Page 1
1 १
मास क य ुिनकेशन, डे हलपम ट क य ुिनकेशन
MASS COMMUNICATION,
DEVELOPMENT COMMUNICATION
घटक रचना
१.० उि े
१.१ प रचय
१.२ संवाद समज ून घेणे
१.३ जनसंवाद
१.४ जनसंवादाच े कार
१.५ दैनंिदन जीवनात जनस ंवाद
१.६ महामारी आिण जनस ंवाद
१.७ जनसंवादाची काय
१.८ जनसंवादाच े िस ा ंत
१.९ जनसंवादाची पा भूमी
१.१० जनसंवादा या प ती
१.११ जनसंवादावर िनय ं ण
१.१२ समाजातील मह वा या घटका ंवर जनसंवादाचा भाव
१.१३ िवकास स ं ेषण
१.१३.१ िवकास स ं ेषणाचा अथ
१.१३.२ िवकास स ं ेषणाचा इितहास
१.१३.३ िवकास स ं ेषणाची या या
१.१३.४ भारतातील िवकास स ं ेषण
१.१३.५ िवकास स ं ेषण स ंभा य ट प े
१.१३.६ आंतररा ीय ीकोनात ून िवकास स ं ेषण
१.१४ सारांश
१.१५
१.१६ संदभ munotes.in
Page 2
मा यमे आिण समाज
2 १.० उि े (Objectives )
1. जनसंवादाचा अथ , कार , उपयोग आिण याचा प रणाम समज ून घेणे.
2. िवकास स ं ेषण आिण या याशी स ंबंिधत रा ीय आिण आ ंतररा ीय दो ही
तरावरील वापरा ंब ल जाण ून घेणे.
१.१ तावना (Introduction )
तु ही िव ाथ हण ून कोणताही यवसाय करीत असला तरीही , संवादाचा काही प ैलू िकंवा
दु ीषेप समज ून घेणे आव यक आहे. या करणात आपण स ंवादाशी स ंबंिधत दोन
िवषया ंब ल जाण ून घेणार आहोत , याम य े ामु यान े जनमा यम स ंक पना आिण ितचा
िवकास या म ुद् ावरती चचा करणार आहोत .
सं ेषण ज ु या काळापास ून चालत आल े आहे, याची प े बदलली आह ेत पण ही कला
अि त वात आह े. याची स ुरवात ही ामु यान े आिदम सम ुदायात याचा आवाज , िच हे
यां या ार े एकमेकांशी संवाद साधतात िदस ून येतात. जसजसा समाज सा धा ते गुंतागुंतीचा
होत ग ेला तसतस े संवादाच े व पही बदलत ग ेले. जनसंवाद ह े औ ोिगक करण ,
आधुिनक करण आिण समाजातील ि थ य ंतराचे उ पादन आह े.
१.२ संवाद समज ून घेणे (Understanding communication )
सं ेषणाची या या तीका ंचा सामाियक स ंच वाप न य मधील अथा ची देवाणघ ेवाण
हणून केली जात े. "क युिनकेशन" हा श द ल ॅिटन श द "communicare" पासून आला
आहे, याचा अथ "देणे, िवत रत करण े िकंवा सामा य करण े" असा होतो . य िक ंवा
सं थांसाठी ड ेटा, क पना आिण या ं या अदलाबदली ार े अथ आिण ान स ं ेषण
कर याची ही एक प त आह े.
आपण सव जण अगदी लहानपणापास ूनच अिभ य , हावभाव , आवाज , शाि दक आिण
गैर-मौिखक दो ही भाष ेतून संवाद साधत आलो आहोत . सं ेषणान े रा ा ंमधील सम या
सोडव या जातात िक ंवा चुक या स ंवादाम ुळे रा ा ंम ये यु देखील होऊ शकत े. आजही
चांगला स ंवाद असल ेला क र माई न ेता देशाचे आंतररा ीय स ंबंध िनमा ण कर यात मदत
करतो . सं ेषणाम ुळे नात ेसंबंध िटक ून राह यास मदत होत े उदाहरणा थ – पती-प नी
आपापसा ंत िनरोगी स ंवाद नस यास घट फोट बदल घडव ून आणतात . इं जी सार या
िविश भाष ेत अ खिलतपण े बोलण े एखा ाला िवश ेषत: िश क , ाहक स ेवा यावसाियक
इ यादी हण ून जलद नोक या िमळिव यात मदत क शकत े. य ना कामावर घ ेत
असतानाही ए खा ा य च े संभाषण कौश य , नेतृ व आिण प ुढाकार , बोल याची कौश य े
यांचे िनरी ण कर यासाठी गट चचा केली जात े. दुस-या श दात सा ंगायचे तर, चांगले संवाद
हे सं था आिण समाजासाठी आव यक कौश य आह े.
munotes.in
Page 3
मास क य ुिनकेशन, डे हलपम ट
क युिनकेशन
3 १.३ जनस ंवाद (Mass Communication )
िलटलजॉन आिण फॉस या ं या मते सार मा यम , ही " ि या आह े या ार े मीिडया
सं था मोठ ्या लोका ंपय त संदेश तयार करतात आिण सा रत करतात . ही ि या या ार े
ते संदेश शोधल े जातात , वापरल े जातात , समजल े जातात आिण े कांना भािवत
करतात ".
मै वील (McQuail ) यां या मत े जनसंवाद हणज े, "समाज - यापी तरावर काय रत
असल े या स ं ेषणा या ि य ेपैक फ एक , ित या स ं था मक व ैिश ्यां ारे सहजपण े
ओळखली जात े"
सामा य य या श दात , सार मा यम हणज े एखा ा स ं थेकडून मोठ ्या स ं येने
वापरक या पय त मीिडया िकंवा तं ान -चािलत च ॅनेल ारे संदेशांचे साव जिनक सारण ,
बह तेकदा िक ंमत िक ंवा िक ंमतीवर (जसे क जािहरात , सद यता इ .). हा ेषक काही
मा यम स ं था अस ू शकतो जो आकारान े मोठा िक ंवा लहान अस ू शकतो आिण े क
देखील व ेगवेग या वयोगटातील आिण थाना ंचे असू शकतात (Berger)
१.४ जनस ंवादाच े कार (Types of Mass communication )
सामा यत : चार कारच े मास क य ुिनकेशन वापरल े जाते-
१. छपाई मा यम - याम य े वत मानप े, मािसक े, पि का , पु तक, कादंबरी, जन स,
मोनो ाफ िक ंवा इतर कोणतीही छापील साम ी समािव अस ू शकते जी काही मािहती
दे यासाठी िक ंवा रेकॉड हण ून ठेव यासाठी सा रत क ेली जात े. मुि त मा यमाचा हा
कार यायालयात प ुरावा हण ून सादर कर यासाठी र ेकॉड हणून देखील वापरला जाऊ
शकतो .
२. ेपण मा यम - याम य े िच पट , दूरदश न, रेिडओ, पेजर या ंचा समाव ेश होतो .
३. आउटडोअर आिण ाि झट मा यम - याम य े होिड ज, पो टस , िबल बोड , बॅनर
यांचा समाव ेश आह े. याचे उदाहरण महामागा वर, फलका ंजवळील ॅिफक िस नलवर िक ंवा
जािहरातीब लच े फलक असल ेले सायकल चालवणा या ंवरही िदस ून येईल.
४. िडिजटल मा यम /नवीन मा यम – सोशल मीिडया ल ॅटफॉम ने संवादाम य े मोठ्या
माणात बदल घडव ून आणला आह े – काही उदाहरणा ंम ये youtube, वेबसाइट , मोबाइल
अॅि लकेश स, ि हिडओ श ेअ रंग लॅटफॉम , ऑनलाइन र ेिडओ, पॉडका ट , ईबु स इ यादी
लॅटफॉम चा समाव ेश आह े.
१.५ दैनंिदन जीवनात जनस ंवाद (Mass Communication in Day to
Day lives )
आपला फोन हरव याची भावना िक ंवा आपण याला जोडल ेले मू य आप या सवा ना
माहीत आह े. शरीरा या एखा ा अवयवा माण े तो आपला एक भाग झाला आह े, दुस या munotes.in
Page 4
मा यमे आिण समाज
4 श दांत आप या जीवनाचा तो एक सद य आह े. आज, उपकरणाची िक ंमत व त , मोठ्या
माणात लोकस ं येम ये जनसंवादाचा अिधक व ेश आिण वापर करता ंना आ ही आता
अशा ट यावर पोहोचलो आहोत िजथ े कोणीही द ुस या देशा या य ला िवनाम ू य कॉल
क शकतो आिण झ ूम, गुगल मीट सार या ल ॅटफॉम ारे थेट ि हिडओवर बोल ू शकतो ह े
काही प ूव श य न हत े. पूव प रि थती अशी होती क एका य या घरी फ फोन
िकंवा फोन बूथ असायच े आिण लोक या ार े संवाद साध यासाठी रा ंगेत थांबायचे. अगदी
३० सेकंद ते तीन िमिनटा ंची वेळ मया दा होती आिण कॉल िड कन े ट होऊ शकत होता.
आता, कंप या िवनाम ू य योजना , व त योजना द ेतात आिण स ंवाद आता मािहती
पोहोचव यापास ून या ि छक गो ब ल बोल यापय त गेला आह े. ेमात पडल ेले लोक
रा भर फोनवर बोलतात . वत नातील हा बदल स ंवाद स ुलभतेमुळे होतो.
तुमची गती तपासा (Check Your Progress )
1. जन स ंवादाची या या करा .
२. तुम या मत े, आ ही न टाइमचा जा त वापर कसा ितब ंिधत क शकतो ?
१.६ महामारी आिण जनस ंवाद (Pandemic and Mass
communication )
जनसंवादाचा आप या जीवनावर कसा भाव पडतो याच े उ म उदाहरण कोिवड १९ ची
महामारीचा वषा त पाह यास िमळा ले. जे हा बा जगाशी को णताही स ंवाद न हता , ते हा त े
तं ान होत े जे जोड यासाठी आिण अगदी माणसा सारख े वाट यासाठी ख ूप वापरल े गेले.
लोकांनी रेिडओ ऐकल े, रेिडओ ार े यां या भावना य क े या, काही आरज नी या ं या
घ न काय म आयोिजत क ेले, िश क आिण िव ाथ घरात ून वगा ना उपि थत रािहल े.
त ण िपढी जस े क नस रीची म ुले, पिहली इय ेतील म ुले देखील ऑनलाइन ार े वगा ना
उपि थत रािहली . याचा वतःचा प रणाम असा आहे िजथे मुलांना आता मोबाईल फोनचा
वापर मािहत आह े. यांना सतत ग ेम खेळायच े आहेत िकंवा झटपट क ृती, तृ ी इ यादीकड े
यांचा कल आह े. आता आपण जनस ंवादाची काही काय पाह .
१.७ जनस ंवादाची काय (Functions of Mass Communication )
१. थािनक िक ंवा आ ंतररा ीय िक ंवा आ ंतररा यीय मािहती मोठ ्या े कांपय त
पोहोचवण े.
२. े कांना मनोर ंजन द ेणे - जसे क गाणी , िच पट , टी ही शो .
३. य ना या ं या ह का ंब ल, योजना ंब ल जाग क करण े,
४. लोकांना प पातम ु , चारम ु बात या द ेणे.
५. तट थ भ ूिमका बजावण े आिण समाजात ज े चुक चे िकंवा अ यायकारक आह े यािव
आवाज उठवण े – मग त े लोक असोत , राजकारणी असोत , सरकार असोत िक ंवा
कोणतीही शि शाली य असोत . munotes.in
Page 5
मास क य ुिनकेशन, डे हलपम ट
क युिनकेशन
5 ६. मािहतीची द ेवाणघ ेवाण कर यासाठी यासपीठ दान करण े. आता आपण मास
क युिनकेशनचे काही िस ा ंत पाह या .
१.८ जनस ंवादाच े िस ा ंत (Theories of Mass Communication )
सु वातीच े िस ा ंत या ग ृिहतका ंवर आधा रत होत े क सार मा यमाचा समाजावर च ंड
आिण थ ेट भाव आह े, परंतु यान ंतर या स ंशोधनात अस े िदसून आल े क या दोघा ंम ये
असे कोणत ेही थेट कारण आिण प रणाम स ंबंध नाहीत .
जनसंवादा या िस ांताशी संबंिधत अन ेक िस ा ंत आह ेत, यापैक काही पाह या -
• पर परस ंवादी ीकोन मास मीिड याला आकार आिण समाजाच े ितिब ंब दो ही मानतात .
• मानसशा ीय ीकोनात ून मीिडया स ंदेशांवरील िति य ेसाठी य या मनोव ै ािनक
ि य ेला दोष िदला जातो . या ि कोनात ून उदयास य ेणारी म ु य त व े लोका ं या
जनसंवादा या थ ेट भावाची या ी िनवडक ओळख आिण िनवडक धारणा कशी
मया िदत करतात याच े वण न करतात .
• मािहती िस ा ंतांचा ि -चरण आिण बह -चरण वाह मास मीिडयाचा थ ेट भाव नाकारतो .
हे आंतरवैयि क च ॅनेल, ओिपिनयन लीडर आिण े क सोशल रल ेशन या ंसार या इतर
अनेक कारणा ंमुळे आह े जे मास मीिडया आ िण े क या ं यात य ेऊ शकतात आिण
मीिडया स ंदेश आिण इि छत भाव कमी क शकतात .
• मास क य ुिनकेशन अ यासाचा समाजशा ीय ि कोन दश कांवर अिधक भर द ेतो,
यांनी िमडीयाची हाताळणी कर याऐवजी मीिडया च या ंना हाताळताना िदसतो .
• वापर आिण समाधानाचा िस ा ंत असे दश वतो क लोक या ं या वतः या अनो या
प तीन े मा यम िनवडतात .
मीिडया अवल ंिब व िस ा ंत आिण अज डा-सेिटंग हे प करत े क े कांनी या ंचे वच व
टाळ यासाठी मा यम कस े िनवडल े.
• सार मा यम चे मानक िस ा ंत वत मान राजक य आिण आिथ क प र ि थतीत काय
कर यासाठी मास मीिडयावर लादल ेले िनब ध अधोर ेिखत करतात व शेवटी या ंचा भाव
कमी करतात .
• मा स वादी िवचारा ंनुसार, मा यमाला वग कोन असतो . वगा या िनय ं णाखाली काम
करणार े आिण शासक वगा या आिथ क आिण व ैचा रक उि ा ंची पूत ता करणार े "वग
मा यम " हणून याचा उ ल ेख करतात . शेवटी, सां कृितक आिण स ेिमऑिटक िस ा ंत
हे कट करतात क स ं ेषण हे संदेशा या िवतरणाऐवजी अथा या ह ता ंतरणा ार े होते.
munotes.in
Page 6
मा यमे आिण समाज
6 १.९ जनस ंवादाची पा भूमी (Background of mass
communication )
आधुिनक सार मा यमा चे तं ान ह े िविवध कार या शोध आिण शोधा ंचा प रणाम आह े,
यापैक काही (उदाहरणाथ , ि ंिटंग ेस) औ ोिगक ा ंतीपूव सु झाल े. एकोिणसा या
आिण िवसा या शतकात जनस ंवादाच े नवीन साधन , िवशेषत: सारण , तं ाना या
क पकत ेने िवकिसत क ेले गेले होते, यािशवाय म ुि त श द , िच े आिण वनी या ंचा
स याचा जागितक सार अक पनीय व पात िदस ून येतात. स या या व पात
साव जिनक स ं ेषण हो याआधी , टीम ि ंिटंग ेस, रेिडओ, मोशन िप चस , टेिलि हजन
आिण वनी र ेकॉिड ग - मोठ्या माणात उ पादन आिण िवतरण णालीसह - तयार क ेले
गेले.
जनसंवादान े लोका ं या जीवनात मोठा बदल घडव ून आणला आह े. मािहती पाठवण े आिण
ा करण े आता वेगवान झाले आहे. जनसंवादात वापर या जाणा या काही प ती पाह .
१.१० जनस ंवादाम य े वापर या जाणा या प ती (Methods used in
mass com munication )
जसा सार मा यम हा माणसा ंशी यवहार करतो . तसेच प रि थतीन ुसार या या
अ यासप ती एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी बदलतात . तरीही अशा अन ेक प ती
आहेत या सामा यतः वापर या जातात . या प ती हणज े मजक ूर, (सािह य ) े काय चे
साम ी िव ेषण याम य े गट चचा , क ि त गट चचा , वैयि क म ुलाखती , सखोल
मुलाखती , सू म अ यास , सव ण इ यादी िविवध प त चा समाव ेश अस ू शकतो . याम य े
मानवव ंशशा सार या लोकाना य प त चा द ेखील समाव ेश आह े.
१.११ जनस ंवादावर िनय ं ण (Control over mass
communication )
• जनसंवादावरील िनय ं ण ह े य आिण अ य दो ही कार े पािहल े जाऊ शकत े
आिण त े अनेक तरा ंवर घडत े - गट, वैयि क , राजक य , भांडवलशाही इ . येथे थेट
िनयं ण हणज े दूरदश न, वृ प इ यादी मा यमा ंमधील जािहरात च े ायोजक व ह णून
िदसून येते, जर एखादी िविश क ंपनी मा यम स ं था िकंवा कंपनी म य े जािहरात द ेत
असत े, याच मा यमान े या क ंपनीब ल नकारा मक काहीही सांगणे चूक असत े कारण
यामुळे उ प नाच े नुकसान होईल .
• अ य िनय ं णाम य े कोण याही व ृ प वात ं याचा अभाव , िनयम, सरकार ,
धोरणा ं या िवरोधात िलिहण े समािव आह े, यामुळे िश ा होऊ शकतात . सरकार या
िवरोधात आवाज उठव यास खोट ्या काय वाही म य े काही िक ंवा इतर आरोपा ंखाली
काही य ना अटक द ेखील होऊ शकत े. जे हा ट्िवटर, यूट्यूब, लॉग इ यादी सोशल
मीिडयावर कोण तीही पो ट िलिहली जात े ते हा छळ द ेखील होतो . munotes.in
Page 7
मास क य ुिनकेशन, डे हलपम ट
क युिनकेशन
7 मा यमा वरील िनय ं ण अगदी पायाभ ूत पातळीवर अस ू शकत े जसे क एखा ा प काराला
वाटते क त ेथील एखा ा घटनेत स य आह े तथािप , संपादक स ंधी घेऊ इि छत नाही
िकंवा िहंसा िक ंवा आरोपा ंना आम ंि त क इि छत नाही हण ून ते टाळतो . म यम सम ूहात
देखील अहवाल / काय म एखा ा िवचारधार े ारे चालवल े जातात - हणून जे एखा ा या
िवचारसरणी या िवरोधात अस ेल ते ते अहवाल द े यात अयश वी ठरतात . तसेच जे िवषय
आप या िवचारधार ेला अन ुकूल असतात त े न दवल े जातात .
• जनसंवाद काही व ेळा राजक य गटा ं ारे देखील िनय ंि त क ेला जातो - कारण
यां यासाठी मोठ ्या े कांशी संवाद साध याच े ते एक सोपे मा यम बनत े.
• मा स वादी इितहासकार ा सी या ंनी वच वाची भ ूिमका िनदश नास आण ून िदली
या ार े वच ववादी गटा ं या क पना कामगार वगा पय त पोचिव या जातात , हे
जनसंवादावरील िनय ं णा ार े घडत े.
• वैयि क तरावरही िनय ं ण असत े या ार े े क याला /ितला काय वाचायच े िकंवा
ऐकायच े आह े ते ठरवत े/िनवडत े. तो/ती मािहती या एखा ा भागावर िनयं ण ठ ेवतो
िकंवा वतः पय त वेश क द ेतो.
१.१२ िविवध भागधारका ंवर जनस ंवादाच े प रणाम ( Effects of mass
communication on different stakeholders )
जनसंवादाचा प रणाम त ण , वृ , मुले या सवा वर वेगवेग या कार े होतो . हे मत, चचा
िकंवा मतदान वयोगटातील लोका ं या अ यिधक क हर ेज ारे राजक य िनण यांवर भाव
टाकू शकत े िनण य बदल ू शकत े. हे कपड े, अ न, संगीताची चव , दुस या श दा ंत, ाहका ं या
वत नावर द ेखील भाव टाक ू शकत े. लहान िनण य अस ू ा िक ंवा यवसा य िनवडीसारख े
मोठे िनण य देखील जनस ंवादा या मा यमात ून भािवत होऊ शकतात . समाजात मोठ ्या
माणावर पोहोच याम ुळे, जनसंवादाम य े मोठ्या े कांना भािवत कर याची ताकद
आहे. हे वग , िलंग, जात िक ंवा थान िवचारात न घ ेता देखील अस ू शकत े. महामारी आिण
ऑनलाइन वगा ारे, िव ा या ना मोबाईल फोन कसा वापरायचा ह े मािहत आह े, प रणामी ,
आ ही अशा िपढीम य े वेश करत आहोत , यांना लहान वयातच त ं ानाची उपल धता
झालेली आहे. ा विध त वा तवासह जनस ंवादाच े नवीन कार द ेखील आह ेत, कृि म
बुि म ा उदयास घेत आह े याचा आगामी व षा म ये समाजावर मोठ ्या माणावर भाव
पडेल. आता आपण या करणातील द ुस या िवषयाकड े पाह , िवकास स ंवाद िवषयी पाह या .
१.१३ िवकास स ं ेषण ( Development Communication )
१.१३.१ िवकास स ं ेषणाचा अथ (Meaning of Development
Communication ) :
सकारा मक सा मािजक बदल घडव ून आण यासाठी स ंवाद ि या , प ती आिण स ंक पना
वापर या या सरावाला िवकास स ं ेषण हणतात . िवकास स ं ेषण हणज े सामािजक
िवकासा या गतीम य े मदत कर यासाठी स ंवादाचा वापर . मािहतीचा सार आिण िश ण , munotes.in
Page 8
मा यमे आिण समाज
8 वत न बदल , सामािजक िवपणन , सामािजक ग ितशीलता , मीिडया विकली , सामािजक
बदलासाठी स ं ेषण आिण सम ुदाय ितब ता ही सव िवकास स ं ेषण प त ची उदाहरण े
आहेत. ए का इन चाइ डस ने "िवकास िनयोजन आिण अ ंमलबजावणीमधील एक िश त
याम य े िवकास काय म आिण या ंची उि े य ां या िडझाइनम य े मानवी वत ना मक
पैलूंचा अिधक प ुरेसा िवचार क ेला जातो ." अशी या या क ेली आह े.
िवकास स ं ेषण ह े िवकासशील स ं कृत मधील सामािजक सम या ंचे िनराकरण कर यात
मदत कर यासाठी धोरणा मक स ं ेषण वापरत े. मािहतीचा सार आिण िश ण , वत न
बदल, सामािजक िवपणन , सामािजक गित शीलता , मा यम विकली , सामािजक बदलासाठी
सं ेषण आिण सम ुदाय ितब ता ही सव िवकास स ं ेषण प त ची उदाहरण े आहेत.
सामािजक गतीच े उ ेरक हण ून संवादाची श ओळखण े हणज े िवकास स ं ेषण होय .
हे िव मान स ं ेषण त ं ानाचा वापर द ेखील करते आहे, तसेच सामािजक स ुधारणेसाठी
प रणाम -चािलत प त साठी िस ा ंत वापरत े. िवकास स ं ेषण ची या या िविश ल य
े कांसाठी उ ेशपूण सं ेषण हण ून देखील क ेली जाऊ शकत े जी मािहती क ृतीत
अनुवािदत कर यास अन ुमती द ेते, याम ुळे जीवनाची ग ुणव ा स ुधारते.
िवकास सं ेषण शा त िवकासा या त वा ंशी देखील जवळ ून संबंिधत अस ू शकत े ( याला
मािहती आिण त ं ाना या वापरा ार े समुदायाची वाढ हण ून प रभािषत क ेले जाऊ शकत े,
तसेच या या पया वरण आिण स ंसाधना ंना हानी न पोहोचवता ते उ पािदत आदश ि थती
राख याची सम ुदायाची मता िवकिसत करत े ).
िवकास स ं ेषण ह े य ेका या आवडी , आव यकता आिण मता िवचारात घ ेणा या
कृती या मागा वर करार सा य कर या या उ ेशाने मािहतीची द ेवाणघ ेवाण हण ून देखील
पािहल े जाऊ शकत े. प रणामी , एक सामािजक ि या घडून येते.
तुमची गती तपासा (Check Your Progress )
१. िविवध भागधारका ंवर जनस ंवादा या प रणामा ंची चचा करा.
२. िवकास स ं ेषण प रभािषत करा .
१.१३.२ िवकास स ं ेषणाचा इितहास (History of Development
Communication ) :
िवकास स ं ेषणाची स ंक पना १९४० या दशकात जगा या िविवध भागा ंम ये हाती
घे यात आल े या प ुढाकारा ंम ये आढळ ू शकत े, परंतु ि तीय िव य ु ा या पा भूमीवर
उ वल े या आ हाना ंमुळे याचा यापक वापर झाला . शै िणक णाली हणून सं ेषण
िव ानाची वाढ १९५० या दशकात , डॅिनयल लन र, िव बर ॅम आिण ए हर ेट रॉजस
यां या सवा त मह वप ूण समथ कांसह स ु झाली .
मा याझो (Manyozo ) (२००६ ) यां या मता न ुसार, इितहास सहा व ेगवेग या शाळा ंम ये
िवभागला जाऊ शकतो , जसे क ेटन व ुड्स क ूल, लॅिटन अम े रकन , इंिडयन , लॉस
बॅनोस, आि कन आिण सहभागी िवकास स ं ेषण शाळा . munotes.in
Page 9
मास क य ुिनकेशन, डे हलपम ट
क युिनकेशन
9 जागितक ब ँकेनेही यां या िवकास स ं ेषण िवभागामाफ त या े ाचा चार कर यात रस
घेतला आह े आिण ज ून २००८ म ये िवकास स ंवाद साधन प ु तक कािशत क ेले आहे.
या िवषयातील इितहास , संक पना आिण यावहा रक अन ु योगा ंना स ंबोिधत करणार े
संसाधन हण ून समाव ेश केला आह े, या का र या अन ु योगा ंम ये वाढणा रे वार य
जागितक ब ँक दश वते.
१.१३.३ िवकास स ं ेषणा या या या (Definitions of Development
Communication ) :
नोरा सी . वे ल यांनी १९७२ म ये "िवकास संवाद (डे हलपम ट क य ुिनकेशन)" हा श द
तयार क ेला, यांनी याची अशी या या क ेली, "मानवी स ं ेषणाची कला आिण िव ान जी
समाजा या ग रबी या ि थतीत ून गितशील सामािजक -आिथ क ि थतीत झाल े या
िनयोिजत प रवत नाशी जोडल ेली आह े ितची अशी वाढ याम ुळे अिधक समानता आिण
वैयि क स ंभा यत ेचा मोठा ख ुलासा होतो ."
जागितक ब ँकेने िवकास स ं ेषणाची या या "िवकास क पा ंम ये धोरणा मक स ं ेषणाच े
एक ीकरण " अशी क ेली आह े, जी वद ेशी वा तिवकत े या प ूण आकलनावर आधा रत
आहे.
१.१३.४ भारतातील िवकास स ं ेषण (Development Communication in
India ) :
भारतात अज ूनही ७० ट के लोकस ं या ख ेड्यात राहत े. परंपरेने रेिडओचा वापर स ंवाद
साध यासाठी क ेला जातो . या मा यमान े हवामान अहवाल , आरो यिवषयक इशार े
इ याद ार े लोका ंना वाचवल े आह े, िवशेषत: दुग म गावा ंम ये, िजथे आजही यो य र त े
नाहीत . सरकार या मह वा या घोषणा , योजना लोका ंपय त पोहोचव यात र ेिडओ मदत
करतात . आजही , 'मन क बात ' हा रेिडओ काय म, स या या प ंत धाना ंनी संबोिधत क ेला
आहे- िजथे देशातील जनत ेला व छ भारत अिभयान , वयंसेवा, जलस ंधारण, िफट
इंिडया, परी ा िक ंवा मिहला स मीकरण , पया वरण या ंसार या कोण या े ांम ये एक
काम करायच े आहे य ाब ल चचा केली जात े. तसेच संबंिधत सम या आिण इतर कथा
यांवरहीचचा केली जात े. काही लोका ंना या ं या वतः या आयु यातील गो ी र ेिडओ ार े
य कर याची स ंधी िदली जात े. भारतासार या व ैिव यप ूण देशात सामािजक
िवकासासाठी योजना ंची चचा अ यंत मह वा ची ठरते, येथे दूरिच वाणी , रेिडओ, वृ प े
यांसारखी स ं ेषणाची स याची मा यम े मदत करतात . पधा , नाटके, भूिमका, रेखािच े,
बॅनर या ं या मा यमात ून दुग म शाळा ंमधील म ुलांपय त मह वाच े सामािजक पोहोचवल े
जातात . क युिनटी र ेिडओ हा अज ूनही गावा ंचा एक मह वाचा भाग आह े जो गावातील
ाधा य म , सम या , गाणी, सण, गावाशी स ंबंिधत मह वाच े िनण य याब ल बोलतो आिण
भि गीत ेही ऐकवतो . हे रेिडओ गावकरी चालवतात .
हे काय म कस े हाताळल े जातात यासाठी एचआय ही /एड्स काय मां या उदाहरणासह
िवकास स ं ेषण कसे घडत े ते पाह . वेळोवेळी आधारभ ूत नम ुना सव ण क ेले जात आह े, munotes.in
Page 10
मा यमे आिण समाज
10 पाठ्यपु तक, बॅनर, पॅ फलेट, ि हिडओ ि लप , डॉ य ुम टरी या व पात साम ी िवकिसत
केली जात े आहे आिण वािष क भाव इ याद च े िनयतकािलक म ू यमापन क ेले जाते आहे.
१.१३.५ िवकास स ं ेषण स ंभा य ट प े (Development Communication
Possible steps ) :
1. प रि थतीच े ारंिभक म ू यांकन, े क ठरिवण े.
2. संवाद साध यासाठी धोरण तयार करण े
3. संवादासाठी चचा थीम तयार करण े
4. सं ेषण प ती , सं ेषणासाठी सािह य तयार करण े.
5. शेतात जाऊन स ंवाद साधण े
6. फ डब ॅक / फ डब ॅकचे मू यमापन करणे.
१.१३.६ आंतररा ीय ीकोनात ून िवकास स ं ेषण (Development
communication from International Perspective ) :
आधी चचा के या माण े, जागितक तरावरही िवकास स ंवादाच े मह व ल ात आल े आहे.
दळणवळणा या वाढीसाठी आ ंतररा ीय म ंचांनी अन ेक उप म हाती घेतले आहेत याप ैक
काही पाह या –
१. द इंटरनॅशनल ो ाम फॉर द ड े हलपम ट ऑफ क य ुिनकेशन (IPDC) हा एक स ंयु
रा श ै िणक , वै ािनक आिण सा ं कृितक स ं था (UNESCO) काय म आह े जो
गरीब रा ा ंम ये मास मीिडया या वाढीला चालना द े यावर ल क ि त करतो .
२. युनायटेड नेश स जनरल अस लीने १० िडस बर १९४८ रोजी मानवी ह का ं या
साव ि क घोषणाप ातील कलम १९ हा ठराव २१७ A. (III) हणून वीकारला आिण
घोिषत क ेला. येकाला मत आिण अिभ य वात ं याचा अिधकार आह े; या
अिधकाराम य े ह त ेप न करता मत े ठरिव याच े आिण कोण याही मा यमा ार े आिण
सीमांची पवा न करता मािहती आिण क पना शोधण े, ा करण े आिण दान कर याच े
वातं य समािव आह े, असे यात हटल े आहे.
३. १९७७ , UNESCO ने इंटरनॅशनल किमशन फॉर द टडी ऑफ क युिनकेश स
ॉ ले सची थापना क ेली, याला म ॅक ाइड किमशन द ेखील हटल े जात े आिण
याचे अ य , सीन म ॅक ाइड आह ेत. आयोगाला तपास कर यासाठी आिण
युने कोला अहवाल द े यासाठी तीन वषा चा कालावधी द े यात आला होता .
४. 'मेनी हॉइस ेस, वन व ड ' हा अहवाल न ंतर ऑ टोबर १९८० म ये बेल ेड
अस लीला द े यात आला . िन कषा या प रणामी , UNESCO ने इंटरनॅशनल ो ाम
फॉर क य ुिनकेशन ड े हलपम ट (IPDC) ची थापना क ेली. काय मा या
वेबसाइटन ुसार, "मा यमा ंसाठी ता ंि क आिण मानवी स ंसाधन े वाढव ून, सामुदाियक munotes.in
Page 11
मास क य ुिनकेशन, डे हलपम ट
क युिनकेशन
11 मा यमा ंची थापना क न आिण व ृ सं था आिण सारण स ं थांचे आध ुिनक करण
क न िवकसनशील रा ा ंम ये जनस ंवादाची साधन े मजब ूत कर यासाठी त े
अि त वात आणल े गेले आहे."
५. नो ह बर १९८७ म ये पॅ रस य ेथे झाल े या सव साधारण प रषद ेत, युने कोन े आपली
मुख योजना , क युिनकेशन इन द सि ह स ऑफ म ॅन सु ठेव याच े आवाहन क ेले,
याम य े यान े पु ी केली क "संवादा या े ातील िव मान असमतोल द ूर करण े
हळूहळू आव यक आह े. िवशेषतः पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास , लोकांचे िश ण , आिण
िवकसनशील द ेशांम ये उ पादन आिण सार मता ब ळकट क न आिण मािहती या
मु वाहाला ो साहन द ेऊन हे घडिवता य ेऊ शकत े."
६. यूएन जनरल अस ली या ज ून २००४ या स ात , "एक नवीन , अिधक या य आिण
अिधक भावी जगा या थापन ेला चालना द े या या आद ेशासह " संयु रा
साव जिनक मािहती धोरण े आिण ि याक लापांचे पुनरावलोकन कर यासाठी सिमती
कायम ठ ेव याचा िनण य घे यात आला . मािहती आिण स ं ेषण आद ेशचा उ ेश शांतता
आिण आ ंतररा ीय समज बळकट करण े आिण म ु अिभसरण आिण मािहतीचा
यापक आिण अिधक स ंतुिलत सार आिण िशफारशी करण े यावर आधा रत आह े."
अिधक वत ं था िनक आिण वद ेशी मा यमा ंचे संर ण करण े हे याचे उि होत े.
तुमची गती तपासा :
1. िवकास स ंवादा ार े आपण आ ंतररा ीय सम या सोडव ू शकतो अस े तु हाला वाटत े
का?
2. िवकास स ं ेषणा या िविवध चरणा ंवर चचा करा.
१.१४ सारांश (Summary )
या करणात आ ही जनस ंवादाची स ंक पना समज ून घे यापास ून स ु वात क ेली.
िलटलजॉन आिण फॉस या ंनी पािहल े या जन संवाद ही " ि या आह े या ार े मीिडया
सं था मोठ ्या लोका ंपय त संदेश तयार करतात आिण सा रत करतात , ती ि या या ार े
ते संदेश शोधल े जातात , वापरल े जातात , समजल े जाता त आिण े कांना भािवत क ेले
जाते". या करणाम य े ि ंट मा यम , ॉडका ट मा यम , आउटडोअर आिण ाि झट
मा यम ,, िडिजटल मा यम ,/नवीन मा यम , ॉडका ट मा यम , आउटडोअर आिण
ाि झट मा यम आिण िडिजटल मीिडया /नवीन मीिडया यासार या उपल ध मा यमा ं या
िविवध कारा ंची चचा केली आह े. भांडवलदार , ायोजक , सरकार , संपादक , अहवाल
िकंवा े क या ंसारख े िनण य घेणारे आिण याच बरोबर , सारमा यमा ंवर कोण िनय ं ण
ठेवते यावरही या करणात चचा आहे.
करणाचा द ुसरा िवभाग िवकास स ंवादािवषयी आह े. नोरा सी . वे ल या ंनी १९७२ म ये
"िवकास स ंवाद" हा श द तयार क ेला आिण या ंनी याची या या अशी क ेली क , "मानवी
सं ेषणाची कला आिण िव ान समाजा या ग रबी या ि थतीत ून गितशील सामािजक -
आिथ क िवकासाशी िनयोिजत प रवत नाशी जोडल ेले आह े. अिधक समानता आिण munotes.in
Page 12
मा यमे आिण समाज
12 वैयि क स ंभा यतेचा मोठा उलगडा यातून होतो." भारतात अज ूनही ७० ट के लोकस ं या
खेड्यात राहत े. परंपरेने रेिडओचा वापर स ंवाद साध यासाठी क ेला जातो . याने हवामान
अहवाल , आरो यिवषयक इशार े इ याद ार े लोका ंना वाचवल े आह े, िवशेषत: दुग म
गावांम ये, िजथे आजही यो य र त े नाहीत . अशा कार े, िवकास स ं ेषण ही अशी गो आह े
जी समाज स ुधार यासाठी िक ंवा सामािजक सम या सोडव यासाठी वापरली जाते.
१.१५ (Questions )
1. जनसंवादा या कारा ंवर एक टीप िलहा आिण जनस ंवाद आिण िनय ं णाब ल चचा
करा.
2. जनसंवादा या िस ा ंतांची चचा करा.
3. सं ेषणावर एक टीप िलहा .
4. िवकास स ंवादा या इितहासावर चचा करा.
5. डे हलपम ट क य ुिनकेशन या या या आिण ड े हलपम ट क य ुिनकेशनब ल बोलणा या
आंतररा ीय म ंचांची चचा करा.
१.१६ संदभ (References )
1 https://www.mba -notes.com/2020/06/Defin ition-of-Communication.html
1 https://courses.lumenlearning.com/introductiontocommunication/
chapter/defining -mass -communication/
1 https://leverageedu.com/blog/types -of-mass -communication/
1 https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/7164/1/Unit -3.pdf
1 https://www.britannica.com/topic/communication/The -psychology -of-
communication
1 https://www.igi -global.com/dictionary/building -knowledge -without -
borders/7411
1 Servaes, J. (200 3). Approaches to development communication . Paris:
Unesco.
1 https://www.mygov.in/campaigns/mann -ki-baat/
https://www.caluniv.ac.in/academic/JMC/Study/DC.pdf
1 Wilkins, K. G., & Mody, B. (2001). R eshaping development
communication: Developing communication and communicating
development. Communication Theory , 11(4), 385 -396.
munotes.in
Page 13
13 २
लोकस ं कृती- मा यम आिण समाज , जनस ं कृती, मा यम
आिण समाज
घटक रचना
२.० उि े
२.१ प रचय
२.२ संवादाच े पारंपा रक कार
२.३ लोकाचा अथ
२.४ सं कृतीचा अथ
२.५ लोकस ं कृती - मा यम आिण समाज
२.६ लोकस ं कृती आिण िश ण
२.७ लोक सं कृती आिण पय टन
२.८ लोकस ं कृती आिण सोशल मीिडया .
२.९ लोक मा यम आिण िनवडण ूक
२.१० जनसं कृती
२.११ जनसं कृती मीिडया
२.१२ जनमा यम आिण िश ण
२.१३ जन-सां कृितक उ पादन े
२.१४ जन-मा यम हणून सामािजक मा यम
२.१५ लोक मा यम आिण जन-मा यम यातील फरक
२.१६ जनसं कृतीचे भिव य
२.१७ सारांश
२.१८
२.१९ संदभ munotes.in
Page 14
मा यमे आिण समाज
14 २.०उि े
● लोकस ं कृती आिण जनसं कृती यांचा अथ समजून घेणे.
● लोकस ं कृती आिण जनसं कृती मा यम कार यां यातील पर परस ंवाद
अ यासण े.
● या पर परस ंवादाशी संबंिधत सम या आिण या व पा ं या भिव याब ल जाणून
घेणे.
२.१ प रचय
या करणात दोन मु य िवषया ंची चचा आहे. पिहला िवषय हणज े मा यम व प हणून
लोकस ं कृती आिण याचे समाजावर होणार े प रणाम तर दुसरा िवभाग मा यम व प
हणून जन-सं कृती आिण याचे समाजावर होणार े प रणाम यावर ल क ि त करतो . लोक
व प हे संवादा या मुलभूत कारा ंशी संबंिधत असू शकते. जनसं कृतीकड े णालीच े एक
व प हणून पािहल े पािहज े, जे मोठ्या माणावर लोक एकतर उपभो ा िकंवा उ पादक
हणून वापरतात . हे वत मान आहे आिण नेहमी बदलत आिण िवकिसत होत आहे. आपण
या दोन कारा ंमधील पर परस ंवाद देखील तपास ू. या िवषया ंचा अ यास मात समाव ेश
कर यात आला आहे कारण आप याला समाजशा ाच े िव ाथ हणून सामािजक बदला ंचे
िनरी ण आिण अ यास करणे आव यक आहे. सारमा यमा ं ारे मोठ्या माणावर
सामािजक बदल घडवून आणल े जातात . हे समाज बदल यास मदत करते. मािहती युग
हणून ओळख या जाणा या काळात आपण जगत आहोत . प रणामी , या सम या ंचा
अ यास करणे अ यंत मह वाच े बनते.
२.२ संवादाच े पारंपा रक कार
लोकस ं कृती, सारमा यम े आिण समाज यां या पर परस ंवादाब ल जाणून घे याआधी ,
भूतकाळात ानाची देवाणघ ेवाण कशी होते हे आधी समजून घेतले पािहज े. पूव या काळी
ढोल पारंपा रकपण े मािहती सा रत कर यासाठी वापरला जात असे, याम य े एक माणूस
वा वाजवत असे आिण राजान े िदलेला संदेश सा रत करत असे. अगदी भारतीय
पौरािणक कथांम ये, असे देव/पा होते यांनी एका े ातून दुस या देशात िकंवा एका
लोकात ून दुस या लोकात मािहती िदली. िव तीण संकुले असल ेली मोठी मंिदरेसु ा ानाच े
भांडार हणून काम करतात . मंिदरा या िभंत वर अनेक देशी भाषांमधील िशलाल ेख
आढळतात .या िशलाल ेखांम ये कोणाला िकती जमीन दे यात आली , रेशनची मािहती,
आिण प रसरा या आजूबाजू या कथा आिण पुराणकथा ंचा समाव ेश आहे. जु या भारतीय
स यत ेत असे संग घडले आहेत क िजथे राजांनी सुंदर गाणी आिण किवता तयार
करणा या कलाकारा ंना जमीन िदली आहे. हे िश णत यां या काया चे दश न
कर यासाठी लांबचा वास करत असत. आ ही पाम व ृ ा या पानांवरील मािहतीचा मागोवा
देखील ठेवला आहे. कबूतरांचा उपयोग यु ा या योजना ंब ल मािहती दे यासाठी िकंवा
मदत िमळव यासाठी श ू देशां या सीमेवर दुस या रा यापय त पोहोच यासाठी मािहती munotes.in
Page 15
लोकस ं कृती- मा यम आिण समाज ,
जनसं कृती, मा यम आिण समाज
15 दे यासाठी केला जात असे.ल नाच े ताव आिण ेमप ेही एकेकाळी कबुतरांनी नेली.
भूज प ांवर छापल ेले संदेश दे यासाठी कबुतरां या पायांचाही वापर केला जातो.
पूव हेिनसम य े एक िभंत होती यावर बातमी िलिहली जायची . अशा बात या
वाच यासाठी काही नाणी लागतात . हे छापखा याचा शोध लाग याप ूव च होतं. दुस या
श दांत, ' ान संवाद' हा नवीन नसून तो जुना आिण ाचीन आहे. आता आपण धड्या या
पिह या मुख िवषयाकड े आपल े ल वळवूया: लोकस ं कृती, मीिडया आिण समाज .
लोकां या या य ेसार या मूलभूत गो पास ून सु वात क या .
२.३ लोकाचा अथ
लोकस ं कृती बह धा मूळ, अ सल आिण शु अस यासोबतच समाजा या मुळाशी अिधक
जोडल ेली असत े.
ॲलन डंडेस हे लोककथा ंचे सं थापक मानल े जातात . ते या िवषयातील एक िस िव ान
आहेत यांनी या शाखे या िवकासात मह वप ूण योगदान िदले आहे. उदाहरणाथ ,
'लोकसािह याचा अथ ' हे यां या एका मह वप ूण पु तकाच े शीष क आहे. लोक सामा यतः
शेतकरी िकंवा ामीण लोकांशी संबंिधत असतात आिण ते भूतकाळाशी देखील जोडल ेले
असतात . तथािप , तो िनदश नास आणतो क शहरवासीया ंकडेही लोककथा आहे, जी संपत
नाही िकंवा न होत नाही, परंतु संदभा या आधार े सतत तयार केली जाते िकंवा पु हा
शोधली जाते. ते पुढे हणतात क "लोक" हणज े "िकमान एक सामा य वैिश ्य असल े या
लोकांचा कोणताही गट." यांना जोडणारा घटक काय आहे याने काही फरक पडत नाही—
तो एक सामाियक यवसाय , भाषा िकंवा धम असू शकतो —काय मह वाच े आहे क एक गट
आहे... या या वतः या परंपरा आहेत. यात लोककथा िविवध पांत येतात, असेही
यांनी नमूद केले. लोककथा , दंतकथा , पौरािणक कथा, बालगीत , सण, लोकन ृ य आिण
गाणे, यमक, खा पाकक ृती, पारंपा रक नावे आिण आवाज ही यांची काही उदाहरण े
आहेत. (डंड्स, १९६५ :२-३). आता सं कृती हणज े काय याचा िवचार क या .
२.४ सं कृतीचा अथ
ि टीश मानवव ंशशा एडवड टायलर (१८७१ , पृ. १ ) यां या मते, सं कृतीची या या
" ान, ा, कला, कायदा , नैितकता , सवय आिण समाजाचा एक सद य हणून माणसान े
िमळवल े या इतर कोण याही मता ंचा समावेश असल ेली सव समाव ेशकता " अशी केली
जाऊ शकते. . सं कृती ही वेगळी अशासाठी असत े क ती कालांतराने वाढते, मानवी -
िविश असत े आिण िपढ्यानिपढ ्या पुढे जाते. दुस या कार े सांगायचे तर ती संचयन म
आहे. ती कालांतराने बदलत राहते.
२.५ लोकस ं कृती - मा यम आिण समाज
"लोक" हा श दच िववािदत आहे; जे आज लोकमा य मानल े जाते ते उ ा लोकमा य मानल े
जाणार नाही. तं ान आिण पायाभ ूत सुिवधां या वापरान े आधुिनक करण झाले या
समाजा ंना लोकस ं कृती नसते असे हणता येईल का? वैकि पक र या , यां या कोण याही munotes.in
Page 16
मा यमे आिण समाज
16 प ती लोक प ती नाहीत. देवांचे आमं ण, मरण , पूव जांची पूजा, शेतात काम करणार े
मजूर आिण माता आप या मुलांसाठी अंगाईगीत गाणे ही सव लोकस ं कृतीची मूळे आहेत.
हे फॉम नंतर मोठ्या े कांशी संवाद साध यासाठी वापरल े जातील . पारंपा रक लोक
मा यमा ंचे व प हे सामा य लोकांचे लाइ ह परफॉम स आहेत.या कार या मा यमा ंचे
साम य हे आहे क ते खेड्यातील सामािजक आिण सां कृितक जडणघडणीत जल ेले
असतात . जाग कता वाढवण े आिण िवकास संक पना सं ेषण करणे यासह िविवध
उ ेशांसाठी याचा वापर केला जाऊ शकतो . वातं या या लढाईतही लोकि य मा यमा ंनी
मह वाची भूिमका बजावली . भारतासार या देशाचे स दय हे आहे क येक रा याच े वेगळे
लोककला कार आहेत, जसे क महारा ात लावणी आिण पोवाडा आिण का मीरम य े
फ ( फ) वसंत ऋतु या सु वातीला सादर केले जाते. िव ल ू प (बो सॉ ग) हे एक
पारंपा रक तिमळ गाणे आहे याचा उपयोग लोक नायका ंची शंसा कर यासाठी केला
जातो आिण एनजीओन े जनजाग ृती कर यासाठी ते द क घेतले आहे.य गान , नौटंक ,
कथा-क त न आिण कठपुतळी शो यांसारख े लोककला कार भारतभर पाहायला िमळतात .
लोककला कार आप या जीवनात जल ेले आहेत, गुंफलेले आहेत आिण भारतासार या
वैिव यप ूण देशात िपढ्यानिपढ ्या जोपासल े जातात . आप या समाजातील
लोकस ं कृती या िविवध पैलूंवर एक नजर टाकूया.
२.६ लोकस ं कृती आिण िश ण
नु कड नाटक , याच े भाषांतर "पथ-नाट्य" असे केले जाते, हा भारतातील लोक मा यम
कारांपैक एक आहे. हे आजही सरा स वापरल े जाते. या फॉम चा वापर एन.एस.एस
वयंसेवक (रा ीय सेवा योजना ) करतात जे ह ंडा था, एड्स मोहीम आिण लाि टक या
वापरािव सामािजक संदेश दे यासाठी यांचा वापर करतात . दरवष , अंदाजे दहा िदवस ,
िव ाथ िशिबर हणून समुदायांम ये राहतात , समूह तयार करतात आिण गावोगावी परफॉम
करतात . काही महािव ालय े लोककथा ंम ये बॅचलर, मा टस आिण डॉ टर ेट पदवी
काय म देखील देतात. लोककथा एक ानशाखा हणून वतः या युजीसी नेट/सेट
चाच या आहेत, या सहा यक ा यापक हो यासा ठी उ ीण झा या पािहज ेत. या
िवषयावर अिधक अ यास , द तऐवजीकरण आिण े ीय तपासणीसाठी देखील वाव आहे.
सं कृती मं ालयाकड ून अनेक िश यव ृ ी िद या जातात आिण संपूण भारतातील सं हालय े
तसेच युने को िविवध े ात िनधी उपल ध क न देतात. याव न िश ती चे मह व ल ात
येते. स याची प रि थती समजून घे यासाठी आधी भूतकाळाब ल जाणून घेतले पािहज े.
वसाहती संशोधका ंनी िविवध लोकसािह य , कथा, मौिखक ऐितहािसक कथा, पुराणकथा
आिण िवधी यांचे द तऐवजीकरण केले आिण यांचे यां या वतः या भाषेत भाषांतर
कर याच े हे एक ाथिमक कारण आहे.
२.७ लोक सं कृती आिण पय टन
पय टना या कारणा तव , लोककला कार, रेखािच े, चाल आिण गीते यांचा सां कृितक
तीक हणून उपयोग केला जातो. अतु य भारत सार या पय टनासाठी जािहराती आहेत,
यात सेिलि ट चा समाव ेश आहे. साथी या रोगांसार या अ यािशत काळात थािनक
पय टनाला अिधक ो साहन िदले गेले आहे. पय टन हे वैिश ्यपूण आहे कारण ते थािनक munotes.in
Page 17
लोकस ं कृती- मा यम आिण समाज ,
जनसं कृती, मा यम आिण समाज
17 समुदाया या कमाईम य े थेट योगदान देते. धािम क िवधी कर यासाठी लोक वारंवार धािम क
थळा ंना भेट देतात; प रणामी , थािनक लोक वष भर काम करतात. े णीय थळे
पाह यासाठी आिण सं कृतीब ल जाणून घे यासाठी येणारे परदेशी पाह णे देशा या
अथ यव थ ेला चालना देतात. प रणामी , हे लोक व प आहे जे अ यागता ंना ामीण
भागात आकिष त करते, जे यांना यां या वतः या घरात सापडत नाही. प रणामी ,
भूतकाळातील िच हक असल े या या व पा ंचे जतन करणे आता गंभीर बनले आहे.
अशा कार े, लोकस ं कृती या दश नांचा उपयोग थािनक नसले या े कांना देशाची
परंपरा दे यासाठी केला जातो.
तुमची गती तपासा
१. संवादाच े पारंपा रक कार प करा
२. सं कृती या अथा ची अथ चचा करा
२.८ लोकस ं कृती आिण सोशल मीिडया
लोककला कार स या यु-ट्यूब आिण फेसबुक सार या लॅटफॉम वर अपलोड केले जात
आहेत. एकेकाळी िविश लोकस ं येपुरते मया िदत असल ेले अनेक कला कार आता
कोणासाठीही खुले आहेत. लोकांनी पूव खाजगीत केले जाणारे आ याि मक समारंभ
देखील अपलोड केले आहेत. याची अनेक कारण े असू शकतात , यापैक एक हणज े रेकॉड
जतन करणे. दुसरे, लोक कारा ंची पोचपावती िमळवण े हे याचे उि आहे, जे वषा नुवष
नाकारल े गेले आहे. सोशल मीिडयावर लोक या प तीन े िशकतात , शेअर करतात ,
सहभागी होतात आिण एकमेकांशी संवाद साधतात ते सतत बदलत असतात . थािनक
अिभ य या पारंपा रक कारा ंना पूरक कर यासाठी लोक तं ानाचा वापर वाढवत
आहेत. प रणामी , पारंपा रक आिण नवीन मा यम कारा ंम ये िडिजटल संपक वाढला
आहे. आभासी लोकस ं कृतीची उपल धता आिण िनिम ती आपण आधीच पाहत आहोत .
लोकि य संगीतकार लोकगीत े वापरतात , जी नंतर इ टा ाम वापरक या ारे रील आिण
यु-ट्यूब शॉट् स या पात तयार केली जातात - 'काचा बदाम' आिण आसामी गाणे 'ग दा
फूल' ही दोन उदाहरण े आहेत. तथािप , या गा याच े मूळ लेखक - लोक कलाकार - यांना
अनेकदा थेट लाभ िमळत नाही, जसे क आिथ क भरपाई , आिण यां या राहणीमानात
नेहमीच सुधारणा होते असे नाही.
२.९ लोक मा यम आिण िनवडण ूक
लोकमा यम अजूनही सामा यतः िनवडण ुका, रॅली आिण चारा ंम ये वापरल े जातात
कारण ते सामा य लोकांना आकिष त करते. िवरोधी प ा या कमकुवतपणाच े प ीकरण
दे यासाठी आिण वतः या प ा या तेजाचे समथ न कर यासाठी राजक य भाषणा ंम ये
'लोक हणी' वापर या जातात . ती लोकांची भाषा आिण िवचार अस यान े राजकारणी
वारंवार लोकांसमोर तीचा वापर करतात . कारण ती लोकांची भाषा आहे, ती मोठ्या
े कांना आकिष त करते. रॅली, पो टस आिण इतर सािह या ंम ये लोकगीत े, िच हे आिण
नायक असतात . तं ान आिण परंपरा एक कसे राह शकतात हे ते मा यम दाखवत े. munotes.in
Page 18
मा यमे आिण समाज
18 तुमची गती तपासा
१. लोक मा यम आिण िश ण समजाव ून सांगा
२. लोकस ं कृती आिण सोशल मीिडया वर चचा करा
िवभाग २
२.१० जनस ं कृती
"मास क चर " हा श द सां कृितक कलाक ृत ना सूिचत करतो या मोठ्या माणात
उ पािदत के या जातात आिण मोठ्या े कांना िवक या जातात . िच पट , दूरिच वाणी
मािलका , लोकि य कादंबरी, वत मानप े, मािसक े, लोकि य संगीत, मनोरंजन उ पादन े, घर
आिण घरगुती उ पादन े आिण कपडे ही काही उदाहरण े आहेत. हे फॉम वारंवार यांि क
प तीन े बनवल े जातात . दुस या मागा ने सांगायचे तर, याचा हेतू नफा-चािलत आहे आिण
कमोिडटी ेिडंग िनयमा ंचे पालन करतो . एकिजनसीपणाच े त व येथे देखील लागू केले आहे.
ही उ पादन े यापक े कांना आकिष त कर यासाठी िडझाइन केलेली आहेत.
जागितक करणान े लोकि य सं कृतीचा चेहरा बदलला आहे िकंवा यावर ल णीय प रणाम
केला आहे. अडॉन आिण होरख ेमेर सार या िव ाना ंनी मानवावर मोठ्या माणावर
सं कृती या मानिसक भावांचे वण न कर यासाठी "सं कृती उ ोग " सार या संक पना
तयार के या आहेत.
२.११ जनस ं कृती मीिडया
येथे मास हणज े जन, हे मोठ्या जनसं येस संदिभ त करते. मोठ्या े कांपय त
पोहोच याचा याचा उ ेश आहे. या कारची मा यम े िकंवा फॉम कमी लोकांऐवजी यापक
े कांना ल य करते. पा ा य जगात औ ोिगक करण आिण यांि क करणाम ुळे एका नवीन
कार या सामूिहक सां कृितक मा यमा ंची सु वात झाली. ि ंिटंग ेस मशीनचा शोध ही
पिहली पायरी होती. याने णालीम य े सामािजक बदल घडवून आणला , याम ुळे
कोणालाही सां कृितक उ पादना ंम ये वेश करणार े ाहक हणून ओळखल े जाऊ शकते.
याचे अनुकूल आिण ितकूल असे दो ही प रणाम होतात . नकारा मक प रणामा ंम ये
मा यमा ं या पारंपा रक व पा ंना संभा य हानी आिण उपभोगवादी , भांडवलशाही
समाजाचा िवकास समािव आहे याम य े मोठ्या सं येने लोकां या िवचारा ंवर स ा
असल े या अ पस ं याक य च े वच व आहे. जनसा ं कृितक-आधा रत सारमा यमा ंची
आज जगभरात भावशाली श आहे. उदाहरणाथ , उठ यावर पिहली गो हणज े
वत मानप े, फोनवरील बात या िकंवा रेिडओवरील बात या . प रणा मी, जनसं कृती आिण
े क यां यात खूप जवळच े आिण वा तिवक नाते िनमा ण झाल े आहे. आता उपल ध
चॅनेलची सं या मास मीिडयाचा भाव दश वते. २०२१ पय त, भारतात ९१५ सॅटेलाइट
टेिलि हजन चॅनेल िनमा ण झाल े आहेत. पा ा यीकरण , औ ोिगक करण आिण लोकांमधील
उपभोग वादाची वाढ मोठ्या माणावर सां कृितक मा यमा ंम ये झाली. फुरसती या वेळेवर
आता सारमा यमा ंचा खूप भाव होता. ँकफट कूल आिण क चरल टडीजन े एक
िश त हणून मास क चरची िव तृत चचा केली आहे. औ ोिगकरणा नंतर या युगात, munotes.in
Page 19
लोकस ं कृती- मा यम आिण समाज ,
जनसं कृती, मा यम आिण समाज
19 व तुमान सं कृतीचा प रणा म मोठ्या माणावर उ पादन आिण मोठ्या माणात सारा ार े
मोठ्या माणात उपभोगासाठी व तू तयार कर यात येतो. हे च पा ा य देशांम ये सु
झाले आिण नंतर िवकसनशील देशांम ये पसरल े. उदाहरणाथ , 'अमे रका गॉट टॅल ट' सारख े
रअॅिलटी काय म, याचा उगम पि मेतून झाला आहे, तो संपूण भारतात आिण अनेक
ादेिशक भाषांम ये पसरला आहे.
२.१२ जनमा यम आिण िश ण
२००० या दशका या उ राधा पासून, भारतात बॅचलर इन मास मीिडया आिण
अॅड हटा यिझंग सारख े नवीन पदवी काय म सु केले गेले. पारंपा रकपण े, वािण य , कला
आिण िव ानातील यां या संबंिधत वैिश ्यांसह बॅचलर पदवी हा एकमेव पया य होता.
तथािप , उ ोगातील संभावना वाढ या माण े, नवीन अ यास म िवकिसत झाले आहेत
यांना िव ा या म ये जा त मागणी आहे. या अ यास मा ं या वाढीम ुळे कामगार
बाजारप ेठेतील कुशल कामगारा ंची गरज देखील वाढल ेला िदसून येते. हे िव ाथ वत मानप े
आिण टेिलि हजन यांसार या पारंपा रक प का रता चॅनेलम य े काम करतात , परंतु ते
ओटीटी लॅटफॉम वर देखील काम करतात आिण यु ट्यूब आिण इतर सोशल मीिडया
लॅटफॉम वर यांचे वतःच े सािह य तयार करतात .
२.१३ जन-सां कृितक उ पादन े
मास मीिडया मोठ्या सं येने लोकांवर भाव टाकू शकतो . पु तके, वत मानप े, मािसक े,
संगीत, रेिडओ, िच पट , दूरदश न, इले ॉिनक गे स, मनोरंजन े , इंटरनेट आिण सोशल
मीिडया ही सव सां कृितक उ पादना ंची उदाहरण े आहेत. आजकाल जवळजवळ येक
घरात एक दूरदश न संच आढळ तो. टेिलि हजन नस यास , एक मोबाइल फोन िकंवा रेिडओ
पुरेसे आहे. जर ते यां यापाशी नसेल तर ते अ ाप खरेदी क इि छतात . मास क चरवर
ल क ि त करणारी मा यम े आिथ क ्या अिधक े रत आहेत; ती जलद आिण
पधा मक आहेत. बाजारा या आदेशानुसार हे कधीकधी रेिटंगवर चालत े. हे संघष िकंवा
उड्डाणा या क पन ेवर चालत े — सनसनाटीपणा , ासंिगकता आिण वेळ हे सव व तुमान
सं कृती-आधा रत मा यमा ंम ये मह वप ूण चल आहेत.आज या जगात , टेिलि हजन यूज
चॅनेल बात या सं ेषक आिण मनोरंजनाच े ोत दो ही हणून काम करते. मी स, ट्िवटर,
फेसबुक आिण इं टा ाम पो ट्सचा वापर पारंपा रक यूज आउटल ेट्स ारे केला जाऊ
लागला आहे, कारण यांचा मोठ्या माणावर वापर केला जात आहे. जागितक नेते,
भारतीय नेते, आमदार , यावसाियक अिधका री आिण इतर आज जलद आिण सहज संवाद
साध यासाठी Twitter हँडल वापरतात . संवाद आिण अिभ य कशी िवकिसत झाली हे
याव न िदसून येते.
२.१४ जन-मा यम हणून सामािजक मा यम
सोशल मीिडयाचा आवाका प कर यासाठी आपण एक साधे उदाहरण वाप या -
मी मुंबईत आलो ते हा रे वे ळाव न घसरली होती. या िदवशी मी वास करत होतो
आिण मुंबई स लला होतो. मी मुंबई स ल येथील एका नारळ िव े याकड े ताडी munotes.in
Page 20
मा यमे आिण समाज
20 िप यासाठी गेलो होतो. आम या संभाषणादर यान याने मला याचे हॉट्सअॅप चॅट
दाखवल े आिण पुढे हणाल े, "बघा, दुबई आिण आखाती देशांतील लोकांनी मुंबई ेनचे
रेकॉिड ग पाठवल े आहे." ते आप याप े ा जा त ानी आहेत. या उदाहरणा ार े,
अनौपचा रक े ातील कामगार सोशल मीिडयाचा कसा वापर करतात हे आपण पाह
शकतो . ती एक लोकि य सां कृितक व तू हणून िवकिसत झाली आहे. याचे एक
प ीकरण हणज े साधा वापरकता इंटरफेस आिण मािहतीच े अनुसरण आिण देवाणघ ेवाण
कर याची मानवी इ छा. आधुिनक मीिडया लॅटफॉम या वेगाने काय करतात ते
अिव सनीय आहे आिण अगदी ऐक व बात या देखील वरीत पस शकतात .
'िटक टॉक'ची लोकि यता दाखवत े क मूलभूत ि हिडओ बनवणार े लॅटफॉम िकती लवकर
िवकिसत होतात आिण लोकांवर प रणाम क शकतात . येथे ल ात ठेव याची मह वाची
गो हणज े य या क पना आिण वत नाचा इतरांवर कसा भाव पडतो हे अ यासण े.
उदाहरणाथ , अ यिधक ऑनलाइन वापर, वैयि क िच पट ऑनलाइन कािशत करणे
िकंवा नवीन कपडे आिण मेकअप . य च े आचरण बदलत े आिण मुलां या वत नावरही
प रणाम होतो. वत णुक तील बदल जसे क जलद समाधानाची इ छा आिण वा तिवक
जगाप े ा आभासी कृि म जगाला ाधा य . बाहेर उ हात खेळ याप े ा यां या
इले ॉिन सम य े जा त वेळ घालवणा या मुलांवर याचा भाव पडतो . यामुळे य
मानिसक आिण शारी रक ्या भािवत होतात .
तुमची गती तपासा
१. सामूिहक सां कृितक उ पादन े प करा
२. तुम या मते, मास क चरच े भिव य काय आहे ?
२.१५ लोक मा यम आिण जन-मा यम यातील फरक
लोक मा यम हे वेगळे आहे कारण क लोक वतःला ओळखतात . ती य ची ओळख ,
कुटुंब, मुळे, सं कृती आिण घराशी जोडल ेली असत े. हे कधीकधी िपढ्यानिपढ्या पुढे
पाठिवल े जाते. रा े पारंपा रक फॉम आिण प त शी जोडतात आिण सं हालय े थापन
क न , उ सव ायोिजत क न , िश यव ृ ी दान क न आिण कलाकार आिण
िव ा या ना शै िणक मदत देऊन यांचे संवध न कर यासाठी पावल े उचलतात . जतन,
परंपरा आिण था हे प रवत नशील आहेत जे यावर प रणाम करतात . हे मु य वाहातील
मा यमा ं या िव आहे, िजथे सव काही स या या लोकि यत ेवर क ि त आहे.
एक कडे पैसा, डेटा, हेतू आिण लोकि यता तर दुसरीकड े, सां कृितक उ पादन िटकून
राहील क नाही हे ठरवणार े पैलू आहेत. कमी िकमतीच े इंटरनेट आिण मोबाईल फोन या
यापक वापराम ुळे पारंपा रक मा यमा ंची मागणी कमी झाली आहे, अशीही िचंता आहे.
े क एका बटण पुश िकंवा वाइप ारे यां या बोटां या टोकावर जलद समाधान आिण
िव तृत पया यांची अपे ा कर यासाठी िवकिसत झाले आहेत.
munotes.in
Page 21
लोकस ं कृती- मा यम आिण समाज ,
जनसं कृती, मा यम आिण समाज
21 लोकस ं कृती अवल ंिबतांची उपजीिवकाही जनसं कृतीमुळे न होते िकंवा भािवत होते.
उदाहरणाथ , टेिलि हजनची लोकि यता वाढ याम ुळे लोककलाकारा ंची मागणी कमी झाली
आहे. मािलक े माण े लोककला कारा ंम ये े कांचे ल वेधून घे यासाठी दर तीन
िमिनटा ंनी लायम ॅ स नसतो . लोककला ंम ये सनसनाटी सतत वापरली जात नाही.
यावसाियक खेळाडूं या तुलनेत सरकारी दूरिच वाणी वािह या ंची सं या कमी झाली आहे,
याम ुळे लोक मा यमा ंचे व प कमी झाले आहे. तरीही , ज मापास ून ल नापय त, सव
जीवनच समारंभांम ये पारंपा रक कारा ंचा वापर केला जातो. ते मानवी स यत ेचे तसेच
इितहासाच े िच ण करतात . दुसरीकड े, लोक कलाकार उपेि त आहेत आिण आपला
उदरिनवा ह कर यासाठी धडपडत आहेत.
२.१६ जनस ं कृतीचे भिव य
'मेटा हस डे हलप ' सार या ऑगम टेड रअॅिलटी लॅटफॉ स हणून NFTs मोठ्या
माणात वापर या जातील . कालांतराने ते जा त माणात सेवन क ेले जाणार े पदाथ
बनतील . िविवध णाल म य े रोबोट्सचा वापर घडत असल े या घडामोडी हेच सूिचत
करतो . ि ंट मीिडया आता ल वेध यासाठी िडिजटल मा यमा ंशी पधा करत आहे. नवीन
चॅनेल देखील वतं वेबसाइट हणून तयार होत आहेत आिण युट्युब सार या
लॅटफॉम वर सद यता मॉडेल ारे वाढत आहेत. मा यमा ं या िडिजटल व पा या
वाढीम ुळे, पा ा य देशांतील काही वृ प गृहांनी आपल े दरवाज े बंद केले आहेत. हे सव
दश िवते क सामूिहक सं कृती सतत पधा करत असत े आिण ती या या े कां या
आवडी आिण गरजांशी जुळवून घेते.
२.१७ सारांश
लोकांची या या बघून आ ही या करणाची सु वात केली. लोककल ेचे जनक अलन
डंडेस, 'लोककथाचा अथ ' या यां या पु तकात हणतात क लोकसाधारणपण े शेतकरी
िकंवा ामीण लोकांशी संबंिधत आहे; ते भूतकाळाशी देखील जोडल ेले आहे. तथािप , शहरी
लोककथा नाहीशी होत नाही िकंवा मरत नाही हे तो दाखवतो ; याऐवजी , प रि थती या
आधार े ते सतत तयार केले जाते िकंवा पु हा शोधल े जाते. ते पुढे हणतात क "लोक"
हणज े "िकमान एक सामा य वैिश ्य असल े या लोकां या कोण याही गटाचा ." जोडणारा
पैलू काय आहे याने काही फरक पडत नाही - तो एक सामा य यवसाय , भाषा िकंवा धम
असू शकतो - काय मह वाच े आहे क समूहाची वतःची परंपरा आहे. लोककथा िविवध
पांत येतात, असेही यांनी नमूद केले. लोककथा , दंतकथा , पौरािणक कथा, बालगीत ,
सण, लोकन ृ य आिण गाणे, यमक, खा पाकक ृती, पारंपा रक नावे आिण आवाज ही काही
उदाहरण े आहेत. भारतातील लोककला कारा ंम ये य गान , लावणी , िव ल ू प (बो गाणे),
कथकली , पपेट शो आिण इतरांचा समाव ेश होतो. येक रा यात लोककला िवपुल आहेत.
िनवडण ुक दर यान संवाद साध यासाठी आिण दूषण, ाचार , लाि टक आिण एड्स
यांसार या सामािजक सम या ंब ल जाग कता िनमा ण कर यासाठी या फॉम चा वापर
केला जातो. थािनक ान िपढ्यानिपढ ्या ह तांत रत होत अस यान े, लोक मा यमा ंचे
व प अिधक यापक आहे. munotes.in
Page 22
मा यमे आिण समाज
22 सामूिहक सं कृती समजून घेणे यावर अ याया या दुस या िवभागाचा भर आहे.
औ ोिगक करण आिण यांि क करणावर आधा रत स यता सामूिहक सं कृती िनमा ण
करते. मास क चरम य े टेिलि हजन , रेिडओ आिण इंटरनेट सार या गो चा समाव ेश
होतो. मास क चर मीिडयावर मागणी आिण सनसनाटी , तसेच दूरदश न आिण
जागितक करण यांचा भाव आहे. मेटा हस आिण NFT सारखी ऑगम टेड रअॅिलटी हे
लोकि य सं कृतीचे भिव य आहे. आ ही जनसं कृती या लोक मा यमा ं या िवरोधाभासी
व पाकड े देखील पािहल े, कारण दोघांनी संवाद साध यास सु वात केली आहे. तथािप ,
लोकस ं काराचा लोकस ंगीतकारा ं या उपजीिवक ेवर नकारा मक प रणाम झाला आहे.
२.१८
1. लोकगीताचा अथ आिण याचा समाजावरील भाव प करा
2. मा यम व प आिण याचे भिव य हणून जन- सं कृतीची चचा करा
3. लोक आिण जनसं कृती यातील फरक मा यम हणून समजाव ून सांगा
२.१९ संदभ
1 https://www.library.illinois.edu/sshel/specialcollections/folklore/
definition/
1https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/7263/1/Unit -3.pdf
1Blank, T. J. (2012). Folk culture in the digital age: The emergent
dynamics of human interaction. University Pr ess of Colorado.
1mass culture. Oxford Reference. Retrieved 2 Mar. 2022, from
https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803
100138730
1https://www.statista.com/statistics/1177588/india -number -of-satellite -
tv-channels/
1Jacobs, N. (1960) . Introduction to the Issue “Mass Culture and Mass
Media.” Daedalus, 89(2), 273 –277.
http://www.jstor.org/stable/20026570
1Zhen, L. I. U. (2016). Relationship Between Mass Media and Mass
Culture: Frankfurt School and Cultural Studies School. Canadian
Socia l Science, 12(1), 23 -28.
1https://www2.palomar.edu/users/lpayn/115/GC115 -Understanding -
Media -and-Culture -An-Introduction -to-Mass -Communication. pdf
1 https://www.library.illinois.edu/sshel/specialcollections/folklore/
definition/
munotes.in
Page 23
23 ३
काय वादी, िचिक सक , राजक य अथ यव था आिण
सामािजक रचनावाद
घटक रचना
३.० उि े
३.१ प रचय
३.२ मीिडया बाबतीत ीकोन
३.२.१ काय वादी ीकोन
३.२.२ िचिक सक मा यम िस ांत
३.२.३ मा स वाद आिण राजक य अथ यव था
३.२.४ सामािजक रचनावाद
३.३ सारांश
३.४
३.५ संदभ
३.० उि े
● मा यमा ंशी संबंिधत िविवध ि कोना ंची िव ा या ना ओळख क न देणे
● मा यमा ंशी संबंिधत िविवध ीकोना ंचा िव तार करणे
३.१ प रचय
"मीिडया " हा श द लॅिटन श द "Medium (मेिडयम )" पासून आला आहे, जो आधुिनक
स यत े या सं ेषणा या साधना ंचा संदभ देतो. लोकांना अचूक आिण संतुिलत मािहती देणे
ही मा यमा ंची भूिमका आहे.
अिलकड या दशकात जगभरातील जनतेला िविवध मा यम े उपल ध क न दे यात आली
आहेत. मॅ युअल कॅस स यां या मते उ र अवा चीन समाज हणज े नेटवक सोसायटी होय.
मा यम आिण तं ानासह एखा ा य चा पर परस ंवाद अनेक िभ न पे घेऊ शकतो .
तं ानाची ेणी सो यापास ून ते जिटलत ेपय त आहे. आपण आप या आजूबाजूला आिण
आप या मालक या येक उपकरणावर मीिडया पाहतो . य ईमेल, सोशल नेटविक ग munotes.in
Page 24
मा यमे आिण समाज
24 साइट्स आिण पोट बल उपकर णांवर वापर या जाणार ्या िविवध इ टंट मेसेिजंग
ऍि लक ेश स ार े पर परस ंवादा या जिटल णालीम य े जोड या जातात .
३.२ मीिडया बाबतीत ीकोन
३.२.१ काय वादी ीकोन
काय वादी िवचारसरणीन ुसार, समाजातील येक घटक एकमेकांशी जोडल ेला असतो
आिण समाजा या एकूण काया म ये योगदान देतो. काया मक ीकोनान ुसार, मीिडया हे
एक यावसाियक उ पादन आहे जे य च े मनोरंजन करते, सामािजक करण करते आिण
भिव यातील गटांना मानके, नैितकता आिण िवचारसरणी िशकवत े. सारमा यमा ं ारे
मोठ्या रा ीय काय मां या वेळी य ना सां कृितक िनयमा ंब ल देखील अ यावत
ठेवले जाते. काय वादी ि कोनान ुसार, संपूण समाजासाठी काय उिचत आिण यो य आहे हे
िशकव यासाठी मा यमा ंचा वापर केला पािहज े.
मट नचे योगदान
मट नने जनसंवाद काया ची या या एकतर कट ( मॅिनफे ट) िकंवा अ य (लॅटे ट) अशी
केली आहे.
कट (मॅिनफे ट) फं श स मीिडयाच े यमान आिण हेतुपुर सर भाव आहेत. दुसरीकड े,
अ य (लॅटे ट) फं श स अशी आहेत जी अवांिछत आहेत िकंवा यांचे िनरी ण करणे
कठीण आहे, िकंवा जे अनावधानान े अि त वात आल ेले आहेत आिण यांचे प रणाम हे छुपे
आहेत.
उदाहरणाथ , व तूंची िव करणे आिण उ पादना ं या मागणीला चालना देणे हे दो ही
मा यमा ं या मॅिनफे ट फं श सच े घटक आहेत, याम ुळे यवसाया ंन नफा होतो. राजक य
अफवा , चुक ची मािहती आिण ग धळ पसरवण े हे एक उदाहरण आहे, कारण िडिजटल
व पामुळे संपूण तपास कर यासाठी आव यक असल ेले िव उभे कर याच े कोणत ेही
यावहा रक मा यम सहजासहजी वापरता य ेत नाही.
दुसरीकड े, सु मा यम काय , िलंग िकंवा वांिशक ढ या सु ढीकरणा ार े, तसेच काही
अ पस ं याका ं या उपेि तत े ारे यथाि थती कायम ठेव याचा संदभ देतात. प रणामी , ही
काय णाली अनेकदा यथाि थती का राखली जाते हे प कर यात मदत करते.
उदाहर णाथ , जे हा राजक य अपयश आिण ाचाराचा येतो ते हा लोकांचे 'वॉचडॉग '
हणून मा यम े काम करतात .
मा यमा ंची काय
१. पया वरणीय िनगराणी ठेवणे: जगभरात घडणा या येक गो ीचा मागोवा ठेवणे आिण
मानवी समाजाला मािहती देणे हे मा यमा ंचे सवा त मह वाच े काय आहे. सारमा यम े
जनतेला मािहती दे यासाठी आिण यां यासाठी मह वा या िवषया ं या िव तृत मािहतीच े
िव ेषण कर यासाठी जबाबदार असते. munotes.in
Page 25
काय वादी, िचिक सक, राजक य अथ यव था आिण सामािजक रचनावाद
25 सारमा यम े लोकांना काय करावे याब ल सूचना देऊन सामािजक सु यव था राख यास
मदत करतात . साव जिनक ग धळ कमी कर यासाठी संकटा या वेळी तसे करणे आव यक
असत े.
उदा. नैसिग क आप ी , यु े आिण साथी या रोगांम ये, सारमा यमा ंची जबाबदारी
लोकांना मािहती देणे आिण लोकांना काय चालल े आहे आिण ते कशी मदत क शकतात
याब ल मािहती देऊन जाग कता वाढवण े आहे. सारमा यमा ंनी पुरेशी साथ िदली तर
आप ीत ून वाचण े श य आहे.
२. समाजातील िविवध घटका ंना जोडण े: हे काय मा यम समाजातील िविश घटका ंची
िनवड कशी करते या याशी संबंिधत आहे. समाज या कार े बात या पाहतो आिण यावर
िति या देतो, तसेच याचा अथ कसा लावला जातो, यावर याचा प रणाम होतो.
सारमा यम े राजक य सम या , घटना , साव जिनक धोरण आिण इतर िवषया ंचे िच ण कसे
करतात याचा देखील काही माणात लोकां या ीकोनांवर भाव पडतो .
ते यां या युि वाद आिण सादरीकरणा ंम ये काही िवषय तयार करतात आिण य
करतात . उदाहरणाथ , ि हएतनाम यु ा या मीिडया क हर ेजमुळे लोकांचे मत भािवत
झाले. अनेक अमे रकन लोकांनी पराभूत झाले या संघषा त सै य पाठव यास िवरोध
कर या स सु वात केली. सेिमिटक िवरोधी चार मोिहम ेत, िहटलरन े मा यमा ंचा मोठ्या
माणात वापर केला.
३. सां कृितक सारण : सां कृितक ह तांतरण हणज े िविवध िनयम, आिण संक पना
िशि त करणा या मा यमा ं या मतेचा संदभ देते जे लोकांना ितिब ंिबत करतात आिण
िपढ्यानिपढ ्या यांचे सारण सुिनि त करतात . हे आ हाला आमची मू ये, ा आिण
परंपरा भावी िपढ्यांपय त ने याची परवानगी देऊन समाजीकरणास मदत करते. खरंच,
आपण आयु यभर मा यमा ं ारे समाजीकरण आिण सामािजक करण करतो . सव कारची
मा यम े आप याला चांगले आिण इ काय आहे, तसेच वेगवेग या प रि थतीत कसे
बोलाव े, कसे वागाव े आिण िति या कशी ावी हे िशकवत े. बह तेक भागांसाठी,
टेिलि हजन शो या समाजात ते सा रत केले जातात ते ितिब ंिबत करतात आिण
दश कांना यांचा सां कृितक वारसा समजून घे यात मदत करतात . मुलांचे दूरिच वाणी
काय म चांगले वत न आिण नैितक मू यांना ो साहन दे यासाठी बनवल े जातात .
४. करमण ूक: मा यमा ंचे मनोरंजन मू य हे मा यमाच े प पण े िदसणार े काय आहे.
मीिडयाच े हे लोकि य काय लोकांना तणावम ु कर यात मदत कर या या मा यमा ं या
मतेचा वापर करत े. मीिडया या मनोरंजन काया चे मीिडयाच े सकारा मक आिण
नकारा मक दो ही प रणाम होऊ शकतात . खराब -गुणव े या साम ीवर वारंवार टीका
केली जाते, परंतु याचे इतर फायद े आहेत जसे क लोकांना नवीन प रि थती अनुभव यात
मदत करणे, भावना जागृत करणे आिण यांचे येय सा य कर यात यांना मदत करणे.
लोक या कार े यांचा मोकळा वेळ घालवतात याव न या काया चे मह व िदसून येते. हे
तं ान लोकांना संवाद साध या या आिण वत:साठी एक नवीन सोशल नेटवक तयार
कर या या, इंटरनेट गेिमंगपासून ते िविवध ऍि लकेश स ए स लोर कर या या नवीन
आिण आकष क संधी दान करते याम ुळे ते वतःला य त ठेवतात. munotes.in
Page 26
मा यमे आिण समाज
26 उदाहरणाथ , टेिलि हजन लोकांना इ ह ट पाह याची परवानगी देतो जे ते अ यथा पाह
शकणार नाहीत िकंवा यात सहभागी होऊ शकणार नाहीत . िशवाय , ऑनलाइन मोड,
आभासी मीिटं सने अशी प रि थती िनमा ण केली आहे याम य े एखा ा य ला
सा ीदार हो यासाठी शारी रक र या उपि थत राह याची आव यकता नाही. परंतु
याऐवजी यां या वतः या भौितक थाना या आरामात उपि थत राह शकतात .
५. यावसाियक : येक कुटुंब टेिलि हजन पाह यात िकंवा इंटरनेटवर सिफ ग कर यात
बराच वेळ घालव त अस याम ुळे, िविवध यावसाियक सं था आिण कॉप र ेट हाऊस ेस या
डला वापर यासाठी रोख यासाठी उगवल े आहेत. उ पादना ंची िव वाढव यासाठी
ाहका ंना आकिष त करणे यां यासाठी सवा त सोयीच े आहे (िन स न २०१२ ).
उ पादना ं या जािहराती आिण िवपणनासाठी मीिडया हे सवा त भावी साधन हणून
ओळखल े जाते. जािहराती होिड ग, साव जिनक प रवहन , िच पट आिण शै िणक सं थांवर
िदसू लाग या आहेत आिण ा कंप या दश कांकडून डेटा गोळा करतात आिण यानुसार
यांना ल य करतात . सं थेला यां या उप मा ंचे िनयोजन कर यात मदत कर यासाठी
ायोजक वाची यव था िमळत े.
६. जीवन बदलणार े: तं ानाच े अनेक कार, जसे क मीिडया , आपल े मनोरंजन करतात
आिण मािहती देतात. तं ानाच े अनेक कार , जसे क मीिडया , आपल े मनोरंजन करतात
आिण याचबरोबर यापारीकरणासाठी यासपीठ दान करतात आिण आपणास
समाजीकरण कर याची परवानगी देतात. उदा. काही संशोधन े, सूिचत करतात क ल पणा
हा इले ॉिनक उपकरणा ं या वाढ या वापराम ुळे िनयिमत ि यांना कमी कर याशी संबंिधत
आहे. तं ानाच े काही कार , समाजा या मा यमा ं या वच वाचे छुपे काय िनःसंशयपण े
करतातच , पण तं ानाच े सवा त य काय हणज े आपल े जीवन बदलण े, कधीकधी
नाटक य र या देखील ह े घडत े.
काय वादी िस ांत समाजा या आिण य या गरजां या संदभा त सामािजक प ती आिण
संरचनांचे वण न करतो. समाजाला पर परस ंबंिधत काय रत तुकड्या िकंवा उप णाल ची
एक णाली हणून पािहल े जाते, यापैक येक तुकडी एकंदर सात य आिण सु यव थ ेत
योगदान देते. यापैक एक नेटवक मीिडया मानल े जाऊ शकते. लोकि य समज ुतीनुसार,
संघिटत सामािजक कृतीसाठी समाज आिण सामािजक वातावरणाची कमी-अिधक अचूक,
सात यप ूण , आधार देणारी आिण सव समाव ेशक ी जतन करणे आव यक आहे.
जरी समाजशा ाम य े काय शीलता मु य व े समाजावर सोडून िदली गेली असली तरी, ती
िविवध व पात मा यम ीकोन हणून जगते आिण मीिडया संशोधन सम या प रभािषत
कर यात आिण सोडव यात भूिमका बजावत े. हे अजूनही काही वण ना मक हेतूंसाठी
उपयु आहे आिण ते मास मीिडया आिण समाज यां यातील दुवा समजून घे यासाठी एक
संरचना देते.
या श दाला जनसंवादाची साधन े आिण यांचे े क या दोह ार े सु िस आिण
यापकपण े िवत रत हो याचा फायदा आहे. मीिडयाची सामािजक काय ओळखण े हणज े
लासव ेल या मते, आज या सं ेषणा या मु य भूिमकांम ये पया वरणीय पाळत ठेवणे, munotes.in
Page 27
काय वादी, िचिक सक, राजक य अथ यव था आिण सामािजक रचनावाद
27 यां या पया वरणाला ितसाद दे यासाठी समाजा या घटका ंचा पर परस ंबंध आिण
सां कृितक वारशाच े सारण ही होत . मा यमां या िवघटनाच े िविवध प रणाम समजून
घे यासाठी , राइटन े या मूलभूत संरचनेचा िव तार क न मनोरंजनाचा चौथा आव यक
मा यम काय हणून समाव ेश केला.
राजक य आिण कॉप र ेट चारासाठी जनसंवादाचा यापक उपयोग ितिब ंिबत कर या या
उ ेशाने पाच या घटका या जोडणीसह समाजातील मा यम काय ब ल या मूलभूत
क पना ंचा सं ह आपण ओळख ू शकतो : समाज आिण आसपास या वत मान घटना ंची
मािहती जग आिण स ा संबंध सूिचत करते.
गत करणे, नावी य आणण े आिण जुळवून घेणे मा यमा ंमुळे सोपे झाले आहे. सहसंबंध
इ ह ट्स आिण डेटाची या या , या या आिण िट पणी क न यांचा अथ िनि त करणे.
थापन केले या ािधकरणा ंना आिण मानदंडांना समथ न देणे. समाजीकरण , एकमत
िनमा ण करणे हे अवघड काम आहे. ाधा य या ा बनवण े आिण यांचे सापे मह व
दश वणे सात य उपसं कृती आिण नवीन सां कृितक बदल ओळखण े, बळ सं कृतीशी
खरे राह न मू यांचा सामा य संच तयार करणे आिण िटकव ून ठेवणे, मनोरंजन आनंद,
िवचिलत करणे आिण आराम कर याच े साधन दान करणे इ. आपण या इव्ह टना यापक
रेिटंग देऊ शकत नाही िकंवा यां या सापे वारंवारतेबाबत कोणत ेही दावे क शकत
नाही. मीिडया फं शन (िकंवा उ ेश) आिण िविश साम ीमधील संबंध अचूक नसतो
कारण एक फं शन दुस या फं शनला ओ हरल ॅप करते आिण तीच मािहती एकािधक
फं श स देऊ शकते.
मीिडया साम ी या अ यासान ुसार, मु य वाहातील मा यमे गंभीरतेपे ा बळ आदशा ना
अिधक अनु प आिण समथ न देणारी आहेत.
यवसाय , याय यव था आिण लोकशाही राजकारण यांसार या मह वा या सं थांवर
मूलभूत टीका टाळण े यासह हे समथ न अनेक पे घेते; सामािजक शीष थानी िवभेदक
वेश दान करणे; आिण स ुण आिण कठोर प र मा या मंजूर मागा ने यश िमळिवणा या ंचे
तीका मक कौतुक करणे आिण नकार देणार्यांना ितका मक िश ा करणे इ. याची काय
आहेत.
ान आिण कॅट्झ यांचे हणण े आहे क मोठे सामािजक काय म जे वारंवार जगभरातील
मोठ्या े कांना आकिष त करतात ते सामािजक संबंध जोडतात जे अ यथा आभावान े
आढळ ू शकतात .
तथाकिथत "मीिडया इ ह ट्स" या प रणामा ंपैक एक हणज े ते समाजातील मुख य
आिण िवषय यांची ितमा उंचावतात . आणखी एक सामािजक संबंधांब ल आहे: 'आ ही
पािहल े आहे क क युिनटा आिण सौहाद हे पारंपा रकपण े अणुयु - आिण बर्याचदा
मोठ्या माणात िवभािजत - जवळजवळ येक घटना असल े या समुदायांमधून
उ वतात '. हे िन कष ल ात घेता, हे आ य कारक नाही क भावा ंवरील अ यासात असे
फारस े पुरावे िमळाल े नाहीत क मीिडया , यांचे सव ल गु हेगारी, संवेदना, िहंसा आिण
िवचिलत वत नावर क ि त आहे, सामािजक , िकंवा अगदी वैयि क , गु हेगारी आिण munotes.in
Page 28
मा यमे आिण समाज
28 अ यवि थतपणा फं शनिल ट मीिडया िथअरीवर िजतका जा त िव ास ठेवतो, िततके
सामािजक िवघटनकारी भाव गृहीत धरणे कमी वाजवी होते.
तरीही , थेट आघाता या प रि थतीत , हा सै ांितक ीकोन वापरला जाऊ शकतो . येक
सामािजक यव था अपयश िकंवा ुटीसाठी असुरि त आहे, आिण "िडसफ ं शन" हा श द
वाईट िदसणा या प रणामा ंचे वण न कर यासाठी तयार केला गेला आहे. मा यमा ंना
समाजात प उि नस याम ुळे, ते इतर सं थां या तुलनेत खराब हो यास जा त वण
असतात आिण यांचे िनराकरण करणे अिधक कठीण असत े. तथािप , एखादी बाब काय म
आहे क नाही हा जवळजवळ नेहमीच यि िन कारणा तव वादातीत असतो .
उदाहरणाथ , गंभीर मा यम े मह वप ूण वॉचडॉग हणून काम क शकतात , परंतु ते याच
वेळी अिधकार आिण रा ीय एका मता देखील कमी क शकतात .
३.२.२ िचिक सक मा यम िस ा ंत
'िचिक सक मा यम िस ांत' या या उ थानाचा शोध तथाकिथत "नवीन डा या " िवचारा ंशी
संबंिधत त व ा ंनी िचिक सक िस ांतात शोधला . १९२० आिण १९३० या दशकात
याला ँकफट कूल असे नाव दे यात आले. ँकफट कूल चा िचिक सक िस ांत हा
मूळचा नव-मा स वादी आिण हेगेिलयन होता आिण याने सकारा मक , मु य वाहातील
सामािजक िव ान आिण त व ान यावर जोरदार टीका केली. प रणामी , िवसा या
शतकातील उदयो म ुख "मास मीिडया " चे िव ेषण कर या चा ँकफट कूल या
ि को नाने एक भ कम पाया घातला .
मा यम राजक य अथ यव थ ेचे व प जे यां या काळात िवकिसत झाले ते कदािचत
ँकफट कूल या िचिक सक िस ांताचे (औ ोिगक सं कृती या नंतर या
समालोचना ार े) सवा त जवळच े सै ांितक वंशज आहेत.
तथािप , १९६० आिण १९७० या दशकात ित पध मा स वादी या या ंनी ँकफट
कूल या आिण राजक य अथ यव थ े या ि कोनातील अथ वाद, घटवाद आिण
िनधा रवाद यावर वाद घाल यास सु वात केली. बिम गहॅम िव ापीठा या स टर फॉर
कंटे पररी क चरल टडीज (CCCS) ने या आंदोलनाच े नेतृ व केले. अलथ ूजर आिण
ा सी यां या काया वर आधा रत , बिम गहॅम कूलने संरचना मक आिण सां कृितक
मा स वाद िवकिसत केला.
CCCS ने िचिक सक मा यम अ यासाम य े सेमीओिटक आिण एथनो ािफक प त चाही
ामु यान े वापर क ेला, रोलँड बाथ स आिण ि लफड गीट् झ सार या िस ांतकारा ंवर
िवचार िचि त केले आिण प रणामी मीिडया े कां या क पना या ँकफट कूल आिण
राजक य अथ शा ा ं या िवचारा ंपे ा खूप िभ न ठर या . १९७० या दशका या
उ राधा त आिण १९८० आिण १९९० या दशकात , बिम गहॅम कूलचा िचिक सक
मा यम िस ांत, ीवादी िस ांत आिण राजकारण , तसेच िचिक सक वंश िस ांताशी
जवळून संबंिधत होता; ते पो ट चरिलझम , पो ट-मॉडिन झम, पो ट-मा स वाद आिण
उ र-वसाहतवाद यां याशी संवाद आिण वादिववादा ंम ये गुंतले आिण "सां कृितक
अ यास " या संि शीष काखाली आंतररा ीय तरावर ते िव त ृत झाल े. munotes.in
Page 29
काय वादी, िचिक सक, राजक य अथ यव था आिण सामािजक रचनावाद
29 अनेक िच पट िस ांतकारा ंनी "संवादाच े मा यम " हणून िसनेमाचे पदनाम नाकारल े आिण
अनेक िचिक सक मा यम िस ांतकारा ंनी (िकमान दीघ काळासाठी ) टेिलि हजनशी
संल नता नाकारली याने अनेक िचिक सक मा यम िस ांताला वाव िदला आिण दूरदश न
अ यासा या े ाला ज म दे यास मदत केली िवशेषतः १९७० आिण १९८० या
दशकात . जरी मनोिव ेषणाच े िविवध घटक सव साधारणपण े िचिक सक मा यम
िस ांताम य े सादर केले गेले आहेत आिण काही तरावर अ यास सा रत केले गेले
आहेत, तरीही अनेक वषा पासून िच पट िस ांत (कदािचत िसनेमॅिटक उपकरणा या
िविश त ेमुळे) मनोिव ेषणा मक ीकोन वापरला गेला नाही.
३.२.३ मा स वाद आिण राजक य अथ यव था
जरी काल मा स ने केवळ ेस हे खरे मास मीिडया हो याप ूव चे समजल े असल े तरीही
भांडवलशाही समाजातील मीिडया समालोचनाचा मा स वादी वारसा आजही लागू आहे.
मडॉ क आिण गोि ड ंग यांनी मा स वादी- े रत मीिडया िव ेषणाच े अनेक कार ओळखल े
जे आज या गंभीर राजक य अथ शा ात िवलीन झाले आहेत. ' मीिडया या मा स वादी
िवचारा ं या क थानी स ेचा मु ा आहे. आधुिनक काळात , भांडवलदार उ ोजका ं ारे
मा यमा ं या मालक या अिधक एका त ेकडे झाले या वृ ीचा पुरावा तसेच अशा संघिटत
मा यमा ं या साम ीमधील पुराणमतवादी वृ चे बरेच पर परस ंबंिधत पुरावे या मतांना
समथ न देतात.
िवसा या शतकात , मा स वादी मा यम िस ांता या सुधारणावादी आवृ यांनी भौितक
संरचनांपे ा क पना ंवर अिधक ल क ि त केले. यांनी अशा वैचा रक प रणामा ंवर ल
क ि त केले क मीिडया शोषणा मक संबंधांचे 'पुन पादन ' क न , हाताळणी क न , तसेच
भांडवलशाहीच े वच व आिण कामगारा ं या अधीनता ेणीला कायद ेशीर ठरवून स ाधारी
अिभजात वगा या िहताच े ितिनिध व करते. मा स ने सारमा यमा ंना मोठ्या माणावर
उ पादन ि य े या इतर पैलूंसह 'िव ' िकंवा पूण सामािजक रचना लादताना पािहल े जी
इ आिण जाचक दो ही आहे. एकूणच, मा स वादी िस ांताचा संदेश प आहे, तरीही
बरेच अनु रीत आहेत.
मा स वादी परंपरेत, मास मीिडयाच े समी क एकतर चार आिण गैर यवहार उघड
कर याच े ह यार वापरतात िकंवा काही कार या सामूिहक मालक िकंवा पया यी
मा यमा ंची आका ं ा बाळगतात . राजक य अथ यव था िस ांत हा मा स वादी िस ांताचा
सवा त मह वाचा वत मान वारस आहे. िस ांत हा एक सामािजक ्या गंभीर ीकोन आहे
जो अथ शा आिण समाज यां यातील संबंधांवर ल क ि त करतो तसेच मीिडया
उ ोगा ंची रचना आिण गितशीलता तसेच यांची वैचा रक साम ी यावरही भा य करतो .
यामुळे, मा यमस ं थेकडे सरकारशी घ संबंध ठेवणा या आिथ क यव थ ेचा एक
अिवभा य भाग हणून पािहल े पािहज े. वतं मा यमा ंचे ोत गमावण े हा याचा एक
प रणाम आहे. सवा त फायद ेशीर बाजारप ेठांवर ल क ि त करणे, जोखीम टाळण े आिण
कमी फायद ेशीर बाजारप ेठांम ये कमी गुंतवणूक या मा यमा ं या जबाबदा या आहेत.
ीकोनाचा फोकस एक आिथ क ि या हणून मीिडया ि याकलापा ंवर आहे, याम ुळे
कमोिडटी चा एक राजक य -आिथ क ीकोन बनला आहे. munotes.in
Page 30
मा यमे आिण समाज
30 यावसाियक मा यम े यां या ाहका ंना काय िवकतात हे जवळजवळ नेहमीच खा ीशीर
असत े. इंटरनेट या बाबतीत स या राजक य अथ यव थ ेची प त वापरली जात आहे.
मीिडया यवसाय आिण तं ानातील गती, तसेच कठोर मा स वादी ीकोना या कृपेने
झाले या पतनान े, राजक य -आिथ क िस ांताची ासंिगकता ल णीयरी या िव तारली
आहे. थम, जगभरात मीिडया एका त ेत वाढ झाली आहे, मालक श मोज या हातात
क ि त झाली आहे आिण इले ॉिनक हाड वेअर आिण सॉ टव ेअर उ ोगा ंम ये
िवलीनीकरण अिधक सामा य होत आहे.
दुसरे, टेिलक य ुिनकेशन आिण ॉडकाि ट ंग यां यात वाढते अिभसरण होत आहे, प रणामी
जगभरात "मािहती अथ यव था " िवकिसत होत आहे. ितसरे, 'िनयं ण', 'खाजगीकरण '
िकंवा 'उदारीकरण ' या नावाखाली सारमा यमा ं या साव जिनक े ात आिण
सं ेषणावरील थेट साव जिनक िनयं णात घट झाली आहे. राजक य -आिथ क िस ांताचा
मूलभूत प रसर ब याच काळापास ून बदलल ेला नाही, जरी अनु योगा ंची ेणी
नाटक य र या िव तारली आहे. अथ शा ातील गंभीर राजक य -आिथ क िस ांत िनयं ण
आिण तक शा ाच े मु य ताव मह वप ूण आहेत.
मा यमा ंची रचना म ेदारी वण आहे. मा यमा ं या मालक चे जागितक करण होत आहे.
खाजगी िहतस ंबंधां या बाजूने दळणवळणातील साव जिनक िहत मागे टाकल े जाते आहे.
३.२.४ सामािजक रचनावाद
बज र आिण लकमन यां या 'द सोशल क शन ऑफ रॲिलटी' या पु तका या
काशनान े सामािजक िव ानाम य े एक यापक आिण मह वाचा कल िनमा ण केला, याला
सामािजक बांधकामवाद हणून ओळखल े जाऊ लागल े. 'वा तिवकता ' या क पन ेत,
कृतीसाठी पया य तसेच िनवड वर सव साधारण भर िदला जातो. मानवी कलाकारा ंनी
सामािजक वा तव िनमा ण केले पािहज े आिण याला अथ िदला पािहज े. या यापक
संक पना इतर सै ांितक क पना ंवर अवल ंबून, िविवध मागा नी य के या गे या आहेत
आिण या िवसा या शतका या उ राधा त मानवी िव ानाम य े मूलभूत ितमान बदल
दश िवतात .
बह सं य लोक याला वा तव मानतात यावर मास मीिडया भाव पाडतो ही एकंदर
धारणा , अथा तच, चार आिण िवचारधारा िस ांतांम ये जल ेली एक ाचीन धारणा आहे.
सारमा यमा ं ारे रा वाद , देशभ , सामािजक अनु पता आिण िव ास णालीची
िनिव वाद, परंतु कधीही न संपणारी जािहरात ही सव सामािजक बांधणीची उदाहरण े मानली
जाऊ शकतात . नंतर या िचिक सक िस ांताने वा तिवकत े या िनवडक आिण प पाती
ि कोनाच े एक अितशय भावी पुन पादक हणून मीिडयावर अशा वैचा रक लाद या ंना
िवरोध कर या या आिण ितकार कर या या श यत ेचा पुर कार केला. िवचारसरणी या
मुद् ा यित र , िवचारधारा , बात या , मनोरंजन आिण सारमा य मांमधील लोकि य
सं कृती, तसेच लोकां या मताला आकार दे यासाठी काम करताना सामािजक बांधणीवर
बरेच ल क ि त केले गेले आहे. munotes.in
Page 31
काय वादी, िचिक सक, राजक य अथ यव था आिण सामािजक रचनावाद
31 बात या ं या बाबतीत , सारमा यमा ंचे अ यासक या िन कषा पय त पोहोचल े आहे क
वा तिवकत ेचे िच ' जे बात या सादर करायच े आहे ते नेहमीच त या मक मािहती आिण
िनरी णा या तुकड्यांपासून बनलेली एक िनवडक रचना असत े आिण िविश ेम,
कोनात ून ितला अथ िदलेला असतो . ी, िकंवा ीकोन . या ि या ं ारे घटना , लोक,
मू ये आिण क पना थम प रभािषत के या जातात िकंवा िविश रीतीन े समज या जातात
आिण यांना मह व आिण ाधा य िदले जाते, (सामा यत : मास मीिडया ार े)
वा तिवकत े या िव तृत ितिनिध वाची इमारत बनवत े, यांना सामािजक रचना हणून
संबोधल े जाते. चिलत पॅराडाइम या समालोचनाच े अनेक भाग आहेत आिण यापुढील
िविवध आवाजा ंमधून तयार केलेले एक संिम िच आहे जे नेहमी सहमत नसते. हे सव
शि शाली मा यमा ं या क पन ेला दुब ल बनवत े.
हायपोडिम क िस रंज िकंवा ‘मॅिजक बुलेट’ याचा नेहमीच अपेि त प रणाम होईल अशा
मा यमा ं या सु वाती या क पना अ पावधीतच अपुरी अस याच े दाखव या त आले.
अनेक दशका ंपासून हे प झाले आहे क मास मीिडयावर एकदा ेय िद यावर यांचे थेट
प रणाम होत नाहीत . सव साधारणपण े, 'पया यी ितमान ' समाजा या एका वेग या
ीकोनावर आधा रत आहे, जो स या या उदारमतवादी -भांडवलशाही यव थ ेला या य ,
अप रहाय िकंवा मानवत े या पतन अव थ ेत याची आका ं ा बाळग ू शकते ती वीकारत
नाही. ते सामािजक जीवनातील तक संगत-गणना मक , उपयु तावादी ितमान तसेच
मा यम चालव याचा एकमेव िकंवा सव म माग हणून हे यावसाियक मॉडेल नाकारत े.
एक पया यी त व ान आहे जे आदश वादी आिण कधीकधी युटोिपयन देखील आहे, परंतु
आदश समाज यव थ ेचे कोणत ेही काय केलेले मॉडेल नाही. मीिडया साम ीम य े समािव
असल ेले िनि त अथ असे आह ेत याने अंदाज लावता ये याजोगा आिण िनरी ण
कर यायो य भाव पाडला आहे. याऐवजी , आपण सामािजक प रि थती आिण
ा क या या िहता या काशात िडकोड कर याच े संकेत आिण रचना कर याचा अथ
िवचारात घेतला पािहज े. दुसरे, मास मीिडया सं था आिण संरचनांचे आिथ क आिण
राजक य व प रा ीय आिण आंतररा ीय तरावर पु हा तपासल े गेले पािहज े.
जसजसा िचिक सक नमुना िवकिसत झाला आहे, तसतस े ते प ीकरण कामगार -वगा या
दडपशाहीवर ल क ि त कर यापास ून िविवध कार या दडपशाही , िवशेषत: त ण,
पया यी उपसं कृती, िलंग आिण वांिशकत े या यापक आकलनाकड े वळले आहे. ितसर े, हे
बदल अिधक "गुणा मक " अ यासाकड े वळ याशी संबंिधत आहेत, मग ते सं कृती, वचन
िकंवा मास मीिडया या वापरा या एथनो ाफ या े ात असो. याला वारंवार 'भािषक
वळण' हणून संबोधल े जाते कारण ते भाषा आिण समाज यां यातील नातेसंबंध
तपास यात पुन जीिवत वार य ितिब ंिबत करते तसेच वा तिवकत ेची तीका म क
म य थी खरोखरच वा तिवकत ेपे ा संशोधनासाठी अिधक मह वप ूण आिण उपल ध आहे
असा िव ास दश िवते. नमुना िवकिसत झाला.
munotes.in
Page 32
मा यमे आिण समाज
32 ३.३ सारांश
मागील युिनटम य े, आपण मास मीिडया या ीकोना ं या संदभा त िविवध िवचारसरण च े
परी ण केले. काय वादी, िचिक सक , राजक य अथ यव था आिण सामािजक
रचनावादा या ीकोनात ून केले या ा परी णान ंतर हे आता अगदी प झाले आहे क
मास मीिडया समाज आिण या या िवषया ं ती आपली िविवध काय कशी करतो . हे ल ात
घेणे मह वाच े आहे क मीिडया हे एक मह वाच े काय बजावत े आिण ते केवळ मनोरंजनाच े
ोत नसून समाजासाठी दान केले या "इ फोट ेनम ट" चा एक कायद ेशीर ोत आहे, ते
नैितक ्या काय करते.
३.४
● मीिडयावरील काय वादी/ िचिक सक / राजक य अथ यव था आिण सामािजक
रचनावादाच े ीकोन प करा.
● वर नमूद केले या कोण याही ीकोना ंवर संि िटपा िलहा.
३.५ संदभ
● Escote, Alixander (April 2008). Limited Effects Theory.
http://www.socyberty.com/Sociology/Limited -Effects -
Theory.112098
● CliffsNotes.com (July 2008). The Role and Influence of Mass Media.
http://www.cliffsnotes.com/WileyCDA/CliffsReviewTopic/topicArti
cleId -26957
● Media and Society : A Critical Perspective, Third Edition ARTHUR
ASA BERGER
● Media Images and the Social Construction of Reality William A.
Gamson, David Croteau, William Hoynes and Theodore Sasson
munotes.in
Page 33
33 ४
सामािजक बदल आिण िवकास
घटक रचना
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ जनसंचार मा यमाच े िस ांत
४.२.१ िवकास सं ेषण िस ांत
४.२.२ सामािजक िश ण िस ांत
४.२.३ सामािजक िवपणन िस ांत
४.३ जनसंचार मा यमा ची काय
४.४ जनसंचार मा यमाच े िबघडल ेले काय
४.५ समाजावर जनसंचार मा यमाचा भाव
४.६ िन कष
४.७ सारांश
४.८
४.९ संदभ
४.० उि े
● सामािजक बदलाम य े जनसंचार मा यमाची भूिमका तपास णे.
● िविवध िस ांतां या ी ार े जनसंचार मा यमाच े िव ेषण करणे आिण प रणामा ंचे
गंभीर मू यांकन करणे.
४.१ तावना
जनसंवादा या उ ेशाने जनसंचार मा यमाची िनिम ती केली जाते. ही मािहती एका
ोता ार े िदली जाते जी साव जिनक वापरासाठी आहे. दश कांचे मनोरंजन करणे आिण
यांना आकिष त करणे हे याचे उि असल े तरी ते सामािजक आिण राजक य संदेश
सा रत कर याच े एक साधन बनते. हे दश कां या धारणा काय ि वत करते आिण यां या munotes.in
Page 34
मा यमे आिण समाज
34 दैनंिदन जीवनात घेतले या िनण यांना आकार देते. कोणती उ पादन े िवकत यावीत
यािवषयीच न हे तर इ आिण अिन काय आहे यािवषयी लोकां या सामा य ीकोनाचा
चार करणा या मािहतीचा भिडमार य वर केला जातो. मोठ्या लोकस ं येपय त
पोहोच या या मतेमुळे जनस ंचार मा यम हे सामािजक बदलाम य े एक भावी उ ेरक
ठ शकते.
वृ प े, मािसक े, होिड ग, टेिलि हजन , रेिडओ, िच पट , ि हिडओ गे स, समाज मा यम े इ.
सार या िविवध मा यमा ंम ये संवाद साध याच े मा यम समािव केले जाऊ शकते. लोक
आठवड ्यातून सरासरी 25 तास टेिलि हजन पाह यात घालवतात आिण या यित र वेळ
काढतात . रेिडओ ऐकणे, िसनेमा पाहणे, वत मानप आिण मािसक े वाचण े िकंवा समाज
मा यमा ारे ाउझ करणे इ. एक कड े, ही अशी मा यम े आहेत यात य सि यपण े
गुंतलेली असत े; िबलबोड आिण जािहराती सार या इतर, संदेशांना ेरक ितमा िकंवा
लहान ि हिडओ ं या पात सू मपण े सा रत के या जातात . सारमा यमा ंचे प रणाम
अनेकदा आ हाना मक असतात आिण यांचे उि भोळसट े कांना ल य करणे असत े.
४.२ जनस ंचार मा यमाच े िस ा ंत
गे या काही वषा म ये, समाजशा जनसंचार मा यमा या भावाच े िव ेषण करत
आहेत आिण या िवषयाला संबोिधत कर यासाठी अनेक िस ांत जसे क : मानक ,
सामािजक -वै ािनक आिण गंभीर सं ेषण िस ांत यांनी मांडले आहेत. पूव ,
सारमा यमा ंचा य या वत ना या सव पैलूंवर आिण यामुळे समाजावर थेट भाव
पडतो असे मानल े जात असे.
४.२.१ िवकास सं ेषण िस ा ंत
'िवकास सं ेषण िस ांत' हे रा ा या िवकासासाठी िकंवा कोण याही गु हेतूिशवाय
साम ीम य े वेश करणा या लोकांना मदत कर यासाठी मा यमा ंचा वापर कर या या
क पन ेचे मूळ आहे. हे फेरफार न करता संवाद साध याचा य न करते आिण अ सल
ितसाद ेरीत करते. डॅिनयल लन रचे 'द पािसंग ऑफ ॅिडशनल सोसायटी ' (1958)
आिण िव बर ॅमचे 'मास मीिडया आिण नॅशनल डे हलपम ट' हे या िवषयावरील अ ग य
ंथ होत. हा िस ांत सामािजक बदलासाठी वै ािनक ्या आकष क केले या साम ीचा
वापर करतो . या िस ांताचा िवकास या क पन ेवर आधा रत आहे क ितस या जगातील
देश थम जगातील देशांचे अनुसरण क इि छतात आिण यां या तं ाना या संदभा त
यां या राजक य णाली , अवजड उ ोग , भांडवली तं ान इ याद या संदभा त यां या
िवकासाशी जुळवून घेतात. िवकास पा ा यीकरणाशी जोडला गेला आहे आिण
िवकसन शील देशां या आधुिनक करणाशी सतत तुलना केली गेली आहे.
िवकासाची या या बदलत चालली आहे याचे कारण असे िदसून येते क , पिह या
जगातील महामंडळे िवकसनशील रा ांना आव यक तांि क उपकरण े आिण मािहती
पुरवत असताना , यांचा फायदा घे यासाठी िवकसनशील देशां या सं कृतीवर िनयं ण
ठेव यासाठी सामािजक अिभया ंि क संदेश आिण चारासाठी यांची देवाणघ ेवाण देखील
करत आहेत. या णालीवर सां कृितक सा ा यवाद आिण मा यमा ं या वापरा ार े munotes.in
Page 35
सामािजक बदल आिण िवकास
35 वसाहतवा ा ंचे गौरव के याब ल टीका केली जाते. या संदभा त, सव मा यमा ं ारे सा रत
केले या पा ा य वारशा या े तेची था ओळख यासाठी ए हरेट रॉजस ने 1978 म ये
‘ बळ नमुना’ हा श द तयार केला होता. या यात उ र अमे रका आिण पि म
युरोपमधील औ ोिगक ांतीचा वारसा समािव आहे; लॅिटन अमे रका, म य पूव ,
आि का आिण आिशया या िवकसनशील जगात वसाहतवाद ; भांडवलशाही ; आिण
अमे रकन सामािजक िव ानाची प रमाणा मक परंपरा हीदेखील यात अ यासली ग ेली
होती.
या िस ांतावर 1978 म ये रॉजस ए हरेट यांनी अदूरदश पणासाठी टीका केली होती.
यांनी असा युि वाद केला क बळ ितमान ितस या जगात तं ाना या सम या
सोडव यावर अवल ंबून आहे. दुसरीकड े, अमे रकन सोशल साय स रसच ने िदले या
अ यासावरील अवल ंिब वाम ुळे राहणीमानाचा दजा समजून घे यासाठी इतर े ांचे
मू यांकन कर याऐवजी िवकसनशील देशांना िकमान सं येपय त कमी केले. पूव गृहीत
धर या गेले या पे ा जनसंचार मा यमाकड े मािहती ब याप ैक मया िदत आिण अ य
पोहोचत आहे हे समजून घेत यावर , रॉजस ने िवकासाची पुन या या "समाजातील
सामािजक बदलाची यापक सहभागी ि या , बह सं य लोकांसाठी सामािजक आिण
भौितक गती घडवून आण या या उ ेशाने केली आहे" अशी क ेली.
नंतर, रॉबट हॉिन क यांनी ‘जन ल ऑफ क युिनकेशन’ म ये कािशत केले या यां या
लेखात सव संबंिधत मािहतीच े पुनमू यांकन केले आिण तीन िवचारल े. पिहला िवकास
ि य ेत सं ेषणा ार े िनभाव या जाणा या भूिमकेब ल, दुसरा सं ेषण क प यश वी
िकंवा अयश वी बनवणा या प रि थती ब ल आिण ितसरा िवकास सं ेषणातील िविश
अनु योगा ंब ल होता. हॉिन कने अनेक िवकसनशील रा ांमधील िवकास क पा ंची
उदाहरण े िदली याम ुळे ते िववेचन भौगोिलक ्या वैिव यप ूण बनले. िविवध सामािजक -
सां कृितक वातावरणात िवकास क प एकतर कसे काय करतात िकंवा िबघडतात हे
अधोर ेिखत केलेले आहे. याच वेळी, हॉिन कला असे आढळल े क सं ेषणान े सामािजक
बदलासाठी उ ेरक, संयोजक , ेरक आिण समानता िनिम क हणून काम केले. याला पूरक
हणून, हे ओळखल े गेले क िवकासाच े धोरण हे संसाधन े आिण पया वरणात बदल
कर या या धोरणाइतक ेच भावी होते.
४.२.२ सामािजक िश ण िस ा ंत
लोक िनरी णात ून िशकली गेलेली मूलभूत परंतु शि शाली क पना सामािजक िश ण
िस ांतांना चालना देते. ही धारणा वषा नुवष सामा य ान हणून वीकारली गेली आहे
आिण ती िश ण आिण िश ण यासार या े ात वापरली जात आहे.जनसंचार मा यमा
वर लागू के यावर , हा आधार अिधक सम या धान आिण स यािपत करणे कठीण बनते,
कारण मा यमातील िव ान लोक मा यमा ंकडून कोणती वत णूक िशकतात , कोण या
माणात आिण कोण या प रि थतीत िशकतात यावर सहमती होऊ शकत नाही. अशी
काही उदाहरण े आहेत िजथे े क, िवशेषत: त ण, टेिलि हजन शो िकंवा िच पटातील
प रि थतीची अगदी जवळून न कल करतात . अनुकरणा या सवा त संबंिधत कारा ंपैक
एक हणज े ‘कॉपीक ॅट गु हा’ िजथे हा का पिनक गु हा वा तिवक जीवनात त सम घटना ंचे munotes.in
Page 36
मा यमे आिण समाज
36 अनुकरण कर यास े रत करतो . दुसरीकड े, बह सं य लोक, यांना टेिलि हजनवर
भेटले या िच ांची आिण कृत ची िनवडकपण े ितकृती बनवू इि छतात .
सामािजक मानसशा अ बट बांडुरा यांनी यां या 'सायकॉलॉिजकल मॉडेिलंग:
कॉि लि ट ंग िथअरी ' (1971) या पु तकात समाजात ून िमळवल े या िच ांवर लोक यांचे
वत न कसे अनुकरणशील करतात याचा अ य आिण जिटल ि कोनासाठी युि वाद
केला. मानवा ंना कृती आिण वत नाची ितका मक िच े िमळतात , जी ते वीकारतात आिण
नंतर यां या वत: या वत नास े रत कर यासाठी वापरतात . बांडुरा सामािजक िश ण
ा कर या या प त च े तीन कारा ंम ये वग करण करतात: िनरी णा मक िश ण ,
ितबंधा मक भाव आिण अ ितब ंधा मक भाव .
1. िनरी णा मक िश ण - हा सामािजक िश णाचा सवा त सरळ कार आहे. हे या
क पन ेवर आधा रत आहे क लोक एखा ा वत नाला सा ी ठेवून कसे करावे हे िशकू
शकतात . उदाहरणाथ , िश णाथ ची उ प ी मु यतः यावसाियक िश णातील
िनरी णा मक िश णावर आधा रत आहे. मा तरा ंना काम करताना पाह न पुढील िश काऊ
उमेदवार िशकत जातात .
2. ितब ंधा मक भाव - हे या क पन ेवर काय करते क जर एखा ा य ला एखा ा
िविश कार े वाग यासाठी िश ा होत अस याच े पािहल े तर ती य अशा कार े वागू नये
हे िशकेल. दुस या श दांत, ितबंधा मक भावा ंमुळे लोक िश ेशी संबंिधत वत न टाळतात .
3. अ ितब ंधा मक भाव - जे हा अ ितब ंधा मक भावा ंचा िवचार केला जातो,
ते हा उलट हे स य आहे.
एखा ाला िव वंसक कृतीसाठी ब ीस िमळा यास , इतर याचे अनुसरण करतील अशी
श यता आहे. हणूनच काही टेिलि हजन समी क िहंसाचाराच े गौरव करणार े आिण ते
करणा या ंना िश ा न करणा या शोमुळे िवशेषतः नाराज झाले आहेत. सामािजक िश ण ही
य अनुकरणाची अंध ि या नसून िनरी ण आिण ितसाद या दोह वर असं य
भाव पडतात हे मा य के यामुळे, सामािजक िश ण िस ांताचा सार मा यमा ं ारे
सामािजक बदल घडवून आण या या य ना ंवर यांचा कायम व पी भाव पडला आहे.
४.२.३ सामािजक िवपणन िस ा ंत
1971 म ये, िफिलप कोटलर आिण गेरा ड झा टमन यांनी जन ल ऑफ माक िटंगम य े
कािशत केले या पेपरम य े "सोशल माक िटंग िथअरी " हा श द सादर केला. लेखकांनी
सामािजक सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी ाहक िवपणन धोरणा ंचा वापर कर यासाठी
युि वाद केला आिण यां या ि कोनासाठी वैचा रक आधार सादर केला. लोकांना
इतरांपे ा काही गो ी िवकत घे यास जा त वृ कर यात माक िटंग इतके यश वी ठरले
आहे क , याच रणनीती लोकांना िविश आचरणाचा अवल ंब कर यास वृ कर यासाठी
उपयु ठर या पािहज ेत याम ुळे शारी रक आिण मानिसक आरो य सुधारेल आिण शेवटी
यापक सामािजक बदल होईल. सामािजक िवपणन िस ांत हा एक आंतरिव ाशाखीय
य न आहे यासाठी अनेक पारंपा रक े ातील संशोधका ं या सहकाया ची आव यकता
आहे. munotes.in
Page 37
सामािजक बदल आिण िवकास
37 सोशल माक िटंग उप मा ंम ये एकाच वेळी दोन े कांना ल य केले जाते. वत णुक तील
बदला ंमुळे सामािजक सम या उ वतात हे ल ात घेऊन, सामािजक िवपणन धोरणे य
आिण गटांवर ल क ि त करतात यांना यांचे वत न बदल यान े फायदा होईल. दुसरे,
सामािजक सम या ंची सामािजक -आिथ क मुळे अस याम ुळे, सामािजक िवपणन उप म
धोरणक या ना धोरणा मक बदल घडवून आण याच े अिधकार देतात याम ुळे सामािजक
िवपणन मोिहमा यश वी हो याची श यता वाढते.
तीन संक पना सामािजक िवपणन य ना ं या संघटनेला माग दश न करतात . थम, मोहीम
यश वी हो यासाठी ती ाहकािभम ुख असण े आव यक आहे. याचा अथ असा होतो क
लि यत े कांना सामािजक प रवत ना या ि य ेत सि य सहभागी मानल े जाते. दुसरे,
मोहीम आयोजक आिण लि यत े क यां यातील मू ये आिण िवचारा ं या सामािजक
देवाणघ ेवाणीवर ती बांधली गेली पािहज े. ही चचा सोशल माक िटंगमधील ऐि छक वत ना या
मह वप ूण संक पन ेवर क ि त आहे. ितसर े हणज े मोिहमा ंम ये दीघ कालीन धोरण असाव े जे
ता काळ आिण अ प-मुदती या यश िनद शकां या पलीकड े िव ता रत असेल. देखरेख,
अिभ ाय आिण मू यमापन यं णा यात समािव केली पािहज े. या या अंतिन िहत
भांडवलशाही या आधार े, सामािजक बदलासाठी ाहक ि कोनाला ो साहन दे यासाठी
सामािजक िवपणनावर टीका केली गेली आहे. असे असल े तरी, सकारा मक सामािजक
बदल िनमा ण कर यासाठी आिण िटकव ून ठेव यासाठी सामािजक िवपणन ही एक पसंतीची
प त हणून उदयास आली आहे.
४.३ जनस ंचार मा यमा ची काय
जनसंचार मा यमाची काय खालील माण े आहेत:
1. मािहती : आप या जवळ या वातावरणाब ल आिण संपूण जगािवषयी मािहतीच े
सतत सारण होत असत े. रहदारीचा खोळंबा अनेकदा रेिडओ चॅनेल ारे न दवला जातो,
टी ही अहवाला ं ारे हवामानासाठी काय म तयार केले जातात आिण शेअर बाजार आिण
राजक य प ांमधील श ु व यांसार या िवषया ंब ल या इतर बात या ही असतात . जे
वैयि क र या आप यावर प रणाम क शकतात .
2. करमण ूक: सारमा यम े दैनंिदन जीवनात ून आिण यातील आ हाना ंपासून सुटका
देतात. यात दश काला एका पया यी वा तवात िवसिज त कर याची मता आहे जी
वा तिवक जगा या ासांपासून मु असत े. हे य ना पुन जीिवत हो यासाठी एक
संि परंतु ता पुरता आराम देते.
3. सहस ंबंध: मा यम हे संदभा ारे दान केले या मािहतीच े आकलन कर यास
अनुमती देते. हे सामािजक िनयमा ंचे पालन कर यास मदत करते; मुलांचे सामािजक करण
करताना ; आिण घटना ंचा अथ लाव यासाठी एक चौकट दान कर याच े देखील याचे
उि आहे.
4. समीपता : यात दोन समाजा ंमधील अंतर कमी कर याची मता आहे. तं ानाम ुळे
जगात कोठेही कोणीही एकाच वेळी अनेक मा यमा ंम ये वेश क शकतो . उदाहरणाथ , munotes.in
Page 38
मा यमे आिण समाज
38 एखादा थेट पोट् स मॅच पाहतो ते हा, मॅच खेळ या जात असल े या टेिडयममधील
गद चा एक भाग अस याचा याला भास होतो.
5. सात य : सारमा यमा ंम ये बळ सं कृती आिण समान मू ये ठामपण े मांड याची
मता असत े. हे उदयो म ुख सामािजक घडामोड ना यमान करते आिण समाजाचा
पहारेकरी हणून भूिमका बजावत े.
6. ाहक वत णूक: जािहरात चा वापर कंप यांनी देऊ केले या उ पादनांची आिण
सेवांब ल लोकांना मािहती दे यासाठी एक साधन हणून केला जातो. यां याकड े यां या
जािहरात या स दया मक िकंवा भाविनक आवाहनासह ाहका ं या िनण यांवर भाव
टाक याची मता आहे. िविवध यासपी ठां ारे उ कृ त यमानता सहसा उ कृ त
पोचपावती आिण िन ा म ये पांतरीत करते, आिण यांची उपि थती कंपनीसाठी मोठ्या
न यात पांत रत करते.
7. एक ीकरण : जे हा समाजाच े वत न िनद िशत कर याची गरज असत े ते हा
लोकस ं येचे एक ीकरण होऊ शकते. याचा उपयोग यु ासाठी जनतेला एक
आण यासा ठी, काही नैितक मू यांना ो साहन दे यासाठी िकंवा िनवडण ुक या काळात
िविश राजक य िनण य घे यासाठी केला जाऊ शकतो . हे साव जिनक मोिहम े ारे अगदी
थेट केले जाऊ शकते िकंवा ते टी ही मािलका िकंवा िच पटा ंसाठी नैितक शेवट असल े या
अचेतन संदेशा ार े देखील केले जाऊ शकते.
४.४ जनस ंचार मा यमा ंचे िबघडल ेले काय
1. स यता : सा रत केले या मािहती या स यत ेशी सहसा तडजोड केली जाते कारण
चॅनेलला मोठ्या कॉप र ेट एज सी आिण राजक य प ांकडून िनधी िदला जातो जे या
मा यमा ंचा यां या वत: या उि ा ं साठी वापर करतात. साम ीवरील या म ेदारीम ुळे
सशु क बात या .साठी वा तिवक आिण मह वा या मािहतीचा याग झालेला आढळतो .
2. अस यता : जनसंचार मा यमाकड े सज नशीलत ेला धोका िनमा ण करणार े आिण
ीण करणार े आिण सां कृितक उ पादना ंचे माण कमी करणार े दलाल हणून पािहल े
जाऊ शकते. हणून, सं कृतीची िविश वैिश ्ये सामा यीक ृत आिण टाइपका ट करणा या
वाहा म ये थािनक भाषा आिण थािनक पैलू सहसा धो यात असतात . उदा. लोकि य
िसनेमा आिण गा या ंमधून देशी भाषा आिण लोकगीता ंचे अस यीकरण .
3. सनसनाटी : बनावट िकंवा बनावट मािहतीच े उ पादन सामा यतः T.R.P
वाढव यासाठी केले जाते. (टेिलि हजन रेिटंग पॉइंट) े कांना आकिष त कर यासाठी
सादर केले या साम ीला सनसनाटी बनवली जात े. हा पॅटन सव सारमा यमा ंवर िदसतो ,
पण ितथे जा त िजथ े िवशेषत: या वृ वािह या वारंवार िहंसाचार दाखवतात िकंवा
मनोरंजना या नावाखाली ‘ रअॅिलटी’ शोचे ि ि ट ंग करतात . प का रता मह वा या
बात या दे यावर कमी ल क ि त करते आिण सेिलि टी सं कृती आिण ग पाट पा
िटकव ून ठेव यावर ल क ि त करते. munotes.in
Page 39
सामािजक बदल आिण िवकास
39 4. अित-वा तव :: अित-वा तव : हे अितशयो प ूण परंतु अ यंत आकष क आिण
वा तववादी तपशीलवार जगाच े ितिनिध व करते. हे न कल आिण वा तव यां यातील
सीमारेषा अ प करते कारण यामुळे यात वतःला िवसिज त करणे सोपे होते. हे खरे
वाटते पण वा तवापास ून दूर असत े. समाजशा जॉन थॉ पसन यांनी सामािजक
पर परस ंवादा या मया िदत आिण संकुिचत व पाचा संदभ देत 'म य थ -अध संवाद' ही
संक पना मांडली. उदा. ि हिडओ िकंवा चॅट संदेश जे सामािजक पर परस ंवादाम ये गुंतवून
ठेवतात आिण तशी परवानगी देतात परंतु यावेळी या य ला वैयि क र या िकंवा
सव समाव ेशकपण े जाणून घेणे आव यक नसते.
5. यसनाधीनता : सावधिगरी न बाळगता जनसंचार मा यमाम य े बराच वेळ
घालव याम ुळे देखील य आिण अ य पण े यसन होऊ शकते.
6. सुरि तता : बनावट ओळख आिण ोफाइल तयार करणे, वैयि क मािहती फोडण े
करणे िकंवा िवकण े, संमतीिवना िवकण े, खोट्या यवसायासाठी डीप वेबवर वेश करणे
इ याद सह सायबर गु ांची सं या वाढत आहे. काही वेळा बनावट मा यमात ून
रा वादा या पात ेष सहज पसरतो . याम ुळे दिश त केले या साम ीचा मानिसक
आरो यावर प रणाम होऊ शकतो (उदा. दररोज दुःखद बात या पाहणे, याम ुळे नैरा य
येते) आिण य च े िनण य घे याचे कौश य , िवशेषत: यांना यां यासमोर सादर केले या
साम ीवर टीका कर याची मता नाही (उदा. मुले सुपरिहरो िच पट पाहतात आिण या
टंटचे अनुकरण करतात ).
४.५ समाजावर जनस ंचार मा यमाचा भाव
तांि क गतीमुळे िहंसक मनोरंजन अिधक माणात उपल ध झाले आहे. प रणाम आह े
दश कांसाठी आिथ क श ु व, िवशेषतः त ण दश कांनी िहंसक मा यम ितमा ंवर ल
क ि त केले आहे. अमे रकन घरांम ये टेिलि हजन दाखल झा यान ंतर काही काळान ंतर
िहंसक गु ांम ये ल णीय वाढ झाली. काही अ यासक आिण िनरी का ंचा असा िव ास
आहे क या दोघांम ये एक दुवा आहे. सामािजक िश ण िस ांत अनुकरण ि य ेवर जोर
देतो. आ मकता हे सामा यत : इतर य ला हानी पोहोचव याचा हेतू असल े या
कोण याही य च े वत न हणून वण न केले जाते. ही आ मकता िवशेषतः िहंसाचाराकड े
सतत पाह या या संदभा त या य वर हे कृ य केले जात आहे या य ला दुखापत
कर याचा हेतू असू शकतो िकंवा नसू शकतो .
मा यम पा ां या भाविनक अनुभवांचे िनरी ण क न मुले अनेक भावना ंची उ प ी आिण
कारण े जाणून घेऊ शकतात आिण यांना वारंवार यां याब ल सहान ुभूती वाटते. मुलां या
भाविनक कौश य िवकासावर मा यम उदासीनत े या दीघ कालीन भावावर कोणताही
अ यास नसला तरी, मुलां या िचंतांम ये ते योगदान देऊ शकत े याचे भरपूर पुरावे आहेत.
का पिनक आिण बात या दो ही दूरदश न त णांम ये दीघ कालीन भाविनक तणाव िनमा ण
क शकतात .
मा यमा ंमध्ये शरीराच े ल िगक करण भावशाली त ण मनावर प रणाम क शकते.
ि हडीओ गे स, िच पट , टी ही आिण गा या ं या िच णा ंम ये मिहला ं या शरीराच े munotes.in
Page 40
मा यमे आिण समाज
40 अनाव यक ल िगक करण क न मुलांना ौढ हो यास वृ केले जाते. या अवा तिवक
ितिनिध वाम ुळे त ण ौढांम ये शरीरा या िवकृतीम य े वाढ झाली आहे आिण स दया या
मु य वाहा या मानका ंची पूत ता कर यासाठी लाि टक सज री नेहमीपे ा अिधक
सामा य होत आहेत. आपण आरसा वापरतो आिण कधीकधी ल िगकत ेला बळकटी देणारी
मा यम े देखील वापरतो . न , अिवचारी , भाविनक , आि त , कमकुवत, हण म , िभ ा
आिण ल िगक व तू यांसार या ि या ंसाठीच े ि ट रयोटाइप िच पट , टेिलि हजन आिण
अगदी लहान मुलां या साम ीम य े यांचे थान शोधतात . दुसरीकड े, पु षांना वच ववादी ,
तक संगत, ह शार, शूर आिण ल िगक आ मक हणून दाखिवण े हे े कांना समाजातील
यां या वतः या भूिमकेब ल एक िवकृत क पना देते. हे िच ण केवळ टेिलि हजनम य ेच
नाही तर लोकस ं ये ारे मोठ्या माणावर वापर केले या पॉन म ये देखील आढळत े.
इतर भावांम ये भीती िकंवा घृणा िनमा ण होणे, बह िवध कामा ंमुळे ल कमी होणे, स य
आिण क पना पूरक यां यात वेगळे होणे आिण चुक चे रोल मॉडेल यांचा समाव ेश होतो.
सावधिगरी न बाळगता मा यमा ंचा वापर के याने भाविनक ितसाद कमी होणे, उदासीनता
वाढण े आिण अगदी नैरा य ये याची सम या उ वू शकते. वजन कमी कर या या
जािहरात या दा यांमुळे िनयिमत आहारासाठी एनज ि ं स, यूस, ीन टी िकंवा
तृणधा य े यासार या फॅड आहाराचा शारी रक आरो यावर होणारा भाव देखील हे प
क शकते.
४.६ िन कष
रेिडओ, दूरदश न, लोकि य संगीत आिण इंटरनेट ही सवा त शि शाली मन वळव याची
साधन े आहेत. ही मा यम े चंड भावशाली आहेत आिण यां यात िवधायक सामािजक
बदलाची भरपूर मता आहे. रचना मक सामािजक बदल सा य कर या या उ ेशाने
लोकांशी ाहक िकंवा नाग रक हणून वागणे यामधील रेषा काढणे समजणे कठीण आहे.
मा यम आिण सामािजक बदला या िस ांतांम ये भरपूर मता आहेत, परंतु यां याम य े
खूप कमतरता देखील आहेत. सामािजक बदला या आधी या ितमाना या या पलीकड े
जा यासाठी , संशोधनान े सामािजक बदलासाठी मा यमा ं या वापराम य े अिधक
पर परस ंवाद, पारदश कता आिण संदभ संवेदनशीलता वाढवली आहे. जरी मीिडयाचा
भाव अ य र या शोध ून काढण े, मोजण े आिण समजण े कठीण आहे, तरीही लोकां या
जीवनाची गुणव ा सुधार यासाठी चालू असल े या य ना ंम ये वापर यासाठी मीिडया हे
एक मह वप ूण साधन आहे.
४.७ सारांश
मोठ्या लोकस ं येपय त पोहोच या या मतेमुळे जनसंचार मा यम हे सामािजक
बदलाम य े एक भावी उ ेरक ठ शकते.
गे या काही वषा पासून, समाजशा जनस ंचार मा यमा या भावाच े िव ेषण करत
आहेत आिण यांनी या िवषयाला संबोिधत कर यासाठी अनेक मानक, सामािजक -
वै ािनक आिण गंभीर सं ेषण िस ांत मांडले आहेत. munotes.in
Page 41
सामािजक बदल आिण िवकास
41 िवकास सं ेषण िस ांत हे रा ा या िवकासासाठी िकंवा कोण याही गु हेतूिशवाय
साम ीम य े वेश करणा या लोकांना मदत कर यासाठी मा यमा ंचा वापर कर या या
क पन ेचे मूळ आहे.
लोक िनरी णा तून िशकली ग ेलेली मूलभूत परंतु शि शाली क पना सामािजक िश ण
िस ांतांना चालना देते
सामािजक िवपणन िस ांत हा एक आंतरिव ाशाखीय य न आहे यासाठी अनेक
पारंपा रक े ातील संशोधका ं या सहकाया ची आव यकता आहे.
रेिडओ, दूरदश न, लोकि य संगीत आिण इंटरनेट ही सवा त शि शाली मन वळव याची
साधन े आहेत. ही मा यम े चंड भावशाली आहेत आिण यां यात िवधायक सामािजक
बदलाची भरपूर मता आहे.
४.८
● जनसंचार मा यमाची काय आिण िबघडल ेले काय यावर चचा करा.
● ‘डे हलपम ट क युिनकेशन िथअरी ’ तपशीलवार सांगा.
● ‘सामािजक िश ण िस ांत’ आिण ‘सामािजक िवपणन िस ांत’ यांचे परी ण करा.
● समाजमा यमा ंचा समाजावर काय प रणाम होतो याचे िववेचन करा.
४.९ संदभ
Mehraj, Hakim Khalid, et al. “Impacts of Media on Society: A Sociological
Perspective.” Http://Www.ijhssi.org/ ,
https://jogamayadevicollege.ac.in/uploads/1586841455.pdf.
Kraidy, Marwan M. “Social Change and the Media.” ScholarlyCommons ,
https://repository.upenn.edu/asc_papers/328/.
munotes.in
Page 42
42 ५
स ा आिण असमानता
घटक रचना
५.० उि य े
५.१ तावना
५.२ स ा समज ून घेणे
५.३ असमानता समज ून घेणे
५.४ मीिडयाम य े वेश
५.५ असमानत ेिवषयी िभ न ीकोन
५.६ सारांश
५.७
५.८ संदभ
५.० उि े (Objectives )
मीिडया िव स ा आिण असमानता या संक पना समज ून घेणे.
मानवी जीवना या िविवध प ैलूंवर प रणाम करणा या श आिण यान ंतर या
असमानत े या प रणा मां या तपास या करण े.
५.१ तावना (Introduction)
प रवत न घडव ून आण यासाठी सारमा यम े हे एक भावी साधन अस याच े िदसून आल े
आहे. याने मानवाने कधीही क पनाही क ेली नस ेल अशा भिव यवादी समाजात मानवी
उ ा ंतीची सोय क ेली आह े. ानापय त अ ितब ंिधत व ेशामुळे सामािजक गितशीलता
सुलभ झाली आह े. हे एक सश साधन असल े तरी, ते उ च ू ीकोना ंमुळे देखील
जोरदारपण े भािवत आह े आिण यामुळे ते वारंवार बळ ितमानाच े िच ण करत े. जे हा
सामा य लोक कोणता मजक ूर पाहतात यावर िनय ं ण ठ ेव याचा अिधकार लोका ं या
छोट्या गटा या हातात जातो , ा बह तेकदा ीम ंत य असतात . याम ुळे असंतुलन
होऊ शकत े. या यवहारा या ा झाल े या लोका ंचे 'इतर' म ये पांतर होत े, प रणामी
अनेक तरा ंवर असमानता िनमा ण होत े. munotes.in
Page 43
स ा आिण असमानता
43 शतकान ुशतके सं ेषण असमानत ेचे िविवध कार आढळ ून आल े आह ेत. असमानत ेचे
अनेक कार पार ंपा रक त े िडिजटल शासना या स ं मणान ंतर िटक ून आह ेत, तर काही
कमी सु ा झाले आहेत. िडिजटल मा यमा या जगात , काही कारची असमानता वाढली
आहे (उदा. जगभरातील काही अिभन े यांचा भाव ) आिण काही नवीन आह ेत जस े क ,
िबग ड ेटा, पाळत ठ ेवणे आिण सोशल कोअ र ंग, अ गो रदिमक िफ ट र ंग आिण िनवड
इ यांदी व पाच े आह ेत. समकालीन सारमा यमा ंमधील वाढती असमानता आिण
मा यमा ं या प रणाम ह े सामािजक एकता धो यात य े याचा , बिह कार आिण उप ेि तपणा
िनमा ण हो याचा धोका िनमा ण होतो . या िवभागात आपण सारमा यमा ं ारे आिण
सारमा यमा ंमधील स ा आिण असमानता यावर चचा क .
५.२ स ा समज ून घेणे ( Understanding Power)
येथे, सामािजक स ेची या या गट िक ंवा सं थांमधील सामािजक स ंबंध हण ून केली
जाते, यात अिधक शि शाली गट िक ंवा सं था (आिण याच े सद य ) कमकुवत गटा या
कृती आिण यांचे िवचार िनय ंि त करतात . असा अिधकार सहसा साम य , संप ी,
उ प न , िश ण िक ंवा पद या ंसार या सामािज क ्या मौ यवान स ंसाधना ंम ये
िवशेषािधकार ा व ेश सूिचत करतो . मा यम स ा ही सहसा ितका मक आिण मन
वळवणारी असत े, ती या अथा ने क यात काही माणात वाचक िक ंवा दश कां या मनावर
भाव टाक याची मता असत े, परंतु यां या क ृत वर थ ेट भाव पडत नाही .
वृ मा यमा ंची ितका मक ताकद िकतीही असली तरी िकमान काही मा यम वापरकत
अशा फ ेरफाराचा ितकार क शकतील . याचा अथ असा होतो क ज े हा मीिडया
वापरकत अशा िनय ं णाच े व प िक ंवा प रणाम याब ल अनिभ असतात आिण या ं या
वत: या वत ं िनवडीब ल या ंचे मत बदलतात , जसे क ज े हा त े बात या घटक स य
िकंवा प का रत ेचा ीकोन व ैध िकंवा अच ूक हण ून वीकारतात त े हा मीिडया चे मानिसक
िनयं ण सवा त भावी असत े. सामािजक स ा आिण या या तीका मक घटका ंचा असा
अ यास स े या स ंकुिचत सामािजक िक ंवा राजक य ि कोना या पलीकड े जा याची
मागणी करतो .
"मा यम स ा " हा श द वार ंवार श चा द ु पयोग दश िवतो- हणज े, िविश मानक े, मानदंड
िकंवा मू यां ारे प रभािषत क े यानुसार, िविवध कार या बेकायद ेशीर िक ंवा अ यथा
अयो य श चा वापर िदसून येतो. उदा. मॅिन युलेशन, सामा यतः मा यम स ा
अ ॅ टम टचा नकारा मक कार मानला जातो , कारण म य थी क ेलेली मािहती अशा रीतीन े
संिद ध िकंवा अ प क ेली जात े क े कांचे ान आिण मत े नेहमी या ं या िहतासाठी
नसले या िदश ेने वळवली जातात .
५.३ असमानता समज ून घेणे (( Understanding Inequality)
साव जिनक स ं ेषणा या स ु वातीपास ून, असमानता ही मा यम े आिण स ं ेषणांचा एक
अि य साथीदार आह े. पारंपा रक मा यमा ंवर प पाती , वच ववादी िहतस ंबंधांना ो साहन
देणे, शि शाली औ ोिगक कॉप र ेशन या हाता त खूप जा त स ा एक करण े, तसेच
यां या िविवध े कांम ये मािहतीच े अंतर िनमा ण करण े ा कृती घडतात .अशी टीका munotes.in
Page 44
मा यमे आिण समाज
44 केली जात े. प का रत ेने यूज मम य े िलंग आिण व ंश भेदभाव तस ेच लोकशाहीम य े
वॉचडॉग हण ून या ं या थाना चा भाव टाकून, स ेत असल े यांना अन ुकूल असल े या
अनौपचा रक बात या िनवड मानका ं या वीक ृतीम य े योगदान िदल े आहे.
१९९० या दशका या उ राधा त ाथिमक िवतरण ल ॅटफॉम हणून इंटरनेटचा उदय
झा या या स ुमारास यातील बह त ेक असमानता कायम रािहली आिण यासोबत िडिजटल
राजवटीत नवीन असमा नता उ वली आह े. ानातील अ ंतर िडिजटल िवभागा ंम ये
पांत रत झाल े आह े, जािहरात च े उ प न सोशल न ेटविक ग साइट ्सकड े वळल े आह े,
याम ुळे पारंपा रक व ृ प का रत ेला आ हान िनमा ण झाल े आहे तसेच जागितक कॉप र ेट
म ेदारीन े मीिडया यवसाय याचबरोबर रा -रा य मीिडया िनयमन या दो हीप े ा जा त
कामिगरी क ेली आह े. िशवाय , अ गो रदिमक िनवड , पाळत ठ ेवणे, मोठा ड ेटा इ याद म ुळे
वग , िलंग, पैसा आिण िश णा या पार ंपा रक नम ु यांचे अनुसरण करणा या नवीन कार या
असमानता िनमा ण होत आह ेत.
असमानता ही िविवध व पा त अि त वात आह े, परंतु सवा त म ुख हणज े संप ी
िवतरण आिण ग रबी या दो हीम ये हा संबंध प आढळ ून येतो. िपयरे बॉड य ू य ांनी
खालील भा ंडवलाचा संदभ देत यातून िविवध कार या असमानत ेचे वग करण क ेले आहे.
1. आिथ क भांडवल- आिथ क संसाधना ं या व ेशाशी स ंबंिधत
2. सामािजक भा ंडवल- सामािजक स ंबंध आिण सामािजक करणाला ो साहन द ेणा या
सं था मक न ेटवक शी संबंिधत.
3. सां कृितक भा ंडवल- िश ण , बु ी, बोल याची श ैली िक ंवा पोशाख या ार े िमळवल ेली
कौश य े आिण ान या ं याशी स ंबंिधत.
अनेकदा, समाजातील व ंिचत थानावर असल े या य ना या ंची सामािजक ि थती
सुधार याची इ छा असत े, याला ‘सामािजक गितशीलता ’ हणतात . य या ि थतीतील
या बदलासाठी आिथ क भा ंडवल ाथिमक आधार आह े. आज या जगात , परवडणा या
दरात त ं ान आिण मािहतीपय त या व ेशामुळे या चळ वळीला अन ुमती िमळाली आह े.
तरीही , ितस या जगातील द ेशांत मा हे िच भय ंकर िदसत आह े कारण ग रबा ंना केवळ
इंटरनेट कने शनसाठी प ैसे ावे लागत आहे. मा यमा ंम ये गरीब आिण उप ेि त लोका ंचे
िच ण द ेखील अन ेकदा कृ ण वण िकंवा वंिचत सम ुदाय िक ंवा जात या संदभा त साचेब
केले जाते, परंतु य ात , िच ख ूप वेगळे असू शकत े. " य ना ंचा अभाव " िकंवा "सैल
नैितकता आिण म ध ुंदपणा" या कथना या दश नासह हा साचेब पणा आणखी गहन
झाला आह े.
िविवध वणा चे लोक, िद यांग, थला ंत रत, मिहला आिण LGBTQ+ य अन ेकदा
दुल ि त झा याम ुळे ढीवादी असतात . हॉिलव ूडमधील बह स ं य िद दश क हे पु ष आह ेत
आिण ते जातीय अस ंतुिलत िच पट बनवतात अस े िव ाना ंचे िनरी ण आह े. मूलभूत ह क
आिण वात ं यांनुसार सव मानव काय ान ुसार समान आह ेत. हा लोकशाही रा यघटन ेचा
पाया आह े; आंतररा ीय राजन ैितक स ंबंध या क पन ेवर आधा रत आह ेत; आिण ितसरी
इ टेट ( याय यव था ) ामु यान े समानत े या क पन ेवर आधा रत आह े. दुसरीकड े, munotes.in
Page 45
स ा आिण असमानता
45 आप या द ैनंिदन जीवनातील फरक अिधक प होऊ शकत नाही . य च े िलंग, वचेचा
रंग, वंश, सामािजक ि थती , वग , पैसा आिण उ प न आिण समानत े या म ूलभूत
अिधकाराला धोका िनमा ण करणा या इतर अन ेक कारणा ंमुळे यां याशी िनयिमतपण े
भेदभाव क ेला जातो .
५.४ मा यामा ंम ये वेश (Access to Media)
स े या अ यासात व ेश ही आणखी एक मह वाची स ंक पना आह े. आज या मािहतीय ु
समाजात, जनसंवादा या साधना ंवर िनय ं ण ठ ेवणे हा सामािजक श चा सवा त मह वाचा
िनकष आह े. खरंच, स े या आिथ क िक ंवा इतर सामािजक प रि थत यित र ,
सामािजक गटा ंना िविवध कार या साव जिनक , इतर भावशाली िक ंवा प रणामी वचन ,
जसे क सार मा यम , िश यवृ ी िक ंवा राजक य आिण कॉप र ेट िनण य घेणे या साठी
' वेश' मह वाचा ठरतो . हे लोक मा यमा ंचा वापर करतात ह े त य अस ूनही, यांचा सहसा
सृत साम ीवर थ ेट भाव िक ंवा िनय ं ण नसत े.
आधीच िवश ेषािधकार असल े या लोका ंम ये शै िणक आिण न ेटविक ग संसाधन े क ि त
क न , मा यम सामािजक असमानता वाढव याची हमी द ेतो. दुसरीकड े, 'टे नो-युटोिपयन '
ि कोन , सोशल मीिडयाला असमानत ेसाठी उपाय हण ून पाहतो , गरीब य ना
इंटरनेट ारे संसाधना ंम ये वाढीव व ेश दान करतो . 'िडिजटल िड हाइड ' ची संक पना
या िव ासान े े रत आह े क नवीन मािहती आिण स ं ेषण त ं ान समाजातील प ूव -
अि त वातील असमानता वाढवत े: याम य े गरीब लोका ंना वगळ यात आल े आह े, तर
ीमंत लोका ंना अिधक चा ंगला व ेश आह े. ारंिभक संशोधन , जे इंटरनेट वेशावर क ि त
होते, बह तेक िवकिसत रा ा ंम ये आयोिजत क ेले गेले होते, आिण अस े आढळल े क ,
बह सं य लोका ंकडे इंटरनेटचा व ेश होता , परंतु ल णीय माणात कमी िक ंवा खराब
कने शन होत े. वय, कौटुंिबक उ प न , शै िणक ा ी , इं जी भाष ेतील वीणता , अपंग व
आिण ामीण /शहरी थान ह े वारंवार येणारे अडथळे होते जे लोका ंना ऑनलाइन स ं ेषणात
वेश कर यास ितब ंिधत करतात .
िडिजटल िवभाजन े व तुतः मािहती या असमानत े या प रमाणाप े ा जा त आह ेत
यासवा चा जीवना या श यता ंवर प रणाम कर यासाठी िवभाजन सामा यतः अिधक
िव तृत करतात . ामीण भारता या स ंदभा त प रि थती अिधक वाईट आह े. अपुरी तांि क
साधन े हा भारतातील िडिजटल िवभाजनावर मात कर यासाठी पिहला आिण मोठा
अडथळा आह े. अपु या ता ंि क मा यमा ंमुळे तं ानात व ेश कर यात य ेणा या अडचण चा
ामीण सम ुदायांना सामना करावा लागतो कारण िडिजटल स ंसाधन े असमानपण े िवत रत
केली जातात . िडिजटल स ंसाधना ंची केवळ उपल धता भारतात इ ंटरनेटचा व ेश सुिनि त
करत नाही . इतर घटक जस े क आिथ क िवषमता द ेखील िडिजटल स ंसाधना ं या व ेशास
ितबंध करत े. सामािजक समथ न नेटवक नस याम ुळे, िवशेषत: मिहला आिण व ृ ांसाठी,
या संसाधना ंचा वापर कर यासाठी ान िमळव याच े साधन ामीण सम ुदायांम ये आढळ ून
येत नाही . या यित र , जात आिण वग यासारख े इतर सामािजक अडथळ े देखील उपेि त
समुदायांना पािठ ंबा नस यास कारणीभ ूत ठरतात . munotes.in
Page 46
मा यमे आिण समाज
46 ५.५ असमानत ेबाबत िभ न ि कोन (Different Approches to
Inequality)
िवचारधारा : ानाच े धोरणा मक िनय ं ण हा समजून घे यासाठी आव यक घटक आह े
आिण हण ूनच साम ीच े गंभीर वाचन मह वाच े आहे. या ाना या पलीकड े ‘सामािजक
आकलन ’ िकंवा ‘अ ॅिटट्यूड’ आहे यात सामािजक र या सामाियक क ेलेली पार ंपा रक मत े
असतात . मनोवृ ीचे िनयं ण िनण यावर याच कार े भाव पाडत े या माण े मािहतीच े
िनयं ण आकलनावर भाव टाकत े. इराक िव या य ु ाची वीक ृती, तसेच याआधी
क युिन टा ंिव शीतय ु , यां या व ैधतेवर आिण या यत ेवर आधा रत आह े, जे
सात यप ूण बात या ंम ये श ू आिण या या क ृत चे िच ण कस े केले जाते यावर आधा रत
आहे, जे यापक आिण अ प ितमा प करत े. 'एि हल ए पायस ', दहशतवादी ,
ह कूमशहा , अ य आ मकता , एखा ा या स ुरि तत ेला आिण कायद ेशीर िहतस ंबंधांना
संभा य धोका दश वतात.
जात: िव ाना ंनी अस े िनरी ण क ेले आहे, क भारतातील मा यम उ ोगान े बळ जात च े
वच व पािहल े आहे. अशा वच वाचा द ैनंिदन जीवनावर आिण य जगाचा कसा अन ुभव
घेतात यावर भाव टाकतात . शोिषत जात वर िह ंसाचार घडव ून आण यासाठी
सारमा यम े उ ेरक बन ू शकता त कारण ती लोकि य धारणा आिण स ं कृतीशी स ंबंिधत
बळ वचन लाद तात आिण आकार करतात . काहीव ेळा मा यम े, िवशेषत: िसनेमा आिण
टेिलि हजनचा उपयोग यथाि थती िटकव ून ठेव यासाठी एक साधन हण ून आिण ितकार
आिण ितपादनाच े मा यम हण ून केला जाऊ शकतो .
वांिशकता : जे हा ेसचे अहवाल बह स ं य वाचका ं या आवड शी ज ुळतात त े हा ेसची मन
वळव याची श वाढत े. युनायटेड ट ेट्स, युरोप आिण इतर य ुरोिपयनीक ृत देशांम ये
जे हा व ंश आिण जातीय सम या य ेतात त े हा ह े िवशेषतः खर े आहे. सन १९६० या
दशकात य ुनायटेड ट ेट्समधील नागरी ह क चळवळीपास ून ते १९८० या दशकात
युनायटेड िकं डममधील शहरी द ंगलीपय त वांिशक स ंघष हा बात या ंचा म ुख िवषय आह े.
समकालीन य ुरोिपयन राजकारण आिण मीिडया क हर ेजमधील दोन स वा त संबंिधत
सामािजक प ैलू आहेत: थला ंतर आिण एक ीकरण . वंश आिण व ंशावर आधा रत भ ेदभाव
दूर झाल ेला िदसत नाही . अ पस ं याका ंना "अंडर लास " हणून वग क ृत केले या
सामािजक -आिथ क ि थत म य े असमानत ेने ितिनिध व क ेले जाते. ते ब याचदा साचेब
केलेले असतात आिण यासंबधी या बात या ंम ये आिण लोकि य स ं कृतीत ग ु हेगार
हणून िचि त क ेले जातात , यातून आदश आिण प रप ूण अिभजात वगा चे एकांगी वण न
वाढवतात .
िलंग: आिथ क गती आिण प व ैचा रक बदल अस ूनही, बह सं य प कार प ु ष आह ेत
आिण मिहला ंना उ च स ंपादक य पदा ंवर अगदी कमी व ेश आह े. ि या ोत हण ून कमी
िव ासाह आहेत आिण प रणामी , कमी उ ृत के या जातात आिण व ृ िनवेदक हणून,
कमी बात या द े यायो य असतात . अलीकडील प ुरावे द श िवतात क िल ंगाशी स ंबंिधत
िडिजटल असमानता दोन म ूलभूत मागा नी आह े: एक हणज े कौश य आिण साम ी
उ पादन प त च े िलंग आिण दोन , तं ानाचा समाव ेश असल े या नोक या ंशी स ंबंिधत
िलंगब म बाजार ि या ं ारे ही असमानता िदसून येते. munotes.in
Page 47
स ा आिण असमानता
47 मीिडया आिण स ं ेषण स ं थांमधील ल िगक असमानता िडिजटल प रवत नात िटक ून आह े.
वेश, कौश य े, जीवन प रणाम , जीवनाची श यता आिण िल ंग याम य े असमानत ेचे अनेक
कार आह ेत. येक नवीन मािहती आिण स ं ेषण त ं ान नवीन असमानता िनमा ण
कर या या मत ेसह नवीन कारच े सामािजक िवघटन िनमा ण कर याचा धोका वाढवत े.
अ गो रदम आप या िव मान सामािजक तरीकरणाला या या सव अ याया ंसह बळकट
करतात . तसेच पाळत ठ ेव या या त ं ाना या बाबतीत , जे लोक िनरी ण करतात आिण
यां यावर पाळत ठ ेवली जात े यां याम य े चंड स ा असमतोल आह े.
पया यी ल िगकता असल े या य : िविच य ना समकालीन वचनात ून ब याच
काळासाठी वगळ यात आल े आहे. बह तेक पाि मा य द ेशां या धािम क आिण पारंपा रक
कल आिण या ं या िविच त ेला िवरोध याम ुळे यां या वतः या रा ा ंवर आिण या ं या
पूव या वसाहत वर भाव पडला आह े. समकालीन िपढीन े यां या 'वेगळेपणाच े' ितपादन
क न , आिण साम ी िनिम तीचा कणा द ेखील अस यान े, उपेि तांचे आवाज प ुढे नेले
आहेत. 'किमंग आउट 'साठी LGBTQ+ य ना वीकार या या बदल या डमुळे, ब याच
कॉप र ेट्सनी या ं या नवीन उप ेि त बाजारावर (आिण िहतिच ंतकांना) "गे- डली" ँड
हणून भांडवल कर याची इ छा य क ेली आह े. हे ँड या ं या ल िगक अिभम ुखतेकडे
दुल क न य ेकाला सामाव ून घे यासाठी मोिहमा चालवतात , तर काहीव ेळा ाहका ंना
आकिष त कर यासाठी आिण नफा िमळिव यासाठी नवीन िवल ण धोरण वापर याचा
स चा य न द ेखील होतो . या याच क ंप या आह ेत या ंची LGBTQ+ समुदाया ती
कमी सिह ण ुता आह े आिण अनेकदा स ंभा य LGBT+ कम चा या ंना नाकारतात , परंतु
लाखो पयाची कमाई कर यासाठी या ंची ितमा वापर यास ाधा य द ेतात.
वग : केवळ पाि मा य द ेशातच नाही , तर जगभरातील बह स ं य मा यम े ही कॉप र ेट
कॉप र ेट्स आह ेत तस ेच उ पादना या भा ंडवलशाही प ती त अडकल ेली आह ेत.
यावसाियक बात या ंचा भर कामगारा ंपे ा यावसाियक उ च ूंवर आहे. अथ यव थ ेत
कामगारा ंचे योगदान ग ृिहत धरल े जाते आिण याम ुळे दुल केले जाते, हे त य अस ूनही
मंदीसाठी या ंना दोषी ठरवल े जाऊ शकत े. अपवादा मक घटना ंम ये दुघ टना, शोषण ,
कारखा या ंमधील आरो य धोक े आिण इतर कोणतीही प रि थती यासाठी यव थापन
िकंवा मालक जबाबदार अस ू शकतात याकड े दुल केले जाते िकंवा कमी न दवल े जाते.
संप हे वारंवार साव जिनक -संबंध सम या हण ून िचि त क ेले जातात , परंतु अथ यव थ ेला
धोका नाही असे भासवले जात े. औ ोिगक स ंघषा मधील प रि थती , मुलाखती , कोट्स,
िवषय आिण क हर ेजची श ैली या ं या वण नात यव थापनाचा ीकोन बळ आह े.
कामगारा ंना े कांचे सद य मानल े जात नाही . कामगार , सव साधारणपण े, यां या न े यांशी
बाग िनंग या बात या िक ंवा संघषा या ितक ूल बात या ंिशवाय अ य कमी िदसत आह ेत.
जागितक तरीकरण : नताली फ टन (२०१६ ) ने मीिडया मा यम े आिण स ं ेषणा मधील
नव-उदारमतवादी िनयमा ं या िव ेषणात अस े िनरी ण क ेले आह े क पार ंपा रक
मा यमा ंनी नेहमीच वच ववादी िहत साधल े आह े. याचा प रणा म हणून सहभागा मक
लोकशाही , िनण य ि य ेला आळा बसला आह े आिण सामािजक िवषमत ेला कायद ेशीर
मा यता िदली आह े. इंटरनेट या आगमनान े ही असमानता नाहीशी झाली नाही , असे ितचे
हणण े आहे. उलट िवषमता िदवस िदवस वाढत आह े. गरीब रा ा ंपे ा ीम ंत रा े जा त
इंटरनेट वापरतात . िवकिसत जग अ य ंत िव त ृत आह े, याम य े जवळजवळ सव ीमंत munotes.in
Page 48
मा यमे आिण समाज
48 रा े इंटरनेट वापरतात , या बाबतीत िवकसनशील रा े खूप माग े आह ेत. िडिजटल
िड हाइडचा अ यास करणार े संशोधक िडिजटल त ं ानाचा सार आिण िडिजटली
म य थ जगात द ेश, देश आिण लो कांचा समाव ेश िकंवा वगळ यात योगदान द ेणारे िविवध
घटक या ं यातील स ंबंध समज ून घे याचा य न करतात .
५.६ िन कष ( Conclusion)
असमानता हणज े काय आिण ती कशी लाग ू केली जात े हे समज ून घेणे मह वाच े आहे.
मा यम व ेशा या दोन स ंभा य प रणामा ंम ये फरक क ेला गेला पािहज े: समानता जी
वतःच आिण वतःच े तीक आह े, आिण यामुळे यापक कार या असमानत ेवर याचा
संभा य भाव आढळ ून येतो. यािवषयी काही मागा नी मा यमा ंनी समानत ेची सोय क ेली
आहे. ाझील , चीन आिण भारत इ या ंदी सार या रा ा ंमधील कमी उ प न असल े या
लोकस ं ये या मोठ ्या लोकस ं ये या मा यमात व ेश असल ेला माट फोन या ं या
जीवनातील मह वप ूण प रवत नाचे ितिनिध व करतो . यां याकड े आता अ याध ुिनक
तं ान आह े जे बह धा ीम ंतां ारे वापर या जाणा या तं ानासारख े असत े.
उपकरणा ंचा ताबा, मीिडयाम य े वेश िक ंवा अगदी मीिडया सा रता ही वा तिवक
जीवनात असमानत ेम ये कोण याही बदलाची हमी नाही . जगाचा सारमा यमा ंवर कसा
भाव पडला याच े सवा त ठळक उदाहरण हणज े दि ण भारताच े उदाहरण . अ यंत कठोर
आिण ेणीब सामािजक स ंरचनांनी या नवीन मा यमा ंची वसाहत क ेली आह े. यांना
यातून जाती आिण े तेचे भेद ितिब ंिबत क ेले आहेत. सारमा यमा ंचा ाम ु यान े वैि क
दा यांवर जोर द ेऊन भाव पडतो , याला परक य स ंसाधना ंचा शोध सामाियक कर या या
कृत ार े समिथ त केले जाऊ शकत े.
५.७ सारांश (Summary)
मीिडया स ा ही सहसा ितका मक आिण मन वळवणारी स ंक पना असत े, या अथा ने क
यात काही माणात वाचक िक ंवा दश कां या मनावर भाव टाक याची मता असत े, परंतु
यां या क ृत वर थ ेट भाव पडत नाही .
मॅिन युलेशन, उदाहरणाथ , सामा यतः मीिडया पॉवर अ ॅ टम टचा नकारा मक कार
मानला जातो , कारण म य थी क ेलेली मािहती अशा संदी ध ितरक िक ंवा अ प क ेली
जाते, क े कांचे ान आिण मत े नेहमी या ं या िहतासाठी नसल े या िदश ेने हलवली
जातात .
पारंपा रक मा यमा ंवर प पाती , वच ववादी िहतस ंबंधांना ो साहन द ेणे, शि शाली
औ ोिगक कॉप र ेशन या हातात ख ूप जा त श एक करण े आिण या ं या िविवध
े कांम ये मािहतीच े अंतर िनमा ण करण े अशी टीका क ेली जात े.
ानातील अ ंतर िडिजटल िवभागा ंम ये पांत रत झाल े आहे, जािहरात च े उ प न सोशल
नेटविक ग साइट्सकड े वळल े आहे, याम ुळे पारंपा रक व ृ प का रत ेला आ हान िनमा ण
झाले आहे आिण जागितक कॉप र ेट म ेदारीन े मीिडया यवसाय आिण रा -रा य मीिडया
िनयमन या दो हीप े ा जा त कामिगरी क ेली आह े. munotes.in
Page 49
स ा आिण असमानता
49 िशवाय , अ गो रदिमक िनवड , पाळत ठ ेवणे, मोठा ड ेटा इ याद म ुळे वग , िलंग, पैसा आिण
िश णा या पार ंपा रक नम ु यांचे अनुसरण करणा या नवीन कार या असमानता िनमा ण
होत आह ेत.
िनयिमत लोक िनयिमत र या मीिडया वापरतात ह े त य अस ूनही, यांचा साम ीवर थ ेट
भाव िक ंवा िनय ं ण नसत े.
मनोवृ ीचे िनयं ण िनण यावर या च कार े भाव पाडत े या माण े मािहतीच े िनयं ण
आकलनावर भाव टाकत े.
वांिशक अ पस ं याका ंना ब या चदा साचेब केले जात े यािवषय या बात या आिण
लोकि य स ं कृतीत यांना गु हेगार हण ून िचि त क ेले जात े, जे आदश आिण प रप ूण
अिभजात वगा चे वण न वाढवत े.
जोपय त ि या ंना संघषा चे खुले व प िक ंवा मनोर ंजक अप ुरेपणा हण ून िचि त क ेले जात
नाही तोपय त, िलंग सम या ंना िकमान बात या ंचे मू य असत े.
अथ यव थ ेत कामगारा ंचे योगदान ग ृिहत धरल े जाते आिण याम ुळे यां याकड े दुल केले
जाते, हे त य अस ूनही म ंदीसाठी या ंना दोष िदला जाऊ शकतो .
५.८
● भारता या िवश ेष संदभा त मा यमा ंमधील श आिण असमानता तपासा .
● वेशा या म ुद् ांवर आिण असमानत े या िविवध ि कोना ंवर चचा करा.
५.९ संदभ (References )
Tuchman, Gaye. Women's Depiction b y the Mass Media - JSTOR .
https://www.jstor.org/stable/3173399.
Miller, Daniel, and Elisabetta Costa. 9 Inequality - JSTOR .
https://www.jstor.org/stable/j.ctt1g69z35.16.
Van Dijk, Teun a. “Power and the News Meida: By Teun A. Van Dijk.”
Kelsey's Anthology , 8 Apr. 2014,
https://kelseysanthology.wordpress.com/2014/04/08/power -and-the-
news -meida -by-teun-a-van-dijk/.
Trappel, Joseph (2019) ‘Inequality, (new) media and communications’,
in Josef Trappel (ed) Digital media inequalities: Policies against divides,
distrust and discrimination, pp. 9 -30, Goteborg, Nordicom
http://ww w.diva -portal.org/smash/get/diva2:1535713/FULLTEXT01.pdf
munotes.in
Page 50
50 ६
ा सिमशन - रसे शन मॉडेल
( ेपण- हण ा प )
घटक रचना :
६.० उि े
६.१. प रचय
६.२ हण िस ा ंत
६.३ अनेक संशोधन परंपरांचे अिभसरण
६.४ संशोधनाचा सव सामा य त वाची रचना
६.५ हण िस ांताची िस ी
६.६ रसे शन िस ांताची समी ा
६ .७ अंितम िवचार
६ .८ सारांश
६.९
६ .१० संदभ
६.0 उि े
१) रसे शन िस ांता या मु य त वांचे परी ण करणे.
२) रसे शन िस ांत या या उपल धी आिण टीकां या ीने समजून घेणे
६.१. प रचय
"मास क युिनकेशन" हा श द आप या वैयि क आिण सां कृितक जीवनातील िविवध पैलू
तसेच सामािजक संरचनांना सूिचत करतो . जनसंवादाच े िस ांत सामािजक घटना ंचे
प ीकरण आिण अंदाज लाव याचा य न करतात , तसेच लोक जनसंवादात कसे
गुंततात , या नुसार आप या जीवनात याची भूिमका आिण याचे प रणाम तपासतात .
संदेश मा यमा ंमधून वास करत असताना ते सतत ए कोड आिण डीकोड केले जातात .
िनमा ता यां या मा यमात संदेश आिण आदश पेरतो, जे े क डीकोड करतात . िभ न
े क सद य , दुसरीकड े, मीिडयाला वेगवेग या कार े डीकोड करतील , संभा यत : munotes.in
Page 51
ा सिमशन - रसे शन मॉडेल
51 िनमा या या इ छेनुसार नाही. या िवभागा त, आपण ा मॉडेल वाप न संदेश कसे
सा रत केले जातात ते पाह .
६.२ रसे शन िथअरी ( हण िस ा ंत)
हण िस ा ंत, याला अनेकदा े क िथअरी िकंवा वाचक हण िस ा ंत हणून ओळखल े
जाते, जी टुअट हॉलन े १९७३ म ये िवकिसत केली होती. े क यां या वत: या
जीवनातील अनुभवां या आधार े यांना जी काही साम ी देऊ केली जाते ते पाहतील आिण
समजून घेतील या आधारावर याची थापना केली गेली आहे. य ना यां या
वातावरणात ून िशकल े या मूलभूत त वांचा आिण क पना ंचा वापर क न सादर केलेले
ान समजत े. प रणामी , येक य समान मािहतीचा वेगळा अथ लावू शकते. साम ी
समान असूनही, येक य वतःम य े वेश केले या भावना , संदभ आिण दुवे यां या
सामािजक प रि थतीन ुसार भािवत होते.
सं ेषण ि या खालील माण े आहे: आपण पाहतो क संदेशाचा ोत िकंवा ेषक यां या
क पना एि ट करतो आिण कोण याही सं ेषणाम य े इि छत ा क या पय त पोहोचवतो .
सं ेषण समजून घे यासाठी , ा कता ते डीकोड करतो .
ए कोड : ए कोिड ंग ही िवचार आिण भावना ंचे लेखन, बोलण े, कला, संगीत, सांकेितक भाषा
आिण हावभाव या मा यमात पांत रत कर याची ि या आहे जेणेक न इतर य
अिधक मूत मागा नी एखा ा क पन े माण े अमूत काहीतरी समजू शकेल. संदेश ए कोड
करणा या य न े याने िनवडल े या मा यमा ं ारे ा कता यांचा संदेश यो य र या
समजेल क नाही हे तपासल े पािहज े. लेखन हे सवा त ठोस आहे कारण ते एकमेव मा यम
आहे जे गैरसमज िकंवा चुक चा अथ लाव याची श यता दूर करते.
डीकोड : डीकोिड ंग ही संदेशाची साम ी समजून घे याची आिण िच हे आिण िच हा ंचा अथ
डीकोड कर याची ि या आहे (उदा. अ रे ही वनीला िनयु केलेली िच हे आहेत). या
चॅनेल ारे संदेश पाठिवला गेला होता ते संदेश कसे डीकोड केले जाते हे िनधा रत करेल.
शाि दक /अशाि दक संकेतां ारे सं ेिषत केलेले संदेश ा क या ारे ेषका या हेतूपे ा
वेग या प तीन े डीकोड केले जाऊ शकतात . जे हा संदेश ा करणार ्या य ला वय,
िलंग, धम , वंश, वंश, राजक य िवचार , वग , सं कृती, मनःि थती आिण भाविनक ि थती
इ याद चा अडथळा असतो , ते हा अशी सम या य ेऊ शकते.
ेषक आिण ा कता यां यातील सं ेषण दोनपैक एका मॉडेलम य े वग कृत केले जाऊ
शकते:
समिमत मॉडेल: हे ा समीटर आिण रसी हरला याच कार े मािहतीची देवाणघ ेवाण
करते. यांत दो ही बाजूंनी सि य सहभाग आव यक असतो . उदा. दोन य मधील
संभाषण असमिमत मॉडेल सं ेषणाच े वण न करते याम य े ेषक मािहती सा रत करतो ,
ा क या स मािहती ा होते, परंतु ेषक ा क या ने कोणताही अिभ ाय दान
कर याची अपे ा करत नाही आिण सं ेषण च पूण होते. या संबंधात ेषक सि य
सहभागी आहे, तर ा कता एक िनि य सहभागी आहे. वृ प े, उदाहरणाथ , िनयिमतपण े munotes.in
Page 52
मा यमे आिण समाज
52 मािहती कािशत करतात , परंतु वापरकत विचतच अिनवाय याभरण सादर कर यास
बांधील असतात .
अनेक पया यांसह, संदेशाचा िविवध कार े अथ लावला जाऊ शकतो . प रणामी , मीिडया
कंप या आिण इतर लॅटफॉम यां या ाहका ंचे सामािजक संदभ अिधक चांग या कार े
समजून घे यासाठी ेस रीिलझ , जािहराती , फॅन लेटस आिण मेसेज बोड , पुनरावलोकन े
यासारखी साधन े वापरतात , यांना तीन ेण म य े िवभागल े जाऊ शकते.
बळ वाचक - या कारच े े क पुढील प ीकरणाची गरज न पडता साम ीचा संदेश
समजून घेतात आिण वीकारतात . उदाहर णाथ , जर पालका ंनी मुलाला अ यास कर यास
सांिगतल े, तर मुलाला ते समजत े आिण कोण याही अित र िनद शांची आव यकता न घेता
ते करते. उदाहरणाथ , का पिनक साम ीम य े, दु पा ाच े भयावह व प लगेच समजल े व
ि वकारल े जाते.
चोरबंदळ वाचक - या कारात , े क हे जाणतात क साम ीची कृती नैितक ्या संिद ध
आहे, परंतु ते पवा न करता ते वीकारतात कारण यांना िव ास आहे क यासाठी एक
तक आहे. वाटाघाटी केलेले े क यां या वैयि क समज ुतीशी तडजोड करतात िकंवा
वाटाघाटी करतात क वत न, जे अ यथा िनिष मानल े जाईल , अिधक चांगले काय करते.
उदाहरणाथ , िच पट आिण ि हिडओ गेमम य े, नायक खलनायका या जीवनाचा पाठलाग
करत असतो .
िवरोधी वाचक - जे िदले गेले आहे याब ल ो या ंना सहन होत नाही कारण ते यां या
संपूण िव ास णालीला िवरोध करते. साम ी नैितक ्या चुक ची, भाविनक ्या
ासदायक , अनाव यक ौढ साम ी , िहंसाचार , धािम क भावना दुखावणारी , राजक य
भूिमका असण े इ यादी कारण े िविवध असू शकतात . कॉमेडीम य े वापरल ेले धािम क घटक,
उदाहरणाथ , सहसा वीकारल े जात नाहीत.
पूव गामी िस ांताचा प रणाम हणून, हे प आहे क साम ी िनमा ता या अनेक पैलूंचा
िवचार क शकतो परंतु िति या ं या प रणामाचा अंदाज कधीच सांगू शकत नाही कारण
िति या कालांतराने आिण वेगवेग या सामािजक संदभा म ये बदलतील .
६.३ अनेक संशोधन परंपरांचे अिभसरण
े क आिण मा यम यां यातील या या मक पर परस ंवाद, याचा यापक मानवव ंश
िव ाना या ेमवक म ये अथ लावला जातो, तो े कां या वागत अ यासाचा क िबंदू
आहे. रसे शन अ यासाच े ेय एकाच उ प ीला देणे चुक चे ठरेल आिण यां या
सु वातीची वेळ देखील मह वाची मॉडे स कशी प रभािषत केली जाते यावर अवल ंबून
असत े.
१९७० या दशका या उ राधा त एक यापक बह िव ाशाखीय सामािजक िव ान
ि कोनाचा भाग हणून रसे शन अ यासाकड े अनेक माग एक आले. यापैक एकाला
सं कृती िनिम ती आिण पुन पादन तं ात रस होता. टुअट हॉलन े मजकूर आिण
े कांचा अ यास एक कर यासाठी ए कोिड ंग आिण डीकोिड ंगची जोडल ेली त वे सादर munotes.in
Page 53
ा सिमशन - रसे शन मॉडेल
53 केली. " यि करण ," ए कोडर /िनमा ता आिण डीकोडर / रसी हर या थाना ंदर यान
थािपत केले या समिमती /असमिमतीच े अंश (समतु य संबंध हणूनही ओळखल े जाते),
सं ेषणा मक देवाणघ ेवाणीम य े "समज" आिण "गैरसमज " ची त िनधा रत करतात .
मीिडया ंथां या वैचा रक आिण सं था मक पैलूंपासून अगदी संभा य सि य , परंतु
'अ य ' लोकां या भूिमकेकडे जोर िदला गेला. यामुळे वच ववादी िवचारधारा बंध,
सां कृितक सा ा यवाद बंध आिण राजक य अथ यव थ ेचा ि कोन यासार या
वच ववादी िस ांतां या समालोचनाचा भाग हणून ितरोधक े कांवर ल क ि त
कर यात आले.
उ र-संरचनावादाकड े वळ याम ुळे मजकूर िव ेषणाचा बळ 'संरचना मक ीकोन ' न
झाला. इकोचा १९७९ चा "वाचका ंची भूिमका" हा िस ांत एकाि मक ीकोनातील मु य
मजकूर बनला . लोकि य सं कृतीकड े ीवादी ीकोना ंमुळे सां कृितक िस ांताम य े
े कां या वारंवार अपमािनत ( हणज े ीवादी ) भूिमकेचा पुनिव चार कर याची परवानगी
िदली जाते. प रणामी , उ कृ आिण वाईट, 'पुि लंगी' आिण ' ीिल ंग' शैल मधील सीमार ेषा
पु हा रेखाट या जातात . प रणामी , उपेि त ो या ंवर ल क ि त करणे हे या लोकांचे
पुनमू यांकन िकंवा आवाज दे याब ल या संभाषणासाठी क िबंदू बनले यांना पूव
सामा य िस ांताने दुल केले होते.
६.४ संशोधना या सव सामा य त वाची रचना
सािह याचा परंपरागत सं ह या या िव नवीन लेखनाच े िव ेषण आिण मोजमाप केले
जाते याला संशोधन िस ांत हणून संबोधल े जाते. े क अ यासाम य े, संशोधन कॅनन
खूपच लहान आहे आिण े कांना समजून घे यासाठी केले या संशोधनाच े समथ न
कर यासाठी संदभा चा वारंवार वापर केला जातो. िशवाय , रसे शन िस ांताचा एक कॅनन
ंथ पूव ानावर आधा रत आहे. जरी मागील मजकूराचा लेखाजोखा मह वाचा असला
आिण िस ांता या यशात योगदान िदले असल े, तरी ते संक ण आिण संिद ध आहे, आिण
ते हाती घेतले या संशोधनातील िविवधता कमी करते. उदाहरणाथ , ीवादी े क
रसे शन अ यास हे व ती िकंवा उपेि त हो या या भीतीन े समािव केले जात नाहीत
कारण ते मु य वाहातील वागत िस ांत अ यासापास ून िवचिलत होतात .
६.५ हण िस ा ंताची िस ी
उ पादन , मजकूर आिण संदभ िव ेषणाम य े े कांब ल अनेक संिद ध गृिहतकं बांधली
गेली असली तरी, हे अलीकड ेच ओळखल े गेले आहे क े क या गृिहतका ंम ये बसू शकत
नाहीत कारण अनेक मा यम िस ांतांची वैधता स या या अनुभवज य े क संशोधनावर
अवल ंबून आहे जे चालू आहे िकंवा भिव यात आयोिजत केले जाईल . सवा त मह वाच े
हणज े, रसे शन अ यासा ंनी असे े क ओळखल े आहेत यांना धोरण आिण
िस ांताम य े आतापय त दुल केले गेले होते, वगळल े गेले होते आिण गृहीत धरले गेले
होते. munotes.in
Page 54
मा यमे आिण समाज
54 पूव , असे गृहीत धरले गेले होते क मीिडया भाव एका रेखीय प तीन े िनि य े कांना
अथ सं ेषण क न काय करतो आिण े क हे एकसंध, िनिव वाद व तुमान आहेत. तथािप ,
ते हापास ून हे थािपत केले गेले आहे क े क अनेक कार े डीकोड करतात (बह वचन
डीकोिड ंग), यांची सां कृितक पा भूमी मह वाची असत े आिण ते िनयिमतपण े मजकूर
वाचनाशी असहमत असतात /आशु शकतात .
६.६ रसे शन िस ा ंताची टीका
या े ातील सवा त ती समी का ंपैक एकान े केला आहे क 'मु े क िविवध
मागा नी मजकूर कसे वाचतात '. एकेकाळी े क नाहीस े हो याचा धोका होता असे मानल े
जात असताना आता हा मजकूर धो यात आला आहे. िफ क े जे. (१९८९ ) यांनी
"सेिमऑिटक लोकशाही " या बह चिच त अिभ य चा शोध लावला या या अित िकंवा
"अभ तृि वाद " ब ल या यां या िचंतेला ितसाद हणून. आँग I. िनरी ण करता
ये याजो या समानता वगळ या या संबंधात या य ेतील िभ नत ेवर भर दे यावर टीका
करतात , तर कॉन र जे. जसा दावा करतात क अनेकदा 'सि य े क' संशोधनाम ुळे
मजकूर पूण पणे ीस पडतो .
मु य वाहातील संशोधना या वापरामुळे िस ांत रेषीय अस यास ितबंिधत केले आहे,
पया यी डेटाचे संकलन आव यक आहे. टी ही मािलका ंवरील मिहला दश कां या िति या
िवचारात घेत या जात अस या तरी पु ष दश कां या िति या िवचारात घेत या जात
नाहीत ; रेिडओ, ओटीटी लॅटफॉम , वृ प े आिण यासार या इतर मा यमा ं या तुलनेत
टी ही साम ी या ितसादाच े मोठ्या माणावर संशोधन केले जाते; ौढ े कां या
हणाब ल मािहती सहज उपल ध आहे परंतु त ण े कां या हणांबाबत िततक मािहती
नाही; फंडो स ने एका िविश साम ीब ल यांची आवड य केली आहे परंतु साम ी
पाहणा या लोकां या कंटा यावर फारशी नाही; प रणामी , मजकूर-वाचक इंटरफेसवर
समिमतीयपण े िभ न मागा नी पोहोच यासाठी , संशोधन िन कषा म ये िविवधता समािव
करणे आव यक आहे.
असे िदसून आले आहे क े क सद या ंना यांनी आ मसात केले या साम ीवर िचंतन
कर यासाठी , िववाद कर यासाठी िकंवा स यािपत कर यासाठी खूप कमी वेळ असतो .
पािह या जाणा या मजकुरा या भावन ेशी संबंध असतो . याचा प रणाम काहीव ेळा गंभीर
मािहती या सनसनाटी , रोमँिटक, सरलीक ृत िकंवा ु लक आवृ ीम य े होऊ शकतो .
इतर, दुसरीकड े, असा दावा करतात क साम ी कमीतकमी या िवषयाची जाग कता
वाढवत े. क या व पात संबोिधत कर यासाठी अयो य वाटणा या आशयाच े
िनज तुक करण कर याची सम या देखील आहे, याम ुळे े क गंभीर िकंवा भयंकर आशय
इ छूक, आशावादी िकंवा आदश वादी ीकोनात ून पाह शकतात आिण स याची ी गमावू
शकतात .
६ .७ अंितम िवचार
आकलना या ीने, हण िस ांत समजण े कठीण आहे कारण येक मन वा तिवकत ेचा
वेगळा अथ लावते. सम या ितरोधक आवाज , संदिभ त ए बेडेड े क िकंवा िभ न वाचन munotes.in
Page 55
ा सिमशन - रसे शन मॉडेल
55 असो, कोणतीही एक परंपरा िकंवा े कां या संशोधनाच े ओझे सहन क शकत नाही.
संदेश ा करताना , एकट्या य कड े वच व, िवरोधी आिण वाटाघाटी िति या ंचे
िम ण असू शकते. या यित र , एखा ा मोठ्या योजन ेम ये सव चल ीकोना ंचा
समाव ेश असल े या भ य णालीचा पाठपुरावा क शकत नाही कारण अशी मॉडे स
सहसा घटवादी आिण काया मक असतात . े कांचा िनण य काही काळासाठी यो य असेल,
परंतु वेळ िनघून जाईल तसे तो बदलू शकतो.
६ .८ सारांश
हण िस ा ंतमागील गृहीतक हे आहे क े कांना कोणतीही साम ी दान केली जात
असली तरी ते यां या वतः या जीवनातील अनुभवांवर आधा रत ते पाहतील आिण
याचा अथ लावतील . सं ेषण मॉडेलनुसार ा समीटर संदेश ए कोड करतो आिण
ा कता तो डीकोड करतो . १९७० या दशका या उ राधा त एक यापक
बह िव ाशाखीय सामािजक िव ान ि कोनाचा भाग हणून रसे शन अ यासाकड े अनेक
माग एक आले. उदाहरणाथ , संरचनावादी , पो ट- चरिल ट आिण ीवादी हे सव
कारच े संरचनावादी आहेत.
रसे शन अ यासा ंनी असे े क ओळखल े आहेत यांना पूव दुल ि त केले गेले होते,
वगळल े गेले होते आिण धोरण आिण िस ांताम य े गृहीत धरले गेले होते. े क रसच
कॅनॉनचा अ यास करतात आिण रसे शन िस ांताचा एक कॅनन मजकूर आधी या
मजकुरा या ानावर आधा रत असतो .
संशोधनाम य े िविवधता एकि त कर यासाठी , अ-रेषीय प त घेणे आव यक आहे.
मह वप ूण मािहतीचे सनसनाटी , उ कष , सरलीकरण आिण ु लक करण या सव श यता
आहेत. आकलना या ीने, रसे शन िस ांत समजण े कठीण आहे कारण येक मन
वा तिवकत ेचा वेगळा अथ लावते.
६.९
● रसे शन िस ांताची मु य वैिश ्ये प करा.
● संशोधन परंपरांचे अिभसरण , संशोधन कॅननचे बांधकाम यावर चचा करा.
● रसे शन िस ांताची उपल धी आिण समी ा यांची तपासणी करा.
६ .१० संदभ
● Livingstone, S (1998): Relationships between media and audiences:
Prospects for future audience reception studies. In Liebes, T., and
Curran, J . (eds).
● ‘Media, Ritual and Identity: Essays in honor of Elihu Katz’, London,
UK : Routledge, 1998, pp. 237 -255. munotes.in
Page 56
मा यमे आिण समाज
56 ● McQuail’s Mass Communication Theory:
https://us.sagepub.com/sites/default/fil es/upm -
binaries/67529_McQuail_ Mass_Communication_Theory_Chapter_4.pdf
● Communication Theory: available at
https://www.communicationtheory.org/reception -
theory/#:~:text=The%20reception%20theory%20concept%20points,of%2
0the%20text%20or%20screen
munotes.in
Page 57
57 ७
िस ा ंत-अिधकारवादी , उदारमतवादी
घटक रचना :
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ लोकशाहीच े उप-समूह
७.३ अिधकारवादी िस ा ंत
७.४ उदारमतवादी िस ा ंत
७.५ उदारमतवाद आिण मा यम धोरण
७.६ नवउदारवाद
७.७ िन कष
७.८ सारांश
७.९
७.१० संदभ
७.० उि े (Objectives )
● जनसंवादाच े िस ा ंत समज ून घेणे
● मा यम धोरणावरील होणा या प ती आिण भावा ंचे परी ण करण े
७.२ तावना (Introduction )
पा ा य लोकशाहीमधील मा यम धोरणास ंबंधीचे बह तेक वादिववाद ह े ेस या मानक
धारणा ंवर आधा रत असतात . िव ाना ंचे िनरी ण आह े क सारमा यमा ंम ये चंड मािहती
दे याची श आह े, याचा लोकशाहीवर प रणाम होतो . लोकशाही समाजात , सरकारवर
ल ठ ेव याची आिण याला लोका ं ती उ रदायी बनव याची जबाबदारी मा यमा ंची असण े
अपेि त असत े. सारमा यम े देखील जनता आिण राजक य न ेते यां यात सारक हण ून
काम करतात . मा यमात ून तो लोका ंचा आवाज आिण अ याचा रत गटा ंची भूिमका करतो .
जे हा सारमा यमा ंना होणारा कोणताही धोका हा लोकशाहीला धोका मानला जातो .
लोकशाहीच े पालन न करणा या देशांम ये, लोकशाही अिभन े याऐवजी सारमा यमा ंचा munotes.in
Page 58
मा यमे आिण समाज
58 वापर क ेला जातो . या स ंबधीचा ह क ूमशाही िस ा ंत, वातं यवादी िस ा ंत, सामािजक
जबाबदारी िस ा ंत आिण सोि हएत मीिडया िस ा ंत हे ेस/मा यमा ंचे 'मूळ' चार िस ा ंत
आहेत. हे येक आिथ क आिण राजक य प रि थती या िविश स ंचाला लाग ू होतात,
दुस या श दा ंत, ते ामु यान े मालक आिण िनय ं णा या सम या हाताळतात . या िवभागात
आपण अिधकारवादी िस ा ंत आिण वात ं यवादी िस ा ंत हाताळ ू आिण या मा यम
धोरणा ंवर कसा प रणाम होतो याच े या घटकात परी ण क या .
ेड िसबट , िथओडोर पीटरसन आिण िव बर ॅम, यांना स ंवाद िस ा ंतवे े हणून
ओळखतात . यांनी मा यम यव थ ेचे वग करण कस े कराव े यासाठी पाया घातला .
१९५६ म ये इिलनॉय िव ापीठान े िस क ेलेले ‘फोर िथअरी ज् ऑफ द ेस’ हे यांचे
पु तक जनस ंवाद िस ा ंतांसाठी एक मह वाचा स ंदभ आहे. पु तका या ल ेखकांनी ेस या
िविवध कारा ंवर काश टाकला , याचा या ंना िव ास आह े क ती जगभरात अि त वात
आहे. सामा य िस ा ंत इतर स ं ेषण िस ा ंतांपे ा िभ न आह ेत. ते काहीव ेळा पा ा य मास
मीिडया िस ा ंत हण ून ओळखल े जातात कारण त े केवळ वै ािनक प ीकरण आिण
अंदाजांवर आधा रत नाहीत .
७.२ लोकशाहीच े उप-समूह (Sub-groups of Democracy )
लोकशाहीच े दोन म ूलभूत उपसम ूह आह ेत: ते िकमानवादी आिण कमालवादी हण ून
ओळख ले जातात . मा यमा ंचा सू म गट लोकशाहीवर एक णाली हण ून ल क ि त
करतो , याम य े समाजातील ौढ नाग रका ंना या ं या पस ंती या न े याला मतदान
कर याचा अिधकार असतो . कमालवादी या य ेम ये सामािजक आिण आिथ क मू ये
समािव आह ेत जस े क मािहती ा कर याच े आिण द े याचे वात ं य, सहवासाच े
वातं य, समान स ंधी याचसोबत राजक य म ू यां यित र ेस वात ं य. लोकशाही हा
शासनाचा एक कार आह े याम य े लोका ंना या ं या पस ंती या न े याला मतदान
कर याचा अिधकार आह े असे मत आह े. हे साव जिनक वादिववादा ंम ये समान सहभागा ार े
देखील व ैिश ्यीकृत आह े, या ार े गंभीर िनण य घेतला जाऊ शकतो . भावीपण े
लोकशाहीची या या "लोकां ारे, लोकांसाठी आिण लोका ं ारे चालवल ेले शासन " ही
लोकां या शासनात सहभागी हो या या मत ेचा संदभ देते.
७.३ अिधकारवादी िस ा ंत (Authoritarian theory )
लेटो या त व ानान े जनस ंवादा या ह क ूमशाही िस ा ंताला (४०७-३२७ ईसापूव ) ेरणा
िदली. जे हा मु णालयाची थापना झाली , ते हा इंि लश स ाटा ंनी से सॉ र ंग, परवाना , कर
आकारणी आिण कायद े क न ही रणनीती वापरली . हे सार मा यमाच े एक मानक
त व ान आह े, याम य े मा यमा ंवर रा ीय स ा आिण अिधकारान े भाव टाकला जातो
तसेच यावर मात क ेली जात े. तथािप , मा यमा ंनी अिधका या ं या इ छ ेचा आदर क ेला
पािहज े याचा रा य िक ंवा स ाधारी वगा या थ ेट िनय ं णाखाली न राहता वतः या
इ छेनुसार काय केले पािहज े. ेस आिण मीिडया वत ं पणे काय क शकत नाहीत आिण
यां या काया वर से सॉर के याचा आरोप केला जातो . munotes.in
Page 59
िस ांत-अिधकारवादी , उदारमतवादी
59 ह कूमशाही शासना ार े ह कूमशाही िस ा ंताचा ाम ु यान े वापर क ेला जातो , परंतु तो
लोकशाही आिण ह क ूमशाही दो ही रा या ंम ये आढळ ू शकतो . सारमा यम े या स ंदभा त
बह सं य िक ंवा बळ गटा ंचा अपमान िक ंवा िवरोध क शकत नाहीत . ह कूमशाही
िस ांताम य े मा यमा ंनी शासका या अधीन राहण े आव यक आह े. असे मानल े जाते क
जर रा ीय मािहती पसरली तर ती रा ीय स ुर ेला धोका िनमा ण क शकत े. यामुळे या
क पन ेनुसार, यु े आिण स ंघषा सार या प रि थतीत , रा य मा यमा ंवर िनय ं ण ठ ेवते
कारण रा य व ैयि क अिधकारा ंपे ा मोठ े मानल े जाते. यात अंतग त िकंवा बा प रि थती
देखील असू शकतात . या कार या प रि थत म य े, लोकशाही शासन द ेखील एकम ेव
पया य हण ून ही रणनीती िनवडतात . सामािजक समतोल आिण थ ैय राख यासाठी त े
आव यक आह े असा दावा क न त े काय प ती तक संगत करतात , तरीही
अ पस ं याका ं या ि कोनावर ब ंदी घातली जात नाही जोपय त ते अिधका या ं या
साम या ला धोका द ेत नाहीत . युनायटेड िकंगडम आिण भारताम य े 'अिधक ृत गुिपते
कायदा ' या ती त ेने लागू केला जातो त े याच े एक उदाहरण आह े.
ेसकड े एक भय ंकर श हण ून पािहल े जाते. याचा उपयोग रा यक या ची श मजब ूत
कर यासाठी आिण वाढव यासाठी क ेला जातो . इतरांना नाकारताना काही मीिडया
अिधकार आिण परवान े देऊन अिधकारी मा यमावर िनय ं ण ठ ेवतात. मा यमा ंना संिद ध
अिधकार िदल े जातात , ा प कारांनी से सॉरिशप माग दश क त वा ंचे पालन न क े यास
यांचे नुकसान होत े. अ यंत टोकां या करणाम य े यांचा परवाना अिधकारी र क
शकतात .
संवेदनशील बाबी लोका ंसमोर विचतच चिच या जातात िक ंवा फ बात या ं या
सरणा म ये यांचा उ ल ेख केला जातो . राजक य स े सॉरिशप , ल करी स े सॉरिशप ,
धािम क से सॉरिशप , आिथ क से सॉरिशप आिण स े सॉरिशपच े इतर कार अि त वात
आहेत. तथािप , सव स ावादा या उलट, त व ान एकसमान आिण रा ीय स ं कृतीला
ो साहन द ेत नाही .
अिधकारशाही िस ा ंताची व ैिश ्ये
सरका र आिण अिधका या ंचे मा यमा ंवर प ूण िनय ं ण असत े. िनयं ण थािपत
कर यासाठी िविवध व पात श वापरली जात े.
शि शाली अ पस ं याक िक ंवा बह स ं याका ं या अिभजात वगा ारे शािसत .
शासन आिण धोरणा ं या स ंदभा त स ाधारी िक ंवा वच व असल े या गटा ंवर टीका
कर याची मीिडया ला श नाही , अशा कार े कािशत क ेली जाऊ शकणारी साम ी
मया िदत करत े.
स ाधारी प ा ंना कोण याही व पात नाराज क शकत नाही . जे अपमान करतात
यांना धमकावल े जाते आिण िश ा क ेली जात े. munotes.in
Page 60
मा यमे आिण समाज
60 परवाना द ेणे आिण न दणी या व पात मया िदत अिधकार द ेणे, िश े या व पात
परवाना र कर याची परवानगी द ेणे.
बळ गट िक ंवा सरकारची मा यम सम ूहाची मालक अस णे.
चाराचा वापर क न साव जिनक मत बदलण े.
मा यमा ंचा वापर सरकारला स म कर यासाठी एक साधन हण ून केला जा णे.
साम य :
सामािजक -सां कृितक संघष िनराकरणात भावी आह े.
य ना द ेशासाठी काम कर यास व ृ करत े.
मीिडया या वतीन े बेजबाबदार वत न ितब ंिधत करत े.
इि छत चाराचा यश वीपण े सार कर यासाठी वापरला जाऊ शकतो .
कमकुवतपणा :
सामा य माणसाला म ूख समजल े जात े आिण हण ूनच एखाद े उि जे सहजपण े
हाताळल े जाऊ शकत े कारण त े ेनवॉिश ंगला ो साहन द ेते
बळ गट या ंची वाथ उि े पूण कर यासाठी मा यमा ंचा वापर करतात
भाषण वात ं य, अिभ य आिण मािहतीचा व ेश धो यात आला आह े.
या िस ा ंताची उदाहरण े अफगािण तानम य े िदस ून येतात, िजथे तािलबान राजवटीन े
ह कूमशाही धोरणा मक योजना वापरली . २०११ पय त, बम मीिडयाला द ेखील
ह कूमशाहीच े अनुसरण कर यास भाग पाडल े गेले. सरकारिवरोधी बात या कािशत
करणा या मा यमा ंना दंड आिण त ु ंगात टाक यात आल े. नॅशनल िस य ु रटी ऍ ट आिण
ऑिफिशयल िस ेट्स ऍ ट या आव ृ या अन ेक िवकसनशील द ेशांम ये आढळतात .
से सॉरिशपम ुळे अनेक लेखकांना तु ंगात डा ंबले गेले आिण ह क ूमशाहीच े दश न घडवत
पु तके, लेखांवर बंदी घाल यात आली . इ ायल , सी रया , िझ बा व े, चीन, उ र को रया
इ यादी काही अशा देशांची उदाहरण े आहेत जे ह कूमशाही रा य करतात .
७.४ उदारमतवादी िस ा ंत (Libertarian theory )
वातं यवादी ग ृहीतक , याला ेस िस ा ंत अस ेही हणतात , हा जनस ंवादा या
सामा य िस ा ंतांपैक एक आह े. या िस ा ंतानुसार ेसला कोण याही व ेळी काहीही
सा रत कर याच े पूण वात ं य िदल े जाते. हे समाजाच े वॉचडॉग हण ून काम करत े. १६
या शतकात म ु णालयाची िनिम ती आिण ेस चळवळीन ंतर हा िस ा ंत युरोप या munotes.in
Page 61
िस ांत-अिधकारवादी , उदारमतवादी
61 वातं यवादी िवचारा ंतून िनमा ण झाला . लाओ झ ू, जॉन लॉक , जॉन िम टन , जॉन ट ुअट
िमल, थॉमस ज ेफरसन आिण इतरा ंसह अन ेक सु िस य नी याचा चार क ेला आिण
तो अज ूनही इ ं लंड आिण अम े रकेत लोकि य आह े.
सार मा यमाचा ह क ूमशाही ीकोन , याम य े मािहती रा य िक ंवा ािधकरणा ार े
िनयंि त क ेली जात े, हे वात ं यवादी क पन े या अगदी िव आह े. उदारमतवादी
िस ांतानुसार सारमा यमा ंची मालक खाजगी असावी . यि वाद आिण िवचारा ंची
वाय ता या िवचारसरणीचा क िबंदू आहे. तेथे कोणताही ह त ेप नाही आिण य ेकाला
य हो याचा अिधकार आह े. कोणतीही से सॉरिशप नाही आिण सरकारला
सारमा यमा ंवर िनब ध घालण े िकंवा दडप यास स म नसाव े. िविवध कार या ड ेटाचा
सतत वाह वहात असतो . येकाला आव यक असल ेली मािहती , तसेच मािहतीची
स यता याचा अथ लावण े आिण िनण य घेणे बंधनकारक आह े. मानवाची तक शु ता यांना
असे कर यास स म करत े. प कारा ंनी धोरणावर टीका क ेली तरीही ती कोण याही कार े
से सॉर होऊ नय े. सारमा यमा ंना मह वप ूण अिधकार अस ूनही, स ेचा द ु पयोग
कायद ेशीर र या स ंबोिधत क ेला जाऊ शकतो .
उदारमतवादी िस ा ंताची व ैिश ्ये:
समाजाचा वॉचडॉग हणून मीिडया
िवचार आिण अिभ य , मािहती आिण यि वाद या ंचे पूण वात ं य
कोणतीही स े सॉरिशप नाही
वैकि पक मािहतीसाठी व ेशयो यता जी म ु य वाहातील क पना नाही आिण
बह वचनवादी स या ंना अन ुमती द ेते (एकाच बातमी साठी िभ न स य े)
मीिडया सरकार या मालक चा नाही
मा यमा ंना देशा या काय ा ंचे पालन कराव े लागेल
मा यमा ंनी आचारस ंिहतेचे पालन क ेले पािहज े
साम य :
स याचा शोध घ े याची मता कारण कोण याही िविश प ा या फाय ासाठी
कािशत साम ीवर स े सॉरिशप िक ंवा िनय ं ण नाही
मा यमा ं या वापरा ा रे िवचार आिण क पना ंची मु अिभ य
वादिववादाला स ु वात करत े आिण स यापय त पोहोच यासाठी िनरोगी पधा वाढवत े
दान क ेले या मािहतीम य े पारदश कता आणत े. munotes.in
Page 62
मा यमे आिण समाज
62 बळ गटा ंना िनय ं णात ठ ेवते आिण जबाबदारीची मागणी क न ाचार रोखत े
हे लोकशाही व पाच े आहे.
कमकुवतपणा :
जबाबदार आिण ाचार मा यमा ंनाच ास द ेऊ शकतात
मीिडयामधील अन ैितक था फोफाव ू शकतात .
मािहती गोळा करणा या लोका ंचे तक हीन िनण य
क पना , मते, गट उि े आिण िवचारसरणीमधील िविवधता िववादाच े ोत अस ू
शकते, एखा ा िवषयावर एकमत होऊ द ेत नाही
एखा ा य या गोपनीयत ेकडे आिण ित ेकडे दुल करण े हा मा यमा ं या श चा
गैरवापर अस ू शकतो
बदनामी , देश ोह, िनंदा, अभ ता , अस यता इ. कािशत करण े आिण अशा ंतता
िनमा ण करणे या सव मा यमा ंसाठी श य आहे.
हानीकारक ह ेतू असल े या लोका ं या हाती स ंवेदनशील मािहती पड यास त े रा या या
सुर ेसाठी धोकादायक ठ शकत े.
७.५ उदारमतवाद आिण मा यम धोरण (Libertarianism and media
policy )
चिलत सामािजक िनकष सा य कर यासाठी िक ंवा राख यासाठी मा यमा ंनी कस े काय
करावे याब ल नाग रका ं या अप े ा मानक िस ांतांम ये संबोिधत क े या जातात .
लोकशाही या यशात मह वाचा भाग असल े या मािहतीच े यव थापन कर याची जबाबदारी
मा यमा ंवर सोपव यात आली आह े. मा यमा ंकडून काही माग या कर याचा अिधकार
जनतेला आह े. सामा य िस ा ंत प का रत ेचे िव ेषण न ैितक वचनब त ेवर कर यास
प का रत ेला स म करतात .
उदारमतवादी िस ा ंतानुसार ेस ही क पना ंची बाजारप ेठ असावी िजथ े प रणाम िक ंवा
छळाची भीती न बाळगता वेगवेगळी मत े य करता य ेतील. हे एक मा यम असाव े या ार े
जनतेला युि वाद आिण ितवाद सादर क ेले जातील , जेणेक न जनता सुिशि त िनण य
घेऊ शक ेल. या संक पन े या समथ काचे हणण े आहे क , ेस वत ं आिण म ु असावी
आिण सरकार ने िनयमन क नय े. हे असे आहे कारण रा य -िनयंि त ेस याच े मु य काय
क शकत नाही ; यामुळे कठोर िवचार यात आिण सरकारला जबाबदार धर या त
अ म आह े.
वातं यवादी िवचारसरणीन ुसार, ेस वाय त ेिशवाय , प का रता समाजासाठी पहार ेकरी
हणून काम क शकत नाही . असा य ुि वाद क ेला जाऊ शकतो क ेस वात ं या या munotes.in
Page 63
िस ांत-अिधकारवादी , उदारमतवादी
63 वातं यवादी स ंक पन ेमुळे मीिडया मालका ं या यावसाियक िहतस ंबंधांचा फायदा हो तो
याम ुळे ेसला जबाबदारीिशवाय पो ट क न इतर लोका ं या वात ं यांचे उ ल ंघन करण े
सोपे होत े. याला "नकारा मक वात ं य" असे संबोधल े जात े. तथािप , पधा मक
मा यमा ं या बाजारप ेठांनी लोकशाहीिवरोधी वत न केले आ ह े. जे हा बाजार दबावाखाली
असतो , ते हा यावसाियक फाय ा या शोधात न ैितकता माग े टाकली जात े. युनायटेड
टेट्समधील ेस डमवरील १९४७ हिच स किमशनन े "सामािजक जबाबदारी " ही
संक पना मा ंडली. अमे रकन ेस या वाढ या टीक े या िति य ेत, िवशेषत:
सनसनाटीपणा , यावसाियकता आिण मालक क ीकरण , तसेच या या अिधकारा ंचा
किथत ग ैरवापर या ं या िति या हण ून आयोगाची थापना कर यात आली . यामुळे
प कारा ंची जबाबदारी पार पाड याची गरज होती .
७.६ नवउदारवाद (Neoliberalism )
नवउदारवादा या यापक स ंक पन ेने नवउदारवादी ेस िस ा ंताचा पाया हण ून काम केले.
या या आध ुिनक आव ृ ीम य े, नवउदारवाद हा राजक य आिण आिथ क प त चा एक
िस ांत आह े, जो स ूिचत करतो क मानवी क याण वाढव याचा सवा त मोठा माग हणज े
सं था मक चौकटीम य े उ ोजक वात ं य आिण कौश य े मु करण े. हे मजब ूत मालम ा
अिधकार , मु बाजार आिण म ु यापार इ. ारे वैिश ्यीकृत आह े. नवउदारवादी
िवचारसरणीन ुसार, खाजगी े ाला यवसायात यश वी हो यासाठी अन ुकूल वातावरण
िनमा ण करण े हे रा याच े क त य आह े, याम य े बाजारातील अपयश टाळ यासाठी
ह त ेप करण े समािव आह े. मा यमा ं या िनयमनात सरकारन े ह त ेप केला तरच
मा यमा ं या मालक म य े या य भ ूिमका स ुिनि त कर यासाठी ह े केले जाते. यामुळे, शु
उदारमतवाद रा याचा कोणताही ह त ेप नाकारतो , तर याच े नवउदारवादी व प ,
सामािजक जबाबदारी मॉड ेल माण े, रा यासाठी मया िदत भूिमका वीकारत े, परंतु ती
भूिमका बाजारातील अपयश टा ळ यासाठी मया िदत अस ते.
७.७ िन कष (Conclusion )
मा यमा ंनी आपल े कत य बजावल े तरच स ु ढ लोकशाहीचा िवकास होईल . मा यमा ं या
काया पैक एक हणज े साव जिनक जबाबदारी हणून काम करण े, याम य े नाग रक
वादिववाद क शकतात आिण धोरणा मक िनण यांवर भाव टाक ू शकतात . सश
साव जिनक जाग े या अन ुपि थतीत , वाथा साठी स ंकुिचत ीकोना ंसह वादिववाद वरवरच े
असू शकतात . प कारा ंना उ रदायी बनव यासाठी , सज नशील आिण कठोर वादिववाद
हायला हव ेत आिण यासाठी लोकशाही समाजात ेसला प ुरेशा माणात वात ं य
िमळायला हव े. ते हाच ेस बळ गटा ंवर ल ठ ेवू शकतात ज ेणेक न त े यां या श चा
गैरवापर करणार नाहीत . पण ेसला िकतपत वात ं य ायच े, हा वादाचा आह े.
सामािजक लोकशाही या िस ा ंतानुसार, ेस िनयम नम य े रा याचा थोडासा ह त ेप
आव यक आह े आिण याम ुळे ेस वात ं याचे नुकसान होत नाही . परंतु जा त ह त ेप
के याने ते ह कूमशाही ेसची आव ृ ी बन ू शकत े. या ा ंना दैनंिदन प रि थतीत स ंबोिधत
करणे आव यक आह े. munotes.in
Page 64
मा यमे आिण समाज
64 ७.८ सारांश (Summary )
ेड िसबट , िथओडोर पीटरसन आिण िव बर ॅम हे सं ेषण िस ा ंतवादी होत े, यांनी
आ ही मा यम णाल च े वग करण कस े करावे यासाठी पाया घातला .
सारमा यमा ं या जबाबदा या ंपैक एक हणज े सरकार जनत ेला उ रदायी आह े याची
खा ी कर यासाठी यावर ल ठ ेवणे. लोकशाहीच े पालन न करणा या द ेशांम ये
सारमा यम े लोकशाही अिभन े याऐवजी चाराच े साधन हण ून काम करतात .
ह कूमशाही शासना ार े ह कूमशाही िस ा ंताचा ाम ु यान े वापर क ेला जातो , परंतु तो
लोकशाही आिण ह क ूमशाही दो ही रा या ंम ये आढळ ू शकतो .
वातं यवादी ग ृिहतक, याला ेस िथअरी अस ेही हणतात , हा जनस ंवादा या
सामा य िस ा ंतांपैक एक आह े याम य े मीिडया िक ंवा ेसला कोण याही व ेळी काहीही
सा रत कर याच े पूण वात ं य िदल े जाते.
७.९ (Questions )
1. मा यमा ं या अिधकारवादी िस ा ंतावर चचा करा. यो य उदाहरणा ंसह याची व ैिश ्ये,
साम य आिण कमक ुवतपणा सा ंगा.
2. मीिडया या उदारमतवादी िस ा ंतावर चचा करा. मीिडया धोरणावर याचा प रणाम
गंभीरपण े तपासा .
७.१० संदभ (References )
Ogbebor, Binakuromo .“British Media Coverage of the Press Reform
Debate. ”SpringerLink , Palgrave Macmillan, Cham,
https://link.springer.com/book/10.1007/978 -3-030-37265 -1.
Bajracharya, Shraddha. “Authoritarian Theory of Mass
Communication.” Businesstopia , 15 Feb. 2018,
https://www.businesstopia.net/mass -communication/authoritar ian-theory -
mass -communication.
Bajracharya, Shraddha. “Four Theories of the Press: Authoritarian vs.
Libertarian.” Businesstopia , Businesstopia, 22 Mar. 2018,
https://www.businesstopia.net/mass -communication/four -theories -of-
press -authoritarian -libertarian .
Bajracharya, Shraddha. “Libertarian Theory of Mass
Communication.” Businesstopia , 15 Feb. 2018,
https://www.businesstopia.net/mass -communication/libertarian -theory -
mass -communication.
In Mass Communication, Political Communication.“Libertarian
Theory.” Communication Theory , 10 July 2014,
https://www.communicationtheory.org/libertarian -theory/.
munotes.in
Page 65
65 ८
सामािजक जबाबदारी , साव जिनक े
घटक रचना
८.० उि े
८.१ प रचय
८.२ सव साधारणपण े सामािजक जबाबदारीचा अथ
८.३ भारतातील मा यमा ंचा इितहास
८.४ सामािजक जबाबदारी
८.५ ेसचे िस ांत (मीिडया )
८.६ सामािजक जबाबदारी िस ांत
८.७ साव जिनक े
८.८ साव जिनक े ाचा इितहास
८.९ साव जिनक े ातील अिभन ेते
८.१० साव जिनक े हणून मीिडया
८.११ ीवाद आिण साव जिनक े
८.१२ सारांश
८.१३
८.१४ संदभ
८.० उि े
1. सामािजक जबाबदारी आिण मा यम े ावर याचा भाव यािवषयी जाणून घेणे.
2. साव जिनक े ाचा अथ आिण याचे िविवध पैलू जाणून अ यासण े.
3. मा यमा ं या ीने साव जिनक े समजून घेणे.
८.१ प रचय
या करणाम य े दोन िवषया ंवर चचा केली जाईल , पिहल े 'सामािजक दािय व ' दुसरे
'साव जिनक े '. दो ही मह वाच े िवषय आहेत जे आपणास आप या सभोवतालच े जग
समजून घे यास मदत करतील .
munotes.in
Page 66
मा यमे आिण समाज
66 ८.२ सव साधारणपण े सामािजक जबाबदारीचा अथ
क ि ज िड शनरीम य े सामािजक जबाबदारीच े असे वण न केले आहे 'समाज िकंवा
पया वरणास हािनकारक नसले या मागा ने व तू आिण सेवांचे उ पादन करणे'. अगदी लहान
फम चे मू यमापन ित या कॉप र ेट सामािजक जबाबदारीवर केले जाऊ शकते. सामािजक
उ रदािय वाचा अथ असा आहे क एंटर ाइझनी अशा कार े काय केले पािहज े जे
शेअरहो डरच े मू य वाढव या यित र समाजाची सेवा करेल. गुंतवणूकदार आिण ाहक
अशी गुंतवणूक शोधता त जी केवळ फायद ेशीर नसून समाज आिण पया वरणा या
क याणासाठी देखील योगदान देतात. इंटरनॅशनल ऑग नायझ ेशन फॉर टँडडा यझेशन
(ISO) हे ठळकपण े मांडते क आिथ क यश िमळवण े आिण सामािजक आिण पया वरणीय
सम या ंशी सुसंगतपण े समतोल साध याची कंपनीची मता हणून सामािजक जबाबदारी
ही काय मतेने आिण भावीपण े चालव यासाठी एक मह वाची बाब आहे. दुस या श दांत,
कंप यांम ये उ च दजा ची सामािजक जबाबदारी असली पािहज े. या करणात आपण या
ीकोनात ून सामािजक जबाबदारीचा अ यास करणार आहोत तो हणज े मीिडया .
कोण याही सं थे माण े मीिडयाची एकक हणून े क/लोकां ती एक सामािजक
जबाबदारी असत े. वातं य चळवळीत सारमा यम े कशी जबाबदार होती ते पाह .
८.३ भारतातील मा यमा ंचा इितहास
भारतातील वातं य चळवळीप ूव सारमा यमा ंनी मह वाची भूिमका बजावली होती.
य ा त, वातं य चळवळीदर यान लोकांना एक आण यात , िवचारा ंची देवाणघ ेवाण
कर यात आिण यासपीठ दान कर यात याची मह वप ूण भूिमका होती. ि टीश शासका ंचे
ल वेधून घेतले घेऊ नये हणून वृ प े काही वेळा गु पणेही चालत असत .
१७८० म ये, बंगाल गॅझेट, भारतातील पिहल े छापील वृ प , थापन झाले. ि टीश
राजवटीचा ितर कार आिण सतत उपहास कर यासाठी हे वृ प ओळखल े गेले. हे वृ प
जे स ऑग टस िहक नावा या आय रश य ार े चालवल े जात होते, यावर अधूनमधून
ि टीश राज एजंट्सनी खटला भरला होता िकंवा ितबंिधत केले होते. दुद वाने, १७८२
म ये ा दैिनकाच े काशन बंद झाले, परंतु याचा कायम व पी प रणाम झाला. याने
भारतीय काशना ंसाठी एक फाउंडेशन थापन कर यात मदत केली, यापैक काह नी
मह वप ूण योगदान िदले. उदाहरणाथ , १८५७ म ये वातं या या पिह या लढाईदर यान ,
दैिनक पायम-ए-आझादीन े ि टीश देशाचे िवभाजन आिण शासन करत राहतील आिण
लोकांना परत लढा दे याची गरज आहे अशी कथा पसरव यास सु वात केली.
ि टीश राजने १८०० या सु वातीपास ून िविवध से सॉरिशप िनयमा ंचा अवल ंब केला,
यापैक िकमान एक आजही अि त वात आहे: 'देश ोह कलम '. यांनी १८७८ म ये
हना युलर ेस ऍ ट देखील पा रत केला, याने गैर-इं जी मा यमा ंसाठी राजवर टीका
करणे बेकायद ेशीर ठरिवल े. दर यान , भारतीय िनयतकािलका ंनी बंदी, मया दा आिण
तु ंगवासा या धम या ंचे उ लंघन केले. ेसने िचकाटी ठेवली, से सॉरिशपपास ून
वाच यासाठी नवीन माग िवकिसत केले, मग ते शतकान ुशतके कठीण िनयमनाम ुळे असो
िकंवा यांना याचा कंटाळा आला हणून असे १८५९ या इंिडगो ांतीमधील एक munotes.in
Page 67
सामािजक जबाबदारी , साव जिनक े
67 मह वाची घटना हणज े द िहंदू पॅि यटम य े कािशत झालेले िनल दप ण हे यातील सवा त
उ लेखनीय उदाहरण आहे. बाळ गंगाधर िटळक , यांचे वृ प केसरी, आिण डॉ.
आंबेडकर, यांनी १९२० म ये मूक नायक सु केले. या दोन उ लेखनीय य आहेत,
यांनी भारतीय वृ प ा ं या वाढीसाठी आिण अ यायािव आवाज उठव यासाठी आिण
सािह या ार े जागृती िनमा ण कर यासाठी योगदान िदले.
८.४ सामािजक जबाबदारी
एक सं था हणून, वृ प िकंवा दूरिच वाणी वृ क इतर गो बरोबरच जनमत तयार
कर यासाठी , जाग कता वाढव यासाठी , य ना संवेदनशील बनव यासाठी आिण
मािहतीचा सार कर यासाठी जबाबदार असत े. दुस या श दांत, तो िकंवा ती समाजासाठी ,
नंतर या या िकंवा ित या यवसायासाठी , िजथे याने िकंवा ितने यो य नैितकता आिण
आचारस ंिहतेचे पालन केले पािहज े आिण शेवटी वतःसाठी जबाबदार आहे हे मानल े गेले
पािहज े.
८.५ ेसचे िस ा ंत (मीिडया )
ेसशी संबंिधत अनेक िस ांत आहेत जसे क ह कूमशाही , वातं यवादी , सामािजक
जबाबदारी आिण क युिन ट सोि हएत . सामािजक उ रदािय व िस ांताचा आता आपण
तपशीलवार िवचार क या कारण हा अ यास माचा भाग आहे.
१. ह कूमशाही िस ांत - येथे सरकार थेट ेस िनयंि त करते. उदा. अफगािण तान ,
यानमार
२. उदारवादी िस ांत - इथे ेस वातं य आहे. उदा. कॅनडा, ि व झल ड, यूझीलंड
३. सामािजक जबाबदारी िस ांत - कृती वातं यवादी आिण ह कूमशाही िस ांत यां यात
अि त वात आहे. उदा. भारत, यूके, यू.एस.ए.
४. क युिन ट सोि हए त िस ांत - सरकार ेसवर िनयं ण ठेवते पण ते समाजासाठी काम
करायला मोकळ े आहे. उदा. रिशया , चीन, युबा
८.६ सामािजक जबाबदारी िस ा ंत
एफ.एस. सीबट , टी.बी. पॅटरसन , आिण ड य ू. ॅम यांनी १९५६ म ये सोशल
र पॉि सिबिलटी मीिडया िस ांत मांडला. िस ांताचा ाथिमक आधार असा आहे क
' वातं य हे जबाबदा या ंसह येते' आिण सरकारकड ून िवशेष वागणूक िमळवणा या ेसने
जनसंवादाची काही आव यक काय कर यासाठी समाजाला उ रदायी असण े अपेि त
असत े. मीिडया सोशल र पॉि सिबिलटी ही संक पना तुलनेने नवीन आहे, ती िवसा या
शतका या म यात िवकिसत झाली आहे आिण िवकसनशील आिण कमी िवकिसत देशांनी
मोठ्या माणावर वीकारली आहे. या िस ांताची सु वात युरोपम य े झाली आिण १९४७
म ये ेस डम ऑन किमशन या थापन ेसह युनायटेड टेट्सम य े तीचे औपचा रक
पांतर कर यात आले. munotes.in
Page 68
मा यमे आिण समाज
68 या चौकटी या प रचयान ंतर मा यम यावसाियकत ेकडे गांभीया ने पािहल े जाऊ लागल े. ेस
डमवरील हिच स किमशनची थापना वातं यवादी िकंवा मु ेस त व ानातील ेस
वातं याचा अथ पु हा तपास यासाठी कर यात आली . हे या व तुि थतीम ुळे घडले होते
क प पणे "िवचारा ंचे मु बाजार " ेस वातं याची हमी दे यात आिण अपेि त
सामािजक फायद े सा य कर यात अयश वी ठरले होते. हे िववेचन वा तवावर आधा रत
नस यान े सम या िनमा ण झा या आिण यामुळे समाज यव था िबघडली .
मािहती , वादिववाद आिण िववेचनासाठी साव जिनक वेश वाढवून राजक य यव थ ेला
मदत केली पािहज े. सरकारवर मॉिनटर हणून काम क न वैयि क अिधकारा ंचे संर ण
केले पािहज े. सारमा यम े सरकारची अंशतः वाय मानली जात असूनही, यावर
देशा या रिहवाशा ंचे रा य आहे. िवसा या शतका या म यात , अनेक देशांनी या सामािजक
जबाबदारीचा आदश वीकारला , युनायटेड टेट्सने १९४९ म ये "द किमशन ऑफ द
डम ऑफ द ेस" ची थापना केली.
कोणीही , या ि कोनान ुसार, यां या क पना सं ेषण कर यासाठी मा यमा ंचा वापर क
शकतो . िशवाय , भेदभाव आिण ाचाराबाबत जाग कता वाढव यात मीिडया मह वाची
भूिमका बजावत े. उदाहरणाथ , भारत, युनायटेड टेट्स आिण युनायटेड िकंगडम.
तुमची गती तपासा
१. मा यमा ं या चार िस ांतांची मािहती ा.
२. तुम या मते, समाजात मीिडया सामािजक ्या जबाबदार आहे असे तु हाला वाटते
का?
८.७ साव जिनक े
"साव जिनक े " ही जम न श द "öffentlichkeit" व न घेतलेली संक पना आहे.
"साव जिनक " साव जिनक े ाम य े व ा आिण ो या ं या गटाचा संदभ देते, तर
"साव जिनकता " साव जिनकपण े यमान आिण छाननीसाठी खुले अस या या ि थतीचा
संदभ देते. "साव जिनक े " ही एक सामािजक जागा हणून वारंवार प रभािषत केली जाते
िजथे िभ न ि कोन य केले जातात , सामा य सम या ंवर चचा केली जाते आिण
संवादा ार े सहयोगी उपाय िवकिसत केले जातात . साव जिनक े हा सामािजक संवादाचा
एक मह वाचा भाग आहे. हाबमा स या मते, साव जिनक े (ffentlichkeit) हे एक असे
िठकाण आहे जेथे खाजगी य साव जिनक सम या ंवर चचा करतात . हे एक े आहे जे
समाज आिण सरकार यां यातील सेतूचे काम करते.
सहभागी लोकशाही णाल म य े साव जिनक जागेची संक पना मह वाची असत े.
साव जिनक े हे नाग रका ंसाठी चचा कर यासाठी , वादिववाद कर यासाठी आिण
अखेरीस यां याशी संबंिधत िवषया ंवर साव जिनक मत तयार कर यासाठी एक जम याच े
िठकाण आहे. हे रंगण थािनका ंसाठी (जसे क टाउन हॉल मीिटंग) एक भौितक एक
ये याचे िठकाण असू शकते िकंवा ते एक सं ेषण पायाभ ूत सुिवधा देखील असू शकते जे
रिहवाशा ंना मािहती आिण िट प या पाठवू आिण ा क देते. साव जिनक े हा भावी munotes.in
Page 69
सामािजक जबाबदारी , साव जिनक े
69 शासनाचा एक मह वाचा घटक आहे. काय णाली आिण लोकशाही साव जिनक
े ािशवाय , सरकारी अिधका या ंना यां या कृत साठी जबाबदार धरले जाऊ शकत नाही
आिण नाग रका ंना राजक य िनण यांवर भाव टाक याचा कोणताही माग उरत नाही.
साव जिनक े ाची ही संक पना आदश आहे. उ म, खु या शासनाच े ते वलंत
उदाहरण आहे. मािहतीचा मु वाह, मु अिभ य आिण मु संभाषण हे सव यासाठी
आव यक आहे. आदश साव जिनक े अ यंत पर परस ंवादी आहे आिण स े या
गैरवापरापास ून सव म संर ण दान करते. य ात , आप याला फ या आदशा चा
अंदाज येतो. दुसरीकड े भावी शासनाला चालना दे यासाठी , ख या अथा ने
सव समाव ेशक साव जिनक े ासाठी य न करणे आव यक आहे.
दुस या मागा ने सांगायचे तर, साव जिनक े हे खाजगी कुटुंब आिण सरकार यां याम य े
दुवा असत े. हे एक असे िठकाण आहे "जेथे मु आिण समान य ान सामाियक
कर यासाठी , वादिववाद कर यासाठी , चचा कर यासाठी िकंवा सामाियक सम या ंवर
िवचार कर यासाठी एक येतात."
८.८ साव जिनक े ाचा इितहास
पूव , साव जिनक े हे एक प रभािषत संमेलनाच े थान होते. मा यम आिण सं ेषण
तं ानातील सुधारणा ं या प रणामी , साव जिनक े एका िठकाणाह न सं ेषण नेटवक म ये
बदलल े आहे.
• ाचीन ीस—साव जिनक े ाची सवा त मूलभूत संक पना ाचीन ीक शहर-रा या ंम ये
आढळ ू शकते, जे हा नाग रका ंचा राजक य िनण यांम ये थेट सहभाग होता. • सलून—
अिभजात आिण म यमवग य सद या ंनी 17 या शतका या उ राधा त आिण 18 या
शतका या सु वातीला कॉफ हाऊस , सलून आिण टेबल लबम य े कला आिण
राजकारणावर वादिववाद केला. या बैठकांम ये, "िवतक अिधकारान े शीष का या
अिधकाराची जागा घेतली," आिण सामािजक दजा कडे पूण पणे दुल केले गेले. थम मास
मीिडया , वृ प , सलून आिण कॉफ शॉपम य े भेटलेले गट पूण पणे साव जिनक झाले:
"वृ प ा ंनी साव जिनक घडामोडी आिण अशा सम या ंब ल संभाषण े संपूण जागेत िवतरीत
केले या लोकांसाठी उपल ध क न िदली."ही साव जिनक डोमेनची अिधक ृत सु वात आहे
कारण आज आप याला हे मािहत आहे. • सलून—अिभजात आिण म यमवग य सद या ंनी
17 या शतका या उ राधा त आिण 18 या शतका या सु वातीला कॉफ हाऊस , सलून
आिण टेबल लबम य े कला आिण राजकारणावर वादिववाद केला. आिदवासी मेळावे -
आि क ेतील रा यिवहीन समुदायांम ये िकंवा मजबूत आिदवासी परंपरा असल े या
िठकाणी , जमाती संमेलने पा ा य नाग रक संमेलने िकंवा अगदी ाचीन अगोरा माण ेच
काम करतात . हे मेळावे आिदवासी समाजा या साव जिनक जीवनाच े ितिनिध व करतात .
चच चे मंडळे-राजक य संघषा या काळात , चच ने वारंवार अ याचा रत िकंवा वंिचत लोकांना
एक ये यासाठी आिण यां या येयांसाठी आवाज दे यासाठी जागा देऊ केली.
munotes.in
Page 70
मा यमे आिण समाज
70 ८.९ साव जिनक े ातील सद य
साव जिनक - या या सवा त मूलभूत अथा म ये, साव जिनक लोकांचा एक का पिनक
गट आहे जे एक िकंवा अिधक साव जिनक सम या ंम ये समान िहतस ंबंधाने एकि त
आलेले आहेत. जनतेतील सव सद या ंनी एकाच वेळी उपि थत राहणे आव यक नाही.
आधुिनक सामािजक िव ानाम य े, हा श द मोठ्या माणावर लोकां या राजक य ्या
मह वप ूण गटांना संदिभ त कर यासाठी वापरला जातो, उदा. मतदार , नागरी समाज ,
थािनक समुदाय िकंवा मास मीिडया े क.
'नागरी समाज ' आिण 'जनता ' हे असे श द आहेत जे कधी कधी पर पर बदलून वापरले
जातात , परंतु यांची वैचा रक ्या तुलना करता येत नाही. नागरी समाजाम य े अशा
सं था आिण ि या असतात या ामु यान े राजक य िकंवा यावसाियक नसतात
िकंवा ते लोभ िकंवा श न े े रत नसतात . काही प रि थ त म य े, यां याकड े
साव जिनक े ाचा भाग बन याची मता असत े.
साव जिनक अिधकारी —सरकार साव जिनक े ाचा एक भाग नसला तरी, याला
यात सहभागी हो याची संधी आहे पण जबाबदारी नसते. लोकशाही साव जिनक
े ातील सरकारी अिधकारी लोकांचे ऐकतात आिण यांना काय हवे आहे ते ठरवतात ,
यां या वतः या िचंता आिण मते सा रत करतात आिण लोकांना िनवडी आिण
ि याकलापा ंब ल मािहती देतात.
मीिडया - "रा ीय आिण आंतररा ीय तरावर साव जिनक िहतस ंबंधां या संघटनेला
अनुमती देणारी सं था मक वा तुकला या थापनेम ये मीिडया मह वप ूण भूिमका
बजावत े," अहवालान ुसार. दळणवळणाची साधन े पुरव या यित र , मा यम े
साव जिनक वादिववाद िवषया ंची ओळख क न देतात आिण मग याला आकार देतात.
खाजगी सद य —खाजगी य आिण यवसाय अनेकदा साव जिनक े ाला पुढील
खाजगी िकंवा साव जिनक उि ा ंसाठी गुंतवून ठेवतात. नंतर या करणात , ते लोकांचे
सद य अस याच े उघड होते.
तुमची गती तपासा
१. साव जिनक े ातील ऐितहािसक थाना ंची मािहती ा.
२. साव जिनक े ातील सद या ंची मािहती ा.
८.१० साव जिनक े हणून मीिडया
एखा ा सं कृतीचे कौतुक कर यासाठी मोठ्या सं येतील े कांना माग दश न
कर याऐवजी , कमी िश ण असल े या ाहका ंमधील अभोग आिण आनंदासाठी ाहका ं या
मागणी ार े सामूिहक सं कृती ा झाली आहे आिण सोशल मीिडया आज सामूिहक
सं कृतीचे उ पादन बनले आहे. munotes.in
Page 71
सामािजक जबाबदारी , साव जिनक े
71 मास मीिडया , िवशेषत: इंटरनेट नेटवक मीिडयान े साव जिनक संवादाला अशा कार े
ो साहन िदले आहे आिण िटकव ून ठेवले आहे जे कोण याही समाजात यापूव कधीही
पािहल े गेले न हत े. हौसर या मते, सोशल मीिडया ही संभाषणाची अशी जागा आहे िजथे
लोक एकमत हो या या य नात यांचे ि कोन सामाियक करतात . मास मीिडयाची
ताकद ही आहे क ते बह सं य समाजाला िनि य े क बनवत े, तसेच ाहक सं कृती
थािपत करते. प रणामी , लोकशाही मा यम णाली या सवा त मूलभूत गरजांपैक एक
अशी आहे क ती सव मुख सामािजक िहतस ंबंधांचे ितिनिध व करते. प रणामी ,
सारमा यम े ही साव जिनक े ातील सवा त मह वाची सं था आहेत, िकंवा एकोिणसा या
शतकातील उदारमतवादी िस ांतकारा ंनी हट या माण े, "लोकशाही चा चौथा तंभ" आहे.
प रणामी , लोकशाही मा यम णाली या सवा त मूलभूत गरजांपैक एक अशी आहे क ती
सव मुख सामािजक िहतस ंबंधांचे ितिनिध व करते.
८.११ ीवाद आिण साव जिनक े
ीवादी िश णत हेबरमास या उदारमतवादी मॉडेलवर उ र युरोपीय समाजातील
ऐितहािसक कालख ंडाचे आदश करण तसेच ि या ं या डोमेनमधील कृतीचे मह व दुल ि त
करणारी एक अपवादा मक ऐितहािसक कथा हणून टीका करतात .
८.१२ सारांश
आपण सव साधारणपण े सामािजक जबाबदारीची चचा क न या करणाची सु वात केली.
कंप यांनी पया वरणाची काळजी घेणे आव यक आहे. सारमा यमा ंम ये सामािजक
जबाबदारीच े मह वही आपण पािहल े. नैितकत ेचे मह व आिण यावर चचा करणार े आयोग
साव जिनक े या करणा या दुस या िवभागात संबोिधत केले आहे. य ना यां या
रा याशी आिण थानाशी जोड यासाठी आपण याचे मह व जाणून घेतो. अ यायान े
साव जिनक े ातील कलाकारा ंना देखील संबोिधत केले.
८.१३
1. सामािजक उ रदािय व िस ांत प करा
2. वृ प ा ं या इितहासावर चचा करा
3. सद या ं या ीने साव जिनक े ावर चचा करा.
८.१४ संदभ
1 https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/social -
responsibility
1 https: //www.investopedia.com/terms/s/socialresponsibility.asp
1 https://www.deccanherald.com/national/how -the-press -participated -
in-indias -freedom -struggle -873361.html munotes.in
Page 72
मा यमे आिण समाज
72 1 Uzuegbunam, Chikezie. (2015). THE SOCIAL RESPONSIBILITY
THEORY OF THE PRESS: A CONTEMPORARY REVIEW.
1 Ineji, P. U., Nkanu, E. A., & Okoi, P. E. SOCIAL
RESPONSIBILITY MEDIA THEORY AND ITS IMPLICATION
FOR MEDIA PROFESSIONALISM IN NIGERIA.
1 https://newsmoor.com/four -theories -of-the-press -authoritarian -
libertarian -social -responsibility -theory/
1 Odugbemi, A. (2008). Public opinion, the public sphere, and quality
of governance: An exploration. In S. Odugbemi & T. Jacobson (Eds.),
Governance reform under real -world conditions. Citizens,
stakeholders, and voice (pp. 15 –37). Washington, D.C.: The World
Bank. (p. 17).
Habermas, J.(1991): “The public sphere” In Mukerji, C.; Schudson,
M.(Ed.): Rethinking popular culture. Contemporary perspectives in
cultural studies. Berkeley/Los Angeles: University of California Press.
pp.398 -404
1 https://eprints.lse.ac.uk /48964/1/Amended%20_Livingstone_Mass_
media_democaracy.pdf
Sonia Livingstone and Peter Lunt The mass media, democracy and the
public sphere 1994
1 Public Sphere, Hartmut Wessler, Rainer Freudenthaler, DOI:
10.1093/OBO/97801997 56841 -0030 2018
https://www.o xfordbibliographies.com/view/document/ obo -
9780199756841/obo -9780199756841 -0030.xml
1 https://www.socialmediatoday.com/content/public -sphere -and-new-
media
1 Gerhards, J., & Schäfer, M. S. (2010). Is the internet a better public
sphere? Comparing old and n ew media in the USA and Germany. New
Media & Society, 12(1), 143 –160.
https://doi.org/10.1177/1461444809341444
1 Shirky, C. (2011). The Political Power of Social Media: Technology,
the Public Sphere, and Political Change. Foreign Affairs, 90(1), 28 –41.
http://www.jstor.org/stable/25800379
1 https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/ 10.4324/9780203977880 -
1/rethinking -media -public -sphere -james -curran
1 McLaughlin, L. (1993). Feminism, the public sphere, media and
democracy. Media, Culture & Society, 15(4), 599–620.
https://doi.org/10.1177/016344393015004005
munotes.in
Page 73
73 ९
सार मा यमा ंचे प रणाम : एक करण , िहंसा
करणाची रचना
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ सार मा यमा ंचे भाव समज ून घेणे
९.३ मुलांवर सार मा यमा ंचे भाव
९.४ ौढ, ये नाग रका ंवर मा यमा ंचा भाव
९.५ नाग रक प का रता
९.६ सार मा य मांचे प रणाम यावरील िस ा ंत
९.७ सार मा यमा ंचे एक ीकरण
९.८ एकाि मक मा यमा ंचे फायद े
९.९ एकाि मक मा यमा ंचे य वर होणार े प रणाम
९.१० सार मा यम - इंिट ेिटंग मीिडया
९.११ सार मा यम ंचा भाव – िहंसा
९.१२ सार मा यमा ंमधील म ुलांवरील िह ंसाचाराच े िच ण
९.१३ मा यमा ंमधील िह ंसेचा ौढा ंवर भाव
९.१४ सार मा यमा ंचा भाव - मिहला ंवरील िह ंसा
९.१५ सूचना
९.१६ िन कष
९.१७
९.१८ संदभ
munotes.in
Page 74
मा यमे आिण समाज
74 ९.० उि े
१) मा यमा ंचा य वर होणारा प रणाम समज ून घेणे.
२) सार मा यमा ंचे एक ीकरण आिण याच े प रणाम जाण ून घेणे.
३) सार मा यमा ं ारे िहंसा कशी भडकवली जात े हे जाणून घेणे.
९.१ तावना
आज सारमा यम े आप या जीवनात मह वाची भ ूिमका बजावत आह ेत. दररोज आपण
सार मा यमा ंचा वापर कोण या ना कोण या व पात करतो . वत मानप ा माण े
ऑटो र ा , कार, बसम य े िकंवा मोबाईलम य े इंटरनेट वापरताना गाणी वाजतात .
मा यमा ंचे वग करण 'लोक मा यम ' आिण 'इले ॉिनक मा यम ' अशा दोन कारात करता
येते. लोकमा यमा ंचा उगम थािनक स ं कृती, शेतकरी , गावे आिण आिदवासी समाजात ून
झाला आह े. दुसरीकडे, इले ॉिनक सार मा यमा ंचा उदय औ ोिगक करण ,
जनसं कृतीशी जोडला जाऊ शकतो .
लोकमा यम े अजूनही मानवी कला , भाषा, चालीरीती , परंपरा वापरतात . उदाहरण े हणज े
कठपुतळी, पारंपा रक न ृ य कार , लोकगीत े, नु कड नाटक (र ता िथएटर ). दुसरीकड े
इले ॉिनक मीिडया मशी सशी अिधक जोडल ेले आह े. इले ॉिनक फॉम ारे संवाद
साधणा या आध ुिनक मा यमा ं या बाबतीत शहरवासी अिधक अ ेसर आह ेत.
९.२ सार मा यमा ंचा भाव समज ून घेणे
सार मा यमा ंचा भाव ता कािलक िक ंवा दीघ कालीन अस ू शकतो , तो ता प ुरता िक ंवा
कायमचा द ेखील अस ू शकतो . याचा प रणाम सकारा मक िक ंवा नकारा मक दो ही अस ू
शकतो . प रणामाची पातळी थ ूल आिण स ू म दो हीवर िदस ू शकत े. धोरण, जाग कता ,
वादिववाद , चचा , मा यता यासारख े काही प रणाम यामुळे प पण े िदसू शकतात , पैक
काही दीघ कालीन आधारावर द ेखील यमा न आह ेत. काही व ेळा आपण मा यमा ंम ये
पाहत असल े या गो ी ल ात ठ ेवतो आिण काला ंतराने, यांचा एक कारचा स ंचय होतो .
मा यमा ंचा भाव आय ु यभर िटक ू शकतो - जसे क आप याला आपली बालपणीची
यंगिच े, मािलका इ . कायम मरणात राहत असतात .
वैयि क तरावर सा र मा यमा ंचे प रणाम ह े सं ाना मक भाव द ेखील अस ू शकतात ,
याम ुळे िव ास , ि कोन , शारी रक बदल आिण अगदी वत णुक तील बदल द ेखील होऊ
शकतात . मा यमा ंचे इतर भाव द ेखील आह ेत जस े क या िवचारधारा स ु करण े,
बदलण े, बळकट करण े, इ
९.३ मुलांवर सार मा य मांचा भाव
सव वयोगटातील य वर मा यमा ंचा भाव पडतो . मुले टी हीसमोर बस ून काट ू न
पाह यात बर ेच तास घालवतात . िकंबह ना, हा समाजीकरणाचा एक कार बनतो या ार े munotes.in
Page 75
सार मा यमा ंचे प रणाम : एक करण , िहंसा
75 मुले या पा ा ंम ये वतःची क पना क शकतात , नैितकता , मू ये, जीवन कौश य े,
सम या सोडवण े, भावना य करण े इ यादी िशक ू शकतात . खरं तर त े या पा ा ंचे
अनुकरण क लागतात कारण त े वतःला या याशी जोड ू शकतात . यामुळे, जर या ंचा
सुपरिहरो िह ंसक अस ेल तर त े मूल देखील काही व ेळा या वत नाचे अनुकरण कर ेल,
िवशेषत: या म ुलांना टी ही पाहा यला जा त व ेळ िमळतो . जा त व ेळ असतो . आज या
काळात , टच िक ंवा अॅले सा, मोठ्या नच े मोबाईल फोन , माट टेिलि हजन , डे कटॉप
यासार या माट उपकरणा ं या त ं ानाम ुळे मुलांम ये मा यमा ंचा जा त वापर होत आह े.
जािहराती द ेखील म ुलांचा वापर क न या ंची उ पादन े िवकतात . काही अ ंशी अशी म ुले
आहेत जी ौढा ं माण े कपड े घालतात आिण न ंतर उ पादन सार कर यासाठी वापरली
जातात . ा जािहराती ौढ आिण म ूल दोघा ंचेही ल व ेधून घेतात हे ही या ंचे वेगळेपण
आहे.
९.४ ौढ, ये नाग रका ंवर मा यमा ंचा भाव
जे लोक एकट े राहतात िक ंवा सेवािनव ृ झाल े आहेत आिण या ं याकड े भरपूर मोकळा व ेळ
आहे, यां यासाठी मानवी सहवासाची भरपाई ट ेिलि हजन ार े होते. िवशेषत: ती मुले
महानगर े व शहरा ंम ये िजथ े जीवनाचा व ेग अिधक आह े आिण जॉज िसमेलने आप या
िस प ेपर ‘मे ोपोिलस अँड म टल लाइफ ’ म ये नमूद के या माण े शहरातील
रिहवाशा ंम ये एक कारची उदास व ृ ी असत े. शहरात रािह यान े माणूस माणसापास ून
दूर होतो , वेळ, पैशाचा िहशोब ठ ेवतो, यामुळे एकाक पणा य ेतो, ही पोकळी सार मा यमा ंनी
भ न काढली आह े. सोशल मीिडया द ेखील लोका ंना कंटाळवाण ेपणाची , शू यतेची भावना
भ न काढ यास मदत करत े आिण हण ूनच आपण YouTube ि हिडओ ं या खाली लोक
िट पणी करण े , वाद घालण े, शाप द ेणे, शारी रक य ंगावर बोलण े िकंवा सकारा मक बोलण े,
आभार मानण े, ो साहन द ेणे हे सव पाहतो . हे सव घरात आिण न या प शा ने घडत
असत े. वत णूक मानसशा ानुसार समान आवडीच े लोक एक य ेतात कारण समाज
मा यमा ंचा वापर सव वयोगटा ंम ये मोठ्या माणावर क ेला जातो .
स या या काळात , पॉपकॉन नेटि ल स िक ंवा ाइमसोबत बस ून मािलका पाह यासार या
कारा ंमुळे अनेकांसाठी स ाहा ंती िव ा ंतीची प त बदलली आह े.एखादी मािलका प ूण
कर यासाठी लोक रा ी झोपत नाहीत . समाज मा यमा ंम ये समवय का ंचा दबाव द ेखील
असतो , जे हा एखादी य िविश मािलका पाहत नाही आिण िम ा ंसह चच त योगदान
देऊ शकत नाही , ते हा याला /ितला बाज ूला पड यासार खे वाटत े आिण प रणामी ,
मािलका पाहण े आिण बराच व ेळ घालवण े घडत जात े. ओटीटी ल ॅटफॉम आकष ण व मोह
त वावर काय करतात - िजथे ते सोयी कर य म य े एक सवय िनमा ण करतात आिण
नंतर या य एक िनयिमत ाहक बनतात आिण याच े यसनी द ेखील होऊ शकतात .
याचा प रणाम , असा होतो क य घराबाह ेर कमी व ेळ घालवतात आिण या ंना
सामािजक कौश य े िवकिसत कर यास फारसा वाव राहत नाही .
munotes.in
Page 76
मा यमे आिण समाज
76 ९.५ नाग रक प का रता
कॅमे याने 'मोबाईल ॲ सेिसिबिलटी िसिटझन जना िलझम ' चा उदय झाला आह े. िसिटझन
जन िलझम या (नाग रक प का रता ) मा यमा तून य थािनक सम या ंची त ार क
शकतात आिण मोठ ्या माणात े कांपय त पोहोचव ू शकतात . काही व ेळा धोरणकत ही या
ि हिडओ ंकडे ल द ेतात आिण न ंतर काही इ छ ुक देणगीदार , िस य , राजकारणी
पुढे येतात आिण आव यक या कारणान ुसार या ंना मदत क रतात. भारतातील एका द ुग म
खेड्याचे हे उदाहरण घ ेऊ या , काही िव ािथ न नी या ं या शाळा ंम ये व छताग ृहां या
सुिवधेअभावी या ंना येणा या अडचण चा एक ि हिडओ बनवला . यांनी तो य ूट्यूबवर
अपलोड क ेला. नंतर ही बातमी ट ेिलि हजन या बात या ंम ये आली आिण या नंतर ती
सम या द ूर झाली . सारमा यमा ंचा हा एक सकारा मक प रणाम होता – संबंिधत लोका ंना
बात या द े या या मा यमात ून मदत करण े.आिण सम या सव ूत होईल हे पाहण े.
तर आज या काळात मा यमा ंचा असाही एक प रणाम असा आह े क , सारमा यम े केवळ
एकतफ नस ून िवषय आिण मािहतीच े िनमा ते/ सारणकत ही यात ग ुंतलेले आहेत.
९.६ सार मा यमा ं या भावा ंचे िस ा ंत
य या मनावर होणा या मा यमा ं या प रणामाब ल चचा करणार े अनेक िस ा ंत आह ेत.
यापैक काही पाह या -
• बुलेट िस ा ंत
बुलेट िस ा ंत, याला 'हायपो डिम क सुई' िस ांत देखील हणतात , 1920 आिण 1930
या स ु वातीस उदयास आला . हा िस ा ंत वत नवादा या ा पाशी जोडल ेला आह े. या
िस ांताचा म ु य य ुि वाद असा आह े क मा यम एखा ा या शरीरात स ुईसारख े काय
करते. ते संदेश े कां या मनात िभनवत े. संदेशा ार े े कां या वाग यात आिण
मानिसकत ेत बदल घडव ून आणत े. प रणामी , हा िस ा ंत मास मीिडया े क सद या ंना
िनि य मानतो आिण लोक मा यमा ं या दय ेवर जगत अस याच े ितपािदत करतो .
munotes.in
Page 77
सार मा यमा ंचे प रणाम : एक करण , िहंसा
77 • अज डा सेिटंगचा िस ा ंत
सारमा यमा ंचा अज डा-सेिटंग िस ा ंत, पूव या िस ा ंतां या िव अस े दश िवतो क
मास मीिडया े कांना या ंचे वतःच े मत बनव ू दे याऐवजी लोका ं या आवडीच े िवषय
वत: ठरिवतो . या िस ा ंतानुसार, या सम या ंना सवा िधक मीिडया क हर ेज िमळत े या
सम यावरच लोक चचा करतात , वाद घालतात आिण ह ी बनतात . याचा अथ असा क
जनतेला कोण या सम या आिण कथा ंम ये वार य आह े िकंवा असाव े हे मा यम ठरवत े.
प रणामी , जे हा मीिडया एखा ा िविश िवषयावर काश टाक यात अयश वी ठरतो , ते हा
तो िवषय लोका ं या ीकोनातही द ुल ि त होतो . (हॅनसन).
• ीकोण िवकसनाच े िव ेषण
ीकोण िवकसना या िव ेषणा या िस ा ंतानुसार, सार मा यमा ंनी िदल े या अित
मह वाम ुळे य वत :त वा तिवकत ेचा ामक ीकोन िवकिसत करतात , जो िदल े या
मा यमा या सवा िधक प ुनरावृ ी आिण स ुसंगत स ंदेशांवर आधा रत अ सतो. चंड
यापकता आिण प ुनरावृ ीमुळे, हा िस ा ंत बह त ेक टेिलि हजन या िव ेषणासाठी लाग ू
केला जातो . या गृहीतकान ुसार, जो कोणी ट ेिलि हजन पाह यात बराच व ेळ घालवतो तो
वा तिवकत ेचे एक अस े िच तयार क शकतो ज े नेहमीच अच ूक नसत े. आपण ह े देखील
ल ात घ ेतले पािहज े क ट ेिलि हजन वरील िह ंसक य े, मग ती बात या ं या काय मांवर
न दवल ेली असोत िक ंवा दूरिच वाणी नाटका ंम ये दाखवली गेलेली असोत तरीही , बह तेक
लोक या ं या द ैनंिदन जीवनात या िह ंसक या ंचा सामना करतात याप े ा जा त
आहेत. यामुळे हे पाहणा रे हणज ेच, जे टी ही पाह यात बराच व ेळ घालवतात , यांना असा
िव ास वाट ू शकतो क ह े जग आह े याप े ा जा त िह ंसक आिण धोकादायक आह े.
तुमची गती तपासा
1. स या या प रि थतीत त ु ही बुलेट िस ा ंत कसा लाग ू क शकता त े प करा
2. अज डा सेिटंग या िस ा ंतावर चचा करा
९.७ सार मा यमा ंचे एक ीकरण
मािहती िक ंवा जािहराती सा रत कर यासाठी अन ेक मा यम कार , घटक आिण धोरणा ंचे
एक ीकरण 'एकाि मक मा यम ' हणून ओळखल े जाते. याम य े अनेकदा पार ंपा रक साम ी ,
घरोघरी ठरािवक उ पादनाचीच जािहरात , मािहती प के , जािहराती आिण त सम इतर
घटक समािव असतात . एकाि मक मा यम अन ेक कार या मा यमा ंना जोडत े याचा
उपयोग एकच घटक िनमा ण कर यासाठी क ेला जातो 'जो स ंवाद साध यासाठी वापरला
जातो. आपण आता उदाहरणा ार े मीिडया एक ीकरण पाह - एक राजकारणी या या
प रसरा त िनवडण ुक साठी उभा आह े. यामुळे यांची जनस ंपक टीम सव कार या मा यम
कारा ंचा वापर करणार आह े, उदा. प का ंचे वाटप करण े, घोषणा असल ेले िडिजटल फलक
लावण े, ले स ब ॅनर, राजकार या ं या फोटोसह सायकल वापरण े, ऑटो या माग े फोटो ,
त ण मतदारा ंचे ल व ेध यासाठी फ ेसबुक जािहराती , हॉट्सअॅप जािहराती . नोट्स
पाठवण े, आधीच र ेकॉड केले या आवाजासह व ैयि क र या कॉल करण े, घरोघरी चार munotes.in
Page 78
मा यमे आिण समाज
78 करणे, वाहना ंसह र ॅली काढण े, संगीतसह ढोल वाजवण े, दूरिच वाणी जािहराती ,
वृ प ातील जािहराती इ . ते रेशन-साखर , मैदा, डाळ, मुळात गृहोपयोगी व त ू यांसार या
मोफत भ ेटव त ू देखील द ेतात. , मुि त काड वापरतात ज े या या /ित या उपल धी , ी,
कृती योजना इ याद ब ल मािहती द ेते. थोड यात , तो/ती ि ंट, संगीत (लोक) आिण
िडिजटल मीिडया या ंसारख े जवळजवळ दो ही पार ंपा रक मा यम वापर ेल - हे सव मा यम
एक ीकरण आह े. हणज े एकाप े ा जा त मा यमा ंचे िम ण आह े.
९.८ एकाि मक मा यमा ंचे फायद े
एकाि मक सार मा यमा ंची रणनीती लाग ू कर याच े फायद े हणज े संभा य ाहका ंसाठी
यवसायातील स ंपक िव तारण े. एकच मा यम वापरण े हा सव म पया य आहे. तथािप ,
एक ीकरणाचा वापर क े याने संपक श यता ल णीयरी या वाढतात . एका णासाठी अस े
गृहीत धरा क एक कॉप र ेशन या ं या चार मोिहम ेचा आधार िडिजटल केवळ जािहरात वर
अवल ंबून ठेवते. आणखी एक कॉप र ेशन बह िवध ल ॅटफॉम वापरतो जस े क परप रक
छापील जा िहराती आिण सोशल मीिडया ल ॅटफॉम जसे क Youtube, Instagram,
Facebook िजथे जािहराती जा त पोहोच ू शकतात .
हे ल ात घ ेणे आव यक आह े क िडिजटल अथ यव थ ेतील मािहतीचा एकम ेव ोत
इंटरनेट नाही . रेिडओ आिण ट ेिलि हजन सार या अ ॅनालॉग त ं ानाला द ेखील िडिजट ल
अथ यव थ ेचे मह वाच े पैलू मानल े पािहज ेत कारण त े आता काळाबरोबर िवलीन होत
आहेत. फायर ि टक सारखी साधन े आहेत या ार े कोणीतरी ट ेिलि हजनवर न ेटि ल स
सारख े OTT लॅटफॉम पाह शकतो िक ंवा नवर फोटो श ेअर क शकतो .
९.९ य वर एकाि मक मा यमा ंचा भाव
आिथ क ्या, वािण य ि कोनात ून, सेवा पुरवठादारा ंसाठी एकाि मक मा यम ख ूप
उपयु आह े कारण त े अनेक ल ॅटफॉम व न ाहक आणत े आिण उ प न िमळवत े. हे
ँडला व रत ओळख द े यास मदत करत े आिण ाहका ंसाठी एक मोठा मिहती ोत द ेखील
तयार करत े.
ाहका ं या ि कोनात ून ते यांना िव त ृत िनवडीसाठी मदत करत े. तथािप , येथे सम या
अशी आह े क काही व ेळा एखादी य व े छेने एखाद े उ पादन िवकत घ ेत नाही पर ंतु
ामसीन े सांिगत या माण े तेथे वच वाची स ंक पना वापरली जात े. वच ववादी गटा ं या
क पना जस े क – भांडवलशाही , सुखासीनता , ामक भावना , चांगली भावना , भौितकवाद
या ार े िवकला जात आह े. सव म अस याची क पना , आशय , स दय या गो ी
मा यमा ं ारे य ला िवक या जात आह ेत.
९.१० सार मा यमा ंचे पर पर स ंबंध
ोफाइलम य े अिधक ृत श द वाप न, लू टुथ सार या अन ेक स ेिटं ज ार े सोशल
मीिडयावरील बात या अिव सनीय अस याचा समज आता द ूर झाला आह े. तथािप , तरीही
एक सम या अि त वात आह ेच कारण सोशल मीिडया ' रअल टाइम ' आधारावर चालतो , munotes.in
Page 79
सार मा यमा ंचे प रणाम : एक करण , िहंसा
79 यामुळे तो धोका अिधक आह े. खोट्या बात या ंचा सार ह े असेच एक उ दाहरण आह े
याम ुळे काही व ेळा साम ूिहक िह ंसा (मॉब िल ंिचंग) देखील होत े. मा , सोशल मीिडयाच े
वा तवही नाकारता य ेत नाही . आज ती सव इतक पोहोचली आह े क , पारंप रक
दूरिच वाणी , मुि त मा यम ेही सोशल मीिडयाची मािहती वापरत आह ेत. वृ वािह या
सोशल मीिडयावरील मी स , मािहती , िवधान े, ट्िवट या ं या वतः या ल ॅटफॉम वर मािहती
हणून समािव करतात . हे सगळ े आज या काळात सोशल मीिडयाची पोहोच द ेखील
दश वते.
दुसरे उदाहरण हणज े प का र ता ही क ेवळ द ूरिच वाणीशी स ंल न न राहता वत ं
अि त व हण ून उदयास य ेऊ लागली आह े. उदाहरणाथ – द ि ंट, द ि व ंट, मोजो टोरी .
हे प का रता गट व ेबसाइट , लॉग, यूट्यूब या मा यमात ून या ं या बात या , मािहती ,
िव ेषण पो ट करतात . नवीन य ुगातील ही मी िडया हाऊस ेस े कांशी जोडल े जा यासाठी
यूट्यूबचा मोठ ्या माणावर वापर करतात . यूट्यूबवर थ ेट मुलाखती , चचा , िव ेषण,
रपोिट ग देखील आह ेत जस े ते टेिलि हजनम य े असायच े. हे लॅटफॉम िनयतकालीन
वग णी या आधारावर द ेखील चालतात . हे देखील पार ंपा रक मा य म आिण िडिजटल
मा यमा ं या एक ीकरणाच े एक उदाहरण आह े.
तुमची गती तपासा
1. य वर एकाि मक मा यमा ं या भावाची चचा करा
2. एकाि मक मा यमा ं या फाय ा ंची चचा करा
९.११ सार मा यमा ंचा भाव – िहंसा
याच मािहतीच े पुनरावृ ी स ंपादन व सार ण के याने खोट्या मािहतीवर वा तव हण ून
िव ास बस ू शकतो . आज या काळात मािहतीचा महाप ुर आह े िजथ े उपल ध मािहती
आप या प ूव जांकडे असल े या मािहतीप े ा ख ूप जा त आह े. एखा ाला आज इतरा ंना
िवचार याची गरज नाही . 'भिव यातील मदतीसाठी स ंपक तयार करा ' इ यादी अन ेक गो ी
आज अ ंतरजाला या वापरान े सहज सा य बन या आह ेत. हे आजच े वा तव आह े.
िडिजटल य ुगात, खूप मािहती उपल ध असताना , य ना मा यमा ं ारे काही स ेकंदातच
अनेक कार या भावना ंचा सामना करावा लागतो – मग त े यू ट्यूब शॉट ् स, इ टा ाम
टोरी ज, रील िक ंवा रअ ॅिलटी शो याप ैक कशाही ार े होऊ ा . हाणामारी , मारामारी , राग
य करण े इ याद मध ून नाट ्य तयार क ेले जाते आिण त ेच े कांचे ल व ेधून घेते आिण
टीआरपी र ेिटंग वाढव यास मदत करत े.
जातीवर आधा रत िह ंसाचाराच े अहवाल , बला काराशी स ंबंिधत बात या ंसार या
संवेदनशील मजक ुरामुळे काही व ेळा मोठ ्या सम या िनमा ण होऊ शकतात . यो य
आचारस ंिहतेिशवाय अहवाल िद यास त े य साठी चा ंग याप े ा हािनकारकच ठ
शकतात . धम , दंगली इ यादी स ंवेदनशील िवषयावर व ृ वािह या ं ारे अि मत ेची भावना
िनमा ण के यामुळे वांिशकत ेची भावना िनमा ण होऊ शकत े आिण लोक िह ंसक होऊ
शकतात . munotes.in
Page 80
मा यमे आिण समाज
80 अ यासात अस े िदसून आल े आहे क ट ेिलि हजन , िच पट , ि हिडओ ग ेम, सेल फोन आिण
इंटरनेट ार े सतत िह ंसाचारा या स ंपका त राह याम ुळे दश कांम ये िहंसक वत नाचा धोका
वाढतो , याच माण े िहंसक वातावर णात वाढ यान े िहंसक वाग याचा धोका द ेखील वाढतो .
९.१२ मुलांवरील सार मा यमा ंमधील िह ंसाचाराच े िच ण
एक म ूल या या सभोवताल या मािहती ार े जगाकड े पाहत असत े. िजथे यंगिच ा ंमधला
नायक खलनायका ंना मारतो िक ंवा एखादा असा ि हिडओ ग ेम िजथ े एखा ाला श ूला ठार
मारायच े असत े आिण ग ुण िमळवायच े असतात - हा देखील िह ंसाचाराचा एक कार आह े
याकड े आपण ल द े यास अपयशी ठरतो . िकंबह ना, पालक , ौढ, भावंड देखील यात
सामील होतात आिण अस े खेळ खेळतात . याचा या या /ित या शारी रक आरो यावर आिण
मानिसक आरो यावर नकारा म क प रणाम होत असतो .
नॅशनल इि टट ्यूट ऑफ म टल ह े थने १९८२ म ये एक अ यास क ेला याम य े
टेिलि हजनवर िह ंसा पाह याच े खालील ाथिमक प रणाम िदस ून आल े.
• इतरां या व ेदना आिण द ुःखांब ल म ुलांची संवेदनशीलता कमी हो याची श यता जा त
असत े.
• मुले काही व ेळा यां या प रसरालाच घाबरतात ;
• मुले आ मकपण े वाग याची िक ंवा इतरा ंना पूण पणे हानी पोहोचव याची श यता असत े.
असे आढळ ून आल े क द ूरिच वाणी , ि हडीओ ग े स हे आप या वयात जा त अस यान े
मुलांम ये ती स ंवेदना म भाव आिण आ मकत ेची श यता िनमा ण होत े.
अ यासात अस े िदस ून आल े आह े क द ूरदश न, िच पट , संगीत आिण ि हिडओ ग ेम
यांसार या मा यमा ंमधील िह ंसाचाराम ुळे मुलां या आिण िकशोरवयीना ं या आरो याला
मोठा धोका िनमा ण होतो . याम ुळे सार मा यम िह ंसा, िहंसक वत न, िहंसेबाबत
संवेदनाश ू यता, भयानक व न े आिण म ुलांम ये इजा हो या या भीतीम य े देखील वाढ
होते. बालरोगत आिण इतर बाल आरो य स ेवा दात े, पालक , िश क या ंनी मा यम
सा रत ेचा चार क न म ुलांसाठी स ुरि त मा यम वातावरणाचा प ुर कार करण े आव यक
आहे. याम ुळे मुले आिण या ंचे पालक अिधक िवचारशी ल आिण सि य मा यमा ंचा वापर
करतील .
९.१३ मा यमा ंमधील िह ंसेचा ौढा ंवर भाव
18 ते 21 वयोगटातील श ंभर प ु षांम ये आयोिजत क ेले या एका अ यासात या ंनी
पदवीप ूव अ यास क ेला होता , असे न दवल े आहे क , िहंसाचाराम ुळे वत नात बदल होतो .
सारमा यमा ं या िहंसाचाराची आरो या या वाईट व ृ ी आिण वत नां या िवकासात भ ूिमका
असू शकत े. अ यासादर यान िह ंसक मा यमा ं या स ंपका त आल े या ौढा ंना र दाब
(िस टोिलक आिण डाय टोिलक ) िवकिसत झाला होता ; नकारा मक भाव ; ितकूल
सामािजक मािहती ि या ; असहकारी वत न; आिण क ंडोम या वापरािशवाय स ंभोग, munotes.in
Page 81
सार मा यमा ंचे प रणाम : एक करण , िहंसा
81 अ कोहोल स ेवन , गांजाचा वापर आिण ल िगक ि याकलापा ंब ल िचथावणी द ेणारी व ृ ी
देखील िवकिसत होऊ शकत े.
ौढांवरील ायोिगक स ंशोधनात अस े िदसून आल े आहे क िह ंसक मा यमा ं या स ंपका त
ये याने नकारा मक भावना वाढतात , दश नानंतर लग ेचच आ मक वत न होत े, यात म ुले
आिण त ण िकशोरवयीन म ुलांम ये शारी रक ह ला (मारणे, लाथ मारण े, गुदमरवण े,
कु ती) यांचा समाव ेश होतो . प व पौग ंडाव थ ेतील आिण त ण ौढ समवय का ंना िव ुत
शॉक िक ंवा मोठ ्याने कक श ासदायक आवाज काढ याची तयारी देखील दश िवली होती .
काही वत मान यापक सव ण स ंशोधना या िन कषा नुसार, बालपणातच द ूरदश न आिण
सार मा यमा या िह ंसाचारा या वाढ या स ंपका मुळे नव- ौढांम ये आ मकता -संबंिधत
प रणाम आिण ग ु हेगारी वत नाची व ृ ी वाढत े.
• ि हिडओ ग े स –
' लू हेल' सार या ि हडीओ ग े सचा च ंड वापर सवा चे ल व ेधून घेतो आिण य
वा तिवक जगात जगण े आिण ि हिडओ ग ेमला वा तिवकता हण ून न पाहण े िवसरत े.
प रणामी , य या ंचे जीव द ेतात. दुस या श दा ंत, िहंसा वतःवर क ेली जात े. लोक रा ी
घरी ग ेम ख ेळ या त घालवतात आिण ि हिडओ ग ेमचे यसन जडत े. प रणामी , ते
यसनाधीन होतात , िनराश होतात , आिण वतःवर िनय ं ण ठ ेवू शकत नाहीत .
९.१४ सार मा यमा ंचा भाव - मिहला ंवरील िह ंसा
िसनेमात िचि त क ेले या िवषारी प ु ष वाच े अनुकरण वा तिवक जगात या य नीही
केले आहे. याचा प रणाम हणज े, य म य े े वाच े िवचार िनमा ण होतात आिण
काहीव ेळा जे श हीन असतात या ंची अ यायकारक अशी हानी होत े.
• पोन ाफ चा भाव
कोण याही गो ीच े िनयिमत स ेवन के याने या गो ीबाबतच े आपल े मत बदल याची मानवी
वृ ी असत े आिण पोन ाफ ही याला अपवाद नाही . जर कोणी िनयिमतपण े िहंसक
पोन ाफ पािहली , तर त े पोन ाफ आिण िह ंसा, िवशेषत: मिहला ंवरील िह ंसाचार या
दो ह ब ल स ंवेदनाहीन होतील . कोलंिबया य ुिन हिस टीचे ोफेसर, नॉम न डॉइज हणतात ,
"पोन ाफ , ल िगक व तूंचा एक न स ंपणारा खाजगी क ुंटणखाना दान क न ,ल िगक भूक
णालीला अितसि य करत े." यांनी पािहल े या छायािच े आिण ि हिडओ ं या आधार े,
पॉन ाहक या ं या म दूम ये नवीन नकाश े तयार करतात . कारण म दू हे "वापरा िक ंवा
गमवा" यं आह े. जे हा आपण नकाशाच े े तयार करतो , ते हा आप याला त े सि य
ठेवायच े असत े." पोन मुळे आपली समज , यूरोलॉिजकल माग आिण जीवनही बदलत े,
िवशेषत: त णा ंना ओळख झा यावर . या वयात प ु ष थम पॉन या स ंपका त येतात,
यां या ल िगक वत नावर आिण ि या ंवरील वच वा या इ छ ेवर भाव पाडतात . दुसरीकड े,
पौगंडाव थ ेतील ि या , पोन ाफ पाह या या प रणामी भाविनक , शारी रक आिण ल िगक
अ याचार सहन कर यास अिधक वण बनतात . तरीही , याचा मिहला ंना ास होतो .
पॉन या नकारा मक प रणामा ंचा फटका असा असतो . अनेक ोड श न ट ुिडओ अस े munotes.in
Page 82
मा यमे आिण समाज
82 काय म तयार करतात ज े कामावर , शाळेत आिण अगदी डॉ टरा ं या काया लयात ि या ंना
एक िविश ल िगक अथ देतात, याम य े सहभागी मिहला सामा यतः एकतर िह ंसक ल िगक
कृत मुळे आन ंद घेतात िक ंवा दुखाव या जातात अस े दाखवल े जात े. याचा मोठ ्या
माणा वर नकारा मक प रणाम होतो . बाल पोन ाफ , हा पु हा ग ैरवत नाचाच एक कार
आहे जो आजही स ंपूण इंटरनेटवर अि त वात आह े, हे हािनकारक आह े कारण या
ि हिडओ ंम ये दश कांवर भाव टाक याची मता आह े
९.१५ सूचना
पालक काही पावल े उचल ू शकतात ती हणज े मुलांचा मा यमा ंशी संपक टाळण े, िवशेषत:
दोन वषा पे ा कमी वयाच े मूल, कारण म ुले याव ेळी जग , समाज , वत न, भाषा, कृती इ.
समजून घे या या या ं या स ु वाती या वषा त असतात .
कुटुंब ही एक अशी ाथिमक स ं था आह े जी म ुलावर भाव टाकत े. मुला या जगाब ल या
ि कोनात क ुटुंब मह वप ूण भूिमका बजावत े. यामुळे बदलाची स ु वात घरापास ूनच
हायला हवी . पालका ंनी वतः या वाग यावर िनय ं ण ठ ेवावे. मुले यां या वतः या
पालका ं या वत नाचे अनुकरण करतात , जर पालका ंनी टी ही पाह याऐवजी प ु तके वाचण े,
बागकाम , िफरण े, छंद यासार या िनरोगी ि याकलापा ंम ये वत :ला गुंतले तर म ुलांना
देखील या ि याकलापा ंचा आन ंद िमळ ेल. मूल रडत असताना अन ेकदा अस े िदसून येते क
मूल रड ू नये हण ून पालक काट ू न पाह यासाठी मोबाईल फोन द ेतात, तथािप , याचा
मुलावर दीघ कालीन प रणाम होतो – मुला या अनेक पैलूंवर प रणाम होतो – एका त ेचा
अभाव , व रत समाधान इ . यामुळे पालका ंनी या ंना मोबाईल द ेऊ नय े.
तुमची गती तपासा
1. पोन ाफ या आप या म दूवर होणा या प रणामाची चचा करा.
2. तुम या मत े, य वर मा यमा ंचा भाव कमी कर यासाठी काय क ेले पािहज े?
९.१६ सारांश
या करणात , आ ही सकारा मक आिण नकारा मक दो ही अस ू शकतील अशा मा यमा ंचे
प रणाम शोध यास स ु वात क ेली. सकारा मकत ेम ये सामािजक सम या ंशी स ंबंिधत
मािहती द ेणे , कथा, िव ेषण, ीकोन समोर आणण े, आवाजहीना ंना आवाज द ेणे इ यािद
समािव आह े. आपण व ेळ, कालावधी , पुनरावृ ी इ यादी अन ेक घटका ंवर अवल ंबून
असल े या मा यमा ंचा भाव द ेखील पािहला . धड्यातील पिहला िवषय मीिडया
एक ीकरणाचा आह े- याम य े सव मा यमा ं या िम णावर चचा केली जात े- उदा.
पारंपा रक आिण िडिजटल मीिडया . दुस या िवभागा त मीिडयाचा े कांवर होणा या
भावािवषयी चचा कर यात आली आह े – 'मा यमा ंची िह ंसा'. मा यमा ंम ये िहंसेचे िच ण
के याचा जीवनावर , ौढां या मनावर , लहान म ुलां या आिण मिहला ंवर मोठा भाव पडतो .
िहंसेचे वारंवार दश न के याने मनातील वा तवा माणे िव ास िनमा ण होऊ शकतो आिण
यामुळे एखा ाम य े गु हेगारी वत न िवकिसत होऊ शकत े. आपण या करणात munotes.in
Page 83
सार मा यमा ंचे प रणाम : एक करण , िहंसा
83 पोन ाफ ब ल द ेखील चचा केली आह े जी ि या ंना नकारा मक आिण अवा तव
प रि थतीत िचि त करत े आिण वा तिवकता िभ न असली तरीही ितला िव ासनीय कार
बनवत े.
या करणा चे उ ेश जाग कता िनमा ण करण े, मा यमा ंशी संबंिधत स ंक पना , िस ांत प
करणे हे होते.
आपण ब ुलेट िथअरी इ यादीसार या काही िस ा ंतांवर द ेखील चचा केली आह े जी
स या या मीिडया भावा ंना समज ून घे यासाठी ख ूप लाग ू केली जाऊ शकत े.
९.१७
1. मा यमा ं या भावा ंवर चचा करा- "मुलांवरील िह ंसा"
2. मा यम एक ीकरण आिण या याशी स ंबंिधत दोन िस ा ंत प करा .
3. मा यमा ंमधील िह ंसाचाराच े िच ण समाजातील मिहला ं या ि थतीवर कस े प रणाम करत े
हे प करा .
९.१८ संदभ
1Potter, W. (2012). What is a media effect?. In Media effects (pp. 33 -50).
SAGE Publications, Inc., https://dx.doi.org/10.4135/9781544308500.n3
1https://courses.lumenlearning.com/suny -massmedia/chapter/2 -2-media -
effects -theories/
1https://www.canto.com/blog/integrated -media/
https://medium.com/@Omlette/early -theories -of-mass -communication -1-
magic -bullet -f7a5281a4f07
Magic bullet theory image source
https://www.sciencedirect.com/topics/social -sciences/media -integration
1Huesmann L. R. (2007). The impact of electronic media violence:
scientific theory and research. The Journal of adolescent health : off icial
publication of the Society for Adolescent Medicine , 41(6 Suppl 1), S6 –
S13. https://doi.org/10.1016/j.jadohealth.2007.09.005
1Council on Communications and Media; Media Violence. Pediatrics
November 2009; 124 (5): 1495 –1503. 10.1542/peds.2009 -2146
https://publications.aap.org/pediatrics/article/124/5/1495/72111/Media -
Violence
1Brady SS, Matthews KA. Effects of Media Violence on Health -Related
Outcomes Among Yo ung Men. Arch Pediatr Adolesc
Med. 2006;160(4):341 –347. doi:10.1001/archpedi.160.4.341
1https://www.focusforhealth.org/how -pornography -impacts -violence -
against -women -and-child -sex-abuse/
munotes.in
Page 84
84 १०
नवोप म आिण िवकासाचा सार
घटक रचना
१०.० उि ्ये
१०.१ प रचय
१०.२ सार िस ांत
१०.३ नवोप माची िनण य ि या
१०.४ नवीन क पना ंपासून ते मा यमा ंपय त
१०.५ नवीन तं ानाचा अवल ंब करणे
१०.६ नवोप म आिण सोशल मीिडयाचा सार
१०.७ अिभनव िस ांता या सारा या मया दा
१०.८ िन कष
१०.९ सारांश
१०.१०
१०.११ संदभ
१०.० उि ्ये
● िव ा या ना िड य ूजन िथअरीशी ( सरणवाद िस ांताशी) प रिचत करणे आिण
यांची वैिश ्ये आिण ि या समजून घे यास मदत करणे.
● िविवध कार या सं ेषणात याचा वापर कसा करता येईल हे पाहणे.
१०.१ प रचय
सामािजक यव थ ेम ये, नवीन क पना , वत न िकंवा उ पादनाचा अवल ंब एकाच वेळी
आिण आपोआप होत नाही. उलट, ही एक अशी ि या आहे याम य े काही लोक
इतरांपे ा नैसिग क र या एक िविश नवक पना वीकार यास वृ होत असतात .
संशोधका ंनी शोधून काढल े क जे लोक नावी यप ूण अवल ंब करतात यांची वैिश ्ये नंतर
वीकारणा या ंपे ा िभ न असतात . नवक पना ं या साराची क पना हे वण न करते क
नवीन तं ान आिण इतर िवकास सं कृती आिण सं कृत म य े, संक पनेपासून यापक munotes.in
Page 85
नवोप म आिण िवकासाचा सार
85 वीकृतीपय त कसे पसरल े. नवक पना ं या गृहीतका ंचा सार कालांतराने नवीन क पना
आिण प ती कशा आिण का वीकार या जातात हे समजाव ून सांग याचा य न करते,
कालांतराने दशका ंपासून ते शतका ंपय त या प ीकरणाची या ी आह े.
नवक पना समाजा या िविवध भागांम ये या प तीन े सा रत के या जातात , तसेच
नवक पना ंशी संबंिधत यि िन मते, ती िकती वेगाने पसरतात याचे मह वाच े िनधा रक
आहेत. या िवभागात , आपण िवशेषत: दळणवळण , कृषी, साव जिनक आरो य आिण िवपणन
या े ांम ये, तसेच यां या ि वकार या या दरावर भाव टाकणा या घटका ं या साराच े
मू यमापन क .
१०.२ सार िस ा ंत
सरणवादा या अ यासा या बह तेक न दी समाजशा गॅि एल टाड यां या काया त
सापडतात . १९०३ म ये, टाड यांनी सार ि य ेचे वैिश ्यपूण "एस-कव " ल ात घेतले
( ारंिभक ि वकृतीचा एक मंद दर, नंतर टेक-अपम य े ती वेग आिण तो हळूहळू कमी
होणे). १९४० या दशकात सं ेषण अ यासाम य े सार संशोधन समािव कर याच े
य न सु झाले, ए हरेट रॉजस चे (१९६२ ) 'िड य ूजन ऑफ इनो ह ेश स' हे मह वप ूण
काय होते. साराची या या "एक ि या या ार े समाज यव थ े या सद या ंना ठरािवक
मागा ारे वेळोवेळी पोचवली जाते. अशी क ेली गेली"
इनो ह ेशन िड य ूजन या िस ा ंताम य े खालील मुख घटक आहेत:
नवो म ेषक: जे जोखीम प कर यास तयार आहेत आिण नवीन क पना ंचा य न करणार े
पिहल े आहेत यांना नवोिदत हणून ओळखल े जाते.
ारंिभक अवल ंबकत : हे असे लोक आहेत यांना नवीन तं ान वापर यात आिण
समाजात यांची उपयु ता दिश त कर यात रस आहे.
ारंिभक बह सं य: य जे, सामा य लोकांचे सद य हणून, मु य वाहात समाजात
नवीन तं ानाचा अवल ंब कर याचा माग मोकळा करतात .
उशीरा बह सं य: सामा य लोकस ं येचा एक उपसम ूह जो सु वाती या बह सं य लोकांनी
असे के यानंतर यां या दैनंिदन जीवनाचा भाग हणून नािव य वीकारतो .
मागे पडलेले: नािव यप ूण उ पादने आिण नवीन क पना ंचा अवल ंब कर यात सामा य
लोकांपे ा मागे रािहल े या य . हे मु यतः यां या जोखीम आिण यां या
काय प तीतील कडकपणा या ितर काराम ुळे घडते. मु य वाहातील समाजात
नावी यप ूण तेचा सार के यामुळे अखेरीस यां या िशवाय यांचे दैनंिदन जीवन (आिण
काय ) चालण े अश य होते. प रणामी , यांना ते वापर यास भाग पाडल े जाते.
स या या व पात , रॉजस ची प त सार ि य ेला दोन उप- ि या ंम ये िवभागत े:
नवक पना -िवकास (नवीन शोधाची िनिम ती) आिण नवोप म -िनण य (नवीनता
वीकार या चा िनण य) (नवीन शोध वीकार याचा िनण य). येक उप ि य ेचे अनेक ट पे
असतात . िवकासाच े ट पे खालील माण े आहेत: munotes.in
Page 86
मा यमे आिण समाज
86 ● एखादी सम या िकंवा गरज ओळखण े याला नवक पना संबोिधत करते.
● संशोधना या ट यात , वेगवेग या उपाया ंची तपासणी केली जात आहे.
● डे हलपम ट टेजम य े, इि छत वीकृत करणार ्यां या गरजा पूण कर यासाठी
सानुकूिलत उपाय .
● यापारीकरणा या ट यात , अंितम पॅिकंग, िवपणन आिण िवतरण धोरणे िनयोिजत
आहेत.
● द क / सरण ट यात , नावी य लोकांसाठी उपल ध क न िदले जाते.
● नवोप मा या प रणामा ंचे िनरी ण करणे ( य /अ य , अपेि त/अनपेि त,
इि छत /अवांिछत).
नवो म ेषक, जे नवीन गतीसह योग कर यास खुले असतात , यां यामाग े लवकर
बह सं य, अिधक संशयी उशीरा बह सं य आिण शेवटी नािव याचा सि यपण े ितकार
िचिक सक करणार े मागे पडतात .
सु वातीच े संशोधन वैयि क वीकृतीवर क ि त असताना , अलीकड या दशकात कॉप र ेट
क युिनकेशन या वाढीम ुळे गट िनण य घे या या संशोधनात वाढ झाली आहे. रॉजस ने
िवकासा या सु वाती या ट यावर अिधक ल क ि त कर याची विकली केली आहे.
१०.३ नवोप माची िनण य ि या
नावी यप ूण िनण य ि य ेचे पाच मूलभूत ट पे हणज े ान, अनुनय, िनण य, अंमलबजावणी
आिण पु ीकरण . नवक पनाबाबत िनण य घे याची ि या नवक पना ओळख ून सु होते
आिण वृ ी िवकास िकंवा पु ीकरणाचा ट पा गाठेपय त चालू राहते.
ान: नवोप माची मािहती िमळवण े. सुरि त करावया या रकमेची गणना करणे आिण ती
यो य कार े कशी वापरायची
मन वळवण े: ही एखा ान े िशकल े या गो या आधार े याचे मन बदल याची ि या
आहे. हा ट पा अंत ा नी आिण भावना ंवर आधा रत आहे. मन वळव या या ट यात ,
लोकांना सामा य तः "नवीन शोधांचे प रणाम काय आहेत?" हे जाणून यायच े असत े. आिण
"मा या प रि थतीत काय फायद े आिण तोटे असतील ?" या संदभा त, असे हटल े जाऊ
शकते क मन वळव या या ट यात य नवीनत ेम ये अिधक मानिसक र या गुंतलेली
असत े.
िनण य: नवक पना वीकारायची क नाकारायची याचा िनण य घेणे. द क घेणे हणज े
जे हा तु ही सव म उपल ध कृती हणून नावी यप ूण तेचा पूण पणे वापर कर याच े ठरवता ;
नकार हणज े जे हा तु ही या याशी जुळवून न घे याचे ठरवता . munotes.in
Page 87
नवोप म आिण िवकासाचा सार
87 अंमलबजावणी : ही नवक पना कृतीत आण याची ि या आहे. या ट या वर, एखा ाच े
मत बदलण े अ ाप श य आहे. ही ि या या णापय त पूण पणे मानिसक होती.
नवक पनाभोवती अजूनही काही शंका असत े, ते हा, हे घडत े. .
पु ीकरण : िनण यासाठी मंजुरी आिण समथ न शोधण े. नवोप माब ल या िवरोधाभासी
संदेशांचा सामना करताना , य नवक पना वीकार या या िकंवा नाकार या या यां या
पूव या िनण याची पु ी शोधत े िकंवा नािव य वीकार याचा िकंवा नाकार याचा यांचा
पूव चा िनण य मागे घेते.
नवोप माची (इनो ह ेशन) वैिश ्ये
रॉजस या इनो ह ेशन िड य ूजन मॉडेलची चार मूलभूत वैिश ्ये नवीन तं ाना या यापक
वापराशी संबंिधत आहेत. ही वैिश ्ये समजून घेत यास नवीन तं ानाचा भावी आिण
काय म वापर करता येईल.
सुसंगतता : सुसंगततेची या या अशी आहे क या माणात नवक पना िव मान मू य,
पूव चे अनुभव आिण संभा य मालका ं या गरजा यां याशी सुसंगत अस याच े समजल े जाते.
या संभा य मालका ंना अिधक सुसंगत क पन ेब ल कमी शंका आहे आिण ती य या
जीवन प रि थतीशी अिधक चांगली जुळते. या सुसंगततेचा प रणाम हणून, य
नावी यप ूण तेला अथ दे यास स म आहे आिण यास प रिचत समजू शकते.
जिटलता : या माणात नवक पना समजण े आिण लागू करणे तुलनेने कठीण आहे असे
समजल े जाते याला जिटलता हणतात . नवोप माची जिटलता या या वीकृत दरा या
य त माणात असत े.
चाचणी मता : हणज े एखा ा नवोप माची छोट्या आधारावर चाचणी िकती माणात
केली जाऊ शकते. वैयि क चाचणी हा एखा ा नावी यप ूण तेला वतः या प रि थतीत
कसे काय करते हे ठरवून याला अथ दे याचा एक माग आहे. या चाचणीचा उ ेश नवीन
संक पन ेब ल कोण याही शंका दूर करणे, हा आहे.
िनरी ण मता : हे इतर लोक िकती सहजत ेने नावी यप ूण प रणाम ओळख ू शकतात याचा
संदभ देते. काही क पना असे प रणाम देतात यांचे िनरी ण करणे आिण इतरांशी संवाद
साधण े सोपे असत े, तर काही असे प रणाम देतात यांचे िनरी ण करणे िकंवा वण न करणे
कठीण असत े. सामािजक यव थ े या सद या ं ारे समज या जाणार्या नवोप माची
िनरी ण मता या या वीकार कर या या दराशी थेट संबंिधत आहे.
सापे फायदा : नवक पना या माणात बदलत े या क पन ेपे ा े अस याच े मानल े
जाते याला सापे फायदा हणून संबोधल े जाते. आिथ क नफा, सामािजक ित ा िकंवा
इतर फाय ा ं या संदभा त सापे फाय ाची त वारंवार य केली जाते. अनुकूलन दर
िजतका जलद िततका सापे लाभ जा त .
munotes.in
Page 88
मा यमे आिण समाज
88 १०.४ नवीन क पना ंपासून ते मा यमा ंपय त
नवीन क पना ंमुळे सामािजक यव थ ेतही मोठ्या गती होऊ शकते. सारमा यमा ं या
सारावरील संशोधनान ुसार, सामािजक बदला या ि य ेत मीिडया मह वाची भूिमका
बजावत े. यावर राजक य मोिहम े या अ यासाचा मह वप ूण भाव पडला आहे, याम य े
अ य ीय िनवडण ुक वरील ि ंट आिण ॉडका ट मीिडया या भावावरील सु वाती या
कामापास ून ते सोशल मीिडया मोिहमां या अलीकडील अ यासापय तचा भाव आहे.
िवकास िस ांताने िवकसनशील देशांम ये सारमा यमा ं या सारावर संशोधनास
ारंिभक ेरणा िदली. हे दाखव ून िदले क मजबूत रा ीय सं ेषण णाली
आधुिनक करणाशी अतूटपणे जोडल ेली आहे. अलीकडील कामाम ुळे ांितकारी
चळवळ म य े, िवशेषत: म य पूव आिण इतर मोबाइल सं ेषणा या तळाशी -अप
अनु योगा ंवर जोर िदला गेला आहे.
क पना ंचा सार कर यासाठी मीिडयाचा वापर हा फार पूव पास ून मीिडया सार
संशोधनाचा क िबंदू आहे. तथािप १९८० पासून, िडिजटल मीिडया या उदयाम ुळे मीिडया
तं ाना या सारावर अिधक ल क ि त केले गेले आहे. रॉजस सरणा या या पैलूवर
जोर दे याचा य न करतात . "िडिजटल िड हाइड ," ते हणतात , क खराब सार
यव थापनाच े उदाहरण आहे.ते पर परस ंवादी तं ान आहे हणून, िडिजटल मीिडयान े
पारंपा रक सार िस ांताम य े अनेक बदल करणे आव यक आहे. एम. लीन माक स सूिचत
करतात क पर परस ंवादी मा यमा ं या यश वी सारासाठी म यवत साम ी दा याऐवजी
एकमेकांवर अवल ंबून असणा -या वापरक या ची "जन चळवळ " िवकिसत करणे आव यक
आहे.
१०.५ नवीन तं ानाचा अवल ंब करणे
नवीन तं ाना या सां कृितक साराचा अ यास कर यासाठी िव ान आिण तं ानान े
तीन ि कोन िवकिसत केले आहेत.
णाली िस ांत मोठ्या सामािजक , आिथ क आिण िनयामक णाल मधील संबंध तपासत े
जे तांि क गती आिण वापरावर भाव टाकतात .
तं ाना या सामािजक बांधणीकड े पाह याचा ीकोन : समकालीन नवक पना ं या
" या या मक लविचकत ेवर" आिण िविवध सामािजक गटां ारे याचे ित पध अनु योग
यावर ल क ि त करते.
अिभन ेता-नेटवक िस ांत: मानवी आिण गैर-मानवी एजंट दो ही िवचारात घेते. हे ित पध
अनु योग तसेच तं ानाची या या मक लविचकता मया िदत करणारी वैिश ्ये ओळखत े.
१०.६ नवोप म आिण सोशल मीिडयाचा सार
इंटरनेट पुनरावलोकन ि य ेतील अंितम ट पा हणून, सोशल मीिडया एक मह वप ूण
नवक पना मानली जाऊ शकते. सोशल मीिडयाचा सार आिण यापक वापर नािव यप ूण munotes.in
Page 89
नवोप म आिण िवकासाचा सार
89 िनण य ि य ेशी जोडण े श य आहे. इंटरनेट आिण सोशल मीिडया िविवध कारणा ंसाठी
लोकि य आिण मोठ्या माणावर वापरल े जातात . सोशल मीिडयाचा वापर िनरी ण मता
दश वतो, जे एक मह वप ूण वैिश ्य आहे.
शेवटी, सापे फायदा, जसे क आिथ क नफा, सामािजक ित ा िकंवा इतर फायद े, मन
वळव यात मह वाची भूिमका बजावतात . संवाद आिण पर परस ंवादा या ीने, सोशल
मीिडया लॅटफॉम वर अिनब ध वेश हा िकफायतशीर फायदा आहे. दुसरीकड े, सोशल
मीिडया लोकांना िविवध मागा नी वतःला य कर याची परवानगी देतो आिण असा
युि वाद केला जाऊ शकतो क या अिभ य या प रणामी , यांनी यां या आ म-
वा तिवक गरजा पूण कर याचा एक नवीन माग शोधला आहे. सोशल मीिडयाम ुळे लोक
पूव पे ा अिधक संपक त झाले आहेत.
सोशल मीिडयावर सि य राहणे, मोठ्या सं येने लोक फॉलो करणे आिण पसंत करणे
यामुळे आ मिव ास वाढू शकतो . िव ा या चा शाळेबाहेर सोशल नेटविक ग साईटचा वापर
वाढ यान े याचा सार सामा य लोकांपय त आिण यापलीकड ेही झाला आहे.
१०.७ अिभनव िस ा ंता या सारा या मया दा
अिभनव िस ांता या साराला अनेक मया दा आहेत, या खालील माण े आहेत: १) या
िस ांताचे बरेचसे पुरावे साव जिनक े ातून आलेले नाहीत . हे केवळ नवीन आचरण िकंवा
आरो य नवक पना ंचा अवल ंब कर यासाठी लागू कर यासाठी िडझाइन केलेले नाही. २)
साव जिनक आरो य काय मा या अंमलबजावणीसाठी ते "सहभागी ीकोन " िवचारात घेत
नाही. ३) हे नवीन वत न िकंवा नवक पना वीकार यात एखा ा य या संसाधना ंकडे
िकंवा सामािजक समथ नाकड े दुल करते.
तरीही , हा िस ांत दळणवळण , कृषी, साव जिनक आरो य , फौजदारी याय, सामािजक
काय आिण िवपणन यांम ये यश वी र या लागू केला गेला आहे. या िस ांताचा उपयोग
साव जिनक आरो याम य े मह वा या साव जिनक आरो य काय मां या अवल ंबनाला गती
दे यासाठी केला जातो, याचा प रणाम लि यत लोकस ं या आिण यां या वीकृत
घे या या दरावर प रणाम करणा रे िविवध घटक समजून घे यात होतो.
१०.८ िन कष
मीिडया इितहासात थमच , सोशल मीिडयान े वापरक या ना यांचे मीिडया संबंध मॉडेल
िनवड याचा पया य िदला आहे. ाहका ंकडे केवळ साम ी े क, केवळ सहभागी िकंवा
वतः साम ी िनमा ते अस याचा पया य आहे. हे प आहे क सोशल मीिडयान े
वापरक या ला सश केले आहे आिण वापरक या कडे आता सव अिधकार एकाच वेळी
नसले तरीही मीिडयाशी या या िकंवा ित या नातेसंबंधात अनेक भूिमका बजाव याची
मता आहे. या संदभा त, य वर मोठा जोर देणे हे या या लोकि यत ेचे आणखी एक
मह वप ूण पैलू हणून पािहल े जाऊ शकते.
munotes.in
Page 90
मा यमे आिण समाज
90 लोकांना सोशल मीिडयाचा फायदा होतो कारण ते यांना लोकशाही आिण खु या
सेिटंगम य े वतःला य क देते. कारण ते यां या वतः या साम ीच े काशक देखील
आहेत, येक सोशल मीिडया वापरकता यां या वतः या े कांसह अिभन ेता बनतो.
मािहतीचा सुलभ वेश आिण सोशल मीिडया ार े दान केलेली सामािजक संपका ची संधी
हे देखील या या यश वी सारणासाठी मह वाच े घटक आहेत.
१०.९ सारांश
िड य ूजनची या या " या ि य े ारे िविश मागा ारे सामािज क यव थ े या सद या ंना
कालांतराने सूिचत केली जाते." नवोप मा या िनण य ि य ेतील पाच पाय या हणज े
ान, अनुनय, िनण य, अंमलबजावणी आिण पु ीकरण . नविनिम तीची वैिश ्ये हणज े
सुसंगतता, जिटलता , ायिबिलटी , िनरी ण मता आिण सापे फायदा .
वीका र कर या या ि य े या ाना या ट यात मास मीिडया मह वाचा असला तरी,
रॉजस चा दावा आहे क एखा ा या समवय क गटातील "ओिपिनयन लीडर " सोबत या
संभाषणा ंचा मन वळवण े आिण िनण य घे यावर जा त भाव पडतो .
रॉजस या मते, नवोप म यश वी द क घे यासा ठी सहा वैिश ्ये आव यक आहेत:
िकमान जिटलता , िवचार आिण काय कर या या स या या प त शी सुसंगतता, परंतु
मागील नवक पना ंवरील फायद े, समान उ पादन े/क पना ंसंदभा त नवक पना ंची चांगली
ि थती , चाचणी मता ,आिण इतरां या वीकृत प रणामा ंचे िनरी ण करणे ही ती वैिश ्ये
होत.
लोक सोशल मीिडयावर िविवध मागा नी वतःला य क शकतात आिण असा युि वाद
केला जाऊ शकतो क या अिभ य या प रणामी , यांनी यां या आ म-वा तिवक गरजा
पूण कर याचा एक नवीन माग शोधला आहे.
१०.१०
● सारणवाद िस ांताचे परी ण करा आिण नवोप माची वैिश ्ये आिण िनण य घे याची
ि या यावर चचा करा.
● सारमा यमा ंमधील सारा या भूिमकेचे िव ेषण करा.
● नवीन क पना , सं ेषण नेटवक , नवीन तं ान आिण सोशल मीिडया या संबंधात
सार ि य ेचे मू यांकन करा.
१०.११ संदभ
● Vancour, Shawn (2017): “Media Diffusion.” In the SAGE
Encyclopedia of Communication Research Methods, Sage Research
Methods
● https://me thods.sagepub.com/reference/the -sage -encyclopedia -of-
communication -research -methods/i8590.xml munotes.in
Page 91
नवोप म आिण िवकासाचा सार
91 ● Kocak, Gizem N., et al. (2013): Social Media from the Perspective of
Diffusion of Innovation Approach, The Macrotheme Review
● https://www.researchgate.net/publication/242013642_Social_Media_
From_the_Perspective_of_Diffusion_of_Innovation_Approach
● Halton, Clay (2022): “What Is th e Diffusion of Innovations Theory?”
Investopedia , Investopedia, 8 Feb. 2022
● https://www.investopedia.com/terms/d/diffusion -of-innovations -
theory.asp
munotes.in
Page 92
92 ११
साव जिनक मत / जनमत
घटक रचना
११.१ तावना
११.२ जनमत िस ा ंत
११.३ बात या आिण जनमत
११.४ राजक य ि या आिण जनमत
११.५ साव जिनक ओळख आिण जनमत
११.६ एकसंध िव िवषम मत े
११.७ िन कष
११.८ सारांश
११.९
११.१० संदभ
घटक
१) जनमता या स ंक पन ेची सै ांितक अ ंत ी समज ून घेणे िविवध े ांम ये जनमतावर
भाव पाड यासाठी वापर या जाणा या धोरणा ंचे िव ेषण कारण ११. १ तावना
एखादी प रि थती अशी उ वत े क याम य े साव जिनक र या समाजातील सद या ंनी
याच िवषयावर या ंचे मत सामाियक कराव े या अप े ेनुसार य ेक सद य एखा ा
सम य ेला ितसाद हण ून वागतो . या मनोवै ािनक आिण सामािजक ि य ेचे उ पादन
हणज ेचसाव जिनक मत / जनमत हे आह े. वैयि क ि कोन आिण क पना , समूह
मत ि या , "वैयि क नम ुना" आिण आ ंतर-समूह सं ेषण ह े सव जनमत ि य ेचे भाग
आहेत. मास मीिडया /समूह मा यम हा साव जिनक / जनमता ंचा एक शि शाली िनमा ता
आहे.जो जनमत ितिब ंिबत कर याचा य न करतो . लोकांची मत े यां या जातीय िक ंवा
लोकस ं याशा ीय गटसद य वावर आधा रत असतात , अशा जगाची िनिम ती क न
मा यम े सावधपण े परंतु भावीपण े यांचे ितिनिध व क न इि छत मत े तयार क
शकतात . लोकां या मताशी स ंबंिधत लोकि य वचन स या या घटना ंवर क ि त आह े.
एखा ा िविश म ुद् ावर जनतेचा िविश ि कोन कसा वीकारावा यासाठी नाग रक
सं मात आह ेत. जा तीत जा त पािठ ंबा िमळव यासाठी राजक य उम ेदवार एखा ा
सम य ेची या या आिण रणनीती कशी तयार करतील याचा मतदार अ ंदाज लावतात . munotes.in
Page 93
साव जिनक मत/ जनमत
93 य बात या आिण लॉग वाच यासाठी इ ंटरनेटचा वापर करतात आिण न ंतर या ंचे मत
य कर यासाठी िट पणी बॉ स वापरतात . शै िणक े ातील साव जिनक अिभ ाय
संशोधन समान िवषया ंवर क ि त आह े. मािहती कशी िवतरीत क ेली जात े, नाग रक िविवध
िवषया ंब ल कस े िशकतात आिण ही मािहती या ं या व ृ ी, क पना आिण वत नावर कसा
प रणाम करत े हे ते पाहतात . तर दुसरीकड े, साव जिनक मत स ंशोधन , हे केवळ
अनुभवज य नसते; जनमताला मािणक िव ासा ं या मजब ूत संचा ार े देखील समिथ त
केले जाते. खालील िवभाग साव जिनक मताची स ंक पना आिण स ै ांितक समज या याशी
संबंिधत आह ेत. राजक य ि या आिण सामािजक अि मता कशा कार े साव जिनक मत
बनवत े आिण माग दश न करत े याचे ते परी ण करतात .
११.२ जनमत िस ा ंत
ाचीन ीसपास ून नाग रका ंची मता अन ेक साव जिनक चच या क थानी आह े.
वषा नुवष , नाग रक रा य कर यास प ुरेसे स म होत े क नाही िक ंवा रा यकारभार
लेटो या ताि वक िन कषा वर अवल ंबून ठेवला पािहज े क नाही यावर वादिववाद स ु
आहेत. खरंच, १९०० या दशका या स ु वातीस , सामािजक /साव जिनक िव ान वॉ टर
िल पमन (Walter Lippmann ) आिण िस ा ंतकार जॉन ड ्यूई (John Dewey ) यांनी
लोकांना कस े समज ून घेतले याचे हे सारच होत े.
जनमत (१९२२ ) आिण बनावट लोक (द फँटम पि लक ) (१९२५ ) या पु तका ंम ये
िल पमनन े जे मािहती काळजीप ूव क समज ू शकत नाहीत िक ंवा तािक क ्या काय क
शकत नाहीत अस ेलोकांचे एक अपमानजनक िच ण तयार क ेले आह े. िलपमन या ंनी
लेटो या ‘द रप ि लक इन पि लक ओिपिनयन ’ या पु तका या VII/७ मधील ग ुहेचे पक
वापरल े आहे. या कथ ेत लहानपणापास ून पु षांचा सम ूह एका ग ुहेत बांधला ग ेलेला असतो .
कारण साख या यांना यांचे पाय हलव यापास ून िकंवा या ंचे डोक े िफरव यापास ून
ितबंिधत करत असतात , ते फ या ं या समोर ज े आहे ते पाह शकत असतात . आग
तसेच गुहेचे वेश ार या ं या माग े अस याम ुळे, जे हा इतर लोक जात असतात
ते हासाखळद ंडाने बांधलेले लोक फ ग ुहे या िभ ंतीवर पडल े या साव या पाह शकत
असतात . 'पि लक ओिपिनयन ' या पु तकात , िल पमनन े आणखी एक पक िदल े आहे, या
वेळी १९१४ म ये महाय ु ा या स ु वातीस , इं ज, च आिण जम न लोक स यत ेपासून
दूर असल े या एका ब ेटावर राहत असतात . यांना दर दोन मिह या ंनी फ प े िमळत
असतात . स ट बर १९१४ या म यात ज े हा या ंना मेल िमळाला त े हा या ंचे िविवध द ेश
यु ात कस े सामील झाल े होते हे यांना समजल े. सहा िविच आठवड े यांनी आपण िम
अस याच े नाटक क ेले, परंतु जर या ंना वेळीच कळल े असत े क या ंचे देश एकम ेकांिव
यु ात आह ेत तर त े एकम ेकांचे श ू आह ेत हे यांना कळल े असत े.नाग रका ंना ते या
वातावरणात राहतात या वातावरणाची अ प समज कशी असत े हे िलपमन या ंनी या दोन
उदाहरणा ंचा उपयोग क न दाखव ून िदल े. इतके बारकाव े, िभ नता आिण िविवध
मप रवत न आिण स ंयोजना ंना सामोर े जा यासाठी नाग रक तयार नसतात . प रणामी ,
नाग रका ंना या ं या आवा याबाह ेरील जगाची िव ासाह ितमा तयार कर यासाठी
यां याकड े असल े या स ंसाधना ंवर अवल ंबून राह याची स क ेली जात े. munotes.in
Page 94
मा यमे आिण समाज
94 दुसरीकड े, जॉन ड ्यूई लोका ंब ल अिधक आशावादी होता . िल पमन माण ेच नाग रकही
सदोष आह ेत हे यांनी ओळखल े, परंतु यां या अ ॅ र टोट ेिलयन ीकोनान े लोकशाहीची
सवा त मजबूत हमी हण ून लोकि य मता ंचे वच व अधोर ेिखत क ेले. 'द पि लक अ ँड इट्स
ॉ ले स'/नाग रक आिण या ं या सम या (१९२७ ) या या ं या उ क ृ काया त/ ंथात,
ड्यूईने असा य ुि वाद क ेला क म ु यतः स ंिद ध आिण अस ंघिटत स ं था स ुधार यासाठी
संरचना मक स ुधारणा आव यक आह ेत. यासाठी वादिववाद , चचा आिण ेरक प ती
आिण प रि थती मजब ूत करण े याची सवा त जा त गरज आह े.
हॅरो ड लासव ेल(Harold Lasswell ) (१९२७ ) यांनी दुस या महाय ु ात सव देशांनी
वापरल ेले चार त ं समज ून घे यावर काम क ेले. आधुिनक य ु हे केवळ ल करी आिण
आिथ क आघाड ्यांवरच न ह े तर चार आघाडीवरही लढल े जाते, असा य ुि वाद या ंनी
केला. शेवटी, यु करणा या देशांना रा वादी भावना जाग ृत करण े, यु ा ती नाग रका ंची
िन ा वाढवण े आिण या ं या श ूंना ितक ूल प र े यात िचि त करण े आिण यांचे मनोध ैय
खच यासाठी काम करण े भाग होत े. लासव ेल या मत े, चाराचा म ूळ उ ेश जनमतावर
भाव पाडण े हा असतो .
११. ३ बात या आिण जनमत
मीिडया /मा यम - े रत मताच े सवा त प उदाहरण हणज े जािहरात . जािहरात या
यश वी य ना ंमुळे, सामा य लोक या उ पादनािशवायसहज जग ू शकतात अशी उ पादन े
आव यक व त ू बनतात . तर द ुसरीकड े, समज आिण मता ंवर पडलेले मा यमा ं या
बात या ंचे अिधक स ू म भाव अिधक मह वाच े आह ेत. उदाहरणाथ , आच र (Archer )
आिण सहका या ंनी १९८३ म ये शोधून काढल े क प ु ष आिण ि या वार ंवार बात या ं या
ितमा ंम ये वेग या प तीन े िचि त क े या जातात , पु षांना ि या ंपे ा अिधक लोज -अप
शॉट्स िमळतात . या भावाला "फेस-इझम" असे हटल े गेले, याने शोधून काढल े क
जवळ या ितमा ंम ये दश िवलेले लोक (उ च फ ेस-इझम असल ेले फोटो ) अिधक द ूर या
शॉट्सम य े िचि त क ेले या लोका ंपे ा ह शार मानल े जातात .
झुकरमन (Zuckerman ) आिण िकफर (Kieffer ) यां या मत े, एखा ा िविश य या
वंशा या उ ेशाने फेस -इझम (चेहरा - वाद) िभ न असतो . का या लोका ं या लोज -
अपपे ा गो या लोका ंचे लोज -अप अिध क सामा य आह ेत. झुकरमन आिण िकफर या ंनी
संशोधनाची एक मािलका आयोिजत क ेली याम य े उ च तरावरील च ेहरा-िववाद आिण
वच वाचे वैिश ्य या ं यातील द ुवा आढळला . प रणामी , सारमा यम े सावधपण े पण
भावीपण े असा समज द ेऊ शकतात क प ु ष आिण गोर े अन ु मे ि या आ िण
कृ णवण या ंपे ा अिधक ब ुि मान आिण शि शाली आह ेत. प रणामी , िलंग आिण वा ंिशक
साचेब लोकि य च ेतनेम ये खोलवर अ ंतभू त झाल े आहेत.
याह नही िच ंताजनक अशी श यता आह े क अशा काळजीप ूव क य क ेले या धारणा
आिण व ृ चा वा तिवक जगावर िनवडण ूक िनकाल , साव जिनक धोरण आिण अज डा
सेिटंग या पात प रणाम होईल . मुलेन (Mullen ) आिण इतर िव ाना ंनी शोध ून काढल े
आहे क काही य ूजका टस /वृ िनव ेदक, यांना बात या ंचे वृ ांकन करताना तट थ राहण े munotes.in
Page 95
साव जिनक मत/ जनमत
95 आव यक असत े, ते यांचे ि कोन आवाजा या ऐवजी िकरकोळ ग ैर-मौिखक च ेह यावरील
हावभावा ं ारे य करतात . यांनी अस ेही शोध ून काढल े क रोना ड रेगन या (Ronald
Reagan ) १९८४ या मोिहम ेवर चचा करताना , प कार पीटर ज ेिनं स (Peter
Jennings ) हे रीगनच े राजक य िवरोधक , वॉ टर म ड ेल (Walter Mondale ) यां याशी
चचा करताना जा त वेळा हसल े, याला अन ेकांनी/िवषया ंनी सहजपण े उचल ून धरल े.
लेखकांनी हे दाखव ून िदल े क या लोका ंनी पीटर ज ेिनं ज या एबीसी या बात या पािह या
यांनी याला अिधक आिण वार ंवार मत े िदली .
१९८८ ते १९९२ पय त, िगले सने (Gilens ) देशातील तीन म ुख व ृ
िनयतका िलकांम ये (टाईम, यूजवीक आिण य ूएस य ूज अ ँड व ड रपोट ) कािशत
केले या अम े रकेतील ग रबीब लची य ेक कथा , तसेच सोबतची छायािच े एकि त क ेली
आिण या ंचे मू यमापन क ेले. ग रबा ंम ये दश िवले गेले ६२% आि कन अम े रकन होत े, जे
युनायटेड टेट्सम य े ग रबीत जगणा या क ृ णवण य लोकां या वा तिवक माणाप े ा
दु पट आह े (२९%). या भावाचा प रणाम हण ून गोर े मतदार ग रबी आिण स ुर ा-िन वळ
सेवांना कमी समथ न देऊ शकतात .
११.४ राजक य ि या आिण जनमत
पंचाह र वषा ह न अिधक काळ , युनायटेड ट ेट्स/अमे रकन मा यमा ंम ये जनमत मतदान
हे िनवडण ूक वाता कनाच े वैिश ्य आह े. वृ कंप यांसाठी िनवडण ुका मह वा या असतात
कारण या ंना वाटत े क या ंचे वाचक आिण दश कांसाठी या ं याकड े वा तिवक अथ आिण
प रणाम आह ेत. एखा ा ठरवल े या तारख ेला घडणा या , िववाद असल े या, तो उ ृत
कर यासाठी उ स ुक असल े या िविवध ोता ंसाठी आिण मता ंची मोजणी झा यावर प
िन कष काढ यासाठी एखा ा स ं थेकडून वाता कन प ॅकेज िदल े जाऊ शकत े. अशा
काय माच े वाता कन करण े सामा यतः सरळ आह े. यामुळे वृ सं थांना या ं या स ंसाधना ंचे
िनयोजन कर यास आिण मोिहम ेचे काय म उघडक स आ यावर आव यकत ेनुसार या ंचे
पु हा वाटप कर यात मदत होत े.
१९३६ या रा ा य ीय चारादर यान जॉज गॅलपने (George Gallup ) जे हा
वॉिशं टन पो ट सोबत या ं या सव णाच े िन कष कािशत कर यासाठी यवसाय
यव था थापन क ेली त े हा आध ुिनक मतदानाचा कालावधी स ु झाला .दिलटररी
डायज े ट, या याप ूव या रा ा य ीय िनवडण ुक चा अ ग य अंदाजकता , या या सदोष
ि कोना या समज ुती या आधार े, गॅलपने पैसे परत िमळ या या हमीसह सा ंिगतल े क तो
अिधक चा ंगले काम क शकतो , यामुळे वृ प ाला कमी न ुकसान झाल े.गॅलपला
साव जिनक जाग कत े या बाबतीत बर ेच काही िमळवायच े होत े, याम ुळे या या
साव जिनक े ातील ित े या आधारा वर यावसाियक ाहका ंकडून अिधक यवसाय
होऊ शकत होता . अनेक वृ सं था अन ुभवत असल े या आिथ क आ हाना ंसह आिण
नवीन त ं ानाचा आिण मतदान प त वर बदल या जीवनश ैलीचा भाव असतानाही , ही
मा यम स ं था आिण पोल टर /मतदान अ ंदाजकत य ां यातील दीघ कालीन सहजी वन
भागीदारीची स ु वात होती जी आजही स ु आह े. munotes.in
Page 96
मा यमे आिण समाज
96 िनवडण ूकपूव मतदानाची व ृ सं थांना िविवध कार े िनवडण ूक वाता कन कर यात मदत
होऊ शकत े. ते उमेदवारा ंवरील मतदारा ं या िति या , तसेच या ंचे उमेदवार आिण चार ,
जसे क िवषयावरील मता ंचे मोजमाप आिण िविश का य मांवरील ितसादा ंची मािहती
देतात. ते अन ुदै य /रेखांश धोरणाचा भाग हण ून मोिहमा ं या भावा ं या बदल या
गितशीलत ेचे परी ण करतात . हे खरे आहे क कोण प ुढे आहे आिण कोण माग े आहे हे
ठरव यात त े मदत करतात , वृ सं थां या सवा त वाईट व ृ बात या ंसाठी असणा या
"घोड्यां या शय ती" या प का रत े या वाता कनाम य े य त ठ ेव यास त े स म करतात .
एकूणच, हे िनवडण ूकपूव मतदान ड, जे हा पूवा नुमानकत आिण ड ेटा एकि त करणा या ंनी
वापरल े या िनवडण ूक िनकाला ं या अिधक अ याध ुिनक सा ंि यक य मॉड े ससह एकि त
केले जातात , ते हा आध ुिनक काळातील "साव जिनक /जनमत " या श दा या अथा संबंधी
मह वप ूण िनमा ण होतात .
११.५ साव जिनक ओळख आिण जनमत
आतापय त, िस ांताचा आधार या क पन ेवर होता क पस हर /समजून घेणारा ही एक
िन प मािहती ि या / ोसेसर आह े जी मा यमाचा ि कोन िन यपण े वीकारत े आिण
कोणतीही बदलल ेली मत े ही िदशाभ ूल करणा री अहवाल ा कर याचा तािक क प रणाम
आहेत. परंतु समजणा या ंची वतःची उि े आिण प ूवा ह असतात या ार े मािहती
तपासली /चाळली /िफ टर आिण पच वली जात े. हा तो घटक आह े जो प ूव िवचारात घ ेतला
गेला न हता . समजणा याची सामािजक ओळख हा प ूव हाचा एक ोत आह े. य ना
यां या सामािजक ओळखीचा एक भाग त े या सामािजक गटाशी स ंबंिधत आह ेत
यां याकड ून िमळत े आिण प रणामी या ंना या ं या गटातील उप-गटांना अिधक यो य,
यो य आिण े सम ूह मान यास भाग पाडल े जाते.
वादिववादा या दो ही बाज ूं या सद या ंना अन ेकदा या ं या वत : या गटासाठी अन ुकूल
नसले या िनवडण ुक सार या वाद त काय माच े तट थ मा यम वाता कन समजत
असत े. कारण एखा ा सम य े या सव बाजूं या वाता कनाम ुळे दो ही बाज ूंमधील असमानता
ठळकपण े िदस ून येते, यामुळे जाणणा याच े वतः चे गट सद य व मह वाच े ठरते. हे
जाणकाराला आपला गट े आिण बाह ेरील गट किन हण ून पाह यास व ृ करतात .
एखा ा या यो यत ेब ल अितशयो प ूण मता ं या त ुलनेत, गटातील तट थ वाता कन
अयो य आिण िवरोधी हण ून पािहल े जाते.
सामािजक ओळख क ेवळ धारणा ंनाच आकार द ेत नाही , तर मता ंनाही आकार द ेते.
संशोधनान ुसार, गटातील इतर सद या ं ारे मतांवर वार ंवार भाव पडतो . १९९० म ये
मॅक (Mackie, ), वथ (Worth ) आिण अस ुनिसयन (Asunc ion) यांनी कािशत क ेले या
एका प ेपरनुसार, जे हा एखा ा गटातील सद यान े एखा ा या न ैसिग क व ृ ी या िवरोधात
असे लोकि य मत य क ेले तरीही , गटातील सद य कोण याही बाह ेर या प े ा िकतीतरी
जा त अशी ेरक श राहतो .
या ित पान ुसार, मन वळव या या म यवत आिण प रघीय प ती , हे दोन म ुख माग
आहेत या ार े वृ ी आिण मत े बदलली जातात . मन वळव याची म यवत प त अशा munotes.in
Page 97
साव जिनक मत/ जनमत
97 प रि थत च े वण न करत े याम य े ेरक आिण स ं ाना मक ्या स म समजणारा
य /समूह सं ेषण/संवादा या सव पैलूंचा काळजीप ूव क आिण जाणीवप ूव क िवचार
के यानंतर एका िन कषा पय त पोहोचतो . तथािप , ब याच वेळा जाणकारा ंम ये एकतर ेरणा
िकंवा स ंदेशाची बरीचशी मािहती यो य र या समज ून घे याची मता कमी असत े
(उदाहरणाथ , वेळेचे बंधन िक ंवा स ं ाना मक स ंसाधन े कमी कर णा या इतर कठीण
अडचण म ुळे). जे हा ह े खरे असत े, ते हा समजणार े "मानिसक शॉट कट" वाप शकतात
याचा त े अिभ ाय तयार कर यासाठी िक ंवा िनण य घे यासाठी वापर क शकतात .
जािहरात धोरण े प रधीय स ंकेतांचा वापर क न (जसे क उ पादनाच े आकष क ायोजक
दान करण े िकंवा उ पादनाला िवनोदाशी जोडण े) मन वळव याचा प रघीय माग
यश वीपण े वापरतात . गटातील सद य व ह े मन वळव या या ि य ेत पूरक स ंकेत हण ून
काम करतील अस े मानल े जाते.जर गटातील सद य एखा ा य ुि वादा या एका बाज ूचे
समथ न करत असतील तर एका गटातील सद य वा मुळे इतर गटातील सद या ंम ये सा य
िदसून येते. याव न ह े उघड आह े क , संदेशा या मजक ुराचा िवचार न करता जाणणारा /
पस हर याच बाजूचे समथ न कर ेल.
११.६ एकस ंध िव िवषम मत े
अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क , गटातील आिण गटाबाह ेरील सद या ं ारे काही
बाबतीत िव ास य क ेला जातो . िव ासा ंची एकस ंधता बदल ून, संशोधक थ ेट जनमतावर
भाव टाक या या मत ेचे मू यांकन करतात . एका अ यासातील सहभाग ना
समवय क /पीअर नाययिधकरण / ि युनलची चा एक ि हिडओ दाखव यात आला होता .
याम य े एका ब ंधुता सद यावर शाळ े या माल म ेची तोडफोड क े याचा आरोप होता .
ओ.जेिस पसन क ेस (Simpson case ) चे(जो का या /कृ णवण य सम ुदायाचा होता आिण
याला ख ुना या आरोपाखाली अटक कर यात आली होती ) याचे मा यम वाता कन समज ून
घे यासाठी एक अ यास तयार कर यात आला होता . या अ यासात या या
अपराधी पणाची िक ंवा िनद षत ेची धारणा थ ेट वांिशक गटा या सद य वाशी जोडल ेली
अस याच े दश िवले गेले. ीक स ं थांचे सद य िक ंवा गैर-सद य हण ून या ं या थानावर
आधा रत िवषया ंचे वग करण गटात िक ंवा गटाबाह ेर केले गेले. सव सहभाग ना समान
ग धळात टाकणार े याया िधकरण दाखव यात आल े होते, या या आधी ितवादीच े
सहकारी "िव ाथ " यां या म ुलाखती घ े यात आ या हो या , यांना या या अपराधाब ल
िकंवा िनद षत ेब ल या ं या भावना कट कर यास सा ंिगतल े होते.
संबंिधत य नी ितवादी या अपराधावर िट प या िद या आिण म ुलाखती पािह यान ंतर
आिण स ुनावणीन ंतर यो य िश ेची िशफारस द ेखील क ेली. ितवादी या अपराधाब ल
आिण िशफारस क ेले या िश े या माणावरील मता ंवर या या एक पत ेचा मह वप ूण
भाव अस याच े आढळ ून आल े. जे हा इतरा ंची वृ ी एकस ंध होती आिण गट सद य वाशी
पूण पणे िनगडीत होती , ते हा ीक ज ेने ितवादीला पािठ ंबा िदला तर ग ैर- ीक ज ेने
याला िवरोध क ेला. जे हा मत े गटांम ये समान रीतीन े िवतरीत क ेली गेली होती , तथािप ,
ते हा हा भाव प ूण पणे नाहीसा झाला . या अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क अन ेकदा
एखा ाला गटात ज ुळवून घे याची ही व ृ ी असत े. munotes.in
Page 98
मा यमे आिण समाज
98 ११.७ िन कष
सारमा यम े अनेक कार े जगाचा च ुक चा ि कोन दाखवतात . ती मािहती सादर करताना
आंतरगट फरका ंवर जोर द ेऊन अच ूक मािहती या प पाती ि य ेस देखील मदत क
शकतात . िविश सम या ंब ल यापक लोकस ं येला कस े वाटत े (उदा., िस पसन खटला ,
ि लंटनची महािभयोग चाचणी ) हा अहवाल द े याऐवजी , मा यम े वारंवार गटा ंम ये
िवभागल े या भावना ंवर अहवाल द ेतात. संशोधनात अस े िदस ून आल े आह े क अशा
दश नामुळे श यतो प रि थतीचा काळजीप ूव क िवचार कर याची मोही म कमी
क न ,गटातील लोका ं या बाज ूने बळ झ ुकाव िबघड ू शकतो . दुसरीकड े, िम गटा या
ि कोनाच े दश न या व ृ ीचा ितकार कर यास मदत क शकत े.
११.८ सारांश
साव जिनक /जनमत ह े मनोव ै ािनक आिण सामािजक ि य ेचे असे उ पादन आह े याम य े
जे हा एखा दी प रि थती उ वत े ते हा समाजा या इतर सद या ंनी याच िवषयावर या ंचे
मत सामाियक कराव े या अप े ेने सशत असल े या एखा ा सम य ेला ितसाद हण ून
साव जिनक वत न केले जाते.
िनवडण ूकपूव मतदान उम ेदवारा ंवरील मतदारा ं या िति या , तसेच या ंचे उमेदवार आिण
चार, उदा. िवषयावरील मता ंचे मोजमाप आिण िविश काय मांवरील ितसादा ंची
मािहती दान करतात .
य ना या ं या सामािजक ओळखीचा भाग त े या सामािजक गटा ंशी स ंबंिधत आह ेत
यां याकड ून िमळतो आिण प रणामी या ंना या ं या गटाला बाह ेरील गटा ंपे ा अिधक
यो य, बरोबर आिण े मान यास भाग पाडल े जाते.
जािहरात धोरण े प रधीय स ंकेतांचा वापर क न (जसे क उ पादनाच े आकष क ायोजक
दान करण े िकंवा उ पादनाला िवनोदाशी जोडण े) मन वळव याचा प रघीय माग
यश वीपण े वापरतात .
जे हा मत े गटांम ये समान रीतीन े िवतरीत क ेली जातात त े हा िविवध ीकोना ं या
क पन ेने एखा ा या गटाशी स ंरेिखत कर याची व ृ ी पूण पणे अिधिलिखत क ेली जात े.
११.९
● जनमता या िस ा ंतांची तपशीलवार चचा करा.
● जनमता या िनिम तीम य े बात या आिण राजक य ि य ेचे प रणाम आिण िन कष
तपासा .
● साव जिनक मता ं या िनिम तीम य े सामािजक ओळख , एकसंधता आिण िवषमता
यां या भ ूिमकेचे िव ेषण करा . munotes.in
Page 99
साव जिनक मत/ जनमत
99 ११.१० संदभ
Abrams, Mark. Opinion Polls and Party Propaganda - JSTOR .
https://www.jstor.org/stable/2747324.
Anastasio, Phyllis A., et al. Can the Media Create Public Opinion? A
Social ... - JSTOR . https://www.jstor.org/stable/20182590.
Hyman, Herbert H. Mass Communication and Socialization - Jstor Home .
https://www.jstor.org/stable/2747855.
Perrin, Andrew J., and Katherine McFarland. Vol. 37, 2011 of Annual
Review of Sociology on JSTOR . https://www.jstor.org/stable/i40058191.
Vasterman, Peter. 11.Media Hypes and Public Opinion M - JSTOR .
https://www.jstor.org/stable/j.ctt21215m0.16.
munotes.in
Page 100
100 १२
यावहा रक घटक - सम या -आधा रत फ डवक ( े भेट)
घटक रचना
१२.० उि ्ये
१२.१ प रचय
१२.२ फ डवक ( े भेट) चा अथ
१२.३ फ डवक ( े भेट) आिण मीिडया
१२.४ पारंपा रक मािहती संकलन प त
१२.५ फ डवक ( े भेट) म ये मानसशा ा ची भूिमका
१२.६ मु य मािहती देणा या ार े फ डकड े जाणे
१२.७ संवेदनशील िवषया ंचा अ यास करताना ल ात ठेव यासारख े मु े
१२.८ फ डवक ( े भेट) म ये यावहा रक िचंता
१२.९ मिहला आिण फ डवक ( े भेट)
१२.१० संवेदनशील िवषय हाताळल ेली मह वा ची कामे
१२.११ थेट अहवाल
१२.१२ नॅशनल ॉडकाि ट ंग टँडड असोिसएशन माग दश क त वे.
१२.१३ सारांश
१२.१४
१२.१५ संदभ
१२.० उि ्ये
● फ डवक ( े भेट) चा अथ समजाव ून सांगणे
● सम या आधा रत े ात फ डवक ( े भेट) करताना िवचारा त घे या या मह वा या
मुद् ांब ल जाणून घे यासाठी .
● मा यम संशोधन आिण सामािजक िव ानातील शै िणक संशोधन यातील फरक
समजून घेणे munotes.in
Page 101
यावहा रक घटक - सम या -आधा रत
फ डवक ( े भेट)
101 १२.१ प रचय
फ डवक चा प रचय आिण मागील स ातील काही मह वा या िव ाना ं या काया ची चचा
असे िवषय होते. हा अ याय मागील चच चा एक सात य आहे; तु ही या करणात
फ डवक ब ल अिधक जाणून याल . सम या -आधा रत फ ड आिण इतर तपशील कसे
हाताळायच े ते तु ही या करणात िशकाल . गैर-सरकारी सं थांम ये काम क इि छणा या
िकंवा पीएचडी सारख े उ च िश ण घेऊ इि छणा या िव ा या नाही हा अ याय फायद ेशीर
ठरेल. कारण या करणाचा िवषय मीिडया आिण सोसायटी आहे, आपण मीिडया
यावसाियका ं या ीकोनात ून फ ड ि पकड े देखील पाह .
िदले या सम य ेचा अ यास कर यासाठी िकंवा सम या िनवड यासाठी वापरली जाणारी
पिहली प त हणज े िव मान सािह य वाचण े. दुसरे, या िवषयावर प तशीर पु तके
आहेत. ितसरी पायरी हणज े ायोिगक अ यास (पायलट टडीज ) करणे. ायोिगक
अ यास हा केवळ िदले या लोकस ं येचा (िव ाचा ) अ यास केलेला एक लहान नमुना
आहे. एक साधे उदाहरण घेऊ: दुकानात ून तांदळाची पोती िवकत घे यापूव , पिहली पायरी
हणज े तांदळाच े काही दाणे त डात घालण े आिण ते चघळ याचा य न करणे. काही लोक
तांदळाचा वास घे यापय त जातात . संपूण पोते खरेदी करायची क नाही हे ठरव याप ूव
तु ही एक िकंवा दोन िकलो ॅम देखील खरेदी क शकता आिण ते िशजव ू शकता .
१२.२ फ डवक ( े भेट) चा अथ
श दकोषान ुसार फ ड वक हे योगशाळा िकंवा काया लयाऐवजी वा तिवक प रि थतीत
संशोधका ार े केलेले काय आहे. याम य े संशोधन , शोध, सव ण आिण मुलाखती
यासार या फ डवक चा देखील समाव ेश आहे.
१२.३ फ डवक ( े भेट) आिण मीिडया
िविवध संशोधन सम या तपास यासाठी समाजशा आिण मानवव ंशशा ा ं ारे
फ डवक चा वारंवार वापर केला जातो. मानवव ंशशा आिण समाजशा सामा यत :
दीघ कालावधीसाठी फ डवक आयोिजत करतात , जे काही मिह या ंपासून वषा पय त असू
शकता त. िव ान लोकां या भाषा िशक यासाठी ओळखल े जातात . हे सं ेषण
सुधार यासाठी आिण थािनका ं या ीकोनात ून िवचार कर यात य ना मदत
कर यासाठी तसेच िच हे, अथ आिण संदभ समजून घे यासाठी केले जाते. ही तं े
संशोधक आिण िवषय यां यातील अंतर कमी कर या स देखील मदत करतात . गुणा मक
अ यासाम य े, संशोधक खेड्यात राहतो आिण याचे िन कष न दव याप ूव दैनंिदन
ि याकलापा ंम ये भाग घेतो.
आता यावसाियक मा यम संशोधन आिण समाजशा ीय संशोधन यां यातील फरक पाह .
शोध संशोधक , पीएचडी िव ाथ िकंवा ा या पक यांनी शै िणक अट म य े िलिहल ेले
आहेत. सै ांितक ीकोन देखील वारंवार े ात वापरला जातो, एकतर िव मान
िस ांताची चाचणी घे यासाठी िकंवा नवीन िवकिसत कर यासाठी . तथािप , एखा ा
सम य ेचा अ यास करणार ्या मा यम यावसाियका ंचे येय स य पकडण े आहे; तथािप , munotes.in
Page 102
मा यमे आिण समाज
102 वेळे या मया दांमुळे आिण थम बातमी कोण िवत रत करते यावरील पध मुळे,
यावसाियक अनेकदा एका गावात िकंवा करणासाठी मह वप ूण वेळ घालव ू शकत नाहीत .
क हर टोरी अस यािशवाय जा त वेळ घालव याकड े यांचा कल असतो . मा यम
यावसाियक संशोधनाच े प रणाम सा या इं जीम य े िलिहल ेले आहेत. भाषा इतक सोपी
आहे क वत मानप ात काय िलिहल े आहे ते लहान मूलही समजू शकते. शोध सं ेषणाची
प त कधीकधी ि हिडओ असत े. तथािप , सारणासाठी िलिखत आिण ि हिडओ या दो ही
व पा ंम ये वेळ मया दा आहे. ॉस-चेक कर या साठी नेहमीच पुरेसा वेळ नसतो . मीिडया
यावसाियका ं या लेखनात सै ांितक ानावर फारसा भर िदला जात नाही. स य समोर
आणण े, आवाजहीना ंना यासपीठ देणे आिण तट थ राह न स य समोर आणण े हे येय
आहे. तथािप , अनेक समानता आहेत. उदाहरणाथ , े भेटी देणारे मा यम यावसाियक
मानवव ंशशा ा ंसार याच प ती वापरतात , जसे क कथाकथन , केस टडी इ. आिण ते
ऑिडओ आिण ि ह य ुअल दो ही प ती वापरतात .
मीिडया यावसाियका ं या संशोधना या प रणामा ंसह काही सम या देखील आहेत.
जािहरातदार वारंवार मीिडया सं थांवर य िकंवा अ य पण े िनयं ण ठेवतात.
प रणामी , सव तपशील िकंवा अचूक तपशील नेहमी दान केले जात नाहीत . अनेक
उपेि त गट, जसे क जमाती , अपंग, आिण गैर-बायनरी िलंग बात या , यां या सम या ंची
ती ता असूनही कमी ितिनिध व केले जाते.
१२.४ पारंपा रक मािहती संकलन प त
पूव , िव ान इतर देशांना शोधक , यापारी आिण खलाश यां यामाफ त प े आिण ावली
पाठवत असत . यानंतर ते या देशातील शा ा ंना पाठवतील आिण ावली भरली
जाईल . नंतर, हे मूळ देशात परत केले गेले आिण यु प न केलेला डेटा रेकॉड केला गेला.
या प तीन े पुरेसे सािह य जमा झाले. ही साम ी नंतर संकिलत , मुि त आिण पु तके
हणून कािशत केली गेली. आम चेअर समाजशा आिण मानवव ंशशा हे िव ान
होते यांनी इतर लोकांची पु तके वाचली आिण अंत ी िवकिसत केली. तथािप , ठरािवक
कालावधीन ंतर, अनेक मानवव ंशशा ा ंनी फ डवक चे मह व सांिगतल े आिण समथ न
केले, यात फं शनिल ट - मािलनो क आिण अमे रकन मानवव ंशशा - ांझ
बोआस यांचा समाव ेश आहे.
१२.५ फ डवक ( े भेट) म ये मानसशा ाची भूिमका
येक े अि तीय आहे, जे ते मनोरंजक बनवत े. येक िदवस , येक िमिनट वेगळा
असतो . जणू काही तुम यावर सतत नजर ठेवली जात आहे. एक संशोधक हणून, तुमचा
असा िव ास असेल क तु ही अ यास कराल आिण लोकांकडून मािहती गोळा कराल .
मा , असे नाही. दो ही बाजू एकमेकांशी संवाद साधत आहेत. अ यास केलेले लोक आिण
संशोधक खालील प रि थतीचा िवचार करा: क पना करा क तु ही ५० िकलोमीटरचा
वास के यानंतर एखा ा गावात जात आहात आिण तु ही शोध यासाठी गेले या ांची
उ रे तु हाला िमळाली नाहीत . िनराशा , राग आिण ेष या सव संभा य भावना आहेत.
तु ही खूप पैसे गुंतवले आिण याबद यात काहीही िमळाल े नाही. munotes.in
Page 103
यावहा रक घटक - सम या -आधा रत
फ डवक ( े भेट)
103 १२.६ मु य मािहती देणा या ार े फ डकड े जाणे
गटातील मुख मािहती देणा या ंशी संपक साधण े, जसे क नेते, सामािजक काय कत ,
वयंसेवक, कलाकार आिण या े ातील धािम क नेते, काही वेळा फायदेशीर ठ
शकतात . यां यासोबत रािह यान े संशोधका ंना या े ात अिधक चांगला वेश िमळतो .
उदाहरणाथ , जर तु ही या े ातील एखा ा ओळखी या य सोबत पािहल े तर लोक
तुम यावर िव ास ठेवतील कारण ओळख या गेले या य चा तुम यावर िव ास आहे
आिण यामुळे ते तुम याशी मु पणे संवाद साधू शकतील .
तुमची गती तपासा
१. फ डवक आिण मीिडया यां यातील पर परस ंबंध प करा.
२. तुम या मते एखा ा सम य ेवर आधा रत िवषयाचा अ यास करताना माणसाम य े
कोणत े गुण असल े पािहज ेत.
१२.७ संवेदनशील िवषया ंचा अ यास करताना ल ात ठेव यासारख े मु े
१. कोण याही कारच े रेकॉिड ग, ि हिडओ िकंवा हॉईस रेकॉिड ग कोण याही मोबाइल
िड हाइस िकंवा कॅमेरासार या गॅझेटम य े, संबंिधत य या परवानगीन ेच वापराव े.
रेकॉिड ग का आव यक आहे हे प केले पािहज े. सहभागी नकार देत अस यास िकंवा
यास अ व थ अस यास , ते टाळण े चांगले आहे. सूिचत संमती ा करणे आव यक
आहे. मािहतीप ूण संमतीची या या मानवी िवषया ं या संशोधनासाठी नैितक मानके
आिण िनयम हणून केली जाते. सूिचत संमती ि य ेचे उि हे आहे क िदले या
सहभागीला याला िकंवा ितला समजत असल े या भाषेत पुरेशी मािहती दान करणे
जेणेक न तो िकंवा ती संशोधन क पात भाग यायचा क नाही याब ल मािहतीप ूण
िनण य घेऊ शकेल.
२. मािहती िमळिव यासाठी , एखा ान े कोण याही कार या आिथ क यवहारात गुंतू नये.
कारण हा मूख पणाचा िनण य असेल याचा प रणाम तुम यान ंतर याच े ाला भेट
देणा या इतरांना होईल.
३. एखादा िवषय तपास ू शकतो , क शकतो आिण चचा क शकतो . तथािप , वतःच े
पूवा ह आिण मते टाळली पािहज ेत िकंवा कमीतकमी ठेवली पािहज ेत.
४. िवषया ंचा िव ास संपादन करणे मह वाच े आहे; हे ते हा घडते जे हा एखादी य संबंध
िवकिसत करते आिण ामािणक असत े, जसे क क पाच े प रणाम प करणे,
वतःची ओळख क न देणे आिण केवळ मािहती काढ याऐवजी िवषयाशी एक संबंध
िनमा ण करणे. लोकांचा िव ास वाढेल आिण यांना ास देत असल े या सम या आिण
सम या ंब ल उघड होईल.
५. कोण याही कार या फ डवक म ये नैितकता अ यंत मह वाची असत े; िस
हो यासाठी िकंवा टीआरपी रेिटंग वाढव यासाठी , कोण याही अ यायकारक थेला munotes.in
Page 104
मा यमे आिण समाज
104 ठळक केले जाऊ नये, मग ते रपोिट ग, टेिलि हजन िकंवा रेकॉड केलेले सािह य असो.
य या ओळखीच े र ण कर यासाठी , िहंसा आिण बला कार पीिडता ंसारख े तपशील
का पिनक नावांनी बदलल े पािहज ेत.
६. ता काळ फाय ासाठी , अनैितक लेखन आिण रेकॉिड ग पूण पणे टाळण े आव यक आहे.
७. िवषया ं या भिव यातील प रि थतीचा िवचार करणे आव यक आहे; एक संशोधक िकंवा
रपोट र हणून, तु ही मुलाखत घेऊ शकता आिण फ ड सोडू शकता , परंतु या
लोकांनी तु हाला उ रे िदली आहेत िकंवा ांचा संच तेथेच राहतील . प रणामी , डेटा
कािशत करताना , सावधिगरी बाळगण े आव यक आहे. कोण याही थेट अहवाल िकंवा
कािशत द तऐवजा ं या प रणामी कोणतीही सम या उ वणार नाही याची खा ी करणे
हे संशोधनाच े उि असाव े.
८. बालमज ुरी िकंवा ग रबी यांसार या िवषया ंवर संशोधन करताना , पीिडत य ची
मुलाखत या. एखा ान े अिधक सावध असल े पािहज े क आघात िनमा ण करणार
नाही आिण सहान ुभूतीचा ि कोन पाळला पािहज े. मुलाखतीची प त देखील वापरली
जाणे आव यक आहे, आिण सहभागीला संशोधकावर िव ास िनमा ण कर यासाठी
पुरेसा वेळ िदला पािहज े. एखा ा य न े संशोधकावर िव ास ठेव यासाठी आिण
या यावर िव ास ठेव यासाठी आव यक असलेला वेळ िदला पािहज े.
९. जे हा एखाद े घर तुटलेले असत े, िकंवा आग लाग यासारखी संकटाची प रि थती असत े
िकंवा लोक पुरात अडकतात ते हा उपि थत कर यात फार तक संगत असण े
आव यक आहे. अशा प रि थतीत कोणी िवचा नये, आपको कैसा लगा रहा है?
सम या अनुभवत असल े या य साठी असे अ ास ंिगक आहेत.
१०. जे हा एखाद े घर फोडल े जाते िकंवा संकटाची प रि थती उ वत े, जसे क आग िकंवा
पुरात अडकल ेले लोक, ते हा उपि थत कर यात अितशय तक संगत असण े
आव यक आहे. अशा ि थतीत ‘आपको कैसा लगा रहा है?’ अशी चौकशी क नये.
असे या य या सम य ेतून जात आहेत यां यासाठी अ ास ंिगक आहेत.
११. संशोधनाची ि थती आहे आिण हानी क त वाच े पालन करणे आव यक आहे.
संघषा या मांकावर, कमी मू यवान आिण कमी ितिनिध व गटाने देखील ल क ि त
केले पािहज े.
िशवाय , सोशल मीिडयान े समाजात आिण अगदी फ डवक म येही बदलाच े नवीन युग सु
केले आहे. ि हिडओ एका य कड ून दुस या य कड े आिण एका िठकाणाह न दुस या
थानावर काही सेकंदात पाठवल े जाऊ शकतात . याला /ितला. गो ी इत या लवकर घडू
शकतात क िवचार करायला िकंवा िवचार करायला वेळ नसतो . संशोधका ंनाही फेक
यूज या सम य ेचा सामना करावा लागू शकतो . प रणामी , शेतात अित र सावधिगरी
बाळगण े आव यक आहे.
munotes.in
Page 105
यावहा रक घटक - सम या -आधा रत
फ डवक ( े भेट)
105 १२.८ फ डवक ( े भेट) म ये यावहा रक िचंता
संशोधकाला येक वेळी एकाच सम य ेला सामोर े जावे लागेल असे नाही; तथािप , काही
सवा त सामा य सम या खाली सूचीब के या आहेत -
१. जे हा एखादा संशोधक िकंवा मीिडया यावसाियक संवेदनशील , संघष त भागात जसे
क दहशतवादी िनवासी े े, संघष े िकंवा गटाबाह ेर वेश करतो , ते हा
यावसाियका ंचे अपहरण यांसार या जोखमीचा घटक असतो . हे काही देशांम ये
िदसून आले आहे, िवशेषत: या देशांम ये यु सु आहे. मिहला यावसाियका ंकडून
कधीकधी देशा या काय ा ंचे पालन करणे अपेि त असत े आिण कोणत ेही उ लंघन
य साठी अ यंत धोकादायक असू शकते.
२. मुलाखती घेणे आिण संघष झोनम य े वेश करणे ही ि या वेळखाऊ आहे.
संवेदनशील िवषया ंवर संशोधन करणे देखील वेळखाऊ आहे. एका िव ा या ने ित या
िवषया ंम ये आिण व तूंम ये वेश िमळव यासाठी िविवध ि या हाताळ यात तेरा
वष घालवली . ित या बंधाचा िवषय ल करी समाजशा ाशी संबंिधत होता.
३. संशोधकाची ओळख देखील कधीकधी सम या असू शकते. धम , जात, िलंग,
वांिशकता , थान – जसे क देश – ही सव ओळखीची उदाहरण े आहेत.
४. संशोधक आिण सहभागी यां यातील भाषेतील अडथ या ंमुळे दो ही बाजूंनी चुक चा
संवाद आिण चुक चा अथ लावला जाऊ शकतो .
५. िदले या सं कृतीत अनुिचत था आढळ यास , था अनुयायांवर कोणत ेही नकारा मक
प रणाम होणार नाहीत याची खा ी कर यासाठी पुरेशी खबरदारी घेणे आव यक आहे.
६. ांची उ रे देणा या ितसादक या ना मानिसक ास होणार नाही याची काळजी
घे यासाठी आव यक ती सव खबरदारी घे यात यावी.
७. संवेदनशील िवषया ंचे संकलन , िव ेषण आिण िन कष काढ यान ंतर, फ डवर परत
संवाद साधण े एक आ हान बनते. िवशेषत: जर असे तपशील असतील यात
संशोधकान े एखा ा गो ीची मािहती न दवली असेल जी बा जगासाठी अयो य आहे
परंतु केवळ समाजासाठी आहे, तर याब ल िलिहण े खूप कठीण प रि थती बनते.
मा , एक संशोधक हणून स य समोर आले पािहज े. उदाहरणाथ , ी ूणह या ,
िहंसाचार इ यादी मुद् ांचा िवचार करा.
या े ातील मिहला ंचे अनुभव अि तीय आहेत. अनेक वेळा मादीकड े केवळ संशोधकच
नाही तर मादी हणूनही पािहले जाते. चला ते जवळून बघूया.
१२.९ मिहला आिण फ डवक ( े भेट)
एखा ा ीने शेतात जाऊन लोकांचा अ यास केला तर. दोन प रि थती असू शकतात .
थम सकारा मक ितसाद आहे. लोक मिहला संशोधकाची तुलना कुटुंबातील सद याशी
करतील . बहीण िकंवा मुली माण े, संशोधकाला मदत करा, अ न वाटून या िकंवा अगदी munotes.in
Page 106
मा यमे आिण समाज
106 जवळ या बस टॉपवर िकंवा एखा ाला हवे ितथे सोडा. काही यां यासोबत असतील
आिण मु य मािहती देणा या ंशी यांची ओळख क न दे यात मदत करतील . दुसरे
उदाहरण हणज े एखादी ी संशोधक हणून काम करत असेल तर ितला ी हणून
ित या अगितकत ेची आठवण क न िदली जाऊ शकते. जरी ते संवाद साधत असल े तरी ते
ितला गांभीया ने घेत नाहीत .
खालील उदाहरण िवचारात या: एक मिहला सामािजक काय कत एकदा ठा यातील एका
झोपडप ी भागात गेली होती. येथे मु ा असा होता क हे लोक जवळपास १८ वषा पासून
दुसर्या य ला भाडे देत होते आिण यांनी अचानक सवा ना घर रकाम े कर यास
सांिगतल े होते. हणून, एक सामािजक काय कता हणून, या सम य ेब ल अिधक जाणून
घे यासाठी या िठकाणी गे या. थािनका ंनी उ र िदले, "आ हाला तुम याशी बोलायच े
नाही; तुमची टीम इथे आणा." यांना संघाची गरज का आहे, असा समाजस ेवकाला
पडला होता. ती ाउंड-ले हल मािहती गोळा कर यासाठी , यां या टीमला कळव यासाठी
आिण नंतर सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी कोणती कृती िकंवा पावल े उचलली जाऊ
शकतात हे ठरव यासाठी ितथे होती. पण इथले लोक बोलायला तयार न हत े; ितने यांचे
मन वळव याचा य न केला, पण ते यथ ठरले. थोड्या वेळाने, ितला समजल े क यांना
संघाचा अथ काय आहे ते हणज े यांना ित याशी बोलायच े नाही, तर पु षाशी बोलायच े
आहे. बह धा, या समुदायांम ये, ि या ंम ये िनण य घे याची श जा त न हती , हणून
यांनी याच ले समध ून एक ी पािहली .
तुमची गती तपासा
१. संशोधन करताना मिहला ंचे फ डवक अनुभव वेगळे असतात असे तु हाला वाटते का?
२. फ डवक आयोिजत करताना संशोधकाला भेडसावणारी एक यावहा रक सम या
ओळखा .
१२.१० संवेदनशील िवषय हाताळल ेली मह वाची कामे
िव यम हाईट यांचे ' ीट कॉन र सोसायटी ' हे पु तक शहरी समाजशा ा या े ातील
सवा त मह वाच े काय आहे. िव यम िशकागोमधील झोपडप ी या अपाट म टम य े राहतो ,
िजथे तो टो या ंशी मै ी करतो आिण यांचे जीवन आिण काम कर या या प ती िशकतो .
तो रा ी उिशरा घरी परतायचा आिण या या टाईपरायटरवर नोट्स टाईप करायचा .
ऐितहािसक ्या, पा ा य िव ाना ंना पूव कडील िकंवा इतर देशांब ल जाणून घे यात
नेहमीच रस आहे. दुसरीकड े, िव यमच े काय हे पिहल े होते याम ये संशोधकान े वतः या
समाजाकड े पािहल े.
रोहीन कुमार यांचे लालचौक
भारतीय संसदे या अ य ा ंनी अलीकड ेच या पु तकाची िशफारस केली आहे. हे पु तक
पाच वषा या काय काळात प कारान े एकि त केले या स यकथा ंचा सं ह आहे. यात
का मीरच े राजकारण , वेदनादायक आठवणी , अनुभव, अितर ेक , ाचार आिण इितहास
यांचा शोध घे यात आला आहे. या पु तकाच े मह व हे आहे क ते सामा य लोकां या munotes.in
Page 107
यावहा रक घटक - सम या -आधा रत
फ डवक ( े भेट)
107 ीकोनात ून प रि थतीच े परी ण करते, याकड े मु य वाहातील मा यमा ंनी दुल केले
आहे. भाव िनमा ण करणे, बदल घडवून आणण े आिण चच साठी वातावरण िनमा ण करणे हे
लेखन, कलेचे खरे येय आहे.
येकजण चांगला दु काळ अनुभवतो - पी साईनाथ .
हे पु तक वाच यासारख े मह वाच े आहे कारण यात खेडेगावात राहणा या शेतक या ं या
जीवनाचा इितहास आहे. दु काळा या कथा, लोकांचे दु:ख, ि या ं या कथा कथाकथन
आिण लघुकथां या व पात िलिह या गे या आहेत. पु तकान ुसार या कथा गोळा
कर यासाठी लेखकान े खोल खेड्यांम ये वास केला.
े भेटीदर यान उ वल े या सम य ेकडे एक नजर टाकूया.
१२.११ संवेदनशील सम या ंवर थेट अहवाल
संवेदनशील काळात , जसे क बॉ ब फोट िकंवा दहशतवादी ह ले, लाइ ह रपोिट ग, कॅमेरा
सव िठकाणी झूम इन करणे आिण सव तपशील रअल टाइमम य े रपोट करणे सम या
सोडव याचा य न करणा या ंसाठी सम या िनमा ण क शकतात . या लोकांना सम या
िनमा ण झाली यांना रपोिट ग या प रणामी रअल -टाइम अपडेट्स िमळतात आिण
यानुसार ते यां या योजना समायोिजत करतात . याम य े बॉ ब फोटा ंसार या
धोकादायक प रि थतीत जीव वाचव यासाठी लढणा या सैिनकांना धो यात घाल याचाही
समाव ेश आहे. ोटोकॉलच े पालन कर यात अयश वी झा यास ओिलस िकंवा यु ात
अडकल े या लोकांचा तसेच जीव वाचव यासाठी लढणा या सैिनकांचा मृ यू होतो.
प कारा ंनी शेतात वेश करणे, वापरल ेली श े आिण यांचे सारण यु ा या काळात
चांग याप े ा जा त नुकसान करते. यूयॉक शहरातील व ड ेड स टरवरील ९/११ चा
ह ला युनायटेड टेट्सम य े कसा हाताळला गेला याचा िवचार करा. या काळात
मा यमा ंनी थािपत िनयमा ंचे पालन केले. सम या िनमा ण करणारी ये अ प होती.
ेपण मािहती बुि मान , शासक य अिधकारी आिण पोिलस ीिफंगमधून आली. बािधत
कुटुंबांसाठी िनयं ण क थापन कर यात आला . मीिडया हाऊस ेसला वेळोवेळी ीिफं ज
दे यात आ या , याचा अहवाल सादर दे यात आला .
१२.१२ नॅशनल ॉडकाि ट ंग टँडड असोिसएशन माग दश क त वे
नॅशनल ॉडकाि ट ंग टँडड् स असोिसएशन (iv) ने संकट आिण संघष अहवालासाठी
माग दश क त वे जारी केली आहेत, यात खालील मुद् ांचा समाव ेश आहे:
१. क हर ेजचे मू यमापन "साव जिनक िहता या टच टोन " िव केले जावे आिण दान
केलेली मािहती त या मक असावी यावर जोर देते. ते अचूक आिण व तुिन ही असल े
पािहज े.
२. िजवंत ओिलस प रि थती आिण सुटका यासार या प रि थतीत , लंिबत बचाव काय ,
िवशेषतः प ती िकंवा कम चारी ( य ) जे संघष सोडव यासाठी काम करत आहेत,
याब ल कोणत ेही तपशील दान िकंवा सा रत केले जाऊ नयेत. munotes.in
Page 108
मा यमे आिण समाज
108 ३. मृतांना पुरेसा आदर िदला गेला पािहज े आिण टेिलि हजनवर कोणत ेही गौरवप ूण य
दाखवल े जाऊ नये.
४. हे देखील ल ात घेतले पािहज े क प कारा ंनी पीिडत , सुर ा दल, तांि क यावसाियक
िकंवा गु हेगार यां याशी थेट िकंवा थेट संपक मया िदत केला पािहज े.
५. सव नेटवक ने अिभल ेखीय फुटेजचे सतत/अनाव यक सारण थांबवले पािहज े याम ुळे
संघष होऊ शकतो . अस या स, तारीख आिण वेळ देखील उघड करावी .
तुमची गती तपासा
१. नॅशनल ॉडकाि ट ंग टँडड असोिसएशन या दोन सूचनांवर चचा करा.
२. तुम यावर भाव पाडणारी आिण सामािजक सम या हाताळणारी दोन पु तके ओळखा .
१२.१३ सारांश
या करणात , आपण फ डवक हणज े काय आिण संशोधक ते नैसिग क वातावरणात कसे
चालवतात हे िशकलो . िशवाय , आपण संशोधन करणार े मा यम यावसाियक आिण
संशोधन करणार े संशोधक यां यातील फरक पािहला . समाजशा ातील संशोधक हणून
मानवव ंशशा िस ांतावर वारंवार जोर िदला जातो. कथा सांगणे, केस टडी, कथन
प ती , जीवन कथा आिण इतर त सम प ती मा यम आिण शै िणक संशोधन दो हीम य े
वापर या जातात . िफ डवक म ये मानसशा मह वाची भूिमका कशी बजावत े हे देखील
आपण शोधून काढल े. संयम, ऐक याच े कौश य , तपासणी कौश य े आिण सहान ुभूतीपूण
ि कोन यासारख े गुण देखील अ यंत फायद ेशीर आहेत. वतःच े मत िकंवा प पाती चचा
कर याप े ा, एखा ान े चौकशी करावी , िवचाराव े आिण िवषयावर चचा करावी .
सामािजक िव ान संशोधनाच े वैिश ्य हणज े संशोधक जे हा संवेदनशील िवषया ंचा शोध
घेतो ते हा संशोधकावरही प रणाम होतो. संवेदनशील िवषयांचा अ यास करताना आिण
नैितकता राख यासाठी वापर या जाणा या िविवध प त सह आपण अनेक िवषया ंवर चचा
केली. मिहला ंचे फ डवक चे अनुभव काही वेळा पु षांपे ा कसे वेगळे असतात हे देखील
आपण पािहल े. या करणाम य े संवेदनशील िवषया ंवर अहवाल कसा ायचा यावर NBSA
(नॅशनल ॉडकाि ट ंग टँडड् स असोिसएशन माग दश क त वे) ची चचा देखील समािव
आहे.
१२.१४
1. संवेदनशील सम या ंवरील लाई ह रपोिट ग आिण नॅशनल ॉडकाि ट ंग टँडड
असोिसएशनन े िदले या माग दश क त वांवर टीप िलहा.
2. फ डवक शी संबंिधत यावहा रक सम या ंवर चचा करा.
3. संवेदनशील िवषया ंचा अ यास करताना ल ात ठेवायच े मु े सूचीब करा.
4. फ डवक आिण मीिडया समजाव ून सांगा. munotes.in
Page 109
यावहा रक घटक - सम या -आधा रत
फ डवक ( े भेट)
109 १२.१५ संदभ
1 The title of the chapter field visit is used, here field visit and
fieldwork means the same and is used interchangeably.
1 https://www.dictionary.com/browse/fieldwork
1 Nijhawan, L. P., Janodia, M. D., Muddukrishna, B. S., Bhat, K. M.,
Bairy, K. L., Udupa, N., & Musmade, P. B. (2013). Informed consent:
Issues and challenges. Journal of advanced pharmaceutical technology
& research, 4(3), 134 –140. https://doi.org/10.4103/2231 -4040.116779
1 Browne, Brendan. (2020). Conflict Fieldwork. 10.1007/978 -3-030-
11795 -5_90 -1.
https://www.researchgate.net/publication/338541010_Conflict_Fieldw
ork
1 Moss, S. M., Uluğ, Ö. M., & Acar, Y. G. (2019). Doing research in
conflict contexts: Practical and ethical challenges for researchers when
conducting fieldwork. Peace and Conflict: Journal of Peace
Psychology, 25 (1), 86 –99. https://doi.org/10.1037/pac00003 34
1 Whyte, W. F. (2012). Street corner society: The social structure of an
Italian slum. University of Chicago press.
1 https://kashmirage.net/2021/12/17/book -titled -lal-chowk -released -in-
new-delhi/
https://www.youtube.com/watch?v=PqXFoTgh1oQ
1 Sainath, P . (1996). Everybody loves a good drought: stories from
India's poorest districts (Vol. 10). Penguin Books India.
1 https://www.orfonline.org/expert -speak/2611 -and-the-media -where -
were -the-protocols -45705/
munotes.in
Page 110
11/28/22, 12:14 PMTurnitin - Originality Report - madhyame aani samaj
https://www.turnitin.com/newreport_printview.asp?eq=1&eb=1&esm=0&oid=1929470524&sid=0&n=0&m=2&svr=47&r=1.0005237535780198&lang=e…1/34Turnitin Originality ReportProcessed on: 19-Oct-2022 12:42 ISTID: 1929470524Word Count: 60256Submitted: 1madhyame aani samaj By Amit Jadhav1% match (student papers from 02-Aug-2022)Class: MAAssignment: Industry Labour and globalizationPaper ID: 1878025496< 1% match (student papers from 26-Apr-2013)Submitted to Middlesex University on 2013-04-26< 1% match (Internet from 25-Sep-2022)https://journals.bcit.ca/index.php/ehj/article/download/211/193/226< 1% match (Internet from 26-Feb-2022)https://informatika.stei.itb.ac.id/~rinaldi.munir/Kriptografi/2021-2022/Makalah-2021/Makalah-UAS-Kripto-2021%20%2850%29.pdf< 1% match (Internet from 30-Oct-2021)https://dokumen.pub/researching-peace-conflict-and-power-in-the-field-methodological-challenges-and-opportunities-1st-ed-9783030441128-9783030441135.html< 1% match (student papers from 18-Dec-2011)Submitted to University of Leicester on 2011-12-18< 1% match (Internet from 20-May-2019)http://etheses.whiterose.ac.uk/23884/1/e-thesis.pdf< 1% match (student papers from 24-Jul-2019)Submitted to University Der Es Salaam on 2019-07-24< 1% match (student papers from 22-Feb-2022)Submitted to Polytechnic High School on 2022-02-22< 1% match (Internet from 06-Sep-2014)http://archpedi.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=204843&resultClick=3< 1% match (student papers from 22-Apr-2022)Submitted to INTO University of East Anglia London on 2022-04-22< 1% match (Internet from 06-Jul-2022)http://vital.seals.ac.za:8080/vital/access/services/Download/vital:32562/SOURCE1< 1% match (student papers from 18-Feb-2019)Submitted to Laureate Education Inc. on 2019-02-18< 1% match (student papers from 20-Nov-2021)Submitted to Hofstra University on 2021-11-20< 1% match (Internet from 01-Jun-2019)https://norden.diva-portal.org/smash/get/diva2:1299036/FULLTEXT01.pdf< 1% match (Internet from 26-Aug-2022)https://sk.sagepub.com/books/media-effects/i187.xml< 1% match (student papers from 06-May-2018)Submitted to American School Foundation of Monterrey on 2018-05-06< 1% match (student papers from 16-Sep-2019)Submitted to American University in Cairo on 2019-09-16 Similarity Index3%Internet Sources:2%Publications:1%Student Papers:3%Similarity by Sourcemunotes.in