल ेली >क ववविष्ट आवि नथामथांवकत गट असे महिून पररभथावfत केले जे िुदतथा
आवि प्दूfि ्यथा संकलपनेवर आधथाररत आहेत .
ǵ ब ेरेमन ्यथांनी सथामथावजक-सथा ंसकpवतक बहòलतथा आवि ®ेिीबद परसपरसंवथादथास ह जÆमथास आधथाररत
सतरीकरि ्यथावर आधथाररत जथात महिून जथातीची ववसतpत Ó्यथा´्यथा केली.
ǵ 6 रथावती कव¥ ्यथांच्यथानुसथार जथात आधथाररत समथाजथात Ó्यक्तीच्यथा सथामथावजक आवि सथांसकpवतक
कथा्यथाथित मोठथा भथाग त्यथांच्यथा सवत3च्यथा गटथापुरतथा म्यथाथिवदत असतो.
महिून जथाती हथा >क आनुवंविक >ंडोगrमvस गट आहे ज्यथामध्ये सथामथाÆ ्य नथाव, सथामथाÆ ्य Ó्यवसथा्य आवि
सथामथाÆ ्य संसकpती आहे आवि तुलनेने कठोर सवरुपथाच े सजथाती्य >कक बनते. तरीही जथातीन े Cपचथाररक
संGटनथा, कमी कठोर आवि रथाजकथारिथािी संबंवधत अिी कथाही नवीन वuविष्ट््ये अनुकूल केली आहेत.
विथि आवि जथाती ्यथा दोन िÊदथािी जथातीची संकलपनथा जोडली गेली आहे. विथि ्यथा िÊदथाचथा अ्थि रंग आहे
आवि तो वuवदक आवि संसकpत úं्थांमध्ये आQळतो ज्यथाचथा अ्थि ववविष्ट Ó्यवसथा्यथा ंिी संबंवधत वहंदू
समथाजथातील चथार ववभ थागथात ववभथाजन असिथा रे सथामथावजक सतरीकरि आहे. सुरुवथातीच ्यथा úं्थांमध्ये असपpÔ्य
लोकथांचथा 8ललेख नÓहतथा आवि असपpÔ्यतेच्यथा संकलपनेच्यथा 8गम व Gटनेच्यथा 8तप°ी संदभथाथित आजप ्य«त
मतभेद आहेत हे ल±थात GेÁ्यथासथारखे आहे. विथि नमुनथा वह >कथातमतथा, >करूपतथा आवि सथामथावजक प्िथालीची
वस्रतथा दिथिवते (गrरलीट, २०७). दुसरीकडे जथाती ही क्रमथांकथाची स्थावनक प्िथाली आहे जी ववविष्ट
Ó्यवसथा्यथा ंिी संबंवधत आनुवंविकतेवर आधथाररत >ंडोगrमस समूह आहे आवि परसपरथावलंवबत आहे.
बेते्यच्यथा मतथान ुसथार जथाती सथामथावजक सतरीकरिथाची >कसथा रखी प्िथाली महिून कथा्यथि करत नथाही, त्यथा?वजी
ती अनेक रचनेची ववभथागिी आहे. महिून विथि >क वस्र āथा ĺिवथादी वलवख त नमुनथा आहे आवि जती ही
>क गवतमथान सथामथावजक Bळख आहे जी भूतलथाव र अवसततवथात आहे. जथातीच ्यथा गटथांचे विथिन नमुÆ्यथा
सथारखेच स्थावनक ®ेिीबद प्िथालीत ववसतथार Lथालथा आहे.munotes.in

Page 26

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
26आपली प्गती तपा सा:
. जथात महिजे कथा्य"
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. विथि आवि जथात हथा िÊद सपष्ट करथा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
‘.२ आंबेडकरांचा जातीबĥलचा सैद्ांितक दृिष्टकोन
डv.बथाबथासथा हेब आंबेडकर ्यथांनी भथारतथातील जथाती, त्यथांची ्यंत्िथा, 8तपव° व ववकथास, ्यथा ९६ सथाली
सथादर केलेल्यथा िोधवनबंधथात भथारतथातील जथातीची चyकट, 8द्य, ववकथास आवि वथाQ ्यथांचे ववसतpत विथिन
केले. त्यथांनी जथातीच े वसदथांत, भथारतथात जथातीच ्यथा वनवम थिती आवि ववकथासथाचथा मथागोवथा Gे9न, ववकवसत केले
ज्यथामुळे वनमन जथातीतील लोकथांचे सीमथांवतकरि हथाे9न गेले. आंबेडकरथांचे जथातीब ĥलचे वसदथांवतकरि
वगêकpतž असमथानतथा आवि नuसवगथिकरिž वह दोन ततव करतथात (गथांडी, २०५).
आंबेडकरथांसथाठी जथातीन े वतच्यथा अवभजथात सवरूपथात वहंदू समथाजथातील सथामथावजक-सथा ंसकpवतक, आव्थिक
आवि रथाजकी्य बथाबéब ĥल चचथाथि केली आहे आवि ती वहंदू समथाजथाप ुरतीच म्यथाथिवदत आहे. जथातीÓ ्यवस्ेची
®ेिीबद रचनथा बवहष्कथार आवि असमथानत ेवर आधथाररत आहे, जे ववधी िुदतेच्यथा बथाबतीत >कमेकथांच्यथा
ववरोधथात 8Ë्यथा असल ेल्यथा जथातीच ्यथा बहòसं´्यतेमुळे कथा्यथि करते. त्यथांचे मत जथातीच े डुमोनवटकरिथाचथा
नमुनथा दिथिववते जे्े असपpÔ्यथांनथा कथा्यमस वरूपी अिुद मथानल े जथाते आवि 8चच जथातीन े त्यथांचे िुदतथा
वटकवून ठेवÁ्यथास परवथानगी वदली आहे (गथांडी, २०५).munotes.in

Page 27

३-आंबेडकरथा ंचे जथाती वसद थांत आवि जथातीचथा प्श्न, ड ््युमvÆट आ वि ड््युमvÆट न ंतरचे जथाती वसद थांतसंबंधीचे दृवष्टकोन
27जथात ही आंतरजथाती्य वववथाहथांवर म्यथाथिदथा आििथा री आहे आवि प्त्येक जथातीलथा नथागरी, आव्थिक, िu±विक
आवि सथांसकpवतक ह³कथांची बदलथा ंवर आधथाररत आहे. आंबेडकरथांसथाठी जथाती Ó्यवस्था केवळ Zूट
पथाडिथा रीच नथाही तर िोfक ही आहे. जथातीÓ ्यवस्ेमुळे खथालच ्यथा जथातीतील लोकथांचे 8चच जथातीतील
लोकथांकडून िोfि Lथाले. जथातéच ्यथा सतरीकरिथाने वनमन जथातéनथा जथातीच ्यथा संरचनेच्यथा तळथािी ठेवले,
त्यथांनथा वनर्थिक जीवन जगÁ्यथासथाठी आवि 8चच जथातीच े गुलथाम होÁ्यथासथाठी सोडल े. त्यथांचे मूलभूत
अवधकथार नथाकथारले गेले आवि त्यथांचे जीवन वनर्थिक Lथाले. आपल े सथादरीकरि संपवतथानथा त्यथांनी जथातीच ्यथा
अË्यथासथासथाठी 8वचत अिथा दृवष्टकोनथाव र भर देÁ्यथास महतव वदले.
आंबेडकर ििििर ििचारिंतांनी िदलेÐया जाती ििĴेषर केलेÐया Óया´यांबरोबर िागताना:
अ. स ेनथाटथि ्यथांनी जथातीची Ó्यथा´्यथा करतथानथा जथात ही >क सवतंत् आवि परंपरथागत बंवदसत व वंिपरंपरथागत
महथामंडळ आहे ज्यथात, प्मुख आवि पररfद ्यथांचथा समथाव ेि होतो. प्थावध करिथांच्यथा संमेलनथात
अधूनमधून बuठक आवि ववविष्ट सिथांमध्ये ्यथा >कत् ्येतथात. ्यथात लोक सथामथाÆ ्य Ó्यवसथा्यथा ंिी आवि
वविेfत अÆन सथामथाव्यकरि, वववथाह आवि संसकथारवव f्यक प्दूfिथाच्यथा संबंवधत प्श्नथांिी बथांधलेले
आहेत. दंड आवि सथामूवहक बवहष्कथार ्यथांĬथारे समुदथा्यथाच ्यथा अवधकथारथांची जथािीव केली जथाते.
आ ंबेडकर असथा तकथि करतथात की सेनथाटथिचे अिुदतेच्यथा कलपनेवर जथातीच े वuविष्ट््य सथांगिे ्यथाचे मूळ
हे धमōपदेिक समथारंभथात आहे . प्दूfिथाची कलपनथा जथातीच ्यथा संस्ेिी जोडली गेली आहे कथारि
जथातीमध ्ये 8चच जथातीची जथात ही पुजथारी जथात आहे आवि जथातीिी संबंवधत प्दूfिथाची कलपनथा
केवळ धथावमथिक आहे.
ब. न ेसवZलडने >क वगथि महिून जथातीच े सपष्टीकरि केले. त्यथांच्यथा मते जथाती हथा समथाजथातील >कथा
वगथाथिसथारखथा आहे जो 6तर वगथाथििी कोितथा ही संबंध नथाकथारतो आवि आंतरवववथाह व आंतरभोजनथास
परवथानगी देत नथाही. आंबेडकरथांच्यथा मते नेसZीलडने पररिथामथास कथारि समजल े आहे. आंतरवववथाह
व आंतरभोजन अनुपवस्ती वविेfीकरिथाच्यथामुळे आहे.
क. सर हबथिटथि ररसलीच्यथा दृष्टीने जथाती महिजे सथामथाÆ ्य नथावे असल ेल्यथा कुटूंबथाचथा समूह वकंवथा >क
पyरथाविक पूवथिजथांचथा सथामथाÆ ्य वंि, मथानवी वकंवथा वदÓ्य, ववविष्ट Ó्यवसथा्यथात गुंतलेल्यथा, समथान
धथारिथांचे अनुसरि करिथाö्यथा लोकथांचथा >क >कसंध समुदथा्य हो्य. आंबेडकरथांच्यथा दृष्टीने ररसल े
्यथांची Ó्यथा´्यथा कोित ेही नवीन ्योगदथान देत नथाही आवि महिून 8ललेख करÁ्यथासथारखे देखील
नथाही.
डॉ. केतकर यांची Óया´या सामािजक गN Ìहरून जातीची दोन िैिशष्टzये ठळक करते-
अ) जÆ मत3च सदस्यतथा आवि
ब) आ ंतरजथाती्य वववथाहथावर बंदी.
आंबेडकरथांच्यथा मतथान ुसथार, आंतरजथाती्य वववथाहथावर बंदी महिजे केवळ ववविष्ट गटथात जÆमलेल्यथांनथाच
सदस्यतव म्यथाथिवदत करिे. >क प्िथाली महिून ही Zक्त जथातीव र ल± क¤वþत करते आवि Ó्यवस्ेमध्ये
जथातीच ्यथा अवसततवथासथाठी आवÔ्यक असल ेल्यथा वuविष्ट््यथांवर प्कथाि टथाकते आवि 6तर वuविष्ट््यथांनथा दुÍ्यम
महिून वगळत े. आंबेडकर जथातीच ्यथा वरील सवथि संकलपनथांवर टीकथा केली कथारि त्यथांनी जथातीलथा >क समूह
महिून नथा समथाजथात >क सवतंत् >कक समजल े, ज्यथाचथा जथाती Ó्यवस्ेिी >क वनवIJत संबंध होतथा
(कÆनबीरन, २००९).munotes.in

Page 28

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
28आंबेडकर ्यथांनी भथारतथातील लोकस ं´्येचथा वथांविक अहवथाल सथादर केलथा आहे. भथारतथातील जथातीÓ ्यवस्था
सपष्ट करÁ्यथासथाठी त्यथांनी वथांविक वसदथांत नथाकथारले. ते असे महितथात की जथात हथा वेगवेगÑ्यथा कथाळथात
वेगवेगÑ्यथा ितकथा ंपूवê आलेल्यथा आ्यथिÆस, þववड, मंगोवल्यन आवि वसव् ्यÆस ्यथांचे वम®ि आहे. ते असे
मत मथांडतथात की जथातीची Ó्यवस्था वेगवेगÑ्यथा गटथांमधील लोकथांचे >कत्ीकरि रोखÁ्यथासथाठी 8द्यथास
आली नथाही वकंवथा रक्तथाची िुदतथा बथाळगÁ ्यथाचे सथाधन महिून वह जथातीचथा 8द्य Lथालथा नÓहतथा. खरं तर
संसकpती आवि रक्तथाचे >कवत्करि भथारतथात जथातीपथातीच ्यथा अवसततवथाच्यथा Zथार पूवê Gडले होते. त्यथांच्यथा
मते भथारती्य समथाज हथा >क ववल±ि आहे वज्े सवथि गट >कमेकथांिी Gवनष्ट संपकथि ठेवू िकत होते आवि
>कसंध समथाज महिून >कत् ्ये9 िकत होते.
आंबेडकर ्यथांनी असथा ्युवक्तवथाद केलथा की सती, ववधवथा पुनववथिवथाह, बथालवववथाह आवि 6तर सथामथावजक
दुष्कमथा«ववरोधथात धमथिवनरपे± असिथाö ्यथा 8चच समथाजथातील वहंदू समथाजस ुधथारकथांनी जथातीÓ ्यवस्था आवि
िथास्त रĥ करÁ्यथाची गरज ्यथावर जोर वदलथा नथाही. त्यथांनी मनुसमpती आवि धमथििथास्त अिथा वहंदू úं्थांवर
प्श्नवचÆह 8पवस्त केले आवि ते महिथाले की हे úं् मवहलथा आवि दवलत ्यथांच्यथा वह तथाच्यथा ववर ोधथात
आहेत. त्यथांनी मूक नथा्यक, समतथा, जनतथा आवि बवहष्कpत भथारत ्यथातील त्यथांच्यथा लेखनथात ून दवलतथांच्यथा
भेदभथावथाववरूद ्युद केले. दवलत, मवहलथा आवि िेतकरी ह³कथांसथाठी त्यथांनी लQथा वदलथा.
आंबेडकर ्यथांनी मध्यमवगथाथिच्यथा ²था नथावर आधथारीत जमीन व Cद्ोवगक भथांडवल ्यथांचथा समथाव ेि असल ेल्यथा
आव्थिक रचनेत जथाती आवि समथाजवथादथाच ्यथा 8चचथाटनथाची ववकली केली (तेलतुंबडे, २०३). त्यथांनी
विकथा, संGवटत Óहथा आवि संGfथि करथाž अिी Gोfिथा वदली.
जाती¸या उ¸चाNनाĬारे तयाचा अरधा रािमधाक सुराररांचा असा होता आिर ते तेÓहाच श³य होते
जेÓहा:
अ. वेद, िथास्त आवि पुरथाि असे सवथि धथावमथिक úं् रĥ केले जथातील. आवि सवथि वहंदूंनी मथाÆ्य केलेलथा
>कच धथावमथिक वलखथाि असेल.
ब. जÆ मथावर आधथाररत पyरोवहत्य संपवथावे. जे लोक रथाज्य परी±था8°ीिथि होतील त्यथांनथाच पुरोवहतव
वमळथावे. पyरोवहत्य हे रथाज्य कथा्यद् थाĬथारे प्दथान केले जथावे आवि ते वंिपरंपरथागत नसथाव े.
क. पुरोवहत सरकथारी कमथिचथारी असल े पथावहजेत आवि त्यथांची सं´्यथा कमी असथावी.
ड. आ ंतरजथाती्य वववथाह सवीकथारले पथावहजे आवि आंतरजथाती्य वववथाहथांनी जथातéत गथित वववथाहथांची जथागथा
¶्यथावी.
ई. आ ंतरभोजनथाची पदत अंगीकथारली पथावहजे. जथात, वगथि आवि धमथि 6त्यथादéच्यथा आधथारे कोितथा ही
भेदभथाव हो9 न्ये.
Z. त्यथांचथा ठथाम ववĵथास होतथा की आदिथि धमथि सवथातंÞ्य, समथानतथा आवि बंधुतवथावर आधथाररत आहे.
‘.‘ डzयुमॉनN जाितिसद्ांतािरील दृिष्टकोन
Ā¤च मथानवव ंििथास्त² लुई ड््युमvÆट हे जथातीव रील सवथाथित प्भथावी लेखक होते. त्यथांच्यथा चच¥चे मु´्य क¤þ
भथारत व पवIJमी रथाष्ट्र हे होते. ९५ पथासून त्यथांनी जथातीव र वलखथाि आवि Ó्यथा´्यथान केले. त्यथांच्यथा मते
जथाती सवथिÓ्यथापी असून ती भथारतथाच्यथा सथांसकpवतक ?³्य आवि ववविष्ट तेचे प्तीक आहे. ्यथा िu±विक munotes.in

Page 29

३-आंबेडकरथा ंचे जथाती वसद थांत आवि जथातीचथा प्श्न, ड ््युमvÆट आ वि ड््युमvÆट न ंतरचे जथाती वसद थांतसंबंधीचे दृवष्टकोन
29संिोधनथाच ्यथा प््यतनथाचे Zवलत महिजे ९६६ सथाली प्कथावित Lथालेले त्यथांचे महथान वलखथाि होमो
हथा्यरथारकीकस हे हो्य.
होमो हथा्यरथारकीकस ्यथा त्यथांच्यथा जथातीव रील कथामथाची मोठ््यथा प्मथािथात चचथाथि Lथाली आहे आवि त्यथाचे
भथाfथांतर ब-्यथाच भथाfथांमध्ये Lथाले आहे परंतु आतथाप ्य«त त्यथाचे भथाfथांतर कोित ्यथाही भथारती्य भथाfेत Lथाले
नथाही. त्यथांच्यथा ्यथा कथा्यथाथिमुळे जथाती आवि सथामथावजक रचनेचथा अË्यथास करÁ्यथासथाठी नवी दृष्टी प्थाĮ Lथाली.
ववचथारसरिी आवि परंपरथा ्यथा संकलपनथा त्यथाच्यथा प्वतकpतीचे मूळ भथाग आहेत.
ड््युमvÆट ठथामपि े सथांगतथात की ®ेिीबदतथा ही भथारती्य समथाजथाची मु´्य वuविष्ट््ये आहेत आवि ्यथामुळे
भथारती्य समथाज हथा Ó्यवक्तवथादी पथाIJथात्य समथाजथा ंपे±था वेगळथा वदसतो. त्यथांच्यथा अË्यथासथाने भथारती्य सथामथावजक
सतरीकरि प्िथालीव र >क समú आवि वuवĵक आ´्यथाव्यकथा प्दथान केली. त्यथाची मु´्य वचंतथा ही जथातीची
गुिधम¥ होती महिूनच जथाती समजून GेÁ्यथाच्यथा त्यथाच्यथा दृवष्टकोनथालथा गुिधमथि दृवष्टकोन असेही महटले जथाते.
त्यथांनी जथातीच े विथिन आव्थिक, रथाजकी्य आवि नथातेसंबंधथांवर आधथाररत नथातेसंबंधथांचथा समूह महिून केले जे
वनसगथित3 धथावमथिक असल ेल्यथा मूल्यथांमुळे वटकून आहेत. त्यथांनी असे प्वतपथादन केले की जथात ही >क वविेf
प्कथारची असमथानतथा आहे, ज्यथाचथा ्योµ्य अ्थि समथाजिथास्त ²थांनी लथावलथा पथावहले.
ड््युमvÆटच े जथातीच े ववĴेfि हे िुद आवि अपववत् ्यथाचथा परसपर ववर ोध ्यथा >कथाच तßवथावर आधथाररत आहे.
िुद समजल े जथािथारे लोक ®ेķ आवि अिुद समजल े जथािथारे कवनķ आवि िुद लोकथांपथासून अिुद वकंवथा
अपववत् लोकथांनथा वेगळे ठेविे हथा पदथानुक्रम ्यथा ववरोधथाचथा मु´्य भथाग होतथा (मदन, ९७).
ड््युमvÆटच ्यथा मते जथातीच े ®ेिीकरि वन्यवमत करिथारे दोन महßवथाचे वनकf महिजे िुदतथा आवि प्दूfि
आवि दजथाथि व सथामÃ ्यथाथिमधील Zरक. िुदीकरि आवि प्दूfि ्यथांच्यथातील Ĭuधववष्कथार āथा ĺिथांनथा अनुķथान
पदथानुक्रमथातील सवथाथित वरच्यथा स्थानथावर आवि त्यथाच्यथा असपpÔ्यथांनथा तळथािी ठेवते. त्यथाच्यथासथाठी असपpÔ्य
लोक अिुद कथामथात गुंतले महिून त्यथांच्यथातील कथाहéनथा मोठ््यथा प्मथािथात आवि कथा्यमच े अपववत् केले गेले.
त्यथाचप्मथाि े Ó्यवसथा्य, अÆन, देवतथा आवि वहंदू जीवनथाच े 6तर पuलू देखील पववत्तथा आवि प्दूfि ्यथा समथान
®ेिीबद मvडेलमध्ये ्येतथात 8दथाहरिथा्थि जÆम आवि मpत्यू. दुस-्यथा सवथिसथामथाÆ ्य प्मथािथातील संदभथाथित ते
जोर देतथात की पदथानुक्रम हथा दजथाथिचथा आहे आवि त्यथामुळेच ते सथामÃ ्यथाथिहóन सवतंत् सवरूपथाच े आहे 8दथाहरिथा्थि
āथाĺि ±वत््यथांच्यथा सथामÃ ्यथाथिपे±था 8चच स्थान वमळवतथात कथारि ते धथावमथिकररत्यथा िुद आहेत. अिथा प्कथारे
ड््युमvÆट जथाती्य पधदतीस कलपनथा आवि मूल्यथांच्यथा दृष्टीने पथाहतो जे त्यथांच्यथासथाठी Cपचथाररक
आकलन्योµ ्य तकथिसंगत आहे. जजमथानीसथा रखी आव्थिक Ó्यवस्थासुदथा अ्थििथास्तथाच्यथा तßवथांवर आधथाररत
नसून धथावमथिक मूल्यथांवर आधथाररत होती.
त्यथांच्यथा मते जथावतÓ्यवस्ेचथा अË्यथास हथा भथारतथास समजून GेÁ्यथासथाठी आवÔ्यक आहे आवि जथातीचथा
अË्यथास करिे हे सथामथाÆ ्य समथाजिथा स्तथाचे कतथिÓ्य आहे. होमो हथा्यरथारकीकस ्यथा कथा्यथाथित त्यथाने भथारती्य
संसकpतीचे >क मvडेल ववकवसत केले जे प्वतसपधê नसलेल्यथा अनुķथान पधदतीवर आधथाररत होते. त्यथांचे
जथाती्य वसदथांत िथास्ती्य सथावहत्य आवि ?वतहथावसक úं्थांवर आधथाररत आहेत महिूनच त्यथांनथा सं²थानथातमक-
?वतहथावसक आवि प्था च्यववद्थाकथार मथानल े जथाते.munotes.in

Page 30

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
30‘.’ जाती¸या िसद्ांतािरील डzयुमॉनNनंतरचे दृिष्टकोन
९८० आवि ९९० च्यथा दिकथात, ड््युमvÆटच ्यथा सट्र³चरवल सट दृवष्टकोनथान ं ९६० आवि ९७० च्यथा
दिकथात केलेल्यथा केस सटडीच ्यथा पररवतथिनथालथा 8°र देतथानथा जथातीचथा मथानवव ंििथास्त ववf्यक अË्यथासथाचथा
पुनववथिचथार केलथा गेलथा. ड््युमvÆटच ्यथा दृवष्टकोनथाव र ्यथा तीन कथारिथांवर आधथाररत टीकथा Lथाली
. हे समथाजिथास्त आवि मथानवव ंििथास्त च्यथा तुलनथातमक 8वĥष्टथांनथा अड्ळथा आित े.
२. भथारत महिजे जथाती असे वथासतव 8भे केले.
३. हे जथातीत भyवतक सथामú ीविवथा्य >क आदिथिवथादी आवि सथांसकpवतक रचनथा असल्यथाचे सपष्ट करते
ज्यथाने >कच पदथानुक्रम आधथाररत पववत्तथा आवि प्दूfिथाची >क वम्क त्यथार केली आवि त्यथा
धतêवर भथारतथातील सवथि जथाती 8Gडपि े रचनथा करतथा ्ये9 िकते असथा समथाज वनमथा थिि केलथा
(नटरथाजन, २००५).
्ोड³्यथात आपि मrकवकम मrरर्यट, व³वगली आवि वनकोलस ड³सथि ्यथासथार´्यथा ड््युमvÆटच ्यथा समी±कथा ंच्यथा
कथा्यथाथिबĥल चचथाथि करू. ड््युमvÆटच ्यथा Ĭuतवथादथाची म्यथाथिदथा ल±थात Gे9न मrकवकम मrरर्यट ्यथांनी भथारतथाच्यथा
नवीन वथांविक-सथामथा वजक दृवष्टकोनथाची कलपनथा केली. भथारती्य समथाज सवत च्यथा वंिथाच्यथा 6वतहथास आवि
संसकpतीच्यथा वेगवेगÑ्यथा प्कथारची संकलपनथा Gडवून आििथा री अवĬती्य प्िथाली असल्यथाचे त्यथांनी नमूद
केले.
ड््यूमोनवट्यन मvडेलपे±था वेगळी असल ेल्यथा वहंदू जथातीÓ ्यवस्ेची तपथासिी करÁ्यथासथाठी मrकवकम मrरर्यट
्यथांनी कोडेड िथारीररक पदथा्थिž ्यथा कलपनेवर आधथाररत जथातीब ĥल Ó्यथा´्यथातमक समज वदली. त्यथाच्यथा ्यथा
दृवष्टकोनथास जथाती-समथाजिथास्त, Ó्यवहथारथातमक, परसपरसंबंधथातमक, आवि मvनrवसटक आवि पदथा्थि
कोडव र आधथाररत महटले जथाते. मrरर्यटच्यथा महिÁ्यथानुसथार जथातीची रचनथा िथारीररक पदथा्थि आवि आंतर-
वu्यवक्तक देवथािG ेवथािीिी संबंवधत अनेक संकलपनथांवर केली गेली. आंň प्देिथातील कŌडरू गथावथात
जथातीचथा अË्यथास करÁ्यथासथाठी त्यथांनी परसपर संवथादथातमक दृवष्टकोन वथापरलथा जे्े त्यथांनी सवेचJेने पथािी,
अÆन वगuरे कोि सवीकथारते ्यथासथार´्यथा बथाबéव र चचथाथि केली, कोिथाकड ून सवीकथारते हे त्यथांच्यथा सथामथावजक
दजथाथिच्यथा सथापे± होते. जे खथालच ्यथा दजथाथिचे होते त्यथांनी 8चच दजथाथिचे आवि 8लटप±ी जेवलेले भोजन
सहज सवीकथारले. āथामहिथांनथा खथालच ्यथा दजथाथिच्यथा गटथात जसे की विजवलेले खथाद्पदथा्थि वकंवथा बथा्यकथा
वगuरे पदथा्थि कोडचथा कोितथा ही वनमन प्थाĮकतथाथि नÓहतथा. त्यथांनी जमीन, वसतू, धथाÆ्य वगuरे अिथा ववविष्ट
प्कथारथात पदथा्थि कोड वसवकथारलथा. āथाĺि त्यथांच्यथा सवत च्यथा देवतव, अनÆ्य देवथािG ेवथाि आवि पदथा् था«च्यथा
पररवतथिनथातमक समथारंभ, सललथा आवि अध्यथापनथाच्यथा रूपथात ववĵथाच्यथा ²था नथामध्ये गुंतलेल्यथा 6तर स्ली्य
पुरुfथांनथा त्यथांच्यथा भेटवसतूमुळे 8चच स्थान वमळवतथात. रथाजपूत आवि त्यथांचे सह्योगी असे कथाही गट
आहेत ज्यथांनी भूमी वन्यंत्ि, अÆनथाचे ववतरि आवि मूलभूत पदथा्थि, कथा्यथि 6त्यथादéची अवधकतम रिनीती,
पदथा्थि आवि कpतीत सथामÃ ्यथि आवि गट पदथा्थि कोड वमळववÁ्यथासथाठी अवधक प्मथािथात समथांतर वववन म्य
वथाQववÁ्यथाचथा प््यतन केलथा. कुिल कथारथागीर हे असे 6तर गट होते जे विजवलेल्यथा अÆनथाची देवथािG ेवथाि
कमी करÁ्यथाच्यथा संबंधथात प्मथाि कमी करिथारी रिनीती वथापरिथारे होते. 8दथाहरिथा्थि वuÔ्य समुदथा्यथान े
धथाÆ्य वपकववले, पथाळीव जनथाव रथांचे पथालनपोfि केले आवि Ó्यथापथारी असतथा ंनथा 8तपथादक िक्तीचथा आनंद
Gेतलथा. Æहथावी आवि चमथिकथार असे गट होते ज्यथांनथा नथाती देÁ्यथा?वजी प्थाĮ करÁ्यथाच्यथा ®ेिीत होते, त्यथांनी
ववववध जथातीतील त्यथांच्यथा संर±कथांकडून ्ेट अÆनपदथा्थि कोड तसेच िथारीररक पदथा् था«चे कोड सवीकथारले munotes.in

Page 31

३-आंबेडकरथा ंचे जथाती वसद थांत आवि जथातीचथा प्श्न, ड ््युमvÆट आ वि ड््युमvÆट न ंतरचे जथाती वसद थांतसंबंधीचे दृवष्टकोन
31गेले. (सुभेदी २०३). ्यथा रिनीतीचथा सवथाथित महतवथाचथा दृवष्टकोन ते महिजे स्थावनक जथातीच े स्थान
जथािून Gेिे.
ड्युमोची >क किख र टीकथा केली होती ती महिजे बेत्ये ्यथांनी, ज्यथांनी भथारती्य समथाज समजÁ ्यथासथाठी
अवधक Ó्यथापक दृवष्टकोन बथाळगÁ ्यथाचे सम्थिन केले. जथातéस ह नथातलग, वगथि आवि सथामÃ ्यथाथिचथा अË्यथास
करÁ्यथाची गरज ्यथावर त्यथांनी भर वद लथा. त्यथांच्यथासथाठी आव्थिक आवि रथाजकी्य ्यथासथार´्यथा जथातीच ्यथा
संरचनथातमक बथाबéनथा ववĬथानथांनी अवजबथात सपिथि केलथा नथाही आहे, जे सविथि आवि वन मन जथाती, जजमथान
आवि कथावमन ्यथांच्यथातील संबंध समजून GेÁ्यथास आवÔ्यक आहे. त्यथांच्यथा कथा्यथाथिने सथांसकpवतक आदिथि
प्कथार ?वजी जथातीच ्यथा अनुभवथातमक वथासतवथाचे आकलन करÁ्यथास ्योगदथान वदले आहे.
व³वगली (९९३) जथातीचथा वसदथांत अद्थाप ि³्य आहे कथा" ्यथात रथाजे आवि नथातलग असे जथातीच े दोन
महßवथाचे Gटक असल्यथाचे विथिन करतथात. त्यथाच्यथा मते जथाती ही रथाजकी्य रचनथा आहे ज्यथात रथाजे आवि
नथातेवथाईक ववरुद JथावÁ्यथांमध्ये आहेत आवि पुरोवहत हे मध्यस् आहेत. ते जथातीच ्यथा आदिथिवथादी आवि
भyवतकवथादी वसदथांतथावर टीकथा करतथात कथारि हे वसदथांत āथाĺिथांनथा सवōचच जथात मथानतथात. विथि आवि
जथाती ्यथा दोन संकलपनथांमध्ये बरेच ववĬथान गŌधळल ेले आहेत महिूनच जथाती्य पदथानुक्रमथात āथाĺिथांनथा
वचथिसव वमळते. व³वगली असे ठथामपि े सथांगतथात की āथाĺि >कसंध गट नथाहीत ते मोठ््यथा सं´्येने गटथात
ववभथागले गेले आहेत आवि >कमेकथांिी दजथाथिसथाठी सपधथाथि करतथात. त्यथांच्यथा अनुfंगथाने āथाĺि लोक त्यथांच्यथा
जजमथानस पुरोवहत महिून कथाम करतथात आवि त्यथांच्यथा जजमथानथातील अिुभतथा, पथाप आवि वथाईट गोष्टी दूर
करतथात महिून āथाĺि हे त्यथांच्यथा संर±कथांपे±था āथाĺि 8चच दजथाथिचे आहेत ्यथावर ववĵथास ठेविे वववचत् आहे.
व³वगलीच्यथा मते जथात वह वनवव थिवथादपि े रथाजथा आवि प्भू ्यथांच्यथा सभोवतथालच ्यथा ववधीसंबंधी आवि 6तर
सेवथांच्यथा संGटनेमुळे वनमथाथिि होते. महिूनच पुरोवहतिथाही नÓहे तर रथाजेिथाही ही मध्यवतê संस्था होती.
डकथिने (९९३) āथाĺिवथादी ववधीकड े असल ेल्यथा रथाजस° ेच्यथा अधीनत ेचे खंडन केले जे ड््युमvÆटच ्यथा मते
वहंदू सË्यतेचे वuविष्ट््य होते. डकथिसच्यथा मते ही वथासतवथात वसथाहतवथादी िक्तीची वनवमथिती होती जी सवदेिी
रथाजथालथा केवळ प्तीकथात मक व वनकpष्ट दजथाथिचे बनववते. वāटीिथांनी जथातीची पररभथाfथा वuचथाररक आवि
प्िथासक ी्यदृष्ट््यथा असं´्य स्थावनक- Ó्यथापथारी, िेती 6त्यथादी आवि धथावमथिक तकथा«सह केली. पूवê जी जथात
रथाजकी्य होती, त्यथांनथा >कथाच JÞ्यथाखथाली आिल े गेले होते - धमथिवनरपे± वविेfत वहंदू आवि पrन 6ंवड्यन
सथामथावजक रचनथा. डकथि ्यथांनी ड््युमvÆटच ्यथा जथातीच ्यथा वस दथांतथालथा आÓहथान वदले व ते असे महिथाले की
āथाĺि वकंवथा धथावमथिक ववचथारधथारथा नÓहे तर रथाजे वकंवथा वसथाहतीवथादी संस्था आवि त्यथांनथा वमळिथारी िक्ती ही
जथाती्य संबंधथांच्यथा तßवथांच्यथा रचनेत महßवथाची भूवमकथा बजथावत होती. त्यथांनी जथातीलथा नथागरी समथाजथाच े
सपष्टपिे वसथाहतवथादी रूप महटले.munotes.in

Page 32

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
32आपली प्गती तपा सा:
. मrकवकम मrरर्यट ्यथांचे जथातीब ĥलचे मत सपष्ट करथा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. जथातीब ĥल डकथि ्यथांच्यथा दृवष्टकोनथाची चचथाथि करथा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
‘.“ सारांश
जथातीस सuदथांवतकररत्यथा समजÁ ्यथासथाठी वववव ध ववĬथानथांच्यथा कथा्यथाथिचथा आQथावथा Gेिे आवÔ्यक आहे.
आंबेडकरथांनी जथातीब ĥल बहò-सतरी्य प्वत-प्वतवथादी दृÔ्य प्दथान केले. त्यथांनी दवलत लोकथांच्यथा ह³कथांसथाठी
संGfथि केलथा आवि त्यथांचे भथारती्य रथाज्यGटनेच्यथा कथा्यथाथित वदलेले ्योगदथान नेहमीच प्िंसनी्य रथाहील.
त्यथांच्यथा सवथाथित महतवथाच्यथा कथामथात भथारतथातील जथातीž आवि जथातीच े 8चचथाटनž ्यथांचथा समथाव ेि आहे. ते
जथातीववरोधी होते, त्यथांचथा असथा ववĵथास होतथा की >खथाद् था Ó्यक्तीचे विथि जÆमजथात नÓहे तर त्यथाच्यथा गुिव°ेवर
आधथाररत असथावी. त्यथांचे सथामथावजक ततव²थान सवथातंÞ्य, समथानतथा आवि बंधुतवथावर आधथाररत होते.
दुसरीकडे ड््युमvÆट ्यथांनी पववत्तथा आवि प्दूfि ्यथा संकलपनेबरोबरच पदथानुक्रमी-रथाजकी्य नसून धथावमथिक
आहे ्यथावर जोर वदलथा. वथांवJत लोकथांबĥल ड््युमvÆटच ्यथा दृवष्टकोनथाची सवथाथित प्कथावित टीकथा असपpÔ्य
(दवलत) ्यथांच्यथावर वथांविक अË्यथास करिथाö्यथांकडून आवि वसथाहतवथादी वन्यमथांतगथित भथारती्य समथाज
पररवतथिनथाचथा अË्यथास करिथारे 6वतहथासकथारथांकडून करÁ्यथात आली होती.
‘.” प्ij
. डv. आंबेडकरथांचे जथातीब ĥलचे मत सपष्ट करथा.
२. ल्युई ड््युमvÆटच ्यथा जथातीब ĥलच्यथा दृवष्टकोनथा ववf्यी चचथाथि करथा
३. जथातीव रील ड््युमvÆटन ंतरच्यथा कथाळथाच े समथालोचनथाच े सपष्टीकरि करथा. munotes.in

Page 33

३-आंबेडकरथा ंचे जथाती वसद थांत आवि जथातीचथा प्श्न, ड ््युमvÆट आ वि ड््युमvÆट न ंतरचे जथाती वसद थांतसंबंधीचे दृवष्टकोन
33‘.• संदभधा
. ȘɁɁȲȵɆɃȲȺ, ȘɃȻɆȿ, , ȚȶȿɅȶɃ Ȳȿȵ ȧȶɃȺɁȹȶɃɊ Ⱥȿ ȘȿɅȹɃɀɁɀȽɀȸȺȴȲȽ ȫȹȶɀɃɊ,
ȚɀȾɁȲɃȲɅȺɇȶ ȪɅɆȵȺȶɄ Ⱥȿ ȪɀȴȺȶɅɊ Ȳȿȵ ȟȺɄɅɀɃɊ, ȭɀȽ() ȠɄɄɆȶ
. șȲɊȽɊ, Ȫ, , ȚȲɄɅȶ, ȪɀȴȺȶɅɊ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴɄ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ ȷɃɀȾ Ʌȹȶ Ʌȹ ȴȶȿɅɆɃɊ Ʌɀ Ʌȹȶ
ȤɀȵȶɃȿ Șȸȶ, ȚȲȾȳɃȺȵȸȶ ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ȧɃȶɄɄ, ȚȲȾȳɃȺȵȸȶ
. șȶɃɃȶȾȲȿ, ȞȶɃȲȽȵ ț, , ȫȹȶ șɃȲȹȾȲȿȺȴȲȽ ȭȺȶɈ ɀȷ ȚȲɄɅȶ, Ⱥȿ ȞɆɁɅȲ (ȶȵ.),
ȪɀȴȺȲȽ ȪɅɃȲɅȺȷȺȴȲɅȺɀȿ, ȦɉȷɀɃȵ ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ȧɃȶɄɄ, ȥȶɈ țȶȽȹȺ
. șʠɅȶȺȽȽȶ, ȘȿȵɃʠ, ५, ȚȲɄɅȶ, ȚȽȲɄɄ Ȳȿȵ ȧɀɈȶɃ ȚȹȲȿȸȺȿȸ ȧȲɅɅȶɃȿɄ ɀȷ
ȪɅɃȲɅȺȷȺȴȲɅȺɀȿ Ⱥȿ ȫȲȿȻɀɃȶ ȭȺȽȽȲȸȶ , ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ɀȷ ȚȲȽȺȷɀɃȿȺȲ ȧɃȶɄɄ, ȚȲȽȺȷɀɃȿȺȲ
 șȶɅȶȺȽȽȶ, ȘȿȵɃȶ, , ȚȲɄɅȶ, ȚȽȲɄɄ Ȳȿȵ ȧɀɈȶɃ ȚȹȲȿȸȺȿȸ ȧȲɅɅȶɃȿɄ ɀȷ
ȪɅɃȲɅȺȷȺȴȲɅȺɀȿ Ⱥȿ Ȳ ȫȲȿȻɀɃȶ ȭȺȽȽȲȸȶ, ȦɉȷɀɃȵ ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ȧɃȶɄɄ, țȶȽȹȺ
. șȽɆȿɅ, ȜȵɈȲɃȵ, , ȫȹȶ ȚȲɄɅȶ ȪɊɄɅȶȾ ɀȷ ȥɀɃɅȹȶɃȿ ȠȿȵȺȲ ȮȺɅȹ ȪɁȶȴȺȲȽ
ȩȶȷȶɃȶȿȴȶ Ʌɀ Ʌȹȶ ȬȿȺɅȶȵ ȧɃɀɇȺȿȴȶɄ ɀȷ ȘȸɃȲ Ȳȿȵ ȦɆȵȹ, ȣɀȿȵɀȿ,
. ȚȹȲɅɅȶɃȻȶȶ, ȧ, , ȚȲɄɅȶ Ȳȿȵ ȪɆȳȲȽɅȶɃȿ ȚɀȿɄȴȺɀɆȿȶɄɄ, ȚȶȿɅɃȶ ȷɀɃ ɄɅɆȵȺȶɄ Ⱥȿ
ȪɀȴȺȲȽ ȪȴȺȶȿȴȶ
. ȚȹȲɅɅȶɃȻȶȶ, ȧ, , ȚȲɄɅȶ Ȳȿȵ ȪɆȳȲȽɅȶɃȿ ȚɀȿɄȴȺɀɆɄȿȶɄɄ, Ⱥȿ ȪɆȳȲȽɅȶɃȿ ȪɅɆȵȺȶɄ
ȭȠ ȮɃȺɅȺȿȸɄ ɀȿ ȪɀɆɅȹ ȘɄȺȲȿ ȟȺɄɅɀɃɊ Ȳȿȵ ȪɀȴȺȶɅɊ, ȞɆȹȲ, ȩ (ȶȵ), ȦɉȷɀɃȵ
ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ȧɃȶɄɄ, țȶȽȹȺ
. țȺɃȼɄ, ȥȺȴȹɀȽȲɄ ș, , ȫȹȶ ȟɀȽȽɀɈ ȚɃɀɈȿ, ȫȹȶ ȜɅȹȿɀȹȺɄɅɀɃɊ ɀȷ Ȳȿ ȠȿȵȺȲȿ
ȢȺȿȸȵɀȾ, ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ɀȷ ȤȺȴȹȺȸȲȿ, Șȿȿ ȘɃȳɀɃ
. țȺɃȼɄ, ȥȺȴȹɀȽȲɄ ș, , ȚȲɄɅȶɄ ɀȷ ȤȺȿȵ ȚɀȽɀȿȺȲȽȺɄȾ Ȳȿȵ ȤȲȼȺȿȸ ɀȷ ȤɀȵȶɃȿ
ȠȿȵȺȲ, ȧɃȺȿȴȶɅɀȿ ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ȧɃȶɄɄ, ȧɃȺȿȴȶɅɀȿ
. ȞȲȿȵȶȶ, ȪȲɃȲȹ, ५, țɃ.șȹȺȾɃȲɀ ȩȲȾȻȺ ȘȾȳȶȵȼȲɃ Ȳȿȵ Ʌȹȶ ȩȶ-ȠȿɅȶɃɁɃȶɅȲɅȺɀȿ
ɀȷ ȬȿɅɀɆȴȹȲȳȺȽȺɅɊ ȣȶȸȺɄȽȲɅȺȿȸ ȘȸȲȺȿɄɅ ȚȲɄɅȶ ȭȺɀȽȶȿȴȶ Ⱥȿ ȩɆɃȲȽ ȠȿȵȺȲ, -५,
ȩȶɅɃɀɄɁȶȴɅȺɇȶɄ, ȭɀȽ() ȠɄɄɆȶ 
. ȞȲɃȲȽɊɅȶ, ȢɃȺɄɅȺȿȲ, , ȫȹȶɀɃȺɋȺȿȸ ȚȲɄɅȶ ȚɃȺɅȺȴȲȽ ȣȺɅȶɃȲɅɆɃȶ ȩȶɇȺȶɈ,
ȫȘȩȧțȘȣȰȢȠȥȠȘȠ .8/7Ź526 ȫȰȩȠȤȘȠ, ȪȦȭȠȡȬȪ
. ȞɆɁɅȲ Ȳȿȵ ȢȶȵȺȲ, , ȫȹȶɀɃȶɅȺȴȲȽ ȫɃȶȿȵɄ Ⱥȿ ȧɀɄɅ-ȠȿȵȶɁȶȿȵȶȿȴȶ
ȜɅȹȿɀȸɃȲɁȹȺȶɄ ɀȷ ȠȿȵȺȲ, Ⱥȿ ȜȾȶɃȸȺȿȸ ȪɀȴȺȲȽ ȪȴȺȶȿȴȶ ȚɀȿȴȶɃȿɄ ȝȶɄɅɄȴȹɃȺȷɅ Ⱥȿ
ȟɀȿɀɆɃ ɀȷ ȧɃɀȷ. ȰɀȸȶɄȹ ȘɅȲȽ, ȚɀȿȴȶɁɅ ȧɆȳȽȺɄȹȺȿȸ Țɀ. ȥȶɈ țȶȽȹȺ
. ȞɆɁɅȲ, țȺɁȲȿȼȲɃ (). ȠȿɅȶɃɃɀȸȲɅȺȿȸ ȚȲɄɅȶ ȬȿȵȶɃɄɅȲȿȵȺȿȸ ȟȺȶɃȲɃȴȹɊ Ȳȿȵ
țȺȷȷȶɃȶȿȴȶ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺȶɅɊ. ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȧȶȿȸɆȺȿ șɀɀȼɄ.munotes.in

Page 34

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
34 ȡɀȵȹȼȲ, Ȫ.Ȫ, , ȜȾȶɃȸȺȿȸ ɈȺɅȹ ȚȲɄɅȶ ȘȴȲȵȶȾȺȴ țȺɄȴɀɆɃɄȶɄ, ȠȵȶȿɅȺɅɊ
ȧɀȽȺɅȺȴɄ Ȳȿȵ ȪɅȲɅȶ ȧɀȽȺȴɊ, ȮɀɃȼȺȿȸ ȧȲɁȶɃ ȪȶɃȺȶɄ, ȭɀȽ() , ȠȿȵȺȲȿ ȠȿɄɅȺɅɆɅȶ ɀȷ
țȲȽȺɅ ȪɅɆȵȺȶɄ, ȥȶɈ țȶȽȹȺ Ȳȿȵ ȬȥȠȚȜȝ, ȠȿȵȺȲ
. ȢȲȵȶȽ ȪȹȲɃȾȲ, ș, , ȚȲɄɅȶ Ș ȪɀȴȺɀ-ɁɀȽȺɅȺȴȲȽ ȠȿɄɅȺɅɆɅȺɀȿ Ⱥȿ ȟȺȿȵɆ ȪɀȴȺȶɅɊ,
ȡȲȿȲɁɃȺɊȲ ȡɀɆɃȿȲȽ ɀȷ ȠȿɅȶɃȵȺɄȴȺɁȽȺȿȲɃɊ ȪɅɆȵȺȶɄ, ȭɀȽ. ȠȠȠ
. ȢȲȿȿȲȳȺɃȲȿ, ȢȲȽɁȲȿȲ, , ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ɀȷ ȚȲɄɅȶ Ȳȿȵ Ʌȹȶ ȚɃɀɀȼȶȵ ȤȺɃɃɀɃ
ȩȶȴɀɇȶɃȺȿȸ ș.ȩ ȘȾȳȶȵȼȲɃ ȣȶȸȲȴɊ, ȜȧȮ
. ȢɀȽȶȿȵȲ, ȧȲɆȽȺȿȶ, , șɀɀȼ ȩȶɇȺȶɈȟɀȾɀ ȟȺȶɃȲɃȴȹȺȴɆɄ Ȳȿȵ ȩȶȽȺȸȺɀȿ,
ȧɀȽȺɅȺȴɄ Ȳȿȵ ȟȺɄɅɀɃɊ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ, ȡɀɆɃȿȲȽ ɀȷ Ʌȹȶ ȘȾȶɃȺȴȲȾ ȦɃȺȶȿɅȲȽ ȪɀȴȺȶɅɊ, ().
. ȣȺȿȵɅ, șȶȿȻȲȾȺȿ, , ȫɀɈȲɃȵɄ Ȳ ȚɀȾɁɃȶȹȶȿɄȺɇȶ ȾɀȵȶȽ ɀȷ ȚȲɄɅȶ, ȚɀȿɅɃȺȳɆɅȺɀȿ
Ʌɀ ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ, ȭɀȽ() ȥɀ. .
. ȤȲȵȲȿ, ȫ.ȥ, , Ȧȿ ȬȿȵȶɃɄɅȲȿȵȺȿȸ ȚȲɄɅȶ, ȜȧȮ, ȭɀȽ(), ȥɀ. 
. ȤȲɃɃȺɀɅɅ, ȤȴȢȺȾ, , ȟȺȿȵɆ ȫɃȲȿɄȲȴɅȺɀȿɄ țȺɇȶɃɄȺɅɊ ɈȺɅȹɀɆɅ țɆȲȽȺɄȾ, Ⱥȿ
șɃɆȴȶ ȢȲɁȷȶɃȶɃ(ȶȵ) ȫɃȲȿɄȲȴɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȤȶȲȿȺȿȸ țȺɃȶȴɅȺɀȿ Ⱥȿ Ʌȹȶ ȘȿɅȹɃɀɁɀȽɀȸɊ ɀȷ
ȜɉȴȹȲȿȸȶ Ȳȿȵ ȪɊȾȳɀȽȺȴ șȶȹȲɇȺɀɆɃ, ȧȹȺȽȲȵȶȽɁȹȺȲ ȠȿɄɅȺɅɆɅȶ ȷɀɃ Ʌȹȶ ɄɅɆȵɊ ɀȷ
ȟɆȾȲȿ ȠɄɄɆȶɄ.
. ȤȲɃɃȺɀɅɅ, ȤȴȢȺȾ, , ȚɀȿɄɅɃɆȴɅȺȿȸ Ȳȿ ȠȿȵȺȲȿ ȜɅȹȿɀɄɀȴȺɀȽɀȸɊ, ȴɀȿɅɃȺȳɆɅȺɀȿ Ʌɀ
ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ, ȭɀȽ() ȠɄɄɆȶ 
. ȤɀɀȼȹȶɃȻȶȶ, ș. ț, , ȫȹȶ ȜɄɄȶȿȴȶ ɀȷ șȹȲȸȲɇȲȵ ȞȺɅȲ, ȘȴȲȵȶȾȺȴ ȧɆȳȽȺɄȹȶɃɄ,
ȥȶɈ țȶȽȹȺ
. ȤɀɄȼɀ, ȤȲɃȼ, , ȫɃȲȿɄȷɀɃȾȲɅȺɀȿɄ ɀȷ țɆȾɀȿɅ ȫȹȶ ȹȺȶɃȲɃȴȹȺȴȲȽ, Ʌȹȶ ɄȲȴɃȶȵ
Ȳȿȵ Ʌȹȶ ɁɃɀȷȲȿȶ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ Ȳȿȵ ȘȿȴȺȶȿɅ ȟȲɈȲȺȺ, ȟȺɄɅɀɃɊ Ȳȿȵ ȘȿɅȹɃɀɁɀȽɀȸɊ, ȭɀȽ()
 ȥȲȸȽȲ, ș.Ȣ, , ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ȫȹɀɆȸȹɅ, ȩȲɈȲɅ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿ
. ȥȲɅɃȲȻȲȿ, șȲȽȾɆɃȽȺ, ५, ȚȲɄɅȶ, ȚȽȲɄɄ Ȳȿȵ ȚɀȾȾɆȿȺɅɊ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ Șȿ
ȜɅȹȿɀȸɃȲɁȹȺȴ ȘɁɁɃɀȲȴȹ, ȜɅȹȿɀȽɀȸɊ, ȭɀȽ() ȥɀ
. ȧɃɆɅȹȺ, ȩ.ȼ, , ȠȿȵȺȲȿ ȚȲɄɅȶ ȪɊɄɅȶȾ, țȺɄȴɀɇȶɃɊ ȧɆȳȽȺɄȹȺȿȸ ȟɀɆɄȶ, ȥȶɈ
țȶȽȹȺ
. ȨɆȺȸȽȶɊ, țȶȴȽȲȿ, , ȠɄ Ȳ ȫȹȶɀɃɊ ɀȷ ȚȲɄɅȶ ȪɅȺȽȽ ȧɀɄɄȺȳȽȶ", ȫȹȶ ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ
ȩȶɇȺȶɈ, ȭɀȽ () ȠɄɄɆȶ
. ȨɆȺȸȽȶɊ, țȶȴȽȲȿ, , ȠɄ Ȳ ȫȹȶɀɃɊ ɀȷ ȚȲɄɅȶ ȪɅȺȽȽ ȧɀɄɄȺȳȽȶ", ȫȹȶ ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ
ȩȶɇȺȶɈ, ȭɀȽ() ȠɄɄɆȶ 
. ȩȲȹȶȻȲ, Ȟ.Ȟ, , ȠȿȵȺȲ ȚȲɄɅȶ, ȢȺȿȸɄȹȺɁ Ȳȿȵ țɀȾȺȿȲȿȴȶ ȩȶȴɀȿɄȺȵȶɃȶȵ,
ȘȿȿɆȲȽ ȩȶɇȺȶɈ ȘȿɅȹɃɀɁɀȽɀȸɊ, ȭɀȽ()munotes.in

Page 35

३-आंबेडकरथा ंचे जथाती वसद थांत आवि जथातीचथा प्श्न, ड ््युमvÆट आ वि ड््युमvÆट न ंतरचे जथाती वसद थांतसंबंधीचे दृवष्टकोन
35. ȩȲȹȶȻȲ, Ȟ.Ȟ, , ȫȹȶ ȧɀȺɄɀȿ Ⱥȿ Ʌȹȶ ȞȺȷɅ ȩȺɅɆȲȽ, ȧɃȶɄɅȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ Ʌȹȶ țɀȾȺȿȲȿɅ
ȚȲɄɅȶ Ⱥȿ Ȳ ȥɀɃɅȹ ȠȿȵȺȲȿ ȭȺȽȽȲȸȶ, ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ɀȷ ȚȹȺȴȲȸɀ ȧɃȶɄɄ.
. ȩȲɀ, ȘȿȿɆɁȲȾȲ, , ȫȹȶ Ț ȲɄɅȶ ȨɆȶɄɅȺɀȿ țȲȽȺɅɄ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴɄ ɀȷ ȤɀȵȶɃȿ
ȠȿȵȺȲ, ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ɀȷ ȚȲȽȺȷɀɃȿȺȲ ȧɃȶɄɄ, șȶɃȼȶȽɊ, ȣɀɄȘȿȸȶȽȶɄ Ȳȿȵ ȚȲȽȺȷɀɃȿȺȲ.
. ȪȹȲɃȾȲ, ȘɃɇȺȿȵ, ५, țɃ.ș.ȩ ȘȾȳȶȵȼȲɃ ɀȿ Ʌȹȶ ȘɃɊȲȿ ȠȿɇȲɄȺɀȿ Ȳȿȵ Ʌȹȶ
ȜȾȶɃȸȶȿȴȶ ɀȷ Ʌȹȶ ȴȲɄɅȶ ȪɊɄɅȶȾ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ, ȡɀɆɃȿȲȽ ɀȷ Ʌȹȶ ȘȾȶɃȺȴȲȿ ȘȴȲȵȶȾɊ ɀȷ
ȩȶȽȺȸȺɀȿ, ȭɀȽ() ȠɄɄɆȶ .
. ȪɃȺȿȺɇȲɄ, Ȥ.ȥ, , ȠɅɄ ȫɈȶȿɅȺȶɅȹ ȚȶȿɅɆɃɊ ȘɇȲɅȲɃ, ȧȶȿȸɆȺȿ șɀɀȼɄ, ȥȶɈ țȶȽȹȺ
 ȪɆȳȶȵȺ, ȤȲȵȹɆɄɆȵȲȿ, , ȪɀȾȶ ȫȹȶɀɃȶɅȺȴȲȽ ȚɀȿɄȺȵȶɃȲɅȺɀȿɄ ɀȿ ȚȲɄɅȶ,
țȹȲɆȽȲȸȺɃȺ ȡɀɆɃȿȲȽ ɀȷ ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ Ȳȿȵ ȘȿɅȹɃɀɁɀȽɀȸɊ, ȭɀȽ().
. ȫȶȽɅɆȾȳȶ, ȘȿȲȿȵ, , ȘȾȳȶȵȼȲɃȺɅȶɄ ȲȸȲȺȿɄɅ ȘȾȳȶȵȼȲɃ, ȜȧȮ, ȭɀȽ()
ȠɄɄɆȶ 
munotes.in

Page 36

’
िलंगभाि आिर जात
गेल BमिेN, लीला दुबे आिर शिमधाला रेगे
प्करर रचना
४.० 8वĥष्ट े
४. पररच्य प्सतथावन था
४.२ ज थाती ववरोधी आवि मवहलथांचे संGfथि- गेल Bमव ेट
४.३ भ थारतथामधील वलंग ववf्यक आभथास › लीलथा दुबे
४.४ द वलत स्ती वथादी दृवष्टकोन › िवमथिलथा रेगे
४.५ ज थात (वतथिमथानकथाळथा मध्ये) › िक्ती अवधकथार, वगथि ®ेिी क्रम, भेद आवि Bळख
४.६ स थारथांि
४.७ प्श्न
४.८ स ंदभथि úं्
’.१ उिĥष्टzये
. भथारती्य समथाजथातील वलंग आवि जथात ्यथा ववf्यथाची Bळख करून देिे.
२. गेल Bमव ेट, लीलथा दुबे आवि िवमथिलथा रेगे ्यथांचे ्योगदथान अË्यथासिे
३. भथारती्य समथाजथातील जथाती संदभथाथितील ®ेिी िक्ती अवधकथार, वगथि ®ेिी क्रम, भेद आवि Bळख
(अवसमतथा ) समजून GेÁ्यथासथाठी आंþे बेटथाई, दीपंकर गुĮथा, कथांचथा 6लेह ्यथांचे कथा्यथि प्वतवबंवबत करिे.
’.२ पåरचय प्सतािना
जथाती Ó्यवस्था हे >क भथारती्य समथाजचे अवĬती्य असे वuविष्ट््य आहे. वववव धतथा आवि बहòलतथावथाद
बहòवचनव थाद हे भथारती्य समथाजचे >क पथाररभथावfक वuविट््य आहे. परंतु हे त्यथांच्यथा असम थानतथा आवि
सथामथावजक भेदभथाव ्यथा ववf ्यी सत्य आहे. जथाती्य बवहष्कथार आवि भेदभथाव हे भथारती्य मथानवसकतेत
खोलव र रुजल े आहे. भथारती्य समथाजथामध्ये ितकथानुितके चथालत आलेल्यथा पुरथातन वपतpस°थाक कुटुंब
पदथातीमुळे वस्त्यथांचथा दजथाथि आवि स्थान ्यथांनथा वतत केच नुकसथान Lथाले आहे. जथातीवथादी भथारती्य समथाज
आपल ्यथा असम थान ल§वगक दृवष्टकोनथामुळे आवि वp°ीमुळे दवलत समथाज व वस्त्यथांच्यथा सथामथावजक आव्थिक
कल्यथािथामध्ये गंभीर समस्यथा वनमथा थिि करत आहे.
दवलत समथाज आवि वविेfत वस्त्यथांनथा सथामथावजक Ó्यवस्ेमुळे त्थास सहन करथावथा लथागतो, हे नथाकथारÁ्यथासथारखे
नथाही. दवलत वस्त ्यथांनथा त्यथांची जथात व वलंग वस्त ीमुळे दुहेरी वसमंतीकरि सहन करथावे लथागते ही वसतुवस्त ी
36munotes.in

Page 37

४-वलंगभथाव आ वि जथात
37्ये्े दिथिववते. दुÍ्यम जथाती मधील वस्त्यथांचे अनेक मथागथाथिने िोfि केले जथाते. व त्यथांनथा भेदभथाव ही सहन
करथावथा लथागतो. अिथा प्कथारे त्यथांचे मोठ््यथा प्मथािथावर सीमथांतीकरि Lथाले आहे. पुरथातन कथाळथापथासून
वस्त्यथांनथा वमळिथाö्यथा असम थान वस्त ीचथा व दजथाथिचथा जथाती Ó्यवस्ेिी परसपर संबंध आहे हे महििे खरे तर
चुकीचे ठरिथार नथाही. तसेच भथारती्य समजथामध्ये जथाती आधथाररत ®म ववभथाजन व ®मथाचे ल§वगक ववभथाजनही
सुवनवIJत केले आहे.
जथात ही सथामथावजक व रथाजकी्य Ó्यवस्ेमध्ये प्ेररत Lथाली आहे. तसेच भथारती्य समथाजÓ्यवस्ेमध्ये
अवधक समरस, अवधक भेदभथाववथादी आवि अपवथादथातमक बनलथा आहे. आपल े रथाष्ट्र लोकि थाही आवि
8दथारमतवथादी असल्यथाचे आपि जथाहीर करतो. मथात् जथाती ववf्यक रथाजकथारि आवि वगêकरि हे भथारती्य
समथाजथातील सथामथावजक, रथाजकी्य आवि आव्थिक पuलूवरती आपल े वचथिसव गथाजवत आहे. भथारती्य
समथाजथामध्ये रथाजकी्य स्थापनथा, जथाती्य संGटनथानथा Bळख प्थाĮ करून देत आहे. कथारि त्यथांचे महतव व
प्थासंवगकतथा वदसून ्येत आहे. जथाती आधथाररत ®ेिी रचिथा व अवसमतथा (Bळख) ही भथारती्यथांच्यथा वuचथाररक
पदतीवर रथाज्य करत आहे. ्यथा पथाठथाच्यथा ववभथागथामध्ये आपि दुÍ्यम जथातीतील वस्त्यथांची होिथारी हेळसथांड
आवि त्यथांनथा अत्यथाचथारथाचथा करथावथा लथागिथारथा सथामनथा ्यथा मधील परसपर संबंवधत पuलूंचथा अनेक स्ती
ववचथारकथानी, अË्यथासकथांनी केलेल्यथा कथा्यथाथिचथा आQथावथा Gे9न िोध Gेिथार आहेत. त्यथाचबरोबर आपि 6तर
8पलÊ ध कथा्यथाथिवरून प्वतवनवधत अवसमतथा आवि िक्ती व अवधकथार ्यथांचे रथाजकथारि ्यथाववf्यी Lथालेल्यथा
चचथाथि प्कथावित करिथार आहोत.
’.२ जाती ििरोरी िąयांचे संGषधा: गेल BमिेN
जÆमजथात अमेररकन असल ेल्यथा गेल Bमव ेट Ļथा >क भथारती्य समथाजिथास्त² आवि मथानवथावधकथार सथाठी
संGfथि करिथाö्यथा कथा्यथिकत्यथाथि आहेत. दवलत व जथाती ववरोधी चळवळी, वस्त्यथांचे संGfथि, िेतकö्यथांच्यथा
चळवळी ्यथा मुद्द्थांवरती त्यथांनी कथा्यथि केले आहे व त्यथांचे हे कथा्यथि प्कथािनही Lथाले आहे. Bमव ेट ्यथांनी वलंग
आवि जथात ्यथांच्यथा परसपर पuलूवरती प्कथाि टथाकलथा आहे. 8पेव±त समुदथा्य हे त्यथांच्यथा कथा्यथाथिच्यथा मु´्य क¤þ
स्थानी नेहमीच रथावहले आहेत. त्यथांच्यथा अनेक कpतéमधून त्यथांनी टीकथातमक कथा्यथि केले असल े तरी जथात
आवि वलंग ववf्यक वचथिसव असल ेल्यथा āथाĺिवथादी úं्थांची त्यथा आलोचन था करतथात.
अनेक ितकथांपथासून जथाती्य भेद भथावथाचथा प्सथार हथा व हंदू धमथाथितील धमथि úं् व धथावमथिक कथारिथांमुळे Lथालथा
आहे असे Bमव ेट ्यथांचे मत आहे. त्यथांच्यथा >कथा अभूतपूवथि वलखथािथातून (Bमव ेट २० जथाती Ó्यवस्ेचे
आकलन) जथातीवर आधथाररत भेदभथाव आवि जथाती ववरोधी संGfथाथिच्यथा ?वतहथावस क बथाबéचे त्यथा अÆवेfि
करतथात. जे्े āथाĺिवथाद हथा वहंदू परंपरेचथा आधथार असून भथारती्य परंपरेच्यथा ततवथांनथा देखील प्भथाववत
करत आहे. त्यथांचे कथा्यथि वपतpस°थाक पदतीवर भर देिथाö्यथा वहंदू धमथाथिच्यथा पuलूची व त्यथाĬथार े वस्त्यथांनथा प्थाĮ
होिथाö्यथा वस्त ्यथांच्यथा वन कpष्ट दजथाथिचे व वस्त ीचे Cवचत्य वसद करून चyकिी करते. Bमव ेट ्यथांनी असथा
तकथि  ्युवक्तवथाद केलथा आहे वक भथारत मु´्यतवे वहंदू रथाष्ट्र महिून कसथा Bळखल था गेलथा आवि प1न 6ंवड्यथाचथा
धमथि महिून वहंदूतव कसे Bळखल े गेले" ्यथाववf्यी Bमव ेट संववसतरपिे चचथाथि करतथात. संपूिथि रथाजकी्य,
सथामथावजक आवि आव्थिक जीवन हे वेद, 8पवनfदे, वहंदू धमथि úं्, āथाĺििथास्त úं्थांनी वन्यंवत्त केले. ्यथाच
कथारिथासतव āथाĺिथांचे वचथिसव आवि त्यथा वचथिसवथालथा आÓहथान देिथारे जथात ववर ोधी संGfथि महिून दवलत
रथाजकथारि वनमथा थिि Lथाले व āथाĺिवथादी वचथिसवथाचथाच पररिथाम महिून त्यथाचथा प्वतकथार करÁ्यथासथाठी बyद,
जuन व िीख धमथि समोर आले.munotes.in

Page 38

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
38डv. बथाबथासथाहेब आंबेडकरथांचे ववचथार आवि कpतéनथा Bमव ेट ्यथांनी वuचथाररकदृष्ट््यथा मथाÆ्य केले. कठोर
āथाĺिवथाद हथा भथारतथावर ्येिथाö्यथा संकटथांनथा बहòतेक कथारिीभूत होतथा आवि बyद धमथि हथा त्यथासथाठी मु´्य
संभथाÓ्य ववकलप होतथा. (Bमव ेट २००३) जथाती ववरोधी चळवळी आवि संGfथाथिवर मूलत3 डv. आंबेडकरथांचथा
प्भथाव पडलथा. बyद धमथाथिकडे त्यथांचथा तथावक थिक कल होतथा. ्यथा धमथाथिने नवीन मथागथाथिने कठोर āथाĺिवथादथालथा
ववरोध करथा्यलथा सुरुवथात केली.
ȪȶȶȼȺȿȸ șȶȸɆȾɁɆɃȲ ȫȹȶ ȪɀȴȺȲȽ ȭȺɄȺɀȿ ɀȷ ȘȿɅ ȚȲɄɅȶ ȠȿɅȶȽȽȶȴɅɆȲȽɄ (Bमव ेट २००८) ्यथा
अú लेखथामध्ये त्यथांनी पथाच ितकथाहóन अवधक कथाळथातील अúगÁ्य जथातीववरोधी बyदीकथांच्यथा सथामथावजक
› आव्थिक दृवष्टकोनथाची रूपरेfथा दविथिववली आहे. ितकथानुितके पथावहलेल्यथा आधुवनक ्युगथाच्यथा
कथालखंडथामध्ये ्युरोवपअन वसथाहतवथादथामधून अनेक प्कथारे होिथारी देवथाि-Gेवथाि आपि पथावहली. त्यथावेळी
6तरथांमधील  परसपरथांमधील अवसमतेचथा 8द्य वह Lथालथा. अनेक बुवदजीवी लोकथांनी  संस्थांनी जथाती
Ó्यवस्था ववर ोधी चळवळी आवि वस्त्यथांच्यथा चळवळीन था ववकवसत करून >कथा रुपथामध्ये आिले व त्यथा
चळवळीनी मोठी 8ंची गथाठली.
Bमव ेट (९९३) मथा³सथिवथादथाच्यथा ?वतहथावस क भyवतकवथादž ्यथा चyकटीच था वथापर करून िेतकरी, वस्त्यथा,
आवदवथासी, दवलत, वनमन जथाती व वपडीत नथागररक ्यथांचथा ववकथास करÁ्यथाची विZथारस करतथात. त्यथामध्ये
त्यथांनी Cद्ोवगक कथारखथाÆ्यथातील कथामगथार ्यथांचथा ही समथावेि केलथा आहे. ्यथा दोÆही गटथांनथा समूहथांनथा
वन्यंवत्त करÁ्यथासथाठी जथात आवि वंि ्यथा दोÆहीचथा समथान 8प्योग केलथा जथातो. जÆम आवि सथामथावजक
वगêकरि ्यथा आधथारथावर लोकथांमध्ये गट सतर वनमथा थिि होतथात आवि त्यथातीलच दुÍ्यम गट हे āथाĺिवथादी
वचथिसवथालथा आÓहथान देतथात. āथाĺिवथादी वपतpस°थाक पदती ही गेल Bमव ेट ्यथांच्यथा कथा्यथाथिचे मु´्य क¤þ स्थान
रथावहले आहे.
आपली प्गती तपासा:
. भथारती्य समथाजथाच्यथा अध्य्यनथामध्ये गेल Bमव ेट ्यथांचे ्योगदथान सपष्ट करथा.
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
’.‘ भारताती ल िलंग ििषयक अभयास: लीला दुबे
मध्य प्देिथातील सथागर ्यथा िहरथात २७ मथाचथि ९२३ रोजी लीलथा दुबे ्यथांचथा जÆम Lथालथा. २० मे २०२
रोजी वदलली मध्ये त्यथांचे वनधन Lथाले. त्यथा >क प्´्यथात मथानविथास्त² आवि स्ती वथादी ववचथारक होत्यथा.
त्यथांचे वनकटवतê्य त्यथांनथा लीलथा दीž असे ही महित असत. Ô्यथामचरि दुबे ्यथांच्यथा त्यथा पतनी होत्यथा. लीलथा
दुबे ्यथांच्यथा कथारवकदêत ील महतवथाची कमवगरी महिजे भथारतथात ील नथाते Ó्यवस्था आवि स्ती अË्यथास. त्यथांनी
्यथावर आधथाररत बरेच वलखथाि देखील केले आहे. ŸȤȲɅɃȺȽȺȿȶȲȽ Ȳȿȵ ȠɄȽȲȾ ȩȶȽȺȸȺɀȿ Ȳȿȵ ȪɀȴȺȶɅɊ
Ⱥȿ Ʌȹȶ ȣȲȼɄȹȲȵɈȶȶɁ  हे त्यथांचे पुसतक अवति्य प्वसद आहे. त्यथाचेच तुलनथातमक अध्य्यन करतथानथा
त्यथांनी दव±िेकडील वलंग भथावथातमक बथाबéवर देखील आपल े ल± वेधले आहे. munotes.in

Page 39

४-वलंगभथाव आ वि जथात
39हuþथाबथाद मधील 8समथावन्यथा ववद्थापीठथामध्ये देखील त्यथांनी प्थाध्यथावपकथा महिून कथाम केले आहे. ९७०
मध्ये ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ȪɀȴȺȶɅɊ च्यथा त्यथा अध्य±था रथाव हल्यथा आहेत. त्यथांनी त्यथांच्यथा कथालखंडथात
प्थामु´्यथाने स्ती प्श्नथांनथा ?रिीवर आिÁ्यथाचे कथा्यथि केले आहे. ९७४ सथाली त्यथांनी वलवहलेलथा ŸȫɀɈȲɃȵɄ
Ʌȹȶ ȜɂɆȲȽȺɅɊ  अहवथाल भथारत सरकथारकडून संसदेमध्ये चवचथिलथा गेलथा होतथा. त्यथामध्ये त्यथांनी वस्त्यथांच्यथा
प्श्नथांनथा अधोरेवखत केले होते. ९७५ मध्ये त्यथा वदलली वव द्थापीठथामध्ये रुजू Lथाल्यथा. ȠȿɄɅȺɅɆɅȶ ɀȷ ȩɆɃȲȽ
ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ › ȘȿȲȿȵ मध्ये त्यथा वररķ प्थाध्यथावपकथा होत्यथा. úथामीि प्यथाथिवरि ही संकलपनथा त्यथांनी
नÓ्यथाने अË्यथासथात आिली. त्यथात úथामीि समथाज आवि प्यथाथिवरि, úथामीि चररतथा्थि Ó्यवस्था आवि úथामीि
संिोधन पदत ्यथा बथाबéचथा अंतभथाथिव केलथा. ȮɀɃȽȵ ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ȚɀȿȸɃȶɄɄ (९८४) च्यथा त्यथा स्ती
चळवळीच ्यथा त्यथा सक्री्य कथा्यथिकत्यथाथि होत्यथा. नेहरू मेमोररअल म्युवLअमच्यथा úं्थाल्यथामध्ये त्यथांच्यथा अनेक
सथावहत्य वलखथािथाचथा संúह आहे. त्यथांनी त्यथांच्यथा मpत्यू नंतर डोळे दथान केले होते.
लीलथा दुबे मूलत >क स्ती वथादी ववचथारक, लेवखकथा व मथानविथास्त² आहेत. त्यथा त्यथांच्यथा नथाते संबंध,
मेट्रवलनी व वलंग ्यथावर आधथाररत कथा्यथाथिसथाठी प्वसद आहेत. दुबे कyटुंवबक रचनथा, नथाते संबंध व ल§वगक
संबंध आवि जथाती ्यथांचे ल§वगक भूवमकेवर >कवत्तपिे आवि सवतंत्पिे होिथारे प्भथाव दिथिववÁ्यथासथाठी त्यथा
नवीन कलपनथांचथा िोध Gेतथात. (दुबे ९८८) त्यथांचे कथा्यथि वलंग भेद  वभÆनतथा ्यथा ववf्यथावर क¤वþत आहे.
वलंग वभÆनतथा सथांसकpवतकदृष्ट््यथा वस्र आवि 8तपथावदत असून तो >क नuसवगथिक आवि जuववक पररिथाम
असल्यथाचथा अंदथाज आहे. दुबे ्यथांनी वलंग भेद आवि वस्त्यथांचथा अË्यथास मथानविथास्त व समथाजिथास्त ्यथा
ववf्यथांच्यथा अंतगथित मु´्य प्वथाहथात आिÁ्यथाचे कथा्यथि केले. नथातेसंबंध अË्यथासथाच्यथा संदभथाथित दुबे ्यथांनी
प्थामु´्यथाने वपतpस°थाक Ó्यवस्ेमध्ये मुलéचे सथामथाजीकरि होÁ्यथाच्यथा प्वक्र्येचथा िोध Gेतलथा आहे.
स्ती चळवळीच था प्भथाव असिथाö्यथा दुब¤नी केवळ ल§वगक संबंधथांनथा समजून GेÁ्यथाचथा प््यतन केलथा नथाही तर
वस्त्यथांचे समथाजथातील स्थान व वलंग संबंध बदलÁ ्यथासथाठी देखील आÓहथान महिून िu±विक वलंग संवेदनिील
बनववÁ्यथाचथा प््यतन केलथा. दुबे ्यथांनी त्यथांच्यथा पी. >च. डी. प्बंधथासथाठी गŌड समथाजथातील स्ती्यथांवरती
अनुकरिी्य कथाम हथाती Gेतले. तो प्य«त सथामथावजक संिोधन थाच्यथा अज¤ड््यथामध्ये मवहलथांचे प्वतवनवध तव
अत्यलप होते. मथानविथास्तथामध्ये आवदवथासéबरोबर संिोधन करत असतथानथा आवदवथासी मवहलथांचे
प्वतवनवध तव कमीच Lथाले दुबे ्यथांनी सधन ±ेत्थातील कथा्यथाथिमध्ये हसत±ेप करÁ्यथाचथा प््यतन केलथा आहे.
(पलरीवथालथा २०२) दुबे ्यथांनी स्ती-पुरुf समथानतेसथाठी खूप मथागथा«नी संGfथि केलथा. तसेच समथाजिथास्त व
मथानविथास्तथामध्ये वह वलंग संबंवधत ववf ्य त्यथार करÁ्यथासथाठी ब-्यथापuकी संGfथि केलथा आहे आवि हे वततकेच
महतवथाचे आहे, कथारि वस्त ्यथांनथा 8पेव±त गट महिून िu±विक मथाÆ्यतथा नÓहती आवि त्यथाववf ्यी कधी
चचथाथिही Lथाली नथाही, खरे पथाहतथा चचथाथि देखील केली जथात नथाही.
लीलथा दुबे ्यथांनी सथामथावजक िथास्तथांमध्ये वथापरÁ्यथात ्येिथारथा मनुष््यž हथा िÊद वदिथाभूल करिथारथा आवि
हथावनकथारक आहे. कथारि त्यथा अंतगथित मवहलथांनथा वन्यंवत्त केले जथाते व खथालच्यथा  वनमन स्थानथावर ठेवले
जथाते. (कpष्िरथाज २०२) नुसथार दुबे ्यथांनी लोकक् था, लोक ववचथार आवि प्वतकथातमक सवरूप (प्वतवनवध तव)
समोर आिून वuचथाररक प्भथाव आवि मवहलथांचे स्थान ्यथाववf्यी >क नवीन ववĴेfिथातमक चyकट आखली
आहे. दुबे ्यथांनी >क प्वसद सूत् वदले आहे. Ÿबी आवि मथाती  ज्यथानुसथार पुन8तपथादनथामध्ये पुरुfथालथा
पुरुfथाच्यथा भूवमकेलथा स्ती पे±था जथासत प्थाधथाÆ्य वदले जथाते व वनवष्क्र ्य प्थाĮकतथाथि महिून स्ती लथा Bळखल े
जथाते. अिथा प्कथारे वपतpस°ेने ल§वगक वन्यंत्ि सुवनवIJत केले. वस्त्यथांपे±था पुरुf प्जोतपथादनथामध्ये 8तकpष्ट
भूवमकथा बजथावतथात ह े Æ्यथाÍ्य ठरलेले आहे.munotes.in

Page 40

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
40वतच्यथा आतम चररत्थातमक खथात्यथामध्ये वतच्यथा मनथावरील Jथाप मथाÆ्य करते. (दुबे २०००) वतच्यथा सवतथाच्यथा
आईची भूवमकथा आवि जबथाबदथारी हे >क जटील कथा्यथि आहे. वतची आई वह कथाळजी आवि आपुलकीचे मूतथि
रूप आहे. जी अÆनथाच्यथा नथात्यथाĬथार े Ó्यक्त केली जथाते. वतच्यथा सवतथाच्यथा संिोधन थामध्ये त्यथांनी मवहलथांच्यथा
पररवस्त ीची गुंतथागुंत व स्ती पुरुf संबंधथांमधील गुंतथागुंत आिÁ्यथाचथा प््यतन केलथा. मथानÓ्यववद्था आवि
सथामथावजक वव²था नथामध्ये मुल्य तटस्तथाž वह >क आÓहथानथातमक कलपनथा आहे असे मथानतथात. लीलथा दुबे
्यथाचथा कथा्यमसवरूपी वथासतववकतेिी संपकथि आहे. तसेच त्यथांचे ्योगदथान प्थामथाविक आवि अत्यथावधक
सवीकथा्यथि बनवते.
आपली प्गती तपासा:
. वब्यथािे आवि मथातीž ्यथा कpतीतून लीलथा दुबे किथा प्कथारे मवहलथांची वस्त ी दिथिववतथात " वकंवथा वस्त ीचथा
िोध Gेतथात"
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
------------
’.’ दिलत स्त्र ीिादी दृष्टीकोन
शिमधाला रेगे: ०• @³Nोबर १—”’ › १‘ ज ुलै २०१‘
डv. िवमथिलथा रेगे भथारती्य स्ती वथादी समथाजिथास्त² आहेत. जथाती ववf्यक देखील वलखथाि त्यथांचे अúिी
आहे. क्रथांतीज्योती सथाववत्ीबथाई Zुले स्ती अË्यथास क¤þ पुिेž ्यथाचे त्यथांनी प्वतवनवध तव केले आहे. ९९
पथासून पुिे ववद्थापीठथा मध्ये त्यथा प्थाध्यथावपकथा होत्यथा. त्यथांच्यथा कथारवकदêत ील >क 8ललेखनी्य बथाब महिजे
मेलकोम आवदिेf पुरसकथारž त्यथांनथा प्थाĮ Lथालथा होतथा. ȤȲȵɃȲɄ ȠȿɄɅȺɅɆɅȶ ɀȷ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ ȪɅɆȵȺȶɄž
२००६ मध्ये त्यथांनी आपल े प्वतष्टीत स्थान वनमथाथिि केले. डv. िवमथिलथा रेगे Ļथा भथारतथात ील 8चच ®ेिी च्यथा
स्ती वथादी ववचथारक होत्यथा. त्यथांनी आपल े ववचथार दवलत स्ती वथादी पररप्ेà्यथातून सपष्ट केले आहेत. त्यथांच्यथा
प््यतनथांवर स्ती प्श्नथांवरती भथारतथामध्ये सवथा«गथाने चचथाथि हो9 लथागली. भथारतथात ील वगथि Ó्यवस्था, जथाती
Ó्यवस्था, धमथि आवि वलंग ्यथाववf्यी त्यथांनी अनेक प्श्न 8पवस्त केले.
दवलत वव द्थाÃ्यथा«च्यथा ह³कथा सथाठी देखील त्यथांनी प्िंसनी्य कथाम केले आहे आवि व³लष्ट अिथा वि±ि
Ó्यवस्ेववरुद लQथा वदलथा. स्ती प्श्नथाववf ्यी त्यथांनथा मुलभूत जथािीव होती. अनेक ?वतहथावस क आलेखथांचथा
आQथावथा Gे9न वहंदू धमथाथितील șȽȺȿȵ ȪɁɀɅž वरती आ±ेप Gेतलथा. भथारती्य रथाजकथारिथात ून दवलतथांची
Lथालेली पीJेहथाट त्यथांनी अË्यथासली. डv. आंबेडकर ्यथांच्यथा ववचथारथाची आधुवनक समथाजथालथा लथागू होईल
अिी त्यथांनी पुनमथांडिी केली. तदनुfंगथाने आव्थिक ववकथास आवि जथागवतकीकरिथावरती सथावथिजवनक चचथाथि
केली. त्यथांचे अंवतम कथा्यथि ȘȸȲȺȿɄɅ Ʌȹȶ ȤȲȵȿȶɄɄ ɀȷ ȤȲȿɆž डv. आंबेडकरथांच्यथा ववचथारथांनथा पुQे नेतथानथा
त्यथांनी कळकळीची ववनंती केली. ती āथाĺििथाही पुरुf स°था आवि जथाती Ó्यवस्ेलथा आवि त्यथातून वनमथाथिि munotes.in

Page 41

४-वलंगभथाव आ वि जथात
41होिथाö्यथा वहंसेलथा ववरोध केलथा. वविेfत3 त्यथांनी ?वतहथावस क वलखथाि करतथानथा त्यथांनीस्थावनक आवि
िथावÊदक परंपरथा, ²थान, सथांसकpवतक Ó्यवहथार ्यथाकडे ल± वेधले. अिथा प्दीGथि संGfथाथिनंतर २०३ सथाली
आतड््यथांच्यथा ककथिरोगथाने त्यथांचे वनधन Lथाले.
िवमथिलथा रेगे Ļथा >क प्वसद स्ती वथादी समथाजिथास्त² आहेत. जथात आवि वलंग ्यथांच्यथा प्तीJेदनथावर
प्भथावीपिे संिोधन कथा्यथि केले आहे. तसेच त्यथांनी पुिे ववद्थापीठथामध्ये क्रथांतीज्योती सथाववत्ीबथाई Zुले
मवहलथा अË्यथास क¤þथाच्यथा प्मुख पदी कथा्यथि केले आहे. जथात, धमथि, वलंग, ल§वगकतथा, वस्त्यथांच्यथा चळवळीब ĥल,
स्तीवथादी वथादवववथाद आवि दवलत सथावहत्य ्यथावरील आधथाररत मुलभूत गोष्टéकडे त्यथा आपल ्यथा कथा्यथाथिमधून
ल± वेधतथात. िवमथिलथा रेगे ्यथांनी अ´्यथाव्यकथा आवि स्थावनक ²थानथावर अवधक भर वदलथा. सीमथांत जथातéमधील
अ´्यथाव्यकथा, तŌडी परंपरथा व वजवंत अनुभवथांच्यथा रथाजकथारिथाचे महतव अधोरेवखत करÁ्यथाचथा प््यतन केलथा.
त्यथांच्यथा पुसतकथामधून त्यथानी जथात, वलंग, दवलत वस्त ्यथांच्यथा पररवस्त ीवरती वलवहतथानथा त्यथांनी त्यथा
वस्त्यथांच्यथा दुखथावर, दवलत वस्त ्यथांच्यथा चळवळीव र व दवलत वस्त ्यथांच्यथा संGfथाथिलथा >कवत्तपिे दिथिवविथार े
त्यथांचे जथाती ववरोधी 8Gड संGfथि ्यथांवरती आठ अ´्यथाव्यकथा सथादर केल्यथा. (रेगे २००६) रेगे ्यथांनी त्यथांच्यथा
सथावहत्य वल खथािथातून जथात असो वकंवथा जमथाती, दथाररþ््य, भेदभथाव आवि असपpÔ्य स्ती्यथांनथा भथारती्य
समथाजथामध्ये ्येिथारथा वंवचतपिथा अनुभवलथा. रेगे Ļथा दवलत स्तीवथादी दृष्टीकोनथाच्यथा प्िेत्यथा आहेत.
जथाती आवि ल§वगक Gटक कसथा संवथाद सथाधतथात ह े समजून GेÁ्यथासथाठी जथाती वचथिसववथादी समथाजथात वटकून
रथाहÁ्यथासथाठी संGfथि करतथात व त्यथाचथा पररिथाम व मवहलथांचे प्श्न आवि त्यथांचे सथामथावजक स्थान ्यथांवर जोर
वदलथा आहे. (धनथागरे २०३) जसे सथांगतथात त सेच रेगे ्यथांचथा ठथाम ववĵथास होतथा की, वलंग अË्यथास आवि
दवलत अË्यथास परसपरथांिी जोडल े गेले आहेत. त्यथांनी पुरुfी वचथिसव व वलंग असंवेदक असल्यथाबĥल
समथाजिथास्ती्य संिोधन थावर टीकथा केली. वस्त्यथांच्यथा जीवन थाचे पुरुfथांप्मथािे सथामथाÆ्यीकरि केले जथा9
िकत नथाही आवि महिून ?वतहथावस क संदभथाथित ल± देिे आवÔ्यक आहे. िवमथिलथा रेगे >क ववपुल लेवखकथा
आवि >क सथामथावजक कथा्यथिकत्यथाथि असल्यथाने त्यथांनी जथातीची संरचनथातमक वहंसथा, ल§वगकतथा आवि ®म
्यथांच्यथािी जोडल ेले संबंध स्तीवथादी चच¥त आिले. (देववकथा २०३) दवलत स्ती मुक्ती आवि मुक्ततथा ्यथा
8ĥेिथाने रेगे ्यथांचथा दवलत स्ती वथादी दृष्टीकोन असल्यथाचथा दथावथा केलथा जथातो. कथारि त्यथा दवलत वस्त ्यथांच्यथा
वगथि वथारीकडे पथाहतथात . जथात, वलंग, वगथि, ल§वगकतथा >कमेकथांनथा कसे Gडवतथात ह े समजÁ ्यथाचथा प््यतन केलथा.
आपली प्गती तपासा:
 दवलत स्तीवथादी दृवष्टकोन संदभथाथितील िवमथिलथा रेगे ्यथांचे ्योगदथान सपष्ट करथा.
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------munotes.in

Page 42

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
42’.“ जात: ितधामान दृष्टीकोन › स°ा, ®ेरी रचना, ििििरता आिर Bळख
ितकथानुितके वनमन जथातीचे िोfि करून ही अनेक दिकथानंतर प्थाĮ Lथाले असूनही व Gटनथातमक संर±ि
प्थाĮ Lथाले असल े तरीही भथारती्य समथाजथामध्ये आजही बहòतेक सवथि बथाबéमध्ये वचथिसववथादी जथातीचीच स°था
आहे. भथारत >क लोकि थाही, 8दथारमतवथादी आवि आधुवनक रथाष्ट्र असल े तरीही भथारतथामध्ये अजूनही
सथामथावजक संबंध हे जथाती सथार´्यथा आवि धमथाथि सथार´्यथा विथिनथातमक Bळखी Ĭथारे संचथावलत केले जथातथात.
त्थावप वभ Æन समुदथा्यथांच्यथा परसपर आंतरवक्र ्यथा, संवथाद करÁ्यथाच्यथा मथागथा«मध्ये बदल Lथालथा आहे. भेदभथाव
व अपवजथिन ्यथांमुळे होत असते आवि ्यथाचथा सपष्टपिे अË्यथास केलथा जथात नÓहतथा. पूवêपथासून लोकथांच्यथा
मथानवसकतेमध्ये जथातीनुसथार Bळख खोलव र रुजल ेली आहे. व ज्यथामुळे आतथा रथाजकी्यदृष्ट््यथा लोकथांचे
अंदथाधुंद िोfि करीत आहे, सवथातंÞ्यो°र कथाळथात जथात वट कून रथावहली आहे व ्यथा Ó्यवस्ेमध्ये अनेक
समक थालीन बदल ल±थात ्ये9 िकतथात. िथारीररक बवहष्कथारथापे±था जथाती्य भेदभथाव ्यथाबĥल Zथारसे कथाही
नसते. मथात् मथावनसक बवहष्कथार ्यथाववf्यीचे आहे. भथारती्य समथाजथामध्ये सकथारथातमक भेदभथावथाच्यथा हेतूने
रथाबववलेले आर±ि आवि धोरिे हे सथावथिजवनक ±ेत्थातील जथातीचे सथातत्य सुवनवIJत करÁ्यथाच्यथा बथाजूने
देखील कथा्यथि करते. आर±ि धोरिथाच्यथा ववरुद प्वतरोधक िक्ती महिून सथातत्यथाने 8þेक होत असतथात.
कथांचथा 6लu्यथा >क प्´्यथात लेखक, वसदथा ंतकथार आवि दवलत ह³कथा ंसथाठी लQिथारे कथा्यथिकत¥ आहेत. वहंदू
तßव²थान आवि जथाती वचथिसवथाच्यथा ववर ोधथात त्यथांनी भथाष््य केले आहे. (6लu्यथा ९९४) मधून भथारतथात ील
नथाते संदभथाथित पररवस्त ी ल±थात ्येते. असथा ववĵथास आहे वक, भथारतथात ील दवलत बहòजन ववचथारपदती रĥ
करÁ्यथाची Gोfिथा करत नथाहीत. संपूिथि जथाती Ó्यवस्था >कथाच वठकथािी आहे. जरी बहòसं´्य लोक ्यथा
ववचथारपदतीवर ववĵथास ठेवत असल े वकंवथा जथाती ववरोधी चळवळीच े सम्थिन करत असल े तरीही वuचथाररक
पररवतथिन हे >कथा रथात्ीत Gडून ्ये9 िकत नथाही. हे देखील खरच आहे वक, जथात आधथाररत भथारती्य समथाज
खरोखरच बहòवचनी, वuववध्यपूिथि आवि ववरोधथाभथासथाने पररपूिथि आहे. जथातéमध्ये अनेक गट आQळ तथात
त्यथामुळे अनेक ववचथार पदती वदसून ्येतथात आवि अिथा ववरोधथाभथासथामुळे पररवस्त ी समजून Gेिे Zथार
कठीि आहे महिूनच सध्यथाच्यथा भथारती्य समथाजथात सथामथावजक, आव्थिक आवि रथाजकी्यदृष्ट््यथा जथाती
संGfथि आवि मतभेद आहेत.
केवळ >क सथामथावजक संस्था महिून जथातीचे आज >क रथाजकी्य विथि आतमसथात केले आहे. ते सथामथावजक
आवि रथाजकी्यदृष्ट््यथा Ó्यसत रथाहत े. रथाजकी्य गुंतविुकीच्यथा क±ेत आर±िथा च्यथा धोरिथानी बजथावलेली
भूवमकथा अत्यंत महतवपूिथि आहे. आर±िथा मुळेच वि±ि वम ळिे ि³्य Lथाले आवि अिथा तरत ुदéचथा वu्यवक्तक
तसेच सथामथावजक पथातळीवर होिथारथा दीGथिकथालीन पररिथाम 6लu्यथा ्यथांनी वu्यवक्तक आQथावथा Gे9न अधोरेवखत
केलथा आहे. (कथांचथा 6लu्यथा ९९०) तसेच हे देखील समजून GेÁ्यथाचे प्वतपथादन करतथात वक , ?वतहथावस कदृष्ट््यथा
वपडीत जथामथातीसोबत िथासकी्य आवि िu±विक सुववधथा वथाहóन GेÁ्यथाच्यथा दृष्टीने 8चच विê्यथांच्यथा संदभथाथित
आर±ि धोरि हे रथाष्ट्र वनमथाथिि ववर ोधी नथाही. (कथांचथा 6लu्यथा २००६)
सुप्वसद भथारती्य समथाजिथास्त² दीपथांकर गुĮथा ्यथांनी जथाती Ó्यवस्ेववf्यक अË्यथासथामध्ये आवि
संिोधनमध ्ये मोठे ्योगदथान वदले आहे. (गुĮथा २०००) असे प्वतपथादन करतथात की, जथाती भथारती्य
समथाजथावर अजूनही पररिथाम करत आहेत. प्बळ जथातéचे वचथिसव ्यथापुQे समथाजथावरती नथाही आवि जथातéचे
रथाजकथारि आवि जथाती ववf्यक अवसमतथा ्यथा दोÆही गोष्टीनथा कथा्यदेिीर मथाÆ्यतथा देÁ्यथात आली आहे.munotes.in

Page 43

४-वलंगभथाव आ वि जथात
43िुद आवि प्दूवfत >कथा मोठ््यथा पदथानुक्रमथामध्ये कथा्यदेिीरररत्यथा खूप मोठथा बदल हो9न त्यथाजथागी अनेक
पदथानुक्रमथांमध्ये 8Gड संGfथि होत आहे. जथाती हे केवळ >क Ó्यवस्था नथाही तरीही >क अिी ववचथार सरिी
आहे ज्यथामुळे िमथा«चे ववभथाजन सुवनवIJत केले गेले. तसेच केवळ वंि परंपरथागत आवि ®ेिी रचनेच्यथा
आधथारथावर ल§वगक ववभथाजन केले गेले. आज वह अिी ववचथारसरिी वनमन जथाती आवि वविेf समथाजथातील
वस्त्यथांववरुद वहंसथातमक ववचथार कथा्यम ठेवते, त्थावप, अनेक अडच िी असून वह 8पेव±त लोक कमी अवधक
प्मथािथात >कत् आले आहेत. आपली Bळख वनमथा थिि करÁ्यथासथाठी, सवतथाचे ह³क वम ळवÁ्यथासथाठी
सथामथावजक रथाजकी्य संस्था त्यथार करÁ्यथासथाठी त्यथार संGटीत होत आहेत. जथात आधथाररत Bळखीची
गुंतथागुंत खूप मोठी आहे वक, अगदी कव्त संGटनेनंतर वह जथातीभेद अजूनही कथा्यम आहे.
दीपथांकर गुĮथा (९८४) ्यथांनी त्यथांच्यथा संिोधन व लेखनथातून जथातéवर वuकवलपक रचनथा त्यथार करÁ्यथाचे
सुचववÁ्यथाचथा प््यतन केलथा. जथाती आवि आधुवनक समथाजथातील संस्थांची अपररव तथिनी्य ववकpती ही >क
समस्यथा आहे. हे त्यथांनी त्यथांच्यथा अनुभवजÆ ्य अË्यथासथाĬथारे दिथिववले आहे.
आंþे बेतील हे >क प्´्यथात भथारती्य समथाजिथास्त² आहेत. त्यथांनी त्यथांच्यथा जथाती्य Ó्यवस्ेबĥलच्यथा
ववचथारसरिीतून वनमन जथाती संदभथाथितील रूQीव थादी परंपरथा आवि अवनष्ट प््थांवर हललथा केलथा आहे. आंþे
बेतील ्यथांनी (२००२) ्यथांनी >म. >न. ®ीवनवथास ्यथांच्यथा ९६० च्यथा दिकथातील जथात ववह ीन आवि वगथि
ववहीन समथाजथाचे मूल्यमथापन व जथाती्य मथानवसकतेच्यथा जोखड थामुळे वनमथा थिि Lथालेल्यथा सतर रचनेची
पुनतपथासिी केली.
के. >ल. िमथाथि हे आिखी >क नथामथांवकत समथाजिथास्त² जथाती Ó्यवस्ेतील बदल आवि सथातत्य समजून
GेÁ्यथाचथा प््यतन करतथात. कथारि >कीकडे जथातéमधील अंतगथित ववसंगती ववरोधथाभथास ्यथांमुळे ती गवतमथान
रथावहली आहे. आवि दुसरीकडे अ्थि Ó्यवस्ेिी, सथांसकpवतक सथाम्यतेिी Gवनष्ट संबंध असल्यथाने ती अजूनही
कथा्यम वटकून आहे. (िमथाथि २०००)
आपली प्गती तपासा:
. जथातीच्यथा प्सथारववf ्यक समक थालीन दृष्टीकोन सथांगथा.
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
२. सकथारथातमक भेदभथावž महिजे कथा्य"
--------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------munotes.in

Page 44

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
44’.” सारांश
सवथि मवहलथांच्यथा विथिनथांिी संबंवधत मुĥथा ठळकप िे सथांवगतलथा गेलथा आहे. (चक्रव तê २०२) जथाती्य कलंक
आवि त्यथामुळे वनमथाथिि Lथालेले दथाररþ््य हे आतमचररत्थातमक लेखनथामधील चथालू ववf्य आहे. ज्यथामध्ये
आ±ेपथाहथि सपिथि, अिुद Ó्यवसथा्य आवि वनमन जथातीतील लोकथांिी सथामथाÆ्य खेड््यथांमधील वववहरीमधील
पथािी वथापरÁ्यथापथासून असल ेली मनथाई ्यथांसथारखी प्करिे आहेत. दुहेरी 8पेव±ततेमुळे वनमन जथातीतील
मवहलथांनथा वहंसथाचथारथाचथा सथामनथा करथावथा लथागतो. वचथिसववथादी जथाती Ó्यवस्ेमुळे कवनष्ट जथातéनथा व वस्त्यथांनथा
सवथाथिवधक त्थास सहन करथावथा लथागतो. सवथातंÞ्यो°र कथाळथानंतर भथारतथाचथा ववकथास Lथालथा आवि वलंग ववf्यक
अË्यथास आवि संिोधन थामध्ये ल±िी्य वथाQ Lथाली. दवलत आवि 6तर 8पेव±त गटही त्यथांच्यथा अवसमतेसथाठी
आवथाज 8ठवीत आहेत. तरीही जथाती आवि वलंग हे सथामथावजक असम थानतेचे रथाजकथारि ह े पूवê पे±था जथासत
प्मथािथामध्ये केले जथात आहे. वकंबहòनथा जथाती व जमथाती ्यथांचे रथाजकथारि ह े जथातीच्यथा संस्थांपे±था अवधक
हथावनकथारक आहे. >कवत्तररत्यथा ्यथामुळे दुÍ्यमपिथाचे सतर वनमथा थिि Lथाले आहेत. सथामथावजक मथानवसकतेत
कठोरपिे कोरलेले आहेत.
’.• प्ij
. ज थात आवि वलंग अË्यथासववf्यक संिोधन थातील गेल Bमव ेट ्यथांचथा दृष्टीकोन सपष्ट करथा.
२. लील था दुबे ्यथांनी मथानविथास्त आवि समथाजिथास्त अË्यथासववf्यथात स्तीवथादी संिोधन कसे केले आहे
्यथाचे वववेचन करथा.
३. वतथिमथानकथालीन भथारती्य समजतील जथाती आधथाररत सतरीकरिथावर भथाष््य करथा.
४. क थांचथा 6लu्यथा आवि दीपंकर गुĮथा ्यथांच्यथा भथारतथात ील आजच ्यथा जथाती ववf्यक अध्यथासथावर वस्त ीवर
टीप वलहथा .
५. समक थालीन जथाती Ó्यवस्ेतील ववरोधथाभथास सोदथाहरि सपष्ट करथा.
६. आ ंþे बेतील ्यथांचे समक थालीन जथाती Ó्यवस्ेच्यथा अध्य्यनथातील ्योगदथान वलहथा .
’.– संदभधा úंर
șȶɅȶȺȽȽȶ, Ș. (). ȫȹȶ ȧȶȴɆȽȺȲɃ ȫȶȿȲȴȺɅɊ ɀȷ ȚȲɄɅȶ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ,
(), -.
șʠɅȶȺȽȽȶ, Ș. (). ȚȲɄɅȶ Ȳȿȵ ȝȲȾȺȽɊ Ƞȿ ȩȶɁɃȶɄȶȿɅȲɅȺɀȿɄ ɀȷ ȠȿȵȺȲȿ ȪɀȴȺȶɅɊ.
ȘȿɅȹɃɀɁɀȽɀȸɊ ȫɀȵȲɊ, (), -. ȵɀȺ ..
șʠɅȶȺȽȽȶ, Ș. (). ȟȺȶɃȲɃȴȹȺȴȲȽ Ȳȿȵ ȚɀȾɁȶɅȺɅȺɇȶ ȠȿȶɂɆȲȽȺɅɊ. ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ șɆȽȽȶɅȺȿ,
(), -.
ȚȹȲȼɃȲɇȲɃɅȺ, Ȭ. Ȥ. Ș. (). Ƞȥ ȟȜȩ ȦȮȥ ȮȩȠȫȜ ȮɃȺɅȺȿȸ ȷɃɀȾ Ȳ țȲȽȺɅ ȝȶȾȺȿȺɄɅ
ȪɅȲȿȵɁɀȺȿɅ. ȠȿȵȺȲ ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȚȶȿɅɃȶ ȨɆȲɃɅȶɃȽɊ, (), -.munotes.in

Page 45

४-वलंगभथाव आ वि जथात
45țȶɇȺȼȲ, ȡ., ȡɀȹȿ, Ȥ. Ȝ., ȢȲȿȿȲȳȺɃȲȿ, Ȣ., Ȫȶȿ, Ȫ., ȪɈȲȾȺȿȲɅȹȲȿ, ȧ. (). ȪȹȲɃȾȺȽȲ
ȩȶȸȶ (-) ȫɃȺȳɆɅȶ Ʌɀ Ȳ ȧȹɆȽȶ-ȘȾȳȶȵȼȲɃȺɅȶ ȝȶȾȺȿȺɄɅ ȮȶȽȵȶɃ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ
ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
țȹȲȿȲȸȲɃȶ, ț. ȥ. (). ȪȹȲɃȾȺȽȲ ȩȶȸȶ (-) ȧɆɃɄɆȺȿȸ ȢȿɀɈȽȶȵȸȶ ȷɀɃ
ȪɀȴȺȲȽ ȫɃȲȿɄȷɀɃȾȲɅȺɀȿ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
țɆȳȶ, ȣ. (). Ȧȿ Ʌȹȶ ȚɀȿɄɅɃɆȴɅȺɀȿ ɀȷ ȞȶȿȵȶɃ ȟȺȿȵɆ ȞȺɃȽɄ Ⱥȿ ȧȲɅɃȺȽȺȿȶȲȽ ȠȿȵȺȲ.
ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), ȮȪ-ȮȪ.
țɆȳȶ, ȣ. (). ȚɀȿȷȽȺȴɅ Ȳȿȵ ȚɀȾɁɃɀȾȺɄȶ țȶɇɀȽɆɅȺɀȿ Ȳȿȵ țȺɄɁɀɄȲȽ ɀȷ ȧɃɀɁȶɃɅɊ Ⱥȿ Ȳ
ȤȲɅɃȺȽȺȿȶȲȽ ȤɆɄȽȺȾ ȪɀȴȺȶɅɊ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
țɆȳȶ, ȣ. (). ȤȲɅɃȺȽȺȿɊ Ȳȿȵ ȠɄȽȲȾ Ⱥȿ ȣȲȼɄȹȲȵɈȶȶɁ. ȠȿȵȺȲ ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȚȶȿɅɃȶ
ȨɆȲɃɅȶɃȽɊ, (), -.
țɆȳȶ, ȣ. (). ȮɀȾȶȿ
Ʉ ȣȲȿȵ ȩȺȸȹɅɄ ɅȹɃɀɆȸȹ ȫȲȳȽȶɄ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ
ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
țɆȳȶ, ȣ. (). țɀȺȿȸ ȢȺȿɄȹȺɁ Ȳȿȵ ȞȶȿȵȶɃ Șȿ ȘɆɅɀȳȺɀȸɃȲɁȹȺȴȲȽ ȘȴȴɀɆȿɅ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ
Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
ȞɆɁɅȲ, ț. (). ȚɀȿɅȺȿɆɀɆɄ ȟȺȶɃȲɃȴȹȺȶɄ Ȳȿȵ țȺɄȴɃȶɅȶ ȚȲɄɅȶɄ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ
ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
ȞɆɁɅȲ, ț. (). ȣȺȾȺɅɄ ɀȷ ȫɀȽȶɃȲȿȴȶ ȧɃɀɄɁȶȴɅɄ ɀȷ ȪȶȴɆȽȲɃȺɄȾ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ ȲȷɅȶɃ ȞɆȻȲɃȲɅ.
ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
ȞɆɁɅȲ, ț. (). ȚȲɄɅȶ ȫɀȵȲɊ Ʌȹȶ ɃȶȽȶɇȲȿȴȶ ɀȷ Ȳ ɁȹȶȿɀȾȶȿɀȽɀȸȺȴȲȽ ȲɁɁɃɀȲȴȹ.
ȠȿȵȺȲ ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȚȶȿɅɃȶ ȨɆȲɃɅȶɃȽɊ, (), -.
ȠȽȲȺȲȹ, Ȣ. (). ȩȶɄȶɃɇȲɅȺɀȿɄ ȜɉɁȶɃȺȶȿȴȶ ȲɄ ȝɃȲȾȶɈɀɃȼ ɀȷ țȶȳȲɅȶ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ
ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
ȠȽȲȺȲȹ, Ȣ. (Ȳ). șȪȧ Ȳȿȵ ȚȲɄɅȶ ȲɄ ȠȵȶɀȽɀȸɊ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ,
(), -.
ȠȽȲȺȲȹ, Ȣ. (ȳ). ȚȲɄɅȶ Ȳȿȵ ȚɀȿɅɃȲȵȺȴɅȺɀȿɄ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (),
-.
ȠȽȲȺȲȹ, Ȣ. (). ȤȶɃȺɅ ɀȷ ȩȶɄȶɃɇȲɅȺɀȿɄ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (),
-.
ȢɃȺɄȹȿȲɃȲȻ, Ȥ. (Ȳ). țȺɄɅȺȿȸɆȺɄȹȶȵ ȘȿɅȹɃɀɁɀȽɀȸȺɄɅ ɈȺɅȹ ȝȶȾȺȿȺɄɅ ȪȶȿɄȺȳȺȽȺɅȺȶɄ.
ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
ȢɃȺɄȹȿȲɃȲȻ, Ȥ. (ȳ). ȣȶȶȽȲ țɆȳȶ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
ȣɀȳɀ, ȣ. (). ȧɀɄɅ-ȟȺȿȵɆ ȠȿȵȺȲ Ș ȵȺɄȴɀɆɃɄȶ ɀȿ țȲȽȺɅ-șȲȹɆȻȲȿ, ɄɀȴȺɀ-ɄɁȺɃȺɅɆȲȽ Ȳȿȵ
ɄȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ɃȶɇɀȽɆɅȺɀȿ. ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ șɆȽȽȶɅȺȿ, (), -.
ȤȶȶȿȲ, Ȟ. (). Ș ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ȷɀɃ Ʌȹȶ ȤȲɃȸȺȿȲȽȺɄȶȵ. $ȪɀȴȺɀȽɀȸɊ ɀȷ ȞȶȿȵȶɃ ȫȹȶ
ȚȹȲȽȽȶȿȸȶ ɀȷ ȝȶȾȺȿȺɄɅ ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ȢȿɀɈȽȶȵȸȶ, ȪȹȲɃȾȺȽȲ ȩȶȸȶ&. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ
ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.munotes.in

Page 46

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
46ȦȾɇȶȵɅ, Ȟ. (). ȩȶȺȿɇȶȿɅȺȿȸ ȩȶɇɀȽɆɅȺɀȿ ȥȶɈ ȪɀȴȺȲȽ ȤɀɇȶȾȶȿɅɄ Ȳȿȵ Ʌȹȶ ȪɀȴȺȲȽȺɄɅ
ȫɃȲȵȺɅȺɀȿ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ. ȥȶɈ ȰɀɃȼ Ȥ. Ȝ. ȪȹȲɃɁȶ ȠȿȴɀɃɁɀɃȲɅȶȵ.
ȦȾɇȶȵɅ, Ȟ. (). ȘȾȳȶȵȼȲɃ Ȳȿȵ ȘȷɅȶɃ ȫȹȶ țȲȽȺɅ ȤɀɇȶȾȶȿɅ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ. Ƞȿ Ȟ. ȪȹȲȹ
(Ȝȵ.), ȪɀȴȺȲȽ ȤɀɇȶȾȶȿɅɄ Ȳȿȵ Ʌȹȶ ȪɅȲɅȶ. ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȪȲȸȶ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿɄ.
ȦȾɇȶȵɅ, Ȟ. (). șɆȵȵȹȺɄȾ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ ȚȹȲȽȽȶȿȸȺȿȸ șɃȲȹȾȲȿȺɄȾ Ȳȿȵ ȚȲɄɅȶ. ȥȶɈ
țȶȽȹȺ ȪȲȸȶ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿɄ.
ȦȾɇȶȵɅ, Ȟ. (). ȟȺȿȵɆȺɄȾ ȲɄ țȶȽȹȺ ȩɆȽȶ ȧȶɃȺɊȲɃ Ȳȿȵ Ʌȹȶ ȥȲɅȺɀȿȲȽ ȨɆȶɄɅȺɀȿ. Ƞȿ ș.
ȚȹȲȼɃȲȳȲɃɅɊ (Ȝȵ.), ȚɀȾȾɆȿȲȽ ȠȵȶȿɅȺɅɊ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ ȠɅɄ ȚɀȿɄɅɃɆȴɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȘɃɅȺȴɆȽȲɅȺɀȿ Ⱥȿ
Ʌȹȶ ȫɈȶȿɅȺȶɅȹ ȚȶȿɅɆɃɊ (ɁɁ. -). ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȦɉȷɀɃȵ ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ȧɃȶɄɄ.
ȦȾɇȶȵɅ, Ȟ. (). ȚȲɁȺɅȲȽȺɄȾ Ȳȿȵ ȞȽɀȳȲȽȺɄȲɅȺɀȿ, țȲȽȺɅɄ Ȳȿȵ ȘȵȺɇȲɄȺɄ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ
ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -. ȵɀȺ ..
ȦȾɇȶȵɅ, Ȟ. (). ȪȶȶȼȺȿȸ șȶȸɆȾɁɆɃȲ ȫȹȶ ȪɀȴȺȲȽ ȭȺɄȺɀȿ ɀȷ ȘȿɅȺȴȲɄɅȶ ȠȿɅȶȽȽȶȴɅɆȲȽɄ.
ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȥȲɇȲɊȲȿȲ ȧɆȳȽȺɄȹȺȿȸ ȧɇɅ. ȣɅȵ.
ȦȾɇȶȵɅ, Ȟ. (). ȬȿȵȶɃɄɅȲȿȵȺȿȸ ȚȲɄɅȶ ȝɃɀȾ șɆȵȵȹȲ Ʌɀ ȘȾȳȶȵȼȲɃ Ȳȿȵ șȶɊɀȿȵ.
ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȦɃȺȶȿɅ șȽȲȴȼɄɈȲȿ.
ȧȲȽɃȺɈȲȽȲ, ȩ. (). ȩȶȾȶȾȳȶɃȺȿȸ ȣȶȶȽȲ țɆȳȶ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ,
(), -.
ȩȶȸȶ, Ȫ. (). ȞȹȶɅɅɀȺɄȺȿȸ ȞȶȿȵȶɃ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -
.
ȩȶȸȶ, Ȫ. (). țȲȽȺɅ ȮɀȾȶȿ ȫȲȽȼ țȺȷȷȶɃȶȿɅȽɊ Ș ȚɃȺɅȺɂɆȶ ɀȷ
țȺȷȷȶɃȶȿȴȶ
Ȳȿȵ ȫɀɈȲɃȵɄ
Ȳ țȲȽȺɅ ȝȶȾȺȿȺɄɅ ȪɅȲȿȵɁɀȺȿɅ ȧɀɄȺɅȺɀȿ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), ȮȪ-
ȮȪ.
ȩȶȸȶ, Ȫ. (). ȚɀȿȴȶɁɅɆȲȽȺɄȺȿȸ ȧɀɁɆȽȲɃ ȚɆȽɅɆɃȶ
ȣȲɇȲȿȺ
Ȳȿȵ
ȧɀɈȲȵȲ
Ⱥȿ
ȤȲȹȲɃȲɄȹɅɃȲ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -. ȵɀȺ
..
ȩȶȸȶ, Ȫ. (). ȮɃȺɅȺȿȸ ȚȲɄɅȶȮɃȺɅȺȿȸ ȞȶȿȵȶɃ ȥȲɃɃȲɅȺȿȸ țȲȽȺɅ ȮɀȾȶȿ
Ʉ ȫȶɄɅȺȾɀȿȺȶɄ.
ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȱɆȳȲȲȿ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿɄ. ȩȶȸȶ, Ȫ. ().
ȜȵɆȴȲɅȺɀȿ ȲɄ ȫɃɆɅȺɊȲ ȩȲɅȿȲ ȫɀɈȲɃȵɄ ȧȹɆȽȶ-ȘȾȳȶȵȼȲɃȺɅȶ ȝȶȾȺȿȺɄɅ ȧȶȵȲȸɀȸȺȴȲȽ
ȧɃȲȴɅȺȴȶ. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
ȪȹȲɃȾȲ, Ȣ. ȣ. (). ȠɄ ɅȹȶɃȶ ȫɀȵȲɊ ȚȲɄɅȶ ȪɊɄɅȶȾ ɀɃ ɅȹȶɃȶ ȺɄ ɀȿȽɊ ȚȲɄɅȶ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ"
ȧɀȽȺɄȹ ȪɀȴȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ȩȶɇȺȶɈ (), -.
ȫȹȲɃɆ, Ȫ. (). Ș ȚɃȺɅȺɂɆȶ ɀȷ ȟȺȿȵɆɅɇȲ-șɃȲȹȾȺȿȺɄȾ. $ȮȹɊ Ƞ ȘȾ ȥɀɅ Ȳ ȟȺȿȵɆ Ș
ȪɆȵɃȲ ȚɃȺɅȺɂɆȶ ɀȷ ȟȺȿȵɆɅɇȲ ȧȹȺȽɀɄɀɁȹɊ, ȚɆȽɅɆɃȶ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȜȴɀȿɀȾɊ, ȢȲȿȴȹȲ
ȠȽȲȺȲȹ&. ȜȴɀȿɀȾȺȴ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȮȶȶȼȽɊ, (), -.
****munotes.in

Page 47

“
अाधयाितमक अािर राजकìय Ìहरून राÕů
-आधयाितमक आिर राजकìय Ìहरून राÕů › पार धा चNजणीं
होमोजीनायLेशन. एकिजनसीकरना¸या प्कÐपची िचिकतसा- Nी. के Bमेन
प्करर रचना
५.० 8वĥष्ट े
५. प्सतथावन था
५.२ आध्य थावतमक आवि रथाजकी्य महिून रथाष्ट्र
५.२. दोन ±ेत्
५.२.२ र थाष्ट्रवथाद आवि वसथाहतवथाद
५.३ >क वजनसीकर िच्यथा प्कलपची वचवकतसथा
५.३. वहंदुतववथाद
५.३.२ वचवकतसथा
५.३.३ र िनीतीचथा वथापर
५.३.४ ध थावमथिक रथाष्ट्रवथादथासह समस्यथा
५.३.५ ब ंदी
५.३.६ जनग िनथा
५.४ स थारथांि
५.५ प्श्न
५.६ स ंदभथिúं्
“.० उिĥष्टे
• > क वजनसीकरन थाच्यथा प्वक्र्येबĥल जथािून GेÁ्यथासथाठी.
• > क वजनसीकरन थाचथा प्भथाव समजून Gेिे.
• द ेिथातील रथाष्ट्रवथादथाच्यथा वथाQीच्यथा जवटलतेबĥल जथािून GेÁ्यथासथाठी.
• ्यथा सवथा«चथा मोठ््यथा प्मथािथात समथाजथावर कसथा पररिथाम ह ोतो हे समजून Gेिे.
47munotes.in

Page 48

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
48“.१ प्सतािना
सदरच्य था ्यथा Gटकथा मध्ये दोन प्मुख लेखकथाच्यथा कथा्यथाथिची चचथाथि आहे. पवहले महिजे पथा्थि चटजê आवि
दुसरे महिजे टी.के. Bमन
“.२ आधयाितमक आिर राजकìय Ìहरून राÕů
्यथा ववभथा गथात रथाष्ट्रवथाद ववf्यी चrटजêंच्यथा ववचथारथांवर त्यथांच्यथा रथाष्ट्र आवि त्यथाचे तुकडेž ्यथा प ुसतकथाच्यथा
आधथारे चचथाथि केली जथात आहे. िu±विक वतुथिळथात आवि सथामथावज क चळवळé मध्ये आवि मथाध्यमथांमध्ये
सध्यथाच्यथा कथाळथात रथाष्ट्रवथादथाच्यथा प्भथावथावर अनेकदथा चचथाथि Lथाली आहे. पूवê आवि्यथा आवि आवĀकेत
पूवêचे रथाष्ट्रवथाद जथासत पथावह ले जथात होते त्यथाचथा आतथा Ó्यथापक पररिथाम Lथालथा आहे. हे दहितवथाद, वंिववĬेf
6त्यथादी आवि लोकवप््य संसकpती आवि मथाध्यमथांĬथारे पसरलेले आहे. वसथाहतवथाद्थांमुळे सवथाथित प्थाचीन
रथाष्ट्रवथाद 8द्यथास आलथा. वसथाहतवथाद आवि रथाष्ट्रवथादथाच्यथा वनवम थितीच्यथा प्भथावथाच्यथा >कसमथान मvडेलची
वम्के तोडÁ्यथाचथा प््यतन ्यथा प ुसतकथात त्यथांनी केलथा आहे. रथाष्ट्रवथादथाची चचथाथि ब¤डरसन सथार´्यथा वकत्येक
लेखकथांनी केली आहे.
“.२.१ दोन क्ष ेत्र
चrटजêच्यथा लेखनथातून देिथातील रथाष्ट्रवथादथावर टीकथा करतथात. त्यथांच्यथा मते देिथात अिी दोन ±ेत्े अवसतßवथात
आली आहेत, ज्यथातून रथाष्ट्रवथादी चळवळ चथालली. वāवटि लोक भyवतक ±ेत्थात अवधक क¤वþत होते. जे्े
रथाष्ट्रवथादथाच्यथा हथालचथालéनी आध्य थावतमक ±ेत् पुQे आिÁ्यथाचे सथाधन महिून वथापरले. संसकpती, परंपरथा,
जथातीसथारखे आध्य थावतमक ±ेत् रथाष्ट्रवथादथाच्यथा गटथांचे वन्यंत्ि वबंदू महिून पथावहले गेले. रथाष्ट्रवथादी गटथासथाठी
आध्य थावतमक ±ेत् भyवतक ±ेत्थापे±था ®ेķ वदसले महिून रथाष्ट्रवथादीने मोठ््यथा आतम्यथाने ्यथा गोष्टीचे र±ि
करÁ्य थाचथा प््यतन केलथा. चrटजêंच्यथा मते ते्े प्तीकथातमक रथाष्ट्रवथाद होतथा.
रथाष्ट्रवथादथाने नवीन संसकpती आिÁ्यथाचथा प््यतन केलथा ज्यथाची मूळ सवदेिी संसकpती वनवमथितीस महतव प्था Į
Lथाले. वह संसकpती अवधक लोकथांनथा >कत् आिÁ्यथासथाठी आवि त्यथात सथामील होÁ्यथासथाठी त्यथांनी कyटुंवबक,
संसकpती, सथावहत्यथातील ववद्मथा न वन्यमथा ंनथा लववचकतथा वनमथा थिि केली. चrटजêंच्यथा मत े ?वतहथावस क
रथाष्ट्रवथादथामध्ये भyवतक आवि अध्यथावतमक असे दोÆही ±ेत् समथाववष्ट केले पथावहजेत.
“.२.२ राÕůिाद आ िर िसाहतिाद
चrटजê ्यथांच्यथा महिÁ्यथानुसथार वसथाहतवथादी िक्तéनी सवत लथा प्िथासनथापुरतेच म्यथाथिवदत ठेवले कथारि
वसथाहतकत्यथा«नी जथातéमध्ये वगêकरि करÁ्य थाच्यथा ®ेिीत पथावह ले. 6त्यथादी वेगवेगÑ्यथा वगथाथितील लोकथांनथा
>कत् आिÁ्यथाचथा व अĴीलतथा, आ±ेपथाहथितथा कथाQून रथाष्ट्रवथादथाने 6वतहथास पुÆहथा वलवह लथा. हे मु´्यत3
मध्यमवगê्य सुविव±त भथा रती्यथांच्यथा मथाध्यमथातून केले गेले. रथाष्ट्रवथादी चळवळी त मवह लथांच्यथा भूवमकेववf्यीही
ते चचथाथि करतथात.
त्यथांच्यथा मते, आधुवनक रथाज्य आवि िेतकरी ्यथांच्यथातील संबंध संवदµध आहे आवि तिथावथाचथा सथामनथा
करते. पवIJम ्युरोपमध्ये, आधुवनक स°ेच्यथा संस्ेचे संस्थापनकरि िेतकरी ववलुĮ होÁ्यथाच्यथा प्वक्र्येस
अनुरुप करते आवि अनुसरि करते.munotes.in

Page 49

५-अथाध्य थावतमक अथा वि रथाजकी ्य महिून रथाष्ट्र
49चrटजêंनी आपल्यथा पुसतकथाच्यथा मथाध्यमथात ून हे दथाखववÁ्यथाचथा प््यतन केलथा आहे की रथाजकी्य स°थाववरूद
रथाजकी्य लQथाई सुरू होÁ्यथापूवê वव रोधी प±वथादéनी Cपवनवेविक समथाजथात सवत3च्यथा सथावथिभyमतवथाचे
डोमेन कसे त्यथार केले आहेत. ्यथा रथाष्ट्रवथाद्थांनी संसकpतीलथा भyवतक, अध्यथावतमक डोमेन आवि आध्य थावतमक
±ेत्थात ववभथा गले, ज्यथामध्ये धमथि, जथाती, मवहलथा, कुटुंब आवि िेतकरी ्यथांचे प्वतवनवधतव ह ोते. चrटजê ्यथांनी
असेही नमूद केले की मध्यमवगê्य वगथाथिने आधी रथाष्ट्रथाची आध्य थावतमक पररमथाि कलपन था केली आवि नंतर
रथाजकी्य सपध¥सथाठी ती त्यथार केली, तर आध्य थावतमक ±ेत्थाचे विथिन करिथा-्यथा वववव ध सीमथाÆत गटथांच्यथा
आकथां±था सथामथाÆ्य केल्यथा. बंगथाल आवि 6वतहथास, स्थान आवि सथावहत्य ्यथा ंच्यथा 8दथाहरिथावरून ते असथा
्युवक्तवथाद करतथात.
आपली प्गती तपासा
. चrटजêंच्यथा आध्य थावतमक आवि भyवतक ±ेत्थाववf्यीची मते जथािून ¶्यथा
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. चटजêंच्यथा चच¥नुसथार रथाष्ट्रवथादी चळवळी तील बदलत्यथा पधदती सथांगथा.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
“.‘ एकिजनसीकरर¸या प्कÐपची िचिकतसा
सध्यथाचथा ववभथा ग प्ोZेसर टी.के. च्यथा दृष्टीकोनथातून  लेखनथातून >कवजनसीकर ि प्वक्र्येच्यथा समथालोचन थावर
आधथाररत आहे. Bमेन हे >क प्´्यथात भथा रती्य समथाजिथास्त² आहेत. त्यथांच्यथा मते भथारतथातील चथारिे
वकंवथा त्यथापे±था जथासत आवदवथासी समुदथा्य ते्ील मूळ रवहवथासी आहेत (आवदवथासी). हथा दथावथा वहंदू
रथाष्ट्रवथादéनी वसवकथारलथा नथाही, जे आ्यथिन वहंदूंनथा मूळ वसती महिून पथाहतथात आवि आवदवथासी जमथातéनथा
वनवथासी असे नथाव देतथात. भथारतथाची लोकस ं´्यथा चथार कुटुंबथांतील भथाfथा बोलू िकते3 6ंडो-आ ्यथिन (७३),
þववड (२५ ), @सट्रो->वि्यथाव टक (.५ ) आवि वतबेटो-वचनी (०.५). केरळ, कनथाथिटक, तथावमळनथाडू,
आंň प्देि ्यथा दव±ि भथा रती्य रथाज्यथांमध्ये प्थामु´्यथाने बोलल्य था जथािथा-्यथा þवव ड भथाfथा. þववड चळवळीन े
आ्यथि वचथिसवथालथा ववरोध दिथिववलथा आवि आ्यथि वहंदुतवथाचे सवत3चे वेगळे रूप पथावह ले. कथालथाववf्यी वāटीि
जनगिनेत धमथिभेद, आवदवथासी धमथि, आवदम धथावमथिक असे वगêकरि केले गेले. ही >कूि लोकस ं´्येच्यथा
जवळपथास २-३ होती. त्थावप, सन ९५ नंतर त्यथांनथा वहंदू धमथाथिच्यथा सथामथाÆ्य धथावमथिक गटथात समथाववष्ट
केले गेले. >क प्कथारे आवदवथासéच्य था धमथाथिची वेगळी Bळख लुĮ होत आहे.munotes.in

Page 50

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
50>कवजनसीकर िथाचथा वहंदू ववकलथांचथा वेगवेगÑ्यथा मथागथा «नी प््यतन केलथा गेलथा आहे. सन ९६० आवि
९७० च्यथा दिकथात वथापरले जथािथारे वथा³प्चथार भथारती्यकरिž होते आवि आतथा ्यथालथा वहंदुतवž महितथात .
वहंदू रथाष्ट्रवथादी असथा आúह धरतथात की भूवमकथा बथाजू कोित्यथाही संकुवचत धथावमथिक संदभथि आवि आि्यथापथासून
दूर ठेवली गेली पथावहजेत परंतु संपूिथि भथारती्य लोकथांसथाठी सथामथाÆ्य जीवनि uली संदवभथित करतथात महिूनच,
वहंदू हथाच आहे जो ्यथा जीवनि uलीचे अनुसरि करतो. जर जीवनि uलीत वेfभूfथा, भोजन, 8पथासनथा िuली,
कलथा प्कथार, वववथाह आवि कyटुंवबक पदती ्यथांचथा समथावेि असेल तर वेगवेगÑ्यथा प्थादेविक-भथावfक
भथागथातील वहंदूंनथाही भथारतथातील ववववध धथावमथिक समुदथा्यथाबĥल बोलू न्ये 6तके सथामथाÆ्य आहे. महिून असे
महितथा ्य ेईल वक संपूिथि भथारत आवि दव±ि आवि्यथाम ध्येसुदथा >कसंसकpतीक ?³्य आहे हे नथाकथारतथा
्येिथार नथाही.
“.‘.१ िहंदुतििाद ȟȺȿȵɆȺɄȾ
वहंदू धमथि ्यथा िÊदथाचथा 8प्योग करÁ्य थाच्यथा वसदथा ंतथापuकी >क महिजे वसंधू नदी Bलथांडून ततकथा लीन
भथारतथातील रवहवथाÔ्यथांचथा संदभथि GेÁ्यथासथाठी वसथाहतéनी िोध लथावलथा होतथा. त्थावप, ्यथा त्यथाचथा अ्थि आवि
संदभथि पूिथिपिे बदलल था आहे आवि ववविष्ट धथावमथिक >कवत्ततथा , ववĵथास प्िथाली आवि ववधी पदती महिून
वथापरली जथात आहे. ्यथा संकलपन था सवत3 समस्यथाप्धथान आहेत. सpष्टीच्यथा वहंदू वसदथा ंतथानुसथार āथाĺि
वनमथाथित्यथाच्यथा मुखथातून, ±वत््यथा ंच्यथा हथातथात ून, वuÔ्यथांनथा मथांडीतून आवि िूþथांनी पथा्यथात ून 8ĩवल े. ही चथातुवथििथि
(चथार रंग) ्योजनथा असपpÔ्यथांसथाठीही नथाही. पथाचÓ्यथा विथाथितील तर अिथा संकलपन थांचथा वथापर करिे आवि
भथारतथासथार´्यथा बहòलतथावथादी देिथात धथावमथिक रथाष्ट्रवथादथाच्यथा कलपन थांचथा दथावथा करिे कसे Æ्यथाÍ्य आहे, हथा >क
प्कथारचथा असवस् आहे. सोÈ्यथा िÊदथांत होमोजीनथा्यLेिन महिजे रचनथा वकंवथा रचने मध्ये >कसमथान
करिे. ्ये्े संदभथि संसकpती  धथावमथिक >कसंधतेकडे वदलेलथा आहे.
आपली प्गती तपासा Țȹȶȴȼ ɊɀɆɃ ɁɃɀȸɃȶɄɄ
होमोजीनथा्यLेिन प्ोजे³टĬथारे आपल्यथालथा कथा्य समजते"
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. भथाfथांच्यथा प्मुख कुटुंबथांची मथावहत ी द्था.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________munotes.in

Page 51

५-अथाध्य थावतमक अथा वि रथाजकी ्य महिून रथाष्ट्र
51“.‘.२ िचिकतसा
सथांसकpवतक >कसंधपिथाची प्वक्र्यथा धथावमथिक गटथांĬथारे आवि धथावमथिक रथाष्ट्रवथादथाची मूल्ये ववकवसत करÁ्य थाĬथारे
चथालते. धथावमथिक रथाष्ट्रवथाद हथा अलपस ं´्यथाक गटथांवरील बहòसं´्यथांच्यथा जीवनि uली लथादÁ्यथाविवथा्य कथाही
नथाही.
“.‘.‘ ररनीतीचा िापर ›
हे संस्थापकच्यथा मूळ सवÈनथासथार´्यथा सथाध्यथा रिनीतीĬथारे कथा्यथि करते जे प्त्य±थात बंधुतवथालथा
(सथापे±तथावथादथाचे) 8°ेजन देते आवि वu्यवक्तक धोरिथाच्यथा अनुरुप सुधथाररत केले जथाते आवि नंतर ते
प्सथाररत होते. त्यथात सवत3च बरीच समस्यथा आहे, Bमेन सथांगते, अनेक तंत्े ्यथा तिथा वथातून मुक्त रथाहतथात
आवि हथा वव रोधथाभथास मोकळे करतथात प््म, जथातÓ्यवस्था आवि वविेfत असपpÔ्यतथा ह े पथारंपथाररक वहंदू
धमथाथिचे भथाग आहेत आवि हे नकथार देिे हे ्यथा नंतरच्यथा वदवसथातील अवभÓ्यक्ती आहेत जे त्यथा?वजी प्था्योवगक
ववकpतीमुळे 8ĩवतथात.
्यथा संदभथाथितील अपूिथि विकवि दुसरे महिजे, हळूहळू तुकड््यथांच्यथा सुधथारिेच्यथा मथाध्यमथातून ्यथा नकथारथातमक
वथाQीची कथात्ी लथावÁ्यथाची गरज कबूल करिे वतसरे, सुधथारवथादी सथामूवहक कpती आवि संGटनथा आ्योवजत
करिे.
(8दथा. 6ंटरकथासट, भोजन, सथामूवहक पूजथा) वंवचतथांनथा बंधु बनववÁ्यथासथाठी आवि त्यथांच्यथा वनfेधथाच्यथा हेतूने
त्यथांनथा GथालवÁ्य थासथाठी. त्थावप, वहंदुतववथादी ववचथारसरिीचथा मतदथारसंG मोठ््यथा प्मथािथात आहे हे ल±थात
Gेतथा वह ंदी पĘ््यथातील दोनदथा जÆमलेल्यथा वहंदूंमध्येच म्यथाथिवदत रथाहóन þववड वहंदू, 6तर मथागथासवगê्य,
अनुसूवचत जथाती आवि अनुसूवचत जमथाती ्यथांचथा आतमववĵथास वमळववÁ्यथात ते अप्यिी ठरले असून
बहòसं´्य भथारती्य लोकस ं´्येची स्थापनथा करतथात. अिथा प्कथारे समरूपतेचथा वहंदू प्कलप म्यथाथिवदत रथाहóन
बंधनकथारक आहे. जोप्य«त संस्थाच्यथा प्श्नथावर आGथाडी Gेत नथाही. त्यथांच्यथा मते वहंदू धमथाथित असमथानतथा
आहेž. कथारि त्यथात दवलत आवि जमथातीच्यथा ववकथासथास म्यथाथिवदत वथाव आहे अिथा प्कथारे सवथिसमथावेिक
ववकथास हो9 िकत नथाही.
“.‘.’ रािमधाक राÕůिादास ह समसया (ȧɃɀȳȽȶȾɄ ɈȺɅȹ ɃȶȽȺȸȺɀɆɄ ȿȲɅȺɀȿȲȽȺɄȾ )
धथावमथिक रथाष्ट्रवथाद ही समस्यथाप्धथान आहे, कथारि ती सवत3च धथावमथिक कĘरतथावथादथाची बीज आहे. आपल्यथाकडे
मूलतßववथाद हथा धोकथा आवि लोकि थाहीच्यथा िथांततेत कथामकथाजथाची >क मोठी समस्यथा आहे. ही केवळ
भथारतथासथार´्यथा देिथांसथाठीच नथाही तर अलपस ं´्यथाक धमथाथिची लोकस ं´्यथा असल ेल्यथा वेगवेगÑ्यथा देिथांनथाही
समस्यथा आहे.
समरूपतेचथा वहंदू रथाष्ट्रवथादी प्कलप वहंदू धमथाथिच्यथा अंतगथित ववरोधथाभथासथाच्यथा सथापÑ्यथात अडकल था आहे,
कथारि होमोगेनथा6Lेिन केवळ >कसथारखेपिथाच नथाही तर समथानतथा देखील सूवचत करते. वहंदुतवथाची
>करूपतथा, त्थावप, वहंदू-अलपस ं´्यथाकथांनथा त्यथांची सथांसकpवतक अवसमतथा, मु´्य प्वथाहथात सथामथावून GेÁ्यथाचे
आवि संपूिथि भथारती्य बनÁ्य थाचे आवथाहन करतथानथा ते >कतर अप्त्य± वक ंवथा अÆ्य्था संवदµध आहेत, वहंदू
समथाजथातील संस्थागत संसकpतीिी जुळवून ¶्यथा. जथातीची संस्था वह वववव धतथा आिते, महिून कथा्यदेिीर
बहòवचन बहòसं´्य समथाजथासथाठी हे आरोµ्यदथा्यी आहे.munotes.in

Page 52

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
52आपली प्गती तपासा Țȹȶȴȼ ɊɀɆɃ ɁɃɀȸɃȶɄɄ
. >कवजनसीकर ि प्कलपथासथाठी वथापरल्यथा जथािथा-्यथा धोरिथांवर चचथाथि करथा
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
२. तुमच्यथा मते बंदी आवि त्यथाचे लोकथांवर कथा्य पररिथाम ह ोतील"
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
५.३.५ बंदी -
आपि बीZ बंदीच्यथा मुĥ्यथाकडे पथाहó्यथा, जे >कथा गटथासथाठी पववत् आहे ते दुस-्यथासथाठी पववत् नथाही. तर,
सवथा«सथाठी हे लथादिे ही समस्यथाप्धथान आहे. 8दथा. मुवसलम , वùIJन गोमथांस खथािे ही >क सथामथाÆ्य पदत
आहे.
“.‘.” जनगरना -
>कवजनसीकर ि ही समस्यथा आहे कथारि ्यथाम ुळे वचथिसव वनमथा थिि होते ज्यथाĬथारे अलपस ं´्यथाक धमथि आतमसथात
करÁ्य थाच्यथा प्वक्र्येत त्यथांची Bळख गमथावते. दुसरे महिजे, हे >कत्ीकरि आवि ववनथाि गटथाच्यथा वववव धतेस
अडच िी वनमथा थिि करू िकते. >क प्कथारे, बहòवचन गमथावून लोकि थाहीलथा त्थास होतो. वतस-्यथांदथा, हे
गटसमूहथात असमथानतेलथा जÆम दे9 िकेल. चy्े महिजे, जुÆ्यथा Ó्यक्तीने पुÆहथा वज वंत केले जथात आहे ते्े
पुÆहथा सथापे±तेची संकलपन था सवत3च समस्यथाप्धथान आहे.
8दथा. जर आपि पथावह ले की वहंदु संसकpतीत धमथाथिच्यथा नथावथाखथाली सती, असपpÔ्यतथा, ववविष्ट आहथार पधदती,
वेfभूfथा 6त्यथादी अमथानुf अनेक पदती आहेत. तर, जर धमथाथिचे पुनरुजजीवन केले गेले असे महटले गेले की
जुनी सुंदर, िुद कलपन था ही समस्यथाप्धथान नथाही. तर, धथावमथिक úं्थांच्यथा नथावथावरील हे अंित3 सथापेव±करि
मूलततव महिून पथावहले जथा9 िकते.
त्यथांच्यथा मते हे अनेक देिी प््थांनथा धोकथादथा्यक ठरू िकते. जर देिी प््था नष्ट Lथाल्यथा तर सथांसकpवतक
सव्यी नष्ट हो9 िकतथात आवि ब-्यथाच नवीन सथामथावज क हथालचथाली 8ĩवू िकतथात. त्यथांचथा असथा तकथि
आहे की धथावमथिक रथाष्ट्रवथाद आवि लोकि थाही सË्यतथा सुसंवथादीपिे >कसमथान रथाहó िकत नथाही, वविेfत
धथावमथिक ववववधतथा असल ेल्यथा समथाजथात.
“.’ सारांश
अिथा प्कथारे, टी.के. Bमेन ्यथांच्यथा समरूपतेची ववचथारसरिी पथाहतथात , केवळ मूल्ये, वनकf आवि पदतéचे
मथानकीकर िच नÓहे तर 6टथालसोचथा अ्थि असथा होतो (अ) अप्चवलत पथा रंपथाररक मूल्यथांचे पुनरुजजीवन, munotes.in

Page 53

५-अथाध्य थावतमक अथा वि रथाजकी ्य महिून रथाष्ट्र
53वन्यम आवि पदती जे सध्यथाच्यथा कथाळथािी संबंवधत नथाहीत आवि (बी) लथागू करिे 6तरथांवर असल ेल्यथा ्यथा
मूल्यथांचे, भट³्यथा सह-धमथिवथादी आवि धथावमथिक अलपस ं´्यथाक दोÆही आहेत. हे असे आहे कथारि
धमथिवनरपे±थांनी ववकलथाने वदलेलथा >कसंधपिथाचथा वबंदू त्यथांच्यथा नंतरच्यथा ववडलथांच्यथा मूळ दृष्टी आवि
पदतéिी संबंवधत आहे, तसेच नंतरच्यथा Ó्यक्तीच्यथा प्वp°ीकडे दुलथि± करतथात. दुसरीकड े, बंगथालच्यथा
संदभथाथित रथाष्ट्रवथादी चळवळ किी समस्यथाúसत होती, असे चrटजêंचे मत आहे. भथारती्य चळवळीन े भथारती्य
समथाजथातून रथाष्ट्रवथादीच्यथा चळवळीवर वन्यंत्ि ठेवÁ्यथाचथा प््यतन केलथा.
“.“ प्ij
. र थाष्ट्रवथादी चळवळी तील चrटजêंचे ववचथार ्ोड³्यथात वलहथा .
२. >क वजनसीपिच्यथा प्कलपथावर चचथाथि करथा.
३. ब ंवदचे लोकथांवर कथा्य पररिथाम ह ोतथात ्यथा चे ववसतथारथाने तुमच्यथा िÊदथांत विथिन करथा.
“.” संदभधा úंर
. Ȧ ɀ Ⱦ Ⱦ ȶ ȿ , ȫ. Ȣ. (). ȩȶȽȺȸȺɀɆɄ ȿȲɅȺɀȿȲȽȺɄȾ Ȳȿȵ ȵȶȾɀȴɃȲɅȺȴ
ɁɀȽȺɅɊ Ʌȹȶ ȠȿȵȺȲȿ ȴȲɄȶ. Sociology of religion , 55(), -.
. Ÿ ȫ ȹ ȶ ȥȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȠɅɄ ȧȶȲɄȲȿɅɄ.  The Nation and Its Fragments: Colonial and
Postcolonial Histories , ȳɊ ȧȲɃɅȹȲ ȚȹȲɅɅȶɃȻȶȶ, ɇɀȽ. , ȧɃȺȿȴȶɅɀȿ ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ȧɃȶɄɄ,
ȧȩȠȥȚȜȫȦȥ, ȥȜȮ ȡȜȩȪȜȰ, , ɁɁ. ›.
. ȹɅɅɁɄɈɈɈ.ɁɀɈȶȽȽɄ.ȴɀȾȳɀɀȼɅȹȶ-ȿȲɅȺɀȿ-Ȳȿȵ-ȺɅɄ-ȷɃȲȸȾȶȿɅɄ-
. ȹɅɅɁɄȻȲȿ.Ɇȴȴ.ȿȲɆ.ȶȵɆ-ɄȻȚȹȲɅɅȶɃȻȶȶȮȹɀɄȶȠȾȲȸȺȿȶȵ
ȚɀȾȾɆȿȺɅɊ.Ɂȵȷ
. ȹɅɅɁȶɁȸɁ.ȺȿȷȽȺȳȿȶɅ.Ȳȴ.ȺȿȶɁȸɁȵȲɅȲɆɁȽɀȲȵɄȶɁȸɁ(ȴɀȿɅȶȿɅȪȪȦ
ȧȤȜȫȤ(Ȝȫ.Ɂȵȷ
. ȹɅɅɁȾȶɅȲȽȺȳ.Ⱥȶ.ȶȵɆȲɊɆȵȲȧțȝɄ(ȧȠșȫȹȶ-ȥȲɅȺɀȿ-Ȳȿȵ-ȠɅɄ-ȝɃȲȸȾȶȿɅɄ-
ȚɀȽɀȿȺȲȽ-Ȳȿȵ-ȧɀɄɅ-ȚɀȽɀȿȺȲȽ-ȟȺɄɅɀɃȺȶɄ.Ɂȵȷ (ȝɆȽȽ Ȝȳɀɀȼ ɀȷ ȚȹȲɅɅȶɃȻȶȶ) munotes.in

Page 54

”
राÕů आिर राÕůिाद बा ंररे
ȚɀȿɄɅɃɆȴɅȺȿȸ Ʌȹȶ ȥȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȥȲɅȺɀȿȲȽȺɄȾ
राÕů Ìहरून राÕůिाद जी. अrलोयिसयस, मिहला आिर राÕůिादी प्िचन
बळी, माता आिर सेििका तिनका सरकार ि 6तर.
प्करर रचना
६. ० 8वĥष्टे
६. प्सतथावन था
६.२ रथाष्ट्र आ वि रथाष्ट्रवथाद
६.२. रथाष्ट्र आ वि रथाष्ट्रवथाद अ् थि
६.२.२ रथाजकी्य ज थािीव
६.२.३ मु´्य ववतकथि
६.३ मवहलथा आवि रथाष्ट्रवथादी भथाfि
६.३. 6वतहथास
६.३.२ क्था आवि पyर थाविक आक pत्यथांचथा प्भथाव आहे.
६.३.३ म ु´्य ववतकथि
६.३.४ स्त ी वथादी दृष्ट्रीकोन Ɉ
६.४ सथारथांि
६.५ प्श्न
६.६ संदभथि
”.१ प्सतािना
रथाष्ट्री्य चळवळ हे असे >क ± ेत् आहे, ज्यथाचथा अË्यथास सम थाजिथास्त², 6वतहथासकथारथांनी वविेf केलथा आहे.
सबलटन स कूलसथार´्यथा िथाखथा देखील आ हेत ज्यथात रथाष्ट्री्य चळवळीवर प्श्न वचÆह आहे, जे वचथिसववथादी
गटथांĬथारे सवत3च्यथा वहतसंबंधथांसथाठी कस े वथापरले गेले आवि त्यथांनथा ्योµ्य मथाÆ्यतथा वमळथाली नथाही ्यथा ववf्यी
संिोधन कर तथात. @³ सZोडथि ्युवनÓहवसथिटी प्ेस ्यथांनी जी. अ rलो्यवस्यस (९९७) न े वलवहलेल्यथा नेिन
वव् नrिनवलLम ्य था पुसतकथावर हथा अध्यथा्य आध थाररत आहे आवि दुसö्यथा भथागथात पyरथाविक प थात्,
रथाजकथारि आवि सर थाव ्यथांच्यथातील स्त ी संवथादथांच्यथा अनेक पद तéवर ल ± क¤वþत केले गेले आहे.
54munotes.in

Page 55

६-रथाष्ट्र आवि रथाष्ट्रवथाद बथा ंधिे
55”.२ राÕůिादा ििना राÕů
”.२.१ राÕů आिर राÕůिादाचा अर धा
अrलो्यवस्यस रथाष्ट्रथालथा >क ब थांधलेली ®ेिी महिून पथाहतो. लोक म हिजे समथान संसकpती भूत आवि वतथिमथान
्यथांच्यथात सथामथाव्यक लोक थांमधील सम थान बंधनथाची भथावनथा रथाष्ट्र आ हे. ते हे रथाष्ट्र-रथाज्य ्यथा कंपथा9ंड
संकलपनेचथा भथाग बन वविथारी संस्था वकंवथा सवत च्यथा रथाज्यतवथासथाठी संGfथि करिथा-्यथा भथावfक-वथांविक
समुदथा्यथाचथा भथाग महिून अवसतßवथात असल ्यथाचेही मथानतथात. हे समथान रथाजकी्य च ेतनथाचथा आध थार महिून
समथानतथा वकंवथा समथान सथांसकpवतक बंध असल ेल्यथा Ó्यक्ती आवि गटथांमध्ये अवसतßवथात वकंवथा गpहीत धरलेल्यथा
संबंधथास सूवचत करते. ्यथा संदभथाथित ्ये्े भyगोवलक स्थान महिून देिथाची चचथाथि केली गेली नथाही.
दुसरीक डे, 6मेजड कम्युवनटीज ्यथा पुसतकथात रथाष्ट्रवथादथाच्यथा 8तप°ी आवि प्स थारथाववf्यी प् वतवबंब ्यथा
सबंधी अ1डरसन ्य थांनी >क क वलपत रथाजकी्य सम ुदथा्य - आ वि मूळत3 म्यथाथिवदत आवि सथावथिभyम दोÆ ही अिी
कलपनेचे ववĴेfि केले आहे - (अ1डरसन ९९ ६). अ 1डरसन ्य था Ó्यथा´्येचे प्त्येक महßवथाचे िÊद सपष्ट
करतथात. त्यथांच्यथा मते रथाष्ट्रथाची कल पनथा आहे, कथारि ते्े रथाहिथारे सवथि लोक >कम ेकथांनथा Bळख त नथाहीत
आवि अगदी Jो ट््यथा रथाष्ट्रथांमध्येही सवथि लोकथांनथा समोर थासमोर स ंवथाद ्येत नथाही. तरीही ते रथाष्ट्रथाच्यथा हĥीत
वथासतÓ्य करिथाö्यथा प्त्येक Ó्यक्तीलथा सहकथारी नथागररक महिून मथानतथात (९९ ६).
”.२.२ राजकìय जा रीि
अrलो्यवस्यसच्यथा मते, रथाष्ट्रथातील सथामथाÆ्य सथांसकpवतक बंधन स थामथाÆ्य रथाजकी्य च ेतनथासथाठी आध थार महिून
कथा्यथि करते. ्ये्ेच देिथाच्यथा कलपनेत रथाजकी्य प्व ेि होतो. रथाजकी्य च ेतनथा हे सथामÃ्यथि संबंधथातील
लोकथांमधील ज थागरूकतथा महिून समजल े जथाते, जे >खथाद्था गटथावर वकंवथा >खथाद्था समथाजथावरती वन्यंत्ि
ठेवते आवि ही जथागरूकतथा स°े संबंधथात ठथामपिे सथांगते. अलो्य वस्यस ्य थांची रथाजकी्य च ेतनथा आवि
समथाजथातील >ख थाद्थाच्यथा सवत च्यथा (Ó्यक्ती वकंवथा गट) स्थानथामधील िक्त ी संबंधथांबĥलचे धथारिथा समज तथात.
्यथा संबंधीचे स्थान बळक ट करÁ्यथासथाठी वकंवथा त्यथामध्ये बदल करÁ ्यथासथाठी सथामूवहक क थारवथाई करÁ ्यथाच्यथा
वनकडचथा देखील स ंदभथि देते.
आपली प्गती तपा सा
. रथाष्ट्र आ वि रथाष्ट्रवथादथाच्यथा अ्थाथिवर चचथाथि करथा
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
. रथाष्ट्रवथादथािी संबंवधत रथाजकी्य ज थािीव सथांगथा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------munotes.in

Page 56

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
56”.२.‘ मु´य िितकधा
अrलो्यवस्यस अस था ्युवक्तवथाद करतथात की, भ थारतथात रथाष्ट्रवथाद अवसततवथात आहे आवि रथाष्ट्रववनथा अवसततवथात
आहे. त्यथांचथा असथा ्युवक्तवथाद आहे की र थाष्ट्रवथाद हथा >खथाद्था महतवथाकथां±ी वगथाथिच्यथा मत वकंवथा ववचथारधथारेचथा
वकंवथा >खथाद्था रथाज्यथाच्यथा धोरिथातमक प्व p°ीचथा वकंवथा >खथाद्थाच्यथा सवत च्यथा देिथातील वकंवथा रथाज्यथािी
जोडलेल्यथा प्िंसनी्य भ थावनेचथा संदभथि Gे9 िक तो. हथा रथाष्ट्रवथाद ्ये्े रथाज्य-वनवमथिती वकंवथा कोित्यथाही
सथाăथाज्यवथादववरोधी चळवळीस थाठी वकंवथा रथाष्ट्र-वनमथाथिि कथा्यथाथित, सरक थारची वकंवथा वगथाथिची जमव थाजमव
करÁ्यथाच्यथा बथाबत सथामथावजक-रथाजकी्य चळवळीच था देखील स ंदभथि Gे9 िक तो. विवथा्य, हथा त्यथांच्यथासथाठी
हथा महतवथाकथां±ी वगथि आहे, जो द ेिथाच्यथा स्थापनेच्यथा आक थां±थाकडे चळवळ स ुरू कर तो वकंवथा नेतpतव करतो.
हे अवसततव नथाकथारिथारे कथाही गट असे आहेत जे ²थानथाचे वचथिसव आवि अगदी 6 वतहथासथाची वनवमथिती महिूनही
पथावहले जथा9 िक तथात, वक जो रथाष्ट्रवथाद दृवष्टकोन ्य था संदभथाथित आहे. अrलो्यवस्यस ्य थांनी हथा दृवष्टकोन ज ्यथा
संबवधत सपķ केलथा त्यथा वठकथािी ?वतहथावस क सम थाजिथास्तथातून ते रथाजकथारि आवि सम थाजिथास्तथाची जो ड
देतथात आवि बुडलेल्यथा जनतेच्यथा दृवष्टकोनथातून पथाहतथात . रथाष्ट्रवथाद आ वि 6वतहथास ्यथा समथाजिथास्त
ववf्यथावर त्यथांच्यथा नेिन वव् नrिनवलLम ्य था पुसतकथात कथाम आहे.
पथारंपथाररक भथारती्य सम थाज आ वि वस थाहती वन्यम ्य थांच्यथातील परस परसंवथादथाच्यथा पररिथामथाचे ते ववĴेfि
करतथात, वविेfत अंतगथित संबंधथांच्यथा पुनरथिचनेच्यथा दृवष्टकोनथातून पथाहतथात . ्यथा संबवधतचे ववĴेfिथातून
पुQील प् श्नथांची 8°रे समज ून Gेतथा ्येतील  वāटीिथांचथा ववभथाग आवि पथारंपथाररक भथारती्य सम थाजथावर क था्य
पररिथाम Lथालथा" Cप वनवेविक रथाजवटीच्यथा कथाळथात बदल G डवून आ िले गेले होते की स थामथावजक
गवतिीलतथा आवि सदस ्यतथा अ²थातत ेवर आध थाररत समथाज बनÁ ्यथास अन ुकूल होते" िेवटी, रथाजकी्य
ववचथारसरिीच्यथा आवि रथाष्ट्रवथादीच्यथा ववचथारथांच्यथा भथावनथांच्यथा अवभÓ्यक्तीसथाठी को ित्यथा प्कथारच्यथा पथा्यथाभूत
सुववधथांचथा पथा्यथा Gथातलथा गेलथा" अस े प्श्न त ्यथाच्यथा कथामथातून 8प वस्त केले जथातथात. ्यथा संधभथाथित त्यथांनी
सथावहत्यथाचे सव¥±ि आध थारे केले, ज्यथातून जथातीववरोधी, सर ंजथामिथाहीववरोधी आ वि सवथा्य°तथावव रोधी
संGfथा«चे ववĴेfि केले वक जे स°ेच्यथा संदभथाथित >कस ंध अस े रथाष्ट्री्य सम थाज वनमथाथिि करÁ ्यथाचथा दथावथा
करतथात.
्यथा ववf्यथाच्यथा अनुिंगथाने वेगवेगÑ्यथा ववचथारथांचे Jोटेखथानी सव¥±ि महिजे त्यथांच्यथा कथा्यथाथित संबोवधत केले
गेले, त्यथानंतर रथाष्ट्रवथाद संदभथाथित सथाăथाज्यववरोधी चळवळीच था जÆम आवि वथाQ ्यथाचथा संदभथि देÁ्यथात आलथा.
Cपवनवेविक रथाज्यथा संबंधी भथारती्य रथाजकी्य प् वतसथादथाचे वuववध्यपूिथि सवरुप आ वि पथारंपथाररक महिून
Bळखल े जथािथारे, परंतु रथाष्ट्री्य व ज थाती्यवथादी चळवळी अस े मथानले जथािथारे परसपर संबंध ्यथावरही त्यथांनी
चचथाथि केली.
्यथा संदभथाथित परसपर ववरोधी स थामथावजक-रथाजकी्य पर रवस्त ीतच रथाष्ट्रवथाद-सथांसकpवतक आ वि रथाजकी्य
ववचथारथांच्यथा ववकथासथाचथा मथागोवथा Gेतलथा जथातो. त्यथांच्यथा मते रथाष्ट्रवथादीची ववचथारधथारथा अखंड नÓहती आवि
ती सपधथाथि केल्यथाविवथा्य नÓ हती. बyव दक-सथांसकpवतक बथांधकथाम महिून रथाष्ट्रवथादथाचेदेखील 8पख ंडथात
ववववधतथा होते. त्यथाच्यथासथाठी भूतकथाळथाची बथांधिी वेगळी होती, ्यथा संबवधत सध्यथाच्यथा सपध¥चे ňुवीकरि
होते आवि भववष््यथात ील दृष्ट थाÆत वभÆन होते. गथांधीवथादी ्युग महिून Bळखल ्यथा जथािथा-्यथा रथाष्ट्रवथादीच्यथा
चळवळीच ्यथा 8°रथाधथाथित रथाष्ट्री्य व रथाष्ट्रवथादी (प्स ्थावपत 6वतहथासलेखनथानुसथार रथाष्ट्री्य वकंवथा जथाती्यवथादी)
जथागpत करÁ्यथाचे दोन प्व थाह >कत् आ िÁ्यथाचथा प््यतन महिून पथावहले जथा9 िक ते, अस ेही त्यथांनी नम ूद
केले. त्यथांच्यथा मते सध्यथा देिथात नÓ्यथाने वनमथाथिि होिथाö्यथा ्यथा पररवस्त ीच्यथा संदभथाथित, ्यथा गथांधीवथादी munotes.in

Page 57

६-रथाष्ट्र आवि रथाष्ट्रवथाद बथा ंधिे
57वथारिथालथा >क नवीन म हतव वदले गेले आहे, हे प्थामु´्यथाने वकमथान स°थाध थारी आवि प्स्थावपत वि±ि संस्था
्यथांच्यथात आQळ ून ्येते.
आपली प्गती तपा सा Țȹȶȴȼ ȰɀɆɃ ȧɃɀȸɃȶɄɄ
. अrलो्यवस्यस ्य थांनी त्यथाच्यथा कथा्यथाथित 8पवस्त केलेल्यथा प्श्नथांची चचथाथि करथा.
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
रथाष्ट्र आ वि रथाष्ट्र वथाद समज ून Gेतथानथा समथाजवथादी आ वि 8Ë ्यथा आडÓ्यथा रथाजकी्य जम थाती >कत् ्य ेिथा-्यथा
रथाष्ट्रवथादी संGटनेववf्यीही चचथाथि करतथात. हे दोÆही >कथावतमक तसेच ववGटनकथारी आ हे. ्यथांचथा अ1टोवन्यो
úrमसीच्यथा मथाध्यमथातून सuदथांवतक पथातळीवर ्य था गवतिीलतेचे सवरूप ज थािून GेÁ्यथाचथा >क प््यत न केलथा
आहे. त्यथांच्यथा पुसतकथाच्यथा िेवटच्यथा अध्यथा्यथात, हेप्ोपोवसस भथारती्य रथाष्ट्री्य संĴेfि रथाष्ट्री्य-लोक वप््यž
आवि वचथिसवž ्यथा úrमवसअन कल पनेत ठेवÁ्यथास सथांगतथात ्यथाच बरोबर र थाष्ट्रवथादथाने खरोखरच ्य था देिथाचथा
िोध ल थावलथा आहे की न थाही ्यथाची तपथासिी केली जथाते.
आतथा आपि मवहलथा आवि रथाष्ट्री्य प्वचन थावरील ्य ुवनटच्यथा दुस-्यथा भथागथाकडे पथाहó्यथा.
”.‘ मिहला आिर राÕůिादी भाष र बळी, माता आिर सेििका तािनका सरकार
आिर 6तर
”.‘.१ 6ितहास
रथाष्ट्र सेववकथा सवमती आवि लà मीबथाई केळकर ( डv. हेडगेवथार-संस्थापक) ्य थांच्यथा पथा्यथाभरिीत रथाष्ट्रवथादी
चळवळी तील म वहलथांची भ ूवमकथा अवधक लोक वप््यतेने वदसून ्येते. ्यथा मध्ये सदस ्यतवथाचथा अंदथाज
२००,००० आ हे. कथाही सभ थासद Z क्त सिथांच्यथा 8तसवथाच्यथा वेळी स थामील होतथात. ्यथातील स हभथागी
सदस्य ववववध जथातéच्यथा गटथातून ्येतथात, परंतु प्बळ ज थाती बहòतेक वेळथा नेतpतव भूवमकेत असल ्यथाचे वदसून
्येते. ्यथा मध्ये सथाधवी तुंबरथा आवि 8म था भथारती ्यथा दोन म वहलथा तपसवी असून त्यथांनी रथामजÆमभूमी
मोवहमेदरम्यथान चळवळील था महßव वदले. पी. क े. ववज्यन ्य थांचे महििे आहे की, वविेfत ९८० च ्यथा
दिकथाच्यथा 8°रथाधथाथिपथासून, ज्यथा कथाळथात वहंदू रथाष्ट्रवथादथामध्ये मवहलथांच्यथा वहंसक स हभथागथाने दृÔ्यमथानतथा
वमळववली, त्यथाच कथाळथापथासून ्यथा ववf्यथाची सववसतर चचथाथि हो9 ल थागली.
९९० च ्यथा दिक थाच्यथा सुरूवथातीलथा दुगथाथि वथावहनी ही प्बळ प± थाची तरुि मवहलथांची िथाखथा आहे. गटथाचे
8ĥीष्ट अवधक सवक्र्य व क pतीिील अस िे आहे महिून सदस ्यथांचे व्य ग ट ५ ते ३५ व f¥ म्यथाथिवदत ठेवले
आहे. ्यथा संGटने च्यथा मथाध्यमथातून ववववध वन्यतकथावलके आवि विवबरे आ्यो वजत केली जथातथात आवि ती
अवति्य लोक वप््य आहे. ्यथा संGटनेतील वस्त्यथा ्यथा कधीकधी ते सवक्र्यतेतही 8तरते आवि आ क्रमक
होते. ब-्य थाचदथा दुगथाथि वथावहनीचे कथा्यथि 6तर गटथांपे±था प्वसद अस तथात. दुगथाथि वथावहनी हथा पुरुf आव p°ी गट
महिजेच बजर ंग दल थाचथा हनुमथान देवथाचे नथाव आहे. ्यथा संदभथाथित धमथि आवि रथाजकथारि आवि ववचथारधथारथा व
क्था >कवत्तपिे >कवत्त Lथालेल्यथा भूवमकेचे वनरी±ि करिे मनोर ंजक आ हे.munotes.in

Page 58

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
58”.”.२ करा आिर पyरािरक आक ृतयांचा प्भाि आहे.
रथाष्ट्रथाच्यथा भूवमकेची आ वि प्वतमेची प्वतमथा ब-्यथाचदथा रथागथाने, ±मथा करिथाö्यथा कथालीच्यथा आकpतीसथार´्यथा
रथाष्ट्रवथादीच्यथा चळवळी त वथापरली ज थाते. ती वतच्यथा सवत च्यथा ह³कथांसथाठी आ वि वतच्यथा प्जेसथाठी वथाईट
गोष्टéचथा नथाि करÁ ्यथासथाठी आ वि चथांगल्यथा गोष्टéसथाठी 8भी र थाहते. आिखी >क लोक वप््य देवी महिजे
सीतेची आ वि पववत्तेचे आवि पववत्तेचे प्तीक महिून पथावहले जथाते. कोिीतरी जो पर ंपरेचथा प्श्न ववचथारत
नथाही, परंतु त्यथाचे अनुसरि करतो आवि तीच ती आहे जी पर ंपरेची वथाहक आ हे. आमही ्यथा सवथि पथात्थांमध्ये
आकडेवथारी, पुतळे आवि क्था महिून पथाहó िकतो आवि आज ही रथाजकी्य मो वहमथांमध्ये भथाfिथांमध्ये
वथापरलथा जथातो. ्यथा ?वतहथावस क क्था >क आद िथि महिून कथाम कर तथात, ज्यथाच्यथा आध थारे वस्त्यथा कथाम
करतथात. गीतथा प्ेस बुकसथार´्यथा प्कथािनथांच्यथा मथाध्यमथातूनही आद िथि स्ती हòड वचÆहे प्चथाररत केली जथातथात.
आपली प्गती तपा सा
.मवहलथा आवि रथाष्ट्रवथादीच्यथा चळवळéच ्यथा संदभथाथित वथापरल्यथा जथािथा-्यथा लोकवप््य पyर थाविक ्ीम सथांगथा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. मवहलथांच्यथा ववकथासथाच्यथा लोकवप््य 6वतहथासथावर आ वि रथाष्ट्रवथादीच्यथा चळवळीवर च चथाथि करथा.
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
”.‘.‘ मु´य िितकधा
वहंदू मवहलथा आपल े कतथिÓ्य समपथिि, प्ेम आवि कतथिÓ्य महिून पथार पथाडत असल ्यथाचे वदसून ्येते आवि अि था
कलपनथांनथाही त्यथा हथालचथालéमध ून प्स थाररत केल्यथा जथातथात. अन ेक देवéनथा सिस्त आवि ्यो दथाच्यथा
आकpतीसथार´्यथा रथाष्ट्री्य चळवळéस ह देवीचथा प्वतकpती देखील व थापरली ज थाते. त्थावप , सरस वती, लà मी
्यथासथार´्यथा 6तर देवी आ हेत, ज्यथा दथान देिथारे, ²थान देिथा-्यथा वकंवथा आव्थिक बथाबéिी स ंबंवधत असल ेल्यथा
आिीवथाथिद देतथात. महिूनच, र ±िकतथाथि आवि अन ु्यथा्यी ्यथा नथात्यथाने वस्त्यथांच्यथा भूवमकेत Ĭuतवव²था न
अवसतßवथात आहे. आज ही, देवी महथातम्यथाच्यथा पठिथात दुगथाथिपूजेमध्ये तसेच दररोजच ्यथा धथावमथिक ववधीमध्ये
मध्यवतê स्थान आहे आवि त्यथाची सत ोत्ेही पररवचत आहेत. ्यथा मध्ये वहंदूंची सं´्यथा अवधक आ हे.


आमच ्यथा सवथि देवी सि स्त आहेत
 धमथि, प्वतकथार आवि लQ था9 वहंदू रथाष्ट्रवथादीच्यथा मवहलेच्यथा जीवन थात
सूड
वहंदु स मथाजथात प ररवतथिन GडवÁ्यथाच्यथा आ व Ô ्यकतेववf्यी च चथाथि क रतथानथा दुगथाथि वथावहनीच्यथा
भथाfेसथार´्यथा चळवळéमध ्येही भथाfेची मोठी भ ूवमकथा आहे
6वतहथास जेÓहथा पुरथाि महिजे धमथि, संसकथार
आवि संसकpतीतून समस ्यथा 8ĩवली आ हेत, तेÓहथा वस्त्यथा लQथा देÁ्यथासथाठी पुQे आल्यथा आहेत. त्यथांनी ही
गुिव°था त ्यथांच्यथा मुलथांकडेही हसतथांतररत केली आ हे, जे मोठे नथा्यक होÁ्यथासथाठी आद िथि आहेत आवि
त्यथांनी देि Gडवून आ िलथा आहे. ्यथा संदभथाथित हे ल±थात Gेतले जथा9 िक ते की र थाष्ट्र बथांधÁ्यथासथाठी munotes.in

Page 59

६-रथाष्ट्र आवि रथाष्ट्रवथाद बथा ंधिे
59मोहीम रथाबववतथानथा वतÆही मंवदरे देवी-देवतथांपुQे देवतथांनथा वथावहली ग ेली आ हेत अ्योध ्येत रथाम, म्ुरथामधील
कpष्ि आवि कथािीतील विव.
”.‘.’ स्त्रीिादी दृिष्टकोन
रथाष्ट्र आ वि रथाष्ट्र्बथाधथानी संदभथाथित अनेक स्त ीवथादी मवहलथांच्यथा अवसमतेचे महßव सथांगतथात तसेच >क तथा
आपल ्यथालथा वहंदू ह³कथात मवहलथांच्यथा अवतरेकीपिथाच्यथा 8दंडतेची दुरवस्था दिथिववते. मवहलथांच्यथा अवतरेकी
संवगथाथित सेववकथा सवमती आवि दुगथाथि वथावहनीची भ ूवमकथा असे वदसून ्येते की ल §वगक Bळख म ूलभूत नसून
ती िोधली, त्यथार केली, प् वतकथार केली आ वि >क थावधक Bळखीच ्यथा टÈÈ्यथावर ववकpत केली. स ंपूिथि प््था,
भथारत मथातथा ्यथांच्यथा प्वतमेĬथारे वववथादथासपद आवि भyवतक आ हे, िy्यथिवथान ?वतहथावस क Ó्यवक्तमßवे आवि
>कवनķ पyर थाविक ब था्यकथा >कथाच वेळी संकटथाच्यथा प्संगी मवहलथांनथा देवदूत बनू देतथात. जेÓहथा हे ±ि वनGून
जथातथात, तेÓहथा ते मथातथा व आ ²थाधथारक पत नéचे पथालनपोf ि करतथात.
आपली प्गती तपा सा
. रथाष्ट्रवथादीच्यथा चळवळéच ्यथा संदभथाथित वस्त्यथांच्यथा भूवमकेववf्यी आ वि रथाजकथारिथावर स्त ीवथादी ववचथारथांची
चचथाथि करथा.
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
”.’ सारांश
्यथा अध्यथा्यथातील प वहल्यथा भथागथावर रथाष्ट्र आ वि रथाष्ट्रवथादववरवहत सबंवधत अलो्य वस्यसĀrम ्यथांच्यथा
दृवष्टकोनथातून रथाष्ट्र आ वि रथाष्ट्रवथादी चळवळ समज ून GेÁ्यथावर ल ± क¤वþत केले गेले. दुसरथा ववभथाग
वस्त्यथांच्यथा भूवमकेववf्यी समज ून GेÁ्यथावर ल ± क¤वþत करतो हथा ववडंबनथाचथा ववf्य आ हे जे्े कधीकधी
त्यथांनथा ्य ोदथा असथावे अिी अप े±था असते आवि कधीकधी ते अनु्यथा्यी बन तथात आवि त्यथांचे कतथिÓ्य
बजथावतथात. ते्े धथावमथिक वचÆहे आहेत आवि वस्त्यथांच्यथा जीवन थात ही कलपनथा पोहचवÁ्यथासथाठी क्था देखील
वथापरल्यथा जथातथात.
”.“ प्ij
. रथाष्ट्रवथादथाववनथा रथाष्ट्र ्यथांवर ववसतथारथाने वलहथा.
२. अ rलो्यवसच ्यथांच्यथा ्युवक्तवथादथाची चचथाथि करथा.
३. रथाष्ट्रवथाद आवि मथावहलथा ववकथास ्यथांवर प्क थाि टथाकथा.
४. रथाष्ट्रवथादी चळवळ व र थाजकथारिथातील वस्तवथादी दृवष्टकोन Ļ थावर वटपथा वलहथा.munotes.in

Page 60

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
60”.” संदभधा úंर
ȹɅɅɁȵɄɁȲȴȶ.ȹȾȽȺȳɃȲɃɊ.Ȳȴ.ȺȿȻɄɁɆȺȳȺɅɄɅɃȶȲȾ(
ȥȲɅȺɀȿȚȥȲɅȺɀȿȲȽȺɄȾȲȿȵɅȹȶȩȺɄȶɀȷɅȹȶ
ȥȲɅȺɀȿȲȽȪɆȳȻȶȴɅ.Ɂȵȷ
ȧ. Ȣ. ȭȺȻȲɊȲȿ, țȶɇȶȽɀɁȺȿȸ ɁɀɈȶɃɄ ȾɀȵȶɃȿȺɄȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ Ʌȹȶ ȾȲɄȴɆȽȺȿȶ ȹȶȸȶȾɀȿɊ ɀȷ
ȟȺȿȵɆ ȿȲɅȺɀȿȲȽȺɄȾž, Ⱥȿ ȩȲȵȹȺȼȲ ȚȹɀɁɃȲ, ȚȲɃɀȽȺȿȶ ȦɄȶȽȽȲ Ȳȿȵ ȝȺȽȽȺɁɁɀȦɄȶȽȽȲ
(ȶȵɄ), South Asian Masculinities: Context of Change, Sites of Continuity (ȥȶɈ țȶȽȹȺ
ȮɀȾȶȿ ȬȿȽȺȾȺɅȶȵ, ), Ɂ 
ȫȹɀȾȲɄ ș. ȚɀȳɆɃȿ, țȶɇȺ Ʌȹȶ ȞɃȶȲɅ ȞɀȵȵȶɄɄž, Ⱥȿ ȡɀȹȿ ȪɅɃȲɅɅɀȿ ȟȲɈȽȶɊ Ȳȿȵ țɀȿȿȲ
ȤȲɃȺȶ ȮɆȽȷȷ (ȶȵɄ), Devi: Goddesses of India (țȶȽȹȺ ȤɀɅȺȽȲȽ șȲȿȲɃɄȺȵȲɄɄ, ), ɁɁ
›.
Ⱥȿ ȢȲȾȽȲ șȹȲɄȺȿ, ȩȺɅɆ Ȥȶȿɀȿ Ȳȿȵ ȥȺȸȹȲɅ ȪȲȺȵ ȢȹȲȿ (ȶȵɄ), Against All Odds: Essays
on Women, Religion and Development from India and Pakistan (ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȢȲȽȺ ȷɀɃ
ȮɀȾȶȿ, ), ɁɁ ›.
ȤȲȿȺɄȹȲ ȪȶɅȹȺ. (). ȘɇȶȿȸȺȿȸ ȘȿȸȶȽɄ Ȳȿȵ ȥɆɃɅɆɃȺȿȸ ȤɀɅȹȶɃɄ ȮɀȾȶȿ Ⱥȿ ȟȺȿȵɆ
ȥȲɅȺɀȿȲȽȺɄȾ. Economic and Political Weekly, 37(), -.
ȘȿȻȲ ȢɀɇȲȴɄ () ȰɀɆ ȵɀȿ
Ʌ ɆȿȵȶɃɄɅȲȿȵ, Ɉȶ ȲɃȶ ȲɅ ɈȲɃ ȩȶȷȲɄȹȺɀȿȺȿȸ țɆɃȸȲ Ⱥȿ Ʌȹȶ
ɄȶɃɇȺȴȶ ɀȷ ȟȺȿȵɆ ȿȲɅȺɀȿȲȽȺɄȾ, ȚɀȿɅȶȾɁɀɃȲɃɊ ȪɀɆɅȹ ȘɄȺȲ, , -
, țȦȠ .
ȢɆȾȲɃ Ȭ. șɀɀȼ ɃȶɇȺȶɈɄ Ȳȿȵ ȿɀɅȺȴȶɄ  Ȟ. ȘȣȦȰȪȠȬȪ,
ȥȲɅȺɀȿȲȽȺɄȾ ɈȺɅȹɀɆɅ Ȳ ȿȲɅȺɀȿ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ.
țȶȽȹȺ ȦɉȷɀɃȵ ȬȿȺɇȶɃɄȺɅɊ ȧɃȶɄɄ, . ɉȺȺ   ɁɁ. șȺȳȽȺɀȸɃȲɁȹɊ, Ⱥȿȵȶɉ.
ȩɄ.  (ȹȲɃȵȳȲȴȼ). Contributions to Indian Sociology . (-)-.
ȵɀȺ.
ȫȲȿȺȼȲ ȪȲɃȼȲɃ, ȫȹȶ ɈɀȾȲȿ ȲɄ ȴɀȾȾɆȿȲȽ ɄɆȳȻȶȴɅ ȩȲɄȹɅɃȲɄȶɇȺȼȲ ȪȲȾȺɅȺ Ȳȿȵ ȩȲȾ
ȡȲȿȾȲȳȹɀɀȾȺ ȾɀɇȶȾȶȿɅž, Economic and Political Weekly ,  ȘɆȸɆɄɅ ,
ɁɁ ›.
ȫȲȿȺȼȲ ȪȲɃȼȲɃ Ȳȿȵ ȬɃɇȲɄȹȺ șɆɅȲȽȺȲ (ȶȵɄ), Women and the Hindu Right: A Collection
of Essays (ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȢȲȽȺ ȷɀɃ ȮɀȾȶȿ, ).munotes.in

Page 61

•
राºय-बाजारप ेठ बदलते संबंरांचे सामािजक पåरराम
आिर जागितक समाजातील पार ंपाåरक पदक्रम
प्करर रचना
७.० 8वĥष्ट े
७. पररच्य
७.२ रथाज्य-बथाजथा र संबंध आवि त्यथाचे सथामथावजक पररिथाम
७.३ जथाग वतकीक रि आवि पथारंपथाररक पदथानुक्रम
७.४ सथा रथांि
७.५ प्श्न
७.६ स ंदभथि úं्
•.० उिĥष्टे
ǵ जथागवतकीक रिथाच्यथा संदभथाथित रथाज्य-बथाजथा र संबंधथांचे सवरूप समजून Gेिे.
ǵ वि±ि, आरोµ्य आवि रोजगथार ्यथासथार´्यथा वनद ¥िकथांवर त्यथाचे सथामथावजक पररिथाम पथाहिे.
ǵ पथारंपथाररक पदथानुक्रम, सीमथाÆ ततथा आवि अवसमतेवर जथागवतकीक रिथाचथा होिथारथा पररिथाम समजून
Gेिे.
•.१ पåरचय
जथागवतकीक रि ही >क चथालू असल ेली प्वक्र्यथा महिून जगथातील सवथि रथाष्ट्रथांवर पररिथाम Lथालथा आहे. अिथा
प्कथारे जथागवतकीक रिथास >कथातमतथा वकंवथा आतमसथात करिथारी िक्ती महिून पथावहले जथा9 िकते जे प्त्येक
देिथालथा जथागवतक अ्थिÓ्यवस्ेिी जोडते. सरळ िÊदथात सथांगथा्यचे तर, जथागवतकीक रिथाच्यथा मथाध्यमथातून
वेगवेगळी रथाष्ट्रे, अ्थिÓ्यवस्था, रथाज्ये, संसकpती 6त्यथादी >कवत्त ्येत आहेत. अ्थाथित, जथागवतकीक रि हथा
Cद्ोवगक क्रथांतीचथा पररिथाम होतथा, ज्यथामुळे संप्ेfि आवि वथाहतुकीच्यथा पदतéमध्ये वथाQती अत्यथाधुवनकतथा
वनमथाथिि Lथाली.
Cद्ोवगक क्रथांतीने भथांडवलिथाही 8तपथादनथाच्यथा पदतीस जÆम वदलथा आवि संपूिथि जग हे हळूहळू बथाजथारथात
रूपथांतररत Lथाले. अिथाप्कथा रे सरकथारच्यथा भूवमकेमुळे जथागवतक अ्थिÓ्यवस्ेिी संबंध सथाधलथा गेलथा.
जथागवतकीक रिथाच्यथा प्वक्र्येतील आिखी >क 8तप्ेरक महिजे वसथाहतीमधील सवथातंÞ्यलQ‡थांच्यथा
8द्यथा तील वसथाहतवथाद आवि त्यथाच्यथा अंवतम टÈÈ्यथातील Gटनथा. त्यथानंतर, सवथि 8द्योÆ मुख रथाजकी्यदृ ष्ट््यथा
सवतंत् अ्थिÓ्यवस्थांनथा जगथातील जथागवतकीक रि Lथालेल्यथा अ्थिÓ्यवस्ेमध्ये सवत3चथा >क अनोखथा
अनुभव ्ये9 लथागलथा.
61munotes.in

Page 62

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
62जथागpत Lथाल्यथामुळे जथागवतकीक रिथाने प्त्य± वकंवथा अप्त्य±ररत्यथा सथामथावजक Ó्यवहथार तसेच सथामथावजक
संबंधथांवर पररिथाम केलथा. आरोµ्य, रोजगथार, दथाररþ ््य कमी करिे, वि±ि 6त्यथादी ववकथासथाच े संकेतक हे सवथि
जगथाच्यथा अ्थिÓ्यवस्ेसह त्यथा देिथाच्यथा Ó्यवहथारथांच्यथा सवरूपथा वर आवि म्यथाथिदेवर अवलंबून आहेत. जथागवतक
अ्थिÓ्यवस्ेच्यथा वच थिसवथाचे प्मुख कथारि महिजे रथाज्ये आवि रथाष्ट्रथांचे परसपरथावलंबनž. ्यथा प्Gटनथा ववविष्ट
रथाज्यथांनथा अवधकpत (हòकुमत असल ेले) आवि 6तरथांनथा अधीन बनवतथात.
्यथाÓ्यवतररक्त, जथागवतकीक रि पथारंपथाररक पदथानुक्रमथांवर देखील पररिथाम करते ज्यथा्योगे अवसमतथा Jेदन
आवि वसमथावÆततत था वनमथा थिि होते. जथागवतकीक रिथालथा गती वमळथाल्यथामुळे Ó्यवक्तव थादी दृवष्टकोनथात वथाQ
Lथाली आहे. जथात-आधथारर त अवसमतथा ्यथासथार´्यथा ब-्यथाच पथारंपथाररक पदथानुक्रम पूिथिपिे नष्ट न होतथा त्यथात
नथाटकी्य बदल Lथालथा आहे. जरी वपतpस°था अद्थाप बहòसं´्य संसकpतéसथाठी वन्यम ठरवते तरीही वलंग
वगêकरि आवि परसपर संवथादथातही प्चंड बदल Lथालथा आहे.
महिूनच जथागवतकीक रिथाकडे सवत3 आधुवनकीकरिथाची प्वक्र्यथा महिून पवहले जथा9 िकते. जथागवतक
अ्थिÓ्यवस्ेच्यथा कलपनेने प्त्येक रथाष्ट्र, समथाज तसेच प्त्येक Ó्यक्तीवर नथाटकी्य आवि जोरदथार प्भथाववत
Lथालथा आहे. केवळ 8तपथादने आवि कलपनथांचेच नÓहे तर सथामथावजक समस्यथा, रोग, दहितवथाद 6त्यथादी
गोष्टéचे जथागवतक वववनम्यदेखील ्यथा Gटनेचथा सकथारथातमक आवि नकथारथातमक पररिथाम महिून बनले आहेत.
वसतुत3 जथागवतकीक रिथाच्यथा Gटनेमुळे संकररत अवसमतथांचे अवसततव (बहòववध अवसमतथांची वनवमथिती) ि³्य
आहे. अिथा प्कथारे जथागवतक अवसमतेचथा अंधथाधुंद ववकथास Lथालथा आहे.
आतथा जथागवतकीक रिथाच्यथा दृवष्टकोथातून वविेfत वरील नमूद 8ĥीष्टथांच्यथा संदभथाथित वववव ध ववf्यथांवर
तपिील वथार चचथाथि करू ्यथा.
२.२ रथाज्य-बथाजथा रथातील संबंध आवि त्यथाचे सथामथावजक पररिथाम3
जथागवतकीक रिथाचथा प्भथाव जuन ्यथांनी (९९५) ्योµ्य प्कथारे सथांवगतलथा आहे. संप्ेfि तंत्²थानथातील क्रथांती,
िक्तीचथा प्सथार, मथावहतीचथा सZोट ्यथामुळे जग अपररहथा ्यथिपिे >क परसपरथावलंबी बनले आहे. भथारती्य
संदभथाथित लथागू होतथानथा ९९ च्यथा नवीन आव्थिक धोरिथाने आव्थिक 8दथारीकरिथाची दथारे 8Gडली आवि
त्यथामुळे जथागवतकीक रिथाच्यथा प्वक्र्येलथा वेग आलथा. अनेक रथाज्य असल्यथाने भथारती्य समथाजथान े जथागवतक
बथाजथारपेठेबरोबर अनÆ्य संवथाद सथाधलथा. अिथाप्कथा रे, समथाजथा तील ववववध Gटकथा ंवर वववव ध मथागथा«नी प्भथाव
पडलथा.
दथासग ुĮ (२००५) ्यथांनी ९९ मध्ये सुरू केलेल्यथा संरचनथातमक तडजोड पrकेजची रूपरेfथा सपष्ट केली,
कथारि त्यथाचे 8दथारीकरि, खथाजगीक रि आवि जथागवतकीक रि आवÔ्यक Gटक महिून समथाववष्ट केल्यथामुळे
>लपीजी मvडेलचे (खथा8जथा प्वतमथान) Ó्यंग विथिन केले गेले. बथाजथारपेठथांचे वचथिसव ्यथाविवथा्य - 8दथारीकरि
आवि सथावथिजवनक ±ेत्थातील मोठ््यथा आव्थिक Gडथामोडी बंद Lथाल्यथावर, >नईपी -९९ ने जथागवतकीक रिथाच्यथा
मूळ कलपनेवर वव ®थांती Gेतली वज्े अवधक Ó्यथापथार सवथा«नथाच Zथा्यदेिीर मथानल े गेले, जरी कथाहéनथा
6तरथांपे±था जथासत Zथा्यदथा होईल, परंतु असे प्वतपथादन केले गेले अखेरीस सवथाथिनथा सवथि कथाही प्थाĮ होईल.
मुक्त बथाजथार अ्थिÓ्यवस्ेचे 8ĥीष्ट अिथा प्कथारे वथाQववÁ्यथात आले. वसतू व व सतूंची खरेदी-ववक्री ही
पथारंपथाररक संरचनथांनी नÓहे तर बथाजथारथातील मोठ््यथा िक्तéनीच केली पथावहजे - ही मथागिी व पुरवठथा आहे,.
परंतु हे सपष्ट होते की पूवêच्यथा अवसततवथातील असमथान तथा नवीन आव्थिक Ó्यवस्ेत वदसून ्येÁ्यथाची ि³्यतथा
आहे. महिूनच, भथारती्य समथाजथा तील तीĄ बदल देखील अपररहथा ्यथि आवि अपररवतथिनी्य बनले. भथारती्य munotes.in

Page 63

७-रथाज्य-बथाजथारप ेठ बदलत े संबंधथांचे सथामथाव जक पररिथाम आ वि जथागवतक समथाजथातील पथार ंपथाररक पदक्रम
63अ्थिÓ्यवस्ेची तसेच त्यथाच्यथा समथाजथाची संरचनथातमक चyकट जथागवतकीक रिथाच्यथा जवटल प्वक्र्येने
बदलली गेली. जथागवतकीक रिथामुळे भथारती्य अ्थिÓ्यवस्ेच्यथा सवथि ±ेत्थांवर पररिथाम Lथालथा.
भथारती्य संदभथाथितील समकथालीन जथागवतकीक रिथाच्यथा संदभथाथित, ववसथाÓ्यथा ितकथाच्यथा िेवटच्यथा दोन
दिकथा ंप्मथािेच भथारती्य समथाज आवि अ्थिÓ्यवस्ेमध्ये जथागवतकीक रिथाचे मथागथि सपष्टपिे वदसून ्येतथात, ्यथा
Gटनेचे सवथाथित वuविष्ट््य महिजे पवन वमथाथि (९९९) महितथात.
महथान भथारती्य मध्यम वगथाथिचथा
8द्य, ्यथा
सवथा«गीि वuविष्ट््यथांसह, रथाज्य-वनधथाथिररत रथाष्ट्री्य Ó्यथापथार ±ेत्थाच्यथा अंतगथित आंतररथाष्ट्री्य बथाजथारथाच्यथा
Gटकथा ंच्यथा वव सतथाररत वक्र ्येिी संबंवधत सहजी वन संबंधथाने दिथिववलथा जथातो (गुĮथा >ट अल., २००).
मु´्यतवे 8पभोµ्य वसतूंच्यथा 8चच ±मतेमुळे जीवनिuलीतील बदलथाम ुळे ्यथा नÓ्यथाने त्यथार Lथालेल्यथा
मध्यमवगथाथिमध्ये तीĄ बदल Gडवून आिले.
्यथा बरोबर आलेली आधुवनकतथा भथारती्य समथाजथाच ्यथा 6वतहथासथा त अतुलनी्य होती. úथामीि-िहरी ववभथागिी
वथाQली, खथालच ्यथा जथातéसथाठी देखील Ó्यथावसथाव्यक गवतिील तथा ि³्य Lथाली, आ्यसीटी - मथावहती, संप्ेfि
आवि तंत्²थानथात वस्र व थाQीसह जथागवतक सतरथावरील ā1डच्यथा 8तपथादनथांचथा वथापर सरथाथिस Lथालथा. ्यथा सवथि
वन3संि्यपिे पररिथामी 8तपÆन, सथामÃ ्यथि आवि कलपनथा आवि वसतू मोठ््यथा प्मथािथात >कत् जमल्यथा. 8द्ोग
जसे वथाQत गेले, तसतसे िहरी भथागथाकड े जथासतीत जथासत स्लथांतर हो9न िेती 8तपथादन बुडले.
8दथारीकरिथानंतरच्यथा कथाळथात िहरी समथाजथा त सवत3चे प्श्न व समस्यथा होत्यथा.
नथा्यडू (२००६) अधोरेवखत करतथात की आव्थिक पररिथामथासह, मथानवी चेहö्यथा विव था्य आव्थिक सुधथारिथांचथा
देखील भथारतथासह अनेक देिथांमधील लोकथांच्यथा सथामथावजक आवि सथांसकpवतक जीवनथावर पररिथाम Lथालथा
आहे आवि हे सपष्ट होतेच, भथारत >क प्थामु´्यथाने कpfी संस्था आहे. úथामीि भथारत - वविेfत3 कpfीप्धथान
ववभथागथांमध्ये सपष्ट होते जे्े जथागवतकीक रि वथाQत्यथा दथाररþ ््यथाचे कथारि बनले. अिथा प्कथारे िेती व úथामीि
भथागथातील गरीबथांनथा सतत ध³कथा बसलथा. अिथा प्कथारे तंत्²थानथामुळे रोजगथारथाच्यथा नवीन संधी आल्यथा, पि
्यथांवत्कीक रिथामुळे रोजगथार कमी Lथालथा.
रोजगथारथातील Gट आवि गररबीतील वथाQ ्यथा परसपर जोडल ्यथा गेलेल्यथा संदभथाथित मजुमदथार वगuरे. (२००८)
पुQील िÊदथांमध्ये गंभीर पररवस्त ीवर ्ोडथा प्कथाि टथाकू Ÿवन्योजन आ्योगथान े वन्युक्त केलेल्यथा रोजगथार
संधीवरील टथासक Zोसथिने ९८० च्यथा दिकथा त (९८३ ते ९९३ › ९४) आवि कथामगथा र दलथातील
वथाQीच्यथा दरथामध्ये मोठी Gट नŌदवली. ९९० (९९३-९९४ ते ९९९-२०००). >न>स>सच ्यथा
अंदथाजथान ुसथार वथाQीचथा दर प्वतवfê २.०५ ट³³्यथांवरून .०३ प्य«त Gसरलथा आहे (जीBआ्य जुलu
२००). खुल्यथा बेरोजगथारीच्यथा मोजमथापथाच ्यथा दरथाच्यथा वथाQीसह, ्यथा मंदीचथा संभथाÓ्य कथामगथा र दलथात प्वेि
करÁ्यथापथासून परथावp° होÁ्यथाचे पररिथाम महिून समजथा वून सथांवगतले गेले आहे (पpķ ४९).
मवहलथा आवि रोजगथारथाच्यथा ±ेत्थात गुĮथा 6त्यथादी सपष्ट करतथात की . (२००) केरळमध्ये रोजगथारथाच्यथा संधी
8पलÊ ध नसल्यथामुळे तसेच स्लथांतर करÁ्यथाच्यथा प्दीGथि 6वतहथासथा वरुन हे वदसून आले आहे की मोठ््यथा
प्मथािथावर मवहलथांनथा प्ोसेवसंग ्युवनटमध्ये (प्वक्र्यथा 8द्ोगथात) भरती करÁ्यथाची ववविष्ट पररवस्त ी वनमथाथिि
Lथाली आहे. पुQे पुरूf आवि वस्त्यथांचे कथा्यमच े स्लथांतर होत गेले ते भथारतथातील िहरथांमध्ये तसेच खथाडी
देिथांनी (ȞɆȽȷ ȴɀɆȿɅɃȺȶɄ) अगदी सुरुवथातीपथासूनच वuधतेपथासून आवि नोकरीच्यथा संधी वनमथाथिि Lथाल्यथावर
पुQील स्लथांतर करÁ्यथाचथा मथागथि मोकळथा केलथा.munotes.in

Page 64

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
64जथागवतकीक रिथापथासून भथारतथाची अ्थिÓ्यवस्था Lपथाट््यथाने वथाQली असतथानथा िेतीची वथाQ Lथाली नथाही आवि
पररिथामी úथामीि भथागथात लोकस ं´्यथा आवि úथामीि कथामगथा र दलथातही वथाQ Lथाली आहे (मुजथालडे >ट अल.,
२०८). जमीनीच े सरथासरी आकथा र कमी होत गेले तसतसे 8तपथादकतथाही कमी होते. ्यथामुळे िहरी
भथागथाकड े मोठ््यथा प्मथािथात स्लथांतर Lथाले आहे. वसतू आवि सेवथांच्यथा सहज 8पलÊ धीसथाठी, जगÁ्यथाची
वकंमत ब-्यथाप uकी वथाQली आहे. रोजगथारथाचे प्मथाि कमी होिे, रथाहिीमथानथात वथाQ आवि जीवनथाची वकंमत
वथाQविे (जगिे महथाग होिे), सथापे± तसेच वनरपे± गरीबी ्यथा दोÆही गोष्टी भथारती्य समथाजथा त खोलवर वथाQत
आहेत.
हे ल±थात ¶्यथावे की úथामीि भथागथातील लोकथांचे िहरी भथागथातील लोकथांपे±था त्यथांच्यथा खरेदी सथामÃ ्यथाथिमध्ये
खूपच अंतर आहे. िहरी भथागथात अनyपचथाररक वेतन वमळथालेल्यथा मजुरथांची मथागिी जसजिी वथाQत गेली
तसतसे úथामीि ते िहरी स्लथांतर करÁ्यथाच्यथा रूQीम ुळे िहरे जथासत प्मथािथात बनू लथागली. ्यथा Gटनेमुळे
LोपडपĘ ी महिून वनवमथित दथाट लोकवसती असल ेल्यथा िहरथांमध्ये पथािीटंचथाई, प्दूfि, असवच J जीवनिuली,
संपूिथि दथाररþ ््य, बथाल कथामगथा र 6त्यथादी समस्यथात व थाQ Lथाली आहे. >कदथा जथासत गदê Lथाल्यथावर ्यथा
भथागथांमध्ये बेरोजगथारीचे 8चच दर देखील अनुभवले जथातथात. úथामीि भथाग असो वथा िहरी, जथागवतकीक रिथाने
6तरथांच्यथा तुलनेत कथाही समpद प्देिथांनथा अनुकूलतथा दिथिववली आहे.
जथागवतकीक रिथाच्यथा प्वक्र्येमुळे वि±ि ±ेत्थावरही प्चंड पररिथाम Lथालथा आहे. 8दथारीकरिथामुळे दिकथा त
सथा±रतेचे प्मथाि वथाQले ्यथात िंकथा नथाही. पथाIJथात्य वि±िथाची 8पलÊ धतथा आवि प्वेि ्यथामुळे आIJ्यथिकथारकपिे
वथाQलथा. जथागवतकीक रिथाĬथारे आिलेल्यथा मथावहती तंत्²थानथामुळे वि±िथाची सो्य Lथाली आहे आवि
त्यथाचबरोबर वेगवेगळी आÓहथाने 8भी आहेत. जथागवतकीक रि आवि 8दथारीकरिथासह, नवे वि±ि कथा्यथिक्रम,
ई-लवन«ग प्यथाथि्य, प्ीवम ्यर संस्थांकडून प्सतथाववत केलेले अंतर वि ±ि 6त्यथादéचथा वथापर आमही करतो.
तेÓहथापथासून बथाजथारपेठ अत्यंत सपधथाथितमक बनली आहे आवि त्यथामुळेच वि±िही बथाजथारपेठेवर चथालल े
आहे. आंतररथाष्ट्री्य ववद्था्ê समुदथा्यथाचथा वथाQिथारथा भथाग रथाज्य-संचथावलत वक ंवथा मदत-क¤वþत (सकvट
९९८) ?वजी बथाजथारपेठेवर चथालु होईल.
वि±ि, आरोµ्य±ेत् प्मथािे (पुQील भथागथात सपष्टीकरि वद ले जथाईल), वसतू Lथाली आहे - िu±विक संस्था
भरभर थाटीचथा 8द्ोग बनल्यथा आहेत.. वसप्ंग (२००८) ने सपष्ट केल्यथाप्मथािे जथागवतकीक रि आवि
वि±िथावरील संिोधनथा त स्थावनक िu±विक पदती आवि धोरिथांवर पररिथाम करिथारे आंतरजथाती्य
जगभरथातील वथाद वववथाद, प्वक्र्यथा आवि संस्थांचथा अË्यथास समथाववष्ट आहे. अिथाच प्कथारे जथागवतकीक रिथामुळे
वि±िथाच्यथा ±ेत्थात पुQील बदल Gडले
. आंतररथाष्ट्री्य मथानकथा ंिी तसेच बथाजथारपेठेिी जुळÁ्यथासथाठी नवीन कोसथि सुरू करÁ्यथात आले.
२. िu±विक संस्थांनथा अË्यथासक्रम व कथा्यथिक्रम चथालववÁ्यथाच्यथा 8ĥेिथाने मथाÆ्यतथा.
३. मु´्यतवे वि±िथाचे मथाध्यम 6ंúजी बनले. खरं तर, अनेक परदेिी भथाfथांचेही महßव वथाQले.
४. दूर वि±ि आवि @नलथा6न वि±ि दोÆही Ó्यवहथा्यथि Lथाले.
५. भथारती्य ववद्था्ê परदेिी ववद्थापीठथात आवि त्यथा8लट सहजप िे त्यथांच्यथा आवडीचे कोसथि Gे9 िकतथात.
६. कyिल ्य वविेf²तथा वथाQली.
७. ववववध ववद्थापीठथांमधील ववद्थाÃ्यथा«मधील वथाQती आवि भ³कम नेटवकथि, अगदी सीमथारेfथा Bलथा ंडून,
आ्यटी- चथावलत (मथावहती तंत्²थान) ्युगथाचे वनरंतर वuविष्ट््य बनले.munotes.in

Page 65

७-रथाज्य-बथाजथारप ेठ बदलत े संबंधथांचे सथामथाव जक पररिथाम आ वि जथागवतक समथाजथातील पथार ंपथाररक पदक्रम
65८. मथावहती व सथामú ी वविेfत वि±ित², कvपीरथा6ट्स (लेखन ह³क) आवि बyवदक मथालम° था ह³कथांची
सतत वथाQती प्सथार होिे आवÔ्यक बनले.
आवि ही ्यथादी पुQे जथा9 िकते. भथारती्य संदभथाथित वि±िथाच्यथा जथागवतकीक रिथामुळे कथाहीतरी चमतकथाररक
ठरले आहे, जे 6तर व थाQत्यथा अ्थिÓ्यवस्थांमध्येही वदसून ्येते. वि±ि, दथाररþ ््य सिक्त ीकरि आवि
वनमूथिलनथासथाठी सवथाथित महतवथाचे मथाध्यम मथानल े जथात असल े तरी भथारती्य समथाजथा तील दोन Gटकथा ंमधील
दरी वथाQवÁ्यथासदेखील सो्यीच े आहे. हे कथाही अंिी कथारि आहे की भथारत 8चचĂू व परदेिी संस्थांनथा
प्वि±िथासह आकfथिक पदवी प्दथान करÁ्यथास परवथानगी देतो, ज्यथामुळे भथारतथातील तसेच 6तर देिथांमध्येही
8°म नोकरी वमळÁ्यथाची हमी वमळते. ्यथासथाठी आमच ्यथाप्य«त पोहोच िथारी Ó्यक्ती बहòधथा समथाजथा तील संपÆन
वगथाथितील आहेत.
खरं तर, नोकरीच्यथा बथाजथारपेठेत मथागिी-क¤वþत होÁ्यथाच्यथा ्यथा प््ेमुळे कोवचंग ³लथासेसकड े BG वथाQलथा
आहे. ्यथा कोवचंग ³लथास 6Óह¤टचथा हेतू ववद्थाÃ्यथा«नथा सवथाथित 6वचJत सपधथाथि परी±था सपष्ट करिे आवि त्यथांनथा
बथाजथारथात सजजž बनवविे आहे. ्यथा परी±थांनथा क्रrक करिे, तुलनेने ि³्य आवि सोपे देखील आहे. ब-्यथाच
जथावहरथाती 8पलÊ ध केल्यथा आहेत ज्यथा úथाहकथांनथा त्यथाच्यथा तथाÊ्यथात ठेवÁ्यथास गंभीर बनवतथात - अिथा
पररवस्त ीत 8°म नोकरी वमळववÁ्यथाच्यथा प्वि±ि वगथा थित प्वेि Gेतथात. ्यथामुळे ्यथा सपधथाथि परी±ेसथाठी अजथि
करÁ्यथाची आवि >वलट कोसथिसथाठी जथागथा GेÁ्यथाची कथा्यमची ि्यथित वनमथा थिि Lथाली आहे.
्यथा सवथा«मुळे ववद्थाÃ्यथा«सथाठी आव्थिक BLे तसेच ववसंगती आवि मथानवसक तथाितिथाव वथाQतथात.
विकÁ्यथाच्यथा 8ĥेिथाने विकÁ्यथाची संपूिथि कलपनथा ³ववचतच वदसून ्येते. त्थावप, मथाधोक >ट अल. ्यथांनी
(२०) कोलकथा तथा ्ये्े Lथालेल्यथा त्यथांच्यथा अË्यथासथामध ्ये ठळकप िे नमूद केले आहे, जथागवतकीक रिथामुळे
पुरुf आवि वस्त्यथा दोGथांमध्येही 8चच वि±िथाची मथागिी ल±िी्य बदलली आहे. त्यथाचप्मथा िे तंत्²थानथािी
संबंवधत ± ेत् अवधक ववद्थाÃ्यथा«नथा आकवfथित करतथात आवि अवधकथावधक मवहलथा अिथा अË्यथासक्रमथा ंमध्ये
प्वेि Gेत आहेत. सवथिसथाधथारि वि ±ि आवि वविेfत3 8चच वि±िथामुळे मवहलथा सवत3स स±म बनवविे
आवि ल§वगक समथान तथा वमळविे अवधक प्मथािथात ि³्य आहे.
जथागवतकीक रिथाने वि±िथात वथापरल्यथा जथािथा-्यथा भथाfेत बदल Gडवून आिले. वि±ि±ेत्थातील तीन
भथाfेच्यथा Zvम्युथिलथा (टी>ल> Z) मध्ये 6ंúजीची वस्त ी बदलली आहे, 6ंúजी प्थामु´्यथाने ्यथा भथाfेच्यथा वथाQत्यथा
मथागिीमुळे नसथिरीपथासून विकवÁ्यथाचे मथाध्यम बनले आहे (वuि, २००८) अिथाप्कथा रे 6ंúजीचे वथाQते महßव
जथागवतकीक रिथाच्यथा सथामथावजक-आ व्थिक प्वक्र्येचथा ्ेट पररिथाम होतथा.
वर नमूद केल्यथाप्मथािे, भथारतथातील आरोµ्य ±ेत्थाचे देखील मोठ््यथा प्मथािथात Ó्यवसथाव्यकीकरि Lथाले आहे
आवि सथावथिजवनक आरोµ्य हे अत्यंत दुलथिव±त ± ेत् आहे. डीटन >ट अल. (२००४) ्यथा अ्थििथास्त²थांचे तकथि
आहे की 8तपÆन हे आरोµ्यथाचे प्था्वमक वनधथाथिरक आहे, वविेfत3 गरीब देिथांसथाठी वि±ि आवि धोरिे
्यथासथार´्यथा सथामथावजक िक्तéच्यथा मथाध्यमथातून, आरोµ्यथािी संबंवधत ²थानथाचथा प्सथार करिे हे 8ĥीष्ट असथावे.
®ीमंत देिथांच्यथा तुलनेत वविेfत गरीब देिथांमध्ये जथागवतकीक रिथास चथांगले आरोµ्य आवि आ्युमथाथिन
वमळÁ्यथाची संधी वमळथालेली नथाही.
अ्थििथास्त²थांचथा >क गट 8तपÆन आवि आरोµ्यथामधील सकथारथातमक दुÓ्यथास अनुकूल असल्यथाने,
जथागवतकीक रिथामुळे रोजगथार आवि 8तपÆनथातून गररबी कमी होÁ्यथाची ि³्यतथा आहे. त्थावप, असे अनेक
रोग जथागवतकीक रिथाप्य«त पसरले आहेत जे प्वथास सहजतेने सुवनवIJत करतथात, 8दथाहरिथा्थि कोववड -९
जे चीनमध ून जथागवतक सतरथावर पसरले. अिी Gटनथा प्त्येक देिथाच्यथा सथामथावजक-आ व्थिक कल्यथािथासथाठी
प्भथाववत हो9 िकते.munotes.in

Page 66

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
66बrबोÆस 6त्यथादी. ्यथांनी (२००), त्यथांच्यथा संिोधनथा तून असे नमूद केले आहे की जथागवतकीक रिथामुळे
लोकस ं´्येच्यथा आरोµ्यथासथाठी मोठ््यथा प्मथािथात ववखुरलेले धोके आहेत ज्यथाचे प्मथाि मोजिे कठीि आहे
आवि ते सोडवविे वततकेच कठीि आहे. जथागवतकीक रि लोकथांच्यथा हथातथात असल्यथास सकथारथातमक
पररिथाम हो9 िकतथात, परंतु जर ते खथाजगीररत ्यथा (ठरथाववक लोकथांच्यथा तथाÊ्यथात) ठेवले गेले तर
जथागवतकीक रिथाचे नकथारथातमक पररिथाम हो9 िकतथात. जथागवतकीक रि जगथात रोग जसथा जलद प्वथास
करतथात, त्यथाचप्मथा िे Cfधी आवि प्यथाथि्य देखील. दज¥दथार 8पचथा रथांची 8पलÊ धतथा सथामथाÆ ्य लोकथांच्यथा
आवथा³्यथात नथाही. त्थावप, ®ीमंत लोक ि³्य वतत³्यथा 8°म 8पचथा रथांसथाठी जगथातील कोित्यथाही भथागथात
प्वथास करू िकतथात. आमच ्यथा सरकथारी हvवसपटलमध ्ये हे अगदी ्योµ्यपिे वदसून ्येते वज्े रूµि वविेfत
ककथिरोगथासथार´्यथा आजथा रथांवर मवहÆ्यथाभरथापथासून 8पचथा र GेÁ्यथासथाठी ्थांबतथात.
हे वथारंवथार संिोधन केले गेले आहे की रोगथांचथा िथारीररक आवि आव्थिक BLे ववकसनिील देिथांपे±था
ववकसनिील लोकथांपे±था अवधक ल±िी्यपिे प्भथाववत करते आवि महिूनच ववकसनिील आवि
ववकसनिील देिथांमधील आरोµ्यथाच्यथा पररवस्त ीत मोठ््यथा प्मथािथात असमथान तथा वदसून ्येते (वZडलर,
९९९). महिूनच जथागवतकीक रिथानंतरच्यथा कथाळथात ववकसनिील वकंवथा गरीब देिथातील लोकथांचे आरोµ्य
सतत वब Gडत चथालली आहे. ®ीमंत आवि ववकवसत र थाष्ट्रथांनथा अिथा प्कथारे समथाजथा तील गरीब, 8पेव±त
Gटकथा ंच्यथा बदल्यथात Z था्यदथा होतो.
8दथाहरिथा्थि, वuद्की्य प्यथिटन हे जथागवतकीक रिथाचे प्कटीक रि महिून ¶्यथा. 8चच आरोµ्य-कथाळजी खचथि,
दीGथि प्ती±था कथालथावधी, वकंवथा ववकवसत देिथांमध्ये नवीन 8पचथा रथांमध्ये प्वेि नसल्यथामुळे चथालवले जथािथारे
बहòतेक वuद्की्य प्यथिटक (मु´्यतवे अमेररकथा, कrनडथा आवि पवIJम ्युरोपमधील) आवि्यथा आवि लrवटन
अमेररकेत कथाळजी Gेतथात. जरी कथाही गंतÓ्य देिथाच्यथा सुववधथांमध्ये क्रेडेवÆि्यल आवि अत्यथाधुवनक
गोष्टéĬथारे वu्यवक्तक रूµिथांची जोखीम कमी होते परंतु वuद्की्य प्यथिटन देिथा-्यथा ववकसनिील देिथातील गरीब
नथागररकथा ंनथा वमळिथाö्यथा लथाभथाचथा अभथाव हथा सवथिसथाधथारि समथान तेचथा मुĥथा आहे (हvपवकÆस 6त्यथादी.
२००).
आपला प्गती तपासा:
. रोजगथारथावर जथागवतकीक रिथाचे दुष्पररिथाम कथा्य आहेत"
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
२. जथागवतकीक रिथाचथा वि±िथावर होिथारथा सकथारथातमक पररिथाम सथांगथा.
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------munotes.in

Page 67

७-रथाज्य-बथाजथारप ेठ बदलत े संबंधथांचे सथामथाव जक पररिथाम आ वि जथागवतक समथाजथातील पथार ंपथाररक पदक्रम
67•.‘ जागितककरर आिर पारंपाåरक पदानुक्रम
भथारत सथांसकpवतक आवि भyगोवलकदृष्ट््यथा >क वविथाल देि आहे. वसथाहतवथादथाच्यथा खुिथा सोडल ्यथा,
सवथातंÞ्यथाच्यथा वक त्येक वfथा थिनंतरही अनुभवलं, तर जथागवतकीक रिथाच्यथा 8°रो°र कथाळथातही
जथागवतकीक रिथाच्यथा प्वक्र्येचथा Zथारसथा पररिथाम Lथालथा. पुQे पथारंपथाररक अवसमतथा आवि पदथानुक्रम रथाखÁ्यथात
भथारत देि सवतच्यथा मथागथाथिने अनोखथा होतथा. ज्यथाप्मथािे वसथाहतीकरिथाने ्यथा अवसमतेमध्ये हसत±ेप केलथा
त्यथाचप्मथा िे जथागवतकीक रिथाने नवीन अवसमतथा प्कट Lथाल्यथा आहेत आवि पथावहल्यथा गेल्यथा आहेत.
हबीब (२०५) अिथा सथावहवत्यकथांच्यथा कथामथांकडे पथाहते ज्यथांनी जथागवतकीक रिथालथा नव-वसथाहतवथादž
महिून गुंतववले आहे. ्यथा समस्येवर ल± देÁ्यथाकररतथा, आपल ्यथालथा हे समजल े पथावहजे की जथागवतकीक रि
देखील भथांडवलिथाहीच े 8प-8त पथादन आहे, तसेच वसथाहत बनवÁ्यथाची गरज देखील भथासली गेली.
वसथाहतवथादथाबरोबरच पथाIJथात्य आधुवनकतथा आली आवि त्यथाचप्मथा िे जथागवतकीक रिथाने न संपिथाö्यथा
मथावहती सZोटथाची दथारे 8Gडली. प्वक्र्येत वववव ध पथारंपथाररक संस्था, सथामथावजक संरचनथा आवि अवसमतथा
- कधी कधी सकथारथातमक तर कधी नकथारथातमक दृष्ट््यथा प्भथाववत Lथाल्यथा.
कथाही प्करिथांमध्ये, पदथानुक्रम आवि अवसमतथा गमथावली महिून, 6तर कथाही Gटनथा ंमध्ये, हे अवधक कठोर
आवि ठथाम Lथाले. जथागवतकीक रिथाने जवळच्यथा संपकथाथित अनेक ®ेिीबदतथा आवि अवसमतथा आिल्यथा
आहेत. मथानवजथातीच्यथा 6वतहथासथा त ्यथापूवê कधीही मथानवथाचथा 6तरथांिी 6तकथा जवळचथा संबंध नÓहतथा.
जगथाच्यथा दुसö्यथा भथागथािी जोडÁ ्यथासथाठी आवÔ्यक असिथारथा वेग, अिथा प्कथारे आपि 6तरž (अÆ्य) च्यथा
प्कथारथाबĥल ववचथार करतो आवि वनवमथिती करतो त्यथा मथागथाथिवर प्भथाव पथाडत आहे. अिथा प्कथारे जथागवतक
अवसमतथा बनत आहे.
पथारंपथाररकप िे वकंवथा आधुवनक समथाजथा त, धमथि महßवपूिथि आवि सवथि वनिथा थि्यक भूवमकथा वनभथावतो. धमथि
>खथाद् थाच्यथा अवसततवथालथा अ्थि देत असल्यथाने जथागवतकीक रिथामुळे भववष््यथाबĥल अवनवIJतत था वनमथाथिि होते.
्यथा संदभथाथित धमथाथित वववचत् पदतीने रूपथांतर Lथाले आहे. भथारत आवि 6तरत्, वथासतववक, कवलपत वक ंवथा
रथाजकी्यदृ ष्ट््यथा त्यथार केलेल्यथा जथागवतक Gटनथा ंवर आधथारर त ववविष्ट धमथा«बĥल ववविष्ट अ्थि आहेत.
8दथाहरिथा्थि, 6सलथावमक कĘरतथावथाद - वविेfत ९ Gटनेनंतर >क वेगळे वचत् त ्यथार करतो.
भथारतथात वसथाहतीवथादी रथाजवटी होÁ्यथापूवêही धमथि आवि जथाती धमथि आवि जथातीमध्ये Zथारच खोलवर
Ó्यथापलेल्यथा िुदतथा आवि अिुद ्यथासथार´्यथा संकलपनेप्य«त Z थारच महßवपूिथि रथावहल्यथा. त्थावप,
वसथाहत्यथांसह प्वेि केलेल्यथा आधुवनकतेसह, आमच े धथावमथिक 6तरž समजिे बदलल े. वविेfत वùIJन धमथि
(वसथाहतवथादी žधमथि) आवि 6सलथाम (त्यथातील कथाही वसथाहतवथाद्थांचथा धमथि) ्यथांच्यथातील ववद्मथान वuरभथावनथामुळे
त्यथा दोGथांमध्ये वेगवेगळे Ó्यवहथार Lथाले.
वविेfत वसथाहतीनंतरच्यथा भथारती्य समथाजथा त धथावमथिक जथाती्यवथाद >क सथामथाÆ ्य समस्यथा आहे. केवळ वहंदू-
मुवसलम वuर नथाही तर जथागवतकीक रिथाने वहंदू-वùIJन प्श्नथांनथाही आकथा र आवि आ्यथाम वदलथा आहे. बyमन
(२०३) चे ववĴेfि करतेवेळी जथागवतकीक रिथाच्यथा वववव ध प्वक्र्येच्यथा संदभथाथित, वहंदू-वùIJन वहंसथाचथारथात
मोठ््यथा प्मथािथात 8चचविê ्यथांची ्युती, अलप-अलपसं´्यथाक वहंदू रथाष्ट्रवथादी आवि खथालच ्यथा-सतरथाचे गट
असल ेले दिथिववली जथाते. जसे सुचववते तसे, जथागवतकीक रिथाच्यथा पररिथामथासह वùIJनथांच्यथा प्v ³सी
असोवस>िनĬ थारे चथालववलेले अवसमतथा रथाजकथारि हे ्यथा वuर भथावनेचे मु´्य कथारि महिून पथावहले जथा9
िकते.munotes.in

Page 68

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
68āथार वगuरे. (२००८) त्यथांच्यथा ततव -ववĴेfिथाĬथारे हे वसद होते की वहंदुतव पुनरुजजीवनवथाद्थांनी दथाखवलेली
प्मुखतथावथादी असवहष्िुतथा आपि भथारत नथावथाच्यथा िुद संसकpती आवि सË्यतेच्यथा प्दूfिथाबĥल वचंतथा
Ó्यक्त करत नथाही तोप्य«त समजू िकत नथाही. 8°र आधुवनकतथावथादी मथानवसकतथा  ववचथार परवक्यथांच्यथा
अंमलबजथा विीपूवê भथारतथावर वब ंबववले गेले. महिूनच, भथारती्य संदभथाथित, अवसमतेचे रथाजकथारि समजून
GेÁ्यथासथाठी >खथाद् थालथा प्थादेविक पuलू तसेच अवसमतेची कलपनथा देखील समजली पथावहजे. जथागवतकीक रिथाने
रथाष्ट्रवथाद वर अटळ ववĵथास ठेवलथा. (आ्यबीड).
जथागवतकीक रिथाने वलंग आवि कथा्यथाथिच्यथा बथाबतीतही तीĄ बदल केले आहेत असे वदसते. वपतpस°थातमक
मूल्ये समथाजथा वर चथालत असतथानथा, वस्त्यथा वेगवेगÑ्यथा ±मतथांमध्ये कथा्यथििक्तीचथा भथाग बनल्यथा. त्थावप,
अ्थिÓ्यवस्ेची रचनथा आवि पुनरथिचनथा वस्त्यथांनथा समथान तथा वमळववÁ्यथात मदत करते असे वदसत नथाही.
खथासगीक रि आवि 8दथारीकरि मवहलथांसथाठी मोठ््यथा प्मथािथात रोजगथारथाच्यथा संधी वनमथाथिि करिथारे महिून
Bळखल े जथाते, परंतु कमथिचथा-्यथा तील पुरुf प±पथात वेगवेगÑ्यथा सवरूपथा त चथालू रथावहलथा आवि 8चच पदथांवर
ते अवधक सपष्ट वद सू लथागल े.
जरी आव्थिक 8दथारीकरिथाच्यथा नंतर कमथिचथा-्यथा ंचे स्तीकरि कथाहीस े अपररहथा ्यथि होते, परंतु >कूिच
नव8दथारवथादी अ्थिÓ्यवस्था Zथारसे वलंग-संवेदनिील नथाही. ्यथा Ó्यवस्ेमध्ये, वनमन वगथा थितील आवि वनमन
जथातीतील मवहलथांचथा सवथाथित जथासत त्थास होतो. त्यथा अ्थाथिने, जथागवतकीक रिथाने त्यथांच्यथा सीमथाÆ ततेस
आिखी सुलभ केले, त्यथांनथा कोितीही सyदथा करÁ्यथाची िक्ती प्दथान केली. खरं तर, ्यथा प्चथारथामुळे, ब-्यथाच
वस्त्यथांनथा नोकरी वदली गेली होती कथारि त्यथांचे ®म सवसत मथानल े गेले होते तसेच ते असंGवटत र थावहले
आहेत.
चÆनथा (२००४) असथा दथावथा करतथात की वसथाहती वन्यम पथाIJथात्य वव²थान ²थानथाचथा अंवतम ąोत आवि
पथाIJथात्य मूल्यथांनथा सवōचच मथानतथात. 8तपीडन-प वIJमेकडील वस्त्यथांच्यथा रूQीवथादी पुरुfथांचथा, तकथिसंगत
पथाIJथात्य संसकpतीत त्यथांचथा सथा्ीलथा होतथा, त्यथांचथा बचथाव करÁ्यथासथाठी रूपक होतथा. दुद¨वथाने, ्यथा रूQीवथादी
वसथाहतीनंतरच्यथा रथाष्ट्र वनवम थिती मथानवसकतेत 6तके गुंतथागुंत Lथाले की ते आवि वतसö्यथा जगथातील स्तीवथादी
कथा्यथिकत्यथा«चथा ŸपवIJमीकरि  संदभथाथित गŌधळ 8डथालथा.
जेÓहथा >खथाद् थाने दuनंवदन जीवनथातील वथासतववकतथांकडे ल± वदले तेÓहथा अिथा सपष्ट होते जे्े मवहलथांवरील
गुÆहेगथारी आवि दथाररþ ््य आवि जनतेचे 8पेव±तकरि हे अत्यथाधुवनकरि आवि जथागवतकीक रिथाच्यथा
सवथाथिवधक प्दिथिनथासह सवथाथिवधक िहरी महथानग रथांमध्ये ववसZोट होत आहे. तकथििुद ववचथार
जथागवतकीक रिथाकडे ल± वेधतथात, ज्यथामध्ये भyवतक मूल्ये, úथाहकवथाद आवि पथारंपथाररक ²थानथाचे कचरथा
(पथारंपथाररक ²थान कमकुवत आहे अिी ववचथारधथारथा) ्यथावर जोर देÁ्यथात आलथा आहे. जथागवतकीक रिथाने
पथारंपथाररक स्तोत आधथार तसेच त्यथािी संबंवधत ²थान आवि सथामÃ ्यथि कमी केले आहे.
जथागवतकीक रिथाच्यथा संदभथाथित अनुसूवचत जथातéची पररवस्त ी वततकीच भ्यथानक भीतीदथा्यक आहे. जवथालथा
(२००९) मध्ये अÆनधथाÆ्य सुर±था, महथागथाई आवि रोजगथार ्यथा तीन सवथाथित प्मुख बथाबéवर दवलतथांची वस्त ी
वदसते आवि ®ीमंत आवि गररब वविेfत दवलतथांमध्ये मोठी तZथावत असल्यथाचे सथारथांि वदले. सवभथावथाने
भथांडवलिथाही चथाररÞ ्यथाने िोfक आहे. ्यथा नवीन आव्थिक सेटअपमध ्ये अनुसूवचत जथातéचे वेगवेगÑ्यथा
प्कथारे िोfि केले जथाते, जे ®ीमंत भथांडवलदथारथांनथा अवधक ®ीमंत बनवतथात.munotes.in

Page 69

७-रथाज्य-बथाजथारप ेठ बदलत े संबंधथांचे सथामथाव जक पररिथाम आ वि जथागवतक समथाजथातील पथार ंपथाररक पदक्रम
69परंतु, >खथादी Ó्यक्ती पररवस्त ीकडे वेगÑ्यथा प्कथारे देखील पथाहó िकते. हे जथागवतकीक रि आहे ज्यथाने
प्थामु´्यथाने ्यथा 8पेव±त ववभ थागथातील कथाही Ó्यक्तéनथा वविेf अË्यथासक्रम (कधीकधी परदेिथात) अË्यथास
करÁ्यथास आवि Ó्यवसथा्य 8द्ोजक 8पक्रमथा ंमध्ये 8तकpष्ट कथामवगरी करÁ्यथाची संधी वदली आहे. ्यथा आवि
समथान तेने आज त्यथांच्यथाकडे दुलथिव±त आवि 8पेव±त लोकथांमधील मलईचथा ्रž बनलथा आहे. Ó्यक्तéचथा हथा
गट अत्यंत मोबथा6ल, 8द्ोजक आवि पुरोगथामी आहे. हे सवथि सथाध्य करÁ्यथाचे ®े्य भथांडवलिथाही आवि
जथागवतकीक रिथालथा जथाते ज्यथाने >कवत्तपिे परंपरथा आवि सरंजथामिथाहीच े बंधन तोडले आहे.
मुखजê (२०५) आपल ्यथा लेखथात मथांडतथात की, मथा³सथिचे भथांडवलिथाहीब ĥलचे सथामंती सथामंजस्य
असल्यथाचथा दृवष्टकोन आठवतो आवि ते महिथाले की, दवलत 8द्ोजकतेवरील पrनेल चच¥त, प्िंसनी्य
ववĬथान आवि भथारतथातील तज² र vवबन जेZरी ्यथांनी सवतंत्पिे चचथाथि केली. प्vÈस वकंवथा सरकथारी
अनुदथानथाविवथा्य दवलत ल±थाधीिथांचे. Ÿ6कvनv वमक टथा6मसने दवलत भ थांडवलिथाही वर  लेखथांची मथावलकथा
चथालववली,  असे भथांडवलिथाहीन े जथाती्य Ó्यवस्ेलथा नष्ट करÁ्यथासथाठी ज्यथा प्कथारे मदत केली आवि डvलर
ल±थाधीिथांची वनवमथिती केली त्यथाबĥल बोलिथारे अÍ्यर महितथात. दवलत 6ंवड्यथा च¤बर @Z कvमसथि अ1ड
6ंडसट्रीचे रथाजकी्य भथाष््य करिथारे आवि सललथागथार चंþभथान प्सथाद महिथाले की, बथाहेरील मदतीविवथा्य सवथि
प्कथारच्यथा प्वतकूल पररवस्त éववरूद दवलतथांनथा 8द्ोजक बनवविे हथा >क चमतकथार आहे.
त्थावप, आजच ्यथा जथागवतकीक रि Lथालेल्यथा भथारतथामध्ये जथात अजूनही वभÆन आहे आवि वेगवेगÑ्यथा
प्कथारे प्कट होते. जोधकथा (२०७) असेही सुचववते की सथामथावजक विडीच्यथा वर आवि खथाली अनुसूवचत
जथातéची गवतिील तथा वनववथिवथाद आहे. त्थावप, कथाहéनी आव्थिकदृष्ट््यथा ्यिसवी होÁ्यथासथाठी सवथि प्वतकूल
पररवस्त ीत संGfथि केलथा आहे, परंतु >ससीमधील 6तरथांनथा कvपōरेट नोकरीवर वकंवथा समथान संधी वमळवूनही
त्थास सहन करथावथा लथागू िकतो. जरी आजच ्यथा वडवज टल आवि मथावहतीच्यथा ्युगथात, वडवज टल आवि
@नलथा6न विकविीच्यथा मदतीची वथाQती गरज (वविेfत सथा्ीच ्यथा रोगथामुळे कोववड ९ मुळे), हे >सटी
आवि >ससी मुले आहेत ज्यथांनथा वडवज टल ववभथाजनथाचथा त्थास सहन करथावथा लथागत आहे. त्यथाचे कथारि
6तरथांसह त्यथांच्यथा पथावलथांिी जुळÁ्यथासथाठी सुववधथा आवि ²थानथाच्यथा बथाबतीत ते सुसजज नसिे हे कथारि
आहे. अिथा प्कथारे ते मथागे रथाहतथात. परंतु असे असल े तरी, त्यथांच्यथा स±मीक रिथालथा प्चंड वथाव आहे.
आपला प्गती तपासा:
. ववववध पथारंपथाररक पदथानुक्रमथांवर जथागवतकीक रिथाचथा कथा्य पररिथाम होतो"
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
२. जथागवतकीक रिथाचथा दवलत स±मीक रिथावर होिथारथा सकथारथातमक पररिथाम सथांगथा.
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------munotes.in

Page 70

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
70•.’ सारांश
जथागवतकीक रि खरंच वभÆनतथा वनमथाथिि करतो, जरी तो >करूप होतो - परंतु अससल सजथिनिील ववववधतेस
प्ोतसथावहत करÁ्यथाच्यथा सकथारथातमक सवरूपथा त जथागवतकीक रि नथाही. त्यथा?वजी जथागवतकीक रिथामुळे
जगथातील अनेक ववभथागथांमध्ये, देिथांमध्ये, वगथा«मध्ये आवि 8तपÆनथाच्यथा गटथात खूपच सखोल आवि Ó्यथापक
असमथान तथा वनमथाथिि होतथात. ्यथा असमथान तथांमध्ये संप°ी, 8तपÆन, 8तपथादक रोजगथारथाची संधी आवि 6तर
भyवतक आवि सथामथावजक पररवस्त ीची संपूिथि ®ेिी आहे (गुĮथा 6त्यथादी., २००).
िu±विक खथासगी संस्था जनतेसथाठी >क आÓहथान 8भे करत असतथानथा, सतत व थाQत जथािथा-्यथा संस्था,
वविेfत 8चच वि±ि, आहे रे आवि नथाही रे ्यथामधील अंतर कमी करू िकते. पररवस्त ीमुळे, परदेिी
ववद्थापीठथांनथा, भथारती्य भूमीवर कrमपस 8भथारÁ्यथाची परवथानगी (नवीन िufविक धोरि, २०२० च्यथा
प्सतथावथानुसथार) सथावथिजवनक ववद्थापीठथांनथा मोठथा ध³कथा बसू िकेल आवि ज्यथा नÉ्यथामुळे चथालत नथाहीत.
िu±विकदृष्ट््यथा, वि±ि केवळ Ó्यवसथा्य वकंवथा Ó्यथावसथाव्यक वक्र्यथाकलथाप रथावहल्यथास भथारत चथांगले प्दिथिन
करू िकत नथाही. जथागवतकीक रिथाच्यथा मध्यस्ीमुळे वि±िथाचे 8ĥीष्ट, 6तर गोष्टéबरोबरच, गरीबी वनमूथिलन,
वu²थावनक सवभथाव वथाQवविे, जीवनथाच्यथा सवथि ±ेत्थात ल§वगक संवेदनिील तथा आवि समथान तथा सुवनवIJत करिे
आवÔ्यक आहे.
जथागवतकीक रिथाच्यथा दुष्पररिथामथांवरील अË्यथासथाचे सवथाथित कमी अनुसंधथान केलेले ±ेत् महिजे सथावथिजवनक
आरोµ्य, वविेfत ववकसनिील देिथांमध्ये. >कीकड े आपल ्यथालथा Cfधथा ंचथा वेगथाने प्सथार होतथानथा वदसतो,
ही गोरगरीब लोकथांसथाठी ³ववचतच 8पलÊ ध आहेत, परंतु खथासगी रुµिथाल्ये त्यथांनथा त्यथांच्यथा संपÆन
úथाहकथांसथाठी सहज 8पलÊ ध करतथात. 6तकेच नÓहे तर आरोµ्यथािी संबंवधत ²थान आवि मथावहती देखील
úथामीि भथागथात समथान प्मथािथात पसरली जथात नथाही. असे लोक आवि जे लोक अवति्य गरीबीखथाली
रथाहतथात, त्यथांनथा आजथा र आवि आजथा रथांबĥल सपष्ट मथावहती नसते ज्यथांनथा वuद्की्य ल± देÁ्यथाची आवÔ्यकतथा
असते आवि हे मथावहतीच्यथा ्युगथात असूनही अिी वस्त ी आहे.
जथागवतकीक रि पुरुfप्धथान तथा सोबत कथा्यथि करते आवि मवहलथा कमथिचथा-्यथा ंववरूद भेदभथाव करत रथाहते.
वस्त्यथांनथा सथामथावजकदृष्ट््यथा समथाजथा तील त्यथांच्यथा कव्त स्थानथांबĥल म्यथाथिदथा असल्यथाने, वेतनथाच्यथा बथाबतीत
समथान तथा वमळववÁ्यथासथाठी ते सyदेबथाजी वकंवथा सथामूवहक िक्ती ³ववचतच वथापरतथात. अिथाप्कथा रे
जथागवतकीक रिथामुळे केवळ मवहलथा कथामगथा रथांचे िोfि Lथाले आहे आवि पुरुfथांपे±था त्यथांनथा मथागे टथाकÁ ्यथात
आले आहे.
भथारतथात 8दथारीकरिथानंतर जथातीच्यथा ®ेिीरचनथांमध्ये बरथाच बदल Lथालथा आहे. कथाही वनब«ध नष्ट केले गेले
आहेत आवि कथाही 6तर अवधक सुĮ असल ेल्यथांनी बदलल े आहेत. जथागवतकीक रिथामुळे कथामगथा र दलथात
सथामील होÁ्यथासथाठी आवि जथागवतक पररवस्त ीववf्यी जथागरूक होÁ्यथाच्यथा दृष्टीने अनुसूवचत जथाती आवि
जमथातéनथा ब-्यथाच संधी वमळथाल्यथा आहेत. हे प्थामु´्यथाने ि³्य आहे कथारि त्यथापuकी बरेच जि आज कथाही
सोिल मीवड्यथािी जोडल ेले आहेत आवि त्यथांच्यथा ह³कथांबĥल अवधकथावधक जथागरूक होत आहेत. तरीही
्यथा आव्थिक क्रथांतीच्यथा नÓ्यथा Ó्यवस्ेत त्यथांचे अजूनही नवीन प्कथारे दुलथि± व िोfि केले जथाते.munotes.in

Page 71

७-रथाज्य-बथाजथारप ेठ बदलत े संबंधथांचे सथामथाव जक पररिथाम आ वि जथागवतक समथाजथातील पथार ंपथाररक पदक्रम
71•.“ प्ij
. भथारतथातील रोजगथार वनवम थितीवर जथागवतक बथाजथारपेठेचथा कसथा प्भथाव पडलथा आहे"
२. वuद्की्य प्यथिटन महिजे कथा्य"
३.. जथागवतकीक रि संदभथाथित वथाQत्यथा वि ±िथामुळे मवहलथांचथा कसथा Zथा्यदथा Lथालथा"
४. वि±ि आवि आरोµ्यथाच्यथा ±ेत्थात जथागवतकीक रिथाचे कोिते सकथारथातमक आवि नकथारथातमक पररिथाम
Lथाले"
५. भथारतथात पुरुfप्धथान तथा आवि जथागवतकीक रिथाचथा कसथा संवथाद Lथालथा आहे"
६. अनुसूवचत जथाती  जमथाती आवि आव्थिक 8दथारीकरि ्यथांच्यथात परसपरसंवथादथाचे सवरूप कथा्य आहे"
•.” संदभधा úंर
șȲȳɀȿȶɄ, Ȫ. ȡ., șȲȳȴȺȴȼɊ, ȧ. (). ȫȟȜ ȞȣȦșȘȣȠȱȘȫȠȦȥ ȚȟȘȣȣȜȥȞȜ ȫȦ
ȧȦȧȬȣȘȫȠȦȥ ȟȜȘȣȫȟ. International Review of Modern Sociology, 36 (), -.
șȲȽȲɃȲȾ, ȧ. (). ȟȺȸȹȶɃ ȜȵɆȴȲɅȺɀȿ ȞȽɀȳȲȽȺɋȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȜɉɁȲȿɄȺɀȿ. Current
Science, 94 (), -.
șȲɆȾȲȿ, Ț. Ȥ. (). ȟȺȿȵɆ-ȚȹɃȺɄɅȺȲȿ ȚɀȿȷȽȺȴɅ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ ȞȽɀȳȲȽȺɋȲɅȺɀȿ, ȚɀȿɇȶɃɄȺɀȿ,
Ȳȿȵ Ʌȹȶ ȚɀɅȶɃȾȺȿȲȽ ȚȲɄɅȶɄ Ȳȿȵ ȫɃȺȳȶɄ. The Journal of Asian Studies, 72 (), -
.
șɃȲɃ, ș., ȢɆȾȲɃ, Ș., ȩȲȾ, ȩ. (ȜȵɄ.). (). Globalization and the Politics of Identity
in India . ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȧȶȲɃɄɀȿ ȜȵɆȴȲɅȺɀȿ.
ȚȹȲȿȿȲ, Ȫ. Ȥ. (). ȞȽɀȳȲȽȺɋȲɅȺɀȿ Șȿȵ ȤɀȵȶɃȿȺɅɊ Ƞȿ ȠȿȵȺȲ Ș ȞȶȿȵȶɃȶȵ ȚɃȺɅȺɂɆȶ.
Urban Anthropology and Studies of Cultural Systems and World Economic
Development, 33 (), -.
țȲɄȸɆɁɅȲ, ș. (). Globalization: India's Adjustment Experience . ȥȶɈ țȶȽȹȺ
ȪȘȞȜ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿɄ.
țȶȲɅɀȿ, Ș., ȡȲȴȼ, Ȯ., șɆɃɅȽȶɄɄ, Ȟ. (). ȟȶȲȽɅȹ Ⱥȿ Ȳȿ Șȸȶ ɀȷ ȞȽɀȳȲȽȺɋȲɅȺɀȿ
$ɈȺɅȹ ȚɀȾȾȶȿɅɄ Ȳȿȵ țȺɄȴɆɄɄȺɀȿ&. Brookings Trade Forum , -.
ȝȺȵȽȶɃ, ț. ȧ. (). ȥȶȺɅȹȶɃ ȪȴȺȶȿȴȶ ȿɀɃ ȪȹȲȾȲȿɄ ȞȽɀȳȲȽȺɋȲɅȺɀȿ ɀȷ ȤȲɃȼȶɅɄ Ȳȿȵ
ȟȶȲȽɅȹ Ⱥȿ Ʌȹȶ țȶɇȶȽɀɁȺȿȸ ȮɀɃȽȵ. Indiana Journal of Global Legal Studies, 7 (), -
.
ȞɆɁɅȲ, Ȫ., șȲɄɆ, ȫ., ȚȹȲɅɅȲɃȻȺ, Ȫ. (ȜȵɄ.). (). Globalization in India: Contents
and Discontents . ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȧȶȲɃɄɀȿ ȜȵɆȴȲɅȺɀȿ. munotes.in

Page 72

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
72ȟȲȳȺȳ, Ȥ. (). ȞȽɀȳȲȽȺɋȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȣȺɅȶɃȲɅɆɃȶ. Language in India, 15 (), -.
ȟɀɁȼȺȿɄ, ȣ., ȣȲȳɀȿɅʠ, ȩ., ȩɆȿȿȶȽɄ, ȭ., ȧȲȴȼȶɃ, Ț. (). ȤȶȵȺȴȲȽ ɅɀɆɃȺɄȾ ɅɀȵȲɊ
ȮȹȲɅ ȺɄ Ʌȹȶ ɄɅȲɅȶ ɀȷ ȶɉȺɄɅȺȿȸ ȼȿɀɈȽȶȵȸȶ" Journal of Public Health Policy, 31 (), -
.
ȡȲȺȿ, ș. Ȥ. (). ȞȽɀȳȲȽȺɄȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȠȿȵȺȲ ȚȹȲȽȽȶȿȸȶɄ Ȳȿȵ ȦɁɁɀɃɅɆȿȺɅȺȶɄ. Indian
Journal of Asian Affairs, 8/9 (), -.
ȡɀȵȹȼȲ, Ȫ. Ȫ. (). Caste in Contemporary India . ȥȶɈ ȰɀɃȼ ȫȲɊȽɀɃ ȝɃȲȿȴȺɄ.
ȡɈȲȽȲ, Ȣ. (). ȞȣȦșȘȣȠȱȘȫȠȦȥ Șȥț ȫȟȜ țȘȣȠȫȪ. The Indian Journal of Political
Science, 70 (), -.
ȤȲȵȹɀȼ, ș., ȩȲȻ, Ȫ. ȡ. (). ȞȣȦșȘȣȠȱȘȫȠȦȥ, ȟȠȞȟȜȩ ȜțȬȚȘȫȠȦȥ, Șȥț
ȮȦȤȜȥ Ƞȥ ȬȩșȘȥ ȠȥțȠȘ Ș țȜȭȜȣȦȧȤȜȥȫ ȜȫȟȠȚȪ ȘȧȧȩȦȘȚȟ. Journal of
Third World Studies, 28 (), -. ȵɀȺ .
ȤȲɋɆȾȵȲɃ, ț., ȪȲɃȼȲɃ, Ȫ. (). Globalization, Labor Markets and Inequality in
India . ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȩɀɆɅȽȶȵȸȶ.
ȤɆȻȲȽȵȶ, Ȫ., ȭȲȿȺ, Ș. (). ȠȾɁȲȴɅ ɀȷ ȞȽɀȳȲȽȺɄȲɅȺɀȿ ɀȿ ȧɀɇȶɃɅɊ, ȠȿȶɂɆȲȽȺɅɊ Ȳȿȵ
ȜȾɁȽɀɊȾȶȿɅ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ. International Journal of Trend in Scientific Research and
Development, 2 (), -.
ȤɆȼȹȶɃȻȺ, Ș. (). țȲȽȺɅɄ ɅɆɃȿȺȿȸ ȶȿɅɃȶɁɃȶȿȶɆɃɄ ȲȸȲȺȿɄɅ ȲȽȽ ɀȵȵɄ, The Times of
India .
ȥȲȺȵɆ, Ȱ. Ȟ. (). ȞȣȦșȘȣȠȪȘȫȠȦȥ Șȥț ȠȫȪ ȠȤȧȘȚȫ Ȧȥ ȠȥțȠȘȥ ȪȦȚȠȜȫȰ.
The Indian Journal of Political Science, 67 (), -.
ȪɁɃȺȿȸ, ȡ. (). ȩȶɄȶȲɃȴȹ ɀȿ ȞȽɀȳȲȽȺɋȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȜȵɆȴȲɅȺɀȿ. Review of Educational
Research, 78 (), -.
ȫɃȺɁȲɅȹȺ, ȧ. Ȥ., ȫȺɈȲɃȺ, Ȫ. Ȣ. (). ȪȦȚȠȦ-ȜȚȦȥȦȤȠȚ ȚȟȘȣȣȜȥȞȜȪ Ȧȝ
ȞȣȦșȘȣȠȱȘȫȠȦȥ. The Indian Journal of Political Science, 69 (), -.
ȭȲȺɄȹ, ȭ. (). Biliteracy and Globalization: English Language Education in India .
ȬȢ ȤɆȽɅȺȽȺȿȸɆȲȽ ȤȲɅɅȶɃɄ ȣȺȾȺɅȶȵ. munotes.in

Page 73

–
आिदिासी सम ूह आिर आिरधाक पåरितधान, अिसमतेचे राजकारर
प्करर रचना
८.० 8वĥष्ट े
८. प्सतथावन था  ववf्य Bळख
८.२ आ वदवथासी › आव्थिक पररवतथिन, सीमथांवतकीकरि आवि त्यथांचथा लQथा
८.३ भ थारतथात ील अवसमतेचे रथाजकथारि
८.४ स थारथांि
८.५ प्श्न
८.६ स ंदभथि úं्
–.० उिĥष्टे
• ज थागवतक पथातळीवर होत असल ेल्यथा आव्थिक पररवतथिनथाचथा आवदवथासéवरील स्थावनक पथातळीवर
होत असलल े पररिथाम समजून Gेिे.
• आ वदवथावसंचे सीमथांवतकीकरि आवि िोfि थाचे प्कथार समजून Gेिे.
• आ वदवथासéचे संGfथि आवि समथानथातेसथाठीच्यथा चळवळी ववसतथारर त करिे  समजून Gेिे .
• भथारतथात ील आवदवथासéचे अवसमतेचे रथाजकथारिथाचे सवरूप समजून Gेिे.
• ध मथि, प्देि आवि वगथि किथाप्कथारे अवसमतेचे >कसंGीकरि आवि तुकडीक रि करते हे समजून Gेिे.
–.१ प्सतािना  ििषय Bळख
भथारत सथांसकpवतकदृष्ट््यथा वववव धतथा पूिथि देि असून, आवदवथासéची सं´्यथा मोठी आहे. आवदवथासी ज्यथांनथा
आवदवथासी असे महिून Bळखल े जथाते त्यथांचथा 8ललेख मूळ वनवथासी महिून केलथा जथातो. अनुसूवचत जथाती
पे±था हे वेगळे आहेत आवि जथाती पथाती पथासूनही दूर आहेत. तरीदेखील भथारतथात ील जथातéच्यथा पररवस्त ी
प्मथािे आवदवथासी देखील मथागे पडलेले, िोfि आवि आव्थिक भेदभथावथाचथा सथामनथा करीत आहेत. त्यथांच्यथा
वसमथावÆतकीकरिथाचथा प्श्न अवधकच रथाजकी्य बनत जथाईल आवि धोरिे,व चच¥सथाठी ते प्िथासक आवि
वि±ि त² ्यथांच्यथा क¤þस्थानी ्येतील.
सथातत्यथाने होिथाö्यथा िोfि थामुळे आवदवथासéनी त्यथांचे जंगल, टेकड््यथांवरील ह³क, अनोखी संसकpती आदी
गमथावले आहेत. सथातत्यथाने होिथारे सथावममलीकरिथाचे प््यतन ्यथामुळे ते त्यथांच्यथा ह³कथांपथासून दूर ठेवले जथात
आहेत. त्थावप वक त्येक दिकथांचे सथामथावजक, आव्थिक िोfि केवळ त्यथांच्यथा दथा ररþ््य आवि
सीमथांवतकीकरिथामुळे Lथालेले नथाहीत तर नथागररकत वथाचे समथान ह³क वमळथावेत ्यथा मथागिीस थाठी मोठ््यथा
प्मथािथात वनfेध आवि 8ठथाव करथावे लथागले आहेत.
73munotes.in

Page 74

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
74त्यथांच्यथा अवसमते संदभथाथित आवि Bळखी संदभथाथित मोठ््यथा प्मथािथात रथा जकथारि चथालते. त्यथांच्यथा
Bळखीस थाठी कोितीही सपष्ट आवि प्मथावित समज नसल्यथाने त्यथांचे अवधकच िोfि होते. पुQे,
आधुवनकतथा, जथागवतकीकरि, आव्थिक पररवतथिनथाची गुंतथागुंत ्यथामुळे >क समुदथा्य महिून ते बदलत आहेत.
ते ज्यथा वठकथािी वस्र स्थावर आहेत त्यथा वठकथािच्यथा अÆ्य समूहथांमुळे हे बदल Gडत आहेत.
जथाती, जमथाती, धमथि आवि भथाfथा ्यथा बĥल आपि बोलत असतथानथा आपि आवदवथासी अवसमतेवर ्ये9.
अवसमतेचे रथाजकथारि वह सं²था समजून Gेत असतथानथा सथामथाÆ्य Bळख प्थाĮ करÁ्यथासथाठी रथाजकी्य दृष्ट््यथा
प्वथावहत मथागÁ्यथांवर कथा्यथिरत गटथातील सदस्य महिून समजून Gेतले पथावहजे. सथामथाÆ्यपिे अवसमतेचे Gटक
महिून धमथि, जथाती, प्देि, जमथाती, वगथि ्यथांचथा 8ललेख केलथा जथातो. अवसमतेच्यथा रथाजकथारिथाकडे नकथारथातमक
Gटक महिून पवहले जथाते परंतु ्यथा िोवfत समुदथा्यथाचे मुल्यथांकन करतथानथा, त्यथाची Ó्यथाĮी आवि महßव
प्कथािथात आितथानथा Ó्यवक्ति समजून Gेतले पथावहजे.
त्यथानंतर ्येिथाö्यथा आंतर संबंवधत 8प ववभथागथांĬथारे आपि भथारतथात ील आवदवथासéची बदलती पररवस्त ी
समजून GेÁ्यथाचथा प््यतन करू. आपल ्यथा समथाजथातील ्यथा 8पेव±त Gटकथावर भथांडवलि थाही  िोfि वथाडी
ववचथारसरिी Ĭथारथा प्चंड प्भथाव पडलथा असून, अवसमतेचे रथाजकथारिही चच¥चथा ववf्य बनले आहे.
–.२ आिदिासी › आ िरधाक पåरितधान, सीमांितकìकरर आिर तयांचा लQा
सवथिच मथानवी समूहथांमध्ये पररवतथिन होते आवि Cद्yवगकीकरि, आधुवनकीकरि, जथागवतकीकरि,
सथातत्यथाने होिथारे आव्थिक पररवतथिन ्यथामुळे मथानवी समथाजथात अपररह था्यथि ठरते.
सवथातंÞ्य वमळथाल्यथा नंतरच्यथा कथालखंडथात मुखतवे वि±ि वमळथाल्यथामुळे अनुसूवचत जथाती जमथातीत Lथालेले
पररवतथिन प्कथाि Lोतथात आिल े गेले. सवतंत् भथारतथात ील आधुवनक वि±िथा मुळे ते नवीन Ó्यवसथा्यथांमध्ये
समील होÁ्यथास स±म बनले. वuचथाररकदृष्ट््यथा 8दथारमतवथादी आवि समतथावथादी मूल्यथांकडे आकवfथित Lथाले
आवि त्यथांच्यथा आव्थिक बदलथासथाठी त्यथांनी वेग वथाQववलथा.
वसथाहत कथालखंडथातील आवदवथासéच्यथा पररवतथिनथाचे संदभथाथिने भथारती्य आवदवथासéच्यथा >वतहवसक
लेखनथातील गpहीतकथांचे दोन संच आहेत. पवहलथा, वāटीि प्िथासक आवि मथानववंि िथास्त²थांनी प्चवलत
वuचथाररक चyकट वसवकथारली, ज्यथा्योगे आवदवथासी जमथातéनथा वेगळे, जंगली, आदीम आवि ?वतहथावसक
प्वक्र्येतील दुलथिव±त मथानले गेले. दुसरे, ्यथा गpहीतथाकथावरून त्यथांनथा वहंदू Ó्यवस्ेचे 8प Ó्यवस्था आहेत
आवि जथातीच्यथा आव्थिक संरचनेत समथावेवित Gटक मथानले गेले. अिथाप्कथारे भथारती्य समथाजथातील
आवदवथासéच्यथा पररवतथिनथासंदभथाथितील समज ुतीत ?वतहथावसक प±पथात Lथालथा.
जथागवतक पथातळीवर आव्थिक बदल होत असतथानथा समथाज Ó्यवस्था कथाही समुदथा्यथांनथा सीमथांवतकीकरिथाकडे
Qकल ते आहे, ज्यथातून त्यथांचे सथामथावजक िोfि होते आहे.
सीमथांवतकीकरि आवि सथामथावजक िोfि ्यथा बथाबी सथावथिवत्क आहेत, कमीत कमी सवथि समथाज कळत
नकळ त पिे ्यथाचथा अË्यथास करतथात. आव्थिक दृष्टी कोनथातून पथावहल्यथास, समथाजथातील कथाही ववविष्ट
ववभथागथाकडून सथामथावजक आव्थिक दृष्ट््यथा मथागथास समूहथांसथाठी समथान संधी आवि प्वेि नथाकथारलथा जथातो
त्यथामुळे त्यथांची वस्त ी कथा्यम तिीच रथाहते. ितकथानुितके अिथा Ó्यवस्ेने पदतिीर होिथाö्यथा िोfि थातून
®ेिीबद वभÆनतथा दि थिववली जथाते. कवनष्ट जथातéच्यथा समुदथा्यथाप्मथािेच भथारतथात ील आवदवथासी देखील
सथामथावजक आव्थिकदृष्ट््यथा मथागथासलेले आहेत. २० मधील जथागवतक ब1केच्यथा अहवथालथानुसथार munotes.in

Page 75

८-आवदवथासी सम ूह आवि आव्थिक पररवत थिन, अवसमतेचे रथाजकथारि
75आवदवथासéच्यथा संदभथाथित असे महटले गेले आहे की, वेगवथान आव्थिक ववकथासथाच्यथा कथालखंडथात आवि नंतर
ववववध सथामथावजक समूहथांनी नवीन संधéनथा प्वतसथाद महिून सवत3 मध्ये बदल Gडून आिल था. त्थावप
अहवथाल असे दिथिववतो की, अनुसूचीत जथातéच्यथा तुलनेत आवदवथावसंची पररवस्त ी आवि वन वथास स्थाने
वथाईट आहेत.
आवदवथासी ववकथासथाच्यथा प्वतमथानथा संदभथाथित आवदवथासी वगळÁ ्यथाचे आवि त्यथात समथाववष्ट होÁ्यथाचे सथाधन,
8ĥीष्टे आवि त्यथाचे पररिथाम समजून GेÁ्यथासथाठी बरेच प््यतन केले आहेत. सोनोव थाल ्यथांनी असे अधोरेवखत
करÁ्यथाचथा प््यतन केलथा आहे, पवहले, देिथातील प्बळ ववकथासथाचे प्तीमथानथातून सहभथागी करÁ्यथाचे आवि
वगळÁ ्यथाच्यथा समस्येलथा आवदवथासéनथा तŌड द्थावे लथागले. दुसरे, त्थाकव्त सथावथिभyम वकंवथा वचथिसववथादी
संसकpतीत आवदवथासी समथाजथास समथाववष्ट करÁ्यथाचथा अनुभव त्यथांनी Gेतलथा आहे, पररिथामी त्यथांची अवसमतथा
संदभथाथित समस्येस तŌड द्थावे लथागते. वतसरे, महिजे पथा्यथाभूत सुववधथा, आरोµ्य आवि वि± िथातून
वगळल ्यथामुळे त्यथांनथा अिथा पररवस्त ीत जथावे लथागले ज्यथामुळे बथाĻ जगथाबरोबर लQÁ्यथास ते असम ्थि ठरत
आहेत.
आवदवथासéच्यथा समथावेिन आवि वगळÁ ्यथाच्यथा समस्येच्यथा संदभथाथिने कथाही मु´्य समस्यथा जसे त्यथांच्यथा
आरोµ्य, वन जवमनéचे ह³क, संबंधीत जवमनéचे अलगीक रि, सथा±रतथा प्मथाि, वहंदू संसकpती आवि
धमथाथितील जबरदसतीचे संवममलीकरि ्यथा आहेत. जरी समथाजथातील अÆ्य Gटकथांसह आवदवथावसदेखील
आव्थिक पररवतथिनथाच्यथा कथा टÈÈ्यथातून जथात आहेत. आधुवनक तंत्²थानथाकथारिथाने आवदवथासी पूवêसथारखे
वेगळे नथाहीत. जर त्यथांच्यथा िथारीररक अलगथावथासथाठी हे खरे असल े तरी, त्यथांच्यथा आव्थिक-सथामथावजक
अलगथावथासथाठी हथा कमी अवधक प्मथािथात >क महतवथाचथा मुĥथा बनलथा आहे.
भथारतथाच्यथा सवथातंÞ्य पूवथि कथालखंडथात >क वāटीि मथानववंििथास्त² जे आवदवथासी कथा्यथिकत्यथाथिमध्ये पररवतêत
Lथाले त्यथा वेरीअर >वलवन ्यथांनी आवदवथासी समजून GेÁ्यथासथाठी मोठे ्योगदथान वदले. ९६० मध्ये प्कथावित
Lथालेले वZलोस थाZी Zोर नेZथा ्यथा त्यथांच्यथा प्वसद पुसतकथात भथारतथात ील आवदवथासéच्यथा वव कथासथाच्यथा
8ĥीष्ट््यथा ध्ये्यथाच्यथा संदभथाथित, भथारतथाचे पवहले पंतप्धथान पंवडत जवथाहरलथाल नेहरू ्यथांनी वलवहलेले सुप्वसद
वलखथाि आपल ्यथालथा पथाहथा्यलथा वमळते. आवदवथासéच्यथा ववकथासथाकडे अवधक ्य्था्थिवथादी वp°ी असल ेल्यथा
ववववध आवदवथासéच्यथा जीवन थावरील >वलवनची Ó्यवक्तपरक आवि समpद वथांविक सथामúी महिून ्यथाकडे
पथाहतथा ्येते.
वùसतv Z Zv न Zेरेर-हेमrÆडvZथि ्यथांनी जवथाहरलथाल नेहरूंच्यथा आवदवथासéच्यथा दृष्टीने धोरिथाचे पथाच धोरि
ठरववतथा नथा 8दpत केले, ज्यथांनथा जवथाहरलथाल नेहरू ्यथांच्यथा आवदवथासी पंचिील महिून Bळखल े जथाते
() लोकथांनी त्यथांच्यथा अलyवकक बुवदम°ेच्यथा धतêवर ववकथास केलथा पथावहजे आवि अलगीक रिथाची मूल्ये
लथागू करिे टथाळले पथावहजे.
(२) जमीन व जंगलथात आवदवथासéच्यथा अवधकथारथाचथा आदर केलथा पथावहजे
(३) आवदवथासéच्यथा संGटनथांनथा प्िथासन आवि ववकथासथाच्यथा कथामथात प्वि±ि वदले पथावहजे.
(४) आवदवथासéचे ±ेत्Zळ जथासत प्मथािथात प्िथावसत हो9 न्ये वकंवथा बहòववध ्योजन थांनी भथारथावून जथा9 न्ये.
(५) Æ्यथा्यथाचथा वनकथाल आकड ेवथारीĬथारे वकंवथा पuिथाच्यथा रकमेवरुन नÓहे तर वव कवसत केलेल्यथा मथानवी
विथाथिनुसथार केलथा पथावहजे.munotes.in

Page 76

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
76आवदवथासéच्यथा वव कथासथासथाठी भथारत सरकथारच्यथा धोरिथाचे नेहरूंच्यथा रचनेĬथारे मथागथिदिथिन केले जथाÁ्यथाची
अपे±था आहे. अिथा प्कथारे, जथागवतकीकरि आवि आव्थिक पररवतथिनथांमुळे आवदवथासéच्यथा समस्यथांववf्यी
जथागरूकतथा वथाQली आहे, परंतु ्यथामुळे त्यथांचे आिखीन सीमथांवतकीकरि वथाQले आहे. त्थावप , ्यथा
सथामथावजक-आ व्थिकदृष्ट््यथा वेगÑ्यथा समथाजथात समथान ववकथास करÁ्यथाची जबथाबदथारी लोकि थाही सरकथारची
तसेच सवथि सतरथातील ववचथारवंतथांची आहे. मोठ््यथा प्मथािथात, त्यथांनथा सथामथावजक तसेच आव्थिकदृष्ट््यथा
सवथिसमथावेिक बनववÁ्यथासथाठी Gेतलेले 8पथा्य अपुरे आहेत आवि रथाजकी्य 6चJथािक्तीचथा अभथाव आहे.
वसथाहतीनंतरचे रथाज्य आवि आवदवथासी जमथातéमधील वेगवेगÑ्यथा चकमकéच ्यथा संदभथाथित, असे वदसते की
भथारतथाच्यथा ईिथाÆ्येकडील वकंवथा 6तरत् रथाज्यथातील आवि वेगÑ्यथा आवदवथासी गटथात Lथालेल्यथा चकमकीम ुळे
केवळ भyवतक व प्तीकथातमक सथामÃ्यथाथिची रथाज्यथाची मक्तेदथारी पुष्टी होत नथाही परंतु >क जवटल आवि
सरकिथारी वववथादथासपद जथागथा देखील 8Gडते. असम थान रथाज्यÓ्यवस्ेमुळे आवदवथासéनथा मोठ््यथा समथाजथाकडून
संरचनथातमक भेदभथावथाचथा सथामनथा करथावथा लथागतो. महिूनच, वववव ध ववकथासथातमक आवि ?वतहथावसक
कथारिथांमुळे दुलथिव±त करिे ही >क जवटल Gटनथा आहे. पुQे, आवदवथासéचथा जथाती्य समथाजथाच्यथा दृष्टीकोनथातून
अË्यथास करÁ्यथाच्यथा संदभथाथित, (Óहवजथिवन्यस Lे³सथा ्यथांनी ९९९) वववव ध मथानववंि िथास्त² आवि
समथाजिथास्त²थांच्यथा आवदवथासी अË्यथासथाचे ववĴेfिथासह, मत Ó्यक्त केले की, आवदवथासéचे सवरूप िुद
जथातीच्यथा सदस्यथांिी संवथाद सथाधिे हे िुदतथा-प्दूfिथापे±था बथाजथारपेठेवर आवि आव्थिक परसपरथावलंबने
अवधक ठरते. अिथा प्कथारे सथामथावजक परसपरसंवथाद समजून GेÁ्यथासथाठी प्त्य±थात सखोल न जथातथा सक्तीने
वगêकरि वकंवथा सथावममलीकरि करिे, ्यथामुळे आवदवथासी समुदथा्यथात आवि जमथातीत अवधक सथाम्य
वदसतथात.
जेमस (९७९) ्यथांनी केलेल्यथा अË्यथासथातून सवथातंÞ्यो°र भथारतथात अनुसूवचत जथाती आवि जमथाती त्यथांचे
वहतसंबंधथांचे र±ि करÁ्यथासथाठी त्यथार केलेल्यथा कवमिनची सवत3 कठोर 8पथा्य्योजन था सुवनवIJत
करÁ्यथासथाठी आवÔ्यक त्यथा अवधकpत पदथावर तसेच सुववधथा व कमथिचथा-्यथांपथासून वंवचत कसे ठेवले गेले हे
सपष्ट होते. त्थावप , अंमलबज थाविीत त्यथाच्यथा कमतरतथा असूनही, कोिीही हे नथाकथारू िकत नथाही की
होकथारथा्ê कpती आवि सकथारथातमक भेदभथावथाने मथागील भेदभथाव कमी-अ वधक प्मथािथात सुधथारलथा आहे
आवि पूवê वगळल ेल्यथा ±ेत्थातील दुलथिव±त समथाजथांचे प्वतवनवध तव वथाQले आहे (Jेत्ी, २०२).
खरेतर सवथातंÞ्यथाच्यथा वेळी भथारतथाने संर±िथातमक कथा्यदथा वथापरलथा होतथा. आवदवथासी बहòसं´्य प्देि नवीन
देिथाच्यथा मोठ््यथा, अवधक ववकवसत रथा ज्यथां?वजी दुलथिव±त केले जथातील ्यथासथाठी भथारती्य रथाज्य Gटनेत
पूवō°र वह मथाल्यथातील आवदवथासéच्यथा सवरथाज्य संस्थांचे ह³क सुवनवIJत करÁ्यथासथाठी जसे की
सहथावी
अनुसूची
असे वलवह ले गेले होते. (सथारीड, २०३). महिूनच नवीन रथाष्ट्रथासथाठी रथाज्यGटनथा त्यथार
करतथानथा आवदवथासéच्यथा प्श्नथांचथा ववचथार केलथा गेलथा पथावहजे हे सुवनवIJत करिे अत्यंत आवÔ्यक होते.
हे 8Gड आहे, आवदवथासéमध ्ये ?वतहथावसकदृष्ट््यथा आवि आव्थिकदृष्ट््यथा जमीन >क मोठी वचंतथा आहे. जमीन
आवि वनह³ क ह³कथांच्यथा दथा Ó्यथामुळे बहòतेक वेळथा त्यथांच्यथा ±ेत्थातील संGfथि आवि बंडखोरीचे पररिथाम
वमळतथात. 8दथाहरिथा्थि, आवदवथासी आंň प्देि आवि मध्य भथारतथात ील भूमी संबंधथांचथा 6वतहथास, गuर-
आवदवथासी िेतकरी आवि सथावकथारथांनथा िेती जमीन हसतथांतररत करÁ्यथाच्यथा ववर ोधथात आवि वनजवमनéच्यथा
मथालकीच ्यथा सरकथारच्यथा दथा Ó्यथाच्यथा ववर ोधथात पुÆहथा पुÆहथा संGfथाथिची पुनरथावp°ी दिथिववते (Bसकरसन,
२०८) .munotes.in

Page 77

८-आवदवथासी सम ूह आवि आव्थिक पररवत थिन, अवसमतेचे रथाजकथारि
77सथाहó (२००७) Bररस थामधील प्वतकथारथांच्यथा रथाजकथारिथाचथा आQथावथा Gेतथात. ववववध गट आवि समुदथा्यथाĬथारे
त्यथांच्यथा बचथावथासथाठी समुदथा्यथाची, रोजीरोटी आवि अवसमतथा आवि आधुवनकतथा आवि भथांडवलव थादी
ववकथासथाच्यथा >कवजनसी्य प्कलपथालथा प्वतसथाद महिून कसे पथावहले पथावहजे. आव्थिक ववकथासथाच्यथा प्वक्र्येची
सवत3ची गवतिीलतथा आहे त्यथामुळे खथासकरुन आवदवथासéनी त्यथांच्यथासथाठी केलेली सकथारथातमक कpती
असूनही त्यथांनथा ्यथा ववकथास प्वक्र्येतून अवधक वगळÁ ्यथात ्येते. 8डीस थाचे 8दथाहरि ¶्यथा, वज् ं हजथारो
आवदवथासéनथा Cद्ोवगक आवि प्चंड धरि प्कलपथांमुळे मोठ््यथा प्मथािथात वव स्थापीत Óहथावे लथागले.
(देबरंजन, ९९९)
आपला प्गती तपासा:
. सवथातंत्ो°र भथारतथात ील आवदवथासéची पररवस्त ी कथा्य आहे"
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
२. आवदवथासéच्यथा संGfथा«चे तपिीलव थार विथिन करथा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
–.‘ भारतातील अिसमतेचे राजकारर
सध्यथाच्यथा अवसमतथा रथा जकथारिथाच्यथा ्युगथात वज् े पुनववथितरिž करÁ्यथापे±था मथाÆ्यतथा ž ची मथागिी अवधक
महßवपूिथि Lथाली आहे, अलपसं´्यक ्यथापुQे त्यथांच्यथा गट अवसमतेस कोित ्यथाही प्कथारची हेतूपुरससर
वनंदनी्य कpत्य वकंवथा नथापसंती दिथिवविथार नथाहीत. हे सवथागतथाहथि बदल, वगळल ेल्यथांनथा स±म बनववÁ्यथाच्यथा
लोकि थाहीच्यथा सथामÃ्यथाथिस ®दथा ंजली महिून पथावहले जथा9 िकते आवि तर ीही बरेच लोक हथा अवथांवJत
बदल महिून ववचथार करतथात, जे त्यथांच्यथा ह³कथांचे आवि वविेfथावधकथारथांचे 8ललंGन करू िकतथात जे दीGथि
कथाळथाप्य«त Ćद्यथात जतन केले गेले आहेत. आतथा आपि ्यथा समक थालीन वथासतववकतथा - Bळखीच े
रथाजकथारि आवि संकररत Bळखी किथा पथाहó िकतो हे पथाहÁ्यथाच्यथा प्वथासथास जथा9्यथा.
आजच ्यथा जथागवतकीकरि पररवस्त ीत, धमथि आवि रथाष्ट्रवथाद ही आपली  वतची (आवि त्यथांचीž तसेच)
Bळख पटवून देÁ्यथासथाठी आवि त्यथाच वेळी सहमती GेÁ्यथासथाठी >कथाच धथावमथिक Bळखीच था अवल ंब
करÁ्यथासथाठी सवथाथित प्भथावी सथाधने बनली आहेत. दुसö्यथा िÊदथांत, दोGेही वनवडलेल्यथा आGथात आवि
वनवडलेल्यथा µलोररज (दुवथा), वकÆव ल, २००४) िी जोडल ेले आहेत. 8दथाहरिथा्थि, बथाबरी ववधवंस Gटनेचथा
आवि त्यथानंतरच्यथा वहंदू-मुवसलम दंगलéच था ववचथार करथा. त्यथा वदवसथापथासून मुवसलमž Bळख बदलली आहे.
>कीकड े मुसलमथान दडपिथाही करतथात, भेदभथाव करतथात, दुलथि± करतथात 6त्यथादी महिून सवत लथा

Bळख तथात
वकंवथा दुसरीकडे, 6तर मुवसलम (मुवसलम नसलेले) त्यथांनथा पथाहतथात वक ंवथा Bळख तथात (महिजे
मुवसलम) वहंसक, कĘरपं्ी, अवतरेकी वगuरे लोकथांसथारखेच मुवसलमथांबĥलचे हे मत वविेfत3 ९ च्यथा
हलल्यथानंतर जगभरथात सथामथाÆ्यीकpत Lथाले आहे. munotes.in

Page 78

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
78रूपथांतरिž ्यथा मुĥथाभोवती असल ेली संपूिथि वथादवववथादही अवसमतेžच्यथा रथाजकथारिथािी संबंवधत आहे. 6तर
रथाजकी्य Gटकथांच्यथा पररिथामथासह, >खथाद्था ववविष्ट धमथाथिचे दुस-्यथा धमथाथित रूपथांतर केल्यथाने सuदथांवतकदृष्ट््यथा
>खथाद्था Ó्यक्तीच्यथा पूवथि-रूपथांतरि विथिनथातमक Bळख वमटववली जथाते (ज्यरथाम, २००४). त्थावप , नंतर
रूपथांतररत Lथालेल्यथा Ó्यक्तीस >क पेचप्संग बनववलथा जथातो, जरी त्यथाने नवीन Bळख पटववÁ्यथाचथा प््यतन
केलथा, परंतु त्यथाच वेळी त्यथाच्यथा विथिनथातमक Bळखीम ुळे देखील तो आGथाडीवर असतो जी Bळख
कदथावचत त ो आ्युष््यभर ववसरू िकि थार नथाही वकंवथा ववसरू िकेल. अिथा वेळी त्यथांच्यथा सवत3च्यथा ववĵथासथाने
पुÆहथा कधीही ते सवीकथारले जथात नथाहीत आवि त्यथाचवेळी धमथा«तररत धमथाथिĬथारे नेहमीच त्यथांनथा बथाĻž समजल े
जथाते.
जरी आपल ्यथाकडे वेगवेगÑ्यथा अवसमतथा आहेत, बहòतेक वेळथा, ते सूàम सवरूपथाचे असतथात आवि जेÓहथा ते
आवथाहन करतथात त ेÓहथाच जथागpत होतथात. महिूनच, म्यथाथिवदत स्तोतथा ंमुळे रथाजकी्य जमवथाजमव करÁ्यथाची
सपधथाथि होते आवि त्यथामुळे Bळख आवि 8प-Bळख (आ्यबीड) वनमथाथिि होतथात. दुसö्यथा िÊदथांत, कथाही
ववविष्ट पररवस्त éमध्ये, वविेfथावधकथारथांची मथागिी करÁ्यथात आवि 6तरथांनथा ती नथाकथारतथानथा कथाही अवसमतथा
अवधक बोल³ ्यथा आवि ठथाम होतथात.
सथामथावजक चळवळéच ्यथा 8द्यथाबĥल देखील बरेच कथाही बोलल े जथाते, जे कथाही ववविष्ट Bळख बनवून
चथालववले जथाते. 8दथाहरिथा्थि, बनथिसटेन (२००५) जथागवतकीकरि संदभथाथित सथामथावजक हथालचथाली आवि
ववविष्ट Bळख >कवत्त करÁ्यथाच्यथा संदभथाथिबĥलचथा संबंध आहे. 8दथाहरिथा्थि, वेगवेगÑ्यथा दवलत मुक्ती
चळवळéच था ववचथार करथा ज्यथा्योगे त्यथांची रथाजकी्य Bळख वमळववÁ्यथासथाठी त्यथांची अलपसं´्यथाक Bळख
जोरदथारपिे केली गेली आहे.
भथारतथासथार´्यथा देिथात धथावमथिक रथाजकी्य अवसमतथा Ó्यक्त करÁ्यथासथाठी, वनवमथितीत आवि >कवत्त करÁ्यथात
रथाजकी्य प± महßवथाची भूवमकथा बजथावतथात. ही रथाजकी्य संस्था लोकि थाही हेतूंसथाठी बहòलपिथाची
वसतुवस्त ी ठोस बनवते (रोLेनÊलम, २००३) परंतु आपल ्यथा सवथा«नथा ठथा9क आहे की, धमथि आवि
रथाजकथारि Gथातक सं्योजन आहे. अिथा सं्योजन थाच्यथा िथाखेचथा भथारतथाच्यथा सथांसकpवतक बहòलतथा आवि
ववववधतेवर ववनथािकथारी पररिथाम हो9 िकतो.
त्यथाचप्मथािे प्थादेविकž Bळखीच ्यथा आधथारे त्यथार Lथालेले रथाजकी्य प±ही वततकेच धोकथादथा्यक वसद
हो9 िकतथात. महथारथाष्ट्रथातील विवसेनथा, पंजथाबमधील अकथाली, 8°र प्देिमधील समथाजवथादी पथाटê
्यथासथारखे प± ्यथा सवथि प्कथारची 8दथाहरिे आहेत. अिथा Bळखéन था मथाÆ्यतथा आवि संबदतेमुळे 6तर प्देि
आवि वत् ल्यथा लोकथांबĥल अवति्य प्वतकूल वp°ी वनमथा थिि हो9 िकते.
मु´्य महिजे, आपल ्यथाकडेही जथातीž ही Gटनथा आहे, जी भथारती्य सË्यतेलथा खथास आहे. सवथि धमथा«मध्ये
जथाती्य रचनथा आहे. जथात सवत3 >क अवति्य गुंतथागुंतीची समस्यथा आहे. महिूनच, >खथाद्थाच्यथा जीवन थामध्ये
वनमथाथिि Lथालेल्यथा जथातž अवसमतथा द ेखील 6तर अवसमत¤मध्ये खूप गुंतथागुंतीच्यथा असतथात. ्यथासथाठी दवलतथा ंचे
वहंदू, बyद, वùसती वकंवथा 6सलथाम धमथाथित रुपथांतर होÁ्यथाची प्वसद 8दथाहरिे आपि पथाहó िकतो.
त्थावप , लोक त्यथांच्यथा मूळ जथातीची Bळख कधीही ववसरिथार नथाही. महिूनच जथाती Ó्यवस्था पररवतथिनथातून
वटकून रथावह ली (ज्यरथाम २००४). ही वस्त ी आिखी वथाईट करÁ्यथासथाठी आपल ्यथाकडे जथातीच्यथा
अवसमतेवर आधथाररत रथाजकी्य प± आहेत. ्ये्े, Ó्यक्तीची जथात अवसमतथा रथा जकी्य सहभथागथाचे मु´्य ąोत
बनते. munotes.in

Page 79

८-आवदवथासी सम ूह आवि आव्थिक पररवत थिन, अवसमतेचे रथाजकथारि
79अिथा >कथा अगदी समक थालीन 8दथाहरिथाचथा त्यथाबĥल 8ललेख करतथा ्येईल. २०२ मध्ये, 8°रथाखंडमध्ये
मु´्यमंत्ीपदथासथाठी लQथा देिथाö्यथा ववज्य बहòगुÁिथा (āथाĺि) वकंवथा हरीि रथावत (>क रथाजपूत) हे रथाज्यथाचे
पुQचे मु´्यमंत्ी होतील की नथाही ्यथा सवरूपथाच्यथा प्करिथात जोरदथार जथातीचे सम्थिन केले गेले होते आवि
रथाजपूत ववरूद āथाĺि लQथा महिून वचवत्त केले होते. हे सथांगÁ्यथात आले आहे की रथाज्यथाचे लोकस ं´्यथािथास्त
बदलले आहे आवि रथाजपूत आज सपष्ट बहòमतथात आहेत, ज्यथाने गटथातील वंवचतपिथाच्यथा भथावनथांमध्ये भर
Gथातली आहे (नेटवकथि, २०२).
अभथावथाच्यथा रथाजकथारिथाचथा सवत चथा प्भथाव जथातीच्यथा अवसमतेच्यथा रथाजकथारिथावर आहे. हे आतथा मथागथासž
(आ्यवबड) महिून वन्युक्त केलेल्यथा वववव ध जथाती गटथांमध्ये सपध¥च्यथा रूपथात पथावहले जथा9 िकते. जर अिथा
प्कथारचे मथागथासलेपि त्यथांनथा देÁ्यथात आले तर त े संर±िथातमक भेदभथावथाखथाली ्येिथाö्यथा वववव ध Zथा्यद्थांसथाठी
पथात् ठरतील. रथाजस्थानमधील ज्यपूर ्ये्े अवलकडे Lथालेलथा गदथारोळ, जे्े गुजथिर समथाजथाने असथा दजथा थि
वमळÁ्यथाची मथागिी केली, हे Bळख रथाजकथारिथाच्यथा ्यथा पuलूचे >क 8दथाहरि आहे.
्यथाकडे दुस-्यथा दृवष्टकोनथातून पथावहले जथा9 िकते. जेÓहथा देिीž अवसमतेवर परदेिीž िक्ती (वकंवथा आधुवनक
संसकpती) अवतक्रमि करून आक्रमि केले जथाते, त्यथावेळी पूवêच्यथांनी त्यथांची अवसमतथा वट कवून ठेवÁ्यथासथाठी,
त्यथांचे जतन व पुनरुजजीवन करÁ्यथासथाठी जोरदथार प््यतन केले आहेत (सप¤सर, ९९४) हे सहसथा त्यथांच्यथा
जुÆ्यथा संसकpतीचथा आधथार Gेत आवि त्यथांचे गyरविथाली भूतकथाळ पुनरुजजीववत करून केले जथाते, महिजे
त्थाकव्त अवतक्रमि संसकpतीचे आगमन होÁ्यथापूवê लोकथांनथा ्यथाž ववविष्ट गटथािी संबवधत Ó्यक्तéची
वेळोवेळी आठवि ्येते आवि महिूनच त्यथांनी त्यथांच्यथा दीGथिकथाळ जतन केलेल्यथा अवसमतेनुसथार वथागले
पथावहजे. ्यथा पथासून कोित ्यथाही प्कथारे त्यथांनी ववचवलत होिे केवळ सवीकथारले नथाहीž, परंतु जथाहीरपिे टीकथा
आवि 8पहथासही केलथा.
बहòतेकदथा असे मथानले जथाते की बहòसथांसकpवतकतथा आवि धमथिवनरपे±तथा ्यथासथार´्यथा संकलपनथांमध्ये गट
सीमथा गोठवÁ ्यथाकडे आवि >कसंध आवि अखंड धथावमथिक वगथाथिची वनवमथिती करÁ्यथाची प्वp°ी असते. त्थावप ,
ही संकलपनथा केवळ दुलथि± करते. महिूनच हे सपष्ट असल े पथावहजे की भथारतथात ील ववववध समुदथा्य कोित ्यथाही
ववविष्ट >कसम थान ®ेिéमध्ये वनवIJत पररभथावfत सीमथा असल ेल्यथा कोित ्यथाही सपष्ट ®ेिीत ्येत नथाहीत.
अ्थाथित, समुदथा्यथांमधील आवि त्यथांच्यथामध्ये खूपच गुंतथागुंत आहे आवि प्देि, वथांविक, भथावfक आवि 
वकंवथा जथातéच्यथा गटथांमधील ववववध सथांसकpवतक पदतéमध्ये Zरक आहेत (डेब, २००२).
प्स्थावपत अलपसं´्यथांकथांववf्यीच्यथा वp°ी आवि धोरिथांववf्यीच्यथा ब-्यथाच वचंतेवर दोन वववथादथासपद
वuचथाररक पदे चथालवली जथातथात, त्यथापuकी >क महिजे आपि आधीप थासूनच पथावहले आहे, बहòसंसकpतीवथादथाचथा
दृवष्टकोन ्यथा संस्थांनी प्स्थावपत करतथानथा ि³्य वतत ³्यथा त्यथांच्यथा वथारसथा संसकpती वटकवून ठेवल्यथा
पथावहजेत- 6तर संसकpतéमध्ये सवत लथा सथांसकpवतक अलपसं´्यकथांनी त्यथांची त्थाकव्त वथारसथा संसकpती
सोडून वदली पथावहजे आवि बहòसं´्यथांक जीवनि uली सवीकथारली पथावहजे असथा ववĵथास आहे (लrमबटथि >ट
अल., ९९०). ्यथा ववĬथानथांनी त्यथांच्यथा संिोधन थातून असथा वनष्कf थि कथाQलथा की वथांविक अलपसं´्यक
गटथातील कथाही सदस्य वथारसथा आवि द° क Gेतलेली संसकpती ्यथांच्यथातील वनवडी?वजी संपूिथि वĬ
सथांसकpवतकतथा आवि वĬभथावfकतथा वव कवसत करीत आहेत. ते >कमेकथांकडे दुलथि± करÁ्यथा?वजी दोन
सथांसकpवतक Bळखी (अवसमतथा ) ्यथांचथा आधथार Gेतथात.munotes.in

Page 80

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
80आपला प्गती तपासा:
. भथारती्य संदभथाथित Bळख रथाजकथारि महिजे कथा्य"
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------
२. प्थादेविक अवसमतेच्यथा रथाजकथारिथाचे तपिीलव थार विथिन करथा.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
–.’ सारांश
्यथाचथा ्ोड³्यथात सथारथांि असे महितथा ्येईल की आधुवनको°रो°र दिकथांत आवदवथासी जमथातéनथा पूवêपे±था
जथासत त्थास सहन करथावथा लथागलथा आहे. जसजस े आव्थिक पररवतथिन Gडले आवि जग हे >क जथागवतक गथाव
बनू लथागले, तसतसे रथाष्ट्रे ववकथासथाने चथालववली गेली आवि पररिथामी, 8पेव±त समुदथा्य, जसे आवि प्बळ
आवदवथासéनथा आव्थिक ववकथासथात भथाग GेÁ्यथासथाठी तसेच त्यथाचे Zथा्यदे वमळÁ्यथापथासून पदतिीरररत्यथा दूर
ठेवले गेले. 6तकेच नÓहे, तर अनेक दिके त्यथांनी ज्यथा भूमीवर ®म केले त्यथा जवमनीसथाठी ते अ्योµ्य ठरले.
हे सवथि ववकथास आवि प्गतीच्यथा नथावथाखथाली केले गेले. पि प्श्न आहे की हथा ववकथास वकती सवथिसमथावेिी
आहे" ववकथासथािी संबंवधत कोितेही प्कलप त्यथा त्यथा भथागथाच्यथा संपूिथि लोकस ं´्येसथाठी असल े तरी ्यथाचथा
सथामथाÆ्यत समथाजथातील कथाही ववभथागथांनथाच Zथा्यदथा होत आहे. आवदवथासी व 6तर मथागथासवगê्य लोक
ववकथासथाच्यथा नथावथाखथाली त्सत आहेत. अिथा तिथावथाचे वनरथा करि करÁ्यथासथाठी आमच ्यथाकडे त्यथांच्यथा
अवधकथारथांच्यथा संर±िथासथाठी कथाही जोरदथार Gटनथातमक तरतुदी आहेत, पि पुÆहथा त्यथाची अंमलबज थाविी हथा
प्श्नवचÆह आहे.
सथांसकpवतकदृष्ट््यथा वuववध्यपूिथि आवि अनेकवचनी भथारती्य समथाजथाच्यथा संदभथाथित संकररत अवसततवथाचे
अवसततव नथाकथारतथा ्येत नथाही. अनेक अवसमतथा >कत् रथाहतथात ज्यथामुळे बहòतेक वेळेस अवसमतेच्यथा संGfथाथिस
कथारिीभूत ठरते ज्यथा पथाĵथिभूमीवर अवसमतेचे रथाजकथारि वथाQते. भथारती्य संदभथाथित, जथात, धमथि, प्देि, भथाfथा,
जमथात आवि वगथि ्यथांच्यथातील Bळखीच े (अवसमतेचे) तुकडे होतथात. ्यथा Bळखीच े Jेदनवबंदू आवि
आवडीच ्यथा संभथाÓ्य संGfथाथिमुळे अवसमतथा रथा जकथारि होते. अिथा प्कथारच्यथा रथाजकथारिथास दूर करिे आपल ्यथा
समथाजथातील >क मोठे वनरथाकरि न केलेले कथा्यथि रथावहले आहे.munotes.in

Page 81

८-आवदवथासी सम ूह आवि आव्थिक पररवत थिन, अवसमतेचे रथाजकथारि
81–.“ प्ij
. सवतंत्ो°र भथारतथात ील आव्थिक पररवतथिनथांच्यथा संदभथाथित आवदवथासéची वस्त ी सपष्ट करथा.
२. आवदवथासéच्यथा सीमथांततेचे ववववध प्कथार कोिते"
३. सवथातंÞ्यो°र भथारतथात आवदवथासéचे संGfथि सपष्ट करिे.
४. संकररत अवसमतथा कथा्य आहेत"
५. भथावfक अवसमतथा रथा जकथारिथामध्ये किी वमसळतथात" ्यथाचथा कथा्य पररिथाम Lथालथा आहे"
६. धथावमथिक संदभथि भथारती्य संदभथाथितील अवसमतेचे रथाजकथारि कसे अधोरेवखत करतथात"
–.” संदभधा आिर पुQील िाचनासाठी
șȶɃȿɄɅȶȺȿ, Ȥ. (). ȠȵȶȿɅȺɅɊ ȧɀȽȺɅȺȴɄ. Annual Review of Sociology, 31 (ȘɃɅȺȴȽȶȫɊɁȶ
ɃȶɄȶȲɃȴȹ-ȲɃɅȺȴȽȶ  ȝɆȽȽ ɁɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿ ȵȲɅȶ   ȚɀɁɊɃȺȸȹɅ ɥ  ȘȿȿɆȲȽ ȩȶɇȺȶɈɄ),
-.
ȚȹȹȶɅɃȺ, ț. ȧ. (). ȧȦȣȠȫȠȚȪ Ȧȝ ȪȦȚȠȘȣ ȠȥȚȣȬȪȠȦȥ Șȥț ȘȝȝȠȩȤȘȫȠȭȜ
ȘȚȫȠȦȥ ȚȘȪȜ Ȧȝ ȠȥțȠȘ. The Indian Journal of Political Science, 73 (), -.
țȶȳ, Ȣ. (). ȠȿɅɃɀȵɆȴɅȺɀȿ. Ƞȿ Ȣ. țȶȳ (Ȝȵ.), Mapping Multiculturalism (ɁɁ. -).
ȡȲȺɁɆɃ ȩȲɈȲɅ ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿɄ.
țȶȳȲɃȲȿȻȲȿ, Ȫ. (). ȪɅɃɆȸȸȽȶɄ ȲȸȲȺȿɄɅ ȪȲȿȴɅɆȲɃȺȶɄ. Economic and Political
Weekly, 34 (), -.
ȡȲȾȶɄ, ȧ. Ș., ȩȶȵȵɊ, Ȟ. Ȫ. (). ȚɀȾȾȺɄɄȺɀȿȶɃ ȷɀɃ ȪȴȹȶȵɆȽȶȵ ȚȲɄɅȶɄ Ȳȿȵ
ȪȴȹȶȵɆȽȶȵ ȫɃȺȳȶɄ. Economic and Political Weekly, 14 (), -.
ȡȲɊȲɃȲȾ, ȥ. (). ȠȵȶȿɅȺɅɊ Ș ȪȶȾȲȿɅȺȴ ȜɉɁȽɀɃȲɅȺɀȿ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ
Ʉ ȪɀȴȺȶɅɊ Ȳȿȵ ȚɆȽɅɆɃȶ.
Ƞȿ Ȥ. ȤȲȾȵȲȿȺ (Ȝȵ.), Identity (ɁɁ. -). ȥȶɈ ȰɀɃȼ ȦɅȹȶɃ ȧɃȶɄɄ.
ȢȲȾȲɅ, Ș. ȩ. (). ȜȵɆȴȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȪɀȴȺȲȽ ȚȹȲȿȸȶ ȘȾɀȿȸɄɅ Ʌȹȶ ȪȴȹȶȵɆȽȶȵ ȚȲɄɅȶɄ
Ȳȿȵ ȪȴȹȶȵɆȽȶȵ ȫɃȺȳȶɄ. Economic and Political Weekly, 16 (), -.
ȢȺȿȿɇȲȽȽ, Ț. (). ȞȽɀȳȲȽȺɋȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ ȩȶȽȺȸȺɀɆɄ ȥȲɅȺɀȿȲȽȺɄȾ ȪȶȽȷ, ȠȵȶȿɅȺɅɊ, Ȳȿȵ Ʌȹȶ
ȪȶȲɃȴȹ ȷɀɃ ȦȿɅɀȽɀȸȺȴȲȽ ȪȶȴɆɃȺɅɊ. Political Psychology, 25 (), -.
ȣȲȾȳȶɃɅ, Ȯ. Ȝ., ȤɀȸȹȲȵȵȲȾ, ȝ. Ȥ., ȪɀɃȺȿ, ȡ., ȪɀɃȺȿ, Ȫ. ().
ȘɄɄȺȾȺȽȲɅȺɀȿ ɇɄ. ȤɆȽɅȺȴɆȽɅɆɃȲȽȺɄȾ ȭȺȶɈɄ ȷɃɀȾ Ȳ ȚɀȾȾɆȿȺɅɊ Ⱥȿ ȝɃȲȿȴȶ. ȩȶɅɃȺȶɇȶȵ
, ȷɃɀȾ ȪɃȺȿȸȶɃ ȹɅɅɁɈɈɈ.ȻɄɅɀɃ.ɀɃȸɄɅȲȳȽȶ
ȥȶɅɈɀɃȼ, ȫ. ȥ. (, ȤȲɃȴȹ ,). ȩȶɇɀȽɅ Ⱥȿ ȬɅɅȲɃȲȼȹȲȿȵ ȲɄ ȩȲɈȲɅ ȵȶȿȺȶȵ ȚȤ ɁɀɄɅ,
The Times of India, Ɂ. . munotes.in

Page 82

भथारती्य समथाजथाचथा सपध थाथितमक दृवष्टकोन
82ȦɄȼȲɃɄɄɀȿ, ȧ. (). ȘȵȺɇȲɄȺ ȣȲȿȵ ȩȺȸȹɅɄ Ȳȿȵ țȺɄɁɀɄɄȶɄɄȺɀȿ Landlock (ȭɀȽ. , ɁɁ.
-) ȘȥȬ ȧɃȶɄɄ.
ȧɃȲȾȺȽȲ, ș. (). Ș ȚȩȠȫȠȚȘȣ ȘȥȘȣȰȪȠȪ Ȧȝ ȫȟȜ ȪȦȚȠȦ-ȜȚȦȥȦȤȠȚ ȪȫȘȫȬȪ
Ȧȝ ȫȩȠșȘȣ ȮȦȤȜȥ Ƞȥ ȫȘȤȠȣ ȥȘțȬ. Proceedings of the Indian History Congress,
75 , -.
ȩȶɁɀɃɅ, ȫ. Ȯ. ș. (). ȧɀɇȶɃɅɊ Ȳȿȵ ȪɀȴȺȲȽ ȜɉȴȽɆɄȺɀȿ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ. ȬȪȘ.
ȩɀɄȶȿȳȽɆȾ, ȥ. ȣ. (). ȩȶȽȺȸȺɀɆɄ ȧȲɃɅȺȶɄ, ȩȶȽȺȸȺɀɆɄ ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȠȵȶȿɅȺɅɊ, Ȳȿȵ Ʌȹȶ ȚɀȽȵ
ȪȹɀɆȽȵȶɃ ɀȷ ȣȺȳȶɃȲȽ țȶȾɀȴɃȲɅȺȴ ȫȹɀɆȸȹɅ. Ethical Theory and Moral Practice, 6 (),
-.
ȪȲȹɀɀ, Ȫ. (). ȫȟȜ ȧȦȣȠȫȠȚȪ Ȧȝ ȫȩȠșȘȣ ȩȜȪȠȪȫȘȥȚȜ Ƞȥ ȦȩȠȪȪȘ.
The Indian Journal of Political Science, 68 (), -.
ȪȺȿȸȹ, Ȣ. Ȫ. (). ȚɀȽɀȿȺȲȽ ȫɃȲȿɄȷɀɃȾȲɅȺɀȿ ɀȷ ȫɃȺȳȲȽ ȪɀȴȺȶɅɊ Ⱥȿ ȤȺȵȵȽȶ ȠȿȵȺȲ.
Economic and Political Weekly, 13 (), -.
ȪɀȿɀɈȲȽ, Ț. ȡ. (). ȠȿȵȺȲȿ ȫɃȺȳȶɄ Ȳȿȵ ȠɄɄɆȶ ɀȷ ȪɀȴȺȲȽ ȠȿȴȽɆɄȺɀȿ Ȳȿȵ ȜɉȴȽɆɄȺɀȿ.
Studies of Tribes and Tribals, 6 (), -.
ȪʮɃȶȺȵȶ, Ȣ. ȥ. (). ȫɃȺȳȲȽ ȾȲɃȸȺȿȲȽȺɋȲɅȺɀȿ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ ȪɀȴȺȲȽ ȶɉȴȽɆɄȺɀȿ Ȳȿȵ ɁɃɀɅȶȴɅȺɇȶ
ȽȲɈ. CMI Brief, 12 (), .
ȪɁȶȿȴȶɃ, Ȥ. Ȝ. (). ȤɆȽɅȺȴɆȽɅɆɃȲȽȺɄȾ, ȧɀȽȺɅȺȴȲȽ ȚɀɃɃȶȴɅȿȶɄɄ, Ȳȿȵ Ʌȹȶ ȧɀȽȺɅȺȴɄ ɀȷ
ȠȵȶȿɅȺɅɊ. Sociological Forum, 9 (), -.
ȪɆȲȿ, ȟ. Ȣ. Ȣ. (). ȩȶɅȹȺȿȼȺȿȸ
ɅɃȺȳȶ
ȺȵȶȿɅȺɅȺȶɄ ȫȹȶ ɁɀȽȺɅȺȴɄ ɀȷ ɃȶȴɀȸȿȺɅȺɀȿ ȲȾɀȿȸ
Ʌȹȶ ȱɀ Ⱥȿ ȥɀɃɅȹ-ȜȲɄɅ ȠȿȵȺȲ. Contributions to Indian Sociology, 45 (), -.
ȫȹɃȶɄȺȲȾȾȲ, ȭ. Ȟ. (). ȤȘȢȠȥȞ Ȧȝ ȫȟȜ ȠȥțȠȘȥ ȚȦȥȪȫȠȫȬȫȠȦȥ Șȥț
țȜșȘȫȜ Ȧȥ ȫȟȜ ȠȪȪȬȜ Ȧȝ ȫȩȠșȘȣ țȜȭȜȣȦȧȤȜȥȫ. The Indian Journal of
Political Science, 72 (), -.
ȯȲɉȲ, ȭ. (). ȫɃȲȿɄȷɀɃȾȲɅȺɀȿ ɀȷ ȫɃȺȳȶɄ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ ȫȶɃȾɄ ɀȷ țȺɄȴɀɆɃɄȶ. Economic
and Political Weekly, 34 (), -. ȵɀȺ .
munotes.in

Page 83

नमूना प्ij पित्रका
पेपर २
भारतीय समाजाचा सपराधातमक दृिष्टकोन
एकूर गुर : ”० िेळ : २ तास
सूचना
१. सिधा प्ij अिनिायधा
२. सिधा प्ijांना समान गुर
प् १.समाजशास्त्रा¸या अभयासामधये िापरÐया जारारz या ििििर दृिष्टकोनांििषयी
सििसतर मािहती द्ा.१“ गुर
िकंिा
सिदेशीकरर Ìहरजे काय" भारता¸या संदभाधात यािर चचाधा करा. १“ गुर
प् २.डॉ.आंबेडकरांचे जातीबĥलचे मत सपष्ट करा. १“ गुर
िकंिा
गेल BमिेN यांचे भारतीय जात आिर िलंग या बĥलचे मत सपष्ट करा. १“ गुर
प् ‘.पारधा चrNजणी यांचे राÕůिाद ििषयीचे मत सांगा. १“ गुर
िकंिा
राÕůिादी चच¥त मिहलांची भूिमका सपष्ट करा. १“ गुर
प् ’.िैद्कìय पयधाNन Ìहरजे काय" १“ गुर
िकंिा
सितंत्र भारतातील आिदिासé¸ या संGषा«चे सपष्टीकरर द्ा. १“ गुर munotes.in

Page 84

munotes.in

Page 85

11/28/22, 12:17 PMTurnitin - Originality Report - bhartiy samajacha spardhatmak drushtikon
https://www.turnitin.com/newreport_printview.asp?eq=1&eb=1&esm=0&oid=1931386182&sid=0&n=0&m=2&svr=55&r=85.05720375257826&lang=en_…1/3Turnitin Originality ReportProcessed on: 21-Oct-2022 14:02 ISTID: 1931386182Word Count: 40544Submitted: 1bhartiy samajacha spardhatmak drushtikon ByAmit Jadhav< 1% match (student papers from 17-Jun-2016)Submitted to Flinders University on 2016-06-17< 1% match (Internet from 21-Jul-2021)https://mu.ac.in/wp-content/uploads/2021/02/4.59-Sociology-PET-Syllabus.pdf< 1% match (Internet from 13-Jul-2020)https://jesusmemoirs.wordpress.com/2016/06/28/definitions-of-religion-summary/< 1% match (Internet from 19-Jan-2016)http://www.thelincolnlibrary.com/images/sociology_rjp.pdf< 1% match (student papers from 15-Aug-2022)Submitted to Institute of Technology, Sligo on 2022-08-15< 1% match (student papers from 03-May-2022)Submitted to London School of Economics and Political Science on 2022-05-03< 1% match (Internet from 08-Apr-2009)http://www.pineforge.com/mcdonaldizationstudy5/articles/Weber%20and%20Other%20Supporting%20Theories_Articles%20PDFs/Greenwood< 1% match (student papers from 12-Oct-2015)Submitted to University of Sydney on 2015-10-12< 1% match (student papers from 26-Aug-2016)Submitted to Australian National University on 2016-08-26< 1% match (student papers from 13-Mar-2010)Submitted to National University on 2010-03-13< 1% match (student papers from 15-Apr-2013)Submitted to University of Sheffield on 2013-04-15< 1% match (student papers from 09-Apr-2014)Submitted to Solihull College, West Midlands on 2014-04-09< 1% match (Internet from 07-Sep-2022)http://repository.lppm.unila.ac.id/33005/1/Nahkoda.pdf< 1% match (Internet from 15-Sep-2021)http://ulspace.ul.ac.za/bitstream/handle/10386/3370/mathonsi_ns_2020.pdf?se=< 1% match ("The Wiley-Blackwell Companion to Major Social Theorists", Wiley, 2011)"The Wiley-Blackwell Companion to Major Social Theorists", Wiley, 2011< 1% match (Internet from 07-Feb-2021)https://salahlibrary.files.wordpress.com/2017/03/concise-encyclopedia-of-pragmatics.pdf< 1% match (student papers from 17-Mar-2021)Submitted to Great Zimbabwe University on 2021-03-171 lelJeîveeOeeÿrelre eJfe®eej DeeefCe Deee|LeJeÀ mebJeÀuHevee ÒeJeÀjCe j®evee 1.0 GeÎfäîes 1.1 ÒemleeJevee 1.2ceeveJee®ee ce}gYelte mJeYeeJe DeeefCe #ecelee ³eeeJfeJ. (1986). An Introduction to Karl Marx. Cambridge: Cambridge
University Press. ? Giddens.A & Held. D. (1982) Classes, Power, and conflict, Berkeley: University of California Press
. ?Haywood,
A. (2019). Politics: Macmillan International Higher Education/Red Globe Press
. ?
Lai,T. F.(2020).The Basic
Characteristic s
of Marx’s Political Philosophy. Open Journal of social sciences,8,313-319
. ? Morrison,
K
.(
2006).Marx,Durkheim,Weber:Formations of Modern Social Thought
. New Delhi:
Sage Publications
. ? Slaughter.
C
.(1980)
The
Legacy of Marx. In: Marxism, Ideology and Literature.Critical Social Studies. Palgrave,London. ? Weatherly,
P. (2005).Marxism and the State: An Analytical Approach. Leeds: Palgrave Macmillan
. ? Wolff, Jonathan.(2003). Why Read MarxToday? OUP Oxford? ***** 3 He×leerµeem$eer³e ³eesieoeve DeeefCe Þece eJfeYeepeve (Methodological Contributions &The Division of labour) IeìkeÀ j®evee 3.0 GeÎfäs 3.1 ÒemleeJevee 3.2 peeJreve Heejf®e³e 3.3 ûebLemeHbeoe 3.4He×leeµreem$ee³re ³eeiseoeve 3.4.1 He×leeµreem$ee®ee DeeOeej 3.4.2 He×leeµreem$ee®eer Jeweµfeäîes 3.4.3He×leeµreem$eeJeje}r ìerJeÀe 3.5 Þece eJfeYeepevee®ee emfe×eble 3.6 Þece eJfeYeepevee®eer JeÀejCes 3.7 ÞeceeJfeYeepeve DeeefCe meeceeepfeJeÀ mecem³eeJbeje}r GHee³e 3.8 Þece eJfeYeepevee®ee HeejfCeece eJEeÀJee ÒeYeeJe3.9 meeceeepfeJeÀ SJse³Ìe 3.9.1 ³eeeb$feJeÀ SJeÀlee 3.9.2 peewJfeJeÀ SJeÀlee 3.10 meejebµe 3.11 Òeµve 3.12 meobYe&3.0 GeÎfäs ¿ee ÒeJeÀjCeele DeeHeCe Sefce} oKgeecae®³ee He×leeµreem$ee³re ³eeiseoeve DeeefCe Þece eJfeYeepeve Similarity Index1%Internet Sources:1%Publications:0%Student Papers:1%Similarity by Sourcemunotes.in