Page 1
1 मॉड्युल १
१
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
घटक रचना :
१.१ उि े
१.२ तावना
१.३ उ ोगस ं था पधा आिण कामिगरी : म ेदारी श च े प रणाम
१.४ म ेदारी श च े प रणाम
१.५ उ ोगस ं था स ंरचनेचे िनधा रक
१.६ िवलीनीकरण
१.७ बाजार रचना
१.८ सारांश
१.९
१.१० संदभ
१.१ उि े
१. पूण पध तील फम ची कामिगरी समज ून घेणे.
२. म ेदारी श चा बाजारावरील प रणामा ंचा अ यास करण े.
३. यवसाय एक ीकरणा या भ ूिमकेचे मू यांकन करण े.
४. यवसाय एक ीकरणा या कारा ंचा अ यास करण े.
५. बाजार स ंरचनेचे नमुने समज ून घेणे.
६. बाजार स ंरचनेचे िनधा रक आणण े.
१.२ तावना
औ ोिगक अथ शा ही अथ शा ाची एक शाखा आह े. हे उ ोगस ं था, बाजार आिण
उ ोगा ं या िव ेषणासाठी स ू म आिथ क िस ा ंताचे िव ेषण करत े. हे दुिम ळ संसाधन े munotes.in
Page 2
औ ोिगक अथ शा
2 वापर या जाणा या प रणामका रकतेचे प ीकरण आिण िन कष काढत े आिण
प रि थती म ये सुधारणा क शकणारी धोरण े दश िवते. औ ोिगक अथ शा ाम ु यान े
सु म पातळी , े िकंवा उ ोग पातळी आिण उ ोग पातळी या दो ही िठकाणी व ेळेत
ि या हण ून उ ोगा या उ ा ंतीशी स ंबंिधत आह े.
औ ोिगक अथ शा ामधील म ुख े ांपैक एक हणज े संरचना आिण याचा
उ ोगा या कामिगरीवर होणारा प रणाम समज ून घ ेणे. औ ोिगक अथ शा
उ ोगस ं थांचे वत न समज ून घ े यासाठी िविवध स ै ांितक ितमान े वापरत े.
सु वातीला , बाजाराची रचना समज ून घेणे आिण उ ोगस ं थां या स ंरचनेशी स ंबंिधत
उ ोगस ं थां या कामिगरीच े िनरी ण करण े यावर ल क ि त क ेले गेले. परंतु गे या
काही वषा तील ीकोन बदलला आह े आिण आता व ैयि क क ंप यां या काय मतेला
मह व िदल े जात आह े.
१.३ उ ोगस ं था पधा आिण कामिगरी : म ेदारी श च े प रणाम
१.३.१ रचना आचरण आिण कामिगरी :
उ ोगस ं था स ंरचना आचार आिण कामिगरी िस ा ंत हा औ ोिगक अथ शा ाचा
अिवभा य भाग आह े. हे पूण पणे सनातनवादी िस ा ंतावर आधा रत आह े. हा िस ा ंत
एडवड च बरिलन आिण जोन रॉिब सन या ंनी १९३३ म ये कािशत क ेला होता .
१९३९ म ये मेसनने या त ं ाला अिधक औपचा रकता िदली होती . यानंतर ज े. एस.
बेन यांनी १९५१ म ये या िस ा ंतात बदल क ेला होता . िस ांतानुसार, बाजाराची रचना
उ ोगस ं थांची वत वणूक ठरवत े. जे पुढे उ ोगस ं थांची कामिगरी िनधा रत
करते.उ ोगस ं थांची वत णूक आिण उ ोगस ं थांची कामिगरी या ं यातील स ंरचनेचा
संबंध औ ोिगक स ं थांचा अ यास कर यासाठी वापरला जातो . हा स ंबंध खाली
दश िवला आह े.
आकृती १.१: संरचना , वत णूक आिण कामिगरी
आकृतीम य े दश िव या माण े, उ ोग स ं थांची संरचना, उ ोग स ं थांची वत णूक
िनधा रत करत े आिण उ ोग स ं थांची वत णूक कामिगरी िनधा रत करत े.
ही संरचना अथ यव थ ेतील बाजार आिण उ ोगा ंची वैिश ्ये प करत े. सू म तरावर ,
ही उ ोगस ं थांची वैिश ्ये आहेत, जसे क या ंनी उ पािदत क ेले या व त ूंचे व प
आिण या ंचे वग करण क ेलेले काय , उ ोगातील पध कांची सं या, सहज व ेश आिण munotes.in
Page 3
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
3 बाहेर पडण े. व तू आिण स ेवां या पध ची पदवीआिण व प यावर आधा रत बाजाराची
रचना िनि त क ेली जात े.
आचरण हणज े उ ोगस ं थेने केले या क ृती िकंवा उ ो गसं थेचे वत न िकंवा ितसाद .
उ ोगस ं थे या आचरण िक ंवा कृतीम य े उ पादन िभ नता , उ पादनाची िक ंमत,
संगनमत आिण बाजार श च े शोषण समािव आह े.
उ ोगस ं थांची कामिगरी मोज यासाठी अन ेक िनद शक लाग ू केले जातात . पारंपा रकपण े
असे मानल े जात होत े क , उ ोगसं थांची कामिगरी मोज यासाठी नफा हा एकम ेव
िनकष आह े, परंतु आध ुिनक काळात उ पादक काय मता , वाटप काय मता
इ यादीसार या अन ेक िनद शकां ारे मोजल े जाते.
उ ोगस ं थांची स ंरचना आचरण आिण कामिगरीम य े अनेक गुणधम आह ेत. अशा
गुणधमा मुळे संरचना, वत णूक आिण कामिगरी या ं यातील स ंबंध अिधक जिटल बनतात .
जे. एस. बेन यांनी उ ोगा ं या आडवा छ ेद ( ॉस-से श) वत नाचा अ यास क ेला. याने
दोन प रि थती प क े या –
१. एका ता उ च पातळी :
एका त ेचा अथ अथ यव थ ेतील सवा त मोठ ्या कंपनीने आिथ क उप मा ंवर केले या
िनयं णाची पदवी आह े. जर उ च पातळीवरील एका ता अस ेल तर पधा कमी माणात
असेल. िकंमती जा त असतील आिण नफा द ेखील जा त अस ेल. अशा कार े, जे हा
उ च एका ता अस ेल ते हा त े जा त नफा िमळव ून देईल. संरचना (उ च एका ता )
आचरण (उ च िकमती ) िनधा रत कर ेल, जे कामिगरी (उ च नफा ) िनि त कर ेल. या
करणात , संरचना - वत णूक - कामिगरी या ंचा थेट संबंध आह े, जो संरचनेपासून, आचार
आिण आचरण त े कामिगरीपय त चालतो .
२. अथ यव था आिण एका ता माण :
असे नमूद केले आहे क एका ता व ेशा या अडथ या ं ारे िनधा रत क ेली जात े. जर
काही उ ोगा ंम ये अथ यव था माण कमी अस ेल, तर अशा उ ोगा ंम ये एका ता
जा त असत े. जा त एका त ेमुळे जा त नफा होतो .
बाउमोल या ंनी स ंरचनेचे आचरण आिण कामिगरी ि कोनाच े मू यांकन क ेले गेले.
यां या मत े, बाजारा या रच नेपे ा उ पादन खच नफा ठरवतो . िशकागो शाळ ेतील
डेमसेट्झनेही अस ेच मत य क ेले होते. यांनी सुचवले क , जा त नफा ह े बाजारातील
श च े न हे, तर काय मतेचे ल ण अस ू शकत े. कोण याही बाजारप ेठेत, सवा त कमी
खच असल े या उ ोगस ं थांचा आकार आिण बाजाराती ल िह सा वाढ याची श यता
असत े, सव कंप यांवर काय म हो यासाठी दबाव अस ेल. कामिगरी ही क ंपनीची उि े
सा य कर यासाठी उपल ध स ंसाधना ंचा काय मतेने वापर कर याच े कौश य आिण
मता मानली ग ेली. munotes.in
Page 4
औ ोिगक अथ शा
4 १.३.२ पधा आिण कामिगरी :
संरचना मक कामिगरी ी कोन प ूण पधा आिण म ेदारी या िस ा ंतां ारे ा क ेले
जाऊ शकत े.
त ा १.१: पूण पधा आिण म ेदारी मधील रचना , वत णूक आिण कामिगरी
बाजार रचना वत णूक
पूण पधा • असं य उ ोगस ं था
• उ ोगाम य े मु व ेश
• सरकारचा कोणताही
ह त ेप नाही • िकंमत बाजारा ार े िनधा रत क ेली
जाते.
• िकंमत = सरासरी ा ी = सीमांत
ा ी
• दीघ काळात - िकंमत = सीमांत
ा ी
म ेदारी • एकच उ ोगस ं था
• वेशासाठी अिधक अडथळ े • िकंमत उ ोगस ं था ार े िनि त
केली जात े.
• िकंमत ही सीमा ंत खचा पे ा अिधक
असत े.
त ा १ म ये, दश िव या माण े पूण पध या स ंरचनेमुळे उ ोगस ं थांचे आचरण िक ंवा
वत न अशा कार े होते क , सव कंप यांची िक ंमत िकरकोळ िकमतीएवढी असत े.
प रणामी , उ ोगातील उ ोगस ं था सामा य नफा कमावतात . परंतु म ेदारी बाजाराची
रचना अशी आह े क , उ ोगस ं था िकरकोळ िकमतीप े ा जा त िक ंमत ठरवत े. प रणामी
उ ोगस ं था सामा य नफा िमळतो .
ही दोन ितमान े टोकाची आह ेत, िजथे उ ोगस ं थांची सं या अन ंत िव एक आिण
िवनाम ू य व ेश िव म ु व ेश आह े. उ ोगस ं था िक ंवा औ ोिगक य ुिनट्स या दोन
टोकां या दर यान या आचरणाच े पालन करतात . कोण याही उ ोगाची ि थती या दोन
टोकां या दर यान शोधता य ेते. कंप यांची सं या, वेश सुलभता इ याद या ीन े या
उ ोगा या स ंरचनेचे िनरी ण क न , यांची कामिगरी , या उ ोगाचा अ ंदाज बा ंधता
येतो. अनेक उ ोगस ं था असल े या उ ोगा ंमधून केवळ काही उ ोगस ं था िक ंवा फ
एकच उ ोगस ं था असल े या उ ोगाकड े जाताना नफा वाढ ेल. अनेक कंप यां या
न या या सामा य पातळीपास ून ते म ेदारीमधील न या या अित -सामा य तरापय त
वाढेल. हे सूिचत करत े क , पूण पधा संरचनेत उ ोगस ं थांची कामिगरी अशी असत े
क , अशी रचना असल े या उ ोगा ंमधील सव उ ोगस ं था सामा य नफा िमळवतात .
munotes.in
Page 5
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
5 १.३.३ बाजार रचना आिण म ेदारी श :
म ेदारी बाजाराची रचना अशी आह े क , बाजारात एकच िव ेता आह े. केवळ िव ेता
हणून, म ेदाराच े बाजारावर िनय ं ण असत े. सीमांत खचा पे ा जा त िक ंमत
आकार याची िव ेता िकंवा उ पादकाची मता हण ून म ेदारी श ची या या क ेली
जाते. िकरकोळ िकमतीप े ा जा त िक ंमत वाढव यात म ेदार िकतपत यश वी होईल ,
हे म ेदारी श या माणात ठरव ले जाते. सव म ेदारी या बाबतीत म ेदारी श च े
माण सारख े नसत े. हे अनेक घटका ं ारे िनि त क ेले जाते.
म ेदारी श अन ेक घटका ं ारे िनधा रत क ेली जात े. अ बा. पी. लन र यां या मत े,
म ेदारी श ची िड ी प ूण पध म ये 0 आहे. पूण पध त, P=MC. पण म ेदारी
बाजारात , P > MC िकंमत आिण िकरकोळ िक ंमत यातील फरक म ेदारी बाजाराम य े
सकारा मक असतो . िकंमत आिण िकरकोळ िक ंमत या ं यातील फरक िजतका जा त
असेल िततक म ेदारी श ची िड ी जा त अस ेल. ही क पना खाली िदल े या
सू ा ार े प क रता य ेते, म ेदारी श चा लन रचा िनद शांक = − जेथे P-
िकंमत, MC - सीमांत खच
१. वेशातील अडथळ े -
जे .एस. बेन या मत े बाजाराची रचना व ेशातील अडथळया ं या आधार े ठरवली जात े
िकंवा वेगळी क ेली जात े. वेशातील अडथ या ंची या ी म ेदारीची श ठरवत े.
वेशासाठी अडथळ े हे घटक आह ेत जे नवीन उ ोगस ं थांना उ ोगात व ेश कर यास
ितबंध करतात .बेन या मत े वेशातील अडथळ े हणज े "उ ोगात थािपत
िव े यांचा संभा य व ेश िव े यांपे ा एक फायदा आह े, जो थािपत िव ेते उ ोगात
वेश कर यासाठी नवीन िव े यांना आकिष त न करता या ं या िकमती पधा मक
पातळीप े ा िकती माणात वाढव ू शकतात याव न िदस ून येते." जॉज जे. ि टगलर
यांनी, "उ पादनाचा खच जो उ ोगात व ेश क इि छणा या कंपनीने उचलला पािहज े,
परंतु तो उ ोगात आधी च असल े या उ ोगस ं थांनी उचलला नाही " अशी या या
केली आह े. वेशासाठी एक मोठा अडथळा खचा चा आह े, या नवीन उ ोगस ं था
बाजारात व ेश क इि छतात , यांना खचा या बाबतीत आधीच थािपत क ंप यांशी
पधा करता य ेत नाही . वेशातील इतर अडथळ े हणज े संसाधना ंची मालक ,
माणा या बचती इ . वेशाचा अडथळा िजतका जा त िततक म ेदारीची श जा त
असत े.
२. उ ोगस ं थांची सं या –
बाजारातील उ ोगस ं थांचीसं या ही म ेदारी श चा आणखी एक िनधा रक आह े. पूण
पध म ये, उ ोगात मोठ ्या स ं येने उ ोगस ं थां आ ह ेत हण ून पूण पणे पधा मक
बाजारप ेठेत म ेदारीची श 0 आहे. परंतु उ ोगस ं थांची स ं या कमी झा याम ुळे
म ेदारी श स ुधारते. बाजारात काही उ ोगस ं था असल े या उ ोगस ं था िकरकोळ
िकमतीप े ा जा त िक ंमती आका शकतील , अशी श यता जा त आहे. म ेदारी munotes.in
Page 6
औ ोिगक अथ शा
6 असल े या बाजारप ेठेत, म ेदार िकरकोळ खचा पे ा जा त िक ंमत आकार या या
ि थतीत असतो .
३. उ पादन िभ नता –
उ पादन िभ नता उ ोगस ं थांची म ेदारी वाढवत े. एकसमान उ पादना ं या बाबतीत ,
ित पध क ंप यां या िकमतीप े ा िभ न िक ंमती आका र या जाऊ शकत नाहीत .
प रणामी , एकसंध उ पादना ंशी पूण पध त जा त िकमती आकार याची उ ोगस ं थांची
श कमक ुवत आह े. उ पादना या िभ नत ेची पातळी जसजशी वाढत जात े, तसतशी
म ेदारीची श अिधक होत े.
म ेदारी श च े ोत -
आधी सा ंिगत या माण े, म ेदारी श मोज याच े सू ए.पी. लन र यांनी मा ंडले आहे.
याला लन स िनद शांक (इंडे स) असे हणतात . सू आह े म ेदारी श = −
परंतु ते 1 आहे. दुस या श दा ंत, ते मागणी या लविचकत ेशी पर पर आह े. मागणीची
लविचकता िजतक लहान , िततक म ेदारी श मोठी असत े. मागणीची लविचकता हा
म ेदारी श चा एक मह वाचा ोत आह े. म ेदाराला खालील ोता ं ारे बाजारावर
िनयं ण ठेव याची श िमळत े.
१. बाजारातील मागणीची लविचकता -
म ेदारी असल े या बाजारात , उ पादनाची िनिम ती करणारी एकच उ ोग सं था असत े.
प रणामी , उ ोगस ं थां या मागणीची लविचकता आिण बाजारातील मागणीची
लविचकता यात फरक नाही . हणून, या करणात , उ ोगस ं थांची म ेदारी श ची
पातळी य बाजारा या मागणी या लविचकत े ारे िनधा रत क ेली जात े. परंतु
कोण याही बाजारप ेठेत जेथे जवळच े पया य उपल ध आह ेत, मागणीची लविचकता
उ पादकान े आकारल ेली िक ंमत ठरवत े. जवळ या पया यांसह बाजारात , मागणीची
लविचकता जा त असत े, जर कोण याही उ ोगस ं थेने जा त िक ंमत आकारली , तर
मागणी क ेले या माणाम य े मोठी घट होईल . अशा प रि थतीत िकमतीवर प र णाम
कर याची उ ोगस ं थेकडे फारच कमी श असत े.
२. माणा या बचती -
माणा या बचती उ ोगस ं थांची िकंमत स ंरचना िनधा रत करत े. उ ोगस ं था एखा ा
व तू या अिधक स ंचाचे (युिनट्स) उ पादन करत े, हणून िनि त िक ंमत उ पादनावर
िवतरीत क ेली जात े. परंतु माण आिण कमी िनि त खचा चे फायद े िमळिव यासाठी
बाजारात उ ोगस ं थांची स ं या कमी असण े आव यक आह े. जर बाजारात
उ ोगस ं थांची स ं या मोठी अस ेल तर , उ पादन वाढ ेल पर ंतु ख च कमी होणार
नाही. माणा या बचती फायदा घ े यासाठी म ेदारी इतर उ ोगस ं थांना बाजारात य ेऊ
देऊ शकत नाही .
munotes.in
Page 7
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
7 ३. संसाधना ंवर िनय ं ण -
फार कमी करणा ंम ये म ेदारी श चा ोत उ पादनासाठी आव यक असल े या
आदाना ंची (Inputs) मालक आह े. जर एखा ा िविश उ ोगस ं थांकडे िविश व त ू
िकंवा सेवा तयार कर यासाठी आव यक असल े या सव आदाना ंची (Inputs) मालक
असेल, तर ती या चा ंग या िक ंवा सेवेची एकम ेव उ पादक हण ून उदयास य ेऊ शकत े
आिण ती एकािधकार श िनमा ण क शकत े.
४. बुडीत खच –
बुडीत खच हे ख च आहेत, जे व सूल केले जाऊ शकत नाहीत .बुडीत खच म ेदारी
श च े ोत असू शकतात .उ ोगातील नवीन उ ोगस ं थांना उ ोगात वतःला
थािपत कर यासाठी खच करावा लागतो . जर उ ोगात व ेश करण े कठीण अस ेल, तर
यवसाय थािपत कर यासाठी खच जा त अस ेल. यवसाय थापन कर यासाठी
लागणारा खच वसूल हो याची श यता नस यास , यवसाय था पन करता य ेणार नाही .
अशा उ ोगस ं थांना बाजारात ून बाह ेर पडण े कठीण जात े. यांची बाह ेर पडण े महागात
पडते.महागड ्या िनग मनांमुळे उ ोगस ं थांना उ ोगात व ेश करण े अिधक कठीण होत े.
अशा व ेळी म ेदारीची ताकद जा त असत े.
५.सरकारी िनब ध
काहीव ेळा सरकार काही यावसाियक उ ोगस ं थांना काही िवश ेष फायद े देते. असे
फायद े म ेदारी श च े ोत बनतात . रा य आिण थािनक सरकारा ंनी सामा यतः
िविश बाजारप ेठेत यवसाय कर यासाठी िवश ेष परवानगी िक ंवा अिधकार िनय ु केले
आहेत. असे अिधकार िक ंवा िवश ेष परवान या म ेदारी श िनमा ण क शकतात .
सरकार परवाना आिण माणन आव यकता ं ारे उ ोग िक ंवा यवसायात व ेशाचे
िनयमन द ेखील क शकत े. नवो म ेषाला ो साहन द े यासाठी नवीन उ पादन े िकंवा
उ पादन प त या शोधक या ना सरकार प ेटंट संर ण द ेखील दान करत े; हे पेटंट
यां या धारका ंना काही माणात एकािधकार श द ेऊ शकतात .
१.४ म ेदारी श च े प रणाम
संरचना - वत णूक - कामिगरी ीकोन प पण े प करतो क , म ेदारी खराब
कामिगरीकड े नेत आह े आिण आिथ क क याणासाठी हािनकारक आह े. १९५४ म ये
बाजार श च ् या वापराम ुळे होणा या क या णाम य े घट मोजणार े हाब ज र हे पिहल े होते.
यांनी उ ोग त रावरील मािहतीचा (Data) अ यास क ेला आिण प ट केले क ,
१९२० या दशकात य ूएसए या उ पादन े ां या उप मा ंमुळे GNP या ०.१
ट के या समत ु य क या णाची घट झाली . ाट झमन (१९६० ), बेल (१९६८ ), वस टर
(१९७३ ), आिण िसग ाइडआिणटायमन (१९७४ ), कौिलंग आिण य ुलर
(१९७८ )सार या अथ त ांनी देखील म ेदारी श म ुळे क याणा या न ुकसानाचा
अंदाज लावला . म ेदारी श च े प रणाम खालील माण े आहेत.
munotes.in
Page 8
औ ोिगक अथ शा
8 १. ाहका ंवर प र णाम
म ेदारी श चा ाहका ं या क याणावर प रणाम होतो . हे ाहका ंसाठी म ृत वजन कमी
करते. उ च म ेदारी असल ेली म ेदारी दाना ंना (Output ) िनयंि त क न उ च
िकंमत आका शकत े. यामुळे मागणी आिण प ुरवठा या ं यात िवस ंगती िनमा ण होत े.
आकृती १.२: ाहकांचे संतोषािध य
आकृती १.१ म ये पध या बाबतीत , िकंमत सरासरी ा ी (AR) आिण सीमा ंत ा ी
(MR) या समान आह े. तुलनेने कमी िकमतीचा फायदा ाहका ंना िमळतो . आकृती १.१
म ये दश िव या माण े APE हा ाहका ंचा स ंतोषािध य आह े आिण OPE हा
उ पादका ंचा संतोषािध य आह े. समतोल िक ंमत OP िबंदू E वर मागणी आिण प ुरवठा
समतोल आणत े. परंतु जे हा बाजारात म ेदारी असत े ते हा समतोल प रि थती व ेगळी
असत े.
आकृती १.३ : मृत वजन (Deadweight loss )
परंतु आ कृती १.२ म ये द श िव या माण े CEK हणज े मृत वजन कमी होण े. यामुळे
ाहका ंचे संतोषािध य कमी होतात . अशा कार े, म ेदारी श म ुळे उ वल े या म ृत
वजन (Deadweight loss )डेडवेट तोट ्यामुळे ाहका ंचे क याण भािवत होत े.
munotes.in
Page 9
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
9 २. बाजारातील अपयश
बाजारातील अपयश ही अशी प रि थती आह े, िजथे संसाधना ंचे सदोष वाटप होत े.
म ेदारी स े या अि त वाम ुळे बाजारप ेठेत अपयश य ेते. जा त म ेदारी असल ेला
म ेदार जा त िक ंमती स ेट कर या या ि थतीत अस ेल. हे दाना ंना (Output) मया िदत
करते. असे मया िदत उ पादन ाहका ंचे संतोषािध य काढ ून घेते. बाजारातील
मागणीप े ा कमी उ पादनाम ुळे अकाय मता िनमा ण होत े. याम ुळे बाजार अपयशी ठरतो .
यामुळे एकूण क याण कमी होत े.
३ िकंमत भ ेदभाव –
म ेदारी श म ुळे िकंमतीम य े भेदभाव होतो . केवळ म ेदारच जा त िक ंमत
आकार या या ि थतीत नसतो , तर तो व ेगवेग या ाहका ंकडून या ं या अदा
कर या या मतेनुसार व ेगवेग या िक ंमती आका न िविवध ाहका ंचे उपभो या ंचे
संतोषािध य कमी क शकतो . उ च दजा ची म ेदारी असल ेली म ेदारी स ंपूण
ाहका ंचे संतोषािध य काढ या या ि थतीत असत े. म ेदारी श समाजासाठी घातक
असली तरी , काही अथ त ांनी या या उ लट िवचार मा ंडले आहेत.
४. म ेदारी आिण खचा त कपात –
िव यमसन आिण ड ेमसेट्झ सार या अथ शा ा ंनी असा य ुि वाद क ेला क , म ेदार
उ पादन खच कमी क शकतात . कमी खचा मुळे मृतवजन तोटा (deadweight loss)
कमी होतो . परंतु जा त नफा आिण आिथ क वाढ होत े. हे खालील िच ात प क ेले
आहे.
आकृती १.४ : खचा त कपात
munotes.in
Page 10
औ ोिगक अथ शा
10 आकृतीम य े, Op ही पूण पध अंतग त आकारल ेली िक ंमत आह े आिण Op1 ही म ेदारी
अंतग त आकारल ेली िक ंमत आह े. op िकंमतीत MC=Ac ची िक ंमत आह े. परंतु op1
असल े या म ेदारी िकमतीवरील िक ंमत ही पधा मक िक ंमतीवरील खचा पे ा कमी
आहे. अशा कार े, जरी म ेदारीची िक ंमत जा त असली आिण दाना ं या उ पादनात
पूण पध त (OM1) उ पादनाप े ा कमी (OM) असल े तरी, खच िततकाच कमी आह े
आिण म ेदारी अ ंतग त उ पादन अिधक िकफायतशीर आह े. ि कोण २ ारे दश िवलेले
े मृत वजन वाटप न ुकसान (deadweight loss) आहे. परंतु १ ने दश िवलेले े
उ पादक लाभ आह े. तोट्यापे ा फायदा जा त आह े, यामुळे समाजा या क याणात
सवा गीण स ुधारणा होईल .
म ेदारी श चा समाजा या क याणावर काय प रणाम होतो ह े समजण े कठीण असल े,
तरी सव साधारणपण े असे मानल े जाते क म ेदारी श समाजावर घातक प रणाम
घडवत े. परंतु एकािधकार श चा वापर उ पादन खच कमी क न समाजाच े क याण
वाढिव यासाठी क ेला गेला, तर समाजा या क याणात स ुधारणा होऊ शकत े.
१.५ उ ोगस ं था स ंरचनेचे िनधा रक
आधी सा ंिगत या माण े, संरचना हणज े अथ यव थ ेतील बाजार आिण उ ोगा ंची
वैिश ्ये आिण घटक , उ ोगस ं थांची रचना ही एक णाली आह े, जी स ं थेची उि े
सा य कर यासाठी िविश उप म कस े िनद िशत क ेले जातात याची पर ेषा दश वते. या
उप मा ंम ये िनयम , भूिमका आिण जबाबदा या ंचा समाव ेश होतो . सं थेतील
तरांदर यान मािहती कशी वािहत होत े, हे उ ोगस ं थांची रचना द ेखील िनधा रत
करते. उदाहरणाथ , क ीकृत संरचनेत, िनण य वरपास ून खालपय त वाहतात , तर
िवक ि त स ंरचनेत, िनण य घे याची श उ ोगस ं थां या िविव ध तरा ंम ये िवतरीत
केली जात े.
दुस या श दा ंत, उ ोगस ं थांची रचना एखा ा िविश बाजारप ेठेतील उ ोगस ं था, या
वातावरणात काम करतात याच े वण न करत े. खरेदीदार आिण िव े यांची सं या आिण
आकार िवतरण , उ पादन े िकती माणात िभ न आह ेत, इतर क ंप यांसाठी बाजारात
वेश करण े िकती सोप े आ ह े आिण उ ोगस ं थांना िकती माणात एकि त िक ंवा
िविवधीक ृत आह ेत याचा िवचार क न त े ओळखल े जाऊ शकत े. उ ोगस ं थांची रचना
ठरवणार े घटक खालील माण े आहेत.
१ उ ोगस ं थांचा आकार :
उ ोगस ं थांचा आकार उ ोगस ं थांची रचना ठर वतो. जर उ ोगस ं थांना आकार ख ूप
लहान अस ेल, तर याची औपचा रक रचना अस ू शकत नाही . य आपली कत ये पार
पाडतात . पण यासाठी कोणत ेही िनि त िनयम आिण कायद े नाहीत . जर
उ ोगस ं थांचा आकार मोठा अस ेल, तर औपचा रक िनयम आिण िनयम लाग ू केले
जातात . उ च यव थाप न आिण इतर कम चारी या ं यात फरक आह े. येक कामात
िवशेषीकरण असत े. येक भागधारकान े औपचा रक िनयम आिण िनयमा ंचे पालन करण े munotes.in
Page 11
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
11 अपेि त आह े. अिधका या ंचे िश म ंडळ आह े. साधारणपण े, संवादाचा वाह उ च
यव थापनाकड ून इतर कम चा या ंपय त असतो .
२. उ ोगस ं थांचे जीवन च :
उ ोगस ं थां या जीवन च ाच े ट पे असतात . बह तेक उ ोगस ं था १) ज म २) ता य
३) म यम जीवन आिण 4) प रप वता या ट यात ून जातात . अशा ट प े
उ ोगस ं थां या स ंरचनेवर प रणाम करतात . ज मात , उ ोगस ं थां या अव था
औपचा रक रचना अस ू शकत नाही आिण ािधकरणाच े बरेच ितिनधी नसतात . परंतु
जर उ ोगस ं था ित या जीवनच ा या द ुस या ट यात अस ेल हणज े जर ती य ुवा
अव थ ेत अस ेल, तर उ ोगस ं थांची औपचा रक रचना तयार क ेली जात े आिण काही
अिधकारा ंचे ितिनधी व घडत े. उ ोगस ं था या जीवन च ा चा ितसरा ट पा हणज े
म यम जीवन , या ट यात उ ोगस ं थेने काही माणात यश िमळवल े आ ह े.
उ ोगस ं थांची रचना अिधक औपचा रक आिण जिटल बनत े. जसज या उ ोगस ं था
जु या होत जातात , तसत या या स ंरचनेत अिधक या ंि क बन ू शकत े. शेवटचा ट पा
हणज े प रप वत ेचा ट पा . या ट यातील उ ोगस ं थांना ि थर , सुरि त वातावरण
राख यात अिधक रस असतो . काय मता आिण नफा वाढव यावर भर िदला जातो .
यानुसार रचना बदलत े.
३. यवसाय य ूहरचना :
उ ोगस ं थांची रचना ही उ ोगस ं थां या धोरणावर अवल ंबून असत े. जर
उ ोगस ं थांची रणनीती यवसायात लवकर वाढ करायची अस ेल, तर उ ोगस ं थांची
रचना ख ूप लविचक असण े आव यक आह े. कम चा या ंना झटपट िनण य घे याचा
अिधकार आह े. हणून िनण य घे या या िवक ीकरणाला न ेहमीच मह व िदल े जाते. परंतु
जर उ ोगस ं थांची रणनीती बाजारात नािव यपूण उ पादन े सादर करण े असेल, तर
आव यक रचना वरपास ून ते खाल या स ंरचनेत असत े. िजथे िनण य घे याचा वाह
उ च- तरीय यव थापनाकड ून कम चा या ंपय त असतो .
४. तं ानाचा वापर :
तं ानाचा वापर उ ोगस ं थां या स ंरचनेवर प रणाम करतो . जर उ ोगस ं थेला
मोठ्या माणावर उ पादन त ं ान वापर याची आव यकता अस ेल तर या ंि क रचना
सवा त यो य आह े. मोठ्या माणावर उ पादन त ं ानाम य े कामा या उप मा ंचे
माणीकरण आिण िवश ेषीकरण समािव आह े. हणून रचना अिधक या ंि क असण े
आव यक आह े. परंतु जर उ पादनाचा वाह सतत चाल ू असेल आिण उ पादन लहान
माणात क ेले जात अस ेल तर कमी पातळीच े माणीकरण आिण िवश ेषीकरण आव यक
आहे.
munotes.in
Page 12
औ ोिगक अथ शा
12 ५. ाहक आिण बाजार :
उ ोगस ं थां या स ंरचनेचा ाथिमक िनधा रक घटक हणज े बाजार आिण ाहका ंचा
कार. जर उ ोगस ं थां वेगवेग या िठकाणी िविवध कार या ाहका ंना सेवा पुरवत
असेल, तर उ ोगस ं थांची रचना अशी असावी क , ती उदयोगस ं थे या अन ेक
शाखा ंशी यवहार क शक ेल. संरचनेची रचना अशी असावी क , िनण य घे याचा वाह
क ीय ािधकरणाकड ून शाखा ंकडे जाईल .
६. भूगोल :
यवसा याचा भौगोिलक सार या या स ंरचनेवर भाव टाकतो . जेथे भौगोिलक
िवतरणाचा बराचसा अ ंश आह े, तेथे एकाच साइट थाना या त ुलनेत काळजीप ूव क
सम वय आिण िनय ं णाची अिधक आव यकता अस याची श यता आह े. एखा ा
िविश भौगोिलक े ात स ेवा िक ंवा उ पादन े ऑफर कर या ची फम ला सश
आव यकता अस यास , फम या शाखा य ेथे असू शकतात . िभ न थान े, येक शाखा
पूण पणे वयंपूण , पालक स ंघटनेचे छोटे व प हण ून काम क शकत े.
७. बा यवसाय वातावरण :
बा पया वरणीय घटक , जसे क या मालाची उपल धता , मानवी स ंसाधन े आिण
आिथ क स ंसाधन े ही बा वातावरणाची उदाहरण े आह ेत. असे बा घटक
उ ोगस ं थां या कामकाजावर आिण दीघ कालीन वाढीवर प रणाम करतात . बा
घटका ंचा भाव जा त अस यास , संरचना अिधक लविचक असण े आव यक आह े
आिण िवक ि त िनण य मता असण े आव यक आह े.
१.६ िवलीनीकरण
पारंपा रकपण े असे मानल े जात े क उ ोगस ं थांचे उि नफा वाढवण े आहे. नफा
वाढव यासाठी उ ोगस ं था अन ेक धोरण े अवल ंबतात. िवलीनीकरण ही सवा िधक नफा
िमळिव याची िक ंवा जा त बाजारप ेठेतील वाटा िमळिव यासाठी या धोरणा ंपैक एक
असू शकत े. िवलीनीकरण ही एक ि या आहे. या ार े दोन िक ंवा अिधक उ ोगस ं था
पर पर एकच उप म तयार करतात . दुस या श दा ंत, िवलीनीकरण दोन िक ंवा अिधक
उ ोगस ं थांम ये एका नवीन उ ोगस ं थांना एक करत े. िवलीनीकरणा ार े, कंप यांची
संसाधन े, बाजारप ेठ, मनु यबळ , मता , खच , महसूल इ या द चे एक ीकरण होत े.
साधारणपण े, समान आकारा या आिण समान उि े असल े या उ ोगस ं था
िवलीनीकरणा ार े नवीन अि त व तयार करतात . िवलीनीकरणाच े िविवध कार आह ेत
आिण उ ोगस ं था िवलीन कर याचा िनण य का घ ेतात याची िभ न कारण े आहेत.
िवलीनीकरणासाठी खालील हेतू आहेत -
१. मोठ्या माणात उ पादन - उ पादनाच े माण वाढ यान े खच कमी करता य ेतो.
मोठ्या उ ोगस ं थांना खच -बचत पधा मक लाभाचा लाभ िमळ ू शकतो जो लहान munotes.in
Page 13
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
13 उ ोगस ं थांना सहसा िमळ ू शकत नाही . िवलीनीकरणान ंतर, दोन उ ोगस ं था
उ पादनाच े माण वाढव ू शकतात आिण माणा या बचती लाभ िमळव ू शकतात .
२. बाजार िह सा (Market Share) - िवलीन हो या या सामा य ह ेतूंपैक एक
हणज े बाजाराचा सवा िधक िह सा िमळवण े. संसाधन े, मनु यबळ , तं ान इ याद च े
एक ीकरण िवलीन झाल े या उ ोगस ं थेला बाजारप ेठेतील सवा त मोठा वाटा
िमळिव यास स म करत े.
३. मालम ेचे संपादन - िवलीनीकरण द ेखील काही मालम ा िमळिव या या इ छ ेने
चालत े. जे इतर प ती वाप न िमळवता य ेत नाही . हे अगदी सामा य आह े क , काही
उ ोगस ं था अन य मालम ेम ये वेश िमळिव यासाठी िवलीनीकरणाची यव था
करतात िक ंवा या मालम ेला सामा यतः अ ंतग त िवकिसत हो यास बराच व ेळ लागतो .
उदाहरणाथ , अनेक िवलीनीकरणा ंम ये नवीन त ं ानात व ेश करण े हे वारंवार उि
असत े.
४. मू य िनिम ती - िवलीनीकरणा या उि ा ंपैक एक हणज े अित र महस ूल िकंवा
मू य िनमा ण करण े. िवलीनीकरणान ंतर बाजाराचा िव तार , उ पादनाच े िविवधीकरण ,
संशोधन आिण िवकास यासार या उप मा ंमुळे संचाला चा ंग या महस ूल िनिम ती ार े
अिधक म ू यवध न कर यास मदत होईल .
५. िविवधीकरण - िवलीनीकरण अन ेकदा िविवधीकरणा या उ ेशाने केले जात े.
िवलीनी करणा ार े उ ोगस ं था आप या यवसायात िविवधता आण ू शकत े. ते नवीन
बाजारप ेठेत व ेश क शकत े आिण या बाजारप ेठेत नवीन स ेवा दान क शकत े.
काहीव ेळा कंपनीचे यव थापक उदयोगस ं थे या ऑपर ेश सशी स ंबंिधत जोखम म य े
िविवधता आण यासाठी िवलीनीकरणाच े अ नुसरण करतात . असे मानल े जात े क ,
िवलीनीकरणाम ुळे बाजारप ेठांम ये िविवधता य ेईल आिण याम ुळे जोखीम व ैिव यप ूण
होऊ शकतात .
६. कर आकारणी - कर आकारणीच े फायद े िमळिव यासाठी उ ोगस ं था िवलीनीकरण
प त चा अवल ंब करतात . मोठ्या करपा उ प न असल े या क ंपनीसाठी कर तोटा
असले या उदयोगस ं थेम ये िवलीन झा यास , एकि त क ेले या एक ूण कर दािय व
कंपनी वत ं उदयोगस ं थे या कर दािय वाप े ा ख ूपच कमी अस ेल. अशा कार े,
िवलीनीकरणाकड े कर आकारणी या फाय ा ंसह इतर फायद े िमळिव याच े धोरण हण ून
देखील पािहल े जाऊ शकत े.
७. यव था पकांसाठी ो साहन े / लोभन े - उदयोगस ं थे या उ च यव थापना या
वैयि क आवडी आिण उि ा ंचा पाठप ुरावा कर यासाठी िवलीनीकरण द ेखील क ेले
जाते. िवलीनीकरणान ंतर एकि त स ंच अिधक श आिण ित ा स ुिनि त करत े.
िवलीनीकरणान ंतर एकि त क ंपनी एकल स ंचापे ा ख ूप मोठी होत े. दोन स ंच एका
कंपनीत िवलीन क े यानंतर यव थापका ंना मोठी क ंपनी बनव यास व ृ केले जाते.
याला सा ा य इमारत (Empire building ) हणतात , हे ते हा घडत े, जे हा शीष क
यव थापक एखा ा उदयोगस ं थे या काय मतेपे ा या या आकाराला पस ंती देतात. munotes.in
Page 14
औ ोिगक अथ शा
14 १.६.१ िवलीनीकरणाच े कार
िवलीनीक रण िविवध प े घेतात. िवलीनीकरणाच े व प िवलीन होणा या क ंप यां या
उि ा ंवर अवल ंबून असत े. िवलीनीकरणान ंतर, उ ोगस ं थांनी म ेदारी वाढवली अस ेल
िकंवा या ंचे ान आिण कौश य वाढवल े असेल. उ ोगस ं था या ं या ान आिण
कौश याचा अिधक फायदा िमळव या साठी त े लागू करतात . हे कौश य एका भौगोिलक
बाजारप ेठेत िमळवल ेले संशोधन आिण िवकासा ार े िमळवल े या उ पादना ं या ेणीशी
संबंिधत अस ू शकत े.जे नंतर इतर भौगोिलक बाजारप ेठांम ये लागू केले जाऊ शकत े.
अशा श उ ोगस ं था या ं या ि य ेत िवलीनीकरणाचा का र िनवड ून लाग ू करतात .
खालील िवलीनीकरणाच े िविवध कार आह ेत.
१. ैितज एक ीकरण - उदयोगस ं थेम ये आपल े थान मजब ूत कर यासाठी
उ ोगस ं थां ारे ैितज िवलीनीकरण धोरण अवल ंबले जात े. ैितज िव ताराचा अथ
उ ोगस ं थां िकती उ पादन े तयार करतात आिण िकती िभ न उ पादन े देते. जे हा
उ ोगस ं थांचे उि या ं या उ पादना ंसाठी बाजारप ेठ वाढवण े िकंवा नवीन बाजारप ेठेत
वेश करण े असत े, ते हा ैितज एक ीकरण धोरण अवल ंबले जाते. ैितज िवलीनीकरण
उ ोगस ं थांना नवीन उ पादना ं ारे नवीन बाजारप ेठ शोध याची परवानगी द ेते.
साधारणपण े, ैितज िवलीनीकरण अ ंतग त दोन धोरण े अवल ंबली जातात .
१. उ ोगस ं था सहा यक उ ोगस ं था ार े िकंवा िविवध बाजार िवभागा ंम ये ित या
उ पादना ं या िव ार े याच े िवपणन दश न वाढवत े.
२. कंपनी शहरा या िक ंवा देशा या व ेगवेग या भागा त अन ेक शाखा थापन करत े.िजथे
समान उ पादन े िदली जातात .
ैितज एका मता व ेगवेग या बाजारप ेठांम ये वतःची थापना कर यासाठी
उ ोगस ं थांसाठी उपय ु आह े. ैितज िवलीनीकरणा ार े िविवध बाजारप ेठांम ये
उ पादन े िकंवा सेवा ऑफर क न , फम उ ोगात आपल े थान मजब ूत करत े. समान
उ पादन िक ंवा स ेवेचे उ पादन आिण िव करणा या दुस या उदयोगस ं थेम ये
िवलीनीकरण . ैितज एक ीकरण धोरणाम ुळे म ेदारी िनमा ण होऊ शकत े.
िवलीनीकरणान ंतर एकि त क ंपनी बाजारप ेठ काबीज क शकत े, पधा कमी क
शकते आिण उ च नफा िमळव ू शकते.
ैितज एक ीकरण धोरण अ य ंत भावी असत े जे हा-
• उ ोगस ं था वाढ या उ ोगात पधा करत े
• उ ोगस ं थांकडे िवलीनीकरण आिण अिध हण हाताळ यासाठी प ुरेशी
• आिथ क संसाधन े आहेत
• िवलीनीकरणात ून बाह ेर पडणा या म ेदारी श ला परवानगी आह े
• ित प या कडे काही मता , कौश य े िकंवा संसाधन े नसतात .
munotes.in
Page 15
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
15 उधव गामी एक ीकरणाच े फायद े -
१. िव तार आिण वाढ -
िवलीनीकरणाची ि या हाती घ े याचे हे एक उि आह े. जर उ ोगस ं था ित या प ूण
मतेने काम क शकत अस ेल, तर िवलीनीकरण उ ोगस ं थेला ित या प ूण मतेने
काम कर यास स म करत े. कधीकधी अ ंतग त िव तार कर याप े ा इतर
उ ोगस ं थांम ये िवलीन होण े कमी खिच क असत े. या प रि थतीत िवलीनीकरण
यापक ाहक आधार दान कर ेल; इतर उ ोगस ं थांम ये िवतरण णाली अस ू
शकते. याचा वापर िवपणना ार े यवसायाचा िव तार कर यासाठी क ेला जाऊ शकतो .
जर उ ोगस ं था व ेगवेग या द ेशात काय रत असल े या द ुस या उ ोगस ं थाम य े
िवलीन झाली , तर ती ितच े काय नवीन बाजारप ेठांम ये वाढव ू शकत े. उ ोगस ं था या ंची
उ पादन े आिण स ेवांम ये िविवधता आण ू शकतात आिण त ुम या यवसा यासाठी
दीघ कालीन स ंधी िमळव ू शकतात . अशा कार े, िवलीनीकरणाम ुळे यवसायाचा िव तार
आिण वाढ हो यास मदत होऊ शकत े.
२. े ातील पधा कमी करत े -
ैितज एक करण पधा कमी क शकत े. हे पधा मक उ पादना ं या बाबतीत आिण
या उ पादना ंसाठी पया य बाजारा त उपल ध आह ेत. यां या बाबतीत मदत करत े. पधा
कमी झा यास उ ोगस ं था ाहका ं या गरजा प ूण कर यावर ल क ि त क शकतात .
पधा कमी झा यान े जा त नफा िमळ ू शकतो . हे पुरवठादार आिण िवतरका ं या स ंबंधात
उ ोगस ं थांना अिधक शि शाली बनवत े.
३. िव मान उ पादना ंना पूरक -
ैितज एका मता उ ोगस ं थांना बाजारप ेठ तस ेच उ पादन पोट फोिलओ िव त ृत
कर यास मदत करत े. उ ोगस ं था िव मान उ पादना ंसह अिधक उ पादन े िवकू
शकतात . हे िव मान उ पादना ंना प ूरक अस ू शकत े. उ ोगस ं था क ेवळ एका
उ पादनावरील अवल ंिब व कमी क शकतात .
४. उ पादन माणा या बचती आिण या ी -
उ पादन माणा या बचती या प रि थतीच े वण न करत े. याम य े व त ूं या मोठ ्या
उ पादनाम ुळे उ ोगस ं थेला िकमतीच े फायद े िमळतात . उ ोगस ं था या ंचे उ पादन
वाढवून आिण खच कमी क न मोठ ्या माणावर अथ यव था सा य क शकतात . हे
घडते कारण िक ंमत अन ेक व त ूंम ये िवतरीत क ेली जात े.
या ीची अथ यव था अशा प रि थत च े वण न करत े, याम य े पूरक व त ू आिण
सेवां या उ पादनाम ुळे उदयोगस ं थे या दीघ कालीन सरासरी आिण िकरकोळ खचा त
कपात होत े. उ पादना ं या स ं येमुळे न हे तर िविवधत े ारे तयार क ेलेली काय मता
आहे. munotes.in
Page 16
औ ोिगक अथ शा
16 ५. वाढीव महस ूल आिण खचा त घट -
िवलीनीकरण उ ोगस ं थांना खच कमी कर यास मदत करत े. उदाहरणाथ , समान
िवभागातील िक ंवा थानावरील उ ोगस ं था खच कमी कर यासाठी स ंसाधन े एक क
शकतात . न कल (Duplicate) सुिवधा टाळ या जाऊ शकतात . उ ोगस ं थां यां या
ित प या पे ा कमी िकमतीत काम क शकतात . अंितम उ पादना ं या िक ंमती कमी
के या जाऊ शकतात . याम ुळे पध कांना बाजारात ून बाह ेर काढल े जाईल , जर त े
िकंमत या य ु ात पधा क शकत नाहीत . खच कमी क े याने न याच े माण वाढ ू
शकते आिण कमावल ेला महस ूल वाढ ू शकतो .
परंतु उ ोगस ं थांनी काळजी घ ेणे आव यक आह े. कारण ैितज एक ीकरण
उदयोगस ं थे या न यावर िवप रत प रणाम क न या या उ पादन लाइनवर प रणाम
क शकत े. ैितज एक ीक रणाचे काही दोष खालील माण े आहेत.
१. बिहग त बचती - जर िवलीनीकरण आिण उ या एक ीकरणाचा यवसाय ख ूप मोठा
झाला आिण उ च यव थापनाम य े संघष अस यास बिहग त बचतीला आिथ क
संकटाचा धोका असतो . यामुळे उ पादन खच वाढू शकतो .
२. लविचकता भािवत करत े - िवलीनीकरणान ंतर, एकि त उ ोगस ं थांकडे अित र
मनु यबळ आिण अिधक ि या असतात , परंतु यासाठी अिधक जबाबदारीची
आव यकता असत े. एकि त उ ोगस ं थांम ये सव िवभागा ंम ये सम वय आिण
पारदश कता असण े आव यक आह े.
३. अिधका या ंकडून तपासणी - ैितज एक ीकरणा मुळे म ेदारी िनमा ण होऊ शकत े
आिण उ ोगस ं था पधा िवरोधी प त च े पालन क शकतात . अशा म ेदारी े ा या
पधा ािधकरणा ंकडून तपास आकिष त क शकतात . कंपनीने येक वेळी हे िस
केले पािहज े क , ती बाजारप ेठेतील पधा कशी मया िदत करत नाही .
४. यव थापका ं ारे कडक पय वे ण - िस ांतानुसार, ैितज एका मत ेचा प रणाम
असा सम वय होतो . याम य े िवलीन करणा या कंप यांमधील मता आिण स ंसाधन े
एकमेकांना पूरक असण े अपेि त आह े. ैितज एक ीकरण द ेखील म ेदारी तयार करत े.
सम वयाचा अभाव अस यास , शीष क यव थापन कामगारा ंकडून खूप अप े ा ठेवते
आिण याम ुळे ि य ेवर कठोर पय वे ण आिण िनय ं ण होत े. याम ुळे कामगारा ंम ये
अशांतता िनमा ण होऊ शकत े.
ैितज एक ीकरणाच े काही तोट े अस यान े, आड या एक ीकरणाच े फायद े तोट्यापे ा
जा त आह ेत हे उ ोगस ं थांनी िवचारात घ ेतले पािहज े. तसेच, उ ोगस ं थांम ये पूरक
उ पादना ंचा समाव ेश केला पािहज े िकंवा उप -उ पादन े िवकिसत क ेली पािहज ेत. यामुळे
उ ोगस ं थांना स या या उ पादना ंचा फायदा िमळ यास आिण िव मान िव िटकव ून
ठेव यास मदत होईल . तसेच, हे उ ोगस ं थांना अप ेि त नफा िमळिव यात मदत कर ेल.
munotes.in
Page 17
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
17 २. अनुलंब एक ीकरण - अनुलंब एक ीकरण , हणज े उ ोगस ं थांमधील उ पादन
ि य ेचे ट पे. उदाहरणाथ , उ ोगस ं थांमधील उ पादना या अव था ा करण े,
उ पादना ंवर ि या करण े, यांचे अंितम उ पा दनात पा ंतर करण े, यांचे िवपणन करण े
इ यादी . उ ोगस ं थेने घेतलेला सवा त मह वाचा िनण य हणज े याच े आदान (Input)
कसे िमळवायच े. ते सं थेत तयार करायच े क खर ेदी करायच े? जे हा ते सं थेम ये तयार
कर याचा िनण य घेतला जातो . ते हा ते अनुलंब एक ीकरण असत े. अनुलंब एक ीकरण
ही एक अशी रणनीती आह े, जी एखा ा उ ोगस ं थेला बा क ं ाटदार िक ंवा
पुरवठादारा ंवर अवल ंबून न राहता या या उ पादन ि य े या िविवध ट या ंवर थ ेट
मालक घ ेऊन या या ऑपर ेशनची प ुनर चना क द ेते. उ पादन ि य े या य ेक
ट यावर या स ू म-िनण यां या एक ीकरणाम ुळे येक उ ोगातील उ या एक ीकरणाची
पातळी ा होत े. िवलीनीकरण ह े उ या एक ीकरणासाठी धोरण हण ून वापरल े जाते.
दुस या श दा ंत, क या मालाचा प ुरवठा करणारी उ ोगस ं था िवलीनीकरणासाठी
िनवडली जात े, यानंतर उ या एक ीकरण क ेले जाईल कारण एकि त उ ोगस ं था
या या क या मालाच े उ पादन कर ेल.
उ या एक ीकरणावरील बह त ेक सािह य एज सी िस ा ंत िकंवा यवहार खच ेमवक
लागू करत े आिण अशा कार े काय मते या लाभा या ोता ंवर ल क ि त करते. परंतु
काहीव ेळा अन ुलंब एक करण ही अप ूण पध ची िति या असत े िकंवा ते अपूण तेचे ोत
असू शकत े.
उ या एक ीकरणाची या ी बह त ेकदा एखा ा उ ोगस ं थां ारे िन वळ आउटप ुट (मू य
जोडल ेले) आिण या या एक ूण उ पादन (िव ) या ग ुणो रा ने मोजली जात े. िन वळ
आउटप ुट हे उ ोगस ं थांचे वेतन, पगार आिण नफा या ंची बेरीज हण ून मोजल े जाते,
एकूण उ पादन ह े िन वळ आउटप ुट आिण इतर क ंप यांकडून खर ेदी केले या साम ी या
बरोबरीच े असत े. जर एखा ा उ ोगस ं थेने इतर क ंप यांसाठी प ूव िवकत घ ेतले या
काही आदाना ंचे उ पादन कर यास स ु वात क ेली, तर याच े िन वळ उ पादन वाढत े
आिण इतर िठकाणा ंह न आदान सािह याची खर ेदी कमी झा यावर , या या अन ुलंब
एक ीकरणाची पातळी वाढत े. उ ोगस ं था या ं या प ुरवठ्यावर अिधक िनय ं ण
िमळिव यासाठी आिण या ं या स ं थेला अिधक पधा मक बनव यासाठी अन ुलंब
िवलीनीकरणाच े अनुसरण करतात .
१. पूण अनुलंब एक ीकरण - जे हा उ ोगस ंसं थेला मालम ा , संसाधन े आिण प ुरवठा
साखळी या अप ीम िक ंवा डाउन ीमच े पुन पादन कर यासाठी आव यक असल ेले
कौश य उ ोगस ं थे या उ पादन संचाम य े िमळत े. ते हा त े पूण अनुलंब एक ीकरण
असत े. हे ा कर यासाठी उ ोगस ं थां उ या एक ीकरणाचा वापर करतात यांची
उि े. कधीकधी प ूण अनुलंब एक ीकरण िवलीनीकरणासाठी पया य हण ून वापरल े
जाते. िवलीनीकरणाकड े जा याऐवजी , उ ोगस ं था उ या एक ीकरणाचा अवल ंब
करतात .
munotes.in
Page 18
औ ोिगक अथ शा
18 २. आभासी अन ुलंब एक ीकरण - जे हा उ ोगस ं थांकडे पुरवठा साखळी या
अप ीम िक ंवा डाउन ीम िवश ेष साधना ंची मालक असत े, ते हा त े अ ध -उ या
एक ीकरण असत े. उदाहरणाथ , जर क ंपनीने मालक याज वाढव याच े फायद े
िमळिव यासाठी समता ग ुंतवणुक या व पात काही भागभा ंडवल ा क ेले असेल.
३. दीघ कालीन करार - उ या एक करणाचा सौ य कार हणज े दीघ कालीन करार .
उ ोगस ं था खर ेदीचे काही घटक सतत ठ ेवतात .उ पादन िवतरणातील िवस ंगती कमी
करणे हा उ ेश आह े, खच एका िविश मया देपय त ि थर ठ ेवला जातो .
४. पॉट कॉ ॅ ट्स- जे हा उ ोगस ं थांना व रत इनप ुट िकंवा क या मालाची
आव यकता असत े ते हा उ ोगस ं था पॉट कॉ ॅ टसाठी जातात . क या मालाची
खरेदी जाग ेवरच क ेली जात े, हणून याला पॉट कॉ ॅ ट हणतात .
अनुलंब करा रांचे कार :
१. फॉरवड अनुलंब एक ीकरण - जे हा उ ोगस ं था उ ोगस ं थांम ये फॉरवड
स लाय साखळीसह िवलीन होत े, ते हा याला फॉरवड एक ीकरण हणतात . अ ेिषत
पुरवठा साखळी आह े- क या मालाच े उ पादक - उ पादक - िकरकोळ िवतरक . जर
एखादी उ ोगस ं था एक उ पादन स ंच अस ेल आिण ती िवतरकाम य े िवलीन झाली
असेल तर ती फॉरवड अनुलंब एक ीकरण आह े.
फॉरवड अन ुलंब एक ीकरणाला अप ीम इ ंिट ेशन अस ेही हणतात . िकरकोळ
िव े यांची यश जा त असत े िकंवा प ुरवठा साखळी या श ेवटी असल े या
कंप यांकडे यां या माग े असल े या उ ोगस ं था खर ेदी कर यासाठी प ैसे असतात .
हणून, फॉरवड विट कल इ ंिट ेशन सामा य नाही .
२. बॅकवड हिट कल इ ंिट ेशन - बॅकवड हिट कल इ ंिट ेशन हणज े िजथ े एखादी
उ ोगस ं था प ुरवठा साखळीम य े ये यापूव एका ट यावर द ुस या उ ोगस ं थाम य े
िवलीन होत े. दुस या श दा ंत, ते या या प ुरवठादारा ंपैक एक समािव करत े.
उदाहरणाथ , याला ब ॅकवड हिट कल इ ंिट ेशन हणतात कारण प ुरवठा साखळीम य े
उ ोगस ं था माग े आह े. यामुळे, क चा माल उ पादक , िनमा ता आिण िवतरणा या
मूलभूत पुरवठा साखळीत - िवतरक क चा माल प ुरवठादार िक ंवा उ पादक या ं यात
िवलीन होऊ शकतो . उ या एक ीकरणाचा हा कार अगदी सामा य आह े. याचे कारण
असे क प ुरवठा साखळी या श ेवटी असल े या िवतरका ंकडे पुरवठादारा ंशी एकि त
हो याची यश असत े.
३. संतुिलत एक ी करण - संतुिलत एक करण ह े मागास आिण प ुढे दो ही एक ीकरणाच े
संयोजन आह े. उदाहरणाथ , जे हा एखादी क ंपनी प ुरवठा श ृंखलेत उदयोगस ं थे या
आधी िवलीन होत े, तसेच पुरवठा श ृंखलेत नंतर असल ेली कंपनी िवलीन होत े ते हा
संतुिलत एक करण होत े. संतुिलत एका मत ेम ये पुरवठा सा खळीतील मागास तस ेच
अ ेिषत िदश ेने यवहारा ंचा समाव ेश होतो .
munotes.in
Page 19
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
19 अनुलंब एक ीकरणाच े फायद े
अनुलंब एक ीकरणाम ुळे उ ोगस ं थांना पुरवठा साखळीवर अिधक िनय ं ण िमळत े.
उ या एक ीकरणाच े इतर लाभ िक ंवा फायद े आहेत. यांचा खाली उ ल ेख केला आह े.
१. मािहतीची उपल धता - अनुलंब एक ीकरण उ ोगस ं थाना उ पादन ि य ेवर
अिधक िनय ं ण ठ ेव याची परवानगी द ेते. पुरवठा साखळी सद या ंम ये मािहतीचा म ु
वाह आह े. मािहतीचा असा म ु वाह एका सद याकड ून मािहती पास कर यासाठी
लागणारा व ेळ कमी कर यास मदत करतो द ुस याला प ुरवठा साखळी . प रणामी ,
मागणीतील बदला ंनुसार ि य ेत बदल कर यात अिधक लविचकता आह े, याम ुळे
पुरवठ्याची लविचकता स ुधारते.
२. खचा त घट - उ या एक ीकरणा ार े, उ ोगस ं था आदान े (Input) खच कमी क
शकतात . जे हा उ ोगस ं था एकतर क या माला या उ पादना ा रे िकंवा िवतरणा ार े
एकि त होतात , ते हा त े साखळीतील सद य कमी क न आिण या ार े यांचे नफा
कमी क न खच कमी क शकतात . तसेच, उ ोगस ं था उ पादन ि य ेत गत
तं ानाचा अवल ंब क शकत े जे खच कमी कर यास मदत क शकत े.
३. िविवधीकरण - उ या एक करणा या मा यमात ून सं था स ं थेम ये गुंतवणूक
करतात . यातून सं थेतील लोका ं या कौश याचा उपयोग होऊ शकतो . ि य ेसाठी
आव यक असल े या कौश य स ंचाम य े देखील त े मािहत होऊ शकत े.
िविवधीकरणा या आधार े, उ ोगस ं था वतःला इतरा ंपे ा वेगळे क शकत े.
४. गुणव ा िनय ं ण - उ या एक ीकरणा ार े, उ ोगस ं थाच े उ पादन ि य ेवर
िनयं ण अस ू शकत े आिण उ पादना या ग ुणव ेवर देखील या ंचे िनयं ण अस ू शकत े.
जर मागासल ेले एक ीकरण अस ेल तर वापरल े या क या माला या ग ुणव ेवर
उ ोगस ं था िनय ं ण ठेवू शकतात . फॉरविड ग इंिट ेशन या बाबतीत , िवतरण स ुधारल े
जाऊ शकत े आिण उ ोगस ं था अशा कार े उ पादना या ग ुणव ेसाठी मानक स ंच
क शकत े.
५. कमी ाहक िक ंमती - पुरवठा साखळी या य ेक ट यावर , पुरवठादाराला काही
माणात नफा िमळतो . अनुलंब एक ी करणान ंतर, नवीन उ ोगस ं था प ुरवठा
साखळी या दोन िब ंदूंवर नफा कमावत े. यामुळे नवीन उ ोगस ं था कमी िकमती घ ेऊ
शकते.
६. भौगोिलक िव तार - अनुलंब एक करण नवीन क े उघड यास उ ोगस ं थाना मदत
करते
अनुलंब एक ीकरणाच े तोटे -
अनुलंब एक ीकरणाच े तोटे खाली ल माण े आहेत.
१. जा त िक ंमत - जर उ ोगस ं थानी माग े अनुलंब एक ीकरण क ेले आिण क चा माल
तयार क ेला, तर त े िकमान उ पादना या स ु वाती या ट यात इतर प ुरवठादारा ंपे ा
जा त खचा सह उ पादन क शकतात . याचे कारण अस े क उ ोगस ं थामधील munotes.in
Page 20
औ ोिगक अथ शा
20 लोकांकडे उ पादना ंसाठी आव यक असल ेले कौश य नस ू शकत े. याम ुळे
यव थापक य ग ुंतागुंत होऊ शकत े.याचा एक प प रणाम हणज े खचा त वाढ आिण
मु य स मत ेत घट होय .
२. नवीन त ं ानाम ुळे होणार े तोटे- जर नवीन त ं ान ख ूप वेगाने िवकिसत होत
असेल तर उ या एकाि मक उ ोगस ं थानी नवीन त ं ानाचा अवल ंब करण े आव यक
आहे. उ ोगस ं थेला नवीन त ं ानाम य े गुंतवणूक करण े आव यक आह े. नवीन
तं ानाचा अवल ंब करण े महागात पड ू शकत े. यातून उ पादन खचा त भर पड ू शकत े. हे
अनुलंब एक ीकरणाच े फायद े तट थ क शकत े.
३. कमी नफा - अनुलंब एक ीकरण न ेहमीच फायद ेशीर अस ू शकत नाही .
उ ोगस ं थाना मोठी ग ुंतवणूक आिण कौश य आव यक अस ू शकत े. उ ोगस ं था इतर
पुरवठादार िक ंवा िवतरका ंशी पधा क शकत नाहीत , जे आधीच बाजारात थािपत
आहेत.
४. लविचकता कमी करत े - बाजारातील थािपत क ंप यांम ये अ नुलंब एकाि मक
कंप यांपे ा अिधक लविचकता असत े. उ या एकाि मक उ ोगस ं थाकड े पुरवठा
साखळीसह काही पया य आह ेत. परंतु वत ं पुरवठादार िक ंवा िवतरक िविश
उ पादनाच े उ पादन िक ंवा िवतरण कर यात मािहत असतात . हणून या ं याकड े
अिधक लविचकता अस ू शकत े.
५. समूह एक ीकरण
समूह िवलीनीकरण िक ंवा एक ीकरण ह े अस ंबंिधत यवसाय असल े या दोन
उ ोगस ं थामधील एक करण आह े. दोन उ ोगस ं था प ूण पणे िभ न े ात िक ंवा िभ न
भौगोिलक भागात आह ेत. अशा कारच े िवलीनीकरण उ ोगस ं था या ंची काय वेग या
भौगोिलक े ात िव ता रत कर यासाठी िक ंवा या ं या उ पादना ंची ेणी िव त ृत
कर यासाठी उपय ु ठरतात .
समूह िवलीनीकरणाच े कार - एकि त िवलीनीकरणाच े दोन कार आह ेत. युअर
कॉं लोम ेरेट िवलीनीकरण - जे हा दोन उ ोगस ं था सामाईक नसतात . ते हा त े एक
समूह िवलीनीकरण असत े. काहीव ेळा उ ोगस ं थांचे उि यवसायाचा िव तार करण े
िकंवा उ पादन ेणी वाढवण े हे असत े जर अशा उ ोगस ं था िवलीन झा या तर याला
िम सम ूह िवलीनीकरण हणतात .
समूह िवलीनीकरणाच े फायद े-
१. यवसाय िविवधीकरण - समूह िवलीनीकरण असल े या उ ोगस ं था यां या
यवसायात िविवधता आण ू शकतात . उ ोगस ं थेला िविवधीकरणाचा फायदा होतो
आिण ती कमक ुवत बाजारप ेठांशी स ंबंिधत जोखम वर मात क शकत े. उ ोगस ं था
एका यवसाय िवभागातील घसरणी या ितक ूल प रणामावर मात क शकत े आिण
दुस या वैिव यप ूण िवभागात आपली चांगली कामिगरी ठ ेवू शकत े.
munotes.in
Page 21
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
21 २. िव ता रत ाहक आधार - समूह िवलीनीकरण असल ेली उ ोगस ं था आपली
उ पादन े दुस या उ ोगस ं थेला िवक ू शकत े. याला ाहका ंचा पूण पणे नवीन स ंच िमळतो .
जो तो अ यथा शोध ू शकत नाही . यामुळे ाहका ंचा आधार वाढतो आिण चा ंगला नफा
िमळ या स मदत होत े.
३. माणा या बचती - दोन उ ोगस ं था एक आ यास स ंशोधन आिण िवकासाचा
खच आिण जािहरात चा खच कमी होऊ शकतो . खच वेगवेग या यावसाियक स ंचांम ये
पसरल ेला आह े.
४. संसाधना ंचा वापर - कं लोमर ेट िवलीनीकरण उ ोगस ं थांना भा ंडवल आिण
मनु यबळ या सार या न वापरल े या स ंसाधना ंचा वापर कर यास मदत करत े. अित र
भांडवल यवसाया या िविवध े ांम ये वापरल े जाऊ शकत े. हे आपल े अ य ु त
मनु यबळ व ेगवेग या यवसायात वाप शकत े.
समूह िवलीनीकरणाच े तोटे- समूह िवलीनीकरणाच े फायद े असल े तरी याच े तोटेही
आहेत. समूह िवलीनीकरणाच े तोटे खालील माण े आहेत.
१. कॉप र ेट ग हन स- यवसायातील व ैिव यता ल क ि त करण े श य आह े. हे मु य
ऑपरेश सपास ून संसाधन े दूर वळव ू शकत े. संसाधना ं या अशा वळणाम ुळे खराब
कामिगरी होऊ शकत े.
२. पूव चा अन ुभव नाही - िवलीनी करण करणा या सम ुहात िवलीन होणा या
उ ोगस ं थांना एकम ेकांसोबत काम कर याचा कोणताही अन ुभव नाही . यामुळे एखा ा
सं थेम ये हे यव थापन होऊ शकत े.
३. शासना या सम या - जे हा वेगवेग या स ेटअप असल े या व ेगवेग या उ ोगस ं था
एकमेकांम ये िवलीन होतात , ते हा नवीन कॉप र ेट सं कृती िवकिसत करण े, खूप
आ हाना मक असत े. अशा कारच े मतभ ेद उदयोगस ं थे या स ुरळीत कामकाजासाठी
सम या िनमा ण क शकतात .
१.७ बाजार रचना
बाजाराची रचना एखा ा स ं थे या व ैिश ्यांचा संदभ देते, जी िक ंमत आिण आदाना ं या
िनधा राशी संबंिधत उ ोगस ं था या वत नावर भाव पाडत े.उ ोगस ं था रचना हा एक
मह वाचा घटक आह े कारण याचा उ ोगस ं था या वत नावर प रणाम होतो .
सं थांमधील पध ची पातळी , सव साधारणपण े, कंप यांची सं या, यां या उ पादना ंची
िविश ता , मागणीची लविचकता आिण उ पादना या िकमतीवरील िनय ं ण यासार या
संघटना मक व ैिश ्यांमधील बदला ंमुळे बाजाराची रचना बदलत े. कोणतीही बाजार
रचना ि थर राहात नाही , ती संघटना मक व ैिश ्ये आिण भौितक , आिथ क, सं था मक
आिण ता ंि क घटका ंमधील बदला ंमुळे बदलत राहत े. खालील कारणा ंमुळे बाजाराची
रचना सतत बदलत राहत े.
munotes.in
Page 22
औ ोिगक अथ शा
22 १. उ पादन नम ुना - अनेक घटक उ पादन प ती िनधा रत करतात . उ पादन प त
अनेक घटका ं ारे िनधा रत क ेली जात े. हे तांि क घटक , आिथ क घटक आिण
सं था मक घटका ंमुळे बदल ू शकत े. अशा घटका ं या बरोबरीन े बाजाराची रचना बदलत े.
तं ानातील बदला ंबरोबरच इतर घटका ंनुसार त े बदलत े.
२. मागणी नम ुना- उ प नातील बदल , ाहका ं या आवडीिनवडी आिण पस ंत म य े
बदल, फॅशनमधील बदल , ाहका ंमधील उ प न िवतरणातील बदल आिण बाजारा या
रचनेतील बदल याम ुळे उ पादनात बदल कर याची मागणी , यां याशी सम वय
ठेव यासाठी बदल आिण अ यावत क ेले जावे. मागणीत बदल होतो .
३. िवपणनाच े खच आिण नम ुने - क या मालाची िक ंमत, उ पादना या घटका ंची
िकंमत, िवपणन काय इ यादी , बाजारा या स ंरचनेतील बदल िनि त करतात . वाहतूक,
टोरेज, िव प ुरवठा आिण बाजाराची मािहती दान करणे यासारखी िवपणन काय
बाजाराची रचना िनि त करतात .
४. सरकारी धोरण े - कर, अनुदाने, खरेदी आिण िव यास ंबंधी सरकारी धोरण े
बाजारातील कामा ं या कामिगरीवर प रणाम करतात . सरकारी धोरणातील बदला ंनुसार
बाजाराची रचना बदलली पािहज े. िव ची पातळी , क या मालाची खरेदी, यादी,
उ पादनाची मा ा आिण सरकार या धोरणा ंमधील बदला ंसह बाजारप ेठेत नेणे यासारखी
काय .
५. तांि क बदल - तं ानातील बदल यवसाया या माणात , कंप यांची सं या आिण
यां या आिथ क गरजा ंम ये समायोजना ार े बाजारा या स ंरचनेत बदल घडव ून
आणतात .
बाजार स ंरचनेचे िनधा रक-
१. खरेदीदार आिण िव े यांची सं या : एखा ा िविश उ पादनाची िव करणा या
खरेदीदार आिण क ंप यांची स ं या, बाजारातील पध या तरावर प रणाम िनधा रत
करते. जर खर ेदीदार आिण िव े यांची सं या मोठी अस ेल, तर एकाच िव ेता िक ंवा
खरेदीदाराचा बाजारावर फारच कमी भाव पडतो . खरेदीदार िक ंवा िव े यांची सं या
उ पादनाची िक ंमत ठरवत े. बाजारात फारच कमी उ ोगस ं था अस यास , उ ोगस ं था
उ पादना ं या िकमतीवर भाव टाक ू शकतात .
२. माणा या बचती - बाजार स ंरचना द ेखील उ ोगस ं था या आकारावर िक ंवा
उ पादना या पातळीन ुसार िनधा रत क ेले जाते. जर उ पादन मोठ ्या माणावर तयार
केले गेले तर, उ ोगस ं थाना मोठ ्या माणावर उ पादनाच े फायद े िमळतात , ती या या
उ पादना ंची िक ंमत कमी ठ ेवू शकत े आिण पधा मक फायदा िमळव ू शकत े. अशा
उ ोगसं था हळ ुहळू संपूण बाजाराची मागणी िमळव ू शकतात आिण याम ुळे बाजारात
म ेदारी िनमा ण होऊ शकत े.
munotes.in
Page 23
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - १
23 ३. उ पादनाच े व प - उ पादनाची व ैिश ्ये बाजाराची रचना ठरवतात . जर उ पादन े
एकसंध असतील तर ती बाजारात याच िक ंमतीला िवकली जातात . पण व त ू वेगळी
केली, तर ती व ेग या िकमतीला िवकली जात े. जर उ पादन अि तीय अस ेल आिण
याला द ुसरा पया य नस ेल तर त े बाजारात म ेदारी िनमा ण करत े.
४. वेश अडथळ े - जर उ ोगस ं था एका उ ोगात ून दुस या उ ोगात जा यास
मोक या असतील , तर िक ंमत ि थर राहील . या उ ोगात मोठ ्या सं येने उ ोगस ं था
नफा िमळवतात .ते इतर िव ेते बाजारात आकिष त होतील . यामुळे पध मुळे भाव ि थर
राहतात . परंतु वेश आिण बाह ेर पड याच े वात ं य नस यास , बाजारात व ेगवेग या
िकंमती चिलत असतात . यामुळे बाजारात म ेदारी िनमा ण होऊ शकत े.
५. व तूंची गितशीलता - जे हा उ पादन आिण उ पादना ंचे घटक सहजपण े हलव ू
शकतात , ते हा बाजारात एकसमान िक ंमत चिलत होईल . यामुळे बाजारप ेठ
पधा मक होईल . परंतु या या िवरोधात , जर उ पादन आिण उ पादना ंचे घटक म ु पणे
िफ शकत नसतील , तर वेग या उ पादनासाठी बा जारात व ेगवेग या िक ंमती चिलत
असतात .
६. ाहका ंचे ान - खरेदीदार आिण िव े यांना बाजारातील प रि थतीब ल प रप ूण
मािहती अस यास , िव ेते एकाच उ पादनासाठी िभ न िक ंमत आका शकत नाहीत ,
अशा प रि थतीत बाजारात समान िक ंमत असत े. मग बाजारात एकसमान िक ंमत असत े.
तथािप , खरेदीदारा ंना अप ूण ान अस यास , िव ेते िभ न िक ंमती आका शकतात .
७. सरकारी ह त ेप - कधी कधी बाजारावर सरकारची म ेदारी असत े बाजार
अ य पण े सरकार ार े िनयंि त क ेले जातात . सरकार एकतर भारी कर लादत े िकंवा
कंप यां या व ेशास ितबंध कर यासाठी यवसाय परवाना अिनवाय करत े.
१.८ सारांश
औ ोिगक अथ शा मधील म ुख े ांपैक एक हणज े उ ोग संरचना आिण याचा
उ ोगा या कामिगरीवर होणारा प रणाम समज ून घेणे. औ ोिगक अथ शा मधील
उ ोगा ंचे वत न समज ून घे यासाठी िविव ध स ै ांितक ितमान े वापर ली जातात .
सु वातीला , बाजाराची रचना समज ून घेणे आिण उ ोगस ं था या स ंरचनेशी स ंबंिधत
उ ोगस ं था या कामिगरीच े िनरी ण करण े यावर ल क ि त क ेले गेले. परंतु गे या
काही वषा त ीकोन बदलला आह े आिण आता व ैयि क क ंप यां या काय मतेला
मह व िदल े जात आह े.
अनेक घटक उ ोगस ं थाची रचना आिण आचरण ठरवतात . उ ोगस ं थाची रचना ,
उ ोगस ं थाची िव , महसूल आिण नफा ठरवत े. बाजाराची रचना अन ेक घटका ं ारे
िनि त क ेली जात े. यात ाहका ंची काही व ैिश ्ये समािव आह ेत, जसे क या ंचे
बाजाराब लच े ान , खरेदीदारा ंची स ं या, यांची अिभ ची , ाधा य े आिण सवयी .
अनेक व ेळा यवसायाच े काय यव थािपत कर यासाठी िवलीनीकरण आिण munotes.in
Page 24
औ ोिगक अथ शा
24 अिध हणा ंचा अवल ंब केला जातो . हे कार उ ोगस ं था या एक ीकरणाच े कार आिण
यांचे फायद े याब ल क प ना देतात.
थोड यात , रचना, आचरण आिण काय दश न हे अ पािधकार बाजाराम य े िनण य
घे याचे मुख चालक आह ेत;
१.९
१. बाजार रचना हणज े काय? बाजार रचना आिण म ेदारी श या ं यातील स ंबंध
प करा .
२. उ ोगस ं थाची रचना काय आह े? उ ोगस ं था या स ंरचनेचे िनधा रक प करा .
३. बाजार स ंरचनांचे नमुने काय आह ेत?
४. िवलीनीकरण प करा . िवलीनीकरणाच े िविवध कार प करा .
१.१० संदभ
1) Louis Philips, “ Applied Industrial Economics”, Cambridge
University Press, 1998
2) paul. R. Ferguson, “Industrial Economics: Issues and Perspective”
MACMILLAN EDUCATION LTD Hound mills, Basingstoke,
Hampshire RG21 2XS and London
3) Luis M. Bill Cabral, “Introduction to Industrial Organizations” 2002,
The MIT Press Cambridge, Massachusetts. London, England
4) Malcolm C. Sawyer, “ The Economics of Industries and Firms”
1985, Taylor & Francis e -Library, 2005.
5) Ho Ma 2000, “ Comparative advantage and Firm’s performance”
CR Vol l0(2)
6) Stigler, G. “A Theory of Oligopoly,” The Journal of Political
Economy, 72(1), 44 -61, (1964) 7 Bresnahan, Tim “Empirical
Studies with Market Power,” Handbook of Industrial Organization,
vol. II, chap. 17.
munotes.in
Page 25
25 २
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत - २
घटक रचना :
२.१ उि े
२.२ तावना
२.३ माणा ं या बचती
२.४ उ पादन िभ नता
२.५ भांडवलाची आव यकता
२.६ अ पािधकारातील िक ंमत धोरण
२.७ पर परावल ंबनाचे िस ा ंत
२.८ गु संगनमत आिण िक ंमत न ेतृ व
२.८ िकंमत मया दा
२.९ सारांश
२.१०
२.१ उि े
१. मोठ्या माणात उ पादनाच े फायद े समज ून घेणे.
२. उ ोगस ं था या उ पादन िभ नत ेचे मू यमापन करण े.
३. उ ोगस ं था या भा ंडवल आव यकता ंचे मू यांकन करण े.
४. संगनमत ार े पर परावल ंबना या िस ा ंतांचा अ या स करण े.
५. उ ोगस ं था या ग ु संगनमत य ूहरचनाच े परी ण करण े.
२.२ तावना
औ ोिगक अथ शा हणज े उ ोग , यां या सम या आिण या ंचा समाजाशी असल ेला
संबंध या ंचा अ यास होय . हा िवभाग क ंप यांसाठी मोठ ्या माणात उ पादना या
फाय ा ंची चचा करतो . मोठ्या माणावर उ पादन क न , उ ोगस ं था उ पादन खच
कमी क शकतात . उ पादन िभ नता धोरणा ंचे पालन क न उ ोगस ं था ाहका ंना munotes.in
Page 26
औ ोिगक अथ शा
26 आकिष त क शकतात . उ पादना ंम ये फरक क न त े बाजारात नवीन क ंप यां या
वेशास ितब ंिधत क शकत े. याचा फायदा बाजा रात स या या उ ोगस ं थांना
होतो.
परंतु भांडवला या गरज े या मागणीन ुसार उ ोगस ं थाच े व प बदलत े. उ ोगस ं थानी
यां या यवसाया या व पावर अवल ंबून या ं या भा ंडवला या गरजा ंचे िनयोजन
करणे आव यक आह े. भांडवलाची गरज ओळख ून आिण याची आगाऊ यव था
के याने उ ोगस ं था चा ंगला नफा िमळिव यासाठी स ुस ज होऊ शकत े. उ पादनाची
िकंमत ठरवण े हा एक मह वाचा िनण य आह े. अ पािधकार बाजाराम य े फार कमी
उ ोगस ं था आह ेत. या उ ोगस ं थाना एकम ेकांची िक ंमत आिण आदाना ंचे िनण य
मािहत असतात . जर या ंनी एकम ेकांशी पधा केली तर त े पूण पणे पर परावल ंबी
बनतात . या प रि थतीत िक ंमत आिण आदाना ंचा िनण य इतर उ ोगस ं था या
िनण यांवर अवल ंबून असतात . जर बाजारातील उ ोगस ं थानी एक य ेऊन स ंगनमत
केले तर या ंना जा त नफा िमळ ू शकतो .
२.३ माणा ं या बचती
आधुिनक यव सायाच े वैिश ्य हणज े मोठ्या माणात उ पादन . उ पादन माणा ं या
बचती ह े मोठ्या माणात उ पादन िकमतीच े फायद े आहेत. आदानासह सरासरी िक ंमत
कमी झा यास उ ोगस ं था माणा ं या बचती िक ंवा क ेलची अथ यव था िमळत े. दुस-
या श दात , जर त े मोठ्या माणाव र काय रत अस ेल, तर उ ोगस ं थांना िकमतीच े फायद े
िमळतात .
माणा या बचतीचा िस ा ंत आदाना ं या वापराच े माण आिण उप मा ं या
आदाना ंमधील स ंबंधांचा अ यास करतो . माणा या बचतीचा िस ा ंत उ पादना या
िविवध तरा ंवर सरासरी उ पादन खचा या भावाचा अ या स करतो . जसे क
संसाधना ंचा काय म वापर क न प ुट तयार कर यासाठी सव श य य न क ेले जातात .
दीघ कालीन सरासरी खच व याला ' केिलंग व ' असे हणतात . कारण त े माणा या
अंतग त-बिहग त बचतीचा सब ंध दश वते.
चे बरिलन या मत े, जे हा ऑपर ेशनचे माण िक ंवा उ पादना या घटका ंचा वापर वाढतो
ते हा उ पादना या घटका ंची काय मता िवश ेषीकरण िक ंवा िवश ेष तं ाना या
वापराम ुळे उ पादना या घटका ं या काय मतेमुळे वाढत े.
माणा या बचतीची स ंक पना खालील िच ा या मदतीन े प क ेली जाऊ शकत े.
munotes.in
Page 27
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
27 आकृती २.१: दीघ कालीन सरासरी खच व आिण माणा या बचती
आकृतीम य े, LAC हा दीघ कालीन सरासरी खच व आह े आिण SAC1, SAC 2,
SAC3, SAC 4, आिण SAC5 हे अ पकालीन सरासरी खच व आह ेत. LAC हा
SAC साठी पिश का आह े. LAC हे सव पिश का िब ंदूंचे थान आह े. LAC आदाना ं या
कोण याही तरावरील उ पादनाची िकमान स ंभा य सरासरी िक ंमत दश वते. जर
कोण याही उ ोगस ं थाना उ पादनाची OA पातळी तयार करायची अस ेल. हे सरासरी
िकंमत SAC1 वर SA1 वन पती आकार िनवड ेल. उ ोगस ं था G िबंदूवर या व वर
काय करेल. जर OB आउटप ुट तयार क इि छत अस ेल, तर ते ASC2 लांट िनवड ेल
आिण त े िबंदू H वर काय करेल. याच माण े उ ोगस ं था िब ंदूवर काय करेल.
सरासरी िक ंमत LAC ला पिश का आक ृती १.५ सूिचत करत े क , उ ोगस ं था कमी
खचा त जा त उ पादन द ेऊ शकत े. आदाना ंची OM पातळी इ तम उ पादन आह े.
कारण उ पादना या या तरावर उ पादनाची िक ंमत सवा त कमी आह े.
LAC आदाना ं या OM पातळीपय त खाली य ेते आिण न ंतर ते वर या िदश ेने खाली य ेते.
याला U आकार आह े. हे U आकाराच े आहे कारण LAC यां या िकमान िब ंदूवर SAC
ला पिश क नाही . आदाना ं या OM तराप ूव LAC यां या कमी होत असल े या
भागावर स ॅकला पश करत े. जे दश वते क उ पादन खच कमी क न उ पादन
वाढव यास आणखी वाव आह े. परंतु िबंदू I िकंवा OM पातळी या आदाना ंनंतर, LAC
यां या वाढ या भागावर LAC ला पिश का आह े. हे सूिचत करत े क , उ पादन पातळी
OM या पलीकड े उ पादन वाढ यास उ पादन खच वाढतो . LAC ला 'िलफाफा व '
असे हणतात . कारण त े SAC ला यापत े. याला िनयोजन व द ेखील हटल े जाते
कारण िनमा ता LAC वरील उ पादनाची कोणतीही पातळी िनवड ून LAC वरील
कोणत ेही आउटप ुट िनयोजन क शकतो . खाल या बाज ूने उतार असल ेला LAC
माणा या बचतीला कारणीभ ूत ठ शकतो . मोठ्या माणावर अथ यव था ंमुळे
उ ोगस ं था उ पादन खच कमी क शकत े. उ ोगस ं था ार े खालील अथ यव था ंचे
िनरी ण क ेले जाते.
munotes.in
Page 28
औ ोिगक अथ शा
28 माणा या बचतीच े ोत खालील माण े आहेत
१. काय म त ं ानाचा वापर :
थम, उ ोगस ं था आप या काय प तीत वाढ करत असताना , ती अिधक िविश
आिण ता ंि क ्या अिधक काय म, यं साम ी मोठ ्या माणात उ पादनासाठी वाप
शकते. यामुळे ित स ंच उ पादन खच कमी होतो .
२. मांची िवभागणी :
दुसरे हणज े, जे हा कामकाजाच े माण वाढवल े जाते आिण अिधक म आिण इतर
घटक काय रत असतात , ते हा कामाची व ेगवेग या भागात िवभागणी करण े श य होत े.
दुस या श दात , म िवभागणी मोठ ्या माणात श य होत े. म आिण िविवधीकरणाच े
िवभाजन मोठ ्या माणावर उ पादन खच कमी करत े, कामगार उ पादन ि य ेत िविश
काय कर यासाठी िवश ेष बन ू शकतात . सामा यतः , कामगार उ पादन ि य ेत एक
काय करतात आिण याला यात अन ेक काय करावी लागतात . यापे ा ते अिधक
काय मतेने काम क शकतात . यामुळे उ पादन वा ढते आिण उ पादन खच कमी
होतो.
३. घटका ं या अिवभा यत ेमुळे अथ यव था :
कॅ डोर आिण जोन रॉिब सनसार या अथ शा ा ंनी घटका ं या अप ूण िवभा यत ेमुळे
उ वल े या माणा या बचती प ीकरण िदल े. यांचे हणण े आहे क , बह तेक घटक
भारी आह ेत. ते अिवभा य असतात , जे हा उ ोगस ं था मोठ ्या स ं येने प रवत नीय
घटक वापरत े, ते हा अशा अिवभा य मोठ ्या घटका ंचा वापर या ं या सव च मत ेवर
केला जातो . याम ुळे उ च उ पादन िमळ ू शकत े. यामुळे उ पादन खच कमी होतो .
घटका ं या या महागड ्या अिवभा य स ंचांसह ए क लहान उ पादन तयार क े यास ,
उ पादनाची सरासरी िक ंमत वाभािवकपण े जा त अस ेल.
४. िवपणन अथ यव था :
एखा ा उ ोगस ं थाना मोठ ्या माणावर खर ेदी-िव चा यावसाियक फायदा िमळ ू
शकतो . मोठ्या माणावर काय रत असल े या उ ोगस ं थाना मोठ ्या माणात क चा
माल खर ेदी कर याचा फायदा होऊ शकतो . क या मालाचा प ुरवठादार सवलती द ेऊ
शकतो प रणामी उ पादन खच कमी होतो . उ ोगस ं था हा फायदा ाहका ंना देऊ
शकते. ते उ पादन कमी िकमतीत िवक ू शकत े. यामुळे उ ोगस ं था यवसाय वाढ ू
शकतो .
५. आिथ क अथ यव था :
मोठ्या माणावर काय रत असल े या उ ोगस ं थाना आिथ क लाभ िमळतो .
उ ोगस ं थाना ब ँकांकडून कज िमळवण े सोपे होते. कारण उ ोगस ं थाना बाजारात
ित ा आह े. पुढे, मोठ्या उ ोगस ं था भा ंडवली बाजारात रोख े आिण टॉक अिधक
अनुकूल अट वर िवक ू शकतात . यामुळे यावसािय क हेतूंसाठी आव यक िनधी
उभार याचा खच कमी होतो .
munotes.in
Page 29
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
29 ६. जोखीम सहन कर याची मता :
मोठा उ ोग ितक ूल काळात उभा राह शकतो . ते ितक ूल वेळेची भिव यवाणी क
शकते आिण अशा प रि थत ना त ड द े यासाठी आगाऊ यव था क शकत े.
उदाहरणाथ , नजीक या भिव यात टंचाईची अप ेि त श यता अस यास त े क चा माल
साठव ू शकत े. अशा कार े, मोठ्या माणावर चालणा या उ ोगाची जोखीम सहन
कर याची मता लहान माणात चालणा या कोण याही उ ोगाप े ा जा त असत े.
७. यव थापक य अथ यव था :
मोठ्या माणावर काय रत असल ेली उ ोगस ं था िविवध े ातील त ा ंना िनय ु क
शकते. ते वेगवेग या िवभागा ंसाठी यव थापक िनय ु क शकत े जे उ पादन आिण
उ पादकता स ुधार यासाठी या ं या कौश याचा अ ंितम िनण य घे याची मता वाप
शकतात . हे उ पादन खच कमी कर यास मदत करत े आिण उ पादन आिण काय मता
वाढवत े.
वर नम ूद केले या माणा या बचतीम ुळे, दीघ कालीन सरासरी खच व खाली उतरतो .
२.४ उ पादन िभ नता
उ पादन िभ नता हा एक कारचा व ेश अडथळा आह े. बेनने या या अ यासात
उ पादनातील िभ नता हा व ेशाचा अडथळा हण ून नम ूद केला आह े. यामुळे नवीन
कंप यांचा व ेश कठीण होतो . उ पादनातील फरक उ ोगस ं था या वत नावर अवल ंबून
असतो . हे उ ोगस ं था या उप मा ंवर देखील अवल ंबून असत े. च बरिलनन े म ेदारी या
पध त उ पादना या फरकावर अिधक भर िदला . च बरिलन या मत े, हे एकािध कारशाही
पध चे वेगळे वैिश ्य आह े.
म ेदारी पधा अंतग त, उ पादन े एकस ंध नसतात . वेगवेग या उ ोगस ं थाची उ पादन े
एकमेकांपासून थोडी व ेगळी असतात ; हणून, ते एकम ेकांसाठी जवळच े पया य आह ेत. या
उ पादना ंम ये काही माणात एकािधकार आह े. यामुळे म ेदारी असल े या पधा मक
बाजारप ेठेत पधा असत े. तशीच म ेदारीही असत े. उ पादन िभ नत ेचे माण िजतक े
मोठे असेल िततक एकािधकार श आह े.
उ पादन िभ नत ेचे दोन आधार आह ेत-
१. उ पादना या व ैिश ्यांवर आधा रत उ पादन िभ नता - जे हा कोणतीही
उ ोगस ं थाचा आकार , रंग िडझाइन क हर , िवशेष पेटंट वैिश ्ये, यापार िच ह आिण
यापार नावा ंम ये बदल आणत े.ते हा याच े उ पादन इतरा ंपे ा वेगळे बनत े. अशा
कारची उ पादन िभ नता अि त वात अस यास , खरेदीदार या ाधा या ंशी संबंिधत
उ ोगस ं थाशी जोडल ेले अस तात. कधीकधी उ ोगस ं था ग ुणा मक बदला ं ारे
उ पादनात फरक आणतात . उदाहरणाथ क या मालाची ग ुणव ा बदल ून. अशा
उ पादनातील फरकाम ुळे उ ोगस ं थाना उ पादनाची मागणी वाढ यास मदत होत े.
उ पादना या िभ नत े ारे ख रेदीदारा ंना बाजारप ेठेत आकिष त कर याचा द ुसरा माग munotes.in
Page 30
औ ोिगक अथ शा
30 हणज े जािहराती करण े आिण खर ेदीदारा ंना उ पादना या प ॅिकंग रंगा या िडझाइनम य े
केले या बदला ंची जाणीव क न द ेणे.
२. उ पादना या िव या अटी - या करणात , उ पादनाची िव करताना
उ पादकान े िदल े या स ेवां या आधार े उ पादन व ेगळे केले जात े. जर एका
उ ोगस ं था ार े दान क ेले या स ेवा इतर खर ेदीदारा ं ारे दान क ेले या स ेवांपे ा
वेग या असतील तर चा ंग या स ेवा द ेणा या उ ोगस ं थाकड े आकिष त होतात .
उदाहरणाथ , िवनयशीलता , सौज य , से समनचा टोन , िव े या या थानाची सोय इ .
फरक क शकता त.
उ पादन िभ नता द ेखील ैितज उ पादन िभ नता आिण अन ुलंब उ पादन िभ नता
हणून वग क ृत आह े.
१. अनुलंब उ पादन िभ नता - जे हा उ पादक उ पादना या ग ुणव ेवर जोर द ेतो.
ते हा अन ुलंब उ पादन िभ नता य ेते. तो उ पादनाची ग ुणव ा स ुधार याचा य न
करतो . जे हा उ पादक उ पादनाची ग ुणव ा ेणीसुधा रत करतो . ते हा तो खाल या
गुणव ेपासून उ च ग ुणव े या ेणीम य े वर या थानावर जातो .ते हा बाजार
उ पादना या िविवध ग ुणांची भूिमका बजावत े. उ च-गुणव े या उ पादना ंसाठी उ च
िकंमत मोज यास तयार असल े या बाजारप ेठेतील अिधक ाहका ंना आकिष त
कर यासाठी उ पादनाची ग ुणव ा स ुधारली जात े.
२. ैितज उ पादन िभ नता - िविश व ैिश ्यां या आधार े उ पादना ंम ये फरक क ेला
जातो. ते हा याला न ृ य ैितज उ पादन िभ नता हणतात . या करणात , िविश
उ पादनाम य े या उ पादना या व ैिश ्यानुसार फरक क ेला जातो . उदाहरणाथ ,
बाजारातील इतर क ंप यांपे ा या उ पादनाची रचना िक ंवा रंग बदलला जातो . हे
उ पादका ंना बाजारप ेठेत ाहका ंना आकिष त कर यास मदत करत े.
१. मागणीत वाढ - उ पादनाचा म ु य उ ेश हण जे बाजारप ेठेत मोठ ्या स ं येने
ाहका ंना आकिष त करण े. जे हा उ पादना ंम ये फरक क ेला जातो त े हा त े
बाजारप ेठेतील म ेदारी या िविश घटका ंवर म ेदारी िनमा ण करत े. या म ेदारी
घटकाम ुळे, उ ोगस ं था उ पादनासाठी मोठ ्या स ं येने ाहका ंना आकिष त क न
अिधक िक ंमती आका शकत े. िवभेिदत उ पादना ं या िकमती वाढव ून फॉम आपली
म ेदारी वाप न महस ूल वाढव ू शकतो .
२. ाहका ंना फायदा - ैितज िक ंवा अन ुलंब उ पादन िभ नता उ पादनात बदल
आणत े. बदल ग ुणा मक असतात िक ंवा ाहका ंना उ पादना ंची अिधक िविवधता िमळत े.
ाहकांना या ं या आवडीन ुसार आिण आवडीन ुसार उ पादन िमळ ू शकत े.
३. उ च िक ंमत- उ ोगस ं था एखा ा उ पादनाम य े अित र व ैिश ्ये सादर करत े.
हणून, ती उ च िक ंमत आका शकत े. उ पादनातील एकच बदल त े उ पादन कमी
सामा य आिण या या पया यांपे ा चा ंगले बनवत े. उ पादन इतर उ पादना ंपे ा वेगळे
अस यान े ाहक जा त िक ंमत मोजायला तयार असतात . munotes.in
Page 31
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
31
उ पादन िभ नत ेचे तोटे -
उ पादन िभ नता न ेहमीच फायद ेशीर अस ू शकत नाही . कधीकधी याच े तोटे अ सू
शकतात .
१. हे महस ूल वाढीची हमी द ेऊ शकत नाही .
२. उ पादनात फरक आण यासाठी ख ूप वेळ आिण श लाग ेल.
३. ाहक िकमती या फरकाशी स ंल न जा त िक ंमत देऊ शकत नाहीत .
२.५ भांडवलाची आव यकता
भांडवल आव यकता उ ोगस ं थाना यवसायासाठी आव यक असल े या भा ंडवलाची
र कम ओळखण े आव यक आह े. उ ोगस ं थानी उ पादन स ु कर याप ूव च
यवसायात ग ुंतवणूक करण े आव यक आह े. पु हा, क या माला या खर ेदीपास ून ते
उ पादन िवक यापय त आिण िव न ंतर या स ेवा पुरव यासाठी उ ोगस ं थाना भा ंडवल
आव यक आह े. फम या भा ंडवला या गरजा या क ेले या ऑपर ेशननुसार व ेगवेग या
असतात .
यवसायासाठी आव यक असल े या भा ंडवला या ेणी खालील माण े आहेत.
१ ि थर भा ंडवल - ि थर भा ंडवल ही क ंपनीची ि थर मालम ा ंम ये केलेली गुंतवणूक
आहे. यवसाया या कायम व पी िक ंवा दीघ कालीन आिथ क गरजा ंसाठी
उ ोगस ं थांना भा ंडवल आव यक असत े. सामा यतः , ते ख रेदीसाठी वापरल े जात े
ि थर मा लम ा जस े क जमीन आिण इमारती , यं साम ी आिण उपकरण े, फिन चर इ.
ि थर भा ंडवलाची ग ुंतवणूक ही दीघ कालीन ग ुंतवणूक असत े आिण ती लवकर काढता
येत नाही .
नवीन क ंपनी थापन करताना तस ेच यवसाया या िव तारा या व ेळी ि थर भा ंडवल
आव यक आह े. ि थर भा ंडवलाची आव य कता खालील घटका ंनी भािवत होत े.
१. यवसायाच े व प : भांडवली मालम ेची आव यकता यवसाया या व पावर
अवल ंबून असत े. काही क ंप यांसाठी आव यकता मोठी आह े उदाहरणाथ , साव जिनक
उ ोगस ं था जस े रे वे. परंतु ेिडंग कंप यांसाठी ि थर भा ंडवलाची आव यक ता कमी
असेल.
२. यवसायाचा आकार : जर उ ोगस ं था या ऑपर ेशनचा आकार मोठा अस ेल, तर
याला ि थर मालम ेत मोठी ग ुंतवणूक करावी लाग ेल, अशा उ ोगस ं थाची ि थर
भांडवलाची आव यकता लहान माणात काय रत असल े या उ ोगस ं थापे ा मोठी
आहे.
३. उ पादना ंचे कार : टील िसम ट आिण ऑटोमोबाई स सार या ग ुंतवणुक या
व तूंचे उ पादन करणा या उ ोगस ं थांना साबण , टूथपे ट, टेशनरी इ यादीसार या
ाहकोपयोगी व त ूंचे उ पादन करणा या उ ोगस ं थांपे ा मोठ ्या माणावर भा ंडवलाची
आव यकता असत े. munotes.in
Page 32
औ ोिगक अथ शा
32
४. उ पादनाची ि या : मोठ्या ऑटोम ेशन असल े या उ ोगस ं थांना अध -
वयंचिलत ला ंट िनवडणा या िक ंवा व त ूं या उ पादनासाठी व ैयि कल मावर अिधक
अवल ंबून असल े या उ ोगस ं थां या त ुलनेत मोठ ्या माणात िनि त भा ंडवलाची
आव यकता असत े. याच माण े, जर एखा ा उ ो गसं थेने आप या उ पादना ंसाठी
आव यक असल ेले घटक आप या कारखा यात तयार कर याऐवजी बाजारात ून खर ेदी
केले तर, वत: घटक तयार करणा या उदयोगस ं थे या त ुलनेत कमी ि थर भा ंडवल
आव यक आह े, उदाहरणाथ ऑटोमोबाईल क ंपनीचे अस बिलंग युिनट्स.
५. पेम टची प त : जर ि थर मालम ा , िवशेष यं साम ी आिण उपकरण े ता काळ
पेम ट क न खर ेदी केली गेली असतील , तर उ ोगस ं थेने पेम ट ह ा िक ंवा भाड ेत वावर
के यास अिधक र कम िनि त भा ंडवल आव यक आह े.
२. काय रत भा ंडवल : दैनंिदन यवसायाची काम े कर यासाठी लागणार े भांडवल हणज े
खेळते भांडवल. चालू मालम ेम ये गुंतवलेला हा िनधी आह े. उदाहरणाथ , या या
कम चा या ंचे वेतन िक ंवा पगार , कजा ची परतफ ेड, टॉक -इन- ेड, इ.याला िफरत े
भांडवल हणतात कारण चाल ू मालम ेम ये गुंतवलेली बह त ेक र कम कज दारां या
वसुली ार े आिण व तूं या रोख िव ार े वसूल केली जात े आिण प ु हा होत े. काय रत
भांडवलाची आव यकता िनधा रत करणार े घटक यवसाय स ुरळीत आिण काय मतेने
चालव यासाठी य ेक उ ोगस ं थांना प ुरेसे खेळते भांडवल आव यक असत े.
वेगवेग याउ ोगस ं थांसाठी ख ेळ या भा ंडवलाची गरज व ेगळी असत े. हे यवसायाच े
व प आिण आकार यावर अवल ंबून असत े. खेळ या भा ंडवला या गरजा ंवर प रणाम
करणार े घटक आह ेत –
१. यवसायाच े व प : उ पादक क ंप यांची ख ेळ या भा ंडवलाची आव यकता
सामा यतः जा त असत े, कारण वीज आिण ट ेिलफोन उ ोगस ं था या ंसार या
साव जिनक स ुिवधा आिण हॉट े स, रे टॉरंट्स इ यादी सम या कमी माणात ख ेळ या
भांडवलान े यव थािपत क शकतात . यांचे यवहार रोख आधारावर क ेले जातात
आिण या ं या यादी या गरजा कमी आह ेत.
२. यवसायाचा आकार : येक उ ोगस ं थांना या ख ेळ या भा ंडवलाची आव यकता
िनि त कर यासाठी यवसायाचा आकार हा एक मह वाचा घटक आह े. जर उ ोगस ं था
मोठी अस ेल आिण ित या यवसायाच े माण मोठ े अ सेल तर , खेळ या भा ंडवलाची
आव यकता ख ूप मोठी आह े. कारण ितला अिधक यादी आव यक आह े.
३. उ पादन च : एखा ा उ ोगस ं थांना या या क या मालाच े तयार मालाम य े
पांतर कर यासाठी लागणारा कालावधी यवसाय च हणतात . जर यवसाय च ाची
लांबी मोठी अस ेल, तर ख ेळ या भा ंडवलाची आव यकता अिधक असत े आिण उलट .
परंतु उ पादन च ाची ला ंबी उ पािदत उ पादना या व पावर आिण वापरल े या
तं ाना या व पावर अवल ंबून असत े. उदाहरणाथ , कार आिण काप ूस कापड munotes.in
Page 33
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
33 यांसार या उ पादना ंसाठी, उ पादन च ट ेशनरी, स दय साधन े इ याद या
उ पादनाप े ा जा त आह े.
४. इ ह टरीची उलाढाल : संपले या टॉकच े िव म य े पांत रत होणारा दर िक ंवा
वेळ हणज े इ ह टरीची उलाढाल . उ च इ ह टरी टन ओ हर असल े या उ ोगस ं थांना
कमी काय रत भा ंडवल आव यक असत े. कारण उ च उलाढाल दर असल े या
उ ोगस ं थांना टॉकम य े कमी ग ुंतवणुक ची आव यकता असत े.
५. उ ोगस ं थांचे िव ीय धोरण : जर उ ोगस ं थांना या ं या ाहका ंना उदार ेिडट
सुिवधा प ुरवत असतील तर , ेिडट अटी द ेताना कठोर असल े या उ ोगस ं थांपे ा
जा त ख ेळते भांडवल आव यक आह े. जे हा ाहका ंना उदार आिण दीघ कालावधीच े
ेिडट िदल े जाते, ते हा उ ोगस ं थांचे फंड कज दारांशी जोडल े जाता त. यामुळे खेळ या
भांडवलाची जा त गरज भासत े.
२.६ अ पािधकारातील िक ंमत धोरण
अ पािधकार बाजार ही अशी बाजारप ेठ आह े, िजथे काही उ ोगस ं था असतात . काही
उ ोगस ं था एकम ेकांना चा ंग या कार े ओळखतात . बाजारातील उ ोगस ं थाचा िनण य
इतर क ंप यां या िनण यावर प रणाम करतो . अ पािधकार बाजारामधील उ ोगस ं था
एकसंध िकंवा िभ न उ पादन े तयार करतात . केवळ काही उ ोगस ं था अ पस ं यक
बाजारप ेठांम ये एकस ंध िकंवा िभ न उ पादन िवकत अस यान े येक उ ोगस ं था या
कृतीचा उ ोगातील इतर क ंप यांवर प रणाम होतो .
१. च बरिलनच े ा प - अ पािधकार बाजाराम य े आदान े आिण िक ंमती कशा ठरव या
जातात ह े सुचव यासाठी ो . च बरिलनन े ा प िवकिसत क ेले. च बरिलन स ूिचत करत े
क , जर एका लहान गटातील उ ोगस ं थांना या ंचे पर परावल ंबन ल ात आल े, तर ते
जा तीत जा त नफा िमळव ून ि थर समतोल साध ू शकतात आिण सव जण म ेदारी
न याचा आन ंद घेऊ शकतात . यां या मत े जर उ ोगस ं था या ंचे पर परावल ंबन
ओळखत नसतील तर या ं याकड े एकतर क ुन ट समतोल अस ू शकतो (जेथे
उ ोगस ं था अस े गृहीत धरत े क ितच े ित पध उ पादनाच े माण ि थर ठ ेवतील)
िकंवा ब ा ड संतुलन (जेथे उ ोगस ं था अस े गृहीत धरत े क , ितचे ित पध िक ंमत
ि थर ठ ेवतील ) .
परंतु च बरिलन या मत े,उ ोगस ं थांना या व त ुि थतीची चा ंगली जाणीव आह े क ,
पध कां या िक ंमत आिण माणावरील िनण यांचा उ ोगस ं थां या समतोल ि थतीवर
य आिण अ य भाव पडतो . अशा भावा ं या आकलनासह , अ पस ं यक
उ ोगस ं था सम ूहातील सव कंप यांसाठी म ेदारी न यासह ि थर समतोल साध ू
शकतात .
च बरिलनच े ा प खालील आक ृती या मदतीन े प क ेले आहे.
munotes.in
Page 34
औ ोिगक अथ शा
34 आकृती २.२: ि थर समतोल
आकृतीम य े, DD हा मागणी व आह े आिण OK हे उ ोगस ं था A चे दान आह े.
PM ही उ ोगस ं था A ची िक ंमत आह े. उ ोगस ं था BCD ला मागणी व मान ेल. हे
माण KB तयार कर ेल. जसे क उ ोगस ं था B बाजारात व ेश करत े, िकंमत घसरत े
आिण OP या बरोबरीची होत े. प रणामी , उ ोगस ं था A, OA पय त दान े कमी कर ेल.
यामुळे OPM पय त िकंमत वाढ ेल. उ ोगस ं था B ला कळत े क ही िक ंमत OPM
चांगली िक ंमत आह े आिण याम ुळे ती बदलणार नाही आिण दान पातळी बदलणार
नाही.
२ दंतुर मागणी व आिण िकमतीच े िनधा रण (असंगनमत )
हॉल आिण िहच यांनी या ं या ‘‘Price Theory and Business Behaviour’ या
लेखात, अ पस ं यक बाजारातील िक ंमत-लविचकता प कर यासाठी द ंतुर मागणी
व हा श द वापरला आह े. पॉल वीझी या ंनी थमच , अ पािधकार बाजारातील
समतोल समजाव ून सांग यासाठी द ंतुर मागणी व साधन हण ून वापरल े.
उ पादन भ ेदभावािशवाय अ पािधकार अ ंतग त, जर एखा ा उ ोगस ं थेने िकंमत
वाढवली , तर ती ितच े सव ाहक गमाव ेल. यामुळे ही फम आप या िक ंमतीत बदल
करणार नाही . वैकि पक र या , उ पादन िभ नता नसल े या उ ोगस ं था औपचा रक
िकंवा अनौपचा रक करार क शकतात आिण िकमतीची ताठरता राख ू शकतात .
आकृती २.३: दंतुर मागणी व
munotes.in
Page 35
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
35 आकृतीम य े, DKD 1 हा मागणी व आह े. यात K िबंदूवर एक द ंतुर िबंदू आहे. मागणी
व ाचा DK भाग अिधक लविचक आह े. तर मागणी व चा KD1 भाग कमी लविचक
आहे. मागणी व चा वरचा भाग अिधक लविचक असतो . कारण बाजारातील
उ ोगस ं था कोण याही उ ोगस ं थेने िकंमत वाढिव यास िक ंमत वाढवत नाहीत . OP
िकमतीप े ा जा त िक ंमत वाढव यास ाहक गमाव याची या ंना भीती वाटत े. मागणी
व चा खालचा भाग लविचक असतो . कारण कोण याही उ ोगस ं थेने ि कंमत कमी
के यास उ ोगस ं था या उ ोगस ंसं थेचे अनुसरण करतात . कोण याही उ ोगस ं थेने
िकंमत कमी क े यास ाहक गमावतील , अशी भीती या ंना वाटत े.
िकंमती वाढव यान े उ ोगस ं था ाहक गमाव ू शकतात आिण िक ंमत कमी क े याने
मागणी या माणात फारशी वाढ होणार नाही .कारण इतर उ ोगस ं था या
उ ोगस ं थाच े अनुसरण करतात , जी िक ंमत कमी करत े तीच िक ंमत बाजारात असत े.
OP िकंमत कधीही बदलत नाही . यामुळे, िकंमत ताठर िक ंवा िचकट होत े.
आकृती २.४: दंतुर मागणी व आिण िक ंमत ताठरता समतोल
बाजारात िनि त क ेलेली िक ंमत OP ही िक ंमत कठोर आह े. आकृतीम ये, MR हा
सीमांत महस ूल व आह े. AR हा सरासरी महस ूल व आह े. AR िकंवा DKD 1 मागणी
व मागणी या लविचकत ेतील फरकाम ुळे MR बंद केले आहे. MC1 हा सीमा ंत खच
व आह े. E ही एक समतोल ि थती आह े. बाजाराम य े समतोल EOP िकंमत िनि त
केली जात े. उ पादन खच वाढला तरी बाजारात तोच भाव िटकतो . जे हा िक ंमत वाढत े,
ते हा MC2 नवीन खच व बनत े. E1 नवीन समतोल ि थती बनत े. E1 वर समान
िकंमत OP िनधा रत क ेली जात े. उ पादन खचा त िकतीही बदल झाला तरी बाजारात
समान िक ंमत कायम राहत े.
३. िकंमत न ेतृ व- (संगनमत ) - हे अ पािध कारांतग त िकंमत िनि तीच े एक साम ूिहक
ा प आह े. अ पािधकार ब ंजाराम य े, एक उ ोगस ं था िक ंमत िनि त करत े आिण
इतर या ंचे पालन करतात . कारण त े यां यासाठी फायद ेशीर आह े िकंवा ते अिनि तता
टाळ यास ाधा य द ेतात.
munotes.in
Page 36
औ ोिगक अथ शा
36 िकंमत नेतृ वाचे चार व ेगवेगळे कार आह ेत.
१. कमी खच िकमतीच े नेतृ व - कमी खच िकमतीची उ ोगस ं था उ च िकमती या
उ ोगस ं थाना नफा -जा तीत जा त िक ंमतीपे ा कमी िक ंमत िनि चत करत े.
प रणामी , उ च िकमती या उ ोगस ं थांना कमी िकमती या उ ोगस ं थेने िनधा रत
केले या कमी िकमती ला सहमती ावी लागत े. िकंमत ठरवताना सीमा ंत न याची
िविश पातळी िवचारात घ ेतली जात े.
२. भावी उ ोग स ं थां ारे िकंमत न ेतृ व - अ पािधकार बाजारामधील एक
उ ोगस ं था जी मोठ ्या उ पादनाची िनिम ती करत े आिण याम ुळे बाजारवर वच व
गाजवत े. अशा उ ो गसं था या बाजारावर जा त भाव असतो . बळ उ ोगस ं था
ित या मागणीचा अ ंदाज लावत े आिण नफा िमळिव यासाठी सवा त यो य िक ंमत ठरवत े.
इतर लहान उ ोगस ं था बाजारावर भाव टाकत नाहीत , भावी उ ोगस ं थेने
ठरवल े या िकमतीच े अनुसरण करतात .
३. वरचढ (Barome tric) िकंमत न ेतृ व - बाजारातील ज ुनी, सवा त मोठी , अनुभवी
सवा त िति त उ ोगस ं था िक ंमत ठरवत े. िकंमत ठरवताना , उ ोगस ं था बाजारातील
सव उ ोगस ं थांची मागणी आिण या ंचा उ पादन खच िवचारात घ ेते. ते बाजारातील
सव कंप यांसाठी सव म िक ंमत ठरव ते.
४. आ मक िक ंमत न ेतृ व - एक ख ूप मोठी आिण वच व असल ेली उ ोगस ं था
अितशय आ मक िक ंमत धोरणाच े पालन करत े आिण इतर उ ोगस ं थांना िक ंमतीच े
पालन करण े अिनवाय क न िक ंमत िनधा रत करत े.
५. काट ल - औपचा रक स ंगनमत अ पािधकार - बाजारातील उ ोगस ं था यां यासाठी
जा तीत जा त स ंयु नफा स ुरि त कर यासाठी काट ल या क ीय शासक य
एज सीला िक ंमत आिण दान े िनि त कर याच े यांचे अिधकार सोड ून दे यास सहमत
आहेत. पूण काट ल अंतग त, संपूण उ ोग आिण य ेक सद य उ ोगस ं थाची िक ंमत
आिण आउटप ुट िनधा रण सामा य शासक य ािधकरणा ार े िनधा रत क ेले जात े.
जा तीत जा त नफा िमळवण े हा उ ेश आह े. एकूण नफा सभासद स ं थांम ये
आधीपास ून मा य क ेले या प तीन े िवत रत क ेला जातो . बाजारा तील एक ूण मागणीचा
अंदाज लावला जातो आिण न ंतर सभासद स ं थांम ये दान े कोटा िवतरीत क ेला
जातो. या य ेकाला आउटप ुट कोट ्याचे वाटप खच कमी कर या या आधारावर क ेले
जाते आिण न याच े िवतरण ठरव यासाठी आधार हण ून नाही .
२.७ पर परावल ंबनाच े िस ा ंत
अ पािध काराच े वेगळे वैिश ्य हणज े पर परावल ंबन. एखा ा अ पस ं यकाला ह े
माहीत अस यान े या या क ृत चा उ ोगातील इतर अ पस ं यका ंवर मह वप ूण भाव
पडेल, येक अ पस ं यकान े याची िक ंमत धोरण े ठरवताना ित प या ची स ंभा य
िति या सादर कर या साठी उ पादनातील िभ नत ेची पातळी , जािहरात कर याची munotes.in
Page 37
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
37 पातळी याचा िवचार क ेला पािहज े. सेवा दे याचे माण इ यादी . पर परावल ंबनाचे दोन
मह वाच े िस ा ंत आह ेत.
१. कून ट ितमान - अ पािधकारा साठी सवा त जा त वापरल े जाणार े ा प हणज े
कून ट ितमा न होय . १८३६ म ये ऑगि टन क ून ट या ंनी ते िवकिसत क ेले होते.
यांनी असा य ुि वाद क ेला क , अ पािधकारी िक ंमत आिण उ पादन िनि त
कर यासाठी पधा करतात , असे गृहीत धरल े जाते क बाजारात फ दोन उ ोगस ं था
आहेत. प रणामी , उ ोगस ं था अस े गृहीत धरतात क , यां या ित पध
उ ोगस ं थाच े उ पादन िनि त आह े. दो ही उ ोगस ं था दाना ंची पातळी बदलत
राहतात आिण श ेवटी अशा िब ंदूवर पोहोचतात , िजथे उ ोगस ं थाच े दान व प ूण
होतात . याला क ून ट समतोल हणतात . या ट यावर िनि चत क ेलेली िक ंमत
पधा मक िक ंमतीपे ा जा त आह े. िस ांताची ग ृहीतके खालील माण े आहेत.
१. बाजारात फ दोन उ ोगस ं था आह ेत (A आिण B)
२. दो ही उ ोगस ं था श ू य उ पादन खचा वर काम करतात .
३. उ ोगस ं था एकसारखी उ पादन े तयार करतात .
४. इतर उ ोगस ं था आपल े उ पादन बदलणार नाही अ से गृहीत ध न उ ोगस ं था
वतःच े उ पादन ठरवतात .
५. उ ोगस ं था A थम याच े उ पादन ठरवत े.
खालील िच ा या मदतीन े िस ा ंत प क ेला जाऊ शकतो .
आकृती २.५: कून या ंचे यािधकाराच े ा प
आकृती ५ म ये दश िव या माण े DD1 हा बाजार मागणी व आह े, MRA हा
उ ोगस ं था A साठी सीमा ंत महस ूल व आह े आिण MRB उ ोगस ं था B साठी
सीमांत महस ूल व आह े. उ ोगस ं था A थम िक ंमत आिण आउटप ुट ठरवत े.
उ ोगस ं था A उ पदनाच े OA माण तयार कर ेल आिण त े OP िकंमत आकार ेल.
उ ोगस ं था जा तीत जा त नफा कमावत े. कारण दो ही उ ोगस ं थाना कोणताही खच munotes.in
Page 38
औ ोिगक अथ शा
38 लागत नाही . उ ोगस ं थाचा नफा TR-TC आहे. जेथे TR OACP - 0 आहे.
उ ोगस ं था OACP नफा कमावत े.
उ ोगस ं था अस े गृहीत धरत े क , उ ोगस ं था A याचे उ पादन आिण िक ंमत
बदलणार नाही . हे मागणी व CD1 मानते. ते AD या िन या माणात उ पादन
करेल. उ ोगस ं था B OP 1 िकमतीसाठी AB माण तयार कर ेल. बाजार मागणीतील B
चा िह सा ½ OF ½ = 1/4 था (A चा िह सा एक ूण बाजारातील िह सा ½ आहे
यामुळे B चा िह सा ½ या ½ (1/2*1/2) आहे) उ ोगस ं था नफा जा तीत जा त
आहे.
आता A असे गृहीत धर ेल क , B याचे उ पादन आिण िक ंमत समान ठ ेवेल. बाजारातील
िह सा िक ंवा मागणीचा उरल ेला भाग BD1 आहे. A BD 1 या िन म े उ पादन कर ेल.
आता याचा िह सा ½*3/4=3/8 असेल. उ ोगस ं था A कडे बाजाराचा 3/8वा िह सा
िकंवा उ पादन िह सा अस ेल.
िति या ह णून, फम B उव रत माक ट शेअरपैक अधा उ पादन कर ेल. ½ (1-3/8) =
5/16. याची िति या हण ून A, उरले या माक ट शेअरपैक अधा भाग तयार कर ेल. A
चा वाटा ½(1-5/16) असेल हे चालू राहील . शेवटी, समतोल गाठला जातो ज ेथे येक
उ ोगस ं था एक ूण बाजारातील िह सा 1/3 तयार कर ेल. दो ही उ ोगस ं था िमळ ून
बाजारातील िह सा 2/3 तयार करतात . दो ही क ंप यांचा नफा जा तीत जा त आह े,
परंतु उ ोगाचा नफा जा तीत जा त नाही .
जर उ ोगस ं थांनी या ंचे पर परावल ंबन ओळखल े तर त े म ेदारी नफा िमळव ू
शकतात .
मया दा :
१. शू य खचा ची च ुक ची धारणा – िस ांत अस े गृहीत धरतो क उ ोगस ं थाना
उ पादनाची िक ंमत श ू य आह े. पण त े अश य आह े. येक उ पादनाची िक ंमत
असत े.
२. बाजारातील दोन उ ोगस ं था वत ं पणे माण ठरवतात अस े मानण े चुक चे आहे.
३. अ पािधकार बाजारामधील उ ोगस ं था न गसं येपे ा िकमत वर एकम ेकांशी पधा
करतात .
४. बंद मॉड ेल. बाजारात नवीन उ ोगस ं था या व ेशाचा िवचार क ेला जात नाही .
२. ब ा डचे ा प
जोसेफ ब ा डने यािधकारा बाजारासाठी एक िस ा ंत िवकिसत क ेला. यां या मत े,
उ ोगस ं थांची बाजारातील मागणी तेवढीच असत े. दुसरी उ ोगस ं था समान िक ंमत
आकार ेल अस े गृहीत ध न दो ही उ ोगस ं था जा तीत जा त नफा िमळिव याचा
य न करतील . ब ा डने कून ट या ा पाची स ुधा रत आव ृ ी केली. याचे ा प
खालील ग ृिहतका ंवर आधा रत आह े.
munotes.in
Page 39
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
39 १. A आिण B या दोन उ ोगस ं था आह ेत
२. उ ोगस ं थासाठी उ पादन खच समान आह े
३. उ ोगस ं थाकड े अमया िदत उ पादन मता आह े
४. येक उ ोगस ं था वत ं िनण य घेते.
५. येक उ ोगस ं थाचा असा िव ास आह े क , ित पध उ ोगस ं थाची िक ंमत
ि थर राहत े.
उ ोगस ं था या ं या िक ंमती आिण इतर उ ोगस ं था या िक ंमत वर आधा रत िविवध
िकंमत स ंयोजन िवचारात घ ेतील. जर एका उ ोगस ं थेने िकंमत कमी क ेली तर द ुसरी
उ ोगस ं था िक ंमत बदलायची क नाही ह े ठरवत े. उ ोगस ं था या िक ंमत च े समायोजन
खालील आक ृतीम य े दश िवले आहे.
आकृती २.६: ब ा ड िति या व
वरील आक ृतीम य े, P1 उ ोगस ं था A चे िति या व आह े आिण P2 उ ोगस ं था
B चे िति या व आह े. सं थांचे िति या व सम -नफा िवचारात घ ेऊन काढल े
आहेत. P1=f(p2) ही याची िक ंमत आिण उ ोगस ं था B या िक ंमत वर आधा रत
उ ोगस ं था A चे िति या व आह े. P2= f (p1) ही याची िक ंमत आिण
उ ोगस ं था A या िकमत वर आधा रत B चा िति या व आह े. िति या व
एकमेकांना छेदतात . ते हा समतोल साधला आह े. हे एक ि थर समतोल आह े. या
समतोल िब ंदूपासून कोणत ेही िवचलन िक ंमत आिण आउटप ुट या श म य े बदल
घडवून आणत े याम ुळे शेवटी समान समतोल िब ंदू गाठला जातो . ब ा ड या
ा पान ुसार, यािधकारा अ ंतग त उ पादन आिण िक ंमत श ु िकंवा प रप ूण पध या
अंतग त असल े या समान आह ेत. हे कून ट या ा पा या िव आह े, याम य े
समतोल उ पादन प ूण पणे पधा मक उ पादनाप े ा कमी आह े आिण हण ून, िकंमत
पूण पणे पधा मक िक ंमतीपे ा जा त आह े.
३. टॅकलबग िस ा ंत :
एक जम न अथ शा ट ॅकेलबग यांनी हे ा प क ून ट या ा पा प े ा वेगळे आहे.
कून ट या ा पाम य े, यािधकारा या बाबतीत दो ही उ ोगस ं था या ंचे उ पादन
वतं पणे समायोिजत करतात आिण एकाच व ेळी अस े गृहीत धरतात क इतरा ंचे
उ ोगस ं था ि थर राहील .
munotes.in
Page 40
औ ोिगक अथ शा
40 टॅकलबग चे ा प क ून ट या ा पाप े ा दोन बाबतीत व ेगळे आहे १) उ ोगस ं था
यांचे पर परावल ंबन ओळखतात . एखा ा उ ोगस ं थाना मािहत असत े क , ितची
ित पध उ ोगस ं था ित या ार े िनधा रत क ेले या उ पादनाच े माण िवचारात घ ेईल.
२) दोन उ ोगस ं था या ंचे िनण य एकाच व ेळी घ ेत नाहीत ; एक उ ोगस ं था थम
याचे उ पादन ठरवत े आिण द ुसरी उ ोगस ं था अन ुसरण करत े.
टॅकलबग या िस ा ंताची ग ृहीते :
१. यािधकारी क ून ट या ा पावर आधा रत बाजारातील पधा पुरेशी ओळख ू
शकतो .
२. येक उ ोगस ं थाचा या या ित प या या िनण यांचा या या उ पादनावर
प रणाम हो णार नाही . या अप े ेवर आधा रत याचा नफा वाढव याच े उि असत े.
३. हे बाजारातील सव खेळाडूंसाठी प रप ूण मािहती ग ृहीत धरत े.
४. ऑपरेिटंग उ ोगस ं था या ं या ित प या या िनण यांवर आधा रत नफा
वाढव याचा य न करतात .
समजा बाजारात दोन उ ोगस ं था आहेत, एक उ ोगस ं था अ ग य उ ोगस ं था आह े
आिण द ुसरी अन ुयायी आह े. जर दो ही समान उ पादन खचा त समान उ पादन करतात .
बाजारातील इतर उ ोगस ं थानी उ पािदत क ेलेले माण िवचारात घ ेऊन य ेक
उ ोगस ं था उ पादन माण िनवडत े. याम ुळे याचा नफा वाढ तो. जे हा न ेतृ व
उ ोगस ं था िक ंमत ठरवत े ते हा अन ुयायी याच े उ पादन िनधा रत कर यासाठी ही
िकंमत वाप न नफा वाढव ेल.
अनुयायी उ ोगस ं थेने ि कंमत कमी क े याने नेतृ व उ ोगस ं था या िकमतीत घट
होईल. नेतृ व उ ोगस ं था या िकमतीत घट झा यास न े याचा िह सा वाढ ेल.
इतरउ ोगस ं थाचा िह सा कमी होईल . ते कमी उ पादन क शकतात िक ंवा उ ोगात ून
बाहेर पडू शकतात .
अशा कार े अनुयायी उ ोगस ं था िक ंमत कमी कर यासाठी कोणत ेही ो साहन नाही .
आकृती २.७: टॅकबग चे समतोल
munotes.in
Page 41
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
41 जर उ ोगस ं था A ने वतःला न ेता आिण B अनुयायी हण ून गृहीत धरल े, तर ते oq
माण तयार कर ेल. प रणामी , उ ोगस ं था B हे q2 चे अनुसरण करत े. जे ते जा तीत
जा त उ पादन क शकत े. आकृतीम य े S हा ट ॅकलबग समतोल िब ंदू आ ह े जेथे
उ ोगस ं था A समतोल िब ंदू C, कोट न समतोल िब ंदूवर ज े उ पादन क शकत े.
यापे ा जा त उ पादन करत े. याच माण े, उ ोगस ं था A ने उ पादन िनण य
घेत यान ंतर उ ोगस ं था B चे अनुकरणं करत े.
४. खेळ िस दा ंत
ोफेसर य ूमन आिण मॉग न टन यांनी १९४४ म ये कािशत या ं या “The Theory
of Games and Economic Behavior” या पु तकात अ पािधकार बाजाराम य े
खेळ िस दा ंताचा उपयोग क ेला. खेळ िस दा ंतात प ा ंमधील पर परस ंवादा या
प रि थतीच े प रणाम तपासत े जे हा या ंचे पर परिवरोधी िहतस ंबंध असतात . यूमन
आिण मॉग न टन या ा यापका ं या मत े, अ पािधकार बाजारा या प रि थतीत ,
वैयि क अ पस ं य य ला क ृतीचा तक संगत माग िनवड या या सम य ेचा सामना
करावा लागतो , याला य ूहरचना हणतात . ित प या या ित - िति या ंिव नफा
िमळव ून देणा या धोरणाला Payoffs हणतात .
पेऑफ या म ॅि सला प ेऑफ म ॅि स हणतात . उदाहरणाथ -
जर बाजारात दोन उ ोगस ं था असतील आिण य ेक उ ोगस ं थाकड े ३ धोरणे
असतील तर प ेऑफ म ॅि स खालील त याम य े दश िवला जाईल .
त ा २.१ पेऑफ म ॅि स
उ ोगस ं था A म ये ३ धोरणे A1, A2 आिण A3 आहेत. उ ोगस ं था B म ये तीन
धोरणे आह ेत - B1, B2 आिण B3 उ ोगस ं था A ने एक धोरण िनवड यास ,
उ ोगस ं था B कडे तीन धोरण े उपल ध आह ेत. तीन उपल ध य ूहरचना प ैक त े
यासाठी सवा त यो य धोरण िनवड ेल. उदाहरणाथ , A यूहरचना िनवड यास A2 B
म ये B1, B2 आिण B3 यूहरचना उ पल ध आह ेत. उ ोगस ं थेने धोरण B2
िनवड यास . नंतर B चे पेऑफ 7 आहे. पे ऑफ म ॅि स 3X3=9 आहे. (A ची
यूहरचना X B ची य ूहरचना )अ पािधकार बाजारामधील उ ोगस ं था बाजारातील
इतर उ ोगस ं था या िकमती - उ पादन िनण यांवर आधा रत िनण य घेतात. िनण य
धोरणा मक असतात . munotes.in
Page 42
औ ोिगक अथ शा
42 सहकार आिण असहकाराचा ुत सहकाराचा आिण असहकाराचा अस ू शकतात . जर
उ ोगस ं था करार क शकतील आिण त े अशा धोरणा ंची िनवड क शकतील .
याम ुळे जा तीत जा त स ंयु नफा िमळ ू शकेल तर ख ेळ सहकारी आह े.
जर उ ोगस ं थाम य े िहतस ंबंधांचा संघष असेल आिण त े कोणताही करार क शकत
नसतील तर ख ेळ असहकारी आह े.
भावी य ूहरचना - उ ोगस ं थाचा मोबदला इतर उ ोगस ं था या उपल ध धोरणा ंवर
अवल ंबून असत े. परंतु काही धोरण े इतक मजब ूत असतात क उ ोगस ं थाना इतर
उ ोगस ं था या धोरणाकड े दुल क न जा तीत जा त मो बदला िमळ ेल.
भावी य ूहरचना खालील उदाहरणा या मदतीन े प क ेले जाऊ शकत े.
त ा २.२ : भावी य ूहरचना
पे-ऑफ म ॅि स १) जािहरात करण े िकंवा २) जािहरात न करण े या दोन धोरण े िनवड ून
A आिण B उ ोगस ं थाचा नफा कोट म य े दश वतो.
• दो ही उ ोगस ं थानी जािहरात कर याच े ठरव यास , उ ोगस ं था A ला .१० चा
नफा िमळ ेलतर उ ोगस ं था B ला ५ कोटी कमावणार आह े.
• जर A जािहरात करत अस ेल, परंतु B जािहरात करत नस ेल तर A चा नफा . १०
कोटी आिण B चा नफा ० कोटी आह े. B कोणताही नफा कमावणार नाही .
• A ने जािहरात क ेली नाही आिण B ने जािहरात क ेली तर A चा नफा ६ कोटी आिण
B चा नफा ८ कोटी आह े.
• A ने जािहरात क ेली नाही आिण B ने देखील जािहरात क ेली नाही तर A चा नफा
१० कोटी अस ेल आिण B चा नफा २ कोटी अस ेल.
उदाहरणाव न अस े सूिचत होत े क उ ोगस ं था A साठी जािहरातीच े धोरण वीकारण े
के हाही चा ंगले असत े. इतर उ ोगस ं थेने अनुसरण क ेलेले कोणत ेही धोरण िवचारात न
घेता. ही उ ोगस ं था A ची भावी य ूहरचना आह े.कारण उ ोगस ं था B ची कोणतीही
काउंटर ॅटेजी असली तरी , याचा फायदा होईल .
नॅश समतोल
नॅश समतोल ही ग ेममधील अशी प रि थती आह े, िजथे उ ो गसं थासाठी हालचाल
हो याची श यता नसत े. एकदा हा समतोल साधला क , िनवडल े या रणनीतीपास ून
िवचिलत हो यासाठी कोण याही ख ेळाडूला ो साहन िमळत नाही . अमे रकन गिणत munotes.in
Page 43
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
43 आिण अथ शा जॉन एफ . नॅश यां या नावाव न न ॅश समतोल ह े नाव द े यात आल े
आहे. हे सूिचत क रते क एकदा न ॅश समतोल गाठ यान ंतर व ैयि क लाभ हो याची
श यता नाही .
खालील उदाहरणा या मदतीन े नॅश समतोल प क ेला जाऊ शकतो .
त ा २.३: नॅश समतोल
नेहमी उ ोगस ं थांना भावी य ूहरचना िमळ ू शकत नाही .
• भावी य ूहरचना B ने जािहरातीच े धोरण वीकार यास , भावी य ूहरचना A चा
नफा १० कोटी आह े. भावी य ूहरचना B ने जािहरात न कर याच े धोरण
वीकार यास A चा नफा ६ कोटी आह े. फम A साठी सव म पया य हणज े
जािहराती या धोरणाच े अनुसरण करण े.
• उ ोगस ं था B ने जािहरात न कर या या धोरणाचा अवल ंब के यास , उ ोगस ं था
A जािहराती या धोरणाचा अवल ंब क न १५ कोट चा नफा कमव ेल. जर
उ ोगस ं था A ने देखील जािहरात न कर या या धोरणाचा अवल ंब केला तर ितचा
नफा २० कोटी आह े अशा कार े, ती उ ोगस ं था पाहता , B जािहरात न कर याची
रणनीती िनवडत े जािहरात न करण े हीउ ोगस ं था A इ तम आह े.
अशा कार े उ ोगस ं था A ची इ तम रणनीती उ ोगस ं था B ारे अवल ंबले या
धोरणावर अवल ंबून असत े. जर कोणताही भावशाली ख ेळ नस ेल, तर उ ोगस ं था
इतर उ ोगस ं थाची सव म स ंभा य रणनीती िवचारात घ ेतात.
• जे हा उ ोगस ं था A जािहरात उ ो गसं थाची रणनीती िनवडत े. ते हा B ला
जािहरातीच े धोरण अवल ंबून ५ कोट चा नफा िमळ ेल. परंतु जर यान े जािहरात न
कर याचा िनण य घेतला तर याचा नफा श ू य होईल .
• उ ोगस ं था A ने जािहरात न कर याच े धोरण िनवडल े, तर B ला जािहरात
कर याच े ठरव यास ८ कोट चा नफा िमळेल. जािहरात न कर याचा िनण य
घेत यास क ेवळ २ कोट ची कमाई होईल . अशा कार े, उ ोगस ं था B साठी,
उ ोगस ं था A ने वीकारल ेली कोणतीही रणनीती ल ात न घ ेता जािहरातीची
रणनीती अिधक चा ंगली आह े. यामुळे A धोरण ठरवताना B धोरण जािहरातीच े
अनुसरण कर ेल अस े गृहीत धरल े जाईल .
A जे हा जािहरातीची रणनीती िनवड ेल ते हा ती उ ोगस ं था B देखील जािहरातीच े
अनुसरण कर ेल. उ ोगस ं था B ारे अवल ंबले या सव म धोरणान ुसार त े
सव म धोरण िनवड ेल. उ ोगस ं था B उ ोगस ं था A या धोरणान ुसार सव म munotes.in
Page 44
औ ोिगक अथ शा
44 धोरण वीकार ेल. या प रि थतीत , समतोलपणापास ून द ूर जा यासाठी
उ ोगस ं थांना कोणत ेही ो साहन नाही . हे नॅश समतोल आह े. एकाप े ा जा त न ॅश
समतोल अस ू शकतात .
२.८ गु संगनमत आिण िक ंमत न ेतृ व
गु संगनमत हणज े अ य स ंगनमत . उ ोगस ं था ह े उ ोगस ं थांचे ित प ध -
िवरोधी वत न आह े. काहीव ेळा उ ोगस ं था एक य ेऊ शकत नाहीत आिण स ंगनमत
क शकत नाहीत . िकंमत न ेतृ व अशी प रि थती आह े, िजथे बाजारातील उ ोगस ं था
नेतृ व उ ोगस ं था दार े आकारल े या िक ंमतीच े अनुसरण करतात .
संगनमताचा आणखी एक कार हणज े औपचा रक स ंगनमत . काट ल हे औपचा रक
संगनमताच े एक उदाहरण आह े. जेथे बाजारातील उ ोगस ं था िक ंमत आिण
उ पादना या बाबत िनण य घे यासाठी काट ल बोड तयार करतात .
परंतु गु संगनमता या बाबतीत , उ ोगस ं था प पण े संगनमत करत नाहीत . परंतु ते
उ पादन आिण िक ंमत प पणे िनधा रत कर यास सहमत आह ेत. िकंमत न ेतृ वाची
खालील दोन ा प ग ु संगनमताची उदाहरण े आहेत.
१. कमी-खच िकमत न ेतृ व- उ पादनाची सवा त कमी िक ंमत असल ेली उ ोगस ं था
िकंमत ठरवत े आिण बाजारातील इतर उ ोगस ं था िक ंमतीच े अनुकरणं करतात . कमी
िकमती या उ ोगस ं था ार े िकंमत िनधा रत खालील आक ृतीम य े दश िवली आह े.
आकृती २.8: कमी-खच िकमत न ेतृ व
आकृतीत, D हा बाजारातील मागणी व आह े. d हा बाजारातील क ंप यांचा मागणी व
आहे. MR हे उ ोगस ं था A आिण B चे सीमा ंत महस ूल व आह े. ACa आिण MCa
उ ोगसं था A चे सरासरी आिण सीमा ंत खच व आह ेत. ACb आिण MCb
उ ोगस ं था B चे सरासरी आिण सीमा ंत खच व आह ेत. A उ ोगस ं था A चे
समतोल आह े. B आहे. उ ोगस ं था B चे समतोल . असताना , उ ोगस ं था A op 1 munotes.in
Page 45
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
45 िकंमत आकारत े. समतोल ि थतीत , उ ोगस ं था B OP िकंमत आकारत े. उ ोगस ं था
B ारे आकारल ेली िक ंमत उ ोगस ं था A पे ा जा त आह े. कारण उ ोगस ं था B ची
उ पादन िक ंमत उ ोगस ं था A या उ पादन खचा पे ा जा त आह े. परंतु उ ोगस ं था
A िकंमत िनि त कर यासाठी प ुढाकार घ ेते, उ ोगस ं था B OP 1 िकंमत आका
शकत नाही . हे उ ोगस ं था A चे अनुसरण करत े आिण op िकंमत आकारत े. िकंमत
OP वर, उ ोगस ं था B Ob माण तयार करत े आिण उ ोगस ं था A Oa माण तयार
करते. अशा कार े उ ोगस ं था A या उ पादनाची िक ंमत सवा त कमी अस यान े, ती
बाजारात इतर उ ोगस ं थाच े नेतृ व करत े आिण उ पादना ंची िक ंमत ठरवत े.
उ ोगस ं था A ारे िनधा रत क ेलेली िक ंमत बाजारातील इतर उ ोगस ं था ार े
अनुसरली जात े.
२. भावी उ ोगस ं था ार े िकंमत िनि त करण े- जे हा बाजारातील बळ
उ ोगस ं था िक ंमत ठरव यासाठी न ेतृ व करत े. ते हा ती भावी उ ोगस ं था िक ंमत
नेतृ व असत े. बळ उ ोगस ं थाचा बाजारप ेठेत मोठा वाटा आह े. बाजारातील इतर
उ ोगस ं था लहान आह ेत. लहान उ ोगस ं था भावी उ ोगस ं थानच े ठरवल े या
िकमतीच े पालन करतात . हे खालील आक ृती ार े प क ेले आहे.
आकृती 2.9: भावी उ ोगस ं था ार े िकंमत न ेतृ व
आकृतीम य े, DD 1 हा मागणी व AS हा पुरवठा व आह े. S हा बाजार समतोल
आहे. जेथे op तुकडा िनधा रत क ेला जातो . PM ही भावी उ ोगस ं थाची मागणी
आहे. MRd ही भावी उ ोगस ं थाची सीमा ंत महस ूल व आह े. DM हा बाजा र पुरवठा
व आह े. MCd हा भावी उ ोगस ं थाचा सीमा ंत खच व आह े. E हा भावी
उ ोगस ं थाचा समतोल आह े. समतोल ि थतीत , उ ोगस ं था नफा -जा तीत जा त
िकंमत हण ून Op1 िनधा रत करत े. एकूण उ पािदत माणाप ैक , ते P1C संच तयार
करते. बाजारातील इतर उ ो गसं था िक ंमतीच े अनुसरण करतील . परंतु ते P1N
संचाचे उ पादन करतील . बाजारातील भावी उ ोगस ं था बाजार सामाियकरण करार
हणून िकंमत आिण नगस ं या ठरवत े. munotes.in
Page 46
औ ोिगक अथ शा
46 २.८ िकंमत मया दा
मया दा िकंमत ही एक िक ंमत य ूहरचना आह े, िजथे उ ोगस ं था इतक कमी िक ंमत
आकारत े क , इतर उ ोगस ं थाना बाजारात व ेश करण े अश य होत े. मया दा िकंमतीचा
िस ांत जे.एस. बेन यांनी या ं या ‘‘Oligopoly and Entry Prevention’ ’ या लेखात
िवकिसत क ेला आह े, बेन यांनी प क ेले आहे क , उ ोगस ं था पधा मक िक ंमतीपे ा
जा त पर ंतु म ेदारी िक ंमती या खाली िक ंमत ठरवत े. पधा मक िक ंमत ही सामा य
न यासह िक ंमत आकारत े. म ेदारी िक ंमत ही अशी िक ंमत आह े, िजथे नफा जा तीत
जा त क ेला जातो . मया दा िक ंमत ही पधा मक िक ंमतीपे ा वरची आिण म ेदारी
िकंमतीपे ा कमी असल ेली िक ंमत आह े. ही िक ंमत आह े, जी उ ोगातील िव मान
उ ोगस ं था नवीन उ ोगस ं थांना उ ोगाकड े आकिष त कर या या भीतीिशवाय
आकारतात . मया दा िकंमतीचा िस ा ंत खालील ग ृिहतका ंवर आधा रत आह े –
१. उ ोगासाठी दीघ कालीन मागणी व िनि त आह े आिण िव मान उ ोगस ं था ार े
िकंवा नवी न उ ोगस ं था या व ेशा ार े िकंमती समायोजनाम ुळे भािवत होत नाही .
२. अ पािधकाराम य े संगनमत (करार) आहे.
३. उ ोगस ं था मया दा िकंमत मोज ू शकतात .
४. मया दे या िकमती या खाली , नवीनउ ोगस ं था बाजारात व ेश करणार नाहीत
आिण मया देपे ा जा त िक ंमत, वेश आकिष त केला जाईल .
५. थािपत उ ोगस ं था जा तीत जा त नफा िमळव याच े उि ठ ेवतात .
मया दा िकंमत िस ा ंताचे दोन ा प आह ेत.
अ.संगनमत न करता मया दा िकंमत
नवीन क ंप यांशी कोणतीही स ंगनमत नस यास , खालील आक ृतीम य े दश िव या माण े
मया दा िकंमत िन धा रत क ेली जात े.
आकृती 2.10: कोणतीही स ंगनमत न करता िक ंमत मया िदत करण े
आकृतीम य े, DD1 हा बाजारातील मागणी व आह े. MR हा सीमा ंत महस ूल व आह े.
PL ही मया दा िकंमत आह े. संभा य व ेशक या या १ खचा वर आधा रत मया दा िकंमत
िनधा रत क ेली जात े. २ बाजारातील मागणीची लविचकता . ३) दीघ कालीन सरासरी
खच ४) उ ोगातील उ ोगस ं थाची स ं या. ५) बाजाराचा आकार .
munotes.in
Page 47
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
47 DA हा मागणी व चा एक अिनि त भाग आह े. कारण नवीन व ेश करणा या ंचे वत न
अ ात आह े. AD1 हा मागणी व चा एक िविश भाग आह े. am हा सीमा ंत महस ूल
व चा एक िविश भाग आह े. आकृतीम य े LAC1 आिण LAC2 दीघ कालीन सरासरी
खच व आह ेत. LAC1 वर दोन श य आह ेत
B पया य ते PL िकंमत आका शकत े िकंवा एकािधकार िक ंमत आका शकत े. जे
PL.पे ा जा त आह े. ही िकंमत अिधक नफा द ेईल, परंतु नफा िनि त नाही . यामुळे,
उ ोगस ं था काही न या ंची अिनि त न यासह त ुलना कर ेल आिण PL आिण Pm
मधील िक ंमत िनवड ेल.
जर LAC, LAC 2 असेल, तर नफा वाढवणारी िक ंमत OPM 2 असेल. या िक ंमतीवर
नफा जा तीत जा त आह े आिण ही िक ंमत PL पे ा कमी आह े. यामुळे उ ोगस ं था या
िकमतीला ाधा य द ेईल. PL ही मया दा िकंमत अस ेल. जर या नवीन उ ोगस ं थानी
बाजारात व ेश केला, तर उ पादनाचा प ुरवठा वाढ ेल आिण िदल े या िकमतीसाठी
पुरवठ्यात वाढ झा यान े यां या उ पादना या सरासरी खचा पे ा िकमती कमी होतात .
उ ोगस ं था या व ेशानंतर, िकंमत सरासरी खचा पे ा कमी अस ेल. या िकमतीत नवीन
उ ोगस ं था आ यास या ंना तोटा सहन करावा लाग ू शकतो .
ब . संगनमतासह मया दा िक ंमत - जर न यान े वेश केले या उ ोगस ं था आिण
थािपत उ ोगस ं था या ंचे संगनमत अस ेल तर माग णी व डावीकड े सरकतो . मागणी
कमी होत े. मा न यान े वेश करणा या क ंप यांची मागणी िनि त आह े. बाजारात
कोणतीही अिनि तता नाही , हे खालील आक ृती या मदतीन े प क ेले जाऊ शकत े.
आकृती 2.11: संगनमतासह मया दा िकंमत
१. बाजारात नवीन उ ोगस ं थांना परवानगी न देता मया दा िकंमत PL आकारण े.
२. उ ोगस ं थाशी स ंगनमत करण े आिण मया देपे ा जा त िक ंमत आकारण े.
संगनमतान े वेश करा आिण DD1 मागणी व वीकारा ज े िनि त आह े.
३. एकािधकार िक ंमत आकारण े. munotes.in
Page 48
औ ोिगक अथ शा
48 उ ोगस ं था या ं यासाठी सवा त फायद ेशीर पया य िनवडत े. बेन या मत े अ पािधकार
बाजारामधील थािपतउ ोगस ं थानी म ेदारी िक ंमत आकारली तर या ंना च ंड
नफा िमळतो . परंतु जर उ ोगस ं थानी दीघ कालीन सरासरी खचा या बरोबरीची िक ंमत
आकारली तर थािपत उ ोगस ं थाना लाभ िमळ ेल पर ंतु नवीन व ेशकत फ
सामा य नफा कमावता त.
२.९ सारांश
बाजारातील उ ोगस ं थाना कमीत कमी खच क न जा तीत जा त नफा िमळिव यात
रस असतो , मोठ्या माणावर उ पादनाच े फायद े आह ेत. मोठ्या माणातील
उ पादनात ून उ ोगस ं थाना अन ेक फायद े िमळतात , दीघ कालीन सरासरी खच व
िकंवा िलफाफा व वर दश िवले जातात . उ ोगस ं था खच कमी क शकतात आिण
मोठ्या माणात उ पादनाच े फायद े एका िविश मया देपय त िमळव ू शकतात . या
मया देपलीकड े खच वाढतो . अथ यव था िव कळीत होऊ शकत े.
बाजारप ेठेतील जा तीत जा त िह सा िमळिव यासाठी उ ोगस ं था अन ेक माग
अवल ंबतात. उ पादनातील फरक आिण भा ंडवला या गरजा समज ून घेणे हे अशा
कारच े काही य न आह ेत. यांचा बाजारातील िह सा आिण उ ोगस ं थाची
सुरि तता स ुधारते.
उ ोगस ं था या ंचे िनण य वत ं पणे ठरव ू शकत नाहीत . अ पािधकार बाजाराम य े
पर परावल ंबन असत े. या बाजारातील िक ंमत आिण आउटप ुटचे िनधा रण हे बाजारातील
संगनमता या व पावर अवल ंबून असत े. कून ट ा प , टॅकलरबग चा िस ा ंत, खेळ
िस ांत आिण ब ा डचे ा प या ंसारख े िस ा ंत अ पािधकार ा पामधील
पर परावल ंबन प करतात . िकंमत न ेतृ व आिण मया दा िक ंमत या ंसारख े िस ा ंत
बाजारातील प स ंगनमताच े प ीकरण द ेतात. दंतुर मागणी व म ूळ ा प िक ंमत
कडकपणा स ूिचत करत े.
२.१०
१. दीघ कालीन सरासरी खचा या सा ान े उ पादन माणा या बचती प करा .
२. दंतुर मागणी व ा या सा ान े िकमत ताठरता प करा .
३. असंगणमत अ पािधकार हणज े काय? असंगणमत अ पािधकाराची कोणत ेही दोन
ा प प करा .
४. अ पािधकारातील पर परावल ंबन हणज े काय? खेळ िस ा ंत हे पर परावल ंबनाचे
उदाहरण कस े आहे ते प करा .
५. नॅश समतोल हणज े काय? उदाहरणा या साहा यान े नॅश समतोल समजाव ून सांगा. munotes.in
Page 49
उ ोगस ं थांचे िस ा ंत – २
49 ६. अ पािधकारातील क ून ट ा पाच े वण न करा .
७. अ पािधकार बाजारातील मया दा िकंमत िस ा ंताचे मू यांकन करा .
८. िकंमत नेतृ व हणज े काय आह े? िकंमत न ेतृ वाचे ा प प करा .
९. टीपा िलहा
१) टॅकलबग ा प
२) ब ा डचे ा प
munotes.in
Page 50
50 मॉड्युल २
३
जािहरातबाजी
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ बाजार एका त ेचा अथ आिण उपाय
३.३ जािहरातबाजी
३.३.१ मह म जािहरातबाजी
३.३.२ जािहरातबाजी आिण बाजार संरचना
३.३.३ जािहरात खच
३.४ सारांश
३.५
३.० उि े
● बाजार एका त े या संक पन ेचा अ यास करणे.
● जािहरातीशी संबंिधत िविवध पैलूंचा अ यास करणे.
३.१ तावना
जािहरात हा संदेशवहनाचा एक कार असून तो संभा य ाहका ंना व तू आिण सेवांची
मािहती दे यासाठी वापरला जातो. ही मािहती साधारणपण े उ ोगस ं थेची व तू, या
व तूची गुणव ा आिण उपल धता इ यादीशी संबंिधत असत े. ही मािहती िव ेते आिण
ाहक दोघांसाठी आव यक असत े. तथािप , िव े यांसाठी जािहरात हा घटक अिधक
मह वाचा आहे कारण यां या उ पादनािवषयी सव संबंिधत मािहती पोहोचिव याच े
साधन जािहरात करते. स या चे उ पादक सहसा मोठ्या माणावर उ पादन करतात
आिण जािहरातीिशवाय यां या उ पादना ंची िव करणे यां यासाठी कठीण आहे.
जािहरात हा घटक िव े यां या व तु िवक या या वैयि क य ना ंना पूरक हणून काम
करत असतो . अलीकड या काळात ती पधा आिण बदल या तं ानाम ुळे
जािहरात च े मह व अिधक वाढल े आहे. ाहका ंची पसंती, चव आिण ाधा य े अितशय
वेगाने बदलत असतात . अशा कार े, जािहरात समजून घेणे, याचा िकंमत, मागणी , खच munotes.in
Page 51
जािहरतबाजी
51 आिण िव वर होणारा प रणाम अितशय आव यक आहेत. या यित र , जािहरात या
भावाची चांगली समज हो यासाठी बाजाराची संरचना आिण जािहरात यां यातील
पर परस ंवादाच े मू यांकन करणे आिण िकंमत पध वरील जािहरात या भावाच े
मू यांकन करणे देखील मह वाच े आहे.
जािहरात हणज े उ ोगस ं थेने यांचे उ पादन आिण सेवां या िव ला ो सा हन
दे यासाठी केलेला खच होय. रेिडओ, दूरिच वाणी आिण संकेत थळ तसेच ि ंट
मीिडया , इले ॉिनक मीिडया यांसार या जािहरात साधना ंचा या खचा चा समाव ेश होतो.
िवशेष दश न िकंवा दुकाने आिण यावसाियक काय मांमधील जािहराती देखील
जािहरातीचा भाग आहेत. ाहकां या िनवडीवर प रणाम करणे हे जािहरात च े मु य
उि असत े जेणेक न ते जािहरातदारा ं ारे दान केले या उ पादन आिण सेवांचा
उपभोग घे यास वृ होतील . अथ शा ा ंनी जािहरात या दोन मुख भूिमका
सांिगत या आहेत. पिहली भूिमका हणज े, जािहरात ही ाहका ंना उ पादनाच े व प
आिण वैिश ्ये, याची िकंमत आिण उपल धता िकंवा ‘मािहतीप ूण ’ जािहरात ब ल या
त यांवर आधा रत मािहती दान करते. दुसरी भूिमका हणज े, जािहरात ाहका ंना
िविश उ पादन िकंवा सेवांचा उपभोग घे यास वृ करते आिण उ पादना या
गुणव ेवर जोर देऊन िकंवा जीवनश ैलीशी िकंवा सेिलि टी िकंवा ‘ ेरणादायक ’
जािहरात शी संबंिधत असत े. तसेच ाहका ंना उ पादनाची वैिश ्ये, िकंमत, उपल धता
आिण दुकानाच े भौगोिलक थान यासारखी कोणतीही उपयु िकंवा अित र मािहती
पुरव यासाठी क न घेता ाहका ंना उ पादन खरेदी कर यास वृ कर याचा िकंवा
वृ कर याचा य न केला जातो. बह तेक दूरदश न जािहराती या ेणीत येतात.
सामा यपण े मािहतीप ूण जािहराती सव संबंिधत मािहती दान कर याचा य न करतात .
तथािप , सव जािहरात म य े उ पादनास ंबंधी काही मािहती असत े, यामुळे ‘मािहतीप ूण ’
आिण ेरक’ जािहरात म य े फरक करणे कठीण आहे. दो ही कार या जािहरात म य े
उ ोगस ं थांचे उि सारख ेच असत े. जािहरात च े मु य उि ाहका ं या पसंतीम य े
बदल घडवून आणण े असून यासाठी उ च दजा चा क चा माल वापरला जातो िकंवा
यांचे मन वळव यासाठी ँड िन ेचा चार देखील केला जातो. प रणामी , उ ोगस ं था
यांचे उ पादन अिधक आिण जा त िकंमतीला िवकू शकतात . जािहरात हा घटक
उ ोगस ं थांना अिधक उ पादन िकंवा िव क न आिण अिधक नफा िमळव ून सरासरी
उ पादन खच कमी कर यास स म करतो .
३.२ बाजार एका ता आिण म ेदारी श चा अथ आिण उपाय
३.२.१ अथ :
बाजार एका ता हा घटक एकूण बाजार भाग िकती माणात लहान उ ोगस ं थांम ये
क ि त आहे याचे मोजमाप करतो . पध या ती तेसाठी हा घटक साधारण पणे ितिनधी
हणून गणलाजातो . तसेच, अिलकड या वषा त एका त ेतील बदल हा जा त माणात
झाला असून पध ची ती ता कमी होत आहे, असा युि वाद अनेक अथ त ा ंनी केला
आहे, याच माण े जा त बाजार समभाग असल े या मोठ्या उ ोगस ं थां या वाढीम ुळे munotes.in
Page 52
औ ोिगक अथ शा
52 नफा वाढत आहे, नवक पना आिण उ पादकता यांची हानी होत असून असमानता
वाढत आहे. काही अथ त ा ंनी असा युि वाद केला आहे क , पध चे िनयम पु हा
तयार करणे आव यक असून अ यािधक अिव ास ू सं थांवर कडक कारवाई करणे
आव यक आहे.िव े यां या बाजारप ेठेतील एका त ेचा तर हा बाजारा या संरचनेचा
एक मह वाचा घटक असून तो बाजारप ेठेतील उ ोगस ं थेचे वत न िनि त कर यात
मुख भूिमका बजावतो . बाजाराची एका ता हणज े, एखादा उ ोग िकंवा बाजार या
उ ोगात केवळ िकंवा कमीत कमी मोठ्या माणात गुंतले या काही आघाडी या
उ पादकां ारे िनयंि त केला जातो. अशा प रि थतीच े िनधा रण कर यासाठी दोन चलने
समप क आहेत आिण ती हणज े (i) बाजारातील उ ोगस ं थांची सं या आिण (ii) यांचे
सापे आकार िवतरण . औ ोिगक अथ शा ा या संदभा त, बाजारा या एका त ेचा
प रणाम उ ोगस ं थां या िस ांतात जे काही आढळत े यापे ा खूप िव तृत आहे.
बाजार एका त ेचा या संक पन ेचा वा तव बाजारावर कशा कारचा भाव पडतो याचे
िव ेषण आिण सं ेषण अ यंत आव यक आहे.
३.२.२ बाजार एका ता आिण म ेदारी श च े उपाय :
उ ोगस ं था या वत णूक गृहीतका ंची ायोिगक ्या चाचणी कर यासाठीबाजार
एका त ेचे मोजमाप होणे अ यंत आव यक आहे. यासाठी िविवध प रमाणवाचक
िनद शांक सुचिवल े गेले आहेत या या मा यमात ून बाजराच े सू म िनरी ण क न
िन कष काढला जाऊ शकतो . यांपैक काही िनद शांकहेउ ोगसस ं थांची म ेदारी आिण
काही बाजारप ेठेतील एका ता मोज यासाठी वापरल े जातात . म ेदारी श आिण
बाजार एका ताएकम ेकांशी अंतरसंबंधीत आहेत आिण मोजमाप ि य ेत एकमेकांपासून
कधीही िवभ होऊ शकत नाहीत . एखा ा िविश उ ोगातील म ेदारी श न ुसार
बाजारा या एका तेची ती ता बदलू शकते िकंवा आपण असेही हणू शकतो क जर
बाजार क ि त असेल तर िव मान उ ोगस ं था एकािधकार श ा क शकतात .
आपण चच साठी ल ात घेतलेले िनद शांक वैिश ्यांचा बाबतीत जवळजवळ एकसारख ेच
आहेत. म ेदारी श च े उपाय हे उ ोगस ं था पातळीवर अिधक यो य ठ शकतात . ते
उ ोगस ं थानी वापरल ेली वा तिवक म ेदारी दश वतात. दुस या बाजूला एका त ेचे
मोजमाप हे उ ोगस ं थांना बाजारप ेठेतील िकंवा उ ोगातील संभा य म ेदारीची
श या ि कोनात ून मह वाच े असत े. जर उ ोगसस ं थांचे बाजारा तील सापे आकार
बदलत असतील , तर उ ोगस ं थां या म ेदारी श म य े बदल अपेि त असतो .
म ेदारी श एकमेकांशी माणब आहे क नाही हे सांगणे जरी कठीण असल े तरी
एका ता हे म ेदारी श च े मोजमाप कर याच े एक मह वाच े साधन आहे. िनद शांकांवर
सिव तर चचा कर याप ूव , यां या सामा य अटी िकंवा यांची आव यकता नमूद करणे
उपयु ठरेल आिणया अटी आिण आव यकता येकाने पूण के या पािहज ेत हे
अपेि त असत े. या अटी ायोिगक त वा या काया साठी अंितम िनवड करताना िनद शांक
तपास यात मदत करतात , सदर अटी खालील माण े आहेत:
I. एका त े या साहा यान े उ ोगस ं थांची असंिद ध मवारी ा होणे आव यक आहे.
खाली िदले या आकृती १चा िवचार केला असता याम य े एका ता व munotes.in
Page 53
जािहरतबाजी
53 रेखाटल ेला असूनतो व सवा त मोठ्या ते सवा त लहान उ ोगस ं थांची एकूण
सं ये या मा यमातून बाजार पुरवठ्या या एकि त ट केवारीचा आलेख वतं पणे
J1, J2, J3 ारे दश िवतो. सदर आकृतीम य े, J1 हा व J2 आिण J3 वर
रेखाटला आहे. याचा अथ सं था ितिनधी हणून काम करते ती उ ोग सं था
अिधक क ि त असत े. तथािप , अनु मे J2 आिण J3 ारे ितिनिध व केले या
दुस या आिण ितस या उ ोगा ं या मवारीत संिद धता असू शकते.
आकृती . ३.१ उ ोगस ं थांची का पिनक एकि त सं या
II. एका ता मोजमाप हे बाजार िकंवा उ ोगा या एकूण आकाराप े ा उ ोग सं थां या
एकि त बाजारातील िह याच े काय असल े पािहज े.
III. जर उ ोगस ं थांची सं या वाढली तर एका ता कमी झाली पािहज े. तथािप , नवीन
वेश जा त माणात अस यास , एका ता वाढूही शकते.
IV. बाजारात लहान उ ोगस ं थेकडून मोठ्या उ ोगस ं थेकडे िव च े ह तांतरण
झा यास , एका ता वाढते.
V. सव उ ोगस ं थांचा बाजारातील िह सा कमी झा याम ुळे या या माणात
एका ता कमी होते.
VI. िवलीनीकरण ि याकलाप एका त ेची ती ता वाढवतात .
एका ता माण :
बाजारातील एका ता िकंवा मोज या उ ोगस ं थांची म ेदारी मोज यासाठी सवा त
लोकि य आिण सोपा िनद शांक हणज े एका ता गुणो राचा वापर करणे होय, हणज ेच
काही मोठ्या उ ोगस ं थांचा बाजाराचा िकंवा उ ोगाचा मोठा िह सा असण े होय. अशा
उ ोगस ं थांचा बाजार िह सा उ पादन िकंवा िव िकंवा रोजगार िकंवा बाजारा या
कोण याही प रमाणात घेतला जाऊ शकतो . िच हा या व पात एका ता गुणो र असे
िलिहल े जाते: munotes.in
Page 54
औ ोिगक अथ शा
54
m: ४, ८, १०, १२, …….., २०,…….
या िठकाणी Pi = उतर या मान े ith उ ोगस ं थेचा बाजार िह सा आहे. सामा यपण े
एका ता गुणो र मोज यासाठी चार उ ोगस ं थांचा (m = ४) आधार घेतला जातो परंतु
जर बाजारात काय रत उ ोगस ं थांची एकूण सं या जा त असेल तर प रि थतीच े
मू यांकन कर यासाठी , २० उ ोगस ं थांचा संदभ घेतला जातो. एका त ेचे माण
िजतक े जा त असत े िततक जा त म ेदारी श िकंवा बाजारातील एका ता सबळ
असत े.
या िनद शांका या काही मया दा आहेत. हा िनद शांक संपूण एका ता व िवचारात घेत
नसून तो व िबंदूवर बाजार एका ता िनद िशत करतो . उ ोगा ंची मवारी िनवडल े या
िबंदूवर अवल ंबून असत े. िबंदू बदल यास उ ोगा ं या मवारीतही बदल होऊ शकतो .
या िठकाणी गृहीत धरले या ४ उ ोगस ं था एका ता गुणो रा या आधारावर J२ आिण
J३ व ा या आधार े आकृती १ म ये प रि थती दश िवली आहे, उ ोगस ं था २ पे ा
उ ोगस ं था ३ अिधक क ि त आहे, परंतु १२ उ ोगस ं था एका ता गुणो रा या
आधारावर मांकन हे राखीव ठेवले आहे. ८ उ ोगस ं था एका ता िबंदूसाठी दो ही
समान एका ीत आहेत. यामुळे कोणता िबंदू िनवडायचा याबाबत काहीशी संिद धता
आहे. याच माण े एका ता गुणो र हे बाजाराचा कार कोणता आहे यावरद ेखील
अवल ंबून असत े. एक यापक बाजार हा एका ता गुणो र कमी करतो तर एका लहान
बाजारात सामा यपण े उलट प रणाम करतो . हणज ेच, मानक औ ोिगक
वग करणाम य े, एकाच गटातील तीन-अंक उ ोगा ं या गुणो रा ंपे ा दोन-अंक मुख
उ ोग समूहासाठी एका ता गुणो र कमी असेल.
उ ोगा ं या सू म वग करणासाठीचा मािहती उपल ध असेलच असे नाही, यामुळे एकूण
मािहती वाप न बाजारप ेठेतील एका त ेची अचूक क पना असण े अवघड होऊ शकते,
िविवध उ ोग िकंवा देशां या मािहतीशी याची तुलना होऊ शकत नाही. याच माण े
याला इतर मया दा देखील आहेत. गुणो र हे उ ोगस ं थां या संभा य वेशाची श यता
दश वत नसूनते रा ीय आकड ेवारीवर आधा रत असत े, गुणो रा या मा यमात ून
ादेिशक बाजार श ब ल काहीही मािहती ा होत नाही; तसेच उ ोगस ं थेची एकूण
सं या आिण आकार िवतरणाच े वण न गुणो रा या मा यमात ून होत नाही, यातील फ
एक भाग यां या ार े िवचारात घेतला जातो; ते बाजारातील वैयि क उ ोगस ं थे या
म ेदारीब ल कोणतीही मािहती प करत नाही आिण देशांतग त बाजारप ेठेतील
आयाती या भूिमकेकडे दुल करते. िभ न आकारा या उ ोगस ं थांसाठी गुणो र हे
वेगवग या आकारा या बदल या घटका ंचा वापर क न एका त ेचे पर परिवरोधी िच
प क शकतात . munotes.in
Page 55
जािहरतबाजी
55 िविवध मया दा असूनही, औ ोिगक अथ शा ात गुणो रा ंचा मोठ्या माणावर वापर
केला जातो. गुणो र हे मोज यासाठी सोपे असत े, उ पादन े ांसाठी सहजपण े उपल ध
होऊ शकते आिण उ ोगा ं या बारीकसारीक वग करणासाठी तसेच बाजारातील एका ता
मोज यासद ेखील स म आहे. ते आिथ क िस ांताशी सुसंगत आहेत, जसे क
आप याला मािहत आहे क , इतर गो ी ि थर अस यान े, म ेदारी प ती मोठ्या
माणात काया ि वत अस याची श यता आहे जेथे एखादी उ ोगस ं था संपूण बाजारात
पुरवठ्यावर िनयं ण क शकते आिण हे इतर बाजार कारा या िवपरीत असू शकते
या िठकाणी वेगवेग या उ ोगस ं थांचे एकमेकांवर िनयं ण असू शकते.
िहश मन - हरिफंडल िनद शांक :
ही बाजारातील उ ोगस ं थां या सापे आकारा ं या ( हणज ेच बाजार समभागा ं या)
वगा ची बेरीज आहे, जेथे सापे आकार बाजारा या एकूण आकाराच े माण हणून
तीका मकपण े य केले जातात ,
हरिफंडलिनद शांक
या िठकाणी , Pi = qi/Q, qi हे ith उ ोगस ं थेचे उ पादन आहे आिण Q हे
बाजारामधील सव उ ोगस ं थानच े एकूण उ पादन आहे आिण n ही उ ोगस ं थेची
एकूण सं या आहे. हा िनद शांक बाजारातील सव उ ोगस ं थांचा िवचार करतो . यां या
बाजारातील समभागाच े बाजारातील समभागा या मू यावर मू यमापन केले जाते.
उ ोगस ं था िजतक मोठी असेल िततके िनद शांकात याचे मू य जा त असेल.
िनद शांकाचे कमाल मू य हे असे आहे क िजथे फ एक उ ोगस ं था संपूण बाजारप ेठ
यापत े. हे एक म ेदारीच े उदाहरण आहे. जे हा बाजारातील n उ ोगस ं थांचा समान
िह सा असेल ते हा िनद शांकाचे मू य हे िकमान असेल. हे 1/n या बरोबरीच े असेल,
हणज े,
=
n चे मू य वाढ यावर H कमी होतो. H चे य त मू य बाजारा या एका त ेचे समतु य
माप दश िवतो. िनद शांक हे मोज यास सोपे असतात . िनद शांक हे सव उ ोगस ं था
आिण यांचे सापे आकारमान ल ात घेतात; यामुळे ते वापरात लोकि य असून
अ पािधकरा या िस ांताशी सुसंगत आहेत कारण हे म ेदारी श या उपाया ंशी
सुसंगत असतात . एडेलमनन े याची वैिश ्ये िव तृतपणे प केली आहेत आिण ती
वैिश ्ये थेट एका ता व शी संबंिधत आहेत.
ए ॉपी िनद शांक :
हाट ने बाजारातील एका त ेचे माण मोज यासाठी हा िनद शांक सुचवला आहे. या
िनद शांकाचे सू खालील माण े आहे. munotes.in
Page 56
औ ोिगक अथ शा
56
; 0
n
या िठकाणी E चा अथ 'एं ॉपी गुणांक' हणून गृहीत धरला आहे; Pi हा ith
उ ोगस ं थेचा बाजार िह सा आिण उ ोगस ं थांची सं या आहे. हा गुणांक ाहका या
संबंिधत एखा ा उ ोगस ं थेला भेडसावणा या बाजारातील अिनि तत ेचे माण मोजतो .
जे हा उ ोगस ं थांची सं या जा त असत े ते हा अिनि तत ेची प रि थती उ वू शकते.
थोड यात बाजार हा कधीही क ि त नसतो . एकािधकार उ ोगस ं थांसाठी (n =) एं ॉपी
गुणांक हा शू य हे मू य गृहीत धरतो हणज े कोणतीही अिनि तता आिण कमाल
एका ता या िठकाणी नसते. अशा कार े, आप याला एं ॉपी गुणांक E आिण बाजार
एका त ेची ती ता यां यातील य त (िव ) संबंध आढळतो . जर बाजारात n
उ ोगस ं था असतील , तर या सव समान आकारा या असतील , तर
दो ही, बाजारातील समभागा ंची वाढलेली समानता आिण उ ोग सं थां या सं येत
झालेली वाढ ही एं ॉपी गुणांक वाढवत े परंतु लॉग रदम या वापराम ुळे नंतरचे घटक कमी
होत जा याची भूिमका बजावतात कारण अित र उ ोगस ं थांची जोडणी आपणास
पहावयास िमळत े, जे हा उ ोगस ं थांची सं या आधीच मोठी असत े, ते हा बाजार
एका त े या ीकोनात ून यांचे मह व कमी होते. समतु य सं ये या ीने सं या
ए सप (ई) हणून मोजली जाऊ शकते.
एं ॉपी गुणांकाचा िनधा रक हणून उ ोगस ं थांची सं या िवचारात घे यासाठी एं ॉपी या
सापे मू यमापाचा वापर केला जाऊ शकतो , शेवटी, गुणांका या कमाल मू याने
भागल ेला ए ॉपी गुणांक E (लॉग n) हा खालील माण े ा होतो-
हे मू य दश िवले या सं ये या उ ोगस ं थांसाठी श य ितत या जा तीत जा त
माणात बाजार भागा या िवखुर याची वा तिवक ती ता दश वते. एं ॉपी गुणांक हा
बाजार एका त ेचा एक उपयु उपाय असून याचा अथ असा होतो क , या
उ ोगस ं थांसाठी एं ॉपी गुणांक मोजला जाणार आहे यांचे लोकस ं या माण , देश,
उ पादन े आिण वग करणा या आधारावर िवघिटत िकंवा अनेक गटांम ये िवभागली
जाऊ शकते. वेगवेग या उ ोगसं थांसाठी वतं एं ॉपी गुणांक मोजून, अशा गुणांकांची
एकुण बेरीज ही एकूण एं ॉपी गुणांकाने दश िवतो. तसेच, बाजार एका त े या इतर
िनद शांकां या बाबतीत असे िवघटन श य नाही.
munotes.in
Page 57
जािहरतबाजी
57 3.2.3 एका ता आिण उ ोगस ं थांची बाजारातील कामिगरी :
एका ता आिण बाजार काय मते या अनेक घटका ंसंबंधी गृिहतके आहेत, जसे आपण
सू म अथ शा ात बघतो क , म ेदारी असल े या उ ोगस ं था उ च िकंमत
आकारतात , या उ ोगस ं था कमी माणात उ पादन करतात आिण िव करतात ,
उ च नफा ा करतात , इतरांपे ा वेगाने िवकिसत होतात , काहीही कर यास स म
असतात . या उ ोगस ं था यां या यवसाया या संबंधात वेगवेग या मा यमात ून
जािहराती करतात . एका ता हे अशा जािहरात श च े यो य माप आहे असे गृहीत ध न
अशा प रि थतीत आपण आिथ क िस ांता या िविवध पैलूंची पडताळणी कर या या
ि थतीत आहोत जे उ ोगस ं थेची एका ता आिण बाजार कामिगरी यां यातील संबंध
दश वतात. हे साहिजकच आ ापय त उपल ध असल े या ायोिगक पुरा यांवर आधा रत
असेल पण याचे सव कष सव ण कर याचा य न या िठकाणी केला जाणार नाही.
वैयि क गृिहतका ं या संदभा त फ काही िनवडक अ यासा ंचा संदभ घेतला जातो.
अ) एका ता आिण नफा :
एका त े या प रि थतीत एक उ ोगस ं था बाजार श िकंवा एकािधकार श ा
करते. अशी बाजार श िकंवा म ेदारी, बाजार ि याकलापा ं ारे थेट उ ोगस ं थेचा
नफा वाढवत े. सव साधारणपण े असे गृहीत धरले जाते क , दीघ काळापय त न याच े उ च
दर िटकून राहणे हा उ च दजा या उ ोगातील एका त ेचा प रणाम आहे. या घटकाचा
ायोिगक अ यास करणार े जे.एस. बेन हे पिहल े अथ त होते, यांना ही संक पना
यू.एस. उ ोगा ंसाठी समप क वाटली . एका ता मोज या साठी िनद शांक हणून न या या
दर मोजण े अ याव यक आहे असे बेनचे मत होते अिण यासाठी ते आ ही देखील होते.
ते हापास ून, या घटकावर मोठ्या माणात अ यास अिण संशोधन झाले असून वेगवेगळी
िवचारसरणी िवकिसत होत आहे परंतु यापैक काही िवचार हे खूप आदश वादी आिण
मु यवादी देखील होते.
दोन चलांम ये (एका ता आिण नफा) यो य संबंध थािपत करणे अडचणीच े होऊ
शकते कारण या दो ही चलांचे मोजमाप हे संिद ध अस याची श यता असू शकते,
एका ता िनद शांक मोज यासाठी अनेक मापक उपल ध अस याम ुळे यांपैक कोणता
मापक वापरायचा याब ल अ प ता िनमा ण होऊ शकते. एखा ा िविश मापकाचा
आधार घेतला असता कदािचत याचा न याशी मजबूत संबंध असू शकतो , परंतु जर
दुसरा मापक वापरला असता याचा कमकुवत संबंध असू शकतो . िशवाय , न या या
दरांचे मोजमाप देखील प पातापास ून मु नसते हे देखील मा य करावे लागेल. नफा हा
घटक साधारणपण े पुरवले या मािहती या आधारावर ठरिवला जातो. हा नफा मोजत
असताना उ ोजकान े िकती माणात वतःचा िनधी वापरला आहे िकंवा याने वतः
िकती मदान केले आहे यासार या घटका ंना दुल ि त केले जाते, तथािप जर या
घटका ंना मापनाम ये गृहीत धरले तर अिनय ंि त मू यमापन होऊन यो य ते िन कष
िमळण े अवघड होऊ शकेल. न या या दराचे मोजमाप कर यासाठी कोणता भाजक
वापरायचा हे देखील प नस याम ुळे िव मालम ा िकंवा उ पादन िकती िकंमतीला munotes.in
Page 58
औ ोिगक अथ शा
58 िवकाव े याची देखील अडचण िनमा ण होते. यासाठी यो य तक न ल ात घेता संशोधक
अशा दरांसाठी वतः या िनवडीला ाधा य देतात. अशा कार े एका ता आिण नफा
याम य े खूप सार्या अडचणी आहेत, परंतु या दो ही चलांमधील संबंध दुल ि त करणे
चुक चे ठ शकेल. या दो ही चलांचे संबंध िस ांतांम ये प होतात परंतु अजूनही या
चलांचा तंतोतंत संबंध प होणे बाक आहे.
b) एका ता आिण मू य-िकंमत सीमांतवाद :
न याच े मोजमाप कर यासाठी मू य-िकंमत संबंध मोजण े आव यक आहे आिण हा एक
नफा मोज याचा यो य माग आहे. चालू िव आिण खचा या आकड ्यांवर आधा रत
न याची आकड ेवारी तयार केली जाते. थोड यात सरासरी मू य-िकंमत सीमांतवाद हे
या दोन प रमाणा ंचे गुणो र आहे असे हणता येईल.
कॉिल स आिण े टन यांनी केले या ायोिगक अ यासान े एका ता आिण अमे रकेतील
चार-अंक उ ोगा ंसाठी मु य-िकंमत सीमांतवाद यां यातील सकारा मक संबंधांना
िव ेषणाच े व प िदले. शेफड ने कोच आिण फेिनली या अमे रके या उ ोगस ं थांसाठी
यां यातील सकारा मक संबंधांचे वण न केले आहे, तथािप , िकंमत-खच सीमांतवादा या
इतर िनधा रकांसाठी आधारभ ूत घटक हणून काम करणा या एका त ेकडे ल िदले
कारण ते यां याशी वेगवेग या कारणा ंनी जोडल ेले आहेत. बाजार संरचनेचे इतर
संबंिधत िनद शक जसे क , उ पादन िभ नता , तांि क बदलाचा दर इ. यांचाही िवचार
केला जात असताना यांना मू य-िकंमत सीमांतवादाचा एक ु लक अंदाज वत व यात
येऊ शकतो . कदािचत आपण यां या ा िन कषा शी सहमत नसू, कारण जे हा सव
िनधा रकांना एका त ेसह एकि त केले गेले होते, ते हा यां या बह िविवधत ेमुळे यांचे
संबंध अ प झाले असतील आिण यामुळेच यांची एका ता ही नग य व पाची
असेल. मोजमापा या सांि यक य अपुरेपणाम ुळे आिण याचा िस ांितक पाया मजबूत
अस याम ुळे आपण या या मूळ ढा याला पाडू शकत नाही.
अलीकडील एका पु तकात , हाय आिण मॉ रस यांनी १९७१ ते १९८८ या
कालावधीतील बाजाराची संरचना आिण नफा यावरील ६७ अ यासा ंचा सारांश त ा
सादर केला आहे. यानुसार, २८ अ यासा ंम ये अपेि त िच हासह बाजारातील
एका ता न याच े मह वप ूण िनधा रक अस याच े आढळ ून आले. इतर २८अ यासा ंम ये
नग य ; आिण उव रत अ यासात संशया पद घटक आढळ ून आले. या सव गो व न
िदसून येते क , जरी िस ांतानुसार ते सकारा मक घटक अस याब ल मोठा पािठंबा
िमळत असला तरी न याचा िनधा रक हणून बाजारा या एका त े या ासंिगकत ेब ल
कोणत ेही िविश सामा यीकरण केले जाऊ शकत नाही.
c) उ ोगस ं थेची एका ता आिण वृ ी :
उ ोगस ं थेची वृ ी हा एक असा िवषय आहे यावर वेगवेग या अथ त ांनी एक येऊन
िचिक सक चचा घडवून आणण े आव यक आहे. यासाठी एका ता िकती सुसंगत आहे हे
आपण येथे नमूद करणे गरजेचे आहे. दोन चलांमधील काय कारण संबंध प munotes.in
Page 59
जािहरतबाजी
59 कर यासाठी िवचारा ंचे दोन िभ न वाह आहेत. एका वाहा या मतान ुसार, बाजार श
असल ेली उ ोगस ं था, एका त ेचा प रणाम हणूनउ पादन मया िदत क न तसेच उ च
िकंमत आका न न याचा उ च दर राख यास ाधा य देऊ शकते. जर अपेि त नफा
वाढला तर तर याला काही न याचा भाग आिण कमी िकंमतीचा याग करावा लागेल जो
कदािचत उ ोगस ं थे या िहताचा नसेल. िशवाय , अशा उ ोगस ं थेची पुढील वाढ
रोख यासाठी सरकारकड ून सव कारच े िनब ध लादल े जातील .
याच माण े, माणातील ि थर अ यव था आिण अनेक गितमान घटक आिण अडथळ े
या सव गो ी अशा उ ोगस ं थे या वाढी या मतेवर ितकूल प रणाम करतात .
अशा कार े, बाजारातील उ ोगस ं थेची म ेदारी श कमी के यास ितची वृ ी होऊ
शकते. साधारणपण े एका उ ोगातील काही उ ोगस ं था इतर उ ोगस ं थां या वृ ीस
ितबंिधत कर यासाठी तसेच यां या वेशासाठी िविवध अडथ या ंमुळे नवीन
उ ोगस ं थांचा वेश रोख यासाठी पुरेशा भावशाली असू शकतात . अशा कार े एका
उ ोगात उ ोगस ं थां या वृि ला गृिहत ध न उ ोगाची एकूण वाढ होणे फारच कमी
संभा यत ेचे आहे असे हणता येईल. काही ायोिगक अ यास आहेत, जेथे सु वाती या
काळातील बाजारातील एका ता आिण यानंतरची बाजारप ेठेतील वृि यां यातील
य त संबंध ि पथात आणल े गेले आहेत.
याच वेळी उ ोगस ं थेची एका ता आिण वृ ी याब ल बाजारप ेठेचे दुसरे मत
सकारा मक आहे. दीघ कालीन नफा वाढव यासाठी , उ ोगस ं थांना बाजारा या
एका त ेतही कालांतराने वृ ी करायला अडचण नसली पािहज े. ते भिव यातील वाढ या
मागणीची पूत ता कर यासाठी आिण बाजारात नवीन वेशास परावृ कर यासाठी
अित र मता िनमा ण कर यास ाधा य देऊ शकतात . दीघ कालीन न या ंना चालना
दे यासाठी उ ोगस ं थांनी न याचा काही अ पकालीन याग देखील केला असू शकतो .
यामुळे, बाजाराम य े सामा यपण े एका ता आिण उ ोगस ं थेची वृ ी यां यातील
सकारा मक संबंध आढळतो . बाजार शि असल े या उदयोगस ं था आिथ क वाढी या
इतर गरजांबाबत वत:ला सहजत ेने बाजारात सामाव ून घेतात. अशा उ ोगस ं था
बाजार प रि थतीचा फायदा घेऊन दीघ काळात वाढीव नफा िमळिव यात कायम
यश वी होतात आिण यां यासाठी ही प रि थित अपेि त असत े.
ड) एका ता आिण तांि क बदल :
तांि क बदल आिण बाजाराची रचना यासंबंधीचे समप क मु े वेगवेग या संदभ ंथात
आढळ ून येतात. या आधारावर , आपण याचा एक पैलू पाह या , तो हणज े क ि त उ ोग हे
सवा त संशोधनािभम ुख आिण तांि क ्या गतीशील आहेत क नाही? एका उ ोगात
म ेदारीचा उपभोग घेणार्या काही उदयोगस ं था मोठ्या माणात असतील ही बाब खरी
आहे. यां याकड े ि थरता , आिथ क संसाधन े आिण संशोधन तसेच िवकास ि या सु
कर याची आिण यां यापास ून लाभ िमळिव याची मता असेल. दासग ु ा आिण
ि टि लट ्झ यांनी यां या शोध ब ंधाम य े बाजारातील एका ता आिण नािव यप ूण
उप म यांचा सकारा मक संबंध असताना प रि थती प कर याचा य न केला आहे. munotes.in
Page 60
औ ोिगक अथ शा
60 परंतु अशी प रि थित िस कर यासाठी कोणताही िनणा यक अनुभवज य पुरावा
उपल ध नाही. खरं तर, िव यमसनन े केले या अ यासात अगदी या या उलट प रणाम
िदसून आला आहे. याबाबत ि लयर यांनी शंकाही य केली आहे. हा घटक एका ता
नसून बाजारा या संरचनेचे इतर गुणधम जसे क , उ ोगस ं थेचा आकार , उ पादन
िभ नता श यता इ यादी असू शकतात , यात एका त े या संक पन ेशी िनगडीत
घटका ंचा अंतभा व असू शकतो आिण यामुळे एका त े दर यान एक बनावट सकारा मक
सहसंबंध िनमा ण होऊ शकतो आिण अशा कार े एका ता आिण यामधील बनावट
सकारा मक सहसंबंध अनुभवला जाऊ शकतो . तांि क बदल आिण एका ता या या
संबंधाब ल कोण याही कार े काहीही प सांगता येत नाही. हे घटक पुढील
अनुभवज य संशोधनासाठी अजूनही खुले आहेत.
३.३ जािहरातबाजी
जािहरात हे व तू, सेवा, काय म िकंवा आपण याकड े ल ायच े आहे याकड े
लोकांचे ल वेध याच े भावी श आहे. आज जािहराती हा एक अ यंत िविश
यवसाय आहे जो जनसंवाद आिण उ पादनात सतत गती करत असल े या िवकासाला
कारणीभ ूत आहे, थोड यात , जािहरात हा घटक कोण याही यवसायाचा अिवभा य
घटक झाला आहे.
३.३.१ मह म जािहरातबाजी :
डॉफ मन- टीनर िस ा ंत :
डॉफ मॅन- टीनर िस ांत (िकंवा डॉफ मॅन- टीनर ि थती ) हे एक नव सनातनवादी
िस ांत आहे जे एखा ा उ ोगस ं थेने हाती घेतले या जािहराती या इ तम पातळीचा
शोध घेते. या िस ांताचे नाव रॉबट डॉफ मन आिण पीटर ओ. टेनर यां या नावावर
आधा रत आहे यांनी अमे रकन इकॉनॉ िमक र ू मधील यां या १९५४ या मोठ्या
माणात उ ृत केले या लेखात हा ि कोन िवकिसत केला आहे. उ ोगस ं था एकतर
चांग या व तूंची िकंमत कमी क न िकंवा जािहरात चा खच वाढवून ाहका ंना अिधक
खरेदी कर यास वृ क न यांची िव वाढवू शकता त. या िठकाणी िव आिण
जािहरात च े माण मागणी या जािहरात या लविचकत े या खच -िकंमत या बदल या
घटका ं या बरोबरीच े असत े तेथे एका उ ोगस ं थेसाठी जािहरात ची इ तम पातळी
आढळ ून येते. याचा अथ असा आहे क , जािहरातीसाठी मागणी केले या माणाची
संवेदनशीलता िजतक जा त असेल आिण अित र उ पादनावरील नफा िजतका
जा त असेल िततक जािहरातीची पातळी जा त असेल.
या ि कोनाच े गिणतीय प खालील माण े आहे:
munotes.in
Page 61
जािहरतबाजी
61 या िठकाणी ,
pA ही जािहरातीची ित नग िकंमत आहे
A ही जािहरातीची र कम आहे
p ही व तूंची िकंमत आहे
q हे एकूण व तूंचे उ पादन आहे
c हा सरासरी िकंवा सीमांत घटक आहे जो गृहीतका ंवर आिण उ पादन खच अवल ंबून
आहे
eA ही मागणीची जािहरात लविचकता आहे
३.३.२ जािहरातबाजी आिण बाजार संरचना :
जािहरात चा खच हा बाजारातील पध काचा आकार आिण सं या याव न ठरवला
जातो. पूण पणे पधा मक बाजारप ेठेत, एकसंध उ पादन िवकणा या उ ोगस ं थेसाठी
जािहरात करणे अनाव यक असू शकते. थोड यात म ेदाराला विचतच जािहरात
करणे आव यक असत े, कारण ाहका ंना यां या उ पादनासाठी दुसरा कोणताही पया य
नसतो . म ेदाराला सामा य उ पादना ंऐवजी या या िविश उ पादनाची िव
वाढव यासाठी जािहरातीची आव यकता असू शकते. अशा कार े, जािहरात चा वापर
बाजारा या संरचनेत पधा मक साधन हणून केला जाऊ शकतो , यात म ेदारी या
पध पासून ते ीअिधकार जेथे वेगवेगळी उ पादन े उ पािदत केली जातात आिण ती
उ पादन े तुलनेने कमी ित पध देखील असतात .
म ेदारी या पधा मक बाजारप ेठेत उ पादनाची मागणी अिधक िकंमतीला ि थर असण े
अपेि त असत े. याचे कारण असे क , अशा बाजारप ेठेत, उ पादना ंम ये फरक केला
जातो, हणज े, बाजारात मोठ्या सं येने ित पध असतात आिण येक उ ोगस ं थेचे
उ पादन इतरांपे ा वेगवेगळे असत े. डॉफ मन आिण टेनरयां या िव ेषणा या आधार े
असा िन कष काढला जाऊ शकतो क , अशा बाजारामम य े जािहरात -ते-िव गुणो र
जा त असेल. अशा कारच े िवभेदन वेगवेग या उ पादना ंसह म ेदारी असल े या
बाजारप ेठेलाही लागू होते. अशा कार े, असा िन कष काढला जाऊ शकतो क ,
जािहरात -ते-िव गुणो र िभ न उ पादना ंसह अपूण पधा मक बाजारप ेठांम ये उ च
आिण पधा मक बाजारप ेठांम ये आिण म ेदारीम य े कमी अस याची श यता आहे.
जािहरात आिण बाजार संरचनेशी संबंिधत आणखी एक मुख सम या याकड े ल
दे याची गरज आहे ती हणज े उ ोगस ं थेचे जािहरात -ते-िव गुणो र िकंवा
जािहरातीची ती ता आिण िकंमतीतील लविचकता बाजारा या संरचनेनुसार बदल याची
प ती होय. उ ोगस ं थेची सं या जसजशी वाढते तसतस े मागणीची िकंमत लविचकता
देखील वाढते. िकंमत वाढवून उ ोगस ं था केवळ मागणीच वाढवत नाही तर याच वेळी
ितचा बाजारातील िह सा देखील वाढवत े. अशा कार े उ ोग अिधक खंिडत झा यास , munotes.in
Page 62
औ ोिगक अथ शा
62 जािहरातीची ती ता कमी होत जाते. जािहराती या ती तेवर आिण मागणी या
लविचकत ेवर बाजार संरचनेचा भाव खालील दोन करणा ं या मदतीन े प केला
जाऊ शकतो . जािहरातीम ुळे येक उ ोगस ं थेची मागणी िततक च वाढते, उदाहरणाथ
ँडचे नाव न देता दुधाची जािहरात के यास दूध िवकणा या सव उ ोगस ं थांची मागणी
वाढेल. दुधाची जािहरात सव दूध िव े यांसाठी साव जिनक र या चांगली मानली जाते.
जर आपण असे गृहीत धरले क , मागणी िनि त आहे आिण इतर जािहरात प े ा वतं
आहे, तर याचा उ ोगस ं थांवर होणारा प रणाम फ ित पध उ ोगस ं थांम ये
मागणी बदलत आहे. उदाहरणाथ , जे हा ँडेड आिण संबंिधत जेने रक औषधा ंम ये
पधा असत े. येथे जािहरात चा हेतू ाहका ंना अिधक माणात औषध खरेदी कर यास
ो सािहत कर याचा नसून, परंतु ते ँडेड आिण जेने रक औषधा ंम ये यांची िनवड
बदलण े हा असतो . या प रि थतीत , उ ोगस ं थांची सं या वाढ यान े जािहरात ची
लविचकता अिधक वाढते. म ेदारी या ि थतीत जािहरात ची लविचकता शू य असत े
आिण ती ीअिधकार अंतग त ती सकारा मक असत े. जे हा उ ोगस ं थांची सं या
वाढते आिण उ ोगातील एका ता कमी होते ते हा येक उ ोगस ं थांसाठी
जािहराती या ती तेतील फरक कमी होतो कारण उ ोगस ं थांची सं या कमी होते.
जािहरात च े फायद े या उ ोगस ं थांनी यासाठी पैसे िदले आहेत ते कमी होतात कारण
यांचा उ ोग अिधक माणात खंिडत होतो. हे खालील तीन भाव वाप न प केले
जाऊ शकते- येक उ ोगस ं थेचा नफा कमी होतो, येक उ ोगस ं थेला
जािहरात म ुळे वाढणा या मागणीतील फायदा कमी माणात िमळतो आिण येक
उ ोगस ं थेला जािहरात म ुळे वाढणा या मागणीतील फायदा कमी माणात िमळतो .
३.३.३ जािहरात खच :
आिथ क िस ांताम य े जािहरात खचा म ये सव शु िव खच समािव अस याच े
गृिहत धरले जाते. जािहरात वर मोठा खच सहसा ित पध उ ोगस ं था करतात .
साधारणपण े दोन कार या जािहराती असतात , या खालील माण े आहेत:
१. मािहतीप ूण :
एखाद े उ पादन िकंवा सेवेची उपल धता , याचे उपयोग , फायद े, िकंमती, गुणव ा
इ याद बाब त जनतेला तपशील देणे.
२. मन वळवणारा :
नवीन ाहक िमळिव यासाठी आिण िव मान ाहक िटकव ून ठेव यासाठी , हणज े, ँड
िन ा िवकिसत करणे िकंवा िटकव ून ठेवणे. जािहरातीचा खच हा एक कारचा िव खच
अस यान े उ ोगस ं थे या उ पादना ंची मागणी वाढव यासाठी केलेला य न असू
शकतो . जािहरात च े काय ाहका ंना व तु व सेवेब लची मािहती देणे हा असतो . याआधी
नमूद के या माण े, अथ शा ीय िस ांताम य े, जािहरात या खचा ला िव खच हणून
ओळखल े जाते, याची या या "एखा ा खरेदीदाराला दुसरं उ पादन घे याऐवजी munotes.in
Page 63
जािहरतबाजी
63 िकंवा एका िव े याकड ून दुसर्या उ पादनाऐवजी िवकत घे यास वृ कर यासाठी
आव यक खच " हणून केली जाऊ शकते. िव ची िकंमत ही अशी असत े, जी
उ पादना या मागणीशी जुळवून घेते, दुस या श दांत, मह म यवसाय िमळिव यासाठी
अशा कारचा खच केला जातो.
जािहरात खचा मुळे व तु आिण सेवां या मागणीत सकारा मक बदल होतो. या खचा त
भौितक िवतरण खचा चा समाव ेश नसतो . िव खचा चा उ पािदत व तूंचा आव यक
काया मक संबंध नसतो . जािहरात हे उ ोगस ं थे या िव च े माण हाताळ याच े साधन
असत े.
जािहराती केवळ उ ोगस ं थेची मागणी व उजवीकड े हलवत ेच असे नाही तर ती
मागणी कमी लविचकही बनवू शकते. िव खच हा जु या खरेदीदारा ंना अिधक खरेदी
कर यास आिण नवीन खरेदीला आकिष त कर यास वृ कर याची श यता असत े
आिण याचा अथ मागणीत जा त माणात वाढ होते.
अशा प रि थतीत नवीन मागणी व जु या मागणी व या वर असेल िकंवा मागणी
व या उजवीकड े असू शकेल. नवीन मागणी व ची लविचकता नवीन खरेदीदारा ं या
खरेदी या सवय वर अवल ंबून असत े. जर ते िकंमतीतील बदला ंसाठी संवेदनशील
असतील तर ते अिधक लविचक असेल. जर ते िकमतीतील बदलांसाठी संवेदनशील
नसतील , तर नवीन मागणी व कमी लविचक असेल. साहिजकच , येक
उ ोगस ं थेला मागणी उजवीकड े हलवून आपली िव वाढव यात रस असतो यात
कोणतीही शंका नाही.
वरील िव ेषणाव न , आपण असा अंदाज लावू शकतो क , जािहरात खच हा एक
कारचा िव खच आहे, जो उ ोगस ं थे या उ पादना या िव ला चालना दे यासाठी
केला जातो. हे ामु यान े उ ोगस ं थान ार े या या उ पादना ंची मागणी वाढिव यावर
िनद िशत केले जाते. मागणी कमी लविचक बनवण े हा जािहरातीचा एक उ ेश असतो .
जािहरात या अडचण म ुळे उ वणा या लविचकत ेला मागणीची चारा मक लविचकता
असे हणता येईल. जािहरात लविचकता ही िकंमत ि थर असताना जािहराती या
मया देतील बदला ंना िव या ितसादाच े मोजमाप असे हटल े जाऊ शकते.
ही लविचकता दोन कारची असत े, औ ोिगक लविचकता आिण बाजार भाग
लविचकता . औ ोिग क लविचकता हे जािहरात म ुळे एकूण िकती नगसं या िव झा या
हे िनद िशत करते आिण बाजार भाग लविचकता हा घटक जािहरात म ुळे एखा ा
उ ोगस ं थेचा एकूण बाजार िव म य े िकती माणात बदल झाला याचे प ीकरण
देतो.
जािहराती या जुगलबंदी जािहरात ना ो साहन देतात. यामुळे ित पध यावसाियक
काय करत आहेत यावर िव खचा वर प रणाम होतो. उ ोगस ं थां या जािहरातीची
प रणामकारकता ित प या ची यावर कशी िति या असत े यावर अवल ंबून असत े.
ित प या या यश वी जािहरात िव बदला घेणे हे जािहरा तीशी जुळवून घे या या munotes.in
Page 64
औ ोिगक अथ शा
64 य नाच े िकंवा इतर यापार ि याकलाप िकंवा उ पादनाम य े सुधारणा कर या या
य नाच े व प असू शकते. सव जािहरात म य े काही माणात िवलंिबत आिण एकि त
प रणाम असतो याम ुळे ते गुंतवणूक प र ययच े वैिश ्य वेगळे आढळ ून येते.
जािहरात खच व आकार :
जािहरात खच हा व हणून काढ यास वाढीव जािहरात खच थम कमी होईल,
उ पादना या काही ेणीवर तो ि थर असेल आिण नंतर वाढ या दराने वाढेल. हे
उ ोगस ं थां या अथ यव थ ेमधील काय कलापाम ुळे श य आहे. जािहरात प र यय हा
िनि त माणात िकंवा िभ न माणात असू शकतो .
कधीकधी दो ही प ती एक के या जाऊ शकतात . आिथ क िस ांत सामा यतः U-
आकारा या खच व शी संबंिधत असतो . हणून, जािहरात प र यय देखील तीन
ट यात दश िवला जातो. जािहरात प र ययाच े तीन ट पे हणज े घटणार े, ि थर आिण
वाढणार े ट पे होय. ते पुढील प तीन े प केले जाऊ शकतात .
ि थर िव ेषणा या सामा य प रि थतीत , हे गृहीत धरणे वाजवी आहे क , जे हा
जािहरात प र यय वाढिवला जातो, ते हा याची एकक िकंमत थम कमी होते आिण
नंतर िकमान पातळीवर येते आिण यानंतर वाढते. दुस या श दांत, जािहरात खच व
U-आकार घेतो.
व ाचा घसरणारा ट पा अंशतः िवशेषीकरणा या अथ यव थ े ारे प केला जातो. दीघ
िविनयोग त सेवा आिण अिधक िकफायतशीर मा यमा ंचा वापर हा घटक यवहाय
बनवू शकतात . िवशेषीकरणाप े ा अिधक मह वाच े हणज े पुनरावृ ीची अथ यव था
होय. अनेकदा िविश जािहरात धोरणाची पुनरावृ ी अिधक िकफायतशीर ठरते.
जािहरात या खचा चा वाढता ट पा हा मु यत: जािहरात य न ती झा याम ुळे िमक
संभावना ंना संपािदत के यामुळे होतो. जे हा ती पधा असत े, ते हा एखा ा
उ ोगस ं थेला सहसा अशा प रि थतीस भाग पाडल े जाते. जािहरात प र ययातील वाढ
ही सवा त काय म जािहरात मा यमा ं या गतीशील िव ताराम ुळे देखील असू शकते.
जािहरात या लविचकत ेची पवा न करता अ पकालीन िकरकोळ जािहरात खच व हे
सव व तूंसाठी समान व पाच े असतात . व ाचा आकार हा वेशयो यता आिण
जािहरात या संवेदन मत ेमधील संभा य फरका ं ारे आिण कोण याही एका
वापरक या साठी उ पादना या अित र एकका या घट या उपयु ते ारे िनधा रत केला
जातो. अ पकालीन िकरकोळ िव ेषण हे दश िवते क , जािहरात चा िव शी असल ेला
संबंध अिधक गुंतागुंतीचा असू शकतो . िव खचा चे काय हे गुंतले या यवसाय
धोरणा या व पान ुसार िभ न असू शकते.
वरील िव ेषणाम य े, आपण अ प कालावधीत उ पादन खच ि थर अस याच े गृहीत
धरले. आपण ि थर िकंमत देखील गृहीत धरली आहे, जी सूिचत करते क , सरासरी
आिण िकरकोळ महसूल ि थर आहेत. तथािप , अिधक वा तववादी असण ्यासाठी munotes.in
Page 65
जािहरतबाजी
65 आप याला सरासरी िकंमतीचा व जो वर या िदशेने जातो आिण सरासरी कमाई व
जो खाली उतरतो तो प करावा लागेल.
कमी होत जाणार े सरासरी उ प न फलन हे गुंतागुंत िनमा ण करते, कारण िकंमत आिण
जािहरात दो ही बदलू शकतात . जािहरात खच ि थर ठेवणे आिण िकंमत बदलण े िकंवा
िकंमत ि थर ठेवणे आिण जािहरात खचा त बदल करणे श य आहे. च बरिलनन े या या
िस ांताम य े हेच केले आहे. सामा य आिथ क त वांम ये जािहरात च े अथ शा समािव
कर या या य नात च बरिलन अ ग य होते.
दुस या पायरीत , जािहरात खच आिण िकंमत दो ही एकाच वेळी बदलतात . बुकानन
यांनी ही ि थित यां या िस ांताम य े अधोर ेिखत केली आहे. तो अधोगामी उतार
असल ेला मागणी व आिण संबंिधत सीमांत महसूल व (MR) वापरतो आिण उ पादन
खच व (PCC) या मदतीन े इ तम िकंमतीपय त पोहोचतो . यानंतर तो िविवध
जािहरात प र यय गृहीत धरतो. याला येक जािहरात प र यय उ पादनाची मागणी
वाढवेल अशी अपे ा आहे. असा जािहरात खच व खाली प केला आहे.
जािहरात या गृहीतावर आधा रत आहे क , मोठ्या सं येने ाहक आहेत, जे ते वापरत
असल ेला ँड बदल यासाठी तयार आहेत. पण हे नेहमीच खरे नसते. काहीव ेळा लोक
या व तूं या ँडला िचकट ून राहतात जे ते ब याच काळापास ून वापरत आहेत.
परंतु कोण याही प रि थतीत , जािहरात या खचा मुळे एखा ा व तूची िव वाढ याची
श यता असत े. ते जु या ाहका ंना अिधक खरेदी कर यास वृ करतील आिण याच
वेळी काही नवीन ाहका ंनाही आकिष त करतील . अशा कार े, जािहरात या खचा मुळे
एखा ा व तूची मागणी व वाढ याची श यता असत े. ही ि थित प कर या साठी,
उ ोगस ं थेचा मूळ मागणी व आकृती २म ये DD या पात रेखाटलाआह े आिण
या याशी संबंिधत सीमांत महसूल व MR आहे. PCC हा जािहरात खचा सह
उ पादन खच व आहे. याच माण े उ पादन OQ एवढे आहे आिण िकंमत OP आहे.
नफा PKAB एवढा आहे.
आकृती . ३.२ जािहरात खच व आकार
munotes.in
Page 66
औ ोिगक अथ शा
66 अिधक यवसाय िमळव यासाठी उ ोगस ं थेकडून आणखी काही जािहराती के या
जातात . जािहरात ार े अिधक यवसाय िमळिव याचा अित र खच िकमान अित र
न याइतका असला पािहज े. अित र जािहरातीचा प रणाम हणून, मागणी व D1D1
या पात उजवीकड े सरकतो . जुना मागणी व आिण नवीन मागणी व यां यातील
ैितज अंतर KS असून हा जािहरातीचा प रणाम आहे.
पुढे जाऊन उ ोगस ं था याच OP िकंमती वर अिधक OQ1 उ पादन िवकत े आिण
जा त िव म ुळे ितचा नफा देखील वाढतो . (आकृती सोपी ठेव यासाठी नफा दश िवला
नाही). जर व ांची मािलका काढली आिण एक जोडली गेली, तर आप याला
जािहराती या िव िकंमत-उ पादन व िमळेल. जािहरातदाराला या या िव वरील
खचा चे प रणाम मािहत आहेत, असे येथे गृिहत धरले आहे.
३.४ सारांश
जािहरात हा सं ेषणाचा एक कार आहे याचा वापर यवसायाची मािहती िव मान
आिण संभा य ाहका ंना दे यासाठी केला जातो.
बाजारातील एका ता मोज या उ ोगस ं थांम ये बाजार समभाग िकती माणात
क ि त आहेत हे मोजत े. पध या ती तेसाठी हे सहसा संदभ हणून घेतले जाते.
एका त े या प रि थतीत एक उ ोगस ं था बाजार श िकंवा एकािधकार श ा
करते. अशी बाजार श , बाजार आचरण ि याकलापा ं ारे िकंवा थेट
उ ोगस ं थेचा नफा वाढवत े.
डॉफ मॅन- टीनर िस ांत (िकंवा डॉफ मॅन- टीनर ि थती ) हा एक नव सनातनवादी
िस ांत आहे जे एखा ा उ ोगस ं थेने हाती घेतले या जािहराती या इ तम
पातळीचा शोध घेते.
आिथ क िस ांताम य े जािहरात खचा म ये सव शु िव खच समािव अस याच े
गृिहत धरले जाते. जािहरात वर मोठा खच सहसा ित पध उधोगस ं था करतात .
३.५
१. (अ) खालील ांची उ रे ा.
१. जािहराती या संक पन ेची तपशीलवार चचा करा.
२. बाजारातील एका ता हणज े काय? याचे उपाय सांगा.
३. एका त ेची संक पना आिण उ ोगस ं थे या बाजारातील कामिगरीची चचा करा.
munotes.in
Page 67
जािहरतबाजी
67 (ब) िटपा िलहा.
अ. एका ता माण
ब. िहश मैन-हेरिफंडाहल िनद शांक
क. ए ॉपी िनद शांक
ड. डॉफ मन- टीनर िस ांत
इ. जािहरातीच े कार
munotes.in
Page 68
68 ४
नवशोध आिण नव वत न
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ ि या आिण उ पादन नव वत न
४.३ नव वत नाचे क याण आिण रोजगारावर होणार े प रणाम
४.४ नव वत नाचा अवल ंब आिण िव तार
४.५ सारांश
४.६
४.० उि े
नवशोध आिण नव वत न या संक पना ंचा अ यास करण े.
नव वत नाचा क याण आिण रोजगारावरील प रणामा ंचा अ यास करण े.
नव वत नाचा अवल ंब आिण सार या ंचा अ यास करण े.
४.१ तावना
जे.ए. शु पीटर या ंनी भा ंडवलशाही समाजा या आिथ क इितहासातील उ क ृ
व तुि थती जगासमोर मा ंड याच े काय केले आ ह े. यां या मत े, नव वत न केवळ
भांडवलशाही समाजाप ुरती मया िदत नाही . भांडवलशाही अथ यव था िक ंवा समाजवादी
अथ यव था असो िक ंवा अ य कोणतीही अथ यव था असो , जवळजवळ य ेक
आिथ क यव थ ेत नव वत नाची सामा य व ैिश ्य आढळ ून येतात. िव ान आिण
तं ान ही समाजा या जलद आिथ क गतीची साधन े आहेत हे यांनी पटव ून िदल े. ते
अथ यव थ ेला नव वत नातून काय शील बनव याचा य न करतात . नव वत न हा एक
असा घटक आह े या ार े उधोगस ं था आप या उि ा ं या प ूत तेसाठी बाजारप ेठेतील
प रि थ ती बदल ू शकत े.
नव वत न हे एक अस े साधन आह े याचा वापर उ ोगस ं था बाजारात आपली
पधा मक श वाढिव यासाठी करत े. नव वत न हे अिधकािधक व ैिव यप ूण
अस याम ुळे उ ोगस ं थे या व ृद् ीसाठी आधार दान क न िवकासास मदत करत े. munotes.in
Page 69
नवशोध आिण नव वत न
69 नवीन उ पादन े, उ पादना या नवीन प ती , नवीन बाजारप ेठा आिण औ ोिगक
संघटनेचे नवीन व प इ याद म ुळे नावी यप ूण िकंवा तांि क बदल होऊन उ ोगस ं था
आिण या ंचे उ ोग काही कालावधीन े उ च काय मतेने काय करतात .
नवशोध हणज े नवीन त ं ानाची िनिम ती करण े होय. 'तं ान' हणज े "कोणत ेही
साधन िक ंवा तं , आिण उ पादन िक ंवा ि या , तसेच कोणतीही भौितक उपकरण े
या ार े मानवी मता वाढिवली जात े". नवशोध ही एक बौि क क ृती आह े, याम य े
व तू िकंवा सेवा यांची नवीन ितमा , जु या प रि थतीला अन ुस न नवीन स ंबंध िकंवा
कृतीसाठी नवीन े ाची धारणा या ंचा समाव ेश होतो . सव लहान िक ंवा मोठ े नवशोध ह े
काही यावहा रक उपयोगा ंसाठी क ेले जातात . थोड यात , नवशोधाचा यावहा रक
उपयोगात अवल ंब कर या या ि य ेला ‘नव वत न’ असे हणतात .
४.२ ि या आिण उ पादन नव वत न
नव वत नाची ि या :
नव वत न ही एक बह आयामी स ंक पना आह े. नव वत ना या ि य ेत सामा यपण े तीन
संक पना वापर या जातात .
अ. नवशोध ;
ब. नव वत न आिण ;
क. अनुकरण;
अ. नवशोध :
नव वत नाची सवा त मह वाची स ंक पना नवशोध ही आह े. नवशोध हणज े नवीन
तं ानाची िनिम ती करण े होय. तं ान हणज े असे कोणत ेही साधन िक ंवा तं ,
कोणतीही उ पादन ि या , कोणतीही भौितक उपकरण े या ार े मानवी मता
वाढिवली जाऊ शकत े आिण या ार े उ ोगस ं थांची उ पादकता वाढव ून फायदा ा
केला जाऊ शकतो . नवशोध हा एक असा प ैलू आहे याम य े व तू िकंवा सेवा यांची नव
ितमा , जु या प रि थतीला अन ुस न नवीन स ंबंध िकंवा कृतीसाठी नवीन े ाची
धारणा या ंचा समाव ेश होतो आिण यात ूनच ाहका ंना अ ावत व त ू आिण स ेवा या ंचा
उपभोग घ ेता य ेतो. उ ोगस ं थांकडून सव लहान िक ंवा मोठ े नवशोध हे काही
यावहा रक उपयोगा ंसाठी क ेले जातात याम य े अथ यव थ ेला चालना द े याचे हेतू
देखील ी ेपात ठ ेवले जातात . हणज ेच, नवशोधाचा यावहा रक उपयोगात अवल ंब
कर या या ि य ेला ‘नव वत न’ असे हणतात . नव वत न ही एक बह आयामी
संक पना अस ून याचा उपयोग बाजारातील मह म भाग स ंपादन कर यास होऊ शकतो .
ब. नव वत न
नव वत न ही एक अितशय यापक आिण बह आयामी स ंक पना आह े हे आपण याप ूव च
पिहल े आहे. munotes.in
Page 70
औ ोिगक अथ शा
70 १. उ पादन नव वत न :
एखादी उ ोगस ं था िव मान उ पादनात बदल करत असताना त े उ पादन प ूण पणे
नवीन प तीने िकंवा जु या प तीम य े काही माणात बदल क न त े उ पादन प ु हा
बाजारात सादर करत े, अशा प रि थतीत या व त ू या बाबतीत नव वत न झाल े आहे
असे गृहीत धरल े जाते.
२. ि या नव वत न :
जर अि त वात असल े या उ पादना ं या िनिम तीसाठी नवीन प त सु केली अस ेल
तर याला ि या नव वत न अस े हणतात . ि या नव वत न हे तांि क नव वत नामुळे
श य होत े.
३. बाजार नव वत न :
जे हा एखादी उ ोगस ं था आप या िवपणन धोरणात बदल करत े, ते हा याला बाजार
नव वत न हण ून संबोधल े जात े. बाजार नव वत नाम य े संयोजक िक ंवा यव थापक
नव वत नाचे काय करतात .
४. नव वत क :
नव वत क हा नव वत नासाठी व ेगवेग या ोता ंची गुंतवणूक करत असतो आिण तो
अशा कारची ग ुंतवणूक क न एक कारची जोखीम घ ेतो. पण ख या अथा ने अशी
भूिमका ही उ ोगा ं या वा ढीसाठी अ य ंत मह वाची ठ शकत े.
अशा कार े, नव वत न ही स ंक पना ख ूप िव त ृत संक पना आह े. शु पीटर या
प रभाष ेत, नवीन उ पादन फलना या णालीम य े घुसखोरी करण े हणज े, "नवशोध
िकंवा अिधक सामा यतः एक अ य ु ता ंि क स ंभा यत ेचे शोषण क न ..., सािह याचा
पुरवठा कर याचा नवीन ोत िक ंवा उ ोगाची प ुनर चना क न उ पादना ंसाठी नवीन
बाजारप ेठ घडवण े होय.
क. अनुकरण :
नवशोध , नव वत न आिण अन ुकरण या तीनही स ंक पना नावी यप ूण िकंवा ता ंि क
बदला ं या ि य ेचे िमक ट प े आ हेत, हणज ेच, नव वत नािशवाय अन ुकरण आिण
नवशोध श य नाही .
उ पादन नव वत न :
िविवध कारणा ंमुळे उ पादनात नावी य आणल े जाऊ शकत े. मु यतः , िव मान
उ पादना ं या साप े िकंमती िक ंवा नवीन त ं ानाम य े बदल क न उ पादनातील बदल
अपेि त क ेला जाऊ शकतो . ाहका ं या आवडीिनवडीतील बद ल आिण उ पादन खच हे
उ पादना या साप े िकमत म य े बदलाच े ोत आह ेत. जर एखाद े उ पादन
उ ोगस ं थेसाठी महाग होत अस ेल आिण याच व ेळी ितक ूल प रि थतीम ुळे या या munotes.in
Page 71
नवशोध आिण नव वत न
71 बाजारात िक ंमती घसर या , तर त े जुने उ पादन नवीन उ पादनान े बदलल े जा याची
श यता आह े.
नव वत नाचा हा ट पा िनयोिजत आह े. याचे एक स ु-प रभािषत उि आह े आिण य ेय
सा य कर यासाठी नवीन त ं ान वापरण े िकंवा उ पादनाच े पांतर ह े ाहका ंना
अपेि त प तीन े करण े. परंतु नव वत नासाठी आिण या या ि य ेसाठी एक ठरािवक
वेळ लागतो आिण पैसा देखील खच होतो . हे अगदी ज ुगारासारख े आ हे जेथे खेळाचे
उ पादन अिनि त असत े, तरीही हा ि याकलाप भिव यातील न या या आश ेने केला
जातो.
४.३ नव वत नाचे क याण आिण रोजगारावर होणार े प रणाम
तांि क स ुधारणा ह े दीघ काळात आिथ क वाढीच े कारण होऊ शकत े, असे गृहीत धरण े
यो य ठ शकत े. सतरा या आिण अठरा या शतकात , नवीन िपक े आणण े आिण पडीक
जिमनीची प त सोड ून देणे यामुळे ित ह े टर आिण ित कामगार क ृषी उ पादनात
जोरदार वाढ झाली . एकोिणसा या आिण िवसा या शतकात , वाफे, वीज आिण अ ंतग त
वलन या श वर भ ु व अस याम ुळे औ ोिगक उ पादनाच े माण वापर या जाणा या
िनिव ा ं या माणात वाढवण े श य झाल े. िवसा या शतका या श ेवटी, संगणक करण
आिण द ूरसंचार े ातील नव वत नांमुळे सेवा े ातील उ पादकता स ुधारली .
शतकान ुशतके, इितहासाला ता ंि क नव वत नांनी ी ेपात आणल े अस ून ीम ंत
देशांमधील िनिव ा ंचे माण आिण या ंची काय मताद ेखील वाढवली आह े."
शा त आिथ क वृ ी आिण िवकासाचा एक मह वाचा चालक हण ून तांि क स ुधारणा ंचे
मह व िवकसनशील द ेशांमधील आ ंतररा ीय स ं था आिण सरकारा ंनी ओळखल े आहे.
आरो य आिण िश णाच े प रणाम तस ेच सव साधारणपण े राहणीमान यासार या
सामािजक -आिथ क िनद शकांशी दरडोई उ प ना या सकारा मक सहस ंबंधामुळे,
सामािजक क याण स ुधार यासाठी याचा मह वप ूण प रणाम हो याची श यता आह े.
तथािप , िवशेषत: अ पावधीत एखा ा द ेशाला व ेदनादायक समायोजन ि य ेचा सामना
करावा लाग ू शकतो , कारण याची अथ यव था नवीन उ पादन स ंरचनांशी ज ुळवून
घे यात य त असत े आिण हा कालावधी या अथ यव थ ेसाठी ख ूप धोकादायक अस ू
शकतो . या ि य ेला सामा यत : शु पीटर (१९४२ ) सज नशील नाश (Creative
Destructi on) असे हणतात . या ि याकालापाम य े नोक या न होतात पर ंतु याच
माण े नवीन रोजगारा या स ंधीदेखील िनमा ण होतात . सज नशील िवनाशा या या
यं णेचा िन वळ प रणाम हा ता ंि क नव वत ना या ि य ेत अंतभू त आह े आिण ह े
अ प द ेखील आह े.
अिधक व ेगवान आ िथ क वृ ीमुळे नवीन उ पादन े आिण उ पादन ि याकलापा ंची मागणी
वाढली अस ून यात रोजगारा या नवीन स ंधी िनमा ण कर याची मताद ेखील आह े
(आिथ क वृ ी आिण ब ेरोजगारी या ं यातील नकारा मक स ंबंधासाठी ओक ुन या
िनयमाचा द ेखील स ंदभ या), उ पादन ि य ेत अिध क कामगारा ंपे ा ही नवीन मागणी munotes.in
Page 72
औ ोिगक अथ शा
72 अिधक उपकरण े आिण अ ावत त ं ान वाप न प ूण केली जाऊ शकत े. िवशेषत: अ प
आिण म यम कालावधीत , जे हा प ूण वृदीची मता प ूण होऊ शकत नाही , ते हा
उपकरणा ं या बदली कामगारा ं या नोक या गमाव या जाऊ शकतात . ही भीती
इितहासाती ल िविवध म ुद् ांमधून समोर आली आह े. एकोिणसा या शतकातील
ि टनमधील ल ुडाइट चळवळ ह े एक िस उदाहरण आह े, याम य े कापड कामगारा ंनी
िवणकाम आिण स ूतकताई या य ं ां ारे यां या नोक या िहराव ून घेत या जातील अशा
कारची भीती या ंनी य क ेली. ऑटोम ेशन आिण ता ंि क गतीम ुळे नोक या ंचा नाश
होतो आिण मानवी म ह े अ चिलत होतात िक ंवा याऐवजी मज ुरांची मागणी वाढ यास
हातभार लावतो क नाही या िवषयावर ही भीती अज ूनही चाल ू असल े या म ुख
चच म ये आपणास िदस ून येते.
४.४ नव वत नाचा अवल ंब आिण िव तार
नव व त नाचा सार :
सार ही अशी ि या आह े, या ार े समाज यव थ े या सद या ंम ये काही िविश
मा यमा ं ारे नावी यप ूण संवाद साधला जाऊ शकतो . हा एक िवश ेष कारचा स ंवाद अस ू
शकतो , यामधील स ंदेश हा नवीन क पना ंशी संबंिधत अस ू शकतो .
नव वत ना या सारातील घटक :
नव वत ना या साराम य े चार म ु य घटका ंचा समाव ेश होतो :
१. नव वत न
२. सं ेषण मा यम
३. वेळ
४. सामािजक यव था
वरील सव घटका ंचे प ीकरण खाली नम ूद केले आहे:
१. नव वत न :
नव वत न ही एक क पना , रीत िक ंवा असा घटक आह े, जो एखा ा य न े वीकार
के यानंतर इतर य ार े तो नवीन समजला जातो . एखा ा य साठी क पन ेची
नवीनता ल ात घ ेऊनच यावरची या य ची िति या ठरत े. नव वत नाचा
"नवीनपणा " हा ान , मन वळवण े िकंवा अवल ंब कर या या िनण या या स ंदभा त य
केला जाऊ शकतो . नव वत न या घटका ंबाबत आिण या ं या व ैिश ्यांबाबत जाण ून घेणे
मह वाच े असून याच े िव ेषण पुढील प र छ ेदांम ये प क ेले आहे:
munotes.in
Page 73
नवशोध आिण नव वत न
73 अ. सापे फायदा :
नव वत न हा घटक एखा ा ज ु या क पन ेला माग े टाकतो , ते हा ह े नव वत न यश वी
झाले असे हणता य ेईल. सापे फाय ाचा तर आिथ क ीन े मोजला जाऊ शकतो ,
परंतु सामािजक - ित ेचे घटक , सोयी आिण समाधान ह े देखील अन ेकदा मह वाच े घटक
हणून समोर य ेतात.
ब. सुसंगतता :
सुसंगतता हा एक असा प ैलू आहे, याम य े नव वत न हे िव मान म ू ये, भूतकाळातील
अनुभव आिण स ंभा य वीकारक या या गरजा ंशी सुसंगत अस याच े समजल े जाते.
क. गुंतागुंत :
गुंतागुंत हा एक असा घटक आह े, याम य े नव वत न समजण े आिण वापरण े कठीण
आहे. सव साधारणपण े, नवीन क पना या ंना नवीन कौश य े आव यक आह ेत आिण
यां याब ल समज िवकिसत करण े आव यक आह े. अशी नव वत ने अिधक व ेगाने
वीकारली जातील आिण ही समज यास सहज सो प े देखील होऊ शकतात .
ड. चाचणी मता :
चाचणी मत े या बाबतीत मया िदत आधारावर नावी यप ूण योग क ेले जाऊ शकतात .
याम य े शोध यायो य नावी य वीकार याचा िवचार कर णा या य साठी अिनि तत ेचे
माण कमी असत े, कारण या ि य ेत चाचणी करणा या य ला य न क न िशकण े
श य असत े.
इ. िनरी ण मता :
िनरी ण मता हा एक असा प ैलू आह े, याम य े नावी यप ूण प रणाम इतरा ंना प
िदसतात . एखा ा नािव याचा प रणा म पाहण े एखा ा य साठी िजतक े सोपे असत े
िततकेच ते वीकार याची श यताद ेखील जा त असत े.
२) सं ेषण मा यम :
सं ेषण मा यम ह े एक अशा कारच े मा यम आह े या ार े वेगवेगळे संदेश एका
य कड ून दुस या य ला िमळतात . खाली नम ूद केलेले मा यमा ंचे वग करण
संभाषणक या ला या ंचा यो य वापर कर यास मदत क शक ेल:
अ. आंतरवैयि क मा यम :
आंतरवैयि क मा यमा या बाबतीत दोन िक ंवा अिधक य मधील समोरासमोर
सं ेषण याचा अ यास क ेला जातो .
munotes.in
Page 74
औ ोिगक अथ शा
74 ब. जनस ंपक मा यम :
अशा कारच े मा यम ह े एखादा स ंदेश तुलनेने कमी व ेळेत एकाच व ेळी मोठ ्या सं येने,
वैिव यप ूण े कांपय त पोहोच यास स म असतात . उदा.: आकाशवाणी आिण
दूरिच वाणी .
क. थािनक मा यम :
थािनक मा यम ह े ा क या या सामािजक णालीम य ेच उपल ध असतात . उदा:
शेजारी, नातेवाईक , नेते इ.
ड. सव समाव ेशक मा यम :
याम य े एका िविश समाज यव थ े या बाह ेर या घटका ंचा समाव ेश होतो . उदा: िव तार
कम चारी, िव कम चारी इ .
३. वेळ :
सार ि य ेतील हा एक मह वाचा अिवभा य घटक आह े. वेळ हा कोण याही स ं ेषण
ि य ेचा एक अधोर ेिखत प ैलू आहे. वेळ हा घटना ंपासून वत ं पणे अि त वात नस ून,
तो य ेक ि याकलापाचा एक प ैलू असतो . वेळेचे प रमाण सरणात (अ) नवक पना -
िनण य ि य ेम ये, (ब) एखा ा य या नव वत ना या वीकाराम य े, आिण (क)
णालीम य े नव वत नाचा अवल ंब कर या या दराम य े गुंतलेला असतो .
४. सामािजक यव था :
सामािजक यव थ ेला पर परस ंबंिधत घटका ंचा गट हण ून ओळखल े जात े, याम य े
वेगवेगळी सामा य य ेये सा य कर यासाठी आिण स ंयु सम या सोडव यासाठी
समाजातील व ेगवेगळे सद य एक य ेतात. सामािजक यव थ ेचे सद य िक ंवा ठरािव क
य , अनौपचा रक गट , सं था आिण /िकंवा उप णाली ह े असू शकतात . सामािजक
यव था ही एक अशी सीमार ेषा बनवत े याम य े नवक पना तयार होऊन पसर यास
मदत होत े.
नव वत न - एक िनण य ि या :
सार स ंशोधनातील गतीम ुळे "ि वकार या या ट यातील ि या " उदा. जाग कता ,
वार य , मू यमापन , चाचणी आिण वीकाय ता याला पया य हण ून स या "नव वत न
िनण य ि या " याचा िवकास होत आह े आिण ही ि या या या वीकाराच े अनु िमक
ट पे प करत े. "नव वत न- िनण य ि या " ही एक अशी ि या आह े या ारे एखादी
य (िकंवा इतर वीकाय िनण य घेणारा गट ) नावी या या स ु वाती या ानापास ून,
नव वत न वीकार या या िक ंवा नाकार या या िनण यापय त, नवीन या
अंमलबजावणीपय तचा ीकोन तयार करत े. या िनण य ि य ेम ये नवनवीन क पना ंचा munotes.in
Page 75
नवशोध आिण नव वत न
75 िवचार क ेला जातो आिण या िनण याची प ु ी कर यासाठी व ेगवेग या साधना ंचादेखील
वापर क ेला जातो .
या ि य ेम ये आपणास काही ठरािवक कालावधीन ंतर कृती आिण िनवड ची मािलका
अनुभवायास िमळत े, या ार े एखादी य िक ंवा सं था नवीन क पन ेचे मू यमापन
करते आिण नवीन क पना चाल ू असल े या ि याकालापात समािव करायची क नाही
हे ठरवत े.
नव वत न िनण य ि य े या स ंक पन ेत खालील पाच ट प े समािव असतात -
आकृती ४.१. नव वत न िनण य ि य ेतील ट या ंचा नम ुना
१. ानाचा ट पा :
जे हा एखादी य (िकंवा िनण य घेणारा गट ) नव वत नीय घटका ंना वीका न या ंची
अंमलबजावणी करत े आिण त े नव वत न कस े काय करत े याब ल काही समज ा
करते, ते हा या य स ान ा होत े. एखा ा य कड े असल ेले ान खालील तीन
कार या िनण यांवर भाव टाकतात :
अ. जाग कता :
ान हा घटक एखा ा य ला ानाची त व े कशी असतात आिण ती त व े शोध यास
वृ करत े. या कारची मािहती असण े हे नवशोध कर याची पिहली आिण नावी यप ूण
पायरी आह े अ से हणता य ेईल. तसेच या िनण य ि य ेत ान हा घटक म ुख क
हणून काय करतो , परंतु हा िनण य अंमलबजावणासाठी द ेखील यो य असला पािहज े
याची द ेखील खा ी होण े तेवढेच मह वाच े आहे.
munotes.in
Page 76
औ ोिगक अथ शा
76 ब. ान कस े ा कराव े :
नव वत नाचा यो य वापर कर यासाठी आव यक मािहतीचा समाव ेश असण े मह वाच े
आहे. चाचणी कर याप ूव आिण नव वत नाचा अवल ंब कर याप ूव ते कसे कराव े याचे
पुरेसे ान ा झाल े नाही, तर नकारा मकता िक ंवा ि या ख ंिडत हो याची श यता
असत े. ि य ेतील चाचणी आिण िनण या या ट यावर ान या घटकावर ल क ि त
कर यासाठी बदलत े घटक ह े यांची िविश भ ूिमका बजा वू शकतात .
क. त वांचे ान :
नव वत न कस े काय करत े यात अ ंतिन िहत कामकाजा या त वा ंशी संबंिधत मािहतीचा
समाव ेश होतो . त व ानािशवाय नव वत न वीकारण े सामा यपण े श य असत े, परंतु
या नव वत नाचा ग ैरवापर हो याचाद ेखील धोका जा त असतो आिण या चा
सकारा मक प रणाम कमी होऊ शकतो . भिव यातील नव वत नाचा याियक वापर
कर यासाठी य ची ला ंब प याची मता याला असणा या ाना या आधार े सुलभ
होते. थोड यात , नव वत नात त वा ंचे ान ह े अितशय मह वाच े असत े.
२. मन वळव याचा ट पा :
जे हा एखादी य (िकंवा इतर िनण य घेणारा गट ) नविनिम तीसाठी अन ुकूल िकंवा
ितकूल प रि थती िनमा ण करत े, ते हा मन वळवण े सो प े होते. ानाचा ट पा हण ून
मानिसक ि याकलाप हा सामा यपण े ामु यान े सं ाना मक प धारण करतो , परंतु
मन वळव या या ि येत मु य कारचा िवचार करता हा घटक भाविनक असतो . या
ट यावर , नव वत नाची सामा य प रि थती िवकिसत क ेली जात े. नव वत ना या
ि य ेम ये कोणतीही य मानिसकरी या अिधक माणात ग ुंतलेली असत े आिण
हणूनच तो िक ंवा ती य नवीन क पन ेब ल मािह ती शोधतो /ते.
३. िनण याचा ट पा :
िनण य ते हा होतो ज े हा एखादी य (िकंवा इतर िनण य घेणारा गट ) अशा
ि याकलापा ंम ये गुंतते याम य े नव वत न वीकार याची िक ंवा नाकार याची िनवड
होते. एखा ा नव वत नाला वीकारण े हा उपल ध क ृतीचा सव म मा ग हण ून
नवबदलाचा प ूण पणे वीकार कर याचा िनण य अस ू शकतो , याच माण े नकार हणज े
नव वत न न वीकार याचा िनण य होय .
नव वत नाम य े लहान माणात चाचणी घ ेऊन याचा अ यास करण े आिण या ार े
एखा ा िन कषा पय त पोहोचण े हे मह वाच े असत े आिण याम ुळे नव वत नाम य े
अिनि तता कमी हो यास मदत होत े.
४. अंमलबजावणीचा ट पा :
जे हा एखादी य (िकंवा इतर िनण य घेणारा गट ) एखाद े नव वत न य ात वापरात
आणत े, ते हा अ ंमलबजावणी होत े. अंमलबजाव णी या श ेवट या ट यापय त, नव वत न
िनण य ि या ही एक िकचकट आिण ग ुंतागुंतीची ि या असत े. अंमलबजावणी करत munotes.in
Page 77
नवशोध आिण नव वत न
77 असताना प बदल समािव करण े आव यक असत े, कारण नवीन क पना य ात
यवहारात आणाय या असतात आिण या जर अ प असतील तर अ ंमलबजावणीला
मह व राहणार नाही .
नव वत नाचा वीकार करणारी एका य ऐवजी एखादी स ं था असत े, ते हा या
नव वत ना या अ ंमलबजावणीची सम या अिधक ग ंभीर हो याची श यता असत े.
कारण , सं था मक काय णालीम य े, अनेक य सहसा नावी यप ूण िनण य ि य ेत
गुंतले या असतात आिण अ ंमलबजावणी करणार े ब ह त ेकदा िनण य घेणा या ंपे ा िभ न
लोक असतात हणज ेच जे लोक िनण य घेतात त े ख या अथा ने याची अ ंमलबजावणी
करत नसतात आिण हण ूनच स ं था मक तरावर या ट यावर अडचणी य ेऊ शकतात .
५. पु ीकरण ट पा :
पु ीकरण त े हाच होते जे हा एखादी य (िकंवा इतर िनण य घेणारा गट ) घेतले या
नवीन िनण याला बळकटी द े याचा य न करत े, परंतु नव वत नाब ल िवरोधाभास
समोर आ यास तो िक ंवा ती हा प ूव चा िनण य माग े घेऊ शकतो /ते.
पु ीकरण ट पा हा अिनि त कालावधीसाठी वीकारणाचा िक ंवा नाकार याचा िनण य
घेत यान ंतरही स ु च राहतो . या ट यावर , जे काही बदल झाल े आह ेत आिण या
बदला ंसाठी ज े िनण यकत कारणीभ ूत आह ेत, यां याकड े या बदला ंची कारण े पटव ून
दे याची जबाबदारी असत े.
अनु िमक भाव हण ून, यािठकाणी नव वत न वीकार यासाठी संभा य अडथळा
िनमा ण हो याची श यता असत े. थोड यात , सु वातीला नव वत न वीकार यान ंतर
काही कारणा तव या नव वत नाचा अ वीकार करण े होय. नव वत नाचा अ वीकार
कर याच े दोन कार आह ेत:
१) बदली अ वीकार - याम य े एखादी चा ंगली नवक पना अ ंमलात आण यासाठी जुनी
क पना कालबा कर याची ि या क ेली जात े.
२) मिनरास अ वीकार - याम य े एखा ा क पन े या काय मतेब ल असमाधान
िस झा यास या क पन ेला नाकार याचा िनण य घेतला जातो .
वीकारल ेले वग :
शेतक या ंचे िविवध वग अि त वात आह ेत. रॉजस (१९७१) यां या न ुसार,
नव वत नावर आधा रत श ेतक या ंचे खालील माण े वग करण क ेले जाऊ शकत े:
१. नव वत क (साहसी )
२. ारंभी वीकार करणार े (आदरणीय )
३. ारंभी बह मत (मु ाम)
४. उशीरा बह मत (संशयवादी ) munotes.in
Page 78
औ ोिगक अथ शा
78 समाज यव थ ेतील सव य एकाच व ेळी नव वत न वी कारत नाहीत . याऐवजी , ते
यां या गरज े या मान े याचा वीकार करतात आिण त े नवीन क पना वापर यास
सुरवात करतात . या आधारावर या ंचे वीकार वगा म ये वग करण क ेले जाऊ शकत े.
तं ान ह ता ंतरण काय मांम ये, िव तार कम चा या ंसाठी नव वत न लवकर
वीकार याची श यता असल े या आिण या ंचा वीकार कर यात माग े राहणा या
य ची ओळख क न द ेणे हे अ यंत यावहा रक आिण उपयोगाच े ठ शकत े.
एका ठरािवक कालावधीम य े, नव वत नाचा अवल ंब के याने वारंवारते या आधारावर
घंटा आकारा या व त ेचे अ नुसरण क ेले जात े. वीकार करणा या ंची स ं या एकि त
नमूद के यास , याचा प रणाम S-आकारा या व ाम य े होतो . जे हा एका ठरािवक
कालावधीत काही वीकारकत नव वत नाचा वीकार करतात , ते हा S-आकाराचा व
सु वातीला हळ ू हळू वर या बाज ूला सरकतो , जे हा काय णाली तील अ या य
नव वत नाचा वीकार करतात त े हा या व ाची कमाल गती वाढत े आिण न ंतर काही
उरले या य नी श ेवटी वीकार क े याने या व ाचा दर हळ ूहळू वाढतो (आकृती २
पहा). मानसशा ा ंनी सा ंिगत या माण े, S आकाराचा व 'िशकाऊ व ासारखा '
असतो . सामािजक यव थ ेतील य ेक नव वत न वीकार हा एका अथा ने एखा ा
य या िशक या या चाचणी या समत ु य असतो .
आकृती. ४.२. वीकार वगा साठी घ ंटा-आकाराचा वार ंवारता व आिण S-
आकाराचा स ंचयी व
वरील आक ृतीतील दो ही व एकाच मािहतीसाठी आह ेत, सामािजक यव थ े या
सद या ं ारे ठरािवक कालावधीम य े नव वत न वीकारण े हे या व ा ं ारे त ुत केले
गेले आहे. दरवष िकती य नी ही मािहती िकती माणात वीकारली आह े, याची
मािहती घ ंटा-आकारा या व ा या साहा यान े दश िवली आह े, S-आकाराचा व हा सव
मािहती एकि तपण े दश िवतो.
एका ठरािवक कालावधीन ंतर वीकार करणा या ंचे िवतरण सामा य तरा या आसपास
असत े आिण सामा य व हा या सा ंि यक य स ंक पन े ारे प क ेले जाऊ शकत े. munotes.in
Page 79
नवशोध आिण नव वत न
79 वीकार करणा या ंचे िवतरण म य (x) आिण मानक िवचलन वाप न पाच
वीकारल े या गटाम य े िवभागल े जाऊ शकत े. वीकार करणा या ं या सरासरी व ेळे या
डावीकड े असल े या े ाम य े वजा दोन मानक िवचलना ंम ये २.५ ट के य चा
समाव ेश अस ून या ंनी हे वत न वीकारल े आहे आिण हण ूनच या ंना नव वत क हण ून
ओळखल े जाते. नव वत न वीकार यासाठी सरासरी उण े एक मानक िवचलन आिण
सरासरी उण े दोन मानक िवचलन या ं यातील प ुढील १३.५ ट या ंना लवकर वीकार
करणार े घटक अस े हणतात .
वीकार करणा या ंची सरासरी तारीख आिण वजा एक मानक िवचलन यामधील प ुढील
३४ ट के लवकर वीकारणार े बह स ं य हण ून ओळखल े जातात . नव वत ना या
बाबतीत , उशीर बह मताचा अवल ंब कर यासाठी म य आिण सरासरी या उजवीकड े एक
मानक िवचलन प ुढील ३४ ट के ि थत आह े. सरासरी या उजवीकड े शेवटचे १६ ट के
हे अिधक एक मानक िवचलन ह े िपछाडीवर असल े या नव वत नाचा अवल ंब करणार े
शेवटचे घटक आह ेत. पाच- वीकारक गट ह े या िठकाणी आदश कार हण ून संकि पत
केले गेले आहेत आिण ही बाब खाली िदल े या आक ृती ३ म ये सादर क ेली आह े.
आकृती ४.३. नव वत ना या आधार े वीकार करणा या ंचे वग करण
नव वत नाचे प रमाण ह े या व ेळेस एखादी य नव वत न वी कारत े या व ेळेनुसार
ती मोजली जात े आिण ही सततची ि या असत े. तथािप , वीकार करणा या या
सरासरी व ेळेपासून मानक िवचलन ठ ेवून या बदल या घटकाच े पाच वीकार गटा ंम ये
िवभाजन क ेले जाऊ शकत े.
वीकार े यां या व ैिश ्यांची तपशीलवार मािहती खाली िदली आह े:
नव वत क : उप मशील
िनरी का ंचे असे मत आह े क , उप मशीलता हा नव वत कांसाठी जवळजवळ एक
आ यंितक आवड आह े. नवनवीन क पना जगासमोर आण यासाठी त े कायम उ स ुक
असतात . ही आवड या ंना समवय का ं या एका ठरािवक िवचारसरणी या प रघात ून
बाहेर आणत े आिण अिधक व ैि क आिण सकारा मक सामािजक नात ेसंबंधांम ये घेऊन munotes.in
Page 80
औ ोिगक अथ शा
80 जाते. वेगवेग या नव वत कांमधील भौगोिलक अ ंतर जा त असल े तरी स ं ेषणाच े
व प आिण नवोिदता ं या गटातील एकिन ता ही एक सामा य बाब आह े. एक चा ंगला
आिण आ मिव ास ू नव वत क हो यासाठी ख ूप सा या अटी आह ेत. या अट म य े
तं ानाची यो य समाज य े यासाठी आिण या ानाची ख या बाजारप ेठेम ये
अंमलबजावणी कर यासाठी प ै या या घटकावर िनय ं ण कर या या अट सार या
अनेक अटी समािव आह ेत.
नव वत काचे ठळक म ू य ह े याची उप मशीलता असत े. या या उप मत ेम ये
धोकादायक , उतावीळ , धाडसी आिण जोखमीची इ छा असणा या घटका ंचा समाव ेश
होतो. एखा ा वीकारल े या नवीन क पन ेला अप ेि त यश ा नाही झाल े तर त े
अपयश पचव याची मता द ेखील या ंनी अ ंिगकारली पािहज ेत, कारण य ेक
नवक पना यश वी होईल याची शा ती नसत े.
नव वत क हे एखा ा स ं थेमधील अस े घटक असतात ज े सव थम एखादी नवक पना
सुचवतात आिण याची अ ंमलबजावणी कर याचा िवचार करतात . बाक च े घटक
उपल ध असणा या काय णालीचा वीकार क न या प तीन े काम करतात . ख या
अथा ने एखा ा यव थ ेम ये नव वत कांची सं या जा त नसत े ती एक िक ंवा दोन अस ू
शकते.
वैिश ्ये :
१. अशा कारच े नव वत क हे मोठ्या कार या उ ोगस ं थेत काय रत असतात .
२. या िठकाणी उ च िन वळ नफा आिण जोखीम भा ंडवल द ेखील उपल ध असत े.
३. नव वत कांम ये जोखीम घ े याची इ छा असत े.
४. नव वत कांचे वय साधारणपण े खूप जा त नसत े.
५. साधारणपण े, नव वत क हे सुिशि त असतात .
६. नव वत कांना पुरोगामी सम ुदायांम ये आदर आिण ित ा असत े, परंतु परंपरावादी
समुदायात या ंना आदर आिण ित ा नसत े.
७. ते मानिसक ्या सतक आिण सि यपण े नवीन क पना शोधत असतात .
८. यांचा भाव आिण ि याकलाप अन ेकदा सामा य लोका ं या िवचारा ं या सीमा ं या
पलीकडचा असतो .
९. यांचे आसपास या प रसरात बर ेच औपचा रक आिण अनौपचा रक स ंपक
असतात .
१०. ते अनेकदा थािनक िव तार कम चा या या मदतीन े मूळ ोता ंची मािहती तस ेच
यांचे डावप ेच िशक याचा आिण िमळव याचा य न करतात आिण तो बाजारात
ये यापूव च यात काही नवीन गो ी समािव क न याला न यान े बाजारात आण ू
शकतात . munotes.in
Page 81
नवशोध आिण नव वत न
81 ११. ते अनेक कृषी मािसक े आिण िवश ेष काशना ंचे सद य व घ ेतात.
१२. नव वत क हे इतर उ ोगस ं थे या नव वत कांवर ल ठ ेवू शकतात आिण त े काय
करत आह ेत हे जाणून घेऊ शकतात .
ारंभी वीकार करणार े (आदरणीय )
एखा ा नवक पन ेला ार ंभी वीकार करणार े नव वत क हे थािनक सामािजक
यव थ ेचा अिधक समाकिलत भाग आह ेत. नव वत क हे िवशाल आिण द ूर ीच े
असतात , याच माण े िनण याचा ार ंभी वीका र करणार े हे थािनक वत क असतात .
या कार या गटात , इतर कोण याही गटाप े ा सामािजक णाल म य े जा त माणात
नेतृ व उपल ध असत े. संभा य नवक पना वीकारणार े नव वत क हे बाजारातील
नवक पनािवषयी स ला आिण मािहतीसाठी ार ंभी वीकार करणा या गटा कडून अप े ा
ठेवतात. नवीन क पन ेचा वापर कर याप ूव सु वाती या अवल ंबक या ला अन ेकजण या
क पन े या यो यत ेची तपासन ेसाठीच े माण मानतात . एखा ा नवक पन े या
यश वीत े या बाबतीत बाजारात सकारा मक िक ंवा नकारा मक िवचारसरणी
पसरव याच े काय थािनक नव वत कां या मा यमात ून होत असत े, कारण ार ंिभक
अवल ंबकत नव वत नाम य े सरासरी य प े ा फार प ुढे नसतात , ते नव वत क हे
सामािजक यव थ ेतील इतर अन ेक सद या ंसाठी एक आदश हण ून काम करत
असतात .
सामािजक यव थ ेचे सद य ह े ारंभी वीकार करणा या नव वत क गटाचा आदर
करतात . ारंभी वीकार करणा या गटाला या या समवय का ंकडूनदेखील आदर आिण
स मान िदला जातो . ारंभी वीकार करणार े हे नवीन क पना ं या यश वी आिण वत ं
वापराच े मूत व प असतात . ारंभी वीकार करणा याला ह े माहीत असत े क , जर
सामािजक स ंरचनेत याच े थान िटकवायच े असेल, तर यान े आप या सहका या ंचा हा
स मान आिण आदर िमळवण े अ याव यक आह े.
वैिश ्ये:
१. हे सामा य वीकारक या पे ा त ण असतात , परंतु ते नव वत कांपे ा त ण
असतीलच अस े नाही.
२. ते न पारखल े या क पना ंची चाचणी घ ेत नाहीत िक ंवा पडताळणी करत नाहीत ,
तर ते यां या वत : या प रि थतीत य न क ेले या क पना ंचा वापर कर यात
जा त िव ास ठ ेवतात.
३. ते मोठ्या उ ोगस ं थेशी संबंिधत असतात .
४. यांचे िश ण ह े चांग या ग ुणव ेचे असत े.
५. हे उ च उ प न ा करत असतात .
६. ते समुदाया या औपचा रक काय मांम ये अिधक सहभागी होत असतात . munotes.in
Page 82
औ ोिगक अथ शा
82 ७. ते सरकारी काय मातही अिधक सहभागी होतात .
८. हा गट सामा यपण े समाजातील औपचा रक न ेतृ व हे (िनवडल ेली पद े) असमान
माणात दान कर याच े काय करतो .
९. ते वेगवेगळी व ृ प े आिण क ृषी िनयतकािलक े वाचतात .
१०. ते समुदाय द क न ेते हणून ओळखल े जाऊ शकतात .
ारंभी बह मत : मु ाम ( थािनक वीकार करणारा म ुख) :
सु वातीच े बह स ं य लोक सामािजक यव थ े या सरासरी सद याप ूव नवीन क पना
वीकारतात आिण याची अ ंमलबजावणी कर याचा य न करतात . ारंिभक बह स ं य
यां या समवय का ंशी वार ंवार स ंवाद साधत असतात , परंतु यांना नेतृ व कर याची
संधी विचतच ा होत े. ारंभी बह मत ह े वेगवेग या नव वत ना या कारा ं या सार
ि य ेतील एक मह वाचा अिवभा य भाग अस याम ुळे याला एक मह वाचा द ुवा अस े
हटल े तरी वावग े ठरणार नाही .
नवीन क पना प ूण पणे वीकार याआधी ार ंिभक बह मत हा घटक काही काळ
जाणीवप ूव क वीकारला जाऊ शकतो . यांचा नव वत न िनण य हा नव वत क आिण
ारंभी वीकार करणा या ं या त ुलनेने जा त कालावधी घ ेणारा असतो . "जु या
क पना ंचा याग करणार े शेवटचे बनू नका, िकंवा या ार े नवीन कर याचा य न क ेला
जाईल त े पिहल े होऊ नका ", हे या गटातील बह स ं य लोका ंचे ीदवा य अस ू शकत े.
नव वत नाचा अवल ंब कर या या ि य ेत ते जाणीवप ूव क इ छ ेने याच े अनुसरण
करतात , परंतु ते या गटाच े नेतृ व व िचतच करतात .
वैिश ्ये :
१. या िठकाणी नव वत क या ंचे वय, िश ण आिण औ ोिगक अन ुभव सरासरीप े ा
िकंिचत जा त असतो .
२. ते सरासरीप े ा जा त माणात क ृषी िनयतकािलक े आिण प क े यांचा स ंदभ
घेतात.
३. ते उ च म यम सामािजक आिण आिथ क गटात मोडतात .
४. ते ारंभी वी कार करणा या ंपे ा औपचा रक गटा ंम ये कमी सि य आिण उिशरा
वीकार करणा या ंपे ा अिधक सि य असतात .
५. अनेक करणा ंम ये, ते संघटना ंम ये औपचा रक म ुख नसतात .
६. ते िव तार सभा आिण क ृषी ा यि का ंना देखील उपि थत राहतात . munotes.in
Page 83
नवशोध आिण नव वत न
83 ७. ते ार ंभी वीकार करणार े आिण न व वत कापे ा अनौपचा रक प तीन े
काय कालाप करत असतात आिण याम ुळे घाईघाईन े ि कंवा चुक चा िनण य घेणे
यांना परवडणार े नसत े.
८. ते ामु यान े यां याच समाजातील लोका ंशी जोडल े गेलेले असतात .
९. ते यां या श ेजा या ं या आिण िम ा ं या मता ंना खूप मह व द ेतात; कारण त े यांचा
दजा आिण ित ेचा मु य ोत असतात .
१०. यां याकड ून बह स ं य श ेतकरी मािहतीच े संकलन करतात , यांचा ाम ु यान े
"शेजारी आिण िम " असा उ ल ेख केला जातो .
उशीरा बह मत : संशयवादी
उशीरा बह मत यव थ े या सरासरी सद या ंपे ा नवनवीन क प ना वीकारतात आिण
अंमलात आणतात . वीकार करण े ही आिथ क गरज आिण वाढ या सामािजक दबावा ंचे
यु र अस ू शकत े. नव वत नांकडे संशयवादी आिण सावधानत ेने पािहल े जाते आिण
उशीरा बह मत या ं या सामािजक यव थ ेतील इतरा ंनी अस े के यािशवाय त े वीकारत
नाहीत . उशीरा बह मता ंना खा ी पट याआधी काय णालीन े नव वत ना या मापद ंडाचा
वीकार क ेला पािहज े आिण यासाठी अन ुकूल प रि थती िनमा ण केली पािहज े. यांना
यािठकाणी नवीन क पना ं या उपय ु तेब ल पटव ून िदल े जाऊ शकत े, परंतु याचा
वीकार कर यास व ृ कर यासा ठी समवय का ंचा दबाव असण े आव यक आह े.
वैिश ्ये :
१. या गटातील नव वत कांचे िश ण कमी असत े आिण त े ारंभी बह मता ंपे ा वयान े
मोठे असतात .
२. ते ारंभी वीकार करणा या ंपे ा कमी न ेतृ व भूिमका धारण करतात .
३. ते ारंभी वीकार करणा या ंपे ा कमी व ृ प े, मािसक े आिण िविवध प क े घेतात
आिण वाचतात .
४. ते ारंभी वीकार करणा या ं माण े समाजाबाह ेरील िविवध उप मा ंम ये सहभागी
होत नाहीत .
िन साही : पारंपा रक
नव वत नाचा अवल ंब करणारा सवा त शेवटचा गट हा िन साही गट आह े. या गटाकड े
कोणत ेही मत न ेतृ व नसत े. सव वीकार करणा या े यां या मत े, िन साही गट हा
जा त थािनक अस ून एकम ेकां या जवळच े आहेत. िन साही गटासाठी कारणीभ ूत
ठरलेला सवा त मह वाचा घटक हा या ंचा भूतकाळ होय . सामा यतः िनण य हे मागील
िपढ्यांम ये काय क ेले गेले आहे? याचा स ंदभ घेऊन घ ेतले जातात . या गटातील य
ामु यान े पारंपा रक म ू ये वीक ृत असल े या सम ूहाशी स ंवाद साधत े. जे हा िन साही munotes.in
Page 84
औ ोिगक अथ शा
84 गट नव वत नाचा अवल ंब करतात , ते हा त े आधीच सि य नव वत कांनी वीकारल ेले
असतात आिण त े नव वत न या ं यासाठी ज ुने झाल ेले असत े.िन सा ही गट ह े
नव वत न, नव वत क आिण बदल ह तका ंब ल स ंशया पद असतात . यांची पार ंपा रक
िवचारसरणी नावी यप ूण िनण य ि य ेला आिण नव वत ना या ि य ेला पूण पणे मंद
करते. यां यासाठी एखा ा नव वत नाला वीकारण े खूप अवघड असत े, कारण
यां याकडे या नव वत नचे मह व समज ून घे यासाठीच े पुरेशे ान उपल ध नसत े.
अती-वेगवान िवकासा या जगापास ून अिल ता ह े िन साही गटाच े मुख वैिश ्य आह े
असे हटल े तरी च ुक चे ठरणार नाही . सामािजक यव थ ेतील बह ता ंश य भिव यात
नवबदलाचा माग पाहत असतात आिण यासाठी य न करत असतात , परंतु िन साही
गट हा या ं या स यि थती या काय णालीवरच िव ास ठ ेवून यात ून बाह ेर पड ून
नविनिम तीचा य नही करत नाही .
वैिश ्ये :
१. यांचे िश ण िकमान असत े.
२. या गटात य ेणारे सव सद य ह े जा त वयाच े असतात .
३. यांचा औपचा रक स ं था, सहकारी स ं था आिण सरकारी काय मांम ये कमीत
कमी सहभाग असतो .
४. ते विचतच क ृषी मािसक े आिण व ेगवेग या िनयतकािलका ंचा संदभ घेऊन या ंचे
वाचन करतात .
४.५ सारांश
जे.ए. शु पीटर या ंना भा ंडवलशाही समाजा या आिथ क इितहासातील उ क ृ
व तुि थती हण ून नव वत न या घटकाला त ुत केले आहे.
नव वत न ही बह आयामी स ंक पना अस ून नव वत ना या बाबतीत तीन स ंक पना
वापर या जातात .
सव लहान िक ंवा मोठ े नव वत न हे काही यावहा रक उपयोगा ंसाठी क ेले जातात .
आिव काराचा यावहा रक उपयोगात अवल ंब कर या या ि य ेला "नव वत न"
असे हणतात .
अिधक जलद आिथ क वृ ीमुळे नवीन उ पादन े आिण उ पादन ि याकलापा ंची
मागणी वाढत े आिण याम ुळे रोजगारा या नवीन स ंधी िनमा ण हो यास मदत होत े.
सारण ही एक अशी ि या आह े, या ार े समाज यव थ े या सद या ंम ये काही
िविश मा यमा ं ारे नावी यप ूण संवाद साधला जातो .
munotes.in
Page 85
नवशोध आिण नव वत न
85 ४.६
१. (अ) खालील ा ंची उ र े िलहा .
१. आिव कार आिण नव वत न यातील फरक प करा .
२. नव वत नाची ि या काय आह े?
३. नव वत नाचे क याण आिण रोजगारावर होणा या प रणामा ंची चचा करा.
४. नव वत ना या साराम य े कोणत े कोणत े घटक असतात ?
(ब) िटपा िलहा .
अ. उ पादन नव वत न
ब. नव वत न- िनण य ि या
क. ारंभी वीकार करणार े: (आदरणीय )
ड. ारंभी बह मत : मु ाम ( थािनक वीकार करणारा म ुख)
munotes.in
Page 86
86 मॉड्यूल – ३
५
आिथ क िव ेषण – १
घटक रचना :
५.१. अ ययनाची उि ्ये
५.२. तावना
५.३. िनधी वाह िववरणाचा अथ आिण मह व
५.४. िनधी वाह िववरण समजून घेणे
५.५. ताळेबंदाचे िव ेषण
५.६. उ प न िववरणाची या या आिण मह व
५.७. गुणो र िव ेषणाचा अथ आिण कार
५.८. गुंतवणुक या िनण याचा अथ , व प आिण या ी
५.९. उ ोगस ं थे या भांडवल अंदाजप काचा अथ आिण कार
अ. िन वळ वत मान मू य प ती
ब. परता याचा अंतग त दर
क. सवलतीचा वेतन परतावा कालावधी
५.१०. सरावासाठी
५.११. संदभ
५.१ अ ययनाची उि ्ये
या घटकाचा अ यास के यानंतर, आपण पुढील मु े समजून घेऊ शकाल :
● आिथ क िव ेषणाम य े िनधी िववरणाचा अथ
● िनधी वाह िववरणाच े मह व
● ताळेबंदाचे िव ेषण munotes.in
Page 87
आिथ क िव ेषण – १
87 ● आिथ क िव ेषणात उ प ना या िववरणाच े मह व
● गुणो र िव ेषणाचा अथ आिण मह व
● गुंतवणुक या िनण याचा अथ , व प आिण या ी
● िविवध कारच े भांडवल अंदाजप क
५.२ तावना
आिथ क कलांचे मू यमापन करणे, िव ीय धोरण ठरिवण े, यावसाियक उप मा ंसाठी
दीघ कालीन योजना तयार करणे आिण गुंतवणुक साठी क प िकंवा कंप या ओळखण े
यासाठी आिथ क िव ेषणाचा उपयोग केला जातो. हे आिथ क डेटा या सं ेषणा ार े केले
जाते. एक आिथ क िव ेषक नेहमीच उ ोग सं थे या आिथ क िवधानाच े —उ प न
िवधान , ताळेबंद आिण रोख िनधी िवधानाच े सखोल परी ण करतो . कॉप र ेट िव
आिण गुंतवणूक िव या दो हीम य े आिथ क िव ेषण केले जाऊ शकते.
िव ीय डेटाचे िव ेषण कर याचा सवा त सामा य माग हणज े इतर कंप यां या िकंवा
कंपनी या वतः या ऐितहािसक कामिगरीशी तुलना कर यासाठी िव ीय िववरणामधील
डेटाव न गुणो रा ंची गणना करणे.
एखादी सं था ि थर िकंवा आिथ क गुंतवणुक ची हमी दे याइतपत फायद ेशीर आहे का,
याचे िव ेषण करणे हे आिथ क िव ेषणाच े उि असत े. आिथ क कलांचे मू यमापन
करणे, आिथ क धोरण ठरिवण े, यावसाियक उप मा ंसाठी दीघ कालीन योजना तयार
करणे आिण गुंतवणुक साठी क प िकंवा कंप या ओळखण े यासाठी याचा उपयोग
होतो.
५.३ िनधी वाह िववरणाचा अथ आिण मह व
अथ :
िनधी वाह हे एक िववरण आहे यात िनधीचा ओघ आिण बिहवा ह यांचा समाव ेश
असतो . यात िनधीच े ोत आिण िविश कालावधीसाठी िनधीचा वापर यांचा समाव ेश
आहे. यामुळे कंपनी या आिथ क ि थतीत बदल हो यामागील कारणा ंचे िव ेषण तु ही
क शकता .
िनधी वाह िववरण कंपनी या खेळ या भांडवलामधील बदला ंचे प ीकरण देते. हे
िविश कालावधीसाठी िनधीची आवक आिण वाह (िनधीचा ोत आिण िनधीचा वापर)
िवचारात घेते. हे िवधान दोन ताळेबंद कालावधी दर यान कंपनी या आिथ क ि थतीतील
बदला ंचे िव ेषण कर यात मदत करते.
हे िववरण िनधीचा वापर कसा केला जात आहे हे िनधा रत कर यात मदत करते.
प रणामी , िव ेषक भिव यात कंपनी या िनधी वाहाच े मू यांकन क शकतात . munotes.in
Page 88
औ ोिगक अथ शा
88 िववरणात खालील 2 घटक आहेत :
िनधीच े ोत: िनधी कोठून आला आिण यांचे ोत काय आहेत याचा समाव ेश होतो.
िनधीचा वापर: अ पकालीन आिण दीघ कालीन गरजांसाठी िनधीचा वापर सूिचत करते.
िनधीचा वाह शेअस िकंवा िडब चस या इ यू ारे िकंवा ि थर मालम ा ं या िव त ून
िकंवा यवसाय ऑपरेश समध ून असू शकतो .
िनधी वाह िववरणाच े मह व:
● आिथ क ि थती : नफा आिण तोटा िववरणप िकंवा ताळेबंद कंपनी या आिथ क
ि थतीतील बदलाची कारण े प करत नाही. िनधी कोठून आला (िनधीचा ोत)
आिण िनधी कोठे वापरला गेला (िनधीचा अज ) या िववरणात मािहती िदली जाते.
● कंपनी िव ेषण : ब याचदा या कंप या नफा कमावतात , या कंप या रोखी या
संकटात सापडतात . अशा प रि थतीत , िनधी वाह िववरणाम य े िनधीचा ोत
आिण वापर यांचे प िच िदसून येते.
● यव थापन : िनधी वाह िववरण यव थापनाला याची भिव यातील कृती िनि त
कर यात मदत करते आिण यव थापन िनयं ण साधन हणूनही काम करते.
● मालम ा व दािय वा ंमधील बदल : दोन ताळेबंदा या तारखा ंमधील मालम ा व
दािय व े यांतील बदलाच े कारण या िनवेदनातून िदसून येते. प रणामी , आपण
ताळेबंदाचे सखोल िव ेषण क शकतो .
● पतपा ता : कज देणा या सं था कंपनी या या िववरणाचा उपयोग पतपा त ेचे
िव ेषण कर यासाठी करतात . कज मंजूर कर याप ूव ते वषा नुवष िववरणाची
तुलना करतात . यामुळे या िनवेदनात फंड यव थापना या ीने कंपनीची
िव ासाह ता नेहमीच िदसून येते.
५.४ िनधी वाह िवधान समज ून घेणे
िनधी वाह िववरण हे एक आिथ क िववरण आहे जे कंपनीला ित या चालू ि या आिण
बा गुंतवणुक या ोतांमधून ा होणा या सव रोख वाहास ंबंधी एकूण डेटा दान
करते. याम य े िदले या कालावधीत यावसाियक ि याकलाप आिण गुंतवणुक साठी देय
देणारे सव रोख वाह देखील यात समािव असतात .
कंपनीची िव ीय िववरण े गुंतवणूकदार आिण िव ेषकांना यवसायात ून जाणा या सव
यवहारा ंचे व प दाखवतात , िजथे येक यवहार या या यशात हातभार लावतो .
रोख िनधी िववरण हे सव आिथ क िवधाना ंपैक सवा त मह वप ूण आहे असे मानल े जाते
कारण ते यवसायान े तीन मु य मागा नी केले या रोख रकमेचे अनुसरण करते -
ि याकलाप , गुंतवणूक आिण िव प ुरवठा. या तीन िवभागा ं या बेरजेला िन वळ रोख munotes.in
Page 89
आिथ क िव ेषण – १
89 वाह असे हणतात . हे तीन वेगवेगळे िवभाग गुंतवणूकदारा ंना कंपनी या समभा गाचे
िकंवा संपूण कंपनीचे मू य िनि त कर यात मदत क शकतात .
िनधी वाह िववरण कसे काय करते :
येक कंपनी जी आपला टॉक िवकत े आिण लोकांसाठी ऑफर करते यांनी
िस य ु रटीज अँड ए सच ज किमशन (SEC) कडे आिथ क अहवाल आिण टेटम ट
दाखल करणे आव यक आहे. तीन मु य आिथ क टेटमे ट हणज े ताळेबंद, उ प न
िववरण आिण रोख.
िनधी वाह िववरण हा एक मह वाचा द तऐवज आहे जो इ छुक प ांना कंपनीमाफ त
होणा या सव यवहारा ंची मािहती िमळव यास मदत करतो .
लेखांकना या दोन वेगवेग या शाखा आहेत - जमा आिण रोख. बर्याच साव जिनक
कंप या उपािज त लेखा वापरतात , याचा अथ उ प न िववरण कंपनी या रोख
ि थती माण े नसते. रोख वाह िववरण , तथािप , रोख लेखांकनावर क ि त आहे.
फायद ेशीर कंप या रोख वाहाच े पुरेसे यव थापन कर यात अयश वी होऊ शकतात ,
हणूनच रोख वाह िववरण हे कंप या, िव ेषक आिण गुंतवणूकदारा ंसाठी एक मह वप ूण
साधन आहे. रोख वाह िववरण तीन वेगवेग या यावसाियक ि याकलापा ंम ये
िवभागल े गेले आहे: ऑपरेश स, गुंतवणूक आिण िव प ुरवठा.
चला अशा कंपनीचा िवचार क या जी एखाद े उ पादन िवकत े आिण या या ाहका ंना
िव च े ेय देते. जरी ते या िव ला महसूल हणून ओळखत असल े तरी, कंपनीला
नंतर या तारख ेपय त रोख र कम िमळणार नाही. कंपनी उ प न िववरणावर नफा
कमावत े आिण यावर आयकर भरते, परंतु यवसाय िव िकंवा उ प ना या
आकड ्यांपे ा जा त िकंवा कमी रोख आणू शकतो .
ि याकलापा ंमधून रोख वाह :
रोख वाह िववरणाचा पिहला िवभाग ऑपरेिटंग अ◌ॅि टि हटीज (CFO) मधून होणारा
रोख वाह समािव करतो आिण सव ऑपरेशनल यावसाियक ि याकलापा ंमधील
यवहारा ंचा समाव ेश करतो . ऑपरेशन िवभागातील रोख वाह िन वळ िमळकतीपास ून
सु होतो, यानंतर सव रोखरिहत गो च े ऑपरेशनल ि याकलाप असल े या रोख
व तूंशी जुळवून घेतात. तर, दुस या श दांत, हे कंपनीचे िन वळ उ प न आहे, परंतु रोख
आवृ ीम य े.
हा िवभाग रोख वाह आिण बा वाहाचा अहवाल देतो जे थेट कंपनी या मु य
यावसाियक ि याकलापा ंमधून उ वतात . या ि याकलापा ंम ये यां या कम चार्यांना
यांचे पगार दे यासह यादी आिण पुरवठा खरेदी आिण िव चा समाव ेश असू शकतो .
गुंतवणुक, कज आिण लाभांश यांसार या इतर कोण याही कारची आवक आिण
बिहवा ह समािव नाहीत . munotes.in
Page 90
औ ोिगक अथ शा
90 कंप या सामा यपण े ि याकलाप वाढीसाठी पुरेसा सकारा मक रोख वाह तयार
कर यास स म असतात . जर पुरेसे उ प न झाले नाही, तर यांना िव तार कर यासाठी
बा िवकासासाठी िव प ुरवठा सुरि त कर याची आव यकता असू शकते.
गुंतवणूक तून रोख वाह :
रोख वाह िवधानाचा हा दुसरा िवभाग आहे जो गुंतवणुक तून (CFI) रोख वाह पाहतो
आिण गुंतवणुक या नफा आिण तोट्याचा प रणाम आहे. या िवभागात मालम ा आिण
उपकरणा ंवर खच केले या रोख रकमेचाही समाव ेश आहे. हा िवभाग आहे जेथे िव ेषक
भांडवली खच (CAPEX) म ये बदल शोधू पाहतात .
जे हा CAPEX वाढते ते हा याचा अथ सामा यतः रोख वाहात घट होते. परंतु ही
नेहमीच वाईट गो नसते, कारण हे सूिचत क शकते क एखादी कंपनी ित या
भिव यातील ऑपरेश सम य े गुंतवणूक करत आहे. उ च CAPEX असल े या कंप या
या वाढत आहेत.
या िवभागातील सकारा मक रोख वाह चांगला मानला जाऊ शकतो , परंतु गुंतवणूकदार
अशा कंप यांना ाधा य देतात या गुंतवणूक आिण िव प ुरवठा ि याकलापा ं ारे न हे
तर यवसाय ऑपरेश समध ून रोख वाह िनमा ण करतात . उपकरण े िकंवा मालम ा
िवकून कंप या या िवभागात रोख वाह िनमा ण क शकतात .
िव प ुरवठ्यातून रोख वाह :
िव प ुरवठ्यातून रोख वाह (CFF) हा रोख वाह िववरणाचा शेवटचा िवभाग आहे. हा
िवभाग यवसाय िव प ुरवठ्याम य े वापर या जाणार ्या रोख रकमेचे िवहंगावलोकन
दान करतो . हे कंपनी आिण ितचे मालक आिण याचे कज दार यां यातील रोख
वाहाच े मोजमाप करते आिण याचा ोत सामा यतः कज िकंवा इि वटीमध ून असतो .
हे आकड े साधारणपण े दरवष कंपनी या 10-K अहवालावर शेअरधारका ंना िदले
जातात .
कंपनीने लाभांश िकंवा शेअर बायबॅक ारे िकती पैसे िदले आहेत हे िनधा रत
कर यासाठी िव ेषक िव प ुरवठा िवभागातील रोख वाह वापरतात . ऑपरेशनल
वाढीसाठी कंपनी रोख कशी वाढवत े हे िनधा रत कर यात मदत कर यासाठी देखील हे
उपयु आहे.
भांडवली िनधी उभारणी या य ना ंतून िमळाल ेली िकंवा परतफ ेड केलेली रोख र कम ,
जसे क इि वटी िकंवा कज , येथे सूचीब केलेली आहे, जसे क घेतलेली िकंवा
परतफ ेड केलेली कज .
जे हा िव प ुरवठ्यातून होणारा रोख वाह ही एक सकारा मक सं या असत े, ते हा
याचा अथ असा होतो क बाहेर पड याप े ा कंपनीत जा त पैसे येत आहेत. जे हा munotes.in
Page 91
आिथ क िव ेषण – १
91 सं या नकारा मक असत े, ते हा याचा अथ असा होऊ शकतो क कंपनी कज फेडत
आहे, िकंवा लाभांश देयके आिण / िकंवा टॉक बायबॅक करीत आहे.
५.५ ताळेबंदाचे िव ेषण
आिथ क िववरणाचा समाव ेश असल े या अहवाला ंपैक एकाला ताळेबंद हणून ओळखल े
जाते. एका िविश तारख ेनुसार कंपनी या आिथ क ि थतीची ि थती सादर करणे हा
याचा उ ेश आहे. सं थे या ताळेबंदात मोठ्या माणात मािहती असत े जी सं थे या
आिथ क वातं य तसेच या या यवसायाची भावीता तपास यासाठी वापरली जाऊ
शकते. ताळेबंद समीकरण सांगते क कंपनी या मालम ेची संपूण र कम कंपनी या
दािय वा ं या एकूण रकमेसह भागधारका या भांडवला या एकूण रकमेइतक च असली
पािहज े. मालम ा = उ रदािय व + भांडवल बह तेक करणा ंम ये, गुंतवणूकदार आिण
भागधारक एखा ा कंपनी या होि ड ंगचे मू य िनधा रत कर यासाठी आिण एखादी
सं था ित या मालम ेचा िकती चांग या कार े वापर क शकते याचा अंदाज
घे यासाठी कंपनी या ताळेबंदाकड े पाहतील . कोण याही ताळेबंदाचे खालील तीन
सवा त मह वाच े भाग आहेत:
● मालम ा
एक संसाधन जे एखा ा सं थेकडे असत े आिण सकारा मक आिथ क मू य िनमा ण
कर यासाठी वापरल े जाते याला मालम ा हणून संबोधल े जाते.
● दािय व
उ रदािय व हणज े एखा ा सं थेने इतर य कड े देणे असल े या दािय वा ंची यादी
िकंवा सं था
● भांडवल
भांडवल, सहसा इि वटी हणून ओळखल े जाते, भागधारका ंनी योगदान िदले या एकूण
रकमेचा संदभ देते.
ताळेबंदाचे मह व :
कंपनी या ताळेबंदाची तपासणी के याने यवसाया या न याब ल बरीच उपयु
मािहती उघड होऊ शकते. ताळेबंद इतके ल णीय का आहे याची खालील कारण े
आहेत:
● उ म भांडवलदार , कज दार आिण इतर खेळाडू कंपनीची आिथ क ि थती
मोज यासाठी याचा वापर करतात .
● एखा ा सं थेने केलेली गती ठरव याची ही एक प त आहे. हे कर याची एक
प त हणज े अनेक वषा या ताळेबंदांना िवरोध करणे. munotes.in
Page 92
औ ोिगक अथ शा
92 ● तु हाला तुम या कंपनीसाठी बँक िकंवा गुंतवणूकदारा ंकडून िनधी िमळवायचा
असेल, तर तु हाला यांना ही मह वाची कागदप े पुरवावी लागतील .
● हे सहभाग ना सं थे या आिथ क कामिगरीब ल तसेच या या तरलत ेची ि थती
अिधक चांग या कार े समजून घे यास स म करते.
● भिव यातील िव तारावर िनण य घेणे श य करते आिण अनपेि त खच क हर
कर यासाठी .
● ताळेबंदाचे मू यमापन क न , एखादी य हे ठरवू शकते क सं था ितचा नफा
िकंवा कजा चा वापर ित या ि याकलापा ंना समथ न दे यासाठी करत आहे.
ताळेबंदाचे व प
ताळेबंदांचे काही िभ न कार आहेत जे वापरल े जाऊ शकतात आिण सव साधारणपण े,
ते उ या, तुलना मक , वग कृत आिण एकि त ताळेबंद हणून एकि त केले जातात .
ताळेबंदाचे पारंपा रक लेआउट , काहीव ेळा टी-आकाराच े िकंवा ैितज व प हणून
ओळखल े जाते, खालील माण े आहे: कंपनीच े नाव ताळेबंद कालावधी संपेपय त
बंधन पयात मू य पयात मू य संसाधन े पयात मू य पयात मू य भांडवल
आिण
साठा िनि त
संसाधन े
भांडवली
िश लक
सु होत आहे XXX े फळ XXX
टोरेज
आिण अिधश ेष XXX वजा करा:
घसारा XXX XXX
वजा करा: रेखािच े XXX munotes.in
Page 93
आिथ क िव ेषण – १
93 भांडवली
िश लक XXX रचना XXX
वजा करा:
घसारा XXX XXX
हमी कज
दीघ कालीन कज XXX होि ड ं ज
इतर
दीघ कालीन
दािय व े XXX style="f
ont-
weight:
400;">
दीघ काली
न योजना XXX
हमी
नसल ेली
कज चालू
मालम ा
, ठेवी
आिण कज घेणे
रोखीन े देय ेिडट XXX साठा XXX
चलन
आिण
पैसा समतु य XXX
वत मान
दािय व े इतर
िलि वड फंड
यापार
जमा XXX munotes.in
Page 94
औ ोिगक अथ शा
94 च वाढ
याज XXX ीपेड खच XXX
इतर
वत मान बंधने XXX पूरक खच XXX
एकूण दािय व े XXX एकूण संसाधन े XXX
ताळेबंद: िवभाग आिण उपिवभागा ंचे िव त ृत प ीकरण
िवभाग उपिवभाग सारांश
तरल मालम ा रोख चालू मान या जाणार ्या मालम ेचे अ प
कालावधीत रोखीत पांतर केले जाऊ
शकते. तरल मालम े या संदभा त, रोख
हणजे बँके या चालू, बचत िकंवा मनी
माक ट खा या ंम ये असल े या कोण याही
संसाधना ंचा संदभ आहे.
खाती ा य ाहका ंकडून गोळा करावी लागणारी
र कम , यांना काहीव ेळा कज दार हणून
संबोधल े जाते, यांना ा य खाते हणून
ओळखल े जाते. लाय ंटला इन हॉइस
के या या णापास ून फम ला पेम ट
िमळेपय त, कंपनी या ा कर यायो य
व तू तयार करते.
इ ह टरी यवसायान े ा केलेली आिण यानंतर
पुनिव केलेली सव उ पादन े यादी
मानली जातात . उ पादन े िकंवा क चा
माल घेत यापास ून ते ाहका ंना िवकल े
जाईपय त यांवर ि या केली जाते तो
कालावधी इ ह टरीम य े समािव होतो. munotes.in
Page 95
आिथ क िव ेषण – १
95 भांडवली
मालम ा उपकरण े "िफ ड अॅसेट" या वा या ंशाचा अथ
कॉप र ेशनकड े असल े या आिण
िव ता रत कालावधीसाठी ठेव या
जाणार ्या कोण याही गो ीला सूिचत
करतो . दीघ कालीन मालम ेवर वेळोवेळी
घसारा होतो; हणून, या मालम ेची न द
करताना , मालम े या मू यातून एकूण
घसारा काढला जातो.
वाहन दीघ कालीन मालम ेवर घसारा लागू
केला जातो, जसे क वाहने एका वषा पे ा
जा त काळ ठेवली जातात .
जमीन दीघ कालीन गुंतवणूक हणून, जिमनीच े
मू य इतर कोण याही कार या
मालम ेपे ा चांगले असत े. कालांतराने
दीघ कालीन मालम ेचे मू य वाढते.
जे हा दीघ कालीन मालम ेचा िवचार
केला जातो, ते हा ही अशी आहे जी
घसरत नाही, उलट कालांतराने मू य
वाढते.
गैर-भौितक
मालम ा स ावना कंपनीची स ावना ही अमूत मालम ा
मानली जाते कारण यात कोणतीही
भौितक मालम ा नसते परंतु तरीही ती
यवसाया या मू याम य े योगदान देते.
वत मान बंधन देय खाती नजीक या भिव यात देय होऊ
शकणार ्या जबाबदा या ंचा मागोवा ठेवणे
मह वाच े आहे, जसे क पुरवठादार आिण
िकरकोळ िव े यांना देणे. तुम्हाला
कोणाच े तरी पैसे देय असल ्यास, परंतु
तुम्हाला देय िमळाल े नसेल, तर तुमचे
खाते देय आहे. munotes.in
Page 96
औ ोिगक अथ शा
96 जमा खच कमाई , याज आिण इतर उपािज त खच
ही सव जमा झाले या खचा ची उदाहरण े
आहेत.
देय कर एखा ा यवसायाकड ून सरकारला
करा या पात िदलेली ही र कम आहे.
पुढील वषा या आत सव कर भरले जाणे
आव यक आहे हे ल ात घेऊन, ते चालू
दािय व े हणून वग कृत केले जातात .
दीघ कालीन
बंधन दीघ कालीन कज दीघ कालीन कज हे कज आहे जे होणार
नाही चालू वषा त पैसे िदले परंतु
भिव यात कधीतरी पूण केले जातील.
एका वषा पे ा जा त काळासाठी तृतीय
प आिण कज दारांना देय असल ेली
र कम या आकड ेवारीम य े समािव
केली आहे.
टॉकहो डस ची
इि वटी इि वटी भांडवल िनधी भांडवलाची गणना कर यासाठी , तु ही
कंपनी या दािय वा ंमधून कंपनी या सव
मालम ा वजा करा. उदाहरण हणून,
जरी कॉप र ेशन टॉकहो डस ची इि वटी
सामा य िकंवा पसंतीचा टॉक हणून
न दवत असल े तरी, भागीदारीची इि वटी
ही येक भागीदारा या वैयि क
योगदानाची बेरीज असत े.
राखीव कमाई अिधक नफा एखा ा फम ारे या या
ऑपरेश सम य े गुंतवणूक कर या साठी
रोखला जातो. ही र कम आहे जी
भागधारका ंना िदली गेली नाही. कमाई
परत कंपनीत नांगरणे हे या थेचे दुसरे
नाव आहे, जसे क ात आहे.
munotes.in
Page 97
आिथ क िव ेषण – १
97 येक यवसायासाठी ताळेबंद तयार करणे आव यक आहे का?
2013 या कंपनी काय ात 2017 म ये केले या बदलान ुसार, येक यवसायाला
आता नवीन अनुसूची III म ये नमूद केले या नमु यानुसार यांचे नफा आिण तोटा खाते
तसेच यांचा ताळेबंद संकिलत करणे आव यक आहे.
५.६ उ प न िववरणाची या या आिण मह व
उ प न िववरण हे एक आिथ क िववरण आहे जे कंपनीचे उ प न आिण खच दश वते. हे
दश िवते क कंपनी िदले या कालावधीसाठी नफा िकंवा तोटा करत आहे. ताळेबंद आिण
रोख वाह िववरणासह उ प न िववरण , यवसायाच े आिथ क आरो य समज यास मदत
करते.
उ प नाच े िववरण हे नफा-तोटा िववरण , प रचालनाच े िवधान , आिथ क प रणामाच े िकंवा
उ प नाच े िवधान िकंवा िमळकतीच े िवधान हणूनही ओळखल े जाते.
उ प न िववरणाच े मह व :
उ प नाच े िववरण यवसाय मालका ंना महसूल वाढवून, खच कमी क न िकंवा
दो ही ार े नफा िमळव ू शकतो क नाही हे ठरव यात मदत करते. हे यवसायान े आिथ क
कालावधी या सु वातीला सेट केले या धोरणा ंची भावीता देखील दश वते. धोरणे पूण
झाली आहेत क नाही हे पाह यासाठी यवसाय मालक या द तऐवजाचा संदभ घेऊ
शकतात . यां या िव ेषणावर आधा रत , ते अिधक नफा िमळिव यासाठी सव म
उपाया ंसह येऊ शकतात .
खालील काही इतर गो ी आहेत यांची मािहती उ प न िववरणप ा त िदली आहे:
वारंवार अहवाल : इतर आिथ क िववरण े दरवष कािशत होत असताना , उ प न
िववरण एकतर ैमािसक िकंवा मािसक यु प न केले जाते. यामुळे, यवसाय मालक
आिण गुंतवणूकदार यवसाया या कामिगरीचा बारकाईन े मागोवा घेऊ शकतात आिण
मािहतीप ूण िनण य घेऊ शकतात. हे यांना लहान यवसाय सम या मोठ्या आिण महाग
हो याआधी शोध यात आिण यांचे िनराकरण कर यास स म करते.
अचूक खच : हे िवधान भिव यातील खच िकंवा कंपनीने केलेले कोणत ेही अनपेि त खच
आिण बजेटपे ा जा त िकंवा कमी असल ेले कोणत ेही े िनद िशत करते. खचा म ये
इमारत भाडे, पगार आिण इतर खचा चा समाव ेश होतो. एक छोटासा यवसाय वाढू
लागला क याचा खच वाढू शकतो . या खचा म ये कामगारा ंची िनयु करणे, पुरवठा
खरेदी करणे आिण यवसायाचा चार करणे यांचा समाव ेश असू शकतो .
कंपनीच े एकूण िव ेषण : हे िवधान गुंतवणूकदारा ंना या यवसायात गुंतवणूक
कर याची योजना आखत आहेत याचे िवहंगावलोकन देते. यवसाय कजा साठी यो य
आहे क नाही हे ठरव यासाठी बँका आिण इतर िव ीय सं था देखील या द तऐवजाच े
िव ेषण क शकतात . munotes.in
Page 98
औ ोिगक अथ शा
98 आिथ क िववरण कोण वापरत े?
हे आिथ क िववरण वापरणार े लोकांचे दोन मु य गट आहेत : अंतग त आिण बा
वापरकत . अंतग त वापरक या म ये कंपनी यव थापन आिण संचालक मंडळ समािव
आहे, जे या मािहतीचा वापर यवसाया या ि थतीच े िव ेषण कर यासाठी आिण नफा
िमळिव यासाठी िनण य घे यासाठी करतात . ते रोख वाहास ंबंधी कोण याही िचंतेवर
देखील काय क शकतात .
बा वापरक या म ये गुंतवणूकदार, कज दार आिण ित पध यांचा समाव ेश होतो.
गुंतवणूकदार हे तपासतात क कंपनी भिव यात वाढू शकते आिण फायद ेशीर आहे क
नाही, जेणेक न ते यवसायात गुंतवणूक करायची क नाही हे ठरवू शकतात . कंपनीकड े
कज फेड यासाठी िकंवा नवीन कज घे यासाठी पुरेसा रोख वाह आहे क नाही हे
तपास यासाठी कज दार उ प न िववरणाचा वापर करतात . पध क यांचा वापर
यवसाया या यशा या पॅरामीटस ब ल तपशील िमळिव यासाठी करतात आिण
यवसाय या भागात जा तीचा खच करत आहे या े ांब ल जाणून घे यासाठी
वापरतात , उदाहरणाथ , R&D खच .
मुख घटका ंसह उ प न िववरण व प :
खालील मािहती उ प न िववरणाम य े समािव आहे. या द तऐवजाच े व प िनयामक
आव यकता , िविवध यावसाियक गरजा आिण संबंिधत ऑपरेिटंग ि याकलापा ंवर
अवल ंबून बदलू शकते.
१) महसूल िकंवा िव : हा उ प न िववरणाचा पिहला िवभाग आहे आिण तो
कंपनीने केले या एकूण िव चा सारांश देतो. कमाईच े दोन कारात वग करण
केले जाऊ शकते: ऑपरेिटंग आिण नॉन-ऑपरेिटंग. ऑपरेिटंग रे हे यू हणज े
एखा ा उ पादनाच े उ पादन करणे िकंवा सेवा दान करणे यासार या ाथिमक
ि याकलाप क न कंपनीने िमळवल ेला महसूल. णालीची थापना , ऑपरेशन
िकंवा देखभाल यासार या नॉन-कोर यावसाियक ि याकलाप क न नॉन-
ऑपरेिटंग महसूल िमळवला जातो.
२) िव केले या व तूंची िकंमत (COG S) : ही िव िकंवा सेवांची एकूण िकंमत
आहे, याला व तू िकंवा सेवां या िनिम तीसाठी लागणारा खच असेही हणतात .
ल ात ठेवा क यात फ तु ही िवकत असल े या उ पादना ंची िकंमत समािव
आहे.
३) एकूण नफा : एकूण नफा हणज े िन वळ िव वजा तुम या यवसायात
िवकल े या मालाची एकूण िकंमत. िन वळ िव हणज े तु ही िवकल े या
व तूंसाठी आणल ेले पैसे, तर COGS हणज े तु ही या व तूं या उ पादनासाठी
खच केलेले पैसे. munotes.in
Page 99
आिथ क िव ेषण – १
99 ४) नफा : लाभ हा एखा ा सकारा मक घटनेचा प रणाम आहे याम ुळे सं थेचे
उ प न वाढते. ऑपरेिटंग सेगम ट या िव सार या िविवध यवसाय
ि याकलापा ंमधून कंपनीला िकती पैसे िमळाल े आहेत हे नफा दश िवतो.
याच माण े एकेकाळ या िबगर यावसाियक उप मा ंतून िमळणा या न याचाही
यवसायासाठी नफा हणून समाव ेश केला जातो. उदा., जुनी वाहने िकंवा वापरात
नसले या जिमनी िवकणा या कंप या इ यादी .
५) खच : खच हणज े महसूल िमळिव यासाठी कंपनीला ावा लागणारा खच होय.
सामा य खचा ची काही उदाहरण े हणज े उपकरणा ंचे घसारा , कम चा या ंचे वेतन
आिण पुरवठादारा ंची देयके. यवसाय खचा साठी दोन मु य ेणी आहेत:
ऑपरेिटंग आिण नॉन-ऑपरेिटंग खच . कंपनी या मु य यवसाय ि याकलापा ं ारे
यु प न केलेले खच हे प रचालन खच आहेत, तर जे मु य यवसाय
ि याकलापा ं ारे यु प न केले जात नाहीत यांना नॉन-ऑपरेिटंग खच हणून
ओळखल े जाते. िव आयोग , िनवृ ीवेतन योगदान , प रचा लन खचा साठी पेरोल
खाते, तर नॉन ऑपरेिटंग खचा या उदाहरणा ंम ये अ चिलत सूची शु क िकंवा
खट याचा िनपटारा यांचा समाव ेश आहे.
६) जािहरात खच : हे खच फ लाय ंट बेस िव तृत कर यासाठी आव यक
असल ेले िवपणन खच आहेत. याम य े ि ंट आिण ऑनलाइन मीिडया तसेच
रेिडओ आिण ि हिडओ जािहरात चा समाव ेश आहे. जािहरात खच सामा यतः
िव , सामा य आिण शासक य (SG&A) खचा चा भाग मानला जातो.
७) शासक य खच : एकाच कंपनी या िविश िवभागा ंशी संबंिधत खच
अस याऐवजी संपूण पणे एखा ा यवसायान े िकंवा कंपनीने केलेला खच अशी
याची या या करता येते. शासक य खचा ची काही उदाहरण े हणज े पगार,
भाडे, काया लयीन पुरवठा आिण वासखच . शासक य खच िनसगा त केले
जातात आिण िव या पातळीची पवा न करता अि त वात असतात .
८) घसारा : घसारा हणज े दीघ मुदती या मालम ेची िकंमत या या आयुमा नात
िवत रत कर याची था होय. एखा ा कंपनीचे मालम ा मू य िलिहण े हा
यव थापन करार आहे परंतु तो नॉन-कॅश यवहार मानला जातो. घसारा मु यतः
यवसायान े कालांतराने वापरल ेले मालम ा मू य दश िवतो.
९) करपूव कमाई (EBT) : हे कंपनी या आिथ क कामिगरीच े मोजमाप आहे. EBT
ची गणना करांपूव उ प नात ून खच वजा क न केली जाते.
१०) िन वळ उ प न : िन वळ नफा हणज े परवानगीयो य यवसाय खच वजा
के यावर तु ही कमावल ेली र कम हणून प रभािषत केले जाऊ शकते. एकूण
महसुलातून एकूण खच वजा क न याची गणना केली जाते. िन वळ उ प न ही
कंपनीची कमाई असताना , एकूण नफा हणज े िव केले या मालाची िकंमत
वजा क न कंपनीने कमावल ेले पैसे हणून प रभािषत केले जाऊ शकते. munotes.in
Page 100
औ ोिगक अथ शा
100 ११) उ प न िववरण हे कंपनी या न यासाठी जबाबदार असल े या मुख घटका ंब ल
मािहतीचा समृ ोत आहे. हे वेळेवर अपडेट देते कारण ते इतर कोण याही
िवधानाप े ा जा त वारंवार यु प न केले जाते. उ प न िववरण कंपनीचे खच ,
उ प न , नफा आिण तोटा दश िवते, याला या कालावधीसाठी िन वळ नफा
िकंवा तोटा गाठ यासाठी गिणतीय समीकरणात ठेवले जाऊ शकते. ही मािहती
यवसाय चांग या आिथ क पायावर अस याची खा ी कर यासाठी वेळेवर िनण य
घे यास मदत करते.
५.७ गुणो र िव ेषणाचा अथ आिण कार
ताळेबंद आिण उ प न िववरण यासार या आिथ क द तऐवजा ंचे मू यमापन क न
नफा, तरलता आिण प रचालन काय मता यासार या कंपनी या अनेक पैलूंचे
परी ण कर यासाठी गुणो र िव ेषण वापरल े जाते. कंपनी या इि वटीचा मूलभूत
अ यास गुणो र िव ेषणासह सु होतो आिण समा होतो. कालांतराने कंपनीची
कामिगरी गुणो र िव ेषणा ार े मोजली जाऊ शकते आिण प रणामा ंची तुलना याच
बाजार िकंवा े ातील इतर कंप यां या कामिगरीशी केली जाऊ शकते.
गुणो र िव ेषण ही आिथ क गुणो रा ं या गणनेसाठी िकंवा दुस या श दांत,
कंपनी या आिथ क क याणाच े मू यांकन कर या या उ ेशाने वापरली जाणारी
ि या आहे. कंपनी या आिथ क गुणो रा ं या गणनेसाठी वापरलेली मू ये याच
कंपनी या आिथ क िववरणा ंमधून काढली जातात .
तरलता , नफा, ि याकलाप , कज , बाजार , सॉ ह सी, काय मता आिण क हर ेज
गुणो र े यासार या काही कार या गुणो रा ंचा वापर क न कंपनीची चालू आिथ क
कामिगरी दश व यासाठी वापर या जाणार ्या आिथ क गुणो रा ंची पडताळणी
कर याची ि या हणून गुणो र िव ेषण प रभािषत केले जाऊ शकते. आिण अशा
गुणो रा ंची काही उदाहरण े हणज े रटन ऑन इि वटी , वत मान गुणो र , ुत
गुणो र , लाभांश पेआउट गुणो र , कज -इि वटी गुणो र इ.
गुणो र िव ेषणाच े कार :
१) तरलता माण
या कार या गुणो राम ुळे कंपनी या अ पकालीन कज दािय वा ंची काळजी घे याची
मता मोज यात मदत होते. उ च तरलता माण हे दश वते क कंपनी मोठ्या माणात
रोखीन े समृ आहे.
तरलता गुणो राच े कार :-
a. चालू गुणो र : वत मान गुणो र हणज े कंपनीची चालू मालम ा आिण चालू
दािय व े यां यातील गुणो र . वत मान गुणो राचा वापर एखा ा सं थेची आगामी
बारा मिह या ंत कजा ची जबाबदारी पूण कर यास स म अस याची तरलता munotes.in
Page 101
आिथ क िव ेषण – १
101 दश व यासाठी केला जातो. उ च वत मान गुणो र सूिचत करेल क सं था ित या
अ पकालीन कज दािय वा ंची परतफ ेड कर यास अ यंत स म आहे.
b. ुत गुणो र : एखा ा कंपनीची स याची देयता ताबडतोब भ न काढ या या
मतेशी संबंिधत मािहती िनि त कर यासाठी ुत गुणो राचा वापर केला जातो.
2. नफा गुणो र
या कार या गुणो रामुळे कंपनीची पुरेसा नफा िमळिव याची मता मोज यात मदत
होते. नफा गुणो राच े कार : -
a. एकूण न याच े गुणो र : COGS िकंवा िव केले या व तूं या िकंमतीशी
संबंिधत आव यक समायोजन के यानंतर सं थे या ऑपरेिटंग न याच े ितिनिध व
कर यासाठी एकूण न या या गुणो रा ंची गणना केली जाते.
b. िन वळ न याच े गुणो र ( Net Profit Ratio) : रोख व िबगर-रोख खच दो ही
कमी के यानंतर सं थेची एकूण नफा मता िनि त कर यासाठी िन वळ न याच े
गुणो र मोजल े जाते.
c. प रचालन नफा गुणो र : सं थेची सु ढता आिण सव अ पम ुदती या व दीघ
मुदती या कजा या जबाबदा या ंची परतफ ेड कर याची ितची आिथ क मता िनि त
कर यासाठी प रचालन नफा गुणो राचा वापर केला जातो.
3. सॉ ह सी गुणो र :
सॉ ह सी गुणो र हे गुणो राचा एक कार हणून प रभािषत केले जाऊ शकतात
याचा वापर कंपनी सॉ ह ट आहे क नाही आिण ित या कजा ची जबाबदारी फेड यास
स म आहे क नाही हे मू यांकन कर यासाठी वापरली जाते.
सॉ ह सी गुणो रा ंचे कार :-
a. कज - रोखे गुणो र : कज - रोखे गुणो र हे एकूण कज आिण शेअरहो डस फंड
यां यातील गुणो र हणून प रभािषत केले जाऊ शकते. कज - रोखे गुणो राचा
वापर सं थे या ली हर ेजची गणना कर यासाठी केला जातो. सं थेसाठी आदश
कज - रोखे गुणो र 2:1 आहे.
b. याज क हर ेज गुणो र : याज क हर ेज गुणो राचा वापर एखा ा सं थेची
नजीक या काळात सॉ ह सी िनधा रत कर यासाठी तसेच या सं थेने िमळवल ेला
नफा या या याज-संबंिधत खच शोषून घे यास िकती वेळा स म होता हे िनधा रत
कर यासाठी वापरल े जाते.
munotes.in
Page 102
औ ोिगक अथ शा
102 4. उलाढालीच े गुणो र :
a. ि थर मालम ा उलाढाल गुणो र : ि थर मालम ा उलाढाल गुणो र महसूल
िनमा ण कर या या उ ेशाने सं थे या ि थर मालम ेचा वापर कर याची काय मता
िनधा रत कर यासाठी वापरला जातो.
b. सूची उलाढाल गुणो र ( Inventory Turnover Ratio) : एखा ा कंपनी या
सूचीचे िव त पांतर करताना ितचा वेग िनि त कर यासाठी सूची उलाढाल
गुणो राचा वापर केला जातो.
c. ा य उलाढाल गुणो र : ा य उलाढाल गुणो राचा उपयोग एखा ा सं थेची
काय मता िनि त कर यासाठी िकंवा या या खा यातील ा य व तू गोळा
कर यात िकंवा य ात आण यासाठी केला जातो.
5. अज न गुणो र :
एखा ा सं थेने आप या गुंतवणूकदारा ंसाठी िनमा ण केलेला परतावा िनि त कर या या
उ ेशाने अज न गुणो र वापरल े जाते.
अज न गुणो राच े कार :
a. नफा कमाई गुणो र : पी/ई गुणो र कंपनीची नफा कमाव याची मता दश वते.
b. ित शेअर कमाई (EPS): EPS येक शेअरवर आधा रत इि वटी धारकाची
कमाई दश वते.
गुणो र िव ेषणात आिथ क िव ेषणाची चौकट तयार केली जाते. एखा ा कंपनी या
क याणाची अिधक चांगली समज िमळिव यासाठी आिथ क िववरणा या वाचना ार े
गुणो र िव ेषणाचा वापर देखील केला जातो.
५.८ गुंतवणुक या िनण याचा अथ , व प आिण या ी
गुंतवणुक या िनण याचा अथ :
गुंतवणुक चे िनण य हे जा तीत जा त संभा य परतावा िमळव या या उ ेशाने वेगवेग या
गुंतवणुक या संध म य े िनधीच े वाटप कर याशी संबंिधत असतात . हे फ कंप यांना
यांचे िनधी उपयोिजत कर यासाठी यो य कारची मालम ा िनवड यात मदत करते. हे
िनण य गुंतवणूकदार िकंवा उ च- तरीय यव थापका ं ारे घेतले जातात जे यां याम य े
कोण याही िनधीची गुंतवणूक कर याप ूव येक संधीचे यो य र या िव ेषण करतात .
गुंतवणुक चे िनण य हे येक सं थेसाठी मह वाच े िनण य असतात कारण ती ितची नफा
ठरवत े. उपल ध गुंतवणुक या मागा वर कोणत ेही भांडवल दे याआधी जोखीम आिण
परतावा याबाबत यो य अ यास केला गेला आहे याची खा ी केली पािहज े. गुंतवणुक चे
िनण य दोन कारच े असतात : दीघ कालीन आिण अ पकालीन गुंतवणूक िनण य. munotes.in
Page 103
आिथ क िव ेषण – १
103 दीघ कालीन गुंतवणुक चे िनण य दीघ कालीन मालम ेम ये िनधी या गुंतवणुक शी
संबंिधत असतात आिण यांना कॅिपटल बजेिटंग हणतात . तर, अ पकालीन िनण य
अ प-मुदती या मालम ेतील गुंतवणुक शी संबंिधत असतात याला काय रत भांडवल
यव थापन देखील हणतात .
गुंतवणुक या िनण याचे व प :
1. मोठ्या िनधीची आव यकता : गुंतवणुक या िनण यासाठी नफा िमळिव यासाठी
फम ारे मोठ्या माणात िनधी तैनात करणे आव यक आहे. हे िनण य अ यंत
अ याव यक आहेत आिण याकड े ल देणे आव यक आहे कारण कंप यांकडे
मया िदत िनधी आहे परंतु िनधीची मागणी जा त आहे. येक फम ने आप या
गुंतवणूक काय मांची आखणी करणे आिण या या खचा वर िनयं ण ठेवणे
आव यक आहे.
2. जोखमीच े उ च माण : या िनण यांम ये उ च माणात जोखीम असत े कारण ते
अंदािजत परता या या आधार े घेतले जातात . भिव यात उ प न िमळिव यासाठी
मोठ्या िनधीची गुंतवणूक केली जाते जी पूण पणे अिनि त आहे. फॅशन, चव,
संशोधन आिण तं ाना या गतीतील बदला ंसह या परता याम य े चढ-उतार
होतात याम ुळे अिधक धोका िनमा ण होतो.
3. दीघ कालीन प रणाम : गुंतवणुक या िनण याचा भिव यातील नफा आिण उ ोग
सं थे या वाढीवर दीघ कालीन प रणाम होतो. हे िनण य भिव यात उ ोग सं थेची
ि थती ठरवतात . कोण याही चुक या िनण याचा सं थे या परत ये यावर खूप
ितकूल प रणाम होऊ शकतो आिण याचे अि त व देखील धो यात येऊ शकते.
तर, यो य िनण य घेत यास उ ोग सं थेसाठी चांगला परतावा िमळतो याम ुळे
चांगली वाढ होते.
4. अप रवत नीयता : गुंतवणुक शी संबंिधत िनण य हे बह तांशी अप रवत नीय असतात .
कायम व पी मालम े या संपादनाशी संबंिधत एकदा घेतले या िनण यापास ून मागे
जाणे खूप कठीण आहे. या उ च-मू या या मालम ेची िव हेवाट लाव यान े उ ोग
सं थेचे मोठे नुकसान होईल.
5. खचा या संरचनेवर प रणाम होतो : गुंतवणुक चे िनण य सं थे या खचा या
संरचनेवर मोठ्या माणावर प रणाम करतात . हे िनण य घेऊन कंप या नफा
कमाव यासाठी याज, भाडे, िवमा, पय वे ण इ यादी सार या िविवध िनि त
खचा साठी वत:ला वचनब करतात . जर या गुंतवणुक मुळे अपेि त परतावा
िमळत नसेल, तर एकूण खच वाढेल याम ुळे तोटा होईल.
6. िनधीची दीघ कालीन वचनब ता : या िनण यां ारे सं थां ारे दीघ मुदतीसाठी िनधी
तैनात केला जातो. उ ोग सं थेने कायम व पी दीघ कालावधीसाठी मोठ्या
माणात भांडवल तैनात केले तर िनधी या दीघ कालीन वचनब त ेमुळे गुंतवणूक munotes.in
Page 104
औ ोिगक अथ शा
104 िनण यांमधील आिथ क जोखीम वाढते. उ ोग सं थेने या या सव भांडवली खचा चे
यो य िनयोजन आिण िनरी ण केले पािहज े.
7. गुंतागुंत : गुंतवणुक चा िनण य हा सवा त जिटल िनण य असतो कारण ते
भिव यातील घटना ंवर आधा रत असतात जे पूण पणे अिनि त असतात .
गुंतवणुक या भिव यातील रोख वाहाचा अचूक अंदाज लावला जाऊ शकत नाही
कारण ते आिथ क, सामािजक , राजक य आिण तांि क घटका ंमधील बदला ंमुळे
भािवत होतात . यामुळे, भिव यातील प रि थती या अिनि तत ेमुळे भिव यातील
परतावा अचूकपणे सांगणे कठीण होते.
गुंतवणुक या िनण याची या ी :
1. यो य मालम ेची िनवड : गुंतवणुक चे िनण य िनधी उपयोिजत कर यासाठी यो य
कारची गुंतवणूक योजना िनवड यात मदत करतात . गुंतवणुक चे िनण य घेताना
यव थापनाकड ून येक उपल ध संधीचे यो य िव ेषण केले जाते. अशा कार े
गुंतवणुक साठी उपल ध मालम ेचे येक पैलू िवचारात घेतले जाते याम ुळे एक
मजबूत पोट फोिलओ तयार होतो.
2. जोखमीची पातळी ओळख यासाठी : हे िनण य गुंतवणुक या संधीशी संबंिधत
जोखमीची पातळी ओळख यात मदत करतात . अपेि त परतावा आिण असा
परतावा िमळिव यासाठी आव यक असल े या जोखमी या आधारावर िनण य घेतले
जातात . गुंतवणुक चे िनण य घेताना जोखीम शोध यासाठी यव थापक िविवध
साधना ंचा वापर क न मालम ेचे यो य मू यांकन करतात .
3. न या ची मता िनि त कर यासाठी : गुंतवणूक योजना ंसंबंधीचे िनण य हे उ ोग
सं थेची भिव यातील नफा कमाव याची मता ठरवतात . यो य िनण यामुळे एखा ा
सं थेला मोठ्या सं येने िनधी िमळू शकतो याम ुळे चांगली वाढ होऊ शकते. तर,
िनधी या तैनातीस ंदभा त कोण या ही चुक या िनण यामुळे मोठ्या माणात नुकसान
होऊ शकते आिण उ ोग सं थे या सात यावर िवप रत प रणाम होऊ शकतो .
4. आिथ क समज वाढव यासाठी : गुंतवणूक चे िनण य हे िनण य घेणार्या य ना
मोठ्या माणात फायद ेशीर आिथ क ान देतात. गुंतवणूकदार िविवध साधन े आिण
तं े वाप न मालम ेची िनवड करताना या या न याच े िव ेषण करतात . हे बरीच
मािहती दान करते जे एकूण आिथ क ान वाढवत े आिण गुंतवणूकदारा ंना
गुंतवणुक बाबत तक शु िनण य घे यास स म करते.
5. रा ीय मह व : हे िनण य रा ासाठी रा ीय मह वाचे असतात कारण ते सवा गीण
िवकास आिण वाढीस कारणीभ ूत ठरतात . घेतलेले गुंतवणुक चे िनण य देशातील
रोजगार , आिथ क वाढ आिण आिथ क ि याकलापा ंची पातळी ठरवतात . अिधक
गुंतवणुक मुळे अथ यव थ ेत िनधीचा चांगला पुरवठा होतो याम ुळे एकूण आिथ क
िवकासाची गती वाढते. munotes.in
Page 105
आिथ क िव ेषण – १
105 ५.९ उ ोग सं थे या भांडवली अंदाज प काचा अथ आिण कार
भांडवली अंदाजप क ि या कंपनी या गुंतवणूक िनधीच े वाटप मोठ्या क पा ंसाठी
करते. ि या अिधक िव तृत होत जाते कारण सं था मोठ्या होतात आिण क पा ंचे
मू य आिण जिटलता वाढते. बर्याच मोठ्या कंप यांम ये तपशीलवार काय प ती
असल े या औपचा रक भांडवली खच िनयोजन सिम या असतात या सव मुख
भांडवली खचा ना मा यता देतात. या सिम या ंम ये सामा यत : संपूण कंपनी आिण लेखा,
िव , िवपणन , ऑपरेश स आिण मानवी संसाधना ंसह या या िविवध िवषया ंमधील
त ांची सिमती असत े. ते सव क पा ंचे यां या वेगवेग या ीकोनात ून समी ण
करतात आिण ते कंपनी या धोरणा मक योजना ंशी सुसंगत आिण आिथ क आिण
काया ि वत आहेत याची खा ी करतात .
भांडवली खचा चा आकार जसजसा कमी होत जातो आिण अिधक िनयिमत होत जातो,
तसतस े गुंतवणुक चे िनण य घेणे कंपनी या िवभागा ंम ये ढकलल े जाते आिण क पा ंचे
मू यांकन कर यासाठी वापर या जाणार ्या ि या सो या होतात . बर्याच सं था खच
मया दा थािपत करतात जे िनधा रत करतात क यव थापना या कोण या तरावर
क प मंजूर कर याचा अिधकार आहे.
क प मू यमापन प ती :
1. एकूण वत मान मू य (NET PRESENT VALUE) : ारंिभक गुंतवणूक िकंवा
डॉलर या ीने याचा नफा वजा क न क पा या भिव यातील रोख वाहाच े हे
स याच े मू य असत े. भिव यातील रोख वाहाच े स याच े मू य िनि त कर यासाठी
वापर या जाणा या या सवलतीचा दर हणज े RRR जो गुंतवणूकदारा ंना
क पा या जोखमीसाठी यो य भरपाई करणे आव यक आहे. सकारा मक NPV
असल ेला क प RRR पे ा जा त परतावा िमळवत आहे िकंवा याला
अथ शा जा त नफा हणतात . पधा मक बाजारप ेठांम ये, नवीन
ित प या या वेशामुळे जा त नफा कमी असण े आव यक आहे. या प तीच े
फायद े हणज े NPV डॉलरम य े अस यान े शेअर या िकमतीवर होणारा प रणाम
िनि त कर यासाठी तो थेट कंपनी या बाजारम ू यात जोडला जाऊ शकतो .
तसेच, RRR वेगवेग या क पा ं या वेगवेग या जोखमीची पातळी िकंवा
क पातील िविश रोख वाह ितिब ंिबत कर यासाठी समायोिजत केले जाऊ
शकते. एखा ा कंपनी या शेअस ची िकंमत जा तीत जा त वाढव यासाठी सव
सकारा मक NPV क प वीकारल े पािहज ेत.
2. परता याचा अंतग त दर (IRR) : क पाचा परतावा दर आहे जो या या
सु वाती या गुंतवणुक ला या या भिव यातील रोख वाहाशी समतु य करतो . जर
IRR RRR हणून वापरला गेला असेल, तर क पाचा NPV शू य असेल. IRR
आिण RRR मधील फरक हणज े क पाचा अित र नफा ट केवारी हणून य
केला जातो. काही कंप या IRR ला ाधा य देतात कारण डॉलरम य े असल े या munotes.in
Page 106
औ ोिगक अथ शा
106 NPV पे ा सोपे आहे. जर एखादी कंपनी ित या RRR चा अचूक अंदाज लावू
शकत नसेल तर IRR देखील वापरला जाऊ शकतो . याचे तोटे हणज े िविश
क पा ं या जोखमीसाठी िकंवा RRR सार या रोख वाहा साठी IRR समायोिजत
केले जाऊ शकत नाही. तसेच, IRR म ये अनेक गिणती सम या आहेत याम ुळे
चुक चा क प िनवडला जाऊ शकतो .
3. सवलतीचा परतावा कालावधी : एखा ा क पाची ारंिभक गुंतवणूक या या
सवलती या भावी रोख वाहात ून पुन ा कर यासाठी हा वेळ आहे. या प तीच े
फायद े आिण तोटे वत मान मू य वापर यािशवाय परतफ ेड कालावधी प ती माण ेच
आहेत आिण सवलत दर जोखमीच े िविवध तर ितिब ंिबत कर यासाठी
समायोिजत केले जाऊ शकतात . जर एखा ा क पान े सवलती या आधारावर
या या गुंतवणुक ची परतफ ेड केली तर तो नफा िमळव ेल, परंतु तरीही अिनय ंि त
कट-ऑफ पॉइंट गाठला गेला नाही तर तो नाकारला जाऊ शकतो .
५.१0 सरावासाठी
1. आिथ क िव ेषणाम य े िनधी िववरणाचा अथ आिण मह व प करा.
2. ताळेबंद हणज े काय ते िलह न याचे व प प करा.
3. आिथ क िव ेषणात उ प ना या िववरणाच े मह व िलहा.
4. गुणो र िव ेषणाचा अथ आिण मह व िवशद करा.
5. गुंतवणुक या िनण याचा अथ , व प आिण या ी प करा.
6. भांडवली अंदाजप काचा अथ सांगून याचे िविवध कार िलहा.
५.११ संदभ
1. Stephen, MartinIndustrial Economics - Economic Analysis and
Public Policy, Macmillan Publishing Company, New York,
1988/latest edition
2. Pandey I M., Financial Management, Vikas Pub. House Pvt. Ltd.,
New Delhi, 2000.
munotes.in
Page 107
107 ६
आिथ क िव ेषण – २
घटक रचना :
६.१ अ ययनाची उि य े
६.२ तावना
६.३ भांडवली खचा चा अथ आिण मह व
६.४ भांडवली मालम ा िकंमत मॉडेल / कॅिपटल असेट ाइिस ंग मॉडेल (CAPM)
६.५ भांडवलाची भा रत सरासरी िकंमत
६.६ भांडवल रचना
६.७ मोिडि लयानी - िमलर मेय
६.८ संदभ
६.९ सरावासाठी
६.१ अ ययनाची उि य े
या घटकाचा अ यास के यान ंतर, आपण पुढील मु े समज ून घेऊ शकाल :
● भांडवलली िकंमतीचा अथ आिण मह व
● कॅिपटल अॅसेट ाइिस ंग मॉडेल
● भांडवला या भा रत सरासरी िकंमतीच े मॉडेल
● भांडवल रचना
● मोदीि लआनी - िमलर मेय
६.२ तावना
भांडवलाची िकंमत हा गुंतवणुक या िनण यांचा एक अिवभा य भाग आहे कारण याचा
वापर यवसाया संबंिधत दान केले या गुंतवणूक तावा ंचे मू य मोज यासाठी केला
जातो. भांडवली क पा ंशी संबंिधत भिव यातील रोख वाहाच े वत मान मू य िनधा रत
कर यासाठी सवलत दर हणून वापरला जातो. भांडवला या खचा ला कट-ऑफ रेट,
टाग ट रेट, अडथळा दर आिण आव यक परता याचा दर असेही हणतात . जे हा कंप या munotes.in
Page 108
औ ोिगक अथ शा
108 िव ाच े वेगवेगळे ोत वापरत असतात , ते हा िव यव थापकान े भांडवला या
खचा बाबत काळजीप ूव क िनण य घेणे आव यक आहे; कारण ते पेढीचे मू य आिण
पेढी या उ प न मतेशी जवळून संबंिधत असत े.
६.३ भांडवली खचा चा अथ आिण मह व
भांडवली खच हणज े पेढीने आपल े बाजारम ू य िटकव ून ठेव यासाठी आिण िनधी
आकिष त कर यासाठी आप या क पातील गुंतवणूक वर कमावल े या परता याचा दर
होय.
भांडवली खच हा या या गुंतवणुक वरील परता याचा आव यक दर आहे जो इि वटी ,
कज आिण राखून ठेवले या कमाईशी संबंिधत आहे. जर एखादी फम अपेि त दराने
परतावा िमळव यात अयश वी ठरली, तर शेअस चे बाजार मू य घसरत े आिण याचा
प रणाम भागधारका ं या एकूण संप ीत घट होईल.
या या :
भांडवला या िकंमतीचा अथ व संक पना समजून घे यासाठी पुढील मह वा या या या
सामा यतः वापर या जातात .
जॉन जे. हॅ टन यां या या य ेनुसार "भांडवलाची िकंमत हणज े बाजारात कंपनीचे
मू य वाढव यासाठी गुंतवणूक तून आव यक असल े या परता याचा दर".
सॉलोमन ए ा या या य ेनुसार, “भांडवलाची िकंमत हणज े कमाईचा िकमान
आव यक दर िकंवा भांडवली खचा चा कट-ऑफ दर”.
जे स सी. हॅन हॉन या या य ेनुसार, भांडवलाची िकंमत " क पा ं या गुंतवणुक साठी
भांडवला या वाटपासाठी कट-ऑफ दर आहे. हा एखा ा क पावरील परता याचा दर
आहे जो टॉक या बाजारभावात अप रवित त राहील .”
िव यम आिण डोना डसन यां या या य ेनुसार, "भांडवलाची िकंमत ही देय असल े या
वेळे या ओ याच े मू य घटक दान कर यासाठी िन वळ उ प नाव र कमावल ेला दर
हणून प रभािषत केली जाऊ शकते".
भांडवला या खचा चे मह व:
फम या भांडवलाची िकंमत िनि त करणे खालील ि कोनात ून मह वाच े आहे:
i) नवीन भांडवली खचा या तावा ंचे मू यांकन कर यासाठी हा आधार आहे. हे
भांडवली खचा या क पा ंसाठी वीकृती/नकार िनकष देते.
ii) िव यव थापकान े जोखीम आिण खच घटका ंना अनुकूल अशा कार े वेगवेग या
ोता ंकडून भांडवल उभारल े पािहज े. कमी खचा या िनधी या ोताम य े जा त munotes.in
Page 109
आिथ क िव ेषण – २
109 जोखीम असत े. भांडवलाची िकंमत यव थापका ंना इ तम भांडवल रचना िनि त
कर यात मदत करते.
iii) शीष यव थापना या आिथ क कामिगरीच े मू यांकन कर यासाठी हा आधार आहे.
iv) हे यो य लाभांश धोरण तयार कर यात मदत करते.
v) हे यो य खेळते भांडवल धोरण िवकिसत कर यात सं थेला मदत करते.
६.४ भांडवली मालम ा िकंमत मॉडेल कॅिपटल अॅसेट ाइिस ंग मॉडेल
(CAPM)
CAPM मॉडेल :
मोठ्या माणावर वापर या जाणा या भांडवली मालम ा िकंमत मॉडेल (CAPM) चे
अनेक फायद े आिण तोटे दो ही आहेत. खरं तर, CAPM हा एक आिथ क िस ांत आहे
जो गुंतवणुक वर अपेि त परतावा आिण जोखीम यां यात एक रेषीय संबंध थािपत
करतो . हे मॉडेल मालम ेचा बीटा, जोखीम -मु दर (सामा यत : ेझरी िबल दर) आिण
इि वटी जोखीम ीिमयम िकंवा जोखीम -मु दर वगळून बाजारात अपेि त परतावा
यां यातील संबंधांवर आधा रत आहे. सो या भाषेत सांगायचे तर, CAPM हे मोठ्या
माणावर वापरल े जाणार े रटन मॉडेल आहे याची सहज गणना केली जाऊ शकते.
अवा तव अंदाजांमुळे यावर टीका केली जाते. या टीका असूनही, CAPM अनेक
प रि थत म य े DDM िकंवा WACC मॉडेलपे ा अिधक उपयु प रणाम दान करते.
मालम ेची जोखीम ल ात घेता अपेि त परतावा मोज याच े सू खालील माण े आहे:
जोखीम आिण पैशा या वेळे या मू याब ल भरपाई िमळावी अशी गुंतवणूकदारा ंची
नेहमीच अपे ा असत े. CAPM या सू ातील जोखीम -मु दर हा पैशा या वेळे या
मू यासाठी आहे. CAPM सू ाचे इतर घटक गुंतवणूकदाराला अित र जोखीम
घे यास जबाबदार असता त.
गुंतवणुक जोखीम मु दर गुंतवणुक चा बीटा बाजार जोखीम munotes.in
Page 110
औ ोिगक अथ शा
110 संभा य गुंतवणुक चा बीटा हा बाजारासारखा िदसणा या पोट फोिलओम य े गुंतवणूक
िकती जोखीम वाढवेल याचे मोजमाप आहे. जर एखादा शेअर बाजाराप े ा जोखमीचा
असेल, तर याचा बीटा एकाप े ा मोठा असेल. जर एखा ा समभागाचा बीटा एकाप े ा
कमी असेल, तर फॉ य ु ला असे गृहीत धरतो क तो पोट फोिलओचा धोका कमी करेल.
टॉकचा बीटा बाजार जोखीम ीिमयमन े गुणाकार केला जातो, जो बाजाराकड ून
जोखीम -मु दरापे ा जा त अपेि त परतावा असतो . जोखीम -मु दर नंतर टॉक या
बीटा उ पादनाम य े आिण बाजार जोखीम ीिमयमम य े जोडला जातो. प रणा मामुळे
गुंतवणूकदाराला आव यक परतावा िकंवा सवलत दर िमळण े आव यक आहे जे ते
एखा ा मालम ेचे मू य शोध यासाठी वाप शकतात .
CAPM सू ाचे उ ी हणज े जे हा टॉकची जोखीम आिण पैशाचे वेळेचे मू य या या
अपेि त परता याशी तुलना केली जाते ते हा याचे मू यांकन करणे.
दुस-या श दांत सांगायचे तर, CAPM चे वैयि क भाग जाणून घेऊन, एखा ा शेअरची
स याची िकंमत या या संभा य परता याशी सुसंगत आहे क नाही याचा अंदाज लावण े
श य आहे.
उदाहरणाथ , क पना करा क गुंतवणूकदार आज ित समभाग १०० डॉलस िकंमती या
समभागाचा िवचार करीत आहे जो ३% वािष क लाभांश देतो. 1.3 या बाजाराशी तुलना
करता शेअरचा बीटा आहे, हणज ेच तो बाजार पोट फोिलओप े ा जा त जोखमीचा आहे.
तसेच जोखीमम ु दर ३% आहे असे समजा आिण या गुंतवणूकदाराची अशी अपे ा
आहे क , बाजाराच े मू य दरवष ८% वाढेल.
CAPM फॉ य ु यावर आधा रत टॉकचा अपेि त परतावा 9.5% आहे:
9.5% = 3% + 1.3 × (8% − 3%)
CAPM सू ाचा अपेि त परतावा अपेि त लाभांश आिण अपेि त होि ड ंग कालावधीत
टॉकच े भांडवली वाढ कमी कर यासाठी वापरला जातो.
या भिव यातील रोख वाहाच े सवलती चे मू य $100 या बरोबरीच े अस यास ,
CAPM सू सूिचत करतो क जोखीम सापे टॉकच े मू य यो य आहे.
CAPM मधील सम या :
CAPM सू ामागील अनेक गृहीतके य ात िटकत नाहीत असे दश िवले गेले आहे.
आधुिनक आिथ क िस ांत दोन गृिहतका ंवर आधा रत आहे:
1. िस य ु रटीज माक ट खूप पधा मक आिण काय म आहेत ( हणज ेच, कंप यांब ल
संबंिधत मािहती जलद आिण सव िवत रत केली जाते). munotes.in
Page 111
आिथ क िव ेषण – २
111 2. या बाजारा ंम ये तक संगत, जोखीम - ितरोधक गुंतवणूकदारा ंचे वच व आहे, जे
यां या गुंतवणुक वरील परता यात जा तीत जा त समाधान िमळव या चा य न
करतात .
प रणामी , CAPM काय करते क नाही हे पूण पणे प नाही.
जे हा ो. यूजीन फामा आिण केनेथ च यांनी यूयॉक टॉक ए सच ज, अमे रकन
टॉक ए सच ज आिण नॅ डॅक वरील शेअर रटन पािहला ते हा यांना आढळल े क
दीघ कालावधीतील बीटामधी ल फरक वेगवेग या टॉ स या कामिगरीच े प ीकरण
देत नाहीत . बीटा आिण वैयि क टॉक रटन मधील रेषीय संबंध देखील कमी
कालावधीत तुटतो. हे िन कष असे सूिचत करतात क CAPM चुक चे असू शकते.
या सम या असूनही, CAPM फॉ य ु ला अजूनही मोठ्या माणावर वापरला जातो कारण
तो सोपा आहे आिण गुंतवणुक या पया यांची सहज तुलना कर यास अनुमती देतो.
सू ाम य े बीटा समािव के याने जोखीम टॉक या िकमतीतील अि थरत ेने मोजली
जाऊ शकते असे गृहीत धरते. तथािप , दो ही िदशांम ये िकंमतीची हालचाल िततक च
धोकादायक नाही. टॉकची अि थ रता िनधा रत कर यासाठी पाह याचा कालावधी
मानक नाही कारण टॉक रटन (आिण जोखीम ) सामा यपण े िवत रत केले जात नाहीत .
CAPM हे देखील गृहीत धरते क सवलत कालावधीत जोखीम मु दर ि थर राहतो .
मागील उदाहरणाम य े असे गृहीत धरा क यू.एस. ेझरी बाँडवरील याजदर 10 वषा या
होि ड ंग कालावधीत 5% िकंवा 6% पय त वाढला आहे. जोखीम -मु दरात वाढ
के याने गुंतवणुक त वापर या जाणार ्या भांडवलाची िकंमत देखील वाढते आिण यामुळे
टॉकच े मू य जा त होते.
बाजार जोखीम ीिमयम शोध यासाठी वापरल ेला माक ट पोट फोिलओ केवळ एक
सै ांितक मू य आहे आिण टॉकला पया य हणून खरेदी िकंवा गुंतवणूक करता येणारी
मालम ा नाही. बह तेक वेळा, गुंतवणूकदार S&P 500 सार या मुख टॉक इंडे सचा
वापर बाजाराला पया य हणून करतात , जी एक अपूण तुलना आहे.
CAPM ची सवा त मह वाची टीका हणज े सवलत ि य ेसाठी भिव यातील रोख
वाहाचा अंदाज लावला जाऊ शकतो . जर एखादा गुंतवणूकदार उ च पातळी या
अचूकतेसह टॉक या भिव यातील परता याचा अंदाज लावू शकला , तर CAPM ची
गरज भासणार नाही.
CAPM चे यावहा रक मू य :
CAPM चे समालोचन आिण पोट फोिलओ बांधणीत याचा वापर कर यामागील गृहीतके
ल ात घेता, ते कसे उपयु ठ शकते हे पाहणे कठीण होऊ शकते. तथािप ,
भिव यातील अपे ां या वाजवीपणाच े मू यमापन कर यासाठी िकंवा तुलना आयोिजत
कर यासाठी एक साधन हणून CAPM वापरण े अजूनही मह वप ूण असू शकते. munotes.in
Page 112
औ ोिगक अथ शा
112 या उदाहरणात असे गृहीत धरा क गे या काही वषा त समूहाची कामिगरी 10% पे ा
थोडी चांगली होती, तर या समभागान े सात यान े कमी कामिगरी केली होती, 9%
परतावा िमळाला होता. गुंतवणूक यव थापकान े वाढीव अपेि त परता याच े काही
समथ न के यािशवाय स लागाराची िशफारस घेऊ नये.
एक गुंतवणूकदार यां या पोट फोिलओ िकंवा वैयि क टॉक कामिगरीच े मू यमापन
कर यासाठी CAPM आिण काय म सीमार ेषेतील संक पना वाप शकतो .
उदाहरणाथ , असे गृहीत धरा क गुंतवणूकदारा या पोट फोिलओन े गे या तीन वषा म ये
10% परतावा (जोखीम ) या मानक िवचलनासह ित वष 10% परतावा िदला आहे.
तथािप , बाजारातील सरासरीन े 8% या जोखमीसह गे या तीन वषा त 10% परतावा
िदला आहे.
यांचा पोट फोिलओ कसा तयार केला जातो याचे पुनमू यांकन कर यासाठी आिण
SML वर कोणत े होि ड ंग असू शकत नाहीत हे पाह यासाठी गुंतवणूकदार या
िनरी णाचा वापर क शकतात . गुंतवणूकदाराचा पोट फोिलओ CML या उजवीकड े
का आहे हे हे प क शकते. जर एकतर परतावा कमी होत असल े या िकंवा
पोट फोिलओची जोखीम असमानत ेने वाढल ेली होि ड ंग ओळखली जाऊ शकते, तर
गुंतवणूकदार परतावा सुधार यासाठी बदल क शकतो .
आ या ची गो नाही क , CAPM ने जोखीम - ितरोधी गुंतवणूकदारा ं ारे, िविश बाजार
िकंवा मालम ा वगा ची न कल कर यासाठी शेअस या पोट फोिलओच े अनु मण िकंवा
एक ीकरण वापर यात वाढ हो यास हातभार लावला . हे मु य व े CAPM संदेशामुळे
आहे क केवळ उ च जोखीम (बीटा) घेऊन संपूण बाजारा या तुलनेत जा त परतावा
िमळवण े श य आहे.
६.५ भांडवलाची भा रत सरासरी िकंमत (WEIGHTED AVERAGE
COST OF CAPITAL)(WACC)
कंप या अनेकदा यां या कामकाजासाठी आव यक िव प ुरवठा हणून कज आिण
इि वटी जारी करणे अशा दोह या संयोजनाचा देखील वापर करतात . अशा कार े,
भांडवलाची एकूण िकंमत सव भांडवली ोतां या भा रत सरासरीव न घेतली जाते,
याला मोठ्या माणावर भांडवलाची भा रत सरासरी िकंमत हणून ओळखल े जाते.
भांडवलाची भा रत सरासरी िकंमत (WACC) ही सामा य समभाग , पसंतीचा टॉक ,
रोखे आिण कजा या इतर कारा ंसह सव ोता ंकडून भांडवलाची सरासरी करो र
िकंमत फम या सरासरी करो र मू याचे ितिनिध व करते. एखा ा कंपनीला आप या
मालम ा ंना िव प ुरवठा कर यासाठी देय दे याची अपे ा असल ेला हा सरासरी दर
आहे.
आव यक परता याचा दर (RRR) िनधा रत कर याचा WACC हा एक सामा य माग
आहे कारण तो एकाच सं येत, बॉ डधारक आिण भागधारक दोघेही कंपनीला भांडवल munotes.in
Page 113
आिथ क िव ेषण – २
113 दान कर यासाठी मागणी करत असल ेला परतावा य करतो . जर एखा ा फम चा
टॉक तुलनेने अि थर असेल िकंवा याचे कज धोकादायक मानल े जात असेल तर
याचे WACC जा त अस याची श यता असत े कारण गुंतवणूकदारा ंना जा त परतावा
आव यक असतो .
क प हाती घे या या िकंवा दुसरा यवसाय घे या या संभा य फाय ा ंचे िव ेषण
करताना WACC देखील मह वाच े आहे. उदाहरणाथ , जर कंपनीला िव ास असेल क
िवलीनीकर णामुळे ित या भांडवला या खचा पे ा जा त परतावा िमळेल, तर कदािचत
कंपनीसाठी ही एक चांगली िनवड आहे. जर याचे यव थापन या या वतः या
गुंतवणूकदारा ं या अपे ेपे ा कमी परता याची अपे ा करत असेल, तर याला याचे
भांडवल अिधक चांग या कार े वापरा यचे आहे.
बह सं य यवसाय हे कज घेतले या िनधीवर चालत अस यान े, भांडवलाची िकंमत हा
फम या िन वळ न या या मतेचे मू यमापन कर यासाठी एक मह वाचा मापदंड
बनतो. WACC पैसे उधार घे यासाठी कंपनीची िकंमत मोजत े. भांडवलाची भा रत
सरासरी िकंमत या या गणनेत कंपनीचे कज आिण इि वटी या दो ह चा वापर करते.
बह तेक करणा ंम ये, कमी WACC एक िनरोगी यवसाय दश वते जो कमी खचा त
गुंतवणूकदारा ंना आकिष त कर यास स म आहे. याउलट , एक उ च WACC सहसा
अशा यवसाया ंशी जुळते यांना अिधक जोखीम हणून पािहल े जाते आिण
गुंतवणूकदारा ंना जा त परता याची भरपाई करणे आव यक असत े.
जर एखा ा कंपनीला फ एका ोता ार े िव प ुरवठा िमळत असेल- हणज े, सामा य
टॉक -तर या या भांडवलाची िकंमत मोजण े तुलनेने सोपे होईल. जर गुंतवणूकदारा ंना
शेअस खरेदी कर यासाठी 10% परता याचा दर अपेि त असेल, तर फम ची
भांडवलाची िकंमत या या इि वटी या िकंमती माण ेच असेल: 10%.
जर कंपनीने केवळ कजा या िव प ुरवठ्याचा वापर केला तर हेच खरे असेल. उदा.,
कंपनीने आप या थक त रो या ंवर सरासरी ५% उ प न िदले, तर या या कजा ची
िकंमत ५% होईल.
फम या इ वट चे बाजार मू य फम या कजा चे बाजार मू य समभागाची कंमत कजा ची कंमत कॉप रेट कर दर munotes.in
Page 114
औ ोिगक अथ शा
114 WACC ची गणना येक भांडवली ोताची िकंमत (कज आिण इि वटी ) या या
संबंिधत वजनान े गुणाकार क न आिण नंतर आलेला गुणाकार एक जोडून केली जाते.
वरील सू ाम य े, E/V हे इि वटी -आधा रत िव प ुरवठ्याचे माण दश वते, तर D/V
कज -आधा रत िव प ुरवठ्याचे माण दश वते.
अशा कार े WACC सू ाम य े दोन सं ांचा समाव ेश आहे:
आधीचा भाग भांडवलाच े भा रत मू य दश वते, तर नंतरचा कज भांडवलाच े भा रत मू य
दश वते.
इि वटीची िकंमत मोज यासाठी थोडी अवघड असू शकते कारण भाग भांडवलाला
तांि क ्या प मू य नसते. जे हा कंप या बाँडधारका ंची परतफ ेड करतात , ते हा
यांनी िदले या रकमेवर पूव िनधा रत याजदर असतो . दुसरीकड े, इि वटीला कोणतीही
ठोस िकंमत नाही जी कंपनीने भरणे आव यक आहे. प रणामी , कंप यांना इि वटी या
िकंमतीचा अंदाज यावा लागतो - दुसर् या श दांत सांगायचे तर, समभागा या अपेि त
अि थरत े या आधार े गुंतवणूकदार िकती परता याची मागणी करतात .
भागधारका ंना कंपनीतील यां या गुंतवणुक वर िविश परतावा िमळ याची अपे ा
अस याम ुळे, इि वटी धारका ंचा परतावा आव यक असल ेला दर हा कंपनी या
ीकोनात ून खच आहे; कंपनी हा अपेि त परतावा दे यात अयश वी ठर यास ,
भागधारक यांचे शेअस िवकून टाकतील , याम ुळे शेअस ची िकंमत आिण कंपनीचे मू य
दो ही कमी होईल. इि वटीची िकंमत, मग, मूलत: कंपनीने शेअरची िकंमत
राख यासाठी यु प न करणे आव यक असल ेला एकूण परतावा आहे जो या या
गुंतवणूकदारा ंना संतु करेल.
इि वटी या िकमतीवर पोहोच यासाठी कंप या सामा यत : कॅिपटल अॅसेट ाइिस ंग
मॉडेल (सीएपीएम ) वापरतात (सीएपीएमम य े, याला गुंतवणुक चा अपेि त परतावा
हणतात ). पु हा, ही अचूक गणना नाही कारण कंप यांना ऐितहािसक डेटावर अवल ंबून
राहावे लागत े, जे भिव यातील वाढीचा अचूकपणे अंदाज लावू शकत नाही.
दुसरीकड े, कजा ची िकंमत (आरडी ) िनि त करणे ही अिधक सरळ ि या आहे. हे बर्
याचदा कंपनी या थक त कजा साठी उ प नाची प रप वत ेपय त सरासरी क न केले
जाते. जर आपण साव जिनक र या यापार केले या कंपनीकड े पहात असाल तर ही
प त सोपी आहे यास या या कजा या जबाबदा या न दवा या लागतील . munotes.in
Page 115
आिथ क िव ेषण – २
115 खासगी मालक या कंप यांसाठी, मूडीज आिण एस अँड पी सार या कंप यांकडून
कंपनी या पतमाना ंकनाकड े पािहल े जाऊ शकते आिण नंतर जोखीम -मु मालम ा ंवर
(उदाहरणाथ , याच प रप वत े या ेझरी नोट्स) संबंिधत साराची जोड िदली जाऊ
शकते, जेणेक न गुंतवणूकदार मागणी करतील या परता याचा अंदाज बांधता येईल.
सामा यत : यवसाय यां या करात ून याज खच वजा कर यास स म असतात . यामुळे
एखा ा कंपनी या कजा ची िन वळ िकंमत हणज े ती करांम ये बचत केलेली र कम
वजा जाता याजाची र कम देत आहे. हणूनच कजा या करो र खचा ची मोजणी
कर यासाठी आरडी (१ - कॉप र ेट टॅ स रेट) वापरला जातो.
६.६ भांडवल संरचना (CAPITAL STRUCTURE )
भांडवली रचना ही कंपनी या एकूण कामकाजासाठी आिण वाढीसाठी िव प ुरवठा
कर यासाठी वापरल े या कज आिण इि वटीच े िविश संयोजन आहे.
इि वटी भांडवल हे कंपनीतील मालक या शेअस मधून िनमा ण होते आिण भिव यातील
रोख वाह आिण न याचा दावा करते. कज हे बाँड इ यूज िकंवा लोन या व पात
येते, तर इि वटी सामा य टॉक , पसंतीचा टॉक िकंवा कायम कमाई या व पात
येऊ शकते. अ पम ुदतीच े कज ही भांडवली संरचनेचा भाग मानल े जाते.
कज आिण इि वटी दो ही बॅल स शीटवर आढळ ू शकतात . बॅल स शीटवर देखील
सूचीब केलेली कंपनी मालम ा कज िकंवा इि वटीसह खरेदी केली जाते.
भांडवली रचना ही कंपनीचे दीघ कालीन कज , अ प-मुदतीच े कज , सामा य टॉक आिण
ाधा यक ृत टॉक यांचे िम ण असू शकते. कंपनी या भांडवली संरचनेचे िव ेषण
करताना अ पकालीन कज िव दीघ कालीन कजा चे माण िवचारात घेतले जाते.
जे हा िव ेषक भांडवला या संरचनेचा संदभ घेतात, ते हा ते बह धा फम या कज -ते-
इि वटी (D/E) गुणो राचा संदभ घेतात, जे कंपनी या कज घे या या प ती िकती
धोकादायक आहेत याची अंत ी देतात. सहसा , कजा ारे मोठ्या माणावर िव प ुरवठा
करणा या कंपनीची भांडवल रचना अिधक आ मक असत े आिण यामुळे
गुंतवणूकदारा ंना मोठा धोका असतो . हा धोका, तथािप , फम या वाढीचा ाथिमक ोत
असू शकतो .
कंपनीकड ून भांडवली बाजारात पैसे उभे कर याच े दोन मु य मागा पैक कज हा एक माग
आहे. कर फाय ा ंमुळे कंप यांना कजा चा फायदा होतो; उधारी िनधी या प रणामी
िदलेले याज देय कर-वजावट होऊ शकते. इि वटी या िवपरीत , कज कंपनी िकंवा
यवसायाला मालक िटकव ून ठेव याची परवानगी देते. या यित र , कमी याजदरा या
काळात , कज मुबलक आिण वेश करणे सोपे आहे.
इि वटी बाहेरील गुंतवणूकदारा ंना कंपनीची आंिशक मालक घे यास परवानगी देते.
कजा पे ा इि वटी अिधक महाग असत े, िवशेषतः जे हा याजदर कमी असतात . तथािप , munotes.in
Page 116
औ ोिगक अथ शा
116 कजा या िवपरीत , इि वटीला परतफ ेड कर याची आव यकता नाही. घट या कमाई या
बाबतीत कंपनीला हा फायदा आहे. दुसरीकड े, इि वटी कंपनी या भिव यातील
कमाईवर मालकाचा दावा दश वते.
या कंप या इि वटीप े ा जा त कजा चा वापर यां या मालम ा आिण फंड ऑपरेिटंग
ि याकलापा ंसाठी िव प ुरवठा कर यासाठी करतात यांचे ली हर ेज गुणो र जा त
असत े आिण आ मक भांडवलाची रचना असत े. जी कंपनी कजा पे ा जा त इि वटी
असल े या मालम ेसाठी पैसे देते ितचे ली हर ेज रेशो कमी असत े आिण पुराणमतवादी
भांडवलाची रचना असत े. असे हटल े आहे क , उ च ली हर ेज गुणो र आिण आ मक
भांडवलाची रचना देखील उ च िवकास दरास कारणीभ ूत ठ शकते, तर पुराणमतवादी
भांडवली संरचनेमुळे िवकास दर कमी होऊ शकतो .
भांडवल संरचनेची तुलना कर यासाठी िव ेषक D/E माण वापरतात . एकूण
दािय वा ंना एकूण इि वटीन े िवभािजत क न याची गणना केली जाते. जाणकार
कंप यांनी यां या कॉप र ेट धोरणा ंम ये कज आिण इि वटी या दो ही गो चा समाव ेश
करायला िशकल े आहे. तथािप , काही वेळा, कंप या िवशेषतः बा िनधी आिण कजा वर
खूप अवल ंबून राह शकतात . गुंतवणूकदार डी/ई गुणो राचा मागोवा घेऊन आिण
कंपनी या उ ोग समवय का ंशी तुलना क न फम या भांडवली संरचनेचे िनरी ण क
शकतात .
िविवध उ ोगांमधील कंप या यां या यवसाया या कारास अनुकूल असल े या
भांडवली संरचनांचा अिधक चांग या कार े वापर करतात . वाहनिनिम तीसार या
भांडवल धान उ ोगा ंना अिधक कजा चा उपयोग होऊ शकतो , तर सॉ टव ेअर
कंप यांसार या म धान िकंवा सेवा धान कंप या इि वटीला ाधा य देऊ शकतात .
एखा ा कंपनीकड े भांडवल उपल ध आहे असे गृहीत धरले तर (उदा. गुंतवणूकदार व
सावकार ) यांना यां या भांडवलाची िकंमत कमीत कमी करायची आहे. भांडवला या
(WACC) मोजणी या भा रत सरासरी िकंमतीचा वापर क न हे केले जाऊ शकते.
ड य ूएसीसी ची गणना कर यासाठी यव थापक िकंवा िव ेषक येक भांडवली
घटकाची िकंमत या या माणशीर वजनान े गुणाकार करतात .
६.७ मोिडि लयानी - िमलर मेय
तावना :
कॉप र ेशन फायना सवरील ब याच संशोधनान ुसार, भांडवला या संरचनेचा िनण य हा
काय कारी अिधकारी आिण यव थापन तरासमोरील सवा त मूलभूत सम या ंपैक एक
आहे. कॉप र ेट फायना स हे कॉप र ेशनने घेतलेले आिथ क िनण य आिण हे िनण य
घे यासाठी वापर या जाणा या साधना ंशी तसेच िव ेषणाशी संबंिधत िव प ुरवठ्याचे
एक िविश े आहे. एकूणच हे दीघ कालीन आिण अ प-मुदतीच े िनण य आिण तं ांम ये
िवभागल े जाऊ शकते आिण ाथिमक ल य फम या आिथ क जोखम च े यव थापन munotes.in
Page 117
आिथ क िव ेषण – २
117 करताना कॉप र ेट मू य जा तीत जा त करणे हे आहे. भांडवली गुंतवणुक चे िनण य हे
दीघ मुदतीच े पया य असतात जे इि वटी िकंवा कजा सह गुंतवणूक करता त आिण अ प-
मुदतीच े िनण य चालू मालम ा आिण चालू दािय वा ं या संतुलनाशी संबंिधत असतात जे
रोख र कम , सूची आिण अ प-मुदतीच े कज आिण कजा चे यव थापन करीत असतात .
कॉप र ेट िव हे िस ांत, ि या आिण तं े हणून प रभािषत केले जाऊ शकते जे
कॉप र ेशन गुंतवणूक, िव प ुरवठा आिण लाभांश िनण य घे यासाठी वापरतात जे शेवटी
कॉप र ेट मू य वाढिव यात योगदान देतात. अशा कार े, कॉप र ेशन थम कोण या
क पा ंम ये गुंतवणूक करायची हे ठरवेल, नंतर यांना िव प ुरवठा कसा करायचा हे
ठरवेल आिण शेवटी, मालका ंना िकती पैसे परत ायच े ते ठरवेल. गुंतवणूक, िव प ुरवठा
आिण लाभांश िवतरण करणार े हे तीनही प रमाण पर परस ंबंिधत आिण पर पर
अवल ंबून आहेत.
एखा ा कंपनीची भांडवली रचना हणज े कज , ाधा यक ृत टॉक आिण फायना सचा
सामा य टॉक याचा वापर ती दीघ कालीन िव प ुरवठा कर यासाठी करते. इि वटी
आिण कज भांडवल हे फम साठी दीघ कालीन िनधीच े दोन मुख ोत आहेत. भांडवली
संरचनेचा िस ांत फम या भांडवला या खचा शी जवळून संबंिधत आहे. िनधी
िमळिव यासाठी उ ोगा ंना काही खच भरावा लागतो , गुंतवणूक ि याकलापा ंम ये
भांडवलाची िकंमत देखील परता या या दराचा मु य िवचार केला जातो.
भांडवलाची भा रत सरासरी िकंमत (WACC) हा फम या सव िस य ु रटीज या बाजार
मू यावरील परता याचा अपेि त दर आहे. भांडवली संरचनेत WACC वेगवेग या
िस य ु रटीज या िम णावर अवल ंबून असत े; भांडवली संरचनेतील िविवध
िस य ु रटीज या िम णात बदल के याने WACC म ये बदल होईल. अशा कार े,
भांडवली संरचनेत िविवध िस य ु रटीजच े िम ण असेल याम य े WACC िकमान
असेल. भांडवली संरचनेबाबतचा िनण य हा भागधारका ं या संप ीच े जा तीत जा त
वाढ कर या या उ ेशावर आधा रत असतो .
सै ांितक आधारा या भांडवला या संरचने या संदभा त, ँको मोिडि लयानी आिण
मेट न एच. िमलर (1958 आिण 1963) यांचा मोिदि लयानी -िमलर मेय हा सवा त
िस िस ांत आहे. तरीही कंप यांनी यां या ि थर मालम ेसाठी सव म िव प ुरवठा
कसा करावा हा साधा हा वाद त मु ा आहे.
मोदीि लयानी -िमलर ताव I
मोदीि लआनी -िमलर ताव १ िस ांतात असे हटल े आहे क , िविश बाजारम ू य
ि य तग त करां या अनुपि थतीत कोणताही यवहार खच , असमिमत मािहती नसणे
आिण प रपूण बाजारात भांडवला या िकंमतीवर आिण फम या मू यावर भांडवली
संरचनेत बदल झा यान े प रणाम होत नाही. फम चे मू य या या वा तिवक मालम े ारे
िनधा रत केले जाते, ते जारी केले या िस य ु रटीज ार े न हे. दुस-या श दांत सांगायचे munotes.in
Page 118
औ ोिगक अथ शा
118 तर, जोपय त फम चे गुंतवणुक चे िनण य िदले जातात , तोपय त भांडवला या संरचनेचे
िनण य असंब असतात .
मोदीि लआनी आिण िमलर (१९५८ ) यांनी प केले क , हे मेय मुळात कोण याही
करां या गृिहतकान े िस झाले होते. हे दोन तावा ंनी बनलेले आहे जे (i) भांडवलाची
एकूण िकंमत आिण फम चे मू य भांडवला या संरचनेपासून वतं आहे. फम चे एकूण
बाजारम ू य या जोखमी या वगा साठी यो य दरानुसार अपेि त िन वळ प रचालन
उ प नाच े भांडवल क न िदले जाते. (२) भांडवली संरचनेत कजा चे माण अिधक
अस यान े आिथ क जोखीम वाढते. प रणामी , इि वटीची िकंमत अशा कार े वाढते क ,
कजा चा कमी खचा चा फायदा नेमका भ न िनघेल. यामुळे भांडवलाचा एकूण खच
तसाच राहतो .
MM िस ा ंताची गृहीतक े अशी आहेत:
१. हा प रपूण भांडवली बाजार आहे. भांडवली बाजार प रपूण असतात ते हा
● गुंतवणूकदार िस य ु रटीज खरेदी आिण िव कर यास मोकळ े असतात .
● गुंतवणूकदार िनब धांिशवाय यापार क शकतात आिण कंप या करतात याच
अट वर कज घेऊ शकतात िकंवा िनधी देऊ शकतात .
● गुंतवणूकदार तक शु पणे वागतात .
● गुंतवणूकदारा ंना सव संबंिधत मािहतीवर समान वेश असतो .
● भांडवली बाजार काय म असतो .
● आिथ क संकट आिण िलि वड ेशनचा कोणताही खच नसतो .
● कोणत ेही कर नसतात .
२. कंप यांचे वग करण एकिजनसी यवसाय जोखीम वगा त केले जाऊ शकते. एकाच
जोखीम वगा तील सव कंप यांना समान माणात आिथ क जोखीम असेल.
३. भिव यातील गुंतवणूक, नफा आिण लाभांश यांबाबत सव गुंतवणूकदारा ंचा ि कोन
सारखाच असतो ; यांना फम या िन वळ ऑपरेिटंग उ प नाची समान अपे ा
असत े.
४. लाभांश देय गुणो र 100% आहे, याचा अथ असा आहे क कोणत ेही याचा अथ
कोणत ेही राखून ठेवलेले उ प न नाही.
करिव ा या अनुपि थतीत , एमएम ताव I वर आधारीत , फम चे मू य ित या भांडवली
संरचनेमुळे भािवत होत नाही. दुसर्या श दांत सांगायचे तर, एखा ा कंपनीवर दािय व े
आहेत क नाही याची पवा न करता , या या िस य ु रटीज धारका ंची एकूण जोखीम munotes.in
Page 119
आिथ क िव ेषण – २
119 भांडवली रचना बदलली तरी बदलणार नाही. भांडवलाची भा रत सरासरी िकंमत
अप रवित त अस याने, कंपनी या एकूण मू या माण ेच असण े आव यक आहे.
कंपनीकड े कज असो वा नसो िकंवा उ च िकंवा कमी कज असो, गुंतवणूकदारा ंना
खालील दोन कार या गुंतवणुक ार े इि छत कारची कमाई तयार कर यासाठी सव
उपल ध आहेत.
1. कंपनी या शेअर कजा त थेट गुंतवणूक
2. जर ली हड फ स या शेअस ची िकंमत खूप जा त असेल, तर गुंतवणूकदार वतःह न
कज घे याचा फायदा घे याचा य न करतील आिण अनिल हड फ स मधील शेअस
खरेदी कर यासाठी पैसे वापरतील . गुंतवणूकदारा ंकडून कजा चा वापर होममेड ली हर ेज
हणून ओळखला जातो.
होममेड ली हर ेजचे गुंतवणूकदार ली हड फ स माण ेच परतावा िमळव ू शकतात , हणून,
गुंतवणूकदारा ंसाठी; डेट-इि वटी िम णाम ुळे फम चे मू य भािवत होत नाही.
एम.एम. ताव I गृहीतके अगदीच अवा तव आहेत, याचे काही प रणाम आहेत,
(i) भांडवलाची रचना भागधारका ं या संप ी वाढव यासाठी अ ास ंिगक आहे.
(ii) फम चे मू य फम या भांडवली अंदाजप का या िनण यांव न िनि त केले जाते.
(iii) (एखादी फम कजा वर िकती माणात अवल ंबून असत े हे वाढिव यास जोखीम
आिण इि वटीम य े अपेि त परतावा या दो ही गो ी वाढतात - परंतु ित शेअर
िकंमत नाही.
(iv) िम टन हॅ रस आिण अतू र रािवव (१९९१ ) यांनी असमिमत मािहती प केली
क , फम यव थापक िकंवा आतील लोकांकडे फम या परता या या वाहाची
वैिश ्ये िकंवा गुंतवणूक या संध ची वैिश ्ये याब ल खाजगी मािहती असत े असे
गृहीत धरले जाते. बाहेर या गुंतवणूकदारा ंपे ा यांना यां या कंप यां या
श यता , जोखीम आिण मू यांब ल अिधक मािहती असेल. मग ते प रपूण
बाजारप ेठेचे गृहीतक पूण क शकत नाही.
MM ताव I या अपु या आधारावर , ँको मोिडि लयानी आिण मेट न एच. िमलर
यांनी 1963 म ये यां या िस ांताम य े सुधारणा केली, जो MM ताव II आहे.
मोिडि लयानी -िमलर ताव II
Modigliani -Miller Proposition II Theory (MM II) इि वटीची िकंमत प रभािषत
करते हे फम या कज /इि वटी -गुणो राच े एक रेषीय काय आहे. यां या मते, िदले या
जोखीम वगा तील कोण याही फम साठी, इि वटीची िकंमत भांडवलाची ि थर सरासरी
िकंमत आिण आिथ क जोखमीसाठी ीिमयम या बरोबरीची असत े, जी सरासरी िकंमत
आिण खच यां यातील सारा या डेट/इि वटी गुणो रा या समान असत े. कजा चे. munotes.in
Page 120
औ ोिगक अथ शा
120 तसेच मोिदि लयानी आिण िमलर (1963) यांनी कॉप र ेट करां या अि त वाच े मह व
ओळखल े. यानुसार, यांनी मा य केले क याज शु का या कर कपातीम ुळे कजा या
वापरान े फम चे मू य वाढेल िकंवा भांडवलाची िकंमत कमी होईल.
अशा कार े, भांडवली संरचनेत कज घटक जा तीत जा त वाढवून कॉप र ेशनचे मू य
ा केले जाऊ शकते.
अ यासासाठी भांडवला या संरचने या या िस ांताने एक मह वाची आिण
िव ेषणा मक चौकट दान केली. या ि कोनान ुसार, फम चे मू य VL = VU = EBIT
(1-T) / requity + TD आहे जेथे TD ही कर बचत आहे.
एम.एम. ताव II असे गृहीत धरत आहे क येकाचा कर कवच भाव समान आहे,
आिण ी ेपात चालू आहे. करदािय व कमी झा याम ुळे ली हर ेज कंप यांना याज
खचा त वाढ कर यात आली आहे, रोख वाहाच े भागधारक आिण लेनदार यांना वाटपही
वाढल े आहे. वरील सू कंपनी या कजा व न काढल े जाऊ शकते िजतके जा त कर
बचतीच े फायद े िततके कंपनीचे मू य जा त .
MM ताव II या सुधा रत भांडवली संरचनेत असे िनदश नास आणून दे यात आले
आहे क , प रपूण भांडवल बाजारा या प रि थतीत कर कवचाच े अि त व गाठता येत
नाही. अपूण आिथ क बाजारप ेठेत, भांडवली संरचनेतील बदल कंपनी या मू यावर
प रणाम करतात . यामुळे, भांडवली संरचनेसह कॉप र ेशन या भांडवलाच े मू य आिण
िकंमत वेगवेग या ली हर ेजम य े बदलत े, ली हड फम चे मू य अनिल हर ेड फम या
मू यापे ा जा त होईल.
एमएम पोिझशन िस ांत सुचिवतो क कजा चे माण िजतक े जा त असेल िततके
कॉप र ेटसाठी अिधक अनुकूल आहे, परंतु कज घे याने याज कर संर ण जोडल े जात
असल े तरी यामुळे आिथ क संकटाचा खच होऊ शकतो . जे हा कज दारांना िदलेली
आ ासन े मोडली जातात िकंवा अडचण येते ते हा आिथ क संकट उ वत े. आिथ क
संकटाम ुळे िदवाळखोरी होऊ शकते.
िदवाळखोरी या अित र जोखमीवर आधा रत एम.एम.मधील भांडवली संरचने या
िस ांताचा यापार िस ांत आिण भांडवला या संरचने या िस ांतात आणखी सुधारणा
करतो , जेणेक न याला अिधक यावहा रक मह व ा होईल.
िन कष
भांडवल संरचनेचा िनण य हा कॉप र ेट फायना समधील सवा त मूलभूत सम या ंपैक एक
आहे. भांडवली संरचना कोण या कारची असली तरीही , सवा त चांग या भांडवली
संरचनांपैक एक सा य कर यासाठी , कंपनी इि वटी आिण कज यांचे िम ण असावी
आिण ती केवळ इि वटी िकंवा कजा वर ल क ि त क शकत नाही. सव साधारणपण े,
िविवध उ ोगा ं या भांडवली संरचनांम ये फरक आहेत; यांची वतःची वैिश ्ये आहेत.
सवा त मह वाची गो हणज े कंपनीची तरलता पुरेशी आहे क नाही. कोण या कार या munotes.in
Page 121
आिथ क िव ेषण – २
121 मालम ेम ये िनधीच े वाटप कसे करायच े याचा िनण य घेताना, कंपनीला NPV, IRR
आिण पेबॅक कालावधी यांसार या िविवध घटका ंचा िवचार आिण तुलना करावी लागत े.
NPV, IRR आिण पेबॅक कालावधीच े मू यमापन करताना , रोख वाह हा मह वा या
घटकाचा िनधी आहे. हणून कंपनीला िव प ुरवठा कसा िमळवायचा आिण ते कसे
गुंतवायच े हे मािहत असल े पािहज े. फम मू य जा तीत जा त कर यासाठी यांनी
काळजीप ूव क यां या संसाधना ंचे वाटप केले पािहज े.
६.८ संदभ
Bruner, R.F., K.M. Eades, R.S. Harris and R.C. Higgins, 1998, Best
Practices in Estimating the Cost of Capital: Survey and Synthesis ,
Financial Prac tice and Education
Cooper, I. and E. Kaplanis, 1995 , Home Bias in Equity Portfolios and
the Cost of Capital for Multinational Firms , Journal of Applied
Corporate Finance, v8(3)
Eberhardt, M.C., 1994, The Search for Value: Measuring the
Company's Cost of Ca pital, Harvard Business School Press.
Keck, T., E. Levengood, and A. Longfield, 1998, Using Discounted
Cash Flow Analysis in an International Setting: A Survey of Issues in
Modeling the Cost of Capital, Journal of Applied Corporate Finance,
v11(3), 82 -99.
Modigliani, F. and M. Miller, 1958, The Cost of Capital, Corporation
Finance and the Theory of Investment , American Economic Review,
v48, 261 -297.
६.९ सरावासाठी
1. भांडवली खचा चा अथ आिण मह व िलहा.
2. भांडवला या खचा चे िनधा रीत घटक कोणत े आहेत?
3. भांडवली मालम ा िकंमत मॉडेल / कॅिपटल असेट ाइिस ंग मॉडेल (CAPM) प
करा.
4. भांडवला या भा रत सरासरी खचा चे मेय प करा.
5. भांडवला या संरचनेवर एक टीप िलहा.
6. मोिडि लयानी - िमलर मेयचे िव ेषण करा.
munotes.in
Page 122
122 मॉड्युल ४
७
भारतीय उ ोग – १
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ औ ोिगक वाढीचा प रचय
७.२ भारतातील औ ोिगक वाढीची व ृ ी
७.३ भारतातील औ ोिगक थान (घटक) आिण थान धोरण
७.४
७.० उि े
या घटका या अ यासामागील म ु य उि े पुढील माण े आहेत -
औ ोिगक वाढी या स ंक पन ेचा अ यास करण े.
भारतातील औ ोिगक वाढीची व ृ ी अ यासण े.
भारतातील औ ोिगक घटका ंचा अ यास करण े.
भारतातील थान धोरणाचा अ यास करण े.
७.१ औ ोिगक वाढीचा प रचय
उ ोग िक ंवा अथ यव थ ेचे दु यम े हे आिथ क ि याकला पांचे आणखी एक
मह वाच े े आह े. वातं यानंतर, भारत सरकारन े दीघ काळात द ेशा या आिथ क
िवकासात औ ोिगक करणा या भ ूिमकेवर जोर िदला . यानुसार औ ोिगक
िवकासाची ल ू ि ंट 1956 म ये औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) ारे कर यात
आली .
1956 या धोरणात सा व जिनक े ाने या े ात प ुढाकार घ ेऊन अवजड
उ ोगा ं या थापन ेवर भर िदला . जड िक ंवा मूलभूत उ ोग धोरणाचा अवल ंब या
आधारावर या य ठरला क , यामुळे शेतीवरील भार कमी होईल , ाहकोपयोगी
व तूं या उ ोगा ं या उ पादनात वाढ होईल तस ेच रोजगार िनिम ती आिण
वावल ंबन सा य कर यासाठी उपय ु असल े या लघ ु उ ोगा ं या उ पादनात वाढ
होईल. munotes.in
Page 123
भारतीय उ ोग – १
123 औ ोिगक धोरण ठराव (IPR), 1956 वीकार यान ंतर द ुस या आिण ितस या
योजना कालावधीत हणज े 1956 -61 आिण 1961 -66 म ये औ ोिगक करणात
चंड वाढ झाली . या वाढीम य े साव जिनक े ाचा सवा िधक वाटा आह े.
परंतु 1960 या अख ेरीस, उ ोगा ंमधील ग ुंतवणूक कमी झाली याम ुळे या या
िवकास दरावर िवप रत प रणाम झाला .
1980 या दशकात , ही व ृ ी उलट झाली आिण वीज , कोळसा , रे वे यासार या
पायाभ ूत सुिवधांचा पाया अिधक मजब ूत क न उ ोगा ंम ये गुंतवणूक वाढवली
गेली.
1990 या दशका या स ु वातीला अस े आढळ ून आल े क , साव जिनक े ातील
उप म अप े े माण े कामिगरी करत नाहीत . या उप मा ंम ये गैर यव थापनाम ुळे
नुकसान झा याची त ार आह े. हणून 1991 म ये भारत सरकारन े औ ोिगक
िवकासाम य े खाजगी े ा या भ ूिमकेला ो साहन द े याचा िनण य घेतला,
उदारीकरण हण ून ओळखली जाणारी कठोर परवाना णाली काढ ून टाकली आिण
आंतररा ीय ख ेळाडूंना द ेशांतग त तस ेच देशांतग त ख ेळाडूंना परद ेशी द ेश
शोध याची परवानगी िदली .
ही सव पावल े उचल याच े उि द ेशातील औ ोिगक करणाची ि या मजब ूत
करणे हे होते. औ ोिगक िवकासा या अशा ितमानाला उदारीकरण , खाजगीकरण
आिण जागितक करण (LPG) ितमान अस े हणतात . 1991 म ये हे नवीन धोरण
वीकार यान ंतर औ ोिगक िवकास ि य ेत मंदीचे ट पे वाढल े आहेत.
1990 या दशका या सु वाती या काळात पायाभ ूत सुिवधांमधील ग ुंतवणुक त
वाढ, उ पादन श ु कात कपात , िव उपल धता इ याद म ुळे औ ोिगक करणात
ल णीय वाढ झाली .
परंतु 1990 या दशका या अख ेरीस आ ंतररा ीय क ंप यांमधील ती पधा ,
अपुरा पायाभ ूत स ुिवधा इ याद म ुळे िवकास दर मंदावला . तथािप , नवीन
सह ा दी या स ु वातीला , 2002 -08 दर यान बचत दर वाढ याम ुळे पु हा 2001 -
02 म ये 23.5 ट या ंव न 2007 -08 म ये 3७4 ट के काही प ुन ा ी झाली .
या ट यात परद ेशी कंप यां या पध नेही मदत क ेली, कारण द ेशी कंप या पध ला
त ड दे यासाठी ग ुणव ा िनय ं ण, िव आिण ाहक स ेवा इ याद या बाबतीत प ुरेसे
अंतग त साम य िनमा ण क शकतात . तथािप 2008 -09 नंतर प े ोिलयम या
िकमती , याजदर आिण परद ेशातून घेतले या कजा मुळे औ ोिगक िवकासात
काहीशी म ंदावली होती याम ुळे देशांतग त कंप यांवर मोठ ्या माणात दािय व े
िनमा ण झाली होती . munotes.in
Page 124
औ ोिगक अथ शा
124 ७.२ भारतातील औ ोिगक वाढीची व ृ ी
उ ोग िक ंवा अथ यव थ ेचे दु यम े हे आिथ क ि याकलापा ंचे आणखी एक
मह वाच े े आह े. वातं यानंतर, भारत सरकारन े दीघ काळात द ेशा या आिथ क
िवकासात औ ोिगक करणा या भ ूिमकेवर जोर िदला . यानुसार 1956 म ये
औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) ारे औ ोिगक िवकासासाठी ल ू ि ंट तयार
कर यात आली .
1956 या धोरणात साव जिनक े ाने या े ात प ुढाकार घ ेऊन अवजड
उ ोगा ं या थापन ेवर भर िदला . जड िक ंवा मूलभूत उ ोग धोरणाचा अवल ंब या
आधारावर या य ठरला क याम ुळे शेतीवरील भार कमी होईल , ाहकोपयोगी
व तूं या उ ोगा ं या उ पादनात वाढ होईल तस ेच रोजगार िनिम ती आिण
वावल ंबन सा य कर यासाठी उपय ु असल े या लघ ु उ ोगा ं या उ पादनात वाढ
होईल.
औ ोिग क धोरण ठराव , 1956 वीकार यान ंतर द ुस या आिण ितस या योजना
कालावधीत हणज े 1956 -61 आिण 1961 -66 म ये औ ोिगक करणात च ंड
वाढ झाली . या वाढीम य े साव जिनक े ाचा सवा िधक वाटा आह े.
परंतु 1960 या अख ेरीस, उ ोगा ंमधील ग ुंतवणूक कमी झाली याम ुळे या या
िवकास दरावर िवप रत प रणाम झाला .
1980 या दशकात , ही व ृ ी उलट झाली आिण वीज , कोळसा , रे वे यासार या
पायाभ ूत सुिवधांचा पाया अिधक मजब ूत क न उ ोगा ंम ये गुंतवणूक वाढवली
गेली.
990 या दशका या स ु वातीला अस े आढळ ून आल े क साव जिनक े ातील उप म
अपे े माण े कामिगरी करत नाहीत . या उप मा ंम ये गैर यव थापनाम ुळे नुकसान
झा याची त ार आह े. हणून 1991 म ये भारत सरकारन े औ ोिगक िवकासात
खाजगी े ा या भ ूिमकेला ो साहन द े याचा िनण य घेतला, उदारीकरण हण ून
ओळखली जाणारी कठोर परवाना णा ली काढ ून टाकली आिण आ ंतररा ीय ख ेळाडूंना
देशांतग त देशांतग त पधा कर याची तस ेच देशांतग त ख ेळाडूंना परद ेशी द ेश
शोध याची परवानगी िदली .
ही सव पावल े उचल याच े उि द ेशातील औ ोिगक करणाची ि या मजब ूत
करणे हे होते. औ ोिगक िवकासा या अशा ितमानाला उदारीकरण , खाजगीकरण
आिण जागितक करण (LPG) ितमान अस े हणतात . 1991 म ये हे नवीन धोरण
वीकार यान ंतर औ ोिगक िवकास ि य ेत मंदीचे ट पे वाढल े आहेत. munotes.in
Page 125
भारतीय उ ोग – १
125 1990 या दशका या स ु वाती या काळात पायाभ ूत सुिवधांमधील ग ुंतवणुक त
वाढ, उ पादन श ु कात कपात , िव उपल धता इ याद म ुळे औ ोिगक करणात
ल णीय वाढ झाली .
परंतु 1990 या दशका या अख ेरीस आ ंतररा ीय क ंप यांमधील ती पधा ,
अपुरा पायाभ ूत स ुिवधा इ याद म ुळे िवकास दर म ंदावला . तथािप , नवीन
सह ा दी या स ु वातीला , 2002 -08 दर यान बचत दर वा ढ याम ुळे 2001 -2
मधील 23.5 ट या ंव न 2007 -08 म ये 3७4 ट के इतक प ुन ा ी झाली .
या ट यात परद ेशी कंप यां या पध नेही मदत क ेली कारण थािनक क ंप या
पध ला त ड द े यासाठी ग ुणव ा िनय ं ण, िव आिण ाहक स ेवा इ याद या
बाबतीत प ुरेसे अंतग त साम य िनमा ण क शकतात . तथािप 2008 -09 नंतर
पे ोिलयम या िकमती , याजदर आिण परद ेशातून घेतले या कजा मुळे औ ोिगक
िवकासात काहीशी म ंदावली होती याम ुळे देशांतग त कंप यांवर मोठ ्या माणात
दािय व े िनमा ण झाली होती .
उ ोगा ंची रचना गितमान असत े आिण त े वेळोवेळी बदलत राहतात . औ ोिगक
रचनेतील बदल िक ंवा औ ोिगक िवकास िक ंवा िनयोजना या काळात होणारी वाढ
खालील माण े चचा केले या चार ट या ंत िवभागली जाऊ शकत े.
1. उ च वाढीचा पिहला ट पा
2. औ ोिगक ितगामीपणाचा द ुसरा ट पा
3. औ ोिगक प ुन ा ीचा ितसरा ट पा
4. औ ोिगक स ुधारणा ंचा चौथा ट पा
1. उ च वाढीचा पिहला ट पा :
पिहला ट पा पिह या योजन े या स ु वातीपास ून ते ितस या योजन े या समा ीदर यान
हणज े 1950 -51 ते 1965 -66 दर यान उ च वाढीचा होता . या काळात न ेह ं या
नेतृ वाखालील क सरकारन े औ ोिगक करणावर भर िदला होता ; िवशेषतः द ुस या
पंचवािष क योजन ेपासून. 1948 आिण 1956 या औ ोिगक धोरणा ंतग त, जड
उ ोगा ंम ये मोठ्या माणात साव जिनक ग ुंतवणूक कर यात आली कारण अशी
गुंतवणूक खाजगी े ा या भा ंडवल उभारणी मत े या बाह ेर अस या चे मानल े जात
होते. या ट यात , सरासरी औ ोिगक वाढ स ुमारे 9% होती.
2. औ ोिगक ितगामीपणाचा द ुसरा ट पा :
1966 ते 1980 दर यान या द ुस या ट याला भारतातील कमी वाढीचा ट पा िक ंवा
औ ोिगक म ंदीचा ट पा िक ंवा चौ या आिण पाच या योजन ेदर यान “औ ोिगक
ितगामीपणा ” असे हणतात . या ट यात सरासरी औ ोिगक िवकास दर ४.१% munotes.in
Page 126
औ ोिगक अथ शा
126 रािहला . तथािप , या काळात भा ंडवली व त ू उ ोगा ंनी उ च वाढ न दवली . 1966 -1980
दर यान या औ ोिगक ितगामीपणा या या घटन ेची अन ेक प ीकरण े आहेत.
सरकार या मत े, 1965 आिण 1971 ची य ु े, पाठोपाठ द ु काळी प रि थती ,
पायाभ ूत सुिवधां या अडथ या ंना कारणीभ ूत होत े.
काही िव ाना ंनी मंदगतीसाठी कमी श ेतीची वाढ जबाबदार धरली , कारण याम ुळे
क या माला या प ुरवठ्यावर मया दा आ या .
इतरांनी औ ोिगक व त ूंसाठी बाजारा या लहान आकाराला दोष िदला . यांचा
युि वाद असा होता क उ प न आिण स ंप ी या च ंड असमानत ेमुळे अशा व त ू
लोकस ं ये या 10% या पलीकड े (उ प नान ुसार) लोकां या आवा यात नाहीत .
एकदा त े बाजार भर यावर , लोकस ं ये या इतर तरा ंम ये आणखी िव तार झाला
नाही.
आणखी काही लोका ंनी चुक या औ ो िगक/इतर सरकारी धोरणा ंना दोष िदला
याम ुळे जिटल परवाना णाली , अकाय म िनय ं ण आिण पायाभ ूत सुिवधांम ये
अडथळ े िनमा ण झाल े.
3. औ ोिगक प ुन ा ीचा ितसरा ट पा :
1980 ते 1991 या ितस या ट याला औ ोिगक प ुन ा ीचा ट पा हणता य ेईल. या
ट या त औ ोिगक वाढ ६.४ ते ८.३% या दर यान होती .
या पुन जीवनाच े मु य कारण हणज े औ ोिगक परवा याच े हळूहळू उदारीकरण .
ह रत ा ंतीमुळे देशा या काही भागात मोठ ्या शेतक या ंची सम ृ ी झाली , याम ुळे
शेती या या ंि क करणाची मागणी वाढली .
पुढे, पायाभ ूत स ुिवधा ग ुंतवणुक या उ ेशाने सरकारन े इतर अन ेक
अथ संक पीय /आिथ क उपाय क ेले आहेत. या उपाया ंम ये भारी अथ संक पीय त ूट
आिण च ंड साव जिनक कज (इ ाम य े गुंतवणूक कर यासाठी ) राखण े यांचा
समाव ेश आह े.
या कालावधीत ाहकोपयोगी व त ूं या बाज ूने बदलल ेली उपभोग प त िदस ून
आली . लोकां या घरी र ेिडओ स ंच, टी ही, हीसीआर , रेि जर ेटर, बाइ स , कूटर
इ यादी अस ू लागल े. हेच कारण होत े क या ट यात ाहक िटकाऊ व त ूंना
"वाढीचा अ ग य " हटल े गेले होते.
munotes.in
Page 127
भारतीय उ ोग – १
127 ४. औ ोिगक स ुधारणा ंचा चौथा ट पा :
उ पादन वाढ 1991 -92 म ये नकारा मक होती आिण 0.8% अशी िनराशाजनक एक ूण
औ ोिगक वाढ होती . यानंतर पी . ही. नरिसंहराव सरकारन े नवीन औ ोिगक धोरण
1991 जाहीर क ेले आिण िवकासाचा व ेग वाढला . तथािप , सु वातीला शा त आिथ क
वाढ झाली नाही . भारतीय अथ यव था उव रत जागितक अथ यव थ ेशी एकि त
झा याम ुळे, जागितक म ंदी आिण प ुन ा ी यांना ितसाद द े यास स ु वात झाली .
७.३ भारतातील औ ोिगक थान (घटक ) आिण धोरण
७.३.१ औ ोिगक थान (घटक ) :
िविश िठकाणी उ ोगाच े थान ह े िविवध तरा ंवर घेतले या अन ेक िनण यांचे प रणाम
आहे. काही भौगोिलक घटक ह े िनण य घे यास स ुलभ करतात . भूगोल िवषया या बाह ेर
पडणार े इतर घटक आह ेत. घटकाची व ैधता िक ंवा मह व द ेखील व ेळ आिण थानान ुसार
बदलत े.
वैयि क उ ोगा ं या थानाम य े गुंतलेले अनेक मह वाच े भौगोिलक घटक साप े
मह वाच े असतात , उदा., क या मालाची उपल धता , ऊजा संसाधन े, पाणी, कामगार ,
बाजारप ेठ आिण वाहत ूक सुिवधा.
परंतु औ ोिगक थानावर भाव टाकणा या अशा िन वळ भौगोिलक घटका ं यित र ,
ऐितहािसक , मानवी , राजक य आिण आिथ क व पाच े घटक आह ेत जे आता भौगोिलक
फाय ा ं या श ला माग े टाकू लागल े आहेत. प रणामी , उ ोगा या थानावर प रणाम
करणार े घटक दोन मोठ ्या ेण म य े िवभागल े जाऊ शकतात उदा .
अ) भौगोिलक घटक आिण
ब) गैर-भौगोिलक घटक
अ) भौगोिलक घटक :
उ ोगा ं या थानावर भाव टाकणार े मह वाच े भौगोिलक घटक खालील माण े आहेत.
१. क चा माल :
उ पादन उ ोगात क या मालाच े मह व इतक े मूलभूत आह े क यावर जोर द े याची
गरज नाही . खरंच, औ ोिगक उप मा ंचे थान कधीकधी क या माला या थाना ार े
िनि त क ेले जात े. आधुिनक उ ोग इतका ग ुंतागुंतीचा आह े क या या वाढीसाठी
क या मालाची िव त ृत ेणी आव यक आह े.
पुढे, आपण ह े ल ात घ ेतले पािहज े क एका उ ोगाच े तयार झाल ेले उ पादन द ुस या
उ ोगाचा क चा माल अस ू शकतो . उदाहरणाथ , िपग आयन , मेि टंग उ ोगा ार े
उ पािदत , पोलाद िनिम ती उ ोगासाठी क चा माल हण ून काम करत े. जे उ ोग जड munotes.in
Page 128
औ ोिगक अथ शा
128 आिण अवजड क चा माल या ं या ाथिमक अव थ ेत मोठ ्या माणात वापरतात त े
सहसा क या माला या प ुरवठ्याजवळ असतात .
क या माला या बाबतीत ह े खरे आहे जे उ पादना या ि य ेत वजन कमी करतात
िकंवा ज े जा त वाहत ूक खच सहन क शकत नाहीत िक ंवा या ं या नाशव ंत
व पाम ुळे लांब अंतरावर वाहत ूक करता य ेत नाहीत . हे 1909 पासून ओळखल े गेले
आहे जे हा अ ेड वेबरने यांचा उ ोगा या थानाचा िस ा ंत कािशत क ेला.
पि म ब ंगालमधील ताग िगर या , उ र द ेशातील साखर कारखान े, महारा आिण
गुजरातमधील स ूती कापड िगर या याच कार णा तव क या माला या ोता ं या जवळ
क ि त आह ेत. लोखंड आिण पोलाद सारख े उ ोग , जे खूप मोठ ्या माणात कोळसा
आिण लोह धात ू वापरतात , उ पादन ि य ेत बर ेच वजन गमावतात , ते सामा यतः
कोळसा आिण लोह धात ू या ोता ंजवळ असतात .
घड्याळ आिण इल े ॉिन स उ ोगा ंसारख े काही उ ोग हल या क या मालाची
िव तृत ेणी वापरतात आिण य ेक वत ं साम ीचा आकष क भाव कमी होतो . याचा
प रणाम असा होतो क अस े उ ोग बह धा क या मालाचा स ंदभ नसल ेले असतात
आिण काहीव ेळा या ंना 'फुटलूज इंड ीज ' हणून संबोधले जात े कारण प ुरेशा
लोकस ं ये या घनत े या े ाम य े थाना ंची िव त ृत ेणी श य असत े.
२. ऊजा :
उ ोगा ं या थािनक करणासाठी िवज ेचा िनयिमत प ुरवठा ही प ूव अट आह े. कोळसा ,
खिनज उज वर क ि त असतो .
लोखंड आिण पोलाद उ ोग ज े मु य व े मोठ्या माणा त कोिक ंग कोळशावर उज चा
ोत हण ून अवल ंबून असतात त े कोळशा या े ाशी जोडल ेले असतात . इले ो-
मेटलिज कल आिण इल े ोकेिमकल उ ोग , जे व त जलिव ुत उज चे उ म वापरकत
आहेत, ते सामा यतः जलिव ुत उ पादना या े ात आढळतात , उदाहरणाथ ,
अॅ युिमिनयम उ ोग .
पे ोिलयम सहजपण े पाइप ार े आिण तारा ं ारे लांब अंतरापय त वीज सा रत क ेली
जाऊ शकत े, यामुळे उ ोग मोठ ्या े ावर पसरवण े श य आह े. कोळशाची कमतरता
असल े या या भागात जलिव ुत िवकिसत करता आली त े हाच उ ोग दि ण ेकडील
रा या ंत गेले.
अशा कार े, मोठ्या आिण जड उ ोगा ं या थानावर प रणाम करणा या इतर सव
घटका ंपे ा बर ेचदा त े अशा िठकाणी थािपत क ेले जातात याचा वीज आिण क चा
माल िमळिव यासाठी सव म आिथ क फायदा होतो .
जमशेदपूर येथील टाटा आयन अँड टील ला ंट, कोरबा (छ ीसगड ) आिण र ेणूकूट
(उ र द ेश) येथे नवीन अ ॅ युिमिनयम उ पादक य ुिनट्स, खे ी (राज थान ) येथील ता ंबे munotes.in
Page 129
भारतीय उ ोग – १
129 मेि टंग ला ंट आिण ना ंगल (पंजाब) येथील खत कारखाना उज या ोता ंजवळ
आहेत.
३. कामगार :
कामगार श च े पूव चे अि त व उ ोगासाठी आक ष क होत े हे कोणीही नाका शकत
नाही जोपय त या या िव ठोस कारण े नसतात . कामगार प ुरवठा दोन बाबतीत
मह वाचा आह े
(अ) मोठ्या माणात कामगारा ंची आव यकता असत े;
(ब) कौश य िक ंवा तांि क कौश य असल े या लोका ंची आव यकता आह े.
ए टॉल आिण ब ुकानन या ंनी 1961 म ये दाखव ून िदल े क , कपड्यांम ये आिण स ंबंिधत
उ ोगा ंम ये 62 ट के, रासायिनक उ ोगात 29 ट के म खच असू शकतो ; फॅि केटेड
मेटल उ पादन े उ ोगा ंम ये 43 ट के कामगार काम करतात .
आप या द ेशात, यांि क करण वाढत असतानाही आध ुिनक उ ोगा ंना अज ूनही मोठ ्या
सं येने कामगारा ंची आव यकता आह े. अशा उ ोगा ंना मोठ ्या शहरी क ांम ये थान
देऊन अक ुशल कामगार स ुरि त कर यात कोणतीही अडचण नाही . जरी, कोण याही
औ ोिगक य ुिनटच े थान सव संबंिधत घटका ं या काळजीप ूव क संतुलनान ंतर िनि त
केले जात े, तरीही हल या ा हकोपयोगी व त ू आिण क ृषी-आधा रत उ ोगा ंना
सामा यत : भरपूर कामगार प ुरवठा आव यक असतो .
४. वाहत ूक :
क या माला या एकि करणासाठी आिण तयार उ पादना ं या िवपणनासाठी जमीन
िकंवा पा या ार े वाहत ूक आव यक आह े. भारतातील र े वेचा िवकास , बंदर शहरा ंना
अंतराळ देशाशी जोड ून कोलकाता , मुंबई आिण च े नई या आसपास अन ेक उ ोगा ंचे
थान िनि त क ेले. औ ोिगक िवकासाम ुळे वाहत ूक स ुिवधांम येही स ुधारणा होत
अस यान े, एखा ा िविश े ात उपल ध असल े या म ूळ वाहत ूक सुिवधांचे िविश
उ ोग िकती द ेणे लागतो ह े सांगणे कठीण आह े.
५. बाजार :
तयार माल बाजारात य ेईपय त उ पादनाची स ंपूण ि या िन पयोगी आह े. उ पािदत
मालाची जलद िव ह ेवाट लाव यासाठी बाजारा या जवळ असण े आव यक आह े. यामुळे
वाहतूक खच कमी हो यास मदत होत े आिण ाहका ंना व त दरात व त ू िमळ यास
मदत होत े.
हे अिधकािधक स य होत चालल े आहे क उ ोग या ं या बाजारप ेठे या श य ितत या
जवळ जागा शोधत आह ेत; हे िटप या त आल े आहे क बाजारप ेठेतील आकष णे आता munotes.in
Page 130
औ ोिगक अथ शा
130 इतक उ त म आह ेत क बाजाराच े थान अिधकािधक सामा य मानल े जात आह े, आिण
इतर असल े या थानाला अितशय भ कम औिच याची आव य कता आह े.
नाशव ंत आिण जड व त ूंसाठी तयार बाजारप ेठ अ य ंत आव यक आह े. काहीव ेळा,
उ पादन ि य ेदर यान वजन , मोठ्या माणात िक ंवा नाज ूकपणाम य े ल णीय वाढ
होते आिण अशा प रि थतीत उ ोग हा बाजारािभम ुख असतो .
६. पाणी :
उ ोगा ंसाठी पाणी ही द ुसरी मह वाची गरज आह े. या कारणा तव न ा , कालव े आिण
तलावा ंजवळ अन ेक उ ोग उभ े आहेत. लोह आिण पोलाद उ ोग , कापड उ ोग आिण
रासायिनक उ ोगा ंना या ं या यो य काया साठी मोठ ्या माणात पा याची आव यकता
असत े.
७. साइट :
औ ोिगक िवकासासाठी साइटची आव यकता ल णीय मह वाची आह े. साइट्स,
साधारणपण े, सपाट आिण प ुरेशा वाहत ूक स ुिवधां ारे चांग या कार े स ह के या
पािहज ेत. कारखान े बांध यासाठी मोठ े े आव यक आह े. आता, ामीण भागात उ ोग
उभार याकड े कल आह े कारण शहरी क ांम ये जिमनीची िक ंमत वाढली आहे.
८. हवामान :
एखा ा िठकाणी उ ोगा ं या उभारणीत हवामान मह वाची भ ूिमका बजावत े. उ ोगा ं या
थापन ेसाठी कठोर हवामान फारस े यो य नाही . अ यंत उ ण , दमट, कोरड्या िकंवा थंड
हवामानात औ ोिगक िवकास होऊ शकत नाही .
वाय य भारतातील हवामानाचा अ य ंत कार उ ोगा ं या िवकासात अडथळा आणतो .
याउलट , पि म िकनारप ीवरील म यम हवामान उ ोगा ं या िवकासासाठी अन ुकूल
आहे. या कारणा तव , भारतातील स ुमारे 24 ट के आध ुिनक उ ोग आिण 30 ट के
औ ोिगक कामगार एकट ्या महारा -गुजरात भागात क ि त आह ेत.
सूती कापड उ ोगा ला दमट हवामान आव यक असत े कारण कोरड ्या हवामानात धागा
तुटतो. प रणामी , बह सं य काप ूस कापड िगर या महारा आिण ग ुजरातम य े क ि त
आहेत. आजकाल कोरड ्या भागात क ृि म ुिमिडफायरचा वापर क ेला जातो , परंतु
यामुळे उ पादन खच वाढतो .
ब) गैर-भौगोिलक घटक :
आधुिनक व ै ािनक आिण ता ंि क िवकासाम ुळे आजकाल पया यी क चा माल द ेखील
वापरला जात आह े. िव तीण भागात िव ुत उजा पुरवठ्याची उपल धता आिण
कामगारा ंची वाढती गितशीलता याम ुळे उ ोगा ं या थानावरील भौगोिलक घटका ंचा
भाव कमी झाला आह े. munotes.in
Page 131
भारतीय उ ोग – १
131 गैर-भौगोिलक घटक हणज े आिथ क, राजक य , ऐितहािसक आिण सामािजक घटक . हे
घटक आप या आध ुिनक उ ोगा ंवर मोठ ्या माणात भाव टाकतात . उ ोगा ं या
थानावर भाव टाकणार े काही मह वाच े गैर-भौगोिलक घटक खालील माण े आहेत.
१. भांडवल :
उ ोगा ं या थापन ेसाठी भा ंडवल िक ंवा च ंड गुंतवणूक आव यक असत े.
आधुिनक उ ोग भा ंडवल-क ि त आह ेत आिण या ंना मोठ ्या गुंतवणूक ची आव यकता
आहे. भांडवलदार शहरी क ांम ये उपल ध आह ेत. मुंबई, कोलकाता , िद ली आिण
चे नईसारखी मोठी शहर े ही मोठी औ ोिगक क े आ हेत, कारण या शहरा ंम ये मोठे
भांडवलदार राह तात.
२. सरकारी धोरण े :
उ ोगा ं या भिव यातील िवतरणाच े िनयोजन कर यासाठी , ादेिशक िवषमता कमी
कर यासाठी , हवा आिण पा याच े दूषण द ूर कर यासाठी आिण मोठ ्या शहरा ंम ये
यांचे मोठे ल ट र ंग टाळ यासाठी सरकारी ि याकलाप कमी मह वाचा थािनक
घटक बनला आहे.
एखा ा े ात सव कारच े उ ोग उभार याचा कल वाढत आह े, जेथे ते पाणी आिण
वीज या ंचा समान फायदा घ ेतात आिण त े उ पादन े एकम ेकांना पुरवतात . आप या
देशातील ताज े उदाहरण हणज े लघ ुउ ोग े ातही भारतभर मोठ ्या माणावर
औ ोिगक वसाहत ची थापना .
देशातील औ ोिगक थानावर भारता या प ंचवािष क योजना ंचा भाव तपासण े ासंिगक
आहे. साव जिनक े ातील वन पत या नवीन क कां या आसपास दि ण भारतात
यो य उ ोगा ंचा उदय आिण या ंचा मागास स ंभा य भागात िवख ुरणे हे सरकारी
धोरणा ंमुळे झाले आहे.
अनेक खत कारखान े, लोह आिण पोलाद स ंयं े, अिभया ंि क काम े आिण य ं साम ीच े
कारखान े यात र े वे, जहाजबा ंधणी, िवमान े आिण स ंर ण आ थापन े, आिण िविवध
भागांम ये तेल श ु ीकरण कारखा या ं या थापन ेत औ ोिगक थाना या रा य
धोरणाचा मोठा हात आह े. मु भारतात िन योजन य ुग.
आ ही ह े ल ात घ ेऊन िन कष काढू शकतो क भौगोिलक ्या अन ुकूल िब ंदूवर
उ ोगा या थानाच े पारंपा रक प ीकरण आता खर े नाही . मथुरा येथील त ेल
शु ीकरण कारखाना , कपूरथळा य ेथील कोच कारखाना आिण जगदीशप ूर येथील
खतिनिम ती क प ह े सरकारी धोरणा ंचे काही प रणाम आह ेत.
munotes.in
Page 132
औ ोिगक अथ शा
132 ३. औ ोिगक जड व :
औ ोिगक जड व हणज े बदल या आिथ क प रि थतीतही उ ोग िक ंवा कंप यांची
सुिवधा प ुन था िपत करण े टाळ याची व ृ ी आह े जी अ यथा या ंना सोड ून जा यास
वृ कर ेल.
मूळ कारण नाहीस े झाल े असल े तरी उ ोग या ं या मूळ थापन े या िठकाणी िवकिसत
होतात . या घटन ेला जड व हण ून संबोधल े जाते, कधी भौगोिलक जड व हण ून, तर
कधी औ ोिगक जड व हण ून. अलीगढ य ेथील लॉक इ ंड ी ह े याच े उदाहरण आह े.
ब याचदा ि थर भा ंडवली मालम ेचे थान बदल याशी स ंबंिधत खच आिण म
िव मान थाना या बदल या प रि थतीशी ज ुळवून घे या या खचा पे ा ख ूप जा त
असतात .
४. काय म स ंघटना :
आधुिनक उ ोग यश वीपण े चालव यासाठी काय म आिण उप मशील स ं था आिण
यव थापन आव यक आह े. चुक चे यव थापन कधी कधी भा ंडवल वाया घालवत े
आिण उ ो गाला आिथ क संकटात टाकत े याम ुळे औ ोिगक नाश होतो .
वाईट यव थापन कामगार श क ुशलतेने हाताळत नाही , प रणामी कामगार अशा ंतता
िनमा ण होत े. ते उ ोगा या िहताला मारक आह े. संप आिण टाळ ेबंदीमुळे उ ोगध ंदे बंद
पडतात . यामुळे उ ोग चालिव यासाठी भावी य व थापन आिण स ंघटनेची
अ याव यक गरज आह े.
५. बँिकंग सुिवधा :
उ म ब ँिकंग सुिवधा आिण िवमा असल ेले िठकाण उ ोगा ं या थापन ेसाठी सवा त यो य
आहे.
उ ोगा ं या थापन ेम ये दररोज कोट ्यवधी पया ंची देवाणघ ेवाण समािव असत े जी
केवळ ब ँिकंग सुिवधां ारे श य आहे. यामुळे उ म ब ँिकंग सुिवधा असल ेले े
उ ोगा ं या थापन ेसाठी अिधक अन ुकूल आह ेत.
७. िवमा :
बदल या आिथ क प रि थती आिण थािनक प रि थती या पा भूमीवर, औ ोिगक
सेटअपला धोका िनमा ण करणारी कोणतीही प रि थती टाळ यासाठी िवमा स ुिवधा
अिनवाय आहेत.
या उ ोगा ंसाठी िवमा स ुिवधांची िनता ंत गरज आह े अशा उ ोगा ंमधील मशी स आिण
कामगारा ंचे नुकसान हो याची भीती सतत असत े.
munotes.in
Page 133
भारतीय उ ोग – १
133 ७.३.२ भारतातील औ ोिगक धोरण :
औ ोिगक धोरण ह े उ पादन े ा या गतीच े मू यमापन कर यासाठी सरकारन े
ठरवल ेले मानक े आिण उपाययो जनांचा संच आह े याम ुळे शेवटी द ेशाची आिथ क वाढ
आिण िवकास होतो .
सरकार िविवध क ंप यां या पधा मकता आिण मता ंना ो साहन द े यासाठी आिण
सुधार यासाठी उपाययोजना करत े.
औ ोिगक धोरणाची उि े
1. उ पादकत ेम ये ि थर वाढ राखण े.
2. रोजगारा या अिधक स ंधी िन मा ण करण े.
3. उपल ध मानव स ंसाधना ंचा अिधक चा ंग या कार े वापर करण े.
4. वेगवेग या मा यमात ून देशा या गतीला गती द ेणे.
5. आंतररा ीय मानक े आिण पधा मकत े या पातळीशी ज ुळवून घेणे.
भारतातील औ ोिगक धोरण :
भारत सरकारन े सादर क ेलेली िविवध औ ोिगक धोरण े पुढील माण े आहेत.
औ ोिगक धोरण ठराव , १९४८
या धोरणान े भारतीय अथ यव थ ेला िम अथ यव था हण ून घोिषत क ेले
लघु उ ोग आिण क ुटीर उ ोगा ंना मह व द े यात आल े.
सरकारन े िवदेशी गुंतवणुक वर िनब ध घातल े.
उ ोग 4 ेण म य े िवभागल े गेले
1. क सरकार चीिवश ेषम ेदारी असल ेले उ ोग (श े आिण दा गोळा , अणुऊज चे
उ पादन आिण र े वे यव थापन ).
2. केवळ रा यान े हाती घ ेतलेले नवीन उप म (कोळसा , लोखंड आिण पोलाद , िवमान
िनिम ती, जहाज बा ंधणी, तार, टेिलफोन इ .).
3. सरकार ार े िनयमन क ेले जाणार े उ ोग (मूलभूत मह वा चे उ ोग ).
4. खाजगी उ ोग , य आिण सहकारी (उव रत) साठी ख ुले.
munotes.in
Page 134
औ ोिगक अथ शा
134 औ ोिगक धोरण ठराव , 1956 (IPR 1956)
या धोरणान े औ ोिगक धोरणाची म ूलभूत चौकट मा ंडली आह े
हे धोरण भारताच े आिथ क संिवधान हण ूनही ओळखल े जाते
याचे तीन िवभागा ंम ये वग करण क ेले आहे
अनुसूची अ – याम य े साव जिनक े समािव आह े (17 उ ोग )
अनुसूची ब - िमि त े ( हणज े साव जिनक आिण खाजगी ) (१२ उ ोग ) समािव
अनुसूची क – फ खाजगी उ ोग
याम य े साव जिनक े , लघुउ ोग , िवदेशी गुंतवणूक यासाठी तरत ुदी आह ेत. नवीन
आ हा नांचा सामना कर यासाठी , वेळोवेळी, 1973, 1977 आिण 1980 म ये
िवधाना ं ारे यात बदल कर यात आल े.
औ ोिगक धोरण िवधान , 1977
हे धोरण 1956 या धोरणाचा िव तार होता .
मु य हणज े गरीबा ंना रोजगार आिण स ंप ीच े क ीकरण कमी करण े.
हे धोरण ाम ु यान े िवक ीकरणावर क ि त आह े
यात लघ ुउ ोगा ंना ाधा य िदल े.
याने "लहान य ुिनट" नावाच े एक नवीन य ुिनट तयार क ेले
या धोरणाम ुळे बह रा ीय क ंप यांवर (MNC) िनब ध लादल े गेले.
औ ोिगक धोरण िवधान , 1980
1980 या औ ोिगक धोरण िवधानान े देशांतग त बाजारप ेठेतील प धा ,
आधुिनक करण , िनवडक उदारीकरण आिण ता ंि क स ुधारणा या गरज ेकडे ल
िदले.
याने परवा याच े उदारीकरण क ेले आिण मत े या वय ंचिलत िव तारासाठी तरत ूद
केली.
या धोरणाम ुळे, MRTP कायदा (म ेदारी ितब ंधा मक यापार प ती ) आिण
FERA कायदा (परक य चलन िनयमन का यदा, 1973) लागू कर यात आला . munotes.in
Page 135
भारतीय उ ोग – १
135 औ ोिगक े ाची औ ोिगक उ पादकता आिण पधा मकता वाढव यासाठी
औ ोिगक े ाचे उदारीकरण करण े हे उि होत े.
धोरणान े वाढ या पधा मक िनया त-आधा रत आिण उ च -तं ान े ात परद ेशी
गुंतवणुक ला ो साहन द े यासाठी पाया घातला .
नवीन औ ोिगक धोरण , १९९१
नवीन औ ोिगक धोरण , 1991 चे मु य उि बाजार श ना स ुिवधा दान करण े
आिण काय मता वाढवण े हे होते.
या धोरणा ार े पुिढल एलपीजी धोरण लाग ू कर यात आल े,
एल - उदारीकरण (सरकारी िनय ं ण कमी करण े)
पी - खाजगीकरण (खाजगी े ाची भ ूिमका आिण या ी वाढवण े)
जी - जागितक करण (भारतीय अथ यव थ ेचे जागितक अथ यव थ ेसह एक करण )
LPG मुळे, जु या द ेशांतग त कंप यांना नवीन घरग ुती कंप या, MNC आिण आयात
केले या व त ूंशी पधा करावी लागत े.
सरकारन े देशांतग त कंप यांना काय मता स ुधार यासाठी आिण अिधक चा ंगले तं ान
िमळिव यासाठी चा ंगले तं ान आयात कर याची परवानगी िदली . िनवडक े ांम ये
थेट िवद ेशी गुंतवणुक ची मया दा 40% व न 51% पय त वाढव यात आली आह े.
पायाभ ूत सुिवधा े ांसार या िनवडक े ांम ये जा तीत जा त FDI मया दा 100%
आहे. िवदेशी गुंतवणूक ो साहन म ंडळाची थापना कर यात आली . ही िस ंगल-िवंडो
एफडीआय ि लअर स एज सी आह े. तं ान ह ता ंतरण कराराला वय ंचिलत मागा ने
परवानगी द े यात आली .
फे ड म ॅ युफॅ च रंग ो ाम ही िवद ेशी कंप यांवर आयात क ेलेले इनपुट कमी कर याची
आिण द ेशांतग त इनप ुट वापर याची अट होती , ती 1991 म ये र कर यात आली .
अिनवाय प रवत नीयता कलमा ंतग त, कंप यांना कज देताना, बँकांना एका िविश व ेळेत
कज हवे अस यास कजा चा काही भाग क ंपनी या इि वटीम य े पांत रत क ेला जाऊ
शकतो . हेही र कर यात आल े.
18 उ ोग वगळता औ ोिगक परवाना र कर यात आला .
म ेदारी आिण ितब ंधा मक यापार प ती कायदा - या या अ ंतग त एमआरटीपी
आयोगाची थापना कर यात आली . म ेदारी रोख यासाठी एमआरटीपी कायदा
आण यात आला . MRT P कायदा 1991 म ये िशिथल कर यात आला . munotes.in
Page 136
औ ोिगक अथ शा
136 राघवन सिमती या िशफारशीन ुसार, पधा कायदा 2000 मंजूर कर यात आला . स म
वातावरण िनमा ण क न पध ला ो साहन द ेणे, हे याच े उि होत े.
७.४
Q1. औ ोिगक थानावर प रणाम करणार े घटक कोणत े आहेत?
Q2. भारता तील औ ोिगक वाढीचा कल प करा .
Q3. भारतातील औ ोिगक धोरण प करा .
Q4. औ ोिगक थानाच े घटक कोणत े आहेत?
munotes.in
Page 137
137 ८
भारतीय उ ोग – २
घटक रचना :
८.० उि े
८.१ लघु-उ ोग
८.१.१ लघु उ ोगा ंची या या
८.१.2 लघु उ ोगा ंची भूिमका
८.१.३ लघु उ ोगा ंचे धोरणा मक म ु े
८.१.४ लघु उ ोगा ंची कामिगरी
८.२ भारतातील साव जिनक उप म
८.२.१ कामिगरी
८.२.२ मया दा
८.३ भारतीय उ ोगा ंची पधा मकता
८.३.१ पधा धोरण
८.३.२ य परिकय ग ुंतवणूक
८.४
८.५ संदभ
८.० उि े (OBJECTIVES)
या घटका या अ यासामागील म ु य उि े पुढील माण े आहेत -
• लघुउ ोगांची भूिमका, धोरणा मक सम या आिण कामिगरी जाण ून घेणे.
• भारतातील साव जिनक उप मा ंची कामिगरी आिण मया दा यांचा अ यास करण े.
• पधा धोरणाच े ान ा करण े.
• य परिकय ग ुंतवणुक चा (एफडीआय ) अ यास करण े. munotes.in
Page 138
औ ोिगक अथ शा
138 ८.१ लघु उ ोग (SMALL -SCALE INDUSTRIES )
८.१.१ लघु उ ोगा ंची या या (Definition of Small -Scale Industries ):
लघु उ ोग भावीपण े प रभािषत कर यासाठी , थम उ ोगाचा अथ जाण ून घेणे
अ याव यक आह े. उ ोग हा श द उ ोगस ं थां या िक ंवा कंप यां या सम ूहाला स ूिचत
करतो .
लघु उ ोग अशा यवसाया ंचा संदभ देतात ज े यां या काय े ावर अवल ंबून, सरकारी
समथ नासाठी अज करतात िक ंवा ाधा य कर धोरणा ंचा लाभ घ ेतात.
लघु उ ोग (SSI) :
हे असे उ ोग आह ेत याम य े व तुिनमा ण, उ पादन आिण स ेवांचे त ुतीकरण लहान
िकंवा सू म माणात क ेले जाते. हे उ ोग मिशनरी , लांट आिण उपकरणा ंम ये एका
माणात ग ुंतवणूक करतात , परंतु ही ग ुंतवणुक 10 कोटी . पे ा जा त नसत े आिण
वािष क उलाढाल 50 कोटी . पे ा अिधक नसत े. हे उ ोग म यम स ंसाधना ंवर काम
करतात . यां याकड े मया िदत म , मया िदत भा ंडवल, तसेच मया िदत य ं साम ी असत े.
लघु उ ोग ह े असे उ ोग आह ेत याम य े सू म तरावर व त ुिनमा ण के या जातात ,
सू म तराव प ुरिव या जातात आिण स ू म तरावर स ेवा िद या जातात .
भारता या सामािजक आिण आिथ क िवकासात लघ ुउ ोग मह वाची भ ूिमका बजावतात .
आिथ क आिण सामािजक ि कोनात ून ते अथ यव थ ेचे एक अितशय मह वाच े े
आहेत.
हे सामा यतः म -क ि त उ ोग आह ेत, यामुळे ते मोठ्या माणात रोजगार िनमा ण
करतात .
लघुउ ोगा ंची उदाहरण े आिण क पना :
• बेकरी
• शाळेतील ट ेशनरी
• पा या या बाट या
• चामड्याचा प ा
• लहान ख ेळणी
• कागदी िपश या
• छायािच ण
• युटी पाल र
८.१.२ लघु उ ोगा ंची भूिमका (Role of Small -Scale Industries ) :
भारतीय अथ यव थ े या िवकासासाठी लघ ुउ ोग अन ेक कार े मह वाची भ ूिमका
बजावतात . भारतातील एक ूण नवक पना ंपैक स ुमारे 60 ते 70 ट के नवक पना ा munotes.in
Page 139
भारतीय उ ोग – २
139 लघु उ ोगा ंमधून येतात. आज अन ेक मोठ े उ ोग ह े सव लहान माणात स ु झाल े
आिण न ंतर मोठ ्या यवसायात पा ंत रत झाल े. देशा या आिथ क िवकासात लघ ु
उ ोगा ंची भूिमका थोड यात खालील माण े प क े या आह ेत.
१. लघु उ ोग रोजगार दान करता त :
लघु उ ोग ह े म-क ि त त ं वापरत े. यामुळे मोठ्या माणात लोका ंना रोजगारा या
संधी उपल ध होतात . यामुळे बेरोजगारीची सम या ब या च माणात कमी होत े.
लघु उ ोग ह े कारागीर , तांि क ्या पा य आिण यावसाियका ंना रोजगार
पुरवते. लघु उ ोग ह े भारतातील पार ंपा रक कला ंम ये गुंतले या लोका ंना
रोजगारा या स ंधी देखील दान करत े.
ामीण े ातील आिण अस ंघिटत े ातील लोका ं या रोजगारासाठी SSI खाते
आहे.
हे खाते भारतातील क ुशल आिण अक ुशल लोका ंना रोजगार दान करत े.
लघु उ ोगा ंसाठी रोजगा र भांडवल ग ुणो र ह े उ च आह े.
२• लघु उ ोग ह ेमिहला ं या िवकासासाठी मदत करत े :
• लघु उ ोग ह े भारतातील मिहला ंना रोजगारा या स ंधी दान करत े.
• हे मिहला ंमधील उ ोजक य कौश या ंना ो साहन द ेते कारण मिहला उ ोजका ंना
िवशेष ो साहन िदल े जाते.
३. SSI संतुिलत ाद ेिशक िवकास आणत े :
SSI उ ोगा ं या िवक ि त िवकासाला ो साहन द ेते, कारण बह ता ंश लघ ु उ ोग
मागासल े या आिण ामीण भागात थािपत क ेले जातात .
हे ामीण आिण मागास भागा ंचे औ ोिगक करण क न ाद ेिशक िवषमता द ूर करत े
आिण स ंतुिलत ाद ेिशक िवकास आणत े.
हे भारतातील शहरी आिण ामीण िवकासाला ो साहन द ेते.
हे उ ोग ामीण भागात राहणा या लोका ंना रोजगार आिण उ प न द ेऊन
शहरांमधील गद , झोपडप ्या, व छता आिण द ूषणा या सम या कमी कर यास
मदत करतात . हे उ ोग ामीण भागात पायाभ ूत सुिवधा िनमा ण कर यासाठी
मह वाची भ ूिमका बजावतात .
हे भारतातील उपनगर आिण ामीण भागात राहणा या लोका ंचे जीवनमान
सुधार यास मदत करत े.
munotes.in
Page 140
औ ोिगक अथ शा
140 ४. लघु उ ोग ह े थािनक स ंसाधना ं या एक ीकरणासाठी मदत करत े :
हे उ ोजका ंची छोटी बचत , उ ोजक य ितभा इ यादीसार या थािन क
संसाधना ंना एकि त कर यास आिण वापर यास मदत करत े, यामुळे संसाधना ंचा
भावी वापर हो यास मदत होत े.
हे पारंपा रक कौट ुंिबक कौश य े आिण ह तकला या ंना ो साहन द े यासाठी माग
मोकळा करत े. परदेशात ह तकल े या व त ूंना मोठी मागणी आह े.
हे भारतातील लहान शह रे आिण ख ेड्यांम ये थािनक उ ोजक आिण वय ंरोजगार
यावसाियका ंचा िवकास कर यास मदत करत े.
५. लघु उ ोग िनया तीला ो साहन द ेतात :
लघु उ ोगाला अ याध ुिनक य ं साम ीची आव यकता नाही . यामुळे परदेशातून
मिश स आयात कर याची गरज नाही . दुसरीकड े, लघु उ ो गा ार े उ पािदत
केले या मालाला मोठी मागणी आह े. यामुळे देशा या यवहारश ेषावरील दबाव कमी
होतो.
लघु उ ोग ह े भारतात ून िनया ती ार े मौ यवान परक य चलन िमळवत े.
६. लघु उ ोग ह े मोठ्या उ ोगा ंना पूरक आह ेत :
लघु उ ोग ह े मोठ्या उ ोगा ंसाठी प ूरक भ ूिमका बजावतात आिण मोठ ्या उ ोगा ंना
समथ न देतात.
लघु उ ोग ह े मोठ्या उ ोगा ंना भाग , घटक, अॅ सेसरीज प ुरवतात आिण मोठ ्या
उ ोगा ं या गरजा प ूण करतात .
७. लघु उ ोग ह े ाहका ं या माग या प ूण करत े:
लघु उ ोग ह े भारतातील ाहका ंना आव यक असल े या उ पा दनां या िव त ृत
ेणीचे उ पादन करत े.
लघु उ ोग ह े व त ूंची कमतरता िनमा ण न करता ाहका ंची मागणी प ूण करत े.
यामुळे दैनंिदन वापरा या व त ू पुरवून ते महागाईिवरोधी श हण ून काम करत े.
८. लघु उ ोग ह े सामािजक फायदा स ुिनि त करत े :
लघु उ ोग ह े काही हाता ंम ये उ प न आिण स ंप ीच े क ीकरण कमी क न
समाजा या िवकासात मदत करत े.
लघु उ ोग ह े लोका ंना रोजगार दान करत े आिण वत ं जीवन जग याचा माग
मोकळा करत े.
लघु उ ोग ह े ामीण आिण मागास भागात राहणा या लोका ंना िवकासा या ि य ेत
सहभा गी हो यासाठी मदत करत े. munotes.in
Page 141
भारतीय उ ोग – २
141 हे लोकशाही आिण वशासनाला ो साहन द ेते.
९. उ ोजकता िवकिसत करत े :
हे उ ोग समाजात उ ोजका ंचा वग िवकिसत कर यास मदत करतात . हे नोकरी
शोधणा या ंना नोकरी दान करतात .
हे समाजात वय ंरोजगार आिण आ मिनभ रते या भावन ेला ो सा हन देतात.
लघु उ ोगा ं या िवकासाम ुळे भारताच े दरडोई उ प न िविवध मागा नी वाढ यास
मदत होत े.
हे उ ोग मागास आिण समाजातील द ुब ल घटका ंचा िवकास स ुलभ करत े.
लघु उ ोग समाजातील िविवध सहभाग म य े रा ीय उ प न अिधक काय मतेने
आिण या य प तीन े िवत रत कर यात पटाईत आह ेत.
८.१.३ लघुउ ोगा ंची धोरण े (Policies of Small -Scale Industries ):
भारतात , लघुउ ोगा ंना वैचा रक आिण आिथ क अशा दो ही कारणा ंसाठी मह वाच े थान
दे यात आल े आहे. देशा या िवकासात लघ ुउ ोगा ंचा मह वाचा वाटा आह े. भारतीय
अथ यव थ ेत हे उ ोग जवळपास 40% योगदान द ेते. सव साधारणपण े उ ोगा ंब ल
आिण िवश ेषत: लघु उ ोगा ंकडे सरकारचा ि कोन आिण ह ेतू औ ोिगक धोरणा या
ठरावा ंम ये िदसून येतो. भारतात लघ ुउ ोगा ं या िवकासासाठी आिण ो साहनासाठी
अनेक सरकारी धोरण े आहेत. ते खाली नम ूद केले आहेत:
औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) 1948 :
औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) 1956
औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) 1977
औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) 1980
औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) 1990
१. औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) 1948 :
औ ोिगक धोरण ठराव (IPR), 1948 ने देशा या सवा गीण औ ोिगक िवकासात
लघुउ ोगा ंचे मह व मा य क ेले आ ह े. याव न अस े ल ात य ेते क , लघुउ ोग ह े
ामु यान े थािनक स ंसाधना ंचा वापर आिण रोजगारा या स ंधी िनमा ण कर यासाठी
उपयु आह ेत. तथािप , यांना दीघ कालावधीपास ून क चा माल , भांडवल, कुशल
कामगार , िवपणन या ग ंभीर सम या ंना त ड ाव े लागत े आहे (बी.नारायण , 1999 ).
यामुळे सरकारन े औ ोिगक धोरण ठराव (IPR), 1948 वर अिधक भर िदला ,
जेणेक न लघ ुउ ोगा ं या या सम या क सरकारन े रा य सरकारा ं या सहकाया ने
सोडव या पािहज ेत. 1948 या औ ोिगक धोरण ठरावान े असे सूिचत केले आहे क ,
"रा ीय अथ यव थ ेत कुटीर आिण लघ ुउ ोगा ंची खूप मह वाची भ ूिमका आह े. munotes.in
Page 142
औ ोिगक अथ शा
142 औ ोिगक िवकास आिण िनयमन कायदा , 1951 जो औ ोिगक धोरण ठराव
(IPR), 1948 ला स ंघटना मक सहा य दान कर यासाठी सा रत कर यात आला
होता, मोठ्या माणावर िवकास काय मां या सामा य चौकटीत क ुटीर आिण लघ ु
उ ोगा ं या सम िमत िवकासासाठी वाव दान करतो .
२. औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) 1956 :
हे धोरण भारता या औ ोिगक िवकासावरील पिहल े सव समाव ेशक िवधान होत े. 1956
चे धोरण दीघ काळ म ूलभूत आिथ क धोरण रािहल े. भारता या सव पंचवािष क
योजना ंम ये या व त ुि थतीची प ु ी कर यात आली आह े. या ठरावान ुसार, भारतातील
सामािजक आिण आिथ क धोरणाचा उ ेश स यत ेचा समाजवादी नम ुना थािपत करण े
हा होता . यामुळे सरकारी य ं णेला अिधक अिधकार िमळाल े. याने उ ोगा ं या तीन ेणी
घात या या ंचा खाली उ ल ेख केला आह े.
I. अनुसूची A -ते उ ोग ज े रा याची िवश ेष जबाबदारी होती .
II. अनुसूची B -जे उ रो र रा या या मालक च े होत े आिण याम य े रा य
सामा यतः नवीन उ ोग थापन कर ेल, परंतु याम य े खाजगी उ ोग रा या या
य ना ंना पूरक अस ेल अशी अपे ा अस ेल.
III. अनुसूची C -सव उव रत उ ोग आिण या ंचा भिव यातील िवकास सव साधारणपण े
खाजगी े ा या प ुढाकार आिण उप मा ंवर सोडला जाईल .
आयपीआर 1948 चे मु य योगदान ह े होते क , या ठरावान े देशातील औ ोिगक
िवकासाच े व प आिण ा प यव थािपत केले होते. आयपीआर 1948 नंतरचा
कालावधी द ेशात घडल े या भरीव घडामोड नी िच हा ंिकत होता . उदाहरणाथ , िनयोजन
एका स ंघिटत रीतीन े पुढे गेले आिण पिहली प ंचवािष क योजना 1951 -56 पूण झाली .
देशातील उ ोगा ंना कायद ेशीर आिण िनय ंि त कर यासाठी उ ोग (िवकास आिण
िनयमन) कायदा , 1951 देखील घोिषत कर यात आला . संसदेनेही या काळात
सामािजक आिण आिथ क धोरणाच े मूळ उि 'समाजवादी समाज रचना ' हे मा य क ेले
होते. या पा व भूमीवर नवीन औ ोिगक धोरणाचा ठराव जाहीर करण े आव यक वाटल े.
हे आयपीआर 1956 या पात आल े आहे. िवक ि त े ाला वय ं-समथ नासाठी प ुरेशी
चैत य ा होईल आिण याचा िवकास द ेशातील मोठ ्या उ ोगा ं या िवकासाबरोबर
होईल याची हमी द ेणे हे या ठरावाच े उि आह े.
यािशवाय , मॉल - केल इंड ीज बोड (SSIB) ने 1959 म ये ितस या पंचवािष क
योजना , 1961 -66 दर यान लघ ु-उ ोगा ंसाठी िवकास आराखडा तयार कर यासाठी
एक काय गट थापन क ेला. ितस या पंचवािष क योजन े या कालावधीत , ' ामीण उ ोग
क प ' आिण 'औ ोिगक वसाहती क प ' यासारख े िविश िवकासा मक क प
रा ातील लघ ु-उ ोग े ाला आधार द े यासाठी सु कर यात आल े. एक कार े, IPR
1956 ने भारतात आध ुिनक लघ ु उ ोगा ंची सु वात क ेली. munotes.in
Page 143
भारतीय उ ोग – २
143 1955 म ये िनयोजन आयोगान े ािमण आिण लघ ुउ ोगा ंवर कव सिमती थापन क ेली.
या सिमतीन े काही मह वाच े उपाय स ुचवले आहेत जस े क :
I. काही व त ूंचे आर ण फ गाव आिण लघ ु उ ोगा ंसाठी असाव ेत.
II. मोठ्या उ ोगा ं या मता िव तारावर िनब ध असाव ेत.
III. क या माला या प ुरवठ्याचे यव थापन होण े आव यक आह े.
IV. लहान उ पादका ंना सवलती आिण फाय ा ंची योजना असावी .
1956 या औ ोिगक धोरण ठरावान े लघु उ ोगा ंची आिथ क यवहा य ता आिण
पधा मक श स ुधार यासाठी कव सिमतीन े मंजूर केले या स ंर ण धोरणाचा प ुर कार
केला.
3. औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) 1977 :
जनता दलान े 1977 म ये हे धोरण जाहीर क ेले होते. औ ोिगक धोरण ठराव , 1956
नंतर या दोन दशका ंत, अथ यव थ ेने एक कड े मोठ्या आिण म यम े ा या बाज ूने
असमान औ ोिगक िवकास आिण द ुसरीकड े बेरोजगारीत वाढ याला िवरोध क ेला. या
प रि थतीम ुळे औ ोिगक धोरणावर भर घातला ग ेला. यामुळे औ ोिगक धोरण ठराव
1977 ला उदयास आला . या धोरणान े बेरोजगारी आिण औ ोिगक िवकासातील
ादेिशक िवषमत े या सामा य सम य ेवर उपाय हण ून लघ ु आिण क ुटीर उ ोगा ं या
िवकासास समथ न िदल े. या धोरणात अस े घोिषत कर यात आल े आह े क "नवीन
औ ोिगक धोरणाचा म ु य भर ामीण भागात आिण लहान शहरा ंम ये मोठ्या माणावर
पसरल े या क ुटीर आिण लघ ु उ ोगा ंना भावीपण े ो सा हन द े यावर अस ेल. लहान
आिण क ुटीर उ ोगा ं ारे जे काही उ पादन करता य ेईल इतक ेच उ पादन क ेले जाऊ
शकते, असे सरकारच े धोरण आह े." (औ ोिगक धोरण ठराव , 1977).
औ ोिगक धोरण ठरावाच े मह वाच े गुणधम खालील माण े आहेत :
१. लघुउ ोगा ंम ये 504 व तू िवशेष उ पादना साठी राखीव ठ ेव यात आ या हो या .
२. िज हा उ ोग क े (DICs) ही स ंक पना मा ंड यात आली ज ेणेक न य ेक
िज ात एकच एज सी लघ ु उ ोगा ं या सव गरजा एकाच छताखाली प ूण क
शकेल.
३. 3. पारंपा रक े ात ता ंि क स ुधारणा कर यावर भर द े यात आला .
४. 4. सेवां या तरत ुदी ार े िवशेष िवपणन यव था , जसे क , उ पादन मानक करण ,
गुणव ा िनय ं ण, बाजार सव ण, मांड यात आल े.
munotes.in
Page 144
औ ोिगक अथ शा
144 आयपीआर 1977 ने लहान े ाचे तीन मोठ ्या ेण म य े गट क ेले:
१. कुटीर आिण घरग ुती उ ोग ज े मोठ्या माणावर वय ंरोजगार द ेतात.
२. 1971 या जनगणन ेनुसार 50,000 पे ा कमी लोकस ं या असल े या शहरा ंम ये
वसलेले आिण ला ंट आिण य ं साम ीम य े . एक लाखापय त या औ ोिगक
युिनट्समधील ग ुंतवणूक समािव करणार े छोटे े .
३. 3. . 10 लाखा ंपय त या ग ुंतवणुक सह औ ोिगक एकका ंचा समाव ेश असल ेले लघु
उ ोग आिण . 15 लाखा ंपय त या ग ुंतवणुक सह सहायक य ुिनट्स या बाबतीत .
लघुउ ोग आिण क ुटीर उ ोगा ंना ो साहन द े यासाठी स ुचिवल े या उपाया ंम ये
पुढील गो चा समाव ेश आह े.
I. लघु उ ोग े ात िवश ेष उ पादनासाठी ५०४ व तूंचे आर ण .
II. येक िज ात लघ ु आिण क ुटीर उ ोगा ंसाठी िवकासाचा क िबंदू हण ून काम
कर यासाठी "िज हा उ ोग क " (DIC) नावाची एज सी थापन कर याचा ताव .
DIC ची योजना म े 1978 म ये सु कर यात आली . DICs थापन कर याच े मु य
उि एका छताखाली लहान आिण गावाती ल यावसाियका ंना आव यक असल े या सव
सेवा आिण समथ नांना ो साहन द ेणे हे होते.
४. औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) 1980:
1980 या औ ोिगक धोरणान े भारतातील लघ ु उ ोगा ं या िवकासा या धोरणात एक
मोठी गती दश िवली. भारत सरकारन े 23 जुलै 1980 रोजी नवीन औ ोिग क धोरण
ठराव (IPR) वीकारला . IPR ला लहान उ ोगा ंमधील िवकास मोठ ्या आिण म यम
उ ोगा ंसोबत सम िमत करायचा होता . लघु उ ोगा ं या िव मान न ेटवक या जलद
वाढीसाठी औ ोिगक ्या मागास िज ह े ओळखल े गेले. औ ोिगक धोरण ठराव , 1980
चा मु य उ ेश थािपत मतेचा इ तम वापर आिण उ ोगा ं या िव तारा ार े औ ोिगक
उ पादनात वाढ हो यास मदत करण े असा होता . हे धोरण िवधान द ेशांतग त
बाजारप ेठेतील पध ला चालना द े या या गरज ेवर ल क ि त करत े.
लहान े ाबाबत , याठरावान े खालील उपाया ंची क पना क ेली आह े:
I. लहान य ुिनट्स या बाबतीत ग ुंतवणुक ची मया दा . 1 लाख व न . 2 लाख, लहान
युिनट्स या बाबतीत . 10 लाखा ंव न . 20 लाख आिण सहायका ं या बाबतीत .
15 लाखा ंव न . 25 लाखा ंपय त वाढवण े.
II. औ ोिगक ्या मागासल े या य ेक िज ात िज हा उ ोग क ां या प ूव या
योजन े या जागी य ूि लयस ला ंटची स ंक पना मा ंडणे, जेणेक न त ेथे जा तीत जा त
लघुउ ोगा ंना चालना द ेणे. munotes.in
Page 145
भारतीय उ ोग – २
145 III. पया वरणाशी स ुसंगत गावा ंम ये आिथ क यवहाय ता िनमा ण कर यासाठी ाम आिण
ामीण उ ोगा ंना ो साहन द ेणे.
IV. छोट्या उ ोगा ंसाठी व त ूंचे आर ण आिण िवपणन समथ न चाल ू ठेवणे.
V. वाढ या उघ ु उ ोगाना कजा ची उपल धता सात यान े चालू ठेवणे.
VI. . युन म आदाना ंचा बफर साठा चाल ु ठेवणे.
VII. कृषी आधा रत उ ोगा ंना ाधा य द ेऊन श ेतीचा पाया मजब ूत करण े.
VIII. आजार टाळ या साठी आिण यो य उपचारा मक उपाय कर यासाठी एक प ूव
चेतावणी णाली थािपत करण े.
अशा कार े, औ ोिगक धोरण ठराव ,1980 ने औ ोिगक धोरण ठराव 1956 या
भावन ेवर पु हा जोर िदला . देशात रोजगार आिण वय ंरोजगार आधा रत स ंधी िनमा ण
कर यासाठी लघ ु- उ ोग े अजूनही सव म े आह े.
५. औ ोिगक धोरण ठराव (IPR) 1990 :
आयपीआर 1990 ची घोषणा ज ून 1990 म ये कर यात आली . लघु उ ोग े ाबाबत ,
ठरावान े लघु उ ोगा ंना रोजगार िनिम ती या उ ेशाने मह व िदल े. या धोरणान े ामीण
भागातील रोजगार िनिम ती आिण उ ो गाचा सार या उि ा ंची पूत ता कर यासाठी
आिण िनया तीत लघ ु उ ोगा ंचे योगदान वाढिव यासाठी आध ुिनक करण आिण त ं ान
ेणीसुधा रत कर या या गरज ेवर भर िदला आह े.
लघु-उ ोग े ाचा िवकास वाढव या या ठरावात समािव क ेलेले मह वाच े घटक
पुढील माणे होते.
I. लघु-उ ोगा ंसाठी (1985 म ये िनि त ) लांट आिण य ं साम ीमधील ग ुंतवणुक ची
मया दा .35 लाखा ंव न . 60 लाख आिण या अन ुषंगाने, सहा यक घटका ंसाठी
. 45 लाखा ंव न . 75 लाख कर यात आली आह े.
II. 1981 या जनगणन ेनुसार 50,000 लोकस ं या असल े या भागात य ुिनट ि थत
अस यास लहान य ुिनट्ससाठी ग ुंतवणुक ची मया दा .2 लाखा ंव न .5 लाख
कर यात आली आह े.
III. त बल 836 व तू लघु- े ातील िवश ेष उ पादनासाठी राखीव हो या .
IV. कमी भा ंडवला या खचा त अिधक रोजगार िनमा ण क शकणा या ामीण आिण
मागासल े या भागाती ल लघ ु-उ ोग े ासाठी स ंपूण पणे क ीय ग ुंतवणूक अन ुदानाची
एक नवीन योजना तयार कर यात आली आिण लाग ू कर यात आली . munotes.in
Page 146
औ ोिगक अथ शा
146 लघु- केल े ात उ पािदत उ पादना ंची पधा मकता स ुधार यासाठी ; मॉल
इंड ीज ड े हलपम ट ऑग नायझ ेशन (SIDO) मधील सव च त ं ान िवकास
क ा या छ ाखाली त ं ान अ यावत कर याच े काय म राबवल े जातील .
लघु उ ोगा ंसाठी पत स ेवां या समाधानकारक आिण व ेळेवर वाहाची हमी
दे यासाठी , 1990 म ये " मॉल इ ंड ीज ड े हलपम ट बँक ऑफ इ ंिडया (SIDBI)"
हणून ओळख या जाणा या नवीन िशखर ब ँकेची थापना कर यात आली .
V. उ ोजकता िवकास काय म (EDP) अंतग त मिहला आिण त णा ंना िश ण
दे यावर आिण यासाठी SIDO म ये एक िवश ेष सेल थापन कर यावर अिधक भर
दे यात आला आह े.
इतर औ ोिगक धोरण े: 1991 चा औ ोिगक धोरण ठराव :
1991 साली, सरकारन े " चरल ऍडज टम ट ो ाम " चा अवल ंब केला याम ुळे
भारतीय अथ यव थ े या िविवध प ैलूंवर िनय ं ण ठ ेवणा या धोरणा ंम ये आमूला बदल
झाला. लघु उ ोग े ाला अिधक च ैत य आिण वाढ दान कर यासाठी , भारत
सरकारन े लहान आिण ामीण उ ोगा ंसाठी वत ं धोरण ठराव जाहीर क ेला. या
ठरावाचा म ूळ हेतू हणज े परवानाम ु करण े, िनयं णमु करण े आिण या ार े सोपे िनयम
आिण ि या करण े.
या धोरणाची मह वाची व ैिश ्ये खालील माण े आहेत:
I. लघु उ ोगा ंना उ पादना या सव व तूंसाठी परवा यात ून सूट दे यात आली होती.
II. छोट्या उ ोगा ंसाठी ग ुंतवणुक ची मया दा थान िवचारात न घ ेता . 5 लाख
कर यात आली .
III. लघु उ ोगा ंम ये 24 ट के शेअरहोि ड ंग मया देपय त इतर औ ोिगक उप मा ं ारे
इि वटी सहभागाची परवानगी होती .
IV. लघु उ ोगाला िवल ंिबत यवहाराची सम या सोडव यासाठी फॅ ट रंग सेवा सु
कर यात य ेणार हो या .
V. वदेशी आिण क या माला या वाटपाम य े लघु आिण लहान घटका ंना ाधा य
दे यात आल े.
VI. सहकारी स ं था, साव जिनक स ं था आिण इतर माक िटंग एज सी आिण
कॉप र ेश स या मा यमात ून उ पादना ंची बाजारप ेठ ठळक कर यात आली .
मुळात, 1991 या औ ोिगक धोरणा या ठरावान े िवकासा मक , िनयं णमु आिण
नोकरशाहीम ु उपाया ंचे व ण न केले आहे आिण अन ुदािनत आिण व त कजा पासून
अशा णालीकड े वळ याची गरज अधोर ेिखत क ेली आह े जी लघ ु उ ोग े ाला व ेळेवर
आिण मानक आधारावर कजा चा वीका य वाह स ुिनि त कर ेल. munotes.in
Page 147
भारतीय उ ोग – २
147
लघु उ ोग आिण क ुटीर उ ोगा ंसाठी समकालीन धोरणा मक उपाय :
१. लघु आिण लहान े ासाठी सव समाव ेशक धोरण प ॅकेज, 2000:
हे धोरण भारत सरकारन े लघ ु आिण लहान े ा या िवकासासाठी आिण
ो साहनासाठी घोिषत क ेले आहे याचा म ुख उ ेश या े ाची पधा मकता वाढवण े
आहे.
या धोरण प ॅकेजचा म ु य भर प ुढील बाब वर होता :
I. अबकारी कराची मया दा . 50 लाखा ंव न . 1 कोटी कर यात आली आह े.
II. उ ोगाशी स ंबंिधत स ेवा आिण यावसाियक उप मा ंम ये गुंतवणुक ची मया दा 5
लाख पया ंव न 10 लाख पय े कर यात आली आह े.
III. चालू असल े या एकाि मक पायाभ ूत सुिवधा िवकास (IID) ची या ी ामीण
भागासाठी 50 ट के आर णासह आिण छोट ्या े ासाठी 50 ट के भूखंड राख ून
देशातील सव े े समािव कर यासाठी वाढिव यात आली आह े.
IV. धानम ं ी रोजगार योजना (PMRY) अंतग त कौट ुंिबक उ प नाची पा ता मया दा
वािष क . 24000 व न . 40000 इतक कर यात आली आह े.
V. ISO 9000 माणप ा कर यासाठी य ेक लघ ुउ ोगाला .75000 दे याची
योजना 10 वी योजना स ंपेपय त चाल ू होती.
२. लघु उ ोगा ंसाठी औ ोिगक धोरण प ॅकेजेस, 2001 -02 :
हे धोरण खालील उपाय अधोर ेिखत करत े:
I. गुंतवणुक ची मया दा होिजयरी आिण ह ँड टूल उप े ातील य ुिनट्ससाठी . 1 कोटी
व न . 5 कोटी कर यात आली आह े.
II. पत हमी िनधी योजन ेअंतग त थापन कर यात आल ेला कॉप स फंड . 125
कोट व न . 200 कोटी कर यात आला आहे.
III. िडस बर 2001 पय त 23 कोटी पया ं या एक ूण ेिडटवर ेिडट ग ॅरंटी क हर दान
कर यात आल े.
IV. जून 2001 म ये चामड ्या या व त ू, शूज आिण ख ेळ या ंशी स ंबंिधत चौदा व त ू
आरि त कर यात आ या हो या .
V. बाजार िवकास सहा यक योजना क ेवळ लघ ु उ ोग े ासाठी सु कर यात आली
होती. munotes.in
Page 148
औ ोिगक अथ शा
148 VI. ल टर ड े हलपम ट ो ाम (UNIDO ) अंतग त वष भरात चार सहाि यत क प
काया ि वत कर यात आल े.
3. लघु आिण म यम उ ोगा ंसाठी धोरण प ॅकेज, 2005 -06 :
2005 -06 म ये सरकारन े लघु आिण म यम उ ोगा ंसाठी धोरण प ॅकेज जाहीर क ेले. या
पॉिलसी प ॅकेजचे मु य ग ुणधम होते:
I. लघुउ ोग म ं ालयान े आर ण र कर यासाठी 180 व तू ओळख या आह ेत.
II. सेवा े ात लघ ु आिण म यम उ ोगा ंना मा यता द े यात आली आिण या ंना
उ पादन े ातील लघ ु उ ोगा ं या समान मानल े गेले.
III. िवमा स ंर ण अ ंदाजे 30,000 कज दारांना िव ता रत कर यात आल े, यांना लघ ु
े ातील म ुख वत क हण ून ओळखल े गेले.
ल टर ड े हलपम ट मॉड ेलवर क ेवळ उ पादनाला चालना द े यासाठीच न ह े तर
औ ोिगक शहरा ंचे नूतनीकरण आिण नवीन औ ोिगक टाउनिशप तयार कर यावर भर
दे यात आला . हे मॉडेल स या खादी आिण ामो ोग , हातमाग , ह तकला , कापड , कृषी
उ पादन े आिण औषधी वन पत सह नऊ े ांम ये लागू केले जात आह े.
४. सू म, लघु आिण म यम उप म िवकास कायदा , 2006 :
मे 2006 म ये, रा पत नी भारत सरकार ( यवसाय वाटप ) िनयम , 1961 म ये बदल
केले आहेत; कृषी आिण ामीण उ ोग म ं ालय आिण लघ ु उ ोग म ं ालय ह े एकाच
मं ालयात िवलीन झाल े आहेत, ते हणज े "सू म, लघु आिण म यम उ ोग म ं ालय .
प रणामी , सू म, लघु आिण म यम उ ोग िवकास (MSMED) कायदा म ंजूर कर यात
आला . , जे 'उ ोगा ंिव ' 'एंटर ाइजेस' या संक पन ेला मा यता द े यासाठी आिण या
उप मा ंचे तीन तर जस े क स ू म, लघु आिण म यम एकि त कर यासाठी आिण
उ पादन आिण स ेवा उप म दो हीसाठी ग ुंतवणूक मया दा प पण े िनि त कर यासाठी
थम कायद ेशीर ेमवक ऑफर करत े. रा ीय तरावर एक व ैधािनक स लागार साधन
दान करत े याम य े भागधारका ं या सव िवभागा ंचे, िवशेषत: उप मा ं या तीन वगा चे
िव तृत ितिनिध व आह े.
५. ईशा य औ ोिगक आिण ग ुंतवणूक ो साहन धोरण (NEIIPP), 2007 :
ईशा य ेकडील द ेशा या मागासल ेपणाम ुळे, भारत सरकारन े िस क मसह NER साठी
नवीन औ ोिगक धोरण सा रत क ेले. या धोरणाला 'उ र प ूव औ ोिगक आिण
गुंतवणूक ो साहन धोरण (NEIIPP), 2007' असे संबोधल े जात े. या द ेशा या
सवा गीण आिथ क वाढी या उ ेशाने िव ीय आिण इतर ो साहन े जाहीर क न
औ ोिगक े ातील ग ुंतवणुक ला ो साहन द ेणे हे याच े मुख उि आह े.
ो साहना ं या प ॅकेजसह धोरणाचा उ ेश उ ोगा ं या िवकासाला ो साहन द े याचा आह े
जेणेक न हा द ेश सतत मागासल ेपणावर मात कर ेल. थोड यात , जगातील अन ेक munotes.in
Page 149
भारतीय उ ोग – २
149 िवकसनशील आिण औ ोिगक अथ यव था ंम ये लघु आिण क ुटीर औ ोिगक े ाचा
झपाट्याने िवकास झाला आह े. भारतात , जीडीपी , औ ोिगक उ पादन आिण
िनया तीमधील या ं या मह वप ूण योगदाना ार े ते भारतीय अथ यव थ ेचे एक गितशील
े हण ून उदयास आल े आह ेत. लघु उ ोगा ंची गती ह े भारतातील आिथ क
िनयोजनाच े मुख उि आह े. धोरणा ंम ये वेळोवेळी बदल होत ग ेले.
सहा औ ोिगक धोरण ठराव आिण अकरा प ंचवािष क योजना ंनी रोजगार िनिम ती, ग रबी
आिण ाद ेिशक असमानता द ूर करण े आिण थािनक स ंसाधना ंचा इ तम वापर
यासार या सामािजक आिथ क उि ा ंची पूत ता कर या साठी िवकास धोरणाचा घटक
हणून संर णा मक आिण ो साहना मक अशा दो ही कार या ो साहना ंचा सतत
वाह कायम ठ ेवला.
८.२.४ लघु उ ोगा ं या सम या (Issues of Small Scale Industries )
लघुउ ोगा ंना भेडसावणा या सम या प ुढील माण े आहेत.
१. खराब म तेचा वापर :
अनेक लघ ुउ ोगा ंम ये, मता वापर थािपत मत े या 50% देखील नाही . जवळपास
िन मी मिशनरी पड ून आह े. भांडवल अनाव यकपण े लॉक क ेले जात े आिण िनि य
मिशनरी द ेखील जागा यापत े आिण प रणामी खच वाढतो .
२. अ म यव थापन :
अनेक लघ ुउ ोग ह े फारस े कौश य िक ंवा अन ुभव नसल े या कमी पा उ ोजका ं ारे
अ म प तीन े चालवल े जातात . मागणी , उ पादन पातळी आिण त ं , आिथ क
उपल धता , वन पत च े थान , भिव यातील श यता इ यादी बाब वर फारच कमी िवचार
केला गेला आह े. एका अिधक ृत अ यासान ुसार, लघु उ ोगा ं या आजाराच े मुख कारण
हणज े क प यव थापनातील कमतरता हणज ेच वत कांचा अनन ुभवीपणा ,
उ पादना या म ूलभूत ि या , रोख वाह इ . आहेत.
३. अपरे िव :
अनेक लघ ुउ ोगा ंना िनधी या िक ंवा िव ा या कमतरत ेचा सामना करावा लागतो .
संसाधन े उभार यासाठी त े देशांतग त भा ंडवली बाजारात व ेश क शकत नाहीत .
यां या अ प भा ंडवलाम ुळे ते ADR ( अमे रकन िडपॉिझटरी रसीट ्स),GDR ( लोबल
िडपॉिझटरी रसीट ्स) इ यादी जारी क न परद ेशी बाजारप ेठेचा वापर क शकत
नाहीत . बँका आिण िव ीय स ं थांना िविवध ि या आिण औपचा रकता प ूण करा या
लागतात . दीघ िवलंबानंतरही वाटप कर यात आल ेला िनधी अप ुरा असतो .
एकूण कजा ची ट क ेवारी हण ून लघ ु उ ोग े ासाठी ब ँक पत कमी होत आह े. ते 1999
म ये 16% व न 2002 म ये 1२.5% पय त घसरल े. लघुउ ोगा ंना या ं या गरजा ंसाठी
व रत िनधी िमळ ू शकत नाही . यांना जा त याज आकारणा या खासगी सावकारा ंवर munotes.in
Page 150
औ ोिगक अथ शा
150 अवल ंबून राहाव े लागत े. एकूणच, दीघ आिण अ प म ुदती या दो ही े ांतील
आजारा ंम ये 43% इतका मोठा वाटा अप ु-या िव ाचा आह े.
४. क या मालाची कमतरता :
क चा माल आव यक माणात आिण ग ुणव ेनुसार उपल ध नाही . क या मालाची
मागणी प ुरवठ्यापे ा जा त अस यान े क या माला या िकमती ख ूप जा त असतात
याम ुळे िकंमत वाढत े. क या माला या कमतरत ेमुळे िनि य मता , कमी उ पादन ,
मागणी प ूण कर यास असमथ ता आिण ाहका ंचे नुकसान होत े.
५. िवपणन समथ नाचा अभाव :
लघु उ ोगा ंम ये पध क, ाहका ंची ाधा य े, बाजारातील ड यास ंबंधी बाजाराच े ान
नसते. यांचे उ पादन माण िन न अस यान े आिण मोठ ्या माणात मागणी प ूण क
शकत नस याम ुळे यांची बाजारप ेठ अ य ंत मया िदत आह े. आता उदारीकरण आिण
जागितक करणा या ि य ेमुळे यांना थािनक उ ोग तस ेच कमी िकमतीत चा ंग या
दजा ची उ पादन े िवकणा या परद ेशी पध कां या पध ला सामोर े जावे लागत आह े. उदा.
चीनकड ून मोठ ्या माणात अन ुदािनत पर ंतु चांग या दजा या आयातीम ुळे खेळणी,
इले ॉिनक व त ू, मशीन ट ू स, रसायन े, कुलूप आिण कागद इ याद च े उ पादन
करणा या बह तेक भारतीय लघ ु उ ोग एकक े अ यवहाय बनल े आहेत.
६. खेळ या भा ंडवलाची सम या :
अनेक लघ ुउ ोगा ंना अप ु या ख ेळ या भा ंडवला या सम य ेचा सामना करावा लागतो .
बाजार ाना या अभावाम ुळे यांचे उ पादन मागणीप े ा जा त आह े आिण भा ंडवल न
िवक या ग ेले या साठ ्याम य े बंद होत े. यां याकड े काया मक खच भागव यासाठी
आिण यवसाय चालव यासाठी प ुरेसा िनधी नाही .
७. िनया तीतील सम या :
िनया त ि या , मागणीच े न मुने, उ पादन ाधा य े, आंतररा ीय चलन दर आिण
परदेशी खर ेदीदारा या वत नाब ल मािहती िनया तदारा ंना नसत े. लघुउ ोग या ं या
िनकृ दजा मुळे आिण िकमतीत पधा मकता नस याम ुळे परदेशी बाजारप ेठेत व ेश
क शकत नाहीत . तैवान, जपान इ यादी द ेशांम ये ल घुउ ोगा ंनी उ पािदत क ेलेली
उ पादन े अनेक परद ेशात िनया त केली जातात . परंतु भारतात लघ ुउ ोगा ंची िनया त
पधा मकता स ुधार यासाठी फारसा िवचार आिण ल क ि त क ेलेले नाही.
८. तं ाना या स ुधारणा ंचा अभाव :
अनेक लघ ुउ ोग अज ूनही आिदम , कालबा त ं ानाचा वापर करतात याम ुळे खराब
गुणव ा आिण कमी उ पादकता िदस ून येते. नवीन त ं ान िवकिसत कर यासाठी
संशोधन आिण िवकासाम य े गुंत यासाठी या ं याकड े पुरेसा िनधी , कौश य े िकंवा munotes.in
Page 151
भारतीय उ ोग – २
151 संसाधन े नाहीत . इतर क ंप यांकडून तं ान घ ेणे महाग आह े. यामुळे लघुउ ोगा ंना
यांचे जुने तं चाल ू ठेव यािशवाय पया य उरला नाही .
९. कामगार काय ा ंची बह िवधता :
लघु उ ोगा ंचा एक ग ुण हणज े ते म धान असतात आिण मोठ ्या सं येने लोका ंना
रोजगार द ेऊ शकतात . परंतु कामगार काय ा ंची बह लता , अनेक न दी (पीएफ ,
ईएसआय , म टर रो स इ .), दंड आिण िकरकोळ उ ल ंघनासाठी द ंड इ. बाबीम ुळे लघु
उ ोगा ंची मोठ ्या माणात ग ैरसोय होत े.
१०. पया वरणीय मानका ंची पूत ता कर यास असमथ ता:
सरकार कठोर पया वरण मानक े िनधा रत करत े आिण तस ेच यायालया ंनी द ूषण
करणार े उ ोग ब ंद कर याच े आद ेश िदल े आ ह ेत. या लघ ुउ ोगा ंना आधीच या ंचा
यवसाय कर यासाठी िनधीची कमतरता भासत आह े ते िचमणी उभारण े, सांडपाणी
ि या क प उभारण े इ याद वर मोठी र कम खच क शकत नाहीत .
११. िवलंिबत द ेयके:
लघुउ ोग क चा माल रोखीन े ख रेदी करतात पर ंतु ती पध मुळे यांची उ पादन े
उधारीवर िवकावी लागतात . रोखीने ख रेदी करण े आिण ेिडटवरच िव क े याने
आिथ क ि थतीवर मोठा ताण पडतो . सवा त मोठी सम या ही आह े क द ेयके िवलंिबत
होतात , कधीकधी अगदी 6 मिहने ते एक वषा पय त. यात क ेवळ खाजगी े च नाही तर
सरकारी िवभागही िततक ेच दोषी आह ेत. िवलंिबत द ेयके अ नेक लघ ु-उ ोगा ं या
अि त वावर ग ंभीर प रणाम करतात .
१२. खराब औ ोिगक स ंबंध:
अनेक लघ ुउ ोग मोठ ्या उ ोगा ं ारे देऊ केलेले वेतन आिण फायद े यां याशी ज ुळवून
घेऊ शकत नाहीत , कारण या ंचे उ प न आिण नफा कमी आिण अिनि त आह े. यामुळे
मजुरां या सम या िनमा ण होतात . कम चारी जा त व ेतन आिण लाभा ंसाठी लढतात ज े
लघु उ ोगद ेऊ शकत नाहीत . यामुळे संप होऊ शकतो , प रणामी कम चा या ंकडून
िहंसाचार झा यास मालम ेचे नुकसान , उ पादन न ुकसान इ . होवू शकतो .
१३. सरकारी िव ावर ताण :
लघु उ ोगा ं ारे उ पािदत क ेले या उ पादना ंचे िवपणन ह े एक सम या े आह े. खादी
आिण ामो ोग या ंनी उ पािदत क ेले या उ पादना ं या िव ला ो साहन द े यासाठी
सरकारला उ च अन ुदान ाव े लागत े. यामुळे सरकारी अथ यव थ ेवर मोठा ताण
पडतो .
munotes.in
Page 152
औ ोिगक अथ शा
152 १४. औ ोिगक एकका ंची एका ता :
काही रा या ंम ये लघु-उ ोग घटका ंचे माण जा त आह े. 2020 -21 पय त अंदाजे
१.37 दशल न दणीक ृत एकका ंपैक जवळपास 35% तीन रा या ंम ये आहेत. एकट्या
उ र द ेश, तािमळनाड ू आिण क ेरळम य े 35% लघुउ ोग आह ेत. एका त ेमुळे, क चा
माल आिण इतर औ ोिगक िनिव ा िमळिव यासाठी या ं याम ये उ च पधा आ ह े.
यामुळे उ च खच आिण क चा माल आिण इतर िनिव ा ंची टंचाई या ं या उ पादनावर
प रणाम करत े आिण खच वाढतो .
१५. अपुरा सार :
लघु उ ोगा ंना चालना द े या या सरकार या उि ा ंपैक एक हणज े देशभरात
औ ोिगक िवकास आिण रोजगारा या संधी वाढवण े. जवळपास 60% लघुउ ोग काही
रा या ंम ये क ि त अस यान े, समतोल ाद ेिशक िवकास आिण मागासल े या भागा ंना
ो साहन द े याचे उि सा य झाल ेले नाही. यापुढील बह ता ंश लघ ुउ ोग शहरी भागात
आहेत आिण ामीण भागातील औ ोिगक िवकासाच े उि ही हरवल े आहे.
१७. जाग कत ेचा अभाव :
लघुउ ोगा ंना पािठ ंबा दे यासाठी आिण या ंना मदत कर यासाठी सरकारन े अनेक
सं था थापन क े या आह ेत. परंतु, लघुउ ोग चालवणा या अन ेक उ ोजका ंना िविवध
सहा य स ेवांची मािहती नसत े.
१८. सरकारी ह त ेप:
लघु उ ोगा ंना अन ेक न दी ठेवा या लागतात आिण अनिगनत सरकारी तपासणी
असतात . िविवध तपास या आिण न दी पडताळणीत बराच व ेळ, पैसा आिण म ेहनत
वाया जात े. हे लघुउ ोगा ंना या ं या यावसाियक ि याकलापा ंवर पूण पणे ल क ि त
कर यापास ून ितब ंिधत करत े.
८.२.५ लघु उ ोगा ंची कामिगरी (Performance of Small Scale Industries ):
सू म, लघु आिण म यम उ ोग (एमएसएमई ) यावसाियक नवक पना ं या मा यमात ून
उ ोजक य य ना ं या िव तारात ल णीय योगदान द ेत आह ेत. सू म, लघु आिण
म यम उ ोग द ेशांतग त तस ेच जागितक बाजारप ेठेतील मागणी प ूण कर या साठी िविवध
कार या उ पादन े आिण स ेवांचे उ पादन करत अथ यव थ े या िविवध े ांम ये यांचे
े िव तारत आह ेत.
munotes.in
Page 153
भारतीय उ ोग – २
153 त ा . ८.1
अिखल भारतीय GDP म ये MSME चा एक ूण मू यविध त (GVA) वाटा
Figures in Rs. Crores adjusted for FISIM at curren t price
Year Total
MSME
GVA Growth
(%) Total
GVA Share of
MSME in
GVA (%) All
India
GDP Share of
MSME in
All India
GDP (in %)
2014 -15 3658196 - 11504279 3१.80 124679
59 29.34
2015 -16 4059660 10.97 12574499 3२.28 137718
74 29.48
2016 -17 4502129 10.90 13965200 3२.24 153916
69 29.25
2017 -18 5086493 1२.98 15513122 3२.79 170983
04 29.75
2018 -19 5741765 1२.88 17139962 33.50 189712
37 30.27
(Source: Central Statistics Office (CSO), Ministry of Statistics and
Programme Implementation)
८.३ भारतातील साव जिनक उप म (PUBLIC ENTERPRISES IN
INDIA )
८.३.१ कामिगरी (Performance) :
साव जिनक उप म सव ण 2021 -22 आिथ क वष 2021 -22 साठी क ीय साव जिनक
े ातील उप मा ं या आिथ क कामिगरीचा सारा ंश सादर करत े. कंपनी कायदा , 2013
या कलम 2 (45) म ये सरकारी क ंपनीचा अथ असा होतो - कोणतीही क ंपनी याम य े
पेड-अप भाग भा ंडवला या 51 ट या ंपे ा कमी नाही क सरकारकड े, िकंवा
कोण याही रा य सरकार िक ंवा सरकारकड े िकंवा अंशतः क सरकार आिण अ ंशतः
एक िक ंवा अिधक रा य सरकारा ं ारे आिण अशा सरकारी क ंपनीची उपक ंपनी असल ेली
कंपनी समािव करत े.
हे सव ण सव CPSE साठी िविवध ीकोनात ून आव यक सा ंि यक य माहीती दान
करते या ार े या उप मा ंना कृषी, खाणकाम आिण अ व ेषण, उ पादन , ि या आिण munotes.in
Page 154
औ ोिगक अथ शा
154 िनिम ती आिण स ेवा यासार या िविवध े ांम ये िवभागल े जात े. काही मह वा या
पॅरामीटस या स ंदभा त सव णा या िनकाला ंचे मु य ठळक म ु े खालील आक ृतीम य े
िचि त क ेले आहेत.
आकृती ८.1: CPSEs या कामिगरीची ठळक व ैिश ्ये (₹लाख कोटी )
31 माच 2022 रोजी सव CPSE चे एकूण पेड-अप क ॅिपटल ₹3.69 लाख कोटी
होते जे 31 माच 2021 रोजी ₹२.84 लाख कोटी होत े जे 29.82% ची वाढ दश वते.
31 माच 2022 रोजी सव CPSE म ये एकूण आिथ क गुंतवणूक ₹2२.81 लाख
कोटी होती , 31 माच 2021 रोजी ₹2१.58 लाख कोटी होती , यात 5.71% वाढ
न दवली ग ेली.
े ांम ये, CPSEs मधील थकबाक दार िव ीय ग ुंतवणुक पैक सवा िधक 6८.07%
गुंतवणूक सेवा े ात आह े, यानंतर उ पादन , ि या आिण िनिम ती 23.92%
आिण खाण आिण अ व ेषण 4.86% आहे. शेतीचा वाटा नग य होता .
कॉ नेट गटा ंम ये, फायनाि शयल सि ह सेसचा वाटा 53.65% थकबाक असल े या
िव ीय ग ुंतवणुक म य े आ ह े, यानंतर उजा िनिम ती 15.01%, पे ोिलयम
( रफायनरी आिण माक िटंग) 6.19% आिण पॉवर ा सिमशन 5.88% आहे. इतर
ात गटा ंचा वाटा त ुलनेने कमी होता .
भारतीय र े वे फायना स कॉप र ेशन िल ., पॉवर फायना स कॉप र ेशन िल ., आरईसी
िल., एनटीपीसी िल . आिण पॉवर ि ड कॉप रेशन ऑफ इ ंिडया या सव च पाच
CPSEs आहेत.
31 माच 2022 रोजी सव CPSEs ारे िनयोिजत क ेलेले भांडवल ₹35.21 लाख
कोटी होत े 31 माच 2021 रोजी ₹3२.93 लाख कोटी होत े, जे 6.93% ची वाढ
दश वते.
आिथ क वष 2021 -22 म ये ऑपर ेिटंग CPSEs या ऑपर ेश समध ून एकूण एकूण
महसूल ₹3१.95 लाख कोटी होता , जो आिथ क वष 2020 -21 म ये ₹24.08 लाख
कोटी होता , जो 3२.65% ची वाढ दश िवतो. munotes.in
Page 155
भारतीय उ ोग – २
155 आिथ क वष 2021 -22 मधील ही वाढ म ु य व े पे ोिलयम ( रफायनरी आिण
माक िटंग), क चे तेल आिण वाहत ूक आिण लॉिजि टक कॉ न ेट गटातील वाढीम ुळे
झाली.
े ांम ये, उ पादन , ि या आिण िनिम ती े हे सेवा आिण खाणकाम आिण
उ खनन न ंतर सवा िधक वाटा आह े. तीन कॉ न ेट ु स पे ोिलयम ( रफायनरी आिण
माक िटंग), ेिडंग आिण माक िटंग आिण पॉवर जनर ेशन या ंनी िमळ ून आिथ क वष
2021 -22 म ये एकूण महस ुलात 69.08% योगदान िदल े.
आिथ क वष 2021 -22 म ये सवा िधक महस ूल िमळवणार े शीष पाच CPSE आहेत
इंिडयन ऑइल कॉप र ेशन िलिमट ेड, भारत प े ोिलयम कॉप र ेशन िलिमट ेड,
िहंदु तान प े ोिलयम कॉप र ेशन िलिमट ेड, फूड कॉप र ेशन ऑफ इ ंिडया आिण
NTPC िल.
नफा कमावणा या CPSE चा िन वळ नफा आिथ क वष 2021 -22 म ये ₹२.64
लाख कोटी होता , तर 2020 -21 म ये ₹१.89 लाख कोटी होता तो 39.85% ची
वाढ दश िवतो. सवा िधक िन वळ नफा असल ेले शीष पाच CPSE हणज े ONGC
Ltd, Indian Oil Corporation Ltd, Power Grid Corporation of India,
NTPC Lt d आिण Steel Authority of India Ltd.
आिथ क वष 2021 -22 म ये तोटा सहन करणा या CPSE चा िन वळ तोटा ₹0.15
लाख कोटी होता , याम य े 37.82% ची घट िदस ून आली आह े. भारत स ंचार
िनगम िलिमट ेड, महानगर ट ेिलकॉम िनगम िलिमट ेड, एअर इ ंिडया अ ॅसेट्स होि ड ंग
िलिमट ेड, ई टन कोलिफ ड ्स िलिमट ेड आिण अलाय स एअर एि हएशन िल .
आिथ क वष 2021 -22 म ये काय रत CPSEs चा एक ूण िन वळ नफा ₹२.49 लाख
कोटी इतका होता , जो आिथ क वष 2020 -21 म ये ₹१.65 लाख कोटी होता ,
यात 50.87% ची वाढ िदस ून आली .
न याच े मोठे माण ूड ऑइल कॉ न ेट ुपचे योगदान आह े, िजथे ते आिथ क वष
2020 -21 म ये ₹0.13 लाख कोट व न 2021 -22 म ये ₹0.46 लाख कोटीपय त
वाढल े आह े. ूड ऑइल कॉ न ेट ुपम य े, एकूण िन वळ न यात वाढ
कर यासाठीच े मोठे योगदान ओएनजीसी िल .चे योगदान आह े (₹०.२९ लाख
कोटी.)
31 माच 2022 रोजी सव CPSE चा राखीव िनधी आिण अिधश ेष ₹1२.40 लाख
कोटी होत े, जे 31 माच 2021 पय त ₹1१.35 लाख कोटी होत े, जे 9.25% ची वाढ
दश वते.
31 माच 2021 रोजी सव CPSE ची िन वळ स ंप ी ₹13.81 लाख कोट व न 31
माच 2022 पय त ₹15.58 लाख कोटीपय त वाढली , जी 1२.81% ची वाढ दश वते.
आकृती ८.2: CPSEs या कामिगरीची ठळक व ैिश ्ये (₹लाख कोटी ) munotes.in
Page 156
औ ोिगक अथ शा
156
आिथ क वष 2021 -22 म ये ऑपर ेिटंग CPSEs (112) ारे घोिषत क ेलेला
लाभांश ₹१.15 लाख कोटी इतका होता , जो आिथ क वष 2020 -21 म ये ₹0.73
लाख कोटी होता , 57.58% ची वाढ दश िवतो.
सव CPSE चे उ पादन श ु क, क टम ड ्युटी, व तू व सेवा कर , कॉप र ेट कर , क
सरकार या कजा वरील याज , लाभांश, आिण इतर श ु क आिण कर या ार े क ीय
ितजोरीत योगदान ₹4.97 या त ुलनेत ₹5.07 लाख कोटी होत े. आिथ क वष
2020 -21 म ये लाख कोटी , २.14% ची वाढ द श वते. GST संकलनात ₹0.38
लाख कोटी (आिथ क वष 2020 -21 म ये) व न ₹0.58 लाख कोटी (आिथ क वष
2021 -22 म ये) वाढ झा याम ुळे संकलन वाढल े आहे. इंिडयन ऑइल कॉप र ेशन
िल., भारत प े ोिलयम कॉप र ेशन िल ., िहंदु तान प े ोिलयम कॉप र ेशन िल ., भारत
ओमान रफायन रीज िल . आिण च े नई प े ोिलयम कॉप र ेशन िल . क ीय ितजोरीत
योगदान द ेणारे शीष पाच CPSE आहेत.
व तू आिण स ेवां या िनया ती ार े काय रत CPSEs ची परक य चलन कमाई
आिथ क वष 2020 -21 म ये ₹0.87 लाख कोटी या त ुलनेत 2021 -22 म ये
₹१.50 लाख कोटी होती , जी 7२.16% ची वाढ दश वते. या ेणीतील शीष पाच
CPSE मंगळूर रफायनरी अ ँड पे ोकेिमक स िलिमट ेड, इंिडयन ऑइल कॉप र ेशन
िलिमट ेड, गेल (इंिडया) िलिमट ेड, ओएनजीसी िवद ेश िलिमट ेड आिण भारत
पे ोिलयम कॉप र ेशन िल .
आकृती ८.3: CPSEs कामिगरी ठळक म ु े-CSR आिण R&D खच (₹करोड )
munotes.in
Page 157
भारतीय उ ोग – २
157 सव CSR पा CPSEs (160) चा CSR खच आिथ क वष 2020 -21 म ये
₹4,483 कोटी प े ा २.61% ची वाढ दश वत 2021 -22 म ये ₹4,600 कोटी होता .
CSR अंतग त सवा िधक योगदान द ेणारे शीष पाच CPSEs आहेत ONGC Ltd,
NTPC Ltd, Indian Oil Corporation Ltd, NMDC L td आिण Power Grid
Corporation Ltd.
सव CPSE चा R & D खच आिथ क वष 2020 -21 म ये ₹4,892 कोटी प े ा
40.95% ची वाढ दश वून 2021 -22 म ये ₹6,894 कोटी होता . िहंदु तान
एरोनॉिट स िलिमट ेड, इंिडयन ऑइल कॉप र ेशन िलिमट ेड, टील अथॉ रटी ऑफ
इंिडया िलिमट ेड, भारत हेवी इल ेि क स िलिमट ेड आिण ओएनजीसी िल . या
शीष काखाली सवा िधक योगदान द ेणारे शीष पाच CPSE आहेत.
८.३.२ मया दा
(i) एंडॉवम ट मया दा :
साव जिनक े ातील काही उप म , िवशेषत: तोटा सहन करणा या काही उ ोगा ंना
एंडोम ट या अडचण चा सामना करावा ला गत आह े कारण या उप मा ं या थळा ंची
िनवड तक संगत िवचारा ंऐवजी राजक य िवचारा ंवर केली गेली होती .
(ii) मतेचा कमी वापर :
उ पादन मत ेचा वापर ही एक सामा य अडचण आह े यात ून जवळजवळ सव
साव जिनक े ातील उप म त आह ेत. 1986 -87 म ये, साव जिनक े ातील 175
युिनट्सपैक 90 युिनट्स या ं या मत े या 75 ट या ंह न अिधक मत ेचा वापर क
शक या हो या , 56 युिनट्सनी 50 ते 75 ट या ं या दर यान मत ेचा वापर क ेला होता
आिण उव रत 29 युिनट्स काही माणात वापर यात यश वी झा या हो या . या या
मते या 50 ट के. हे ामु यान े दीघ गभ धारणेचा कालावधी , चंड अंगभूत मता ,
अपु या आिथ क (िवशेषत: बाजारातील ) डेटावर आधा रत िनयोजनाच े मह वाका ं ी
केल, अपुरी ेरणा, पुढाकाराचा अभाव आिण उ पादना ं या िम णाचा अ चिलतपणा
या कारणा ंमुळे होते.
(iii) तक संगत िक ंमतीचा अभाव :
भारतातील साव जिनक े ातील उप म तक संगत िक ंमत या अन ुपि थतीम ुळे त
आहेत कारण या ं या उ पादना ं या िक ंमती अशा िक ंमत धोरणा ार े िनधा रत क े या
जातात याम य े तीन िवचार आह ेत:
(अ) िकंमत िनि तीचा आधार हण ून नफा ,
(b) साव जिनक उपयोिगता ि कोनाचा ना -नफा आधार , आिण
(c) आयात -समता िक ंमत. munotes.in
Page 158
औ ोिगक अथ शा
158 अशा कार े, अथ यव थ े या आिण ाहका ं या िहतासाठी सरकारच े औपचा रक आिण
अनौपचा रक िनयम , सामा यत : आिण िक ंमत ि थरीकरण द ेखील आप या द ेशातील
यापैक काही उ ोगा ं या मोठ ्या तोट्यासाठी जबाबदार आह ेत. िशवाय , या साव जिनक
उप मा ं ारे काही उ पादना ं या िकमतीत अन ुदान िद यान े सम या ंना एक नवीन
आयाम जोडला ग ेला.
(iv) तांि क अ ंतर :
भारतातील काही साव जिनक े ातील उ ोग ता ंि क अ ंतराने त आह ेत कारण ह े
उप म या ं या उ पादन णालीम य े अ यावत त ं ानाचा अवल ंब क शकत नाहीत
याम ुळे उ च य ुिनट खच आिण कमी उ प न िमळत े. I.I.S.C.O., E.C.L सारख े
उप म इ यादी या ब ंधनाम ुळे त आह ेत.
(v) सरकारी ह त ेप :
साव जिनक े ातील उप मा ं या द ैनंिदन कामा ंम ये मोठ ्या माणात सरकारी
ह त ेपामुळे रोजगार , िकंमत, खरेदी इ यादी स ंदभा त यव थापना ंची वाय ता कमी
झाली आह े.
(vi) भारी सामािजक खच :
साव जिनक े ातील उप मा ंना मोठ ्या सामािजक खचा चा ास होत आह े ज से क
टाउनिशपवरील खच आिण या ं या कम चा या ंना सोयीस ुिवधां या स ंबंिधत तरत ूद.
(vii) काया मक आिण यव थापक य अप ुरेपणा :
भारतातील साव जिनक े ातील उप म द ेखील काया मक आिण यव थापक य
अपुरेपणा आिण अकाय मतेने त आह ेत याम ुळे यां या द ैनंिदन ि याकलापा ंम ये
मोठ्या माणात अ प यय आिण िनधीची गळती होत े.
(viii) वाईट पधा आिण तोडफोड :
एकाच उ ोगातील साव जिनक े आिण खाजगी े ातील य ुिनट्सम य े कधीकधी
वाईट पधा असत े याम ुळे साव जिनक े ातील एकका ंची मोठ ्या माणावर तोडफोड
होते.
(ix) िवपणन मया दा :
काही साव जिनक े ातील एकका ंना माक िटंग या अडचण चाही सामना करावा लागतो
जेथे उ पादना या प ुनरावृ ी या काराम ुळे ते यां या काही उ पादना ंसाठी चा ंगली
बाजारप ेठ गोळा क शकत नाहीत ज ेथे काही मोठ ्या खाजगी औ ोिगक घरा या ंनी
आधीच बाजारप ेठ काबीज क ेली आह े यामुळे यादीत सतत वाढ होत े.
munotes.in
Page 159
भारतीय उ ोग – २
159 (x) अित र मन ु यबळ :
साव जिनक े ातील काही य ुिनट्सम य े अित र मन ु यबळाची सम या आह े याम ुळे
संसाधना ंचा अनाव यकपण े िनचरा होत आह े याम ुळे उ पादन खचा त वाढ होत े. या
युिनट्सम य े अ कुशल कामगारा ंची स ं या जा त हो यासा ठी राजक य िवचारा ंमुळेही
हातभार लागला आह े.
(xi) बा घटक :
साव जिनक े ातील उप मा ंम ये गुंतले या कामगारा ंम ये या ं या कामाब ल
ामािणकपणा आिण िन ा नस याम ुळे कामाच े तास वाया जातात याम ुळे य ा
उप मा ं या उ पादक मत ेवर प रणाम होतो . िशवाय, अ यािधक ेड युिनयनवाद ,
युिनयनमधील िवरोधाभास आिण कामगार सम या ंसारख े बा घटक द ेखील द ेशातील
साव जिनक े ातील या उ ोगा ं या उ पादन णाली या स ुरळीत कामकाजात य यय
आणत आह ेत.
साव जिनक उप मा ंना भ ेडसावणा या आजारपणा या सम या ल ात घ ेऊन,
साव जिनक उप मा ंवरील थायी प रषद ेने (SCOPE) साव जिनक उप मा ं या
आजारा या िविवध प ैलूंचा अ यास कर यासाठी न ुकतीच एक सिमती थापन क ेली
होती.
नुक याच सादर क ेले या अहवालात (िडस बर, 1995 म ये) साव जिनक े
उप मा ं या सम या ं या िव ेषणावर , सिमतीला अस े वाटल े क , वाय ता आिण
जबाबदारी , संचालक म ंडळाची थापना , उ च यव थापनात सात य आिण अ प
िववेकािधकार यासार या े ांम ये सरकारचा ख ूप ह त ेप आह े. गुंतवणूक, रोजगार ,
िकंमत आिण व ेतन या ं या यव थापनाचा साव जिनक े उप मा ं याका मिगरीवर
प रणाम झाला .
खराब आिथ क िनयोजन ह े साव जिनक े उप मा ं या आजाराच े आणखी एक कारण
होते आिण अन ेक आजारी क ंप यांनी जा त कज घेतले होते.
SCOPE सिमतीन े पुढे खेद य क ेला क , सरकार वत क हण ून बँक कजा ना हमी
दे यासाठी वतः या आजारी क ंप यांकडून एक ट का श ु क आकारत आह े आिण त ेही
एका वषा या मया िदत कालावधीसाठी , तर खाजगी े ातील वत क अशा हमी साठी
कोणत ेही शु क आकारत नाहीत .
८.४ भारतीय उ ोगा ंची पधा मकता
८.४.१ पधा धोरण
आिथ क वाढ , उ ोजकता , रोजगार , नाग रका ंचे उ च रा हणीमान , या य , सव समाव ेशक
आिण शा त आिथ क आिण सामािजक िवकासासाठी आिथ क अिधकारा ंचे संर ण,
ो साहन द े यासाठी उ च शा त पातळी गाठ यासाठी भारत सरकारन े रा ीय पधा munotes.in
Page 160
औ ोिगक अथ शा
160 धोरण तयार क ेले आ ह े. धन कुमार ह े या सिमतीच े अ य होत े यांना भारता चे
रा ीय पधा धोरण तयार कर याच े काम सोपिव यात आल े होते.
उि े:
आिथ क सुधारणा ंची दुसरी लाट आणण े हे या धोरणाच े उि आह े. या धोरणाची ठळक
वैिश ्ये खाली नम ूद केली आह ेत:
१. संसाधना ंचे इ तम वाटप कर यास ो साहन द ेऊन आिण उ पादक काय मता ,
गुणव ा आिण नािव य साध यासाठी आिथ क एज ंटना यो य ो साहन द ेऊन ाहक
क याणाची हमी द ेणे.
२. िव मान क ृ यांचे पधा -िवरोधी प रणाम काढ ून टाकण े, क आिण रा याच े कायद े
आिण धोरण े सुसंगत करण े आिण पध या त वा ंना सि यपण े ो साहन द ेणे.
३. एकल रा ीय बाजार िनिम तीसाठी य न करण े.
४. पधा मक तट थता दान क न समान ख ेळाचे े थािपत करण े.
भारतीय पधा आयोग
भारतीय पधा आयोग (CCI) हा भारतातील म ुख रा ीय पधा िनयामक आह े. ही
कॉप र ेट यवहार म ं ालयातील एक व ैधािनक स ं था आहे आिण पध ला ो साहन
दे यासाठी आिण भारतातील पध वर श ंसनीय ितक ूल प रणाम करणा या
ि याकलापा ंना ितब ंध कर यासाठी पधा कायदा , 2002 ची अ ंमलबजावणी
कर यासाठी जबाबदार आह े.
भारतीय पधा आयोग काय ा या अ ंतग त संयोजनास द ेखील मा यता देते जेणेक न
दोन िवलीनीकरण स ं था बाजाराला माग े टाकू शकत नाहीत .
14 ऑ टोबर 2003 रोजी आयोगाची थापना कर यात आली . मे 2009 म ये धन
कुमार ह े याच े पिहल े अ य हण ून पूण पणे काया ि वत झाल े. भारतीय पधा आयोग
या स या या अ य ा स ंगीता वमा आहेत, यांची ऑ टोबर 2022 म ये िनयु
कर यात आली होती .
पधा कायदा , 2002
पधा कायदा , 2002 हा भारता या स ंसदेने लागू केला होता आिण तो भारतीय पधा
काय ाच े संचालन करतो . याने पुरातन म ेदारी आिण ितब ंधा मक यापार यवहार
कायदा , 1969 ची जागा घ ेतली. या काय ा ंतग त, भारतातील पध वर ितक ूल प रणाम
करणा या ि याकलापा ंना ितब ंध कर यासाठी भारतीय पधा आयोगाची थापना
कर यात आली . हा कायदा स ंपूण भारतात लाग ू आहे. munotes.in
Page 161
भारतीय उ ोग – २
161 हा पधा धोरणाची अ ंमलबजावणी कर यासाठी आिण क ंप यां या पधा िवरोधी
यवसाय प ती आिण बाजारातील अनाव यक सरकारी ह त ेप रोख यासाठी आिण
िश ा कर यासाठी एक साधन आह े. पधा कायदा ल ेखी तस ेच त डी करार , उप म
िकंवा य या ं यातील यव थ ेवर िततकाच लाग ू आहे.
पधा अिधिनयम , 2002 म ये पधा (सुधारणा ) अिधिनयम , 2007 आिण प ु हा पधा
(सुधारणा ) अिधिनयम , 2009 ारे सुधारणा कर यात आली .
कायदा एक आयोग थापन करतो जो म ु आिण िन प पध या ( पध या
ि य ेसह) िहतस ंबंधांचे र ण कर यास बा ंधील आह े आिण प रणामी , ाहका ं या
िहताच े र ण करतो . सव साधारणप णे, आयोगाच े कत य खालील माण े आहे:
भारतातील बाजारप ेठेतील पध वर श ंसनीय ितक ूल प रणाम करणार े ि कंवा
संभवत असल े या करारा ंना िकंवा प त ना ितब ंिधत करण े.
बाजारातील वच वाचा ग ैरवापर ितब ंिधत करण े.
भारतातील बाजारप ेठेतील पध वर श ंसनीय ितकूल प रणाम करणा या िक ंवा
हो याची श यता असल े या उ ोगा ंमधील अिध हण , िवलीनीकरण , एक ीकरण इ .
ितबंिधत करण े.
या यित र , पधा कायदा जगभरातील पर पर आ ंतररा ीय समथ न आिण
अंमलबजावणी न ेटवक या मदतीन े या या अ ंमलबजावणीची क पना करतो .
८.४.२ थेट िवद ेशी गुंतवणूक (FDI)
परक य थ ेट गुंतवणूक (FDI) हणज े जे हा एखादी क ंपनी द ुस या देशातील यावसाियक
घटकाम य े मालक िनय ंि त करत े. एफडीआयम ुळे, परदेशी कंप या इतर द ेशातील
दैनंिदन कामकाजात थ ेट सहभागी होतात . याचा अथ ते यां यासोबत फ प ैसेच
आणत नाहीत तर ान , कौश य े आिण त ं ान द ेखील आणत आह ेत.
सामा यतः , जे हा एखादा ग ुंतवणूकदार परद ेशी यवसाय काय थािपत करतो िक ंवा
परदेशी कंपनीम य े मालक थािपत करण े िकंवा वार य िनय ंि त करण े यासह परद ेशी
यवसाय मालम ा स ंपादन करतो त े हा एफडीआय होते.
FDI कुठे केले जाते?
थेट परक य ग ुंतवणूक सामा यतः ख ु या अथ यव था ंम ये केली जात े यां याकड े
कुशल कामगार आिण वाढीची श यता असत े. एफडीआय क ेवळ प ैसाच आणत नाही तर
कौश य , तं ान आिण ान द ेखील आणत े.
munotes.in
Page 162
औ ोिगक अथ शा
162 भारतात एफडीआय
भारता या आिथ क िवकासासाठी एफ डीआय हा एक मह वाचा आिथ क ोत आह े.
१९९१ या स ंकटान ंतर भारतात आिथ क उदारीकरणाला स ु वात झाली आिण
ते हापास ून देशात एफडीआयम य े सात यान े वाढ झाली .
आिथ क वष 2021 -22 म ये सवा िधक एफडीआय इि वटी इ लो ा करणारी
शीष 5 रा ये आहेत
१. कना टक (37.55%),
२. महारा (26.26%),
३. िद ली (१३.९३%),
4. तािमळनाड ू (5.10%) आिण
5. ह रयाणा (4.76%)
भारताला खािलल मागा ारे थेट परिकय ग ुंतवणुक िमळत े
१. वयंचिलत माग : अिनवासी िक ंवा भारतीय क ंपनीला थ ेट परिकय ग ुंतवणुक साठी
भारितय रझव बॅक िकंवा भारत सरकार या प ूव परवानगीची आव यकता नाही .
२. शासक य माग : शासनाची मा यता अिनवाय आ हे. कंपनीला फॉर ेन इ ह े टम ट
फॅिसिलट ेशन पोट ल ारे अ ज दाखल करावा लाग ेल, जे ि संगल-िवंडो ि लअर सची
सुिवधा द ेते. यानंतर हा अज संबंिधत म ं ालयाकड े पाठवला जातो , जो वािण य
मं ालया या उ ोग आिण अ ंतग त यापार (DPIIT) िवभागाशी स लामसलत क न
अज मंजूर करेल/नाकार ेल. वािण य म ं ालया या उ ोग आिण अ ंतग त यापार (DPIIT)
िवभाग िव मान थ ेट िवद ेशी गुंतवणुक धोरणा ंतग त अजा वर ि या कर यासाठी मानक
काय णाली (SOP) जारी कर ेल.
'100% वयंचिलत माग ' ेणी अ ंतग त येणारे े आह ेत :
कृषी आिण पश ुसंवध न, हवाई-वाहतूक सेवा (नागरी िवमान वाहत ूक े ांतग त अन ुसूिचत
आिण इतर स ेवा), िवमानतळ ( ीनिफ ड + ाउनफ ड ), मालम ा प ुनर चना क ंप या,
ऑटो-घटक, ऑटोमो बाई स , जैवतं ान ( ीनफ ड ), सारण साम ी स ेवा (अप-
टी ही च ॅने सचे िलंिकंग आिण डाउन -िलंिकंग, ॉडकाि ट ंग कॅरेज सि ह सेस, कॅिपटल
गुड्स, कॅश अँड कॅरी होलस ेल ेिडंग (एमएसईकड ून सोिस गसह), केिमक स , कोळसा
आिण िल नाइट , बांधकाम िवकास , हॉि प ट सच े बांधकाम , ेिडट इ फॉम शन क ंप या,
ड्युटी शॉ स , ई. -वािण य ि याकलाप , इले ॉिनक णाली , अ न ि या , र ने
आिण दािगन े, आरो यस ेवा, औ ोिगक पाक , आयटी आिण बीपीएम , चामड े, उ पादन ,
धातू आिण धात ू नसल े या धात ूंचे खाण आिण अ व ेषण, इतर आिथ क सेवा, नागरी munotes.in
Page 163
भारतीय उ ोग – २
163 िवमान वाहत ूक सेवा अंतग त सेवा जस े क द ेखभाल आिण द ु ती स ं था, पे ोिलयम
आिण न ैसिग क वाय ू, फामा युिटक स , वृ ारोपण े , बंदरे आिण िशिप ंग, रे वे पायाभ ूत
सुिवधा, नवीकरणीय ऊजा , र ते आिण महामाग , िसंगल बीआर आिण रट ेल ेिडंग,
टे सटाइ स आिण गारम ट्स, थम ल पॉवर , टु रझम आिण हॉि पट ॅिलटी आिण हाईट
लेबल एटीएम ऑपर ेश स इ यादी .
100% पय त वय ंचिलत माग ेणी अ ंतग त येणारे े आह ेत:
• िस य ु रटीज माक टमधील इ ा चर क ंपनी: ४९%
• िवमा: ४९% पय त
• वै क य उपकरण े: 100% पय त
• पे शन: ४९%
• पे ोिलयम श ु ीकरण (PSUs ारे): 49%
• पॉवर ए सच ज: 49%
सरकारी माग
'100% पय त सरकारी माग ' ेणी अंतग त येणारे े आह ेत:
बँिकंग आिण साव जिनक े : 20%
सारण साम ी स ेवा: 49%
मु य ग ुंतवणूक कंपनी: 100%
खा उ पादन े िकरकोळ यापार : 100%
टायटॅिनयम ब ेअ रंग खिनज े आिण धात ूंचे खनन आिण खिनज े वेगळे करण े: 100%
म टी- ँड रट ेल ेिडंग: 51%
मुि त मा यम (वै ािनक आिण ता ंि क मािसका ंचे काशन /मु ण/िवशेष
िनयतकािलक े/िनयतकािलक े आिण िवद ेशी वत मानप ा ंची ितक ृती आवृ ी):
100%
ि ंट मीिडया (वृ प , िनयतकािलक े आिण बात या आिण चाल ू घडामोड वर काम
करणा या िवद ेशी मािसका ं या भारतीय आव ृ यांचे काशन ): 26%
उप ह ( थापना आिण ऑपर ेश स): 100%
थेट परिकय ग ुंतवणुक (FDI) ितब ंध:
असे काही उ ोग आह ेत िजथ े कोण याही मागा ने थेट िवद ेशी गुंतवणुक ला ब ंदी आह े. हे
उ ोग आह ेत:
अणुऊजा िनिम ती
कोणताही ज ुगार िक ंवा बेिटंग यवसाय munotes.in
Page 164
औ ोिगक अथ शा
164 लॉटरी (ऑनलाइन , खाजगी , सरकारी इ .)
िचट फ ंडातील ग ुंतवणूक
िनधी क ंपनी
कृषी िक ंवा व ृ ारोपण उप म (जरी फळबाग , म यपालन , चहाच े मळ े,
म यपालन , पशुपालन इ . सारख े अनेक अपवाद आह ेत)
गृहिनमा ण आिण रअल इ ट ेट (टाउनिशप , यावसाियक क प इ . वगळता )
TDR म ये ेिडंग
िसगार , िसगार ेट िकंवा कोणताही स ंबंिधत त ंबाखू उ ोग
८.५
.१. लघुउ ोगा ं या भ ूिमकेची चचा करा.
.२. लघुउ ोगा ंचे धोरणा मक म ु े काय आह ेत?
.3. लघु उ ोगा ं या कामिगरीची चचा करा.
.4. भारतातील साव जिनक उप मा ंची कामिगरी आिण मया दा यांची चचा करा.
.5. थेट िवद ेशी गुंतवणूक (FDI) वर तपशीलवार न द िलहा .
.6. पधा धोरणावर एक टीप िलहा .
८.६ संदभ
वािष क अहवाल 2021 -22, GOI, MSME मं ालय
https://dpe.gov.in/
https://msme.gov.in/
munotes.in