Page 1
1 शै िणक ल ेखन
१
शै िणक िव सामा य ान
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ प रचय
१.३ शै िणक ान हणज े काय?
१.४ सामा य ान हणज े काय?
१.५ अिधक िव ासाह काय आिण का आह े?
१.६
१.७ संदभ आिण प ुढील वाचन
१.० उि े (OBJECTIVES)
१. शै िणक आिण सामा य ान यातील फरक समज ून घेणे
२. िव ा या ना शै िणक ानाच े मह व ओळखण े`आिण सामा य स ंवेदना मक ानावर भर
देणे
१.१ प रचय (INTRODUCTION)
समाजशा ा ंनी दीघ काळापास ून प ीकरणासाठी समाजशा ीय ि कोनाचा प ुर कार
केला आह े.संशोधक सभोवताल या सामािजक जगाला अथ देतात, अथ आिण अ ंदाज
लावतात . सामा य ान , आप या सभोवताल या वातावरणात आिण जागितक तरावर
घडत असल े या स ू म आिण मोठया दो ही सम या ंशी स ंबंिधत अस ू शकत े. दैनंिदन
अनुभव समज ून घेणे आिणकारणीमीमा ंसा सह व पडताळणी करीत प करण ेयाला मह व
ा झाल े आहे. या मूलभूत अथा ने िज ासा हा सामािजक िव ान स ंशोधनाचा पाया असू
शकतो .
नेहमीच बदलणार े सामािजक वा तव मानवासमोर अन ेक उभ े करत े. या बदल या
समाजाला समज ून घे यासाठी , अथ आिण अ ंदाज लाव यासाठी ; सामािजक िव ानातील
संशोधनाला िवश ेष थान आह े. अशा प रि थतीत वा तिवकता समजून घे यासाठी
वै ािनक स ंशोधन ह े एक मह वाच े साधन बनत े.प रि थती वकारण े बदला ंना कारणीभ ूत
असतात तस ेच बदला ंना ितकार करतात व यांचा शोध घ ेतला जातो . यामुळे, सामािजक
संशोधन हणज े नवीन ान िमळव या चा प तशीर य न होय . सामािजक िक ंवा शै िणक / munotes.in
Page 2
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
2 वै ािनक स ंशोधन आपणाला समथ न देऊन नवीन ान िवचार वाहा ंना वीक ृती देते
िकंवा चिलत िव मान ानाला आ हान करत ेमदत करत े िकंवा िव मान ाना या
कारा ंला असहमती द ेते.
१.२ शै िणक ान हणज े काय ? WHAT IS ACADEMIC
KNOWLEDGE?
कॉिल स िड शनरीन ुसार, “शै िणक गो च े व ण न कर यासाठी वापरल े जात े शाळा ,
महािव ालय े आिण िव ापीठा ंम ये केले या कामाशी , िवशेषतः काया शी संबंिधत याम य े
यावहा रक िक ंवा तांि क कौश य अ यास आिण तक यांचा समाव ेश आह े”.
शै िणक ान हा ानाचा एक िविश कार आह े. याम य े कांही वैिश य े आहेत. शै िणक
ान ह े इतर कार या ानाप े ा, आिण िवश ेषतः यापास ून केवळ य व ैयि क
अनुभवावर आधा रत ान िक ंवा िव ास असतो . दुस या श दा ंत, शै िणक ान ह े ानाच े
ि तीय - म व प आह े जो तक आिण प ुरा यावर आधा रत अम ूत ता आिण सामा यीकरण
शोधत असत े.
शै िणक ानाच े मूलभूत घटक आह ेत:
१. पारदश कता (Transparency) :
पारदश कता हणज े ानाचा ोत शोधला जाऊ शकतो आिण स यािपत क ेले जाऊ
शकतो .
२. संकेतीकरण (Codification) :
संकेतीकरण (कोडीिफक ेशन) हणज े ानात काही व पात सात यान े मािहतीच े
वग करण (श द, िच हे, ि हिडओ ) तुत केले जाते, जे या या स म करत े.
३. पुन पादन (Reproduction) :
ान प ुन पािदत अस ू शकत े िकंवा ाना या िविवध घटका ंचा आधार घ ेऊन सव
समािव करीत क ा िव त ृत के या जाऊ शकतात .
४. सं ेषण मता (Communicability) :
ान अशा व पात असल े पािहज े क ज ेसव च तरावर इतरांनी संवाद साध ेल आिण
आ हान द ेईल.
ान सामा य , मू ये िकंवा िनकष सामाियक करत े आिण श ै िणक बनवत े. शै िणक ान
हा एक िविश ानशा ीय ीकोन आह े.
तुमची गती तपासा :
१. शै िणक ान हणज े काय?
munotes.in
Page 3
शै िणक िव सामा य ान
3 १.३ सामा य यवहार ान हणज े काय? (WHAT IS COMMAN
SENSE KNOWLEDGE)
आज आप याला मािहत असल े या अन ेक गो ी सामािजक पया या ार े िशकव या जाता त.
इतरांनी आप या सा ंिगतल ेली मािहती , आपल े वैयि क ान द ेखील अस ू शकत े.
सामािजक िव ानातील स ंशोधन ह े य ला संबंिधत मािहती सखोल व अच ूक देऊ शकत े.
सामा य यवहार ाना या उपयोगीता देखील मािहती / ान ा क न द ेऊ शकतात . तर,
तुलना मक ्यासामा िजक स ंशोधन ही अिधक आंतर ी िवकिसत करणारी संरिचत,
संघिटत आिण प तशीर ि या आह े. याला पया य नाहीत . काही पया य जे आप याला
रोज या रोज जीवनात सामा य यवहार ान; सारण मा यम े, पारंपा रक गो ी उदा . -
दैवतकथा , का पिनक कथाआिण व ैयि क जीवनात अन ुभवायला य ेणारे संग तो
हणून काय रत राहतात . सामा य यवहार ान केवळ थािनक करणच नाही तर त े
अ ितिब ंिबत द ेखील आह े. वतः या उ प ीवर आिण प ूव क पना ंवर शंका घेत नाही . पुढे,
समाजशा मध े देखील सामा य यवहार ान अ यंत प रवत नीय आह े हे दाखव यास
समाजशा आप याला मदत करत े. समाज ओळख िह प तशीरपण े गहन आिण िव त ृत
केली जाऊ शकत े. सामा य यवहार ानसहज का पिनक सामािजक यव था तयार
करते तर समाजशा आदश मानवी समाजातील वा तव या ं यातील स ंघटन व
िवघटना या बाबतीत माग दश क आह े. शा त िक ंवा अप रवत नीय हण ून सामा य ान
अिभम ुखता ार े गृहीत धरल े या मया दा ते वीकारत नाही . हे पया यां या ेणी या सामा य
ानाप े ा प जाग कता दान करत े. जे यापकपण े समान उि ा ं या ा ीसाठी तयार
केले गेले आहेत िकंवा तयार क ेले जाऊ शकतात . समाजशा ह ेमानवी म ू यांवर आधा रत
आिण सव कार या प ूवा ह आिण िमथका ंपासून मु आह े. अनेकदा सामा य यवहार
ानिशवाय घ ेतलेल िनण य पण प पाती आिण ुट चा असतो . दैनंिदन ि यास ंबंधीचे
सामा य ान ह े लोका ंचे िनयिमत ा न आह े.
तुमची गती तपासा :
१. सामा य यवहार ान हणज े काय?
१.४ नैितक िव ासाह ता काय आिण का आह े ? WHAT AND WHY
IS MORAL RELIABLE?
नैितक ग ुणांम ये वैचा रक प रप वता , धैय , नीितम ा , िव ासाह ता स ुयो य प तीन े
अ यासण े, िनरी णप ूव क अ या सणे आिण स ंशोधन व योग या ार े संकिलत व स ुसू ीत
कर यात य ेते. औ ोगीकरणाम ुळे िविवध ान शाखा ंचा िवकास झाला उदा . अिभया ंि क ,
जैवतं ान , दूरसंचार, संगणक तस ेच सव च समाज िव ान शाखा .सवा त गत द ेशांची
गती क ेवळ योगा योग नाही तर िव ापीठ िश ण सहभाग आिण ानावर आधा रत उ ोग
हे सवा िधक मह वाच े होते.
कालांतराने जरी िवकिसत ान गितमान , बदलणार े आिण सतत असल े तरीही श ै िणक
ान प रप ूण नाही पर ंतु याच े मानक े, मू य यासाठी आव यक आह ेत. तसेच शै िणक
ान िक ंवा प ती कालबाहय झाल े याना हीत याच े पुरावे आप या आज ूबाजूला आह ेत. munotes.in
Page 4
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
4 तुमची गती तपासा :
१. शै िणक ान मह वाच े का आह े ते प करा ?
१.५ QUESTIONS
१. शै िणक ान आिण सामा य ान यामधील फरक प करा .
२. शै िणक ान आिण सामा य ानाचा स ंबंध प करा .
१.६ संदभ आिण पुढील वाचन (REFERENCES AND
FURTHER READING)
Devendra Agochiya (2002), Every Trainer’s Handbook, Published by
Sage Publication New Delhi
Laurillard, D. (2013). Rethinking University Teaching: A
Conversational Framework for the Effective Use of Learning
Technologies: Taylor & Francis.
May, T. (2001). Social Research: Issues, Methods and Process, (3rd
edn). Buckingham: Open University Press.
Mills, C.W. (1970). The Sociological Imagination. Harmondsworth:
Penguin; originally published in 1959.
Williams, M. (2000). Science and Social Science: An Introduction.
London and New York: Routledge.
मे, टी. (2001). सामािजक स ंशोधन : सम या , प ती आिण ि या , (3 रा edn).
बिकंगहॅम: ओपन य ुिन हिस टी ेस.
िम स , C.W. (1970). समाजशा ीय क पनाश . हाम ड्सवथ : प ि वन; मूळतः
1959 म ये कािशत .
लॉ रलाड , डी. (2013). िव ापीठा या अ यापनाचा प ुनिव चार: ए िश णा या भावी
वापरासाठी स ंभाषणा मक ेमवक तं ान : टेलर& amp; ाि सस .
िव य स , एम. (2000). िव ान आिण सामािजक िव ान : एक प रचय , लंडन
❖❖❖❖
munotes.in
Page 5
5 २
'शै िणक प ती ' आिण 'प का रता लेखन'
घटक रचना :
२.० उि े
२.१ प रचय
२.२ शै िणक शैली - अथ
२.३ प का रता लेखन -अथ
२.४ शै िणक शैली आिण प का रता लेखन –तुलना
२.५ सारांश
२.६
२.७ संदभ
२.० उि े
१. शै िणक प ती आिण प का रता लेखन यांचा अथ समजून घेणे.
२. शै िणक प ती आिण प का रता लेखन यांतील तुलना मक ्या फरक समजून घेणे.
२.१ प रचय
अनेक िव ाथ पदवी, पद य ु र िश ण िकंवा समाजशा ात पीएचडी के यानंतरही,
शै िणक े ात क रअर करत असतात . तर काही िव ाथ साम ी लेखक, प कार ; असे
प का रत ेशी संबंिधत े ात काम करतात . जर तु ही शै िणक वाटचाल आिण
प का रत ेला अनुस न िवचार करत असाल तर, हे करण तु हाला या े ातील कामाची
यापकता , कामाची िव तृतता यांची मािहती या- या सािह य कारान ुसार दे यास मदत
करेल. या दो ही अ यास शाखा समाजशा आिण सामािजक शा यांचा अ यास
करताना समाजािवषयी मत कट करत असतात , यामुळे आपण या दो ही शाखा
एकमेकांपासून वेग या क शकत नाही; अथा त समाज या सामा य घटकाम ुळे या
एकमेकांत िवलीन झाले या आहेत. या करणात आपण शै िणक प त या मूलभूत
प रचय घटका ंवर चचा क आिण यानंतर याची तुलना अ यास ू.
munotes.in
Page 6
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
6 २.२ शै िणक शैलीचा अथ
िव ा या या शै िणक वाटचालीत , िव ाथ औपचा रक िश ण घेताना िवशेषतः उ च
िश ण घेताना शाळा, कॉलेज, शै िणक सं था, इ. म ये कशा कार े सहभाग न दिवला
असतो ; याची दखल घेतली जाते. मॅ रअम वेब टर या श दकोशान ुसार, 'अ ययन हे
िश णाच े एक मा यम आहे.' कोणतीही प त ही फ एक शैली, ेणी हणून पिहली जाते
पण जे हा एखादा सुिशि त , ह शार आिण िव ान य ितचे समथ न करतो; ते हा ती प त
लोकि य होते. पुनरावृ ी होणा या घटना ंना संबोिधत कर यासाठी लेखकांकडून एकच
प त अनेकवेळा वापरली जाते ती पुढे जाऊन एक शैली िकंवा प त हणून ओळखीस
येते. (हायल ँड, 2008 ). लोककथा , ऐितहािसक आढावा , वास वण न, किवता , का पिनक
कथा, अका पिनक , िवनोदी , ि याशील , सामािजक सम या , रह य , रोमांचक असे अनेक
लोकि य शैली कार आहेत.
शै िणक शैली, जी शै िणक काशनात वापरली जाते ितला काही माग दश क त वे आिण
सामा य व प े आहेत. (जसे क , गोषवारा , प रषद ेतील सादरीकरण , पु तक परी ण ,
संदभ ंथ िनबंध, िनयतकािलक लेख, पु तक अ याय , मोनो ाफ ताव , संपािदत सं ह,
प रषद ेची संि व पात अहवाल हणून मांडणी, इ.) शै िणक शैलीची उदाहरण े हणज े
पाठ्यपु तके, बंध, समी ा , कािशत आिण अ कािशत शोधिनब ंध. युि वाद सादर
करताना शै िणक शैलीला उ रणासोबत पुरा यांची गरज असत े ; कारण शोधकाय हे
एकाक पण े केले जात नाही ; या सवा मुळे काय रत असणा या कामाला िव ासाह ता ा
होते. अशा कारच े काम इतरांना स या या िवषया ंम ये िकती कारच े काम केले गेले आहे
आिण िकती उरले आहे हे जाणून घे यासाठी देखील मदत होते. उ रण हे ि कोन समोर
ठेव यासाठी एक पुरावा हणून काय करत असत े. हणून उ रण हे शै िणक शैलीम य े
अिधक मह वाच े आहे. शै िणक शैलीतील लेखनाच ेही काही वेळा जन लचे रँिकंग , जन लचे
वग करण आिण अगदी युजीसी सार या सं थे ारे मा यता ा िनरी ण केले जाते.
या यित र , अनेक शै िणक काशन े आिण बौि क काय आहेत (जसे क पॉडका ट ,
अनुदान लेखन, ंथ सूची न दी, ना-नफा लेखन, संपादन, लॉिग ंग, संदभ ंथांवर भा य
करणे, इ यादी ) जे संशोधन सु कर यासाठी आिण पुढे जा यासाठी अिधकािधक माग
िनमा ण करतात आिण हे काय पूण क शकतात . हणून शै िणक शैली ही अिधक
औपचा रक आहे. शै िणक शैलीम य े कािशत सािह य समािव आहे जे संदभा साठी
वापरल े जाऊ शकते तसेच उ रण हे सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी वापरल े जाऊ
शकते, यात िव ाप ूण काय देखील समािव आहे जे िदले या िवषयावरील सािह याचा
िव ता रत अ यास कर यासाठी िलिहल ेले आहे. शै िणक िलखाणाम य े कोणत ेही
अपश द , संदभ वापर यास याचा िविश वापर िकंवा काही वेळा यामागच े कारण ही प
करावे लागत े. बह तांशी असे संदभ दश िव यासाठी ितरक अ रे (इटॅलीक फॉ ट) वापरली
जातात . यासोबतच िलखाण हे संपूण वा या ंम ये आिण िविश मान े प असल े पािहज े.
इं जी भाषेतील शै िणक लेखन हे ादेिशक भाषेतील शै िणक लेखनाप े ा वेगळे
अस याची श यता असू शकते. (ओशीमा . ए अँड हो यू 2007 )
इं जी भाषेची एक िविश राजनीित आहे जी मोठ्या पातळीवर सािह य लेखनाम य े
प रणाम करवून आणत े. इं जी भाषेम ये आजही असे काही मजकूर आहेत याम य े लेखन munotes.in
Page 7
'शै िणक प ती' आिण 'प का रता लेखन'
7 हे तांि क आहे आिण श द भांडार व श दजाला ंचा समाव ेश केलेला आहे जे सामा य
े कांना कळण े कठीण आहे मा सारखी शै िणक पा भूमी असल े या े कांची पूत ता
करते.
इं जी भाषेतील मजकुरांचे ादेिशक भाषेतील शै िणक मजकूरांम ये भाषांतरण न होणे ही
समाजशा सािह य े ातील एक सम या आहे याम ुळे थािनक भाषेतील िव ा या ना
पु तके िमळण े कठीण झाले आहे. उदाहरणाथ , इि टट ्यूट फॉर सायंिटिफक इ फॉम शन
(आय एस आय) (थॉमसन अँड रायटस 2008) नुसार अनु मे जवळपास 90% सामािजक
शा ाच े लेख आिण 95% नैसिग क िव ानाची िनयतकािलक े बह तांशी इं जी भाषा
वापरतात . (UNESCO DARE 2009)
● शै िणक शैलीतील भौगोिलक थाना ंचे राजकारण :
अनेक वेळा शै िणक मजकूर िनिम ती ही संशोधक मजकूर आिण भाषां या भौगोिलक
राजक य थानावर आधा रत असत े. (सी बे चर 2007; लॉवरड ्यू 1999, वाल ेस
1990, 2004, सॅलेजर-मेयर 1997, 1999, 2002) . काही मजकुरांचा अिधक गांभीया ने
िवचार केला जातो िकंवा िविश देशांम ये िकंवा क ि ज, ऑ सफड इ यादीसार या
लोकि य सं थांम ये तयार के यावर यांना अिधक लोकि यता िमळत े. आजही
भूराजक य आिण शै िणक राजकारणाकड े नेणा या बलाढ्य सं था आिण उ च ू गटांचे
एक कारच े शै िणक वच व आहे. ही थान े मु य व ेक न पि मेकडे असू शकतात जसे
क युरोप, अमे रका, म य अमे रका, पूव युरोप, पोतु गाल, पेन अशी काही देशांची नावे
याम य े येतात; या देशांम ये इं जी ही दुसरी भाषा हणून बोलली जाते; ितथेही सम या
आहेत. खरेतर दोन वतु ळ अि त वात आहेत. अंतग त वतु ळातील देश हणज े ऑ ेिलया ,
युनायटेड टेट्स, युनायटेड िकंगडम यांची वसाहत मोठ्या माणात आिण दीघ
कालावधीसाठी होती, हे देश भारत, िसंगापूर, नायज े रया, यांसार या बा वतु ळावरील
देशांवर भाव टाकतात . (कच 1992, 2001) लेखन आिण काशना ं ारे, अंतग त
वतु ळातील देश इतर देशां या धोरणा ंवर आिण िनण यांवर भाव पाड यास स म झाले
आहेत. वॉलेर टेनचा िस ांत ( 1991 ) ' व ड िस टीम थेअरी' या ार े क देश प रघ
देशांवर भाव टाकतात . (िललीज , युरी , 2010). आता प का रत ेतील लेखन कार
पाह .
तुमची गती तपासा
१. शै िणक शैली या काही उदहरणा ंची यादी करा.
२. शै िणक शैलीला उ रणासोबत पुरावे आव यक आहेत. या िवधानाशी आपण सहमत
आहात क नाही ?
२.३ प का रता लेखन समज ून घेणे
प का रता ही वत मानप े, मािसक े, पु तके, लॉग, वेबका ट , पॉडका ट , सोशलन ेटविक ग,
सोशल मीिडया साईट्स, रेिडओ, िच पट आिण दूरदश न यांसार या मुि त आिण
इले ॉिनक मा यमा ं ारे बात या तसेच संबंिधत भाषा आिण वैिश य ेपूण साम ी गोळा munotes.in
Page 8
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
8 करणे, तयार करणे आिण सा रत कर या ची ि या आहे. 'प का रता ' हा श द थम
वापरला गेला ते हा वत मान घटना ंचे वृ ांकन कर यासाठी वत मानप हे ाथिमक मा यम
होते. परंतु िवसा या शतकात रेिडओ, टेिलि हजन आिण इंटरनेटचा अिधक माणात वापर
होऊ लाग यान े हा श द योग सव मुि त आिण इले ॉिनक सं ेषणे जी चालू घडामोडी
सा रत करत असत , यांना संदिभ त कर यासाठी वापर यात येऊ लागला . (ि टािनका )
प का रता लेखन हा संवादाचा असा पैलू आहे जो आप याला बाहेरील जगाची , जगातील
घटना , घडामोडी ,सम या आिण लोकांब ल मािहती देतो. बात या ंचा मु य उ ेश लोकांना
मािहती देणे व जाग कता िनमा ण करणे हा आहे, जरी बात या आकष क आिण मनोरंजक
अस या तरीही ! नाग रका ंनी यां या जीवनासाठी , समुदायांसाठी, समाजासाठी आिण
सरकारा ंसाठी सव म िनण य घे यासाठी प का रत ेने यांना अशा कारच े आव यक
असल ेले ान िदले पािहज े (अमे रकन ेस). प का रत े या लेखनाच े िविवध कार आहेत
जसे क ,
● शोधप का रता :
शोध प का रत ेसाठी प कारा ं या आतील एक शोध प कार िजवंत असण े गरजेचे आहे. या
कारची प का रता जीवना या येक े ात, लपलेली स ये उघड करते. राजक य
ाचार , फसवण ुक चे आरोप यांची मािहती देते आिण वाचका ंना त यांचा अिधक सखोल
िवचार कर यास ो सािहत करते. कोण याही े ाला शोध प का रत ेचा फायदा होऊ
शकतो कारण ; ते लोकां या आवडी आिण कुतूहल जागृत क शकते. त ये, कार थान
आिण वाचका ंची आवड हे या कार या प का रत ेचे मह वाच े घटक आहेत. तसेच मथळा
हा शोध प का रत ेचा सवा त मह वाचा घटक आहे ; वाचका ंचे ल वेध यासाठी ते लेखनाच े
ाथिमक अ हणून काम करते.
● वृ प का रता :
प का रत ेचा हा कार पूव या कारा ंशी अगदी जवळून सा य दाखवणारा आहे आिण तो
वाद तपण े बातमी प का रता आहे. हे लेख फ थोड्या बात या देतात आिण थोड यात
पण मु ेसूद असाव ेत असे असतात . याम य े कोणतीही गो लपलेली नसते , मते जोडल ेली
नसतात ; कारण काही बात या हाताळण े खूप कठीण असत े. कमी - जा त माणात कमी
मह व वा दुल ि त असू शकते. परंतु हा कार नेहमी स याची पडताळणी कर या सांगतो.
बात या तु ही कशा सादर करत आहात हे या कार या प का रत े या क थानी आहे.
● पुनरावलोकन लेखन :
पुनरावलोकन हे स य आिण मत यांचे सु-संतुिलत िम ण आहे. सा या इं जीत सांगायचे
झा यास , एक पुनरावलोकन फ असे सांगते क ; ही या वा तवाशी िकंवा उ पादनाशी
संबंिधत त ये आहेत यात बदल क शकत नाही िकंवा िववाद क शकत नाही, परंतु
मला या वा तवाब ल िकंवा उ पादनाब ल काय वाटते ते इथे सांगत आहे.
पुनरावलोकाना ंम ये लेखक एखादी व तू िकंवा थान सादर करतात , वाचका ंना याचे
वण न देतात आिण नंतर ते ती व तू सुचवतील क नाही आिण का ते सांगतात. munotes.in
Page 9
'शै िणक प ती' आिण 'प का रता लेखन'
9 पुनरावलोकन े आ हाना मक असू शकतात कारण य िन असण े आिण व तुिन असण े
यात एक ती ण रेषा आहे; आिण पुनरावलोकन म यभागी कुठेतरी असल े पािहज े. हे
ायोिजत जािहराती सारख े वाचू नये परंतु ते प का रत े या लेखासारख ेही वाटू नये. यो य
वेळेनुसार पुनरावलोकन यापक बनू शकते आिण तो समतोल राखण े ही यश वी
पुनरावलोकनाची गु िक ली आहे.
● तंभलेखन :
स या या काळात तंभलेख हा लोकि य कार आहे आिण तो प का रत े या लेखनाचा
एक मह वाचा भाग आहे. तंभलेखनाच े अनुयायी आहेत, जे न चुकता तंभलेख िलहीतात .
तंभलेखक वृ प ातील एका जागेची मालक घेतो, जी एका लहान पेटीएवढी देखील असू
शकते अथवा पूण पानाइतक मोठी देखील असू शकते. यात यांना हवे ते िलिहता येते.
अधून-मधून तंभांसाठी नाव िनवडणा या लेखकाला याचे संपूण ेय िदले जाते. वृ प
िकंवा मािसका ंम ये तंभ लेखकाच े वैयि क थान आहे; जेथे तो िकंवा ती मते िकंवा
िवचार य क शकतात . तंभलेखा चे मु य ल य लेखकाच े यि म व आहे, लेखकांना
काय आवडत े, ते काय करतात आिण ते कशाब ल िलिहतात यािवषयी . चा स बुको क ,
टीफन िकंग आिण मीच अ बम हे काही िस लेखक आहेत यांनी तंभलेखन केले
आहे. तंभलेख िलिहताना अनेक लेखक कालांतराने वेगवेग या प त च े तंभ
िलिह याचा य न करतात तर सव च लेखक असा य न करत नाहीत .
● वैिश य े लेखन :
वैिश य े लेखन हे, एक िवषय घेणे आिण यातील येक तपशील तयार कर यासाठी
यावर ल क ि त करणे आहे. प काराच े सज नशील मन या 'वैिश य े' भागा ार े जागे केले
जाते जे यां या सज नशील अंत रक मनाला बाहेर येऊ देते आिण या िवषयावर ते काम
करत आहेत, याचा खोलवर अ यास क देते. वैिश य े लेखनाच े उि य तु हाला या
िवषयावरील येक तपशील आिण येक अंग दान करणे आहे. एक वैिश य े लेख हा पूव
उ लेख केले या लेख कारा ंपैक खरोखरच सवा त मोठा आहे.
२.४ शै िणक प ती आिण प का रता लेखन –तुलना
शै िणक शैली अनेक वेळा एखादा गटा या िवभागासाठी िलिहल ेली असत े. याम य े
शै िणक वाटचाल करणार े िव ाथ आहेत. यातील काही मजकूर अ यासका ं या पलीकड े
जाऊ शकतात आिण लोकांवर दीघ काळ भाव टाकू शकतात . प का रत ेचे लेखन हे अनेक
वेळा िस ीसाठी असू शकते. ायोजका ंना संबंिधत, आव यक असे मनोरंजनासारख ेही ते
असू शकते. तथािप गंभीर प का रत ेम ये, दुल ि त सामािजक सम या ंवर काश टाकण े
देखील समािव आहे. ते स य आिण याया या शोधात असणार े यव थ ेचे पहारेकरी
हणून काम करतात . लोकांवर भाव टाकणारी आिण मत तयार करणारी ती एक शैली
आहे. शै िणक लेखनाला िस ांत, त य आिण अचूकतेचा आधार असतो . कािशत
सािह य गंभीर काम हणून पािहल े जाते. आिण अगदी िव ाप ूण िनयतकािलकाच े कामही
िव ासाह आिण वैध हणून पािहल े जाते. munotes.in
Page 10
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
10 प कार हा सामा या ंसाठी िलिहतात दुसरीकड े शै िणक लेखक अशा गटासाठी िलिहतात
जे अ यास करत आहेत िकंवा िविश यवसायात आहेत इंिडयन कूल ऑफ जना िलझम ,
एिशयन कूल ऑफ जना िलझम यांसार या सं थां ारे अनेक अ यास म उपल ध केले
जातात हा एक अ यास म आहे जो प का रत ेत िदला जातो. जेथे यावसाियक
महािव ालय े, सं था अ यास म उपल ध करतात . िवशेषता कॉपीरायिट ंग, लेखन,
इ यादी .
ादेिशक मा यमा ंना अिधक ाधा य िदले जाते. कारण ते वाचका ंशी जवळीत िनमा ण
करतात . भाषेचा वर देखील शै िणक भाषेपे ा थािनक आहे. आिण श दश ैलीने भरलेला
आहे हे िदसून येते. शै िणक लेखना या बाबतीत िनधीधारक ह त ेप करत असतात .
दुसरीकड े प कारा ंना सनसनाटीन े भरले या बात या , वेळ आिण पधा यानुसार वागाव े
लागत े.
चौकशी अहवाल िलिहण े हे एक कठीण काम आहे. कारण कायद ेशीर कारवाईला चेतावणी
दे यास आिण त यांना काटेकोरपण े िचकट ून राह यासाठी प कारा ंना अ यंत सावधिगरी
बाळगावी लागत े. या अहवालाम ुळे वादाची िठणगी पड याची श यता असत े. कारण यात
एखा ा सु िस य चा , अिधकाराचा गैरवापर , पैसा िकंवा काही कारच े ाचार यांचा
समाव ेश असू शकतो . अ वेषणा मक तुकडे तयार करणे अिधक आ हाना मक आहे ; कारण
अशी एक कथा शोध यासाठी अनेक प कारा ंना अनेक मिहने दीघ तपास करावा लागतो .
अशा कार े संपूण ि य ेदर यान िमळाल ेली सव मािहती आिण मुलाखती एक बांधणे हा
एक कठीण य न आहे. दुसरीकड े शै िणक लेखनात असा कोणताही अ यास म
उपल ध नाही. हे कौश य िव ा या ला यि म व व या या शै िणक अ यास मात ून
यावे लागत े. कोण याही शाखेचा िव ाथ या या वतः या िश तीत ून अ यास ु वृ ी
जोपासत असे शै िणक लेखन क शकतो .
शै िणक संशोधका या बाबतीतही असेच आहे. जे हा िवषय संवेदनशील असतो ते हा तो
पुढे चालव याची गरज असताना , िनण य हा सिमती िकंवा माग दश क अथवा पय वे क
घेतात. थािपत िश ण त ां या बाबतीत ते अनेकदा त यां या आधार े बोलतात आिण
यांना िवशेषता िवषय संवेदनशील अस यास लोकांकडून बिह काराचा सामना करावा
लागतो . पण प का रता असो क शै िणक नीितम ा या दो ही गो ी लेखना या
िदशादश नात मह वाची भूिमका बजावतात . प का रत ेतील िलखाण मोठ्या माणात
े काय आिण े ीय तपासणीवर अवलंबून असत े आिण या ार े बात या ंचे अहवाल िदले
जातात . शै िणक शैली या ीने हे फारस े असू शकत नाही. शै िणक सािह य बह तेक
वेळा िनयतकािलक े आिण पाठ्यपु तका ंम ये आढळत े. यां या महािव ालयीन वषा म ये
या लेखन शैलीचा वापर कर या या यापक सरावाचा प रणाम हणून हे ल ात येईल, क
िव ा या ना ते वापर यास अिधक सोयी कर आहे. लेख तयार करताना प कार ि य ेचे
अनुसरण करतात पण यांना वेळेची मया दा असत े. वाचक वेगवेग या भूिमकेचे, पा भूमीचे
अस याम ुळे हे लेख संि ,उपयु , समज यास सोपे, श दशः मु असाव ेत.
प का रत ेतील िलखाण अनेक वेळा गुणा मक संशोधका ं या मानवव ंश शा ीय प तीचा
वापर करते, जसे क कथाकथन , मुलाखती हे यांना सखोल तरावर वाचक व े कांशी munotes.in
Page 11
'शै िणक प ती' आिण 'प का रता लेखन'
11 जोड यास मदत करते आिण वाचका ंसोबत तसेच े कांशी सापे ता िनमा ण करते.
वृ प ां या शीष कात वाचका ंचे ल वेधून घे यासाठी भीती, आनंद, राग, िनराशा अशा
श दांसह भावना ंचाही मोठ्या माणात वापर केला जातो. हे शै िणक लेखना या बाबतीत
असू शकत नाही. िजथे सािह य , सं कृती, जीवनमान प ती आिण भाषेची ढब मह वप ूण
भूिमका बजावत े. हे अिधक औपचा रक अस यान े एखादा लहान गोषवारा देखील
अ यासा या प रचय , प ती आिण िन कषा वर चचा कर या या समान सू ांवर काय
करतो . तसेच शै िणक आिण प का रत े या दो ही लेखनात काही सामा य घटकही
अि त वात आहेत, जसे क लेखन करताना सहभागाची मािहती , व तुिन ता
राख यासाठी न द करणे. हे घटक िवषयाचा अ यास करताना िकंवा िवचारा ंची आदान -
दान करीत असताना िवकिसत होणारा पूव ह मया िदत कर यास मदत करतात .
कोण याही िवषयावर िलिहताना समतोल असण े आव यक आहे. यामुळे सम या अिधक
चांग या कार े समज यास मदत होईल. िवषया ं या सव बाजूंचा िवचार केला पािहज े कारण
शै िणक शैलीत देखील ब याचव ेळा िविश िवषय असतात जसे क िव ान शाखे या
िव ा या ना िव ान शाखेसोबत समांतर व िनगिडत असल ेले िवषय सहज समजून येतील
परंतु त व ाना या िव ा या साठी ते समजण े कठीण होईल. प का रत े या लेखना या
बाबतीत असे होणार नाही, कारण ितथल े ल य हे सामा य वाचक िकंवा े क असून, जे
साधी भाषा बोलतात आिण इं जीसह िमि त बह भािषक िकंवा ि भािषक श द देखील
वापरतात .
●शै िणक शैलीतील लेख व प का रता लेखन–तुलना
एक शै िणक संशोधन लेख सहसा िनयतकािलका ंम ये कािशत केला जातो, िकंवा
रा ीय , आंतररा ीय , रा य िकंवा अगदी ादेिशक तरावर प रषदा आिण सेिमनारम य े
सादर केला जातो. संशोधन लेखा या सु वाती या भागात , संशोधन सम य ेचे वण न आिण
याचा प रणाम ावा. काही वेळा संशोधना या शीष का मागे एक गोषवारा असतो . संशोधन
लेखांम ये अ यास केले या आिण िलिहल े या सम य ेशी संबंिधत िवषयावरील पूव या
सािह याच े पुनरावलोकन समािव केलेले असत े. असे काही युि वाद देखील आहेत, जे
संशोधन पेपर सोडव याचा य न करत असतात . मजकुरा या मु य भागांम ये अवतरण
िच हातील वा य, आकड ेवारी, सम य ेचे समथ न करणारी मािहती समािव असत े.
संशोधक िकंवा लेखक ाथिमक आिण मा यिमक ोता ंकडून िमळणारी मािहती देखील
वापरतात . लेखा या शेवटी संशोधक िकंवा लेखक आपल े मत िन कष िकंवा िशफारशी ार े
मांडतो. मजकुरा या शेवटी मजकुराम य े वापरल े या ोता ंचे संदभ मांडलेले असतात .
संदभ िलिह या या प ती ए. पी.ए., एम.एल.ए. या असतात ; याम य े काशनाच े िठकाण ,
लेखकाच े नाव, काशनाच े वष , लेखाचे शीष क, पु तकाच े शीष क यावर शेवटी चचा केली
जाते.
प का रत ेचा लेख हा संशोधना वर आधा रत शै िणक लेखापे ा पूण पणे वेगळा असतो . इथे
इतर अनेक घटक आहेत जे लेखाचे काशन ठरवतात , जसे क बात या ंचा दजा , वेळ,
मजकूर, ासंिगकता , इ यादी लेख वाचणार े े क हे िविवध यवसाय करणार े, िव ाथ
मुले, सामा य लोक आहेत; हणून ते सो या भाषेत िलहाव े लागतात . सोशलिमिडया ,
ट्िवटर यांसार या नवीन मा यमा ं या वाढ या पध मुळे अनेक वेळा संशोधन आिण munotes.in
Page 12
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
12 िनिम ती कर यासाठी िकंवा ि ंटहाऊस म ये तपशीलवार सािह य तयार कर यासाठी कमी
वेळ उपल ध आहे. जरी एखादा लेख िविश सम येचे िनराकरण क न आिण अधोर ेिखत
क न सम या सोडव ू शकत असला तरी लेखाचा उ ेश नेहमी सम या सोडव याप े ा
वण न आिण मािहती देणे हा असावा . ब याच वेळा सरकारी अिधका या ंना वृ प ातील
लेखा ार े मािहती िमळत े आिण यानंतर यावर काय वाही केली जाते. संपादक य लेख तेच
आहेत जे तपशीलवार आिण संदभा सह सादर केले जातात . संशोधना माण े संदभ नमुना
यात पाळला जात नाही. अनेक वेळा लोकांना संदभा पे ा बात या ंम ये रस असतो .
मनोरंजनापास ून, डा ते थान - आधा रत बात या पासून जागितक बात या पय त अनेक
िवषया ंवर लेख कािशत होत अस यान े वत मानप ात जागेची कमतरता आहे.
सोशल मीिडया या उदयासोबत प का रत े या लेखनाच े व पही िवशेषतः िवकिसत होत
आहे. लोकांनी मण वनी (मोबाईल ) म ये बात या वाचायला सु वात केली आहे.
वाचका ंचे ल वेध यासाठी आकष क वा ये देखील वापरली जातात . िमि त भाषा हणज ेच
एसएमएस भाषा वापरली जाते. हे वाचका ंचे ल िटकव ून ठेव यासाठी आिण लोकांपय त
बात या ंची एक पता पोहोचव यासाठी िनमा ण केले जाते.
लेखन ि य ेचा सारांश िलिह यासाठी या चार पाय या आहेत. याच े ट पे खालील
माण े -
१. बातमीचा िवषय / मु ा / घटना
२. क पना िकंवा िवषयावरील मािहती गोळा करणे (सं ह)
३. संक पना आयोिजत करणे आिण संबंिधत उपशीष क तयार करणे (बांधणी)
४. दर यान आकलन मता आिण सुसंगतता थािपत करणे (संपादन, सुधारणा )
● तुमची गती तपासा
१. प का रता लेखनात तंभलेखन हणज े काय ?
२. शोध प का रत ेवर चचा करा
२.५ सारांश
या करणात शै िणक शैली आिण प का रता लेखनाचा अथ याब ल चचा केली. शै िणक
लेखक हे अनेक वेळा संशोधक , काशनासाठी , बंधासाठी िलिहणार े िव ाथ असतात . ते
िस ांत आिण युि वाद वापरतात . तर, दुस या बाजूला प का रत ेतील लेखन हे े काय
तसेच बात या ंचे वृ ांकन असत े. ते अ वेषणा मक बात या , वैिश य े लेखन, तंभ,
इ याद शी संबंिधत लेखन तयार करतात . जरी दो ही िभ न असल े तरी, शै िणक लेखन
आिण प का रता लेखन या दोघांम ये काही सामा य नमुने आढळतात . जसे क यात
कथाकथन , कथन प ती यासार या प त चा समाव ेश असतो . दो ही कार सम या
मांड याचा य न करतात , सामा य जनते या ांची मांडणी करतात . munotes.in
Page 13
'शै िणक प ती' आिण 'प का रता लेखन'
13 आपण काही फरक देखील पािहल े जसे क बह तेक वेळा शै िणक पेपर िलिह यासाठी
अिधकािधक कालावधी लागतो कारण यांना मह वप ूण संशोधन आव यक असत े.
शै िणक लेखक यां या लेखनाच े समथ न कर यासाठी यां या वतः या , पूव या
कामा यित र इतर लेखकां या सािह याचा आधार घेऊ शकतात . शै िणक लेख
िलिह यासाठी िव तृत अ यास आव यक असतो . यासाठी याकड े अिधक िव ासाह पणे
पािहल े जाते, हणून शै िणक लेख िलिह याप ूव सव मािहतीच े पुनरावलोकन केले पािहज े.
शै िणक सािह य बह तेकवेळा िनयतकािलक े आिण पाठ्यपु तका ंम ये आढळत े. यां या
महािव ालयीन वषा म ये या लेखन शैलीचा वापर कर या या यां या यापक सरावा चा
प रणाम हणून हे ल ात येईल क ; िव ा या ना ते वापर यास अिधक सोयी कर आहेत.
लेख तयार करताना प कार एका िविश ि य ेतून जात असतात , परंतु यां याकड े
ठरािवक कालावधी असतो . वाचक वेगवेग या पा भूमीचे अस याम ुळे हे लेख; संि ,
समज यास सोपे आिण श दशः मु असाव ेत.
शै िणक लेखन आिण या लेखना या व पाम य े मूलभूत फरक असा आहे क ,
मजकुराचा उ लेख केला जात नाही आिण या मजकुराची ंथ सूची असत नाही. प कार
जे हा अ यासप ूण पणे मजकूर वाचत असतो ते हाच या यात अधोर ेखनाच े काम होते.
प का र तेतील िलखाणात वारंवारपण े अनािमत ोता ंचा वापर केला जातो.
२.६
१. शै िणक लेखन शैलीचा अथ आिण यामधील राजनीतीची चचा करा.
२. शै िणक शैली आिण प का रत े या लेखनातील फरका ंवर एक टीप िलहा.
३. शै िणक शैली आिण प का रता लेखन यातील , लेख ि य ेतील फरकाची
थोड यात चचा करा.
२.८ संदभ
● Hyland, K. (2008). Genre and academic writing in the
disciplines. Language Teaching, 41 (4), 543 -562.
● Bruce, I. (2008). Academic writing and genre: A systematic analysis.
Bloomsbury Publishing.
● Paltridge, B. (2004). Acad emic writing. Language teaching, 37 (2),
87-105.
● https://blog.ureed.com/2019/06/02/types -of-journalism -an-
introduction/
● https://www.americanpressinstitute.org/journalism -essential /
● https://www.americanpressinstitute.org/journalism -essentials/what -is-
journalism/purpose -journalism/ munotes.in
Page 14
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
14 ● https://www.uniquenewsonline.com/academic -writing -vs-journalistic -
writing/
● Britannica, T. Editors of Encyclo paed ia (2003, March 31) . journalism
summary. Encyclo paedia Britannica. https://www.britannica.com/
summary / journalism
● Gaillet, L. L., Guglielmo, L. (2014) . Understanding Academic Genres.
In : Scholarly Publication in a Changing Academic Landscape:
Models for Success. Palgrave Macmillan, New York.
https://doi.org/10.1057/ 9781137410764_3
● https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000005427
❖❖❖❖
munotes.in
Page 15
15 ३
शै िणक ल ेखनावरील वादिववाद
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ शै िणक ल ेखनाचा अथ
३.३ शै िणक ल ेखनातील मत िभ नता व मया दा
३.४ सारांश
३.५
३.६ संदभ आिण प ुढील वाचन
३.० उि े
१. शै िणक ल ेखन काय आह े ? हे समज ून देणे.
२. िव ा या ना शै िणक ल ेखनातील मत िभ नत ेची ओळख क न द ेणे.
३.१ तावना
शै िणक ल ेखन हणज े अिभ य या िविश श ैलीचा स ंदभ आहे. याचा वापर अ यासक
यां या िवषया ं या आिण या ं या कौश या या े ां या सीमा प रभािषत कर यासाठी
करतात . शै िणक ल ेखना या वैिश ्यांम ये औपचा रक वर व याकरणावर प ल
क ि त करण े आिण अच ूक श द िनवड या ंचा समाव ेश लेखकान े संशोधन सम य ेबाबत
िलखाणाम य े करण े गरज ेचे आह े. काय ासार या इतर यवसाया ंम ये वीकार या
जाणा या त भाषा श ैली माण े, शै िणक ल ेखन ह े अ यासक त ां या गटासाठी जिटल
क पना ंब ल सहमत अथ य कर यासाठी स ंरिचत क ेलेले आहे.
३.२ शै िणक ल ेखनाचा अथ
भाषाशा आिण िश ण त ज े स ि टन या ंनी भाषाशा एडवड सिपर या ं या
भाषे या वापराचा िस ा ंत िवकिसत करताना या ं या काया वर ल क ि त क ेले. ुनर
माण े, सिपरन े सव भाषा ंचे वग करण दोन िभ न म म य े केले "अिभ य भाषा ,"
उदाहरण रोज या बोल या ार े; आिण "संदभ य भाषा ," उदाहरण व ै ािनक िवव ेचना ार े
केलेले आहे. munotes.in
Page 16
सामािजक शा ा ंमधील वाचन
आिण लेखन
16 का पिनक ल ेखन िक ंवा प का रत े या िवपरी त, शै िणक ल ेखनाची एक ूण रचना
औपचा रक आिण तािक क असत े. ते एकस ंध असल े पािहज े आिण क पना ंचा तािक क
वाह असण े आव यक आह े, याचा अथ असा आह े क िविवध भाग एक एक क ृत संपूण
तयार कर यासाठी जोडल ेले आहेत. वा ये आिण प र छ ेद यां यात द ुवे असावा ज ेणेक न
वाचक आप या य ुि वादाच े अन ुसरण कर यास स म अस ेल. शै िणक ल ेखनात ,
लेखकान े संशोधना या सम य ेचा अिधक ृत ि कोनात ून तपास करण े अपेि त आह े.
हणूनच, तट थ , संघषा मक िक ंवा संिद नधता उ प न करणारी भाषा वाप न आप या
युि वादाची ताकद आ मिव ासान े सांिगतली पािहज े.
शै िणक ल ेखनात भाष ेत प तता आव यक आह े. सु-संरिचत प र छ ेद आिण प िवषय
वा ये वाचका ंना तुम या िवचारसरणीच े कोण याही अडचणी िशवाय अन ुसरण कर यास
स म करतात . भाषा स ंि , औपचा रक आिण त ु हाला काय हणायच े आहे ते अचूकपणे
य क ेले पािहज े. शै िणक ल ेखनात अ प अिभ य प ूण पणे टाळली पािहज ेत.
तुम या प ेपर या म ु य भागाम य े ोत उ ृत करण े आिण स ंदभा ची सूची दान करण े हे
शै िणक ल ेखनाच े अितशय मह वाच े पैलू आह ेत. आपण आप या संशोधन ल ेखनात
क पना , संशोधन िन कष िकंवा मािहतीचा ोत न ेहमी नमूद करणे आव यक आह े.
अ यथा सािहि यक चोरी मानल े जाते.
शै िणक ोता ंकडून पुरा यासह या या मताच े समथ न करण े आव यक आह े. तािक क
युि वाद हण ून सादर क ेलेली व त ुिन ि थती असावी .
शै िणक ल ेखना या म ु य काया पैक एक हणज े जिटल क पना ंचे श य ितत या प पण े
वण न करण े. सहसा उ च िवचार कौश य हणतात , याम य े सं ाना मक ि या ंचा
समाव ेश होतो याचा उपयोग समजा या सम या सोडव यासाठी आिण स ंक पना य
कर यासाठी क ेला जातो िक ंवा या अम ूत क पना ंचे वण न करतात या सहजपण े काय
के या जाऊ शकत नाहीत , दश िव या जाऊ शकत नाहीत िक ंवा ितमा ंसह दश िव या
जाऊ शकतात .
तुमची गती तपासा :
१. शै िणक ल ेखनावर थोड यात िटप िलहा .
३.३ शै िणक ल ेखनातील वादिववाद / मु े
१) शाि दक अडचणी :
थम वषा या िव ा या ला येणा या सवा त मोठया सम या ंपैक श दा ंची सम या असत े.
िनबंध, अहवाल , योगशाळा इ यादीसाठी . िलहाव े लागणा या अनन ुभवी लोका ंब ल
काहीही बोलण े, श द आिण वा चारा ंना यो य जोडण े हे अनेक लोका ंसाठी इतक े सोपे
नसते. या य ेक लेखासाठी एक क पना य ुि वाद द ुस याशी जोडण े आिण प र छ ेदाम य े
सुसंगतता िवकिसत करण े आव यक आह े. हणून, जरी लोका ंनी वतः श ै िणक ल ेख
िलिहल े तरीही या ंना यावसाियक द ु ती आिण स ंपादन स ेवांची आव यकता अस ू शकत े.
munotes.in
Page 17
शै िणक ल ेखनावरील वादिववाद
17 २) याकरण आिण िवरामिच ह े :
याकरण आिण िवरामिच ह े यातील च ुका हे लोक श ै िणक ल ेखाम य े गुण अजमाव याच े
एक म ुख कारण आह े हे गुिपत नाही . जे िव ाथ च ुक चे श द वाप शकतात , याकरण
आिण स ंयोगांचा ग धळ क शकतात , सहायक ि यापद च ुकवू शकतात िक ंवा िवरामिच ह े
िनयमा ंशी प रिचत नाहीत या ं यासाठी ही एक मोठी सम या आह े. अशा प रि थतीत ,
यावसाियक भाषा स ुधारकाची न ेमणूक के याने खरोखरच ब याच सम या ंचे िनराकरण
होऊ शकत े.
३. सािह य े चोरी :
काही िव ा या ना या ंचे िवचार आिण क पना कागदावर उतरवण े कठीण जात े, तर काह ना
वा या ंम ये अवतरण यो य र या कस े समािव कराव े हे मािहत नसत े. सराव कर याचा
य न करताना , ते ओळख यािशवाय ल ेख, पु तके आिण मािहती वेबसाइट ्सव न घ ेतात;
यामुळे सािहि यक चोरीची सम या िदस ुन येऊ शकत े. यावसाियक श ै िणक ल ेखन स ेवा
अशा िव ा या ना उ म कार े िलिहल ेला सािह य े चोरी (नॉन- लेिगयराइ ड ) लेखन कस
असाव ह े दाखव ून मदत क शकतात .
आणखी एक सामा य अडथळा य ेतो जे हा िव ा या ना सािहि यक चोरी टाळ याच े मह व
अ ाप समजल ेले नाही. संशोधन क ेलेला मजक ूर एखा ा या वतः या ल ेखनश ैलीम य े
समाकिलत करण े खूप कठीण आह े. लेखक न ेहमीच ोत उ ृत क शकत नाही -
मजकूराचा अथ लावण े हे एक मह वाच े कौश य आह े आिण यात स म हो यासाठी सतत
वाचनब ता आिण सराव आव यक आह े. याचा सामना कर यासाठी या धोरणा ंम ये
पया यी श द शोध यासाठी श दकोश आिण कोश वापरण े, पुनर चना करण े समािव आह े.
वा यातील वा य े, श दा या पात बदल करण े, सि य आिण िनि य आवाजाम य े बदल
करणे आिण म ूळचे सं ेप करण े िकंवा िव तार करण े. या यित र , िव ा या ने एपीए
सारखी स ंदभ णाली वापरण े आव यक आह े, याम य े भु व िमळिव यासाठी आणखी
वेळ लागतो .
४. मजकूर रचना :
बंध, िनबंध िकंवा ल ेख यासार या य ेकाची िविश रचना असत े. सामा यतः हे
तावना , मु य भाग आिण िन कष या तीन म ु य घटका ंवर आधा रत असता त. तु हाला
आ य वाटेल, परंतु ब याच िव ा या ना या ं या कामा ंची रचना करताना िविवध कारणा ंमुळे
सम या य ेतात, यातील म ु य हणज े इतर सवा या एकवचनाचा िवचार क न य ेक
भाग काढता न य ेणे. अशा करणात यावसाियक ल ेखांची मदत घ ेणे वाजवी आह े आिण
अगदी प कारणा ंसाठी आव यक आह े.
तुमची गती तपासा :
१. शै िणक ल ेखन करताना िव ा या साठी कोणत े मु े मह वाच े आहेत?
munotes.in
Page 18
सामािजक शा ा ंमधील वाचन
आिण लेखन
18 ३.४ सारांश
लेखन ह े एक कौश य आह े जे आय ु यभर अन ेक स ंदभा म ये आव यक असत े.
थोड यात , शै िणक ल ेखन ही ल ेखनाची एक िवश ेष शैली आह े जी वतःच े िनयम आिण
प ती िनधा रत करत े. १. हे िनयम आिण था एखा ा औपचा रक म िक ंवा संरचने या
भोवती आयोिजत क े या जाऊ शकतात . याम य े क पना सादर कराय या आह ेत,
या यित र क पना ंना सािह यातील ल ेखक उ रणा ं ारे समथ न क न याची खा ी
करतात . २. पुढे, शै िणक ल ेखन िवरामिच ह े, याकरण आिण श ु लेखना या पार ंपा रक
िनयमा ंचे पालन करत े. ३. शेवटी, इतर अन ेक वैयि क ल ेखन स ंदभा या िव , शै िणक
लेखन व ेगळे आहे कारण त े अंतिन िहत िस ा ंतांशी स ंबंिधत आह े आिण द ैनंिदन जीवनात
िनयमन ि या आिण प ती कारणीभ ूत आह े, तसेच या घटना ंसाठी पया यी प ीकरण
शोधत आह े.
३.५
१. शै िणक ल ेखन व ैयि क ल ेखनाप े ा वेगळे कसे आहे?
२. शै िणक ल ेखनाच े मु य प ैलू कोणत े आहेत?
३. शै िणक ल ेखनावरील िववेचना वादिववाद सांगा.
३.६ संदभ आिण प ुढील वाचन REFER ENCES AND FURTHER
READING
Alice Savage, MasoudShafiei, (2014) Effective Academic Writing
Secong Edition 1 Students Book, Oxford University Press
शै िणक ल ेखन. द रायिट ंग लॅब आिण ओड य ूएल. पड् यू िव ापीठ ;
शै िणक ल ेखन श ैली. थम वष सेिमनार ह ँडबुक. मस र िव ापीठ ;
बेम, डॅ रल ज े. अनुभवज य जन ल लेख िलिहत आह े. कॉन ल िव ापीठ ;
महािव ालयीन ल ेखन. लेखन क . नॉथ कॅरोिलना िव ापीठ ;
सिपर, एडवड . सं कृती, भाषा आिण यि म व . बक ले आिण लॉस ए ंजेिलस: यू ऑफ
कॅिलफोिन या पी, 1961.
ि हटली , ई.ए., आिण ॉस , ए. (2009). इंटरनेट युगातील "आंतररा ीय " िव ा या चे
शै िणक ल ेखन: सरावातील िविवधत ेचा अ यास करण े. इंटरनॅशनल जन ल ऑफ
इनो ह ेशन इन ए य ुकेशन, 1(1), 12 -34.
❖❖❖❖ munotes.in
Page 19
19 ४
अंक य (िडिजटल ) युगात ल ेखन
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ अंक य (िडिजटल ) युगाचा अथ
४.३ अंक य( िडिजटल ) युगात ल ेखनाच े िविवध प ैलू.
४.४ अंक य (िडिजटल ) युगात ल ेखनाशी स ंबंिधत सम या .
४.५ सारांश
४.६
४.७ संदभ
४.० उि े (OBJECTIVES)
लेखन ि या समज ून घेणे
अंक य(िडिजटल ) युगात ल ेखनाशी स ंबंिधत िविवध प ैलूंब ल जाण ून घे यासाठी .
४.१ तावना (INTRODUCTION )
या करणात आपण िवश ेषत: िडिजटल य ुगा या ीन े लेखन आिण त ं ान या ं या
पर पर स ंवादाब ल जाण ून घेणार आहोत . हा धडा अन ेक कार े उपय ु ठर ेल, जसे क
िव ाथ हण ून तु ही परी ेसाठी िनब ंध िलिहण े अपेि त आह े. नंतर पदवी र िश ण करत
असताना , तु ही ब ंध िलिहत असाल , अहवाल तयार करत असाल , प े िलिहत असाल
िकंवा इतर कोण याही कारच े लेखन करत असाल िजथ े तु ही त ं ानाचा वापर करत
असाल .
आज या काळात िडिजटल य ुगात ल ेखन आिण काशन प ूव पे ा सोप े झाले आहे. रोज या
माण े आपला ऑनलाइन िलिह याकड े कल असतो . जसे क यूट्यूब िट प या िलिहतो ,
तसेच आपण एकम ेकांना हॉट्सअॅपवर मजक ूर देखील पाठवतो . यातून राग , िनराशा
यांसार या इमोज ार ेही आपण वतःला य करतो . आ ही िविवध स ंदेश सेवा
लॅटफॉम वापरतो , िजथे आ ही आम या भावना , राग, िनराशा य करतो . इतकं क
याची जागा घ ेतली आह े, वैयि क भ ेटीत. आम या शारी रक हालचाली िनय ंि त करणार े
अॅप. तर, आपण सव जण न ेहमीपे ा अिधक िलिहत आहोत , फ एक गो आह े क आपण munotes.in
Page 20
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
20 याला आकार िदला आह े आिण एक िदशा िदली आह े. ती सामािजक िव ान आिण
शै िणक ल ेखनासाठी यो य बनिवली आह े. महामारी या काळातही अन ेक पया यी ा ं ारे
परी ा ऑनलाइन घ े यात आ या . इंटरनेट या व ेशासह , िव ा या साठी उपल ध
मािहतीच े माण ख ूप मोठ े आहे. या यित र , आ ही मािहती चा अितभार अन ुभवत आहोत
आिण ह े सहसा ग धळात टाकणार े असत े. अलीकडील साथी या रोगान े वगा त होत
असल े या औपचा रक स ं ेषणाला हॉट ्सअॅप सार या सामािजक मा यम लॅटफॉम म ये
बदलल े, या ा रे अनौपचा रक स ं ेषणाची द ेवाणघ ेवाण गट , चॅट, नोिटस ार े केली गेली
िजथे गटांम ये सामाियक क ेले गेले. हॉट्सअॅप िकंवा टेिल ामवर या यानाची मािहती
शेअर क ेली जात होती . नोटीस िलिह या या औपचा रक प तीपास ून तं ान कस े बदल
घडवून आण ू शकत े. तसेच यास समिप त एक िवश ेष सूचना फलक असण े हे याव न
िदसून येते आिण िव ा या ने सूचना फलकाला भ ेट देऊन यात चचा केलेली मािहती
जाणून घेणे आिण याची न द घ ेणे अपेि त होत े. यामागचा म ु ा हणज े तं ानान े
संभाषण - गो ी कर याच े नवीन माग आणल े आहेत.
लेखन हा िनयतकािलक इितहासाची न द कर याचा एक माग आहे, अ यथा भ ूतकाळ कसा
होता ह े नंतर या िपढीला कळ ू शकत नाही . यािशवाय या ल ेखनाम ुळे माणसाची वाढ
समज यास मदत होत े. िविवध मानवव ंशशा , समाजशा ा ंनीव मानसशा त ा ंनी
िलिहल े या व ेगवेग या ंथांमुळे, यांनी िवकिसत क ेले या िस ा ंतांमुळे आपण जगाला
चांग या कार े समज ून घेऊ शकतो , याच व ेळी आप याला वत मानाब ल जाण ून घे यास
मदत कर यासाठी भ ूतकाळाब ल जाण ून घे यास मदत करतो . आता या िवषयाब ल
अिधक समज ून घे यापूव िडिजटल य ुगाचा अथ जाण ून घेऊ. या करणाच े शीष क आह े
िडिजटल य ुगात ल ेखन.
४.२ िडिजटल य ुगाचा अथ (MEANING OF DIGITAL AGE )
मािहती य ुग, २१ या शतकातील एक ऐितहािसक य ुग आह े जे पारंपा रक य ुग, औ ोिगक
ांती या प ूव या प त मध ून ुत सं मणान े िच हा ंिकत क ेले आह े. औ ोिगक य ुगाने
मािहती त ं ानाकड े नेले हे देखील ल ात घ ेणे आव यक आह े. मािहतीय ुग या व ेगाने
पसरल े ते पूव या ऐितहािसक कालख ंडापे ा िकतीतरी पटीन े अिधक होत े. इंटरनेट या
यापक वापराम ुळे िडिजटल य ुगाची अिधक ृत सु वात झाली . संगणक १९७० या
आसपास बनवल े गेले होते, वैयि क स ंगणका या पदाप णामुळे मािहतीचा म ु आिण जलद
वाह होता .
तुमची गती तपासा
१. िडिजटल य ुग हणज े काय?
२. पूव या मानवव ंशशा आिण समाजशा ा ंचे काय आज आप याला कशी मदत
करते?
munotes.in
Page 21
अंक य (िडिजटल ) युगात ल ेखन
21 ४.३ िडिजटल य ुगात ल ेखनाच े िविवध प ैलू (DIFFERENT ASPEC TS
OF WRITING IN DIGITAL AGE)
िडिजटल य ुगात िलिहण े हे जु या काळातील ट ंकलेखन य ं (टाइपरायटर ) िकंवा पेन आिण
कागद वापर याप े ा वेगळे आहे. िश तीचा अभाव , नाकार याची भीती , मोबाईल फोनचा
वापर, यूट्यूब जे एका ल ेखनात य यय आण ू शकत े आिण दररोज तयार होणार े िति या -
ितसाद यासार या वतः या सवय म ुळे यिथत होण े अशा व ेगवेग या सम या ंना त ड
ावे लागत े. याचा तपशीलवार िवचार क या .
िव ाथ आिण ल ेखन (Student and Writing ):
गु कुला या पार ंपा रक िश ण प तीत ‘िश का ंना िश कासोबत राह न शहाणपण , ान
िशकण े आव यक होत े. येथे ते सराव , कथां ारे जीवनाच े िविवध धड े िशकतात . तथािप ,
िडिजटल य ुगा या आगमनान े, वगा तील साधन े-पाठ्यपु तका ंचे अिधकार वाढल े आिण
कालांतराने तं ानाचा वापरही वाढला (कोप अ ँड काला ँट्िझस, २००० ; गी, २००० ;
लँक-िशअर आिण नोब ेल, २००० ; रो ट हॉल आिण स ेल डर, २००८ ; सेल डर आिण
ेस,२०१० ; सालजो , २०१० ).काळान ुसार ल ेखन प तीही िशकणा या ंसाठी बदलत
गेली.
अलीकडील ल ेखन प त म य े झपाट ्याने बदल झा याम ुळे हातान े िलिहण े दैनंिदन
जीवनात द ुिम ळ आिण द ुिम ळ होत चालल े आहे (नीफ, २०१० ). िकराणा माला ची यादी
बनवण े, नंबर िलिहण े आिण आप या ि यजना ंना मजक ूर पाठवण े यासार या द ैनंिदन
कामांसाठीही िडिजटल ग ॅझेटचा वापर क ेला जातो . यामुळे वगा तील स ंवादावरही प रणाम
होतो. हे आध ुिनक त ं ान भावी आह ेत आिण आ हाला ड ेटा सं ेषण आिण स ं िहत
कर याची मता द ेतात, तसेच जु या लोका ंपे ा वेगवेग या मागा नी हाताळ ू शकतात , जसे
क मजक ूर संपािदत करण े आिण स ुधारणे, काही िव ाथ आज शाळा ंम ये िनबंध, अहवाल
िलिह यासाठी स ंगणक वापरतात . गृहपाठ काय (असाइनम ट) आिण इतर कारच े लेखन
( कॉल -वेक ट1, २०१३ ). िव ाथ लाय रीला भ ेट देऊन वतः नोट ्स बनव याप े ा
क प ( ोजे ट), (असाइनम ट),गृह अ यासा स ंबंिधत न ेमून िदल ेले काम , िनबंध
िलिह यासाठी इ ंटरनेटचा वापर करतात . जसजस े इंटरनेट सोयीच े झाल े आह े, तसतस े
अनुसरण कर यासाठी कोणतीही ि या नाही आिण स ुलभ आह े.
हास (१९९६ ) ारे िविवध ल ेखन त ं ान आिण या ंचे लेखन ि य ेवर होणार े प रणाम
यावर अस ं य तपास या कर यात आ या आह ेत. ितने तीन व ेगवेग या प रि थत म य े
िनयोजनाच े माण आिण कार पािहल े: पेन आिण कागद , केवळ श द ि या , आिण प ेन
आिण कागदा या वापरा सह वड ोसेिसंग (हास, १९९६ ). ितला आढळल े क वड ोसेसर
वापरकत अिधक अवल ंबून असतात . मजकूर पुनरावृ ीची श यता आिण कागदावर
िलिहल े या ल ेखकांपे ा या ं या ल ेखन सम ृ ी व िस ीसाठी कमी योजना होती .
एकिवसा या शतकातील महािव ालयीन िव ाथ एवढ े कसे िलिहतात , असा ही काही
अ यासका ंनी िवचारला आह े. िव ाथ स ंगणका या साहा यान े अिधक व ेगाने िलह
शकतात . १९१७ , १९३० आिण १९८६ मधील ता ंि क बदला ंमुळे लेखनाचा व ेग वाढला . munotes.in
Page 22
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
22 िव ाथ बॉलपॉईट प ेन आिण म ॅ युअल िक ंवा इल ेि क टाइपरायटर वाप न शाई प ेन
िकंवा फाउ ंटन पेन वाप न अिधक व ेगाने िलह शकतात . इंटरनेट देखील एक उपय ु गो
आहे. अ यासान ुसार, K-12 मुले यांना या ं या स ंगणकावर इ ंटरनेटचा व ेश आहे ते
"अिधक िलिहतात , अिधक प ुनल खन करतात , अिधक कािशत करतात , यां या
लेखनावर अिधक अिभ ाय ा करतात . ते िविवध श ैली आिण फॉम म ये देखील
िलिहतात आिण उ च दजा ची िनिम ती करतात . लेखन."
लेखन आिण क रअर (Writing and Career ):
लेखन ह े एक मह वाच े कौश य आह े जे सामािजक शा ाचा मह वाचा घटक हण ून
िव ाथ वगा साठी िवकिसत क ेले गेले पािहज े. हे कौश य आकष क व स ूचना मक ल ेखन
सुधार यास मदत करत े याम ुळे वेबसाईट क ंट ट रायटर (साम ी ल ेखन) सार या जलद
नोक या िमळिव यात मदत करत े. वेगवेगळे मु े, िवषय िलह न आिण ठरािवक साच ेब
ोफाइल तयार क न एखादी य आप या क रअरची स ु वात क शकत े. छोट्या
काशना ंपासून सु वात क न आिण न ंतर वृ प ातही सहभागी होऊ शकतात . पूव लॉग
िलिहण े हा अिधक छ ंद असायचा , पण आता तो क ंट ट माक िटंगचा एक आव यक घटक
बनला आह े. आज, लॉिग ंग मु यतः स ंभा य ाहका ंना यवसाय िक ंवा उ पादनाब ल
मािहती द े यावर ल क ि त करत े. या यित र , भरपूर संधी आह ेत.
ईमेल जािहरातीसाठी ल ेखन द ेखील आव यक आह े. ईमेल माक िटंग/जािहरातीसाठी िविश
लेखन श ैली आव यक असत े जी स ंभा य ाहका ंकडून कॉल ट ू अॅ शन त पर कर यासाठी
िडझाइन क ेलेली असत े. हा प रणामा ंवर क ि त क ेलेला सराव आह े. हे चालू िवकासासाठी
डेटा िव ेषण मता िवकिसत कर यात मदत करत े आिण जािहरात साठी द ेखील वापरल े
जाते.
जन स आिण िडिजटल त ं ान (Journals and Digital Technology ):
चांग या दजा चे लेखन नवीन क पना िनमा ण कर यात मदत करतात याम ुळे एखा ा या
समाजाला आिण आज ूबाजू या अन ेक सम या सोडवता य ेतात. हणूनच जन स ख ूप
मह वाची आह ेत कारण ती लवकर कािशत होतात आिण अिधक व ेशयो य असतात .
िडिजटल त ं ानान े जन ससाठी श ै िणक ल ेखन कस े केले जाते, तसेच शै िणक काय
कसे सामाियक आिण जतन क ेले जाते ते बदलल े आह े. या यित र , यामुळे शै िणक
जन ल, काशन े आिण िविवध ड ेटाम य े लेखकां या व ेशा या भावाच े मू यांकन करण े
सुलभ झाल े आहे. िडिजटल य ुगाबरोबर , संशोधन सािह याची द ेवाणघ ेवाण काशनासाठी
वीकारली ग ेली आह े, शै िणक काय सं िहत आिण िव तरणा या प ती द ेखील बदल या
आहेत. उ रण यव थापन सॉ टव ेअरचा वापर द ेखील ख ूप मह वाचा आह े. सािहि यक
चोरी शोध या या साधना ंसह िडिजटल त ं ाना या प रचयाम ुळे जन ल पेपस या ग ुणव ेचे
मू यांकन कर यात मदत झाली आह े. मु - वेश जन स या उदयासह , िविवध कार या
संशोधन साम ीम य े िवनाम ू य व ेश आह े. जन स या ऑनलाइन काशना या वाढीम ुळे
वेळ, पेपर छापण े, मनु यबळ इ यादीसार या मोठ ्या माणात स ंसाधना ंची बचत झाली
आहे.
munotes.in
Page 23
अंक य (िडिजटल ) युगात ल ेखन
23 लेखन आिण स ंशोधन (Writing and Research) :
लेखन हा मानवव ंश शा िक ंवा लोकजीवन (एथनो ाफ ) सार या अन ेक िवषया ंसाठी
संशोधन प त ची उपय ु ता एक अिवभा य भाग आह े िजथे आपण य ेक तपशील , केस
टडी इ .न दी (रेकॉड ) करतो . सामािजक िव ान ल ेखन सम या ंवर आधा रत अस ू शकत े,
एखा ा िविश सम य ेचा अ यास करताना एखा ाला वतः या भावना आिण अन ुभवांची
न द कर याची स ंधी असत े. या गो ी व ैयि क डायरीम य े न दव या जाऊ शकतात आिण
नंतर त े काही मह वाच े वैयि क अन ुभव न द (रेकॉड ) कर यासाठी स ं मरण हण ून
िलिह यासाठी िक ंवा वत ं लेख हण ून कािशत कर यासाठी स ंदभ हणून वापरल े जाऊ
शकतात . मानवव ंशशा सार या िवषयात वापर या माण े वैयि क अन ुभवांचा वापर
ित ेपा मक ल ेखन हण ून देखील क ेला जाऊ शकतो . िवशेषत: अ यासात सहभागी
होणा या ंसाठी आिण या ं याब ल िलिहताना भाष े या सम ृ ी व िस ी (साम ी या )
बाबतीत स ंवेदनशील असण े खूप मह वाच े आहे.
संशोधका ंसाठी िडिजटल य ुग वरदान ठरल े आह े यान े संकिलत क ेलेली च ंड मािहती
सं िहत कर यात मदत क ेली आह े. असे अनेक सॉ टव ेअस आह ेत जे संशोधकाला
करणाथ सामािजक िव ानासाठी सा ंि यक य प ॅकेज (SPSS, R) सार या स ंकिलत
मािहतीच े प रमाणा मक अन ुमान अस यास याच े िव ेषण कर यास मदत करतात .
लेखन आिण श ै िणक (Writing and Academics ) :
िडिजटलायझ ेशन या प रणामी श ै िणक ल ेखन आिण श ै िणक सािह यात अन ेक बदल
होत आह ेत. शै िणक ल ेखनाची तीन व ैिश ्ये हणज े औपचा रक स ंदभ , सहयोगी त व े
आिण वाचक स ंवाद इ समाव ेश होतो . पिहला कल अिभ ापक , उ रण श ैली, मु य श द
आिण इतर मािहती या वाढ या मह वाशी स ंबंिधत आह े, जे शै िणक स ं था आिण
वै ािनक क ांना ऑपर ेशनल आिण स ं था मक िनण य घे यास स म करणा या डेटा
बेस या िवकासास समथ न देतात. दुसरे, सहयोगी ल ेखनासाठी मािहती त ं ान व ैयि क त े
सामूिहक ल ेखक व तस ेच िविश िवषय िक ंवा िविश अ यास सािह य (थीमॅिटक) ते
काया मक ल ेखक व िवतरण स ं मणास ो साहन द ेते. शेवटी, वै ािनक ान वाचका ंपय त
चांग या कार े पोहोचव यासाठी िव पणन त ं े आिण साधन े शै िणक ल ेखनात समािव
केली गेली आह ेत.
ऑनलाइन जन सशी स ंबंिधत नवीन सम या आह ेत. िशकारी जन सम य े कािशत
करणा या अनेक िव ाना ंम ये अजूनही जाग कत ेचा अभाव आह े, जे मोठ्या काशन श ु क
आकारतात आिण कठो र समवय क प ुनरावलोकन ि य ेिशवाय ह तिलिखत वीकारतात
(रेनां ा, २०१४ ). िडिजटल काशना या स ुलभतेमुळे अशा अ वा यकर िक ंवा
संशया पद काशना ं या स ं येत वाढ झाली आह े (पॅ ीज , २०२० ). येओ वग ैरे.
(२०२१ ) या नफा -संचािलत जन सचा ग ैरफायदा घ ेतला जाऊ नये हण ून वेब ऑफ
साय स (WOS) िकंवा SCOPUS, UGC िल ट सार या स ु िस िव ासाह
डेटाबेसम य े सूचीब असल े या िति त जन लम य े कािशत कर याचा स ला िदला
जातो. munotes.in
Page 24
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
24 संशोधन आिण श ै िणक या दो ही बाबतीत भाषा ख ूप मह वाची भ ूिमका बजावत े.
इंटरनेटचा मु यतः इ ं जी भाष ेत वापर होत अस यान े ाद ेिशक भाषा ंवरील काही
िवषया ंवरील सािह य , मजकूर यांचा अज ूनही त ुटवडा आह े. यामुळे मया िदत ानाचा सार
होतो आिण क ेवळ इ ं जी बोलणा या िविश वगा तील लोका ंपय त पोहोचत े. यामुळे
ादेिशक भाषा ंमधील ल ेखक आिण सािहि यका ंची िनता ंत गरज आह े. एक य जसा
िवचार करत े, वतः या भाष ेतून अिधक चा ंग या कार े जोडत े. वा तिवकत ेशी िजतका
जा त स ंबंध अस ेल िततक े जा त सािह य तयार होईल आिण सम या ंची देवाणघ ेवाण होऊ
शकेल. यामुळे आरो यदायी मािहती एका िपढीकड ून दुस या िपढी कडे जाईल आिण
प रणामी ान वाढत े. यामुळे िविवध गटा ंम ये आपली भावना िक ंवा एकता िनमा ण हो यास
आिण इतर स ं कृती आिण ओळख च े कौत ुक हो यास मदत होईल . िवशेषतः
भारतासार या द ेशात. हणूनच, िविकपीिडया सार या जागितक ल ॅटफॉम वर द ेखील
े ीय े कांना यो गदान द े यासाठी आिण सामाियक कर यासाठी आम ंि त क ेले जाऊ
शकते.
समाजशा ा या िव ा या नाही भ ेडसावणारी म ुख सम या हणज े ादेिशक भाष ेतील
पाठ्यपु तके आिण स ंदभ सािह याचा अभाव यावर आपण सवा नी मात करण े आव यक
आहे. कोणाचा मजक ूर िकंवा लेख अिध क गांभीया ने घेतला जातो ही आणखी एक सम या
आहे, बह तेकदा ती हणज े पाि मा य ेसम य े छापल े जाणार े लेख अज ूनही िव ासाह ता
आिण ित ा बाळग ून आह ेत, आप याला या े ातही काम कराव े लागेल आिण थान
आिण काशका ंपे ा गुणव ा मह वाची मानली पािहज े.
लेखन स ु कर याच े माग (Ways to begin writing ) :
वृ प े, लॉग, वेबसाइट यासार या सामा य लोका ंसाठी ल ेखन ह े सामािजक शा ा ं या
ीने तुलनेने वेगळे आहे. समाजशा , मानवव ंशशा या े ाशी स ंबंिधत ता ंि क भाषा ,
श द, संक पना या ंचा वा पर केला जाऊ शकतो . तु ही त ुमचा वतःचा लॉग तयार क न
आिण त ुमचे अनुभव, वेगवेग या सम या ंब लची मत े द तऐवजीकरण क न िव ाथ
हणून सु वात क शकता . हे तु हाला िडिजटल माक िटंग सारख े नवीन कौश य स ंच
िशक यास मदत कर ेल ज े वतःच एक प ूण क रयर आह े. हे तु हाला भिव यात
वेबसाईट (साम ी ) लेखनाशी स ंबंिधत नोक या िमळिव यात मदत क शकत े. अनेक
जन सम य े यांचे वतःच े लॉग द ेखील असतात या ंना लोक सामािजक िहतस ंबंध
जप यासाठी , ितसाद द े यासाठी उपय ु ठरतात . उदाहरणाथ – इकॉनॉिमक अ ँड
पॉिलिटकल वीकली जन लचा वतः चा लॉग https:// www. epw.in/blog आहे. िलह न ,
िट पणी द ेऊन, पुनरावलोकन े िलह न या जन लचा एक भाग होऊ शकतो .
हे िलिहताना वाङ ् मयीनता ल ात ठ ेवावी लागत े. या पेपरम य े सािहि यक चोरीचा व ैयि क
अ याय आह े हणून आ ही याब ल य ेथे तपशीलवार च चा करत आहोत . उ रण इतर
िव ान आिण िवचारव ंतांना ओळख यास मदत करत े, ते मौिखक म ुलाखती िक ंवा
वनीम ु ण िक ंवा पीएचडी ब ंध सारख े कािशत िक ंवा अ कािशत ोत अस ू ा. यामुळे
कामात िव ासाह ता येते आिण त ुमची व ेबसाईट वाचणा या इतर य ना म ूळ ो तांकडे
परत जा यास आिण या ंना वार य अस यास िवषय वाच यास मदत होत े.
munotes.in
Page 25
अंक य (िडिजटल ) युगात ल ेखन
25 शेवटी, संशोधन आिण ान , सं कृती एकि त आिण एकि त व पा या असतात . लेखन
सु कर याचा एक माग हणज े पु तक परी ण करण े. तु ही एखाद े पु तक वाचायला
पाठवू शकता आिण जर त े का पिनक िक ंवा अध कि पत अस ेल तर त ु ही पा ा ंचे,
वण नाची श ैली, साम ीच े ि व ेषण क शकता . जर त े नॉनिफ शन प ु तक अस ेल तर
तु ही आकड ेवारी, त ये, युि वाद या ंचे िच ण पाह शकता .
एखादा ल ेख िकंवा शोधिनब ंध िलिह यासाठी िवतक िवकिसत करण े ही एक मह वाची गो
आहे. तथािप , जे हा हा लॉग , का पिनक ल ेखन अस ेल ते हा याची आव यकता नाही , ती
केवळ एक कथा अस ू शकत े. एखादा क ेस टडी द ेखील िलह शकतो ह े संशोधन प ेपर
हणून देखील िलह शकत े आिण आपण त े ऑनलाइन कािशत क शकता . अनेक य ूज
चॅनेल, वृ प े आह ेत यात ना ग रक प कारा ंना सहभागी हो यासाठी आिण थािनक
सम या ंब ल वाता कन कर यासाठी आम ंि त क ेले आह े आिण या ार े कोणीही आपल े
लेखन स ु क शकत े.
या कार े िलिहताना भ ूिमका आिण भाषा प करावी लागत े. आपण टायलर या अिभजात
शीष क असल े या आिदम स ं कृतीचे उदाहरण पाह या . क पना करा क तो िजव ंत अस ेल
आिण तो स या कािशत झाला अस ेल. कोणाच े आिदम , कोणी आिदम कस े हणता य ेईल
अशा अन ेक टीका या शीष कावरच झा या अस या . हणून, स या या काळात श द आिण
अथ बदलल े आहेत आता अशा स ं कृत ना थािनक हटल े जाते.
४.४ िडिजटल य ुगात ल ेखनाशी स ंबंिधत सम या (PROBLEMS
ASSOCIATED WITH WRITING IN THE DIGITAL
AGE)
लेखना या िडिजटलायझ ेशनमुळे लेखन आिण मजक ूर सहजत ेने उपल ध हो यासारख े
नवीन म ु े देखील समोर आल े आहेत, काहीव ेळा हे संदभा बाहेर देखील काढल े जाऊ शकत े
आिण ल ेखकांना िवरोध , टीका आिण अपमान द ेखील क ेला जातो . हे एक कला मक
वातं यावर अ ंकुश आह े ते शि शाली एज सी ार े िकंवा इतर अन ेक सं थां ारे आिण
बनावट हॉट्सअ ॅप फॉरवड ारे देखील अस ू शकत े. हणून, हे तं ान न ेहमीच
लेखक,अ यासक आिण संशोधका ंना मदत करत नाही पर ंतु ते यांना उलट ग धळा या
ि थतीम य े ठेवते .
इंटरनेटम य े खूप जा त मािहती अस याम ुळे वा तिवकता आिण बनावट या ं यात फरक
करणे कठीण होत े. मािहतीची िव ासाह ता अवघड बनत े. अगदी यात व ेबसाइट या
बाबतीतही अस े होऊ शकत े, हे लाय रीतील प ु तका ं या बाबतीत होत नाही . यामुळे
िव ा या ला कोण या स ंकेत थळावर िव ासाह आहेत आिण कोणती मािहती अ म िक ंवा
कमी िव ासाह आहे याब ल जाग क असल े पािहज े.
उपल ध स ंसाधना ं या मोठ ्या स ं येने वतःला स ंघिटत कर यात व ेळ लागतो . जलद
प रणाम िमळिव यासाठी ल ेख शोधता ना वापर यासाठी यो य क काय मािहत असण े
आव यक आह े. ब याच वेळा, असे होऊ शकत े क त ु ही उपल ध ोता ंसह िलहायला munotes.in
Page 26
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
26 सु वात क ेली होती , नंतर त ु हाला न ेमका ोत सापड ू शकतो जो त ु ही शोधत होता ,
यामुळे पुनल खनास व ेळ आिण मानिसक श लाग ेल.
लेखन ह े वतः एक व ेगळे काम आह े. कोणत ेही काम िलिहताना सवा त मोठी सम या
हणज े यूट्यूब, फोन िक ंवा इतर कोण याही इल े ॉिनक ग ॅझेट्ससार या ल ॅटफॉम ारे
ल िवचिलत करण े. फ एका व ेबसाइटला भ ेट देऊन आिण न ंतर दुस या संकेत थळला
भेट देऊन िकती व ेळ िनघ ून गेला ह े कळ यािशवाय िदवसभर घालवता य ेईल आिण
िदवसाअख ेरीस कोणत ेही काम क न शक याब ल अपराधीपणाची भावना अस ेल,
हणूनच, िलिहल ेले सािह य िलिहण े आिण छापण े मदत करत े.
एका जागी बस यासाठी वय ं-िश त आव यक आह े आिण िलिह याप ूव सोशल मीिडया
लॅटफॉम देखील तपासत नाही , कारण त े एखा ा या िवचार ि य ेवर, मूडवर आिण
वतः या ितम ेवर देखील प रणाम क शकत े आिण याचा प रणाम सव कामावर िक ंवा
वतःवर होऊ शकतो . मोठ्या माणावर - मा यमा ंमुळे एका स ेकंदात अन ेक भावना ंमधून
जाणे श य होत े, यामुळे एकाक पणा आिण िवचारा ंची प ता या ंचे चांगले काय संतुलन
तयार करण े िवशेषतः िडिजटल काळात कठीण होत े. लॅपटॉप मनोर ंजन, गेिमंग, ि हडीओ
कॉल यासार या अन ेक गो ी प ुरवतो हण ून वापरा या बह िवधत ेमुळे काम करण े आिण ल
क ि त करण े कठीण होत े.
िडिजटल य ुगात ल ॅपटॉपसह ल ेखन क े याने बैठी जीव नशैली आिण समाजापास ून अिल
राह याची व ृ ी वाढीस लागली आह े. यामुळे शरीर आिण मन या दो ह वर प रणाम होतो
आिण याम ुळे याच े संतुलन राखण े आिण िनयिमत यायाम करण े आव यक आह े.
आधुिनक काळात त ं ानासह सामािजक बदलाम ुळे त णा ंम ये मानद ुखी, पाठदुखी,
पाठदुखी यासार या आरो या या अन ेक सम या िनमा ण झा या आह ेत.
तुमची गती तपासा
१. िडिजटल य ुगात ल ेखनाशी स ंबंिधत दोन सम या ंची चचा करा.
२. लेखनासाठी वापरता य े याजो या दोन िवनाम ू य स ंसाधना ंची यादी करा .
४.५ सारांश (SUMMARY )
या करणात आ ही िडिजटल य ुग काय आह े हे समजून घे यापास ून सु वात क ेली.
संगणक आिण त ं ाना या गतीम ुळे िवकिसत झाल े या य ुगाला िडिजटल य ुग हणता
येईल. हा युग मानवी इितहासातील एक व ेगवान घटना आह े यान े मोठ्या गटा ंवर प रणाम
केला आिण मोठ ्या माणात सामािजक बदल घडव ून आणल े. येक े ावर िडिजटल
तं ानाचा प रणाम झाला आह े हण ून िलिहत आह े. करणाम य े आ ही स ंशोधक ,
अ यासक आिण या ंचे ि कोन यासार या ल ेखनाशी स ंबंिधत िविवध े ांचा शोध घ ेत
आहोत . जे िव ाथ माय ोसॉ ट वड वाप न िक ंवा इंटरनेट चा वापर क न अिधक
िलिहत आह ेत. लेखनाशी स ंबंिधत अन ेक सकारा मक बाब वरही चचा केली जात े ज से
मािहतीची द ेवाणघ ेवाण, साठवण ूक, वेळ, पैसा, कागद इ यादी स ंसाधना ंची बचत . या
करणात एका त ेचा अभाव , बैठी जीवनश ैली या ंसार या िडिजटल य ुगात ल ेखनाशी
संबंिधत सम या ंवरही चचा केली आह े. िविवध जन स, कंट ट रायिट ंग आिण प का रता munotes.in
Page 27
अंक य (िडिजटल ) युगात ल ेखन
27 इ याद ार े क रअरची स ु वात कशी करता य ेईल ह े देखील आ ही िशकलो . अशा कार े,
या करणा ार े आ ही त ं ान , िडिजटल य ुग आिण ल ेखन या ं या िविवध प ैलू आिण
पर पर संवादाब ल तपशीलवारपण े िशकलो .
४.६ (QUESTIONS )
१. िडिजट ल युगाचा अथ आिण िडिजटल य ुगात ल ेखनाशी स ंबंिधत सम या ंची चचा करा.
२. लेखन स ु कर या या काही मवार मागा वर चचा करा
३. िडिजटल त ं ाना या वापराम ुळे लेखन ि य ेतील िविवध प ैलूंवर टीप िलहा .
४.७ संदभ (REFERENCES)
1. Anita Rosen (2011) E -learning 2 .0 Proven Practices and emerging
technologies to achieve real results, Published by Reference Press
New Delhi
2. Åkerfeldt, Anna. (2014). Re -shaping of Writing in the Digital Age - a
Study of Pupils’ Writing with Different Resources. Nordic Journal of
Digita l Literacy. 2014. 172 -193. 10.18261/ISSN1891 -943X -2014 -03-
02.
3. G. Hatano, K. Takahashi, 2001, Cultural Diversity, Human
Development, and Education, Editor(s): Neil J. Smelser, Paul B.
Baltes, Internationa l Encyclopedia of the Social Behavioral Sciences,
Pergamon, Pages 3041 -3045, ISBN 9780080430768,
4. Lauren L. Fox worth, Andrew Hashey& Diana P.
Sukhram (2019) Writing in the Digital Age: An Investigation of Digital
Writing Proficiency Among Students With and Without LD, Reading &
Writing Quarterly, 35:5, 445457, DOI: 10.1080/ 10573569. 2019.
1579011
5. Paltridge, Brian. (2020). Writing for Academic Journals in the Digital
Era. RELC Journal. 51. 1 -11. 10.1177/0033688219890359.
6. Pérez -Llantada, Carmen. (2016). How is the digital medium shaping
new research genre s? Some cross -disciplinary trends. 4. 22 -42.
7. Santosh Vallikkad (2009). Information Communication Technology for
teacher Education, Published by Kanishka New Delhi – 002
munotes.in
Page 28
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
28 8. Safonova, M. &Safonov, A.. (2021). Transformation of Academic
Writing in the Digita l Age. VyssheeObrazovanie v Rossii = Higher
Education in Russia. 30. 144 -153. 10.31992/0869 -3617 -2021 -30-2-
144-153.
Webliography
https://daily.jstor.org/student -writing -in-the-digital -age/
https://www.igi -global.com/dictionary/resource -sharing/7562 writ ing in
digital age
https://techcrunch.com/2016/06/23/the -three -ages -of-digital/
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B008043076702322
6
https://www.deccanherald.com/supplements/dh -education/the -art-of-
writing -in-the-digital -age-982427.html
https://doi.org/10.1016/B0 -08-043076 -7/02322 -6.
munotes.in
Page 29
29 ५
थीमॅिटक रीिडंगचे तं (िवषयान ु प वाचनाच े तं )
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ प रचय
५.२ थीमॅिटक वाचन आिण िशक याची सै ांितक समज
५.३ थीमॅिटक वाचन आिण िश णाचा वापर
५.४ थीमॅिटक वाचन आिण िश णाच े प रणाम
५.५ सारांश
५.६
५.७ संदभ आिण पुढील वाचन
५.० उि े
१. थीमॅिटक वाचनाच े पैलू समजून घेणे
२. िव ा या ना िवषयास ंबंधीचे वाचन कोण या मागा नी करता येईल याची ओळख क न
देणे
५.१ प रचय
एका मता आिण थीमॅिटक एकके ही िव ाथ -क ि त धोरणा ंची उदाहरण े आहेत जी
अ यास मा या अ यापनशा ा या िशकाऊ -क ि त त व ानाला समथ न देतात.
थीमॅिटक युिनटम य े मु य थीमभोवती अ यास म आयोिजत केला जातो. यात धड्यांचा
एक संच असतो जो गिणत , वाचन , सामािजक अ यास , िव ान आिण भाषा कला
यासार या अनेक शै िणक िवषया ंना युिनट या मूळ थीमसह जोडतो . येक कृती
म यवत थीम या िदशेने तयार केली पािहज े. ते िवभेिदत सूचनांसह चांगले काय करतात
आिण िव ा या ना यो य तरावरील य न दान करतात , याम ुळे कंटाळवाण ेपणा िकंवा
जबरद त अडचणीची भावना कमी होते. थीमसह वाचन आिण िशकण े हे थीम-आधा रत
िनद शांशी अतूटपणे जोडल ेले आहे. थीमॅिटक िनद शांम ये िव ाथ सि यपण े यांचे
वतःच े ान तयार करतात , वैयि क अनुभव घेतात आिण यांना दररोज भेडसावणा या
सामािजक याया या सम या ंचा समाव ेश करतात . या वगा त चांगले िवषयास ंबंधी काम
चालू आहे अशा वग खो या ंमधील मानक एकल-िवषय अ यास माप े ा मुले थीमॅिटक, munotes.in
Page 30
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
30 एकाि मक अ यापनात ून अिधक िशकतात कारण िशक याची मालक िव ा या या हातात
असत े.
५.२ थीमॅिटक वाचन आिण िशक याची सै ांितक समज
िश णाच े रचनावादी त व ान िवषयास ंबंधीचे वाचन, अ यापन आिण एक ीकरणाशी
सुसंगत आहे. रचनाकारा ं या मते, िलं स या ेणीब तपासणीवर आधा रत ानाच े े
वेगळे करणे िकंवा मािहतीच े वेगळे तुकडे वेगळे करणे कठीण आहे. या रचनावादी प तीला
पायगेट आिण वायगो क या िस ांतकारा ंनी जोरदार समथ न िदले. पायगेटने असा
युि वाद केला क जसजस े लहान मूल प रप व होत, तो मता आिण आकलना या
हळूहळू, सतत िवकासा ार े मािहती ा करतो . या या िवकासा या िस ांताने जे हा
िव ाथ एकमेकांशी सहयोग करतात आिण संवाद साधतात ते हा होणारी सं ाना मक वाढ
अधोर ेिखत करते. एक ीकरण या ि य ेला अनुकूल करते.
जीन पायगेट या सं ाना मक िवकासा या िस ांतानुसार, मुले मानिसक िवकासा या चार
वेग या ट या ंतून गती करतात . यांचा बंध केवळ मुलांनी ान कसे िमळवाव े या याशी
संबंिधत नाही, तर बुि म े या व पाशीही संबंिधत आहे. पायगेटचे ट पे आहेत:
१. से सो रमोटर ट पा: ज म ते २ वष ,
२. ीऑपर ेशनल ट पा: वय २ ते ७ वष ,
३. कॉ ं ि ट ऑपर ेशनल ट पा: वयोगट ७ ते ११ वष आिण
४. औपचा रक ऑपर ेशनल ट पा: १२ वष आिण यावरील
ले ही वायगो क (१९३४ ) या काया ने गे या अनेक दशका ंम ये सं ाना मक
िवकासाती ल बह तेक अ यास आिण िस ांताचा आधार त ंभ थािपत केला आहे, िवशेषत:
याला सामािजक िवकास िस ांत हणून ओळखल े जाते. वायगो क च े िस ांत
अनुभूती या िनिम तीम य े सामािजक पर परस ंवादा या मह वावर जोर देतात, कारण यांचा
असा ठाम िव ास होता क समाज अथ िनिम ती या ि य ेत मह वप ूण भूिमका बजावतो .
थीमॅिटक सूचना आिण एका मता ल णीय िव ाथ कने शन आिण समुदाय वाढवत े.
तुमची गती तपासा
१. पायगेट या िस ांतावर एक टीप िलहा.
५.३ थीमॅिटक वाचन आिण िश णाचा वापर
अनेक शाळांनी ऐितहािसक ्या ा सिमशिन ट िकंवा इं शिन ट मॉडेलचे पालन केले
आहे, याम य े िश क िकंवा या याता िव ा या ना मािहती " सारण " करतात . याउलट ,
वायगो क चा िस ांत िशक या या संदभा म ये सि य िव ा या या सहभागास
ो सािहत करतो . हणून, िश क आिण िव ा या या भूिमका उलट्या आहेत, कारण
अथ पूण बांधणीत मदत कर यासाठी िश कान े या या िव ा या शी सहयोग केला पािहज े. munotes.in
Page 31
थीमॅिटक रीिडंगचे तं (िवषयान ु प
वाचनाच े तं )
31 यामुळे, िशकण े हा िव ाथ आिण िश क दोघांसाठी पर पर अनुभव बनतो. थीमॅिटक
अ यापन , याला आंतरिव ाशाखीय अ यापन िकंवा एकाि मक सूचना हणूनही
ओळखल े जाते, िव ा या साठी इतर िवषया ंचा समाव ेश क न संबंध िनमा ण कर यात
आिण वा तिवक जगात सम या सोडव यास मदत कर यासाठी खंिडत ान आिण िवचार
ि या ंचा वापर कर याचा एक चांगला माग आहे.
अ यासा ंनी असे दाखव ून िदले आहे क मानवी म दूला मािहती या असंब िकंवा मह वा या
नसले या तुकड्यांवर ि या कर यात अडचण येते आिण तो अथ िनमा ण कर यासाठी
नमुने शोधतो आिण जगाचा अथ लाव यासाठी नैसिग क र या त ये आिण क पना ंना
जोडतो . थीमॅिटक िनद शांची रचना वतःच क पना ंना मोठ्या संपूण (थीम, संक पना आिण
सम या ) शी जोड याच े काम करते.
थीमॅिटक वाचन िव ा या ना यां या अ यासात ल आिण रस िटकव ून ठेव यास मदत
करते. अलीकडील संशोधनात ून असे िदसून आले आहे क थीमॅिटक सूचना देखील
िव ा या ची ेरणा आिण शै िणक कामिगरी वाढिव यात मह वप ूण भूिमका बजाव ू शकतात .
वा तिवक -जगातील सम या आिण या घटना ंचा पर परस ंबंध सोडव यासाठी आव यक
साम ी आिण कौश य े िशकव याच े येय सा य कर यासाठी अ यास माच े एक ीकरण हे
एक भावी धोरण आहे.
तुमची गती तपासा
१. थीमॅिटक वाचनाची उपयु ता काय आहे?
५.४ थीमॅिटक वाचन आिण िश णाच े प रणाम
थीमॅिटक िश ण िव ा या या वाचन मतेतील फरका ंना अिधक अनुकूल आहे कारण
यामुळे अशा प रि थती िनमा ण होतात या िव ा या ना यांचे वाचन कौश य िवकिसत
कर यास ो सािहत करतात . यांची वाचन मता िकतीही असो, हे िश ण िव ा या ना
सि य आिण उ साही बनवत े. यामुळे िव ा या ची वाचनाची आवड वाढ यान े यां या
वाचन कौश यात वाढ होते. सै ांितक ्या, आधी सांिगत या माण े वाचन आिण वाचन
कौश या ंम ये एक संबंध आहे. माणसाची वाचन मता िजतक जा त िततक यांची
वाचनाची आवड जा त . थीमॅिटक लिन गम य े, िशक या या रणनीत म ुळे िव ा या ची
वाचनाची आवड वाढते, याम ुळे वाचन मतेत वाढ होते आिण शेवटी, चांगले िशक याच े
प रणाम होतात . हे िशक या या शैली आिण वाचन मता यां यातील पर परस ंवादा या
बाबतीतही खरे आहे.
िन कषा या आधार े, खालील सात मु े सवा त ल णीय प रणामा ंचा सारांश देतात: १)
थीमॅिटक लिन ग मॉडेल वापरणार े आिण पारंपा रक िश ण मॉडेल वापरणा या िव ा या या
िशक या या प रणामा ंम ये फरक आहे. थीमॅिटक िश णात भाग घेणा या िव ा या चे
िशक याच े प रणाम पारंपा रक िश ण घेतले या िव ा या पे ा े असतात ; २) जे
िव ाथ य ्या िशकतात आिण जे वणश ैली िशकतात यां या िशक या या
प रणामा ंम ये फरक आहे. ि ह य ुअल िश ण शैली असल े या िव ा या चे िशक या चे munotes.in
Page 32
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
32 प रणाम वणिवषयक िश ण शैली असल े या िव ा या पे ा े असतात ; ३) उ च आिण
कमी वाचन मता असल े या िव ा या या िशक या या प रणामा ंम ये फरक आहे. ४)
िशक या या प रणामा ंम ये िशक याच े मॉडेल आिण िव ा या या िशक या या शैल म य े
पर परस ंवाद आहे; ५) िव ा या या िशक या या प रणामा ंम ये िशक याच े मॉडेल आिण
वाचन मता यां यात कोणताही पर परस ंवाद नाही; ६) िव ा या या िशक या या
प रणामा ंम ये िशक याची शैली आिण वाचन मता यां यात कोणताही पर परस ंवाद नाही;
आिण ७) िव ा या या िशक या या प रणामा ंम ये िशक याच े मॉडेल आिण वाचन मता
यां यात कोणताही पर परस ंवाद नाही.
िन कषा या आधार े, एक ायोिगक ता पय हणून, खालील माण े अनेक सूचना मांड या
जाऊ शकतात : १) ाथिमक शाळेत, िवशेषत: खाल या वगा त िश ण लागू कर यासाठी
िवषयगत िश णाच े मह व; २) िव ा या या वैयि क फरका ंकडे ल दे याचे मह व,
िविश िश ण शैलीम य े; ३) वाचन मता हा देखील एक िचंतेचा िवषय असावा ,
सामा यत : ाथिमक िव ाथ हे ल ात घेता वाचन िशक या या िकंवा लवकर वाच या या
ाथिमक अव थ ेत आहेत.
तुमची गती तपासा
१. वाचनात थीम अस याच े फायद े प करा.
५.५ सारांश
लिन ग मॉडेल या संबंधात, थीमॅिटक मॉडेल िव ा या या वाचन मतेतील फरक हाताळ ू
शकतात . थीम िशक या या प ती सव िव ा या ना, वाचन पातळीकड े दुल क न ,
सि य आिण सहभागी हो यासाठी ो सािहत करतात . अिधक िव ाथ -क ि त ीकोन
वाप न , थीमॅिटक िश ण िशक या या ि य ेत िविवध कार या संभा य सहभागाची
श यता दान करते आिण िव ा या म ये यां या वाचन मतेसह वैयि क िभ नता
सामावून घेते.
थीमॅिटक युिनट्समुळे भरपूर सज नशीलता , दोलायमान क े, ह शार संवाद आिण आकष क
वाचन होऊ शकते. एकाि मक थीमॅिटक युिनट्स वापरण े तुम या िव ा या साठी अनेक
कारणा ंसाठी फायद ेशीर ठ शकते.
१. िव ा या ना जे िशकवल े जात आहे याम य े वार य िनमा ण करते
२. यांना संपूण अ यास मात जे िशकल े आहे ते वाप देते
३. िव ाथ गो ी कशा जुळतात पाह शकतात
४. मागील अनुभव आिण ान वापरतात
५. श दस ं ह आिण वाचन कौश य सुधारते
munotes.in
Page 33
थीमॅिटक रीिडंगचे तं (िवषयान ु प
वाचनाच े तं )
33 ५.६
१. थीमॅिटक युिनट्स हणज े काय?
२. वाचनासाठी थीम मह वा या का आहेत?
५.७ संदभ आिण पुढील वाचन
● Ary D Jacobs LC & Razavieh, A 2002 Introduction to research in
education Edisi keenam Stamford: Wadsworth Thomson Learning.
● Bell, L. C. (1988). Let Them Read: Using a Thematic Approach to
Teaching Reading. Middle School Journal, 19(2) , 16-17.
● Grisham,DL 1995 Integrating the curriculum: The case of an award -
winning elementary school Paper presented at the annual meeting of
the American Educational Research Association, Berkeley, CA.
● Tudor L S 2013 Primary school skills development thro ugh integrated
activities Procedia - Social and Behavioral Sciences 127 pp 722 —27.
❖❖❖❖
munotes.in
Page 34
34 सामािजक शा ाम य े वाचन
६
शै िणक िलखाण ि या उ पादनातील मु य युि वाद
समज ून घेणे
घटक रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ युि वाद िव मत
६.३ शै िणक युि वादाच े घटक
६.४ सारांश
६.५
६.६ संदभ आिण पुढील वाचन
६.० उि े
१. शै िणक युि वादाच े मह व समजून घेणे
२. िव ा या ना िचिक सक शै िणक उ पादना या कौश या ंची ओळख क न देणे
६.१ प रचय
वाद हा लोकांसाठी शाळेत, कामावर आिण दैनंिदन जीवनात िवचारा ंची देवाणघ ेवाण
कर याचा एक सामा य माग आहे. शै िणक , यावसाियक , शा आिण इतर
यावसाियक ,सामािजक काय कत व इतर सव जण काय करावे िकंवा कशा कार े िवचार
करायचा हे ठरव यासाठी िकंवा इतरांना असे कर यास पटवून िकंवा ते अ यथा क शकत
नसले या गो ीवर िव ास ठेवून सम या सोडव यासाठी युि वाद वापरतात . वण ना मक व
तका वर आधा रत टीका मक परी ण लेखनाच े वच व आहे. याबाबत िव ाथ वगा म ये
समज िवकिसत होणे स ि थतीम य े गरजेचे झाले आहे, ते हा सव िव ा या ना युि वाद
लेखनाच े िश ण िदले पािहज े. तर, वाद िकंवा मतिभ नता हणज े न क काय?
तुम यासह येकाचे िनयिमतपण े मतभेद आहेत. जे हा तु ही दावा करता आिण नंतर
कारणा ंसह याचे समथ न करता ते हा एक युि वाद तयार केला जातो. munotes.in
Page 35
शै िणक िलखाण ि या
उ पादनातील मु य युि वाद
समजून घेणे
35 िव ा या ना शै िणक िकंवा यावसाियक जीवनासाठी तयार कर यासाठी , व ृ व आिण
शै िणक युि वाद या दोन ाथिमक शैली आहेत या सामा यत : ह या असतात . जर
व ृ व हा लेखन आिण बोल या या कलेचा अ यास असेल, िवशेषत: िलिहण े आिण बोलण े
हे मन वळव या या आिण पटवून दे या या उ ेशाने असेल, तर व ृ ववादाचा अ यास
करणारा िव ाथ यश वीपण े पटवून देणारा आिण पटवून देणारा युि वाद कसा तयार
करायचा यावर ल क ि त करेल. िव ा या ने युि वादाब ल िव तृतपणे िवचार कर यास
स म असण े आव यक आहे, तसेच युि वादाच े श दस ं ह आिण तक शा समजून घेणे
आव यक आहे. शै िणक युि वाद व व ृ ववादी युि वादाचा जवळचा सहसंबंध आहे.
याचा उपयोग क पना ंवर चचा कर यासाठी आिण मू यांकन कर यासाठी , िवशेषत:
अ यासा या यावसाियक े ात, आिण या िव ासा ंब ल इतरांना पटवून दे यासाठी केला
जातो. या या आिण अ वेषण हे शै िणक युि वादाच े मुख घटक आहेत. शै िणक आिण
ेरक तक यां यात कोणताही सम वय नाही असा दावा करणे खोटे ठरेल.
६.२ युि वाद िव मत
लोक अनेकदा युि वाद िव मत िकंवा मतभेद यात ग धळ करतात . खरं तर, युि वाद
आिण क पना सार याच वाटतात . जे हा एखा ा मतासह कोणी दावा करतो ते हा तो
हणत असतो क याला ते खरे वाटते. वाद घालणारी य ितला जे वाटते ते खरे आहे
असे हणत े. जरी मते आिण युि वाद समान वाटत असल े तरी, दोन मोठे फरक पण
अ यास ू शकतो .
१. युि वादा ंना िनयम असतात , तर मतांना नाही. दुस या मागा ने सांगायचे तर, युि वाद
तयार कर यासाठी तु ही युि वाद वाजवी आहे क नाही याचा िवचार करणे आव यक
आहे. ते बनवण े फायद ेशीर आहे का? ते खरे आहे का? ते ऐकू येते का? यातील सव
घटक तािक क अथ देतात का? दुसरीकड े, मतांना कोणत ेही िनयम नसतात ,पण आधार
असू शकतात आिण कोणीही य करणार ्याला ते एक मानल े जा यासाठी िवचार
कर या ची गरज नाही; तथािप , तो एक युि वाद मानला जाणार नाही.
२. युि वादा ंना समथ न असत े; मतांना नाही. जर तु ही दावा केला आिण नंतर थांबलात ,
जसे क दावा या या स यत ेचे दश न कर यासाठी पुरेसा आहे, तर तु ही फ एक
मत मांडले आहे. युि वादाच े समथ न करणे आव य क आहे आिण युि वादाच े समथ न
कर याच े वतःच े िनयम आहेत. समथ न देखील पूरक, संबंिधत आिण पुरेसे असाव े.
तुमची गती तपासा :
१. सदोहरणासिहत मत या संक पन ेची व युि वादाची तुलना करा.
६.३ शै िणक युि वादाच े घटक
जरी शै िणक लेखनाचा येक भाग वेगळा असला तरी, ते सव वाचका ंना मु य क पना
िकंवा मु य िन कषा ची शा ीय ि कोनावर आधा रत वैधता पटवून दे याचा य न
करतात . लोक सहसा या मु य मुद् ाला "वाद" हणतात . शै िणक युि वादा या मु य
घटका ंम ये पुढील घटक समािव आहेत: munotes.in
Page 36
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
36 १. सम य ेचे िवधान
२. सािह य पुनरावलोकन
३. प रक पना , संशोधन , येय िकंवा उि ात य के या माण े अ यासाचा िविश
उ ेश
४. प त आिण काय प ती
५. प रणाम /पुरावा
६. चचा आिण िन कष
हे तपशीलवार समजून घेऊया:
१. "सम या " चे िवधान :
इतर शै िणक लेखना माण े, िविश िवषयास ंदभा तील िनयतकािलक म ये संशोधन
लेखाची सु वात सामा यत : आ हान े, िवरोधाभास िकंवा मह वप ूण संक पन े या
प ीकरणान े होते. हे वाचकाच े ल वेधून घे यासाठी , संशोधनाच े मह व थािपत
कर यासाठी आिण संशोधनात भर घालणार े सािह य िकंवा सािह याच े योगदान व मह व
अधोर ेिखत कर यासाठी केले जाते. हे काही लेखांम ये काही वा या ंम ये िकंवा
प र छ ेदांम ये पूण केले जाते.
२. सािह या चे पुनरावलोकन :
सम य ेचे प ीकरण सािह या या े ामधील 'अंतर' या वण नानंतर आहे जे संशोधन भ
इि छत आहे. 'अंतर' हा अनु रीत , िवरोधाभास , ानाचा न शोधल ेला भाग, सै ांितक
िवसंगती िकंवा तपासाधीन घटने या वत मान समजातील काही कमतरता यांचा संदभ घेऊ
शकतो . 'सािह य समी ा ' सामा यतः इतरां या क पना ंशी गंभीरपण े गुंतले या लेखनाचा
संदभ दे यासाठी वापरला जातो. 'सािह य समी ा ' हा सािह यातील अंतर दूर करणा या
लेखनाचा संदभ दे यासाठी देखील वापरला जातो. जे हा आ ही या माग दिश केतील
सािह य समी ेशी बोलतो , ते हा प पण े जन ल लेखा या या िवभागाचा संदभ देणे
गरजेचे आहे. याचा उ ेश सािह यातील "अंतर" व गरजा ओळखण े आहे जे संशोधनाच े
मह व ठरवत े.
३. गृहीतक , संशोधन , येय आिण उि :
सािह य पुनरावलोकन हे परंपरेने संशोधना या िविश ल क ि त िवधानाच े पालन केले
जाते. शा ीय ि कोनावर आधा रत संशोधन प त याम य े गृहीतक , िकंवा,
सामा यतः , संशोधना या येयाचे िकंवा उि ा ंचे िवधान समािव आहे. पुनरावृ ी
टाळ यासाठी आिण ल पूव क सम वय तंतोतंत ठेव यासाठी यापैक फ शा ीय
मािहती या आधार े संशोधन प तीचा मवार वीकार करणे मह वाच े आहे. कारण
संशोधनाच े उि काही भौितक मागा ने जगाला थेट बदल याऐवजी ानाची िनिम ती करणे
आहे (कृती संशोधनाचा संभा य अपवाद वगळता ), संशोधनाची उि े ान िनिम ती या
भाषेत य केली पािहज ेत.
munotes.in
Page 37
शै िणक िलखाण ि या
उ पादनातील मु य युि वाद
समजून घेणे
37 ४. काय प ती आिण ीकोन :
काय प ती आिण ीकोन हे वण न करतात क तु ही ाला कसा ितसाद ाल िकंवा
तु ही तुम या िन कषा वर कसे आलात . प रचय आिण/ िकंवा गोषवाराम य े सामा यत :
प तीच े संि वण न असत े. या प र छ ेदाम य े तु ही संशोधन क प पूण कर यासाठी
घेतले या पाय या ंचे वण न केले पािहज े, तुम या िन कषा वर यावे आिण या पाय या का
आव यक हो या . मह वाची मािहती दे यासाठी तु हाला तुम या िवधानात श य िततके
कमी अथ पूण मांडणी करावयाची आहे.
५. प रणाम / पुरावा:
पुढील पायरी हणज े प रणामा ंचे सादरीकरण िकंवा तावन ेत केले या दा याच े समाधान
करणा या िकंवा याचे समथ न करणा या पुरा याची चचा . येथे, आपण वाचका ंना आपण
काय शोधल े याची मािहती देत आहात . प तशीर घटक, मुख संक पना , िस ांत,
क पना , केस टडी, ऐितहािसक युग, कायद े, सािहि यक शैली, संदभ , भौगोिलक देश
िकंवा इतर कोण याही गटानुसार पुरा याची मांडणी केली जाऊ शकते. चचा थेट बंधा या
मुद् ाशी िकंवा युि वादाशी संबंिधत असण े आव यक आहे, जे मह वप ूण आहे.
६. चचा आिण िन कष :
िवषया या सादरीकरणाचा शेवटचा भाग ाला ितसाद संकिलत केले या मािहतीच े
पृथ करण करतो िकंवा युि वादाच े मु य मु े आिण समथ न मािहती सारांिशत करतो .
यानंतर संशोधनाच े मह व आिण यानंतरचे कोणत ेही प रणाम यावर चचा केली जाते.
िन कषा चा उ ेश युि वादा या मह वावर जोर देणे, चच ला िन कष व उि ा ंनु प
सारांिशत करणे आिण वाचका ंमराठी साठीसोडण े हा आहे. सामा य मह वा या सम य े या
मांडणीन े पेपरची सु वात कशी होते, याच माण े मु य मुद् ावर जोर देणा या िन कषा ने
याचा शेवट हायला हवा. हा संदेश समज याजोगा आिण श य ितत या वेशयो य
बनवण े हे िन कषा चे येय आहे.
तुमची गती तपासा :
१ . शै िणक युि वादाच े घटक कोणत े आहेत?
६.४ सारांश
िनबंधासाठी युि वाद आव यक आहे, जो िव ा या नी पूण करणे आव यक असल ेला
लेखनाचा सवा त सामा य कार आहे. अनेक अ यास दाखव ून देतात क िव ा या ना
युि वादाची अपूण िकंवा चुक ची समज आहे. िवतका मक िनबंधा या आव यकता ंब ल
यांचे अ ान , िवशेषत: शै िणक िववादात वतःचा ि कोन तयार कर याची आव यकता ,
अनेक सम या ंना कारणीभ ूत ठरते. यांना िमळाल ेले माग दश न मानका ंना प आिण
िवसंगत आिण अ प पण े युि वादाचा संदभ देत नाही. munotes.in
Page 38
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
38 ाना या शै िणक ि या व उ पादनातील युि वादा ंवर समजूत िवकिसत हो या या
ीने स याची कमतरता असूनही, ाना या ामािणक आिण िव ासाह सहसंबंध,
मया दा, वा ुटी व समाजपयोगी हो यासाठी ते अ यंत मह वाच े मानल े जाते.
६.५
१. शै िणक युि वादाच े मह व सांगा.
२. शै िणक लेखनात केवळ मते अस याच े काय प रणाम होतात ? यावर सखोल चचा
करा.
६.६ संदभ आिण पुढील वाचन
● Andrews, R. (2005). Models of argumentation in educational
discourse. Text – Interdisciplinary Journal for the Study of Discourse,
25(1), 107 -127.
● Bacha, N. N. (2010). Teaching the academic argument in a
university EFL environment. Journal of English for Academic
Purposes, 9(3), 229 -241.
● Hyland, K., & Sancho Guinda, C. (Eds.) (2012). Stance and voice in
written academic genres. Palgrav e Macmillan.
● Toulmin, S. E. (2003). The uses of argument. Cambridge University
Press. (Original work published 1958).
● Wolfe, C. R. (2011). Argumentation across the curriculum. Written
Communication, 28(2), 193 -219.
❖❖❖❖
munotes.in
Page 39
39 ७
सामािजक शा ातील शै िणक वाचन कौश य
घटक रचना :
७.० उि य े
७.१ प रचय
७.२ टीका मक वाचन
७.३ वाचन तयारीच े ट पे
७.४ वाच याच े ि कोन
७.५ वाचन मतेतील सुधारणा
७.६ शै िणक ंथांचे वाचन आिण िव ेषण करणे
७.७ िन कष
७.८ सारांश
७.९
७.१० संदभ
७.० उि े
१. िव ा या ना शै िणक वाचना या संक पन ेची ओळख क न देणे.
२. टीका मक वाचन कौश य तयार कर यासाठी या पाय या आिण ि कोना ंचा अ यास
करणे.
७.१ तावना
शै िणक ंथ वाचण े हे एक कठीण बौि क काय आहे आकलन आिण मरण श
वाढव यासाठी वेळ, मेहनत, संयम आिण वाच या या ठरािवक प ती असा या लागतात .
सामािजक शा ाम य े, िटका मक वाचनाम य े युि वाद ओळखण े, पुरावे, ोता ंचे
मू यमापन करणे आिण आंतरिलिखत गृिहतका ंना आ हान देणे या उि ा ंसह सि यपण े
वाचन करणे आव यक आहे. अनेक िव ाथ शै िणक वाचनाशी चुक या प तीन े
फुरसती या िनि य वाच याचा संबंध जोडतात . िटका मकवाचन हे एक मौ यवान
कौश य आहे जे िव ा या ना िश तीची पवा न करता अिधक जाग क आिण,आशादायी ,
अिधक भावी नाग रक बन यास मदत करते. याम य े वाचन ि य ेपूव , दर यान आिण munotes.in
Page 40
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
40 नंतर एक िविश ि या समािव असत े याम य े सहजपण े मािहतीच े मू यांकन समािव
असत े. लेखक काय सांगू इि छत आहे हे कळ यासाठील ेखा या भाषेतील संक पना आिण
श दस ं हावर पकड असण े हे आव यक आहे. वाचन कौश या ंचा शै िणक यशाशी अतूट
संबंध असतो . यामुळे हे करण वाचनाच े िविवध नमुने प करेल याम ुळे िव ा या ना
अथ पूण आिण सकारा मक मािहती िमळेल.
७.२ िटका मकवाचन
सामािजक शा ातील िटका मक वाचन हे िव ेषणा मक काराम य े कसे असत े याची
जाणीव असण े आव यक आहे. याचा अथ लेखकान े ाब ल काय सांिगतल े आहे आिण
वत मान िव ेषणात काय मांडले आहे हे जोडण ेहोय. सामािजक शा ंथांची वतःची
वेगळी वैिश ्ये आिण आ हान े आहेत. अशा अनेक प ती आहेत, यांचा वापर सामा य
ंथ तसेच सामािजक शा ंथ वाच यासाठी केला जाऊ शकतो . सामािजकशा ा या
शै िणक ंथां या अचूक आकलनासाठी काही प त चा वापर िवशेषतः केला जातो.
'िटका मकता ' या श दाचा अनेकदा नकारा मक अथ घेतला जातो कारण तो अिभ ाय
दान करतो . असे समजल े जाते क , िटका मक िवचारसरणी या साधनाचा वापर क न
एखा ा कामावर टीका कर यासाठी केवळ नकारा मक िति या देणे आव यक आहे,
िजथे य ात , कौतुक कर याची मतातस ेच कामातील कमतरता असत े
अशी, िव ा या ची िदशाभ ूल केली जाऊ शकते. इतर लोकमत -आधा रत , प पाती िकंवा
चुक या ितभागा ंपासून व तुिन आिण त या मक पैलू वेगळे कर या या िनराशाजनक
काया सह; ग धळात टाकू शकतात . जो घटक िव ा या ना एक वेळेस चाचणी साठी
वा तिवक मािहती ल ात ठेव यास मदत करतो तोच गैरसमजही िनमा ण करतो , हा
गैरसमज एका उ च मा यिमक िश ण काराम य े उ वतो .
िव ा या ना िशकवल े गेले आहे क मािहती एखा ा सुिशि त य ार े सादर केली जाते
जी या िवषयावर एक कार े वच व दश वते असे िदसत े, या गो ीम ुळेच सादर केलेले िन कष
आिण मािहती स य असण े आव यक आहे. हणून यांना मािहतीच े मू यांकन िकंवा
पडताळणी न करता वीकार याची अट घाल यात आली आहे. सव साधारणपण े, िव ाथ
यां या ंथांशी टीका मकपण े गुंत यासाठी , ंथ हे बौि क वंशाचा भाग कसे आहेत हे
समजून घे यासाठी िकंवा येक िवषयासाठी कठीण असल े या; समज या या िविश
करा ंम ये िवकिसत केले या गृिहतका ंवर िच ह िनमा ण कर यासाठी तयार नसतात .
हणून सादर केलेली त ये, आकड ेवारी िकंवा मतांचे मू यांकन करणे आिण या ार े टीका
करणे हे गंभीर िवचार िवकिसत कर यासाठी एक आव यक काय आहे. प रणामी ,
महािव ालयीन तरावर िव ा या ना िविवध िवषया ंम ये टीका मक वाचक हो यासाठी
ो सािहत क न , यांना एक कौश य संच िवकिसत कर यास वृ केले जात आहे; जे ते
हाय क ूलम य े िशकल े या कौश याप े ा िभ न आहे. यासाठी आकलनाची जुनीप त पु हा
न यान े िशकण े व नवीन शै िणक तं े आ मसात करणे आव यक आहे.
munotes.in
Page 41
सामािजक शा ातील शै िणक
वाचन कौश य
41 ७.३ वाचन : तयारीच े ट पे
वाचन ि य ेपूव , वाचना दर यान आिण वाचना नंतर अनेक घटका ंचा िवचार करणे
आव यक आहे. खाली नमूद केले या पाय या ंचे अनुसरण के याने यावहा रक ि कोन
दान कर यास मदत होईल. हे केवळ वरव न समजणा या ाना या गो प े ा, अिधक
खोलवर जणार े ान असेल याची खोली नावी यप ूण घटक िशक यास मदत करणारी
असेल.
१. वाचन ि य ेपूव :
लेखकाची पा भूमी, यांची इतर कामे, यांचे िलखाण कोण या वषा त िलिहल े/ कािशत
केले आहे आिण यावेळेस असल े या िवचारसरण चा कामावर कसा भाव पडतो , या या
आधार े मािहती गोळा करणे िव ा या साठी आव यक आहे. बह तांशी, लेखका या जीवनाचा
याने िलिहल े या कामावर प रणाम होत असतो . लेखकाला सािह य िलिह यासाठी
ेरणादेणा या बाबी आिण हेतू यांचे देखील मू यांकन कर याचा य न करावा . शीष काचे
मह व िवचारात या आिण लेख य कर याचा य न करीत असल ेली मािहती यो य आहे
का ते पहा; शीष काब ल तुमचे िनरी ण /मतही ल ात या. गोषवारा ल ात घेता, श दां या
मया िदत सं येम ये ही मािहती बसते का ते पहा. सामािजक , सां कृितक, आिथ क आिण
राजक य घटना ं ारे संदभ गोळा करा, जे लेखना या एका भागावर भाव िनमा ण क
शकतात . ोता या व पाची न द या; उदा: िनयतकािलक , ाथिमक ोत, पु तक इ.
जर ते सामा य नाग रक , िव ाथ िकंवा िश णत ा ंना ल ात घेऊन िलिहल े गेले असेल
तर या मजकुराचे अपेि त वाचक कोण आहेत हे ल ात ठेवा.
अिधक मािहती /तपशील न घेता मजकूर फ लेखात समािव असल े या मािहती माफ त
समजून घेत यास चांग या कार े आकलन होऊ शकते. या ि य ेला मजकूर पूवा वलोकन
हणतात . याम य े िटपांचे शीष क पाहणे तसेच आलेख, ितमा , ठळक श द, उपशीष के इ.
यांसार या मुद ांवर, तपशीला ंवर पटकन नजर टाकण े समािव असत े. मांडलेले शीष क,
तावना िकंवा सारांश जर वाचला असेल तर कमी कालावधीत मजकूराची अिधक समज
दान होऊ शकते. हे वाचका ंचा तपशीलवार वाच यासाठीचा ताण आिण वेळ वाचवू शकते.
यामुळे मजकूरातील मािहती यां या कामाशी / गरजेशी / मागणीशी अ ास ंिगक आहे हे
ल ात येईल. या सव मुद् ां या आधार े, वाचकाला मह वा या आिण सखोल वाचनाची
आव यकता असल े या े ांचा अंदाज लाव यासाठी यो य क पना िमळेल.
२. वाचन ि य े दर यान :
शै िणक हेतूंसाठी एखादा लेख वाचताना , तो िवशेषतः ासदायक असू शकतो कारण
श दजाल , िस ांत आिण संक पना ंची मूलभूत मािहती असण े मह वाच े आहे. तरीही ,
लेखक काय हणू इि छत आहे हे अचूक समजून घे यासाठी मजकूर काही वेळा वाचण े
अ याव यक आहे. लेखकाचा ि कोन समजून घे यासाठी , काही मांड यान े ग धळ दूर
कर यात आिण यो य मािहती गोळा कर यात मदत होते. एखादव ेळेस वाद मांडला जात
आहे का याचे मू यांकन करणे आव यक आहे, अशा युि वादाला अनेकदा बंध हणतात .
‘दावा’, ‘वाद’, ‘ दश न’, ‘देखावा’ इ यादी श द कामाम य े वादाच े अि त व दश वतात. munotes.in
Page 42
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
42 युि वादा या उपि थतीत , एखा ान े लेखका या ि कोनाच े मू यांकन केले पािहज े;
लेखक आधीच कािशत झाले या सािह याशी सहमत िकंवा असहमत आहे क नाही हे
ओळख ून इतर अ यासका ं या युि वादाशी याचा िवरोधाभास करा; आिण लेखकान े
केलेले दावे संशोधन उ ा ंतीत कशी मदत करतात हे समजून या.
वाचका ंनी टीका मक िवचार िवकिसत कर यासाठी , खालील काही चरणे जोपासली
पािहज ेत. सव थम, लेखकान े िलिहल े या मजकुरात मांडलेले युि वाद पट यासारख े
आहेत का ते पाहाव े. याला पूण पणे यो य िकंवा चुक चे उ र नाही. वाचक सहमत िकंवा
असहमत आहेत, या कामातील थाना ंचे समी कान े िव ेषण करणे आिण ते सूिचत करणे
हे वाचका ं या अंत ा नी गुणव ेवर आधा रत आहे. ही मता कालांतराने खर होते आिण
याला सरावाची गरज असत े. दुसरे हणज े, गंभीर िव ेषणाम य े काया म ये उपि थत
श दस ं ह आिण संक पना समजून घेणे समािव आहे. मह वाच े श द िकंवा वा चार
िलिहण े आिण यांची या या शोधण े हे शै िणक सािह य वाच यासाठी एक मह वप ूण
पाऊल आहे. वा य पु हा वाचण े आिण संबंिधत वा यात नवीन श द वापरण े यासारख े तं
नवीन श द िटकव ून ठेव यास आिण श दस ं ह तयार कर यात मदत करतील . ितसर े
हणज े, नकाशा , अनु मिणका , वाही त ा व पात (ि ह य ुअ सची ) िनिम ती वाचकाला
एका िवषयाशी ; दुस या िवषया या संबंधात माग दश न कर यास मदत करेल.
३. वाचन ि य ेनंतर :
शंका िकंवा ांचे प ीकरण दे यासाठी उ ृत िकंवा संदभ िदलेले इतर ोत वापरा .
कामा या वाहात काही ुटी अस यास िकंवा उ रणाची आव यकता अस यास
मोज यासाठी िवषयाब ल मोठ्यानेउ चारण करा. अ यासाचा िवषय िकती चांग या कार े
समजला आहे याचे मू यांकन कर यासाठी वयं-चाचणीचा माग दश क िकंवा लॅश काड
वाप न हा एक कार वापरला जाऊ शकतो .
७.४ वाचनाच े ि कोन
१. थमदश ीकोन :
हा ि कोन तुत मािहती तट थपण े अंगीक न मजकूर वाच याचा संदभ देतो. मािहती
कामा या इतर मुद ां या संदभा त न पाहता वेग या प तीन े पािहली जाते. या कारच े
वाचन केवळ परी ेसार या अ प-मुदती या उि ासाठी ; मािहती राखून ठेव याची
परवानगी देऊन थमदश पातळीवरील ि कोनाकड े नेतो. मा इथे, वाचल े या सव गो ी
िवसर याचा धोका असतो . वाचक थमदश ीकोन वाप न वाचत असताना िच हावर
ल क ि त करतो , जो क मजकूर आहे.
२. सखोल ीकोन :
या ि कोनात , वाचक केवळ सादर केलेले श दच वाचत नाही तर मजकूराचे िव ेषण
कर यासाठी यावहा रकत ेचा घटक लागू करतो . यासाठी अंतग त वैचा रक ि य ेला
चालना देणार्या सं ाना मक कौश या ंचा उ च म आव यक आहे. हा ीकोन वाचका ंना
गुंतवून ठेवतो कारण ; ते एखा ा श दा या मह वाची , वाटाघाटी कर याचा आिण एकि त munotes.in
Page 43
सामािजक शा ातील शै िणक
वाचन कौश य
43 केले या सव श दांचा खरा अथ तयार कर याचा य न करतात . इथे लेखकाचा संदेश,
मांडलेले िवचार , मांडलेला युि वाद आिण युि वादाची रचना यावर भर िदला जातो. नवीन
संक पना ंचे कोडे आधीच अ यासल े या संक पना ं या ाना या संदभा त उलगडल े
जातात . सखोल ीकोन वाप न , वाचताना ‘सूिचत कर यावर ’ ल क ि त केले जाते, जे
मजकूरा या अथा चा संदभ देते.
३. ि कोना या चार पाय या :
मजकूरा या गंभीर वाचना या संदभा त ारंिभक ितबंध आिण अडचण वर मात
कर यासाठी ि कोणा या चार पाय या एक उपयु साधन आहे. या पाय या ंम ये श य
िततका संदभ िमळिव यासाठी मजकूर अनेक वेळा वाचण े आव यक आहे.
● पिहल े वाचन : पूवा वलोकन करणे
या पायरीम य े मजकूर अधोर ेिखत करणे आिण तावन ेची भूिमका, प र छ ेदां या
सु वातीच े वा य, िवभागाच े शीष क इ यादी मह वा या बाबी ल ात घेणे समािव आहे. हे
सव , मजकूर वाचताना काय अपेि त आहे याचे िवहंगावलोकन देते.
● दुसरे वाचन : भा य आिण िव ेषण
दुसरे वाचन संथ आिण सखोल असाव े. प ीकरण होत असल े या श द, वा य िकंवा
वा चारा या पुढे लहान नोट्स हणून ठेवता येतील अशी िनरी ण े कर यासाठी पेि सल
हातात असण े मह वाच े आहे. या ि य ेला अधोर ेखण/भा य करणे हणतात . वैयि क
श दां या खोलात गे याने, यांचा खरा अथ समजून घेत यान े, संदभा ची चौकट दान
क न मजकूरा या िव ेषणात गे यामुळे; लेखक काय य कर याचा य न करीत आहे
हे समजून घेणं अिधक सोयी कर आिण उपयु ठरेल.
● ितसर े वाचन :परी ण
या वाचनान े वाचका या मनात िनमा ण झाले या ांचे िनराकरण केले पािहज े. िजथे शंका
असेल ितथे सामा यतः हे भा य हणून जोडल े जातील . यात मजकुराचे काही ि ल
िवभाग अस यास ते टेबल, वाही त ा लो चाट िकंवा नकाशा ंम ये वग करण क न
प ीकरण करणे देखील समािव आहे.
● चौथे वाचन : ितसाद देणे
अनेक वेळा वाचल ेले सव सािह य िवचारात घेऊन, वचन ि य े या शेवट या ट यात ;
वाचल े या सािह याला ितसाद देणे समािव आहे. दुस-या श दात सांगायचे झा यास , हे
वाचत असल े या मजकुरा या संदभा त तुमची िति या आिण िनरी णे िलिह या या
ि य ेस संदिभ त करते. याबाबत इतरांशी बोलूनही याची अंमलबजावणी करता येते. ही
शेवटची पायरी हेच सुिनि त कर यात मदत करते क प ता ा झाली आहे आिण
वाचक यां या वतः या वतं /वेग या ीकोनात ून साम ीच े मू यांकन
कर या स स म आहेत. munotes.in
Page 44
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
44 ७.५ वाचन काय मतेत सुधारणा
मु लेखन उप म ितबंध आिण लेखका या अवरोधा ंवर मात कर यास मदत करतो .
सुमारे पंधरा िमिनट े वाच यान ंतर मजकूरावर िवचार कर याची िशफारस केली जाते.
मु पणे िलिहताना , तक , शैली, िवरामिच ह े िकंवा िशकव या गेले या अचूकते या
कोण याही संरचनेची काळजी घेणे आव यक नाही. हा उप म मूळ श दांम ये नुक याच
वाचल े या गो चा सारांश देऊन िवचारा ं या वाहाला चालना दे यास मदत करतो .
शीष काचे िनरी ण क न , खालील घटका ंचे समाधान कर यासाठी िलिह याचा य न करा
जसे क शीष क काय य क इि छत आहे, वाचका ं या मते केवळ शीष कावर आधा रत
लेख कशावर ल क ि त क शकतो आिण युि वाद कशाभोवती िफ शकतो याचा
अंदाज लावा. ही िनरी ण े िलह न ठेवावीत आिण संपूण लेख वाच यान ंतर या नोट्सची
तुलना करावी .
वाचकान े मजकूराचा म यवत युि वाद शोधला पािहज े आिण बनवल ेले मु े यांना पटवून
दे यास स म आहेत क नाही हे ओळखल े पािहज े. या नोट्स मु पणे िलिह याम ुळे
कोण या िनकषा ंची पूत ता झाली आहे आिण जे वाचका ंना युि वादा या बाजूने हो यासाठी
पटवून दे यास असमाधानी राहतात , याचे मू यांकन क न मजकूराचे िव ेषण कर यात
मदत होते. स या या मजकुराशी सा य िकंवा पर परस ंबंिधत िवषय आहेत क नाही हे
पाह यासाठी मु -लेखनाच े तं देखील वापरल े जाऊ शकते जे पूव वाचल े गेले असेल.
अशी कोणतीही मािहती ा झा यास , ंथ एकमेकांपासून कसे वेगळे आहेत िकंवा ते
समानत े या व पात कुठे आ छािदत आहेत याचे मू यमापन क शकते.
वाचकान े वापरल े या सै ांितक ि कोना ंची यादी करावी , उ ृत लेखक िनिद करावा
आिण मु य संक पना सूचीब करावी . या कृत मध ून याने या या सािह याचा संदभ
िदला आहे या कृत या िवरोधात लेखक तक कसा मांडतो हे देखील ल ात घेतले
पािहज े..
७.६ शै िणक ंथांचे वाचन आिण िव ेषण करणे
वाचला जात असल ेला मजकूर कसा समजला जाईल हे मु यतः दोन घटका ंवर अवल ंबून
असेल: थम, वाचकाची पा भूमी आिण दुसरे हणज े, मजकूर या वातावरणात वाचला
जात आहे. शै िणक ंथ वाचताना , तेथे शोध यासाठी असल ेली सव मािहती केवळ
मजकुरात सापड याची श यता नाही. वाचनाकड े सखोल ीकोन असण े आव यक आहे
िजथे अथ आिण संक पना समज या जातात , इतर संबंिधत सािह या या वेशा ार े
ानाचा िव तार केला जातो. याचा अथ असा होतो क या प तीत नेि हगेट कर यासाठी
वापर यात येणारी रणनीती याम य े मजकूर िलिहला गेला आहे तसेच यास बाहे नही
शोधून काढावा लागेल.
(i) वाचनाच े उि , (ii) संदभ , (iii) बंध, (iv) गृिहतका ंचे िवघटन , (v) युि वादा ंचे
मू यांकन, आिण (vi) युि वादा ंचे प रणाम यासह शै िणक लेखनासाठी िव ेषणा या
अनेक सामा य ेणी लागू के या जाऊ शकतात . त वाचक शै िणक मजकूराकड े िविश
येय ठेवून, जसे क सखोल िश ण ि याकलाप , िवरोधाभासी क पना , ितमा शोधण े munotes.in
Page 45
सामािजक शा ातील शै िणक
वाचन कौश य
45 िकंवा सामािजक , मनोवै ािनक िकंवा आिथ क ीकोन शोधण े, काही नावे सांगणे यासारख े
शै िणक मजकूर गाठतो . लेखकाब ल वाचून आिण यां या मागील दोन िकंवा तीन
कामांचा संदभ देऊन मजकूरा या िव ेषणास मदत केली जाऊ शकते.
‘लेखकाचा काय हेतू आहे?’ हा िवचा न युि वाद िकंवा बंध ओळखता येतो.
लेखकाला िव मान संक पना ंचा सामना आिण आ हान ायच े आहे का? ते मागील
संशोधका ंनी चुकले या चल व अचल चे ( हे रएबलच े) मू यांकन कर याचा य न करीत
आहेत का? िकंवा ते कादंबरी ि य ेत िस ांत िकंवा संक पना लागू कर याचा य न
करीत आहेत. मग िविवध क पना ंवर लेखकाची भूिमका शोधण े अ याव यक बनते. ते
यांची विकली करतात क ितवाद देतात? जे हा लेखक कामाचा एक भाग िलिहतात ,
ते हा वापरल े या अनेक संक पना , क पना , िस ांत लि यत े कांना समजल े जातील
असे गृहीत धरले जाते. जर ती य िशकाऊ असेल तर, लेखकान े नमूद केलेले सािह य
वाच यासाठी थम काही य न करावे लागतील आिण नंतर िमळाल ेले नवीन ान आिण
अंत ी ल ात ठेवा. वाचताना , कोणताही िवरोधाभास िकंवा अिनयिमतता तपास ून
युि वाद तपासल े पािहज ेत. वरील सूचनांचे पालन क न , वाचना कडे सखोल ि कोन
वाप न टीका मक िवचारा ंना चालना िदली जाऊ शकते.
७.७ िन कष
काय म वाचक हो यासाठी , लेखक काय हणायचा य न करत आहे याचा अंदाज
लाव यासाठी आिण मजकूरा या अंितम अथा शी याचा िवरोधाभास कर यासाठी ; भिव य
सांग यासारखी कौश य े वापरण े मह वाच े आहे. यीकरण (ि ह य ुअलायझ ेशन), मजकूर
कसा तयार केला गेला आहे हे नकाशाब कर यात मदत करते याम ुळे मािहती
दीघ कालीन मृतीम य े िटकून राहते. समी क वाचक हो यासाठी एकािधक मजकूर आिण
जग यां यात संबंध िनमा ण करणे हे एक आव यक कौश य आहे. तयार करणे
आव यक आहे आिण जे वाचल े गेले आहे ते सव चांग या आकलनासाठी सारांिशत करणे
आव यक आहे. आिण शेवटी, ओळ मधील वाचन क न अथ काढण े ही एक मह वप ूण
रणनीती आहे जी मजकूराब ल सखोल िश ण पूण कर यास मदत करेल.
७.८ सारांश
आकलन आिण मरणश वाढव यासाठी वेळ, मेहनत, संयम आिण वाचन धोरणे
लागतात .
गंभीर वाचन हे एक मौ यवान कौश य आहे जे िव ा या ना अिधक जाग क आिण,
आशेने, अिधक भावी नाग रक बन यास मदत करते, िश तीची पवा न करता .
सादर केलेली त ये , आकड ेवारी िकंवा मतांचे मू यांकन करणे आिण या ारे टीका करणे
हे गंभीर िवचार िवकिसत करणे हे एक आव यक काय आहे.
शीष काचे मह व िवचारात या आिण जर ते वतःला यो य मािहती देत असेल तर लेख
य कर याचा य न करीत आहे. munotes.in
Page 46
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
46 तपशील न घेता मजकूराचे जलदपण े घेतलेला आढावा आप याला लेखात समािव केलेले
िवषय समजून घे यास अनुमती देईल.
‘दावा’, ‘वाद’, ‘ दश न’, ‘दाखवा ’ इ यादी श द कामात वादाच े अि त व दश वतात.
शंका िकंवा ांचे प ीकरण दे यासाठी उ ृत िकंवा संदभ िदलेले इतर ोत वापरा .
कामा या इतर तुकड्यांशी संबंिधत नसून वेग या प तीन े पािह या जाणार ्या मािहतीला
पृ भागाचा ीकोन हणतात .
सखोल ि कोनात ून, वाचक केवळ सादर केलेले श दच वाचत नाही तर मजकूराचे
िव ेषण कर यासाठी यावहा रकत ेचा घटक लागू करतो .
परी ण करणे, भा य करणे, िव ेषण करणे, पुनरावलोकन करणे आिण ितसाद देणे ही
गंभीर वाचनाची पायरी आहे.
वाचकान े वापरल े या सै ांितक ि कोना ंची यादी करावी , उ ृत लेखक िनिद करा आिण
मु य संक पना सूचीब करा.
(i) वाचनाच े उि , (ii) संदभ , (iii) बंध, (iv) गृिहतका ंचे िवघटन , (v) युि वादा ंचे
मू यांकन, (vi) युि वादांचे प रणाम , यासह शै िणक लेखनासाठी िव ेषणा या अनेक
सामा य ेणी लागू के या जाऊ शकतात
७.९
िटका मक वाचन हणज े काय? शै िणक मजकूर वाच यासाठी वतःला तयार
कर यासाठी आव यक असल े या पाय या ंची चचा करा?
समी न वाचना या प ती समजाव ून सांगा? वाचन काय मता सुधार यासाठी समी नाच े
योगदान तपासा ?
शै िणक ंथांचे वाचन आिण िव ेषण करताना कोण या माग दश क त वांचे पालन करावे
लागेल?
७.१० संदभ
● Banditvilai, Choosri (2020): ‘The Effectiveness of Reading Strategies
on Reading Comprehe nsion’, International Journal of Social Science
and Humanity, Vol.10, No. 2
● Hermida, Julian (2009): ‘The Importance of Teaching Academic
Reading Skills in First -Year University Courses’ munotes.in
Page 47
सामािजक शा ातील शै िणक
वाचन कौश य
47 ● Kucukoglu, H. (2013): ‘Improving Reading Skills Through Effective
Reading Strategies’, Procedia – Social and Behavioural Sciences,
70:709 -714
● Vallee, Manuel: ‘Critical Reading in Social Science’
● https://www.researchgate.net/publication/257718591_Improving_Rea
ding_Skills_Through_Effective_Reading_Strategies/link/551bd6d30cf
2fe6cbf75f12b/download
● https://gsi.berkeley.edu/gsi -guide -contents/critical -reading -
intro/social -science/
● Reading Skills :
Https://www.jmu.edu/valleyscholars/fi les/studyreadingskills.pdf
● http://www.ijssh.org/vol10/1012 -CH06.pdf
● https://www.researchgate.net/publication/228176003_The_Importanc
e_of_Teaching_Academic_Reading_Skills_In_First -
Year_University_Courses
❖❖❖❖
munotes.in
Page 48
48 ८
चचा मक िव ेषण
DISCURSIVE ANALYSIS
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ चचा मक िव ेषण ओळख
८.३ िमशेल फूकॉ ट
८.४ चचा मक िव ेषण पाय या
८.५ सारांश
८.६
८.७ संदभ
८.० उि े (OBJECTIVES )
१. चचा मक िव ेषणा चा अथ जाणून घेणे
२. सामािजकशा ा ंम ये चचा मक िव ेषण कस े वापरल े जाते हे समज ून घेणे.
८.१ तावना (INTRODUCTION)
चचा मक िव ेषणाचा वापर अन ेक िवषया ं या े ांम ये केला जात आह े. जसे क मिहला
काय श बाबत होत असल ेले दुल समज ून घेणे, मानिसक व शारी रक अ या चार, पय टन,
िहंसा, मानिसक प ैलू, मुलाखती , संभाषण े, ितिलपी समज ून घेणे, दुस या श दात
सामािजक िव ानातील अन ेक िवषया ंम ये याचा वापर क ेला ग ेला आह े. याचा
तपशीलवार िवचार या पाठात क या .
चचा मक (Discursive) चा िड शनरी अथ यो य मािशवाय एका िव षयाव न द ुस या
िवषयाकड े जाणे असा आह े. चचा मक ल ेखन ह े वैिश ्यपूण आहे. कारण त े वादा या दो ही
बाजू सादर करत े आिण श ेवटी एक म ुद् ावर िविश भ ूिमका मा ंडते. चचा मक ल ेखन ह े
आ मक िक ंवा मोठ ्या आवाजातील ल ेखन नाही ; उलट, िन कषा त य े यापूव ते
मुद् ा या दो ही बाज ूंचा िवचार करत े. संक पना आिण िवषया ंची ेणी त ुत
कर यासाठी ह े िनबंधा या स ंरचनेवर भावीपण े ल क ि त करत े, हणून िवव ेचना मक munotes.in
Page 49
चचा मक िव ेषण
49 मजकूर मह वप ूण आहे. िवषयाचा प रचय , चचा आिण सारा ंश या सव गो चा समाव ेश
ो या ला वाद त मजक ूरात वाचन स ु ठेव यासाठी क ेले जात े. िवषयावर अवल ंबून,
िववादा पद ल ेखनात उ च आिण सौ यदो ही वर अस ू शकतात . संकुिचत िवचारा या ,
एकतफ य ुि वादान े केले या चचा मक य ु वादाला एकमत ा होण े कठीण असत े.
यािशवाय , सव उपल ध मा िहतीचा काळजीप ूव क िवचार क न िनण य घे यात आ याच े
दाखव ून, ते मु य म ुद् ाला समथ न देते. िववादा मक आिण मन वळवणार े अस े
िववेचना मक ल ेखनाच े िविवध कार आह ेत.
अ) चचा मक य ुि वादा मक ल ेखन Discursive argumentative writing :
वाद त िनब ंध अन ेकदा या या दा या ंचे समथ न कर यासाठी प ुरावे आिण या या म ु य
मुद् ांचे समथ न कर यासाठी तािक क तक वापरतो .
१. एक चा ंगला य ुि वाद तयार कर यासाठी य ेथे काही म ु े आहेत.
२. युि वाद पिह या प र छ ेदात सादर क ेला आह े.
३. समथ क आिण िवरोध दो ही य ुि वाद समािव आह ेत.
४. तुमचा य ुि वाद प ुरेशा पुरा यां ारे समिथ त आह े. श दभाषा टाळली जात े परंतु तांि क
आिण औपचा रक भाषा वापरली जात े.
ब) िववेचना मक ेरक ल ेखन Writing discursive persuasive :
एक ेरक िनब ंध िजथ े लेखका या भावना आिण भावना य क े या जातात . सामा यतः ,
यात त या मक समथ न कमी असत े आिण वाद त िनब ंधापे ा अिधक मत असत े.
१. मन वळव या या उ ेशाने मजक ुरात ह े समािव असाव े:
२. एक शीष क जे ि कोन य करत े.
३. पदा या बाज ूने युि वाद .
४. संक पना जोडणार े श द जस े क (तथािप , िशवाय , यामुळे).
५. व ृ विवषयक चौकशी
६. िन कषा तील सारा ंश आिण ि थती िवधान .
िववेचन हा बह िव ाशाखीय िवषय आह े याचा उपयोग मानसशा , समाजशा आिण
सािह यात क ेला जातो . मनोवै ािनक मह वा या िविवध सम या समज ून घे यासाठी
िववेचन िव ेषण देखील वापरल े गेले आहे.
८.३ चचा मक िव ेषण ओळख (UNDERSTANDING
DISCURSIVE ANALYSIS)
चचा मक िव ेषण ह े एक उ म श ै िणक साधन आह े. तसेच प तशीर ि या ंची समज
सुधार यासाठी आिण मनोव ै ािनक आिण पर पर ि या ंम ये संबंधा मक वाटाघाटी कशा munotes.in
Page 50
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
50 होतात याच े िनरी ण करण े. चचा मक िव ेषण स ं ेषणा या ल ेखी िक ंवा त डी व पात
काय काय करत े आिण काय नाही याब ल यापक जाग कता अिधक सखोल मािहती
देऊन पय वे ण वाढव ू शकत े. एक प त आिण अ यासाच े े हण ून चचा मक
िव ेषणाच े अनेक फायद े आ हेत. यावसाियक , शै िणक , संशोधक आिण िश का ंसाठी
वापर क शकतात . यावसाियक या ं या कामाच े मू यांकन कर यासाठी आिण काही
सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी याचा वापर क शकतात . िववादा पद िव ेषण
वापरताना एखा ान े ल द ेणे आिण चचा ऐकण े, देवाणघ ेवाण करण े आव यक आह े,
अनाव यकपण े वतः या अंतग त एकपा ी श दाचा िवश ेषािधकार न घ ेता. उदाहरणाथ -
संशोधना या ि कोनात ून एखा ाच े वतःच े गृिहतक , िवचार , गुण, कारण
मीमांसाकर याची कारण े आिण पर पर संवादाब ल तपास ून पािहल ेले वा न तपासल ेले
गृहीत आिण मािहतीवर द ेखील ल क ि त क शकतो . एखा ा या कामाच े मू यमापन
करताना अस े िनद शांक पाह न कर याचा स ला िदला जातो , िव ेषक अशा मा यमा ंची
मदत घ ेऊ शकतो या ार े अनेक ि कोन , टीका आिण चचा ना ो साहन िदल े जाते.
कोणताही िवषयाच े िववेचना मक िव ेषण कर याप ूव काही प ूव शत असता त. जसे क
कोण याही िवषयाकड े एकांगीपणे न पाहता इितहास , थान आिण िवव ेचना या स ंदभा म ये
पहावे. िववेचन ह े मौिखक श द स ं ेषण िक ंवा मजक ूराचे असू शकत े. िववेचना मक
िव ेषणा या फाय ा ंवर चचा करताना . संशोधकान े संरचनाला ग ृहीत धरल ेला ार ंभ िबंदू
हणून पाह याप े ा वचन , ानाचा म ु य भाग मानवी घडामोड चा म ु य आिण स ंशोधन
कर यायो य घटक हण ून पािहला पािहज े आिण याच े िवघटन कर याचा य न क ेला
पािहज े. दुस या श दा ंत, संशोधकान े वैयि क ओळखीब ल या स ंरचनांना देखील मह व
िदले पािहज े जे पूव वीकार या ग ेले या थािपत आिण अि तीय मानसशा ीय
क पना ंवर िति या द े याऐवजी तयार क ेले जातात , राखल े जातात िक ंवा सुधा रत क ेले
जातात . ठरािवक वचना ंवर फारस े ल िदल े जात नसताना काहीिवव ेचनकस े तुत
व बळ होत े हे देखील पािहल े पािहज े. लोक िविश िवव चनाचाअथ कसा िनमा ण करतात
आिण काह ना त े करत नाहीत .
चच चा अ यास कर यासाठी प ती आिण िशफारशी द े यापूव पर पर संवादाच े आकलन
कर यासाठी थम एक स ै ांितक चौकट थािपत करण े मह वाच े आहे. संक पना मक
चौकट ( टॅनकॉ ब े, आिण हाई ट, 1997) दान कर या यित र काही िविश स ंबंध
आिण भाष ेशी वापर याची प त िशक यात िस ा ंत मदत करतात . चचा मक िव ेषण
करताना ह े प करण े आव यक आह े. िस ांत एक िदशा , चौकट , संशोधन ीकोन
दे यास मदत करतात . चचा मक िव ेषणाची तीन व ैिश ्ये वीकारण े आव यक आह े जसे
क जबाबदारी , संबंध दजा आिण स ंरिचत स ंरचना आिण अन ु म.
या यित र , िव ेषकांनी या ं या कामात ून काढल े या िन कषा वर िवचार करण े मह वाच े
आहे. यां याशी त े संवाद साधतात या स ंभाषणा ार े यांना ख या अथा ने समथ न िमळत े.
िव ेषक "मला ह े कसे कळेल?" या वा या ंचा वापर करताना सहभाग या चाल ू िवचार
िविनमयाचा अथ कसा लावतात याब ल य ेक िवधानावर िवचा शकतात . एखा ा
तालब स ुरा माण े हे िविश िस ा ंत, उपचारा मक मॉड े स आिण िवचारधारा ंवर
आधा रत असल े या या या आिण म ू यांचे िनवडल ेले संच िनवड यास मदत करत े.
याम य े एखा ाचा ीकोन बदल यास िशकण े आिण य ेक व या या अिभम ुखतेला munotes.in
Page 51
चचा मक िव ेषण
51 आिण अथ िनमा ण कर या या प त ना मह व द ेणारे जे ऐकतो आिण पाहतो . याब ल
हणशील असण े, िशकण े, येक उ चा राचा अथ व याला काय अथ आहे यावर ल
क ि त करण े, तुम यासाठी काय अथ नाही. तुम या स ंदभा त असतो .
आपण एक उदाहरण घ ेऊ- सं थेची थापना समज ून घे यासाठी कोणत े मु े अंतिन िहत
आहेत हे जाण ून घेणे आव यक आह े. एखा ा िविश रा ा या यावसा ियक आरो य
सुर ा काय ाच े िववेचन िव ेषण करायच े अस यास स ंशोधकान े िवचारात घ ेतलेले
सखोल श स ंबंध जाण ून घेणे आवडत े. हणून, तपशील काढ यासाठी स ंशोधक
यानंतर कामा या िठकाणी आरो य , सुरि तता आिण िनयम कस े तयार क ेले जातात याची
चौकशी क शकतो . कामा या िठकाणी स ुरि तत ेब ल कोणत े ि कोन वीकारल े
जातात आिण कोणत े दुल ि त राहतात ? कोण कोण या कारच े ान िवकिसत क ेले
जाते? आिण या िनयमना या स ंदभा त अिधकार कोणाचा आिण कसा वापरला जातो ?
दुस-या श दात , फौकॉि डयन स ंक पना ंशी स ुसंगत असल ेले िववेचन िव ेषण ज े काही
सांिगतल े गेले आहे िकंवा न सा ंिगतल े गेले आहे याचा खरा अथ दश वत नाही . कारण
"िववेचन हे केवळ त े जे बोलतात त ेच नसत े," ते िवधान त े खरोखर काय करतात या
संदभा त परी ण करत े. "िववेचनेही व त ू नसून िनयम आिण काय प ती आह ेत जी व त ूंना
िवचार कर यायो य आिण िनय ंि त कर यायो य बनवतात , आिण त े गो ी "िनधा रत" करत
नाहीत तर ज े ात, बोलल े िकंवा सरावल े जाऊ शकतात या स ंबंधांम ये ह त ेप करतात ,
हणून ते िवधाना ंचे परी ण करत े. ते जे बोलतात याप े ा ते करतात (अ रबास -आयलॉन
आिण वॉकरडाइन , 2008, पृ. 120).
अनेक िवव ेचने आहेत, िवशेषत: यांचे त डी स ं ेषण क ेले जाते. अशा िवव ेचनात िलिखत
करणे आव यक आह े िलखाण ह े वाद त िव ेषणाचा एक मह वाचा घटक आह े आिण
टीका मक आिण िनणा यक व ृ ी िवकिसत कर यासाठी वापरत आह े. िव ेषणासाठी ही
अट नाही . िलखाणा या दीघ आिण काळजीप ूव क व पाम ुळे अ यासाच े मू य अ ंशतः
आहे. संशोधकाला य ेक श द , लय आिण जोर , तसेच िवराम , य यय , आ छादन ,
पुनरावृ ी आिण ास घ ेणे आिण ास सोडण े याकड े बारकाईन े ल द ेऊन स ंभाषण -
संवादात प ूण पणे म न हाव े लागत े. संशोधन करत असताना एखा ाला ि ह य ुअल स ंकेत
आिण कोण याही समप क हालचालीसाठी ि हिडओ पाहण े आव यक आह े आिण आपण ह े
सव वारंवार क ेले पािहज े. िल यंतरण ि य ेम ये ि लिनकल वचनाच े रेकॉिड ग आिण
चचा -इन-संवादाच े सू म िल य ंतरण या दो ही गो चा समाव ेश होतो . याम य े तपशीलवार
िल यंतरण नोट ेश सम य े भु व िमळवण े आिण वापरण े आव यक आह े जे िभ न घटना ंचे
सह-िनिम ती कशा कार े केले जात े याचे तपशील प कर यासाठी मह वप ूण आहेत.
नमुने शोधण े हा द ेखील चचा मक िव ेषणाचा एक भाग आह े. हे करणाची पुनरावृ ी,
उप व पाह न क ेले जात े. नमुने शोध यात व ेळ लागतो आिण वग करणाची आव यकता
असत े जेणेक न नम ुने बाहेर येतील. हे शाि दक मजक ूर िकंवा अगदी ग ैर-मौिखक
मजकुरावर क ेले जाऊ शकत े.
तुमची गती तपासा
१. िववेचना मक ेरक ल ेखनाची चचा करा.
२. चचा मक य ुि वादाब ल िलहा . munotes.in
Page 52
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
52 ८.३ िमशेल फूकॉ ट (MICHEL FOUCAULT )
फौकॉ ट या ल ेखनाचा म ु य क िबंदू िववेचने आहे, िकंवा जाण ून घे याचे संरिचत व प
जे िनमा ण केले जातात आिण द ेवाणघ ेवाण क ेले जातात या ंचा समाजावर भाव पडतो .
िववेचने केवळ शाि दक द ेवाणघ ेवाण कर यापे ा जा त आह ेत; ते सं था मक
ि याकलापा ंचे प द ेखील घ ेतात आिण श न े मया िदत असतात . उदाहरणाथ , वै क य
िववेचन क ेवळ अटी िक ंवा स ंकेतकां या स ंचापे ा अिधक िवचारात घ ेते; हे देखील
िवचारात घ ेते क व ै क य स ेवेची स ं था मक रचना कशी क ेली जात े तसेच णाला
प रि थती कशी समजत े यावर डॉ टरा ंचा िकती भाव असतो .
िमशेल फुकॉ ट या िलखाणात ून समाजात श कशी वापरली जात े याच े िलखाण
कर याचा य न क ेला जातो . ते प कर यासाठी तो िवव ेचन िव ेषणाचा वापर करतो .
िमशेल फुकॉ ट (1978) या मत े, श ही एक स ंक पना आह े. फूकॉ ट (1978) या
मते, श द ेखील उ पादक आह े जी समाज आप या सद या ंची आिण वतःची रचना
कशी करतो ह े आकार द ेते. फौकॉ ट (1978) साठी, श "िववेचना मक था " िकंवा
"िड किस ह नॉल ेज" तयार करत े याम य े लोका ंना सामा य ाना या स यां ारे समिथ त
िविश मागा नी वाग याची अप े ा असत े. िश ती या मा यमात ून श च े पालन क ेले जाते,
याम य े जैव-श (उदा., आिण अधीन थ भौितक शरीरा ार े) आिण अन ुशासना मक
श (उदा. शाळा, धमा ारे) या दो ह चा समाव ेश होतो . प रणामी , एखा ा य च े मू य
ते थािपत मानद ंडांशी िकती जवळ ून जुळतात याव न िनधा रत क ेले जाते.
ल िगकत ेचा इितहास हा 1978 म ये कािशत झाल ेला फूकॉ टचा एक मह वाचा मजक ूर
आहे, हा फूकॉ ट या व ंशावळी या िव ेषणाच े एक उ ल ेखनीय उदाहरण आह े. केवळ
स याच े िव ेषण कर याऐवजी , फौकॉ टला स े या काया त आिण "वत माना या
इितहासाच े" वण न कर यात अिधक रस होता , याम य े स य िनमा ण हो या या ि य ेचा
समाव ेश होता आिण या प रि थतीत काही उ चार , िवधान े, ताव आिण िविश
ानाची आव ृ ी स य हण ून पािहली जाते. प रणामी , ही स य -िनिम ती ि या िववादा पद
आहे, साम य संबंधांवर आधा रत आह े आिण यात िवषया या यि म वाच े संरचना
समािव आह े (वेट, 2005).
फॉकॉ ट नम ूद करतात क सामा यीकरणा या ि य े ारे, आप यातील श ही आपण
कोण आहोत ह े घडवत े. सो या भाष ेत सा ंगायचे तर, फौकाि डयन श ही सव -
साव भौिमक , उ पादक (केवळ िवनाशकारी ऐवजी ), पसरल ेली, सादर क ेलेली, चचा मक,
िववेचन, ान आिण स या या िनयमा ंम ये जल ेली, बनवणारी (िवषय), मूत आिण
सहमती आह े. जबरद ती फौकॉ ट (1978) या मत े, श संबंधा मक आह े आिण
ितकार हा श स ंबंधांचा एक आव यक भाग आह े आिण या याशी आितर ेक होतो .
साम य श पसरल ेली आह े; अशा कार े, फौकॉ ट दाखव ून देतात क या याशी
लढ यासाठी , ते सामािजक स ंरचनांम ये पसरल े पािहज े आिण द ैनंिदन जीवनात जल े
पािहज े. वच वाची श आिण ितकार श दो ही "िवखंिडत आिण िवस ंगत आह ेत,
येकाम य े नेहमी इतर घटक असतात " (रेबी, 2005, पृ. 161). munotes.in
Page 53
चचा मक िव ेषण
53 िववेचन िव ेषकासाठी ह ेजेमोिनक िवव ेचनां या बाह ेर जाण े मह वाच े आह े कारण
कोण याही िवव ेचन िव ेषणाच े मु य उि ह े वच व (हेजेमोिनक ) िववेचन क ृतीत
शोध याचा य न करण े आहे. "डोळसपण े व सतक तेने" मजकूर वाच याचा य न हण ून
याकड े पािहल े जाऊ शकत े तसेच िव ेषक िवव ेचनात या ंचे वतःच े थान आिण त े थान
सम या ं या अन य आकलनासाठी कस े योगदान द ेते याचा िवचार करताना ितिब ंिबत
िव ेषण ि य ेतील एक पाऊल हण ून पािहल े जाऊ शकत े. ते िव ेषण करत आह ेत.
िवशेष हणज े, उदारमतवादासार या वच ववादी िववेचनांनानकार द े याची मता
िवकिसत कर याचा सवा त मोठा ीकोन हणज े गंभीर सामािजक िस ा ंता या वाचनात
वतःला म न करण े.
८.४ चचा मक िव ेषण पाय या (STEPS FOR CONDUCTING
DISCURSIVE ANALYSIS)
१. संदभ जाण ून घेणे Learning about the context :
चचा मक िव ेषण (िड किस ह अ ॅनािलिसस ) कर याप ूव कोणीही ोत साम ीब ल
तपशील िलह शकतो आिण त े एकूण योजन ेम ये कसे बसत े. संशोधकान े तुम या य ेक
सािह या या िनिम ती या सामािजक आिण ऐितहािसक पा भूमीचाही िवचार क ेला पािहज े.
तुम या ोतासाठी भाषा , मूळ आिण काशन मािहती तस ेच लेखक (ती), काशन मािहती
आिण म ूळ देश (आिण क े हा) कािशत झाला याची न द या . या यित र , तु हीसािह य
संपादनताकधी आिण कशी िमळवली याचा मागोवा ठ ेव याचा य न करा , याचे व ण न
करावे लागेल. कोण याही मह वा या घटना ंब ल त ुम या ोता ं या िट प या तपासा , या
मोठ्या चच शी स ंबंिधत आह ेत का आिण काशना या व ेळी या कशा कार े सादर के या
याकड े ल द ेणे गरजेचे आहे.
२. तुमचे संशोधन सािह य गोळा करण े Gather your research materials :
िव ेषणासाठी मजक ूर अशा कार े तयार करण े उिचत आह े जे तु हाला ोताशी स ंवाद
साध यास , तपशीला ंवर ल क ि त कर यास आिण न ंतर अच ूक संदभ तयार कर यास
स म कर ेल. ोत साम ी या अिधक ती बनवण े, जर एखादी य पु तक, संदभ
ंथाचा आधार घ ेऊन म ु ा तयार करीत अस ेल तर यातील म ु ेमह वप ूण तपशील
आधोर ेखीत करा . तुमचा ोत संगणीकृत (िडिजटायझ ) कर याचा य न करा िक ंवा
तुम याकड े आधीपास ून नसेल तर (िडिजटल ) संगणकाचा - इंटरनेटचा आधार घ ेत त
तयार करा . नंतर स ंदभ ा ज ेणेक न वाचक त ुम या कामाच े नंतर अन ुसरण क शकतील :
ओळी , शीष के, प र छ ेद, आकृ या िक ंवा इतर घटका ंसाठी स ं या समािव करा ज े तु हाला
सम वय व माब राह यास मदत करतील .
३. मजकूरा या एक ीकरणाचीन द घ ेणे (Making note of the text's
organization):
तुमची स ंसाधन े गोळा क े यानंतर आिण िववेचन ँडचे कोिड ंग के यानंतर, ंथां या
संरचना मक घटका ंचे परी ण करण े आव यक आह े. ामु यान े एकाच य ुि वादावर ल munotes.in
Page 54
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
54 क ि त करणार े कोणत ेही िवभाग अि त वात आह ेत? िविवध िववेचनाच े धागे एकम ेकांना
छेदून जात असताना मजक ूरात काही उदाहरण े आहेत? युि वादाची रचना ओळख याचा
य न करा : मजकूर एका व ेळी अन ेक सम या ंवर समांतर भा य करतो का ? हे थम एक
ितवादा मक प रि थती सादर करत े, नंतर या क रणाचे खंडन आिण ाथिमक य ुि वाद
सादर करत े? या ट यावर , तु ही ह ेडरव फ ुटरआिण इतर मा ंडणी घटका ं ारे युि वादाच े
माग दश न कस े केले जात े, तसेच तावना आिण िन कष सव समाव ेशक व िवषयाला
ितिनिध व करणार े असाव ेयाचा द ेखील िवचार क ेला पािहज े.
तुम या संशोधनाचा प ुढील ट पा कदािचत सवा त जा त व ेळ घेणारा अस ेल, परंतु िववेचन
सखोलपण े कसे काय करत े याचे परी ण कर या या ीन े ते सवा त बोध द द ेखील
असेल. येक िवधान भािषक ्या कस े काय करत े हे िनधा रत करण े आव यक आह े. हे
कर यासाठी त ु हाला तुम या िडिजटल फाइ ससाठी व ेगवेग या साक ितक े या
बनवा या लागतील िक ंवा य ेक कामा या ट यासाठी त ुम या मजक ुरा या अस ं य ती
वापरा या लागतील . ल ठ ेव या या काही गो म य े पुढील गो चा समाव ेश आह े:
श द गट : मजकुरात स ंदिभ त पा भूमी असल ेले काही श द आह ेत का? उदाहरणाथ ,
श दावली थ ेट उ ोगिव , ल करी िक ंवा अ यािधक अनौपचा रक य ुवा भाषा ंमधून
घेतली जाऊ शकत े.
परेषा: मजकुरात काय "असाव े" िकंवा "श य आह े" यािवषयी कोणत ेही िवधान
शोधा. हे श द का पिनक प रि थती , तातडीची भावना िक ंवा कृती कर यासाठी स ंदेश
दश वू शकतात .
समथ न: शेवटी, मजकुरात व त ुि थती दश वणारे काही श द िक ंवा वा य े आहेत का?
"अथा त," " प पण े," िकंवा "जसे सवा ना माहीत आह े" हे श द काही उदाहरण े आहेत.
या या ब ंधाचे समथ न कर यासाठी प ु तक य ात को ण या कारच े "त य" दान
करते हा स ंबंिधत िवषय आह े. मजकूर व त ुि थती दश वतो, सि यपण े याच े समथ न
करतो िक ंवा ते प िदसत े? िववेचना या म ु य व ैिश ्यांपैक एक हणज े ते काही
दा यांना "त य" िकंवा "सामा य ान " हणून "नैसिग क" बनवत े, जरी ते वा तवात
वादातीत असल े तरीही आिण िवव ेचन िस ा ंताम य े, सव िवधान े िववादा पद असतात .
४. वाद त िवधान े संकिलत करा आिण या ंचे मू यांकन करा (Compile and
evaluate discursive assertions) :
एकदा त ु हाला मजक ूरातील म ुख घटका ंची प समज िमळा यावर त ु ही िविश
िवधाना ंवर, संबंिधत घटका ंवर ल क ि त क शकता . एका िविश स ंकेतासह सव िवधान े
गोळा करण े आिण य ेक मह वा या िवषया स ंबंिधत िवव ेचन मांडणी यांचे काय हणण े
आहे याचे िव ेषण करण े हे सा य कर यासाठी एक भावी त ं आह े.
५. सां कृितक स ंबंध ओळखा (Identify any cultural connections) :
ोत साम ीचा स ंदभ प पण े वण न करण े आव यक आह े. संदभा ने युि वाद कसा
भािवत होतो याची न द या . तुम या िलखाणात बाह ेरील ोता ंचे संदभ समािव आह ेत munotes.in
Page 55
चचा मक िव ेषण
55 िकंवा तु ही व ेग या े ातील त आ हात अस े सूिचत करतात ? हा मजक ूर इतरा ंना काय
मह व द ेतो? िववेचना मक िव ेषण करताना ह े सव मु े िवचारात घ ेतले पािहज ेत.
६. अथ / या या / सं (Interpretation) :
तुमचा स ंपूण अ यास आता प ूण झाला आह े, परंतु मु य म ु ा अन ु रीत आह े: या सवा चा
अथ काय आह े? िववेचनकशाब ल आह े आिण त े कसे काय करत े हे प कर यासाठी ,
तु ही त ुमचे सव िन कष तुम या या य ेम ये एक आणल े पािहज ेत. याम य े
संरचना मकघटक आिण िविश दा या ंची तुमची समज एकि त करण े, सु वातीला तयार
केले या िस दा ंितक चौकटीम य े तुमचे प रणाम समािव करण े आिण न ंतर प ुढे जाव े
लागत आह े. इतर जस े क त ु ही िव ेषण करत असल े या साम ीचा ल ेखक कोण
होता? तु ही पािहल े या िवषयावर या ंची भूिमका काय आह े? यांचे युि वाद कोण या
मागा नी तयार करतात आिण या िवषयाब ल स या असल े या िव ासा ंना जोडतात ?
७. िन कष मांडणी (Present your conclusions) :
तुमचे िन कष तुम या लि यतवाचका ंपय तपोहोचव याची व ेळ आली आह े यान ंतर
तुम याकड े तुम या ार ंिभक ाच े उ र अस ेल. जर त ुमचे िव ेषण यश वी झाल े
असेल, तर आता त ुम याकड े अनेक नोट ्स आह ेत यावर त ुमचे पेपर िक ंवा ब ंध त ुत
आधा रत आह े. ासंिगकत ेवर जोर द े याची काळजी या आिण त ु ही बनव ू इि छत
असल े या म ु ांवर अवल ंबून तुमचे िव ेषण यवि थत करा . नेहमी वतःला िवचारा :
कोणीही मा या शोधा ंची काळजी का करावी आिण त े कशामुळे मनोर ंजक बनतात ?
या यान िक ंवा पेपरम य े केवळ िवव ेचन व ैिश ्ये सूचीब कर याऐवजी जोरदार य ुि वाद
िवकिसत कर यावर ल क ि त कर याचा य न करा . जे हा आव यक अस ेल, ते हा
तु ही त ुम या कामाच े सहा यक द तऐवज जोड ू शकता , जसे क समािव क न
८. मया दा (Limitations) :
राजक य स ंवादाच े िव ेषण कर यासाठी िवव ेचन िव ेषण हे एक भावी त ं असल े तरी त े
या या कमतरता ंिशवाय नाही . तुमचे प रणाम सा य कर यासाठी त ु हाला फ काही
िविश पाय या ंचे अनुसरण कराव े लागेल ही क पना ख ूप म -क ि त अस या यित र
फसवण ूक करणारी अस ू शकत े. येक ीकोन या या म ूळ ा माण ेच चांगला आह े.
जर त ुमचा या कार या स ंशोधनाला द ेत नस ेल िकंवा अन ेक ि या करत असतील
तर तुम या क पासाठी काय करणारी रणनीती तयार करा , प दतशा ीय बन ू नका—जो,
सि यत े या त ंदु तपण े, प त या स ंचावर झ ेप घेतो. आिण त े येक गो ीवर लाग ू
होते. आप या वतः या य ना ंचे मू यांकन करण े कधीही था ंबवू नका.
तुमचे पुरावे िवषयाला समथ न देत नाहीत अशी िवधान े करण े टाळा , याचा अथ तुम या
काय प तीती ल ुट ची जाणीव असण े. एक िविश ुटी अस े ठास ून सा ंगणे आह े क
िववेचन िव ेषण य काय मानतात िक ंवा िवचार करतात (िकंवा संपूण समाज काय
िवचार करतात िक ंवा िव ास करतात ) हे कट करत े. लोकां या िवचारा ंम ये काय चालल े
आहे याचा प ुरेसा पुरावा िवव ेचन िव ेषणात ून कधीच िमळणार नाही . munotes.in
Page 56
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
56 िववेचनाच े िव ेषण आप याला ह े िशकव ू शकत े क िविश कलाकार एक य ुि वाद कसा
मांडतात आिण तो य ुि वाद यापक सामािजक प त म य े कसा बसतो . अिधक मह वाच े
हणज े, अिभन ेते या कारच े दावे करतात त े अचूक आिण वय ं प िद सावेत यासाठी
आ ही आ मिव ासान े दाखव ू शकतो . आ ही प पण े दाखव ू शकतो व ृ ववादी रणनीती
यांनी या वा तिवकता य कर यासाठी वापरल े या मागा नी िव ासाह , यश वी िक ंवा
अगदी न ैसिग क अस ेल. चचा मक िव ेषण ार े आ ही दाखव ू शकतो क स ंवादाची
रणनीती या ंचे दावे कसे पसरवतात आिण त े चचा मक िव ेषण ार े वैचा रक चौकटीवर
अवल ंबून असतात .
तुमची गती तपासा
१. काही चचा मक िव ेषण पाय याची चचा करा.
२. चचा मक िव ेषणा या मया दांब ल काही ओळ म य े िलहा
८.५ सारांश
या करणाम य े चचा मक िवषया ंतर या श दाचा अथ एका िवषयाव न द ुस या िवषयावर
यो य मािशवाय जाण े असा आह े. चचा मक ल ेखन ह े वैिश ्यपूण आहे कारण त े वादा या
दो ही बाज ू सादर करत े आिण श ेवटी म ुद् ावर एक िविश भ ूिमका मा ंडते. चचा मक
लेखन ह े आ मक िक ंवा मोठ ्या आवाजा तील ल ेखन नाही ; उलट, िन कषा त य े यापूव
ते मुद् ा या दो ही बाज ूंचा िवचार करत े. पुढे धडा चचा मक िवषया ंतर िव ेषणाचा
अथा ची चचा करतो . चचा मक िव ेषणाचा ह े एक उ म श ै िणक साधन आह े तसेच
प तशीर ि या ंची समज स ुधार यासाठी आिण मनो वै ािनक आिण अ ंतरि या ंम ये
संबंधाची वाटाघाटी कशा होतात याच े िनरी ण करण े. चचा मक िव ेषण स ं ेषणा या
लेखी िक ंवा त डी व पात काय काय करत े आिण काय नाही याब ल ग ंभीर जाग कता
अिधक सखोल समज द ेऊन पय वे ण वाढव ू शकत े. फौकॉ ट या ं या ल ेखनात
िववेचना मक िव ेषणाचा वापर करतात . िववेचने ही क ेवळ शाि दक द ेवाणघ ेवाण
कर याप े ा अिधक आह ेत अस े ते नमूद करतात ; ते सं था मक ि याच े प द ेखील
घेतात आिण श न े मया िदत असतात . उदाहरणाथ , वै क य िवव ेचन क ेवळ अटी िक ंवा
संकेतकां या स ंचापे ा अिधक िवचारात घ ेते; हे देखील िवचारात घ ेते क व ै क य स ेवेची
सं था मक रचना कशी क ेली जात े तसेच णाला प रि थती कशी समजत े यावर
डॉ टरा ंचा िकती भाव असतो . बळ िवव ेचनात श कशी भ ूिमका बजावत े आिण
सं थेचा वापर कसा करत े हे तो द तऐवजीकरण करतो . संदभा वर ल क ि त करण े,
मजकूर िल य ंतरण करण े, सं ेषण करण े, िन कष काढण े, मह वाच े उपि थत करण े,
ोत वाचण े आिण अ यासाधीन िवषय िक ंवा मजक ूराची चौकशी करण े यासार या
चचा मक िव ेषणासाठी वापर या जाणा या व ेगवेग या ि य ेची चचा करणाम य े आहे.
munotes.in
Page 57
चचा मक िव ेषण
57 ८.७
१. चचा मक िव ेषण कर यासाठी व ेगवेग या चरणा ंची चचा करा
२. िववेचना मक िव ेषणावर िमश ेल फुकॉ टवर टीप िलहा
३. िववेचना वर एक टीप िलहा .
८.१ संदभ (REFERENCES)
Andersen, N. Å. (2003). Discursive Analytical Strategies:
Understanding Foucau lt, Koselleck, Laclau, Luhmann. Policy Press.
Gale, J. (2010). Discursive analysis: A research approach for studying
the moment -to-moment construction of meaning in systemic practice.
Human Systems: The Journal of Therapy, Consultation & Training,
21(2), 7 -37.
Khan, T. H., &MacEachen, E. (2021). Foucauldian Discourse
Analysis: Moving Beyond a Social Constructionist Analytic.
International Journal of Qualitative Methods, 20.
McMullen, L. M. (2021). Essentials of discursive psychology.
American Psychological Association.
https://www.twinkl.co.in/teaching -wiki/discursive -writing
https://www.apa.org/pubs/books/essentials -discursive -psychology -
sample -chapter.pdf
https://doi.org/10.1177/16094069211018009
http://www.politicseastasia.com/studying/how -to-do-a-discou rse-
analysis/
❖❖❖❖
munotes.in
Page 58
58 शै िणक ल ेखन
९
शै िणक ल ेखनाचा स ंदभ
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ ि थतीदश काचे मह व
९.३ संगावधान
९.४ संदभ करणाच े मह व
९.५ लेखनातील स ंदभा चे कार
९.६ शै िणक मजक ूर िव स ंदभ
९.७ नेटविक ग आिण ल ेखन ि या
९.८ िन कष
९.९ सारांश
९.१०
९.११ संदभ
९.० उि े
१. शै िणक ल ेखनातील स ंदभा ची ास ंिगकता तपासण े
२. शै िणकिवव ेचनआिण ान िनिम ती यां यातील स ंबंध समज ून घेणे.
९.१ तावना
संशोधन िवषय िलिहताना , संशोधनाची या ी समज ून घे यासाठी आिण याच े िव ेषण
कर यासाठी मजक ूर वाच या यित र , गुंतागुंती या स ंक पना आिण स ंशोधनाची
काय प ती य कर यासाठी मा ंडणी एक करण े देखील आव यक आह े.
संदभ करणा या त ं ाचा वापर क े याने वाचकाला या िव ेषणाची प ु ी करणा या
िवषया या सभोवतालची मािहती समजू शकत े. िविश िन कष कसे काढल े जातात या ंचे munotes.in
Page 59
शै िणक ल ेखनाचा स ंदभ
59 समथ न कर यासाठी अशी मािहती मह वप ूण असत े. या िनकषा ंची पूत ता कर यासाठी
संबंिधत मािहती तपशीलवार रीतीन े सादर करण े आव यक असत े. संशोधका ंना संक पना
िवषयावर प ीकरण द े यास आिण मोठ ्या तपशीलात िलिह यास अन ुमती द ेते. याम ुळे
बंधातग ुणव ावाढ ू शकत े. संशोधन िलिहणारा ल ेखक िवश ेष, अ ंद िकंवा कधीकधी
अगदी अ प िवषय प कर यास स म असावा . पुढील भागात आ ही स ंशोधना या
िवषयाला सखोलता द े यासाठी स ंदिभ त कर या या मह वावर चचा करणार आहोत .
९.२ ि थतीदश क (पोिझशिन ंग) युि वादा ंचे मह व
भूतकाळात िलिहल े या स ंशोधन साम ीच े िनरी ण करायच े अस यास , नमूद केलेली
मािहती तपशीलवार िक ंवा िविश िनवडल े या िवषयाब ल द ेखील अस ू शकत नाही .
याऐवजी िनवडल े या िवषयाशी स ंबंिधत िवषया ंब ल मािहती िदली जाते याचा यावर
प रणाम होऊ शकतो . सामा यवाचकाला स ंशोधनाच े मह व आिण याचा समाजा या
जडणघडणीवर कसा प रणाम होतो ह े समजाव ून सा ंग यासाठी व ेळ लागतो . या खास
िवषयाचा अ यास क न जी प ता ा होऊ शकत े ती मा ंड याचा त े य न करतात .
याला " ि थती दश क/ पोिझशिन ंग" युि वाद अस ेही हणतात .
९.३ संगावधान
संदभ करण (कॉ टे ट्युलायझ ेशन) हणज े या स ंरचना मक स ंदभ याम य े लेखनाच े
काय केले जात आह े. िलिखत व पात स ंदिभ त करण े हणज े अपेि त मािहतीच े
आव यक मह व आिण प ता द ेणे. हे लेखक आिण वाचक या ं यातील द ुवा थािपत
कर याचा य न करत े आिण ल ेखकाच े येय आिण िदशा अिधक चा ंग या कार े समज ून
देते. हे मािहतीचा स ंदभ देते जे मजक ूराचा अथ समज यास वाच यास मदत करत े.
िलिखत व पात स ंदिभ त करण े अनेक कारच े असू शकत े जसे क : कथेची पा भूमीची
मािहती , िकंवा िनरी णाखाली असल े या घटन ेचे तपशील , संरचना िक ंवावेळेचे
िनयोजन याम य े काय केले जात आह े. अशा कार े संदभ करणाम ुळे कामाचा अथ प
हो यास मदत होत े.
९.४ संदभ करणाच े मह व
शै िणक ल ेखनात स ंदिभ त करण े सािह या या काया ला यापकता सा ंगते आिण वाचका ंना
सािह याम य े गुंतवून ठेवते. संदभ संशोधन काया त सम ृ ता वाढवत े आिण वाचका ंना
मजकूरात ग ुंतवून ठेव यास मदत करत े, अशा कार े लेखक आिण वाचका ंसाठी त े मह वाच े
आहे. लेखना या काया चा अथ अचूकपणे य करण े आिण समजून देणे आव यक आह े.
जे हा ल ेखक 'संदभा त िलिहतात ' ते हा त े संदिभ त मािहती समािव करतात ज े वाचका ंना
समजून घे यासआिण मजक ूराचा अच ूक अथ लाव यास मदत कर ेल. वाचक कामा या
संदभा शी स ंबंिधत घटक िक ंवा चल िवचारात घ ेऊ शकतात . हे वाचका ंना स ंशोधन
काया या संरचनाशी स ंबंिधत चलाच े ( हे रएब स ) परी ण करताना स ंबंिधत ीकोनात ून
पाह यास मदत कर ेल. संदभा िशवाय , एखाद े पु तक िक ंवा िनब ंध िकंवा इतर कोणताही
मजकूर वाचका ंना काया त मांडले या स ंक पना ंचा िकंवा क पना ंचा अथ लाव यासाठी एक
िस दा ंितकता ( ेमवक ) दान क शकत नाही , याम ुळे वाचक सम ृ वाचना या
अनुभवापास ून वंिचत राहतो . munotes.in
Page 60
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
60 ९.५ लेखनातील स ंदभा चे कार
लेखनात अन ेक कारच े संदभ आह ेत जे वाचका ंना साम ीम य े चांगले अंत ी ा
कर यास मदत करतील .
अ) ऐितहािसक स ंदभ :
लेखनात स ंशोधक काल खंड दान करतो आिण या या वत मान घटना य ुगासंबंधी अिधक
मािहती दान क शकतात , अशा कार े, संशोधका या ल ेखना या ‘आवाजासाठी जागा
तयार करत े. यावेळचे आिथ क प रि थती , सामािजक िनकष , मुख घटना , तांि क ख ुणा
इ यादी घटका ंचा समाव ेश आह े. यामुळे याव ेळ या समाजाची ओळख िनमा ण हो यास
मदत होईल . ऐितहािसक स ंदभ वाचकाला वातावरणाच े एक प िच तयार क शकतो ,
यांना इितहासा या या काळात लोका ंना कस े वाटल े आिण कस े वागल े, यांचे जीवन
आिण कपड े शैली िक ंवा या काळातील िविश भाष ेचा वापराचा स ंदभ देते.
तथािप , ऐितहािसक िव ेषणाम य े केवळ स ंशोधन िवषया या सामािजक स ंदभा चे परी ण
कर याप े ा बर ेच काही समािव आह े. या यित र , संशोधकाची पा भूमी िव ान हण ून
पूवा ह, ीकोन आिण जागितक ि कोनावर कसा भाव टाक ू शकतो ह े तपासण े
आव यक आह े. िव ान अन ेकदा या ं या ल ेखनात ून या ंची िवचारधारा कट करतो .
ब) भौितक स ंदभ :
एखा ा िठकाणाची िविश व ैिश ्ये िवषय कसा उलगडतो आिण य ेक प रमाण कसा
िवकिसत होतो यावर प ता द ेऊ शकतात . भौितक वातावरणावरील अित र मािहती
वाचका ंना कलाकार या ं या वातावरणाशी कसा स ंवाद साधतात ह े पाह यास मदत कर ेल.
िवषय कसा िवकिसत होतो ह ेवाचन , लेखनठरव ेल, परंतु वाचका ंना ते का समजाव े यासाठी
यांना पुरेसे तपशील दान करण े मह वाच े आहे.
क) सां कृितक स ंदभ :
सं कृतीचे िविवध घटक जस े क ; िवषय प ूण पणे समज ून घे यासाठी चालीरीती , परंपरा,
ा, धम , िववाह , अ न आिण व इ याद चा प रचय क न द ेणे आव यक आह े. काही
वेळा वाचक िविश गटा ं या पर ंपरांशी अप रिचत अस ू शकतात , जी अ यासाधीन गटा या
परंपरा आिण िव ास णाल चा एक मह वाचा आिण अिवभा य भाग आह े. या
सं कृतीब ल िलिहल े आहे या स ं कृतीम य े अंतभू त असल ेली भीती िक ंवा अप े ा य
के यािशवाय , एक स ं कृती िवभाजन अथवा संयु करण तयार क ेले जाऊ शकत े याम ुळे
वाचक आिण ल ेखक या ं यातील स ंबंधांवर आणखी सकारा मक प रणाम होईल .
ड) प रि थतीज य स ंदभ :
एखादी घटना प रि थतीवर आधा रत घड याच े कारण हणज े प रि थतीज य स ंदभ होय.
प रि थतीज य स ंदभा त, वाचका ंना हे समज ू शकत े क िविश घटन ेत प रि थतीचा
सहभाग असल े यांवर काय प रणाम होतो . munotes.in
Page 61
शै िणक ल ेखनाचा स ंदभ
61 ९.६ शै िणक मजक ूर िव स ंदभ
लेखनातील मजक ूर, रचना आिण अथ ा सामािजक स ंरचना आह ेत. जे वत मान
काळा या आिण सा ं कृितक पर ंपरे या मागणीशी ज ुळवून घेतात. अशा कार े, संदभ आिण
मजकूर एकम ेकांचा अ ंदाज लाव ू शकतात . मजकूर आिण स ंदभ य ां यातील या ि -
िदशा मकत ेची जाणीव ठ ेवून िव ाथ या ंचे लेखन श ैल या णा लीम य े ठेवू शकतात ज े
शै िणक पर परस ंवादांना आकार द ेतात. हे यांना ते िलिहत असल ेला मजक ूर आिण
संशोधन द ेवाण-घेवाणातील स ंबंध समज यास मदत कर ेल.
शै िणक िवव ेचन हणज े भािषक अिभ य आिण स ं थे या सद या ंमधील सामाियक
संक पना , मू ये आिण प त च े यव थापन होय . तांि क भाष े या वापरान े हे वेगळे केले
जाते. भाषा ही िस टिमक फ ं शनल िल ंि वि ट स (SFL) नुसार "अथ िनिम तीची णाली "
आहे, याचा अथ हा भाषा आिण स ंदभ णाली या भागांमधील पर परस ंबंधांचा प रणाम
आहे.
न दणी आिण श ैली स ंदभा या िद शेने स ज आह ेत. शैली ही या सामािजक गटाम य े
वारंवार सह -उ वणा या आिण "सं कृती या स ंदभा " नुसार, इतर सामािजक गट आिण
यां या स ंबंिधत स ं कृत पास ून वेगळे असल े या प रि थती आिण मजक ुरा या कारा ंचे
अंत य ि गत ितिनिध व आह ेत. हे सामािजक गटा या सद या ं ारे तयार क ेले या ि या
आिण अथ यां याशी स ंल न म ू ये ारे प रभािषत क ेले जाते.
न दणी हणज े "िसम िटक रसोस सचे कॉि फगर ेशन” जे सं कृतीचे सद य प रि थती या
काराशी स ंब करत े". "प रि थतीचा स ंदभ " हणज े मजक ूराचे वातावरण , िदले या
प रि थतीत स ंभा य/ संभा य अथा चा संच होय . उदाहरणाथ , पु तक प ुनरावलोकन िक ंवा
बंधा या िचिक सक िक ंवा टीका मक परी णस ंशोधन ल ेख िह एक श ैली मानला जाऊ
शकतो . िवशेषत: उपयोिजत भाषाशा िक ंवा ामीण समाज िव ानातील स ंशोधनाचा
अहवाल द े यासा ठी वापर या जाणा या व पा या त ुलनेत सािह याच े व प आिण
शैली या स ंदभा त फरक सात यान े पािहल े जाऊ शकतात . हणून, हे दोन िभ न न दी
हणून वापर या जाऊ शकतात . "सं कृतीचा स ंदभ " हे शै िणक जीवनाशी स ंबंिधत
क पना , आदश आिण त व े हण ून ओळखल े जाते जे िव ाथ , िश क आिण कम चारी
िलिखत सािह या ार े संवाद साधतात . येक िव ा या या अन ुशासनाचा सा ं कृितक
संदभ हण ून ंथांसाठी एक अि तीय "प रि थतीचा स ंदभ " हणून िवचार करण े श य
आहे. चल ज े भािषक घटका ंशी संबंिधत आह ेत जे प रि थती चे न दी िनिद करतात त े या
"प रि थतीच े संदभ " तयार कर यासाठी वापरल े जाऊ शकतात त े खालील माण े आहेत:
े (फ ड ) — सामािजक वत नाची व ैिश ्ये: सामािजक द ेवाणा-घेवाणात , एखा ा
िविश प रि थतीत िक ंवा काय मात स ंवादाच े येय ल ात घ ेऊन सामोिह क कृती
केली जात े.
िश क ( ेनर) — सहभागी भ ूिमका, संबंध आिण पर परस ंवाद: काय मातील
सहभाग मधील स ंबंधाचे व प , तसेच या ं या भ ूिमका आिण स ंबंध. हे कोश
याकरणा मक वा य े (ि यापद , सं ा, िवशेषण, ि यािवश ेषण) ारे दश िवले जाते. munotes.in
Page 62
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
62 श द स ंघटन प दती (मोड — टे ट ऑग नायझ ेशन): वापर या जाणा या श द स ंघटन
प दतीची स ुसंगतता आिण स ुसंघटीत , वापर या जाणा या सार मा यमाचा कार
आिण याच े िलिखत / त डी व प होय . ते मजक ूरा या भाव आिण भावाना मक
घटका ं ारे ितिब ंिबत होत े.
येक शैली अशा कार े एक िविश न द हण ून वा तिवक बनिवली जात े जी िविश
मजकूरात ठोस अिभ य शोधत े. सामािजक वत नाचे व प , समप क संदभा त होणा या
ि या , सहभाग या भ ूिमका आिण नात ेसंबंध समज ून घेणे आिण एखा ा िविश स ं थेसह
मजकूरात या अट चा या कार े अथ लावला जातो त े आ हाला मजक ूर कसा स ंकि पत
केला जातो याब ल अ ंत ी िमळिव यात मदत कर ेल. वतं ंथां या स ं हाऐवजी य ेक
सामािजक गटा या प त चा समाव ेश असल ेली सामािजक - यव था णाली हण ून भाषा
सादर क े याने, नविश या ल ेखकांना शै िणक स ं कृतीची सवय होऊ शकत े.
९.७ नेटविक ग आिण ल ेखन ि या
मोटा रॉथ या ंनी या िवषयावरील मागील स ंशोधन काया या आधार े िवकिसत क ेले या
‘शै िणक ल ेखन च ’चा वापर स ुचिवला आह े. हे या स ंक पन ेवर आधा रत आह े क
"मजकूर आिण स ंक पना या अन ुभवा या दोन बाज ू आह ेत या ंचा अ यास ल ेखन
अ यास मा ंम ये शै िणक ्या वापर क ेला जातो ज ेणेक न मजक ूरा या िनणा यक ण ,
मजकूरातील पया ता, आिण व ृ वा मक णापय त मजक ूराची श ैली प दतीची
िव ा या ची गंभीर जाणीव वाढ ेल.
मजकूर िव द स ंदभ : शै िणक ल ेखन च ान ुसार, िव ा या ने यां या े ात िलिह याचा
य न कर याप ूव िववेचनाच े िव ेषण करण े अ याव यक आह े. हे वाचन , भािषक घटका ंचे
िव ेषण, िविश श दस ं ह, सािह या ंचा संदभ आिण मजक ूरा या स ंरचनेशी पर परस ंवाद
वापर क ेले जाऊ श कतात . पर परिव दी प दती या ( ॉस-िडिसि लनरी स ेटअ स )
संदभा त मजक ूर इतर े ांशी कसा स ंवाद साध ू शकतो िक ंवा ते या िवषयाच े िव ेषण
कर याचा य न करीत आह ेत. या िवषयाम य े भाषा सामािजक -संवादवादी ीकोन कसा
तयार क शकत े याची द ेखील िव ा या ना जाणीव असण े आव यक आह े. सो या श दात ,
याकरण आिण मजक ूर संरचनां या स ंदभा त लाग ू केले या सामािजक प ती यापक
शै िणक ल ेखनात वापर या जाणा या िभ न आह ेत आिण िव ेषण करताना या िवचारात
घेत या पािहज ेत. िव ा या ने तो िलिह याचा य न करत असल ेला मजक ूर
िलिह यासाठी , सुधा रत कर यासाठी आिण स ंपािदत कर यासाठी श ै िणक काया मधील
भाषेचे घटक वाचण े आिण या ंची रचना करण े आव यक आह े. या चौकटीच े पालन क े याने
िव ा या ना ‘राइिट ंग-इन-द- हॅ यूम िसं ोम’ टाळ यास मदत होईल ज े ल य े क आिण
उ ेश ल ात न ठ ेवता िलिहत आह े.
संदभ अ व ेषण, मजकूर शोध आिण मजक ूर उ पादनाची तीन त व े पाळली पािहज ेत, जी
खालील माण े आहेत:
munotes.in
Page 63
शै िणक ल ेखनाचा स ंदभ
63 अ) संदभ शोध:
यात पया वरणाशी स ंवाद, संशोधन प त च े िनरी ण आिण ान िनिम तीम य े भाषा काय
भूिमका बजावत े हे समजून घेणे आव यक आह े. िव ा या ना या च ात आण यासाठी ,
यां या श ै िणक स ंदभा शी स ंबंिधत संशोधनपर ल ेख शोध यात सहभागी होण े मह वाच े
आहे. अ वेषणा मक िव ा या समोर मा ंडले पािहज ेत आिण या ंनी या ंनावेबसाईट
(साम ी ार े) ा क ेले या ाना ार े ितसाद द े याचा य न क ेला पािहज े. जस े क
"िविश िवषयाकड े कोणता ि कोन शा ीय वाटतो ?", "तुम या े ात कोण या स ंशोधन
प ती वापर या जातात ?"
ब) मजकूर िव ेषण:
मजकूर आिण स ंदभ य ां यातील स ंबंध तयार कर यासाठी िव ेषणाचा वापर करण े
आव यक आह े. हे भाषे या सहा यान े संदभा चे बांधणी काय सूिचत करत े आिण याउलट .
शैली णाली ची स ंक पना स ंशोधक , समवय क , िव ाथ , िवभाग , संपादक इ याद ार े
ान िनिम तीवर ि या कर यासाठी वापरली जात े. ती मौिखक िक ंवा लेखी व पात जस े
क स ंशोधन ताव , लेख, चचा , इ. दुसरीकड े शैली णाली ची संक पना मह वाची आह े
कारण ती प ूव या साम ीचा िविवध श ैल वर काय भाव पडतो याच े िव ेषण कर यास
मदत करत े. िव ा या नी खालील बाब चा िवचार करण े आव यक आह े:
१. स या चिलत असल े या मािहतीचा कार ,
२. िवषयावर सरासरी िलिहल ेली पृ ांची सं या,
३. िव ा या साठी मह वप ूण वाटणारी मािहती ,
४. वापर या ग ेले या भाषण क ृती,
५. श दकोषा मक नम ुने,
६. केले या िनवडी आिण ल ेखकाची िविश श ैली.
क) मजकूर िनिम ती:
या ि य ेत भाषा अिवभा य भाग कशी बजावत े हे समज ून घेऊन स ुधारणे आिण स ंपादन
करणे हा मजक ूर िनिम तीचा एक भाग आह े. लेखन ि य ेवर भर आह े. लेखन, उजळणी
आिण स ंपादनाची मजक ूर वैिश ्ये म यवत आह ेत. भािषक व ैिश ट्ये, शाि दक भाष ेची
िव लेषणा मक मता ही स ु वातीचा िब ंदू असू शकते. खालील ा ंची उ र े िद यान े
अंत ी िमळ यास मदत होऊ शकत े.
१. मजकूराची रचना काय आह े?
२. सहसंबंिधत जोडणीसाठी कोणत े मु े वापरल े जात आह ेत?
३. संयोग करणारी जोडणी , िवरोध , कारण , प रणाम इ . य करत आह ेत का? munotes.in
Page 64
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
64 ४. लेखन ि य ेचे ट पे कोणत े आहेत?
५. संक पनेची या या कशी होत आह े?
६. लेखक कोणताल ेखन कारवापरत आह े?
७. िनि य आवाज िक ंवा सि य आवाजाचा वापर आह े का? इ.
ंथांची िनिम ती, सार आिण उपभोग या ंची चचा हा श ैलीतील अ यापन शा ाचा भाग
आहे. वर सूचीब क ेलेले िवचा न , िश क आिण िव ाथ य ेक ल य सम ुदाया या
संबंिधत श ैल चे सामािजक स ंदभ अिधक चा ंग या कार े समज ून घेऊ शकतात . िविश
शै िणक प रि थत म य े भाषा कशी वापरली जात े हे िव ा या ना भावीपण े
िशकव यासाठी , मजकूर आिण त े या स ंदभा त ते वाचत आह ेत यामधील द ुवे प पण े
ओळखण े मह वाच े आहे. शै िणक ल ेखन िनद शांम ये तीन म ुख सम या आह ेत या ंना
शैली अ यापनशा स ंबोिधत क शकत े:
१. िशकाऊ लेखकांना शैली हणज े काय आिण त े कसे काय करत े हे समज ून घे याची
आव यकता ;
२. िश का ंनी िव ा या ना शै िणक जीव नातील श ैल म य े क से य त ठ ेवायचे याब ल
यश वी र या िशकव याची गरज ;
३. िशकाऊ लेखकांनी िव ाना या वचनात भाग घ े याची आव यकता .
९.८ िन कष
िव ा या नी या ं या ता काळ स ंशोधना या स ंदभा त ओळखल े या प रि थती या आधार े
यां या वतः या आव डी पूण कर यासाठी स ंदभ करण लाग ू केले जाऊ शकत े. यासाठी
यांना भाषा णाली श दाथ े , पर पर स ंबंध आिण मजक ूर रचना या स ंदभा त कशी काय
करते याची जाणीव हायला हवी . ही णाली िशकाऊ शै िणक ल ेखकांना या ं या
अनुशासना मक स ं कृतीतील सामािजक आ िण िववादा पद प त चा शोध घ े या ार े
माग दश न क न ल ेखन कौश य िवकिसत कर यात मदत कर ेल. जसजस े नवीन ल ेखक
िलहायला िशकतात , तसतस े यांनी संदभा मक िनयमा ंचा तस ेच सामािजक , आिण अशा
कार े गितशील , सामूिहक चचा मक प त चा िवचार क ेला पािहज े. शै िणक िववेचन
आिण ान उ पादन प ती ं ा मक ्या कशा तयार क े या जातात ह े चांग या कार े
समजून घे यासाठी एक चौकट िवकिसत कर यासाठी या ं या श ै िणक ्या ि याशील व
अ यास ू वातावरणाच े नािव यप ूण िनरी ण करण े हे िव ा या साठी मह वाच े काय आहे.
असे के याने, मजकूरांना सामािजक -व ृ व ि या आिण कलाक ृती हण ून पािहल े जाऊ
शकते, हणज ेच लेखक श ै िणक ल ेखनाची उि े सा य कर यासाठी वृ होतात .
९.९ सारांश
संदिभ करण (कॉ टे ट्युलायझ ेशन) हणज े या यव थाचा स ंदभ याम य े लेखनाच े
काय केले जात आह े. िलिखत व पात स ंदिभ त करण े हणज े अपेि त मािहतीच े
आव यक मह व आिण प ता द ेणे. शै िणक ल ेखनात स ंदिभ त करण े सािह या या munotes.in
Page 65
शै िणक ल ेखनाचा स ंदभ
65 काया ला सखोलता द ेते आिण वाचका ंना उपल ध व ेबसाईटला भ ेट देणे, मािहती घे यास
अनुमती द ेते. लेखनात स ंदभा चे अनेक कार आह ेत जे वाचका ंना वेबसाईट मा यमात ून
चांगली अ ंत ी िमळिव यात मदत करतील जस े क ; ऐितहािसक , भौितक , सां कृितक,
प रि थतीज य स ंदभ . मजकूर, रचना आिण अथ ही सामािजक रचना आह ेत जी वत मान
णा या आिण सा ं कृितक पर ंपरे या माग णीशी ज ुळवून घेतात. अशा कार े, संदभ आिण
मजकूर एकम ेकांचा अ ंदाज लाव ू शकतात . मजकूर आिण स ंक पना या अन ुभवा या दोन
बाजू आहेत या ंचा अ यास ल ेखन अ यास मा ंम ये अ यासप ूव क केला जातो . जेणेक न
िव ा या म ये मजक ुरा या िनणा यक णाब ल ग ंभीर जाग कता, मजकुराची संि
मांडणी, व प आिण श ैलीची पया ता व ृ वा मकत ेसाठी मह वाच े काय आहे.
९.१०
. १. शै िणक ल ेखनातील स ंदभा या मह वाची चचा करा.
. २. शै िणक मजक ूर आिण श ै िणक स ंदभ यां यातील स ंबंध फरक प करा .
. ३. शै िणक न ेटवक आिण ल ेखन ि य ेची संक पना प करा .
९.११ संदभ (REFERENCES)
Desiree Motta -Roth: The Role of Context in Academic Text
Production and Writing Pedagogy (pp.321 -340)
Nystrand M. (2006): The social and historical context for writing
R.K.Parashar (2010) Role of Education in Countries Development,
Published by MPS Publishers and Dist. New Delhi -002
Tony Sprinks, Phil Clements (2009) Facilitating Learning book of
activities, Published by VinodVasishtha for viva Books Priva te Limited
New Delhi -002
research,file:///C:/Users/Lenovo/Downloads/NystrandSocialHistorical.
pdf
https://wac.colostate.edu/docs/books/genre/chapter 16.pdf
❖❖❖❖
munotes.in
Page 66
66
१०
उ रण े, नोट्स, संदभ आिण स ंदभ ंथ साम ी
CITATIONS, NOTES, REFERENCES AND
BIBLIOGRAPHYCONTENTS
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ उ रण
१०.३ संदभ
१०.३.१ ीकोन
१०.३.२ संदभ प ती
१०.४ िटपा
१०.५ ंथसूची
१०.५.१ ंथशा ा या शाखा
१०.५.२ ंथसूचीचे कार
१०.६ िन कष
१०.७ सारांश
१०.८
१०.९ संदभ
१०.० उि े(OBJECTIVES)
१. शै िणक ल ेखनातील उ रण , संदभ , नोट्स आिण ंथसूची या ंचे मह व समज ून घेणे.
२. िव ा या ला श ै िणक वाचन आिण ल ेखनासाठी आव यक असल े या कौश या ंची
ओळख क न द ेणे.
munotes.in
Page 67
उ रणे, नोट्स, संदभ आिण
संदभ ंथ साम ी
67 १०.१ तावना (INTRODUCTION)
कोण याही े ातील स ंशोधन साम ूिहक काय प ती ार े िवषय िवकिसत कर यास अन ुमती
देते. हे मािहतीतील अ ंतर िकंवा ुटीभर यास सहमती द ेते. संशोधन कर या साठी, पिहली
पायरी हणज े या िवषयावर काम केले जात आह े या िवषयावर या े ात आधीच
अ यास क ेले या सािह याच े पुनरावलोकन करण े. असे कर या या ि य ेत, अ यासका ंनी
िनवडक ेले या ोता ंब ल मािहती दान करण े आव यक आह े. हे िव ेषणासाठी मूळ
संशोधकाला ेय देते या योगदानाच े काम न ंतर एकआधा रबनत े यावर प ुढील स ंशोधन
केले जाते. असे कर यासाठी , संदभ , उ रण , नोट्स आिण ंथसूची यासारख े िविवध प ैलू
आहेत, जे संशोधना या वाचका ंना ि य ेदर यान व ेश केले या स ंसाधना ंचा स ंदभ
दे यासाठी समािव क ेले जाऊ शकतात .
जन स, काशक आिण स ं था न ैितक श ै िणक ल ेखनाचा एक भाग हण ून या प ती
वापर यास ो सािहत करतात . यामुळे संशोधकाला ही ि या क ंटाळवाणी वाट ू शकत े
कारण यासाठी बराच व ेळ आिण म ेहनत यावी लागत े. टम पेपस , िनबंध, लेख, संशोधन
क प , लॉग, ि हिडओ इ यादी स ंसाधना ंचा वापर व ेबसाईट (साम ीची ) पु ी कर यासाठी
आिण स ंशोधनासाठी स ंदिभ त पा भूमी तयार कर यासाठी क ेला जातो . या यित र ,
पु तके, जन स, मािसक े, वत मानप ातील अहवाल इ यादी व पात छापील मा यम े
देखील प ुनरावलोकन ि य ेला यापक बनव ू शकतात . या मािहतीचा मागो वा ठेवणे हा एक
अ याव यक भाग आह े जो स ंदभ उ ृत कर यास स म कर ेल.
क पा या श ेवटी मािहती स ंकलन कर यासाठी वाट पाह याप े ा स ंदभ , संदभ आिण
नोिटंग ंथसूची, वेबिल ाफ ही ि या स ंशोधना या स ु वातीपास ूनच क ेली जावी .
संशोधकान े मह वा या मा िहती या तस ेच पान मा ंक आिण क पाच े शीष क िजथ ून संदभ
घेतले जात आह ेत, या न दी करण े अपेि त आह े. जर प ु तक त चा स ंदभ िदला जात
असेल तर , इतर सव तपशीला ंसह प ृ पानाची एक त तयार कर याची िशफारस क ेली
जाते. या िवषया या अ यासकाला वाचनासाठी आव यक असल े या िविवध कौश या ंचा
प रचय क न िदला जाईल , मह वाची मािहती िलह न काढण े आिण स ंबंिधत उ रण े तयार
करणे जेणेक न श ै िणक य न अिधक मजब ूत होईल .
१०.२ उ रण (CITATION)
एक उ रण स ंशोधना या वाचका ंना क पासाठी वापरल ेली वेबसाईट कोठून ा केली
जात आह े हे जाणून घे यास अन ुमती द ेते. हे वाचका ंना कळव ून मूळ लेखकाला ेय देखील
देते क ही मािहती इतर कोणा या तरी स ंशोधन कामात ून घेतली ग ेली आह े आिण म ूळ
क पना नाही . असे के याने, ते वाचका ंना लेखक, काशनाची तारीख , कामाच े शीष क
आिण ल ेख कोण या िनय तकािलकात कािशत झाला याब ल मािहती दान करत े.
मह व : (IMPORTANCY) :
ोत उ ृत करण े हे एकशा ीय प तीचा भाग आहे क क पना क ेवळ मता ंवर आधा रत
नसा यात . लेखकान े भरीव स ंशोधन क ेले आहे आिण क पना ंना समथ न दे यासाठी त य े munotes.in
Page 68
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
68 वापरली आह ेत असा िन कष यातून िनघतो . उ ृत ोत संशोधका या ामािणकपणाचा
एक घटक ओळखतात आिण ान िनिम ती या ि य ेला एक मजब ूत सै ांितक पाया
देतात. जे हा काम उ ृत केले जात े, ते हा वाचक वतःसाठी त य े आिण आकड ेवारी
स यािपत क शकतात याम ुळे संशोधन िन कषा ची िव ासाह ता आिण िव ासाह ता
वाढते. वाचका ंना नवीन स ंशोधनाचा स ंदभ दे यासाठी आिण स ंशोधना या िन कषा वर
टीका मक परी ण कर यास ो साहन िदल े जाते. उ रण वाप न सािहि यक कामाची
न कल टाळता य ेते.
वापर: (Usage:)
शोध पि का , काशक िक ंवा स ं थेची आव यकता जाण ूनबुजून करण े ही साम ी या
उ रणाची पिहली पायरी आह े. येक िवभागा या व ेगवेग या आव यकता आिण व प
असतात . हाव ड प त भाषा अ यास , इितहास , कला, सािहि यक अ यास , धम शा ,
समाजशा , गु हेगारी इ यादी िवभागा ं ारे वापरली जात े. एपीए प त सामािजक आिण
वत णूक िव ान जस े क श ै िणक ंथालय आिण मािहती िव ान , यव थापन िव ान ,
निस ग, इ. वै कशा , संगणक िव ान , गिणत , सांि यक , भौितकशा , ाणीशा ,
वन पती आिण ज ैवतं ान िवभाग इ यादी िवभागा ं ारे हँकु हर प त वापरली जात े.
एमएलए प त भाषाशा आिण सािहि यक िवषया ंसाठी वापरली जात े.
अवतरण : (Quotations:)
अ य : अ य अवतरणा ंचा वापर ल ेखका या क पना ंचा सारा ंश दे यासाठी आिण
साम ीचा आप या वतः या श दात प र छ ेद क न लाग ू कर यासाठी क ेला जा तो. दोन
िकंवा अिधक ोता ंकडून िमळाल े या मािहतीच े सं ेषण प रभाष ेत आिण सारा ंश करताना
भाषा आिण िवषया या ानावर एक िविश तराची आ ा आव यक आह े. जे हा अशी
अडचण मौिलकत ेला अडथळा आणत े ते हा एखा ाला सािहि यक कामा या न कल ेबाबत
श यता असत े. उ रण, नोट्स, संदभ आिण स ंदभ ंथां या प ती प ुढील स ंशोधन स ु
ठेव यासाठी पाया हण ून वापर या ग ेले या कामाला ेय देऊन ही क डी सोडव यास
मदत करतात . अवतरण सहाकाय दान करतात , कृतीचे उदाहरण , प रचय , िन कष ,
प ीकरण आिण मजक ूराची या या .
य : जर ल ेखका या श दा ंची या या करता य ेत नस ेल तर थ ेट अवतरण वापरल े जाऊ
शकते आिण श य ितत या प पण े क पना य कर यासाठी त े वापरण े आव यक आह े.
या करणात , याकरण ्या वनी वा या ंम ये ४० पे ा कमी श द समािव क ेले जाऊ
शकतात आिण स ुसंगत प र छेदाम य े बसण े आव यक आह े. ४० श दांपे ा मोठ े अवतरण
िच ह दश वलेले आहेत आिण अवतरण िच हा ंिशवाय व ेग या प र छ ेदात ठ ेवले आहेत.
मजकूरात क ेलेली उ रण े िनबंधा या श ेवटी स ंदभ हण ून प तशीरपण े समािव क ेली
जातात , िकंवा इतर समप क कामा ंची सूची समािव अस ेल या ंचा स ला घ ेतला ग ेला नाही
आिण/ िकंवा उ ृत केले गेले.
munotes.in
Page 69
उ रणे, नोट्स, संदभ आिण
संदभ ंथ साम ी
69 १०.३ संदभ (REFERENCES)
एक स ंदभ ा होत असल े या मािहतीचा "प ा" दान करतो . हे वाचकाला काम
शोध यात मदत करत े कारण यात शीष क, लेखक, काशनाच े वष इ याद ब ल मह वा या
तपशीला ंचा उ ल ेख आह े. यानंतर वाचक म ूळ ोतातील तपशील तपास यास आिण
पुढील स ंशोधनात आव यक अस यास याचा वापर कर यास स म आह े.
१०.३.१ वेश (APPROACHES ) :
१. ोत स ंदभ :
ोताचा स ंदभ देताना, आधारघ ेतले या मािहतीचा समाव ेश असल े या उता याची न द
घेऊन नम ूद केले जाते.
२. दु यम स ंदभ :
दु यम ोताम य े वापरल ेले उ रण ज े ाथिमक ोताकड ून उ ृत केले गेले आहे ते
संशोधका ार े संदिभ त आिण उ ृत केले जात आह े जे संशोधकान े िलिहल े या ितस या
लेखात वापरल े आह े. अशा व ेळी ाथिमक आिण द ु यम ोत एक उ ृत कराव े
लागतात . उदा. “पु ष ि या ंपे ा बलवान असतात . (उझुए बू, 2012, इबे वाम, 2014
म ये उ ृत).” येथे उझुए बू या उ रणाचा स ंदभ िदला जात आह े जरी तो म ूळतः
इबे वाम या कामात ून घेतला होता . संदभा तील पिहल े नाव स ंशोधक थ ेट मािहती वाचत
आहे आिण यात िनवड करत आह े ते ोत िनिद कर ेल.
३. संदभ पडताळणी :
हे करण , िवभाग , सारणी , प र छ ेद इ. यांसार या तपशीला ंचा आिण तपशीला ंचा थेट
संदभ दे याचा सराव आह े. ते पृ मा ंकावर न ह े तर एकका या स ं येवर ल क ि त
करते. उदा. “(टेबल A पहा), (आकृती 3.4 पहा), (धडा 6 पहा)”. जे हा एखा ा
वा याचा ॉस -संदभ केला जातो त े हा एखा ान े हे सुिनि त क ेले पािहज े क स ंदभ
वा याचा एक भाग आह े. उदा. "...याला न दणी करण हणतात (धडा 10 पहा)." परंतु
जे हा स ंपूण प र छ ेदाचा स ंदभ िदला जात अस ेल ते हा प र छ ेदानंतर स ंदभ ठेवला
जाईल . येथे, संदभा साठी वापरला जाणारा “पाहा” हा श द आ ापय त नम ूद केले या
उदाहरणा ं या िव मोठ ्या अ रान े सु होईल . उदा. "...न दणीकरण हणतात .
(अ याय १० पहा.)
४. वेबसाईट (साम ी ) संदभ :
या कारचा स ंदभ वापरला जातो ज े हा वाचका ंना िवषयाशी स ंबंिधत प ूरक मािहती
दान क ेली जात े. M. बग र (1992) या मत े, वेबसाईट (साम ी )संदभा साठी वापरल े
जाऊ शकत े:
(अ) वाचका ंना मािहती या अित र ोता ंम ये वेश कर याची परवानगी ा जी
लेखातील मािहती आिण स ंदभ एकि त क र यात मदत कर ेल, munotes.in
Page 70
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
70 (ब) मजकूरात नमूद केले या व ेबसाईट प ीकरण दान करण े जसे क परद ेशी श दांचे
प ीकरण िक ंवा लोक िक ंवा िठकाणा ंवरील मािहती ,
(क) वत मान वा याशी स ंबंिधत मह वाची मािहती वत ं पणे देऊन वा या या सात यातील
अडथळा टाळा ,
(ड) एखा ा िव षयावर प ीकरण द ेणे, आिण
(ई) कामात वापर या जाणा या भाषा ंतरा या ाथिमक श दा ंचीसूची (श यतो परद ेशी
भाषेत) तरतूद करा .
१०.३.२ संदभ प ती (REFERENCING METHODS) :
१. हाव ड प त : (Harvard Method ) टम पेपस , िनबंध, लेख, क प इ यादी
िव ा या नी िक ंवा ा यापका ंनी िलिहल ेले, बह तेकदा हाव ड प त वापरतात . याला
"लेखक-तारीख प त " देखील हणतात . या प तीच े भेद खालील माण े आहेत.
लेखक(चे) नाव(ले), काशनाची तारीख आिण मजक ुरातील प ृ (उदा. पाटील ,
2015:26). अनेकवचनी ल ेखकांसाठी (पाटील , 2015: 26; मोहंती, 2011:46), इ.
वा यात ल ेखकाच े नाव नम ूद केले अस यास तारीख आिण प ृ मा ंक कंसात जोडा .
पृ मा ंक(चे) जर काम प ृ ांिकत क ेले असेल तरच नम ूद करण े आव यक आह े.
लेखक आिण तारीख व ेगळे कर यासाठी व पिवराम (,) वापरला जावा , तारीख आिण
पृ मा ंक(ले) वेगळे कर यासाठी कोलन (;) वापरला जावा
शेवटचे िवरामिच ह े वा याचा भाग अस यास खालील उ रणा या ब ंद कंसानंतर येते.
इिल स ेसचा वापर अवतरण िच हा ंम ये गहाळ श द दश िव यासाठी क ेला जातो (…)
संदभ वण मान ुसार स ूचीब आह ेत
केवळ कािशत क ेले या कामा ंची फ शीष के ितय क कृत आह ेत. अ कािशत काया ची
शीष के ितरप े केलेली नाहीत .
जे हा ल ेखक स ूचीब नसतो िक ंवा काय िननावी असत े ते हा मजक ूर आिण स ंदभ
सूचीम य े कामाच े शीष क लेखक हण ून वापरल े जाते.
२. एपीए प त : (APA Method) सामािजक आिण वत णूक िव ा न एपीए प तीचा वापर
करतात . नमुना लेख िलिहताना APA या ६ या आव ृ ीत (दुसरे मु ण) बारकाईन े
पालन कर या या िनयमा ंचा उ ल ेख करणारी सवा त अलीकडील आव ृ ी २०१० म ये
िस झाली . माग दश क त व े खालील माण े आहेत.
केवळ ल ेखकाच े नाव आिण काशनाची तारीख नम ूद करावी लाग ेल.
पृ ांिकत प ु तका ंसाठी थ ेट अवतरण आिण खालील उ रणा ंम ये पृ मा ंक समािव
करणे आव यक आह े. munotes.in
Page 71
उ रणे, नोट्स, संदभ आिण
संदभ ंथ साम ी
71 एखाद े पृ िव करताना , पृ मा ंक “p.5” िकंवा “pp. १२-१७,"
जर वा चाराम य े लेखक(चे) नाव(ले) िदसत अस ेल तर तारीख ही फ कंसात
जोडल ेली तपशील असावी .
जे हा प ृ मा ंक आव यक अस ेल, ते हा व पिवराम वाप न ल ेखकाला तारीख
आिण प ृ ापास ून वेगळे करा, खालील उदाहरणा माण े: (Uzuegbu, 2012, p.5).
४० पे ा कमी श दा ंचे अवतरण याकरण ्या वा यात प ॅरा ेज हण ून िकंवा सुसंगत
प र छेदाशी स ुसंगत अवतरण हण ून समािव क ेले आहेत.
शेवटचे िवरामिच ह े वा याचा एक भाग अस यास खालील उ रणा या क ुंश बंद नंतर
िदसत े.
इिल स ेसचा वापर अवतरण िच हा ंमधील गहाळ श द दश िव यासाठी क ेला जातो (...)
"आिण" हे अ र मजक ूरातील उ रणा ंम ये "&," या संयोगा माण े समान उ ेशाने काम
करते, जे आव यक अस ेल तेथे संदभ सूच म य े वापरल े जाते.
संदभ न द वर क ेवळ कामा ंची नाव े ितय कांम ये िदसतात .
३. एम ए ल े प त: (MLA Method) मॉडन भाषा असोिसएशन मानवत ेमधील
भाषाशा आिण सािहि यक िवषया ंसाठी ही प त िनधा रत करत े. वैिश य े
खालील माण े आहेत:
लेखकाच े नाव आिण प ृ मा ंक दश िव यासाठी क ंस वापरला जातो .
मजकूरात तारीख नम ूद केलेली नाही कारण ही स ंदभ शैली वापरताना ती िततक शी
मह वाची नाही .
कामांची शीष के मह वप ूण आहेत आिण ज े हा त े श य अस ेल ते हा मजक ूरात नम ूद
केले पािहज ेत. लंबवतु ळ िच ह वाप न , काही ला ंबलचक शीष के घन प (...) करता
येतात.
कामा या श ेवटी कामा ंची यादी मजक ूरात आढळल े या य ेक उ रणासोबत असत े.
"उ ृत केलेली काम े" हे सूचीचे शीष क आह े.
उ ृत केले या कामा ंची यादी ल ेखकां या आडनावा ं ारे िकंवा ोता ं या शीष कांनुसार
वण मालान ुसार वग क ृत केली जात े.
"संदिभ त काय " या स ूचीतील द ुसरी आिण खालील ओळी इ ंड ट के या आह ेत आिण
येक न दीम य े एक जागा सोडली आह े.
MLA शैली वापरताना "उ ृत केलेली काम े" िवभागात कोणत ेही आ ा र े वापरल े जात
नाहीत ; केवळ ल ेखकांची संपूण नावे सूचीब आह ेत. munotes.in
Page 72
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
72 िवरामिच हा ं या स ंदभा त, थम ल ेखकाच े आडनाव थम िलिहल े जाते, यानंतर या ंची
संपूण नावे िलिहली जातात . "आिण" या श दाप ुढे व पिवराम लावला जातो आिण
दुस या लेखकाचे नाव आिण आडनाव न ेहमी या मान े िदले जाते ( थम नाव , नंतर
आडनाव ), उदाहरणाथ , उझुए बू, िचमेझी आिण ल ेटस ओकाफोर .
4. हँकु हर प त : (Vancouver Method) हँकु हर प त ही स ं या मक स ंदभ
तं ाचा एक कार आह े जो म ु यतः गिणत , संगणक िव ान आिण व ै कशा ा या
े ात वापरला जातो . हँकु हर त ं ात वार ंवार खालील गो चा समाव ेश होतो :
जे हा थमच ोत उ ृत केला जातो , ते हा याला एक स ं या िनय ु केली जात े.
िनयु केलेला मा ंक मजक ुरात चौरस क ंसात िक ंवा सुपरि टम य े दिश त केला
जातो.
सं या िविश ोताला िनय ु करत े आिण स ंपूण मजक ूरात या ोताचा स ंदभ
दे यासाठी वापरली जात े.
संशोधक ल ेखकांची नाव े उ ृत करत असताना िनय ु केलेला मा ंक अज ूनही वापरला
जातो.
सव उ ृत ोता ंची स ूची मजक ूरा या श ेवटी समािव क ेली आहे आिण
सं या मक र या यव था क ेली आह े. या सूचीम य े केवळ मजक ूरात स ूचीब क ेलेले
ोत समािव आह ेत, याला स ंदभ सूची हण ून संबोधल े जाते.
संदभ सूचीम य े कोण याहीसमासा पास ून थोड े दूर (इंड ट) केले या र ेषा नाहीत , परंतु
येक न दीम य े एक र ओळ आह े.
१०.४ िटपा (NOTES)
काही सामा य ल ेखन साधन व ैिश य े अि त वात आह ेत जी िविवध उ रण श ैली वापरताना
लागू केली जातात . ते लेखकांना वाचका ंना संशोधन िवषयावरील प ुढील मािहती आिण
अित र उ रण े िनद िशत कर यासाठी प प त दान करतात . जरी श द कधीकधी
पर पर बदल याजोग े वापरल े जातात , तळटीप आिणश ेवटची टीप (एंडनोट्सम य े) काही
फरक आह ेत. अशा कार े साम ी स ंदभ दोन व प वाप न लाग ू केले जाऊ शकत े:
१. समा ी िटपा : (Endnotes) पृ ाचे शीष क "एंडनोट्स" िकंवा "नोट्स" असे असाव े.
संदभ ए डनोट ्सम य े नमूद केलेला आह े हे दश िव यासाठी स ुपरि टचा वापर क ेला
जातो. सुपरि ट हणज े वाढल े या अरबी अ ंकांचा संदभ ; अ रा ं या िनयिमत आधार
रेषेपे ा िक ंिचत वर िक ंवा खाली ठ ेवले या स ं या. तळटीपा ंपे ा ए ंडनोट्स कमी
सोयी कर असतात कारण वाचकाला ब या चदा पृ ांव न प ुढे-मागे जाव े लागत े,
यासाठी जा त ल द े याची आिण व ेळ लाग ू शकतो .
२. तळटीप : (Footnotes) ते पृ ापाना या तळाशीनम ूदक शकतात . तळटीप पास ून
मुख िलिखत मजक ूर वेगळे करणारी एक ओळ िक ंवा अित र जागा आह े जी तळाशी munotes.in
Page 73
उ रणे, नोट्स, संदभ आिण
संदभ ंथ साम ी
73 एक लहान िवभाग बनवत े. तळटीपा लहान फॉ टम य े िलिह या जातात . हे
िसि निफक ेशनसाठी ए ंडनोट्स सारखी स ुपरि ट द ेखील वापरत े. सुपरि ट श द
िकंवा वा यान ंतर ठेवली जात े यासाठी िव तार आव यक आह े.
उ लेिखत स ंदभ तं े एखा ा िविश िवषयाशी कायम व पी स ंबंिधत नाहीत , तर सवा त
संबंिधत तपशील काश झोतक न वाचका ंना समज यास स ुलभ कर याची प त आह े.
१०.५ ंथसूची (BIBLIOGRAPHY)
संदभ ंथ केवळ स ंशोधनात उ ृत केले या आिण स ंदिभ त केले या कामा ंचाच स ंदभ देत
नाही, तर या कामा ंचा थेट उ ल ेख केला गेला नाही अशा कामा ंचाही उ ल ेख होतो . हे
वाचल े गेले या कामा ंना संबोिधत करत े आिण क पन ेला आिण ग ृहीतकाला आकार द े यास
मदत क ेली आह े, जरी या ंची या या िक ंवा उ ृत केलेली नसली तरीही . संदभ ंथ वाचन
साम ीसाठी स ंसाधन े गोळा कर यासाठी िनवड साधन हण ून काय करत े. हे पु तका ंची
िविश शीष के शोध यात मदत करत े. हे सािह यावर एक प तशीर माग दश क दान करत े
जे हाताशी असल े या िवषयाशी स ंबंिधत िक ंवा पूव ल ी स ंशोधन आयोिजत कर यासाठी
आढळ ू शकत े. हे िवषयाशी स ंबंिधत असल े या िवषया ं या िनवडीत सहा य क न
संशोधकाचा मह वप ूण वेळ आिण म ेहनत वाचव ते. हे संशोधकाला स ंपूण ि थती आिण
संशोधना या गती या स ंदभा त एक ी दान करत े. आधीच स ंशोधन क ेले या स ंशोधन
े ांचीन कलटाळ यात द ेखील ह े उपय ु आह े. संदभा माण ेच एक स ंदभ ंथ वण माला
मान े सूचीब आह े.
१०.५.१ ंथशा ा या शा खा: (BRANCHES OF BIBLIOGRAPHY)
१. िव ेषणा मक / वण ना मक : (Analytical / Descriptive)
हे द तऐवजा या भौितक घटका ंचा अ यास करत े. रचना, वण न आिण इितहास यासारख े
पैलू िवचारात घ ेतले जातात . हे काशनाशी स ंबंिधत मािहती आिण त य े प रभािषत
कर यात मदत करत े. पु तक तयार करण े, पृ े तयार करण े, छपाई आिण काशन या
ि य ेचा पु तकावरील सािह य आिण उ पादनाचा प रणाम समज ून घे याचा माग हणून
िवचार क ेला जातो . अशा ंथसूची अहवालात ल ेखकाच े नाव, कामाच े शीष क आिण
कािशत तपशील जस े क व प , पृ ांकन, टायपो ािफ कल व ैिश य े, िच े, वैिश य े आिण
वापरल े या कागदाचा कार आिण ब ंधने यांचा समाव ेश अस ेल. हा एक कारचा स ंदभ ंथ
आहे जो अिधक ृत व पात िन कष न दव याप ूव काशना या वा री , कॅच ेसेस,
कॅ स स आिण वॉटरमा स चे िव ेषण करतो .
२. गणनेचे प तशीर : (Systematic of Enumerative)
हे व प स ंशोधन िवषया ंचे वग करण करत े आिण या ंना वण माला म िक ंवा तक शा
णालीचा वापर क ेला जातो .वेबसाईट (साम ी ) शोध यासाठी ही यव था उपय ु आह े. ही
णाली ाम ु यान ेमािहती या (डेटा या ) भावीिनवडी वरल क ि त करत े. प तशीर
संदभ ंथां या कारा ंम ये भौितक व प , बौि क व प , आंत रक व प ; इं जी; िवषय
भौगोिलक े ; वेळेचा घटक ; आिण काशक इ . बाब चा समाव ेश होऊ शकतो . munotes.in
Page 74
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
74 ३. मजकूर: (Textual)
मजकूरा या व ैधतेवर ल ेखन िक ंवा मु ण ि य ेचा भाव िनधा रत कर यात मजक ूर
संदभ ंथ मदत करतात . या कार या ंथसूचीचा स ंबंध ह तिलिखत आिण म ुि त प ु तक
यां यातील मजक ूरा या फरका ंशी आह े, याचा अथ असा आह े क या कार या ंथसूचीची
लेखकान े या या कामात अिभ ेत असल ेले अचूक श द िनधा रत करणे आहे. हा ंथांचा
अ यास आिण त ुलना द ेखील आह े आिण त े िविवध म ु ण आिण आव ृ यांमधून सा रत
केले गेले आहेत.
१०.५.२ ंथसूचीचे कार (TYPES OF BIBLIOGRAPHY) :
बह सं य गणना मक ंथसूची या िवषया या ंथसूची आह ेत. हे एका िविश िवषयाशी
संबंिधत मािहतीशी स ंबंिधत आह े, जी एखादी गो (जसे क सॉिलड ट ेट िफिज स ),
एखादी जागा (जसे क य ुनायटेड ट ेट्स), एक य (पंिडत जवाहरलाल न ेह ), एक
यापक िवषय (जसे क सामािजक ) असू शकत े. िव ान िक ंवा संगणक िव ान ), िकंवा
कोण याही िवषयाच े छोटे उप े (संगणक). रंगनाथन या ं या मत े, िवषयाची ंथसूची ही
एक द तऐवज ंथसूची आह े जी सव संभा य भ ूिमका प ूण कर या या िव एका
िवषया या े ापुरती मया िदत आह े. िवषय स ंदभ ंथ वत ं काय हण ून िकंवा इतर
ोता ंम ये खंड हण ून िदस ू शकतात . तेवेबसाईट कार , टाईम लाईन , ोता ंची उ प ी
आिण भाषा यान ुसार मया िदत असतील . ते एकतर वत मान िक ंवा पूव ल ी अस ू शकतात
आिण बह त ेकदा एकतर िनवडक िक ंवा सव समाव ेशक असतात . संदभ ंथसूची, ंथसूची
पुनरावलोकन े, वाचन स ूची, िवषय अन ु मिणका आिण अम ूत सेवा यासार या
साम ीन ुसार िवषय ंथसूचीचे अनेक गटा ंम ये वग करण क ेले जाऊ शकत े.
रा ीय स ंदभ ंथांम ये िविश द ेशातील काशना ंची मािलका असत े. नाग रका ंनी
देशात छापल ेली प ु तके, द तऐवज , पि का , मािलका , बंध, बंध िकंवा इतर
सािह याचा स ंच येथे वग क ृत केला जाईल . हे नाग रका ं या बौि क स ंप ीच े सं हण
करते. इंिडयन न ॅशनल िबि लयो ाफ (INB), ि िटश न ॅशनल िबि लओ ाफ ,
यु युलेिट ह ब ुक इंडे स; काही उदाहरण े आहेत.
यापार स ंदभ ंथ ही काशका ंची सूची आह े जी एखा ा िविश रा ातील काशक ,
पु तक िव ेते िकंवा यापार स ं थां ारे छापली जात े आिण िव साठी ऑफर क ेली
जाते. पु तक िव ला ो साहन द ेणे हे यांचे मुख कत य आह े. ते िव वाढव ून
योगदान द ेतात कारण या ंचा वापर यवसायासाठी क ेला जातो . पु तका ंची दुकाने,
मु क, काशक आिण अशा काशना ंचे िवतरक या ं या ार े िव साठी ऑफर क ेलेली
पु तके आिण इतर वाचन सािह याचा क ॅटलॉग ेड िबि लओ ाफ हण ून ओळखला
जातो. यांची थािनक , रा ीय िक ंवा अगदी जागितक पोहोच अस ू शकत े. अमू य
पु तके, सरकारी प ु तके, बंध, शोधिनब ंध, सोसाय टीचे काशन , इ जे कािशत
झाले नाहीत त े सामा यत : यापार स ंदभ ंथांम ये समािव क ेले जात नाहीत .
साव भौिमक ंथसूची ही अशी आह े जी स ु वातीपास ून आ ापय त सव ान-संबंिधत
काशन े, सम या आिण ि या ंचा समाव ेश करत े. याम य े सव कािशत का मांचा munotes.in
Page 75
उ रणे, नोट्स, संदभ आिण
संदभ ंथ साम ी
75 समाव ेश असण े आव यक आह े, याम य े पु तके, पु तका ंचे उतार े, मािसक े, िनबंध
आिण या ंचे संयोजन , सव िवषया ंवर, सव भाषा ंम ये, सव खंडांम ये, नेहमी असण े
आव यक आह े. ही सव भाषा ंम ये आिण सव रा ा ंम ये िवषयाचा िवचार न करता
केले या सव काशनांची यादी आह े. गेली अन ेक वष , संदभ ंथकार या य ेयासाठी
काम करत आह ेत. गे या ३० ते ४० वषा त मािहती आिण सािह या या च ंड
वाढीम ुळे आिण भाष े या अडथ या ंमुळे अशा कार या ंथसूची या िनिम तीम य े
अनेक गुंतागुंत आह ेत.
१०.६ िन कष (CONCLU SION)
उ रण , नोट्स, संदभ आिण ंथसूची दान कर याच े तं हे सव शै िणक ल ेखना या
नैितक सरावाचा एक भाग बनतात . यां यापैक य ेकाचे वतःच े िनयम आह ेत जे एखा ा
िवषयाच े आकलन वाढिव यासाठी स ुसंगतता आिण एकसमानता राख यासाठी पाळल े
पािहज ेत. जेथे देय आह े तेथे ेय देऊन सािहि यक चोरी द ेखील टाळली जात े. हे इतरा ं या
योगदानाची पर ेषा तयार कर यात मदत करत े या ं या काया वर प ुढील स ंशोधन
आधा रत आह े. ही तं े वाचका ंना तपशीला ंम ये वेश कर यास मदत करतात ज े अ यथा
काढून टाकल े असत े.
१०.७ सारांश (SUMM ARY)
कोण याही े ातील स ंशोधन साम ूिहक र या उपल ध मािहती या आधार ेिवषय िवकिसत
कर यास अन ुमती द ेते.
क पा या श ेवटी मािहती एक कर यासाठी वाट पाह याप े ा संदभ , संदभ आिण नोिट ंग
संशोधन पर ल ेख व िस ी आिण ंथसूची याबाबत सतक ता तस ेच वेबसाईटला भ ेट देणे
ि या स ंशोधना या स ु वातीपास ूनच केली जावी .
एक उ रण स ंशोधना या वाचका ंना क पासाठी वापरल ेली साम ी कोठ ून ा क ेली जात
आहे हे जाणून घे यास अन ुमती द ेते. हे वाचका ंना कळव ून मूळ लेखकाला ेय देखील द ेते
क ही मािहती इतर कोणा या तरी कामात ून घेतली ग ेली आह े आिण म ूळ क पना नाही .
एक स ंदभ ा होत असल े या मािहतीचा "प ा" दान करतो . हे वाचका ंना काम
शोध यात मदत करत े कारण यात शीष क, लेखक, काशनाच े वष इ याद िवषयी
मह वा या तपशीला ंचा उ ल ेख आह े.
काही सामा य ल ेखन साधन व ैिश ये अि त वात आह ेत जी िविवध उ रण श ैली वापरताना
लागू केली जातात , जसे क ए ंडनोट्स आिण तळटीप .
संदभ ंथ केवळ स ंशोधनात उ ृत केले या आिण स ंदिभ त केले या कामा ंचाच स ंदभ देत
नाही, तर या कामा ंचा थेट उ ल ेख केला गेला नाही अशा कामा ंचाही उ ल ेख होतो .
munotes.in
Page 76
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
76 १०.८ (QUESTIONS)
१. शै िणक वाचन आिण ल ेखनासाठी आव यक असल े या कौश या ंचे तपशीलवार
परी ण करा .
२. उ रण हणज े काय? अवतरणा ंचे उपयोग , मह व आिण स ंक पना प करा .
३. संदभा साठी कोणत े ि कोन आिण प ती वापर या जातात ? संदभा तील नोट ्सची
भूिमका प करा .
४. ंथसूची हणज े काय ? संदभ ंथीय त ुतीकरणा या शाखा आिण कारा ंब ल
तपशीलवार प ीकरण ा .
१०.९ संदभ (REFERENCES)
Antony Stella (2001), Quality Assessment in Indian higher Education
Issues of impact and future perspectives, Publis hed by Allied
publishers Limited New delhi -002
Reference/ research skills (1997, February 13): English for Academic
Purposes, 208 –218. https:/ /doi.org/ 10.1017 /cbo9 780511 733062.
016
Uzuegbu, C. (2015): ‘Bibliographic Citation and Referencing Method’,
https://aliah.ac.in/upload/media/04 -04-20_1585985599.pdf
https://link.springer.com/chapter/10.1 007/978 -0-387-95901 -
6_1?noAccess=true
https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/33139/1/Unit -3.pdf
❖❖❖❖
munotes.in
Page 77
77 ११
वण न, िव ेषण, टीका
(DESCRIPTION, ANALYSIS AND CRITIQUE)
घटक रचना :
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ वण नाचा अथ
११.३ वण ना मक लेखना या पाय या
११.४ िव ेषण
११.५ टीका
११.६ सारांश
११.७
११.८ संदभ
११.० उि े
१. वण नाचा अथ समजून घेणे आिण सामािजक शा ात िलिह या या कौश याचा उपयोग
करणे.
२. उ म मजकुर आिण िलिह यासाठी िववेचन आिण िव ेषणाब ल जाणून घेणे.
११.१ तावना
शोधिनब ंध िकंवा संशोधन क प िलिहण े हा कौश याचा एक भाग आहे, यास आकार
दे यासाठी वेळ लागतो आिण यात बरेच संपादन आिण मसुदे गुंतलेले असतात . अंितम
ि या पूण कर यासाठी पाय या ंचा िवचार होणे गरजेचे आहे. यापैक काही वण , िव ेषण,
समी क आहेत. यांची आपण या करणात चचा क . समाजशा ाच े िव ाथ या
ना यान े तु ही तुमचा बंध िलिहताना , शोधिनबंध िलिहताना िकंवा ते वाचताना , या संदभ
करणाम य े चचा केलेले िवषय मदत करतील . तु ही काही उपयु कौश य व तं े
िशक याची अपे ा क शकता याचा तु ही वतः िलिहताना आिण उ च िश णासाठी
कोणताही लेख कािशत करताना लागू क शकता .
munotes.in
Page 78
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
78 ११.२ वण नाचा अथ
िनबंध, पेपर, बंध, समालोचन िकंवा सािह य समी ा िलखाणाम य े येक बारीक
िनरी णाची जोड ावी लागत े. उदाहरणाथ , तु हाला एका िविश िवषयावरील अलीकडील
संशोधन िन कषा चा सारांश सादर कर यास सांिगतल े जाऊ शकते. वण न िवशेषत: वांिशक
काया या ीने वापरल े जाते. े काया म ये िनरी ण केले या येक तपशीलाची न द
केली जाते. यामुळे वाचकाला एकंदर क पना व अथ पूण अंदाज वत िव यास मदत होते.
तथािप , वण न अ यासा या थाना या संदभा त आिण सम या अिधक चांग या कार े
समजून घे यासा ठी क ि त करणे आव यक आहे.
वण ना मक लेखन हणज े अचूक, संवेदी भाषा वाप न ितमा ंचे िच ण करणार े लेखन.
जे हा आपण वण ना मक लेखनातील वा चार वाचतो ते हा फ ड टोरी ल ात येते.
जसजस े आपण वाचतो तसतस े अ भाग , लँड केप, प र छ ेद, कृती आिण पा ां या
लकब च े वण न व आवाजा ार े थान आप याला वा तिवक वाटल े जाते. या कार या
लेखनात एक कथा लेखन घटक देखील समािव आहे. हे कमीतकमी दोन वणा चे वण न
देते, तसेच यां या वत न आिण देह बोलीब ल तपशील देते. (मॅककाथ , तारा, 1998).
वण न तंतोतंत, प तशीरपण े िविश लोकस ं येची िकंवा वार या या िवषयाची वैिश य े
सूचीब करणे. एखा ा िविश संग, प रि थती िकंवा गटा या वैिश ्यांचे अचूक मांडणी
िकंवा परी ण तयार कर यासाठी , हे अ यास संशोधन नवीन अथ शोध याचा , आधीपास ून
अि त वात असल े या गो च े प ीकरण , एखादी गो िकती वारंवार घडते हे ठरव याचा
आिण/ िकंवा मािहतीच े वग करण कर याचा एक माग आहे. य , प रि थती िकंवा गटांची
वैिश य े तसेच िविश घटना कोण या वारंवारतेसह घडतात हे ठळक कर यासाठी , हे
अ यास उ फ ूत पणे घडणा या प रि थती या असं य पैलूंचे िनरी ण करतात , वण न
करतात आिण द तऐवजीकरण करतात . अलीकडील घटना ंवर आधा रत सव ण व यावर
आधा रत मािहतीसह िव ेषण दे यासाठी िविवध घटक दर यान िकंवा संबंिधत संबंध
िकंवा सहसंबंध थािपत करणे. (डुलोक, 1993).
वण न एखा ा िविश सम य ेब ल िकंवा प रि थतीब ल असू शकते (उदा. वै क य ,
पया वरणीय , मानिसक , सामािजक ). हे एखा ा िविश संगाब ल असू शकते (उदा.
ऐितहािसक घटना , नैसिग क आप ी , राजक य ि थती , आणीबाणी ) िकंवा ते एखा ा िविश
य िकंवा गटा या पुनरावलो कन िकंवा ोफाइलब ल असू शकते (उदा. सामािजक
काय , निस ग िकंवा िश णासाठी ). िकंवा ते घटना , तीक , िवधी याब ल असू शकते.
दुस या श दांत, वण न कोण याही प रि थतीच े आिण येक गो ीच े वण न कर याशी
संबंिधत आहे. वण नात अनेक वेळा युि वाद िकंवा लेखकाची भूिमका असण े आव यक
नसते. फ ड िकंवा मजकूरात काय िनरी ण करता येईल याचे द तऐवजीकरण करणे
अिधक आहे. येथे फ डवक चा संदभ आिण मजकूर पु तके, बंध, कािशत िकंवा
अ कािशत लेख िकंवा वेबसाईट (साम ी ) यासारख े िलिखत ोत असू शकतात .
munotes.in
Page 79
वण न, िव ेषण, टीका
79 ११.३ वण ना मक लेखना या पाय या
कोणत ेही वण न कर याप ूव काही गो ी ल ात ठेवणे आव यक आहे. िलिह याप ूव थोडा
वेळ िवचार करा. तु ही िवषयाशी संबंिधत वेगवेग या क पना ंब ल कागदा या तुकड्यावर
िलह न सु वात करता . िप झा ब ल िलहायच े आहे असे उदाहरण घेऊ. तु ही िप झा
हणज े काय, यात कोणत े घटक वापरल े जातात जसे क सॉस, चीज, ट, पेपरोनी ,
सॉसेज, मसाल े, मसाल ेदार, िवतळल ेले इ. याचे वण न क न तु ही सु वात क शकता .
तुम याकड े यादी िमळा यावर तु ही येक श दा या वण ना या या ा संकिलत क
शकता . अटी तु ही िप झा या इितहासाब ल िलह शकता . याची उ प ी कशी झाली?
आिण इतर देशांम ये ती कशी पसरली ? प , संि भाषा वापर याची खा ी करा. हे
सूिचत करते क तुमची श दांची िनवड मु ाम केली गेली होती, तुम या अिभ ेत वण ना या
िवषयावर ते िकती चांगले लागू झाले याचा िवशेष िवचार क न नेहमी ल ात ठेवा क
एखा ा गो ीच े वण न करताना तु ही वाचका या संवेदनांना आकिष त केले पािहज े.
व तूचे व प , आवाज , चव आिण/ िकंवा संवेदना यांचे वण न करा. संशोधन गुणव ाप ूण
बनव यासाठी , आप या संवेदनांचा वापर करा. तुमचा यावर िव ास कशाम ुळे आला ?
आपण आप या िवषयाशी संबंिधत भावना िकंवा भावना य क शकत अस यास ,
आपण वाचकाशी एक मजबूत संबंध थािपत कराल . कादंबरीसार या सािहि यक कारात
मोठ्या माणात भावना ंना उ ेिजत करणे हे लेखना ार े केले जाते.
वाचका ंसाठी भावी िवधान करा. वाचकाला ओळखीची आिण कौतुकाची ती जाणीव
क न देणे हे तुम या येयांपैक एक असल े पािहज े. तथािप , आपण काय य कर याचा
य न करीत आहात हे जाणून वाचकान े िनबंध िलहावा असे आप याला वाटत अस यास
आपण प तशीर आिण तािक क वण न दान कर याचा य न केला पािहज े.
तु ही अधूनमधून वेग या घटना िकंवा घटना ंब ल बोलत असाल . कारण आिण
प रणामासह घटना ंचा काल म इतर कालख ंडात देखील सादर केला जाऊ शकतो , ॅिकंग
नमुने, बदल आिण कालांतराने घडामोड वर ल क ि त करताना , तु हाला ािफकल िकंवा
सांि यक य मािहतीच े प ीकरण आिण वण न करावे लागेल. वाचका ंना यापैक येक
प रि थती पूण पणे समजून घे यासाठी , प ता असण े आव यक आहे.
वण नात एखा ाला तारखा , िठकाण े, मुख य , द तऐवज आिण घटना हे रेकॉड करणे
आव यक आहे. परंतु ते का घडले? कारण े, प रणाम , अंतिन िहत सम या , सै ांितक
ीकोन या िशवाय मत यि परक , अथ लावून देखील असू शकते, परंतु उ च ल क ीत
त यांवर आहे जे उि , स यािपत कर यायो य आहेत आिण यांचे यापक िव ेषण
अव यक आहे. तु ही मह वप ूण त ये, तारखा , घटना आिण काय प ती यां या
ासंिगकत ेवर चचा क शकता , िव ेषण क शकता आिण कािशत संशोधन आिण या
िवषयावरील सवा त अलीकडील सै ांितक ीकोन वाप न िकंवा शीष का या
ितसादात मािहती देखील देऊ शकता . munotes.in
Page 80
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
80 जे हा मजकुराब ल वण न िलिह याचा िवचार येतो ते हा वतःची भाषा वापरण े चांगले
ठरते. लेखकाच े श द, वा चार िकंवा वा ये फ पुनरावृ ी के याने समज िदसून येत
नाही; उलट, यामुळे ानिनिम ती होत नाही.
११.४ िव ेषण
संशोधनात आिण मजकुरात िव ेषणाचा मोठ्या माणात वापर केला गेला आहे. सो या
श दात िव ेषण हणज े तपशीलवार तपासणी ही संशोधन सम या िकंवा लेखी िकंवा
मौिखक असू शकते. एकदा मािहती गोळा के यावर , िव ेषण केले जाते जेणेक न
संशोधक , िन कष काढू शकेल.
प रमाणवाचक संशोधनात वापरल ेली सहा ाथिमक मािहती िव ेषण तं े खालील माण े
आहेत.
१. संशोधक जे वण ना मक व कथना मक िव ेषण वापरतात ,
२. यांना सामा यतः वण ना मक चौकशी हणून संबोधल े जाते,
३. मजकूर िकंवा य मािहती (डेटाचे) िव ेषण करतात यांचे व प िव तृत आहे.
४. ाउंडेड िथअरी (GT) चे ाथिमक ल (फोकस ), जे संरिचत परंतु अनुकूल तं
वापरत े,
५. ते सामा यतः सामािजक ि या िकंवा वत न असत े.
िव ेषण कर यासाठी समािव असल े या काही पाय या खालील माण े आहेत. हे ट पे
अितशय मह वाच े आहेत.
अ) मािहती िव ेषण:
येथे िमळाल े या ितसादा ंवर आधा रत मािहतीच े वग करण केले जाते. मह वा या
मुलाखत चा संदभ , भाषा, काही िविश चल व अचल मािहतीच े मु या संदभा त पुढील
तपास केला जातो. या तरावर , मािहतीच े परी ण करतो आिण जोडल ेले ितसाद
एकि तपण े प रणामाचा अंदाज घेत के या जातात सादर.
ब) मािहती साद रकरण :
सं िहत मािहतीचा अथ वाचका ंना समज यास मदत कर यासाठी . सार या , ािफकल
तुतीकरण आिण आकड ेवारीच े सारांश यासार या सादर कर यायो य प तीन े मािहतीची
मवारी लावली जाते. पाय-चाट देखील आव यक अस यास केले जातात . पाय-चाट ,
बार चाट , िह टो ाम आिण अित र आकृतीबंध ( ाफ) चा उपयोग क न सादरीकरण
केले जाते.
munotes.in
Page 81
वण न, िव ेषण, टीका
81 क) िव ेषण :
या चरणात मािहती , मजकूराचे िव ेषण सॉ टव ेअर वाप न िकंवा मॅ युअली जसे क
वग करण , संकेतीकरण / कोड ग , मुलाखतीदर यान श दांची पुनरावृ ी, सामा यतः
आढळणारी िवधान े, प दती इ याद च े िनरी ण क न केले जाते.
सं या मक संशोधन आिण गुणा मक संशोधन मािहती िव ेषण
सं या मक मािहतीच े िव ेषण कर याप ूव खालील तीन ि या वाप न तयार करणे
आव यक आहे:
पिहली पायरी हणज े मािहती माणीकरण , जे आव यक गुणव े या पॅरामीटस म ये
आिण पूवा ह मु अस याची खा ी कर यासाठी पूव िनधा रत िनयमा ंशी अिध िहत
मािहतीची तुलना कर याची ि या आहे. सामा यतः , यात, िन ंग, ोटोकॉल आिण
पूण ता शोधण े समािव आहे. मािहती संकिलत कर याप ूव ावली िकंवा मुलाखत
अनुसूची ी-टेि टंग केले जाते
दुस-या पायरीम य े मािहती सुसंगत (सुधार) केले जाते. मािहती संपादन ही कोण याही
अंतर, ुटी िकंवा िवसंगत साठी मािहती रेकॉड चे परी ण के यानंतर िव ेषण आिण
बदल कर याची ि या आहे.
ितसरी पायरी हणज े मािहती संकेतीकरण , याम य े नावा माण ेच िनरी ण
कर यायो य मािहतीमध ून संकेत (कोड) ा करणे समािव आहे. हे संबंिधत आिण
सुसंगत े यां या सं हाम य े ा संकेतीची यव था कर या या प तीच े वण न करते.
गुणा मक (प रमाणा मक ) संशोधनाम य े, मािहती िव ेषणा या दोन ाथिमक प ती
वापर या जातात :
अ) वण ना मक आकड ेवारी:
मािहती िव ेषणाचा हा प रमाणा मक ीकोन उपाय आिण नमु याचा सरळ सारांश दान
करतो आिण अ यासात मािहतीची मूलभूत वैिश य ेनु प अहवालाची उपयु ता
ठरिव यासाठी वापरला जातो. हे संशोधका ंना संपूण लोकस ं येब ल काहीही अनुमान
लाव याचा य न कर याऐवजी नमुना गटाची वैिश य े समजून घे यात मदत करते.
अनुमाना मक आकड ेवारीकड े जा याप ूव , वण ना मक िव ेषण हा सामा यत : अ यास
केले या आकड ेवारीचा पिहला संच असतो . मीन, मोड, िमडीयन , युनेस आिण मानक
िवचलन या वण ना मक आकड ेवारीम य े वापर या जाणार ्या काही वारंवार सांि यक य
चाच या आहेत.
ब) अनुमान वाप न सांि यक :
वण ना मक आकड ेवारी या िव , अनुमाना मक आकड ेवारी केवळ िविश मािहती संच
िकंवा नमु यापे ा संपूण लोकस ं येब ल िन कष काढ याचा य न करते. प रणामी , ते
संशोधका ंना संपूण लोकस ं येब ल िन कष आिण अंदाज काढ यास स म करते. munotes.in
Page 82
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
82 लोकस ं येतील गटांमधील असमानत ेब लच े अंदाज आिण लोकस ं येसाठी मह वप ूण
असल े या चलांमधील संबंधांब लच े अंदाज हे अनुमािनत आकड ेवारी वाप न यु प न
केले या दोन मूलभूत कारच े अंदाज आहेत.
प रमाणा मक मािहती िव ेषणाम ुळे संशोधक िविवध िवषया ंवर देखील ल क ि त क
शकतात , जे िन कषा या मोठ्या सामा यत ेम ये मदत करतात . गुणा मक िव ेषणा या
तुलनेत, प रणाम अिधक अचूक आिण व तुिन आहेत. तथािप , प रमाणा मक मािहती
िव ेषणास आ हान िदले जाते, कारण ते खूपच लहान आिण वारंवार िवरोधाभासी
डेटासेटवर ल क ि त करते.
तुमची गती तपासा
१. िव ेषण करताना कोण या पाय या ल ात यावया या आहेत?
२. तु ही तुम या थािनक भागात पािहल े या सामािजक सम य ेचे वण न न दवा .
११.५ टीका
सोशल मीिडया या जमा यात टीका, ट्िवटर, इं टा ाम , िट प या िकंवा त ार दाखल
करणे िकंवा अिभ ाय देणे यासार या कायद ेशीर मा यमा ंसार या िविवध मा यमा ं ारे
आिण लॅटफॉम ारे मत य कर यासाठी आता आप या सवा कडे जागा आहे. खरं तर
आ ही आमची मते आिण नकारा मक अनुभव अिधक आिण िवशेषत: देशातील व त
इंटरनेट लॅनसह मोठ्या माणात य कर यास सु वात केली आहे. हे YouTube
िट प या ंपासून ते कोण याही िट प या िकंवा वापरल े या इमोज पय त पािहल े जाऊ शकते.
एक िव ाथ या ना यान े तु हाला तुम या लेखन िकंवा काय प ती िकंवा शैलीशी संबंिधत
पालक , िश क यां याकड ून टीकाही झाली असेल. दुस-या श दात , सो या श दात
समालोचन हणज े काय हे तु हाला मािहती आहे. आज या काळात समालोचना
जन लमधील लेख, िकंवा वत मानप ातील लेखन िकंवा बंध, बंध असू शकते. काही वेळा
एकच लेख चच ला आिण समी ेला वाव देतो. एक कार े, िभ न ीकोन िवकिसत करणे.
सामािजक शा ात समालोचना अ यंत आव यक आहे. समाजशा ाच े िव ाथ जे
समाजािवषयी अ यासाच े िनरी ण करत आहेत, ते समालोचनही ि य ेचा एक भाग
बनतात . समालोचना सम या ंवर िवचार यास मदत करते, ते दुल ि त लोकांचा आवाज
उठव यास मदत करते आिण धोरण िनमा यांपय त सम या पोहोचिव यात मदत करते.
ीकम य े ि िटक हा श द कृितके तेखने ("द ि िटकल आट ") हणून ओळखला जातो. हे
फार मोठे आ य हणून येऊ नये कारण ीक लोक आप याला सॉ ेिटस, लेटो आिण
अॅ र टॉटलसारख े टीकाकार दे यास जबाबदार आहेत. आ ही आज पु तक अहवाल ,
युि वाद पेपर आिण गंभीर िनबंधां ारे समालोचनाचा वारसा पुढे चालू ठेवतो, जे आ ही
शाळेत िशकू शकणा या सवा त मह वप ूण ितभांपैक एक आहे.
एखा ा सम य ेब ल टीका िलिहण े खूप मह वाच े आहे हे दोष जाणून घे यास आिण यांचे
िनराकरण कर यात मदत करते. सामािजक शा ाच े िव ाथ या ना यान े एखा ा
सम य ेचा अ यास करताना एक मह वाचा िवचारला जातो. िदले या प रि थतीला munotes.in
Page 83
वण न, िव ेषण, टीका
83 कारणीभ ूत ठरणारी घटक कोणत े? िकंबह ना, एक िवचारसरणी आहे जी गंभीर
ि कोनासाठी समिप त आहे, जी िविवध िवषया ंतील क पना ंचा समाव ेश कर याब ल चचा
करते आिण पदानु मावर िच ह देखील मांडते, याम ुळे य होऊ शकत नसले यांना
आवाज िमळतो .
समालोचनाचा श दकोश हणज े अवा तव िनवड वर िच ह िनमा ण करणे. एखा ा
गो ीची ताकद आिण कमकुवतपणाच े िव ेषण करणे, मू यांकन करणे आिण मू यांकन
करणे हे देखील ि िटक आहे. समालोचन ही समी ा िकंवा टीका आहे जी टीका मक
असत े, िवशेषतः जे हा ती सािहि यक िकंवा कला म क काया शी संबंिधत असत े. टीका हे
एक कौश य आहे. टीका सम या / संरचना शोधत े. टीका कशाची कमतरता आहे यावर
ल क ि त करते आिण भावी काय आहे यावर काश टाकत े.
टीका प ीकरणाची मागणी करते आिण जे समजत नाही ते नाकारत े. टीका कठोर बु ीने
केली जाते, परंतु शंसा दयाळ ू, ामािणक आिण िनःप पाती असत े.
टीका ही रचना मक असत े, िवशेषत: जे हा ती काय करत नसले या गो वर ल क ि त
करते. टीका ही सामा य आिण अ प असली तरी टीका ठोस आिण नेमक असत े.
टीकेम ये िवनोद नसतो आिण हस याची मागणीही नसते. समी क दुब लता शोधतात .
टीका ही वै ािनक व पाची असावी . हणज ेच, संशोधकान े वापरल े या प त वर चचा
करणे आव यक आहे, अ यासाधीन मजकूर िकंवा सम य ेब ल टीका करणा या
य कड ून पुरेसे पुरावे असण े आव यक आहे. एखा ा िस ांता या टीकेचे समथ न केले
तर ते अिधक िव ासाह होईल. सामािजक िव ानातील संशोधन आिण लेखन ि य ेचा
प तशीर समालोचना हा देखील मह वाचा भाग आहे.
येक िस ांत टीकेनंतर उदयास येतो. हणूनच, शै िणक िश यव ृ ी या ीने देखील
ाना या वाढीसाठी टीका करणे अ यंत आव य क आहे. उदाहरणाथ , मानवव ंशशा ातच ,
उ ा ंती या िस ांतावर टीका झा यान ंतर आिण काही िव ाना ंना यात ुटी आढळ या
आिण हणूनच सां कृितक सापे तावाद , काय णाली आिण सं कृती आिण यि म व ,
मा स वादी शाळा इ यादी काही शाळांना नाव दे यासाठी इतर शाळा उदयास आ या .
समाजशा ा या संदभा त - जे हा सकारा मकतावाद शाळा उदयास आली ते हा ती एका
प तीच े अनुसरण करत अस याब ल टीका केली गेली, अथ , िच हा ंना वाव न देता आिण
हणूनच गुणा मक , तीका मक पर परस ंवादवाद सार याच इतर िवचारा ं या शाळांनी ती
पोकळी भ न काढ याचा य न केला.
इतरांवर टीका कर यासाठी , थम वाचन सु करावे लागेल. एखादी य िजतक जा त
वाचेल िततक एखादी य उपि थत असू शकणार ्या युि वादा ंब ल अिधक प ता
असेल. य केले या सव क पना ंचा िवचार करा आिण नंतर जे सांिगतल े जात आहे
या याशी सहमत िकंवा असहमत असल े या मािहतीप ूण िन कषा पय त पोहोचा . जे बोलल े
जात आहे या याशी असहमत असण े इतके काही नाही (कदािचत "ि िटकल " चे सामा य
ान तु हाला िव ास ठेव यास वृ करते) (िकंवा खरोखर काही माणात सहमत आहे,
परंतु पूण पणे नाही). तु ही युि वादाशी कसे संवाद साधता याची ि या , शेवटी तु ही
सहमत िकंवा असहमत आहात क नाही, ही या प रि थतीत सवा त मह वाची आहे. munotes.in
Page 84
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
84 समालोचनाशी जोडल ेला एक िस ांत आहे याला गंभीर िस ांत हणतात . काल मा स ने
भांडवलशाही यव थ ेवर टीका के या माण े अनेक िवचारव ंतांनी अनेक सं थांवर वेळोवेळी
टीका केली असली तरी.
ि िटकल िथअरी ही मा स वादी मुळे असल ेली सामािजक आिण राजक य त व ानाची
चळवळ आहे जी थम ँकफट शाळे या काया शी जोडल ेली होती. टीका मक
िस ांतकारा ंचे हणण े आहे क त व ानाचा एक मह वाचा उ ेश हणज े या सामािजक
संरचनां ारे य आिण िनयमा ंवर अ याचार केले जातात या सामािजक संरचना समजून
घेणे आिण यांना न कर यात मदत करणे, ामु यान े काल मा स आिण िस मंड ॉइड
यां या काया वर रेखाटण े. ते वै ािनक गतीवरील अिवव ेक िव ासािव चेतावणी देतात
कारण यांना असे वाटते क िव ान , इतर ाना या कारा ं माण ेच, ऐितहािसक ्या
दडपशाहीच े साधन आहे आिण मानवी मु या शोधाचा िवचार न करता ते वतःच े येय
हणून शोधल े जाऊ नये. 1970 ( ि टािनका ) पासून इितहास , कायदा , सािह य आिण
सामािजक िव ाना ं या अ यासावर गंभीर िस ांताचा मह वप ूण भाव पडला आहे.
समाजशा ात ि िटकल िथंिकंग ही देखील मह वाची गो आहे.
ि िटकल िथंिकंग हणज े (१) एखा ा सम य ेचे या या घटक भागांम ये याचे अंतिन िहत
तक आिण गृिहतके कट कर याची मता , (२) ते िनण य आिण अनुभवाम य े वतःच े
प पातीपणा ओळखत े आिण खाते, (३) यो य पुरावे गोळा क न याचे मू यांकन करते.
एकतर वैयि क िनरी ण े आिण योग क न िकंवा बा मािहती गोळा क न , आिण (४)
इतर ोता ंकडून िशकल े या गो या ितसादात वतः या िवचारा ंचे समायोजन आिण
पुनमू यांकन करा. िस ांतकारा ं या मते, या मता केवळ ते हाच उपयु ठरतात जे हा
एखा ा य ला यांचा वापर कर यास वृ केले जाते. प रणामी , ते कसे िविश
िदनचया अधोर ेिखत करतात सु वातीची टीका
तु ही टीका करता ते हा इतरांची ि थती ल ात घेतली पािहज े. येथे सां कृितक
सापे तावादी हणून काम करणे मदत करते, हणज े, दुस या य या बुटा या
ि कोनात ून पाहणे. ल ात ठेवा जर कोणी तुम या कामावर टीका करत असेल तर ते
फ तुम या क पन ेवर िकंवा िवचारावर टीका करत आहेत पण तु ही एक य हणून
नाही हणून एखा ान े व तुिन असायला हवे आिण क रअर आिण काम वेगळे करायला
िशकल े पािहज े. रचना समी क मदत करते - कामातील थी सवर चचा करणे. कोणीही
त सम कामांब ल चचा क शकतो आिण यानंतर या मह वप ूण मुद् ांवर काम करता
येईल यावर चचा क शकतो . समालोचना िलिहताना िलिखत िकंवा बोलत असताना
यावसाियक असण े आव यक आहे.
एक लेखक हणून िकंवा वाचक हणून तु ही इतर काही मु े, संसाधन े सुचवू शकता यांचा
वापर संशोधन िकंवा लेखनात करता येईल. टीका तु हाला चांगले काम सुधार यास आिण
िवकिसत कर यात मदत क शकते. उदाहरणाथ – पीएच.डी. या ि य ेदर यान . तु ही
अनेक मसुदे िलिहत असाल आिण ते एखा ा सिमतीला िकंवा तुम या पय वे काला सादर
कराल . कोण याही कार या समालोचनाम ुळे काही भीती, नकारा मक भावना िनमा ण munotes.in
Page 85
वण न, िव ेषण, टीका
85 होतात पण टीका ही तु हाला एक चांगला संशोधक हणून काय रत कर यासाठी असत े
यामुळे ती सकारा मकत ेने घेतली पािहज े.
तुमची गती तपासा
१. टीका मक परी ण व िव ेषण यातील फरक िलहा.
२. तुम या वतः या श दात समी क लेखन कसे सु करावे यावर चचा करा.
११.७ सारांश
वण नाचा अथ समजून घेऊन आ ही धडा सु केला. वण ना मक लेखन हणज े अचूक,
संवेदी भाषा वाप न ितमा ंचे िच ण करणार े लेखन. वण न तंतोतंत, िविश लोकस ं येची
िकंवा वार या या िवषयाची वैिश ये प तशीरपण े सूचीब करते. एखा ा िविश य ,
प रि थती िकंवा गटा या वैिश ्यांचे अचूक िच िकंवा खाते तयार कर यासाठी , हे अ यास
नवीन अथ शोध याचा , आधीपास ून अि त वात असल े या गो च े प ीकरण , एखादी गो
िकती वारंवार घडते हे ठरव या चा आिण/िकंवा मािहतीच े वग करण कर याचा एक माग
आहे. य , प रि थती िकंवा गटांची वैिश य े तसेच िविश घटना कोण या वारंवारतेसह
घडतात हे ठळक कर यासाठी , हे अ यास उ फ ूत पणे घडणा या प रि थती या असं य
पैलूंचे िनरी ण करतात , वण न करतात आिण द तऐवजीकरण करतात . संशोधनात आिण
मजकुरात िव ेषणाचा मोठ्या माणात वापर केला गेला आहे. सो या श दात िव ेषण
हणज े तपशीलवार तपासणी ही संशोधन सम या िकंवा लेखी िकंवा मौिखक साम ी असू
शकते. एकदा डेटा गोळा के यावर , िव ेषण केले जाते जेणेक न संशोधक िन कष आिण
िन कष काढू शकेल. अ याय ि िटकब ल द ेखील बोलतो . समालोचनाचा श दकोश
हणज े अवा तव िनवड वर िच ह िनमा ण करणे. एखा ा गो ीची ताकद आिण
कमकुवतपणाच े िव ेषण करणे, मू यांकन करणे आिण मू यांकन करणे हे देखील ि िटक
आहे. समालोचन ही समी ा िकंवा टीका आहे जी टीका मक असत े, िवशेषतः जे हा ती
सािहि यक िकंवा कला मक काया शी संबंिधत असत े. एखा ा िविश िवषयाची टीका.
टीका ह े एक कौश य आह े. टीका सम या /संरचना शोधत े. टीका कशाची कमतरता आहे
यावर ल क ि त करते आिण भावी काय आहे यावर काश टाकत े. या करणाम य े
टीका मक िवचार , समी ेब लही चचा कर यात आली . येक िस ांत टीकेनंतर उदयास
येतो. हणूनच, शै िणक िश यव ृ ी या ीने ाना या वाढीसाठी समालोचन अ यंत
आव यक आहे. उदाहरणाथ , मानवव ंशशा ातच , उ ा ंती या िस ांतावर टीका
झा यान ंतर आिण काही िव ाना ंना यात ुटी आढळ या आिण हणूनच सां कृितक
सापे तावाद , काय णाली आिण सं कृती आिण यि म व , मा स वादी इ यादी काही
िवचार िविनमय मह वप ूण ठरले होते.
११.७
१. वण नाचा अथ थोड यात सांगा
२. वण ना मक लेखनासह सु वात कर या या चरणांवर चचा करा
३. गुणा मक आिण प रमाणा मक संशोधनातील िव ेषणावर चचा करा. munotes.in
Page 86
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
86 ११.८ संदभ (REFERENCES)
Britannica, T. Editors of Encyclopedia (2022, September 5). critical
theory. Encyclopedia Britannica.
https://www.brita nnica.com/topic/critical -theory
Dulock, H. L. (1993). Research Design: Descriptive Research. Journal
of Pediatric Oncology Nursing, 10(4), 154 –157.
https://doi.org/10.1177/104345429301000406
Fakir , A N M Asaduzzaman. (2016). Quantative Data Analysis in
Social Science Research.
Gosner, W. (2022, September 19). critical thinking. Encyclopedia
Britannica. https://www.britannica.com/topic/critical -thinking
Juan Ignacio Staricco (2020) Reclaiming critiq ue in social sciences –
or why ‘non -normative critique’ constitutes a contradiction in terms,
Distinktion: Journal of Social Theory, 21:2, 195 -213, DOI:
10.1080/1600910X.2019.1658614
Juszczyk, Stanislaw. (2018). Methodological Critique in Social
Sciences – Chosen Aspects. Athenaeum Polskie Studia
Politologiczne. 59. 67 -81. 10.15804/athena.2018.59.05.
McCarthy, Tara. Descriptive writing. Scholastic Inc., 1998.
https://style.mla.org/critique -versus -criticize/
http://abacus.bates.edu/~rrichar2/learn/ui/critiq ue.html Difference
between critique and Criticism, Taken from Writing Alone, Writing
Together; A Guide for Writers and Writing Groups by Judy Reeves.
https://owl.purdue.edu/owl/general_writing/academic_writing/essay_w
riting/descriptive_essays.html
https://l ibguides.uos.ac.uk/academic/writing/DescriptiveWriting
https://blogs.ed.ac.uk/criticalturkey/what -does -critical -mean -in-social -
science -writing -and-how-can-i-be-critical -in-my-essay/
https://www.voxco.com/blog/data -analysis -for-social -research -using -
qualita tive-and-quantitative -techniques/
❖❖❖❖
munotes.in
Page 87
97 १२
िडिजटल युगात सॉ टव ेअर आिण लेखनाचा
वापर – लॉग फ अर
घटक रचना :
१२.० उि े
१२.१ प रचय
१२.२ िडिजटल युगाचा अथ
१२.३ िडिजटल युगात लेखन
१२.४ लॉगो फ अरचा अथ
१२.५ सारांश
१२.६
१२.७ संदभ
१२.० उि े
१. संशोधन आिण लेखनात सॉ टव ेअरचा वापर जाणून घे यासाठी
२. लॉग फ अर या संक पन ेशी प रिचत हो यासाठी .
१२.१ तावना
या करणात आपण संगणक आिण सॉ टव ेअर िलिखत व पात कशी मदत करतात
याब ल चचा क . इथे िलिहण े हणज े शोधिनब ंध, असाइनम ट, लॉग तयार करणे. धडा
लॉग फ अरब ल देखील चचा करतो . स या या काळात िजथे आपण वतः िडिजटल
तं ानात आहोत , मािहतीसाठी इंटरनेटवर खूप अवल ंबून आहोत , एकमेकांशी जोडल े
जाणे, काम, शंका, नकाश े इ. या िवषया ंचा अ यास करणे खूप उपयु आहे. िवशेषत:
महामारी या काळात आ ही आम या संपूण िश णाचे सा ीदार होतो. िडिजटल
मा यमा या साहा यान े पूण पणे चालणारी यं णा. भिव यातही , आ ही िमि त िश णा या
अिधक संध चे सा ीदार होऊ शकतो . िव ाथ या ना यान े हा धडा तुम यासाठी खूप
उपयु ठ शकतो आिण या य नी पािहल े आहे आिण िडिजटल युगाचा एक भाग आहे
िजथे तु ही दररोज मोबाईल फोनचा वापर एखा ा या आयु याचा एक भाग हणून करता
आिण दुस या या बाबतीतही . munotes.in
Page 88
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
98 िडिजटल मा यम , हा धडा तु हाला ि या िवकिसत कर यात आिण समजून घे यास
मदत करेल. सॉ टव ेअर, िडिजटल युगाने समाजात वैयि क आिण िश ण आिण मोठया
माणावर समाजात सामािजक बदल कसा घडवून आणला आहे याब ल येथे आपण चचा
क .
१२.३ िडिजटल युगाचा अथ
मे रयम वेब टर िड शनरीन ुसार, वयाचा अथ इितहासातील सां कृितक काळ असा आहे.
िडिजटल युग हा इितहासातील तो काळ आहे जे हा िडिजटल तं ानाचा वापर जागितक
तरावर यापक आिण सामा य झाला. इंटरनेट या यापक वापराम ुळे िडिजटल युगाची
अिधक ृत सु वात झाली. िव ा या ना संगणक कसे वापरायच े हे िशकव ून शाळांम ये वयाची
ओळख क न िदली. िडिजटल युगाला मािहती युग हणून देखील ओळखल े जाते.
एकिवसा या शतकातील एक ऐितहा िसक युग जे जु या उ ोगात ून औ ोिगक ांती या ुत
सं मणान े िच हा ंिकत आहे. िडिजटल युगाने औ ोिगक करण आिण मािहती तं ानाचाही
वापर केला. औ ोगीकरण आिण िडिजटल युगाचा भाव मानवा या इितहासातील इतर
युगापे ा िकतीतरी जा त आहे. िकंबह ना, िडिजटल युग या वेगाने पसरल े ते समाजातील
इतर कोण याही वयापे ा जा त होते. पस नल कॉ य ुटर आिण तं ाना या शोधाम ुळे
1970 या आसपास िडिजटल युग िवकिसत होताना िदसत आहे याने मािहती या मु
वाहात मदत केली.
िडिजटल युगातील एक मह वाचा ट पा हणज े सोशल मीिडया . यू डेटा स टर सार या
अ यासात ून असे िदसून आले आहे क सोशल मीिडया वापरकत जु या िपढ्यांपे ा त ण
आहेत. या 2018 पासून हा ड सांि यक य ्या ि थर आहे. अंदाजे 70% लोक
मीिडया या वापराचा अहवाल देत आहेत, फेसबुक हे लोकस ं याशा ाम य े सवा िधक
वापरल े जाणार े यासपीठ आहे, तथािप Instagram आिण Snapchat हे हजारो वषा म ये
िवशेषतः लोकि य आहेत. 75% पे ा जा त फेसबुक वापरकत दररोज चेक इन करतात ,
तर 80% त ण ौढ अनेकदा िकंवा दररोज नॅपचॅट आिण इं टा ाम वापरतात .
सोशल मीिडया वापरक या ना यांची मते अिधक यापकपण े ऐक याची संधी देतात, तरीही
हा आवाज ऑनलाइन जागेत सहजपण े गमावला जाऊ शकतो . शेअर फं शनचा वापर
समुदायान े संदेश पसरव यासाठी आिण गती िमळव यासाठी केला पािहज े. जे हा इतर
सोशल मीिडया वापरकत एकच संदेश शेअर करतात ते हा िस नल बूि टंगचे हे तं घडते.
यो य कार े के यावर , िस नल अॅ लीिफक ेशन मािहती हायरल हो यास मदत क
शकते. सोशल मीिडयाचा वापर नेटवक , जाग कता वाढव यासाठी आिण ऑनलाइन चचा
सु कर यासाठी वेगवेग या कार े केला जाऊ शकतो , परंतु हे ल ात ठेवणे मह वा चे आहे
क यवसाय आिण महािव ालय े देखील ऑनलाइन खा या ंवर ल ठेवतात. सहभाग नी
नेहमी यावसाियक आिण िश ाचारान े वागल े पािहज े कारण ते वादिववाद िकंवा चळवळीची
िव ासाह ता वाढवू शकतात . एक कार े सोशल मीिडया या मा यमात ून िलखाण वाढल े
आहे.
इंटरनेट या साव ि क वापराम ुळे सोशल मीिडया आता यापक े कांपय त पोहोचला आहे.
पारंपा रक प त प े ा अिधक जलद आिण कमी खचा त काही सामािजक चळवळ ार े munotes.in
Page 89
िडिजटल युगात सॉ टव ेअर आिण
लेखनाचा वापर – लॉग फ अर
99 आयसीटीचा वापर केला गेला आहे (बेनेट, 2003). अगदी अलीकड े, माय प ेस, फेसबुक
आिण ट्िवटर सार या सोशल नेटविक ग साइट्सचा राजक य मोिबलायझ ेशनवर प रणाम
झाला आहे ( ीनगाड , 2009; गुएिग एवा, 2008). एका शि शाली कॉप र ेशनशी लढा
दे यासाठी (िशक , 2008) िकंवा जगभरात मोठया माणात िनषेध आयोिजत कर यासाठी
(पेरेझ, 2008), या तं ानान े सै याची जमवाजमव कर यासाठी काय म मा यम े देऊ
केली.
वापरक या या मोठया सं येने आिण साथी या काळात इंटरनेट आिण मोबाईल या
वेशामुळे पुढील िपढी लहान मुलांसाठी अिधक तं ान आिण गॅझेट अनुकूल बनली आहे,
यामुळे मोठया सं येने उपकरण े वापरणा या लोकां या वाढीस मदत होईल. यं ाचा हा वापर
लहानपणापास ून सु होतो, िजथे काही पालक ल वेधून घे यासाठी रडत असताना िकंवा
य त असताना यांना वतःचा मोबाइल देतात. मुले देखील फोन वापर याची वृ ी
असताना पालका ं या वागणुक चे अनुकरण करतात .
१२.३ िडिजटल युगात लेखन
मािहती या िव तृत ेणीची उपल धता , समिवचारी य आिण गटांचे जागितक नेटविक ग
आिण चळवळीची भूिमका, उि े आिण रणनीती यांची इले ॉिनक जािहरात या सवा नी
िडिजटल युग आिण लेखन बदलल े आहे. जगभरात वेगाने वाढणा या मोिबलायिझ ंग फोस स
आिण अॅड होक ेसी नेटव स ने डझनभर सामािजक काय कत सं था एक के या आहेत
(उदा., अि व ला आिण रॉनफे ड, 2001; िगलन , 2009; कान आिण केलनर, 2004).
संसाधन े, एक ीकरणाची साधन े, सामािजक चळवळ साठी तयार केलेली जागा, सामूिहक
ओळख वाढवण े आिण आयसीटीचा वापर धोरण आखण े या सव गो ी सामािजक
चळवळ ना मदत करता त. आधुिनक युगात, जे हा लोक एकमेकांशी जोडल े जात आहेत
आिण अिधकािधक जागितक तरावर , लेखन आिण सामाियकरण मोठया माणात वाढल े
आहे. आ ही मागील िपढ्यांपे ा ऑनलाइन ाउिझ ंगम य े अिधक वेळ घालवतो .
● िव ाथ लोकस ं या :
पारंपा रक भौितक ंथालयाप े ा िव ाथ िडिजटल लॅटफॉम चा अिधक वापर करत आहेत.
हीच बाब अनेक िव ापीठा ंची आहे आिण िचंतेचीही बाब आहे. अनेक वेळा महागडी
ि टािनका ,भौितक व पातील ानकोश वषा नुवष कोण याही वाचकाला पशू न जात
नाही. िडजीटल लॅटफॉम , ई वेबसाइट ्स आिण अगदी िविकपीिडया सार या खु या आिण
िवनाम ू य शेअ रंग लॅटफॉम व न बदली िदसून येते. सेिम टर पॅटन आिण ेिडंग
िस टीमसह , िवशेषत: भारतातील येक कोस म ये िव ा या ना आता असाइनम ट पूण
करावे लागत े. यापैक अनेक िवनाम ू य आिण मु संसाधन े वापरली जातात जी कॉपी
करणे, पे ट करणे, संदभ देणे, संदभ देणे सोपे आहे. यामुळे वाचनालयाकड ेही पुरेसे
ो साहन , अिभम ुखता िनमा ण करावी लागेल. अशी करण े आहेत िजथे सं थांमधील
ंथालय े खूप लहान आहेत येथे िडिजटल लाय री आिण Jstor सार या सॉ टव ेअरचा
वेश आहे यामुळे सं थेकडे वेश अस यास िव ाथ मोठया सं येने जन सम य े वेश
क शकतात .
munotes.in
Page 90
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
100 ऑनलाइन लेखनाच े फायद े:
जु या काळात छपाईच े यं उपल ध न हत े. एखादी साम ी कॉपी कर यासाठी , एखा ाला
वास करावा लागतो , िवशेषत: जर ते महानगर असेल तर िव ा या ला उपनगरात मु य
शहरात रािह यास वास कर यास जा त वेळ लागेल. प रणामी , िव ा या चा ंथालयात
खच होणारा वेळ खूपच कमी होईल. हे सव िव ा या ने तयार केले या लेखनावर प रणाम
क शकते. येथेच ऑनलाइन सािह य मदत करते आिण बचावासाठी येते जे वासाचा वेळ
आिण वेशयो यता दो ही वाचवत े. एका बटणा या ि लकवर पु तक, सािह य िविश
लाय रीम य े उपल ध आहे क नाही हे देखील तपासता येते. िवशेषत: देशांमध्ये ही एक
सामूिहक सांस्कृितक था बनली आहे कारण इंटरनेटच्या वेशामुळे सं ेषण जलद,
सुलभ, सोपे होते जे एका व्यक्तीकड ून दुसर्या व्यक्तीकड े काही सेकंदात िकंवा अगदी
रअल टाईम आधारावरही जाऊ शकते.
● लेखनासाठी सॉ टव ेअर:
म डेली, एंडनोट्स सारख े अनेक सॉ टव ेअर आहेत जे आजकाल उ रण िकंवा संदभ बँक
तयार कर यासाठी वापरल े जातात . तथािप , सॉ टव ेअरचे काही िवभाग वापर यासाठी
िवनामू य आहेत. याकरण , वा य दु ती , िवरामिच ह े संपािदत कर यासाठी आिण
यावर पु हा काम कर यासाठी याकरणाची साधन े देखील आहेत. या सव सॉ टव ेअरम य े
काही िवभाग आहेत जे वापर यासाठी िवनाम ू य आहेत. हे देखील सोपे सॉ टव ेअर आहेत
जे लेखन, संपादन, ूफ रीिडंगसाठी वाप शकतात . या सॉ टव ेअरचा वापर असा आहे क
ते लेखन ि य ेस गती देईल. हॉइसच े िलिखत साम ीम य े पांतर कर यासाठी आज
सॉ टव ेअर आहेत. सॉ टव ेअर िकंवा ऍि लक ेशन जे िलिखत व पात वापरतात ते मदत
हणून वापरल े जाऊ शकतात ते संपूण काय पूण क शकत नाही. उदाहरणाथ –
सॉ टव ेअर नवीन क पन ेचा िवचार क शकत नाही, परंतु तु ही त सम क पना इतरांनी
वापर या आहेत का ते शोधू शकता . नोट्स ऍि लक ेशन हे कोण याही िठकाणी आिण
िदवसा या कोण याही वेळी उ वणा या मह वा या मु ां या नोट्स तयार कर यासा ठी
उपयु साधन आहे.
संगणका ार े िल यंतरण सॉ टव ेअर, उपकरण े आिण फ ड नोट्सचे भाषांतर कर यासाठी
उपकरण े यांसार या भाषे या क डीची देखील काळजी घेतली जाते. अगदी जवळून
शोध यासाठी िकंवा सु िस िकंवा लोकि य श दांचे भाषांतर कर यासाठी कोणीही
Google भाषांतर वाप शकतो . पूव या काळात यासाठी खूप वेळ लागायचा . येथे वेळ,
ऊजा , संसाधन े दो ही वाचतात . एखा ाला ती भाषा वाचायला आिण िलहायला जाणणा या
य सोबत ूफ रीड करावी लागत े कारण या करणात गुगल ा सल ेटवर पूण िव ास
ठेवता येत नाही कारण अनेक श दांना संदभ असतात जे ऍि लक ेशनला समजत नाही
हणून मानवी ह त ेप आव यक होतो. एका भाषेतून दुस या भाषेत सािह य अनुवािदत
कर यासाठी िवनाम ू य सॉ टव ेअर देखील आहेत. अगदी टायिप ंग लॅटफॉम देखील आहेत
िजथे कोणी एसएमएस भाषा वाप शकतो आिण ितचे ादेिशक भाषेत पांतर क
शकतो . उदाहरणाथ – िकधर जा रहे हो – हे िहंदीत िकधर जाहो असे असू शकते. जरी
साम ी अचूक भाषांतर नसली तरी ती अनेक वेळा आव यक व पा या जवळ असत े. munotes.in
Page 91
िडिजटल युगात सॉ टव ेअर आिण
लेखनाचा वापर – लॉग फ अर
101 easytyping.com सारख े लॅटफॉम असे पया य देतात. जु या काळात हे कंटाळवाण े झाले
असत े जेथे भाषा त ांना पाठ्यपु तके, फ ड यांसार या मोठया सं येने साम ीच े वह त े
भाषांतर कर यासाठी अनेक वष लागली असती .
नोट्स हणूनच, तं ाना या गतीम ुळे आिण या या सुलभतेमुळे िडिजटल युगात लेखन
अिधक सोपे झाले आहे. जे िडिजटली जाग क नाहीत िकंवा सा र नाहीत ते ानापास ून
एक कार े उपेि त आहेत. कमी िवकिसत देश िकंवा इंटरनेट िकंवा लॅपटॉप परवडत
नसले या पालका ंची आिण िव ा या ची प रि थती असू ा. ही एक सम या बनते जी
तं ानाम ुळे ान आिण सुलभते या मा यमात ून भेदभावाचा एक िविश िवभाग िनमा ण
होतो.
गुगल डॉक सारख े लॅटफॉम आहेत जे लेखनासाठी खूप उपयु आहेत. उदाहरणाथ - जर
तु ही कागदा या तुकड्यात काही नोट्स बनव या आिण काही िदवसा ंनी या कुठेही
चुक या िठकाणी ठेव या तर. हे Google डॉक या बाबतीत असू शकत नाही. एकदा
तु ही येथे एखाद े सािह य टाइप केले क , ते आपोआप से ह होते, तु ही येथे उघडू शकता
अशा अनेक फाइ स . िदलेला कोणताही कालावधी तु ही संपािदत क शकता . एका
संगणकावर से ह कर याप े ा हे अगदी सोपे आहे, एकदा ते सं िहत के यावर तु ही तुमची
फाइल कोठूनही उघडू शकता . इतरही फायद े आहेत जसे क जगा या वेगवेग या भागात ून
एकाच फाईलवर काम करता येते. हे फ गुगल डॉक नाही तर गुगल लाइड ्स, गुगल
ए सेल. हे सव लॅटफॉम वापर यासाठी िवनाम ू य आहेत. गुगल ाई ह या बाबतीतही
असेच आहे जेथे कोणी सव शोधिनब ंध अपलोड क शकतो आिण जे हा आव य क असेल
ते हा याचा संदभ घेऊ शकतो . भौितक पु तकाऐवजी डाउनलोड केलेले पु तक अिधक
सुलभ आहे कारण एखादी य नेहमी कं ोल फाइंड कमांड वाप शकते आिण एखादा
िविश श द शोधू शकते िकंवा संपािदत देखील क शकते. हे भौितक पु तकात शोधण े
खूप कठीण झाले असत े.
उदाहरणाथ – पिह या जागितक देशा या संशोधकाला जन स या िव तृत ेणीम य े वेश
असतो कारण या िव ापीठात तो/ितने नावन दणी केली आहे यांना या जन सम य े
वेश असतो दुसरीकड े ितस या जगातील देशा या लाय रीम य े यांना वेश नाही.
महानगर े आिण ामीण भागातही असेच हणता येईल.
YouTube सार या लॅटफॉम वर ि हिडओ लॉगच े उदाहरण घेऊ या िजथे मोठया
संक पना य साठी सो या भाषेत प के या जातात . लोक कम ट करतात े क संवाद
साधून शेअर करतात . दुस या श दांत, मा यमा ंनी मजकूरा या मा यमा तून अनौपचा रक
संवाद िवकिसत कर यात आिण एखा ा या गरजेनुसार याचे थािनक करण कर यात
मदत केली आहे.
तुमची गती तपासा
१. िडिजटल युगाचा अथ काही ओळ म य े चचा करा.
२. गुगल या काही लॅटफॉम ची यादी करा munotes.in
Page 92
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
102 १२.४ लॉगोि फयरचा अथ
लॉगो फ अर हा श द ॅड एल. ॅहम यांनी तयार केला होता. वया या एकेचाळीसा या वष
यांचे िनधन झाले. 1999 म ये यांनी हा श द केवळ िवनोद हणून तयार केला होता.
यांनी या श दाला ‘ लॉग फ अर ’ असे संबोधल े. ते िथएटरसाठी चारक हणून काम
करायच े. तं ान आिण सोशल मीिडया या जगात , स ट लुईसचे रेपट री िथएटर या
े ातील अ ग य मानल े जाते. ऑनलाइन समुदायाची भावना जोपास यासाठी ते िस
होते. ऑि टन या SXSW दर यान , यांनी वािष क " ेक ेड िवथ ॅड" काय म
आयोिजत केला आिण सोशल मीिडया या संभा यत ेचा उपयोग कर या साठी प ती
शोध या . याने 1998 म ये ॅड लँड्स हा वैयि क लॉग सु केला (Al.com). सोशल
मीिडया आिण िडिजटल साधना ं या साम या चा अंदाज यांनी वेळेपूव च वत वला होता हे
आपण पाह शकतो .
सोशल नेटवक म ये लोकांनी वेब लॉग काशन साधना ंचा वापर क न तयार केलेले
यासपीठ लॉग फ अर हणून ओळखल े जाते. सो या भाषेत वण न के यास ,
" लॉग फ अर " हा श द लॉगसह सव वेबसाइटचा संदभ देतो. लॉग फ अरमधील
कोणताही सहभागी यां या वत: या आवडीचा िवकास करणा या कोण याही िवषयावर
कािशत कर यास मोकळा अस याम ुळे, लॉग फ अरची तुलना काहीव ेळा तळागाळातील
प का रत ेशी केली जाते. ि टािनका लॉग फ अरच े वण न सव लॉ सच े असे करते जे
िलिहल ेले आहे आिण जे लॉगस य करतात , यां या कथा िलिहतात , इंटरनेटवरील मु े
मोठया समुदायाशी संबंिधत आहेत.
लॉग फ अर हे एक भावी सोशल नेटवक आहे कारण अनेक सु िस लॉगस चे
फॉलोअस हजारो िकंवा लाखो आहेत. लॉग फ अर आ य कारकपण े वैिव यप ूण आहे,
परंतु याचे काही सामािजक उप-समूह करत असल े तरीही ते एका सामािजक गटाचे
ितिनिध व करत नाही. पो टची लांबी कमी असूनही, ट्िवटर सार या पो ट-आधा रत
मेसेिजंग िस टमला कधीकधी लॉग फ अर (टे नोपीिडया ) चे घटक हणून पािहल े जाते.
लॉगचा वापर क न , कंप या ऑनलाइन िव देखील वाढवू शकतात . असं य लॉग
अशा िवषया ंना समिप त आहेत जे एकतर ईकॉमस ला पश करतात िकंवा संपूण पणे क हर
करतात , यश वी लॉगर े क कसे तयार क शकतात हे दाखव ून देतात. अनेक लॉगर
अनावधानान े िविश ऑनलाइन दुकाने आिण उ पादन ेण चा चार (िकंवा अपमान )
करत असताना , काह च े ते या कंप यांब ल िलिहतात यां याशी जवळच े संबंध आहेत.
सव ईकॉमस दुकानांनी लॉगस चा वापर कर याब ल आिण कमीतकमी जाग कता
राख याचा िवचार केला पािहज े. दुस या श दांत, इंटरनेटवर वैयि क लॉग तयार आिण
देखरेख करणा या लोकां या समूहाला लॉग फ अर असे संबोधल े जाते. (मोठा वािण य ).
अनेक लॉग लॅटफॉम आहेत यापैक एक हणजे वड ेस. ते वापर यासाठी िवनाम ू य
आहे. येथे एक लांब लेख िलिहतो आिण ऑनलाइन कािशत करतो . या पो ट्स सहकारी
लॉगस ारे वाच या जाऊ शकतात िकंवा Google शोधक या ारे देखील उपल ध आहेत.
Blogger.com, Rediff.com, Google blogs सार या इतरही साइट्स आहेत िजथे
य कठीण िवषया ंवर िलह शकतात . लॉग फॉरम ॅट वापरल ेली एक लोकि य साइट
म यम आहे. munotes.in
Page 93
िडिजटल युगात सॉ टव ेअर आिण
लेखनाचा वापर – लॉग फ अर
103 ● िश णातील लॉग:
शै िणक लॉग फ अर नेहमीच वाढत आहे. Sifry's Alerts अंदाजे अंदाजे 120,000
नवीन वेबलॉग आिण 1.4 दशल नवीन न दी दररोज कािशत होतात (एि ल 2007).
िश णा या िवषयात , िश क लॉगची सं या सतत वाढत आहे, ही वृ ी िदसून येते.
संवादा मकता आिण सहयोग ही लॉगची दोन मुख वैिश ्ये आहेत जी िश का ंना
आकिष त क शकतात (गॉडिवन -जो स , 2003). िट प या आिण हायपरट े टचा वापर,
जे संबंिधत मािहती या िलंकेजला ो साहन देतात आिण वापरक या ना ितसाद
दे यासाठी जागा देतात, दो ही पर परस ंवादाची मता दश वतात . दो ही लॉग पो ट आिण
िट प या नंतर या वेशासाठी जतन के या आहेत. लॉग पोि ट ंग देखील िलंक, उ ृत
आिण िववािदत आहेत.
गॉडिवन -जो स (2006, पृ. 13) लॉ सचा संदभ "एक, चंड, लूजली जोडल ेले मािहतीच े
जाळे" असा करतात . वाचका ंना संदभ दे याची , िलंक कर याची , ितसाद दे याची िकंवा
साम ी जोड याची संधी अस यान े, ते सहयोगी ि याकलापा ंचे समृ ोत देखील असू
शकतात , लॉग या साम ीला आकार दे यास आिण आभासी समुदायाची भावना
वाढिव यात मदत करतात . वाचक अगदी वरीत लॉग सामाियक करतात िकंवा यां या
कामात ते उ ृत करतात .
लॉ जच े वण न Oravec (2003) ारे पारंपा रक आिण ऑनलाइन िश ण वातावरणात
अि त वात असल ेले "म यम थान " हणून केले आहे (पृ. 225). िश णा या संदभा त,
लॉग हे सामािजक आिण िव ा या या मालक च े िशकाऊ जागा हणून काम क
शकतात . Kadjer and Bull (2003), यांनी सांिगतल े क लॉग हे "गुंतवून ठेवणारे, समृ
लेखन पेस आहेत यांना व रत ि ंिटंग ेसम य े वेश देताना HTML ची िकमान तांि क
समज असण े आव यक आहे". लॉग सामािजक रचनावादासाठी अनुकूल सेिटंग दान
करतात कारण या या वेशयो यता , पर परस ंवाद, साधेपणा आिण सामािजक फायद े
(वायगॉट क , 1978). दुस या भाषेचा अ यास कर यासाठी सामािजक संबंध आव यक
बनतात कारण िव ाथ वाचक आिण लेखक हणून गुंतून राहतात कारण ते यां या
वतः या िश णाची एकि त रचना करतात . यां या संपका ारे, मुले मै ी क शकतात
िकंवा इतर वाचक िकंवा लेखकांसह समुदायाची भावना देखील अनुभवू शकतात (मरे आिण
हॉ रगन , 2006).
● एखा ाच े काम शेअर करणे:
अनुभवांची देवाणघ ेवाण के याने आ हाला ान ह तांत रत कर या यित र मह वा या
गरजा िकंवा चळवळीतील िवजय हायलाइट कर याची परवानगी िमळत े. अशी कथा
सांग याच े वातं य िदले जाते जे े कांना दाखव ू शकते क अ ाप काम करणे बाक आहे
परंतु याचा प रणाम देखील होत आहे. जाग कता वाढव याबरोबरच , या कथा सं थे या
िकंवा मोिहम े या चालू काया साठी सतत समथ न कर यास ो सािहत क शकतात .
आज या काळात गुगल कॉलर , academia.com सार या इतरांना िलिखत काम शेअर
कर यासाठी अनेक लॅटफॉम मदत करतात . येथे, संशोधक वतःच े ोफाइल बनवू शकतो munotes.in
Page 94
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
104 आिण यानंतर साम ी सामाियक केली जाऊ शकते. सामाियकरणासह , पेपर वाच यास
आिण उ ृत कर यास आिण िविश े िकंवा िवषयाब ल मािहती आिण ान
वाढिव यास स म असल ेले यापक े क आहेत.
लॉग िव ा या ना इतर देशांतील सहकारी िव ाथ , िशकणार े, इतर िव ाशाख ेतील
संशोधका ंशी कने ट हो यास मदत करतात आिण यांना यां या ानाची आिण
कौश याची देवाणघ ेवाण कर यासाठी एक यासपीठ दान करतात . अनेक वेळा िव ाथ
िवचारतात जे यांना यां या वतः या िश क, पय वे कांना िवचार यास संकोच
वाटतो . ते वतः या भाविनक सम य ेचा सामना करतात याब ल चचा करतात आिण
स ला घेतात. एक कार े, हा लॉग समुदायाची , समूहाची भावना दान करतो आिण
सहवासाची भावना िवकिसत करतो . या ऑनलाइन पेसची एक मह वाची गो हणजे
नेटविक गपासून ते वत:ची टीम तयार कर यापय त मोठया माणावर वाव आहे. कोलॅबोरेट
करण्याच्या स्वोपाची ेणी देखील आहे.
संगणका या िवकासाप ूव , िव ापीठा ंना पीएचडी बंध ह तिलिखत व पात सादर केले
गेले होते, िवशेषत: ादेिशक भाषांवरील बंध. कालांतराने टंकलेखन यं आले आिण नंतर
सािह य टाइप केले या व पात सादर केले गेले. कालांतराने बंध छापील तीत सादर
केला गेला. आता, िव ापीठ े वापर याची जागा आिण लविचकता वाचव यासाठी लॅक
बुकिशवाय सॉ ट बाउंड कॉपी आिण अगदी फ ई कॉपी मागवत आहेत. हे दश वते क
णाली आिण तं ान कालान ु प कसे िवकिसत होत रािहल े.
काही वेळा िव ा या ना उपल ध मािहती या िव तृत ेणीतून शोधण े कठीण जाते.
आज या काळात मािहतीची उपल धता मोठया माणावर आहे. खरं तर, मािहती कमी
करणे हे एक कौश य आहे जे िव ा या ला मािहत असण े आव यक आहे िकंवा िलिह यात
चंड ग धळ आिण िवलंब देखील होऊ शकतो . कोणत ेही सािह य शोधताना यो य क वड
वापराव े लागतात . हे जलद प रणाम आिण यो य ोत आिण साम ी िनमा ण कर यात मदत
करेल.
लॉिग ंग आिण लेखन यात काही फरक आहे. लेखन हा लॉिग ंगचा एक भाग आहे. लेखन हे
डायरी , पेपर, परी ेत िलिहल ेले काहीतरी हणून पािहल े जाऊ शकते. तथािप , लॉिग ंगची
एक यो य रचना असत े जसे क तावना , ते वेब पृ िकंवा वेबसाइटवर ऑनलाइन
िलिहल ेले असत े.
तुमची गती तपासा
१. काही लॉिग ंग साइट्सची नावे सूचीब करा.
२. तु हाला िलिह यासाठी , पेन आिण कागदावर िकंवा ऑनलाइन टायिप ंगसाठी कोणती
प त अिधक सोयी कर आहे? तुमची िनरी ण े िलहा .
munotes.in
Page 95
िडिजटल युगात सॉ टव ेअर आिण
लेखनाचा वापर – लॉग फ अर
105 १२.५ सारांश
या करणात , आपण लॉग फ अर आिण िडिजटल युगाचा अथ िशकलो आिण हे देखील
पािहल े क इंटरनेटने िव ा या ना आिण िव ा या ना लेखन सुधार यात कशी मदत केली
आहे. Blogosphere चा अथ ॅड एल. ॅहम यांनी तयार केलेला लॉगो फ अर या
श दाचा संदभ आहे. वया या एकेचाळीसा या वष यांचे िनधन झाले. 1999 म ये यांनी
हा श द केवळ िवनोद हणून तयार केला होता. इंटरनेट या यापक वापराम ुळे, िडिजटल
युग अिधक ृतपणे 1970 या आसपास सु झाले. िडिजटल युग हे सवा त वेगवान युग आहे
याने अ पावधीत कोट्यवधी जीवना ंवर प रणाम केला आहे. औ ोिगक करण आिण
िडिजटल तं ाना या जोडीन े आज मास मीिडयाचा लाखो जीवन आिण सं कृत वर
प रणाम झाला आहे. धडा िडिजटल युगाने उपल ध मािहतीच े माण कसे बदलल े आहे
आिण मािहती कुठे उपल ध आहे याची चचा केली आहे. हे िव ाथ , संशोधक , िश णत
के हाही कुठेही मोठया माणात संसाधन े कशी वापर यास स म आहेत यावर देखील चचा
करते. गुगल ाई ह , गुगल डॉक सार या िविवध ई लॅटफॉम सार या अनेक मह वा या
चचा देखील के या जातात जे स या या काळात लेखन, सामाियकरण , सहयोगी
काया साठी उपयु आहेत. हे करण ऑनलाइन जगा या फाय ा ंची चचा करते जेथे डेटा
सं िहत करणे आिण डेटा सामाियक करणे या दो ही बाबतीत लेखन सोपे, जलद झाले
आहे.
१२.६
१. Blogosphere या अथा वर एक टीप िलहा.
२. लेखनातील सॉ टव ेअर या वापरावर चचा करा.
३. िडिजटल युगाचा अथ प करा आिण िडिजटल युगात एखा ाच े काय सामाियक करा.
१२.७ संदभ (REFERENCES)
Lara, C.D. & Anderson, Lara. (2008). Adventu res in the Blogosphere :
From Blog Readers to Blog Writers. Computer Assisted Language
Learning. 21. 9 -28. 10.1080/ 09588220701865474.
https://www.researchgate.net/publication/233050700_Adventures_
in_the_Blogosphere_F rom_Blog_Readers_to_Blog_Writers
https://www.merriam -webster.com/dictionary/blogosphere
https://www.everydaysociologyblog.com/about_the_site.html
https://www.igi -global.com/dictionary/resource -sharing/7562 munotes.in
Page 96
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
106 https://www.techopedia.com/definition/4862/blogosphereMerchant, G.
(2007). Writi ng the future in the digital age. Literacy, 41(3), 118 -128.
https://www.bigcommerce.com/ecommerce -
answers/what -is-the-blogosphere/
https://www.al.com/scenesource/2010/01/brad_l_graham
_coined_the.html
https://www.bigcommerce.com/ecommerce -
answers/what -is-the-blogosphere/
https://www.merriam
webster.com/dictionary/age#:~:text=%3A%20a%20period%20in%20
history%20or,promi nence%20of%20a%20particular%20item
❖❖❖❖
munotes.in
Page 97
107 वादिववाद आिण मु े
DEBATES AND ISSUES
१३
वै ािनक लेखनावरील वादिववाद
DEBATES ON SCIENTIFIC WRITING
घटक रचना :
१३.० उि े
१३.१ प रचय
१३.२ वै ािनक लेखनाच े घटक
१३.३ वै ािनक लेखनातील वादिववाद
१३.४ वै ािनक लेखनातील वादिववादा ंचे मह व
१३.५ सारांश
१३.६
१३.७ संदभ आिण पुढील वाचन
१३.० उि े (OBJECTIVES)
● वै ािनक लेखन हणज े काय हे समजून घेणे
● िव ा या ना वै ािनक लेखनातील वादिववादा ंची ओळख क न देणे
१३.१ तावना (INTRODUCTION)
वै ािनक लेखन हणज े केवळ िव ानािवषयी िलिहण े न हे; हे तांि क लेखन आहे जे
शा यांचे संशोधन इतरांपय त पोहोचव यासाठी करतात . वै ािनक लेखन हे वै ािनक
चौकशी या कठोरत ेवर आधा रत आहे, हणून ते संशोधन ि य ेत मागणी के या माण े
समान अचूकता ितिबंिबत करणे आव यक आहे. वै ािनक सं ेषण अचूकता (श द आिण
वा चारा ंचा अचूक वापर), प ता आिण अथ यव थ ेची मागणी करते. हा फरक मह वाचा
आहे कारण लेखक उ च तांि क मािहती इतरांना सं ेिषत करत आहे जे कदािचत जाणकार
असतील िकंवा नसतील ; ते वेग या िवषयातील असू शकतात ; ते वापरल े या भाषेचे मूळ
भाषक असू शकतात िकंवा नसू शकतात . munotes.in
Page 98
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
108 बर्याच िनयतकािलका ंना आंतररा ीय वाचक असतात , यामुळे अचूक सं ेषण इतर
संदभा म ये गैरसमज आिण चुक चे भाषांतर टाळ यास मदत करते. संशोधनात वापर या
जाणार ्या त ये, आकृ या आिण प ती --तसेच प रणामा ंचे वण न--सं ेषण करणे अचूक
आिण अचूक असण े आव यक आहे. वै ािनक लेखन हा तांि क लेखनाचा एक मह वाचा
आिण अचूक कार आहे यासाठी तांि क द तऐवजाची रचना आिण तु ही सादर करत
असल ेली मािहती समजून घेणे आव यक आहे. वै ािनक लेखन कौश य े िशकण े तु हाला
अिधक मािहतीप ूण , आकष क वै ािनक द तऐवज तयार कर यात मदत क शकते.
१३.२ वै ािनक लेखनाच े घटक (ELEMENTS OF SCIENTIFIC
WRITING)
वै ािनक लेखनात काही वैिश ्ये/घटक असतात जे यास इतर तांि क द तऐवज आिण
लेखन शैल पास ून वेगळे कर या त मदत करतात . या वैिश ्यांम ये सामा यत : समािव
आहे:
१. अचूकता (Precision) :
वै ािनक लेखन हे िनःसंिद ध अचूकतेवर अवल ंबून असत े, कारण वै ािनक द तऐवजाच े
येय वै ािनक समुदायाला संबंिधत आिण मािहती दान करणे आहे. वै ािनक
सािह यातील अचूकता खालील लेखन घटका ंचे प घेऊ शकते:
● व तुिन ता : (Objectivity) एक वै ािनक पेपर या िवषयाकड े व तुिन ि कोन
ठेवतो, याचा अथ तो लेखकाच े मत देत नाही. याऐवजी , लेखक त ये सादर कर यावर
आिण िव ेषणावर ल क ि त करतो .
● संपूण ता: (Thoroughness) वै ािनक लेखक यां या काशना ंम ये यां या
वाचका ंना िवषय पूण पणे समजून घे यासाठी आव यक तेवढे तपशील देतात.
● अचूक भाषा: (Exact language ) वै ािनक पेपर ला िणक िकंवा का पिनक भाषेचा
वापर कमी करतो . वै ािनक लेखक श द आिण वा ये वापरतात जे यांचा शाि दक अथ
य करतात .
२. प ता (Clarity) :
वै ािनक लेखक कोण याही असामा य अट चा अथ प करतो आिण लेखना या
प रणामा ंचा सारांश कोणालाही समजेल अशा कार े देतो. जगभरातील वाचकासाठी सात य
आिण वाचनीयता सुिनि त कर यासाठी मोजमापा ंसाठी मेि क णाली वाप न लेखक
कोणत ेही योग आिण याचे प रणाम प करतात . प ता लेखकाला वै ािनक
समुदायाम य े िव ासाह ओळख थािपत कर यात मदत करते.
३. समवय क पुनरावलोकन े (Peer reviews) :
काही वै ािनक द तऐवजा ंम ये त सम वयक -पुनरावलोकन केलेले बदल िकंवा मािहती
थेट द तऐवजात असत े. एकाच उ ोगातील सहकारी अनेकदा योगा ंचे प रणाम स यािपत munotes.in
Page 99
वै ािनक लेखनावरील वादिववाद
109 कर यासाठी , गृिहतका ंची पु ी कर यासाठी िकंवा ामािणकपणा आिण प त ेसाठी
एकमेकांना जबाबदार धर यासाठी एकमेकां या कामाच े पुनरावलोकन करतात . सामा यतः ,
नवीन मािहती या पा भूमीवर ामािणकपणा आिण सचोटीची यांची वचनब ता िटकव ून
ठेव यासाठी लेखकान े द तऐवजा या सुधा रत आवृ यांम ये कोण याही समवय क
िवनं या िकंवा िन कष समािव केले आहेत.
४. ाथिमक े क (Primary audience) :
एक वै ािनक द तऐवज जवळजवळ नेहमीच िविश वाचका ंसाठी असतो . चांग या
वै ािनक लेखनाम य े वाचका ंना लागू पडणारी आिण समज यास सोपी असल ेली मािहती
समािव असत े. उदाहरणाथ , जर एखादा फामा युिटकल शा एखा ा औषधासाठी एक
वै ािनक द तऐवज मंजुरी या ट यात तयार करत असेल, तर ाथिमक पय वे क हे
औषध मू यमापन मंडळ असत े. तथािप , सहकारी समवय क पुनरावलोकनासाठी
द तऐवज देखील वाचू शकतात आिण ाहक वैयि क वार यासाठी ते पाह शकतात .
यासाठी वाचनीयता सुिनि त कर यासाठी वै ािनक सं ा आिण सामा य भाषा यांचे चांगले
संतुलन आव यक आहे.
५. औपचा रक भाषा (Formal language) :
वै ािनक लेखनात भाषा औपचा रक ठेव यान े लेखका या वतीने यावसाियकता िटकव ून
ठेव यास मदत होते. सामा य भाषा वापरण े मोठ्या े कांना आकिष त कर यात मदत क
शकते, परंतु आपण आप या लेखनात वापरत असल ेले श द आिण वा ये ल ात ठेवा.
तु ही सा या श दांसाठी समानाथ श द वाप शकता आिण अपश द िकंवा मुहावरे
यासार या गो ी टाळू शकता . औपचा रक भाषेत यो य िवरामिच ह े आिण याकरण देखील
समािव आहे, वा यरचना साधी सोपी, सुटसुटीत असावी .
६. संघटना (Organization) :
वै ािनक कागदप े प सं था मक संरचनेचे अनुसरण करतात . वै ािनक पेपरसाठी येथे
मानक सं था मक णाली आहे: प रचय , प ती , प रणाम , चचा आिण िन कष .
७. िव मान वै ािनक सािह याची जाग कता (Awareness of existing
scientific literature) :
बह तेक वै ािनक लेखक यां या अ यासाशी संबंिधत वै ािनक सािह य आिण ाना या
िव मान भागाब ल जाग कता य करतात . िव ान हे सतत िवकिसत होत असल ेले े
आहे िजथे यावसाियक मागील शा ा ं या िन कषा वर आधा रत सतत नवीन शोध,
अ यास , कने शन आिण योग करतात . एक वै ािनक लेखक यां या िन कषा शी संबंिधत
िव मान अ यास िकंवा योगा ंचा संदभ देतो आिण यांचे संशोधन मागील ानाशी कसे
जोडत े, सुधा रत करते िकंवा तयार करते हे प करते.
तुमची गती तपासा
१. वै ािनक लेखनातील भाषा घटकावर एक टीप िलहा. munotes.in
Page 100
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
110 १३.३ वै ािनक लेखनातील वादिववाद (DEBATES IN
SCIENTIFIC WRITING)
अनेक दशका ं या शै िणक संशोधनान े हे िस केले आहे क वादिववादात गुंत याम ुळे
होणार े फायद े असं य आहेत. वादिववाद जीवन बदलणार े, सं ाना मक आिण
सादरीकरणा मक कौश या ंसाठी अनुकूल अनुभव दान करते.
कमीतकमी , वादिववाद िव ा या ना तक संगत, तक शु युि वाद आिण स च े पुरावे कृतीत
उतरिव यात मदत करते. हे यांना व ृ वा मक व ृ वाचा वापर क न यांचा ि कोन
प कर यास स म करते. हे वादिववादक या म ये शांतता आिण आ मिव ासाची भावना
िनमा ण करते. हे यांना आकष क प तीन े मािहतीच े संशोधन , आयोजन आिण सादरीकरण
कर याच े कौश य िशकवत े.
सव साधारणपण े, वादिववादा या फाय ा ंम ये हे समािव आहे:
िव ा या या सामा य शै िणक िवषया ं या बाहेर अनेक िवषया ंम ये
यापक , बह आयामी ान िमळवण े.
िव ा या चा आ मिव ास , शांतता आिण आ मस मान वाढवण े.
आकष क, सि य , िशकाऊ -क ि त ि याकलाप दान करणे.
कठोर उ च- म आिण गंभीर िवचार कौश य े सुधारणे.
िवचारा ंची रचना आिण यव था कर याची मता वाढवण े.
िशकणा या ंचे िव ेषणा मक , संशोधन आिण न द घेणे वाढवण े
संतुिलत, मािहतीप ूण युि वाद तयार कर याची आिण तक आिण
भावी भाषण रचना आिण िवतरण िवकिसत करणे.
संघकाया ला ो साहन देणे.
शै िणक वादिववादा या दीघ इितहासाम ुळे, कोण या व पाची चचा केली जात आहे हे
प होणे मह वा चे आहे. '' वादिववाद ही दोन िकंवा अिधक लोकांमध्ये वादिववाद
करण्याची ो याला जे काही िनकष मह वाच े वाटतात . वादात हे देखील समािव आहे,
‘‘ थािपत िनयमा ंनुसार, तावा या दो ही बाजूंनी सव म उपल ध पुरावे आिण तक
यांचे संयु सादरीकरण . मह वाच े हणज े, श द ताव , याला अनेकदा चाचणी केली
जात असल ेले समाधान हणून संबोधल े जाते, ते किथत स य, िव ास िकंवा मू य देखील
असू शकते याचा गंभीर अ यास केला जात आहे.” या यापक या या ं या अंतग त
शै िणक वादिववाद अिधक िविश व प धारण करतात .
तुमची गती तपासा :
१. वै ािनक लेखनात वादिववादा ंचे थान काय आहे? munotes.in
Page 101
वै ािनक लेखनावरील वादिववाद
111 १३.४ वै ािनक लेखनातील वादिववादा ंचे मह व (IMPORTANCE
OF DEBATES IN SCIENTIFIC WRITING)
वादिववाद ही िविश िवषया ंब ल संरिचत चचा आहेत, याचा उ ेश सकारा मक व
नकारा मक बाजू सादर करणे, वाद घालण े आिण शेवटी िन कष काढण े. शै िणक
वादिववाद हे वगा त िशकव याच े आिण िशक याच े साधन मानल े जाते. बर्याच लेखकांनी
मन मोकळ े कर यास आिण गंभीर िवचारसरणीला ो साहन दे याची मता आिण वगा तील
वादिववादा ंची श सांिगतली आहे. वादिववाद सहसा िववादा प द युि वादा ं या तका वर
क ि त असतात . ं ा मक लढाईचा ितकार कर यासाठी िव युि वाद पुरेसे मजबूत
असण े आव यक आहे, सहभाग नी यांची ि थती मजबूत कर यासाठी काही य न करणे
आव यक आहे. यामुळे वादिववाद हे ान वाढव याच े एक उ म साधन आहे.
क पना , युि वाद आिण प ीकरण े पुरा यावर आधा रत असण े आव यक आहे हे
वै ािनक वादिववाद अित र मू य दान करते. हणून, जरी उ म व ृ व कौश य े असण े
आिण वेगवान, ह शार आिण प बोलण े हे चांगले गुण असल े तरी ते वाद िजंक यासाठी
कधीही पुरेसे नसावेत. या िवषयावरील वै ािनक सािह याच े सखोल ान, तसेच याचा
अ यास कर यासाठी यो य असल े या प त च े सखोल ान हे वै ािनक वादिववादासाठी
अ यंत आव यक आहे. िव ान ा यि क आिण पुन पादक डेटावर आधा रत आहे आिण
चाचणी आिण िव ेषणा ार े मोजता ये याजो या प रणामा ंचे उि आहे. हे त यांवर
आधा रत आहे, मते िकंवा ाधा या ंवर नाही आिण िव ानाची ि या संशोधना ार े
क पना ंना आ हान दे यासाठी िडझाइन केलेली आहे.
भौितकशा , रसायनशा िकंवा जीवशा यांसार या तथाकिथत "कठोर -िव ान "
शाखेतील शै िणक आिण िव ा या म ये या मूलभूत संक पना सामा यतः वीकार या
जात अस या तरी, इतर शै िणक े ातील िव ाना ंसाठी ते एक सामा यतः वीकारल ेले
मैदान आहे हे वादातीत आहे. िवषय, िवशेषतः मानिवक आिण सामािजक िव ान े ात.
गंभीर आिण कठोर ायोिगक संशोधनात ून ा न झाले या सै ांितक ानाचा संपूण भाग
अ यासण े, वीकारण े आिण सामाियक कर याचा धोका जे हा वाचका ंना (िव ा या ना)
आ हान दे यास, कर यास आिण साम ीच े सखोल िव ेषण कर यास िशि त केले
जात नाही ते हा जा त होते. यांना शै िणक संदभा म ये ऑफर केले जाते.
वैचा रक आिण िव ान -क ि त वादिववादा ंमधील एक मह वाचा फरक हणज े िन कषा पय त
पोहोच याची मता , केवळ करार आिण सहमतीन ेच न हे तर गृिहतके मांड या या आिण
यांना खोटे िस करणार े पुरावे शोध या या यो य वै ािनक साधना ं ारे िकंवा यांना
ता पुरते वीकारल े जा याची मता . या प रणामासाठी , संदभ ंथीय शोध हे एक उ कृ
साधन असू शकते आिण जे हा जे हा सव पध कांना ते आधी तपास याची संधी िमळत े
ते हा चचा सु कर यासाठी आिण िनद िशत कर यासाठी एक ठोस आधार दान क
शकतो .
तुमची गती तपासा
१. वै ािनक लेखनातील वादिववादा ंचे मह व प करा.
munotes.in
Page 102
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
112 १३.५ सारांश (SUMMARY)
अशा कार े, वै ािनक लेखन हा लेखनाचा एक तांि क कार आहे जो वै ािनक मािहती
इतर शा ा ंना द तऐवज , पु तक िकंवा िलिखत व पात सादर करतो . यासाठी भरपूर
संशोधन आिण अचूक श दरचना आव यक आहे आिण यात अनुदान िवनं या, समवय क
पुनरावलोकन े आिण सारांिशत िन कषा चा समाव ेश असू शकतो . वै ािनक लेखना या
ेणीत येणारे अनेक द तऐवज असल े तरी, िवशेषत: संशोधन वातावरणात िलिहलेले
काहीही वै ािनक लेखन असत े.
१३.६ (QUESTIONS )
वै ािनक लेखनाच े घटक कोणत े आहेत?
वै ािनक लेखनात वादिववाद कसे योगदान देतात?
१३.७ संदभ आिण पुढील वाचन (REFERENCES AND
FURTHER READING)
● David S. Egilman (2013) The importance of scientific d ebate,
International Journal of Occupational and Environmental Health,
19:3, 157 -159.
● Patterson, J.W. & Zarefsky, D. (1983). Contemporary debate.
(Boston: Houghton Mifflin Co.) 313.
● Freeley, A. & Steinberg, D. (2000). Argumentation and debate:
Critical thi nking for reasoned decision making (10^ ed.). Belmont,
California: Wadsworth Publishing Company.
● Nencel, L & Pels, P. (1991). Constructing Knowledge: Authority and
critique in social science. Newbury Park, California: SAGE
Publications.
❖❖❖❖
munotes.in
Page 103
113 १४
वाड्मयचौय
(PLAGIARISM )
घटक रचना :
१४.० उि े
१४.१ तावना
१४.२ बौि क संपदा
१४.३ नैितक लेखन
१४.४ वाड्मयचौय आिण याचे घटक
१४.५ प र छ ेद आिण सारांश
१४.६ कॉपीराइट कायदा ( त अिधकार कायदा )
१४.७ उ रण सराव
१४.८ माग दश क त वे
१४.९ िन कष
१४.१० सारांश
१४.११
१४.१२ संदभ
१४.० उि े
१. नैितक लेखनाचा आधार समजून घेणे.
२. वाड्मयचौय या आ हाना ंचे परी ण करणे आिण याचे प रणाम आिण उपाया ंचे
मू यांकन करणे.
१४.१ तावना
शै िणक सािह य िलिहण े हे खूप आ हाना मक आिण क ाचे काम असू शकते कारण ते
अपवादा मकपण े प आिण संि असल े पािहज े. या यित र , अचूकता आिण
पारदश कता हे वै ािनक ि य ेचे मह वप ूण घटक आहेत. दुद वाने, शै िणक
अ यासादर यान िविवध कारच े िनब ध आिण िवरोधी श वारंवार उपि थत असतात . munotes.in
Page 104
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
114 यामुळे, हे श य आहे क काही शै िणक सािह य , मग ते त ण िश णत ा ंनी िकंवा
अनुभवी त ा ंनी तयार केलेले असेल, यात वरीलप ैक एक िकंवा अिधक घटका ंचा अभाव
आहे. सदोष िनरी ण े आिण प रणामा ंचे चुक चे प ीकरण अपघाती अयो यत े या अंतग त
येऊ शकते याच े नकारा मक प रणाम होऊ शकतात . संशोधना या अखंडते या
जाणीवप ूव क केले या उ लंघनाम ुळे वै ािनक य ना ंना सवा त मोठा धोका आहे. हे
उ लंघन िव ाना या ाथिमक उि ा या मागा त अडथळ े िनमा ण करतात , जे स याचा
शोध आहे. हणून, वाड्मयचौय ही सवा त गंभीर आिण यापकपण े मा य केलेली नैितक चूक
मानली जाते.
अमे रकन हे रटेज िड शनरीन ुसार ' लेिगअरायझ ेशन' ची या या "दुस या या क पना
िकंवा िलखाण चोरणे आिण वतःच े हणून वापरण े" अशी आहे. सािहि यक चोरीन े
शै िणक े ात धोका िनमा ण केला आहे कारण अलीकडी ल संशोधनात असे िदसून आले
आहे क लेखांचे 70,000 पे ा जा त अमूत सािह य चोरीला गेले होते. हे अनैितक
अस या यित र , मूळ लेखकाला यांचे काय दुसर्या लेखात वापरल े गेले अस याच े
आढळ यास सािहि यका ंना सम या िनमा ण होतात . एखा ा करणाची त ार झाली तरी
लेखकाला याय िमळ याची श यता कमीच आहे.
वाड्मयचौय शी संबंिधत अनेक तांि क घटक आहेत. तथािप , हे मह वाच े आहे क
केवळ वापरण े करणे हे वाड्मयचौय आहे का आिण तसे अस यास , िकती माणात ?
सािहि यक चोरीम य े काय समािव आहे आिण ते काय हािनकार क बनवत े हे वापरणा या
िवषया ंचे दोन िभ न पैलू आहेत. सव कार या सािहि यक चोरीचा िनषेध करायचा आहे का
िकंवा संदभ आधार घे या या कायद ेशीर प ती आहेत का असा उपि थत होतो.
१४.२ बौि क संपदा
बौि क संपदा (IP) म ये मूळ क पना , कला, आिव कार , िडिजटल काय म, लेखी कामे
इ याद चा समाव ेश होतो जे सां कृितक आिण आिथ क जीवनावर प रणाम करतात . बौि क
संपदा ह क िनमा याला यां या वतः या िनिम तीतून नफा घे याची आिण याचे ेय
घे याची संधी देतात. यामुळे, सहज-उपल ध , एका ि लकवर मािहती या वेशा या
जगात अमूत मूळ िनिम तीचे र ण कर यासाठी कायद े आव यक आहेत जे प रणामा ंिशवाय
मौिलकता धो यात आणू शकतात .
बौि क संप ीच े व प :
१. पेटंट:
( वािम व अिधकार ) एकदा पेटंट सरकारन े दान केले क , ते शोधक या ला वीस वषा या
कालावधीसाठी यां या शोधाचा वापर िनयंि त िकंवा वगळ याची परवानगी देते. या
कालावधीन ंतर, पेटंट या या वापरासाठी आिण वापरासाठी लोकांसाठी खुले आहे. पेटंट हे
े -िविश असत े, याचा अथ असा क तो पेटंट ा करताना आिव काराची आंतररा ीय
सुरि तता सुिनि त करत नाही, उलट, ते केवळ ते मंजूर करणा या देशा या ह ीत लागू
होते. पेटंट दोन िकंवा अिधक य म य े सामाियक केले जाऊ शकतात . पेटंटचा परवाना munotes.in
Page 105
वाड्मयचौय
115 आिण िव यावर शु क आकारल े जाऊ शकते. पेटंटधारकाला उ लंघन करणा यािव
कायद ेशीर कारवाई कर याचा अिधकार आहे. पेटंट या संपूण कालावधीत , पेटंटधारक
अनुकरण िकंवा कॉपीची िचंता न करता याचा यावसाियक र या वापर कर यास मु
आहे. यं साम ी िकंवा पदाथ िकंवा व तूं या िनिम तीशी संबंिधत नवीन आिण उपयु
शोधांना पेटंट लागू आहे.
२. ेडमाक :
( यापारम ु ा) ाहका ंना दान केले या व तू आिण सेवांमधील फरक ठळक कर यासाठी
एखा ा सं थेने िकंवा य ार े वापरला जाणारा िविश िच हक िकंवा अिभ ापक जो
यांचा ँड यां या पध कांपे ा वेगळा ठरवतो याचे ेडमाक हणून वण न केले जाऊ
शकते. व तू आिण सेवां या गुणव ेचे पालन कर यावर भर देणारे माणन िच हा ंम ये
ेडमाक देखील असू शकतो . हे दर दहा वषा साठी लागू आहे आिण याचे नूतनीकरण केले
जाऊ शकते. श द, वा चार , लोगो, िच हे, िडझाई स , ितमा हे काही घटक आहेत जे
ेडमाक केले जाऊ शकतात .
३. कॉपीराइट : ( तािधकार )
सािह य , कला, नाटक , संगीत, िसनेमा, वनी आिण रेकॉिड ग, सॉ टव ेअर ो ािम ंग,
परफॉम स, ॉडकाि ट ंग इ यादी गो ी कॉपीराइट या अधीन असू शकतात . कॉपीराइट हा
या य चा आहे याने कामाचा भाग तयार केला आहे आिण क पाचा भाग असल े या
लोकांचा नाही. साठी उदा. यावसाियक र या तयार केले या मेलडी िकंवा गा याच े
कॉपीराइट टी-िसरीज सार या संगीत रेकॉड लेबल कंपनीचे आहे आिण संगीतकाराच े नाही
कारण अिधकार खरेदी केले आहेत. यामुळे संगीतकार या लॅटफॉम वर याची िनिम ती
दिश त केली जाते ते ठरवू शकणार नाही. कॉपीराइट साम ी कािशत झा यापास ून
साधारणतः साठ वष िटकत े; िनिम ती या व पान ुसार कालावधी बदलतो .
आधुिनक जगात बौि क संप ी ही संप ी या सवा त मौ यवान कारा ंपैक एक आहे
याने अमाप संप ी आिण िस ीची श यता स म केली आहे. याचे संर ण कर यात
अ मत ेमुळे मोठे आिथ क नुकसान होऊ शकते कारण जर चोरीची आवृ ी थम संरि त
केली गेली असेल तर मूळ काम हे अनुकरण मानल े जाऊ शकते. IP चे संर ण आव यक
आहे कारण ते समाजा या गतीम य े आिण सं कृतीचे र ण कर यास मदत करते.
१४.३ नैितक लेखन
नैितक लेखन लेखकान े यां या लेखात प , िन प आिण ामािणक असण े आव यक
आहे. हा लेखाचा वाचक आिण लेखक यां यातील गिभ त करार आहे. लेखा या
उपभो यान े असे गृहीत धरले आहे क लेखक हा कामाचा मूळ िनमा ता आहे जोपय त ते
अवतरण िच हे, तळटीप , मजकूर िकंवा इतर शै िणक अिधव ेशने वाप न िनिद केले जात
नाही, जे सूिचत करते क मािहती खरोखरच दुसर्या िनमा याकड ून घेतली गेली आहे.
munotes.in
Page 106
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
116 नैितक लेखनातील ुट चे कार :
नवीन िकंवा िव मान साम ी (िवदा) कडे दुल करणे जे स या या संशोधना या रेषेशी
िवरोधाभास असू शकतात , हणून, िववाद टाळ या या य नात वाचका ंना प पाती
ि कोन ठेवून ते ितवाद िवचारात घेतले जाऊ शकत नाहीत .
संशोधनातील सै ांितक ीकोन िकंवा काय प तीला ेिडट( पत) दान कर यात
अपयश .
क पना आधी य के या गे या आहेत क नाही हे न शोधता यां या मौिलकत ेचा
दावा करणे (इतर लेखका या संपका िशवाय वतं पणे त सम क पना उदयास ये याची
श यता आहे िकंवा पूव थािपत लेखकाची क पना वाचली आहे आिण िवसरली
आहे, याला ि टोमन ेिशया िकंवा असंवेिदकवाड ्◌ःमयचौय देखील हणतात ).
यात ून संशोधन मािहती घेतली आहेतो ोत उ ृत कर यात अयश वी .
१४.४ वाड्मयचौय आिण याच े घटक
वाड्मयचौय हे "सािहि यक अपहरण " सारख े केले जाऊ शकते याचा प रणाम ेय न देता
घेतले या संक पना , क पना , श द िकंवा वा या ंशांची चोरी आिण फसवण ूक होते. यामुळे
सािहि यकान े िविश िव ेषण कर याचा य न केला आहे असे मानण े या सािहि यक
काया या ाहका ंची िदशाभ ूल क शकते, हणून यांना यां या (अनैितक) यशाब ल
शंसा िदली जाते.
● क पना ंची सािहि यक चोरी:
वै ािनक संशोधनातील नैितक लेखनासाठी उधार घेतले या कोण याही क पना ंची पावती
आव यक असत े. वै ािनक लेखन सािह य पुनरावलोकन उ रण े िलिखत लेखा या एक
तृतीयांश पय त पस शकतात . या े ात िकती माणात संशोधन केले गेले आहे हे
मोज यासाठी आधीच िलिहल े या कामांचा संदभ देऊनच एखा ा िवषयावर मािहती गोळा
करता येते. आ ही अशा मािहतीम य े वेश क शकतो जी वै ािनक लेखना या
मोजमापनाच ेपालन क शकत नाही, परंतु जे हा आ ही आमच े ोत उ ृत करतो ते हा
यां या ि कोनात वेश करणे यां या पोचपावत साठी अ याव यक बनते कारण
कोण या ही काया चा भाग आम यावर अ ात मागा नी भाव टाकू शकतो . उदाहरणाथ ,
िगलि ट या िवषयावर काम करत होते या िवषयावर जॉन रॉिब सन हे सह-संशोधक
हणून िवचार क शकतात ; परंतु ते स यापास ून दूर आहे कारण जॉन रॉिब सन हा
थािनक लंबर होता यां याशी िगलि टन े या या संशोधनावर अनौपचा रकपण े चचा
केली. रॉिब सनन े यांची अंत ी दान केली जी िगलि ट या संशोधनाला पुढे
ने यासाठी एक आव यक घटक अस याच े िस झाले. कृत ता वाढव यासाठी आिण
ेिडट देय असेल ितथे ेय दे यासाठी , िगलि टन े खा ी केली क याने लंबर या
क पना ंची चोरी केली नाही. munotes.in
Page 107
वाड्मयचौय
117 ि टो न ेिशया ही एक ुटी आहे जी क पना ं या असंवेिदकसािहि यक चोरी या पात
उ वत े. लेखकान े असे गृहीत ध न एक क पना मांडली आहे क यांनी मुळात यावर
िवचारम ंथन केले आहे परंतु ती बर्याचदा आधीच कािशत केली गेली आहे आिण
कदािचत ही चूक करणा या य न े वाचली आहे. सतत संशोधन आिण अ यासप ूण
संवादादर यान िवचारा ंची देवाणघ ेवाण होते. या क पना सु मनाम य े सु असतात , ही
क पना कोठून आिण के हा ा झाली याचा तपशील वारंवार गमावून बसतात .
काही उदाहरण े क पना ंचा हेतु पुर सर गैरवापर करतात . जे हा श ची गितशीलता
गुंतलेली असत े ते हा हे पािहल े जाते. रेि नक यां या मते, ा यापक अनेकदा
िव ा या कडून क पना चोरतात आिण यांना यो य ेय दे यात अपयशी ठरतात .
काहीव ेळा, चोरीची ि या सू म आिण गु असू शकते कारण ती दीघ कालावधीत
जनतेला फसवून क न घडते. उदाहरणाथ , सेलमन वॅ समन यां या माग दश नाखाली
पदवीधर िव ाथ असताना अ बट शॅट्झने ‘ े टोमायिसन ’ नावाच े ितज ैिवक शोधल े.
वॅ समनन े या शोधाच े ेय कालांतराने वीकार यास सु वात केली, जरी सु वाती या
काशनात शाट्झ हे ाथिमक लेखक होते. या शोधासाठी वॅ समन यांनी 1952 म ये
यां या वत: या िव ा या या खचा ने नोबेल पा रतोिषक वीकारल े. याच माण े, गु हेगार
एक जन ल िकंवा कॉ फर स रेफरी देखील असू शकतो जो गोपनीय समी क पुनरावलोकन
सिमतीचा भाग आहे, याम य े नकारा मक मू यांकना या आधारावर लेख वाचला जातो
आिण नाकारला जातो. जरी, याच वेळी, या य ना या पेपरम य े वेश आहे यांनी
क पना िकंवा काय प ती चोरली आिण ती दुसर्या अनुदान देणा या एज सी ार े वतःची
हणून कािशत केली.
● मजकुराची सािहि यक चोरी:
मजकूराची सािह यचोरी वतःच सादर क शकते असे िविवध माग असू शकतात : मूळ
ोताचा संदभ न घेता िकंवा उ ृत केलेले संल न न करता - एक िकंवा अिधक ोता ंकडून
न कल केलेला मजकूर, संपािदत केलेला - एकतर श द जोडून िकंवा काढून टाकून िकंवा
समानाथ श दांनी बदलून अवतरण िच हा ंमधील साम ी मजकूराची वाड्मयचौय हणून
वग कृत केली जाऊ शकते. सािहि यक चोरी या या प तीला हॉवड यांनी 1999 म ये
'पॅचरायिट ंग' आिण 1993 म ये लेि हन आिण माश ल यांनी 'पॅचराियझम ' असे संबोधल े
आहे. मोज़ेक सािहि यक चोरी या या प तीम ुळे इ हस न या मते 'ग धळल े या सािहि यक
व तुमान'ची िनिम ती होते कारण सािहि यक मूळ िवणकाम करतो . लेखकाच े वतः या
मतान े केलेले काय प रणामी मूळ क पन ेची दूिषत आवृ ी बनते. संशोधना या
अव थ ेदर यान वेश केले या साम ीच े ेय मूळ लेखकाला आिण संशोधना या लांबी
आिण खोलीला समथ न दे यासाठी वापर या गेले या कामाला िदले पािहज े.
● वाड्मयचौय आिण सामा य ान:
एखादा शै िणक लेख िलिहताना , या िवषयावर संशोधन करताना आले या क पना ंपासून
सामा य ान वेगळे करणे आव यक आहे. सामा य ानाचा भाग हणून गृहीत धरले या
व तुि थत ची वाचका ंना जाणीव असेल तर ते संबोिधत करणे देखील मह वाच े आहे, जे munotes.in
Page 108
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
118 उ रण आव यक नसाव े हे सूचक आहे. उदाहरणाथ , जर एखादा महािव ालयीन िव ाथ
इितहास या िवषयावर लेख िलहीत असेल आिण 15 ऑग ट 1947 रोजी भारत ि िटश
राजवटीत ून मु झाला असा उ लेख करत असेल; मािहतीचा हा तुकडा भारतातील
लोकांसाठी सामा य ान आहे असे गृिहत धरले जाते आिण एक यापकपण े वीकारल ेले
त य आहे यासाठी एखा ाला उ रण दे याची आव यकता नाही. जरी याच लेखात
भारता या १५ या रा पत चा उ लेख करायचा असेल तर, तपशील उ ृत करणे
आव यक आहे, कारण ते सामा य लोकांना मािहती नाही. जर एखादा अनुभवी संशोधक
बंगाल या दु काळाब ल िलिहत असेल आिण हा लेख इतर अनुभवी संशोधका ंसाठी ल य
े क हणून िलिहला गेला असेल, तर या करणात , ि िटश राजवटीत बंगाल या
दु काळाच े करण सामा य ान मानल े जाईल . अनाठायी वाचका ंना ही मािहती नवीन वाटू
शकते आिण कदािचत गुंतागुंतीचीही आहे. सामा य ानाची समज अनेक त यांवर
अवल ंबून असत े जसे क लेखकाची पा भूमी, वाचका ंची पा भूमी, ानाचा आधार आिण
पर परस ंवाद करणा या दो ही गटां या अपे ा.
● वत:ची सािहि यक चोरी:
व-सािह यचोरी ि य ेम ये याच लेखकान े पूव िलिहल े या सािह याचा पु हा वापर करणे
आिण मागील काशनाचा उ लेख न करता नवीन मािहती हणून पास करणे समािव
आहे. आप याकड ून आधीच िलिहल ेले काम आपण कसे चो शकतो असा पडू
शकतो . लेखकाच े सािह य नवीन आिण तंतोतंत आहे हे वाचकान े मा य के यामुळे अशा
कामाची चोरी झा याच े गृिहत धरले जाते, जोपय त यांनी िवशेष उ लेख केला नाही.
वतः या कामाची चोरी क न , लेखक आिण वाचक यां यातील िव ासाचा हा अिलिखत
करार मोडला जातो. हे श य आहे क एका जन ल ारे कािशत केलेला पेपर पु हा िन कष ,
डेटाबेस िकंवा ितमा ंम ये थोडे िकंवा कोणत ेही बदल न करता वापरला जाईल . पेपर इतर
िस झा याचीही पोचपावती नाही. जरी, या कार या सािहि यक चोरीच े तुलनेने कमी
प रणाम आहेत कारण बौि क संप ी एकाच य या मालक ची राहते आिण ती अनाह त
असत े, तरीही ती एक अनैितक था मानली जाते.
● वाड्मयचौय आिण इंटरनेट:
इंटरनेटवर वेश के याने वाड्मयचौय तुलनेने सोपे होते कारण मािहती बोटा या टॅपवर
उपल ध असत े. जन सम य े आधीपास ून कािशत केलेले काम सामा यतः लोकांसाठी
ऑनलाइन िवनाम ू य िकंवा शु कासाठी उपल ध असत े. ऑनलाइन उपल ध साम ीसह
चोरी करणे हे अगदी आ हाना मक असल े तरीही , चोरी करणा याला पकडल े जा याचाही
िततकाच धोका असतो . इंटरनेट हे ोत साम ी शोध या या सुिवधेसह खरोखरच
कोणतीही साम ी चोरीला गेली आहे क नाही हे तपास यासाठी एक मु ोत आहे तसेच
ती एक वेळ काय म ि या बनवत े. िविवध वाड्मयचौय तपासणार ्या वेबसाइट ्स आहेत
या अचूक प रणाम देतात जे दश िवतात क वाड्मयचौय िकती माणात झाली आहे आिण
काम उ रणा ार े जमा झाले आहे क नाही.
munotes.in
Page 109
वाड्मयचौय
119 १४.५ प र छ ेद आिण सारांश
● सारांशीकरण :
काहीव ेळा े ातील नवीन िन कषा साठी संदभ तयार कर यासाठी थोड यात आिण
एकसंध प तीन े सामा य क पना दान कर याची स असू शकते. हणूनच, सामा य
क पन ेचे असे संि िवहंगावलोकन आधीच कािशत केले या कामा या सारांशा ार े ा
केले जाऊ शकते. संपूण लांबीचा मजकूर अिभ य कर याचा य न करत असल ेला सार
राखून सारांश हणज े मजकूराची लहान केलेली आवृ ी. सारांश वाचका ंना या लेखाचा
संदभ यायचा आहे तो अ प कालावधीत वेश कर यायो य आहे क नाही हे िनवड यास
मदत करते. सारांश तयार कर यासाठी वा ये आिण वा ये लेखातून न कल केली जाऊ
नयेत, तर ती आप या वतः या श दात पूण वाच यान ंतर सं ेिपत केली पािहज ेत.
सारांशाने श दजाल वापरण े टाळल े पािहज े कारण ते नविश या तसेच अनुभवी
संशोधका ंसाठी वेशयो य असाव े. शै िणक सारांश ेमवक चे अनुसरण करतो : शोध ,
कामाची ासंिगकता , सै ांितक ेमवक , काय प ती , प रणाम िकंवा युि वाद आिण
िन कष .
● प रभाषण :
वा य आिण प र छ ेद संरचनेतील बदला ंसह पॅरा ेिसंग मूळ कामा या मजकूर लांबी या
बरोबरीच े आहे. िलिह या जात असल े या लेखाशी संबंिधत असल े या कोण याही
साम ीचा अथ लावण े िव ासाह ता वाढवत े आिण ाथिमक संशोधन काय सु कर यासाठी
आव यक पायाभ ूत साम ी दान करते. ही साम ी आधीच कािशत केले या इतरां या
काया वर आधा रत मते आिण ि कोन तयार कर यास अनुमती देते. संदिभ त केलेला
मजकूर नवीन काय हणून वग कृत कर यासाठी तो पूण पणे सुधा रत केला गेला आहे याची
खा ी कर यासाठी नैितक लेखन िवचारात घेते. वा यरचन ेसह प र छेदाची रचना बदलण े
आव यक आहे. तथािप , नवीन लेख या ोतापास ून े रत झाला आहे ते उ ृत
कर या या जबाबदारीत ून ते या याक या ला मु करत नाही. समानाथ श द वाप न
िकंवा रचना िटकव ून ठेव या ार े मजकूर पुरेशा माणात सुधार यात अ मत ेला 'नजीक
सािहि यक चोरी' िकंवा कामाच े मू यांकन कोण करत आहे यावर अवल ंबून वाड्मयचौय
असे हटल े जाऊ शकते.
● अि तीय ीकोन :
आधीच प रभािषत केले या लेखांम ये लेखकाचा अनोखा ीकोन जोडण े हे संशोधन
िवषयाम य े अि त वात असल ेली पोकळी भ न काढ यासाठी एक आव यक घटक आहे.
हे हे सुिनि त करते क नवीन काय केवळ िव मान संशोधना या तुकड्यांचे देखावे नाही,
परंतु य ात या े ात संशोधन केले जात आहे या े ातील ानाची पोकळी भ न
काढ यास हातभार लावत े. हे मा य केले जाते क कोण याही िविश िवषयाशी संबंिधत
मूलभूत श दावली कायम ठेवली जाऊ शकते कारण यां या पया याने लेख य कर याचा
य न करत असल े या प र े याला याय देऊ शकत नाही. munotes.in
Page 110
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
120 ● श दाचा अथ :
सं ेप आिण सारांश दे याची लेखकाची मता मु यतः यां या हातातील साम ी समजून
घे या या , ते सोपी कर या या आिण नंतर यां या वत: या श दात पुनर चना कर या या
मतेवर अवल ंबून असत े. या अ यासासाठी केवळ िवषयावरील त ांचे आकलनच नाही
तर सव समाव ेशक श दस ं ह आिण ते या भाषेत िलिहल े जात आहे यावर भु व असण े
आव यक आहे. लेखक बह धा परक य क पना िकंवा संक पना घेऊन उभा असू शकतो
याचा खरा अथ समज यासाठी अनेक वाचन करावे लागतील . शै िणक लेखनात
वापर या जाणार ्या तांि क श दावलीला श दजाल हणतात . हे श द िवषयान ुसार वेग या
कार े भाषांत रत क शकतात . उदाहरणाथ ,‘sublime’ ‘उ कृ ’ या श दाचा अथ
समी क कला िकंवा सािह यासाठी सुंदर िकंवा उ कृ असा होईल, परंतु रसायनशा ा या
े ात याचा अथ असा होतो क िविश घन पदाथा चे वीकरण अव थ ेत हो याच े टाळून
गरम झा यावर थेट बा पात बदल याची मता .
शै िणक लेखन ि ल असू शकते, कारण ते िनि य आवाजासार या िविश शैली मक
मानका ंचा वापर करते आिण ि ल क पना आिण संक पना य कर यासाठी श दजाल
वापरत े. हे िवशेषत: नवीन शै िणक लेखकांना अननुभवीपणाम ुळे िकंवा इं जीचा थम
भाषा हणून वापर न करणा या ंसाठी आ हाना मक असू शकते. ही एक अवघड ि या
असू शकते कारण चोरीची मोठी श यता असत े. जर मजकुरात ल णीय बदल क न
पॅरा ेज ( या या करणे) करणे अश य अस याच े िस होत असेल िकंवा यात एक
जिटल ि या िकंवा काय प ती असेल, तर याला अवतरण िच हे, लॉक -उ ृत िकंवा
तळटीप सार या िनद शकासह बंिध त करणे हा एक उ म पया य आहे; सव उ लेख
केले या उ रणासह ते दश िवले गेले पािहज े.
१४.६ कॉपीराइट कायदा ( तािधकार )
कॉपीराइट केले या साम ीचा अिनय ंि त वापर कॉपीराइट उ लंघना या अधीन असू
शकतो जरी अशी मािहती उ रण िनयमांनुसार उ ृत केली गेली असेल. लहान
अवतरणा ंचा वापर अनु ेय आहे कारण तो आव यक उ रणा ंसह 'वाजवी वापर' तरतुदी
अंतग त येतो. कॉपीराईटसाठी कामाचा भाग कािशत करणे आव यक नाही परंतु या
काया चा अंितम मसुदा आिण िनिम ती देखील कॉपीराइट या पात चोरीपास ून संर ण
िमळिव याचा ह क देते. यामुळे, अ कािशत ह तिलिखतात ूनही ेय न घेता मािहती नमूद
के यास कॉपीराइटच े उ लंघन होऊ शकते. अवतरण आिण उ रणा ं या व पात
वापर या जाऊ शकणा या मािहतीच े गुणो र हे िलिहल े या मजकूरा या माणाशी संबंिधत
आहे. काही काशक इतर लेखांमधून उ ृत करता येणा या श दांची ट केवारी िकंवा
सं या नमूद करतात . अशा करणा ंम ये, िलिखत वेबसाईट (साम ीची ) मालक आिण
कॉपीराइट दुस या काशका या हातात अस यान े व-सािह य चोरीला देखील
वाड्मयचौय हणून वग कृत केले जाते.
munotes.in
Page 111
वाड्मयचौय
121 १४.७ उ रण सराव
अवतरण िच हा ंचा वापर (“….”) हे श द जसे या तसे कॉपी केले गेले आहेत, हणज े मूळ
मजकुरातून श दशः आहे हे दश िव यासाठी सव वीकृत िच ह आहे. कोटेश सम य े
लेखकाच े नाव आिण कोट उधार घेतले या पृ मांकाचा समाव ेश असल े या उ ृत
साम ीच े संदभ समािव करणे आव यक आहे. मोठे मजकूर जे चार पे ा जा त टाइपराइट
ओळी क हर करतात ते लॉक -इंड टेड फॉरम ॅटम य े असण े आव यक आहे. तुरािबयन ,
अमे रकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन (एपीए), अमे रकन मेिडकल असोिसएशन
(एएमए ) इ. उ रण व पा ंचे माग दश न करणार े शैली पुि तका .
ोता ंचा हवाला देताना, हे श य आहे क मूळ कामाचा उ लेख केला जाऊ शकत नाही
कारण पिह यावर आधा रत सलग संशोधन संशोधनातील पोकळी भ न आिण अनु रत
ांची उ रे देऊन अिधक सम शोधात योगदान देऊ शकते. जोपय त थम संशोधन
े ाम य े सामा य ान होत नाही तोपय त, खालील संशोधनासह मूळ काय सव उ ृत केले
पािहज े. काहीव ेळा, जर काशकाकड े उ रणा ंसाठी श दमया दा असेल तर हे श य होणार
नाही, फ अशा प रि थतीत , हा िनयम अपवाद असू शकतो .
१४.८ माग दश क त वे
कोण याही कारच े संशोधन िलिहताना इतरांनी िदलेले िवचार मा य करणे आव यक
आहे.
श दशः उधार घेतलेला कोणताही मजकूर कोठून आला हे दश िव यासाठी अवतरण
िच हा ंनंतर उ रण आिण पृ मांक जोडल ेला असण े आव यक आहे.
सारांशीकरणाम य े इतरांनी केलेले िव मान योगदान सं ेषण कर यासाठी आप या
वतः या श दात क पना ंचे सं ेपण समािव आहे.
पॅरा ेिसंगम य े आप या वतः या श दांचा वापर आिण वा य आिण प र छ ेद रचना
आिण वा यरचना यांची पुनरावृ ी असण े आव यक आहे.
प रभािषत साम ीचा ोत नेहमी उ ृत करणे आव यक आहे.
वाड्मयचौय टाळ यासाठी या िवषया या संक पना ंचे मूलभूत आकलनासह भाषेवर
भु व आव यक आहे.
एखादी य दान करत असल ेली मािहती सामा य ानाची असेल तर शंका असेल
ते हा उ रण दान करणे अिधक सुरि त आहे.
१४.९ िन कष
वाड्मयचौय हणज े जे हा एखा ा या मालक ची बौि क संप ी जाणूनबुजून िकंवा
अनावधानान े वतःची हणून वापरली जाते. यात िस ी आिण शै िणक ेिडटच े अयो य
संपादन समािव आहे जे खरोखरच चोरी करणा या या मालक च े नाही. पुरावे िकंवा साम ी munotes.in
Page 112
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
122 तयार करणे आिण िव मान मािहतीची ितकृती तयार करणे सािहि यकास श य आहे.
संशोधका ंना यां या िश णा या सु वातीपास ूनच नैितक होकाय ं ाने बळजबरी आिण चूक
झा यान ंतर धमकाव याऐवजी यां याम य े नैितक होकाय ं बसवल े पािहज े. ितबंधा मक
उपाययोजना के या गे यास , िव ापीठ े आिण काशन े यांचे सुर ार क कमी क
शकता त आिण कािशत केले या पेपरची गुणव ा सुिनि त कर यासाठी या वेळेचे वाटप
क शकतात . सािह य चोरी या िश ेचे माण हे उि ाच े वग करण क न केले या
ुटी या ती तेनुसार ठरवल े जावे, सािह य उ रणािशवाय घाऊक त आहे का, िकंवा
सामा य ान आहे असे गृहीत धर या माण े उ रण गहाळ अस यास . िश ा सामा यतः
कायद ेशीर कारवाई , साव जिनक अपमान आिण दंडाम य े प रणत होते. वाड्मयचौय ही एक
अनैितक था आहे कारण ती दुस या या बौि क मालम ेवर अित मण करते तर चोरी
करणा याला यश आिण नवीन शोधांसाठी मा यता आिण ेय िमळत े.
१४.१० सारांश
अमे रकन हे रटेज िड शनरीन ुसार ' लेिगयरायझ ेशन' ची या या "दुस या या क पना
िकंवा िलखाण चोरणे आिण वतःच े हणून वापरण े" अशी आहे.
बौि क संपदा अिधकार िनमा याला यां या िनिम तीतून नफा घे याची आिण याचे ेय
घे याची संधी देतात.
नैितक लेखन लेखकान े यां या लेखात प , िन प आिण ामािणक असण े आव यक
आहे.
सािहि यक कृ ये सािहि यक कृती या ाहका ंची िदशाभ ूल क शकतात क िविश
िव ेषण कर याचा य न सािहि यकान े केला आहे, हणून यांना यां या (अनैितक)
यशाब ल शंसा िदली जाते.
क पना आधी य के या गे या आहेत क नाही हे न शोधता यां या मौिलकत ेचा दावा
करणे (इतर लेखका या संपका िशवाय वतं पणे त सम क पना उदयास ये याची श यता
आहे िकंवा पूव एखा ा थािपत लेखकाची क पना वाचली आहे आिण िवसरली आहे,
याला ि टोमन ेिशया िकंवा बेशु वाड्मयचौय देखील हणतात )
व-सािह यचोरी ि य ेम ये याच लेखकान े पूव िलिहल े या सािह याचा पु हा वापर करणे
आिण मागील काशनाचा उ लेख न करता नवीन मािहती हणून पास करणे समािव
आहे.
ऑनलाइन उपल ध साम ीसह चोरी करणे हे अ यंत आ हाना मक असल े तरी, चोरी
करणा यालाही पकडल े जा याचा िततकाच धोका असतो .
संपूण लांबीचा मजकूर अिभ य कर याचा य न करत असल ेला सार राखून सारांश
हणज े मजकूराची लहान केलेली आवृ ी.
संशोधका ंना यां या िश णा या सु वातीपास ूनच नैितक होकाय ं ाने बळजबरी आिण चूक
झा यान ंतर धमकाव याऐवजी यां याम य े नैितक िदशादश क बसवल े पािहज े. munotes.in
Page 113
वाड्मयचौय
123 पाठातील श द संक पना :
वाड्मयचौय : सािहि यक चोरी
पेटंट : वािम व अिधकार
कॉपीराईट : तािधकार
पॅरा ेिसंग : या या करणे, श दास अथ दान करणे
नैितक होकाय ं : नैितक िदशादश क या अथा ने
१४.११
.१. बौि क संपदा आिण वाड्मयचौय यां यातील पर परस ंबंध तपासा .
.२. नैितक लेखन हणज े काय? सािहि यक चोरी या मा यमात ून नैितक लेखनाचा
अवमान कोण या मागा नी केला जातो?
.३. पॅरा ेिसंग आिण सारांशीकरणा या मु य घटका ंची चचा करा?
१४.१२ संदभ व अिधक वाचनासाठी
Bahadori, M., Izadi, M. et.al (2012): ‘Plagiarism: Concepts, Factors
and Solutions’, Iranian Journal of military Medicine, Vol. 14, No. 3,
(pp: 168 -177)
Roig, M. (201 5): ‘Avoiding plagiarism, self -plagiarism, and other
questionable writing practices: A guide to ethical writing’
https://ori.hhs.gov/sites/default/files/plagiarism.pdf
Shahabuddin, Sy ed (2009): ‘Plagiarism in Academia’, International
Journal of Teaching and Learning in Higher Education, Vol 21, No. 3,
353-359
http://www.isetl.org/ijtlhe/
Helgesson, G. and Eriksson, Stefan (2015): ‘Plagiar ism in Research’,
Med Health Care and Philos, 18:91 -101
https://www2.philosophy.su.se/carlshamre/texter/Helgesson_plagiaris
m.pdf
❖❖❖❖
munotes.in
Page 114
124 १५
बौि क संपदा ह क आिण यावहा रक
(सामाईक ) बौि कता
INTELLECTUAL PROPERTY RIGHTS
AND INTELLECTUAL COMMONS
घटक रचना :
१५.० उि े
१५.१ प रचय
१५.२ बौि क संपदा अिधकारा ंचा अथ
१५.३ भारतातील बौि क संपदा अिधकारा ंचा इितहास
१५.४ आयपीआरच े (बौि क संपदा ह क) िविवध पैलू
१५.५ यावहा रक बौि कता ( इतरांचे काम वापर याची परवानगी )
१५.६ सारांश
१५.७
१५.८ संदभ
१५.० उि े
बौि क संपदा ह का ंब ल जाणून घेणे .
यावहा रक बौि कता आिण याची ासंिगकता आिण आव यकता समजून घेणे.
१५.१ तावना
या करणात आपण बौि क संपदा ह क आिण यावहा रक बौि कता हे घटक िशकू. हे
दो ही िवषय उपयु आहेत आिण बौि क संपदा ह क हे वतःच एक िवशेष े आहे.
बौि क संपदा अिधकारा ंशी संबंिधत अनेक माणप अ यास म आिण िवशेष
अ यास म आहेत. बौि क संपदा अिधकारा ंचा अ यास के याने तु हाला अनेक
यावसाियक आिण कायदा आ थापना ंम ये नोक या िमळू शकतात . भारतीय बाजारप ेठे या
ीने बौि क संपदा ह क हे एक उदयो म ुख े आहे आिण काळान ु प बौि क संपदा
ह का ंब ल लोकांना जाग कता येत अस यान े तेथे खूप मोठे भिव य आहे, यामुळे munotes.in
Page 115
बौि क संपदा ह क आिण
यावहा रक (सामाईक ) बौि कता
125 जाग कता , यावसाियका ंची आव यकता आहे जे या याशी संबंिधत खटल ेही लढवू
शकतात . या करणाम य े तु ही या िवषयाची ओळख क न घेऊ शकता जेणेक न नंतर
जर तु हाला वार य असेल तर तु ही या े ात िवशेष बनू शकता . या मौ यवान आिण
कायम व पी मालम ेचे संर ण कसे करावे हे िशक यासाठी पेटंट, ेडमाक , कॉपीराइट
आिण ेड सी ेटचे काय आिण ते तयार कसे केले जाते हे समजून घेणे आव यक आहे.
१५.२ बौि क संपदा अिधकारा ंचा अथ
बौि क संपदा ह क िनमा यांना वतः या क पना ंचा तसेच िनिम तीवर मालक हणून
यावसाियक र या वापर याच े ता पुरते, अन य अिधकार देतात. बौि क संपदा अिधकार
या मालम ेचे िनमा ते िकंवा िवकासका ंना यां या सज नशील ि याकलापा ंमधून
आिथ क ्या नफा िमळव ून दे यासा ठी काही िवशेष अिधकार देतात. ेडमाक , कॉपीराइट
आिण पेटंट ( यापारिच ह , त ह क, वािम व ) ही बौि क संपदा संर णाची काही
उदाहरण े आहेत.
जर सामा य लोक क पना , नवक पना आिण सज नशील काय मालम ा हणून
वीकार यास तयार असतील , तर या गो ी बौि क संपदा अिधकार (IPR) ारे संरि त
आहेत असे हटल े जाते. आयपीआर (बौि क संपदा अिधकार ) मालम े या शोधका ंना
िकंवा िवकासका ंना िविश िवशेष अिधकार देते जेणेक न ते यां या कला मक य नात ून
िकंवा ित ात ून आिथ क नफा िमळव ू शकतील . बौि क संपदा संर णा या उदाहरणा ंम ये
पेटंट, ेडमाक आिण कॉपीराइट यांचा समाव ेश होतो. शोधक या चा वेळ, पैसा आिण मेहनत
गुंतवणुक चे र ण कर यासाठी आयपीआर हे एक मह वाच े साधन आहे. प रणामी
रा ा या आिथ क िवकासात आयपीआर भूिमका बजावत े. जागितक यापार संघटने ारे
शािसत यापार संबंिधत बौि क संपदा ह क करार (TRIPS), बौि क मालम ेवर
िनयं ण ठेवते, पेटंट, कॉपीराइट , ेडमाक , भौगोिलक संकेतक, अघोिषत मािहतीच े संर ण,
एकाि मक सिक ट लेआउट िडझाइन , औ ोिगक िडझाइन (आिण पारंपा रक ान)
यासारख े अिधकार दान करते.
१५.३ भारतातील बौि क संपदा अिधकारा ंचा इितहास
बौि क संपदा अिधकार (IPR) ही संक पना पि मेकडून भारतात आणली गेली. 1884 चा
भारतीय यापार आिण यापारी िच ह कायदा हा बौि क संपदा अिधकारा ंना संबोिधत
करणारा पिहला भारतीय कायदा होता. पिहला भारतीय पेटंट कायदा 1856 म ये लागू
कर यात आला आिण यानंतर आणखी कायद े कर यात आले. 1911 पासून भारतीय
पेटंट आिण िडझाईन कायदा आिण 1914 पासून भारतीय कॉपीराइट कायदा यांसारख े
वेगवेगळे कायद े आहेत. कालांतराने, भारतीय यापार आिण यापारी िच ह कायदा आिण
भारतीय कॉपीराइट कायदा 1958 या यापार आिण यापारी िच ह काय ान े बदलल े गेले
आिण 1957 चा कॉपीराइट कायदा .
भारतातील पेटंट मा यत ेला मोठा इितहास आहे. 1948 म ये, भारत सरकारन े वत मान
िडझाइन आिण पेटंट काय ा ंचा अ यास कर यासाठी पिहली सिमती थापन केली. पेटंट
काय ाचा मसुदा तयार कर यासाठी सरकारन े 1957 म ये यायम ूत राजगोपाल अ यंगार munotes.in
Page 116
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
126 सिमती (RAC) थापन केली होती. आप या 1959 या अहवालात , राजगोबाला अ यंगार
सिमतीन े आिथ क आिण सामािजक याया या तावन ेची हमी तसेच इतर िववािदत
िहतस ंबंध ल ात घेऊन अिधकारा ंचा समतोल साध या चा य न केला.
लोकांम ये जाग कता िनमा ण कर यासाठी यांना वरीत पेटंट दाखल कर यात मदत
कर यासाठी वेळोवेळी अनेक काय शाळा आयोिजत के या जातात . या िलंकवर इ ह ट्स
िमळू शकतात . https://ipindiaservices.gov.in/events -ipr/home/Home.aspx .
कालांतराने बौि क संपदा अिधकारा ंवर चचा करणार े वेगवेगळे कायद े तयार केले गेले जसे
क 1970 चा पेटंट कायदा , 1999 चा ेड मा स कायदा , 2000 चा िडझाईन कायदा ,
व तूंचे भौगोिलक संकेत (न दणी आिण संर ण) कायदा 1999, 1957 चा कॉपीराइट
कायदा , 2001 चा वन पती जाती आिण शेतकरी ह क संर ण कायदा आिण 2002 चा
जैिवक िविवधता कायदा .
रा ीय बौि क संपदा अिधकार (IPR) धोरण, जे भारता या IPR चा भिव यातील रोड
मॅप हणून काम करेल, हे क ीय मंि मंडळान े 12 मे 2016 रोजी वीकारल े होते. हे धोरण
भारतात स या या क पनाशील आिण सज नशील ऊज ची िवपुलता आिण याचे मह व
ओळखत े. येकासाठी उ वल आिण अिधक आशादायक भिव यासाठी या श चा वापर
आिण चलन झाले पािहज े.
सव आयपीआर एकाच छताखाली एकि त आिण एकि त करणारा अ ेिषत-िवचार करणारा
द तऐवज हणज े रा ीय आयपीआर धोरण. हे सव अंतस बंध िवचारात घेऊन,
आयपीआरसाठी सव समाव ेशक ीकोन घेते आिण सव कार या बौि क संप ी
(आयपी ), समप क कायद े आिण एज स म य े सम वय िनमा ण करणे आिण यांचे भांडवल
करणे हे याचे उि आहे. हे अंमलबजावणी , यव थापन आिण मू यांकनासाठी एक
औपचा रक काय चौकट तयार करते. धोरणात वापरल ेला वा या ंश आहे "ि एिट ह इंिडया;
इनो ह ेिट ह इंिडया" रचना मक भारत; अिभनव भारत”.
१५.४ आयपीआरच े िविवध पैलू
पेटंट्स, कॉपीराइट ्स, ेडमाक यांसारख े बौि क संपदा अिधकारा ंचे वेगवेगळे उपभाग
आहेत, आपण याब ल तपशीलवार पाह या.
कॉपीराइट :
बौि क संपदा अिधकारा ंचा एक उपभाग हणज े कॉपीराइट . उपकरण े आिण िपकांसार या
भौितक व तूंसाठी पेटंट अज केले जातात . बर्याच वेळा, संगीत आिण मजकूर साम ी
यासार या अमूत घटकासाठी कॉपीराइट मंजूर केला जातो. व ड ेड ऑग नायझ ेशन
(जागितक यापार संघटन) या व तुि थतीवर काश टाकत े क कॉपीराइटम ुळे लेखकां या
िनधनान ंतर िकमान ५० वषा पय त यां या ह का ंचे संर ण होते (जसे क पु तके आिण
इतर काशन े, संगीत रचना, िच े, िश पे, संगणक काय म आिण िच पट ). कलाकारा ंचे
ह क (जसे क संगीतकार , अिभन ेते आिण गायक ), फोनो ाम ( वनी रेकॉिड ग) िनमा ते munotes.in
Page 117
बौि क संपदा ह क आिण
यावहा रक (सामाईक ) बौि कता
127 आिण मीिडया कंप या कॉपीराइट आिण संबंिधत िनयमा ं ारे संरि त आहेत (बह तेकदा
"शेजारी" ह क हणून संदिभ त). बौि क ि याकलापा ंना ो साहन आिण मू य
दे यासाठी , कॉपीराइट आिण संबंिधत अिधकार संर ण अिधक िनमा यांना ो सािहत
करणे आहे. भारतीय कॉपीराइट सुधारणा कायदा 2012 हा नवीनतम कायदा आहे.
पेटंट ( वािम व ) :
पेटंट हा नवोप माशी जोडल ेला बौि क संपदा ह क आहे. पेटंटचे अनुदान हे नावी यप ूण
गो या संपूण कटीकरणावर आिण पेटंट केले या व तूंचे उ पादन , वापर, िव आिण
आयातीवर िनब ध यावर अवल ंबून असत े िकंवा याच चांग या गो ना कारणीभ ूत ठरणा या
ि या ंवर. सरकार पेटंटधारकाला ठरािवक कालावधीसाठी पेटंट ारे िवशेष अिधकार देते.
शोधकाच े अिधकार पेटंट ारे समिथ त आिण संरि त आहेत. या यित र , हे उ ोग वाढीस
समथ न दे यासाठी आिव कारा ं या वापरावर आिण यां या जािहरातीवर जोर दे यास
मदत करते, याम ुळे तं ानाच े ह तांतरण आिण सार तसेच तांि क ान सुधार यास
मदत होते.
ेडमाक - ( यापारिच ह ) :
ेडमाक हे कोणत ेही िच ह िकंवा संकेतकांचा समूह आहे याचा वापर एका फम या व तू
िकंवा सेवा इतर कंप यां या व तूंपासून वेगळे कर यासाठी केला जाऊ शकतो . अशा
िविश ेडमाक चा वापर संरि त आहे. करारान ुसार, दो ही ारंिभक न दणी आिण येक
नूतनीकरण िकमान सात वषा साठी असण े आव यक आहे आिण न दणीच े सतत
नूतनीकरण करणे आव यक आहे. ेडमाक परवान े अिनवाय केले जाऊ शकत नाहीत .
वन पती िविवधता :
बौि क संपदा अिधकारा ंचा आणखी एक पैलू हणज े वन पत या असामा य वाणांचे
संर ण, याचा उ ेश वन पती जननक या ना ता पुरता अन य अिधकार देऊन यां या
कामिगरीसाठी पुर कृत करणे आहे. नवीन वन पती कार या संर णासाठी पा
हो यासाठी , यांनी िविश आव यकता पूण के या पािहज ेत. एका वै ािनक वग करणाम य े
वन पत च े सवा त कमी ात ेणी गटाला िभ नता हणतात . जोपय त झाडे नवीन, िविश ,
िव ासाह , िनयिमत आिण िति त जाती वग वारीत आहेत, तोपय त यांना संर ण
देखील िदले जाते. UPOV हे नवीन वन पती जात या संर णाच े यव थापन करणार ्या
सं थेचे नाव आहे. (द इंटरनॅशनल युिनयन फॉर द ोटे शन ऑफ नवीन हरायटीज ऑफ
लांट्स)
हळदीच े पेटंट करण - अ यास :
युिन हिस टी ऑफ िमिसिसपी मेिडकल स टरमधील दोन भारतीय वंशाचे अमे रकन
संशोधक सुमन के. दास आिण हरी हर पी. कोहली यांनी हळदीची उपचारा मक मता
शोध याचा दावा करत यूएस पेटंट आिण ेडमाक काया लयाकड े दावा दाखल केला आिण
आ य , यांना माच 1995 म ये आप या आयुव िदक णाल ना हजारो वषा पासून मािहत munotes.in
Page 118
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
128 असल े या गो ीच े पेटंट िमळाल े. याला वै ािनक आिण औ ोिग क संशोधन प रषद ेने
आ हान िदले होते, याला सीएसआयआर हणूनही ओळखल े जाते- याम य े या सव
मोठ्या सरकारी योगशाळा आहेत- मागील वष पुनत पासणीसाठी यूएस पेटंट ऑिफसकड े
अज केला होता. पुरावा हणून यांनी आयुव िदक ंथ आिण ऐितहािसक न द वर आधा रत
चंड सािह य िदले. यानंतर अमे रकन पेटंट काया लयान े यांची चूक ओळख ून अमे रकन
संशोधका ंना िदलेले पेटंट मागे घेतले.
बासमती तांदूळ :
युनायटेड टेट्स पेटंट उ पादना ंसार या पिह या जगातील देशांतील अनेक बह रा ीय
कंप या जरी उ पादन े वदेशी आहेत आिण भारताती ल लोकांचा एक मोठा वग वापरतात .
पेटंट काय ा ंचे ान नस याम ुळे अनेक वेळा अनेक देश आिण गरीब लोकांना ास सहन
करावा लागतो . बासमती तांदळा या संदभा त अमे रकेतील राईसट ेक नावा या कंपनीने
पेटंट दाखल केले आिण दावा केला क ते यांचे वतःच े तांदूळ होते. संक रत तांदूळ पीक
पेटंट मांक 5,663,484 (" पेटंट '484") ारे समािव होते, जे 2 स ट बर 1997 रोजी
टे सासम य े मु यालय असल े या यूएस यवसायला दे यात आले होते. फ युनायटेड
टेट्स म ये वन पती िविवधता संर ण वीकारत े. सव WTO सद या ंनी वन पत या
िविवधत ेला पेटंट कर यापास ून संर ण वगळल े असूनही पेटंटचे व प . िवशेषतः, यूएस
कायदा वन पती जनन करणार ्यांना तीनपैक एका मागा ने नवीन वन पती वाणांचे िवशेष
अिधकार ा कर यास परवानगी देतो ( वतं पणे आिण पर पर बिह कार न करता ):
उपयु ता पेटंट, वन पती पेटंट आिण वन पती िविवधता संर ण माणप े या मान े
सूचीब आहेत (PVP) . यानंतर भारत सरकार या अिधका या ंनी 50,000 पानांचे
द तऐवज सादर केले. जगभरातील अनेक िवरोध आिण िवरोधान ंतर पेटंटम य े सुधारणा
कर यात आली . िवरोधाम ुळे कंपनीने वतः या पेटंटचा मोठा भागही मागे घेतला. शेवटी
पेटंटला अनु मांक आहे. तांदूळ हणून आिण यांनी बासमतीला यां या पेटंट दा यात
राइस लाइ सन Bas 867, RT1117, आिण RT112 हे पेटंट '484' चे सुधा रत शीष क
हणून सोडल े. तथािप , अजूनही अनेक िवकसनशील देश आहेत यांची वदेशी उ पादन े
अमे रकेने पेटंट केली आहेत िवकसनशील देशां ारे िपढ्यानिपढ ्या यांचा वापर केला
जातो. या घटनेनंतर,भारत सरकारन े िजओट ॅग णाली सु केली याम य े उ पादनाच े
थान देखील नमूद केले आहे जे ाहक आिण िनया तदारा ंना वा तिवक मू य, ओळख
आिण ाहकां या ीने यांना िव ास ा कर यास मदत करते. उ पादन . जे हा एखा ा
चांग या गुणांपैक एक िकंवा अिधक गुण एखा ा िविश े ाशी थेट जोडल े जाऊ
शकतात , ते हा ते थान भौगोिलक संकेतां ारे (GIs) चांग याचा ोत हणून िनयु केले
जाते.
अशा िभ न िच हका ं या संर णाच े उि िन प पधा िनमा ण करणे आिण सुिनि त
करणे तसेच ाहका ंना िविवध व तू आिण सेवांब ल मािहतीप ूण िनण य घे यास स म
क न ाहका ंचे संर ण करणे आहे. munotes.in
Page 119
बौि क संपदा ह क आिण
यावहा रक (सामाईक ) बौि कता
129 आणखी एक ाचीन ान हणज े योग, जे भारत सरकारन े सांिगतल े क ते जगभरात
राहणा या मानवत े या भ यासाठी आहे आिण हणून ते िशक यास आिण सामाियक
कर यास िवनाम ू य आहे आिण हणूनच याचे पेटंट नाही.
बर्याच वेळा बौि क संपदा अिधकारा ंभोवती अनेक वादिववाद आहेत, भांडवलाचा वेश
शोधक या ला नवीन संधी िनमा ण करतो. काही नवक पना तयार कर यासाठी आिण
अंमलबजावणीसाठी भांडवल आव यक आहे. भांडवला या कमतरत ेमुळे नविनिम तीम य े
अपयश येते आिण यामुळे उ पादनाचा अभाव आिण पेटंिटंगचे ानही कमी होते. यामुळे
गरीब देश यांचा शोध पुढे ने यास असमथ ठरतात आिण मागे पडतात .
तुमची गती तपासा
१. ेडमाक हणज े काय?
२. पेटंटचा अथ प करा.
१५.५ यावहा रक बौि कता ( इतरांचे काम वापर याची परवानगी )
यावहा रक बौि कता हे बौि क मालम े ारे समिथ त बाजारप ेठांसाठी आदश पूरक
आहेत. ते मूत आिण अमूत व तूं या अदलाबदलीपा सून वतं पणे होणा या उपभो य
व तूंचे उ पादन , देवाणघ ेवाण आिण िवतरणासाठी गैर- यावसाियक े ांचे ितिनिध व
करतात . सं कृती, एकि त नसणारी मािहती , भाषा आिण पूव चे ान ही क पना ं या
िनिम तीसाठी दान केले या सामा य , सामा य पायाभ ूत सुिवधांची केवळ काही उदाहरण े
आहेत. Wikis, खुली वै ािनक काशन े, साव जिनक र या वेश कर यायो य वापरक या ने
यु प न केलेली मािहती , ऑनलाइन साम ी सज नशील यावहा रक बौि कता परवान े,
सहयोगी मा यम े, वे छेने ाउडसोिस ग, आिण राजक य चचा िव ही नवीन यावहा रक
बौि कता ची उदाहरण े आहेत.
इंटेले युअल कॉम स ( यावहा रक साव जिनक बुि म ा ) हणज े अमूत संसाधना ंची
देवाणघ ेवाण कर यासाठी आिण या सकारा मक वत णुक या सभोवताल या य मधील
बंध पु हा िनमा ण कर या या सामािजक प ती आहेत. ते मानवी ि याकलापा ं या े ांशी
संबंिधत आहेत जे मोठ्या माणावर शारी रक मा या िव िवचार वापरतात .
एकमेकां या िवरोधात असल े या सामािजक श , कमोिडिफक ेशन आिण कॉमनायझ ेशन
(सामा यीकरण / साव जिनक करण ) यां यातील श चौकट हणून यांची यव था केली
जाते. ही संक पना न यान े उदयास येणारी आहे आिण यामुळे यावहा रक बौि कता
वरील सािह य मया िदत आहे. यावहा रक बुि म ा या िवषयात संशोधनाला आणखी वाव
आहे.
भाषा, सामाियक तीके, सामाियक क पना , सामाियक मू ये, सामाियक था, सामाियक
परंपरा, लोककला आिण सामािजक काळजीची यव था ही सं कृती आिण तं ानातील
सामा या ंची काही उदाहरण े आहेत जी आप या स यत ेचा आधार त ंभ हणून काम
करतात . इतर उदाहरणा ंम ये आम या पूव या सव वै ािनक आिण तांि क गतीचा
समाव ेश आहे (िवलीनीकरण , 2004). ऑ ॉ म आिण हेस या मते, यावहा रक बौिधकता munotes.in
Page 120
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
130 हे असे संसाधन आहेत जे समूह सामाियक करतात , हे साव जिनक र या उपल ध ानाच े
कार आहेत.
िस ा ंत :
मोठ्या वै ािनक समुदायाम य े तसेच मािहती आिण सं ेषण तं ान आिण समाज
यां यातील संबंधांवर संशोधन करणार ्या िश णत ा ंम ये, यावहा रक बुि म ा िस ांत
मांडणे िनःसंशयपण े गे या वीस वषा त वाढल े आहे. तक संगत िनवड िस ांत हा बौि क
सामा य िस ांतांपैक एक आहे जो बौि क संसाधना ंचे संर ण कर यासाठी िकंवा इि छत
प रणाम िमळिव यासाठी लोक कसे सहकाय करतात , समुदाय कसे तयार करतात आिण
मानदंड थािपत करतात यावर ल क ि त करतात . (ऑ ोम 1998; हेस आिण
ऑ ॉम ).
यावहा रक बुि म ा आिण शै िणक काय :
बौि क संसाधन िवकास आिण यव थापना या सहकारी पीअर-टू-पीअर प ती िनमा ण
क न लोकांनी खु या, अिनब ध यावहा रक बुि म ा िनिम ती कर यास सु वात केली
आहे. नवीन यावहा रक बुि म ेचा वेगवान िवकास , जसे क िवक िपिडया , िव ानातील
मु - वेश काशन े, मु मानके आिण खु या हाड वेअर िवकासाम ुळे जगभरातील
लोकां या मोठ्या वगा ला मदत झाली आहे. असे अनेक लेख, छायािच े आहेत यात
िवनाम ू य परवानगी आहे, दीघ कालपय त यावर त ह क िकंवा आव यक लोगो नाही.
मु संसाधना ं या जागितक चळवळीम ुळे आिण खु या ानाची देवाणघ ेवाण आहे.
संपूण इितहासात मानवत ेचे कला मक य न सामूिहक सहकाय आिण सामाियकरणा या
कृत ार े वैिश ्यीकृत आहेत. स यत े या सु वातीपास ून मािहती आिण सं ेषण नेटवक या
युगापय त, समाजात एक काम करणार ्या अनेक मनां या सहयोगी सज नशीलत ेतून सवा त
मोठी कला मक कामिगरी उगवली आहे. कोणतीही नवीन सां कृितक गती आप या
सां कृितक इितहासा या अफाट सामाियक संसाधनावर तयार केली जाते, जी कालांतराने
मागील िपढ्यां या संयु बौि क श न े जमा केली गेली आहे. सव साधारणपण े,
सां कृितक सामाईकता मानवी स यत ेचा पाया आिण सामािजक -सां कृितक िविवधता
िटकव ून ठेव याच े साधन हणून काम करतात.
स या या सामािजक -ऐितहािसक संदभा त ऑफलाइन आिण ऑनलाइन अशा यावहा रक
बौि कता वा तिवक रचना समजून घे यासाठी सामािजक मू या या अिभसरणात
सामाियकत े या दु यांब ल अलीकडील शोध जाणून घे यासाठी अ ाप संशोधन आव यक
आहे. यावहा रक बुि म ा हे शै िणक िहतस ंबंध तसेच सामा य सामािजक िहताच े
असतात कारण यां याकड े मािहती , ान आिण सं कृतीचा वेश वाढव याची मता
असत े जे वतं िनमा ते आिण उ पादक समुदायांना समथ न देतात. ते बौि क उ पादनाच े
माण आिण गुणव ा सुधार यास आिण सज नशीलता आिण नवक पना लोकशाहीकरण
कर यास देखील मदत करतात . ते वतं िनमा ते आिण उ पादक समुदायांना देखील
समथ न देतात. प रणामी , यावहा रक बुि म ा वर नमूद केले या श यता ंचा िवचार
करणार ्या प तीन े िनयंि त केले जावे. वाढीव वै ािनक ान, संसाधन संवध न आिण munotes.in
Page 121
बौि क संपदा ह क आिण
यावहा रक (सामाईक ) बौि कता
131 िटकाव आिण सहभागा या गरजां ारे सहा यक यावहा रक बुि म ा समभाग , आिथ क
प रणामकारकता आिण पुनिव तरणातील समानता यासाठी िव ीय समतु यता िदले जाते.
बौि क अिधकार आिण यावहा रक बौि कता (इतरांचे काम वापर याची
परवानगी ) यां यात वाद.
बौि क अिधकार य ना ब ीस हणून िदले जातात , सज नशीलता आिण कोण याही
े ात नावी य आण यासाठी आिथ क ो साहन हणून ो साहन िदले जाते. तरीही ,
बौि क हे ान आिण मानवी सं कृतीवर ल क ि त करते िततके वेगळे आहे. सं कृती
िव मालम ा आिण ानाच े वातं य असा वाद अजूनही अि त वात आहे.
जमात मधील वै कशा ाच े पारंपा रक ान, िविश िबया या ं या िविवधत े ारे िपकांचा
या ि छकपण े िवकास िकंवा ऐितहािसक ्या चाचणी आिण ुट ार े प त सारख े अनेक
ान समूह हणून िवकिसत केले गेले आहे. हणून, एक समुदाय हणून ान एका
िपढीकड ून दुस या िपढीकड े ह तांत रत केले जाते. उदाहरणाथ – भारता या संदभा त,
हब ल औषध े, उपचार प ती . काही वेळा हे सां कृितक ान िवधी आिण प त ार े देखील
जतन केले जाते. जर काही शा ा ंनी नंतर लोकां या िपढ्याि पढ ्या आधीच िस
झाले या प त वर योग केले आिण ते वतःच े अस याचा दावा क न वतः या नावावर
पेटंट केले तर ते नैितक ्या यो य नाही. येथे, जंगलात राहणा या , पिह या जगातील
देशांनी काढल े या बौि क संपदा अिधकारा ं या अि त वाब ल अनिभ असल े या काही
शा ा ंचे ान असण े नैितक ्या यो य आहे, असा ही येथे येतो.
अ यासक सूिचत करतात क बौि क संपदा आिण बौि क सामाईकता या दो ही
िवकिसत आिण संरि त के या पािहज ेत. भिव यात सज नशील काया म ये वापर यायो य
राह यासाठी , ते जा त माणात एकल मालक अिधकारापास ून संरि त केले जाणे
आव यक आहे. बौि क संपदे या िनिम ती या वेळी या "अप रप व घटक" म ये
आढळतात ते अ पिश त केले पािहज ेत जेणेक न अिधक नवक पना होतील . यामुळे
भिव यात देखील मदत होईल. याच वेळी चोरी झाले या संसाधना ंचा वापर करणे बौि क
मालम े या िनिम तीसाठी सामा य गो ी देखील मा य के या पािहज ेत.
तुमची गती तपासा :
१. सामाियक बौि कताशी संबंिधत िस ांतावर चचा करा
२. वन पत या िविवध जाती संबंिधत बौि क संपदा ह का ंची चचा करा.
१५.६ सारांश
या करणात आ ही बौि क संपदा अिधकारा ंचा अथ समजून घे यापास ून सु वात केली.
बौि क संपदा ह क िनमा यांना वतः या क पना ंचा तसेच िनिम तीवर मालक हणून
यावसाियक र या वापर याच े ता पुरते, अन य अिधकार देतात. बौि क संपदा अिधकार
या मालम ेचे िनमा ते िकंवा िवकासका ंना यां या सज नशील ि याकलापा ंमधून
आिथ क ्या नफा िमळव ून दे यासाठी काही िवशेष अिधकार देतात. ेडमाक , कॉपीराइट munotes.in
Page 122
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
132 आिण पेटंट ही बौि क संपदा संर णाची काही उदाहरण े आहेत. जागितक यापार
संघटने ारे शािसत यापार संबंिधत बौि क संपदा ह क करार (TRIPS), बौि क
मालम ेवर िनयं ण ठेवतो, पेटंट, कॉपीराइट , ेडमाक , भौगोिलक संकेतक, अ ात
मािहतीच े संर ण, एकाि मक सिक ट लेआउट िडझाइन , औ ोिगक िडझाइन आिण
पारंपा रक ान यासारख े अिधकार दान करतो . बौि क संपदा अिधकार (IPR) ही
संक पना पि मेकडून भारतात आणली गेली. 1884 चा भारतीय यापार आिण यापारी
िच ह कायदा हा बौि क संपदा अिधकारा ंना संबोिधत करणारा पिहला भारतीय कायदा
होता. पिहला भारतीय पेटंट कायदा १८५६ म ये लागू कर यात आला आिण यानंतर
आणखी कायद े कर यात आले. कालांतराने बौि क संपदा अिधकारा ंवर चचा करणार े
वेगवेगळे कायद े तयार केले गेले जसे क 1970 चा पेटंट कायदा , 1999 चा ेड मा स
कायदा , 2000 चा िडझाईन कायदा , व तूंचे भौगोिलक संकेत (न दणी आिण संर ण)
कायदा 1999, 1957 चा कॉपीराइट कायदा , 2001 चा वन पती जाती आिण शेतकरी
ह क संर ण कायदा आिण 2002 चा जैिवक िविवधता कायदा . रा ीय बौि क संपदा
अिधकार (IPR) धोरण, जे भारता या IPR चा भिव यातील रोड मॅप हणून काम करेल,
वीकार यात आले. 12 मे, 2016 रोजी क ीय मंि मंडळान े. आ ही आयपीआर या िविवध
पैलूंकडे ल िदले जसे क कॉपीराइट ्स जे गायन, किवता , संगीत, कला कार, लेखन
यासार या अमूत गो साठी िदले जातात . पेटंट जे ऑ ज े ट्स, िडझाई स , मटे रअल ,
मॅ युफॅ च रंग टाइल इ याद या शोधक या ला िदले जाते. ेडमाक सार या लोगोब ल
देखील चचा होते जी कंपनी िकंवा य या ह का ंचे संर ण कर यासाठी पु हा न दणी
केली जाते. या यित र , आ ही वन पती आिण जाती संर ण यांसारखी जैविविवधता
देखील पािहली . करणाम य े, हळद आिण बासमती तांदूळ यासार या दोन केस टडीची
चचा या ार े पा ा य य आिण राईस टेक सार या कंप या पेटंट कर याचा य न
करत हो या आिण नंतर भारत सरकारन े कागदप े देऊन यांचे दावे नाकारल े आिण पेटंट
दु त कर यात आले, पेटंटधारकान े मागे घेतले.
करणाचा दुसरा भाग बौि क सामाईकत े ब ल चचा करतो . बौि क सामाईकता हे
बौि क मालम े ारे समिथ त बाजारप ेठांसाठी आदश पूरक आहेत. ते मूत आिण अमूत
व तूं या अदलाबदलीपास ून वतं पणे होणा या उपभो य व तूंचे उ पादन , देवाणघ ेवाण
आिण िवतरणासाठी गैर- यावसाियक े ांचे ितिनिध व करतात . सं कृती, एकि त
नसलेली साम ी , भाषा आिण पूव चे ान ही क पना ं या िनिम तीसाठी दान केले या
सामा य , सामा य पायाभ ूत सुिवधांची केवळ काही उदाहरण े आहेत. Wikis ( मु मािहती
साधन े), खुली वै ािनक काशन े, साव जिनक र या वेश कर यायो य वापरक या ने
यु प न केलेली मािहती , ऑनलाइन साम ी सज नशील सामाईकता परवान े, सहयोगी
मा यम े, वे छेने ाउडसोिस ग, आिण राजक य चचा िव ही नवीन सामाईकत े ची
उदाहरण े आहेत. बौि क संपदा ह का ंभोवती िविवध सम या आहेत जसे क काही वेळा हे
सां कृितक ान िवधी आिण प त ार े देखील जतन केले जाते. जर काही शा ा ंनी
नंतर लोकां या िपढ्यान िपढ्या आधीच िस झाले या प त वर योग केले आिण ते
वतःच े अस याचा दावा क न वतः या नावावर पेटंट केले तर ते नैितक ्या यो य
नाही. येथे, िवकिसत देशांनी िनमा ण केले या बौि क संपदा अिधकारा ं या बाबत अनिभ munotes.in
Page 123
बौि क संपदा ह क आिण
यावहा रक (सामाईक ) बौि कता
133 असल े या, जंगलात राहणा या लोकां या ानाब ल काही वै ािनका ंचे ान अिधकार
असण े नैितक ्या यो य आहे का असा देखील उपि थत होतो.
१५.७
१. भारतातील बौि क संपदा ह क आिण IPR या अथा वर एक संि न द िलहा.
२. आयपीआरशी संबंिधत दोन केस टडीजवर चचा करा
३. यावहा रक बौि कता ( इतरांचे काम वापर याची परवानगी ) वर एक टीप िलहा.
श दाथ :
IPR- बौि क संपदा ह क ,
Intellectual commons - यावहा रक बौि कता (इतरांचे काम वापर याची परवानगी /
बौि क सामाईकता ) या अथा ने श द वापरल े आहेत.)
१५.८ संदभ (REFERENCES)
Saha, C. N., & Bhattacharya, S. (2011). Intellectual property rights: An
overview and implications in pharmaceutical industry. Journal of
advanced pharmaceutical technology & research, 2(2), 88 –93.
https://doi.org/10.4103/2231 -4040.82952
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3217699/#:~:text=Intell
ectual%20property%20rights%20(IPR)%20refers,a%20given%20perio
d%20of%20time .
World trade organization
https://www.wt o.org/english/tratop_e/trips_e/intel1_e.htm
Broumas, A. (2020). Intellectual Commons and the Law: A Normative
Theory for Commons -Based Peer Production. University of
Westminster Press. https://doi.org/10.2307/j.ctv1g4rtsw
https://www.youtube.com/watch?v=b d322bqSJeY&ab_channel=MITS
choolofArchitecture%26Planning
https://www.researchgate.net/publication/346326180_The_Commons
_Economic_Alterna tives_in_the_Digital_Age
Broumas, A. (2020). Theories of the Intellectual Commons. In
Intellectual Commons and the Law: A Normative Theory for
Commons -Based Peer Production (pp. 27 –62). University of
Westminster Press. https://doi.org/10.2307/j.ctv1g4rtsw .8 munotes.in
Page 124
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
134 https://copyright.gov.in/documents/handbook.html#:~:text=The%20Co
pyright%20Act%2C%201957%20protects, no%20copyright%20in%20
an%20idea .
https://ipindia.gov.in/index.htm
https://www.drishtiias.com/to -the-points/paper 3/intellectual -property -
rights
https://www.youtube.com/watch?v=ClZEIQQjG6g&ab_channel=IITKh
aragpurJuly2018
Lecture by Prof. Gauri explaining the Patent filing pro cess in India.
https://dpiit.gov.in/sites/default/files/national -IPR-Policy2016 -
14October2020.pdf
Lakshmana Prabu, Sakthivel&Timmakondu, Suriyaprakash& Kum ar
Chellappan, Dinesh. (2012). Intellectual property rights and its
development in India. Pharma Times. 44. 19 -22.
https://sciencebusiness.net/news/72228/The -story -of-the-basmati -
rice-patent -battle
https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=3b46692a -8b13 -416a -
b35d -f766f69a52e2
https://www.law -right.com/the -battle -between -intellectual -commons -
and-intellectual -property/
Van der Walt, A. J., & Du Bois, M. (2013). The importance of the
commons in the co ntext of intellectual property. Stellenbosch Law
Review, 24(1), 31 -54.
❖❖❖❖ munotes.in
Page 125
135 १६
शै िणक लेखनाच े राजकारण
THE POLITICS OF ACADEMIC WRITING
घटक रचना :
१६.० उि े
१६.१ तावना
१६.२ थानाच े राजकारण समजून घेणे
१६.३ शै िणक लेखनाची आ हान े
१६.४ िन कष
१६.५ सारांश
१६.६
१६.७ संदभ
१६.० उि े (OBJECTIVES )
१. जागितक क ृत जगात शै िणक लेखनाच े मह व समजून घे यासाठी
२. भावी शै िणक लेखनातील आ हाना ंचे परी ण करणे
१६.१ तावना (INTRODUCTION )
काशनासाठी शै िणक लेखन ही जगभरातील घटना आहे, कारण यात लाखो िव ान ,
हजारो काशक आिण उ च िश ण सं थांचा समाव ेश आहे. संशोधन काय थािनक
पातळीवर होत असताना , कोणताही शै िणक मजकूर िकंवा काशन ि याकलाप अनेक
जिटल जागितक करणप ती आिण णाल पास ून वेगळा मानला जाऊ शकत नाही.
शै िणक मजकूरिनिम ती, मू यमापन आिण सा रत कर या या प तीवर याचा
भावशाली भाव पडतो . जागितक क ृत जगात इं जीही म यवत भूिमका बजावत े आिण
हणूनच अ ग य शै िणक सं थां ारे ती जागितक 'िव ानाची भाषा' मानली जाते. मजकूर
उ पादनातील सव सहभागी यात समािव आहे; िव ान , समी क , अनुवादक , संपादक ,
इं जीला संवादाची डीफॉ ट भाषा मानतात .
इं जीही अिधक ृत िकंवा बळ भाषा नसले या संदभा त काम करणा या आिण जगणा या
बह भािषक िव ाना ं या जीवनावर आिण प त वर शै िणक काशना ंचे जागितक मा यम munotes.in
Page 126
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
136 हणून इं जी या वाढ या वच वाचा भाव समजून घेणे आव यक आहे. िव ान िविश
संदभा त कसा अनुभव घेतात आिण सराव कसा करतात यािवषयी अंत ी िवकिसत
के याने वादिववादा ंना हातभार लावण े आिण जागितक क ृत जगात शै िणक उ पादन आिण
ान िनिम ती ब ल समजून घे यात मदत होऊ शकते. या िवभागात , िव ा या ना ानाच े
उ पाद न आिण पुन पादन आिण ाना या साराला आकार देणा या राजकारणाशी
संबंिधत आ हान ेयांची अंत ी िमळेल.
१६.२ थानाच े राजकारण समज ून घेणे (UNDERSTANDING THE
POLITICS OF LOCATION )
अनेक िव ाना ंचा असा युि वाद आहे क शै िणक मजकूर िनिम ती या राजकार णात
िव ान , ंथ आिण भाषा यांचे भौगोिलक राजक य थान मह वाची भूिमका बजावत े.
थेरेसािललीस आिण मेजेनकरी (२०१० ) यां या “जागितक संदभा तील शै िणक लेखन –
इं जीम य े काशनाच े राजकारण आिण प ती ” हे पु तक या िवषयावर सखोल चचा करते.
हे पु तक युरोिपय न, दि ण युरोप, म य आिण पूव युरोप हणून वण न केले या िविश भू-
राजक य साइट्सवर ल क ि त करते आिण लो हािकया , हंगेरी, पेन आिण पोतु गाल
सार या िविश रा रा या ंचा समाव ेश करते. चार रा ीय साइट्सचे वण न इं जी भाषे या
वापरक या चे ‘िव ता रत वतु ळ’ हणून केले जाऊ शकते, याम य े इं जी एक परदेशी
भाषा हणून वापरली जाते आिण शाळा आिण महािव ालया ंम ये िश णाच े मा यम हणून
वाढते. हे ‘िव ता रत वतु ळ’ ‘इनरसक ल’ शी िवरोधाभास करते यात युनायटेड िकंगडम,
युनायटेड टेट्स आिण ऑ ेिलया यांसारखी रा े तसेच ‘आउटर सक ल’ समािव
आहेत. ‘आउटर सक ल’ भारत, िसंगापूर, नायज े रया यापूव या वसाहत च े ितिनिध व
करते, िजथे इं जी ही दुसरी िकंवा अिधक ृत भाषा आहे. आिथ क ीने या रा ांमधील
संबंध जागितक णाली िस ांताम य े ितिब ंिबत के या माण े स टर-पे रफेरी इंटरफेस या
संदभा त समजल े जाऊ शकतात .
थानाच े राजकारण आिण शै िणक मजकूर िनिम ती मधील याची भूिमका समजून घे याचा
य न करताना , तीन मुख आयाम मह वाच े आहेत: 1) भौगोिलक - िवभाग , सं था, रा य,
देश इ याद शी संबंिधत ता काळ थािनक संदभ . 2) भौगोिलक - संबंिधत शै िणक
काशनासाठी िलिखत व पात वापर या जाणार ्या िकंवा न वापरल े या भाषा आिण
यांची िवभेदक ि थती आिण 3) भौगोिलक -राजक य – थािनक , रा ीय आिण
अितरा ीय तरावरील संशोधन आिण मू यमापन णाल ना भािवत करणा या धोरणा ंशी
संबंिधत आहे. िविश साइट्स या संदभा त शै िणक मजकूर िनिम तीम य े काय समािव
आहे आिण काय धो यात आहे हे समजून घे यासाठी ित ही मह वाच े आहेत.
१६.३ शै िणक लेखनाची आ हान े (CHALLENGES OF
ACADEMIC WRITING )
भावी शै िणक लेखनासाठी अनेक आ हान े आहेत. येथे जागितक तरावरील आ हान े
समजून घेणे आिण अिधक िव ाथ -िविश तरावर जाणे यो य ठरेल. ‘चांगले’ लेखन
हणज े काय या या प चच ची गंभीर कमतरता आहे. चाचणी आिण ुटी आिण सराव या munotes.in
Page 127
शै िणक लेखनाच े राजकारण
137 लेशदायक ि य ेतून िव ाथ ‘चांगले’ काय आहे याची संक पना आ मसात करतील ,
असे काहीस े गृहीत धरले जाते. या पैलू ि य ेत मह वाची भूिमका बजावत असताना ,
िव ाना ंचे िनरी ण आहे क लेखन शैली, धोरणे, फॉम आिण शैल ब ल प , प चच चा
अभाव आहे. अकॅडेिमक प तीन े िलिह या साठी अकादिमक होणे आव यक आहे. येक
तरावर िव ा या या यशासाठी भावी लेखी संवाद मह वाचा आहे. िव ा या नी यांचे
िवचार आिण िनरी ण े अशा कार े य करणे आव यक आहे क यांचे लेखन 'शै िणक '
हणून ओळखल े जाईल , याचे वेगळेपण िटकव ून ठेवा. कोण याही शै िणक समथ ना या
अनुपि थतीत , िव ाथ लेखन मदतीसाठी इतर ोता ंकडे पाहतात , जसे क शै िणक
लेखन लॉग िकंवा सशु क संपादक . तथािप , शै िणक सं ेषणाच े िव ान आिण समी का ंचे
असे िनरी ण आहे क शै िणक लेखनाला आकार देणा या राजक य सम या ं या
व पातील आ हाना ंचा िव ा या ना प रचय क न िदला जात नाही. िव ा या ना ते कसे
िलहायच े याचे प रणाम जाणून घे यासाठी ो सािहत करणे आव यक आहे. ते कोण या
संदभा त संवाद साधत आहेत आिण ते यां या िनवड वर कोण या प तीन े भाव टाकतात
याची जाणीव असण े मह वाच े आहे.
१९७४ म ये "िव ा या चा यां या वतः या भाषेचा अिधकार "उदयास आ यापास ून,
अमे रकन िश का ंनी "शै िणक भाषा" चे ितिनिध व कर यासाठी , वैिश ्यीकृत
कर यासाठी आिण िशकव यासाठी िविवध मा यमा ंसह संघष केला आहे. "बह वचन " आिण
"व ड इंि लशेस" सार या सं ां या प रचयान े िव ा या या अनेक भािषक जात च े
मू यमापन करताना आिण शै िणक वचनासाठी यो य मान या जाणा या "मानक इं जी"
म ये िलिह याची खा ी करताना अि त वात असल ेले तणाव िदसून येतात. नवीन
संशोधनाने वंश, वग आिण वांिशकता यासार या घटका ंची ओळख पटवणा या भाषेतील
संबंध जोडण े सु ठेव यान े हे तणाव वाढल े आहेत. जसजस े अिधकािधक शै िणक सं था
भाषांत रत चळवळीकड े वाटचाल करत आहेत, तसतस े िश णत आिण िव ाना ंनी वग हा
बह वचना मक आिण वैिव यप ूण भािषक जागा असावा असा स ला िदला आहे. हे
सामािजक ्या याय आिण सव समाव ेशक वगा ची थापना सुिनि त क शकते.
अनेक िव ाना ंनी हे ओळखल े आहे क शै िणक भाषेचे मूळ राजकारण आप या लेखन
अ यापन शा ात बदल घडवून आण यासाठी आव यक आहे. तथािप , हे सहसा आम या
यावसाियक कलाक ृती आिण शै िणक सािह याशी जुळत नाहीत . दुस या श दांत, आमची
िश यव ृ ी कदािचत गती करत असेल, परंतु आम या दैनंिदन सािह यासह गती होत
नाही. १९७० या दशका या उ राधा त लेखन िनद शांसाठी नवीन ीकोन सादर केले
गेले. लेखन िनद शांचे अिभ य वादी आिण सामािजक ि कोन हे वत मान-पारंपा रक
ि कोना ं या शाखा िकंवा शाखा हो या . रचड फुलकस नला काळजी वाटली क लेखन
िश क एका शै िणक त व ाना या वगा तील प ती वापरत असतील , तर असाइनम ट
दुस याची मागणी करत असेल आिण मू यांकन दुस या ि कोना या आधार े केले जाते. ही
एक मोठी कमतरता आहे याला तो "मू य-मोडग धळ " हणतो .
munotes.in
Page 128
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
138 भाषा आिण अि मता (Language and Identity ) :
असे िदसून येते क आम या यावसाियक कलाक ृती आिण शै िणक सािह य शै िणक
भाषेब ल िविश िवचारधारा कायम ठेवू शकतात . या िवचारधारा शै िणक े ा या
सामािजक याय आिण समाव ेशा या मोठ्या उि ा ंशी संघषा त असू शकतात . शालेय आिण
िव ापीठ तरावर िशकव या जाणा या शै िणक पाठ्यपु तका ंवर एक पूव ी शै िणक
भाषेब ल मू य िनण य ितिब ंिबत करते. अिलसारस ेल तीन लोकि य फ ट इयर
कंपोिझशन पाठ्यपु तका ंचे िव ेषण आिण तुलना करते, द नॉट न फ ड गाइड टूरायिट ंग,
ए हरीवन एक ऑथर , आिण ते हणतात , मी हणतो , सात मुख ेण म य े शै िणक भाषेचे
ितिनिध व करतात : नाव, थान , या या , यि िच ण , वैिश ्ये, उदाहरण े आिण सूचना
संपूण िव ेषणा दर यान , लेखक वेगवेग या पाठ्यपु तका ंम ये ितिनिध व केले या
भाषे या िविवधत ेचा संदभ दे यासाठी "शै िणकभाषा " हा अ प श द वापरतो . शै िणक
भाषेचे राजकारण समजून घेणे आिण शै िणक भाषेसह कोण याही भाषेची िविवधता
ओळख , मू ये आिण जाणून घे या या मागा शी कशी जोडल ेली आहे हे तपासण े मह वाच े
आहे.
शै िणक भाषेचे राजकारण (The Politics of Academic Language ) :
सव भाषा यां या वापर क या या ओळखी आिण समुदाय सद य वाशी ढपण े जोडल े या
आहेत. शै िणक भाषेतील राजकारण समजून घे यासाठी ही व तुि थती मह वाची आहे.
या या "भाषेचे 3/5?" शीष का या कामात डेि हड ल ूम या िनरी णान े सु वात करतो क ,
“भाषेची या याही नेहमीच, अ य िकंवा प पण े, जगातील मानवा ंची या या असत े”.
लूम या मते भाषाही केवळ काय म साधन े नाहीत , तर ती इितहास , सं कृती आिण
समुदायांशी जोडल ेली आहेत. याचा अथ भाषा हे केवळ संवादाच े साधन नसून समुदाय
सद य वाच े ितिब ंब आहे. यातील येक समुदायाला फ याकरण , वर िकंवा वा य
रचना समजून घेणे आव यक नाही, तर बोलण े, िवचार करणे, भावना , कृती आिण
मू यमापन कर या या प त चा अवल ंब करणे देखील आव यक आहे. वंश, जात, वग
आिण वांिशकता यांसारख े घटक ओळखताना भाषेचे कार ठरवत नाहीत , ते िनि तपण े
या जात च े िच हक आहेत कारण भाषा समुदाय सद य व दश वतात.
H. Samy Alim आिण Geneva S mitherman यांनी भाषा, अि त व आिण समुदाय
यां यातील दुवा भावीपण े वण न केला आहे. ते हणतात क भाषाही आनंद, मनोरंजन,
ितिब ंब आिण समाजीकरणाचा ोत आहे. भाषा हा कुटुंबाचा, समुदायाचा आिण
सं कृतीचा सद य हो याचा पिहला अनुभव आहे. हे एखा ा य ला तो/ती कुठे आहे
आिण ते कोण बनू शकतात या िवषयी या थम क पना समजून घे यास आिण िवकिसत
कर यास मदत करते. अशा कार े भाषा नेहमीच समुदाय सद य व आिण राह या या
प त म य े गुंफलेली असत े. अनेक भाषक यां या समुदायांम ये शटल करत असताना
भाषांम ये शटल करता त. तथािप , लूमने नमूद केले आहे क काही भाषा/ भाषा मह वप ूण
असू शकतात आिण इतरांपे ा अिधक सुसंगत असू शकतात . यामुळे सामािजक
सं थांकडून कोण या भाषांना मह व िदले जाते हा राजकारणाचा मु ा बनतो.
munotes.in
Page 129
शै िणक लेखनाच े राजकारण
139 भाषांत रत चळवळ (The Translinguism movement ) :
काही वेळा िव ाथ यां या भाषे या कारा ंम ये आिण शै िणक भाषेम ये कमी िकंवा कमी
सुसंगतता अस यास ते वंिचत ि थतीत असू शकतात . ब याच वेळा, भाषा धोरणे इतर
भाषां या तुलनेत इं जीला िवशेषािधकार देतात. भाषेची जागा आप या सां कृितक
इितहासाशी आिण सामािजक ओळखीशी घ जोडल ेली आहे. िव ाना ंचे असे िनरी ण आहे
क भाषे या कारा ंम ये वैिव य आण यास , िभ न भाषक , िवचारव ंत आिण लेखक जे
वेगळे बोलतात , िवचार करतात आिण िलिहतात यांना समािव कर यासाठी अिधक जागा
िमळेल. वैिव यप ूण भािषक जात च े मू य असण े आव य क आहे कारण ते िविवध ान
िवकिसत कर यात मदत करतात . हे भाषांत रत चळवळीच े िविश उि आहे, याम य े
असे हटल े आहे क भाषेतील फरक हा मात कर यासाठी अडथळा िकंवा यव थािपत
कर यासाठी सम या हणून पािहल े जाऊ नये. याऐवजी अथ पूण लेखन, बोलण े, वाचण े
आिण ऐकणे यासाठी याचा वापर केला पािहज े. या चळवळीन े असे िनरी ण केले आहे क
सव भाषा प त म य े आिण याम य े वाढल ेली तरलता 'जाण याच े नवीन माग ' आिण
'अिधक शांतीपूण संबंध' बनवू शकते.
भाषेचे िनकष आिण मानके हे भाषेब ल नसून ते िवचार कर या या प ती आिण िविश
सामािजक ओळख िकंवा समुदायांचे मू यमापन कर या या प त ब ल आहेत. या
िव ा या चे भाषा समुदाय आधीच शै िणक भाषेशी सारख ेच आहेत ते शै िणक भाषे या
मानका ंची पूत ता कर यासाठी थोडासा बदल क शकतात . तथािप , इतर िव ा या साठी,
थािनक पा भूमीतील बदल अिधक नाट्यमय आहे. यामुळे िव ा या ने सं थांम ये
िशकव या जाणा या शै िणक भाषेचा अवल ंब कर यासाठी सां कृितक आिण सामािजक
मू ये सोड याची आव यकता असू शकते.
एकिज ंिशपणा हणून शै िणक भाषा (Academic language as Hegemonic ) :
पीटर ए बोसारख े िव ान शै िणक भाषेची अन यश ओळखतात . शै िणक जगान े हे
प केले आहे क जोपय त िव ाथ यांची भाषा वापरत नाही तोपय त ते िव ा या कडून
ऐकू येणार नाही. शै िणक िलखाणात इतर भाषांचे कार वीकार याची लविचकता आहे.
भाषा "हेजेमोिनक वचन " हणून काय क शकते या आसाओइन ू या िनरी णाच े हे
समथ न करते.
हे जेमोिनक िववेचन हणून शै िणक भाषा इं जी या बह तेक जात या सामा य ेणीब
सं थेचे अनुसरण करते. लूमचे िनरी ण आहे क गोरे, उ रेकडील , म यम आिण उ च-
वग य समुदाय (या करणात अमे रका) बोल या जाणा या इं जीच े कार आि कन
अमे रकन , मेि सकन आिण इतर लॅिटनो समुदाय, दि ण ेकडील आिण येथील
लोकांसार या गटांशी संबंिधत असल े या लोकांपे ा े मानल े जातात . कामगार -
वग पा भूमी. ही व तुि थती आहे क भाषे या मा यमातून मांडले या सां कृितक आिण
सामािजक मू यांचे िम ण जाणून घे याचे नवीन आिण समृ माग बनवत े. जर हे खरे
असेल, तर एकभािषक ीकोन वाप न केवळ शै िणक भाषेला मह व देणे हे िविश
िव ाथ लोकस ं येसाठी (िवशेषत: उपेि त गटातील ) अ यायकारक आिण ितकूल असू munotes.in
Page 130
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
140 शकते. यामुळे गटांचा आवाज एकिजनसीकरण िकंवा शांत कर याच े घातक प रणाम होऊ
शकतात .
हे जेमोिनक िववेचन हणून शै िणक भाषा इं जी या पांढ या, उ री , म यम आिण उ च-
वग य जात ना इतरांपे ावर ठेवत अस यान े, ती शेवटी गोरेपणाशी जोडली जाते (गो यांची
भाषा े हणून). याचा अथ शै िणक संभाषणा ंम ये वेश कर यासाठी केवळ "यो य",
"यो य" िकंवा "यो य" िविवधता हणून शै िणक भाषेला जोड याची वृ ी आहे. असे करणे
सामािजक याय आिण समाव ेशा या उि ा ं या िवरोधात जाते. अलीकडील लॉग
पो टम ये, “शै िणक लेखन पांढरे आहे का?” अँि या लु सफोड िलिहतात क लेखन कसे
श शी संरेिखत केले जाते आिण श पांढरेपणाशी संरेिखत केली जाते. ितने िनरी ण
केले क काही थािनक भाषा कायद ेशीर हणून पाह यासाठी संघष करत आहेत आिण या
संघषा िव शै िणक भाषा "सबिमशनच े व प " हणून कसे काय क शकते याचे
परी ण केले. नुक याच झाले या एका अ यासात ून हे उघड झाले आहे क भाषेवरील
िनण य हे शय तीसाठी कसे उभे आहेत. वंशावरतीका कर याप े ा भाषेवरती का करणे हे
कमी िनिष मानल े जात असे. परंतु भाषा आिण वंश इत या सहजासहजी वेगळे करता येत
नाहीत , हे आधी या संशोधनात ून िस झाले आहे.
राजक य हणून ान (Knowledge as Political ) :
अनेक िव ाना ंनी ान कसे सामाियक केले जाते याचे राजक य पैलू समजून घे याचा य न
केला आहे. भाषाशा टी हन िपंकर, हाव ड चे ा यापक आिण ‘दलँ वेज इि ट ं ट’
आिण ‘हाऊद माइंड व स ’ यांसार या पु तका ंचे लेखक यांनी शै िणक लेखन आिण
यातील आ हान े याब ल सांिगतल े आहे. िपंकरया ंचा ‘Why Academics Stink at
Writing’ या शीष काचा लेख, शै िणक लेखन खूप दाट आहे आिण गुंतागुंतीची भाषा
वापरतो असे सांगून यावरती का केली आहे. यात आिण शंसनीय िव ाना ंनी तयार
केले या लेखना या बाबतीतही हे खरे आहे.
िपंकर काही गंभीर सम या ंकडे आपल े ल वेधतात . पिहला मु ा असा क लेखन हे
वैयि क असल े तरी यावसाियक ओळखीचाही मु ा आहे. दुसरा मु ा असा आहे क जर
ान राजक य असेल तर लेखन देखील राजक य आहे कारण ान जगासोबत शेअर
कर याचा हा एक माग आहे. शै िणक लेखन गंभीर व पा या िवषया ंशी संबंिधत आहे,
यांना िवशेष िवषय हणून संबोधल े जाते, परंतु यापक वाचका ंसाठी संबंिधत अंत ी
असू शकतात . हे ान या प तीन े सं ेिषत केले जाते यावर कोण ‘अॅ सेस’ क शकतो
आिण कोण ‘क शकत नाही’ यावर प रणाम करतो .
शै िणक काया त लेखनाच े मह व नाकारता येत नस याम ुळे संशोधन अ यासका ंसाठी
अ यास मा दर यान अशी कौश य े िवकिसत होतील अशी अपे ा आहे. लेखन हा
िश यव ृ ीचा अ याव यक भाग असला तरी, िव ा या ना शै िणक ्या कसे िलहाव े
याब ल कोणतीही औपचा रक सूचना िमळत नस याच े िदसून येते. ा यापक सामा यतः
असे गृहीत धरतात क िव ा या ना आधीच शै िणक लेखन मािहत आहे आिण यामुळे
साम ी िवकिसत कर यावर आिण बारीक -ट्यूिनंगवर अिधक ल क ि त केले जाते. munotes.in
Page 131
शै िणक लेखनाच े राजकारण
141 शै िणक लेखनाचा यावसाियक दबाव (Professional Pressures of
Academic Writing ) :
सामा यत : िव ापीठ े अशी अपे ा करतात क संशोधन िव ा या नी शै िणक यशासाठी
मांडले या माग दश क त वांना अनु प अशी शैली िवकिसत करावी . िव ाना ंचे असे िनरी ण
आहे क शै िणक जगात चांगले िलिह यासाठी काही ो साहन े आहेत. याचा िव ा या वर
हािनकारक भाव पडतो कारण ते केवळ ते कसे िलिहतात या िवषयीच न हे, तर कोणत े
काम "साथ क" आहे याब लते िनण य घेतात. यामुळे अशा यावसाियक दबावा ं या
भावा या संदभा त शै िणक लेखन गांभीया ने घेतले जात नाही.
१६.४ िन कष (CONCLUSION)
मजकूरा या शै िणक िनिम ती ि य ेत अनेक पैलू काय रत आहेत. ‘सा रत ेचा सामािजक
सराव ि कोन ’ वाचन आिण लेखनाला मूलभूत सामािजक उप म मानतो . य ला
सामािजक ्या ि थत अिभन ेता मानल े जाते याला 'प रि थतीचा संदभ ' आिण
'सं कृतीचा संदभ ' दो ही आहे. ‘सराव’ हे संकेत देते क भाषेचा वापर बोल या जाणा या
आिण िलिखत मजकुरा या पात केला जात नाही, परंतु भौितक आिण सामािजक जगात
लोककाय करतात या याशी ती बांधली जाते. शै िणक लेखनही विचतच वैयि क
ि या िकंवा उ पादन असत े. हे समजून घेणे यो य आहे क लेखका यित र , मजकूर
िनिम ती, वागत आिण वाटाघाटीम य े गुंतलेले अनेक लोक अि त वात आहेत. जागितक
संदभा त शै िणक मजकूर उ पादन िनयंि त करणा या राजक य आिण सं था मक
प रि थत ार े अशा ि याकलापा ंचे नेहमीच अपवत न केले जाते.
१६.५ सारांश (SUMMARY)
काशनासाठी शै िणक लेखनही जगभरातील घटना आहे, कारण यात लाखो िव ान ,
हजारो काशक आिण उ च िश ण सं थांचा समाव ेश आहे.
अनेक िव ाना ंचा असा युि वाद आहे क शै िणक मजकूर िनिम ती या राजकारणात
िव ान , ंथ आिण भाषा यांचे भौगोिलक राजक य थान मह वाची भूिमका बजावत े.
िव ा या ना ते कसे िलहायच े याचे प रणाम जाणून घे यासाठी ो सािहत करणे आव यक
आहे. ते कोण या संदभा त संवाद साधत आहेत आिण ते यां या िनवड वर कोण या
प तीन े भाव टाकतात याची जाणीव असण े मह वाच े आहे.
शै िणक भाषेचे मूळ राजकारण आप याला आप या लेखन अ यापन शा ात बदल करणे
आव यक बनवत े.
असे िदसून येते क आम या यावसाियक कलाकृती आिण शै िणक सािह य शै िणक
भाषेब ल िविश िवचारधारा कायम ठेवू शकतात . या िवचारधारा शै िणक े ा या
सामािजक याय आिण समाव ेशा या मोठ्या उि ा ंशी संघषा त असू शकतात munotes.in
Page 132
सामािजक शा ा ंमधील वाचन आिण ल ेखन
142 भाषेतील फरक हा दूर कर यात अडथळा िकंवा यव थािपत कर यासाठी सम या हणून
पािहल े जाऊ नये, असे भाषांत रत चळवळीच े हणण े आहे. याऐवजी अथ पूण लेखन,
बोलण े, वाचण े आिण ऐकणे यासाठी याचा वापर केला पािहज े.
हे जेमोिनक िववेचन हणून शै िणक भाषा इं जी या बह तेक जात या सामा य ेणीब
सं थेचे अनुसरण करते.
हे समजून घेणे यो य आहे क लेखका यित र , मजकूरिनिम ती, वागत आिण
वाटाघाटीम य े गुंतलेले अनेक लोक अि त वात आहेत. जागितक संदभा त शै िणक
मजकूर उ पादन िनयंि त करणा या राजक य आिण सं था मक प रि थत ार े अशा
ि याकलापा ंचे नेहमीच अपवत न केले जाते.
१६.६ (QUESTIONS)
जागितक क ृत जगात शै िणक लेखना या मह वाची चचा करा.
शै िणक लेखना या िविश संदभा त थाना या राजकारणाच े मू यांकन करा.
इं जीम य े शै िणक लेखना या आ हाना ंचे परी ण करा.
१६.७ संदभ (REFERENCES)
Lillis, T. and Curry, M.J. (2 011): Academic Writing in a Global Context:
The Politics and Practices of Publishing
https://www.res earchgate.net/publication/42798576_Academic_Writin
g_in_a_Global_Context_The_Politics_and_Practices_of_Publishing_i
n_English
Melonie Fullick (2015): The Politics of (Academic) Style’ published in
Speculative Diction
https://www.universityaffairs.ca/opinion/speculative -diction/politics -
academic -style/
❖❖❖❖
munotes.in