MA-Sem-IV-Project-paper-Marathi-Version-2-munotes

Page 1

1 १ पंचायतराज घटक रचना १.१ उद्दिष्टे १.२ प्रास्ताद्दिक १.३ द्दिषय द्दििेचन १.३.१ भारतातील पंचायतीराज संस््ांची उत्क्ांती १.३.२ घटनात्कमक चौकट: ७३ िी घटनादुरुस्ती कायदा १.३.३ महाराष्ट्र, केरळ, पद्दिम बंगाल आद्दि मध्यप्रदेश यांचा तुलनात्कमक अभ्यास १.१ उद्दिष्टे पंचायतराज या घटकाच्या अभ्यासासाठी पुढील उद्दिष्टे द्दनद्दित करण्यात आली आहेत. १. पंचायतराज म्हिजे काय हे सांगता येईल. २. पंचायतराज संस््ांची उत्क्ांती ि द्दिकास सांगता येईल. ३. ७३िी घटनादुरुस्ती ि ७३ व्या घटना दुरुस्तीचे िैद्दशष्ट्ये सांगता येतील. १.२ प्रास्ताद्दिक भारत हा प्रामुख्याने खेड्यांचा देश आहे आद्दि भारताच्या एकूि लोकसंख्येपैकी सुमारे ७२% लोक ग्रामीि भागात राहतात.ग्रामीि भारतातील राज्यकारभाराच्या द्दबजा रोपिातुन लोकशाहीची खऱ्या अ्ााने सुरुिात झाली पाद्दहजे या उिेशाने महात्कमा गांधींनी असे म्हटले की, द्दिकासासाठी आद्दि शासनासाठी मुख्य घटक शहरे नसून छोटी छोटी गाि असली पाद्दहजेत कारि द्दत्ेच खऱ्या भारताचे स्िरूप आपल्याला द्ददसून येते. भारताने संसदीय प्रिाली सोबतच संघराज्य व्यिस््ा स्िीकारलेली आहे. संघराज्य व्यिस््ेत सरकारचे अद्दधकार आद्दि काये द्दिभागली जातात.भारतात केंद्र सरकार आद्दि द्दिद्दिध राज्य सरकारे आहेत.१९९३ मध्ये भारतीय राज्यघटनेच्या ७३ व्या आद्दि ७४ व्या घटनादुरुस्तीच्या कायद्यानुसार, अद्दधकार आद्दि कायाांचे द्दिभाजन स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांकडे म्हिजेच ग्रामपातळीिर ग्रामपंचायती, तालुका पातळीिर पंचायत सद्दमती, द्दजल्हा पातळीिर द्दजल्हा पररषद आद्दि शहरासाठी नगरपाद्दलका आद्दि महानगरपाद्दलका यांच्याकडे सोपिण्यात आली आहेत.भारतातील अशा छोट्याशा एककाचा कारभार ज्या संस््ांद्वारे केला जातो, ज्यांना पंचायतीराज संस््ा म्हितात. पंचायतीराज संस््ेचे अद्दस्तत्कि राज्यघटनेच्या भाग IX अंतगात पंचायत या शीषाकाखाली आहे. एकंदरीतच आजच्या भारतीय संघराज्य व्यिस््ेत आता दोन नव्हे तर तीन स्तरांची सरकारे आहेत.पंचायतीराज संस््ांद्वारे द्दिकेंद्दद्रत शासन पद्धती आद्दि स््ाद्दनक munotes.in

Page 2

भारतातील
ग्रामीण शासन
2 लोकांचा सहभाग िाढिून सामाद्दजक न्यायासह सिासमािेशक द्दिकास आद्दि सेिांचे कायाक्षम द्दितरि सुद्दनद्दित करण्यासाठी पंचायतराज व्यिस््ा कायारत आहे. १.३ द्दिषय द्दििेचन स्िातंत्र्यानंतर आपि लोकशाही शासन पद्धती स्िीकारली आहे. लोकशाही ही भारतीयांची जीिन पद्धती व्हािी या दृद्दष्टकोनातून भारतातील तत्ककालीन सरकारांनी िेगिेगळे प्रयत्कन केलेले आहेत. भारतीय संद्दिधानातील मागादशाक तत्किांचा द्दिचार करता कलम ४० मध्ये ग्रामपंचायतीची स््ापना करािी असे नमूद केलेले आहे. त्कयादृष्टीने ग्रामपंचायतीची स््ापना करण्यात आली आहे. सत्तेच्या द्दिकेंद्रीकरिासाठी स््ाद्दनक पातळीिरील शासनांना बळकटी देिे गरजेचे आहे. या दृद्दष्टकोनातून द्दिचार करता बलिंतराय मेहता सद्दमती स््ापन करण्यात आली. बलिंतराय मेहता सद्दमतीच्या द्दशफारशीच्या अनुषंगाने ज्या द्दशफारशी ह्या सद्दमतीने सुचद्दिल्या त्कया द्दशफारसी केंद्र सरकारने स्िीकारून भारतातील राजकीय सत्तेचे द्दिकेंद्रीकरि करण्यात आले आहे, त्कया व्यिस््ेला आपि पंचायतराज व्यिस््ा म्हिून ओळखतो. पंचायतराज व्यिस््ेचा मूळ उिेश सत्तेच्या द्दिकेंद्रीकरिा बरोबरच स््ाद्दनक भागातील प्रश्न सोडिण्यासाठी स््ाद्दनक शासन द्दनमााि करून ग्रामीि भागाचा द्दिकास करण्यासाठी द्दिकास प्रद्द्येत लोकसहभागास िाि देिे हा आहे. १.३ १ स्थाद्दनक स्िराज्य संस्था स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांचा उल्लेख हा पुरातन काळापासून होत असल्याचे द्ददसून येते.भारतात प्राचीन काळापासून सिात्र लहान लहान खेडी िसलेली होती.ह्या लहान लहान खेड्याच्या कारभाराच्या दृष्टीकोनातून जर द्दिचार केला तर आद्द्ाकदृष्ट्या ही खेडी संपूिा स्ियंपूिा स्िािलंबी होती. परंतु मोगल ि इंग्रजांच्या राजिटीच्या काळात खेड्यांच्ये स्िरूप हे बदलत गेले. स्िातंत्र्याच्या प्राप्तीनंतर भारताच्या द्दिकासाची ि भारतातील प्रत्कयेक समूहाच्या द्दिकासाची जबाबदारी ही भारत सरकारिर पडली. एकंदरीतच भारत हा कृद्दषप्रधान देश असल्यामुळे भारतातील सिााद्दधक लोकसंख्या ही खेड्यात राहते म्हिून भारताचा जर द्दिकास कराियाचा असेल तर खेड्याचा द्दिकास हा प्र्म झाला पाद्दहजे या दृद्दष्टकोनातून भारतीय खेड्याच्या द्दिकासाची योजना ही सामूद्दहक द्दिकास योजना या नािाने १९५२ मध्ये प्र्मतः सुरू करण्यात आली. कालांतराने ह्या योजनेमध्ये िेगिेगळ्या पद्धतीने बदल करून ती योजना आज पंचायतराज व्यिस््ेमध्ये रूपांतररत करण्यात आलेली आहे. आज जागद्दतक पातळीिर स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांना अत्कयंत महत्त्िाचे स््ान प्राप्त झालेले आहे. कारि सुरुिातीच्या काळात राज्याचे जे काही स्िरूप होते ते पोद्दलसी राज्य असे होते. पोद्दलसी राज्यापासून आता प्रत्कयेक राज्याने लोककल्यािकारी राज्याची भूद्दमका स्िीकारल्यामुळे प्रत्कयेक राज्याचे स्िरूप आज बदलत गेलेले आहे. आज लोककल्यािकारी राज्याच्या दृद्दष्टकोनातून द्दिचार करता नागररकांना जास्तीत जास्त सोयी सुद्दिधा उपलब्ध करून देण्यासाठी स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा ह्या तत्कपर आद्दि प्रगद्दतशील धोरिातून सकारात्कमक पद्धतीने कायाकत्कयाांना आपल्याला द्ददसून येत आहेत. munotes.in

Page 3

पंचायतराज
3 िास्तद्दिक पाहता आज द्दिकासाचे देशपातळीिरील ि राज्य पातळीिरील प्रश्न िेगळे आहेत. त्कयामुळे राजकीय नेतृत्किास देश पातळीिरील आद्दि राज्य पातळीिरील प्रश्नांबरोबरच स््ाद्दनक सामाद्दजक समस्यांची उकल व्हािी, सामाद्दजक समस्यांची जािीि व्हािी याचाही द्दिचार करण्यात आलेला आहे. भारतातील द्दिकासाच्या दृद्दष्टकोनातून द्दिचार करता स््ाद्दनक समस्या ह्या उग्र स्िरूप धारि करताना आपल्याला द्ददसून येतात. एकंदरीतच जोपयांत स््ाद्दनक समस्या ह्या सुटल्या जािार नाहीत तोपयांत देशाचा द्दिकास होिार नाही ही िस्तुद्दस््ती लक्षात घेता शासनाने अनेक पािले उचललेली आहेत. स््ाद्दनक समस्या सोडिण्याच्या दृद्दष्टकोनातून िाटचाल करताना स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांचा संबंध हा प्रामुख्याने स््ाद्दनक समस्यांशी स््ाद्दनक प्रश्नांची द्दनगद्दडत असतो. त्कयामुळे आज भारतात संिैधाद्दनकदृष्ट्या केंद्र ि राज्य अशी द्दिभागिी झाली असली तरी सुद्धा केंद्र ि राज्य यांच्या जबाबदारीची जािीि लक्षात घेता आज राज्य पातळीिरील अनेक महत्त्िाचे द्दिषय हे स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांकडे सोपिलेले आहेत. त्कयामुळे आज स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांचा द्दिचार करता भारताच्या द्दिकासाच्या किा या स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा ठरत आहेत. स्थाद्दनक स्िराज्य संस्था अथथ ि व्याख्या स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ेस िेगिेगळ्या देशात िेगिेगळ्या नािांनी ओळखले जाते. अमेररकेत " म्युद्दनद्दसपल शासन " ( Municipal administration ) फ्रान्स मध्ये “ स््ाद्दनक प्रशासन " ( Local Administration ) भारतात स््ाद्दनक शासन ि स्िशासन द्दकंिा स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा असे म्हितात. स््ाद्दनक शासन ि स््ाद्दनक प्रशासन यात भेद करतांना डॉ.बी.एम.द्दसन्हा म्हितात, स््ाद्दनक शासनामध्ये द्दजल्हा प्रशासनाचा समािेश होतो तर स््ाद्दनक स्िशासनात नगरपररषद,महानगर पाद्दलका यांचा समािेश होतो . स््ाद्दनक पातळीिर काम करिारी जी शासन यंत्रिा आहे त्कया शासन यंत्रिेला स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा या नािाने ओळखले जाते. लोकशाही देशात या संस््ांकडून महत्त्िाची काया पार पाडली जातात. या संस््ा स््ाद्दनक जनतेत मोठ्या प्रमािात राजकीय जनजागृती करून नद्दिन नेतृत्कि द्दनमााि करण्यास कद्दटबद्ध राहताना द्ददसून येतात. एकंदरीतच स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांचे ग्रामीि जीिनािर फार मोठे पररिाम होतात. ग्रामीि जनतेचे जीिन सुखी आद्दि समृद्ध बनद्दिण्यासाठी आधुद्दनक भारतातील हा स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ाचा जो काही प्रयोग आहे या प्रयोगालाच पंचायतराज हे नाि देण्यात आलेले आहे. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ाचा सिाात महत्त्िाचा उिेश म्हिजे केंद्र ि राज्य शासनाच्या द्दनदेशानुसार स््ाद्दनक द्दठकािचे प्रशासन सुव्यिद्दस््त चालद्दििे हा आहे. (१) द्दिलद्दिस्ट यांच्या मते, "स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा या िास्तद्दिकरीत्कया सहकारी संस््ा असतात.त्ाद्दप ,त्कयांना एका द्दिद्दशष्ट मयाादेत काया करण्याचे स्िातंत्र्य द्दकंिा स्िातंत्र्य प्राप्त झालेले असते. " (२) एल.िोद्द्डंि यांच्या मते, "एखाद्या द्दिद्दशष्ट प्रादेद्दशक द्दिभागातील लोकांनी आपल्याशी संबंद्दधत असलेल्या द्दिषयासंदभाात स्ितःच व्यिस््ापन करून द्दनिाय द्द्यान्िीत करिारी यंत्रिा म्हिजे स््ाद्दनक शासन होय. " munotes.in

Page 4

भारतातील
ग्रामीण शासन
4 (३) डॉ . आशीिाथदम यांच्या मते, " स््ाद्दनक शासन ही केंद्र सरकार ि राज्य सरकारच्या कायद्याद्वारे द्दनमााि केलेली एक प्रकारची अशी संस््ा होय की, ज्याद्वारे शहर द्दकंिा खेड्यासारख्या क्षेत्रामध्ये जनतेद्वारे द्दनिडलेले प्रद्दतद्दनधी त्कयात असून ते आपल्या अद्दधकार क्षेत्राच्या मयाादेत राहून प्रदत अद्दधकाराचा उपयोग जनकल्यािासाठी करीत असतात " (४) सर आयिर जेद्दनंि यांच्या मते," स््ाद्दनक स्िराज्य शासन हे केिळ स््ाद्दनक पातळीिरील शासन नाही तर स््ाद्दनक शासन आपल्यापेक्षा िररष्ठ शासनास जबाबदार असलेले शासन म्हिजेच स््ाद्दनक शासन होय." (५) इनसायक्लोपीडीया ऑफ द्दिटानीका मध्ये, "स््ाद्दनक शासन म्हिजे अशा प्रकारचे शासन की ज्यात संपूिा राज्यऐिजी अंतगातदृष्ट्या एखाद्या लहान क्षेत्रात द्दनिाय घेिून त्कयाची अंमलबजाििी करिारी संस््ा म्हिजे स््ाद्दनक शासन संस््ा होय " . स््ाद्दनक भागाचा सिाांगीि द्दिकास घडद्दिण्यासाठी स््ाद्दनक लोकांनी द्दनिडून द्ददलेली स््ाद्दनक लोकप्रद्दतद्दनधीची जी यंत्रिा कायारत असते त्कयास स््ाद्दनक शासन असे म्हितात. केंद्र ि राज्य शासनाच्या द्दिद्दिध कायद्याद्वारे या संस््ाना योग्यरीतीने काम करता यािे म्हिून पुरेशी स्िायतता द्ददली असली तरीही या संस््ांिर अंद्दतम द्दनयंत्रि मात्र राज्य शासनाचे असते.या संस््ा स््ाद्दनक भागात लोककल्यािकारी स्िरूपाची कामे प्रामुख्याने करताना द्ददसून येतात. स्थाद्दनक स्िराज्य संस्थांची िैद्दशष्ट्ये १. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांची द्दनद्दमाती ही संिैधाद्दनकदृष्ट्या झालेली असते. २. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांची द्दनद्दमाती ही संिैधाद्दनकदृष्ट्या झाली असली तरी त्कयांना त्कयांच्या कायाात पूिातः स्िायत्तता ि स्िातंत्र्य देण्यात आलेले असते. ३. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांच्या प्रशासनात मोठ्या प्रमािात लोक सहभाग असतो. ४. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांिर स््ाद्दनक लोकांचा जास्तीत जास्त सहभाग राहण्यासाठी प्रशासनातील पदाद्दधकाऱ्यांच्या महत्त्िाच्या पदांिरची द्दनिड ही लोकशाही प्रद्द्येद्वारे लोकांकडून प्रत्कयक्ष द्दनिडिुकीने होते. ५. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा या स््ाद्दनक प्रश्नाशी द्दनगद्दडत असतात. ६. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांिर राज्य शासनाचे द्दनयंत्रि असते. ७. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांतील द्दनिाय हे लोकशाही द्दनिाय प्रद्द्येद्वारे घेतले जातात. ८. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा ह्या राज्य द्दकंिा केंद्र पातळीिरील शासनास उत्तरदायी असतात. ९. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांच्या सेिा ह्या लोकसेिा प्रकारात येतात. १०. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा या लोकशाही द्दिकेंद्रीकरिाच्या पाया आहेत. ११. स््ाद्दनक शासनाची द्दिभागिी ही दोन प्रकारे केले जाते त्कयामध्ये एक ग्रामीि स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा आद्दि नागरी स्िराज्य संस््ा. munotes.in

Page 5

पंचायतराज
5 १२. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा ह्या लोकशाहीचा आधारस्तंभ असतात . १३. लोकांनी लोकसभागातून तयार केलेले लोक सहभागी द्दनयोजन म्हिजेच स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा होय. १४. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांच्या माध्यमातून पारदशाकता, सामाद्दजक लेखाजोखा, परस्परांिर द्दिश्वास, परस्पर समन्ियाद्वारे गािाचा द्दिकास केला जातो. १५. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांच्या माध्यमातून समाजातील सिा घटकांना लोकप्रद्दतद्दनद्दधत्किाची समान संधी द्ददल्या जाते. १६. पंचायतीराज हे गािपातळीिरील शासनाचे स्िरूप आहे प्रत्कयेक गाि स्ितःच्या द्द्याकलापांसाठी जबाबदार आहे. स्थाद्दनक स्िराज्य संस्थांचे महत्त्ि १. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांचे काया प्रामुख्याने हे लोकशाही तत्किािर असल्यामुळे लोकांच्या गरजा आकांक्षा ह्या त्कयांच्या लोकप्रद्दतद्दनधीमाफात पूिा केल्या जातात. २. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा या स््ाद्दनक प्रश्नाशी द्दनगद्दडत असल्यामुळे स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा ह्या स््ाद्दनक प्रश्नांचे महत्त्ि लक्षात घेऊन अग्र्माद्वारे ते सोडिताना आपल्याला द्ददसून येतात. ३. स््ाद्दनक प्रश्नांच्या संदभाात द्दनिाय घेताना त्कया प्रश्नाचे महत्त्ि, पैशाची उपलब्धता, िेळेची मयाादा या सिा गोष्टीचा द्दिचार हा स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांमध्ये प्रामुख्याने केला जातो. ४. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा ह्या लोकशाही राबििाऱ्या प्रमुख घटक असल्यामुळे नेतृत्किाची द्दनद्दमाती करण्यािर भर या संस््ा प्रामुख्याने देतात. ५. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा या केिळ निीन नेतृत्कि द्दनमााि करत नाही तर त्कया नेतृत्किाला प्रद्दशद्दक्षत करण्याचे काम या संस््ा करताना द्ददसून येतात. ६. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांचे नेतृत्कि हे राज्याचे आद्दि देशाचे नेतृत्कि करण्यासाठी सक्षम असल्याचे िेळोिेळी द्दसद्ध झालेले आहे. ७. स््ाद्दनक नेतृत्किाला स््ाद्दनक प्रश्नांची जाि असल्यामुळे त्कया प्रश्नांची सोडििूक करण्यासाठी स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा या उपयुक्त ठरतात. ९. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांतील नेतृत्किाचा द्दिचार करता िेगिेगळे राजकीय पक्ष त्कया नेतृत्किांना आपल्या राजकीय पक्षात सहभागी करून घेताना द्ददसून येतात कारि त्कया नेतृत्किाचा ग्रामीि भागािरील पगडा आद्दि प्रभाि हे यामागचे महत्त्िाचे कारि आहे. १०. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांमध्ये प्रत्कयेक नागररकांना आपले नेतृत्कि द्दसद्ध करण्याची क्षमता उपलब्ध होताना द्ददसून येते. ११. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांमध्ये ७३ व्या आद्दि ७४ व्या घटना दुरुस्ती मुळे प्रत्कयेकांना समान संधी उपलब्ध झालेली आहे. munotes.in

Page 6

भारतातील
ग्रामीण शासन
6 १२. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा या केंद्रशासन आद्दि राज्य शासन यांच्या कामाचा भार कमी करून केंद्र शासन ि राज्य शासनामधील दुिा म्हिून काम करतात. १३. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा ह्या लोकसहभाग िाढिण्यास प्रयत्कनशील असतात. १४. स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा ह्या स््ाद्दनक प्रश्न सोडिण्यासाठी कद्दटबद्ध असतात. स्थाद्दनक स्िराज्य संस्था उदय आद्दि द्दिकास भारतात प्राचीन काळापासून खेडी अद्दस्तत्किात आहेत. भारतातील प्राचीन खेड्याच्या संदभाात बोलताना प्राचीन खेडी ही आद्द्ाकदृष्ट्या स्ियंपूिा होती. तसेच या खेड्यातील काम करिाऱ्या यंत्रिाही स्ियंपूिा होत्कया.त्कयामुळे खेड्यांच्या द्दिकासाला अत्कयंत महत्त्िाचे स््ान आजच्या आधुद्दनक व्यिस््ेमध्ये देण्यात आलेले आहे. प्राचीन काळात गािातील सिा लोक एकत्र येऊन िेगिेगळे काया करत असत त्कयामुळे ती गाि स्ियंपूिा असल्याचे आपल्याला द्ददसून येते. गािातील लोक एकत्र येऊन काम करिाऱ्या प्रद्द्येला गािसभा या नािाने ओळखला जाते. गािाचा कारभार करिारी गािाची जी काही प्रमुख व्यक्ती होती त्कया व्यक्तीस आपल्याकडे आजही काही खेड्यात पाटील या नािाने ओळखले जाते. द्दसंधू संस्कृतीत हडप्पा या द्दठकािी नदीच्या द्दकनाऱ्यािर गढीचे भग्न अिशेष सापडलेले आहेत. त्कया गढीत उंच खुची असिारे एक भिन सापडलेले आहे. मोहेंजोदडो या द्दठकािी सुद्धा गडीिर द्दिशाल राजकीय भिन होते, या भिनात काही खोल्या ि दोन द्दिशाल भिन होते या सभागृहात लाकडी बेंच बसण्यासाठी होते यािरून अनुमान काढता येतो की द्दसंधू संस्कृतीतील लोक या द्दठकािी एकत्र येऊन प्रशासन करत असािेत. द्दसंधू संस्कृती नंतर जी संस्कृती उदयास आली द्दतला िैद्ददक संस्कृती असे म्हितात. या संस्कृतीची माद्दहती िेदािरून द्दमळते. ऋग्िेदाच्या काळात राजकीय संघटनाचा प्रमुख आधार हा पररिारात होता. पररिार द्दपतृसत्तात्कमक होते. अनेक पररिारांचा समूह द्दमळून ग्राम बनत असे ग्रामाच्या प्रमुखास ग्रामिी म्हित. अनेक ग्रामाच्या समुदायास द्दिश म्हित. द्दिशाच्या प्रमुखास द्दिशपती म्हित.अनेक द्दिशाचःया समूहास जन म्हित. जनचा प्रधानाला राजा म्हित. ऋग्िेदात अशी आयााची अनेक राज्य होती. त्कयाकाळी गािाचे शासन ग्रामिी पहात असे. तसेच ऋग्िेदात सभा नािाच्या राजकीय संस््ाचा उल्लेखही आढळतो. सभा ही ग्रामसंस््ा होती. सभेमध्ये ियस्कर पुरुष ि द्दिया ही भाग घेत. सभाच्या प्रमुखास सभासद म्हित. सद्दमती ही त्कयाकाळी केंद्रीय राजकीय संस््ा होती.म्हिजेच िैद्ददक काळापासून या गािसभेची सुरुिात झालेली आहे. ऋग्िेदातही गािसभेचा उल्लेख आढळून येतो. मौयाकालीन शासन हे लोक कल्यािकारी होते. हे सम्राट अशोकाच्या द्दिधानािरून द्ददसून येते. "मी कोठेही असो जनतेच्या अडी - अडचिी माझ्यापयांत येऊन पोहचल्या पाद्दहजे. त्कयांच्या अडचिी सोडद्दििे ि त्कयांच्या कल्यािासाठी काया करिे हे माझे कताव्य आहे." त्कया कालीन राजाला प्रशासकीय कायाात मदत करण्यासाठी मंत्रीपररषद अस्तीत्किात होती. प्रातांच्या कारभारासाठी प्रातांची द्दिभागिी केली होती. गािाच्या प्रमुखाला ग्राद्दमक म्हित. दहा गािाच्या प्रमुखाला गोप म्हित . munotes.in

Page 7

पंचायतराज
7 सातिाहनाच्या काळात ग्राम हा साम्रज्याचा शेिटा घटक होता. गुप्तसाम्राज्य शासन व्यिस््ेत चंद्रगुप्त, सम्राट समुद्रगुप्त, चंद्रगुप्तदुसरा द्दि्माद्ददत्कय इत्कयादी राजे होऊन गेले. त्कयांनी लोककल्यािकारी राज्य द्दनमााि केले. केंद्दद्रय प्रशासन, प्रांतीय प्रशासन, द्दजल्हा प्रशासन अशी शासनाची द्दिभागिी केली होती.शासन व्यिस््ेचा सिाात लहान भाग म्हिजे ग्राम प्रशासन होय. ग्रामप्रमुखास ग्रामअध्यक्ष म्हित. गुप्त िंशानंतर भारतातील सािाभौम सत्ता स््ापन करिारा शेिटचा शक्तीशाली महान राजा सम्राट हषािधान होय . " डॉ. आर. सी. मुजुमदार च्या मते, “प्रांतीय प्रशासन, द्दजल्हा प्रशासन, ग्रामप्रशासन, अशी द्दिभागिी होती. ग्राम हा प्रशासनातील शेिटच घटक होय.” चोल प्रशासनात राज्याची द्दिभागिी अनेक मिुल मध्ये केली होती.मिुल म्हिून म्हिजे प्रांत. साम्राज्याची द्दिभागिी नाडू म्हिजे द्दजल्हा, कुरूम म्हिजे तालुका ि ग्राम अशी द्दिभागिी होती. चोल प्रशासनाचे सिाात महत्त्िाचे िैद्दशष्ट्य म्हिजे स्ियंशासन व्यिस््ा. मध्ययुगात द्दिजय नगरच्या प्रशासनामध्ये प्रांतांची द्दिभागिी पुढील प्रमािे करण्यात आली होती. प्रांताला मंडलम म्हित, प्रत्कयेक उपद्दिभागाला नाडू म्हित, गाि सिाात छोटा प्रशासकीय घटक होता. सुलतानशाही मध्ये प्रशासनाच्या सोयीसाठी राज्यांची द्दिद्दिध प्रशासकीय द्दिभागात द्दिभागिी केली होती. त्कयांना इक्ता म्हित. इक्ताचे द्दिभाजन द्दशक मध्ये करत, द्दशकाचे द्दिभाजन परगािा या उपद्दिभागात करत, अनेक खेड्याचा परगिा बनत असे. मुघल प्रशासनात केंद्रीय प्रशासन, प्रांद्दतक प्रशासन आद्दि प्रांतांचे अनेक द्दिभाग पाडले जात होते त्कयास सुभा म्हित. खेडे हा प्रशासनाचा लहान ि मुख्य घटक होता. द्दशिाजी महाराजांच्या राज्यव्यिस््ेमध्ये खेडे हा प्रशासनाचा लहान घटक होता. एकंदरीतच प्राचीन काळापासून भारतामध्ये पंचायत व्यिस््ा अद्दस्तत्किात होती याची आपिास माद्दहती द्दमळते. गाि द्दकंिा खेडे हे स्ियंपूिा घटक होते. गािातील गरजा गािातच भागिल्या जात होत्कया. ग्राम हा प्रशासनाचा सिाात लहान घटक होता. तसेच मध्ययुगीन राज्य व्यिस््ेमध्ये ग्राम या घटकाला अद्दतशय महत्त्िाचे स््ान देण्यात आलेले आहे. ग्रामचा द्दिकास म्हिजे संपूिा राज्यसंस््ेचा द्दिकास हे मध्ययुगीन काळामध्ये लक्षात घेतलेले आहे. म्हिजेच प्राचीन काळात ि मध्य काळात सुद्धा सत्ता द्दिभाजनाचा द्दसद्धांत अद्दस्तत्किात असल्याचे आपिास द्ददसून येते. भारतात द्दिशेषत: द्दिटीशांच्या आगमनानंतर जातीव्यिस््ा आद्दि सरंजामशाहीच्या प्रलोभनाने गािातील काम करिारा कोतिाल ही संकल्पनाही मोडकळीस आली.द्दिटीश काळात द्दिद्दटश सरकार सरकार कोित्कयाही द्दिकेंद्रीकरिाच्या बाजूने नव्हते.१८५७ च्या उठािानंतर, त्कयांनी भारत सरकार कायदा १८५८ आिला आद्दि द्दिकेंद्रीकरि काढून टाकले. लॉडा मेयोने १८७० मध्ये द्दिकेंद्रीकरिाची संकल्पना पुढे आिण्याचा प्रयत्कन केला केला, त्कयानंतर लॉडा ररपॉनने द्दिकेंद्रीकरिाचा पुरस्कार केला परंतु शहरी भागाच्या मयाादेपयांत ते मंजूर करण्यात आले. १९०६ मध्ये हााँब हाऊसच्या अध्यक्षते खाली स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांच्या कायााची पाहिी करण्यासाठी रॉयल द्दिकेंद्रीकरि आयोगाची नेमिूक करण्यात आली. या आयोगाने स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांच्या कायााची सखोल पाहिी केल्यानंतर १९०९ मध्ये आपला अहिाल सादर केला. रॉयल कद्दमशनच्या द्दिकेंद्रीकरि अहिालािर munotes.in

Page 8

भारतातील
ग्रामीण शासन
8 १९१५ पयांत कोिताही द्दनिाय घेण्यात आलेला नव्हता. १९१५ मध्ये भारत सरकारने या आयोगाच्या काही द्दशफारशी मान्य केल्या. १९१७ मध्ये मटेंग्यू चेम्सफोडाने भारतात जबाबदार सरकारची स््ापना व्हािी असा इंग्रज सरकारचा उिेश आहे असे घोद्दषत केले. त्कया द्दनद्दमत्ताने १९१८ मध्ये काही घटनात्कमक सुधारिा करण्यात आल्या. १९१८ मध्ये भारत सरकारने आपला ठराि प्रद्दसद्ध करून द्दिकेंद्रीकरि आयोगाच्या सिाच्या सिा द्दशफारशी मान्य केल्या. १९१८ च्या नंतर स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा कररता १९१९ चा कायदा पास झाल्यानंतर स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांचे काया प्रांत सरकारकडे सुपूदा करण्यात आले.१९३५ च्या कायद्यानंतर जबाबदार मंद्दत्रमंडळाने खऱ्या अ्ााने स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांच्या द्दिकासाकडे लक्ष द्ददले. दरम्यान याच काळात भारतीय स्िातंत्र्यलढा हा मोठ्या प्रमािात तीव्र करण्यात आला त्कयातून १९४७ ला भारत स्िातंत्र्य झाल्यानंतर स्ितंत्र भारतापुढे जी काही आव्हाने होती त्कया आव्हानांमध्ये स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांचा द्दिकास करिे हे एक महत्त्िाचे आव्हान सरकार पुढे होते. दरम्यान, भारतीय राज्यघटनेच्या द्दनद्दमातीच्या िेळी, संद्दिधान सभेत, पंचायतीराज हे मुख्यत: निीन सरकारची राजकीय अद्दस््रता आद्दि द्दनधीच्या कमतरतेमुळे राज्यघटनेच्या भाग ४ अंतगात राज्य धोरिाच्या द्दनदेशक तत्त्िांच्या शीषाकाखाली ठेिण्यात आले होते. भारतातील पंचायतराज व्यिस््ेची सुरुिात खऱ्या अ्ााने द्दिद्दटश सरकारच्या काळात झाली असे मानले जाते कारि १६८७ मध्ये मद्रास महानगरपाद्दलकेची स््ापना केल्या गेली. १८८२ मध्ये लॉडा ररपन स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांच्या संदभाात आपला ठराि प्रद्दसद्ध करून या ठरािाद्वारे द्दिद्दटश राजिटीत भारतीय स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांना द्ददलेला एक न्याय होता. म्हिून लॉडा ररपनला स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ेचा जनक असे म्हितात. आधुद्दनक भारतातील स्थाद्दनक स्िराज्य संस्थांचे स्िरूप ि पंचायतराज व्यिस्थेची सद्यद्दस्थती भारत हा खेड्यांचा देश आहे. खेड्यांचा द्दिकास आद्दि उन्नती जर झालीच तरच खऱ्या अ्ााने भारताचा द्दिकास होईल म्हिून गांधींजी म्हितात जर खेडी नष्ट झाली तर भारत नष्ट होईल म्हिून गांधीजींनी खेड्याकडे चला असा नारा द्ददला. भारताच्या घटना सद्दमतीने खेड्याचा द्दिकास या संकल्पनेकडे लक्ष देऊन भारताचे" स्िातंत्र्य अबाद्दधत राखण्यासाठी ि स्िातंत्र्य, समता, न्याय, बंधुता या तत्त्िाचे पालन करून ग्रामीि भागातील शासन व्यिस््ेिर लक्ष केंद्रीत केले आहे. भारतीय राज्यघटनेच्या चौथ्या भागात कलम ३६ ते ५१ राज्याच्या धोरिासंबंची मागादशाक तत्किे कलम ३८ मध्ये सामाद्दजक, आद्द्ाक, राजकीय न्याय प्रस््ाद्दपत केला जाईल ि त्कया समाज व्यिस््ेचे संरक्षि ि संिधान करण्याचा प्रयत्कन राज्याकडून केला जाईल. एकंदरीतच भारतात आद्द्ाक, सामाद्दजक, राजकीय न्याय प्रस््ाद्दपत करून कल्यािकारी राज्य द्दनमााि करण्याचा घटनाकारांनी ध्यास घेतला होता. त्कयातूनच कलम ४० नुसार ग्रामपंचायती स््ापन करण्याच्या कामी सरकार पुढाकार घेईल ि स्ियंशाद्दषत संस््ा म्हिून स्ितःचा कारभार पाहता यािा यासाठी पुढाकार घेईल हे अधोरेद्दखत करून सरकारने ग्रामपंचायती स््ापन करून भारताचा संपूिा कारभार प्रत्कयक्ष जनतेच्या हाती द्ददला आहे. पंचायतराज स््ापन करण्याचे श्रेय पंद्दडत जिाहरलाल नेहरूंना जाते ते म्हितात, "गािाच्या द्दिकासाकरीता गािातील munotes.in

Page 9

पंचायतराज
9 लोकांना अद्दधकार देिे आिश्यक आहेत. त्कयांना त्कया दृष्टीने काम करू द्या. त्कयांच्याकडून हजार चुका जरी झाल्या तरी घाबरण्याची आिश्यकता नाही म्हिून पंचायतीना अद्दधकार द्या." त्कया दृष्टीने १९५२ मध्ये भारताच्या द्दिकासाकरीता "सामुदाद्दयक द्दिकास काया्माचे आयोजन करण्यात आले . या काया्माचे मुळ उद्दिष्ट " आद्द्ाक द्दनयोजन ि सामाद्दजक उद्धार " या दृष्टीने राष्ट्रीय द्दिकास कायाात ग्रामीि जनतेचा स्ीय सहभाग असािा हा होता. या दृष्टीने हा काया्म राबद्दिण्यात आला. हा काया्म सरकारी कमाचारी ि नेते यांच्या हस्तक्षेपामुळे जेिढा यशस्िी व्हायला हिा तेिढा यशस्िी होऊ शकला नाही. तरी सुद्धा भारतात द्दिकास कायाासाठी २ ऑक्टोंबर १९५९मध्ये सिाप्र्म " राज्यस््ान " या राज्याने पंचायतराज योजना राबद्दिली. त्कया योजनेचे उदघाटन तत्ककालीन पंतप्रधान पं . नेहरूनी नागौर ये्े केले. पंचायतराज द्दिकासाकरीता त्कयादृष्टीने खऱ्या अ्ााने पािले उचलायला सुरुिात होऊ लागली. १९५७ मध्ये बलिंतराि मेहता सद्दमती स््ापन करण्यात आली. महाराष्ट्र शासनाने मेहता सद्दमतीचा अभ्यास करण्यासाठी श्री िसंतराि नाईक सद्दमती नेमली. नाईक सद्दमतीच्या अहिालाच्या आधारे महाराष्ट्रात द्दत्रस्तरीय पंचायतराज व्यिस््ा अद्दस्तत्किात आली. भारतीय स्िातंत्र्यानंतर, भारतातील पंचायतराजला योग्य संरचना देण्याचा प्रयत्कन करिाऱ्या ज्या द्दिद्दिध सद्दमत्कया होत्कया त्कया पुढील प्रमािे आहेत: बलिंतराय मेहता सद्दमती, १९५७: स््ापना – १६ जानेिारी १९५७ सदस्य – १) बी. जी. राि २) डी. पी. द्दसंग ३) ठाकूर फुलद्दसंग १) लोकशाही द्दिकेंद्रीकरि ि सामुदाद्दयक द्दिकास काया्म यशस्िी करण्यासाठी पंचायतराज संस््ांची लिकरात लिकर सुरुिात करिे ही महत्त्िाची द्दशफारस या सद्दमतीने केलेली आहे. २) संपूिा देशासाठी द्दत्रस्तरीय स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांची स््ापना करण्यात यािी.म्हिजेच गाि पातळीिर ग्रामपंचायत, तालुका पातळीिर पंचायत सद्दमती ि द्दजल्हा पातळीिर द्दजल्हा पररषद असािी. ३) द्दजल्हा पररषदानी समन्ियाचे काया करािे. ४) द्दजल्हाद्दधकारी हा द्दजल्हा पररषदेचा पदद्दसद्ध अध्यक्ष असािा. ५) सामूद्दहक काया्म कायााद्दन्ित करण्यासाठी ग्रामपंचायतींना ज्यादा अद्दधकार द्यािेत. ६) प्रत्कयक्ष, प्रौढ मतदानाद्वारे गाि पातळीिरील ग्रामपंचायती स््ापना करािी. ७) न्यायपंचायतीची स््ापना करण्यात यािी. ८) द्दजल्हा पररषदेत सदस्य म्हिून आमदार ि खासदारांना सदस्यत्कि द्यािेत. munotes.in

Page 10

भारतातील
ग्रामीण शासन
10 ९) पंचायतराज मध्ये सहकार चळिळीचा समािेश करण्यात यािा. १०) राज्य शासनाने केिळ द्दनयंत्रि, मागादशान ि योजनेचे काया करािे. ११) ज्या गािाची लोकसंख्या ५०० असेल ते्े ग्रामपंचायत स््ापन करण्यात याव्यात. १२) ग्रामपंचायतीमध्ये मद्दहलांना द्दकमान दोन जागा राखीि असाव्यात. तसेच अनुसूचीत जाती-जमतीच्या लोकांना प्रत्कयेकी एक जागा राखीि असािी. १३) ग्रामसेिक हा पंचायतीचा सद्दचि असािा. १४) ग्रामपंचायतीच्या कायाात पािी पुरिठा, स्िच्छता, रस्ते, प्रकाश, व्यिस््ा आद्दि मागास जातीचे कल्याि यांचा समािेश करण्यात यािा. १५) ग्रामपंचायतीला आपल्या समस्या सोडद्दिण्यासाठी संपत्ती कर, बाजार कर ि अनुदान इत्कयादी उत्कपन्नाची साधने असािीत. १६) द्दजल्हास्तरािर द्दजल्हा पररषदेत पंचायत सद्दमतीचे सभापती ि द्दजल्ह्यातील खासदार आमदारांचा समािेश असािा. अशोक मेहता सद्दमती, १९७७: स््ापना – १२ द्दडसेंबर १९७७ १) संपूिा भारतासाठी द्दद्वस्तरीय पंचायतराजची स््ापना करण्यात यािी. २) द्दजल्हा पररषदांना ज्यादा अद्दधकार ि ग्रामपंचायतच्या जागेिर मंडळ पंचायती असाव्यात. ३) पंचायतराजला घटनात्कमक दजाा देण्यात यािा. ४) द्दजल्हा स्तरािरील द्दिकासाची कामे द्दजल्हा पररषदेकडे सोपिािीत. ५) द्दजल्हा पररषद द्दजल्ह्याच्या आद्द्ाक द्दनयोजनाचा कारभार पाहतील. ६) द्दजल्हाद्दधकारी सद्दहत द्दजल्हा पररषदचे सिा अद्दधकारी द्दजल्हा पररषदेकडे सुपूदा करण्यात यािेत. ७) राजकीय पक्षांना आपल्या द्दनिडिूक द्दचन्हािर द्दनिडिूक लढिण्यासाठी संमती द्यािी. ८) प्रौढ द्दशक्षि काया्म द्दजल्हा पररषदेकडे देण्यात यािेत. ९) न्याय पंचायतींना ग्रामपंचायतीपासून द्दिभक्त करण्यात यािेत. १०) द्दजल्ह्यातील योजना तयार करण्यासाठी द्दजल्हा द्दनयोजन सद्दमती असािी. ११) १५ ते २० हजार लोकसंख्येसाठी मंडळ पंचायतीची स््ापना करण्यात यािी. १२) द्दनिााद्दचत सदस्यांच्या कायाकाळ ४ िषााचा असािा. १३) कृषी ि ग्रामोद्योगाना प्रोत्कसाहन देण्यात यािेत. १४) द्दजल्हा पररषदेिर पुढील सहा प्रकारचे सदस्य असािेत. munotes.in

Page 11

पंचायतराज
11 १) प्रत्कयक्ष द्दनिााद्दचत सदस्य २) दोन मद्दहला सदस्य ३) दोन स्िीकृत सदस्य ४) मोठया नगरपाद्दलकेचे अध्यक्ष ५) अनुसूद्दचत जाती – जमातीचे सदस्य ६) ग्रामपंचायती मधील काही द्दनिााद्दचत सदस्य या सद्दमतीने सुचिले की पंचायतीराज संस््ा ही दोन स्तरीय संस््ा असेल जी द्दजल्हा स्तरािर आद्दि मंडल स्तरािर कायारत असािी अशी महत्त्िपूिा द्दशफारस केली होती. जी. व्ही. के राि सद्दमती, १९८५: स््ापना – २५ माचा १९८५ १) लोकप्रद्दतद्दनधींच्या सहभागातून आद्द्ाक ि सामाद्दजक द्दिकास साधला जािा. २) पंचायतराज संस््ेच्या द्दनिडिुका िेळेिर घेण्यात याव्यात. ३) द्दजल्हाद्दधकायाापेक्षा िररष्ठ असलेल्या IAS अद्दधकाऱ्याची द्दजल्हा द्दिकास आयुक्त म्हिून नेमिूक करािी. ४) गट द्दिकास अद्दधकाऱ्यास सहाय्यक आयुक्तांचा दजाा देण्यात यािा. ५) द्दजल्हा पररषदेचा एक सदस्य ३० हजार ते ४० हजार लोकसंख्ये मागे द्दनिडला जािा. ६) द्दजल्हा परषदेमध्ये अनुसूद्दचत जाती ि अनुसूद्दचत जमाती ि इतर मागासिगीय यांना राखीि जागा देण्यात याव्यात. तसेच मद्दहलांना योग्य प्रद्दतद्दनधी देण्यात यािे. ७) द्दजल्हा पररषद अध्यक्ष ि उपाध्यक्ष यांची द्दनिड प्रत्कयक्ष द्दकंिा अप्रत्कय्क्ष पद्धतीद्वारे केली जािी ि त्कयांना राष्ट्रीय ग्रामीि संस््ा हेंद्राबाद ये्े प्रद्दशक्षि द्यािे. ८) द्दजल्हापररषदेचा कायाकाल ३ ते ५ िषााचा असािा. ९) गट द्दिकास अद्दधकाऱ्याला साहाय्य आयुक्तचा दजाा द्ददला जािा. १०) राज्य शासनाची कामे पंचायतरात संस््ांकडे हस्तांतररत करण्यात यािी. ११) पंचायतराज संस््ा चतु:स्तरीय स््ापन करून राज्य स्तरािर राज्य द्दिकास पररषदेचे स््ापना करून त्कया पररषदेचे अध्यक्षपद मुख्यमंत्री यांच्याकडे देण्यात यािेत. एल. एम. द्दसंघिी सद्दमती, १९८६: १) पंचायतराज संस््ांना घटनात्कमक दजाा देण्यात यािा. २) पंचायतराज संस््ांना जास्त द्दित्तीय साधने प्राप्त करून द्यािीत. ३) ग्रामपंचायती व्यिहा्ा होण्यासाठी खेड्यांची पुनरचना करण्यात यािी. ४) खेड्यासाठी निीन पंचायतीची स््ापना करािी. munotes.in

Page 12

भारतातील
ग्रामीण शासन
12 ५) गाि स्तरािरील ग्रामसभेचे गठन करून त्कयांना जास्तीत जास्तीचे अद्दधकार द्यािे. ६) ग्रामपंचायती स्ियंपूिा व्हाव्यात यासाठी द्दित्तीय साधनांची तरतूद करण्यात यािी. ७) पंचायतराज संस््ांच्या द्दनिडिुका द्दनयद्दमतपिे घेतल्या जाव्यात ि ह्या द्दनिडिुका घेण्यासाठी स्िातंत्र्य घटनात्कमक यंत्रिा स््ापना करण्यात यािी. ८) प्रत्कयेक राज न्यायाद्दधकरिाची स््ापना केली जािी. ९) केंद्रस्तरािर राष्ट्रीय स््ाद्दनक स्िराज संस््ा आद्दि प्रत्कयेक राज्य स्तरािर राज्य स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांची स््ापना करून या संस््ेद्वारे प्रद्दशक्षि द्ददले जािे. या सद्दमतीने असा सल्ला द्ददला की भारताच्या कोित्कयाही भागासाठी प्रशासकीय मंडळ स््ापन करायचे असेल तर त्कयाला घटनात्कमक संरचना द्ददली पाद्दहजे पररिामी, घटनेत ७३िी दुरुस्ती करण्यात आली आद्दि भाग IX A पंचायत म्हिून समाद्दिष्ट करण्यात आला. पंचायतराज संबधी महाराष्ट्र शासनाच्या सद्दमत्या १) िसंतराि नाईक सद्दमती स््ापना – २२ जून १९६० १) ग्रामपंचायतीची लोकसंख्या १००० पेक्षा कमी असू नये २) महाराष्ट्रासाठी द्दत्रस्तरीय पंचायतराजची स््ापना करण्यात यािी. ३) द्दत्रस्तरीय स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ेमध्ये द्दजल्हा पररषदेला अद्दधक महत्कि द्ददले. ४) द्दजल्हा पररषदेचा प्रशासकीय प्रमुख हा (IAS) दजााचा अद्दधकारी असािा. ५) पंचायत सद्दमती सभापती हा द्दजल्हा पररषदेचा सदस्य असािा. ६) खासदार आमदारांचा समािेश द्दजल्हा पररषदेत नसािा. ७) संपूिा महाराष्ट्रातील महाराष्ट्रासाठी एकच द्दजल्हा पररषद ि पंचायत सद्दमती अद्दधद्दनयम असािा. ८) प्रत्कयेक ग्रामपंचायतीसाठी एक ग्रामसेिक असािा. ९) द्दजल्हाद्दधकाऱ्यांचा द्दजल्हा पररषदेच्या अंतगात कारभारात हस्तक्षेप नसािा. १०) पंचायत सद्दमतीला द्दजल्हा पररषदेच्या कायाकारी उप सद्दमतीचा दजाा असािा. ११) गटद्दिकास अद्दधकारी हा पंचायत सद्दमतीचा प्रशासकीय प्रमुख असािा. १ मे १९६२ रोजी महाराष्ट्रात द्दत्रस्तरीय स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ा अद्दस्तत्किात येऊन अंमलबजाििीस सुरिात झाली. २) ल. ना. बोिींरिार सद्दमती स््ापना – २ एद्दप्रल १९७० १) ग्रामपंचायतीचा कायाकाळ ५ िषााचा करण्यात यािा. २) न्यायपंचायती रि करण्यात याव्यात. munotes.in

Page 13

पंचायतराज
13 ३) ग्रामसंभेच्या िषाातून द्दकमान २ बेठका घेण्यात याव्या. ४) सहकार हा द्दिषय द्दजल्हा पररषदेकडे न ठेिता राज्य शासनाकडे सोपिािा. ५) सरपंच सद्दमतीची स््ापना करण्यात यािी. ६) द्दकमान ५०० लोक संख्येमागे एक ग्रामपंचायत स््ापना करण्यात यािी. ७) ग्रामसेिक हा पदिीधर असािा. ८) कृषी उत्कपन्न िाढद्दिण्यासाठी राज्य शासनाने कृषी उद्योग द्दनगमची स््ापना करािी. ९) सरपंचाला मानधन देण्यात यािे. १०) लोकप्रद्दतद्दनधींच्या सहभागासाठी द्दनयोजन ि मूल्यमापन सद्दमतीची स््ापना करण्यात यािी. ११) द्दजल्ह्याद्दधकाऱ्याऐिजी मुख्य कायाकारी अद्दधकाऱ्यास द्दजल्हा द्दनयोजन सद्दमतीचा प्रमुख समजण्यात यािा. ३) बाबुराि काळे सद्दमती : स््ापना – १९ ऑक्टोबर १९८० १) ग्रामपंचायतीला दरडोई द्दमळिारे अनुदान १ रु. ऐिजी २ रु करण्यात यािे २) एकाद्दत्कमक ग्रामीि द्दिकास काया्म द्दजल्हा पररषदेकडे देण्यात यािा. ३) एका ग्रामसेिेकाकडे दोन पेक्षा अद्दधक ग्रामपंचायतीचा कारभार असू नये. ४) राष्ट्रीय मलेररया द्दनमूालन, राष्ट्रीय कृष्ठरोग द्दनिारि ि क्षयरोग द्दनयंत्रि हे काया्म अद्दभसरि तत्किािर द्दजल्हा पररषदेकडे देण्यात यािे. ४) प्रा. पी. बी पाटील सद्दमती : स््ापना – १८ जून १९८४ १) ग्रामपंचायत सरपंचाची द्दनिड ग्रामपंचायत सदस्यांकडून न होता ग्रामसभेतील सदस्यांकडून केली जािी. २) द्दजल्हा द्दनयोजनाची जबाबदारी पूिा िेळ द्दनयोजन अद्दधकाऱ्यािर सोपिािी . ३) स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांना अद्दधक व्यापक, आद्द्ाक अद्दधकार देण्यात यािेत. ४) द्दजल्हा द्दनयोजन मंडळात सिे लोकप्रद्दतद्दनधींना स््ान देण्यात यािे. ५) द्दजल्हा पररषदेचा एकूि सदस्यांच्या १/४ जागा मद्दहलांसाठी आरद्दक्षत ठेिाव्या. ६) अनुसूद्दचत जाती ि जमाती यांना लोकसंख्येचा प्रमािात द्दजल्हा पररषदेिर आरक्षि द्यािे. ७) मुंबई ग्रामपंचायत अद्दधद्दनयम ि महाराष्ट्र द्दजल्हा पररषद पंचायत सद्दमती अद्दधद्दनयम यांचे एकत्रीकरि करण्यात यािे. ८) लोकप्रद्दतद्दनधींना ( आमदार, खासदार ) द्दजल्हा पररषदेिर सदस्यत्कि देण्यात येऊ नये. munotes.in

Page 14

भारतातील
ग्रामीण शासन
14 ९) राज्य स्तरािर राज्य द्दिकास मंडळाची स््ापना करािी. १०) ग्रामपंचायतीचे लोकसंख्येच्या आधारािर अ,ब,क,ड, असे िगीकरि करािे. ११) स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांसाठी स्ितंत्र स्िरूपाची नोकर यंत्रिा असािी. १.३.२ ७३ िी घटना दुरुस्ती कायदा पंचायतीराज संस््ा प्रदीघा काळापासून अद्दस्तत्किात असल्या तरी, द्दनयद्दमत द्दनिडिुका न होिे, तसेच अनुसूद्दचत जाती, अनुसूद्दचत जमाती आद्दि मद्दहला यांसारख्या दुबाल घटकांचे अपुरे प्रद्दतद्दनद्दधत्कि, अद्दधकारांचे अपुरे हस्तांतरि आद्दि आद्द्ाक संसाधनांचा अभाि यासह अनेक कारिांमुळे या संस््ांना व्यिहाया आद्दि प्रद्दतसाद देिाऱ् या लोकसंस््ेचा दजाा ि प्रद्दतष्ठा प्राप्त होऊ शकलेला नव्हता.राज्याच्या धोरिाच्या मागादशाक तत्त्िांपैकी एक असलेल्या घटनेच्या कलम ४० मध्ये असे नमूद केले आहे की राज्य ग्रामपंचायतीं स््ापन करण्यासाठी पािले उचलेल आद्दि त्कयांना स्ित:चे एकक म्हिून काया करण्यास सक्षम करण्यासाठी आिश्यक असे अद्दधकार प्रदान करेल. याचा द्दिचार करून स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांमध्ये राद्दहलेल्या उद्दििा लक्षात घेता पंचायतराज संस््ांच्या काही मूलभूत आद्दि अत्कयािश्यक िैद्दशष्टयांची द्दनद्दितता राज्यघटनेत समाद्दिष्ट करिे अत्कयािश्यक आहे. त्कयानुसार घटनेत पंचायतींशी संबंद्दधत एक निीन भाग जोडण्याचा प्रस्ताि आहे, सोबतच गाि द्दकंिा गािांच्या गटामध्ये ग्रामसभा; गाि आद्दि इतर स्तरािर पंचायतींची रचना, गािातील पंचायतींच्या सिा जागांसाठी आद्दि मध्यिती स्तरािर अशा स्तरािरील पंचायतींच्या अध्यक्षांच्या कायाालयांसाठी ्ेट द्दनिडिुका, अनुसूद्दचत जाती आद्दि अनुसूद्दचत जमातींसाठी पंचायत सदस्यत्किासाठी आद्दि प्रत्कयेक स्तरािरील पंचायतींच्या अध्यक्षांच्या पदासाठी त्कयांच्या लोकसंख्येच्या प्रमािात जागांचे आरक्षि, मद्दहलांसाठी एक तृतीयांश जागांचे आरक्षि,पंचायतींसाठी ५ िषाांचा कायाकाळ द्दनद्दित करिे आद्दि कोित्कयाही पंचायतीचा कायाकाळ संपल्यास ६ मद्दहन्यांच्या कालािधीत द्दनिडिुका घेिे, पंचायत सदस्यत्किासाठी अपात्रता,आद्द्ाक द्दिकास आद्दि सामाद्दजक न्याय आद्दि द्दिकास योजनांच्या अंमलबजाििीसाठी योजना तयार करण्याच्या संदभाात पंचायतींिर अद्दधकार आद्दि जबाबदाऱ्यांचे राज्य द्दिधानमंडळाद्वारे हस्तांतरि, राज्याच्या एकद्दत्रत द्दनधीतून पंचायतींना अनुदान देण्यासाठी राज्य द्दिधानमंडळांकडून अद्दधकृतता द्दमळिून देिे, तसेच द्दनयुक्त कर, शुल्क, टोल आद्दि महसूलासाठी पंचायतींना योग्य द्दित्तपुरिठा करिे,तसेच प्रस्ताद्दित दुरुस्तीनंतर एक िषााच्या आत द्दित्त आयोगाची स््ापना करिे आद्दि त्कयानंतर दर ५ िषाांनी पंचायतींच्या आद्द्ाक द्दस््तीचा आढािा घेिे, पंचायतींच्या खात्कयांचे लेखापरीक्षि, पयािेक्षिाखालील पंचायतींच्या द्दनिडिुकांच्या संदभाात तरतूद करण्याचे राज्य द्दिधानमंडळांचे अद्दधकार, राज्याच्या मुख्य द्दनिडिूक अद्दधकाऱ्याचे द्दनदेश आद्दि द्दनयंत्रि, या भागाच्या तरतुदींचा केंद्रशाद्दसत प्रदेशांना लागू करिे,उक्त भागाच्या तरतुदी लागू करण्यापासून काही राज्ये आद्दि क्षेत्रे िगळून, प्रस्ताद्दित दुरुस्ती सुरू झाल्यापासून एक िषाापयांत द्दिद्यमान कायदे आद्दि पंचायती चालू ठेििे आद्दि पंचायतींशी संबंद्दधत द्दनिडिूक प्रकरिांमध्ये न्यायालयांच्या हस्तक्षेपास प्रद्दतबंध करण्यासाठी १० सप्टेंबर १९९१ संद्दिधान (सत्तर-तृतीय दुरुस्ती) अद्दधद्दनयम, १९९२ म्हिजेच ७३ िी घटनादुरुस्ती होय.१९९२ मध्ये ७३ िी घटनादुरुस्ती संमत झाली ि द्दतच्या प्रत्कयक्ष कायािाहीस २४ एद्दप्रल १९९३ munotes.in

Page 15

पंचायतराज
15 पासून सुरुिात झाली.भारताच्या राज्यघटनेत पंचायतराज व्यिस््ेत सुधारिा करण्यासाठी जो कायदा लागू केला आहे तो पुढील प्रमािे सांगता येईल. १. लघु शीषथक आद्दि प्रारंभ.- (१) या कायद्याला संद्दिधान ( त्रैह्यात्तरािी दुरुस्ती) अद्दधद्दनयम, १९९२ म्हटले जाऊ शकते. (२) केंद्र सरकार, अद्दधकृत राजपत्रातील अद्दधसूचनेद्वारे, द्दनयुक्त करेल अशा द्ददनांकास तो लागू होईल. २. निीन भाग IX समाद्दिष्ट करिे.- संद्दिधानाच्या भाग VIII नंतर, खालील भाग समाद्दिष्ट केला जाईल, म्हिजे भाग नििा पंचायती २४३. व्याख्या या भागात, संदभा अन्य्ा आिश्यक असल्याद्दशिाय,- (a) "द्दजल्हा" म्हिजे राज्यातील द्दजल्हा (b) "ग्रामसभा" म्हिजे गािपातळीिर पंचायत क्षेत्रामध्ये समाद्दिष्ट असलेल्या गािाशी संबंद्दधत मतदार यादीत नोंदिी केलेल्या व्यक्तींचा समािेश असलेली संस््ा (c) "मध्यिती स्तर" म्हिजे या भागाच्या उिेशांसाठी मध्यिती स्तर असल्याचे सािाजद्दनक अद्दधसूचनेद्वारे राज्याच्या राज्यपालाने द्दनद्ददाष्ट केलेले गाि आद्दि द्दजल्हा स्तरांमधील स्तर (d) "पंचायत" म्हिजे अनुच्छेद २४३B अन्िये ग्रामीि भागासाठी स््ापन केलेली स्िराज्य संस््ा (कोित्कयाही नािाने ओळखली जाते) असा आहे; (e) "पंचायत क्षेत्र" म्हिजे पंचायतीचे प्रादेद्दशक क्षेत्र (f) "लोकसंख्या" म्हिजे शेिटच्या आधीच्या जनगिनेत द्दनद्दित केलेली लोकसंख्या ज्याचे संबंद्दधत आकडे प्रकाद्दशत केले गेले आहेत; (g) "गाि" म्हिजे या भागाच्या उिेशांसाठी राज्यपालाने सािाजद्दनक अद्दधसूचनेद्वारे द्दनद्ददाष्ट केलेले गाि आद्दि त्कयामध्ये अशा प्रकारे द्दनद्ददाष्ट केलेल्या गािांचा समूह समाद्दिष्ट आहे. २४३A. ग्रामसभा ग्रामसभा अशा अद्दधकारांचा िापर करू शकते आद्दि गािपातळीिर अशी काये करू शकते जसे राज्याचे द्दिधानमंडळ कायद्याद्वारे प्रदान करेल. २४३B. पंचायतींची रचना (१) या भागाच्या तरतुदींनुसार प्रत्कयेक राज्यात, गाि, मध्यिती आद्दि द्दजल्हा स्तरािर पंचायती स््ापन केल्या जातील.(२) खंड (१) मध्ये काहीही असले तरी, िीस लाखांपेक्षा जास्त लोकसंख्या नसलेल्या राज्यात मध्यिती स्तरािरील पंचायती स््ापन करता येिार नाहीत. munotes.in

Page 16

भारतातील
ग्रामीण शासन
16 २४३C. पंचायतींची रचना (१) या भागाच्या तरतुदींच्या अधीन राहून, राज्याचे द्दिधानमंडळ, कायद्याद्वारे, पंचायतींच्या रचनेच्या संदभाात तरतूद करू शकते:परंतु, कोित्कयाही स्तरािरील पंचायतीच्या प्रादेद्दशक क्षेत्राची लोकसंख्या आद्दि द्दनिडिुकीद्वारे भरल्या जािाऱ् या अशा पंचायतीमधील जागांची संख्या, य्ािकाश, संपूिा राज्यात समान असेल. (२) पंचायतीमधील सिा जागा पंचायत क्षेत्रातील प्रादेद्दशक मतदारसंघातून ्ेट द्दनिडिुकीद्वारे द्दनिडलेल्या व्यक्तींद्वारे भरल्या जातील आद्दि; या उिेशासाठी, प्रत्कयेक पंचायत क्षेत्र प्रादेद्दशक मतदारसंघांमध्ये अशा प्रकारे द्दिभागले जाईल की प्रत्कयेक मतदारसंघाची लोकसंख्या आद्दि त्कयाला िाटप केलेल्या जागांची संख्या, य्ािकाश, संपूिा पंचायत क्षेत्रामध्ये समान असेल. (३) राज्याचे द्दिधानमंडळ, कायद्याने, प्रद्दतद्दनद्दधत्किाची तरतूद करू शकते- (a) ग्रामीि स्तरािरील पंचायतींचे अध्यक्ष, मध्यिती स्तरािरील पंचायतींमध्ये द्दकंिा मध्यिती स्तरािर पंचायत नसलेल्या राज्याच्या बाबतीत, द्दजल्हा स्तरािरील पंचायतींमध्ये (b) मध्यिती स्तरािरील पंचायतींचे अध्यक्ष, द्दजल्हा स्तरािरील पंचायतींमध्ये (c) लोकसभेचे सदस्य आद्दि राज्याच्या द्दिधानसभेचे सदस्य जे मतदारसंघाचे प्रद्दतद्दनद्दधत्कि करतात ज्यात गािपातळी व्यद्दतररक्त इतर स्तरािर संपूिा द्दकंिा अंशतः पंचायत क्षेत्र समाद्दिष्ट आहे, अशा पंचायतीमध्ये; (d) राज्यांच्या पररषदेचे सदस्य आद्दि राज्याच्या द्दिधान पररषदेचे सदस्य, द्दज्े त्कयांची मतदार म्हिून नोंदिी केली जाते-(i) मध्यिती स्तरािर पंचायत क्षेत्र, मध्यिती स्तरािरील पंचायतीमध्ये;(ii) द्दजल्हा स्तरािर पंचायत क्षेत्र, द्दजल्हा स्तरािरील पंचायत. (४) पंचायत क्षेत्रातील प्रादेद्दशक मतदारसंघातून ्ेट द्दनिडिुकीने द्दनिडले द्दकंिा नसले तरीही पंचायतीच्या अध्यक्षांना आद्दि पंचायतीच्या इतर सदस्यांना पंचायतीच्या बैठकीत मतदान करण्याचा अद्दधकार असेल. (५) पंचायतीचे अध्यक्ष -(a) गािपातळीिर पंचायत अशा रीतीने द्दनिडली जाईल ज्याप्रमािे राज्याचे द्दिधानमंडळ, कायद्याने तरतूद करेल; आद्दि (b) मध्यिती स्तरािर द्दकंिा द्दजल्हा स्तरािरील पंचायत, त्कयातील द्दनिडून आलेल्या सदस्यांद्वारे आद्दि त्कयांच्यामधून द्दनिडली जाईल. २४३D. जािांचे आरक्षि (१) जागा यासाठी राखीि असतील- (a) अनुसूद्दचत जाती; आद्दि (b) अनुसूद्दचत जमाती, प्रत्कयेक पंचायतीमध्ये आद्दि राखीि जागांची संख्या, त्कया पंचायत क्षेत्रातील अनुसूद्दचत जातीच्या लोकसंख्येच्या द्दकंिा त्कया पंचायतीच्या प्रत्कयक्ष द्दनिडिुकीद्वारे भरल्या जािाऱ्या एकूि जागांच्या संख्येइतकेच प्रमाि असेल. त्कया पंचायत क्षेत्रातील munotes.in

Page 17

पंचायतराज
17 अनुसूद्दचत जमाती ही त्कया क्षेत्राच्या एकूि लोकसंख्येइतकी आहे आद्दि अशा जागा पंचायतीमधील िेगिेगळ्या मतदारसंघात रोटेशनद्वारे िाटप केल्या जाऊ शकतात. (२) खंड (१) अंतगात राखीि असलेल्या एकूि जागांपैकी एक तृतीयांश जागांपैकी कमीत कमी जागा अनुसूद्दचत जातीतील मद्दहलांसाठी द्दकंिा य्ाद्दस््ती, अनुसूद्दचत जमातीसाठी राखीि असतील. (३) प्रत्कयेक पंचायतीमध्ये प्रत्कयक्ष द्दनिडिुकीद्वारे भरल्या जािाऱ् या एकूि जागांपैकी एक तृतीयांश (अनुसूद्दचत जाती आद्दि अनुसूद्दचत जमातीच्या मद्दहलांसाठी राखीि जागांच्या संख्येसह) मद्दहलांसाठी राखीि असतील आद्दि अशा पंचायतीमधील िेगिेगळ्या मतदारसंघात आितानाद्वारे जागा िाटप केल्या जाऊ शकतात. (४) गािातील द्दकंिा इतर कोित्कयाही स्तरािरील पंचायतींमधील अध्यक्षांची पदे अनुसूद्दचत जाती, अनुसूद्दचत जमाती आद्दि मद्दहलांसाठी अशा प्रकारे राखीि असतील, जसे की राज्याचे द्दिधानमंडळ, कायद्याद्वारे, तरतूद करेल:परंतु, कोित्कयाही राज्यातील प्रत्कयेक स्तरािरील पंचायतींमध्ये अनुसूद्दचत जाती आद्दि अनुसूद्दचत जमातींसाठी राखीि असलेल्या अध्यक्षांच्या कायाालयांची संख्या, जिळपास शक्य द्दततकी, प्रत्कयेक पंचायतीमधील अशा कायाालयांच्या एकूि संख्येच्या समान प्रमािात असेल. राज्यातील अनुसूद्दचत जातींची द्दकंिा राज्यातील अनुसूद्दचत जमातींची लोकसंख्या राज्याच्या एकूि लोकसंख्येच्या बरोबरीची पातळी:परंतु पुढे असे की, प्रत्कयेक स्तरािरील पंचायतींमधील अध्यक्षांच्या एकूि पदांपैकी एक तृतीयांश पेक्षा कमी पदे मद्दहलांसाठी राखीि असतील:परंतु या कलमाखाली आरद्दक्षत कायाालयांची संख्या प्रत्कयेक स्तरािरील िेगिेगळ्या पंचायतींना रोटेशनद्वारे िाटप केली जाईल. (५) खंड (१) आद्दि (२) अन्िये जागांचे आरक्षि आद्दि खंड (४) अन्िये अध्यक्षांच्या पदांचे आरक्षि (मद्दहला आरक्षिाव्यद्दतररक्त) हे लेखात नमूद केलेल्या कालािधीच्या समाप्तीनंतर प्रभािी होिार नाहीत. (६) या भागातील कोितीही गोष्ट राज्याच्या द्दिधानमंडळाला कोित्कयाही पंचायतीमध्ये द्दकंिा पंचायतींमधील अध्यक्षांच्या कायाालयांमध्ये कोित्कयाही स्तरािर नागररकांच्या मागासिगीयांच्या बाजूने जागा राखून ठेिण्यापासून रोखू शकत नाही. २४३E. पंचायतींचा कालािधी, इ (१) प्रत्कयेक पंचायत, सध्याच्या काळासाठी लागू असलेल्या कोित्कयाही कायद्यानुसार लिकर द्दिसद्दजात केल्याद्दशिाय, द्दतच्या पद्दहल्या बैठकीसाठी द्दनयुक्त केलेल्या तारखेपासून पाच िषे चालू राहील आद्दि यापुढे नाही. (२) सध्याच्या काळासाठी अंमलात असलेल्या कोित्कयाही कायद्यातील कोित्कयाही दुरुस्तीचा खंड (१) मध्ये द्दनद्ददाष्ट केलेल्या कालािधीची समाप्ती होईपयांत, अशा दुरुस्तीपूिी तत्ककाळ कायारत असलेल्या कोित्कयाही स्तरािर पंचायत द्दिसद्दजात करण्याचा पररिाम होिार नाही. (३) पंचायत स््ापन करण्यासाठी द्दनिडिूक पूिा होईल-(अ) खंड (१) मध्ये द्दनद्ददाष्ट केलेला कालािधी संपण्यापूिी;(b) द्दिसजानाच्या तारखेपासून सहा मद्दहन्यांचा कालािधी संपण्यापूिी:परंतु, द्दिसद्दजात झालेल्या पंचायतीचा उिाररत कालािधी सहा मद्दहन्यांपेक्षा munotes.in

Page 18

भारतातील
ग्रामीण शासन
18 कमी असल्यास, अशा कालािधीसाठी पंचायत स््ापन करण्यासाठी या कलमाखाली कोितीही द्दनिडिूक घेण्याची आिश्यकता नाही. (४) पंचायतीचा कालािधी संपण्यापूिी ती द्दिसद्दजात केल्यािर स््ापन झालेली पंचायत केिळ खंड (१) अन्िये पंचायत चालू राद्दहली असेल आद्दि ती द्दिसद्दजात झालेली नसेल तर उिाररत कालािधीसाठीच सुरू राहील. २४३F. सदस्यत्िासाठी अपात्रता (१) एखादी व्यक्ती पंचायत सदस्य म्हिून द्दनिडल्याबिल आद्दि असण्यासाठी अपात्र ठरिली जाईल-(a) जर तो संबंद्दधत राज्याच्या द्दिधानमंडळाच्या द्दनिडिुकीच्या उिेशाने सध्या अद्दस्तत्किात असलेल्या कोित्कयाही कायद्याद्वारे द्दकंिा त्कयाअंतगात अपात्र ठरला असेल तर:परंतु, कोित्कयाही व्यक्तीचे िय पंचिीस िषाांपेक्षा कमी आहे या आधारािर, जर द्दतचे िय एकिीस िषे पूिा झाले असेल तर द्दतला अपात्र ठरिले जािार नाही;(b) जर तो राज्याच्या द्दिधानमंडळाने बनिलेल्या कोित्कयाही कायद्याद्वारे द्दकंिा त्कयाच्या अंतगात अपात्र ठरला असेल. (२) पंचायतीचा सदस्य खंड (१) मध्ये नमूद केलेल्या कोित्कयाही अपात्रतेच्या अधीन झाला आहे की नाही असा प्रश्न उद्भिल्यास, तो प्रश्न अशा प्राद्दधकरिाच्या द्दनिायासाठी आद्दि अशा रीतीने एखाद्याच्या द्दिधानमंडळाच्या द्दनिायासाठी संदद्दभात केला जाईल. राज्य, कायद्याने, प्रदान करू शकते. २४३G. पंचायतींचे अद्दधकार आद्दि जबाबदाऱ्या.- या राज्यघटनेतील तरतुदींच्या अधीन राहून, राज्याचे द्दिधानमंडळ, कायद्याद्वारे, पंचायतींना स्िराज्य संस््ा म्हिून काया करण्यास सक्षम करण्यासाठी आिश्यक असे अद्दधकार प्रदान करू शकते. आद्दि अशा कायद्यामध्ये पंचायतींना योग्य स्तरािर अद्दधकार आद्दि जबाबदाऱ्यांचे हस्तांतरि करण्याच्या तरतुदी असू शकतात, त्कयामध्ये द्दनद्ददाष्ट केल्या जािाऱ्या अटींच्या अधीन राहून-(a) आद्द्ाक द्दिकास आद्दि सामाद्दजक न्यायासाठी योजना तयार करिे;(b) अकराव्या अनुसूचीमध्ये सूचीबद्ध केलेल्या बाबींसह आद्द्ाक द्दिकास आद्दि सामाद्दजक न्यायासाठी त्कयांना सोपिल्या जािाऱ्या योजनांची अंमलबजाििी करिे. २४३H. पंचायतींद्वारे कर लादण्याचे अद्दधकार आद्दि द्दनधी एखाद्या राज्याचे द्दिधानमंडळ, कायद्याने, (a) कर, शुल्क, टोल आद्दि शुल्क आकारण्यासाठी, गोळा करण्यासाठी आद्दि योग्य करण्यासाठी पंचायतीला अद्दधकृत करिे. (b) पंचायतीला असे कर, शुल्क, टोल आद्दि शुल्क अशा उिेशांसाठी आद्दि अशा अटी आद्दि मयाादेच्या अधीन राहून राज्य सरकारने आकारने. (c) राज्याच्या एकद्दत्रत द्दनधीतून पंचायतींना असे अनुदान देण्याची तरतूद करिे. munotes.in

Page 19

पंचायतराज
19 (d) पंचायतींद्वारे द्दकंिा त्कयांच्या ितीने प्राप्त झालेले सिा पैसे अनु्मे जमा करण्यासाठी आद्दि त्कयातून असे पैसे काढण्यासाठी अशा कायद्यात नमूद केल्याप्रमािे द्दनधीची स््ापना करिे. २४३-I. आद्दथथक द्दस्थतीचे पुनरािलोकन करण्यासाठी द्दित्त आयोिाची रचना (१) राज्याचा राज्यपाल, राज्यघटना (सत्तरिी दुरुस्ती) कायदा, १९९२ सुरू झाल्यापासून एक िषााच्या आत आद्दि त्कयानंतरची मुदत संपल्यािर. दर पाचव्या िषी पंचायतींच्या आद्द्ाक द्दस््तीचा आढािा घेण्यासाठी द्दित्त आयोग स््ापन करण्याची द्दशफारस राज्यपाल करतील. (a) जी तत्त्िे द्दनयंद्दत्रत करािीत-(i) राज्याद्वारे आकारण्यात येिारे कर, शुल्क, टोल आद्दि शुल्क यांच्या द्दनव्िळ उत्कपन्नाचे राज्य आद्दि पंचायतींमधील द्दितरि, जे या भागांतगात त्कयांच्यामध्ये द्दिभागले जाऊ शकतात आद्दि पंचायतींमधील त्कयांच्या संबंद्दधत सिा स्तरांिर उत्कपन्नाचे िाटप करिे. (ii) कर, कताव्ये, टोल आद्दि फी यांचे द्दनधाारि जे पंचायतीला द्दनयुक्त केले जाऊ शकतात द्दकंिा द्दिद्दनयोजन केले जाऊ शकतात;(iii) राज्याच्या एकद्दत्रत द्दनधीतून पंचायतींना द्ददले जािारे अनुदान. (b) पंचायतींची आद्द्ाक द्दस््ती सुधारण्यासाठी आिश्यक असलेल्या उपाययोजना; (c) पंचायतींच्या सुदृढ द्दित्ताच्या द्दहतासाठी राज्यपालांनी द्दित्त आयोगाकडे पाठद्दिलेली इतर कोितीही बाब. (२) एखाद्या राज्याचे द्दिधानमंडळ, कायद्याद्वारे, आयोगाच्या रचनेसाठी, द्दतच्या सदस्य म्हिून द्दनयुक्तीसाठी आिश्यक असलेली पात्रता आद्दि त्कयांची द्दनिड कोित्कया पद्धतीने केली जाईल याची तरतूद करू शकते. (३) आयोग त्कयांची कायापद्धती द्दनद्दित करेल आद्दि राज्याचे द्दिधानमंडळ कायद्याद्वारे त्कयांना प्रदान करेल असे अद्दधकार त्कयांच्या कायााच्या संबंद्दधत असतील. (४) या अनुच्छेदाखाली आयोगाने केलेल्या प्रत्कयेक द्दशफारशी राज्याच्या द्दिधानमंडळासमोर ठेिल्या जातील ि त्कयािरील कारिाईच्या स्पष्टीकरिात्कमक ज्ञापनासह राज्यपालास पाठिल्या जातील. २४३J. पंचायतींच्या खात्यांचे लेखापरीक्षि एखाद्या राज्याचे द्दिधानमंडळ, कायद्याने, पंचायतींच्या खात्कयांची देखरेख आद्दि अशा खात्कयांचे लेखापरीक्षि करण्याच्या संदभाात तरतूद करू शकते. २४३K. पंचायतींच्या द्दनिडिुका (१) पंचायतींच्या सिा द्दनिडिुकांसाठी मतदार याद्या तयार करण्याचे आद्दि आयोद्दजत करण्याचे, त्कयािर देखरेख, द्ददशा आद्दि द्दनयंत्रि राज्य द्दनिडिूक आयोगाकडे असेल ज्यामध्ये राज्य द्दनिडिूक आयुक्त द्दनयुक्त केला जाईल. munotes.in

Page 20

भारतातील
ग्रामीण शासन
20 (२) राज्याच्या द्दिधानमंडळाने केलेल्या कोित्कयाही कायद्यातील तरतुदींच्या अधीन राहून, राज्य द्दनिडिूक आयुक्तांच्या सेिाशती आद्दि पदाचा कायाकाळ राज्यपाल द्दनयमानुसार ठरिू शकेल अशा असतीलःपरंतु, राज्य द्दनिडिूक आयुक्तांना उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश या नात्कयाने आद्दि तत्कसम कारिाद्दशिाय त्कयांच्या पदािरून काढून टाकले जािार नाही आद्दि त्कयांच्या द्दनयुक्तीनंतर राज्य द्दनिडिूक आयुक्तांच्या सेिेच्या अटींमध्ये कोिताही बदल केला जािार नाही. (३) राज्य द्दनिडिूक आयोगाने द्दिनंती केल्यािर राज्याचे राज्यपाल, राज्य द्दनिडिूक आयोगाला खंड (१) द्वारे राज्य द्दनिडिूक आयोगाला प्रदान केलेल्या कायाांसाठी आिश्यक असेल असे कमाचारी उपलब्ध करून देतील. (४) या राज्यघटनेच्या तरतुदींच्या अधीन राहून, एखाद्या राज्याचे द्दिधानमंडळ, कायद्याद्वारे, पंचायतींच्या द्दनिडिुकांशी संबंद्दधत द्दकंिा संबंद्दधत सिा बाबींच्या संदभाात तरतूद करू शकते. २४३L. केंद्रशाद्दसत प्रदेशांसाठी या भागाच्या तरतुदी केंद्रशाद्दसत प्रदेशांना लागू होतील. तसेच अनुच्छेद २३९ अन्िये आद्दि द्दिधानमंडळ द्दकंिा राज्याच्या द्दिधानसभेचे संदभा, द्दिधानसभेच्या केंद्रशाद्दसत प्रदेशाच्या संबंधात, त्कया द्दिधानसभेचे संदभा होते:परंतु, राष्ट्रपती, सािाजद्दनक अद्दधसूचनेद्वारे, द्दनदेश देऊ शकतात की या भागाच्या तरतुदी कोित्कयाही केंद्रशाद्दसत प्रदेशाला द्दकंिा त्कयाच्या भागाला लागू होतील अशा अपिाद आद्दि सुधारिांच्या अधीन राहून त्कयांनी अद्दधसूचनेत नमूद केले असेल. २४३M. काही भािांना लािू न होिारा भाि (१) या भागातील कोितीही गोष्ट कलम (१) मध्ये संदद्दभात अनुसूद्दचत क्षेत्रांना आद्दि कलम २४४ च्या खंड (२) मध्ये संदद्दभात आद्ददिासी भागात लागू होिार नाहीत. (२) या भागातील काहीही त्कयांना लागू होिार नाही-(a) नागालाँड, मेघालय आद्दि द्दमझोराम राज्ये;(b) मद्दिपूर राज्यातील पिातीय क्षेत्र ज्यासाठी कोित्कयाही कायद्यानुसार सध्या अद्दस्तत्किात असलेल्या द्दजल्हा पररषदा अद्दस्तत्किात आहेत. (३) (a) द्दजल्हा स्तरािरील पंचायतींशी संबंद्दधत पद्दिम बंगाल राज्यातील दाद्दजाद्दलंग द्दजल्ह्याच्या डोंगराळ भागात लागू होईल ज्यासाठी दाद्दजाद्दलंग गोरखा द्दहल कौद्दन्सल सध्या अद्दस्तत्किात असलेल्या कोित्कयाही कायद्यानुसार अद्दस्तत्किात आहे;(b) अशा कायद्यांतगात स््ापन केलेल्या दाद्दजाद्दलंग गोरखा द्दहल कौद्दन्सलच्या काये आद्दि अद्दधकारांिर पररिाम होईल असा अ्ा लािला जाईल. (४) या संद्दिधानात काहीही असले तरी,- (a) खंड (२) च्या उपखंड (a) मध्ये संदद्दभात राज्याचे द्दिधानमंडळ, कायद्याद्वारे, खंड (१) मध्ये संदद्दभात क्षेत्र िगळता, जर काही असेल तर, त्कया राज्याला हा भाग द्दिस्ताररत करू शकते, जर त्कया राज्याची द्दिधानसभा त्कया सभागृहाच्या munotes.in

Page 21

पंचायतराज
21 एकूि सदस्यसंख्येच्या बहुमताने आद्दि त्कया सभागृहाच्या उपद्दस््त आद्दि मतदान करिाऱ्या सदस्यांच्या दोन तृतीयांश पेक्षा कमी नसलेल्या बहुमताने तसा ठराि पास करू शकते;(b) संसद, कायद्याद्वारे, या भागाच्या तरतुदींचा द्दिस्तार अनुसूद्दचत क्षेत्रे आद्दि खंड (१) मध्ये नमूद केलेल्या आद्ददिासी भागात अशा कायद्यामध्ये नमूद केल्याप्रमािे अपिाद आद्दि सुधारिांच्या अधीन राहुल करू शकते. २४३N. द्दिद्यमान कायदे आद्दि पंचायतींचे सातत्य या भागात काहीही असले तरी, राज्यघटना (सत्तरिी दुरुस्ती) अद्दधद्दनयम, १९९२ सुरू होण्यापूिी लगेचच राज्यात अंमलात असलेल्या पंचायतींशी संबंद्दधत कोित्कयाही कायद्याची कोितीही तरतूद, जी तरतुदींशी द्दिसंगत आहे. ती सक्षम कायदेमंडळ द्दकंिा इतर सक्षम प्राद्दधकाऱ् याद्वारे सुधाररत द्दकंिा रि करेपयांत द्दकंिा अशा प्रारंभापासून एक िषााची मुदत संपेपयांत, यापैकी जे आधी असेल तोपयांत अंमलात राहील. २४३-ओ. द्दनिडिूक प्रकरिांमध्ये न्यायालयांच्या हस्तक्षेपास प्रद्दतबंध या घटनेत काहीही असले तरी,-(a) मतदारसंघांच्या सीमांकन द्दकंिा अशा मतदारसंघांना जागा िाटपाशी संबंद्दधत कोित्कयाही कायद्याची िैधता, कलम २४३K अंतगात बनद्दिल्या जािाऱ् या द्दकंिा केल्या जािाऱ्या, कोित्कयाही न्यायालयात प्रश्नद्दचन्ह उपद्दस््त केले जािार नाही;(b) अशा प्राद्दधकरिासमोर सादर केलेल्या द्दनिडिूक याद्दचकेद्दशिाय आद्दि एखाद्या राज्याच्या द्दिधानमंडळाने बनद्दिलेल्या कोित्कयाही कायद्याद्वारे द्दकंिा त्कयाअंतगात प्रदान केलेल्या पद्धतीने कोित्कयाही पंचायतीच्या द्दनिडिुकीिर प्रश्नद्दचन्ह उपद्दस््त केले जािार नाही.'संद्दिधानात, उपखंड (ब) नंतर, खालील उपखंड समाद्दिष्ट केले जातील, म्हिजे:- (bb) राज्याच्या द्दित्त आयोगाने केलेल्या द्दशफारशींच्या आधारे राज्यातील पंचायतींच्या संसाधनांना पूरक करण्यासाठी राज्याच्या एकद्दत्रत द्दनधीमध्ये िाढ करण्यासाठी आिश्यक असलेल्या उपाययोजना करण्यासाठी संद्दिधानात खालील अनुसूची जोडली जाईल. अकरािी अनुसूची(अनुच्छेद २४३G) १. कृषी, कृषी द्दिस्तारासह.२. जमीन सुधारिा, जमीन सुधारिांची अंमलबजाििी, जमीन एकत्रीकरि आद्दि मृदा संिधान.३. लघु द्दसंचन, पािी व्यिस््ापन आद्दि पािलोट द्दिकास.४. पशुपालन, दुग्धव्यिसाय आद्दि कुक्कुटपालन.५. मत्कस्यव्यिसाय.६. सामाद्दजक िनीकरि आद्दि शेत िनीकरि.७. गौि िनोपज.८. अन्न प्रद्द्या उद्योगांसह लघु उद्योग.९. खादी, ग्राम आद्दि कुटीर उद्योग.१०. ग्रामीि गृहद्दनमााि.११. द्दपण्याचे पािी.१२. इंधन आद्दि चारा.१३. रस्ते, कल्व्हटा, पूल, फेरी, जलमागा आद्दि दळििळिाची इतर साधने.१४. ग्रामीि द्दिद्युतीकरि, िीज द्दितरिासह.१५. अपारंपररक ऊजाा स्रोत.१६. गरीबी द्दनमूालन काया्म.१७. प्रा्द्दमक आद्दि माध्यद्दमक शाळांसह द्दशक्षि.१८. तांद्दत्रक प्रद्दशक्षि आद्दि व्यािसाद्दयक द्दशक्षि.१९. प्रौढ आद्दि अनौपचाररक द्दशक्षि.२०. लायिरी.२१. सांस्कृद्दतक उप्म.२२. बाजार आद्दि जत्रा.२३. रुग्िालये, प्रा्द्दमक आरोग्य केंद्रे आद्दि दिाखान्यांसह आरोग्य आद्दि स्िच्छता.२४. कुटुंब कल्याि.२५. मद्दहला आद्दि बाल द्दिकास.२६. अपंग आद्दि मद्दतमंदांच्या कल्यािासह सामाद्दजक कल्याि.२७. दुबाल घटकांचे आद्दि द्दिशेषतः munotes.in

Page 22

भारतातील
ग्रामीण शासन
22 अनुसूद्दचत जाती आद्दि अनुसूद्दचत जमातींचे कल्याि.२८. सािाजद्दनक द्दितरि प्रिाली.२९. सामुदाद्दयक मालमत्तेची देखभाल. ७३ व्या घटना दुरुस्तीचे िैद्दशष्ट्ये १) कायद्याने प्रत्कयेक स्तरािर लोकप्रद्दतद्दनद्दधत्कि. २) प्रत्कयेक पंचायतीच्या द्दनिडिुका दर पाच िषाांनी घेिे. ३) पंचायतीच्या द्दनिडिुका घेण्यासाठी राज्यस्तरािर राज्य द्दनिडिूक आयोग स््ापन करिे. ४) पंचायतराज व्यिस््ेमध्ये मद्दहलांना एक तृतीयांश आरक्षि. ५) लोकसंख्येच्या प्रमािात अनुसूद्दचत जाती आद्दि जमातींना आरक्षि. ६) द्दित्त आयोगाची स््ापना करिे. ७) पंचायती संस््ांना राज्य शासनाद्वारे द्दनधी उपलब्ध करून देिे. ८) कायद्याने पंचायतीचे लेखापरीक्षि करिे. ९) न्यायालयाच्या हस्तक्षेपांिर बंदी. १०) पंचायती राज्याचे तीन स्तर द्दनद्दित करण्यात आले. ११) ग्रामसभेला अत्कयंत महत्त्िाचे स््ान. १२)द्दनिडिूकीला उभे राहण्याकरीता ियाची अट, िय िषे २१ पूिा असिे अद्दनिाया १३)एखादी पंचायत बरखास्त केल्यास सहा मद्दहन्यात द्दनिडिूका घेिे आिश्यक १६)आरक्षि सरपंच, सभापती, पंचायत सद्दमती ि अध्यक्ष, द्दजल्हा पररषद या पदांनाही लागू ७३ व्या घटना दुरुस्ती १९९२ मध्ये कलम २४३ ते २४३(O) मधील तरतुदींचा समािेश असलेल्या "पंचायती" नािाच्या घटनेत निीन भाग IX जोडला आहे आद्दि पंचायतींच्या कायाांतगात २९ द्दिषयांचा समािेश असलेली निीन अकरािी अनुसूची जोडण्यात आलेली आहे. ग्रामीि भारतामध्ये ७३व्या घटनादुरुस्तीचा सकारात्कमक प्रभाि स्पष्टपिे द्ददसत आहे. आज सत्ता समीकरिे लक्षिीयरीत्कया बदलली आहेत. बहुतांश राज्यांतील पंचायतींच्या द्दनिडिुका द्दनयद्दमतपिे होत आहेत. ६०० हून अद्दधक द्दजल्हा पंचायती, सुमारे ६००० मध्यिती पंचायती आद्दि २.३ लाख ग्रामपंचायतींच्या माध्यमातून २८ लाखांहून अद्दधक व्यक्तींना आता आपल्या प्राद्दतद्दनद्दधक लोकशाहीत महत्त्िाचे स््ान प्राप्त झाले आहे.तरीही नोकरशाहीच्या भूद्दमकेची योग्य व्याख्या या द्दिधेयकात नाही. त्कयात राज्य सरकारची भूद्दमका स्पष्टपिे स्पष्ट होत नाही. व्यािहाररक स्तरािर, भारतात लोक द्दनरक्षर आहेत त्कयांना पंचायत राजची प्रत्कयक्षात माद्दहती नाही. देशाच्या काही भागात आजही जात पंचायतींचे िचास्ि आहे. munotes.in

Page 23

पंचायतराज
23 पंचायती राजाच्या तीनही स्तरांना अजूनही खूप मयााद्ददत आद्द्ाक अद्दधकार आहेत आद्दि त्कयांची व्यिहायाता पूिापिे राज्यांच्या राजकीय इच्छाशक्तीिर अिलंबून असल्यामुळे पंचायतराज संस््ांना काही मयाादा पडताना द्ददसून येतात. १.३.३ महाराष्ट्र, केरळ, पद्दिम बंिाल आद्दि मध्य प्रदेश मधील पंचायतराज संस्थांचा तुलनात्मक अभ्यास महाराष्ट्र, केरळ, पद्दिम बंिाल आद्दि मध्य प्रदेश मधील पंचायतराज संस्थांचा तुलनात्मक अभ्यास भारतातील िेगिेगळ्या राज्यांच्या पंचायतराज संबंधीचा तुलनात्कमक अभ्यास करताना आपल्याला पंचायतराज द्दिषयक भारतीय संद्दिधानातील तरतुदीचाही अभ्यास करिे गरजेचे आहे. कारि भारतीय संद्दिधानात पंचायतराज व्यिस््ेचे स्िरूप, अद्दधकार, काया, भूद्दमका याचे त्कयात सद्दिस्तर द्दििेचन करण्यात आलेले आहे. पंचायतीराज संबंधी घटनात्मक तरतुदी भारतीय राज्यघटनेच्या भाग IX मध्ये पंचायतींच्या तीन स्तरांची स््ापना करण्याची तरतूद आहे. त्कयामध्ये (i) गाि पातळीिर ग्रामपंचायत (ii) द्दजल्हा स्तरािरील द्दजल्हा पंचायती आद्दि (iii) उपद्दजल्हा स्तरािरील ग्रामपंचायती आद्दि द्दजल्हा पंचायतींमधील दुिा म्हिून काया करण्यासाठी मध्यिती पंचायतीची (पंचायत सद्दमती) स््ापना करण्यात यािी. तसेच स््ाद्दनक प्रशासनामध्ये ग्रामस््ांच्या ्ेट सहभागासाठी एक मंच म्हिून ग्रामपंचायत क्षेत्रात राहिाऱ्या नोंदिीकृत मतदारांची सिासाधारि सभा म्हिजेच ग्रामसभा स््ापन करािी अशी तरतूद आहे. तसेच 2 दशलक्षपेक्षा कमी लोकसंख्या असलेल्या राज्ये द्दकंिा केंद्रशाद्दसत प्रदेशांच्या बाबतीत फक्त पंचायतराज व्यिस््ेचे दोन स्तर असतील. भारतीय राज्यघटनेने या पंचायतींसाठी पाच िषाांचा कालािधी द्दनद्दित केला आहे. तसेच भारतीय समाजातील मद्दहला आद्दि उपेद्दक्षत घटकांसाठी (अनुसूद्दचत जाती आद्दि अनुसूद्दचत जमाती) लोकसंख्येच्या प्रमािात जागांच्या आरक्षिाची तरतूद केली आहे. तसेच मद्दहलांसाठी 33.33% राखीि जागांची तरतूद करण्यात आली आहे. त्ाद्दप, अनेक भारतीय राज्यांनी पंचायतींमध्ये मद्दहलांसाठी जागा आद्दि अध्यक्षपदांचे आरक्षि 50% पयांत िाढिले आहे. भारतीय राज्यघटनेने पंचायतींच्या सिा सदस्यांची द्दनिडीसाठी द्दनिडिुकांची तरतूद केली आहे. या द्दनिडिुका आयोद्दजत करण्यासाठी, सिा राज्यांना राज्य द्दनिडिूक आयोग स््ापन करिे बंधनकारक आहे. तसेच राज्य आद्दि स््ाद्दनक सरकार (शहरी आद्दि ग्रामीि दोन्ही) munotes.in

Page 24

भारतातील
ग्रामीण शासन
24 यांच्यामध्ये द्दित्तीय संसाधनांच्या द्दिभाजनासाठी तत्त्िांची द्दशफारस करण्यासाठी प्रत्कयेक पाचव्या िषी राज्य द्दित्त आयोग (SFC) स््ापन करिे राज्यांसाठी अद्दनिाया केले आहे. भारतीय राज्यघटनेतील संद्दिधानात्मक तरतुदी पाहता पंचायतराजची भारतातील सद्यद्दस्थती (सांद्दख्यकीय) पुढील प्रमािे सांिता येईल अ.क्र द्दििरि संख्या १ भारतातील तीनही पातळीिरील एकूि पंचायतीराज संस््ा संख्या २६०५१२ २ भारतातील ग्रामपंचायतीची संपूिा संख्या २५३२६८ ३ भारतातील तालुका पातळीिरील पंचायतीची संख्या ६६१४ ४ भारतातील द्दजल्हा पातळीिरील द्दजल्हा पंचायतीची संख्या ६३० ५ भारतातील द्दनिडून आलेल्या पंचायत सदस्यांची एकूि संख्या ३१ लाख ६ भारतातील द्दनिडून आलेल्या मद्दहला पंचायत सदस्यांची एकूि
संख्या १३.७५ लाख Source:Basic Statistics of Panchayati Raj Institutions,2019,Ministry of Panchayati Raj, Government of India भारतीय राज्यघटनेतील संद्दिधानात्मक तरतुदी पाहता भारतातील पंचायतराजची केरळ, पद्दिम बंिाल, मध्यप्रदेश आद्दि महाराष्ट्र राज्याची तुलनात्मक सद्यद्दस्थती (सांद्दख्यकीय) पुढील प्रमािे सांिता येईल अ.क्र द्दििरि केरळ पद्दिम
बंिाल मध्यप्रदेश महाराष्ट्र





१





राज्यद्दनहाय
द्दनहाय
पंचायतराज द्दजल्ह्यांची
संख्या १४ २३ ५२ ३६ उपद्दजल्हा
द्दिभागाची
संख्या ७७ ३४१ ३५२ ३५५ ब्लॉकची
संख्या
(तालुका) १५२ ३४२ ३१३ ३२२ munotes.in

Page 25

पंचायतराज
25 प्रशासकीय
द्दिभाग खेड्यांची
संख्या १६६४ ४०९९७ ५५१८५ ४४१४६ २ राज्यद्दनहाय
पंचायतीराज
संस््ांची
संख्या
(द्दजल्हा,
मध्यिती
आद्दि
ग्रामपंचायती) द्दजल्हा १४ २२ ५१ ३४ पंचायत
सद्दमती १५२ ३४२ ३१३ ३५१ ग्रामपंचायती ९४१ ३३४० २२८१७ २७८७० पारंपररक
पंचायती — ०१ —- —---- ३ राज्यद्दनहाय
पंचायतीराज
संस््ा मध्ये
द्दनिडून
आलेल्या
प्रद्दतद्दनधींची
संख्या
(द्दजल्हा,
मध्यिती
आद्दि
ग्रामपंचायती द्दजल्हा ३३१ ८३४ ८५२ १९९० पंचायत
सद्दमती २०७९ ९३०६ ६७९० ३९३९ ग्रामपंचायती १५९६२ ४९२६२ ३८५३३९ २३४१९३ पारंपररक
पंचायती ०० ०० ०० ०० एकूि १८३७२ ५९४०२ ३९२९८१ २४०१२२ ४ राज्यद्दनहाय
पंचायतीराज
संस््ा मध्ये
द्दनिडून
आलेल्या
मद्दहला
प्रद्दतद्दनधींची
संख्या
(द्दजल्हा,
मध्यिती
आद्दि
ग्रामपंचायती द्दजल्हा १६८ ४२३ ४२६ १००५ पंचायत
सद्दमती ११०२ ४७४३ ३३९५ १९८९ ग्रामपंचायती ८३६० २४९९१ १९२६६९ ११८४९६ पारंपररक
पंचायती ०० ०० ०० ०० एकूि ९६३० ३०१५७ १९६४९० १२१४९० ५ राज्यद्दनहाय
पंचायतीराज
संस््ा मध्ये द्दनिडून
आलेल्या
एकूि १८३७२ ५९४०२ ३९२९८१ २४०१२२ munotes.in

Page 26

भारतातील
ग्रामीण शासन
26 द्दनिडून
आलेल्या
एकूि
प्रद्दतद्दनधीच्या
प्रमािात
मद्दहला
प्रद्दतद्दनधींची
संख्या
(द्दजल्हा,
मध्यिती
आद्दि
ग्रामपंचायती प्रद्दतद्दनधीची
संख्या द्दनिडून
आलेल्या
मद्दहला
प्रद्दतद्दनधींची
संख्या ९६३० ३०१५७ १९६४९० १२१४९० द्दनिडून
आलेल्या
मद्दहला
प्रद्दतद्दनधीची
एकूि
टक्केिारी ५२.४२ ५०.७७ ५०.०० ५०.६० Source:Basic Statistics of Panchayati Raj Institutions,2019,Ministry of Panchayati Raj, Government of India महाराष्ट्रातील पंचायतराज व्यिस्था महाराष्ट्रातील पंचायतराज व्यिस््ा ही भारतासाठी मागादशाक म्हिून ओळखली जाते, द्दशिाय पंचायतराज व्यिस््ेच्या बळकटीकरिासाठी महाराष्ट्राने देशाचे नेतृत्कि केलेले आहे. केंद्र शासनाने स््ापन केलेल्या बलिंतराय मेहता सद्दमतीच्या द्दशफारसीनुसार द्दत्रस्तरीय पंचायतराज व्यिस््ा अद्दस्तत्किात येऊन द्दतचे नामकरि 'पंचायतराज' असे करण्यात आले. मेहता सद्दमतीने सुचद्दिलेल्या पंचायतराज व्यिस््ेच्या चौकटीत राहून स््ाद्दनक गरजांनुसार राज्यस्तरािर पंचायतराज स््ापन करण्याची मुभा राज्यांना द्ददली.त्कयानुसार २ ऑक्टोबर १९५८ रोजी राजस््ान आद्दि १ नोव्हेंबर १९५८ रोजी आंध्रप्रदेश या राज्यांनी पंचायतराज संस््ाची स््ापना केली. खऱ्या अ्ााने राजस््ान या राज्याच्या पुढाकाराने द्दत्रस्तरीय व्यिस््ा प्रत्कयक्ष अंमलात आली. पंचायतराजची स््ापना करिारे राजस््ान हे पद्दहले राज्य आहे,आंध्रप्रदेश २ रे तर महाराष्ट्र हे ९ िे राज्य आहे.द्दव्दभाद्दषक मुंबई राज्याच्या पुनारचनेचा प्रश्न द्दिचाराधीन असल्यामुळे मुंबई राज्यात पंचायतराज द्दनद्दमातीचा द्दिषय लांबिीिर टाकण्यात आला होता. १ मे १९६० रोजी निीन महाराष्ट्राची द्दनद्दमाती झाली. मेहता सद्दमतीच्या द्दशफारशींच्या आधारे महाराष्ट्रात पंचायतराजची कशा प्रकारे अंमलबजाििी करता येईल, याचा अभ्यास करण्यासाठी राज्य सरकारने २६ जून १९६० रोजी तत्ककालीन महसूलमंत्री िसंतराि नाईक यांच्या अध्यक्षतेखाली सद्दमती स््ापन केली. या सद्दमतीच्या द्दशफारशीनुसार ८ सप्टेंबर १९६१ रोजी महाराष्ट्रातील दोन्ही सभागृहांत महाराष्ट्र द्दजल्हा पररषद ि पंचायत सद्दमती अद्दधद्दनयम १९६१ संमत करण्यात आला.या munotes.in

Page 27

पंचायतराज
27 अद्दधद्दनयमाला ५ माचा १९६२ रोजी भारताच्या राष्ट्रपतींची अनुमती द्दमळाली. त्कयानंतर महाराष्ट्र द्दजल्हा पररषद ि पंचायत सद्दमती अद्दधद्दनयम १९६१ नुसार १ मे १९६२ पासून पंचायतराज व्यिस््ा सुरू करण्यात आली.त्कयानुसार महाराष्ट्रात सध्याच्या द्दस््तीत द्दत्रस्तरीय पंचायतराज व्यिस््ा कायारत आहे. महाराष्ट्रातील िेळोिेळी पंचायतराज व्यिद्दस््त काळानुरूप बदल करण्यात आले आहेत. १९९२ च्या ७३ व्या घटनादुरुस्तीने पंचायतराजमध्ये आमुलाग्र बदल करण्यात आले. पंचायतराजला सिैधाद्दनक दजाा प्राप्त झाल्यामुळे ७३ व्या घटना दुरुस्तीमुळे पंचायतराज व्यिस््ा बळकट होण्यास मदत झाली. ७३ िी घटना दुरुस्ती ही पंचायतराज व्यिस््ेसाठी एका अ्ााने हा मैलाचा दगड म्हिता येईल कारि यानुसार पंचायतराज संस््ांना घटनात्कमक दजाा, द्दजल्हा पररषद, पंचायत सद्दमती ि ग्रामपंचायत याप्रमािे द्दत्रस्तरीय पध्दत द्दिकसीत करण्यात येऊन ग्रामपंचायत ग्रामसभा बंधनकारक करण्यात आली. महाराष्ट्रातील पंचायतराज व्यिस्थेची रचना पुढील प्रमािे आहे.
महाराष्ट्रातील स्थाद्दनक संस्थांची आकडेिारी भारतीय राज्यघटना कलम ४० नुसार ग्रामपंचायतीची स््ापना करण्यात यािी या तत्त्िानुसार महाराष्ट्रात प्रत्कयेक गािात ि काही गािांसाठी एकत्र ग्रामपंचायतीची स््ापना करण्यात आलेली आहे. आज महाराष्ट्रात ३४ द्दजल्हा पररषद ३५१ पंचायत सद्दमती ि २८ हजार ५६३ एिढ्या ग्रामपंचायती आहेत महाराष्ट्र द्दजल्हा पररषद पंचायत सद्दमती अद्दधद्दनयम १९६१ नुसार त्कयाचा कारभार चालतो.
munotes.in

Page 28

भारतातील
ग्रामीण शासन
28 केरळ पंचायतराज व्यिस्था 1960 च्या पंचायत अद्दधद्दनयमाने स््ाद्दनक स्िराज्य संस््ांच्या द्दिभागाचे पंचायत द्दिभागामध्ये द्दिभाजन करण्याची द्दशफारस केली होती.1957 मध्ये भारत सरकारने श्री. बलिंत राय मेहताच्या अध्यक्षतेखाली समुदाय द्दिकास काया्माचा अभ्यास करण्यासाठी एक सद्दमती नेमली. सद्दमतीने ग्रामीि स््ाद्दनक सरकारची एकसमान द्दत्रस्तरीय प्रिालीची द्दशफारस केली. बलिंत राय मेहता सद्दमतीच्या अहिालाच्या द्दशफारशींनुसार भारतात पंचायतराज व्यिस््ा अद्दस्तत्किात आली. राज्यघटनेतील 73 व्या दुरुस्तीच्या आधारे पंचायतराज व्यिस््ा देशपातळीिर लागू करण्यात आले. त्कयातून केरळमध्ये पंचायत राज व्यिस््ेचा द्दिकास करण्यासाठी केरळ पंचायतराज अद्दधद्दनयम तयार करण्यात आला. केरळ पंचायतराज अद्दधद्दनयम १९९४ नुसार केरळमध्ये पंचायतराज व्यिस््ेत (अ) प्रत्कयेक गािासाठी द्दकंिा गािांच्या गटासाठी एक ग्रामपंचायत. (ब) मध्यिती स्तरािर ब्लॉक पंचायत; आद्दि (क) प्रत्कयेक द्दजल्हा पंचायत क्षेत्रासाठी एक द्दजल्हा पंचायत अशी द्दत्रस्तरीय पंचायतराज व्यिस््ा अद्दस्तत्किात आलेली आहे.कलम २४३ नुसार केरळ पंचायतराज व्यिस््ेमध्ये ग्रामसभा स््ापन करण्यात आलेल्या आहेत.प्रत्कयेक पंचायतीमध्ये अनुसूद्दचत जाती आद्दि जमातीसाठी ि मद्दहलांसाठी जागा राखीि ठेिण्यात आलेल्या आहेत.पंचायतीच्या द्दनिडिुकांसाठी स्ितंत्र आयोग स््ापन करण्यात आलेला आहे.केरळ पंचायतराज अद्दधद्दनयम १९९४ मध्ये एकूि २६ प्रकरिांमध्ये केरळ पंचायतराज व्यिस््ेच्या संदभाात सद्दिस्तर अशी माद्दहती देण्यात आलेली आहे. पद्दिम बंिाल १९७७ मध्ये पंचायतींच्या कामकाजाचा आढािा घेण्यासाठी अशोक मेहता सद्दमतीची स््ापना करण्यात आली. पंचायतराज हा लोकशाहीचा आत्कमा आहे, त्कयामुळे त्कयाला अद्दधक अद्दधकार द्दमळायला हिेत, असे सद्दमतीच्या द्दनदशानास आले. सन १९७७ नंतर स््ापन झालेल्या पंचायती दुसऱ्या द्दपढीच्या पंचायती म्हिून ओळखल्या जातात. पद्दिम बंगालमध्ये या अहिालात केलेल्या सूचना स्िीकारल्यानंतर पद्दिम बंगाल मध्ये पंचायती अद्दधक प्रभािी झाल्या.
munotes.in

Page 29

पंचायतराज
29 १९९० च्या दशकात, पंचायतराज संस््ांना घटनात्कमक अद्दधकार ि दजाा द्ददल्याद्दशिाय त्कया फलदायी होऊ शकत नाही, म्हिून केंद्र सरकारने १९९२ मध्ये ७३ िी घटनादुरुस्ती कायदा संमत केला तेव्हापासून खऱ्या अ्ााने पंचायतराज व्यिस््ा भारतात रुजिल्या गेली. एकंदरीतच पद्दिम बंगालमध्ये पंचायतराज व्यिस््ेचा अंमलबजाििीसाठी िेगिेगळे कायदे तयार करण्यात आले ते पुढील प्रमािे सांगता येतील. 1. पद्दिम बंगाल पंचायत ( द्दनिडिूक ) कायदा , 2003 सिा सुधारिांसह 2. पद्दिम बंगाल पंचायत ( द्दनिडिूक ) द्दनयम , 2006 सिा सुधारिांसह 3. पद्दिम बंगाल पंचायत कायदा , 1973 सिा सुधारिांसह 4. पद्दिम बंगाल पंचायत ( पंचायत सद्दमती ) प्रशासकीय द्दनयम , 2008 सिा सुधारिांसह 5. पद्दिम बंगाल पंचायत ( घटना ) द्दनयम 1975 सिा सुधारिांसह 6. पद्दिम बंगाल पंचायत ( ग्रामपंचायत ) प्रशासकीय द्दनयम , 2004 सिा सुधारिांसह पद्दिम बंगालमधील पंचायतराज व्यिस््ेचे िेगिेगळे कायदे पाहता पद्दिम बंगालमध्ये सुद्धा द्दत्रस्तरीय पंचायतराज व्यिस््ा अद्दस्तत्किात आहे. तसेच पद्दिम बंगालमध्ये सुद्धा मद्दहलांसाठी ि अनुसूद्दचत जाती आद्दि जमातीसाठी जागा राखीि ठेिण्यात आलेल्या आहेत. तसेच पंचायतीच्या द्दनिडिुका घेण्यासाठी या द्दठकािी स्ितंत्र राज्य पातळीिर द्दनिडिूक आयोग स््ापन करण्यात आलेला आहे. संबंद्दधत राज्य अद्दधद्दनयम आद्दि त्कयाअंतगात केलेल्या द्दनयमांच्या तरतुदींनुसार, सध्या २२ द्दजल्हा पररषदा मध्ये ८२५ मतदारसंघ आहेत. १ महाकुमा पररषद, ३४२ पंचायत सद्दमत्कयांमध्ये सद्दमत्कया ९२४० मतदारसंघ आहेत.आद्दि ३३५४ ग्रामपंचायतींमध्ये ४८७५१ ग्रामपंचायत मतदारसंघ आहेत. पद्दिम बंगालमध्ये ७ महानगरपाद्दलका आद्दि ११९ नगरपाद्दलका आहेत. म्हिजेच पद्दिम बंगालमध्ये सुद्धा द्दत्रस्तरीय पंचायत राज व्यिस््ा अद्दस्तत्किात आहे. तसेच पद्दिम बंगालमध्ये सुद्धा मद्दहलांसाठी ि अनुसूद्दचत जाती आद्दि जमातीसाठी जागा राखीि ठेिण्यात आलेल्या आहेत. तसेच पंचायतीच्या द्दनिडिुका घेण्यासाठी या द्दठकािी स्ितंत्र राज्य पातळीिर द्दनिडिूक आयोग स््ापन करण्यात आलेला आहे. मध्य प्रदेश मध्यप्रदेश पंचायतराज अद्दधद्दनयम १९९३ नुसार मध्यप्रदेश मध्ये द्दत्रिीय पंचायती राजव्यिस््ा अद्दस्तत्किात आलेली आहे. ७३व्या घटनादुरुस्तीनंतर द्दनिडिुका घेिारे पद्दहले राज्य हे मध्य प्रदेश आहे.२००१ मध्ये, पंचायतीराज अद्दधद्दनयम मध्ये ग्राम स्िराज अद्दधद्दनयम द्वारे सुधारिा करण्यात आली, ज्याने पंचायती राजच्या संरचनेत महत्त्िपूिा बदल घडिून आिण्यासाठी ग्रामसभा मजबूत करण्यािर भर द्ददलेला आहे. मध्यप्रदेश मध्ये द्दत्रिीय पंचायतराज व्यिस््ा असून ग्रामपंचायत तालुका पातळीिर जनपद आद्दि द्दजल्हा पातळीिर munotes.in

Page 30

भारतातील
ग्रामीण शासन
30 द्दजल्हा पंचायत अशी द्दत्रस्तरीय रचना असून मद्दहलांसाठी ि अनुसूद्दचत जाती ि अनुसूद्दचत जमातीसाठी लोकसंख्येच्या प्रमािात जागा राखीि ठेिण्यात आलेल्या आहेत. महाराष्ट्र, केरळ, मध्य प्रदेश आद्दि पद्दिम बंगाल या राज्यातील पंचायतराज व्यिस््ेचा तुलनात्कमक अभ्यास करताना असे द्दनदशानास येते की ७३ व्या घटनादुरुस्तीनंतर या राज्यांमध्ये द्दत्रस्तरीय पंचायतराज व्यिस््ा अद्दस्तत्किात आली असून ग्रामपंचायती ि ग्रामसभा यांना प्राधान्य देण्यात आलेले आहेत. प्रत्कयेक राज्यात लोकसंख्येच्या प्रमािात अनुसूद्दचत जाती ि जमातींना जागा राखीि ठेिण्यात आलेल्या आहेत. तसेच प्रत्कयेक राज्यासाठी पंचायतीच्या द्दनिडिुका घेण्यासाठी स्ितंत्र द्दनिडिूक आयोगाची स््ापना करण्यात आली असून प्रत्कयेक राज्यांमध्ये द्दित्त आयोगाच्या ही स््ापना करण्यात आलेली आहे. सारांश पंचायतराज हे भारतातील स््ाद्दनक सरकारचे नाि आहे.पंचायत प्रिालीत गािपातळीिर (ग्रामपंचायत) समाद्दिष्ट करते,गािांचे समूह (ब्लॉक पंचायत) आद्दि द्दजल्हा स्तर (द्दजल्हा पंचायत).पंचायतीराज हे गािपातळीिरील शासनाचे स्िरूप आहे.प्रत्कयेक गाि स्ितःच्या द्द्याकलापांसाठी जबाबदार आहे.१९९२ च्या ७३ व्या घटनादुरुस्तीने पंचायतीला अद्दधकार आद्दि जबाबदाऱ्या देण्यात आलेल्या आहेत. आपली प्रिती तपासा १. स्थाद्दनक स्िराज्य संस्थांचा अथथ ि व्याख्या सांिा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. बलिंतराि मेहता सद्दमतीच्या द्दशफारशी सांिा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३. भारतातील पंचायतराज संस्थांचा उदय ि द्दिकास सांिा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 31

पंचायतराज
31 अद्दधक िाचनासाठी संदभथ ग्रंथ 1. THE KERALA PANCHAYAT RAJ ACT & RULES l THE KERALA PANCHAYAT RAJ ACT 1994 l THE KERALA PANCHAYAT RAJ RULES l CONSTITUTION 73RD AMENDMENT ACT l GUIDELINES FOR THE PREPARATION OF TENTH FIVEYEAR PLAN OF LOCAL GOVERNMENTS CD-ROM version prepared by KERALA INSTITUTE OF LOCAL ADMINISTRATION Mulagunnathu kavu, Thrissur-680581 2. Singh, M. P., The Constitution of India, Delhi Law House, Delhi, 4thEdition 2015. 3. Bakshi, P. M., The Constitution of India, Universal Law Publishing Co. Pvt. Ltd., Delhi, 3rdEdition 1996. 4. Pandey, Dr. J. N., Constitutional Law of India, Central Law Publications, Allahabad, 49thEdition 2012. 5. Roy, M., The West Bengal Panchayat Act, 1973, TAX’N LAW, Kolkata, Edition 2011. ❄❄❄❄❄❄ munotes.in

Page 32

भारतातील
ग्रामीण शासन
32 २ लोकशाही िवक¤þीकरण ÿिøया घटक रचना २.१ उिĥĶे २.२ ÿाÖतािवक २.३ िवषय िववेचन २.३.१ लोकशाही िवक¤þीकरणाचा अथª व Óया´या २.३.२ Öथािनक स±मीकरनासाठी शासकìय पातळीवरील पुढाकार / ÿयÂन : आर±ण आिण सामािजक लेखापरी±ण २.३.३ िव°ीय िवक¤þीकरण २.१ उिĥĶे लोकशाही िवक¤þीकरण ÿिøया या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. लोकशाही िवक¤þीकरण Ìहणजे काय हे सांगता येईल. २. लोकशाही िवक¤þीकरणाची ÿिøया सांगता येईल. ३. लोकशाही िवक¤þीकरणा¸या संदभाªतील वेगवेगÑया कायªøमांची भूिमका आिण Öवłप सांगता येईल. २.२ ÿाÖतािवक ÖवातंÞयो°र काळात भारताने सावªभौम लोकस°ाक राºयपĦतीची Öथापना केली आहे. तसेच लोकशाही जीवन पĦतीचा Öवीकार केला आहे. Âयानुसार ÿÂय± िनवडणुकìतून िनवडून आलेÐया ÿितिनधéचे लोकशाही सरकार क¤þा¸या व राºया¸या िठकाणी Öथापन होते. भारतीय राºयघटने¸या कलम-४० मÅये अशी तरतूद करÁयात आली आहे कì, Öथािनक शासन ÓयवÖथेची िनिमªती कłन घटक राºयांना पुरेशी Öवाय°ता बहाल करÁयात येते. Âया आधारे भारतात तीनही शासन ÓयवÖथेमÅये स°ेचे व अिधकारांचे िवक¤þीकरण करÁयात आलेले आहे. लोकशाही सुसंघिटत व िÖथर Öवłपाची िनमाªण करÁया¸या ŀĶीने स°ेचे िवक¤þीकरण करणे हे तÂव िÖवकारणे आवÔयक होते. ÖवातंÞयपूवª काळात क¤þ सरकार व राºय सरकार यांनी कायदा व सुÓयवÖथा िनमाªण करणे तसेच महसुलां¸या आधारे नागåरकांना आवÔयक तेवढ्याच सुखसोई उपलÊध कłन देणे व साăाºयशाही िहतसंबंधाला धोका पोहोचणार munotes.in

Page 33

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
33 नाही, एवढाच मयाªिदत आिथªक िवकास करणे, अशी मयाªिदत भूिमका Öथािनक शासन संÖथांची होती. ÖवातंÞयो°र काळात माý कायदा व सुÓयवÖथे बरोबरच आिथªक, सामािजक, शै±िणक व सांÖकृितक िवकासाला ÿाधाÆय देऊन लोकांचे जीवनमान उंचावÁया¸या ŀĶीने लोकांचे मूलभूत ÿij सोडिवÁयाची जबाबदारी क¤þ सरकार व राºय सरकारवर येऊन पडली. पोलादांचे उÂपादन, वीज उÂपादन, मोठ्या यंýांचे उÂपादन, पाठबंधारे ÿकÐप, शाľीय व तांिýक ÿगती, शेती व पाणी पुरवठ्या¸या योजना, राÕůीय महामागª, जिमनीचे मोठ्या ÿमाणात संर±ण, पशुपालन व दुµधÓयवसाय तसेच आरोµय िवषयक सुिवधा इÂयादी. मूलभूत ÿijांबाबत राÕůीय कायªøमानची आखणी कłन Âयांची अंमलबजावणी करÁयाची जबाबदारी Öथािनक शासनÓयवÖथेवर सोपिवÁयात आली. Âयाचवेळी úामीण जनतेकडून येणाöया दबावामुळे सरकारला Öथािनक Öवłपा¸या िविवध िवकास कायªøमांची सुŁवात करावी लागली. एकंदरीतच अशा ÿकार¸या योजना व कायªøम राबिवÁयासाठी Öथािनक Öवराºय संÖथा या अगोदरपासूनच अिÖतÂवात होÂया. परंतु पुरेसा पैसा, मनुÕयबळ व िशÖतबĦ संघटना यां¸या अभावामुळे ही जबाबदारी पार पाडÁयास काहीअंशी या शासन संÖथा असमथª ठरÐया आहेत. पåरणामतः मोठ्या सरकारी योजना व छोटे Öथािनक कायªøम पार पाडÁयामÅये सरकारची शĉì िवभागली गेली. Âयाचा पåरणाम असा झाला कì, मोठ्या योजनांना Âयाची गरज व आवÔयकता ल±ात घेता सहािजकच अúÖथान िमळाले. Âयामुळे Öथािनक कायªøमांकडे दुलª± करावे लागले. राÕůां¸या दुगाªमी िवकासा¸या ŀĶीने ही दुद¨वी घटना होती, Ìहणून Öथािनक कायªøमाबाबत¸या जबाबदारीतून राºय सरकारांनी मुĉ होणे, आवÔयक असून Öथािनक कामे लोकां¸या उपøमशीलतेवर आिण उपलÊध साधनांवर सुटÁयाची गरज आहे. असे झाले तर Âया योजना फĉ राºय सरकारांनी हाती घेणे श³य होईल. Âयावर ल± क¤िþत करता येईल. या िवचारातून Öवतंý अशा शासनाकडे वेगवेगÑया िवकास योजना शोधून, Âया योजना पूणª करÁयाची जबाबदारी Âयां¸यावर सोपिवणे हे संयुिĉक ठł शकेल. अशी अपे±ा Óयĉ करÁयात आली. या अनुषंगाने लोकशाही िवक¤þीकरणाचा िवचार ÿभावीपणे राबिवला गेला. २.३ िवषय िववेचन २.३.१ लोकशाही िवक¤þीकरणाचा अथª व Óया´या :- राºयातील राºयकारभाराबाबत िनणªयाÂमक धोरण ठरिवÁयाची व ते अंमलात आणÁयाची स°ा एकाच िठकाणी एकवटलेली असेल तर तेथे स°ेचे क¤þीकरण होते. पण येथे िवक¤þीकरण हा शÊद Óयापक अथाªने क¤þीकरणाचा ÿितशÊद Ìहणून सवªसाधारणपणे वापरला जातो. परंतु सामाÆयतः स°ेचेवर¸या थरांकडून खाल¸या थरांकडे हÖतांतरण Ìहणजे िवक¤þीकरण असे मानले जाते. (१) पॉल मीर या िवचारवंता¸या मते, "िवक¤þीकरण Ìहणजे वåरķ संÖथांचे अिधकार खाल¸या थरातील संÖथांकडे सोपिवणे अथवा Öथािनक वा िवभागीय संÖथांना क¤þीय स°े¸या मदतीिशवाय Öवतंýपणे Öवतः¸या योजना आखÁयाचा अिधकार देणे होय." munotes.in

Page 34

भारतातील
ग्रामीण शासन
34 अशी Óया´या िवक¤þीकरणाची केली आहे. या Óया´येतून Öथािनक अथवा िवभागीय संÖथा Öवाय° असाÓयात असा अथªबोध होतो. (२) Æयूमन या राºयशाľ²ा¸या मते, “राजकìय िनणªय घेÁयाचा अिधकार न देता Öथािनक संÖथांकडे अंमलबजावणीचे अिधकार सोपिवले तरी देखील मयाªिदत Öवłपात का होईना ते स°ेचे िवक¤þीकरणच असते.” िवक¤þीकरणातवर¸या ±ेýातील संÖथांची स°ा व Öवाय°ता खाल¸या थरातील ±ेýातÐया संÖथांकडे तीन ÿकारांनी हÖतांतåरत होऊ शकते. राºयकारभारा¸या िविशĶ ±ेýातील कामाबाबत, Öथािनक ±ेýातील संÖथांना िनणªय घेÁयाचे अिधकार देऊन, राजकìय स°ेचे हÖतांतरण होऊ शकते. काही िविशĶ ±ेýातील संबंिधत अथªÓयवहार व उपलÊध साधने याबाबतचे अिधकार Öथािनक संÖथांकडे सोपवून राºयसंÖथे¸या हातातील आिथªक स°ा मयाªिदत Öवłपात Öथािनक संÖथांकडे ¶यावयाची असते. आिण िविवध ÿकार¸या Öथािनक योजना Âयांची अंमलबजावणी Âयाबाबत देखरेख व मागªदशªन याबाबतचे ÿशासन िवषयक अिधकार Öथािनक संÖथांकडे सोपवावयाचे आहेत. थोड³यात, Öथािनक पातळीवर ÿशासन संÖथा Öथापन कłन Âयांना अिधकार देऊन मयाªिदत Öवłपात Öवाय°ता ¶यावयाची आहे. असे िवक¤þीकरण लोकशाही िवक¤þीकरण असेलच असे नाही. तर क¤þ सरकारला Öथािनक पातळीवर संÖथा िनमाªण कłन Âयांचे कायª चालिवÁयासाठी काही Óयĉì िनयुĉ कłन स°ेचे अथवा कायाªचे िवक¤þीकरण करता येईल. पण Âयाला लोकशाही िवक¤þीकरण असे Ìहणता येणार नाही. कारण Öथािनक संÖथा लोकांनी िनवडून िदलेÐया ÿितिनधéची असेल तर येथे लोकशाही िवक¤þीकरण अवलंबून असते. स°ांतर व हÖतांतर केलेÐया स°ेबाबत िनणªय घेÁयाचे अिधकार व Öवाय°ता यावर िवक¤þीकरण अवलंबून असते. िवक¤þीकरण Ìहणजे िवषम क¤þीकरण नÓहे, तर िवषम क¤þीकरणात किनķ अथवा हाताखाल¸या अिधकाöयाकडे एखाīा िववि±त कायाªची जबाबदारी उचलÁयाबाबत केवळ ÿितिनिधÂव करÁयाचा अिधकार सोपिवला जातो. पण तो संपूणªपणे हÖतांतåरत केला जात नाही. Âया िठकाणी Öवाय°तेचा ÿijच उĩवत नाही. Ìहणून िवषम क¤þीकरण हे िवक¤þीकरण नÓहे, तर कायª±मते¸या आिण उपयुĉते¸या ŀĶीने ÿितिनधीकरणाची पĦती Öवीकारली जाते. (३) मेरी फॉलेट यांनी "ÿितिनधीकरण आिण िवक¤þीकरण यातील फरक ÖपĶ करताना ÿितिनधीकरना¸या कÐपनेत सवª®ेķ Óयĉìकडे सवª स°ा क¤िþत असते. परंतु कायª±मते¸या ŀĶीने तो आपले काही अिधकार किनķाकडे सुपूतª करतो. या उलट िवक¤þीत लोकशाहीमÅये काही तßवावर स°ेचे िवक¤þीकरण करÁयाचा ÿयÂन असतो. लोकांकडे अिधकािधक अिधकार सोपिवले जातात व लोकराºयाचे तÂव ÿÂय±ात उतरिवले जाते. Öथािनक लोकात Öवतःची कामे Öवतः¸या जबाबदारीवर पार पाडÁयाची कायª±मता िनमाªण Óहावी हा Âयामागील ÿमुख उĥेश असतो. "साÌयवादी देशात साÌयवाīां¸या ÌहणÁयाÿमाणे "जनतेची लोकशाही" असते. अंतगªत संबंध ŀढ Öवłपाचे राहóन, Öथािनक Öवाय°ता आिण राÕůीय एकके साधÁया¸या िवक¤þीकरणाचे तÂव अनुसरले जाते. हे तÂव लोकशाही िवक¤þीकरणाहóन अगदी िभÆन आहे. munotes.in

Page 35

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
35 (४) िÓहिशंÖकì यांनी या तßवाचे ÿितपादन केले आहे कì, या पĦतीत मूलभूत िवकासा¸या ÿijांबाबत आिण संबंध राÕůÓयापी आिथªक रचना िनमाªण करÁयाबाबत िवचार करÁयाचे काम अथाªतच, क¤þीय स°ाधारी संÖथांकडे असेल. अथōÂपादना¸या कामात मागªदशªन आिण अथª उÂपादना¸या साधनां¸या अिधकारांचे िवक¤þीकरण या पĦतीत गृहीत असते. राÕůीय योजना यशÖवी करÁयासाठी आिण देशाची आिथªक व सांÖकृितक इमारत उभारÁयासाठी िभÆन-िभÆन भािषक व िभÆन-िभÆन जीवन पĦती अंगीकाåरत असलेÐया Öथािनक लोकांचा उÂसाह व अिभøमशीलता व Öवाय°ता आवÔयक असते. लोकशाही क¤þीकरण पुढील तÂवावर आधाåरत असते. मागªदशªन करणाöया सवª संÖथा वरील पातळीपासून खाल¸या पातळीपय«त िनवडलेले असतील. संÖथा आपÐया कायाªचे िहशोब व अहवाल प± संघटनेकडे वेळोवेळी सादर करतील. अÐपसं´यांक हे बहòसं´यांका¸या वचªÖवाखाली काम करतील वåरķ संÖथांकडून िदले गेलेले िनणªय खाल¸या संÖथा पातळीवर व सभासदांवर बंधनकारक असतील. लोकशाही शासनÓयवÖथेमÅये िवक¤þीकरण हे तÂव लोकशाही¸या आधाराने राबिवले जाते. िवक¤þीकरणामुळे िनरिनराÑया पातळीवर िनणªय घेÁयाची व Âया िनणªयाची अंमलबजावणी करÁयाची स°ा ÿाĮ होत असते. अशा स°ेचा वापर करणारे सवª पदािधकारी लोकशाही मागाªनेच स°ेवर आलेले असतात. लोकशाही तßवानुसारच आपआपÐया कायª±ेýात स°ा व अिधकारांचा वापर Âयांना करावा लागतो. हा खरा लोकशाही िवक¤þीकरणाचा अथª आहे. ÿशासकìय सुसूýतेसाठी ÿशासकìय यंýणेमÅये सवªच Öतरातील लोकांचा सहभाग असणे हे लोकशाहीसाठी तसेच राÕůीय िहतासाठी आवÔयक असते. Âयातूनच लोकशाही िवक¤þीकरणाला Öवतंý असा अथª ÿाĮ झाला आहे. देशा¸या िकंवा घटक राºया¸या राजधानीतून राºयकारभाराबाबत व ÿशासनाबाबत सवª िनणªय घेतले जात असतील तर अशी ÓयवÖथा क¤þाÂमक असते. दुसöया शÊदात सांगावयाचे झाÐयास ºया शासन ÓयवÖथेत शासक वगाª¸या हाती स°ा Ìहणजे िनणªय घेÁयाचे अिधकार एकवटलेले असतात Âया िठकाणी स°ेचे क¤þीकरण झालेले असते. सोÈया शÊदात असे Ìहणता येईल कì, ºया शासन ÓयवÖथेत एका Óयĉéचा अथवा Óयिĉगटां¸या हाती स°ा एकवटलेली असते, Âयास क¤þीकरण असे Ìहणता येईल. या उलट िनणªय घेÁयाचे स°ा व अिधकार एका Óयĉì पे±ा ती स°ा अनेक Óयĉì िकंवा Óयĉì समूहाकडे असते. Âयास िवक¤þीकरण असे Ìहणता येईल. ÿÂयेक Öतरावर िनणªय घेÁयाची स°ा व अिधकार तेथील अिधकाöयांना िदलेले असतात. शासन ÓयवÖथे¸या ÿÂयेक पातळीवरच स°ा व अिधकारा¸या बाबतीत ÖवातंÞय असणे व Âयातूनच िनणªय घेणे व िनणªयाची अंमलबजावणी करणे यालाच लोकशाहीतील स°ेचे िवक¤þीकरण असे Ìहटले जाते. लोकशाही िवक¤þीकरणाचे Öवłप :- लोकशाहीमÅये िवक¤þीकरणा¸या कÐपनेला एक Öवतंý असे महßव ÿाĮ झाले आहे. स°ािवक¤þीकरण हे लोकशाहीतील तßव मानले जाते. साÌयवादी देशात स°ेचे राजकìय सोयीसाठी ÿांत िकंवा िवभाग पाडलेले असतात. पण स°ेचे िवक¤þीकरण केलेले नसÐयामुळे साÌयवादी देशात स°ेचे लोकशाही िवक¤þीकरण आढळत नाही. रिशयात केवळ ÿशासकìय सोयीसाठी अशी रचना असते. अिधकारी हे िनवडून िदलेले नसतात. Ìहणून ते अिधकारी munotes.in

Page 36

भारतातील
ग्रामीण शासन
36 लोकांना जबाबदार नसतात. इंµलंडमÅये Öथािनक संÖथा आहेत. परंतु स°ा व अिधकारां¸या बाबतीत संपूणª स°ा व अिधकारांचे क¤þीकरण हे क¤þ सरकारकडे झालेले आहे. इंµलंडने एकाÂम शासन ÓयवÖथेचा Öवीकार केलेला आहे. लोकशाहीमÅये िवक¤þीकरण या तÂवाला एक Öवतंý असा सामािजक, आिथªक, व राजकìय असा अथª ÿाĮ होतो. वेगवेगÑया Öतरावर शासन ÓयवÖथा िनमाªण केलेली असते, या िविवध Öतरांवर Öवतंý शासन अिधकारी असून Âयां¸या हाती Öवतंý अिधकार व स°ा असतात. या अथाªने लोकशाही Öथािनक Öवराºय शासन संÖथा Öवतंýपणे काम करीत असतात. Âयातूनच Âयांना Öवाय°ता ÿाĮ होत असते. ही शासन ÓयवÖथा लोकांनी िनवडलेली असते. Öथािनक पातळीवर Öथािनक लोकांचे ÿij सोडिवÁयाचे कायª हे शासनाचे अिधकारी करीत असतात. Öथािनक लोकांना शासन ÓयवÖथे¸या कायाªबĥल आÂमीयता वाटत असते. Âयामुळे ÿÂय±ात अशा शासन ÓयवÖथे¸या िठकाणी लोकशाही िवक¤þीकरण हे तÂव न³कìच आढळत असते. भारतातील लोकशाही िवक¤þीकरण ÿिøया:- भारतामÅये खöया अथाªने स°ेचे िवक¤þीकरण या तßवाला ÖवातंÞयानंतर सुŁवात झाली. २६ जानेवारी १९५० रोजी भारताने अिधकृतपणे िलिखत राºयघटनेचा Öवीकार केला. भारता¸या राºयघटनेचने िवक¤þीकरणा¸या तßवाला कायदेशीर माÆयता िदली आहे. राºयघटनेमÅये क¤þ सरकार व घटक राºय सरकार यां¸याकडे Öवतंý िवषयानुसार स°ा व अिधकार यांचे वाटप केलेले आहे. भारतीय राºयघटने¸या सातÓया पåरिशĶांमÅये Öवतंý अशा िवषयां¸या तीन याīा िदलेÐया आहेत. Ìहणून खöया अथाªने भारतात कायदेशीर ŀĶीने लोकशाही पĦतीने स°ेचे िवक¤þीकरण झालेले आहे. ÿा. एल. डी. Óहाईट यां¸या मतानुसार, "िनवडणुकì¸या माÅयमातून Öथापन झालेले जे सरकार असते, ते सरकार वेगवेगÑया पातळीवर Öवतंýपणे ÿाĮ झालेÐया स°ा व अिधकारातून कायª करत असते. शासन अिधकाöयांÿमाणे ÿशासकìय अिधकाöयांना देखील Öवतंýपणे Öवतः अिधकार ÿाĮ होत असतात. अशा िÖथतीला लोकशाही िवक¤þीकरण असे Ìहटले जाते." भारतात (१) क¤þ सूची (२) राºय सूची आिण (३) समवतê सूची अशा तीन भागांमÅये स°ेचे िवक¤þीकरण करÁयासाठी वेगवेगÑया िवषयांचे अिधकार ±ेý िनिIJत करÁयात आले आहे. भारताने लोकशाही पĦतीने स°ािवक¤þीकरणाची संकÐपना Öवीकारलेली आहे. स°ा व अिधकाराचा ÿÂय±रीÂया वापर करीत असताना गाव, खेडे, तालुका, िजÐहा, नगरपािलका व महानगरपािलका अशा सवª Öतरावर Âयां¸या िठकाणी असणाöया Öथािनक जनतेला या ÿिøयेमÅये सहभागी कłन घेतले आहे. Öथािनक शासन ÓयवÖथा हा राºय शासना¸या अिधकारातील एक ÿमुख िवषय आहे. Öथािनक शासन ÓयवÖथेला स°ा व अिधकार िदलेले असतात, तसेच हे स°ा व अिधकार काढूनही घेतले जाऊ शकतात. ÖवातंÞयानंतर भारतामÅये केवळ लोकशाही शासनपĦतीलाच सुŁवात झाली नाही, तर खöया अथाªने लोकशाही जीवन पĦतीला देखील सुŁवात झालेली आहे. अशा Óयापक अथाªने लोकशाहीमÅये स°ा व अिधकारांचे िवक¤þीकरण झालेले िदसून येते. munotes.in

Page 37

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
37 लोकशाही िवक¤þीकरणा¸या िविवध सिमÂया :- ÖवातंÞयानंतर Öथािनक शासन संÖथांना Öवशासनाचा दजाª कशा पĦतीने ÿाĮ कłन देता येईल. याचा अनेक वेगवेगÑया अंगांनी िवचार करÁयात आला आहे. भारतीय राºयघटने¸या मागªदशªक तßवांमÅयेच याबाबत राºयसंÖथेला अिधकार देÁयात आले आहेत. úामपंचायत, तालुका पंचायत, िजÐहा पåरषद िकंवा िजÐहा बोडª अशा शासन ÓयवÖथे¸या स°ा व अिधकारामÅये वाढ कłन िवकासा¸या ŀĶीने Âयां¸यावर कोणÂया जबाबदाöया टाकता येतील, या¸या सवा«गीण अËयासा¸या ŀĶीने ÖवातंÞयानंतर क¤þ सरकारने अनेक महßवा¸या सिमÂया नेमलेÐया आहेत. स°ा िवक¤þीकरण या तÂवाशी बांिधलकì मानूनच या सिमÂयांनी आपला अहवाल िनÕपृहपणे शासनाला सादर केलेला आहे. Âयांनी वेळोवेळी ºया महÂवपूणª िशफारशी केÐया आहेत. Âया िशफारशéची अंमलबजावणी देखील आवÔयकतेÿमाणे करÁयात आली आहे. १.३.२ (अ) Öथािनक स±मीकरनासाठी शासकìय पातळीवरील पुढाकार / ÿयÂन : आर±ण आिण सामािजक लेखापरी±ण (Government Initiative to Empower Local: Reservation & Social Audit) सामुदाियक िवकास कायªøम १९५२ (Community Development Programme-CDP) भारतातील úामीण भागा¸या िवकासासाठी शासकìय पातळीवरील पिहला ÿयÂन Ìहणजे १८८२ चा लॉडª åरपन यांचा Öथािनक Öवराºय संÖथेचा ठराव होय. ÖवातंÞयपूवª व ÖवातंÞयो°र काळात वैयिĉक पातळीवर राबिवले गेलेले काही कायªøम योजना या भािवकाळातील सामुदाियक िवकास कायªøमाचा पाया मानला जातो. महाÂमा गांधéनी खरा भारत हा खेड्यात आहे. खेड्याकडे चला हा संदेश Âयांनी िदला. Âयामुळे गांधी जयंती¸या िनिम°ाने २ ऑ³टोबर १९५२ रोजी सामुदाियक िवकास कायªøम राबिवÁयाचे ठरले. यापूवê इंúज कालीन राजवटीत भारतातील úामीण भागातील पारंपाåरक उīोगधंदे बुडाÐयामुळे úामीण अथªÓयवÖथा पूणªपणे कोलमडलेली होती. याचे वणªन अथªत² दादाभाई नौरोजी यांनी आपÐया 'पॉवटê अँड अन िāिटश Łल इन इंिडया' या úंथात केले आहे. सामुदाियक िवकासाचा अथª व Óया´या:- (१) संयुĉ राÕů संघ (UNO): “Öथािनक समाजाचे आिथªक सामािजक व सांÖकृितक िÖथती सुधारÁयासाठी आिण राÕůीय ÿगतीला Âयांनी पूणªतः हातभार लावावा, Ìहणून ºया ÿिøयेĬारे जनते¸याच ÿयÂनांची शासकìय ÿािधकरणां¸या ÿयÂनांशी सांगड घातली जाते, Âयास सामुदाियक िवकास असे Ìहणतात”. (२) िनयोजन आयोग :- “सामुदाियक िवकास हे राÕůीय ÿसाराचे असे साधन आहे कì, ºया¸या माÅयमातून पंचवािषªक योजना गावातील सामािजक िकंवा आिथªक जीवनात पåरवतªन आणू पहात आहे.” (३) कालª टेलर यां¸या मते:- “Öथािनक जनतेची आिथªक व सामािजक िÖथती सुधारÁयासाठी Âया जनतेने ÿवृ° होÁयाची ÿिøया Ìहणजे सामूिहक िवकास होय.” munotes.in

Page 38

भारतातील
ग्रामीण शासन
38 (४) डेिÓहड पॉटर यां¸या मते:- “सामूिहक िवकास योजना Ìहणजे úामीण समुदायाने ÖवयंÖफूतêने Öवतःला मदत करणे होय.” सामुदाियक िवकास कायªøमाची उिĥĶे:- भारतात सामािजक ŀिĶकोनातून िनर±रता, लोकसं´या वाढ, अंध®Ħा, łढी, परंपरा, ÿथा, जात, धमª, वंश व भाषा इÂयादी. अनेक समÖयांनी समाजÓयवÖथा पूणªतः पोखरली होती. या समाजाचा राÕůीय राजकारणात कोणताही सहभाग नÓहता. या पाĵªभूमीवर संपूणª úामीण समुदायात जागृती घडवून आणणे शासनाचे आī कतªÓय आहे. Ìहणूनच सामुदाियक िवकास कायªøम हा Óयापक व मोठी िव°ीय तरतूद असलेला कायªøम याच उĥेशाने भारतात सुł करÁयात आला. यासाठी भारत सरकारने राÕůीय पातळीपासून úाम पातळीपय«त सुÓयविÖथत संघटन िनमाªण केले होते. बलवंतराय मेहता सिमती (१९५७) सामूिहक िवकास कायªøमाचे मूÐयमापन करÁया¸याŀĶीने आिण Öथािनक शासन ÓयवÖथे¸या कायªपĦतीमÅये िनिIJतपणे काही सुधारणा घडाÓयात या उĥेशाने गुजरातचे तÂकालीन मु´यमंýी Öवगêय बलवंतराय मेहता यां¸या अÅय±तेखाली िनयोजन मंडळा¸या ÿकÐप सिमतीने बलवंतराय मेहता सिमतीची Öथापना केली. लोकशाही या तßवाला धłनच Öथािनक शासन ÓयवÖथेबाबत या सिमतीने अËयास कłन आपला अहवाल शासनाला सादर करावा अशी योजना या पाठीमागे होती. पंिडत जवाहरलाल नेहł यांनी लोकशाही िवक¤þीकरण या संकÐपनेचे पंचायतीराज असे नामकरण केलेले होते बलवंत राय मेहता यां¸या बरोबरीनेच बी.जी. राव व डी.पी. िसंग असे इतर सदÖय य सिमतीमÅये होते. बलवंतराय मेहता सिमती समोर िनयोजन मंडळा¸या ÿकÐप सिमतीने महßवाचे उĥेश ÖपĶ केलेले होते. मेहता सिमतीचे उĥेश :- (१) सामूिहक िवकास कायªøम व राÕůीय िवÖतार योजना यां¸यामाफªत खöया अथाªने úामीण िवकास घडला गेला आहे िकंवा नाही याचा अËयास करणे. (२) úामीण िवकासा¸याŀĶीने कृषी उÂपादन वाढिवÁयासाठी कोणते कायªøम हाती घेता येतील याची पाहणी करणे. (३) úामीण िवकास कायाªचा वेग वाढिवÁया¸याŀĶीने िनिIJतपणे कोणती कायªपĦती वापरÁयात येईल, Öथािनक शासनावर यातून कोणÂया जबाबदाöया टाकता येतील याचा अËयास करणे. (४) शासनाचा वेगवेगÑया िवकास योजना, úामीण भागात िकती ÿमाणात यशÖवी झालेÐया आहेत तसेच अशा योजना úामीण िवकासाला उपकारक ठरिवÁया¸याŀĶीने योµय Âया उपाययोजना सुचिवणे. (५) शासकìय िवकास योजनां¸या कायªøमांमÅये शासकìय नोकर वगाªचे अिधकार कोणते असावेत, Âयांना ÿिश±ण देÁया¸या ŀĶीने योµय Âया िशफारशी करणे. munotes.in

Page 39

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
39 (६) शासकìय िवकास योजनां¸या बाबतीत खचाªमÅये काटकसर करणे, तसेच अशा िवकास योजना कायª±म ठेवÁयासाठी कोणÂया यंýणा िनमाªण करता येतील यांचा अहवाल तयार करणे. (७) िजÐहा, तालुका, व úामपंचायत अशा शासकìय Öतरावर स°ेचे िवक¤þीकरण कसे करता येईल, याबाबत योµय Âया उपाययोजना करणे. वरील उिĥĶे डोÑयासमोर ठेवून मेहता सिमतीने काही िशफारशी केÐया आहेत. मेहता सिमतीने केलेÐया ÿमुख िशफारशी:- बलवंतराय मेहता सिमतीने १२ जानेवारी १९५८ साली आपला अहवाल िनयोजन मंडळाला Ìहणजेच, पंचवािषªक योजना सिमतीला सादर केला. क¤þ सरकार व पंचवािषªक योजना सिमती यांनी बलवंतराय मेहता किमटीने ºया िशफारशी केलेÐया होÂया Âया िशफारशéचा कायदेशीरŀĶ्या योµय तो िवचार कłन Öवीकार केला. यातील ÿमुख िशफारशéचा उÐलेख पुढील ÿमाणे करता येईल. (१) िýÖतरीय úामीण शासन ÓयवÖथा :- मेहता सिमतीने आिथªक, राजकìय, व सामािजक िवकासा¸या ŀĶीने स°ा व अिधकाराचे िवक¤þीकरण करÁयासाठी Öवतंýपणे शहरी शासनाÿमाणेच úामीण शासन ÓयवÖथा िनमाªण करावी व ÂयाŀĶीने शासनाची रचना ही िýÖतरीय असावी, असे सुचिवले. शासनाने मेहता किमटीची ही िशफारस माÆय केली. úामीण भागा¸या सवा«गीण िवकासासाठी स°ा व अिधकाराचे िवक¤þीकरण करÁया¸या ŀĶीने संपूणª िजÐĻासाठी िजÐहा पåरषद, ÿÂयेक तालु³यासाठी तालुका पंचायत व खेड्यांसाठी úामपंचायत असे तीन Öवतंý Öतर úामीण ÓयवÖथेसाठी Öवीकारले आहेत. (२) लोकशाही िवक¤þीकरणासाठी Öवतंý छोटे Öतर:- लोकशाही िवक¤þीकरणा¸या ŀĶीने या शासन ÓयवÖथेमÅये लोकांचा अिधक-अिधक सहभाग शासना¸या ÿÂयेक ÖतरांमÅये झाला पािहजे, ÂयाŀĶीने काम करणाöया Öतरांवर व संÖथावर िवकासाची जबाबदारी सोपवली पािहजे, असे सांगÁयात आले. शासनाने ही िशफारस माÆय केली. (३) úामपंचायत सदÖयांची अÿÂय± िनवड :- úामीण िवकासा¸या ŀĶीने िजÐहा पåरषद, तालुका पंचायत व úामपंचायत असे तीन Öवतंý Öतर िनमाªण करावे, या Öवतंý शासनामाफªत वेगवेगÑया िवकास योजना राबवाÓयात तसेच, या शासन ÓयवÖथेमÅये काम करणाöया सदÖयांची िनवड अÿÂय±रीÂया करावी. अशी िशफारस मेहता सिमतीने केली. ही िशफारशी शासनाने Öवीकारली आहेत. munotes.in

Page 40

भारतातील
ग्रामीण शासन
40 (४) अंदाजपýकांची तपासणी:- Öथािनक शासन ÓयवÖथेवर िवकासा¸या ŀĶीने काही जबाबदाöया टाकÁयात आÐया होÂया. Âयासाठी आिथªक स°ा देत असताना आिथªक िनयंýण करणे आवÔयक आहे. यासाठी अंदाजपýकाची तपासणी करÁयात यावी. अशी िशफारस मेहता किमटीने केली होती. Âयानुसार úामपंचायतीचे अंदाजपýक मंजूर करÁयाचा अथवा तपासणीचा अिधकार हा तालुका पंचायतीला देÁयात आला. तर तालुका पंचायतीचे अंदाजपýक मंजूर करÁयाचा व तपासÁयाचा अिधकार िजÐहा पåरषदेला देÁयात आला. शासनाने मेहता सिमतीची ही िशफारस देखील Öवीकारली. (५) िजÐहा बोडª रĥ केले :- पूवê िजÐहा पातळीवर असणारे िजÐहा बोडª रĥ कłन नवीन िजÐहा पåरषदेची Öथापना करावी. तसेच, तालुका पंचायत व úामपंचायतीची जबाबदारी िजÐहा पåरषदेवर सोपवावी. शासनाने ही िशफारस माÆय केली. िजÐहा बोडª रĥ कłन िजÐहा पातळीवर Öवतंýपणे िजÐहा पåरषद िनमाªण करÁयात आली आिण तालुका पंचायत व úामपंचायत यां¸याही जबाबदाöया िजÐहा पåरषदेवर टाकÁयात आÐया. (६) िजÐहा पåरषदेत िविवध घटकांना ÿितिनिधÂव :- िजÐहा पåरषदेमÅये सवª पंचायतीचे सभापती, Öथािनक आमदार, व खासदार यांना ÿितिनिधÂव असावे. तसेच शासकìय अिधकाöयांनाही ÿितिनिधÂव असावे. िजÐहािधकारी व िजÐहा पåरषद अÅय± पद Öवतंý असावे. शासनाने मेहता सिमती¸या िशफारशéचा िवचार कłन िजÐĻा¸या ±ेýातील आमदार, खासदार आिण पंचायत सिमतीचे सभापती यांना िजÐहा पåरषदेवर ÿितिनिधÂव िदले आहे. तर सहकार, िश±ण, आरोµय, समाज कÐयाण, व कृषी या ±ेýातील त²ांना देखील ÿितिनिधÂव देÁयात आले आहे. तसेच िजÐहा पåरषदेत Öवतंýपणे मु´य कायªकारी अिधकारयाची िनयुĉì केलेली आहे. (७) अनुदानाची पाहणी :- Öथािनक िवकासा¸या ŀĶीने Âया-Âया ±ेýातील महसूल उÂपÆना¸या ७५ % इतकì र³कम Öथािनक शासनाला īावी. तसेच िवकास योजनेसाठी योµय Âया अनुदानाचे वाटप Óहावे. मेहता सिमतीची ही िशफारस शासनाने Öवीकारली. Âयानुसार शासकìय अनुदानाची वाटणी िजÐहा पåरषदेकडून पंचायत सिमती व úामपंचायत अशी करÁयात आली. महसुलाचे वाटप देखील िनिIJत केलेले आहे. सोबतच शासकìय अनुदानाचे ÿमाणही िनिIJत करÁयात आलेले आहे. (८) úामपंचायतीची Æयायदान ÿिøया व भूिमका :- िजÐहा मॅिजÖůेट सार´या उ¸चपदÖथ Óयĉéची Æयायपंचायत Öथापन करावी. काही खेड्यांपुरते हे कोटª मयाªिदत असावे. अशी िशफारस Æयायदाना¸या ŀĶीने मेहता सिमतीने केली. शासनाने माý ही िशफारस Öवीकारली नाही. शासनाने munotes.in

Page 41

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
41 Æयायदानासाठी िजÐहा पातळीवर आिण तालुका पातळीवर Öवतंý Æयायदानाची ÓयवÖथा केली आहे. कायदेशीर ŀĶीने शासनाने Æयायदान ÓयवÖथेला महßव िदलेले आहे. बलवंतराय मेहता सिमतीने केलेÐया िशफारशी तसेच राÕůीय िवकास पåरषद, Öथािनक शासन पåरषद आिण क¤þ सरकार या सवा«नी ÖवीकारÐया आहेत. Âयानुसार घटक राºयांनी पंचायतराज ÓयवÖथा Öथापन करावी. असे सुिचत करÁयात आले. सवªÿथम भारतामÅये २ ऑ³टोबर १९५८ साली राजÖथान आिण १ नोÓह¤बर १९५८ साली आंňÿदेश या राºयांनी मेहता सिमती¸या िशफारशीनुसार पंचायत राºयांची Öथापना केली. िĬभािषक राºया¸या संकÐपनेमुळे मुंबई राºयात १ मे १९६० साली मुंबई सिहत Öवतंý महाराÕůाची Öथापना झाÐयानंतर तÂकालीन महसूल मंýी Öवगêय वसंतराव नाईक यां¸या अÅय±तेखाली मेहता सिमती¸या िशफारशीचा अËयास करÁयासाठी एक अËयास सिमती नेमली गेली होती. वसंतराव नाईक सिमती (१९६०) या सिमतीला महाराÕůातील लोकशाही िवक¤þीकरण सिमती Ìहणून ओळखले जाते. राÕůीय Öतरावरील बलवंतराय मेहता सिमती¸या िशफारशीनंतर Âयावर पुनिवªचार करÁयासाठी व राºयात Öथािनक Öवशासनाचे ÿाłप सुचिवÁयासाठी गुजरातमÅये ®ी. रिसकलाल पाåरक व महाराÕůात ®ी वसंतराव नाईक यां¸या अÅय±तेखाली ही अËयास सिमती गिठत करÁयात आली. भाषावार ÿांतरचनेनुसार १ मे १९६० रोजी महाराÕů राºयाची Öथापना झाली. महाराÕůात तÂकालीन महसूलमंýी वसंतराव नाईक यां¸या अÅय±तेखाली लोकशाही िवक¤þीकरण सिमती २२ जून १९६० रोजी िनयुĉ करÁयात आली. या सिमतीने आपला अहवाल १५ माचª १९६१ रोजी महाराÕů शासनाकडे सादर केला. या सिमतीने आपÐया अहवालात एकूण २२६ िशफारशी केÐया होÂया. या सिमतीला आपला अहवाल तयार करÁयासाठी तीन मिहÆयांचा अवधी देÁयात आला. या सिमतीचा अहवाल महाराÕůा¸या सहकार व úामीण िवकास िवभागाने लोकशाही िवक¤þीकरण सिमतीचा अहवाल या िशषªकाखाली ÿिसĦ केला होता. या अहवालाला अनुसłन महाराÕůात नवीन पंचायतराजची Öथापना करÁयासाठी महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम १९६१ संमत करÁयात आला. या अिधिनयमाची अंमलबजावणी महाराÕů िदिन पासून Ìहणजेच, १ मे १९६२ पासून करÁयात आली. या सिमती¸या महßवपूणª िशफारशी पुढील ÿमाणे आहेत. (१) िजÐहा हा úामीण ÓयवÖथेचा ÿमुख घटक असावा :- िजÐहा पातळीवर Öवतंýपणे Öथािनक शासन ÓयवÖथेची िनिमªती करावी. Âया शासनाला िजÐहा पåरषद असे नाव īावे. िजÐĻा¸या िवकासासाठी आवÔयक ती साधनसामुúी व ÿशासक वगª शासन ÓयवÖथेने िनमाªण करावा. िजÐहा पåरषद िजÐहा पातळीवरील शिĉमान कायªकारी अशी संÖथा बनावी. या ŀĶीने राºय शासनाने ÿयÂन करावेत. महाराÕů शासनाने या सिमतीची ही िशफारस माÆय कłन ÿÂयेक munotes.in

Page 42

भारतातील
ग्रामीण शासन
42 िजÐĻा¸या िठकाणी Öवतंýपणे िजÐहा पåरषदांची िनिमªती केली आहे. िजÐहा पåरषदेची पदािधकारी व ÿशासकìय यंýणा Öवतंýपणे िनमाªण केलेली आहे. (२) िजÐहा पåरषदेसाठी मु´य कायªकारी अिधकाöयांची तरतूद :- पंचायत राºयाची ÿशासकìय ÓयवÖथा िजÐहा पåरषदेकडे सोपवून ÿशासकìय सुसूýता िनमाªण होÁयासाठी Öवतंýपणे िजÐहा पåरषदेमÅये मु´य अिधकाöयाची नेमणूक करावी. महाराÕů शासनाने नाईक सिमतीने केलेली ही िशफारस Öवीकारली आिण िजÐहा पåरषदेमÅये Öवतंýपणे मु´य कायªकारी अिधकारी हे पद िनमाªण करÁयात आले. आय.ए.एस. परी±ा उ°ीणª होणाöया उमेदवाराची या पदावर िनयुĉì केली जाते. यामुळेच ÿशासकìय िनयंýण िनमाªण होते. (३) ÿÂय± िनवडणूक पĦत :- पंचायत राºयातील िनवडणुका ÿÂय±रीÂया जनतेमाफªतच घेतÐया जाÓयात. अशी िशफारस या सिमतीने केली होती. ही िशफारस शासनाने माÆय कłन Âयानुसार िजÐहा पåरषद, पंचायत सिमती व úामपंचायत अशी रचना करÁयात आली. शासन ÓयवÖथेतील बहòसं´य सभासदांची िनवड आजही ÿÂय±रीÂया जनतेकडूनच केली जाते. (४) िľयांना ÿितिनिधÂव :- या सिमतीने शासन ÓयवÖथेमÅये एकही ľी ÿितिनिधÂव Ìहणून आली नसेल, तर एक ľी सहयोगी सदÖय Ìहणून िनयुĉ करावी, अशी िशफारस केली. महाराÕů शासनाने ही िशफारस माÆय केली आिण िजÐहा पåरषद, पंचायत सिमती व úामपंचायत या úामीण शासन ÓयवÖथेमÅये आिण महापािलका व नगरपािलका या शहरी शासन ÓयवÖथेमÅये देखील िľयांना सदÖयÂव िदलेले आहे. तसेच पुढील काळात ७३ Óया घटना दुŁÖतीनुसार मिहलांसाठी ३३ % राखीव जागांची तरतूद करÁयात आली. आज Öथािनक Öवराºय संÖथांमÅये काही राºयात मिहलांना ५० ट³के ÿितिनिधÂव िदले आहे. (५) अनुसूिचत जाती-जमातéना ÿितिनिधÂव :- िýÖतरीय शासन ÓयवÖथेमÅये अनुसूिचत जाती-जमातीसाठी राखीव जागा असाÓयात. जर असे सदÖय िनवडून आले नाहीत, तर शासन ÓयवÖथेत सहयोगी सभासद Ìहणून Âयांची िनयुĉì करÁयात यावी. ७३ Óया घटनादुŁÖतीने महाराÕů शासनाने लोकसं´ये¸या ÿमाणानुसार िजÐहा पåरषद, úामपंचायत आिण पंचायत सिमती तसेच महापािलका, व नगरपािलका अशा सवªच शासन ÓयवÖथेमÅये अनुसूिचत जाती-जमातéना ÿितिनिधÂव िदलेले आहे. मंडळ आयोगा¸या िशफारशीनुसार इतर मागासवगêयांसाठी देखील राखीव जागांची तरतूद करÁयात आली आहे. munotes.in

Page 43

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
43 (६) Öथािनक नेतृÂव िनिमªतीस संधी :- या शासन ÓयवÖथेतील स°ा व अिधकार पदे Öथािनक कायªकÂया«¸या हाती असावीत. तसेच Âयां¸या अिधकारांचे र±णही केले जावे. नाईक सिमतीने केलेली ही िशफारस शासनाने माÆय केली. आिण खöया अथाªने Öथािनक नेतृÂवाला स°ा व अिधकार देऊन काम करÁयाची संधी िनमाªण कłन िदली. तसेच अशा अिधकाराना कायदेशीर ŀĶीने संर±णही िदले गेले आहे. (७) िवकासाबाबत Öथािनक पदािधकाöयांवर जबाबदारी :- úामीण शासन ÓयवÖथेत िवशेषतः úामपंचायत ±ेýबाबत सरपंच व इतर सदÖय यांना Öथािनक िवकासाबाबत जबाबदार धरÁयात यावे, अशी िशफारस या सिमतीने केली होती. महाराÕů शासनाने ही िशफारस माÆय कłन, úामीण िवकासाला सुŁवात याच पातळीपासून होत असते, Ìहणून सरपंच व इतर सदÖयांना िवकासा¸या बाबतीत शासनाने अिधकार िदÐयामुळे नैितकŀĶ्या Âयांनाच िवकास कायाª¸या बाबतीत जबाबदार धरÁयात येते. Âयाबाबतीत शासन कायाªचा अहवाल ही मागवीत असते. (८) िवभागीय आयुĉांचे ÿशासकìय िनयंýण :- वसंतराव नाईक सिमतीची ही िशफारस महाराÕů शासनाने पूणªतः Öवीकारली आहे. शहरी तसेच úामीण Öथािनक शासन ÓयवÖथेवर ÿशासकìय ŀĶीने पूणªतः िनयंýण ठेवÁया¸या ŀĶीने हा अिधकार िवभागीय आयुĉांना िदलेला आहे. शासनाचा ÿितिनधी Ìहणून िवभागीय आयुĉ या शासन ÓयवÖथेवर िनयंýण ठेवÁयाची जबाबदारी पार पाडत आहे. वरील ÿमाणे नाईक सिमतीने केलेÐया िशफारसी तÂकालीन मु´यमंýी Öवगêय यशवंतराव चÓहाण यां¸या सरकारने ÖवीकारÐया. आिण १९६१ साली महाराÕů राºया¸या िविधमंडळाने महाराÕů राºय िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती अिधिनयम बहòमताने पास केला. व Âयातूनच महाराÕůामÅये १ मे १९६२ पासून पंचायतराज ÓयवÖथा अिÖतÂवात आली. ल. न. बŌगीरवार सिमती १९७० बŌगीरवार सिमतीस महाराÕůातील पंचायतराज पुनिवªलोकन सिमती असे देखील संबोधले जाते. वसंतराव नाईक सिमती¸या िशफारशीनंतर महाराÕůात िýÖतरीय पंचायतराज ÓयवÖथा अिÖतÂवात आली. महाराÕůातील पंचायतराज ÓयवÖथे¸या अंमलबजावणीतील ýुटी शोधÁयासाठी व Âयावरील उपाय योजनां¸या िशफारसीसाठी महाराÕů शासनाने २६ फेāुवारी १९७० रोजी एका मूÐयमापन सिमतीचे गठन करावयाचे ठरिवले. या ठरावाला मूतª łप देÁयासाठी २ एिÿल १९७० रोजी ®ी. एल. एन. बŌगीरवार यां¸या अÅय±तेखाली ११ सदÖय सिमतीची Öथापना करÁयात आली. या सिमतीचे सदÖय सिचव Ìहणून ®ी. व. व. मंडलेकर हे होते. या सिमतीने महाराÕůातील पंचायतराज ÓयवÖथेचे व मागील दहा munotes.in

Page 44

भारतातील
ग्रामीण शासन
44 वषाª¸या अनुभवाचे सखोल िचंतन केले. या अÅययानात Âयांना असे आढळून आले कì, ÿचिलत पंचायतराज ÓयवÖथेत अमुलाú पåरवतªनाची आवÔयकता नाही. माý काही सुधारणातून पंचायतराजचे कायª आणखी ÿभावी करता येऊ शकेल. या सिमतीने आपला एकूण २०२ िशफारशी असलेला अहवाल १५ सÈट¤बर १९७१ रोजी महाराÕů शासनास सादर केला. या अहवालात Âयांनी ÖपĶपणे असे सांिगतले कì, पंचायतराज ÓयवÖथेत फारसे दोष नसून Âयां¸या केवळ अंमलबजावणीतच दोष िशरलेले आहेत. बŌगीरवार सिमतीने पुढील ÿमाणे महßवपूणª िशफारशी केÐया आहेत. (१) िजÐहा पåरषद संदभाªतील िशफारशी :- िजÐहा पåरषदेत पशुसंवधªन व दुµध िवकास ही नवीन िवषय सिमती Öथापन करावी. तसेच िजÐहा पåरषदे¸या िवषय सूचीतून सहकार हा िवषय पूणªतः वगळून ती जबाबदारी राºय शासनाकडे वगª करावी. आ®मशाळा िजÐहा पåरषदेकडे हÖतांतåरत कłन Âयांचा शंभर ट³के खचª राºय शासनाने उचलावा. िश±ण सिमतीस अिधक Öवाय°ता īावी. िवषय सिमÂयांवरील त² Óयĉéसाठी शै±िणक व अनुभवाची आहताª असली पािहजे. (२) पंचायत सिमती संदभाªतील िशफारशी :- पंचायत सिमतीची वगªवारी अ, ब, क, अशी करावी. तसेच या सिमतीत सरपंच पåरषदेची Öथापना केली जावी.या पåरषदेमÅये १५ सरपंचांची फेरपालट कłन रोटेशन पĦतीने िनवड केली जावी. िजÐहा पåरषदे¸या एका मतदारसंघाचे दोन गट तयार कłन ÿÂयेक गटातून एका सदÖयाची िनवड पंचायत सिमतीवर करावी. (३) úामपंचायती संदभाªतील िशफारशी :- úामपंचायती¸या Öथापनेसाठी िकमान ५०० लोकसं´या असावी. तसेच दहा हजारांपे±ा अिधक लोकसं´ये¸या úामपंचायतीचे łपांतर नगर पåरषदेत केले जावे. Æयायपंचायती रĥ कराÓयात. úामपंचायतीस दरडोई दोन Łपयांÿमाणे समानीकरण अनुदान īावे. úामपंचायत सरपंचास मानधन īावे. तसेच िकमान वषाªतून दोन वेळा úामसभा आयोिजत करावी. (४) िव°ीय ÓयवÖथा :- पंचायतराज संÖथानां पुरेशी साधन संप°ी उपलÊध कłन देणे. पंचायतराज संÖथांना आÖथापना अनुदान शंभर ट³के असावे. Âयाचा योµय िविनमय Âयांनी करावा. तसेच ÿÂयेक िजÐĻात कृषी उīोग महामंडळ असावेत. या महामंडळां सोबत िजÐहा पåरषद व राºयशासन हे देखील भागधारक असावे. िविवध योजनांचे हÖतांतरण िजÐहा पåरषदेकडे कłन Âयासाठी आवÔयक िनधी उपलÊध कłन īावा. (५) úामीण जनतेचे ÿबोधन :- समाजातील दुबªल घटकां¸या िवकासाचा ÿij, जातीयवाद, साचेबंद व काटेकोर सामािजक व आिथªक घडण अशा अनेक समÖयांचे िनवारण करÁयासाठी पंचायतराज munotes.in

Page 45

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
45 िनयोजन जागृतीचे कायªøम हाती घेऊन व úामीण लोकांना ÿबोिधत करावे. úामीण लहान शेतकöयां¸या मुलांसाठी दुÍयम व लघु उīोगधंदे िनमाªण कłन रोजगाराची ÓयवÖथा करावी. (६) िनयोजन व मूÐयमापन सिमती :- िजÐहा पातळीवर िजÐहा िनयोजन व मूÐयमापन सिमतीची Öथापना केली जावी. िजÐहा पåरषदेचे अÅय± हा या सिमतीचा अÅय± असावा. तसेच लोकÿितिनधéनाही या सिमतीत सदÖयÂव असावे. महाराÕůातील पंचायतराज ÓयवÖथे¸या मूÐयमापनासाठी बोगीरवार सिमतीने महßवपूणª िशफारशी कłन या सिमतीने पंचायतराज ÓयवÖथे¸या रचनेवर िवĵास Óयĉ केला आहे. Âयाचबरोबर Âयां¸या मयाªदा हे ÖपĶ केले आहेत. पंचायतराज ÓयवÖथा आणखी ÿभावी कशी करता येईल. यावरील या सिमती¸या िशफारशी महाराÕů शासनाने बöयाच ÿमाणात ÖवीकारÐया आहेत. एकूणच पंचायतराज¸या भिवÕयकालीन िवकासात या सिमतीचे योगदान महÂवपूणª रािहले आहे. अशोक मेहता सिमती (१९७७) बलवंतराय मेहता सिमतीने १९५७ साली केलेÐया िशफारशीचे मूÐयमापन करÁयासाठी तÊबल वीस वषाªनंतर समाजवादी िवचारधारेचे िवचारवंत मानले जाणारे ®ी. अशोक मेहता यां¸या अÅय±तेखाली एका सिमतीची Öथापना करÁयात आली. या सिमतीस अशोक मेहता सिमती असे Ìहटले जाते. तसेच राÕůीय पातळीवरील मूÐयमापन सिमती Ìहणून देखील या सिमतीला ओळखले जाते. या सिमतीची Öथापना १२ िडस¤बर १९७७ रोजी भारत सरकार¸या ठरावाĬारे करÁयात आले होती. पंचायतराज¸या भारतातील २० वषाª¸या अंमलबजावणीनंतर देखील या ÓयवÖथेत काही दोष व अडचणी असÐयाचे आढळले. Âयामुळे यावर सखोल िवचार करÁयाची गरज तÂकालीन जनता प±ाचे ÿधानमंýी ®ी. मोरारजी देसाई यांना जाणवली. Âयामुळे या उĥेशाने Âयांनी अशोक मेहता सिमतीची Öथापना करÁयाचे आदेश िदले. भारतीय पंचायतराज संÖथां¸या अËयासासाठी िनयुĉ झालेÐया या सिमतीत Âया काळातील राजकìय ±ेýातील तº²ांचा समावेश करÁयात आला. या सिमतीमÅये एकूण १४ सदÖय कायªरत होते. ÂयामÅये काही घटक राºयांचे मु´यमंýी तर काही खासदार व सामािजक कायªकत¥ इÂयादéचा समावेश होता. या सिमतीने सव¥±ण कłन आपला अËयासपूणª अहवाल ऑगÖट १९७८ मÅये भारत सरकारला सादर केला. अशोक मेहता सिमतीने केलेÐया ÿमुख िशफारशéचा उÐलेख पुढील ÿमाणे करता येईल. (१) िĬÖतरीय पंचायत ÓयवÖथा :- लोकशाही िवक¤þीकरणा¸या ŀĶीने िजÐहा पातळीवरील िजÐहा पåरषद हा पिहला घटक असावा. Âया पाठोपाठ मंडळ पंचायत असावी. या मंडळ पंचायतीत काही munotes.in

Page 46

भारतातील
ग्रामीण शासन
46 गावांचा िकंवा गटांचा समावेश असावा. जेणेकłन िýÖतåरय िवक¤þीकरणाचे ÿाłप िĬÖतरीय असे असावे. (२) úामपंचायती व पंचायत सिमतीची आवÔयकता:- पंचायतराज ÓयवÖथा ही िĬÖतरीय असली तरीही úामपंचायत व पंचायत सिमती यांची Öथापना करणे आवÔयक आहे. तसेच मंडळ पंचायतीचे अÅय± हे पंचायत सिमतीचे पदिसĦ सदÖय असावेत. गटातील िजÐहा पåरषद सदÖय हे पंचायत सिमतीवर िनयुĉ केले जावेत. सभापती हा िनवाªिचत िकंवा पदिसĦ सदÖयांमधून िनवडला जावा. (३) ÿÂय± िनवडणूक व ÿितिनिधÂव :- या िĬÖतरीय ÿिøयेमÅये ÿÂय± िनवडणुकìला ÿाधाÆय िदले जावे. तसेच अनुसूिचत जाती- जमातीला देखील लोकसं´ये¸या ÿमाणात ÿितिनिधÂव िदले जावे. िजÐहा पåरषदेचे अÅय± यांना ÿÂय± िनवडणुकìĬारे िनवडले जावे. माý मंडळ पंचायतीचे अÅय± ÿÂय± िकंवा अÿÂय±रीÂया िनवडले जातील. (४) कायªकाल :- िनवडणुकìĬारे िनवाªिचत झालेÐया सदÖयांचा कायªकाल हा ४ वषाªचा असावा. Âयाचÿमाणे सवª Öतरांवर एकाच वेळी िनवडणुका घेतÐया जाÓयात. (५) राºय शासनावरील जबाबदारी :- ÿÂयेक राºयाने आपÐया राºयातील पåरिÖथतीला अनुłप अशी पंचायत राºयाची ÓयवÖथा करावी. वेळेचा व िनधéचा अपÓय थांबिवÁयासाठी राºयांनी अिधक ल± क¤िþत केले पािहजे. Öथािनक Öवशासन संÖथां¸या िनवडणुका Ļा िनयिमतपणे ¶याÓयात. काही कारणाÖतव बरखाÖत झालेÐया संÖथे¸या िनवडणुका Ļा सहा मिहÆया¸या आत घेतÐया जाÓयात. राºया¸या मु´य िनवडणूक अिधकाöयाने क¤þीय िनवडणूक आयोगाशी चचाª कłनच िनवडणुकांचे संचलन करावे. तसेच, पंचायतराज Ĭारे लोकशाही िवक¤þीकरण ÿिøया ÿभावी करÁयासाठी आवÔयकतेनुसार भारता¸या राºयघटनेत देखील दुŁÖती केली जावी. जेणेकłन बदलÂया सामािजक पåरिÖथतीनुसार अिधकािधक जनसहभागासाठी पंचायतराजची पुनरªचना Óहावी. (६) िजÐहा पåरषद :- िजÐहा पåरषदेमÅये िनवाªचक गटातून िनवडून आलेले सदÖय असतील. तसेच िजÐहा पåरषदेत मोठ्या नगरपािलकेचे िनयुĉ सभासद, िजÐĻातील सहकारी संÖथांचे िनयुĉ सभासद Ìहणून Öवीकारले जातील. यामÅये सवाªिधक मतदान िमळिवणाöया दोन िľया सभासदांचा समावेश असेल. िवīापीठ िकंवा महािवīालयातील िश±कातून एक सदÖय िनयुĉ केला जावा. िजÐहा पåरषद अÅय± हा िनवाªिचत munotes.in

Page 47

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
47 सदÖयातूनच िनवडला जावा. िविवध िवषय सिमÂयांची Öथापना कłन Âयातील सवª सभापतéची िमळून Öथायी सिमती असावी. (७) मंडळ पंचायत :- ÿÂयेक १५ ते २० हजार लोकसं´येसाठी एका मंडळ पंचायतीची Öथापना करावी. तसेच मंडळ पंचायतीत ÿÂय± िनवडून आलेले १५ सदÖय कृषी मंडळाचे ÿितिनधी आिण सवाªिधक मताने िनवडून आलेÐया दोन ľी सभासद असाÓयात. या सवª सदÖयांतून पंचायतीचा अÅय± िनवडावा. सवª मिहला सदÖयांची िमळून एक मिहला व बालकÐयाण सिमती असावी. (८) िव°ीय ÓयवÖथा :- शासकìय मयाªदेत पंचायतराज संÖथांना सĉìने कर बसिवÁयाचे अिधकार असावेत. जमीन महसूल उपकर आधीभार करमणूक कर इÂयादी उÂपÆन पूणªतः पंचायतराज संÖथांना īावे. शासनाने आवÔयकतेनुसार पंचायतराज संÖथांना अनुदान īावे िकंवा अÐप Óयाजाने कजª īावे. वरील ÿमाणे महßवपूणª िशफारशीनंतरही या सिमती¸या अहवालावर िवशेष अशी चचाª झाली नाही. या सिमतीने पंचायतराजची िĬÖतरीय पĦती सांिगतली असली, तरीही िजÐहा पåरषद व मंडळ पंचायत या दोन Öतरात मÅयÖथांनी पंचायत सिमती आिण मंडळ पंचायती¸या ही खाली úामपातळीवर úामपंचायतचे अिÖतÂव माÆय केले होते. या सिमतीला पंचायतराज संदभाªत चार ÿकार¸या संÖथांची रचना अपेि±त होती. १९८० मÅये स°ांतर होऊन इंिदरा गांधी पंतÿधान झाÐया. Âयावेळी अशोक मेहता सिमतीचा अहवाल बाजूला सारला गेला. असे असले तरीही आपÐया अËयासपूणª अहवालातील पंचायतराज संÖथांना संवैधािनक दजाª देÁया संदभाªत महÂवपूणª िशफारशी या सिमतीने केÐया होÂया. ÿा. पी. बी. पाटील सिमती (१९८४) :- महाराÕů शासनाने नाईक सिमती¸या िशफारशीनंतर १९७० मÅये एन. बŌगीरवार यां¸या अÅय±तेखाली एक सिमती नेमून पंचायत राºया¸या कामकाजाबाबत सुधारणा व ÿशासकìय कायª±मता आणÁयाचा ÿयÂन केला. Âयानंतर १८ जून १९८४ मÅये पी. बी. पाटील यां¸या अÅय±तेखाली महाराÕů सरकारने पंचायतराज मूÐयमापन सिमतीची Öथापना केली. या सिमतीने शहरी व úामीण जनते¸या िवकासा¸या ŀĶीने राºय शासनाने पंचायतराज¸या माÅयमातून आतापय«त कोणते, िकती व कसे ÿयÂन केलेले आहेत. तसेच िवकास कायाªमÅये कोणÂया अडचणी िनमाªण झाÐया व Âया अडचणी कशा दूर करता येतील, याबाबत सिमतीने शासनाला योµय Âया शीफारशी कराÓयात. अशी जबाबदारी या सिमतीवर टाकÁयात आली होती. या सिमतीने योµय तो अËयास कłन जून १९८६ मÅये महाराÕů सरकारला आपÐया िशफारशी सादर केÐया आहेत. Âयांचा उÐलेख पुढील ÿमाणे करÁयात येतो. munotes.in

Page 48

भारतातील
ग्रामीण शासन
48 (१) Öथािनक शासनाला अिधक Öवाय° ÿदान करणे :- या िशफारशीनुसार राÕů िवकासा¸या कÐपनेमÅये Öथािनक Öवशासन ÓयवÖथेला देखील महßव ÿाĮ झाले. क¤þ सरकार घटक सरकार यां¸याÿमाणे िजÐहा, तालुका व úामपंचायत पय«त िवकासा¸या जबाबदाöया Öवतंýपणे सोपिवÁयात आÐया आहेत. व Âयातूनच Öथािनक कायाªची राÕů िवकास अशी सांगड घातली गेली आहे. (२) आदशª úामीण समाजाची िनिमªती करणे :- úामीण भागातील राहणीमान जीवनमान सुधारÁयासाठी आदशª Öवłपा¸या úामीण समाजाची िनिमªती करावी. शासनाने पाटील सिमती¸या िशफारशीची दखल घेऊन िवशेषतः úामीण समाजामÅये अिÖतÂवात असणाöया धािमªक, जातीय, संकुिचत, िवधवंसक अशा ÿवृ°ीचा िबमोड कłन परÖपर सहकायª व बंधुभावातून आदशª समाज िनमाªण करÁयाची जबाबदारी पार पाडली. (३) पदािधकारी व शासकìय अिधकारी यां¸यातील संबंध :- ÿशासकìय कायª±मतेसाठी तसेच úामीण िवकासासाठी शासन व अिधकारी व या शासन ÓयवÖथेत काम करणारे पदािधकारी यांचे संबंध हे सहकायाªचे असले पािहजेत. अशी िशफारस पाटील सिमतीने केलेली होती. ÿशासकìय कायª±मता व िवकासा¸या ŀĶीने शासन, अिधकारी व पदािधकारी यां¸यात सुसंवाद िनमाªण करÁयाचा अनेक वेळा ÿयÂन करÁयात आलेला आहे. परंतु या िशफारशीला Ìहणावे तसे यश ÿाĮ होऊ शकले नाही. (४) आिथªक अनुदानामÅये वाढ :- úामीण शासन ÓयवÖथेने िश±ण, आरोµय, समाज कÐयाण व कृषी िवकास अशा िवकासाबरोबरच शेतीपूरक असणारे लघुउīोग, कुकुटपालन, शेÑया, म¤ढ्या पालन, दुµध Óयवसाय अशा Óयवसायांनाही ÿोÂसाहन īावे. Âयासाठी भरीव आिथªक िनधी शासनाने उपलÊध करावा. शासनाने ही िशफारस माÆय कłन िवकास कायाªसाठी तसेच úामीण आिथªक िवकासासाठी अनेक िवकास योजनांची िनिमªती केली आहे. तसेच िवकास पूरक िनधी उपलÊध कłन देÁयाचाही ÿयÂन केलेला आहे. (५) úामपंचायतची आिथªक वगªवारी :- ÿÂयेक úामपंचायतीची लोकसं´या िभÆन असÐयाने िमळणाöया उÂपÆनाचेही ÿमाण िभÆन आहे. Âयानुसार वगªवारी कłन शासनाने आिथªक अनुदान īावे. महाराÕů शासनाने अ, ब, क, ड, अशी वगªवारी करÁयाचे माÆय केले आहे. व Âयानुसार िवकास कायाªसाठी योµय ते अनुदान देÁयाचे माÆय केले आहे. (६) अनुसूिचत जाती-जमाती व मिहलांना ÿितिनिधÂव :- या शासन ÓयवÖथेमÅये मिहला तसेच अनुसूिचत जाती-जमाती यांना सहभागी कłन ¶यावे. तसेच िजÐहा पåरषदेतील िनवाªिचत सदÖय सं´या ४० पे±ा कमी व ७५ पे±ा munotes.in

Page 49

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
49 जाÖत असू नये, तसेच २५ % जागा िľयांसाठी राखीव असाÓयात. शासनाने ही िशफारस माÆय केली. असून अनुसूिचत जाती-जमातéसाठी Öवतंý राखीव मतदार संघाची िनिमªती केलेली आहे. तसेच ३३ % इत³या राखीव जागांची तरतूद िľयांसाठी केलेली आहे. तसेच ľी मतदार संघ चøाकार पĦतीने बनिवले गेले आहे. (७) िजÐहा िनयोजन मंडळामÅये úामीण शासन ÓयवÖथेला ÿितिनिधÂव :- िजÐहा िनयोजन मंडळामÅये या úामीण शासन ÓयवÖथेतील पदािधकाöयांचा समावेश असावा. अशी िशफारस पाटील सिमतीने केलेली होती. िजÐहा िनयोजन मंडळामÅये या शासन ÓयवÖथेतील शासकìय अिधकाöयांना व पदािधकाöयांना सदÖयÂव िदलेले आहे. कायª±म िवकासासाठी Öथािनक शासन ÓयवÖथेला िवĵासात घेऊनच िजÐहा िनयोजन मंडळ कायª करीत असते. वरील ÿमाणे अशा िविवध सिमÂयां¸या िशफारशी महाराÕů शासनाने Öवीकाłन खöया अथाªने लोकशाही िवक¤þीकरणाची संकÐपना ÿÂय±ामÅये उतरिवली आहे. लोकशाही िवक¤þीकरणांमÅये Öथािनक िवकासाची सांगड राÕůीय िवकासाशी घालÁयात येते. या ŀिĶकोनातून क¤þ सरकार तसेच महाराÕů सरकार यांनी पंचायतराज ÓयवÖथेमÅये िवकास कायाªबाबत कायª±मता िनमाªण होÁया¸या ŀĶीने वेगवेगÑया कालखंडामÅये िनमाªण केलेÐया सिमतéचे योगदान िनिIJतच महßवाचे आहे. कारण महाराÕůातील पंचायतराज ÓयवÖथा अशा अËयासपूणª मागªदशªनातूनच अिधक पारदशªक होईल, असा िवĵास वाटतो. जी. Óही. के. राव सिमती (१९८५) भारतातील úामीण िवकास व दाåरþ्य िनमूªलन करÁया¸या उĥेशाने िनयोजन आयोगाने राÕůीय पातळीवर जी. Óही. के. राव यां¸या अÅय±तेखाली २५ माचª १९८५ रोजी या सिमतीची Öथापना केली. या सिमतीने ÿामु´याने िविवध राºयातील अËयास गटांनी केलेÐया िशफारशéचा आढावा घेऊन, आपÐया चाळीस िशफारशéचा अहवाल २४ िडस¤बर १९८५ रोजी िनयोजन आयोग भारत सरकार यांना सादर केला. या सिमतीने केलेÐया काही महßवपूणª िशफारशéचा उÐलेख पुढील ÿमाणे करÁयात येईल. (१) िनयोजना¸या ŀĶीने िजÐहा हा पायाभूत मानला जावा. िजÐĻातील िनयोजन व अंमलबजावणीचे काम िजÐहापåरषदेकडे सोपिवÁयात यावे. (२) वेगवेगÑया यंýणेमाफªत राबिवÐया जाणाöया दाåरþ्य िनमुªलणाचे कायªøम एका छýाखाली आणले जावेत. (३) आिथªक िवकास व सामािजक Æयाय हा पूणªतः ÿशासकìय यंýणेवर न सोपिवता लोकÿितिनधé¸या ÿÂय± सहभागाने साÅय करावा. (४) पंचायतराज संÖथांना स±म करÁयासाठी Âयां¸या िनवडणुका वेळेवर घेऊन कोणÂयाही अपåरहायª कारणािशवाय Âयांना बरखाÖत कł नये. munotes.in

Page 50

भारतातील
ग्रामीण शासन
50 (५) िजÐहा पåरषद अÅय± हा ÿÂय± िनवडणुकìĬारे िनवाªिचत केला जावा. (६) राºयÖतरावर िवकास ÿशासनामÅये मु´य सिचव दजाªचा आयुĉ असावा. तसेच िजÐĻासाठी िजÐहा िवकास आयुĉाची नेमणूक कłन तोच िजÐहा पåरषदेचा मु´य कायªकारी अिधकारी असावा. (७) गटिवकास अिधकाöयास सहाÍयक आयुĉाचा दजाª देÁयात यावा. तसेच Âयाचा दजाª उपिवभागीय ÿमुखाचा देखील असावा. िवकास गटाची पुनÖथाªपना कłन सामाÆयपणे एक लाख लोकसं´येस व मागास भागासाठी पÆनास हजार लोकसं´येसाठी Âयाची Öथापना करावी. (८) िजÐĻाचे अंदाजपýक तयार करÁयासाठी िजÐहाÖतरावर एक मु´य लेखा व िव° अिधकारी व Âया¸या मदतीसाठी आवÔयक तो कमªचारी वगª नेमला जावा. अशाÿकारे वरील ÿमाणे जी.Óही.के. राव सिमतीने अÂयंत महßवपूणª िशफारशéचा अहवाल सादर केला. अनेक राºयांनी या िशफारशéची अंमलबजावणी केली. ÿामु´याने दाåरþ्य िनमूªलनासाठी पंचायतराज ÿभावी माÅयम असÐयाचे या सिमतीने सांिगतले होते. डॉ. एल. एम. िसंघवी सिमती १९८६ लोकशाही िवक¤þीकरण आिण िवकासासाठी पंचायतराजचे पुनगªठन करÁया¸या हेतूने राÕůीय Öतरावर पंतÿधान राजीव गांधी यां¸या नेतृÂवाखाली क¤þ सरकारने १९८६ साली ®ी. लàमीमल िसंघवी यां¸या अÅय±तेखाली एका सिमतीची Öथापना केली. या सिमतीने घटनाÂमक ŀĶ्या पंचायत राºयास स±म करÁयासाठी खालील ÿमाणे महßवपूणª िशफारशी केÐया होÂया. (१) पंचायतराज संÖथांना घटनाÂमक दजाª ÿाĮ Óहावा तसेच Âयांना राºयघटनेचे संर±ण ÿाĮ Óहावे. (२) पंचायतराज¸या िवÖतृत िववरणासाठी राºयघटनेत नवीन ÿकरणाचा समावेश केला जावा. (३) पंचायतराज ÓयवÖथेत िनयिमत व िनप±पाती िनवडणुका होÁयासाठी घटनाÂमक तरतूद असावी. (४) úामीण भागात खेड्यांसाठी नवीन पंचायतीची Öथापना करावी. तसेच अिधक स±म úामपंचायतीची Öथापना करावी. úामपंचायतéना जाÖतीचे अिधकार ÿदान करावेत. úामपंचायती साठी िव°ीय संसाधनांची ÓयवÖथा करावी. (५) पंचायतराज संÖथां¸या िनवडणुकìसंबंधी वाद िववाद मीटिवÁयासाठी ÿÂयेक राºयात एक Æयाियक ÿािधकरणाची Öथापना करावी. िसंघवी सिमतीने वरील ÿमाणे महßवपूणª िशफारशéचा अहवाल शासनास सादर केला. या िशफारशé¸या आधारे राºयघटना दुŁÖतीचे िवधेयक तयार करÁयात आले. पुढील काळात पंचायतराज ÓयवÖथेस घटनाÂमक दजाª ÿाĮ कłन देÁयात या सिमती¸या िशफारशी महÂवपूणª ठरÐया आहेत. munotes.in

Page 51

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
51 ७३ वी घटनादुŁÖती भारतात लोकशाही िवक¤þीकरण आिण पंचायतराज ÓयवÖथा राबिवÁया¸या ŀिĶकोनातून १९९२ साली राºयघटनेत ७३ वी दुŁÖती िवधेयक संमत करÁयात आले. डॉ. लàमीमल िसंघवी सिमती¸या िशफारशéना अनुसłन तÂकालीन पंतÿधान Öव. राजीव गांधी सरकारने पंचायतराज ÓयवÖथेसाठी घटनादुŁÖती िवधेयक मांडले. पंतÿधान Öव. राजीव गांधी यांचा कालखंड :- राजीव गांधी यांनी नया पंचायतराज या घोषणेला वाÖतवात आणÁयासाठी िसंघवी सिमती¸या अहवालावłन ६४ वे पंचायतराज घटना दुŁÖती िवधेयक तयार केले. १५ मे १९८९ ला ते संसदेत सादर करÁयात आले. पुढे १० ऑगÖट १९८९ रोजी हे िवधेयक लोकसभेत ३४३ िवŁĦ शूÆय मतांनी पाåरत झाले. राºयसभेत केवळ तीन मतांनी ते फेटाळले गेले. हे िवधेयक राºय सूचीतील िवषयावरील घटनादुŁÖती संदभाªत असÐयामुळे संसदेतील दोÆही सभागृहात दोन तृतीयांश िवशेष बहòमत व अÅयाªपे±ा अिधक राºयां¸या िविधमंडळाची माÆयता Âयासाठी आवÔयक होती. ही ÿिøया पूणª न होऊ शकÐयाने हा पिहला ÿयÂन अयशÖवी ठरला. पंतÿधान Óही. पी. िसंग व चंþशेखर यांचा कालखंड :- १९८९ ¸या सावªिýक लोकसभा िनवडणुकìत काँúेसला आवÔयक बहòमत न िमळाÐयाने जनता दलाचे ®ी. Óही. पी. िसंग हे पंतÿधान झाले. पुढे सरकारमधून बाहेर पडून ®ी. चंþशेखर यांनी आपला वेगळा गट Öथापन केला आिण काँúेस¸या पािठंÊयावर ते पंतÿधान झाले. या दोÆही पंतÿधानां¸या काळात या िवधेयकावर संसदेत चचाª होऊ शकली नाही. आिण सÈट¤बर १९९० साली लोकसभा भंग करÁयात आली. हा दुसरा ÿयÂनही या िवधेयका¸या संदभाªमÅये अयशÖवी ठरला. पंतÿधान पी. Óही. नरिसंहराव यांचा कालखंड :- भारतात मÅयवतê सावªिýक िनवडणुका नंतर २१ जून १९९१ रोजी पी. Óही. नरिसंहराव पंतÿधान पदी िवराजमान झाले. सवªÿथम Âयांनी लोकसभा व राºयसभा यांची एक सवªप±ीय सदÖय सिमतीचे गठन केले. या सिमती¸या सूचनेनुसार घटनादुŁÖती िवधेयक २२ िडस¤बर १९९२ साली संसदेला सादर करÁयात आले. या िवधेयकास २२ िडस¤बर १९९२ ला लोकसभेने तर २३ िडस¤बर १९९२ ला राºयसभेने माÆयता िदली. Âयानंतर या िवधेयकास १७ राºयां¸या िविधमंडळांनी संमती िदली. आिण िवशेष Ìहणजे यापैकì िबहार आिण पिIJम बंगाल ही दोन िवरोधी प± स°ेत असणारी राºय होती. या घटनादुŁÖतीचा शेवटचा टÈपा Ìहणजे २० एिÿल १९९३ ला राÕůपतéनी यावर Öवा±री केली. त¤Óहा पासून पंचायत राज संÖथेला घटनाÂमक दजाª ÿाĮ झाला. २४ एिÿल १९९३ पासून ७३ वी घटनादुŁÖती अिधिनयम १९९२ ची अंमलबजावणी सुł झाली. आिण Öथािनक Öवशासन हा राºय सूचीतील िवषय असÐयाने २४ एिÿल १९९४ पय«त अथाªत एका वषाªची मुĥत सवª घटक राºयांना अंमलबजावणी करÁयासाठी देÁयात आली होती. munotes.in

Page 52

भारतातील
ग्रामीण शासन
52 ७३ Óया घटनादुŁÖतीतील मु´य तरतुदी :- (१) पंचायतराजला संवैधािनक दजाª :- ७३ Óया घटनादुŁÖतीनुसार भारतीय संिवधानात नऊ या भागाचा िवÖतार करÁयात आला. या भागात कलम २४३ (ए) ते कलम २४३ (ओ) मÅये पंचायत राºयासंबंधी आवÔयक तरतुद करÁयात आली आहे. Âयामुळे पंचायतराजला संवैधािनक दजाª ÿाĮ झाला आहे. तसेच कायª सूचीसाठी नवीन पåरिशĶ देखील जोडÁयात आले आहे. पंचायतराजचे कायª व जबाबदारी ÖपĶ करÁयासाठी भारतीय संिवधानात नवीन अकरावे पåरिशĶ जोडÁयात आले. या पåरिशĶात पंचायतराजला करावी लागणारी २९ काया«ची सूची देÁयात आली आहे. (२) úामसभा :- भारतीय राºयघटने¸या कलम २४३ (ए) मÅये úामसभेचा उÐलेख केला आहे. úामसभा ही गावातील सवª ÿौढ नागåरकांची िमळून तयार होईल. तसेच úामसभा हा पंचायतराज ÓयवÖथेचा आधारभूत घटक असेल. असे या घटना दुŁÖतीत Ìहटले आहे. अशा úामसभेचे अिधकार व कायª Âया-Âया राºयां¸या िविधमंडळा¸या माÆयतेवर अवलंबून असतील. (३) िýÖतरीय पंचायतराज ÓयवÖथा :- भारतीय राºयघटनेतील कलम २४३ (बी) नुसार िजÐहा पातळीवर िजÐहा पåरषद िवकास गट, तालुकाÖतरावर पंचायत सिमती आिण गाव Öतरावर úामपंचायत अशा िýľीय ÓयवÖथेची रचना अपेि±त आहे. अशी िýÖतरीय रचना संपूणª भारतात सुł करÁयात यावी. माý वीस लाखांपे±ा कमी लोकसं´या असणाöया राºयात पंचायत सिमतीची Öथापना न करता केवळ िजÐहा पåरषद व úामपंचायत अशा दोनच Öतरात रचना करावी. (४) पंचायतराजची रचनाÂमक बांधणी :- पंचायतराज संÖथांची संरचना राºया¸या िविधमंडळाने पाåरत केलेÐया कायīानुसार िनिIJत केली जाईल. हा अिधकार राºयघटनेतील कलम २४३ (सी) नुसार घटक राºयांना िदला आहे. पंचायत राज¸या ितÆही Öतरावर ÿÂय± िनवडणुकìचा अवलंब करावा. सरपंचला पंचायत सिमतीवर िकंवा िजÐहा पåरषदेवर तर पंचायत सिमती सभापती यांना िजÐहा पåरषदेवर सदÖयÂव तसेच आमदार व खासदारांना देखील िजÐहा पåरषदेवर सदÖयÂव īावे कì नाही, हे Âया-Âया राºया¸या िविधमंडळांनी ठरवावे पंचायत सिमती सभापती व िजÐहा पåरषद अÅय± यांची िनवड अÿÂय±पणे अथाªत िनवाªिचत सदÖयां¸या Ĭारे केली जावी. सरपंचांची िनवड ÿÂय± कì, अÿÂय± यासंबंधी Âया-Âया राºयां¸या िविधमंडळाने िनिIJत करावी. अशी तरतूद करÁयात आली. munotes.in

Page 53

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
53 (५) पंचायतराज ÓयवÖथेतील आर±ण :- सामािजक Æयाय ÿÖथािपत करÁया¸या उĥेशाने पंचायतराज संÖथांमÅये कलम २४३ (डी) अÆवये ितÆही Öतरांवर आर±ण धोरणाची तरतूद करÁयात आली आहे. पदािधकारी व सदÖय अशा दोÆही पातळीवर आर±ण धोरण लागू करÁयात आले आहे. (१) अनुसूिचत जाती व जमातीला लोकसं´ये¸या ÿमाणात आर±ण असेल व Âयापैकì १/३ पे±ा कमी नाही, इतके Âया ÿवगाªतील मिहलांसाठी आर±ण असेल. (२) इतर मागासवगêयांसाठी आर±ण īावयाचे कì नाही आिण िकती हे राºयां¸या इ¸छेवर अवलंबून असेल माý Âयापैकì १/३ पे±ा कमी नाही, इतके आर±ण मिहलांसाठी ठेवावे लागेल. (३) एकूण सदÖय व पदािधकारी सं´ये¸या कमीत कमी १/३ पे±ा कमी नसेल, इतके आर±ण मिहलांसाठी असेल. वरील ÿमाणे िनिIJत करÁयात आलेÐया आर±णापैकì अनुसूिचत जाती-जमातीसाठी असणारे आर±ण संिवधान लागू झाÐयापासून ६० वषाªपय«त Ìहणजेच २६ जानेवारी २०१० पय«त असेल, माý मिहला आर±णा¸या बाबतीत असा कोणताही उÐलेख राºयघटनेत आढळत नाही. (६) पंचायतराज संÖथांचा कायªकाल :- भारतीय राºयघटनेतील कलम २४३ (ई) अÆवये पंचायतराज मधील ितÆही Öतरांचा कायªकाल सवª भारतातील घटक राºयात पाच वषा«चा िनिIJत करÁयात आला आहे. परंतु कायªकाळ पूणª होÁयाअगोदर एखादी संÖथा बरखाÖत केली जाऊ शकेल. माý बरखाÖतती नंतर सहा मिहÆया¸या आत िनवडणुका घेणे बंधनकारक असेल. नविनवाªिचत संÖथेचा कायªकाल पूणª िनधाªåरत संÖथां¸या कायªकाल एÓहढाच असेल. (७) सदÖय व पदािधकाöयांची अपाýता :- भारतीय राºयघटनेतील कलम २४३ (एफ) नुसार जी Óयĉì राºय िविधमंडळा¸या िनवडणुकìसाठी अपाý असेल, ती Óयĉì पंचायतराज संÖथां¸या िनवडणुकìसाठी ही अपाý समजली जाईल, या सोबतच Ìहणजे पंचायतराज संÖथां¸या िनवडणुकìसाठी वयोमयाªदा २१ वष¥ इतकì असेल, या Óयितåरĉ इतर अटी वेळोवेळी राºय िविधमंडळ िनधाªåरत करेल. (८) पंचायतराज संÖथांचे अिधकार व कायाªची जबाबदारी :- भारतीय घटनेचे कलम २४३ (जी) नुसार संिवधाना¸या ११ Óया पåरिशĶात २९ िवषयांची यादी िदली आहे. या िवषयां¸या अंमलबजावणी¸या ŀĶीने राºय िविधमंडळाने पंचायतराज संÖथांना अिधकार व कायाªची िवभागणी करावी. यातून munotes.in

Page 54

भारतातील
ग्रामीण शासन
54 पंचतराजचा मु´य उĥेश आिथªक िवकास व सामािजक Æयाय ÿÖथािपत करणे अिभÿेत आहे. (९) िव°ÓयवÖथा व तरतूद :- अनुदान ±मता, कर आकारणी कर वसुली आिण िव°ीय िविनयोजन याबाबतीत कलम २४३ (एच) अÆवये राºयÓयवÖथा करील. राºय शासना¸या संिचत िनधीतून िवकास अनुदानाची ÓयवÖथा केली जाईल. या Óयितåरĉ काही माÅयमांĬारे पंचायतराज संÖथांना Öवतः िनधी उभारÁयाचा अिधकार असेल. (१०) राºय िव° आयोग :- भारतीय संिवधानातील कलम २४३ (आय) नुसार राºयाचा राºयपाल घटना दुŁÖती¸या अंमलबजावणी पासून एका वषाª¸या आत Ìहणजे २४ एिÿल १९९४ पूवê राºय िव° आयोगाचे गठन करील. Âयाचा कायªकाल पाच वषाªचा असेल व ÿÂयेक पाच वषाªसाठी नवीन िव° आयोगाचे गठन केले जाईल. राºय िव° आयोग ही एक सÐलागार संÖथा असेल. आयोग आपला अहवाल राºयपालाकडे सादर करेल, तर राºयपाल हा अहवाल िविधमंडळात सादर करील. महाराÕůात १९९४ पासून राºय िव° आयोगाचे गठन केले जाते. (११) पंचायतराज संÖथांचे लेखापरी±ण :- पंचायतराज संÖथांना िनयिमतपणे लेखांकन व परी±ण करावे लागेल. असे भारतीय राºयघटने¸या कलम २४३ (जे) नुसार तरतूद करÁयात आली आहे. राºयां¸या िविधमंडळाने पंचायतराज संÖथा कशा ÿकारे िहशोब ठेवतील व Âयाचे लेखापरी±ण कसे करावे, याची तरतूद करावी. ÿामु´याने िनिIJत िनयमबĦ आिण िनयिमत लेखांकन व लेखापरी±ण असावे. अशी अपे±ा या घटना दुŁÖतीने केली आहे. (१२) राºय िनवडणूक आयोग :- भारतीय राºयघटनेतील कलम २४३ (के) अÆवये ÿÂयेक राºयासाठी राºय िनवडणूक आयोग असेल. Öथािनक Öवशासन संÖथे¸या िनवडणुका पार पाडणे, िनवडणुकìची तारीख िनिIJत करणे, मतदार यादी तयार करणे, इÂयादी. िनवडणूक िवषयक कायª पार पाडÁयासाठी राºय िनवडणूक आयोगाची Öथापना केली जाईल. राºय िनवडणूक आयोगासाठी िनवडणूक आयुĉ असेल, ºयांची िनयुĉì राºयपाल करेल. आयोगाची Öवाय°ता जपÁयासाठी आयुĉाचा कायªकालात, Âया पदाला हानी पोहोचेल असे बदल करता येणार नाहीत. िनवडणूक आयुĉांना पदावłन दूर करÁयासाठी उ¸च Æयायालया¸या Æयायाधीशांना बडतफê करÁयासाठी असलेली ÿिøया लागू राहील. महाराÕůातील १९९४ पासून राºय िनवडणूक आयोग कायªरत आहे. munotes.in

Page 55

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
55 (१३) क¤þशािसत ÿदेशा बाबत तरतूद :- या घटनादुŁÖतीतील सवª तरतुदी कलम २४३ (एल) यानुसार घटक राºयांबरोबर सवª क¤þशािसत ÿदेशांनाही लागू असतील. ºया क¤þशािसत ÿदेशात िविधमंडळ अिÖतÂवात आहे. तेथे िविधमंडळ कायदा पाåरत करेल व जेथे िविधमंडळ नाही. तेथील ÿशासकìय ÿमुख राÕůपतé¸या आदेशानुसार या तरतुदéची अंमलबजावणी करेल. (१४) दुगªम व पवªतीय ÿदेशांना सूट :- भारतीय राºयघटनेतील कलम २४३ (एम) नुसार काही राºय आिण काही ÿदेशांना ७३ Óया घटना दुŁÖतीतील तरतुदीपासून सूट देÁयात आली आहे. दुगªमय पवªती ±ेý Ìहणून िमझोराम, मेघालय व नागालँड या तीन राºयांना या घटनादुŁÖतीतून सूट देÁयात आली आहे. पिIJम बंगालमधील दािजªिलंग िजÐĻातील काही भाग व इतर िठकाण¸या काही अनुसूिचत ±ेýात ही घटनादुŁÖती लागू होत नाही. अशाÿकारे वरील ÿमाणे महßवपूणª तरतुदी ७३ Óया घटना दुŁÖतीनुसार भारतीय राºयघटनेमÅये करÁयात आलेले आहे. या घटना दुŁÖतीची अंमलबजावणी करणारे पिहले राºय मÅय ÿदेश हे ठरले आहे. तर महाराÕůात २२ एिÿल १९९४ रोजी मुंबई úामपंचायत, महाराÕů िजÐहा पåरषद व पंचायत सिमती दुŁÖती अिधिनयम १९९४ संमत झाला. Âयाची अंमलबजावणी माý २३ एिÿल १९९४ पासून सुł झाली. आिण महाराÕůात पंचायतराज¸या नवीन पवाªची सुŁवात झाली. २.३.३(ब) िव°ीय िवक¤þीकरण :- (Fiscal decentralization) (पंचायतराजची अथªÓयवÖथा) भारतात लोकशाही िवक¤þीकरणाबरोबरच पंचायतराज ÓयवÖथेतील आिथªक िकंवा िव°ीय िवक¤þीकरण होणे देखील आवÔयक आहे. िýÖतरी योजना आिथªक ŀĶ्या स±म होणे गरजेचे आहे. िविवध िवकास कामांसाठी Öथािनक Öवशासन संÖथांना अनुदाने व िनधी उपलÊध कłन देणे ही क¤þ व राºय शासनाची जबाबदारी आहे. अथाªत, úामीण िवकासाची संकÐपना पंचायत राºया¸या आिथªक िवकासाशी संबंिधत अशी आहे. पंचायत राºयाला आिथªक उÂपÆनाची कोणती साधने आहेत. तसेच सरकारी अनुदानाचे ÿमाण िकती आहे व कजªŁपाने पंचायतराज ÓयवÖथा िकती पैसा उभाł शकते. अशा वेगवेगÑया बाजूंनी आिथªक िÖथतीचा िवचार करावा लागतो. िजÐहा पåरषद, तालुका पंचायत व úामपंचायत या ितÆही शासन ÓयवÖथा आपणाकडे उपलÊध असणाöया साधनसामुúी¸या आधारे व पुढील वषê कोणÂया योजनांची पूतªता करावयाची आहे. Âयाला िकती खचª अपेि±त आहे. या आधारावरच अंदाजपýकाची मांडणी केली जाते. या अंदाजपýकांना मंजुरी िमळाÐयानंतरच िवकास योजनांना सुŁवात होत असते. पंचायती राºयांना करापासून िमळणारे उÂपÆन हे मयाªिदत असÐयामुळे सरकार¸या आिथªक अनुदानावर अवलंबून राहावे लागते. िवकास योजनां¸या बरोबरीने ÿशासकìय कमªचाöयांचे वेतन यासाठी देखील या शासन ÓयवÖथेला आिथªक अनुदान िमळत असते. आिथªक अनुदाना¸या बरोबरीने आपÐया िवकासासाठी राºय शासना¸या परवानगीने munotes.in

Page 56

भारतातील
ग्रामीण शासन
56 राºयसंÖथेकडून तसेच इतर आिथªक संÖथेकडून पंचायतराज संÖथांना कजª घेता येते. सरकारी अनुदान व कजª घेत असताना, सरकारचे आिथªक िनयंýणही या शासन ÓयवÖथेवर असलेले िदसते. शासन आिथªक खचाªचे लेखापरी±ण करत असते. Âयामुळे ºया योजनांसाठी सरकारी अनुदान अथवा कजª घेतले असेल, Âयाच योजनांवर या शासन ÓयवÖथेला पैसा खचª करावा लागतो. Âया ŀĶीने या शासन ÓयवÖथेवर राºय शासनाचे आिथªक िनयंýण असलेले िदसते. úामीण िवकासामÅये ÿÂय± जनतेचा आिथªक वाटाही महßवाचा ठरत असतो. कारण लोकां¸या आिथªक देणगीतूनही úामीण भागात अनेक िवकास योजना पूणªÂवास जात असतात. पंचायतराज¸या िवकासासाठी िव°ीय िवक¤þीकरण तरतुदी घडून आणÁयासाठी क¤þीय िव° आयोग, राºय िव° आयोग, िव°ीय चौकशी सिमती-१९५१, कर आकारणी चौकशी सिमती-१९६३, अशोक मेहता सिमती-१९७८ आिण िसंघवी सिमती इÂयादéनी वेळोवेळी िव°ीय संदभाªतील तरतुदी आिण िशफारशी महÂवपूणª ठरÐया आहेत. या सवा«चाच िवचार पंचायतराज¸या आिथªक िवक¤þीकरण ÿिøया संदभाªत करता येईल. पंचायतराज¸या अथªÓयवÖथेचे Öवłप :- क¤þ शासन िवकासा¸या ŀĶीने राºय शासनाकडे अनुदान देत असते. तर राºय शासन úामीण भागातील िवकासासाठी िजÐहा पåरषदेला आिथªक अनुदान देत असते. úामीण भागा¸या िवकासा साठी िजÐहा पåरषदेची अथªÓयवÖथा देखील सधन व संपÆन असावी लागते. úामीण भागाचा सवª िवकास हा आिथªक िवकासावर अवलंबून असतो. Âयातून िýÖतरीय शासन ÓयवÖथेचा Öवीकार केÐयानंतर िजÐहा पåरषदेला राºय शासनाकडून आिथªक स°ा ÿदान करÁयात आली आहे. महाराÕů शासनाने िजÐहा पåरषदे¸या आिथªक िÖथतीचा अहवाल घेÁयासाठी बलवंतरार मेहता सिमती, बŌगीरवार सिमती, सािदक आली सिमती अशा ÿमुख तीन सिमÂया नेमÐया होÂया. या तीन सिमÂयांनी úामीण िवकासा¸या ŀिĶकोनातून िजÐहा पåरषदेची आिथªक ÓयवÖथा मजबूत असावी. असा अहवाल शासनाला सादर केला. गुजरात, महाराÕů व उ°र ÿदेश अशा राºयांनी आिथªक िनयंýणा बाबत शासनाला िवरोध केला. इतर राºयांनी माý राºय शासनाने िनिIJत केलेली अथªÓयवÖथा Öवीकारली. महाराÕůात १९६१ ¸या अिधिनयमाने िजÐहा पåरषदेचे उÂपÆन िनिIJत केÐयाने िजÐहा पåरषदेला पुढील मागाªने आिथªक िवकासासाठी आिथªक उÂपÆन व शासकìय अनुदान िनिIJत कłन िदले आहे. िजÐहा पåरषदेची अथªÓयवÖथा :- पंचायत राज मधील आिथªक िवक¤þीकरणाचा पिहला Öथर Ìहणजे िजÐहा पåरषद होय. िजÐहा पåरषदे¸या अथªÓयवÖथेचे िववरण पुढील ÿमाणे सांगता येईल. (१) िजÐहा पåरषदे¸या हĥीत जो शेतसारा वसूल केला जातो, Âया शेतकöयाबरोबर एक Łपयातील वीस पैसे एवढा उपकर िजÐहा पåरषदेला ÿाĮ होतो. (२) िजÐĻा¸या हĥीतील असणाöया Óयापार, Óयवसाय, नोकरी या सवा«वर कर बसवÁयाचा अिधकार िजÐहा पåरषदेला आहे. या करा मधून िजÐहा पåरषदेला आिथªक उÂपÆन िमळते. munotes.in

Page 57

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
57 (३) पाणीपĘी कर Ìहणून िजÐहा पåरषदला उÂपÆन िमळते. पाटबंधारे ÿकÐपात पाÁयाचे जे वाटप होते, Âयातील ÿÂयेक Łपयातील वीस पैसे याÿमाणे िजÐहा पåरषदेला उÂपÆन िमळत असते. (४) िजÐĻा¸या हĥीत असणारी िसनेमागृहे, नाट्यगृहे यातून िनिIJत असा सावªजिनक व मनोरंजन कर िजÐहा पåरषदेला िमळतो. यातून िजÐहा पåरषदेचे उÂपÆन वाढत असते. (५) िजÐĻा¸या हĥीतील जिमनी, इमारती यावर कर लावून िजÐहा पåरषद उÂपÆन िमळवत असते. (६) बाजारातील दलाल, Óयापारी, अडते यांना परवानगी देऊन Âयातून िजÐहा पåरषद उÂपÆन िमळिवते. (७) बाजारातील ओटे, इमारती यावर िनिIJत कर लावून िजÐहा पåरषद उÂपÆन िमळते. िजÐहा पåरषदेला िमळणारे शासकìय अनुदान :- पंचायत राज १९६१ अिधिनयम कलम- १८० नुसार िजÐहा पåरषदेला वेगवेगÑया िवकास कामासाठी राºय शासन अनुदान देत असते. Âयाचे िववरण पुढील ÿमाणे करता येईल. (१) दरडोई दोन Łपये इतका शासकìय अनुदानाचा खचª िजÐहा पåरषदेला एकूण िजÐĻा¸या महसुला¸या ५ % इतकì र³कम िजÐहा पåरषदस िमळते. (२) िजÐĻातील बांधकाम तसेच वेगवेगÑया िवकास योजना यासाठी ९०% इतकì र³कम िजÐहा पåरषदेला राºय शासनाकडून अनुदान Ìहणून िमळते. (३) िजÐहा पåरषदे¸या ÿशासन ÓयवÖथेचे कमªचारी असतात. Âयां¸या वेतनासाठी ७५% इतकì र³कम राºय शासनाकडून िजÐहा पåरषदेला िमळते. (४) िजÐहा पåरषद ºया योजना राबवत असते, तसेच नवीन योजनांची आखणी करते, Âयासाठी राºय शासनाकडून िजÐहा पåरषदेला अनुदान िमळते. (५) दरवषê िवकास योजनांसाठी जे अनुदान ठरवÁयात येईल, ते अनुदान राºय शासन ठरिवते. Âयामुळे शासकìय अनुदान व िजÐहा पåरषदेला िमळणारे उÂपÆन यातून िजÐहा पåरषदेचे उÂपÆन िनिIJत होते. पंचायत सिमतीची अथªÓयवÖथा :- राºय शासनाकडून आिथªक अनुदान िजÐहा पåरषदेला िमळते व िजÐहा पåरषदे कडून आिथªक अनुदान पंचायत सिमतीला िमळते. तालुका पंचायती¸या आिथªक ÓयवÖथेचा िवचार करताना वेगवेगÑया राºयांमÅये फरक असलेला िदसतो. महाराÕů, गुजरात, उ°रÿदेश या राºयातील तालुका पंचायतीचे अथªÓयवÖथा व इतर राºयांचे अथªÓयवÖथा यात काही फरक आहे. सवªसाधारणपणे पंचायत सिमतीला िमळणारे आिथªक उÂपÆन व शासकìय अनुदान यांचे Öवłप पुढीलÿमाणे आहे. munotes.in

Page 58

भारतातील
ग्रामीण शासन
58 (१) पंचायत सिमती¸या हĥीतील एकूण महसुला¸या शेतसाö यावर २०% इतका उपकर िमळतो. (२) रÖÂयावरील वाहनांचा कर पंचायत सिमतीला िमळतो. (३) पंचायत सिमती¸या हĥीत असणाöया याýांवर काही कर पंचायत सिमतीला िमळतो. (४) तालुका ±ेýातील िसनेमागृह, नाट्यúह यावर जो मनोरंजन कर लावला जातो. Âया करातून पंचायत सिमतीला उÂपÆन िमळते. (५) तालुका ±ेýातील ÿाथिमक िश±ण ÓयवÖथेतून काही कर पंचायत सिमतीला ÿाĮ होतो. (६) पंचायत सिमती¸या हĥीमÅये राहणाöया जनतेकडून िवकास योजनां¸या बाबतीत आिथªक मदत िमळत असते. Âयामुळे जनतेकडून िमळणारया अनुदानाचा समावेश पंचायत सिमतीला आिथªक उÂपÆनात करता येतो. पंचायत सिमतीला वेगवेगÑया मागाªने जे उÂपÆन िमळते, ते िजÐहा पåरषदेकडून शासकìय अनुदान Ìहणून िमळते. कारण हे अनुदान िनÓवळ व िनिIJत अशा Öवłपाचे असते. (अ) पंचायत सिमती¸या िवकासासंदभाªत शासनाने अशी तरतूद केली कì, एकूण खचाªचे ६० % इतकì र³कम सिमतीने जमा करावी. आिण उरलेली ४० % इतकì र³कम शासनाने जमा करावी. Âयातून पंचायत सिमतीने िवकास योजना राबÓयात. या पĦतीने आिथªक िनयोजन व िवक¤þीकरण केÐयाचे िदसते. (ब) ÿशासकìय कमªचाöयांचे वेतन देÁयासाठी दरमहा ७५ % इतके र³कम पंचायत सिमतीला िमळते. (क) बांधकामासाठी तसेच िवकास योजना राबिवÁयासाठी ९० % इतकì र³कम पंचायत सिमतीला īावी लागते. (ड) पंचायत सिमती¸या हĥीमÅये ºया वेगवेगÑया नावीÆयपूणª योजना राबिवÁयात येतील. Âयासाठी शासनाकडून ÿोÂसाहनपर अनुदान िमळत असते. úामपंचायतचची अथªÓयवÖथा :- क¤þ शासन िवकासा¸या ŀĶीने राºय शासनाला वािषªक अनुदान देत असते. तर राºय शासन िजÐहा पåरषदेला आिथªक अनुदान देत असते. िजÐहा पåरषद पंचायत सिमतीला आिथªक अनुदान देत असते. तर तालुका पंचायत सिमती úामपंचायतीला आिथªक अनुदान देते. याÿमाणे अनुदानाचे आिथªक िवक¤þीकरण केले जाते. Âयाचÿमाणे शासनाने जे करांचे वाटप केले आहे. Âयातील वाटा úामपंचायतीला देखील िमळतो. Âयामुळे िजÐहा पåरषद कर लावत असते. Âयातूनही úामपंचायतला आिथªक उÂपÆन िमळत असते. úामपंचायती¸या आिथªक उÂपÆनाचे ľोत पुढील ÿमाणे सांगता येतील. munotes.in

Page 59

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
59 (१) िनिIJत अशा शेतसाöयापैकì एक Łपयातील वीस पैसे या दराने उपकर úामपंचायतला िमळतो. (२) úामपंचायत हĥीमÅये ÿाथिमक िवभागा¸या शाळा असतात, Âया शाळांपासून िनिIJत असा िश±ण कर úामपंचायतीला िमळतो. (३) úामपंचायत हĥीत जे रÖते असतात, Âयावर कर लावून Âयातून úामपंचायतीला उÂपÆन िमळते. (४) úामपंचायत हĥीत मनोरंजनाची क¤þ असतात, Âयापासून मनोरंजन कर úामपंचायतीला िमळतो. (५) वाहनावरील िनिIJत असा करातील भाग úामपंचायतीला िमळतो. úामपंचायतीला िमळणारे शासकìय अनुदान :- (१) úामपंचायत मÅये काम करणारे जे कमªचारी असतात, Âयां¸या वेतनाची ७५ % इतकì र³कम शासनाकडून अनुदान Ìहणून िमळते. Âया Óयितåरĉ पंचायत सिमती कडून आिथªक मदत úामपंचायतला िमळत असते. (२) िवकास योजनांसाठी ३० % इतकì र³कम úामपंचायतीला िमळत असते. (३) पंचायत सिमतीकडून िवकास कायाªची पाहणी कłन ÿोÂसाहन पर अनुदान Ìहणून काही र³कम úामपंचायतला िमळत असते. (४) úामीण भागात राहणारे नागåरक हे आपÐया आिथªक पåरिÖथतीनुसार िवकासासाठी मोठ्या ÿमाणात úामपंचायतीला लोकसहभागातून मदत करतात. अशाÿकारे भारतात पंचायतराज ÓयवÖथेमÅये आिथªक िवक¤þीकरण घडून आणÁयात आले आहे. Âयाची अंमलबजावणी ÿकषाªने होत असताना िदसते. सारांश :- ÿÖतुत ÿकरणांमÅये आपण भारतातील लोकशाही िवक¤þीकरणाची ÿिøया, कशी तळागाळापय«त Łजत गेली आहे. ते समजून घेतले आहे. तसेच, Âया लोकशाही िवक¤þीकरणाचे Öवłप Âयाची Óयापकता याचा िवचार देखील केला आहे. लोकशाही िवक¤þीकरण घडवून आणÁयासाठी क¤þ सरकारने वेळोवेळी ºया िविवध सिमÂया गठीत केÐया आहेत. Âया सवª सिमÂयां¸या िशफारशé¸या आधारे लोकशाही िवक¤þीकरण ÿिøया úामीण पातळीपय«त ŁजवÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला आहे. Âयामुळेच खöया अथाªने भारतात लोकशाही यशÖवी होताना िदसत आहे. जागितक पातळीवर भारताला जे महßव आज ÿाĮ झाले आहे ते केवळ úामीण पातळीपय«त लोकशाही िवक¤þीकरण घडून आÐयामुळेच श³य झाले आहे. एवढेच नÓहे तर जागितक पातळीवर भारत आज D-१० या लोकशाहीवादी गटाचे नेतृÂव करत आहे. यावłन भारतातील लोकशाही ÿिøयेची ÿिचती न³कìच आपÐयाला येत आहे. munotes.in

Page 60

भारतातील
ग्रामीण शासन
60 आपली ÿगती तपासा :- (सरावासाठी महÂवपूणª ÿij) (१) भारतातील लोकशाही िवक¤þीकरण ÿिøयेचे Öवłप व ÓयाĮी ÖपĶ करा? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (२) भारतातील लोकशाही िवक¤þीकरण सिमÂयाची भूिमका यावर भाÕय करा? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (३) सामुदाियक िवकास कायªøम समजावून सांगा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (४) ७३ Óया घटनादुŁÖतीतील ÿमुख तरतुदी ÖपĶ करा? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (५) िýÖतरीय पंचायतराज ÓयवÖथेतील िव°ीय िवक¤þीकरण याची चचाª करा? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 61

लोकशाही विकेंद्रीकरण
प्रविया
61 संदभª :- (१) Surat Singh, (2004) Decentralised Governance In India MYTH AND Reality, New Delhi. (२) Dr. T.M. Joseph, (2009) Decentralised Governsnce and Devlopment, New Delhi. (३) अशोक शमाª, (२०२२) भारत म¤ Öथानीय ÿशासन, आर. बी. एस. ए. पिÊलशसª, जयपुर. (४) डॉ. Ôयाम िशरसाट व ÿा. भगवानिसंग बैनाडे, (२०१४) पंचायती राज आिण नागरी ÿशासन, िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद. (५) डॉ. पंिडत नलावडे, (२००८) स°ा िवक¤þीकरण आिण ७३ वी संिवधान दुłÖती, िचÆमय ÿकाशन, औरंगाबाद. (६) ÿा. िबराजदार व ÿा. घोडके, (१९९९) भारतातील Öथािनक Öवशासन संÖथा, अंशुल पिÊलकेशÆस, नागपूर. ❄❄❄❄❄❄ munotes.in

Page 62

भारतातील
ग्रामीण शासन
62 ३ पंचायतराज आिण úामीण िवकास घटक रचना ३.१ उिĥĶे ३.२ ÿाÖतािवक ३.३ िवषय िववेचन ३.३.१ पंचायतराज आिण úामीण िवकास ३.३.२ úामीण िवकासाचे महßवाचे कायªøम ३.१ उिĥĶे पंचायतराज आिण úामीण िवकास या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. úामीण िवकासाची उिĥĶे समजÁयास मदत होईल. २.úामीण िवकासाची संकÐपना समजÁयास मदत होईल. ३.úामीण िवकासा¸या िविवध योजनांची मािहती होईल. ३.२ ÿाÖतािवक खरा भारत úामीण भारतात आहे. úामीण अथªÓयवÖथा हा भारतीय अथªÓयवÖथेचा पाया आहे. úामीण िवकासाचे उिĥĶ पाहता ºयामÅये िविवध úामीण आिथªक िवभागांचा एकाचवेळी िवकास समािवĶ आहे. शेतीची नफा वाढवणे, परंपरागत úामीण उपøमांचे संर±ण, िनराधारपणा दूर करणे, बेरोजगारी दूर करणे, úामीण लोकां¸या पगाराची पातळी वाढणे, úामीण भागात दळणवळणा¸या सोयी सुिवधा उपलÊध कłन देणे हे úामीण िवकासाचे भाग आहेत. भारतीय अथªÓयवÖथे¸या सुÓयविÖथत िवकासा¸या पिहÐया दीघªकालीन योजनेची सुŁवात úामीण िवकासावर कłन समाजवाद, धमªिनरपे±ता आिण Öवावलंबना¸या तßवावर अवलंबून असलेÐया आिथªक आिण सामािजक िवकासा¸या पूतªतेसाठी úामीण पुनŁÂपादन आिण िवकासासाठी वेळोवेळी ÿयÂन केले जातात. महाÂमा गांधéचा úामीण िवकास कायªøम "सवōदय" वर अवलंबून आहे.úामीण िवकासाचे Âयांचे आराखडे मुĥे, पाहता Âयांना अपेि±त असलेलज "úाम Öवराज" हे úामीण िवकासा¸या ÿिøयेवर आधाåरत आहे. Âयासाठी Óयĉé¸या सहभागासह, पंचायतéना अिधकार, ±मता देऊन सरकारने आपले दाियÂव िनभावले पािहजे हा हा िवचार डोÑयापुढे ठेवून úामपंचायती, पंचायत सिमती आिण िजÐहा पåरषदांचा समावेश असलेÐया पंचायतीराज संÖथां Ļा úामीण िवकास कायªøमां¸या फलदायी अंमलबजावणीसाठी कशा स±म होतील याचा िवचार शासनाने आज केलेला आहे. Âयामुळे úामीण िवकास आिण पंचायतराज यांचा जवळचा सहसंबंध येतो. munotes.in

Page 63

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
63 ३.३ िवषय िववेचन भारतातील úामीण जीवनाचा िवकास पंचायतéवर अवलंबून आहे. पंचायतé¸या माÅयमातून úामीण भागाचा आिथªक, सामािजक आिण राजकìय िवकास अनÆयसाधारणपणे होऊ शकतो. भारताचे पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहł यांनी समपªकपणे सांिगतले आहे कì भारता¸या एकतेसाठी तीन घटक आवÔयक आहेत, लोक गट िवकास उपøम, उÂकृĶ पंचायती आिण चांगली गावे जे कì सह-रोजगारची सामािजक ÓयवÖथा िनमाªण करतील. या तीन घटकांवर आपÐया राÕůाची िवकासाची िÖथती इतकì भ³कम आिण मजबूत होईल कì ते िविवध ÿकार¸या राजकìय आिण आिथªक संकटांवर मात कł शकेल. Âयासाठी आपणास ÿशासकìय अिधकाराचे िवक¤þीकरण करणे आवÔयक आहे.Âयासाठी पंचायतराज¸या माÅयमातून úामपंचायतीने लोकां¸या गटांमÅये एकý काम करÁयाची, जबाबदारीची जाणीव कłन देऊन, सावªजिनक िहता¸या गोĶी समजून घेणे आिण सहकायª यातून úामिवकास होऊ शकेल. Âयामुळे úामिवकासा¸या ŀिĶकोनातून रÖते, नाले, शाळा, ÿाथिमक आरोµय, िनवासÖथान आिण घरां¸या िवकासासाठी एकिýतपणे काम करÁया¸या सामूिहक बांिधलकìमुळे संपूणª गावाकडे एक कुटुंब Ìहणून पाहÁयाची ÿवृ°ी लोकांमÅये िनमाªण झाली तरच खöया अथाªने úामीण िवकास होऊ शकतो Ļा ŀिĶकोनाचा िवचार कłन आज úामीण िवकास आिण पंचायतराज या दोÆही संकÐपना एकý आलेÐया आहेत. Âयामुळे महाÂमा गांधी यां¸या Öवराºय आिण रामराºया¸या कÐपनांना यातूनच काही ÿमाणात आकार िमळू शकणार आहे. ३.३.१ पंचायतराज आिण úामीण िवकास आिथªक िवकास व िवकासाची फळे जोपय«त úामीण भागात राहणाöया बहòतांश जनतेला िमळÁयासाठी चांगÐया सोयी - सुिवधा उपलÊध कłन देणे गरजेचे आहे तेÓहाच Âयांना सÆमानाने जीवन जगता येईल. तोपय«त Âयांना िवकासाची फळे चाखायला िमळणार नाहीत. तोपय«त Âयांचा िवकास पूणª होऊ शकणार नाही हे आता एक वाÖतव झाले आहे.आज úामीण आिण शहरी भागातील िवकासाची दरी वाढत असून ती कमी करÁयासाठी झपाट्याने úामीण िवकास करणे आवÔयक आहे. मागील काही दशकांत ÿयÂन कłनही भारतातील गåरबीचे ÿमाण úामीण भागात जाÖत आहे. ते ÿमाण कमी करÁयासाठी Öवयंरोजगार कायªøमाला महßव देणे फार महßवाचे आहे. úामीण िवकास Ìहणजे लोकांची आिथªक उÆनतीĬारे मोठे सामािजक पåरवतªन करणे होय. úामीण िवकास कायªøमांमÅये लोकांचा वाढता सहभाग, िनयोजनाचे िवक¤þीकरण, जमीन सुधारणांची उ°म अंमलबजावणी आिण úामीण जनतेला चांगÐया सेवा व संधी उपलÊध कłन देÁयासाठी अिधकािधक संधी उपलÊध कłन देÁयाची ÿिøया úामीण िवकासात समािवĶ आहे. सुŁवातीला काळात िवकासाचे मु´य लàय कृषी, उīोग, दळणवळण, िश±ण, आरोµय आिण संबंिधत ±ेýांवर ठेवÁयात आला होते. नंतर¸या काळात, तळागाळातील लोकां¸या ÿÂय± आिण अÿÂय± सहभागाने सरकारी ÿयÂनांना पुरेशा ÿमाणात पूरक ठरले तरच वेगवान िवकास होऊ शकतो, हे ल±ात आÐयाने आता देशातील ÿÂयेक सरकार úामीण िवकासा¸या ÿिøयेचे Öवłप बदलत आहे. munotes.in

Page 64

भारतातील
ग्रामीण शासन
64 úामीण िवकासा¸या संदभाªत ३१ माचª १९५२ रोजी, समुदाय िवकासाशी संबंिधत कायªøमांचे ÓयवÖथापन करÁयासाठी िनयोजन आयोगा¸या अंतगªत समुदाय ÿकÐप ÿशासन Ìहणून ओळखÐया जाणाö या संÖथेची Öथापना करÁयात आली. २ ऑ³टोबर १९५२ रोजी उदघाटन करÁयात आलेला समुदाय िवकास कायªøम हा úामीण िवकासा¸या इितहासातील एक महßवाचा टÈपा होता. वषाªनुवष¥ िमळालेÐया अनुभवाने úामीण िवकासा¸या कायªøमां¸या अंमलबजावणीत आिण गåरबां¸या गरजा ल±ात घेऊन, अनेक कायªøमांमÅये बदल केले गेले आिण नवीन कायªøम सादर केले गेले. úामीण गåरबी दूर करणे आिण úामीण लोकसं´येचे िवशेषतः दाåरþ्यरेषेखालील लोकांचे जीवनमान सुधारणे हा úामीण िवकासातील महßवाचा टÈपा ठरतो. Âयामुळे सरकारने आिथªक सुधारणेची फळे समाजातील सवª िवभागांना िमळतील याची खाýी करÁयासाठी, úामीण भागातील जीवनमानासाठी महßवपूणª असलेÐया सामािजक आिण आिथªक पायाभूत सुिवधांचे पाच घटक ओळखुन Âयात आरोµय, िश±ण, िपÁयाचे पाणी, घर आिण रÖते याला महßवाचे Öथान िदलेले आहे .या ±ेýातील ÿयÂनांना अिधक गती देÁयासाठी सरकारने ÿधानमंýी úामोदय योजना (PMGY) सुł केली आिण PMGY ¸या िपÁयाचे पाणी, घरे आिण úामीण रÖते या घटकांची अंमलबजावणी करÁयाची जबाबदारी úामीण िवकास मंýालयाकडे सोपवलेली आहे. नवÓया योजने¸या कालावधीत, úामीण गåरबांना वाढीव लाभ देÁयासाठी कायªøमांची कायª±मता वाढिवÁयासाठी अनेक दाåरþ्य-िवरोधी कायªøमांची पुनरªचना करÁयात आली. एकािÂमक úामीण िवकास कायªøम (IRDP), úामीण भागातील मिहला आिण मुलांचा िवकास (DWCRA), úामीण कारािगरांना सुधाåरत टूल-िकट्सचा पुरवठा (SITRA), úामीण युवकांना Öवयंसाठी ÿिश±ण देऊन Öवयंरोजगार कायªøमांची पुनरªचना करÁयात आली. रोजगार (TRYSEM), गंगा कÐयाण योजना (GKY) आिण दशल± िविहरी योजना (MWS) Öवणªजयंती úाम Öवरोजगार योजना (SGSY) अशा अनेक योजना भारत सरकारने úामीण िवकासासाठी राबवलेÐया आहेत. Öथािनक लोकां¸या गरजा आिण आकां±ा ल±ात घेऊन, पंचायतीराज संÖथा शासना¸या úामीण िवकासा¸या कायªøमा¸या अंमलबजावणीमÅये सहभागी झाÐया आहेत. पंचायतराज संÖथा या योजना आिण Âया¸या अंमलबजावणी¸या िवक¤िþत िवकासाचा मु´य गाभा ठरत आहेत.भारतीय राºयघटने¸या ७३ Óया दुŁÖती कायīानुसार पंचायतराजला आवÔयक ÿशासकìय आिण आिथªक अिधकार Âवरीत हÖतांतåरत करÁयासाठी úामीण िवकास मंýालय राºय सरकारांशी जोरदारपणे पाठपुरावा करत आहे. तसेच २५ िडस¤बर २००२ रोजी शासनाने पेयजल ±ेýांतगªत, 'Öवजल धारा' हा नवीन उपøम सुł कłन तो पंचायतéना िपÁया¸या पाÁयाचे ÿकÐप तयार करणे, कायाªिÆवत करणे, चालवणे आिण देखरेख करÁयाचे अिधकार देतो. िवकास ÿिøयेत पंचायतराजचा आणखी समावेश करÁयासाठी, २७ जानेवारी २००३ रोजी माननीय पंतÿधानांनी 'हåरयाली' हा नवीन उपøम सुł केला. úामीण भारता¸या िवकासासाठी úामीण मिहलांचे स±मीकरण महßवाचे आहे हे ल±ात घेऊन, या िवभागाला पुरेसा िनधी उपलÊध कłन देÁयासाठी गåरबी िनमूªलना¸या कायªøमांमÅये मिहला घटकाची ओळख कłन िदली जाते. ७३ वी घटनादुŁÖतीने पंचायतराजमÅये मिहलांसाठी िनवडक पदांवर आर±णाची तरतूद केली आहे. राºयघटनेने आिथªक िवकास munotes.in

Page 65

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
65 आिण सामािजक Æयायाचे िविवध कायªøम तयार करÁयाची आिण Âयांची अंमलबजावणी करÁयासाठी पंचायतéवर मोठी जबाबदारी टाकली आहे आिण पंचायतé¸या माÅयमातून अनेक क¤þ पुरÖकृत योजना राबवÐया जात आहेत. अशा ÿकारे, मिहला सदÖय आिण पंचायतé¸या अÅय±ांना, जे मुळात पंचायतीमÅये नवीन ÿवेश करतात, Âयांना आवÔयक कौशÐये आÂमसात करावी लागतात आिण Âयांना नेते आिण िनणªयकत¥ Ìहणून Âयांची योµय भूिमका ÖवीकारÁयासाठी योµय िदशा िदली पािहजे. Ìहणून पंचायतराज¸या िनवडून आलेÐया ÿितिनधéना ÿिश±ण देणे ही मु´यतः राºय सरकारे/क¤þशािसत ÿदेश ÿशासनाची जबाबदारी आहे. ती जबाबदारी ओळखून úामीण िवकास मंýालय ÿिश±ण कायªøमांची गुणव°ा सुधारÁयासाठी आिण पंचायतराज¸या िनवडून आलेÐया सदÖयांसाठी आिण कायªकÂया«साठी ±मता िनमाªण उपøमांना उÂÿेåरत करÁयासाठी राºये/क¤þशािसत ÿदेशांना काही आिथªक सहाÍय देखील करत आहे.अकराÓया योजनेत क¤þीय अथªसंकÐपातून úामीण आिण शेती ±ेýाला ÿचंड संसाधने देÁयात आली. या जोरामुळे भारत िनमाªण कायªøमाचे मूलतßव तयार झाले. महाÂमा गांधी राÕůीय úामीण रोजगार हमी कायīाने úामीण िवकासाला मोठा आधार िदला आहे. खेड्या¸या िवकासाकरीता म.गांधीजéनी “खेड्याकडे चला” हा नारा िदला Âया ŀĶीने महाराÕů शासनाने úामीण भागा¸या िवकासासाठी पंचायतराज ÓयवÖथा अिÖतßवात आणली. पंचायतराज ÓयवÖथे¸या माÅयमातून úामीण भागा¸या िवकासाकरीता २ ऑ³टोबर २००० ¸या शासन िनणªयानुसार शासना¸या िविवध िवभागातील महßवा¸या योजना िजÐहा पåरषदाकडे हÖतांतर करÁयाबाबत आदेश िदले आहेत. úामीण भागा¸या िवकासाकरीता कृषी,िनयोजन, समाजकÐयाण, मिहला व बालकÐयाण, सावªजिनक आरोµय, पाणी पुरवठा व Öव¸छता, सांÖकृितक कायª, यां¸या १२९ योजना िजÐहा पåरषदाकडे हÖतांतरीत केÐया आहेत. Âया योजना¸या माÅयमातून महाराÕůात पंचायतराज ÓयवÖथे¸या माÅयमातून úामीण भागातील सावªजिनक आरोµय व वैयिĉक Öव¸छतेबाबत "संत गाडगे बाबा Öव¸छता अिभयान úामीण भागातील िपÁया¸या पाÁयाचा ÿij सोडिवÁयासाठी" शुĦ पाणी Öव¸छ गाव "हा Åयेय असलेला úामीण जनतेसाठी व जनतेने राबवायचा ÿकÐप Ìहणजे "जलÖवराºय ÿकÐप" यशÖवीåरÂया राबिवले आहेत." जल Öवराºय¸या माÅयमातून पाणी पुरवठा , úामीण Öव¸छता , मिहला सबलीकरणावर िवशेष भर देÁयात आला आह . संपूणª úामीण रोजगार योजनेअंतगªत "दाåरþ रेषेखालील लोकांना अितåरĉ रोजगार पुरवून"धाÆया¸या मोबदÐयात काम " उपलÊध कłन देऊन रोजगार उपलÊध कłन िदला आहे. Âयातून जलभुमी संधारणाची कामे,शेततÑयाची काम फार मोठ्या ÿमाणात करÁयात आली आहेत. Öवणª úाम जयंती úाम Öवयंरोजागर योजने अंतगªत úामीण भागामÅये मोठ्या ÿमाणावर लहान उīोग Öथापन कłन देऊन तेथील गरीब जनतेला िÖथर व कायमÖवłपी उÂपÆन िमळवून िदले आहे. वैयिĉक लाभा¸या योजनामÅये िजÐहा पåरषदे¸या " मिहला व बालकÐयाण सिमतीमाफªत शाळेत जाणाöया मुलéना सायकली पुरिवणे,अंगणवाड्या सुł करणे, िľयांसाठी मोफत िशलाई मशीन वाटप, गावात वाचनालय, ÿौढ िश±ण िशबीरे,रोगिनदान िशबीरे, मिहलांसाठी सुलभ शौचालये, अशा एकूण २४ योजना राबिवÁयात येत आहेत.शालेय िश±ण िवभागाअंतगªत, अिहÐयादेवी होळकर मुलéना मोफत ÿवास योजना, दुबªल घटकातील मुलéना उपिÖथतीभ°ा,आदशª ľी िश±का पुरÖकार, योजना राबिवÁयात येत आहेत.सावªजिनक आरोµय िवभागातंगªत,मातृÂव अनुदान munotes.in

Page 66

भारतातील
ग्रामीण शासन
66 योजना,राÕůीय पुनłÂपादीत व बाल आरोµय कायªøम , सािवýीबाई फुले कÆया कÐयाण योजना,२४ तास ÿसुती सेवा अवघड ÿसुतीसाठी वाहन सुिवधा, सामािजक Æयाय , सांÖकृितक कायª , øìडा िवभागामाफªत ५ वी ते ७ वी मÅये िशकणाöया मागासवगêय मुलांना िशÕयवृ°ी , आिथªकŀĶ्या मागास मुलांकरीता शासकìय वसितगृह , मागासवगêय मुलां - मुलीकरीता शासकìय वसितगृह úामिवकास योजनेअंतगªत इंिदरा आवस योजना, कृषी व पशुसंवधªन िवभागांतगªत दुधाळ जनावरांची वाटप , शेÑयाचे वाटप, कृषी अवजारे यांची वाटप करÁयात येत आहे. úामीण िवकासा¸या अनेक योजना पंचायतराज¸या माÅयमातून आज राºयात व देशात राबवÐया जात आहेत Âयामुळे पंचायतराज व úामीण िवकासाचा सहसंबंध अÂयंत जवळचा असÐयाचे िदसून येते. úामीण िवकास Ìहणजे काय? úामीण िवकासा¸या संकÐपनेचा अथª अनेक वेगवेगÑया ÿकारे लावला जाऊ शकतो, परंतु Âया¸या क¤þÖथानी िवकासाचा असा एक ŀĶीकोन आहे तो Ìहणजे समाज Ìहणून आपÐयाला भेडसावणाöया गåरबी, असमानता, हवामान बदल, पयाªवरणाचा öहास,सामािजक आिण आिथªक मयाªदा, शांतता आिण Æयाय याचा िवचार करता आपण आज ºया पĦतीने िवकासाकडे पाहतो Âयाचा ÿÂयेकावर पåरणाम होतो. एक समाज Ìहणून आपÐया Öवतः¸या िनणªयांचे पåरणाम लोकां¸या जीवनावर खूप पåरणाम करतात. úामीण भागात िविवध वैिशĶ्ये आिण भौगोिलक िविवधता असते. शहरी भागांजवळील चांगÐया सेवा असलेÐया समुदायांपासून ते मूलभूत सेवांपय«त वंिचत राहताना आपÐयाला िदसून येतात.úामीण भागातील अथªÓयवÖथा आिण Öथािनकांना स±म करणे आिण वेगाने बदलणाöया जगात Âयांना सामावून घेÁयासाठी úामीण िवकास हा अÂयंत महßवाचा ठरतो. आरोµय सेवा, िश±ण आिण रिहवासी कोठे राहतात याची पवाª न करता Âयांना सामाÆय िहता¸या इतर सेवा देणे हे úामीण िवकासात अिभÿेत आहे.Ìहणून úामीण िवकासाची संकÐपना ही सवªसमावेशक आहे. कालª टेलर यां¸या मते "úामीण िवकास ही एक अशी ÿिøया आहे कì ºयामÅये úामीण लोक आपली आिथªक आिण सामािजक पåरिÖथती सुधारावी यासाठी ÿयÂनशील राहóन आिण Âया ÿिøयेत सहभागी होऊन आपÐया राÕůीय िवकासा¸या कायªøमात आपÐया समूहाला एक ÿभावशाली समूह बनवतात." जी . पाथªसारथी यां¸या मते "úामीण भागातील आिथªकŀĶ्या िनÌनवगाªतील लोकांना Âयां¸या भौितक आिण मानवी साधनसंप°ीचा योµयÿकारे उपयोग करÁया¸या संधी देऊन Âयांचे जीवनमान उंचावणे हा úामीण िवकासाचा िनणाªयक घटक असून úामीण साधनसंप°ी¸या आपÐया िवकासात योµय तो उपयोग कłन घेणे हा आहे." रॉबटª मॅकनामारा यां¸या मते "úामीण भागातील दुबªल घटक Ìहणजे छोटे शेतकरी, भूमीहीन शेतमजूर आिण úामीण कारागीर यां¸या िवकासावर भर देऊन úामीण भागाचा सवा«गीण िवकास करणे Ìहणजे úामीण िवकास होय." डॉ . Öवामीनाथन यां¸या मते "úामीण भागातील दुबªल घटकांना स±म करÁयाची ÿिøया Ìहणजे úामीण िवकास होय" . munotes.in

Page 67

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
67 योजना आयोगा¸या मते " úामीण िवकास योजना ही अशी िवकास पĦती आहे कì , िज¸याĬारे पंचवािषªक योजना खेड्यां¸या सामािजक आिण आिथªक जीवनात संपूणª बदल घडवून आणÁयाची ÿिøया सुł करÁयाचा ÿयÂन करते. " जागितक बँक आिण िवकास ±ेýीय धोरण ÿबंध : úामीण भागातील लोकां¸या आिथªक आिण सामािजक जीवनात सुधारणा करÁयासाठी तयार करÁयात आलेली Óयूहरचना Ìहणजे úामीण िवकास होय. " úामीण िवकासात पुढील गोĶी अिभÿेत आहेत ● मानवी संसाधनांचा िवकास समावेश ● सा±रता, िवशेषतः, मिहला सा±रता, िश±ण आिण कौशÐय िवकास ● चांगले आरोµय, आिण Öव¸छतेला ÿोसिहत करणे ● सावªजिनक आरोµय ● जमीन सुधारणा ● उÂपादकांचा िवकास ● पायाभूत सुिवधांचा िवकास जसे वीज, िसंचन, पत, िवपणन, वाहतूक सुिवधा गावा¸या बांधकामासह जवळपासचे रÖते आिण फìडर रÖते महामागª, शेतीसाठी सुिवधा संशोधन आिण िवÖतार, आिण मािहती ÿसार ● गरीबी िनमूªलनासाठी िवशेष उपाय आिण राहणीमानात ल±णीय सुधारणा घडवून आणणे úामीण िवकास साधÁयासाठी क¤þ पातळीवर व राºय पातळीवर úामिवकास मंýालय Öथापन करÁयात आलेली आहेत. úामीण िवकास मंýालय úामीण भागातील िवकास आिण कÐयाणकारी उपøमांसाठी Öवतंý मंýालय असÐयाने, úामीण िवकास मंýालय देशा¸या सवा«गीण िवकास धोरणात महßवपूणª भूिमका बजावते. úामीण भारताची शाĵत आिण सवªसमावेशक वाढ हे मंýालयाचे Åयेय आिण उिĥĶ आहे. úामीण िवकास मंýालयाĬारे गåरबी िनमूªलना¸या बहòआयामी धोरणाĬारे उपजीिवके¸या संधी वाढवणे, सामािजक सुर±ा जाळे ÿदान करणे आिण िवकासासाठी पायाभूत सुिवधा िवकिसत करणे यावर ÿामु´याने भर आहे. úामीण िवकास मंýालया¸या योजनांमुळे úामीण भारतातील जीवनमान सुधारणे आिण िवकासाÂमक असमतोल दूर करणे करणे अपेि±त आहे. úामीण िवकास मंýालया¸या योजना समाजातील बहòतांश वंिचत घटकांपय«त पोहचवून सामािजक Æयायाची भूिमका úामीण िवकास मंýालय िनभवताना िदसते. úामीण िवकास मंýालयाची उिĥĶे: दाåरþ्यरेषेखालील (BPL) कुटुंबांवर ल± क¤िþत कłन मिहला आिण इतर असुरि±त घटकांसह गरजूंना उपजीिवके¸या संधी उपलÊध कłन देणे. मागणी करणाöया ÿÂयेक कुटुंबाला ÿÂयेक आिथªक वषाªत िकमान १०० िदवसांचा हमी मजुरीचा रोजगार उपलÊध कłन देऊन úामीण भागातील कुटुंबां¸या जीवनमानाची सुर±ा वाढवणे. munotes.in

Page 68

भारतातील
ग्रामीण शासन
68 संपकª नसलेÐया úामीण वÖÂयांसाठी úामीण दळणवळणाची तरतूद आिण बाजारपेठेत ÿवेश देÁयासाठी िवīमान रÖÂयांची पुनबा«धणी करणे. úामीण भागातील दाåरþ्यरेषेखालील कुटुंबांना मूलभूत घरे उपलÊध कłन देणे. वृĦ, िवधवा आिण अपंग Óयĉéना सामािजक सहाÍय ÿदान करणे. úामीण जीवनाचा दजाª सुधारÁयासाठी úामीण भागात शहरी सुिवधा उपलÊध कłन देणे. úामीण िवकास कमªचाö यांचा ±मता िवकास आिण ÿिश±णावर भर देणे. úामीण िवकासासाठी Öवयंसेवी संÖथा आिण Óयĉé¸या सहभागाला ÿोÂसाहन देणे. úामीण िवकास मंýालय माफªत úामिवकासा¸या राबवÐया जाणाöया योजना úामीण िवकास मंýालयामाफªत úामीण भागात खालील ÿमुख कायªøम राबवले जात आहेत, मजुरी रोजगार देÁयासाठी महाÂमा गांधी राÕůीय úामीण रोजगार हमी कायदा (मनरेगा), Öवयंरोजगार आिण कौशÐय िवकासासाठी राÕůीय úामीण उपजीिवका अिभयान (NRLM), सवा«साठी घरे : ÿधानमंýी आवास योजना - दाåरþ्य रेषेखालील कुटुंबांना घरे देÁयासाठी úामीण (PMAY-G), दज¥दार रÖÂयां¸या बांधकामासाठी ÿधानमंýी úाम सडक योजना (PMGSY), सामािजक िनवृ°ी वेतनासाठी राÕůीय सामािजक सहाÍय कायªøम (NSAP), Ôयामा ÿसाद मुखजê िमशन. जिमनीची उÂपादकता सुधारÁयासाठी एकािÂमक पाणलोट ÓयवÖथापन कायªøम (IWMP). मािहती, िश±ण आिण संÿेषण; आिण देखरेख आिण मूÐयमापन इ. याÓयितåरĉ, मंýालयाकडे úामीण कायªकÂया«¸या ±मता िवकासासाठी योजना देखील आहेत; ३.३.२ úामीण िवकासाचे महßवाचे कायªøम a) राÕůीय úामीण रोजगार हमी योजना

munotes.in

Page 69

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
69 भारत सरकारने ÿÂयेका¸या हाताला रोजगार देÁयासाठी महाराÕů राºय रोजगार हमी योजनेÿमाणे देशा¸या úामीण भागात अितåरĉ रोजगार पुरवून बेकारी व दाåरþ्याची समÖया सोडिवणे हे उिĥĶ डोÑयासमोर ठेवून भारत सरकारने राÕůीय úामीण रोजगार हमी योजना िवधेयक २००५ मÅये मंजूर केले आिण २ फेāुवारी २००६ पासून या कायīाची अंमलबजावणीला सुŁवात झाली. आंň ÿदेशातील अनंतपुर िजÐĻातून राÕůीय úामीण रोजगार हमी योजनेचा शुभारंभ करÁयात आला. सवªÿथम ही योजना फĉ २०० िजÐĻात सुł करÁयात आली होती. दुसöया टÈÈयात सन २००७- ८ पासून ही योजना देशातील उवªåरत १३० िजÐĻांमÅये लागू करÁयात आली. ÿायोिगक तßवावर सुł झालेÐया या योजनेचे यश बघून ०१एिÿल २००८ पासून या योजनेला संपूणª देशभर लागू करÁयात आले आहे. २ ऑ³टŌबर २००९ रोजी या योजनेचे महाÂमा गांधी राÕůीय रोजगार हमी योजना असे नामकरण करÁयात आले. राÕůीय úामीण रोजगार हमी योजनेची वैिशĶ्ये ● ÿÂयेक कुटुंबातील एका Óयĉìला शंभर िदवसा¸या रोजगाराची संधी. ● राहÁयाचे िठकाणापासून पाच िकलोमीटर¸या आत काम उपलÊध कłन देणे. ● कामा¸या िठकाणी वैयिĉक सुिवधा तसेच कामगारां¸या लहान मुलांना सोयी सुिवधा उपलÊध कłन देणे. ● नाव नŌदणी नंतर पंधरा िदवसात काम उपलÊध कłन देणे अÆयथा बेरोजगारी भ°ा पिहÐया मिहÆयात १५ Łपये दुसöया मिहÆयात ३० Łपये ÿित िदवस देणे. ● Öथािनक Öवराºय संÖथांना सामील कłन घेणे व ५० ट³के कामे Âयां¸या देखरेखी खाली करणे. ● रोजगार भ°ा ६० Łपये व ÿÂयेक कुटुंबाला जाÖतीत जाÖत ८००० Łपयांपय«त काम उपलÊध कłन देणे. ● कामाची मागणी करणाöया कुटुंबास úामपंचायतीकडे नŌदणी करणे आवÔयक असून नŌदणीनंतर ÿÂयेक कुटुंबास रोजगार पýक जॉब काडª िदले जाते. ● कामाचे व खचाªचे úामसभेकडून सामािजक लेखा परी±ण होत असÐयामुळे कामात पारदशªकता. महाÂमा गांधी राÕůीय úामीण रोजगार हमी योजनेतून होणारी कामे िसंचनाची कामे, मृद संधारण व भूिवकासाची कामे, वनीकरण व सामािजक वनीकरणाची कामे, úामीण रÖते व इतर गावांतगªत रÖते महाराÕůातील राÕůीय úामीण रोजगार हमी योजना महाराÕůात रोजगार हमी अिधिनयमाची अंमलबजावणी १९७७ पासून महाराÕůात सुŁ झाली. राºयात महाराÕů रोजगार हमी अिधिनयम, १९७७ नुसार दोन योजना सुŁ होÂया. १. úामीण भागात अकुशल Óयĉéकåरता रोजगार हमी योजना व munotes.in

Page 70

भारतातील
ग्रामीण शासन
70 २. महाराÕů रोजगार हमी अिधिनयम, १९७७ कलम १२(ई) नुसार वैयिĉक लाभा¸या योजना. सदर योजनांना राºय शासना¸या िनधीतून अथªसहाÍय केले जात होते. सन २००५ मÅये क¤þ शासनाने संपूणª भारतात राÕůीय úामीण रोजगार हमी कायदा (िवīमान नाव - महाÂमा गांधी राÕůीय úामीण रोजगार हमी कायदा) लागू केला. तसेच क¤þ शासनाने ºया राºयांनी पूवêपासून रोजगार हमी अिधिनयम मंजूर केला होता, अशा राºयांना क¤þ शासना¸या अिधिनयमातील कलम २८ अÆवये Âयांचा कायदा राबिवÁयाची मुभा िदली होती. Âयानुसार महाराÕů शासनाने सन २००६ मÅये पुवêचा कायदा ठेवÁयाचा पयाªय िÖवकारला आहे. माý, िवधानमंडळाने क¤िþय कायīास अनुसŁन राºयास िनधी िमळवÁया¸या अनुषंगाने १९७७ ¸या कायīात आवÔयक Âया सुधारणा केÐया, Âयामुळे योजना राबिवÁया¸या कायªपÅदतीत बदल झाला आहे. सī:िÖथतीत राºयात महाराÕů रोजगार हमी अिधिनियम, १९७७ (िदनांक ६ ऑगÖट, २०१४ पय«त सुधारीत) अंमलात आहे व या कायīांतगªत खालील दोन योजना सुŁ आहेत:- अ) महाÂमा गांधी राÕůीय úामीण रोजगार हमी योजना - महाराÕů (MGNREGS) या योजन¤तगªत क¤þ शासन १०० िदवस ÿित कुटुंब रोजगाराची हमी देते व १०० िदवस ÿित कुटुंब मजुरी¸या खचाªसाठी िनधी पुरवते. ÿित कुटुंब १०० िदवसावरील ÿÂयेक मजुरा¸या, मजुरी¸या खचाªचा आिथªक भार राºय शासन उचलते. ब) महाराÕů रोजगार हमी अिधिनयम, १९७७ सुधारीत कलम (१२) (ई) नुसार वैयिĉक लाभा¸या योजना अनुदान तÂवावर ÿितपूतê योजना Ìहणून राबिवÁयात येतात. उदा. : १) िसंचन िविहर योजना २) रोहयŌतगªत फळबाग लागवड योजना. महाÂमा गांधी राÕůीय úामीण रोजगार हमी योजना महाराÕůाची वैिशĶये महाराÕůातीली नŌदणीकृत úामीण घरातील ÿÂयेक ÿौढ Óयĉìस अकुशल रोजगाराचा ह³क कुटुंबिनहाय (household) जॉब काडª. नŌदणीकृत कुटुंबाला िव°ीय वषाªत िकमान १०० िदवस ÿती कुटुंब क¤þीय िनधीतून अकुशल रोजगाराची हमी तसेच आवÔयक ºयादा िदवसांसाठी राºयिनधीतून अकुĴ रोजगाराची हमी. कायīा¸या अंमलबजावणीची ÿाथिमक जबाबदारी úामपंचायतीची. ÿितिदन मजूरीचे दर क¤þशासन िनिIJत करेल. क¤þशासनाने ठरिवलेÐया दराÿमाणे मजूरास मजूरी िमळेल. अशा ÿकारचे दरपýक राºयशासन िनिIJत करेल. कामाÿमाणे दाम, ľी – पुŁष समान दर. काम केÐयावर जाÖतीतजाÖत १५ िदवसात मजूरी वाटप. कामासाठी नाव नŌदणी केलेÐया मजुराने िकमान १४ िदवस सलग काम करणे आवÔयक. munotes.in

Page 71

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
71 एका úामपंचायत हŀीत काम सुŁ करÁयासाठी िकमान १० मजूर आवÔयक ही अट डŌगराळ भाग व वनीकरण कामासाठी िशिथल±म. मजुरीचे वाटप मजुरा¸या बँक वा पोÖट बचतखाÂयात. गावा¸या ५ िकमी पåरसरात रोजगार देणे. कोणÂयाही पåरिÖथतीत पंचायत सिमती ±ेýाबाहेर नाही. कामावर कंýाटदार लावÁयारस बंदी. मजुरामाफªत करता येÁयासार´या कामावर मशीनरी लावÁयास बंदी. राºयशासनास सÐला देणारी महाराÕů रोजगार हमी पåरषद. सवª मािहती कामावर, úामपंचायत व वेबसाईटवर उपलÊध कŁन देणार. कामाचे सामािजक अंकेषण (social audit) व पारदशªकता. तøार िनवारण महाराÕůातील महाÂमा गांधी राÕůीय रोजगार हमी योजना व रोजगार हमी योजनेचा तुलनाÂमक अËयास

munotes.in

Page 72

भारतातील
ग्रामीण शासन
72 महाराÕůातील महाÂमा गांधी राÕůीय रोजगार हमी योजना व रोजगार हमी योजने¸या वैयिĉक योजनांचा तुलनाÂमक अËयास
b) राÕůीय úामीण आरोµय अिभयान NRHM
munotes.in

Page 73

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
73 भारताने गेÐया काही दशकांमÅये आयुमाªन सुधारणे, जÆमा¸या वेळी होणारे बाल मृÂयू कमी करणे, तसेच अभªक मृÂयुदर कमी करÁयात ल±णीय ÿगती नŌदवली आहे. परंतु ही ÿगती होत असतानाही, लोकसं´ये¸या मोठ्या ÿमाणात, िवशेषत: úामीण भागात, टाळता येÁयाजोगे रोग, गभªधारणा आिण बाळा¸या जÆमाशी संबंिधत गुंतागुंत तसेच कुपोषणामुळे होणारे बालमृÂयू देशातील आरोµय यंýणा आÓहानाÂमक तŌड देत आहे. संपूणª देशात उपचाराÂमक आरोµयापे±ा ÿितबंधाÂमक आरोµय सेवांवर सावªजिनक खचाªला कमी ÿाधाÆय आहे. आरोµयावरील भारतीय सावªजिनक खचª जगात सवाªत कमी आहे, तर आरोµयावरील खाजगी खचाªचे ÿमाण सवाªत जाÖत आहे. आरोµयावर घरगुती खचª Ìहणून दरवषê १००,००० कोटी Łपये खचª केले जात आहेत, जे आरोµयावरील सावªजिनक खचाª¸या ितÈपट आहे. खाजगी ±ेýातील आरोµय सेवा अिनयंिýत आहेत ºयामुळे आरोµय सेवेची िकंमत वाढते आिण ती úामीण गåरबांना परवडणारी नाही.आरोµय सेवेचा वाढता खचª आिण लोकां¸या वाढÂया अपे±ा पाहता दुगªम úामीण भागात दज¥दार आरोµय सेवेचे आÓहान गरजे¸या भावनेने पेलले पािहजे. आरोµय सेवां¸या समÖयेची ÓयाĮी आिण िवशालता ल±ात घेता, यापुढे मोठया आरोµय ÿकÐपांवर ल± क¤िþत करणे गरजेचे आहे.आज सावªजिनक आरोµय ÓयवÖथेला दज¥दार सेवां¸या माÅयमातून सुलभ आिण परवडणाöया ÿणालीमÅये łपांतåरत करÁयाची तातडीची गरज आहे. या समजुतीमुळे देशात एनआरएचएम आरोµय अिभयानाचा सुŁवात झाली आहे. भारत सरकारने १२ एिÿल २००५ रोजी सावªजिनक आरोµय सेवांची उपलÊधता आिण गुणव°ा सुधाłन समाजातील वंिचत आिण असुरि±त घटकांना िवशेषतः मिहला आिण मुलांसाठी एकािÂमक Óयापक आिण ÿभावी ÿाथिमक आरोµय सेवा ÿदान करÁया¸या उĥेशाने एनआरएचएम हा उपøम सुł केले आहे. िमशन¸या मु´य धोरणांमÅये ÿामु´याने सावªजिनक आरोµय पायाभूत सोई सुिवधा बळकट करणे, समुदायाचा सहभाग वाढवणे, सावªजिनक खाजगी भागीदारीला ÿोÂसाहन देणे, आरोµय कमªचाö यांचे úामीण Öतरावरील आरोµय कॅडर तयार करणे, दज¥दार सेवांवर भर देणे यावर भर िदला आहे. एनआरएचएमचे उĥेश कमकुवत सावªजिनक आरोµय िनद¥शक आिण/िकंवा कमकुवत पायाभूत सुिवधा असलेÐया १८ राºयांवर िवशेष ल± क¤िþत कłन देशभरातील úामीण जनतेला ÿभावी आरोµय सेवा ÿदान करणे. अŁणाचल ÿदेश, आसाम, िबहार, छ°ीसगड, िहमाचल ÿदेश, झारखंड, जÌमू आिण काÔमीर, मिणपूर, िमझोराम, मेघालय, मÅय ÿदेश, नागालँड, ओåरसा, राजÖथान, िस³कìम, िýपुरा, उ°रांचल आिण उ°र ÿदेश ही १८ िवशेष फोकस राºये आहेत. आरोµयावरील सावªजिनक खचª ०.९% GDP वłन GDP ¸या २-३% पय«त वाढवणे. munotes.in

Page 74

भारतातील
ग्रामीण शासन
74 देशातील सावªजिनक आरोµय ÓयवÖथापन आिण सेवा िवतरणास बळकटी देणाö या धोरणांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी आरोµय ÿणालीची सुधारणा करणे. Öथािनक आरोµय परंपरा पुनŁºजीिवत करÁयासाठी आिण सावªजिनक आरोµय ÿणालीमÅये आयुषला मु´य ÿवाहात आणणे. Öव¸छता आिण पोषण, सुरि±त िपÁयाचे पाणी, िलंग आिण सामािजक िचंता यासार´या आरोµया¸या िनधाªरकांसह िजÐĻात िवक¤िþत ÓयवÖथापनाĬारे आरोµयिवषयक समÖयांचे ÿभावी एकìकरण करणे. आंतरराºय आिण आंतरिजÐहा असमानता दूर करा. कालबĦ उिĥĶे आिण ÿगतीचा सावªजिनकपणे अहवाल तयार करणे. úामीण लोकांपय«त, िवशेषत: गरीब िľया आिण मुलांसाठी परवडणारी, आिण ÿभावी ÿाथिमक आरोµय सेवा पोहोचवणे. एनआरएचएम अिभयानांतगªत आवÔयक सुधारणा करÁयासाठी राºयांचे हात बळकट करÁयाचा ÿयÂन आहे. िमशन राºयांना नागåरकां¸या िविवध आरोµयिवषयक गरजा पूणª करÁयास स±म करÁयासाठी अितåरĉ संसाधने देखील ÿदानकरत आहे. Öथािनक समÖयांना तŌड देÁयासाठी राºयांना नािवÆयपूणª योजना हाती घेÁयाचे आवाहन केले जाईल. NRHM अंतगªत पåरकिÐपत िवक¤þीकरण ल±ात घेऊन, राºयांनी पंचायतराजला पुरेसे ÿशासकìय/आिथªक अिधकार देणे आवÔयक आहे. राºयांनी िमशन कालावधीत दरवषê आरोµय ±ेýावरील Âयांचा खचª िकमान १०% वाढवÁयासाठी कारवाई करणे आवÔयक आहे. MMR (माता मृÂयू दर) आिण IMR (बालमृÂयू दर) अनुøमे १००/१००० आिण ३०/१००० कमी करणे. १५-४९ वष¥ वयोगटातील मिहलांमÅये अशĉपणाची ÿवृ°ी दूर करणे. राÕůीय úामीण आरोµय अिभयानाची (NRHM) वैिशĶ्ये कमी खचाªत आरोµय सेवा उपलÊध कłन देÁयासाठी राÕůीय úामीण आरोµय अिभयानाची सुŁवात करÁयात आलेली आहे. úामीण भागात दज¥दार आरोµय सेवा आिण सेवाचे िवतरण NRHM ¸या काही मूलभूत सुिवधांमÅये úामीण भागातील असुरि±त लोकसं´येसाठी उ¸च-गुणव°ेची आिण सुलभ आरोµयसेवा पायाभूत सुिवधा ÿदान करणे समािवĶ आहे. एÌपॉडª ॲ³शन úुप (EAG) राºयांÓयितåरĉ, जÌमू आिण काÔमीर, िहमाचल ÿदेश आिण ईशाÆयेकडील राºयां¸या बहòतांश úामीण भागात देखील कायªरत आहे. याÓयितåरĉ, यात munotes.in

Page 75

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
75 बहò-कुशल डॉ³टर, GDMOs (सामाÆय कतªÓय वैīकìय अिधकारी), ANM (सहायक नसª िमडवाइफ) आिण Öटाफ नस¥ससह १.८८ लाखाहóन अिधक इतर आरोµय मानवी संसाधने जोडली गेली आहेत. मोफत औषधे आिण िनदान सेवा मोफत औषधे सेवा हे NRHM योजनेचे महßवाचे वैिशĶ्य आहे. औषधांसाठी वाटप केलेÐया िनधीवर सरकार अितåरĉ ५% ÿोÂसाहन देते. जेÓहा भारतीय राºये/क¤þशािसत ÿदेश िविशĶ वैिशĶ्यांची पूतªता करतात, तेÓहा ते NHM-मुĉ औषध सेवा उपøमाचे फायदे वापł शकतात.या वैिशĶ्यामÅये उ¸च िकमती¸या िनदान सेवा, लॅब तंý² आिण उपकरणे, रेिडओलॉिजÖट आिण इतर मानवी संसाधने समािवĶ आहेत. माÆयताÿाĮ सामािजक आरोµय कायªकत¥ (आशा) भारत सरकारने समुदाय-Öतरीय काळजीचा एक भाग Ìहणून सुिवधा देÁयासाठी माÆयताÿाĮ सामािजक आरोµय कायªकत¥ नेमलेÐया आहेत. या माÆयताÿाĮ सामािजक आरोµय कायªकÂया«ची सं´या ९.५ लाखाहóन अिधक आहे. úाम आरोµय Öव¸छता आिण पोषण सिमती (VHSNC) NRHM Ĭारे तळागाळात आरोµयाचे सामुदाियक स±मीकरण आिण Öव¸छता सुिनिIJत करÁयास स±म करते. पंचायतीराजचे ÿितिनधी, आशा आिण इतर आघाडी¸या कायªकÂया«मÅये VHSNC चे सदÖय असतात. NRHM अंतगªत पाý नागåरकां¸या Öव¸छता आिण पोषणिवषयक गरजा पूणª करÁयासाठी सरकार दरवषê ₹१०,००० चे अनुदान ÿदान करते. माता आिण बालमृÂयू दर NRHM अंतगªत JSY (जननी सुर±ा योजना) चे उिĥĶ मातामृÂयू कमी करणे आिण Âयां¸या ÿसूतीदरÌयान सरकारी सुिवधा घेÁयास ÿोÂसाहन देणे आहे. ही योजना पाý गभªवती मिहलांना NRHM अंतगªत बाळंतपणा¸या वेळी रोख मदत देते. दुसरीकडे, JSSK (जननी िशशू सुर±ा कायªøम) पाý मिहलांना Öवत:ला मोफत ÿसूतीचा लाभ घेÁयास स±म करते, अगदी िसझेåरयन से³शन झालेÐया मिहलांनाही. मोफत औषधे आिण िनदानाÓयितåरĉ, Âयांना या योजनेतून आहार, रĉ तरतुदी आिण वाहतूक देखील िमळते. नॅशनल मोबाईल मेिडकल युिनट्स (NMMUs) आिण राÕůीय Łµणवािहका सेवा (NAS) NRHM अंतगªत, NMMU ६७२ पैकì ३३३ िजÐĻांमÅये Öथापन करÁयात आले आहेत. सरकारी आरोµय सुिवधांची ŀÔयमानता वाढवणे आिण ÂयाĬारे आरोµयसेवे¸या महßवाबाबत úामीण लोकांमÅये जागŁकता वाढवणे हा Âयांचा उĥेश आहे. यािशवाय, NAS (राÕůीय Łµणवािहका सेवा) लोकांना फĉ १०२ िकंवा १०८ डायल कłन Łµणवािहका सेवा ÿाĮ करÁयास स±म करते. munotes.in

Page 76

भारतातील
ग्रामीण शासन
76 राÕůीय úामीण आरोµय अिभयानाचे (NRHM) फायदे úामीण भागातील लोकांना या अिभयानातून उ¸च दजाªचे आरोµय लाभ आिण सुिवधा िमळू शकतात. संसगªजÆय आिण असंसगªजÆय रोगांवर उपचार घेऊ शकतात. úामीण भागातील लोकांमÅये जागłकता वाढली आहे आिण ते आजारांवर Âवåरत उपचार करÁयास ÿाधाÆय देऊ लागले आहेत. भारत सरकारकडून ÓयुÂपÆन केलेÐया िनधीने अिधक सुिवधा आिण उपकरणांसह सेवा सुधारÁयास मदत केली आहे. या िमशन¸या योगदानामुळे माता आिण बालमृÂयूचे ÿमाण कमी झाले आहे. आशा, रोगी कÐयाण सिमती, úाम आरोµय Öव¸छता आिण पोषण सिमती (VHSNC) आिण इतरांसह NRHM अंतगªत सवª उपøमांनी उ¸च रोजगारा¸या संधी िदÐया आहेत. c) सवª िश±ा अिभयान SSA
सवª िश±ा अिभयान हा एक शै±िणक कायªøम आहे जो भारतीय संिवधानाने अिनवायª केलेÐया कालमयाªदेत ÿाथिमक िश±णाचे सावªिýकìकरण (UEE) साÅय करÁयासाठी मनुÕयबळ िवकास मंýालय राºय सरकारांमाफªत हा कायªøम राबवत आहे. िश±णा¸या सावªिýकरणाचे उिदĶ पूणª करÁयासाठी क¤þशासनाने २००१-२००२ पासून सवª िश±ा अिभयान कायªøम सुŁ केलेला आहे. िविशĶ कालावधीत एकाÂमक पÅदतीने राºया¸या भागीदारीने या कायªøमाची अंमलबजावणी करÁयात येत आहे. ६ ते १४ वयोगटातील सवª मुला - मुलéना इ.स. २०१० पय«त जीवनावÔयक िश±ण देÁयाची µवाही सवª िश±ा अिभयान अंतगªत आहे. ६ ते १४ वष¥ वयोगटातील बालकांना मोफत आिण सĉì¸या िश±णाचा मुलभूत अिधकार देणा-या भारतीय राºयघटने¸या ८६ Óया तरतुदीनुसार ÿाथिमक िश±णा¸या
munotes.in

Page 77

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
77 सावªिýकìकरणाचे Åयेय गाठÁयासाठी क¤þ सरकार सवª िश±ा अिभयान हा पथदशê कायªøम राबवत आहे. १.१ दशल± वसाहतéमधील १९२ दशल± मुलां¸या ÿाथिमक िश±णाची गरज भागवÁयासाठी राºय शासनां¸या भागीदारीसह सवª िश±ा अिभयान राबवले जात आहे.शाळा नसलेÐया भागांमÅये नÓया शाळा सुŁ करणे आिण शाळा असतील Âया िठकाणी अितåरĉ वगªखोÐया, ÿसाधनगृहे, पेयजल, देखभाल अनुदान आिण शाळेत सुधारणा घडवून आणÁयासाठी अनुदान ÿाĮ कłन देणे असे उपøम या कायªøमांगªत राबवले जातात. शालेय िश±ण ÓयवÖथापनात पंचायतीराज संÖथा, शालेय ÓयवÖथापन सिमती, úामिश±ण सिमती, पालक-िश±क संघटना, माता-िश±क संघटना, जमातé¸या Öवाय° पåरषदा यांना ÿभावीåरÂया सहभागी कłन घेÁयाचा हा एक ÿयÂन आहे.शासनाने सवª िश±ा अिभयानाला वेळोवेळी मुदत वाढ िदलेली आहे. सवª िश±ा अिभयान योजनेची वैिशĶ्ये १. ÿाथिमक िश±णा¸या सावªिýकìकरणासाठी कालमयाªदेत अंमलबजावणी करÁयासाठी हा कायªøम तयार करÁयात आला होता. २. देशभरातील सवª अÐपवयीन मुलांना मोफत मूलभूत िश±ण ÿदान करते. ३. देशभरात दज¥दार िश±णा¸या गरजेला ÿितसाद देणारा हा शै±िणक उपøम आहे. ४. सवª िश±ा अिभयान हा कायªøम मुलांना मूलभूत िश±ण उपलÊध कłन देऊन भारताला समानता आिण सामािजक Æयायाचा मानदंड साÅय करÁयात मदत करतो. ५. मुलभूत िश±णा¸या माÅयमातून सामािजक Æयायाला ÿोÂसाहन देÁयाची संधी उपलÊध कłन देणे. ६. उ¸च Öतरावर ÿाथिमक िश±णा¸या सावªिýकìकरणासाठीचे सøìय पाऊल. ७. क¤þ, राºय आिण Öथािनक ÿशासनामÅये चांगली भागीदारी. ८. िज़Ðहा / राºयांना ÿाथिमक िश±णासंदभाªत Öवतंý ŀĶी िवकसीत करÁयाची संधी सवª िश±ा अिभयान योजनेची उिĥĶे १. शौचालये, वगªखोÐया उभाłन आिण िपÁयाचे पाणी उपलÊध कłन सÅया¸या शाळां¸या पायाभूत सुिवधांना बळकट करणे. २. िवīाÃया«ना पयाªयी शालेय सुिवधा उपलÊध कłन देणे . ३. ºया वÖÂयांमÅये शालेय िश±णाची सोय नाही अशा वÖÂयांसाठी नवीन शै±िणक संÖथा बांधणे. ४. शाळां¸या देखभाल आिण सुधारणेसाठी शाळेला अनुदान देणे. ५. शाळेतील िश±कांची सं´या वाढवणे. ६. गणवेश, पाठ्यपुÖतके आिण दज¥दार ÿाथिमक िश±ण िवīाÃया«ना मोफत उपलÊध कłन देणे. munotes.in

Page 78

भारतातील
ग्रामीण शासन
78 ७. शारीåरकŀĶ्या अपंग आिण सामािजकŀĶ्या मागासलेÐया मुलांसाठी िश±ण उपलÊध कłन देणे. ८. Óयावसाियक अËयासøम उपलÊध कłन िशकवÁयाची कौशÐये वाढिवणे. सवª िश±ा अिभयानासाठी कोण पाý आहे? ६ ते १४ वष¥ वयोगटातील िवīाथê सवª िश±ण अिभयानासाठी पाý आहेत. सवª िश±ा अिभयान या योजनेअंतगªत िवīाÃया«ना िमळू शकणारे फायदे १. मोफत आिण सĉìचे ÿाथिमक दज¥दार मूलभूत िश±ण. २. पाठ्यपुÖतके आिण शालेय गणवेशाचा वेळेवर पुरवठा. ३. िडिजटल अंतर भłन काढÁयासाठी संगणक िश±ण. ४. SC,ST, मुिÖलम अÐपसं´याक आिण भूिमहीन शेतमजुरां¸या मुलांना समान िश±ण आिण सुिवधा. ५. िशकवÁयाचे कौशÐय सुधारÁयासाठी मागªदशªन आिण Óयावसाियक अËयासøम. ६. अितåरĉ वगªखोÐया, अÂयाधुिनक आिण Öव¸छ शौचालये आिण िपÁया¸या पाÁया¸या पुरवठ्यासह सुधाåरत पायाभूत सुिवधा. ७. शाळे¸या देखभाल खचाªसाठी अनुदान. सवª िश±ा अिभयान कायªøम सवª वगाªतील िवīाÃया«चा शै±िणक दजाª उंचावÁयासाठी किटबĦ आहे. भारतातील úामीण भागातील शाळां¸या पायाभूत सुिवधांमÅये सुधारणा करतो. या कायªøमामुळे िवīाÃया«ना कोणÂयाही खचाªिशवाय दज¥दार िश±ण िमळÁयास मदत होत आहे. पढे भारत बढे भारत हा SSA चा उप-कायªøम आहे.'शगुन' नावाने एक सरकारी पोटªल आहे जे SSA कायªøमावर ल± ठेवÁयासाठी सुł करÁयात आले आहे. जागितक बँकेने मनुÕयबळ िवकास मंýालया¸या सहकायाªने ते िवकिसत केले आहे. समकालीन िÖथतीमÅये सवª िश±ा अिभयान हे समú िश±ा अिभयानात वगª करÁयात आलेले आहे. समú िश±ा

munotes.in

Page 79

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
79 समú िश±ा योजना ही शालेय िश±णासाठी एक एकìकृत योजना आहे. ºयामÅये ÿी-Öकूल ते बारावीपय«तचा संपूणª भाग समािवĶ आहे. ही योजना शालेय िश±णाला सातÂय मानते आिण िश±णासाठी शाĵत िवकास Åयेय (SDG-४) नुसार आहे . ही योजना बालकां¸या मोफत आिण सĉì¸या िश±णाचा अिधकार कायदा, २००९ ¸या अंमलबजावणीसाठी केवळ समथªनच पुरवत नाही तर राÕůीय शै±िणक धोरण (NEP) २०२० ¸या िशफारशéशी सुसंगत देखील आहे. या योजनेचे उिĥĶ असे आहे कì सवª मुलांना समान आिण सवªसमावेशक वगाªतील वातावरणासह दज¥दार िश±ण िमळावे ºयाने Âयांची वैिवÅयपूणª पाĵªभूमी, बहòभािषक गरजा, िविवध शै±िणक ±मतांची काळजी घेतली पािहजे आिण Âयांना िशकÁया¸या ÿिøयेत सिøय सहभागी बनवले पािहजे. ही योजना पाच वषा«¸या कालावधीसाठी Ìहणजे २०२१-२२ ते २०२५-२६ पय«त वाढवÁयात आली आहे. समú िश±ा योजनेत सवª िश±ा अिभयान (SSA), राÕůीय माÅयिमक िश±ा अिभयान (RMSA) आिण िश±क िश±ण (TE) या तीन पूवê¸या योजनांचा समावेश आहे. शाĵत िवकास Åयेय SDG-४.१ असे सांगते कì "२०३० पय«त, सवª मुले आिण मुली मोफत, ÆयाÍय आिण दज¥दार ÿाथिमक आिण माÅयिमक िश±ण पूणª करतील याची खाýी करा ºयामुळे संबंिधत आिण ÿभावी िश±ण पåरणाम ÿाĮ होतील" . SDG ४.५ Ìहणते कì "२०३० पय«त, िश±णातील ल§िगक असमानता दूर करा आिण सवª Öतरावरील िश±ण आिण Óयावसाियक ÿिश±णात समान ÿवेश सुिनिIJत करा, ºयात अपंग Óयĉì, Öथािनक लोक आिण असुरि±त पåरिÖथतीतील मुलांचा समावेश आहे" एकंदरीतच शाĵत िवकास कायªøमावर आधाåरत ही योजना आहे. िÓहजन सवª मुलांना समान आिण सवªसमावेशक वगाªतील वातावरणात दज¥दार िश±ण िमळावे याची खाýी करणे जे Âयां¸या िविवध पाĵªभूमी, बहòभािषक गरजा, िविवध शै±िणक ±मतांची काळजी घेते आिण Âयांना िशकÁया¸या ÿिøयेत सिøय सहभागी बनवते. उिĥĶे ● NEP २०२० ¸या िशफारशéची अंमलबजावणी करणे. ● RTE कायदा, २००९ लागू करÁयात राºये आिण क¤þशािसत ÿदेशांना सहाÍय करणे. ● अलê चाइÐडहòड केअर आिण िश±णावर ल± क¤िþत करा. ● पायाभूत सा±रता आिण सं´याशाľावर भर. ● समú, एकािÂमक, सवªसमावेशक आिण िøयाकलाप आधाåरत अËयासøम आिण अÅयापनशाľावर भर. ● दज¥दार िश±णाची तरतूद आिण िवīाÃया«चे शै±िणक पåरणाम वाढवणे. ● शालेय िश±णातील सामािजक आिण ल§िगक अंतर भłन काढणे. ● शालेय िश±णा¸या सवª Öतरांवर समानता आिण समावेश सुिनिIJत करणे. munotes.in

Page 80

भारतातील
ग्रामीण शासन
80 ● SCERTs/SIE आिण DIETs चे बळकटीकरण आिण अपúेडेशन. ● सुरि±त, सुरि±त आिण अनुकूल िश±ण वातावरण आिण शालेय िश±णा¸या तरतुदéमÅये िकमान मानकांची खाýी करणे. ● िश±णा¸या Óयावसाियकìकरणाला चालना देणे. ल± गट या योजनेत १.१६ दशल± शाळा, १५६ दशल± िवīाथê आिण ५.७ दशल± िश±क यांचा समावेश आहे. अनुदािनत शाळा (पूवª-ÿाथिमक ते वåरķ माÅयिमक Öतरापय«त) शालेय पåरसंÖथे¸या सवª भागधारकांचा समावेश कłन, Ìहणजे िश±क, िश±क िश±क, िवīाथê, पालक, समुदाय, शाळा ÓयवÖथापन सिमÂया, SCERTs, DIETs, BITEs, Êलॉक संसाधन Óयĉì, ³लÖटर संसाधन Óयĉì , दज¥दार, सवªसमावेशक आिण ÆयाÍय िश±ण देÁयासाठी Öवयंसेवक यांचा िवचार केलेला आहे. समú िश±ा शालेय िश±णा¸या नवीन शै±िणक आिण अËयासøमा¸या संरचनेचे समथªन करते (५+३+३+४)

munotes.in

Page 81

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
81 ● अंगणवाडी/ÿी-ÖकूलमÅये ३ वष¥ आिण शाळेत १२ वष¥ ● पायाभूत टÈपा (५): बहòÖतरीय, खेळ/िøयाकलाप-आधाåरत िश±ण ● तयारीचा टÈपा (३): खेळ, शोध आिण िøयाकलाप-आधाåरत आिण परÖपरसंवादी वगª िश±ण ● मधला टÈपा (३): िव²ान, गिणत, कला, सामािजक िव²ान आिण मानिवकì यातील ÿायोिगक िश±ण ● माÅयिमक टÈपा (४) : बहòिवīाशाखीय अËयास, अिधक गंभीर िवचार, लविचकता आिण िवīाÃया«ची िवषयांची िनवड समú िश±ा योजनेचे फायदे हा ±ेý-Óयापी िवकास कायªøम/योजना असून सवª Öतरांवर, िवशेषत: राºय, िजÐहा आिण उप-िजÐहा Öतरावर वापरताना अंमलबजावणीची यंýणा आिण Óयवहारीक खचाªत सुसूýता आणÁयास मदत करेल. िजÐहा Öतरावर शालेय िश±णा¸या िवकासासाठी एक सवªसमावेशक धोरणाÂमक आराखडा तयार करÁयाबरोबरच Öतरावरील ÿणाली आिण संसाधने Ļाचा िवचार कłन शालेय िश±णाचे पåरणाम सुधारÁयाकडे ल± क¤िþत केले जाणार आहे जे िश±णाची गुणव°ा सुधारÁयासाठी राºयांना ÿोÂसाहन देणारा असेल. या योजनेत 'शाळा' ही ÿी-Öकूल, ÿाथिमक, उ¸च ÿाथिमक, माÅयिमक ते वåरķ माÅयिमक Öतर अशी एक सातÂयपूणª रचना आहे. िश±णासाठी शाĵत िवकास लàय (SDG) नुसार ÿी-Öकूल ते वåरķ माÅयिमक टÈÈयापय«त सवªसमावेशक आिण ÆयाÍय दजाªचे िश±ण सुिनिIJत करणे हे या योजनेचे Åयेय असÐयाने शाĵत िवकासा¸ये ल± लवकर साÅय करता येईल. या योजनेची ÿमुख उिĥĶे गुणव°ापूणª िश±णाची तरतूद आिण िवīाÃया«चे शै±िणक पåरणाम वाढवणे आहे. शालेय िश±णातील सामािजक आिण ल§िगक अंतर भłन काढणे; शालेय िश±णा¸या सवª Öतरांवर समानता आिण समावेश सुिनिIJत करणे; शालेय िश±णा¸या तरतुदéमÅये िकमान मानकांची खाýी करणे; िश±णा¸या Óयावसाियकìकरणाला ÿोÂसाहन देणे; बालकांचा मोफत आिण सĉì¸या िश±णाचा अिधकार (RTE) कायदा, २००९ ¸या अंमलबजावणीसाठी राºयांना पािठंबा; आिण िश±क ÿिश±णासाठी नोडल एजÆसी Ìहणून SCERTs/राºय िश±ण संÖथा आिण DIET यांचे बळकटीकरण आिण अपúेडेशन करÁयावर भर िदला जाणार आहे. munotes.in

Page 82

भारतातील
ग्रामीण शासन
82 समú िश±ा योजने¸या माÅयमातून सावªिýक ÿवेश, समानता आिण गुणव°ा, िश±णा¸या Óयावसाियकìकरणाला चालना देणे आिण िश±क िश±ण संÖथा (TEIs) चे बळकटीकरण ÿोÂसाहन िदÐया जाणार आहे. ही योजना राºय/क¤þशािसत ÿदेश Öतरावर एकल राºय अंमलबजावणी सोसायटी (SIS) माफªत िवभागाĬारे क¤þ ÿायोिजत योजना Ìहणून लागू केली जाईल. राÕůीय Öतरावर, मनुÕयबळ िवकास मंýी यां¸या अÅय±तेखाली एक गÓहिन«ग कौिÆसल असेल आिण शालेय िश±ण आिण सा±रता िवभागा¸या सिचवां¸या अÅय±तेखाली एक ÿकÐप मंजूरी मंडळ (PAB) असेल. गÓहिन«ग कौिÆसलला आिथªक आिण कायªøमाÂमक िनकषांमÅये बदल करÁयाचा आिण योजने¸या संपूणª ĀेमवकªमÅये अंमलबजावणीसाठी तपशीलवार मागªदशªक तßवे मंजूर करÁयाचा अिधकार िदला जाईल. क¤þ आिण राºयांमधील योजनेसाठी िनधी वाटपाची पĦत सÅया ८ ईशाÆयेकडील राºयांसाठी ९०:१० ¸या ÿमाणात आहे. अŁणाचल ÿदेश, आसाम, मिणपूर, मेघालय, िमझोराम, नागालँड, िस³कìम आिण िýपुरा आिण ३ िहमालयीन राºये उदा. जÌमू आिण काÔमीर, िहमाचल ÿदेश आिण उ°राखंड आिण िवधानमंडळासह इतर सवª राºये आिण क¤þशािसत ÿदेशांसाठी ६०:४० अशी आहे. तर िवधानमंडळ नसलेÐया क¤þशािसत ÿदेशांसाठी १००% क¤þ ÿायोिजत आहे. या योजन¤तगªत ÿÖतािवत शालेय िश±णा¸या सवª Öतरांवर िवचार कłन पुढील बाबéना महßव देÁयात आले आहे. (i) पायाभूत सुिवधांचा िवकास आिण धारणा यासह सावªिýक ÿवेश; (ii) िलंग आिण समानता; (iii) सवªसमावेशक िश±ण; (iv) गुणव°ा; (v) िश±कां¸या पगारासाठी आिथªक सहाÍय; (vi) िडिजटल उपøम; (vii) गणवेश, पाठ्यपुÖतके इÂयादéसह RTE ह³क;(viii) ÿी-Öकूल िश±ण; (ix) Óयावसाियक िश±ण; (x) øìडा आिण शारीåरक िश±ण; (xi) िश±क िश±ण आिण ÿिश±णाचे बळकटीकरण; (xii) देखरेख; (xiii) कायªøम ÓयवÖथापन; आिण (xiii) राÕůीय घटक इ. या योजनेतंगªत शै±िणकŀĶ्या मागास गट (EBBs), LWE ÿभािवत िजÐहे, िवशेष फोकस िजÐहे (SFDs), सीमा ±ेýे आिण ११७ महÂवाकां±ी िजÐĻांना ÿाधाÆय िदले जाईल. या योजनेचा मु´य भर Ìहणजे िश±क आिण तंý²ान या दोन गोĶéवर ल± क¤िþत कłन शालेय िश±णाची गुणव°ा सुधारणे यावर आहे. ही योजना शालेय िश±णा¸या िविवध Öतरांवरील संøमण दर सुधारÁयास मदत करेल आिण शालेय िश±ण पूणª करÁयासाठी मुलांना सावªिýक ÿवेशास ÿोÂसाहन देÁयासाठी मदत करेल. सारांश úामीण िवकास आिण पंचायतराजचा सहसंबंध या दोÆही संकÐपना एकमेकास पूरक व एकमेकांवर अवलंबून आहेत. पंचायतराज ÓयवÖथेचा मूळ उĥेश Öथािनक िवभागात Öवतःचे सरकार Öथापन करणे हा आहे. Âयाचा आधारावर या सरकारने आिथªक सामािजक Æयाया¸या munotes.in

Page 83

पंचायतराज आणण
ग्रामीण णिकास
83 योजना राबवाय¸या आहेत आज क¤þ सरकारने व राºय सरकारने आपÐया अनेक योजना Ļा पंचायतराजकडे सुपूदª केÐयामुळे úामीण िवकास आिण पंचायतराजचा सहसंबंध हा अÂयंत जवळचा असÐयाचे िदसून येते. आपली ÿगती तपासा १. पंचायतराज आिण úामीण िवकासाचा सहसंबंध ÖपĶ करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. úामीण िवकासाची संकÐपना सांगा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३. úामीण िवकासाचा क¤þ शासना¸या योजना सांगा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ १) खडसे. भा. िक.१९९५.भारतीय समाज - िहमालया पिÊलकेशन , मुंबई २) माने मािणक. १९९६. समाजशाľीय संकÐपना , िवदया ÿकाशन , नागपूर - ३ ) नाडगŌडे गु.द.२००५.भारतीय समाज आिण समÖया , िपंपळपुरे ÿकाशन , नागपूर  munotes.in

Page 84

भारतातील
ग्रामीण शासन
84 ४ समकालीन समÖया घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ ÿाÖतािवक ४.३ िवषय िववेचन ४.३.१ तळागळात ±मता िनमाªण करणे ४.३.२ Öवयंसेवी संÖथा िकंवा संघटना ४.३.३ जागितकìकरण ४.३.४ नागरीकरण िकंवा शहरीकरण ४.३.५ Öथािनकìकरण समकालीन मुĥे ४.१ उिĥĶे समकालीन मुĥे या घटका¸या अËयासासाठी पुढील उिĥĶे िनिIJत करÁयात आली आहेत. १. भारतातील पंचायतराज मधील समकालीन समÖया सांगता येतील. २. Öवयंसेवी संÖथा Ìहणजे काय व Âयांची भूिमका सांगता येईल. ३. जागितकìकरण Ìहणजे काय व Âयां¸या भूिमका सांगता येतील. ४. नागरीकरण Ìहणजे काय व Âयाचे Öवłप सांगता येईल ४.२ ÿाÖतािवक भारतात ÖवातंÞयो°र काळात कायदा व सुÓयवÖथे बरोबरच आिथªक, सामािजक, शै±िणक व सांÖकृितक िवकासाला ÿाधाÆय देऊन लोकांचे जीवनमान उंचावÁया¸या ŀĶीने लोकांचे मूलभूत ÿij सोडिवÁयाची जबाबदारी क¤þ सरकार व राºय सरकारवर येऊन पडली. पोलादांचे उÂपादन, वीज उÂपादन, मोठ्या यंýांचे उÂपादन, पाठबंधारे ÿकÐप, शाľीय व तांिýक ÿगती, शेती व पाणी पुरवठ्या¸या योजना, राÕůीय महामागª, जिमनीचे मोठ्या ÿमाणात संर±ण, पशुपालन व दुµधÓयवसाय तसेच, आरोµय िवषयक सुिवधा इÂयादी. मूलभूत ÿijांबाबत राÕůीय कायªøमंची आखणी कłन Âयांची अंमलबजावणी करÁयाची जबाबदारी Öथािनक शासनÓयवÖथेवर सोपिवÁयात आली. munotes.in

Page 85

समकालीन समस्या
85 ४.३ िवषय िववेचन úामीण जनतेकडून येणाöया वेगवेगÑया ÿijां¸या सोडवÁयासाठी सरकारला Öथािनक Öवłपा¸या िविवध िवकास कायªøमांची सुŁवात करावी लागली. अशा ÿकार¸या योजना व कायªøम राबिवÁयासाठी Öथािनक Öवराºय संÖथा अिÖतÂवात होÂया. परंतु Öथािनक Öवशासाना समोर काही समकालीन समÖया व आÓहाने होती. उदा. पुरेसा पैसा, मनुÕयबळ, Öथािनकìकरण, शहरीकरण, जागितकìकरण, Öवयं सेवी संघटनांना अथª सहायता, Âयां¸या कायाªवर िनयंýण, िविवध ±मता वाढिवणे व िशÖतबĦ संघटना इÂयादé¸या अभावामुळे Öथािनक Öवशासन संÖथांना सोपिवÁयात आलेली जबाबदारी पार पाडÁयास काही अंशी अपयश आले आहे. या संÖथा आपÐया कायª±ेýात असमथª ठरÐया आहेत. ४.३.१ तळागळात ±मता िनमाªण करणे (Capacity Building at the Grassroots) भारतीय समाज ÓयवÖथेला खöया अथाªने ७३ व ७४ Óया घटनादुŁÖतीनेच Öथािनक Öवशासनाची ओळख झाली आहे. लोकशाहीचा पåरचय देशातील तळागाळापय«त Óहावा. या उĥेशाने नवनवीन ÿयोग Öथािनक पातळीवर केले जातात. िविवध संÖथां¸या माÅयमातून ±मतेÿमाणे कायªøम राबिवले जातात. अशा संÖथांना Öवयंसेवी संÖथा िकंवा Öवयंसहायता गट असे Ìहटले जाते. उपलÊध संसाधने पायाभूत सुिवधा आिण तांिýक कौशÐय यावर अवलंबून असलेÐया अशा संÖथान मधील कमªचाöयांसह िनवडून आलेले पदािधकारी, िवशेष² आिण नोकरशाही यां¸यामाफªत úामीण पातळीवर िविवध योजना राबिवÐया जातात. तसेच राºय िव° आयोग आिण िजÐहा िनयोजन सिमती या संÖथांकडे भिवÕयात िवकासासाठी महßवपूणª योगदान देणारा घटक Ìहणून पािहले जाते. या संÖथा Öथािनक ÿशासनातील इि¸छत बदलांसाठी महßवपूणª भूिमका बजावत आहेत. úामीण पातळीवर अनेक नवनवीन योजना राबिवत असताना अनेक अडचणी िनमाªण होतात. ĂĶाचार, बेिहशेबी अिधकारांचा वापर, अिनĶ ÿथा, परंपरा, अंध®Ħा, Óयसनाधीनता, िववेक बुĦीचा अभाव, नोकरशाहीची िदरंगाई अशा अनेक अडचणीनां तŌड īावे लागते. संÖथाÂमक ±मता िनमाªण करणे :- úामीण भागा¸या अलीकडील सुधारणांसाठी राºय िव° आयोग आिण िजÐहा िनयोजन सिमती या दोन नवीन संÖथा अिÖतÂवात आÐया आहेत. ÿÂयेक राºयातील िव° आयोग हा िभÆन आहे. उ°र ÿदेश आिण िबहार सार´या मोठ्या राºयात केवळ तीन सदÖयी िव° आयोग आहे. तर आसाम आिण िबहार या राºयांमÅये आयोगा¸या अÅय±ां संदभाªत पाýता िनिIJत केली नाही. तसेच, हåरयाणा, कनाªटक, तािमळनाडू या राºयांमÅये आयोगा¸या कायाªसंदभाªत कोणताही तपशील देÁयात आला नाही. संिवधािनक तरतुदीनुसार क¤þीय िव° आयोग हा राºय िव° आयोगा¸या िनधीचे हÖतांतरण इतरý कł शकते. राºय Âया¸या िविशĶ गरजानुसार िनधीची मागणी कł शकेल, असे संिवधाना¸या अकराÓया अनुसूची मÅये नमूद करÁयात आले आहे. यावłन असे िदसून येते कì, िनधी¸या संदभाªमÅये राºय िव° आयोग हा दुबळा आहे. संÖथाÂमक ŀĶ्या तो स±म नाही. Âयासाठी िवशेष तरतुदी करणे गरजेचे आहे. munotes.in

Page 86

भारतातील
ग्रामीण शासन
86 िनवडून आलेÐया कायªकÂया«ची ±मता वाढिवणे :- Öथािनक ÖवशासनामÅये िýÖतरीय पातळीवर िनवडून आलेले सदÖय, आमदार, खासदार, िजÐहा पåरषदेचे अÅय±, पंचायत सिमतीचे सभापती, úामपंचायत सरपंच, महापौर व नगराÅय± व िजÐĻा¸या मु´यालयावर असलेÐया कायª±ेýातील महामंडळे यातील सदÖय, यांचा िजÐहा िनयोजन सिमतीमÅये राºय शासनाने या सदÖयांना समािवĶ केÐयाचा कोणÂयाही पĦतीचा उÐलेख आढळत नाही. या िनवडून आलेÐया सदÖयांचे नामिनद¥शन कłन घेतÐयाची िविशĶ यादी िकंवा नŌदणी िजÐहा िनयोजन सिमतीकडे नाही, िकंवा ती राºयाकडे सोपिवÁयात येताना िदसत नाही. Âयामुळे िजÐहा िनयोजन सिमतीला िवपणन, बँिकंग व महामंडळे इÂयादी. घटकांचा उपयोग व अनुभव घेता येणे श³य होत नाही. िशवाय Öथािनक संÖथांचे वारंवार िवसजªन व िनलंबन होते. यावłन असे िदसून येते कì, Öथािनक पातळीवर िनवडून आलेÐया कायªकÂया«ना ÿशासनामÅये सहभागी कłन घेऊन Âयांची ÿशासकìय व राजकìय इ¸छाशĉì िकंवा ±मता वाढिवÁयाची आवÔयकता आहे. ७३ Óया घटना दुŁÖतीमुळे या बाबéचे स±मीकरण होत असताना िदसून येते. उदयोÆमुख समÖया िकंवा ů¤ड :- राºय सरकारकडून स°ेचा दुŁपयोग रोखÁयासाठी पुरेशी सुर±ा ÓयवÖथा करणे गरजेचे आहे. úामपंचायती व पंचायत सिमतीचे िवसजªन करÁया¸या ÿÖतावाला ÿÂयेक कायª गटाने आिण िजÐहा पåरषदेने सिवÖतर चचाª केÐयािशवाय Âया िवसजªन करÁयासाठी टोकाचे पाऊल उचलू नये. यासंदभाªत सवō¸च ÿशासकìय मंडळांनी Âया ठरावास मंजुरी िदÐयानंतरच िवधानसभेने देखील िवसजªनाचा हा ठराव चचाª कłनच संमत करावा. तसेच मÅयवतê आिण िजÐहा पंचायतीने देखील योµय चौकशी करावी. úामपंचायत िवसिजªत करÁयासंदभाªत दंडािधकारी आिण आयुĉांनी देखील मÅयवतê िकंवा िजÐहा पंचायती¸या चच¥नंतरच मंजुरी īावी. आजपय«त या िवसजªना¸या समÖयेला गांभीयªपूवªक हाताळले गेलेले िदसत नाही. या घटकातील समाजशाľीय गितमानता समजून लोकशाही Öवशासनासाठी आवÔयक बाब आहे. सामािजक ŀĶ्या उपेि±त जाती आिण मिहला आर±णासंदभाªत ७३ Óया घटनादुŁÖतीनुसार व तरतुदीनुसार Öथािनक संÖथां¸या िवसजªना संदभाªतील बाब ल±ात घेणे गरजेचे आहे. या संÖथांकडे पोलीस ÿशासनाने देखील गांभीयाªने ल± देÁयाची गरज आहे. तािमळनाडू राºया ÿमाणे ‘Ā¤ड्स ऑफ पोलीस ÿोúाम’ ही संकÐपना राबिवली जावी. Âयातून Öथािनक पातळीवरील गुÆĻांस ÿितबंध केले जाईल. या माÅयमातून कौटुंिबक आिण सामुदाियक संघषª देखील सौहादªपूणª सोडिवले जातील. Öथािनक संÖथांमधील होणारा ĂĶाचार यास देखील ÿितबंध केला जाईल. अशा उदयोÆमुख समÖयांकडे अिधक ल± क¤िþत केले जावे. Öथािनक ÿशासनाची ±मता वाढिवणे :- ÿशासनाची विधªत ±मता राजकìय िवक¤þीकरणा¸या पुढाकारांशी जुळली गेली पािहजे. दहाÓया पंचवािषªक योजनेत नमूद केÐयाÿमाणे Öवशासनासंदभाªत इि¸छत असे पåरणाम िदसून आले नाहीत. राजकìय आघाडीवर देखील गेÐया काही वषाªत लोकशाही munotes.in

Page 87

समकालीन समस्या
87 िवक¤þीकरणातून ते साÅय झाÐयाचे िदसत नाही. आिथªक आघाडीवरील ÿगतीमÅये अजूनही बरीच िनयंýणे आिण िनब«ध आहेत. Öथािनक पातळीवर वैयिĉक उपøम आिण अनेक िवकास संÖथांचे ÿदशªन होत असÐयाचे आजही िदसून येते. या बाबीकडे गांभीयªपूवªक ल± क¤िþत कłन Öथािनक ÿशासनाला अिधक स±म करÁयाची आवÔयकता आहे. तसेच Öथािनक ÿशासनाची ±मता अिधक गतीने वाढिवणे गरजेचे आहे. Öथािनक कायªकÂया«ची ±मता वाढिवणे :- Öथािनक पातळीवरील िपतृस°ाक वतªन जे आजही अनाकालवादी बनलेले आहे. ºया कì, खाजगी कॉपōरेट ±ेýातील अनेक ±ेýांमÅये उतÿेरक आिण ÿवतªक Ìहणून कायª करते. Âया िठकाणी Öथािनक कायªकÂया«ना संधी देऊन Âयांचे िवक¤þीकरण घडून आणणे आवÔयक आहे. तसेच ही बाब ÿशासना¸या िनदशªनास आणून देणे गरजेचे आहे. Öथािनक पातळीवरील पायाभूत सुिवधांची तरतूद, िजथे कì खाजगी सहभाग नगÁय असा आहे. उदा. बांधकाम, रÖते, पूल, úामीण िवīुतीकरण, कृषी Óयापार, गåरबांसाठी घरे, आरोµय, िश±ण इÂयादी. ÿिøयाÂमक िवलंबावर पåरणाम होताना िदसतो. या कामामÅये िनधीची कमतरता असÐयाचे जाणवते. या सवª बाबतीमÅये Öथािनक कायªकÂया«ना काम करÁयाची संधी देऊन Âयांना पुरेसा िनधी देÁयाची तरतूद करने आवÔयक आहे. ²ान नेटविक«ग :- (मािहतीचे आदान ÿदान िकंवा ÿसारण) मािहती ÿसारण हा सवाªत महßवाचा ľोत असÐयाने Âयाचे जलद आिण कायª±म ÿसारण Öथािनक संÖथांमÅये होणे गरजेचे आहे. Öथािनक क¤þांना उपयुĉ ठरणारी मािहती¸या ÿाĮीसाठी कायª±म धोरने तयार करÁयासाठी सरकार आिण नागåरक यां¸यातील (संÿेषण) मािहतीचे आदान-ÿदान होणे महßवाचे आहे. तसेच िडिजटल भाषेतील शÊद Óयावहाåरक पातळीवर सोÈया भाषेत सांगावेत. तर िडिजटल गÓहनªÆस मÅये दोÆही िडिजटल सरकारचा समावेश करावा. सावªजिनक सेवेचे िवतरण, ÿशासनात नागåरकांचा सहभाग आिण िडिजटल लोकशाही इÂयादीचा ÿयोग यशÖवीपणे राबिवणे. या संदभाªत 'अमेåरकन सोसायटी ऑफ पिÊलक ऍडिमिनÖůेशन' Ĭारे २००३ मÅये सव¥±ण केले गेले असून, Âया माÅयमातून मािहती संÿेषण आिण ÿसारणाचे अÂयाधुिनकìकरण करÁयात आले आहे. २००५ मÅये िवकिसत आिण अिवकिसत देशांमधील 'िडिजटल िडÓहाईस' मािहती ÿसारणासाठी खुले करÁयात आले आहे. या सवª घटकांचा उपयोग भारतातील Öथािनक Öवशासनाला पुरेपूर Óहावा असे अपेि±त आहे. ÂयाŀĶीने Öथािनक Öवशासनाची वाटचाल गितमान होत असÐयाचे िदसून येत आहे. सामुदाियक स±मीकरण करणे :- जागितक Öतरावर ‘िसिÓहल सोसायटी’ ही नवी संकÐपना राबिवली जात आहे. िवशेषतः राजकìय ±ेýात देखील ही संकÐपना कायªरत आहे. úामीण िवकासामÅये राºयाĬारे केले जाणारे आिथªक िनयंýण व बाजारपेठेचे िनयोजन, सेवा तरतुदीचे ÓयवÖथापन करणे, सावªजिनक आिण खाजगी अशा सवª ÿकार¸या वÖतूं¸या िवतरणा¸या बाबतीत Öथािनक ±ेýात पुरेशी Öवाय°ता िदली जावी. यामुळे Öथािनक पातळीवरील जीवनावÔयक वÖतूं¸या िकमतीवर Öथािनकांना िनयंýण ठेवणे श³य होईल. तसेच सवªसामाÆयांना माफक दरामÅये munotes.in

Page 88

भारतातील
ग्रामीण शासन
88 वÖतूंचे िवतरण व उपभोग घेता येईल. यामुळे Öथािनक व úामीण समुदायाचे स±मीकरण िनिIJतपणे घडून येईल. Öथािनक पातळीवरील सवªसमावेशक असे स±मीकरण घडवून आणÁयासाठी आिण अपेि±त असलेले वातावरण िनमाªण करÁयासाठी ÿथमतः लोकां¸या ह³कांबĥल जागłकता महßवाची आहे. सातÂयाने या बदलÂया ÿवाहांमÅये Öथािनक पातळीवर लोकशाही िवक¤þीकरण ÿिøया घडवून आणताना अनेक अडचणéना व आÓहानांचा सामना करावा लागतो आहे. आिथªक आिण इतर संÖथाÂमक अडचणé¸या Óयितåरĉ Öथािनक लोकांमÅये समजूतदारपणाचा अभाव, गåरबी, िनर±रता, Óयसनाधीनता, जातीयता, इÂयादी समÖया असून Âया लोकशाही िवक¤þीकरणाला संकुिचत करतात. भाषणबाजी आिण आĵासनांमुळे अनेक वेळा जनमताचा िवपयाªस होतो. Âयामुळे लोकशाही¸या िवĵासहायªतेवर ÿijिचÆह उपिÖथत होतात. मािहती हÖतांतरणासाठी पैसे īावे लागतात. चुकìची मािहती, मािहतीचा अभाव ही देखील एक मोठी समÖया आहे. या मुळे अनेक राजकìय उ¸चĂू लोकांसाठी अनुकूल वातावरण िनमाªण होते. यावर उपाययोजना Ìहणून मािहती तंý²ान ÿचारातुन ई-गÓहनªÆस, ई-ÿशासन िसिÓहल सोसायटीसाठी राजकìय जागृती ÿभावीपणे घडून आणू शकते.एकक¤þीत Öवłपाला तोडÁयासाठी नागरी समाज महßवाचा आहे.तसेच सहकारी संÖथाना पुनŁजजीवीत करÁयाची गरज आहे. भारतासार´या िवकसनशील देशांमÅये जेथे यासंदभाªत भिवÕयातील पूवªसूचना आधीच Óयĉ झाÐया आहेत. लोकांना Âयां¸या धोरण िनमाªÂयापय«त पोहोचिवÁयाचे ÿभावी मागª ±मता िनधाªरणातुन करता येतील ºयामुळे Âयांचे स±मीकरण घडून येईल. तसेच लोकशाहीला चुकì¸या मािहती¸या िवळ´यातून मुĉ करावयाचे असेल तर सवªमाÆय वÖतुिÖथती ÿकाश झोतात आणून चांगली धोरणे अंमलात आणÁयासाठी ±मता िनधाªरण उपøम अÂयंत महßवाचे आहेत. ४.३.२ Öवयंसेवी संÖथा िकंवा संघटना (NGOS) देशातील शासन ÿशासन अīापही समाजातील दाåरþ्य, गåरबी, बेकारी, िनर±रता, अÆयाय, अÂयाचार, जातीभेद आिण आिथªक िवषमता इÂयादी. ÿij व समÖयांची सोडवणूक कł शकले नाहीत. Âयाकåरता शासनाने अनेक कायदे, िनयम, योजना, कायªøम व उपायोजना केले आहेत. परंतु शासनाची िनिÕøयता व ÿशासना¸या अकायª±मतेमुळे अपेि±त यश ÿाĮ होऊ शकले नाही. पåरणामी úामीण व शहरी समाजा¸या मूलभूत गरजांची पूतªता करÁयासाठी आिण िविवध सामािजक समÖया सोडिवÁयासाठी समाजातूनच Öवयंÿेरणेने Öवयंसेवी संघटनांची िनिमªती झालेली आहे. Âयातूनच जगातील िविवध देशांमÅये काही Óयĉì व Öवयंसेवी संÖथा िनÖवाथªपणे सामािजक कायª करीत आहेत. आंतरराÕůीय पातळीवर संयुĉ राÕů संघाने सामािजक, आिथªक व मानवतावादी ŀिĶकोनातून देशा देशातील दाåरþ्य, शोषण व आिथªक िवषमता इÂयादéची सोडवणूक करÁयाकåरता सामािजक आिण आिथªक िवकास मंडळाची तरतूद कłन या संÖथांना समाज कÐयाण व िवकासाÂमक कायª करÁयासाठी ÿोÂसािहत केले. Âयामुळे आज अशा संÖथा munotes.in

Page 89

समकालीन समस्या
89 जगातील अमेåरका, जपान, ĀाÆस, इंµलंड व जमªनी या िवकिसत तर पािकÖतान, नेपाळ, बांगलादेश, ®ीलंका व भारत या िवकसनशील तसेच, आिĀका खंडातील मागासलेÐया राÕůातही ÿकषाªने उदयास आÐया आहेत. Âयाचÿमाणे िविवध देशातील राºय, ÿदेश, िजÐहा व úामÖथरावरही Öवयंसेवी संघटनांचे जाळे िनमाªण झाले आहे. Öवयंसेवी संघटना संकÐपना :- मनुÕय हा सामािजक ÿाणी आहे. Óयĉì¸या गरजा िकतीही शुÐलक असÐया तरीही तो एकटा राहó शकत नाही. मना¸या समाधानकारकता, आपला आनंद आिण दुःख यात इतरांना सहभागी कłन घेÁयाकरता Âयाला इतरां¸या सहवासाची आवÔयकता असते. इतकच काय पण एखाīा Öवाथê, आÂमक¤िþत माणसाला सुĦा Âया¸या ®ीमंतीचे ÿदशªन करÁयासाठी ते बघणाöयांची आवÔयकता भासतेच, जेÓहा इतर लोक Âयां¸या ®ीमंतीची वाहवा करतात, तेÓहाच Âयाला खरा आनंद होतो. थोड³यात माणसाला Âया¸या अवती भोवती सतत माणसे हवी असतात. Ìहणूनच Âयाला कळप कłन राहणारा ÿाणी असे Ìहटले जाते. समाजात एकý राहणाöया काही Óयĉéना आपले िवचार समान असÐयाचे जाणवते तेÓहा अशी समिवचारी माणसे एकाच Åयेयाने ÿेåरत होऊन सामािजक काम करणाöया संघटना िनमाªण करतात. सामािजक काम करणाöया संघटनांमुळे Óयĉìची ओळख, ती Óयĉì कोणÂया संघटनेत कायª करते यावłन होते. आधुिनक युगात ÿÂयेक Óयĉì कोणÂया ना कोणÂया ÿकारे एखाīा संघटने¸या कायाªशी संबंिधत असते. संघटना अनेक ÿकार¸या असतात सामूिहक Öवłपाचे कायª करÁयासाठी संघटना आवÔयक असते. कारण एकटी Óयĉì कायª कł शकत नाही. अनेक Óयĉì एकý येऊन जेÓहा एखादे समान उिĥĶ पार पाडत असतात, तेÓहा Âयां¸यातील परÖपर संबंध िनमाªण होऊन औपचाåरक संघटना तयार होते. समाजातील िविवध ÿij व समÖया याची सोडवणूक करÁयाची आपली इ¸छा असते. Âयाचबरोबर समाजात राहणारे दुलªि±त उपेि±त घटका¸या िÖथतीत सुधारणा Óहावी, अशी आपली इ¸छा असते. तेÓहा आपÐया मनातील मानवता इतरांसाठी कायª करÁयाची ÿेरणा िनमाªण करते. अशा ÿकारची लोकिहताची ÿेरणा ÿÂयेक Óयĉìत मुलत: असतेच Ìहणूनच सामािजक कायªकÂया«नी नेहमी हे ल±ात ठेवले पािहजे कì, कायªकताª हा तयार करता येत नाही. तर तो शोधून काढावा लागतो. समाजात असे काही कायªकत¥ असतात. कì, Âयां¸यातील सामािजक चेतना ÿºविलत करÁयाची गरज असते. आिण अशा या मनुÕया¸या समूह जीवनातूनच Öवयंसेवी संघटनांची िनिमªती होते. एकिýत येऊन परÖपरां¸या सहकायाªतून Óयĉìला Öवतः¸या िवकासासाठी चालना िमळते. यावłन असे ल±ात येते कì, Öवयंसेवी संघटना Ìहणजे िवकासाचे एक महßवपूणª साधन आहे. भारतातील Öवयंसेवी ±ेý :- भारतातील ÿाचीन काळापासून Öवयंसेवी संघटना मठ, धमªशाळा, आ®म व गुŁकुल या Öवłपात अिÖतÂवात होÂया. या संÖथा Âया munotes.in

Page 90

भारतातील
ग्रामीण शासन
90 काळात जनकÐयाणाचे कायª करीत असत. भारतीय तßव²ान व संÖकृतीत 'कमªÁयेवािधकारÖते मा फलेषु कदाचन' हे गीता वचन ÿिसĦ आहे. Âयानुसार िनÕकाम कमªणी Âयाग व सेवा ही जीवनमूÐय मानली गेली आहेत. समाजातील रोगीत, िपडीत, िदन, दुबÑयांची सेवा करÁयाची परंपरा भारतीय जीवनाचा अिवभाºय भाग आहे. संत कबीर, गुŁनानक, गुŁदयाल, चैतÆय महाÿभू, संत ²ानेĵर, संत नामदेव, लॉडª बुĦा व भगवान महावीर या युगपुŁषांनी आपÐया कृतीतून मानवाची सेवा करÁयाचा संदेश जगाला िदला आहे. ÿाचीन काळातील भारतीय úंथातही Óयĉì¸या अथाªजªना¸या िविनयोगासंबंधी Öमृित úंथात Ìहटले आहे कì," आपÐया धनÿाĮीचे आठ भाग करावे, Âयातील एक भाग सामािजक कायाª कåरता आिण एक भाग िदन, दुबळे, पीिडत लोकां¸या सेवेसाठी खचª करावा." तसेच िविवध धमाª¸या úंथातूनही परोपकार, दान, धमª व मानव कÐयाणाची िशकवण समाजाला िदली आहे. समाजातील अनाथ व अपंगांची सेवा करणे हे पुÁय कमª मानले आहे. 'समाज सेवा हीच ईĵर सेवा' मानून िनÕकाम सेवे¸या माÅयमातून संत गाडगेबाबांनी समाजातील तहानलेÐया भुकेलेÐया उघड्या, नागड्या आिण कुķरोग यांची िनरपे± वृ°ीने सेवा केली. तसेच ÿाĮ झालेÐया समाज दानातून गåरबांकरीता वÖतीगृह , धमªशाळा, कुķधामे व अÆनछýे उभी केली. भारतातील सामािजक व धािमªक सुधारणा चळवळीचा ÿारंभ ÖवातंÞयपूवª कालखंडात झालेला िदसून येतो. ताÂकालीन समाजात ÿचिलत असलेÐया चाली, रीती, łढी, परंपरा, अंध®Ħा, कमªकांड, सती ÿथा, जातीभेद, केशवपण, बालिववाह, कÆया हÂया, बहòपÂनीÂव व ľीदाÖयÂव, इÂयादी. कुÿथे िवरोधात समाजात जनजागृती कłन सामािजक पुनरªचनेचा लढा उभारला. Âयात राजाराम मोहन रॉय, दादोबा पांडुरंग तरखडकर, Æयायमूतê महादेव रानडे, डॉ. आÂमाराम पांडुरंग, महाÂमा फुले, Öवामी दयानंद सरÖवती, पंिडता रमाबाई, महषê धŌडो केशव कव¥, गोपाळकृÕण गोखले आिण िवĜल रामजी िशंदे, इÂयादी. समाज सुधारकांनी Öथापन केलेÐया समाजसेवी संÖथां¸या माÅयमातून समाजातील कुÿथा व समÖयांिवषयी िविवध आंदोलने व लढ्यातून जनजागृती करÁयात आली. देशात ÖवातंÞय चळवळ सुł झाली. गांधीयुगातील Öवयंसेवी संघटना या मूलतः गांधीजé¸या िवचारांची ÿेरणा घेऊन Öथापन करÁयात आÐया होÂया. या संघटनांनी समाजातील नशाबंदी, िवधवापुनिवªवाह, हåरजन कÐयाण, úाम सुधार व úाम Öवराºय इÂयादéबाबत सवªतोपरी ÿयÂन केले. तर हåरजन सेवक समाज, आिदवासी सेवा मंडळ आिण कÖतुरबा गांधी मेमोåरयल ůÖट, या संÖथांनी देशातील úामीण भागा¸या उÆनती करता व úामीण पुनरªचने कåरता सहकार, िवक¤þीकरण, Öवदेशी आिण úाम उīोगास चालना िदली. ÖवातंÞयÿाĮीनंतर वगª िवरिहत, शोषणमुĉ व समताधीķीत समाज िनमाªण करणे, आिण कÐयाणकारी राºया¸या िनिमªतीचे ÖवÈन साकार करÁयासाठी देशात िवकासाची एक नवी पहाट सुł झाली. Âयाकåरता भारतीय संिवधानात राºयÓयवÖथे¸या मागªदशªक तßवांमÅये सामािजक, आिथªक, राजकìय िवकासा¸या तßवांचा समावेश करÁयात आला आहे. भारतीय नागåरकाला Âयां¸या मूलभूत अिधकारांतगªत नागåरकांना संघटना, संÖथा व संघ Öथापन munotes.in

Page 91

समकालीन समस्या
91 करÁयाचा घटनाÂमक अिधकार ÿाĮ झाला आहे. Âयामुळे सेवाभावी, समाजसेवी, Öवयंसेवी, व Öवयंसहायता संÖथांना घटनाÂमक कायīाचे अिधķान ÿाĮ झाले आहे. भारत सरकारने Öवयंसेवी संÖथांना िदलेले ÿोÂसाहन :- भारत सरकारने देशातील समाज कÐयाण कायªøमांना संचिलत करणे, Öवयंसेवी संÖथांना ÿोÂसाहन देणे आिण या संÖथांना आिथªक मदत करÁयासाठी, सन. १९५३ मÅये ÿिसĦ समाजसेिवका डॉ. दुगाªबाई भागवत यां¸या अÅय±तेखाली क¤þीय समाज कÐयाण मंडळाची Öथापना केली. तसेच देशातील úामीण िवकासाचे कायª करणाöया सवª सेवादायी एन.जी.ओ. Öवयंसेवी संÖथां¸या कायाªत सुसूýता िनमाªण करÁयाकåरता सन. १९५८ मÅये ‘असोिसएशन फॉर वॉलेůी एजÆसी फॉर Łरल डेÓहलपम¤ट’ (Association for voiunatary Agecies for Rural Development-'AVARD') ही संÖथा Öथापन केली. Âयानंतर¸या कालखंडात िनयोजन आयोगाने समाज कÐयाण िवषयक कायª Öवयंसेवी संÖथांकडून करÁयात यावे, अशी सरकारला िशफारस केली. पिहÐया पंचवािषªक योजनेत Öवयंसेवी संÖथांचा िवकासाÂमक कायाªतील सहभाग व महßव अधोरेिखत कłन ितसöया पंचवािषªक योजनेत १९६२ -६६ साली समाजकÐयाण कायाªसाठी १९ कोटी Łपयांची आिथªक तरतूद केली. तसेच सातÓया पंचवािषªक योजनेत १९८५-९० Öवयंसेवी संघटनांना अिधकृत Öथान ÿाĮ कłन िदले. देशातील úामीण समुदायाला Öवयंपूणª व आÂमिनभªर बनिवÁयाकåरता सामािजक ±ेýात कायª करणाöया संÖथांना आिथªक अनुदान उपलÊध कłन देÁयासाठी १९७३ मÅये (People’s Action for Development of India-'PADI') ही Öवाय° संÖथा Öथापन केली. Âयाचबरोबर úामीण भागात अÂयाधुिनक तंý²ान उपलÊध Óहावे, याकåरता १९८३ मÅये (Council for Advancement of Rural Techonology-'CART') या संÖथेची िनिमªती कłन ित¸याकडे ही जबाबदारी देÁयात आली. दरÌयान¸या काळात भारत सरकारने या दोÆही संÖथांचे एकýीकरण कłन (Council for Advanement of People’s Action and Rural Techonology-'CAPART') ही संÖथा १९८३ साली Öथापन कłन बहòिवध ±ेýात िवÖतारलेÐया Öवयंसेवी ±ेýा¸या कायाªला अिधक गितमान व आिथªक स±मता ÿाĮ कłन िदली. ‘Capart’ या संÖथेĬारे úामीण भारतातील आिथªक व सामािजक ŀĶ्या दुबÑया घटकांचे सशिĉकरण करÁयात येत आहे. Âयाकåरता ÿÂयेक गावाचा सवा«गीण िवकास करÁयासाठी जैवúाम (Bio-Village Society) उभारÁयात येत आहे. तसेच देशातील १७ राºयातील १२,००० Öवयंसेवी संÖथांĬारे २६,००० िवकास ÿकÐप हाती घेऊन úामीण भागा¸या उĦाराची मुहóतªमेढ रोवÁयात आली आहे. देशातील शासन ÓयवÖथा आिण Öवयंसेवी ±ेýात उभय प±ी दुवा Ìहणून (Volantory Action Network India -VANI-१९८८) 'वाणी' ही संÖथा कायª करते. जागितक ±ेýात Öवयंसेवी ±ेýात होणारे बदल, नवी आÓहाने, बदलते संदभª, समता वृĦी, इÂयादी कायाªची िदशा व Öवयंसेवी संÖथांचे भिवतÓय यािवषयी सतत देशभरात िविवध चचाªसýे व कायªशाळांचे आयोजन 'वाणी' या संÖथेकडून करÁयात येते. यािशवाय Öवयंसेवी ±ेýातील 'शीषª' संशोधन संÖथा Ìहणूनही वाणी या संÖथेला ओळखले जाते. सरकार, खाजगी व Öवयंसेवी ±ेýात पारदशªकता, उ°रदाियÂव आिण सुशासन िनमाªण करÁयात पुढाकार घेणारी व Âयाकåरता munotes.in

Page 92

भारतातील
ग्रामीण शासन
92 किटबĦ असणारी संÖथा Ìहणून वाणी या संÖथेकडे पािहले जाते. आज देशभरातील Öवयंसेवी ±ेýातील २५ राºयातील ८००० Öवयंसेवी समाजसेवी संÖथांचे नेटवकª वाणी या संÖथेने उभे केले आहे. úामीण Öतरावर देखील ही संÖथा कÐयाणकारी धोरणे राबिवÁयात आघाडीवर आहे. Öवयंसेवी संÖथांबाबतचे राÕůीय धोरण :- ÖवातंÞयपूवª ते ÖवातंÞयानंतर¸या कालखंडात देखील सामािजक ±ेýासह मानवी जीवना¸या सवªच ±ेýात Öवयंसेवी संघटनांचा कायªिवÖतार झाला आहे. Âयांची नŌदणी ÓयवÖथापन व िनयंýण याबाबत राºयिनहाय वेगवेगळे कायदे व िनयम करÁयात आले होते. या कायīांतगªत या संÖथांचे कायª चालत असे, परंतु देश पातळीवर सवª समावेशक अशा Öवयंसेवी ±ेýात कायª करणाöया Öवयंसेवी संÖथां¸या बाबतीत राÕůीय धोरणाचा अभाव होता. Âयामुळे समाजातील िविवध घटकांकडून Âया संदभाªत सातÂयाने व वारंवार मागणी केली जात होती. Âया अनुषंगाने भारत सरकारने इसवी सन. २००७ मÅये Öवयंसेवी ±ेý बाबतचे राÕůीय धोरण जाहीर केले गेले. देशातील दाåरþ्यता, गåरबी, िवषमता व भेदभेद याबाबत जनजागृती चळवळ सुिवधा पुरिवणे ÿबोधन, ÿिश±ण, संशोधन आिण ÿचारासारखे मागª वापरले. अनेक योजना िविवध कायªøम व िवकास ÿकÐपांची ÿभावी अंमलबजावणी कłन समाजातील िनÌनÖतर वगाªचा जीवनÖथर उंचावला. Âयामुळे सरकार आिण सवªसामाÆय जनता यामधील एक ÿभावी अराजकìय Öवैि¸छक ±ेý दुवा ठरले आहे. सामािजक ±ेýात आिण इतर बहòिवध ±ेýात देशातील सेवाभावी संÖथांनी कोणÂयाही फळाची अिभलाषा न बाळगता िनÖवाथª भावनेने सामािजक अिभसरणात जे मौिलक योगदान िदले आहे. Âयाची दखल भारत सरकारने या धोरणाĬारे घेतली आहे. Âयामुळे Öथािनक ÿांितक व राÕůीय Öतरावर सरकार Öवयंसेवी ±ेýाबाबत भागीदारी आिण सहकायª वृिĦंगत करÁयाचे समथªन करीत आहे. अशा ÿकारे शासनाने आिण Öवयंसेवी ±ेýाने सहभागी पĦतीने ÿकÐप राबिवणे, या पुढील काळात आवÔयक आहे. या भागीदारीत खाजगी ±ेý, पंचायतराज संÖथा, महापािलका व शै±िणक संÖथांचाही समावेश करÁयात यावा, अशा संयुĉ सÐलागार समूह व मंच, संघटनांना सरकार ÿोÂसािहत करेल. तसेच आज देशात िनमाªण होणाöया संप°ीमÅये शेअर बाजाराचा मोठा वाटा आहे. हा पैसा Öवयंसेवी संÖथांकडे वळिवÁयाकåरता अशा संÖथाना दीघª कर सवलत देÁया¸या सरकार िवचाराथª आहे. या धोरणात Öवयंसेवी संÖथांना देÁयात येणाöया शासकìय व आिथªक अनुदाना¸या संबंधाने काही ÿijही उपिÖथत करÁयात आले. ÂयामÅये अथªसाĻ उपलÊध कłन देÁयाची जुनाट रचना, मनमानी कायªपĦती, व आरोµय संÖथेची िनवड अंमलबजावणीतील िढसाळपणा आिण िमळालेÐया पैशाचा गैरवापर इÂयादी बाबéमुळे Öवयंसेवी ±ेýाबाबत अिवĵासाचे वातावरण िनमाªण झालेले आहे. याकåरता या संÖथांना िदÐया जाणाöया सावªजिनक िनधीवर िनयंýण ठेवणारी स±म यंýणा िनमाªण करÁयात येईल. munotes.in

Page 93

समकालीन समस्या
93 Öवयंसेवी संÖथांचे ÿकार :- Öवयंसेवी संघटना बहòिवध ±ेýात कायª करतात. Âयावłनही आज¸या काळात Âयांचे ÿकार पाडले जातात. िवशेषत: एका ±ेýात कायª करणाöया संघटना जशा आहेत, तशा अनेक ±ेýात कायª करणाöया संघटना सुĦा आहेत. Âयांचा उÐलेख पुढीलÿमाणे करता येईल. समाजकÐयाण, स±मीकरण, आिदवासी िवकास, मानवािधकार, Öव¸छता व िपÁयाचे पाणी, वने व पयाªवरण र±ण, आरोµय कÐयाण, úाहक संर±ण, पुनवªसन, ÿौढ िश±ण, सामािजक सुर±ा, कुटुंब कÐयाण, ऊजाª व पशु कÐयाण, लघु िसंचन, भटके िवमुĉ िवकास, अंध अपंग कÐयाण, वÆयजीव, संर±ण, कृषी िवकास, úामीण िवकास, कला व संÖकृती, पýकाåरता, सुशासन, µलोबल वािम«ग, पुराण वÖतू संर±ण, मिहला ह³क, जनसंपकª, मिहला कÐयाण, सािहÂय व वाđय आिण øìडा, पानलोट ±ेý िवकास, पंचायतीराजचे कÐयाण, ÿसार माÅयमे, Óयसनमुĉì, जलÓयवÖथापन, वेÔया व देवदासी, बालमजूर, िव²ान व तंý²ान िश±ण व संशोधन, इÂयादी Öवयंसेवी संÖथांचे ÿकार आहेत. भारतातील Öवयंसेवी संÖथा मानवी जीवना¸या सवª ±ेýात कायª करतात. Âया जेवढ्या ±ेýात कायªकरतात तेवढे Âयांचे वरील ÿमाणे उÐलेिखत ÿकार पहावयास िमळतात. ÖवयंसाहाÍयता गट (SHGS) भारतात धोरणकÂया«नी िवकास ÿिøयेतील िव° सेवांची भूिमका उÂपादन, उÂपादकता वृĦी व दाåरþ्य िनमूªलन ही उिĥĶे नजरेसमोर ठेवून िव°ीय धोरणे आखली. यासाठी योµय वेळी पुरेशा ÿमाणात िव° पुरवठा सवª दूर िवशेषतः úामीण व शहरी भागात उपलÊध Óहावा, Ìहणून राÕůीयकृत Óयापारी बँकां¸या शाखांचा िवÖतार वेगाने केला. दुबªल ±ेý व úाहक यां¸यापय«त कजª पुरवठा उपलÊध Óहावा Ìहणून कजª वाटपाचा ४० % िहÖसा हा अúøम ±ेýासाठी िनद¥िशत केला. यात ÿादेिशक úामीण िवकास बँक व एकािÂमक िवकास योजना यांचा वाटा सवाªिधक आहे.परंतु या सवª ÿयÂनानंतरही सन १९८१ मÅये úामीण भागातील ३९ % कुटुंबे िबगर संÖथाÂमक िव°ीय ÓयवÖथेवर अवलंबून होती. सन १९९१ मÅये हे ÿमाण अÐपसे कमी होऊन ते ३६ % झाले. समाजातील तळागाळातÐया ५० % लोकांना जाÖत Óयाजदर असणारा सावकार हा िव° ľोतच उपलÊध होता. असा िनÕकषª १९९२ मÅये åरझवª बँक ऑफ इंिडयाने नेमलेÐया कजª व गुंतवणूक पाहणी सिमतीने आपÐया अहवालात नŌदिवला आहे. दाåरþ्यरेषेखालील लोकांसाठी राबिवÁयात आलेÐया कायªøमांतगªत केलेÐया कजª वाटपात कजªदाराची चुकìची िनवड झाÐयामुळे परतफेडीचे ÿमाण कमी रािहले. बँकांचा गरीब úाहका बाबतचा ŀिĶकोन उदासीन रािहला. या पाĵªभूमीवर úामीण िव° पुरवठ्यात नवीन उपøमांना चालना देऊन संÖथाÂमक िव° सेवांची गुणव°ा सुधारÁयासंबंधी जागितक पातळीवर झालेÐया चच¥त आिशयाई देशातील गåरबां¸या अनौपचाåरक िव° संÖथां¸या कायªपĦतीची Öवयं सहाÍयता गटाची दखल घेÁयात आली. Öवयंसहायता गट व औपचाåरक िव°संÖथा यांचा मेळ घालणाöया िव° यंýणेची संकÐपना पुढे आली. åरझवª बँके¸या पािठंÊयाने नाबाडªने मैसूर पुनिनªधाªरण आिण िवकास संÖथा (MYRADA) ‘मायराडा’ या Öवयंसेवी संÖथे¸या सहकायाªने सन १९८६-८७ मÅये Öवयंसहायता गटासंबंधी ÿकÐप सुł केला. या ÿकÐपा अंतगªत ÿामु´याने खालील तीन घटकांचा समावेश करÁयात आला होता. munotes.in

Page 94

भारतातील
ग्रामीण शासन
94 (१) Öवयंसेवी संघटनांनी, Öवयंसहायता गटांची Öथापना कłन बचती¸या मागाªत भांडवल िनिमªती करÁयाची ±मता वाढिवणे. (२) नाबाडªने Öवयंसेवी संघटनांना िव° पुरवठा करणे. (३) कालांतराने बँकांनी िवकिसत झालेÐया, Öवयंसहायता गटांना िविशĶ कारणांसाठी बांधील असणारे कजª देणे व यातून गटा¸या सदÖयांना उÂपादक गुंतवणुकìसाठी ठरिवलेÐया Óयाजदराने कजाªचे वाटप करणे. या ÿकÐपातून आलेÐया अनुभवांची पåरणती Ìहणून सन. १९९२ मÅये Öवयंसहायता गट बँक जोडणी या िव° ÓयवÖथे¸या नािवÆयपूणª ÿितमानात झाली. नाबाडªने ५०० Öवयंसहायता गटांना सावªजिनक Óयापारी बँकांशी जोडÁयाचा पथदशê ÿकÐप सन. १९९२ मÅये सुł केला. åरझवª बँक व नाबाडª यांनी Öवयंसहायता गटांना िव° पुरवठा करÁयासंबंधीची अनौपचाåरक मागªदशªक तÂवे बँकांना िवतåरत केली. ल± गट (Target Group Oriented) अिभमुख हे आिशयाई देशातील बँक Óयवसायातील ÿथम पाऊल ठरले. यानंतर १९९६ मÅये åरझवª बँकेने Öवयंसहायता गट बँक जोडणी िव° यंýणेचा बँकां¸या अúøम ±ेýा¸या कजाªत समावेश कłन या यंýणेला बँक Óयवहारां¸या मु´य ÿवाहात आणले åरझवª बँक आिण नाबाडª यां¸या िनकट सहकायाªने सर १९९६ पय«त या िव° चळवळीची वाढ झाली. कजª परतफेडीची जवळजवळ १०० % ÿमाण असणाöया या यंýणे¸या बाबतीतील बँकां¸या सकाराÂमक ŀिĶकोनामुळे Öवयंसेवी संघटनांबरोबर बँकांनीही Öवयंसहायता गट Öथापन करÁयास सुŁवात केली. क¤þ सरकारने सन. १९९९ मÅये दाåरþ्य िनमूªलनासाठी घोिषत केलेÐया सुवणª जयंती व úाम Öवयंरोजगार योजना या कायªøमात Öवयंसहायता गटांमाफªत अनुदानŁपी कजाªचे वाटप कłन Öवयंरोजगार िनमाªण करणे अिभÿेत होते. या योजनेत अंतभूªत असणारे Öवयंसहायता गट हे बँकेकडून िमळणाöया कजाªचे वाटप सभासदांना कł लागले. नाबाडª åरझवª बँक ऑफ इंिडया आिण क¤þ सरकार यां¸या धोरणाÂमक िनणªयामुळे Öवयंसेवी ÖवयंसहाÍयता ÓयĶीय यंýणेचा िवÖतार होऊन ती अिधक बळकट झाली. बँकांना जोडलेÐया Öवयंसेवी संघटनांची सं´या माचª १९९३ अखेर केवळ २५५ होती ती माचª २००८ अखेर १२ लाख २७ हजार ७७० इतकì वाढली. तर याच कालावधीत कजª वाटपाची र³कम Łपये ०.२९ कोटी वłन ८८४९.२६ कोटी Łपयांपय«त वाढली. भारतातील ही िव°ीय ÓयवÖथा जगातील सवाªत मोठी ÖवयंसहाÍयता बचत व कजª यंýणा ठरली. Öवयंसहायता गटाचा अथª व Óया´या :- ÖवयंसहाÍयता गटाचा अथª समजून घेतांना असे Ìहणावे लागेल कì, "एकाच वाडी वÖतीवरील, एकाच सामािजक, आिथªक Öतरांमधील समिवचारी समान गरजा असणाöया दहा ते वीस मिहलां¸या संघटनेस Öवयंसहायता गट असे Ìहणतात" तसेच, "सवाªथाªने साधÌयª असणाöया सभासदांनी वाजवी सं´येने Öवे¸छेने एकý येऊन सवा«गीण ÿगती कåरता बनिवलेला व चालिवलेला समूह Ìहणजे Öवयंसहायता गट होय." munotes.in

Page 95

समकालीन समस्या
95 तर ‘‘परावलंबनाकडून Öवावलंबनाकडे जाÁयासाठी Öव¸छेने संमतीने सामुदाियकपणे बचती¸या िनिम°ाने केलेली वाटचाल Ìहणजे Öवयंसहायता गट होय.’’ Öवयंसहायता गटाचे फायदे िकंवा महÂव :- कौटुंिबक, सामािजक, आिथªक, सांÖकृितक व शै±िणक िवकासा¸या ŀĶीने Öवयंसहायता गटांचे महßव हे अनÆयसाधारण असे आहे. Âयाचे महßव पुढील ÿमाणे ÖपĶ करता येईल. (१) मिहलांचे आिथªक सामािजक व मानिसक सबलीकरण करणे. (२) Öवयंसहायता गटामुळे मिहलांचा कौटुंिबक दजाª वाढिवणे व दबाव गट िनमाªण करणे. (३) आिथªक ŀĶ्या दुबªल घटकांना सावकारा¸या पाशातून मुĉ करणे. (४) Öवयंसहायता गटामाफªत मिहलांना संघिटत कłन ‘Öव’ अिÖतÂवाची जाणीव कłन देणे. (५) मिहलांमÅये आÂमसÆमान व आदर िनमाªण करणे. (६) Öवयंसहायता गटातफ¥ मिहलांना काटकसर व बचतीची सवय लावून Âयां¸यात नेतृÂव गुण िवकिसत करणे. (७) úामीण भागातील दुबªल मिहलांना बचतीस ÿवृ° करणे. (८) Öवयंसहायता गटामाफªत सामािजक उपøम राबिवणे. (९) Öवयंरोजगार िनिमªतीसाठी Öवयंसहायता गटाĬारे ÿिश±ण देऊन उīोजकता वाढिवणे. (१०) मिहलां¸या ²ान, क±ा Łंदावून मिहलांना बँिकंग Óयवहाराची मािहती कłन देणे. (११) úाम पातळीवर उपलÊध साधन संप°ी¸या आधारावर आवÔयक ²ान व कौशÐयां¸या जोडीने समुदाया¸या गरजा भागिवणे. (१२) Öवयंसहायता गटाĬारे मिहलांचा úाम िवकासात सहभाग वाढिवणे. तसेच पंचायत सिमती Öतरावरील स°ेत सहभागी होÁयासाठी मिहलांना स±म करणे. (१३) ľी ŀिĶकोनाबाबत पुŁषां¸या मानिसकतेत बदल घडवून आणणे. (१४) úामीण भागातील अŀÔय Öवłपा¸या िनकामी पडून असलेÐया बचती Öवयंसहायता गटाĬारे Óयवहारात आÐयामुळे पतिनिमªती ±मता वृिĦंगत होÁयास मदत होते. (१५) Öवयंसहायता गटामुळे गटातील सदÖय पयाªयाने कुटुंब, गाव, राºय व देशाचे उÂपÆन वाढवून सवा«गीण िवकास साÅय करणे. यावłन Öवयंसहायता गटाचे महßव िसĦ होते. Öवयंसहायता गटामुळे úामीण व शहरी भागात िवकासाचे व Öवयंरोजगार िनमाªण होऊन िवकासाला चालना िमळाली आहे. यात सहभागी होणारे सभासद Öवयंÿेरणेने एकý येतात व यातून Öवतःचा व गटाचा िवकास साÅय करतात हे Öवयंसहायता गटां¸या ÿगतीवłन ÖपĶ होते. munotes.in

Page 96

भारतातील
ग्रामीण शासन
96 भारतातील Öवयंसहायता गटाची ÿगती व िवकास :- सन १९९२ पासून भारतात Öवयंसहायता गटां¸या कामकाजास ÿारंभ झाला. तेÓहापासून Öवयंसहायता गटांची ÿगती कशा ÿकारे झालेली आहे, याचा अËयास दोन टÈÈयात करता येईल. यासाठी भारतातील Öवयंसहायता गटांची ÿगतीचे वगêकरण पाहता भारतात Öवयंसहायता गटांची ÿगती दि±ण भारतात क¤िþत झालेली आहे. Âयामानाने उ°र भारतात Öवयंसहायता गट चळवळीची ÿगती फारशी झालेली िदसत नाही. ‘आिशया पॅिसिफक úामीण आिण शेती ऋण असोिसएशन’ ¸या साĻाने भारतामÅये Öवयंसहायता गट कायªøमास सुŁवात झाली. सन १९९२ मÅये राÕůीय कृषी व úामीण िवकास बँकेने नाबाडª ५०० ÖवयंसहाÍयता गटांना बँकेशी जोडÁयाचा पथदशªक ÿकÐप सुł केला. Âयानंतर सन १९९३ मÅये भारतीय åरझवª बँकेने Öवयंसहायता गटांना कायदेशीर माÆयता िदली. åरझवª बँकेने Öवयंसहायता गटांना सूàम िव°ासाठी मागªदशªक तÂवे िवतåरत कłन १९९६ मÅये Öवयंसहायता गटांना बँक संलµनता यासाठी बँिकंग ±ेýा¸या ÿाधाÆयøम कजाª¸या ±ेýात समावेश केला. भारतामÅये ÿामु´याने तािमळनाडू, आंň ÿदेश, कनाªटक, केरळ, महाराÕů ही राºय यात आघाडीवर आहेत. महाराÕůातील Öवयंसहायता गटांची िवभागिनहाय ÿगती :- महाराÕůातील Öवयंसहायता गटांची १९९८-२००८ या १० वषाªतील सहा िवभागातील ÿगतीचा अहवाल नŌदिवलेला आहे. महाराÕů शासनाने ÿशासकìय कामकाजा¸या सोयीसाठी महाराÕůात सहा िवभाग केलेले आहेत. ÂयामÅये मुंबई िवभागात मुंबई उपनगर, ठाणे, रायगड, रÂनािगरी व िसंधुदुगª या सहा िजÐĻांचा समावेश होतो. नािशक िवभागात धुळे, जळगाव, नंदुरबार, नािशक व अहमदनगर या पाच िजÐĻांचा समावेश होतो. तर पिIJम महाराÕů िकंवा पुणे िवभागात पुणे, सातारा, सांगली, कोÐहापूर व सोलापूर या पाच िजÐĻांचा समावेश होतो. मराठवाडा िवभागात औरंगाबाद, जालना, परभणी, िहंगोली, नांदेड, लातूर, उÖमानाबाद व बीड या आठ िजÐĻांचा समावेश होतो. अमरावती िवभागात बुलढाणा, अकोला, वािशम, अमरावती, यवतमाळ या पाच िजÐĻांचा समावेश होतो. नागपूर िवभागात वधाª, नागपूर, भंडारा, गŌिदया, चंþपूर व गडिचरोली या सहा िजÐĻांचा समावेश होतो. महाराÕůात Öवयंसहायता गट चळवळीची ÿगती असमतोल ÿमाणात झालेली आहे. एकिýत सं´येनुसार महाराÕůात पिIJम महाराÕů िवभाग माचª २००८ अखेर ÿथम øमांकावर असून िĬतीय øमांकावर नागपूर िवभाग आहे. सन २००४-०५ पय«त नागपूर िवभाग महाराÕůात आघाडीवर होता. तर सन २००५-६ पासून पुणे िवभागाचा राºयात ÿथम øमांक आहे. पुणे िवभागात िवशेषत: ÿशासकìय मोहीम राबिवÁयात आÐयाचे हे ®ेय आहे. पिIJम महाराÕůाची ट³केवारी २९.८१ % तर नागपूर िवभागाची ट³केवारी २५.४० % अशी आहे. Âयानंतर मराठवाडा िवभाग अनुøमे ितसöया व अमरावती िवभाग चौÃया øमांकावर आहे. या दोन िवभागांची ट³केवारी अनुøमे १६.२१ % व १६.०१ % अशी आहे. नािशक िवभागाचा øमांक हा पाचवा लागतो. नािशक िवभागाची ट³केवारी ७.८४ % एवढी आहे. महाराÕůात शेवटचा सहावा øमांक कोकण िवभागाचा आहे. कोकण िवभागाची ट³केवारी फĉ ७.७० % इतकì आहे. अशा पĦतीने महाराÕůातील Öवयंसहायता गटा¸या ÿगतीचा अहवाल नŌदिवÆयात आला आहे. munotes.in

Page 97

समकालीन समस्या
97 ४.३.३ जागितकìकरण (Globalization) दुसöया महायुĦानंतर जागितक शांतता आिण िवĵराºय संकÐपना ÿÖथािपत करÁया¸या उĥेशाने संयुĉ राÕů संघटना Öथापन करÁयात आली. या संघटने¸या वतीन अनेक संघटना जागितक पातळीवर िनमाªण करÁयात आÐया. यातून राÕůा-राÕůांमÅये सौहादªपूणª व िमýÂवाचे संबंध ÿÖथािपत होऊ लागले. या ÿिøयेतून राÕůा-राÕůांमÅये Óयापारी संबंध िनमाªण झाले. या माÅयमातूनच गॅट करारा¸या łपाने जागितक पातळीवर उदारीकरण, खाजगीकरण िकंवा जागितकìकरण या संकÐपनांचा उदय झाला. वाÖतिवक पाहता, १९८५ नंतर जागितकìकरण या संकÐपनेला अनÆयसाधारण असे महßव ÿाĮ झाले आहे. आज जगातील कोणतेही राÕů जागितकìकरणा¸या ÿभावापासून अिलĮ राहó शकत नाही. अनेक Óयापारी कंपÆयांचा िवÖतार होऊन िवदेशात ÿचंड ÿमाणात गुंतवणूक होत आहे. २१ Óया शतका¸या ÿारंभी जगातील ÿÂयेक राÕůाने जागितकìकरणाचा Öवीकार केÐयाचे िदसते. जागितकìकरणाचा अथª व Óया´या:- आधुिनक काळात सवªý चच¥चा असणारा िवषय Ìहणजे जागितकìकरण होय. जागितकìकरणाला वैिĵकìकरण असा पयाªयी शÊद अनेक वेळा वापरला जातो. जागितकìकरणाचा नेमका अथª समजून घेÁयासाठी पुढील Óया´यांचा अËयास करावा लागेल. एडवडª हामªन यां¸या मते, " जागितकìकरण ही उÂपादने, भांडवल, सेवा आिण आिथªक संबंध यांचा सीमापार वाढता ÿवाह दशªवणारी ÿिøया आहे." िÖमथ यां¸या मते," जागितकìकरण ही आंतरराÕůीय वाद आिण सवा«साठी ÖवातंÞय या मूÐयांचा समावेश असणारी आिण मुĉ Óयापार आिण अथªÓयवÖथेची फायदे सवा«ना िमळून देणारी सवª समावेशक ÿिøया आहे." Łसी मोदी यां¸या मते, "जागितकìकरण Ìहणजे संपूणª जगाची एकच बाजारपेठ िनमाªण करणे आिण वÖतू व सेवा यांची िवøì करणे होय." ÿो. िस.टी. कुåरयन यां¸या मते, "जागितक अथªÓयवÖथा Ìहणजे िविवधता असलेÐया अथªÓयवÖथांचा समूह होय. ºयामÅये िनरिनराÑया कायªøमाने जे एकमेकांशी िविवध मागाªने परÖपरांवर िøया करतात आिण अशा रीतीने कालांतराने Âयां¸या वृ°ीत बदल करतात, ही ÿिøया Ìहणजे जागितकìकरण होय." ÿो. देव¤þ अवÖथी यां¸या मते, " बाजारपेठेतील आिथªक िवकासा¸या डावपेचातून जागितकìकरणाचे धोरण अिÖतÂवात आले. आंतरराÕůीय ÖपधाªÂमक वातावरणाची राÕůीय अथªÓयवÖथेचा समÆवय साधÁयाचा यात ÿयÂन होतो." ®ावण कुमार िसंग यां¸या मते, “जागितकìकरण Ìहणजे सवª राÕůांची एकच बाजारपेठ िनमाªण करणे आिण Âया बाजारपेठेत जगातील साधनसामúीचे आिण भांडवलाचे सुलभ पåरचलन िनमाªण करणे होय." munotes.in

Page 98

भारतातील
ग्रामीण शासन
98 संयुĉ राÕů संघटना :- "जागितक सहकाया«मधून नवी राजकìय ÓयवÖथा िÖथर कłन िवकिसत करणे आिण Âया राÕůांचा सवा«गीण िवकास करणे Ìहणजे जागितकìकरण होय." ढोबळमानाने 'हे िवĵची माझे घर' या Ìहणी ÿमाणे जागितकìकरण Ìहणजे काय? ते वरील Óया´या वłन ल±ात येते. जागितकìकरण संदभाªत असे Ìहणता येईल कì, "Globalisation is a world economy created by the international division of labour and the world market. Globalisation, may also be defined as large scale, long term flow of capital, commodities, technology and labour, across the national boundaries." जागितकìकरणाचे Öवłप :- जागितकìकरण ही आिथªक एकìकरण व जागितक अथªÓयवÖथा िनमाªण करÁयाची ÿिøया आहे. यामÅये राÕůांतगªत ®मिवभागणी आिण राÕůीय बाजारपेठ यापे±ा आंतरराÕůीय ®मिवभागणी आिण आंतरराÕůीय बाजारपेठ यांचा ÿभाव अिधक असतो. जागितकìकरण ही संकÐपना अितशय Óयापक Öवłपाची आहे. जागितकरणातून भारतीय अथªÓयवÖथेचा जगातील इतर राÕůाशी सुलभतेने आिथªक समÆवय साधÁयाचा ÿयÂन केला जातो. जागितकìकरणामुळेच राÕůा-राÕůातील उदार आिथªक संबंध िनमाªण होतात. जगातील ÿÂयेक राÕůात आिण राÕůा-राÕůातील उīोगाची ÖपधाªÂमकता वाढते. जागितकìकरणामुळे तंý²ान, भांडवल व इतर साधनसामुúी यांचे हÖतांतरण परÖपर राÕůांमÅये केले जाते. जगात होणाöया महßवपूणª संशोधन व िवकासाचा लाभ सवªच राÕůांना जलद गतीने िमळतो. राÕůातील उÂपादन ±मता व कायª±मतेत ÿचंड वाढ होते. अथªÓयवÖथेला बंिदÖत कłन मुĉतेकडे घेऊन जाणाöया आिथªक धोरणालाच जागितकìकरण असे Ìहटले जाते. यामÅये ÿामु´याने आयात िनयाªतीवरील शासनाचे िनयंýण िशिथल केले जाते. तर खुÐया आंतरराÕůीय Óयापाराला ÿोÂसाहन िदले जाते. बहòराÕůीय कंपÆयांना ÿवेश देऊन मुĉ पारदशªक व भेदभाव रिहत Óयापारास ÿेरणा िमळते. आधुिनक तंý²ानाचे हÖतांतरण केले जाते. परकìय राÕůांकडून भांडवल गुंतवणूक होते. देशांतगªत नैसिगªक साधनसंप°ीचे संशोधन कłन Âयाचा उपभोग घेÁयासाठी िनयाªतीचे धोरण अवलंबणे Ìहणजेच, आंतरराÕůीय Óयापाराला चालना देणे होय. थोड³यात सवª जग एक बाजारपेठ व जागितक úाहकांसाठी उÂपादन हे जागितकìकरणांमÅये अिभÿेत असते. जागितकìकरणाची संकÐपना वÖतू व भांडवला¸या मुĉ संचारावर भर देणारी आहे. जागितकìकरणाचे गुण िकंवा फायदे :- जगातील अनेक देशांनी जागितकìकरणाचा Öवीकार केलेला आहे. १९९१ साली भारताने जागितकìकरणाचा Öवीकार केला आहे. भारतासह इतर देशांनाही जागितक कारणामुळे होणाöया गुण-दोष व फायदे-तोटे यांची चचाª करणे अपåरहायª आहे. (१) आिथªक िवकासाला पोषक :- जागितकìकरण जगातील सवªच राÕůां¸या आिथªक िवकासाला पोषक असून या धोरणामुळे मुĉ Óयापार व गुंतवणुकìचा फायदा अिवकिसत व िवकसनशील राÕůांना munotes.in

Page 99

समकालीन समस्या
99 अिधक िमळतो. तेथील लोकां¸या जीवनमानाचा दजाª देखील उंचावतो. राÕůांना आधुिनक बनिवणारी ही ÿिøया होय. (२) िवĵराºय ÓयवÖथा साकारली जाते :- जागितकìकरणामुळे जगातील अंतरराÕůीय संबंध ŀढ झाले आहे. जग हे एक खेडेच बनले आहे. मािहती तंý²ान ±ेýात øांतीकारी शोध लागले आहेत. नवनवीन तंý²ाना¸या साĻाने औīोगीकरण ±ेýात आधुिनकìकरणाची ÿिøया वेग घेत आहे. ²ान व तंý²ाणामुळे आज जगा¸या एका टोकापासून दुसöया टोकापय«त अगदी ±णात पोहोचता येते. जग अितशय जवळ आले आहे. राÕůां¸या भौगोिलक सीमा जणू नाĶच झाÐया आहेत. यातून िवĵ एक राºय ही संकÐपना पुढे येत आहे. (३) बहòराÕůीय कंपÆयांचा िवÖतार :- जागितकìकरणामुळे जगात अनेक कंपÆयांचा अितशय वेगाने िवÖतार होत आहे. तसेच Âयांची गुंतवणूकही वाढत आहे. १९९५ साला¸या शेवटी जगात ४० हजार बहòराÕůीय कंपÆया व Âयां¸या २.५ लाख संलिµनत कंपÆयांसह कायªरत होÂया. Âयांची २६०० अÊज डॉलसª एवढी परदेशातील गुंतवणूक होती. १९९१ वषª अखेरीस भारतात १८७ बहòराÕůीय कंपÆया व Âयां¸या ९२६ संलिµनत कंपÆयासह कायªरत होÂया. १९९४ वषाªखेरीस Âयांची ३६२ कंपÆया होÂया. भारता¸या मािहती व ÿसारण मंýालयाने ÿिसĦ केलेले इंिडया २००५ (रेफरÆस ॲिनमल) मÅये िवदेशी कंपÆयांची सं´या ÿिसĦ केली आहे. (४) Öपध¥त वाढ होते :- जागितकìकरणामुळे िवकसनशील राÕůां¸या Öपध¥त व शĉìत वाढ होते. जागितकìकरण हे राÕůांना Öवतःचा िवकास करÁयासाठी व जलद आिथªक िवकासासाठी तसेच लाभदायक वातावरण िनमाªण करÁयासाठी ÿोÂसाहन देते. Ìहणजेच या ÿिøयेतून िवकसनशील, अिवकिसत व गरीब राÕůांना िवकासाची पुरेशी संधी ÿाĮ होते. (५) जागितक िकंवा वैिĵक एकýीकरण :- जागितकìकरणाने िवकसनशील राÕůांचा आिथªक िवकास करता येतो जागितक कारणाने जगाची पुनरªचना होऊन िवकास होतो जागितक Óयापारात अडथळे िनमाªण होत नाहीत. यातून जागितक सहकायª वाढीस लागते. या ÿिøयेतूनच जगातील राÕůांचे एकýीकरण होऊ लागते. munotes.in

Page 100

भारतातील
ग्रामीण शासन
100 (६) आंतरराÕůीय Óयापारात वृĦी :- जागितकìकरणामुळे ÿÂयेक राÕůा¸या आयाती व िनयाªतीत वाढ होते. वाढती िनयाªत ही िवकासाला ÿेरक ठरते. Âयामुळे आंतरराÕůीय Óयापार व वृĦीला पोषक अशी पåरिÖथती जागितकìकरणामुळे िनमाªण होते. (७) उÂपादन ±मतेचा योµय उपयोग :- जागितक कारणामुळे राÕů-राÕůातील अथªÓयवÖथे¸या उÂपादन±मतेचा पयाªĮ वापर वाढतो. या धोरणामुळे िविवध देशातील उÂपादने व बाजारपेठा वाढतात. Âयां¸या सोबत Öपधाª करÁयासाठी कायª±मता वाढवावी लागते. उÂपादन ±मतेचा पूणª उपयोग कłन घेतला जातो. Âयािशवाय Öपध¥त िनभाव लागत नाही. यामधूनच मोठ्या ÿमाणावर उÂपादना¸या बचतीही ÿाĮ होतात. (८) नव-नवीन तंý²ानाची िनिमªती व देवाण-घेवाण :- जगातील िविवध देशात सतत संशोधन केले जाते. Âयातून नवनवीन तंý²ान िवकिसत होत जाते. नÓया उÂपादना¸या पĦती नवीन उÂपादने अīावत साधनसामúी िवकिसत केली जाते. जगातील सवª राÕůां¸या जलद आिथªक िवकासासाठी तंý²ाना¸या देवाणघेवाणीत कोणताही अडथळा िनमाªण होत नाही. नव तंý²ानाची देवाघेवाण सुलभतेने व तÂपरतेने होते. जागितकìकरणा Ĭारे जगातील िविवध देशात तंý²ानाची देवाणघेवाण होत असते. (९) सामािजक पåरवतªन :- जागितक कारणामुळे सकाराÂमक सामािजक पåरवतªन होते. जागितकìकरणामुळेच भारतीय जनते¸या जीवन मनात मोठे पåरवतªन घडवून आले आहे. पािIJमाÂय उÂपादनां¸या वापरामुळे लोकांचे जीवनमान बदलत चालले आहे. िश±ण ÿिøयेत देखील बदल घडून आÐयाचे आढळते. समाज गितशील होतो. समाजाची आधुिनकतेकडे वाटचाल होते. (१०) वाढते शहरीकरण िकंवा नागरीकरण :- जागितकìकरणामुळे औīोिगक िवकास घडून येतो. Âयातून रोजगारा¸या अनेक संधी िनमाªण होतात. सततचा दुÕकाळ आिण उÅवÖत झालेले शेती ±ेý पाहता, शहरीकरण िकंवा नागरीकरण ÿिøयेत झपाट्याने वाढ होत आहे. यातून गुÆहेगारीकरण, ĂĶाचार, कुपोषण, बालमृÂयू, आरोµय अशा अनेक समÖया िनमाªण झाÐया असÐया तरीही या समÖयांपे±ा जागितक कारणामुळे िवकासाचा दर न³कìच जाÖत वाढला आहे. जागितक िनद¥शांकात याची नŌदही आहे. munotes.in

Page 101

समकालीन समस्या
101 (११) इतर फायदे :- जागितकìकरण ÿिøयेमुळे देशा¸या िवदेशी चलन साठ्यामÅये वाढ होते. तसेच देशातील उÂपादना¸या िवतरणातील िवषमता देखील कमी होते. तर उīोगधंīां¸या ÓयवÖथापनात व कौशÐयात सुधारणा घडून येते. देशातील नैसिगªक साधन संप°ीचे संशोधन व पुरेपूर उपभोग घेता येतो. जागितकìकरणाचे दोष िकंवा तोटे :- जागितकìकरणामुळे ºयाÿमाणे अनेक फायदे मानवी समूहाला झाले आहेत. Âयाÿमाणेच Âयाचे काही दुÕपåरणाम देखील आपणास भोगावे लागत आहेत. Âयाचा उहापोह करणे आवÔयक ठरते. (१) चंगळवादात वृĦी :- जागितकìकरणामुळे िवकिसत राÕůातील चंगळवादी धोरणाने भारतासार´या िवकसनशील राÕůात देखील ÿवेश केला आहे. िवकसनशील राÕůात चैनी¸या वÖतूची मागणी वाढते आहे. Âयामुळे उÂपादनाचा ÿाधाÆयøम बदलतो आहे. समाजा¸या ŀĶीने महßवा¸या वÖतू उÂपािदत करÆया ऐवजी ®ीमंतां¸या गरजा भागिवÁयासाठी उपलÊध साधन सामúीचा वापर केला जातो. यातून आधुिनकते¸या नावाखाली चंगळवादी राहणीमानाचा अितरेक केÐयाचे िदसून येते. उदा. खेड्यांमÅये अÆन, वľ, िनवारा, िश±ण व आरोµय यासार´या मूलभूत गोĶéची गरज असताना, देखील कोÐडिűं³स, वेफसª, िमनरल वॉटर व Öमाटªफोन इÂयादी¸या वापरासाठी गुंतवणूक केली जाते. यातून युवा िपढी भरकटत जाताना िदसून येत आहे. हा जागितकìकरणाचा मोठा दुÕपåरणाम होय. (२) कजªबाजारीपणा व आिथªक िवषमतेत वाढ होते :- जागितकìकरणामुळे िवकसनशील राÕůावरील कजाªचा बोजा वाढतो. आयातीचे ÿमाण वाढÐयाने देणे परत फेडÁयासाठी पुÆहा कजª काढावे लागते. यातून कजाªचा डŌगर सतत वाढत जातो. तर वैयिĉक जीवनामÅये चंगळवादी वृ°ीमुळे कजª काढून नागåरक चैनी¸या वÖतू खरेदी करतात. यातून ते कजªबाजारी होतात. जागितक कारणामुळे आिथªक िवषमतेची दरी वाढत जाते. (३) वाढते गुÆहेगारीकरण :- जागितकìकरणामुळे अनेक वेळा वÖतूंचा तुटवडा िनमाªण होतो. Âयातून नफेखोर वृ°ी आिण महागाई वाढते. गåरबांना मूलभूत वÖतू खरेदी करणे परवडत नाही. Ìहणून Âयातून वÖतूंची तÖकरी, ĂĶाचार आिण गुÆहेगारीकरण वाढते. (४) बेकारी मÅये वृĦी :- जागितकìकरणामुळे िश±णाचे ÿमाण वाढले असून, कौशÐयपूणª िश±ण घेणाöयांची सं´या देखील वाढत जाते. अनेक वेळा औīोगीकìकरणा¸या माÅयमातून िनमाªण munotes.in

Page 102

भारतातील
ग्रामीण शासन
102 झालेले कारखाÆयांमÅये काम करणाöया ÿिशि±त कामगारांची सं´या अिधक ÿमाणात असÐयामुळे Âयातून बेकारीमÅये वाढ होते. आिण देशात रोजगाराचा ÿij िनमाªण होतो. (५) िवदेशी गुंतवणुकìतील अडथळे :- भारतासार´या सवाªिधक लोकसं´या असलेÐया देशात िवदेशी गुंतवणूकदार फारसे उÂसुक नसतात. कारण नोकरशाहीची ÿवृ°ी, कामातील िदरंगाई, ÿशासकìय िनयंýण, गैरÓयवहार, ĂĶाचार, उपासमार, कुपोषण व आिथªक अिÖथरता इÂयादी. समÖयांमुळे भारतात बहòराÕůीय कंपÆया फारसी गुंतवणूक करताना िदसत नाहीत. या उलट तैवान, दि±ण कोåरया, इंडोनेिशया, मलेिशया, थायलंड, िफिलपाईÆस यासार´या लहान व लोकसं´या कमी असलेÐया राÕůांमÅये गुंतवणुकìस ÿाधाÆय देतात. वरील ÿमाणे समÖया व अडथळे या लहान राÕůांमÅये िनमाªण होत नाहीत. (६) पयाªवरण असंतुलन :- जागितकìकरणामुळे औīोिगक ÿगती झपाट्याने झाली. परंतु एकìकडे नैसिगªक साधन संप°ीचा अितåरĉ उपभोग वाढत गेÐयाने व शहरीकरण वाढÐयाने पयाªवरणाचे संतुलन िबघडत गेले आहे. भूकंप, अितवृĶी, उÕमाघात, दुÕकाळ इÂयादी. पयाªवरणीय संतुलनाची समÖया िनमाªण झाली आहे. (७) शेतीवरील अिनĶ पåरणाम :- बहòराÕůीय कंपÆयांनी शेती बाजारावर ल± क¤िþत केले आहे. या कंपÆया बी-िबयाणे खते कìटकनाशके यांचा पुरवठा करतात. तसेच जागितक Öतरावरील शेती बाजारावर पूणª िनयंýण ठेवतात. कृषी जागितकìकरणा¸या ÓयवÖथेत भारतासार´या देशातील लहान शेतकöयांचे अिÖतÂव धो³यात आले आहे. फारशा उÂपादना¸या िदशेने शेतीची वाटचाल सुł झाÐयास, अÆन-धाÆय उÂपादनातील Öवयंपूणªतः नĶ होईल. राÕůाला अÆनधाÆया¸या आयातीवर अवलंबून राहावं लागेल हे परावलंबन अÂयंत धोकादायक ठरेल. शेती ±ेýात जैिवक तंý²ानाचा वापर होऊ लागला आहे. Âयामुळे शेती आता ÿयोगशाळेत बंिदÖत होईल. संगणका¸या माÅयमातून शेतीचे łपांतरण कारखाÆयात होईल. यातून शेती ±ेý पूणªतः उद्ÅवÖत होईल. (८) संÖकृतीवर अिनĶ पåरणाम :- जगातील ÿÂयेक देशाला आपली ÿाचीन संÖकृती िÿय असते. जागितकìकरणाचा देशा¸या संÖकृतीवरच अिनĶ पåरणाम होतो. असे नाही तर राÕůातील लोकांची जीवन पĦती, खान-पान, वेशभूषा, संगीत, जीवनमूÐय, धमª, या सवª बाबéवर जागितकìकरणाचा दुगाªमी पåरणाम होतो. जागितक कारणामुळे पारंपाåरक जीवन पĦती व मूÐय नĶ होत आहेत. िवकसनशील देशातील तŁण वगª आपÐया देशातील समृĦ सांÖकृितक परंपरा िवसłन पाIJाÂयां¸या अिनĶ चालीरीती परंपरांचा Öवीकार करत आहेत. यातून देशातील ÿाचीन संÖकृती व परंपरा नĶ होत आहे. munotes.in

Page 103

समकालीन समस्या
103 (९) बहòराÕůीय कंपÆयांची मĉेदारी :- बहòराÕůीय कंपÆयांनी बँिकंग, िवमा, मािहती तंý²ान, दूरसंचार सेवा, कायदा, वैīकìय सेवा, पयªटन, जािहराती, लेखापरी±ा, इÂयादी. िविवध ±ेýात आपली मĉेदारी िनमाªण केली आहे. यातून जनतेचे शोषण होत आहे. या बहòराÕůीय कंपÆयांचे आिथªक साăाºय िनमाªण होत आहे. (१०) नव-वसाहतवादाचे धोरण :- जगामÅये १८ Óया व १९ Óया शतकामÅये िāिटश, Ā¤च, डच, व पोतुªगीज कंपÆयांनी Óयापारा¸या नावाखाली आपले साăाºय ÿÖथािपत केले होते. आज या बहòराÕůीय कंपÆया देखील मोठ्या ÿमाणामÅये याच िवकिसत राÕůां¸या आहेत. या कंपÆयां¸या माÅयमातून व जागितक संÖथां¸या संगनमताने नव-वसाहतवादी धोरण अवलंबत आहेत. यातून आिथªक साăाºयवाद िनमाªण होत आहे. अशाÿकारे िवसाÓया शतका¸या शेवट¸या दोन दशकात जगातील अनेक देशाने खाजगीकरण, उदारीकरण आिण जागितकìकरणा¸या आधारे आिथªक सुधारणा केÐया व अनेक िवकासशील राÕůांना जागितक बँक, आंतरराÕůीय नाणेिनधी, यासार´या संÖथांनी कजª देताना आिथªक सुधारणा करÁया¸या अटी घातÐया आहेत. भारतालाही १९९१ नंतर आिथªक सुधारणांचा पाठपुरावा करावा लागला. भारतीय अथªÓयवÖथेवर अनेक बरे वाईट पåरणाम झाÐयाचे आजही िदसून येते. ४.३.४ नागरीकरण िकंवा शहरीकरण (Urbanization) ÿाचीन कालखंडापासूनच भारतात नागरी संÖकृतीची सुŁवात झाली आहे. सवाªत ÿाचीन समजÐया जाणाöया िसंधू संÖकृतीतील मोहनजोदडो व हडÈपा हे नगरांची उ°म उदाहरणे आहेत. महाभारत व रामायण यामÅये देखील नगरांचा उÐलेख िदसून येतो. भारतीय समाजास नागरी संÖकृतीचे आकषªण सुŁवातीपासूनच रािहले आहे. शहरातील िविवध सुख सोयéकडे úामीण जनतेने आकिषªत होणे सहािजक आहे. नागरीकरणाची ÿिøया ही ÿाचीन कालखंडापासून चालू आहे. परंतु नागरीकरणाला जगात खöया अथाªने गती िमळाली, ती औīोिगक øांतीनंतरच नागरीकरणाचे वाढते Öवłप ल±ात घेता, ÿशासकìय व समाजशाľीय ŀिĶकोनातून हा ÿij अितशय महßवाचा बनला आहे. १९५० मÅये जगा¸या एकूण लोकसं´येपैकì ३० % लोकसं´या शहरात राहणारी होती. वतªमान िÖथतीत जगा¸या एकूण लोकसं´येपैकì ५० % ट³के लोकसं´या ही शहरवासीय बनली आहे. एकूण लोकसं´या व देशातील नागåरकांचे ÿमाण ल±ात घेता, ऑÖůेिलया आिण Æयूझीलंड हे जगात सवाªत जाÖत नागरीकरण झालेली राÕůे आढळली आहेत. जगात सवाªत जाÖत लोकसं´या असलेले शहर जपानची राजधानी टोिकयो ही आहे. तर दुसöया व ितसöया øमांकावर अनुøमे अमेåरकेतील Æयूयॉकª व लॉस एंिजÐस ही शहरे होत. अमेåरकेतील 'पॉÈयुलेशन øायिसस किमटी' ने जगातील शंभर महानगरांची पाहणी केली. ÂयामÅये भारतातील पुणे हे शहर सवाªत लहान आहे. यावłन जागितक नागरीकरणाचे Öवłप ल±ात येते. munotes.in

Page 104

भारतातील
ग्रामीण शासन
104 भारता¸या संदभाªत २०११ ¸या जनगणनेनुसार भारताची एकूण लोकसं´या १२१ कोटी पे±ाही अिधक आहे. एकूण लोकसं´येपैकì ३१.१६ % नागरी लोकसं´या आहे. देशात दहा लाखांपे±ा अिधक लोकसं´या असणारी जवळपास ५० शहरे आहेत. मुंबई हे देशात सवाªत जाÖत लोकसं´या असलेले शहर आहे. मुंबईनंतर अनुøमे कलक°ा, िदÐली आिण चेÆनई असा øमांक लागतो. भारतात राºया¸या एकूण लोकसं´ये¸या ÿमाणात नागरी लोकसं´येची िÖथती पाहता, गोवा ४९.०८ % िमझोरम ४९.०६ % तािमळनाडू ४४.०० % तर महाराÕů ४२.०४ % असे आहे. गोवा हे राºय भारतातील सवाªत जाÖत नागरीकरण झालेले राºय आहे. तर क¤þशािसत ÿदेशा¸या बाबतीत िदÐली हे सवाªत जाÖत नागरीकरण झालेला क¤þशािसत ÿदेश आहे. देशात सवाªत कमी नागरीकरण असलेले राºय Ìहणजे िहमाचल ÿदेश व िबहार हे आहेत. महाराÕůात २०११ ¸या जनगणनेनुसार महाराÕůाचे एकूण लोकसं´या ११ कोटी २३ लाख ७४ हजार ३३३ एवढी आहे. यापैकì नागरी लोकसं´या पाच कोटी आठ लाख १८ हजार २५९ इतकì आहे. तर नागरी लोकसं´येचे हे ÿमाण एकूण लोकसं´ये¸या ४५.२२ % इतके आहे. महाराÕůात दहा लाखांपे±ा अिधक लोकसं´या असणारे मुंबई, पुणे, नागपूर, नािशक व औरंगाबाद ही चार शहरे आढळली आहेत. महाराÕůात मुंबई व मुंबई उपनगर हे दोन िजÐहे १०० % नागरी आहेत. तर नागपूर, ठाणे, पुणे व उÐहासनगर हे चार तालुके देखील पूणªपणे नागरी िकंवा शहरी आहेत. सवªसाधारणपणे शहर िकंवा नगर Ìहणजे ºया भागात अिधक लोकसं´या एकवटलेली असते. Ìहणजेच लोकसं´येची घनता जाÖत असते. िजथे िबगर कृषी Óयवसाय करणाöयांचे ÿमाण ३/४ पे±ा अिधक असते, व जेथे िश±ण, Óयापार, वाहतूक, दळणवळण, बँका, मनोरंजनाची साधने उपलÊध असतात. तसेच िविवध भौितक सुिवधा, अÂयाधुिनक सोयीसुिवधा, उपलÊध असतात व जेथे नागåरकांचे राहणीमान उंचावलेले असते. अशा मानवी वÖतीला नगर िकंवा शहर असे Ìहटले जाते. लोकसं´येनुसार व नगरा¸या िवकासानुसार शहराचे संøमणकालीन शहर, छोटे शहर, मोठे शहर व महानगर असे वगêकरण केले जाते. नागरीकरणाचा िकंवा शहरीकरणाचा अथª व Óया´या :- úामीण भागातून शहरी भागाकडे लोकांचे होणारे Öथलांतर Ìहणजे नागरीकरण होय. नागåरकरणासंबंधी िवचारवंतांनी िविवध बाजूने Óया´या ÖपĶ केÐया आहेत. Âयांचा उÐलेख पुढील ÿमाणे करता येईल. ®ीराम माहेĵरी यां¸या मते, "नागरीकरण Ìहणजे úामीण ते शहरी वातावरण असे लोकसं´येचे Öथलांतर होय." एंडसªन यां¸या मते, "नागरीकरण एकतफê ÿिøया नसून दूतफê ÿिøया आहे. यामÅये केवळ úामीण ±ेýातून नागåर±ेýात Öथलांतåरत होणे असे नाही तर ÿवाशां¸या ŀिĶकोनातून िवĵासात, मूÐयात आिण Óयवहारातील Öवłपात बदल होणे असा आहे." munotes.in

Page 105

समकालीन समस्या
105 नागरीकरणाची कारणे :- नागरीकरणाची वाटचाल पाहता व शहराबĥलचे लोकांचे आकषªण ल±ात घेता. असे ल±ात येते कì, नागरीकरण ही सतत गितशील व न थांबणारी ÿिøया आहे. जगात नागåरकांना खरी गती औīोिगक øांतीनंतरच ÿाĮ झाली. नागरीकरणाची गती Âया-Âया शहरातील उपलÊध असलेÐया रोजगार, Óयापार, दळणवळण, उīोगधंदे, शै±िणक क¤þ, मनोरंजनाची साधने, इÂयादीवर अवलंबून असलेले िदसून येते. जसे काही शहरांचे नागåरकरण वेगाने तर काही अित वेगाने व काही मÅयम गतीने तर काही शहरात अÂयंत मंद गतीने होताना िदसून येते. या वेगवेगÑया Öवłपा¸या शहरीकरण िकंवा नागरीकरणासाठी िविवध कारणे कारणीभूत ठरली आहेत. ÂयामÅये ÿामु´याने औīोिगकìकरण, िबगर कृषी Óयवसायांना अिधक महßव, वाढती लोकसं´या, वाहतूक व दळणवळणा¸या पुरेशा सुिवधा, Óयापार व Óयवसायाचे िवक¤þीकरण, कौशÐयपूणª शै±िणक सुिवधा, शहरांचे वाढते आकषªण, आधुिनकìकरण व पाIJातीकरण, पयªटन व मनोरंजनाचे क¤þ, राजकìय घडामोडी, इÂयादी. कारणामुळे भारतात शहरीकरण िकंवा नागरीकरण हे वेगाने वाढत आहे. वाढÂया नागरीकरणातून काही समÖया िकंवा अडचणी देखील पुढे आÐया आहेत. Âयांचाही गांभीयाªने िवचार करणे आवÔयक आहे. नागरीकरणा पुढील समÖया :- भारतात वाढÂया नागरीकरणामुळे अनेक समÖया िनमाªण झाÐया आहेत. ÂयामÅये ÿामु´याने वाढते गुÆहेगारीकरण, बाल गुÆहेगारांचे ÿमाण, रोजगाराची समÖया, गिल¸छ वÖÂयां मधील वाढ, वाहतुकìची समÖया, ÿदूषणाचे वाढते ÿमाण, जीवनावÔयक वÖतूंचा तुटवडा, आरोµया¸या समÖया इÂयादी. अनेक ÿकार¸या समÖया वाढÂया नागरीकरणामुळे पुढे येत आहेत. या समÖयेवर वेळीच उपाययोजना होणे आवÔयक आहे. यामुळेच महाÂमा गांधéनी खेड्याकडे चला हा संदेश ÿÂयेक नागåरकाला िदला आहे. या संदेशाचे सवा«नी पालन केले, तर िनिIJतच नागरीकरणाची ही समÖया दूर होऊ शकते. ४.३.५ Öथािनकìकरण (Localization) जागितकìकरणा¸या पूणªतः िवŁĦ असा हा ŀिĶकोन आहे. तो अशा िवĵासावर आधाåरत आहे कì, ºयावरील संसाधनांचे ÓयवÖथापन करायचे आहे. (उदा. वन, समुþ िकनारपĘी, शेती, शहरी व úामीण सुिवधा, इÂयादी.) Âयाचे सवō°म ²ान आिण Âयावर Âयांचा ÿाथिमक अिधकार असतो. अथाªत, हे ÿÂयेक वेळी खरेच असते असे माý नाही. पण दोन शतकां¸या ÿबळ शासन वचªÖवी धोरणांमुळे Öथािनकां¸या अशा ±मता पारंपाåरक िनयम आिण िनयामक संÖथा अशा साöयांची आता अधोगती झालेली असली तरी ही अशा समूहांचे शासकìय आिण नागरी समाजाकरवी सबलीकरण कłन मूलभूत उÂपादन, उदयोग, Óयापार, ÖवाÖÃय सुिवधा, िश±ण आिण अÆय सेवा यांचे पुÆहा Öथािनकìकरण करणे श³य आहे. भारतात आजही िवक¤िþत Öतरावर एकý काम कłन झोपडपĘीवासीय मिहलांचे गट व अÆय नागåरक यांना अनेक कामांसाठी ÿवृ° केले आहे. Âयातून पानलोटाचं पुनजêवन, पाÁया¸या साठवणुकìची आिण िवतरणाची िवक¤þीत ÓयवÖथा, घनकचöयाचे ÓयवÖथापन, गरीब मिहलांना उपजीिवका िमळवून देणे, मलिनसारण, सवा«साठी चांगली घरे अशी काम झाली आहेत. गुजरात मधील भुज या िजÐĻाÿमाणेच बंगळुł, पुणे आदी शहरांमÅयेही सजग munotes.in

Page 106

भारतातील
ग्रामीण शासन
106 नागåरक ७४ Óया घटनादुŁÖतीची मदत घेऊन िवक¤þीत Öथािनक िनयोजनाचा आúह धरत आहेत. यापूवê महाÂमा गांधीजéनी úामराºयाची संकÐपना अिÖतÂवात आणून, Âया माÅयमातून खेड्यातील Öथािनक लोकां¸या हातून Öथािनक िवकास घडून आणÁयासाठी ®माला महßव िदले. तसेच, Öथािनक पातळीवर लघु, कुटीर व हÖत उīोगांना ÿाधाÆय िदले. गांधीजéचे हे िवचार Ìहणजेच, Öथािनकìकरणाकडे असलेली वाटचाल होय. यावłन Öथािनकìकरणाची संकÐपना ल±ात येते. Öथािनकìकरण यशÖवी होÁयासाठी जात, धमª, िलंग यां¸या आधारे पारंपाåरक पĦतीने जे शोषण होत आहे. Âयाचा सामना करणे आवÔयक ठरते. Öथािनक पातळीवरील अशी िवषमता दूर करता येतात हे अनेक उदाहरणांनी दाखवून िदलेलं आहे. आंňातील डे³कन डेÓहलपम¤ट सोसायटीनं दिलत मिहलांना ÿितķा आिण गौरव िमळवून िदला आहे. तािमळनाडूतील कुंभकोणम या िजÐĻातील दिलत आिण उ¸च जाती आता अिधक बरोबरी¸या नाÂयाने Óयवहार कł लागÐया आहेत. तसेच नमªदा बचाव आंदोलना¸या जीवनशाला मधून आिदवासी मुला-मुलéचे सबलीकरण होत आहे. जागितकìकरणामुळे जात, धमª व िलंग या आधारे होणारे शोषण कमी होत आहे. ही ÿिøया पूणªतः सहभागी Öवłपाची आिण Öथािनकांचे ह³क आिण वहीवाट यांची जाणीव ठेवणारी असते. या योजनेत úामीण भागािशवाय शहरांसाठीही काही कृती कायªøम असतील. Âयांनी आपÐया ±ेýात पडणाöया पावसाचे पाणी जिमनीत मुरवावं, åरकाÌया जागांमÅये शेतीबागा कłन उÂपादन ¶यावे, ऊजाª उÂपादन करावे. शहरांना खेड्यांकडून काहीतरी घेत राहावे लागेल. Öवतः पूणª िनिÕøय राहóन बांडगुळाÿमाणे खेड्यांचे शोषण करत जगावे हा अनुिचत ÿकार थांबवायला हवा. Öवतः¸या जाÖतीत जाÖत गरजा Âयांनी Öवतःच भागवायला हÓयात, आपÐया संसाधनांचा वापर कसा करायचा हे úामीण जनता िजत³या ठोसपणे ठरवेल आिण ठणकावून सांगू शकेल. तेÓहाच आपÐया जीवनशैली¸या आघातांिवषयीची जाणीव शहरवासीयांमÅये िजतकì अिधक िनमाªण होईल. समुिचत अशा Öथािनक िवकास ÿयÂनांतून खेडी जस जशी पुनजêिवत होत जातील, तस तशी सÅयाची खेड्यांकडून शहरांकडे होणाöया Öथलांतरांची गंभीर ÿिøया धीमी होत जाईल. कालांतराने ती उलटी ही होऊ शकेल. महाराÕůात राळेगणिसĦी आिण िहवरे बाजार इथे समाज ÿगती सहयोगा¸या कामामुळे, मÅयÿदेशातÐया देवास िजÐĻात आिण तŁण भारत संघा¸या कामामुळे राजÖथानातÐया अलवर या िजÐĻातही असं उलट Öथलांतर घडून आÐयाची उदाहरणे आहेत. शहरीकरणाकडून úामीण भागाकडे Öथािनकìकरण ÿिøया घडवून येईल. अशा ÿकारचे हजारो ÿयोग सामािजक पातळीवर सुł आहेत. ते जलिनयोजन, जैविविवधतेचे संर±ण, िश±ण ÿशासन, अÆन आिण िविवध वÖतूंचे उÂपादन, ऊजाª उÂपादन, कचरा ÓयवÖथापन अशा अनेक ±ेýातले आहेत. ते खेड्यातही चालू आहेत. ७३ वी आिण ७४ वी घटनादुŁÖती ही úामीण आिण शहरी समुदायांमधील स°े¸या िवक¤þीकरणाबाबतची तरतूद आहे.Âयांचा तािकªक शेवट Öथािनकìकरण या संकÐपनेमÅयेच होतो. Ļाची काही िजती जागती उदाहरणे अशी कì, िपक वैिवÅयातून धारणा±म शेती कशी करता येते. हे डे³कन डेÓहलपम¤ट सोसायटी¸या दिलत मिहलांनी, कनाªटकातील úीन फाउंडेशन¸या मागªदशªनाखाली काम करणाöया समुदायांनी बीज बचाव आंदोलना¸या शेतकöयांनी आिण नव धाÆया¸या जैव पंचायतीनं दाखवून िदलं आहे. वन पांथळ जागा, पूणª munotes.in

Page 107

समकालीन समस्या
107 िकनारपĘ्या वÆयजीव इÂयादé¸या संर±णाचे आिण पुनŁजजीवनाचे अनेक उÂÖफूतª सामािजक ÿयÂन आज ओिडशा, महाराÕů, उ°राखंड, नागालँड आिण अÆयही अनेक राºयात सुł आहेत. िश±ण, ÖवाÖÃय, सेवा इÂयादéचा सामुदाियकरण वाढवत Öथािनक िनयंýण करÁयाचे यशÖवी ÿयÂन नागालँड सरकारने केले आहेत. कमी पावसा¸या आवषªण ÿवन ±ेýात जल Öवावलंबनाचे अनेक ÿयÂन यशÖवी झालेले आहेत. िवक¤þीत जलसंúहण आिण काटेकोर पाणी वाटप यामुळेच हे श³य झाले आहे. राजÖथानातील अलवर या िजÐĻातील तŁण भारत संघाचे काम याबाबतीत उÐलेखनीय असे आहे. खेड्यां¸या जीवावर बांडगुळी जीवन जगणारी शहर ही सÅयाची पĦत सोडून Öवावलंबी शहरा¸या िदशेत गेलेलं शहर Ìहणजे गुजरातीतलं भुज, हòÆनर, शाला, सहजीवन, क¸छ मिहला िवकास संघटन, व ए.सी.टी. अशा अनेक गटांनी एकिýत येऊन उÐलेखनीय असे कायª केले आहे. सारांश :- अशा ÿकारे ÿÖतुत ÿकरणांमÅये भारतातील Öथािनक Öवंशासना समोरील उĩवणाöया समकालीन समÖया व आÓहानांचा वेध घेÆयात आला आहे. Öथािनक Öवराºय संÖथांमÅये तळागाळापय«त लोकशाहीचे िवक¤þीकरण व स°ेचे िवक¤þीकरण घडवून आणÁयासाठी तळागाळातील ±मता वाढवÁयाचा वेळोवेळी ÿयÂन करÁयात आला आहे. ÂयामÅये Öथािनक पातळीवर नेतृÂव िनमाªण करणे, िनवडून आलेÐया पदािधकाöयांची ±मता वाढिवणे, कायªकÂया«ची ±मता वाढिवणे, संÖथाÂमक ±मता वाढिवणे, ²ान नेटविक«ग व संÿेषण ±मता वाढिवणे, िव°ीय ±मता वाढिवणे, इÂयादी. ±मता वाढिवÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला आहे. यासोबतच, úामीण पातळीवरील समÖया सोडिवÁयासाठी आिण तळागळातील ±मता वाढिवÁयासाठी Öवयंसेवी संÖथा, संघटना आिण Öवयंसहायता गट यांची भूिमका कशा ÿकारे महÂवपूणª रािहली आहे. Âयाचे अÅययन केले आहे. तसेच úामीण पातळीवरील Öथािनकìकरण कशा ÿकारे घडून येत आहे. या बाबéचा िवचार करÁयात आला आहे. जागितकìकरनाचा कोणÂया ÿकारचा ÿभाव िनमाªण झाला आहे. जागितकìकरणाचे गुण, दोष व फायदे, तोटे याचा अËयास केला आहे.नागåरकरण ही ÿिøया औīोिगकरणामुळे उīास आलेली असून úामीण पातळीवर याचा नेमका कसा ÿभाव पडला आहे. या संकÐपनांचे देखील सिवÖतर अÅययन करÁयात आले आहे. आपली ÿगती तपासा :- (१) Öथािनक Öवशासना समोरील समकालीन समÖया व आÓहाने िवशद करा? ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 108

भारतातील
ग्रामीण शासन
108 (२) Öथािनक Öवराºय संÖथेतील तळागाळातील ±मता िनमाªण करणाöया घटकांची चचाª करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (३) Öवयंसेवी संÖथांची सिवÖतर मािहती सांगा? _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (४) Öवयंसहायता गटाचे ÿमुख ÿकार सांगा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (५) जागितकìकरणाचे Öवłप सांगून Âयाचे गुण व दोषांची चचाª करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (६) नागरीकरण Ìहणजे काय ते सांगून नागरीकरणाची ÿमुख कारणे िवशद करा? _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (७) Öथािनकìकरण ही संकÐपना ÖपĶ करा? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 109

समकालीन समस्या
109 संदभª :- (१) Dr. S.L. Goel, and Dr. Shalini Rajneesh, (2009) Panchayatiraj In India, Deep & Deep Publication Pvt. Ltd., New Delhi. (२) B.S. Khanna, (1999) Rural Local Government In India and South Asia, New Delhi. (३) डॉ. Ôयाम िशरसाट व ÿा. भगवानिसंग बैनाडे, (२०१४) पंचायती राज आिण नागरी ÿशासन, िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद. (४) डॉ. जे. के. भालेराव, Öवयंसेवी संघटना: रचना व कायªपĦती (NGO), िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद. (५) डॉ. बी. एस. िपंपळे, डॉ. पी. Óही. भुताळे, ÿा. बाजीराव वडवळे, (२००७) कमªचारी व िव°ीय ÿशासन, सĻाþी ÿकाशन नांदेड.  munotes.in