MA-sem-I-Paper-I-Abhijat-Samajshatriy-Sidhant-munotes

Page 1

1
1
lelJe%eeveeOeer ÿerle efJe®eej DeeefCe Deee|LeJeÀ mebJeÀuHevee

ÒeJeÀjCe j®evee
1.0 GefÎäîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 ceeveJee®ee ceg}Yetle mJeYeeJe DeeefCe #ecelee ³eeefJe1.3 Hejelcelee DeeefCe Yeeb[Je}µeener®eer ef®eefJeÀlmee
1.4 Þece DeeefCe cetu³ee®ee Þece efJe1.5 SsefleneefmeJeÀ YeewefleJeÀJeeo
1.6 Jemlet DeeefCe GHeYeesie
1.7 Jeie& DeeefCe Þece efJeYeepeve
1.8 meejebµe
1.9 mejeJeemee"er®es Òeµve
1.10 meboYe& meeefnl³e DeeefCe HegmleJesÀ

1.0 GefÎäîes
• ceeveJee®eer ceg}Yetle mJeYeeJe Je= Êeer DeeefCe #ecelee ³eebvee JeÀe}& ceeJe Ìme& ³eeb®³ee ¢efäJeÀesveeletve mecepetve
IesCes.
• JeÀe}& ceeJe Ìme& ³eeb®ee Þece DeeefCe Hejelcelee efme×eble mecepetve IesCes.
• SsefleneefmeJeÀ DeY³eeme He×leer®es efJeµ}s• JeÀe}& ceeJe Ìme& ³eeb®eer Deee|LeJe À mebJeÀuHevee, Yeeb[Je} µeener®eer ef®eefJeÀlmee DeeefCe cetu ³ee®ee Þece
efJe• JeÀe}& ceeJe Ìme& ³eeb®es Jemlet GHeYeesie efJepeeCetve IesCes.

1.1 ÒemleeJevee
JeÀe}& nsveefjJeÀ ceeJeÌme& (05 ces 1818 - 14 cee®e& 1883) SJeÀ pece&ve lelJe%eeveer,
meceepeµeem$e%e, FeflenemeJeÀej,DeLe& µeem$e%e, ³eeefµeJee³e jepeJeÀer³e efme×ebleJeeoer osKeer} Deensle DeeefCe
SJeÀ ÒeK³eele meeceeefpeJeÀ ¬eÀebefleJeÀejJeÀ cnCetve osKeer} les l³eeb®³ee ³eesieoeveemee"er Òeefme× Deensle. munotes.in

Page 2

2
l³eeb®³ee efJe®eejebvee `meceepeJeeoer ®eUJeU' lemes®e `ceeJeÌme&Jeeo' cnCetvener DeesUKe}s peeles. ceeJeÌme&Jej
ÒeK³eele pece&ve mew×ebefleJeÀ }sKevee®ee HeÀej®e ÒeYeeJe neslee.

JeÀe}& ceeJeÌme&®es DeeF& -Je[er} pevcepeele p³et Oeceea³e nesles, Hejbleg l³eebveer Oecee¥lej JesÀ}s cnCetve
les Òeesìsmìbì HebLeer³e cnCetve Dee sUKe}s peeleele. ne efJeéeeme yeo}tvener p³e t Heeée&Yetceer ®ee ceeJeÌme&Jej
ÒeoerIe&JeÀeU ÒeYeeJe Hee[le jeefn}e. Kejb lej, l³eeyeÎ} l³eeb®eer ìerJeÀe Oecee&leer} Òe®eef}le cenÊJe DeeefCe
meeceeefpeJeÀ YesoYeeJeecegUs nesles. p³et meceepeele JesÀJeU Oece&®e veener, lej Òel³esJeÀ meeceeefpeJeÀ yeeyeer
efJeDeeJeÀej osC³eele Dee}e. GoenjCeeLe&, l³ee®³eeHeemetve De}ieeJe, Jeie& mebIeefme×ebleeJeÀjerlee ÒesjCee efceUe}er. JeÀµee®e ener efJe®eej ve JeÀjlee, ceeJeÌme& KejesKej®e Oece&efvejHes#e yeewef×JeÀ
nesles, JeÀejCe pes l³eeb®es DeeefCe mew×ebefleJeÀ ³eesieoeveecegUs les Depetvener ye³ee&HewJeÀer SJeÀ jeefn}s DeepeHe ³e¥le
J³eeHeJeÀHeCes Jee®e}s}s, ÒeeflemHeOeea DeeefCe yeewef×J eÀ }esJeÀeb®es DevegmejCe JesÀ}s. l³ee®³ee JeÀener Òeefme×
mew×ebefleJeÀ ³eesieoeveeceO³es `S ef¬eÀJeÌì Dee@HeÀ nsieume®ee' meceeJesµe Deens.

`p³et ®³ee ÒeµveeJej'(1843), `oer FJeÀesvee@efceJeÀ DeB[ efHeÀ}esmeesefHeÀJeÀ} cevet eqm¬eÀHì'
(1844) ceO³es efHeÀ}e@mee@efHeÀJeÀ nmleef}efKeles, jepeJeÀer³e mecee}es®eveemee"er SJeÀ ³eesieoeve (1859)
ceO³es DeLe&J³eJemLee, oeme JesÀefHeì} 1867 ceO³es ÒeLece ÒeJeÀeefµele; DeeefCe menJeÀe³ee&ves ÒesÀ[efjJe À
Sbiesume, 1845 ceO³es nes}er He@Àefce}er, 1845 -7ceO³es pece&ve Dee³eef[Dees}e@peer, 1848
ceO³esJeÀc³egefvemì peenerjveecee (cee@efjmeve, 2000) DeeefCe Flej ye³ee&®e meeefnl³eeceO³es l³eeb®es mew×ebefleJeÀ
³eesieoeve efometve ³esles. SsefleneefmeJeÀ Yeewe fleJeÀJeeo, De}ieeJeJeeo, Jeie& mebIeefJe®eej l³eebveer Heg{s ÒeJeÀDeee|LeJeÀ DeeefCe jepeJeÀer³e mebJeÀuHevee DeeefCe JeÀuHevee Deen sle. ceeJeÌme& ne DeY³eeme¬eÀce efJemle=le DeeefCe
mecepeeJetve I³eeJe³ee®ee Demeu³eeme ns J³eJeeqmLele DeeefCe Dee®íeefole DeKebef[le "sJeeJes }eies}.
GoenjCeeLe&, ceeJeÌme& ®es leeeqlJeJeÀ mecepe DeeefCe JeÀuHevee l³ee®³ee Deee|LeJeÀ DeeefCe jepeJeÀer³e
JeÀejYeejeJej mecepetve IesCes DeeefCe cnCetve®e meoj ÒeJeÀjCeeceO³es ceeJeÌme&®³ee mebJeÀuHevee DeeefCe JeÀuHevee
³eesi³eefjl³ee ceeb[u³ee Deensle.

1.2 ceeveJee®ee ceg}Yetle mJeYeeJe DeeefCe #ecelee ³e eefJeceeJeÌme& leÊJe%eevee®³ee l³eeb®³ee meg©Jeeleer®³ee DeeefCe iebYeerj Jee®eveeves DeefOeJeÀ Kees}Jej ceeveJeer
mJeYeeJee®³ee mebJeÀuHevesle J³emle ªpet Pee}s. ceeJeÌme&mee"er ceeveJelee Dee#esHeen& Deens l³eeb®³ee mJele: ®³ee
subjectivity (J³eeqJeÌleefve÷lee) Üejs ÜbÜelceJeÀ He×leerves, efJeéeele pes SJeÀ Deens Debeflece Òeef¬eÀ³ee
mJele:®e (leyeJeÀ, 2012). cnCetve, ceeJeÌme&ves Demee ³egeqJeÌleJeeo JesÀ}e JeÀer ceeveJeer efvemeie& Òeeceg K³eeves
ÜbÜelceJeÀ DeeefCe DeeqmlelJee®³ee mewv³eeves efveOee&efjle JesÀ}s efJeÐeceeve Deee|LeJeÀ ÒeCee}er. Òe®eef}le
DeLe&J³eJemLee JeÀesCel³ee ceeiee&ves µeemeve JeÀjles, ceeveJe Je=Àleer DeeefCe efJe®eej JeÀjlees. pemepeµeer
DeLe&J³eJemLee yeo}le peeles lemelemes ceeveJeer mJeYeeJeosKeer} HeefjJeleeale neslees. l³eeb®³ee celes, `SJeÀ leer¬e
yeo} ceeveJeer mJeYeeJee®³ee ÜbÜeYeeJeebceO³es - meceepee®es GlHeeove Deens' SJetÀCe®e l³eebveer peerJeµeem$e
SsJepeer DeLe&J³eJemLee ns met$e mHeä JesÀu³ee®es mecepel es.
munotes.in

Page 3

3
1847 ceO³es ceeJeÌme&ves `efo Hee@Jnìea Dee@HeÀ efHeÀ}e@mee@HeÀer' veeJee®es HegmleJeÀ ÒeJeÀeefµele JesÀ}s
p³eeceO³es les ÒeWÀ®e DejepeJeÀleeJeeoer®³ee lelJeJeeoer DeeefCe Deee|LeJeÀ JeÀuHeves®ee ³egeqJeÌleJeeo
JeÀjleele. efHe³ejs-peesmesHeÀ Òee@[e@ve ³eebveer `iejeryeer®es lelJe%eeve' ³ee veblej®³ee HegmleJeÀe®³ee ceeO³eceeletve ³ee
JeÀe³ee&®es efJeµ}sFefleneme ceeveJeer mJeYeeJee®³ee mele le HeefjJele&veeefµeJee³e JeÀener veener’ (He=÷ ¬eÀ. 46). DeeHeu³ee
meceepeele melele yeo} nesle Demeleele, HeefjCeeceer ceeCetme yeo}lees. efvemeie& DeeefCe ne DeeHeu³ee
Feflenemee®es meej Deens.

pece&ve YeewefleJeÀJeeoer (ceeJe&À) ³eeb®³ee ceeJeÌme&Jej cees"îee ÒeceeCeele ÒeYeeJe He[}e. }g[efJeie
HesÀGjye@®e, ceeJeÌme&ves He̳etjesye@®e®³ee meceepeµeem$eefJe%eeveeme veJeÀej efo}e. DeeJeµ³eJeÀ ceeveJeer mJeYeeJe
mecepetve IesCes. ceeJeÌme&®³ee l³ee®³ee `Lesmesme Dee@ve LesTpe' ceO³es ceeveJeer mJeYeeJee®ee r meeceûeer eEJeÀJee
DeeJeÀejeves yeveefJeu³ee peeCee N³ee HeÀ³egDejjyes®e (Feue rbach) ®eer JeÀuHevee JeÀe Deens Demee ³egeqJeÌleJeeo
JeÀjleele. JesÀJeU Dee@ypesJeÌìdme veeJeÀej}s peeJesle DeeefCe l³eeSsJepeer meeceeefpeJeÀ DeeefCe Deee|LeJeÀ melele
yeo}le Deme}s}s mebyebOe cenlJee®es ceeve}s Heeefnpesle (JeÀe}& ceeJeÌm e& DeeefCe Sbiesume, ( 1845 -
7)1998).

mebHetCe& meceepe, l³ee®³ee DeLe&J³eJemLesmen DeeefCe GlHeeove ÒeCee}er ceeveJeer mJeYeeJee}e
DeeJeÀej osleele DeeefCe l³eeb®eer HegvejeJe=Êeer JeÀjleele. Kejb lej, ceeJeÌme&®³ee ceeveJeeyeÎ} DeefOeJeÀ IeìJeÀ
mecepetve IesC³eele GlHeeove KetHe®e cenÊJeHetCe& jeefn}s. ceeJeÌme&mee"er ceeveJeebvee cet}le: l³eeb®³ee
meeceeefpeJe À GlHeeoveeletve ®ee}Je}s peeles. ÒeJe=Êeer DeeefCe l³ee ceeveJeebveer osT µeJeÀCeeN³ee Jemlet le³eej
JeÀjC³ee®ee melele Òe³elve JesÀ}e. JeÀenerlejer GlHeeove JesÀu³eeyeÎ} l³eeb®es meceeOeeve (JesÀ. ceeJeÌme& DeeefCe
Sbiesume, 1894, 2007). cnCetve®e, ner c eeveJeer #ecelee Deens DeeefCe ceeveJeer mJeYeeJee®eer efvee|celeer
JeÀjC³ee®eer DeeJeµ³eJeÀlee Deens. JeÀenerlejer melele DeeefCe ³eecegUs veJeerve iejpeeb®³ee GlHeeoveele osKeer}
HeefjCeece neslees. cnCetve ner melele Òeef¬eÀ³ee jenles, p³ee³eesies SKeeo s GlHeeove le³eej JeÀjC³ee®eer
DeeJeµ³eJeÀlee Demel es. DeKesjerme veJeerve iejpee/ DeeJeµ³eJeÀleeb®es GlHeeove osKeer} nesT µeJeÀles,
HeefjCeeceer Heg{er} SJeÀ meceeOeeveJeÀejJeÀ DevegYeJe ceeJeÌme& p³ee `Sef}Svesµeve' yeÎ} yees}leele l³ee®eer
mebHetCe& JeÀ uHevee, ³ee mecepetve IesC³eeÜejs osKeer} ÒeeHle JesÀ}s ies}s Deens, pes Heg{er} ÒeJeÀjCeele neleeU}s
peeF&}. cnCetve®e, ceeveJeer mJeYeeJee®ee YeewefleJeÀJeeoer DeeOeej IesC³eeSsJepeer ceeJeÌme& ³egeqJeÌleJeeo JeÀjleele.

meeceeefpeJeÀ DeeefCe Deee|LeJeÀ Hee³ee pees ceeveJeer mebYeeJ³elesÜejs osKeer} ®ee}efJe}e peelees,
l³eemee"er ceeveJeer GlHeeove JeÀjC³ee®eer iejpe Deens. ceeveJee®eer mepe&veµeer} DeeefCe yegef×ceeve #ecelee ner
SJeÀ ieesä Deens peer l³eebvee ÒeeC³eebHes#ee JesieUer JeÀjles. Deµee ÒeJeÀ ejs DeeOegefveJeÀ DeLe&J³eJemLee ceeveJeer
GlHeeove DeeefCe ceeveJeer efvemeiee&®es efveef½ele GlHeeove JeÀjC³eemee"er ceeie&oµe&ve JeÀjles. pemes JeÀer,
GlHeeoves DeeefCe veJeerve iejpee. ceeveJeer mJeYeeJeecegUs l³ee®³ee pevcepeele mebYeeJ³eles®eer peeCe erJe nesles.
HeefjCeece er, efvecee&Ce nesT µeJeÀCeeN³ee ieesäeR®³ee efvee|celeerceO³es meef¬eÀ³eHeCes menYeeie neslees.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. ceeJeÌme&®³ee celes ` ceg}Yetle ceeveJeer mJeYeeJe' cnCepes JeÀe³e?
munotes.in

Page 4

4

1.3 Hejelcelee DeeefCe Yeeb[Je}µeener®eer ef®eefJeÀlmee
ceeJeÌme& ³eeb®³ee JeÀe³ee&Jeªve ns mHeä®e Deens, JeÀer les Òe®eef}le/ ÒemLeeefHele efJe®eej Demeu³ee®eer
ìerJeÀe nesles. Yeeb[Je}µeener GlHeeove He×leer ne cetU Hee³ee neslee JeÀer efpe®³eeJej peerJeve peie}s nesles. ³ee
J³eJemLesle®e cepegjebvee HeÀJeÌle Jemlet ceeve}s peele Demes, p³ee}e YeeJevee vemeleele. Yeeb[Je}µeenerves SJeÀe
íesìîee Jeiee&}e pevce efo}e. Deµee }esJeÀeb®es pes GlHeeove cee}JeÀeb®³ee cee}JeÀer®³ee DeeOeejs pevelesJej
efve³eb$eCe "sJeleele. JeÀeceieej ebJeÀ[s l³eeSsJepeer JeÀener®e veJnles pesCesJeÀªve l³eebvee JeÀeceieejebvee Hewmes ÐeeJes
}eie}s. jespeerjesìermee"er Hewµeeb®eer osJeeCeIesJeeCe Yeeb[Je}µeener ³eeceeie®es cetU JeÀejCe yeveles. JeÀeceieej
Jeiee&®ee $eeme Deµee ÒeJeÀejs Yeeb[Je}µeener®eer mecee}es®eve JeÀjleevee ceeJeÌme&vesner De}ieeJe efme×eble
ceeb[}e.

De}ieeJe ner SJeÀ SsefleneefmeJeÀ¢äîee le³eej JesÀ}s}er Fbefê³eiees®ej mebJeÀuHevee Deens, p³ee®eer
GlHeÊeer DeeefCe meelel³e Deens. ÞeefceJeÀeb®³ee ogjeJemLesHeemetve GÓJe}su³ee meY³e m eceepeele pes meJee¥®es
Jewefµeäîe Deens ieg}eceefiejerletve Yeeb[Je}µeenerJeÀ[s Keemeieer cee}ceÊes®eer J³eJemLee (ceb[s} DeeefCe
veesJn@JeÀ, 1973). mebHeÊeer Lees[îee }esJeÀeb®³ee neleele jeefn}er Deens DeeefCe JeÀeceieej osKeer} GHeeµeer
Demeleevee l³ee b®³ee cet}Yetle iejpeebmee"er, Yeeb[Je}µeener GlHeeove He×leer Demeceeve efvecee&Ce JeÀjles,
Dev³ee³eJeÀejJeÀ DeeefCe DeLe&nerve meceepe, p³ee³eesies JeÀeceieejeb®es De}ieeJe nesles. cnCetve ceeveJeer mJeYeeJe
mepe&veµeer} DeeefCe GlHeeoJeÀ, Yeeb[Je}µeener cnCetve Heeefn}s peeles. JeÀeceieejebvee ceµeerve meejK³ee
ÒeeC³eebceO³es ªHeebleefjle JeÀªve ³ee leer¬e F®ís}e yeeOee DeeCeles.

Yeeb[Je}µeener cet}le: mlejerJeÀjCe Òesefjle DeeefCe SJeÀleHeÀea mebJeÀuHevee Deens JeÀejCe ceeveJeer
mJeYeeJe mJele:Jej efve³eb$eCe ieceeJele veener, DeeefCe ns GlHeeoveeb®³ee ceeO³eceeletve efve³ebef$e le JesÀ}s peeles.
HejJesÀHeCee/ De}ieeJeJeeoer efme×eble ceeveJeer mJeYeeJe DeeefCe ceeveJeer JeÀuHevesJej DeJe}byetve Deens. ceeJeÌme&®³ee
Yeeb[Je}µeenerJej ìerJeÀe®³ee ceeO³e ceeletve Deef}HleHeCee®ee efme×eble osKeer} Heg{s Dee}e Deens. leLeeefHe,
De}ieeJe efme×eble peemle ÒeYeeJeer Deens. ceeveJeer mJeYeeJe mJele: efveCe&³eeÜejs JeÀeceieejeb®es nsjeHesÀjer cnCepes
HejJesÀHeCee veblej®³ee HeÀe³eÐeemee"er Jeie& efvecee&Ce JeÀjC es DeeefCe ns l³ee®es leer¬e HeefjCeece osles, ceeJeÌme& Demee
³egeqJeÌleJeeo JeÀ jleele JeÀer SKeeÐee®³ee mJele: ®³ee GlHeeoveeHeemetve De}ieeJe®³ee Je=Àleerletve GlHeeove
(ceeveJeer mJeYeeJe), Flej JeÀeceieej eEJeÀJee GlHeeoJeÀebHeemetve De}ieeJe DeeefCe SKeeÐee®³ee mJele: ®³ee
Heemetve Deef}Hlelee (Dees}ceve DeeefCe yeìs&}, 1976) Üeje Òe®eb[ veHeÀe meÊeeOeejer Jeie& mJele: ceO³es
DeeefCe JeÀeceieej Jeiee&ceO³es J³eeHeJeÀ Deblej efvecee&Ce JeÀjlees. J³eJeÌleer. ³ee Yeeb[Je}µeener GlHeeove
J³eJemLesDebleie&le, ns megefveef½ele JesÀ}s ies}s Deens JeÀer JeÀeceieej Jeie& iejerye Je efyevecenÊJee®ee jeefn}e Deens.

JeÀeceieejebveer l³eeb®eer HeefjeqmLeleer megOeejC³eemee"er DeefOeJeÀ Òe³elve JesÀ}s lejer Yeeb[Je}oej
J³eJemLee l³eebvee meeceeefpeJeÀ DeeefCe Deee|LeJ eÀ efµe[er ®e{t osle veenerle. G}ì meÊeeOeejer Jeiee&®ee veHeÀe
Jee{JeC³eemee"er Jemletb®ee JeeHej JesÀ}e peelees. DeeefCe DeµeeÒeJeÀejs iejerye JeÀeceieej Jeiee&leer} }esJeÀebceO³es
HejJesÀHeCee Jee{lees. FleJesÀ®e veener, Yeeb[Je}µeener yeepeeje®eer Heef jeqmLeleer menJeÀe³ee&ceOeer} mHeOes&me
Òeeslmeeefnle JeÀjles . JeÀeceieej, SJeÀe J³eJeÌleer®³ee mJele:®³ee Jeiee&leer} }esJeÀebHeemetve otj ies}s. Yeeb[Je}oej munotes.in

Page 5

5
GlHeeove#ecelee ne JeÀeceieej Jeiee&®³ee efvejLe&JeÀ oeefjêîee®ee mee#eeroej Deens l³eeÜejs l³eeb® es DeYetleHetJ e&
HejJesÀHeCee Ie[tve ³eslees.

Deµee ÒeJeÀejs ÞeceeHeemetve JeÀeceieej `HejJesÀ JeÀeceieej' yeveleele DeeefCe les Yeeb[Je}µeener®³ee
J³eJemLesle DeefYeÒesle Deens. mHeäHeCes ceeveJeer ce³ee&osHe³e¥le mepe&veµeer} iejpe o[HeC³eemee"er l³eeb® ³ee
yeou³eele Del³euHe cetu³e Deme}su³ee Jemlet cnCetve l³eebvee meeoj JeÀjCes DeeefCe cnCetve®e ceeJeÌme&ves ner
J³eJemLee mebHegäele DeeCeC³eemee"er Yeeb[Je}µeener Gvcet}ve JesÀu³ee®ee oeJee JesÀ}e neslee. efpeLes }neve
DeuHemebK³eeJeÀ GlHeeovee®es DeeefCe l³eeb®³ee cee}JeÀer®es efve³ebef$ele JeÀjles l³eeSsJepeer DeefOeJeÀ v³ee³³e
ÒeCee}er - SJeÀ meceepeJeeoer ¬eÀebleer Ie[Jetve DeeCet µeJeÀles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. Yeeb[Je}µeener meceepeele `De}ieeJe' cnCepes JeÀ e³e?

1.4 Þece DeeefCe cetu³ee®ee Þece efJevewmee|ieJeÀ JeÀe³eÐee®³ee DeeefCe leÊJe%eevee®³ee JeÀuHevesletve cetu³ee®es Þece efme×eble Òeefme× Pee}s.
ûetìer³eme, HegHesÀve[esHe&À, ne@ype, ³eemeejK³ee melejeJ³ee DeeefCe De"jeJ³ee µeleJeÀeleer} }e@JeÀ, eqJeÌJeves,
n®emeve DeeefCe De@[ce eqmceLe, p³eebveer meeceeef³eJeÀ JesÀ}s}s Flej Òee®eerve mebµeesOevee®ee DepeW[e (nslet),
Hegjeleve JeÀeUeleer} ì^seEmeie ([t}er, 200 2005). Þece cetu³e efme×eble ÒeecegK³eeves Þece DeeefCe cetu³e -
Þece cetu³e yeÎ} yees}lees eEJeÀJee JeÀeceieej l³ee®es cetu³e JeÀmes "jJeles. Deµee ÒeJeÀejs, µeem$eer³e mebÒeoe³e,
efJeµesÒeYeeefJele JesÀ} e.

JeÀecee®eer peeiee osKeer} cees"îee ÒeceeCeele µeesYeeb[Je}oejebJeÀ[tve ÞeefceJeÀeb®es µeesles®e ceeJeÌme&®es efme×eble mHeä JeÀjleele. `ceeveJeer mJeYeeJe' efJe³eeefJecnCetve ceeveJeer DeeqmlelJe mecepetve I esC³eemee"er `JeÀe³e&' DeeefCe `Þece' mebJeÀuHevee Del³eble cenÊJeHetCe&
Deensle. ceeJeÌme&mee"er Dee@ypesJeÌì®es cetu³e efpeleJesÀ Þece JeeHej}s ies}s l³eeefµeJee³e JeÀener®e vemeles.JeÀe}&
ceeJeÌme& DeeefCe l³ee®³ee DeLe&µeem$eemee"er Þece cenÊJeHetCe& D eens, JeÀejCe Þece cnCepes Yeeb[Je}µeener
J³eJemLesceO³es meJee&le peemle µeeslemes, ceeJeÌme&®ee Þece efme×eble DeeefCe Yeeb[Je}µeener®eer l³eeb®eer ìerJeÀe efveef½ele®e meÔme byebefOele Deens.

SKeeÐee GlHeeovee®es cetu³e efpeleJesÀ Deens , les cepegjebcegUs yeveles, ceeJeÌme&ves Deµee
GlHeeoveebceOetve efceUCeeje veHeÀe ÒemleeefJele JesÀ}e Yeeb[Je}oejebveer veJns lej JeÀeceieejebveer les "jefJe}s munotes.in

Page 6

6
Heeefnpes. ceeJeÌme&mee"er Jemletb®es `JeeHej cetu³e' DeeefCe `efJeefvece³e cetu³e' (cee@efjmeve, 2006). Jemletb®es
JeeHej cetu³e Yeeb[Je}oejeÜejs efveef½ele JesÀ}s peeles l³ee Jemlet®es Jewefµeäîe pes JeÀener osC³ee®eer ceeieCeer
le³eej JeÀjles. Jemletb®es efJeefvece³e cetu³e, menme e ³eeceO³es ÒeecegK³eeves Yeeb[Je}µeener meesmee³eìer, HeÀJeÌle
Dee%ee JeÀjC³eeme me#ece Demeu³ee®³ee iegCeJeÊes®ee meboYe& osles.

ogmeN³ee Jemlet®³ee yeou³eele l³ee®es cetu³e cnCetve JeeHej cetu³e Demes cnCeleele. Þece iegCeelceJeÀ
Hew}t Demeu³ee®es, lej efJeefvece³e cetu³e Demeu³ee®es cnì}s peeles. HeefjceeCeJee®eJeÀ Hew}t - ceeJeÌme& Þece
JeÀjleevee efomeCeejs oesve -®eefj$e lees cetu³e Deme}su³ee oesve Heì JeCee¥mee"er peyeeyeoej Deens. (Dee@uceve
DeeefCe yeìs&}, 1976). ceeJeÌme&ves veceto JesÀ}s JeÀer Þeceele `[îegDe} Je@ÀjsJeÌìj 'Demeles. ³ee ognsjerceO³es
ceeJeÌme&®ee meceeJesµe Þeceeb®es Jewefµeäîe - GHe³egJeÌle Þece DeeefCe Decetle& JeÀeceieej - ns Heemetve®es SJeÀ JeUCe
Deens eqmceLe DeeefCe efjJeÀe[es& ³eebveer ÒemleeefJele JesÀ}s}er jepeJeÀer³e De Le&J³eJemLee (cee@efjmeve, 2006)
lej GHe³egJeÌle Þece Jemlet®³ee Decetle& JeeHeje®³ee cetu³eebmen pees[}s}s Deens. Þece Jemletb®³ee SJeÌme®eWpe
Jn@u³etµeer pees[}s}e Demelees. Deµee ÒeJeÀejs, Þece DeeefCe Yeeb[Je}µeener GlHeeove He×leer l³ee®es cetU
cetu³e ceeJeÌme&®³ee efJejesOeele Deme}su³ee ³egeqJeÌleJeeo e®es ceO³eJeleea jeefn}s Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. ceeJeÌme&®³ee ÞeceeyeÎ}®ee ¢ efäJeÀesve mHeä JeÀje.

1.5 SsefleneefmeJeÀ YeewefleJeÀJeeo
jepeJeÀer³e DeLe&J³eJemLee ceeJeÌme& ®³ee SsefleneefmeJeÀ efme×ebleemee"er Del³eble cenÊJeHetCe& nesleer.
SsefleneefmeJeÀ YeewefleJeÀJeeo efme×eble Demes metef®ele JeÀjlees JeÀer ceeveJeer meceepe l³eeb®³ee Feflenemee®ee
DeY³eeme JeÀªve mecepetve Iesle}s Heeefnpesle. Feflenemee}e efYeVe Yeewe fleJeÀ HeefjeqmLeleermen efJeefJeOe Hee³e N³ee
Demeu³ee®es ceeve}s peeles. pemes JeÀer, efJeefJeOe ìHHes DeeefCe Debleie&le meeceûeer®eer eqmLeleer Deens ceeveJeer
ÒeJeÀjCeebJej ÒeYeeJe ìeJeÀCeeN³ee SsefleneefmeJeÀ yeeyeeR®eer. Gl¬eÀebleerOeeräerle ceeveJee r mebmLee l³eeb®³ee YeewefleJeÀ
Gl¬eÀebleercegUs Ie[leele. ceeJe&Ìme DeeefCe Sbiesume ³eeb®ee Òe eLeefcekeÀmeceepe Jew%eeefveJeÀ efmeàeble eJej DeeOeeefjle
neslee.

FeflenemeeJej DeeefCe DeMee ÒeJeÀejs efJemleeefjle DeeefCe ueeiet JeÀªve le³eej JesÀuesueer S sefleneefmeJeÀ
YeewefleJeÀJeeo leeeqlJeJeÀ YeewefleJeÀJeeo DeeefCe YeewefleJeÀJeeoer oãefäJeÀesveeletve megOeeefjle ÜbÜelceJeÀlee JeÀeceieej
Jeiee&®es ¬eÀebefleJeÀejJeÀ k³eeJeneefjJeÀ GHe¬eÀce, ³ee®ee DeLe& ueeJeC³eemeeþer meceepe (uee@efjcej, 2006) o
pece&ve ceO³es JeÀeue& ceeJe&Ìme DeeefCe Sbiesume ( (1845 -7)1998) efJe®eejmejCeerves DeMee ÒeJeÀejs
SsefleneefmeJeÀ YeewefleJeÀJeeoeJej l³eeb®es efJe®eej ceeb[ues - pes l³eevegmeej l³eeb®³eemeeþer, peerJeveeleerue
efJeefMeä meeceeefpeJeÀ Hewuetb®ee efmeàeble veknlee, Hejbleg l³eevegmeej k³eJenej JesÀuee iesuee. SsefleneefmeJeÀoãäîee
efveOee&efjle JesÀuesu³ee DeeqmlelJeeleerue meeceev³e efve³eceebmen meeceeefpeJeÀ -Deee|LeJeÀ mebj®evee ceeJe&Ìme®ee pee@pe& munotes.in

Page 7

7
nsiesueJej HeÀej®e ÒeYeeJe neslee, JeÀejCe veblej®es l³eeb®³eemeeþer Òeefmeà nesles leeeqlJeJeÀ efmeàeble
lelJe%eevee®ee DeeoMe&Jeeo cnCetve JeÀuHeveeb®es cenÊJe Feflenemeele DeesUKeuee peelees. leLeeefHe,
ceeJe&Ìmemeeþer, lej Feflene meele ceeveJeer HeefjJele&ve JeÀjC³eemeeþer lees cenÊJeHetCe& neslee, l³eebveer pees[uesuee
YeewefleJeÀJeeoer oã efäJeÀesve SJeÀ veJeerve yeveuee. Fefleneme mecepetve IesC³eemeeþer k³eeK³eelceJeÀ ®eewJeÀì
(cee@efjmeve, 2006) HeÀJeÌle Lees[Je̳eele, YeewefleJ eÀ HeefjeqmLeleer ceeveJeer DeeqmlelJee®eer k³eeK³ee mebHetCe&
Feflenemeele JeÀjles.

DeMee ÒeJeÀejs, ceeJe&Ìmeves `DeeoMe&Jeeo ' veeJeÀejuee DeeefCe cetueYetle leÊJe %eeve Demeu³ee®es
cnCeC³eemeeþer `YeewefleJeÀJeeo ' uee Òeeslmeenve efoues. ceeveJee®³ee Yee wefleJeÀ iejpee l³eebvee GlHeeefole
JeÀjC³eeme ÒeJeãÊe JeÀjleele DeeefCe l³eeceOetve ns Ie[les. l³ee®³ee efJeJeÀeme DeeefCe Gl¬eÀebleermeeþer mebyebefOele
Deens. ceeJe&Ìme®ee Feflenemee®ee DeeoMe&Jeeoer efmeàeble DeeefCe SsefleneefmeJeÀ YeewefleJeÀJeeoer e fmeàeble nsiesue®³ee
ÒeefleefJeªà Deens. meoj efmeàeblee®³ee ceO³eJeleea ®eej cetueYetle mebJeÀuHevee Deensle.

Feflenemee®³ee YeewefleJeÀJeeoer efmeàebleeJeÀ[s: (De) GlHeeovee®es meeOeve, (ye) GlHeeovee®es
mebyebOe, (JeÀ) GlHeeovee®eer Heàle DeeefCe ([) G lHeeove MeJeÌleer (cee@efjmeve, 2006). ³ee mebJeÀuHevee®e
³ee Hee³eeJej JeÀe³ece Deensle. ceeJe&Ìmeves ceeueJeÀer®es ®eej efYeVe Deee|LeJeÀ ìhHes osKeerue DeesUKeues - (De)
DeeefoJeemeer eEJeÀJee Deeefoce meec³eJeeo, (ye) iegueeceefiejer, (JeÀ) meeceble mec eepe DeeefCe ([) DeewÐeesefieJeÀ
Yeeb[JeueMeener meceepe (yee@yej, 1950) ceeveJeer meceepe Gl¬eÀeble Peeu³ee®ee efJeéeeme Deens. ceeJe&Ìmeves
osKeerue SsefleneefmeJeÀ DeeefCe YeewefleJeÀ cenÊJe ³ee ìhh³eeletve ÒemleeJe efouee. meJee¥Jej ceele JeÀjC³eemeeþer
`meceepeJeeo ' ceeveJeer meceepee®eer Heg{erue Hee³ejer Demesue ceeieerue ìhh³eeleerue veJeÀejelceJeÀ yeeyeer,
efJeMesYeeJeÀerle JesÀues.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. Feflenemeeleerue efmeàebleemeeþer ceeJe&Ìme®es ³eesieoeve mHeä JeÀje.

1.6 Jemlet DeeefCe GHeYeesie
JeÀeue& ceeJe&Ìme DeeefCe Sbiesume (1845 -7, 1998), l³eeb®³ee jepeJeÀer³e DeLe&k³eJemLes®³ee
meceer#eCeeceO³es l³ee Jemletb®es ] `SJeÌme®eWpe kn@u³et ' oMe&efJeC³eemeeþer `JeÀceesef[ìer HesÀefìefMePece ' mebJeÀuHevee
ceeb[ueer. ³eeceO³es meeceeefpeJeÀ mebyebOeebceOetve vekns lej l³ee®³ee Deee|LeJeÀ cetu³eeHeemetve GlHeeove mebyebOe
le³eej nesC³eeJeejleer Yej osC³eele Deeuee. ueesJeÀebceO³es JeÀesCelesner meeceeefpeJeÀ mebyebOe veenerle, Hejbleg pes
Deensle les JemletbceOeerue Deee|LeJeÀ mebyebOe DeeefCe l³ee®eer Deee|LeJeÀ eEJeÀcele HewMee®³ee Deìer, yeepeeje®³ee
HeefjeqmLeleerle.
munotes.in

Page 8

8
`Jemletb®eer GHeYeesie ÒeJeãÊe er' cnCepes ueesJeÀeb®³ee ¬eÀ ³e MeJeÌleer®ee meboYe& osles. JeÀeceieejeb®eer
GlHeeoves peskne les SJeÌme®eWpeceO³es (osJeeCe - IesJeeCe) Òeef¬eÀ³esle ÒeJesMe JeÀjleele (Dee@ueceve DeeefCe yeì&sue,
1976). pemes efJeÀ megOeejCee cetu³e, Jemletb®es efJeefvece³e cet u³e, Deee|LeJeÀ oãäerves efceUles. SJeÌme®eWpeuee
mececetu³e DemeC³eemeeþer Jew³eefJeÌleJeãÀle JeÀjCes, l³ee®ee GHe³eesie JeÀjC³eeJeÀ[s ogue&#e JeÀªve. JeÀceesef[ìer
HesÀefìefMePece ne l³eeHeemetve GÓJeCeeje SJeÀ meb %eeeveelceJeÀ Ye´ce JeÀe³ece Deens. yeep eej k³eJenej
(Sumìj, 1986) Yeeb[JeueMeener mJeleë®es peerJeve efveOee&efjle JeÀjerle Demeleevee, JeÀceesef[ìerpe®³ee
He@ÀefMeìerPe ce®³ee ceeO³eceeletve, ceeveJe l³eeb®³ee meeceeefpeJeÀ mebyebOeebvee Deee|LeJeÀ oãäerves `megOeeefjle '
JeÀjleele.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. Jemlet Je GHeYeesie meboYee&leerue ceekeÌme&®es efJe®eej ceeb[e.

1.7 Jeie& DeeefCe Þece efJeYeeie
ceeJe&Ìme®ee Jeie& efmeàeble Je®e&mJe DeeefCe MeesDeeefCe cnCetve Jeiee&®³ee mebIeefnlemebyebOe DemeCee N³ee ueesJe Àeb®ee meecevee Je ÀjC³eemeeþer DeMeer Jeie& mebIemeceeve HeefjeqmLeleer DeeefCe Deee|LeJe À DemeCeeN³ee k³eJeÌleeR®ee JeemleefJeJeÀ ieì Deens. ceeJe&Ìme ³eeb®ee Demee
oeJee Deens JeÀer Jeie& JesÀJeU GlHeVeeÜejs DeeefCe l³eele HeÀjJeÀ JesÀuee peele veener l³eeb®³ee meom³eeb®ee
k³eJemee³e, Hejbleg l³eeSsJepeer Jeie & JeÀe³e Deens les JeÀece Deens. meboYe& DeeefCe JeÀe³e& mJeleë®e veener (Sumìj,
1986). ÒeyeU Jeie& ne ceeueJeÀ Demelees. GlHeeove meeOeve DeeefCe JeÀeceieej Jeie& JesÀJeU Je®e&mJe Òeehle
(Jeefjÿ) Jeiee&meeþer®e JeÀece JeÀjlees.

meec³eJeeoer mebJeÀuHevee (1848) ceO³es ÒeJeÀeefMele Peeuesu³ee JeÀc³egefvemì ce@efveHesÀmìesceO³es
(meec³eJeeoer peenerjveecee), ®³ee mebJeÀuHeves®eer ªHejsceekeÌme& ³eemeeþer DevesJeÀ JewefMeäîes efoueer Deensle. Jeiee&®³ee mebJeÀuHeves®es JeCe&ve: (De) meJe& meceepeele
SsefleneefmeJeÀ ÒeJeãÊeer Deens. mJele: uee oesve Demeceeve meeceeefpeJeÀ Jeiee&ceO³es efJeYeeietve I³ee, (ye) meJe& Jeie&
mebjef®ele Deensle. DeOeervemLe DeeefCe DeOeervemLe meeceeefpeJeÀ -Deee|LeJeÀ efJeMes(JeÀ) Jeie& vesnceer®e `SsefleneefmeJeÀ mebIeÒel³esJeÀ Deee|LeJeÀ ìhh³eele, efouesueer ueesJeÀmebK³ee (De) ceO³es yeoueles.

Òe®eefuele Deee|LeJeÀ HeefjeqmLeleerJej DeJeuebyetve Demeuesuee Jeie& DeeefCe (F) [ ueesJeÀeb®es Jeiee&le
HeefjJele&ve DeMee ÒeJeÀejs mJeejm³e efvecee&Ce JeÀjCeejs meeceev³e ieì le³eej JeÀjles. (ceesefjmeve, 2006).
JeÀc³egefvemì ce@efveHesÀmìesceO³es ceeJe &Ìme ³eb$eCes®es efJeveeMeJeÀejer HeefjCeece efueefnleele DeeefCe ceMeervejer®³ee
k³eeHeJeÀ JeeHejecegUs DeeefCe JeÀeceieejeb®es efJeYeepeve Þece efJeYeeieCes, meJe&neje ueesJeÀeb®³ee JeÀe³ee&®es meJe& munotes.in

Page 9

9
Jew³eefJeÌleJeÀ ®eefj$e ieceeJeues DeeefCe HeefjCeecee r JeÀeceieejebmeeþer meJe& DeeJeÀceeJe&Ìmemeeþer, o Yeeb[JeueMeener meceepeele Þece efJeYeeieCes, ueesJeÀebceO³es Jewj efvecee&Ce JeÀjles. ceesþîee
Jeiee&leerue HeÀjJeÀ le³eej JeÀ©ve DeeefCe meceLe&ve osTve ueesJeÀ ceeJe&Ìmemeeþer JeÀeceieejeb®³ee efJeYeepeveecegUs
Yeeb[JeueMeener meceepe JesieUe JeÀjC³eeme me#ece Deens. l³eeb®³ee Debeflece GlHeeoveebJejerue JeÀeceieej ns
GlHeeove JeÀjC³eemeeþer DeeJeM³eJeÀ JeÀeceieej Demeleele legìuesueer Deens DeeefCe DeMee ÒeJeÀejs JeÀeceieej
l³eeb®³ee GlHeeoveebJej lemes®e l³eeb®es efve³eb$eCe ieceeJeleele.

p³ee yeepeejHesþsle HewMeeb®eer osJeeCeIesJeeCe JesÀueer peeles. Þece ne efJeYeeie JeÀeceieejeb®³ee JeÀecee®ee,
l³eeb®³ee efvee|celeer®ee DevegYeJe IesC³ee®³ee ceeiee&Jej HeefjCeece neslees . JeÀe³e&, GlHeeove DeeefCe menJeÀejer
k³eJeÌleeRHeemetve DeueieeJe. ceeJe&Ìmeves ³eeJej peesj efouee JeÀer DeeOegefveJeÀ GlHeeove DeefOeJeÀeefOeJeÀ menJeÀe³ee&ves
DeeJeM³eJeÀ Deens, Þece efJeYeeieCes, DeeefCe meeceeefpeJeÀ GlHeeove; DeeefCe leer DeefYek³eJ eÌleer ’efJeYeeieCeer“
JeÀeceieej Þece ³ee®ee DeLe& meJe&meeOeejCeHeCes JeÀeceieej efJeYeeieCes eEJeÀJee efJeefMeä SsefleneefmeJeÀ DeeefCe
meeceeefpeJeÀ JeÀeUele Þeceeb®es efJeefMeä efJeYee peve (JesDej, 2019). leLeeefHe, Þece efJeYeeieCes DeKesjerme
SJeÀ ÒeceeefCele Mees
DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. `Þece efJeYeeieCes ' cnCepes JeÀe³e?

1.8 meejebMe
SJeÀesefCemeeJes DeeefCe efJemeek³ee MeleJeÀeleerue JeÀeue& ceeJe&Ìme ³eebvee meJee& le Òeefmeà efJe®eejJebleebHewJeÀer
SJeÀ efJe®eejJeble cnCetve DeesUKeues peeles. l³ee®³ee cenÊJeHetCe& ³eesieoeveeceO³es DeueieeJe
(Hejelcelee) efmeàeble, Þece cetu³e efmeàeble, DeefleefjJeÌle cetu³e efmeàeble, Jeie& DeeefCe Jeie& mebIeYeeb[JeueMeener Jejerue ìerJeÀe, oeme JesÀefHeìue DeeefCe JeÀc³egefvemì ce@efveHesÀmìes (meec³eJeeoer peenerjveecee)
Flej pes cejCeesÊej ÒeJeÀeefMele JesÀues iesues. ceeJe&Ìme®³ee JeÀuHevee DeeefCe efJe®eejmejCeerves yeeweqàJeÀ efJe®eejebJej
peieYej HeefjCeece Je sÀuee Deens. JeÀeue& ceeJe&Ìme ³eeb®es lelJeÀeueerve meeceeefpeJeÀ DeeefCe Deee|LeJeÀ efJe®eej Deepe
osKeerue meceepeemeeþer ceeie&oMe&JeÀ þjle Deensle.

1.9 ÒeMve
1. ceeJe&ÌmeJeeoer oãefäJeÀesveeletve `ceeveJeer mJeYeeJe ' mHeä JeÀje.
2.`Yeeb[JeueMeener®eer meceeuees®evee ' efJemleãle JeÀje.
3. `SsefleneefmeJeÀ YeewefleJeÀJeeo ' cnCepes JeÀe³e?
4. Jeiee&®es efmeàeble meebiee. munotes.in

Page 10

10
1.10 meboYe&
 Bober, M. M. (1950). Karl Marx's Interpretation of History.
Cambridge: Harward University Press.
 Churchich, N. (1990). Marxism and Alienation. USA: Fairleigh
Dickinson University Press. Croce,
 B., & Meredith, C. M. (2019). Historical materialism and the
economics of Karl Marx. London:
 Good Press. Dooley, P. C. (2005). The Labour Theory of Value. UK:
Taylor & Francis. Eckstein, P. (1970). On Karl Marx and Max Weber.
Science & Society, 34(3), 346 -348. doi: 10.2307/40401499
 Elster, J. (1986). An Introduction to Karl Marx. Cambridge:
Cambridge University Press.
 Hollander, S. (2008). The Economics of Kar l Marx: Analysis and
Application: Cambridge
 University Press. Lorimer, D. (2006). Fundamentals of Historical
Materialism: The Marxist View of History and Politics. Delhi: Aakar
Books. Mandel,
 E., & Novack, G. (1973). The Marxist Theory of Alienation. London:
Pathfinder Press.
 Marx, K., & Engels, F. ([1845 -7] 1998). The German Ideology:
Including Theses on Feuerbach and Introduction to The Critique of
Political Economy (Reprint ed.). USA: Prometheus Books.
 Marx, K., & Engels, F. ([1894] 2007). Capital: A Critique of Political
Economy (Reprint ed. Vol. III). New York: Cosimo, Incorporated.
 Morrison, K. (2006). Marx, Durkheim, Weber: Formations of Modern
Social Thought. New Delhi: Sage Publications.
 Ollman, B., & Bertell, O. (1976). Alienation: Marx's Con ception of
Man in a Capitalist Society (Reprint ed.). USA: Cambridge University
Press.
 Tabak, M. (2012). Dialectics of Human Nature in Marx's Philosophy.
United States: Palgrave Macmillan.
 Ware, R. X. (2019). Marx on the Division of Labour Marx on
Emancipa tion and Socialist Goals: Retrieving Marx for the Future (pp.
79-98). Cham: Springer International Publishing.
 Wendling, A. (2009). Karl Marx on Technology and Alienation. UK:
Palgrave Macmillan.

***** munotes.in

Page 11

11
2
JeÀe}& ceeJeÌme&®es jepeJeÀer³e efJe®eej DeeefCe meceJeÀe}erve Jeejmee
(Political ideas and the legacy of Marx )

ÒeJeÀjCe j®evee
2.0 GefÎäs
2.1 ÒemleeJevee
2.2 jep³ee®eer YeewefleJeÀJeeoer GlHeÊeer
2.3 DeeOegefveJeÀ jep³ee®eer SsefleneefmeJeÀ GlHeÊeer
2.4 jep³e DeeefCe veeiejer meceepe /mebmLee
2.5 ceeJeÌme&Jeeoer Jeejmee
2.6 meejebµe
2.7 Òeµve
2.8 meboYe& Je Jee®eve meeefnl³e

2.0 GefÎäs
 JeÀe}& ceeJeÌme&®es jepeJeÀer³e efJe®eej mecepetve IesCes.
 ceeJeÌme&Jeeoer efJe®eejebceOetve jep³e Je veeiejer meceepe mecepetve IesCes.
 JeÀe}& ceeJeÌme&®ee meceJeÀe}erve Jeejmee µeesOetve JeÀe{Ces.

2.1 ÒemleeJevee
DeeHeCe Heeefn}s Deens, JeÀe}& ceeJeÌme& ³eebvee meeceeefpeJeÀ µeem$eele J³eeHeJeÀHeCes meJee&efOeJeÀ
DeY³eeme}s peeles lemes®e l³eebvee SJeÀ Leesj meeceeefpeJeÀ efJe®eejJeble cnCetve osKeer} DeesUKe}s peeles.
meeceeefpeJeÀ µeem$e efJeJesÀJeU ceeJeÌme&Jeeoer Deme}s}s DeeefCe ceeJeÌme&Jeeoer veme}s}s efJeÜ eve ³eeb®³eele®e veener lej efJeefJeOe
ceeJeÌme&Jeeoer efJeÜevee bceO³esner SJeÀ ÒeJeÀej®eer ogner efvecee&Ce Pee}er.cee$e Demes Demetvener Oeee|ceJeÀ Je jepeJeÀer³e
efJe®eejJeÀ efpeleJesÀ }esJeÀefÒe³e Deensle efleleJesÀ®e JeÀe}& ceeJeÌme& ns ner vesnceer®e DeeJe[les DeY³eemeJeÀ DeeefCe
DeeJe[les efme×ebleJeÀej cnCetve jeefn}s Deensle.JeÀe}& ceeJeÌme& ns meceepeµeem$e, DeLe&µeem$e, leÊJe%eeve
DeeefCe jepeJeÀer³e DeLe&J³eJemLee ³ee efJeDeewÐeeefieJeÀ #es$eeleer} JeÀeceieejeb®ee Go³e DeeefCe ³egjesHe Je efJeµesnesCeeje efJeJeÀeme ³eeb®ee ef®eefJeÀlmeJeÀ DeY³eeme Je ³ee J³eefleefjJeÌle DevesJeÀ cenlJee®³ee Ieìveeb®³ee
ÒeYeeJeecegUs ceeJeÌme&®³ee meceepe Je Fefleneme ³ee mebJeÀuHeveebvee DeeJeÀej efceUC³eeme ceole efceUe}er. ³ee munotes.in

Page 12

12
ÒeYeeJeecegUs yeN³ee®e mew×ebefleJeÀ Ie[ecees[er Ie[tve Deeu³ee. l³ee Üejs ceeJeÌme&®ee meceepe DeeefCe
FeflenemeeJeÀ[s HeenC³ee®ee SJebÀojerle ¢efäJeÀesve le³eej nesC³eeme HeÀej®e cenlJeHe tCe& "ju³ee Deensle.
l³eeHewJeÀer JeÀceerleJeÀceer oesve yeeyeer mHeä Deensle. Heefn}er yeeye cnCepes nsies}®³ee Deeoµe&Jeeoer
lelJe%eeveeHeemetve efJejece Iesle}e DeeefCe p³eeves ceeJeÌme&}e meceepe DeeefCe SsefleneefmeJeÀ DeO³e³eveemee"er SJeÀ
³eesi³e Deµ eer He×le le³eej JeÀjC³eeme ceole JesÀ}er peer DeewHe®eeefjJeÀHeCes lelJe%eeveeµeer yeefnie&le nesleer.
ogmejs cnCepes YeewefleJeÀJeeo DeeefCe YeewefleJeÀJeeoer ¢efäJeÀesve ns SsefleneefmeJeÀ meceepee®eer mLeeHevee ³eebJeÀ[s
HeenC³ee®ee SJeÀ mew×ebefleJeÀ ¢efäJeÀesve neslee.(cee@efjmeve 2006)

ceeJeÌme&®³ee jepeJeÀer³e lelJe%eeve cnCepes jepeJeÀer³e mebyebOeeb®es mJeªHe DeeefCe l³eeb®³ee
efJeJeÀemee®es meeceev³e JeÀe³eos ³eemeesyele jepeJeÀer³e cetu³es,jepeJeÀer³e J³eJemLee DeeefCe jepeJe Àer³e Deeoµe& ³ee
yeeyele®ee ¢efäJeÀesve nes³e. Kejs lej ceeJeÌme&Jejer} mebµeesOeve Demes metef®ele JeÀjles JeÀer JeÀe}& ceeJeÌme&ves
DeeOegefveJeÀ jepeJeÀer³e efme×ebleeceO³es cees"s yeo} Ie[Jetve DeeCe}s Deensle.pes jepeJeÀejCee®es ceO³eJeleea
#es$e, HeejbHeefjJeÀ jep³e D eeefCe JeÀe³eÐeeHeemetve Deee|LeJeÀ #es$eele mLeeveebleefjle nesles. Yeeb[Je}µeener
DeLe&J³eJemLes®³ee meÊes®³ee Del³ee®eeje®es mJeªHe GIe[ JeÀªve jepeJeÀer³e efme×eblee®es SJeÀ veJeerve #es$e
meceesj DeeCe}s DeeefCe ³ee®ee cegK³e ieeYee ne cnCepes Jeie& Dee efCe Jeie& mebIe2020)

• jep³eefJe
SsefleneefmeJeÀ meceepee®³ee efvee|celeerJeÀ[s Je efJeJeÀemeeJeÀ[s HeenC³ee®ee YeewefleJeÀJeeoer ¢efäJeÀesve
ceeb[lee®e ceeJeÌme&®eer jepeJeÀer³e JeÀuHevee Òel³e#eele ceeb[}er ies}er. DeeHeu³ee YeewefleJeÀJeeoer ¢efäJeÀesveeletve
ceeJeÌme& ns oµe&efJeC³eemee"er me#ece nesles JeÀer,meJe& meceepeeleer} meJee&le Heefn}er ef¬eÀ³ee vesnceer®e Deee|LeJeÀ
nesleer. JeÀejCe ceeveJee} e l³eeb®³ee owvebefove YeewefleJeÀ iejpee ³ee meJee&le DeeOeer HetCe& JeÀjeJ³ee }eieleele.
Deµee ÒeJeÀejs meceepee®³ee meeceeefpeJeÀ DeeefCe SsefleneefmeJeÀ efJeJeÀemeeJeÀ[s l³eeb®³ee Deee|LeJeÀ GlHeeovee®³ee
¢efäJeÀesveeletve DeeefCe meeceeefpeJeÀ Jeiee&c eO³es efJeYeepeve nesC³ee®³ee ¢efäJeÀesveeletve ne DeeOeej cegK³e
mew×ebefleJeÀ ¢efäJeÀesve yevelees. (cee@efjmeve 2006) .

mew×ebefleJeÀ cetu³eeb®³ee ¢efäJeÀesveeletve ceeJeÌme&®³ee jepeJeÀer³e leÊJe%eeveeves Jew%eeefveJeÀ DeeefCe
¬eÀebleerJeÀejJeÀ mJeªHe j epeJeÀer³e lelJe%eevee®es Deeoµe& Je J³eeJeneefjJeÀ mJeªHe ³eebceO³es SsJe̳e ÒeeHle JesÀ}s
Deens.}esJeÀeefYecegKe JeÀejYeeje®eer mebJeÀuHevee ®eebieg}HeCee, DeeefCe v³ee³³e JeeieCetJeÀ Je ceeveJeer cegJeÌleer®³ee
jepeJeÀer³e Deeoµee¥veer ceeJeÌme&®³ee jepeJeÀer³e lelJe%eevee®eer Òeiele cetu³es ³eeb®eer cetle& mebJeÀuHevee veJeefvee|cele
JesÀ}er.ceeveJeer mJeYeeJeeyeÎ}®³ee l³eeb®³ee DeeµeeJeeoer DeeJeÀ}veeJej DeeOeeefjle ceeJeÌme&®es jepeJeÀer³e
lelJe%eeve DeeefCe l³eeveblej ceeveJeer meeceeefpeJeÀ mebIeies}s. (}eF 2020)

mew×ebefleJeÀ J³eJemLee cnCetve ceeJeÌme&Jeeoeves DeeOegefveJeÀ JeÀeUele Hee½eel³e mebmJe=Àleer DeeefCe
yeewef×JeÀ µeesOeeJej DeefOejep³e ieepeJeCeeN³ee GoejceleJeeoer yegef×Òeec eeC³eJeeoe®ee ÒecegKe He³ee&³e efvecee&Ce
JesÀ}e Deens. SJeÀ jepeJeÀer³e µeJeÌleer cnCetve Deeblejjeä^er³e mJeªHeeceO³es meec³eJeeoer ®eUJeU DeeefCe
ceeJeÌme&Jeeo ³eebvee 1917 -19³ee JeÀeUeceO³es Yeeb[Je}µeener®ee ÒecegKe µe$et cnCetve Heeefn}s iesues. (nsJet[
2019). munotes.in

Page 13

13
1843 ceO³es ÒeJeÀeefMele Peeuesu³ee 'Ceritique of Hegel’s philosophy of
Right’ ³ee l³eeb®³ee meg©Jeeleer®³ee uesKeveeceO³es ceekeÌme&ves nsiesue®³ee jepeJeÀer³e lelJe %evee®es ef®eefJeÀlmeJeÀ
mebMeesOeve JesÀues DeeefCe ³eeÜejs ceekeÌme&ves jep³eemebyebefOele Heefnu³ee HeàleMeerj ®e®e&suee meg©Jeele JesÀueer .‘On
the Jewish Question’ ³ee l³eeb®³ee uesKeveeceO³es ceekeÌme&ves veeiejer meceepe DeeefCe DeeOegefveJeÀ
jep³ee®ee efJeJeÀeme ³eebceOeerue mebyebOeeb®es DeO³e³eve JesÀues Deens. ceekeÌme&ves ‘The Eighteenth
Brumaire of Louis Bonaparte' ³ee uesKeveeletve jep³ee®ee SsefleneefmeJeÀ DeY³eeme JesÀuee. Je
MesJeìer 1871 ceO³es JeÀeue& ceekeÌme&ves `The Civil war in France’ ³eeceO³es l³eebveer ÒeÀevmeceOeerue
jepeJeÀer³e jep³ee®³ee efJeJeÀemeeJej ue#e JeWÀ efêle JesÀue s. (cee@efjmeve 2006) .

ceekeÌme&®eer jep³ee®eer cetueYetle mebJeÀuHevee l³ee®³ee `meec³eJeeoe®ee peenerjveecee ' ³ee Òeefmeà
Keb[eceO³es veceto JesÀueer Deens. Yeeb[Jeueoejeb®eer o[HeMeener Demeu³eecegUs meceepeeleerue DevesJeÀ mecetnebvee
Yeeb[Jeue DeeefCe iejpeeb®³ee DevegªHe efJemleãle JeÀe³e& JeÀjeJeer ueeieleele (Jesoueea2005Heãÿ 17).
ceekeÌme&®³ee DeO³e³eveeceO³es jep³ee®ee JeÀesCeleener efJeefMeä efmeàeble meeHe[le veener l³eeSsJepeer ceekeÌme&
DeeHeu³ee SsefleneefmeJeÀ e fmeàebleeceO³es jep³ee®eer HeejbHeefjJeÀ mebJeÀuHevee JeeHejleele. ceekeÌme& GlHeeovee®³ee
JesieJesieUîee HeàleeR®es DeeefCe GlHeeove MeefJeÌleb®es efJeMuesGlHeeoveeb®es efYeVe mebyebOe le³eej nesC³ eeme JeÀejCeerYetle þjleele. ceekeÌme&ves l³eeb®³ee ‘Famous Base
and SuperstructureMetaphor’ ³eeceOes DeefOemet®eveeb®³ee #es$eeceO³es jep³e ner meb %ee JeeHejueer
Deens. (Jesoueea 2005 Heãÿ 11)

ceekeÌme&®³ee jep³ee®ee JeÀesCeleener efJeefMeä efmeàeble vemeu³eecegUs DevesJeÀ meceepeMeem$e %eebveer
l³eeb®³ee jep³ee®³eemebJeÀuHeves®es cetu³eebJeÀve JesieJesieUîee oãefäJeÀesveeletve JesÀues Deens. l³eeceO³es
Giddensand Held (1982) ³eebveer SJeÀ meeceev³e oãefäJeÀesve ceeb[uee Deens JeÀer, ceekeÌme&®³ee
efJe®eejmejCeerle jep³e ns JesieJesieUîee Jeiee&®³ee DeeqmlelJee®es meJe&meeOeejCe Yee³egefJeÌleJeeo JeÀjleele JeÀer, Jeie& ner Feflenemee®eer efvee|celeer Deens DeeefCe YeefJeø³eele les veä nesleerue.peskne
JesÀJeU DeefleefjJeÌle cetu³e le³eej nesles leskne®e Jeiee&®eer efvee|celeer nesles, JeÀejCe veblej efyeiej GlHeeoJeÀebvee
Flejeb®³ee GlHeeoJeÀlesJej DeJeuebyetve peieeJes ueeieles cnCetve JeÀeue& ceekeÌme&®³ee jep³ee®³ee mebJeÀuHeves®ee
DeY³eeme JeÀjleevee Jeiee&®ee Go³e DeeefCe l³eeb ®es cenlJe ³eeyeÎue ceesþîee ÒeceeCeeceO³es iegCeOecee¥®eer DeHes#ee
JeÀjCes DeHeefjne³e& Deens. ceekeÌme&®es ‘The German Ideology’ ns JeÀe³e& SsefleneefmeJeÀ DeeefCe
YeewefleJeÀJeeoer lelJeeb®eer ªHejsSsefleneefmeJeÀ Giece ³ee®eer ‘A Critique of Political Economy’ (1859) ³eeceO³es mebefJemlej
®e®ee& JesÀueer Deens.p³ee³eesies Demee ³egefJeÌleJeeo JeÀjC³eele Deeuee Deens JeÀer, jep³ee®eer JeWÀêer³e JewefMeäîesner
meceepee®³ee Deee|LeJeÀ Hee³eeHeemetve efJeJeÀefmele nesleele DeeefCe jep³e Je meceepee®ee Deee|LeJeÀ Hee³ee
(Base) mJeleb$e veener JesÀJeU Deee|LeJeÀ DeeOeej meceepee®³ee k³eJemLesuee DeeefCe efle®³ee mebmLeelceJeÀ
mebj®evesuee®e pevce osle veener lej GlHeeoJeÀ k³eJemLesle yeoue nesleevee jep³ee®es jepeJeÀer³e DeeefCe
JeÀe³eosMeerj k³eJemLeener yeoueles. (cee@efjmeve 2006).

SsefleneefmeJeÀ efmeàeblee®eer k³eehleer DeeefCe ce³ee&oe ceekeÌme&Jeeoer jep³e efmeàebleeHes#ee mebHetCe&HeCes
ce³ee&efole Deensle. JeÀejCe mebyebefOele SsefleneefmeJeÀ YeewefleJeÀJeeoer mebJeÀuHevee ner jep³eeSsJepeer `JeÀe³eosMeerj
DeeefCe jepeJeÀer³e DeefOemebj®evee Deens'.jep³ee®ee efmeàeble ne SsefleneefmeJeÀ efmeà ebleeceOes Deblee|veefnle Deens
DeeefCe jep³e ns cet ueYetle DeefOemebj®evesceO³es DebMeleë (Partially) Deblee|veefnle nesles. DeefOemebj®evee ner
jep³eeHes#ee efJeMeeue mJeªHeele Demeles. cetueYetle mebj®evesceO³es meceeefJeä Demeuesu³ee jep³eeHes#ee DeefOe munotes.in

Page 14

14
mebj®evee ner peemle cenÊJee®eer Demet MeJeÀles. (Jesoueea 2005)cetueYetle DeefOemebj®evesceO³es iewj Deee|LeJeÀ
Ieìvee mebYeJeleele. Hejbleg ³ee Ieìvee JesÀJeU Deee|LeJeÀoãäîee mebyebefOele Demeleele. DeMee ÒeJeÀejs iewj
Deee|LeJeÀ Ieìves®eer k³eeK³ee JesÀJeU SKeeÐee efJeefMeä ceeiee&ves (cnCepes ®e JeÀe³e&Meeruelesves) Deee|LeJeÀ
j®evesMeer mebyebefOele DemeCeeN³ee JeÀejCeemleJe DeefOemebj®evee cnCetve JesÀueer peeles. Suemìj®³ee celes
jep³ee®³ee ceekeÌme&Jeeoer efmeàebleeJejerue JeWÀêer³e Òe Mve ne Deens JeÀer lees Jeie& efnle mebyebOeeb®³ee yeeyelee rle
mJee³eÊe Deens JeÀer l³eeb®³eele mebHetCe&HeCes JeÀceer Deens. (Suemìj1986, Heãÿ 402)leLeeefHe ceekeÌme&®eer
celes ceeb[C³ee®ee ne ceeie& DeHee³eJeÀejJeÀ Deens JeÀejCe l³eeletve ®egJeÀer®ee Üwle Jeeo eEJeÀJee Deieoer efJe®eej
osKeerue efometve ³eslees.S uemìj®ee ceO³eJeleea ÒeMve Òel³e#eele oesve ieesäer®ee meecevee JeÀjlees DeeefCe
Òel³esJeÀpeCe `SJeÀ$e' ceO³es vemetve `oesvner DeeefCe' ³ee meb%eeceO³es GÓJelees.

ceekeÌme&®³ee jep³e efvee|celeer®³ee oãefäJeÀesveeletve oesve k³eeHeJeÀ mebJeÀuHevee Go³eeme ³esT
MeJeÀleele. Heefnueer Deee|LeJeÀ GlHeeove meeceeefpeJeÀ DeeefCe Jeie&mebyebOeevee DeeJeÀej osles DeeefCe cnCetve®e
meceepee®eer jepeJeÀer³e j®evee oãäerDee[ nesles. ogmejs cnCepes Deee|LeJeÀ GlHeeove JeÀe³eosMeerj DeeefCe
jepeJeÀer³e DeefOemeb j®evesuee pevce osles,pes GlHeeove mebyebOeeb®es ÒeefleefveefOelJe JeÀjles DeeefCe cnCetve®e
ceekeÌme&®ee YeewefleJeÀJeeoer efmeàeble efJe®eejele Iesleu³eeme meceepeeves veblej®eer jep³e mebJeÀuHevee ³eeb®eer
jepeJeÀer³e j®evee vesnsceer Òe®eefuele Jeie& e fnle ÒeefleeEyeefyele JeÀjles DeeefCe les l³eeb®³eeHeemetve mJeleb$e vemeles.
(cee@efjmeve2006)

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. ceekeÌme&Jeeoer oãefäJeÀesveevegmeej jep³e DeeefCe DeefOemebj®evee ³eeb®ee HejmHej mebyebOe efJe
2.3 D eeOegefveJe À jep³ee®eer SsefleneefmeJe À GlHeÊeer
jepeJeÀer³e mebmLeeb®³ee YeewefleJeÀJeeoer GlHeÊeercegUs ceekeÌme&ves jep³ee®³ee SsefleneefmeJeÀ mLeeHevesJej
ue#e JeWÀefêle JesÀues DeeHeCe Heeefnu³ee ÒeceeCes ceekeÌme&ves jep³eeJejerue ÒeejbefYeJeÀ uesKeve nsiesue®³ee jepeJeÀer³e
DeeefCe meeceeefpeJeÀ lelJe%eevee®ee meceuees®eJeÀ cnCetve JesÀueb nesles.ceeveJeer Feflenemee®³ee JeÀeUele efJeJeÀefmele
Peeuesues DeeOegefveJeÀ jep³e ns leJe&Àmebielelee DeeefCe meeJe&YeewcelJee®es cete|leceble ªHe Demes n siesueves
ceeveues.Yeeb[JeueMeener IeìveelceJeÀ jep³e Je meeJe&YeewcelJe DeeefCe meceevelee MeesOetve nsiesue ³eebveer jep³e
DeeefCe veeiejer meceepe ³eeb®³eeleerue mebyebOe GueLeJetve ìeJeÀues ³ee oek³eeJej ceekeÌme&®eer ìerJeÀe meewc³e
Peeueer.

Deþjek³ee MeleJeÀeleerue Jee³ek³e ³egjesHeceOeerue DeewÐeesefieJeÀ Yeeb[JeueMeener meceepee®³ee
SJeÀ$eerJeÀjCee He³e¥le ceO³e³egieerve Jeleveoej DeeefCe DeewÐeesefieJeÀ meceepeeceOeerue meb¬eÀceCe DeJemLes®³ee
mJeªHeeceO³es ceekeÌme&ves veeiejermeceepe Dee efCe jep³e ³eeb®³eeleerue Jee{leer efJeYeJeÌlelee MeesOetve JeÀe{ueer.
ceekeÌme&®³ee jep³eeJejerue efJeMues

Page 15

15
efueKeeCee®³ee oeMe&efve JeÀ oãefäJeÀesve, pesLes jep³eveeiej er meceepeele GIe[HeCes. k³eJeÌle JesÀuesues Jeie&
efnlemebyebOeebvee cegKeJeìe IeeueCeejer SJeÀ JeÀe³eosefJejepeJeÀer³e oãefäJeÀesve Deens p³eeceO³es meeceeefpeJeÀ mebyebOe pees meceepeeleerue MeefJeÌleb®es efJeefMeä meblegueve
Hegve©lHeeoerle JeÀjlees.pejer ns le©Ce DeeefCe Òeew{ ceekeÌme& ceOeerue Deblej cnCetve mHeä JesÀues iesues Deens,
lejerner JeÀener ÒeceeCeele HejmHejebceO³es meelel³e osKeerue Deens. DeLee&le meceepeele jep³ee®³ee
HegveJe&meveevegmeej jepeJeÀer³e DeefuehlelesJej ceele JeÀjCesö Sbiesumeves p³eeuee veblej ’efJejbiegUe“Demes cnìues
eEJeÀJee jep³e mebHeefJeCes ns Civil Waer in Ferance ³ee uesKeveeceO³es efometve ³esles.

ceekeÌme&, Sbpeume DeeefCe l³eeb®es Deveg³ee³eer ( efJeMesmeeceeefpeJeÀ JeÀjeje®³ee efmeàebleeJej efJeéeeme veknlee. l³eebveer GlHeÊeer ner YeewefleJeÀJeeoer oãefäJeÀesveeletve
Heefnueer Deens DeeefCe p³eeJej peesj efouee peelees JeÀer, jep³e ceeveJee®eer efve e|celeer Demetve ner ³eeceeies YeeJevee,
JeÀuHevee vemetve YeewefleJeÀ HeefjeqmLeleer®ee ÒeYeeJe Deens p³eeuee l³eebveer Deee|LeJeÀ HeefjeqmLeleer cnìues Deens.
meceepee®³ee efJeJeÀemee®eer efJeYeeieCeer Keeueerue ÒeceeCes JesÀueer Deens. Deeefoce meec³eJe eoer meeceeefpeJeÀ
ÒeCeeueer, iegueeceefiejer®ee meceepe, mejbpeeceMeener®ee meceepe DeeefCe Yeeb[JeueMeener meceepe. Deeefoce
meec³eJeeoer meceepeeceO³es jep³ek³eJemLee veknleer, JeÀejCe³ee meceepeeceO³es Keepeieer ceeueceÊee
DeeqmlelJeele veknleer. Keepe ieer ceeueceÊee ÒeCeeueerves jep³ee®ee Go³e nesC³ee®es mebYeek³e JeÀejCe cnCetve
JeÀece JesÀues. Keepeieer ceeueceÊee Demeuesu³eebvee l³eeb®³ee ceeueceÊes®³ee mebj#eCe efJeDeeefCe l³eebvee efle®³ee mebj#eCeemeeþer SKeeÐee MeJeÌleer® eer/ ÒeYetlJeMeeueer k³e JemLes®eer DeeJeM³eJeÀlee Yeemeueer
iesueer.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
Keepeieer ceeueceÊes®³ee k³eJemLesves jep³eefvee|celeeruee JeÀMeer ceole JesÀueer?

2.4 j ep³e DeeefCe veeiejermeceepe
`HejJeÀer³e jepeJeÀejCee®eer JeÀuHevee DeeefCe veeiejer meceepee®es MeesHejpeerJeer mebmLee ³eebceO³es jep³ee®³ee oãefäJeÀesveeletve JeÀener ÒeceeCeeceO³es meceevelee Deens .' Demes cele,
‘The eighteenth Brumaire and the civil war in France 12 ’ ceeb[ues D eens.
l³ee®eyejesyej nsiesueefJe`jep³e l³eeb®³ee Òeieleermeeþer ®³ee mebIeHeãÿ 354) DeeefCe jep³e efmeàeblee®³ee efJeJeÀemee®ee Deboepe yeebOelees.(Jesojueer 2005)

jep³ee®³ee ceekeÌme&Jeeoer efmeàebleeceO³es l³ee®³ee mHeäerJeÀjCee®es lelJe cnCetve Deee|LeJeÀ efveOee&jCe
meceeefJeä Deens. yee¿e (meceepe eqmLele) JeÀe³e&#ece ÒeYeeJeebJej peesj os CeeN³ee ³ee jep³ee®³ee meceepe
JeWÀefêle oãM³ee®eerner DeeJeãÊeer Deens. jep³e efmeàebleeleerue Flej HejbHeje efJeMes

Page 16

16
oãefäJeÀesveeletve ceekeÌme&Jeeo ner mec eepeJeWÀefêle efmeàeblee®es SJeÀcesJe DeeJeãÊeer veener,DeMee meJe& efmeàeb leebveer
jep³ee®³ee mebJeÀuHeves®ee GHe³eesie mebmLeeieleHeCes veeiejer meceepeeHes#ee efYeVe cnCetve JesÀuee Deens.
ceekeÌme&Jeeoe®eer efJeefMeälee ner GlHeeoveeleerue Yeeb[JeueMeener®³ee mebyebOeeleerue þjeefJeJeÀ JewefMeäîeebmen
Deee|LeJeÀ mebj®eves®³ee mJeªHee®³ee JeÀejCeemleJe ÒeYeeJeebJej peesj osC³eeHeemetve GÓJeles. ceekeÌme& ³eebveer
nsiesue³eeb®³ee efueKeeCeeletve veeiejer meceepe ner mebJeÀuHevee GOeej Iesleueer Deens. lelJe%eevee®³ee
DeefOeJeÀejele nsiesue ³eebveer þemetve meebefieleues nesles JeÀer, meeJe&Yeewce efnlee®³ee ceeO³eceeletve efJe®eej JeÀªve ns
jep³e mJeeLee&Jejleer Gb®eeJeles. ceekeÌme&ves cegueYetleHeCes ne oãefäJeÀesve veeJeÀejuee JeÀejCe l³eeves Keepeieer
ceeueceÊee DeeefCe l³ee®es mebj#eCe ³eeÜejs jep³ee®³e e mebJeÀuHevesuee ®eeuevee efoueer DeeefCe ceekeÌme&ves DeeHeues
ue#e veeiejer meceepee®³ee SsefleneefmeJeÀ efJeJeÀemeeJeÀ[s JeUefJeues.(cee@efjmeve 2006)

Deþjek³ee MeleJeÀeleerue veeiejer meceepeeleerue efmeàebleebveer veeiejer meceepe DeeefCe jep³e
³eeb®³eele celeYeso vemetve l³ee®es efvece&tueve JeÀjleevee efvecee&Ce JesÀuesu³ee mecem³eeb®es efvejeJeÀjCe ceekeÌme&ves
JeÀjC³ee®ee Òe³elve JesÀuee. ns efvece&tueve ceekeÌme&ves ¬eÀebleerveblej meeO³e nesCeejer YeefJeø³eeleerue F®íeMeJeÌleer
cnCetve Heeefnues . YeefJeø³eele ceeveJeer DeeqmlelJee®es SsJe̳e DeeefCe Kejs mJeeleb$³e JesÀJeU veeiejer meceepe DeeefCe
jep³e ³eeb®³eeleerue HeÀjJeÀ DeeefCe l³eeveblej®es efJeIeìve ³eeb®³eeÜejs®e Òeehle JesÀues peeT MeJeÀles. veeiejer
meceepee®³ee meJeÀejelceJeÀ mebJeÀuHevesJej ceekeÌme& ³eebveer KetHe®e ìerJeÀe JesÀueer. ceekeÌme&ves nsiesue®³ee veeiejer
meceepe DeeefCe efJeMesmeceepee®³ee G o³eeveblej Peeuesu³ee jepeJeÀer³e ¬eÀebleercegUs meceepeeleerue ueesJeÀeb®ee DeeefCe veeiejer
meceepeeleerue jepeJeÀer³e ®eeefj$³ee®ee veeMe JesÀuee. jepeJeÀer³e cegJeÌlelee Peeueer JeÀer ceeveJe ne SJeÀ mJeleb$e
k³eJeÌleer DeeefCe veeiejer meceepeeleerue SJeÀ vewefleJeÀ k³eJeÌleer yevesue.

ceekeÌme& cegUs veeiejer meceepee®ee efmeàeble Debeflece ìhh³eele Heesnes®euee. ceekeÌme&ves nsiesue ³eeb®es
veeiejer mece epe efJeoesve Dev³e #es$eeefJeSJeÀcesJeÀebMeer mJele뮳ee GlHeeove meeOeveebÒeceeCes Jeeieleele DeeefCe ³eecegUs SJeÀlee DeHeJeeoelceJeÀ HeCes
JeÀceJegÀJele nesles.

ceekeÌme&®ee Demee efJeéeeme neslee JeÀer veeiejer meceepeeves mebHetCe& meceepeeceO³es jepeJeÀer³e DeeefCe
veeiejer YeeieebceO³es efJeKegjuesu³ee efJemleerCe& meceepeeMeer Demeuesuee k³eJeÌleer®ee mebyebOe mebHeJeuee. nsiesue ³eebveer
veeiejer meceepe DeeefCe jepeJeÀer³e jep³e JesieUs ceeveues, lej ceekeÌme&ves l³eebvee SJeÀmeejKes®e ceeveues.
(cee@efjmeve 2006)

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
JeÀeue& ceekeÌme& ³eeb®³ee celes veeiejer meceepe cnCepes JeÀe³e?
munotes.in

Page 17

17
2.5 JeÀeue& ceekeÌme& ®ee meceJeÀeueerve Jeejmee
Deepe DeeHeu³eemeeþer ceekeÌme& GHe³egJeÌle Deens JeÀer veener ne SJeÀ jbpeJeÀ ÒeMve Deens. ceekeÌme&
³eeb®es JeÀesCeles efmeàeble ceãle Deensle DeeefCe pes veJeerve JeÀuHevee DeeefCe ieãefnleJeÀeb®es m$eesle Deensle?l³ee®³ee
ceãl³etveblej ÒeLece ceekeÌme&®³ee efmeàeblee®ee efJeJeÀeme cegK³e ÒeJeeneleerue ceeie& cnCepes ogmejs Deeblejjeä^er³e
DeeefCe l³eeveblej meeseqknSle ceekeÌme&Jeeo DeeefCe Hee½eel³e ceekeÌme&Jeeo DeMee oesve JesieUîee ÒeJeeneceO³es
Peeuee. ³ee Ie[ecees[eR®eer JeÀLee ceesþer DeeefCe vewjeM³e HetCe& Deens. pejer ceekeÌme&Jeeoer ®eUJeUerves JeÀener ceesþs
jepeJeÀer³e vesles efvecee&Ce JesÀues Demeues lejer ceekeÌme& ³eeb®³eeveb lej JeÀesCelesner GlJeãÀä efJe®eejJeble Peeues
veenerle.efMeJee³e JeÀener jepeJeÀer³e vesl³eeb®eer ceneve efJe®eejJebleebJej efJeéeeme þsJeC³ee®eer ÒeJeãÊeerDeeefCe
FlejebJej les cele LeesHeJeC³ee®eer l³eeb®eer #ecelee yeeweqàJeÀ peerJeveeJej JeÀe³ece GlHe jerJele&ve JeÀjles.

Deepe®³ee Yeeb[JeueMeener efJejesOeer ®eUJeUer®es HetJe&pe cnCetve DeeHeCe ceekeÌme&®ee efJe®eej JeÀª
MeJeÀlees. DeLee&le®e HeefjeqmLeleerceO³es KetHe HeefjJele&ve Deeues Deens Goe. ceekeÌme&ves Demes ceeveues Deens JeÀer,
vewmee|ieJeÀ mebmeeOeves Deveble Deensle DeeefCe cnCetve®e Deepe®³ee DeHes#esHes#ee l³ee®³eeJeÀ[s peemle ce³ee&efole
He³ee&JejCeer³e oãefäJeÀesve Deens. HeCe ogmejerJeÀ[s ceekeÌme& DeMee peiee®es ef®e$eCe JeÀjlees p³eeceO³es
Yeeb[JeueMeener meceepeele IegmeKeesjer JeÀj lees DeeefCe Òel³esJeÀ ieesäeruee eEJeÀcele osTve DeeefCe iewj Deee|LeJeÀ
ÒeJeÀejeb®eer eEJeÀcele ceespee³euee ueeJelees.(JetuHeÀ 2003)

ceekeÌme& Jee®eCes JeÀeUpeerHetJe&JeÀ neleeUC³ee®es JeÀece Deens.lees meceJeÀeueerve DeLe&Meem$e %e DeeefCe
meeceeefpeJeÀ efmeàeblee®³ee ceeveJeÀebvegmeej Deens. mewàebefleJeÀJeeo eEJeÀJee jepeJeÀer³e IeìveebvecegUs ceekeÌme&®³ee
JeÀe³ee&ceO³es JeÀener JeÀeU®e{ -Gleej Peeuee DeeefCe efvee|JeJeeo JeÀeUeletve iesuee. efJemeek³ee MeleJeÀe®³ee
meg©Jeeleerme `` ceekeÌme&Jeeoe®es mebJeÀì“ Heemetve ogmejs Deeblejjeä^er³e efJeIeìve nesF&He³e¥le DeeefCe ceekeÌme&®³ee
Deee|LeJeÀ efmeàeblee®³ee efJejesOeeYeemeebJeªve ’Òel³e#eele DeeqmlelJeele Demeuesu³ee meceepeJeeoe®³ee“
MeesJeÀebefleJesÀ He³e¥le®³ee ®e®e&sHe³e¥le ceekeÌme&®³ee efJe®eejebJej ìerJeÀe JeÀjCes ³eeHeg{sner mHeäHeCes efomeles.
jepeJeÀer³e DeLe&k³eJemLes®eer meceer#ee Demees eEJeÀJee DeueieleeJeeoe®eer met$es Demeesle eEJeÀJee jepeJeÀer³e
JeeoefJeJeeoe®eer ®eceJeÀoej Heãÿs Demeesle l³eeb®³ee JeÀe³ee&®ee m eboYe& IesC³ee®eer veJeerve iejpe efJeJeÀefmele Peeueer
Deens. ceekeÌme&®es Yek³e efmeàeble efmeà JesÀues peele veenerle, HeCe l³eebvee JeieUues peeT ve³es. l³eeb®es uesKeve
Hee½eel³e yeeweqàJeÀ HejbHejsceO³es meJee&le MeefJeÌleMeeueer Deens. ceekeÌme& yeN³ee®e KeN³ee DeeefCe ÒesjCeeoe³eJeÀ
yeeyeer meebieleele. l³eeb®es JeÀe³e& Debleoãäer DeeefCe jesDeeHeu³eeuee efceUeueer Deensle. ceekeÌme& ne Yeeb[JeueMeener®ee meJee&le ienve leer¬e ìerJeÀeJeÀej Deens.Deepener
les l³eeb®³ee efJe®eejeb®³ee ceeO³eceeletve DeeqmlelJeele Deensle.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
meceJeÀeueerve meceepeele ceekeÌme&®eer ÒemebefieJeÀlee JeÀe³e Deens?
munotes.in

Page 18

18
2.6 meejebMe
³ee Heeþe®³ee ceeO³eceeletve DeeHeCe ceekeÌme&®ee SJeÀ jep³e DeeefCe veeiejer meceepe
mLeeHevesefJeeE®elevee®eer MeJeÌleer veJeÌJeÀer®e JeÀceer Peeuesueer veener. ceekeÌme& DeeefCe l³eeb®³ee cenlJeHetCe& ³eesieoevee®ee efJe®eej
JesÀu³eeefMeJee³e JeÀesCelesner meceepeMeem$e,DeLe&Meem$e DeeefCe jep³eMeem$e HetCe&HeCes Demet MeJeÀle veener.

2.7 ÒeMve
 ceekeÌme&meeþer jep³e cnCepes Je Àe³e?
• jep³ee®³ee efJeJeÀemeeleerue SsefleneefmeJeÀ ìhHes JeÀe³e Deensle?
• veeiejer meceepe cnCepes Je Àe³e?
• ceekeÌme&Jeeoeuee YeefJe ø³e Deens Je Àe?

2.8 meboYe&
 Elester. J. (1986). An Introduction to Karl Marx. Cambridge:
Cambridge University Press.
 Giddens.A & Held. D. (1982) Classes, Power, and conflict, Berkeley:
University of California Press.
 Haywood, A. (2019). Politics: Macmillan International Higher
Education/Red Globe Press.
 Lai,T. F.(2020).The Basic Characteristic s of Marx’s Political
Philosophy. Open Journal of social sciences,8,313 -319.
 Morrison,K.(2006).Marx,Du rkheim,Weber:Formations of Modern
Social Thought. New Delhi: Sage Publications.
 Slaughter.C.(1980) The Legacy of Marx. In: Marxism, Ideology and
Literature.Critical Social Studies. Palgrave,London.
 Weatherly, P. (2005). Marxism and the State: An Analytical
Approach. Leeds: Palgrave Macmillan.
 Wolff, Jonathan.(2003). Why Read Marx Today? OUP Oxford?



***** munotes.in

Page 19

19
3
He×leerµeem$eer³e ³eesieoeve DeeefCe Þece efJeYeepeve
(Methodological Contributions & The Division of labour )

IeìkeÀ j®evee
3.0 GefÎäs
3.1 ÒemleeJeve e
3.2 peerJeve Heefj®e³e
3.3 ûebLemebHeoe
3.4 He×leerµeem$eer³e ³eesieoeve
3.4.1 He×leerµeem$ee®ee DeeOeej
3.4.2 He×leerµeem$ee®eer Jewefµeäîes
3.4.3 He×leerµeem$eeJejer} ìerJeÀe
3.5 Þece efJeYeepevee®ee efme×eble
3.6 Þece efJeYeepevee®eer JeÀejCes
3.7 Þece efJeYeepeve DeeefCe meeceeefpeJeÀ mecem³eebJejer} GHee³e
3.8 Þece efJeYeepevee®ee HeefjCeece eEJeÀJee ÒeYeeJe
3.9 meeceeefpeJeÀ SsJe̳e
3.9.1 ³eebef$eJeÀ SJeÀlee
3.9.2 pewefJeJeÀ SJeÀlee
3.10 meejebµe
3.11 Òeµve
3.12 meboYe&

3.0 GefÎäs
¿ee ÒeJeÀjCeele DeeHeCe Sefce} ogKeeace®³ee He×leerµeem$eer³e ³eesieoeve DeeefCe Þece efJeYeepeve
(Methodological Contributions & The Division of labour) ³ee yeeyele®eer ceeefnleer
efceUJeCeej Deenesle. meesyele®e Sefce} ogKeeace®es SJetÀCe peerJeve JeÀe³ee&Jej DeesPejlee ÒeJeÀeµe ìeJeÀCeej
Deenesle.

ogKeeace®³ee ¢äerves mec epeleer} Þece efJeYeeieCeer cnCepes }esJeÀebceOeer} JeÀecee®es meeOes JeeìHe
nes³e. n îeeletve SJeÀ e efJeefµeä ÒeJeÀej®eer ¢{ meceepej®evee eEJeÀJee ¢{ meeceeefpeJeÀ SJeÀlee efvecee&Ce nesles.
¿ee ÒeJeÀjCeele DeeHeCe l³ee®eer ®e®ee& JeÀjCeej Deenesle. munotes.in

Page 20

20
oesve ÒeJeÀej®³ee ¢{ meeceeefpeJeÀ SJeÀlee - ³eebef$eJeÀ DeeefCe meWefê³e SJeÀlee Je l³eeb®es iegCeOece&,
meeceeefpeJeÀ leL³es F. mebJeÀuHevee, Þece efJeYeepeve DeeefCe ogKeeace Jej Pee}s}er ìerJeÀe lemes®e l³ee®es
He×leerµeem$eer³e ³eesieoeve ¿ee®es efJeJes®eve DeeHeCe JeÀjCeej Deenesle.

3.1 Òe mleeJeve e
ÒeWÀ®e meceepeµeem$e%e Sefce} ogKee&Fce®es meceepeµeem$eer³e efJe®eej mecepetve IesC³eemee"er ³ee
IeìJeÀeleer} ceeefnleer®ee DeeHeCee}e GHe³eesie nesCeej Deens. ³ee IeìJeÀe®³ee meg©Jeeleer} ogKee&Fce®ee
peerJeve Heefj®e³e JeÀªve efo}e Deens. lemes®e Flej efJe®eejJebleeb®³ee efJe®eejebveer ogKee&Fce®es peerJeve ÒeYeeefJele
Pee}s ³ee®eer ®e®ee& JeÀjCeej Deenesle. lemes®e l³ee®eer ûebLemebHeoe Je efme×ebleeb®eer meg×e ®e®ee& JeÀjC³eele
Dee}er Deens.

3.2 peerJeve Heefj®e³e
Sefce} ogKeeace (1857 -1917) :

Sefce} ogKeeace®ee pevce HetJe& ÒeÀebmeceOeerce }e@jsve Òeebleele 15 SefÒe} 1858 mee}er Pee}e.
ogKeeace®es Je[er} p³et Oece&ieg© nesles. l³eecegUs }neveHeCeeHeemetve ogKeeaceJej Oeee|ceJeÀ mebmJeÀejeb®ee ÒeYeeJe
neslee. Je³ee®³ee 13 J³e e JeûebLee®³ee DeO³e³eveeJeÀ[s JeU}e. µeeUsceOeer } efµe#eCeemeesyele®e l³ee®es Oeee|ceJeÀ efµe#eCe osKeer} Pee}s.

ogKeeace ne Del³eble ngµeej DeeefCe yegef×ceeve Demeu³eecegUs efµe#eCe #es$eeleer} DevesJeÀ
ceevemevceeve l³eeves ÒeeHle JesÀ}s. He@efjme µenjeleer} SJeÀe veeJeepe}su³ee ÒeWÀ®e ne³emJegÀ} e f}meer }esefJeme -
}s ûeB[ [ (Lycee - Lowes - Le - Grand) ceOeer} efµe#eCeeveblej ÒeÀebm e ceOeer} JeÀener efJeefµeä
yegef×Jebleebvee Òeefµe#eCe osCeeN³ee `F&JeÀe@} vee@ce&} megHeerefjDej' ³ee mebmLes®eer ÒeJesµe Hejer#ee 1879 ceO³es
GÊeerCe& JesÀ}er. cee$e `F&JeÀe@} vee@ce&} megHeerefjDej' ³esLeer} HeejbHeefjJeÀ DeY³eeme¬eÀce DeeefCe lesLeer}
JeeleeJejCe ³eeyeeyele lees DemeceeOeeveer neslee. l³ee®es Demes cele nesles , keÀer HeejbHeefjJeÀ DeY³eeme¬eÀceeHes#ee
veJeerve lelJe%eeve efJeyeve}e DeeefCe l³ee®es efce$e l³eeme DeO³eelceJeeoer ¿ee ìesHeCe veeJeeves DeesUKet }eie}s.

ogKeeace}e meceepeµeem$ee®eer HeÀej DeeJe[ nesleer. Hejbleg l³ee JeÀeUele ne efJeeEJeÀJee ceeO³eefceJeÀ µeeUebceO³es efµeJeÀJe}e peele veJnlee. cnCetve lelJe%eevee®ee efµe#eJeÀ JneJes }eie}s.
1882 les 1887 ¿ee ojc³eeve He@efjme ceOeer} µeeUebceO³es lelJe%eeve efJeogKeeaceves JeÀece JesÀ}s. pece&veerle Demeleevee ogKeeaceves efµe#eCe He×leer®es Je meceepeµeem$eeceOeer} mebµeesOeve
He×leer®es efJeµes}sHeefPeie ³ee µenjele®e nesles. pece&veerceO³es Demeleebvee Òeefme× JesÀ}su³ee JeÀener }sKeebcegUs meeceeefpeJeÀ
µeem$eeleer} SJeÀ DeeIee[er®ee efJe®eejJeble cnCetve ogKeeace}e ceev³elee efceUC³eeme meg©Jeele Pee}er. pece&ve
meceepeµeem$e%e iegceH}esefJeJeÌpe (Gumplowiez) DeeefCe µJeÀe@HeÀ} (Schaeflte) Je ÒeÀebmeceOeer}
lelJe%e HeÀe@G}s (Fouille) ³eeb®³ee efJe®eejebJej ogKeeaceerves DevesJeÀ ìerJeÀelceJeÀ }sKe ef}efn}s nesles. ³ee munotes.in

Page 21

21
ìerJeÀelceJeÀ }sKeecegUs®e l³ee}e pece&veerle efJeµesyeesos&T ³ee efJeÐeeHe er"ele lelJe%eevee®ee ÒeeO³eeHeJeÀ cnCetve veesJeÀjer efceUe}er. lees pejer lelJe%eeve
efJeYeeiee®ee ÒeeO³eeHeJeÀ Deme}e, lejer l³ee®³eeJeÀ[s meceepeµeem$e DeeefCe efµe#eCeµeem$e ns efJeefµeJeÀJeC³ee®es JeÀece efo}s nesles. yeesos&T efJeÐeeHeer"ele vesceCetJeÀ nesC³ee®³ee megceejeme ogKeeace®ee efJeJeen
u³egmeer [^sHeÌme (Louise Deryfus) ³ee ceg}erµeer Pee}e. ogKeeace DeeHe}e DeefOeJeÀ JesU mebµeesOeveemee"er
osle Demes.

yeesos&T efJeÐeeHeer"ele ogKeeace®³ee efJe®eejebvee yenj Dee}e. l³eebveer 1893 ceO³es HeerS®e.[er.
mee"er ef}efn}s}e ûebLe 'meceepeeleer} Þece efJeYeepeve' ³ee veeJeeves Òeefme× Pee}e. l³ee veblej oesve Je`Deelcenl³ee' mebyebOeer®es HegmleJeÀ Òeefme× Pee}s. ogKeeace®³ee ³ee oesve ûebLeeleer} efJe®eejecegUs ÒeÀebme®³ee
Jew®eeefjJeÀ #es$eele yejer®e KeUyeU efvecee&Ce Pee}er. JeÀener efJe®eejJebleebveer ogKeeace®³ee efJe®eejebJej ìerJeÀe
meg×e JesÀ}er.

1887 Heemetve ogKeeace yeesos&T efJeÐeeHeer"ele ÒeeO³eeHeJeÀ cnCetve JeÀe³e&jle neslee. 1896ceO³es
ogKeeace JeÀefjlee yeesos&T efJeÐeeHeer"eves meeceeefpeJeÀ efJe%eevee®ee ÒeesHesÀmej cnCetve SJeÀ mJeleb$e Heomeg×e
efvecee&Ce JesÀ}s. ³ee HeoeJej ogKeeace 1902 He³e¥le JeÀe³e&jle neslee. l³eeveblej He@efjmeceOeer} meesjesyeesve
efJeÐeeHeer"eves l³ee}e mevceeveHetJe&JeÀ yees}e fJe}s cnCetve ogKeeace meesjesyeesve efJeÐeeHeer"ele Dee}e. efJeµescnCepes 1913 ceO³es efµe#eCe ceb$ee}³ee®³ee Deeosµeeves ogKeeacemee"er `efµe#eCeµeem$e Je meceepeµeem$e'
Demes Keeme meb³egJeÌle efJeÐeemeve efvecee&Ce JeÀjC³eele Dee}s. 1898 ceO³es ogKeeaceves meceepeµeem$e
efJeefJe%eevee®³ee ªHeele efJeJeÀefmele JeÀjC³eeceO³es ³ee efve³eleJeÀeef}JesÀ®es efJeµes
1914 ceO³es Heefn}s peeieefleJeÀ ³eg× megª Pee}s. ogKeeaceves ³ee cene³eg×e®³ee JeÀeUele
ef}efn}su³ee }sKeebceO³es cene³eg×, pece&veer®es efJemleejJeeoer OeesjCe, jeä^YeJeÌleer Fl³eeoer efJeDeensle. ³ee cene³eg×e®ee HeÀej cees"e DeeIeele ogKeeace®³ee JegÀìtbyee Jej Pee}e. JeÀejCe ³ee cene³eg×ele
1915 ceO³es ogKeeace®ee ceg}iee ceejuee ies}e. ceg}e®³ee efveOeveecegUs ogKeeaceJej HeÀej cees"e DeeIeele
Pee}e. l³eeb®eer ÒeJe=Àleer melele {emeUle ies}er. DeeefCe l³eele®e 15 veesJnWyej 1917 ceO³es ogKeeace®es
og:Keo ef veOeve Pee}s.

3.3 ûebLemebHeoe
1) `meceepeeleer} ÞeceefJeYeepeve' (The Division of Labour in Soc ial) ne ogKeeace®ee Heefn}e
ûebLe 1893 ceO³es Òeefme× Pee}e. ³ee ûebLeele ogKeeaceves meceepeeleer} Þece efJeYeepevee®es JeÀe³e& Je HeefjCeece
³ee®eer meefJemlej ®e®ee& JesÀ}er Demetve ogmeN³ee Yeeieele Þece efJeYeepevee®eer JeÀejCes DeeefCe mJeªHe ³ee®es
mHeäerJeÀjCe efo}s Deens.

2) 'meceepeµeem$eer³e He×leer®es efve³ece' (Rules oef Sociological Methods) ne ûebLe 1895
ceO³es Òee fme× Pee}e. ³ee ûebLeele meceepeµeem$eer³e He×leer®es eEJeÀJee DeY³eemee®es efve³ece JeÀesCeles DemeeJesle
³eeyeÎ} ogKeeaceves ®e®ee& JesÀ}er. meeceeefpeJeÀ leL³es DeeefCe Ieìvee ³ee mebyebOeer®es mHeäerJeÀjCe Òemlegle
ûebLeele JesÀ}s Deens. munotes.in

Page 22

22
3) `Deelcenl³e e' (The Suicide) neogKeeace®ee SJeÀ Del³eble cenÊJeHetCe& ûebLe nes³e. ne ûebLe 1897
ceO³es Òeefme× Pee}e. Deelcenl³ee ner Jew³eeqJeÌleJeÀ Ieìvee vemetve leer meeceeefpeJeÀ JeÀejCeecegUs Ie[tve ³esles
Demes mHeä JeÀªve ogKeeaceves Deelcenl³es®³ee JeÀejCeeb®ee µeesOe Iesle}e Deens.

4) 'The Elementary Fo rm of the Religious Li fe' ne Oecee&®³ee GlHeÊeermebyebOeer®ee ûebLe
1912 ceO³es ÒeJeÀeefµele Pee}e. ³eele ogKeeaceves Oecee&®es meceepeµeem$eer³e ¢äerJeÀesve eletve efJeµ}sDeens.

Jejer} cenÊJeHetCe& ûebLeeJ³eefleefjJeÌle Flej JeÀener ûebLe ogKeeaceves ef}efn}s Deensle.
1) efµe#eCe DeeefCe meceepeµeem$e (Education and Sociology, 1922 )
2) meceepeµeem$e DeeefCe leÊJe%eeve (Sociology and Philosophy, 1924 )
3) vewefleJeÀ efµe#eCe (Moral Education, 1925 )

DeeHe}er Òeieefle leHemee
1. ogKeeace®ee peerJeve Heefj®e³e Lees[Je̳eele ef}ne.

3.4 He×leerµeem$eer³e ³eesieoeve (Methodologiceal Contributions)
ogKeeace®es He×leerµeem$e :

ogKeeace®³ee He×leerµeem$eeJej meWì efmeceeB DeeefCe Dee@iemì JeÀe@cì ³eeb®³ee Òel³e#eJeeoer
leÊJe%eevee®ee efJeµesJeÀªve meceepee®³ee DeO³e³eveeceO³es vewmee|ieJeÀ eEJeÀJee YeewefleJeÀ efJe%eeveeÒeceeCes®e efvejer#eCe, JeieeaJeÀjCe,
Òe³eesie ³ee He×leer®ee DeJe}bye JesÀ}e Heeefnpes Demes Deeûe nHetJe&JeÀ ÒeefleHeeove JesÀ}s Deens. JeÀe@cì®eer ner
YetefceJeÀe ogKeeace}e ceev³e nesleer. cnCetve®e ogKeeace}e JeÀe@cì®ee GÊejeefOeJeÀejer cnì}s peeles. YeewefleJeÀ
efJe%eeveeceOeer} DeO³e³eve He×leer®ee DeJe}bye meceepeµeem$eele Jne³e}e Heeefnpes ns Je Àe@cì®es cele ogKeeaceves
ceev³e JesÀ}s. Hejbleg meceepeµeem$eele YeewefleJeÀ efJe%eeveeleer} DeO³e³eve He×leer®ee DeJe}bye JeÀjC³eemee"er
oesve Deìer DeeJeµ³eJeÀ Deens Demes ogKeeaceves ÒeefleHeeove JesÀ}s.

ogKeeace®³ee oesve DeeJeµ³eJeÀ Deìer ³ee Heg{er}ÒeceeCes Deensle.
1) meceepeµeem$ee®ee DeO³e³eve efJeJesieUe DeeefCe mJeleb$e Deme}e Heeefnpes. munotes.in

Page 23

23
2) meceepeµeem$ee®ee DeO³e³eve efJeGHe³eesieele DeeCeu³ee ies}su³ee He×leeR®ee JeeHej meceepeµeem$eele meg×e JeÀjCes µeJe̳e Pee}s Heeefnpes.

Deµee ÒeJeÀej®³ee oesve Deìer ceeb[tve ogKeeaceves meceepeµeem$e ns Flej meeceeefpeJeÀ efJe%eeveeHes#ee
JesieUs Je Àmes Deens? l³ee®ee DeO³e³eve efJeDeensle. ³ee efJe®eejeletve®e ogKeeaceves DeeHe}s He×leerµeem$e efJeJeÀefmele JesÀ}s Deens. ogKeeace®³ee celes,
meceepeµeem$eeceO³es YeewefleJeÀ efJe%eeveeleer} DeO³e³eve He×leer®ee DeJe}bye JeÀjC³eeJeÀjerlee,
meceepeµeem$ee®ee DeO³e³eve efJemeceepeµeem$eele meeceeefpeJeÀ leL³eeb®es DeO³e³eve JesÀ}s Heeefnpes Demes ogKeeace ÒeefleHeeove JeÀjlees.
meeceeefpeJeÀ leL³eeb®³ee DeO³e³eveeceO³es YeewefleJeÀµeem$eeleer} Jew%eeefveJeÀ DeO³e³eve He×leer®ee DeJe}bye
JeÀjlee ³eslees cnCetve ogKeeace mece epeµeem$ee}e YeewefleJeÀ efJe%eeve ceevelees. JeÀejCe meeceeefpeJeÀ peerJeve ns
osKeer} YeewefleJeÀ Demetve l³ee®es DeO³e³eve meg×e YeewefleJeÀ efJe%eeveeleer} Jew%eeefveJeÀ He×leerÜeje JeÀjlee ³esles
Demes ogKeeace®es cele Deens.

meceepeµeem$eele Yeewef leJeÀ efJe%eeveeÒeceeCes®e Jew%eeefveJeÀ DeO³e³eveHe×leer®ee DeJe}bye JeÀªve,
meceepeµeem$ee}e SJeÀe mJeleb$e efJe%eevee®ee opee& efceUJetve osCes ne ogKeeace®ee ÒecegKe GÎsµe neslee.
ogKeeace®³ee celes meeceeefpeJeÀ IeìveebceOeer} meeceeefpeJeÀ leL³es ner Jemletefve÷ Demeleele. p³eeÒeceeCes
YeewefleJeÀ efJe%eeveele leL³eeb®es Jew%eeefveJeÀ He×leerves DeO³e³eve JesÀ}s peeles l³ee®eÒeceeCes meeceeefpeJeÀ Ieìveeb®es
DeO³e³eve ns Jew%eeefveJeÀ He×leerves JeÀªve meeceeefpeJeÀ efve³eceeb®eer j®evee JesÀ}er peeT µ eJeÀles

3.4.1 He×leerµeem$ee®ee DeeOeej :

ogKeeace®³ee He×leerµeem$ee®ee efJe®eej JeÀjerle Demeleevee l³eeb®³ee He×leerµeem$ee®es DeeOeej
}#eele IesCes DeeJeµ³eJeÀ Deens. Kee}er} mebJeÀuHevee ³ee ogKeeace He×leerµeem$ee®es DeeOeej Deensle
1) Òel³e#eeJeeo (Positivism)
2) Jemletefve÷lee (objectivity)
‹) meeceeefpeJeÀ leL³e (Social Feact)
4) J³eeJeneefjJeÀ meceepeµeem$e (Applied Sociology)

Dee@iemì JeÀe@c쮳ee efJe®eejeb®ee ogKeeaceJej efJeµesefJeµesDemeCes DeeJeµ³eJeÀ Deens. peµeer Jemlet Demes}, lemes®e l³ee Jemlet®es DeO³e³eve Pee}s Heeefnpes. cnCetve
ogKeeace cnCelees JeÀer, meceepeµeem$eele meeceeefpeJeÀ leL³eeb®es DeO³e³eve JeÀjleebvee meeceeefpeJeÀ mebµeesOeJeÀeves
efJe®eej, YeeJevee, GÜsie, DeeJe[ -efveJe[ ³ee ieesäeRvee JeÀesCeles®e cenÊJe oslee JeÀecee ve³es. Demes cenÊJe
efo}s lej l³ee DeO³e³eve ele Jemletefve÷lee jenCeej veener. cnCetve meeceeefpeJeÀ IeìveebceOeer} meeceeefpeJeÀ
leL³eeb®ee µeesOe IesTve l³ee meeceeefpeJeÀ leL³eeb®ee Jemlet cnCetve®e efJe®eej JesÀ}e Heeefnpes. DeµeeÒeJeÀejs
Òel³e#eJeeo DeeefCe Jemletefve÷les®³ee DeeOeejeJej meceepeµeem$ee}e J³eeJeneefjJeÀ meceepeµeem$e
yeveefJeC³eeJeÀ[s ogKeeace®ee JeÀ} neslee.
munotes.in

Page 24

24
DeµeeÒeJeÀejs ogKeeace®³ee He×leerµeem$eeceO³es Òel³e#eJeeo, Jemletefve÷lee, meeceeefpeJeÀ leL³e,
J³eeJeneefjJeÀ meceepeµeem$e ³ee ®eej ieesäeRvee efJeµesHe×leerµeem$ee®es DeeOeej nesle.

3.4.2 He×leerµeem$ee®eer Jewefµeäîes (Characteristics of Methodology) :

ogKeeace®³ee He×leerµeem$ee®es DeeOeej }#eele Iesleu³eeveblej ns mHeä nesles JeÀer,
meceepeµeem$ee}e efJe%eevee®ee opee& efceUJetve osC³ee®³ee ¢äerves meceepeµeem$ee®ee DeO³e³eve efJemJeleb$e DemeCes DeeJeµ³eJeÀ Deens. lesJne Jew%eeefveJeÀ He×leer®ee DeJe}bye meceepeµeem$eeceO³es JeÀjlee ³esCes
µeJe̳e nesF&} .

Lees[Je̳eele, meceepeµeem$eele meec eeefpeJeÀ leL³eeb®es DeO³e³eve JeÀjC³eele ³eeJes JeÀejCe
meeceeefpeJeÀ leL³es ner osKeer} Jemletefve÷ Demeleele. DeµeeÒeJeÀejs meeceeefpeJeÀ leL³eeb®es Jew%eeefveJeÀ
¢äerJeÀesveeletve DeO³e³eve JeÀjC³ee®eer He×leer cnCepes®e ogKeeace®es He×leerµeem$e nes³e . ogKeeace®³ee
He×leerµeem$ee®eer Jewefµeäîes Heg{er}ÒeceeCes Deensle.

1) Òel³e#eJeeo eEJeÀJee Jew%eeefveJeÀ He×leerµeem$e (Positivism or Positive
Methodology) :

JeÀe@c쮳ee efJe®eejeb®ee ogKeeace Jej ÒeYeeJe neslee. cnCetve®e JeÀe@cì ÒeceeCes®e ogKeeaceves meg×e
meeceeefpeJeÀ Ieìveeb®³ee DeO³e³eveeceO³es Òel³e#eJeeo eEJeÀJee Jew%eeefveJeÀ He×leer®ee DeJe}bye JesÀ}e.
ogKeeace®³ee celes, meceepeµeem$e ns meeceeefpeJeÀ leÊJe%eevee®eer SJeÀ µeeKee jent µeJeÀle veener lej Flej
efJe%eeveeÒeceeCes®e mee ceeefpeJeÀ leL³eeb®es Jew%eeefveJeÀ DeeOeejeJej DeO³e³eve JeÀjlee ³esles. cnCetve®e meeceeefpeJeÀ
leL³eeb®es Hejer#eCe DeeefCe Jew%eeefveJeÀ He×leer®³ee DeeOeejeJej ÒeeHle Pee}s}s %eeve ns®e meceepeµeem$ee®es
DeeOeej Deensle Demes ogKeeaceves ÒeefleHeeove JesÀ}s.

2) Jemletefve÷lee (Objectivity):

meceepeµeem$e ns Flej YeewefleJeÀµeem$eeÒeceeCes®e Jemletefve÷ Deens Demes cele ogKeeaceves ceeb[}s
Deens. ogKeeaceves DeeHeu³ee He×leerµeem$eeceO³es Jemletefve÷les}e efJeµes`meceepeµeem$e%eeves YeeJevee, efJe®eej, cetu³e Fl³eeoerHeemetve Deef}Hle Deme}s Heeefnpes. ' meceepeµeem$ee®³ee
DeO³e³eveeceO³es Deµee ÒeJeÀej®³ee JeÀesCel³eener ieesäeRvee cenÊJe osT ve³es.Dev³eLee DeO³e³eveeceO³es
Jemletefve÷lee jenCeej veener.meeceeefpeJ eÀ Ieìveeb®es DeO³e³eve ns Jew%eeefveJeÀ He×leerves JeÀje³e®es Deens.
l³eecegUs l³eele Jemletefve÷lee ner Deme}er®e Heeefnpes.' Demes mHeä efJe®eej ogKeeaceves ceeb[}s Deensle. ³ee
meboYee&le S}Jet[ (Elwood) cnCelees JeÀer, ’meceepeMeem$eeuee KeN³ee DeLee& ves Jemletefveÿ efJe %eeve
yeveJet HeenCeeN³ee DeeOegefveJeÀ Jemletefveÿ Deeboesuevee®es ogKeeace ns pevceoeles Deensle . (The modern
objectivist movement in sociology, has as its real father, Professor Emile
Durkheim - Elwood)


munotes.in

Page 25

25
3) meeceeefpeJeÀ leL³es (Social Facts) :

ogKeeaceves meeceeefpeJeÀ leL³eebvee efJeMesDeO³e³eve meceepeMeem$eele JesÀu³eecegUs ³ee efJe%eeveeuee SJeÀ mJeleb$e efJe %eeve cnCetve opee& Òeehle neslees.
Flej JeÀesCel³eener meeceeefpeJeÀ efJe%eeveele; meeceeefpeJeÀ leL³eeb®es DeO³e³eve JesÀues peele veener. DeeefCe efJeMescnCepes meeceeefpeJeÀ leL³eeb®ee Jemlet cnCetve efJe®eej JeÀjCes menpe MeJe̳e Deens . l³eecegUs ogKeeace®³ee
HeàleerMeem$ee®ee meeceeefpeJeÀ leL³es ne SJeÀ cenÊJeHetCe& DeeOeej Deens.meeceeefpeJeÀ leL³eebvee Jemlet ceevetve®e
l³ee®es Jemletefveÿ Heàleerves DeO³e³eve JeÀjlee ³esF&ue Demee ogKeeace®ee efJeéeeme neslee.

4) YeewefleJeÀefJe %eeve Heàleer ®ee GHe³eesie (Use of Physical Science Methods):

YeewefleJeÀ efJe %eeveele Jemlet®es DeO³e³eve Jew %eeefveJeÀ HeàleerÜejs JesÀues peeles. meeceeefpeJeÀ leL³eebvee
Jemlet ceeveu³eecegUs l³ee®esner DeO³e³eve YeewefleJeÀefJe %eeve Heàleerves JesÀues Heeefnpes Demee ogKeeace®ee Deeûen
neslee.³ee meboYee&le F. Sme.yeesiee[&me (E. S. Bogardus) cnCelees JeÀer, ’ogKeeace ne DebMeleë
Òel³e#eJeeoer neslee DeeefCe meeceeefpeJeÀ ef¬eÀ³eeb®³ee DeO³e³eveeceO³es YeewefleJeÀ efJe %eevee®³ee Heàleer®ee DeJeuebye
JeÀjC³eeJej efJeéeeme þsJele neslee. (Durkheim was in part a positivist and a believer
in applying the methods of physical science to the study of social action -
E.S.Bogardus)

³eeJeªve ns mHeä nesles JeÀer, `meceepeMeem$eeceO³es YeewefleJeÀ efJe %eevee®³ee Heàleerves ®e DeO³e³eve
JesÀues Heeefnpes, lej®e meceepeMeem$eeuee efJe%eevee®ee opee& Òeehle nesT MeJeÀlees.' Demes ogKeeace®es mHeä
cele nesles. l³eecegUs®e ogKeeace ne efJe %eeveJeeoer neslee Demes cnìues peeles.

5) meecetefnJeÀ peeCeerJes®es DeO³e³eve (Study of Collective Consciousness):

ogKeeace®³ee celes, meceepeMeem$eele k³eJeÌleeriele peeCeerJes®es DeO³e³eve JesÀues peele veener. efkebÀJee ns
efJe%eeve ceevemeMeem$eeJej osKeerue DeJeuebyetve veener. pej k³eJeÌleeruee mecetneHeemetve Deefuehle JesÀues lej
mecetne®³ee ef¬eÀ³ee eEJeÀJee efJe®eej DeeefCe k³eJeÌleer®³ee ef¬eÀ³ee eEJeÀJee efJe®eej ³eeceO³es HeÀjJeÀ Dee{Utve ³eslees.
cnCetve k³eJeÌleer®³ee DeO³e³eveeJeªve mecetne®es DeO³e³eve JeÀjlee ³esle veener. l³eeJeÀjerlee mecetne®³ee
meeceev³e ue#eCee®es DeO³ e³eve ns DeeJeM³eJeÀ Demeu³ee®es ogKeerce ÒeefleHeeove JeÀjlees. 'Rules of
Sociological Methods' ³ee ûebLeele ogKeeaceves mHeäHeCes efuenerues Deens JeÀer, `pej k³eJeÌleer®³ee
DeO³e³eveeves megªJeele JesÀueer lej mecetneceO³es Ie[ CeeN³ee Ieìveeb®³ee meboYee&le JeÀener®e mecepelee ³esCeej
veener. Lees[Je̳eele ceevemeMeem$e DeeefCe meceepeMeem$eele pees HeÀjJeÀ Deens lees®e HeÀjJeÀ peerJeMeem$e,
YeewefleJeÀMeem$e, jmee³eveMeem$e ³ee efJe %eeveeceO³es osKeerue Deens. l³eecegUs Òel³esJ eÀ meeceeefpeJeÀ Ieìves®es
ceeveefmeJeÀ oã efäJeÀesveeletve efJeMues
6) meeceeefpeJeÀ leL³eeb®es efveOee&jCe JeÀjCeeN³ee JeÀejCeeb®ee MeesOe (Search of
Determining Causes of Social Facts) :

ogKeeaceves mHeäHeCes meebefieleues JeÀer, JeÀesCel³eener meeceeefpeJeÀ Ieìveeb®³ee DeO³e³eveeJeÀjerlee
k³eJeÌleer®³ee peeCeerJesme DeeOeej ve ceevelee mecetne®³ee ue#eCeeuee DeeOeej ceeveues Heeefnpes. lemes®e munotes.in

Page 26

26
JeÀesCel³eener meeceeefpeJeÀ leL³eeb®es efveOee&jCe JeÀjCeeN³ee JeÀ ejCeeb®ee MeesOe Flej meeceeefpeJeÀ leL³eebceO³es
Iesleuee Heeefnpes. meeceeefpeJeÀ leL³eeb®eer k³eJeÌleer yee¿elee DeeefCe yeeO³elee eEJeÀJee efve³eb$eJeÀ MeJeÌleer ner oesve
JewefMeäîes ogKeeaceves meebefieleueer Deensle.

7) legueveelceJeÀ Heàleer (Comp arative Method) :

ogKeeace®³ee celes, meeceeefpeJeÀ Ieìveeb®es Jew %eeefveJeÀ DeO³e³eve ns SsefleneefmeJeÀ Heàleerves JeÀjlee
³esle veener. meeceeefpeJeÀ peerJeve DeeefCe meeceeefpeJeÀ Ieìveeb®es DeO³e³eve JeÀjC³eeJeÀjerlee JesieJesieUîee
JeÀejCeeb®es legueveelceJeÀ DeO³e³eve JesÀues Heeefnpes. Lees[Je̳eele, meeceeefpeJeÀ Ieìveeb®es legueveelceJeÀ
DeO³e³eve JesÀu³eeme ns DeO³e³eve Jew %eeefveJeÀ jenerue. JeÀejCe efJe %eeveele osKeerue legueveelceJeÀ Heàleer ®ee®e
DeJeuebye JesÀuee peelees.

8) JeÀe³e& -JeÀejCe mebyebOeeb®es DeO³e³eve (Study of Causal Relationship):

meeceeefpeJeÀ leL³eeb®es DeO³e³eve ns JeÀe³e& -JeÀejCe mebyebOeeb®³ee DeeOeejeJej JesÀues Heeefnpes Demes
ogKeeace®es cele nesles. JeÀe³e& -JeÀejCe mebyebOee®³ee DeeOeejeJej DeO³e³eve JesÀu³eeme, Demes DeO³eOeve ns
Jew%eeefveJeÀ jenerue Demes ogKeeaceves ÒeefleHeeove JesÀues Deens.

9) Òe³eesieelceJeÀ efvejer#eCe (Empierical Observation) :

meeceeefpeJeÀ leL³eebvee Jemlet ceevetve l³ee®es Òe³eesieelceJeÀ efvejer#eCe JesÀues Heeefnpes ³eeuee ogKeeaceves
DeeHeu³ee HeàleerMeem$eele efJeMesDeO³e³eve JeÀjlee ³esle veener . SJeÀ meceepeMeem$e %e ³ee veel³eeves meebeqK³eJeÀer³e DeeOeejeJej meceepee®ee
DeebleefjJeÀ HeÀjJeÀ mHeä JesÀuee Heeefnpes. DeLee&le meebeqK³eJeÀer³e DeeOeejeJej®e meeceeefpeJeÀ peerJeveeme
DeefOeJeÀ mHeä JeÀjlee ³esles Demes ogKeeaceves ÒeefleHeeove JesÀues Deens.

DeMeeÒeJeÀejs ogKeeaceves meceepeMeem$ee®³ee DeO³e³eve Heàleeruee YeewefleJeÀefJe %eevee®³ee
HeàleerpeJeU DeeCeC³ee®ee Òe³elve JesÀuee.³ee meboYee&le `meeceeefpeJeÀ ef¬eÀ³es®eer mebj®evee' (The
Steructuere of Social Action) ³ee ûebLeele ìe@ueJeÀe@ì Heejmevme efueefnlees JeÀer, 'ogKeeace ³ee
DeLee&ve Jew%eeefveJeÀ efmeàebleJeeoer neslee JeÀer, p³eeves JeÀOeer DeeOeejnerve efmeàeblee®es mHeäerJeÀjCe JesÀues veener
eEJeÀJee JeÀOeer efvejLe&JeÀ Devegce eveeceO³es HeÀmetve jeefnuee veener; lej Òe³eesieelceJeÀ mecem³eeb®es GHee³e
MeesOeC³eeceO³es lees k³emle jeneruee.' (Durkheim was a scientific theorist in the best
sense of one who never theorised in the air, never indulged in idle
speculation but was alwa ys seeking the solution of curcially important
empirical problems - Talcott Parsons.)

10) k³eeJeneefjJeÀ meceepeMeem$e (Applied Sociology):

JeÀe@c쮳ee ÒeYeeJeecegUs meceepeMeem$eer³e %eevee®ee GHe³eesie meeceeefpeJeÀ JeÀe³ee& meeþer Peeuee
Heeefnpes Demes efJe®eej ogKeeaceves ceeb[ues.
munotes.in

Page 27

27
ogKeeace®³ee HeàleerMeem$ee®eer DeMee ÒeJeÀej®eer JewefMeäîes Deens. ogKeeace®es HeàleerMeem$e ns
Jew%eeefveJeÀ Deens. JeÀejCe meeceeefpeJeÀ Ieìveeb®es DeO³e³eve JeÀjCeeN³ee meceepeMeem$eeuee `efJe%eevee®ee' opee&
Òeehle JeÀªve osC³ee®ee l³ee®ee cegK³e GÎsMe nelee. l³eeJeÀjerlee meeceeefpeJeÀ Ieìveeb®es DeO³e³eve ns
Jemletefveÿ DeMee Jew %eeefveJeÀ Heàleerves nesCes DeeJeM³eJeÀ nesles. cnCetve ogKeeaceves DeeHeues HeàleerMeem$e
ceeb[ues Deens.

3.4.3 HeàleerMeem$eeJejerue ìerJeÀe :

ogKeeaceves ceeb[uesu³ee HeàleerMeem$eeJej mJesC[ js[uHeÀ, jesiej uesJeÀecyes Fl³eeoer DevesJeÀ
meceepeMe em$e%eebveer ìerJeÀe JesÀu³eele.

1) DeLee&®eer efJeÌueälee (Complexity of Meaning):

ogKeeace® ³ee HeàleerMeem$ee®³ee ceev³eleeyeeyele DevesJeÀ $egìer Deensle. ogKeeace®³ee
HeàleerMeem$ee®eer Del³eble cenÊJeHetCe& ceev³elee ner Deens JeÀer, meeceeefpeJeÀ leL³eeb®ee Jemlet cnCetve efJe®eej
JesÀuee Heeefnpes. Hejbleg ogKeeaceves Jemlet cnCepes JeÀe³e ³ee®ee mHeä DeLe& meebefieleuee veener.cnCetve yeevme&
cnCelees JeÀer, ogKeeaceves `Jemlet' ³ee Meyoe®ee DeLe& mHeä JesÀuee veener. JeÀejCe l³eeves mJeleë®e Jemlet ³ee
Meyoe®ee ®eej JesieJesieUîee DeLee&ves GHe³eesie JesÀuee Deens.

2) efJejesOeer JeÀuHeve e :

ogKeeaceves meceepeMeem$eele YeewefleJeÀ efJe $eeCee®³ee Heàleer®ee DeJeuebye JeÀjeJee Demes ÒeefleHeeove
JesÀues Deens. Hejbleg meeceeefpeJeÀ leL³eeb®³ee mebyebefOele met®eveeb®ee mebûen JeÀmee JeÀjeJee ³ee yeeyele JeÀesCelee®e
GuuesKe ogKeeaceves Jes Àuee veener. meeceeefpeJeÀ leL³eeb®³ee JeÀe³e&JeÀejCeYeeJee®ee MeesOe Iesleuee Heeefnpes Demes
ogKeeaceves ÒeefleHeeove JesÀues Deens. Hejbleg JeÀesCel³ee ÒeJeÀejs JeÀe³e& DeeefCe JeÀejCee®es mebyebOe ue#eele Iesleues
Heeefnpes; ³eeJeÀefjlee ogKeeace JeÀuH eves®ee DeeOeej I³ee³euee ueeJelees. cnCetve mJesC[ js[uHeÀ ³eebveer DeMeer
ìerJeÀe JesÀueer JeÀer, `ogKeeace SJeÀerJeÀ[s DeeHeu³ee meceepeMeem$eer³e HeàleerceO³es JeÀuHevee DeeefCe Devegceeveeme
veeJeÀejlees. lej ogmejerJeÀ[s JeÀuHeveebJej DeJeuebyetve j enC³eeme meebielees.'

3) efJejesOeeYeeme :

ogKeeace®³ee HeàleerMeem$eeJej ìerJeÀe JeÀjleebvee SueJet[ cnCelees JeÀer, 'ogKeeaceuee
JemletefveÿJeeoer cnìues peeles. Hejbleg meecetefnJeÀ ÒeefleefveefOeÊJee®³ee efmeàebleeceO³es lees Òe®eefuele efJeéeeme
DeeefCe HejbHejebvee cenÊJe oslees. lej meeceeefpeJeÀ leL³eeb®³ee meboYee&le lees efJeéeeme, ÒeLee ³eebvee veeJeÀejlees.'
cnCetve ogKeeace®³ee efJe®eejebceO³es efJejesOeeYeeme Dee{Ulees.

4) k³eeJeneefjJeÀles®ee DeYeeJe :

ogKeeace®³ee HeàleerMeem$eeceO³ es k³eeJeneefjJeÀles®ee DeYeeJe Dee{Ulees DeMee ÒeJeÀej®eer ìerJeÀe
JeÀjC³eele Deeueer Deens. lees HeejbHeeefjJeÀ efJemebiele ceev³elee Òemletle JeÀjlees. l³eecegUs lees JeÀesCeleener SJeÀ munotes.in

Page 28

28
HetCe& efJe®eej ceeb[t MeJeÀle veener. Heejmevme cnCelees JeÀer, `ogYee&i³eeves ³ee meJe& JeÀejCeebcegUs DeeefCe DeHetCe&
Òe³eesieelceJeÀlesves ogKeeaceuee mHeä ìerJesÀ®³ee leJe&ÀHegCe& HeefjeqmLeleerceO³es ueesìues. p³eeceO³es l³ee®es
meeceeefpeJeÀ JeemleefJeJeÀlee DeeefCe Òe³eesieelceJeÀ meeLe&JeÀles®³ee k³eefleefjJeÌl e SJeÀ JeÀeuHeefveJeÀ DeeqmleÊJe
nesles.'

5) DeHe³ee&hle leL³eebJej DeeOeejerle :

ogKeeaceves DeeHeues efveøJeÀieesä Jew %eeefveJeÀ Heàleer®³ee oãäerves ³eesi³e veener DeMee ÒeJeÀej®eer ìerJeÀe jesiej uesJeÀecyes ³eebveer JesÀueer
Deens.

Jejerue ìerJeÀebÒeceeCes®e DeeCeKeer JeÀener ìerJeÀe ogKeeace®³ee HeàleerMeem$eeJej JeÀjC³eele Deeu³ee
Deensle. ogKeeaceves DeeHeu³ee Òel³e#eJeeoer meceepeMeem$eJeeoer efJe®eejebcegUs mecee peMeem$eele Jew %eeefveJeÀ
Heàleer®ee GHe³eesie JeÀjC³ee®eer Gieer®e ®esäe JesÀueer Deens; DeMee ÒeJeÀej®eer ìerJeÀe ceì&veves JesÀueer Deens.
DeMee ÒeJeÀej®³ee ogKeeace®³ee HeàleerMeem$eeJejerue ìerJeÀe ue#eele Iesleu³eeveblej ns mHeä nesles JeÀer,
ogKeeace®es HeàleerMeem$e ns k³eeJeneefjJeÀ veknles.³ee HeàleerMeem$eele DevesJeÀ efJemebiele DeMee HeejmHeefjJeÀ
JeÀuHevee Òemletle JesÀu³ee Deensle.

DeMee ÒeJeÀej®³ee ìerJeÀe ogKeeace®³ee HeàleerMeem$eeJej JeÀjC³eele Deeu³ee Demeu³ee lejer
ogKeeaceves meceepeMeem$eeuee efJe%eevee®ee opee& Òeehle JeÀªve osC³ee®³ee oãäerves pes HeàleerMeem$e Òemletle
JesÀues DeeefCe meceepeMeem$eeuee Jew %eeefveJeÀ DeeOeej osC³ee®ee pees Òe³elve JesÀuee les ogKeeace®³ee
HeàleerMeem$ee®es meceepeMeem$eeme cenÊJee®es ³eesieoe ve Deens.

DeeHeueer Òeie leer leHeemee
1. ogKeeace®³ee HeàleerMeem$eeJej ®e®ee& JeÀje.
3.5 Þece efJeYeepevee®ee efmeàeble (Theory of Division of Labour)
ogKeeace®ee meeceeefpeJeÀ Þece efJeYeepevee®ee efmeàeble ne meceepeMeem$eeleerue SJeÀ cenÊJeHetCe&
efmeàeble nes³e. meJe&meeOeejCeHeCes Þece efJeYeepeve ner SJeÀ Deee|LeJeÀ mebJeÀuHevee ceeveueer peeles. Hejbleg
ogKeeaceves mHeä JesÀues JeÀer, meeceeefpeJeÀ leL³e ns®e Þece efJeYeepevee®es JeÀejCe Deens. Þece efJeYeepevee®es
Deee|LeJeÀ HeefjCe eceeHes#ee meeceeefpeJeÀ HeefjCeece DeefOeJeÀ cenÊJeHetCe& Deensle. Þece efJeYeepevee®es DeO³e³eve
ogKeeace HetJeea De@[ce eqmceLe, nye&ì& mHesvmej, JeÀeue& ceeJe&Ìme Fl³eeoeRveer JesÀuesues Dee{Utve ³esles. og Keeace®es
Þece efJeYeepevee®es DeO³e³eve ns HetCe&HeCes meceepeMeem$eer³e Deens. l³eecegUs®e ³ee efmeàebleeuee
meceepeMeem$eele SJeÀ JesieUs®e cenÊJe Deens. munotes.in

Page 29

29
'The Division of labour in Society , (1893)' ³ee ûebLeele ogKeeaceves Þece
efJeYeepevee®ee efmeàeble ceeb[uee Deens. ³ee ûebLeele Þece efJeYeepevee®eer JeÀejCes DeeefCe ÒeYeeJee®es meefJemlej
efJeMuesl³ee®ee menmebyebOe Dev³e meeceeefpeJeÀ leÊJeebMee r mLeeHeve JeÀªve l³eebvee Þece efJeYeepevee®ee HeefjCeece
ceeveuee. lej ûebLee®³ee ogmeN³ee Yeeieele meeceeefpeJeÀ leL³eebvee ®eue ceevetve Þece efJeYeepevee®es mJeªHe
DeeefCe JeÀejCeeb®es efJeMueslemes®e vewefleJeÀ k³eJemLee DeeefCe mJemeb®eeefuele DeMeer SJeÀ meeJe&YeewefceJeÀ Ieìvee Deens peer Òel³esJeÀ®e
meceepeele Dee{Utve ³esles. Þece efJeYeepeve ns mJeleë®e meeO³e Deens. ³ee®eer GlHeÊeer nesle vemetve efJeJeÀeme
neslees.

Þece efJeYeepeve ns SJeÀ ÒeJeÀe³e& Demetve les JeÀe³e& veener. ogKeeaceves ³ee Þece efJeYeepevee®³ee
efmeàebleele Deee|LeJeÀ IeìJeÀebvee yeepetuee meeªve efJeefMeä meeceeefpeJeÀ IeìJeÀebvee cenÊJe efoues. p³eecegUs
Deee|LeJeÀ ÒeYeeJe eEJeÀJee HeefjC eeceeHes#ee meeceeefpeJeÀ ÒeYeeJe eEJeÀJee HeefjCeece DeefOeJeÀ nesleele. cnCetve®e
meceepeMeem$eer³e oãäerJeÀesveeletve Þece efJeYeepevee®³ee efmeàebleeme efJeMes
ÞeceefJeYeepeve DeLe&:

SJeÀe efJeefMeä JeÀecee®³ee Hetle& lesmeeþer JeÀjeJes ueeieCeejs Þecee®es efJeYeepeve Demee
ÞeceefJeYeepevee®ee meeOeejCeleë DeLe& neslees.mebieCeJeÀ le³eej JeÀjC³ee®es JeÀece DevesJeÀ ìhh³eeceOetve nesle
peeles. SJeÀ mebieCeJeÀ le³eej JeÀjC³eemeeþer l³ee®³ee efJeefJeOe Yeeieeb®eer pegUCeer JeÀjeJeer ueeieles. ns JeÀe³e&
JeÀesCeleener SJeÀ k³eJeÌleer JeÀjle vemelees. lej efJeefJeOe ìhh³eeJej efJeefJeOe JeÀe³e& HetCe& nesle Demeles. DeLee&le
SJeÀ mebieCeJeÀ SJeÀ k³eJeÌleer le³eej JeÀjle vemelees lej l³ee JeÀeceemeeþer JeÀjek³ee ueeieCeeN³ee SJetÀCe
ÞeceMeJeÌleer®eer efJeYeeieCeer efJeefJeOe JeÀeceieejebvee mJeleb$eHeCes JeÀeceeb®es JeeìHe JeÀªve JeÀjC³eele ³esles.
Ie[îeeU, efJeceeves, JeÀej, Fl³eeoer meJe& DeewÐeesefieJeÀ GlHeeoveeyeeyele Je efJeefJeOe mesJee#es$eele ner Demes®e
ÞeceefJeYeepeve efometve ³esles.

Þece efJeYeepeve DeeefCe meeceeefpeJeÀ efJeJeÀeme :

mHesvmej DeeefCe Dev³e GHe³eesefieleeJeeoer efJe®eejJebleebveer Demes ÒeefleHeeove JesÀues JeÀer,
`DeeefocemeceepeeHeemetve lej meY³e meceepee®³ee HeefjJele&veeyejesyej®e Þece efJeYeepevee®³ee efJeJeÀemeeceO³es
Jeãàer Peeueer Deens.' ³ee efJe®eejebMeer ogKeeace mencele Deens. Hejbleg JesÀJeU Deee|LeJeÀ JeÀejJeÀ ns®e meeceeefpeJeÀ
efJeJeÀemeemeeþer JeÀejCeerYetle Deensle ³ee efJe®eejebMeer ogKeeace mencele veener. ogKeeace®³ee ce les, JesÀJeUÞece
efJeYeepevee®³ee efJeJeÀemeecegUs®e Deeefoce meceepe ne meY³e meceepeele HeefjJeleeale Peeuee Demes veener lej
l³eeJeÀjerlee vewefleJeÀ SJeÀlee DeeefCe meeceeefpeJeÀ SJeÀlee osKeerue JeÀejCeerYetle Deens. ogKeeaceves DeeHeu³ee
efmeàebleele tve Demee efveøJeÀk³eJeÌleerÜejs ³ee®eer efvee|celeer Peeueer veener. lej ner SJeÀ ceeveJee®eer cegueYetle DeeJeM³eJeÀlee Deens.
DeMeeÒeJeÀejs ceeveJee®³ee cegueYet le DeeJeM³eJeÀlesceOetve Þece efJeYeepeve Ie[tve Deeues. lemes®e Þece efJeYeepeve
ns JesÀJeU Deee|LeJeÀ IeìJeÀecegUs®e Ie[tve Deeues veener lej l³eeceO³es vewefleJeÀ cetu³e DeeefCe meeceeefpeJeÀ
SJeÀlee osKeerue cenÊJee®eer Deens. Þece efJeYeepeveeyejesyej meeceeefpeJeÀ efJeJeÀeme osKeerue Ie[tve Deeuee.
DeeefoceJeÀeUeleerue meceepek³eJemLee DeeefCe Þece efJeYeepeve Òee®eerve JeÀe Ueleerue ÞeceefJeYeepeve ns
ÒeecegK³eeves m$eer -Heg©

Page 30

30
YesoeJej DeJeuebyetve nesles. Òee®eerve JeÀeUer efMeJeÀej JeÀjC³eemeeþer pebieu eele peele Demele. JebÀo cegUs, HeÀUs
ieesUe JeÀjC³ee®es JeÀece JeÀjerle Demele.lej efm$e³ee ³ee Iejer®e jentve cegueeb®es Heeueve -HeesIejiegleer JeÀeces JeÀje³e®³ee. l³ee JeÀeUele ueesJeÀmebK³ee ner HeÀej®e JeÀceer nesleer. lemes®e k³eJeÌleeR®³ee iejpee
DeeefCe mecem³ee osKe erue ce³ee&efole nesl³ee. l³eecegUs Þece efJeYeepevee®eer DeeJeM³eJeÀlee JegÀCeeuee Jeeìueer
veener. meJe& ueesJeÀ efceUtve -efcemeUtve JeÀece JeÀje³e®es. ogKeeace cnCelees JeÀer, Deeefoce JeÀeUeceO³es
JeÀesCel³eener ÒeJeÀej®³ee JeÀe³ee&®es efJeYeepeve Peeu esues veknles. HeÀJeÌle pes efJeYeepeve Peeues nesles les JesÀJeU
m$eer-Heg©meeHes#e ªHeeves k³eJeÌleer - k³eJeÌleeRceO³es meceevelee nesleer. Þece efJeYeepevee®ee DeYeeJe Demeu³eecegUs meJe&
ueesJeÀ meeceeefpeJeÀ F®ísMeer yeebOeuesues nesles.meceepeeleerue ueesJeÀ ueesJeÀcele, HejbHeje, Oece& DeeefCe jepee®³ee
oyeeJeecegUs ³eb$eemeejKes efvecetìHeCes JeÀe³e& JeÀjerle nesles. l³eeb®³eele Dee{UCeejer S JeÀlee ner ³eebef$eJeÀ
mJeªHee®eer nesleer Demes ogKeeaceves ÒeefleHeeove JesÀues.

meY³e meceepek³eJemLee DeeefCe Þece efJeYeepeve :

ceeveJeer meceepee®³ee meebmJeãÀefleJeÀ efJeJeÀemeeyejesyej Deee|LeJeÀ peerJevee®³ee efJeefYeVe HewuetceO³es
osKeerue efJeJeÀeme Peeuee. Jemlet®eer ceeieCeer Jee{ueer DeeefCe ueesJeÀeb®³ee efJeefJeOe ÒeJeÀej®³ee iejpee
Jee{u³eele. ³ee meJe& JeÀejCeebcegUs meeceeefp eJeÀ GlHeeovee®³ee JeÀe³ee&ceO³es Þece efJeYeepevee®eer DeeJeM³eJeÀlee
Yeemet ueeieueer. DeeefCe meceepeele Þece efJeYeepeve Ie[tve Deeues. ³ee Þece efJeYeepeveecegUs meceepeeleerue
³eebef$eJeÀ SJeÀles®eer peeiee pewefJeJeÀ SJeÀlesves Iesleueer.

ogKeeace cnCelees JeÀer meY³e meceepeele SJeÀerJeÀ[s Þece efJeYeepevee®ee efJeJeÀeme Peeuesuee efomelees
Hejbleg ogmejerJeÀ[s k³eJeÌleeR®³ee k³eJeÌleerceÊJeeceO³es Demeceevelee Dee{Ules DeeefCe les pewefJeJeÀ SJeÀlesÜejs
SJeÀcesJeÀebMeer yeebOeues peeleele pes l³ eeb®³ee HeejmHeeefjJeÀ efveYe&jlesJej DeJeuebyetve Demeles. DeMee ÒeJeÀej®³ee
efJeJeÀefmele meceepeele #eleerHetleea JeÀe³eos (Restitutive Law) Demeleele. ³ee JeÀe³eÐeevegmeej p³ee
He#ee®eer neveer Peeuesueer Demeles l³ee He#eeuee vegJeÀmeeve YejHeeF& efoueer peeF&ue.

DeMeeÒeJeÀejs meceepeeceO³es k³eJeÌleerJeeoe®³ee vewefleJeÀles®es ÒeYegÊJe Demeles.ogKeeaceves `k³eJeÌleerJeeo'
ne Meyo efJeMesDeveble F® íeb®³ee HetleeaJeÀjerlee Dece³ee&efole DeefOeJeÀejebMeer mebyebefOele Deens. lej meY³e meceepeele k³eJeÌleerÊJe
SJeÀe peeieãle vewefleJeÀ ceveesJeãÊeer®³ee ªHeele meceesj ³esles Demes ogKeeaceves ÒeefleHeeove JesÀues Deens. meY³e
meceepeele k³eJeÌleerÊJee®e e DeLe& ne DeMee JeÀle&k³eeMeer ueeJeuee peelees, p³eecegUs k³eJeÌleer meeceeefpeJeÀ
JeÀu³eeCee®³ee oãäerves meceepeeJeÀjerlee JeÀe³e& JeÀjles. ogKeeace®³ee celes, DeeveboJeeo eEJeÀJee Denb k³eJeÌleerJeeo
meeceeefpeJeÀ SJeÀlee efvecee&Ce JeÀjlees.

3.6 Þece efJeYeepevee®eer JeÀejCes
mHesvmej DeeefCe GHe³eesefieleeJeeÐeebveer Demes efJe®eej ceeb[ues nesles JeÀer, meceepeeleerue Òel³esJeÀ
k³eJeÌleeruee DeefOeJeÀeefOeJeÀ megKe DeeefCe Deevebo Òeehle JeÀjC³ee®eer F®íe Demeles. megKe eEJeÀJee Deevebo ns
JesÀJeU ®eebieueer Deee|LeJeÀ HeefjeqmLeleer eEJeÀJee G®®e peerJeve mlejeJej DeJeuebyetve Demeles.efpeleJeÀer peemle
mebHeÊeer Demesue, efleleJesÀ®e k³eJeÌleeruee DeefOeJeÀ megKe efceUles. DeMee ÒeJeÀej®es efJe®eej mHesvmej DeeefCe munotes.in

Page 31

31
GHe³eesefieleeJeeÐeebveer c eeb[ues nesles. GHe³eesefieleeJeeÐeeb®³ee celes, Deee|LeJeÀJeÀejCe ns®e Þece efJeYeepeve DeeefCe
ceeveJee®³ee Deee|LeJeÀ meY³eles®³ee efJeJeÀemee®es JeÀejCe Deens.Þece efJeYeepeveecegUs®e JeÀe³e&JegÀMeuelesceO³es Jeãàer
nesles.JegÀMeuelesle Jeãàer Peeu³eec egUs GlHeeoveele Jeãàer nesTve Deee|LeJeÀ eqmLeleer cepeyetle nesles. DeeefCe
meeceeefpeJeÀ Deeveboele osKeerue Jeãàer nesTve peerJeve mlej Gb®eeJelees.

mHesvmej DeeefCe GHe³eesefieleeJeeÐeeb®³ee Jejerue efJe®eejeb®ee ogKeeaceves efJejesOe JesÀuee.
ÞeceefJeYeepevee®ee DeeOeej Deee|LeJeÀ Òeieleer Deens ³ee celee®es ogKeeaceves Keb[ve JesÀues. ogKeeace®³eeceles, `Þece
efJeYeepevee®³ee efJeJeÀemee®es JeÀejCe ns YeewefleJeÀ veener. JeÀejCe ner lej SJeÀ vewefleJeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens.'
Deeveboe®ee mebyebOe ne Deee|LeJeÀ meceãàerMeer Deens ne GHe³eesefieleeJeeÐeeb®ee efJe®eej megàe ®etJeÀ Demeu³ee®es
ogKeeaceves veceto JesÀues.JeÀejCe Deee|LeJeÀ meceãàer ner megKeeceO³es Jeãàer JeÀª MeJeÀles Hejbleg Deeveboe®eer meceãàer
JeÀª MeJeÀle veen er Demes ogKeeaceves mHeä JesÀues.megKee®ee mebyebOe ne Fbefê³eeb®³ee #eefCeJeÀ meblegäerMeer Deens.
l³ee®ee mebyebOe ne MejerjeMeer Demelees. Hejbleg Deeveboe®ee mebyebOe ne ceveeMeer Demelees. leer SJeÀ DeebleefjJeÀ
Jemlet Deens. leer yee¿e Fbefê³epev³e Jemlet veener. Deevebo ne ®eebieu³ee meeceeefpeJeÀ DeJemLesceO³es®e Òeehle
neslees.mebHeÊeer eEJeÀJee efJeueeefmevelesceO³es Deevebo efceUle veener Demes cele ogKeeaceves ceeb[ues Deens.

Heg{s ogKeeace cnCelees JeÀer, pej Þece efJeYeepeve Deevebo efvecee& Ce JeÀjerle Demesue lej peskne
Deeveboe®eer meercee ³esles leskne Þece efJeYeepeve Leebyee³euee Heeefnpes nesles. Hejbleg Þece efJeYeepeve ns ve Leebyelee
melele Jee{le Deens. lemes®e pej DeeefoceJeÀeUeleerue meceepee®es DeeOegefveJeÀ meceepeeMeer legueveelceJeÀ
DeO³e³eve JesÀues lej ns mHeä nesF&ue JeÀer, DeeOegefveJeÀ meceepeeHes#ee DeeefoceJeÀeUeleerue meceepe megKeer
Peeuee Demelee.

DeMee ÒeJeÀejs ogKeeaceves Deee|LeJeÀ ÒeieleercegUs Þece efJeYeepeve Peeues ³ee GHe³eesefieleeJeeÐeeb®³ee
efJe®eejeb®es Keb[ve JeÀªve Þece efJeYeepevee®eer Heg{erue oesve JeÀejCes meebefieleueer Deensle.

De) ueesJeÀmebK³es®es IevelJe
ye) vewefleJeÀ Ieve lJe

De) ueesJeÀmebK³es®es IevelJe :

ogKeeaceves, mHesvmej DeeefCe GHe³eesefieleeJeeÐeeb®³ee ÞeceefJeYeepevee®³ee ceev emeMeem$eer³e DeeefCe
Jew³eefJeÌleJeÀ mebJeÀuHeves®es Keb[ve JesÀues. DeeefCe Demes ÒeefleHeeove JesÀues JeÀer, ueesJeÀmebK³es®³ee IevelJee
yejesyej®e Þece efJeYeepeve Jee{le Demeles. DeeefCe peMeer ueesJeÀmebK³esle Jeãàer nesles leMeer Þece efJeYeepeveele
Jeãàer nesle peeles. ueesJeÀmebK³es®es IevelJe ns DeeHeu³ee DeeqmlelJeeJeÀjerlee mebIeDeeHeues DeeqmlelJe efìJeÀefJeC³eemeeþer efJeefYeVe JeÀe³ee&le menYeeieer nes lees. DeeefCe mHeOe&s®³ee Me³e&leerceO³es
JeÀewMeu³e Òeehle JeÀjC³ee®ee Òe³elve JeÀjlees.l³eecegUs lees ogmeN³eeHeemetve mJeleëuee JesieUs JeÀjlees. Òel³esJeÀ
k³eJeÌleer DeMeeÒeJeÀejs efJeYesoerJeÀjCe DeeefCe efJeMesnes³e Demes ogKeeace ceevelees. DeMeeÒeJeÀejs ueesJeÀmebK³es®es IeveÊJe meeHes#e ªHeeves Þece efJeYeepevee®ee efJeJeÀeme
ogKeeace Heg{s mHeä JeÀjlees JeÀer, ueesJeÀmebK³es®ee DeeJeÀej DeeefCe IevelJe Jee{u³eeyejesyej k³eJeÌleeR®³ee
HeejmHeeefjJeÀ mebyebOeeceO³es osKeerue Jeãàer nesles. l³eecegUs l³eeb®³eeceO³es nesCeeN³ee Debleef¬eÀ³ee ³ee DeefOeJeÀ
leer¬e nesleele. ³ee Debleef¬eÀ³ee efpeleJe̳ee leer¬e Demeleerue, efleleJe̳ee®e leer¬e ieleerves Þece efJeYeepevee®ee munotes.in

Page 32

32
efJeJeÀeme nesle Demelees. ³eeGueì DemeY³e eEJeÀJee meebmJeãÀefleJeÀ oãäerves ceeieemeuesu³ee meceepeele Debleef¬eÀ³ee
efMeLeerue Demeleele. DeeefCe l³ee®es meeceeefpeJeÀ mebyebOe osKeerue JeÀceer Demeleele. cnCetve®e Þece efJeYeepeve ns
meghle DeJemLesceO³es®e jenles. De MeeÒeJeÀejs ueesJeÀmebK³es®es IeveÊJe ns®e Þece efJeYeepevee®³ee efJeJ eÀemee®es
cegK³e JeÀejCe Deens.

ye) vewefleJeÀ IeveÊJe :

vewefleJeÀ IevelJe ns osKeerue Þece efJeYeepeveeJeÀefjlee DeeJeM³eJeÀDemeles Demes ogMeeace®es cele Deens.
vewefleJeÀ IeveÊJee®ee DeefYeÒee³e ne k³eJeÌleer ceOeerue HeejmHeeefjJeÀ Ieefveÿ mebyebOeeMeer Deens pees men³eesie,
Òesce, meecebpem³e, meefnøCeglee DeeefCe oã{ meeceeefpeJeÀ YeeJeveeletve efvecee&Ce neslees. YeewefleJeÀ IeveÊJe DeeefCe
vewefleJeÀ IeveÊJee®ee HejmH ejebMeer HeÀej ceesþe mebyebOe Deens.JeÀesCel³eener meceepeele ueesJeÀmebK³es®ee DeeJeÀej
DeeefCe IeveÊJeele peMeer Jeãàer nesles l³ee ÒeceeCeele HejmHej meeceeefpeJeÀ mebyebOe ns osKeerue cepeyetle nesle
peeleele. JeÀejCe HeejmHeeefjJeÀ efveYe&jlescegUs Þ ece efJeYeepevee®³ee HeefjCeecemJeªHe Jeãàer osKeerue nesle
peeles. l³eecegUs®e DeefOeJeÀ IeveÊJe Demeuesu³ee meceepeele Þece efJeYeepeve ns SJeÀe vewefleJeÀ JeÀle&k³ee®³ee
ªHeeceO³es ÒeJeÀì nesle Demeles.

DeMee ÒeJeÀejs ogKeeaceves Þece efJeYeepevee®eer ueesJeÀmebK³es®es IeveÊJe DeeefCe vewefleJeÀ Ieveleener oesve
JeÀejCes meebefieleueer Deensle. Lees[Je̳eele, ueesJeÀmebK³es®es IeveÊJe DeeefCe vewefleJeÀ IeveÊJeeceO³es Jeãàer
Peeu³eeme Þece efJeYeepeve Ie[tve ³esTve, Þece efJeYeepevee®ee efJeJeÀeme nesl ees.

3.7 Þece efJeYeepeve DeeefCe meeceeefpeJeÀ mecem³eebJejerue GHee³e
meceepee®ee DeeJeÀej peme -pemee Jee{le peelees leme lemee meceepe DeefOeJeÀ efJeÌueä nesle peelees.
efJeefMeä k³eJeÌleer®³ee mesJeeb®eer DeeJeM³eJeÀlee Jeeìt ueeieles DeeefCe Þece efJeYeepevee®ee efJeJeÀeme neslees.
ogKeeace®³ee celes, Þece efJeYeepeveeves mJeeLe& -efJeYeepeveeme pevce efouee. DeeefCe meceepe efJeefYeVe mecetn
DeeefCe Jeiee&ceO³es efJeYeeefpele neslees. DeewÐeesefieJeÀ mebIeDeefle efJeYesoerJeÀjCe Ie[tve ³esles. meceepeele k³eJeÌleerÊJeeuee Þesÿ mLeeve Òeehle nesles DeeefCe mebyebOeebvee
JeÀjeje®es mJeªHe Òeehle nesles. DeMeeÒeJeÀejs meceepeeleerue meecetefnJeÀ YeeJevee veä nesT ueeieles DeeefCe
k³eJeÌleerJeeoe®eer YeeJevee efJeJeÀefmele nesT ueeieles. ³ee®ee®e DeLe& ³eebef$eJeÀ SJeÀlee veä nesTve l³ee®es
mLeeve pewefJeJeÀ SJeÀlee Iesles.

ogKeeace®³ee celes, meeceeefpeJeÀ efJeIeìvee®es JeÀejCe ns Þece efJeYeepeve vemetve l³eeJeÀjerlee
meeceeefpeJeÀ HeefjeqmLeleer JeÀejCeerYetle Deens p³eeme Òel³esJeÀ meceepe DeeHeu³ee meom³ee®³ee Dee®eej
k³eJenejeuee efve³ebef$ele JeÀjC³eeJeÀjerlee efvecee&Ce JeÀjlees. peesHe³e¥le Þece efJeYeepeve meeceev³e Demeles lees
He³e¥le k³eJeÌleer ³ee meeceeefpeJeÀ HeefjeqmL eleervegmeej Jele&ve JeÀjerle Demeles.



munotes.in

Page 33

33
3.8 Þece efJeYeepevee®ee HeefjCeece eEJeÀJee ÒeYeeJe (Effects of Division of Labou r)
ogKeeace®³ee Devegmeej Þece efJeYeepevee®ee Deee|LeJeÀ HeefjCeece eEJeÀJee ÒeYeeJeeHes#ee meeceeefpeJeÀ
HeefjCeece eEJeÀJee ÒeYeeJe ne DeefOeJeÀ He[lees. Þece efJeYeepevee®ee efJeefJeOe ÒeJeÀej®ee HeefjCeece eEJeÀJee ÒeYeeJe ne
Heg{erueÒeJeÀejs Dee{Utve ³eslees.

1) pewefJeJeÀ meeceeefpeJeÀ SJeÀlee (Organic S ocial Solida rity):

JeÀeceieej efJeYeeieCeercegUs meeceeefpeJeÀ SJeÀl ee ³eebef$eJeÀ SJeÀles®³ee mlejeJeªve pewefJeJeÀ SJeÀles®³ee
mlejeJej ³esles. ³eebef$eJeÀ SJeÀlesceO³es Þece -efJeYeepeve efveø¬eÀer³e Demeles. Hejbleg Deelee cee$e les DeeHeues
JeemleefJeJeÀ mJeªHeele Òeieì nesT ueeieles. meeceeefpeJeÀ SJeÀJeÀ DeeHeues efJeefMeä JeÀe³e& ns MeJeÌleer®³ee
oyeeJeecegUs JeÀjerle veener lej les DeeHeu³ee F®ísvegmeej JeÀjleele. ÒeJeÀe³ee&®eer efveJe[ ner l³eeb®³ee mJeleb$e
efJeJesJeÀevegmeej nesle Demeles. meceepeele efJeefYeVelee Dee{Utve ³esles. Òel³esJeÀ k ³eJeÌleer DeeHeu³ee JeÀe³ee&ceO³es
efJeefMeälee Òeehle JeÀjC³ee®ee Òe³elve JeÀª ueeieleele.JeÀejCe l³eeb®es ÒeJeÀe³e& ns l³ee®ee mJeYeeJe, DeebleefjJeÀ
F®íe DeeefCe DeeHeu³ee ³eesi³eles®³ee DevegJetÀue nesle Demeles. ner efJeefYeVelee DeeefCe efJeMesmeeceeefpeJeÀ SJeÀlesuee pevce osleele JeÀer peer pewefJeJeÀ ÒeJeÀej®eer Demeles.

2) efJeMes
Þece efJeYeepeveecegUs JeÀeceieej SJeÀe®e ÒeJeÀej®es JeÀece DevesJeÀ Jel³eecegUs les ³ee JeÀe³ee&ceO³es efJeefMeälee Òeehle JeÀjleele. Þece efJeYeepevee®ee Demee HeefjCeece meceepeele
Dee{Utve ³eslees.

3) HejmHejeJeuebyeve :

Þece efJeYeepeveecegUs Òel³esJeÀ ieesäer®es efJeMesÒeJeÀej®es JeÀe³e& mJeleë JeÀª MeJeÀle veener, l³eebvee DeeHeu³ee DeeJeM³eJeÀlee®eer Hetleea JeÀjC³eeJeÀjerlee
ogmeN³eeJej DeJeuebyetve jneJes ueeieles. cnCetve Þece efJeYeepeveeletve DeblemebyebOe DeeefCe HeejmHeeefjJeÀlee
efvecee&Ce nesles.

4) menJeÀe³ e& (Co-operation) :

Jee{le Demeuesues HejmHejeJeuebyeve k³eJeÌleeruee menJeÀe³e& JeÀjC³eemeeþer yeeO³e JeÀjerle Demeles.
l³eecegUs DeeOegefveJeÀ meceepeele Þece efJeYeepeveeÜejs mebHetCe& meeceeefpeJeÀ k³eJemLee menJeÀe³ee&Jej DeeOeejerle
jenles.

5) vewefleJeÀ oyeeJe (Moral Pressure) :
Þece efJeYeepeve ns pejer k³eJeÌleerJeeoer efJe®eejebvee Òeeslmeenve osle Demeues lejer l³ee®e yejesyej les
meceepee®³ee vewefleJeÀ Òeef¬eÀ³eeÜejs efvejbJegÀMe k³eJeÌleerJeeoe®ee efJeJeÀeme nesJet osle veener. ³ee vewe fleJeÀ munotes.in

Page 34

34
oyeeJeecegUs Òel³esJeÀ k³eJeÌleeruee DeeHeu³ee efJeefMeä JeÀe³ee&Üeje k³eJeÌleerÊJee®eer efvee|celeer JeÀjC³ee®eer HetCe&
mebOeer Òeehle nesles DeeefCe meceepee®es DeefOeJeÀ JeÀu³eeCe meeOeues peeles.

6) efJeYesoerJeÀjveeceO³es mecevJe³e :

Þece efJeYeepevee®³ee HeefjCeece mJeªHe meceepeele SJeÀerJeÀ[s efJeYesoerJeÀjCe Jee{les lej ogmejerJeÀ[s
meceepeeceO³es JeÀe³ee&lceJeÀ mebyebOee®³ee DeeOeejeJej efceUtve -efcemeUtve jenCes DeeefCe JeÀe³e& JeÀjC³ee®eer ÒeJeãÊeer
efvecee&Ce nesles. DeMeeÒeJeÀejs e fJeefYeVeletve SJeÀlee efJeJeÀefmele neslees.

7) meY³eles®ee efJeJeÀeme (Development of Civilization):

ÞeceefJeYeepeveecegUs®e DeeOegefveJeÀ meY³e meceepee®eer efvee|celeer Peeueer Deens. meY³eles®ee efJeJeÀeme
ne yeN³ee®e ÒeceeCeele Þece efJeYeepeveeJe j®e DeJeuebyetve Demelees.

8) veJeerve Jeiee&®ee Go³e :

Þece efJeYeepeveecegUs efJeMesk³eJeÌleeRceO³es mJeeLeea YeeJeveeb®ee efJeJeÀeme nesT ueeielees. l³eecegUs JesieJesieUîee #es$eele JeÀe³e& JeÀjCeeN³ee
efJeefYeVe Jeiee&®ee Go³e neslees.

9) Òeieleer DeeefCe mHeOee& (Progress and Competition ):

Þece efJeYeepeveeletve veJe-veJeerve GÐeesie DeeefCe JeÀe³ee&®eer efvee|celeer nesles. l³eecegUs meceepeele
mHeOee& nesT ueeieles. efJeMesl³eecegUs meeceeefpeJeÀ Òeieleer Ie[tve ³esles.

3.9 meeceeefpeJeÀ SsJe̳e (Social Solidarity )
'The Division of Labour in Social' ³ee ûebLee®³ee Heefnu³ee Yeeieele ogKeeaceves
meeceeefpeJeÀ SJeÀles®es efJeMuesefve³ece, Dee®eej mebefnlee eEJeÀJee vewefleJeÀ Deeo Mee¥vee pevce osleele DeeefCe ner vewe fleJeÀ leL³es meeceeefpeJeÀ
mebyebOeeb®eer efvee|celeer JeÀjleele DeeefCe SJeÀ DeMeer HeefjeqmLeleer efvecee&Ce nesles JeÀer, p³eeme DeeHeCe meeceeefpeJeÀ
SJeÀlee Demes cnCelees.

`meeceeefpeJeÀ SJeÀlee ner HetCe&HeCes SJeÀ meeceeefpeJeÀ Ieìvee Deens.' D emes efJe®eej ogKeeaceves ceeb[ues
Deens. meeceeefpeJeÀ SJeÀles®ee efoJemeWefoJeme efJeJeÀeme nesle peelees. SJeÀlee Jew³eefJeÌleJeÀ oãäerJeÀesveeme
efJeJeÀefmele JeÀªve HeejmHeeefjJeÀ meÓeJevesme oã{lee Òeoeve JeÀjles DeeefCe mebyebOee®³ee efJeefYeVelesue e mJeerJeãÀle
JeÀjC³eeJeÀjerlee meefnøCeglee Je Goejles®eer Jeãàer JeÀjles.

munotes.in

Page 35

35
meeceeefpeJeÀ SJeÀles®eer JewefMeäîes (Characteristics of Social Solidarity) :
ogKeeaceves meeceeefpeJeÀ SJeÀles®³ee meboYee& le pes efJe®eej ceeb[uesle l³ee efJe®eejebJeªve meeceeefpeJeÀ SJeÀles®eer
Heg{erue JeÀener JewefMeäîes mHeä nesleele.
1) meeceeefpeJeÀ SJeÀlee SJeÀ vewefleJeÀ leL³e Deens.
2) meeceeefpeJeÀ SJeÀlee Decetle& leL³e Deens.
3) meeceeefpeJeÀ SJeÀlee ner meecetef nJeÀ peeCeerJes®eer DeefYek³eJeÌleer Deens.
4) meeceeefpeJeÀ SJeÀlee SJeÀ ieleerceeve leL³e Deens.
5) meeceeefpeJeÀ SJeÀles®es cetu³eebJeÀve JeÀjCes JeÀþerCe Deens.

DeMee ÒeJeÀej®eer meeceeefpeJeÀ leL³eeb®eer JeÀener JewefMeäîes Deensle.

meeceeefpeJeÀ SJeÀles®es ÒeJeÀej (Forms of Social Solidarity) :

ogKeeace®³ee celes, meeceeefpeJeÀ SJeÀles®³ee mJeªHeeceO³es HeefjJele&ve nesle Demeles. ns HeefjJele&ve
³eebef$eJeÀ SJeÀles®³ee efoMesves nesle Demeles. ³eeJeªve ogKeeaceves meeceeefpeJeÀ SJeÀles®es oesve ÒeJeÀej meebefieleues
Deensle.

1) ³eebef$eJeÀ SJeÀlee
2) pewefJeJeÀ SJeÀlee

meeceeefpeJeÀ SJeÀles®³ee ³ee oesvner ÒeJeÀeje®es meefJemlej efJeJes®eve Heg{erue ÒeceeCes Deens.

3.9.1 ³eebef$eJeÀ SJeÀlee :

ogKeeace®³ee Devegmeej, Deeefoce JeÀeUeleerue meceepeele ³eebef$eJeÀ SJeÀlee nesleer. l³eeJesUer
meceepee®ee DeeJeÀej ueneve neslee. ueesJeÀeb®³ee DeeJeM³eJeÀ iejpee ³ee ce³ee&efole nesl³ee. l³eeb®es meeceeefpeJeÀ
DeeefCe Deee|LeJeÀ JeÀe³e&, peerJeveHeàleer, Dee®eej-efJe®eej Fl³eeoerceO³es efJeMesvekns lej meceepeeleerue ueesJeÀebceO³es ceeveefmeJeÀ DeeefCe vewefleJeÀ DeeOeejeJej DeefOeJeÀÒeceeCeele meec³e
nesles.l³eeb®³eeJej ueesJeÀcele, HejbHeje, Oece& Fl³eeoeR®ee ÒeYeeJe neslee.l³eec egUs DeeefoceJeÀeUele k³eJeÌleeriele
meceeveles®³ee DeeOeejeJej SJeÀlee nesleer. meeceeefpeJeÀ eEJeÀJee k³eJeÌleeriele peerJevee®³ee JeÀesCel³eener HewuetceO³es
HeÀjJeÀ Dee{Ule veknlee. DeMee ÒeJeÀej®³ee SJeÀlesuee ogKeeaceves ³eebef$eJeÀ SJeÀlee Demes meb yeesOeues Deens.
JeÀejCe Deeefoce JeÀeUeleerue ueesJeÀ HejbHeje, ueesJeÀcele, Oece& DeeefCe jepeeb®³ee oyeeJeecegUs Deieoer [esUs
efceìtve ³eb$eeÒeceeCes JeÀe³e& JeÀjerle nesles. ³ee ueesJeÀcele, HejbHeje, Oecee&®ee FleJeÀe ÒeYeeJe neslee JeÀer,
k³eJeÌleer uee JeÀesCel³eener ÒeJeÀej®es cenlJe veknles. k³eJeÌleer®es k³eefJeÌleceÊJe meecetefnJeÀ k³eefJeÌleceÊJeeceO³es
FleJesÀ SJeÀªHe nesTve pee³e®es JeÀer, k³eJeÌleer®³ee k³eefJeÌleceÊJeeuee JeÀesCeles®e DeeqmlelJe jnele veknles.
Òel³esJeÀ k³eJeÌleer meceepeeye jesyej ³eb$eemeejKee efJe®eej JeÀje³e®ee, JeÀece JeÀje³e®ee DeeefCe meeceeefpeJeÀ
efve³eceeb®es efvecetìHeCes Heeueve JeÀje³e®ee. Lees[Je̳eele, ³eebef$eJeÀ SJeÀlee ner meceepee®³ee SJeÀªHelesJej
DeeOeejerle nesleer. l³eeJesUer Þece efJeYeepeve ns DeefJeJeÀefmele mJeªHeele nesles. cnCepes®e Þece efJeYeepeve munotes.in

Page 36

36
vemeuesu³ee meceepeele®e ³eebef$eJeÀ SJeÀlee Dee{Utve ³esles. DeMee meceepeele efJeMesefJeYesoerJeÀjCe Dee{Utve ³esle veener.

oceveelceJeÀ eEJeÀJee Òee³eef½eÊe ÒeOeeve JeÀe³eo s (Retributive law) :

ogKeeaceves mHeä JesÀues JeÀer, p³ee meceepeele ³eebef$eJeÀ SJeÀlee Demeles lesLes oceveelceJeÀ eEJeÀJee
Òee³eef½eÊeÒeOeeve JeÀe³eos Demeleele. ³eebef$eJeÀ SJeÀlesceO³es ueesJeÀ meecegefnJeÀ peeCeerJesves JeÀe³e& J eÀjleele DeeefCe
meeceeefpeJeÀ SJeÀlee JeÀe³ece þsJeCes ns DeeHeues JeÀle&k³e mecepeleele. meceepee®eer SJeÀlee JeÀe³ece þsJeC³ee®³ee
oãäerves oceveelceJeÀ JeÀe³eos cenÊJeHetCe& Deensle.

SJeÀe k³eJeÌleerJeÀ[tve ogmeN³ee k³eJeÌleer®es vegJeÀmeeve JeÀjC³eele Deeues cnCetve efMe#ee efoueer peele
veener. lej l³ee k³eJeÌleerÜeje mebHetCe& mecetne®³ee meodmeefÜJesJeÀ yegàerme OeJeÌJeÀe Heesnes®eu³eecegUs l³ee®eer
YejHeeF& JeÀªve IesCes ne oceveelceJeÀ efJeÀJee Òee³eef½eÊe ÒeOeeve JeÀe³eÐee®ee GÎsMe Demelees. pej k³eJeÌleer®³ee
DeHejeOeeme ob[ efouee veener lej l³ee®ee HeefjCeece meeceeefpeJeÀ SJeÀlee ogye&ue nesC³eeceO³es nesF&ue DeeefCe ner
ieesä meceepee®³ee oãäerves IeeleJeÀ þjles. l³eecegUs meecegefnJeÀ YeeJeves®ee Yebie JeÀjCeeN³ee DeHejeO³eebvee
efoueer peeCeejer efMe#ee JeÀ [JeÀ Demeles. k³eJeÌleer p³ee MeJeÌleer efJe©à Jele&ve JeÀjles leer MeJeÌleer FleJeÀer ÒeyeU
Demeles JeÀer, l³ee MeJeÌleer®eer nesCeejer Òeefleef¬eÀ³ee ner Ye³eeveJeÀ Demeles.

leelHe³e& ³eebef$eJeÀ SJeÀlesceO³es k³eJeÌleeruee cenÊJe vemetve meecetefnJeÀ peeCeerJesuee efJeMesDemeles. k³eJeÌleeRveer JesÀuesuee iegvne ne SJeÀe efJeefMeä k³eJeÌleer efJe©à vemetve mecetne®³ee efJe©à Demelees
cnCetve l³ee k³eJeÌleerves eEJeÀJee Dev³e k³eJeÌleerves Hegvne iegvne JeÀª ve³es ³ee oãäervesl³eeuee ob[ efoue e peelees.
DeMeeÒeJeÀejs ³eebef$eJeÀ SJeÀlee ner efìJetÀve jenles.

3.9.2 pewefJeJeÀ SJeÀlee :

DeeefoceJeÀeUeleerue HeefjeqmLeleerceO³es nUtnUt yeoue Ie[tve ³eslees. ueesJeÀmebK³ee Jee{t ueeieles.
l³ee®eyejesyej ueesJeÀeb®³ee iejpee osKeerue Jee{leele. ³ee meJe& ueesJeÀeb®³ee iejpee meejK³ee Demet MeJeÀle
veener. l³eeb®³ee iejpeeceO³es efJeefYeVelee Demeles. ³ee efJeefYeVe iejpeeb®³ee HetleeaJeÀjerlee ceesþîee ÒeceeCeeJej
meeceeefpeJeÀ JeÀe³e& DeeefCe GlHeeove JeÀe³e& JeÀjC³ee®eer DeefOeJeÀeefOeJeÀ DeeJeM³eJ eÀlee Yeemet ueeieles. Þece
efJeYeepeveecegUs JeÀe³ee¥®es efJeMesÒeJeÀej®es JeÀe³e& melele JeÀjerle Demeles. ³ee efJeMesÒeJeÀej®³ee mJeeLee&®eer efvee|celeer nesles. Þece efJeYeepeveeletve JesieJesieUîee ÒeJeÀej®es JeÀece JeÀjCeeN³ee ueesJeÀeb®es
Jeie& eEJeÀJee mecetn efvecee&Ce nesleele. ogKeeace mHeä JeÀjleesJeÀer, Þece efJeYeepeve DeeefCe efJeMesk³eJeÌleer®es cenÊJe Jee{le peeles.

DeMeeÒeJeÀejs meeceeefpeJeÀ DeeefCe k³eJeÌleeriele peerJevee®³ee Òel³esJeÀ HewuetceO³es efJeefYeVelee efvecee&Ce
nesles.cnCetve ogKeeace cnCelees JeÀer, Òee®eerve meceepeeÒeceeCes k³eJeÌleeriele meceeveles®³ee DeeOeejeJej
meeceeefpeJeÀ SJeÀle s SsJepeer ogmeN³ee ÒeJeÀej®³ee SJeÀles®eer DeeJeM³eJeÀlee Yeemet ueeieles.DeeOegefveJeÀ meceepeele
Þece efJeYeepeve SJeÀe veJeerve ÒeJeÀej®³ee SJeÀlesme pevce osles. JeÀejCe ÞeceefJeYeepeve Peeu³eeveblej osKeerue
SJeÀlee, me bIeìve eEJeÀJee menJeÀe³ee&®eer DeeJeM³eJeÀlee Demeles. JeÀesCel³eener ÒeJeÀej®³ee Þece efJeYeepeveeceO³es
menJeÀe³e& DemeCes ns SJeÀ DeeJeM³eJeÀ leÊJe Deens. Þece efJeYeepevee®³ee Debleie&le Òel³esJeÀ k³eJeÌleer SJeÀe munotes.in

Page 37

37
efJeefMeä ÒeJeÀej®es JeÀe³e& JeÀjerle Demelees. Hejbleg l³eeuee DeeHeu³ee Flej DeeJeM³eJeÀlee, mesJee DeeefCe
JemletbJeÀjerlee FlejebJej DeJeuebyetve jneJes ueeieles. ner DeeJeM³eJeÀlee Òel³esJeÀ k³eJeÌleeruee ogmeN³ee k³eJeÌleerMeer
SJeÀe meg$eeceO³es yeebOele Demeles. DeeefCe SJeÀ ogmeN³eeb vee menJeÀe³e& JeÀjC³eeme yeeO³e JeÀjles.

Goe. Þece efJeYeepeve DeeefCe efJeMesìsyeue le³eej JeÀª MeJeÀle veener eEJeÀJee ueeJeÀ[er ìsyeue le³eej JeÀjCeeje k³eJeÌleer ìer.kner. le³eej JeÀª
MeJeÀle veener. Hejbleg oesIeebveener SJeÀcesJeÀeb®³ee mesJes®eer iejpe Demeles. l³eecegUs JesieJesieUs JeÀece JeÀjCeeN³ee
k³eJeÌleer ³ee SJeÀ ogmeN³eeMeer mebyebefOele DeeefCe HejmHejebJej DeJeuebyetve Demeleele.

³ee®ee®e DeLe& Þece efJeYeepeveeves k³eJ eÌleer DeeefCe mecetnebvee JesieJesieUîee JeÀeceeceO³es efJeYeeefpele
JesÀues Deens. Hejbleg ogmejerJeÀ[s l³eeb®³ee DeeJeM³eJeÀleeb®³ee DeeOeejeJej Þece efJeYeepeveecegUs les SJeÀ
ogmeN³eebMeer mebyebefOele Demetve HejmHejeJeuebyeer Deensle. l³eecegUs meceepeele SJeÀlee efvecee&Cenesles. ³ee
SJeÀlesuee®e pewefJeJeÀ SJeÀlee cnìues Deens. p³eeÒeceeCes k³eJeÌleer®³ee Mejerje®es nele,Hee³e, [esUs, JeÀeve
Fl³eeoer JesieJesieUs DeJe³eJe Deensle. ³ee meJe& DeJe³eJeeb®es mJeleb$e Demes JeÀe³e& Deens. cnCepes®e DeJe³eJeeb®³ee
JeÀecee®es efJeYeepeve Peeues Deens. lejer ³ee meJe& DeJe³eJeeb®es JeÀe³e& ns SJeÀ -ogmeN³eebMeer mebyebefOele DeeefCe
HejmHejeJej DeJeuebyetve Deens. l³ee®e ÒeceeCes DeeOegefveJeÀ meceepeele Þece efJeYeepeveecegUs Òel³esJeÀ k³eJeÌleer
DeeHeu³ee F®íe, DeeJe[ervegmeej JeÀe³e& JeÀjerle Demelees. ³eeceO³es k³eJeÌleeruee efJeMeslejer Òel³esJeÀ k³eJeÌleer DeeHeu³ee DeeJeM³eJeÀ iejpee mJeleë HetCe& JeÀª MeJeÀle veener. l³eeJeÀjerlee l³eeuee
ogmeN³ee k³eJeÌleerJej DeJeuebyetv e jneJes ueeieles. l³eecegUs l³eeb®ee FlejebMeer mebyebOe ³eslees DeeefCe les SJeÀcesJeÀebvee
menJeÀe³e& JeÀjleele.cnCetve Þece efJeYeepeveecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee ³ee SJeÀlesuee ogKeeaceves pewefJeJeÀ SJeÀlee
Demes mebyeesOeues Deens.

3.10 meejebMe
ogjKeeF&ceves meceepeMeem$e veeJee®³ee efJeMesHeàleervegmeej l³ee®eer ceeb[Ceer JesÀueer DeeefCe j®eveelceJeÀ JeÀe³e&JesÀefêle Jeeoe®eer GYeejCeer JesÀueer peer
DeepeJej meceepeMeem$eeleerue ÒeyeU GHeMeeKee Deens. ogjKeeF&ce®³ee meJee¥le cenÊJee®³ee efmeàebleebHewJeÀer
SJeÀ cnCepes l³ee®eer meeceeefpeJeÀ mel³eeb®eer mebJeÀuHevee. peskne ogjKeeF&ce®es meceepeeleerue Þecee®es efJeYeepeve
nesle iesues leskne k³eefJeÌleiele mJeeleb$³eeJej meeceee fpeJeÀ ce³ee&oeb®es efJeMuesl³eecegUs l³ee®eer j®evee DeY³eeme Mew#eefCeJeÀ peieleeceO³es DeeefCe Jew %eeefveJeÀ opee& efceUJeC³eemeeþer
meceepeMeem$ee®³ee Go³eemeeþer HeÀej cenÊJeHetCe& Deens.meeceeefpeJeÀ Ieìve e ¿ee meeceeefpeJeÀ HeeleUerJej
mecepeeJetve oslee Deeu³ee Heeefnpesle ¿ee l³ee®³ee ÒeefleJeeoecegUs ogjKeeF&ceves Òeiele eEJeÀJee meWefê³e
meceepeeb®³ee Go³ee®es meceepee®³ee Jee{l³ee DeeJeÀeje®³ee DeeOeejeJej mHeäerJeÀjCe efoues. ÒeosMeevegmeej
nesCeejer Jee{ DeeefCe ueesJeÀmebK³es®eer nesCeejer Jee{, ¿eecegUs ueesJeÀmebK³es®eer YeewefleJeÀ Ievelee Jee{les DeeefCe
cnCetve meeceeefpeJeÀ Ievelee cnCepes®e peemle mebHeJe&À DeeefCe oUCeJeUCe megefJeOee Jee{les ns l³eeves mHeä
JesÀues. mebHetCe& meceepeMeem$ee meeþer ner ieesä veJeerve megªJeele JeÀjCeejer nesleer.

DeeHeueer Òeie leer leHeemee
1. Þece efJeYeepevee®³ee efmeàebleeJej ®e®ee& JeÀje. munotes.in

Page 38

38

3.11 ÒeMve
1) Sefceue ogKeeace ³eeb®es Heàleer Meem$eer³e ³eesieoeve mHeä JeÀje.
2) Sefceue ogKeeace ³eeb®es meceepeMeem$eer³e ³eesieoeveeJej ®e®ee& JeÀje.
3) Þece efJeYeepeve cnCepes JeÀe³e ns meebietve l³eeb®³ee JewefMeäîeeb®eer ®e®ee& JeÀje.

3.12 meboYe&
 DeeieueeJes, ÒeoerHe, DeefYepeele meceepeMeem$eer³e efJe®eej. meeF&veeLe ÒeJeÀeMeve,2015
 DeeieueeJes, ÒeoerHe,cetueYetle meceepeMeem$eer³e efJe®eej. meeF&veeLe ÒeJeÀeMeve,2014 .


*****
munotes.in

Page 39

39
4
Deelcenl³es®ee efme×evle, Oece& DeeefCe ogKeeace Deepe®ee Jeejmee
(Theory of Suicide, Religion & Legacy of
Durkheim Today)

IeìkeÀ j®evee
4.0 JewefMeäîes
4.1 ÒemleeJevee
4.2 Deelcenl³es®ee efme×eble
4.2.1 Deelcenl³esmeeþer meeceeefpekeÀ IeìkeÀ cenÊJeHetCe&
4.2.2 Òel³eskeÀ ceeveJe meceepeele Deelcenʳee Dee{Ules.
4.3 ogKeeace®³ee Deelcenl³es®³ee efJeMues4.4 Deelcenl³es®ee efJe®eej ÒeJeen
4.5 Deelcenl³es®es ÒekeÀej
4.5.1 mJekeWÀefêle Deelcenl³ee
4.5.2 HejeLe&Jeeoer Deelcenl³ee
4.5.3 ÒeceeCeMetv³e efkebÀJee Demeeceev³e Deelcenl³ee
4.6 Oecee&®ee meceepeMeem$eer³e efme×eble ÒemleeJevee
4.6.1 Oecee&®ee DeLe& DeeefCe J³eeK³ee
4.6.2 HeefJe$e DeeefCe DeHeefJe$eles®eer mebkeÀuHevee
4.6.3 Oecee&®³ee GlHe Êeer®³ee Òee®eer efme×ebleeJej ìerkeÀe
4.6.4 Oecee&®eer GlHeÊeer - meeceeefpekeÀ J³eeK³ee
4.6.5 Dee@mì^sefue³eeleerue De©Cìe DeeefoJeemeeR®es DeO³e³eve
4.7 ogKeeace®ee Deepe®ee Jeejmee
4.8 meejebMe
4.9 ÒeMve
4.10 meboYe&

4.0 JewefMeäîes
 Sefceue ogefKe&ce®ee Deelcenl³es®ee yeÎue®ee ¢ efäkeÀesve mecepetve IesCes.
 Sefceue o egfKe&ce®ee Oecee&yeÎue®ee ¢ efäkeÀesve mecepetve IesCes.
 mecekeÀeueer peieeJej DeeefCe mecem³eebJej Sefceue ogefKe&ce®es cele munotes.in

Page 40

40
4.1 ÒemleeJevee
ogefKe&ceves 1897 ceO³es efueefnuesu³ ee 'The Sui cide' ³ee ûebLeele Deelcenl³esmebyebOeer efJeJes®eve
kesÀues Deens. Svem³ekeÌueesefHe[er³ee Dee@HeÀ efye´ìeveerkeÀe (Encyclopaedia of Britannica) ceO³es
Deelcenl³ee ner DeeHeu³ee F®ísvegmeej cegÎece kesÀues iesuesues Deelcenveve nes³e DeMeer J³eeK³ee keÀjC³eele
Deeuesueer Deens. ogefKe&ceves Deelcenl³ee ¿ee efJeDeens.

4.2 Deelcenl³es®ee efme×eble (Theory of Suicide)
ogKeeace®³ee celes, Deelcenl³ee ns SkeÀ meeceeefpekeÀ leL³e Deens DeeefCe Flej meeceeefpekeÀ
leL³eebÒeceeCes Deelcenl³ee osKeer ue J³ekeÌleeryee¿e Demetve J³ekeÌleerJej l³ee®ee oyeeJe He[le Demelees.
Deelcenl³ee ner SkeÀ DeelceefJeveeMee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. ner ieesäer ogKeeaceuee ceev³e veener. ogKeeace®³e e
¢<ìerkeÀesveeletve Deelcenl³ee ns SkeÀ meeceeefpekeÀ leL³e Deens. p³ee®eer meeceeefpekeÀ keÀejkeÀe®³ ee ªHeele
J³eeK³ee kesÀueer pe eJet MekeÀles. ogKeeaceves DeeHeu³ee ³ee DeO³e³eveeletve Demee efveDeelcenl³eskeÀjerlee ceeveefmekeÀ, pewJekeÀer³e, Òepeeleer³e YeewieesefuekeÀ, peueJee³et ner keÀejCes peyeeyeoej veenerle.
ogKeeace mHeäerHeCes cnCelees keÀer, `Deelcenl³ee ner meeceeefpekeÀ SkeÀerkeÀjCee®³ee DeYeeJee®ee HeefjCeece Deens.'

`meeceeefpekeÀ SkeÀerkeÀjCee®³ee DeYeeJeecegUs®e Deelcenl³ee Ie[tve ³esles.' ne ogKeeace®ee efveDeens. meceepe ne efpelekeÀe ogye&ue Demesue, eflelekeÀe J³ekeÌleer mJeleb$e neslees. DeelceefveYe&j nesC³ee®ee Òe³elve
keÀjlees DeeefCe DeeHeu³ee mJeeLee&®eer Hetleea keÀjC³eeceO³es ceive neslees. Hej bleg pesJne meceepe ne mebIeìerle
DeeefCe MekeÌleerMeeueer Demelees. lesJne lees J³ekeÌleerJej efve³eb$eCe þsJelees. l³eebvee DeeHeu³ee mesJesceO³es þsJelees.
lemes®e l³eebvee kesÀJeU DeeHeu³ee®e F®íe DeekeÀeb#eeceO³es efJeMesDeMeeÒekeÀejs l³eebvee l³ee®³ee keÀle&J³ee®es GuuebIeve keÀjC³eeHeemetve jesKelees. ogKeeace cnCelees keÀer `J³ekeÌleer
DeeHeu³ee meceepeeÒeleer Demeuesu³ee keÀle&J³ee®es GuuebIeve Deelcenl³esÜeje keÀjlees' ³ee ¢äerves Deelcenl³ee
ns SkeÀ meeceeefpekeÀ leL³e Deens. les ceeveefmekeÀ leL³e veener. efJeMesSkeÀerkeÀjCee®³ee DeYeeJee®ee HeefjCeece Deens.

`meeceeefpekeÀ SkeÀerkeÀjCee®³ee DeYeeJeecegUs®e Deelcenl³ee Ie[tve ³esles.' ne ogKeeace®ee efveDeens. meceepe ne efpelekeÀe ogye&ue Demesue, eflelekeÀe J³ekeÌleer mJeeleb$e neslees. DeelceefveYe&j nesC³ee®ee Òe³elve
keÀjlees DeeefCe DeeHeu³ee mJeeLee&®eer Hetleea keÀjC³eeceO³es ceive neslees. Hejbleg pesJne meceepe ne mebIeìerle
DeeefCe MekeÌl eerMeeueer Demelees, lesJne lees J³ekeÌleerJej efve³eb$eCe þsJelees. l³eebvee DeeHeu³ee mesJesceO³es þsJelees.
lemes®e l³eebvee kesÀJeU DeeHeu³ee®e F®íe, DeekeÀeb#eeceO³es efJeMeskeÀjlees. DeMee ÒekeÀejs l³eebvee l ³ee®³ee keÀle&J³ee®es GuuebIeve keÀjC³eeHeemetve jesKelees. ogKeeace cnCelees keÀeru
J³ekeÌleer DeeHeu³ee meceepeeÒeleer Demeuesu³ee keÀle&J³ee®es GuuebIeve Deelcenl³esÜeje keÀjlees. ³ee ¢äerves
Deelcenl³ee ns SkeÀ meeceeefpekeÀ leL³e Deens, les ceeveefme keÀ leL³e veener. efJeMesmeeceeefpekeÀ SkeÀerkeÀjCee®³ee DeYeeJee®ee HeefjCeece Deens.

`Deelcenl³ee ne meeceeefpekeÀ SkeÀerkeÀjCee®³ee DeYeeJee®ee HeefjCeece Deens.' ns efme× keÀjC³ee®³ee
¢äerves ogKeeaceves Oeeefce&keÀ mecetn De eefCe kegÀìtbye mecetne®eer GoenjCes efoueer Deensle. pesLes meeceeefpekeÀ munotes.in

Page 41

41
SkeÀerkeÀjCe Demesue, lesLes Deelcenl³es®eer ÒeJe=leer Dee{UCeej veener. ogKeeace®³ee celes, meeOeejCele: Oece& ne
Deelcenl³ee Ie[Ceej veener, DeMee ÒekeÀej®ee ÒeYeeJe þsJele Demele es. keÀejCe Oece& meceepe Deens. DeLee&le
Oeeefce&keÀ peerJeve ns meecetefnkeÀ peerJevee®ee ÒeefleefveOeer Deens.

pes kegÀìtbye mebIeìerle DeeefCe megKeer Deens, p³eeceOeerue meJe& meom³e ns Ieefveä mebyebOeeves
SkeÀogmeN³eebMeer yeeOeuesues Deensle. l³ee b®³eele Òesce DeeefCe menevegYetleer®eer YeeJevee Demeles DeMee kegÀìgbyeeleerue
J³ekeÌleer Deelcenl³ ee keÀjerle veener. keÀejCe ns kegÀìtbye S keÀ mebIeìerle DeeefCe peJeU®³ee mebyebefOele J³ekeÌleer®ee
SkeÀ mecetn Demelees pees J³ekeÌleeruee Deelcenl³es Heemetve jesKelees DeeefCe peerJeveeleerue SkeÀekeÀerHeCe lemes®e
JeeF&ì ieesäeRvee otj þsJelees. ³ee®e keÀejCeecegUs efJeJeeefnleeHes#ee DeefJeJeeefnle J³ekeÌleer peemle ÒeceeCeele
Deelcenl³ee keÀjleele.

4.2.1 Deelcenl³esmeeþer meeceeefpekeÀ IeìkeÀ cenÊ JeHetCe&:

Deelcenl³esmeeþer meeceeefpekeÀ IeìkeÀ efkebÀJee keÀejkeÀ ns Del³eeefOekeÀ cenÊJeHetCe& Deens Demes
ogKeeace®es cele Deens. ogKeeace®³ee celes, meeceeefpekeÀ He³ee&JejCee®³ee keÀener DeJemLeeb®ee Deelcenl³esMeer
DeefOekeÀ mebyebOe Demetve lees Ò el³e#e DeeefCe efmLej Deens. lej pewJekeÀer³e efkebÀJee YeeweflekeÀ He³ee&JejCee®³ee
leL³ee®ee Deelcenl³esMeer Deefveef½ele DeeefCe DemHeä mebyebOe Deens. DeeleeHe³e¥le p³ee meceepeMeem$e%eebveer
Deelcenl³es®³ee meboYee&le DeO³e³eve kesÀues l³eeveer Deelce nl³esJej YeeweflekeÀ keÀejkeÀeb®ee®e ÒeYeeJe cenÊJeHetCe&
ceeveuee. pej eqm$e³ee Heg©Heg©DeefmlelJee®ee ®eebieuee efkebÀJee JeeF&ì ÒeYeeJe keÀceer ÒeceeCeele DevegYeJe keÀjleele. ner®e ieesä DeefOekeÀ Je³e
Demeuesues ueeskeÀ DeeefCe cegueeb®³ee meboYee&le ueeiet He[les. peevesJeejer ceO³es Deelcenl³ee peemle ÒeceeCe ele
Ie[leele lej l³eeveblej Deelcenl³es®es ÒeceeCe keÀceer nesles. ³ee meJe& leL³eeb®³ee DeeOeejebJej Demee efveefveIelees keÀer, `meeceeefpekeÀ Deelcenl³es®³ee oje®eer J³eeK³ee kesÀJeU meceepeMeem$eer³e DeeOeejeJej®e kesÀueer
peeT MekeÀles.' keÀes Cel³eener efveef½ele JesUer meceepee®es veweflekeÀ efJe%eeve Sseq®íkeÀ ce=l³etkeÀjerlee DevegketÀue
HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjles. cnCetve Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeeHeu³eeJej efJeMesDevegYeJe keÀjles, peer l³eeuee Deelcenl³ee keÀjC³eeme Òesjerle keÀjles. Deelcenl³ee keÀjCeeN³ee®es keÀe³e& ns
ÒeeLeefcekeÀ ªHeele l³eeb®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeYeeJeeuee J³ekeÌle keÀjleebvee Dee{Uleele. Hejbleg JeemleefJekeÀle:
meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®³ee HetjkeÀ DeeefC e efJemleejev es keÀe³e& nessle Demeles p³ee®eer yee¿e J³ekeÌleer ner
Deelcenl³es®³ee ªHeeves nesle Demeles.

4.2.2 Òel³eskeÀ ceeveJe meceepeele Deelcenl³ee Dee{Ules :

ogKeeace®³ee celes, Òel³eskeÀ ceeveJe meceepeele DeefOekeÀ efkebÀJee keÀceer ªHeele Deelcenl³es®eer Òe Je=Êeer
Dee{Utve ³esles. mebHetCe& meeceeefpekeÀ mecetne®eer ÒeJe=Êeer ner J³ekeÌleervee ÒeYeeefJele keÀªve l³eebvee
Deelcenl³eskeÀjerlee Òesjerle keÀjles. p³ee J³ekeÌleeriele DevegYeJeebvee meeOeejCele: Deelcenl³es®es ÒecegKe keÀejCe
ceeveues peeles lees kesÀJeU Demee ÒeYeeJe cee$e Deens keÀer p³ee®ee Deelcenl³ee keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer®³ee veweflekeÀ
ÒeJe=Êeer ceOetve Iesleuee peelees. DeeefCe ner veweflekeÀ ÒeJe=Êeer mJele: meceepee®³ee veweflekeÀ DeJemLee®eer ÒeefleOJevee r
Deens. J³ekeÌleer DeeHeu³ee yee ¿e HeefjeqmLeleercegUs®e og: Keer efkebÀJee efvejeMe neslees DeeefCe yee¿e HeefjefmLeleer
l³ee®³ee peerJevee®eer ner efkebÀJee leer Ieìvee vemetve lemes®e mecetn Demelees keÀer, p³ee®ee lees meom³e Deens.
DeMee ÒekeÀejs keÀesCeleerner ieesä HeefjefmLeleer efkebÀJee meceepe veener keÀer, pes J³ekeÌleeruee Deelcenl³ee munotes.in

Page 42

42
keÀjC³eeme Òesjerle keÀª MekesÀue. ns lej mebHetCe&HeCes l³ee keÀejCeeJej efveYe&j Demeles keÀer, pes
Deelcenl³eskeÀefjlee peyeeyeoej Demetve les Fleke̳ee leerJe´lesves J³ekeÌleeruee ÒeYeeefJe keÀjleele.

DeeHeueer Òe ieleer leHeemee
1) ogKeeace®³ee Deelcenl³es®³ee efme ×eblee®eer ®e®ee& keÀje.

4.3 ogKeeace®³ee Deelcenl³es®³ee efJeMuesDeelcenl³es®³ee meboYee&le ogKeeaceves meeceeefpekeÀ ¢efäkeÀesveeletve efJe®eej kesÀuee. l³eebveer DeeHeu³ee
meebeqK³ekeÀer³e meeceûeer®³ee DeeOeejeJej Deelcenl³esmebyebOeer keÀener meeceeefpekeÀ cenÊJee®es HeefjCeece DeeefCe
efve1) ueeskeÀmebK³es®³ee ¢äerves Òel³eskeÀ Je2) eqm$e³eebHes#ee Hegª3) ³egJekeÀebHes#ee Je=×ebceO³es Deelcenl³es®es ÒeceeCe peemle Deens.
4) ûeeceerCe mec egoe³ee®³ee leguevesle veeiejer mecegoe³e³eele Deelcenl³es®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Dee{Ules.
5) efJeJeeefnleebHes#ee DeefJeJeeefnle, efJeOetj, efJeOeJee DeeefCe Heefjl³ekeÌleebceO³es Deelcenl³es®es ÒeceeCe DeefOekeÀ
Deens.
6) efJeJeeefnleebceO³es DeHel³e Deme uesu³ee ueeskeÀebHes#ee DeHel³e vemeuesu³ee ueeskeÀebceO³es Deelcenl³es®es ÒeceeCe
peemle Deens.
7) ke@ÀLeefuekeÀ HebLeer³e ueeskeÀebHes#ee ÒeesìsmìbìHebLeer³e ueeskeÀebceO³es Deelcenl³es®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens.
8) mewefvekeÀ, meeceev³e pevelesHes#ee p eemle Deelcenl³ee keÀjleele.
9) efnJeeȳeeHes#ee Gvneȳeele Deelcenl³es®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Dee{Ules.

4.4 Deelcenl³es®ee efJe®eej ÒeJeen (Suicidal Currents)
ogKeeaceves DeeHeu³ee DeO³e³eveeletve Demee efve(Suicidal Currents) meeceefpekeÀ mebIeìves®³ee efJeefJeOe DeJemLesceOetve GlHeVe neslees DeeefCe l³ee®e
J³ekeÌleerJej ³eb$eemeejKee ÒeYeeJe ìeketÀve l³eeHewkeÀer keÀeneRvee Deelcenl³ee keÀjC³eeme yeeO³e keÀ jlees. ne
Deelcenl³es®ee efJe®eej ÒeJeen J³ekeÌleerkeÀjerlee eflelekeÀe®e JeemleefJekeÀ DeeefCe l³eeHeemetve eflelekeÀe®e JesieUe
Deens. p³ee ÒeceeCes jesieeÜeje ce=l³etuee DeeCeCeejer YeeweflekeÀ DeeefCe ÒeeCeerMeem$eer³e MekeÌleer Demeles. munotes.in

Page 43

43
Deelcenl³es®³e e efJe®eej ÒeJeenecegUs efHe[erlee®eer mebK³ee ner HetJe&efveOee&efjle Demeles. pes meJee&le keÀceer ÒeeflejesOe
keÀjleele. les®e Deelcenl³esuee yeUer He[leele. jesieeÒeceeCes Deelcenl³esceO³es osKeerue SkeÀ J³eeqkeÌleiele
keÀejkeÀ Deen s Hejbleg ns ce=l³et ®eer mebK³ee efveOee&jerle keÀjerle vemetve keÀesCe cejsue ³eeb®es efveOee&jCe keÀjlees.
J³ekeÌleer®³ee mJele: efkebÀJee Flej ueeskeÀebvee Demes Jeeìle Demeles keÀer lees J³ekeÌleeriele ÒesjCeecegUs Deelcenl³ee
keÀjerle Deens. Hejbleg JeemleefJekeÀlee ner Deens keÀer, lees DeveefYe%e DeMee DeJew³eeqkeÌlekeÀ MekeÌleerÜejs
Deelcenl³ee keÀjC³eeme ÒeJe=Êe neslees.

4.5 Deelcenl³es®es ÒekeÀej (Types of Suicide)
ogKeeace®³ee celes, meceepeele DeelcekeWÀêerle efJe®e ej ÒeJeen, He oeLe&Jeeoer efJe®eejÒeJeen DeeefCe
ÒeceeCeMegv³e efJe®eej ÒeJeen DeMee leerve ÒekeÀej®es efJe®eej ÒeJeen meceepeele Dee{Uleele. ³ee leerve efJe®eej
ÒeJeenecegUs®e J³ekeÌleer Deelcenl³ee keÀjleele. ³ee leerve efJe®eej HedjJeene®³ee DeeOeejeJej®e Deelcenl³es®es
leerve ÒekeÀej Deensle.
1) mJekeWÀefêle Deelcenl³ee (Egoistic Suicide)
2) HejLe&Jeeoer Deelcenl³ee (Altuisic Suicide)
3) ÒeceeCekeÀMegv³e Deelcenl³ee (Anomique Suicide)

DeMee ÒekeÀejs Deelcenl³ee ner keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee ÒekeÀej®³ee meecetefnkeÀ efJeIeìve e®³ee
keÀejnCeecegUs nesles. efJeMesDeelcenl³ee ner SkeÀeble GHes#eeb®eer YeeJevee efkebÀJee Del³eeefOekeÀ J³eeqkeÌleJeeoe®³ee YeeJevescegUs Ie[tve ³esles.

4.5.1 mJekeWÀefêle Deelcenl³ee (Egoistic Suicide) :

DeMee ÒekeÀej®eer Deelcenl³ee cnCepes DeeOegefvekeÀ ceeveJee®³ee mJeYeeJeefJeMesDeeOegefvekeÀ keÀeUle J³ekeÌleer ne peemleerle peemle J³eJenejer, mJeeLeea DeeefCe mJekeWÀêerle nesle Deens. J³ekeÌleer
DeeHeu³ee meeceeefpekeÀ peerJeveele Ie[CeeN³ee ieesäeR®ee efJe®eej `ceer' ®³ee meboYee&le keÀª ueeieuee Deens.
DeueerkeÀ[s J³ekeÌleerceO³es `ceer' efkebÀJee `Den b' ner YeeJevee efJeMesogKeeace®³ee celes, De Mee ÒekeÀej®eer YeeJevee J³ekeÌleerme meceepeeHeemetve JesieUs keÀjles. J³ekeÌleer meg×e mJele:ne
meceepeeHeemetve JesieUs mecepelees. lees kesÀJeU mJele:®³ee meboYee&le®e efJe®eej keÀªve DeelcekeWÀêerle neslees
DeeefCe MesJeìer ner®e YeeJevee efkebÀJee He efjefmLeleer J³ekeÌleerme Deelcenl³ee keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjles.

pesJne meceepeeleerue Flej ueeskeÀ ns DeeHe -DeeHeu³ee keÀeceele J³emle nesleele lesJne keÀener ueeskeÀ
Demee efJe®eej keÀjleele keÀer, DeeHeueer GHes#ee nesle Deens DeeefCe les mJele:uee De Hesef#ele, nerve mecepet
ueeieleele. DeMeeJesUer J³ekeÌleer Deblece&gKe nesles. DeeefCe pesJne l³eeb®³ee mJekeWÀêerle Je=Êeer®es Òecee Ce DeefOekeÀ
Jee{les. lesJne les mJele:uee meceepeeHeemetve JesieUs keÀjleele. ogKeeace cnCelees keÀer, mJekeWÀêerle Deelc enl³ee
ner ³ee®e HeefjefmLeleer®eer ®ejCe meercee nes³e. DeefJeJeenerle efkebÀJee Heefjl³ekeÌle ueeskeÀ DeefOekeÀ Deelcenl³ee
keÀjleele. keÀejCe keÀewìtbefyekeÀ peerJeveeHeemetve l³eeb®ee mebHeke&À keÀceer neslees. Òeesìsmìbì HebLee®es ueeskeÀ peemle
ÒeceeCeele Deelcenl³ee keÀjleele. keÀejCe l³eeb®³eele meeceeefpekeÀ mebHeke&À keÀceer Dee{Ulees. ³eeGueì
ke@ÀLeeefuekeÀ HebLee®³ee ueeskeÀebceO³es meecetefnkeÀ YeeJevee DeefOekeÀ Demeles. l³eeb®³eele Deelcenl³es®es ÒeceeCe
keÀceer Demeles. efnJeeȳeeHes#ee Gvne ȳeeceO³es meeceeefpekeÀ mebHeke&À keÀceer neslees. l³eecegUs Gvneȳeele munotes.in

Page 44

44
DeefOekeÀ ÒeceeCeele Deelcenl³ee nesle Demeleele. meeceeefpekeÀ Deeboesueves efkebÀJee ³egdO oe®³ee keÀeUele
Deelcenl³es®es ÒeceeCe keÀceer nesles. keÀejCe ³ee JesUer l³eeb®³eele meece tefnkeÀ YeeJevee peemle Demeles.
Jew³eeqkeÌlekeÀ ieesäeRvee yeepetuee meeªve meeceeefpekeÀ DeeefCe Flej keÀe³ee&ceO³es ueeskeÀ DeefOekeÀ Yeeie Iesleele.
meeceeefpekeÀ SkeÀerkeÀjCe Jee{les. ¿eecegUs meeceeefpekeÀ Deeboesueves efkebÀJee ³eg×e®³ee JesUer uees keÀebceO³es
DeelcekeWÀêerle YeeJevee efJeMes
Lees[ke̳eele, p³eeJesUer J³ekeÌleer kesÀJeU mJele:®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjles. l³eeb®³eele
mJekeWÀêerle ÒeJe=Êeer Jee{les l³ eeJesUer les mJele:ne meceepe efkebÀJee mecetneHeemetve DeefueHle keÀjleele. ³ee
HeefjefmLeleercegUs peer Deelcenl³ee Ie[tve ³esles l³eeme mJekeWÀêerle Deelcenl³ee Demes cnCeleele.

4.5.2 HejeLe&Jeeoer Deelcenl³ee (Altuisic Suicide) :

J³ekeÌleer meceepe efkebÀJee mecetneceO³es FlekeÀe efcemeUtve peelees keÀer, l³ee®es mebHetCe& J³ekeÌleerlJe meceepe
efkebÀJee mecetneceO³es SkeÀªHe nesles. l³eeb®es mJele:®es keÀener cetu³e jnele veener. lees kesÀJeU mecetne®ee SkeÀ
meom³e cee$e jnelees. pees HetCe&HeCes me cetneÜeje efve³ebef$ele neslees. DeMee HeefjefmLeleerceO³es J³ekeÌleerlJee®es
DeefmlelJe mebHegäele ³esles. lees meceepe efkebÀJee mecetne®³ee ¢äerves efJe®eej keÀjlees. yeIelees efkebÀJee keÀener
keÀe³e& keÀjerle Demelees. ³ee®e ieesäerkeÀ[s ceevemeMeem$e er³e ¢äerkeÀesveeletve yeefIeleues lej Demes cnCelee
³esF&ue keÀer, J³ekeÌleerceO³es mecetne®³ee Òeleer SkeÀe DeMee GÊejoeef³elJee®³ee YeeJevee b®ee efJekeÀeme neslees keÀer,
J³ekeÌleer mecetnekeÀjerlee keÀesCel³eener JesUer DeeJeM³ekeÀlee He[u³eeme ÒeeCe osC³eeme le³eej nesleer.
Yeejleeleerue `meleer ÒeLee' DeeefCe peHeeveceOeerue `nje -efkeÀjer' ®eer ÒeLee ³ee HejeLe&Jeeoer Deelcenl³es®es
GoenjCe nes³e.

osMe efkebÀJee jeä^ekeÀjerlee yeefueoeve keÀjCeejs mewefvekeÀ, penepeeyejesyej peuemeceeOeer IesCeejs
keÀHleeve ner meJe& HejeLe&Jeeoer Deelcenl³es®es GoenjCes nesle efmeueesveceOeerue `efueÆs' veeJee®eer SkeÀ mebIeìvee
Deens. ³ee mebIeìvesceO³es keÀener keÀe³e&keÀl³ee&®ee SkeÀ ieì Deens keÀer les DeeHeu³ee mebIeìvesmee þer ceje³euee
le³eej Demeleele. ³eeJeª ve ns mHeä nesles keÀer, ieì meeceepeeMeer J³ekeÌleer SkeÀªHe nesles DeeefCe leer
mJele:®ee efJe®eej ve keÀjlee kesÀJeU ieì efkebÀJee meceepee®ee®e efJe®eej keÀjles lesJne J³ekeÌleerceO³es HejeLe&Jeeoer
YeeJevee efvecee&Ce nesles. ³ee HejeLe&Jeeoer YeeJeve scegUs ueeskeÀ Deelcenl³ee keÀjleele.

HejeLe&Jeeoer Deelcenl³es®³ee meboYee&le Heejmevme (Parsons) cnCelees keÀer, `HejeLe&Jeeoer
Deelcenl³ee' ner meecetefnkeÀ Deelcenl³es®es ÒeoMe&ve Deens keÀer, p³eeceO³es J³ekeÌleer Jew³eeqkeÌlekeÀ efnleebvee
meecetefnkeÀ efnleeKeeueer oeyetve þsJeC³eeceO³es meceLe& neslees pees meecetefnkeÀ peerJeveeHes#ee Jew³eeqkeÌlekeÀ
peerJeveekeÀjerlee Keeue®³ee HeeleUerJej®es cetu³eebkeÀve keÀjlees.'

4.6.3 ÒeceeCeMetv³e efkebÀJee Demeeceev³e Deelcenl³ee (Anomic Suicide) :

ogKeeace®³ee celes, pesJne meceepee®eer mebj®evee, meeceeefpekeÀ meblegueve efkebÀJee meceepee®³ee veweflekeÀ
mebIeìveeceO³es De®eevekeÀ efkebÀJee DemJeeYeeefJekeÀ HeefjJele&ve Ie[tve ³esles. DeeefCe meceepee®es meom³e ³ee veJeerve
HeefjJele&veeMeer mec ee³eespeve keÀjC³eeceO³es De³eMemJeer nesleele lesJne DeeefLe&keÀ ceeveefmekeÀ DeMeeblelee DeeefCe
leCeeJee®ee DevegYeJe J³ekeÌleer keÀª ueeielees DeeefCe ³eeceOetve cegkeÌleer efceUefJeC³eemeeþer J³ekeÌleer Deelcenl³ee
keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesleele. munotes.in

Page 45

45

DeMee ÒekeÀej®eer Deelcenl³ee ner ÒeecegK³eeves keÀewìtbefyekeÀ keÀe³ee&ceO³es Demeuesu³ee J³ekeÌleer®e
DeefOekeÀ ÒeceeCeele keÀjleele. ogKeeace®³ee celes, efvejeMee, J³eeHeejele DeHe³eMe, DeefLe&keÀ mebkeÀì Fl³eeoercegUs
Deelcenl³es®³ee ÒeceeCeele Je=×er nesles . De®eevekeÀ SKeeÐee J³ekeÌleeruee mebHeleer efceUCes efkebÀJee De®eevekeÀ
Þeerceble J³ekeÌleerJej DeeefLe&keÀ mebkeÀì keÀesmeUCes ³ee oesvner ieesäer Deelcenl³esmeeþer keÀejCeerYetle Deensle. ³ee
oesvner DeJemLeebceO³es yengleebbMe ueeskeÀ De®eevekeÀHeCes DeeHeu³ee meeceeefpekeÀ He³ee&Jej Cee®³ee keÀener cegK³e
JewefMeä ³eeHeemetve DeJ³eJeefmLele nesleele. J³eeHeejele vegkeÀmeeve Peeu³eecegUs l³ee J³ekeÌleer®ee peerJeve mlej ne
keÀefveÿ Òeleer®ee neslees. DeekeÀeqmcekeÀ mebHeVelee Deeu³eecegUs peer ieesä Mek e̳e veJnleer leer Meke̳e nesles. Hejbleg
³ee oesvner DeJemLeebceO³es meeOeves, Òe³elve DeeefCe ³eMeeceOeerue mebyebOe efJemkeÀUerle nesleele. l³eecegUs ueeskeÀ
efJeJeskeÀMetv³e nesleele.

ogKeeace®³ee celes, DeefLe& keÀ mebkeÀìeceO³es J³ekeÌleer Demeblegueerle nesCes efkeÀJee Ye´efceä nesCes
mJeeYeeefJekeÀ®e Deens. Hejbleg DemJeeYeeefJekeÀ mebHeVelescegUs Demes keÀe nesles? ³ee meboYee&le GÊej osleebvee
ogKeeace cnCelees keÀer, megjef#eleles®eer YeeJevee DeeefCe GefÎ äe®³ee ¢äerves Òeieleer kesÀJeU meeOeveeJej Hegjsmes
efve³eb$eCe þsJeC³eeJej®e DeJeuebyetve veener lej GefÎä efkebÀJee meeOeveeb®³ee mHeälesJej osKeerue efveYe&j
Demeles. pesJne DeekeÀeqmcekeÀHeCes J³ekeÌleeruee Oevee®eer ÒeeHleer nesles lesJne l³ee®³eekeÀ jerlee peieeleerue Òel³eskeÀ
Jemlet efkebÀJee ieesäer ner Meke̳e Jeeìt ueeieles DeeefCe l³ee®³ee F®íe ³ee Deveble nesleele. pej J³ekeÌleeruee
Deevebo ÒeeHle keÀje³e®ee Demessue lej l³eeves DeeHeu³ee F®íe ce³ee&efole þsJeu³ee Heeefnpes DeeefCe l³eeves mJel e:
efve³eceeves jeefnues Heeefnpes. ogKeeace®³ee celes, ³ee efve³ecee®ee Yebie Peeu³eecegUs Deelcenl³ee Ie[tve ³esles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) ogKeeace®³ee efme×ebleeleerue Deelcenl³es®³ee ÒekeÀejeb®eer ®e®ee& keÀje.
4.8 Oecee&®ee meceepeMeem$eer³e efme×eble (Theory of Sociological Religion)
ogKeeaceves Oece&mebyebOee®es efJe®eej 'The Elementary Forms of Religious life' ³ee
ûebKeele ceeb[ues Deens. Dee@mì^sefue³ee ceOeerue `De©Cìe' ³ee Deeefoce peceeleer®³ee Oee efce&keÀ mebmLe s®³ee
DeO³e³eveeJej ogKeeace®ee Oecee&®ee efme×eble DeeOeejerle Deens. ogKeeace®³ee celes, `Oece& mebHetCe&lee SkeÀ
meeceeefpekeÀ Jemlet Deens. Oeefce&keÀ efJe®eej DeeefCe ef¬eÀ³ee ³ee meeceeefpekeÀ mecetne®³ee ceeve³elee®eer
DeefYeJ³ekeÌleer Deens. Oece& ne veweflekeÀ ªHeele meceepee®³ee meecetefnkeÀ peeCeerJes®es ÒeeflekeÀ Deens.

4.6.1 Oecee&®ee DeLe& DeeefCe J³eeK³ee (Meaning and Definition of Religion) :
ogKeeaceves DeeHeu³ee ûebLeele Oecee&®³ee GlHeÊeer®es m$eesle, mJeªHe DeeefCe l³eeceOeerue
HeefjJele &vee®eer meeceeefpekeÀ J³eeK³ee Òemletle kesÀueer Deens. ogKeeaceves l³eeJesUer Òe®eueerle Oecee&®³ee
mebkeÀuHeves®eer ìerkeÀe kesÀueer DeeefCe ³ee mebkeÀuHevee DeHetCe& Demeu³ee®es ÒeefleHeeove kesÀues nesles. l³eeJesUer F&éej
efkebÀJee DeueewefkeÀkeÀ Mek eÌleerJejerue efJeéeeme cnCepes®e Oece& nes³e Demes cee veues peele nesles. ogKeeaceves Oecee&®eer munotes.in

Page 46

46
Heg{erue ÒeceeCes J³eeK³ee kesÀueer Deens. ogKeeace®³ee celes, ``HeefJe$e DemeCeeN³ee cnCepes®e meesJeȳee Jee
efveefnesCeejer J³eJem Lee cnCepes Oece& nes³e. DeMee efJeéeemeebvee DevegmejCeeN³ee Je ÒeLee HeeUCeeN³ee J³ekeÌleeRvee Oece&
®e®e& meejK³ee veweflekeÀ ueeskeÀmecetnele mebIeìerle keÀjerle De melees. ” (A religion is a unified
system of boliefs and practices relative to sacred things that is to say,
things set apart and forbidden beliefs and prtictices which unite into on
single moral community called a church, all those who adhere to them
emile durkheim)

Oecee&®ee Jejerue J³eeK³esJeªve ns mHeä nesles keÀer, Oece& ns SkeÀ meeceeefpekeÀ leL³e Deens DeeefCe
leer SkeÀ meceepee®eer HeÀej ceesþer mebmLee Deens. ogKeeA ceves Oecee&uee SkeÀ meeceeefpekeÀ leL³e ceeveues Deens.
DeeefCe cnCetve®e l³eeveer, Oece& ner ÒeecegK³eeves meeceeefpekeÀ Jemlet Peeueer Heeefnpes Demes cnìues Deens.

4.6.2 HeefJe$e DeeefCe DeHeefJe$eles®eer mebkeÀuHevee (Concept of sacred and profane) :

ogKeeaceves meceepeeleerue mebHetCe& Jemlet DeeefCe Ieìveebvee oesve Yeei eele efJeYeeefpele kesÀues Deens.
1) HeefJe$e (acred) :
2) DeHeefJe$e (Profane)

ogKeeace®³ee celes, Oece& DeMee Jemlet Ieìvee DeeefCe J³eJenejebMeer mebyebefOele Deens keÀer p³eevee
HeefJe$e ceeveues peeles. HeefJe$e Jemlet Jee meceepe efkebÀJee meecegefnkeÀ ÒeefleefveefOelJee®es ÒeeflekeÀ Demeles. l³eecegUs
J³ekeÌleer vesnceer®e HeefJe$e JemletHes#ee mJele:uee keÀefveÿ ceevelees DeeefCe l³eeJej DeJeuebyetve Demelees.

`HeefJe$e Jemlet DeMee Deensle keÀer, p³ee®es efvep³eebvee efveSacred things, are those which the interdictions protect and isolate,
profane things, those to which these interdicti ons are applied and which
must remain at a distance from the first. Emile Durkheim) DeMeer ogKeeaceves HeefJe$e
DeeefCe DeHeefJe$es®eer J³eeK³ee kesÀueer Deens.

HeefJe$e DeeefCe DeHeefJe$e ³ee oesvner Jemlet SkeÀ ogmeN³ee®³ee efJejesOeer Deens. meeceeefpekeÀ Ieìves®³ee
³ee oesvner Yeeieebvee keÀOeerner SkeÀ$e efcemeUt efou³ee peele veener. ³ee oesvner ieesäeRvee SkeÀ$e keÀjCes cnCepes
Oeefce&keÀ Ye´äe®eej ceeveuee peelees. HeefJe$e Jemlet efkebÀJee efJe®eejeb®es j#eCe p³ee meeceeefpekeÀ efJeéeeme , efJeOeer -
efJeOeeve, keÀce&keÀeb[, mebmkeÀejeÜejs nesles. l³eeme Oece& cnìues Deens. cnCetve ogKeeace mHeä keÀjlees keÀer,
DeMeeÒekeÀejs Oecee&®eer GlHeÊeer ner DeMee meeceeefpekeÀ efJe®eej DeeefCe efJeéeeletve nesles keÀer, p³eebvee meceepe
HeefJe$e ceev elees.

4.6.3 Oecee&®³ee GlHe Êeer®³ee Òee®eer efme×ebleeJej ìerkeÀe (Criticism on old Theories of
Origion of Religion)

ogKeeaceves Oecee&®³ee GlHe Êeerr®³ee meboYee&leerue efJe®eej ceeb[C³eeHetJeea Oecee&®³ee GlHee Êeer®³ee Òee®eerve
efme×eleebJej ìerkeÀe k esÀueer. Oecee&®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefCe ceevemeMeem$eer³e efme×e blee®es ogKeeaceves Keb[ve munotes.in

Page 47

47
kesÀues. ìe³euej®ee DeelceJeeo DeeefCe cewkeÌmecetuej®ee Òeke=ÀleerJeeo ³ee ÒecegKe oesve efme×eblee®es l³eeveer Heg{erue
ÒeceeCes Keb[ve kesÀues Deens.

1) ìe³euej®ee DeelceJeeo : ìe³euej®³ee celes Deeefoce ceeveJeeHeemetve lej meY³e ceeveJeeHe³e¥le®³ee
Oecee&®³ee efJe®eejeb®ee DeeOeej ne Deelcee Deens. ne DeelceJeeo efkebÀJee peerJeJeeo (Animism) oesve
ÒecegKe efJeéeemeeceO³es efJeYeeefpele Peeuee Deens.
De) ceeveJee®³ee Deelc³ee®es DeefmlelJe ns ce=l³et efkebÀJee Mejerj veä Peeu³eeveblej osKeerue keÀe³ece
jenles.
ye) ceeveJee®³ee Deelc³eeJ³eefleefjkeÌle MekeÌleerMeeueer osJeleeb®es Flej Deelce s Demeleele. ìe³euej cnCelees
keÀer, Òel³eskeÀ efoJeMeer peerJe veeMeer mebyebefOele oesve ÒekeÀej®³ee DevegYeJeecegUs Deelc³ee®eer keÀuHevee
efvecee&Ce Peeueer. ce=l³et DeeefCe mJeHve ns oesve ÒekeÀej®es DevegYeJe nesle. Heefnu³ee DevegYeJee®³ee
DeeOeejeJej Mejerj Deelcee (Body Soul) DeeefCe ogmeN³ee ÒekeÀej®³ee DeeOe ejeJej mJeleb$e
Deelcee (Free Soul) ®eer keÀuHevee efvecee&Ce Peeueer.Deelcee Decej DeeefCe ceeveJee®³ee
efve³eb$eCee®³ee yeensj Deens. cnCetve®e HetJe&peeb®eer ÒeLee megª Peeueer. lesLetve®e Oecee&®eer efveefce&leer
Peeueer.

ogKeeace efvemeie&Jeeoer, efvemeie&HetpekeÀ DeMee Oecee&uee ³eesi³e ceevele veener. l³ee®³ee celes Oecee&®es ªHe ns
efvemeie&Hetpee veener. Oece& ne ceeveJe peerJeveeme ÒeYeeefJele keÀjCeejer SkeÀ DeodefJeleer³e MekeÌleer Deens.

ogKeeaceves Oecee&®³ee Òee®eerve efme×eblee®³ee mebo Yee&le Heg{erue ÒekeÀej®³ee leerve ìerkeÀe kesÀu³ee Deensle.
1) ns efme×eble Oefce&keÀ Ieìvee®³ee mebHetCe& YeeieeHewkeÀer kesÀJeU SkeÀe®e Yeeiee®ee efJe®eej keÀjleele.
2) HeefJe$e DeeefCe DeHeefJe$eles®³ee meboYee&le ns efme×eble keÀesCelee®e ÒekeÀeMe ìek eÀerle veener. keÀejCe
HeefJe$elee ns Oecee&®es ÒecegKe JewefMeä³e Deens.
3) ns efme×eble Oecee&®eer J³eeK³ee cee³eepeeuee®³ee (Illusion) ªHeele keÀjleele. Kejs lej l³ee®ee
JeemleefJekeÀ peieeMeer keÀesCelee®e mebyebOe vemelees.

4.6.4 Oecee&®eer GlHeÊeer - meeceeefpekeÀ J³eeK³ee (Origin of Religion Social
Definition) :

Òee®eerve efme×eblee®es Keb[ve keÀªve ogKeeaceves Oecee&®eer meeceeefpekeÀ J³eeK³ee Òemletle kesÀueer.
ogKeeace®³ee celes ``Oecee&®ee ñeesle ne mJele: meceepe Deens. Oeefce&keÀ OeejCee ³ee meceepee®³ee JewefMeäd³ee®³ee
ÒeeflekeÀeJ³eefleefjkeÌle keÀerner®e veener. HeefJe$e efkebÀJee F&éej kesÀJeU cetle&ªHe meceepe Deens DeeefCe Oecee&®es
meeceeefpekeÀ keÀe³e& ns meeceeefpekeÀ SkeÀles®eer GlHeÊeer, mebj#eCe DeeefCe efmLejlee Deens. `pej meeceeefpekeÀ
SkeÀlee Demesue lej Oece& jenerue. pejer l³ee®es cetle& mJeªHe yeoueues lejer l³ee®ee meej Òee®eerve
keÀeUeHeemetve®e DeefmlelJeele Deens.

meceepe DeeefCe F&éej ³ee oesnes®³ee Òeleer ceeveJee®eer ceveesJe=Êeer meejKeer Demeles Demes o gKeeaceves
ÒeefleHeeove kesÀues Deens. meceepe DeeHeu³ee meom³eeb®³ee ceveeceO³es osJelJee®eer peeCeerJe peeie=le keÀjC³eeceO³es
Deefle meg#ce Deens. keÀejCe l³ee®ee l³eeb®³eeJej DeefOekeÀej Demelees. F&éejeÒeceeCes®e meceepeepeJeU veweflekeÀ munotes.in

Page 48

48
meÊee Demeles . p³eecegUs meceepe ueeskeÀebceO³es efvemJeeLe& YekeÌleer DeeefCe Deelcel³eeieeme peeie=le keÀjlees.
³eeceO³es J³ekeÌleeruee DemeeOeejCe MekeÌleer Òeoeve keÀjC³ee®es meeceL³e& Demeles. DeeefCe ne®e ³ee meJee¥®ee cetU
ñeesle Deens. pees ceeveJee®³ee J³eeqke ÌlelJeekeÀjerlee meJeexÊece DeeefCe Þes<þ Deens. mJeiee&®eer me=äer
efJeYetleerceeve meceepe Deens. cnCetve®e pees Oeeefce&keÀ ceveg<³e keÀesCel³ee yee¿e veweflekeÀ MekeÌleerJej efJeéeeme
keÀjlees lees keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee Ye´ceeceO³es veener keÀejC e DeMee ÒekeÀej®eer MekeÌleer efkebÀJee meÊes®es
DeefmlelJe Deens. DeeefCe leer MekeÌleer cnCepes meceepe nes³e.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
1) Oecee&®³ee efme×eblee®eer DeLe& Je J³eeK³ee meebiee.

4.6.5 Dee@mì^sefue³eeleerue De©Cìe DeeefoJeemeeR®es DeO³e³eve (Study of Arunta Tribe
of Austrlia) :

ogKeeace®³ee celes, `Oece& meecetefnkeÀ DeeefCe mecetn GÊespeveecegUs efvecee&Ce Peeuee Deens. ns efme×
keÀjC³eemeeþer ogKeeaceves Dee@mì^sefue³eeceOeerue `De©Cìe' DeeefoJeemeer®es meefJemlej DeO³e³eve kesÀues Deens.
De©Cìe DeeefoJeemeerceOeerue Òe®eueerle Demeuesu³ee ìesìce ÒeLes®³ee DeeOeejeJej ogKeeaceves Oecee&®³ee
GlHeleer®ee MeesOe Iesleuee Deen s. ogKeeace mHeä keÀjlees keÀer, De©Cìe DeeefoJeemeer ner meJee&le DeefOekeÀ
Òee®eerve peceele Deens. l³eecegUs l³eeb®³ee Oeefce&keÀ ÒeLee ³ee Oecee&®³ee Deeefoce mJeªHeeuee meeO³ee ªHeele
J³ekeÌle keÀjleele. cnCetve DeªCìe DeeefoJeemeerceO³es Dee{UCeeje O ece& Flej meJe& Oecee&®eer J³eeK³ee
keÀjC³eeme meceLe& Deens.

ìesìce - ogKeeace®³ee Devegmeej ìesìce DeMee meeceeefpekeÀ mebIeìve, peeot DeeefCe Oecee& ®³ee
ÒeCeeueer®es veeJe Deens keÀer, p³eeÜeje keÀesCeleerner peceele (DeeefoJeemeer) DeeHeues iees$e efkebÀJee JebMee®ee mebyebOe
keÀesCel³eelejer efpeJeble efkebÀJee efveefpe&Je JemletbMeer pees[le Demelees. ³ee®ee®e DeLe& ìesìve DeMee efJeéeeme efkebÀJe e
keÀuHevesme kcnCeleele keÀer p³ee®³ee Devegmeej ceeveJe mecegoe³ee®ee keÀesCel³eener JevemHeleer, HeMet efkebÀJee keÀOeer
keÀOeer keÀesCel³ee DeÓtle YeeweflekeÀ HeoeLee&meesyele owJeer mebyebOe pees[ues peeleele. ³eeJeªve ns mHeä nesles
keÀer, ìesìce®³ee ceeies keÀesCel³ee lejer HeefJe$e efkebÀJee DeHeefJe$e MekeÌleerJejerue efJeéeeme Demelees. p³eecegUs leer
Jemlet peerefJele ceeveueer peeles. DeeefCe peer ìesìce®³ee efveveweflekeÀ GÊejoeef³elJe euee pevce osles. ìesìce efJeFl³eeoer®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles l³ee®es keÀejCe ìesìce®es YeeweflekeÀ JewefMeä³e vemeles. ìesìce ns HeMet efkebÀJee
Je=#e Demeleele ns neveerkeÀejkeÀ veenerle. cnCe tve ìesìce SkeÀ ÒeeflekeÀ ceeveues peeles.
1) Heefnueer ieesä cnCepes ns HeefJe$e ìesìce ìesìceJeeoer efme×ele efkebÀJee F&éeje®es ÒeeflekeÀerkeÀjCe
keÀjleele.
2) ogmejer ieesäer cnCepes ns mJele:®es osKeerue ÒeeflekeÀerkeÀjCe keÀjleele. p³eecegUs iees$e D eesUKeues
peeles. munotes.in

Page 49

49

³eeJeªve ogKeeaceves Demee efve(Clan) ns Jemletle: SkeÀ®e Jemlet Deens. DeeefCe meJe&meeceev³eHeCes Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, F&éej ne
kesÀJeU meceepee®eer ÒeeflekeÀe lcekeÀ DeefYeJ³ekeÌleer Deens.

ogKeeaceves De©Cìe DeeefoJeemeer®³ee meeceeefpekeÀ peerJevee®³ee oesve JesieJesieȳee yeepetb®ee efkebÀJee
He#ee®ee GuuesKe kesÀuee Deens.

De) Oece&efvejHes#e yeepet (Secular Aspect) : ogKeeace®³ee celes Heefnueer yeepet ner Oece&efvejHes#e
Deens. ³eeceO³es iees$e ueneve -ueneve mecegneceO³es efJeYeeefpele Peeuesues Demeles. ³ee mecegne®es meom³e
DeeHeu³ee Keepeieer DeefLe&keÀ GefÎäeb®³ee ÒeeHleerkeÀjerlee keÀe³e& keÀjleele l³ee®es peerJe ve ns meejKes,
J³eJeefmLele DeeefCe efve©lmeener Demeles.

ye) DeeefLe&keÀ yeepet (Religious Aspect) : mebHetCe& iees$ee®es meJe& meom³e SkeÀe efþkeÀeCeer
keÀener efJeefMeä Òemebieer SkeÀef$ele ³esleele. l³eeJesUer mebHetCe& ueeskeÀebceO³es Flej efoJemeeHe s#ee DeefOekeÀ Glmeen,
ÒesjCee DeeefCe me¬eÀer³elee Dee{Utve ³esles. DeMee meecegefnkeÀ keÀe³e&¬eÀceele ueeskeÀebceO³es DeMeer efJeÐegle MekeÌleer
meb®eeefuele nesles keÀer, ueeskeÀ DemeeOeejCe He×leerves GÊesefpele nesleele. DeeefCe Demeeceev³e Dee®ejCe k eÀª
ueeieleele. DeMee meecetefnkeÀ keÀe³e&¬eÀceeceO³es J³ekeÌleerves efveHeefjefmLeleerceO³es lees DeHejeOe ceeveuee peele veener. lej mecegne®es keÀe³e& ceeveues peeles. ³ee efvejer#eCeeletve
ogKeeaceves Demee efve< keÀJeeleeJejCeeceO³es Oeefce&keÀ efJe®eej efvecee&Ce nesleele.

ogKeeace®³ee celes ner ieesä menpeHeCes mecepetve Ieslee ³esles keÀer, pesJne J³ekeÌleer DeeHeu³ee
GÊespevee®³ee DeJemLesle G®®e efMeKejeJej peelees. pesJne lees ns efJemeªve peelees keÀer l³ee®es osKeerue
mJele:®es keÀener DeefmlelJe Deens. cnCetve lees DeeHeu³eeJej keÀesCel³ee lejer yee¿e MekeÌleer®es ÒeYeglJe
Demeu³ee®es ceevelees DeeefCe l³ee MekeÌleercegUs®e l³ ee®³ee Òel³eskeÀ ef¬eÀ³ee meb®eeueerle nesleele ner MekeÌleer®e
l³eeuee JesieJesieȳee ÒekeÀejs efJe®eej keÀjC³eeme DeeefCe keÀe³e& keÀjC³eeme Òesjerle keÀjles. lees meJe&meeceev³e
HeefjefmLeleerle pes keÀª MekeÀuee vemelee, les lees ³ee HeefjefmLeleerle k eÀjlees. l³eecegUs lees DeMeer keÀuHevee
keÀjlees keÀer Deelee DeeHeues JesieUs DeefmlelJe veener. l³eevee Demes Jeeìt ueeieles keÀer, lees Deelee SkeÀ veJeerve
ÒeeCeer Peeuee Deens. l³ee®es Flej meesyeleer meg×e DeeHeu³eeuee DeMee®e ÒekeÀejs DeefYeJ³ekeÌl e keÀjleele. mebHetCe&
HeefjefmLeleer ner DeMee ÒekeÀej®eer nesles keÀer Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee Demee DevegYeJe nesT ueeielees keÀer lees SkeÀe
veJeerve peieeceO³es Deeuee Deens. ns peie lees jenle Demeuesu³ee peieeHes#ee efyeuekegÀue Deueie Deens. pesJne
DeMee ÒekeÀej®es DevegYeJe Òel³eskeÀ efoJeMeer DeeefCe Òel³eskeÀ DeeþJe[îeele ³esT ueeieleele. lesJne l³eeuee
Demee efJeéeeme Jeeìlees keÀer oesve JesieJesieȳee peiee®es JesieJesieUs DeefmlelJe Deens. ns peie Demes Deens keÀer,
peesHe³e¥le l³ee®ee DeodY etle MekeÌleerMeer mebyebOe ÒemLeeefHele nesle veener leesHe³e¥le lees l³eeceO³es ÒeJesMe keÀª
MekeÀle veener. Heefnues peie ns DeHeefJe$e lej ogmejs peie ns HeefJe$e Demeles.

DeMee ÒekeÀej®es ogKeeaceves Oecee&mebyeOeer®es efJe®eej ceeb[ues Deensle. ³eeJ eªve ns mHeä nesles keÀer,
meJe& Oecee&®ee DeeOeej ne DeeefocekeÀeueerve ìesìce ÒeLee Deens. cnCepes®e ìesìceHeemetve®e Oecee&®eer GlHeÊeer
Peeueer.
munotes.in

Page 50

50
Oecee&®es keÀe³e& (Functions of Religions) :

ogKeeaceves Oecee&®es Heg{erue keÀe³e& meebefieleues Deens.
1) Oece& ceeveJeer peerJeveeuee HeefJe$e DeeefCe DeHeefJe$e DeMee oesve He#eebceO³es efJeYeeefpele keÀjlees.
2) Oece& DeeHeu³ee meom³eebvee HeefJe$e peerJeve otj nesCes cnCepes®e Oeeefce&keÀ Ye´äe®eej nes³e.
3) meeceev³e DeHeefJe$e keÀe³e& keÀjCeejs mLeeve ns Oecee&®³ee mLeeveeHeemetve JesieUs Demeues Heeefnpes DeeefCe
owvebefove GHe³eesieekeÀjerlee Oeeefce&keÀ mLeevee®ee JeeHej keÀjlee keÀecee ve³es. DeMee ÒekeÀej®es efMe#eCe Oece&
ueeskeÀebvee oslees.
4) Oece& DeHeefJe$e keÀe³e& kesÀu³eeme Oeeefce&keÀ Meg ×er keÀjC³ee DeeosMe oslees.
5) Oece& meceepeeuee mebIeìerle DeeefCe efve³ebef$ele keÀjerle Demelees.

4.7 ogKeeace®ee Deepe®ee Jeejmee
De®eevekeÀ DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe DeeefCe Menjer Yeeieele kegÀìtbefye³eeb®³ee ceesþîee ÒeceeCeele neue®eeueer
nesle Demeleevee ogKeeaceves meeceeefpekeÀ efve³ecee b®³ee DeYeeJee®es JeCe&ve kesÀues Deens. ³ee®e e HeefjCeece Demee
Peeuee keÀer J³ekeÌleer DeeefCe mecegoe³e ³ee b®³eeleerue mebyebOe Kebef[le Peeues. DeMee ÒekeÀejs meeceeefpekeÀ
Deeqmceles®es legkeÀ[s nesTve SkeÀekeÀerHeCee®eer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer. (Boundless 2014)

DeefuekeÀ[erue keÀesefJe[ 19 jesie meJe& peieYej Hemejuesuee Demeleevee ³ee keÀeUele ns efve³ece
keÀmes cees[ues iesues DeeefCe meceepeele meJe&$e mebkeÀì keÀmes efvecee&Ce Peeues ns mebHet Ce& peieeves Heeefnues. Deeoj
DeeefCe meesyele ³ee YeeJevesves ve Heenlee Òel³eskeÀ peCe SkeÀceskeÀebkeÀ[s mebMe³ee®³ee YeeJevesve Heenle nesles.
ceneceejer®es ns mebkeÀì Demeleebvee mejkeÀej®eer YetefcekeÀe keÀUeueer. DeuHemebK³eekeÀ uees keÀ ®eeuele l³eeb®³ee
ieeJeer Hejle peele nes sles. l³eebvee meJee&le peele $eeme menve keÀjeJee ueeieuee. ³eeuee ogKeeaceves veweflekeÀles®ee
DeYeeJe efkeÀbJee meeceev³e jep³e cnìues Deens. l³ee®ee efme×eble efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer ogKeeace®eer
Heeée&Yetceer DeMeer n esleer keÀer lees DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®³ee keÀeUeleuee neslee. HeCe l³ee mebyebOe Deepe®³ee
keÀeUelener ueeiet nesle Deens. Deelcenl³esyeeyele ogKeeace®es ¢efäkeÀesve HeÀej®e ÒeemebefiekeÀ Deens. Deepener
mebkeÀìe®³ee HeefjefmLeleerletve ueeskeÀebveer Deelcenl³ee kesÀu³ee Deensle. ogKeeace®es efvejekeÀjCe cnCepes
J³eeJemeeef³ekeÀ mecegoe³e DeeefCe SkeÀleeJeeoer DeesUKe le³eej keÀªve meJe&meeOeejCe ÒeCeeueer®es efvejekeÀjCe
keÀjCes (Szelenyi 2009) . meecegefnkeÀ ®eslevee, SkeÀlee ³eeefJemebyebefOele Deens. ueeskeÀebveer SkeÀceskeÀebMeer keÀe³e& keÀjle jeefnu³eecegUs meeceev³e GÎeräs meekeÀej nesle Deensle.
ner meeceeefpekeÀ O³es³e cnCepes Deevebo, YejYejeì, peerJeve peieC³ee®ee GÊece opee& 21 J³ee MelekeÀele
ogKeeace®es keÀeceieejeb®³ee efJeYeepevee®eer mebkeÀuHevee ÒeemebefiekeÀ Deens. Oecee&efJeueeskeÀ kegÀueowJelee®eer Hetpee keÀjleele DeeefCe l³eeme DeLe& pees[leele les Depetvener mebyebefOele Deensle, Yeejle
DeeefCe peiee®³ee JesieJesieȳee YeeieebceO³es kegÀueowJelee®eer ef®evns, cetleea, efJeOeer Depetvener ®eeuet Deensle.



munotes.in

Page 51

51
4.8 meejebMe
Sefceue [jKeeF&ceuee meceepeMeem$ee®³ee DeY³eemee®³ee SkeÀe efJeMesl³eeves SkeÀ J³eJeefmLele Jew%eeefveke À keÀe³e&He×leer ÒemLeeefHele kesÀueer DeeefCe mebj®eveelcekeÀ keÀe³e&keWÀefêlelee
(mì^keÌ®ejue HebÀkeÌMeveueerPece) ®ee Hee³ee Ieeleuee peer Deepe meceepeMeem$eeleerue Òeyeue GHeMeeKee Deens.
[jKeeF&ceves Dev³e Þesÿ meceepeMeem$eer³e mew×eeflekeÀebHes#ee peemle megmebye× efme×eble ceeb[uee. l³eeves SkeÀ
DeeìesHeMeerj DeeefCe mHeä mew×ebeflekeÀ ceeb[Ceer kesÀueer DeeefCe efle®ee JeeHej efJeefMeä keÀe³ee&ceO³es kesÀuee.
meceepeMeem$eeceO³es [jKeeF&ce®ee Deelcenl³es®ee DeY³eeme efJeMesDeelcenl³ee ner J³ekeÌleeriele ke=Àleer Dee efCe l³ee®eyejesyej meeceeefpekeÀ Ieìveemeg×e Deens. Deelcenl³es®³ee
ojebceOeerue efJeefYeVe keÀue oMe&JeC³eemeeþer [jKeeF&ceves mebK³eeMeem$e JeeHejues. ns keÀeue oMe& Jeleele keÀer,
Deelcenl³es®ee oj meeceeefpekeÀ SkeÀelceles®³ee HeeleUerMeer mebyebefOele Deens DeeefCe pesJne J³ekeÌleeruee HeÀej
keÀceer efkebÀJee HeÀej peemle SkeÀelcelee peeCeJeles³e l³eeJesUer Deelcenl³ee nesleele. meceepeeleerue Þece
efJeYeepeve Deeef Ce efve³eceevegmeej SkeÀerkeÀjCee®³ee ¿ee Heeleȳee efveef½ele kesÀu³ee peeleele.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) ogKeeaceves kesÀuesu³ee Dee@mì^sefue³eeleer ue De©Cìe DeeefoJeemeeR®es DeO³e³eve Lees[ke̳eele efuene.

4.9 ÒeMve
1) Deelcenl³ee ³eeJejerue ogKeeace®³ee keÀe³ee&®es Hejer#eCe keÀje.
2) Oecee&®³ee GlHe Êeer mebyebOeele ogKeeace®es efJe®eej legce®³ee Meyoele efuene.
3) ogKeeace®es efJe®eej Deepe®³ee keÀeUeleerue ÒeemebefiekeÀlesJej ÒekeÀeMe ìekeÀCeejs Deensle ¿eeJej ®e®ee&
keÀje.

4.10 meboYe&
 DeeieueeJes, ÒeoerHe, DeefYepeele meceepeMeem$eer³e efJe®eej, meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, 2015 .
 DeeieueeJes, ÒeoerHe, meceepeMeem$e / Sce. Heer. Sme.meer./ vesì -mesì, meeF&veeLe ÒekeÀeMeve,
2015
 DeeieueeJes, ÒeoerHe, cetueYetle meceepeMeem$eer³e efJe ®eej, meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, 2014 .
***** munotes.in

Page 52

52
5

HeàleerMeem$eer³e ³eesieoeve DeeefCe meeceeefpeJeÀ ef¬eÀ³eeb®ee efmeàeble
(Methodological Contributions
& Theory of Social Actions )

ÒekeÀjCe j®evee
5.0 GefÎäs
5. 1 Heefj®e³e
5.2 ce@JeÌme Jesyej®es meb#eeqhle ef®e$eCe
5.3 JeÀe³e&ÒeCeeueer
5.3.1 Jemìeave / DeeJeÀueve / Debleyees&Oe
5.3.2 DeeoMe& ÒeJeÀej
5.4 ³egefJeÌleJeeo / leJe&Àmebielelee
5.5 veesJeÀjMeener
5.6 efvejeMee
5.7 ueesKeb[er eEHepeje
5. 8 meeceeefpeJeÀ JeãÀleer
5. 9 meejebMe
5.10 ÒeMve
5.11 meboYe& meeefnl³e

5.0 GefÎäs
• Jesyej ³eebveer JeeHejuesueer He àleerMeem$e mecepetve IesCes.
• knmìeave/ Debleyees&Oe Je DeeoMe& ÒeJeÀejeb®ee DeLe& mecepetve IesCes.
• leJe&Àmebielelee DeeefCe veesJeÀjMeener mecepetve IesC³eemeeþer Jesyej®³ee ³eesieoevee®es cetu³eebJeÀve JeÀjCes.
• efJe®ísove DeeefCe ueesKeb[er eEHepeje mebJe ÀuHevee mecepetve IesCes
• Jesyej ³eebveer mHe ä JesÀuesu³ee meeceeefpeJe À ef¬eÀ³es®es ÒeJeÀej mece petve IesCes



munotes.in

Page 53

53
5.1 Heefj®e³e (Introduction )
ce@JeÌme Jesyej (1864 ö 1920 ) JesÀJeU meceepeMeem$e %e veknles lej l³eeb®eer DeeJe[
DeLe&Meem$e, mebieerle, JeÀe³eoe, lelJe %eeve DeeefCe Feflenemeelener DeefYe©®eer nesleer. DeeHeu³ee JeÀeUeleerue
meceepeMeem$e %eebmeejKes Jesyej ³eebvee meeceeefpeJeÀ HeefjJele&vee®es mJeªHe DeeefCe JeÀejCes mecepetve IesC³eele
jme neslee. l³eeb®es yejs®e JeÀece DeeOegefveJeÀ Yeeb[JeueMeener®³ee efJeJeÀemeeMeer DeeefCe DeeOegefveJeÀ meceepe
meeceeefpeJeÀ mebIeìves®³e e HetJeea®³ee ªHeebHes#ee efYeVe nesles. DevegYeJepev³e DeY³eemee®³ee ceeefueJesÀÜejs Jesyej
³eebveer DeeOegefveJeÀ DeewÐeesefieJeÀ mebmLeeb®eer JeÀener cetueYetle JewefMeäîes ceeb[ueer DeeefCe Deepe
meceepeMeem$e %eebmeeþer cenÊJeHetCe& þjuesu³ee cenÊJee®³ee meceepeMeem$eer³e JeeoefJeJeeoeme DeesUKeues
nesles. Jesyej ³eeb®³ee oãäerves , Deee|LeJeÀ IeìJeÀ cenÊJeHetCe& Deensle, Hejbleg JeÀuHevee DeeefCe cetu³eeb®ee
meeceeefpeJeÀ HeefjJele&veeJej efleleJeÀe®e ÒeYeeJe Deens.

5.2 ce@JeÌme Jesyej®es meb#eefHle ef®e$eCe (Brief Sketch of Max Weber)
ce@JeÌme Jesyej ³eeb®ee pevce pece&veer®³ee SjHeÀì& ³esLes 1864 ceO³es ceO³eceJeieea³e JegÀìgbyeele Peeuee
neslee. l³ee®³ee HeeueJeÀebyeÎue®³ee peiee®³ee meboYee&leerue oãäerleerue iebYeerj celeYesoeb®ee l ³eeb®³ee yeeweqàJeÀ
DeeefCe ceeveefmeJeÀ ÒeieleerJej KeesueJej HeefjCeece Peeuee. l³eeb®es Je[erue SJeÀ cenÊJee®es jepeJeÀer³e Heo
Demeuesues veesJeÀjMene nesles. les l³eeb®³ee HelveerHes#ee Deieoer efYeVe efJe®eejmejCeer®es nesles. leer HeleerJeÀ[tve
efceUCeeN³ee SsefnJeÀ DeeveboebHeemetve cegJeÌle Demes leHemJeer peerJeve peieCeejer Oecee&fveÿ Je@Àuknefvemì nesleer.

Je³ee®³ee 18 k³ee Jemees[tve jeefnues. mewv³eele JeJeÀe³eoe, Fefleneme, lelJe %eeve DeeefCe DeLe& Meem$e ³eeb®ee DeY³eeme JesÀuee . 1884 ceO³es peskne l³eebveer
Hegvne DeY³eeme megª JesÀuee, leskne les yee|ueve ef JeÐeeHeerþele iesues DeeefCe ieewìervpesve ³esLes SJeÀ me$e
IeeueJeues. l³eebveer 1889 ceO³es HeerS®e.[er. Òeehle JesÀueer. les JeJeÀerue Peeues DeeefCe yee|ueve efJeÐeeHeerþele
efMeJeÀJet ueeieues.

Jesyej ³eeb®³ee peerJeveele SJeÀ leCeeJe efvecee&Ce Pe euee l³ee®es JeÀejCe Jeef[ueeb®es veesJeÀjMeener
ceeveefmeJeÀles®es JeÀe³e& DeeefCe l³eeb®³ee DeeF&®³ee Oeee|ceJeÀlesle nesles. ne efvejeJeÀjCe ve Peeuesuee leCeeJe
l³ee®³ee Jew³eefJeÌleJeÀ Dee³egø³eele pemee PeUJeÀlees lemee Jesyej ³eeb®³ee JeÀe³ee&le PeUJeÀle neslee.

5.3 Jesyej ³eeb®es HeàleerMeem$e (Methodology)
Jesyej ³eeb®³ee meeceepeMeem$eer³e ³eesieoeveeHetJeea JeÀevì, nsiesue, JeÀe@chì, meWì mee³eceve,
ogjKeerce, ceeJe&Ìme ³eeb®³eeHeàleer Meem$eer³e HejbHeje nesl³ee. JeÀevì DeeefCe nsiesue ³eebveer efJeJeÀefmele JesÀuesu³ee
DeeoMe&Jeeoer DeeefCe leJe&Àmebiele Heàleerves cetu³e efJeOeeveeleerue HeÀjJeÀ Jee{efJeuee. pes mHeä JeÀjles leL³e
JeÀe³e Deens DeeefCe pes JeÀe³e DemeeJe s ³ee®eer JemlegeqmLeleer oMe&efJe les. cee veJeer cevee®ee GHe³eesie ³ee
oesneWceOeerue ÜwÜef¬eÀ³ee oMe&e fJelees. JeÀe@chì ³eebveer JeeHejuesu³ee meJeÀejelceJeÀles®³ee HeàleerÜeje Demes metef®ele
JesÀues peeles JeÀer JeemleefJeJeÀles efJe

Page 54

54
MekeÀles. meJeÀejelceJeÀleeJeeo Demee efJeéeeme þsJeles JeÀer efJe %eevee®ee mebyebOe JesÀJeU DevegYeJeemeeþer %eele
Demeuesu³ee mebmLeebMeer®e mebyebOe DemeeJee. JeÀeUpeerHetJe&JeÀ efvejer#eCee®³ee DeeOeejeJej, SKeeoer k³eJeÌleer
JeÀe³eÐeeb®es Devegceeve JeÀe{t MeJeÀles peer DevegYeJeuesu³ee IeìvesceOeerue mebyebOe mHeä JeÀjles.
meJeÀejelceJeÀlesves meceepeMeem$e #es$eele vewmee|ieJeÀ efJe %eevee®eer JeÀe³e&Heàleer Jee{efJeueer Deens.Jesyejuee
mel³ee®ee DeY³eeme JeÀjC³eemeeþer leJe&Àmebi ele eEJeÀJee DevegYeJeelceJeÀ oãefäJeÀesvee®eer Kee$eer veknleer Hejbleg
Demee efJeéeeme neslee JeÀer Òel³esJeÀ JeemleJee®³ee ceeies cetu³es, JeÀe³ee¥®es ÒeJeÀej DeeefCe ÒesjCee m$eesle ³eeb®es
DeeqmlelJe Demeles.

Jesyej ³eebveer Demes veceto JesÀues Deens , ’JesÀJeU De[®eCeer Gpes[ele DeeCetve DeeefCe mecem³ee
mees[Jetve efJe %eeve mLeeefHele JesÀues peeT MeJeÀles.l³eeb®³ee Heàleer efJeJeÀefmele nesT MeJeÀleele. ogmejerJeÀ[s
efvekJeU %eeveMeem$e DeeefCe Heàleer Meem$e ³ee®es ÒeefleeEyeye ³ee meejK³ee Ie[ecee s[eRceO³es JeÀOeerner cenlJeHetCe&
YetefceJeÀe yepeeJeuesues veenerle.

Jesyej ³eeb®³ee meceepeMeem$e efJeefJe®eejJebleeb®³ee JeÀeUele DeeJeÀej efceUeuee. p³eeb®ee Demee efJe®eej neslee JeÀer Fefleneme ne meeceev³e
JeÀe³eÐeeb®ee DeeefCe DeMee GHeefJeJeÀceer JesÀues nesles. FeflenemeJeeoer efJe %eevee®ee Demee efJe®eej neslee JeÀer Fefleneme SKeeÐee vewmee|ieJeÀ
efJe%eeveemeejKee Demet MeJeÀlees; mJevegYeeJeJeeo oesve HetCe&HeCes efYeVe HeeleUîeebJej Heenlee ³eslees.

Jesyejves Fefleneme DeeefCe meceepeMeem$e ³eeb®³eeleerue mebyebOe mLeeefHele JesÀuee.
meceepeMeem$eMeem$e DeMee ÒeJeÀej®³ee mebJeÀuHevee DeeefCe DevegYeJepev³e Òeef¬eÀ³es®³ee meeceev³eerJeãÀle
meceevelee le³eej JeÀjC³ee®ee Òe³elve JeÀjerle Demeu³ee®es meebiele oesveceOeerue HeÀjJeÀ mHeä JesÀuee, lej
meebmJeãÀefleJeÀ cenÊJe Demeuesu³ee k³eJ eÌleeR®³ee JeãÀleer, j®evee DeeefCe k³eefJeÌleceÊJe ³eeb®³ee JeÀejCeemleJe
FeflenemeeJeÀ[s ue#e efoues peeles. Jesyej®³ee celes, Fefleneme DeefÜleer³e DevegYeJepev³e Ieìveeb®ee yeveuesuee
Deens; DevegYeJepev³e mlejeJej meeceev³eerJeÀjCe nesT MeJeÀle veener .meceepeMeem$e %eebveer cnCetve®e l³eebveer
le³eej JesÀuesu³ee Jew®eeefjJeÀ efJeéeeHeemetve DevegYeJepev³e peiee®es JesieUs JesÀues Heeefnpes. mebJeÀuHevee JeÀOeerner
DevegYeJepev³e peieeme HetCe&HeCes k³eeHele veenerle, Hejbleg JeemleefJeJeÀles®es DeefOeJe À ®eebieues DeeJeÀueve
efceUefJeC³eemeeþer les DeevegJebefMeJeÀ meeOeves cnCetve JeeHejues peeT MeJeÀleele. ³ee mebJeÀuHeveebmen,
meceepeMeem$e %e meeceev³eerJeÀjCe efJeJeÀefmele JeÀª MeJeÀleele, Hejbleg ³ee meeceev³eerJeÀjCe Fefleneme veenerle
DeeefCe Deve gYeJeeb®³ee yeeyeleerle ieeWOeUele ìeJetÀ veJeÀe.

Jesyejves DeeHeu³ee DeY³eemeeceO³es l³ee oesIeebvee SJeÀ$e JesÀues. l³eeb®es meceepeMeem$e mHeä
mebJeÀuHeveeb®³ee efJeJeÀemeeJeÀ[s JeWÀefêle nesles pesCesJeÀ©ve les SsefleneefmeJeÀ Ieìves®es JeÀe³e&JeÀejCe efJeMuesJeÀ© MeJeÀues.Jesyej®ee Demee efJeéeeme neslee JeÀer Fefleneme efJeefMeä Ieìveeb®³ee Dece³ee&o mebûeneletve
yeveuesuee Deens.³ee Ieìves®ee DeY³eeme JeÀjC³eemeeþer, JeemleefJeJeÀ peieeJejerue mebMeesOeveemeeþer GHe³egJeÌle
þjsue DeMee efJeefJe Oe mebJeÀuHevee efJeJeÀefmele JeÀjCes DeeJeM³eJeÀ nesles.SJeÀ meeceev³e efve³ece cnCetve, pejer
Jesyejves JeÀeìsJeÀesjHeCes l³ee®es Heeueve JesÀues veener DeeefCe yenglesJeÀ meceepeMeem$e %e DeeefCe FeflenemeJeÀej
osKeerue JeÀjle veenerle, meceepeMeem$e®es JeÀe³e& ³ee mebJeÀuHevee efJeJeÀefmele JeÀjCes nesles, p³ee efJeefMeä
Feflenemee®³ee efJeefMeä JeÀejCeeb®³ee efJeMuesmeeceeefpeJeÀ peerJeveeleerue peefìue mJeªHeeuee v³ee³e osCeejs efJe %eeve efJeJeÀefmele JeÀjC³ee®³ee Òe³elveele
efJeefMeä DeeefCe meJe&meeOeejCe ueesJeÀebvee SJeÀ$e JeÀjC³ee®ee Òe³elve JesÀuee. munotes.in

Page 55

55

efJeunsuce efouLes (1833 -1911 ) DeeefCe nsveefjJeÀ efjJeÀì& (1863 -1936) ³ee
lelJe%eebÜejs Jesyej®ee Demee efJeéeeme neslee JeÀer Je le&vee®ee De®etJeÀ Deboepe ueeJeC³eemeeþer vewmee|ieJeÀ efJe %eeve
Heàleer ueeiet JeÀjCes DeJeIe[ Deens. ceeveJeer Jele&veeJej mebmJeãÀleer®ee ÒeYeeJe cenÊJee®ee neslee JeÀejCe ceeveJeer
Jele&veeme l³eeb®³ee JeeieC³ee®es iegCeOece& Demeuesu³ee k³eJeÌleer®es DeLe& mecepeu³eeefMeJee³e mecepet MeJeÀle veener.

meceepeMeem$e SJeÀ JeCe&veelceJeÀ DeeefCe DeLe& ueeJeCeejer efJeÐeeMeeKee cnCetve mebJeÀequHele
JeÀjCeejs Heefnues meceepeMeem$e %e Jesyej nesles. Jesyej ³eebveer meceepeMeem$ee®eer k³eeK³ee ’mJele: efJe< e³eer
efJe%eeve DeeefCe l³eeÜejs l³ee®es ceeie& DeeefCe HeefjCeece ³eeb®es JeÀe³e&#ece mHeäerJeÀjCe osTve JesÀues
Deens.“DeMee ÒeJeÀejs, Jesyej®es meceepeMeem$e SJeÀ efJe %eeve Demeues Heeefnpes, meceepeMeem$e
JeÀe³e&JeÀejCelesMeer mebyebefOele DemeeJes -p³ee³eesies meceepeMeem$e DeeefCe Fefleneme - DeeefCe meceepeMeem$eele
DevJes
5.3.1 Debleyees&Oe ( Verstehen) :

Jesyej DeeefCe efouLes ³eebveer og meN³ee®³ee JeãÀleer®ee nslet DeeefCe leJe&À mecepetve IesC³eemeeþer
menevegYetleer JeeHejCes eEJeÀJee ogmeN³ee®³ee peeieer mJele: uee þsJeCes ³ee meboYee&le knm ìeave ner mebJe ÀuHevee
DeeCeueer. Jesyej ®³ee celes Jeme&s ìerve cnCepes DeLee& ®³ee HeeleUerJej DeeJe Àueve Je ÀjCes eEJeÀJee mecepeCes.
meeceeefpeJeÀ Fbefê³eiees®ej mecepeC³ee®eer ner #ecelee cnCepes vewmee|ieJeÀ efJe %eeveebKesjerpe meeceeefpeJeÀ efJe %eeve
JesieUs Deens pes JesÀJeU SJeÀmeejKesHeCee®es efvejer#eCe JeÀjleele DeeefCe DeCet eEJeÀJee jemee³eefveJeÀ meb³egies
³eeb®³eeleer} mebye bOeeyeÎ} meeceev³eerJeÀjCe JeÀceer JeÀjleele. Debleyees&Oe He×leerves oesve ceeiee¥veer meeceeefpeJeÀ
Jele&vee®ee Jew%eeefveJeÀ DeY³eeme JeÀjCes µeJe̳e JeÀjles - ³eecegUs ceeveJeer ef¬eÀ³eeb®³ee J³eeqJeÌleefve÷ DeLee&yeÎ}
Lesì efvejer#eCeelceJeÀ DeeJeÀ}ve meg}Ye JeÀjles DeeefCe l³eeceeieer} nslet mecepetve IesC³eeme meg}Ye JeÀjles.

meceepeµeem$eele l³ee efJeefµeä nslet®eer eEJeÀJee JeÀejCeeb®eer YeeJevee mecepetve IesC³ee®eer
DeeJeµ³eJeÀlee Demeles p³eeceO³es JeÀl³ee&®eer ef¬eÀ³ee meceeefJeä Demeles cnCe pes®e, pes }esJeÀ SKeeÐee DeLee&ves
ef¬eÀ³ee JeÀjleele les JeÀejCe, JeÀejCeemee"er pes JeÀejCeerYetle IeìJeÀ Demeleele l³eeb®es DeO³e³eve JesÀ}s
peeles.

Debleyees&Oe efJeefJe®eejmejCeer lemes®e cepeJetÀje®eer cet}Yetle j®evee mecepetve IesC³eemee"er ÒeJeÀeefµele }sKevee®es DeeJeÀ}ve
DeeefCe mHeäerJeÀjCe JeÀjC³ee®ee SJeÀ efJeµesDeeblee|¬eÀ³ee DeeefCe ceeveJeer Fefleneme mecepetve IesC³eemee"er efveJe&®evee®eer (nces&v³etefìJeÌme®eer) meeOeves
JeeHejC³ee®ee Òe³elve JesÀ}e. met#ce HeeleUerJejer} efJeµ}smenevegYetleerµeer} menYeeie eEJeÀJee menevegYetleer ³eeSsJepeer Debl eyees&Oe ner DeY³eemee®eer l eJe&Àmebiele Òeef¬eÀ³ee
nesleer.

Jesyej ³eebveer Debleyees&Oee®es oesve ÒeJeÀejele Yeso JesÀ}s : Lesì efveefj#eCeelceJeÀ DeeJeÀ}ve DeeefCe
mHeäerJeÀjCeelceJeÀ DeeJeÀ}ve Lesì efveefj#eCeelceJeÀ DeeJeÀ}ve cnCepes J³eJeÌleer®³ee JeeieCegJeÀer mHeä
J³eeqJeÌleefve÷ DeLe& DeeefCe meeceeefpeJeÀ µeem$e%e l³eeb®³ee efvejer#eCeeme Dee}s}e DeLe& meebieleele. les
(Debleyees&Oe) Deecne}e ef¬eÀ³ee JeÀe³e Deensle les HeenC³ee®eer Devegceleer osles. ns JeÀe³e ®ee}}s Deens ns munotes.in

Page 56

56
mecepeC³eemee"e r yee¿e Jele&ve DeeefCe ®esnN³ee Jejer} DeefYeJ³eJeÌleer®ee JeeHej JeÀjles. mHeäerJeÀjCeelceJeÀ
DeeJeÀ}ve cnCepes pesJne SKeeÐee J³eJeÌleer®³ee Je=Àleerceeieer} nslet DeeHeu³ee}e ceeefnle Demes}. ³esLes ef¬eÀ³ee
ÒesjCee DeeefCe leer ef¬eÀ³ee JeÀe nesle Dee ns ³ee ¬eÀceeJej DeeOeeefjle Deens. ns meeO³e JeÀjC³eeme e"er ef¬eÀ³eeJeÀ}eHe
JeÀjCeeN³ee }esJeÀeb®³ee leUeHe³e¥le peeC³ee®eer iejpe Deens.

GoenjCe - }eJetÀ[ lees[}s peele Deens ns Òel³e#e efvejer#eCeelceJeÀ DeeJeÀ}ve Deens, HeCe Hewmes
efceUJeC³eemee"er eEJeÀJee mejHeCemee"er }eJetÀ[ lees[}s peele Deens ns mHeäerJeÀjCeelceJeÀ DeeJeÀ}ve
Deens.

meceepeµeem$e%e SKeeÐee J³eJeÌleer®³ee Jele&vee®ee J³eeqJeÌleiele DeLe& mecepet µeJeÀle veener. Hejbleg
SKeeÐee efJeefµeä HeefjeqmLeleerle SJeÀeHes#ee peemle J³eJeÌleeR®es pej Jele&ve JewefµeäîeHetCe& Demes} lej
meceepeµeem$e%e meeceev³eerJeÀjCe JeÀª µeJeÀleele , pes JeÀe³e&JeÀejCe mebyebOeebvee DeeOeej osleele.
meceepeµeem$e%e meeceeefpeJeÀ eEJeÀJe e SsefleneefmeJeÀ IeìveebJej HeefjCeece Ie[efJeCee N³ee JeÀejCeeb®³ee
yeng}HeCee®ee meecevee JeÀjerle Deensle, JeÀener efJeefµeä JeÀejCe JeÀe{tve ìeJeÀ}s ies}s Demeu³eeme Ieìvee
Jesieȳee Demeleer eEJeÀJee Demeu³eeme nes³e l³eeceeieer} efveCee&³eJeÀ ÒeYeeJe He[C³ee®eer µeJe̳elee Deens.
Jesyej®eer JeÀe³e&#ecelee ner Ieìvee nesC³ee®eer µeJe̳elee eEJeÀJee ogme N³ee Ieìvesmen DemeC³ee®eer µeJe̳elee
Demeles. JeÀe³e&JeÀejCelesyeÎ} Jesyej®ee efJe®eej ne Demee Deens JeÀer DeeHeu³ee}e meeceeefpeJeÀ peerJeveeyeÎ}
(Jemìs&ve) efJeµesefJe%eeveeb®³ee JeÀe³e&JeÀejCe %eeveeHes#ee JesieUs Deens.

je@meeF[dme (1978) mHeä JeÀjleele JeÀer Jesyej Debleyees&Oe meceepeµeem$e ns DeeqmlelJeeleer}
cet}Yetle leÊJee®ee µeesOe ve Ieslee ceeveJeebvee Yes[meeJele Deme}su³ee DeveesK³ee DeeefCe yeo}l³ee
mecem³eebJejer} Deble¢&äer DeeefCe GHee³e³eespevee µeesOeles.

5.3.2. DeeoMe& ÒekeÀej (Ideal types) :

Jesyej³eeb®³ee Debleyees&Oe DeeefCe JeÀe³e&JeÀejCe mHeäerJeÀjCeebceOetve Deeoµe& ÒeJeÀej yeensj Dee}s.

pesJne Jesyej ³eebveer DeeHe}er DeeJeÀ}vee®eer JeÀuHevee Deeoµe& ÒeJeÀejebmen SJeÀ$e JesÀ}er, lesJne
meceepeµeem$eeves Jew%eeefveJeÀ HeefjìeJeÀ}s. JeÀesef}vme DeeefCe ce@JeÀesJmJeÀer ³eebveer mHeä JesÀ}s Deens JeÀer , Jesyej®³ee efJeµ}sJeemleefJeJeÀlee Heg©JeÀuHevee JeÀªve DeeJeÀ}ve JeÀjCes DeeJeµ³eJeÀ Deens, ³ee Deveble iegbleeiegbleer®³ee DeeefCe mLe}ebleefjle
peieeefJemeeOeve Deens.

meceepeµeem$eemee"er meeceeefpeJeÀ DeeefCe meebmJe=ÀefleJeÀ JeÀe³e&¬eÀceeb®³ee JeÀe³e&#ece mHeäerJeÀjCeele
cenÊJeHetCe& ³eesieoeve osC³eemee"er Jesyej Je=Àle Deeoµe& ÒeJeÀej DeeJeµ³eJeÀ Deensle. Deefleµe³eesJeÌleerHetCe& Deme}s
lejerner JeÀesCel³eener meeceeefpe JeÀ Ieìves®eer Jewefµeäîes Demeleele l³eeb®³ee DeO³e³eveemee"er Deeoµe& ÒeJeÀej
Del³eeJeµ³eJeÀles®e s SJeÀ Decetle& efJeOeeve Deens . ns `Deeoµe& ÒeJeÀej' JeemleefJeJeÀlesle meeHe[}su³ee
JeemleefJeJeÀ, DevegYeJeelceJeÀ ÒeJeÀejebµeer leg}vee JeÀjlee ³esleele . munotes.in

Page 57

57

je@meeF[dme (1978 ) ®³ee celes ’ Deeoµe& ÒeJeÀej cnCepes efJeµ}sleHeemeJeÀe³ee&me meceevelee lemes®e "esme ÒeJeÀjCeebceO³es efJe®e}ve µeesOeC³eemee"er ceespeceeHe JeÀjCeejer
ceeHeob[ cnCetve JeÀece JeÀjles. '' ner SJeÀ ceeveefmeJeÀ j®evee Deens. Deeoµe& ÒeJeÀej cnCepes meeceeefpeJeÀ
Jew%eeefveJeÀebveer l³ee®³ee DeeJe[er DeeOeejs DeeefCe JeÀener meeceeefpeJeÀ Ieìves®³ee DeeJeM³eJeÀ IeìJeÀebvee
HeJeÀ[C³eemeeþer mewàebefleJeÀ DeefYecegKeles®³ee DeeOeejs le³eej Jes Àuesueer l³ee®³ee cetueYetle mlejeJejerue
mebJeÀuHevee. les DeevegJebefMeJeÀ meeOeve Deensle DeeefCe DevegYeJepev³e mebMeesOeve JeÀjC³eele DeeefCe meeceeefpeJeÀ
peiee®³ee efJeefMeä yeeyeer mecepetve IesC³eele GHe³egJeÌle Deensle. Jesyej®³ee Meyoeble, Dee oMe& ÒeJeÀejeb®es JeÀe³e&
cnCepes - ``l³ee®es JeÀe³e&, efYeVelee eEJeÀJee meceevelee ÒemLeeefHele JeÀjC³eemeeþer, Del³eble mHeäHeCes megiec³e
mebJeÀuHeveebmen l³eeb®es JeCe&ve JeÀjC³eemeeþer DeeefCe l³eebvee JeÀe³e&#ecelesves mecepeeJetve meebieC³eemeeþer Je
DevegYeJepev³e JeemleefJeJeÀlesMe er leguevee JeÀjCes ns Deens. ''

Jesyejves l³eeb®³ee Decetle&les®³ee HeeleUerJej DeeOeeefjle leerve ÒeJeÀej®es DeeoMe& ÒeJeÀej efJeJeÀefmele JesÀues.
De) SsefleneefmeJeÀ JewefMeäîeeb®ee DeeoMe& ÒeJeÀej - pes Hee½eel³e Menj, Òeesìsmìbì veerefleMeem$e eEJeÀJee
DeeOegefveJeÀ Yeeb[JeueMeener meejK³ee efJeefMeä SsefleneefmeJeÀ JeemleJeeb®ee meboYe& Iesleele.
ye) veesJeÀjMeener eEJeÀJee mejbpeeceMeenermeejK³ee efJeefJeOe SsefleneefmeJeÀ DeeefCe meebmJeãÀefleJeÀ meboYee¥ceO³ es
efvejer#eCe JeÀjC³ee³eesi³e SsefleneefmeJeÀ JeemleJeeleerue Decetle& IeìJeÀeb®ee meboYe& osCeejs DeeoMe& ÒeJeÀej.
JeÀ) Deee|LeJeÀ ÒeJeÀej®es efmeàeble pemes JeÀer efJeefMeä ÒeJeÀej®³ee Jele&vee®es leJe&Àmebiele Hegvej&®evee le³eej
JeÀjCeejs DeeoMe& ÒeJe Àej.

Jesyej®³ee oãäerves DeeoMe& ÒeJeÀej meeceeefpeJeÀ Feflenemee®³ee JeemleefJeJeÀ peieeHeemetve ÒesjJeÀHeCes
JeÀe{uee peeJee. DeeoMe& ÒeJeÀej®³ee mebMeesOeveeb®eer efvee|celeer JeÀjC³eemeeþer ÒeLece mJele:uee SsefleneefmeJeÀ
JeemleJeele yeg[Jetve I³eeJe s ueeiesue DeeefCe veblej l³ee JeemleefJeJeÀlesceOetve DeeoMe& ÒeJeÀej®es MeesOe I³eeJes
ueeieleerue. pejer JeemleefJeJeÀ ÒeJeÀej JeemleefJeJeÀ peieeHeemetve Òeehle JesÀues iesues Demeues lejer les peiee®³ee
Òeefleces®es ÒeefleeEyeye veenerle, JeemleefJeJe À peieele JeÀe³e Ie[le Deensle ³eeefJeDemesue. DeLee&®³ee mlejeJej l³ee®³ee efJeefMeälesyeÎue DeeefCe He³ee&hlelesvegmeej DeeoMe& ÒeJeÀeje®ee v³ee³e
JesÀuee Heeefnpes. Jesyej®³ee celes, SsefleneefmeJeÀ mebMeesOev eemeeþer efpeleJeÀe DeefleMe³eesJeÌleerHetCe& DeeoMe& ÒeJeÀej
lesJe{e lees GHe³egJeÌle Deens.

HeefjHetCe&les®³ee ceeveJeÀ eEJeÀJee Debeflece O³es³eeb®³ee DeLee&ves SJeÀ DeeoMe& ÒeJeÀej DeeoMe& veener.
DeeoMe& ÒeJeÀej®es meej eEJeÀJee mel³e cetle& mJe©He osle veenerle Hejbleg DeeoMe& ÒeJeÀej meceepeMeem$e %eebveer
efvecee&Ce JesÀues Deensle DeeefCe cnCetve®e efJeefMeä oãefäJeÀesveeletve les le³eej JesÀues peeleele.

ÒeecegK³eeves efJeefJeOe ÒeJeÀej®³ee leJe&Àmebiele Jele&veeme ueeiet nesles, DeeoMe& ÒeJeÀej cnCepes
cetueYetleHeCes ’JeÀlee& l³ee®³ee JeeieCegJeÀer®³ee oãäerves leJe&ÀMegàles®³ee efveJeÀJeeieues lej JeÀe³e JeÀjsue l³ee®es SJeÀ cee@[sue / Òeefleceeve Deens.“ ’DeeoMe& ®es þjeJeerJeÀ efve³ece“
(Deye´ence Dee efCe cee@ie&ve 1989) efYeVe Demeuesu³ee Jele&CegJeÀer®³ee Ieìveebmeeþer mewàebefleJeÀ
mHeäerJeÀjCeeb®³ee mJe©Heele ceole JeÀjleevee efJeefMeä ÒeJeÀej, efJeefMeä Jele&vee®es efJeMuesYee munotes.in

Page 58

58
DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. Jesyejves meceepeMeem$e k³eeK³ee JeÀMeer JesÀueer?

2. knmìeave/ Debleyees&Oe ®ee DeLe& JeÀe³e Deens?
3. DeeoMe& ÒeJeÀej cnCepes JeÀe³e?
5.4 leJe&Àmebielelee ( Rationalization)
leJe&Àmebielelee ner DeeOegefveJeÀ meceepeeleerue JeÀe³e&#ecelee, HetJee&vegceeveveer³elee, ieefCelee³eesi³elee
DeeefCe DeceeveJeerJeÀjCeeÜejs oMe&efJe uesueer Òeef¬eÀ³ee Deens. leJe&Àmebielelesves JesÀJeU DeeOegefveJeÀ meceepe®e
yeoueues veener lej Yeeb[JeueMeener®³ee efJeJeÀe meele cenÊJeHetCe& YetefceJeÀe yepeeJeueer Deens. SJeÀ leJe&Àmebiele
meceepe cnCepes Oece&, vewefleJeÀlee eEJeÀJee HejbHeje ³eeJej ceele JeÀªve mebmLee, leb$e%eeve DeeefCe
JeÀe³e&#eceles®³ee leJe&Àmebiele ÒeJeÀejebYeesJ eleer yeveuesuee meceepe Deens.

`Òeesìsmìbì SefLeJeÀ DeB[ eqmHeefjì Dee@HeÀ Je@ÀefHeìefuePece ' ³ee HegmleJeÀele l³eebveer leJe&Àmebiele
Yeeb[Jeue ner DeeHeu³ee DeeOegefveJeÀ peerJeveeleerue meJee&le `ÒeYeeJeer MeJeÌleer ' cnCetve JewefMeäîeerJeãÀle JesÀueer.

leJe&Àmebieleles®eer SJeÀ k³eeK³ee oMe&e fJeCes JeÀefþCe Deens JeÀejCe Jesyej ³ee Meyoe®³ee DevesJeÀ
k³eeK³eebmen meb®eeefuele neslee DeeefCe efJeefMeä ®e®e&sle lees JeeHejle Demeuesueer k³eeK³ee efvee|oä JeÀjC³eeme
JeejbJeej De³eMemJeer þjuee. Jesyejves SJeÀe meeceeefpeJeÀ j®evesle eEJeÀJee mebmLesle JeCe&ve JesÀuesueer leJe&Àmebielelee
Òeef¬eÀ³ee menmee ogm eN³ee j®eves®eer eEJeÀJee mebmLes ®³ee leJe&ÀmebielelesHes#ee Deieoer JesieUer nesleer. Jesyej ³eebveer
cnìu³eeÒeceeCes leJe& ÀefJelejCe Òeef¬eÀ³esves ’efJeue#eCe ªHes yeoueueer Deensle“ DeeefCe ’leJe&ÀJeeoe®ee Fefleneme
Demee efJeJeÀeme oMe&e fJelees pees JeÀesCel³eener DeLee&ves peerJevee®³ee efJeefJeOe efJeYeeieebceOeerue meceeblej jsHeeUle veener“.
munotes.in

Page 59

59
JeÀueyeie& (1980) Jesyej®³ee JeÀe³ee&leerue ®eej cetueYetle ÒeJeÀej®eer leJ e&Àmebielelee DeesUKe JeÀªve osleele.

1.k³eeJeneefjJeÀ leJe&Àmebielelee: ³ee®eer k³eeK³ee JeÀeueyeie&ves JesÀueer Deens . Òel³esJeÀ k³eJeÌleer®³ee efvekJeU
k³eeJeneefjJeÀ DeeefCe DenbJeÀeefjJeÀ mJeejm³eebmebyebOeer meebmeeefjJeÀ ef¬eÀ³eeJeÀueeHe HeenCeejs DeeefCe l³eeJej
efveCe&³e Ies Ceejs peerJeveMewueer pes ueesJeÀ k³eeJeneefjJeÀ leJe&Àmebielelee DeY³eeme JeÀjleele les efouesueer
JeemleefJeJeÀlee mJeerJeÀejleele DeeefCe JesÀJeU l³eeb®³eeÜejs ³esCee N³ee De[ ®eCeeRyeÎue JeeieC ³ee®es meJee&le
HeÀe³eosMeerj ceeie& ceespeleele. ³ee ÒeJeÀej®eer efJeJesJeÀyegàer owvebefove efvel³e JeÀcee¥HeueerJeÀ[s peeC³ee®ee OeesJeÀe
Demeuesu³ee JeÀesCel³eener ieesäeruee efJejesOe JeÀjles. les meJe& Dek³eJene³e& Oeee|ceJeÀ eEJeÀJee Oecee&fvejHes#e
³etìesefHe³eve cetu³eebJej De efJeéeeme þsJeleele.

2.mewàebefleJeÀ leJe&Àmebielelee: mewàebefleJeÀ eEJeÀJee yeeweqàJeÀ leJe&Àmebieleles ceO³es leee|JeÀJeÀ JepeeJeì, ÒesjCe,
JeÀe³e&JeÀejCeles®es Þes³e DeeefCe ³eemeejK³ee Decetle& meb %eeveelceJeÀ Òeef¬eÀ³es®ee meceeJesMe Deens. k³eeJeneefjJeÀ
leJe&Àmebieleles ®³ee efJeHejerle, mewàebefleJeÀ leJe&Àmebieleles cegUs JeÀlee& peieeuee DeLe&HetCe& efJeée cnCetve
mecepeC³ee®³ee Òe³elveeletve owvebefove JeemleefJeJeÀlee Deesueeb[t MeJeÀlees.

3. cetueYetle leJe&Àmebielelee (k³eeJeneefjJeÀ leJe& Àmebieleles meejKeer Hejbleg mewàebefleJeÀ leJe&Àmebielelee vemetve)
cetu³eeb®³ee mecetneb®³ee ceeO³eceeletve vecegv³eeb®eer JeÀe³e&Jeener Lesì JeÀjles. cetueYetle k³eJemLes®³ee meboYee&le
mebHegäele ³esC³eemeejK³ee DeLe&HetCe& efveJe[er®ee DeLe& Demee nes lees. SJeÀ cetu³e ÒeCeeueer og meN³eeHes#ee DeefOeJe À
(cetueYetleHeCes) leJe& Àmebiele veener. Jesyej ®³ee oãäerves, ’peerJeveMewueer peieC ³ee®³ee HeàleeR®ee GuuesKe
JeÀjC³ee®eer #ecelee “ (JeÀeueyeie&, 1980) ne SJe ÀcesJe ÒeJeÀej Deens. DeMee ÒeJeÀejs,Heeef½eceel³e osMeele
peerJeveMewueer -JesÀuknefvePeceves k³eeJeneefjJeÀ leJe&Àmebieleles uee JeMe JesÀues DeeefCe DeewHe®eeefjJeÀ leJe&Àmebieleles
®³ee efJeJeÀemeeme JeÀejCeerY etle þjueer .

4. DeewHe®eeefjJeÀ leJe&Àmebielelee: ³ee®ee DeLe& Demee Deens JeÀe r MesJeì®eer ieCevee. DeewHe®eeefjJeÀ
leJe&Àmebielelee HeÀJeÌle Heef½ecesJeÀ[erue DeewÐeesefieJeÀerJeÀjCeeyejesyej®e GÓJeueer. Heef½ecesleerue DeewHe®eeefjJeÀ
leJe&ÀMegàles®es JewefMeäîe oMee&fJeCeejs mee Je&ef$ekeÀ efjl³ee ueeiet JesÀuesues efve³ece, JeÀe³e os DeeefCe JeÀe³eos
efJeMesDee{Uleele.

efjìdPej ³eebveer DeewHe®eeefjJeÀ leJe&ÀMegàles®eer mene cetueYetle JewefMeäîes DeOeesjsefKele JesÀueer:
(1) ieCevee³eesi³elee: p³ee ieesäer ceespeu³ee peeT MeJeÀleele eEJeÀJee ÒeceeefCele JesÀu³ee peeT
MeJeÀleele.
(2) JeÀe³e&#ecelee: efouesu³ee meceehleermeeþer meJees&Êece ceeie& MeesOeCes.
(3) Devegceeve: ieesäer SJeÀe®e JesUer eEJeÀJee efþJeÀ eCeentve ogmeN³ee efþJeÀeCeer SJe Àe®e ceeiee&ves ®eeueleele.
(4) ceeveJeer leb$e %eevee®eer peeiee DeceeveJeer leb$e %eeveeves yeoueCes: ceeveJeer³e leb$e %eeveeHes#ee
DeefOeJeÀ ceeveJeer³e leb$e %eeve (pemes JeÀer mebieCeJeÀerJeãÀle ÒeCeeueer) DeefOeJeÀ ieCevee JeÀjC³ee³eesi³e,
DeefOeJeÀ JeÀe³e&#ece DeeefCe DeboepeeÒeceeCes Heeefnues peeles. munotes.in

Page 60

60
(5) Deefveef½eleles®³ee efve³eb$eCeeJej efve³eb$eCe efceUJee: efJeMesl³eeb®³eeJeÀ[tve mesJee efou³ee peeCee N³ee Deefveef½elelesJej efve ³eb$eCe efceUJee.
(6) leJe&Ànerve HeefjCeeceë leJe&Àmebiele ÒeCeeueeRceO³es l³eeb®³eele meeceerue Demeuesu³ee ueesJeÀebmeeþer
DeeefCe mJele: ®³ee ³eb$eCesmeeþer lemes®e ceesþîee meceepeemeeþer DevesJeÀ leJe& Ànerve HeefjCeece Ie[leele.

(JeÀueyeie& 1980) ³eeb®³ee celes, ’cegueYetle leJe&Àmebielelee DeeefCe DeewHe®eeefjJeÀ leJe&ÀmebielelesceOeerue mebIeHeef½ecesJeÀ[erue leJe&Àmebieelelee Òeef¬eÀ³es®³ee Òeieleerle efJeMes
DeewHe®eeefjJeÀHeCes leJe&Àmebiele j®eves®eer ’ueesKeb[er eEHepeje“ cnCetve Jesyej ³eebveer DeeOegefveJeÀ
Hee½eel³e peieeefJeJesÀuee. Jesyej ³eeb veer Yeeb[JeueMeener DeeefCe veesJeÀjMeener ³eeb®es JeCe&ve ’oesve GÊece leJe&À MeJeÌleer“ cnCetve
JesÀ}s. Jemlegle: Jesyejves Yeeb[Je}µeener DeeefCe veesJeÀjµeener l³ee b®e cet}Yetle m$eesleebceOetve (efJeµesDeebleefjJeÀ leHemJeer) Heemetve GlHeVe Pe eu³eemeejKes l³eeJeÀ[s Heeefn}s DeeefCe l³ee®e He×leerves leJe&Àmebiele
DeeefCe He×leµeerj Je=Àleer JesÀ}er DeeefCe SJeÀcesJeÀebvee yeUJeÀìer efo}er DeeefCe ³ee Òeef¬eÀ³esle Ieìves®es
leJe&ÀmebieleerJeÀjCe Heg{s JesÀ}s. Jesyej ³eeb®³ee celes, leebef$eJeÀ JeÀewµeu³e DeeefCe JemlegeqmLeleer®es %eeve
Deme}su³ee veesJeÀjµeener®ee SJeÀcesJe Keje ÒeeflemHeOeea Yeeb[Je}oej neslee.

ce@JeÌme Jesyej®³ee JeÀe³ee&ves DeeOegefveJeÀ peerJeveeleer} Hew}tb®es leJe&ÀmebieleerJeÀjCe DeeefCe Heeef½eceel³e
meY³eles®³ee mecem³eebJej }#e JeWÀefêle JesÀ}s.

meeceeefpeJeÀ peerJeveele cet}ieeceer HeefjJele&veebmen peiee®eer Jee{leer veeGceso Pee}er.
leJe&ÀmebieleerJeÀjCeÜejs Jesyej ceeveleele efJeÀ Dee³eg<³eele Jew³eJeÌleerJeÀlee DeeefCe GlmHetÀle&lee JeÀe{tve ìeJetÀve
peerJeve DeefOeJeÀ JeÀe³e&#ece DeeefCe Devegceeve HetCe& yeveefJeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee. Jesyej®³ee Jee{l³ee leJe&À
mebielelesmee"er, l³eeves ’}esKeb[er eEHepeje“ cnCetve mebyeesOe}s, p³eeceO³e s k³eJeÌleer JeÀe³e&#eceles®³ee
k³eJemLesle De[JeÀueer Deens peer ceeCe gmeJeÀer®es JeÀu³eeCe Jee{efJeC³eemeeþer le³eej JesÀueer iesueer nesleer.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. Jesyej®³ee JeÀe³ee&ceOeerue ®eej ÒeJeÀej®eer leJe&Àmebielelee DeesUKee.



5.5 veesJeÀjMeener (Buereaucracy) munotes.in

Page 61

61
Jesyej ³eebveer leJe& ÀmebielelesJej ue#e JeWÀefêle JesÀu³eecegUs DeeOegefveJeÀ meeceeefpeJeÀ mebj®eeveebleerue
meeJe&peefveJeÀ DeeefCe Keepeieer #es$eeleerue ceesþîee ÒeceeCeele mebIeìveeb®³ee ef¬eÀ³eeHeàleer DeeefCe efJemleeje®ee
DeY³eeme Peeuee. veesJeÀjMeener ne leJe&Àme bieleles®es SJeÀ efJeefMeä ÒeJeÀjCe ceeveues peeT MeJeÀles, eEJeÀJee
ceeveJeer mebmLeebJej leJe&Àmebielelee ueeiet JesÀues peeT MeJeÀles. Jesyej®³ee celes, ceeveJeer JeãÀleer®ee veesJeÀjMeener
mecevJe³e ns DeeOegefveJeÀ meeceeefpeJeÀ mebj®eveeb®es efJee fMeä ÒeefleJeÀ Deens.

DeefOeJeÀeje®³ee mebj®evesle Jesyej ³eeb®eer meceepeMeem$eer³e DeefYe©®eer l³eeb®³ee jepeJeÀer³e
mJeejm³eebcegUs Òesefjle Peeueer. l³eeb®es ÒeeefOeJeÀjCe mebj®eveeb®es efJeMuesl³eeb®³ee DevegceeveebMeer megmebiele nesles.Jesyejuee ÒeecegK³eeves Je®e&mJe Demeuesu³ee JeÀe³eosMeerj ÒeJeÀejebceO³es jme
neslee p³eeme l³eeves DeefOeJeÀej cnìues. Deveg³ee³eebvee DeefOeJeÀejeKeeueer þsJeC³eeme JewOe þjefJeuesu³ee leerve
HeeleUîeebJej leJe&Àmebie le, HeejbHeeefjJeÀ DeeefCe JeÀefjMceeF& Deensle. Jesyejuee veesJeÀjMeener®eer DeeJe[ nesleer
peeruee Jesyej ³eebveer leJe&Àmebiele JeÀe³eosMeerj DeefOeJeÀeje®es meJee&le Megà ªHe ceeveues.

Keeueerue JewefMeäîeebÜejs veesJeÀjMeener l³ee®³ee DeeoMe& ÒeJ eÀejele HeefjYeeefiesueer:
1. DeefOeJeãÀle k³eJemee³e JeÀe³ece lelJeeJej JesÀuee peelees.
2. k³eJemee³e efve³eceebvegmeej JesÀues peeleele.
3. Òel³esJeÀ DeefOeJeÀeN³ee®eer peyeeyeoejer DeeefCe DeefOeJeÀej ns ÒeeefOeJeÀjCee®³ee Þe sCeerj®eves®ee Yeeie
Demeleele.
4. DeefOeJeÀejer l³eeb®³ee efve³egJeÌle JesÀuesu³ee JeÀe³e&s Heej Hee[C³eemeeþer DeeJeM³eJeÀ mebmeeOeveeb®³ee
ceeueJeÀer®es vemeleele, Hejb leg l³ee mebmeeOeveeb®³ee JeeHejemeeþer peyeeyeoej Demeleele.
5. JeÀe³ee&ue³es l³eeb®³ee meom³eebÜejs efJevebl³ee JeÀjlee ³esCeej veenerle; lees vesnceer®e k³eJemLeeHeves®ee Yeeie
jenlees.
6. DeefOeJeãÀle k³eJemee³e uesKeer JeÀeieoHe$eeb®³ee DeeOeejs JesÀuee peelees.

Jesyej ³eeb®³ee efJeµ}sYeeb[Je}µeener®ee Deelcee Deens. Yeeb[Je}µeener yeepeejeleer} DeLe&J³eJemLesves Deµeer ceeieCeer JesÀ}er JeÀer
Òeµeemevee®ee DeefOeJe=Àle J³eJemee³e DemHeälesefµeJee³e lebleesleble mees[C³eele ³eeJee DeeefCe peemleerle peemle
Jesieeves melele DeeefCe efveJe&nve JesÀ}s peeJes.

l³eebveer efveoµe&veeme DeeCetve efo}s JeÀer veesJeÀjµeener leJe&Àmebieleles®³ee peerJeveµew}er}e Òeeslmeenve
osles. l³eebveer veesJeÀjµeeneR®es JeCe&ve ’megì}s}e HegjeJee“ cnCetve JesÀ}s DeeefCe SJeÀoe mLe eefHele Peeu³eeJej
les veä JeÀjCes meJee&le JeÀ"erCe Deens. Deeoµe& "jeefJeJeÀ veesJeÀjµeener veesJeÀjµeener®³ee leJe&Àµeg×
Jewefµeäîeeb®ee Deefleµe³eesJeÌleer Deens. l³eebveer Deeoµe& veesJeÀjµeener}e Deeoµe& "jeefJeJeÀ veesJeÀjµeenerHes#ee
JesieUs JesÀ}s Deens. l³ee j®eveebceO³es veesJeÀjµeneb®eer Heos Deensle.

DeeOegefveJeÀ veesJeÀjµeener®³ee efJeJeÀemeeme neleYeej }eJeCeejs meJee&le cenÊJee®es IeìJeÀ cnCepes:
1. DeLe&J³eJemLes®ee efJeJeÀeme p³eecegUs JeÀj eqmLej JeÀjC³ee®³ee ÒeCee}erÜejs veesJeÀjµeener
jeKeC³eemee þer eqmLej GlHeVee®eer nceer efo}er peeles. munotes.in

Page 62

62
2. ÒeµeemeJeÀer³e JeÀeceeb®ee HeefjceeCeelceJeÀ efJeJeÀeme.
3. ÒeµeemeJeÀer³e JeÀe³ee&le iegCeelceJeÀ yeo}.
4. J³eJemLeeHevee®³ee Flej JeÀesCel³eener ÒeJeÀejebHes#ee veesJe Àjµeener®es Þes÷lJe.
5. DeeOegefveJeÀ mebmJe=Àleer®es iegbleeiegbleer®es DeeefCe efJeµesJeÀeìsJeÀesjHeCes GÎerä le%ee®eer ceeieCeer JeÀjles
6. JeÀe³eÐee®es leJe&Àmebiele mHeäerJeÀjCe.
7. jep³e eEJe ÀJee mewv³e cnCetve GÐeespeJeÀ DeeefCe meeJe&peefveJeÀ mebIeìveeb®³ee neleele J³eJemLeeHevee®³ee
YeewefleJeÀ meeOeveeb®eer SJeÀeûelee.
8. Deee|LeJeÀ DeeefCe meeceeefpeJeÀ HeÀjJeÀeb®es mlej DeeefCe DeeOegefveJeÀ }esJeÀ ÒeefleefveOeer }esJeÀµeener®ee
Go³e.

DeeOegefveJeÀ Hee½eeʳe DeLe&J³eJemLeeb®eer Jee{leer veesJeÀjMeener DeeefCe leJe&Àmebielelee DeHeefjne³e& nesles.
veesJeÀjMeenerJeÀjCe Peeu³eeme mejJeÀej DeeefCe GÐeesieele ceeveJeer mebyebOeeb®es Jew³eefJeÌleJeÀjCe jÎ nesles.

5.6 efJejJeÌleer/ efvejeMee (Disenchantment )
Jesyejmeeþer Jee{leer leJe&Àmebielelesves vesnceer®e `peieeyejesyej efJejJeÌleer ' efvecee&Ce JesÀueer.

JeÀeue&ceeJe&Ìme ÒeceeCes Jesyejves DeewÐeesefieJeÀ Yeeb[JeueMeener®eer JeÀe³e&#ecelee DeesUKeueer. ceeJe& Ìme
ÒeceeCes®e l³eeb®ee Demee efJeéeeme neslee JeÀer DeeOegefveJeÀ meceepe JesieUs nesC³eeme JeÀejCeerYetle þjlees -
Jesyejmeeþer Jee{leer veesJeÀjMeener Jee{efJeC³eecegUs ³esCeejs efve³eceve DeeefCe DeceevegHejeqlceJeÀjCe Jee{les, `peieeµ eer efJejJeÌleer' nesles, JeÀejCe ceeJeÌme& ³eeb®³ee celes leer Deee|LeJeÀ Demeceevelee
nesleer p³eeves HejeqlceJeÀjCe nesles. Jesyej ³eebveer ®esleeJeCeer efo}er JeÀer, veesJeÀjµene ns }esJeÀebvee DeefÜleer³e
J³eJeÌleeRHes#ee, SJeÀ IeìJeÀ mecepeleele DeeefCe efJeµesefve³eefcele JeÀjleele. Jesyejves DeeOegefveJeÀ meceepeele meJe& ieesäeR®es efve³eceve JeÀjC³ee®ee DeeefCe ceeveJeer
Deelc³ee}e ef®ej[tve ìeJeÀC³ee®eer OeceJeÀer osCeejer SJeÀ ef Jeµee} DeeefCe Jee{Ceejer efve³eceeb®eer J³eJemLee
JesÀ}er.ceeJe&Ìme ÒeceeCes ceeveJeles®eer mesJee JeÀjC³eeHes#ee DeeOegefveJeÀ meceepe l³eebvee iegueece JeÀjles. Jesyejves
DeeOegefveJeÀ k³eJeÌleeruee `DeKeb[HeCes ®eeuet Demeuesu³ee ³eb$eCesle JesÀJeU SJe À íesìemee JeÀmHeìemeceeve
IeìJeÀ Deens pees l³ee®³eeJeÀ[s cees®ee&®eer DeKeb[HeCes þjuesueer efove®e³ee& ' cnCetve oeKeefJeuee Deens. l³eeuee
Yeerleer nesleer JeÀer meceepeeleerue leJe&ÀmebielelescegUs ueesJeÀ JeÀceer nesleerue Je ³eb$e ceeveJe jenleerue.

Jesyejves pece&ve Meyo Entzauberung JeeHej JesÀuee, p³ee®ee Fbûepeerle Yee`disenchantment ' Peeuee. ³ee®ee MeeeqyoJeÀ DeLe& `de-magic -ation' Deens. Jesyejmeeþer,
Jew%eeefveJeÀ Heàleer DeeefCe leJe&Àmebieleles®ee DeLe& Demee neslee JeÀer peie efve jeOeej Peeues Deens - Oece&, peeot,
jnm³e, DebOeÞeàe DeeefCe efJeéeeme ³eeb®eer YetefceJeÀe JeÀceer JeÀceer Peeueer DeeefCe l³eeSsJepeer ef¬eÀ³ee JeÀjC³ee®³ee
DeefOeJeÀ leJe&Àmebiele nsletbveer yeoueues. HejbHejs®es DeeefCe peeogF& efJe®eejeb®es ÒeJeÀej ie Ceveemen yeoueues
Deensle, Òel³esJeÀ ieesä Jew %eeefveJeÀ DeeefCe leJe&Àmebiele oãäerves mHeä JesÀueer Deens.
munotes.in

Page 63

63
Hejbleg, Jesyejmeeþer, l³ee #eceles®ee HeefjCeece Demee Peeuee JeÀer peie efJejJeÌle Peeues DeeefCe efvejeMe
Peeues, DevegceeefveJeÀ Peeues DeeefCe yeeweqàJeÀ Peeues. peiee®ee veeMe ne Jew %eeefveJeÀ Òeieleer®ee HejeeqlceJeÀ Je
DeJeebefíle veJeÀejelceJeÀ HeefjCeece Deens. }esJeÀebveer l³eeb®es JeÀe³e& JeÀmes JeÀjeJes, l³eebveer JeÀe³e JeÀjeJes DeeefCe
l³eeb®es O³es³e meeO³e JeÀjC³ee®ee meJees &Êece ceeie& ³eeyeÎ} DeefOeJeÀ efJe®eej JeÀjC³eeme megjJeele JesÀ}er.

5.7 }esKeb[er eEHepeje (Iron cage)
Jesyejves meg®eJeuesu³ee ueesKeb[er eEHepeje®eer mebJeÀuHevee Demes metef®ele JeÀjles JeÀer Yeeb[JeueMeener
GlHeeoveecegUs mebIeefìle Je Jee{Ceejer leebef$eJeÀ Je Deee|LeJeÀ mebyebOe ner mJeleë meceepeeleerue cetueYetle MeJeÌleer
yeveueer. JeÀe³e&#ecelee, leJe&Àmebielelee DeeefCe efve³eb$eCe ³ee leÊJeeb®³ee DeeOeejs k³eJeÌleer mebmLeebceO³es
De[JeÀu³ee Deensle. DeeOegefveJeÀ mebmLee efve³ece Je efve³eceebÜejs JewefMeäîeerJeãÀle Deensle p³eele JeÀe³e&
JeÀjCeeN³ee ueesJe Àeb®³ee JeeieC ³eeJej efve ³eb$eCe þsJeles pesLes Je Àece JeÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee FleJe Àer leJe&Àmebiele nesles
JeÀer l³eecegUs Deevebo nesle veener DeeefCe HeefjHetleea nesT MeJeÀle veener.

ueesKeb[er eEHepeN³ee®es mHeäerJeÀjCe osleevee Jesyej cnCeeues JeÀer ’DeeOegefveJeÀerJeÀjCeecegUs
DebleëJeÀjCee efMeJee³e ns[esefvemìdme (p³eeuee Demee efJeéeeme Deens JeÀer peerJeveeleerue megKe efceUJeCes ner
meJee&le cenÊJee®eer ieesä Deens; SJ eÀ megKe -MeesOeJeÀ.) DeeefCe ®ewlev³eeefMeJee³e le %e le³eej nesleele“.

5.8 meeceeefpeJeÀ ef¬eÀ³ee (Social action )
Jesyej®es meceepeMeem$e meeceeefpeJeÀ ef¬eÀ³es®³ee JeÀuHeveebJej DeeOeeefjle nesles.meeceeefpeJeÀ
ef¬eÀ³esyeÎue Jesyej®eer ®e®ee& ns SJeÀ DeeoMe& ÒeJeÀej JeeHejC³ee®es GoenjCe Deens. JeãÀleer DeeefCe DeLe& ³eeb®es
SefJeÀ$ele iegCe meceepee®³ee Jew %eeefveJeÀ efJeMuesÒeefleef¬eÀ³eeMeerue Jele&ve ojc³eeve efYeVe Deens. GÊespevee®eer Ieìvee D eeefCe Debeflece Òeeflemeeo ³eeb®³eele
efJe®eejeb®³ee Òeef¬eÀ³esle nmle#esHe JeÀjC³ee®³ee JeãÀleerMeer mebyebefOele nesles. peskne k³eJeÌleeRveer l³eeb®³ee
JeãÀleeRmeeþer k³eefJeÌleefveÿ DeLe& pees[uee leskne ef¬eÀ³ee Deeueer. Jesyej mHeä JeÀjleele JeÀer JeãÀleer DeeleeHe³e¥le
meeceeefpeJeÀ Deens, ef¬eÀ³ee JeÀj CeeN³ee k³eJeÌleerÜejs k³eefJeÌleefveÿ DeLee&ves leer Flejeb ®³ee JeeieCegJe Àer®ee efnMesye
Iesles DeeefCe l³ee³eesies l³ee® ³eeJeÀ[s ue#e osCeejer Demeles.

l³ee®³ee JeãÀleer efmeàebleele meecetefnJe ÀlesJej vekns lej k³eJeÌleerJej ue#e JeWÀefêle JesÀues iesues.
JeÀl³ee&ves mJeleë®e efouesueer DeesUKeC³ee³eesi³e Jele&vee®eer l³eeuee efouesueer JeÀejCes l³eeuee DeeJe[ueer.
Jew³eefJeÌleJeÀefjl³ee efvee|oä DeLe& vemeu³eeme JeãÀleer efvejLe&JeÀ Demeleele.

lees l³ee®³ee DeeoMe& ÒeJeÀej®³ee Heàleer®ee GHe³eesie ®eej cetueYetle ÒeJeÀej®³ee JeãÀleer DeesUKetve ef¬eÀ³es®ee
DeLe& mHeä JeÀjC³eemeeþer JeeHejlees.
1. O³es³ee®³ee meboYee&le leJe&Àmebiele JeãÀleerë ³esLes DeefYeveslee O³es³e efveef½ele JeÀjlees DeeefCe O³es³e meeO³e
JeÀjC³eemeeþer JeÀe³e&#eceles®³ee oãäerves l³ee®es meeOeve efveJe[lees. Goe. ®eebieueer veesJeÀjer efceUJeC³eemeeþer
®eebieu³ee efJeÐeeHeerþele G®®e efMe#eCe efceUefJeCes. munotes.in

Page 64

64
2. cetu³eeb®³ee meboYee&le leJe&Àmebiele JeãÀleerë ³esLes DeLe& l³eeb®³ee JeÀe³e&#ecelesmeeþer efveJe[ues peeleele
Hejbleg meceehleer cetu³eebÜejs efveOee&efjle JesÀueer peeleele. Goe.penepee®ee Je@Àhìve l³eemen Keeueer peele Deens.
3. HeefjCeeceJeÀejJeÀ eEJeÀJee YeeJeef veJeÀ JeãÀleer: ³esLes YeeJevee ef¬eÀ³es®es ìesJeÀ DeeefCe meeOeves efveOee&efjle
JeÀjleele. ef¬eÀ³ee JeÀl³ee&®³ee YeeJeefveJeÀ DeJemLesletve efve Oee&efjle JesÀueer peeles. Goe. DeeF&ves yeeUeuee ®eeHeì
ceejueer.
4. HeejbHeeefjJeÀ ef¬eÀ³ee: ³esLes meceehl e DeeefCe meeOeves jerefleefjJeepe DeeefCe efJeOeer Üejs efve ef½ele JesÀu³ee
peeleele. Goe . SKeeÐee efJeefMeä ÒeLes®es DevegmejCe JeÀjCes JeÀejCe ne efJeOeer Deens.

Jesyejves ®eej DeeoMe& ÒeJeÀej®³ee JeãÀleer efveo& sefMele JesÀu³eelejerner, l³eeuee ®eebieu³ee ÒeJeÀejs
ceeefnleer nesles JeÀer JeÀesCel³eener k³eJenejele ®eejner ÒeJeÀej®³ee JeãÀleeR®es efceÞeCe JesÀues peeles. Jesyej ³eebveer
Demee leJe&À JesÀuee JeÀer meceepeMeem$e %eebJeÀ[s HeefjCeece eEJeÀJee HejbHejs Üejs Je®e&mJe Demeuesu³ee JeãÀleerHes#ee
DeefOeJeÀ leJe&Àmebiele ÒeJeÀejeb®eer JeãÀleer mecepetve IesC³ee®eer DeefOeJeÀ ®eebieueer mebOeer Deens.

Jesyejves efouesueer ìe³eHee@uee@peer cnCepes DeeOegefveJeÀ Hee½eel³e meceepe YetleJeÀeUeHes#ee efJeÀleer
JesieUe Deens ns mecepetve IesCes. DeeOegefveJeÀ Heeef½eceel³e meceepe jepeJeÀejCe, DeLe&Meem$e, JeÀe³eoe,
DeeOegefveJeÀ meeceeefpeJeÀ peerJevee®³ee Òel³esJeÀ yeepeguee mHeMe& JeÀjCee N³ee O³es³e-JeWÀefêle leJe& Àmebielelesves
DeefOejep ³e Deens DeeefCe HejmHej mebyebOe DeeefCe ceeveJeer Jele&veeleerue GHe³eesefieleeb®³ee efvejblej JeeHejecegUs
nesles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:
1. Jesyej ³eeb®³ee celes peieeleerue efJejJeÌleer DeeefCe ueesKeb[er eEHepej e cnCepes JeÀe³e les mHeä JeÀje .

2. Jesyej ³eebveer mHeäerJeÀjCe JesÀu³eeÒeceeCes ®eej cetueYetle meeceeefpeJeÀ ef¬eÀ³ee mHeä JeÀje.

5.9 meejebMe ( Let us sum up )
Jesyej ³eeb®es JeÀe³e&³eesieoeve mebieerle, Oece&, Òesce, JeÀe³eoe, DeLe&J³eJemLee, jepeJeÀejCe: Deµee
ye³ee&®e #es$eeb mebyebOeer Deens. l³eeves efJeefJ eOe mebmJe=ÀleeRJeÀ[s }#e efo}s . les jepeJeÀejCeeceO³es osKeer} munotes.in

Page 65

65
ef¬eÀ³eeµeer} nesles (DeeefCe l³eeb®eer Helveer ce@efj³eevee efle®³ee JeÀeUeleer} SJeÀ DeeIee[er®eer m$eerJeeoer nesleer).
DeeHe}er Jew³eeqJeÌleJe À jepeJeÀer³e yeebefOe}JeÀer DeeefCe meceepeµeem$e ³ee ¢efäJeÀesveeletve les µeem$eer³e¢äîee
leìmLe - eEJeÀJee cetu³ecegJeÌle Demeu³ee®ee ¢efäJeÀesve ³eeb®³eele meblegef}le nesles. JeÀe³eoe, DeLe&µeem$e, Oece&
DeeefCe Feflenemee®es efJemle=le %eeve IesTve, ce@JeÌme Jesyej ³eebvee (1864 -1920) meceepeµeem$eele
meJee&le cees"s Jew³eeqJeÌleJeÀ ³eesieoeve ceeve}s. l³eebveer KetHe efJemle=le Deme}su³ee mebJeÀuHevee le³eej JesÀu³ee.
l³eeb®es yejs®e JeÀe³e& DeeOegefveJeÀ Yeeb[Je}µeener®³ee efJeJeÀemeeµeer Deeef Ce DeeOegefveJeÀ meceepe meeceeefpeJeÀ
mebmLeeb®³ee HetJeea®³ee mJeªHeebHes#ee efYeVe nesles. DevegYeJepev³e DeY³eemee®³ee ceeef}JesÀÜejs Jesyej ³eebveer
DeeOegefveJeÀ DeewÐeesefieJeÀ mebmLeeb®eer JeÀener cet}Yetle Jewefµeäîes ceeb[}er DeeefCe Deepe mecee peµeem$e%eebmee"er
cenÊJeHetCe& jeefn}su³ee cenÊJee®³ee meceepeµeem$eer³e JeeoefJeJeeoeme veeceefveos&efµele JesÀ}s.

Jesyejmee"er meeceeefpeJeÀ ef¬eÀ³ee efn cet}Yetle j®evee Deens DeeefCe Je=Àef$eceefjl³ee ef¬eÀ³eeb®e e
DeY³eeme JeÀjC³eeSsJepeer ef¬eÀ³ eebµeer efveie[erle DeLe& DeeefCe vewmee|ieJeÀ efJe%eevee®³ee He×leeR®ee JeeHej JeÀªve
l³ee®es HeefjCeece mecepetve IesCes ner meceepeµeem$e%eeb®eer YetefceJeÀe Deens. l³eeves Debleyees&Oe (verstehen) ner
mebJeÀuHevee ceeb[}er. Deeoµe& ÒeJeÀejeb®eer mebJeÀuH evee meceepeµeem$e%eebvee DeO³e³eve IeìJeÀeb®eer leg}vee
JeÀjC³eeme ceole JeÀª µeJeÀles p³ee DeeOeejeJej meeceev³eerJeÀjCe JesÀ}s peeT µeJeÀles.

5.10 Òeµve (Questions )
1. meeceeefpeJeÀ ef¬eÀ³esle Jesyej®³ee ³eesieoevee®es efJeµ}s2. SJeÀ Deeoµe& ÒeJeÀej cnCepes JeÀe³e? Jesyej®³ee veesJeÀjµeener efme×ebleeceOeer} Deeoµe& ÒeJeÀeje®eer
JeÀuHevee mHeä JeÀje.
3. Jesyej ³eebveer mHeä JesÀu³eeÒeceeCes DeeOegefveJeÀ veesJeÀjµeener®³ee JewefµeäîeebefJe4. DeeOegefveJeÀ pe iee®es }esKeb[er eEHepeje cnCetve JeCe&ve JeÀªve Jesyej ³eebvee JeÀesCelee DeLe& DeefYeÒesle
neslee? ³eeletve yeensj He[C³ee®ee JeÀener ceeie& Deens JeÀe?
5. leJe&ÀmebielelesyeÎ} Jesyej ³eeb®es cele mHeä JeÀje.
6. ef[meW®esvìceWì / efJejJeÌleer mebJeÀuHevee mecepeeJetve meebiee.
7. Jesyej ³eeb®³ee He×leer µeem$eeJej ®e®ee& JeÀje.

5.11 meboYe&
 Abraham, F and Morgan, J. 1989. Sociological Thought: From Comte
to Sorokin. USA:Wyndham Press.
 Adams, Bert N. and R. A. Sydie. 2002. Sociological The ory. Vistaar
Publication.
 Ashley, D., Orenstein, D. 2005. Sociological Theory -Classical
statements, 6th Edition.Pearson Education. munotes.in

Page 66

66
 Cole, Nicki Lisa, Ph.D. "Max Weber's Key Contributions to
Sociology."ThoughtCo, Aug. 28, 2020, thoughtco.com/max -weber -
releva nce-to-sociology -3026500.
 Giddens, A. 2009.Sociology 6th Edition.Polity Press.
 Haralambos and Holborn (2013) Sociology Themes and
Perspectives.HarperCollins Publishers.
 Kalberg S. 1980. Max Weber's Types of Rationality: Cornerstones for
the Analysis of Rat ionalization Processes in History: The American
Journal of Sociology, Vol. 85, No. 5 (Mar., 1980), pp. 1145 -1179
Published by: The University of Chicago Press
 Macionis, J and Plummer, K. 2008. Sociology – A Global Introduction
4th Edition.Pearson Education.
 Ritzer, G. 2011.Sociological Theory Eighth Edition. USA: McGraw
Hill.
 Scott, J. (2006) Social Theory: Central Issues in Sociology. New
Delhi: Sage Publications.
 Turner, J.H. (2013) Contemporary Sociological Theory. New Delhi:
Sage Publications .


*****
munotes.in

Page 67

67
6
ceekeÌme&Meer mebJeeo DeeefCe Jesyej ³eeb®ee Jeejmee
(Dialogue with Mars &
The legacy of Weber Today )

ÒekeÀjCe j®evee
6.0 GefÎäs
6.1 Heefj®e³e ÒemleeJevee
6.2 Oece& DeeefCe Yeeb[JeueMeener®ee Go³e
6.3 Òeesìsmìbì efveleerleÊJe DeeefCe Yeeb[JeueMeener Deelcee
6.3.1 ®eerveceOeerue Oece& DeeefCe Yeeb[JeueMeener
6.3.2 Yeejleeleerue Oece& DeeefCe Yeeb[JeueMeener
6.4 Jesyej ³eeb®ee Jeejmee
6.5 meejebMe
6.6 ÒeMve
6.7 meboYe& meeefnl³e

6.0 GefÎäs
 Jesyej ³eeb®ee Oecee&yeÎue®ee ¢ efäkeÀesve mecepetve IesCes.
 SefmeefìkeÀ ÒeesìsmìbefìPece®³ee efveefleleÊJee®ee DeeefCe Yeeb[JeueMeener®³ee GÐeesvcegKeles ceOeerue
mebyebOee®es Jesyej®es efJeMues peeieeflekeÀ Oecee¥efJe Deepe®³ee meboYee&le Jesyej®ee Jeejme e DeeefCe l³ee®eer megmebielelee mecepetve IesCes.

6.1 ÒemleeJevee
ce@keÌme Jesyej (1864 -1920) ce@keÌme Jesyej meerefve³ej DeeefCe nsuesve Jesyej ³eeb®³ee cegueebceO³es
Leesjues nesles. Jesyej®³ee yengDee³eeceer J³eeqkeÌlecelJe DeeefCe peeieeflekeÀ ¢ef äkeÀesvee®es ÒeefleefveefOelJe kesÀues.
Jesyej®eer DeeF& KetHe Oeefce&keÀ nesleer. lej l³eeb®es efHelee ngketÀceMene Oeeefce&keÀ ¢efäkeÀesveeefMeJee³e nesles DeeefCe
yegpeg&Dee peerJeveMewueer®eer DeHes#ee keÀjerle nesles. Jew®eeefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ leCeeJe DevegYeJeCeeN³ee ce@keÌme
JesyejJej HeeuekeÀebceOeerue Oeeefce&keÀ DeeefCe YeeJeefvekeÀ celeYesoeb®ee KeesueJej HeefjCeece Peeuee. l³eeJesUer
pece&veerleerue jepekeÀer³e ieeWOeUecegUs Jesyejner $emle Peeues nesles. Jesyej®³ee Dee³eg<³ee®³ee megªJ eeleerme munotes.in

Page 68

68
Oeeefce&keÀ efJeéeeme DeeefCe l³eeb®³ee kegÀìgbyeeleerue jepekeÀer³e DeeefCe DeeefLe&keÀ mJeejm³ee®³ee Òeefle®ísove®ee
HeefjCeece mHeä Peeuee. Jesyej ³eebveer l³eeb®es Jew³eeqkeÌlekeÀ leCeeJe, l³eeb®eer ef®eefkeÀlmekeÀ keÀewMeu³es l³eeb®³ee
cetueYetle veelesmebyebOeeb®³ee MeesOeeMeer efveie[erleHeCee DeeefCe mepe&veMeerue DeueewefkeÀkeÀ yegef×ceÊeskeÀ[s JeUefJeueer.
p³eecegUs l³eebveer Òeesìsmìbì v eerefleMeem$e DeeefCe Yeeb[Jeue Jeeoe®ee Meem$eer³e DeY³eeme kesÀuee.

6.2 Oece& DeeefCe Yeeb[JeueMeen er®ee Go³e
ceekeÌme& DeeefCe Jesyej oesIesner Yeeb[JeueMeener®³ee efJeMuesmebyebefOele Demeuesu³ee keÀeceeves DeesUKeues peeleele. ceekeÌme& ne SkeÀ DeeefLe&keÀ efJeMues< ekeÀ neslee. l³ee®³ee
celes mecepeeleerue meJe& meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, jepeefkeÀ³e DeeefCe leebef$ekeÀ yeeyeer DeeefLe&keÀ MekeÌleeRvee
efveOee&jerle kesÀu³ee peeleele. Òeesìsmìbì SefLekeÀ DeeefCe efmHeefjì Dee@HeÀ ke@ÀefHeìefuePece ³ee Meem$eer³ e
DeY³eemeeceO³es Jesyej ³eebveer ns efme× kesÀues keÀer Òeieleer DeeefCe HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer DeeefLe&keÀ
IeìkeÀ®e, kesÀJeU IeìkeÀ veenerle lej meceepee®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ ke=Àleer DeeefCe efJekeÀemeeuee DeekeÀej
osC³eemeeþer Oeeefce&keÀ mebmLee meejK³ee Flej MekeÌleerner eflelekesÀ®e cenÊJee®³ee Deensle. Jesyej®ee Demee
efJeéeeme neslee keÀer ceekeÌme& ³eebveer ceeb[uesu³ee Oece& Je mebkeÀuHevesHes#ee ne Oece& JesieUe keÀenerlejer mecepeuee
peeT MekeÀlees. pees Oece& DeeefCe keÀeceieej D eefJeYeep³e Demee efJe®eej keÀjCeeje ceekeÌme& neslee. ceekeÌme&
³eeb®³ee celes Oece& ne ceeCemee®eer Keesìer ®eslevee Deens. - ``peveles®ee DeHeÀerce'' - cnCetve les Oecee&®ee
GuuesKe keÀjleele. Yeeb[JeueMeenercegUs nesCeejs MeesmeJe&neje Jeieea³eebvee Oece& ceole keÀjleele. Jesyej ³eeb®³ee celes Oece& ne DeefLe&keÀ efnleebveer efvecee&Ce kesÀuesueer
efJe®eejOeeje veJnleer lej DeeOegefvekeÀ Yeeb[JeueMeener peieeuee JeemleJe yeveefJeCeejer nesleer. ns ceeveCes ®egkeÀer®es
þjsue keÀer Jesyejves ceekeÌme&®³ee SkeÀleHeÀea DeefLe&keÀ ¢{efveÿsuee Jew®eeefjkeÀ efveOee&jkeÀjCee®eer peeiee efoueer.
l³eebveer meeceeefpekeÀ, DeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e IeìkeÀeb®ee osKeerue efJe®eej kesÀuee Hejbleg Oeefce&k eÀ cegu³eeb®³ee
mebieceeves cegK³e YetefcekeÀe yepeeJeueer.

ceekeÌme& DeeefCe Jesyej oesIesner mencele Deensle keÀer leb$e%eevee®³ee ÒeieleercegUs mebHeÊeer DeeefCe
leke&Àmebielelee pecee keÀjC³ee®³ee F®íscegUs Yeeb[JeueMeener®ee Go³e Peeuee. leLeeefHe, Y eeb[JeueMeener
Jee{erme Feflenemee®³ee HetJee&vegceeveevegmeej ceekeÌme&ves Heeefnues Deens, Hejbleg Jesyej®ee ³eebvee Demee efJeéeeme
Deens keÀer ns Òeesìsmìbì Dee®eej Je efveefleleÊJe ³eeletve keÀþesj HeefjÞece DeeefCe mebHeÊeer pecee keÀjC³eeJej
keÀmee Yej efouee peelees DeeefCe Yee[JeueMeener®ee efJekeÀeme neslees.

ceekeÌme& ns Yeeb[JeueMeenerkeÀ[s J³ekeÌleerJej ÒeYeeJe ìekeÀCeejer mebkeÀuHevee cnCetve Heenleele les
Jesyej SkeÀ leke&Àmebielelee cnCetve Heenleele. DeeHeu³ee ³egeqkeÌleJeeoele les Yeeb[Je ueMeeneruee peie efJeYeeieCeejs
SkeÀ GlHeeove ceeveleele. Oece& DeeefCe Yeeb[JeueMeenerJejerue l³eeb®³ee keÀe³ee&ceO³es leke&ÀmebielelesefJe³ee®ee efJe®eej mHeä Peeuee. Òeesìsmìbì SefLekeÀ DeB[ efmHeefjì Dee@HeÀ ke@ÀefHeìefuePececeO³es Jesyej ³eebveer
mHeä kesÀues keÀer ³eebef$ekeÀer GlHeeoveeb®³ee DeeefLe&keÀ DeeefCe leebef$ekeÀ HeefjefmLeleerMeer pees[uesueer Hee½eel³e
mebmke=Àleerleerue yegef×ceÊee cegUle: Oeefce&keÀ cetu³eebkeÀ[tve Òesefjle keÀMeer nesles. keÀeUe®³ee DeesIeele Oeeefce&keÀ
cegu³es l³eeb®es cenÊJe ieceeJeu³eecegUs DeeefCe leebef$ekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ yeeyeer Òel³eskeÀe®es peerJeve efveef½ele
keÀjCeejer DeeefCe l³eebvee ueesKeb[er efHebpeN³eele peKe[tve ìekeÀCeejer SkeÀ Delegueveer³e MekeÌleer yeveueer.

Jesyejuee Oece& Dee efCe Heef½ecesle meeHe[uesu³ee Yeeb[JeueMeener®³ee efJekeÀemee®³ee mebyebOeele jme
neslee. l³eeuee cetueYetleHeCe s peiee®³ee Oecee&®³ee efJe®eejeb®³ee J³eJemLesceOOes Yeeb[JeueMeener®³ee YeeJevesle munotes.in

Page 69

69
DeeefCe ³egeqkeÌleJeeoeceO³es DeeOegefvekeÀ ceeveobpe Je c etu³eeb®eer ÒeCeeueer cnCetve jme neslee. Oece& DeeefCe
Yeeb[JeueMeenerJejerue l³eeb®³ee keÀe³ee&ceO³es ¬eÀe@me -keÀu®ejue SsefleneefmekeÀ mebMeesOevee®ee SkeÀ cenlJee®ee
Yeeie neslee. SkeÀe mlejeJej ne Oeeefce&keÀ efJe®eej DeeefCe Yeeb[JeueMeener®³ee YeeJe vee ³eeb®³eeleerue mebyebOeeb®ee
DeY³eeme neslee DeeefCe ogmeN³ee mlejeJej ke@ÀefuJnJeeoe®eer leke&Àmebieleer Oeefce&keÀ J³eJemLee keÀMeer efJekeÀefmele
Peeueer p³eecegUs Yeeb[JeueMeener®ee efJekeÀeme Peeuee ³ee®ee DeY³eeme neslee.

6.3 Òeesìsmìbì efveleer leÊJe DeeefCe Yeeb[JeueMeener Deelcee
Òeesìsmìbì efveleerleÊJe DeeefCe efmHeefjì Dee@HeÀ ke@ÀefHeìefuePece (Protestant Ethic and the
Spirit of Capitalism) Jesyej ³eebveer DeeHeu³ee keÀe³ee&ceO³es ns efme× keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee keÀer
Yeeb[JeueMeener meeþer kesÀJeU DeefLe&keÀ IeìkeÀebcegUs ÒeYeeJe He[le veener, l³eebvee efJeéeeme neslee keÀer
ceekeÌme&®eer ceesþer keÀcepeesjer DeeefCe DeHe³eMe Deens. ceekeÌme& ³eebveer Yeeb[JeueMeener efJekeÀemeemeeþer DeeLeeakeÀ
IeìkeÀebvee peyeeyeoej þjefJeues efn ye eye ®egkeÀer®eer Deens.

Òeesìsmìbì SefLekeÀ Dee@[ efmHeefjì Dee@HeÀ ke@ÀefHeìefuePececeO³es Jesyej ³eebveer ÒeesìsmìbefìPece®ee
cegK³elJe ke@ÀuJnefvePece®ee Yeeb[JeueMeener®³ee YeeJeefJeéeeJej nesCeeje HeefjCeece MeesOetve keÀe{uee.

Oeeefce&keÀ cetu³es D eeefCe DeefLe&keÀ efnlemebyebOe yeN³ee®e IeìkeÀebcegUs ®eeuevee efoues iesues. Jesyej ³eeb®³ee
ue#eele Deeues keÀer Òeesìsmìbì ueeskeÀ ns DeveskeÀ GÐeesieeb®es ÒecegKe Deensle DeeefCe ke@ÀLeefuekeÀ ueeskeÀebHes#ee
Flej Oeefce&keÀ ieìebHes#ee DeefOekeÀ mebH eÊeer DeeefCe DeeefLe&keÀ meeOeve l³eeb®³eekeÀ[s nesleer. cnCetve®e Òeesìsmìbì
veerefleefve³ece DeeefCe Yeeb[JeueMeener®³ee YeeJeveebceO³es DeeJeM³ekeÀ meecepem³e Deens keÀer veener ns MeesOeC³ee®eer
l³eeb®eer F®íe nesleer. Yeejle, ®eerve DeeefCe ceO³e Het Je&ceOeerue Oeeefce&keÀ cetu³es Yeeb[JeueMeener®³ee
efJekeÀemeemeeþer keÀesCel³ee ÒeceeCeele megueYe efkebÀJee De[LeUe DeeCele Deensle ns MeesOeC³ee®ee l³eebveer Òe³elve
kesÀuee. Òeesìsmìbì veerleerleÊJe DeeefCe Yeeb[JeueMeener HeefjYeeefmebkeÀuHeves®ee GHe³eesie kesÀuee. Òeesìsmìbì efveleerlelJeeveer Oeeefce&keÀ DeeoMe& yeveefJeCeeN³ee cetu³es ns
efJeéeemeeb®³ee meb®ee®ee GuuesKe kesÀuee. Yeeb[JeueMeener l³eeb®³ee DeeoMe& ÒekeÀejeleerue leke&Àmebiele mebmL ee
DeeefCe GlHeeove J³eJemLeeHevee®³ee keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀe³e&ÒeCeeueerÜeje peemleerle peemle veHeÀe
efceUefJeC³eemeeþer jsefKele kesÀuesueer peefìue ef¬eÀ³eeÒeef¬eÀ³ee Deens.

Jesyej ³eebveer meesUeJ³ee DeeefCe melejeJ³ee MelekeÀele Heef½eceme Yeeb[Jeu eMeener®ee Go³e
l³eeJesU®³ee YeeweflekeÀ HeefjefmLeleercegUs DeeefCe Yeeb[JeueMeener®ee efJekeÀeme DeefOeûenCeelcekeÀ Je=ÊeercegUs Peeuee
ns ceeveefmekeÀ mHeäerkeÀjCe veekeÀejues. l³ee®es cele nesles keÀer meesUeJ³ee MelekeÀele Oeeefce&keÀ ¬eÀebleerÜejs
le³eej kesÀuesu³ee Oeefce&keÀ keÀuHevee cegK³e mHeäerkeÀjCe DeY³eeme IeìkeÀ nesles. Jesyej ³eebveer
ÒeesìsmìsefìPececeOeerue DeveskeÀ cetu³es DeesUKeueer, efJeMesJee{ Peeueer. (Deye´ence DeeefCe cee@ie&ve 1989)

1. efJeOeerJeeoer DeeefCe Flej SsefnkeÀ ÒeJe=ÊeerHeemetve YetHe=äer³e J³eeJeneefjkeÀleskeÀ[s yeoue: ceeveJeer
meceepee®es iet{Jeeoele iegbleC³eeSsJepeer J³eJemLee / JeemleJeJeeo mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes ner
cetuele: SkeÀ mebmkeÀejefJejesOeer Je=Êeer nesleer peer efJe%eeve DeeefCe leke&ÀMeg× leHeemeCeer®³ee efJekeÀemeeme DevegketÀue
Deens. munotes.in

Page 70

70
2. keÀeceeyeÎue yeoueuesuee ¢efäkeÀesve : keÀece cnCepes GHeemevee. Òeesìsmìbì veerleerleÊJe Þeceeuee
osJee®³ee keÀe³ee&meeþer ³eesieoev e osCeejs HegC³e keÀce& cnCetve Heenlees. l³eecegUs DeeefLe&keÀ mJeeLee&®ee HeeþHegjeJee
keÀjCes kesÀJeU mJeeLe& veJns lej veweflekeÀ keÀle&J³e nesles.

3. DeeJeenve keÀjC³ee®eer mebkeÀuHevee : ke@ÀuJnefvePeceO³es HetJe&efveOee& jCe Devegceeve keÀjC³ee®eer keÀuHevee
Deeueer. ueeskeÀ SkeÀ lej peleve kesÀuesu³ee efkebÀJee yeefnDeeefCe keÀesCeleerner ieesä l³eeb®es Debeflece veMeerye yeouet MekeÀle veener. l³eeb®ee Demee efJ eéeeme neslee keÀer DeMeer
ef®evns Deensle p³eeÜejs osJe Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee metef®ele keÀjlees keÀer les leejuesu³eebceO³es Deensle keÀer veener.
ueeskeÀebvee keÀþesj HeefjÞece keÀjC³ee®es, DeeJeenve kesÀues iesues. pesCeskeÀªve l³eebvee leejCe efceUe u³ee®eer ef®evns
GIe[keÀerme DeeCelee ³esleerue pes DeefLe&keÀ ³eMeeceO³es meeHe[leerue ke@ÀuJnefvemì Oece& ceeveCee³ee¥vee
HeÀe³eosMeerj GÐeceeb®ee MeesOe IesC³ee®eer, mebHeÊeer meeþJeC³ee®eer DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ J³eeqkeÌle yeveC³ee®es
DeeefCe l³eeb® es veefMeye efme× keÀjC³ee®es DeeJeenve kesÀues iesues.

4. keÀpee&Jejerue J³eepe Jemegueermeeþer veJeerve ¢äerkeÀesve : ke@ÀuJnefvePeceves keÀpee&Jejerue J³eepeeb®es
mebûenCe keÀjC³eeme met®eefJeues p³eeuee ke@ÀLeefuekeÀ Oecee&le ceveeF& nesleer. ³eecegUs DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eekeÀueeHe
Jee{ues. keÀpe& osCeejer efþkeÀeCes mLeUs mLeeHeve Peeueer, veJeerve iegbleJeCetkeÀ Peeueer DeeefCe veJeerve ÒeJeener
Yeeb[Jeue Jee{ues.

5. ceÐeHeeveeme yeboer, megÆerme vekeÀej : ³eecegUs Yeeb[Jeuee®ee peemleerle peemle JeeH ej DeeefCe Flej
iegbleJeCetkeÀermeeþer DeefOekeÀeefOekeÀ GlHeeove efceUefJeC³eemeeþer mee#ejles®es DeeefCe efMe#eCee®es Òeeslmeenve
³eemeeþer Je
6. Òeesìsmìbì veerleerleÊJe : Òeesìsmìbì efveleerlelJe, ³ ee efJe®eejele ns meceeefJe<ì Deens keÀer SKeeÐeeves
SsefnkeÀ megKeeHeemetve otj jeneJes SkeÀerkeÀ[s ueeskeÀebvee mebHeÊeer pecee keÀjC³ee®ee Deeûen Deens DeeefCe
ogmejerkeÀ[s Deevebo IesC³eemeeþer mebHeÊeer®ee JeeHej keÀjC³eeme ceveeF& Deens. DeMee ÒekeÀe js Deevebo
IesC³eemeeþer veJns lej DeefOekeÀeefOekeÀ GlHeeove kesÀu³ee®³ee meceeOeeveemeeþer veHe̳ee®ee melele MeesOe Ieslee
³eslees.

meeceeefpekeÀ DeeefCe DeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®ee Oecee&Jej HejmHej HeefjCeece neslees ns Jesyejuee ®eebieues
þeTkeÀ n esles. DeMee ÒekeÀej®³ee HejmHej meyebbbOeeb®ee l³eebveer mJeerkeÀej kesÀuee vemeuee lejer l³eebveer ns mHeä
kesÀues keÀer ceekeÌme&JeeÐeebvee efouesu³ee SkeÀleHeÀea YeeweflekeÀJeeoer mHeäerkeÀjCeemeeþer SkeÀebieer DeO³eelceJeeoer
DeeefCe Jew®eeefjkeÀ DeLe & ueeJeCes ns l³eeb®es O³es³e veener. Flej meceepeele Yeeb[JeueMeener keÀe GÓJeueer veener
ns mHe<ì keÀjC³eemeeþer Jesyejves Yeeb[JeueMeener®³ee Go³eemeeþer®³ee DeeO³eeeqlcekeÀ DeeefCe YeeweflekeÀ
De[Leȳeeb®es mHeäerkeÀjCe kesÀues. ®eerve DeeefCe Yeejleel eerue Yeeb[JeueMeener®³ee efJekeÀemeemeeþer Jesyej ³eebvee
efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee iewj -Oeeefce&keÀ meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer DevegketÀue Dee{Uu³ee Hejbleg
keÀvHe̳etefMe³eefvePece®eer veweflekeÀ ÒeCeeueer DeeefCe efnot Oecee&leerue k eÀcee&®eer keÀuHevee Yeeb[JeueMeener®³ee
efJekeÀmeemeeþer DevegketÀue veJnleer.


munotes.in

Page 71

71
6.3.1 ®eerveceOeerue Oece& DeeefCe Yeeb[JeueMeener :

Yeeb[JeueMeener®³ee efJekeÀemeemeeþer ®eervekeÀ[s YeeweflekeÀ HetJe&efmLeleer nesleer. ®eerveceOes DeefOeûenCe
DeeefCe y esF&ceeve mHeOex®eer HejbHeje nesleer, GÐeesie neslee, keÀecee®eer Òe®eb[ #ecelee, meeceL³e&Meeueer mebmLee,
ueeskeÀmebK³ee Jee{le nesleer. ³ee meJe& YeeweflekeÀ HeefjefmLeleerle osKeerue, ®eerveceO³es Yeeb[JeueMeener efvecee&Ce
Peeueer veener peMeer leer Heef½eceskeÀ[s Peeueer. Demes veener keÀer ®eerveceO³es Yeeb[JeueMeener veJnleer, SkeÀ
meeJekeÀej meeHe[uee p³eebvee peemle veHeÀe efceUeuee - Hejbleg yeepeejHesþs lemes®e leke&Àmebiele Yeeb[JeueMeener
J³eJemLes®es Flej IeìkeÀ DevegHeefmLele nesles. Jesyej® ³ee ¢äerves ®eerveceOeerue meeceeefpekeÀ, mebj®eveelcekeÀ
DeeefCe Oeefce&keÀ De[LeȳeebcegUs Yeeb[JeueMeener®ee efJekeÀeme jesKeuee iesuee. mebj®eveelcekeÀ IeìkeÀebHewkeÀer ns
IeìkeÀ nesles.

1. ef®eve mecegoe³ee®eer efJeefMeä j®evee : ef®eve mecegoe³eele YeeJeb[eb®³ee ªHeeves keÀþesj veelesmebyebOeeves
SkeÀ$e þsJeues iesues. Flej YeeJeb[ebJej jep³e kesÀues peele Demes Je l³ee®eer mJele: ®eer mJeleb$e mebmLee nesleer.
³eecegUs yeepeejHesþs®³ee DeLe&J³eJemLesSsJepeer íesìîee, peceerve OeejCe DeeefCe Iejiegle er DeeOeeefjle DeLe&
J³eJemLesme Òeeslmeeefnle kesÀues. peceerve efJeYeeefpele kesÀu³eeves leebef$ekeÀ Ie[ecees[er jesKeu³ee iesu³ee, Mesleer
GlHeeove ns MeslekeÀjer DeeefCe DeewÐeesefiekeÀ GlHeeoveele ueneve keÀejeefiejebyejesyej®e jeefnues . YeeJeb[ebJeje rue
efveÿe Demeu³eecegUs, DeeOegefvekeÀ Menjs peer Heef½ece jepeOeeveer®eer keWÀês nesleer. efJekeÀefmele keÀjCes keÀþerCe
nesles. ³ee IeìkeÀebJej cegK³e ÒeMeemeveeme ÒeYeeJeerHeCe Meemeve keÀjlee Deeues veener.

2. ef®eveer jep³ee®eer j®evee : HejbHejsves ®eeueJeuesueb jep³e Yeeb[JeueMeener®³ee efJekeÀemeemeeþer
mebj®eveelcekeÀ De[LeUe neslee. ÒeMeemeve DeeefCe keÀe³eoe DebceueyepeeJeCeer®eer SkeÀ leke&Àmebiele DeeefCe
ieCeveer³e ÒeCeeueer ceesþîee ÒeceeCeele DevegHeefmLele nesleer. JeeefCep³e #es$eeuee J³ eeHeCeejer keÀener DeewHe®eeefjkeÀ
keÀe³eos, keWÀêer³e keÀesìe&®eer DevegHeefmLeleer DeeefCe keÀe³eosMeerj DeewHe®eeefjkeÀlee veekeÀejCes ner
Yeeb[JeueMeener®³ee Jee{erme De[LeUe þjueer. meJe&meeOeejCe ÒeMeemekeÀer³e j®evee, veeskeÀjoej ceeuekeÀ
efnlemebye bOe Demeuesu³ee veeskeÀjMeener ÒeMeemevee®³ee DeefOekeÀeN³eebveer Yeeb[JeueMeener®³ee efJekeÀemee efJe©×
keÀece kesÀues.

3. ef®eveer YeekeÀªve leke&Àmebielel es®³ee efJejesOeele efvecee&Ce kesÀues iesues. yeewef×keÀ efJe®eej yeesOekeÀLes®³ee ªHeele neslee,
p³eecegUs %eevee®³ee meb®e³eer Mejerje®e e efJekeÀeme keÀjCes keÀþerCe Peeues.

4. ®eerveceOeerue keÀvHe̳etefMe³eeefvePece DeeefCe ìeDeesFPece: ³ee oesve Oeeefce&keÀ efJe®eejeb®³ee ÒeyeU
ÒeCeeueeRveer Yeeb[JeueMeener®³ee YeeJeveeb®³ee efJekeÀemeeefJe©× keÀece kesÀues. keÀvHe̳egefMe³eeefvePece ceO³es G®®e
mLeeveemeeþer leebef$ekeÀ %eeveeHes#ee meeefnl³e %eeve DeefokeÀ cenÊJee®es nesles. ³eeves `` ìeskeÀe®³ee meeefneql³ekeÀ
efMe#eCeeuee'' Òeeslmeenve efoues. meeefneql³ekeÀ efJe®eejJeble DeefLe&keÀ ef¬eÀ³eekeÀueeHe DeeefCe DeLe&J³eJemLesefJeDeveemLee nesleer. keÀvHe̳etefMe³eefvePece peiee®es cele ns jep³ee®es OeesjCe yeveues. DeLe&J³eJemLee D eeefCe
meceepeeJej leke&ÀmebieleHeCe ÒeYeeJe Hee[C³ee®e ef®eveer jep³eeves keÀceerlekeÀceer YetefcekeÀ yepeeJeueer. kesÀJeU
keÀvHe̳etefMe³evme DeefOekeÀejer cnCetve keÀece keÀ© MekeÀues DeeefCe yegpeg&Dee, mebosäs DeeefCe Hegpeejer ³eemeejKes
Flej Òeeflem HeOeea ³eebvee mejkeÀejceO³es keÀece keÀjC³eeme yeboer Ieeleueer.
munotes.in

Page 72

72
ke@ÀuJnefvemìebmeejK³ee leejCeemeeþer keÀece keÀjC³eeSsJepeer keÀvHe̳etefMe³eebveer ieesä peMee®³ee leMee®e
mJeerkeÀeju³ee. keÀvHe̳etefMe³evmeves keÀeìkeÀmejeruee vekeÀej efouee. HeÀe³eos Meerj GÐeceeleerue meef¬eÀ³e
iegbleJeCetkeÀer kesÀJeU ®eebieu³ee efmLeleerJej®e keWÀefêle nesleer DeeefCe G®®e veHe̳eeJej veJns lej veweflekeÀ¢<ìe
mebMe³eemHeo nesleer. ³ee meJee¥cegUs Yeeb[JeueMeener®ee Go³e jesKeuee. Jesyej ³eebvee ìeDeesFPece iet{ ®eer veer
Oece& ceeveues iesues. p³eeceO³es meJeex®®e ®eebieues ceeveues iesueer keÀer les SkeÀ ceeveefmekeÀ jep³e Deens. cevee®es
jep³e Deens DeeefCe JeemleefJekeÀ peieeceO³es Dee®ejCeeletve ÒeeHle Peeuesues jep³e veener. ìeDeesJeeo
HeejbHeeefjkeÀ neslee Deeef Ce ³ee peieele veeefJev³eHetCe& ke=Àleer keÀjC³eeme ÒesjCee osle veener. peie yeoueC³ee®eer
efkebÀJee Yeeb[JeueMeener J³eJemLee le³eej keÀjC³ee®³ee keÀesCel³eener ÒesjCee vemeu³eecegUs keÀvHe̳etefMe³eeefvePece
DeeefCe leeDeesJeeo Yeeb[JeueMeener®³ee Go³ee me DevegketÀue veJnles. l³eecegUs ®eerve ceO³es Yeeb[JeueMeener®ee
efJekeÀeme Peeuee veener.

6.3.2 Yeejleeleerue Oece& DeeefCe Yeeb[JeueMeener :

Yeejleele peeleer®es mebj®eveelcekeÀ De[LeUs p³eecegUs meeceeefpekeÀ ieefleceevelee DeeefCe ueeskeÀeb®³ee
peerJeve efve³eceve ³eeJej efveye¥Oe Deensle. l³eecegUs Yeeb[JeueMeener®³ee efJekeÀemeeme jesKeues iesues Deens. Jeefj<þ
peeleer efJeMesDeensle. meeefn eql³ekeÀ %eeveeJej peesj osTve, efMeäe®eejele ueeefuel³e HeeUCes Dee efCe Dee®ejCeele Òeieleer
keÀjCes, peieeleerue owvebefove keÀecekeÀepeekeÀ[s ogue&#e keÀjCes Yeeb[JeueMeener®³ee efJekeÀemeemeeþer De[LeUs
nesles. peie #eefCekeÀ Demetve Hegvepe&vce, cees# e ÒeeHleer ³eeJej peesj osTve efnbot Oece& efJeéeemeeves efve³eceeb®es
Heeueve kesÀues peele Demes. ³eecegUs Yeeb[JeueMeener®eer DeefLe&keÀ J³eJemLee efvecee&Ce keÀjCeejs DeeefCe
leke&ÀMeg×HeCes J³eJemLee kesÀuesues meceepe ueeskeÀ efvecee&Ce keÀª MekeÀues veener.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. Yeejle DeeefCe ®eerveceOeerue Yeeb[Jeuee®³ee efJekeÀemeeuee keÀesCel³ee IeìkeÀebveer ÒeefleyebefOele kesÀues.
2. Yeeb[JeueMeenerkeÀ[s vesCeeN³ee Òeesìsmìbì veweflekeÀles®eer JewefMeä³es keÀesCeleer Deensle.
6.4 Jesyej ³eeb®ee Jeejmee
Jesyej®³ee efueKeeCeecegUs DeeOegefvekeÀ meceepeMeem$eebvee DeeOe ej le³eej Peeuee. l³ee®ee ÒeYeeJe
meceepeMeem$e, jepekeÀejCe, Oece& DeeefCe DeLe&Meem$e ³ee #es$eebJejleer neslee. Jesyej®es keÀe³e& SsefleneefmekeÀ munotes.in

Page 73

73
mebMeesOeve DeeefCe meceepeMeem$eer³e efme×eblee®es efceÞeCe oMe&efJeles. þesme HeefjefmLeleer DeeefCe SsefleneefmekeÀ
Òeef¬eÀ³esJejerue l³eeb®ee DeY³eeme, meeceeefpekeÀ ef¬eÀ³eeb®³ee j®eves®es l³ee®es efJeMuesDeY³eeme, DeeOe gefvekeÀ meceepeeleerue leke&Àmebielelee DeeefCe veeskeÀjMeenerJejerue l³eeb®es uesKeve ns
meceepeMeem$e cenÊJeHetCe& ³eesieoeve Deens. Jesyejves DeeHeu³ee mebkeÀuHevee megOeejC³eemeeþer DeeefCe efJeefJeOe
meeceeefpekeÀ IeìveebMeer mebyebefOele meeceev³e m ew×ebeflekeÀ ³eespevee efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer Fefleneme,
leÊJe%eeve, Oece& DeeefCe meeceeefpekeÀ mebj®evee ³ee efJemeJee&le cenÊJee®ee Jeejmee cnCepes l³ee®es keÀe³e& ceekeÌme&Jeeoer efJeée¢äerm eceesj Demeuesues SkeÀ DeeJneve
Deens. Feflenemeeuee keÀener DeLe& Deens keÀer veener ³ee efJe
DeuHeÀj[ MeglPe ³eebveer Jesyej®³ee YeemegªJeele kesÀueer cnCetve Jesyej®es meceepeMeem$e ns Òe³eesieMeem$e%eebveer JeeHejues DeeefCe l³eevegmeej Ie[Jetve
DeeCeues. meceepeMeem$eer³e mHeäerkeÀjCeemeeþer Jnmìxve®ee DeY³eeme cenÊJee®ee Demeu³ee®es MeglPe ³eebveer
ceev³e kesÀues. Òeiele Yeeb[JeueMeen er meceepeeleerue Jeiee&®³ee Del³ee®eeje®³ee He×leer®³ee efJeMuesÒeejbefYekeÀ efyebot cnCetve meceer#eCe efme×eblee®es Jesyejves ³egeqkeÌleJeeo DeeefCe leke&Àmebiele keÀe³eosMeerj Je®e&mJee® es
efJeMuesìsuekeÀesì Heeme&veves Jesyej®³ee meeceeefpekeÀ ke=Àleer efme×ebleeuee l³ee®³ee ``Sseq®íkeÀ'' efme×eblee®ee Hee³ee
yeveefJeuee. meeceeefpekeÀ mlejerkeÀjCee®es efme×eble ceeke&ÀJeeoer mlejeJeje rue ÒeefleceeveeHes#ee Jesyesefj³eveJej
DeeOeeefjle Deensle. Jesyej ³eeb®es Oecee&®eer ceerceebmee, legueveelcekeÀ meceepeMeem$ele Depetvener SkeÀ cenÊJeHetCe&
³eesieoeve ceeveues peeles.

mebIeìveeb®ee DeY³eeme DeeefCe mebIeìveelcekeÀ mebMeesOeveele efJeJ eskeÀyeg×er, DeefOekeÀej DeeefCe
veeskeÀjMeenerefJeefJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le efueefnueer iesueer. GÊej DecesefjkeÀve meceepeMeem$e%e pee@pe& efjì dPej
³eebveer `meceepeeleerue veeskeÀjMeener' Heg{s DeeefCe DeefOekeÀ meKeesue Heg{s peeC³ee®es meg®eJeues. l³eeves
ce@keÌ[e@veu[dme®³ee jsmìe@jbìdme®ee ¢äeble cnCetve Iesleuee. Hejbleg l³ee®es J³eeHekeÀ HeefjCeece Ie[ues.

Jesyej ³eeb®es Oecee&®eer ceerce ebmee legueveelcekeÀ meceepeMeem$e Deepener meceepeMeem$eeleerue
cenÊJeHetCe& ³eesieoeve cnCetve Heeefnues peeles. veeskeÀjMeeneruee ``ueesKeb[er efHebpeN³eele'' kewÀo keÀjC³ee®eer
Jesyej®eer keÀuHevee DeeOegefvekeÀ meceepeele keÀemìumeves veJeerve peeieef lekeÀ DeLe&J³eJemLesuee `Dee@ìesce@ìe@ve'
cnCetve mebyeesOeues Deens. l³eeuee Jeeìles keÀer DeeHeCe le³eej kesÀuesu³ee peieeJej DeeHeCe Deelee HetCe&HeCes
efve³eb$eCe þsJeCeej veener. pemes ke@Àmìue meebieleele : Deece®³ee ³eb$eeveer Deece®³ee peieeJej efv e³eb$eCe
þsJeu³ee®es Heeefnuesues ceeveJeles®es Ye³eevekeÀ mJeHve JeemleefJekeÀles®³ee keÀeþeJej efomeles. FueskeÌì^e@efvekeÀ
DeefLe&keÀ J³eJeneje®ee Yeeie cnCetve veeskeÀjer efkebÀJee mejkeÀejer mebieCekeÀ ³eebvee otj kesÀues veener lej Deece®³ee
peerJee®es j#eCe keÀjC³ee®eer keÀecener jesyeesì keÀª ueeieues Deensle. meJe& ceeveJeer J³eJenej Deelee ³eb$e keÀjerle
Deensle.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1. keÀesCel³ee meceepeMeem$e%eebveer Jesyej®³ee keÀe³e&He×leer®ee l³eeb®³ee keÀe³ee&®ee ÒeejbYe cnCetve G He³eesie
kesÀuee Deens.
munotes.in

Page 74

74

6.5 meejebMe
Òeesìsmìbì SefLekeÀ DeeefCe efmHeefjì Dee@@HeÀ ke@ÀefHeìefuePece®³ee Jesyej®³ee keÀeceele Jesyejves
ÒeesìsmìbefìPece®ee ÒeYeeJe MeesOeuee, efJeMesefceUeu³ee. Jesyej ³eeb®ee Demee efJeéeeme neslee keÀer Yeeb[JeueMeener®³ee Go³eemeeþer Òeesìsmìbì efveleerleÊJe ns
cenÊJee®es keÀejCe nesles. ®eerve DeeefCe Yeejleeleerue Yeeb[JeueMeener®³ee efJekeÀemeemeeþer Jesyej ³e ebvee efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee iewj Oeeefce&keÀ meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer DevegketÀue Dee{Uu³ee Hejbleg
keÀvHe̳etefMe³eefvePece®eer veweflekeÀ ÒeCeeueer DeeefCe efnbot Oecee&leerue keÀcee&®eer keÀuHevee DevegketÀue veJnleer.
leke&Àmebielelee, DeefOekeÀej, veeskeÀjMeener DeeefCe Oece& ³eemebyebOeer Jesyej®³ee keÀuHeveebveer meceepeMeem$eele
cenÊJeHetCe& ³eesieoeve Deens pes DeeOegefvekeÀ meceepe mecepetve IesC³eemeeþer mebyebefOele Deensle.

6.6 ÒeMve
1. Yeeb[JeueMeeneb®³ee efJekeÀemeele Òeesìsmìbì Dee®eejmebefnleeb®³ee YetefcekesÀefJe2. Oece& DeeefCe Yeeb[JeueMeener mecepetve IesC³eele ceekeÌme& DeeefCe Jesyej ³eeb®³ee efJe®eejeleerue HeÀjkeÀ
leHeemetve Hene.
3. Heef½eceskeÀ[erue Yeeb[JeueMeener®³ee Jee{ ermeeþer ÒeesìsmìsefvìPececeOeerue veweflekeÀ Þe×e keÀMeer
efJeMues4. DeeOegefvekeÀ meceepe mecepetve IesC³eemeeþer Jesyej®³ee ÒeemebefiekeÀlesefJekeÀje.

6.7 meboYe &
 Abraham, F and Morgan, J. 1989. Sociological Thought: From
Comte to Sorokin. USA: Wyndham Press.
 Adams, Bert N. and R. A. Sydie. 2002. Sociological Theory.
Vistaar Publication.
 Ashley, D., Orenstein, D. 2005. Sociological Theory -Classical
statements, 6th Edition. Pearson Education.
 Cole, Nicki Lisa, Ph.D. "Max Weber's Key Contributions to
Sociology." ThoughtCo, Aug. 28, 2020, thoughtco.com/max -
weber -relevance -to-sociology -3026500.
 Giddens, A. 2009. Sociology 6th Edition. Polity Press. munotes.in

Page 75

75
 Greenwood, R and Lawrence, T. The Legacy and Relevance of
Max Weber for Organization Studies. The Iron Cage in the
Information Age: The Legacy and Relevance of Max Weber for
Organization Studies. Editorial (sagepub.com)
 Haralambos and Holborn (2013) Sociology Themes and
Perspectives. HarperCollins Publishers.
 Kalberg S. 1980. Max Weber's Types of Rationality:
Cornerstones for the Analysis of Rationalization Processes in
History: The American Journal of Sociology, Vol. 85, No. 5
(Mar., 1980), pp. 1145 -1179 Published by: The University of
Chicago Press
 Macionis, J and Plummer, K. 2008. Sociology – A Global
Introduction 4th Edition. Pearson Education.
 Ritzer, G. 2011. Sociological Theory Eighth Edition. USA:
McGraw Hill.
 Scott, J. (2006) Social Theory: Central Issues in Sociology. New
Delhi: Sage Publications.
 Turner, J.H. (2013) Contemporary Sociological Theory. New
Delhi: Sage Publication .


*****
munotes.in

Page 76

76
7
Hee½eel³e DeeOegefvekeÀles®³ee meboYee&le pee@pe& efmecesue
meeceeefpekeÀ JeemleefJekeÀlee, Jew³eeqkeÌlekeÀ peeefCeJeeb®es leerve mlej

ÒekeÀjCe j®evee
7.0 GefÎä s
7.1 ÒemleeJevee
7.2 Heeée&Yetceer
7.3 Hee½eel³e DeeOegefvekeÀles®³ee meboYee&le pee@pe& efmecesue
7.4 ef®ebles®eer HeeleUer DeeefCe #es$es
7.5 ÜbÜelcekeÀ efJe®eejmejCeer
7.6 He@ÀMeve
7.7 Jew³eeqkeÌlekeÀ peeCeerJe
7.8 meejebMe
7.9 ÒeMve
7.10 meboYe&

7.0 GefÎä s
1. Hee½eel³e DeeOegefvekeÀles®³ee meboYee&le pee@pe& efmecesue®es ³eesieoeve mecepetve IesCes.
2. pee@pe& efmecesue®³ee ef®eblevee®eer HeeleUer DeeefCe #es$es leHeemeCes
3. Jew³eeqkeÌlekeÀ peeCeerJe ³ee keÀuHeves®es cegu³eceeHeve keÀjCes

7.1 ÒemleeJevee
pee@pe& efmecesue pece&ve meceepeMeem$e%eeb®³ee Heefnu³ee efHe{erleerue SkeÀ nesles. ceekeÌme&, Jesyej,
ogKeeace efkebÀJee Deieoer Heeme&vemeejKes meceepeMeem$eele pee@pe& efmecesue ³eebvee eflelekesÀ ÒeYeeJeMeeueer ceeveues
peele veener. ³ee meceepeMeem$e%eeb®es cenÊJe Demegvener 20 J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le DecesefjkeÀve
efme×ebleeJej ³eeb®ee HeÀejmee ÒeYeeJe veJnlee. DecesefjkesÀ®³ee keÀener meg©Jeeleer®³ee DeveskeÀ
meceepeMeem$e%eebJej efmecesue®ee ÒeYeeJe neslee. DeefuekeÀ[erue Jeefmecesue®ee ÒeYeeJe Jee{leevee efomele veener.


munotes.in

Page 77

77
7.2 Heeée&Yetceer
pee@pe& efcemesue (1858 -1918) ³eeb®ee pevce 1 cee®e& 1858 jespeer yeefue&ve, pece&veer ³esLes
Peeuee. Fce@v³egSue keÀebì ³eeb®³ee leÊJe%eevee®³ee efme×eblee®³ee DeY³eemeeJej DeeOeejerle 1881 ceO³es
l³eebveer [e@keÌìjsì efceUefJeueer, Heo Jeerveblej, efmecesue ³eebveer DeeHeu³ee Deucee ce@ìjceO³es leÊJe%eeve,
ceevemeMeem$e DeeefCe ÒeejbefYekeÀ meceepeMeem$e ns DeY³eeme¬eÀce efMekeÀefJeues. les JebMeeves p³et nesles DeeefCe
pece&ve Mew#eefCekeÀ J³eJemLesle l³eebvee efmeceebeflekeÀ efkebÀJee Jebef®ele kesÀues iesues. kesÀJeU 1914 ceO³es efmecesue
³eebvee efve³eefcele Mew#eefCekeÀ efve³egkeÌleer efceUeueer, DeeefCe ner efve³egkeÌleer yeefue&veHeemetve KegHe ogj ì^evmeyei e& ³esLes
nesleer. ³ee mecem³ee Demegvener l³eebveer ceb[Ue®es mJe©He, meb mke=Àleer, meeceeefpekeÀ mebj®evee, Menj DeeefCe
DeLe&J³eJemLee ³eeJej efJemle=le uesKeve kesÀues. l³eeb®es uesKeve ogjKeerce DeeefCe Jesyej ³eebveer Jee®eues DeeefCe ³ee
MelekeÀe®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele efmecesueves meceepeM eem$e DeeefCe ³egjesefHe³e ve yeewef×keÀ peerJeveele ceesþs
³eesieoeve efoues. `o cesì^esHeesefuepe De@C[ cesìue ueeF&HeÀ' (1903) ns l³eeb®es meJee&le Òeefme× uesKeve Deens
DeeefCe l³eeb®es meJee&le Òeefme× HegmlekeÀ `o efHeÀuee@mee@HeÀer Dee@HeÀ ceveer'(1907) ns Deens. pee@pe& uegk eÀeme
(1873 -1971) ³ee ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejJebleeJej efmecesue®³ee keÀuHeveeb®ee ceesþe ÒeYeeJe neslee. Menj
DeeefCe Hewmee ³eeJejerue uesKevee®ee mecekeÀeueerve meceepeMeem$e%e JeeHej keÀjle Deensle.

7.3 Hee½eel³e DeeOegefvekeÀles®³ee meboYee&le pee@pe& efmecesue
efmecesueves leerve ÒecegKe DeefYepeele uesKekeÀeb®³ee efJe®eejeb®ee mecevJe³e kesÀuee. les nsiesue DeeefCe
keÀebì ³eeb®³ee efJe®eejebveer ÒeYeeefJele nesles. pesJne efmecesue meeceeefpekeÀ mebj®evee, Menj, Hewmee DeeefCe
DeeOegefvekeÀ m eceepe ³eeJej ®e®ee& keÀjleele lesJne l³eeb®es efJeMuesmeceepee®eer mecem³ee) Jesyej®³ee (efJeJeskeÀerkeÀjCee®es HeefjCeece) DeeefCe ceekeÌme&®³ee (HejelceYeeJe)
efJeMuesYeeweflekeÀ peeieeÒeceeCes meceepee®ee DeY³eeme kesÀuee peeT MekeÀle veener. Goe. meceepeMeem$e ns ceeveJee®³ee
Deeblejef¬eÀ³eeb®es efve³eb$eCe keÀjCeeN³ee vewmefie&keÀ efve³ecev eeb®ee MeesOe IesC³eeHes#ee DeefOekeÀ keÀener Deens.
efmecesuemeeþer meceepe ne J³eeqkeÌle J³eeqkeÌlebceOeerue Deeblejef¬eÀ³eebveer efceUtve yevelees. meceepeMeem$e%eebveer ³ee
mebIeìveeb®³ee ªHeeble DeeefCe Deeke=ÀleeryebOee®ee DeY³eeme kesÀuee Heeefnpes. Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefCe ueneve
mecegne®³ee HeeleUerJejerue meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³eebJejerue ne efmecesue®ee Yej DeeefCe Deeblejef¬eÀ³eeb®es
DeO³e³eve ner meceepeMeem$ee®eer ÒeeLeefcekeÀ peyeeyeoejer ne efmecesue®ee ¢efäkeÀesve ceekeÌme& DeeefCe ogjKe erce
³ee meejK³ee DeefYepeele uesKekeÀebHes#ee JesieUe Deens, mebj®eveelcekeÀ ¢efäkeÀesveemen Jew³eeqkeÌlekeÀ ke=Àleer®es
efJeMuespees[lees.

efmecesueves DeeHeueer ®eewkeÀMeer meieoer leUeHeemetve megª kesÀueer, meJee&le ueneve meeceeefpekeÀ
Deebleef¬eÀ³eeb®es efvejer#eCe keÀªve l³eeb®³eeHeemetve ceesþîee DeekeÀeje®³ee mebmLee keÀMee Go³eeme ³esleele ns
HeneC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. Demes keÀjleevee Flej efm e×eblekeÀejebveer ®egkeÀuesues SkeÀ Ieefìle DeveskeÀoe
l³eeb®³ee ue#eele Deeues. GoenjCeeLe&, efmecesueves Demes Heeefnues keÀer, Deeblejef¬eÀ³eeceOeerue Demeuesueer mebK³ee
l³ee®³ee mJe©HeeJej HeefjCeece keÀ© MekeÀles. oesve ueeskeÀebceOeerue mebJeeo ( Dyad [e³e[) leerve
ueeskeÀebceOeerue ( Triad ef$ekegÀì) mebyebOeeHes#ee KetHe JesieUe Demesue. (HeÀjieeveerme, He=ÿ 133)
munotes.in

Page 78

78
meYeemeo mebK³ee Je ieìmJe©He ³eeb®³eeleerue mebyebOeeyeeyele®es meercesue®es efJeJes®eve oesve
J³ekeÌleeR®³ee ieìeHeemetve megª nesles. oesve J³ekeÌleeR®ee ieì ne meJee&le ueneve ieì cnCelee ³esF&ue. ³ee ieìele
Je Dev³e ieìebceO³es DemeCeejs keÀener cetueYetle Yeso kesÀJeU meYeemeo m ebK³esJej DeeOeeefjle Deensle. oesve
J³ekeÌleeR®ee ieì ne HejmHejeefYecegKe DemeCeeN³ee oesve J³ekeÌleer efc eUtve yevele Demeu³eeves ³ee ieìe®es
DeefmlelJe oesve J³ekeÌleeR®ee HejmHejeefYecegKe mebyebOeeJej DeeOeeefjle Demelees. oesve J³ekeÌleerHewkeÀer keÀesCel³eener
SkeÀe J³ekeÌleerves mebyebOeeletve ceeIeej Iesleueer lej ne ieì efJeue³eeme peele Demeu³eeves l ³eeb®³eentve efvejeUs
Demes DeefmlelJe ³ee ieìeme ÒeeHle nesle veener. J³ekeÌleerntve efvejeUs Demes DeefmlelJe®e ³ee ieìele Heo Je
keÀe³ee¥®es efJeYeepeve Peeuesues vemeles Je oesvner J³ekeÌleeRvee meebefIekeÀ keÀe³ee&®eer peyeeyeoejer HetCe&HeCes®e
G®eueeJeer ueeieles. oesIeebHewkeÀer keÀesCeener SkeÀeme peyeeyeoejer Debieeyeensj ìekeÀlee ³esle veener efkebÀJee
Peeuesu³ee ieesäer yeÎue®ee oes
³ee oesIeeb®³ee ieìele pej DeeCeKeer HeÀkeÌle SkeÀ J³ekeÌleer® eer Yej He[ueer lej ieìmJe©Heele
iegCeelcekeÀ HeefjJele&ve Ie[tve ³esleele. oesve J³ekeÌleerSsJepeer Deelee ieì efleIeeb®ee nesCes, ner yeeye leMeer
#eguuekeÀ®e JeeìC³eemeejKeer Demeueer, lejer efle®ee ieìebleie&le Òeef¬eÀ³eeJej Je ieìmebj®evesJej nesCeeje
HeefjCeece ue#eele Iesleuee lej efle®es ieìmJe©He¢ä³ee DemeCeejs cenÊJe mHeä nesT MekesÀue. Heefnueer
ieesä cnCepes ieìeleerue meYeemeoeb®eer mebK³ee leerve neslee®e ieìeme J³eeqkeÌlentve efvejeUs Je mJeleb$e Demes
DeefmlelJe ÒeeHle nesles. keÀejCe ³ee ie ìeme ÒeLecele: SkeÀ efJe©× oesve DeMeer Meke̳elee efvecee&Ce nesles.
SkeÀeJej Flej oesIeeb®³ee celeeb®es Je efJe®eejeb®es o[HeCe ³esT MekeÀles Je HeefjCeecele: J³ekeÌleer®³ee Jele&veeJej
ieìe®eer yebOeves ÒemLeeefHele nesT ueeieleele. ieìe®³ee GefÎäemeeþe r J³ekeÌleer®³ee Jele&vee®es efve³eceve keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ nesT ueeieles. efleIeeb®³ee ieìele®e ÒeLecele: DeeHeCeeme DeeHeu³ee meeceeefpekeÀ peerJeveeleerue
ÜbÜelcekeÀles®es Òel³eblej ³esC³eeme meg©Jeele nesles. ieìe®es yebOeve Je J³ekeÌleer®es mJeeleb$³e ³eeb®³eeleerue ÜbÜ
p³eele peeCeJeles, Demee ne meJee&le ueneve ieì nes³e.

ieìebleie&le Òeef¬eÀ³eebJej ieì leerve J³ekeÌleer®³ee nesle peeC³ee®ee keÀmee HeefjCeece neslees, l³ee®es
mHeäerkeÀjCe keÀjleevee meerceueves leerve Òeef¬eÀ³eeb®ee GuuesKe kesÀuee Deens. oesve J³ekeÌleer®³ee ieìele pej
oesIeebceO³es keÀuen GlHeVe Peeuee lej l³eeb®³eele ceO³emLeer keÀªve l³eeb®eer efouecepeeF& keÀjCeeje Demee
eflemeje kegÀCeer®e vemelees. leerve J³ekeÌleeR®³ee ieìele ner Meke̳elee ÒeLece DeefmlelJeele ³esles. keÀuen ecegUs
ieìe®es DeefmlelJe®e Oeeske̳eele Deeues Demelee oesIeebceOes le[pees[ Ie[Jetve DeeCetve ieìe®es DeefmlelJe
ceO³emLee®eer YetefcekeÀe JeìJeCeeN³ee eflemeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[tve keÀe³ece jeKeues peeT MekeÀles. HeCe ner SkeÀ®e
YetefcekeÀe eflemejer J³e keÌleer JeþJet MekeÀles, Demes veener. oesIeebceO³es Yeeb[Ce ueeJetve cepee yeIeC³ee®ee Je
l³eeb®³ee Yeeb[Cee®ee mJele:®e HeÀe³eÐeemeeþer GHe³eesie keÀ©ve IesC³ee®eer YetefcekeÀener eflemeN³ee J³ekeÌleerme
JeþefJelee ³esCes Meke̳e Deens. oesIeebceOeerue Y eeb[Ce keÀe³ece þsTve oesIeebJejner DeeHeues ÒeYeglJe J³ekeÌleerme
ÒemLeeefHele keÀjlee ³esCes Meke̳e Deens. meÊee meblegueve leÊJee®eer ner Del³eble ueneve ÒeceeCeeJej nesCeejer
DeefYeJ³ekeÌleer®e Deens. oesIeeb®³ee ieìele eflemejer J³ekeÌleer meceeefJe ä Peeu³eeme leer ieìebleie&le
keÀesCekeÀesCel³ee Òeef¬eÀ³ee meb®eeefuele keÀ© MekeÀles, ns Jejerue efJeJes®eveeJe©ve mHeä nesT MekesÀue. HeCe
kesÀJeU SkeÀe J³ekeÌleer®eer ieìele Yej He[ueer lej keÀesCekeÀesCel³ee Òeef¬eÀ³ee ieìele meb®eeefuele nesC³ee®ee
mebYeJe Demelees. ³ee®eer ©Hejs
Jej GuuesKeuesu³ee Òeef¬eÀ³eeb ÒeceeCes®e Dev³e keÀener Òeef¬eÀ³ee meb®eeefuele nesCes Meke̳e Deens.
efmecesueves ieìele kesÀJeU SkeÀ J³ekeÌleer DeeCeKeer Deeu³ee me ieìele keÀesCekeÀesCeles yeoue Ie[tve ³esT
ueeieleele. ³ee mebyebOeer kesÀuesues efJeJes®eve l³eeb®³ee efvejer#eCe met#celes®es ÐeeslekeÀ Deens. munotes.in

Page 79

79
ueIeg ieì mebMeesOeve, ÒeeflekeÀelcekeÀ Deeblejef¬eÀ³eeJeeo DeeefCe efJeefvece³e efme×eblee®³ee efJekeÀemeel e
cenÊJeeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeJeCeejs cee³e¬eÀesyee³eesuee@efpemì cnCetve efmecesue ³eebvee ®eebieues DeesUKeues peeles.
efmecesue®³ee ³ee #es$eeleerue meJe& ³eesieoeveeletve Demes Òeefleefyebefyele nesles keÀer, l³ee®ee efJeéeeme
meceepeMeem$e%eebve er ÒeecegK³eeves meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³eeb®es ÒeeLeefcekeÀ mJe©He DeeefCe ÒekeÀej DeY³eemeues
Heeefnpesle ³eeJej neslee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) Hee½eel³e DeeOegefvekeÀles®³ee meboYee&le pee@pe& efmecesue ³eeb®es efJe®eej mHeä keÀje.

7.4 ef®ebles®eer HeeleUer DeeefCe #es$es
meeceeefpekeÀ JeemleefJekeÀles®³ee DeefOekeÀ iegbleeiegbleer®³ee DeeefCe Del³eeOegefvekeÀ efme×ebleemeeþer efmecesue®ee
Glke=Àä mevceeve kesÀuee peelees. efjìdPej DeeefCe ieg[ceve (2004) ceO³es G×=le kesÀu³eevegmeej ìe@ce
yeesìceesj DeeefCe [seqJn[ efÖeÀmyeer ³eeb®³ee celes, efmecesue®³ee keÀe³ee&le meeceeefpekeÀ ef®ebleve keÀjC³ee®es ®eej
cetueYetle mlej Deensle.
1. meeceeefpekeÀ peerJeveeleerue ceeveefmekeÀ ef®ebleebefJe2. ceesþîee ÒeceeCeele HejmHej mebyebOeeb®³ee meceepeMeem$eer³e IeìkeÀebceOeerue DeeJe[.
3. mLetue mlejeJej, l³eeb®³ee keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ ÒesjCeebceOeerue j®evee DeeefCe
yeoue ³eeJej®es l³ee®es keÀe³e&.
4. meeceeefpekeÀ JeemleJee®³ ee ³ee leerve eflejbieer ÒeeflecescegUss®e veener lej G®®e HeeleUer Keeue®³ee
HeeleUerJe©ve Go³eeme ³esles Demes Go³ee®es leÊJe ner l³eebveer mJeerkeÀejues. efmecesue®³ee celes, pej
meceepe mJeleb$e efJe%eevee®ee mJee³eÊe Jemlet yeveJee³e®eer Demesue, lej l³ee JemlegefmLeleerletve®e lees
efvecee&Ce nesT MekeÀlees DeeefCe l³eeÜejs yeveefJeuesu³ee mJeleb$e IeìkeÀeb®³ee yesjpesHewkeÀer SkeÀ veJeerve
DeefmlelJe Go³eeme ³esles. meeceeefpekeÀ efJe%eeveeleerue meJe& mecem³ee kesÀJeU Jew³eeqkeÌlekeÀ
ceevemeMeem$ee® ³ee Demeleerue. ³ee leerve mlejeb®es Hejer#eCe keÀjCes ns ®eewLes Deens. p³eeceO³es peerJevee®es
Debeflece DeYeeweflekeÀ lelJe meceeefJeä Deens.

Jejerue meJe& mel³eebcegUs efmecesue®³ee keÀe³ee&Jej HeefjCeece Peeuee DeeefCe l³eeves peiee®³ee YeefJe<³eelee rue
efoMeeefveoxMeeb®eer Òeeflecee le³eej keÀjC³eeme cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeueer.
munotes.in

Page 80

80
meceepeMeem$ee®eer mecem³ee #es$es : meceepeMeem$eeleerue mecem³ee #es$es (The Problem Areas of
Sociology) ³ee ceOeerue leerve ue#eCeer³e mecem³ee #es$eeb®eer efmec esue®eer J³eeK³ee meeceeefpekeÀ JeemleJee®³ee
keÀener Heeleȳeemen Jejerue ef®ebleveeme Hegve©lHeeefole keÀjles.

1. l³eeves ÒeLece Meg× meceepeMeem$e Demes JeCe&ve kesÀues. ³eeceO³es ceevemeMeem$eer³e ®eueebvee
Deeblejef¬eÀ³es®³ee ©HeebMeer pees[ues, pe jer efmecesueves keÀl³ee&me ef¬eÀ³eeMeerue ceeveefmekeÀ #ecelee Demeles
Demes ie=efnle Oejues Demeues lejer l³eeves meeceeefpekeÀ JeemleJee®³ee l³ee®³ee HewuegbkeÀ[s Lees[smes®e ue#e
efoues. l³ee®³ee Del³eble ueneve ke=Àleer ³ee Deebleef¬eÀ³eeb®³ee ©HeeMee r pees[uesu³ee nesl³ee.
Deeblejef¬eÀ³eeb®³ee ³ee ©HeebceO³es Meesneslees. ³ee ÒekeÀej®³ee l³ee®³ee ke=ÀleerceO³es l³eebveer Deeblejef¬eÀ³es®³ee mebj®evesleerue opee¥ceO³es efYeVelee
oMe&efJeueer Deens. Goe. mHeOe&keÀ DeeefCe ÒeeflemHeOe&keÀ.

mebyebOe- mJe©Heeb®³ee efveefce& leerÒeceeCes®e l³eebvee HetjkeÀ þjCeeN³ee meeceeefpekeÀ J³eeqkeÌleceÊJeeb®³ee
l³eeves jsKeeìuesu³ee ef®e$eebveener meceepeMeem$eer³e efJeMuesGOeUe (Spendthrift) , $e³emLe efkebÀJee HejkeÀe (Stranger) , meenmeer (Adventurer) ,
HeUHegìe (The renegade) ³ee l³eebveer jsKeeìuesu³ee keÀener J³eeqkeÌleef®e$eeb®ee ³ee meboYee&le
GuuesKe keÀjlee ³esC³eemeejKee Deens. Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleceÊJe Flej J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleerÒele nesCeeN³ee
Òeefleef¬eÀ³eebcegUs Je J³ekeÌleerkeÀ[tve Flejeb®³ee DemeCeeN³ee DeHes#eeb®³ee ÒeYeeJeecegUs keÀmes Ie[le peeles,
³ee®es efmecesueves kesÀuesues efJeMues
2. ceOeu³ee HeeleUerJej meercesue ®es meeceev³e meceepeMeem$e ns meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe meceepee®³ee ceeveJeer
Feflenemee®³ee meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ HeÀefueleebvee mHe<ì keÀjles.

3. MesJeìer, efmecesue®³ee leÊJe%eeveelcekeÀ meceepeMeem$eeceO³es ceeveJeer cevee®es DeHeefjne³e& ÒeekeÌleve DeeefCe
cetueYetle mJeªHe ³eeJejerue l³ee®ee ¢efäkeÀesve mHeä kesÀuee Deens

7.5 ÜbÜelcekeÀ efJe®eejmejCeer
meeceeefpekeÀ JeemleJee®³ee leerve cetueYetle mlejebceOeerue HejmHejmebyebOeeb®es mHeäerkeÀjCe keÀjC³ee®es
efmecesue®es ceeie& l³ee®³ee meceepeMeem$eeme ÜbÜelcekeÀ JewefMe<ìîeebveer DeOeesjsefKele keÀjleele. ceekeÌme&®³ee
ÜbÜelcekeÀ ¢efäkeÀesvee®eer DeeþJe Ce keÀ©ve osCeejs ns mHeäerkeÀjCe Jeeìles. ceekeÌme& DeeefCe efmecesue ³eeb®³ee
ÜbÜelcekeÀ ¢efäkeÀesveeceO³es meec³elee Demeueer lejer l³eeb®³ee ceO³es efYeVeleener Deens. meeceeefpekeÀ
peielee®³ee efJeefYeVe HewuetbJej DeeefCe peiee®³ee YeefJe<³ee®³ee efJ eefYeVe ÒeefleceebJej l³eebveer ÒekeÀeMe ìekeÀuee.
ceekeÌme&®³ee ¬eÀebefle leÊJeeefMeJee³e efmecesue®ee ¢efäkeÀesve Jesyej®³ee ¢äerkeÀesvee®³ee peJeU peeCeeje Jeeìlees.
efmecesueves ÜbÜJeeoeleerue DeeHeues GÊej oeef³elJe efJeefJeOe ceeiee¥veer DeefYeJ³ekeÌ le kesÀues. GoenjCeeLe&
efjìPej®³ee celes, efmecesue®es meceepeMeem$e vesnceer mebyebOeeMeer efJeMes³eeb®³eeMeer mebyebefOele nesles. meeceev³eHeCes efmecesue ns He×leer Meem$eer³e mebyebOeJeeoer (Mathodological
relationis t) nesles. mebIeefmecesue®ee efJeéeeme neslee Demes cele DeY³eemekeÀ ceeb[]leele
munotes.in

Page 81

81
7.6 He@ÀMeve 20 J³ee MelekeÀele He@ÀMeveJej YejHetj efuenues iesues Demeues lejer l³ee mebyebOeer®es J³eJeefmLele
efme×eble keÀceer Deensle. He@ÀMe mebyebOe pee@pe& efmecesue ³eeb®eer ceeb[Ceer Glke=Àä Deens. He@ÀMeve mebyebOeer l³eeb®ee
HesHej 1895 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesuee, pegvee Demeuee lejer HeÀ@Meve efJel³eebveer Òe³elve kesÀuee.

efmecesue ³eeb®³ee celes, He@ÀMeve cnCepes meebmke=ÀeflekeÀ iegCeJewefMe<ìd³eebceOeerue Demeb®e³eer yeoue nes³e.
He@ÀMeve ner efJeefMeä meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerleerue cetueYetle leCeeJeeHeemetve efvecee&Ce nesles. SkeÀe yeepetuee
DeeHeu³eeHewkeÀer Òel³eskeÀe®eer®e ogmeN³eeb®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer Demeles. lej ogmeN³ee yeepetuee
DeeHeCe FlejebHeemetve JesieUs keÀmes Deensle, ns oeKeefJeC³ee®eer ner ÒeJe=Êeer Demeles.

efmecesue®³ee celes, HeÀ@M eve ner peerJevee®³ee DeveskeÀ ªHeebHewkeÀer SkeÀ Deens. Òel³eskeÀ meeceeefpekeÀ
mebyebOeeceO³es oesve MekeÌleer Demeleele. SkeÀ DeeHeCeebme DevegkeÀjCeeÜejs Flejebyejesyej yebefomle keÀjles lej
ogmejer DeeHeCeebme FlejebHeemetve JesieUs keÀjles. DeeHeu³ee Hes#ee G®®e DemeCeeN³eeb®es DeeHeCe DevegkeÀjCe
keÀefjle Demelees. Lees[ke̳eele, HeÀ@Meve ns Jeie& efJeefYeVeles®es HeÀefuele Deens. He@ÀMeve DeefmlelJeemeeþer meceepe
mleefjle Demeuee Heeefnpes. keÀener meceepe meom³eebceO³es v³etveieb[ DeeefCe Denbie[ D emeues Heeefnpesle.
GoenjCeeLe&, keÀener G®®eJeieea³e cegueeRveer veJ³ee ÒekeÀej®ee mkeÀì& HeefjOeeve keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer lej
ueJekeÀj®e keÀefve<þ Jeiee&leerue cegueeruee efle®es DevegkeÀjCe keÀjeJesmes Jeeìues l³eecegUs yeepeejele l³ee
ÒekeÀej®³ ee Hejbleg keÀceer efkebÀcele Demeuesu³ee mkeÀì&®eer ceeieCeer Jee{sue. Lees[ke̳eele ³ee mkeÀì&cegUs Deelee
G®®e Jeieea³e cegueeRceO³es DeeefCe keÀefve<þ Jeieea³e cegueeRceO³es HeÀjkeÀ jenCeej veener. DeMeeJesUer G®®e Jeieea³e
cegueieer Hegvne SkeÀoe Flej ebHes#ee DeeHeCe keÀmes JesieUs efomet ³eemeeþer Òe³elve keÀjsue.

JesieUsHeCee DeeefCe DevegkeÀjCe SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle. Heefnuee ogmeN³eebvee DeeoMe&
ceevetve DevegkeÀjCe keÀjlees lej ogmeje FlejebHeemetve DeeHeCe JesieUe keÀmee Deens ns oeKeJelees. HeÀ@MevecegUs
efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ Je meeceeefpekeÀ Jeiee&leerue mebj®eveelcekeÀ efJeefYeVelesJej HeÀejmee HeefjCeece nesle veener.
Hejbleg JesieUsHeCee®eer efJeefJeOeleener efJemle=le nesles. GoenjCeeLe&, DeefYepeve n@ì efkebÀJee me eQo³e& DeemJeeoe®ee
mJeerkeÀej keÀªve FlejebHeemetve mJele:me JesieUs oeKeJeleele. Lees[ke̳eele, DeefYepeve DeMee JesieUsHeCee®ee
peemleerle peemle efJemleej keÀjleele. Lees[îee keÀeUele ns DeefYepeve DeefÜleer³e®e Demeleele.

efmecesue®³ee ¢äerves He@ÀMe ve Menj efJekeÀefmele nesles. keÀejCe efleLes meeceeefpekeÀ mebyebOee®eer
yengefJeOelee Demeles. meeceeefpekeÀ ieefleMeerueles®es ÒeceeCe Jee{uesues Demeles DeeefCe keÀefveÿ mlejeb®³ee
MewueerHeemetve mJele:me JesieUs oeKeefJeC³eele J³ekeÌleeRvee FLes HejJ eeveieer Demeles. HeejbHeeefjkeÀ ueneve Jemleer
mLeevee®³ee Jele&gUele He@ÀMeveuee keÀener DeLe& vemelees leer DeveeJeM³e Jeeìles. Menjele HeÀ @Meve J³ekeÌleervee
l³eeb®es mJele:®es J³eeqkeÌleceÊJe DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ cegu³eeb®³ee DeefYeJ³ekeÌleerme Hej Jeeveieer osles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
He@ÀMeve meboYee&leerue efmecesue®es efJe®eej mHeä keÀje.
munotes.in

Page 82

82

7.7 Jew³eeqkeÌlekeÀ peeCeerJe
efmecesue ³eebveer mebIeìveeb®³ee ©HeebJej peemle ÒekeÀeMe ìekeÀuee Deens. Jew³eeqkeÌlekeÀ peeCeerJeeb®³ee
cegγeekeÀ[s leguevesves keÀceer ue#e efoues Deens. efmecesue®³ee celes, pes SkeÀceskeÀe bMeer efJeefJeOe ÒesjCee nslet DeeefCe
efnlemebyebOeemeeþer Debleef¬eÀ³ee keÀjleele DeMee J³ekeÌleerceOeerue efkebÀJee J³ekeÌleeR®³ee mecetneceOeerue peeCeerJe ne
meeceeefpekeÀ peerJevee®ee DeeOeej Deens. ef¬eÀ³eeMeeruelesleerue efmecesue®ee ne Glmeen l³ee®³ee Debleef¬eÀ³eeb®³ee
efJeefJeOe ªHeeb®³ee ®e®exceO³es DeefYeJ³ekeÌle Peeuee Deens.

meceepee®eer efve³eceves DeeefCe cetu³es Jew³eeqkeÌlekeÀ peeCeerJeebceO³es Deblejerke=Àle Peeuesues Demeleele.
efve³eceves DeeefCe cetu³eeb®es DeefmlelJe DeMeeÒekeÀejs Debleie&le DeeefCe yeefnie&le Demeles.

efmecesuemeeþer J³ekeÌleer DeeefCe meceepeeceO³es ÜbÜelcekeÀ leCeeJe Demelees. J³ekeÌleer mJeleb$e
Demeleele. pejer l³ee meeceeefpekeÀjCe Òeef¬eÀ³es®ee Yeeie Demeu³ee lejer, l³ee®³eekeÀ[s me=peveMeerue ÒesjCee
Demeles. efmecesue ³ee mebyebOeebveer DemJemLe nesles. DeeOegefvekeÀ meceepele J³ekeÌleer SsefleneefmekeÀ DeeefCe
HeejbHeeefjkeÀ yebOeveebHeemetve cegkeÌle, mJeleb$e Peeu³ee Hejbleg veeiejer peerJevee®³ee mebmke=ÀleerceO³es HejelceYeeJee®e e
DevegYeJe meg×e J³ekeÌleer Iesle Deensle, Demes ÒeefleHeeove les keÀjleele.

efmecesue veeWoefJeleele efkeÀ, DeeOegefvekeÀ peerJeveeleerue mecem³ee ³ee J³ekeÌleer®³ee mJee³eÊee efJeoeJ³eebHeemetve DeeefCe peyejomle meeceeefpekeÀ MekeÌleeRvee meeceesjs peeC³eeletve Jew³eeqkeÌlekeÀles®³ee l³ee®³ee
DeefmlelJee cegUs, yee¿e mebmke=Àleer DeeefCe peerJevee®³ee leb$e%eeveecegUs efvecee&Ce nesles.
efmecesue ³eebveer J³eeqkeÌle DeeefCe meceepeeyeÎue leerve ie=efnlekesÀ ceeb[ueer Deensle.
1. J³ekeÌleer meceepeele DeeefCe yeensj oesvnerner Demeleele.
2. mebÒes3 J³ekeÌleeRvee mJe³eb HeefjHetCe& nesC³ee®eer ÒesjCee Demeles. les mJe -mebkeÀuHevesMeer SkeÀelce nesT MekeÀleele.
ogefKe&ceves veeWoefJeu³ee ÒeceeCes, meceepemeg×e l³eebvee SkeÀelce keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.

meeceeefpekeÀ peieleeceO³es ueeskeÀebkeÀ[tve Deeblejef¬eÀ³eeb®eer efJeefJeOe ªHes DeeefCe Mewueer ³eeb®eer efveefce&leer
kesÀueer peeles. Jejerue ie=efnlekesÀ J³ekeÌleer®³ee Flej J³ekeÌleeryejesyej nesCeeN³e e Deeblejef¬eÀ³eebceOetve Òel³e#eele
efomeleele. efjìPej veeWoefJeleele efkeÀ, ceeveJeeceO³es mepe&veMeerue peeCeerJe Demeles. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee
ÒesjCee, GÎsMe DeeefCe efnlemebyebOeebmeeþer SkeÀceskeÀebyejesyej Deeblejef¬eÀ³ee DemeCeeN³ee peeCeerJepee ie=le J³ekeÌleer
DeeefCe J³ekeÌleer®es mecetn ne meeceeefpekeÀ peerJevee®ee DeeOeej Deens. ueeskeÀ peeCeerJe peeie=le Demeleele DeeefCe
me=peveMeerue J³ekeÌleer DeeefCe ceve ns meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee DeeefCe ³ee HejmHej DeefYecegKelesceO³es
cenÊJee® eer YetefcekeÀe yepeeJele Demeles. ner ef¬eÀ³eeMeeruelee J³ekeÌleeruee ueJeef®ekeÀlee DeeefCe mJeeleb$³e osles.
HeCe l³ee®eJesUer ³ee mJeeleb$³eeme De[LeUe þjCeeN³ee Jemlegefveÿ mebmke=Àleer®³ee mebj®eves®³ee efveeffce&leerme ner
leer ceole keÀjles. meece eefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee efve³eefcele nesleele DeeefCe l³eeb®es Deeke=ÀleeryebOe le³eej nesleele munotes.in

Page 83

83
DeeefCe mebIeìvee®es ªHe Iesleele. ns Deeke=ÀleeryebOe DeeefCe ªHes DeeefCe l³eemebyebOeer DeeMe³ee®ee
meceepeMeem$e%eebveer DeY³eeme kesÀuee Heeefnpes Demes e fmecesue®es ÒeefleHeeove Deens.

³ee®ee DeLe& Demee efkeÀ, meceepe ner l³ee®eer mJele:®eer mJeleb$e JeemleJelee veener. Hejbleg meceepe
ne Deeblejef¬eÀ³eebveer pees[uesu³ee DemebK³e J³ekeÌleeR®es veeJe Deens. meceepe ne vekeÌkeÀer®e Demee keÀener HeoeLe&
veener, keÀener efveef½ele efkebÀJee þesme veener, Hejbleg SkeÀ Ieìvee Deens. FlejebkeÀ[tve SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee
Yeei³e DeeefCe efJekeÀemeeme ÒeeHle keÀjC³ee®es DeeefCe ÒeYeeefJele keÀjC³ee®es keÀe³e& meceepe keÀjlees. efmecesuemeeþer
meceepe efpeJeble De vegYeJeeefMeJee³e keÀener veener. meeceeefpekeÀ MekeÌleer yee¿e vemeleele efkebÀJee SKeeÐee
J³ekeÌleermeeþer DeeJeM³ekeÀ ce³ee&oe vemeleele. ³ee Gueì, J³ekeÌleerb®³ee ef¬eÀ³ee Òeefleef¬eÀ³eebÜejs l³ee J³ekeÌleer
meceepee®eer Òel³eskeÀ #eCeeuee Hegveefve&ef ce&leer keÀjleele. efjìPej veceto keÀjleele efkeÀ, ``meceepe SkeÀ
JeemleefJekeÀ YeeweflekeÀ DemlelJe Deens.'' ³ee ogefKe&ce®³ee celeeMeer efmecesueves Demenceleer oMe&Jeueer. meceepe ns
J³ekeÌleer®es mebkeÀueve Deens. ³ee ¢äerves ve Heenlee meceepe ns Deeb lejef¬eÀ³eeb®ee meb®e Deens Demee HeefJe$ee
l³eebveer mJeerkeÀejuee.

meeceeefpekeÀ SkeÀkeÀebceOeerue J³ekeÌleer mJeleb$e efkebÀJee SkeÀkeÀe®ee IeìkeÀ Yeeie DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. efmecesueves Jew³eeqkeÌlekeÀ mJe DeeefCe meeceeefpekeÀ mJe ceO³es HeÀjke À kesÀuee Deens. pej mJe peeCeerJe vemesue
lej ÒeeflekeÀelcekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee De¢M³e nesleerue DeeefCe ceeveJeer DevegYeJe kesÀJeU GÊespeveeme Òeeflemeeo
osleerue.

De@Mues DeeefCe Deesjsvemìerve efuebie DeeefCe efuebieYeeJee®ee JeeHej keÀªve SkeÀ GoenjCe osleele.
Heg©efometve ³esles. Kejb lej, pej HeefjefmLeleer ÒeyeU DeeefCe og³³ece efkeb ÀJee MeesefmJe©He ÒeyeU DeeefCe og³³ece efkebÀJee MeesefMejCeeieleer®es Jemlegefveÿ ÒekeÀej p³eeceO³es J³eeqkeÌleefveÿ cnCetve efJe®eej kesÀuee peelees . les J³ekeÌles kesÀues
peeT MekeÀles. ns ÒeyeU DeeefCe MeesefJ³eeqkeÌleefveÿ ÒesjCesÜejs keÀe³ece jeKeues peeleele.

efmecesue®³ee Debleef¬eÀ³eeb®³ee ©Heeb®³ee meJe& ®e®exJe©ve ns mHeä n esles efkeÀ, keÀlex SkeÀceskeÀebMeer
peeCeerJeHetJe&keÀ DeefYecegKe Demeues Heeefnpesle. Goe. mlejerkeÀjCe J³eJemLesle Debleef¬eÀ³esleerue MeemekeÀ DeeefCe
MeesefDeefmlelJeele vemeueer lej mlejerkeÀjCe J³eJemLee keÀesmeUles. ns®e Debleef¬eÀ³es®³ee Flej meJe& ©Heeb®³ee efkebÀJee
ÒekeÀejeb®³ee meboYee&le cnCelee ³esF&ue.

efmecesue vee bsoefJeleele efkeÀ, meceepe e yeensj®es Demes keÀener veener Hejbleg l es ceePes ÒeefleefveefOelJe
mJe©He Deens. les peeCeerJes®³ee ke=ÀleerJej DeJeuebyetve Deens. l³eeuee Jew³eeqkeÌlekeÀ peeCeerJeeb®ee DeLe& ceeefnle
neslee. meceepee®eer efve³eceves DeeefCe cetu³es ns J³ekeÌleer®³ee peeCeerJeceO³es Deblejerke=Àle Peeuesues D emeleele, ns
leL³e les DeOeesjsefKele keÀjleele.

Lees[ke̳eele, peeCeerJeebMeer mebyebefOele efmecesue®es ef®ebleve l³ee®³ee efJeefJeOe ke=ÀleeRceOetve ÒekeÀì
Peeuesues DeeHeCe Heent MekeÀlees.
munotes.in

Page 84

84
7.8 meejebMe
Lees[ke̳eele, pee@pe& efmecesue pece&ve mece epeMeem$e%eeb®³ee Heefnu³ee efHe{erleerue SkeÀ nesles. ceekeÌme&,
Jesyej, ogefKe&ce efkebÀJee Heeme&veÒeceeCe meceepeMeem$eele pee@pe& efmecesue ³eebvee eflelekesÀ ÒeYeeJeMeeueer ceeveues
peele veener. meceepeMeem$e%eeb®es cenÊJe Demetvener 20 J³ee MelekeÀ e®³ee GÊejeOee&le DecesefjkeÀve
efme×ebleeJej HeÀejmee ÒeYeeJe veJnlee. DecesefjkesÀ®³ee meg©Jeeleer®³ee DeveskeÀ meceepeMeem$e%eebJej efmecesue®ee
ÒeYeeJe neslee. lees ÒeejbYeerkeÀ DecesefjkeÀve meceepeMeem$e%e cnCetve DeesUKeuee peelees. DeefuekeÀ[®³ee J emeceepeMeem$eer³e efme×ebleeJej efmecesue®ee Jee{lee ÒeYeeJe mHeä Deens.

7.9 ÒeMve
1) HeeM®eel³e DeeOeg efvekeÀles®³ee meboYee&le pee@pe& efmecesue ³eeb®³ee efJe®eejebJej ÒekeÀeMe ìekeÀe
2) He@ÀMeve meboYee&le efmecesue®es efJe®eej mHeä keÀje.
3) Jew³eeqkeÌlekeÀ peeCeerJeebyeÎue efmecesue®es efJe®eej meebiee.

7.10 meboYe&
1. efjìPej pee@pe&, mee@efMeDeesuee@efpekeÀue LesDejer (Hee®eJeer DeeJe=Êeer), ìeìe ce@keÀûeeefnue Sp³egkesÀMeve Òee.
efue. v³et efouueer.
2. JewÐe veer. me., meceepeMeem$eer³e efJe®eej HejbHeje, cenejeä^ efJeÐeeHeerþ ûebLe efveefce&leer ceb[U, veeieHetj,
1981.
3. kegÀuekeÀCeea Heer. kesÀ., meeceeefpekeÀ efJe®eej ÒeJeen, cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj 2008
4. ieiex. me.cee., Yeejleer³e meceepe efJe%eeve keÀesMe, Keb[ 1 les 5, ces nlee HeeqyueefMebie neTme HegCes.




*****
munotes.in

Page 85

85
8
HewM³ee®es leÊJe%eeve DeeefCe efmecesue®ee Jeejmee
ÒekeÀCe j®evee
8.0 GefÎä s
8.1 HewM³ee®es leÊJe%eeve
8.1.1 ÒemleeJevee
8.1.2 HewM³ee®es leÊJe%eeve
8.1.3 Hewmee DeeefCe cegu³e
8.1.4 Hewmee, DeJew³eeqkeÌlekeÀerkeÀjCe DeeefCe efJeJeskeÀerkeÀjCe
8.1.5 vekeÀejelcekeÀ ÒeYeeJe
8.1.6 efve8.2 Deepe®³ee keÀeUeleerue efmecesue®ee Jeejmee
8.2.1 ÒemleeJevee
8.2.2 ieì mebueiveles®es peeUs
8.2.3 ce=l³et DeeefCe Jeejmee
8.3 meejebMe
8.4 ÒeMve
8.5 meboYe&

8.0 GefÎä s
1. pee@pe& efmecesue ³eebveer ÒemleeefJele kesÀu³eeÒeceeCes HewM³ee®es leÊJe%eeve mecepetve IesCes.
2. mecekeÀeueerve meboYee&le l³ee®³ee efme×eblee®es cegu³eebkeÀve keÀjCes.
3. efmecesue®³ee ³eesieoevee®³ee ÒeYeeJee®es l³ee®³ee JeejmeeÜejs cetu³eceeHeve keÀjCes.

8.1 HewM³ee®es leÊJe% eeve
8.1.1 ÒemleeJevee:

ueeskeÀ Demee efJe®eej keÀjleele keÀer, Hewmee cnCepes veeCeer DeeefCe veesìe p³eeÜejs DeeHeCeeme Jemleg
DeeefCe mesJeeb®eer Kejsoer keÀjlee ³esles. Demes Demeues lejer meceepeMeem$eer³e ¢efäkeÀesveeletve Heenlee Hewmee ns
DeefOekeÀ keÀenerlejer Deens. Goe. ceeveJeMeem$e%e cesjer [iueme Deel³ebeflekeÀ DeeefCe efJeefMeä ÒekeÀej®es efJeOeer
Demes HewMee®eer J³eeK³ee keÀjleele. leÊJe%e MeesHesvene@Jej cnCeleele keÀer, Hewmee cnCepes ceeveJeer Deevebo nes³e.
DeLe&Meem$e%e De@[ce eqmceL e ³eebveer HewM³eekeÀ[s Þece cnCetve Heeefnues. efueDees ìe@uemìe@³e cnCeleele keÀer, munotes.in

Page 86

86
Hewmee ns iegueeceer DeeefCe Ye³ee®es veJes ªHe Deens, nesueer ke@ÀLee@efuekeÀ cnCeleele HewM³ee bJejerue Òesce ns meJe&
JeeF&ìe®es cegU Deens. DeLe&Meem$e%e pee@ve kesÀvm e cnCeleele keÀer, mJele:®³ee efnleemeeþer Oevee®ee meb®e³e
keÀjCes ne SkeÀ ÒekeÀej®ee He@Lee@uee@efpekeÀue Deepeej Deens. ceekeÌme&ves ³eesi³e ÒekeÀejs HewM³ee®ee GHe³eesie keÀjCes
ner Demeceeveles®eer cegueieeceer HeeleUer DemeC³ee®eer #ecelee Deens. Hej bleg ueeskeÀebJej Je®e&mJe ieepeJeCeeN³ee
HejosMeer mebmLee p³eeHeemetve ueeskeÀeb®es MeesyeveJeles l³eeJej ceekeÌme&®ee efJeéeeme neslee Demes Demeues lejer pee@pe& efmecesue HewM³ee keÀ[s mJeleb$e, cegkeÌle
cnCetve Heenleele. efmecesue l³ee®³ee HewM³ee®³ee leÊJe%eeveeceO³es HewMee®ee meeceeefpekeÀ DeLe& mHeä keÀjleele
DeeefCe HewMeekeÀ[s ÒeeflekeÀ cnCetve Heenleele. les HewM³ee®³ee keÀener HeefjCeeceekeÀ[s ue#e JesOeleele. efmecesue
³eeb®³ee celes Òel³eskeÀ meceepeeceO³es Hewmee Jew³eeqkeÌlekeÀ efkeÀbJee cegu³eeb®es Jemlegefveÿ ceeHeve Deens. efJeefvece³ee® ³ee
DeLe&J³eJemLeskeÀ[tve HewMee®³ee DeLe&J³eJemLeskeÀ[s nesCeejs efmLel³eblej meeJe&peefvekeÀ mebyebOe DeeefCe
meeceeefpekeÀ Deebl ejef¬eÀ³eebceOeerue efmLel³eblej DeOeesjsefKele keÀjleele. meceepeeleerue HewMee®ee JeeHej
DeveesUKeer J³eeqkeÌleceOeerue Jew³eeqkeÌlekeÀ mebyebOe me#ece keÀjles.

8.1.2 HewM³ee®es leÊJe%eeve (Philosophy of Money):

efmecesue®eer cegK³e ke=Àleer Hewmee Dee efCe HewM³ee®³ee meeceeefpekeÀ DeLee&Meer mebyebefOele Deens. HewM³ee®es
leÊJe%eeve ³ee HegmlekeÀele efmecesue ³eebveer J³eeHekeÀ meeceeefpekeÀ mecem³eebMeer mebyebOe pees[uee Deens.
ceekeÌme&®³ee Yeeb[Jeue efkebÀJee Jesyej®³ee DeLe&J³eJemLee DeeefCe mecee pe ³ee ûebLeeFlekesÀ ns Hegmle keÀ efJemle=le
DeeefCe HeefjHetCe& vemeues lejer ogjKeerce®³ee ÞeceefJeYeepeve ³ee HegmlekeÀeMeer l³ee®eer leguevee nesT MekeÀles.

HewM³ee®es lelJe%eeve ³ee ûebLeeceO³es efmecesue ³eebveer HewM³ee®³ee DeLe& J³eJemLes®³ee meeceeefpekeÀ,
ceeveefmekeÀ DeeefCe leeeqÊJekeÀ Hewuetb®es efJeMuescnCetve Heenlees. efJeefvece³e, ceeveJeer J³eeqkeÌleceÊJe, eqm$e³eeb®ee opee& DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeeleb$³e ³eeb®³eeMeer
HewM³ee®³ee DemeCee]jd³ee mebyebOee®es les efJeMuesDeLe&J³eJemLes®³ee HeefjCeeceeb®eer ÞeceefJeYeepevee®eer efJeMesveeiejer peerJeveeleerue DeJew³eeqkeÌlekeÀerkeÀjCee®eer Debleo&gäer®e DeeHeCeeme efoueer Deens. efmece sue®³ee
efMeDeM³ee efme×ebeflekeÀ leÊJe%eeveelcekeÀ mecem ³eeb®³ee meb®eeceO³es DebleYe&tle Deens.
1. efmecesue®eer ©®eer ner cegu³eeb®³ee J³eeHekeÀ cegu ³eebceO³es nesleer DeeefCe cegu³eeb®es efJeefMeä mJe©He cnCetve
HewMeekeÀ[s Heeefnues peeT MekeÀles Demes l³eeb®es cele nesles.
2. ogmeN³ee HeeleUerJej l³ee HewM ³eeceÐes ©®eer veJnleer HeCe keÀl³ee&®³ee DeebleefjkeÀ peieleeleerue Ieìerleeb®³ee
J³eeHekeÀ HeeleUerJejerue HeefjCeeceeceO³es DeeefCe SkeÀ meceûe cnCetve Jemletefveÿ mebmke=ÀleerceO³es l³eeuee
©®eer nesleer.
3. lees HewM³eekeÀ[s peerJevee®³ee efJeefJeOe I eìkeÀeMeer mebyebefOele SkeÀ efJeefMeä Ieefìle cnCetve Heenlees
p³eeceO³es efJeefvece³e ceeuekeÀer, neJe, GOeUHeÆer efvebo³eHeCee, Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeeleb$³e, peerJeveMewueer,
mebmke=Àleer J³eeqkeÌleceÊJee®es cegu³e Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees.
4. MesJeìer efmecesue HewM³eekeÀ[s peerJevee®ee efJeefMeä IeìkeÀ cnCetve Heenlees pees DeeHeCeeme peerJevee®eer
meceûelee mecepeC³eeme ceole keÀjlees.
munotes.in

Page 87

87
lees l³ee®³ee keÀeUeleerue DeefLe&keÀ ÒeMveebkeÀ[s meeceev³e meebmke=ÀeflekeÀ mecem³eeb®³ee efJeefMeä
DeefYeJ³ek eÌleerkeÀ[s Jemletefveÿ mebmke=Àleer®es J³eeqkeÌleefveÿ mebmke=ÀleerkeÀ[tve nesCeejs DeueieerkeÀjCe ³ee ©Heele
Heenlees. l³eeb®³ee HewM³ee®³ee leÊJe%eevee®eer meg©Jeele Hewmee DeeefCe cegu³eeb®³ee meeceev³e ©Heeb®³ee ®e®exves
nesles. l³eeveblej lees keÀl³e e¥®³ee DeebleefjkeÀ peieeJejerue HewMee®³ee ÒeYeeJee®³ee ®e®exkeÀ[s DeeefCe meeceev³ele:
mebmke=ÀleerJejerue ÒeYeeJee®³ee ®e®exkeÀ[s JeUuee.

8.1.3 Hewmee DeeefCe cegu³e :

Hewmee DeeefCe cetu³e ³eeb®³eeleerue DeeblejmebyebOe ns efmecesue®³ee efJe®eejeb®³ee keWÀêmLeeveer nesles.
l³eeb®³ee celeevegmeej, J³ekeÌleerceOeerue Òel³e#e Deeblejef¬eÀ³ee cnCetve DemeCeejs efJeefvece³ee®es keÀe³e& ns SkeÀ
mJeleb$e mebj®evee DemeCeejs HewM³ee®³ee ©Heeleerue mHeÀefìkeÀ Deensle. les cnCeleele efkeÀ, Jemleg le³eej
keÀjC³ee letve J³ekeÌleer cetu³eeb®eer efvefce&le keÀjleele DeeefCe mJele:me l³ee JemlegbHeemetve JesieUs keÀjleele. Jemlet
mebHeeoC³eeleerue De[®eCe pesJe{er ceesþer lesJe{er l³ee Jemlet®es cetu³e peemle Demeles. meeceev³ele: Jemleg®es
cetu³e ns JemlegHeemetve mJe le:me otj þsJeC³ee®³ee ueeskeÀeb®³ee #ecelesJe©ve ³esles. Jemleg®es mebHeeove efpelekesÀ
menpe eflelekeÀer leer Jemlet ceewu³eJeeve vemeles. p³ee Jemlet®es mebHeeove keÀjCes DeJeIe[ DeeefCe DeMeke̳e
Demeles. l³ee Jemlegmeg×e DeeHeu³eemeeþer ceewu³eJeeve v emeleele. yengleskeÀ ceewu³eJeeve Jemlet otj®³ee ner
vemeleele DeeefCe peJeU®³ee ner vemeleele. Jemletvee ceewu³eJeeve DeeefCe Deceewu³eJeeve keÀjC eeN³ee IeìkeÀebceO³es
JesU, ogefce &U DeeefCe Jemlet mebHeeoC³eeleerue De[®eCeer ³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe ne slees. ueeskeÀ ÒeeH³e Jemlegb®³ee
mebHeeoC³eeHeemetve mJele:me ³eesi³e DeblejeJej þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.

DeefLe&keÀ #es$eele Hewmee JemletHeemetve Deblej efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer DeeefCe Jemleg®³ee
mebHeeoC³eemeeþer meeOeve cnCetve keÀece keÀjlee s. DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesceO³es cetu³e ns Jemletuee pees[uesues
Demeles. DeeHeCe HewMeeefMeJee³e les efceUJet MekeÀle veener. Hewmee efceUefJeC³eeleerue De[®eCe DeeefCe l³ee®³ee
mebHeeoveeleerue De[®eCe l³eeuee DeeHeu³eemeeþer ceewu³eJeeve keÀjles. p esJne DeeHeu³eekeÀ[s Hegjsmee Hewmee
Demelees lesJne DeeHeCe DeeefCe Jemleg ³eeb®³eeleerue DeblejeJej ceele keÀjC³eemeeþer Hee$e neslees. DeMeeÒekeÀejs
Hewmee ns ceesþs ceveesjbpekeÀ keÀe³e& keÀjlees. veeCeer, veesìe, keÀjej ³eeb®³eemen ueeskeÀ mebmLeelce keÀ mebyebOe
³eeb®³eeleues yebOe DeeefCe mebHeke&À Hewmee efvecee&Ce keÀjlees. Goe. ÒeYeglJe DeeefCe HejeJeuebyevee®es mebyebOe ns p³ee
J³ekeÌleerkeÀ[s Hewmee peemle efkebÀJee keÀceer Deens l³eeb®³eemeeþer HeefjceeCeelcekeÀ mebyebOe yeveleele. HewM³ee®ee
GHe³eesie J³ekeÌleeruee JemlegbHeemetve ÒeefleyebOe keÀjlees DeeefCe ³ee DeblejeJej ceele keÀjC³eemeeþer meeOe ves
HegjJelees. meceepeeleerue k³ekeÌleermeeþer ceesþîee ueJeef®ekeÀlesme menceleer oslees. Goe. peemle DeblejeJejerue
ÒeJeeme, l³eeb®³ee JewOelesÜ ejs Meke̳e lesJe{îee ef®evn efkebÀJee ÒeeflekeÀeb®ee meb®e³e, ceeuekeÀer efkebÀJee opee& DeeefCe
Jew³eeqkeÌlekeÀ ce³ee&oebJej ceele F.

8.1.4 Hewmee, DeJew³eeqkeÌlekeÀerkeÀjCe DeeefCe efJeJeskeÀerkeÀjCe :

cetu³e efvefce& leer®³ee Òeef¬eÀ³esle yeepeeje®³ee efJekeÀemeemeeþer DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesmeeþer Dee efCe
DeeOegefvekeÀ meceepeemeeþer Hewmee meg×e HegjJeuee peelees. mJele:®es meceûe peerJeve mebHeeoC³eemeeþer Hewmee
meeOeve HegjJelees. peer J³ekeÌleermeeþer yeefnie&le DeeefCe oyeeJeelcekeÀ Demeleele. J³eeHeejeJej DeeOeeefjle
ÒeejbYeer®³ee meceepeele ³eecegUs efJemebieleer efvecee&Ce Peeueer. p³ee®ee HeefjCeece DeeOegefvekeÀ peiee®es J³eJe®íso keÀ
ue#eCe DemeCeeN³ee DeJew³eeqkeÌlekeÀke=Àle peieleeceO³es Peeuee veener . Hewmee ³ee efJekeÀemeeuee efJeefJeOe ceeiee¥veer
HejJeeveieer oslees. Goe. efmecesue cnCelees efkeÀ, Hewmee efoIe&keÀeueerve efnMeesye, ceesþîee HeeleUerJejerue J³eeHeej munotes.in

Page 88

88
DeeefCe efoIe&keÀeueerve Hele ³eeme HejJeeveieer oslees. Hewmee kesÀJeU DeJew³eeqkeÌ lekeÀerke=Àle peiee®³ee efveceealeeruee®e
ceole keÀjle veener lej meeceeefpekeÀ peielee®³ee Jee{l³ee efJeJeskeÀerkeÀjCeeuee ner ³eesieoeve oslees.

DeJew³eeqkeÌlekeÀerke=Àle mebj®eveeb®³ee efJemleejeyejesyej Hewmee DeMeer keWÀêer³e YetefcekeÀe keÀjlees ns HeenCes
DeJeIe[ nesles.

DeMee ÒekeÀejs efmecesue meg®eefJelees keÀer, HewM³ee®³ee ÒemeejecegUs ueeskeÀebvee HeejbHeeefjkeÀ meceepeele
Meke̳e vemeuesu³ee FbÒesMeve ce@vespeceWì Jej Jew³eeqkeÌlekeÀ efve³eb$eCe þsJeC³ee®eer HejJeeveieer osTve l³eebvee efJee fJeOe
ÒekeÀej®es mJeeleb$³e efceUles. lesLes DeefHe&le Deeqmcelee ìeketÀve ueefou³ee peeleele. DeveesUKeer ueeskeÀ osKeerue
Heefjef®ele nesleele DeeefCe %eele DeesUKe yeveefJeleele keÀejCe les efJeefvece³e keÀjC³ee®es meeceev³e Hejbleg
DeJ³eeJemeeef³ekeÀ m eeOeve JeeHejC³eeme le³eej Demeleele.

l³ee®eJesUer Jew³eeqkeÌlekeÀ DeesUKe efkebÀJee Deeqmcelee mecem³eeÒeOeeve yeveles. p³eecegUs HewM³ee®³ee
©Heeleerue efJekeÀemee®es mekeÀejelcekeÀ DeeefCe vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece GÓJeleele. cnCepes, Jew³eeqkeÌlekeÀ
mJeeleb$³e ceesþ³ee ÒeceeCeeJej Jee{les.. HeCe lesLes DeueieerkeÀjCe, legkeÀ[skeÀjCe DeeefCe Deeqmcelee efvefce&leer®³ee
mecem³ee Demeleele.

8.1.5 vekeÀejelcekeÀ ÒeYeeJe :

p³ee meceepeele Hewmee mJele:®ee MesJeì yevelees. J³ekeÌleerJej l³eeb®es DemebK³e vekeÀejelcekeÀ
HeefjCeece nesleele. l³eeleerue GuuesKeveer³e HeefjCeece KeeueerueÒeceeCes Deensle.

1. GHeenemeJe=Êeerle Jee{: GHeneme ne meeceeefpekeÀ peerJevee®³ee G®®e DeeefCe keÀefveÿ DeMee oesvner
Hewuegbvee efJe¬eÀermeeþer DeeefCe HewM³eemeeþer Òesef jle keÀjlees. DeMeeÒekeÀejs keÀesCeer SkeÀ meeQo³e&, mel³e efkebÀJee
yegef×ceÊee ³ee®eer pesJe{³ee menpe Kejsoer keÀª MekeÀles lesJe{îee menpe DeeHeCe ceke̳ee®es Heesns DeeefCe
megJeeefmekeÀ DeÊej®eer Kejsoer keÀ© MeketÀ DeMeeÒekeÀejs HewM³eeyejesyej keÀe sCel³eener Jemleg®es mececetu³e
Peeu³eeves l³ee®eer HeefjCeleer GHeneme ¢efäkeÀesveele nesles. efpeLes yeepeejele keÀesCel³eener Jemlet®eer Kejsoer
efkebÀJee efJe¬eÀer nesT MekeÀles.

2. efveboe ¢efäkeÀesveele Jee{ : ³ee HewM³ee®³ee DeLe&J³eJemLeslener oes efpeLes Òel³eskeÀ ieesä eflelekeÀer®e efvemlespe DeeefCe jeKee[er jbiee®eer efomeles. oesefJekeÀuele Iesleuesu³ee Jemletb®³ee efkebÀceleerceO³es DeOe&MelekeÀ keÀjC³ee®eer #ecelee iecee Jeles.

3. DeJew³eeqkeÌlekeÀ mebyebOe : HewM³ee®³ee DeLe&J³eJem Les®ee ogmeje vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece cnCepes ueeskeÀebceO³es
DeJew³eeqkeÌlekeÀ mebyebOee®eer efveefce&leer nes³e. J³ekeÌleer DeeefCe l³eeb®³ee J³eeqkeÌlecelJeeyejesyej®e mebyebOe þsJeC³e eHes#ee
DeeHeCe l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ mLeeveeMeer mebyebOe þsJeC³eeme Jee { nesle Deens. Goe. ef[uesJnjer ce@ve, yeskeÀj
efkebÀJee DeMeeÒekeÀej®³ee mLeeveeMeer mebyebefOele J³ekeÌleer F. DeMeeÒekeÀejs DeeOegefvekeÀ, DeeefLe&keÀ meceepeele
DeeHeCe DeeHeu³ee De efmlelJeemeeþer DeeefCe GojefveJee&nemeeþer peemleerle peemle FlejebJej DeJeuebyetve
Deenesle. p³eebveer p³eebveer ner mLeeves mebHeeefole kesÀueer l³ee ueeskeÀebyeÎue DeeHeCeebme keÀceer ceeefnleer Demeles.
SKeeÐee J³ekeÌleer®es J³eeqkeÌleceÊJe l³eeb®³eek eÀ[s Demeuesu³ee Heoeb®³ee DeesUKeer ueHeefJeC³eekeÀ[s PegkeÀle Deens. munotes.in

Page 89

89
4. ceeveJeer cetu³eeb®ee mebkeÀes®e : HewM³ee®³ee DeLe&J³eJemLes®ee ogmeje ÒeYeeJe cnCepes [e@uej®³ee meboYee&le
meJe&ceeveJeer cetu³eeb®ee Nneme nesCes ne nes³e. efmecesueves HewM³eeme eþer mebYeesiee®³ee efJeefvece³ee®es GoenjCe efoues
Deens. JesM³ee J³eJemee³ee®³ee efJemleeje®es Þes³e HewM³ee®³ee DeLe&J³eJemLes®³ee Jee{erme efoues peeT MekeÀles.
DeMee ÒekeÀejs meeceeefpekeÀ peieele iegCeelcekeÀ IeìkeÀeSsJepeer mebK³eelcekeÀ IeìkeÀebJej Yej osC³eele Deeuee
Deens.

efmecesue®³ee peerJeve MewueerJejerue HewM³ee®³ee HeefjCeecee®³ee ®e®exleerue cegK³e met$e ns Jew³eeqkeÌlekeÀ
mebmke=Àleer®³ee Ke®ee&ves Jemlegefveÿ mebmke=Àleerleerue Jee{ ner nes³e. ³ee oesvnerceOeerue Deblej ÒeJesiekeÀ ojeves
Jee{les.

efmecesuemeeþer DeeefLe&keÀ efJeefvece³eeleerue HewMee®ee JeeHej ne vesnceer®ee SKeeÐee J³ekeÌleerme keÀjeJee
ueeielees. pees peemleerle peemle Feq®íle ieesäer keÀjC³eemeeþer keÀenerlejer l³eeie keÀjsue. Òel³eskeÀ
meeceeefpekeÀ ef¬eÀ³ee ne r efJeefvece³e ef¬eÀ³ee Demeles ³eeJej efmecesue®ee efJeéeeme neslee. cnCetve meeceeefpekeÀ
Deeblejef¬eÀ³ee cnCepes Hewmee efkebÀJee ÒeeflekeÀeb®ee efJeefvece³e nes³e. efmecesue®³ee celes, J³eeJeneefjkeÀ peieeleerue
HewMee®ee leeeqÊJekeÀ DeLe& ne SkeÀ megj ef#ele Deeke=Àleer DeeefCe G®®e HeÀe@ce&tuee oMe&efJelees p³eecegUs meJe& ÒeeCeer
efJeefMeä yeveleele, l³eevegmeej les SkeÀceskeÀebvee mecepetve Iesleele DeeefCe HejmHej mebyebOeebÜejs l³eeb®es
DeefmlelJe efceUJeleele.

8.1.6 efve
ceekeÌme&, Jesyej efkebÀJee ogfKe&ce ³eeb®³eeHes#ee meeceeefpekeÀ mebj®evee efkebÀJee efle®eer ieefleMeeruelee ³ee
yeÎue l³eeuee keÀceer cnCee³e®es Demesue lej efmecesue®es meceepeMeem$e keÀener DeLee&ves Flej DeefYepeele
uesKekeÀebmeejKes®e Deens. l³eebveer kesÀuesueer Je mlegefveÿ mebmke=Àleer®eer ®e®ee& DeeefCe l³ee®es HewMeeJejerue uesKeve
ns Jesyej®³ee efJeJeskeÀerkeÀjCeeMeer mebyebefOele nesles. l³ee®ee meceepe efJeDeeblejef¬eÀ³eeJejerue Yej DeeefCe MenjeJejerue l³eeb®es uesKeve ns me cekeÀeueerve meceepeMeem$eemeeþer
GuuesKeveer³e ³eesieoeve þjues Deens.

#eefCekeÀ mebyebOeemen mebyebOee®³ee ©Heeb®³ee DeeefCe DeeMe³eeb®³ee meboYee&le efmecesueves meeceeefpekeÀ
DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ Ieefìleeb®eer ®e®ee& kesÀueer. meeceeefpekeÀ Meem$e eleerue efJe®eejeb®³ee mebj®eveeJeeoer Mewueerme
l³eebveer Heg{s vesues. l³ee®³ee ceneveiejeJejerue ke=Àleerves efmecesue veeiejer meceepeMeem$ee®es ÒeCeslee yeveues.
YeefJe<³eeleerue ÒeeflekeÀelcekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee Jeeoe®³ee efJekeÀemeeJej DeeefCe meecee efpekeÀ mebpeeuee®³ee
efJeMues
HewM³ee®³ee leÊJe%eeveeceO³es efmecesueves HewM³ee®³ee DeLe&J³eJemLesleerue meeceeefpekeÀ,
ceevemeMeem$eer³e DeeefCe leeeqÊJekeÀ Hewuegb®³ee ®e®ex®es DeeHeCeebme SkeÀ ¢äer®e efo ueer Deens. efJeefvece³eemeeþer
HewMee®ee mebyebOe, ceeveJeer J³e keÌleerÌceÊJe, eqm$e³eeb®ee opee&, Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeeleb$³e DeeefCe ceeveJeer
DeefmlelJee®³ee Flej #es$eeb®es l³eebveer efJeMuesDeLe&J³eJemLes®³ee HeefjCeeceeb®eer DeeefCe ÞeceeefJeYeepevee®eer Þeceeleerue DeJew³eeqkeÌlekeÀerkeÀjCee®eer,
DeueieerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³es®eer ceeefnleer HegjefJeueer. keÀoeef®ele l³eeb®³ee Flej keÀesCel³eener meceepeMeem$eer³e
ke=ÀleerHes#ee HewM³ee®³ee leÊJe%eeveeves Deecnebme yeng efJemle=le DeeefCe meeceeefpekeÀ IeefìleeMeer mebyebefOele
³eeceOeerue DeelejmebyebOee®es J³eeHekeÀ efJeMues

Page 90

90
8.2 Deepe®ee efmecesue®ee Jeejmee
8.2.1 ÒemleeJevee :

efmecesue ³eeb®³ee keÀe³ee& ®ee ÒeYeeJe l³eeb®³ee Lesì efJe®eejebHeemetve yeje®e otj Demeuee lejer l³ee®eer
keÀuHevee veblej®³ee efJe®eejJebleebveer mJele:®³ee keÀuHeveebHes#ee peefìue DeeefCe JewefJeO³eHetCe& kesÀu³ee Deensle.
l³eecegUs®e efmecesue®eer DeesUKe J³eeHekeÀ Peeueer Deen s. efmecesueer³eve Jeejmee ner l³eeb®³ee ke=Àleerves ÒeYeeefJele
Peeuesu³ee meceepeMeem$e%e DeeefCe leÊJe%eeb®ee DeeefCe pece&ve, ÖesWÀ®e yeewef×keÀ peieleeleerue l³ee®³ee
keÀuHeveeb®ee meJe&meceeJesMekeÀ DeO³e³eve Deens.

efmecesueves oge&fKe&ce, ceekeÌme &, nsiesue DeeefCe keÀevì ³eeb®³ee keÀuHeveebJej DeeOeeefjle l³ee®ee
mJele:®ee ¢efäkeÀesve ceeb[uee. meeceeefpekeÀ mebj®evee, Menj, ®eueve DeeefCe DeeOegefvekeÀ meceepe ³eeb®es l³eeb®es
efJeMuesefJeJeskeÀerkeÀjCee®³ee HeefjCeeceeJejerue ke=ÀleermeejKes Deens. HewM³ee®³ee ÒeleerkeÀelcekeÀles Jejerue efmecesue®eer ke=Àleer
ner ceekeÌme&®³ee DeueieerkeÀjCee®³ee ke=ÀleermeejKeer®e Deens. Demes Demeues lejer Jej GuuesKeuesu³ee
efJe®eejJebleebHes#ee efmecesue®eer ke=Àleer keÀMeer efJeefYeVe Deens ns mHeä keÀje³e®es Peeu³eeme efmecesueves J³ekeÌleer
DeeefCe ueneve mecetn ³eeb®³ee meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³eebJej efouesuee Yej DeOeesjsefKele keÀjlee ³esF&u e.
³eemeeþer efmecesue cnCeleele efkeÀ, meceepe ne J³ekeÌleer DeeefCe HejmHej Deeblejef¬eÀ³eebveer yeveuee Deens.
meceepeMeem$e%eebveer meeceeefpekeÀ efve³eceebmeeþer®ee MeesOe IesC³eeHes#ee ³ee Deeblejef¬eÀ³eeb®³ee mebIeìvee®³ee
©Heeb®ee DeY³eeme kesÀuee Heeefnpes. Menj DeeefCe Hewmee ³eeJejerue efmecesue®es uesKeve mecekeÀeueerve
meceepeMeem$e%e meelel³eeves JeeHejle Deensle.

SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le DeeefCe efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleer®³ee Jeefmecesue jenle neslee. ne k eÀeueKeb[ Fbìjvesì, ef[efpeìue leb$e%eeve DeeefCe meceepeceeO³eceeb®³ee HetJeea®ee
Deens. p³ee IeìkeÀebveer Deepe®es owvebefove peerJ eve J³eeHetve ìekeÀues Deens. oesve J³ekeÌleer®³ee mecetneHeemetve les
je<ì^e®³ee DeeblejpeeȳeeHe³e&le ³ee meJe& meeceeefp ekeÀ IeìkeÀeb®eer DeeefCe mebIeìveeb®³ee ©Heebvee DeeefCe
Deeke=ÀleeryebOeebvee DeefYeJ³ekeÌle keÀjCeeje JesieUe Demee ne efJe®eejJeble neslee. mecetneleerue meom³emebK³esceO³es
Jee{ Peeu³eeves l³ee®ee meom³eeb®³ee Deeblejef¬eÀ³esJej keÀmee HeefjCeece nesl ees les efme×ebkeÀve l³eebveer kesÀues.
keÀesCel³ee HeJee&®eer l³ee®eer Debleo&=äer LekeÌkeÀ keÀjCeejer þjsue. Hejbleg l³eentvener l³eebveer keÀuHeveener kesÀueer
vemesue Demes l³ee®³ee Deble¢äer®es Òel³e#e ke=Àleerle DeJeuebyeve efkebÀJee GHe³eespeve Deef OekeÀ Dee½e³e&keÀejkeÀ
ceeveues peeles. DeveskeÀ efJeÜeve meeceeefpekeÀ peerJevee®ee DeY³eeme keÀjC³ee®³ee mebj®eveelcekeÀ ¢efäkeÀesvee®³ee
Hee³eYejCeer®es Þes³e efmeceue ³eebvee osleele.

8.2.2 ieì mebueiveles®es peeUs :

mecetn mebueiveles®es peeUs ³eeceO³es efmecesue mHeä keÀjleele efkeÀ, DeeOegefvekeÀ HetJe&, DeewÐeesefiekeÀHetJe&
keÀeUeleerue J³ekeÌleer pesLes pesLes peele Demele l³ee leguevesves Deieoer keÀceer ueeskeÀebMeer mebHeke&À meeOele Demele.
ieì ye×lee ner kegÀìgbye , Mespeej, ®e®e& ³eemeejK³ee mecetne®³ee keWÀefêle Jeleg&Ue®³ee Òeefleceeveeves oMe&efJeueer
peeT MekeÀleele. leb$e%eeveelcekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ Demes oesvnerner IeìkeÀ efleLes YetefcekeÀe yepeeJeleele.
ueeskeÀ menpe peemleer®³ee Debleje®ee ÒeJeeme keÀ© MekeÀle veJnles. peemleer®³ee DeblejeJejerue Flej munotes.in

Page 91

91
ueeskeÀebMeer mebHeke&À þsT MekeÀle veJnles. l³eeb®³ee iejpee DeeefCe F®íe cnCetve®e ce³ee&efole nesl³ee. ³ee®ee
HeefjCeece J³ekeÌleer ner J³ekeÌleer DemeC³eeHes#ee mecetnele ueerve Peeuesueer, mecetn e®eer meom³e cnCetve efJe®eejele
Iesleueer peele nesleer. leer mecetn DeefYecegKe nesleer.

Demes Demeues lejer JesieJeeve DeewÐeesefiekeÀjCeecegUs JeenletkeÀ oUCeJeUCee®eer HegjsMeer Òeieleer Peeueer.
l³eecegUs DemebK³e mecegneMeer, JewefJeO³eHetCe& mecet neMeer, otjJej DemeCeeN³ee DeveskeÀ ieìebMeer mebHeke&À keÀjCes
Meke̳e Peeues. Deelee ueeskeÀ DeveskeÀ kegÀìgbyes, cew$eer, J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe Flej efnlemebyebOe ieìebceO³es
menYeeieer nesT MekeÀleele. ³eeleerue keÀener SkeÀceskeÀebHeemetve mJeleb$e nesles DeeefCe pes Flejebvee ísoleeruener.
ner meeceeefpekeÀ Jele&gUs SkeÀceskeÀebvee Dee®íeefole keÀª ueeieueer lemes®e eqkeÌueä He×leer DeeefCe
Deeke=ÀleeryebOeeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{e³euee ueeieueer. DeKesjerme DeieefCele Jew³eeqkeÌlekeÀerkeÀj Cee®³ee
ÞesCeerceO³es leer efJemle=le nesT ueeieueer.

efmecesue efueefnleele keÀer, keÀesCel³eener meceepee®³ee mebj®evesceO³es SkeÀ DeMee ÒekeÀej®eer ®eewkeÀì
efkebÀJee ceeb[Ceer Demeles efkeÀ p³eeceO³es SKeeÐee J³ekeÌleer®eer Deoueeyeoue ve nesCeejer Sk eÀoue JewefMeä³es
efJekeÀefmele DeeefCe DeefYeJ³ekeÌle nesleele. Fbìjvesì DeeefCe ef[efpeìue leb$e%eeve `mJe' ®³ee JewefMeä³eeb®³ee
DeefYeJ³ekeÌleermeeþer meelel³eeves DeveskeÀ mebOeer HegjefJeleele. efmecesue p³eeÒeceeCes ceneveiej DeeefCe ceeveefmekeÀ
peerJeve ³eeb®³eeleerue ceeveJeer keÀuene®ee meboYe& oslees. l³eeÒeceeCes efJeefMeä DeeefCe DeefÜleer³e JewefMeä³eeb®eer
DeefYeJ³ekeÌleer peer Dee@veueeF&ve DeeefCe ef[efpeìue DeJekeÀeMeeceO³es Go³eeme ³esles l³eekeÀ[s Fbìjvesì ³egiee®ee
þmee cnCetve Heeefnu es peeT MekeÀles. efmecesue Demee oeJee keÀjleele efkeÀ, DeeHeueer ieìye×lee DeeefCe mJe -
DeefYeJ³ekeÌleer keÀjC³ee®es ÒekeÀej Jee{u³eecegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee l³ee®³ee Òel³eskeÀ ÒeJe=Êeermeeþer DeeefCe
mebIe
meO³ee Fbìjvesì DeeefCe ef[efpeìueves me#ece kesÀuesu³ee mebj®evee (vesìJeke&À, vesì HeÌue@ìHeÀe@ce&,
keÀuemìj Deieoer HesÀmeyegkeÀ) ®es ÒeefleefveefOelJe keÀjC³eemeeþer JeeHeju³ee iesuesu³ee yeN³ee®e ©HekeÀeb HewkeÀer Jesye
ns yengOee meeceev³ele: efkebÀJee efJ evebleer kesÀuesues Deens. efmecesue®es keÀe³e& meewo³e& DeeefCe De®etkeÀlesmen
efJeKegjuesu³ee Jesye meejK³ee meeceeefpekeÀ mebj®eveeb®³ee efJekeÀemee®es JeCe&ve keÀjles. Hejbleg DeMee mebj®eveebveer
Iesleuesu³ee DeekeÀeje®es JeCe&ve keÀjC³eemeeþer l³eeve s Jesye ne Meyo Òel³e#eele JeeHejuee, ns ®egkeÀer®es þjues.

Jesye®³ee De®etkeÀlesefJeefmecesue®es keÀe³e& efJeMesefJekeÀeme DeeefCe Yet©Hee®es ef®e$eCe Je vekeÀeMes mHeä keÀjlees.

8.2.3 ce=l³et DeeefCe Jeejmee :

efmecesueves mebHetCe& keÀejefkeÀoeale efJeÜÊeeHetCe& DeeefCe Mew#eefCekeÀ DeMee efJeefJeOe efJeHes#ee peemle uesKe lemes®e 15 Del³eble G®®e HegmlekeÀeb®es uesKeve kesÀues. ³eke=Àlee®³ee keÀke&Àjesieeme meeceesjs
iesu³eeveWlej 1918 ceO³es l³eeb®es efveOeve Peeues.

efmecesue®³ee keÀ=leerves meceepee®³ee DeO³e³evee®³ee mebj®eveelcekeÀ o=efäkeÀesvee®³ee efJekeÀemeemeeþer
Hee³eeYe jCeer kesÀueer DeeefCe meeceev³ele: meceepeMeem$e ³ee %eeveefJe

Page 92

92
efMekeÀesiees efJe®eejÒeJeene®³ee je@yeì& Heeke&Àmen DecesefjkesÀleerue veeiejer meceepeMeem$ee®³ee #es$eele Hee³eeYetle
keÀece keÀjCeeN³eebmeeþer l³eeb® eer ke=Àleer efJeMes
³egjesHeceOeerue efmecesue®³ee JeejM³eebceO³es pee@pe& uegkeÀeme, Devmì& yuee@®e DeeefCe keÀeue& ceveefnce
DeeefCe Flejeb®³ee meeceeefpekeÀ uesKevee®ee DeeefCe yeewef×keÀ efJekeÀemeeuee DeekeÀej osCeeN³ee ke=Àl eer®ee meceeJesMe
neslees. pevemebmke=Àleer®³ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer efmecesue®ee ¢efäkeÀesve osKeerue Öe@ÀkeÀHeÀì& mketÀue®³ee
meom³eebmeeþer SkeÀ mew×ebeflekeÀ Hee³ee cnCetve keÀece keÀjerle neslee.

pejer efmecesueves keÀesCeleerner mLeeefHele efJe®eejmejCeer efkebÀJee Òel³e#e %eeveefJelejer meceepeMeem$e leÊJe%eeve ³ee oesvner®³ee efJekeÀemeeJej efmecesueves ceesþe ÒeYeeJe Hee[uee. l³ee®³ee
keÀuHevee efJeefJeOe #es$eeleerue l³eeb ®es efJemle=le uesKeve ³eeb®eer YeeJeer DeY³eemekeÀeb®³ee efHe{îeebJej ceesþer íeHe
He[ueer.

efmecesue®³ee ieì DeeefCe ieì Jele&vee®³ee DeO³e³eveeves efouesueer Debleog&äer veblej®³ee keÀeUele
meeceeefpekeÀ ceevemeMeem$eele DeeefCe meceepeMeem$eele JeeHej ueer peeF&ue.

8.3 meejebMe
DeefYepeele efme×eblekeÀejeceO³es pee@pe& efmecesue ³eebvee keÀceer cenÊJe efoues iesues. l³ee®³ee keÀe³ee&ves
mew×ebeflekeÀ DeeefCe efJeMuesef®eefkeÀlme ¢efäkeÀesvee®eer GYeejCeer Peeueer. l³eeb®³ee efme×ebleeves meeceeefpekeÀ ieìye×lee keÀMeer le³eej nesles
DeeefCe meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³eeb®ee efJekeÀeme keÀmee neslees DeeefCe l³ee®ee J³ekeÌleer DeeefCe meceepe oesIeebJej
keÀmee ÒeYeeJe He[lees ³eebme DeOeesjsefKele kesÀues. ns Demes SkeÀ peie Deens p³eeceO³es ef[efpeìue leb$e%eeveeÜejs
meeceeefpekeÀ mebyebOe MeesOeCes DeeefCe le³eej keÀjCes ns efvejblej Je meJe&J³eeHeer Deens. p³ee®es leerJe´ HeefjCeece
Deensle DeeefCe l³eeHewke Àer yejs®e keÀener DeeHeCe mecepetve IesT ueeieuees Deenesle. HeCe meceepeMeem$eer³e
Jele&gUele l³ee®ee ÒeYeeJe ceesþe Demeuee lejer l³ee®es mebÒes#es$eeleerue keÀecee®eer HeÀejMeer oKeue Iesleueer iesueer veener.

8.3 ÒeMve
1. HewMee®³ee lelJe%eeveeefJe2. eqmecesue®³ee Deepe®³ee yeejMee®³ee efJeMues
8.4 meboYe&
1. efjìPej pee@pe& , mee@efMeDeesuee@efpekeÀue LesDejer (Hee®eJeer DeeJe=Êeer), ìeìe ce@keÀûeeefnue Sp³egkesÀMeve
Òee. efue. v³et efouueer.
2. JewÐe veer. me., meceepeMeem$eer³e efJe®eej HejbHeje, cenejeä^ efJeÐeeHeerþ ûebLe efveefce&leer ceb[U,
veeieHetj, 1981.
3. kegÀuekeÀ Ceea Heer. kesÀ., meeceeefpekeÀ efJe®eej ÒeJeen, cebiesMe ÒekeÀeMeve, veeieHetj 2008
4. ieiex. me.cee., Yeejleer³e meceepe efJe%eeve keÀesMe, Keb[ 1 les 5, cesnlee HeeqyueefMebie neTme HegCes.
***** munotes.in

Page 93

vecegvee ÒeMveHe$eerkeÀe
HesHej 1
DeefYepeele meceepeMeeeqm$e³e efme×eble
SketÀCe iegCe 60 keÀeueeJeOeer 2 leeme

met®evee
meJe& ÒeMve DeefveJee³e&
meJe& ÒeMveebvee meceeve iegCe

Òe. 1 keÀeue& ceekeÌme& ³eeb®³ee ¢ efäkeÀesveeletve ceeveJeer mJeYeeJe mHeä keÀje. 15 iegCe
efkebÀJee
jep³eeb®³ee efJekeÀemeeleerue SseflenemeerkeÀ efJekeÀeme keÀe³e Deensle?

Òe. 2 meeceeefpekeÀ JemlegefmLeleer®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀje. 15 iegCe
efkebÀJee
ogefKe&ce®³ee Deelcenl³es®ee efme×eble mHe<ì keÀje.

Òe. 3 meeceeefpekeÀ ef¬eÀ³esle Jesyej®³ee ³eesieoevee®es efJeMuesefkebÀJee
Yeeb[JeueMeener®³ee efJekeÀemeele Òeesìsmìbì Dee®eejeb®³ee YetefcekesÀefJe
Òe. 4 efmecesue®³ee ef®ebles®³ee #es$eeyeÎue Lees[ke̳eele ceeefnleer Ðee 15 iegCe
efkebÀJee
efmecesue®ee Jeejmee mecepeeJetve meebiee.

*****
munotes.in

Page 94

11/28/22, 12:18 PMTurnitin - Originality Report - abhijaat samajshastriy siddhant
https://www.turnitin.com/newreport_printview.asp?eq=1&eb=1&esm=0&oid=1931387559&sid=0&n=0&m=2&svr=41&r=36.612670413088644&lang=en…1/3Turnitin Originality ReportProcessed on: 21-Oct-2022 14:07 ISTID: 1931387559Word Count: 40544Submitted: 1abhijaat samajshastriy siddhant By Amit Jadhav< 1% match (Internet from 07-Jul-2017)http://repositorio.flacsoandes.edu.ec/bitstream/10469/12211/2/TFLACSO-2017MM.pdf< 1% match (Internet from 21-Jul-2021)https://mu.ac.in/wp-content/uploads/2021/02/4.59-Sociology-PET-Syllabus.pdf< 1% match (Internet from 13-Jul-2020)https://jesusmemoirs.wordpress.com/2016/06/28/definitions-of-religion-summary/< 1% match (Internet from 19-Jan-2016)http://www.thelincolnlibrary.com/images/sociology_rjp.pdf< 1% match (student papers from 15-Aug-2022)Submitted to Institute of Technology, Sligo on 2022-08-15< 1% match (student papers from 03-May-2022)Submitted to London School of Economics and Political Science on 2022-05-03< 1% match (Internet from 08-Apr-2009)http://www.pineforge.com/mcdonaldizationstudy5/articles/Weber%20and%20Other%20Supporting%20Theories_Articles%20PDFs/Greenwood< 1% match (student papers from 12-Oct-2015)Submitted to University of Sydney on 2015-10-12< 1% match (student papers from 26-Aug-2016)Submitted to Australian National University on 2016-08-26< 1% match (student papers from 29-Mar-2010)Submitted to National University on 2010-03-29< 1% match (student papers from 15-Apr-2013)Submitted to University of Sheffield on 2013-04-15< 1% match (student papers from 09-Apr-2014)Submitted to Solihull College, West Midlands on 2014-04-09< 1% match (Internet from 17-Nov-2016)http://brunodyck.weebly.com/uploads/1/4/7/1/14715544/christie_dyck_morrill_stewart_bsr.pdf< 1% match (Internet from 07-Sep-2022)http://repository.lppm.unila.ac.id/33005/1/Nahkoda.pdf< 1% match ("The Wiley-Blackwell Companion to Major Social Theorists", Wiley, 2011)"The Wiley-Blackwell Companion to Major Social Theorists", Wiley, 2011< 1% match (Internet from 07-Feb-2021)https://salahlibrary.files.wordpress.com/2017/03/concise-encyclopedia-of-pragmatics.pdf< 1% match (student papers from 17-Mar-2021)Submitted to Great Zimbabwe University on 2021-03-171 lelJeîveeOeeÿrelre eJfe®eej DeeefCe Deee|LeJeÀ mebJeÀuHevee ÒeJeÀjCe j®evee 1.0 GeÎfäîes 1.1 ÒemleeJevee 1.2ceeveJee®ee ce}gYelte mJeYeeJe DeeefCe #ecelee ³eeeJfeJ. (1986). An Introduction to Karl Marx. Cambridge: Cambridge
University Press. ? Giddens.A & Held. D. (1982) Classes, Power, and conflict, Berkeley: University of California Press
. ?Haywood,
A. (2019). Politics: Macmillan International Higher Education/Red Globe Press
. ?
Lai,T. F.(2020).The Basic
Characteristic s
of Marx’s Political Philosophy. Open Journal of social sciences,8,313-319
. ? Morrison,
K
.(
2006).Marx,Durkheim,Weber:Formations of Modern Social Thought
. New Delhi:
Sage Publications
. ? Slaughter.
C
.(1980)
The
Legacy of Marx. In: Marxism, Ideology and Literature.Critical Social Studies. Palgrave,London. ? Weatherly,
P. (2005).Marxism and the State: An Analytical Approach. Leeds: Palgrave Macmillan
. ? Wolff, Jonathan.(2003). Why Read MarxToday? OUP Oxford? ***** 3 He×leerµeem$eer³e ³eesieoeve DeeefCe Þece eJfeYeepeve (Methodological Contributions &The Division of labour) IeìkeÀ j®evee 3.0 GeÎfäs 3.1 ÒemleeJevee 3.2 peeJreve Heejf®e³e 3.3 ûebLemeHbeoe 3.4He×leeµreem$ee³re ³eeiseoeve 3.4.1 He×leeµreem$ee®ee DeeOeej 3.4.2 He×leeµreem$ee®eer Jeweµfeäîes 3.4.3He×leeµreem$eeJeje}r ìerJeÀe 3.5 Þece eJfeYeepevee®ee emfe×eble 3.6 Þece eJfeYeepevee®eer JeÀejCes 3.7 ÞeceeJfeYeepeve DeeefCe meeceeepfeJeÀ mecem³eeJbeje}r GHee³e 3.8 Þece eJfeYeepevee®ee HeejfCeece eJEeÀJee ÒeYeeJe3.9 meeceeepfeJeÀ SJse³Ìe 3.9.1 ³eeeb$feJeÀ SJeÀlee 3.9.2 peewJfeJeÀ SJeÀlee 3.10 meejebµe 3.11 Òeµve 3.12 meobYe&3.0 GeÎfäs ¿ee ÒeJeÀjCeele DeeHeCe Sefce} oKgeecae®³ee He×leeµreem$ee³re ³eeiseoeve DeeefCe Þece eJfeYeepeve Similarity Index1%Internet Sources:1%Publications:0%Student Papers:1%Similarity by Sourcemunotes.in