Page 1
1 मॉड्युल I
१
वृि आिण िवकास स ंक पना
घटक रचना :
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.२ वृ ी आिण िवकास
१.२.१ वृ ीची स ंक पना
१.२.२ िवकासाची स ंक पना
१.२.३ वृ ी आिण िवकास यातील त ुलना
१.३ िवकासाचा ीकोन
१.४
१.० उि ्ये
अथ शा ातील वृ ी आिण िवकास या स ंक पना ंचा अ यास करण े.
वृ ी आिण िवकास या ं यात त ुलना करण े.
िवकासा या ीकोना ंचा अ यास करण े.
१.१ तावना
आिथ क वृ ी ही आिथ क िवकासाप े ा एक स ंकुिचत स ंक पना आह े. ही देशा या रा ीय
उ पादना या वा तिवक पातळीत झाल ेली वाढ आह े जी स ंसाधना ं या ग ुणव ेत (िश ण
इ यादी ार े), संसाधना ं या माणात वाढ आिण त ं ानातील स ुधारणा ंमुळे होऊ शकत े.
िकंवा दुस या मागा ने अथ यव थ े या य ेक े ा ार े उ पािदत व त ू आिण स ेवां या
मू याम य े वाढ.
आिथ क वाढ द ेशा या GDP ( थूल देशांतग त उ पादन ) म ये वाढ क न मोजली जाऊ
शकते.
आिथ क िवकास ही एक आदश संक पना आह े, हणज े ती लोका ं या न ैितकत े या (यो य
आिण अयो य , चांगले आिण वाईट ) संदभा त लाग ू होते. मायकेल टोडारो या ंनी िदल ेली munotes.in
Page 2
मानव िवकासाच े अथ शा
2 आिथ क िवकासाची या या हणज े राहणीमा नात वाढ , आ मस माना या गरजा ंम ये
सुधारणा आिण दडपशाहीपास ून मु ता तस ेच एक उ म पया य आह े. िवकास
मोज याची सवा त अच ूक प त मानवी िवकास िनद शांक आह े जी सा रता दर आिण
आयुमा न िवचारात घ ेते याम ुळे उ पादकत ेवर प रणाम होतो आिण आिथ क वाढ होऊ
शकते. यामुळे िश ण , आरो यस ेवा, रोजगार आिण पया वरण स ंवध न या े ांम ये
अिधक स ंधी िनमा ण होतात . याचा अथ येक नाग रका या दरडोई उ प नात वाढ
होते.
१.२ वृ ी आिण िवकास
१.२.१ आिथ क वृ ीची स ंक पना (ECONOMIC GROWTH)
आिथ क वाढ िक ंवा वृ ी दरडोई सक ल देशांतग त उ पादनात (जीडीपी ) िकंवा एक ूण
उ प ना या इतर मापका ंमधील व ृ ी आह े. आिथ क वृ ी ही ब या चदा वा तिवक
जीडीपीमधील बदलातील दर हण ून मोजली जात े. आिथ क वाढ िक ंवा वृ ी ही क ेवळ
उ पािदत व त ू आिण स ेवांचा संदभ देते. आिथ क वाढ िक ंवा वृ ी ही एकतर सकारा मक
िकंवा एकतर नकारा मक अस ू शकत े. नकारा मक वाढ ही स ंक पना आिथ क मंदी आिण
आिथ क नैरा याशी स ंबंिधत आह े.
१.२.२ आिथ क िवकास स ंक पना (ECONOMIC DEVELOPMENT)
'आिथ क िवकास ' ही संक पना ही बह या व ग ुंतागुंतीची आह े तसेच ती िनर ंतर अशी
चालणा री ि या आह े या स ंक पन ेला िविवध सामािजक , आिथ क, राजक य ,
सां कृितक व भौगोिलक प ैलू देखील आह ेत. यामूळे एखा ा द ेशां या स ंवा िगण िवकास
असे आपण ज े हा हणतो याव ेळी याम य े या द ेशाने आप या आिथ क वृ ीसाठी ज े
जे संरचना मक बदल घडव ून आणाव े लागतात यासाठी क ेले या य ना ंचा अ ंतभा व
होतो. हणूनच अशा या आिथ क िवकास स ंक पन ेचा अथ समजाव ून घेताना काही
अथ त ा ंनी िदल े या या या समजाव ून घेणे आव यक ठरत े. यापैक काही
मह वा या या या प ुढील माण े
आिथ क िवकासा या या या :
१) बा डवीन : “आिथ क िवकास ही वा तव रा ीय उ प नात भर घालणारी िदघ काळ
व िनर ंतर चालणारी ि या आह े.” (Economic Development is a process
where country's real national income increases over a long period of
time)
२) अॅ डरमन : “आिथ क िवकास हणज े रा ी य उ प ना या दरडोई वाढीचा दर अ प
िकंवा ऋणा मक पातळीव न ल व ेधी अशा कमाल तरा ंप त ने यासाठीची वय ं फूत
अशी िदघ कालीन ि या होय .” (Economic Development is process by which
an economy is transferred from one whose rate of growth per capi ta is munotes.in
Page 3
वृि आिण िवकास स ंक पना
3 small or negative to one in which a significant self sustained rate of
increase per capita income is a long feature)
३) ऑकन व रचड सन : “आिथ क िवकास हणज े दीघ काळात सात यप ूण रतीन े
चालणारी भौितक क याणात वाढ घडव ून आणणारी ि या असत े क , या ारे
समाजातील लोका ंना जा तीत जा त व त ू व स ेवांचा प ुरवठा होतो .”
(Economic Development is a sustained regular improvement in
material well being which we may consider to the reflected in an
increased flow of goods and services)
४) बॅजामीन िहगी स : “आिथ क िवकास हणज े एखा ा रा ा या रा ीय व दरडोई
उ प नात होणारी वाढ क यायोग े देशातील िविवध उ प न पातळीतील लोका ंना व
अथ यव थ ेतील िविवध े ांना पूरक व पोषक लाभ ा होतात व दीघ काळ िटक ून
राहतात . " (Economic Development means a diss emble rise in total and
per capita income of a country widely diffused throughout occupational
and income groups and continued long enough to become cumulative)
५) संयु रा स ंघा या त सिमतीची या या : “आिथ क िवकास या स ंक पन ेचा
संबंध हा क ेवळ मानवी भौितक गरज इतका स ंकुिचत नस ून तो या ं या सामािजक
जीवना या ि थतीतील िवकसािभम ूख बदला ंशी आह े. िवकास हणज े केवळ आिथ क
वाढ न ह े तर याचबरोबर सामािजक , सां कृितक, सं था मक , अशी सव समाव ेशक
अशी आिथ क िवकासाची ि या होय .” (Development concern no t only man's
material needs but also the improvement of the social condition of his
life. Development therefore not only economic Growth but growth plus
change social, cultural and institutional as well as economic).
वरील या या ंव न आपणास आिथ क िवकास ही संक पना समजाव ून घे यास मदत
होते. याम य े ा. मायर या ंनी आप या या य ेत वा तव दरडोई उ प नात वाढ घड ून
येते, व ही एक िदघ काळ व सतत चालणारी ि या आह े. यावर भर िदल ेला आह े तर
ओकन व रचड समन या ंनी आप या या य ेत आिथ क िवकासाची ि या ही गित मान व
िदघ कालीन अस ून या ार े समाजा या भौितक क याणात होणारी वाढ अिभ ेत असत े.
मा स ंयु रा स ंघाने िदलेली या या ही आिथ क िवकासातील सामािजक प ैलू देखील
ल ात घ ेते व आिथ क िवकास हणज े केवळ स ं या मक वाढ नस ून यात ग ुणा मक वाढ
देखील मह व पूण असत े आिथ क िवकासातील 'भांडवला या ' मह वाबरोबरच या या
उ पादकत ेचा देखील िवचार क न आिथ क िवकास व व ृ ी याचबरोबर स ं था मक
तसेच संरचना मक बदलाला द ेखील िवचारात घ ेत यान े ही या या यापक व
सव समाव ेशक आह े.
munotes.in
Page 4
मानव िवकासाच े अथ शा
4 १.२.३ आिथ क वृ ी आिण आिथ क िवकास या ंमधील फरक
वरील दो ही स ंक पना एकि तपण े वापर यात य ेत अस या तरी यात फरक आह े
थूलमानान े िवचार करता आिथ क वाढ हणज े उपल ध असणा या उ पादनाम य े
साधनसाम ी आिण या ं या काय मतेत वाढ होऊन प रणामत : सरासरी उ पादनात
वाढ होण े होय. आिथ क वाढीत म ु यत: उ पादन वाढीचाच िवचार क ेला जातो .
याउलट आिथ क िवकासात क ेवळ उ पादन वाढच न ह े तर प ुढील बाब चाही िवचार
केला जातो .
अ) उ पादन घटक आिण उ पादन या ं या रचन ेत होणार े बदल
ब) उ पादनासाठी वापर या जाणा या तं ानात होणार े बदल
क) सामािजक ि कोन, सां कृितक वातावरण आिण सामाजातील िविवध स ं थामधील
सं थाम य े होणार े फेरबदल .
थोड यात , आिथ क िवकासात क ेवळ व त ू व स ेवां या उ पादनावरील वाढ अप ेि त
नसून य या राहणीमाना या दजा तील वाढ , अथ यव थ ेतील उ पादन ि य ेत
होणा या सुधारणा , सामािजक व सा ं कृितक बदल अप ेि त आह ेत. यामुळे आिथ क
िवकास ही स ंक पना आिथ क वाढ या स ंक पन ेपे ा अिधक िव त ृत आह े. आिथ क
वाढीत क ेवळ स ं या मक वाढीचा िवचार क ेला जातो तर आिथ क िवकासात या
पलीकड े जाऊन ग ुणा मक वाढीचाही िवचार क ेला जातो . या गुणा मक बदलात ता ंि क
गती, सामािजक , आिथ क सुधारणा , सं था मक फ ेरबदल ह े सव अपेि त आह ेत.
याव न अस े हणता य ेईल क , आिथ क िवकास ही स ंक पना आिथ क वाढ या
संक पन ेपे ा अिधक िव त ृत व सव समाव ेश अशी आह े. िवकासात वाढ आिण बदल या
दो ही बाब चा एकि त पणे िवचार क ेला जातो . आिथ क वाढीत क ेवळ 'वाढीची ि या '
िकंवा 'व तू-सेवां या उ पादनातील वाढ ' यावरच ल क ि त कर यात य ेते तर आिथ क
िवकास या स ंक पन ेत गुणा मक आिण रचना मक स ुधारणा अप ेि त असतात .
आिथ क िवकास आिण क याण :
सव साधारणपण े आिथ क िवकासालाच आिथ क गती अस ेही संबोधल े जाते आिण या
गतीत आिथ क क याण अिभ ेत असत े. आिथ क िवकासात दरडोई वा तव उ प न
वाढ अप ेि त असत े आिण जस े दरडोई उ प न वाढल े क दा र ्य िनम ू लन होऊन
आिथ क क याण साधल े जाईल असा सव साधारण िवचार मा ंडला जातो . मा य ेक
वेळी आिथ क िवकास झाला हणज े आिथ क क याणात वाढ होत ेच अस े हणण े
धाडसाच े ठरेल. याचे मु य कारण हणज े आिथ क िवकास मोज याच े िनद शक आिण
आिथ क क याण मोज याच े िनद शक व ेगवेगळे आह ेत. उदाहरणाथ , आा|थक
क याणा या ि कोनात ून िवचार कर ता कोण या व त ूंचे उ पादन झाल े? ते िकती
माणात झाल े? इतकाच िवचार क न न था ंबता त े उ पादन कस े झाल े आिण
कोणासाठी झाल े हा िवचार करण ेही मह वाच े ठरते. आिथ क िवकास होत असताना जर
ीमंत अिधक ीम ंत झाल े तर आिथ क क याण न ह े. आिथ क क याणात बह स ं य munotes.in
Page 5
वृि आिण िवकास स ंक पना
5 आिण सव सामा य जनत े या क याणाचा िवचार क ेला जातो . दीघ काळात उ प ना या
वाटपात होणार े बदल , कामा या प रि थतीतील बदल , ाहका ं या आवडी -िनवडीत
होणार े बदल , रा ीय उ पादना या रचन ेत होणार े बदल , अशा अन ेक घटका ंमुळे आिथ क
िवकास आिण आिथ क क याण या त भेदभाव करण े अवघड जात े.
अशा कार े आिथ क वाढ ही स ंकुिचत स ंक पना अस ून इथ े केवळ स ं या मक वाढीचा
िवचार क ेला जातो तर आिथ क िवकास ही अिधक िव त ृत संक पना अस ून येथे
सं या मक तस ेच गुणा मक वाढीचा िवचार क ेला जातो . एखा ा द ेशात आिथ क वाढ
झाली हणज े िवकास होतोच अस े नाही . कारण याव ेळी आपण एखा ा द ेशाचा
आिथ क िवकास झाला अस े मानतो त े हा या द ेशात सामािजक , सां कृितक आिण
तांि क स ुधारणा अप ेि त असतात . तसेच आिथ क िवकासात अथ यव थ ेतील
िनरिनरा या े ांचा एकम ेकांशी येणारा अिधक चा ंगला सम वय , संकटांना त ड द े याची
अथ यव थ ेची मता , वयंपूण ता, बदला ंना िक ंवा स ुधारणा ंना त ड द े याची आिण
नवन या ि या वीकार याची तयारी अशी अन ेक बाब चा िवचार क ेला जातो .
१.३ िवकासाचा ीकोन
िवकासा या स ंक पन ेसाठी िविवध श ै िणक शाखा आख या ग े या आहेत. 'िवकास ' हा
श द वार ंवार अदलाबदल कर यायो य वापरला जातो आिण वाढ , बहर, गती, िव तार ,
िव तार , बदल, प रवत न आिण यासार या स ंक पना ंशी जवळ ून जोडल ेला आह े.
यु ानंतर या काळात , िवकास अ यास ह े अ यासाच े एक व ेगळे े हण ून उदयास
आले आिण त े वसाहती नंतर या जगा या राजक य आिण आिथ क िवकासा या वाढ या
िचंतेशी जोडल ेले होते. या स ंदभा त, युनायटेड नेश स ड े हलपम ट ो ाम या मानव
िवकास अहवालात अस े हटल े आह े: "िवकास अिधक लोकशाही आिण सहभागी
हो यासाठी लोका ं या िनवडी िव त ृत करण े हे मानवी िवकासाच े मूळ य ेय आह े."
उ प न आिण रोजगारा या स ंधी, िश ण आिण आरो य आिण व छ आिण स ुरि त
भौितक वातावरण या सव पया यांम ये वेश असावा . य ना द ेखील साम ुदाियक
िनण यांम ये पूण पणे सहभागी होता आल े पािहज े आिण या ंचे मानवी , आिथ क आिण
राजक य अिधकार वा परता आल े पािहज ेत." अशा कार े, िवकास अ यास हा एक
यापक श द आह े जो मानवी स यत े या िविवध ट या ंतून य िक ंवा समाजा या
गतीचा स ंदभ देतो. िवकासावरील उदारमतवादी आिण मा स वादी ीकोन खाली
ठळक क ेले आहेत-
िवकासाची स ंक पना सामािजक बदला या स ंक पन ेशी अत ूटपणे जोडल ेली आह े.
मानवी स यत े या ार ंभापास ून, सामािजक बदल ह े य ेक समाजातील जीवनाच े
िनरंतर वैिश ्य रािहल े आहे. प रणामी , िवकास हा था ंचा सं ह आह े, यापैक काही
एकमेकांशी िवस ंगत अस याच े िदसून येते, याम ुळे समाजाच े पुन पादन हो या साठी
नैसिग क वातावरण आिण सामािजक स ंबंधांचे सामा य प रवत न आिण िवनाश आव यक
आहे. ए सच ज ारे भावी मागणीसाठी स ज असल े या व त ूंचे (व तू आिण स ेवा)
उ पादन वाढवण े हे याच े येय आह े. िवकासा या स ंक पन ेशी िनगिडत ह े िविवध munotes.in
Page 6
मानव िवकासाच े अथ शा
6 प रणाम आप याला िविवध प र माणे आिण ीकोन दान करतात यात ून आपण
िवषयाची अिधक चा ंगली समज ा क शकतो . या मुद् ाखाली , आ ही िवकासासाठी
दोन िभ न ि कोन पाह : उदारमतवादी आिण मा स वादी ीकोन . उदारमतवादी
ीकोन िवकास ि य ेसाठी उदारमतवादी ीकोन घ ेतो. उदारमतवाद रा य आिण
इतर िनयामक स ं थांना आिथ क घडामोड म य े छोटी भ ूिमका बजाव यासाठी समथ न
देतो. उदारमतवा द खु या आिण म ु बाजारप ेठेतील पध वर िव ास ठ ेवतो आिण
" वयं-िनयंि त बाजार " या त वावर आधा रत आिथ क िवकास कसा होतो यावर िव ास
ठेवतो. दुसरीकड े िवकासाचा मा स वादी ि कोन िवकास ही एक ि या मानतो
याम य े े वग आिथ क ्या किन वगा चे शोषण करत े. िवकासाची मा स वादी
संक पना िवकास ि य ेतील वग आिण उ पादन स ंबंधांची भूिमका तपासत े. हे युिनट
या िवकासा या ीकोना ंचा सखोल अ यास करत े.
िवकासाचा उदारमतवादी ीकोन :
18 या शतका या उ राधा त युरोपम य े बोधन िक ंवा पुनजा गरणा या कालख ंडानंतर,
उदारमतवाद ही एक िवचारधारा बनली . पुनजा गरणान े नवीन राजक य आिण आिथ क
िवचारधारा तयार कर यासाठी एक मजब ूत पाया दान क े यामुळे, उदारमतवाद ही
िवकासा मक ितमानातील एक नवीन िवचारधारा हण ून उदयास आली .
'उदारमतवादी ' या श दाचा स ंदभ तक संगत, मु -िवचाराचा ि कोन आह े जो
जबरद ती टाळतो . जीवन , वातं य आिण मालम ेचे वैयि क ह क ह े उदारमतवादाच े
क थान आह ेत. सु वातीला , िवकासावरील उदारमतवादी ीकोन सरकारी
सहभागाला प ूण पणे िवरोध करत होता आिण ल ेसेझ-फेअर िक ंवा " व-िनयंि त बाजार "
त वावर ठाम िव ास ठ ेवला होता . laissez -faire िस ांत आिथ क उदारमतवादा या
क पन ेचे समथ न करत े, याम य े असे हटल े आहे क जर अथ यव थ े या न ैसिग क
श नी वत ं पणे काय केले तर त े एक भावी प रणाम द ेईल याम ुळे समाज आिण
य दोघा ंनाही फायदा होईल . लेसेझ-फेअर िस ा ंता या सवा त म ुख समथ कांपैक
एक यात अथ शा अ ॅडम ि मथ होता . यांनी या आिथ क िस ा ंता या समथ नाथ
दोन य ुि वाद क ेले:
(a) आिथ क वात ं य पधा मक-बाजार अथ यव थ ेत यं णा प ूण आिण मु पणे काय
कर यास परवानगी द ेते, जा तीत जा त एक ूण संप ी स ुिनि त करत े.
(b) laissez -faire त वावरील या ं या िव ासाचा प रणाम हण ून, काही उदारमतवादी
सरकारी ह त ेपािशवाय व ैयि क र या वय ं-िनयिमत बाजारा ंवर उ च म ू य ठ ेवतात .
यांचा असा य ुि वाद आह े क सरकारन े खाजगी य या आिथ क ि याकलापा ंम ये
ह त ेप क नय े कारण याम ुळे वय ंचिलत ि य ेत य यय य ेईल याम ुळे एकूण
आिथ क क याण जा तीत जा त होईल . दुसरीकड े, काही उदारमतवादी प ूण वैयि क
वातं याला िवरोध करत होत े आिण का ही रा या ं या ह त ेपाची विकली करत होत े.
यांचा असा िव ास होता क प ु षांनी केवळ व ैयि क आन ंदासाठीच न ह े तर
समाजा या सवा गीण आन ंदाचे ितिब ंब असल े या आन ंदासाठी य न क ेले पािहज ेत. munotes.in
Page 7
वृि आिण िवकास स ंक पना
7 याचा अथ असा क क ेवळ काही िनवडक लोका ंचेच न ह े तर समाजातील सव सद या ंचे
सुख सुिनि त करण े हे अंितम य ेय आह े. िशवाय , यांचा असा िव ास आह े क जर
काही लोका ंचे वात ं य इतरा ंसाठी हािनकारक अस ेल तर त े िनयंि त क ेले पािहज े.
पूण पणे मु लोका ंचा बनल ेला समाज प ूण पणे सुखी होणार नाही . य या प ूण पणे मु
कृती इतरा ंसाठी हािनकारक अस ू शकतात आिण याम ुळे इतरा ंचे क याण कमी हो याची
उ च श यता असत े. अिनय ंि त समाजात अ ंतग त संघष आिण स ंघष खूप सामा य
आहेत. हणूनच काही उदारमतवादी अस े मानतात क laissez -faire हा साव ि क
वापरासह न ैसिग क िनयमाप े ा या वहा रक गरज ेचा एक सामा य िनयम आह े.
सरकार या भ ूिमकेवर चचा करताना , जे.एस. िमल, एक यात अथ शा आिण
वातं यवादी , अिधक ृत आिण ग ैर-अिधक ृत रा य ह त ेप यां यात फरक करतात .
"अिधक ृत ह त ेप" हा श द " य ची म ु एज सी िनय ंि त करण े" असा आहे. याम य े
लोकांना काही गो ी कर यापास ून िकंवा परवानगीिशवाय हव े ते कर यापास ून रोखण े
समािव आह े. दुसरीकड े, गैर-अिधक ृत ह त ेप हणज े लोका ं या िनवडी या
वातं यात ह त ेप न करता स ला द ेणे, मािहती सा रत करण े िकंवा रा य स ं था
थापन करण े. शा ीय उदारमतवाद , laissez -faire त वावर आधा रत , 1980 या
दशकात , यु ानंतर या काळात , नवउदारवादा या व पात िक ंवा उ पादन , िवतरण
आिण उपभोग यव था ंचे उदारीकरण िक ंवा जागितक करण या व पात प ु हा कट
झाला. नवउदारमतवादी बाजार भा ंडवलशाहीतील बाजा रपेठा अ य ंत पधा मक,
िवक ि त आिण ख ु या आह ेत. रा याचा सहभाग आिण िनयोजन कमीत कमी ठ ेवले
पािहज े आिण मालका ंचा परतावा जा तीत जा त असावा . मागा रेट थॅचर 1979 म ये
युनायटेड िकंगडम या प ंत धान झा या , ते हा या ंनी नवउदारवादा या स ंक पन ेला
िवकासा म क ितमानात आण ून सरकार आिण अथ यव था चालव या या प तीत
ांती कर यास स ु वात क ेली.
िवकासा या उदारमतवादी ि कोनाच े गंभीर म ू यांकन
िविवध िव ाना ंनी उदारमतवादी िवकासा या ीकोनावर िविवध कारणा ंनी टीका क ेली
आहे. खूप जा त यि म व , समी कांचे हणण े, असमानत ेला ो साहन द ेईल आिण
सामािजक याया या समतोलावर िच ह िनमा ण कर ेल. मु बाजार वातावरणात ,
असा य ुि वाद क ेला गेला आह े क असमानत ेने िच हा ंिकत क ेलेली आिथ क यव था
आणखी असमानता आिण सामािजक अ यायाला ो साहन द ेईल. समी का ंचा असा
युि वाद आह े क उदारमतवादी वक ल हण ून "मु बाजार " अशी कोणतीही गो नाही .
उदारमतवा ा ंचा नेहमीच सरकारन े बाजारात मोठ ्या माणात ह त ेप कर यास िवरोध
केला आह े. तथािप , समी का ंचा असा य ुि वाद आह े क सरकारन े मोठी भ ूिमका
बजावली पािहज े आिण आ ंतररा ीय यापाराच े िनयमन क न , िविवध थला ंतर
धोरणा ंना ो साहन द ेऊन आिण िविवध कारखाना आिण कामा या िठकाणी कायद े
क न बाजारप ेठेत ह त ेप केला पािहज े. गरीब लोका ं या त ुलनेत ीम ंत लोका ंना
उदारमतवादी ि कोनाचा अिधक फायदा होतो . ीमंत ीम ंत होत चालल े आहेत, पण
ग रबांना अस े आ ासन नाही . बाजारात ग रबा ंना पया य नाही . संप ीच े िवतरण munotes.in
Page 8
मानव िवकासाच े अथ शा
8 असमानपण े केले जाते आिण ही यव था ीम ंतांना अिधक ीम ंत हो यास ो साहन
देते तर गरीब अिधक गरीब होत जातात . िविवध समी का ं या मत े, " वािम ववादी
यि वाद " चा चार करताना , उदारमतवाद समाजा या क ेवळ एका वगा ला ो साहन
आिण मदत करत आह े.
िवकासाचा मा स वादी ीकोन
िवकासाचा मा स वादी ीकोन काल मा स या िवकासा या स ै ांितक आकलनावर
आधा रत आह े. 19 या आिण 20 या शतकातील िवकासा मक ितमानातील त े सवा त
भावशाली समाजवादी िवचारव ंत होत े, यांचा ज म 1818 म ये जम नीम य े झाला
होता. मा स ने दावा क ेला क 'पूव या सव समाजा ंचा इितहास हा वग संघषा चा इितहास
आहे' आिण तो सतत वाही होता . गटांमधील स ंघष हे सव इितहासाच े वैिश ्य होत े.
कारण उ पादन प ती हा मानवी इितहासाचा पाया आह े, तो भौितकवादी आह े. मा स ने
मानवी इितहासाला य ेक समाज वापरत असल े या उ पादन प ती या आधार े
खालील ट यात िवभागल े:
(a) उ पादनाची साम ुदाियक प त आिदम सा यवादाला माग देते;
(b) उ पादनाची ग ुलाम प त ाचीन समाजा या वाढीस माग देते.
(c) सरंजामशाही हा सर ंजामशाही उ पादन प तीचा प रणाम आह े.
(d) भांडवलशाही हा भा ंडवलशाही उ पादन प तीचा प रणाम आह े.
(e) समाजवादाचा ज म समाजवादी उ पादन प तीत ून होतो .
प रणामी , आिदम सा यवादापास ून समाजवादाकड े सं मण ह े उ पादन प तीतील
बदलाचा प रणाम आह े. दुस या मागा ने सांगायचे तर, आिथ क प रवत न सामािजक
प रवत नास माग देते, मानवत ेचा इितहास आिदम सा यवादापास ून समाजवादाकड े
आणतो . प रणामी , मा स कडे मानवी समाजा या िवकासाची एक गहन ताि वक ी
होती जी अि त वा या भौितक प रि थती या स ंदभा त समज ू शकत े. िविवध ट या ंतून
मानवी समाज कसा उ ा ंत होत ग ेला आिण याचा प रणाम हण ून वग य स ंबंध कस े
बदलल े याब ल या ंनी सा ंिगतल े. सामािजक वग , काल मा स या मत े, उ पादन
णालीम य े समान काय करणा या लोका ंचा कोणताही सम ूह आह े. हे एखा ा य या
यवसायावर िक ंवा उ प नावर अवल ंबून नाही , तर उ पादन ि य ेत तो िक ंवा ती कोणत े
काय करतो याव न िनधा रत क ेले जाते. शि शाली वग नफा कमाव यासाठी उ पादन
ि य ेत किन वगा चे नेहमीच शोषण करतो . मानवी इितहास या ि य े या उदाहर णांनी
भरलेला आह े, याम य े साम य वान वग किन वगा कडून वच व आिण शोषणा ार े नफा
िमळवतो .
munotes.in
Page 9
वृि आिण िवकास स ंक पना
9 माि स यन अथा ने, ब िड स आिण िलप स ेटने वग िनधा रत करणार े पाच चल ओळखल े
आहेत:
(a) आिथ क पुर कारा ं या िवतरणाव न वगा मधील मतभ ेद.
(b) समान वगा तील य म ये संवाद साधण े सोपे आहे, याम ुळे क पना आिण क ृती
योजना लवकर पस शकतात .
(c) वगा तील च ेतना वाढण े, वगा तील सद या ंमधील एकत ेची भावना आिण या ंची
ऐितहािसक भ ूिमका समज ून घेणे.
(d) या आिथ क संरचनेवर त े वतःला शोिषत पीिडत समजतात यावर िनय ं ण
ठेव यास असमथ तेब ल खाल या वगा चा ती अस ंतोष.
(e) आिथ क रचना , ऐितहािसक प रि थती आिण वग चेतनेची प रप वता या ंचा प रणाम
हणून राजक य स ंघटनेची िनिम ती.
समाजा या आिथ क प रवत ना या सव ट या ंवर वग संघषा ची िविश प े आहेत या ंचा
उ लेख कर यात आला आह े. काल मा स या मत े, सामािजक बदलाच े मु य घटक ह े
सामािजक वग आहेत. यां या मत े, आधुिनक भा ंडवलशाही समाजात नवीन वग उदयास
येतात, याम य े बुजु आ (आहेत) आिण सव हारा (नाही) यां यातील स ंघषा चा एक नवीन
कार आह े. नवीन बाजारप ेठेचा िव तार , नवीन त ं ाना चा प रचय , अित र म ू य
िमळवण े आिण सव हारा वगा चे शोषण या ार े भांडवलदार वग सतत आपला नफा वाढवत
असतो . बाजारातील कमोिडिफक ेशन उ पादन आिण उपभोग ि य ेला नवीन आकार
देते. कोण याही िक ंमतीवर श य िततक े पैसे कमिवण े हे नवीन बाजाराच े ीदवा य आह े.
वग य चेतनेचा उदय झा याम ुळे, दो ही वगा मधील वग संबंध एकम ेकां या िवरोधात
ितकूल कृत म य े पा ंत रत होतील . यि िन वग चेतने या िवकासादर यान ,
' वतः या वगा तील' ' वतःसाठी -वगा त' पांत रत होईल . प रणामी , भांडवलदार आिण
सव हारा या ं यात ख ु या ांतीचा उदय होईल . समाजवाद आिण सा यवादा या पात ,
सव हारा वग बुजु आ वगा वर िवजय िमळव ेल आिण समतावादी आिण समतावादी
समाजाची थापना कर ेल.
िवकासा या मा स वादी ि कोनाच े गंभीर म ू यांकन
मा स वादी िवकास िस ा ंतावर िविवध अ यासका ंनी टीका क ेली आहे. असा य ुि वाद
केला जातो क मा स वादी िवकास िस ा ंत सामािजक जीवना या आिथ क पैलूंवर जा त
ल क ि त करतो . िवकासादर यान सामािजक बदल समजाव ून सांगताना त े सं कृती
आिण व ंशाचे मह व कमी करत े. भांडवलशाही समाजा या भिव यातील िवकासािवषयी ,
िवशेषत: भांडवलदार आिण सव हारा या ं यातील स ंबंध आिण स ंघष यािवषयी मा स या
अनेक भाक त खर े ठर या नाहीत . सा यवादाची या ंची स ंक पना आिण वग िवहीन
समाजाच े व न अन ेक करणा ंम ये राजक य साधन हण ून वापरल े गेले अस यान े,
वग िवहीन समाजाचा मा स चा िस ा ंत एक कारच े युटोिपयन व न बनल े आ ह े. munotes.in
Page 10
मानव िवकासाच े अथ शा
10 िवकासाबाबत मा स चे एकतफ ग ृिहतक , हे केवळ वगा या शोषणात ूनच सा य होऊ
शकते, हे सव खर े नाही . आज या समाजात , मा स या िवकासा या स ंक पन ेकडे
दुल केले या भा ंडवलशाहीच े िविवध कार आह ेत. या दोषा ं यित र , मा स वादी
िवकासाची स ंक पना नवीन ता ंि क इनप ुट या गतीसाठी तस ेच िनयो ा -कम चारी
संबंधां या बदल या व पासाठी अयश वी ठरली आह े.
१.४
१. वाढ आिण िवकास याचा अथ काय? वाढ आिण िवकास यातील फरक ओळखा .
२. िवकासा या मा स वादी ीकोनाच े समालोचना मक िव ेषण करा .
३. िवकासा या उदारमतवादी ीकोनाच े गंभीरपण े िव ेषण करा .
munotes.in
Page 11
11 २
मानव िवकासाच े ि कोण
घटक रचना :
२.० उि ्ये
२.१ मानव िवकासाची स ंक पना
२.२ मुलभूत गरजा ीकोण
२.३ िजवनमान ग ुणव ा ि कोण
२.४ मता ि कोण
२.५ मानवािधकार
२.६ सह िवकास ल य े
२.७ सारांश
२.८
२.० उि ्ये
मानवी िव कासा या िविवध ि कोना ंचा अ यास करण े.
सह ा दी िवकास उि े (MDGs) जाणून घेणे.
मानवी ह का ंब ल जाण ून घेणे.
२.१ मानव िवकासाची स ंक पना
१९९० म ये थमच मानवी िवकास अहवाल िस कर यात आला यात मानवी
िवकास ही स ंक पना ख ूपच यापक अस यान े याचे मोजमाप करण े िकंवा सव समाव ेश
िनद शांक शोध ून काढण े हे अ य ंत आह ेत क , यांचे मोजमाप करता य ेणे अवघड आह े.
परंतु एक सोपा आिण सव समाव ेश िनद शक शोध ून प रणामकारकपण े मानवी िवकास
मोजण े काही माणात श य आह े.
एखा ा द ेशातील मानवी िवकास मोज यासाठी वापर या जाणाया मानवी िवकास
िनद शकात सव समाव ेशक यशाचा िवचार क ेला जातो . कारण , कोण याही द ेशा या
सव समाव ेशक िवकासावरच या द ेशातील मानवी िवकास अवल ंबून असतो .
munotes.in
Page 12
मानव िवकासाचे अथ शा
12 पॉल ीटन या मत े, खालील कारणा ंमुळे मानवी िवकास आव यक आह े:
१. आिथ क वाढ ह े मानवी िवकास सा य क र याच े केवळ एक साधन आह े.
२. िश ण , आरो य आिण िश णातील ग ुंतवणुक मुळे मश च े दीघा यु य आिण
उ पादकता वाढ ेल आिण याम ुळे मानवी िवकास स ुधारेल.
३. ी िश ण आिण िवकास मिहला ं या िवकासासाठी पया य िव त ृत करतात .
बालम ृ यू दर कमी झा यान े जनन दर क मी होतो आिण क ुटुंबाचा आकारही कमी
होतो. यामुळे मिहला ंचे आरो य स ुधारते आिण लोकस ं या वाढीचा दर कमी हो यास
मदत होत े.
४. नैसिग क पया वरणावरील अित मण हा गरीब लोकस ं ये या वाढ या आकाराचा
प रणाम आह े. वाळव ंटीकरण , जंगलतोड आिण मातीची ध ूप, नैसिग क स दया ची
झीज, अि य अिधवास आिण प रसर या सम या मानवी िवकासासह कमी होतील .
५. ग रबी कमी क े याने लोका ंना स माना या गरजा आिण आ म -वा तिवकत ेची गरज
यासार या उ च ऑड र या गरजा प ूण कर यासाठी ो साहन िमळ ेल. अशा कार े
मानवी िवकास एक चा ंगला नागरी समाज , एक िव ासाह लोकशाही आिण
सामािजक ि थरता आिण राजक य ि थरता यासाठी योगदान द ेऊ शकतो .
२.२ मुलभूत गरजा ीकोण
जागितक तरावर िवकसनशील द ेशांम ये प रप ूण दा र ्य मोज यासाठी म ूलभूत
गरजांचा ि कोन हा एक म ुख ीकोन आह े. हे दीघ कालीन भौितक क याणासाठी
आव य क असल ेली प रप ूण िकमान स ंसाधन े प रभािषत कर यासाठी काय करत े,
सामा यतः उपभोगा या व त ूं या बाबतीत . दा र ्यरेषेची या या न ंतर लोका ं या गरजा
पूण कर यासाठी आव यक उ प नाची र कम हण ून केली जात े. 1976 म ये
आंतररा ीय कामगार स ंघटने या जागित क रोजगार प रषद े ारे "मूलभूत गरजा "
ीकोन सादर क ेला गेला. "कदािचत WEP चे सव च िब ंदू 1976 ची जागितक
रोजगार प रषद होती , याने मूलभूत मानवी गरजा प ूण करण े हे रा ीय आिण उि ाच े
अिध ान हण ून तािवत क ेले. आंतररा ीय िवकास धोरण . िवकासा साठी म ूलभूत
गरजां या ि कोनाला जगभरातील सरकार े आिण कामगार आिण िनयो ा स ं थांनी
मा यता िदली . याचा म ुख बह प ीय आिण ि प ीय िवकास एज स या काय म
आिण धोरणा ंवर भाव पडला आिण मानवी िवकासा या ीकोनाचा अ द ूत होता ."
ता काळ "मूलभूत गरजा" ची पार ंपा रक यादी हणज े अ न (पा यासह ), िनवारा आिण
कपडे. ब याच आध ुिनक या ा फ अ न , पाणी, व आिण िनवारा या "मुलभूत गरजा "
या वापरा या िकमान पातळीवर भर द ेतात, परंतु वाहत ूक (लोकां या तीन त वा ं या
उपजीिवका िवभागा या ितस या चच त तािवत क े या माण े) व छता , िश ण आिण
आरो य स ेवा. वेगवेग या एज सी व ेगवेग या या ा वापरतात . munotes.in
Page 13
मानव िवकासाच े ि कोण
13 मूलभूत गरजा ं या ि कोनाच े वण न उपभोग -क ि त हण ून केले गेले आ ह े, याम ुळे
"ग रबी िनम ू लन करण े खूप सोप े आहे." अम य सेन यांनी उपभोगाप े ा ' मता'वर ल
क ि त क ेले.
िवकास वचनाम य े, मूलभूत गरजा मॉड ेल दा र ्य िनम ू लन कर यायो य तर मान या
जाणा या मापनावर ल क ि त करत े. मूलभूत गरजा ल ात घ ेऊन िवकास काय म
आिथ क ्या उ पादक ि याकलापा ंम ये गुंतवणूक करत नाहीत याम ुळे समाजाला
भिव यात वतःच े वजन उचल यास मदत होईल , याऐवजी त े येक कुटुंबाने या या
मूलभूत गरजा प ूण करण े सुिनि त कर यावर ल क ि त क ेले आहे जरी आज आिथ क
िवकासाचा याग करावा लागला तरी . हे काय म िन प त ेपे ा िनवा हावर अिधक ल
क ि त करतात . असे असल े तरी, "मापन" या ीन े मूलभूत गरजा िक ंवा प रप ूण
ीकोन मह वाचा आह े. कोपनह ेगनमधील सामािजक िवकासावरील 1995 या
जागितक िशखर प रषद े या म ुख घोषणा ंपैक एक हण ून जगातील सव रा ा ंनी िनरप े
आिण साप े ग रबीच े उपाय िवकिसत क ेले पािहज ेत आिण " येक देशाने िनिद
केले या ल य तारख ेनुसार स ंपूण ग रबीच े िनमू लन कर यासाठी रा ीय धोरण े तयार
केली पािहज ेत. या या रा ीय स ंदभा त."
२.४ िजवनमान ग ुणव ा ि कोण
"जीवनाचा दजा " हा श द अ य ंत ि ल आह े; तो अन ेक घटकांनी भािवत होतो आिण
सािह यात व ेगवेग या कार े अथ लावला जातो . हे ल ात घ ेतले पािहज े क या श दाचा
इितहास वतः जॉन क ेनेथ गॅल ेथ, डेिनसा रसमन आिण रोना ड डमन या ं यासह
अथ शा आिण समाजशा ा ं या काया वर अवल ंबून आह े, जे यूएसए म धील ाहक
जीवनश ैली या टीक ेशी स ंबंिधत होत े. यांनी उपभोगावर अम े रकन समाजा या
अिभम ुखतेवर टीका क ेली आिण उ पािदत आिण वापर या जाणा या व तूं या माणात
भर िद यान े जीवना या ग ुणव ेवर नकारा मक प रणाम होतो . िशवाय , अशा
जीवनश ैलीत या ंनी वाया ग ेलेली संसाधन े आिण मानवत ेला धोका पािहला .
जीवनमानाचा दजा जीवनमाना या स ंक पन ेशी ग धळ ून जाऊ नय े, जी ाम ु यान े
उ प नावर आधा रत आह े. जीवना या ग ुणव े या मानक िनद शकांम ये केवळ स ंप ी
आिण रोजगारच नाही तर अ ंगभूत वातावरण , शारी रक आिण मानिसक आरो य , िश ण ,
मनोरंजन आिण िव ा ंतीचा व ेळ आिण सामािजक स ंबंध ( ेगरी, डेरेक, एट अल ., एड्स,
2009) यांचा समाव ेश होतो .
इकोलॉिजकल इकॉनॉिम ट रॉबट को टा झा या ं या मत े, जीवनाचा दजा ( यूओएल ) हे
दीघ काळापास ून प िक ंवा िनिहत धोरणा मक उि आह े, तर पुरेशी या या आिण
मोजमाप अ प आह े. िविवध "उि " आिण " यि िन " िनद शक िविवध िवषय आिण
केल, आिण यि परक क याण (SWB) सव ण आिण आन ंदा या मानसशा ावरील
अलीकडील काया ने नवीन वार य वाढवल े आहे.
munotes.in
Page 14
मानव िवकासाचे अथ शा
14 १. प रमाणवाचक मापन :
दरडोई जीडीपी िक ंवा राहणीमाना चा दजा या या िवपरीत , जे दो ही आिथ क ीन े
मोजल े जाऊ शकतात , रा े िकंवा लोका ं या इतर गटा ंनी अन ुभवले या जीवना या
गुणव ेचे व तुिन िक ंवा दीघ कालीन मोजमाप करण े कठीण आह े. अिलकड या काळात
संशोधका ंनी वैयि क क याणाच े दोन प ैलू वेगळे करण े सु केले आ ह े: भाविनक
क याण , याम य े ितसादक या ना या ं या द ैनंिदन भाविनक अन ुभवां या ग ुणव ेब ल
िवचारल े जाते- यां या अन ुभवांची वार ंवारता आिण ती ता , उदाहरणाथ , आनंद, तणाव ,
दुःख, राग आिण आप ुलक — आिण जीवन म ू यमापन , याम य े ितसादक या ना
यां या जीवनाब ल सव साधारणपण े िवचार कर यास सा ंिगतल े जात े आिण याच े
माणान ुसार म ू यांकन कर यास सा ंिगतल े जात े. अशा आिण इतर य ं णा आिण
मोजमाप काही काळ वापरात आह ेत. जीवनाची ग ुणव ा आिण उ पादकता या ं यातील
संबंध तपास याचा य न स ंशोधनान े केला आहे.
२. मानव िवकास िनद शांक :
िवकासाच े कदािचत सवा त सामा यतः वापरल े जाणार े आंतररा ीय माप मानवी िवकास
िनद शांक (HDI) आहे, जे आयुमा न, िश ण आिण राहणीमानाच े मोजमाप एकि त करत े,
िदले या समाजातील य साठी उपल ध पया यांचे माण ठरव या या य नात .
युनायटेड नेश स ड े हलपम ट ो ाम ार े यां या मानव िवकास अहवालात एचडीआयचा
वापर क ेला जातो .
३. जागितक आन ंद अहवाल :
तसेच संयु रा ा ंनी िवकिसत क ेलेला आिण एचडीआय सोबत न ुकताच कािशत
केलेला, हा अहवाल द ेशांना आन ंदाने मवारी लाव यासाठी व तुिन आिण यि िन
दो ही उपाया ंचा मेळ घालतो , जो उ च दजा या जीवनाचा अ ंितम प रणाम मानला
जातो. हे Gallup मधील सव णे, दरडोई वा तिवक GDP, िनरोगी आय ुमा न,
एखा ावर िव ास ठ ेव यासारख े असण े आिण जीवन िनवडी कर याच े वात ं य,
ाचारा पासून वात ं य आिण अ ंितम कोअर िमळिव यासाठी औदाय यांचा वापर
करते.
४. भौितक ग ुणव ा िनद शांक (PQLI) :
जीवनाची शारी रक ग ुणव ा िनद शांक (PQLI) हे 1970 या दशकात समाजशा
मॉ रस ड ेि हड मॉ रस या ंनी मूलभूत सा रता , बालम ृ यू आिण आय ुमा नावर आधा रत
िवकिसत क ेलेले एक मोजमाप आह े. इतर उपाया ंइतके ि ल नसल े तरी, आिण आता
मानवी िवकास िनद शांकाने मूलत: बदलल े असल े तरी, PQLI हे तीन े ांवर ल
क ि त क न "कमी घातक िनराशावादी िच " दश िव या या मॉ रस या य नासाठी
उ लेखनीय आह े जेथे या वेळी जागितक जीवनाची ग ुणव ा सामा यत : सुधारत होती . ,
आिण सकल रा ीय उ पादन आिण इतर स ंभा य िनद शकांकडे दुल करण े जे सुधारत
न हत े. munotes.in
Page 15
मानव िवकासाच े ि कोण
15 ५. हॅपी ल ॅनेट इंडे स :
हॅ पी ल ॅनेट इंडे स, 2006 म ये सादर कर यात आला , जीवना या ग ुणव े या
उपाया ंम ये अि तीय आह े, यात क याण या मानक िनधा रकां यित र , ते येक
देशा या पया वरणीय पदिच हाचा एक स ूचक हण ून वापर करत े. प रणामी , युरोपीय
आिण उ र अम े रकन रा ा ंचे या मापावर वच व नाही . 2012 या यादीत याऐवजी
को टा रका , ि हएतनाम आिण कोल ंिबया अ वल थानावर आह े.
ि टन य ुिन हिस टी या दोन ा यापका ंनी केले या 2010 या अ यासात एका
िव ता रत कालावधीत या ि छकपण े िनवडल े या 1,000 यूएस रिहवाशा ंचा शोध
घे यात आला . यातून िन कष काढला जातो क या ंचे जीवन म ू यमापन - हणज े, एक
ते दहा या नम ूद केले या क ेल या त ुलनेत या ं या जीवनाच े मानल े गेलेले मू यमापन -
उ प नासह ि थरपण े वाढत े. दुसरीकड े, यां या भावना मक द ैनंिदन अन ुभवांची न द
केलेली गुणव ा ( यां या आन ंद, नेह, तणाव , दुःख, िकंवा रागाच े अ नुभव) िविश
उ प ना या पातळीन ंतर (अंदाजे $75,000 ित वष ); $75,000 पे ा जा त
उ प नाम ुळे अिधक आन ंदाचा अन ुभव िमळत नाही िक ंवा दुःख िक ंवा तणावात ून
आणखी आराम िमळत नाही . या उ प ना या पातळी या खाली , ितसादक या नी
आनंदात घट आिण द ुःख आिण ताणतणाव वाढ याचा अहवाल िदला आह े, जीवनातील
दुद वी वेदना, यात रोग , घट फोट आिण एकट े राहण े हे दा र ्यामुळे वाढल े आहे.
६. सकल रा ीय आन ंद :
भूतान आिण य ुनायटेड िकंगडम या सरकारा ं ारे सकल रा ीय आन ंद आिण आन ंदाचे
इतर यि िन उपाय वापरल े जात आह ेत. कोलंिबया िव ापीठान े जारी क ेलेला
जागितक आन ंद अहवाल हा जागितक तरावरील आन ंदाचे मेटा-िव ेषण आह े आिण
GNH वापरणार े देश आिण तळागाळातील काय क या चे िवहंगावलोकन दान करतो .
OECD ने 2013 म ये यि िन क याण म ेि स या वापरासाठी एक माग दश क जारी
केला. यू.एस. म ये, शहरे आिण समुदाय तळागाळात GNH मेि क वापरत आह ेत.
७. सामािजक गती िनद शांक :
सामािजक गती िनद शांक देश या ं या नाग रका ं या सामािजक आिण पया वरणीय
गरजा िकती माणात प ुरवतात याच े मोजमाप करतो . मूलभूत मानवी गरजा , क याणाचा
पाया आिण स ंधी या े ातील बाव न िनद शक रा ा ंची साप े कामिगरी दश वतात .
जे हा प ुरेसा ड ेटा उपल ध असतो िक ंवा जवळ या स ंभा य ॉ सी असतात त े हा
िनद शांक प रणाम उपाय वापरतो .
२.५ मता ि कोण
मागील काही दशकात गरीबी , असमानता , मानवी िवकास या ं या बाबतीतील मािणत
आिथ क िव ेषणाला पया य हण ून डॉ. सेन यां या मता िवकास ीकोन प ुढे आला
आहे. क याणकारी अथ शा ातील एक मह वाचा िस ा ंत हण ून १९४० म ये munotes.in
Page 16
मानव िवकासाचे अथ शा
16 मांड यात आला . अम य सेन यांना या मता िवकास ीकोनात अशा स ंक पना
मांड या क , या या अगोदर या क या णकारी अथ शा ात वगळ या हो या िक ंवा
यां यावर प ुरेशा माणात भर िदला न हता . डॉ. सेन यां यानुसार, 'काय कर याची
मता ' हीच एखादी य गरीब क ीम ंत हा याचा दजा ठरिवत े. या मता
ीकोनाचा म ु य भर यावर आह े क , एखादी य काय क शकते ? हणज ेच
ित यात काय मता आह े.
१९८० पासून आप या अन ेक पु तकात ून; लेखांतून, डॉ. सेन या ंनी असा एक
आकृतीबंध मांडला क , याचा स ंबंध मानवी मता व वात ं य या ं याशी आह े. सेन
यां या या मता िवकास ीकोनान े युनोला मानवी िवकास िनद शांक िनिम तीसाठी
ेरणा िदली .
सेन यां या मत े, आिथ क वाढ हणज े गरजा ंची पूत ता न ह े मानव ज े जीवन जगतो आिण
जी वात ं ये उपभोगतो या ंचा दजा वाढिव याशी िवकासाचा स ंबंध असला पािहज े.
सेनचा अगोदर िवकासा या अथ शा ात रा ीय उ पादन , एकूण उ प न , िविश
व तूंचा एक ूण पुरवठा दरडोई उ प न वाढ इ . भर िदला होता . सेन यां या मत े, आिथ क
िवकासा या या िनकषा ंऐवजी या आिथ क प रमाणा ंवर य ची िकती मालक आह े
आिण या ंची मता िकती िवकिसत होत े हे पािहल े पािहज े. मालक ह क आिण मता
िवकासाचा िव तार या ं याशी आिथ क िवकासाचा स ंबंध असला पािहज े.
मता िनधा रक घटक -
सेन यांनी मता मोजमापासाठी प ुढील ५ घटक सा ंिगतल े आहेत.
१) य ला असणार े वात ं य
२) य कड ून मू या मक काया साठी स ंसाधनाचा क ेला जाणारा वापर
३) य ला आन ंद िमळव ून देणा या क ृती.
४) य ला उपल ध असणार े भौितक व अभौितक घटक .
५) य ला उपल ध असणा या स ंधी
डॉ. सेन यांनी मता िवकास ीकोन खालील स ंक पना ार े प क ेला आह े.
१) ि याशीलता (Functioning):
डॉ. सेन यां या मत े, मानवी क याण व गरीबी ह े व तूं या उपल धत ेवर अवल ंबून नसत े
तर ती व त ू या य या िकती उपयोगाची आह े यावर अवल ंबून असत े. उदा. एखा ा
िनरोगी य ला औषधाच े मू य अितशय कमी असत े. परंतू ितच य याव ेळी
आजारी पडत े याव ेळी या औषधाच े मू य या य या ीकोनात ून वाढत े. सेन
यांनी क याण स ंक पन ेचे ि याशीलता या संक पन ेबरोबर िव ेषण केले आहे. munotes.in
Page 17
मानव िवकासाच े ि कोण
17 ि याशीलता िक ंवा काया मकता हणज े, “िदले या व ैिश ्यपूण व तू एखा ा य या
ता यात आ यावर ती य या ंचा कशा कार े उपभोग घ ेते ते होय."
सेन यां या मत े, ि याशीलता िक ंवा काया मकता एखादी य या व त ू / गो ी
कर यास मह व द ेते िकंवा राख ून ठेवते ते ितिब ंिबत करत े. मौ यवान ि याशीलता
ाथिमक व पा या व त ूपे ा वेगळी असत े.
२) िविवध मता (Capabilities) :
य ला ा झाल े या िविवध अिधकारा ंमुळे य म य े वेगवेग या मता िनमा ण
होतात . एखादी य काय क शकत े व काय नाही ? िकंवा काय कर ेल वा काय नाही
क शकणार ह े या य म य े असणा या मत ेव न ठरत े. सेन यां या मत े, पारंपा रक
ीकोनान ुसार एखा ा य ची गरीबी या य या उ प नान ुसार मोजता य ेणार
नाही. सवा त मह वाच े हणज े एखा ा य कड े काय आह े याप े ा ती य काय
आहे, ती काय बन ू शकेल िकंवा काय करत े िकंवा क शकत े हे आहे. य च े क याण
य ला उपल ध असल े या व त ूं या व ैिश ्यांव न ठरत नाही तर य या व त ूंचा
उपभोग कसा आिण कशा साठी करत े यावर अवल ंबून असत े.
सेन यां या मत े, एखा ा य ची गरीबी ही उ प नावर अवल ंबून नसत े तर या
य म य े िकमान मताही िनमा ण न झा याम ुळे गरीबी िनमा ण होत े. एखादी य
कशा कार े काय करत े यावरच फ भर द ेऊ नय े तर या य म य े ती काय क शकत े
का हणज ेच काय कर याची मता आह े का ? हे पण तपासल े पािहज े. सव य म य े
समान कार या मता िनमा ण होत नाहीत . आिथ क ोता ंची कमतरता , अ ान ,
सरकारचा दबाव इ . मुळे य म य े पुरेशा माणात मता िनमा ण होऊ शकत नािहत .
३) अिधकार दानता / ह क दानता (Entitlement) :
अिधकार हणज े अशी ि थती क या या मा यमात ून य व ेगवेग या घटका ंवर
िनयं ण थािपत करत े. य ला ा झाल े या अिधकारा ंमुळे य म य े वेगवेग या
मता िनमा ण होतात . य ला ा झा ले या अिधकारा ंमुळे ितचा वािभमान उ ंचावतो .
य ला ा होणार े अिधकार ह े सरकारकड ून िदल े जाणार े ह क , य ला उपल ध
असणारी शाळा , महािव ालयाची स ुिवधा, आरो य क ाची उपल धता , समाजातील
वेगवेगळे दबावगट इ यादीवर अवल ंबून असत े.
४) य उ प न व वा तिवक उ प न यातील फरक (Differences between
Real Income and Actual Income) :
डॉ. सेन यां या मत े, वा तव उ प न व य उ प न याम य े फरक उ प न हो याच े
पाच िविवध ोत आह ेत, ते खालील माण े आहेत.
i) वैय क िभ नता उदा . या य या अ पंग व, वय, िलंग, वा आजारपण इ . शी
संबंिधत असतात . munotes.in
Page 18
मानव िवकासाचे अथ शा
18 ii) पया वरणा मक िविभ नता उदा . उ णता आिण िहवा यातील कपड ्यांची गरज ,
िवषुववृ ीय द ेशातील स ंसग ज य रोग िक ंवा द ूषणाच े प रणाम .
iii) सामािजक पया वरणातील बदल उदा . गु हेगारी आिण िह ंसा या ंचे समाजातील माण
आिण सामािजक भा ंडवल.
iv) पर पर स ंबंधातील िविभ नता , याचा अथ िविभ न सम ुदायात पर ंपरा, चालीरीती
यांवर आधा रत थािपत वत नप ती असतात . यात िविवध व त ूंचा उपभोग
समािव असतो .
उदा. ीमंत वगा तील य च े व प रधान स ंबंधी उ च दजा चे महागड े कपड े
वापर या ची प त , समाजात वावरताना असत े. यांचे इतर उपभोग द ेखील
अवा तव व पाच े असतात . तर गरीब वगा त हाच उपभोगखच वेगळा आिण कमी
व पाचा असतो .
v) कुटूंबातील िवतरण हणज े कौटुंिबक उ प न ोता ंचे कुटूंबातील सद या ंमधील
असमान वाटप . उदा. कुटूंबातील म ुलांवर म ुल पे ा िश ण वा व ै क य बाब वर
जा त खच केला जातो .
अशा कार े, सेन या ं या मत े, वा तिवक उ प नपातळी िक ंवा िविश व त ूं या
उपभोगाची पातळी ह े क याणा या मोजमापाच े यो य मापद ंड होऊ शकत नाही . उदा.
एखा ा य कड े अनेक व त ू असतील , परंतु या व त ू यां या इ छ ेनुसार नसतील
तर या व त ूंचे मू य अितशय कमी असत े. अशा रीतीन े य ची ि याशीलता िक ंवा
काया मकता ही या ंची उ ल ेखनीय कामिगरी असत े. यि जवळ असल े या व ैिश ्यपूण
व तूंचा उपभोग घ ेत याम ुळे य कामिगरी कर यात यश वी होत े. दुस या श दात
य च े क याण या या ि याशीलत ेवर वा काया मकत ेवर अवल ंबून असत े. हणज ेच
य या या ता यातील व त ूं या उपयोग क न आपल े क याण साधत े. अशा रीतीन े
वैिश पूण व तूचे ि याशीलत ेम ये पांतर कर यासाठी आरो य , िश ण , यां याबरो बरच
उ प नाची आव यकता असत े.
५) वात ं य (Freedom) :
सेन यांनी िविवध कार या मता ंनाच वात ं ये असे संबोधल े आहे या य जवळ
ि याशीलत ेची िनवड करताना असतात . संबंिधत मता िविवध कार या असतात .
उदा. उपासमारी , भूक या ंपासून मु ता, कुपोषणा तून मु ता, सामािजक जीवनातील
सहभाग , यो य कारचा िनवारा असण े, िम व नात ेवाईका ंना भेट यासाठी म ु असण े इ.
मता िवकास ीकोनात य या गो ना मानतात , मह व द ेतात या प ूण कर याची
खरी स ंधी िमळण े या याशी वात ं य स ंबंिधत असत े.
िवकासाची प रप ूत कर याच े मु य साधन तस ेच िवकासाच े उि ्य हणज ेच वात ं य
असे सेन मानतात . वातं याम य े समाज आिण समाजाच े सद य या ं यासाठी
िव तारल े या िनवडी या ंचाही समाव ेश असतो . munotes.in
Page 19
मानव िवकासाच े ि कोण
19 सेन यां या मता िवकास ीकोनावर कर यात आल े या टीका -
१) मताच े मू यमापन करण े कठीण आह े.
सेन मानत असल े या ि याशीलता वा ि या मकता आिण क याण या स ंक पन ेबाबत
अनेक य म य े असल ेली असहमती यात प ु कळ अ ंतर अस याम ुळे सेन या ंचा
ीकोन य ात आणण े अश य आह े. सेन यांचा मता िवकास ीकोन प ुढील
बाबतीत प ुरेशी िदशा द ेऊ शकत नाही .
i) मौ यवान मता कशा कार े ओळखाय या ?
ii) धोरणा मक आिथ क िनण य कशा कार े यायच े क ज े मता िवकासाला ाधा य
आिण माण द ेतील ?
iii) जे हा मू या मक िनण य एकम ेकांशी िववादा पद बनतील त े हा काय करायच े ?
iv) मता ंचे संच कशा कारे मू यमापन करायच े क एखादी य आिथ क सुधारणा ं ारे
झाले या बदला ंचे मू यमापन करता य ेईल ?
टीकाकारा ंचे असे हणण े आहे क , मानवी ि याशीलत ेसाठी व त ूिन माणक े िनधा रत
कर याची गरज आह े आिण अशी ि या ठरिवली पािहज े क , या ार े ि याशीलत ेचे
चांग या मानवी जीवनासाठी या योगदानाच े व तूिन सिम ण तपासता य ेईल.
२) कोणतीही मता अम ू य आह े असे वग करण करण े श य नाही -
डेि हड ोकर या ं या मत े, सेन यांचा मता िवकास ीकोन अम ू य अस े वग करण
क शकत नाही . यां या मते, सेन यांचे गृहीतक क मता या य या अ य
श प े ा स ंधी असतात . यामुळे मौ यवान मता व वाईट मता यात भ ेद करण े
कठीण आह े. तसेच अशीही टीका क ेली जात े क , सेन यांचा ीकोन वात ं या या
साधना ंना पुरेसे मह व द े यात अपयशी ठरतो .
३) मू यांकनासाठी प त िदल ेली नाही -
सामािजक िनवड , मौिलक िनण य, ितसादपणा यासाठी व ैय क आिण सामािजक
उि ा ंची बा छाननी कर याची गरज स ेन यांनी िनयिमतपण े संबोिधत क ेली आह े. परंतू
कोण या ि य े ारे मू या मक बाबी सोडवता य ेतील ह े प क ेले नाही
वरील सव टीका स ेन यां या मता िवकास ीकोनावर क े या जात अस या तरी , सेन
यांचा मता िवकास ीकोन आ ंतररा ीय तरावर लोकि य झाला आह े. असे हटल े
जाते क , मानवी िवकास व गरीबी िनम ु लन ही दो ही उि ्ये य या मता ंचा िव तार
कर यासाठी असली पािहज ेत. मौ यवान क ृ ये कर यासाठी य ना अिध िहत वा
िवकिसत करता य ेतील. यापुढेही या ंना आव यक असणा या बाबीची िनवड क
शकतील . munotes.in
Page 20
मानव िवकासाचे अथ शा
20 २.६ मानवािधकार / मानवी ह क
िवकास हा मानवी ह क आह े जो य ेकाचा व ैयि क आिण साम ूिहक र या आह े.
येकाला "आिथ क, सामािजक , सां कृितक आिण राजक य िवकासाम य े सहभागी
हो याचा , यात योगदान द े याचा आिण आन ंद घे याचा अिधकार आह े, याम य े सव
मानवी ह क आिण म ूलभूत वात ं य पूण पणे ा क ेले जाऊ शकतात ," असे 1986
म ये घोिषत क ेले या िवकासा या अिधकारा वरील स ंयु रा ा या घोषणाप ात हटल े
आहे.
िवकासा या अिधकाराच े मुख घटक खालील माण े आहेत.
लोकक ि त िवकास . घोषणाप ाम य े "मानवी य " ही म यवत िवषय , सहभागी
आिण िवकासाचा लाभाथ हण ून ओळखली जात े (कलम 2).
मानवी ह का ंवर आधा रत ी कोन. या घोषणाप ान ुसार " याम य े सव मानवी ह क
आिण म ूलभूत वात ं ये पूण तः ा करता य ेतील" अशा प तीन े िवकास क ेला जावा
(कलम 1).
सहभाग . िवकासातील य आिण लोकस ं ये या "सि य , मु आिण अथ पूण
सहभागावर " घोषणाप (कलम 2) आ ही आह े.
इि वटी. घोषणाप ाम य े िवकासा या "फाय ा ंचे या य िवतरण " चे मह व अधोर ेिखत
केले आहे (कलम 2).
भेदभाव न करण े. घोषणाप ाम य े "वंश, िलंग, भाषा िक ंवा धम असा भ ेद" कर याची
परवानगी नाही (कलम 6).
आ मिनण य. घोषणाप ाम य े लोका ं या न ैसिग क स ंप ी आिण संसाधना ंवर प ूण
साव भौम वासह , वयंिनण या या अिधकाराची प ूण जाणीव आव यक आह े (कलम 1).
२.७ सह िवकास ल य े
ा तािवक :
संयु रा स ंघाचे (UNO) सरिचटणीस कोफ अ नान या ंनी २००२ म ये जे स ॅक
यां या अ य त ेखाली एक सिमती िनय ु केली हो ती. या सिमतीत जगातील व ेगवेग या
त ा ंचा समाव ेश कर यात आला होता . या सिमतीत सन २००५ म ये जागितक
पातळीवर या सह कातील िवकासाची य ेयासंबंधी िभ न य व सहस ं था या
िति या मागिव या हो या . सन २००६ मधील अ ंितम अहवालाला य ूनाने मा यता
िदली. या बैठक ला १९३ सभासद द ेशांनी ३००० पे ा जा त िबगर सरकारी स ंघटना
आिण २३ आंतररा ीय स ंघटना उपि थत हो या या ंनी आपली सहमती दश िवली.
जगातील अितगरीब द ेशां या िवकासाला चालना द ेऊन या ं या सामािजक व आिथ क
ि थतीत स ुधारणा घडव ून आणण े हा उ ेश होता . एकूण आ ठ य ेये होती . ती २०१५ munotes.in
Page 21
मानव िवकासाच े ि कोण
21 पय त पूण करावीत अशी अप े ा य क ेली होती . सह कातील िवकासाची य ेये
पुढील माण े दश िवली आह ेत.
१) आ य ंितक दा र ्य आिण भ ूक या ंचे िनमू लन करण े (Eradicate Extreme
Poverty and Hunger) :
यूनोने आप या थापन ेपासून अित दा र ्य द ेशातील लोका ंचे जीवनमान
उंचाव यासाठी आिथ क आिण इतर मदत द ेते तसेच यूनो IMF, ADB, IBRD यांचे
अथ साहा य घ ेऊन ही दा र ्य यूनोला कमी करता आल े नाही या ंची ख ंत होती . हणून
सह कातील िवकासाची य ेये ठरिवताना दा र ्य िनम ू लनाला सवा िधक ाधा य
दे यात आल े. अित-दा र ्याचा िनकष या य च े दररोजच े उ प न एक डॉलरप े ा
कमी आह े यांना आ य ंितक दा र ्यातील य स ंबोधल े. यांचा रा ीय उपभोगातील
िह सा अगदी कमी असतो .
जागितक दा र ्याचे माण कमी कर यासाठी जागितक ब ँक वेगवेग या द ेशांतील
सरकारला स ु वातीपास ून आिथ क व ता ंि क मदत करत आह े. एकूण २२ सामािजक व
आिथ क िनद शकां या साहा यान े यशाच े मापन क ेले जात े. सन २०११ -१२ मधील
आिशयाई -पॅिसिफक िवभागीय सह कातील िवकासाची य ेये अहवालान ुसार भारतात
गे या दहा वषा तील दा र ्य िनम ू लनाचा व ेग अितशय कमी होता . सन १९९४ म ये
भारतातील ४९.४% लोक य ेक िदवशी १.२५ डॉलरप े ा कमी उ प न गटातील होत े.
सन २००५ म ये हे माण ४१.६% एवढे कमी झाल े. दि ण आिशयाई द ेशां या
तुलनेत भारतातील दा र ्य घट याच े माण कमी आह े. २००५ म ये ब ांगला द ेशात
४९.६%, पािक तान २२.६%, ीलंका ७% तर तुक तान २.७% एवढे होते.
कृिष े ात मोठी ग ुंतवणूक क न रोजगार िनिम ती क न दा र ्य आिण भ ुकेचा
सोडवला जाऊ शकतो . पौि क आहाराचा प ुरवठा दोन वषा या आतील म ुलांना क न
दा र ्य िनम ू लन करता य ेते. वेतनाम ये वाढ क न ग रबा ंची आिथ क ि थती स ुधारता
येते. शाळा, र ते, दवाखान े, आरो या या सोई द ेऊन, जागितक ब ँके या सहकाया ने व
आंतररा ीय िवकास स ंघटने या कज माफ धोरणान े ग रबा ं या आिथ क ि थतीत
सुधारणा करता य ेईल. आंतररा ीय स ं थांकडून तांि क मद त िदली जात े. लहान
मुलांना म या ह भोजनाची सोय जागितक ब ँकेमाफ त केली जात े. अ न स ुरि तता
योजन ेअंतग त शु पा या या प ुरवठ्यासाठी मोठ ्या माणात कोट ्यवधी पय े खच केले
जातात . ८४% देशात दा र ्याचे माण िन यावर आण यात यश आल े. दा र ्याचे
माण कमी झाल े क दरडोई उ प नात वाढ होत े. यामुळे लोका ंना अ नधा य िमळत े
भुकेचा नाहीसा होतो .
२) साव ि क ाथिमक िश ण सा य करण े (Achieve Universal Primary
Education) :
िश णाम ुळे समतोल सामािजक आिण आिथ क िवकास होतो . िश णाम ुळे वैयि क
आिण सामािजक अिधकार ा ी या स ंधी िमळतात . िश णाम ुळे लोका ंना कौश य आिण munotes.in
Page 22
मानव िवकासाचे अथ शा
22 ानात वाढत . यामुळे रोजगारा या स ंधी उपल ध होतात . देशा या िवकासात ही
िश णाची भ ूिमका मह वाची भ ूिमका असत े. ६ ते १४ वष वयोगटातील म ुला-मुल ना
जवळ या शाळ ेत मोफत व स च े िश ण द ेणारा कायदा २०१० पासून लाग ू कर यात
आला . मोफत िश ण हा सवा चा अिधकार आह े. ाथिमक िश णाच े साव ीकरण
काय मान ुसार िव ा या चा राह या घरापास ून १.५ िकमी या अ ंतरात िश णा या
सुिवधा असण े गरज ेचे आ हे. हे धोरण राबिव यासाठी िज हा प रषदा ंना अन ुदान द ेते.
१५ ते २४ वष वयातील सव मुला-मुल ना िश णासाठी स ुिवधा प ुरिवणे हे सरकारच
मु य कत य ठरत े. सन २०१५ पय त सव जगातील म ुला-मुल नी ाथिमक िश ण िदल े
पािहज े. भारतात सन २००० म ये ८५% मुला-मुल ना ाथिमक िश णा या वाहात
आणल े ते सन २००८ म ये ९६.९% झाले. बांगलाद ेश ८९.४%, भूतान ८८.४%,
इराण ९९.६%, नेपाळ ७३.६% आिण पािक तान ६६.४% आहे.
सहारा िवभागात सह कातील िवकासाची य ेये साव ि क ाथिमक िश ण या ल यात
गती झा याच े आढळत े. याचे मुख कारण हणज े िश क -पालक स ंघटना ंनी आिण
समाजान े िव ा या या श ै िणक फ म य े भागीदारी क ेली. तसेच याबरोबर िमक
पु तके, गणवेश आिण अ य खचा म ये समाजान े दािय व वीकारल े. इिथओिपया , घाना,
केिनया, मालवी , मोझांिबक, युगांडा, टांझािनया या लोकस ाक द ेशांनी शाळ ेची फ र
केली. यामुळे िव ा या ची पट स ं या वाढली . उदा. सन २००४ -५ म ये घानामधील
पि लक क ूल मधील पटस ं या ४.२ दशल ाव न ५.४ दशल पय त वाढली .
केिनयातील पटस ं या २००३ म ये १.२ दशल ाव न २००४ म ये ७.२ दशल
एवढी झाली .
भारतात सव िश ा अिभयान राबिवल े जाते. समाजा मक दजा िश णाचा क िबंदू मानून
सव सामािजक आिण ती भ ेदावर आधा रत िवषमता कमी करण े हे या अिभयानाच े
उि आह े. मूलभूत िश णासाठी लागणा या सव योजना सव िश ा अिभयानात ून
राबिव यात य ेतात. या अिभयानाम ुळे िव ा या या गळतीच े माण क मी झाल े. संगणक
योगशाळा , मोफत प ु तके, कौश य िश ण , वग खो या इ . सुिवधा प ुरिव या जातात .
िवकला ंग मुलांना िश ण िमळाव े हणून िवकला ंग समाव ेशक िश ण काय म राबिवला
जातो. या काय मात ून मुलांची वै क य तपासणी करण े, यांना ेल पु तक, च मा,
वणय ं यासारखी उपकरण े व इतर स ुिवधा िद या जातात . मुली या िश णासाठी
रा ीय काय म क त ुरबा गा ंधी बािलका िव ालय , अिह याबाई होळकर योजना ,
उपि थती भ ा योजना , मोफत वास , म या ह भोजन योजना , मोफत गणव ेश व ल ेखन
सािह य प ुरिवणे यावर मोठ ्या माणात खच केला जातो .
३) िलंग समानता आिण ि या ंचे सबलीकरण कर यात वाढ करण े (Promote
gender equality and empower woman) :
सह कातील िवकासाची य ेये िनि त करताना ी -पु ष समानत ेला मह वाच े थान
दे यात आल े. मिहला स मीकरण ही एक ि या आह े. यावेळी एखादी ी
वतःसाठी िक ंवा कुटुंबासाठी िनयोजन कर ेल आिण या िनयोजनाला अनस न यो य munotes.in
Page 23
मानव िवकासाच े ि कोण
23 िनण य घेऊन अप ेि त उि ्ये सा य कर ेल याव ेळी ितला स म हणता य ेईल.
मिहला ंचे संघटन मिहला स मीकरणाम य े मह वाची भ ूिमका बजावत े. मिहला ंना संघिटत
कर या साठी वय ंसाहा यता गट ह े चांगले मा यम आह े. वयंसाहा यता गटाम ुळे मिहला
आिथ क ्या सबल होऊन क ुटुंब आिण समाजाचा िवकास करतात . आंतररा ीय क ृषी
िवकास िनधी या मदतीन े देशात ामीण मिहला स मीकरणाचा काय म राबिवला आह े.
यामध ून गरीब मिहला ंम ये यांचे जीवनमान उ ंचाव यासाठी आिथ क व राजक य
े ातील पया य आिण स ंधीचा वापर कर याची मता िनमा ण होत े.
ाथिमक , मा यिमक , उ च मा यिमक , तांि क िश ण आिण उ च िश णाम य े मुले व
मुिल म य े समानता थािपत करण े. ि या ंची िबगर क ृषी े ातील वेतनात वाढ करण े.
संसद, िवधानसभा व इतर े ातील माण वाढिव यासाठी कायद ेशीर तरत ुदी के या
आहेत. ि या ंचे रोजगारातील माण वाढत आह े. साव जिनक स ं थाम य े ि या ंचे माण
वाढत आह े. भारतात सन २००१ म ये ि या ं या सबलीकरणाच े रा ीय धोरण
राबिवल े आहे.
४) बालम ृ यू या माणात घट घडव ून आणण े (Reduce Child Mortality
Rate) :
ितवष दरहजारी म ृ युमुखी पडणा या बालका ंची सं या हणज े बाल म ृ यु माण होय .
साधारणपण े मुल ज माला आ यापास ून ते एक वषा चे होई पय त या या म ृ युचे माण
जा त असत े. यालाच आपण अभ क मृ यु असे हणतात . मुल दुस या वषा पासून ते
पाच या वषा पय त मृ युची श यता अभ क मृ युपे ा कमी असत े. यानंतर ५ ते १४
वषा पय त म य ता माण व ेगाने कमी होत े. १० ते १४ वयोगटातील म ृ युचे माण सवा त
कमी असत े. सन १९६१ म ये भारतातील बालम ृ युचे माण ११५ होते. यात घट
होऊन सन २००० म ये ६९ झाले. याचव ेळी चीनम य े ३२ व जम नी आिण जपान
म ये ४ इतके होते.
दा र ्य अव थ ेत असल े या क ुटुंबात बालम ृ युचे माण जा त असत े. यामुळे ते आपल े
कुटुंब मोठ े असाव े अशा अप े ा करतात. अशा क ुटुंबासाठी आरो या या आिण व ै क य
सोई अिधक माणात िद यास , साथी या रोगा ंवर िनय ं ण ठ ेव यास आिण सा रता
माण वाढिव यास बालम ृ युचे माण कमी होत े. सहा वषा पे ा लहान बालक े गभ वती
ी व तनदा माता या ंचे आरो य व पोषण ि थती स ुधार यासाठी तस ेच शाल ेय पूव
िश णास उ ेजन द ेणे यासाठी म ूलभूत सेवा पुरिवणे हे एकाि मक बालिवकास स ेवा
योजन ेचे उि आह े. तसेच या ंना आरो यिवषयक स ुिवधा द े यासाठी प ूरक पोषण
आहार काय म राबिवला जातो .
५) मातां या आरो यात स ुधारणा घडिवण े :
मातां या आ रो यात स ुधारणा कर यासाठी क ेलेली ग ुंतवणूक ही उ पादक ग ुंतवणूक
असत े. कारण याम ुळे देशातील ीया ं या मश त वाढ होत े. यामुळे देशाचे आिण
समाजाच े क याण होत े. या माता ंना स ुतीकाळात प ुरेशी वै क य मदत िमळाली नाही munotes.in
Page 24
मानव िवकासाचे अथ शा
24 अशा लाख मिहला अप ंग, दुब ल झा या अस ून या ं यामुळे या या क ुटुंबाची मता
कमी झा याची आढळत े. जागितक ब ँकेने अशा माता ं या आरो यात स ुधारणा घडव ून
आण यासाठी क ेले या य ना ंमुळे सन १९९० ते २००५ या काळात जगात म ृ युमुखी
पडणा या माता ंचे माण १% पे ा कमी झाल े आहे. जागितक ब ँकेने या काय मावर ल
िदलेले आह े. यातून नवनवीन उप म राबिवल े जातात . कुटुंब िनयोजन काय म,
सकस आहार , कुटुंबिनहाय स ुती, यासाठी सोई , सुिवधा व नावी यप ूण प ती या
साहा यान े अथ साहा य यावर भर िदला जातो . मुले व मुली या ं या िश णावर खच क न
अ पवयीन मात ृ व कमी कर यासाठी य न क ेला जातो . ि या ं या स मीकरणावर भर
िदला जातो . सुितकालीन मदत मोठ ्या माणात िदली जात े.
मातां या आरो यात स ुधारणा कर यासाठी आ ंतररा ीय िवकास स ं था आिण जागितक
बँकेने गरीब द ेशांना मोठ ्या माणात मदत क ेली आहे. सन २००० ते २०१० या १०
वषा या कालावधीत ४७ लाखाप े ा अिधक य ना याचा लाभ झाला आह े. या काळात
जगातील २.५ लाख माता ंची काळजी घ ेतली ग ेली. जागितक ब ँकेने आरो य , रोगिनय ं ण
माता स ंगोपन आिण बाल स ंगोपन यासाठी ४.१ डॉलर खच केला होता . सन २००३
म ये अफ गािण तानम य े ६% मातांची स ूती ही िशि त दाईकड ून होत होती त े
माण वाढ ून २००९ म ये २३% झाले. सन २००४ म ये उझब ेिक तानम य े ७९%
मातांना मात ृ व मदत िमळत होती यात वाढ होऊन २००८ म ये ८६% झाले. सन
२०१५ पय त १००% मातांना आरो यिवषयक स ुिवधा उपल ध क न द े याचे ल
आहे.
६) एच. आय. ही (एडस्, मले रया आिण अ य रोगा ंिवषयी ह ला करण े (Combat
HIV / AIDS, Malaria and other diseases ) :
जागितक पातळीवर एड ्स या िनय ं णासाठी १५ ते २४ वष वयोगटातील ी -पु षांनी
िनरोध वापरण े सुरि तत ेसाठी आव यक आह े. १५ ते ४९ वष वया या ी -पु षांनी
संतती ितब ंधक साधन े वापरताना िनरोधचा वापर करावा . तसेच संतती ितब ंधनाचा
आधुिनक प त चा अवल ंब केला पािहज े. यांचे िश ण िदल े पािहज े. HIV पासून
सुरि त राह याचा या ंचा य न पािहज े. सन २०१५ पय त मल े रयाचे जगात ून
उ चाटन झाल े पािहज े. टी. बी. चा आजारी लाखात एखादाच रािहला अस े धोरण असल े
पािहज े.
जागितक ब ँके या पाहणी अहवालान ुसार िवकसनशील देशातील ९९% आजारी लोक
हे एड्स, मले रया, टीबी या रोगा ंचे बळी असतात . एड्सवर िविवध औषधा ंचा व प त चा
शोध लागत असला तरी ३४ लाख लोक आजही HIV बाधीत आह ेत. आि का , सहारा
खंडात साथी या रोगाच े ाब य आह े. या ख ंडातील ७०% त ण आिण ९०% लहान
मुले आजही साथी या रोगा ंनी हैराण झाल ेली आह ेत. दरवष ७,८१,००० लोक
मले रयान े मृ युमुखी पडतात . munotes.in
Page 25
मानव िवकासाच े ि कोण
25 यांचा आि कन अथ यव थ ेवर ितगामी प रणाम हो तो. सन २००६ पासून जागितक
तरावर टी .बी. या आजाराच े माण कमी होत आह े. तरीस ु ा २०१० म ये टी.बी.
रोगाच े ण ६.६bदशल आढळल े.
सुरि त स ंभोग, यो य वातावरण , एच. आय. ही. ची ीटम ट आव यक काळजी घ ेतली
पािहज े. मले रया उ चाटनाची मोहीम सव या ी रा बिवली पािहज े. आंतररा ीय िवकास
संघटना (IDA) आिण जागितक ब ँकेने अितगरीब द ेशांना िनधी उपल ध क न िदला .
सन २००६ ते २०११ या म यापय त आि कन द ेशातील २ दशल त णा ंना व एच .
आय. ही त म ुलांना िविश औषधा ंचा लाभ झाला आह े. ५७ दशल मल े रया त
य नाही औषध वाटप कर यात आल े. भारतातील िनरोधचा वापर २००१ म ये
५९% होता तो २००९ म ये ८४% पय त वाढला आह े आिण टी .बी िवरोधी मोिहम
यश वी झाली .
७) पया वरणीय िनवा ह मत ेची हमी द ेणे (Ensure Environmental
Sustainability) :
आिथ क िहतस ंबंधात पया वरणीय मू य ह े मह वाच े आह े. आिथ क क याणासाठी
मया िदत न ैसिग क काय मतेचा वापर काटकसरीन े केला पािहज े. मया िदत हवा , पाणी,
राह याची जागा याचा यो य वापर क ेला पािहज े. म आिण भा ंडवलाम य े बचत क ेली
पािहज े. आप या द ुिम ळ साधनसाम ीच े र ण क ेले पािहज े. मानव हा फ ाणी नाही
तर तो वतः या पया वरणीय ि थतीचा िनमा ता आह े. पया वरण मानवाला आिथ क,
सामािजक , राजक य , व सा ं कृितक िवकासा या स ंधी पुरिवते. मागणी -पुरवठ्या या
िनयम फ न ैसिग क साधनसाम ीची उपल धता िनि त करीत नाही तर इतर अन ेक
काया म ये भूिमका बजावतो . याचा प रणाम पया वरणावर होतो . अथ शा उ पादन
अथवा द ूषण या ं याशी स ंबंिधत आह े. उदा. ताजी हवा , व छ पाणी इ . मूलभूत गरजा
दूषणान े दुिम ळ होतात व पया वरणी अवनती होत े. हवा द ूषण, जल द ूषण, भू दूषण,
वायू दूषण यासारखी द ूषणे िनमा ण होतात .
दूषण िनय ं णाच े उि सा य कर यासाठी एक ूण जिमनी या ठरािवक एवढा िह सा
जंगलांनी यापला पािहज े याची काळजी घ ेतली पािहज े. हवेतील काब न डाय -
ऑ साईडच े माण कमी कर यासाठी थ ूल देशांतग त दरडोई उ प नातील १ डॉलर
खच केला पािह जे. देशातील नाग रका ंना शु जंतुरिहत िप याच े पाणी प ुरिवणे व या ंना
व छता व आरो यर ण सोई उपल ध क न द ेणे. या गो ी अप ेि त आह ेत.
पवनऊजा व सौरऊजा यामधील ग ुंतवणूक ही पया वरणीय िनवा ह मत ेची हमी द ेते.
उ ोग यवसायाची उभारणी क न रोजगार स ंधी िनमा ण करण े अपेि त आह े. जागितक
बँके या पाहणीन ुसार सन १९९० म ये यो य प ेयजल ७६% लोकांना िमळत होत े. यात
वाढ सन २००६ म ये ८६% झाली. िवषयक व व छत े या सोईत चा ंगली वाढ झाली
आहे. जिमन द ूषण वाढत आह े. जंगलतोड मोठ ्या माणात वाढ होत े. हवेतील काब नचे
माण वाढत आह े. जागितक पया वरणीय न ैसिग क साधनस ंप ी या यव थापनाला
चालना िदली आह े. munotes.in
Page 26
मानव िवकासाचे अथ शा
26 ८) जागितक सहभािग वाचा िवकास करण े :
यूनो या थापन ेपासून जागितक सहभािग वाला स ु वात झाली अस याच े िदसत े.
आंतररा ीय नाण ेिनधी (IMP), जागितक ब ँक (IBRD) सं थांनी जागितक
सहभािग वात मोठी कामिगरी क ेली. िवकसनशील द ेशांना या स ं थांनी िवकासाची काम े
कर यासाठी मोठ ्या माणात कज पुरवठा क ेला. सन १९९१ पासून भारतत नवीन
आिथ क स ुधारणा ंना स ु वात झाली . यात उदारीकरण , खाजगीकरण आिण
जागितक करणाच े धोरण वीकारल े. या धोरणान ुसार साव जिनक े ातील ग ुंतवणूक
मोकळी क न परक य ग ुंतवणूकदारा ंना यवसाय स ंधी उपल ध क न िदली . एि ल
२००० ते ऑ टोबर २०१० या कालावधीत भारतातील एक ूण य परक य ग ुंतवणूक
५४९४९१ कोटी डॉलस इतक होती . िसंगापूर, अमे रका, इ लंड, इिज , जपान या
देशाची य परक य ग ुंतवणूक अिधक होती . परक य कज व साहा याम य े जपान ,
जागितक ब ँक (IBRD), आंतररा ीय िवकास स ं था (IDA ) आिशयाई िवकास ब ँक
यांचा िह सा मोठा आह े.
अशा रतीन े वरील माण े सह कातील िवकासाची य ेये प क ेली आह ेत आढळत े.
सन २००७ या मानवी िवकास िनद शांका या अहवालान ुसार नॉव , कॅनडा, इं लंड,
अमे रका, मेि सको , जपान , मलेिशया, इंडोनेिशया, िफलीपाई स , ीलंका, चीन,
ि हएतनाम व इ ंडोनेिशया या द ेशात िल ंग समानता आढळत े. तर सौदी अर ेिबया,
पािक तान , भारत, इराण, इिज व नायज े रया या द ेशात िल ंग िवषमता आढळत े.
अिलकड या काळात जागितक पातळीवर िल ंग िवषमत ेसाठी जाग ृती िनमा ण केली जात
आहे. िलंग िवषमता कमी कर यासाठी य न क ेले जात आह ेत. ीला िश ण िदल े जात
आहे कुटूंबाम य े मह व िदल े जाते. िनण य ि य ेम ये मह व िदल े जात अस याच े िदसून
येते.
२.९
१. मूलभूत गरजा ंचा ि कोन प करा .
२. जीवना या ग ुणव े या ि कोनावर चचा करा.
३. मता ि कोन प करा .
४. सह िवकास ल य े (MDGs) वर टीप िलहा .
munotes.in
Page 27
27 मॉड्यूल II
३
मानव िवकास - १
घटक रचना :
३.० उि ्ये
३.१ तावना
३.२ स मीकरण आिण समानता
३.२.१ स मीकरण
३.२.२ समानता
३.३ शा तता आिण स ुरि तता
३.३.१ शा तता
३.३.२ सुरि तता
३.४ उ पादकता आिण सहभाग
३.४.१ उ पादकता
३.४.२ सहभाग
३.५ मानवी िवका साला चालना द े यासाठी वात ं याची भ ूिमका
३.६ बह आयामी दा र ्य
३.७ सारांश
३.८
३.० उि ्ये
मानवी िवकासाशी स ंबंिधत िविवध प ैलूंचा अ यास करण े ज से क स मीकरण ,
समानता , शा तता , सुर ा, उ पादकता आिण सहभाग इ यादी .
मानवी िवकासातील वात ं याची भ ूिमका आिण ग रबी या बह आयामीपणाचा
अ यास करण े
३.१ तावना
'मानवी िवकास ' या स ं ेची या या मानवी मता ंचा िव तार , िनवड चा िव तार ,
' वातं य वाढवण े आिण मानवी ह का ंची पूत ता करण े' अशी क ेली जाऊ शकत े. munotes.in
Page 28
मानव िवकासाच े अथ शा
28 सु वातीस , मानवी िवकासा या क पन ेत उ प न िव तार हा घटक अ ंतभू त आह े.
तथािप , उ प न वाढीसाठी मानवी मता ं या िव ताराचा िवचार क ेला पािहज े. यामुळे
िवकास हा क ेवळ उ प ना या िव ताराशी िनगिडत आह े असे हणता य ेणार नाही .
उ प न ही मानवी जीवनाची एक ूण गोळाब ेरीज नाही . जशी उ प न वाढ आव य क आह े,
तशीच आरो य , िश ण , भौितक वातावरण आिण वात ं यही आव यक आह े. मानवी
िवकासान े मानवी ह क , सामािजक -पया वरण-राजक य वात ं य वीकारल े पािहज े.
मानवी िवकासा या क पन ेवर आधा रत मानव िवकास िनद शांक (HDI) तयार झाला
आहे. हे दरडोई GNP या काट ेकोरपणे उ प न -आधा रत मापद ंडापे ा िवकासाच े
अिधक मानवी उपाय हण ून काम करत े.
१९९० म ये कािशत झाल े या पिह या UNDP मानव िवकास अहवालात अस े
हटल े आ ह े क : "िवकासाचा म ूळ उ ेश लोका ंना दीघ , िनरोगी आिण सज नशील
जीवनाचा आन ंद घे यासाठी स म वातावरण िनमा ण करणे आ ह े." तसेच मानवी
िवकासाची या या "लोकां या िनवडी वाढिव याची ि या ", "मानवी मता ंना बळकट
करणे" अशी क ेली आह े, जी या ंना दीघ , िनरोगी आिण प रप ूण जीवन जग यास स म
करते. मानवी िवकासा या या यापक या य ेव न, मानवी िवकासा या या य ेम ये
गुंतले या तीन ग ंभीर सम या ंची क पना य ेते. ते पुढील माण े आहेत: दीघ आिण िनरोगी
जीवन जगण े, िशि त असण े आिण स य जीवनमानाचा आन ंद घेणे. लोकां या िनवडी
वाढवणारी ि या हण ून मानवी िवकासाच े हे तीन मह वाच े मापद ंड वगळता , राजक य
वातं य, इतर हमी िदलेले मानवी ह क आिण वािभमानाच े िविवध घटक या ंचा
समाव ेश असल े या अित र पया य आह ेत.
काही व ेळेस असा िन कष िनघू शकतो क अ याव यक िनवड ची अन ुपि थती लोका ंना
यां या िनवडी वाढव या या इतर अन ेक संधी कमी करत े िकंवा अवरोिधत करत े. अशा
कार े मानवी िवकास ही लोका ं या आवडी -िनवडी वाढव याची तस ेच ा क याणाची
पातळी वाढव याची ि या आह े. वरील चच तून जे समोर य ेते ते असे क दरडोई GNP
नुसार मोजली जाणारी आिथ क वाढ क ेवळ एका पया यावर क ि त असत े ती हणज े
उ प न हा घटक होय . दुसरीकड े, मानवी िवका सा या क पन ेम ये आिथ क, सामािजक ,
सां कृितक िक ंवा राजक य अशा सव मानवी िनवड चा िव तार होतो . तथािप , िवकासाच े
एक उपय ु उपाय हण ून GDP/GNP ची पधा होऊ शकत े कारण उ प न वाढीम ुळे
य ना या ं या िनवड ची ेणी वाढवता य ेते.
हा युि वाद मा सदोष आह े. सवा त मह वाच े हणज े, मानवी िनवडी उ प ना या
िव तारा या पलीकड े जातात . असे बरेच पया य आह ेत जे उ प नावर अवल ंबून नाहीत .
अशा कार े, मानवी िवकासाम य े िवकासा या सव पैलूंचा समाव ेश होतो . यामुळे ही एक
सम स ंक पना आह े. "आिथ क वाढ , जसे क मानवी िवकासा या नम ु याचा एक
उपसंच बनत े."
munotes.in
Page 29
मानव िवकास- १
29 ३.२ स मीकरण आिण समानता
३.२.१ स मीकरण
सश करण हणज े िनवड कर याच े साम य असण े. असे साम य वात ं य आिण
मता वाढव यान े येते. लोकांना स म कर यासाठी स ुशासन आिण लोकािभम ुख धोरण े
आव यक आह ेत. सामािजक आिण आिथ क ्या वंिचत गटा ं या स मीकरणाला िवश ेष
मह व आह े.
लोकांचे िवशेषत: मिहला ंचे स मीकरण हा मानवी िवकासाचा आणखी एक घटक आह े.
दुस या श दा ंत, वा तिवक मानवी िवकासासाठी जीवना या सव पैलूंम ये स मीकरण
आव यक आह े. सश करण हणज े राजक य लोकशाही याम य े लोक वतः या ं या
जीवनाच े िनण य घेतात. या अ ंतग त, लोक अिधक राजक य आिण नागरी वात ं यांचा
आनंद घेतात आिण अ यािधक िनय ं ण आिण िनयमा ंपासून मु राहतात . सश करण
हणज े स ेचे िवक ीकरण ज ेणेक न शासनाच े फायद े सव लोका ंना िमळतील .
हे तळागाळातील सहभागावर ल क ि त करत े जे वंिचत गटा ंचे मतािधकार द ेऊन
लोकशाहीला ो साहन द ेते. दुद वाने, लोकां या स मीकरणाअभावी उ च ू लोका ंकडून
लाभांना ाधा य िदल े जात नाही . येय हण ून सहभाग ह े ‘टॉप-डाउन ’ ऐवजी ‘बॉटम-
अप’ िवकास धोरणाच े वैिश ्य आह े. तसेच, िवकास धोरण े आिण क ृतीयोजना प ु ष
धान आह ेत. परंतु िवकासाच े फायद े ‘िलंग-संवेदनशील ’ बनवायच े आहेत आिण यात ूनच
मानवी िवकास श य होऊ शकतो .
िवकासाची उि े सा य कर या या ीकोनात ून आरो य आिण िश णात मिहला ंशी
भेदभाव करण े अथ यव थ ेसाठी ख ूप महागड े ठ शकत े. ि या ं या िश णाम ुळे कमी
जनन मता , मुलांची चा ंगली काळजी , अिधक श ै िणक स ंधी आिण उ च उ पादकता
यांचे स ुण च ाकार होऊ शकत े. सवा त मह वाच े हणज े, जसजस े ि या ंचे िश ण
वाढते, तसतस े ि या ंचे वतःच े िनवड क र याच े वात ं य देखील वाढत े.
तथािप , िवक ीकरण आिण सहभाग लोका ंना, िवशेषतः मिहला ंना आिण गरीबा ंना स म
बनवतात . ही स मता ‘वंिचतत ेचा सापळा ’ फोडत े. महबूब उल हक ठळकपण े सांगतात
क : "जर लोक राजक य , सामािजक आिण आिथ क े ात या ं या िनवड चा वापर क
शकतील , तर िवकास मजब ूत, लोकशाही , सहभागा मक आिण िटकाऊ होईल अशी
जा त श यता आह े."
मिहला ं या आिथ क स मीकरणाम य े मिहला ं या िव मान बाजारप ेठांम ये समान
सहभाग घ े याची मता समािव आह े; उ पादक स ंसाधना ंवर या ंचा व ेश आिण
िनयं ण, स य कामात व ेश, वतःचा व ेळ, जीवन आिण शरीर यावर िनय ं ण; आिण
घरगुती ते आंतररा ीय स ं थांपय त सव तरा ंवर आिथ क िनण य घे याम य े आवाज ,
सं थेम ये आिण अथ पूण सहभाग वाढवण े. मिहला ंचे आिथ क स मीकरण उ पादकता
वाढवत े, इतर सकारा मक िवकास प रणामा ं यित र आिथ क िविवधीकरण आिण munotes.in
Page 30
मानव िवकासाच े अथ शा
30 उ प न समानता वाढवत े. उदाहरणाथ , OECD देशांमधील मिहला रोजगार दर
वीडन या त ुलनेत वाढ यास , GDP ६ि िलयन डॉलस पे ा जा त वाढ ू शकतो .
३.२.२ समानता
समानता हणज े येकासाठी उपल ध असल े या स ंध म य े समान व ेश करण े होय.
लोकांना उपल ध असल े या स ंधी या ंचे िलंग, वंश, उ प न आिण भारतीय बाबतीत ,
जात िवचारात न घ ेता समान असण े आव यक आह े. तरीही ह े सहसा घडत नाही आिण
जवळजवळ य ेक समाजात असमानत ेची उदाहरण े पाहावयास िमळतात . उदाहरणाथ ,
कोण याही द ेशात, सवा त जा त शाळा सोडणार े कोण या गटातील आह ेत हे पाहण े
रोचक आह े. यामुळे अशा वत नाची कारण े समजली पािहज ेत. भारतात , सामािजक आिण
आिथ क ्या मागासल े या गटातील मिहला आिण य मोठ ्या स ं येने शाळा
सोडतात . हे दश िवते क , िश णाचा अभाव अस याम ुळे या गटाम य े िनवडीची मता ही
मया िदत हो ते.
िवकासाकड े लोका ं या म ूलभूत मता वाढव या या ीन े पािह यास , लोकांना संध चा
या य व ेश िमळाला पािहज े. याला समानता -संबंिधत मता हटल े जाऊ शकत े.
समानता -संबंिधत मता िक ंवा स ंध म य े वेश स ुिनि त कर यासाठी सामािजक
सं था मक स ंरचना अ िधक अन ुकूल िकंवा गतीशील असण े आव यक आह े.
दुस-या श दात सा ंगायचे तर, भूमीसारख े ितक ूल ार ंिभक मालम ेचे िवतरण , भूमी
सुधारणा आिण इतर प ुनिव तरण उपाया ं ारे शेती अिधक अन ुकूल केली जाऊ शकत े.
यािशवाय , िविवध कर -खच धोरणा ं ारे असमान उ प न िवतरणास स ंबोिधत क ेले जाऊ
शकते. आिथ क िकंवा वैधािनक - बाजार िविनमयात ह त ेप करणार े उपाय लोका ंना
यां या मता वाढव यास स म क शकतात .
तसेच, मूलभूत समानता स ुिनि त कर यासाठी , राजक य स ंधी अिधक समान असण े
आव यक आह े. भावी राजक य स ंघटने या अन ुपि थतीत , वंिचत गटा ंचे शोषण
' ीमंत' सामािजक उि ा ंऐवजी वतःच े िहत साध यासाठी करतात . तथािप , मूलभूत
िश णा या स ंध मधील असमानत ेमुळे सहभागा मक राजकारणाला फटका बसतो .
मूलभूत िश ण ह े सामािजक बदलाच े उ ेरक हण ून काम करत े आिण याचा
िवकासासाठी समाव ेश होण े हे अप र हाय आ हे. एकदा अशा स ंधीचा व ेश सम यायी
मागा ने खुला झाला क , मिहला िक ंवा धािम क अ पस ं याक िक ंवा वा ंिशक
अ पस ं याक िवकासातील सामािजक -आिथ क अडथळ े दूर क शकतील . यामुळे
स ा स ंबंधांम ये िनि तच बदल घड ून येतो आिण समाज अिधक या य होतो .
मता ंची समानता समान अस ेल, परंतु मता ंचे िवतरण सामा यत : पाळल े जाऊ शकत
नाही, कारण त े प रणामा ंऐवजी म ूलभूत वात ं याशी स ंबंिधत आह े. याऐवजी ,
प रणामा ंमधील असमानत े या आधारावर आिण या ि य े ारे ते उ वतात या
िवचारात समाज िकती माणात असमानता आह े हे अनुमािनत क ेले पािहज े. HDR
२०११ म ये युि वाद क े या माण े, "प रणामा ंमधील असमानता ह े मु य व े मत े या munotes.in
Page 31
मानव िवकास- १
31 असमान व ेशाचे उ पादन आह े". जर समाजातील लोका ंम ये समान मता अस ेल, तर
आ ही समान प रणामा ंची अप े ा करणार नाही कारण लोका ंची ाधा य े आिण म ू ये
िभ न असतात . परंतु आपण खा ी बाळग ू शकतो क , ते प रणाम लोका ं या िनवड म य े
फरक कर याऐवजी या ं या िनवडीचा वापर कर या या या ं या मत ेवर मया दांमुळे
उ वल े आहेत.
३.३ शा तता आिण स ुरि तता
३.३.१ शा तता
शा तता हणज े संध या उपल धत ेत सात य होय . शा त मानवी िवकासासाठी ,
येक िपढीला समान स ंधी िमळण े आव यक आह े. सव पया वरणीय , आिथ क आिण
मानवी स ंसाधन े भिव याचा िवचार क न वापरली पािहज ेत. यापैक कोण याही
संसाधनाचा ग ैरवापर क े यास भिव यातील िपढ ्यांसाठी कमी स ंधी िमळतील .
मुल ना शाळ ेत पाठव याच ं एक उ म उदाहरण आह े. एखा ा समाजान े आप या म ुल ना
शाळेत पाठव याच ं मह व पटव ून िदल ं नाही , तर या त णी मोठ ्या झा यावर
यां यासाठी अन ेक संधी वाया जातील . यां या प े या या िनवड वर नकारा मकपण े
भाव पड ेल आिण याम ुळे यां या जीवनातील इतर पैलूंवर प रणाम होईल . हणून,
येक िपढीन े आप या भावी िपढ ्यांना िनवडी आिण स ंध ची उपल धता स ुिनि त क ेली
पािहज े.
शा त िवकासाची स ंक पना जीवावरणाची दीघ कालीन स ंर णा मक मता राख या या
गरजेवर ल क ि त करत े. याव न अस े सूिचत होत े क , वाढ अिन ि त काळासाठी चाल ू
शकत नाही ; अथा तच ‘वाढीला मया दा’ आहेत.
या िठकाणी आपण अस े गृहीत धरतो क , पया वरण हा उ पादनाचा आव यक घटक
आहे. १९८७ म ये, ुंडलँड किमशन या अहवालात (नॉव चे त कालीन प ंत धान गो
हाल म ुंडटलँड या ं या नावाव न ) शा त िवकासाची या या '... भिव यातील
िपढ्यां या म ूलभूत गरजा प ूण कर या या मत ेशी तडजोड न करता वत मान गरजा प ूण
करणारा िवकास .' याचा अथ असा होतो . शा तता हा श द भिव यातील आिथ क वाढ
आिण पया वरण-मानिसक ग ुणव ा या ं यातील इि छत स ंतुलनावर क ि त आह े. शा त
िवकासाच े उि सा य कर यासाठी , आंतर-िपढी आिण आ ंतर-िपढी समानत ेचे उि
सा य करण े हे सवा त मह वाच े आहे.
या कार या असमानत ेम ये ‘सामािजक क याण ’ हा श द क ेवळ स या या िपढीसाठीच
नाही तर भिव यात प ृ वीवर असणा या लोका ंसाठीही आह े. कोण या ही कारची
पया वरणीय घट ही व ंिचत लोका ं या िवतरणा मक यायाच े उ ल ंघन कर यासारख े
आहे. यामुळे सामािजक क याण ह े पया वरण-मानिसक समानत ेवर अवल ंबून असत े.
munotes.in
Page 32
मानव िवकासाच े अथ शा
32 ३.३.२ सुरि तता
सुरि तता हा श द स ुरि त आिण भीती या िव ाथ श दापास ून तयार झाला आह े,
याचा अथ भीती , िचंता, धोका, शंका इ यादीपास ून सुरि त आिण म ु असण े िकंवा
वाटण े असा होतो . सुर ा, शांतता, िनि तता इ . खा ी द ेतात. तसेच, सुरि तत ेचा अथ
स या आ मकत ेपासून सुरि त राह याचा एक कार आह े, य या बाबतीत ;
याचा अथ असा आह े क , लोकांना या ं या कायद ेशीर ह का ंब ल आिण वात ं याब ल
कोणतीही भीती नाही . जे हा या ंचे अिधकार धो यात य ेतील त े हा कोणतीही श
याला धमकाव ू शकत नाही . िकंबह ना,सुरि तत ेचा पार ंपा रक अथ , कोण याही
धो यापास ून िकंवा धो यापास ून मु अस या चा एक सामा य अथ सांिगतला जातो ,
दुसरीकड े, इतरांचा असा िव ास आह े क , सुरि तत ेचा एक वाही अथ आहे आिण व ेळ
आिण िठकाणी यान ुसार िभ न अथ अिभ ेत आह ेत.
सुर ा मह वा या म ू यांचे र ण कर यासाठी आिण अस ुरि तता आिण धो या ंपासून
वातं याची भावना ा कर यासाठी प रि थती तयार करत े. हणून, ही सवा त गंभीर
सम या आह े आिण अस ुरि तता मानवी मनात काही िच ंता आणत े आिण हण ूनच
सुर ेचे व प आिण व ैिश ्य अितशय मह वाच े आ ह े आिण साम ूिहक सहमतीन े
वेगवेगळी सरकार े सुर ेचे संर क असतात . सुर ा ही मा नवजातीची सवा त दीघ काळ
िटकणारी इ छा मानली जात े. सुर ेब ल नम ूद केले या िविवध या या ं यित र ,
खालील माण े अनेक कार या स ुरि तता आह ेत: शारी रक , आ याि मक , अंतग त,
बा , वैयि क , सामािजक , रा ीय , मानवतावादी , अनुशासना मक , नैितक आिण
बचावा मक स ुर ा इ यादी . पुढे, आपण इराण या दि ण प ूव कडील स ंर णा मक स ुर ा
आिण शा त िवकासािवषयी चचा करतो ज े अिधक मह वाच े आ ह ेत. सुर ा ही एक
सामािजक ि या आह े जी राजक य , सामािजक आिण आिथ क सम या ंवर होत े.
मानवी स ुर ा हणज े ग रबी आिण व ंिचतता द ूर करण े, जीवनाचा यो य तर असण े आिण
मानवा ं या म ूलभूत अिधकारा ंची हमी द ेणे. मानवी स ुर ा हणज े मानव , सरकार , या
दोघांचेही संर ण कर याची मता तर , यात मानवा या म ु य आिण म ूलभूत गरजा
तसेच गैर-भौितक प ैलू दान करण े समािव आह े जे मानवी स ुर ेचे दोन ग ुणा मक आिण
प रमाणा मक प ैलू आहेत या सम य े या ग ुणा मक प ैलूला आकार द ेतात. प रमाणवाचक
पैलूम ये भौितक गरजा प ूण करण े समािव असत े, हणज े, कमीतकमी मानवी स ुर ा
पुरव यात म ूलभूत भौितक गरजा प ूण करण े समािव आह े, यापैक सवा त मह वाच े
हणज े अ न, घर, िश ण आिण साव जिनक आरो य ज े मानवी िपढी िटकव ून
ठेव यासाठी आव यक आह ेत. मानवी स ुर ेचा ग ुणा मक प ैलू या या मानवी
यि म वाशी स ंबंिधत आह े याम य े वैयि क वात ं य, िनयती ठरव याचा अिधकार
आिण सामािजक जीवनात म ु सहभाग समािव आह े. खरं तर, मानवी स ुर ा मानवा ंना
लोकशाहीकड े िनद िशत करत े आिण गितशील आिण म ूलभूत प तीन े सामािजक िनण य
ि य ेत सहभागी हो याची स ंधी देते. यामुळे मानवी स ुर ेचा लोकशाहीशी स ंबंध आह े.
भूगोलशा सा ंगतात क , मानवी स ुर ेचा िवचार हा भौगोिलक सीमा आिण ल करी munotes.in
Page 33
मानव िवकास- १
33 बाब या पलीकड े असला पािहज े, मानवी स ुर ेचा िवचार करण े ही अ याव यक बाब
आहे, आपण व ेगळे यु िजंक याचा आिण ग रबीिव लढ याचा िवचार क ेला पािहज े.
३.४ उ पादकता आिण सहभाग
३.४.१ उ पादकता
उ पादकता हा मानवी िवकासाचा मह वाचा आणखी एक घटक आह े, यासाठी
लोकांम ये गुंतवणूक करण े आव यक आह े. याला सामा यतः मानवी भा ंडवलातील
गुंतवणूक हणतात . भौितक भा ंडवला यित र मानवी भा ंडवलात क ेलेली ग ुंतवणूक
अिधक उ पादकता वाढव ू शकत े.
येथे उ पादकता हणज े मानवी म उ पादकता िक ंवा मानवी कामा या ीन े
उ पादकता होय . लोकांम ये मता िनमा ण क न अशी उ पादकता सतत सम ृ केली
पािहज े. शेवटी, लोकच रा ा ंची खरी स ंप ी असतात . यामुळे, यांचे ान वाढव याच े
िकंवा चा ंग या आरो य स ुिवधा प ुरव या या य ना ंमुळे शेवटी कामाची काय मता
चांगली होत े.
मानवी संसाधना ं या ग ुणव ेत सुधारणा ही िव मान स ंसाधना ंची उ पादकता वाढवत े.
नोबेल पा रतोिषक िवज ेते अथ शा िथओडोर ड य ू. शु झ या ंनी याच े मह व प
केले: “गरीब लोका ंचे क याण कर यासाठी उ पादनाच े िनणा यक घटक जागा , ऊजा
आिण पीक जमीन नाहीत ; िनणा यक घटक हणज े लोकस ं ये या ग ुणव ेत सुधारणा
करणे होय.” अनेक पूव आिशयाई द ेशांतील ायोिगक प ुरावे या मताची प ु ी करतात .
३.४.२ सहभाग
सामािजक िवकासात सहभाग मह वाचा आह े. हे लोका ंना या ं या जीवनात मालक ची
भावना तयार करत े. हे िवकास क प आिण का य प ती भावी आिण उ रदायी
दो हीही दान करत े. या मया देपय त याच े मह व आह े, तो केवळ स ैलपणे वापरला
जात नाही तर अपघातान े, िकंवा जाण ूनबुजून िकंवा दो ही मागा नी गैरवापर क ेला जाऊ
शकतो .
सहभाग आपोआप सकारा मक प रणाम द ेत नाही . िव मान सामािजक श स ंरचनेत,
ते एक अवा तव ि थती कायम ठ ेवू शकत े िकंवा कदािचत त े अिधक मजब ूत क शकत े.
सवा त शि शाली लोक या ं या वत मान ि थतीचा सव म उपयोग क न या ंची श
वाढवतात , तर अस ुरि त लोक चा ंग या िक ंवा वाईटसाठी सामािजक चालीरीत च े पालन
क न या ंची ि थती उ म कार े राखतात . कर टाळण े, उदाहरणाथ , या समाजा ंम ये
ते चिलत आह े तेथे अनुकूली ाधा याच े ल ण हण ून उदाहरण िदल े जाते. लोकांना
कर भर याच े मह व समज ेल पण तरीही समाजात िटक ून राह यासाठी त े कर भरण े
टाळतील . munotes.in
Page 34
मानव िवकासाच े अथ शा
34 अशा कार े सहभागाचा एक साधा अन ु योग क ेवळ क ुचकामी ठरणार नाही तर त े
हािनकारक द ेखील अस ेल. स मीकरण अस ुरि ता ंना या ं या राहणीमानात स ुधारणा
कर यास न क च मदत कर ेल, परंतु अनेकदा क ेवळ ता प ुरते उपाय हण ून याचा
अवल ंब केला जाऊ शकतो . िव मान श स ंरचना उलथ ून टाक यािशवाय , समूह
सद य व काला ंतराने बदलल े तरीही अस ुरि तपण े अि त वात राहतील . तरीही , स ा
रचनेतील सव असमानता द ूर केली जातील अशी अप े ा करण े अवा तवपणाच े ठरेल.
३.५ मानवी िवकासाला चालना द े यासाठी वात ं याची भ ूिमका
िवकास हा घटक िनरीि त क ेला जाऊ शकतो , असा य ुि वाद क ेला जातो , लोक आन ंद
घेत असल े या वा तिवक वात ं यांचा िव तार कर याची ि या हण ून याचा िवचार
केला जातो . मानवी वात ं यावर ल क ि त करण े िवकासा या स ंकुिचत या ंचा
िवरोधाभास आह े, जसे क सकल रा ीय उ पादना या वाढीसह िवकास ओळखण े
िकंवा वैयि क उ प नात वाढ , िकंवा औ ोिगक करण , िकंवा ता ंि क गती िक ंवा
सामािजक आध ुिनक करण तस ेच जीएनपी िक ंवा वैयि क उ प नाची वाढ अथा तच,
समाजातील सद या ंनी उपभोगल े या वात ं यांचा िव तार कर याच े साधन हण ून खूप
मह वाच े असू शकत े. परंतु वातं य इतर िनधा रकांवर देखील अवल ंबून असत े, जसे क
सामािजक आिण आिथ क यव था (उदाहरणाथ , िश ण आिण आरो य स ेवा) तसेच
राजक य आिण नागरी ह क इ यादी (उदाहरणाथ , साव जिनक चचा आिण छाननीम य े
भाग घ े याचे वात ं य). याच माण े, औ ोगीकरण िक ंवा तांि क गती िक ंवा सामािजक
आधुिनक करण मानवी वात ं या या िव तारासाठी मह वप ूण योगदान द ेऊ शकत े, परंतु
वातं य इतर भावा ंवर देखील अवल ंबून असत े. जर वात ं यामुळेच िवकास होतो , तर
काही िविश साधना ंवर िक ंवा साधना ं या काही खास िनवडल े या स ूचीवर ल क ि त
कर याऐवजी या यापक उि ावर ल क ि त कर याचा एक म ुख युि वाद आह े.
मूलभूत वात ं यांचा िव तार कर या या ीन े िवकासाकड े पाहण े, या ि य ेत म ुख
भूिमका बजावणा या काही मा यमा ंकडे ल न द ेता िवकासाला मह वा या बनिवणा या
टोकांकडे ल व ेधते.
िवकासासाठी पारत ं याचे मुख ोत काढ ून टाकण े आव यक आह े: ग रबी तस ेच
अ याचार , गरीब आिथ क स ंधी तस ेच प तशीर सामािजक व ंिचतता , साव जिनक
सुिवधांकडे दुल तस ेच दडपशाही रा या ंची असिह ण ुता िक ंवा अिति याशीलता ह े
िवकासासाठी अडथळा हण ून काशात य ेऊ शकतात . एकूण ऐ या म ये अभूतपूव वाढ
होऊनही , समकालीन जग ाथिमक वात ं यांना मोठ ्या स ं येने-कदािचत बह स ं य
लोकांनाही नाकारत े. काहीव ेळा मूलभूत वा तं याचा अभाव थ ेट आिथ क दा र ्याशी
संबंिधत असतो , याम ुळे लोका ंची भूक भागव याच े, पुरेसे पोषण िमळव याच े, िकंवा
उपचार कर यायो य आजारा ंवर उपाय िमळिव याच े, िकंवा पुरेसे कपड े घाल याची ,
पाणी िक ंवा व छतािवषयक स ुिवधा, आ य घ े याची स ंधी िक ंवा व छ तेचा आन ंद
लुट याच े वात ं य िहराव ून घेतले जाते. तसेच, पारतं य हे साव जिनक स ुिवधा आिण
सामािजक काळजी , जसे क महामारीिवषयक काय मांची अन ुपि थती , िकंवा आरो य munotes.in
Page 35
मानव िवकास- १
35 सेवा िक ंवा श ै िणक स ुिवधांसाठी स ंघिटत यव था िक ंवा थािनक शा ंतता आिण
सु यव था राख यासाठी भावी स ं थां या अभावाशी जवळ ून जोडत े. इतर
करणा ंम ये, वातं या या उ ल ंघनाचा प रणाम थ ेट ह कूमशाही राजवटी ार े राजक य
आिण नागरी वात ं य नाकार याम ुळे आिण सम ुदाया या सामािजक , राजक य आिण
आिथ क जीवनात सहभागी हो या या वात ं यावर लादल े या िनब धांमुळे होतो.
प रणामकारकता आिण पर पर स ंबंध
दोन िभ न कारणा ंमुळे िवकासा या ि य ेत वात ं य क थानी आह े.
१) मू यमापनाच े कारण : गतीच े मू यमापन ाम ु यान े लोका ंना िमळाल ेले वात ं य
वाढवल े आहे क नाही या स ंदभा त केले पािहज े;
२) प रणामकारकत ेचे कारण : िवकास सा य करण े पूण पणे लोका ं या म ु सं थेवर
अवल ंबून असत े.
आपण स ु वातीलाच ेरणा स ंकेत याच े िनरी ण क ेले आह े: मू यांकना मक कारण
वातं यावर ल क ि त करण े आहे . दुसरे, प रणामकारकत ेचा पाठप ुरावा करताना ,
आप याला स ंबंिधत अन ुभवज य स ंबंधांकडे ल ाव े लाग ेल, िवशेषत: िविवध
कार या वात ं यांमधील पर पर बळकट स ंबंधांकडे देखील ल द ेणे मह वाच े ठरते.
पर परस ंबंधांमुळेच, मु आिण शा त एज सी िवकासाच े मुख इंिजन हण ून उदयास
येते. मु एज सी हा क ेवळ िवकासाचा ए क "घटना मक " भाग नाही , तर इतर कार या
िवनाम ू य एज स या बळकटीकरणातही त े योगदान द ेते. या अ यासात िव त ृतपणे
शोधल ेले अ नुभवज य स ंबंध " वातं य हण ून िवकास " या क पन े या दोन प ैलूंना
जोडतात .
यि वात ं य आिण सामािजक िवकासाची ा ी या ं यातील स ंबंध हे घटका मक
संबंधा या पलीकड े आहेत. आिथ क संधी, राजक य वात ं य, सामािजक श आिण
चांगले आरो य , मूलभूत िश ण आिण उप मा ंना ो साहन आिण जोपासना या स म
प रि थतीम ुळे लोक सकारा मक र या काय सा य क शकतात . या स ंध ची
सं था मक यव था लोका ं या वात ं याचा वापर क न , सामािजक िनवडीम य े भाग
घे या या वात ं या ार े आिण या स ंध या गतीला चालना द ेणारे साव जिनक िनण य
घे या ार े भािवत होतात . या पर परस ंबंधांचेही येथे िनरी ण क ेले जाते.
१. यवहार , बाजार आिण आिथ क पारत ं य :
उ च आिथ क वाढीसाठी आिण एक ूणच आिथ क गतीम य े योगदान द े यासाठी बाजार
यं णेची मता समकालीन िवकास सािह यात यापकपण े आिण यो य र या मा य क ेली
गेली आह े. पण बाजार य ं णेचे थान क ेवळ य ु प न श दा ंत समज ून घेणे चुक चे ठरेल.
अ ॅडम ि मथन े नमूद के या माण े, देवाणघ ेवाण आिण यवहाराच े वात ं य हे वतःच
मूलभूत वात ं यांचे पॅन आिण पास ल आह ेत या ंना लोका ंचे मह व आह े. सामा यपण े
बाजारा या िवरोधात असण े हे लोका ंमधील स ंभाषणा ं या िवरोधात अस याइतक ेच munotes.in
Page 36
मानव िवकासाच े अथ शा
36 िविच अस ेल (जरी काही स ंभाषण े प पणे चुक ची आह ेत आिण इतरा ंसाठी-िकंवा
वतः स ंभाषणक या साठी द ेखील सम या िनमा ण करतात ). श द, व तू ि कंवा
भेटव त ूंची द ेवाणघ ेवाण कर या या वात ं याला या ं या अन ुकूल पर ंतु दूर या
भावा ं या ीन े बचावा मक समथ नाची आव यकता नाही ; समाजाती ल मानव या
कार े जगतात आिण एकम ेकांशी संवाद साधतात याचा त े सहभागी असतात . (िनयमन
क न था ंबव याख ेरीज). आिथ क वाढीसाठी बाजार य ं णेचे योगदान अथा तच मह वाच े
आहे, परंतु श द, व तू, भेटव त ू यांची देवाणघ ेवाण कर या या वात ं याचे थेट मह व
मा य के यावरच ह े घडत े.
िमक बाजारप ेठेत सहभागी हो याच े वात ं य नाकारण े हा लोका ंना गुलामिगरीत आिण
बंिदवासात ठ ेव याचा एक माग आहे आिण ब ंधनकारक कामगारा ं या वात ं यािव ची
लढाई आज अन ेक ितस या जगातील द ेशांम ये मह वप ूण आहे. कारण , अमे रकन य ु
मह वप ूण होते. आिथ क वाढ िक ंवा औ ोिगक करणाला चालना द े यासाठी बाजार
यं णा ज े काही क शकत े िकंवा क शकत नाही , यािशवाय , बाजारप ेठेत व ेश
कर याच े वात ं य ह ेच िवकासासाठी मह वप ूण योगदान अस ू शकत े. खरेतर, काल
मा स (सामा यत : भांडवलशाहीच े मोठे शंसक नाही ) यांनी केलेली भा ंडवलशाहीची
तुती आिण अम े रकन य ु ाचे या ंचे वण न (दास क ॅिपटलम य े) "समकालीन
इितहासातील एक महान घटना " हणून य पण े यां या मह वाशी स ंबंिधत आह े.
गुलामिगरी या िवरोधात कामगार कराराच े वात ं य आिण िमक बाजारात ून लाग ू
केलेले बिह कार या ंची चचा के या माण े, आज अन ेक िवकसनशील द ेशांमधील
िवकासा या मह वा या आ हाना ंम ये कामगारा ंना ख ु या िमक बाजारप ेठेत व ेश
नाकारणा या प िक ंवा अ य ब ंधनात ून मु कर याची गरज समािव आह े.
याच माण े, उ पादना ंचा बाजारप ेठेतील व ेश नाकारण े ही भावना अन ेक वंिचतांम ये
असत े यात ून अन ेक छोट े शेतकरी आिण स ंघष करणार े उ पादक पार ंपा रक यव था
आिण िनब धांखाली त असतात . आिथ क अदलाबदलीम य े सहभागी हो या या
वातं याची सामािजक जीवनात म ूलभूत भूिमका आह े.
या अन ेकदा द ुल ि त िवचाराकड े ल व ेधणे हणज े आिथ क वाढ आिण अन ेक
प रि थत म य े आिथ क समता यासह सव भूिमका आिण प रणामा ं या ीन े
सव समाव ेशकपण े बाजार य ं णेचा याय कर याच े मह व नाकारण े नाही. दुस या बाज ूला,
बाजारािभम ुख समाजा या फा य ांपासून वगळल े या समाजातील वगा मधील व ंिचतत ेचा
सात य आिण लोका ंची जीवनश ैली आिण म ू ये असू शकतील अशा टीका ंसह सामा य
िनण य देखील आपण तपासल े पािहज ेत. िवकासाला वात ं य हण ून पाह यासाठी ,
वेगवेग या बाज ूं या य ुि वादा ंचा यो य िवचार आिण म ू यमापन करणे आव यक आह े.
असा िवचार करण े किठण आह े क , कोणतीही भरीव िवकासाची ि या बाजारप ेठेचा
यापक वापर क े यािशवाय क शकत े, परंतु यामुळे सामािजक समथ न, साव जिनक
िनयमन िक ंवा रा यकल े या भ ूिमकेला ितब ंध होत नाही ज े हा त े गरीब -मानवी जीवन
समृ क शकता त. या िठकाणी वापरल ेला ीकोन बाजारा या य ं णेचा बचाव
कर यासाठी िक ंवा दंडा मक कर यासाठी वार ंवार वापरला जातो याप े ा बाजारप ेठेवर munotes.in
Page 37
मानव िवकास- १
37 एक यापक आिण अिधक समाव ेशक ीकोन दान करतो . या माण े सामािजक िक ंवा
राजक य वात ं य देखील आिथ क वात ं याला चालना द ेऊ शकत े या माण े आिथ क
अ वत ं ता सामािजक अ वत ं ता िनमा ण क शकत े.
२. सं था आिण साधक वात ं य :
"साधक " ीकोनात वात ं याचे पाच व ेगळे कार आह ेत, िवशेषत: पुढील ि कोन
अनुभवज य अ यासा ंम ये तपासल े जातात . याम य े (१) राजक य वात ं य, (२)
आिथ क सुिवधा, (३) सामािजक स ंधी, (४) पारदश कता हमी आिण (५) संर णा मक
सुर ा या ंचा समाव ेश होतो . यातील य ेक िविश कारच े अिधकार आिण स ंधी एखा ा
य ची सामा य मता वाढव यास मदत करतात . ते एकम ेकांना पूरक द ेखील अस ू
शकतात . मानवी मता आिण सव साधारणपण े मूलभूत वात ं यांना ो साहन
दे यासाठी साव जिनक धोरण या व ेग या पर ंतु पर परस ंबंिधत साधन वात ं यां या
चारा ार े काय क शकत े. यातील य ेक िविवध कारच े वात ं य आिण यात
सहभागी असल े या स ं थांचा शो ध घेणे मह वाच े ठरते, आिण या ं या पर पर स ंबंधांवर
चचा होणे देखील अिभ ेत आह े.
लोकां या एक ूण वात ं या या स ंवध नाम य े यां या स ंबंिधत भ ूिमकांचा अ यास
कर याची स ंधी देखील िमळ ू शकत े याम य े यां या वात ं याचा स मान होण े गरजेचे
आहे. " वातं य हण ून िवकास " या ि कोनात ून, साधन वात ं य एकम ेकांशी आिण
सव साधारणपण े मानवी वात ं या या वाढी या टोकाशी जोडल ेले असतात . िवकासाच े
िव ेषण एक कड े, उि े आिण उि ा ंशी स ंबंिधत असल े पािहज े जे या साधक
वातं यांना प रणामतः मह व पूण बनवतात , परंतु वत ं कार या वात ं यांना एक
बांधून या ंचे संयु मह व मजब ूत करणार े अनुभवज य स ंबंध देखील ल ात घ ेतले
पािहज ेत. खरंच, हे संबंध वात ं या या मह वा या भ ूिमके या प ूण आकलनासाठी
क थानी आह ेत.
केवळ वात ं य हे िवकासाची ाथिमक ोत नाही ; ते या या म ुख साधना ंपैक एक
साधन आह े. सामा यपण े, वातं याचे मू यमापना मक मह व मा य कर याबरोबरच ,
िविवध कार या वात ं यांना एकम ेकांशी जोडणारा उ ल ेखनीय अन ुभवज य स ंबंध
देखील समज ून घेतला पािहज े. राजक य वात ं य ( वातं य आिण िनवडण ुकां या
व पात ) आिथ क सुर ेला चालना द े यासाठी मदत करतात . सामािजक स ंधी (िश ण
आिण आरो य स ुिवधां या पात ) आिथ क सहभाग या ंचे वागत होण े िवकासा या
ि कोनात ून साधक आह े. आिथ क सुिवधा ( यापार आिण उ पादनाती ल सहभागा या
संध या व पात ) वैयि क िवप ुलता तस ेच सामािजक स ुिवधांसाठी साव जिनक
संसाधन े िनमा ण कर यास मदत क शकतात . वेगवेग या कारच े वात ं य
एकमेकांसोबत अस ू शकत े. ही अन ुभवज य जोडणी म ू यमापना या ाधा य मा ंना
बळकटी द ेतात. " ण" आिण "ह तक " मधील म यय ुगीन फरका या स ंदभा त,
अथ शा आिण िवकासा या ि य ेब लची ही वात ं य क ि त समज एक ह तक
क ि त ि कोन आह े. पुरेशा सामािजक स ंध सह , य भावीपण े यांचे वतःच े नशीब munotes.in
Page 38
मानव िवकासाच े अथ शा
38 घडवू शकतात आिण एकम ेकांना मदत क शकतात . यां याकड े मु यतः म ु आिण
िटकाऊ म य थ हण ून पाह याची गरज नाही आिण अगदी रचना मक अधीरता
देखील.
३.६ बह आयामी दा र ्य
अम य सेन (१९७६ ) यां या मत े दा र ्याचे मोजमाप दोन म ूलभूत ट या ंनी बनल ेले
आहे: गरीब कोण आह े हे ठरवण े (ओळखण े) आिण दा र ्याचे माण (एक ीकरण )
ितिब ंिबत कर यासाठी िनद शांक तयार करण े यात समािव आह े. दो ही ट प े शै िणक
आिण अ यासका ंम ये वादाच े कारण आह ेत. बया च काळापास ून, गरीब आिण ग ैर-
ग रबांम ये फरक कर यासाठी एक -आयामी उपाय वापरल े गेले. अलीकड ेच, सामािजक -
आिथ क प रि थतीच े आकलन सम ृ कर यासाठी आिण ग रबीची िवकिसत होत
असल ेली स ंक पना अिधक चा ंग या कार े ितिब ंिबत कर यासाठी नवीन उपाय
तािवत कर यात आल े आहेत.
दा र ्य- एकलआयामी त े बह आयामी
िवसा या शतका या स ु वातीपास ून दा र ्या या मोजमापान े ाम ु यान े उ प ना चा
वापर ग रबा ं या ओळखीसाठी क ेला जातो . १९५० या दशकात , आिथ क वाढ आिण
थूल आिथ क धोरणा ंनी िवकास प रस ंवादावर वच व गाजवल े, याचा अथ गरीब
लोकांना भेडसावणा या अडचण कड े फारस े ल िदल े गेले नाही (ओ डी आय , १९७८ ).
१९७० या दशकापय त, ग रबांना सा ंि यक य ्या क ेवळ घरग ुती उ प ना या
आधारावर ओळखल े जात अस े, िविश उ प ना या दा र ्यरेषे या साप े कुटुंबा या
आकारान ुसार समायोिजत क ेले गेले. या अधःसीम ेचा अथ "केवळ भौितक काय मते या
देखरेखीसाठी िकमान आव यक गो ी " ( हणज े अ न , भाडे, कपडे, इंधन, काश इ .)
यांना आिथ क मू य द ेणे होते (रोवन ी (१९०१ ), हे अि कर े एट अल (२०१५ ) यांनी
उ ृत केले आहे.
१९७० या दशका या म यात 'मूलभूत गरजा ' ीकोनात ून अस े िदसून आल े क ,
केवळ लोका ंचे उ प न वाढव याऐवजी , िवकासाची िच ंता लोका ंना या ं या म ूलभूत गरजा
पुरिव यावर क ि त क ेली पािहज े. हा ीकोन , सामािजक बिह कार आिण स ेन या
मतेचा ि कोन यासार या इतरा ंसह, मूलभूत गरजा (अि कर े एट अल . २०१५ ) या
वा तिवक समाधानाकड े पाह याची आव यकता आह े. यामुळे, सेन (१९८१ ) यांनी
ग रबी ओळख याची 'थेट प त ' असे हटल े अ स ल े या समाधाना या िकमान
पातळीसह म ूलभूत गरजा ंची यादी िनि त क ेली पािहज े.उ प ना या प तीशी
िवरोधाभास , थेट प त म ूलभूत गरजा ं या समाधानासाठी उ प नाचा म य थ हण ून
वापर कर याऐवजी , मूलभूत गरजा ं या िकमान पातळीपास ून कमी माणात मानवी
वंिचतत ेचे मू यांकन करत े. याचे कारण या य ुि वादावर अवल ंबून आह े क ,
यश तील वाढ गरीबा ंना या ं या म ूलभूत गरजा अिधक चा ंग या कार े पूण कर यास
अनुमती द ेते, परंतु सव मूलभूत गरजा ंसाठी बाजारप ेठ नेहमीच अि त वात नसत े. खरंच, munotes.in
Page 39
मानव िवकास- १
39 अनेक मूलभूत गरजा साव जिनक व त ू आह ेत (उदाहरणाथ मले रया ितब ंध; सुई,
२००२ ), तसेच १९८० पासून, अ यासात ून अस े िदस ून आल े आह े क , उ प न
गरीबांना ओळख यासाठी ग ैर-मौि क व ंिचतांचे यो य र या ितिनिध व करत नाही .
यानुसार, अनुभवज य िव ेषक ग रबीच े एक चा ंगले ए कूण िच तयार कर यासाठी
आिथ क उपाया ंसह या बह आयामी िव ेषणांना पूरक वंिचतत ेचे िविवध ग ैर-मौि क उपाय
सादर कर यासाठी आल े आहेत.
बह आयामी दा र ्य मापन
बह आयामी ीकोनात ून ग रबी मोज यासाठी अन ेक तं े गे या काही वषा त िवकिसत
कर यात आली आह ेत. मु य चिलत प द त पैक काही प ती खालील माण े आहेत
(Alkire et al. 2015):
i) डॅशबोड ीकोन : ग रबी या िविवध िनद शकांचे िव ेषण या ि कोना या
मा यमात ून केले जाते. सह िवकास उि ्ये हे याच े मह वाच े उदाहरण आह े;
ii) संिम िनद शांक ीकोन : या ार े वंिचतता िनद शांक, श यतो ड ॅशबोड
ि कोनाम य े िवचारात घ ेतले जातात , हे ीकोन एकल स ं येम ये पा ंत रत
केले जातात . सु िस स ंिम िनद शांकांम ये मानवी िवकास िनद शांक, िलंग
सश करण िनद शांक आिण मानवी गरीबी िनद शांक यांचा समाव ेश होतो , हे सव
संयु रा िवकास काय म (UNDP) मानव िवकास अहवाला ार े कािशत क ेले
गेले आहेत;
iii) बह िविवध सा ंि यक य प ती : गरीबांना ओळख यासाठी त ं े, िनद शक वजन
समु चयीत करण े, वैयि क व ंिचतता ग ुणसं या तयार करण े आिण सामािजक ग रबी
िनद शांकांम ये मािहती एकि त करण े यांचा या प तीत समाव ेश होतो ;
iv) अ प स ंच: गिणतीय प तीन े गरीबा ंना ओळख यासाठी गिणतीय त ं वापरल े
जाते. (कमी माणा मक िनण य वाप न );
िविश प ती ठरव यासाठी अन ेक िनकष वापरल े जाऊ शकतात . ायोिगक स ंशोधक
अशा उपाया ंना ाधा य द ेऊ शकतात ज े वेगवेग या ोता ंकडून मािहती गोळा क
शकतात . धोरणिनमा यांचा कल एक उपाय िनवड याकड े असू शकतो याम ुळे एक
सहज त ुलना करता य ेणारी आक ृती तयार होत े. ते अशा उपाया ंना ाधा य द ेऊ शकतात
जे एकाच व ेळी कोणत े लोक व ंिचत आह ेत हे प क शकतात (तोट्यांचे संयु
िवतरण ) आिण अशा कार े गरीबा ंना ते भावीपण े ओळख ू शकतात .
ग रबी मोज या या थ ेट प ती या स ंदभा त, गरीब य ला भोगाव े लागणा या वंिचतांची
सं या मोजण े हे गरीबा ंना ओळख याचा आिण गती पाह याचा एक माग हण ून
अंत ा नीपण े िदसून आल े. हा 'मोजणी ीकोन ' स या व ेगाने िवकिसत होत असल े या
संशोधनाचा सा ीदार आह े. एकिमतीय चौकटीत असताना ग रबा ंना ओळख याच े काम munotes.in
Page 40
मानव िवकासाच े अथ शा
40 सामा यतः दा र ्यरेषे ारे केले जाते, बह आयामी मोजणी या चौकटीत "वंिचत प रमाण "
कोण कोण या प रमाणात व ंिचत आह े आिण एक ंदरीत "ग रबीच े मापदंड" कोणत े हे
ओळखल े जाते.
जागितक बह आयामी गरीबी िनद शांक :
नुकतीच िवकिसत क ेलेली मोजणी प त , अि कर े-फो टर मोजणी प त , २०१० म ये
यूएनडीपीन े वीकारली होती . ऑ सफड ग रबी आिण मानव िवकास उप मा या
सहा यान े, यूएनडीपीन े जागितक बह आयामी गरीबी िनद शांक (एमपीआय ) िवकिसत
कर यासाठी या ि कोनाचा वापर क ेला, जो मानवी ग रबी िनद शांक १९९७ पासून
याचा पया य वापरत आह ेत. िनद शांक ग रबी या आिथ क उपाया ंना पूरक आह े आिण
य नी एकाच व ेळी अन ुभवले या अित यापी व ंिचतांची मािहती याम य े समािव ीत
आहे. हे मानवी िवकास िनद शांक (आरो य , िश ण आिण राहणीमान ) सार या तीन
आयामा ंमधील व ंिचतांचा अ यास करत े आिण बह -आयामी गरीब असल े या लोका ंची
सं या सादर करत े ( हणज े िकमान एक त ृतीयांश प रमाणा ंम ये वंिचत) तसेच ग रबा ंना
भेडसावल े या व ंिचतांची स ं या अशा कार े िदले या कालावधीत िदल े या द ेशात
ग रबीची घटना आिण ती ता कट करत े. हे धोरणासाठी उपय ु प रणामा ंसह
प रमाणान ुसार िक ंवा गटा ं ारे (जसे क द ेश, वांिशकता आिण इतर ) िवघिटत क ेले
जाऊ शकत े.
२०२१ या जागितक बह आयामी गरीबी िनद शांक अहवालान ुसार, १०९ देशांमधील
३.३ अ ज लोक ती बह आयामी दा र ्यात राहतात . ३.३ अ ज लोका ंपैक ६४४
दशल म ुले (१८ वषा खालील ); तर १०५ दशल लोक व ृ आह ेत (वय ६० या वर ).
बह आयामी गरीब लोका ंपैक जवळपास ८५ ट के लोक सहारन आि का िक ंवा दि ण
आिशयाम य े राहतात . यातील ८४ ट के गरीब लोक ामीण भागात राहतात . एकूण
बह आयामी गरीब लोकस ं येपैक ६७ ट के आिण याह न अिधक लोक म यम -उ प न
असल े या द ेशांम ये राहतात . १०९ देशांम ये भारताचा मा ंक ६६ वा आह े.
३.७ सारांश
'मानवी िवकास ' या श दाची या या मानवी मता ंचा िव तार , िनवड चा िव तार ,
' वातं य वाढवण े आिण मानवी ह का ंची पूत ता हण ून केली जाऊ शकत े.
सश करण हणज े िनवडी कर याची श असण े. अशी श वात ं य आिण
मता वाढव यान े येते.
शा तता हणज े संध या उपल धत ेत सात य होय . शा त मानवी िवकासासाठी ,
येक िपढीला समान स ंधी िमळण े आव यक आह े. munotes.in
Page 41
मानव िवकास- १
41 उ पादकता हा मानवी िवकासाचा घटक आह े यासाठी लोका ंम ये गुंतवणूक करण े
आव यक आह े.
लोक आन ंद घेत असल े या वा तिवक वात ं यांचा िव तार कर याची ि या
हणून िवकासाकड े पािहल े जाऊ शकत े.
अलीकड ेच िवकिसत क ेलेली मोजणी प त, अि कर े-फो टर मोजणी प त ,
UNDP ने २०१० म ये वीकारली होती .
३.८
१) मानव िवकास हणज े काय?
२) टीपा िलहा .
अ. स मीकरण
ब. समानता
क. शा तता
ड. सुर ा
इ. उ पादकता
ई. सहभाग
३) मानवी िवकासाला चालना द े यासाठी वात ं याची भ ूिमका प करा .
४) ग रबीची बह आयामी स ंक पना तपशीलवार सा ंगा.
munotes.in
Page 42
42 ४
मानव िवकास - २
करण स ंरचना :
४.० उि ्ये
४.१ तावना
४.२ सव समाव ेशक व ृ ीची स ंक पना
४.३ नागरी समाजाची भ ूिमका
४.४ अशासक य स ंघटना आिण लोक स ंघटना
४.५ सव समाव ेशक वाढीसाठी अडथळ े
४.६ जागितक करणाचा भाव
४.७ सारांश
४.८
४.० उि ्ये
सव समाव ेशक व ृ ीची स ंक पना आिण अडथळ े समज ून घेणे.
नागरी समाज , अशासक य स ंघटना आिण लोक स ंघटना ं या भ ूिमकेचा अ यास
करणे.
जागितक करणाचा मानवी िवकासावरील भावाचा अ यास करण े.
४.१ तावना
गे या दोन -तीन शतका ंम ये, तांि क गती आिण (भौितक आिण मानवी ) भांडवला या
संचयनान े अनुकूल असल े या प रि थती या जोरावर अन ेक देशांम ये मोठ्या माणावर
आिथ क वृ ी श य झाली अस ून ही व ृ ीच याच े वैिश य आह े. तसेच, काही द ेशांचा
कमी िवकास झाला आह े आिण इतर अ य ंत ग रबी या प रि थतीत अडकल े आ हेत.
आिथ क िवकासाचा इितहास स ंप ी या िवतरणातील असमानत े या िविवध अ ंशांशी
संबंिधत अिधक िक ंवा कमी व ेगवान वाढीसह िविवध माग आिण ग ैर-रेखीय घटना
दश िवतो. तथािप , िविवध िवकास मागा ची िविश ता अस ूनही, औ ोिगक ा ंतीपास ून
मु यतः भा ंडवलशाही कार या िवकासा या साराम ुळे आिथ क वाढीचा कल पाहण े
श य झाल े आहे. munotes.in
Page 43
मानव िवकास- २
43 सु वातीला आिथ क वृ ी या स ंक पन ेला सव समाव ेशक स ंक पना हण ून पिहल े जात
होते. परंतु जगभरातील व ृ ी या अन ुभवान े वेगळे िच िनमा ण केले आ ह े. गरीबा ंचा,
इितहासान े उघड क ेला आह े, यांचा िवश ेष उ ल ेख करण े आव यक आह े, जेणेक न
उव रत द ेश िवकासा या मागा वर पुढे जात असताना या ंचा िवसर पड ू नये याची काळजी
घेणे आव यक आह े.
पी िचद ंबरम या ं या श दात , “ग रबीची पातळी कमी कर यासाठी आिण आप या
लोकांचे जीवनमान स ुधार यासाठी िवकास म ूलभूत असला तरी तो प ुरेसा नाही . तो
अिधक समाव ेशक, अिधक यापक आिण म यम चलनवाढीसह असण े आव यक आह े."
यांनी जागितक ब ँकेचे मुख अथ त दीपक दासग ु ा या ंचा उ ल ेख केला क , भारत
हे दोन कारच े आहेत. "सव क ृ शै िणक स ं थांमधील भारतातील अ वल िव ाथ
जागितक मानक े थािपत करत असताना , देशातील बह त ेक मुले काही म ूलभूत
कौश या ंसह सरकारी ाथिमक शाळा सोडतात . आप याकड े परद ेशातून "वै क य
पय टन" उपल ध असताना , बह तांश ाथिमक आरो य क े चांग या कार े काय करत
नाहीत . टाटा आिण िम ल या जागितक उ ोगस ं था िवकत घ ेत असताना , भारतात
खेड्यांम ये बह ता ंश मूलभूत सुिवधांचा अभाव आह े. शहरी मालम ेची िक ंमत वाढत
असताना , गरीबांमधील वाढ आिण क ुपोषणाची पातळी िच ंताजनक आह े."
IDP पुनरावलोकन २००६ म ये "सव समाव ेशक व ृ ी आिण स ेवा िवतरण : भारता या
यशाची उभारणी " या शीष काने सव समाव ेशक व ृ ी हा श द मह वाचा ठरला .
अशा कार े 'समाव ेशक व ृ ी' ही संक पना अथ शा ात उदयास आली आह े. भारता या
अकरा या प ंचवािष क योजन ेत (२००७ - २०१२ ) 'जलद आिण अिधक सव समाव ेशक
िवकासाकड े' हे िवषयस ू होत े.
१२ या प ंचवािष क योजन ेचे (GOI, िनयोजन आयोग , ऑ टोबर २०११ ) "जलद,
शा त आिण अिधक सव समाव ेशक व ृ ी" असे शीष क होत े.
४.२ सव समाव ेशक व ृ ीची स ंक पना
भारता या िनयोजन आयोगाच े अ य मा ँटेक िस ंग अहल ुवािलया या ंनी सव थम
“सव समाव ेशक व ृ ी” हा श द योग क ेला.
सव समाव ेशक वाढ ही स ंक पना यावर जोर द ेते क , आिथ क वाढी या ि य ेदर यानच
आिथ क सहभाग ना या य स ंधी उपल ध क न िद या पािहज ेत आिण समाजातील
येक घटकाला लाभ िमळावा . सव समाव ेशक व ृ ी ही स ंक पना समानता , सामािजक
याय िक ंवा पुनिव तरण या स ंक पना ंपासून वेगळी आह े. आहे.
सव समाव ेशक व ृ ी ही एक मूलगामी स ंक पना आह े. अथ शा ाम य े, उ पादन , उपभोग
आिण िवतरण या तीन ि याकलापा ंना पार ंपा रकपण े िभ न ि याकलाप िक ंवा ि या
हणून मानल े गेले आ हे. वृ ी आिण िवकास उ पादनाशी स ंबंिधत आह ेत तर समता
आिण सामािजक याय िवतरणाशी स ंबंिधत आह ेत. परंतु सव समाव ेशक व ृ ी स ंक पना munotes.in
Page 44
मानव िवकासाच े अथ शा
44 या दोघा ंना एक ठ ेवते. ही संक पना िवतरणा मक ि याकलापा ंशी स ंबंिधत उ पादक
ि याकलापा ंचा संदभ देते.
IDP पुनरावलोकन २००६ म ये भारताचा स ंदभ घेऊन सव समाव ेशक व ृ ीचे वण न
केले आहे:
मु य साव जिनक स ेवांचे िवतरण स ुधारणे आिण या वृ ीचे फायद े अिधक यापकपण े
िवकास करताना व ृ ीचा दर ि थर राखण े. यानुसार, सव समाव ेशक व ृ ीला ो साहन
दे यासाठी कामगार िनयमा ंम ये सुधारणा करण े, कृषी त ं ान आिण पायाभ ूत
सुिवधांम ये सुधारणा करण े, िपछाडीवर असल े या िवभागा ंना आिण द ेशांना
िवकासकाया त मदत करण े आिण ग रबा ंना सि य धोरणा ं ारे स म करण े समािव आह े
जे यांना बाजाराम य े या य आिण या य अट वर भाग घ े यास मदत करतात .
अशा कार े, सव समाव ेशक व ृ ी हणज े अथ यव थ े या थ ूल आिथ क आिण स ू म
आिथ क िनधा रकांमधील द ुवे आिथ क सम ु चय तस ेच संरचना मक प रवत नाम य े बदल
घडवून आणण े होय.
४.३ नागरी समाजाची भ ूिमका
संक पना आिण या या -
िवकास हा द ेशा या िवकासाचा सवा त मह वाचा त ंभ आह े. यामुळे िवकासाच े परी ण
करणे मह वाच े आहे. आिथ क, राजक य , सां कृितक आिण सव समाव ेशक िवकासासाठी
सव समाव ेशक िनयोजनाची गरज आह े. सव समाव ेशक िवकासाम य े, सामुदाियक
सं थांशी सवा त मोठा सम वय असल े या िनरी ण अन ुभवा या आधार े, नागरी समाज
यश वी झाला आह े, कारण नागरी समाज ही रा यक या वर आिण अिधका या ं या
कामिगरीवर लोका ंची थ ेट देखरेख करणारी श असत े आिण लोका ं या एका मत ेने
आिण चळवळीन े यांची स ा ा होत े. यामुळे नागरी समाज स ंघटना या ंचा संयोजन
आिण िवतरणाकड े कल वळला आह े. संघ, प , मा यम े, यापार स ंघटना आिण स ेवा
दे यात ग ुंतले या लोका ंचा कोणताही गट , सरकार या कामिगरी आिण िनण यांम ये
ह त ेप करणा या गटाकड े वळल े आहेत. जर स ं थांनी चुक चा िक ंवा हानीकारक िनण य
घेतला तर त े: िनदश ने िकंवा स ंप जाहीर करतात ज े नागरी ि याकलापाचा एक
अिवभा य भाग आह े आिण या ं या माग या य करतात त े संघष टाळतात आिण
यांना खा ी पट यापय त या ं या पदावर कायम राहतात . ही ि या िविवध
ि याकलाप जस े क , संसदीय द ेखरेख, तपासणी स ं था आिण समाजाला राजक य
आिण सामािजक घडामोड म य े सहभागी क न घ ेणे यां यावर िनय ं ण ठ ेव याप े ा
अिधक शि शाली आह े.
या द ेशांम ये संिवधानाचा आदर केला ग ेला नाही अशा द ेशांपे ा या द ेशांम ये
कायद ेशीर वात ं य आिण लोका ंचे मूलभूत ह क राख या या चौकटीत लोका ंचे थान
आिण नागरी समाजाचा स मान कर यात आला आह े, अशा द ेशांम ये िवकास दर आिण munotes.in
Page 45
मानव िवकास- २
45 ाचार कमी झाला आह े. नागरी समाजाचा िवकास हा िवकासाचा म ूलभूत पाया आह े,
असे हणण े चुक चे ठरणार नाही .
काही लोक नागरी समाजाला खाजगी े ाबाह ेरील लोका ंची उपि थती हणज े यांचे घर
आिण समाजात व ेश करण े आिण या ंची काय मानतात . काही लोका ंचा असा िव ास
आहे क , नागरी समाजा या स ंचाम य े समाजातील िविवध सम ुदायाती ल लोका ंची
सि य उपि थती समािव असत े जी समाजावर व ेगवेग या कार े भाव टाकतात .
काही लोक नागरी समाजाला साव जिनक स ं था आिण यापार स ंघटना इ यादी
मानतात , सामा य लोकस ं येम ये अनेक य चा समाव ेश असतो आिण समाजाच े
सामुदाियक , राजक य , सामािजक आिण सा ं कृितक प ैलू असतात .
नागरी समाजाची द ुसरी या या हणज े अ से लोक ज े यां या इ छ ेनुसार गट आिण
संघटना बनवतात आिण त े ठरािवक ि य े ारे िनवडल े जातात आिण त े सरकारपास ून
वतं असतात आिण अशा गटा ं या थापन ेचा उ ेश सद या ं या आवडीिनवडी आिण
िहतस ंबंध सुधारणे हा असतो (नागरी समाज , घसेम करबािशयन ). लोकशाही सरकार े
आिण नागरी समाजा या बाबतीत अठराश े शतक हा मह वाचा काळ मानला जाऊ
शकतो . या काळात मानवी ह का ंची साव ि कता सादर क ेली गेली जी याच व ेळी च
ांतीसह स यत े या े ात ग ेली आिण नाग रक वाची संक पना ( या याशी स ंबंिधत
अिधकार आिण जबाबदा या ) िवशेषतः मह वप ूण होती.
नागरी समाजाची िनिम ती
अठरा या शतका या उ राधा त नागरी समाज आिण सरकार बनवल े गेले जे या काळात
ढ होत े आिण नागरी समाज सरकारपास ून एक वत ं े हण ून ओळखला ग ेला
तसेच "टॉम िपएन " - "अॅडम ि मथ " (१७२३ -१७९० ) "अॅडम फ य ु सन" - "जॉन लॉक "
(१६३५ -१७०४ ) या त व ा या ंनी या स ंक पन ेला िव ता रत आकार िदला आिण
नागरी समाजा या तपशीलवार नवीन स ंक पन ेचे वण न हेगेल (१७७० -१८३१ ) यांनी
केले आहे. नागरी समाजाची स ंक पना िवसा या शत का या प ूवा धा त "अँथोिनयो ा सी "
ारे पुन जीिवत झाली , तर एकोिणसा या शतका या उ राधा त आिण ७० आिण ८०
या दशकात तस ेच म य आिण प ूव युरोपमधील घडामोड मध ून या स ंक पन ेने नवीन
ास घ ेतला. नागरी समाजाची स ंक पना आिण ती "एकसंधतावाद " िवशेषत: समाज वादी
िनरंकुश शासना ं या िवरोधात िति या हण ून उदयास आली . "थॉमस हॉ स "
(१५८८ -१६७९ ) आिण "काल मा स (१८१८ -१८८३ ) हे इतर त होत े यांनी
सामािजक समाजाब ल भा य क ेले आहे आिण या ंची मत े न दवली आह ेत.
नागरी समाज - िवकास आिण भाव
िवकासाम य े जसे ता िवत क ेले जात े, भूतकाळात अथ यव था , राजकारण आिण
सं कृतीकड े ल द ेऊन िवकास हा एकम ुखी मानला जात होता , परंतु स ि थतीत
िवकास एक सवा गीण गो आह े अ से मानल े जात े. देश आिण स ं कृत मधील घिन munotes.in
Page 46
मानव िवकासाच े अथ शा
46 संबंध आिण जवळीक आिण जागितक करणाकड े वाटचाल करताना , एखा ा देशा या
िवकासा या कमतरत ेचा भाव इतर द ेशांवर अिधक प आिण अिधक यमान होतो .
िवकासाचा िवचार क े यास अथ यव थ ेतील व ृ ी गृिहत ध न , वाढीव दरडोई उ प न
आिण जीडीपी आिण िवकासा या ि कोनात ून मह वाची धोरण े ज से क : बह लवाद ,
सिह ण ुता, अिभ य वातं य, िवकासाची स ं कृती आिण सा ं कृितक त वा ंचे
एक ीकरण आिण िसन ेमात सा ं कृितक वातावरण ख ुले करण े, संगीत, लेखनान े हा घटक
सा य करण े श य होईल आिण या ीन े क आिण व ेगवेग या रा य सरकारा ंनी
सकारा मक पाऊल उचलण े वागताह आहे. याचबरोबर द ेशातील नाग रका ंनी देखील
या धोरणा ंना सकारा मक ितसाद द ेणे अपेि त आह े. जे हा कोण याही द ेशातील नागरी
समाजाचा िवकास या द ेशा या काय ावर आिण रा यघटन ेवर अवल ंबून असतो , ते हा
नागरी समाजा या व ेशाची परवानगी (सहभाग ) आिण काय कारी काय प ती अन ुकूल
कर यासाठी अ ंमलबजावणी करण े आिण या ार े नागरी समाजाच े ि थरीकरण आिण
िवकास आव यक आह े. या शत ंपैक , समजा प रि थती नागरी समाजा या
ि याकलापा ंसाठी तयार क ेली आह े. जनते या मतावर अवल ंबून राहण े आिण रा याच े
ितक असल े या याियक श चा याग क े यामुळे िवकासावर काय प रणाम होतो ?
समाजा या वतीन े, दोन टोका ंचा ि कोन वीकाराह आह े, हणज े एक कड े समाज
पुरेसा अिधकार द ेतो तस ेच साव जिनक माग या ंनुसार कायद े बनवल ेले कायद े अंमलात
आण यासाठी , देशाची गती आिण सवा गीण िवकास कर यासाठी काय कारी दला ंना
आिण द ुसरीकड े,साव जिनक मागणी आिण साव जिनक मागणी या बाज ूने सुधारणा
कर यासाठी नागरी समाजावर अवल ंबून असल ेली काय कारी श , या या िवचलनाच े
आिण या या काय मतेचे मू यमापन कर यासाठी ज े िवरोधाभास आह ेत या ंचे देखील
आकलन होण े गरजेचे आहे.
तसेच, नागरी समाज आपली अ य ंत मह वाची भ ूिमका बजावत े आिण समाजा या
िहतांना िवचिलत हो यापास ून आिण आ हान द े यापास ून रोखत े आिण त े सव िवकासक
घटका ंना यो य मागा वर ठ ेव याच े काय करत े. नागरी समाज आप या रा ा या
लोक ितिनधीला वीकारतो आिण पा य आिण बह प ीय च च ारे दु त क न
तक शु मागा ने सम या सोडवतो आिण य ेक े ातील घडामोड च े अडथळ े बाजूला
कर याच े काम करतो .
४.४ अशासक य स ंघटना आिण लोक स ंघटना
अशासक य स ंघटना ही य या सम ूहाची एक स ं था असत े जी सामा य लोका ं या
िहतासाठी समाजाच े मोठे येय सा य कर यासाठी वय ंसेवी प तीन े सेवा करत
असतात . अशासक य स ंघटना या कोण याही सरकारी स ं थे या िनय ं णाखाली
नसतात आिण नाग रका ंचे क याण स ुधार यासाठी एक ना -नफा उप म त वावर काय
करत असतात . वयंसेवी सं था समाज आिण सरकार या ं यात म य थ ह णून काम
करतात , य या गरजा ंचे मू यांकन करतात . अशासक य स ंघटना ंना जागितक munotes.in
Page 47
मानव िवकास- २
47 तरावर आदर आह े, कारण त े केवळ आिथ क े ातच न ह े, तर आिथ क, सामािजक
आिण राजक य स ंरचने या िवशाल े ातही मदत करतात .
जगभरातील अशासक य स ंघटना ंचा संि इितहास
दुस या िव यु ा या श ेवटी, "अशासक य स ंघटना " हा श द स ंयु रा ान े तयार क ेला
आिण त े हापास ून ितची स ंक पना लोकि य झाली . पण या स ंक पन ेची म ुळे खूप
खोलवर आह ेत कारण द ुसरे महाय ु सु हो याआधीच , सुफ तारीका , कॅथिलक
ऑड स आिण अशा इतर धािम क आिण व ै ािनक समाजा ंसार या नाग रका ं या
क याणासाठी जागितक तरावर वय ंसेवी गट काय रत होत े. १३ या शतका या
उ राधा तही, चीनी सहयोग नी नदीकाठी मानवतावादी ह ेतूंसाठी काम क ेले.
१८ या शतकादर यान , ा सम य े अिधक 'साव ि क उि ा ंसाठी' काय कर यासाठी
"Friends of Truth" या स ंघटनेची थापना कर यात आली होती , यांचे संपूण
युरोपभर सहयोगी होत े. मॉल पॉ सशी लढा द े यासाठी आिण याच े िनम ू लन
कर यासाठी , रॉयल ज ेने रयन सोसायटीची थापना क ेली गेली यान े लसीकरणाच े
नवीन माग शोधल े. १९ या शतकात घडल े या घडामोड वर नजर टाकली असता ,
गुलामिगरीिवरोधी अस ं य गट मदतीसाठी काय रत होत े, असे िनदश नास पडत े.
भारतातील अशासक य स ं थांचा उदय
एनजीओ या श दाला भारतात ख ूप मह वाच े थान िमळाल े आहे, परंतु ही स ंक पना
भारता यित र इतर द ेशांम ये खूप पूव पास ूनच चिलत होती आिण ती यवहारात
आहे. भारत हा धम या घटकाला अ ग य थान द ेणारी भ ूमी आह े िजथे लोक या ं या
कमा वर आिण न ैितक क पना ंवर मनापास ून िव ास ठ ेवतात. चांगली क ृ ये उ क ृ
प रणामा ंचे अनुसरण करतात आिण एक सहा यक सम ुदाय तयार कर यात मदत
करतात .
१८ या आिण १९ या शतकात , जे हा लोक अिधक स ंघिटत झाल े, यांना प तशीरपण े
काम करायच े होते आिण हण ून ते अशा गटा ंम ये गेले यान े पीिडता ंना ऐि छक मदत
िदली. मदर त ेरेसा या ंनी अगदी बरोबर हट या माण े "चॅ रटी हणज े दया नाही , तो एक
ेमाचा भाग आह े." वयंसेवी सं थांनी एक य ेऊन सती थ ेची खोलवर जल ेली था
न क ेली आिण अ प ृ यता, जाितवाद आिण बालिववाह या ंसार या इतर सामािजक
दु कृ यांचे उ चाटन कर यासाठी काय केले.
२० या शतकापय त, अनेक लोका ंनी गांधीवादी त वा ंवर काम करणा या ‘स ह ट ऑफ
इंिडया’ सार या अशा सक य स ं थांशी वतःला जोड यास स ु वात क ेली. नंतर,
अशासक य अस ंघटना ंना भारता या प ंचवािष क योजना ंम ये थान िमळाल े, यांनी
ामीण े ासाठी काम क ेले, अिशि तत ेचे िनमू लन आिण ाणघातक रोगा ंशी लढा
दे या या िदश ेने काम क ेले. भारतासार या िवकसनशील देशात, WHO, UNICEF, munotes.in
Page 48
मानव िवकासाच े अथ शा
48 UNO इ यादी आ ंतररा ीय िनयामक स ं था द ेखील य ेऊन जाग कता पसरव ून
जोरदार काय करताना अन ुभवलेले आहे.
िवकासात अशासक य स ं थांची भूिमका:
१. सामािजक िवकास : सामािजक बदल आिण िवकास घडव ून आण यात
अशासक य स ं थांनी मोठी भ ूिमका बजावली आह े. अशासक य सं था िवकास
सुिनि त करतात याम य े लोका ंचा समान सहभाग असतो . लोकांना या ं या
ह का ंसाठी लढ यासाठी िशि त आिण े रत कर यात अशा स ं था मह वप ूण
भूिमका बजावतात .
२. िश ण : अशासक य स ं था िवश ेषत: लोकस ं ये या द ुब ल घटका ंम ये िश णाचा
सार क र यासाठी सि यपण े काय करतात . मुल चे आिण इतर व ंिचत लोका ंचे,
िवशेषत: अनुसूिचत जाती आिण अन ुसूिचत जमातीच े िश ण ह े या ंचे
सु वातीपास ून ल य रािहल े आहे.
३. मिहला स मीकरण : मिहला समाजातील व ंिचत आिण अस ुरि त घटक आह ेत.
बह तांश मिहला या ं या ह का ंसाठी काम करत आह ेत आिण सामािजक े ात
सि यपण े सहभागी होत आह ेत. या ि य ेत अशासक य स ं थांची भ ूिमका
मह वाची आह े. सेवा, सािथन , एकल य , िदशा इ यादी हजारो वय ंसेवी सं थांपैक
काही आह ेत या लोका ंम ये जाग कता िनमा ण क न आिण ि या ं या स ंदभा त
ह त ेप क न िवकासात या ं या भ ूिमकेसाठी ओळख या जातात .
४. पया वरण जाग कता : पया वरणीय द ूषण आिण न ैसिग क संसाधना ं या हासाम ुळे
मानवी जीवन धो यात आल े आह े. अशासक य स ं थां या काया ची भ ूिमका
ल णीय आिण श ंसनीय आह े. हजारो वय ंसेवी सं था पया वरणाचा हास आिण
संसाधना ंचा हास यािव लोका ंना आिण सरकारला जाग ृत कर यासाठी काय
करतात . उदा., वनश एनजीओ .
५. पुनव सन : धरणे, र ते महामाग आिण र े वे यासार या क पा ंमुळे अनेकदा काही
लोकांचे िव थापन झाल े आहे, िवशेषत: ामीण भागात यो य मोबदला न िम ळा यान े
लोकां या प ुनव सनासाठी अशासक य स ं थांची मोठी भ ूिमका आह े आिण या या
िदशेने शंसनीय काय ही करत आह ेत.
६. ित ेचे र ण करण े : अशासक य स ं था द ेखील व ंिचत आिण भ ेदभाव त
घटका ंचा स मान प ुनस चियत कर यासाठी उ क ृ सेवा द ेतात. उदाहरणाथ ,
िलंगभेद, वांिशक आिण धािम क भ ेदभावान े पीिडत मिहला ंचे संर ण क न
मिहला ं या ित ेचे र ण करण े.
७. मानवािधकार स ंर ण : भारतात मानवािधकार आिण जनजाग ृतीसाठी अशासक य
सं थांचे योगदान मह वप ूण आहे. समल िगक आिण ा सज डर लोका ं या ह का ंची
मा यता , उदाहरणाथ , नागरी समाज स ंघटना ं या सतत य ना ंिशवाय अक पनीय
ठरले असत े.
munotes.in
Page 49
मानव िवकास- २
49 अशासक य स ंघटना ं या सम या आिण आ हान े
१. िनधी िमळव यात अडचणी : बह सं य अशासक य स ं थांना या ंचे काम
कर यासाठी प ुरेसा आिण व ेळोवेळी िनधी िमळ यात अडचणी य ेतात. देणगीदार
िमळवण े हे ए क कठीण काम आह े आिण कधीकधी काही िविश द ेणगीदारा ं या
िनधी या अटी हाताळण े हे अशासक य स ंघटना ंसाठी एक मोठ े आ हान अस ू शकत े.
२. अित-िनयम : राजकार या ं या मतप ेढीवर प रणाम करणा या वय ंसेवी सं थांचा
आवाज आिण काम रोख यासाठी सरकारी िनयमा ंचा गैरवापर क ेला जाऊ शकतो .
राजकारणी अशासक य स ंघटना ंना िनधी ब ंद क न टाक याची िक ंवा या ंची
मा यता काढ ून टाक याची धमक द ेतात. अशासक य स ं थांचे अित-िनयमन या ंचे
काय आिण काय मतेत अडथळा आण ू शकतात .
३. सां कृितक अडथळ े : अशासक य स ं था अन ेकदा शतकान ुशतके जु या पर ंपरा
आिण लोका ं या सं कृतीवर अित मण करताना िदसतात आिण काही व ेळा मोठ ्या
माणात िवरोध करतात . PETA ने दाखल क ेले या जनिहत यािचक ेनंतर
ज लीक वर बंदी हे यापैक एक उदाहरण आह े.
४. यो य जा याचा अभाव : काही वय ंसेवी स ं थांसाठी, जाळे िवकिसत करण े
कठीण आह े. खराब जा याम ुळे संवादाचा अभाव िनमा ण होतो . खराब जा याम ुळे
समुदायासह काम कर याची स ंधी गमावली जात े आिण या ंचा सहभाग आिण
अशासक य स ंघटना ं या प रणामकारकत ेवर प रणाम होतो .
५. शासनाचा अभाव : अनेक अशासक य स ं थांकडे शासक य कामकाजासाठी
मंडळ उपल ध नाही . मंडळ सद या ंना पैसे न देता िकंवा या ंना काही फायद े न देता
यांना आकिष त करण े श य होत नाही . अनेकदा म ंडळा या कमतरत ेमुळे
अशासक य स ं थां या कामात अकाय मता िनमा ण होत े.
भिव यातील वाटचाल
१. देखरेख : बेकायद ेशीर आिण ब ेिहशेबी िनधीच े िनरी ण आिण िनयमन कर या या
ीने गृह आिण िव म ं ालया ंम ये चांगला सम वय असावा . अशासक य स ंघटना
या िवश ेषतः ामीण भागातील िवकासाच े वाहन असतात .
२. सहभाग : आजकाल नाग रक या ं या जीवनाला आकार द ेणा या ि या ंम ये
सि य भ ूिमका बजाव यास उ स ुक आह ेत. लोकशाहीतील या ंचा सहभाग
मतदाना या पलीक डे जाण े आिण अशासक य स ं थांसोबत काम करताना
सामािजक याय , ल िगक समानता , समाव ेशन इ याद चा समाव ेश करण े आव यक
आहे.
३. शासन स ुधारण े : अशासक य स ंघटना ंचे संचालन कर यासाठी म ंडळ असण े हा
शासनाचा दजा ा कर याचा सव म माग आहे. मता िनमा ण आिण िश ण
मह वप ूण नवीन कौश य े दान कर यात मदत क शकतात . अशासक य स ंघटना
कम चा या ंना अिधक सहजपण े िशि त क शकतात आिण प ुढील आ हाना ंना
त ड द े यासाठी स ं थेम ये आव यक कौश य े िवकिसत क शकतात . munotes.in
Page 50
मानव िवकासाच े अथ शा
50 ४. िनधी : भागीदारा ंसोबत चा ंगले संबंध राखण े हे सं था हणून वाढ हो यास मदत
क शक ेल. मालम ेसह अशासक य स ंघटना उ प न िमळिव यात मदत
कर यासाठी कोण याही अित र रकम ेचा वापर क शकतात . इमारती भाड ्याने
देणे, िश ण द ेणे, स ला द ेणे, वेगवेगळी उ पादन े तयार करण े आिण िव करण े
आिण या ं या नावावर या पार करण े इ याद चा यात समाव ेश होतो .
५. सां कृितक जाग कता : अशासक य स ं थांनी थािनक स ं कृती जाण ून घे याचा
य न क ेला पािहज े आिण सम ुदायांशी स ुसंवाद साध ून काय केले पािहज े. यांनी
लोकांना कोण याही कार े भेदभाव करणा या सामुदाियक था ंची जाणीव क न
िदली पािहज े आिण लोका ं या िवरोधात न जाता या ं याबरोबर काम क ेले पािहज े.
४.५ सव समाव ेशक वाढीसाठी अडथळ े
मोठ्या अथ यव था ंम ये भारत सवा त वेगाने वाढणारा द ेश बनला आह े. तथािप , ही
उ च वाढ ख ूप सा या लोकस ं येला म ु य वाहात घ े यात अपयशी होत आह े.
खेड्यांम ये राहणार े बह स ं य भारतीय ; ि या , मुले, मागासल े या जाती आिण वग
आिण इतर अ पस ं याका ंना भारता या िवकासा या वाहात ून वगळ यात आल े आहे.
अ प क ृषी वाढ ,अ प दजा ची रोजगार वाढ , अ प मानवी िवकास , ामीण -शहरी
िवभाजन , िलंग आिण सामािजक असमानता आ िण ाद ेिशक असमानता इ याद या
बाबतीत अपवज न चाल ू आ ह े. े ीय, सामािजक आिण थािनक असमानता या ंनी
सरकारी िनयोजना या क याणकारी ि कोना ंवर उपि थत क ेले आ ह ेत, आिण
देशातील िवकास सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी खाजगी े ा या भ ूिमकेवर भर
िदला. रोजगार िनिम ती, सामािजक आिण िवकासा मक पायाभ ूत सुिवधा, आरो य -सेवा
आिण ामीण व ैिव य या काही म ुख अडचणी आह ेत. सदोष ीकोन आिण अन ेकदा
राजक य ्या े रत धोरणा ंमुळे, वृ ीम य े असमानता िनमा ण झाली आह े. िनयोजक
आिण धोरणक या नी यावहा रक धोर णांचा अवल ंब क न िवकास सव समाव ेशक करण े
अ याव यक आह े. आिथ क िवकासा या प रणामाचा समतोल साध या या िदश ेने अनेक
आ हान े आहेत. बळ आ हाना ंम ये मानवी िवकास आिण शा तत ेशी तडजोड न करता
आिथ क िवकासाचा व ेग कायम राखण े आव यक आह े.
सव समाव ेशक व ृ ी हा धोर ण े ात अितमह वा या श द बनला आह े, यात
अलीकड या काळात व ेगवान वाढी या व ैिश ्यपूण नमु यांना वगळ यात आल े आ हे.
सरकारन े ‘समाव ेशक व ृ ी’ला चालना द े याचे उि समोर ठ ेवले, कारण या ंना ल ात
आहे क क ेवळ उ च रा ीय उ प न वाढीम ुळे रोजगार वाढ, ग रबी कमी करण े आिण
संतुिलत ाद ेिशक िवकास िक ंवा मानवी िवकास स ुधारणे या आ हाना ंना त ड िदल े जात
नाही. शा त िवकासासाठी आिण स ंप ी आिण सम ृ ी या या य िवतरणासाठी
सव समाव ेशक वाढ आव यक आह े.
भारतासार या द ेशात सव समाव ेशक िवकास साधण े हे सवा त मोठे आ हान आह े.
भारतासार या लोकशाही िणत द ेशात ामीण भारतातील ७०% लोकांना म ु य
वाहात आणण े ही सवा त मोठी अडचण आह े. समाजा या सव घटका ंपय त आिण munotes.in
Page 51
मानव िवकास- २
51 देशा या सव भागा ंपय त वृ ीची लाट पसरवण े आ हाना मक आह े. सव समाव ेशक
िवकास साध याचा सव म मा ग हणज े लोका ंची कौश य े िवकिसत करण े होय. माजी
पंत धान मनमोहन िस ंग या ं या मत े, सव समाव ेशक िवकास धोरणा या म ुख
घटका ंम ये ामीण भागातील ग ुंतवणूक, ामीण पायाभ ूत स ुिवधा आिण श ेती,
शेतक या ं या कजा त ा हो या या माणात वाढ , अनो या सामा िजक स ुर ा
जा या ार े ामीण रोजगारात वाढ आिण िश ण आिण आरो य स ेवेवर साव जिनक
खचा त मोठ ्या माणात वाढ या ंचा समाव ेश होतो .
भारतासार या िवकसनशील द ेशासाठी , देशाची सवा गीण गती साध यासाठी
सव समाव ेशक िवकासाची गरज आह े. भारतासार या िवकसनशील द ेशाला
सव समाव ेशक िवकास साध यासाठी खालील घटका ंवर ल क ि त करण े आव यक
आहे:
१. ग रबी : रंगराजन सिमती या अहवालान ुसार, भारतात अज ूनही ३०% लोकस ं या
दा र ्यरेषेखाली जगात आह े. गरीब लोका ंकडे औपचा रक नोकरीसाठी आव यक
िश ण आिण कौश य े नसतात याम ुळे यांची उ पादकता आिण व ेतन कमी होत े.
२. रोजगार : िनर रत ेमुळे आिण क ृषी रोजगारावर जा त अवल ंिब वाम ुळे भारतातील
रोजगाराची ग ुणव ा आिण माण ख ूपच कमी आह े. ९०% पे ा जा त कामगार
असंघिटत े ात आह ेत िजथ े कोणत ेही सामािजक स ुर ा लाभ उपल ध नस ून मज ुरी
आिण उ पाद कता ख ूपच कमी आह े. जा त उ पादकता वाढव यासाठी आिण द ेशा या
माम य े औपचा रक रोजगार उपल ध क न द े यासाठी या ंचा िवकास होण े मह वाचा
भाग आह े आिण ह े भारतासार या द ेशासाठी आ हाना मक आह े.
३. कृषी : ४२% लोकस ं या अज ूनही श ेतीवर अवल ंबून आह े जी जीडीपीम य े फ
१५% योगदान द ेते. कृषी े ात उ पादकता आिण मज ुरी खूपच कमी आह े कारण त ेथे
छुपी बेरोजगारी आह े. ५०% पे ा जा त श ेतजमीन पावसा यावर अवल ंबून अस या ने
उ प न घसरत आह े. १९९१ या स ुधारणा ंनंतर अथ यव थ ेने साधल े या उ च
िवकासापास ून कृषी े ाला वगळ यात आल े आहे.
४. सामािजक िवकास : सामािजक िवकास ही सव समाव ेशक वाढीतील म ुख अडचण
आहे. सामािजक े ातील िविवध सम या जस े क , आरो यावरील साव जिनक खचा ची
कमी पातळी , ाथिमक श ै िणक स ं थांचा दजा , ल णीय ल िगक असमानता ,
मुलांमधील क ुपोषण इ . देशा या सव समाव ेशक िवकासासाठी माग गंभीर बनवत आह ेत.
५. ादेिशक िवषमता : िविवध े ांमधील क ृषी आिण औ ोिगक े ातील िवकासा या
िविवध तरा ंमुळे, भारतातील काही द ेशांचा झपाट ्याने िवकास झाला आिण काही
भागात अज ूनही िवकासकाय झाल े नाही िक ंवा ते गती पथावर आह े आहे, उदाहरणाथ
पंजाबच े दरडोई उ प न िबहार या त ुलनेत चौपट आह े.
चोरी, खून, न लवाद या ंसार या घटना ंम ये होणारी वाढ इ यादी घटक आिथ क
वाहात ून वगळल े जातात आिण याम ुळे अथ यव थ े या एक ूणच िवकासाला इजा munotes.in
Page 52
मानव िवकासाच े अथ शा
52 पोहोचत े. तळागाळातील अ जावधी लोका ं या आका ं ा अप ूण सोड या जाऊ शकत
नाहीत . जर भारत या आका ं ा पूण क शकला नाही , तर "लोकस ं याशा ीय लाभा ंश"
लोकस ं याशा ीय द ुः व न बन ेल. हे मोठे काम एकट े सरकार क शकत नाही .
सव समाव ेशक िवकासासाठी उ ोग आिण नागरी समाजान े सरकारसोबत भागीदारी क ेली
पािहजे. उ प नातील असमानता आिण लोका ं या वाढ या आका ं ा ल ात घ ेऊन,
सरकार मनर ेगा आिण आधार या ंसार या काय मां ारे यांचे िनराकरण कर याच े काम
करत आह े. नागरी समाजान े रचना आिण शासना या द ेखरेखीसाठी योगदान िदल े
आहे, परंतु शेवटी सव समाव ेशक िवकासा या वासासाठी रोजगरिनिम ती हाच सव म
माग आहे.
समानत ेचे उि सा य कर यासाठी सव समाव ेशक वाढ अ याव यक आह े हे अगदी
प पण े िदसत असल े तरी, िवकासाचा व ेग कायम ठ ेव यासाठी सव समाव ेशक वाढ
आता आव यक का मानली जात े, हे कदािचत इतक े प नाही . ामीण भागात
राहणा या बह स ं य लोकस ं येची ओळख अन ेकदा क ृषी े ाशी क ेली जात े. तथािप , हे
असंघिटत िबगरश ेती े आह े जे अिधकािधक मश आ मसात करत आह े. पायाभ ूत
सुिवधांम ये पुरेशी गुंतवणूक झाली क बाजारप ेठांशी जोडल े जाण े आिण मालम ेचा
आिण कौश या ंचा सुलभ व ेश सुिनि त क े यावर या े ाम य े वाढीची च ंड मता
आहे. यो य त ं ान , कौश य े आिण सहज प ैसा उपल ध होण े, िवशेषत: टाट -अप
भांडवल, बाजार िवकास स ुलभ कर या यित र , या िवभागाला वय ं-शा त रोजगार
आिण स ंप ी िनिम तीसाठी िव ता रत आधार बनव ू शकत े आिण सज नशील आिण
पधा मक उ ोगाची स ं कृती देखील वाढव ू शकत े. नवीन क प आिण उप मा ंसाठी
स म पधा मक वातावरण आिण सहज िव प ुरवठा क न उ ोजक य िवकासाला
ो साहन िदल े पािहज े. ा.सी.के. हाद या ं या श दा ंत, "जर आपण ग रबा ंचा बळी
िकंवा ओझ े हण ून िवचार करण े थांबवले आिण या ंना लविचक आिण सज नशील
उ ोजक आिण म ू य जाग क ाहक हण ून ओळख यास स ु वात क ेली, तर स ंधीचे
संपूण जग ख ुले होईल ."
४.६ जागितक करणाचा भाव
१. बह िवध स ंसाधना ंचे िवतरण -
जागितक करणाच े सवा त मह वाच े योगदान हणज े िविवध स ं कृत शी स ंबंिधत
असल े या िविवध सम ुदायांम ये बह िवध स ंसाधना ंचे िवतरण करण े. वेगवान ता ंि क
वाढीन े अिधक स ुरि त आिण सोयी कर जीवन स ुिनि त क ेले आह े. आिथ क,
सामािजक , राजक य , धािम क आिण सा ं कृितक स ंसाधन े, अिधक आिण रीित रवाज
आिण ा नाचे जागितक सारण समकालीन अि त वा या जागितक करण ि थतीसाठी
अनुकूल आह े.
munotes.in
Page 53
मानव िवकास- २
53 २. ादेिशक सीमा ंचे िवघटन -
थािनक आिण जागितक या ं यातील आ ंतरसंबंधा या गहनत ेमुळे जागितक समाजाची
ि थती िनमा ण झाली आह े, जी ाद ेिशक सीमा ंचे िवघटन दश वते, तसेच या िठकाणी
सां कृितक सार िनमा ण होताना अन ुभवयास िमळत े.
३. जागितक करण आिण समाजमा यम े -
समकालीन जागितक क ृत जगात समाजमा यम े एक महास ा हण ून उदयास य ेत
आहेत. जलद मािहती सारणा या े ात, राजक य आिण आिथ क श क ांवर
िनयं ण ठ ेव यासाठी अन ेक समाजमा य म ोत तयार होत आह ेत. अशा कार े, ते
जागितक अथ यव था , राजकारण आिण स ं कृतीचे एक म ुख वत क बनतात .
४. जागितक करण आिण लोकि य स ं कृती -
र दी आिण कोए झी दोघ ेही समी क , िवचारव ंत आिण सामा य जनत ेम ये लोकि य
अस याकारणान े जागितक करणान े 'उ च' आिण 'िन न' सं कृत मधील अ ंतर कमी झाल े
आहे. यां या प ु तका ंची आता जगभरात िव आिण जािहरात क ेली जात े आिण
यामुळे ती सवा त जा त िव होणा या प ु तकात समािव होतात . जागितक बाजारप ेठ
पु तकाचा साव जिनक उपभोगाच े एक यश वी उ पादन हण ून चार कर ते, अशा कार े
लोकि य स ं कृतीची स ंक पना प ु हा प रभािषत करत े. जागितक करण ामािणक आिण
थािनक दो ही कारा ं या प ु तका ं या सारात योगदान द ेते. बह सा ं कृितक वाचन
लोकांसाठी थािनक भाष ेतील प ु तके िविवध भाषा ंम ये अनुवािदत होत आह ेत.
अशा कार े, जागितक करण भाषा ंतर १० अ यासाम य े उ ेरक हण ून काय करत े.
िविवध सा ं कृितक े ांम येही िविहत काया चे जागितक करण क ेले जाते. जागितक क ृत
जगात या ंचा पुन या या आिण प ु हा सादरीकरण क ेले जाते, यामुळे नवीन अथ , नवीन
वाचक आिण नवीन जीवन िमळत े.
५. जागितक करणाच े तोटे -
जागितक करण हा एक च ैनीचा घटक मानला असला तरी , जागितक करण आिण
प रणामी आिथ क आका ं ांनी वच ववादी साव भौिमकता आिण ‘ ुवीकरणाच े राजकारण ’
तयार क ेले आहे. जागितक करणा या ग ैरसोय वर भा य करताना जॉ टन , टेलर आिण
वॉट्स या ंनी अन ेक ल ेख िलिहल े आ ह ेत. जरी असमानत ेने, आपल े जग
जागितक करणा या भोवया ने एकम ेकांशी जोडल ेले आह े तरी यापास ून थोड ्याफार
माणात तोट े देखील पाहावयास िमळतात . जर जग म ंद आिथ क पु ष आिण ि या ंनी
भरलेले असेल तर ुवीकरण एक शा त णाली हण ून काय क शकत े. हे जग आ शा,
व ने आिण अप े ांनी भरल ेले आहे. ुवीकरणाच े राजकारण सवा चा नाश क नय े,
यासाठी या ंना जगभर सामाव ून याव े लागेल. एकमेकांशी जोडल ेले जग ह े सहजपण े
तोडफोड क ेलेले जग अस याम ुळे दहशतवाद , कमकुवतांचे राजकारण , वर या िदश ेने
चालल े आहे. munotes.in
Page 54
मानव िवकासाच े अथ शा
54 ६. बेरोजगारी घटक -
जागितक करणान े, जलद आिथ क िव तारा या िदश ेने आप या वासात , उ च पधा
आिण काय मता आिण कमी िक ंमत ि थरीकरणावर ल क ि त क ेले आ हे याम ुळे
तुलनेने कमी काय म कामगारा ंम ये बेरोजगारीचा घटक वाढला आह े, याम ुळे
ुवीकरणाच े राजकारण होत े.
७. कमकुवत अथ यव था ंवर प रणाम -
भांडवलशाही , जागितक करणाचा सवा त मोठा सहयोगी अस यान े, बह रा ीय
उ ोगस ं थां या परा माशी पधा कर यात अपयशी ठरल े या लघ ु-उ ोग , सं था
आिण ामीण अथ यव था ंचा नाश करतो . जागितक करण ही एक म ूलत: शहरी आिण
औ ोिगक य व था आह े यान े जागितक क ृत बाजार णाली तयार कर यासाठी
पारंपा रक आिथ क सं थांना बाज ूला केले आहे.
८. कौटुंिबक जीवनावर प रणाम -
लोबल ि हल ेज’ या ‘ लोबल फ ॅिमली’ या संक पन ेमागे िवखुरले या कौट ुंिबक जीवनाच े
गडद वा तव दडल ेले आहे. गती हा समकालीन जागित क कृत जीवनश ैलीचा भाग आह े
िजथे येक य यश वी जागितक नाग रक बन या या िवचारात म न आह े. जसजस े
जागितक करण व ेग घेत आह े तसतस े थला ंत रत क ुटुंबांची जवळीकता कमी होताना
िदसत आह े. तांि क ा ंतीमुळे विध त सं ेषण खरोखरच कमी जवळीकता तयार
कर यात यश वी झाल े आहे आिण या िठकाणी आभासी ब ंध राखल े जातात ; पण या
जागितक क ृत आभासी जगात भौितक आस द ुल ि त आह े हे दुद वी आह े असे हणाव े
लागेल.
९. वैयि क गोपनीयत ेचा अभाव -
अंतर कमी करण े हे जागितक करणाच े एक म ुख वैिश य आह े याचा व ैयि क
जीवनश ैलीवर द ुहेरी भाव पडतो . 'वैयि क ' ची क पना आिण गोपनीयत े या क पन ेचा
जा या या अि त वावर ख ूप भाव पडतो ज ेथे जलद सामािजक आिण सा ं कृितक
बदल आिण जागितक उ पादना ंची उपल धता भौितक स ंल नका ं या जगा या पलीकड े
कमी जवळीक वा तिवकत े या अ ंतग तीकरणाची मागणी करत े. दुसरीकड े विध त सं ेषण
वैयि क िनण य घे याची मता कमी करत े िजथ े वैयि क िनवड सतत जागितक
श ार े िनधा रत क ेली जात े. हे गुंफ त क ेलेले अि त व क ेवळ सामािजक
एक ीकरणाला चालना द ेत नाही तर मानवी त करी , अंमली पदाथा चा अव ैध यवसाय ,
रोगांचे जल द सार , जबरद तीन े थला ंतर, दहशतवाद आिण सा ं कृितक सम ूळ
उ चाटनास कारणीभ ूत ठरत े.
munotes.in
Page 55
मानव िवकास- २
55 ४.७ सारांश
"समाव ेशक व ृ ी" हा श द भारता या िनयोजन आयोगाच े अ य मॉ ट ेक िस ंग
अहलुवािलया या ंनी तयार क ेला आह े.
सव समाव ेशक िवकासाम य े, सामुदाियक स ं थांशी सवा त मोठा सम वय असल े या
देशांचे िनरी ण अन ुभवावर आधा रत , नागरी समाज यश वी झाला आह े.
अशासक य स ंघटना ही य या सम ूहाची एक स ं था आह े जी सामा य लोका ं या
िहतासाठी , समाजाच े मोठे येय सा य कर यासाठी या ं या स ेवा वय ंसेवी भावन ेने
करतात .
भारतासार या द ेशात सव समाव ेशक व ृ ी सा य करण े हे सवा त मोठ े आ हान आह े.
भारतासार या लोकशाही िणत द ेशात ामीण भारतातील ७०% लोकांना मु य
वाहात आणण े ही सवा त मोठी अडचण आह े.
आिथ क, सामािजक , राजक य , धािम क आिण सा ं कृितक स ंसाधन े, रीित रवाज
आिण ान या ंचे जागितक सारण समकालीन अि त वा या जागितक ि थतीसाठी
अनुकूल आह े.
४.८
१. सव समाव ेशक व ृ ी या स ंक पन ेचा तपशीलवार आढावा या .
२. मानवी िवकासात नागरी समाजाची भ ूिमका काय आह े?
३. अशासक य स ंघटना आिण लोक स ंघटना या ंवर सिव तर चचा करा.
४. सव समाव ेशक व ृ ीतील अडथ या ंची तपशीलवार चचा करा.
५. जागितक करणाचा प रणाम प करा .
munotes.in
Page 56
56 मॉड्यूल III
५
मानव िवकासाच े मोजमाप – १
घटक रचना :
५.० उि ्ये
५.१ मानवी िवकासाच े मोजमाप कर यासाठी िनद शांकांची गरज
५.२ सकल द ेशांतग त उ पादन
५.३ शारी रक ग ुणव ा िनद शांक (PQLI)
५.४ अपंग व समायोिजत जीवन वष (DALY)
५.५ सामािजक मता िनद शांक
५.६
५.० उि ्ये
िनद शांकांची गरज जाण ून घेणे.
मानवी िवकासा या मोजमापा या िविवध िनद शांकांब ल जाण ून घेणे.
५.१ मानवी िवकासाच े मोजमाप कर यासाठी िनद शांकांची आव यकता
िनद शांक हे हे रएबल िक ंवा संबंिधत ह े रएब स या गटातील बदल मोज यासाठी
एक साधन आह े.
औ ोिगक ि याकलापा ंचा िनद शांक आप याला द ेशातील औ ोिगक करणा या
गतीचा अ यास कर यास स म करतो .
राहणीमानाचा खच िनद शांक मा ंक सामा यतः लोक वापरत असल े या व त ूं या
िकमत म य े बदल दश वतात .
िनद शांक सरकारला या ची िकंमत धोरण े तयार कर यात मदत करतो .
िनद शांकांचा वापर प ैशा या यश च े मू यांकन कर यासाठी द ेखील क ेला जातो . munotes.in
Page 57
मानव िवकासाच े मोजमाप – १
57 िनद शांकांचा वापर यवसाय आिण आिथ क ि याकलाप , यवसाय च इ याद चा
अंदाज घ े यासाठी द ेखील क ेला जात आह े.
५.२ सकल द ेशांतग त उ पादन
सकल द ेशांतग त उ पादन (GDP) हे रिहवासी आिण अिनवासी अशा दोघा ं ारे
अथ यव थ े ारे उ पािदत अ ंितम वापरासाठी व त ू आिण स ेवांचे एकूण उ पादन आह े. हे
उपभोग अिधक सकल भा ंडवल िनिम ती तस ेच िनया त, कमी आयात या बरोबरीच े आहे
आिण याम य े कुटुंबांनी या ं या वत: या वापरासाठी उ पािदत क ेले या िनवा ह
उ पादना ंचा समाव ेश आह े, तुलना मक व त ूंसाठी स या या थािनक िकमत वर
मू यवान आह े. जीडीपी ह े जीवनमानाचा दजा य कर यासाठी लोकस ं येनुसार
िवभािजत क ेले जात े. कारण त े ित य स ंप ीच े अंदाजे अंदाजे असत े (संप ी
िवतरणा या काही सम या आह ेत या दरडोई जीडीपी या आकड ेवारीम य े चांगले
ितिब ंिबत होत नाहीत ).
जागितक ब ँक अन ेकदा रा ा ं या आिथ क िवकासा या पातळीच े वग करण कर यासाठी
दरडोई जीडीपी वापरत े. जगातील सवा त मोठ ्या बाजारप ेठा सवा त ीम ंत रा ांचा आह े.
अशा कार े GDP हा बाजारा या आकाराचा वाजवी अ ंदाज आह े, परंतु जीवनमाना या
(िकंवा जीवनाचा दजा ) आव यक नाही . उदाहरणाथ , चीनचा जीडीपी को रयाप े ा ख ूप
जा त आह े, याचा अथ चीन ही एक मोठी बाजारप ेठ आह े, परंतु को रया ही उ च
राहणीमान असल ेली अिध क अ याध ुिनक अथ यव था आह े.
मानवी िवकास िनद शांक (HDI) हे 0 ते 1 पय तचे एक स ंिम मापन आह े याम य े
आयुमा न, िश ण (सा रता दर ), आिण राहणीमानाचा दजा (दरडोई GDP) यांचा
समाव ेश होतो . हे 0.8 वरील एचडीआय असल े या द ेशां या यावसाियक स ंभा यत ेचे
अिधक ितिनधी व करत े, जे जगातील आघाडी या बाजारप ेठांसाठी खात े आ ह े. ही
यावसाियक मता आिण गितशीलता जागितक यवहारा ंना आिण वाहा ंना आकार
देते.
५.३ शारी रक ग ुणव ा िनद शांक (PQLI)
िफिजकल वािलटी ऑफ लाईफ इ ंडे स (PQLI) हा देशा या जीवनाची ग ुणव ा िक ंवा
क याण मोज याचा एक य न आह े. मू य तीन आकड ेवारीची सरासरी आह े: 15
वषा या वयातील म ूलभूत सा रता दर , बालम ृ यू आिण एक वयाच े आयुमा न, सव 1 ते
100 केलवर समान भा रत क ेले जातात .
हे युष आिण या या क ंपनीने 1970 या दशका या म यात ओ हरसी ज डे हलपम ट
कौि सलसाठी िवकिसत क ेले होते, जे िवकासाच े सूचक हण ून GNP या वापराबाबत
असमाधानाम ुळे िनमा ण झाल े या अन ेक उपाया ंपैक एक आह े. यांनी िवचार क ेला क त े
आरो य , व छता , िप याच े पाणी , पोषण, िश ण इ यादीसार या िव त ृत िनद शकांचा
समाव ेश करतील . PQLI ही सुधारणा हण ून गणली जाऊ शकत े परंतु जीवना या munotes.in
Page 58
मानव िवकासाच े अथ शा
58 गुणव ेचे प रमाणा मक मापन कर या या सामा य सम या सामाियक करत े. बालम ृ यू
आिण आय ुमा न यां यात बराच आ छादन अस याम ुळे यावर टीकाही झाली आह े.
UN मानव िवकास िनद शांक हे क याण मोज याच े अिध क माणात वापरल े जाणार े
मा यम आह े.
जीवना या भौितक ग ुणव ेची गणना कर यासाठी पाय या :
1) लोकस ं येची ट क ेवारी सा र (सा रता दर ) शोधा.
2) बालम ृ यू दर शोधा . (1000 ज मांपैक ) अनु िमत बालम ृ यू दर = (166 - बालम ृ यू)
× 0.625
3) आयुमा न शोधा . अनु िमत आय ुमा न = (आयु य - ४२) × २.७
4) जीवनाची भौितक ग ुणव ा =
(सा रता दर + अनु िमत बालम ृ यू दर + अनु िमत आय ुमा न) / 3
जीवना या भौितक ग ुणव ेब ल इ ंडे स = PQLI : रा ीय उ प न आिण दरडोई
उ प नातील वाढ ह े आिथ क िवकासाच े खरे सूचक नाहीत , कारण याला अन ेक मया दा
आहेत. देशाचे वाढत े उ प न ह े काही लोका ं या हातात एकवटल े आहे, हा िवकास नाही .
देशाचा िवकास असा हायला हवा क गरीबा ंचे जीवनमान उ ंचावेल आिण नाग रका ं या
मूलभूत गरजा प ूण होतील . हे ल ात घ ेऊन मॉ रस ड ेि हस मॉ रस या ंनी भौितक ग ुणव ा
िनद शांक सादर क ेला, याला थोड यात PQLI हणून ओळखल े जाते. या िनद शांकात,
मानवी जीवनाची भौितक ग ुणव ा स ुधारणे हा आिथ क िवकास मानला जातो . जीवना या
भौितक ग ुणव ेची पातळी आिथ क िवकासाची पातळी ठरवत े. कोण याही द ेशाचे भौितक
जीवनमान इतर देशापे ा जा त अस ेल तर तो द ेश अिधक िवकिसत मानला जातो .
भौितक ग ुणव ेचे मोजमाप कर यासाठी तीन मानक े आहेत, जी येथे दश िवली आह ेत:
1) िश णाची या ी 2) आयुमा न आिण 3) बालम ृ यू दर
५.४ अपंग व समायोिजत जीवन वष (DALY)
अपंग व समायोिजत जीवन वष (DALY ) ही अकाली म ृ यूमुळे गमावल े या स ंभा य
आयु याची आिण मािणत आय ुमा ना या त ुलनेत अप ंग वाम ुळे गमावल े या उ पादक
आयु या या वषा ची बेरीज आह े.
DALY चा वापर लोकस ं येचे एकि त माण आिण जीवनमान मोज यासाठी क ेला
जातो.
WHO वेबसाइट DALY चा सारा ंश अशा कारे देते: "एक DALY हणज े 'िनरोगी '
आयु यातील एक गमावल ेले वष मानल े जाऊ शकत े. संपूण लोकस ं येतील या munotes.in
Page 59
मानव िवकासाच े मोजमाप – १
59 DALY ची बेरीज, िकंवा रोगाच े ओझ े, याचा एक मोजमाप हण ून िवचार क ेला जाऊ
शकतो . स याची आरो य ि थती आिण एक आदश आरो य प रि थती यामधील
अंतर ज ेथे संपूण लोकस ं या गत वयापय त, रोग आिण अप ंग वापास ून मु राहत े."
हणजे एक DALY हे िनरोगी आय ु या या नुकसाना या समत ु य आहे.
तक :
िविवध लोकस ं येतील य कड ून होणा या रोगा या ओ याच े संपूण िच म ृ युदर देत
नाही. रोगा या एक ूण ओ याच े मू यांकन अप ंग व-समायोिजत जीवन वष (DALY)
वाप न क ेले जाते, एक व ेळ-आधा रत उपाय ज े अकाली म ृ यूमुळे (YLLs) गमावल े या
आयु याची वष आिण प े ा कमी रा या ंम ये रािह याम ुळे गमावल े या आय ु याची वष
एक करत े. पूण आरो य , िकंवा अप ंग वाम ुळे (YLDs) गमावलेले िनरोगी आय ु य.
DALYs वाप न , अकाली म ृ यू कारणीभ ूत असल े या पर ंतु थोडे अपंग व (उदा. बुडणे
िकंवा गोवर ) रोगां या ओ याची त ुलना म ृ यू होत नाही पर ंतु अपंग व िनमा ण करणा या
रोगांशी करता य ेते उदा. प ाघात , खा याच े िवकार .
DALY ची गणना :
हे मोजमाप दो न मोजमापा ंचे संयोजन आह े (खाली दाखवल े आहे):
DALY = YLL + YLD
उदा. अपंग व समायोिजत जीवन वष [DALY] हे लोकस ं येतील अकाली म ृ यूमुळे
गमावल े या आय ु या या वषा या ब ेरजेइतके आह े [YLL] आिण आरो य ि थती
असल े या लोका ंसाठी अप ंग वाम ुळे गमावल ेली वष [YLD}.
जीवन गमावल ेली वष (YLL):
या वयात म ृ यू होतो या वया या मानक आय ुमा नाने गुणाकार क ेले या म ृ यू या
सं येचा यात समाव ेश होतो .
याचे सू आह े: YLL = N x L
N = मृ यूची सं या आिण L = मृ यू या वयातील मानक आय ुमा न (वषा म ये)
अपंग वासह जग याची वष (YLD):
YLD ची गणना कर या या दोन प ती आह ेत.
१. णांची स ं या, िविश कालावधीत , रोगा या सरासरी कालावधीन े गुणाकार
केले या वजन घटकासह एकि तपण े 0 (प रपूण आरो य ) ते 1 (मृत) या माणात
रोगाची ती ता दश वते. munotes.in
Page 60
मानव िवकासाच े अथ शा
60 सू आह े: YLD = I x DW x L
• I = घटना करणा ंची सं या
• DW = अपंग व वजन
• एल - माफ िक ंवा मृ यू होईपय त या या क ेसचा सरासरी कालावधी (वषा म ये)
२. चिलत YLD हणून ओळखल े जाते:
सू आह े: YLD = P = DW
• P = चिलत करणा ंची सं या
• DW = अपंग व वजन
DALYs चे काय आिण उपयो ग :
DALYs चा वापर लोकस ं येवर रोगाचा भाव दश व यासाठी क ेला जातो .
ते स याची प रि थती आिण आदश प रि थतीमधील फरक मोजतात िजथ े येकजण
मानक आय ुमा नानुसार जगतो आिण प रप ूण आरो याम य े असतो . या गणन ेसाठी, मानक
आयुमा न पु षांसाठी 80 वष आिण मिहला ंसाठी 82.5 वष सेट केले आहे.
देशातील रोगाचा एक ूण ओझ े दश व यासाठी अन ेक रोगा ंसाठी DALY एक जोडल े
जाऊ शकतात .
DALYs हे लोकस ं ये या आरो याच े सारांश मेि क आह ेत. DALYs आरो यातील
अंतर दश वतात ; ते मानक ल या या त ुलनेत लोकस ं ये या आरो याची ि थती
मोजतात . य नी प ूण आरो यान े मानक आय ुमा न जगाव े हे येय आह े.
DALYs चे फायद े :
१. सवा त मोठा फायदा असा आह े क िवक ृती (YLD) आिण म ृ युदर (YLL) भाव
एकाच मापान े एक क ेले जातात .
२. DALY िविवध आरो य धो या ंमधील त ुलना कर यास अन ुमती द ेते.
३. DALY उपाय ित बंधक धोरणा ं या भावाच े मू यांकन कर याची मता दान
करते
DALYs या मया दा :
DALYs हे ीम ंत देशां या आधारभ ूत मोजमापा ंवर आधा रत आह ेत याम ुळे
िवकसनशील आिण िवकिसत लोकस ं येमधील फरकाचा अथ असा आह े क DALYs
संसाधना ंमधील फरक दश वत नाहीत . munotes.in
Page 61
मानव िवकासाच े मोजमाप – १
61 YLD साठी वा परलेले अपंग व वजन यि िन उपाया ंवर आधा रत आह े, या ार े लागू
केलेले तं आिण वापरल ेले पॅनेल (उदा. त , ण िक ंवा सामा य लोक ) यांचा ा
झाले या अप ंग वा या वजना ंवर मजब ूत भाव असतो . यां या व ैधतेवर स या वाद स ु
आहे. DALY उपाय आरो य े ाबाह ेर मोठ्या माणावर ओळखला जात नाही .
DALY मोजमापाची सवा त मोठी आ हान े आहेत :
1. एखा ा िविश रोगजनकाम ुळे लोकस ं येतील एक ूण संसगा या स ं येचा अ ंदाज
घेणे.
2. घटना आिण रोगजनक -आधा रत ीकोन वापरताना , िविश रोगजनका ंसाठी सव
संबंिधत आरो य प र णामांसह प रणाम व ृ प रभािषत करण े.
3. प रणाम व ृ ाम य े दश िवले या िविवध आरो य प रणामा ंसाठी िविनय ु ेषण
संभा यता िमळवण े.
५.५ सामािजक मता िनद शांक
रा ां या सामािजक मता या ं या आिथ क आिण सामािजक स ंघटने या व पा या
ितसादात हळ ूहळू तयार झा या . सामािजक मता दीघ काळ िटक ून आह ेत. 1500
C.E. मधील सामािजक मता आज या काळात िमळकतीतील फरका ंचे चांगले भाक त
करणार े आहेत, एकदा वसाहती आिण उ र -वसाहितक थला ंतराचा ल ेखाजोखा क ेला
जातो. 1500 सी.ई. मधील सामािजक मता मोठ ्या माणावर क ृषी स ं कृती या
इितहासातील फरका ं ारे प क े या जाऊ शकतात . 1960 पासून, पूव या िवकिसत
समाजा ं या व ंशजांनी लोकस ं या असल े या कमी िवकिसत द ेशांम ये इतरा ंपे ा अिधक
वेगाने वाढ झाली आह े.
काही लोक असा य ुि वाद करतात क मता य च े गुणधम आहेत, सामूिहक (कंपनी,
सं था िक ंवा देश) नाहीत . अशा कार े, वैयि क मता या स ंध शी िनगिडत आह ेत,
िकंवा मूलभूत वात ं य, याम य े लोका ंना व ेश आह े, जे वैयि क स ंसाधना ं या
अभावाम ुळे िकंवा लोक या स ंदभा त काय करतात या स ंदभा त मया िदत अस ू शकतात
(सेन, 1993). अशा कार े, प रणामा ंमधील व ैयि क असमानता जी आपण दररोज
पाहतो ती म ूलभूत वात ं य, िकंवा या ं या जीवनात कर याची िक ंवा अस याची मता
यातील फरका ंशी स ंबंिधत आह े आिण हण ूनच या मता ंची उपि थती िक ंवा अभाव
असमानता का उ वत े हे प क शकत े. एक समान तक िविश द ेशांम ये,
सामूिहकांना लाग ू होऊ शकतो . देश वैयि क मता आिण स ंसाधन े एकि त करतात
आिण हण ूनच या ं या पर परस ंवादात ून उ वणार े सामािजक चा ंगले िकंवा सकारा मक
बा व े, आधुिनक वाढ का होत े आिण कायम राहत े हे समज ून घे यासाठी व ैयि क
युिनट्स या ब ेरजेपे ा जा त आह ेत. येथे आ ही िवकसनशील द ेशांमधील रा ीय
वैिश ्यांचा एक स ंच द तऐवजीकरण कर याचा य न करतो या ंना आ ही "सामािजक
मता " हणून लेबल क शकतो आिण या ंना वा तिवक आिथ क प रणामा ंशी munotes.in
Page 62
मानव िवकासाच े अथ शा
62 जोड याचा य न क शकतो . एडेलमन आिण मॉ रसन (1967) यांनी सामािजक
मता ंना "पारंपा रक सामािजक स ं थे या िवघटनाशी स ंबंिधत व ृ ी आिण स ं थांमधील
बदला ं या ि या " आिण घटक िव ेषणा ार े यांचे माणीकरण हण ून प रभािषत
कर याचा य न क ेला. यांनी शहरीकरण , शै िणक ा ी , जनसंवाद, जनन दर ,
राजक य प ा ंची पधा मकता , वाढीचा दर , तं ानाचा अवल ंब आिण सामािजक
गितशीलता यासार या 41 सामािजक , आिथ क आिण राजक य चला ंमधील अन ेक
संबंधांचा सारा ंश िदला . अॅडेलमन आिण मॉ रसन इ ंडे सचे मु य समालोचन ह े आहे क ,
जरी िस ा ंत आिण बह आयामी नी ट आधारल ेले असल े तरी, यात समािव असल े या
चलां या स ं येमुळे काला ंतराने बदल शोधण े सोपे न हत े.
५.६
१. शारी रक ग ुणव ा िनद शांक (PQLI) प करा .
२. अपंग व समायोिजत जीवन वषा ची (DALY) चचा करा.
३. सामािजक मत ेवर टीप िलहा.
munotes.in
Page 63
63 ६
मानव िवकासाच े मोजमाप – २
घटक रचना :
६.० उि ्ये
६.१ तावना
६.२ मानव िवकास िनद शांक (HDI)
६.३ मानव गरीबी िनद शांक (HPI)
६.४. िलंग संबंिधत िवकास िनद शांक (GDI)
६.५ िलंग सश करण उपाय (GEM)
६.६ सारांश
६.७
६.० उि ्ये
मानव िव कास िनद शांकाचा अ यास करण े.
मानवी दा र ्य िनद शांकाचा अ यास करण े.
िलंग संबंिधत िवकास िनद शांकाचा अ यास करण े.
िलंग सश करण उपाया ंचा अ यास करण े.
६.१ तावना
UNDP ुमन ड े हलपम ट रपोट 1997 म ये मानवी िवकासाच े व ण न "लोकां या
आवडी -िनवडी वाढव याची ि या आिण या ंनी ा क ेले या क याणाची पातळी ही
मानवी िवकासा या स ंक पन े या क थानी आह े. असे िस ा ंत मया िदत िक ंवा ि थर
नसतात . परंतु िवकासा या पातळीकड े दुल क न , लोकांसाठी तीन आव यक पया य
हणज े दीघ आिण िनरोगी जी वन जगण े, ान ा करण े आिण स य जीवनमानासाठी
आव यक स ंसाधना ंम ये वेश करण े. मानवी िवकास मा ितथ ेच संपत नाही . राजक य ,
आिथ क आिण सामािजक वात ं यापास ून ते स ज नशील आिण उ पादक बन या या
आिण वािभमानाचा आन ंद घे या या आिण मानवी ह का ंची हमी द े या या स ंध पय त
अनेक लोका ं ारे अ य ंत मौ यवान असल े या इतर िनवडी . HDR 1997 ने पुढे हटल े
आहे क , “उ प न हा फ एकच पया य आह े जो लोका ंना मह वाचा असला तरी munotes.in
Page 64
मानव िवकासाच े अथ शा
64 आवड ेल. पण ही या ं या आय ु याची ब ेरीज नाही . उ प न ह े केवळ मानवी िवकासाच े
साधन आह े.
एचडीआर 1997 म ये आढळल े या मानवी िवकासा या वण नाव न आप याला ज े
समजल े ते हणज े मानवी िवकास ही एक सतत ि या आह े. िनवडी वाढव या आिण
मानवी क याण स ुधारल े तरच ि या िवकासा मक बनत े. इतर पया यांपैक , तीन सवा त
मह वाच े पया य हणज े दीघ आिण िनरोगी आय ु य ज े ज मा या अप े ेनुसार ठरवल े
जाते, ान ा करण े जे िश णा ार े िनधा रत क ेले जाते आिण एक स य जीवनमान ज े
दरडोई जीडीपी ार े िनधा रत क ेले जाते. हे तीन पया य मानवी िवकास िनद शांकाचेही
घटक आह ेत. या ित ही िनवडी मानवी िवकासासाठी मूलभूत अस या तरी , या ित ही
पया यां या पलीकड े जाऊन मानवी जीवन जग यायो य बनवणा या सामािजक , राजक य
आिण आिथ क वात ं यांचा समाव ेश होतो . अशा कार े हमी िदल ेले मानवी ह क मानवी
िवकासाचा एक मह वाचा प ैलू बनतात . पॉल ीटन या मत े, खालील कारणा ंमुळे मानवी
िवकास आव यक आह े:
१) आिथ क वाढ ह े मानवी िवकास सा य कर याच े केवळ एक साधन आह े.
२) िश ण , आरो य आिण िश णातील ग ुंतवणुक मुळे मश च े दीघा यु य आिण
उ पादकता वाढ ेल आिण याम ुळे मानवी िवकास स ुधारेल.
३) ी िश ण आिण िवकास मिहला ं या िवकासासाठी पया य िव त ृत करतात .
बालम ृ यू दर कमी झा यान े जनन दर कमी होतो आिण क ुटुंबाचा आकारही कमी
होतो. यामुळे मिहला ंचे आरो य स ुधारते आिण लोकस ं या वाढीचा दर कमी हो यास
मदत होत े.
४) नैसिग क पया वरणावरील अित मण हा गरीब लोकस ं ये या वाढ या आकाराचा
प रणाम आह े. वाळव ंटीकरण , जंगलतोड आिण मातीची ध ूप, नैसिग क स दया ची
झीज, अि य अिधवास आिण प रसर या सम या मानवी िवकासासह कमी होतील .
५) ग रबी कमी क े याने लोका ंना स माना या गरजा आिण आ म -वा तिवकत ेची गरज
यासार या उ च ऑड र या गरजा प ूण कर यासाठी ो साहन िमळ ेल. अशा कार े
मानवी िवकास उ म नागरी समाज , िव ासाह लोकशाही आिण सामािजक ि थरता
आिण राजक य थ ैया साठी योगदान द ेऊ शकतो .
६.२ मानव िवकास िनद शांक (HDI)
मानवी िवकास िनद शांक (HDI) हा आय ुमा न, िश ण (िश ण णालीम य े वेश
के यावर प ूण झाल ेले श ालेय िश ण आिण अप ेि त वष ) आिण दरडोई उ प न
िनद शकांचा एक सा ंि यक य स ंिम िनद शांक आह े, याचा उपयोग द ेशांना चार
तरांम ये मवारी लाव यासाठी क ेला जातो . मानवी िवकासाच े. एखा ा द ेशाचे
आयुमा न जा त असत े, िश णाची पातळी जा त असत े आिण दरडो ई सकल रा ीय
उ प न GNI (PPP) जा त असत े ते हा HDI ची उ च पातळी िमळवत े. हे पािक तानी munotes.in
Page 65
मानव िवकासाच े मोजमाप – २
65 अथ शा महब ूब उल हक या ंनी िवकिसत क ेले होते आिण स ंयु रा िवकास
काय म (UNDP) या मानव िवकास अहवाल काया लया ार े देशा या िवकासाच े
मोजमाप कर यासा ठी वापरल े गेले.
2010 या मानव िवकास अहवालान े असमानता -समायोिजत मानव िवकास िनद शांक
(IHDI) सादर क ेला. साधी एचडीआय उपय ु रािहली तरी , यात अस े हटल े आहे क
"आयएचडीआय ही मानवी िवकासाची वा तिवक पातळी आह े (असमानत ेसाठी ल ेखा),
तर एचडीआयला 'संभा य' मानवी िव कासाचा (िकंवा एचडीआयची कमाल पातळी )
िनद शांक हण ून पािहल े जाऊ शकत े. असमानता नस ेल तर सा य करता य ेईल."
सन १९९० पासून युनोने (United Nations Development Programme :
UNDP) ने आपल े मानवी िवकास अहवाल िस कर यास स ु वात क ेली. UNDP ने
मानवी िवकासाचा िनद शांक िवकिसत क ेला. UNDP या १९९७ मधील अहवालात
मानवी िवकासाची स ंक पना प क ेली आह े. लोकांची िनवड ि या िव तारीत करण े
आिण लोका ं या गाभा स ंपादन करावा . िवकासा या पातळी या इ छ ेने लोका ंसाठी तीन
आव यक पस ंती असतात . यात दीघ व िनरोगी आय ु य, ान संपादन करण े आिण
राहणीमानाचा चा ंगला दजा सुधार यासाठी साधनसाम ीचा वापर करावा मा मानवी
िवकासा या य ेथे शेवट होत नाही . अनेक लोका ंना उ च म ू याचा इतर पस ंती असतात .
राजक य , आिथ क व सामािजक वात ं यापास ून या गरजा असतात . यायोग े यांना ते
रचना मक व उ पादक बनतील व वािभमान उपभोगण े व मानवी ह का ंची हमी हवी
असत े. सन १९९७ चा मानवी िवकास अहवाल अस े सांगतो क , उ प न ह े लोका ंना
अितशय मह वाचा वाटतो . उ प न ह े एक साधन आह े. मानवी िवकास ह े सा य आह े.
मानवी िवकास िनद शांकाचे मापन (Measurement o f Human Development
Index (HDI) ) :
मानवी िवकास िनद शांकाचे मापन कर यासाठी तीन म ूलभूत दश क आह ेत. ते
पुढील माण े आहेत.
१) दीघा यु य (Longevity) :
याम य े दीघ व आरो यदायी जीवनाच े मापन असत े. जे ज मा या अप ेि त आय ु मया देने
केले जाते. आयुमा न िकमान २५ वष व कमाल ७५ वष मानल े आहे.
२) शै िणक गती (Educational Attainment) :
हे ौढ सा रता (भारांक) ाथिमक , दु यम व त ृतीय तरावरील एकि त थ ूल 3
नावन दणी माण (भार) यां या एक ीकरणान े होते. ौढ सा रता ०% ते १००%
आिण एकि त नावन दणी ग ुणो र ०% ते १००%.
munotes.in
Page 66
मानव िवकासाच े अथ शा
66 ३) राहणीमानाचा दजा (Standard of Living) :
डॉलर या स ंदभा तील यश समत ेवर (Purchasing Power Purity PPP)
आधा रत थ ूल देशांतग त उ प न दरडोईत (GDP per capita) मोजल े जाते.
HDI गणनेसाठी कमाल व िकमान म ू ये
अ. . दश क कमाल म ू य िकमान म ू य
1. ज मतः अप ेि त आय ुमया दा ८५ २५
2. ौढ सा रता दर १०० ००
3. थूल नावन दणी माण १०० ००
4. जीडीपी दरडोई ४०,००० १००
त ा . ६.१
वरील को कातील य ेक प रमाणाची काय मता प कर यास ० ते १ याम य े मू य
लागू क न प ुढील स ू िमळत े.
अशा प तीने मानवी िवकास िनद शांकाची गणना क ेली जात े. ती साधी सरासरी असत े.
या द ेशा या मानवी िवकास िनद शांकाचे मू य ०.५ या खाली असत े. अशा द ेशाचा
मानवी िवकास अ प पातळीवर आह े. या द ेशांचे मू य ०.५ ते ०.८ याम य े असत े ते
म यम पातळीवर असत े आिण या द ेशांचे मू य ०.८ पे ा अिधक असत े ते उ च
पातळीवर असतात .
उदा. अम िनया या द ेशा या मािहतीवर आधा रत HDI ची गणना क ेली आह े.
अपेि त आय ुम या दा िनद शांक गणना :
अपेि त आय ुम या दा ही ज मतः अप ेि त आय ुम या दा देशा या साप े साहा यान े मापन
केली जात े. अम िनयासाठी १९९९ म ये अपेि त आय ुम या दा ७२.७ वष होती. अपेि त
आयुम या दा िनद शांक ०.७९५ होता. ते पुढील माण े प क ेले आहे.
शै िणक िनद शांकाची गणना :
शै िणक िनद शांक तयार करताना स ंबंिधत द ेशातील ौढ सा रता व ाथिमक , ि तीय,
तृतीय े ातील एकि त थ ूल नावन दणी घ ेऊन साप े साहा यान े मोजणी क ेली जात े.
पिह या ंदा ौढ सा रता िनद शांक व न ंतर एकि त थ ूल नावन दणी िनद शांक मोजल े
जातात . munotes.in
Page 67
मानव िवकासाच े मोजमाप – २
67 या दो ही िनद शाकां या एक ीकरणान े शै िणक िनद शांक तयार होतो . या शै िणक
िनद शांकात 2/3 भार ौढ सा रत ेला आिण 1/3 भार एकि त थ ूल नावन दणीला
िदला जातो .
शै िणक िनद शांक = 2 / 3 ( ौढ सा रता िनद शांक) + 1 / 3 ( थूल नावन दणी
िनद शांक)
= 2/3 (0.983) + ½ (0.799)
= 0.655 (3333) + 0.266 (3333)
= 0.922
शै िणक िनद शांक = 0.922
राहणीमान िनद शांक :
यासाठी थ ूल देशांतग त दरडोई उ प न ह े अमे रकन डॉलर या यश समत त
समि वत क ेले जाते. HDI उ प न मानवी िवकासातील स व प रमाण पा ंत रत करीत
नाही. उ प नाचा लॉग रयमचा वापर क ेला जातो . सन १९९८ म ये अम िनयाच े थूल
देशांतग त उ प न दरडोई २,२१५ डॉलर (PPP) होते व राहणीमान िनद शांक ०.५१७
होता.
मानवी िवकास िनद शांकाचे मापन :
वरील तीन िनद शांकाची ब ेरीज क न यास ३ ने भागल े असता िनद शांक येतो.
0.795 + 0.922 + 0.515 = 2.234 ÷ 3 = 0.745 (0.74466)
मानवी िवकास िनद शांकाचे मह व (Importance of Human Development
Index) :
१) देशाचा आिथ क िवकासाचा दश क हण ून उपय ु असतो .
२) आिथ क गतीत HDI मोलाची भ ूिमका बजावतो . munotes.in
Page 68
मानव िवकासाच े अथ शा
68 ६.३ मानव गरीबी िनद शांक (HPI)
मानवी िवकास मोजमापाच े मानवी दा र ्य िनद शांक हे एक आणखी साधन आह े. सन
१९९७ मधील मानवी िवकास अहवालात मानवी दा र ्य िनद शांकाची स ंक पना
मांडली आह े. मानवी जीवनातील दीघा यु य, ान आिण राहणीमान या तीन घटका ंवर
हानी करणा या घटकावर हा िनद शांक ल क ि त करतो ..
१) दीघा यु य -
यात पिहली हानी हणज े मृ यूची अि थरता जो साप े पणे लवकर य ेतो. मानवी दा र ्य
िनद शांकात वया या ४० या वषा अगोदर य ेतो.
२) ान -
दुसरी हानी ानाशी स ंबिधत असत े. िनर रता ौढा या सा रत े या ट क ेवारीन े
मोजली जात े.
३) सुयो य राहणीमान :
ितसरी हानी स ुयो य राहणीमानाशी स ंबंिधत असत े. जी िवश ेष वान े सव कष बदलणारी
असत े. जी बाब तीन चला ंनी संिम ाच े ितिनिध व करत े याची ट क ेवारी असत े ती चल े
आरो य स ेवा, सुरि त पाणी आिण पाच वषा खालील क ुपोषण त बालका ंची ट क ेवारी.
मानवी दा र ्य िनद शांकाचे मापन :
अ) मानवी दा र ्य िनद शांक १ चे मापन (HPI-1) :
१) दीघा यु य : मृ यूला भेद अस े आिण ज े ज म झा यापास ून ४० वष वयापय त िजव ंत
राहत नाही त अशी स ंभा यता ल ात घ ेतली जात े.
२) ान - ौढांमधील िनर रता दर
३) सुयो य राहणीमान - अ) आरो य स ेवा ब) व छ व स ुरि त पाणी उपल ध होणा या
लोकांचे माण आिण क ) ५ वषा खालील क ुपोिषत बालक े.
मानवी िवकास िनद शांकापे ा मानवी दा र ्य िनद शांकाची ग णना अिधक यो य व
ामािणकपणाची समजली जात े. दा र ्य िनद शांकात वापरल ेले दश क साधारणपण े ० ते
१०० या दर यान असत े.
ब) मानवी दा र ्य िनद शांक २ चे मापन (HPI-2) :
१) दीघ व िनरोगी आय ु य ज मापास ून वया या ६० वष पय त िजव ंत न राहणा या -
लोकां या स ंभा यत ेने दीघा यु य मोजल े जाते. munotes.in
Page 69
मानव िवकासाच े मोजमाप – २
69 २) ान ौढा ंमधील काया मक सा रता कौश याचा ट क ेवारीन े ानाच े मापन क ेले
जाते.
३) दा र ्य रेषा दा र ्य रेषेखाली जीवन जगणा या लोका ंची ट क ेवारी.
४) दीघ कालीन ब ेकारी १२ मिहने जी ब ेकारी असत े यांचे मोजमाप दीघ कालीन
बेकारीत मोजतात .
मोजमाप दीघ कालीन ब ेकारीत मोजतात :
वरील दोन कार े मानवी दा र ्य िनद शांकाचे मापन क ेले जात े. यासाठी या चार
चलांचा अवल ंब केला जातो . िवकसनशील द ेशांत मानवी दा र ्य िनद शांक अिधक
असतो . सन २००१ म ये उ प न दा र ्य िनद शांकाने मानवी दा र ्य िनद शांक
मोजला . यासाठी दररोज १.२५ डॉलर प े ा किम उ प न असणा या लोका ंचा दा र ्य
रेषेखालील लोका ंत समाव ेश कर यात आला . सन २००७ म ये भारतात ४१.६%
लोकस ं या उ प न दा र ्य रेषेखाली होत े पण मानवी दा र ्य िनद शांक २८% होता.
हणून मानवी दा र ्य िनद शांक अिधक बह यापी मापन आह े.
६.४. िलंग संबंिधत िवकास िनद शांक (GDI)
सन १९९५ म ये सव थम िल ंग िनगिडत िवकास िनद शांक मानवी िवकास अहवालात
मांड यात आला . िलंग िनगिडत िवकास िनद शांकात ी -पु षांमधील िवषमत ेची
समयोिजत सरासरी सा यांचा िवचार क ेला जातो . िलंग िनगिडत िवकास िनद शांकात १)
ि या ंची आय ुमया दा २) ि या ंमधील ौढ सा रता आिण थ ूल नावन दणी ग ुणो र ३)
ि या ंचे दरडोई उ प न या तीन घटका ंचा समाव ेश होतो .
िलंग िनगडीत िनद शांक तयार करत असताना मानवी साधनसाम ी चे िलंगानुसार ी व
पु ष अस े दोन गट क ेले जातात .
१) ज मसमयी सरासरी आय ु मान २५ वष व ८० वष (िकमान व कमाल )
२) ौढ सा रता दर (१५ वष व यावरील ी व प ु ष ०% व १००%)
३) शाळेतील िल ंगानुसार ी व प ु ष न दणी
४) दरडोई वा तव द ेशांतग त उ प न
वरील घटका ंचा िवचार क न ीसाठी व ेगळा व प ु षासाठी व ेगळा िनद शांक तयार क ेला
जातो व न ंतर दो हीची त ुलना क ेली जात े. हणज ेच ीया ंचा वत ं मानवी िवकास
िनद शांक आिण प ु षांचा वत ं मानवी िवकास िनद शांक तयार क ेला जातो . आिण न ंतर
यांची तुलना क ेली जाते.
जर िल ंग िवषमता नस ेल तर मानवी िवकास िनद शांक आिण िल ंग िनगिडत िवकास
िनद शांकाचे मू य सारख ेच येते. जर िल ंग िवषमता अस ेल तर दो ही िनद शांकात फरक /
तफावत असत े. या दो ही िनद शांकाम य े िजतक अिधक तफावत रािहल ितत या
माणात िल ंग िवषमता असत े. munotes.in
Page 70
मानव िवकासाच े अथ शा
70 जगातील सव देशांचा िवचार क ेला असता काही द ेशांत समानता तर काही द ेशांत िलंग
िवषमता आढळत े.
३) HDI मुळे देशातील िश ण , आहार , आरो य यािवषयीची ि थती ल ात य ेते.
४) येक देशाला आपला मानवी िवकास कर यासाठी मानवी िवकास िनद शांक उपय ु
ठरतो.
५) पॉल ि टन या मते, मानवी िवकास िनद शांकामुळे सामािजक द ेणे, पोषण, िश ण व
आरो य याकड े ल द ेता येते.
६) हे थूल रा ीय उ प न मापनाप े ा अिधक अथ पूण असत े कारण उ प न िवतरण ,
आयुम या दा, सा रता या घटकावर ल क ि त क ेले आहे.
मानवी िवकास िनद शांका या मया दा -
१) ा. अम य सेन या मत े हा िनद शांक ओबडधोबड आह े. कारण मानवी िवकासाबाबत
गुंतागुंत करत आह े.
२) फ तीन दश कच मानवी िवकासाच े दश क नाहीत . याबरोबर बालम ृ यु, सारख े
दुसरेही मह वाच े दश क आह ेत.. पौि कता इ .
३) मानवी िवकास िनद शांक मानवी िव कासाच े िनरप े मापना ऐवजी साप े मापन
करतो .
४) या घटका ंतील य ेक भाराची बा ंधणी लहरी आह े.
५) ो. एम. पी. टोडारो या मत े, GNP दरडोई दजा चा पया यी ीकोन घ ेऊन आिण
इतर सामािजक दश कासह द ु यम मानण े हा चा ंगला ि कोण आह े.
६.५ िलंग सश करण उपाय (GEM)
UNDP ारे 1995 म ये GEM चे मोजमाप स ु कर यात आल े. GEM ची रचना
"ि या आिण प ु ष आिथ क आिण राजक य ि याकलापा ंम ये सि यपण े सहभागी
हो यास आिण िनण य ि य ेत भाग घ े यास स म आह ेत क नाही " हे मोज यासाठी
कर यात आली होती . हे समाजातील ि या ंना उपल ध असल े या स ंध ब ल सा ंगते ते
खालील िनद शकां या स ंदभा त य क ेले आहे:-
१. राजक य सहभाग आिण िनण य घे याची श :
संसदेतील जागा ं या स ं येनुसार मोजल े जाते.
२. आिथ क सहभाग आिण िनण य घे याची श :
शासक , यव थापक , तांि क आिण या वसाियक पद े इ यादी उ च पदा ंवर असल े या
मिहला ं या स ं येनुसार मोजल े जाते.
munotes.in
Page 71
मानव िवकासाच े मोजमाप – २
71 ३.संसाधना ंवर आद ेश :
पु षां या त ुलनेत ि या ं या कमावल े या उ प ना या वाट ्याने य क ेले जाणार े
ल िगक समानता ह े भारतातील द ूरचे व न आह े. एकूण लोकस ं ये या स ुमारे 50%
मिहला ंना याप ैक कोण याही े ात प ु षां या बरोबरीन े लाभ िमळत नाही . भारतीय
ि या म ु यतः ग ृिहणी हण ून राहतात . शै िणक ्या पुढे असल े या क ेरळम य ेही
आतापय त एकही मिहला म ु यमं ी नाही िक ंवा िवधानसभ ेत 30 ट के सं याबळही
नाही.
६.६ सारांश
धोरण-िनमा ते, मीिडया आिण ग ैर-सरकारी स ं थांचे ल व ेध यासाठी आिण न ेहमी या
आिथ क आकड ेवारीपास ून मानवी प रणामा ंकडे ल व ेध यासाठी एचडीआयचा वापर
केला जातो . देशा या िवकासाच े मू यमापन कर यासाठी लोक आिण या ंची मता हाच
अंितम िनकष असायला हवा , आिथ क वाढीचा न हे, यावर प ु हा जोर द े यासाठी त े
तयार क ेले गेले.
एचडीआयचा वापर रा ीय धोरणा ं या िनवड वर िच ह िनमा ण कर यासाठी आिण
ित य समान पातळीवरील उ प न असल े या दोन द ेशांचे मानवी िवकासाच े
प रणाम मोठ ्या माणावर कस े अ सू शकतात ह े िनधा रत कर यासाठी द ेखील क ेला
जातो. उदाहरणाथ , दोन द ेशांचे ित य समान उ प न अस ू शकत े, परंतु यांचे
आयुमा न आिण सा रत े या पातळीत कमालीचा फरक आह े, जसे क एका द ेशाचे
एचडीआय द ुस याप े ा खूप जा त आह े. हे िवरोधाभास आरो य आिण िश णास ंबंधी या
सरकारी धोरणा ंवरील चच ला उ ेिजत करतात ज ेणेक न एका द ेशात काय सा य क ेले
जाऊ शकत े हे दुस या देशा या आवा याबाह ेर का आह े.
एचडीआयचा वापर द ेशांतग त, ांत िकंवा रा या ंमधील आिण िल ंग, वंश आिण इतर
सामािजक -आिथ क गटा ंमधील फरक हायलाइट कर यासाठी क ेला जातो . या धत वर
अंतग त असमानता अधोर ेिखत क े याने अनेक देशांम ये रा ीय चच ला उधाण आल े
आहे.
६.७
1. मानव िवकास िनद शांक (HDI) प करा .
२. मानवी गरीबी िनद शांक (HPI) वर चचा करा
३. िलंग सश करण िनद शांक (GEI) नोट िलहा .
४. िलंग संबंिधत िवकास िनद शांक प करा .
munotes.in
Page 72
72 मॉड्यूल IV
७
मानव िवकासाच े पैलू - 1
घटक रचना :
७.० उि ्ये
७.१ तावना
७.२ उपजीिवका
७.३ असमानता / िवषमता
७.४ िलंग
७.५ बाल मज ूर
७.६ वृ लोकस ं या
७.७ दा र ्य िनम ू लन
७.८ अ न स ुर ा (Food Security ):
७.९
७.० उि ्ये
मानवी िवकासा या िविवध प ैलूंचा अ यास आिण िव ेषण करण े हा या करणाचा म ु य
उ ेश आह े. देशा या सवा गीण आिथ क िवकासात मानवी िवकासाचा फार मोठा वाटा
आहे. मानवी िवकासाच े िविवध प ैलू जसे क उपजीिवका , असमानता , बालमज ुरी आिण
वृ लोकस ं येशी स ंबंिधत सम या ंवर काश टाकण े हे या करणाच े उि आह े. हे
सुर े या म ुद् ांवर देखील काश टाकत े.
७.१ तावना
एकूणच आिथ क िवकासाम य े मानवी िवकास मह वाची भ ूिमका बजावत े. मानवी िवकास
ही एक बह आयामी स ंक पना आह े कारण ती आिथ क, सामािजक , राजक य , सां कृितक
पैलूंची दखल घ ेते. मानवी िवकासाला अन ेक पैलू आहेत कारण त े मानवी काय मतेवर
प रणाम करणा या स ंक पना आिण सम या ंशी संबंिधत आह े.
munotes.in
Page 73
मानव िवकासाच े पैलू - 1
73 ७.२ उपजीिवका (LIVELIHOOD)
एखा ा य ची उपजीिवका (जीवन -प ती ) ही "जीवना या म ूलभूत गरजा (अ न,
पाणी, िनवारा आिण व ) सुरि त कर याच े साधन " यांचा संदभ देते.
उपजीिवक ेची या या द ैनंिदन जीवनासाठी आव यक असल े या ि याकलापा ंचा संच
हणून केली जात े. या गो ी आय ु यभर लागतात . याम य े पाणी , अ न, चारा, औषध े,
िनवारा , कपडे यांचा समाव ेश अस ू शकतो .
एखा ा य या उ दरिनवा हाम य े वतः या आिण या ं या क ुटुंबा या म ूलभूत गरजा
पूण कर यासाठी वर नम ूद केले या गरजा िमळव याची मता समािव असत े. हे
उप म सहसा वार ंवार आिण शा त आिण स मान दान कर या या प तीन े केले
जातात . उदाहरणाथ , मि छमारा ंची उपजीिवका मा शां या उपल धत ेवर आिण
वेशयो यत ेवर (availability and accessibility )अवल ंबून असत े.
उपजीिवक ेला "उदरिनवा ह करण े", "कुटुंबाला आधार द ेणे" िकंवा "माझी नोकरी " असेही
हटल े जात े. मुलत: मानव या या अि त वाची खा ी कर यासाठी धोरण े िवकिसत
करतो आिण अ ंमलात आणतो हण ून ही स ं ा वापरली जात े. यांचे जीवन जग याच े
साधन धो यात आल े आहे, नुकसान झाल े आहे िकंवा न झाल े आहे अशा लोका ंना
मदत कर याचा ज े हा सरकार , नागरी समाज आिण बा स ं था य न करतात त े हा
या श दामागील लपल ेली गुंतागुंत उघडक स य ेते.
च बस आिण कॉनरॉय या ं या मत े, उपजीिवका ह े उपजीिवक ेचे/जग याच े साधन आह े.
उपजीिवक ेम ये मता , मालम ा (भौितक आिण सामािजक दो ही स ंसाधना ंसह) आिण
जीवना या साधना ंसाठी िक ंवा जीवना या गरजा स ुरि त कर यासाठी आव यक
ि याकलाप समािव असतात . उपजीिवका शा त असत े जे हा ती तणाव आिण
ध या ंचा सामना क शकत े आिण यात ून साव शकत े आिण न ैसिग क संसाधना ंचा
आधार कमी न करता , आता आिण भिव यात आपली मता आिण मालम ा राख ू
शकते िकंवा वाढव ू शकत े.
सामािजक शा ा ंम ये, उपजीिवक ेची िव ता रत स ंक पना वापरली जात े जी सामािजक
आिण सा ं कृितक मा यमा ंचा समाव ेश करत े, हणज े " य , कुटुंब िकंवा इतर
सामािजक गटाकड े उ प न आिण /िकंवा संसाधना ंचे गाठोड े आहे जे या या गरजा प ूण
कर यासाठी वापरल े जाऊ शकत े िकंवा देवाणघ ेवाण होऊ शकत े. याम य े मािहती ,
सां कृितक ान , सामािजक जाळ े (networks )आिण कायद ेशीर अिधकार तस ेच
साधन े, जमीन आिण इतर भौितक स ंसाधन े यांचा समाव ेश अस ू शकतो ."
उदरिनवा हाची स ंक पना शा तता आिण मानवी ह का ंवर ल क ि त करणा या
संशोधनात , राजक य पया वरणशा ासार या े ात वापरली जात े. munotes.in
Page 74
मानव िवकासाचे अथ शा
74 लोक कस े िवकिसत होतात आिण आप ली उपजीिवका कशी राखतात ह े चांग या कार े
समजून घे यासाठी , आ ही खालील रचन ेचा उपयोग क या . ही आप याला खालील
गो ी समज ून घे याचा माग दान करत े
1. लोकांनी काढल ेली मालम ा
2. उपजीिवका कर यासाठी या ंनी िवकिसत क ेलेली धोरण े
3. उपजीिवका याम य े िवकिसत क ेली जाते तो स ंदभ आिण
4. असे घटक याम ुळे उपजीिवका ही ध क े आिण तणावा ंना कमी -अिधक माणात
बळी पडत े.
मालम ा म ूत असू शकत े, जसे क अ नधा याच े दुकान आिण रोख बचत , तसेच झाड े,
जमीन , पशुधन, अवजार े आिण इतर स ंसाधन े. मालम ा ही अम ूत देखील अस ू शकत े
जसे क अ न , काम आिण सहा य तस ेच सािह य , मािहती , िश ण , आरो य स ेवा आिण
रोजगारा या स ंध यावर दावा करण े.
लोक उपजीिवका कर यासाठी जी मालम ा िक ंवा भा ंडवल आकिष त करतात ती
समजून घे यासाठी या ंचे खालील पाच गटा ंम ये वग करण करण े हा आणखी एक माग :
a. मानवी भा ंडवल : कौश य, ान, आरो य आिण काम कर याची मता
b. सामािजक भा ंडवल : सामािजक स ंसाधन े, यात अनौपचा रक न ेटवक ,
औपचा रक गटा ंचे सद य व आिण सहकाय आिण आिथ क संधी स ुलभ करणार े
िव ासाच े नाते.
c. नैसिग क भा ंडवल : नैसिग क संसाधन े जसे क जमीन , माती, पाणी, जंगले आिण
म य पालन .
d. भौितक भा ंडवल : मूलभूत पायाभ ूत सुिवधा, जसे क र त े, पाणी आिण व छता ,
शाळा, मािहती आिण स ं ेषण (ICT); आिण उ पादका या व त ू उदा. साधन े,
पशुधन आिण उपकरण े ई.
e. आिथ क भा ंडवल : बचत, कज / ऋण आिण रोजगार , यापार आिण प ैसे
पाठव या ंमधून िमळणार े उ प न यासारखी आिथ क संसाधन े
उपजीिवका स ंदभ (Livelihood Context ) :
उपजीिवका ही सामािजक , आिथ क आिण राजक य स ंदभा म ये तयार क ेली जात े.
सं था, ि या आिण धोरण े, जसे क बाजार , सामािजक िनयम आिण जमीन मालक
धोरणे ही अन ुकूल प रणामासाठी मालम ेम ये वेश कर या या आिण वापर या या
आप या मत ेवर प रणाम करतात . हे संदभ बदलत असताना त े उपजीिवक ेचे नवीन
अडथळ े िकंवा संधी िनमा ण करतात . या खालील माण े आहेत. munotes.in
Page 75
मानव िवकासाच े पैलू - 1
75 a. उपजीिवका सामािजक स ंबंध संदभ : या प तीन े िलंग, वंश, सं कृती, इितहास ,
धम आिण नात ेसंबंध समाजा तील िविवध गटा ं या उपजीिवक ेवर प रणाम करतात .
b. सामािजक आिण राजक य स ंघटना : िनण य घे याची ि या , नागरी स ं था,
सामािजक िनयम आिण मानद ंड, लोकशाही , नेतृ व, स ा आिण अिधकार , भाडे
माग याची वत णूक.
c. शासन (Governance ) : रचना, श , काय मता आिण प रणामका रकता ,
अिधकार आिण ितिनिध व यासह सरकारी य ं णांचे व प आिण ग ुणव ा .
d. सेवा िवतरण : िश ण , आरो य , पाणी आिण व छता यासार या स ेवां या
िवतरणाम य े गुंतले या रा य आिण खाजगी े ातील स ं थांची प रणामकारकता
आिण ितसाद .
e. संसाधन व ेश सं था : सामािजक िनयम , चालीरीती आिण वत न (िकंवा 'खेळाचे
िनयम') जे लोका ं या स ंसाधना ंम ये वेश प रभािषत करतात
f. धोरण आिण धोरण ि या : या ि या ं ारे धोरण आिण कायद े िनधा रत आिण
अंमलात आणल े जातात आिण लोका ं या जीवनमानावर या ंचे प रणाम
g. उपजीिवका ही बदल या न ैसिग क वातावरणाम ुळे आकाराला य ेते. माती, हवा आिण
पा याची ग ुणव ा ; हवामान आिण भौगोिलक प रि थती ; ाणी आिण वन पत ची
उपल धता ; आिण न ैसिग क धो या ंची वार ंवारता आिण ती ता या सव गो ी
उपजीिवका िनण यांवर भाव पाडतात .
उपजीिवका धोरण े (Livelihood Stra tegies ) :
उपरो सामािजक , आिथ क, राजक य आिण पया वरणीय स ंदभा म ये लोक या
मालम ा / संसाधन े कशी िमळवतात आिण वापरतात , याव न एक उपजीिवका धोरण
तयार क ेले जाते. उपजीिवक े या धोरणा ंची ेणी आिण िविवधता च ंड आह े. एखादी
य या या / ित या गरजा प ूण कर यासाठी अन ेक ि याकलाप क शकत े. एक
िकंवा अन ेक य या साम ूिहक उपजीिवक े या धोरणाला हातभार लावणा या
ि याकलापा ंम ये गुंतू शकतात . कुटुंबात, कुटुंबाचा उदरिनवा ह आिण वाढ स म
कर यासाठी य अन ेकदा व ेगवेग या जबाबदा या वीकारतात . काही स ं कृत म य े,
हा गट एका लहान सम ुदायात िव ता शकतो , याम य े य स ंपूण समूहा या गरजा
पूण कर यासाठी एक काम करतात .
उपजीिवका अस ुरि तता (Livelihood Vulnerability ) :
िदले या उपजीिवक ेची ताकद क ेवळ या या उ पादक प रणामा ंव न मोजली जात
नाही, तर िततकेच ध क े, हंगामी बदल आिण कल (Trends ) यां या ितकारश ार े
मोजली जात े. ध या ंम ये नैसिग क आप ी , यु े आिण आिथ क मंदी या ंचा समाव ेश
असू शकतो . संसाधना ंची उपल धता , उ प ना या स ंधी आिण िविश उ पादन े आिण munotes.in
Page 76
मानव िवकासाचे अथ शा
76 सेवांची मागणी या ंम ये हंगामी चढ -उतार होऊ शकतात . अिधक िमक (हळू ह ळू
चढणारा more gradual ) आिण ब या चदा अ ंदाज लावता य े याजोग े, राजकारण आिण
शासनातील कल ( ड), तं ानाचा वापर , अथ शा आिण न ैसिग क संसाधना ंची
उपल धता , अनेक उपजीिवक े या भिव यात ग ंभीर अडथळ े िनमा ण क शकतात . हे
बदल मालम ेची उपल धता आिण या मालम ेचे "िजवंत" म ये पांतर कर या या
संध वर प रणाम करतात . अशा प रि थतीत , लोकांनी अि त वात राह यासाठी
िव मान धोरण े वीकारली पािहज ेत िकंवा नवीन धोरण े िवकिसत क ेली पािहज ेत.
उपजीिवका पर परावल ंबन (Livelihood I nterdependence ) :
उपजीिवक ेचे एक अ ंितम मह वाच े वैिश ्य हणज े यांचे पर परावल ंबन. खूप कमी
उपजीिवका या प ूण पणे वेग या /अलग (isolation ) अि त वात असतात . िदलेली
उपजीिवका ही मालम ा िमळव यासाठी आिण द ेवाणघ ेवाण कर यासाठी इतर
उपजीिवक ेवर अवल ंबून अस ू शकते. यापारी ह े मालाच े/व तूंचे उ पादन कर यासाठी
शेतक या ंवर, ते तयार कर या या ि या /काय प ती या ंवर आिण ाहक खर ेदी
कर यासाठी अवल ंबून असतात . उपजीिवका द ेखील मालम ा आिण बाजारप ेठेत
िमळव यासाठी एकम ेकांशी पधा करतात . अशा कार े, कोण याही िद ले या
उपजीिवक ेवरील सकारा मक आिण नकारा मक प रणाम इतरा ंवर प रणाम करतात .
उपजीिवका सहा याच े िनयोजन करताना ह े िवशेषतः मह वाच े आहे.
७.३ असमानता /िवषमता (INEQUALITIES )
िवषमता / असमानता हा मानवी िवकासाचा म ूलभूत आह े. संधी आिण जीवनातील
श यता (योग) या मधील अितर ेक असमानता या ंचा थ ेट प रणाम मानवी मता ंवर
होतो. ीमंत लोक आिण गरीब लोक , पु ष आिण मिहला , ामीण आिण शहरी भाग
आिण िविवध द ेश आिण गट या ं यात खोल मानवी िवकास असमानता कायम िदस ून
येते. या असमानता ग ैरसोय या पर पर बळकट स ंरचना तयार करतात या लोकांना
जीवन च ा ार े अ नुसरण करतात आिण िपढ ्यानिपढ ्या सा रत क े या जातात . हे
दो ही अ ंगभूत आिण साधनीभ ूत (instrumental ) कारणा ंनी चुक चे आहे. असमानता
ही सामािजक याया या म ूलभूत िनयमा ंचे उ ल ंघन करत े, तसेच ती िवकासासाठी ,
लोकशाहीसाठी आिण सामािजक एकत ेसाठी वाईट आह े.
असमानत ेचे, पुरावे सव आह ेत. आिण जरी त े मोजण े आिण सारा ंिशत करण े कठीण
असल े तरी, ब याच द ेशांम ये अशी भावना आह े क बर ेच अशा एका टोकाकड े जात
आहेत या या पलीकड े ते पुन ा करणे कठीण होईल . सव असमानता या हानीकारक
नसतात , परंतु यांना अयो य समजल े जात े या मा असतात . चंड तांि क बदल
आिण हवामान स ंकटे यां या छाय ेखाली , या असमानता ंनी जवळपास सवा नाच ास
िदला आह े. या असमानता सामािजक एकता आिण लोका ंचा सरकार , सं था आिण
एकमेकांवरील िव ास कमक ुवत करतात . असमानता यथ आहेत कारण या लोकांना
यां या कामावर आिण नागरी जीवनात या ं या प ूण मत ेपय त पोहोच यापास ून munotes.in
Page 77
मानव िवकासाच े पैलू - 1
77 ितबंिधत करतात तस ेच अथ यव था आिण समाजाला ास द ेतात. आिण टोकाला
गे यावर लोक र यावर उत शकतात .
युनायटेड नेश स ड े हलपम ट ो ामचा (UNDP) 2019 चा मानव िवका स अहवाल ,
मानवी िवकासातील असमानता समज ून घे यासाठी आिण द ूर कर यासाठी एक नवीन
चौकट उघडतो .
"उ प ना या पलीकड े, सरासरी या पलीकड े, आज या पलीकड े : 21 या
शतकातील मानवी िवकासातील असमानता " असमानत ेचे कोणत े कार मह वाच े आहेत
आिण या ंचे कारण काय आह े हे िवचारते. ती हे ओळखत े क अपायकारक (दु ,
दुभा वनापूण , वाईट) असमानता ही सामा यत : समाज आिण अथ यव थ ेतील यापक
सम या ंचे ल ण हण ून िवचारात घ ेतली जात े. ती हे देखील िवचारत े क कोणती धोरण े
अंतिन िहत चलका ंना हाताळ ू शकतात – अशी धोरण े जी एकाच व ेळी रा ा ंना या ंची
अथ यव था शा त आिण समान रीतीन े मानवी िवकासाचा िव तार कर यास मदत क
शकतात .
2019 चा मानव िवकास अहवाल अस े हणतो क न ेहमी माण े यवसाय हा नवीन
िपढीतील असमानता सोडवणार नाही . आज जगभरातील घटना ंव न अस े िदसून येते
क , दा र ्य, भूक आिण रो गांिव अभ ूतपूव गती क ेली अस ूनही, अनेक समाज ह े
पािहज े त से काम करीत नाहीत . असमानता , युनायटेड नेश स ड े हलपम ट ो ाम
(यूएनडीपी ) या नवीन अहवालान ुसार, हा जोडणारा धागा आह े.
“वेगवेगळे triggers लोकांना र यावर आणत आह ेत -- रे वे ितिकटाची िक ंमत,
पे ोलची िक ंमत, राजक य वात ं या या माग या ,िन प ता आिण यायाचा पाठप ुरावा
ई. हा असमानत ेचा नवा च ेहरा आह े, आिण या मानवी िवकास अहवालात नम ूद
के या माण े, UNDP शासक , अिचम ट ेनर हणतात क असमानता उपया ं या
पलीकड े नाही,”( inequality is not beyon d solutions .)
२० या शतकातील असमानता कमी होत असली तरीही , असमानत ेची नवीन िपढी
उदयास य ेत आह े :
जरी ब याच गो ी करण े बाके असल े तरी ह े सामा य ान आह े क अन ेक देशांम ये काही
मूलभूत असमानता हळ ूहळू कमी होत आह ेत. िविवध मानवी िवकास गटा ंमधील
देशांमधील असमानता कमी होत असली तरीही अ ंतर अज ूनही िव त ृत आह े.
आयुमा नातील , ाथिमक िश ण आिण मण वनी वापराय या स ंधी याम य ेकमी मानवी
िवकास असल ेले देश अिधक िवकिसत द ेशां या बरोबरीन े आहेत.
याउलट अिधक गत भागात असमानता ंदावत आह े. उ च मानवी िवकास असल े या
देशांमधील वृ ापकालीन दीघा यु य, उ च त ृतीयक िश ण न दणी आिण ॉडब ँडम य े
होत असल ेला अिधकािधक व ेश आह े या गो ी या ंचे नेतृ व वाढिवत आह ेत.
munotes.in
Page 78
मानव िवकासाचे अथ शा
78 मूलभूत मता ंमधील म ंद अिभसरण आिण विध त मता ंम ये जलद िवचलन :
ही नवीन असमानता ही असमानत ेब ल या िच ंतेम ये प वाढ हो यामागील एक म ु य
कारण अस ू शकत े: ही असमानता अशी आह े जी 21 या शतकातील स ंध चा फायदा
घे या या आिण ाना या अथ यव थ ेम ये काय कर या या ,आ हाना ंना त ड
दे या या मत ेसह लोका ं या मत ेला आकार द े या या (हवामान बदल सह ) मतेला
बळकाउ शकत े.
मानवी िवकासातील असमानता आय ु यभर साच ू शकत े, वारंवार श
असमतोलाम ुळे विचत वाढत ेसु ा : असमानता समज ून घेणे, अगदी उ प न
असमानता , हणज े उ प ना या पलीकड े पाहण े. वेगवेग या असमानता एकम ेकांशी
संवाद साधतात , तसेच या ंचा आकार आिण भाव एखा ा य या जीवनकाळात
बदलतो .
असमानता ज माप ूव च स ु होतात , आिण जर या ंचा ितकार क ेला गेला नाही तर
एखा ा य या आय ु यात याच े अंतर वाढ ू शकत े, िवशेषािधकार आिण ग ैरसोयी या
वयं-शा त रचना तयार क े या जातात . हे अनेक मागा नी घड ू शकत े: आरो य , िश ण
आिण पालका ंचे उ प न या ं यातील स ंबंध.
पालका ंचे उ प न आिण प रि थती म ुलां या आरो य , िश ण आिण उ प नावर प रणाम
करते . आरो य व ृ ीफलन / वणता (gradients ) - सामािजक -आिथ क गटा ंमधील
आरो यामधील असमानता - ज माप ूव सु होऊ शकत े आिण जमा होऊ शकत े. जे हा
असे घडत े, असमानता वाढतात आिण आवत त होतात : कमी उ प न असल े या
कुटुंबात ज मल े या म ुलांना खराब आरो य आिण कमी िश णाचा धोका असतो . कमी
िश ण घ ेतले यांना इतरा ंइतकेच पैसे िमळ याची श यता कमी असत े, तर खराब
आरो य असल े या म ुलांची शाळा चुक याची श यता असत े. आिण ज े हा म ुले मोठी
होतात , ते हा त े सामा यत : समान सामािजक -आिथ क ि थती असल े या एखा ा
य शी भागीदारी करतात याम ुळे िपढ्यानिपढ ्या असमानत ेला बळकटी िमळत े.हे एक
असे च आह े जे सहसा ख ंिडत करण े कठीण असत े. जे हा ीम ंत लोक ं धोरणे करतात
यांना आकार द ेतात त े हा ती धोरण े यांना वत : ला आिण या ं या म ुलांना अन ुकूल
असतात - ते सहसा अस ेच करतात - याम ुळे उ च तरावरील उ प न आिण स ंधी
वाढतात . आ या ची गो नाही , क गितशीलता ही अिधक असमान समाजा ंम ये कमी
असत े.
िश ण , तं ान आिण हवामान बदला या आसपास असमानत ेची एक नवीन िपढी
उघडत (तयार होत ) आहे. या अहवालान ुसार दोन भ ूकंपीय बदल , यावर िनय ं ण न
ठेवता, औ ोिगक ा ंतीनंतर न पािहल े या कार या समाजात 'नवीन महान िवचलन '
सु क शकतात .
उदाहरणाथ , अितशय उ च मानवी िवकास असल े या देशांम ये िनि त ॉडब ँडची
सद यता १५ पट वेगाने वाढत आह े आिण त ृतीय तरीय िश ण असल े या ौढा ंचे munotes.in
Page 79
मानव िवकासाच े पैलू - 1
79 माण कमी मानवी िवकास असल े या द ेशां या त ुलनेत सहा पटीन े अिधक व ेगाने वाढत
आहे. अहवाल तीन ट या ंत असमानत ेचे िव ेषण करतो : उ प ना या पलीकड े ,
सरासरी या पलीकड े आिण आज या पलीकड े. परंतु असमानत ेची सम या उपया ं या
पलीकड े नाही, ती हाताळ यासाठी धोरणा मक पया यांची ज री तािवत करत े.
उ प ना या पलीकड े िवचार करण े (Thinking beyond income) :
2019 मानव िवकास िनद शांक (HDI) आिण याचा िस टर िनद शांक, 2019
असमानता -समायोिजत मानव िवकास िनद शांक या यामत े िश ण , आरो य आिण
राहणीमाना या असमान िवतरणान े देशां या गतीला अडथळा आणला आह े. या
उपाया ंमुळे, 2018 म ये असमानत ेमुळे 20 ट के मानवी िवकास गती गमावली ग ेली
आहे. हणून, या अहवालात अशा धोरणा ंची िशफारस क ेली आह े जी उ प नाकड े
पाहतेच पर ंतु उ प ना या पलीकड े जाऊन िवचार करत े. या िशफारसी प ुढील माण े
आहेत:
सुरवातीच े बालपण आिण आजीवन ग ुंतवणूक Early childhood and lifelong
investment ) : असमानता ज माप ूव च स ु होत े आिण आरो य आिण िश णातील
फरका ंमुळे वाढ ू शकत े, ौढ वापय त. उदाहरणाथ , अमे रकेमधील यावसाियक
कुटुंबातील म ुले ही क याण लाभ िमळिवणा या क ुटुंबातील म ुलांपे ा ित पट श द बोल ू
शकतात , याचा प रणाम आय ु यात न ंतर या चाचणी ग ुणांवर होतो . याला स ंबोिधत
कर यासाठी धोरण े, लहान म ुलांचे िश ण, आरो य आिण पोषण याम य े गुंतवणूक
कर यासह , मुलां या ज माप ूव िकंवा ज माप ूव सु होण े आव यक आह े.
उ पादकता (Productivity ): अशा ग ुंतवणुक एखा ा य या आय ु यभर चाल ू
रािह या पािहज ेत, जे हा त े िमक बाजारात आिण न ंतर कमाई करत असतात .
अिधक उ पादक काय बल असल े या द ेशांकडे उ च तरावर स ंप ीच े क ीकरण
माण कमी असत े, उदाहरणाथ , मजबूत युिनयनला समथ न देणा या धोरणा ं ारे
स म, यो य िकमान व ेतन लाग ू करण े, अनौपचा रक त े औपचा रक अथ यव थ ेकडे
माग तयार करण े, सामािजक स ंर णाम य े गुंतवणूक करण े, आिण मिहला ंना
कामा या िठकाणी आकिष त करण े. अथा त, केवळ उ पादकता वाढिव यासाठी
धोरणे पुरेशी नाहीत . िनयो या ंची वाढती बाजार श कामगारा ं या घट या
उ प ना या वाट ्याशी जोडल ेली आह े. अिव ास आिण इतर धोरण े बाजारा या
साम या चे असंतुलन दूर कर यासाठी मह वाची आह ेत.
साव जिनक खच आिण वाजवी कर (Public spending and fair
taxation ): अहवालात असा य ुि वाद आह े क कर आकारणी वतःह न पािहली
जाऊ शकत नाही , परंतु ती आरो य , िश ण आिण काब न-क ि त जीवनश ैली या
पया यांवरील साव जिनक खचा सह त े धोरणा ं या णालीचा भाग असावी .
आंतररा ीय कर आकारणीसाठी नवीन त वा ंचे मह व अधोर ेिखत क न ,
अथ यव थ ेत िन प ख ेळ सुिनि त कर यात मदत कर यासाठी , कॉप र ेट कर munotes.in
Page 80
मानव िवकासाचे अथ शा
80 दरांम ये तळापय तची शय त टाळ यासाठी , िवशेषत: िडिजटलायझ ेशनमुळे मू यांचे
नवीन कार य ेतात, आिण कर चोरी शोधण े आिण ितब ंध करण े यासाठी
अिधकािधक , देशांतग त धोरण े जागितक कॉप र ेट कर चचा ारे तयार क ेली जातात ,
सरासरी या पलीकड े पाहण े (Looking beyond averages ) :
मानवी िवकास अहवाल अस े हणतो क , सरासरी ही अन ेकदा समाजात काय चालल े
आहे ते लपिवत ेआिण त े एक मोठी कथा सा ंग यासाठी उपय ु ठ शकतात ,
असमानत ेचा भावीपण े सामना कर यासाठी धोरण े तयार कर यासाठी अिधक
तपशीलवार मािहती आव यक आह े. ग रबी या अन ेक आयामा ंना सामोर े जा यासाठी ,
अपंग लोका ंसार या सवा त माग े रािहल े या लोका ं या गरजा प ूण कर यासाठी आिण
ल िगक समानता आिण स मीकरणाला चालना द े यासाठी ह े खरे आहे. उदाहरणाथ :
िलंग समानता (Gender equality ) : असे अहवालात नम ूद केले आ ह े क
स या या जो कल आह े या या आधार े,केवळ आिथ क संध मधील ल िगक अ ंतर
कमी कर यासाठी २०२ वष लागतील .अ याचारावरील मौन भ ंग होत असल े तरी
मिहला ं या गतीसाठी काच ेची कमाल मया दा (glass ceiling ) कमी होत नाही .
याउलट ही प पात आिण िति या ंची कथा आह े. उदाहरणाथ , या व ेळी 2030
पय त शा त िवकास उि े (SDGs) गाठ यासाठी गतीचा व ेग वाढवायचा आह े,
याच वेळी अहवालाचा 2019 िलंग असमानता िनद शांक सांगतो क गती य ात
कमी होत आह े.अहवालातील एक नवीन "सामािजक िनयम / माण िनद शांक" असे
सांगतो क म ू यांकन क ेले यामधील िन या द ेशांम ये, अिलकड या वषा त ल िगक
पूवा ह वाढला आह े. ७७ देशांतील स ुमारे प नास ट क े लोका ंनी सा ंिगतल े क ,
यांना अस े वाटत े क प ु ष मिहला ंपे ा चा ंगले राजक य न ेते बनवतात , तर 40
ट या ंह न अिधक लोका ंना अस े वाटत े क प ु ष चा ंगले यावसाियक अिधकारी
बनवतात . हणून, अंतिन िहत प ूवा ह, सामािजक िनयम आिण श स ंरचना
संबोिधत करणारी धोरण े मह वाची आह ेत.
आज या पलीकडच े िनयोजन (आज या पलीकड े िनयोजन ) :
आज या पलीकड े पाहता , अहवाल अस े िवचारतो क िवश ेषत: 22 या शतकापय त या
जीवनाला आकार द ेणा या खालील दोन भ ूकंपीय बदला ंकडे पाहता असमानता
भिव यात कशी बदल ू शकत े?
हवामानाच े संकट (The climate crisis ) :
जागितक िनष ेधा या ेणीनुसार, काब नवर िक ंमत ठ ेव यासार या हवामाना या
संकटाचा सामना कर यासाठी बनवल ेली मह वप ूण धोरण े चुक या प तीन े
यव थािपत क ेली जाऊ शकतात उदा . जे यां या उ प नाचा अिधक खच , यां या
ीमंत शेजा या ंपे ा, ऊजा -क ि त व त ू आिण स ेवांवर करतात या कमी ीम ंत
लोकांमधील समजली /(आकलन झाल ेली )जाणारी आिण वा तिवक असमानता वाढ ू munotes.in
Page 81
मानव िवकासाच े पैलू - 1
81 शकते,.. अहवाल ल ेखकां या मत े जर यापक सामािजक धोरण प तीचा भाग हण ून
करदा या ंना फायदा हो यासाठी काब न या िकमतीत ून िमळणा रा महस ूल 'पुन ि या'
केला गेला अस ेल, तर अशा धोरणा ंमुळे असमानता वाढ याऐवजी कमी होऊ शकत े.
तांि क प रवत न (Technological transformation ) :
नवीकरणीय ऊजा आिण ऊजा काय मता , िडिजटल िव आिण िडिजटल आरो य
उपाया ं या व पातील त ं ान हे जर संधी वरीत ह तगत आिण यापकपण े वाटून
घेत यास , असमानत ेचे भिव य भ ूतकाळापास ून कस े खंिडत होऊ शकत े याची झलक
देते. औ ोिगक ा ंतीने केवळ औ ोिगक द ेश आिण ाथिमक व त ूंवर अवल ंबून
असल े या द ेशांमधील मोठा फरकच उघडला नाही तर याने असे उ पादन माग देखील
सु केले जे हवामान स ंकटात पराभ ूत झाल े.
टेनर अस े हणाल े क “हा मानवी िवकास अहवाल मा ंडतो क प तशीर असमानता
आप या समाजाच े िकती ग ंभीर न ुकसान करत आह े आिण का ”. “असमानता ही क ेवळ
आप या श ेजा या या त ुलनेत कोणी िकती कमावत े यावर नाही . हे संप ी आिण
श या असमा न िवतरणािवषयी आह े: आज लोका ंना र यावर आणणार े सामािजक
आिण राजक य िनयम आिण काही बदल न झा यास भिव यात अस े वित त करतील .
असमानत ेचा खरा च ेहरा ओळखण े ही पिहली पायरी आह े; पुढे काय होईल ही िनवड
येक ने याने केली पािहज े.”
मोजमाप (Measurement ) :
आिथ क अस मानता ही अशी म ूलभूत असमानता आह े जी एका य ला िविश भौितक
िनवड ना परवानगी द ेते, तर द ुस या य ला या िनवडी नाकारत े. अथ यव थ ेतील
असमानता िकती माणात आह े याचा अ ंदाज घ े यासाठी खालील प रमाण े वापरल े
जातात :
I. उ प नाच े वैयि क िक ंवा आकार / माप िव तरण (The Personal or Size
Distribution of Income )
II. उ प ना या िवतरणाचा काया मक िक ंवा घटक वाटा (The Functional or
Factor Share of Distribution of Income )
I. उ प नाच े वैयि क िक ंवा आकार िवतरण : असमानत ेचे सवा त सामा यपण े वापरल े
जाणार े माप. याला आकार िवतरण अस ेही हणतात आिण ह े वैयि क य आिण
यांना िमळणा या एक ूण उ प नाशी स ंबंिधत आह े. हे उ प न कोण या मागा ने ा झाल े
याचा िवचार करत नाही . या या प ती खालील माण े आहेत.
munotes.in
Page 82
मानव िवकासाचे अथ शा
82 a. कुझनेटचे माण /गुणो र (Kuznet’s Ratio ) :
नोबल िवज ेते सायम न कुझनेट यांनी वापरल े.
देशातील अ य ंत गरीब आिण अितशय ीम ंत अशा दोन टोका ंमधील असमानत ेचे
माण मोज यासाठी वापरल े जाते.
सव य च े वैयि क उ प न चढ या मान े मांडले जात े आिण न ंतर एक ूण
लोकस ं येला वेगवेग या गटा ंम ये िकंवा आकारा ंम ये िवभागल े जाते.
वाढ या उ प ना या पातळीन ुसार लोकस ं येचे सलग ि व ंटाइल (पाचवा ) िकंवा
डेसील (दशमा ंश) म ये िवभागण े आिण न ंतर य ेक उ प न गटाला एक ूण रा ीय
उ प नाच े िकती माणात ा झाल े हे िनधा रत करण े ही एक सामा य प त आह े.
उ प न असमानत ेचे एक सा मा य माप हणज े शीष 20% आिण खाल या 40%
लोकस ं येला िमळाल े या उ प नाच े गुणो र (कुझनेट गुणो र ).
b. लॉरे झ व :
लॉरे झ व ह े उ प न िक ंवा स ंप ी या िवतरणाच े िच ल ेिखय(आलेख) ािफकल
ितिनिध व आह े. हे मॅ स ओ . लॉरे झ या ंनी 1905 म ये संप ी िवतरणातील
असमानत ेचे ितिनिध व कर यासाठी िवकिसत क ेले होते.
आपण अस े गृहीत ध क आप याकड े 100 उ प न कमावणा या क ुटुंबांचा सम ूह
अ ावर स ंचयी ट क ेवारीत दाखवला आह े. उ प नाची एकि त ट क ेवारी य अ ावर
दाखवली आह े. िबंदू 20 वर आप याकड े लोकसं ये या सवा त कमी (सवा त गरीब )
20% आहे, िबंदू 60 वर आप याकड े तळातील 60% आहे आिण अ ा या श ेवटी सव
100% लोकस ं या आह े. लोकस ं ये या य ेक ट क ेवारी ार े (य-axis) ा झाल ेले
एकूण उ प न द ेखील 100% पय त एकि त आह े. अशा कार े दो ही अ समान ला ंब
आहेत.
आकृती . ७.१ munotes.in
Page 83
मानव िवकासाच े पैलू - 1
83 खालील दोन आक ृ या असमानत ेची साप े पातळी प करतात
आकृती . ७.२
आकृती ‘a’ म ये आप याला उ प नाच े तुलनेने समान िवतरण िमळत े आिण आक ृती
‘b’ म ये आप याला उ प नाच े तुलनेने असमान िवतरण िमळत े. आकृती "a" म ये
लॉरे झ व इि वटी र ेषेजवळ आह े आिण आक ृती "b" म ये लॉरे झ व इि वटी
रेषेपासून दूर आह े.
C. िगनी ग ुणांक (Gini Coefficient ) :
इटािलयन सा ंि यक शा ा ंनी 1912 म ये आणखी एक सोयी कर प त तयार क ेली.
देशाम य े उ प न असमानत ेची साप े पदवी कण आिण लॉर े झ व या ं यातील
े फळा या एक ूण े फळान े भागून गुणो र िमळवता य ेते. अधा चौरस याम य े व
आहे. याला ‘िगनी एका ता माण ’ िकंवा ‘िगनी ग ुणांक’ असे हणतात . हे शू य (प रपूण
इि वटीच े करण ) ते एक (प रपूण असमानत ेचे करण ) दर यान बदल ू शकत े. Gini
गुणांक िजतका मोठा अस ेल िततका आिथ क असमानता आिण याउलट .
आकृती . ७.३ munotes.in
Page 84
मानव िवकासाचे अथ शा
84
आकृती . ७.४
I. फं शनल िवतरण : याला उ प नाच े घटक वाटा िवतरण अस ेही हणतात -
येक घटकाचा (जमीन , म, भांडवल इ .) एकूण रा ीय उ प नातील वाटा
प करतो . SS हा मज ुराचा प ुरवठा व आह े आिण DD हा मासाठी मा गणी
व आह े.
La=f(W) ----- थेट संबंधाचा S.
La=f(W) ----िवलोम स ंबंधासाठी D
वेतन िवध ेयक = वेतन दर x रोजगार पातळी .
वेतन िबल = े ओव ेल. नफा = DWE
आकृती . ७.५
७.४ िलंग (GENDER )
मानवी िवकासाची स ंक पना अस े दश िवते क िवकासाच े खरे उि ह े मानवी जीवनाची
गुणव ा सुधारणे हे आह े. ही एक अशी ि या आह े जी मानवाला या ंची मता
ओळख यास , आ मिव ास िनमा ण कर यास आिण स मानाच े आिण प रप ूण जीवन munotes.in
Page 85
मानव िवकासाच े पैलू - 1
85 जग यास स म करत े. आिथ क वृ ी हा िवकासाचा एक मह वाचा घटक आह े, परंतु ते
वतःच े येय अस ू शकत नाही िक ंवा ते अिनि त काळासाठी प ुढे जाऊ शकत नाही .
जरी लोक िवकासासाठी िनधा रत क ेले या उि ा ंम ये िभ न असल े तरी काही
साव ि क ्या भासमान आह ेत. याम य े दीघ आिण िनरोगी जीवन , स य
जीवनमानासाठी आव यक स ंसाधना ंपय त िश ण व ेश, राजक य वात ं य, हमी िदल ेले
मानवी ह क आिण िह ंसाचारापास ून वात ं य या ंचा समाव ेश होतो . या सव बाबतीत
आपल े जीवन चा ंगले झाले तरच िवकास खरा आह े.
वंश आिण वा ंिशकत े माण े, िलंग ही एक सामािजक रचना आह े. हे मिहला आिण
पु षां या भ ूिमका, अिधकार , जबाबदा या आिण कत ये प रभािषत आिण व ेगळे करत े.
ि या आिण प ु षांमधील ज मजात ज ैिवक फरका ंचा अथ समाजा ार े सामािजक
अपे ांचा एक स ंच तयार कर यासाठी क ेला जातो जो ि या आिण प ु षांसाठी यो य
असल े या वत नाची या या करतो आिण ज े समाजातील अिधकार , संसाधन े आिण
साम या साठी मिहला आिण प ु षां या िभ न व ेशाचे िनधा रण करतात . जरी या
फरका ंचे िविश व प आिण माण एका समाजापास ून दुस या समाजात बदलत असल े
तरी, ते सामा यत : पु षांना अन ुकूल असतात , याम ुळे अिधकाराम य े असमतोल आिण
जगभरातील बह त ेक समाजा ंम ये अि त वात असल ेली ल िगक असमानता िनमा ण होते.
FAO ारे िलंगाची या या 'पु ष आिण ि या या ं यातील ीकोना मक आिण भौितक
असे दो ही स ंबंध, अशी क ेली आह े. ी िक ंवा पु ष या ं या ल िगक व ैिश ्यांमुळे िलंग
जैिवक ्या िनि त क ेले जात नाही तर सामािजक र या तयार क ेले जाते. हे समाजा चे
एक क ीय आयोजन त व आह े, आिण अन ेकदा उ पादन आिण प ुन पादन , उपभोग
आिण िवतरणा या ि य ेवर िनय ं ण ठ ेवते’ (FAO, 1997 ). ही या या अस ूनही, िलंग
ही केवळ मिहला ंचीच जािहरात (पुर कार ) आहे असा ग ैरसमज क ेला जातो . तथािप ,
FAO या य ेव न आपण अस े पाहतो , िलंग सम या या ि या ंवर, पु ष आिण ि या
यां यातील स ंबंध, यां या भ ूिमका, संसाधना ंवर व ेश आिण िनय ं ण, मांचे िवभाजन ,
आवडी आिण गरजा यावर ल क ि त करतात . िलंग संबंध हे घरगुती सुर ा, कौटुंिबक
क याण , िनयोजन , उ पादन आिण जीवना या इतर अन ेक पैलूंवर प रणाम करतात
( ावो-बॉमन, 2000 ).
िलंग हा य आिण समाजा या आिथ क, सामािजक , दैनंिदन आिण खाजगी
जीवनातील य ेक पैलूचा आिण समाजान े पु ष आिण ि या ंना िदल े या िविवध
भूिमकांचा एक अिवभा य घटक आह े.
िलंग हा सामािजक र या तयार क ेलेला भूिमका आ िण जबाबदा या ंचा संच आह े जो म ुलगी
आिण म ुलगा िक ंवा मिहला आिण प ु ष अस याशी स ंबंिधत आह े आिण काही
सं कृत म य े तृतीय िक ंवा इतर िल ंग यां याशी स ु ा स ंबंिधत आह े. िलंग सम या ंम ये
मिहला आिण प ु षांचे जीवन आिण समाजातील प रि थतीशी स ंबंिधत सव पैलू आिण
िचंता या ंचा समाव ेश होतो , ते एकम ेकांशी कस े संबंध ठेवतात , संसाधना ं या व ेश आिण munotes.in
Page 86
मानव िवकासाचे अथ शा
86 वापरातील फरक , यांचे ि याकलाप आिण बदल , ह त ेप आिण धोरणा ंवर ते क से
िति या द ेतात.
सव साधारणपण े, िलंग हणज े अ या भ ूिमका, वत न, ि याकलाप , गुणधम आिण स ंधी
यांना कोण ताही समाज म ुली आिण म ुले आिण मिहला आिण प ु षांसाठी यो य मानतो .
िलंग हे जैिवक िल ंगा या द ुहेरी े यांशी संवाद साधत े, परंतु ते याप े ा वेगळे आहे.
ी-पु ष समानत ेचा अथ असा आह े क ि या आिण प ु षांची िभ न वत नं, आका ं ा
आिण गरजा समान रीतीन े िवचारात घ ेत या जातात , यांचे मू य आिण समथ न केले
जाते. याचा अथ असा नाही क ि या आिण प ु ष सारख ेच झाल े पािहज ेत, परंतु यांचे
अिधकार , जबाबदा या आिण स ंधी या या ज मान े पु ष आह ेत क ी यावर अवल ंबून
नसावीत .
ल िगक समानत ेमुळे मानवी िवकासावर चा ंगले प रणाम होतात . जागितक िवकास
अहवाल 2012 : िलंग समानता आिण िवकास (WDR 2012 ) चा हा मह वाचा िन कष
आरो य , िश ण आिण सामािजक स ंर ण आिण कामगारा ंम ये ल िगक समानत ेला
पािठंबा दे यासाठी जागितक ब ँक सम ूहा या वचनब त ेला अधोर ेिखत करतो . बँके या
जागितक धो रणे आिण या े ातील द ेश काय मांचे उि ी -पु ष आिण
लोकस ं येतील गटा ंमधील असमानता कमी करण ेहे आह े. हे सा य कर यासाठी ,
बँके या या े ातील सहा याम य े कुटुंब िनयोजन आिण प ुन पादक आरो य स ेवांम ये
वेश वाढवण े, िश णाम य े ल िगक समानत ेला ो साहन द ेणे, सामािजक स ुर ा जाळ े
आिण िवमा दान करण े आिण लोका ंना आव यक स ंसाधन े आिण कौश य े ा
कर यात मदत करण े समािव आह े.
जागितक िवकास अहवाल (WDR ) 2012 हे दश िवतो क ल िगक समानता ही आरो य ,
िश ण , सामािजक स ंर ण आिण म या ंमधील गुंतवणूक आिण प रणामा ंना आकार द ेते.
चिलत िल ंग भूिमका, सामािजक िनयम आिण सामािजक न ेटवक / जाळं हे
संसाधना ंवरील िनय ं णावर आिण स ेवां या स ंधीवर/ िशरकावावर भाव टाकतात आिण
अनेक सं थां ारे लागू केलेले िनयम आिण मानद ंड मिहला आिण प ु षां या ि थतीला
आकार देतात. तथािप , ब याचदा या स ेवा पु ष आिण ि या या ं यासाठी समान
वेशयो य िक ंवा परवड याजो या नसतात , िलंग मानद ंड, भेदभाव आिण बाजारातील
अपयशा ंमुळे होणार े प रणाम कमी होतात . िश णाम य े, मुली िक ंवा मुलांम ये ल िगक
अंतर िटक ून राहण े हे शाल ेय िश ण य ात ान आिण कौश य े िनमा ण करत े क
नाही यावर अवल ंबून असत े आिण िल ंग, थान , अपंग व आिण उ प नावर आधा रत
अनेक गैरसोयीचा सामना करणा या ंसाठी ह े अपयश सवा त गंभीर असत े. उदाहरणाथ ,
गरीब घरा ंम ये मुलांपे ा म ुल साठी कमी माणातील आिण कमी दजा चे िश ण ह े
अनेकदा मोठ े अडथळ े असतात .
िमक बाजारात मिहला ंना अन ेक गैरसोय चा सामना करावा लागतो . ल िगकतावादी
पूव हांना त ड द े याबरोबरच , यांनी गृिहणी आिण प ैसा कमावणा या या द ुहेरी भूिमकांचा
ताळम ेळ साधला पािहज े. हे सहसा या ं या कामाची ि थती , यां या कामा या िदवसाची munotes.in
Page 87
मानव िवकासाच े पैलू - 1
87 लांबी आिण रचना आिण या ं या पगारा या पातळीवर प रणाम करत े. या यित र ,
रोजगार े ाम य े पु षांपे ा ि या ंना कमी वाव आिण मता तस ेच समान कामासाठी
कमी व ेतन िमळत े.
ग रबी (Poverty ) :
ग रबीची या या अिनि त िक ंवा अि त वात नसलेले उ प न आिण शा त जीवन
प रि थती स ुिनि त कर यासाठी आव यक असल े या स ंसाधना ंम ये वेश/ िशरकाव
नसणे यांचे संयोजन हण ून केली जाऊ शकत े. गरीबी ही सहसा उपासमार , कुपोषण,
खराब आरो य , उ च म ृ यू आिण िवक ृती दर , अपुरे िश ण आिण अिनि त आिण
अ वा य कर ग ृहिनमा ण या ं या हातात हात घाल ून असत े. अ यासात ून दा र ्याचे
वाढते ीकरण िदस ून आल े आहे. ामीण भागात , जेथे सेवा आिण नोकरी या स ंधी
शहरी भागाप े ा कमी आह ेत, तेथे ग रबीही अिधक ती आह े. यांना उ पादन घटक ,
सेवा आिण स ंसाधन े जसे क पत /ऋण, जमीन, वारसा , िश ण , मािहती , िव तार स ेवा,
तं ान आिण श ेती िनिव ा , तसेच िनण य घे या या अिधकारात व ेश िमळ याची
श यता कमी आह े अशा ि या ंसाठी प रि थती अिधक वाईट आह े. . मिहला ंमधील
ग रबी कायम राह याच े आणखी एक कारण हणज े घरातील ल िगक अस ुरि तता . जे हा
गरीब क ुटुंबांना या ं या सव मुलांना शाळ ेत पाठवण े परवडत नाही , ते हा पालक
मुलांम ये गुंतवणूक कर यास आिण म ुल ना घरग ुती कामासाठी िक ंवा काही उ प न
िमळव ून देणा या ि याकलापा ंसाठी घरी ठ ेव यास पस ंती देतात.
कौटुंिबक जीवन (Family Life ) :
सव समाजात , ि या या म ुलांची, वृ ांची आिण आजार ची म ु य काळजी घ ेतात आिण
बह तेक घरग ुती काम े करतात . ि या ं या जीवनावर प ुन पादनाचा मोठा प रणाम होतो ,
याचा या ं या आरो यावर , िश णावर , रोजगारावर , उ प न िमळव या या स ंध वर
(कमाई या स ंधी) ती आ िण थ ेट प रणाम होतो . िवकसनशील द ेशांतील मिहला दोन
तृतीयांश ते तीन चत ुथा श घरग ुती काम करतात असा अ ंदाज आह े. सव साधारणपण े
मिहला - मुख आिण प ु ष- मुख कुटुंबांमधील फरका ंचा कौट ुंिबक जीवना या सव
पैलूंवर प रणाम होतो : जसे क क ुटुंबाचा आकार आिण रचना आिण त े कसे चालवल े
जाते; पोषण; मुले वाढिवण े; आिण उपल ध उ प न .
जैिवक ्या, पु ष आिण ि या ं या आरो या या गरजा व ेगवेग या असतात , परंतु
चिलत सामािजक आिण सा ं कृितक नम ु यांमधून उ वणारी जीवनश ैली आिण
सामािजक र या विण त भूिमका द ेखील आरो य िच ात एक भूिमका बजावत े. पु ष ह े
सव साधारणपण े यावसाियक रोग , कामा या िठकाणी अपघात , धू पान, म पान आिण
इतर कार या मादक पदाथा या स ेवनाने बळी पड याची श यता अिधक असत े.
पु षांम ये कक रोग आिण दय व र वािह यास ंबंधी जखम आिण रोग (पु षां या
मृ यूचे मुख कारण ) जा त आह ेत. मिहला ंचे आरो य धोक े, हे मु यतः प ुन पादनाशी
िनगडीत आह ेत. यांना गभ धारणेदर यान अश पणा , कुपोषण, यकृताचे आजार ,
मले रया, मधुमेह आिण इतर आजार अिधक अस ुरि त बनवतात . munotes.in
Page 88
मानव िवकासाचे अथ शा
88 िश ण (Education ) :
येथे "िश ण " चा अथ "शालेय िश ण " असा घेतला ग ेला आह े, कारण या श दाचा अथ
केवळ औपचा रक िश णा या पलीकड े आहे.वाढ या पधा मक िमक बाजाराला उ च
तरावरील िश णाची गरज आह े. ते नसल े या लोका ंची वाढती ग ैरसोय होत आह े.
पु षांपे ा ि या अिशि त आह ेत; आिण द ेशाचा सा रता दर िजतका कमी असेल
िततके दोन िल ंगांमधील अ ंतर जा त अस ेल.
पया वरण (The environment ) :
पया वरणीय हासाचा प रणाम हा काय भार (Workload) आिण जीवना या ग ुणव े या
बाबतीत िल ंग-िवभेिदत आह े; नैसिग क साधनस ंप ी या हासाचा सवा िधक फटका
मिहला ंना बसतो . बह तेक िवकसनशील द ेशांमधील ामीण भागात , ि या द ैनंिदन
यव थापन आिण न ैसिग क संसाधना ं या वापरासाठी तस ेच अ न िपक े वाढव ून, वन
उ पादन े गोळा क न आिण लाक ूड आिण पाणी आण ून कुटुंबाचा उदरिनवा ह
कर यासाठी जबाबदार असतात . िव तीण आिण वाढती ज ंगलतोड आिण जल ोता ंचे
कोरड े पडणे याम ुळे मिहला ंना अिधक द ूर अंतरावर जा यास भाग पाडल े जात े,
जीवनाव यक व त ूंचे उ पादन आिण शोध यात अिधक व ेळ आिण श खच होते
आिण या ंना अिधक उ पादन म , अिधक फायद ेशीर ि याकलापा ंम ये गुंतणे आणखी
कठीण होत े.
साव जिनक आिण धोरण -िनधा रण े (The public and policy -making
spheres) :
ल िगक असमानता ह े साव जिनक आिण धोरण -िनधा रण े ांचे कायम व पी व ैिश ्य
आहे. सरकार , िवधान म ंडळे आिण जनमतावर प रणाम करणा या इतर अन ेक
मह वा या े ांम ये मिहला ंचे ितिनिध व कमी आह े, जसे क जनस ंपक , कला, धम
आिण स ं कृती.
ल िगक समानत ेचा चार (Promoting Gender Equality) :
i. पधा मक बाजारप ेठेची िनिम ती : सेवा, रोजगार , कौश य े आिण िव प ुरवठा या ार े
ही ल िगक समानता स ुधारेल. यामुळे िमक बाजार अिधक पधा मक बन ू शकतो .
अनेकदा रोजगारातील असमानत ेचा िश णातील असमानत ेपे ा वाढीवर मोठा प रणाम
होतो. मिहला ंसाठी वाढ या उ ोजक य स ंधीमुळे उ पादना ं या बाजारप ेठेतील
पधा मकता वाढत े.
ii. भौितक भा ंडवल/आिथ क िवकासाला चालना : मिहला ंचा रोजगार आिण
उ ोजकता वाढव ून, उ च घरग ुती बचत दर श य होऊ शकतात आिण उ प ना या
समान िवतरणा ार े अिधक ग ुंतवणूक सा य क ेली जाऊ शकत े. munotes.in
Page 89
मानव िवकासाच े पैलू - 1
89 iii. काय ाच े रा य बळकट करण े : काय ाच े रा य बळकट करण े मिहला ं या अिधक
सुरि तत ेशी स ंबंिधत आह े; जे हा ि या समाजात अिधक प ूण पणे सहभागी होतात ,
ते हा द ेश सव नाग रका ंसाठी स ुरि त आिण अिधक सम ृ असतात . मिहला ंचा वाढता
राजक य आिण कम चारी सहभाग आिण ाचाराची खालची पातळी या ं यात एक लहान
परंतु सांि यक य ्या मह वप ूण संबंध आह े.
iv. यापारासाठी मोकळ ेपणाची स ुिवधा : भेदभाव हा मिहला ंना यापार आिण
उ ोजकत ेम ये गुंत यापास ून ितब ंिधत करतो , हणून, यापारात ल िगक समानत ेला
मदत करणारी िविवध धोरण े िवकिसत क न यापारासाठी मोकळ ेपणा स ुलभ करण े
आव यक आह े.
v.मानवी भा ंडवलात वाढ हो यास ो साहन द ेणे: मिहला ंसाठी घरग ुती े ात
(घरगुती स ंसाधन े आिण क ुटुंबाचा आकार ) अिधक िनय ं ण असण े हे पुढील िपढीच े
मानवी भा ंडवल आह े. मुलांवर उ प न खच कर याची श यता ि या ंकडून अिधक
असत े. घरातील भ ेदभावाम ुळे, िहंसाचार सहन करणा -या ि या या मश म य े
सहभागी हो यास कमी स म आह ेत. यामुळे कौट ुंिबक आधार असल े या मानवी
भांडवला या वाढीला चालना द े यावर भर िदला ग ेला पािहज े.
vi. रोजगार आिण कौश या ंम ये समान व ेश : मिहला ं या रोजगारा या व ेशावर भर
िदला ग ेले पािहज े, याम य े पगारी कामगार दलात व ेश कर याची आिण राह याची
मता , मिहला ंना बाह ेर पड याची आिण प ु हा य े याची लविचकता द े यासाठी धोरण े
तयार करण े यावर भर िदला पािहज े.
vii. पायाभ ूत सुिवधा आिण उपयोगीता ंम ये सव सामा य /साव जिनक िशरकाव / वेश
आिण वापर : पायाभ ूत सुिवधा आिण उपयोिगता ंम ये वेश हा उ पादक आिथ क
संध चा एक मह वाचा िनधा रक आह े, दो ही उ प न िमळव या या ि याकलापा ंम ये
थेट वेश सुलभ क न (उदा. वाहतूक आिण ICT ारे) आिण न भरल े या कामाचा भार
कमी क न . .
viii. िनण य घेणे आिण मािहती िमळवण े : घरगुती, थािनक िक ंवा रा ीय तरावरील
िनण य ि य ेत मिहला ंचे ीकोन न ेहमीच प ुरेसे ितिनिध व क ेले जात नाहीत , याम ुळे
पु ष आिण ि या ंना समान फाय ाच े ठरणार े िनण य िमळत नाहीत . मिहला ंना आिथ क
संधीसाठी मह वाची मािहती िमळव यात अडचणी य ेतात, जसे क कायद ेशीर ह क
(रोजगार , वारसा , इ.), मू य श ृंखला स ंधी, आिण थािनक पायाभ ूत सुिवधांचे िनयोजन
आिण िवतरण , कारण या ंचे वत न प ती /मािहती ाधा य े िवचारात घ ेतली जात नाहीत .
हणून, िनण य घेताना समान िल ंग सहभाग आिण िवचार िनमा ण करणार े वातावरण तयार
करणे आव यक आह े.
सवा साठी अ ययन / अ यास / ानस ंपादन , िश ण धोरण , भावी धोरण े आिण
िश णातील शा त रा ी य गुंतवणुक या स ंयोजना ार े िलंग समानता आिण िश णात
िलंग समानता गत कर यासाठी ब ँक देशांना कस े समथ न देते हे प करत े; केवळ
शाळेतील उपि थतीच नाही तर िशक याच े प रणाम द ेखील वाढव याची द ेशांची िश ण munotes.in
Page 90
मानव िवकासाचे अथ शा
90 णाली मता स ुधारणे. िश ण े हे िशक या चे प रणाम सवा साठी स ुधार यासाठी ,
अनेक िकंवा पर पर यापी ग ैरसोयी या ोता ंना संबोिधत कर याच े मह व ओळखत े
. ामीण समाजात िक ंवा वा ंिशक-भािषक अ पस ं याक गटात गरीब म ुलीचा ज म
झा याम ुळे िश ण आिण जीवनातील ग ैरसोय वाढत े आिण अस ुरि तता वाढत े.
याचवेळी, मुली आिण मिहला ंना कस े आिण का िशि त करण े हे चलाख / अ यावत
अथ शा आह े यावर ब ँक भर द ेते. पुरा यांव न अस े िदस ून येते क म ुली आिण
ि या ं या शाळ ेतील एक अित र वषा मुळे यां या व ेतनात िकमान 10 ट या ंनी वाढ
होते; बालम ृ यू दर िकमान 5 ट या ंनी कमी होतो ;आिण सरासरी िकमान 0.3 ट के
दरडोई उ प न वाढ कर यास स मता य ेते. युनायटेड नेश स ग स ए य ुकेशन
इिनिशएिट हसह ित या स ंशोधन , िनधी, धोरणा मक विकली आिण धोरणा मक
भागीदारी ार े मुल या िश णात गती कर यात ब ँक मह वाची भ ूिमका बजावत े.
िनरोगी / िनकोप / सश िवकास : जागितक ब ँकेचे,आरो य , पोषण आिण लोकस ं या
प रणाम आिण प ुन पादक आरो य क ृती योजना यासाठीच े धोरण ह े उ च जनन
मता कमी करण े, गभ धारणेचे प रणाम स ुधारणे आिण एचआय हीसह ल िगक स ं िमत
सं मण कमी करण े यावर ल क ि त करत े. िविश ह त ेपांम ये घरांम ये कुटुंब
िनयोजनाची उपल धता आिण ान स ुधा न , सूतीपूव भेटी आिण क ुशल स ूती
उपि थती , आरो य कम चा या ंना िश ण द ेऊन, त णा ंना अन ुकूल सेवा आिण त ण
मिहला ं या जीवन कौश या ंना ो साहन द ेऊन, उ म प ुन पादक आरो य प रणाम
सा य कर यासाठी आरो य णाली मजब ूत करण े आिण प ुन पादक आरो य प रणाम
सुधार यासाठी बह - े ीय ग ुंतवणूक यांचा समाव ेश होतो ..
मानवी िवकासाची या या समाजा या क ेवळ एका भागासाठी न ह े तर सव लोका ं या
िनवडी वाढव याची ि या आहे. जर बह स ं य मिहला ंना ित या फाय ा ंपासून वगळल े
गेले तर अशी ि या अ यायकारक आिण भ ेदभावप ूण बनत े. ी-पु ष समानता ह े
मानवी िवकासाच े मु य त व आह े. महबूब उल हक या ंचे प श द उ ृत कर यासाठी ,
"िवकास , जर िनमा ण झाला नाही तर तो धो यात आ हे." (“Development, if not
engendered, is endangered.” )
घटना मक हमी (Constitutional Guarantees )
o काय ासमोर समानता . कलम १४
o केवळ धम , वंश, जात, िलंग, ज म थान या आधारावर रा याकड ून कोणताही
भेदभाव नाहीिक ंवा याप ैक कोणत ेही. कलम १५(१)
o मिहला आिण बालका ं या िह तासाठी रा याकड ून िवश ेष तरत ुदी करा या लागतील .
कलम १५(३)
o रा या ंतग त कोण याही काया लयात नोकरी िक ंवा िनय ु स ंबंिधत बाब म य े सव
नाग रका ंसाठी समान स ंधी. कलम 16, 15
o रा य धोरण प ु ष आिण मिहला ंना समान रीतीन े सुरि त कर यासाठी िनद िशत
केले जाईल , उपजीिवक े या प ुरेशा साधना ंचा अिधकार . कलम ३९(अ) munotes.in
Page 91
मानव िवकासाच े पैलू - 1
91 o ी आिण प ु ष दोघा ंसाठी समान कामासाठी समान व ेतन. कलम ३९(d)
o कामा या या य आिण मानवीय प रि थती आिण स ूतीपास ून स ुटका
िमळ यासाठी रा यान े केले या तरत ुदी. कलम ४२
o सौहाद वाढवण े आिण ि या ं या ित ेला अपमाना पद वागण ूक देणे. कलम
५१(ए)(ई).
िनयोजक आिण धोरण -िनमा यांनी सामािजक र या विण त िलंग काया चे मुख पैलू आिण
पु ष आिण मिहला ं या िविश गरजा ल ात घ ेत या पािहज ेत. िवकास धोरण े शा त
असायची असतील तर या ंनी रोजगार , दा र ्य, कौटुंिबक जीव न, आरो य , िश ण ,
पया वरण, साव जिनक जीवन आिण िनण य घेणा या सं थांम ये िव मान ल िगक
असमानता ल ात घ ेतली पािहज े.
७.५ बाल मज ूर (CHILD LABOUR )
तावना :
कोण याही म ुलाला या या िश णाची आिण व ना ंची िक ंमत मोज ून ( यांचा याग
क न ) काम करा यला लाव ू नये. बालमज ुरीमुळे अ पवयीन म ुलांम ये यां या
बालपणाचा आन ंद घे याची / ते उपभोग याची , शाळेत जा याची आ िण यश वी य न
कर याची स य / यो य/ मया दशील स ंधी कमी होत े. हे यांना मया िदत स ंध या
जीवनाची िश ा द ेते. यामुळे येक बालकाच े संर ण द ेणे आिण व त मज ुरीसाठी
यांचे शोषण होणार नाही याची खा ी करण े आव यक आह े. बालमज ुरी दूर करण े ही
केवळ पालका ंची जबाबदारी नाही तर सरकार आिण समाजाचीही जबाबदारी आह े.
अथ (Meaning ) :
वाढ आिण िवकासा या ि य ेत बालका ंना या ं या म ूलभूत अिधकारा ंपासून/
ह का ंपासून वंिचत ठ ेवून या ं या माचा ोत हण ून वापर करण े यास बालमज ुरी अस े
हणतात . अशा ह का ंम ये यांचे बालपण उपभोग याची , िनयिमतपण े शाळेत जा याची ,
मनःशा ंती िमळव याची आिण स मानप ूव क जीवन जग याची स ंधी या ंचा समाव ेश होतो .
बालमज ुरी हणज े आिथ क फाय ासाठी म ुलांचे शोषण कर याची था . ही उ ोगध ंदे हे
मजुरी या खचा त कपात कर यासाठी म ुलांना कामावर ठ ेवतात कारण या ंची मज ुरीची
(वेतन) मागणी कमी असत े.
बालका ंना सामािजक , मानिसक , शारी रक िक ंवा न ैितक ्या हािनकारक आिण
धोकादायक अशा ि थतीत आणणा रे काम द ेखील बालकामगार हण ून प रभािषत क ेले
जाते कारण त े अशा म ुलां या क याणाकड े दुल करत े. जे हा िविश वयोगटातील
मुलांकडून या ं यासाठी कायद ेशीर र या ितब ंिधत असल ेले काम कारण घ ेतले जाते
ते हा अशा कार या कामाला बालमज ुरी अस ेही संबोधल े जाते. munotes.in
Page 92
मानव िवकासाचे अथ शा
92 बालमज ुरी हणज े मुलांचे बालपण िहराव ून घेणा या , यां या िनयिमत शाळ ेत जा या या
मतेत य यय आणणा या आिण मानिसक , शारी रक , सामािजक िक ंवा नैितक ्या
धोकादायक आिण हानीकारक अशा कोण याही कामात म ुलांचा रोजगार होय . ही था
अनेक आ ंतररा ीय स ं थां ारे शोषक मानली जात े. जगभरातील कायद े बालमज ुरीवर
बंदी घालतात . हे कायद े मुलांनी केलेली सव कामं बालकामगार हण ून मानत नाहीत ;
अपवादा ंम ये बालकलाकार , पय वे ी िश ण , अिमश िच न / मुले यासार या
कामा या काही ेणी आिण इतरा ंचा समाव ेश होतो .
या या (Definition ) : बालकामगार या श दा या िविवध िव ाना ंनी अन ेक या या
के या आह ेत.
सुडा (2011 ) नुसार बालमज ुरी या श दाचा स ंदभ जे हा म ुले कोण याही कार या
कामात काम करत असतात ज े मुलां या आरो यासाठी धोकादायक आिण हानीकारक
असतात िक ंवा काम या ं या िश णात अडथळा आणत े. Moyi (मोई) (2011 ) साठी
बालमज ुरी हणज े कमी व ेतन, जा त तास , शारी रक आिण ल िगक अ याचार .
Edmonds and Pavcnik (एडमो ड ्स /पविनक ) (2005 ) या मत े, जे हा म ुले वाईट
प रि थतीत आिण धोकादायक यवसायात काम करतात त े हा बालमज ुरीकड े
बालमज ुरी या अ याचाराचा एक कार हण ून पािहल े जाते.
आंतररा ीय कामगार स ंघटनेनुसार, (ILO-International Labour Organisation)
"बालमज ुरी" या श दाची या या अस े काम हण ून केली जात े जे मुलांचे बालपण , यांची
मता आिण या ंचा स मान िहराव ून घेते आिण ज े यां या शारी रक आिण मानिसक
िवकासासाठी हािनकारक आह े.
िविकपीिडया या मत े, बालकामगार हणज े मुलांना अध वेळ िक ंवा प ूण -वेळ या
आधारावर आिथ क काया त गुंतवून ठेव याची था . ही था म ुलांचे बालपण िहराव ून घेते
आिण ती या ं या शारी रक आिण मानिसक िवकासासाठी हािनकारक आहे.
कारण े (Causes) :
बालमज ुरी अन ेक कारणा ंमुळे होते. बालमज ुरी या सम य ेसाठी खालील काही घटक
कारणीभ ूत आह ेत:
१. ग रबी (Poverty ) : खेळ याप े ा आिण िश ण घ े याऐवजी कारखान े िकंवा दुकाने
िकंवा बा ंधकाम थळी कठोर प र म करणा या मुलांम ये हा गरीबी हा सवा त मोठा
घटक आह े. कुटुंबांकडे पुरेशी स ंसाधन े नसतात आिण बालपणी या िवश ेषािधकारा ंचा
याग करावा लागत असला तरीही ही म ुले कुटुंबासाठी अिधक उ प नाच े साधन
बनतात . गरीब क ुटुंबातून आल े या म ुलांना या ं या भाव ंडांना आिण पालका ंना
उदरिनवा ह कर यासाठी िक ंवा पालका ं या कमाईप े ा खच जा त अस यास घरातील
उ प नाची प ूत ता कर यासाठी काम कर यास भाग पाडल े जाऊ शकत े. िवशेषतः
िवकसनशील द ेशांम ये ही एक मोठी सम या आह े िजथे पालक रोजगारा या स ंधी िकंवा
िश णा या अभावाम ुळे उ प न िमळव ू शकत नाहीत . मुले खाण म य े कामाव र जातात munotes.in
Page 93
मानव िवकासाच े पैलू - 1
93 िकंवा र यावर व त ू िवक याची फ ेरी मा न प ैसे कमवताना िदसतात , याचा उपयोग
कुटुंबासाठी अ न आिण कपड े यासार या म ूलभूत गरजा प ुरव यासाठी क ेला जातो .
मुलांना शाळ ेत जा याऐवजी क ुटुंबासाठी उ प न िमळव ून दे यासाठी कारखा या ंम ये
देखील काम कराव े लागत े. काही म ुले अनाथ असतात िक ंवा काहीना ग रबीम ुळे पालक
सोडून जातात . अशा म ुलांना या ंची काळजी घ े यासाठी कोणीही नसत ं आिण
अनाथा मा ं ारे मदत होईपय त या ंना वतःच े पोट भर याच े काम कराव े लागत े. ग रबीन े
ासल े या द ेशात आ ंतररा ीय क ंप यांनी उभारल े या मोठ ्या कारखा या ंत अशी था
सामा य आह े.
२. कमी आका ं ा (Low Aspirations ) : पालक आिण म ुलांनी हे समज ून घेणे
मह वाच े आहे क त े कठोर प र म क शकतात आिण वतःह न काहीतरी उ क ृ बनव ू
शकतात . पालक आिण म ुलांम ये असल ेली कमी आका ं ा हे बालमज ुरीचे मुख कारण
आहे कारण अशा प रि थतीत थािनक कारखा यात काम करण े िकंवा र यावर
िकराणा माल िवकण े ही सामा य जीवनश ैली आह े अ से ते मानतात . या कार या
मुलांसाठी आिण पालका ंसाठी, यश ह े केवळ िविश द ेश िकंवा लोका ं या गटाशी
संबंिधत आह े. यांना समाजात यावसािय क िकंवा महान उ ोजक बन याची इ छा
नसते. ही एक मानिसकता आह े जी बालमज ुरीचा पाया बनवत े.
३. अकुशल मज ुरांसाठी मोठी मागणी (Huge demand for unskilled
labourers ) : अकुशल मज ुरांची मागणी ह े बालमज ुरीचे आणखी एक कारण आह े.
बह तेक मुले अकुशल असतात आिण हण ून ते मजुरीचा व त ोत असतात , यामुळे
ही मुले अनेक लोभी मालका ंसाठी एक आकष क पया य बनतात . बालमज ुरी, व त
अस यान े, न याची पातळी वाढवत े यांचे एकम ेव उि नफा वाढवण े हे आहे अशा
उ ोजका ंसाठी बालमज ुरी ही व त अस यान े न याची पातळी वाढवत े जरी यासाठी
ते नैितकता आिण चा ंग या यवसाय प त या िव असल े तरीही . या कारच े
िनयो े हे हेराफेरी िकंवा उघड धम या ं ारे मुलांना ितक ूल प रि थतीत काम कर यास
भाग पाड ू शकतात .
४. िनर रता (Illiteracy ) : या समाजात अन ेक िशि त लोक असतात या
समाजाला शाळ ेत जा याच े आिण व ना ंचा पाठप ुरावा कर याच े मह व समजत े. मुलांना
जे हायच े आ ह े ते बन याची मता आिण व ेळ असतो . दुसरीकड े, िनर रत ेमुळे
अनेकांना िश णाच े मह व समजण े कठीण होत े. िनर र लोक िश णाकड े समाजातील
बळ/िवशेषािधकार असल े यांचे सं करण हण ून पाहतात . यामुळे ते मुलांना पाठबळ
देत नाहीत ज ेणेक न ही म ुले शाळ ेत जाऊ शकतील आिण भिव यातील यशासाठी
भ कम पाया तयार क शकतील .जीवनाचा हाच ि कोन अिशि त पालका ंम ये िदसून
येतो ज े शाळ ेत जा याप े ा क ुटुंबा या पालनपोषणासाठी योगदान द ेणा या म ुलांना
ाधा य द ेतात.
५. लवकर िववाह (Early Marriages ) : कमी वयात िववाह करण े हा लोकस ं ये या
वाढीस कारणीभ ूत ठरणारा म ुख घटक आह े. कमी स ंसाधन े आिण प ु कळ म ुले यामुळे munotes.in
Page 94
मानव िवकासाचे अथ शा
94 मुलांचे पालनपोषण करण े पालका ंना कठीण जात े व याम ुळे बालमज ुरी होत े. यां या
पालका ंना कुटुंबाचे पालनपोषण कर यास मदत कर यासाठी मोठ ्या म ुलांना काम
कर यास भाग पाडल े जाते.
६. िश णाची उ च िक ंमत (High cost of education ) : दज दार िश ण महाग
असत े. अ यंत ग रबीत जगणा या अन ेक पालका ंना, कुटुंबासाठी अ न प ुरवणठा
कर यास ाधा य ाव े लागत े कारण िश ण महाग अस यान े परवडत नाही , िवशेषत:
जे हा या ंना बरीच म ुले असतात आिण सवा साठी शाळ ेची फ भरावी लागत े. मुलांना
शाळेत पाठव यासाठी प ैसे नसतात . अ याव ेळी या ंना घरीच राह द े याऐवजी , पालका ंनी
कुटुंबाला हातभार लाव यासाठी ह े पालक आप या म ुलांना अक ुशल मज ूर हणून काम
करायला लावतात . काही पालक क ेवळ म ूलभूत िश ण घ ेऊ शकतात याचा अथ असा
होतो क म ुलांना नोकरी शोध याची स क ेली जाईल कारण त े पुढे यांचे िश ण घ ेऊ
शकत नाहीत .
७. िलंग भेदभाव (Gender discrimination ) : अनेकदा म ुल ना या ंचा िववाह
होईपय त शाळा सोडावी लागत े आिण कौट ुंिबक उ प नाला प ूरक हण ून काम कराव े
लागत े. हे देखील सामा यत : असुरि त वगा तील एक िनरी ण आह े.
८. कौटुंिबक पर ंपरा (Family Tradition ) : यवसाय िक ंवा कला इ यादी पार ंपा रक
यवसाय असल ेली अन ेक कुटुंबे केवळ अन ुभवान े पारंपा रक कला िक ंवा यवसायात
स म हो यासाठी म ुलांनी काम कराव े अशी अप े ा करतात .
प रणाम (Consequences ) :
बालमज ुरीचे अनेक नकारा मक प रणाम होतात . यापैक काही खालील माण े आहेत:
१. गुणव ाप ूण बालपण न होण े : मानवासाठी िवकासा या य ेक ट याचा आन ंद
घेणे मह वाच े आहे. मुलाने िम ा ंसोबत ख ेळले पािहजे आिण आय ु यभर आठवणी
बनव या पािहज ेत. त णा ंनी जीवनाचा शोध घ ेतला पािहज े आिण या ं या ौढ
जीवनाची या या क शक ेल असा मजब ूत पाया तयार क ेला पािहज े. बालमज ुरीमुळे
लहानपणी य ेणा या आ य कारक अन ुभवांचा आन ंद घे या या स ंधीपास ून मुले वंिचत
राहतात आिण या मुळे यांचे दज दार बालपण न होत े. मुलांना खेळ यासाठी अन ेकदा
ो साहन िदल े जात े कारण त े यां या वाढीस आिण िवकासास मदत करत े. काम
कर यास भाग पाडल ेले मूल बालपणाशी िनगडीत अन ेक चांग या गो ना म ुकते.
२. आरो य सम या (Health Issues ) : कुपोषण आिण कामा या खराब ि थतीम ुळे
बालमज ुरांम ये आरो या या ग ुंतागुंती होऊ शकतात . जे लोक म ुलांना कामावर ठ ेवतात
यां याकड े कामाची चा ंगली प रि थती आह े याची खा ी कर याची न ैितक मता
देखील अस याची श यता नसत े. खाणी आिण खराब प रि थती असल े या
कारखा या ंसार या िठकाणी काम क े यामुळे या िठकाणी कामावर काम करणा या
मुलांसाठी आजीवन आरो य सम या उ व ू शकतात . शारी रक ्या मागणी करणारी munotes.in
Page 95
मानव िवकासाच े पैलू - 1
95 कत ये िनयु केले या म ुलाला शारी रक आघात होऊ शकतो याम ुळे या या िक ंवा
ित या आय ु यभर आय ु यावर ण /जखम होऊ शकत े.
३. मानिसक आघात (Mental trauma ) : जे हा आप या वयाच े सोबती ख ेळत
असतात आिण शाळ ेत जात असतात त े हा लहानपणी वतः काम करत राहण े हा
आनंददायी अन ुभव नाही . कामा या िठकाणी य ेणा या बह त ेक आ हाना ंपासून वतःच े
संर ण कर याची मताही म ुलांम ये नसत े. गुंडिगरी , ल िगक शोषण आिण कामाच े
ितकूल तास यासार या सम या ंमुळे या मुलांवर मानिसक आघात होऊ शकतो . यांना
भूतकाळ िवसरण े कठीण जात े आिण बालपणातील वाईट अन ुभवांमुळे ते वतःला
समाजासाठी अयो य समजतात . बालमज ुरीमुळे मुलांम ये भाविनक वाढीचा अभाव
आिण याम ुळे असंवेदनशीलता देखील होऊ शकत े.
४. िनर रता : नोकरी करणा या म ुलांना शाळ ेत जा यासाठी व ेळ नसतो . अनेक िदवस
आिण काही वष ते यां या कामा या जाग ेम ये घालवतात . िश णाचा अभाव आिण
िनर रता या ंना रोजगारा या बाबतीत मया िदत स ंधी असल े या य बनवत े. िश ण
एखा ा य ला समाजातील अन ेक आ हाना ंसाठी तयार करत े आिण यािशवाय ,
जीवनातील अन ेक सम या ंवर मात कर यासाठी आव यक असल े या म ूलभूत
कौश या ंची कमतरता अस ू शकत े. शाळेत गेले या य ला जीवनातील िविश
प रि थत म य े ूर श चा अवल ंब न करता कस े जायच े याची जाणी व अस ू शकत े.
दुसरीकड े, एक िनर र य , अनुभवले या जवळजवळ सव आ हाना ंसाठी श ह े
एकमेव उ र मानत े.
उपाय (Solutions ) :
बालमज ुरी कशी कमी क ेली जाईल िक ंवा ितच े पूण पणे िनमू लन कस े करता य ेईल?
ज माला आल े या य ेक मुलाला व न े पाह याचा आिण या व ना ंचा पाठप ुरावा
कर याचा अिधकार आह े. जरी याप ैक काही आका ं ांची पूत ता अन ेक आ हाना ंमुळे
मया िदत असल े,तरीही या ं यावर मात करण े आिण यशाची सव च पातळी गाठण े श य
आहे. हे उि सा य कर यासाठी िविवध भागधारका ंना सहभागी क न घ े याची गरज
आहे. बालमज ुरी या सम य ेचे िनराकरण कर याच े हे काही माग आहेत:
1. मोफत िश ण (Free education ) : बालमज ुरी दूर कर यासाठी मोफत िश ण
ही गु िक ली आह े. या पालका ंकडे शाळ े या फ साठी प ैसे नाहीत त े यां या
मुलांसाठी मोफत िश ण ही िश ण द े याची स ंधी हण ून वाप शकतात . जगभरात
अनेक िठकाणी ह े आधीच यश वी ठरल े आ ह े आिण अिधक य न क े यास
बालमज ुरीची करण े खूप कमी होतील . मा या ह भोजन योजना ंचा उपयोग अशा
मुलांसाठी ेरक घटक हण ून केला जाऊ शकतो . मोफत ज ेवणाम ुळे ते शाळेत जात
असल े तरीही त े िशकू शकतील आिण वत :साठी एक चांगला िश णाचा पाया तयार
क शकतील .
2. नैितक स ुधारणा / चमकदारपणा / बोधन (Moral Polishing ) : बालकामगार
सम या अिजबात खपव ून घेऊ नय े. बालकामगार ह े कायद ेशीर आिण न ैितक ्या munotes.in
Page 96
मानव िवकासाचे अथ शा
96 चुक चे आहे. मुलांना िश ण िमळाव े आिण या ंनी या ंचे बालपण उपभोगाव े.यासाठी
यांना म कर याची परवानगी द ेऊ नय े. कारखानदार , दुकानदार आिण इतर
उ ोगा ंनी म ुलांना कामावर ठ ेवू न ये. बालमज ुरी या नकारा मक प रणामा ंब ल
समाजाला बोधन क ेले पािहज े जेणेक न ज े हा ज े हा ती उ वत े ते हा ती एक
सम या आह े अ से समज ून ती याब ल नापस ंती दश िवली जाईल . या कारच े
नैितक बोधन ह े अशा लोका ंसाठी ितब ंधक हण ून काम कर ेल जे मुलांना कामावर
ठेवू इि छतात आिण या ंना व त मज ुरीचे ोत हण ून वापरतात . समाजात
चालणा या अन ेक वाईट थाकड े डोळे झाक करतात , दुल करतात िक ंवा या ंचे
नैितक प रणाम िवचा रात घ ेत नाहीत . या कार या ि कोनाम ुळे, बालमज ुरीची
करण े आप या सम ुदायांम ये मोठ्या माणात आढळतात , कमी होत नाहीत .
3. कुशल आिण िशि त कामगारा ंची मागणी िनमा ण करण े (Creation
demand for skilled and trained workers ) : कुशल आिण िशि त
कामगारा ंची मागणी िनमा ण क न , बालमज ुरीची करण े कमी होतील कारण
जवळजवळ सव बालकामगार अक ुशल कामगार ेणीत य ेतात. कुशल कामगारा ंची
मागणी वाढ यान े ौढा ंना रोजगार िमळ ेल. कौश य -आधा रत िश ण क े,
यावसाियक िश ण क े आिण ता ंि क िश ण स ं था थाप न के याने सा रता
सुधारते आिण नोकरी या बाजारप ेठेत कुशल आिण िशि त कामगारा ं या
उपल धत ेला हातभार लागतो . आणखी एक माग हणज े सरकार ार े रोजगारा या
संधी िनमा ण क न ब ेरोजगारीची करण े कमी करण े आिण लोका ंचे घरगुती उ प न
वाढिवण े. अशा सरकारी धोरणा ंमुळे राहणीमान स ुधारते आिण म ुलांनी या ं या
कुटुंबाला हातभार लाव यासाठी काम शोध याची गरज नाहीशी होत े.
4. जाग कता (Awareness ) : बालमज ुरी या ब ेकायद ेशीरतेब ल जाग कता
िनमा ण के याने देखील या थ ेला आळा घाल यात मदत होऊ शकत े. पालका ंनी हे
ल ात घ ेतले पािहजे क या ं या म ुलांना कामावर पाठव याम य े कायद ेशीर प रणाम
आहेत आिण जर त े या द ु कृ यास मदत करत आह ेत आिण या ंना ो साहन द ेत
आहेत अस े आढळल े तर कायदा वतःचा माग वीकार ेल. अनेक पालक आिण
समाजातील सद या ंचे अ ान ह े यांना बालमज ुरी या था ंम ये सहभागी क न
घेते. या या हािनकारक भावा ंब ल जाग कता िनमा ण कर यासाठी मोहीम
राबिव यास था द ूर होईल . अशा उप माला यश वी कर यासाठी सरकार ,
अशासक य स ं था आिण नागरी समाज एक य ेऊन धोरण तयार क शकत े.
5. गरीब लोका ंचे स मीकरण (Empowerment of poor people ) :
बालमज ुरीमुळे सवा िधक बािधत होणार गट हणज े गरीब लोक ं. खराब राहणीमान
आिण आिथ क चणचण याम ुळे काही व ेळा या ंना यात सहभागी हो याची इ छा
नसते. ान आिण उ प न िमळव ून देणा या क पा ं ारे गरीब लोका ंना स म
के याने बालमज ुरीची करण े कमी कर यासाठी ख ूप मदत होऊ शकत े. मुलांचे
ह क जपल े जातील आिण अ पवयीन म ुलांचा माचा ोत हण ून वापर क ेला
जाणार नाही याची खा ी कर यासाठी पालक सा रता द ेखील मह वाची भ ूिमका
बजावत े. अशा कार या ानान े पालका ंना स म बनव ून समाजात सकारा मक munotes.in
Page 97
मानव िवकासाच े पैलू - 1
97 बदल घडव ून आ णू शकतात आिण समाजातील बालकामगार था टाळ यास
ो साहन िमळ ू शकत े.
बालमज ुरीशी स ंबंिधत भारतीय कायद े (Indian Laws relating to Child
Labour ) :
१) बालकामगार ( ितबंध आिण िनयमन ) कायदा , 1986 , 2016 म ये सुधा रत
("CLPR कायदा ") नुसार, "बाल" हणज े 14 वषा खालील को णतीही य अशी
या या क ेली जात े आिण CLPR कायदा म ुला या कामावर ब ंदी घालतो . घरगुती
मदती या समाव ेशासह कोण याही रोजगारात . कोण याही कामासाठी म ुलाला
कामावर ठ ेवणे हा दखलपा फौजदारी ग ु हा आह े.
२) या यित र , भारतातील िविवध कायद े, जसे क बाल याय (काळजी आिण
संर ण) मुलांचा कायदा -2000 , आिण बालकामगार ( ितबंध आिण िनम ू लन)
कायदा -1986 बालका ंना ओळख यासाठी , यां यावर खटला चालव यासाठी
आिण था ंबव यासाठी काय ाचा आधार दान करतात . भारतात कामगार .
३) 1948 चा कारखाना कायदा 14 वषा पे ा कमी वया या म ुलांना कोण याही
कारखा यात कामावर ठ ेव यास ितब ंिधत करतो . कोण याही कारखा यात 15-18
वष वयोगटातील प ूव - ौढ कोण , के हा आिण िकती काळ काम क शकतात
यावरही काय ान े िनयम ठ ेवले आहेत.
४) 1952 चा खाण कायदा 18 वषा पे ा कमी वया या म ुलांना खाणीत कामावर
ठेव यास ितब ंिधत करतो .
िन कष (Conclusion )
बालमज ुरी कधीही अि त वात नसावी . तथािप , हे अजूनही ल ात य ेते क द ेशभरातील
लोक म ुलांना कामावर ठ ेवतात ज ेणेक न या ंना या ंना कमी व ेतन द े याचा फायदा
होईल. एखा ान े बालकामगारा ंना ो साहन द ेऊ नय े आिण कोणीही द ुस याला
कोण याही कामावर म ुलाला ठ ेवू देऊ नय े.
७.६ वृ लोकस ं या (AGING POPULATION )
लोकस ं या व ृ होण े ही 21 या शतकातील बळ लोकस ं याशा ीय घटना आह े.
घटती जनन मता , वाढते दीघा यु य, आिण मोठ ्या आकारा या सम ूहांची
वृ ापकाळापय त गती याम ुळे जगभर व ृ समभाग वाढत आह ेत.लोकस ं ये या
वृ वाची घटना , जी मानवी इितहासात अभ ूतपूव आ हे, लोकस ं ये या गरजा आिण
मता ंम ये मोठ्या माणावर बदल घडव ून आणत े, याचा रोजगार , बचत, उपभोग ,
आिथ क वाढ , मालम ा म ू ये आिण िव ीय समतोल यावर स ंभा य ल णी य प रणाम
होतो. munotes.in
Page 98
मानव िवकासाचे अथ शा
98 आपल े जग आज एका मोठ ्या संकटाला त ड द ेत आह े. एक कड े जागितक तरावर
आयुमा न सुधारल े आहे पण द ुसरीकड े जनन दर य ेक देशात घसरत आह ेत. पिह या
ी ेपात जा त काळ जगण े आिण कमी म ुले असण े हे एकंदरीत फायद ेशीर अस याच े
िदसत े कारण त ु ही त ुम या आय ु यात जा त अन ुभव घ ेऊ शकता आिण अिधक
मुलां या स ंगोपना ार े घरग ुती अ ंदाजप कावरील अित र दबाव टाळ ू शकता .
दुद वाने,िनखालस वा तव ह े आहे क दो ही कल एक करताना आपली लोकस ं या
वृ होत आह े. लोकस ं ये या व ृ वाचा अथ असा होतो क लोकस ं येचे सरासरी वय
वाढत आह े. थोड यात , वयाची लोकस ं या जगभरात बदलत आह े कारण लहान म ुले
ज माला य ेतात आिण ौढा ंनी जा त काळ जग याची अप े ा केली जात े.
वृ लोकस ं या स या मानवी इितहासातील सव च पातळीवर आह े. एकिवसा या
शतकात लोकस ं ये या व ृ वाचा दर मागी ल शतकाप े ा जा त अस ेल असा अ ंदाज
UN ने वत वला आह े. 60 वष आिण याह न अिधक वया या लोका ंची स ं या 1950
पासून ित पट झाली आह े, 2000 म ये 600 दशल आिण 2006 म ये 700 दशल
ओला ंडली आह े. 2050 पय त एकि त य े आिण व ृ लोकस ं या 2.1 अ जा ंपय त
पोहोच ेल असा अ ंदाज आह े.
या या (Definition ) :
लोकस ं या व ृ व हणज े लोकस ं ये या वया या रचन ेतील बदल , जसे क व ृ
य या माणात वाढ होत े. लोकस ं याशा सव वयोगटातील लोकस ं येचे िवतरण
प कर यासाठी वय /िलंग िपर ॅिमड वापरतात .
वृ लोकस ं या हणज े वृ लोका ंचे माण वाढत आह े. याला 'डेमो ािफक एिज ंग'
(लोकस ं याशा ीय व ृ व) आिण 'पो युलेशन एिज ंग' (लोकस ं या व ृ व) असेही
हणतात .
घट या जनन दराम ुळे आिण वाढ या आय ुमा नामुळे लोकस ं येतील व ृ व ह े
लोकस ं येतील वाढत े म यम वय आह े. बह तेक देशांचे आय ुमा न वाढल ेले आहे आिण
वृ वाची लोकस ं या आह े ( थम िवकिसत द ेशांम ये उदयास आल ेला कल , परंतु
आता जवळजवळ सव िवकसनशील द ेशांम ये िदसून येतो).
लोकस ं येचे वृ व ह े देशा या लोकस ं ये या िवतरणाम य े वृ ापकाळात होणार े बदल/
पालट होय . हे सामा यत : लोकस ं ये या सरासरी आिण म यम वयातील वाढ , मुलांनी
बनले या लोकस ं ये या माणात घट आिण व ृ लोकस ं ये या माणात वाढ िदस ून
येते. लोकस ं या व ृ व जगभरात यापक आह े. हे सवा त उ च िवकिसत द ेशांम ये
सवा त गत आह े, परंतु ते कमी िवकिसत द ेशांम ये वेगाने वाढत आह े, याचा अथ असा
आहे क व ृ य जगा या कमी िवकिसत द ेशांम ये वाढ या माणात क ि त होतील .
munotes.in
Page 99
मानव िवकासाच े पैलू - 1
99 लोकस ं या वयोमान का य आहे ?
लोकस ं या व ृ व दोन (श यतो स ंबंिधत) लोकस ं याशा ीय भावा ंमुळे उ वत े जे
दीघा यु य वाढत आह े आिण जनन मता कमी होत आह े. दीघा यु यात वाढ झा याम ुळे
लोकस ं येचे सरासरी वय वाढ ून िजव ंत वृ लोका ंची सं या वाढत े. जनन मत ेत घट
झा याम ुळे बाळा ंची स ं या कमी होत े आिण जसजसा भाव चाल ू राहतो तसतस े
सामा यतः त ण लोका ंची सं या देखील कमी होत े. या दोन श प ैक , जनन मता
कमी होत आह े जी आज जगातील लोकस ं ये या व ृ वात सवा त मोठ े योगदान आह े.
अिधक िविश ट पणे, गे या अ या शतकातील एक ूण जनन दरात झाल ेली मोठी घसरण
ही जगातील सवा त िवकिसत द ेशांमधील लोकस ं ये या व ृ वासाठी ाम ु यान े
कारणीभ ूत आह े. कारण अन ेक िवकसनशील द ेश जलद जनन मत े या स ं मणात ून
जात आह ेत, यांना भिव यात स या या िवकिसत द ेशांपे ा लोकस ं येचे वृ व अिधक
जलद अन ुभवास य ेईल.
लोकस ं ये या वया या िवतरणावर प रणाम करणार े घटक खाली समािव क ेले आहेत:
सुधा रत जीवनश ैली (आहार , यायाम , धू पान न करण े) आिण मह वाच े हणज े
दज दार आरो य स ेवा - औषध े, उपचार , कौश य , श ि या , तं ान याम ुळे
आयुमा न वाढत े.
ज मदरातील घट वतःच अन ेक घटका ंमुळे होते:
गभ िनरोधक उपाया ंची सुधा रत उपल धता आिण प र णामकारकता , िश ण
राहणीमाना या वाढ या खचा मुळे लोका ं या िनण यावर प रणाम होतो क
मुले हवीत अल नकोत आिण हवी अस यास िकती
काम करणा या मिहला ंची वाढती स ं या
सामािजक ीकोन बदलण े (उदाहरणाथ पया यी जीवनश ैलीची वीक ृती,
मुले होऊ नय ेत अस े िनवडण े)
यि वादाचा उदय
आवक थला ंतराचा अभाव (कमी त ण लोक आिण क ुटुंबे िदल े या द ेशात
थला ंत रत होतात , याम ुळे सरासरी वय कमी होत े)
ब याच िवकिसत द ेशांम ये आता उप - ित थापन (sub-replacement ) जनन
पातळी आह े, आिण लोकस ं या वाढ आता मोठ ्या माणावर लोकस ं ये या
गतीसह थला ंतरणावर अवल ंबून आह े, जी आता दीघ आय ुमा नाचा आन ंद घेत
असल े या मागील मोठ ्या िपढ ्यांमधून देखील उ वत े.
जागितक आरो य स ंघटना (WHO ) तीन े ांवर काम करत आह े याचा थ ेट प रणाम
वृ वावर होतो : munotes.in
Page 100
मानव िवकासाचे अथ शा
100 जुनाट रोग ितब ंध;
वय-अनुकूल ाथिमक आरो य स ेवेचा वेश/िशरकाव ;
वयोमानान ुसार अन ुकूल वातावरणाची िनिम ती
वृ लोक समाजात कोणती भ ूिमका घ ेतात?
वृ लोकस ं येचे फायद े :
१) वृ लोकस ं या अस याच े काही आिथ क फायद े आहेत. उदाहरणाथ , वयोवृ
लोकांकडे त ण य प े ा जा त जमा बचत अस याम ुळे, मोठ्या व ृ
लोकस ं येचा प रणाम कमी याजदर तस ेच महागाईचा दर कमी हो यास होऊ
शकतो . वृ लोक उपभो य व त ूंवर कमी खच करतात . वृ लोकस ं येमुळे कमी
याजदर आिण कमी चलनवाढीचा आिथ क फायदा होऊ शकतो . वृ लोक
अिधक महागाईला िवरोध करतात , अिधक व ृ असल ेले देश महागाई द र कमी
दाखवतात .
२) अिधक त ंतोतंत िव ेषण आिण स ंशोधन अस े दश िवते क व ृ लोकस ं या असण े
हे आय ु या या न ंतर या वषा म ये कमी आरो य स ेवा खच आिण सम ुदायासाठी
इतर फायद ेशीर योगदाना या ीन े फायद ेशीर आह े.
३) काही अ यासात ून अस े िदस ून आल े आह े क आय ु या या श ेवट या वषा त
आरो य स ेवेचा खच वयोमानान ुसार कमी हो याची श यता असत े, कारण व ृ
य शारी रक र या यापक व ै क य ि या सहन क शकत नाहीत .
तरीसु ा, आि त व ृ लोका ंचे णालयामध ून िनवासी आिण निस ग होमम य े
थला ंतर के याने आरो य स ेवेवरील खच कमी होईल कारण त े ख च आरो य
सेवेतून सामािजक काळजी िनधीम य े ह ता ंत रत करत े.
४) वृ लोकस ं या त ं ाना या गतीसाठी ो साहन द ेऊ शकत े, कारण काही
गृहीतके कमी होत असल े या कम चा या ं या भावाची भरपाई ता ंि क ब ेरोजगारी
िकंवा उ पादकता वाढी ारे केली जाऊ शकत े. काही अथ शा (जपान ) अशा
बदला ंचे फायद े पाहतात , िवशेषत: बेरोजगारी न आणता वय ंचिलत आिण ता ंि क
िवकासाची गती कर याची स ंधी. ते सकल द ेशांतग त उ पादनाव न (GDP )
वैयि क क याणाकड े वळ यावर भर द ेतात.
५) वृ लोकस ं या द ेखील या ं या स ेवां ारे समुदायासाठी सकारा मक योगदान द ेते.
काही अ यासात ून अस े िदस ून आल े आ ह े क , आयुमा न कमालीच े वाढल े
अस यान े, बह तेक बेबी बूमर मागील िपढ ्यांपे ा शारी रक आिण मानिसक ्या
िनरोगी असताना िनव ृ होतील आिण यो य ो साहन िद यास त े काम कर या स
आिण कर महस ूलात योगदान द े यास इ छ ुक असतील . भूतकाळात मिहला ंनी
समाजात वय ंसेवकांचे ब रेचसे काय पुरवले होते, आज या त ुलनेत मिहला
काय श म य े वाढ या स ं येने आह ेत. यावेळी ज े हा वय ंसेवकांचे योगदान
आप या सम ुदायाला अिधकािधक लाग ू होत आह े, ते हा अ नेक आरो य आिण munotes.in
Page 101
मानव िवकासाच े पैलू - 1
101 क याणकारी स ं था स ेवािनव ृ ां या वाढ या स ं येतून कामावर घ े याचा य न
करत आह ेत.
६) वैि छक स ेवा हे सामािजक भा ंडवलाच े मोजमाप आिण िनरोगी नागरी समाजाच े
संकेत आह ेत. हे सामा यपण े िदसून आल े आ ह े क बह स ं य वय ंसेवक व ृ
असतात . हणून, वयंसेवक स ेवां ारे, वृ लोक क याणावरील सरकारी खचा त
ल णीय घट करतात , यां या क ुटुंबांना बालस ंगोपनासाठी मदत करतात आिण
इतर िविवध स ेवाभावी स ेवा दान कर यात समाधान िमळवतात . वयंसेवा हे
सामािजक भा ंडवलाच े एक उपाय मानल े जात े आिण याम ुळे िनरोगी नागरी
समाजाच े सूचक आह े.
७) जुनी िपढी लब , करमण ूक क े इ याद च े सद य हण ून सम ुदायात सि यपण े
सामील आह े. ते त ण लोका ंपे ा संगीत म ैिफली , िथएटर आिण कलादालनाम य े
जा त व ेळा हज ेरी लावतात , अिधक वाचतात आिण वाचनालया ंना अिधक व ेळा
भेट देतात. अशा कार े, कला आिण सं कृतीचा फायदा व ृ लोका ंकडून
हो याची श यता आह े.
८) सामा य िनयमान ुसार, वृ सम ुदाय काय ाच े अिधक पालन करणार े बनतील ,
कारण व ृ लोक ग ु ांकडे कमी झ ुकतात . हे अ से सूिचत करत े क ग ु हेगारी
हो याची श यता कमी असत े, प रणामी त ु ंगावरील प ैसे वाचल े जातील आिण
भिव यात पोिलसा ंवरील खच कमी होईल . याचे कारण अस े क बह त ेक बेबी
बूमस चे वय ६५ पे ा जा त अस ेल आिण व ृ सम ुदायान े मालम ा आिण
लोकांिव ग ु हे कर याची श यता कमी असत े.
९) वृ लोक अनौपचा रक सामािजक न ेटवक चे/जा याच े समथ न आिण द ेखरेख
कर याची भ ूिमका बजावतात , याम ुळे समुदाय आिण क ुटुंबांना एक बा ंधले
जाते. वृ लोक िन वळ दात े (वय 75 वषा पय त) अस याच े हटल े जाते. हे या
व तुि थतीम ुळे आह े क त े कुटुंबातील सद या ंना बालस ंगोपन, आिथ क,
यावहा रक आिण भाविनक सहा य दान करतात यात घरा बाहेरील लोका ंना
दैनंिदन जीवनातील कामा ंम ये मदत करण े समािव आह े.
१०) आजी -आजोबा आता अशा काळात मह वाची सामािजक भ ूिमका बजावतात िजथ े
मुलांपे ा जा त िजव ंत पालक असतात . याचा थ ेट फायदा आजी -आजोबा ंना
होतो या ंना हा या ं या जीवनातील एक मह वाचा प ैलू आहे असे वाटते आिण
यांना ते पूण झा याची जाणीव होत े. याचा फायदा फ आजी -आजोबा ंनाच नाही
तर या ं या नातव ंडांनाही होतो .
११) या यित र , वृ लोकस ं या अथ यव थ ेला ज ु या िपढी या गरजा प ूण
कर यासाठी , अिधक रोजगार िनमा ण क न स ंधी द ेते. उपभो ावादावरील
अ या स अस े सूिचत करतो क ाहक अनाव यक व त ूंवर ख ूपच कमी खच करेल
आिण नातव ंडांवर पैसे खच करण े, िव ांती आिण करमण ूक यासार या अिधक
आव यक व त ूंना पया य देईल.
munotes.in
Page 102
मानव िवकासाचे अथ शा
102 वृ लोकस ं येचे तोटे (Disadvantages of an Older Population ) :
वृ लोकस ं येमुळे िविवध प रणा म होतात आिण िवश ेषत: याचा अथ शा ावर होणारा
प रणाम असा आह े याचा सरकारकड ून खूप बारकाईन े िवचार क ेला जात आह े,
जेणेक न त े अथ यव थ ेतील असमतोल द ूर कर यासाठी योजना आिण धोरण े
िवकिसत क शकतील . जगभरातील लोकस ं येत वृ ांचे माण वाढत आह े, परंतु
िवकिस त देशांम ये ते जा त आह े.
वृ लोकस ं येचा मु य भाव (Main impact of an ageing population ) :
१) अवल ंिब व माण वाढण े. िनवृ ीचे वय िनि त रािह यास , आिण आय ुमा न
वाढ यास , िनवृ ीवेतन लाभा ंचा दावा करणार े तुलनेने अिधक लोक असतील आिण
काम करणार े आिण आय कर भरणार े कमी लोक असतील . भीती अशी आह े क
स या या , कमी होत असल े या कम चा या ंवर उ च कर दर आव यक आह ेत.
२) आरो य स ेवा आिण प े शनवरील /िनवृ ीवेतनावरील सरकारी खचा त वाढ . तसेच,
सेवािनव ृ ी या काळात त े काम करत नस याम ुळे कमी आयकर भरतात . उ च खच
वचनब ता आिण कमी कर महस ूल यांचे हे संयोजन अन ेक सरकारा ंसाठी िच ंतेचे
कारण आह े – िवशेषत: यां याकड े स या या कजा या सम या आिण िनधी
नसले या प े शन योजना आह ेत. राजकोषीय तफावत सरकार या महस ूल आिण
खचा तील असमतोल दश वते. सरकारला आरो य स ेवा आिण िनव ृ ीवेतनावरी ल
खच वाढवण े आव यक आह े, जे हा वृ लोक काम करत नस याम ुळे कमी आयकर
भरतात . या घटका ं या स ंयोजनाचा अथ यव थ ेवर नकारा मक भाव पड ेल, कारण
ती आणखी कजा त सापड ेल.
३) कामावर असल े यांना जा त कर भरावा लाग ेल. यामुळे कामासाठी आिण क ंप यांना
गुंतवणुक साठी ितबंध होऊ शकतो . यामुळे उ पादकता आिण वाढीत घट होऊ
शकते.
४) कामगारा ंची कमतरता . वाढ या व ृ लोकस ं येमुळे कामगारा ंची कमतरता िनमा ण
होऊ शकत े आिण याम ुळे मजुरी वाढ ू शकत े याम ुळे वेतनवाढ होऊ शकत े.
वैकि पक र या , लविचक काय प ती द ेऊ क न , अिधकािधक लोका ंना
काय बलात व ेश कर यास ो सािहत क न क ंप यांना ितसाद ावा लाग ेल.
५) अथ यव थ ेतेम ये े बदल होऊ शकतो . सेवािनव ृ लोका ं या स ं येत वाढ
झा यान े वृ लोका ंशी जोडल े या व त ू आिण स ेवांसाठी मोठी बाजारप ेठ तयार
होईल (उदा. सेवािनव ृ ी गृह).
६) िनवृ ी व ेतनासाठी जा त बचतीम ुळे भांडवली ग ुंतवणूक कमी होऊ शकत े. जर
समाज िनव ृ ी वेतन फ ंडाम य े उ प नाचा जा त ट क े % टाकत अस ेल तर त े
अिधक उ पादक ग ुंतवणुक साठी उपल ध बचतीच े माण कमी क शकत े, याम ुळे
आिथ क वाढीचा दर कमी होतो . munotes.in
Page 103
मानव िवकासाच े पैलू - 1
103 ७) वृ लोकस ं येशी संबंिधत अन ेक सामािजक सम या आह ेत, याम य े
कामगारा ं या सहभागातील घट आिण व ृ ांम ये अपंग व आिण आजारी आरो याच े
वाढते ओ झ े समािव आह े. या सम या ंकडे सरकारन े व रत ल द ेणे आव यक
आहे कारण त े देशा या भिव यातील आिथ क आिण आरो य यव थ ेवर मोठा भार
टाकणार आह ेत.
८) मोठ्या माणातील व ृ लोकस ं येमुळे साव जिनक आिण खाजगी दो ही े ांवर
खूप आिथ क दबाव य ेतो.
९) सामािजक स ुर ा णाल म य ेही सम या य ेऊ लाग या आह ेत. वाढीव
दीघा यु यामुळे पूव प रभािषत लाभ िनव ृ ी वेतन णाल ना िटकाऊपणा या सम या
येत आह ेत. िनवृ ी व ेतन कालावधीचा िव तार सि य म कालावधी या
िव तारासह िक ंवा िनव ृ ी व ेतन योगदानातील वाढीसह जोडला ग ेला नाही ,
प रणामी या या बदल याच े माण कमी झाल े.
वृ लोकस ं येचे मू यांकन (Evaluation of an ageing population ) :
घट या ज मदरा चा अथ असा होतो क त णा ंची सं या कमी आह े. यामुळे सरकारी
पैशांची बचत होईल कारण त णा ंना िश णाची गरज असत े आिण जर भरलाच तर
कमी कर भरावा लागतो . जरी िनव ृ लोका ंची िन वळ िक ंमत 18 वषा खालील त ण
लोकां या िन वळ खचा पे ा जा त आह े.
हे वृ लोकस ं ये या आरो यावर आिण गितशीलत ेवर अवल ंबून असत े. जर
वै क य िव ान लोका ंना दीघ काळ जग यास मदत करत े, परंतु कमक ुवत
गितशीलत ेसह, काम कर याची स ंधी कमी अस ेल. जर लोक जा त काळ जग ू
शकतील आिण जा त काळ शारी रक र या सि य राह शकतील , तर ितक ूल
प रणाम कमी होईल .
परदेशी थला ंतरण हा व ृ लोकस ं येचा भाव कमी कर याचा एक स ंभा य माग
असू शकतो कारण परद ेशी थला ंतरण ह े ामु यान े कामा या वयातील लोका ंकडून
होते. तथािप , िन वळ थला ंतराने सकारा मक िन वळ आिथक भाव िनमा ण केला
असूनही, परदेशी थला ंतरण वतःची रा जक य आ हान े आणत े आिण वाढ या
माणात लोकि य होत नाही .
वृ लोकस ं येवर िनव ृ ीचे वय वाढवण े हा एक उपाय आह े. परंतु, िनवृ ीचे वय
वाढ यान े याचा प रणाम िततकाच जाणवणार नाही . खाजगी बचत असल ेले लोक
अजूनही लवकर िनव ृ होऊ शकतात , यांना कमी उ प न पगारा या नोक या
आहेत या ंना काम करत राहाव े लाग याची श यता जा त असत े. तसेच, दीघ
कामा या आय ु याचा प रणाम अ ंगमेहनत करणा या कामगारा ंना अिधक जाणव ेल
यांना काम करण े कठीण जाईल .
गे या काही शतका ंपासून लोकस ं या बदलत आह े. लोकस ं ये या वया या
परेखेम ये बदल हो याची ही पिहलीच व ेळ नाही . munotes.in
Page 104
मानव िवकासाचे अथ शा
104 काम करत राह यासाठी ो साहन ? सम य ेचा एक भाग असा आह े क स या
लोकांना लवकर िनव ृ हो यासाठी एक मजब ूत ो साहन आह े. िवलंिबत
सेवािनव ृ ीमुळे िमळणा या कमाईवर लाग ू केलेला भावी िकरकोळ कर दर अन ेक
णाल म य े 60 ट या ंपे ा जा त आह े. या ो साहना ंमुळे अनेकांना लवकर
सेवािनव ृ ी घ े यास ो साहन िमळाल े आह े. तसेच, लोकांना जा त काळ काम
कर यास मनाई करणारा िनयम असतो – जरी या ंना हव े असल े तरीही . जर ही
ो साहन े बदलली जाऊ शकतात , तर आ ही जा त काळ काम करणा या लोकांची
सं या वाढव ू शकतो आिण अवल ंिब वाचा भार कमी क शकतो .
आिथ क वाढ . वृ लोकस ं येचा भाव ठरव यासाठी एक मोठा घटक हणज े
भिव यातील आिथ क वाढीचा दर . यात िच ंतेची बाब आह े, कारण काही अथ यव था
धम िनरपे त धत े या काळात - घसरल े या िवकास दरा त व ेश करत आह ेत.
आिथ क वाढीतील ही घसरण वयोव ृ लोकस ं येमुळे साव जिनक िव ावर दबाव
वाढवेल. मजबूत आिथ क वाढ , कर महस ूल वाढवत े आिण प े शन वचनब त ेसाठी
िनधी द ेणे सोपे करत े.
िवषमता . वृ लोकस ं येची आणखी एक सम या हणज े ती असमानता वाढव ू
शकते. खाजगी े ा या बचतीवर अवल ंबून रािह यान े, खाजगी े ातील चा ंगले
िनवृ ी वेतन असल ेले आिण कमी होत चालल े या रा य िनव ृ ी वेतनावर अवल ंबून
असणार े यां यात िवभागणी होऊ शकत े. तसेच, गृहिनमा ण बाजारा या ि थतीम ुळे
असमानता वाढ ू शकत े, यांना या ं या स ेवािनव ृ ीनंतर भाड ्याने राहाव े लागत े
यां यापे ा घरमालक ख ूपच चा ंग या ि थतीत असतात .
वृ लोकस ं येला सरकारी ितसाद (Government responses to an
ageing population ) :
१) म बाजार सहभाग दर वाढिवण े. ६५ वषा वरील लोका ंसाठी काम करण े सोपे करण े.
२) िनवृ ीचे वय वाढ िवणे. सरकारन े आधीच ६७ पय त वाढ कर याचा ताव िदला
आहे. िनवृ ीचे वय आपोआप आय ुमा नाशी जोडल े जाऊ शकत े.
३) िनवृ ीवेतन आिण आरो य स ेवा दान कर यात खाजगी े ाचे मह व वाढिवण े.
तथािप , जर लोक खाजगी प े शन घ ेऊ शकत नसतील तर याम ुळे असमानता वाढ ू
शकते.
४) िनवृ ीवेतन खच भर यासाठी कर वाढिवण े. परंतु, अनेक सरकारा ंकडे आधीच
मया िदत अथ संक प आह े.
५) परदेशी थला ंतरण. वृ लोकस ं येचा सवा त सोपा उपाय हणज े कामा या
वया या त ण थला ंत रता ंना ो साहन द ेणे. उदाहरणाथ , यूके ने पूव युरोपमधील
अनेक त ण का मगारा ंना आकिष त केले आ ह े. परंतु, िन वळ थला ंतर आिण munotes.in
Page 105
मानव िवकासाच े पैलू - 1
105 मजुरांची मु हालचाल या भीतीम ुळे मजुरी कमी होत े आिण पायाभ ूत सुिवधा आिण
घरां या मागणीवर ताण पडतो या भीतीन े लोकि य नाही .
िन कष (Conclusion ) :
वयोवृ लोक समाजाचा एक मह वाचा भाग आह ेत आिण त े यां या वषा नुवष ान
आिण अन ुभव दो हीम य े योगदान द ेतात. वृ लोकस ं येमुळे रा ावर अन ंत आिथ क
ताण पडतो , कारण आरो य स ेवा िनधी आिण स ेवािनव ृ ीसाठी घाता ंक य िनधीची
आव यकता असत े, कारण सामा य राहणीमानाचा खच सतत वाढत असतो . वयोवृ
हणून वग क ृत लोकस ं ये या एवढ ्या मोठ ्या माणात , गैरसोया ं या ला ंबलचक
यादीकड े दुल करण े कठीण आह े.
लोकस ं येचे वृ व चाल ू राह याची अप े ा क याणकारी रा या ं या या ं या
लोकस ं ये या गरजा प ूण कर या या मत ेब ल िनमा ण करत े. 2000 या
दशका या सु वातीस , जागितक आरो य स ंघटनेने "सि य व ृ व" ला ो साहन
दे यासाठी आिण शहरीकरण , गृहिनमा ण, वाहतूक, सामािजक सहभाग , आरो य स ेवा
इ याद या स ंदभा त वृ लोकस ं ये या आ हाना ंना त ड द े यासाठी थािनक
सरकारा ंना मदत कर यासाठी माग दश क त व े तयार क ेली. थािनक सरकार े थािनक ,
लहान लोकस ं ये या गरजा प ूण कर यासाठी चा ंग या ि थतीत आह ेत, परंतु यांची
संसाधन े एकम ेकांपासून िभ न अस यान े (उदा. मालम ा कर , समुदाय स ं थांचे
अि त व ), थािनक सरकारा ंवर मोठी जबाबदारी असमानता वाढव याची श य ता आह े.
तसेच, पया वरणीय वाध याच े शा (environmental gerontology ) सि य
वृ वाम य े पया वरणाच े मह व दश वते. खरं त र, वृ वात चा ंग या वातावरणाचा
(नैसिग क, अंगभूत, सामािजक ) चार क े याने आरो य आिण जीवनाचा दजा सुधा
शकतो , तसेच अप ंग व आिण अवल ंिब वा या सम या आिण सव साधारणपण े,
सामािजक खच आिण आरो यावरील खच कमी होऊ शकतो .
७.७ दा र ्य िनम ू लन (POVERTY ALLEVIATION )
दा र ्यरेषा :- दा र ्य रेषा ही अशी का पिनक र ेषा आह े . क गरीब व गरीब ेतर (गरीब
नसलेला) याम य े वग करण करत े . ती य ेक य या द ैनंिदन खचा शी स ंबंिधत
असत े . िविवध सिम या आिण अ यास गटा ंनी दा र र ेषेची संक पना िविवध कार े प
केली आह े
दा र ्याचे कार :-
1] ामीण दा र ्य :- ामीण भागात राहणा या लोका ंम ये आढळणार े दा र ्य हणज े
ामीण दा र ्य होय . ामीण दा र ्यात ामीण भागातील य अप ु या उ प नाम ुळे
दररोज 2400 उ मांक िमळतील एवढ े अ नपदाथ ख रेदी कर यास असमथ असतो .
ामीण दा र ्य हे ामीण कामगार , शेतमजूर, अ पभ ूधारक श ेतकरी , भूिमहीन श ेतकरी
इ यादी य म य े ामीण दा र ्य आढळत े . munotes.in
Page 106
मानव िवकासाचे अथ शा
106 2] शहरी दा र ्य :- शहरी भागात राहणा या लोका ंम ये आढळणार े दा र ्य शहरी
दा र ्य होय . शहरी दा र ्यात शहरी भागातील य अप ु या उ प ना मुळे दररोज
2100 उ मांक िमळतील एवढ े अ नपदाथ ख रेदी कर यास असमथ ठरत े . शहरी
दा र ्य हे खेड्यातून थला ंत रत झाल ेले कामगार , शहरातील झोपडप ी , रोगट
प रि थतीत राहणार े लोक इ यादी य म य े शहरी दा र ्य आढळत े .
दा र ्य िनम ु लनासाठी उपाययोजना :- भारताला वात ं य िमळाल े ते हा दा र ्याचे
माण मोठ े होते . देशातील दा र ्य कमी कर यासाठी िनयोजन काळात श ेती, उ ोग व
सेवा े ाचा िवकासावर भर द े यात आला तरीही सम या स ुटली नाही . यामुळे
दा र ्य िनम ू लनासाठी िवश ेष काय म व योजना राबिव यात आ या त े पुढील माण े
प करता य ेईल .
अ] दा र ्य िनम ु लनासाठीच े काय म :- भारतात दा र ्य िनम ू लनासाठी 1970 पासून
अनेक िवश ेष काय म व योजना राबिव यात आ या या प ुढील माण े :
1] लहान श ेतकरी िवकास एज सी :- अिखल भारतीय ामीण परी ण सिमतीन े
केले या िशफारशीन ुसार 1971 पासून लहान श ेतकरी िवकास एज सी स ु कर यात
आली या काय मांतग त लहान श ेतक या ंना आव यक स ेवा पुरिवणे, जलिस ंचनाची
यव था करण े, सहा यकारी ब ँकेकडून कज िमळिव यास मदत करण े व िव
यव थ ेबाबत मदत करण े इ. गो ीचा समाव ेश होता .
2] एकाि मक ामीण िवकास काय म :- भारतात आिथ क वृ ी झाली पर ंतु ामीण
भागातील दा र ्य आिण ब ेकारी कमी झाली नाही . आिथ क वृ ीचा फायदा गरीब व
मागासल े या लोका ंना िमळाला नाही . यासाठी 1978 - 1979 रोजी ामीण िवकास
काय म स ु कर यात आला यात समाजा या म ूलभूत गरजा प ूण कर यासाठी उ पादन
करणे , पूण रोजगार थािपत करण े , उपल ध साधना ंचा अिधक चा ंग या कार े वापर
करणे , गरीब क ुटुंबांना वय ं रोजगार द ेणे इ यादी गो चा समाव ेश होता . 1999 साली
या काय माच े नामकरण स ुवण जयंती ामीण िवकास काय म अस े कर यात आल े .
3] िकमान गरजा काय म :- गरीबी हटाव आिण यायासह व ृ ी सा य कर यासाठी 5
या योजन ेत िकमान गरजा काय म स ु कर यात आला या काय मात दा र ्य
रेषेखालील लोका ं या उपभोग पातळी स ुधारणा करण े, ामीण व शहरी भागातील
कामगारा ंची उ पादकता , ाथिमक िश ण , आरो य , पाणीप ुरवठा, वीज प ुरवठा, र ते,
भूिमहीन िमका ंना घर े या काय माच े मूलभूत घटक होत े .
4] 20 कलमी काय म :- माजी प ंत धान ीमती इ ंिदरा गा ंधी या ंनी हा काय म
जानेवारी 1982 म ये सु केला . यानंतर तो प ु हा 20 ऑ ट बर 1986 ला न यान े
आणला ग ेला . 20 कलमी काय मांतग त गरीब लोका ं या िविवध म ूलभूत गरजा प ूण
कर यासाठी व याच े राहणीमान उ ंचाव यासाठी उपाययोजना क े या जातात .
5] ामीण भागातील ि या व बालिवकासासाठी काय म :- िज ात उ प न
िमळव ून देणा या आिथ क व ृ ी ार े ामीण मिहलाम य े सुधारणा करणे हे या काय माच े munotes.in
Page 107
मानव िवकासाच े पैलू - 1
107 उि े होत े . अ प सा रता दर आिण उ च बालम ृ यूदरा या आधारावर या
काय मासाठी िज ाची िनवड कर यात आली . यासाठी 15 ते 20 ि या ंचे गट
क न य ेकास िकमान 15 हजार पय े िनधी म ंजूर कर यात आला .
6] धानम ं ी ा मोदय योजना :- ामीण पातळीवर मानवी िवकास सा य कर यासाठी
2002 -3 म ये धानम ं ी ामोदय योजना स ु कर यात आली स ु वातीला आरो य ,
िश ण , िनवारा , पाणी योजना , पोषक आहार या पाच घटका ंचा या योजन ेत िवचार
कर यात आला याम य े ामीण िव ुतीकरणचा समाव ेश कर यात आला .
7] इंिदरा आवास योजना :- ामीण भागातील गरीब लोका ंची घराची गरज
भागिव यासाठी 1985 म ये इंिदरा आवास योजना स ु कर यात आली . ही इतर गरीब
िमका ंना घर े पुरिव या या स ंदभा त कर यात आली ही योजना इतरही गरीब
लोकांसाठी लाग ू कर यात आली .
ब] इतर उपाय :-
1] लोकस ं या िनय ं ण :- कुटुंबक याण काय म व लोकस ं येचे धोरण याम ुळे
वेळोवेळी लोकस ं या वाढीवर िनय ं ण ठेवले आहे .
2] शेती :- शेतीसाठी लागणार े अवजार े िवकत घ े यासाठी श ेतक या ंना व त दरात
कृषी सुिवधा प ुरिव या जातात . सरकारन े शेतक या ंना ि थ र उ प न िमळाव े हण ून
काही िपका ंसाठी िकमान आधारभ ूत िकंमत जाहीर क ेले आहे.
3] ामीण काम े :- ामीण भागातील र या ंची बाधणी , लघु जलिस ंचन स ुिवधा िनिम ती
, ामीण िव ुतीकरण इ यादी कामा ं ारे गरीब रोजगार उपल ध क न िदला आह े .
4] ामीण औ ोगी करण :- ामीण भागात रोजगार प ुरिव यासाठी लघ ु उ ोग व क ुटीर
उ ोगाला ो साहन िदल े आहे .
5] िकमान व ेतन :-1948 म ये िकमान व ेतन कायदा स ंप न झाला याअ ंतग त मज ुरांना
मोबदला द े याची तरत ूद कर यात आली या व ेळोवेळी बदल कर यात आल े .
6] साव जिनक िवतरण यव था :- साव जिनक िवतरण यव थ े ारे ग रबा ंना
सवलती या दरान े िशधावाटप (राशन) क ा ार े अ नधा य िवतरण व अ नस ुर ा
उपल ध झाली आह े . यामुळे गरीब क ुटुंबांम ये अ नधा याची िनि ती झाली आह े .
7] बँकेचे रा ीयकरण :- आिथ क अंतभा व कर या या ह ेतूने गरीब लोका ंना कमी
याजदरात पतस ुिवधा उपल ध क न द े यासाठी 1959 व 1980 साली ब ँकांच
रा ीयीकरण कर यात आल े .
8] गितशील कर धोरण :- उ प न िवषमता कमी कर यासाठी गितशील कर प ती
अंमलात आली . munotes.in
Page 108
मानव िवकासाचे अथ शा
108 9] िश ण :- ाथिमक िश ण ह े सग या ंना मोफ त व स च े केले आहे . िव ा या ची
पटन दणी वाढिव यासाठी शाळ ेम ये पेयजल , व छताग ृह सुिवधा , मुल साठी मोफत
िश ण , म या ह भोजन योजना ह े काय म स ु केले आहेत .
10] व त हिनमा ण योजना :- ामीण व नागरी भागातील ग रबा ंसाठी प ुन वसन
काय म व व त दरात घर े दे याची स ुिवधा प ुरिवली आह े .
11] आरो या या स ुिवधा :- ग रबांना सवलती या दरात व ै क य स ुिवधा
पुरिव यासाठी ाथिमक आरो य क , सरकारी दवाखान े यांची थापना कर यात आली
आहे .
12] कौश य िवकास व वय ंरोजगार :- भारतात रोजगार िनिम तीसाठी कौश य
िवकास हा मह वाचा ीकोन मानला जातो . यासाठी कौश यावर आधारीत
िश णाची स ंधी उपल ध क न द ेणे आव यक आह े . या संधीमुळे लोक उ ोजकता
िकंवा वय ंरोजगारासाठी ो सािहत होतील .
संजय गा ंधी िनराधार योजना
संजय गा ंधी िनराधार योजन तग त सरकारकड ून गरज ूंना य ेक मिह याला 600 पया ंचे
अनुदान िदल े जाते. जर एखा ा क ुटुंबात एका प े ा अिधक य नी अज केला अस ेल व
ते सव अज मंजूर झाल े असतील तर अशा क ुटुंबातील य ना एकि त मिह याला 900
पयांचे अनुदान िमळत े. या क ुटुंबाचे एकि त वािष क उ प न 21 हजार पया ंपय त
आहे. या क ुटुंबातील य या योजन ेचा लाभ घ ेऊ शकतात .
ावणबाळ स ेवा रा य िनव ृ ी वेतन योजना
या य च े वय 65 वषा पे ा अिधक आह े आिण या या क ुटुंबाचे एकूण वािष क उ प न
21 हजार पया ं या आत आह े. अशा य ना रा य सरकारकड ून य ेक मिह याला
600 पये िनवृ ी वेतन द े यात य ेते. 15 वषा पासून महारा ात वा त य करणा या
य नाच या योजन ेचा लाभ घ ेता येऊ शक ेल. तसेच यान े सरकार या इतर कोण याही
मािसक लाभ योजना ंचा लाभ घ ेतलेला नसावा .
इंिदरा गा ंधी रा ीय व ृ दापकाळ िनव ृ ीवेतन योजना
ामीण आिण शहरी भागातील दा र ्य रेषेखालील क ुटुंबां या सव णान ुसार 65
वषा वरील सव य या योजन ेसाठी पा आह ेत. योजन ेतील लाभा या ना क
सरकारकड ून 200 पये आिण रा य सरकार या ावणबाळ स ेवा योजन ेतून 400 पये
असे एकूण य ेक मिह याला 600 पये िनवृ ी वेतन िमळत े.
इंिदरा गा ंधी रा ीय िवधवा िनव ृ ीवेतन योजना
दा र य र ेषेखालील क ुटुंबां या यादीत नाव असल े या 40 ते 65 वषा पे ा कमी
वयोगटातील िवधवा या योजन े अंतग त पा आह ेत. यांना या योजन ेमधून य ेक munotes.in
Page 109
मानव िवकासाच े पैलू - 1
109 मिह याला 200 पये िनवृ ी व ेतन आिण रा य सरकार या स ंजय गा ंधी िनराधार
अनुदान योजन ेमधून 400 पये असे एकूण 600 पये िनवृ ीवेतन हण ून दे यात य ेते.
रा ीय क ुटुंब लाभ योजना
दा र य र ेषेखलील क ुटुंबातील 18 ते 64 वयोगटातील कमाव या य चा ( ी िक ंवा
पु ष) अपघाती िक ंवा न ैसिग क मृ यु झा यास वारसदाराला 20 हजार पया ंचे
अथ सहा य द े यात य ेते. मृ यू झा यान ंतर 1 वषा या आत यासाठी अज करण े
आव यक आह े. अजा सोबत दा र य र ेषेखालील यादीत नाव समािव अस याचा प ुरावा
व मृ युचा दाखला सादर करण े आव यक आह े.
७.८ अ न स ुर ा (Food Security ):
हजारो वषा पूव अ नस ुर ा ही िच ंतेची बाब अस याचा प ुरावा आह े, ाचीन चीन आिण
ाचीन इिज मधील क ीय अिधकारी द ु काळा या काळात अ न साठवण ुक तून अ न
पुरवठाकरीत असत . 1974 या जागितक अ न प रषद ेत "अ न स ुर ा" या श दाची
या या द े यात आली यात प ुरवठ्यावर भर द े यात आला होता . अ न स ुर ेची
या या "अ ना या वापराचा सतत िव तार कर यासाठी आिण उ पादन आिण
िकमतीतील चढउतारा ंची भरपाई कर यासाठी म ूलभूत अ नपदाथा ची पुरेशी, पौि क ,
वैिव यपूण , संतुिलत आिण म यम जागितक अ न प ुरवठ्याची य ेक वेळी उपल धता "
अशी क ेली जात े.
या या (Definition ):
अ न स ुर ा ह े अ नाची उपल धता आिण याम य े वेश/िशरकाव कर या या य या
मतेचे मोजमाप आह े. युनायटेड नेश स किमटी ऑन व ड फूड िस यु रटी न ुसार,
अ नस ुर ेची या या अशी क ेली जात े क सव लोका ंना, यां या अ न ाधा यान ुसार
आिण आहारा या गरजा प ूण करणार े पुरेसे, सुरि त आिण पौि क अ न िमळ यासाठी
शारी रक , सामािजक आिण आिथ क व ेश/िशरकाव (access ) असतो . सि य आिण
िनरोगी जी वनासाठी . वग , िलंग िकंवा द ेश िवचारात न घ ेता अ नाची उपल धता ही
आणखी एक गो आह े.
नंतर या या य ेने वरील या य ेम ये मागणी आिण व ेश सम या (access ) जोड या .
1996 या व ड फूड सिमट या अ ंितम अहवालात अस े हटल े आहे क अ न स ुर ा
"जे हा सव लोकांना, यां या आहारातील गरजा आिण सि य आिण िनरोगी
जीवनासाठी अ न ाधा य े पूण कर यासाठी प ुरेसे, सुरि त आिण पौि क अ न
िमळ यासाठी शारी रक आिण आिथ क व ेश(access ) असतो त े हा अि त वात असत े.
यात अस े घोिषत कर यात आल े क "राजक य आिण आिथ क दबावासाठी अ न ह े
साधन हण ून वापरल े जाऊ नय े. अ न स ुर ेसाठी िविवध आ ंतररा ीय करार आिण
यं णा िवकिसत कर यात आ या आह ेत. भूक आिण ग रबी कमी कर याच े मु य
जागितक धोरण शा त िवकास ल या ंम ये आहे. िवशेषतः य ेय 2: 2030 पय त भूक munotes.in
Page 110
मानव िवकासाचे अथ शा
110 संपवणे, अ न स ुर ा आिण स ुधा रत पोषण िमळवण े आिण शा त श ेतीला चालना
दे या या ल या ंवर शू य भूक िनि त करत े.
सामा यतः , अ न स ुर े या स ंक पन ेची अशी या या क ेली जात े क लोका ं या
आहारिवषयक गरजा तस ेच या ंची खा ा न ाधा य े पूण करणा या अ नापय त भौितक
आिण आिथ क व ेश (access ) यांचा समाव ेश होतो . जे हा सव सद या ंना सि य ,
िनरोगी जीवनासाठी प ुरेसे अ न िमळत े ते हा घरग ुती अ न स ुर ा असत े.
अ न स ुर ेम ये दु काळ , िशिपंग य यय , इंधनाचा त ुटवडा, आिथ क अि थरता आिण
यु े यांसह िविवध जोखीम घटका ंमुळे भिव यातील य यय िक ंवा ग ंभीर अ न
पुरवठ्याची अन ुपल धता यासाठी लविचकत ेचे मोजमाप समािव क ेले आहे.
अ न ि थरता (Food Stability ): कालांतराने अ न िमळव या या मत ेचा संदभ
देते.
अ न व ेश (Food Access ): अ नाची परवडणारीता आिण वाटप , तसेच य
आिण कुटुंबां या ाधा या ंचा संदभ देते.
अ न उपल धता (Food Availability ): उ पादन , िवतरण आिण द ेवाणघ ेवाण ार े
अ न प ुरवठ्याशी स ंबंिधत आह े.
जे हा सव सद या ंना सि य , िनरोगी जीवनासाठी प ुरेसे अ न िमळत े ते हा घरग ुती
अ न स ुर ा असत े. अ न स ुरि त अ सले या य भ ुकेने ि कंवा उपासमारी या
भीतीन े जगत नाहीत . दुसरीकड े, अ न अस ुरि तत ेची या या य ुनायटेड ट ेट्स
िडपाट म ट ऑफ ऍ ीक चर (USDA) ारे "पोषण ्या पुरेशा आिण स ुरि त
अ नाची मया िदत िक ंवा अिनि त उपल धता िक ंवा सामािजक ्या वी काय
मागा नी वीकाय अ न िमळिव याची मया िदत िक ंवा अिनि त मता " अशी क ेली
जाते. संयु रा ा ं या अ न आिण क ृषी संघटनेने, िकंवा FAO ने अ न स ुर ेचे चार
तंभ उपल धता , वेश, उपयोग आिण ि थरता हणून सांिगतल े.
डॉ. एम.एस. वािमनाथन या ंनी अ न स ुर ेची या या अशी क ेली आह े क , "कुटुंब
आिण आतील सव सद या ंसाठी उपजीिवका स ुर ा, जी स ंतुिलत आहार , सुरि त
िप याच े पाणी , पया वरणीय व छता , ाथिमक िश ण आिण म ूलभूत आरो य स ेवा
या दो ही भौितक आिण आिथ क व ेश सुिनि त करत े." डॉ. वामीना थन अ न
सुर ेची यापक या या द ेतात जी अ नाची भौितक उपल धता आिण आिथ क
े ां या पलीकड े जाते.
वरील या य ेव न आपण अ न स ुर ेत गुंतले या मह वा या प ैलूंचे खालील माण े
िव ेषण क शकतो
I. सव लोका ंना अ नाची भौितक उपल धता
II. मूलभूत अ नासाठी आिथ क व ेश (access ), हणज े आव यक माणात
अ न िमळिव यासाठी लोका ंकडे यश असण े आव यक आह े. munotes.in
Page 111
मानव िवकासाच े पैलू - 1
111 III. मूलभूत अ नाम य े पौि क अ नाची आव यकता असल े या अ नपदाथा चा
समाव ेश होतो .
IV. सव वेळ उपल धता हणज े एका िविश कालावधीत भौितक आिण
अथ शा ीय उप ल धता नाही तर अ पावधीत आिण दीघ कालावधीसाठी
उपल धता . मानवी यव थापना या पलीकड े असल े या अिनि तत ेमुळे
अनुपल धता हा अपवाद असावा . यासाठी लोकस ं ये या वाढीची काळजी
घे यासाठी अ नाचा प ुरवठा प ुरेसा असण े आव यक आह े.
V. सि य िनरोगी जीवनासाठी पुरेशा अ ना म ये ठरािवक कालावधीत ग ुणा मक
बदला ंचा समाव ेश होतो . उ प न वाढल े क लोका ं या हातातील यश ही
वाढते. अशा कार े, ते ख रेदी क इि छत असल े या खा पदाथा या
टोपलीम य े देखील बदल होतो .
मोजमाप (Measurement )
घरगुती अ ंदाजप कावर उपल ध असल े या ित य ितिदन स ेवन कर यासाठी
अ न स ुर ा क ॅलरी ार े (उ मांक) मोजली जाऊ शकत े. सव साधारणपण े, अ न स ुर ा
िनद शक आिण मोजमापा ंचे उि अ न स ुर ेचे काही िक ंवा सव मु य घटक अ न
उपल धता , वेशयो यता आिण उपयोग /पया ते या ीन े ह तगत करणे आह े.
उपल धता (उ पादन आिण प ुरवठा) आिण उपयोग /पया ता (पोषण
ि थती /मानवशा ीय मोजमाप ) अंदाज लावण े सोप े आ ह े आिण हण ूनच, अिधक
लोकि य , वेशयो यता (अ नाची प ुरेशी मा ा आिण ग ुणव ा िमळव याची मता )
मोठ्या माणात मायावी राहत े. घरगुती अ न उपल धत ेवर प रणाम करणार े घटक
अनेकदा स ंदभ -िविश असतात .
कॉन ल आिण ट ट ्स युिन हिस टी आिण आि क ेअर आिण व ड ि हजन या ं या
सहकाया ने, (USAID )यूएसएआयडी -अनुदािनत अ न आिण पोषण ता ंि क सहा य
(FANTA) क पा ार े िवकिसत क ेले या काही उ ल ेखनीय उदा हरणांसह अ न
सुर ेचा व ेश घटक ह तगत कर यासाठी अन ेक मोजमाप िवकिसत क ेले गेले आहेत.
यात खालील गो ी समािव क े या ग े या:
घरगुती अ न अस ुरि तता व ेश केल (Household Food Insecurity Access
Scale -HFIAS) - मागील मिह यात घरातील अ न अस ुरि तत ेची (अग यता )
पातळी सतत मोजत े
घरगुती आहारातील िविवधता क ेल (Household Dietary Diversity
Scale HDDS) - िविश स ंदभ कालावधीत (24 तास/48 तास/7 िदवस ) सेवन
केले या िविवध खा गटा ंची सं या मोजत े munotes.in
Page 112
मानव िवकासाचे अथ शा
112 कौटुंिबक भ ूक क ेल (Household Hunger Scale HHS) - सव णा ार े ह तगत
केले या आिण एका क ेलम य े सारांिशत क ेले या अ ंदािजत िति या ं या स ंचा या
आधार े घरगुती अ न व ंिचतत ेचा अन ुभव मोजतो .
कॉिपंग ॅटेजीज इ ंडे स (Coping Strategies Index CSI) - घरगुती वत नांचे
मू यांकन करत े आिण क ुटुंबे अ ना या कमतरत ेचा कसा सामना करतात यावरील
िविवध थािपत वत णुक या स ंचा या आधार े यांचे मू यांकन करत े. या
संशोधनाची काय प ती एका ावर आधारसाम ी गोळा कर यावर आधा रत आह े:
"जे हा त ुम याकड े पुरेसे अ न नसत े आिण अ न िवकत घ े यासाठी प ुरेसे पैसे
नसतात त े हा तु ही काय करता ?"
आज अ न स ुर ेवर प रणाम करणा या गो चा समाव ेश खालील माण े होतो:
जागितक जल स ंकट - अनेक देशांम ये (उ र चीन , अमे रका आिण भारतासह )
पा याचा साठा कमी होत आह े. यापक ओ हर -पंिपंग आिण िस ंचनाम ुळे असे होते.
हवामान बदल - वाढ या जागितक तापमानाचा िपकां या उ प नावर , वनसंप ीवर ,
पा याचा प ुरवठा आिण िनसगा चा समतोल बदल यावर प रणाम होऊ लागला आह े.
जिमनीचा हास - सघन श ेतीमुळे(intensive farming )जिमनीची स ुपीकता स ंपु ात
येते आिण क ृषी उ प नात घट होत े.
लोभी जमीन सौद े - कॉप र ेशन आिण सरकार े िवकसनशी ल देशांमधील लाखो एकर
शेतजिमनीच े ह क िवकत घ ेत आह ेत जेणेक न या ंचा वतःचा दीघ कालीन अ न
पुरवठा स ुरि त होईल .
हवामान बदल , संघष , क टक (जसे क टोळ आिण फॉल आम वम ) आिण
संसग ज य रोग (जसे क कोिवड -19 आिण आि कन वाइन फ वर ) संबंिधत
नवीन ध क े अ न उ पादनास हानी पोहोचवत आह ेत, पुरवठा साखळी िव कळीत
करत आह ेत आिण लोका ं या पौि क पदाथा पय त पोहोच या या मत ेवर ताण
आणत आह ेत. परवडणार े अ न , 2020 म ये अ न स ुर ेसाठी नवीन िच ंता िनमा ण
करते
अ न अस ुरि तत ेमुळे आहाराची ग ुणव ा खराब होऊ शकत े आिण कुपोषणा या
िविवध कारा ंचा धोका वाढ ू शकतो , याम ुळे संभा यतः क ुपोषण तस ेच जा त वजन
आिण ल पणा होऊ शकतो . िनरोगी आहाराची िक ंमत जगातील 3 अ जाह न अिधक
लोकांना परवडणारी नाही .
जागितक तरावर उ पािदत होणा या अ नाप ैक एक त ृतीयांश अ न एकतर न
होते िकंवा वाया जात े. अ न आिण पोषण स ुर ा स ुधार यासाठी तस ेच हवामानाची
उि े पूण कर यासाठी आिण पया वरणावरील ताण कमी कर यासाठी अ नाची
हानी आिण कचरा यावर उपाय करण े मह वाच े आहे. munotes.in
Page 113
मानव िवकासाच े पैलू - 1
113 अ नाम य े सू मजीवशा ीय , रासायिनक िक ंवा इतर धो या ंची यापक घटना
देखील अ न णालीसाठी एक ग ंभीर सम या आह े. असुरि त अ न ह े केवळ
साव जिनक आरो या या ग ंभीर िच ंतेचे ितिनिध व करत नाही , तर श ेतक या ं या
उ प नावर , अ न िव े यां या उपजीिवक ेवर आिण यवसाय आिण यापारा या
सात या ंवर नकारा मक प रणाम करत े.
िनकृ पोषण, अ नाची हानी आिण कचरा , आिण अ न -जिनत आजार या सव गो ी
देशांवर वत मान आिण भिव यातील मानवी , आिथ क, सामािजक आिण आिथ क खच
लादतात . हे खच कमी कर यासाठी बह -आयामी ीकोन आव यक आह े: संपूण
अ न णालीम य े भावी ह त ेप कर याची मोठी मता आह े.
यो य ग ुंतवणुक आिण स ंसाधना ंसह, शेती आिण अ न णाली य ेकाला, सव ,
दररोज – अगदी स ंकटा या व ेळीही प ुरेसे, परवडणार े, सुरि त आिण पौि क अ न
पुरवू शकतात .
धोरण (Strategy ) :
जागितक ब ँक गट अ न स ुर ा स ुधा न , 'पोषण-संवेदनशील श ेती'ला ो सा हन द ेऊन
आिण अ न स ुर ा स ुधा न य ेकाला, सव , दररोज आहार द ेऊ शक ेल अशा अ न
णाली तयार कर यासाठी भागीदारा ंसोबत काय करत े. बँक ही अ न णालीची
आघाडीची िव दाता आह े. 2020 म ये, कृषी आिण स ंबंिधत े ांसाठी नवीन
IBRD/IDA वचनब त ेम ये US$5.8 अ ज होत े
ि याकलापा ंम ये खालील गो ी समािव क े या आह ेत :
असुरि त क ुटुंबांना अ न आिण पाणी -आिण मह वप ूण खरेदी कर यासाठी या ं या
िखशात प ैसे िमळतील याची खा ी कर यासाठी स ुर ा जा या मजब ूत करण े.
संकटा या प रि थतीला ितसाद द े यासा ठी िव मान क पा ं ारे जलद - ॅिकंग
िव प ुरवठा क न व रत आणीबाणी समथ न दान करण े
अ न स ुर ा आ हाना ंना सामोर े जा यासाठी द ेश आिण िवकास भागीदारा ंसह य त
रहाणे गरजेचे आहे. यात, जलद द ेश िनदान (डाय नोि ट स ) आिण ड ेटा-आधा रत
देखरेख यं े आिण फ ॅिमन अ ॅ शन म ेकॅिनझम आिण अ ॅि क चर ऑ झ ह टरी
यांसारखी भागीदारी या ंसारखी साधन े समािव आह ेत.
अ न णालीची लविचकता स ुधार यासाठी , शेतीचे उ प न वाढव यासाठी आिण
पोषक -दाट अ नाची अिधक उपल धता आिण परवडणारीता स म कर यासाठी
हवामान -चलाख ( माट ) तं ांचा वापर करणा या आिण खा पदाथा चे अिधक
वैिव यप ूण िम ण तयार करणा या श ेती णाल ना ो साहन द ेणे.
काढणीन ंतर अ नाच े नुकसान कमी कर यासाठी प ुरवठा साखळी स ुधारणे, अ न
िवतरण वािह या ंमधील व छता स ुधारणे आिण उ पादन आिण उपभोग क े
जोडण े. munotes.in
Page 114
मानव िवकासाचे अथ शा
114 ाणी, मानव आिण पया वरणीय आरो याशी स ंबंिधत जोखीम यव थािपत
कर यासाठी एकाि मक "एक आरो य " ीकोन लाग ू करण े
संशोधन आिण िवकासाम य े गुंतवणुक ला सहा य करण े जे अ न आिण क या
मालातील स ू म पोषक घटक वाढिव यास स म करत े
देशांतग त अ न बाजाराची का य मता आिण एका मता स ुधार यासाठी आिण अ न
यापारातील अडथळ े कमी कर यासाठी धोरण आिण िनयामक स ुधारणा ंसाठी
समथ न करण े
खाजगी े , सरकार , शा आिण इतरा ंसोबत काम करण े कमी आिण म यम
उ प न असल े या द ेशांम ये अ न स ुरि तत े या जोखम च े मू यांकन आिण
यव थापन कर याची मता मजब ूत कर यासाठी
दीघ कालीन जागितक अ न स ुर ा काय मांना सहा य करण े: बँक लोबल
अॅ ीक चर अ ँड फूड िस य ु रटी ो ाम (GAFSP) ठेवते, एक जागितक
िव प ुरवठा साधन ज े देणगीदार िनधी आिण ल य े एक करत े संपूण मू य
साखळीत क ृषी िवकासासाठी अित र , पूरक िव प ुरवठा. अगदी अलीकड े, चालू
असल े या COVID -19 साथी या रोगाला ितसाद हण ून, GAFSP ने COVID -
19 ितसाद आिण प ुन ा ीला समथ न दे यासाठी चाल ू असल े या साव जिनक े
आिण उ पादक स ं थे या न ेतृ वाखालील क पा ंना $55 दशल अित र
अनुदान िनधी वाटप क ेला.
बँक CGIAR ला देखील समथ न देते जे जागितक तरावर अ न आिण पोषण
सुर ेला चालना द े यासाठी क ृषी िव ान आिण नवक पना िवकिसत करत े.
प रणाम :
बांगलाद ेशातील उदासीन े े जे हवामान बदला या भावा ंना अस ुरि त आह ेत ितथे
जागितक ब ँके या क पान े िनवडक िपका ंची (तांदूळ, गह , मसूर, मूग आिण मोहरी ),
पशुधन (दुभ या गायी , क बडी आिण बदक े) आिण म यपालन (ितलािपया , कोई आिण
पंगस) यांची आिथ क उ पादकता वाढवली .
भारताम य े, जागितक ब ँके या सह -िव पोिषत रा ीय ा मीण उपजीिवका
अिभयाना ंतग त समिथ त मिहला बचत गटा ंनी मा क आिण स ॅिनटायझस ची कमतरता
भ न काढ यासाठी , सामुदाियक वय ंपाकघर े चालव यासाठी आिण ताज े अ न प ुरवठा
पुनस चियत कर यासाठी , असुरि ता ंना अ न आिण समथ न दे यासाठी एक क ेले
आहेत. उ च जोखीम असल ेली कुटुंबे, ामीण भागात आिथ क सेवा दान करतात
आिण ामीण सम ुदायांम ये COVID -19 स ला सा रत करतात . 15 वषा या
कालावधीत तयार झाल े या या बचत गटा ंनी भारतभरातील स ुमारे 62 दशल
मिहला ं या कौश या ंचा वापर क ेला आह े आिण गरज े या व ेळी सम ुदाय-आधा रत
सं थांचे मू य िस क ेले आहे. munotes.in
Page 115
मानव िवकासाच े पैलू - 1
115 रवांडाम य े, टेकडीची ध ूप रोख यासाठी पावसाच े अिधक चा ंग या कार े यव थापन
कर या या उ ेशाने जमीन स ंवध न, पाणी साठवण आिण ड गरावरील िस ंचन या
काय माचा उ ेश आह े.
समोआम य े, यात मध ुमेह आिण दयिवकाराच े जगातील काही उ च दर आह ेत, बँक-
समिथ त क प क ृषी आिण आरो य प रणाम स ुधार यासाठी काम करत आह े. या
काय माम ुळे फळे आिण भाजीपाला उ पादनात वाढ झाली आह े आिण थािनक
शेतकरी आिण बाजारप ेठेतील स ंपक मजब ूत झाला आह े.
युगांडाम य े, GAFSP िनधीम ुळे आि कन द ेशी भा या , उ च-लोह बी स आिण
ना रंगी-मांस गोड बटाट े यासह स ू म पोषक -समृ अ ना ंचे उ पादन आिण वापर वाढत
आहे.
भारतीय प रि थती : भारतात , क सरकार आिण रा य सरकारा ंनी गरीब लोका ंना अ न
पुरव यासाठी अन ेक काय म स ु केले आहेत. काय म आह ेत,
साव जिनक िवतरण णाली अ न यव थापनाचा एक मह वाचा घटक आह े. हे
िवशेषत: समाजातील आिथ क ्या दुब ल घटका ंसाठी अ न स ुर ा स ुधार याचा
य न करत े.
लि यत साव जिनक िवतरण णाली स ु कर यात आली .
७.९ (QUESTIONS )
१. उपजीिवक ेवर प ीकरणा मक टीप िलहा .
२. असमानता ही सं ा प रभािषत करा . िविवध कार या असमानता प करा .
३. असमानता मोज या या िविवध प ती सा ंगा.
४. बालमज ुरीची या या करा . बालमज ुरी या उदयो म ुख सम य ेची कारण े कोणती
आहेत? बालमज ुरी या सम य ेवर मात कर यासाठी उपाय सा ंगा.
५. वृ लोकस ं येला कोण या सम या भेडसावत आह ेत? लोकस ं ये या
वृ वा या सम या ंवर मात कर यासाठी उपाय स ुचवा.
६. गरीबी िनम ू लन काय मावर प ीकरणा मक टीप िलहा .
७. अ न स ुर ा हणज े काय? अ न स ुर ेशी संबंिधत िविवध प ैलू प करा .
munotes.in
Page 116
116 ८
मानव िवकासाच े पैलू - 2
घटक रचना :
८.० उि ्ये
८.१ िव थापन
८.२ वदेशी/ थािनक गट
८.३ थला ंतर
८.४ िश ण आिण आरो य
८.५ अनौपचा रक े ातील कामगार
८.६ सामािजक स ुर ा
८.७ मानवी स ुर ा
८.८ संदभ
८.० उि ्ये
िव थापनाची स ंक पना स मजून घेणे.
वदेशी गट िक ंवा थािनक गट ही स ंक पना समज ून घेणे.
थला ंतर, िश ण आिण आरो य ह े मानव िवकासाच े पैलू समज ून घेणे.
अनौपच रक े ातील कामगार , सामािजक स ुर ा, व मानवी स ुर ा या बाब चा
अ यास करण े.
८.१ िव थापन (DISPLACEMENT )
िवकास हणज े मानवी समाजातील सामािजक , आिथ क, राजक य आिण सा ं कृितक
बदल. देशाची सरकार े तेथील लोका ंचे जीवनमान स ुधार यासाठी िवकास क प हाती
घेऊन िवकासा या ि य ेला गती द ेतात. िवकास हा आध ुिनक जगाचा म ूळ िव ास
बनला आह े. िवकास ही य ेक अथ यव थ ेची जीवनर ेखा बनली आहे. वा तिवक
अथा ने िवकासाचा अथ असा असावा क , समाजातील उ पादक स ंसाधना ंचा वापर
ग रबांचे जीवनमान स ुधार यासाठी . दुसरीकड े याचा अथ उ ोग , धरणे, पाटबंधारे munotes.in
Page 117
मानव िवकासाच े पैलू - 2
117 क प , महामाग , णालय े, शै िणक स ं था इ याद या उभारणीत ून आिथ क िवकास
होतो. पण िवकास कधीच एकहाती होत नाही . िवकास क प हाती घ े यासाठी , क प
उभारला जात असल े या प रसरातील य कड ून जमीन स ंपािदत करण े आव यक
आहे. भूसंपादना या ि य ेत, मोठ्या स ं येने बािधत लोक या ंची घर े आिण दय
गमावतात आिण शारी रक र या िव थािपत होतात . अशा कारे, िवकासास न ेहमीच
स या िव थापनाची साथ असत े.
िवकासा या ित पाम ुळे िव थापन होत े, यामुळे मोठ्या सं येने सामािजक वगा साठी
सां कृितक, ओळखवादी स ंकट िनमा ण होत े, याम य े आिदवासी , मागास जाती इ यािद
मुख बळी ठरतात . आप या रा ा या िव कासासाठी अस े क प उभारण े आव यक
आहे, असा य ुि वाद अन ेकदा क ेला जातो . हे खरं आहे. परंतु िव थापनाम ुळे होणा या
सामािजक खचा कडे/िकंमतीकड े गांभीया ने ल द े याची गरज आह े.
येक मानवी िवकासाचा प रमाण अ ंतग त िव थापनाम ुळे भािवत होऊ शकतो .
िव थापना मुळे रोजगार , आरो यस ेवा आिण िश णातील व ेश कमी होऊ शकतो , याच े
दीघ कालीन प रणाम सव भािवत झाल े यां या क याणावर आिण आिथ क मत ेवर
होऊ शकतात .
िवकास - े रत िव थापन त े हा घडत े जे हा लोकस ं येला या ं या घरात ून बेदखल क ेले
जाते. एकतर मोठ ्या माणात िवकास क प जस े क धरण े, र ते, वीज क प , खाणी
िकंवा िस ंचन योजना ंचे ब ांधकाम स म कर यासाठी ; िकंवा शहरी िवकास आिण
लोकस ं ये या प ुनिव तरणाशी स ंबंिधत सरकारी धोरणा ंचा भाग हण ून (रॉिब सन ,
2003 ).
िवकास - े रत िव थापन एलपीजी मॉड ेल (उदारीकरण , खाजगीकरण आिण
जागितक करण ) बरोबर राह यासाठी आल े आह े. वा तिवक अथा ने िवकासाचा अथ
असा असावा क , समाजातील उ पादक स ंसाधना ंचा वापर ग रबा ंचे जीवनमान
सुधार यासाठी .
मानवी िवकासासाठी स य जीवन जग यासाठी आिण आिथ क, सामािजक आिण
राजक य सश करणा या स ंधी वाढव या साठी लोका ं या मता ंचा िव तार करण े
आव यक आह े. मानवी िवकास हणज े लोका ंब ल, वातं य आिण स मानान े पूण ,
सज नशील जीवन जग यासाठी या ं या िनवड चा िव तार करण े. आिथ क वाढ , यापार
आिण ग ुंतवणूक वाढण े आिण ता ंि क गती या सव गो ी अितशय मह वा या आह ेत.
मानवी िवकासासाठी सवा त मूलभूत मता हणज े दीघ आिण िनरोगी जीवन जगण े,
िशि त असण े, स य राहणीमान असण े आिण एखा ा या सम ुदाया या जीवनात
सहभागी हो यासाठी राजक य आिण नागरी वात ं यांचा आन ंद घेणे.
यामुळे आता असा पडतो क िवका स क प आिण मानव िवकास एक च जाऊ
शकतो का ? ब याच करणा ंम ये असे िदसून येते क उ च िवकास क प असल े या
देशात मानवी िवकास म ंदावला आह े. munotes.in
Page 118
मानव िवकासाच े अथ शा
118 अ यव था ही जीवन प ती आिण सामािजक सात य ख ंिडत करत े. ती िव मान
उ पादन प ती न करत े, सोशल न ेटव स म ये य यय आणत े, उखडल े या
अनेकां या गरीबीसह व ंिचतत ेला कारणीभ ूत ठरत े, यांची सा ं कृितक ओळख धो यात
आणत े आिण महामारी आिण आरो य सम या ंचे धोके वाढवत े.
स या िव थापनाम य े पारंपा रक उ पादन णाली न करण े, विडलोपािज त पिव
े े, कबरी आिण ाथ ना थळा ंचे अपिव ीकरण , नातेसंबंधांचे गट िवख ुरणे, कौटुंिबक
यव था आिण अनौपचा रक सामािजक न ेटवक म ये य यय (कोठारी , 1995 ) समािव
आहे. िवकास क प ह े यां यामुळे बािधत िक ंवा िव थािपत झाल े या लोका ं या
क याणाऐवजी आिथ क काय मतेला ा धा य द ेतात. स या प ुनव सनाम ुळे
उखडल े या लोका ंना द र ी हो याच े गंभीर धोक े आहेत, यापैक बर ेच लोक िव थािपत
हो याप ूव च ख ूप गरीब आह ेत.
मुळात िवकासा या नावाखाली ,गरीब आिण जमात ना या ं या पार ंपा रक
िनवास थानापास ून आिण उपजीिवक ेतून थोड ेसे ि कंवा कोणत ेही पुनव सन न करता
िव थािपत क ेले जाते आिण िवकास ि य ेमुळे ते िनराधार , िवचिलत आिण गरीब बनल े
आहेत. वाढ या मालम ेची कमतरता , बेकारी, कजा या ग ुलामिगरी या भोव यात त े
ढकलल े जातात आिण उदरिनवा हाचे पारंपा रक ोत जस े क जमीन , जंगल, न ा,
कुरणे, गुरेढोरे इ याद पय त पोहोच ू न शक याम ुळे भुकेले आहेत.
जमीन , राहणीमान आिण जीवनश ैलीची हानी या यित र , िव थापनाम ुळे इतर
लेशकारक , मानिसक आिण सामािजक -सां कृितक प रणाम होतात , याम ुळे यांचे
जीवन अिधक दयनीय आिण गरीब बनत े, सव बाजूंनी वंिचतत ेने वेढलेले असत े.
नकारा मक प रणामा ंपैक म ुख हणज े उ ोग - े रत िव थापन . जर आपण िव थापन
हे गरीबी आिण व ंिचतत ेस कारणीभ ूत घटक मानल े तर, औ ोिगक करण - े रत
िव थापनाम ुळे सवा िधक गरीबी िनमा ण होत े. यामुळे िव थापनाच े दु वतु ळ िनमा ण होत
अस यान े, उ ोग थापन ेसाठी जमीन स ंपादनापास ून सु वात होऊन मोठ ्या माणात
झोपडप ्यांम ये पराका ा होत अस यान े, येक औ ोिगक शहरात झोपडप ्यांचे
अि त व या व त ुि थतीची प ुरेशी सा आह े. अिनयोिजत प ुनव सन काय मांमुळे अपुरे
पाणी, वीज आिण व छता य व था असल े या झोपडप ्यांची िनिम ती होत े. ग च
भरलेले राहणीमान आिण झोपडप ्यांमधील गद म ुळे आजार सहज पसरतात .
यासोबतच अ व छता आिण िप या या पा या या अभावाम ुळे ड यू, मले रया,
िचकुनगुिनया या ंसारख े िविवध व े टर बोन रोग आिण प ेिचश, कॉलरा , कावीळ ,
टायफॉईड इ . हे रोग औ ोिगक शहरा ंवर वाढ या भय ंकरतेसह प रणाम करतात , मु य व े
पाणी साठव या या प त म ुळे ड यू या डासा ं या वाढीसाठी वातावरण तयार होत े.
िविवध वीज क पाच े मोठे राखेचे तळे आिण या ं या प रघीय ओलसर जिमनी द ेखील
या भयानक डासा ंसाठी वगा सारख े थान द ेतात. घनकचरा , जो वार ंवार शहरी आिण
औ ोिगक भागात टाकला जातो , या डब याम य े पावसाच े पाणी साच यान ंतर
डासां या उ प ीच े ते एक आदश ोत बनतात . औ ोिगक करण - े रत िव थापनाम ुळे munotes.in
Page 119
मानव िवकासाच े पैलू - 2
119 खिनज स ंसाधना ंचे शोषण झाल े आहे आिण औ ोिगक ि याकलापा ंमुळे उ च पातळीच े
वायू दूषण, माती द ूषण आिण प ृ भागाच े पाणी द ूिषत झाल े आहे आिण औ ोिगक
कचरा जमा झाला आह े. सवा िधक वाय ू आिण माती द ूषण सवा िधक बालम ृ यू दर आिण
सन णाली या आजारा ं या घटना ंशी स ंबंिधत आह े. ती सन स ं मण ह े
बालम ृ यू या ती न म ुख कारणा ंपैक एक आह े (इतर दोन हणज े अितसार आिण
कुपोषण). अिवरत वाहत ुक मुळे, औ ोिगक िनवास थान आिण वाहना ं या रहदारी या
ती तेसह, र ातील िशशाची पातळी वाढली आह े.
जिमनीपास ून वंिचत राहण े (Deprivation of Land )
जमीन हा असा म ु य पाया आह े यावर बर ेच लोक ह े उ पादक णाली , यावसाियक
ि याकलाप आिण उपजीिवका तयार करतात . जमीन बळकाव यान े नैसिग क आिण
मानविनिम त दो ही भा ंडवला ंचे नुकसान होत े. 1894 चा भूसंपादन कायदा , भािवत
लोकां या स ंमतीिशवाय अप रभािषत साव जिनक उ ेशांसाठी िव थापनास परवानगी
देतो. तथािप , य ात , लोक बह त ेक सरकारी जिमनीवर िपढ ्यानिपढ ्या शेती करत
आहेत, यासाठी या ं याकड े कोणत ेही लेखी प ुरावे नाहीत (प ा) याम ुळे कोण याही
काय ािवना व ेगवान िव थापन काय होते याम ुळे जमीन व ंिचत होत े. दुस या श दा ंत,
िव थािपता ंना या ं या लागवडी या ि थतीत /दजा त घसरण जाणवत े. बह तेक मोठ े
शेतकरी म यम बनतात , म यम श ेतकरी लहान होतात आिण अ पभ ूधारक श ेतकरी
भूिमहीन होतात , याम ुळे मानवी िवकासावर प रणाम होतो .
घरापास ून वंिचत (Deprivation of Home )
अनेक िव थािपत य िक ंवा क प त लोका ंकडे केवळ घरलगतची
जमीन (homestead land )आहे. अशा कार े, िव थापनाम ुळे घरापास ून वंिचत
राहतात . अनेकदा, पाडल े या घरा ंची भरपाई ही बदली म ू यापे ा मू यांकन क ेले या
बाजार म ू यानुसार िदली ग े यास व ंिचत राह या या घटना ंम ये वाढ होत े.
नोकरीपास ून वंिचत राहण े (Deprivation of Job )
काम ह े मानवी अि त वाच े मह वाच े वैिश ्य आह े; ते जीवन िटकव ून ठेव याच े आिण
मानवी मता ं या ा ीसाठी साधन दान कर याच े साधन आह े. काम ह े उ पादक म
मानल े जाते याम य े अिधकारा ंचा आदर क ेला जातो , सुर ा आिण स ंर ण दान क ेले
जाते. परंतु, िव थापनाम ुळे कामापास ून वंिचत राहण े आिण कामाचा अभाव आिण
यावसाियक गितशीलता कमी होत े. नोक या ंपासून वंिचत असल ेले लोक भ ूिमहीन
शेतमजूर, सेवा कामगार िक ंवा कारागीर अस ू शकतात .
अ नापास ून वंिचत राहण े (Deprivation of Food )
िव थापनाम ुळे वय ंपूण ता कमी होत े, अ नाची थािनक यव था न होत े आिण
यामुळे लोक अ नापास ून वंिचत राहतात . पुनव सन आिण प ुनव सनान ंतरही, िदले या
जिमनीचा दजा इतका खराब असतो क िव थािपत प ुरेसे अ न उगव ू शकत नाहीत . munotes.in
Page 120
मानव िवकासाच े अथ शा
120 सामािजक व ंिचतता (Social Deprivation )
िव थापनाम ुळे यांचे समुदाय, सामािजक स ं था, थािनक स ंघटना आिण स ंपूण गावे
उखडून गे याने सामािजक जीवनापास ून वंिचत राहतात आिण याम ुळे यांचे
दीघ कालीन थािपत सामािजक न ेटवक /जाळं न होत े. अनौपचा रक समाजात
राहणा या िव थािपता ंना दुस या सं कृतीशी आिण समा जाशी स ंवाद साध यास भाग
पाडल े जाते यात त े नेहमीच वत :ला ज ुळवून घेऊ शकत नाहीत . वंिचतता मोठ ्या
माणात जाणवत े जे हा, नवीन ि थत े ात या ंना अनोळखी मानल े जाते आिण स ंधी
आिण ह क नाकारल े जातात . यांना भौितकवादी जीवन िटकव ून ठेव यास भाग पाडल े
जाते आिण या ंचा सामािजक स ंपक , पारंपा रक जीवनश ैली गमावली जात े आिण शहरी
जीवनश ैलीचे अ नुकरण कर याचा य न क ेला जातो . अशा अस ुरि तत ेचा प रणाम
सीमांतीकरणात होतो िक ंवा याला स ेिन या सामािजक िवघटन हणतो , जे
अश करणा ार े मानवी िवकासा या मागा तील काटा हण ून काम करत े.
आिथ क वंिचतता (Economic Deprivation )
मानवी िवकासाचा एक म ुख घटक हणज े आिथ क स ुर ा पर ंतु िवकास - े रत
िव थापन ह े िव थािपत य चा न ैसिग क संसाधना ंवर व ेश/ह त ेप कमी क न त े
नाकारत े यावर या ंचे समुदाय अवल ंबून असतात . जमीन , नोकरी , अ न, घर या ं या
अभावाम ुळे िव थािपत झाल ेले लोक उप ेि त राहतात आिण ग रबी या उ ंबरठ्याखाली
असतात .
साव जिनक मालम ेपासून वंिचत राहण े (Deprivation of common property )
िव थािपत य म ुळात या ं या उपजीिवक ेसाठी साव जिनक मालम े या स ंसाधना ंवर
अवलंबून असतात . िव थापनाम ुळे ते वनजमीन , चराऊ जमीन , दफनभ ूमी, पडीक
जमीन , सामािजक -सां कृितक िठकाण े, सामा य साव जिनक स ेवा, संपक र त े,
िप या या पा याच े ोत आिण ामद ैवत/धािम क थळा ंपासून वंिचत राहतात .वन,
नैसिग क िवमा हण ून काय करत े जे नैसिग क धो या ंमुळे आिदवास च े पीक
अपयशापास ून संर ण करत े (महापा 1999 ). ही वंिचतता उ प नाची हानी आिण
उपजीिवका िबघडव याच े एक कार दश वते याकड े िनयोजका ं ारे िवशेषत: दुल केले
जाते आिण याम ुळे याची भरपाई क ेली जात नाही .
आ मिनभ रतेम ये िवनाश (Destruction in self -dependence )
जिमनी या व ंिचतत ेमुळे वावल ंबनाचा िवनाश होतो कारण जमीन हा म ु य पाया आह े
यावर बर ेच लोक उ पादक णाली , यावसाियक ि याकलाप आिण उपजीिवका तयार
करतात .
munotes.in
Page 121
मानव िवकासाच े पैलू - 2
121 िश णात कमी व ेश/िशरकाव (Low access to education )
िश ण हा येक िवकासाचा पाया आह े; मग तो मानवी िवकास असो वा सामािजक
िकंवा आिथ क िवकास . परंतु, भूिमहीनता , बेरोजगारी , बेघरपणा , उपेि तपणा आिण
सामािजक िवघटन याम ुळे िव थािपत लोका ंम ये िश णाची कमतरता आह े. यािशवाय ,
िव थािपत हो याप ूव शाळा गावा या जवळ हो या , यामुळे बह त ेक मुले शाळेत जात
होती. पुनव सन काय मांतग त जमीन आिण घर े िदली ग ेली पण शाळा नाहीत . शाळा
बांध यापय त मुलांची शाळ ेत जा याची सवय स ुटली होती आिण त े घरातील कामात
गुंतले होते.
शहरी ग रबीची िनिम ती (Creation of urban poverty )
मुळात, शहरी दा र ्य हे अ या ामीण गरीब िक ंवा िव थािपत य ार े िनमा ण केले
जाते यांना या ं या वत : या जिमनीवर कोण याही उपजीिवक ेिशवाय शहरी भागात
थला ंतर कर यास भाग पाडल े जाते. यात ास वाढवणार े अजून एक कारण हणज े,
शहरी भागात या िव थािपता ंसाठी सोयी कर रचना /आराखड े नाहीत . एकेकाळी ज े
जमीन मालक होत े ते आता जमीन आिण नोकरीपास ून वंिचत रािह याम ुळे शहरा ंतील
भूिमहीन गरीब झाल े आहेत.
िव मान दा र ्याची िनध नता/ दुब लता(Impoverishment of the existing
poverty )
िनध नता/दुब लता हणज े साप े आिथ क व ंिचतता िकंवा ग रबी नाही याम य े
यां यापैक बर ेच लोक ह े िव थािपत हो याप ूव जगत होत े, तर िनध नता/दुब लता
हणज े "नवीन ग रबी " जी या ं या उदरिनवा हा या िवल णत ेमुळे(alienation ) उ वत े.
वर हट या माण े, याची स ु वात भ ूिमहीनत ेपासून होत े आिण हळ ूहळू याच े
बेरोजगारी , उ प नाची हानी , आरो य स ेवा आिण िश णाचा अभाव आिण इतर
कार या व ंिचतत ेत पा ंतर होत े.
आरो यावर नकारा मक प रणाम (Negative impact on health )
मानवी िवकासासाठी आरो य स ुर ा ह े आणखी एक िच ंतेचे े आह े. आरो य ह े ब याच
माणा त पोषण , शु पाणी आिण हवा यावर अवल ंबून असत े. िवकास क पा ंपासून
वंिचत रािह यान े अ नाची अस ुरि तता आिण आरो याची अस ुरि तता िनमा ण होत े.
िव थापनाम ुळे आरो या या पातळीत ग ंभीर घट हो याचा धोका असतो . िव थापन - े रत
सामािजक आिण आिथ क ताण आिण मानिसक आघात कधीकधी प ुन था पना स ंबंिधत
आजारा या उ ेकासह असतात .
बालकामगारा ंची िनिम ती (Generation of child labour )
जमीन आिण नोकरीपास ून वंिचत रािह यान े आिथ क वंिचतता िनमा ण होत े. िव थािपत
लोक या ं या उ प नाचा ोत गमावतात . इतर ोता ं या अभावी या ंना उ प न munotes.in
Page 122
मानव िवकासाच े अथ शा
122 िमळिव यासाठी म ुलांना बालकामगार बनवाव े लागत े. यापे ा अज ून वाईट हणज े मुले
यांचा शाळा ंमधील व ेश गमावतात आिण घरातील उ प नाला प ूरक हण ून िविच
नोक या करतात , एकतर घरकाम िक ंवा औ ोिगक मज ूर.
मिहला ंची आिथ क आिण सामािजक अधोम ुखी गितशील ता (Downward
economic and social mobility of women )
अनेक वेळा मिहला या ं या जिमनीत काम करत अस याच े िदसून येते. जे हा मिहला या
जिमनीपास ून वंिचत राहतात त े हा या ंचा दजा घसरतो . िव थािपत झा यान ंतर
पु षां या त ुलनेत मिहला ंम ये बेरोजगारीच े माण अिध क आह े. हे पु षा या एकट ्या
पगारावर , याचा काही भाग दा वर खच होतो , अवल ंबून असल े या मिहला ंना फ
गृिहणी बनवत े. जबरद तीन े/स न े झाल ेले/केलेले िव थापन हा एक अ य ंत
लेशकारक / लेशदायी अन ुभव आह े वाईट प रि थतीशी सामना कर यासाठी प ु ष
म पानाची ढाल पुढे करतात , जे घरगुती िहंसाचाराच े कारण आह े आिण मिहला याला
बळी पडतात . मुळात ि या या कौट ुंिबक आिण सामािजक ब ंधनात जोडल े या असतात .
परंतु, िव थापनाम ुळे सामािजक बा ंधणी प ूण पणे िव कटत े. कौटुंिबक ब ंधनात ग ंभीर
य यय य ेतो. यामुळे मिहला ंना भाविनक ्या दुल ि त क ेले जाते. यािशवाय मिहला ंना
बला कार , बह प नी व , पतीकड ून िनराधार होण े वाढल ेली ह ंडा प त इ यादी ग ंभीर
गु ांना सामोर े जावे लागत े.
भावी िपढीची अस ुरि तता (Insecurity of the future generation )
स या या िपढीला िकमान मोबदला आिण नोकरीची हमी िदली जात े, पण भावी िपढीच े
काय होणार ? यां याकड े कोणतीही नोकरी नाही आिण मालम ा हण ून जमीन राहणार
नाही. यांचा जग याचा स ंघष नोकरी शोध यापास ून सु होईल . जर नोकरी िमळाली
नाही, तर भ ूिमहीनत ेमुळे ते शेतीसाठीही जाऊ शकत नाहीत कारण या ंना वतःला
रोजंदारी िकंवा इतरा ं या जिमनीवर श ेती क न ग रबी या च ात जाव े लागत े. याचे
कारण हणज े िवकास क प ह े शा त नाहीत .
जबरद तीन े/ स न े होणार े िव थापन कमी कर यासाठी उपाययोजना :
सव समाव ेशक भरपाई स ंच(Comprehensive Compensation Package ):
िव थािपता ंना दे यात य ेणारी भरपाई अ य ंत कमी आह े. उ च ू वगा कडून ग रबा ंचे
शोषण कर याचा हा कार आह े. अशा कार े, सव समाव ेशक भरपाई प ॅकेजचे/संचाचे
पालन करण े आव यक आह े. याचा अथ असा होतो क शहरी भागात , पुर काराची
र कम िनधा रत बाजार म ू या या द ु पट नस ेल, तर ामीण भागात ती म ूळ बाजार
मू या या सहा पटीन े कमी नस ेल.
munotes.in
Page 123
मानव िवकासाच े पैलू - 2
123 जमीन योजन ेसाठी अ सल जमीन (A Genuine Land for Land Scheme ):
अनेक मोबदला योजना ंम ये जिमनीसाठी जमीन (जिमनी या बद यात जमीन ) िदली
जाते. पण ही ि याही या य नाही . समृ ,सुपीक उपजाऊ , शेतीयो य जमीन घ ेतली
जाते आिण याऐवजी कमी तीची ,िबगर िस ंचन, नापीक जमीन िदली जात े. मुळात
जिमनीचा वापर गरीब लोक फ श ेतीसाठी करतात . जमीन हा या ं यासाठी
(ग रबांसाठी)नेहमीच स ुरि तत ेचा ोत रािहला आह े यावर गरीबा ंचा उदरिनवा ह
चालतो आिण या ंची अ नाची कमतर ता भ न काढली जात े. यांना जर अशा
हल या /कमी दजा या जिमनीची भरपाई िदली तर मानवी हास अटळ आह े.
क पा या कामासाठी य कड ून जमीन घ े याऐवजी आिण एकदाच न ुकसान भरपाई
दे याऐवजी , जमीन भाड ेत वावर यावी आिण मािसक िक ंवा वािष क िकंवा ैमािसक
आधाराव र देय ावी .
िव ीय स ं थांनी हाती घ ेतलेली म ुख भ ूिमका (A Major Role to be
Undertaken by the Financial Institutions )
भरपाईच े पैसे कधीही एकाच व ेळी िदल े जाऊ नय ेत. कारण गरीब , अिशि त , िव थािपत
लोकांकडून न ुकसानभरपाई या प ैशाचा ग ैरवापर होऊ शकतो . सव साधारणपण े
िव थािपत लोकस ं येला बचतीच े ान नसत े. ते नेहमी ‘आज’वर िव ास ठ ेवतात आिण
‘उ ा’चा िवचार करत नाहीत . यामुळे हे पैसे दा िक ंवा इतर अनाव यक गो वर खच
होतात . शेतमजूर कजा या ओ याखाली दबल ेले असतात . अशा प रि थतीत , नुकसान
भरपाई िमळाल े या लो कसं येला/लोकांना बचत आिण नफा द ेणा या गुंतवणुक साठी
े रत कर यात िव ीय स ं थेने मोठी भ ूिमका बजावली पािहज े, जेणेक न उ ोग - े रत
िव थापन नवीन दा र ्य प रि थती िनमा ण करणार नाही ,तर त े मानवी िवकासाच े
कारण बन ू शकेल.
िश ण आिण मानव िवकास (Educa tion and Human Development )
चांग या आिण उ वल भिव यासाठी िश ण ही अ याव यक गरज /बाब आह े आिण
मानवी िवकासासाठी एक मह वाचा घटक आह े. िश ण ह े मानव िवकास िनद शांक
हणूनही काम करत े. पुनव सन आिण प ुनव सन धोरणात िश णावर भर िदला पािहज े.
पुनव सन वसाहती जवळ शाळा बा ंध या पािहज ेत, जेणेक न िश ण सवा पय त पोहोच ू
शकेल. पुनव सन िशिबरात शाळा बा ंधायला एवढा व ेळ लाग ू नये जेणेक न म ुलांना
शाळेत जा याची सवय स ुटेल.
आरो य आिण मानव िवकास (Health and Human Development )
आरो य हा मानवी िवकासाचा मह वाचा आधार तंभ आह े. यां या व ंिचतत ेमुळे आिण
असहायत ेमुळे या ंना व ेश नस याम ुळे कोणत ेही ितब ंधा मक उपाय िक ंवा
उपचारा मक उपाय कर यास मनाई क ेली जात े. िव थािपता ंना अ वा यकर प ुनव सन
िशिबरात प ुनव सन कर यास भाग पाडल े जात े, याम ुळे यां या आरो यावर मो ठ्या
माणात प रणाम होतो , यां याकड े घरे आिण जिमनीपास ून वंिचत रािह याम ुळे िकंवा munotes.in
Page 124
मानव िवकासाच े अथ शा
124 वै क य स ुिवधांपासून वंिचत रािह याम ुळे यांना इतर िठकाणी जा याचा पया य उरला
नाही. आिथ क वंिचतता . मुळात, पुनव सन योजना औ ोिगक वसाहत म य े आिण
आसपास क े या जातात या चा दीघ काळापय त िव थािपत लोकस ं ये या
आरो यावरही प रणाम होतो . यामुळे, सु वाती या ट यात असो िक ंवा दीघ काळात
िव थािपत लोकस ं या सामािजक वातावरणाम ुळे िकंवा द ूिषत न ैसिग क वातावरणाम ुळे
यां या आरो याचा याग करतात . शेवटी या सवा मुळे खराब आरो य , रोग आिण श ेवटी
मृ यू होतो . यामुळे पुनव सन क ात यो य आरो य स ुिवधा प ुरिव या जातील याची
काळजी घ ेतली पािहज े. ाथिमक आरो य क पोहोच यायो य अ ंतरावर असाव े आिण
िव थािपत लोकस ं येला मोफत ाथिमक उपचार िदल े जावेत.
ग रबी आिण ब ेरोजगारीचा सामना करण े (Tackling Poverty and
Unemployment )
ग रबी आिण ब ेरोजगारी ही द ुहेरी सम या िच ंता आह े. बेरोजगारी अस ेल तर ग रबीच े
अि त व अटळ आह े. जमीन हा म ु य पाया आह े यावर बर ेच लोक उ पादक णाली ,
यावसाियक ि याकलाप आिण उपजीिवका तयार करतात . जमीन बळकाव या ने
नैसिग क आिण मानविनिम त दो ही भा ंडवला ंचे नुकसान होत े. स या िव थापनाम ुळे
बेरोजगारी आिण नवीन ग रबीची िनिम ती होत े (मिहला ग रबी , बाल ग रबी , खाल या
िदशेने गितशीलता ). यामुळे िलंग िवषमता कमी कर यासाठी क प िवकसका ंनी
काळजी घ ेतली पािहज े, हणज ेच स या िव थापना या ि य ेत मिहला ंना सवा िधक
फटका बसतो आिण म ुलांची ग रबी टाळ यासाठी काळजी घ ेतली पािहज े. कारण
भूिमहीनता , बेरोजगारी याम ुळे कुटुंबाला अित र कमाई कर यासाठी म ुलांना काम
करावे लागत आह े.
िन कष :
मानवी िवकासािशवाय आिथ क िवकास अ थ हीन आह े. जोपय त अशा अपयशा ंचे
िनराकरण होत नाही आिण याची िक ंमत मोजणा या ंपय त याचा लाभ पोहोचत नाही
तोपय त िवकास खरा होऊ शकत नाही . या अथ यव थ ेत वाढ होऊनही , संध चा
िव तार होत नाही , िजथे फायद े ीमंतांचे असतात आिण भार आिण खच प रघातील
लोकांवर पडतो , िजथे संपाि क नुकसान हण ून सां कृितक ओळख न होत े अशा
अथ यव थ ेत खरा मानवी िवकास साधता य ेत नाही . िवकास ही एक सवा गीण स ंक पना
असावी याम य े अ न , व आिण िनवारा आिण वाढ या दीघा यु यासह िनरोगी जीवन
जग या या प रि थती या बाबती त मानवी जीवना या ग ुणव ेतील गतीशील
सुधारणा ंचा समाव ेश अस ेल (राजिकशोर -मेहेर, 2009 ). मुळात, िवकास क प उ च
उ पादकता आिण न यावर क ि त असतात आिण गरीब आिण द ुल ि त िव थािपत
लोकांसाठी प ुरेसा रोजगार द ेत नाहीत . आपला द ेश असा आह े क िजथ े लोक गरीब
आहेत, अध वट उपाशी आह ेत, कुपोिषत आह ेत, कौश यावर आधा रत िश ण आिण
पुरेशा आरो य स ुिवधांचा अभाव आह े. यामुळे अशा िवकास क पा ंची म ुख आ हान े
माहीत नसतील तर यावर उपाययोजना करता य ेणार नाही . munotes.in
Page 125
मानव िवकासाच े पैलू - 2
125 ८.२ वदेशी/ थािनक गट (INDIGENOUS GROUPS )
जगभरातील 70 पे ा जा त द ेशांम ये आढळणार े 370 दशल ाह न अिधक लोका ंसाठी
“ थािनक आिण आिदवासी लोक ” हा एक समान भाजक आह े. अन य पर ंपरांचे पालन
क न , ते सामािजक , सां कृितक, आिथ क आिण राजक य व ैिश ्ये िटकव ून ठेवतात ज े
ते राहतात या बळ समाजा ंपे ा वेगळे असतात . आि ट कपासून दि ण प ॅिसिफकपय त
जगभरात पसरल ेले, ते अ याच े वंशज आह ेत - एका सामा य या य ेनुसार - यांनी
वेगवेग या स ं कृतीचे िकंवा वा ंिशक म ूळचे लोक आल े या व ेळी देश िकंवा भौगोिलक
देशात वा त य क ेले. अ या कार े नवीन आल ेली लोक ं नंतर िवजय , यवसाय ,
वसाहत िक ंवा इतर मागा नी बळ झाली .
थािनक लोका ंम ये अ म े रकेतील (उदाहरणाथ , यूएसए मधील लकोटा ,
वाटेमालामधील माया िक ंवा बोिलि हयामधील आयमारा ), प रवत द ेशातील इन ुइट
आिण अल ेउिटयन , उ र य ुरोपमधील सामी , आिदवासी /अबोरिजिनउस आिण टोर ेस
सामु धुनी हे ऑ ेिलयाच े बेटवासी आिण य ूझीलंडचे माओरी . या आिण इतर बह त ेक
वदेशी लोका ंनी िविश व ैिश ्ये राखून ठेवली आह ेत जी रा ीय लोकस ं ये या इतर
िवभागा ंपे ा प पण े िभ न आह ेत.
थािनक आिण आिदवासी लोका ं या वतः या अ या काही स ं कृती, भाषा, चालीरीती
आिण स ं था आह ेत, या या ंना समाजा या इतर भागा ंपे ा वेगळे करतात आिण
याम य े ते वतःलाच शोधतात .
वदेशी आिण आिदवासी लोक अन ेकदा रा ीय स ं ांनी ओळखल े जातात जस े क म ूळ
लोक, आिदवासी /अबोरिजनल लोक , थम रा े/नाग रक , आिदवासी , जनजाती ,
िशकारी िक ंवा ड गरी जमाती .
" वदेशी" िविश द ेशातील म ूळ लोका ं या कोण याही गटाच े वण न करत े. दुस-या
श दात , ते वसाहतवादी िक ंवा थाियक य े यापूव , नवीन सीमा प रभािषत क े या आिण
जमीन याप यास स ु वात कर याप ूव तेथे राहणा या लोका ंचा संदभ देते.
वदेशी लोकांची िविवधता ल ात घ ेता, " वदेशी" ची अिधक ृत या या कोण याही
UN- णाली स ं थेने वीकारल ेली नाही . याऐवजी णालीन े खालील गो वर आधा रत
या सं ेची आध ुिनक समज िवकिसत क ेली आह े:
वैयि क तरावर वद ेशी लोक हण ून व-ओळख आिण सम ुदायान े यांचे सद य
हणून वीकारल े.
अिधवासी प ूव आिण /िकंवा वसाहत प ूव सोसायटीसह ऐितहािसक सात य
देश आिण आज ूबाजू या न ैसिग क संसाधना ंशी मजब ूत दुवा munotes.in
Page 126
मानव िवकासाच े अथ शा
126 िभ न सामािजक , आिथ क िकंवा राजक य णाली
वेगळी भाषा , सं कृती आिण ा
समाजात बळ नसल ेले गट तयार करा
िविश लो क आिण सम ुदाय हण ून या ंचे पूव जांचे वातावरण आिण णाली
राख यासाठी आिण या ंचे पुन पादन कर याचा स ंक प करा .
थािनक लोक अि तीय भाषा , ान णाली आिण िव ासा ंचे धारक आह ेत आिण
यां याकड े नैसिग क संसाधना ं या शा त यव थापनासाठी िविश प त चे अमू य
ान असत े. यांचा या ं या पार ंपा रक जिमनीशी आिण ित या वापराशी िवश ेष संबंध
आहे. यां या विडलोपािज त जिमनीच े वारस हण ून या ंचे यां या साम ूिहक, भौितक
आिण सा ं कृितक अि त वासाठी म ूलभूत मह व आह े. थािनक लोक या ं या
पारंपा रक मू ये, ीकोन , गरजा आिण ाधा य मा ंवर आधा रत िवकासा या या ं या
वतः या िविवध स ंक पना धारण करतात .
थािनक लोका ंम ये आिण समाजातील इतर द ुल ि त िवभागा ंम ये बरेच सा य असत े,
हणज े राजक य ितिनिध व आिण सहभागाचा अभाव , आिथ क उप ेि तपणा आिण
ग रबी , सामािजक स ेवांम ये वेश नसण े आिण भ ेदभाव. सां कृितक फरक अस ूनही,
िविवध थािनक लोक ं यां या ह का ं या स ंर णाशी स ंबंिधत समान सम या द ेखील
शेअर करतात . ते यांची ओळख , यांची जीवनप ती आिण पार ंपा रक जमीन , देश
आिण न ैसिग क संसाधना ंवर या ंचा अिधकार व ओळख या पटव यासाठी झटतात .
2011 या जनगणन ेनुसार, 104 दशल लोकस ं येसह भारतात स ुमारे 700 आिदवासी
गट आह ेत. हे थािनक लोक ं ही आि क ेनंतर जगातील द ुस या मा ंकाची आिदवासी
लोकस ं या आह े. उ ोगा ंनी या ं या जिमन वर अित मण क े यामुळे, अनेक समुदाय
िव थािपत झाल े आहेत आिण काह नी या ं या घरा ंचे संर ण कर यासाठी िक ंवा यो य
नुकसानभरपाईची मागणी कर यासाठी स ंघष सु ठेवला आह े.
या लोका ंसाठी उपजीिवका करणा या न ैसिग क जात च े जतन कर याऐवजी उ ोग
आिण व ृ ारोपणासाठी वनजिमनी काढ ून घेऊन सरका र या ंना उपजीिवक े या म ूलभूत
साधना ंपासून वंिचत ठ ेवत आह े.
भारतीय आिदवास ना भ ेडसावणा या म ु य सम या
नैसिग क संसाधनावरील िनय ं ण गमावण े
िश णाचा अभाव आिण िनर रत ेची सम या
िव थापन आिण प ुनव सन munotes.in
Page 127
मानव िवकासाच े पैलू - 2
127 आरो य आिण पोषणा या सम या : यो य व ै क य आिण व छता िवषयक स ुिवधांचा
अभाव आिण ग रबीम ुळे.
िलंग सम या :
ओळख न होण े:
ग रबी आिण शोषण .
आिथ क आिण ता ंि क मागासल ेपणा.
सामािजक -सां कृितक अप ंग व.
गैर-आिदवासी लोकस ं येसह एक य े या या सम या .
उ प नाच े पुरेसे ोत नस याम ुळे कज बाजारीपणा .
आिदवासी या ंना अ पृ य दजा चा दजा िदला ग ेला आह े.
८.३ थला ंतर (MIGRATION )
थला ंतर हणज े एखा ा य च े, कुटुंबाचे िकंवा सम ूहाचे मूळ सम ुदायाबाह ेरील नवीन
िठकाणी दीघ कालीन थला ंतरण होय . थला ंतर हणज े लोका ंची एका िठकाणाह न
दुस या िठकाणी जाण े. थला ंतर एका द ेशाम ये िकंवा देशांमधील , कायम व पी ,
ता पुरते िकंवा हंगामी अस ू शकत े. आज ामीण भागात ून शहरी भागातील लोका ंची
हालचाल सवा त ल णीय आह े.
थला ंतर अन ेक कारणा ंमुळे होते. ही आिथ क, सामािजक , राजक य िक ंवा पया वरणीय
असू शकतात . कधीकधी प ुश (ढकलणार े) आिण प ुल (खेचणारे) घटक थला ंतरास
चालना द ेतात. थला ंतरामुळे माग े रािहल ेली जागा आिण थला ंत रत थाियक
झाले या िठकाणावर प रणाम होतो . हे प रणाम सकारा मक आिण नकारा मक दो ही
असू शकतात . काही लोक थला ंतर कर याचा िनण य घेतात, उदा., यां या क रअर या
संधी स ुधार यासाठी दुस या द ेशात जाणार े. काही लोका ंना थला ंतर कर यास भाग
पाडल े जाते, उदा., जो कोणी द ु काळ िक ंवा यु ामुळे थला ंतर करतो .
थला ंतराची कारण े
1. पुश (ढकलणार े) आिण प ुल (खेचणार े) घटक :
अ. पुश (ढकलणार े) घटक : थला ंत रता ंना या ं या क याणासाठी िक ंवा आिथ क
सुर ेसाठी हानीकारक समज या जाणा या उ प ी या अटी - उदा., उ च ब ेरोजगारी ,
जा त इ छा िक ंवा थला ंतर कर याची इ छा इ . munotes.in
Page 128
मानव िवकासाच े अथ शा
128 ब. पुल (खेचणार े) घटक : याम य े नवीन िठकाणा ंवरील प रि थत चा समाव ेश होतो ज े
लोकांना तेथे जा यासाठी आकिष त करतात - उदा., चांगले िश ण, चांगली जीवनश ैली,
नोकरी या स ंधी, जा त व ेतन/पगार, चांग या वातावरणाकड े जाणे इ.
2. आिथ क घटक :
आिथ क थला ंतर - कायम व पी िक ंवा हंगामी घटका ंमुळे
लोक गरीब िवकसनशील भागात ून ीम ंत भागात जातात ज ेथे मजुरी जा त असत े
आिण अिधक नोक या उपल ध असतात
ामीण भागातील लोक अिधक स ंधी शोध यासाठी अिधक पधा मक शहरी भागात
जातात .
3. पया वरणीय घटक : पया वरणीय घटका ंमुळे िव थापन , िकंवा सामािजक आिण
पया वरणीय घटका ंमुळे लोका ं या स या हालचाली होतात .
पया वरणीय घटका ंमुळे होणार े थला ंतर वाढ या माणात अन ैि छक होत आह े.
पीक अयश वी झा याम ुळे अनेकदा अ नाची ट ंचाई आिण क ृषी नोक या ंम ये घट
होते, याम ुळे लोका ंना नोकरी या चा ंग या स ंधी आिण हवामान असल े या िठकाणी
जा यास व ृ होत े.
शहरी आिण ामीण दो ही वसाहतीम य े पाणी , हवा आिण मातीच े दूषण द ेखील
थािन कांसाठी ग ंभीर आरो य धो यात आण ू शकत े आिण या ंना वतःसाठी आिण
यां या म ुलांसाठी चा ंगले जीवन शोध यास भाग पाडत े.
सुनामी, च वादळ आिण भ ूकंप यांसार या िवनाशकारी न ैसिग क आप ी
उदाहरण -सी रयन द ु काळ भय ंकर होता , याम ुळे अ नेक कुटुंबांना या ंची श ेती
गमावावी लागली आिण मोठ ्या शहरा ंम ये थला ंत रत झाल े.
4. सामािजक घटक : थला ंतरास व ृ करणार े सामािजक घटक मानवी गरजा आिण
जीवनाची चा ंगली ग ुणव ा ा कर या या इ छ ेतून वाढतात .
थला ंत रत अन ेकदा वत :साठी िक ंवा या ं या क ुटुंबासाठी चा ंग या स ंधी सुिनि त
कर यासाठी जातात , जसे क या ं या म ुलाला चा ंग या, सुरि त शाळ ेत पाठवण े
िकंवा नोकरी शोधण े याम य े केवळ प ुरेसा पगारच नाही , तर मह वाच े फायद े आिण
क रअर या वाढी या श यता द ेखील आह ेत.
िश णा या ीन े, युनायटेड ट ेट्स ॅ युएट ो ाम हे जगभरातील त ण ,
ितभावान य साठी िवश ेष आकष ण आह े. munotes.in
Page 129
मानव िवकासाच े पैलू - 2
129 लोक स ेवां या शोधात द ेखील थला ंतर क शकतात , जसे क जीवनर क
श ि या आिण व ै क य उपचार ज े यां या घर या प रसरात व ेश क शकत
नाहीत .
5. सुरि तता घटक :
सुरि तता घटका ंमुळे य ना धोका िनमा ण होऊ शकतो , याम ुळे ते थला ंतर
कर यास व ृ होतात .
रा ीय व , वंश, धम , राजक य समज ुती िक ंवा िविश सामािजक गटातील
सद य वा या ि थतीवर आधा रत छळ आिण भ ेदभाव लोका ंना स ुरि त
राह या या जाग े या शोधात मोठ ्या अ ंतरावर जा यास व ृ करेल जेथे यांना
यां या जीवनावर वात ं य िमळ ेल.
य वर औपचा रक , यु ासार या िक ंवा अनौपचा रक , जसे क यापक टोळी या
ि याकलापा ं ारे धोका लादला जाऊ शकतो . 2016 म ये, वाटेमाला, ह डुरास
आिण एल सा वाडोर या ंनी बनल ेला उ री ि कोण जगातील स वा त िह ंसक
देशांपैक एक हण ून ओळखला ग ेला. तीनही उ र ेकडील ि कोणी द ेशांम ये
थािनक आिण आ ंतररा ीय टो या आिण सश ग ु हेगारी गटा ं ारे हजारो
गु ांची न द क ेली जात े आिण बह त ेक गु ांची पूत ता केली जात े. असा अ ंदाज
आहे क नॉद न ँगल या लोकस ं येपैक 10% लोक आधीच िनघ ून गेले आहेत
आिण अ य ंत िहंसाचाराम ुळे आणखी बर ेच लोक पळ ून जातील अशी श यता आह े.
6. औ ोिगक करण :
नवीन नोकरी या स ंधी- शहरांम ये जा यासाठी अित र म व ृ
थला ंत रता ंनी उदयो म ुख उ ोगा ंना व त , भरपूर मजूर पुरवले
शहरी भागात ग ुंतवणुक चे क ीकरण आकष ण होत े.
थला ंतराच े हॅ रस-टोडारो मॉड ेल/ pratimaan :
पि म य ुरोप आिण य ूएसए चा आिथ क िवकास ामीण भागात ून शहरी भागात
कामगारा ं या हालचालीशी िनगडीत आह े. शेतीचे ाब य असल ेले ामीण भाग आिण
औ ोिगक ि याकलापा ंचे वच व असल ेले शहरी भाग . या रा ा ं या आिथ क िवकासाच े
वैिश ्य हणज े िमका ंचे ह ळूहळू शेतीबाह ेर थला ंतर करण े ( ामीण े ) ) आिण
उ ोगात (शहरी भागात )- लुईस मॉड ेल . परंतु हे थला ंतर िवकसनशील द ेशां या
अनुभवां ारे मािणत क ेले गेले नाही - बेरोजगारी आिण ब ेरोजगारीची वाढती पातळी
असूनही त ुम या द ेशांनी ामीण भागात ून शहरी भागाकड े मोठ्या माणात थला ंतर
पािहल े. munotes.in
Page 130
मानव िवकासाच े अथ शा
130 टोडारो थला ंतर ितमान आिण ह ॅ रस-टोडारो ितमान शहरी रोजगारा या स ंदभा त
वेगक ामीण -शहरी थला ंतराचा िवरोधाभासी स ंबंध प कर याचा य न करत े.
गृहीतक े :
१. थला ंतर ही ाम ु यान े आिथ क घटना आह े
२. थला ंतर – शहरी ब ेरोजगारी अस ूनही व ैयि क थला ंत रता ंनी घेतलेला तक संगत
िनण य
३. ामीण े ात ब ेरोजगारी नाही आिण ती प ूण पणे पधा मक आह े- अशा कार े
वेतन=सीमा त उ पाद कता (Wage=MP )
४. वा तिवक कमाईप े ा अप ेि त उ प नातील फरका ंना ितसाद हण ून शहरी - ामीण
थला ंतर पुढे जाते
५. थला ंत रत कामगार बाजारातील िविवध स ंध चा िवचार करतात
६. मश च े वा तिवक आिण स ंभा य सद य शहरी े ातील िदल े या व ेळे या
ि ितजासाठी या ं या अप ेि त उ प नाची त ुलना चिलत सरासरी ामीण
उ प नाशी करतात आिण थला ंतराचा परतावा खचा पे ा जा त अस यास
थला ंतर करतात . थला ंतर
टोडारो ितमानामधील ामीण -शहरी थला ंतर एक समतोल श हण ून काय करत े जे
ामीण आिण शहरी अप ेि त उ प न समान करत े.
िव मान ामीण -शहरी वा तिवक व ेतन फरक आिण आध ुिनक े ातील शहरी नोकरी
शोध या या स ंभा यत ेची मा ा ह े थला ंतरा या िनण याम य े गुंतलेले दोन म ुख आिथ क
घटक आह ेत.
आकृती . ८.१ munotes.in
Page 131
मानव िवकासाच े पैलू - 2
131 AA हणज े म व ( माची सीमा त उ पादकता MP)-नकारा मक उताराची
मागणी
एमएम ही उ पादन े ातील कामगारा ंची मागणी आह े
एकूण मश OAOM आहे
नवशा ीय लविचक व ेतन, पूण रोजगार बाजार अथ यव थ ेत समतोल व ेतन
W*A,W*M येथे OAL*A कृषी े ातील कामगार आिण OML*M शहरी
उ पादनात थािपत क ेले जाईल - हणून FE
परंतु जर शहरी मजुरी सं था मक र या (खालील ) टोडारोन े गृहीत धर यान ुसार
िनधा रत क ेली अस ेल यावर WMहे W*M पे ा जा त अस ेल
जर आपण अस े गृहीत धरल े क ब ेरोजगारी नाही
कामगारा ंना शहरी
नोक या िमळतील आिण बाक या ंना,
ला
W**A वेतन (मु बाजार
पातळी या खाली (
) ामीण ब ेरोजगारीसाठी स ेटलम ट कराव े लागेल.
आता आम याकड े
-
A चे शहरी - ामीण व ेतन अ ंतर आह े आिण
सं था मक र या िनि त क ेले आ ह े. जर ामीण कामगार थला ंतर
कर यास मोकळ े असतील तर क ेवळ
नोक या उपल ध अस ूनही, ते शहरी
नोकरी या लॉटरीम य े संधी घ े यास तयार आह ेत. जर या ं या या पस ंती या
नोक या ंपैक एक िमळव याची स ंधी उ पादनातील रोजगार ,
, एकूण शहरी
कामगार प ूल,
, या गुणो रान े य क ेली अस ेल, तर अिभ य ;
=
(
), संभा यता दश वते. कृषी उ प न
ची शहरी अप ेि त उ प न
(
) बरोबर बरोबरी कर यासाठी शहरी नोकरीतील यश आव यक आह े
यामुळे संभा य थला ंत रता ंना नोकरी या थाना ंम ये उदासीनता य ेते.
अशा उदासीनत े या िब ंदूंचे थान आक ृतीमधील qq’ व ार े िदले जाते. नवीन
बेरोजगारी समतोल आता पॉइ ंट Z येथे उ वत े, जेथे शहरी - ामीण वा तिवक व ेतन
अंतर आह े _
-
Aworkers अजूनही क ृषी े ात आह ेत आिण
O_M L_M या कामगारा ंना आध ुिनक (औपचा रक ) - े ातील नोक या आह ेत.
वेतन द ेणे. उव रत
(i.e.
एकतर
बेरोजगार आह ेत िकंवा कमी उ प ना या अनौपचा रक े ातील ि याकलापा ंम ये
गुंतलेले आहेत.
munotes.in
Page 132
मानव िवकासाच े अथ शा
132 थला ंतराच े प रणाम :
1. अंतग त थला ंतर ि या याम य े शहरी औ ोिगक वाढीसाठी आव यक
मनु यबळ उपल ध क न द े यासाठी ामीण े ातून हळ ूहळू अित र म काढ ून
घेतले गेले, यामुळे अशी प रि थती िनमा ण झाली आह े क ामीण -शहरी थला ंतर
शहरी रोजगार िनिम ती या दराप े ा जा त आह े आिण उ ोग आिण शहरी
सामािजक स ेवा दो ही या शोषण मत ेपे ा जा त आह े.
2. वाढ या शहरी कामगारा ं या मागणी या सम या सोडव यासाठी थला ंतराकड े
आता फायद ेशीर आिण उपय ु हण ून पािहल े जात नाही . याउलट , िवशेषत: सवा त
मोठ्या LDC शहरांम ये थला ंतर हे शहरी अिधश ेष कामगारा ं या सव यापी घटन ेत
योगदान द ेणारे एक म ुख घटक हण ून पािहल े जाते याम ुळे आधीच ग ंभीर शहरी
बेरोजगारीची सम या ती होत े.
3. थला ंतरामुळे ामीण -शहरी आिथ क आिण स ंरचना मक अस ंतुलन व ेगवेग या
कार े िबघडत े. पुरवठ्या या बाज ूने, अंतग त थला ंतर शहरी लोकस ं ये या
वाढी या त ुलनेत शहरी नोकरी शोधणा या ं या वाढीचा दर असमानत ेने वाढवत े, जे
थला ंत रत यव थ ेम ये सुिशि त त ण लोका ंचे उ च माण अस याम ुळे
ऐितहािसक ्या अभ ूतपूव पातळीवर आह े. यां या उपि थतीम ुळे ामीण भागाती ल
मौ यवान मानवी भा ंडवलाचा हास होत असताना शहरी कामगार प ुरवठा वाढतो .
मागणी या बाज ूने, ामीण रोजगार िनिम तीपे ा शहरी रोजगार िनिम ती सामा यत :
अिधक कठीण आिण खिच क असत े कारण औ ोिगक े ातील बह त ेक
नोक या ंसाठी भरीव प ूरक स ंसाधन इनप ुटची आव यकता अ सते. (एलडीसी
भांडवलाची कमतरता आह े)
4. वाढ या शहरी व ेतनाचा दबाव आिण यो य , अिधक म -क ि त उ पादन
तं ाना या अन ुपल धत ेसह अिनवाय कम चा या ं या फाय ा ंचा समाव ेश आध ुिनक
े ातील भा ंडवल-क ि त त ं ांचा वापर स ूिचत करतो याम ुळे शहरी ब ेरोजगारी ची
सम या आणखी िबघडत े.
5. जलद प ुरवठ्यात होणारी वाढ आिण मागणीत माग े पडणारी वाढ याम ुळे
संसाधना ं या अस ंतुलना या अ पकालीन सम य ेचे दीघ कालीन आिण वाढ या
शहरी अित र मा ं या दीघ कालीन प रि थतीत पा ंतर होत े.
6. शहरी ब ेरोजगारी आिण अ प ब ेरोजगारी या प वाढीप े ा िवकास ि य ेवर
थला ंतराचा भाव अिधक यापक आह े. याचे मह व सव साधारणपण े आिथ क
वाढीसाठी आिण या वाढी या व ैिश ्यासाठी , िवशेषत: या या िवतरणा मक
अिभ य म य े आहे.
munotes.in
Page 133
मानव िवकासाच े पैलू - 2
133 ८.४ िश ण आिण आरो य (EDUCATION AND HEALTH )
िश ण :
िवकासा साठी न ैसिग क संसाधन े आिण भौितक भा ंडवल ह े दो ही आव यक आह े जे
मा ार े फायद ेशीरपण े वापरल े जातात . ते क से आिण िकती माणात वापरल े जाऊ
शकते आिण आिथ क िवकासाची पातळी जी िमळवता य ेते ते मश या ग ुणव ेवर
(मानवी भा ंडवल) अवल ंबून असत े. आिथ क वाढ क ेवळ मजुरां या स ं येवर अवल ंबून
नाही तर या ं या ग ुणव ेवर अिधक अवल ंबून आह े. मां या ग ुणव ेत सुधारणा ह े
िवकासाच े आव यक साधन आह े. हे आिथ क िवकासाच े कारण आिण प रणाम आह े.
गुणा मक मानवी भा ंडवल तयार कर यासाठी , िश णाचा िव तार ैितज आिण उ या
अशा दो ही कार े करण े अ य ंत आव यक आह े. अशा कार े, िश णा या प ुढील
ट या ंचा चार करण े आव यक आह े
• ाथिमक / ाथिमक , मा यिमक आिण त ृतीय तरावर औपचा रक र या आयोिजत
िश ण .
• नोकरीम य े िश ण .
• ौढांसाठी अ यास काय म.
• िवशेषत: कृषी े ात िव ता र काय म.
• संशोधन आिण िवकास .
मानवी मन आिण म दू या सवा गीण िवकासासाठी िश ण आव यक आह े. िश ण ह े
य ला ख या अथा ने घडव ू शकत े िकंवा तोड ू शकत े कारण त े एखा ा य चा िव ास ,
िवचारधारा आिण म ू ये बनवत े आिण िवकिसत करत े.
सामा य अथा ने िश ण हणज े सा रता , हणज ेच शाल ेय िश ण आिण उ च िश ण
याम ुळे पा ता , िश ण आिण कौश य िवकास होतो .
यापक अथा ने, िश णाम य े यि म व व ैिश ्ये, सज नशीलता , बुि म ा , िनण य आिण
नवक पना कर याची मता या ंचा समाव ेश होतो . औपचा रक िश ण - ाथिमक ,
मा यिमक आिण त ृतीय- वैयि क तस ेच रा ीय आिथ क गती स ुधार यास मदत करत े.
िश णाच े योगदान :
िश णाम ुळे माची काय मता स ुधारते आिण आिथ क िवकासात सकारा मक बदल
घडून येतात. िश ण हा ि थर घटक नाही . िव ान , तं ान , सामािजक आिण आ िथ क
िवकासातील बदला ंनुसार िश णाचा दजा ही बदलतो . िश ण ह े सव बदला ंचे कारण
तसेच प रणाम आह े. म िवचार कर यास स म अस याम ुळे असे आह े. भौितक
भांडवलाचा भावी वापर मानवी भा ंडवलावर अवल ंबून असतो . मानवी भा ंडवलात
मोठ्या माणावर ग ुंतवणूक आव यक आह े. िश णातील ग ुंतवणूक आव यक आह े
िश ण आिथ क िवकासात अन ेक कार े योगदान द ेते जसे क , munotes.in
Page 134
मानव िवकासाच े अथ शा
134 िश णातील ग ुंतवणुक मुळे आिथ क िवकासाला चालना िमळत े. तोडारो या मत े
िश ण अन ेक कार े आिथ क िवकासास मदत करत े
o अिधक उ पादक मश िनमा ण कर यात आिण वाढीव ान आिण कौश यान े
मश स ुधार यास मदत करत े
o िश क , बांधकाम कामगार , पाठ्यपु तक आिण प ेपर ि ंटर, शालेय गणव ेश उ पादक
यांना मोठ ्या माणावर रोजगार आिण उ प न िमळव या या स ंधी उपल ध क न
दे यात मदत करत े.
o िशि त न े यांचा वग वाढव यास मदत होत े
o मूलभूत कौश ये दान कर यात मदत करत े आिण िविवध लोका ंम ये आ ध ुिनक
वृ ीला ो साहन द ेते.
ामीण िवकास --याने लोका ं या ानाची ि तीज ंदावतात . अंध ेब ल या
अ ानावर मात कर यास मदत होत े- उ पादना या नवीन प त चा अवल ंब
कर यास , जीवनाचा दजा सुधार या स, नवीन क ुटीर उ ोगा ंची थापना कर यास
मदत होत े, छ न ब ेरोजगारी या सम य ेवर मात कर यास मदत होत े, गुणा मक
सुधारणा होत े, उ प नातील असमानता कमी होत े, मता स ुधारते. आिण
राहणीमानाचा दजा .
असमानता कमी करण े कारण िश णाम ुळे लोका ं या मता आिण काय मतेत
सुधारणा होत े. ान आिण कौश य काय मतेत सुधारणा - यामुळे चांग या स ंधी,
उ च सामािजक ि थती .
िवशेषतः LDC म ये कुटुंब िनयोजनात मदत होत े. िश णाम ुळे लोका ं या िवचारा ंचे
आधुिनक करण आिण ा ंितकारी माग आिण या ं या िवचार ि य ेत सुधारणा
घडून येते. हे लहान क ुटुंबांचे मह व प करत े याम ुळे उ च राहणीमान , मिहला
िश ण , कुटुंब िनयोजन प त चा वापर इ .
WHO या मत े, आरो य हणज े लोका ंचे शारी रक , मानिसक आिण सामािजक
क याण आिण रोगाची अन ुपि थती . सुधा रत जनन मता , सुधा रत िश ण ,
काय म मश , दीघ आ य ुमा न, िश ण दान करण े सोपे, कामा या तासा ंचे
नुकसान कमी करण े.,आजारा ंवर कमी खच , कुटुंबा या आकारमानात घट , आरो य
आिण ग ुंतवणूक.
यामुळे काय मता वाढत े. अिशि त कामगाराप े ा स ुिशि त कामगार अिधक
काय म असतो . िश णा या पातळीसह काय मतेची या ी आिण पदवी वाढत े.
आिथ क िवकास ह े नवोप माच े काय आ ह े (Schumpeter). ते नािव यप ूण
उ ोजका ं ारे ओळखल े जातात ज े कदािचत काही अपवाद वगळता िशि त आह ेत. munotes.in
Page 135
मानव िवकासाच े पैलू - 2
135 नवीन त ं ान तयार करण े, अंमलात आणण े आिण अवल ंबणे हे िशि त का मगार
श अिधक चा ंगले आहे याम ुळे पुढील वाढ होत े
पुरेशा माणात स ुिशि त मश असल े या अथ यव था ंना गत द ेशांकडून
तं ानाचा अवल ंब करण े आिण त ं ानातील अ ंतर अिधक व ेगाने भ न काढण े
िकंवा कमी कर याचा य न करण े सोपे वाटत े.
िशि त म श , िवशेषत: उ च िश णाम ुळे संशोधन आिण िवकासाला चालना
िमळत े. तसेच एफडीआय आकिष त कर यास मदत होत े.
िश णाम ुळे य ची या ी आिण अिधक कमाव याची मता वाढत े.
िश णाम ुळे माची ग ुणव ा आिण भौितक भा ंडवलाची ग ुणव ा द ेखील ाना या
वापरान े सुधारते.
िश णाचा समाजातील इतर घटका ंवर भाव (बा ता ) असतो याम ुळे भांडवलाला
कमी होणारा परतावा िमळतो .
िश ण मानवी भा ंडवल, भौितक भा ंडवल आिण या बद यात क ृषी, उ ोग आिण
अथ यव थ े या स ेवा े ा या िवकासात योगदान द ेते.
ान आिण कौश या या मा यमात ून िश णाम ुळे ग रबी कमी होत े.
िश णाम ुळे रा ा ंना गुणा मक बदल घडव ून आणण े आिण समाजात प रवत न
घडवून आणण े श य होत े.
य (खाजगी ) आिण स ंपूण समाज या दोघा ंसाठी िश णाचा खच (Cost)आिण
फायदा / लाभ (Benefit ) आहे. खाजगी खच हणज े िव ा या नी केलेला खच आिण
यात स ंधी खच देखील य ेतो. यां या फाय ा ंम ये आिथ क आिण सामािजक फायदा
समािव क ेला आह े.
साव जिनक खचा म ये साव जिनक अिधका या ंनी िश ण द े यासाठी खच केलेला पैसा
आिण या या या खचा म ये संधी खचा चा समाव ेश होतो .
खालील आक ृतीत ‘अ’ भागात िठपक े असल ेली रेषा ही िश णा या िविवध तरा ंवरील
अपेि त खाजगी परतावा दश िवते. हे खाजगी खचा पे ा वेगाने वाढत े. िव ा या साठी,
िश णाची पातळी जसजशी वाढत जात े तसतस े याच े उ प न वाढत े. िश णा या त ृतीय
तरावर खच लाभ फरक हा सव च आह े. जसजसा िश णाचा तर वाढतो तसतसा
खच ही वाढतो पर ंतु फायद े/लाभ िक ंवा परता यात वाढ ही खचा या वाढीप े ा जा त
असत े.
आकृतीचा भाग 'ब' हा सामािजक परतावा आिण िश णाचा सामािजक खच दश िवतो.
िश णा या लाभम ुळे संपूण समाजाला िक ंवा अथ यव थ ेला होणारा सा मािजक परतावा
वाढतो पण तो िश णा या त ृतीय तरावर जवळजवळ था ंबतो. सामािजक खच जो munotes.in
Page 136
मानव िवकासाच े अथ शा
136 संपूण समाजासाठी स ंधी खचा या पात आह े, हणज े, िवशेषत: उ च िश णासाठी
खच केलेला िनधी अथ यव थ े या इतर े ांम ये अिधक उ पादकपण े खच केला जाऊ
शकतो . या आक ृतीम ये, िबंदू B वर िश णावरील िन वळ सामािजक परतावा हा
संबंिधत सामािजक खचा साठी जा तीत जा त क ेला जातो . यानंतर फाय ाप े ा
(लाभाप े ा) खच अिधक वाढतो . उ च िश णा या सामािजक फाय ा ं या/ लाभां या
िवरोधात वाढणारी सामािजक िक ंमत.
तृतीयक िश णाम ये सामािजक खच उ च पातळीवर आह े आिण व ेगाने वाढतो , तरीही
ते अप रहाय आहे कारण त ृतीय तरावरील िश णाम य े संशोधन आिण िवकासासाठी
खच केलेला पैसा समािव असतो आिण याचा प रणाम शोध आिण नवक पना ं या
पात फायदा होतो . ते यामध ून आिथ क आिण सामािजक जीवनात गुणा मक बदल
घडवून आणतात .
आकृती . ८.२
जलद आिथ क िवकास घडव ून आण यासाठी ी िश णावर भर द ेणे आव यक आह े.
िवशेषतः जगातील कमी िवकिसत द ेशांम ये मिहला िश णाकड े यो य ल द े याची गरज
आहे. ी िश णाचा सार करण े आव यक आह े कारण
बह तेक िवकसनशील द ेशांम ये ि यां या िश णावरील परता याचा दर प ु षांपे ा
जा त आह े.
कामगार हण ून उ पादकत ेत वाढ . munotes.in
Page 137
मानव िवकासाच े पैलू - 2
137 उशीरा ल न , कमी जनन आिण मोठ ्या माणात स ुधा रत बाल आरो य आिण
पोषण होऊ .
सुिशि त माता प ुढील अन ेक िपढ ्यांसाठी द ेशा या मानवी प ुन थानाची ग ुणव ा
सुधारतात .
िश ण मिहला ंना स म बनवत े या बद यात या ंची सामािजक आिण आिथ क
ि थती वाढवतात , याचा ग रबीच े दु वत ु ळ तोड यात मह वप ूण प रणाम होऊ
शकतो .
आरो य :
जागितक आरो य स ंघटने या मत े (World Health Organisation ,WHO ),आरो य
ही "पूण शारी रक , मानिसक आिण सामािजक क याणाची ि थती आह े आिण क ेवळ रोग
आिण अश पणाची अन ुपि थती नाही ." WHO ची द ुसरी प त DALY हणून
ओळखली जात े, याचा अथ 'अपंग व समायोिजत जीवन वष ' (‘Disability Adjusted
Life Year’ ) आहे.
चांगले आरो य हा वतःच एक मह वाचा िवकास प रणाम आह े. आजारपणाम ुळे ास
होतो तर िनरोगी आय ु य जा त काळ आिण अिधक प रप ूण हो याची श यता असत े.
आिथ क िवकास उ म आरो यासाठी हातभार लाव ू शकतो , असे अनेकदा हटल े जाते.
संप ी ही उ म पोषण , वै क य स ेवा आिण साव जिनक आरो य स ेवेम ये अिधक
गुंतवणूक आणत े. याच वेळी, आरो य स ुधारणा द ेखील आिथ क िवकासास हातभार लाव ू
शकतात . चांगले पोषण , चांगले आरो य ह े िनरोगी मन आिण आ मा द ेते याम ुळे य
आिथ क ्या अिधक उ पादक बनत े. याचे योगदान खालील माण े आहे,
1 . सुधा रत उ पादकता : चांगले आरो य एखा ा य ची उ पादकता स ुधारते.
चांगले आरो य ह े एकतर स ु ी ार े वाया ग ेलेले कमी िदवस िक ंवा काम करताना वाढल ेली
उ पादना मता याम ुळे कामगारा ंना अिधक उ पादन म बनव ू शकत े. कुटुंबातील
सद या ं या स ुधा रत आरो यावर आि ता ंची काळजी घ े यात वाया जाणारा व ेळ कमी
होऊन स मान भाव पडतो .
2. सुधा रत िश ण : सुधा रत पोषण आिण कमी झाल ेले रोग, िवशेषत: बालपणात
होणार े रोग , हे सुधा रत स ं ाना मक िवकास करतात आिण िशक याची मता
वाढवतात . िनरोगी म ुले ही क ृती अ वा याम ुळे कमी िदवस ग ैरहजर राह न शाळ ेतून
जा त फायदा िमळव ू शकता त.
3. काय म कामगार श : चांगले आरो य लोका ंना कामा या बाबतीत अिधक
काय म बनवत े. अंगमेहनती या बाबतीतही , िनरोगी मश अिधक काम क शकत े
आिण खराब आरो य असल े या मश या त ुलनेत अिधक उ पादन क शकत े.
आरो याम ुळे शारी रक काय मता वाढत े. उ म आरो य आिण पोषण आिण आरो य munotes.in
Page 138
मानव िवकासाच े अथ शा
138 लोकांना या ंचे शारी रक आरो य स ुधार यास स म करत े. यांना काम कर याची आिण
अिधक कमाई कर या या चा ंग या स ंधी िमळतात .
4. गुणा मक मश : आरो य ह े मुलांना शाळा आिण महािव ालयात अिधक
िनयिमत राह यास स म करत े. ते यांना एका हो यास आिण चा ंगले समज यास मदत
करते. यांना उ च िश ण घ ेणे आिण उ च पा ता स ंपादन करण े सोपे वाटते. सुिशि त
लोकस ं या ही सामािजक आिण आिथ क संप ी आह े.
5. दीघ आयुमा न : लोकां या आय ुमा नात, िवशेषत: जगातील कमी िवकिसत द ेशांम ये,
वाढ होत आह े. हे उ च कामाच े तास आिण याम ुळे अिधक उ पादन म वष दान
करते. यामुळे उ पादन व उ प न वाढ या स मदत होत े.
6. िश ण द ेणे सोपे : आरो य लोक या ं या कामासाठी अिधक ख ुले असतात आिण
यांना या ं या कामात सहजपण े िशि त क ेले जाऊ शकत े. चांगले आरो य कामगारा ंना
सेवा िश णात भावीपण े सामाव ून घे यास स म करत े. खरतर या ंचा कामाब ल
तसेच या ंना येणा या सम या ंब ल सकारा मक ि कोन असतो . सकारा मक ीकोन
असल ेले कामगार ह े उ पादन य ुिनटसाठी एक उ म स ंप ी आह ेत . अशा कामगारा ंना
कामाच े चांगले वातावरणही िमळत े.
7. कामा या तासा ंचे नुकसान / गमावण ं कमी करत े : चांगले आरो य कामगारा ंना
यां या कामात िनयिमत , व शीर आिण अिधक ल द े यास मदत करत े. याचा प रणाम
कामगारा ं या उ प नावर होतो .
8. आजारा या उपचारावरील खच कमी होतो : जे लोक चा ंगले आरो य अन ुभवतात त े
वै क य उपचारा ंवर कमी खच करतात . हे यांना अिधक वाय उ प न /आय
(Disposable I ncome ) देते जे ते यां या जीवनाची ग ुणव ा स ुधार यासाठी खच
क शकतात .
9. कुटुंबाचा आकार कमी (लहान क ुटुंब) : ल िगक आिण प ुन पादक आरो यामधील
गुंतवणूक कुटुंबांचा आकार कमी क न ग रबी कमी क शकत े. सामािजक तरावर ,
समान ग ुंतवणुक मुळे आिथ क िवकासासाठी अनुकूल लोकस ं याशा ीय बदल होऊ
शकतात . बचतीत भरीव वाढ होऊ शकत े. या बचतीत ून िवकासासाठी आव यक
गुंतवणुक साठी िनधी उपल ध होतो /होऊ शकतो ..
10. आरो य आिण ग ुंतवणूक : िनरोगी य कड े अिधक बचत कर याची मता आिण
ो साहन / ई या असत े. भांडवलाचा हा स ंचय ग ुंतवणुक ार े वाढ वाढिव यात मदत
क शकतो . जे हा कम चारी िनरोगी आिण चा ंगले िशि त असतात त े हा कंप या अिधक
गुंतवणूक कर याची श यता असत े. िनरोगी आिण रोगम ु वातावरण पय टनासह अन ेक
े ां या िवकासास मदत कर ेल.
िन कष : अशा कार े, चांग या आरो याम ुळे अथ यव थ ेला सि य आिण काय म
कम चारी िमळ ू शकतात . एक िस आिण चिलत हण न ेहमी हणत े क ‘आरो य हीच munotes.in
Page 139
मानव िवकासाच े पैलू - 2
139 संप ी’ खरे तर य ात , भांडवल आिण न ैसिग क संसाधन े हे उ पादनाच े िन य
घटक आह ेत आिण मन ु य हा सि य घटक आह े जो भा ंडवल जमा करतो , नैसिग क
संसाधना ंचे शोषण करतो , सामािजक , आिथ क आिण राजक य स ं था तयार करतो
आिण आिथ क िवकासाचा व ेग वाढिवतो .
८.५ अनौपचा रक े ातील कामगार (WORKERS IN INFORMAL
SECTOR )
सवा गीण िवकास ि य ेत, अनौपचा रक े या या उ च म शोष ून घे याची मता,
कमी व ेतन खच आिण प ुढील आिण मागील जोड याम ुळे खूप मह वाची भ ूिमका बजावत े.
अथ यव थ ेतील अनौपचा रक े ाचे योगदान िवश ेषत: रोजगार िनिम ती या ीन े खूप
मोठे आह े. साव जिनक े ात आिण खाजगी औपचा रक े ात रोजगारा या स ंधी
नस याम ुळे, अनेक लोकांना उपजीिवक ेसाठी अनौपचा रक े ात सामील हाव े लागत े.
अनौपचा रक े र या ंवर, पदपथा ंवर आिण शहरा ं या मागील ग या ंतून िदस ू शकत े
आिण यात लहान यापारी , र यावर िव ेते, हमाल , लहान कारागीर , हावी आिण
चपला / बूट चमकावणारी (polish ) मुले यांचा समाव ेश होतो .
अनौपचा रक े हा श द पिह या ंदा 1970 म ये क थ हाट आिण आ ंतररा ीय
कामगार स ंघटना (ILO) यांनी वापरला . वेगवेग या ल ेखकांनी आिण िव ाना ंनी
अनौपचा रक े ाचा व ेगवेग या कार े अथ लावला आह े. इंटरनॅशनल कॉ फर स ऑफ
लेबर ट ॅिट टी िशय स (ICLS कामगार सा ंि यक शा ा ंची आ ंतररा ीय प रषद ) ने
अनौपचा रक े ाची या या एका िविश आकाराप े ा कमी असल े या सव
अनौपचा रक (िकंवा अस ंघिटत ) उप म हण ून केली आह े, यात अनौपचा रक
िनयो या ं या मालक च े सू म उप म आह ेत, जे सतत आधारावर एक िक ंवा अिधक
कम चारी िनय ु करतात आिण मालक च े खाते य ार े, जे अधूनमधून योगदान द ेणारे
कौटुंिबक कम चारी आिण कम चारी िनय ु क शकतात .
गैर-सांि यक य अट म य े, अनौपचा रक े ात अनौपचा रक उप मा ंमधील िनयो े,
अनौपचा रक उप मा ंमधील वत :चे खाते कामगार , पगार नसल ेले कुटुंब कामगार आिण
अनौपचा रक उ पादका ं या सहकारी स ं थांचे सद य या ंचा समाव ेश होतो .
1. रोजगाराच े व प : अनौपचा रक े ात ग ुंतले या लोका ंसाठी स ंर ण आिण
मा यता नसत े, िकमान व ेतन काय ाच े संर ण नसत े, कामगार स ंघटनेची अन ुपि थती ,
कमी उ प न आिण व ेतन, अ प नोकरी स ुर ा, कोणत ेही फायद े नसण े इ यादी
2. नोकरीच े व प : अनौपचा रक े ातील नोक या ंम ये कमी दजा चे तं ान आिण
कौश य , अकुशल कामगार या ंचा समाव ेश असतो .
3. उप म / उ ोग / उ म कार : अनौपचा रक े ातील उप म / उ ोग ह े लहान
माणात , अिनय ंि त, सहज व ेश, थािनक पातळीवर उपल ध स ंसाधना ंवर अवल ंबून, munotes.in
Page 140
मानव िवकासाच े अथ शा
140 कौटुंिबक माचा वापर , ि थर भा ंडवलाप े ा उ च पातळीच े खेळते भांडवल, कमी
उ पादकता , म गहन , ि याकलाप स ज आह ेत. आधुिनक े ा या गरजा ंसाठी जसे
क , वाहन द ु ती , रेिडओ/ टी ही/ रेि जर ेटर/ घड्याळ द ु ती , िवटांचे उ पादन इ .
4. अिधवासाची सम या : जमीन आिण ग ृहिनमा ण वसाहत - र साव जिनक आिण
खाजगी जिमनीचा अनिधक ृत वापर , बांधकामा ंचे अनिधक ृत बांधकाम , कमी िकमतीत
आिण थािनक र या उपल ध कचरा सा म ीवर अवल ंबून राहण े, कमी िकमतीच े
कौटुंिबक म , ितबंधा मक मानका ंची अन ुपि थती , गैर-उपल धता . गहाण
5. पत बाजार : अनौपचा रक पत बाजार ह े अिनय ंि त आह े, सुलभ व ेशयो यता ,
लहान आकार आिण कमी कालावधी /वेळ, कमी शासन आिण मािहती खच , थोडे िकंवा
कोणत ेही संपाि क, लविचक याजदर , अ यंत लविचक यवहार आिण व ैयि क
गरजांनुसार परतफ ेड.
फायद े:
उ च उ पादकता आिण अिधश ेष: अनौपचा रक े ाची उ पादकता ामीण
े ापे ा जा त आह े. ते अिधक अिधश ेष िनमा ण करत े. या अित र रकम ेचा
उपयोग औपचा रक े ाला चा लना द े यासाठी क ेला जाऊ शकतो .
कमी भा ंडवल ती ता : हे े िवकसनशील द ेशां या स ंसाधन ए ंडॉवम टसाठी अिधक
यो य आह े. अनौपचा रक े भांडवली े ापे ा म -क ि त त ं ांचा वापर करत े.
अशा कार े, ते िवकसनशील द ेशांसाठी अिधक यो य आह ेत जे तुलनेने भांडवलाची
कमतरता आिण कामगार अिधश ेष आह ेत. यातून रोजगारा या स ंधी अिधक व ेगाने
िनमा ण होऊ शकतात .
िशक याचा अन ुभव: अनौपचा रक े वेतन कामगार आिण वय ंरोजगार या
दोघांनाही िशक याचा अन ुभव दान करतो . यामुळे मानवी भा ंडवलात वाढ होत े.
अनौपचा रक े ातील सम या (Problems of informal sector ) :
1. मस ंबंिधत आ हान े : ामीण आिण शहरी िवभागाम य े मोठ्या सं येने कम चा या ंची
िवभागणी करण े, जरी मोठ ्या सं येने ामीण े ात काय रत असल े तरी, मोठे आ हान
अनौपचा रक े ातील शहरी कम चा या ंम ये आहे.
कामाच े मोठे तास, कमी पगार आिण कामाची कठीण प रि थती .
कमी नोकरीची स ुरि तता , उ च उलाढाल आिण नोकरीत कमी समाधान .
अपुरे सामािजक स ुर ा िनयमन .
अिधकारा ंचा वापर कर यात अडचण .
बाल आिण स च े म आिण िविवध कारणा ंवर आधा रत भ ेदभाव.
असुरि त, कमी पगारा या आिण कमी म ू या या नोक या . munotes.in
Page 141
मानव िवकासाच े पैलू - 2
141 2. उ पादकता : अनौपचा रक े ात म ुळात एमएसएमई आिण घरग ुती यवसाया ंचा
समाव ेश होतो ज े रलाय ससार या क ंप यांइतके मोठ े नाहीत . ते केल या
अथ यव थ ेचा लाभ घ े यास असमथ आहेत.
3. कर महस ूल वाढव यास असमथ ता : अनौपचा रक अथ यव थेचे यवसाय थ ेट
िनयंि त क ेले जात नस याम ुळे, ते िनयामक चौकटीपास ून उ प न आिण खच लपव ून
सहसा एक िक ंवा अिधक कर टाळतात . अथ यव थ ेचा मोठा भाग करा या क ेबाहेर
रािह यान े हे सरकारसमोर आ हान आह े.
4. िनयं ण आिण पाळत ठ ेव याचा अभाव : अनौपचा रक े ावर सरकारच े िनयं ण
नाही. पुढे, अथ यव थ ेची खरी ि थती दश वणारी कोणतीही अिधक ृत आकड ेवारी
उपल ध नाही , याम ुळे सरकारला िवश ेषत: अनौपचा रक े आिण सव साधारणपण े
संपूण अथ यव थ ेबाबत धोरण े बनवण े कठीण होत े.
5. कमी-गुणव ेची उ पादन े : जरी अनौपचा रक े भारतीय लोकस ं ये या 75%
पे ा जा त रोजगार द ेत असल े तरी, ित कम चारी म ू य-वध न खूपच कमी आह े. याचा
अथ आप या मानव स ंसाधनाचा एक मोठा भाग अ य ु आह े/कमी वापरला जातो .
6. िव ंच : लहान स ंरचनेमुळे आिण या या एक यि यवहार /काया मुळे,
अनौपचा रक े ातील उ ोजक या ं या यवसाया या िव तारासाठी िव ीय
सं थांकडून पुरेशी िव /पत स ुिवधा िमळिव यास स म नाहीत . बँक हमी या शोधात
अनौपचा रक े ातील अन ेक उ ोजक उ च याजदरासह अनौपचा रक कजा चा
अवल ंब करतात . ती आिथ क संकटा या प रि थतीत , यापैक काही यवसाय ब ंद
करतात . यामुळे अनौपचा रक े ासाठी स ं था मक कज िमळण े ही बारमाही सम या
आहे.
7. िश ण आिण कौश य िश णाचा अभाव : अनौपचा रक े ातील एक मह वाची
कमतरता हणज े तांि क िश ण आिण कौश याचा अभा व. बह सं य अनौपचा रक
े ात फारच कमी कम चारी आह ेत हण ून एकल प ु ष उ ोजकत ेम ये कामगारा ंची
िवभागणी नसत े. कमी कौश याम ुळे, अनौपचा रक े ात काम करणा या कामगारा ंचे
वेतन औपचा रक े ातील या ं या समक ा ं या त ुलनेत अ य ंत कमी आह े. कौश याचा
अभाव अनौपचा रक अथ यव थ े या उ पादना या माणावर आिण ग ुणव ेवर देखील
प रणाम करतो .
8. अ यंत खराब भौितक पायाभ ूत सुिवधा : कमी भा ंडवल िनिम तीमुळे अनौपचा रक
े ात भौितक पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव आह े. कमी भा ंडवल िनिम तीमुळे भौितक
पायाभ ूत सुिवधांम ये कमी गुंतवणूक होत े. या तांि क गत य ुगात औ ोिगक उ पादकता
वाढव यासाठी आध ुिनक पायाभ ूत सुिवधा मह वा या आह ेत. जागितक करणा या
युगात, जेथे उ ोग भा ंडवल-क ि त होत आह ेत, यामुळे अनौपचा रक े ातील
ामु यान े कामगार -चािलत उ ोग कालबा झाल े आहेत. munotes.in
Page 142
मानव िवकासाच े अथ शा
142 9. सामािजक स ंर णाचा अभाव : अनौपचा रक कामगारा ंसाठी कोणत ेही सामािजक
सुर ा उपाय नाहीत . सरकारन े दा र य र ेषेखालील क ुटुंबांसाठी स ु केलेली त ुटपुंजी
वृ ापकाळ िनव ृ ी व ेतन योजना अनौपचा रक कामगारा ंना या ं या आय ु या या
सं याकाळ या काळात शा त उपजी िवका द े यासाठी अप ुरी आह े. अनौपचा रक े ात
काम करणा या कामगारा ंसाठी विचतच जीवन िवमा िक ंवा आरो य िवमा योजना आह े.
भारतातील काही रा या ंनी अनौपचा रक कामगारा ंसाठी सामािजक स ुर ा उपाय पार
पाडल े असल े तरी या ंची ामािणकपण े अंमलबजावणी झाल ेली नाही .
10. औपचा रक े ाशी अ भावी स ंबंध : औपचा रक आिण अनौपचा रक े ाम य े
नाजूक सहस ंवाद आह े. अनौपचा रक े ातील ि याकलाप आिण कम चा या ंकडे
औपचा रक े ा या मोठ ्या-बंधु वा या व ृ ीने अनौपचा रक आिण औपचा रक
े ांमधील कामिगरीम य े दरी िनमा ण केली आह े. औपचा रक े हे संघिटत आिण
संरिचत आह े, तर अनौपचा रक े बह त ेक अस ंघिटत आिण अस ंरिचत आह े.
औपचा रक े ात काम करणार े कामगार मोठ ्या माणात स ंरि त आह ेत, तर
अनौपचा रक े ात काम करणार े असुरि त आह ेत. सव सरकारी धोरण े आिण काय म
औपचा रक े ा या वाढ या काय मतेकडे िनद िशत क ेले जातात , तर अनौपचा रक
े ाला बळकट कर यासाठी कोणतीही धोरण े आिण काय म नाहीत . जरी त े
अि त वात असल े तरी त े कागदावर असतात पर ंतु सहसा यवहारात नसतात .
िनयतकािलक कामगार दल सव ण: िनयतकािलक कामगा र दल सव णान ुसार,
भारतातील 90 ट या ंह न अिधक कामगार ह े अनौपचा रक कामगार आह ेत. यापैक
ामीण भागात काम करणार े कामगार शहरी भागातील कामगारा ंपे ा ल णीय आह ेत.
याचे ामु यान े हे कारण आह े क मोठ ्या सं येने अनौपचा रक कामगार ह े शेती
िकंवा कृषी काया त गुंतलेले आहेत.
शहरी भागातील लोक ाम ु यान े उ पादन , यापार , उपहारग ृह आिण िव ामग ृह,
बांधकाम याम य े गुंतलेले आह ेत; वाहतूक; साठवण आिण स ं ेषण; आिण िव ,
यवसाय आिण थावर िमळकत /मालम ा .
अनौपचा रक कामगारा ंचे संर ण करण े आव यक आह े:
o बह सं य कामगा र वग : भारतातील अ ंदाजे 450 दशल अनौपचा रक कामगार
या या एक ूण कम चा या ंपैक 90% आहेत, दरवष 5-10 दशल कामगार जोडल े
जातात .
o महामारीम ुळे नोक या ंचे नुकसान : ऑ सफ ॅम या ता या जागितक
अहवालान ुसार, 2020 म ये एकूण 122 दशल नोक या गमावल े यांपैक 75%
अनौपचा रक े ात गमाव या ग े या. munotes.in
Page 143
मानव िवकासाच े पैलू - 2
143 कोिवड -19 साथीचा अन ुभव सा ंगतो क , सामािजक स ंर ण द े याचीही गरज आह े,
कारण लॉकडाऊनम ुळे/ कडक िनय ं णाम ुळे संपूण देश िनल ंबना या ि थतीत
गे याने अनौपचा रक े ातील अस ुरि तता अिधक ठळक झाली आह े.
िशवाय , चालू आिथ क वष 2020 -21 म ये, अथ यव था 7.7% ने संकुिचत
हो याची अप े ा आह े. यामुळे रोजगार िनिम ती क न अथ यव थ ेचे पुन जीवन
कर याची िनता ंत गरज आह े.
कामगारा ंसाठी स ुर ा : येक कामगाराला तीन कारची स ुर ा असावी :
• वेतन स ुर ा : नवीन व ेतन दान (payment )(सुधारणा ) अिधिनयम , 2017
यानुसार, भारतातील य ेक कामगाराला िविश िकमान व ेतन िदल े पािहज े.
• नोकरी स ुर ा : जागितक क ृत अथ यव थ ेत, कामगारा ंना नोकरीची स ुर ा दान
केली गेली पािहज े, हणज े कम चा या ंना कामावर ठ ेवणे आिण िनय ु करण े सोपे असाव े.
• सामािजक स ुर ा : वै क य आप कालीन प रि थतीत , मृ यू झा यास िक ंवा
वृ ापकाळात , लोकांना वतःची काळजी घ े यास स म असाव े.
आ हान े :
मस ंबंिधत आ हान े : ामीण आिण शहरी िवभागाम य े मोठ्या सं येने कामगारा ंची
िवभागणी करण े, जरी मोठ ्या सं येने ामीण े ात काम क ेले जात असल े तरी, मोठे
आ हान अनौपचा रक े ातील शहरी कम चा या ंम ये आहे.
o कामाच े मोठे तास, कमी पगार आिण कामाची कठीण प रि थती .
o नोकरीची कमी स ुरि तता , उ च उलाढाल आिण नोकरीत कमी समाधान .
o अपुरे सामािजक स ुर ा िन यमन.
o अिधकारा ंचा वापर कर यात अडचण .
o बाल आिण स च े म आिण िविवध कारणा ंवर आधा रत भ ेदभाव.
o असुरि त, कमी पगारा या आिण कमी म ू या या नोक या .
उ पादकता : अनौपचा रक े ात म ुळात स ू म, लघु आिण म यम उ ोग
(MSME ) आिण घरग ुती यवसाया ंचा समाव ेश होतो ज े रलाय ससार या क ंप यांइतके
मोठे नाहीत . ते अथ यव थ ेचा िमत ययी लाभ घ े यास असमथ आहेत.
कर महस ूल वाढव यास असमथ ता : अनौपचा रक अथ यव थ ेचे यवसाय थ ेट
िनयंि त क ेले जात नस याम ुळे, ते िनयामक चौकटीपास ून उ प न आिण खच लपव ून
सहसा एक िक ंवा अिधक कर टाळतात . अथ यव थ ेचा मोठा भाग करा या क ेबाहेर
रािह यान े हे सरकारसमोर आ हान आह े. munotes.in
Page 144
मानव िवकासाच े अथ शा
144 िनयं ण आिण पाळत ठ ेव याचा अभाव : अनौपचा रक े ावर सरकारच े िनयं ण
नाही.
o अथ यव थ ेची खरी ि थती दश वणारी कोणतीही अिधक ृत आकड ेवारी उपल ध नाही ,
यामुळे सरकारला िवश ेषत: अनौपचा रक े आिण सव साधारणपण े संपूण
अथ यव थ ेबाबत धोरण े बनवण े कठीण होत े.
कमी-गुणव ेची उ पादन े : जरी अनौपचा रक े भारतीय लोकस ं ये या 75%
पे ा जा त रोजगार द ेत असल े तरी, ित कम चारी म ू यवध न खूपच कमी आह े. याचा
अथ आप या मानव स ंसाधनाचा एक मोठा भाग कमी वापरला ग ेला आह े.
शासनान े घेतलेले अलीकडील उप म
आ मिनभ र भारत अिभयान :
o ‘आ मिनभ र भारत अिभयान (िकंवा वावल ंबी भारत अिभयान )’ आिथ क ो साहन
संचासह - 20 लाख कोटी पया ंचे - जागितक बाजारप ेठेतील वाटा िम ळिव यासाठी
सुरि तता अन ुपालन आिण दज दार व त ू सुधार यावर भर द ेऊन आयात
अवल ंिब व कमी कर या या उ ेशाने.
म स ंिहता :
o अनौपचा रक अथ यव थ े या अनौपचा रक शहरी भागाची काळजी घ े यासाठी
संसदेने मंजूर केलेले नवीन कामगार स ंिहता हणज ेच िगग इकॉनॉमी , कामगार आता
साथी या रोगासार या प रि थतीत सवा त जा त भािवत झाल े आहेत.
ई- म पोट ल :
o कामगार आिण रोजगार म ं ालयान े असंघिटत कामगारा ंचा रा ीय ड ेटाबेस (NDUW)
तयार कर यासाठी eSHRAM पोट ल िवकिसत क ेले आह े जेणेक न या ं या
रोजगार मत ेची इ तम ा ी होईल आिण या ंना सामािजक स ुर ा योजना ंचा लाभ
िमळावा .
o थला ंत रत कामगार , बांधकाम कामगार , टमटम आिण ल ॅटफॉम कामगार इ याद सह
असंघिटत कामगारा ंचा हा पिहलाच रा ीय ड ेटाबेस आह े.
उ म पोट ल :
o MSME (Udyam) या न दणीसाठी ह े एकम ेव सरकारी पोट ल आहे.
o सू म, लघु म यम उ ोग म ं ालय या पोट लची द ेखरेख करत े. munotes.in
Page 145
मानव िवकासाच े पैलू - 2
145 o हे न दणीशी स ंबंिधत तपशील आिण पाय या द ेते आिण कोण याही य साठी न दणी
ि या स ुलभ करत े.
o हे िवनाम ू य आिण प ेपरलेस न दणी दान करत े.
धान म ं ी म योगी मान -धन :
o PM -SYM ही क ीय े ातील योजना आह े जी कामगार आिण रोजगार म ं ालया ार े
शािसत क ेली जात े आिण भारतीय आय ुिव मा महाम ंडळ आिण सम ुदाय स ेवा क े
(CSCs) ारे लागू केली जात े.
o ही योजना द ेशातील अस ंघिटत े ातील स ुमारे 42 कोटी कामगारा ंना लाभ द े याचा
य न करत े.
कामगार स ुधारणा :
o संसदेने तीन कामगार स ंिहता पा रत क े या - औ ोिगक स ंबंधांवर; यावसाियक
सुर ा, आरो य आिण कामाची प रि थती ; आिण सामािजक स ुर ा - देशाचे पुरातन
कामगार कायद े सुलभ कर याचा आिण कामगारा ं या फाय ा ंशी तडजोड न करता
आिथ क ि याकला पांना चालना द े याचा ताव .
पीएम विनिध :
o गृहिनमा ण आिण शहरी यवहार म ं ालयान े (MoHUA) र यावर िव े यांना
परवडणार े कज उपल ध क न द े यासाठी धानम ं ी ीट ह डरची आ मा िनभा र
िनधी (PM SVANidhi) सु केली आह े.
o योजन ेचा फायदा िव ेते, फेरीवाल े, ठेलेवाले आिण िविवध े ातील कापड , कपडे,
कारागीर उ पादन े, केशकत नालय े, लॉ ी स ेवा इ याद शी स ंबंिधत व त ू आिण स ेवांशी
संबंिधत लोका ंना होईल .
दीनदयाल अ ं योदय योजना रा ीय नागरी उपजीिवका अिभयान :
o हे िमशन / काय 2014 म ये सु कर यात आल े होते आिण त े गृहिनमा ण आिण गरीबी
िनमू लन म ं ालया ार े लागू केले जात आह े.
o कौश य िवकासा ार े शा त उपजीिवक े या स ंधी वाढव ून शहरी ग रबा ंचे उ थान
कर याच े उि आह े.
एक रा एक र ेशन काड (एक रा एक िशधा पि का ) :
o भारत सरकारन े वन नेशन वन र ेशन काड योजना (ONORC) सु केली. ONORC
लाभा या ला रेशनकाड न दणीक ृत असल े या िठकाणाकड े दुल क न भारतातील
कोठूनही या या अ न ह कात व ेश क द ेते. munotes.in
Page 146
मानव िवकासाच े अथ शा
146 मनरेगा : मनरेगा हा जगातील सवा त मोठ ्या काम हमी काय मांपैक एक आह े.
• साव जिनक कामाशी स ंबंिधत अक ुशल हातान े काम कर यास इ छ ुक असल े या
कोण याही ामीण क ुटुंबातील ौढ सद या ंना य ेक आिथ क वषा त 100 िदवसा ं या
रोजगाराची हमी द ेणे हे या योजन ेचे ाथिमक उि आह े.
• पूव या रोजगार हमी योजना ं या िवपरीत , या काय ाचा उ ेश ह क -आधा रत
चौकटी /रचने ारे दीघ कालीन दा र ्या या कारणा ंना संबोिधत करण े हा आह े.
पुढील माग (Way Forward )
थला ंत रत कामगारा ंची काळजी घ ेणे: मानव िवकास स ं थे या अहवालान ुसार,
एकूण अस ुरि त थला ंत रत कामगारा ंची स ं या 115 दशल त े 140 दशल
पय त आह े.
o यामुळे, थला ंत रत अनौपचा रक कम चा या ं या स ंदभा त या ंची लाग ूता कशी कट
होईल ह े प पण े सांगणे मसुदा िनयमा ंसाठी मह वाच े आहे.
MSME बळकट करण े: जवळपास 40% अनौपचा रक कम चारी MSME म ये
काय रत आह ेत. यामुळे एमएसएमई या बळकटीकरणाम ुळे आिथ क स ुधारणा ,
रोजगार िनिम ती आिण अथ यव थ ेचे औपचा रक करण होण े वाभािवक आह े.
CSR खचा तग त कौश य : मोठ्या कॉप र ेट हाऊस ेसने CSR ( कॉप र ेट सोशल
र पॉि सिबिलटी ) खचा तग त अस ंघिटत े ातील लोका ंना कौश य िनमा ण
कर याची जबाबदारीही घ ेतली पा िहजे.
o मश क ुशल आिण िशि त नस यास , यांना औपचा रक े ात सामाव ून घेतले
जाणार नाही आिण औपचा रक करणा या य ना ंमुळे बेरोजगारी होईल .
सोपी िनयामक चौकट : अनौपचा रक े ाचे औपचा रक े ाकड े सं मण त े हाच
होऊ शकत े जे हा अनौपचा रक े ाला िनयामक अन ुपालना या ओ यात ून आराम
िदला जातो आिण आध ुिनक, िडिजटलीक ृत औपचा रक णालीशी ज ुळवून घे यासाठी
पुरेसा वेळ िदला जातो .
अ य कामगारा ंना ओळखण े : घरगुती कामगारा ंसाठी या ंचे ह क
ओळख यासाठी आिण चा ंग या कामा या प रि थतीला ो साहन द े यासा ठी लवकरात
लवकर रा ीय धोरण आणण े आव यक आह े.
सामािजक स ुर ा : अटल प े शन योजना , पंत धान जीवन योती योजना , रा ीय
वा य िवमा योजना , आम आदमी िवमा योजना यासार या सामािजक स ुर ा
योजना ंम ये गुंतवणूक के याने कामगारा ंची ि थती स ुधार यास मदत हो ऊ शकत े. munotes.in
Page 147
मानव िवकासाच े पैलू - 2
147 o आिथ क सव ण 2016 -17 म ये साव ि क म ूलभूत उ प नाचा उ ल ेख या िदश ेने एक
सकारा मक पाऊल आह े.
आिथ क सहा य : लघुउ ोगा ंना वतः या पायावर उभ े राह यासाठी आिथ क
सहा य द ेणे हे यांना संघिटत े ात आण यासाठी एक मह वप ूण पाऊल आह े.
o मु ा कज आिण टाट -अप इ ंिडया सार या योजना त णा ंना संघिटत े ात थान
िनमा ण कर यास मदत करत आह ेत.
िन कष
अनौपचा रक अथ यव था ही एक अितशय यापक आिण ग ुंतागुंतीची स ंक पना
आहे. औपचा रक आिण अनौपचा रक दो ही े ातील अन ेक य याव र
अवल ंबून आह ेत.
अनौपचा रक अथ यव थ ेत सामािजक स ुर ा न ेटवक तयार कर यासाठी
अथ यव थ ेतील कामगारा ंची सामािजक स ुर ा ही सरकारची सव च ाथिमकता
असली पािहज े.
मािणत जीवन जग या या म ूलभूत गरजा हणज े अ न , व , िनवारा , व छता
आिण िश ण या िकमान व ेतना या गरज ेपय त पोहोच याचा िनकष आह े.
सुर े या तीन प ैलूंवर ल क ि त क ेले पािहज े जसे क , नोकरी स ुर ा, वेतन स ुर ा
आिण सामािजक स ुर ा.
८.६ सामािजक स ुर ा (SOCIAL SECURITY)
सामािजक स ुर ा या श दाची या या अिधका या ंनी वेग या का रे केली आह े आिण
हणून या स ं ेची कोणतीही सामा यतः वीक ृत या या नाही . या मुद् ावर ाम ु यान े
दोन िवचारधारा आह ेत, एक ILO ारे ितिनिध व क ेले जाते जे सामािजक स ुर ेची
या ी एखा ा य या उ प नाची तोटा िक ंवा कमी हो यापास ून राख या साठी
मया िदत करत े.
आणखी एक ि कोन यापक अथा ने सामािजक स ुर ा प करतो ;या अथा ने, एखा ा
य ला एक स य जीवनमान ा कर यास आिण िटकव ून ठेव यास स म
कर यासाठी तयार क ेलेली(आखल ेली) धोरणे आिण स ं थांचा हा स ंच आह े. याचे वण न
सामािजक स ुरि ततेचे ितब ंधा मक िक ंवा चारा मक व प हण ून केले जात े.
युनायटेड ट ेट्स सोशल िस य ु रटी ऍ ट , 1935 , अि त वात आ यावर थमच
सामािजक स ुर ा हा श द वापर यात आला .
सामािजक स ुर ा ही अशी स ुर ा आह े जी समाजातील सद य या जोखम ना सामोर े
जातात या िविश जोखम पास ून या ंना यो य स ं थां ारे संर ण / सुर ा दान करत े. munotes.in
Page 148
मानव िवकासाच े अथ शा
148 ILO ने सामािजक स ुर ेची या या ही 'समाजान े यो य स ं थे ारे, सद या ंना या काही
जोखम ना सामोर े जाव े लागत े यािव िदल ेली हमी ' अशी क ेली आह े. ा
जोखमीम य े मूलत: आकि मकता आह े, यां या िव लहान साधन े आिण त ुटपुंजी
संसाधन े असल े या य या ं या वत : या मत ेने ि कंवा ित ेने ि कंवा या ं या
सहकारी कामगारा ंसह खाजगी स ंयोजनात द ेखील भावीपण े दान क शकत नाहीत –
ा जोखमी हणज े आजारपण , मातृ व, अवैधपणा , वृ व आिण म ृ यू. या आकि मक
प रि थत च े वैिश ्य से आ ह े क ती कामगार वगा ची वतःची आिण या ं यावर
अवल ंबून असल े यांची आरो य आिण स यत ेवर अवल ंबून राह याची मता धो यात
आणत े.
Lexicon Universal Encyclopaedia नुसार, सामािजक स ुर ा या श दा ची या या
'साव जिनक काय मांचा समाव ेश क न कामगार आिण या ं या क ुटुंिबयांना वृ ापकाळ ,
आजारपण , बेरोजगारी िक ंवा मृ यूशी स ंबंिधत उ प ना या न ुकसानीपास ून संर ण
कर या या उ ेशाने कर यात आली आह े. हा श द काहीव ेळा अशा सवा साठी
समथ नाची िव त ृत णाली समािव कर यासाठी द ेखील वापरला जातो ज े कोण याही
कारणा तव , वत: ला राख यात अ म आह ेत. सामािजक स ुर ेची संक पना मानवी
ित ा आिण सामािजक याया या क पना ंवर आधा रत आह े.
लॉड बे हरीज या मत े, सामािजक स ुर ा हणज े " इ छा, रोग, अ ान, कुचकामीपणा
आिण आळस या पाच महाकाय रा सा ंवर क ेलेले आ मण आह े ." ही स ंक पना
सामािजक याय आिण समत ेशी स ंबंिधत आह े. ILO ने सामािजक स ुर ेची या या
अशी क ेली आह े, "समाजान े िदलेली स ुरि तता , काही िविश जोखम या िवरोधात
समाजान े िदल ेली स ुर ा... सामािजक स ुर ा ही रोग टाळ यासाठी आिण बरा
कर यासाठी , जे हा लोक कमाव यास आिण फायद ेशीर रोजगारासाठी प ुनस चियत
कर यात अ म असतात त े हा या ंना संर ण द े यासाठी तयार क ेली आह े.
नॅशनल किमशन ऑन ल ेबर (NCL) ( 1969 ) ने सामािजक स ुर ेची स ंक पना अशी
प रभािषत केली आह े क , सामािजक स ुरि तत ेची क पना क ेली आह े क सामािजक
जोखमी या िवरोधात साम ूिहक कारवाई क न सम ुदाया या सद या ंचे संर ण क ेले
जाईल या ंची खाजगी स ंसाधना ंने पुरेशी नस यान े यांना अन ुिचत ास होतो आिण
वंिचत राहाव े लागेल.
सामािजक स ुर ा ही स ंक पना मानवी ित ा आिण सामािजक याया या क पना ंवर
आधा रत आह े. देशा या एक ूण क याणासाठी योगदान द े यासाठी त े नाग रका ंचे संर ण
कर याचा य न करत े.
सामािजक स ुर ा काय माची म ु य व ैिश ्ये खालील माण े आहेत:
(१) सामािजक स ुर ा योजना अशा कम चा या ंना सामािजक सहा य आिण सामािजक
िवमा दान करत े यांना या ं या जीवनातील काही आप कालीन प रि थत म ुळे
िनयिमत कमाई न करता जीवनातील आ हाना ंना सामोर े जावे लागत े. munotes.in
Page 149
मानव िवकासाच े पैलू - 2
149 (२) या योजना द ेशा या काय ा ार े अंमलात आण या जातात .
(३) या योजना सामा यत : आिथ क आिण सामािजक स ुरि तत े या जोखमी या
संपका त असल े या कम चा या ंना मदत करणा या असतात . या समाजाचा त े एक
भाग आह े या समाजा या सद या ं ारे यांना हे संर ण दान क ेले जाते
(४) या योजना ंचा ीकोन यापक आह े. या केवळ आप कालीन प रि थतीम ुळे त
झाले या कम चा यांना ता काळ िदलासा द ेत नाहीत तर भिव यात अशाच
सम या ंना त ड द ेऊ शकणा या इतरा ंना मानिसक स ुर ा द ेखील द ेतात.
सामािजक स ुर ा ही म ुळात मानवी ित ा आिण सामािजक याया या उ च आदशा शी
संबंिधत आह े.
सामािजक स ुरि तत ेचे कम चा या ंसाठी तस ेच समाजा साठी असल ेले मह व ह े िव ास
बसणार नाही ईतक े उ च आह े:
(a) सामािजक स ुर ा ही समाजात सामािजक आिण आिथ क याय आिण समानता
आण याच े मु य साधन आह े.
(b) आप कालीन प रि थतीत कम चा या ंचे संर ण करण े हे सामािजक स ुर ेचे उि
आहे. या समथ नामुळे कम चा या ंना मानसशा ीय ्या स ुरि त वाटत े. यामुळे
यांची काम कर याची मता वाढत े.
(c) सामािजक स ुर ेवर खच केलेला पैसा ही सव म ग ुंतवणूक आह े याम ुळे चांगले
प रणाम िमळतात . कम चा या ंची देखभाल क ेवळ स ं थेसाठीच नाही तर स ंपूण
देशासाठी अ य ंत आव यक आ हे.
(d) क याणकारी रा यात सामािजक स ुर ा हा साव जिनक धोरणाचा मह वाचा भाग
असतो . या द ेशांम ये साव जिनक धोरणात सामािजक स ुर ेचा पुरेसा िवचार क ेला
जात नाही , तेथे सरकार समानता आिण याय राख यात अयश वी ठरत े.
सामािजक स ुर ेची उि े (Objectives of So cial Security ): सामािजक
सुर ेची उि े तीन ेण म य े समािव क ेली जाऊ शकतात :
1. भरपाई (Compensation ) : नुकसान भरपाई िमळकतीची स ुर ा स ुिनि त करत े.
हे या िवचारावर आधा रत आह े क जोखमी या आकि मक कालावधीत , य आिण
ित या /ित या क ुटुंबावर द ुहेरी संकटे येऊ नय ेत, हणज े िनराधार आिण आरो य ,
अवयव , जीवन िक ंवा कामाची हानी .
2. जीण ार / पुनर चना (Restoration ) : हे एखा ा या आजारावर उपचार ,
याला /ितला प ूव या ि थतीत प ुनस चियत कर यासाठी प ुनर जगारी स ूिचत करत े.एका
अथा ने हे भरपाईचा िव तार आहे. munotes.in
Page 150
मानव िवकासाच े अथ शा
150 3. ितब ंध (Prevention ) : हे उपाय आजारपण , बेरोजगारी िक ंवा उ प न
िमळव या या अव ैधतेमुळे उ पादक मत ेचे नुकसान टाळ यासाठी स ूिचत करतात .
दुस-या श दात सा ंगायचे तर, हे उपाय समाजाच े भौितक , बौि क आिण न ैितक क याण
वाढव या या उ ेशाने तयार क ेले गेले आहेत.
सामािजक स ुर ा – भारतातील फायद े: सामािजक िवमा आिण सामािजक सहा य
(Social Security – Benefits in India: Social Insurance and Social
Assistance)
भारत एक क याणकारी रा य आह े, याची क पना ित या स ंिवधानात आह े. भारतीय
रा यघटन े या कलम 41 म ये असे नमूद केले आहे क , “रा य आप या आिथ क मता
आिण िवकासा या मया देत बेरोजगारी , हातारपण , आजारपण आिण अप ंग वा या
बाबतीत काम कर याचा , िश णाचा आिण साव जिनक सहा याचा अिधकार स ुरि त
कर यासाठी आिण अस ुरि त इ छा ंची पूत ता कर यासाठी भावी तरत ूद करेल. इतर
करण े.
अशा कार े, सामािजक स ुर ा ह े जीवनमान आिण कामकाजा या प रि थतीत स ुधारणा
क न आिण िविवध कार या धो या ंपासून लोका ंना स ंर ण द ेऊन क याणकारी
रा या या उि ा या िदश ेने उचलल ेले एक मह वाच े पाऊल आह े.
सामािजक स ुर ा लाभ भारतात का य ां ारे दान क ेले जातात . कामगार न ुकसान
भरपाई कायदा , 1923 िनयो याला अपघाताम ुळे झाल े या कोण याही व ैयि क
दुखापतीसाठी , कमाईच े नुकसान इ यादीसाठी न ुकसान भरपाई द े यास िनयो ा लाग ू
करतो . कम चारी रा य िवमा कायदा , 1948 िनयो या ंना मिहला कम चा या ंना
आजारपणाच े फायद े/मातृ व लाभ , अपंग व लाभ , आि त लाभ , अं यसं कार लाभ
आिण व ै क य लाभ .दे यासाठी लाग ू करतो .
कम चारी भिव य िनवा ह िनधी आिण िविवध तरत ुदी कायदा , 1952 िनयो याला भिव य
िनवा ह िनधी , ठेव-िलं ड िवमा इ . दान कर यासाठी लाग ू करतो . मातृ व लाभ कायदा ,
1961 वै क य लाभ , सूती रजा इ . दान करतो . पेम ट ऑफ ॅ युइटी कायदा ,1952 ,
सेवािनव ृ ी या व ेळी ॅ युइटी प ेम टची तरत ूद करतो .
भारतातील सामािजक स ुर ा कायद े दुहे र ितसार या दोषा ंनी त आह ेत.
उदाहरणाथ . कम चारी रा य िवमा कायदा आिण मात ृ व लाभ कायदा मात ृ व लाभ दान
करतो . या यित र , िविवध शासक य अिधकारी काय ाची अ ंमलबजावणी करतात ,
याम ुळे पर पर यापीपणा (overlapping ) येतो. हणून, भारत सरकारन े िनय ु
केले या अ यास गटान े (1957 -58) भारतात एकाि मक सामािजक स ुर ा योजना
सुचवली . या एकाि मक सामािजक स ुर ा योजन ेत वै क य स ेवा, आजारपणापास ून
िवमा, मातृ व लाभ , बेरोजगारी िवमा , रोजगार द ुखापत आिण व ृ ापकाळ िनव ृ ीवेतन
दान क ेले पािहज े. ओ हरल ॅिपंग आिण ड ुि लकेशन टाळ यासाठी ही योजना एकाच
एज सी ार े लागू केली जावी. munotes.in
Page 151
मानव िवकासाच े पैलू - 2
151 भारत एक क याणकारी रा य आह े आिण सामािजक स ुर ा हा सरकारी धोरणाचा
अ याव यक घटक आह े.
भारताम य े सामािजक स ुर ा लाभ दोन म ु य कार े दान क ेले जातात :
1. सामािजक िवमा .
2. सामािजक सहा य .
1. सामािजक िवमा : या योजन ेत, कामगारा ंकडून या ं या नाममा भर या या
मतेनुसार िनयतकािलक योगदानासह एक सामा य िनधी थापन क ेला जातो . िनयो े
आिण रा य िव ाचा भाग दान करतात . भिव य िनवा ह िनधी आिण गट िवमा ही या
कारची उदाहरण े आहेत.
2. सामािजक सहा य : या अंतग त, दान क ेले या फाय ा ंची िक ंमत कामगा र आिण
िनयो ा या ं या कोण याही योगदानािशवाय सरकार ार े पूण पणे िव प ुरवठा क ेली जात े.
तथािप , लाभाथ या आिथ क ि थतीचा यायिनवाडा क न लाभ िदल े जातात .
हातारपणीच े पे शन ह े एक उदाहरण आह े.
ILO ने 1952 म ये वीकारल े या सामािजक स ुर ा (िकमान मानक ) क हे शन
( मांक 102) नुसार, सामािजक स ुरि तत ेचे खालील नऊ घटक आह ेत जे याची
या ी स ंरचीत करतात :
(i) वै क य स ेवा,
(ii) आजारपणाचा फायदा /लाभ,
(iii) बेरोजगारी लाभ .
(iv) वृ ापकाळ लाभ ,
(v) रोजगार इजा लाभ ,
(vi) कौटुंिबक लाभ ,
(vii) मातृ व लाभ ,
(viii) अवैधता लाभ , आिण
(ix) उलरजीवी /स हा य हरचा फायदा
सामा यतः , भारता या सामािजक स ुर ा योजना ंम ये खालील कार या सामािजक
िव याचा समाव ेश होतो :
• पे शन(िनवृ ीवेतन)
• आरो य िवमा आिण व ै क य लाभ ;
• अपंग व लाभ ; munotes.in
Page 152
मानव िवकासाच े अथ शा
152 • मातृ व लाभ ; आिण
• उपदान (Gratuity )
८.७ मानवी स ुर ा (HUMAN SECURITY )
मानवी स ुर ा म ूलभूत प तीन े सुरि तत ेची पुनस क पना कर याचा य न दश वते. हे
ामु यान े एक िव ेषणा मक साधन आह े जे रा यासाठी न ह े तर य साठी स ुर ा
सुिनि त कर यावर ल क ि त करत े. अशा कार े य या अस ुरि तत ेला धोका कमी
कर या या उ ेशाने पया यांचा शोध घ ेणे हे धोरण िशफारशी आिण क ृत चे क ीय ल य
बनते. मानवी स ुर े या िव ता रत या य े या अन ुषंगाने, असुरि तत ेची कारण े नंतर
सामािजक -आिथ क आिण राजक य प रि थती , अ न, आरो य आिण पया वरण, समुदाय
आिण व ैयि क स ुरि तत ेसाठी धोक े समािव कर यासाठी िव त ृत केली जातात .
मानवी स ुर ा रचन े या वापरा ार े यु प न क ेले या धोरणा मक उप मा ंम ये ल करी
श वरील पार ंपा रक ल या या पलीकड े असल े या िवचारा ंचा समाव ेश केला गेला
आहे, याम ुळे सै यावरील भर प ूण पणे कमी झाला आह े, जरी या ंना प ूण पणे
बदलल े/ ित थािपत क ेले नाही . हणून मानवी स ुर ा ही लोक-क ि त, बह आयामी ,
पर परस ंबंिधत, साव ि क आहे.
मानवी स ुर ा ही जागितक अस ुर ा समज ून घे यासाठी एक उदयो म ुख नम ुना आह े
याचे समथ क रा ीय स ुर ेसाठी यो य स ंदभ रा ीय तराऐवजी मानवी पातळीवर
असाव ेत असा य ुि वाद क न ल करी स ुर े ारे रा ीय स ुर े या पार ंपा रक क पन ेला
आ हान द ेतात. मानवी स ुर ा ही स ुर ेची लोक -क ि त आिण बह -अनुशासना मक समज
कट करत े याम य े िवकास अ यास , आंतररा ीय स ंबंध, धोरणा मक अ यास आिण
मानवी ह का ंसह अन ेक संशोधन े ांचा समाव ेश आह े. युनायटेड नेश स ड े हलपम ट
ो ामचा (UNDP ) 1994 मानव िवकास अहवाल मानवी स ुर े या े ात एक म ैलाचा
दगड काशन मानला जातो , या या युि वादासह क सव य साठी "इ छेपासून
वातं य" आिण "भीतीपास ून वात ं य" सुिनि त करण े हा जागितक अस ुरि तता
सम या हाताळ याचा सव म माग आहे.
1994 या अहवालात मानवी स ुर ेची एक नवीन स ंक पना मा ंड यात आली आह े, जी
देशांऐवजी लोका ं या स ुरि तत ेशी, श ाऐवजी िवकासाशी बरोबरी करत े. हे मानवी
सुर े या रा ीय आिण जागितक िच ंतांचे परी ण करत े. हा अहवाल शा त मानवी
िवकासा या नवीन ितमाना ार े, संभा य शा ंतता लाभा ंश, िवकास सहकाया चे नवीन
व प आिण जागितक स ं थां या प ुनर चना णाली ार े या सम या ंना सामोर े जा याचा
य न करतो .
जागितक सामािजक िवकास प रषद ेने जागितक सामािजक सनद /अिधकारप (चाट र)
मंजूर करावा , शा त मानवी िवकासा या ितमानाला मा यता ावी , भिव यातील
शांतता लाभा ंश िमळव ून जागितक मानवी स ुर ा िनधी तया र करावा , मानवी
ाधा या या िच ंतेसाठी 20:20 संि (कॉ पॅ ट) मंजूर करावा , संसाधन े एक करण े munotes.in
Page 153
मानव िवकासाच े पैलू - 2
153 यासाठी जागितक करा ंची िशफारस करावी असा ताव आह े. आिण आिथ क सुर ा
प रषद थापन करण े.
मानवी स ुर ा वाढवण े आव यक आह े:
श ा ा ंम ये न हे तर मानवी िवकासासाठी / िवकासाम य े गुंतवणूक;
धोरण िनमा यांना उदयो म ुख शा ंतता लाभा ंश संबोिधत कर यासाठी ग ुंतवणे;
िवकासाला चालना द े यासाठी आिण िटकव ून ठेव यासाठी स ंयु रा ा ंना प
आदेश देणे;
िवकास सहकाया या स ंक पन ेचा िव तार करण े जेणेक न यात क ेवळ मदतच न ह े
तर सव वाहा ंचा समाव ेश अस ेल;
२० ट के रा ीय अथ संक प आिण २० ट के िवदेशी मदत मानवी िवकासासाठी
वापरली जावी यावर सहमती ; आिण
आिथ क सुर ा प रषद थापन करण े.
महबूब उल हक या ंनी थम स ंयु रा िवकास काय मा या 1994 या मानव िवका स
अहवालात मानवी स ुर े या स ंक पन ेकडे जागितक ल व ेधले आिण कोपनह ेगनम य े
1995 या UN या सामािजक िवकासावरील जागितक िशखर प रषद ेवर भाव
टाक याचा य न क ेला. UNDP या 1994 या मानवी िवकास अहवाला या मानवी
सुर े या या य ेम ये असा य ुि वाद क ेला आह े क जागितक स ुर ेची या ी खालील
सात े ांमधील धो या ंचा समाव ेश कर यासाठी िव ता रत क ेली पािहज े:
1. आिथ क सुर ा - आिथ क सुरि तत ेशी संबंिधत काही िनकषा ंम ये िवमा उतरवल ेले
मूलभूत उ प न आिण रोजगार आिण सामािजक स ुर ा जा याचा समाव ेश होतो .
आिथ क स ुर ेसाठी य साठी खा ीशीर म ूलभूत उ प नाची आव यकता असत े,
सामा यत : उ पादक आिण लाभदायक कामात ून िक ंवा श ेवटचा उपाय हण ून,
साव जिनक र या िव प ुरवठा क ेले या स ुर ा जा यात ून. या अथा ने, स या जगातील
केवळ एक चत ुथा श लोक आिथ क ्या सुरि त आह ेत. िवकसनशील द ेशांम ये आिथ क
सुर ेची सम या अिधक ग ंभीर असली तरी िवकिसत द ेशांम येही िच ंता िनमा ण झाली
आहे. बेरोजगारी सम या हा राजक य तणाव आिण जातीय िह ंसाचाराचा एक मह वाचा
घटक आह े.
2. अ न स ुर ा - अ न स ुर ेसाठी सव लोका ंना नेहमीच मूलभूत अ नापय त भौितक
आिण आिथ क दो ही व ेश असण े आव यक आह े. अ न स ुर ा हणज े फ म ूलभूत
पोषण आिण अ न प ुरवठ्यापय त पोहोचण े. युनायटेड नेश स या मत े, अ नाची एक ंदर
उपल धता ही सम या नाही , उलट बह त ेकदा सम या हणज े अ नाच े खराब िवतरण
आिण यश चा अभाव . भूतकाळात , रा ीय आिण जागितक तरावर अ न स ुर ा
सम या हाताळ या ग े या आह ेत. तथािप , यांचे प रणाम मया िदत आह ेत. UN या मत े, munotes.in
Page 154
मानव िवकासाच े अथ शा
154 मालम ा , काम आिण खा ीशीर उ प न (आिथ क सुर ेशी संबंिधत) यां याशी स ंबंिधत
सम या ंना त ड द ेणे ही मु य गो आह े.
3. आरो य स ुर ा - आरो य स ुर ेचा उ ेश रोग आिण अ वा यकर जीवनश ैलीपास ून
िकमान स ंर णाची हमी द ेणे आहे. . आरो य स ुर ा अिधक ि ल आह े, आिण यात
सुरि त पा याची उपल धता , सुरि त वातावरणात राहण े, आरो य स ेवांची उपल धता ,
सुरि त आिण परवडणार े कुटुंब िनयोजन आिण गभ धारणेदर यान आिण स ूतीदर यान
मूलभूत आधार , एचआय ही /एड्स ितब ंध आिण अशा अन ेक सम या ंचा समाव ेश होतो .
इतर रोग , आिण िनरोगी जीवन जग यासाठी म ूलभूत ान असण े. िवकसनशील
देशांम ये, मृ यूचे मुख कारण पार ंपा रकपण े संसग ज य आिण परजीवी रोग होत े, तर
औ ोिगक द ेशांम ये, र ािभसरण णालीच े रोग ह े मुख मारक होत े. आज,
जीवनश ैलीशी स ंबंिधत ज ुनाट आजार जगभर मार ेकरी ठरत आह ेत, कमी आिण म यम
उ प न असल े या द ेशांम ये होणा या दीघ कालीन आजारा ंमुळे होणार े 80 ट के मृ यू.
युनायटेड नेश स या मत े, िवकसनशील आिण औ ोिगक दो ही द ेशांम ये, ामीण
भागातील गरीब लोका ंसाठी, िवशेषतः लहान म ुलांसाठी आरो य स ुर ेला धोका अिधक
असतो . याचे कारण क ुपोषण आिण आरो य स ेवा, शु पाणी आिण इतर म ूलभूत
गरजांची अप ुरी उपल धता आह े.
4. पया वरणीय स ुर ा - पया वरणीय स ुर ेचा उ ेश िनसगा या अ प आिण दीघ कालीन
नाशा, िनसगा तील मानविनिम त धोक े आिण न ैसिग क पया वरणाचा हास या ंपासून
लोकांचे संर ण करण े हा आह े. पया वरण स ुर ा ही सरळ आह े आिण यात जल द ूषण
रोखण े, वायू दूषण रोखण े, जंगलतोड रोखण े, बागायती जमीन स ंवध न, दु काळ , पूर,
च वादळ , भूकंप इ यादी न ैसिग क धो या ंपासून बचाव करण े यासार या सम या ंचा
समाव ेश होतो . िवकसनशील द ेशांम ये वेशाचा अभाव . व छ जल ोत हा सवा त मोठा
पया वरणीय धो या ंपैक एक आह े. औ ोिगक द ेशांम ये, वायू दूषण हा एक मोठा धोका
आहे. ह रतग ृह वाय ूं या उ सज नामुळे होणारी जागितक तापमानवाढ ही पया वरण
सुर ेची आणखी एक सम या आह े.
5. वैयि क स ुर ा - वैयि क स ुर ेचे उि लोका ंना शारी रक िह ंसाचारापास ून, रा य
िकंवा बा रा या ंकडून, िहंसक य आिण उप -रा य कलाकारा ंपासून, घरगुती
अ याचारापास ून िकंवा िहं ौढा ंपासून संर ण करण े आहे. ब याच लोका ंसाठी, िचंतेचा
सवा त मोठा ोत हणज े गु हा, िवशेषतः िह ंसक ग ु हा.
6. सामुदाियक स ुर ा - सामुदाियक स ुर ेचा उ ेश लोका ंचे पारंपा रक नात ेसंबंध आिण
मू ये न हो यापास ून आिण सा ं दाियक आिण जातीय िह ंसाचारापास ून संर ण करण े
आहे. पारंपा रक सम ुदायांना, िवशेषत: अ पस ं याक वा ंिशक गटा ंना अन ेकदा धोका
असतो . जगातील जवळपास िन या रा या ंनी काही आ ंतरजातीय स ंघषा चा अन ुभव
घेतला आह े. यात पार ंपा रक आिण स ं कृती, भाषा आिण सामा यतः धारण क ेले या
मू यांचे संवध न देखील समािव आह े. यात वा ंिशक भ ेदभाव न करण े, वांिशक
संघषा ना ितब ंध करण े आिण थािनक लोका ंचे संर ण या ंचा समाव ेश होतो . संयु munotes.in
Page 155
मानव िवकासाच े पैलू - 2
155 रा स ंघाने 70 देशांतील 300 दशल आिदवासी लोका ं या सतत या असुरि तत ेवर
काश टाक यासाठी 1993 हे देशी लोका ंचे वष घोिषत क ेले कारण या ंना िहंसाचारा या
वाढ या आवता चा सामना करावा लागतो .
7. राजक य स ुर ा - शेवटी राजक य स ुर ा मानवी ह का ं या स ंर णाशी आिण सव
लोकां या क याणाशी स ंबंिधत आह े. यात ेसचे वातं य, भाषण वात ं य आिण
मतदानाच े वात ं य यासार या रा य दडपशाहीपास ून लोका ंचे संर ण द ेखील समािव
आहे. राजक य ब ंदी, तु ंगवास , प तशीरपण े वाईट वागण ूक, आिण ब ेप ा करण े हे
देखील राजक य स ुर ेखाली समािव आह े. राजक य स ुर ेचा स ंबंध अशा समाजात
आहे क लोक या ं या म ूलभूत मानवी ह का ंचा स मान करतात . अॅ ने टी
इंटरनॅशनलन े केले या सव णान ुसार, 110 देशांम ये राजक य दडपशाही , प तशीर
छळ, वाईट वागण ूक िक ंवा बेप ा हो याच े कार अज ूनही स ु आह ेत. राजक य
अशांतते या काळात मानवी ह का ंचे उ लंघन वार ंवार होत े. य आिण गटा ंवर
दडपशाही कर याबरोबरच , सरकार े क पना आिण मािहतीवर िनय ं ण ठ ेव याचा य न
क शकतात .
"भीतीपास ून वात ं य” (Freedom from Fear ) आिण "इ छेपासून वात ं य"
(Freedom from Want ): यूएनडीपी 1994 या अहवालात म ूलतः असा य ुि वाद
केला गेला क मानवी स ुर ेसाठी भीतीपास ून वात ं य आिण हव ेपणापास ून/ इ छेपासून
वातं य या दो हीकड े ल द ेणे आव यक आह े, या स ंर णा या यो य या ीवर (उदा.
कोण या धो या ंब ल) िवभागणी हळ ूहळू उदयास आली . या धम या ंना ितसाद
दे यासाठी यो य य ं णांपासून) आिण याप े ा य च े संर ण क ेले पािहज े.
भीतीपास ून वात ं य - या िह ंसक धम या ग रबी , रा य मत ेचा अभाव आिण इतर
कारची असमानता या ं याशी ढ िनगडीत आह ेत हे ओळख ून ही शाळा मानवी स ुर ेचा
सराव मया िदत ठ ेव याचा य न करत े. मानवी स ुर ेसाठी िह ंसाचारावर ल क करण े
हा वा तववादी आिण आटोपशीर ि कोन आह े. आप कालीन मदत , संघष ितब ंध
आिण िनराकरण , शांतता िनमा ण या ि कोना या म ु य सम या आह ेत. कॅनडा,
उदाहरणाथ , भूसु ंगांवर ब ंदी घाल या या य ना ंम ये एक मह वप ूण खेळाडू होता
आिण यान े वतः या पररा धोरणात "िभतीपास ून वात ं य" हा िवषय एक ाथिमक
घटक हण ून समािव क ेला आह े. तथािप , असा "अ ंद" ीकोन खरोखरच अिधक
फलदायी प रणामा ंची हमी द े यासाठी याचा उ ेश पूण क शकतो क नाही हा एक
मु ा आह े. उदाहरणाथ , दारफुरमधील स ंघषा चा उपयोग "संर ण कर याची जबाबदारी "
या प रणामकारकत ेवर िच ह िनमा ण कर यासाठी क ेला जातो , जो भीतीपास ून
वातं याचा म ु य घटक आह े.
इ छा पास ून वात ं य – हा िवचार मानवी स ुर ा सा य कर यासाठी सवा गीण
ि कोनाचा प ुर कार करत े आिण असा य ुि वाद करत े क भ ूक, रोग आिण न ैसिग क
आप चा समाव ेश कर यासाठी धो याचा िवषय (agenda ) िव तृत केला पािहज े कारण
मानवी अस ुरि तत े या म ुळाशी स ंबोिधत कर यासाठी या अिवभा य स ंक पना आह ेत munotes.in
Page 156
मानव िवकासाच े अथ शा
156 आिण या ख ूप जा त लोका ंचा बळी घ ेतात. यु , नरसंहार आिण दहशतवाद एकि त
कर याप े ा. "िभतीपास ून वात ं य" पे ा वेगळे, हे िवकास आिण स ुर ा ल या ंवर भर
देऊन िह ंसाचारा या पलीकड े ल क ि त करत े.
या दोन ि कोनात फरक अस ूनही, मानवी स ुर ेसाठीच े हे दोन ि कोन पर प रिवरोधी
न मानता प ूरक मानल े जाऊ शकतात .
तथािप , संयु कृतीयोजन ेमधील मानवी स ुर ा ीकोन , अ यासाप े ा पे ा अिधक
आहे. यात पाच म ूलभूत त व े आहेत जी त े फ एक काम कर यापास ून वेगळे करतात
1. लोक-क ि त : थम आिण सवा त मह वाच े हणज े, मानवी सुर ा ीकोन लोक -
क ि त आह े. हे लोक आिण या ंचे समुदाय, िवशेषतः ज े सवा त अस ुरि त आह ेत या ंचे
अि त व , उपजीिवका आिण ित ेला धोका िनमा ण करणा या प रि थती या िव त ृत
ेणीचा िवचार करत े.
2. सव समाव ेशक : दुसरा, मानवी स ुर ेचा ीकोन 1994 या UNDP मानवी िवकास
अहवाल , मानवी स ुर ेचे नवीन प रमाण या या आधार े थमची जिटलता आिण
पर परस ंबंिधत व प ओळखतो . मानवी अस ुरि तत ेचे कार आिण स ंभा य म ूळ
कारण े पिह या कारची अस ुरि तता म ूळ कारण े आिथ क अस ुरि तता सतत गरीबी ,
बेरोजगारी , कजा चा अभाव आिण इतर आिथ क संधी अ न अस ुरि तता भ ूक, दु काळ ,
अ नधा या या िकमती अचानक वाढण े आरो य अस ुरि तता महामारी , कुपोषण, गरीब
व छता , मूलभूत आरो य स ेवेचा अभाव पया वरणीय अस ुरि तता पया वरणाचा हास ,
संसाधना ंचा हास , नैसिग क आप ी व ैयि क अस ुरि तता शारी रक िह ंसा या या सव
कारा ंम ये, मानवी त करी , बालकामगार साम ुदाियक अस ुरि तता आ ंतर-जातीय ,
धािम क आिण इतर ओळख -आधा रत तणाव , गु हेगारी, दहशतवाद , राजक य
असुरि तता राजक य दडपशाही , मानवी ह का ंचे उ ल ंघन, काय ाच े रा य आिण
यायाचा अभा व 8 आ हान े या ंना लोक आिण या ं या इ छा , भीती आिण
अपमानापास ून मु हो याची इ छा आह े. सव समाव ेशक बन ून आिण आ हानाला
ितसाद द े यासाठी आव यक असल े या सव कलाकारा ंना एक आण ून, मानवी
सुर ेचा वापर स ुसंगतता स ुिनि त करतो , डुि लकेशन द ूर करतो आिण एकाि मक उपाय
िवकिसत करतो याम ुळे लोका ं या द ैनंिदन जीवनात अिधक भावी आिण म ूत सुधारणा
होतात .
3. संदभ -िविश : आज या आ हाना ंना सामोर े जा यासाठी "एकच आकार सवा साठी
यो य" नाही. मानवी ि थतीला होणार े धोके देशांतग त आिण व ेगवेग या िठकाणी मोठ ्या
माणात बदलतात ह े ओळख ून, मानवी स ुर ा ि कोन स ंदभ -िविश िभ नता
ओळखतो , यात लोक , नागरी समाज आिण सरकार या ं या िभ न मता तस ेच
यामागील म ूळ कारण े यांचा समाव ेश होतो . चालू आिण भिव यातील आ हान े.
4. ितब ंध-क ि त : मानवी स ुर ा ीकोन ुत ितसादा ं या पलीकड े जातो आिण
ितबंध-क ि त आह े. आ हाना ंची खरी कारण े शोधून काढ यासाठी ि ल डाउन क न munotes.in
Page 157
मानव िवकासाच े पैलू - 2
157 आिण वतःम य े िटकाऊ आिण लविचक उपाय तयार क न , मानवी स ुर ा वत मान
धो या ंचा भाव कमी कर यास मदत करणा या पूव चेतावणी य ं णे या िवकासा स
ो साहन द ेते आिण ज ेथे श य अस ेल तेथे भिव यातील घटना / आ हान े टाळ यास
मदत होत े.
5. संर ण आिण सश करण / सबिलकरण : िशवाय , मानवी स ुर ा ीकोन ह े
ओळखतो क य ेक समाजाम य े अंतिन िहत जबाबदा या असतात . लोकांना आिण
यां या सम ुदायांना या ं या आिण इतरा ं या गरजा य कर यासाठी आिण या ंना
ितसाद द े यासाठी स म बनवण े मह वाच े आहे. याच माण े, लवकर च ेतावणी य ं णेची
थापना , सुशासन , काय ाच े रा य आिण सामािजक स ंर ण साधन े यासह व न -खाली
(टॉप-डाउन ) मानदंड, ि या आिण स ं था ही मानवी सुर ा ि कोनाची म ूलभूत
वैिश ्ये आ ह ेत. हे एका चौकटीम य े उपाय आणत े जे मानवी ि थतीतील जिटल
आ हाना ंना अिधक चा ंग या कार े संबोिधत क शकत े.
मानवी स ुर ेचा ि कोन बनवणारी पाच त व े पर पर बळकट करणारी आह ेत आिण
यांची वत ं उि े हणून अंमलबजावणी क ेली जाऊ शकत नाही . मानवी स ुर ेम ये
ख या भागीदारीत ून ा होणारी ताकद ओळखण े समािव असत े जेथे िविवध घटक
यां या साम या चे संयोजन क न एक सम वय िनमा ण करतात ज े आज या जिटल
आिण बह आयामी आ हाना ंना सामोर े जा यासाठी अिधक प रणाम साध ू शकतात .
८.८
१. िव थापनावर प ीकरणा मक टीप िलहा .
२. थािनक सम ूहाची स ंक पना तपशीलवार सा ंगा. यां यासमोर कोण या सम या
आहेत.
३. थला ंतर श दाची या या करा . थला ंतराचे हॅ रस-टोडारो मॉड ेल प करा .
४. आिथ क िवकासात िश ण आिण आरो या या भ ूिमकेवर प ीकरणा मक टीप
िलहा.
munotes.in