Page 1
1मॉडयुल १
१
खेळ िस ा ंताची तावना
घटक रचना :
१.० उि य े
१.१ तावना
१.२ मूळ संक पना
१.३ यािधकार िक ंमत य ु
१.४ पया यी धोरण े
१.५ बळ/ भावी धोरण
१.६ नॅश समतोल
१.७ शू य-बेरीज/एकूण खेळ
१.८ अशू य बेरीज ख ेळ
१.९ कै ांची क डी
१.१० सामा य व पाचा ख ेळ
१.११ िव तृत आकार / व प ख ेळ
१.१२ उप-खेळ प रपूण ता/ पूणा व था
१.१३
१.० उि े (OBJECTIVES )
खेळां या िविवध स ंक पना समज ून घेणे.
कैदयाची क डी या संक पन ेचा अथ जाणून घेणे.
द यािधकार िक ंमत यु संक पन ेचा अ यास करण े.
१.१ तावना (INTRODUCTION )
अिनि तत े या वातावरणात , आिथ क िनण य घे याम य े धोरणाचा समाव ेश होतो . िकंमत
आिण उ पादन िनण यांवर इतर यवसायस ं था कशी िति या द ेतील ह े य ेक
यवसायस ं थेला शोधण े आव यक आह े. िकंमत यु अस ेलका आिण तस े असेल तर
यामुळे नुकसान होईल का ? कामगार स ंघटना ंशी सौद ेबाजी क े याने ग धळ आिण स ंप munotes.in
Page 2
2होईल. क ीय अथ संक प तयार करताना समाजातील िविवध भागधारका ंम ये बरीच
सौदेबाजी क ेली जात े. कामगार स ंघटना , वािण य आिण उ ोग स ंघटना , ाहक गट ,
राजक य प आिण इतर िहतस ंबंधी गट अथ संक पावर भाव टाक यात ग ुंतलेले
असतात . हे भागधारक ख ेळतात या आिथ क खेळांचा अ यास हा ख ेळ िस ा ंत हण ून
ओळखला जातो . अशा कार े आिथ क िनण य घे याम य े अिनि तता आिण धोरण या ंचा
समाव ेश होतो .
खेळ िस ा ंत ही आिथ क िस ा ंत आिण िव ेषणाची एक मह वाची शाखा आह े जी
िहतस ंबंधांचा वा तिवक िक ंवा स ंभा य िवरोधाभास असल े या प रि थतीत आिथ क
ितिनिधनी या / अिभक या या वत नाब ल अन ेक अंत ी दान करत े. संवादा मक िक ंवा
संघषा या प रि थतीत तक शु िनण य घे या या वत नाचे िव ेषण कर याचा हा एक
ीकोन आह े. खेळ िस ा ंतात दोन िक ंवा अिधक ख ेळाडू िकंवा प य ेक सहभागीला
संयु पणे भािवत करणा या कृती िक ंवा धोरण े िनवड या या प तीच े िव ेषण करतो .
खेळाचा घटक उ वतो कारण प रणाम क ेवळ एका ख ेळाडूने केले या िनवडीवर अवल ंबून
नाही तर याच व ेळी इतर ख ेळाडू काय करायच े यावर द ेखील अवल ंबून असतात . हा
िस ांत जॉन फॉन य ूमन (1903 -57) आिण ऑ कर मॉग न टन य ांनी या ं या "खेळ
आिण आिथ क वत णुक चा िस ा ंत” म ये िवकिसत क ेला होता . खेळ िस ा ंताचा वाप र
अथ शा ांनी यािधकार , म ेदारी आिण अ पािधकार यवसायस ं था, संघटना
यव थापन िववाद , यापार धोरण इ याद या पर परस ंवादाचा अ यास कर यासाठी
केला आह े.
१.२ मूलभूत संक पना (BASIC CONCEPTS )
िनको सन या ं या मत े, खेळ ही एक अशी प रि थती आह े याम य े य नी िनण य घेणे
आव यक आह े आिण याम य े अंितम प रणाम य ेक य न े काय कर याचा िनण य
घेतला यावर अवल ंबून अस ेल. खेळाम य े, ितिनधी /अिभकता िविश क ृती िनवड ून या ंचे
वतःच े मोबदला वाढव याच े ल य ठ ेवतात पर ंतु वा तिवक प रणाम इतर सव खेळाडू काय
करतात यावर अवल ंबून असतात . खेळाम य े एक िनिद पर परस ंवादी ख ेळ याच े े ,
सव संभा य क ृती अ यास मा ंचे तपशील आिण सव संभा य प रणामा ंनुसार य ेक
खेळाडूला लाभाच े/मेळ कर याच े (Pay-Off) वेळाप क असत े. इतर ख ेळाडूही अस ेच
कर याचा य न करत आह ेत या ानाखाली ख ेळाडू यांचा अप ेि त मोबदला जा तीत
जा त िमळव यासाठी या ं या वत : या क ृतीचा अ यास म आखतात . कोण याही
खेळात तीन म ूलभूत घटक असतात . ते आह ेत: खेळाडू, येक ख ेळाडूसाठी उपल ध
संभा य ि या िक ंवा धोरणा ंची यादी आिण य ेक संभा य रणनीत या स ंयोजनासाठी
खेळाडूंना िमळणारा मोबदला . खेळ िस ा ंतामधील ख ेळाडू हा िनण य घेणारा असतो .
यवसायस ं था ा अ पािधकार बाजारप ेठेमधील ख ेळाडू हण ून मान या जातात .
खेळाडूंची सं या सामा यतः स ंपूण खेळाम य े िनि त क ेली जात े आिण काही ख ेळाम य े
खेळाडूंची स ं या िनि त असत े. रणनीती हणज े खेळामधील ख ेळाडूसाठी उपल ध
असल े या क ृतीचा अ यास म . सामा यत : रणनीती या बाबतीत ख ेळाडूंकडे फारस े पया य munotes.in
Page 3
3नसतात .लाभ/मेळ करण े (Pay-Off हे खेळा या श ेवटी ख ेळाडूंना िमळाल े या अ ंितम
प रणामा ंचा संदभ देतात.
खेळाडूची रणनीती ही खेळ पुढे जात असताना िमळणा या प रणामा ं या ितसादात
कराय या क ृत चे संपूण तपशील असत े. रणनीती िनवड यापास ून खेळाडूचा मोबदला ह े
इतर ख ेळाडू काय करतात यावर अवल ंबून असत े परंतु खेळाडू एकम ेकांशी बंधनकारक
करार क शकत नाहीत . सव खेळाडूंची रणनीती ल ात घ ेता, खेळा या स ंभा य
प रणामा ंचा एक स ंच अस ेल. हे य ेक ख ेळाडूसाठी स ंभा यलाभ /मेळ करण े िनधा रत
करतात . इतर सव खेळाडू यां या इ तम रणनीत च े अनुसरण करत असताना कोणताही
खेळाडू वतःच े वेतन स ुधार यासाठी क ृती क शकत नस यास िव िश प रणामास
समतोल हणतात . सव म रणनीती िनवड यासाठी , खेळाडूला इतर ख ेळाडू काय
करतील ह े मािहत असण े आव यक आह े परंतु या बद यात य ेक खेळाडू काय कर ेल हे
देखील या ंना मािहत असण े आव यक आह े. धोरणा मक ख ेळाम य े, खेळाडू एकाच व ेळी
यां या चाली िन वडतात . जे हा ज े हा िनवडी व ेग या आिण मया िदत असतात , ते हा ख ेळ
तक या या स ंरचनेत दश िवला जाऊ शकतो जो इतर ख ेळाडू काय करतात यावर अवल ंबून
येक ख ेळाडूसाठी प रणाम िनधा रत करतो . एका िव त ृत खेळाम य े, खेळाडू काही
मान े हालचाल करतात आिण हण ूनच ख ेळा या िव ेषणासाठी य ेक ट यावर लाभ
आिण मािहतीच े तपशील आव यक असतात . वा तिवक यावसाियक पर परस ंवाद ह े एका
िव तृत खेळासारख ेच असतात , कारण यवसायस ं था ठरािवक कालावधीत गितशीलपण े
संवाद साधतात . तथािप , जे हाही चाल ची अच ूक वेळ िनकालासाठी आव यक नसत े,
ते हा ख ेळाला एक सामा य ख ेळ हण ून त ुत केले जाऊ शकत े. एकदाच ख ेळला जाणारा
खेळ हणज े ‘वन-शॉट-गेम’. पुनरावृ ी होणार े खेळ इतर ख ेळाडूंना िश ा िक ंवा ब ीस
दे यासाठी िशक या या आिण अिभनया या श यता उघडतात . सुपर-गेम हा एक ग ेम आह े
जो बया च वेळा पुनरावृ ी होतो .
यािधकार िकंमत यु ाचा अ यास क न ख ेळ िस ा ंता या म ूलभूत संक पना प क े या
जात आह ेत.
१.३ यािधकार िक ंमत य ु (DUOPOLY PRICE WAR )
आपण अस े गृहीत ध या क आपण ड ॅफोिड सच े मुख आहात , जे एक िविवध व त ूंचे
भांडार (Departmental Store ) आहे, याच े ीदवा य आह े “आ ही कमी िकमतीला
िवकल े जाणार नाही ”. तुमची ित पध िललीज , ही “आ ही दहा ट क े कमी दरान े िवकतो ”
अशी जािहरात चालवत े. आकृती १.१ िकंमत कमी कर याची गितशीलता दश वते. उ या
बाण िलली या िक ंमतीतील कपात दाखवतात , ैितज बा ण य ेक िकंमतीतील कपातीशी
जुळणार े डॅफोिड स ितसाद द ेणारे धोरण दाखवतात . ल ात या क िति या आिण
ित- िति याचा नम ुना शू य िक ंमतीत स ंपेल कारण दो ही धोरणा ंशी स ुसंगत असल ेली
एकमेव िकंमत ही श ू य िक ंमत आह े. िलल ना श ेवटी कळत े क ज े हा ती या ची िकंमत कमी
करते, ते हा ड ॅफोिड स िक ंमतीतील कपातीशी ज ुळतात . आता त ु ही िवचार यास स ु वात
कराल क त ु ही ए , बी, सी इ. िकंमत आकार यास िलली काय करतील . एकदा त ु ही munotes.in
Page 4
4तुम या क ृत वर इतरा ंची िति या कशी अस ेल याचा िवचार करायला स ु वात क े यानंतर,
तु ही ख ेळ िस ा ंता या े ात व ेश केला आह े..
आकृती . १.१ - िकंमत य ु (Price War )
यािधकार ही अशी प रि थती आह े िजथे बाजाराला दोन यवसायस ं थां ारे पुरवठा क ेला
जातो ज े िकंमत य ु ात ग ुंतायच े आिण वतःला न करायच े क नाही ह े ठरवत आह ेत.
साधेपणासाठी आपण अस े गृहीत ध क दो ही यवसायस ं थांची िकंमत आिण मागणीची
रचना समान आह े. पुढे, येक यवसायस ं था आपली सामा य िक ंमत आकारायची क
िसमांत खच िकमती या िकमतीप े ा कमी करायची आिण ित प या ला पळव ून लावायच े
हे िनवड ू शकते. या यािधका र खेळाम य े, यवसायस ं थेचा नफा या या रणनीतीवर
आिण ित प या या धोरणावर अवल ंबून अस ेल. दोन यवसायस ं था िक ंवा लोका ंमधील
पर परस ंवाद ि -माग लाभ / फलिन पि (Pay Off ) सारणी ार े दश िवला जातो . लाभ/
फलिन पि सारणी ही दोन ख ेळाडूंमधील रणनीती आिण ख ेळाचे लाभ दश िव याच े एक
साधन आह े. आकृती 1.2 दोन भा ंडारांसाठी यािधकार िक ंमतखेळामधील लाभ /
फलिन पि दश िवते. लाभ/ फलिन पि सारणीम य े, यवसायस ं था या या प ं िक ंवा
तंभांम ये सूचीब क ेले या धोरणा ंपैक िनवड ू शकत े. उदाहरणाथ , िलली या या दोन
तंभांमधून िनवड ू शकतात आिण ड ॅफोिड स या या दोन ओळ मध ून िनवड ू शकतात .
येथे, येक यवसायस ं था आपली सामा य िक ंमत आकारायची क कमी िक ंमत िनवड ून
िकंमत य ु सु करायच े हे ठरवत े. munotes.in
Page 5
5
आकृती . १.२ – िकंमत य ु ाची लाभ सारणी (A Pay -off Table for Price War ).
येक यािधकार यवसायस ं थेचे दोन िनण य एकि त क े याने चार स ंभा य प रणाम
िमळतात ज े सारणी या चारक ाम य ेदाखवल े आह ेत. खाल या डावीकडील स ं या
डॅफोिड सला िमळणारा मोबदला दश िवते आिण वर या उजवीकडील स ं या िलल ना
िमळणारा मोबदला दश िवतात .
१.४ पया यी धोरण े युहरचना (ALTERNATIVE STRATEGIES ):
खेळ िस ा ंताम य े, तु हाला त ुम या ित प या ची य ेये आिण क ृत चा िवचार करण े आिण
तुम या ित प या या य ेये आिण क ृत वर आधा रत त ुमचे िनण य घेणे आव यक आह े.
तु ही तुम या िवरोधका ंचा िवचार करत असताना त ु हाला हे ल ात ठ ेवण् याची गरज आह े
क तुमचा िवरोधक द ेखील त ुम यावर मात कर या चा य न करत अस ेल.
खेळ िस ा ंताम य े खालील माग दश क त व ान आह े:
"तुमचा िवरोधक त ुम या रणनीतीच े िव ेषण करत आह े आिण या या सव क ृ िहतासाठी
काय करत आह े असे गृहीत ध न त ुम यासाठी सवा त जा त काय अथ पूण आह े हे
िवचा न त ुमची रणनीती िनवडा ."
हे त व ान आपण यािधकार उदाहरणावर लाग ू क या . ल ात या क दो ही
यवसायस ं थांचा प रणाम A म ये सवा िधक स ंयु नफा आह े. जे हा दो ही सामा य munotes.in
Page 6
6िकंमत धोरणाच े पालन करतात त े हा य ेक यवसाय स ं था . 10 िमळवत े. दुस या
टोकाला िक ंमत य ु आह े िजथ े येक जण िक ंमती कमी करतो आिण मोठ े नुकसान
करतो . दोन टोका ं या दर यान , दोन मनोर ंजक धोरण े आह ेत िजथ े फ एक यवसाय
सं था िक ंमत य ु ात ग ुंतलेली आह े. प रणाम C म ये, िलली सामा य िक ंमत धो रणाचा
अवल ंब करतात तर ड ॅफोिड स िक ंमत य ु ात ग ुंततात . डॅफोिड स बाजारातील बह त ेक
भाग काढ ून घेतात पर ंतु ते कमी िकमतीत िवकल े जात अस यान े याच े मोठे नुकसान होत े.
िललीज ितसाद द े यापे ा सामा य िकमतीत िवकण े च ांगले आह े आिण प रणामी ,
डॅफोिड सन े केले या 100 पया ं या तोट ्या या त ुलनेत याचा तोटा फ .10 आहे.
१.५ बळ/ भावी धोरण (Dominant Strategy )
खेळाची स ु वात कर यासाठी , येक खेळाडूकडे बळ धोरण आह े क नाही ह े जाण ून
घेणे आव यक आह े. ही प रि थती उ वत े जे हा एका ख ेळाडूकडे सव म रणनीती असत े
मग द ुसरा ख ेळाडू कोणती रणनीती पाळत नाही . िकंमत य ु खेळा या उदाहरणाम य े,
डॅफोिड ससाठी ख ुले पया य िवचारात या . जर िललीन े नेहमी माण े सामा य िक ंमतीन ुसार
यवसाय क ेला, तर ड ॅफोिडलला .10 नफा िमळ ेल जर सामा य िक ंमत अस ेल आिण
िकंमत य ु घोिषत के यास .100 गमावतील . दुसरीकड े, जर िललीन े िकंमत य ु सु
केले तर, डॅफोिड सन े सामा य िकमतीच े अनुसरण क े यास .10 गमावतील पर ंतु िकंमत
यु ात ग ुंत यास . 50 चे नुकसान होईल . हेच तक िलल साठी खर े आहे. हणून, इतर
यवसायस ं था कोण या रणनीतीच े अन ुसरण करत े हे मह वाच े नाही , येक
यवसायस ं थेची सव म रणनीती सामा य / सामा य िक ंमत आह े. सामा य िक ंमत
आकारण े हे िकंमत य ु खेळामधील दो ही यवसायस ं थासाठी एक भावी धोरण आह े.
रणनीती ही एखा ा ख ेळाडूसाठी बळ रणनीती असत े जर याचा ित प ध काय करतो
याची पवा न करता उपल ध पया यी रणनीती िद यास याचा प रणाम िक ंवा मोबदला
सवा त अन ुकूल अस ेल. जे हा दो ही ख ेळाडूंकडे बळ रणनीती असत े, ते हा आपण अस े
हणतो क प रणाम हा भावशाली समतोल आह े. वरील आक ृती 1.2 म ये, प रणाम A हा
एक बळ समतोल आह े कारण तो अशा प रि थतीत ून उ वतो ज ेथे दो ही यवसाय स ं था
यांचे बळ / भावी धोरण ख ेळत आह ेत.
१.६ नॅश समतोल (Nash Equilibrium )
ब याच मनोर ंजक प रि थतीम य े बळ समतोल नसत े. हे शोध यासाठी आपण आप या
यािधकाराच े उदाहरण वाप शकतो . ित प या या ख ेळात, येक यवसायस ं था
आपली सामा य िक ंमत िक ंवा म ेदारी िक ंमत आिण म ेदारी नफा कमवायचा याचा िवचार
करते. ित प या चा खेळ आक ृती १.३ म ये दश िवला आह े.
िकंमत य ु ख ेळात आढळ या माण े यवसायस ं था सामा य िक ंमत समतोल ठरव ू
शकतात िकंवा म ेदारी नफा िमळिव यासाठी या ंची िक ंमत वाढव ू शकतात . ल ात या
क दो ही यवसायस ं थाना क ‘A’ म ये सवा िधक स ंयु नफा आह े िजथ े येकाने
उ च िक ंमत धोरण अवल ंब यास त े एकूण .300 कमाव ू शकतात . यवसायस ं थांनी munotes.in
Page 7
7संगनमत क न म ेदारीची िक ंमत िनि त क े यास प रि थती 'A' उ वू शकत े. दुस या
टोकाला सामा य िकमतीची पधा मक रणनीती आह े िजथ े येक ित प या ला फ
.10 चा नफा आह े. दोन टोका ं या दर यान दोन मनोर ंजक धोरण े आह ेत िजथ े एक
यवसायस ं था सामा य िक ंमत िनवडत े आिण द ुसरी उ च िकंमत धोरण . क ‘सी’ म ये,
िलली उ च िक ंमती या रणनीतीच े अनुसरण करत े परंतु डॅफोिड स िक ंमत कमी करत े.
डॅफोिड स बाजारातील बह ता ंश भाग काढ ून घेतात आिण चारप ैक कोण याही प रि थतीत
सवा िधक नफा िमळवतात आिण िलली प ैसे गमावतात . क ‘बी’ म ये, डॅफोिड स उ च
िकंमतीवर ज ुगार ख ेळतात पर ंतु िललीज सामा य िक ंमत हणज े डॅफोिड ससाठी तोटा . या
उदाहरणात , डॅफोिड सम य े एक भावी धोरण आह े. िललीन े काहीही क ेले तरी सामा य
िकंमत िनवड ून अिधक फायदा होईल . दुसरीकड े, िलल कड े बळ रणनीती नाही कारण
डॅफोिड स सामा य ख ेळ यास िलल ना सामा य ख ेळायच े असत े आिण ड ॅफोिड स उ ंच
खेळ यास उ ंच खेळायच े असत े. िललीजची एक मनोर ंजक क डी आह े. ते उ च वाजल े
पािहज े आिण आशा आह े क ड ॅफोिड स अन ुसरण करतील िक ंवा सामा य ख ेळून सुरि त
खेळतील .
आकृती . १.३ The Game of Rivalry (Should a Duopoly Try the
Monopoly price)
लाभाचा िवचार क न , हे प होत े क िलल नी सामा य िक ंमत ख ेळली पािहज े. याचे
कारण हणज े िललीन े वतःला ड ॅफोिड स या भ ूिमकेत घाल ून याच े अनुसरण क न
सु वात करावी . िललीन े काहीही क ेले तरी ड ॅफोिड सची सामा य िक ंमत अस ेल हे ल ात
घेतले पािहज े कारण ती ड ॅफोिड सची बळ रणनीती आह े. यामुळे डॅफोिड स या या
सव म रणनीतीच े अनुसरण करील अस े गृहीत ध न िललीन े सव म क ृती शोधली munotes.in
Page 8
8पािहज े याम ुळे लगेचच िलली सामा य ख ेळू शकतात . हे खेळ िस ा ंता या मूलभूत
िनयमाच े प ीकरण द ेते: "तुमचा िवरोधक या या सव म िहतासाठी काय करेल अस े
गृहीत ध न त ु ही त ुमची रणनीती िनि त क ेली पािहज े.
गिणत जॉन न ॅश यांनी 1950 या दशकात ही स ंक पना िवकिसत क ेली आिण ख ेळ
िस ांतातील योगदानासाठी 1994 म ये अथ शा ातील नोब ेल पा रतोिषक िज ंक यान ंतर
या िस ा ंताला न ॅश समतोल अस े हणतात . नॅश समतोल असा आह े याम य े इतर
खेळाडू या धोरणान ुसार कोणताही ख ेळाडू याचा लाभ (pay off ) सुधा शकत नाही .
हणज ेच, खेळाडू ‘A’ ची रणनीती िद यास , खेळाडू ‘B’ यापे ा चा ंगले आिण उल ट क
शकत नाही . येक रणनीती इतर ख ेळाडू या रणनीतीिव सव म ितसाद आह े. नॅश
समतोल याला असहकारी समतोल अस े हणतात कारण य ेक प अशी रणनीती
िनवडतो जी वत :साठी सव क ृ अस ेल अशी रणनीती स ंगनमतान े िकंवा सहकाया िशवाय
आिण समाजा या िक ंवा इतर कोण याही प ा या िहताचा िवचार न करता . नॅश
मेयानुसार, खेळाडूंची िनि त स ं या आिण िनि त रणनीती असल े या य ेक खेळात
िकमान एक ‘नॅश समतोल ’ असेल. तथािप , नॅश म ेय स य मान यासाठी , उपल ध
धोरणा ंम ये यां यासाठी काही या ि छक घटक असण े आव यक आहे. काही या ि छक
घटका ंसह धोरण िमि त धोरण हण ून ओळखल े जाते. अनेक नॅश समतोल अस ू शकतात
आिण कोणता उ व ेल हे प नाही . पुढे, हे सव साधारणपण े खरे आहे क न ॅश समतोल
जागितक इ तम नाही हणज े खेळाडूंनी सहकाय केले तर त े सव चांगले होऊ शकतात .
खेळ िस ा ंत चौकट / रचना आप याला उपल ध धोरणा मक िनवडी समज ून घे यास मदत
क शकत े परंतु अनेक संभा य प रणामा ंपैक कोणत े प रणाम होऊ शकतात ह े सांग यास
ते नेहमीच मदत करत नाही .
शु / प रपूण / चोख धोरणा ंम ये नॅश समतोल (NASH EQUILIBRIUM IN
PURE STRATEGIES ):
जे हा एखादा ख ेळाडू एकच रणनीती अवल ंबतो आिण यावर िटक ून राहतो त े हा याला
शु /प रपूण /चोख रणनीती हण ून ओळखल े जात े. तथािप , जर ख ेळाडूने या या
ित प या चा अंदाज लाव यासाठी दोन िक ंवा अिधक रणनीती वापर या , तर याला िम
धोरण हण ून ओळखल े जाते. शु रणनीतीची प रि थती िनि त आह े कारण रणनीतीम य े
कोणताही बदल होत नाही तर िम रणनीती या बाबतीत , ते संभा य आह े कारण
गठ्यामध ून य ेक रणनीती उचलली जा याची श यता असत े. एकूण नफा िक ंवा एक ूण
नुकसाना या आधारावर , खेळांचे वग करण श ू य-बेरीज/एकूण(Zero -Sum ) आिण
नॉन-शू य-बेरीज ख ेळाम य े केले जाते. जे हा ख ेळाम य े दोन पध क असतात त े हा याला
दोन-खेळाडूंचा ख ेळ हणतात आिण ज े हा ख ेळाडूंची सं या दोनप े ा जा त असत े ते हा
याला एन -खेळाडू खेळ(n-player game ) हणतात .
munotes.in
Page 9
9१.७ शू य-बेरीज/एकूण खेळ (A ZERO -SUM GAME )
शू य-बेरीज/एकूण खेळाम य े ZERO -SUM GAME ), एका माणसाचा नफा द ुस या
माणसा या तोट ्या या बरोबरीचा असतो , हणज े सकारा मक स ं येची बेरीज (नफा) आिण
नकारा मक स ं येची (तोटा) शू य असत े. थािनक वरा य स ं थां या िनवडण ुकां या
शू य-बेरीज/एकूण खेळामधील (ZERO -SUM GAME )लाभ साचा (pay off matrix )
आकृती 1.4 म ये सादर क ेला आह े. सा यामधील आकड े अिनल आिण स ुनील या दोन
उमेदवारा ंना िमळाल ेले वेतन दाखवतात . सकारा मक िच ह े फायदा दश वतात तर
नकारा मक िच ह े नुकसान दश वतात. या दोन उम ेदवारा ं या दोन रणनीती आह ेत, हणज े
सामािजक काय कत चार करणार े िकंवा यावसाियक या ं या िनवडण ुक साठी चार
करणार े. जर दो ही उम ेदवारा ंनी या ं या चारासाठी सामािजक काय क या चा वापर क ेला,
तर प रणाम श ू य अस ेल हणज े क 'A' म ये दश िव या माण े कोणालाही फायदा िक ंवा
तोटा होणार नाही . सा यामधील वरचा उजवा क िक ंवा क ‘बी’ दाखवत े क अिनलचा
लाभ िक ंवा मता ंचा फायदा 3000 आहे आिण चारासाठी सामािजक काय क या चा वापर
कर या या रणनीतीम ुळे सुनील या यावसाियका ंचा वापर कर या या धोरणा या िव .
खाल या डा या आिण उज या प ेशी हणज े क 'C' आिण 'D' सूिचत करतात क
उ ोगपत ची रणनीती वापर यासाठी अिनलचा लाभ -2000 आिण -1000 आहे, हणज े
सामािजक काय कत आिण यावसाियक वापर या या धोरणाम ुळे सुनीलला 3000 मतांचे
नुकसान झाल े आह े. या ख ेळाम य े, सुनीलन े िमळवल ेला नफा अिनल या खचा वर
(expenses ) होतो, हणज े (+3000 ) + ( -3000 ) = 0. या ख ेळाम य े, क (Cell)‘A’ बळ
धोरण समतोल दाखवत े.
आकृती १.४ – The Payoff Matrix for a Local Body Elections
(Zero -sum Game)
Sunil
Social Workers
Campaign Businessmen
Campaign A 0 B
+3000
C
-2000
D
-1000
Anil Social Workers Campaign Businessmen Campaign munotes.in
Page 10
10१.८ अशू य बेरीज ख ेळ (A NON -ZERO -SUM GAME )
अशू य बेरीज ख ेळाम य े, एका ख ेळाडू या न याची आिण ित प या या तोट ्याची ब ेरीज
शू य नसल ेली असत े. आकृती 1.5 म ये खेळ या ग ेले या अ पािधकार ख ेळाम य े,
प रणाम हा श ू य-शू य नसल ेला िनकाल आह े. डॅफोिड स आिण िलली या दोन यवसाय
सं था आह ेत. दो ही यवसायस ं थांकडे दोन धोरण े आहेत हणज े सामा य िक ंमत आिण
म ेदारी िक ंमत. जर एकतर यवसायस ं था म ेदारी िक ंमत धोरणाचा अवल ंब करत
असेल, तर दोघा ंनाही चा ंगले मोबदला िमळतो , हणज े येक . 100 ते . 600 पय त,
क 'D' िकंवा तळाशी उज या क ाम य े दश िवलेले.तथािप ,क ‘डी’,एकि त िक ंवा
सहकारी समतोल दश वते. जर एखा ा यवसायस ं थेने सामा य िक ंमत आिण द ुसरी उ च
िकंमत राखली तर , सामा य िक ंमत धोरणाचा अवल ंब करणा या ला . 900 हणज े .
100 ते . 1000 पय त फायदा होतो , तर जो उ च िक ंमत धोरणाचा अवल ंब करतो याला
.60 चे नुकसान होत े. हणज े क 'बी' म ये दश िव या माण े . 100 ते . 40 पय त.
दोन यवसायस ं थां या फलिन प ी /लाभामधील बदला ंची ब ेरीज श ू य नाही कारण
कमावला जाणारा एक ूण नफा थािनक वरा य स ं थां या िनवडण ुक तील एक ूण मता ं या
सं ये माण े िनि त क ेलेला नाही . क 'A' दश िवते क दो ही यवसायस ं थांकडील
सामा य िक ंमत आकार या चे आिण य ेक 100 पये कमाव याच े बळ धोरण आह े.
क 'A' देखील न ॅश समतोल या या या या दश िवते कारण धोरण े पर पर आह ेत आिण
वेतन समान आह ेत.
ित प या या ख ेळा माण े, सहकारी िक ंवा एकि त ख ेळाम य े, खेळाडूंना ह े
समज यासाठी तक संगत मानल े जाते क या ंचे पर पर िहत ह े सहकाया म ये आहे आिण
पध त नाही . सहकाया या ख ेळात, कमीतकमी एका ख ेळाडूला दुस याच े नुकसान न होता
फायदा होईल . गैर-सहकारी ख ेळ िक ंवा ित प या चा समाव ेश असल े या ख ेळाम य े,
खेळाडू संवादा या अभावी एकम ेकांना सहकाय करत ना हीत. त ा 1.3 म ये प क ेलेली
कै ांची क डी ह े असहकारी ख ेळाचे उदाहरण आह े.
munotes.in
Page 11
11आकृती १.५ – The Payoff Matrix in a Game of Rivalry
(Non -zero-sum Game)
Lilies
Normal Price High Price
A*
Rs.100
Rs.100 B
Rs.40
Rs.1000
C
Rs.1000
Rs.40 D
Rs.600
Rs.600
१.९ कै ांची क डी (PRISONER’S DILEMMA )
कै ां या क डीत , जे हा येक खेळाडू आपली भावी रणनीती िनवडतो त े हा याचा
प रणाम दो ही ख ेळाडूंना ितक ूल असतो . अिनल आिण स ुनील ह े दोन क ैदी गु हा
कर यासाठी वत ं कोठडीत ब ंद आह ेत. तथािप , िकरकोळ ग ु ासाठी या ंना दोषी
ठरव यासाठी िफया दीकड े मया िदत प ुरावे आहेत या साठी िश ा एक वषा ची िश ा आह े.
येक कै ाला सा ंिगतल े जाते क जर एकान े कबूल केले तर द ुसरा ग प रािहला तर कब ुली
देणा या ला तु ंगात न ठ ेवता सोड ून िदल े जाईल आिण द ुस याला २० वष तु ंगवास भोगावा
लागेल. दो ही क ै ांनी कब ुली िद यास या ंना फ पाच वषा ची िश ा होईल . दोन क ै ांना
एकमेकांशी संवाद साध याची परवानगी नाही . कै ांना िदल ेली र कम आक ृती १.६ म ये
दश िवली आह े.
Daffodils Normal Price High Price munotes.in
Page 12
12आकृती १.६ – The Payoff Matrix for a Prisoner’s
Dilemma
Anil
Confess Remain Silent
A
5 Years for each
B
Zero years for Sunil
20 years for Anil
C
20 years for Sunil Zero years for
Anil D
1 year for each
या खेळाम ये, क ‘A’ म ये दश िव या माण े, दो ही ख ेळाडूंसाठी बळ रणनीती हणज े
दुस याने अवल ंबले या धोरणाची पवा न करता कब ुली देणे. अिनल या रणनीतीची पवा न
करता , सुनीलला कब ुली द ेऊन हलक िश ा िमळ ेल. अिनलन े गु हा कब ूल के यास ,
सुनीलला 20 (क ’सी’) ऐवजी पाच वषा ची (क ‘ए’) िश ा िमळ ेल. अिनल ग प रािहला ,
तर स ुनीलला एक वष तु ंगात घालव याऐवजी (क ’बी’) सोडून िदल े जाईल (क ’डी’).
फलिन प ी /लाभ प ूण पणे समिमतीय अस यान े, सुनीलन े काहीही क ेले तरी अिनलला
कबूल कर यात आन ंद होईल . अडचण अशी आह े क ज े हा य ेकजण आपाप या बळ
रणनीतीच े अनुसरण करतो आिण कब ूल करतो , ते हा दोघा ंनीही स ंयम दाखवला अस ेल
यापे ा वाईट होईल . जे हा दोघ ेही कब ूल करतात , ते हा य ेकाला एक वषा या ऐवजी
पाच वष (क ’ए’) िमळतात (क ’डी’) यांना शा ंत राह न िमळाल े असत े. कै ासमोरील
िनवडी अशा क डीच े उदाहरण द ेतात याम य े कै ांना दोन वाईट गो मध ून िनवड करावी
लागत े, हणज े कबूल करण े िकंवा शांत राहण े.
अ पािधकार यवसायस ं था ज े हा ित प या ने िनि त क ेले या िकमती या त ुलनेत
म ेदारी िक ंमत सादर करतात त े हा या ंना अशाच प ेच संगाचा सामना करावा लागतो .
अ पािधकार यवसायस ं थांनी पधा करावी क सहकाय कराव े हे ठरवाव े लागेल. तथािप ,
कै ांची संिद धता आिण अ पस ं यक प रि थती या ंनी प क ेले या प रि थतीत फरक
आहे. येथील क ै ांना रणनीती िनवड याची एकच स ंधी आह े तर अ पस ं याक
यवसायस ं थांना या ंची रणनीती िनवड याची एकाप े ा जा त स ंधी आह ेत. यां याकड े
िशक याची , िशक याची आिण प ु हा िशक याची स ंधी आह े आिण हण ूनच Confess Remain Silent Sunil munotes.in
Page 13
13अ पस ं याक /अ पािधकार यवसायस ं थांम ये िमलीभगत िक ंवा सहकाया ची श यता
जा त आह े.अ पािधकार यवसायस ं था या ंचे बाजारातील भाग (shares ) वाढव यासाठी
पधा कर याचा आिण िक ंमत य ु ात सहभागी हो याचा िनण य घेऊ शकतात . तथािप ,
दंतूर मागणी व ाच े (Kinked Demad Curve ) अि त व क ेवळ अ पािधकार
बाजारप ेठेम ये िकमतीची कठोरता िक ंवा िक ंमत ि थरत ेचे अि त व िस करत े. पुढे,
काट स आिण िक ंमत न ेते यवसायस ं थांचे अि त व आिण िक ंमत स ंकेत यं णा ह े िस
करते क अ पस ं याक /अ पािधकार यवसायस ं थांम ये ि थरत ेची इ छा आह े.
१.१० सामा य व पाचा ख ेळ (NORMAL FORM GAME )
सामा य व पाचा खेळ िकंवा एन-खेळाडू खेळ हणज े कोणतीही यादी G = (S1,...,Sn;
u1,...,un), िजथे, येक i ∈ N = { 1,...,n} साठी , Si हा खेळाडू i आिण uiसाठी
उपल ध असल े या सव रणनीत चा स ंच आह े : S1 × ... × Sn → R हे खेळाडू i चे वोन
यूमन-मॉग टन उपयोिगता फलनआह े. खेळाडूची उपय ु ता क ेवळ या या वतः या
रणनीतीवर अवल ंबून नाही तर इतर ख ेळाडूंनी ख ेळले या रणनीत वर द ेखील अवल ंबून
असत े. िशवाय , ui हे हॉन य ूमन-मॉग टन उपयोिगता फलन आह े याम ुळे खेळाडू 'i'
ui चे अपेि त म ू य वाढव याचा य न करतो (जेथे अपेि त म ू ये या या वतः या
िव ासा या स ंदभा त मोजली जातात ). येथे, खेळाडू i तक संगत आह े जर यान े uiचे
अपेि त म ू य वाढव याचा य न क ेला ( या या समज ुतीनुसार). हे देखील ग ृहीत धरल े
जाते क ह े सामा य ान आह े क ख ेळाडू N = { 1,...,n} आहेत, येक खेळाडूसाठी
उपल ध धोरणा ंचा स ंच i आहे Si, आिण य ेक i िदले या uiचे अपेि त म ू य
वाढव याचा य न करतो . या या िव ास . जे हा फ 2 खेळाडू असतात , ते हा खाली
दश िव या माण े आपण ि -सा या ार े (सामा य व प ) खेळाचे ितिनिध व क शकतो ..
येथे, खेळाडू 1 ची धो रणे वर आिण खाली आह ेत आिण ख ेळाडू 2 ची रणनीती डावी आिण
उजवीकड े आह े. येक क ा म ये पिहला मा ंक 1 चा फलिन प ी /लाभ आह े आिण
दुसरा मा ंक 2 आहे (उदा. u1 (वर, डावीकड े) = 0, u2 (वर, डावीकड े) = 2).
munotes.in
Page 14
14१.११ िव त ृत आकार / व प ख ेळ (EXTENSIVE FORM
GAMES )
िव तृत आकार / व प ख ेळाम य े कोण कधी चाल ख ेळतो, येक खेळाडूला तो कधी
चाल खेळतो ह े काय माहीत आह े, या यासाठी कोणती चाल उपल ध आह े आिण य ेक
हालचाल /चाल कोठे नेत आह े हे प रभािषत क न , सव मािहती िदली असत े.
झाड हा गाठी आिण िनद िशत कडा ंचा संच आह े जे या गाठीना जोडतात जस े क 1) येक
गाठीसाठी , जा तीत जा त एक आत य ेणारी कड असत े; 2) कोण याही दोन गाठीसाठी,
या दोन गाठीना जोडणारा एक अि तीय माग आहे. खोडात ून िनघणा या झाडा या फा ं ांची
क पना करा . उदाहरणाथ , आकृती 1.7 एक झाड आह े.
आकृती . १.७
तथािप , खाली दश िवलेले आक ृती 1.8 हे झाड नाही कारण दोन पया यी माग आह ेत
या ारे िबंदू A पय त पोहोचता य ेते (B आिण C ारे). तसेच, A आिण B C आिण D
शी जोडल ेले नस याम ुळे आकृती एक झाड नाही .
आकृती . १.८
munotes.in
Page 15
15
आकृती . १.९
एका िव तृत आकार / व प खेळाम य े खेळाडूंचा एक संच, एक झाड, झाडा या येक
गाठीच े /िबंदूचे (शेवट या गाठी/ िबंदुवगळता ) खेळाडूला वाटप, मािहतीच े िवभाजन आिण
येक शेवट या गाठीवरील /िबंदुवारील येक खेळाडूसाठी फलिन प ी /लाभ यांचा
समाव ेश होतो. खेळाडूं या संचाम य े खेळाम य े भाग घेणारे घटक (agent ) समािव
असतील . तथािप , अनेक खेळांम ये संधीसाठी जागा असत े, उदा. दोघांनी खेळाय या
फाशा या खेळाम य े फासे फेकणे िकंवा पोकरम य े/प या या खेळाम य े प ा काढण े. जे हा
जे हा काही संबंिधत व तुि थतीब ल अिनि तता असत े ते हा एखा ाला "संधी" िवचारात
घेणे आव यक आहे. या श यता ंचे ितिनिध व कर यासाठी िनसगा सार या का पिनक
खेळाडूची ओळख क न िदली जाते. शेवट या गाठीम य े िनसगा साठी कोणताही मोबदला
नाही, आिण येक वेळी जे हा िनसगा ला गाठ/िबंदुवाटप केला जातो, ते हा पुढील
शाखा ंवर संभा यता िवतरण िनिद करणे आव यक आहे, उदा. 1/2 या संभा यत ेसह
शेपूट आिण 1/2 संभा यत ेसह म तक /डोके. मािहती संच हणज े िबंदूंचा सं ह (गाठी)
{n1,...,nk } जसे क 1) समान खेळाडू ! या येक गाठीवर /िबंदुवर हलवायचा आहे;
2) या येक गाठीवर /िबंदुवर समान चाली उपल ध आहेत. येथे खेळाडू !, याला मािहती
संचावर हलवायच े आहे, तो मािहती संचातील िबंदूंमधील फरक ओळख ू शकत नाही,
परंतु यातील मािहती या बाहेरील िबंदूंमधील फरक ओळख यास स म आहे असे गृहीत
धरले जाते. उदाहरणाथ , आकृती 1.10 मधील खेळाचा िवचार करा. येथे, खेळाडू 2 ला
मािहत आहे क खेळाडू 1 ने T िकंवा B कृती केली आहे आिण X ची ि या केली नाही;
पण 1 ने टी िकंवा बी घेतला आहे क नाही हे खेळाडू 2 ला खा ीन े कळू शकत नाही. तोच
खेळ आकृती 1.11 म ये थोड्या वेग या प तीन े दाखवला आहे. मािहती िवभाजन हणज े
झाडा या येक गाठीच े ( ारंभ आिण शेवट या गाठी वगळता ) मािहती संचाला केलेले
वाटप. munotes.in
Page 16
16
आकृती . १.१०
आकृती . १.११
िन कष काढ यासाठी , कोण याही गाठीवर /िबंदुवर, कोण या ख ेळाडूला हलवायच े आहे,
खेळाडूला कोणत े हालचाल उपल ध आह ेत आिण कोण या मािहती स ंचाम य े गाठ/िबंदु
समािव आह े, गाठीवरील /िबंदुवरील खेळाडूची मािहती सारा ंिशत करत े हे सव ात आह े.
जर दोन गाठी /िबंदु एकाच मािहती या स ंचाम य े असतील , तर या गाठीमधील /िबंदुमधील
उपल ध हालचाली सार याच अस या पािहज ेत, अ यथा ख ेळाडू उपल ध पया यांनुसार
िबंदु/गाठी व ेगळे क शकतो . आिण ह े सव सामा य ान मानल े जाते. उदाहरणाथ , आकृती
1.10 मधील ख ेळाम य े, खेळाडू 1 ला मािहत आह े क , जर यान े X घेतला, तर ख ेळाडू
2 ला हे कळेल, परंतु जर यान े T िकंवा B घेतला, तर ख ेळाडू 2 ला या दोनप ैक कोणती
ि या क ेली आह े हे समजणार नाही . ( याला कळ ेल क T िकंवा B एकतर घ ेतलेले
असेल). munotes.in
Page 17
17१.१२उप-खेळ प रपूण ता/ पूणा व था (SUB -GAME
PERFECTION )
एक लहान ख ेळ जो िव त ृत व पा या ख ेळाचा भाग असतो याला उप -खेळ हणतात .
जे हा मागील ेरण/अिभ म /गुंतवणूक ह े उप-खेळापुरते मया िदत असत े, ते हा म ु य
खेळासाठी मोजल े जाणार े समतोल उप -खेळासाठीही समतोल राहत े. सब-खेळ प रप ूण ता
ही क पना सामा य गितमान ख ेळाम य े सामा यीक ृत करत े. जर ख ेळा या य ेक उप -
खेळाम य े असे असेल तर न ॅश समतोल सब -खेळ प रप ूण अस याच े हटल े जाते. उप-
खेळाचा व ैयि क र या िवचार क ेला जातो त े हा तो एक चा ंगला प रभािषत ख ेळ असण े
आव यक असत े. सब-खेळाम य े ारंिभक गाठ /िबंदु असण े आव यक आह े आिण या
गाठीमधील /िबंदुमधील सव हालचाली आिण मािहती स ंच सब -खेळाम य े असण े आव यक
आहे.
खेळ िस ांताम य े, उप-खेळ प रपूण समतोल हणज े गितमान ख ेळाम य े वापर या
जाणा या नॅश समतोलाच े प र करण /सू मता. मूळ ख ेळा या य ेक उप -खेळा या न ॅश
समतोलाच े ितिनिध व करत अस यास धोरण /डावपेच/ योजना / रणनीती पर ेखा/
आराखडा ह े सब-खेळ प रप ूण समतोल असत े. अनौपचा रकपण े, याचा अथ असा आह े
क ख ेळा या कोण याही ट यावर , या िठकाणाह न प ुढे खेळाडूंचे वत न, खेळा या ( हणज े
उप-खेळातील ) नॅश समतोलाच े ितिनिध व करत असल े पािहज े, याआधी काहीही झाल े
तरीही . प रपूण आठवणीसह य ेक मया िदत िव त ृत खेळाम य े उप-खेळ प रप ूण समतोल
असतो .प रपूण आठवण हा एक श द आह े जो ह ॅरो ड ड य ू. कुहन या ंनी 1953 म ये
सादर केला होता आिण " येक ख ेळाडूला ख ेळा या िनयमा ंनुसार याला मागील
चाल म य े मािहत असल ेली य ेक गो आिण या चाल म य े या या सव िनवडी ल ात
ठेव याची परवानगी आह े या ितपादना या समत ु य आह े.
मया िदत ख ेळा या बाबतीत सब -खेळ प रप ूण समतोल ठरव यासाठी एक सामा य प त
हणज े मागील ेरण/अिभ म /गुंतवणूक (Backward Induction ). मागील ेरण/
अिभ म / गुंतवणूक हणज े एखा ा सम य े या िक ंवा प रि थती या समा ीपास ून, इ तम
ि यांचा म िनि त कर यासाठी , वेळेत माग े तक कर याची ि या . या अ ंितम
ट यावर िनण य यायचा आह े याच े परी ण क न आिण या णी कोणती क ृती सवा त
इ तम अस ेल हे ओळख ून ते पुढे जाते. या मािहतीचा वापर क न , िनण या या द ुस या-ते-
शेवट या व ेळी काय करायच े ते ठरवता य ेते. येक संभा य प रि थतीसाठी ( हणज े
येक संभा य मािहती स ंचासाठी ) येक वेळी सव म क ृती िनधा रत कर ेपय त ही
ि या माग े चालू राहत े. मागील ेरण/अिभ म /गुंतवणूक याचा वापर थम 1875 म ये
ि िटश गिणत आथ र केली या ंनी केला होता . येथे थम एकजणख ेळा या श ेवट या
ि यांचा िव चार करतो आिण अ ंितम वत काने येक संभा य प रि थतीत याची /ितची
उपयु ता वाढव यासाठी कोणती ि या करावी ह े िनधा रत करतो . नंतर तो समजतो क
शेवटचा कलाकार /घटक या क ृती कर ेल, आिण द ुस या त े शेवट या क ृत चा िवचार करतो ,
पु हा या कलाकाराची /घटकाची उपयु ता वाढवणा या क ृत ची िनवड करतो . ही ि या munotes.in
Page 18
18खेळा या पिह या चालीपय त पोहोच ेपय त चाल ू राहत े. जी रणनीती रािहली आह ेत ती
प रपूण मािहती या मया िदत-ि ितज िव त ृत खेळासाठी सव उप-खेळ प रप ूण समतोल स ंच
आहेत. तथािप , अपूण िकंवा अप ूण मािहती या खेळावर मागील ेरण/अिभ म /गुंतवणूक
लागू केले जाऊ शकत नाही कारण यात एकलक (singleton ) नसले या मािहती स ंचा ार े
कमी करण े आव यक आह े.
उदाहरणाथ , मागील ेरण/अिभ म /गुंतवणूक वाप न सब -खेळ प रप ूण समतोल ठरवण े
आकृती 1.12 म ये खाली दश िवले आहे. खेळाडू 1 साठी धोरण े {Up, Uq, Dp, Dq} ारे
िदली जातात , तर ख ेळाडू 2 साठी {TL, TR, BL, BR} मधील धोरण े आहेत. या उदाहरणात
3 यो य उप -खेळांसह चार उप -खेळ आह ेत.
आकृती . १.१२ उप-खेळ प रप ूण समतोल (A Sub -game Perfect Equilibrium )
मागील ेरण/अिभ म /गुंतवणूक वाप न , खेळाडू येक उप -खेळासाठी खालील ि या
करतील :
1. कृती p आिण q साठीउप -खेळ : खेळाडू 1 चे फलिन प ी /लाभ जा तीत जा त
कर यासाठी फलिन प ी /लाभ (3, 3) सह खेळाडू 1 कृती कर ेल, यामुळे कृती L
साठी फलिन प ी /लाभ (3,3) होईल.
2. कृती L आिण R साठी उप-खेळ : खेळाडू 2 3>2 साठी L ि या/कृती कर ेल, यामुळे
कृती D साठी मोबदला (3, 3) होईल.
3. कृती T आिण B साठी उप -खेळ: खेळाडू 2 खेळाडू 2 चा मोबदला वाढव यासाठी T
कृती कर ेल, यामुळे कृती U साठी मोबदला (1, 4) होईल. munotes.in
Page 19
194. U आिण D ि यांसाठी उप -खेळ: खेळाडू 1 खेळाडू 1 चा मोबदला वाढव यासाठी D
ि या कर ेल.
अशा कार े, उप-खेळ प रप ूण समतोल फलिन प ी /लाभ (3, 3) सह {Dp, TL} आहे.
१.१३ (QUESTIONS )
१. कै ां या क डीवर टीप िलहा .
२. शु आिण िमि त धोरणा ंम ये नॅश समतोल कसा साधला जातो त े प करा .
३. सामा य आिण यापक व पा या ख ेळांवर टीप िलहा .
४. उप-खेळ प रप ूण ता/पूणा व था यावर टीप िलहा .
munotes.in
Page 20
20२
अिनि तता व जोखीम
घटक रचना :
२.० उि ्ये
२.१ अिनि तता
२.२ अिनि तत ेखाली िनवड
२.३ जोखीम टाळ याच े उपाय
२.४ अपेि त उपय ु ता िस ा ंतानुसार जोखीम टाळ याच े उपाय
२.५ सारांश
२.६
२.७ संदभ
२.0 उि ्ये
अिनि तत ेची संक पना समज ून घेणे.
अिनि तत ेम ये िनवडीची स ंक पना अ यासण े.
जोखीम टाळ याच े उपाय मािहत क न घ ेणे.
२.१ अिनि तता
ब याचदा आप याला अन ेक पया यांमधून िनवड करावी लागत े जी ाहका ंना सहन
करावया या जोखमीम य े िभ न असत े.हे िवमा आिण ज ुगार या सार या करणा ंम ये
पािहल े जाते.जे हा त ु ही िवमा पॉिलसी घ ेता (तुम या घरात आग लागू शकते िकंवा कार
चोरीला जाऊ शकत े यासाठी ), तुमचे घर िक ंवा गाडी गमाव या या धो यापास ून (मोठे
मू य) वाच यासाठी िकंवा टाळ यासाठी तु ही त ुमचा ह ा गमावता (छोटे मू य). तथािप /
अथा त ही प रि थती उ व ू शकत े िकंवा ऊ वणणारही नाही.घराचे नुकसान हो याची
श यता (संभा य) आहे आिण हण ून अिनि त आह े.परंतु हे िनि त आह े क ज े हा त ु ही
ह ा भरता त े हा त ु ही तो गमावता . अथा त येथे आपण मोठ ्या नुकसानी या अिनि तत ेपे ा
(घर गमावण े) लहान न ुकसानाचीखा ी (िव याचा ह ा ) पसंत करतो . munotes.in
Page 21
21जोखीम अ या एखा ा प रि थतीचा स ंदभ देते िजथे िनण याचा प रणाम अिनि त असतो
परंतु जे हा य ेक संभा य प रणामाची स ंभा यता ात असत े िकंवा अंदाज लावला जाऊ
शकतो .संभा य प रणामाची प रवत नशीलता िजतक जा त अस ेल िततका िनण य घे यात
धोकाग ुंतलेला असतो .
अिनि तता अ या प रि थतीचा स ंदभ देते िजथे एखा ा िनण याचे एकाप े ा जा त स ंभा य
प रणाम असतात पर ंतु िजथे येक िविश प रणामा या स ंभा यत ेची मािहती नसत े िकंवा
अंदाज द ेखील लावला जाऊ शकत नाही .
लोकांनी िनवडल े या (तयार क ेले या/बांधले या)अनेक िनवड म य े बरीच /ल णीय
अिनि तता असत े.
कधीकधी आप याला धोकादायक उप मा ंमधून िनवड कर याची आव यकता असत े.
उदाहरणाथ , आपण आप या बचतीच े काय कराव े? आपण ब ँके या बचत खा यात प ैसे
गुंतवावेत िकंवा शेअर बाजारा सार या धोकादायक पण अिधक िकफायतशीर अशा
काहीतरी स ुरि त गो म य े गुंतवणूक करावी का ? दुसरे उदाहरण हणज े नोकरी िक ंवा
यवसाय /कारिक द ची िनवड .
मोठ्या, ि थर क ंपनीसाठी काम करण े चांगले आहे जेथे नोकरीची स ुर ा चा ंगली आह े परंतु
गतीची श य ता मया िदत आह े, िकंवा/का नवीन उप माम य े सामील होण े, नोकरीत कमी
सुर ा द ेते परंतु जलद गती द ेते?
या आिण अशा ा ंची उ र े दे यासाठी , आप याला जोखीम मोजता आली पािहज े/
जोखीम मोज यात स म झाले पािहज े, याम ुळे आप याला जोखीम /धोकादायकता
आिण पया यी िनवड ची त ुलना करण े श य होत े.
िविवधीकरण /फेरबदल , िवमा खर ेदी करण े िकंवा अित र मािहतीत ग ुंतवणूक करण े
ई यादी गो ी ारा लोक जोखीम हाताळतात िकंवा जोखीम कमी करतात .वेगवेग या
प रि थत म य े, लोकांनी यांना िकती धोका प करायचा आहे िकंवा ते िकती धोका
प करायला तयार आहेत ते िनवडल े पािहज े.जोखमी या प रमाणा मक िव ेषणासाठी
आप याला एखा ा िविश क ृतीचे सव संभा य प रणाम आिण य ेक प रणाम घड याची
श यता मािहत असण े आव यक आह े.यासाठी खालील प ती वापर या जातात .
२.१.१ संभा यता (संभवानीयता ):
संभा यता ही प रणाम हो याची श यता दश िवते.समजा तेल शोध क प यश वी हो याची
श यता 1/4 आहे आिण अयश वी हो याची श यता 3/4 आहे.संभा यता ही व तुिन
आिण यि िन असू शकते.व तुिन संभा यता ही या वारंवारतेने काही घटना घड या
आहेत यावर अवल ंबून असत े.समजा आप याला आप या अनुभवात ून असे मािहत आहे
क , गे या 100 अपतटीय तेल शोध क पाप ैक 1/4 यश वी झाले आिण 3/4 munotes.in
Page 22
22अपयशी /अयश वी झाले.मग 1/4 या यशाची संभा यता व तुिन आहे कारण ती समान
अनुभवां या वारंवारतेवर आधा रत आहे.
जर आपण िन प नाण े फेकले तर आप याला डोक े (Heads) आिण श ेपटी (Tails) असे
दोन प रणाम िमळतील . जर आपण ब याच व ेळा नाण े फेकले तर 50% िकंवा (½) अ या
वेळी डोक े (Heads) िमळ याची श यता िक ंवा 50% िकंवा (½) अ या वेळी शेपूट (Tails)
िमळ याची श यता आह े.येथे सव संभा य प रणामा ं या स ंभा यत ेची बेरीज 1 इतक
असेल.नाणे फेक या या बाबतीत त े ½ + ½ = 1 आहे.
दुस या उदाहरणात , आपण अस े गृहीत ध क एखा ा य ला , कंपनी या श ेअस मधून,
5% कालावधीत 50% लाभांश,60% कालावधीत 30% लाभांश आिण 35 ट के
कालावधीत 10% लाभांश िमळाला आह े.येथे लाभा ंशाचे 50,30 आिण10हे तीन दर स ंपूण
(सवा गीण/ प रपूण ) आहेत. अशा कार े, या करणात , 50% लाभांश िमळ याची श यता
5% िकंवा 1/20आहे, 30% लाभांश िमळ याची श यता 60% िकंवा 12/20 आहे आिण
10% लाभांश िमळ याची श यता 35% आहे िकंवा 7/20,येथे 1/20+12/20+7/20 =1.
परंतु संभा यता मोज यात मदत कर यासाठी प ूव सारख े कोणत ेही अन ुभव नस यास काय
करावे? या करणा ंम ये, संभा यत ेचे व तुिन उपाय ा क ेले जाऊ शकत नाहीत आिण
अिधक यि िन उपाय आव यक आह ेत.
यि िन स ंभा यता ही अशी धारणा आह े क यात प रणाम (िन पि ) होईल आिण
प रणाम (िन पि ) ही समज एखा ा य या िनण यावर िक ंवा अन ुभवावर आधा रत
असत े , परंतु भूतकाळात पािहल े या प रणामा ं या वार ंवारतेवर नाही .
संभा यत ेचे प ीकरण काहीही असो , ते दोन मह वा या उपाया ंची गणना कर यासाठी
वापरल े जाते जे आप याला धोकादायक िनवड च े वण न कर यास आिण त ुलना कर यास
मदत करतात .यातील एक उपाय आप याला अप ेि त म ू य आिण द ूसरा उपाय हा संभा य
प रणामा ंची प रवत नशीलता सा ंगतो.
२.१.२ अपेि त म ू य:
अिनि त घ टनेचे अपेि त म ू य ह े सव संभा य प रणामा ंशी स ंबंिधत म ू यांची भा रत
सरासरी असत े, येक प रणामा या स ंभा यत ेसह वजन हण ून वापरल े जात े.अपेि त
मू य क ीय व ृ ीचे मोजमाप करत े.वरील उदाहरणाम य े, लाभांश एक चल
(variable) आहे- याची तीन म ू ये 50%, 30% आिण 10% आहेत आिण या ंची
संभा यता अन ु मे 1/20, 12/20 आिण 7/20 आहे.या करणात लाभा ंशाचे अपेि त म ू य
(1/20 × 50 + 12/20 × 30 + 7/20 × 10) % िकंवा 24 % आहे.
दुसया उदाहरणाम य े समजा आपण अपतटीय त ेल कंपनीम य े दोन स ंभा य प रणामा ंसह
गुंतवणूक या तावावर िवचार करत आहोत : यशाम ुळे ित श ेअर £ 40 चा मोबदला
िमळतो , तर अपयशाम ुळे ित श ेअर £ 20 चा मोबदला िमळतो . munotes.in
Page 23
23या करणात अप ेि त म ू य खालील माण े िदले जाते:
अपेि त म ू य = Pr (यश) (£ 40/शेअर/भाग) + Pr(अपयश ) (£ 20/शेअर/भाग)
= 1/4 (£ 40/शेअर/भाग) + 3/4 (£ 20/शेअर/भाग) = £ 25/शेअर/भाग.
साधारणपण े, जर X1 आिण X2 चे दोन स ंभा य प रणाम असतील आिण य ेक
िनकालाची स ंभा यता PR आिण Pr2 ारे िदली ग ेली अस ेल तर अप ेि त मू य E (X)
आहे: E (X) = Pr 1X1 + Pr1 X2 …… …… .. (1)
२.१.३ प रवत नशीलता :(िभ नता , तफावत , अंतर, चलन ) :
चलाची (variable) प रवत नशीलता िक ंवा फैलाव हणज े याची म ू ये िकती माणात
पसरली िक ंवा िवख ुरलेली आह ेत.उदाहरणाथ , जर चला या (variable) मू यांचा
पिहला स ंच 30,35,40,45 आिण 50 आिण चला या (variable) मू यांचा दुसरा स ंच
5,10, 30, 50 आिण 70 असेल.आता अस े प होत े क द ुस या स ंचाची प रवत नशीलता
पिह या स ंचापे ा जा त आह े.प रवत नशीलत ेचे मह व , लहान िक ंवा मोठ े, मह वाच े आहे
आिण त े वेगवेग या क रणांम ये िभ न असत े.समजा , मू यांचा पिहला स ंच हणज े एका
िविश ि क ेटपटू या पाच व ेगवेग या साम या ंमधील धावा दश िवतो आिण म ू या या द ूसरा
संच द ुस या ि क ेटपटू या पाच साम या ंमधील धावा दश िवतो.येथे पिह या
करणातील /प रि थती तील लहान प रवत नशीलता आिण द ुस या करणातील उ च
प रवत नशीलता याच े हे मह व आह े क पिहला ख ेळाडू दुस या ख ेळाडूपे ा अिधक स ुसंगत
कामिगरी करतो .
समजा आपण समान अप ेि त उ प न (£1,500) असल े या दोन िव
नोक या ंमधूनिनवड करीत आहोत .पिहलीनोकरी ही दलालीवर (commission )
आधा रत आह े. दुसरी नोकरी पगारी आह े.पिह या नोकरीत दोन समान स ंभा य उ प न
आहेत - चांग या िव य नासाठी £ 2,000 आिण म यम य नासाठी £ 1,000.दुसरी
नोकरी बह त ेकवेळा £1510 वेतन द ेते, परंतु यवसाय फोड यास /िवभाजन झा यास
£510 िव छेदन वेतन देते.
दो ही नोक या ंम ये समान अप ेि त उ प न आह े कारण .5 (£ 2,000) + .5 (£ 1,000) =
.99 (£ 1,510) + 0.1 (£ 510) = £ 1,500 .परंतु दोन नोक या ंमधीलस ंभा य मोबद याची
प रवत नशीलता िभ न आह े.प रवत नशीलत ेचे िव ेषण एका उपायान े केले जाऊ शकत े जे
असे गृहीत धरत े क वा तिवक मोबदला आिण अप ेि त मोबदला यातील मोठ े फरक ,
याला िवचलन हणतात . खालील सारणी दोन िव नोक या ंसाठी अप ेि त उ प नात ून
वा तिवक उ प नाच े िवचलन द ेते /दश िवते munotes.in
Page 24
24त ा . २.१ Deviations from expected Income (£)
Outcome Deviation Outcome 2 Deviation
Job 1
Job 2 2,000
1,510 500
10 1,000
510 500
990
पिह या नोकरीत , सरासरी िवचलन £ 500 आहे:
अशा कार े, सरासरी िवचलन = .5 (£ 500) + .5 (£ 500) = £ 500
दुस या कामासाठी /नोकरीत , सरासरी िवचलनाची गणना खालील माण े केली जात े:
सरासरी िवचलन = .99 (£ 10) + .01 (£ 990) = £ 19.80
अशा कार े पिहली नोकरी द ुस याप े ा बरीच जा त धोकादायक आह े कारण पिह या
नोकरीतील £ 500 चे सरासरी िवचलन द ुस या नोकरीतील £ 19.80 या सरासरी
िवचलनाप े ा ख ूप जा त आह े.प रवत नशीलता एकतर िभ नत े ारे मोजली जाऊ शकत े जी
यां या अपेि त म ू यापास ून य ेक प रणामाशी स ंबंिधत मोबद या या िवचलना या
चौरसा ंची सरासरी आह े िकंवा मानक िवचलना ार े (σ2) जे िभ नत ेचे वग मूल आह े.
पिह या नोकरीतील अ ंतग त चौरस िवचलनाची सरासरी खालील ार े िदली जात े:
िभ नता (σ2) = .5 (£ 2, 50,000) + .5 (£ 2, 50,000) = £ 2, 50,000
मानक िवचलन £ 2, 50,000 या वग मूळा या बरोबरीच े आहेिकंवा £ 500.
याच माण े,दुस या नोकरी अ ंतग त चौरस िवचलनाची सरासरी खालील माण े िदली आह े:
िभ नता (σ2) = .99 (£ 100) + .01 (£ 9, 80,100) = £ 9,900.
मानक िवचलन (a) £ 9,900 चे वग मूळ आह े.िकंवा £ 99.50
आपण जोखीम मोज यासाठी िभ नता िक ंवा मानक िवचलन वापरतो , दुसरे काम/नोकरी
पिह याप े ा कमी धोकादायक आह े. िमळवल े या उ प नाच े िभ नता आिण मानक िवचलन
दो ही कमी आह ेत. िभ नत ेची संक पना िततक च चा ंगली लाग ू होते जे हा फ दोन ऐवजी
अनेक प रणाम असतात .
२.१.४ िनण य घेणे (Decision Making )
समजा आपण वर वण न केले या दोन िव नोक या ंपैक एक िनवडत आहोत .आपण
कोणती नोकरी यावी िक ंवा िनवडावी ? जर आपण जोखीम नापस ंत करतो (जर जोखीम munotes.in
Page 25
25आवडत नाही )तर आपण दुसरी नोकरी घ ेऊ.याचे कारण ती पिह यासा रखाच अपेि त
परतावा द ेते परंतु कमी जोखमीसह . आता समजा आपण पिह या नोकरीत य ेक
मोबद यात £ 100 जोडतो , जेणेक न अप ेि त मोबदला £ 1,500 व न £ 1,600
पय त वाढ ेल.
नंतर नोकरीच े असे वण न केले जाऊ शकत े:
नोकरी 1: अपेि त उ प न = £ 1,600 फरक = £ 2, 50,000
नोकरी 2: अपेि त उ प न = £ 1,500 फरक = £ 9,900
पिहली नोकरीउ च अप ेि त उ प न द ेते परंतु ती द ुस या नोकरी प े ा ब याप ैक
धोकादायक आह े.कोणती नोकरी पस ंत केली जात े हे आप यावर अवल ंबून असत े. जर
आपण जोखीम - ेमी अस ू , तर आपण उ च अप ेि त उ प न आिण उ च िभ नता या ंची
िनवडू क शकतो , परंतु जोखीम -िवरोधक य द ुस याची िनवड ू क शकत े. अपेि त
मू य आिण जोखीम या दो हीम य े िभ न असल े या उ प नाम य े लोक कस े िनण य घेऊ
शकतात ह े पाह यासाठी आप याला ाहक िस ा ंत िवकिसत कर याची आव यकता आह े.
२.२ अिनि तत ेखाली िनवड (Choose under uncretainty )
२.२.१ अिनि तत ेखाली िन वड: जोखमी या िदश ेने ाधा य ((Choice under
Uncertainty: Preference towards Risk )
लोक वरील जोखमी या प रणामा ंचे मू यमापन कस े क शकतात याच े वण न कर यासाठी
आपण वरील नोकरीच े उदाहरण वापरतो . परंतु ही त व े इतर िनवड नास ु ा िततक च लाग ू
होतात . येथे आपण सामा यत : ाहक िनवडीवर आिण ाहका ंना धोकादायक पया यांमधून
िनवडून िमळणा या उपय ु तेवर ल क ि त करतो .
या बाबी स ुलभ कर यासाठी , आपण एकाच व त ू या वापराचा िवचार क या , हणज े
ाहका ंचे उ प न .आपण अस े गृहीत धरतो क ाहका ंना स ंभा यता माहीत आह े आिण
आता मोबदला हा प ैशाऐवजी उपयोिगत े या ीन े मोजला जातो .
आकृित 5.1 (अ) दाखवत े क आपण जोखमी या िदश ेने एखा ा या आवडीच े वण न कस े
क शकतो . यात व ओबी एखा ाची उपय ु ता(उपयोिग ता) काय /फलन द ेते, हणज ेच
आप याला य ेक पातळी या उ प नासाठी ा होणारी उपय ु तेची पातळी सा ंगते.
उपयोगीत ेची पातळी 10 ते 16 ते 18 पय त वाढत े कारण उ प न £10,000 व न
£20,000 ते £30,000 पय त वाढत े.
तथािप /परंतु, सीमा त उपयोिगता / उपयु ता 10 व न कमी होत े जे हा उ प न 0 ते £
10,000 पय त वाढत े, 6 व न कमी होत े जे हा उ प न 10,000 व न £ 20,000 पय त
वाढते, 2 व न कमी होत े जे हा उ प न 20,000 व न £ 30,000 पय त वाढत े. munotes.in
Page 26
26
त ा . २.१ : Risk Aversion
आता, समजा , आपल े उ प न £ 15,000 आहे आिण आपण एक नवीन पण धोकादायक
नोकरीचा िवचार करत आहोत याम ुळे आपल े उ प न द ु पट £ 30,000 होईल िक ंवा ते
10,000 पया ंवर खाली य ेईल. येकाची 0.5 ही संभा यता आह े.
आकृती 5.1 (अ) म ये दाखिव या माण े, £ 10,000 या उ प नाशी स ंबंिधत
उपयु ता/उपयोिगता तर हा 10 (िबंदू A) आहे आिण £ 30,000 या उ प न पातळीशी
संबंिधत उपय ु ता/ उपयोिगता तर 18 (िबंदू B) आहे.धोकादायक नोकरीची त ुलना
स या या नोकरीशी करण े आव यक आह े, यासाठी उपय ु ता/उपयोिगता ही 13 (िबंदू C)
आहे.नवीन नोकरीच े मू यांकन कर यासाठी , आपण प रणामी उ प नाच े अपेि त म ू य
मोजू शकतो .आपण उपयु ते या ीन े मू य मोजत आहोत , हणून आप याला अप ेि त
उपयु तेची/उपभो यत ेची गणना करण े आव यक आह े.अपेि त उपय ु ता हणज े सव
संभा य प रणामा ंशी स ंबंिधत उपय ु तांची/उपयो यत ेची बेरीज, संभा यतेनुसार भा रत
येक प रणाम होईल .
या करणात , अपेि त उपय ु ता E (U) = 1/2U (£ 10,000) + 1/2U (£
30,000) = 0.5 (10) + 0.5 (18) = 14 आहे.
नवीन धोकादायक नोकरीला ज ु या नोकरीप े ा ाधा य िदल े जाते कारण 14 ही अप ेि त
उपयु ता 13 या मूळ उपयोिग तेपे ा जा त आह े.जु या नोकरीत कोणताही धोका नाही –
ही £15,000 चे उ प न आिण 13 या उपयोिगता पातळीची हमी द ेते.
नवीन नोकरी धोकादायक आह े, परंतु ती उ च अप ेि त उ प न आिण 14 ही उ च
अपेि त उपय ु ता या दो हीची श यता द ेते. जर आप याला अप ेि त उपय ु ता
वाढवायची इ छा अस ेल तर आपण धोकादायक नोकरी घ ेऊ.
अिनि तत ेखाली िनवड : जोखमी या िदश ेने िभ न ाधा य े: Choice under
Uncertainty: Different Preferences towards Risk: munotes.in
Page 27
27जोखीम सहन कर या या लोका ं या इ छ ेम ये िभ नता असत े. काही जोखीम -िवरोधक ,
काही जोखीम - ेमी आिण काही जोखीम -तट थ असतात . जी य अप ेि त उ प नासह
जोखीमय ु नोकरीसाठी िविश िदल े या उ प नाला ाधा य द ेते याला जोखीम -
ितकूल/िवरोधक हण ून ओळखली जात े, जो जोखमी या बाबतीत सवा त सामा य
ीकोन आह े.बह तेक लोक ही क ेवळ जोखम वर िवमा काढत नाहीत - जसे क , जीवन
िवमा, आरो य िवमा , कार/वाहनिवमा इ यादी , परंतु तुलनेने ि थर व ेतनाचा यवसाय
देखील शोधतात .
आकृती २.१ (a) ही जोखीम -िवरोध करणा या य ला लाग ू होते.समजा एखा ा य च े
िनि त उ प न 20,000 असू शकत े िकंवा1/2 संभा यत ेसह £ 30,000 उ प न द ेणारी
नोकरी आिण आिण 1/2 संभा यत ेसह £ 10,000 चे उ प न अस ू शकत े.आपण
पािह या माण े, अिनि त उ प नाची अप ेि त उपय ु ता 14 आहे, िबंदू A वर
उपयोिगताची सरासरी (10)आिण B वरील उपयोिगता (18), आिण ह े E वर दश िवले
आहे.
आता आपण धो कादायक नोकरीशी स ंबंिधत अप ेि त उपयोगीत ेची त ुलना ही िनमा ण
केले या उपयोगीत ेशी क शकतो जर £ 20,000 जोखीम न घ ेता कमावल े गेले असतील
जे आकृती २.१ (ए) म ये डी (16) ारे िदले आहे. हे धोकादायक नोकरी सह अप ेि त
उपयु तेपे ा िनि तच जा त आह ेE (14).
जी य जोखीम -तट थ आह े ती िविश उ प न आिण याच अप ेि त उ प नासह
अिनि त उ प न िमळव याम य े उदासीन असत े.आकृती २.१ (c)12 या समान
संभा यत ेसह£10,000 आिण £ 30,000 दर यान उ प न िनमा ण करणा या नोकरीशी
संबंिधत उपय ु ताआहे, जसे 20,000 चे िविश उ प न ा कर याची उपय ु ता आह े.
आकृती २.१ (ब) ही जोखीम ेमीची स ंभा यता दश वते.या करणात , अिनि त उ प नाची
अपेि त उपय ु ता जी 1/2 संभा यत ेसह £ 10,000 िकंवा स ंभा यता 1/2 सह £
30,000 असू शकत े ती 20,000 या िविश उ प नाशी स ंबंिधत उपय ु तेपे ा जा त
आहे.
E (U) = 1/2U (£ 10,000) + 1/2/V (£ 30,000) = 1/2 (3) + 1/2 (18) =
10.5> U (£ 20,000) = 8.
जोखीम - ेमाचा म ु य प ुरावा हणज े लोक ज ुगाराचा आन ंद घेतात.परंतु खूप कमी लोक
मोठ्या माणात उ प न िक ंवा संप ी या बाबतीत जोखीम - ेमीअसतात . जोखीम ह ा ही
अशी र कम आह े जी जोखीम -िवरोधक य जोखीम घ ेणे टाळ यासाठी द े यास तयार
असत े. munotes.in
Page 28
28जोखीम ह याची िवशालता ही ती य सामो या जाणा या धोकादायक पया यांवर
अवल ंबून असत े.जोखीम ह ा आक ृित म य े िनि त क ेला आह े, जो आक ृित २.१ (ए)
माणेच उपय ु ता फलन आह े.£20,000 या अप ेि त उ प नासह धोकादायक नोकरी
घेणाया य न े 14 ची अप ेि त उपय ु ता ा क ेली आह े.
हे आकृित २.२ म ये दश िवले आहे. यात िब ंदू F पासून उ या अ ावर ैितज र ेषा काढली
आहे, जी सरळ र ेषा AB ला दुभाजक करत े/दुभाजत े. परंतु जर य च ेिविश उ प न
£16,000 असेल तर 14 ची उपय ु ता/उपयोिगता पातळी द ेखील ा क ेली जाऊ शकत े.
अशा कार े, £4,000 चा जोखीमह ा , लाइन EF या रेषे ारे िदला आह े , ही उ प नाची
अशी र कम आह े जी याला जोखीमदायक नोकरी आिण स ुरि त नोकरी याम य े याला
तट थ /उदासीन ठ ेवते.
आकृती . २.२ Risk Premium
एखादी य िकती जोखीम - ितकूल आह े हे संबंिधत जोखमी या व पावर आिण
य या उ प नावर अवल ंबून असत े.सामा यतः , जोखीम - ितकूल लोक प रणामा ंची
लहान प रवत नशीलता असल े या जोखम ना ाधा य द ेतात. आपण अस े पािहल े आहे क ,
जे हा दोन प रणाम होतात , £ 10,000 आिण £ 30,000 हे उ प न - जोखीम ीिमयम £
4,000 आहे.
आता आपण द ुस या धोकादायक नोकरीचा िवचार क या , याम य े £ 40,000
उ प न िमळव याची स ंभा यता 0.5 आिण उपयोिगता पातळी 20 आहे आिण 0 उ प न
िमळ याची 0.5 संभा यता समािव आह े. अपेि त म ू य द ेखील £ 20,000 आहे,
परंतु अपेि त उपय ु ता फ 10आहे.
अपेि त उपय ु ता = .5U (£ 0) + .5U (£ 40,000) = 0 + .5 (20) = 10. munotes.in
Page 29
29£ 20,000 या िविश उ प नाशी संबंिधत उपय ु ता 16 अस यान े, जर य ला नोकरी
वीकारण े आव यक अस ेल तर ती य 6 एकके उपयोिगता गमावत े. या करणात
जोखीम ह ा £ 10,000 या समान आह े कारण £ 10,000 या िविश उ प नाची
उपयु ता 10 आहे.
अशा कार े, तो या या £ 20,000 अपेि त उ प नाप ैक £ 10,000 देऊ शकतो ज े
याला 10,000 चे िविश उ प न िमळव ून देऊ शक ेल आिण याची समान अप ेि त
उपयु ता पातळी अस ेल. अशा कार े, प रवत नशीलता िजतक जा त अस ेल िततक
धोकादायक प रि थती टाळ यासाठी ती य प ैसे दे यास तयार अस ेल.
२.२.२ अिनि तत ेखाली िनवड : जोखीम कमी करण े (Choice u nder
Uncertainty: Reducing Risk )
कधीकधी ाहक धोकादायक पया य िनवडतात ज े जोखीम - ितकूल वत नाऐवजी जोखीम -
ेमळ/ ेमी अशी वत णूक सुचवतात , जसे क रा य लॉटरीमधील अलीकडील वाढ स ुचवते.
तरीस ु ा, िविवध कार या धोकादायक प रि थत चा सामना करताना , ाहक सामा यतः
जोखीम टाळतात . आता आ पण तीन मागा चे वण न क या या ार े ाहक जोखीम
िविवधीकरण , िवमा, िनवडी आिण मोबद याब ल अिधक मािहती िमळव ू शकतात .
२.२.३ अिनि तत ेखालील िनवड :िविवधता : Choice under Uncertainty:
Diversification:
समजा त ु ही जोखीम -िवरोधक आहात आिण धोकादायक प रि थती श य ितत या
टाळ याचा य न करता आिण त ु ही किमशन या /दलाली या आधारावर अध वेळ िव ची
नोकरी घ े याचा /कर याचा िवचार करत आहात . येक उपकरण े िवकताना आपला व ेळ
कसा घालवायचा ाची िनवड करण े आप याकड े आहे. अथा त, पुढील वष हवामान िकती
गरम िक ंवा थंड अस ेल याची त ु हाला खा ी त ु ही द ेऊ शकत नाही . आता िव या
नोकरीत ग ुंतलेली जोखीम कमी कर यासाठी आपण आपला व ेळ कसा िवभागला पािहज े?
िविवधीकरणा ार े धोका कमी क ेला जाऊ शकतो - वेळेचे वाटप क न एकाच
उ पादनाऐवजी दोन िक ंवा अिधक उ पादन े िवकण े. उदाहरणाथ , समजा क त ुलनेने
गरम/उ ण वष असेल अशी प नास -प नास श यता आह े आिण त ुलनेने थंडी जा त
अस याची प नास -प नास श यता आह े.
खालील त ा आप याला आपण वातान ुकूलक य ं (एअर कंिडशनर ) आिण (शेगडी) हीटस
िवकून िकती कमाई क शकतो हे पाह शकतो .
munotes.in
Page 30
30त ा २.२ : Income From Sale of Equlpment Hot weather Cold weather
Air-conditioner sales
Heater sales £30,000
£12,000 £12,000
£30,000
जर आपण फ एअर क ंिडशनर / वातान ुकूलक य ं िकंवा फ हीटर /शेगडी िवक याच े
ठरवल े तर आमच े य उ प न एकतर £ 12,000 िकंवा £ 30,000 असेल आिण
अपेि त उ प न £ 21,000 [.5 (£ 30,000) + .5 (£ 12,000)] असेल. समजा आपण
आपला व ेळ एअर क ंिडशनर आिण हीटर या िव म य े समान रीतीन े िवभाग ून िविवधता
आणली . तर मगकाहीहीहवामान असल े तरी आपल े उ प न न क च ,£21,000 असेल.
जर हवामान गरम अस ेल तर आपण एअर क ंिडशनर िव त ून £ 15,000 आिण हीटर
िव त ून £6,000 कमवू; जर त े थंड अस ेल तर आपण एअर क ंिडशनर या
िव त ून£6,000 आिण हीटर या िव त ून £ 15,000 कमवू. कोण याही प रि थतीत ,
िविवधीकरण क न , आपण वतःला एक िनि त उ प नाची हमी द ेतो आिण सव धोके दूर
करतो .
अथा त, िविवधीकरण न ेहमीच सोप े नसत े. आप या उदाहरणाम य े, जे हा एकाची िव
मजबूत होत े, ते हा दुस याची िव कमक ुवत होत े. परंतु िविवधीकरणा या त वाला एक
सामा य अन ु योग आह े. जोपय त आपण आप या य नाच े िकंवा गुंतवणूक िनधीच े िविवध
उप मा ंसाठी वाटप क शकतो , यांचे प रणाम जवळ ून संबंिधत नाहीत , तोपय त
आपणकाही जोखीम द ूर क शकतो .
२.२.४ अिनि तत ेखाली िनवड : िवमा (Choice under Uncertainty :
Insurance )
आपण अस े पािहल े आह े क जोखीम टाळणार े लोक जोखीम टाळ यासाठी उ प न
सोड यास तयार असतात . तथािप , िव याची िक ंमत अप ेि त न ुकसानी या बरोबरीची
अस यास , जोखीम टाळणार े लोक या ंना होणार े नुकसान भ न काढ यासाठी प ुरेसा िवमा
खरेदी क इि छ तात. जोखीम -टाळ या या आप या चच त हा तक सु प आह े.
िवमा खर ेदी करण े हणज े एखा ा य ला तोटा असो वा नसो समान उ प न िमळत े,
कारण िव याची िक ंमत ही अप ेि त न ुकसानीइतक च असत े. जोखीम - ितकूल य साठी ,
समान उ प नाची हमी ही , प रणाम काहीही अ सो, तुलनेने अिधक उपय ु ता िनमा ण करत े
जर न ुकसान होत नसताना य कड े उ च उ प न असत े आिण न ुकसान होत अस यास
झा यास कमी उ प न असत े. munotes.in
Page 31
31समजा एखा ा घरमालकान े 10% संभा यत ेचा सामना करतो क या या घरावर घरफोडी
होईल आिण याला 10,000 पया ंचे नुकसान सहन करावे लाग ेल. या याकड े £
50,000 ची मालम ा आह े असे आपण समज ू.
खालील त ा २.३ हा या घरमालकाची स ंप ी दोन श यता ंसह दश िवते - िवमा काढण े
िकंवा िवमा न करण े/काढण े :
त ा . २.३ shows his wealth with two possibilities — to
insure or not to insure:
Table 5.4 Decision to insure
Insurance Burgalary (pr=.1) No. Burglary (pr=.9) Expected wealth
No
Yes £40,000
£49,000 £50,000
£49,000 £49,000
£49,000
िवमा खर ेदी कर याचा िनण य या या अप ेि त स ंप ीम य े बदल करत नाही . हे दो ही
श यता ंवर ते सहज करते. यामुळे घरमालकाला उ च पातळीची अप ेि त उपय ु ता िनमा ण
होते, कारण दो ही प रि थत म य े िकरकोळ उपय ु ताही िवमा खर ेदी करणा या
य साठी समान असत े.
परंतु जे हा िवमा नसतो त े हा न ुकसान झा यास िकरकोळ उपय ु ता जा त असत े जर
नुकसान झाल े नाही . अशा कार े, तोट्यात नसल े या ि थतीत ून संप ीच े ह ता ंतरण
के यास एक ूण उपय ु ता वाढली पािहज े. आिण स ंप ीच े हे ह ता ंतरण िव या ार े नेमके
सा य क ेले जाते.
य सहसा अशा क ंप यांकडून िवमा िवकत घ ेतात या ती िवक यात त असतात .
साधारणपण े, िवमा क ंप या नफा वाढवणा या क ंप या असतात या िवमा द ेतात कारण
यांना मािहत असत े क , जे हा त े जोखीम भरतात /एक करतात त े हा या ंना ख ूप कमी
जोखमीचा सामना करावा लागतो .
जोखीम टाळण े हे मोठ्या सं ये या िस ा ंतावर आधा रत आह े. हे आप याला असे सांगते
क जरी एकल घटना या ि छक आिण अ ंदाज लावण े कठीण अस या तरी अन ेक समान
घटना ं या सरासरी प रणामा ंचा अंदाज लावला जाऊ शकतो .
उदाहरणाथ , जर कोणी ऑटोमोबाईल /वाहन िवमा िवकत अस ेल, तर एखा ा िविश
वाहनचालकाचा अपघात होईल क नाही ह े सांगता य ेत नाही , परंतु वाहनचालका ं या एका
मोठ्या गटाकड ून िकती अपघात होतील याचा मागील अन ुभवाव न अ ंदाज करता य ेईल. munotes.in
Page 32
32मोठ्या माणावर काम क न , िवमा क ंप या खा ी क शकतात क भरल ेले एकूण ह े हे
भरले या एक ूण रकम े या बरोबरीच े असतील . आप या घरफोडी या उदाहरणात , एका
माणसाला मािहत आह े क या या घरात चोरी हो याची 10% श यता आह े; तसे
अस यास , याला £ 10,000 चे नुकसान होईल . या जोखमीला सामोर े जा याआधी ,
याने या या 1,000 (£ 10,000 x 0.1) या अप ेि त न ुकसानाची गणना क ेली, परंतु हा
नुकसानीचा मोठा धोका आह े.
आता समजा 100 लोकांना या प रि थतीला सामोर े जाव े लागत े आिण त े सव एका
कंपनीकड ून घरफोडीचा िवमा खर ेदी करतात . िवमा क ंपनी या य ेकाला £ 1,000 चा
ि िमयम /ह ा आकारत े जो 1, 00,000 चा िवमा िनधी तयार करत े यात ून नुकसान भ न
काढता य ेते.
िवमा क ंपनी ही मोठ ्या सं ये या िस ा ंतावर िवस ंबून राह शकत े जी येक य साठी
अपेि त तोटा प ूण हो याची श यता आह े याची खा ी द ेते. अशा कार े, एकूण
भरणा/र कम ही £ 1, 00,000 या जवळ अस ेल आिण क ंपनीला या रकम ेपे ा जा त
तोट्याची िच ंता कर याची गरज नाही .
िवमा क ंप या अप ेि त न ुकसानीप े ा जा त ि िमयम /ह ा घे याची श यता आह े कारण
यांना या ंचा शासक य खच भागव याची गरज असत े . हणून बर ेच लोक िवमा
कंपनीकड ून खर ेदी कर याप े ा व -िवमा करण े पसंत करतात . जोखीम टाळ याचा एक माग
हणज े िविवधीकरण क न व -िवमा.
२.२.५ अिनि तत ेखाली िनवड : मािहतीच े मू य (Choice under Unc ertainty :
Value of Information)
जे हा प रणाम अिनि त असतात त े हा ाहक हा मया िदत मािहती या आधारावर िनण य
घेतो. जर अिधक मािहती उपल ध अस ेल तर ाहक जोखीम कमी क शकतो . मािहती ही
एक मौ यवान व त ूअस यान े लोक याची िक ंमत मोजायला त यार होतात . पूण मािहतीसह
अपेि त म ू य आिण अप ूण मािहतीसह अप ेि त म ू य या ं यातील फरक हणज ेपूण
मािहतीच े मू य होय .
मािहतीच े मू य पाह यासाठी , समजा त ु ही एका टोअरच े/दुकानाच े यव थापक आहात
आिण त ु हाला शरद ऋत ू या ह ंगामासाठी िकती स ूट (िविश क पड्याचा संच) मागवायच े हे
तु हाला ठरवायच े आह े. जर त ु ही 100 सूट मागवल े तर £ 180 ित स ूट ही
तुम यासाठीिक ंमत आहे, परंतु जर त ु ही 50 सूटची मागणी क ेली तर त ुमची िक ंमत £ 200
असेल. तु हाला मािहत आह े क त ु ही य ेक सूट £ 300 म ये िवकणार आहात , परंतु
एकूण िव िकती अस ेल याची त ु हाला खा ी नाही .
सव न िवकल ेले सूट परत क ेले जाऊ शकतात पर ंतु आपण या ं यासाठी िदल े या अ या
िकंमतीत . पुढील अिधक मािहतीिशवाय , आपण 100 सूट िवक या जा याची श यता ही munotes.in
Page 33
330.5 आिण 50 सूट िवकल े जा याची स ंभा यता /श यता 0.5 आहे यावर िव ास ठ ेवून काय
करतो
खालील त ा आप याला दोन उदाहरणात ून िकती नफा कमाव ू शकणर त े दश िवतो
त ा . २.४ : Profits from Suits
Sale of 50 Sale of 100 Expected Profit 1)Buy 50 suits
2)Buy 100 suits £5,000 £5,000 £5,000
£1,500 £12,000 £6,750
जर तु ही जोखीम -तट थ असाल तर अिधक मािहतीिशवाय त ु ही 100 सूट खर ेदी
कराल . यात तुमचा नफा एकतर £12,000 िकंवा £ 1,500 असू शकतो . परंतु जर त ु ही
जोखीम टाळणार े असाल तर तु ही £5,000 या हमी उ प नासाठी 50 सूट खर ेदी क
शकता .
संपूण मािहतीसह , मग िव िकतीही होऊ द े, तु ही यो य स ूट मागव ू शकता . जर 50
सूटची िव होणार अस ेल आिण त ु ही 50 सूट मागवल े असतील तर त ु हाला £ 5,000
चा नफा होईल . दुसरीकड े, जर िव 100 होणार अस ेल आिण त ु ही 100 सूटच मागवल े
असतील क ेली तर त ु हाला £12,000 चा नफा होईल . दो ही प रणाम िततक ेच संभा य
अस यान े, संपूण मािहतीसह त ुमचा अप ेि त नफा £ 8,500 असेल.
अशा कार े, श य िततक अच ूक मािहती िमळव यासाठी £ 1,750.00 पय त भरण े यो य
आहे.
२.२.६ अिनि तत ेखाली िनवड : धोकादायक मालम ेची मागणी (Choice under
Uncert ainty : Demand for Risky Assets )
लोक सामा यतः जोखीम -िवरोधक असतात .िनवडीच े वात ं य िद यास , या ि छकपण े
चढ -उतार करणा या मोठ ्या सरासरी उ प नाप े ालोक एका िनि त उ प नाला ाधा य
देतात. तरीही याप ैक बरेच लोक या ं या बचतीचा सव भाग िक ंवा काही रोख े,
द तऐवजआिण इतर मालम ेम ये गुंतवतात यात थोडा धोका असतो .
जोखीम -िवरोध करणार े लोक या ं या ग ुंतवणूक चा सव ि कंवा काही भाग जोखमी या
रो याम य े गुंतवतात ? भिव यासाठी िकती जोखीम सहन करायची ह े लोक कस े ठरवतात ? munotes.in
Page 34
34या ा ंची उ र े दे यासाठी , आप याला धोकादायक मालम े या मागणीच े परी णक ेले
पािहज े.
२.२.७ अिनि तत ेखाली िनवड : मालम ा (Choice under Uncertainty :Assets )
मालम ा ही अशी गो आह े जी या या मालकाला आिथ क वाह दान करत े.
मालम े या मालक चा आिथ क वाह प (अ छन/सु य ) देयकाच े व प घ ेऊ शकतो ,
जसे क इमारतील सदिनक ेतून िमळणार े भाड्याचे उ प न . आणखी एक प (अ छन /
सु य ) देयक हणज े रो यावरील लाभा ंश.
परंतु कधीकधी मालम े या मालक त ून आिथ क वाह अ ंतभू त असतो ; हे मालम े या
िकंमतीत िकंवा मू यात वाढ िक ंवा घट अस े व प घ ेते - भांडवली नफा िक ंवा भा ंडवली
तोटा.
धोकादायक मालम ा मौि क वाह दान करत े जी काही माणात या ि छक ( वैर)
असत े, याचा अथ , आिथ क वाह िनि तपण े आधी ात होत नाही . एखा ा कंपनीचा रोखा
हे धोकादायक मालम ेचे प उदाहरण आह े - एखा ा य ला समज ू शकत नाही क
रो याची िक ंमत काला ंतराने वाढेल क कमी होईल , आिण कोणीही अस े खा ीन े सांगू
शकत नाही क क ंपनी ित रोखा समान लाभा ंश देत राहील .
लोक जरी सहसा श ेअर/रोखे बाजाराशी जोखीम जोडतात , तरी इतर मालम ा द ेखील
धोकादायक असतात .
कॉप र ेट द तऐवज ह े याचे उदाहरण आह े - या कॉप र ेशनने द तऐवज जारी क ेले ती
िदवाळखोर होऊ शकत े आिण द तऐवज मालका ंना या ंचा परतावा द े यास अयश वी
होऊ शकत े. 10 िकंवा 20 वषा म ये प रप व होणार े दीघ कालीन शासक य रोख ेही
धोकादायक असतात .
सरकार िदवाळखोरीत जा याची श यता नसली तरी , महागाईचा दर वाढ ू शकतो आिण
भिव यातील याज द ेय आिण वा तिवक अट म य े कमी िकमतीची म ूळ परतफ ेड क
शकतो आिण अशा कार े बॉ ड ्सचे (द तऐवज ) मू य कमी क शकतो .
धोकादायक मालम े या उलट , जर एखा ा मालम ेने िनि त आिथ क चलन िदल े तर
आपण याला धोकाहीन हण ू शकतो . अ प म ुदतीच े सरकारी रोख े- ेझरी िबल े हण ून
ओळखल े जाणार े-जोखीम -मु मालम ा आह ेत कारण त े अ प कालावधीत प रप व
होतात , महागाईत अनप ेि त वाढ हो याचा धोका फार कमी असतो .
आिण एखादा असाही िव ास बाळग ू शकतो क सरकार बॉ डवर हलगज पणा करणार
नाही. जोखीम नसल े या मालम े या इतर उदाहरणा ंम ये बँका आिण िबि ड ंग,
सोसायट ्यांमधील पासब ुक बचत खाती िक ंवा अ प म ुदती या ठ ेवीचे माणप समािव
आहे. munotes.in
Page 35
35२.२.८ अिनि तत ेखाली िनवड :. मालम ा परतावा (Choice und er Uncertainty :.
Asset Returns )
लोक या ं या दान क ेले या आिथ क वाहाम ुळे मालम ा खर ेदी करतात आिण ठ ेवतात.
मालम ेची तुलना या ं या मौि क वाहा या ीन े मालम े या िक ंमतीशी क ेली जाऊ
शकते. मालम ेवरील परतावा हा एक ूण मौि क वाह आह े जो या या म ू याचा अ ंश
हणून दान करतो . उदाहरणाथ , आज £ 1,000 िकमतीच े बॉ ड ज े या वष £ 100
भरते याला 10%परतावा आह े.
जे हा लोक आपली बचत ही टॉक , बॉ ड्स िकंवा इतर मालम ेम ये गुंतवतात , ते हा त े
सहसा महागाई यादराप े ा जा त परतावा िमळव याची आशा करतात , जेणेक न ,
उपभोगात िवल ंब क न , ते भिव यात अिधक वापर (उपभोग घेऊ शकतात )क शकतील .
अशा कार े, आपण अन ेकदा मालम ेवर परतावा ख या अथा ने य करतो याचा अथ
चलनवाढी या दराप े ा कमी परतावा . उदाहरणाथ , जर महागाईचा वािष क दर 5%होता,
तर बॉ डला 5%वा तिवक परतावा िमळाला असता .
बह तांश मालम ा धोकादायक अस यान े, गुंतवणूकदाराला भिव यात काय परतावा
िमळणार आह े हे अगोदरच कळ ू शकत नाही . तथािप , एखादी य या ं या मालम े या
अपेि त परता याकड े पाह न मालम ेची तुलना क शकत े जे या या परता याच े अपेि त
मू य असत े. एका िविश वषा त, वा तिवक परतावा अप े ेपे ा जा त िक ंवा कमी अस ू
शकतो , परंतु दीघ कालावधीत सरासरी परतावा हा अप ेि त परता या या जवळ असला
पािहज े.
वेगवेग या मालम ा ंम ये िभ न अप ेि त परतावा असतो . त ा 5.6 दश वतो क ेझरी
िबलांवर अप ेि त वा तिवक परतावा 1%पे ा कमी आह े, तर ल ंडन टॉक माक टवरील
ितिनधी टॉकसाठी वा तिवक परतावा जवळजवळ 9%आहे.
जे हा टॉकवरील अप ेि त परतावा जा त असतो त े हा एखादी य ेझरी िबल का
खरेदी कर ेल? याचे उ र अस े आहे क मालम ेची मागणी क ेवळ अप ेि त परता यावरच
न हे तर या या जोखमीवर द ेखील अवल ंबून असत े.
जोखमीच े एक प रमाण , वा तिवक परता याच े मानक िवचलन (σ), सामा य टॉकसाठी
21.2% या समान आह े, परंतु कॉप र ेट बाँडसाठी फ 8.3% आिण ेझरी िबला ंसाठी
3.4% आहे असे सारणी २.५ दाखवत े. प पण े, गुंतवणूक वर अप ेि त परतावा िजतका
जा त असतो िततका धोका जा त असतो . प रणामी / हणून, जोखीम -िवरोधक
गुंतवणूकदारान े जोखमी या िव अप ेि त परतावा स ंतुिलत क ेला पािहज े.
munotes.in
Page 36
36त ा . २.५ : Investment and Return Real Rate of Return
(%) Risk(Standard
Deviation, 0. %
Common Stocks
Long -term corporate bonds
Treasury Bills 8.8
2.1
0.4 21.2
8.3
3.4
२.२.९ अिनि तत ेखाली िनवड : जोखीम आिण परतावा दर यान यापार ब ंद: Choice
under Uncertainty :Trade -Off between Risk and Return:
समजा एखा ा य ला आपली बचत दोन मालम ा ंम ये गुंतवावी लागत े - जोखीम
नसलेली ेझरी िबल ेआिण टॉकचा धोकादायक ितिनधी गट . या दोन मालम ेपैक
येकात िकती बचत करायची ह े या य न े ठरवायच े आहे. हे x आिण y या दोन व तु
दर यान अ ंदाजप काच े वाटप कर या या ाहका या सम य े याअन ु प/समान /स श
आहे.
आपण Rf ारे ेझरी िबलावर जोखीम -मु परतावा दश वू य ा, जेथे अपेि त आिण
वा तिवक परतावा समान आह े. तसेच, समजा श ेअर बाजारात ग ुंतवणूक तून अप ेि त
परतावा Rm आहे आिण वा तिवक परतावा Ym आहे. य परतावा धोकादायक
आहे.गुंतवणूक या िनण या या व ेळी, आप याला य ेक स ंभा य प रणामाची श यता
मािहत असत े , परंतु िविश प रणाम काय होईल ह े आप याला मािहत नसत े. जोखीम
असल े या मालम ेला जोखीम -मु मालम ेपे ा जा त अप ेि त परतावा िमळ ेल (Rm>
Rf) अ यथा, जोखीम -िवरोधक ग ुंतवणूकदार ह ेकोण याही टॉकम य े नाही तर क ेवळ
ेझरी िबला ंम ये गुंतवणूक करतील .
येक मालम ेत तो िकती ग ुंतवणूक कर ेल हे ठरव यासाठी अस े गृहीत ध या क b हा
शेअर बाजारात ठ ेवले या या या बचतीचा अ ंश आह े आिण (1 - b) ेझरी िब स खर ेदी
कर यासाठी वापरल ेला अ ंश/तुकडा/भाग आह े. या या एक ूण पोट फोिलओवर अप ेि त
परतावा , आरपी , हा दोन मालम ा ंवरील अप ेि त परता याची भा रत सरासरी आह े
आरपी = बीआरएम + (1 - बी) आरएफ …………… (2)(Rp = bRm + ( 1 – b)
Rf…………….. ( 2))
समजा , शेअर बाजाराचा अप ेि त परता वा 12%आहे. ेझरी िबल े 4% देतात आिण b =
1/2. मग Rp = 8%. हा पोट फोिलओ िकती धोकादायक आह े? जोखीम ही
पोट फोिलओ या परता या या िभ नत े ारे मोजली जाऊ शकत े. आपण अस े गृहीत ध या munotes.in
Page 37
37क शेअर बाजारातीलधोकादायक ग ुंतवणूक चा फरक σ2m आहे आिण मानक िवचलन
σm आहे. आपण अस े दश वू शकतो क पोट फोिलओचा σ हा धोकादायक मालम े या
वेळेस गुंतवले या पोट फोिलओचा अ ंश आह े: σp = bσm ……… ( 3)
अिनि तत ेखाली िनवड : गुंतवणूकदाराची िनवड सम या : Choice under
Uncertainty : Investor’s Choice Problem:
आप या ग ुंतवणूकदारान े हा अप ूणा क b कसा िनवडावा ह े ठरव यासाठी , आपण थम
असे दश वूया क या या जोखीम -परता याच ेसममू यन ह े ाहका या बज ेट रेषेशी
स श/समान आह े.
हे समम ू यनपाह यासाठी , आपण समीकरण (2) खालील माण े पु हा िलह शकतो
बजेट रेषेचा उतार Rm - R/σm आहे, जो आक ृित 5.3 म ये दाखव या माण े
जोखमीची िक ंमत आह े. तीन उदासीन समव ृ ी (indifference ) व काढल े आहेत;
येक व जोखीम आिण परता याची जोड दश िवतो यात ग ुंतवणूकदार िततकाच हणज े
समान समाधानी असतो .
व वर या िदश ेने उतार आह ेत कारण जोखीम -िवरोधक ग ुंतवणूकदाराला जा त धोका
प करायचा अस ेल तर याला जा त अप ेि त परता याची आव यकता असत े. युिटिलटी -
जा तीत जा त उपयोिगता ग ुंतवणूक पोट फोिलओ अशा ट यावर आह े िजथ े उदासीनता
व U2 या बज ेट रेषेला पश करतो .
आकृती . २.३ Choosing between Risk and Return आकृती २.४ : Choice of two Different Interview
अिनि तत ेखाली िनवड : जोखमीसाठी दोन िभ न ि कोन : अंतग त िनवड . दोन िभ न
गुंतवणूकदार जोखीम िभ न ि कोनान े िनवड : Choice under Uncertainty :Two
Different Attitudes to Risk: Choice under .Two Different Investors Choice
with Different Attitudes to Risk: munotes.in
Page 38
38गुंतवणूकदार A हा जोखीम -िवरोधक आह े. या या खा याम य े िकंवा यादीम य े
(portfolio ) मु यतः जोखीम -मु मालम ा असत े, यामुळे याचा अप ेि त परतावा , RA
जोखीम -मु परता याप े ा िक ंिचत जा त असतो , परंतु जोखीम σA ही लहान अस ेल.
गुंतवणूकदार B कमी जोखीम -िवरोधक आह े. तो या या फ ंडांचा एक मोठा अ ंश टॉकम य े
गुंतवेल. या या खा यावरील िक ंवा यादीतील (पोट फोिलओवर ) अपेि त परतावा , RB
मोठा अस ेल, परंतु परतावा द ेखील धोकादायक अस ेल.
२.३ जोखीम टाळ याच े उपाय (Measuresof Risk Aversion )
आकृती . २.५
वरील आक ृतीम य े, डािवकडील आल ेख: हा आल ेखजोखीम ितक ूल उपयोिगता फलन
अवतल (Concave )(खालपास ून) आहे, तर जोखीम ेमी उपयोिगता फलन ह े
उ ल (Convex ) आहे. म यम आल ेख: हा आल ेख मानक िवचलनात -अपेि त म ू या या
जागेत, जोखीम ितक ूल उदासीनता /समतु ी व वर या िदश ेने उतारल ेले असतात .
उजवा आल ेख: हा आल ेख दोन पया यी अव था /ि थती व 1 आिण 2 या िनि त
संभा यत ेसह, -अव था /ि थती आकि मक प रणामा ं या जोड ्यांवरील जोखीम ितक ूल
उदासीनता व बिहव आह ेत.
अथ शा आिण साव जिनक िव ा म य े, जोखीम टाळण े ही उ च अिनि तत े या
प रणामा ंपे ा कमी अिनि तत ेसह प रणामा ंना ाधा य द े याची वृ ी असत े, जरी न ंतरचे
सरासरी प रणाम ह े, अिधक िविश प रणामाप े ा,आिथ क मू या या बरोबरीच े िकंवा जा त
असल े तरीही .जोखीम टाळण े हे जा त परता या या /मोबदलाप े ा, जो अ य ंत अ यािशत
आहे, कमी मोबाद या ंची (Payoff ) संभा यतापर ंतु अिधक अप ेि त असल े या
प रि थतीला सहमती द े या या व ृ ीचे प ीकरण द ेते. उदाहरणाथ , जोखीम -िवरोधक
गुंतवणूकदार हा आपल े पैसे उ च अप ेि त परतावा असणा या टॉकम य े न ठेवता कमी
पण हमी असल े या याज दरासह ब ँक खा यात टाकण े िनवड ू शकतो , परंतु मू य
गमाव याची श यता द ेखील समािव करत े. munotes.in
Page 39
39
आकृती . २.६ जोखीम - ितरोधी (जोखीम टाळणा या ) य च े उपय ु ता/उपयोिगता
काय (Utility function of a risk -averse (risk -avoiding) individual )
आकृती . २.७ जोखीम -तट थ य च े उपय ु ता/उपयोिगता काय (Utility function
of a risk -neutral individual )
आकृती . २.८: जोखीम - ेमळ (जोखीम शोधणा या ) य चे उपय ु ता/उपयोिगता काय
(Utility function of a risk -loving (risk -seeking) individual ) munotes.in
Page 40
40सीई (CE) - िनि तता समत ु य; E(U(W)) - अिनि त मोबद या या (Payment )w
उपयु तेचे (अपेि त उपय ु ता)अपेि त म ू य; E(W) - अिनि त मोबद याच े
(Payment ) अपेि त म ू य; U(CE) - िनि तता समतु याचीउपय ु ता; U(E(W)) -
अिनि त मोबद या या अपेि त म ू याची उपय ु ता/उपयोिगता ; U(W 0) –
िकमानमोबद याची उपय ु ता; U(W1) - जा तीत जा त मोबद याची उपय ु ता; W0 -
िकमान मोबदला ; W1 - जा तीत जा तमोबदला ; RP – जोखीम ह ा (premium ).
एखा ा य ला दोन प रि थत मधली िनवड कर याची संधी िदली जात े: एक हणज े
मोबाद या या हमीसह (guaranteed payoff ), आिण एक समान सरासरी
मू यासह /मू या या धोकादायक मोबद यासह .आधी या प रि थतीत , य ला $50
िमळतात . अिनि त प रि थतीत , या य ला $100 िकंवा काहीही िमळणार नाही ह े
ठरव यासाठी नाण े पलटवल े जात े/नाणेफेक केली जात े.दो ही प रि थत साठी अप ेि त
मोबदला $ 50 आहे, याचा अथ असा क जी य जोखीमसाठी अस ंवेदनशील आह े ती
यि यान े हमी द ेय घेतले क ज ुगार घ ेतला/केला याची पवा करणार नाही . तथािप ,
य म य े जोखमीचा िभ न ि कोन अस ू शकतो .
२.४ अपेि त उपय ु ता िस ा ंतानुसार जोखीम टाळ याच े उपाय
(Measures of risk aversion under expected
utility theory )
िदले या उपयोगीत े ारे/ उपयु ते ारे जोखीम टाळ याचे अनेक उपाय आह ेत. उपयोगीता /
उपयु ता फलनासाठी अन ेकदा वापरल े जाणार े अ न ेक काय शील/ यवहाय कार या
उपाया ं या ीन े य क ेले जातात .
२.४.१ िनरपे जोखीम टाळण े (Absolute risk aversion )
ची व ता िजतक जा त अस ेल िततका धोका टाळता य ेईल.
तथािप , अपेि त उपय ु ता/उपयोिगता फलन े ही अन यपण े प रभािषतक ेली नस याम ुळे
(केवळ स ंबंिधत/सहसंबंध प रवत नापय तप रभािषत क ेले गेले आहेत),
चे फ द ुसरे
यु प न कर याऐवजीया प रवत ना या स ंदभा त ि थर राह याच े मोजमाप आव यक आह े.
अॅरो- ॅट मोजमाप अस े एक मोजमाप आह े यालाप रप ूण जोखीम टाळण े (absolute risk
aversion (ARA) ) असे हणतात , अथ शा क ेनेथ ॲरो आिण जॉन ड य ू ॅट
यां याव न ह े नाव िदल े गेले. याला प रप ूण जोखीम टाळ याचा ग ुणांक हण ूनही ओळखल े
जाते आिण याची या या खालील माण े आहे
munotes.in
Page 41
41जेथे
and
हे c या
संदभा त थम आिण ि ती यु प न/कृदंत
(derivative ) दश िवते. उदाहरणाथ जर
हणून
आिण
तर
हे ल ात या क
हे
and
यावर अवल ंबून नाही हण ून
चे संबंिधत/सहसंबंध प रवत नते
बदलत नाही.
खालील अिभ य या स ं ेशी संबंिधत आह ेत:
ही घाता ंक य उपय ु ता बा ंधणी/रचना ही प रप ूण जोखीम टाळण े
(CARA) हे दिश त कर यासाठी अि तीय आह े: ही c या स ंदभा त ि थर आह े.
अितशयो प ूण / िवभेदक प रप ूण जोखीम टाळण े (Hyperbolic absolute risk aversion
(HARA) ) हा या उपयु ता फलनाचा सवा त सामा य वग आहे जो सामा यतः यवहारात
वापरला जातो (िवशेषतः, (CRRA constant relative risk aversion ) ि थर साप े
जोखीम टाळण े, खाली पहा ), (CARA ,constant relative risk aversion ) सतत प रप ूण
जोखीम टाळण े, आिण सव दश नाची/रोख (exibit) चतुभु ज उपय ु ता (quadratic
utility all exhibit HARA ) आिण बह त ेकदा या ं या गिणतीय िवनमत ेमुळे (ता यात
सुलभ ठ ेव यास / tractability ) वापरल े जातात .उपयु ता फलन HARA दिश त करत े
जर याच े संपूण धोका टाळण े हेअितशयो प ूण फलन अस ेल, हणज े
या िवभेदक/अितशयो प ूण समीकरणाच े िनराकरण (समवेशीत आिण ग ुणाकार सारणी
ि थर स ं ा वगळण े, जे उपय ु ता फलना ार े िनिहत वत नावर प रणाम करत नाही ) असे
आहे:
िजथे
आिण
. असे ल ात या क ज े हा
,हे
CARA (CRRA Constant Relative Risk Aversion ), जसे
आिण ज े हा
,हे CRRA आहे, जसे
.
घटते/वाढते प रप ूण जोखीम टाळण े (DARA/IARA) असेल जर
हे घटत े िकंवा
वाढते असत े. प रपूण जोखीम टाळण े (Absolute Risk Aversion ARA )ची वरील
या या वाप न , DARA साठी खालील असमानता आह े: munotes.in
Page 42
42
आिण ह े फ
असेल तरच अस ू शकत े. हणून,घटतेप रपूण जोखीम टाळण े
DARA असे सूिचत करत े क उपय ु ता फलन ह े सकारा मकपण े ितरप े/ितरके आहे;
हणज े
. समान रीतीन े, IARA असमानत े या िव िदशािनद शांसह ा
केले जाऊ शकत े, जे परवानगी द ेते परंतु
नकारा मक ितरकस उपय ु ता
काया ची आव यकता नसत े.
हे DARA उपयु ता फलनाच े उदाहरण
आहे,
चे बरोबर ,
असताना ,
सह वाढत ेप रपूण जोखीम टाळण े (IARA ) दिश त
करणा या चतुभु ज उपय ु ता फलनाच े ितिनिध व कर ेल.
ायोिगक आिण अन ुभवज य (Experimental and empirical ) पुरावे मु यतः प ूण
जोखीम टाळ याशी स ुसंगत आहेत.
या या िव अन ेक अन ुभवज य अ यासा ंनी अस े गृहीत धरल े आहे, ि ि सपल -एजंट
णालीम य े जोखीम सामाियकरणाचा अ यास करताना जोखीम टाळ यासाठी स ंप ी ही
चांगली ितिनधी /पया य नाही .
जरी
हे DARA िकंवा IARA अंतग त संप ीम य े एकसारखी
आहे आिण CARA अंतग त संप ीम य े ि थर असली तरी , पूण पणे जोखीम टाळ यासाठी
ितिनधी /पया य हण ून संप ीवर अवल ंबून असल े या करारा या जोखीम वाटणी या
चाच या सहसा ओळख या जात नाहीत .
२.४.२ सापे जोखीम टाळण े (Relative Risk Aversion )
सापे जोखीम टाळ याच े (RRA) अॅरो - ॅट मोजमाप िक ंवा साप े जोखीम टाळ याच े
गुणांक हण ून खालील माण े प रभािषत क ेले आहे
ARA या िवपरीत /unlike याची एकक े $−1 म ये आहेत, RRA हे प रमाण -कमी
माण आह े, जे यास सव लाग ू कर यास अन ुमती द ेते. प रपूण जोखीम टाळ या माण ेच,
संबंिधत अटी ि थर साप े जोखीम टाळण े (CRRA) आिण घटणार े/वाढणार े सापे धोका
टाळण े (DRRA/IRRA) वापरल े जातात . munotes.in
Page 43
43या मापाचा फायदा असा आह े क ह े जोखीम टाळ याच े एक व ैध माप आह े, जरी उपय ु ता
फलन ह े जोखीम ितक ूल पास ून जोखीम ेमात बदलत असल े जसे c बदलत े, हणज े
उपयु ता सव c वर काट ेकोरपण े बिहव /अवतल नसत े.ि थर RRA हाकमी होत
जाणारा ARA सूिचत करतो , परंतु उलट न ेहमीच स य नसत े. ि थर साप े जोखीम
टाळ याच े िविश उदाहरण हण ून
उपयु ता फलन RRA = 1 सूिचत
करते. आंतर-ऐिहक (intertemporal ) िनवड सम या ंम ये, आंतर-ऐिहक
ित थापनाची लविचकता अन ेकदा साप े जोखीम टाळ या या ग ुणांकापास ून दूर केली
जाऊ शकत नाही .
समानलविचक (isoelastic )उपयु ता फलन
हे ि थर साप े जोखीम टाळण े या सह आिण
आंतर-ऐिहक
ित थापनलविचकता दश िवते. जे हा,
l'Hôpital चा िनयम वापरता ना अस े
िदसून येते क ह े लॉग उपयु ते बाबतीत सोप े करत े, u(c) = log c, आिण अच ूक
भरपाई जतन कर यावर उ प नाचा भाव आिण ित थापन भाव .
२.४.३ िनरपे आिण साप े जोखीम टाळण े वाढवण े/कमी कर याच े प रणाम
(Implications of increasing/decreasing absolute and relative risk
aversion ).
िनरपे िकंवा साप े जोखीम टाळण े वाढवण े िकंवा कमी करण े, आिण या स ंक पना ंवर ल
क ि त कर यास व ृ करणार े सवा त सरळ प रणाम , एक जोखीमय ु मालम ा आिण एक
जोखीम -मु मालम ेसह यादी (portfolio ) तयार कर या या स ंदभा त उ वतात .जर
य या स ंप ीत वाढ होत अस ेल, तर तो /ती यादीम य े (Portfolio ) असल े या
धोकादायक मालम े या डॉलस ची स ं या वाढव वाढिव याच े (िकंवा अप रवित त ठेवणे
िकंवा कमी करण े) िनवडेल, जर प रप ूण जोखीम कमी होत अस ेल (िकंवा सतत िक ंवा वाढत
असेल).अशा कारे अथ शा ह े चतुभु ज (quadratic ) सारखी उपय ु ता फलन े वापरण े
टाळतात , जी वाढती जोखीम टाळ याच े दश न करतात , कारण या ं यात अवा तव
वत ना मक प रणाम आह े.
याच माण े, जर एखा ा य या स ंप ीम य े वाढ होत अस ेल, तर तो /ती जोखीम
असल े या मालम े या यादीत /रोखास ं ह (portfolio ) अंशतः वाढ कर याची िनवड कर ेल
(िकंवा अप रवित त ठेवणे िकंवा कमी करण े), जर साप े जोखीम कमी होत अस ेल (िकंवा
सतत िक ंवा वाढत अस ेल). munotes.in
Page 44
44मौ ीक (चलनस ंबंधी) अथ शा ातील एका ितमानाम य े , सापे जोखीम टाळ या या
वाढीम ुळे एकूण अथ यव थ ेवर कुटुंबां या प ैशां या साठयाचा भाव वाढतो .दुस-या श दात
सांगायचे तर, सापे जोखीम टाळ याचा धोका िजतका अिधक वाढ ेल िततका प ैसा या
मागणीचा ध का अथ यव थ ेवर प रणाम कर ेल.
२.४.४ रोखास ं ह िस ा ंत: Port folio Theory :
आधुिनक रोखास ं ह िस ा ंताम य े, जोखीम टाळण े हे गुंतवणूकदाराला अित र जोखीम
वीकार यासाठी आव यक असल ेले अित र अप ेि त मोबदला /ब ीस हण ून मोजल े
जाते.जर ग ुंतवणूकदार जोखीम - ितरोधी असतील , तर त े अनेक अिनि त मालम ेम ये
गुंतवणूक करतील , परंतु जे हा अिनि त असल े या रोखास ं हावरील अ ंदािजत परतावा हा
अिनि त नसल े या रोखास ं हावरील अ ंदािजत परता याप े ा जा त अस ेल ते हाच
गुंतवणूकदार आधी या मालम ेला ाधा य द ेईल.येथे, जोखीम -परतावा िव त ृत
ेणी/वण पट संबंिधत आह े, कारण याचा प रणाम मोठ ्या माणात या कार या जोखीम
टाळ याम ुळे होतो .येथे जोखीम ही ग ुंतवणुक वरील परता याच े मानक िवचलन हण ून
मोजली जात े, हणज े या या िभ नत ेचे वग मूळ. गत रोखस ं ह िस ांताम य े, िविवध
कारची जोखीम िवचारात घ ेतली जात े.ते n- या म यवत णाच े n- या म ूळ हण ून
मोजल े जातात (They are measured as the n -th root of the n -th central
moment ). जोखीम टाळ यासाठी वापरल ेले िच ह A िकंवा An आहे.
२.४.५ जोखीम टाळ या या अप ेि त उपयोिगता उपचारा ं या मया दा: Limitations
of expected utility treatment of risk aversion
जोखीम टाळ याचा अप ेि त उपयोिगता िस ा ंताचा ीकोन वाप न लहान -लहान
िनण यांचे िव ेषण करण े टीके या अधीन आह े.
मॅ यू रॅिबनने दाखव ून िदल े आह े क जोखीम - ितरोधी , अपेि त-उपयु ता-जा तीत
जा त करणारी य , जी कोण याही ारंिभक स ंप ी या पातळीपास ून [...] जुगार
खेळ यास नकार द ेते जेथे ती $100 गमावत े िकंवा $110 िमळवत े, येक 50%
संभा यत ेसह 50-50 कमी कर ेल $1,000 गमाव याची िक ंवा कोणतीही र कम
िमळव याची प ैज.
रॅिबन अप ेि त उपय ु ता िस ा ंता या या प रणामावर अक पनी यते या आधारावरटीका
करतात .िकरकोळ उपयोिगता कमी झा याम ुळे ल ह ा न ज ुगारांसाठी जोखीम टाळणा या
य मोठ ्या भागभा ंडवला अंतग त धोकादायक िनण यांम ये जोखीम टाळ याच े अ य ंत munotes.in
Page 45
45टोकाच े कार दश िवतात .रॅिबनने पािहल े या सम य ेचे एक समाधान हणज े संभा य
िस ांत (prospect theory) आिण स ंचयी स ंभा य िस ा ंत (cumulative prospect
theory), ारे तािवत , िजथे प रणाम क ेवळ अ ंितम स ंप ीचा िवचार न करता स ंदभ िबंदू
(सामा यत : यथाि थ ती) सापे मानल े जातात .दुसरी मया दा हणज े ितकृित भाव
(reflection effect ), जो िवपरीत (reserving ) जोखीम दाखवतो .हा भाव थम
काहन ेमन आिण ट ्वे क या ंनी वत नवादी / वत निन अथ शा िवचार े ाम य े
/काय े ाम य े संभा य िस ा ंताचा एक भाग हण ून सादर क ेला.संभा य प रणाम हा
सकारा मक स ंभा यत े या िव नकारा मक दर यान िव ाधा या ंचा एक ओळखला
जाणारा नम ुना आह े: जे हा ज ुगार फाय ा या दर यान असतो त े हा लोक ं जोखीम टाळतात
आिण ज े हा ज ुगार न ुकसाना या दर यान असतो त े हा यांचा कल जोखीम शोध याकड े
असतो .उदाहरणाथ , बह तेक लोक ं हे 4,000 चा फायदा िमळव या या 80% संधीपे ा
3,000 चा एक िनि त फायदा पस ंत करतात .परंतु नुकसानीसाठी ,जे हा समान सम या
मांडली जात े ते हा बह त ेक लोक ं3,000 या िनि त न ुकसानसानीप े ा 4,000 या
नुकसानी या 80% श यता ंना ाधा य द ेतात.
परावत न/ ितकृती भाव (तसेच िनि तता भाव ) अपेि त उपय ु ता ग ृहीतकेशी िवस ंगत
आहे. असे गृहीत धरल े जाते क या कार या वागण ुक माग े जे मानसशा ीय त व आह े ते
िनि तत ेचे जा त /अित र वजन आह े(भा रत आहे).जे पया य िनि त समजल े जातात त े
अिनि त पया यां या साप े जा त भा रत असतात .हा नम ुना नकारा मक स ंभा यत ेम ये
जोखीम शोध या या वत नाचा एक स ंकेत आह े आिण अिनि तता िक ंवा
प रवत नशीलत ेसाठी ितर कार यासार या िनि तत े या भावासाठी इतर प ीक रण
काढून टाकतो .
परावत न/ ितकृती भावाशी संबंिधत ार ंिभक िन कषा ना या या व ैधतेब ल टीक ेचा
सामना करावा लागला , कारण असा दावा कर यात आला क व ैयि क तरावरील
भावाच े समथ न कर यासाठी प ुरेसे पुरावे नाहीत . यानंतर, एका िव त ृत तपासणीन े
या या संभा य मया दा उघड क े या, जे सूिचत करत े क ज े हा एकतर लहान िक ंवा मोठ ्या
माणात आिण अ य ंत संभा यता ग ुंतलेली असत े ते हा भाव सवा त जा त चिलत
असतो .
२.४.६ सामािजक ि याकलापा ंम ये साव जिनक समज आिण जोखीम (Public
understanding and risk in socia l activities )
वा तिवक जगात , अनेक सरकारी स ं था, उदा. आरो य आिण स ुरि तता काय कारी,
यां या आद ेशात/अिधकारात म ूलभूतपणे जोखीम - ितरोधक असतात .याचा अथ असा
होतो क त े (कायद ेशीर अ ंमलबजावणी या साम या ने) जोखीम कमी कर याची मागणी
करतात , अगदी जोखमी या ि याकलापाची उपय ु ता गमव याचा धोका प क नही .
जोखीम कमी करताना स ंधी खचा चा िवचार करण े मह वाच े आह े; धोकादायक क ृती न
कर याची िक ंमत.उपयु तेचा समतोल न ठ ेवता जोखमीवर क ि त कायद े िलिह यान े munotes.in
Page 46
46समाजा या उि ा ंचे चुक चे वण न होऊ शकत े.जोखमीची साव जिनक समज , जी राजक य
िनण यांवर भाव टाकत े , हे असे े आह े जे ल द े यास पा हण ून अिलकड े ओळखल े
गेले आहे.
मुले
मुलां या स ेवा, जसे क शाळा आिण ख ेळाचे मैदान, या जा त जोखीम - ितरोधी
िनयोजनाच े क िबंदू बन या आहेत , याचा अथ असा होतो क म ुलांना सहसा या ंचा
फायदा होऊ शकला असता अ या ि याकलापा ं/उप मापास ून रोखल े जात े.ब याच
खेळा या म ैदानांवर आघात -शोषक चटया ंचे पृ भाग बसवल े गेले आहेत. परंतु, हे केवळ
मुलांना थेट या ं या डो यावर पड यान े होणा या म ृ यूपासून वाचव यासाठी तयार क ेलेले
आहेत(आखल े आहेत) आिण या ंचे मु य ल य सा य करत नाहीत .ते महाग आह ेत, याचा
अथ वापरक या साठी इतर मागा नी फायद े िमळव यासाठी ख ूप कमी स ंसाधन े उपल ध
आहेत (जसे क म ुला या घराजवळ ख ेळाचे मैदान तयार करण े, र यावरील वाहत ूक
अपघाताचा धोका कमी करण े), आिण काही जण असा तक करतात क कदािचत म ुले ही
कृि म प ृ भागावर िव ास ठ ेवून अिधक धोकादायक क ृती कर याचा य न करतीलिशला
सेज, सु वाती या वषा या शाळ े या स लागार ,यांचे िनरी ण अस े आहे क " या म ुलांना
नेहमीच स ुरि त िठकाणी ठ ेवले जाते, ते वतः या सम या सोडिव यास स म नसतात .
मुलांना काही माणात जोखीम घ े याची आव यकता असत े ... यामुळेच या ंना या
प रि थतीत ून कस े बाहेर पडायच े ते कळेल."
जोखीम टाळण े (Risk Aversion )
लोकां या जोखम ब ल या या ं या व ृ ीम य े खूप फरक असतो . बन िलस या ं या
गृहीतका ंम ये असे सांगतात क या य ची प ैशाची िकरकोळ उपयोिगता कमी होत े िकंवा
घटते ती य वाजवी ज ुगार वीकार यास नकार द ेईल.वाजवी ख ेळ िकंवा जुगार असा
आहे याम य े जुगाराकड ून िमळणा या उ प नाचा अप ेि त दर = िनि तत ेसह समान
उ प न /र कम .जी य वाजवी ज ुगार नाकारत े ती जोखीम टाळत े. अशा कार े, जोखीम
टाळणारी यि अशी आहे जी िनि तपण े िदले या उ प नाला समान अप ेि त उ प न
असल े या जोखमी या ज ुगारापे ा ाधा य द ेते.जोखीम टाळण े ही जोखमीब लची सवा त
सामा य व ृ ी आह े. जोखीम टाळ या या या व ृ ीमुळेच लोक ं घर जाळण े, आजारपण
इ यादी िविवध कार या धो या ंपासून वाच यासाठी िवमा काढतात .
जोखीम टाळ याची ही व ृ ी अप ेि त उपय ु ता मोज या या N-M प ती ार े प क ेली
जाऊ शकत े. जोखीम टाळणा या या उ प नाची िकरकोळ उपयोिगता कमी होत जाते
कारण याच े उ प न वाढत े. munotes.in
Page 47
47
आकृती . २.९
U(I) हा N-M उपयोिगता फलन व आह े. हा शू यापास ून सु होतो आिण यात
सकारा मक उतार असतो हणज ेच य कमीप े ा जा त उ प नाला ाधा य द ेते.हा व
उ प ीपाशी अवतल आह े.हे असे दश िवते क एखा ा य या उ प नाची सीमा त
उपयोिगता कमी होत े कारण याच े उ प न वाढत े. हणून, उपयोिगता व हा जोखीम -
ितरोधक िक ंवा जोखीम - ितरोधाची व ृ ी दश िवतो.उदाहरणाथ , . या उ प नासह .
2000 /-, य ची उपय ु ता 50 आहे जी 70 पय त वाढत े जे हा याच े उ प न . पय त
वाढते. 3000 /-. जसजस े उ प न . 4000 /- पय त वाढत े, ते हा उपयोिगता 75 पय त
वाढते.
आता समजा एखा ा य च े स याच े उ प न . 3000 /-आहे. याला एक वाजवी ज ुगार
खेळ याचा ताव िदला जातो . याम य े याला 1000 /- पये िजंक याची िक ंवा
गमाव याची 50-50 संधी आह े.अशा कार े, िजंक याची स ंभा यता ½ िकंवा 0.5 आहे.जर
तो गेम िजंकला तर याच े उ प न वाढ ून . 4000 /- होते आिण जर तो ज ुगारात हरला तर
याचे उ प न .2000 /- पय त घसर ेल.
अिनि त प रणामा या या प रि थतीत या या उ प नाच े अपेि त म ु ा मू य पुढील माण े
िदले जाते: E(V) = 1/2 × 4000 +1/2 × 2 000 = Rs.3000/ -.जर यान े जुगार नाकारला
तर या याकड े स याच े उ प न ( हणज े . 3000) िनि तपण े अस ेल.जरी या या
अिनि त उ प ना या स ंभा यत ेचे अपेि त म ू य = याचे िनि त उ प न , जोखीम
टाळणारा याचा ज ुगार वीकारणार नाही .कारण तो अिनि त प रि थतीत या या
िमळकती या अप ेि त उपय ु ते या आधारावर काय करतो ( हणज ेच तो िज ंकला तर .
4000 /- आिण तो हरला तर . 2000 /-),हे िमळव ू शकतो कारण अपेि त उपय ु ता (EU)
= π U ( . 4000 + 1− π U ( . 2000 ).
वरील आक ृतीत एका य ची .4000 /- पासून75 उपयु तादश वते. (पॉइंट बी/B)
आिण . 2000 पासून उपय ु ता ही 50 आहे (िबंदू A), या अिनि त स ंभा यत ेपासून
अपेि त उपय ु ता खालील माण े असेल munotes.in
Page 48
48E(U) = 1/2 (75) + 1/2 (50)
= 37.5 + 25 = 62.5
N-M उपयु ता व U(I) म ये अपेि त उपयु ता ही िबंदू A ( . 2000 शी
संबंिधत) आिण िबंदू B ( . 4000 शी संबंिधत) यांना जोडणा या सरळ रेषेतील AB-
ारे िमळू शकते. M_ (2) D (= 62.5) < M_ ( 2) C or Rs. 70 Rs.3000 with
certainty. नंतर जुगारा या अपेि त मू याशी संबंिधत एक मु ा वाचून . 3000,
उपयु तेचे अपेि त मू य M_ (2) D (=62.5) < M_ (2) C िकंवा Rs.70 आहे जे
िनि तत ेसह .3000 या उ प नाची उपयु ता आहे. हणून, एखादी य जुगार
खेळणार नाही. याचे जुगार नाकारण े हे या यासाठी पैशा या उ प ना या कमी होत
चालल े या िकरकोळ उपयु तेमुळे आहे. तो िजंक यास तर .1000 पासून िमळणारा
उपयु ते मधील नफा < जर तो जुगारात हरला तर . 1000 पासून िमळणारा
उपयु तेमधील तोटा. यामुळे, अिनि त उ प ना या संभा यत ेतून िमळणारी अपेि त
उपयु ता ही याच उ प नात ून िनि तपण े िमळवल े या उपयु तेपे ा कमी असत े.
पैशा या उ प नाची िकरकोळ उपयोिगता कमी झा यास एखादी य या य जुगार
टाळेल.अशा य ला धोका टाळणारी य असे हणतात कारण तो समान अपेि त
मू य असल े या जुगारापे ा (जेथे प रवत नशीलता िकंवा जोखीम >0 आहे) िनि तत ेसह
उ प न ( हणज े याची प रवत नशीलता िकंवा धोका शू य आहे) पसंत करतो .उदाहरणाथ ,
.3000 चे िविश उ प न (Y) असल ेली य , याला दोन जुगारदेऊ केले
जातात . थम, पूव माण े1000 पये िजंक याची िकंवा गमाव याची 50:50 संधी, आिण
दुसरी 1500 पये िजंक याची िकंवा गमाव याची 50:50 संधी. दुस या जुगारात
िमळकतीच े अपेि त मू य िजंक याची िकंवा गमाव याची समान संधी 1/2 (1500 ) +1/2
(4500 ) = Rs. 3000 . असेल. N-M व ावर आपण (G---Y . 1500 आिण H----
Y . 4500 ) जोडून GH हा एक सरळ रेषाखंड काढतो .हे .3000 या अपेि त मु ा
मू यापास ून अपेि त उपयोिगता दश वते. 3000 हणज े पिह या जुगाराचा M_(2 )L <
M_(2 )D. ती य दुस या जुगारापे ा, याम य े प रणामाची उ च माणात
प रवत नशीलता असत े,पिह या जुगाराला ाधा य देईल याम य े कमी प रवत नशीलता
असत े.
२.४.७ जोखीम टाळण े आिण िवमा (Risk Aversion and Insurance )
जोखीम टाळणारी य याला होणारा धोका टाळ यासाठी काही देयके दे यास नेहमी
तयार असत े.याचा अथ जोखीम टाळणारी य एखा ाला पैसे देऊ इि छत े,समजा िवमा
कंपनीला , जर याला िनि तपण े िदले या उ प नाची खा ी िदली असेल = अिनि त
प रणामा ंसह जुगाराच े मू य अपेि त आहे.
उदाहरणाथ , समजा एखा ा य च े या या मालक या घरातून उ प न . 1,00,000
आहे. जर याचे घर आगीत जळून खाक झाले तर याचे उ प न . 40,000 आहे. याचे munotes.in
Page 49
49घर जळून खाक हो याची श यता ०.५ आहे असे समजू या.हे खालील आकृतीत प
केले आहे
आकृती . २.१०
जर या या घराला आग लागली आिण ते जळून खाक झाले तर याचे उ प न 60,000
पये (
) पय त कमी होईल. अिनि त सांभावन ेचे अपेि त मू य ½ (1,00,000
(
+ ½ (60,000) = , 80,000 (E(W)) आहे. .1,00,000 आिण .
60,000. या दोन अिनि त प रणामा ं या उपयु ता िबंदूंम ये एक सरळ रेषाखंड काढला
आहे. .80,000 या अपेि त मू याची उपयु ता हणज े M_(2 )D हणज े E(w)
िकंवा 60 व न काढल ेली रेषा. जे हा आपण U_c व न रेषा काढतो , ते हा
आप याला आढळत े क एक िविश उ प न = उ प न 70000 हणज ेच E(c) देखील
जुगारा या अपेि त मू या माण ेच उपयु ता देते( . 80,000). याचा अथ असा क
जोखीम टाळणारी य िवमा कंपनीला कमाल . 30,000 पय त ह ा भर यास तयार
असेल ( . 1,00,000 - . 70,000) . िवमा कंपनी, जर या या घराला आग लाग यास
आिण जळून खाक झा यास याचे .40,000चे नुकसान पुनस चियत कर यास सहमती
देते.िव यासाठी जाणे हे एखा ा य ला आगीम ुळे नुकसान झाले िकंवा झाले नाही तरीही
खा ीप ूव क उ प न िमळ याची हमी देते. जोखीम टाळण े ही सवा त सामा य वृ ी
अस यान े, अनेक लोक िविवध कार या जोखम साठी पुरेसा िवमा खरेदी करतात .
२.५ सारांश (Summary ):
जोखम ब ल या लोकां या वृ ीम य े खूप फरक असतो . बन िलस गृहीतका ंम ये या
य ची पैशाची िकरकोळ उपयोिगता कमी होते ती वाजवी जुगार वीकार यास नकार
देईल. एक वाजवी खेळ िकंवा जुगार असा आहे याम य े जुगाराकड ून िमळणा या
उ प नाची अपेि त दर = िनि तत ेसह समान र कम . जो य वाजवी जुगार नाकारतो
तो जोखीम टाळतो . अशा कार े, जोखीम टाळणारा असा आहे जो िनि तपण े िदले या
उ प नाला समान अपेि त उ प न असल े या जोखमी या जुगारापे ा ाधा य देतो.
जोखीम टाळण े ही जोखमीब लची सवा त सामा य वृ ी आहे. जोखीम टाळ या या munotes.in
Page 50
50वृ ीमुळेच लोक घर जाळण े, आजारपण इ यादी िविवध कार या धो या ंपासून
वाच यासाठी िवमा काढतात .
२.६. (QUESTIONS )
1. अिनि तता आिण अिनि तत े अंतग त िनवड यावर एक टीप िलहा.
2. अिनि तता अंतग त िनवड प करा
3. जोखीम टाळ या या उपाया ंवर टीप िलहा
२.७ संदभ (PREFERENCES )
1. Gravelle H. and Rees R .( 2004 ) : Microeconomics., 3rd Edition, Pearson
Edition Ltd, New Delhi.
2. Varian H ( 2000 ): Intermediate Microeconomics: A Modern Approach,
8th Edition, W.W.Norton and Company
3. Gibbons R. A Primer in Game Theory, Harvester -Wheatsheaf, 1992
4. Salvatore D. (2003 ), Microeconomics: Theory and Applications, Oxford
University Press, New Delhi.
munotes.in
Page 51
51मॉडयुल २
३
अ पािधकार ितमान े
घटक रचना :
३.० उि ्ये
३.१ तावना
३.२ अ पािधकाराचा अथ व वैिश ्ये
३.३ कुन चे ितमान
३.४ ब ा डचे ितमान
३.५ टॅकलबग चे ितमान
३.६ सारांश
३.७
३.८ संदभ
३.० उि य े (OBJECTIV E)
अ पािधकाराची या या व व ैिश ्यांचा अ यास करण े.
कुन चे अ पािधकार ितमान अ यासण े.
ब ा डचे ितमान अ यासण े.
टॅकलबग चे ितमान अ यासण े.
३.१ तावना (INTRODUCTION )
तुत करणाम य े अ पािधकारा या या या (िविवध अथ त ां या), अ पािधकाराची
वैिश ्ये, कुन चे ितमान , ब ा डचे ितमान , टॅकलबग चे ितमान इ याद चा अ यास
करणार आहोत . या िविवध ितमाना ंची गृिहते व यावरील िटका द ेखील या करणात
अ यासणार आहोत .
३.२ अ पािधकाकाराचा अथ व व ैिश य े (MEANIN G &
FEATURES OF OLIGOPOLY )
३.२.१ अ पािधकाराचा अथ (Meaning of Oligopoly ) :
अ पािधकारात िव े यांची स ं या अितशय कमी असत े. बाजारप ेठेत िव े याचे पूण
िनयं ण असत े. अ पािधकार हणज े बाजारप ेठेत िव े या ही स ं या कमी असण े होय.
हणून या बाजा रपेठेस अ पािधकार बाजारप ेठ अस े हणतात . munotes.in
Page 52
52अ पािधकार याला इ ं जीत ‘Oligopoly’ असे हणतात . ‘Oligopoly’ हा ीक
श द आह े. ‘Oligo’ हणज े थोडे, मोजक ेच आिण ‘poly’ हणज े उ पादक . यामुळे
‘Oligopoly’ याचा अथ थोडे उ पादक , मोजक ेच उ पादक . यामुळे अ पािधका र
हणज े अ प , थोडेच िव ेते िकंवा उ पादक असल ेली बाजारप ेठ होय . अ पािधकाराचा
अथ अ प िव े यांमधील पधा असा होतो . बाजारप ेठेत िव साठी असल े या व त ूंना
जवळच े पया य उपल ध अस यान े िव े यांची िव साठी पध चालत े. उ पादनाची
जा तीत जा त िव हावी यासाठी ाहका ंना लोभन े िदली जातात . अ पािधकारी
बाजारप ेठ अन ेक व त ूंसाठी िदस ून येतात. उदा. मोटारी , िवजेची उपकरण े इ.
अ पािधकार हणज े बाजारप ेठ िव े यांची स ं या अ प असण े हणज ेच कमी असण े
होय.
फेलनर या मत े, “अ पािधकार हणज े अ पस ं यांकामधील पधा होय.”
(“Oligopoly as a competition among the few.” – Fellner)
अ पािधकात अ प िव े यांम ये पधा असत े. जे हा एखादी उ ोगस ं था
ित पध क िव े या ार े के या जाणा या य ना ंचा िवचार क न आपल े
िव िवषयक ध ेरण ठरिवत े. ती अव था हणज े अ पािधकार होय .
ले टिवच यां या मत े, “ या बाजारात िव े यांची सं या अ प असत े, कोण याही
एका िव े याची क ृती दुस यासाठी मह वप ूण असत े अशा ि थतीला अ पािधकार
असे हणतात .”
जॉज टीगलर या ं या मत े, “अशी प रि थती क , याम ुळे एखादी उ ोगस ं था
सं येने अ प असल े या ित प या या िनतीन ुसार बाजाध रण ठरवत े यास
अ पािधकार अस े हणतात .”
(“Ologopoly is that situation in which firm bases it’s market
policy in part on the expected behavior of few close vivals.”)
साधारणतः दोनपे ा जा त व १० पे ा कमी उ ोगस ं था असतील तर ितला
अ पािधकार मानाव े.
३.२.२ अ पािधकाराची व ैिश य े (Features of Oligopoly ) :
1. अ प िव ेते – अ पािधकारात िव े यांची स ं या कमी असत े. या बाजारात
अ पिव ेते अस याकारणान े य ेक िव ेता ज े येयधोरण ठरिवतो ; मग त े
उ पादनाबाबतच े धोरण अस ेल, िव बाबतच े धोरण अस ेल, िकमतीबाबतच े धोरण
असेल, ते धोरण ठर िवत असताना या ंना ित पध काचा िवचार करावा लागतो .
अशा कार े या बाजारात अ पिव ेते आढळ ून येतात.
2. जा त ितरकस लविचकता – अ पािधकाराची उ ोगस ं थां या उ पादनाची
ितरकस लविचकता जा त असत े. यामुळे येक उ ोगस ं थेला कोणताही िनण य
घेताना पध का या ि या - िति या ंचा िवचार करावा लागतो .
3. जाहीरात – अ पािधकारात मोजक ेच िव ेते असल े तरी काही व ेळा आपली व तू
इतरांपे ा वेगळी आह े असे ाहकाला वाटाव े हणून िव ेते व त ुभेद व िव खच munotes.in
Page 53
53करतात . जािहरात आिण िव खचा ला बर ेच मह व आह े. येक उ ोगस ं था
ाहका ंना आप याकड े आकिष त कर यासाठी मोठ ्या माणात जािहरात वर खच
करते. जािहरात या व ेगवेग या त ं ाचा वापर क ेला जोतो . यामुळे जािहरात या
प रणामकरकत ेवर िव अवल ंबून असत े.
4. सतत स ंघष – अ पािधकारात मोजक ेच िव ेते असतात . मोज या िव े यांनी,
सव जण एक य ेऊन कोणताही िनण य घेतला पािहज े, पधा टाळली पािहज े.
यामुळे सवा नाच अिधकािधक फायदा िमळ ू शक ेल. परंतु याच व ेळी
अ पािधकारातील काही िव े यांना वाटत े क , आप याला इतरा ंपे ा जा तीचा
नफा झाला पािहज े. अशा पर पर उि ा ंमुळे अ पिधकारात काही व ेळा स ंगनमत
झालेले आढळ ून येते तर काही व ेळा या ं यात गळ ेकापू पधा झाल ेली पहावयास
िमळत े. उदा. टाटा आिण मारोती .
5. िकंमत ढता – अ पािधकारात य ेक उ ोगस ं था िक ंमत कायम ठ ेव याचा
य न करतात . व तूची िक ंमत कमी क न पधा वाढिव याऐवजी उ ोगस ं था
आपली िक ंमत कमी क न पधा पधा वाढिव याऐवजी उ ोगस ं था आपली
िकंमत ढ ठ ेव याचा य न करीत असत े. पध त िटक ून राह यासाठी उ ोगस ं था
जािहरात खचा त वाढ क न िव वाढिव याचा य न करतात .
6. एक पत ेचा अभाव – अ पािधकारात या उ ोगस ं था असतात , यां या
आकारात एक पता आढळत नाही . काही उ ोगस ं थांचा आकार मोठा तर काह चा
लहान असतो .
7. िवकुंचीत मागणी व – अ पा िधकारात उ ोगस ं थेचा मागणी व िवक ुंचीत
व पाचा असतो . ारंभी या भागात मागणी व त ुलना मक ्या लविचक तर
नंतर या भागात तो कमी लविचक असतो .
8. ित पधा िवषयी जाग ृती – अ पािधकारात उ ोगस ं थेला कोणताही िनण य
घेताना आप या ित पधा िवषयी जागृत रहाव े लागत े. अ पािधकारात िव े यांची
सं या अ प अस यान े एखा ा िव े याने काही िनण य घेतला तर इतर िव ेते
यािव ितिनण य घे याची श यता असत े. उदा. अ पािधकारात ५-७ िव ेते
आहेत आिण एकाच कार या व त ूंची िव करत आह ेत. यातील एका िव े याने
आप या व त ूची िक ंमत कमी करावी अस े ठरवल े हणज े आप या व त ूची िव
वाढेल आिण न यात वाढ होईल . परंतु हे काम करत असताना या िव े याला
ित प या चा िवचार करावा लागतो . कारण अ पािधकारात िव ेते अगदी थोड े
अस यान े उ पादकही िक ंमत कमी करतील . अशा व ेळी य ेक िव े याला आप या
ित पध िव े यािवषयी जाग ृत राहाव े लागत े.
३.३ कुन चे ितमान (COURNOT MODEL )
यािधकारात िकंमत व उ पादन कसे ठरते हे सांगणारे कुन यांचे ितमान
सनातनवादी ितमान हणून ओळखले जाते. सनातनवादी च अथ शा ए.ए.कुन
यांनी १८३८ म ये दोन िव े यांचे ितमान सादर करताना दोघां याही उ पादन
िनण याला मूलभूत मानल े. िकंमत या घटकाकड े ल िदले नाही. यांनी असे ितपादन munotes.in
Page 54
54केले क येक यािधकारी वत:चे उ पादन बदलवीत असताना दुसया िव े याची
यावर काही िति या होणार नाही असे िवचारात घेतो. यासाठी यांनी नैसिग क
झया पासून िमळणारे जे खिनज यय ु पाणी (Mineral Water) कृतीसाठी
गुणकारी असत े याचे उदाहरण घेतले. हे पाणी दोन िव ेते एकाच भौगोिलक े ात
केवळ िवहीर खोदून िवकत असतात . यामुळे िव े यांना केवळ िवहीर खोद याचा ि थर
खच येतो. बदलता खच नसतो . उ पादन वाढिव यासाठी सीमांत खच नसतो आिण
दोघांची व तू एकिजनसी असत े. कुन यांनी आपल े उ पादन िवषयक ितमान प
कर यासाठी खालील बाबी गृहीत धर या आहेत.
३.३.१ कुन या ितमानाची गृहीते :
1. एकिजनसी व तूचे उ पादन करणार े बाजारात दोन उ पादक असतात .
2. सव उ पादन िवकल े जाते.
3. ाहका ंची सं या फार मोठी असत े.
4. येक िव े याला वत:चा मागणी व माहीत असतो .
5. व तूसाठी उ पादन खच नसतो .
6. व तूसाठी उ पादन खच नसतो .
7. येक उ पादक आप या ित प या चा पुरवठा ि थर गृहीत धरतो.
8. दोघांपैक कोणीही िकंमत ठरवीत नाही, परंतु येकजण बाजारातील मागणी िकंमत
ि वकारतो .
9. येक िव ेता मह म िन वळ ा ी अपेि तो.
३.३.२ आकृती ार े प ीकरण :
वरील गृहीत ि थतीत ते दोघे िकती प रमाण उ पादन करतील हा कुन
यांनी पुढील आकृती ार े प केला आहे.
आकृती . ३.१
समजा आकृतीम य े ‘अ’ आिण ‘ब’ हे िव ेते आहेत. ारंभी बाजारात ‘अ’ येतो.
तो म ेदार अस यान े याची मागणीर ेषा (स. ा.) मम१, आिण सी. ा. रेषा मप१ आहे. munotes.in
Page 55
55सी. ा. सरळ रेषा ही अम१ अंतराचे प१ िबंदुम ये दोन भाग पाडते. याचा अथ असा क
‘अ’ उ पादक अ प१ एवढे उ पादन करील , याची िकंमत अ क हणज ेच प१स राहील
आिण सीमांत खच नस याम ुळे िजथे सी. ा. शू य होते (प१) ितथे याचा नफा मह म
होतो. तो अय१ स क एवढा असतो .
आता बाजारात ‘ब’ िव ेता वेश करतो . तो िवचार करतो क बाजारातील
एकूण अम१ मागणी या ‘अ’ची मागणी अप१ अस याम ुळे प१ म१ ही उरलेली मागणी ब
वत:साठी एकािधकार मागणी समजतो . ‘ब’साठी सम१ ही स. ा. रेषा आहे आिण याची
सी ा रेषा सप२ ही प१ म१ या मागणीच े दोन भाग करते. हणून ‘ब’चा नफा प१ म१ या
मागणीच े दोन भाग करते. हणून ‘ब’हा प१प२ एवढे उ पादन करील . प२स२ (िकंवा प१ड)
एवढी िकंमत आकारील . सी. ा. ही प२ िबंदूत शू य होईल हणून ‘ब’चा नफा प१प२स२ड
इतका होईल.
जर ब हा िव ेता एकिजनसी व तू प१ड िकंमतीला िवकू लागला तर ‘अ’ तीच
व तू प१स िकंमतीला िवकू शकणार नाही. ‘अ’लासु ा ती एकिजनसी व तू प१ड
िकंमतीलाच िवकावी लागेल. यामुळे ‘अ’चा नफा अ प१ड क२ होईल. हे ताबडतोब
घडत नसले तरी ट याट यान े घडते. ‘ब’ने प१प२ िकंवा प२म१ वगळ यास ‘अ’ असे
समजतो क या या साठी अप२ एवढी मागणी िश लक रािहली आहे. पूव जसे उपल ध
मागणी या िन मे उ पादन याने केले होते, तसेच तो आता करील . यानुसार याचे
उ पादन कमी होऊन अप२ या अध एवढे राहील . यानुसार याचे उ पादन कमी
होऊन अप२ या अध एवढ े राहील (12अप२), यानुसारतो थोडी िकंमत (ब पे ा)
वाढवील .
आता ब काय करील हे पाह . एकूण अ म१ एवढ्या मागणीप ैक ‘अ’ ने वत:चे
उ पादन ारंभापे ा (अप१) कमी के यामुळे ‘ब’ ला वाटते आपली बाजारातील मागणी
वाढली आहे. आकृतीत ‘अ’चे उ पादन अस याम ुळे ‘ब’साठी प१प२ पे ा मोठा िह सा
राहतो .
कुन यां यामत े ा ि य ेत ‘अ’ हा उ पादन थोडे घटिवतो तर ‘ब’ हा वत:चे
उ पादन थोडे वाढिवतो . ‘अ’ या उ पादनातील घट आिण ‘ब’ या उ पादनातील वाढ
कोण या मया देपय त चालेल हे पाह . सी ा व ाम ुळे नेहमी उपल ध मागणी या 12
उ पादन येक उ पादक करीत अस याम ुळे एकूण मागणीप ैक अ िव ेता 13 आिण ब
िव ेता ही 13 मागणी भागवतील . वरील आकृतीत अचा उ पादन िह सा अप४ इतका
आिण ब चा िह सा प४प३ इतका रािहल . िकंमत अक९ राहील . दोघांचे िमळून उ पादन हे
पध तील अम१ उ पादना या 23 रािहल , परंतु म ेदारी (अप१) उ पादनाप े ा अिधक munotes.in
Page 56
56रािहल . यािधकारातील अंितम िकंमत अक१ ही म ेदारीतील िकंमती या (अक) 23
रािहल . यामुळे यािधकारातील नफा हा एकािधकारी न या या 23 इतका राहील .
अशा रतीन े कुन हणतात , यािधकारात म ेदारीप े ा नफा व िकंमत दो ही
कमी असतात . तर उ पादन जा त असत े. परंतु पूण पध पे ा यािधकारात नफा व
िकंमत जा त आिण उ पादन कमी असत े. हणज े यािधकारात व तूची िकंमत म ेदारी
िकंमती या 23 असत े तर उ पादन मा पूण पध या 23 असत े.
३.३.३ टीका मक परी ण :
1. कुन यां या उ पादन ितमानावर पुढील माण े टीका कर यात आली .
2. येक िव ेता हे गृिहत धरतो क आप या ित प या चा उ पादन पुरवठा ि थर
आहे, परंतु य ात पुरवठयात वारंवार बदल होत असतात .
3. कुन यांचे ितमान ि थतीिश ्ाल (static) आहे; परंतु य ात अथ यव था ही
गितमान असत े.
4. उ पादन यय शू य असतो हे गृहीत वा तवाशी जुळणारे नाही.
5. हे ितमान पेढ्यां या वेशाकड े दुल करीत अस याम ुळे हे बंद ितमान
(model) आहे.
6. येक यािधकारी दुसया या उ पादन िति य ेकडे ल न देता आपल े उ पादन
चालू ठेवतो. हे गृहीतही अवा तव आहे.
7. डॉ. माश ल यां यामत े कुन यांचे ितमान सव सामा य उ र दे यास असमथ आहे.
आपली गती तपासा
१) यािधकार हणज े काय?
२) कुन यांनी उ पादन ितमान कोण या वष मांडले.
_____________________________________________
________________ _____________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
munotes.in
Page 57
57३.४ ब ा डचे ा प (THE BERTAND MODEL )
च गिणत जोसेफ ब ा ड यांनी कुन यां या ितमानावर टीका केली व १८८३ म ये
यािधकाराबाबत आपल े ितमान मांडले. कुन ने ित पध िव े याचा पुरवठा ि थर
असतो , असे गृहीत धरले होते, तर जोसेप ब ा डने ित पध िव े यांची िकंमत ि थर
असत े असे गृहीत ध न ितमान मांडले. कुन यांची इतर हीते ब ा डने मा य केली
आहेत.
जोसेफ ब ा ड यां यामत े, समजा अ व ब दोन िव ेते आहेत. ारंभी ‘अ’ िव ेता
बाजारात वेश करतो व जा तीत जा त नफा िमळिव यासाठी म ेदारी िकंमत
आकारतो . यानंतर ‘ब’ िव ेता बाजारात वेश करतो. यावेळी तो असे गृहीत मांडतो
क ‘अ’ िव ेता म ेदारी िकंमतच कायम ठेवील व उ पादनाच े माणही म ेदारी
बाजारा माण े करील यामुळे ब आप या उ पादनाची िकंमत कमी करतो . याचा प रणाम
हणून ‘अ’चे ाहक एकिजनसी व तू कमी िकंमतीला ‘ब’कडे उपल ध अस याम ुळे
आकष त होतात .
आता अ ची िति या अशी असत े क ‘ब’ने आकारल ेली िकंमत ‘ब’ कायम ठेवील
हणून ‘अ’ आपली िकंमत ‘ब’ या िकंमतीपे ा कमी ठेवतो. यामुळे ‘ब’चे काही ाहक
‘अ’कडे आकष त होतील . अशा रीतीन े अ आिण ब िव े यांम ये िकंमत यु सु होते.
याचा प रणाम हणून यािधकारातील दोघेही आप या व तूं या िकंमती कमी करीत
जातात व बाजारात पूण पध एवढे उ पादन व िकंमत राहते. पूण पध तील िकंमतीवर
ि थर संतुलन ा होते. व एकूण उ पादनाची दो ही पेढ्यांम ये समान वाटणी होते.
पुढील आकृती या सहा या ने ब ा नचे ितमान प करता येईल.
आकृती . ३.२
munotes.in
Page 58
58आकृती म ये अ आिण ब िव े याचा िकंमत अ हा कड आहे. अक आिण बक हे
अनु मे अ आिण ब िव े याचे मागणी व आहेत. अ िव ेता बाजारात मह म िव
अड एवढी क शकतो , तर ब पेढी तेवढेच हणज े बड एवढे उ पादन िव क शकते.
यामुळे पूण पध चे उ पादन हे डब + डअ इतके असेल. दो ही िव ेते संगनमत क न
बाजाराची मागणी िवभागतात असे िवचारात घेत यास ते डक१ िकंमतीला डब + डअ
उ पादना या िन मे ( 12 डअ + डब) िव क शकती ल.
समजा या दोघांम ये संगनमत झाले नाही तर अ िव ेता क१ड िकंमतीला डर१ इतके
उ पादन िवकतो . आता ब िव ेता िवचार करतो क अ हा क१ड पे ा कमी िकंमत
करणार नाही. यामुळे ब आपली िकंमत कमी क न डक२ ही िकंमत आकरतो . यामुळे
अ चे काही ाहक ब कडे आकष त होतील व यांना डप२ एवढे उ पादन िव करतो .
आता अ िव ेता आप या ाहका ंची सं या कमी झा याम ुळे कारण े शोधतो , व आपली
िकंमत कमी क न तो डक३ ही िकंमत आकारतो . िह िकंमत ब िव े या या डक२
िकंमतीपे ा कमी अस यान े ब चे काही ाहक अकड े आकष त होतील . यांना तो डर२
नगाची िव करतो .
आता ‘ब’ची िति या सु होते. ‘ब’ पु हा आप या व तूची िकंमत ‘अ’ पे ा कमी
करतो . डक४ ही िकंमत आकारतो व डप३नगांची िव करतो . यामुळे अचे काही ाहक
‘ब’ कडे येतात. यांना डप३ एवढ्या नगांची िव करतो . ही अ आिण ब यांची
आपापसातील पध ची ृंखला सम त उ पादन डअ आिण डब इतके तर िकंमत शू य
होईपय त चालू राहते.
अशा रतीन े जोसेफ ब ा ड यां यामत े िकंमत यु ातून पूण पध इतके उ पादन
यािधकारात केले जाते, तर कुन यां यामत े पूण पध पे ा कमी उ पादन यािध कारात
केले जाते. ब ा ड ित पध िव े याची िकंमत ि थर गृहीत धरतो तर कुन या
ितमानात िव ेता ित पधा चे उ पादन ि थर गृहीत धरतो.
टीका :
जोसेफ ब ा ड यां या िकंमत ितमानावर पुढील ामण े टीका केली जाते.
1. ब ा ड यां या यािध कार ितमानातील िकंमत यु ात कालावधीचा िनि त
व पात िवचार केला नाही. यामुळे हे ितमान थैितक आहे.
2. ब ा ड यां या ितमानाच े शू य उ पादन खचा चे गृहीत अवा तव आहे.
3. ‘पेढ्यांना वेश बंदी’ असे गृहीत घेऊन ितमान वा तवापास ून दूर जाते.
4. येक यािधकारी ित प या या िकंमत िति य ेकडे ल न देता काय करतो हे
आधुिनक पधा मक बाजारप ेठेत अवा तव वाटते.
munotes.in
Page 59
59आपली गती तपासा
१) ब ा ड हे कोण या देशातील अथ त होते?
२) ब ा ड यांनी यािधकाराच े ा प कोण या वष मांडले?
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
३.५ टॅकलबग चे ितमान (STACKELBERG MODEL )
जम न अथ शा टॅकलबग यांनी यां या ‘The theory of Market
Economy’ या ंथात दयािधकार ितमानाची चचा केली आहे. बाजारातील दो ही
िव ेते पर परावल ंिब व मा य करतात असे गृहीत ध न यांनी या ितमाना ची मांडणी
केली आहे. यां यामत े यािधकार बाजारातील येक िव ेता वत:ला नेता िकंवा
अनुयायी मानतो . तसेच येक िव ेता नेता िकंवा अनुयायी या भूिमके ारे जा त नफा
िमळतो ते पाह न संबंिधत िव ेता आपली भूिमका िनि त करतो . अशा कार े दो ही
िव े यां या इ छा एकमेकांशी सुसंगत रािह या तर बाजाराच े संतुलन थािपत होते.
ा. टॅकलबग यांनी यािधकार सम य ेची चचा कर यासाठी िति या व ांचा आधार
घेतला आहे. पध क िव े या या उ पादनाला यु र हणून िव ेता जे उ पादन
ठरिवतो ते िति या व ान े दाखिवल े जाते. जर ‘अ’ आिण ‘ब’असे दोन िव ेते
बाजारात असतील व ‘अ’चे उ पादन ‘अर’ इतके असेल, ‘ब’ चे उ पादन ‘बर’इतके
असेल तर ‘अ’ या िव े याचे िति या फलन ‘अर=फ (बर)’ राहील . तसेच ‘ब’ या
िव े याचे िति या फलन ‘बर=फ (अर)’ राहील . हे उ पाद न फलन दो ही िव े यां या
नफादश क तट थता व ा या साहा यान े काढल े जाते. ‘ब’या िव े याचे उ पादन ‘बर’
इतके असताना ‘अ’ या िति या फलनाव न प होते. तसेच ‘अ’ या ित पध
िव े याचे उ पादन ‘अर’ असताना ‘ब’हा िव ेता मह म नफा िमळिव या साठी
‘बर’नगांचे उ पादन घेतो. हे ‘ब’ या िति या फलनाव न ल ात येते. ा. टॅकलबग
यांनी दो ही िव े यां या नेता आिण अनुयायी होणा या इ छांबाबत पुढील माण े चार
श यता (possibilities) मांड या आहेत.
१)‘अ’ नेता आिण ‘ब’ हा अनुयायी होऊ इि छत असेल तर-
या ि थतीत दो ही िव े यांची वत णूक सुसंगत असत े. ‘अ’ हा िव ेता नेता होऊ
इि छतो तर ‘ब’हा िव ेता याचा अनुयायी होऊ इि छतो . जर ‘अ’ या िव े याने
व तूची िकंमत वाढिवली तर ‘ब’ हा ित पध िव ेतासु ा व तूची िकंमत वाढिवतो .
हणज ेच ‘ब’हा ‘अ’ या वत नाचे अनुकरण करतो . पुढील आकृती या साहा यान े वत नाचे
अनुकरण करतो . पुढील आकृती या साहा यान े प करता येईल. munotes.in
Page 60
60
आकृती . ३.३
आकृती म ये अ अ ावर अ िव े यामाफ त आकारली जाणारी िकंमत मोजली आहे,
अय अ ावर ब िव े यामाफ त आकारली जाणारी िकंमत मोजली आहे. आकृतीत
अ१अ२ हा अ चा िति या व असून ब१ब२ हा ब चा िति या व आहे. अ१न ही अची
मूळ िकंमत तर ब१म ही ब ची मूळ िकंमत आहे. जर अ िव े याने िकंमत अ१न व न ‘स’
पय त वाढिव यास ब िव ेतासु ा ब१म व न व तूची िकंमत ‘स’ पय त वाढिवली . ‘स’
िबंदूत दो ही िव े यांचा समतोल साधला जाईल . दोह माफ त आकारली जाणारी िकंमत
एकसमान होईल.
२) ‘ब’ िव ेता नेता आिण ‘अ’ िव ेता अनुयायी होऊ इि छत असेल तर –
या पया याम य ेसु ा ‘अ’ आिण ‘ब’ या दो ही िव े यांची वत णूक सुसंगत असत े. ‘ब’ हा
िव ेता वत:ला नेता मानून माग मण करतो , तर ‘अ’ िव ेता याचे अनुकरण करतो .
पूव या आकृती या साहा यान े याचे प ीकरण करता येईल. जर ‘ब’ िव ेता व तूची
िकंमत ब१म व न ‘स’ पय त वाढिवत असेल तर अ िव ेता या या या ि येचे अनुकरण
करतो. तोही व तूची िकंमत अ१न व न स पय त वाढिवतो . स या िबंदूम ये दोह चा
समतोल िनमा ण होतो.
३) ‘अ’ आिण ‘ब’ दोघेही नेता िव ेते होऊ इि छत असतील तर-
अ आिण ब दोघेही िव ेते नेतृ व कर यसाठी इ छुक असतील तर या प रि थतीत
दो ही िव ेते एकमेकांची वत णुक िति या फलना ार े िनि त होते असे मानतात . परंतु
य यवहार करताना दो हीही िव ेते िति या फलनान ुसार वत न करीत नाहीत .
कारण दो ही िव ेते वत:ला नेता समजतात . पध क िव े या या उ पादनातील
वाढीम ुळे दुस या िव े यासमोर सम या िनमा ण होते. पध काने उ पादन वाढिव यास
दुस या िव े याला मह म नफा िमळवून देणा या िव े यासमोर सम या िनमा ण होते.
पध काने उ पादन वाढिव यास दुस या िव े याला मह म नफा िमळवून देणा या
उ पादना या माणात नाइलाजान े कपात करावी लागत े. तथािप टॅकलबग यां यामत े, munotes.in
Page 61
61या प रि थतीत दोघेही वत:ला नेता मानत अस यान े एकान े उ पादन वाढिव यास
दुसरा िव ेता उ पादन कमी करीत नाही. यामुळे यां यात एक कारचा असमतोल
िनमा ण होता. यालाच ‘ टॅकलबग असमतोल ’ (Stackelberg Diequilibrium)
असे हटल े जाते. पुढील आकृतीम य े हे दाखिवल े आहे.
आकृती . ३.४
१३.४
आकृतीम य े य आिण अ ावर अनु मे ‘ब’चे उ पादन व ‘अ’चे उ पादन दश िवले
आहे. ‘ब’ हा वत:ला नेता समजून ब१म पे ा जा त माणात उ पादन वाढिवतो .
याचा प रणाम हणून ‘अ’ने उ पादन माण अ१न पे ा कमी केले पािहज े. पण ा.
टॅकलबग यां या मते ‘ब’ उ पादकस ु ा वत:ला नेता समजतो . हणून तो उ पादन
कमी करीत नाही. यामुळे दो ही िव ेते िकंवा उ पादक ‘स’ या समतोल िबंदूपासून दूर
जातात . यामुळे असमतोल िनमा ण होतो.
४) ‘अ’ आिण ‘ब’ दोघेही अनुयायी होऊ इि छत असतील तर-
ा. टॅकलबग यां यामत े दो ही िव ेते अनुयायी होऊ इि छत असतील तर या
श यत ेत कोणताही िव ेता वत:ला नेता समजत नाही. दोघेही वत:ला अनुयायी
समजतात . एका िव े याने िकंमत वाढिवली तर दुसरा िव ेता याचे अनुकरण करतो .
तसेच दुसया ने िकंमतवाढ केली तर पिहला िव ेता या या या ि येचे अनुकरण करतो .
आकृती या साहा यान े या समतोलाच े प ीकरण करता येईल. ‘अ’ िव े याने िकंमत
वाढिवली आहे असे समजून ‘ब’ िव ेता व तूची िकंमत वाढिवतो . ‘अ’ हा िव ेता ‘ब’ या
िकंमतवाढीच े अनुकरण करतो . पु हा ‘ब’ हा िव ेता िकंमतवाढ करतो . अशा कार े
व तूं या िकंमती ‘स’पय त वाढत जाते आिण ‘स’ या िबंदूत यािधकारातील समतोल
थािपत होतो.
munotes.in
Page 62
62टीका :
1) टॅकलबग यांनी या िव ेषणाबाबत िव े यां या संगनमताची श यता ल ात
घेतलेली नाही. दो ही िव े यांनी आपापसात संगनमत के यास यांचा समतोल
कसा साधला जातो ते यांनी प केले नाही.
2) दो ही िव े यां या िति या व ा या छेदनाने समतोलाची ि थती दाखिवली गेली
आहे. तथािप , हे का पिनक आिण चुक या गृहीतांवर आधा रत आहे.
3) दो ही िव ेते नेता होऊ इ छीत असतील तर यातून असमतोलपणा िनमा ण होतो
हे टॅकलबग यांचे िवधानस ु ा का पिनक वाटते. ित पध िव ेता िति या
व ावर हालचाल करतो असे गृहीत असल े तरी य ात िविश िव े यांसाठी
िति या व अि त वात नसतो .
आपली गती तपासा
१) टॅकलबग हे कोण या रा ातील अथ त होते?
२) टॅकलबग ने यािधकाराची चचा कर यासाठी कोण या व ांचा आधार घेतला आहे?
_____________________________________________
_____________________________________________
_________________________ ____________________
_____________________________________________
_____________________________________________
३.६ सारांश (SUMMARY )
यािधकार हे अ पािधकाराच े एक िवशेष प आहे. यािधकारात उ पादकात नेहमीच
संगनमत असत ेच असे नाही. यािधकारात िकंमत व उ पादन कसे ठरते याबाबत कुन
यांनी ितमान मांडले आहे. कुन यां या ितमानातील दोष दाखव ून ब ा डने आपल े
सुधा रत ितमान मांडले. ब ा डने ित पध िव े याची िकंमत ि थर असत े असे गृिहत
ध न आपल े ितमान मांडले. तर िति या व ाचा आधार घेऊन टॅकलबग यांनी
यािधकार सम य ेची चचा केली आहे. पध क िव े या या उ पादनाला यू र हणून
िव ेता जे उ पादन ठरिवतो ते िति या व ा या आधार े दश िवले जाते.
३.७ सरावासाठी (QUESTIONS )
१) कुन यांचे उ पादन ितमान प करा.
२) ब ा डचे ा प प करा.
३) टॅकलबग चे ा प िवशद करा.
munotes.in
Page 63
63३.८ संदभ सूची (REFERRENCE )
1) डॉ.राम देशमुख, आधुिनक उ चतर आिथ क िस ांत, िव ा काशन , नागपूर,
२०११ .
2) डॉ. एम. एन. िशंदे, सू मल मी अथ शा , अिजत पि लक ेशन, इ लामपूर जुलै
२००३ .
3) H.L.Ahuja, Modern Economics, S.Chard and Company New Delhi,
1996.
4) Dr. D.M.Mithani, Managerial Economics, Himalaya Publishing
House, New Delhi, 2011.
munotes.in
Page 64
64४
पुन ख ेळ व मया दा िकंमत
घटक रचना :
४.० उि ्ये
४.१ तावना
४.२ अ पािधकाराची म ेदारीची त ुलना
४.३ पुन ख ेळ
४.४ मया दा िकंमतीच े त व
४.५ बेनचे मया दा िकंमतीच े ितमान
४.६ िसलोस -िलबीनी मया दा िकंमतीच े त व
४.७ ँको मोडीि लनीया ंचे मया दा िकंमतीच े ितमान
४.८ भगवती या ंचे मया दा िकंमतीच े ितमान
४.९
४.० उि ्ये (OBJECTIVE S)
अ पािधकार बाजाराची म ेदारी बाजारासोबत त ुलना अ यासण े.
पुन ख ेळाची स ंक पना समज ून घेणे.
बेनचे मया दा िकंमतीच े ितमान अ यासण े.
िसलोस -िलबीनी या ंचे मया दा िकंमतीच े त व समज ून घेणे.
ँको मोिड लीनी या ंचे मया दा िकंमतीच े ितमान अ यासण े.
भगवती या ंचे मया दा िकंमतीच े ितमान समज ून घेणे.
४.१ तावना (INTRODUCTION)
या करणाम य े अ पािधकार हणज े काय ? म ेदारी बाजार कशाला
हणायच े? म ेदारी बाजार व अ पािधकार बाजार या ंम ये काय िभ नता आह ेत? मया दा
िकंमतीच े त व हणज े काय? मया दा िविवध ितमान े (बेन, िसलोस -िलबीनी , मोिड लीनी ,
भगवती इ .) काय प करतात ? या सव ांची उ र े िमळणार आह ेत.
munotes.in
Page 65
65४.२ अ पािधकाराची म ेदारीशी त ुलना (COMPAROSON WITH
MONOPOLY )
तावना :
यवहारातील बाजाराचा अथ आिण अथ शा ातील बराच अथ िभ न आह े.
यवहारात बाजार हणज े ाहक आिण िव ेते एका िविश िठकाणी एक य ेऊन वरची
खरेदी-िव करतात . या िठकाणाला बाजार हणतात .
मा अथ शा ात बाजाराचा अथ यापक आह े. अथ शा ात बाजार हणज े
ाहक आिण िव ेते य व अ य र या एक य ेऊन व त ूची खर ेदी-िव करतात ,
याला बाजार अस े हणतात . बाजाराच े अनेक कार पडताना िदस ून येतात, काही
बाजार ह े अवा तिवक तर का ही वा तवात असल ेली िदस ून येतात. बाजाराचा अ यास
करताना अन ेक घटका ंचा अ यास करावा लागतो .
याम य े म ेदारी व अ पािधकार या दोन बाजारप ेठांचा अ यास आपणास
करावयाचा आह े. म ेदारी व अ पािधकार या बाजारप ेठांम ये अन ेक कारच े
तुलना मक स ेवांचा अ यास आपणास पुढील घटका ं ारे करता य ेतो.
४.२.१ या या
४.२.२ ाहक
४.२.३ िव ेते
४.३.४ पधा
४.३.५ वेश बंदी
४.३.६ लविचकता
४.३.७ पर परावल ंिब व
४.२.१ या या : अ पािधकार हणज े अशी ि थती होय क याम य े एखादी प ेढी
आपली बाजार िनधी काही नजीक या क या ित प या या य यवहाराम य े
पधा िनमा ण करतात .
म ेदारी हणज े या बाजाराम य े असं य ाहक व एकाच उ पादक िव ेता अस ून
याचे आप या व त ू या िक ंमतीवर आिण प ुरवठ्यावर प ूण िनय ं ण असत े आिण
पुरवठ्यावर प ूण िनयं ण असत े आिण अशा बाजारास पया य व त ूंचा अभाव असतो .
४.२.२ ाहक : अ पिधकाराम य े ाहकाची स ं या इतक मोठी असत े क , कोण याही
एका ाहकाला व त ूची मागणी कमी -जा त क न िक ंमतीवर भाव पडता य ेत नाही .या
बाजारात एका ाहकाची मागणी ही सम ु ातील पा या या एका थ बासारखी असत े.
यामुळे ाहक बाजारातील िक ंमत ा मान ून आपली मागणी ठरिवतो .
म ेदारीम य े देखील ाहकाची स ं या ही जा त असल ेई िदस ून येते, यामुळे हे दो ही
बाजारा म ये समान त ुलना मक घटक असल ेला िदस ून येतो.
munotes.in
Page 66
66४.२.३ िव ेते : अ पिधकाराम य े िव े यांची सं या प ूण पधा माण े असं य नसत े.
तर या बाजारात िव े यांची सा ं य अ प असल ेली िदस ून येते.
म ेदारीम य े मेकच िव ेता अस यान े या बाजारास एकािधकार बाजा र म ेदारी अस ेही
हणतात . एकमेव िव ेता अस यान े िकती व त ूंचे उ पादन करायच े, िकती व त ूंचा
पुरवठा करायचा आिण व त ूंची िक ंमत िकती ठ ेवायची यावर प ूण िनयं ण िव े याचे
असत े.
४.२.४ पधा : अ पािधकाराम य े ख या अथा ने िव े यांम ये ती व पाची पधा
िदसून येते. पेठ्यांम ये कधी स ंगनमत असत े तर कधी याउलट हणज ेच गळ ेकापू पधा
िदसून येते.
याउलट म ेदारीम य े प ध चा अभाव असल ेला िदस ून येतो. िकंमत सरासरी खच व
िसमांत खचा पे ा जा त असल ेली िदस ून येते.
४.२.५ वेश बंदी : िव े यांम ये पधा ती व पाची अस याम ुळे अ पकाळात
पेठयांना उ ोगसम ूहामधून बाह ेर जा यास / न यान ं वेश कर यास ब ंधने नसतात . परंतु
दीघ काळात मा निवन प ेठ्यां या व ेशावर ब ंधने येतात.
म ेदारी उ ोगात इतर कोण याही उ ोगस ं थेला व ेश कर यास ब ंदी असत े. काय ान े
िकंवा नैसिग क र या यावर िनब ध असतात .
४.२.६ लविचकता : अ पािधकाराम य े लविचकता ही ती व जा त असल ेली
िदसूनयेते. अिधक लविचकता ह े अ पिधकाराच े मह वाच े वैिश ्य असल ेले िदसून येते.
याउलट म ेदारीम य े लविचकता ही श ू य असल ेली िदस ून येते. छेदक लविचकता
पर परप ूरक व प यायी व त ू या वाजारात स ंगी लो जात े आिण म ेदारीत बाजारात
प यायी व त ूच नस यान े छेदक लविचकता श ू य आह े.
४.२.७ पर परावल ंिब व : अ पािधरामधील िव ेते हे एकम ेकांवर अवल ंबून असतात .
एका प ेठी या िनण याचा द ुसरा प ेठीवर व रत प रणाम घड ून येतो. कारण प ेठ्यांची सं या
अ प असत े.
याउलट म ेदारीम य े िव ेते हे एकम ेकांवर अवल ंबून नसतात . कारण म ेदारी म य े
िव ेता हा एकाच असल ेला िदस ून येतो.
४.३ पुन खेळ (REPEATED GAMES )
अ पािधकार बाजारप ेठेतील उ ोगस ं था एकम ेक ना पध क उ ोगस ं था हण ून
भुिमका पार पाडत असतात . यावेळी पध क उ ागस ं था कोणत े डावप ेच आखणार
आहे आिण कोणती चाल (Move ) खेळणार आह े? यािवषयीची अिनि तता िवचारात
घेऊन य ेक उ ोगस ं थेस वत :चे डावप ेच व चाल िवषयी िनण य याव े लागतात .
एकमेकांबरोबर पधा करणा या उ ोगस ं थांचे डावप ेचा मक ख ेळ, खेळातील चाली
यांचे िव ेषण ह े एक गिणती त ं अस ून या ार े ित पध क उ ोगस ं थां या िक ंमत, munotes.in
Page 67
67उ पादन , जािहरात खच इ. संदभा तील वत णूक चे प ीकरण करता य ेते. याक रता
तु ंगातील आरोपी श ृंगाप ी (Prisoner’s dilemma) ितमाना या आधार े
ित पध क: श ु (rivels) उ ोगस ं थांची वाथ क ृती अ पािधकारातील सव च
उ ोगस ं थांचे ि ह त स ंबंध कस े धो यात , अडचणीत आणत े? आिण न ुकसान
वाढिव यास अथवा नफा कमी कर यास कारणीभ ूत ठरत े! याचे प ीकरण करता य ेते.
पण अ पािधकार बाजारप ेठेतील उ ोगस ं थां या त ु ंगातील आरोपी श ृंगाप ी ितमान
प ी या वत णूक त या ंना एकदाच िनण य घे याचे अिधकार असतात . असे असले तरी
य यवहारात उ ोगस ं थांना वेळोवेळी डावपेचा मक उ ोगस ं थां या चाली
(Moves) िवचारात घ ेऊन ितचाली ख ेळा या लागतात . यासाठीच े िव ेषण
कर याक रता प ुनर योग िक ंवा पुन ख ेळ (Repeated Game Theory) िस ांत
उपयु मान यात य ेतो. पुन ख ेळ िस ांतात उ ोग स ं थांची जशास तस े
युहरचना (Tit for tat strategy) अनंत पुन ख ेळ (infinite repeated
theory) आिण िसिमत प ुन ख ेळ (Finite repeated game) यांचा
अंतभा व केला जातो .
४.३.१ तु ंगातील आरोपी श ृंगाप ी ख ेळ ितमान / कैदी पेच ितमान
(PRISONER’S DILEMMA GAME MODEL )
तु ंगातील आरोपी श ृंगाप ी ख ेळ ितमानास त ु ंगातील क ैदी क डी िक ंवा पेच ितमान
असे देखील हणतात . ित पध क उ ोगस ं था अथवा एकम ेकांशी श ु व असणा या
य समान िहसस ंबंधांचा, सामंज यप ूण वत णुक चा िवचार न करता क ेवळ वत: या
वाथा चा िवचार क न कशी वत णूक करतात ? याचे प ीकरण त ु ंगातील आरोपी
शृंगाप ी ख ेळ ितमाना ार े करता य ेते, या ितमानाक रता म ुळ व पात िदल े या
उदाहरणा या ार े ते प करता य ेईल.
समजा िब ला आिण र ंगा यांना बँक दरोडा करणात स ंशियत आरोपी हण ून कैद/अटक
कर यात आल ेली आह े. पण या खट यात या ंनी बँकेवर दरोडा टाक याचा सब ळ पुरावा
पोलीसा ंकडे नाही. अशा प रि थतीत क ैद अटक क न खटला भरल े या िब ला आिण
रंगा या आरोप कड ून गु हा कब ुल क न यावयाचा आह े. यासाठी िबला आिण र ंगा
यांना या ं यात स ंवाद घड ून येऊ नय े हणून दोन वत ं खो याम य े ठेवले आहे. आिण
पोिलस या दोघा ंची वत ं पणे चौकशी करणार असतात . यावेळी पोिलस िब लाला असे
सांगतात क , जर त ू गु हा मा य क ेला पण र ंगाने गु हा अमा य क ेला तर त ुला फ एक
वषा चा तु ंगवास होईल , पण र ंगाला दहा वष तु ंगवासाची िश ा द े यात य ेईल. पण
तु ही दोघा ंनी देखील ब ँक दरोड ्याचा ग ु हा मा य क ेला तर दोघा ंना य ेक पाच -पाच
वषा ची तु ंगवासाची िश ा होईल . पण त ु ही दोघा ंनी देखील ग ु हा मा य /कबुल केला
नाही तर दोघा ंना य ेक दोन -दोन वषा ची त ु ंगवासाची िश ा होईल . हाच सव
गु ातील िश ा िवषयक तपिशल र ंगास द ेखील सा ंग यात य ेतो. अशा प रि थतीत
दो ही गु हेगारांसमोर दोन कारची िनवड िक ंवा डावप ेच खेळ याची स ंधी (पया य) munotes.in
Page 68
68उपल ध असतात . एक तर ग ु हा कब ूल करण े िकंवा गु हा कब ूल न करण े हे ते दोन पया य
असतात . दोघांनी द ेखील ग ु हा मा य क े यास या ंना य ेक पाच -पाच वषा ची
तु ंगवासाची िश ा भोगावी लागणार असत े. पण दोघा ंपैक एकान े गु हा मा य क ेला
आिण द ुस याने गु हा अमा य क े यास यान े गु हा मा य क ेला आह े याला क ेवळ एक
वषा ची तु ंगवासाची िश ा भोगावी लागणार असत े, पण ग ु हा कब ूल न करणा यास
याच व ेळी दहा वषा ची िश ा होणार असत े. पण त े दोघे देखील एकम ेकांबरोबर मािणक
राह न या ंनी गु हा कब ुल केला नाही तर दोघा ंना य ेक फ दोन वषा ची तु ंगवासा ची
िश ा होणार असत े. या प रि थतीत य ेक आर ेापीस ग ु हा कब ुल अथवा नाकब ुल
कर याबाबत करता य ेणारी िनवड व यातील यश वीता (pay off) सारणी प ुढील
माण े मांडता य ेते.
त ा . ४.१
त ा . ४.१ म ये येक कै ास उपल ध असणा या संधीची िनवड यास अन ुस न
असणारी क ैद िश ा दाखिवली आह े. या प रि थतीत य ेक कैदी याचा पध क कैदी
कोणती िनवड करील याबाबतीत अिनि तता अन ुभवतो . िकती क ैद िश ा भोगावी
लागेल ते दुस या या िनवडीवर अवल ंबून आह े. कैद पेच सारणी अस े य करत े क ,
एक तर दोघांपैक य ेक कैदी वाथ पणान े व त णूक करतील िक ंवा दोघ े देखील
एकमेकांचे भलेिहत िच ंतून गु हा कब ूल न करता कमीत कमी िश ेस पा ठरतील . या
प रि थतीत दोघा ंनी देखील ग ु हा कब ूल केला नाही तर दोघा ंना देखील य ेक फ
दोन वषा ची कैद िश ा होऊ शकत े. पण य ेकाने जोडीदारा या वत णूक िनण यािवषयी
शंका घेऊन वत न के यास गु हा कब ूल के यास य ेकास पाच वषा ची कैद िश ा सहन
करावी लागणार असत े. कैदी पेच िकंवा क डी ितमानात पध क य /उ ोगस ं थे या
वत णूक बाबत श ंका घेऊन िनण य घे याचे य न क ेले जातात अस े सूिचत होत े. तसेच
येक य स अथवा उ ोगस ं थेस केवळ एकच िनण य घे याची स ंधी उपल ध असण े
असे हे ितमान मा य करत े.
munotes.in
Page 69
69४.३.२ पुन ख ेळ (Repeated Game Theory) :
अ पािधकार बाजारप ेठेतील उ ोगस ं थांना कैदी पेच ितमानास अिभ ेत वत णूक
िनवड करावी लागत े. ती वत णूक िनवड , उ पादन माण आिण िक ंमत िनि ती बाबतची
असत े. अ पािधकार बाजारप ेठेतील उ ोगस ं थांना पर परा ंशी सम वयाची आिण
सहका याची भ ूिमका घ ेऊन िनण य घेत यास क ैदी पेच ितमानाबाह ेर पडता य ेते.
य ात क ैदी पेच ितमानात उ ोगस ं थांना एकच िनण य एकदाच घ े याची स ंधी ा
होते. पण य ात अ पािधकार बाजारातील उ ोगस ं थांना उ पादन माण , िकंमती
आिण जािहरात खच माण िनि तीिवषयी व ेळोवेळी, पु हा-पु हा िनण य घे याची
आव यकता जाणवत े. िकंवा उ ो गसं थांची तशाच कारची वत णूक असत े.
यां याकड ून वेळोवेळी िनण य घेतले जातात आिण यातील यश वीकारल े जात े.
यालाच अ पािधकार बाजारातील 'पुन ख ेळ (Repeated Game) असे
हणतात .
पुन ख ेळ ितमानात य ेक उ ोगस ं थेने आखल े या डावप ेचास ित पध क, श ु
उ ोगस ं था कोणता डावप ेच वीकार ेल, ते जाणून घेऊन, ित या डावप ेचा मक चालीस
यु र हण ून नवीन स ुधा रत डावप ेच आखत असत े. आिण या ार े एक उ ोगस ं था,
इतर अथवा द ुस या उ ोगस ं थांनी वीकारल े या च ूक या डावप ेचाची ितला िश ा
िमळेल अस े वत न करीत असत े. अशा रतीन े अ पािधकार बाजारप ेठेतील उ ोगस ं था
एकमेकां या डावप ेचा मक चाल चा िवचार क न या ंना य ु र हण ून वत :ची चाल
(Move) पु हा-पु हा िनधा रत करीत असत े. या अथा ने यांचा ख ेळ पु हा-पु हा
खेळला जात असतो . याव न पुन ख ेळची या या करताना ‘पु हा-पु हा क ृती
अथवा डावप ेचा मक ख ेळ खेळून वत :चे जा तीत -जा त िहत साध यासाठी ख ेळला
जाणारा ख ेळ हणज े ‘पुन ख ेळ’ अशी या या क ेली जात े. (Repeated game
is a game in which actions are taken and payoffs is received
over and over and over again) रॉबट ॲ झेलरॉड (Robert Axelrod)
यांनी ‘The Evolution of Cooperation’ या ंथात उ ोगस ं थांनी पुन
रतीन े खेळ िस ांताचा घ ेतला जाणारा अन ुभव मज ेशीरपण े मांडलेला आह े. ते हणतात ,
थम एका उ ोग स ं थेकडून जादा िक ंमत आका न व त ूची िव स ु के यास ,
पिहली उ ेगसं था थोड ्या माणात व त ूची िकंमत वाढव ून व त ू िव करीत रािहल ,
ते हा पध क उ ोगस ं था थत : या उतपादनाची िव िक ंमत थोडी कमी करीत
राहील . हा पु हा-पु हा ख ेळला जाणारा ख ेळ संगणक स शीकरण (Comput er
simulation) रतीन े मांडत ग े यास यात ून उ ोगस ं थे या ीकोनात ून सव म
डावपेच (Best Strategy) कोणत े अस ू शकतात ? ते समज यास मदत होत े.
अ पािधकार बाजारातील उ ोगस ं थांना उ पादक स ंघ (Cartlels) थापन क न
मया िदत माणात िबगर सहकारी ख ेळ वारंवार ख ेळून वत :चा नफा मह मीकरण
कर याच े डावप ेच खेळता येतात.
munotes.in
Page 70
70४.३.३ जशास -तसे युहरचना (Tit-for-Tat Strategy) :
कैदी पेच िक ंवा क डी ितमानात उ ोग स ं थेस एकच व ेळ डावपेचा मक ख ेळ
खेळ याची स ंधी असत े, असे समज यात य ेते, पण याव ेळी िनवड यात आल ेला
डावपेच इतर सव डावप ेचांपे ा अिधक ब ळकट, दणकट (robust) असतो अस े
संबंिधत उ ोगस ं थेस वाटत असत े. अशा कार या िनवडल े या दणकट य ूहरचन े या
अंमलबजावणीत ून िनमा ण होणार े प रणाम , फल िन प ी (result) आ य कारक अस ू
शकतात . या य ुहरचन ेतील सव म यूहरचना ती स ंबोधली जात े क , जी जशास -तसे
युहरचना (Tit-for-Tat strategy ) जे हा प ुन ख ेळ ितमानान ुसार वत णूक
होत असत े, ते हा एक उ ोस ं था, दुस या वाईट वत णूक (bad behaviour)
करणा या उ ोगस ं थेस दंड कर याची स ंधी ा करत े. अशा प रि थ तीत सहकारी
खेळ त वान ुसार वत णूक कर या या अटीवर एक आल े या उ ोगस ं थां या
ीकोनात ून ‘जशास -तसे युहरचना वत णूक’ ही प या य ुहरचना (optimal
strategy) समजली जात े. ‘जशास -तसे युहरचना ’ एक उ ोगस ं था दुस या िकंवा
इतर पध क उ ोगस ं थे या अगोदर या डावप ेचा मक ख ेळास सहकाय कर या या
भूिमकेतून व त ू प व पात ितसादा मक य ूहरचना आिण िबगर सहकाय करणा या
उ ोगस ं थांबाबत िबगर सहकारी त वान ुसार ितसादा मक य ुहरचना िनवड ून कृती
करत असत े. (Tit-For-Tat strategy is a repeayed game strategy, in
which a player responds in kind to an opponen’t previous play,
cooperating with cooperative opponents and retaliating
against uncooperative onew).
समजा , A उ ोगस ं था ित या उ पादनाची जादा िक ंमत आकारत े आिण याचव ेळी
सहकारी ख ेळ प तीन ुसार B ही श ु उ ोगस ं था द ेखील A उ ोगस ं थेस ितसाद
हणून वत : या उ पादनाची जादा िक ंमत आकारत े, पण जर , B या श ु / पध क
उ ोगस ं थेने A उ ोगस ं थेस फसव ून वत : या उ पादनाची िक ंमत कमी क े यास ,
दुस या फेरीत A उ ोगस ं था ‘जशास -तसे युहरचन ेनुसार’ वत: या उ पादनाची
िकंमत कमी क न ितच े उ पादन िवक याचा िनण य घेते. यावेळी A उ ोगस ं था
जशास -तसे युहरचन ेनुसार वत णूक, डावपेच ख ेळत आह े, हे ओळखून, A
उ ोगस ं थेची त ंतर या फ ेरीतील डावप ेचा मक श यता त पासून B उ ोगस ं था
िकंमत िनि तीिवषयीची प ुढील डावप ेचा मक चाल िनि त करत े. अशा रतीन े खेळ या
जाणा या जशास -तसे युहरचन ेतून अ पािधकारातील उ ोगस ं था सहकारी ख ेळ
वत णूक कर याकड े वृ होत असतात .
४.३.४ अमया द पुन ख ेळ (Infinitely Repeated Game) :
अ पािधकार बाजारातील उ ोगस ं थांकडून िकंमत िनि ती व इतर बाबतीत
एका डावप ेचा मक ख ेळानंतर, दुस या फेरीतील , ितस या फेरीतील अस े अनेक,
अमया िदत डावपेच खेळ खेळले जात असतील , तर या ख ेळास ‘अमया द पुन munotes.in
Page 71
71खेळ’ (Infinitely Repeated Game) असे संबोधल े जाते. अमया िदत िकंवा अन ंत
पुन ख ेळ प तीचा , जशास -तसे यु र य ुहरचना मक ख ेळाक रता उपयोग क ेला
जातो. अमया द पुन ख ेळ ितमान सहकारी ख ेळ प ीम य े अनुसरले जात े.
अमया द पुन ख ेळाम ये सहभागी उ ोग स ं थांना एक तर जा दा नफा िम ळिवता
येतो िक ंवा न याम ये नुकसान सहन कराव े लागत े. पुन ख ेळातील अमया द
पुन ख ेळात, एका उ ोगस ं थेने िकंमत कमी क े याच े पाह न द ुसरी उ ोगस ं था
देखील ित या उ पादनाची िक ंमत कमी करत े, पुढे पिहली उ ोस ं था प ु हा िक ंमत कमी
कर याचा खेळ खेळते. यामध ून पु हा-पु हा असा ख ेळ खेळत रािह यास दो ही
उ ोगस ं थांचा स ंयु नफा घटत असतो . हणून असा ख ेळ खेळताना दो ही
उ ोगस ं था एकम ेकांना सहकाय कर या या भ ूिमकेतून िकंमत िनि ती िवषयक वत णूक
क लागतात .
४.३.५ मया िदत पुन ख ेळ (Finite Repeated Game) :
पुन ख ेळ ितमानान ुसार, उ ोगस ं थांना अमया द पुन ख ेळ खेळता येतात.
तसेच या ंना मया िदत पुन ख ेळ खेळता य ेतात. अ पािधकार बाजारातील
उ ोगस ं थांनी काही िविश कालावधीसाठीच प ुन ख ेळ खेळ याचे त व
ि वकारल े, तर या ख ेळास मया िदत पुन ख ेळ (Finite Repeated Game)
असे हणतात . या खेळातील डावप ेचा मक ख ेळा या फ े या िनि त असतात . आिण या
फे यांम येच यांना आपल े डावप ेचा मक ख ेळ पूण कराव े लागतात . मया िदत खेळ
ितमानातद ेखील जशास -तसे युहरचना वीका न ख ेळ खेळला जाऊ शकतो .
मया िदत खेळ ितमानात उ ोगस ं थांची व ृ ी एकम ेकांना सहकाय कर याऐवजी ,
िबगर सहकारी ख ेळ प तीन े वत णूक कर याकड े अ स त े, असे असल े तरी, काही
संगांम ये मया िदत खेळ खेळताना एकम ेकांबरोबर सहका याची भ ूिमका घ ेऊन
डावपेचा मक ख ेळ फेया ची िनवड क ेली जाऊ शकत े. यामुळे अशा ख ेळात सहभागी
उ ोगस ं थांचा लाभ होऊ शकतो . हॉल वे रयन (Hall Varian) यां या मत े, मया िदत
पुन ख ेळ णालीत द ेखील उ ोगस ं थांनी सहका याची/सहकारी ख ेळ त वाची
िनवड क ेलेली असत े. कारण सहकारी ख ेळामुळे भिव य काळात एकम ेकांशी सहकाय
के याने अिधक नफा िम ळू शकतो अस े उ ोगस ं थांना वाटत े. (Players co -
operate will inice further co -operation in the future)
सारांश:
अ पािधकार बाजारप ेठेतील प ुन ख ेळ ितमान जशास -तसे डावप ेच, अमया िदत
पुन ख ेळ आिण मया िदत पुन ख ेळ प तीन े उ ोगस ं थांना पध क
उ ोगस ं थांबरोबर डावप ेचा मक वत णूक िनवडी व िनण य याव े लागतात . या प तीन े
िनण य घ ेऊन वत णूक करताना या ंना सहकारी ख ेळ अथवा िबगर सहकारी
खेळत व णालीचा ि वकार करता य ेऊ शकतो . यातील य ेक कार या खेळातून
जा तीत जा त नफा कमिवण े असा उ ोगस ं थांचा हेतू सफल / यश वी हावा अशी
यांची अप े ा असत े. िबगर सहकारी ख ेळ त व णालीप े ा सहकारी ख ेळ त व णाली munotes.in
Page 72
72अंिगकारण े उ ोग स ं थां या ीन े अिधक िहतकारक ठरत े, असे पुन ख ेळ
ितमानात ून सूिचत होत े.
आपली गती तपासा
१) तु ंगातील आरोपी श ृंगाप ी ितमानास कोण या नावान े संबोधल े जात.
२) जशास -तसे सव म य ुहरचना स ंक पन ेची या या करा .
३) रॉबट ॲ झेलरॉड यां या ंथाचे नाव काय आह े?
४) पुन ख ेळ ितमान या या ा .
५) पुन ख ेळ ितमान िवषयक हॉल वे रयन या ंचे मत न दवा .
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________________ _________________________
_____________________________________________________
४.४ मया दा िकंमत च े त व (LIMIT PRICING PRINCIPLE )
उ ोगस ं था सरासरी उ पादन खचा पे ा कमी िक ंमत आकारतात . यामुळे नवीन
उ ोगस ं थांना या बाजारप ेठेम ये वेश करता य ेत नाही . मया दा िकंमती या
धोरणान ुसार अप ूण पध तील उ ोग स ं था ित या प या उ पादनाप े ा यादा
उ पादन करीत असत े. परंतु पूण पध पे ा अिधक नफा िम ळिवत असत े. प रणामी इतर
उ ोग स ं थांना बाजार प ेठेम ये वेश करता य ेत नाही . हणून मया दा िकंमतीलाच व ेश
रोखणारी िक ंमत (Entry preventing pricing) असे हटल े आहे.
मया दा िकंमती या स ंदभा त बेन, िसलोस ल ॅिबनी, मोडी लीनी व भगवती या ंनी आपापली
ितमान े िवकिसत क ेली आह ेत. आपण प ुढे ती ितमान े पाहणार आहोत .
४.५ बेनचे मया दा िकंमतीच े ितमान (BAINS MODEL OF LIMIT
PRICING )
बेननी मया दा िकंमतीच े ितमान १९४९ म ये िस झाल ेला या या ल ेखाम य े
मांडले. १९५६ म ये या िवषयावर या ंनी म ु य काम क ेले. यांस या ंनी नवीन
पध कास बाजारप ेठेत व ेश करीत असताना सामोर े जा या लागणा या अडथ या ंचे
(Barriers) अिधक िव त ृत िव ेषण केले आहे.
munotes.in
Page 73
73 यांना असा पडला होता क उ ोगस ं था दीघ काळपय त एकक लविचकत ेपे ा
थोडीसी कमी िक ंमत का आकारतात ? हणज ेच मागणी व ावर एकक लविचकत े या
थोड्याशा खाल या पात ळीवर िक ंमत का ि थर ठ ेवली जात े. या या ंची वत :ची ा ी
वाढ यासाठी आव यक असणारी िक ंमत का आकारत नाहीत ? या या मत े, परंपरागत
िकंमत िनि ती िस ा ंताम य े संभा य होणा या वेशाकड े दुल केले आ ह े. फ
य ातील होणा या वेशावर (Actual Entry) भर िदला आह े. परंपरागत
िस ांतानुसार, य ात व ेशामुळे, िदघ काळात िकंमत ही सरासरी खचा बरोबर होत े.
हणज े PA C होते. येथे P = Price िकंमत व AC = Long run Average
Cost.
परंतु बेन यां या मत े, दीघ कालाम य े िकंमत ही सरासरी खचा पय त खाली य ेऊ शकत
नाही. कारण व ेशावरती अडथ ळे िकंवा मया दा असतात . याचव ेळी िकंमत ही नफा
िमळवून देणारी पण ठ ेवली जात नाही . कारण स ंभा य होणा या इतर उ ोगस ं थां या
वेशांचा धोका असतो . यांनी अस े दाखव ून िदल े क य ात िक ंमत ही दीघ कालीन
सरासरी खचा पे ा थोडी जा त हणज े पूण प ध तील िक ंमतीपे ा थोडीशी जा त व
म ेदारीतील िक ंमतीपे ा थोडीसी कमी असत े.
४.५.१ गृहीते – १) दीघ कालावधीम य े उ ोगध ं ा या उ पादनाला िनि त असा
मागणी व असतो . िकंमत बदलाचा व नवीन व ेशांचा यावर कोणताच प रणाम होत
नाही. हणून बाजाराचा ही सीमा ंत ा ीचा व हा िनि त असतो . २) अ पािधकारी
उ पादक िव े याम य े प रणामकारक स ंगनमत असत े. ३) बाजारात अगोदर काम करत
असणा या उ ोग स ं था पध क उ ोग स ं थाचा व ेश होऊ नय े ह ण ून मया दा
िकंमतीच े धोरण आखतात . मया दा िकंमतीच े धोरण ह े पुढील बाब वर अवल ंबून असत े.
अ) वेश करणा या संभा य उ ोग स ं था या खचा वर आधा रत असत े, ब) बाजारा या
मागणी या लविचकत ेवर आधा रत असत े, क) दीघ कालीन खच व ा या आकारावर व
पातळीवर, ड) बाजारा या िक ंमतीवर , इ) उ ोगध ं ातील उ ोग स ं थां या स ं येवर,
४) मया दा िकंमती या वर िक ंमत आकारली तर नवीन उ ोग स ं थांना बाजारप ेठेत
वेश कर याच े आकष ण वाढत े. नवीन उ ोग स ं था या व ेशानंतर बाजारात म ूळ
अि त वात असणा या उ ोग स ं थे या िव म य े अिनि तता िनमा ण होत े. ५) अगोदर
अि त वात असणारी उ ोगस ं था दीघ कालीन नफा मह मीकरण कर याची इ छा
धरीत अस ेल.
munotes.in
Page 74
74
४.५.२ बेन यांचे ितपादन
अ) नवीन वेश करणा या उ ोगस ं थेशी संगनमत नसताना
आकृती . ४.२
आकृतीम य े, असे गृहीत धरा क , बाजाराचा मागणी व ‘डअबड ’ हा आह े. कम ही
मया दा िकंमत आह े. अगोदर काम करीत असणा या व नवीन व ेश करीत असणा या
दो हीही उ ोगस ं थांना ती ात आह े. कम िक ंमतीला बाजारा या मागणी व ाची फ
अड१ एवढीच अव था िनि त मागणी व ाची आव था आह े आिण सी . ा. व ावरील
(सीमा ा ी व ावरील ) फ ‘टप’ ही अव था िनि त अव था आह े. अ वरचा भाग हा
अिनि त आह े. कारण वेश करणा या उ ोग स ं थेचे वत न हे अिनि त आह े ते कसे
असेल याची मािहती अि त वात असणा या उ ोग स ं थेला नाही .
उ ोग स ं थेने कम ही िक ंमत आकारावी का न आकारावी ह े उ ोगस ं थेला िमळणा या
नफा मत े या प यायावर अवल ंबून आह े. यावेळी या उ ोगस ं था खच िवचारात घ ेत
नाहीत .
गृहीत ध या क , दीघ कालीन सरासरी खच (दी.स.ख.) हा दीघ कालीन सरासरी खच १
(दी.स.ख.१) आहे. यावेळी दोन पया य उ ोग स ं थेसमोर असतील .
१) एकतर कम ही िक ंमत आकारण े व ‘कमअ .म.ब.’ हा नफा िम ळिवणे.
२) नाही तर दीघ कालीन सरासरी खच व हा सीमा ंत खच व ाबरोबर असतो या
समतोल पात ळीला ठरणारी म ेदारी िक ंमत आकारण े. ही िक ंमत कन या मया दा munotes.in
Page 75
75िकंमतीपे ा वर या पात ळीला आह े. कम ही अिधक नफा िम ळवून देणारी कम प े ा वरील
पातळीला असल ेली िदसत े. परंतु वेशानंतर मागणी व अिनि त व पाचा असणारी
ही अव था आह े. हणून या द ुस या पया यामुळे िमळणारा नफा हा ही अिनि त आसणार
आहे. उ ोग स ं था दो ही िक ंमती आकार या असता िम ळणा या न याची चाचपणी
करते. या िक ंमतीम ुळे एकूण नफा अिधक होईल . ती िकंमत आकारत े असे गृहीत धरा ,
दीघ कालीन सरासरी खच व हा आता दीघ कालीन सरासरी खच व २ (दीसख२) आहे.
यावेळी कन२ ही िक ंमत उ ोग स ं था आकार ेल. कन ही िक ंमत कम या िक ंमतीपे ा
खाल या पात ळीवर आह े. कम ही िकंमत उ ोग स ं थेला अिधक नफा िम ळवून देणारी
असेल तीच िक ंमत ती आकार ेल. या िठकाणी कम ही िकंमत आकारणार ना ही.
असे आढळून आल े आहे क , मागणीची लविचकता एकाप े ा कमी असताना (e1)
मया दा िकंमत ही कमी असत े व सीमा ंत ा ी व ा ंचा घसर याचा दर ऋण असतो .
हणून कम या िठकाणी असणारी िक ंमत लविचकता ही एकक लविचकत ेपे ा कमी
असत े.
थोड यात , उ ोगस ं था कम ही िक ंमत आका न इतर उ ोग स ं थांना व ेशावर
मया दा आणत े. काही व ेळा कम पे ा जा त कन एवढी व कम पे ा कमी हणज े कन२ एवढी
िकंमत आकारण े हे न याची तुलना क न उ ोग स ं था ठरिवत े.
४.५.३ बेन या मया दा िकंमती या त वाचा समारोप :
बेनने मया दा िकंमतीच े त व प ुढे अनेक ितमान े मांडून िवकसीत क ेले आहे. निवन व ेश
करणा या उ ोगस ं थांशी अि त वात असणा या उ ोग स ं थांचे संगनमत झाल े तर
कशा प तीन े मया दा िकंमत आकारली जाईल . संभा य पधा व य ातील पधा
असताना दो ही व ेगवेग या पध चा प रणाम मया दा िकंमतीवर कसा होतो . बाजार व ेश
करणा या सं था निवन असतात का ह ता ंतरण व एकि करणात ून आल े या असतात
यािवषयी ब ेननी आपल े िवचार मा ंडले आहेत.
उ ोग स ं थे या िस ा ंतातील ब ेनने घातल ेली ही भर मह वाची आह े. बेनने संभा य
वेशांचा िवचार आप या अथा त िकंमत त वाम य े केला हा ही भाग मह वाचा आह े असे
असताना ,
बेन या या िस ा ंतावर काही टीका होतात . बेनने फ नवीन उ ोग स ं था व बाजार
वेश करतात अस े हटल े परंतु एक उ ोग स ं था द ुस या उ ोग स ं थेने िवकत घ ेणे,
िवलीनी करण एक ीकरण इ यािद ार े होणा या वेशाचा िवचार ब ेन यानी क ेला नाही
असे टीकाकारा ंचे मत आह े. बेनचे व त ूभेद व माणा या बचती या दोन घटका ंकडे
दुल झाल े आहे. व तूभेद व माणा या बचतीम ुळे काही व ेळा नवीन उ ोग स ं थांना
बाजारप ेठेत वेश कर याच े आकष ण वाढत े. munotes.in
Page 76
76४.६ िसलोस -िलबीनी मया दा िकंमतीच े त व (SYLOS -LIBINI MODEL OF
LIMIT PRICING )
िसलोस िलबीनी या ंनी माणा या बचतीम ुळे िनमा ण होणा या अडथ यावर आधा रत
आपल े ितमान मा ंडले आ ह े. यांचे ितमान , अनेक गृहीताचा वापर क े यामुळे व
गिणताचा वापर क े यामुळे ि ल बनल ेले आहे. असे असताना ब ेनपे ा या ंचे माणा या
बचतीच े नवीन उ ोग स ं था या व ेशातील अडथ या ंचे िव ेषण हे खूप मह वाच े आहे.
िसलोस िलबीनी या ंनी एकिजनसी एकािधकार असतो अस े हटल े आह े. यावर भर
देऊन या ंनी आपल े ितमान िवकिसत क ेले आहे.
४.६.१ गृहीते :
१) बाजार मागणीची लविचकता एकक लविचकता असत े. २) व तू एकिजनसी
असतात . या एकम ेकाि तीय समतोलीत िक ंमतीला िवक या जातात . ३) उ ोग
संय ाची िवभागणी त ं ानान ुसार कर यात य ेते. लहान आकाराची म यम आकाराची व
मोठ्या आकाराची उ ोग स ं था. ४) मोठ्या आकाराची उ ोगस ं था िक ंमत न ेतृ व करत े
तीच िक ंमत िनि त व िनधा रत करत े. लहान आकारा या उ ोग स ं था िकंमत
ि वकारणा या असतात . येक वेळी एकटेपणे कोणतीही उ ोगस ं था िक ंमतीवर
प रणाम क शकत नाही . मोठ्या आकाराची उ ोग स ं था सवा ना यो य असल ेली व
सवा ना मा य असल ेली िक ंमत ि वकारत े. ५) िसलोस या ंनी ५ ट के सव साधारण
नप याचा दर असतो अस े गृहीत धरल े. ६) नेतृ व करणा या उ ोगस ं थेला उ ोग
संयमाचा आकार व खच मािहत असतो व बाजार मागणी ही िकतपत आह े हे मािहत
असत े.
४.६.२ ितमान (सारांश):
िसलोस लािबनी या ं या ितमानाम य े गिणताचा वापर अिधक आह े. यामुळे यां या
ितमानाचा सारा ंश पाहण े उिचत ठर ेल. िसलोस िलबीनी या ंनी उ ोगस ं थे या
आकारमानाचा माणा या बचतीचा िवचार क ेला आह े. आकारमानान ुसार व माणा या
बचतीन ुसार या ंनी उ ोग स ं थांचे लहान , म यम व मोठ ्या आकाराची उ ोगस ं था
असे तीन भाग पाडल े. बाजार मागणी व खच रचना ही न ेतृ व करणा या उ पादन
सं थेला मािहत असत े, असे यांनी गृहीत धरल े. यां या मत े आकारमान मोठ े असणारी
व माणा या बचती अिधक िम ळणारी उ पादन स ं था िक ंमत न ेतृ व करत े. हणज े
िकंमत ठरिवत े इतर (म यम व लहान ) उ ोग स ं थांना ही िक ंमत मा य असत े. जर
बाजारप ेठेम ये यावरील तीन कार या अि त वात असणा या उ ोग स ं था यित र
इतर तशाच तीन कार या कोण याही उ ोग स ं थांचा व ेश झाला तर बाजारप ेठेतील
यांचा िह सा वाढ यान े िकंमती खाली य ेतात. खाली उतरल े या या िक ंमती अगोदर
अि त वात असणा या सव उ ोग स ं थांना मा य असतात कारण या ंना या
परवडणा या असतात मा निवन उ ोग स ं थे या सरासरी खचा पे ा ती िक ंमत कमी munotes.in
Page 77
77अस याम ुळे या उ ोग स ं थेला ती परवडत नाही . या उ ोग स ं थेला बाजारात व ेश
करता य ेत नाही . थोड यात न ेतृ व करणारी उ ोग स ं था अशा प तीन े िकंमत ठरिवत े
क , जरी निवन उ ोग स ं था बाजारप ेठेत आली तर इतर अि त वात असणा या उ ोग
सं थांना खाली आल ेली िक ंमत परवडणारी व मा य असत े. ही व ेश म यादीत करणारी
िकंमत (मया दा िकमान ) पुढील घटका ंवर अवल ंबून असत े असे यांनी मा ंडले. १)
बाजारप ेठेचा िनरप े आ कार, २) बाजार मागणीची लविचकता , ३) उ ोग ध ं ाचे
तं ान , ४) उपल ध त ं ानाला उ पादन घटका ं या िक ंमती.
बाजार प ेठेचा िनरप े आकार व मया दा िकंमत याचा ऋणा मक स ंबंध असतो . आकार
वाढला क मया दा िकंमत कमी होत े. या उलट िनरप े आकार कमी झाला क मया दा
िकंमत वाढत े. बाजारप ेठेतील मागणी वाढली क , िकंमती कमी होतात . मागणीची
लविचकता अिधक अस ेल तर मया दा िकंमत ही कमी असत े. तं ानाचा प रणाम उ ोग
सं थे या आकारावरती होतो . त ानाचा वापराम ुळे आकार मोठा पण परवडणारा
फाय ाचा अस ेल तर मया दा िकंमत अिधक असत े. आकार व मया दा िकंमत या ंचा घन
संबंध आह े.
िसलोस ल ॅबीनी या ंनी िवभ ेदी अ पजनािधकाराच े ितमान प ुढे िवकिसत क ेले.
बाजारिवषयक बचती िम ळत अस याम ुळे िवभेदी अ पजनािधकाराम य े एकिजनसी
अ पािधकाराप े ा उ ोग स ं थाचा व ेश अडिव याची ताकद असत े, असे यांचे मत
होते.
४.६.३ टीका मक प र ण :
१) अवा तव ग ृहीतका ंचा अिधक वापर क ेला.
२) ितमानाची स यता नाही .
३) गिणताचा वापर थम क ेला न ंतर ताठर त ं ान असत े असे हटल े व यान ंतर
एकक लविचकता या स ंक पन ेचा वापर क ेला. ही संक पना ि ल आह े.
४) उ ोग स ं थे या वेशा पूव उ पादन ि थर ठ ेवले जाते ही य ुहरचना यो य नाही
अशी टीका होत े.
५) िकंमत न ेतृ व करणारी उ पादन स ं था िक ंमत ठरिवत े इतर स ं था या ि वकारत
असतात . परंतु नवीन उ पादन स ं थे या व ेशामुळे िकंमत हा म ूळ घटक सव च
उ पादन स ं थांचा बनतो . याचे िव ेषण यो य वाटत नाही .
६) माणा या बचतीच े अडथ ळे फ बाजारप ेठेम ये नवीन व ेश करणा या उ ोग
सं थानाच असतो . एकाच उ ोगाम य े दुसरा उ ोग िवलीन झाला िक ंवा दोन उ ोग
एक आल े क माणा या बचतीचा अडथ ळा असतो क नसतो ाच े िव ेषण
केलेले नाही.
७) हे ितमान / थैितक आह े. वैिगक नाही .
८) वेश म यादीत कर याच े हेतू व िवव ेकिशलपण े मांडणी क ेली नाही . munotes.in
Page 78
78९) लहान उ ोगस ं थादेखील माणा या बचती िम ळवू शकतात . याकड े दुल केले.
असे असल े तरी यवि थतपण े मांडणी िसलोस लबीनी या ंनी केली आह े व माणा या
बचती िम ळत असताना व व त ूभेद असताना व ेश िनब ध कस े तयार होतात ह े दाखिवल े
आहे.
४.७ ॅको मोिड लीनी या ंचे मया दा िकंमतीच े ितमान (modiglinils
model of limit pricing)
तावना :
िसलोस ल ॅिबनी या ंनी मा ंडले या ितमानाचा वापर सव साधारण सव उ ोगस ं थांना
लागू कर या या बाबतीत ॅ को मोिड लीनी या ंनी ितमान मा ंडले आहे.
येक उ ोग स ं था इतर उ ोगस ं था बाजारात य ेऊ नय ेत हण ून ‘मया दा िकंमत’
आकारत े. मया दा िकंमती हणज ेच पूण पध पे ा जा त व म ेदारीप े ा कमी िक ंमत
आकारण े.
िसलोस या ं या ितमानातील काही जाचक ग ृिहते कमी क न फ उ ोगस ं थेना
िमळणा या माणा या बचतीवर आिण उ ोगस ं थां या वत निवषयक ि या - िति यावर
आधा रत मोिड लीनी या ंनी आपल े ितमान मा ंडले आहे.
४.७.१ मोिड लीनी िमानाची ग ृहीते :
१) उ ोग ध ं ामधील सव उ ोग स ं थांसाठी त ं ान सारख ेच असत े.
२) उ ोग स ं थेची एक प या उ पादनाची पात ळी असत े. या पात ळीला उ ोग
सं थेला माणा या बचती िम ळत असतात .
३) एकदा का उ पाद नाची िकमान प या पात ळी गाठली क दीघ कालीन सरासरी खच
व ‘ ’ अ ास समा ंतर बनतो . या अव थ ेत दीघ कालीन सरासरी खच व ‘एल’
या इं जीतील अ रासारखा बनतो .
४) बाजारप ेठेत निवन उ ोगस ं थाच व ेश करतात . या उ ोग स ं थांचा िकमान
आकार प या असतो . अशाच उ ोग स ं था व ेश करतात .
५) व तूचे व प िभ न असत े. उ ोग स ं थांना बाजाराचा मागणी व मािहत असतो .
६) उ ोग स ं थेची दीघ कालीन िक ंमत ही दीघ कालीन सरासरी खचा बरोबर असत े.
दीघ कालातील पधा मक पात ळीलाच उ पादन िवकल े जाते.
७) इतर उ ोग स ं थां या वेशावर ब ंधने आण यासाठी उ ोगध ं ातील मोठ ्या उ ोग
सं थेकडून िकंमत आकारली जात े. ही िक ंमत मया दा िकंमत हण ून ओ ळखली
जाते. munotes.in
Page 79
79८) िसलोस या ं या ग ृहीत त वा माण े मोिड लीनी या ंनीही त व मा ंडले. दोन उ पादन
सं था बाजारात असतात . एक अगोदर अि त वात असणारी उ पादन स ं था
असत े. दुसरी व ेश करणारी उ पादन स ं था असत े. अि त वात असणारी उ पादन
सं था व ेश करणा या उ पादन स ं थेबाबत अस े गृहीत धरत े क व ेश करणारी
उ पादन स ं था दीघ कालीन सरासरी खचा या खाली िक ंमत य ेत अस ेल तर व ेश
करणार नाही . वेश करणारी उ पादन स ं था अि त वात असणा या उ पादन
सं थेबाबत अस े गृहीत धरत े क अि त वात असणारी उ पादन स ं था आप या
वेशामुळे ितचे मुळचे उ पादन प ुढे कमी करणार नाही तर ती तस ेच चाल ू ठेवेल.
४.७.२ मोिड लीनी या ंचे ितमान :
आकृती . ४.३
आकृतीम य े, (PL) कपा ही समतोलीत िक ंमत आह े. ही िकंमत कपा२ या दीघ कालीन
सरासरी खचा बरोबर (LAC)2 असणा या िकंमत पात ळीपे ा अिधक आह े. यामुळे
अि त वात असणा या उ पादन स ं थेला माणा या बचतीम ुळे असाधारण नफा िम ळत
आहे.
मोिड लीनी या ंनी मा ंडले या गृहीता माण े दो ही उ पादन स ं थापैक अि त वात
असणा या उ पादन स ं थेब ल व ेश करणा या उ पादन स ं थेने अि त वात असणारी
उ पादन स ं था व ेशामुळे उ पादन पात ळी कमी करणार नाही अस े गृहीत ध न जर
वेश केला तर कपा (PL) या मया दा िकंमतीव न खाली कपा२ (PL) ही िकंमत पात ळी
येईल. आिण उपा१ या उ पादनाव न उपा२ ही उ पादन पात ळी होईल. उपा ही उ पादन
पातळी वेश मया िदत करणारी आह े तर उपा२ ही उ पादन पात ळी (उपा२ ही िकमान
पातळी) पधा मक पात ळी आहे. कपा२ (PL) ही िक ंमत इतर उ पादन स ं था या
वेशावर ब ंधन िक ंवा मया दा घालणारी िक ंमत आह े. जोपय त या िक ंमती बरोबर िक ंमत
आहे तो पय त निवन उ पादन स ं था व ेश करणार नाहीत . या िक ंमतीपे ा िक ंमत munotes.in
Page 80
80पातळी अिधक झाली तर निवन उ पादन स ं था बाजारात व ेश करतील . हणज ेच कपा१
(XL) पे ा उ पादन पात ळी कमी अस ेल तर निवन उ पादन स ं था व ेश कर ेल.
मोिड लीनी या ंनी ितमाना ार े असे मांडले क एक िनि त अशी समतोल मया दा िकंमत
असत े ही मया दा िकंमत (Limit Price) िकमान प या उ पादन पात ळीशी आिण
पधा मक िक ंमत पात ळीशी घन स ंबंिधत असत े. तर बाजाराचा आकार व मागणीची
लविचकता या ं याशी ऋणस ंबंिधत असत े.
मोिड लीनी या ंनी या या ितमानाम य े, खच वाढीचा तस ेच तेजी म ंदी या च ा ंचा
मया दा िकंमतीवर कसा प रणाम होतो ह े ही सा ंिगतल े आहे. खच वाढ याम ुळे मया दा
िकंमत वाढत े असे यांचे मत आह े. कारण खच वाढ याम ुळे सव उ पादन स ं थां यावर
सारखाच प रणाम होतो . हणून दीघ कालीन सरासरी खच व एकाच व ेळी सव उ पादन
सं थाचा वाढतो . यामुळी मया दा िकंमत वाढत े. तेजी या कालावधीत मया दा िकंमत
वाढते कारण याव ेळी उ पादन स ं था आप या पूण मत ेचा वापर करीत असतात . परंतु
मोठ्या उ पादन स ं था इतर उ पादन स ं थांचा निवन व ेश बाजारप ेठेम ये होईल
यािभतीन े िकंमत वाढ ू देत नाहीत . िकंमत ही प ूण खच त वान ुसार ठरत अस ेल तर उ ोग
सं थांना मया दा िकंमती वाढिवता अथवा घटिवता य ेत नाहीत . या िकंमती ि थर
असतात . मंदी या कालावधीत मया दा िकंमतीची वाढ याची व ृ ी कमी असत े कारण
‘पूण खच त व’ या िठकाणी अवल ंिबत असतात .
४.७.३ टीका मक प र ण :
१) िसलोस ल ॅिबनी या ग ृहीत त वा माण े मोिड लीनी यांनीही अस े मांडले क नवीन
वेश करणा या उ ोगस ं था िक ंमत ठरवतात . अि त वात असणारी उ पादन
सं था िक ंमत ठरिवण े. नंतर सोड ून देते. वा तव जगाम य े खरेतर िक ंमत धोरणा या
बाबतीत िम आखणी िक ंवा डावप ेच अि त वात असणा या व व ेश करणा या
दोह या एकि त धोरणात ून ठरतात .
२) या ितमानाम य े वैयि क उ ोग स ं थेचा िकती िह सा बाजारात असतो ह े िनि त
नाही. यामुळे उ ोगध ं ाम य े िकती स ं थांची सं या असत े हे िनि त नाही .
३) या ितमानाम य े ‘ माणा या बचती ’ या अिधक मह वा या मान या आह ेत
हणज ेच या ितमानाम य े नवीन व ेश करणा या उ ोगसं थांना व ेश करता य ेत
नाही कारण अि त वात असणा या उ ोग स ं थांना माणा या बचती िम ळत
असतात अस े हटल े आहे. परंतु या ितमानाम य े आगोदर अि त वात आसणा या
उ पादन स ं थांच न या प तीन े उ पादन क न बाजारात व ेश करतात याकड े
ल िदल े नाही.
४) उ ोग स ं थांना व ेश मया िदत कर याच े िववेकिशल िव ेषण केले नाही. munotes.in
Page 81
81५) पूण खच त वान ुसार िक ंमत ठरिवली जात े. मोठ्या उ ोग स ं था याप तीन े िकंमत
ठरिवतात . हे मोिड लीनी या ंनी ितमानाम य े सांिगतल े आहे. परंतु पूण िव ेषण
केले नाही.
६) वैिगक बाजाराचा (िव तारत जाणा या बाजाराचा ) काय प रणाम होतो ह े प
नाही. वरील जरी िटका होत अस या तरी मोिड लीनीया ंनी मया दा िकंमतीच े त व
सव उ ोगस ं थांना कस े लागू आहे हे सांिगतल े आहे.
४.८ मया दा िक ंमतीच े भगवती या ंचे ितमान (BHAGAWATI’S MODEL
OF LIMIT PRICING )
भगवती या ंनी मोिड लीनी या ंचेच ितमान दोन बाज ू अिधक वाढव ून मांडले आहे. मया दा
िकंमत ठरिवणार े दोन घटक मोिड लीनीया ं या ितमानाप े ा जादा सा ंिगतल े.
१) उ ोगध ं ामधील उ ोग स ं थाची स ं या
२) अि त वात असणा या उ ोग स ं थेकडून जादा िक ंमत घ ेतली जात अस याम ुळे या
उ ोग स ं थे या ाहका ंचे असमाधान होत अस याम ुळे नवीन उ पादन स ं था
बाजारप ेठेत व ेश करताच िक ंमत कमी होत अस यान े अि त वातील उ पादन
सं थे या कमी होणा या ाहका ंची सं या.
हणज ेच नवीन उ ोग स ं थां या व ेशामुळे काही ाहक अगोदर अि त वातील उ ोग
सं थांचे उ पादन घ ेतात व काही ाहक नवीन व ेश करणा या उ पादन स ं थेचे
उ पादन घ ेतात. हणज ेच न या व ेश करणा या उ पादन स ं थे यामुळे उ पादनात वाढ
होऊन िक ंमत कमी होतात . व मूळचे असमाधानी ाहक न या उ पाद न सं थेकडे
वळतात.
बाजारातील िक ंमती कमी होण े. व ाहक नवीन व ेश करणा या उ ोग स ं थेकडे वळणे
यांचा धन स ंबंध आह े. हा संबंध (प रणाम ) धना मक लविचक आह े.
भगवती या ं या ितमनान ुसार ‘मया दा िकंमत’ ही उ ोग स ं था या स ं येव न व ाहक
कमी हो या या लविचकत ेव न ठरत असत े. वरील दो ही घटकाबरोबर मोिड लीनी
यांनी िव ेषण क ेले या बाजाराचा आकार , िकमान प या उ पादन पात ळी, िकंमत
लविचकता ह े ही घटक ‘मया दा िकंमत ठरिवतात ’.
भगवती या ं यामत े, उ ोगध ं ामधील उ ोग स ं थांचा ठरणारा िह सा हा िकमान प या
उ पादन पात ळीशी धनस ंबंिधत असतो . तसेच उ ोग ध ं ामधील उ पादन स ं थांशी तो
धन स ंबंिधत असतो . तर बाजारा या आकाराशी , बाजारा या (उ ोगध ं ा या )
मागणी या िक ंमत लविचकत ेशी आिण एका उ ोग स ं थेकडून दुस या नवीन य ेणा या
उ ोग स ं थेकडे ाहक जाणा या माणाशी ऋण संबंिधत असतो .
munotes.in
Page 82
82भगवती या ंनी या ंचे ितमान , िव तारणा या, वाढणा या बाजारप ेठेशी लाग ू केले आहे.
वैिगक बाजारा या अव थ ेत जर उ ोग स ं था मया दा िकंमतीच े धोरण चाल ू ठेवणार
असतील तर या ंना या ंचा बाजारातील िह सा ठरिवणार े कोणत े घटक आह ेत याकडे
अिधक ल ाव े लागेल आिण या ं या िनय ं णात य ेणा या घटका ंचा आधार घ ेऊन
मया दा िकंमतीच े धोरण अवल ंबावे लागेल.
४.९ (QUESTIONS)
१) बेनने आप या ितमानात कोण या घटकाच े िव ेषण केले आहे?
२) िसलोस -लॅिबनी या ं या मया दा िकंमती या ितमानाची गृिहते सांगा.
३) मया दा िकंमत हणज े काय?
४) मोिड लीनी ितमान कोण या ग ृिहतांवर आधा रत आह े?
५) ा. भगवती या ंनी मोिड लीनी ितमानात कशाची भर घातली आह े?
६) अ पािधकाराची म ेदारीशी त ुलना प करा .
munotes.in
Page 83
83मॉडय ुल ३
५
नैितक धोका आिण ितक ूल िनवड - १
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ नैितक धोका
५.२ ितकूल िनवड
५.३ िलंबू बाजार .
५.४ मु य/ मुख- अिभकता / ितिनधी ितमान े (Principal Agent Models ) एजंट
मॉडेल
५.५ काय मता वेतन/ य न ितमान .
५.६
५.० उि े (Objectives )
नैितक धोका आिण ितकूल िनवडी या संक पना समजून घेणे.
िलंबाचा बाजार जाणून घेणे
मु य/ मुख - अिभकता / ितिनधी ितमान समजून घेणे.
काय मतेचे वेतन/ य न ितमान समजून घेणे
५.१ नैितक धोका (Moral Hazard )
जर एखा ा य या जीवनाचा िकंवा मालम ेचा िवमा उतरवला नसेल, तर तो आप या
जीवन आिण मालम ेब ल अिधक सावधिगरी बाळग ेल आिण आप या जीवन आिण
मालम ेची जोखीम घेणे टाळेल. तथािप , जे हा तो या या जीवनाची आिण मालम ेची
खा ी करतो ते हा याचे वत न अिधक जोखमीच े बनते, याम ुळे याला अकाली मृ यू
िकंवा मालम ेचे नुकसान होते. िवमाधारक य ची जोखीम हो याची अिधक वृ ी आिण
यामुळे िवमा उतरवल े या घटना घड याची श यता वाढते याला नैितक धोका असे
हणतात . या य न े आप या घराचा आग आिण चोरीपास ून िवमा उतरवला आहे तो
या या मालम ेब ल कमी काळजी घेईल. याच माण े, या य न े आप या
कारचा /वाहनाचा चोरीपास ून िवमा उतरवला आहे, तो साव जिनक िठकाणी आपल े वाहन
ठेव याप ूव दोनदा िवचार करणार नाही. या या िनवासी प रसरात कार/वाहन ठेव यासाठी munotes.in
Page 84
84 याला कोणत ेही ो साहन असू शकत नाही. पुढे, या य ची कार/वाहन चोरीला गेले
आहे तो याची कार/ याचे वाहन परत िमळव यासाठी आव यक ते सव य न करणार
नाही कारण याला खा ी आहे क कारची /वाहनाची िकंमत िवमा कंपनी याला देईल. ही
सव नैितक धो याची उदाहरण े आहेत आिण नैितक धो या या सम य ेमुळे िवमा कंप या
वाजवी श यता असताना िवमा ह ा देत नाहीत . िवमा कंप या सशत संर ण देऊन नैितक
धो याची सम या कमी कर याचा य न करतील . उदाहरणाथ , आग शोधण े आिण
अि नशमन यं णा बसवली असेल तरच िवमा कंपनी िनवासी घर िकंवा यवसायस ं थेचा
प रसराचा अंतभा व क शकते. आरो य िव या या बाबतीत , िवमा कंपनी पूव पास ून
अि त वात असल ेले कोणत ेही आजार ओळख यासाठी वै क य तपासणीचा आ ह धरते
आिण असा कोणताही रोग धोरणाम य े समािव नाही. अशा कार े, िवमा कंप या लहान
ह ा आकार यास आिण दावे कमी कर यास स म आहेत.
िवमा कंप यांना ह ा (premium ) आिण संरि त जोखीम यांचे इ तम संयोजन शोधण े
आव यक आहे. आपण असे गृहीत ध क जी य आप या घराचा आगीपास ून िवमा
उतरवत े, या या घराचे मू य W आहे आिण आग लाग यास या या घराचे मू य W2
(W2 = W – D, येथे D = पडझड / मोडतोड / debris) कमी होईल. य ह ा ∞1
भ न या या घराचा आगीपास ून िवमा काढतो . ∞2 याबरोबरी यारकम ेसाठी घराचा
आगीपास ून िवमा उतरवला जातो. आग नसेलतर याची संप ी W1 = W – ∞1 आहे
आिण आग अस यास याची संप ी W2 = W - d + ∞2 आहे.
आकृती ५.१ - नैितक धो याची सम या (The Problem of Moral Hazard ):
िवमा क ंप या वतःला कमी जोखम समोर आणतात आिण याम ुळे यां या ाहका ंना कमी
अनुकूल श यता द ेतात. कमी अन ुकूल श यता द ेऊ क न , िवमा क ंप या न ैितक धो याची
सम या कमी कर यास स म आह ेत हे आकृती 5.1 म ये दश िवले आहे. आपण िब ंदू P ने
सु वात क ज े य या घराच े मू य दश वते. िव या या अन ुपि थतीत , आग लाग यास
या या घराच े मू य OF पय त कमी क ेले जाईल . आपण अस ेही गृहीत ध या क 'आग
नाही' ची संभा यता घराला आग लाग या या स ंभा यत े या ित पट आह े हणज ेच 3 ते 1. munotes.in
Page 85
85हे या य या िक ंमत र ेषेतील (Budget Line ) B1 या उतारान े दश िवले आहे
याचा उतार 1/3 आहे 3 ते 1 दश िवतो. श यता आता ग ृह थ या या घराचा
आगीपास ून िवमा उतरवतो असे गृहीत ध . 1 ते 3 या स ंभा यत ेसह आग य ेते असे गृहीत
ध न, तो िब ंदू E िनवडतो ज ेथे याची िक ंमत र ेषा B1 आिण उदािसनता /सम
समाधान /समतु ीव I1 पिश का आह ेत. िबंदु E हा घरमालकासाठी जोखीम म ु िबंदू
आहे जो 45o रेषे या बाज ूने आहे कारण ∞1 = NN1 िवमा ह ा भ न याची स ंप ी
W1 = W - ∞1 िकंवा ON1 = OF1 राहते, आग लागली िक ंवा नसली तरीही .
हणून, तो आगीिव खबरदारी घ ेणार नाही आिण हण ूनच आग लाग याची श यता
आहे. तु ही ल ात या क 45o रेषे या बाज ूने, W2 =W िकंवा W – d + ∞2 =
W1 - ∞1. यामुळे िवमा क ंपनीने िदल ेली र कम /भरणा(payment ) आग
लाग यास घराच े नुकसान भ न काढत े. यामुळे िवमा क ंपनी 3 ते 1 श यता द ेऊ
करणार नाही . जोखीम - ितरोधी स ं था अस यान े, नैितक धो याम ुळे होणार े नुकसान
आिण िवमाप ाम य /धोरणाम य े काही अटी घाल यापास ून वतःच े संर ण कर यासाठी
ती घरा या प ूण मू यापे ा ख ूपच कमी दरान े िवमा प (insurance policy )िवकेल.
ही प रि थती आक ृती 3.8 म ये दश िवली आह े जेथे घरमालकाचा समतोल िब ंदू R आहे
जेथे याची बज ेट/िकंमत रेषा B2 आहे आिण उदासीनता /सम समाधान /समतु ी व I2
एकमेकांना पिश का आह ेत. िबंदु R वर, घरमालक समान ह ा NN1 भरत आह े परंतु
आग लाग यास , याला आधी या िवमा उतरवल े या रकम े या OF1 ऐवजी OF2 िवमा
र कम िदली जाईल .
५.२ ितक ूल िनवड (ADVERSE SELECTION ):
जे हा एखादी घटना घड या या स ंभा यत ेब ल ाहका ंना िवमा कंपनीपे ा अिधक मािहती
असत े ते हा ितक ूल िनवड होत े. उदाहरणाथ , वैयि क आरो य िव या या बाजारात ,
आरो य िवमा स ंर ण शोधणा या य ला िवमा क ंपनीपे ा या या आरो यिवषयक
सम या ंब ल अिधक मािहती असत े. अपु या मािहती या जोखमीच े संर ण कर यासा ठी,
िवमा क ंपनी रा ीय सरासरी या आधार े ह ा आकार ेल. हे िनरोगी य ना आरो य िवमा
संर ण घ े यापास ून पराव ृ कर ेल कारण या ंना वाटत े क ह ा अवा तव जा त आह े
आिण अिधक अ व थ य िवमा स ंर ण घ ेतील कारण या ंना वाटत े क ह ा कमी आह े.
प रणामी , कमी जोखीम असल े या य प े ा उ च -जोखीम असल े या य िवमा खर ेदी
कर याची अिधक श यता असत े. ही सम या ितक ूल िनवडीची सम या हण ून
ओळखली जात े. ितकूल िनवडीम य े िवमा क ंपनीची िदवाळखोरी हो याची मता असत े
आिण हण ूनच िवमा क ंप या ह याम य े अशा पातळीवर वाढ क शकतात क
अ वा यकर य द ेखील िवमा स ंर ण खर ेदी क शकत नाहीत . िवमा क ंप या य ेक
गटातील जोखमी या व पावर आधा रत व ेगवेग या वयोगटा ंसाठी आिण यवसायासाठी
वेगवेगळे ह े आका न ितक ूल िनवडीची सम या सोडवतात . अशा कार े कमी जोखीम munotes.in
Page 86
86गटांना कमी ीिमयम आकारल े जाईल आिण उ च जोखीम गटा ंना उ च ीिमयम आकारल े
जातील . िविवध वयोगटातील य ना िव या या कालावधीची ला ंबी आिण यात समािव
असल े या जोखमीन ुसार ह याच े वेगवेगळे दर आकारल े जातात .
५.३ लेमन बाजार (THE MARKET FOR LEMONS )
वा तिवक जीवन अप ूण आिण अिनि तत ेने भरल ेले आहे. अिनि तत ेम ये जोखीम असत े.
राजक य , सामािजक , आिथ क आिण न ैसिग क अिनि तता आह ेत. अिनि तता न ेहमीच
अ यािशत असतात आिण अिनि तता घड यापास ून रोखता य ेणार नाही असा कोणताही
माग नाही. या अिनि तता मूलभूत आिथ क िस ा ंतांम ये समािव नाहीत . अथ यव थ ेतील
सव घटका ंना अिनि तत ेचा सामना करावा लागतो . कुटुंबे, कंप या आिण सरकार ह े थूल-
अथ यव थ ेचे तीन म ूलभूत घटक आह ेत. कुटुंबांना भिव यातील उ प न , वेतन आिण
रोजगाराची िच ंता असत े. यांना आिथ क बाजारातील या ं या ग ुंतवणुक वरील परता याची
िचंता अस ू शकत े. रोजगार बाजार आिण भा ंडवली बाजारातील कल िवश ेषत: भाग
बाजारा या कलाचा अच ूक अंदाज लावता य ेत नाही . भिव यात मागणी कर यात य ेणारी
कामगार कौश य े आम या महािव ालय े आिण िव ापीठा ंमधील िव ा या ारे दान
केले या आिण आ मसात क ेले या कौश या ंपे ा पूण पणे िभ न अस ू शकतात . समभाग
बाजार कदािचत सतत वाढत अस ेल पण अचानक प या या ग ्या माण े घसर ेल आिण
मोठ्या स ं येने लोका ं या मालक ची स ंप ी एका रा ीत वाया जाऊ शकत े. अनपेि त
घटका ंचा अ यास हा अिनि तता आिण जोखमीच े अथ शा हण ून ओळखल े जातो .
असमिमत /असमान मािहती (Assymetric Information ) अशा प रि थतीच े प ीकरण
देते याम य े संभा य द ेवाणघ ेवाणीम य े सामील असल े या सव य ना िततक च चा ंगली
मािहती नसत े. सामा यतः , उ पादन िक ंवा सेवे या िव े याला स ंभा य खर ेदीदारा ंपे ा
उ पादन िक ंवा स ेवे या ग ुणव ेब ल अिधक मािहती असत े. असमिमत मािहती उ च
दजा या व त ूं या बाजाराम य े पर पर फायद ेशीर द ेवाणघ ेवाण ितब ंिधत करत े कारण
उ च दजा या व त ू िनवड यासाठी खर ेदीदारा ंकडे पुरेशी मािह ती नसत े आिण याम ुळे ते
वाजवी िक ंमत द े यास तयार नसतात . असमिमत मािहती आिण स ंभा य िविनमय
भागीदारा ंमधील स ंवादा या इतर सम या सामा यत : महागड ्या िक ंवा बनावट ,कठीण
असल े या स ंकेतां या वापरा ार े सोडव या जाऊ शकतात . उदाहरणाथ , उ पादन हमी
(warranty ) हा असा स ंकेत आह े. कमी दजा या उ पादनाचा िव ेता उ पादनाची हमी द ेऊ
शकत नाही कारण त े या यासाठी महाग ठर ेल. खरेदीदार आिण िव ेते असमिमत
मािहतीवर िति या द ेऊ शकतात आिण उ पादन े आिण लोका ं या ग ुणांचा ते या गटाशी
संबंिधत आह ेत या आधारावर याय कर या चा य न क शकतात . उदाहरणाथ , एका
त ण ट ॅ सी चालकाला ह े माहीत आह े क तो एक चा ंगला चालक आह े पण तरीही िवमा
कंपनी या याकड ून जा त ह ा आकारत े कारण ट ॅ सी चालक हा अशा गटाचा सद य
असतो जो अपघातात वार ंवार सामील झाल ेला असतो .
munotes.in
Page 87
87असमिमत मािहतीची सम या (The Problem of Asymmetric
Information ):
संदीपकड े मा ती बल ेनो ही गाडी /कार आह े आिण आता यान े झोकदार /अ यावत
(trendy ) कार/गाडी घ े याचे ठरवल े आहे. याला याची कार /गाडी िवकायची आह े. 2013
या मा ती स ुझुक अ टो कारची /गाडीची स याची बाजार िक ंमत . दोन लाख पास
हजार आह े पण स ंदीपला याची कार तीन लाखा ंना िवकायची आह े कारण याला माहीत
आहे क याची कार चा ंग या ि थतीत आह े. संजयला ज ुनी मा ती स ुझुक अ टो
कार/गाडी यायची आह े आिण चा ंग या ि थतीत असल े या कारसाठी /गाडीसाठीतो .
तीन लाख प नास हजार ायला त यार आह े, परंतु इत या चा ंग या ि थतीत नसल े या
कारसाठी तो फ . दोन लाख प ंचाह र हजार ायला तयार आह े. कार या /गाडी या
ि थतीच े आकलन कर यासाठी स ंदीप य ं ाची (mechanic ) िनयु क शकतो .
तथािप , यं ा ार े सव दोष शोधण े श य नाही . संजय स ंदीपची कार खर ेदी कर ेल का ?
संदीपची 2013 ची मा ती अ टो इतर त सम गाड ्यापे ा वेगळी िदसत नस यान े, संजय
. तीन लाख द े यास तयार नाही . संजय द ुसरी 2013 ची मा ती अ टो फ दोन लाख
प नास हजार पया ंना खर ेदी क शकतो जी या या मत े संदीप या
कारइतक च /गाडीइतक च चांगली आह े. या ि थतीत स ंजय द ुस याची कार /गाडी खर ेदी
करेल आिण स ंदीपची कार /गाडी िवकली जाणार नाही . या संभा य िविनमयाचा प रणाम
काय म नाही . जर स ंजयने संदीपची मा ती अ टो तीन लाख पया ंना िवकत घ ेतली
असती तर याच े अित र पय े प नास हजार झाल े असत ेआिण संजयला या या गाडीची
रा त िक ंमत िमळाली असती . पण स ंजय प ुढे जाऊन तीन लाख प ंचवीस हजार पया ंना
मा ती अ टो खर ेदी करतो . संदीपची कार /गाडी िवकली जात नाही आिण स ंजयला फ
२५ हजार पय े अित र िमळतात .
लेमन ितमान (The Lemons Model ).
संजयने जी कार /गाडी खरेदी केली ती स ंदीप या कारप े ा/गाडीप े ा वाईट ि थतीत
असेल असा िन कष काढण े कठीण आह े कारण स ंदीपपे ा चा ंगली कार /गाडी इतर
कोणाकड ेही अस ू शकत े आिण तरीही वाजवी िक ंमत द े यासाठी खर ेदीदार सापडत नाहीत .
तथािप , असमिमत मािहती ार े तयार क ेलेले आिथ क ो सा हन अस े सूिचत करत े क
िव साठी ठ ेवले या बह त ेक वापरल े या कार /गाड्या कमी दजा या असतील . याचे कारण
असे क ज े लोक या ं या कार /गाड्या अयो य रीतीन े वापरतात /नीट ठ ेवत नाहीत िक ंवा
एवढी चा ंगली कार /गाडी िवकत घ ेत नाहीत त े इतरा ंपे ा या िवक याची श यता जा त
असत े. खरेदीदारा ंना या ं या अन ुभवाव न ह े देखील मािहत आह े क वापरल े या
कार या /गाडी या बाजारात िव साठी नसल े या कारप े ा/गाडीप े ा 'िलंबू' अस याची
श यता जा त असत े. खरेदीदारा ंची ही जाणीव या ंना कमी आर ण िकमतीत वापरल ेली
कार खर ेदी कर यास वृ करत े. पुढे जे हा बाजारात वापरल े या कार या िकमती कमी
होतात , ते हा चा ंग या ि थतीत असल े या कारच े मालक या ं या कार िव साठी द ेऊ
करणार नाहीत . यामुळे वापरल े या कार या बाजारात िव साठी द ेऊ केले या कारची munotes.in
Page 88
88सरासरी ग ुणव ा आणखी घसरत े. बक ले येथील नोब ेल पा रतोिषक िवज ेते अथ शा
जॉज अकरलोफ या ंनी अशा िक ंमती घसर यामागील तक शा प क ेले. िव साठी द ेऊ
केले या वापरल े या व त ूं या सरासरी ग ुणव ेवर असमिमत मािहतीचा कसा प रणाम होतो
या या अकरलोफ या प ीकरणाच े व ण न कर यासाठी अ थ शा 'लेमन ितमान ' हा
श द वापरतात ..
िलंबू ितमानाच े ाहका ं या िनवडीसाठी मह वाच े यावहा रक प रणाम आह ेत. हे प रणाम
खालील उदाहरणा ंम ये प क ेले आहेत.
तु ही त ुम या िम ाची कार खर ेदी करावी का ? (Should you buy your friend’s
car? )
तु हाला वापरल ेली Hyundai Accent (GLE) खरेदी करायचा आह े. तुमचा िम दर तीन
वषा नी एक नवीन कार खर ेदी करतो आिण या याकड े तीन वष जुनी Hyundai Accent
(GLE) आहे जी याला िवकायची आह े. तुमचा िम हणतो क याची कार चा ंग या
ि थतीत आह े आिण तो त ु हाला ती . 3.5 लाखा ंना िवक यास तयार आह े जो तीन
वषा या ज ु या Accents साठी सरासरी बाजारभाव आह े. तु ही त ुम या िम ाची कार
खरेदी करावी का ? लेम स ितमानान ुसार, वापरल ेली कार खर ेदी कर यात काही अथ
नाही कारण बाजारात िव साठी द ेऊ केले या वापरल े या कार िव साठी द ेऊ न
केले या याच ज ु या मौ यवान (vintage ) कारपे ा कमी दजा या असतात . कार या
ि थतीबाबत त ुम या िम ा या दा यावर िव ास ठ ेवायचा अस ेल, तर सरासरी िक ंमतीत
कार खर ेदी करण े तुम यासाठी िनि तच फायद ेशीर ठर ेल कारण सरासरी िक ंमत ही न ेहमी
मालका या दा याप े ा कमी दजा या कारची िक ंमत असत े. . प ीकरण 3.3 आिण 3.4
तु हाला कोण या प रि थतीत उ पादना या ग ुणव ेची असमिमत मािहती अशा बाजराम य े
प रणाम द ेते याम य े केवळ खराब दजा ची उ पादन े िकंवा िल ंबू िव साठी द ेऊ केले
जातात ह े समज यास मदत कर ेल.
वापरल े या कारसाठी िन पाप /िनरागस /अजाण खर ेदीदार काय िक ंमत द ेईल?
फ दोन कार या कार असल े या बाजाराचा िवचार क या : िलंबू आिण चा ंग या.
कार या मा लकाला या या कारची ग ुणव ा िनि तपण े मािहत असत े परंतु संभा य
खरेदीदार कोण याही कार े िलंबू आिण चा ंग याम य े फरक क शकत नाहीत . न वद
ट के नवीन गाड ्या चा ंग या आह ेत पण यातील दहा ट क े िलंबू आहेत. वापरल े या पण
चांग या गाड ्या . पाच लाखा ंचे पण िलंबू फ . तीन लाख . आपण एका िन पाप
खरेदीदाराचा िवचार क या याला वाटत े क िव साठी वापरल े या कारच े िवतरण नवीन
कार सारख ेच दज दार आह े. हा खर ेदीदार जोखीम -तट थ आह े अस े गृहीत ध न ,
वापरल े या कारसाठी तो कोणती िक ंमत ायला तयार अस ेल? अ ात दजा ची कार खर ेदी
करणे हा ज ुगार आह े. तथािप , जोखीम -तट थ खर ेदीदार ज ुगार ख ेळ यास तयार अस ेल
जर तो एक वाजवी ज ुगार अस ेल. इथ या खर ेदीदाराला िल ंबू आिण चा ंग या कारम य े
फरक करता य ेत नाही . तरीही , चांग या कार आिण िल ंबूंचे िवतरण पाहता , खरेदीदारास munotes.in
Page 89
89चांगली कार खर ेदी कर याची 90 ट के आिण िल ंबू खरेदी कर याची दहा ट क े श यता
आहे. दोन कार या कारसाठी तो ायला तयार असल े या िकमती पाहता , याने खरेदी
केले या कारच े अपेि त म ू य ०.९० ( . ५ लाख) + ०.१० ( . ३ लाख) = . ४.८
लाख अस ेल. खरेदीदार एक जोखीम -तट थ य आह े आिण हण ून वापरल े या
कारसाठी याची आर ण िक ंमत . 4.8 लाख अस ेल.
एक िन पाप /िनरागस /अजाण खर ेदीदार ायला तयार असल े या िक ंमतीला वापरल ेली
कार कोण िवकणार ? (Who will sell a used car for a price that an innocent
buyer is wil ling to pay? )
तु ही वापरल े या चा ंग या कारच े मालक असाल , तर तु ही त ुमची कार कोण या िक ंमतीला
िवक यास तयार असाल ? तु ही ती एका िन पाप खर ेदीदाराला िवकाल का ? तुमची गाडी
िलंबू िनघाली तर ? तु हाला मािहती आह े क त ुमची कार चा ंगली आह े आिण हण ून ती
तुम यासाठी . पाच लाख आह े पण एक िन पाप खर ेदीदार फ . 4.8 लाख द े यास
तयार अस ेल. यामुळे, तु ही िक ंवा चा ंगली कार असल ेले इतर कोणीही ती या िकमतीत
िवक यास तयार होणार नाही . जर त ुम याकड े िलंबू असेल, तर त ु हाला त े एका िन पाप
खरेदीदाराला िवक यात अिधक आन ंद होई ल कारण खर ेदीदार ज े 4.8 लाख पय े ायला
तयार आह े ते तुम या िल ंबा या िकमतीप े ा 1.8 लाख पय े जा त आह े. यामुळे
िव साठी वापरल े या कारच िल ंबू असतील . यो य व ेळेत, खरेदीदार िव साठी
वापरल े या कार या ग ुणव ेब ल या ं या आशावादी िव ासा ंम ये सुधारणा करतील .
शेवटी, सव वापरल े या कार . तीन लाखला िवक या जातील आिण सव िलंबू असतील .
तथािप , यवहारात , याचा अथ असा नाही क िव साठी द ेऊ केले या सव कार िल ंबू
आहेत कारण चा ंग या कारचा मालक स या प रि थतीत सरासरी िक ंमतीला िवक ू
शकतो . िलंबू ितमान अशा मालका ंची िनराशा प करत े. जे हा त ु ही वापरल ेली कार
खरेदी करता जी कारणा तव िवकली जात े याचा कार या ि थतीशी सरासरी िक ंमतीचा
काहीही स ंबंध नाही , ते हा त ु ही य ात बाजाराला मारत आहात हणज ेच तु ही
िलंबा यािकमतीत चा ंगली कार खर ेदी करत आहात .
यापारातील िव ासाह तेची सम या (The Problem of Credibility in Trading ):
िव े याला यान े िव साठी द ेऊ केले या कार या चा ंग या ग ुणव ेब ल खर ेदीदारास
पटवण े कठीण आह े. ही अडचण खर ेदीदार आिण िव ेते य ां या पर परिवरोधी
िहतस ंबंधांमुळे आह े. वापरल े या कार या िव े यांना या ं या उ पादना ं या ग ुणव ेचा
अितर ेक कर यासाठी आिथ क ो साहन असत े आिण खर ेदीदारा ंना ते वापरल े या कार
आिण इतर उ पादना ंसाठी िकती र कम द े यास इ छ ुक आह ेत हे कमी ल ेख याच े
ो साहन असत े. लोकांम ये संिद ध मािह तीचा अशा कार े अथ लाव याची व ृ ी आह े
क ती या ं या वाथा ला चालना द ेते. तथािप , खरेदीदार आिण िव ेते दोघा ंनाही या ंचे
ान स यत ेने सं ेषण कर यासाठी काही मा यम सापड यास त े िमळव ू शकतात . हे
खालील उदाहरणात वण न केले आहे. munotes.in
Page 90
90िव ासाह प तीने याम य े कार या चा ंग या ग ुणव ेचे संकेत िदल े जाऊ शकतात
(महाग / मौ यवान / िकंमती -ते-बनावट त व ). Credible manner in which the
good quality of the car can be signaled (The Costly -to-fake Principle).
संदीपला मािहत आह े क याची कार चा ंग या ि थतीत आहे आिण स ंजय चा ंग या
कारसाठी या या आर ण िक ंमतीपे ा िकतीतरी जा त प ैसे ायला तयार अस ेल. कार या
गुणव ेब ल स ंजयला कोण या कारच े संकेत िव ासाह वाटतील ? संदीप आिण स ंजय
यां यातील िहतस ंबंधा या स ंभा य स ंघषा व न अस े िदसून येते क कार या गुणव ेब ल
केवळ िवधान े संजयला कार खर ेदी कर यास व ृ क शकत नाहीत . समजा क स ंदीप
एक हमी द ेऊ करतो या या अ ंतग त पुढील एका वषा त कारमधील कोण याही दोषा ंची
दु ती कर यास तो सहमत आह े. संदीपला अशी हमी द ेऊ शकतो कारण याला मािहत
आहे क या या का रची महागडी द ु ती कर याची श यता नाही . याउलट , या य ला
या या कारची यापक द ु तीची आव यकता आह े हे माहीत आह े तो असा ताव
कधीही वाढव ू शकत नाही . हमी ही कार चा ंग या ि थतीत अस याचा िव ासाह संकेत
आहे. यामुळे संजयला आ मिव ासान े कार ख रेदी करता य ेते आिण अशा कराराम य े
संदीप आिण स ंजय दोघा ंनाही फायदा होईल .
प ीकरण 3.5 महाग-ते-बनावट त वाच े उदाहरण द ेते. हे त व स ूिचत करत े क या प ा ंचे
िहतस ंबंध स ंभा यत : संघष करत असतील या ंनी एकम ेकांशी िव ासाह पणे संवाद
साधायचा अस ेल, तर या ंनी पाठवल ेले संकेत खोट े कर यासाठी महागड े असण े आव यक
आहे. चांगले अस याची हमी खोट ्या के या जाऊ शकत नाहीत कारण खराब दजा ची
उ पादन े हमी द ेऊ कर यासाठी िव े यावर ख ूप खच लादतात .
५.४ मु य/ मुख - अिभकता / ितिनधी सम या (THE PRINCIPAL
AGENT PROBLEM ):
मु य/ मुख- अिभकता / ितिनधीची सम या अशी प रि थती आह े िजथ ेमु य/ मुख
ाना या अभावाम ुळे अिभकता / ितिनधी ार े या या सव म िहताची खा ी क शकत
नाही. उदाहरणाथ , वग खोली काराम य े (setting ), िव ाथ ह ेमु य/ मुखअसतात आिण
िश कअिभकता / ितिनधी असतात . मािहती या अभावाम ुळे, िश क या ं या िहतासाठी
सव म य न करत आह ेत क नाही ह े िव ा या ना कळ ू शकत नाही . िनगम काराम य े,
मु य हा मालक असतो आिण अिभकता / ितिनधी यव थापक बनवतो . यव थापक
मालका ं या उि ांचा पाठप ुरावा कर याऐवजी या ंची वतःची य ेये शोधू शकतात . मु य
ितिनधी सम या असमिमत मािहती या सम य ेमुळे आ ह े. शाखा (agency ) संबंध
अि त वात य ेतो जे हा अशी यव था असत े याम य े एका य च े क याण इतर य
काय करत े यावर अवल ंबून असत े.अिभकता / ितिनधी ही य आह े जी क ृती करत े आिण
मु य हा प आह े या यावर कारवाई भािवत होत े.मु य/ मुख- अिभकता /
ितिनधीसम या उ वत े जे हा अिभकता / ितिनधी वतः या य ेयांचा पाठप ुरावा करतात
आिण म ु य/ मुखां या य ेयांचा पाठप ुरावा कर तात. munotes.in
Page 91
91आधुिनक अथ यव थ ेत,मु य/ मुखांना या ंची काय पार पाड यासाठी अिभकता / ितिनधी
िनयु कराव े लागतात . यवसायस ं था असोत िक ंवा कंप या आिण या ंचे कम चारी,
आजारी य आिण व ै क य डॉ टर , िव ाथ आिण िश क , ाचाय आिण ितिनधी
यांना यांचे येय पूण कर यासाठी एक याव े लागत े. तथािप , असमिमत मािहतीम ुळे,
अिभकता / ितिनधी कोणा या िहतासाठी काय रत आह े हे ठरवण े त वासाठी कठीण आह े.
वै क य डॉ टर अनाव यक व ै क य चाच या िक ंवा चाच या िलह न द ेऊ शकतात , िश क
संपूण भागाचा अ ंतभा व क शकत नाही आिण िविहत स ंदभ पु तका ंमधून याची मािहती
िमळव ू शकत नाही आिण यवसायस ं थेमधील कम चारी अप ेि त काय कर याच े टाळू
शकतात .
मु य/ मुख- अिभकता / ितिनधी सम या कमी कर यासाठी उपाय (Measures to
Reduce the Principal Agent Problem ):
१. काय दश न िनरी ण (Performance Monitoring ): मु य/ मुखांनी या ं या
अिभकता / ितिनधी या कामिगरीवर ल ठ ेवले पािहज े. िनगम यव थ ेम ये, कम चा या ं या
कामिगरीच े मानवी स ंसाधन िवभागा ार े परी ण आिण म ू यांकन क ेले जाते. कम चा या ं या
कामिगरी या म ू यमापना या आधार े वािष क वेतनवाढ , पदो नती आिण पदावनती िदली
जाते.
२. अिभकता / ितिनधीसाठी ो साहन (Incentives for Agents ): कोण याही
प रि थतीत म ु य/ मुखांनी ो साहन आिण िन साहाची णाली तयार क ेली पािहज े.
ो साहन े अिभकता / ितिनधी या ंना त वा ं या अप े ेनुसार काय कर यास व ृ करतील ,
तर िन साह अिभकता / ितिनधी या ंना या ं या न ैसिग क मत ेपे ा कमी काम
कर यापास ून िकंवा कामात कामच ुकार/ कुचराई कर यापास ून पराव ृ करतील .
५.५ काय मतेचे व ेतन/ य न ितमान (EFFICIENCY
WAGE/EFFORT MODEL ):
काय मते या व ेतन ग ृहीतकान ुसार, काही बाजारप ेठांम ये, मजुरी ही प ुरवठा
आिण मागणी या बाजार श यित र इतर घटका ं ारे िनधा रत क ेली जात े. यव थापक
यां या कम चा या ंना या ंची उ पादकता िक ंवा काय मता वाढव यासाठी बाजार श ु ीकरण
(market -clearing ) वेतनापे ा जा त प ैसे देतात याम ुळे उ च व ेतनाची भरपाई होत े.
कामगारा ंना माक ट ि लअ र ंग िकंवा समतोल व ेतनापे ा जा त पगार िदला जात
अस यान े, बेरोजगारी अस ेल. काय मतेचे वेतन ह े बेरोजगारीच े बाजारातील अपयशाच े
प ीकरण आह े जे िकमान व ेतनासार या सरकारी ह त ेपावर जोर द ेणा या िस ा ंतां या
िव आह े. काय मते या व ेतनाची क पना आ ेड माश लने 1920 या स ु वातीला
य क ेली होती . नवीन क ेनेिशयन अथ शा ात काय मता व ेतन िस ा ंत िवश ेषतः
मह वप ूण आह े. यव थापक काय मतेचे वेतन का द ेतात ह े प करणार े िस ा ंत
खालील माण े आहेत: munotes.in
Page 92
921. कामच ुकारपणा /कुचराई टाळण े (Avoiding Shirking ) :. जर कामगारा या य ना ंचे
माण िक ंवा ग ुणव ा मोजण े कठीण अस ेल आिण त ुकडा दर िक ंवा मानधनाची
(Commissi on) णाली अश य आह े. कम चा या ला ‘कामच ुकारपणा /कुचराई,
कर यासाठी अथा त मा यत ेपे ा कमी काम कर यासाठी ो साहन अस ू शकत े. अशा कार े
यव थापक स ंधीची िक ंमत िनमा ण कर यासाठी िक ंवा वाढव यासाठी काय मतेचे वेतन
देऊ शकतो , याम ुळे गोळीबार हो या ची धमक िमळत े. या धमक चा
उपयोगकामच ुकारपणा /कुचराई (िकंवा नैितक धोका ) टाळ यासाठी क ेला जाऊ शकतो .
2. उलाढाल कमी करण े (Minimizing Turnover ) : काय मते या व ेतनाम ुळे नोकरी
सोडून इतर नोकरी शोध याची कामगाराची ेरणा कमी होईल . काय म मज ुरीला आिथ क
अथ ा होतो कारण बदली कामगारा ंना िशि त करण े बह धा महाग असत े.
3. ितक ूल िनवड (Adverse Selection ) : जा त व ेतन असल े या क ंप या अिधक
स म नोकरी शोधणा या ंना आकिष त करतील . काय मते या व ेतनाचा अथ असा आह े क
िनयो ा अज दारांमधून सव म कामगार िनवड ू शकतो , अशा कार े ितक ूल िनवडीची
सम या द ूर करत े.
4. समाजशा ीय िस ा ंत (Sociological Theo ries) : काय मतेची मज ुरी पर ंपरांमुळे
होऊ शकत े. अकरलोफ या िस ा ंतानुसार, जा त व ेतनाम ुळे उ च मनोबल आिण उ च
उ पादकता वाढत े.
5. पोषण िस ा ंत (Nutritional Theories ) : िवकसनशील द ेशांम ये, काय मतेचे
वेतन कामगारा ंना आजार टाळ यासाठी आिण अिधक कठोर आिण अिधक उ पादन मत ेने
काम कर यास स म हो यासाठी प ुरेसे खा याची परवानगी द ेऊ शकत े.
५.५.१ िस ा ंत (THE THEORY ):
काय मते या व ेतना या िस ा ंतानुसार, कामगारा ंना समतोल व ेतनापे ा जा त व ेतन
दे यास इ छ ुक असल े या क ंप या अस े करतात क या ंना कामच ुकारपणा /कुचराई
टाळ यासाठी ो साहन िमळ ेल. कामगारा ं या उ पादन मत ेचे अचूक िनरी ण करण े
अश य आह े. यामुळे कंप यांना असमिमत मािहतीम ुळे मु य/ मुख- अिभकता / ितिनधी
सम य ेचा सामना करावा लागतो . समतोल मज ुरी या दरावर अन ैि छक ब ेरोजगारी
नस याम ुळे, या कामगारा ंना कामाव न काढ ून टाक यात आल े आह े यांना पु हा
रोजगार सहज िमळ ेल. यामुळे, समतोल व ेतनापे ा जा त काय मतेचे वेतन द ेऊन,
यवसायस ं था कामगारा ंना कमी न करता आिण अिधक य न आिण उ पादकत ेसह काम
कर यास व ृ क शकत े. उ च पगाराची नोकरी गमाव यात न ेहमीच स ंधी खच असतो .
पुढे, काय मते या मज ुरी या दरा ंवर, मोठ्या माणात अन ैि छक / छन ब ेरोजगारी आह े
आिण जर कामगार काय मते या व ेतना या दरान े टाळाटाळ करत असतील , तर या ंना
समतोल व ेतना या दराप े ा जा त दरान े पु हा कामावर ठ ेव याची श यता नसताना काढ ून
टाकली जाईल . िस ांत खालील आक ृती 5.2 सह प क ेले जाऊ शकत े. munotes.in
Page 93
93आकृती 5.2 म ये, DL हा यवसायस ं थे ारे मजुराचा मागणी व आह े आिण SL हा िबंदू
'E' वर िनधा रत समतोल मज ुरी या दरान े पूण तः लविचक म प ुरवठा व आह े अ से
गृहीत धरले आहे जे खाल या बाज ूने उतार असल े या मागणी व आिण अन ुलंब मधील
छेदनिबंदू आहे. माचा उतार असल ेला पुरवठा व . येथे, OW हा समतोल मज ुरीचा दर
आहे आिण OL हा माची मागणी आिण प ुरवठा समतोल आह े. . 240/- ितिदन मज ुरी
दराने, कोणतीही अन ैि छक ब ेरोजगारी नाही आिण मा ं या िकरकोळ उ पादकत ेइतक
आहे ( . 240 = MPL). मा , 240 पये मजुरी दरान े कामगारा ंना टाळाटाळ कर याची
वृ ीआह े.कामच ुकारपणा /कुचराई रोख यासाठी , कंप यांना समतोल मज ुरी या दराप े ा
जा त व ेतन दर ावा लाग ेल. काय मतेचे वेतन िजतक े जा त अस ेल िततक ब ेरोजगारीची
पातळी कमी अस ेल. हे न ा-कामच ुकारपणा /कुचराई मया दा (no-shirking constraint
)(NSC) व ार े दश िवले आह े. NSC व िकमान व ेतन दश िवते जे
कामच ुकारपणा /कुचराईटाळ यासाठी कामगारा ंना ब ेकारी या य ेक त रासाठी द ेणे
आव यक आह े. उदाहरणाथ , .240 या काय मते या व ेतनावर , बेरोजगार कामगारा ंची
सं या EA असेल. जे हा काय मतेचे वेतन ितिदन .480 पय त वाढवल े जाते, ते हा
बेरोजगार कामगारा ंची स ं या फ BE* असत े आिण ज े हा CF कामगार ब ेरोजगार
असतात ते हा काय मता व ेतन . 960/- ितिदन . NSC व सकारा मक र या उतार
आहे हणज े बेरोजगारीची पातळी िजतक लहान अस ेल िततक े काय मतेचे वेतन जा त
असेल. NSC व SL व ला अडथळा आणणार नाही िक ंवा छेदणार नाही कारण
काय मते या व ेतनावर काही ब ेरोजगारी अ सेल. DL आिण NSC मधील छ ेदनिबंदू िबंदू
E* आहे जेथे काय मतेचे वेतन िनधा रत क ेले जाते. 480 पये ितिदन . या मज ुरी या
दराने, यवसायस ं था 400 कामगारा ंना रोजगार द ेते आिण 200 कामगार ब ेरोजगार
राहतात . 200 कामगारा ंची बेरोजगारी ही 480 पये ितिदन या मज ुरी या दरान े िनयोिजत
कामगारा ंमधील कामच ुकारपणा /कुचराई रोख यासाठी प ुरेसे मानल े जात े. 240 पये
ितिदन या कमी काय मते या व ेतन दरान े, बेरोजगार हो यासाठी आव यक कामगारा ंची
सं या 300 (EA) आहे. तथािप , या मज ुरी या दरान े, बेरोजगारी श ू य (िबंदू E) आहे.
हणून, समतोल काय मता व ेतन दर जा त असण े आव यक आह े. याउलट , . 960
ितिदन मज ुरी दरान े, फ 100 कामगारा ंना बेरोजगार (FC) करणे आव यक आह े परंतु
वा तिवक ब ेरोजगारी 350 कामगारा ंची (FG) आहे. हणून, समतोल व ेतन दर कमी असण े
आव यक आह े. काय मतेचे वेतन .580 आहे कारण मज ुरी या दरान ुसार, बेरोजगार
कामगारा ंची स ं या (200) िनयोिजत कामगारा ंना कमी हो यापास ून रोख यासाठी प ुरेसे
आहे. munotes.in
Page 94
94
आकृती ५.२ – काय मता व ेतन आिण ब ेरोजगारी (कामच ुकारपणा /कुचराई ितमान )
(Efficiency Wage and Unemployment (Shirking Model)
५.५.२ काल शािपरो आिण जोस ेफ ि टि लट ्झ काय मते या व ेतनाच े ितमान (THE
CARL SHAPIRO & JOSEPH STIGLITZ MODEL OF EFFICIENCY WAGES ):
शािपरो -ि टि लट ्झ ितमानाम य े कामगारा ंना अशा तरावर व ेतन िदल े जात े जेथे ते
कामच ुकारपणा /कुचराई करत नाहीत . हे वेतन समतोल िक ंवा बाजार श ु ीकरण (market -
clearing) पातळीपय त घसर यापास ून ितब ंिधत करत े. पूण रोजगार िमळ ू शकत नाही
कारण जर कामगारा ंना बेरोजगारी या श यत ेचा धोका नस ेल तर त े काम सोड ून देतील.
कामच ुकारपणा /कुचराई ितमानान ुसार, वा तिवक जगात प ूण करार अि त वात नाहीत .
याचा अथ असा होतो क करारातील दो ही प ा ंना काही िवव ेकबु ी आह े, परंतु वारंवार,
देखरेखी या सम या ंमुळे, ही कम चा या ंची बाज ू असत े जी सवा त िवव ेका या अधीन असत े.
नग दर (piece rate ) सार या प ती अ यवहाय आहेत कारण िनरी ण ख ूप महाग िक ंवा
चुक चे आह े. अशा प ती कामगारा ं ारे अपूण पणे स यािपत कर यायो य उपाया ंवर
आधा रत अस ू शकतात , याम ुळे िनयो ा या बाज ूने नैितक धो याची सम या िनमा ण
होते. अशा कार े बाजार शुि करणाप े ा (market -clearing) जा त मज ुरी दे यामुळे
कम चा या ंना काम न करता काम कर यासाठी िकफायतशीर ो साहन िमळ ू शकत े.
शािपरो आिण ि टि लट ्झ ितमाना म ये, कामगार एकतर काम करतात िक ंवा
टाळतात /कुचराई करतात आिण जर या ंनी टाळाटाळ क ेली तर या ंना नोकरीव न munotes.in
Page 95
95काढ या या िश ेसह पकडल े जा याची िविश श यता असत े. प रणामी , समतोल िब ंदूवर
बेरोजगारी आह े. बेरोजगारी िनमा ण होत े कारण क ंप यांनी या ंचे वेतन बाजारा या
सरासरीप े ा जा त वाढव याचा य न क ेला याम ुळे संधी खच कमी होतो . यामुळे कमी
िकंवा उ प न नसल ेला पया य िनमा ण होतो याम ुळे नोकरी गमावण े महाग होत े आिण
कामगारा ंसाठी िश तीच े साधन हण ून काम करत े. बेरोजगार कामगार कमी पगारावर काम
कर याचा पया य देऊन नोक या ंसाठी बोली लाव ू शकत नाहीत , कारण कामावर घ ेत यास ,
कामापास ून दूर जाण े कामगारा या िहताच े असेल आिण या याकड े िकंवा ित याकड े काम
न कर याच े आ ासन दे याचा कोणताही िव ासाह माग नाही. शािपरो आिण ि टि लट ्झ
यांनी नम ूद केले क कामगार एकसारख े आह ेत (उदा. काढून टाक याब ल कोणताही
कलंक नाही ) ही या ंची धारणा मजब ूत आह े – सराव म य े ित ा अित र िश तब
साधन हण ून काय क शकत े.
कामच ुकारपणा /कुचराई/टाळाटाळ ितमान अस े भाक त करत नाही क कोण याही व ेळी
मोठ्या माणात ब ेरोजगार ह े असे लोक आह ेत या ंना कामच ुकारपणा /कुचराई/टाळाटाळ
यासाठी काढ ून टाक यात आल े आहे, कारण जर काढ ून टाक याब लची धमक भावी
असेल तर , कमी िक ंवा कमीटाळाटाळ आिण कामाव न का ढून टाकल े जाईल . याऐवजी
बेरोजगारा ंम ये अशा य चा समाव ेश अस ेल या ंनी वैयि क कारणा तव नोकरी सोडली
आहे, कामगार बाजारात नवीन व ेश केला आह े िकंवा या ंना इतर कारणा ंमुळे काढून
टाक यात आल े आहे. पेरेटो इ तमता , महागड ्या देखरेखीसह , काही ब ेरोजगारी िनमा ण
करेल, कारण ब ेरोजगारी ही कामासाठी ो साहन े िनमा ण कर यात सामािजक ्या
मौ यवान भ ूिमका बजावत े. परंतु समतोल ब ेरोजगारीचा दर प ॅरेटो इ तम असणार नाही ,
कारण क ंप या या ं या िनमा ण कर यात मदत करत असल े या ब ेरोजगारीची सामािजक
िकंमत िवचारात घ ेत नाहीत .
तथािप , काय मते या व ेतना या ग ृहीतकावर टीका क ेली जात े क अिधक अ याध ुिनक
रोजगार करार िविश प रि थत म य े अनैि छक ब ेरोजगारी कमी िक ंवा दूर क शकतात .
Lazear ो साहन सम या सोडव यासाठी य े ते या व ेतनाचा वापर दश िवते, िजथे
सु वातीला का मगारा ंना या ं या िकरकोळ उ पादकत ेपे ा कमी मोबदला िदला जातो आिण
ते यवसायस ं थेम ये वेळोवेळी भावीपण े काम करत अस यान े, यांची कमाई िकरकोळ
उ पादकता ओला ंडत नाही तोपय त वाढत े. वयोमया दा-कमाई पर ेखेमधील वरचा प ूवा ह
कामच ुकारपणा /कुचराई/टाळाटाळ टाळ यासाठी ो साहन दान करतो आिण मज ुरीचे
स याच े मू य अन ैि छक ब ेरोजगारी द ूर क न बाजार श ुि करणाप े ा (market -clearing)
पातळीवर घसरत े. Lazear आिण Moore यांना अस े आढळ ून आल े आह े क कमाई
परेषे या उतारावर ो साहना ंमुळे ल णीय प रणाम होतो .
तथािप, एक मह वप ूण टीका अशी आह े क न ैितक धोका िनयो या ंकडे हलिवला जाईल ,
कारण त े कामगारा ं या य ना ंवर ल ठ ेव यासाठी जबाबदार आह ेत. जे हा त े झाले नसेल
ते हा कामच ुकारपणा /कुचराई/टाळाटाळ घोिषत कर यासाठी क ंप यांना ो साहन े munotes.in
Page 96
96अि त वात असतील . Laze ar ितमानाम य े ,जु या कामगारा ंना (िकरकोळ
उ पादनाप े ा जा त सश ु क) काढून टाक यासाठी आिण नवीन व त कामगारा ंना
कामावर ठ ेव यासाठी क ंप यांना ो साहन िदल े जात े, यामुळे िव ासाह तेची सम या
िनमा ण होत े. या िनयो या या न ैितक धो याच े गांभीय हे बाहेरील ल ेखा परी का ं ारे िकती
य ना ंचे परी ण क ेले जाऊ शकत े यावर अवल ंबून असत े, जेणेक न यवसायस ं था
फसवण ूक क शकत नाहीत , जरी ित ेचा भाव समान अस ू शकतो .
५.६ (QUESTIONS )
१. नैितक धोका आिण ितक ूल िनवड यावर प ीकरणा मक टीप िलहा .
२. िलंबूसाठी बाजार यावर टीप िलहा .
३. मु य/ मुख- अिभकता / ितिनधी या ंची सम या काय आह े? काय मता व ेतन
ितमाना ार े सम या कशी सोडवली जात े?
munotes.in
Page 97
97६
नैितक धोका आिण ितक ूल िनवड
(Moral Hazard and Adverse Selection )
घटक रचना
६.0 उि ्ये
६.१ तावना
६.२ पडताळणी / चाचणी
६.३ बाजार स ंकेत
६.४ महागड े संकेत
६.५ सारांश
६.६
६.७ संदभ
६.० उि ्ये (Objective )
१. पडताळणी /चाचणी (screening) आिण संकेत (signalling) संक पना प पण े
समजून घे यासाठी िशकणा याला मदत कर यासाठी .
२. या दोन संक पना वेगवेग या करणा ंम ये कशा वापर या जातात जसे क उमेदवार
िकंवा कामगाराची िनवड ि या , याची जािहरात इ.
३. या संक पना िव याम य े कशा वापर या जातात हे देखील िव ाथ िशकतील
६.१ तावना (Introduction)
जे हा यवहारातील एका प ाकड े दुस या प ापे ा चांगली मािहती असत े ते हा असमिमत
मािहती (Asymmetric information ) अि त वातय ेते.काही उ ोगा ंम ये, यवहारातील
काही प ांना याच यवहारातील इतर प ांपे ा अिधक मािहती असण े बंधनकारक
असत े.उदाहरणाथ , िव यवहारात , िव े यांना खरेदीदारा ंपे ा अिधक मािहती असण े
बंधनकारक आहे, कारण समान उ पादन िकंवा उ पादना ं या ेणीशी यवहार के याने
काही खरेदीदारा ंकडे असल े या ाना या तुलनेत यांना उ पादनाच े अिधक ान िमळत े.
जे हा असमिमत मािहतीम ुळे नैितक धोका िकंवा मािहती या असंतुलनाम ुळे ितकूल िनवड
होऊ शकते ते हा पडताळणी /चाचणी (screening) आिण संकेत (signalling) यांचा
वापर केला जातो. munotes.in
Page 98
98६.२ पडताळणी /चाचणी (SCREENING)
अथ शा ातील पडताळणी /चाचणी हणज े ितकूल िनवडीशी सामना कर या या धोरणाचा
संदभ - असमिमत मािहती या तीिनधी ार े बाबतीत संभा य िनण य घे या या
गुंतागुंतांपैक एक - कमी मािहती असल े या तीिनधी ार े/ काय क या ारे पडताळणी /
चाचणी हणज े चुक या मािहतीची चाळणी क न आिण फ खरी मािहती राखून ितकूल
िनवडीचा सामना कर यासाठी वापरली जाणारी रणनीती . समकालीन बाजारप ेठांम ये,
जेथे बाजारात सोडली /उपल ध / काशीत केली जाणारी उ पादन े सामा य ाहका ंना
समजून घेणे अिधक जिटल होत आहे तेथे पडताळणीचा / चाचणीचा वापर केला जातो.
पडताळणी या /चाचणी या हेतूंसाठी, असमिमत मािहती करणा ंम ये दोन आिथ क
तीिनधी /काय कत गृहीत धरले जातात , िजथे तीिनधी /काय कत काही कार या
यवहारात गुंत याचा य न करतात .दोन तीिनधी /काय कत यां याम य े अनेकदा
दीघ कालीन संबंध असतो , जरी ती पा ता /समथ ता आव यक नसते.मूलभूतपणे,
पडताळणी /चाचणीम य े सामील असल े या धोरणाम य े“पडताळणी /चाचणी /तपासणी
करणारा "screener " (कमी मािहती असल ेला ितिनधी ) इतर आिथ क ितिनध कड े
असल े या खाजगी मािहतीब ल अिधक अंत ी िकंवा ान िमळिव याचा य न करतो जे
यवहार हो याप ूव पडताळणी / चाचणी / तपासणीकरणा याला सु वातीला अ ात
असत े. अशी मािहती गोळा करताना , दोन ितिनध मधील मािहतीची िवषमता कमी केली
जाते, याचा अथ असा होतो क पडताळणी /चाचणी ितिनधी यवहारात सहभागी होताना
अिधक मािहतीप ूण िनण य घेऊ शकतो .
अनेक उ ोग आिण बाजारप ेठांम ये चाचणी / पडताळणी लागू केली जाते.
तीिनधी ार े/काय क या ारे कट कर या या उ ेशाने अचूक मािहतीचा कार मोठ्या
माणावर आहे; य तीिनधी ार े/काय क या ारे ि या अंमलात आणली जाते ती
यवहारा या व पावर अवल ंबून असत े. बह तेकदा ते दोन तीिनध मधील भिव यातील
नातेसंबंधाशी जवळून जोडल ेले असत े.
पडताळणी /चाचणी ची संक पना थम मायकेल पे स (1973) यांनी िवकिसत केली
होती.
आकृती . ६.१ munotes.in
Page 99
99उदाहरणाथ , वाहन उ ोगात , गैर-िवशेष खरेदीदार यांना कोण या कारची कार खरेदी
करायची आहे याचे मू यांकन करताना िव े याने िदले या मािहतीवर अवल ंबून असतात .
िवशेष िव े याकड े खरेदीदाराप े ा अिधक मािहती अस यान े, तो िकंवा ती एखा ा
उ पादनािवषयी चुक ची मािहती देऊ शकते जेणेक न खरेदीदाराला दुस याऐवजीती व तू
खरेदी कर यास पटवू शकते. िवमा, नोकरी बाजार आिण यव थापन यासार या िविवध
े ांम ये पडताळणीचा /चाचणीचा वापर केला जातो, जेथे असमिमत मािहतीची सम या
अि त वात आहे.
६.२.१ म बाजारामधीलपडताळणी /चाचणीत ं (Screening Techniques in
Labour Market ) :
पडताळणी /चाचणी िस ांत हा िश ण , उ पादन आिण मजुरी या संदभा त एक पया य
दान करतो . पे स (1973 ), एरो (1973 ), आिण ि टि लट ्झ (1975 ) यांनी गृहीत
धर या माण े, यांनी िश णाला उ पादन मत ेसाठी आव यक असेपडताळणी / चाचणी
िकंवा संकेत अस याच े घोिषत केले. ाउन आिण सेश स या मते, उ च िश णाकड े
जा त वेतन िमळव ून देणा या उ च- तरीय नोक या कर यासाठी / िमळव यासाठी समथ न
हणून पािहल े जाते. पडताळणी / चाचणीिस ा ंताचे समथ क असे थापीत करतात क हे
िस ांत वैकि पक प ीकरण दान करते जे िमक बाजाराशी संघटना मक वत न
जोडत े.पडताळणी /चाचणी िस ांत हा सं थां या गरजांची िनवड पूण कर यासाठी आदश
कामावर घे याचा िनण य घेते याम ुळे इि छत उ पादना या आव यकता ा होतात .
अशा कार े, िस ांत सं थांना आव यक मािहती सं ेषण कर यात िश णाच े काय करते
आिण असे गृहीत धरते क िनयो े थम आव यक शै िणक तर थािपत करतात जे
नोकरी अज दारांचे वग करण करतात .िश ण हे पडताळणी /चाचणी यं णा हणून काम करते
जे एखा ा य या मता ंचे संकेत देते.िश ण आिण िश ण काय म पूण करणे ही
ब याचदा पदो नती आिण इतर कम चा यां या वैयि क िनण यांची आव यकता िकंवा
पूव तयारी असत े.पदवी आिण माणप हे कम चा याची उ पादन मता दश वतात.
नोकरभरती या िनण यांम ये वापर यासाठी सं था कमी िकमतीत शै िणक मािहती िमळव ू
शकतात .
उ च दजा चे िश ण असल े या कम चा यांची काही वैिश ्ये आहेत यात अनुकूल
उपि थती न दी असतात आिण धू पान, जा त म पान आिण अवैध मादक पदाथा चा
वापर यासार या अ वा यकर सवय म य े गुंत याची श यता कमी असत े.
पडताळणी / चाचणी िस ा ंत हा िश ण आिण वेतन यां यातील सकारा मक सहसंबंध मा य
करतो . पडताळणी / चाचणी िस ांत असा युि वाद करते क िनयो े अपूण िमक
बाजारात काम करतात आिण कम चारी सं थांना आव यक कत ये आिण अपे ा पूण
कर या या ि य ेदर यान िविवध सामा य आिण िविश कौश या ंचा वापर करतात .
नोकरी अज ि य े या िनयु आिण भरती या ट यात िमक बाजारप ेठेत
पडताळणी /चाचणी तं ाचा वापर केला जातो. थोड यात , कामावर घेणारा प (कमी
मािहती असल ेला ितिनधी ) संभा य नोकरी या उमेदवारा ं या वैिश ्यांब ल (अिधक munotes.in
Page 100
100 मािहती असल ेले ितिनिध ) अिधक कट कर याचा य न करतो जेणेक न या
भूिमकेसाठी कम चा यांची िनयु करताना सवा त यो य िनवड करता येईल.
मुलाखती या उमेदवारा ंम ये असमिमत मािहती या सम य ेचे िनराकरण कर यासाठी
िनयो े वापरतात अशी अनेक तं े आहेत. म बाजाराम य े वापरल ेली पडताळणी /चाचणी
तं े खालील माण े आहेत:
१. अजा चे पुनरावलोकन (Application Review ): नोकरीत घेणारा प सु वातीला
अज दारांना यां या अजा या सादरीकरणाच े पुनरावलोकन क न आिण ा झाले या
कोण याही ितसादा ंची तपासणी करतो , याम य े िश ण , अनुभव आिण भूिमकेसाठी
यो य अस याच े कट कर यासाठी यां या द तऐवज े आिण उपप रप (resume and
cover letter ) यांचे मू यांकन समािव आहे.
२. अिभयो यता चाच या आिण मू यमापन (Aptitude Tests and Assessment ):
अिभयो यता चाच या ही सवा त लोकि य पडताळणी /चाचणी तं ांपैक एक आहे जी नोकरी
शोधणा या ं या समूहातून उ च-गुणव ेचे उमेदवार िनवड यासाठी िनयो े
वापरतात .अिभयो यता चाच या या सामा यत : िविश चाच या ं या व पात असतात या
उमेदवाराची उ पादकता आिण िविश िवषया ंचे यांचे ान तपास यासाठी वापर या
जातात .कामावर घेणा या प ाला अज दारांनी शै िणक िकंवा यावहा रक मता कट
कर यासाठी अनेक चाचणी अ यास (एकतर संगणका ार े िकंवा वैयि क र या) कर याची
आव यकता असू शकते.
३. महािव ालयाची िकंवा िव ापीठाची गुणव ा (Quality of College or
University ): िनयो े हे उमेदवारा ंना िनवड यासाठी उमेदवारा ं या शाळेची संल नता
देखील वापरतात .ते असे गृहीत धरतात क उ च- तरीय महािव ालय े आिण िव ापीठ े
उ च-गुणव ेचे उमेदवार तयार करतात जे इतर महािव ालयातील उमेदवारा ंपे ा
जा तचा ंगली कामिगरी करतात .
४. ेड पॉइंट ॲ हरेज दजा /वग गुण सरासरी Grade Point Average (GPA):
शाळेत घालवल े या वषा म ये िमळवल ेले सरासरी ेड पॉइंट संभा य कम चा या ंची
पडताळणी /चाचणी कर यासाठी देखील वापरल े जाऊ शकतात .शाळेम ये सात यान े
चांगली कामिगरी करणा या उ कृ िव ा या ची शाळेतील वषा म ये िविवध कामिगरी
करणा या िव ा या या तुलनेत उ च सरासरी असत े.
५. मुलाखती (Interviews ): यि म व गुण, शाि दक संवाद मता आिण आ मिव ास
पातळी यासार या घटका ंची ेणी उघड कर यासाठी उमेदवारा ंना अनेकदा िनयु
देणा या प ा या ितिनध सोबत मुलाखत घेणे आव यक असत े. Interviews:
Candidates are often required to undertake an interview with a
repres entative(s) from the hiring party to reveal a range of factors such as
personality traits, verbal communication ability and confidence level.
रोजगारा या िनण यांम ये पडताळणीची /चाचणीची अनेक उदाहरण े आहेत. िनयो े
अिभयो यता चाच या देतात आिण िशफारसप े तपासतात . “ओ ड -बॉय" नेटवक चे munotes.in
Page 101
101 अि त व हा पडताळणी /चाचणी ि य ेचा प रणाम आहे. जर एखा ा य ला एखा ाला
कामावर यायच े असेल, तर तो यां यावर िव ास ठेवतो यांना ("ओ ड बॉइज ")
िशफारस साठी िवचार ेल.कारण अपा असल े या एखा ा य ची िशफारस के याने इतर
"ओ ड बॉइज " या नजरेत याची ित ा कमी होईल, कारण एखा ा य ला केवळ
पा अज दारांची िशफारस कर यास ो साहन िदले जाते.तसेच, िति त एमबीए
काय मा या पदवीधरा ंसाठी िनयो या ंम ये असल े या उ साहाचा एक भाग हणज े यांनी
कोणाला वेश िदला याब ल शाळा िनवडक असतात .ते फ अशाच िव ा या ना
िनवड याचा य न करतात यां याकड े बुि म ा आिण यि म व गुणांचा यो य िमलाफ
असतो , जेणेक न यावसाियक जगात यश िमळाव े अशा कार े, िति त एमबीए
काय म हे यवसायासाठी पडताळणी /चाचणी सं था हणून काम करतात . हे, ते यां या
िव ा या ना जे िशकवतात िततकेच यांचे पदवीधर जो उ च पगार िमळवतात या याशी
संबधीत असू शकते.
६.२.२ िवमा बाजारातील पडताळणी /चाचणी तं (Screening Techniques in
Insurance Market ) :
रॉथ चाइ ड आिण ि टि लट ्झ यांनी 1977 म ये यां या “ पधा मक िवमा
बाजारप ेठेतील समतोल ” या लेखात मांडलेले हे पधा मकपडताळणीच े/चाचणीच े सव क ृ
सै ांितक प ीकरण आहे, जे िवमा कंप या िविवध कारच े ताव देऊन ितकूल
िनवडीचा फायदा घेत असल े या लोकां या आसपास कसे पोहोच ू शकतात हे दश िवते,
िवमा पया य जे केवळ ितकूल जोखीम आकिष त करतील .जोखीम आिण अिनि तत ेचे
िव ेषण करणा या े ा ार े िवमा तीमाम य े हे अिधक तपशीलान े समािव केले आहे.
पडताळणीच े/चाचणीच े दोन मूलभूत कार आहेत: पिह याम य े, असमिमत मािहतीचा
‘बळी’ हा फ इतर ितिनधीब ल श य िततके शोध यासाठी सं ह करतो .उदाहरणाथ ,
आरो य िवमा ताव कर याप ूव आरो य तपासणी करणे िकंवा नोकरीचा ताव
कर याप ूव या य यापा भूमीची तपासणी करणे.याचे, नैितक ्या शंका पद
गो कड े दुल क न , ब याच देशांम ये ब याचदा अ यंत काटेकोरपण े िनयमन केले
जाते.दुसरा पया यहा आहे क जो करारा या अटी तयार कर यासाठी खेळ िस ांत वापरतो
जेणेक न यांना फ चेर म य े रस असेल. दा या या बाबतीत सह-भरणा (co-payment )
कर याइतक े सोपे काहीतरी (उदाहरणाथ , कारच े नुकसान झा यास दा या या रकमेची
थोडीशी ट केवारी भरणे) यांना ितकूल धोका नाही अशांना बाहेर काढ यास मदत होऊ
शकते.
ाहका ंची तपासणी कर याची ि या ही िव या या बाजारात मोठ्या माणात लागू
होते.सव साधारणपण े, िवमा दान करणार े प ाहकाची एकंदर जोखीम पातळी उघड
कर यासाठी अशा कारची ि या करतात आिण याम ुळे ते दावा दाखल करतील .ही
मािहती ता यात असताना , िवमा उतरवणारा प संर णाचा यो य कार ( हणज े
ाहका या जोखमी या पातळीशी सुसंगत) दान के याची खा ी क शकतो .िवमा क ंप या
वापरत असल े या काही त ं ांम ये खालील गो ी समािव आह ेत: munotes.in
Page 102
102 १. ऐितहािसक न द (Historical Record ): िवमाकत यां या िवमा ाहका ं या
जोखमीची पातळी आिण ते भिव यात जोखमी या वत नात गुंत याची श यता िनि त
कर यासाठी यां या भूतकाळातील वत न पाहतात . ाहका ंब ल मािहती िमळव यासाठी
िवमा दान करणा या प ा ार े पा भूमी यांचीतपासणी केली जाते जसे क यांचा गु हेगारी
इितहास , पत िनयमन (Credit Rating ) आिण मागील वत णूक उघड कर यासाठी मागील
नोकरीची मािहती . उदाहरणाथ , जर एखा ा ाहका या भूतकाळात अनेक कार
अपघाता ंचा इितहास असेल, तर भिव यात ाहक अजूनही अपघातात अडक याची
श यता आहे.हे िवमा क ंपनीला जोखीम असल े या ाहकालािवमा स ंर ण द ेऊन वतः या
अधीन असल े या जोखमी या पातळीची जाणीव क न देते.
२. आरो य ि थती (Health Condition ): ाहकाला जीवन िवमा संर ण दान
करताना , िवमा कंपनीला ाहकाची आरो य ि थती आिण या य ला कोण या कारच े
आजार आहेत हे जाणून घे यात रस असतो . अंतीम/टोकाचाआजार िकंवा इतर दीघ कालीन
आजार असल े या ाहका ंना सामा यतः धोकादायक हणून वग कृत केले जाते आिण
यामुळे, आजारा ंचा कोणताही इितहास नसले या - ाहका ं या तुलनेत वेगळा ह ा
आकारला जातो.
३. लोकस ं याशा ीय वैिश ्ये िकंवा लोकस ं याशा ीय मािहतीची तरतूद
(Demographic Characteristics or Provision of Demographic
Information ): िवमा कंप या यां या नवीन ाहका ं या लोकस ं याशा ीय वैिश ्यांचा
िवचार करतात .वाहन िवमा िवकताना , 40-50 वष वयोगटामधील ाहका ं या तुलनेत 13
ते 20 वष वयोगटातील त ण ाहकजोखीमप ूण मानल े जातात . दुस या बाजूने जीवन
िव याम य े 30 ते 40 वष वयोगटातील त ण ाहका ं या तुलनेत 60 वषा पे ा जा त वयाचे
वृ ाहक धोकादायक मानल े जातात .
४. पडताळणी /चाचणी ि य ेदर यान िवमा प ां ारे एकि त केलेली इतर मािहती ही
सामा यतः ाहक शोधत असल े या िव या या काराशी संबंिधत असत े. उदाहरणाथ ,
कार िव यासाठी अपघाता या इितहासाची तरतूद आव यक असत े, आरो य िव यासाठी
आरो य ि थती आिण मागील आजारा ंची तरतूद आव यक असत े, इ यादी .
जे हा बाजारात असमिमत मािहती असत े, ते हा पडताळणी /चाचणीम य े ो साहन
समािव असू शकते जे अिधक चांग या मािहती असल े यांना वत:ची िनवड कर यास
िकंवा वत: ला कट कर यास ो सािहत करते.उदाहरणाथ , कमी पगाराची
प रवी ाधीन /प रवी ािवषयक (परी काल /उमेदवारीचाकाळ ) कालावधी असल ेली नोकरी
यांना मािहत आहे क ते या पदासाठी यो य नाहीत यांना अज कर यापास ून परावृ
करेल. या लोकांना खा ी आहे क ते परी ा /उमेदवारीकालावधीत िटकून राहतील यांना
मतेवर शंका असल े या लोकांपे ा ताव आकष क वाट याची श यता जा त
असत े.कजा साठी संपाि क (तारण) मागणी करणारा सावकारहा परतफ ेड कर या या
मतेब ल शंका असल े या लोकांकडून अज वीकार यापास ून वतःला परावृ करतो .
संपाि क (तारण) कज चाचणी पे ा बरेच काही करतात , परंतु पडताळणी /चाचणी हे
यां या काया पैक एक आहे). जे लोक िवमा वापर याची अपे ा करतात यांना दावे munotes.in
Page 103
103 कर याची अपे ा नसले या लोकांपे ा वजावटीच े ओझे जा त असत े. हणून, िवमा
कंप या िवमाप धारका ंना वेगवेग या जोखीम वगा त वग कृत कर यासाठी वजावटीचा वापर
करतात आिण यानुसार शु क आकारतात .
६.२.३ इतर तं े (Other Techniques ):
ि तीय ेणी िकंमत भेदभाव हे देखीलपडताळणी /चाचणीच े एक उदाहरण आहे, या ार े
िव ेता पया यां या यादीचा ताव देऊकरतो आिण खरेदीदाराची िनवड यांची खाजगी
मािहती कट करते.िवशेषतः, अशी रणनीती खर ेदीदारा या प ैसे दे या या इ छ ेब ल
अिधक मािहती कट कर याचा य न करते.उदाहरणाथ , िकफायती
ेणी(economy ),िवलासी िकफायती (premium economy ), यवसाय आिण थम
ेणी ितिकटा ंचा ताव द ेणारी िवमान क ंपनी ाहक या ं या िवमान भाड ्यावर िकती
र कम खच कर यास इ छ ुक आह े यास ंबंधी मािहती कट करत े. अशा मािहतीसह ,
कंप या एकूण बाजारातील अिधश ेषाचा मोठा भाग ह तगत क शकतात .
करार (Contract ) िस ांताम य े, “चाचणी / िश ण ितमान े " आिण " ितकूल िनवड
ितमान े " हे श द अनेकदा एकमेकां या बद यात वापरल े जातात .ि ि सपलन े कराराचा
ताव द े यापूव ाहकाकड े या या कारािवषयी खाजगी मािहती असत े (उदा. याची
िकंमत िक ंवा एखा ा व त ूचे याच े मू यांकन).ि ि सपल / कता नंतर िविवध कार व ेगळे
कर यासाठी करारा या एका यादीचा ताव द ेते. सामा यतः , सव क ृ कार थम -
सव मि थर िच ह (bench mark ) उपायाम ये (जे संपूण मािहतीन ुसार ा क ेले
जाते) माण ेच यापार कर ेल, याला "शीष थानी िवक ृती नाही " हणून ओळखल े
जाते.इतर सव कार सामा यत : थम-सव म समाधानाप े ा कमी यापार करतात
( हणज े, यापार पातळीची "खाल या िदशेने जाणारी िवकृती" आहे).
६.३ बाजार संकेत (Market Signalling )
संकेत िस ांत हा मूलभूतपणे दोन प ांमधील मािहतीची िवषमता कमी कर याशी संबंिधत
आहे.करारा या िस ांताम य े, संकेत ही क पना आहे क एक प (अिभकता / agent
हणून ओळखला जातो) िव ासाह पणे वतःब ल काही मािहती दुस या प ाकड े (मु य)
पोहोचवतो .जरी संकेत िस ांत हा सु वातीला मायकेल पे सने सं था आिण संभा य
कम चा यांमधील ाना या अंतरांवर आधा रत िवकिसत केला असला तरी, या या
अंत ा नी वभावाम ुळे तो मानव संसाधन यव थापन , यवसाय आिण आिथ क बाजार
यासार या इतर अनेक े ांशी जुळवून घेतले गेले. पे स या नोकरी बाजार संकेत
िस ांताम य े, (संभा य) कम चारी शै िणक माणप े िमळव ून िनयो ाला यां या
मते या पातळीब ल संकेत पाठवतात .ओळखप ाच े/ माणप ा चे मािहतीच े मू य या
व तुि थतीव न य ेते क िनयो याचा िव ास आहे क ओळखप ाचा / माणप ाचा अिधक
मता आिण कमी मते या कम चा यांना िमळव यात अडचण अस याशी सकारा मक
संबंध आहे.अशा कार े, ेडेि शयल िनयो ाला कमी मते या कामगारा ंना उ च munotes.in
Page 104
104 मते या कामगारा ंपासून िव सनीयपण े वेगळे कर यास स म करते. िस निल ंगची
संक पना पधा मक परोपकारी पर परस ंवादाम य े देखील लागू होते, जेथे ा करणा या
प ाची मता मया िदत असत े.
संकेताची सु वात ही असमिमत मािहती (प रपूण मािहतीपास ून िवचलन ) या क पन ेने
झाली, जी व तुि थतीशी संबंिधत आहे क , काही आिथ क यवहारा ंम ये, व तू आिण
सेवां या देवाणघ ेवाणीसाठी सामा य बाजारप ेठेत असमानता असत े.मायकेल पे सने
यां या 1973 या लेखात असे सुचवले क दोन प असमिमत मािहती या सम य ेवर
मात क शकतात आिण एक प संकेत पाठवून दुस या प ाला संबंिधत मािहतीचा काही
भाग कट करतो . यानंतर तो प संकेताचा अथ लावेल आिण यानुसार याचे खरेदी
यवहार समायोिजत करेल-सामा यत : याला संकेत न िमळा यास यापे ा जा त िकंमत
देऊन. अथा त, अनेक सम या या प ांना लगेचच भेडसावतील .
ेषकान े (एजंट) संकेत पाठव यासाठी िकती वेळ, ऊजा िकंवा पैसा खच करावा ?
ा कता (मु य, जो सामा यतः यवहारात खरेदीदार असतो ) मािहतीची ामािणक
घोषणा अस या या संकेतावर िव ास कसा ठेवू शकतो ?
असे गृहीत धरले क तेथे संकेत समतोल आहे या अंतग त ेषक ामािणकपण े संकेत
करतो आिण ा कता या मािहतीवर िव ास ठेवतो, कोण या प रि थतीत तो
समतोल िबघड ेल?
समजा क जीवनला याची गाडी . ५०००० /- म ये िवकायची आहे. हरी हा एका
गाडी या शोधात आहे आिण या यामत े जीवनची गाडीच े मू य . 60000/ - असेल--जर
याला हणज े हरीला याब ल िजतक े जीवनला मािहत आहे िततकेच मािहत असेल.या
देवाणघ ेवाणीम ुळे हरी आिण जीवन दोघांनाही फायदा होईल परंतु मािहती या सम य ेमुळे
तसे होणार नाही.जीवनला या या गाडीब ल अशा िविवध गो ी मािहत असतील या
कदािचत खरेदीदाराला प नसतील . पण गाडी या गुणव ेची चुक ची मािहती दे यास
जीवनला ेरक असताना हरीने जीवनवर याला सव मािहती सांग यावर िव ास कसा
ठेवायचा ?
अथ शा हणतात क वर वण न केले या संभा य यवहाराम य े असमिमत मािहतीची
सम या आहे, याचा सरळ अथ असा आहे क खरेदीदारा ंना उपल ध असल ेली मािहती
िव े यांकडे उपल ध असल े या मािहतीप े ा वेगळी आहे. यांना या सम य ेम ये वार य
आहे कारण ते ही सम या वेगवेग या प रि थत म य े पाहतात आिण यामुळे बाजारप ेठेत
िबघाड होऊ शकतो , अशी प रि थती याम य े बाजार आिथ क ्या अकाय म
आहे.तथािप , जे हा अ यु (unexploited ) मू य असत े, ते हा खरेदीदार आिण
िव े यांना ते मू य ह तगत कर याच े माग शोध यासाठी ो साहन असत े. उ च दजा ची
उ पादन े असल े या िव े यांना यां या उ पादना ं या गुणव ेचे संकेत दे यासाठी माग
आव यक आहेत जेणेक न खरेदीदार उ च-गुणव े या आिण कमी-गुणव े या
उ पादना ंम ये फरक क शकतील .खरेदीदारा ंनी चुक ची मािहती तपास याच े माग शोधल े
पािहज ेत परंतु स य मािहतीला परवानगी िदली पािहज े.या सम या बाजारप ेठांम ये munotes.in
Page 105
105 अि त वात नाहीत याम य े उ पादन े साधी असतात आिण सहजपण े यांचे मू यमापन
केले जाते. उदाहरणाथ ,अनेक कृषी बाजारप ेठांम ये या वत नाची फारशी गरज नाही.
िव े याने या या उ पादनाची गुणव ा दश िव याचा एक माग हणज े हमी (gurantees )
िकंवादु तीची हमी (warranties ) देणे. जर एखा ा उ पादन सं थेने खराब उ पादनावर
दु तीची हमी (warranty ) िदली तर नुकसान होईल. यामुळे, केवळ दज दार
उ पादनावरद ु तीची हमी द ेणे हे उ पादन सं थे या फम या िहताच े आह े.दु तीची
हमी स ंभा य खर ेदीदारा ंना सा ंगते क उ पादन स ं थाित याकड े चांग या दजा चे उ पादन
आहे या िव ासावर प ैसे लावत े.
कंपनी गुणव ा दश वू शकतेिकंवा गुणव ेचा संकेत देऊ शकते असा आणखी एक माग
हणज े यापार िच ह (brand )/ चीन िच हा ंिकत/िश का ) /नाव तयार करणे. यापार
िच हाच े नाव जर ाहका ंनी गुणव ेशी जोडल े तरच ते मौ यवान असत े आिण उ पादन
सं था ही संघटना केवळ वेळ आिण संसाधन े यां या सहा यान े हे तयार क शकते.एकदा
यापार िच ह /नाव थािपत झा यान ंतर, या या यापार िच हासह / नावासह खराब -
गुणव ेचे उ पादन न देऊन याचे संर ण करणे हे यवसाय सं थे या िहताच े असत े. जे हा
थािपत यापार िच ह/ नाव असल ेली उ पादन सं थाखराब -गुणव ेचे उ पादन देऊ
करते, ते हा ती सामा यत : उ पादनाला वेगळे नाव ठेवते जेणेक न या या यापार िच ह/
नावाब ल लोकांची धारणा धो यात येऊ नये.
िमक बाजारप ेठेत संकेत (Signalling ) मह वाची भूिमका बजावत े. एखा ा िनयो याकड े
संभा य कम चा याब ल थोडीशी मािहती असत े, आिण अज दार ह शार आहे का, या यात
नेतृ वगुण आहेत का आिण तो जबाबदार आहे का असे िवचार यास अज दाराकड ून तो
स य उ रा ंची अपे ा क शकत नाही. याऐवजी , अज दारान े हे गुण िस कर याचा
य न केला पािहज े. महािव ालयीन िश ण हे बुि म ा आिण िचकाटी दश िव याचा एक
माग /संकेत आहे.नेतृ व हे अ यास माबाह ेरील ि याकलापा ं ारे सूिचत केले जाऊ शकते.
(प रणामी , काही िव ाथ ामु यान े भिव यातील िनयो या ंना नेतृ व सूिचत कर या या
मागा साठी यां या मू यासाठी नेतृ व पदे शोधतात .) औपचा रक गोषवारा /सारांश/
(resume ) याचा उ ेश अशा ि याकलापा ंची यादी करणे आहे जे संभा य िनयो या ंना
आकष क गुण दश वतील .
महािव ालयीन िश ण िनयो या ंना गुण दश वू शकते या व तुि थतीम ुळे लोक
महािव ालयीन िश ण का घेतात याब ल काही मनोरंजक िनमा ण झाले
आहेत.अथ त ांम ये एक लोकि य उ र असे आहे क िश ण मानवी भांडवल तयार
करते, हणज ेच लोकांची उ पादकता वाढव यासाठी गुंतवणूक कर याचा हा एक माग
आहे.अलीकड ेच काही अथ शा ा ंनी असे सुचवले आहे क हे मत चुक चे आहे िकंवा
केवळ अंशतः स य आहे आिण महािव ालयीन िश ण हे मु यतः भिव यातील
िनयो या ंना संकेत दे याचा माग आहे.
जर िश ण हा केवळ संकेत दे याचा एक माग असेल, जर ते केवळ बुि मान नसले या
आिण िचकाटी नसले यांना दूर करणारी एक गुंतागुंतीची कसोटीअस ेल, तर
महािव ालयीन िश णाची सामािजक उपयु ता फार मोठी असू शकत नाही. िव ा या या munotes.in
Page 106
106 ीकोनात ून यात काही फरक पडत नाही-- दो ही कार े/बाजूनी फायद े समान आहेत. जरी
बह तेक अथ शा ा ंचा असा िव ास आहे क िश ण हे मानवी भांडवल तयार करते आिण
संकेत हणूनहीकाय करते, तरीही या दोन काया चे सापे मह व िववािदत आहे.
संकेत ही चांगली मािहती असल े या प ाची ि या आहे जी असमिमत मािहती या
प रि थत प ुरती मया िदत असत े. पडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोग (screening) हा
जे िन पयोगी मािहतीमध ून उपयु मािहती गाळून घे याचा य न आहे, ही खराब मािहती
असल े यांनी केलेली कृती आहे.
मायकेल पे स हा भाड्याने घे या या / कामावर घे या या ि येला लॉटरी ितक ट खरेदी
कर यासार या अिनि तत े या गुंतवणुक चा एक कार मानतो आिण िनयो याला
िनद शांक हणून पाह यायो य असल े या अज दारा या गुणधमा चा संदभ देतो.यापैक ,
अज दार हाताळ ू शकणा या िकंवा हातचलाखी क शकणा या गुणांना संकेत हणतात .
अज दाराच े वय अशा कार े एक िनद शांक आहे परंतु अज दारा या िववेकबु ीनुसार बदलत
नस याम ुळे तो संकेत नाही.िनयो याकड े िनद शांक आिण संकेतां या येक
संयोजनासाठी , बाजारा या पूव या अनुभवावर आधा रत उ पादक मतेचे सशत
संभा यता मू यांकन असण े आव यक आहे.िनयो ा येक कम चा या या वैिश ्यांचे
िनरी ण के यावर ते मू यांकन अ तिनत करतो . पेपर/छापील कागदप हे जोखीम -तट थ
िनयो याशी संबंिधत आहे.देऊ केलेले वेतन हे अपेि त सीमांत उ पादन आहे. संकेत
खच िटकव ून (मौि क आिण नाही) संकेत िमळवल े जाऊ शकतात .जर येकाने
संकेतांम ये अगदी याच कार े गुंतवणूक केली तर, संकेतांचा वापर हा भेदभाव हणून
केला जाऊ शकत नाही, हणून एक गंभीर गृिहतक तयार केले जाते: संकेतां या खचा चा
उ पादकत ेशी नकारा मक संबंध असतो .वण न के या माण े ही प रि थती एक
अिभ ाय / ितसाद पळवाट (feedback loop )आहे: िनयो ा नवीन बाजार मािहतीवर
याचा िव ास (भरवसा /समजूत)अ तिनत करतो आिण वेतन वेळाप क अ तिनत करतो ,
अज दार हे संकेतां ारे िति या देतात आिण भरती होते. मायकेल पे स संकेत
समतोलत ेचा अ यास करतो जे अशा प रि थतीम ुळे होऊ शकते.
यांनी 1973 या ितमानाची सु वात एका का पिनक उदाहरणासह केली: समजा दोन
कारच े कम चारी आहेत - चांगले आिण वाईट - आिण िनयो े चांग या कम चा याला वाईट
कम च याप े ा जा त वेतन दे यास तयार आहेत.
पे स असे गृहीत धरतात क िनयो या ंसाठी, कोणत े कम चारी चांगले िकंवा वाईट
कारच े असतील हे आगाऊ सांग याचा कोणताही वा तिवक माग नाही. वाईट कम चारी
याब ल नाराज नसतात , कारण यांना चांग या कम चा यां या मेहनतीत ून मु िवहार
करता येतो. मोफत वास िमळतो .परंतु चांग या कम चा यांना हे मािहत आहे क यां या
उ च उ पादकत ेमुळे ते अिधक मोबदला िमळ यास पा आहेत, हणून ते संकेतांम ये
गुंतवणूक क इि छतात - या करणात , काही माणात िश ण .परंतु तो एक मु य
गृहीतक करतो : चांग या कारच े कम चारी वाईट- कार या कम चा या ंपे ा िश णा या एका
एककासाठी कमी वेतन देतात.तो या खचा चा संदभ घेतो तो िशकवणी /अ यापन आिण
राहणीमानाचा खच असतो असे नाही, याला काहीव ेळा िखशात ून झालेले खच (out of munotes.in
Page 107
107pocket expenses ) हटल े जाते, कारण कोणीही असा युि वाद क शकतो क उ च
मता असल े या य "चांग या" ( हणज े अिधक महाग) सं थांम ये न दणी
करतात . याऐवजी , पे स या खचा चा संदभ देत आहे तो संधी खच आहे. हे ‘खच ’,
आिथ क आिण यािशवाय , मनोवै ािनक , वेळ, य न आिण यासह इतर गो च े संयोजन
आहे."चांगले" आिण "वाईट" कामगारा ंमधील िभ न िकंमत संरचना हे संकेतां या
मू यासाठी मह वाच े आहे. "चांग या" कम चा यासाठी समान ओळखप / माणप
िमळिव याची िकंमत "वाईट" कम चा यांपे ा कमी आहे.िभ न खचा या संरचनेमुळे "खराब "
कामगारा ंना ओळखप / माणप िमळव यापास ून रोख याची गरज नाही.संकेतांचे मू य
(मािहतीप ूण िकंवा अ यथा ) असण े आव यक आह े ते हणज ेसंकेत असल ेला गट
"चांग या" कामगारा ं या प ूव न पािहल े या गटा शी सकारा मक र या संबिधत आहे.
सव साधारणपण े, संकेत या माणात अ ात िक ंवा िनरी ण न करता य े याजो या
गुणधमा शी संबंिधत अस याच े मानल े जाते ते थेट या या म ू याशी स ंबंिधत आह े.
िनकाल /The result :
पे सने शोधून काढल े क जरी िश णान े कम चा यां या उ पादकत ेम ये काहीही योगदान
िदले नाही, तरीही ते िनयो ा आिण कम चारी दोघांसाठीही मू यवान असू शकते. जर
यो य खच /फायदा रचना अि त वात असेल (िकंवा तयार केली असेल), तर "चांगले"
कम चारी यां या उ च उ पादकत ेचे संकेत दे यासाठी अिधक िश ण घेतील.
उ च माणप (credential ) िमळव याशी संबंिधत वेतनातील वाढ कधीकधी "म ढीचे
कातड े प रणाम " (“sheepskin effect” ) हणून ओळखली जाते, कारण "म ढीचे कातड े"
अनौपचा रकपण े शै णीक माणप (diploma ) दश िवते. हे ल ात घेणे मह वाच े आहे क
हे िश णा या अित र वषा या परता या या समान नाही. “म ढीचे कातड े" प रणाम
हणज े सामा यतः िश णा या अित र वषा चे ेय िदले जाते यापे ा जा त वेतन वाढ
देणे.
हे ‘िश णात ून गळती झालेले/िश ण सोडून िदलेले’ ('drop -outs') िव ‘िश ण पूण
करणार े’ ('completers' ) मधील समान वषा चे िश ण असल े या वेतनातील
फरकाकड ेअनुभवा मकपण े पािहल े जाऊ शकते.हे देखील मह वाच े आहे क अिधक िशि त
य ना अिधक मजुरी िदली जाते हे पूण पणे संकेत िकंवा ‘म ढीचे कातड े’ प रणामा ंसाठी
िदली जाते या व तुि थतीची बरोबरी करता येत नाही. य ात , िश ण हे य आिण
संपूण समाजासाठी अनेक िभ न उ ेश पूण करते.जे हा या सव पैलूंवर, तसेच मजुरीवर
प रणाम करणार े सव अनेक घटक िनयंि त केले जातात ते हाच "म ढीचे कातड े" चा
प रणाम या या ख या मू यापय त पोहोचतो . संकेतांचे ायोिगक अ यास हे मजुरीचे
सांि यक य ्या मह वप ूण िनधा रक हणून सूिचत करतात , तथािप , हे इतर
गुणधमा पैक एक आहे-वय, िलंग आिण भूगोल ही इतर मह वा या घटका ंची उदाहरण े
आहेत.
munotes.in
Page 108
108 तीमान (The Model ) :
या या युि वादाच े प ीकरण दे यासाठी , साधेपणासाठी प े स क पना करतो क एका
िनयो याचा सामना करणा याम य े लोकस ं येतील दोन उ पादक िभ न गट
आहेत.िवचाराधीन स ंकेत हणज े िश ण जे िनद शांक y ारे मोजल े जाते आिणत े वैयि क
िनवडी या अधीन आह े. शै िणक खच हा आिथ क आिण मानिसक दो हीही
आहे.आकड ेवारी खालील माण े सारांिशत क ेली जाऊ शकत े:
असे समजा क िनयो याचा असा िव ास आहे क िश णाचा तर y* आहे या या
खाली उ पादकता 1 आहे आिण या या वर उ पादकता 2 आहे. याचे देऊ केलेले वेतन
वेळाप क W(y) असेल:
या गृिहतका ंसह काय करताना पे स दश िवतो क :
१. कोणीतरी 0 िकंवा y* मधून िश णाचा वेगळा तर िनवड यास कोणत ेही तक संगत
कारण नाही.
२. गट I ि थत (sets) करतो y=0 जर 1>2-y*, हणज े िश णात गुंतवणूक न
के याचा परतावा िश णात गुंतवणूक कर याप े ा जा त असेल तर.
३. गट II ि थत करतो y=y* जर 2-y*/2>1, हणज े िश णात गुंतवणूक न करता
िमळणारा परतावा जा त आहे.
४. हणून, मागील दोन असमानता एक ठेव यास , जर 1िनयो ा या ारंिभक िव ासा ंची पु ी होते.
५. म यांतर [1,2] शी संबंिधत y* ची असीम समतोल मू ये आहेत, परंतु ती
क याणा या ि कोनात ून समतु य नाहीत . िजतका जा त y* िततका वाईट
प रणाम गट II वर आहे, तर गट I अ भािवत आहे.
६. जर कोणत ेही संकेत झाले नाहीत तर येक य ला याचे िबनशत अपेि त सीमांत
उ पादन िदले जाते. हणून, संकेत असताना गट I हा वाईटात वाईट असतो .
शेवटी, जरी कामगारा या िकरकोळ उ पादनाम य े िश णाच े कोणत ेही वा तिवक योगदान
नसले तरीही , िनयो ा या िव ासाच े संयोजन आिण संकेतांची उपि थती शै िणक तर munotes.in
Page 109
109 y* हा उ च पगारा या नोकरीसाठी पूव शत म य े बदलत े.बा िनरी काला अस े िदसून
येईल क िश णान े माच े िकरकोळ उ पादन वाढवल े आहे, हे अप रहाय पणे स य आह े.
६.४ महागड े संकेत (Costly Signalling )
पररा धोरणाम य े, कै ांची क डी आिण िचकन खेळ यासार या खेळ िस ांत सम या
आढळण े सामा य आहे कारण इतर प ा या कृत ची पवा न करता दो ही प ांचे वच व
असल ेले धोरण असत े.इतर प ांना संकेत दे यासाठी आिण यािशवाय संकेत िव ासाह
हो यासाठी , हात बांधणे आिण खच बुडवणे यासार या धोरणा ंची अंमलबजावणी केली
जाते.ही महागड ्या संकेतांची उदाहरण े आहेत जी सामा यत : संकेत िव ासाह अस याच े
दश िव यासाठी काही कारच े आ ासन आिण वचनब ता सादर करतात आिण संकेत ा
करणा या प ान े िदले या मािहतीवर काय केले पािहज े. असे असूनही, य ात , महाग
संकेत भावी आहे क नाही याब ल अ ाप बराच वाद आहे. Quek (2016 ) या
अ यासात असे सुचव यात आले आहे क राजकारणी आिण नेते यांसारख े िनण य घेणारे हे
ितमानान े सुचवले या संकेतांचा अथ लावत नाहीत आिण समजून घेत नाहीत .
त ा . ६.३
Prisoners Dilemma
B Cooperate B Defect
A Cooperate 3,3 0,5
A Defect 5,0 1,1
Chicken’s Game
B Swerve B Don’t Serve
A Swerve 0,0 -1,1
A Don’t Swerve 1,1 -5,-5
ऋणिनवारण खच आिण बंधन हात/ह त (Sinking costs and Tying hands ):
एक महागडा संकेत याम य े ि येचाआगाऊ खच ("घटना पूव ")("ex ante") हा िनम न
खच (sunk cost ) आहे. याचे एक उदाहरण हणज े सै याची जमवाजमव करणे कारण हे
हेतूंचे प संकेत पाठवत े आिण खच व रत केला जातो.जे हा िनण य घेत यान ंतर
कारवाईची िकंमत मोजली जाते (" यि भ ूत / का यो र ) ("ex post") ते हा ते बंधन
ह त/हात मानल े जाते. युतीचे एक सामा य उदाहरण आहे याचा सु वातीला मोठा
आिथ क खच नसतो , तथािप , ते प ांचे हात बांधतात कारण ते आता संकटा या वेळी
एकमेकांवर अवल ंबून आहेत. munotes.in
Page 110
110 सै ांितक ्या ऋणिनवारण खच आिण बंधन हात/ह त (Sinking costs and Tying
hands) हे दो ही महागड ्या संकेतांचे वैध कार आहेत तथािप यु ा या संभा यत ेत बदल
कर या या प त या एकूण प रणामकारकत ेब ल िभ न मतांमुळे यां यावर बरीच टीका
झाली आहे. अलीकडील अ यास जसे क जन ल ऑफ कॉि ल ट रझो य ूशन असे
सूिचत करते क ऋणिनवारण खच आिण बंधन हात/ह त हे दो ही िव ासाह ता वाढिव यात
भावी आहेत.महागड ्या संकेतां या िक ंमतीतील बदल या ं या िव ासाह तेम ये कसा बदल
करतात ह े शोधून हे केले गेले. याआधी आयोिजत क ेलेले संशोधन अ यास द ुहेरी आिण
िनसग तहा ि थर होत े, ितमानची मता मया िदत करते. यामुळे परदेशी मु स ेिगरीम य े या
संकेत यं णे या वापराची व ैधता वाढली .
िन कष (Conclusion ) :
वत: ब ल (उदा. नोकरी या बाजारप ेठेत) संकेत देताना य यांचे वतःच े अंतम न
हणून देखील काम क शकतात .गुंतवणुक ब लच े संकेत देखील सामा य आहेत, परंतु
आ ही त े संघटना मक स ंकेतांसह एक करतो . संकेतिस ा ंत ाम ु यान े महागड ्या
संकेतांवर ल क ि त करत े, िव ाना ंनी स ं ेषणाच े कमी खिच क कार समािव
कर यासाठी मािहती या िवषमत ेवर स ंशोधन द ेखील क ेले आहे.उदाहरणाथ , फॅरेल आिण
रॅिबन (1996), यांनी "Cheap Talk " शीष का या लेखात अंतग त लोक कमी खचा त
मािहती कशी सं ेषण करतात याचे एक भावी िव ेषण दान केले.
ितकूल िनवडीचा सामना कर यासाठी पडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोग हे मु य
धोरणा ंपैक एक आहे. हे सहसा संकेतांबरोबर ग धळल ेले असत े, परंतु एक मु य फरक
आहे: दो हीम य े, ‘चांगले' ितिनिध (या जगा या चेरी) हे ‘वाईट’ तीिनधी िकंवा
(िलंबू), जे तण काढल े जातात यापास ून वेगळे केले जातात .संकेतांम ये, मािहती नसलेला
ितिनिध (असमिमत मािहतीचा बळी) जो थम हलतो आिण िलंबू तण काढ यासाठी
धोरण तयार करतो ., तथािप , संकेतांम येहे चेरी आहेत, मािहती देणारे ितिनिध , जे
वत: ला वेगळे कर यासाठी पिहली चाल करतात .
६.५ सारांश
अशा कार े पडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोग आिण संकेतांची संक पना
मािहती या अभावाम ुळे िनमा ण झाले या सम या ंवर मात कर यास मदत करते. कामगार
िकंवा िवमा बाजारात कोणती िविश पावल े उचलावी लागतात हे जाणून घे यास हे
आ हाला मदत करते. दो ही प ांसाठी ते आव यक आहे.
६.६ (Questions)
1. पडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोग या संक पन ेवर एक टीप िलहा
2. िमक बाजारात पडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोग ि या प करा. munotes.in
Page 111
111 3. िवमा माक टम य ेपडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोग आिण संकेतकशी मदत करते.
4. संकेतांची संक पना प करा
६.७ संदभ (References )
1. Arrow, K. J. ( 1971 ). Essays in the theory of risk bearing. New York:
North Holland.
2. Gravelle H. and Rees R.( 2004 ) : Microeconomics., 3rd Edition, Pearson
Edition Ltd, New Delhi.
3. Gibbons R. A Primer in Game Theory, Harvester -Wheatsheaf, 1992
4. A. Koutsoyiannis : Modern Microeconomics
5. Salvatore D. ( 2003 ), Microeconomics: Theory and A pplications, Oxford
University Press, New Delhi.
6. Varian H ( 2000 ): Intermediate Microeconomics: A Modern Approach,
8th Edition, W.W.Norton and Company
7. Varian: Microeconomic Analysis, Third Edition
8. Salvatore D. ( 2003 ), Microeconomics: Theory and Applications, Oxford
University Press, New Delhi.
9. Williamson, O. E. ( 1988 ). Corporate finance and corporate governance.
Journal of Finance, 43, 567–591.
munotes.in
Page 112
112मॉडय ुल ३
७
उ ोगस ं थेचे पया यी िस ा ंत
घटक रचना :
७.0 उि ्ये
७.१ तावना
७.२ मॅरीस /मॉरीसनच े यव थापक / यव थापक य उप म ितमान
७.३ िव यमसनच े यव थापक य िवव ेकाचे ितमान
७.४ उ ोगस ं थेचे/ यवसाय स ं थेचेवत णूक िस ा ंत
७.५ संपूण खच िकमतीच े त व
७.६ सारांश
७.७
७.८ संदभ
७.० उि े (Objectives)
या ितमाना ंचा अ यास क े यानंतर तु ही खालील गो म य े स म हाल
उ ोगस ं थे या/ यवसायस ं थे या यव थापक य िस ा ंताची स ंक पना
जाणून या ल
िव यमसन ितमान ह े इतर यव थापक य िस ा ंतांपे ा वेगळे का आह े?
िव यमसनच े उपय ु ता काय
नफा वाढव याप े ा उपयोिगता अिधकतमीकरण ह े यव थापका ंचे येय का आह े
हे समज ून या ल?
उ ोगस ं थेचे/ यवसायस ं थेचे वत णूक िस ा ंत
संपूण खच िकमतीच े त व
यवसायस ं थेचे अि त व , उ ेश आिण सीमा
यवसायस ं थेचे संसाधन , ान आिण यवहार खच आधा रत िस ा ंत
munotes.in
Page 113
113७.१ तावना (Introduction)
यवसायस ं थेचे पया यी िस ा ंत:
यवसायस ं थे या पार ंपा रक िस ा ंतांनी नफा वाढव या या उ ेशा या आधा रे िनण य
घे याचे िव ेषण क ेले होते. पया य हण ून, बाउमोलन े ही क पना मा ंडली होती
क यवसायस ंसं था जा तीत जा त िव महस ूल िमळवतात . िव यमसन एका
यवसायस ं थेसाठी करणाच े िव ेषण करतो ज े ते यव थापक य उपय ु ता काय
न या या मया दे या अधीन असत े. मॅ रस या या ितमाना म ये मालक आिण
यव थापक या दोघा ं या कमालीकरणाचा प रणाम हण ून समतोल दाखवतो .
यवसायस ं थेचे प य ा यी िस ा ंत अनवअिभजात (non -neoclassical ) ीकोनात ून
ढ वत नाचे अथ शा वीका न म ूलभूत वाचना ंची/ अ ययनाची / पठनाची ेणी दान
करते. सं हाम य े अनेक मूलभूत िवषया ंचा समाव ेश आह े: यवहार खचा चे मह व आिण
यवसायस ं थावत ना या िव ेषणासाठी ितिनधी िस ांत; यवसायस ं थेची मता
आिण स ंसाधन -आधा रत िस ा ंत; ढ धोरणाच े अ थ शा ; वत न िस ा ंत;
ऑि यन िस ा ंत; उ ांती िस ा ंत; आिण क ंप यांचा ऐितहािसक िवकास .
वाचना ंम ये/ अ ययना म ये/ पठनाम ये पारंपा रक गु ं या/माग दश कां या िनवडी
तसेच अलीकडील ल ेखकां या ल ेखनाचा समाव ेश आह े. या िव ाना ंना या े ातील
घडामोड चा सारा ंश हवा आह े आिण औ ोिगक अथ शा आिण समनि वत /संयु
धोरणे (corporate strateg y) हा सं ह िव ा या साठी ख ूप मोलाचा ठर ेल.
यव थापक य िस ा ंत यवसायस ं थेला ( यव थापक , कामगार , भाग धारक ,
पुरवठादार , ाहक कर स ं ाहक ) यांची ‘युती’ हणून कि पत करतात या ं या
सद या ंची पर परिवरोधी उि े आह ेत आिण जर यवसायस ं थािटकून राहायची
असेल तर याम य े समेट करण े आव यक आह े. वत णुक या िस ा ंतांम ये प
केले या िविवध प त नी शीष /उ च यव थापना ार े संघषा चे िनराकरण क ेले जाते.
याचा दोन भागात अ यास क ेला जाईल . पिहला भाग म ॅ रस, िव यमसन ितमान े
आिण यवसायस ं थेचे वत णूक िस ा ंत समािव कर ेल. हे पूण -खच िकंमत स ंक पना
देखील समािव करेल. दुस-या भागात आपण यवसायस ं था आिण संसाधना ंचे
अि त व , उ ेश आिण सीमा , यवसायस ं थेचे ान आिण यवहार खच आधा रत
िस ांतांचा अ यास क .
७.२ मॅरीस /मॉरीसनच े यव थापक / यव थापक य उप म ितमान
Morris/Marris Model of Managerial Enterprise
७.२.१ यवसायस ं थेची उि े:
मॅ रस या ितमानामधील यवसायस ं थेचे उि ह े आह े क यवसायस ं थे या
संतुिलत वाढीचा दर जा तीत जा त वाढवण े, हणज ेच यवसायस ं थे या
उ पादना ं या मागणी या वाढीचा दर आिण या या भा ंडवली प ुरवठ्या या वाढीच े
कमाल करण े: munotes.in
Page 114
114कमाल (maximise ) g =
=
जेथे g = संतुिलत वाढीचा दर
= यवसायस ं थे या उ पादना ं या मागणीत वाढ
= भांडवला या प ुरवठ्याची वाढ
या कमाल स ंतुिलत िवकास दराचा पाठप ुरावा करताना , यवसायस ं थे या दोन मया दा
आहेत. थम, उपल ध यव थापक य काय संघ आिण या ंची कौश य े यांनी िनधा रत
केलेली मया दा. दुसरे हणज े, जा तीत जा त नोकरीची शा ती िमळिव या या
यव थापका ं या इ छ ेने थापन केलेली आिथ क मया दा.या मया दांचे पुढील भागात
िव ेषण क ेले आहे. या उि ाच े तक संगतीकरण हणज े मागणी आिण भा ंडवला या
वाढीचा दर एकि तपण े वाढव ून यव थापक या ं या वत :ची उपयु ता तसेच
मालक -भागधारका ंची उपयु ता जा तीत जा त सा य करतात .
सामा यतः यव थापक य िस ा ंतकारा ंनी असा य ुि वाद क ेला आह े क
मालक चीिवभागणी आिण यव थापन हे यव थापका ंना अशी उि े तयार /िनि त
कर यास अन ुमती द ेते जी मालका ं या य ेयांशी एक प होत नाही त. यव थापका ं या
उपयु ता फलना म ये प ग ा र , ि थती /दजा , स ा/ताकत आिण नोकरीची शा ती
यासार या चलांचा समाव ेश होतो , तर मालका ं या उपयोिगता फलनाम य े नफा,
उ पादनाचा /ऊि ि चा आकार , भांडवलाचा आकार , बाजाराचा िह सा आिण
साव जिनक ितमा यासार या चला ंचा समाव ेश असतो . अशा कार े, यव थापका ंना
यांची वतःची उपय ु ता वाढवायची आहे.
= (पगार, श /स ा, ि थती /दजा , नोकरीची स ुर ा)
मालक या ं या उपय ु तेची जा तीत जा त वाढ कर याचा य न करतात
f*(नफा, भांडवल, उ पादन , बाजारातील वाटा , साव जिनक ित ा )
मॅ रसचा असा य ुि वाद आह े क यव थापका ंची उि े आिण मालका ंची उि े
यां यातील फरक इतर यव थापक य िस ा ंतां या दा या माण े इतका िव त ृत नाही ,
कारण दो ही काया म ये िदसणा री बह तेक चल (variables ) यवसा य सं थे या
आकारमाना या एकाच चलाशी जोरदारपण े संबंिधत आह ेत (खाली पहा ). भांडवलाचा
आकार , उ पादन , महसूल, बाजारातील वाटा यासाठी िविवध उपाय (िनद शक)
आहेत आिण याप ैक कोणता उपाय सव म आह े याब ल एकमत नाही .
तथािप , मॅ रसने याच े ितमान कालांतराने ि थर वाढी या प रि थत प ुरते मया िदत
केले आह े या दर यान बह तेक संबंिधत आिथ क प रमाण एकाच व ेळी बदलतात ,
जेणेक न कोण याही िनद शकाचा दीघ कालीन वाढीचा दर वाढवण े हे दीघ काळापय त
वाढव या या समत ु य मानल े जाऊ शकत े.
िशवाय , मॅ रसने असा य ुि वाद क ेला क यव थापक यवसायस ं थेचा प रप ूण
आकार (मोजलेला) वाढवत नाहीत , परंतु वाढीचा दर (= आकारात बदल ) करतात .
यव थापक य उपय ु ते या ि कोनात ून आकार आिण वाढीचा दर समत ु य असण े
आव यक नाही . जर त े स म त ु य असतील तर , आपण यवसायस ं थानमधील munotes.in
Page 115
115 यव थापका ंची उ च ग ितशीलता पाहतो : यव थापक याच वाढ या यवसाय
सं थान म ये नोकरी आिण पदो नती (उ च पगार , श आिण ित ेचा आन ंद घेणे)
यापैक एक िनवड यात उदासीन असतील आिण लहान यवसायस ं थेमधून दुसरीकड े
जातील . एक मोठी यवसायस ं था िजथे यांना शेवटी समान कमाई आिण ि थती
असेल.
वा तिवक जगात यव थापका ंची गितशीलता कमी आह े. िविवध अ यास असे पुरावे
देतात क यव थापक मोठ ्या स ं थेकडे जा याऐवजी याच वाढ या स ं थेम ये
पदो नतीला ाधा य द ेतात, जेथे वातावरण ‘नवागतासाठी ’ ितकूल अस ू शकत े
आिण ज ेथे याला नवीन स ं थेची यं णा ‘िशक यासाठी ’ बराच व ेळ आिण य न
करावे लागतील . हणून यव थापका ंनी यवसायस ं थे या प रपूण आकाराप े ा
वाढीचा दर जा तीत जा त वाढवण े हे ल य ठ ेवले आहे.
मॅ रसचा असा य ुि वाद आह े क वाढ ही सव साधारणपण े भागधारका ं या िहताशी
सुसंगत अस या ने, वाढीचा दर (जसा मोजला ग ेला) वाढव याच े उि ाधा यान े
यो य वाटत े. मागणी या वाढीचा दर ( याने यव थापका ंचा Uजा तीत जा त होतो )
आिण भा ंडवली प ुरवठ्या या वाढीचा दर (जो मालका ंचाU जा तीत जा त वाढवतो )
यां यात फरक कर याची गरज नाही कारण समतोल ि थतीत ह े वाढीच े दर समान
आहेत.
मॅ रस या चच व न अस े िदसून येते क मालका ंचे उपय ु ता फलन ह े खालील माण े
िलिहल े जाऊ शकत े. ownersUf=*(
)
िजथे
=भांडवला या वाढीचा दर .
gc आिण नफा या ंचा सकारा मक स ंबंध अस यािशवाय मालका ंनी न या पे ा वाढीला
ाधा य का ाव े हे प नाही . मॅ रसने या या ल ेखा या श ेवटी असा य ुि वाद क ेला
आहे क gc आिण IT नेहमीच सकारा मक र या स ंबंिधत नसतात .िविश प रि थतीत
gc आिण IT पधा मक उि े बनतात .िशवाय , मॅरेस या यव थापक य उपयोिगता
काया या प रवत ना या व पा या चच व न अस े िदसत े क यान े प पण े अ से
गृहीत धरल े आहे क यव थापका ंचे वेतन, ि थती आिण श यवसायस ं थे या
उ पादना ं या मागणी या वाढीशी मजब ूतपणे संबंिधत आह ेत: यव थापका ंना उ च
पगाराचा आन ंद िमळ ेल आिण मागणी या वाढीचा व ेग िजतका व ेगवान अस ेल ितत क
अिधक ित ा िमळ ेल. हणून, यव थापक य उपय ु ता फलन खालील माण े िलिहल े
जाऊ शकत े.
जेथे
= यवसायस ं थे या उ पादना ं या मागणी या वाढीचा दर
S = नोकरी या स ुरि तत ेचे उपाय .
मॅ रस, पेनरोजला अन ुस न , यव थापक य स ंघा या िनण य मत ेनुसार
संचाला
मया दा आह ेत असा य ुि वाद कर तो. िशवाय , मॅ रस स ुचिवतो क 's' हे त ी न munotes.in
Page 116
116मह वप ूण गुणो रा ं या भा रत सरासरीन े मोजल े जाऊ शकत े, तरलता ग ुणो र ,
लाभ/पत-ऋण गुणो र आिण नफा -धारणा ग ुणो र , जे यवसा यसं थेचे आिथ क
धोरण ितिब ंिबत करतात .
थम अ ंदाज हण ून मॅ रस 's' ला बा र या िनधा रत मया दा हण ून मानतो क
संपृ ता पातळी या वर नोकरी या स ुर ेसाठी स ंपृ ता पातळी आह े असे गृहीत ध न
's' (नोकरी स ुर ा) मधील संपृ ता पातळी या वर नोकरी या सुर ेसाठी स ंपृ ता
पातळी िकरकोळ उपयोिगता श ू य आह े, तर स ंपृ ते या खाली 's' या वाढीपास ून
सीमांत उपय ु ता अन ंत आह े. या गृहीतकान े यव थापक य उपय ु ता काय खालील
माण े होते.
= f (
)s
जेथे s ही सुर ेची मया दा आह े. अशा कारे, सु वाती या ितमाना म ये दोन मया दा
आहेत - यव थापक य काय संघ नोकरी या स ुरि तत ेची मया दा - आिथ क अडचणीत
ितिब ंिबत होतात . आताया मया दांचे काही तपशीलवार परी ण क या .
७.२.२ मया दा (Constraints ) :
१. यव थापक य मया दा (The Manage rial Constraint ) :
मॅ रसने पेनरोज या काय म यव थापक य िव तारा या दरावर एक िनि त मया दे या
अि त वाचा ब ंध वीकारला . कोण याही एका कालावधीत शीष /उ च/ मुख
यव थापनाची मता िदली जात े, यवसायस ं थे या वाढीसाठी या या
यव थापक य का य संघा या मत ेनुसार एक मया दा असत े.नवीन यव थापक िनय ु
क न यव थापक य मता वाढिवली जाऊ शकत े, परंतु यव थापन या दरान े
िव ता शकत े आिण स म (काय म) राह शकत े याची एक िनि त मया दा आह े.
पेनरोजचा िस ा ंत असा आह े क िनण य घेणे आिण यवसायस ं थे या हालचाल च े
िनयोजन ह े सव यव थापका ं या सहकाया ची आव यकता असल े या सांिघक
कामिगरीच े/काया चे टीमवक चे प रणाम आह ेत. सम वय आिण सहकाया साठी अन ुभव
आव यक आह े. सं थे या काय म काया साठी आव यक असल े यासांिघक
कामिगरी म ये सामील हो यासाठी नवीन यव थापकाला व ेळ ावा लागतो . यामुळे
‘ यव थापक य कमाल मया दा’ हळूहळू कमी होत असली तरी ही ि या व ेगवान होऊ
शकत नाही .
याच माण े, ‘संशोधन आिण िवकास ’ (R & D ) िवभाग यवसायस ं थे या वाढी या
दराची मया दा िनि त करतो . हा िवभाग नवी न क पना आिण नवीन उ पादना ंचा ोत
आहे, जो यवसायस ं थे या उ पादना ं या मागणी या वाढीवर प रणाम करतो .
संशोधन आिण िवकास िवभागातील काम ह े 'सांिघक काय ' आहे आिण याम ुळे या
िवभागासाठी अिधक कम चारी िनय ु क न त े लवकर वाढवता य ेत नाही : नवीन
शा आिण िडझाइनस ना संशोधन आिण िवकास िवभागा या सांिघक
कामिगरी /काया म ये काय मतेने योगदान द े यापूव या ंना वेळ ावा लागतो . munotes.in
Page 117
117 यव थापक य मया दा आिण यवसायस ं थेची 'संशोधन आिण िवकास ' (R & D)
मता ही मागणी वाढीचा दर (
आिण भा ंडवली प ुरवठ्या या वाढीचा दर (
या
दो हीवर मया दा घालत े.
२. नोकरी स ुरि तता मया दा (The Job Security Constraint ) :
यव थापका ंना नोकरीची स ुर ा हवी आह े, असे आ ही हणालो ; ते कामाव न
काढल े जा या या /ड चू िमळ या या जोखमीला (आ य कारक र या नाही) एक िनि त
अयो यता /ऋण उपयोिगता जोडतात . सुर ेसाठी यव थापका ंची इ छा स ेवा करार ,
उदार िनवृतीवेतन योजना आिण मालका ंकडून ( हणज े भागधारक िक ंवा या ंनी िनय ु
केलेले संचालक ) यां या कामाव न काढल े जा या चा/ड चू िमळ या चा धोका वाढव ून
यांचे थान धो या त आणणा या धोरणा ं ब लची या ंची नापस ंती याव न िदस ून येते.
िववेकपूण आिथ क धोरणाचा अवल ंब के याने नोकरीची स ुरि तता िमळत े असे मॅ रस
सुचवतात .
जर यव थापका ंची धोरण े यवसायस ं थेला आिथ क अपयशाकड े (िदवाळखोरी ) नेत
असतील िक ंवा ता यात घ े यासाठी छापा मारणा या ंसाठी यवसायस ं थेलाआकष क
बनवतील तर या ं या बडतफ चा धोका उ वतो . पिह या करणात , नवीन
यव थापनाची िनय ु क न यवसायस ं था अिधक यश वीपण े चालिवली जाईल या
आशेने भागधारक ज ु या यव थापनाची जागा घ े याचा िनण य घेऊ शकतात . दुस या
करणात , ता यात घ े यासाठी चा छापा यश वी झा यास , नवीन मालक ज ु या
यव थापनाची जागा घ े याचा िनण य घेऊ शकतात .
काढून टाकल े जा याचा धोका मोठ ्या माणात टाळला जा ऊ शक तो:
(a) जोखमी या ग ुंतवणुक त सहभाग नसण े. यव थापक अस े क प िनवडतात ज े
जोखमी या उप मांऐवजी ि थर कामिगरीची हमी द ेतात ज े यश वी झा यास अ य ंत
फायद ेशीर अस ू शकतात , परंतु ते अयश वी झा यास यव थापका ंची ि थती
धो यात आणतात . अशा कार े, यव थापक जोखीम टाळणार े बनतात .
(b) एक 'िववेक आिथ क धोरण ' िनवडण े. उ राधा त तीन मह वप ूण आ ि थ क
गुणो रा ंसाठी इ तम तर िनि त करण े, ितपूरक (leverage )(िकंवा कज /ऋण
गुणो र ), तरलता ग ुणो र आिण धारणा ग ुणो र या ंचा समाव ेश होतो .
ितपूरक िक ंवा कज /ऋण गुणो र (The leverage or debt ratio ) हे
यवसायस ं थेला या एक ूण मालम े या थूल/सम मू या या कजा चे/ऋण गुणो र
हणून प रभािषत क ेले आहे:
LeverageValueof debts DorTotal assets ADebt ratio keÀpee&®es / ÝCe iegCeesÊejSketÀCe ceeue$eceÊee
यव थापका ंना जा त कज घेऊ नय े असे वाटत े आहे कारण यवसायस ं थे याचा ंग या
अपे ा/ संभावना असूनही, याज द ेयके आिण कजा ची परतफ ेड कर या या
मागणीम ुळे, यवसायस ं था िदवाळखोर बन ू शकत े आिण िदवाळखोर /नादार हण ून
घोिषत क ेली जाऊ शकत े. munotes.in
Page 118
118तरलता ग ुणो र (The liquidity ratio ) हे तरल मालम ेचे यवसायस ं थे या एक ूण
थूल/सम मालम ेचे गुणो र हण ून प रभािषत क ेले आहे:
Liquidity Liquid assets L
ratio Totalassets A lejue ceeueceÊeeSkeÀ t Ce ceeueceÊee keÀpee&®es / ÝCe iegCeesÊejSketÀCe ceeue$eceÊee
तरलता धोरण ख ूप मह वाच े आह े. तरलता माण ख ूपच कमी असेल तर त े
िदवाळखोरी आिण िदवाळखोरीचा /नादारीचा धोका वाढवत े. दुसरीकड े, खूप जा त
तरलता माण यवसायस ं थेला ता यात घ ेऊन छापे घाल यासाठी आकष क बनवत े,
कारण छापा मारणा या ंना वाटत े क त े य ां या उप मा ं या कामिगरीला चालना
दे यासाठी अ यािधक व मालम ेचा वापर क शकतात . अशा कार े
यव थापका ंना इ तम तरलता ग ुणो र िनवडाव े लाग ेल, जे खूप जा त िक ंवा
धोकादायकपण े कमी नाही . तथािप , या या ितमाना म ये, मॅ रसने फारस े समथ न
न करता अस े गृहीत धरल े आहे क , यवसायस ं था या द ेशात तरलता आिण
सुरि तता या ं यात सकारा मक स ंबंध आह े तेथे क ा य रत आह े: तरलता वाढ यान े
सुर ा वाढत े.
धारणा ग ुणो र (The retention ratio ) हे राखून ठेवले या न याच े (कजा वरील
िन वळ याज) एकूण न याच े गुणो र हण ून प रभािषत क ेले जाते:
Re Rentention tained profits
ratio Total profits jeKev t e þJ s eueu s ee veHeÀeSkeÀ t Ce veHeÀe
मॅ रस या मत े, राखून ठेवलेला नफा हा भा ंडवला या वाढीसाठी सवा त मह वाचा िव
ोत आह े. तथािप , यवसायस ं था ित या इ छ ेनुसार जा त नफा राख ून ठेव यास
मोकळी नाही , कारण िवत रत नफा भागधारका ंना संतु कर यासाठी प ुरेसा असला
पािहज े आ ि ण भागां या/ शेअस या िकमतीत होणारी घसरण टाळता य ेईल याम ुळे
यवसायस ं थाता यात घ ेणा या छाप े धारका ंसाठी आकष क होईल . िवत रत नफा कमी
अस यास िव मान भागधारक शीष यव थापन बदल याचा िनण य घेऊ शकतात .
कमी न याम ुळे शेअस या िकमतीत घसरण झाली , तर ता यात घे याचा छापा
यश वी होऊ शकतो आिण याम ुळे यव थापका ंची ि थती धो यात य ेते.
तीन आिथ क गुणो र े ( यव था पकां या यव थापकां ारे) एका मापदंडाम य े ¯a
एकि त क ेली जातात याला 'आिथ क स ुर ा मया दा' हणतात . शीष
यव थापना या जोखीम व ृ ीने हे बा र या िनधा रत क ेले जात े. मॅ रस या
ि य े ारे ¯a िनधा रत क ेले जाते याच े प ीकरण द ेत नाही . असे नमूद केले आहे
क ती तीन ग ुणो रा ंची साधी सरासरी नाही , तर भा रत सरासरी , यव थापका ं या
यि िन िनण यांवर अवल ंबून असल ेले वजन .
munotes.in
Page 119
119सव साधारण एकूण आिथ क अडचण बाबत aदोन म ु ांवर भर िदला पािहज े.
थम:
मॅ रस अस े मानतात क एक ूणच a नकारा मकरी या a1 शी स ंबंिधत आह े आिण
सकारा मकपण े a2 आिण a3 शी स ंबंिधत आह े. हणज ेच, एकतर तरलता कमी
झा यास , िकंवा बा िव (कज ) वाढवून कजा चे माण वाढ यास िक ंवा राख ून
ठेवले या न याच े माण वाढ यास a वाढते. याच माण े, जे हा यव थापका ंनी
यवसायस ं थेचीतरलता वाढवली िक ंवा बा िव ाच े माण (D/A) कमी क ेले िकंवा
राखून ठेवले या न याच े माण कमी क ेले ( हणज े िवत रत नफा वाढवला ) िकंवा
ित ही गो च े संयोजन क े यास नकार य ेतो ते हा aघटते.
दुसरे हणज े: मॅ रस प पण े गृहीत धरत े क 'नोकरीची स ुरि तता ' (s) आिण आिथ क
मया दा या ं यात नकारा मक स ंबंध आह े a: जर aवाढली (एकतर a_1 कमी क न
िकंवा a_2 वाढवून िकंवा 〖 a〗_3 वाढवून) प पण े यवसायस ं थेची ि थती बनत े
िदवाळखोरी आिण /िकंवा ता यात घ े याचे छापे यासाठी अिधक अस ुरि त, आिण
प रणामी यव थापका ंची नोकरी स ुरि तता कमी होत े. अशा कार े, a चे उ च म ू य
सूिचत करत े क यव था पक जोखीम घ ेणारे असतात , तर a चे कमी म ू य दश वते
क यव थापक जोखीम टाळणार े आहेत.
आिथ क स ुर ेची मया दा म ॅ रस ितमाना म ये भ ांडवली प ुरवठ्या या वाढी या
दराची
मया दा िनि त करते.
७.२.३ ितमान : यवसाय सं थेचा समतोल (The Model: Equil ibrium of
the Firm )
यव थापक या ं या वत : या उपय ु तेची जा तीत जा त वाढ कर याच े उि
ठेवतात, जे यवसायस ं थे या उ पादना ं या मागणी या वाढीच े काय आहे (सुर ेची
मया दा ल ात घ ेऊन).
=f(
)1
मालक -भागधारक या ं या वत : या उपय ु तेची जा तीत जा त वाढ कर याच े
उि ठ ेवतात याला म ॅ रसने भांडवल प ुरवठ्या या वाढी या दराच े काय मानल े आहे
(आिण पार ंपा रक िस ा ंतानुसारमानल े गेले तसे न याच े नाही) ownersU=
(
) munotes.in
Page 120
120जे हा जा तीत जा त संतुिलत-वाढीचा दर गाठला जातो त े हा फम समतोल ि थतीत
असत े, हणज ेच समतोलाची ि थती खालील माण े असत े
=
=g*maximum
ितमाना या उ रामधील /िनरसनामधील पिहला ट पा हणज े 'मागणी ' आिण
'पुरवठा' फलन े ा करण े, हणज ेच, घटक िन ि त करण े जे
आिण
ठरवत े.
मॅ रसने थािपत क ेले क
आिण
िनधा रत करणार े घटक दोन चला ं या स ंदभा त
य क ेले जाऊ शकतात , िविवधीकरण दर , d आिण सरासरी नफा अंतर
(margin ),m.
साधनीभ ूत/ ेरणादायी चल े (The Instrume ntal Variables ):
यवसायस ं था थम ितच े आिथ क धोरण ( यि िनहाय ) ठरवेल, हणज े, आिथ क
मया दा a चे मू य, आिण यान ंतर त े िविवधीकरणाचा दर d, आिण नफा अ ंतर
(margin)m िनवडेल, जे संतुिलत-वाढीचा दर g* जा तीत जा त करत े.
मॅ रस ितमाना म ये खालील चल धोरण े (policy variables ) आहेत:
थम, हे यवसायस ं थे या आिथ क धोरणा या िनवडीच े वात ं य स ूिचत
करते. यवसायस ं था ितची स ुर ा ग ुणो रं ( ितपूरक, तरलता , लाभाश धोरण )
बदलून ित या वाढी या दरावर प रणाम क शकत े.
दुसरे हणज े, यवसायस ं था ही एकतर ित या िव मान उ पादना ं या ेणी या श ैलीत
बदल क न िक ंवा ित या उ पादना ं या ेणीचा िव तार क नितचा िविवधीकरण दर
d िनवडू शकत े.
ितसर े हणज े, मॅ रस या ितमानाची िकंमत ही उ ोगा या अ पस ं यक स ंरचने ारे
िदली जात े.
यामुळे िकंमत हे यवसायस ं थेचे चल धोरण नसते. बाजारामधील िकंमतीच े िनधा रण
मॅ रस या ल ेखात अगदी थोड यात नम ूद केले आहे. तो असा य ुि वाद करतो क
अखेरीस एक िक ंमत रचना िवकिसत होईल याम य े बाजार समभाग ि थर होतील . हा
समतोल एकतर ग ु संगनमतान े िकंवा यु ा या कालावधीन ंतर या दर यान िक ंमत
पधा , जािहराती , उ पादन िभ नता िक ंवा ित ही श े वाप न या ार े ा केला
जातो.
पध कांची ताकद , ढिन य आिण कौश य या ं या अप ूण ानाम ुळे आिण स ंधी या
हालचाली असल े या ख ेळां या अिनि तत ेमुळे, गुंतले या व ेळेची ला ंबी आिण
िकंमतीची पातळी आिण यवसायात राहणा या यवसायस ं थेची सं या अिनि त
असत े.
युि वादा या या ओळीव न , असे िदसत े क म ॅ रसचा अ पस ं यक बाजारप ेठेतील
िकमती या िनधा रणाशी स ंबंध नाही , परंतु शेवटी िक ंमत स ंरचना िवकिसत होईल ह े
याने गृहीत धरल े आ ह े. अशा कार े, मॅ रस यवसायस ं थे या िववेकबु ीनुसार munotes.in
Page 121
121धोरण चल हणून न मानता एक घटक (िदलेला) हणून िकंमत मानत े अ से िदसत े.
याच माण े मॅरीस असे गृहीत धरतो क उ पादन खच िदलेला आह े.
चौथे, यवसायस ं था ित या जािहरातीची A आिण स ंशोधन आिण िवकास
ि याकलाप , R&D ची पातळी िनवडू शकत े. िकंमत, P, आिण उ पादन खच ,
C, िदलेला अस यान े, हे प आह े क जा त A आिण/िकंवा R&D खच कमी
सरासरी नफा अंतर आिण याउलट , A आिण/िकंवा R&D ची िन न पातळी ही
उ च सरासरी नफा दर स ूिचत करत े. मॅ रस या ितमानाम ये सरासरी -िकमतीचा
िनयमहा िनिहत आहे
P = C + A + (R & D) + m
जेथे P = िकंमत, बाजारात ून िदल ेली
C = उ पादन खच , िदलेला गृिहत धरला
A = जािहरात आिण इतर िव खच
R&D = संशोधन आिण िवकास खच
m = सरासरी नफा मािज न
प पण े m हे अविश आह े
m = P – C – (A) – (R & D)
P आिण C िदले याने, m जािहराती या तराशी आिण R & D खचा शी
नकारा मक रीतीन े संबंिधत आह े. अशा कार े, m हे धोरण चल A आिण R&D
साठी ितिनिध हणून वापरल े जाते.
सारांश, सव धोरण चल े तीन साधना ंम ये एकि त केली आहेत:
a, आिथ क सुर ा ग ुणांक
d, िविवधीकरणाचा दर
m, सरासरी नफा अंतर
पुढील पायरी हणज े मागणी वाढीचा दर
आिण प ुरवठ्या या वाढीचा दर ,
िनधा रत करणार े चल प रभािषत करण े आिण ह े दरधोरण चल े, a, d आिण m या
संदभा त य करण े.
मागणी वाढीचा दर(9 )D
असे गृहीत धरल े ज ा त े क यवसायस ं था ही िविवधीकरणान े वाढत े. िवलीनीकरण
ता यात घ े या ारे होणारी वाढ या ितमाना मधून वगळ यात आली
आहे. यवसायस ं थे या उ पादना ं या मागणी या वाढीचा दर हा िविवधीकरण दर , d,
आिण यश वी नवीन उ पादना ं या ट क ेवारीवर k अवलंबून असतो , हणज े, munotes.in
Page 122
122
(d, k)
जेथे d= िविवधीकरण दर , ित कालावधी सादर क ेले या नवीन उ पादना ंची
सं याआिण
k= यश वी नवीन उ पादना ंचे माण .
िविवधत ेचे दोन कार अस ू शकतात :
थम, यवसायस ं था पूण पणे नवीन उ पादन सादर क शकत े, याला जवळचा
पया य नाही , यामुळे नवीन मागणी िनमा ण होत े आिण अशा कार े ाहका ं या
उ प नासाठी इतर उ पादना ंशी पधा क र त े. (मॅ रसने आपल े िव ेषण ाहका ं या
व तूंचे उ पादन करणा या स ा ठ ी स ंकुिचत क ेले आह े असे िदसत े.) या मॅ रसला
िवभेिदत व ैिव यता ह णतात , आिण तो सवा त मह वा चा कार मानला जातो
याम य े यवसायस ं था वाढू इि छत े, कारण ित प या या बाजारप ेठेवर
अित मण हो याचा धोका नाही आिण याम ुळे िचथावणी द ेणारा बदला .
दुसरे हणज े, यवसायस ं था एखाद े उ पादन सादर क शकत े जे ि व म ा न
पध कांनी आधीच उ पािदत क ेले या समान व त ूंचा पया य आह े. याला अन ुकरणीय
िविवधीकरण हणतात , आिण ित प या या िति या ंना े रत करण े जवळजवळ
िनि त आह े. पध कां या िति या ंबाबत अिनि तता ल ात घ ेता यवसायस ं था
नवीन उ पादना ंम ये िविवधता आण यास ाधा य द ेते. d िजतका जा त अस ेल
िततका मागणी वाढीचा दर जा त .
यश वी नवीन उ पादना ंचे माण k, हेिविवधीकरणा या दरावर d, यांची िक ंमत,
जािहरात खच आिण R & D खच , तसेच उ पादना ं या अ ंतग त मू यावर अवल ंबून
असत े.
k =
(d, P , A, R&D, आंत रक म ू य (intrinsic value) )
नवीन उ पादना या अ ंतग त मू याबाबत म ॅ रसने गॅल ेथचा स ँड पेनरोजचा (sand
Penrose’s ) बंध वीकारला आह े अ स े िदसत े (िकंबह ना दूरगामी ) क एखादी
यवसायस ं था ाहका ं या ितकारािव ही , यो य र या आयोिजत क ेले या िव
मोिहम े ारे ाहका ंना जवळजवळ काहीही िवक ू शकत े. तो अ ंतिन िहत म ू याशी
अ प पण े जोडतो , हणज ेच िकंमत िदल े या आ ंत रक म ू याशी स ंबंिधत असत े.
िकंमत कोण या ना कोण या कार े समतोल गाठ ते आहे असे गृहीत धरल े जाते. अशा
कार े, उ पादन नवीन अस ूनही, िकंमत िद या माण े घेतली जात े.
k हे जािहरात A, R & D खच आ िण d वर अवल ंबून आह े. A आिण/िकंवा
R&D िजतक े जा त अस ेल िततक े यश वी नवीन उ पादना ंचे माण जा त आिण
याच माण े उलट. मॅ रस या दोन धोरण च लांसाठी ितिनिध हणून सरासरी नफा
माण , m, वापरत े. m हे A आिण R&D शी नकारा मक र या स ंबंिधत आह े हे
ल ात घ ेऊन, यश वी नवीन उ पादना ंचे माण द ेखील सरासरी न या या अंतराशी
नकारा मक र या स ंबंिधत आह े.
munotes.in
Page 123
123शेवटी, k हे d वर अवल ंबून असत े, येक कालावधीत सादर क ेले या नवीन
उ पादना ंचा दर जर ख ूप जा त नवीन उ पादन े खूप वेगाने सादर क ेली गेली तर ,
अपयशाच े माण वाढत े. अशा कार े, मागणी या वाढीचा दर ,
, िविवधीकरण दर
(d)
शी सकारा मक स ंबंध असला तरी , d वाढ यान े कमी होत जाणा या दरान े
वाढते, नवीन उ पादना ं या प रचया या दराम ुळे यात सा मील असल े या
कम चा या ं या मत ेपे ा जा त आह े. उ पादना ंचा िवकास आिण िवपणन .
यवसायस ं थे या R & D िवभागाकड ून 'नवीन क पना ' वाहाचा एक इ तम दर
असतो . नवीन उ पादना ं या िवकास ि य ेला गती द े यासाठी स ंशोधन काय संघावर
दबाव आण यास उ पादन आिण /िकंवा याची िव यो यता प ुरेशा माणात ‘संशोधन ’
कर यासाठी व ेळ नसतो . िशवाय , जे हा नवीन उ पादना ं या प रचयाचा दर जा त
असतो आिण अयश वी उ पादना ंचे माण वाढ यास बा ंधील असत े ते हा शीष
यव थापन जा त काम करत े
भांडवल प ुरवठ्या या वाढीचा दर (The Rate of Growth of Capital
Supply ):
असे गृहीत धरल े जात े क भागधारक -मालका ंचे ल य हे िनगम (corporate )
भांडवला या वाढीचा दर जा तीत जा त वाढवण े हे आहे, जे यवसायस ं थे या
आकाराच े मोजमाप हण ून घेतले जात े. िनगम भा ंडवलाची या या ही िनि त
मालम ा , /व तुसूची यादी / (inventary ), अ पकालीन मालम ा आिण रोख
राखीव रकम ेची बेरीज हण ून केली जात े. या कालावधीत वाढ ि थर नसत े या
कालावधीत भागधारक न याप े ा वाढीला ाधा य का द ेतात ह े सांिगतल ेले नाही.
वाढी या दराला अंतग त आिण बा ोता ंकडून िव प ुरवठा क ेला जातो . नफा हा
वाढीसाठी अ ंतग त िव ोत आह े. नवीन रोख े जारी क न िक ंवा बँक कजा ारे बा
िव िमळ ू शकत े. आिथ क सािह यात बा आिण अ ंतग त िव या ं यातील इ तम
संबंधाबाबत अजूनही जोरदार िववाद आह े.
मॅ रस खालील कारणा ंव न वाढीसाठी िव ा चा मु य ोत नफा आह े अशी भ ूिमका
घेतात. थम, िनधी िमळिव याच े साधन हण ून नवीन श ेअस चा/भागांचा मु ा, ित ा
आिण इतर कारणा ंमुळे, थािपत यवसायस ं थे ारे वापरला जात नाही . दुसरे
हणज े, मोठ्या माणात ड च ू िमळण े/काढून टाकण े हे टाळ या या यां या इ छ ेमुळे
बा िव ह े यव थापका ं या स ुरि तत े या व ृ ीमुळे मया िदत आह े. कज /मालम ेचे
माणावरील ( ितपूरक, liverage ) वरची मया दा आिण दीघ कालीन तरलता
गुणो राची कमी मया दा ि थर क न /ठरवून आिथ क/िवतीय सुरि तता ा क ेली
जाते.
नफा हा िवकासासाठी िव ाचा म ु य ोत असला तरी , उ च यव थापन या ंना
पािहज े िततका नफा राख ून ठेवू शकत नाही . यव थापका ं या समाधानकारक
लाभांशाचे िवतरण कर या या इ छ ेनुसार िनधा रत केले या ‘धारणा ग ुणो र / माण
(‘Retension Ratio )ची वरची म या दा आह े, याम ुळे शेअरधारका ंना/भागधरका ंना
आनंद िमळ ेल आिण श ेअस या/समभागा ं या िकमतीत होणारी घसरण टाळता य ेईल.
अ यथा , समभागा ंची िव , िकंवा यश वी ता यात घ े याचे छापे यामुळे
यव थापका ंची ि थती धो यात य ेईल. munotes.in
Page 124
124तीन सुर ा/ ितभ ूती गुणो र (security ratios ) यव थापकाण ं ारे सुर ा /
ितभ ूतीमापदंड प a ारे यि िन पण े िनधा रत क ेले जातात , जे राखून ठेवले या
न याच े िनधा रक असतात आिण हण ूनच भा ंडवला या वाढीचा दर िनधा रक असतात .
मॅ रस या ग ृहीतकान ुसार भा ंडवली प ुरवठ्या या वाढीचा दर न या या पातळी या
माणात असतो
= a (Π)
जेथे a = आिथ क सुर ा ग ुणांक
Π = एकूण न याची पातळी
या ितमाना म ये सुरि तता ग ुणांक a ि थर ग ृहीत धरला जातो आिण बा र या
िनधा रत क ेला जातो . हे गृिहतक न ंतर या ट यावर िशिथल क ेले जाते. तथािप , यावर
जोर िदला पािहज े क जोपय त a ि थर आह े, तोपय त वाढ, (
आिण नफा (Π) ही
पधा मक उि े नाहीत , परंतु सकारा मक र या स ंबंिधत आह ेत. उ च नफा हणज े
वाढीचा उ च दर .
पुढील पायरी हणज े पॉिलसी ह े रएब स d आिण m या ीन े
य करण े.
एकूण न याची पातळी न या या सरासरी दरावर , m, आिण यवसायस ं थे या एकूण
भांडवली उ पादन ग ुणो र , K/X ारे परावित त केले या कामिगरी या काय मतेवर
अवलंबून असत े:
Π =
(m, K/X)
हे अंत ा नाने प आह े क n आिण m सकारा मक पर परस ंबंिधत आह ेत
(सरासरी नफा अंतराम य े (margin ) वाढ झा याम ुळे एकूण न यात वाढ होत े.
∂Π/ ∂m > 0
Π आिण भा ंडवल/उ पादन (ऊि ि )गुणो र या ं यातील स ंबंध अिधक ि ल आह े.
भांडवल/उ पादन ग ुणो र ह े, याची मानवी आिण भा ंडवली स ंसाधन े
पाहता , यवसा यसं थे या ि याकलापा ं या काय मतेचे मोजमाप अस याचा दावा
केला जातो ,. एकूण K/X गुणो र ह े यवसायस ं थे या वैयि क उ पादना ं या
भांडवल/उ पादन (ऊि ि ) गुणो रा ंची साधी अ ंकगिणतीय सरासरी नाही , तर
िविवधीकरण दराच े काय आहे.
(K/X) =
(d)
K िद यास , X आिण d मधील स ंबंध d धनातमकते याएका िविश पातळीपय त
आहे, जा तीत जा त पोहोचतो , आिण यान ंतर नवीन उ पादना ं या स ं येत
आणखी वाढ झा याम ुळे उ पादन कमी होत े, एकूण उ पादना या चा ंग या वापराम ुळे
सु वातीला d वाढते तसेच R & D िवभागातील संघ तस ेच िव मान यव थापक य
संघाचे कौश य .
जे हा d या या इ तम तरावर असतो त े हा यव थापक य स ंघ आिण R & D
कम चा या ंचा इ तम वापर कर यास अन ुमती द ेऊन उ पादन कमाल पोहोचत े. या munotes.in
Page 125
125िबंदू या पलीकड े, एकूण उ पादन X हे d मधील आणखी वाढीसह कमी होत े आिण
यवसायस ं थेची काय मता कमी होत े R&D कम चारी जा त काम करतात आिण
िनण य घे याची ि या अकाय म होत े, कारण नवीन उ पादना ं या िवकासासाठी
पुरेसा वेळ िमळत नाही िक ंवा या ं या िव यो यत े या अ यासासाठी . यामुळे नवीन
उ पादना ंचा यशाचा दर घ सरतो आिण काय मता कमी होत े.
िमळणा या नफा फलनाम य े K/X चे ती थापन क न आप याला िमळत े,
Π =
(m, d)
n आिण d मधला स ंबंध सु वातीला सकारा मक असतो , जा तीत जा त पोहोचतो
आिण न ंतर d चा वेग वाढ यावर घसरतो .
नंतर आपण gc फलनाम य े Π ती था पीत करतो
= a. [
(m, d)]
भांडवला या वाढीचा दर हा यव थापका ंची आिथ क धोरण े, न याचा सरासरी दर
आिण िविवधीकरण दर या तीन घटका ं ारे िनधा रत क ेला जातो .
मॅ रसने या या स ु वाती या ितमानाम य े असे गृहीत धरल े आहे क a हा एक
ि थर मापद ंड आह े जो यव थापका ं या जोखीम -वृ ी ार े िनधा रत क ेला जातो , तर
gc आिण m यां यात सकारा मक स ंबंध असतो .
∂
/ ∂m > 0
gc आिण d मधील स ंबंध एकसारखा (monotonic ) नाही. भांडवला या वाढीचा दर ,
gc, R & D कम चा या ं या आिण यव थापका ं या संघा या इ तम वापरा या
िबंदूपय त d शी सकारा मकपण े सहस ंबंिधत आह े; परंतु gc चा या िब ंदू या
पलीकड े d शी नकारा मक स ंबंध आह े उ च d हणज े वैिव य ि य ेची घाई करण े
→अकाय म िनण य→एकूण न या या पातळीत घसरण →अंतग त िव ाची कमी
उपल धता आिण प रणामी वाढीचा दर कमी.
gc आिण d मधील स ंबंध, a आिण m ि थर ठ ेवून, आकृती ७.१ म ये दश िवला
आहे. जर आपण d आिण m दो ही बदल ू िदले तर, ि थरा ंक ठेवत असताना ,
आप याला gc = f 2 (d, m) व ांचे एक क ुटुंब िमळत े (आकृती ७.२ ). सरासरी नफा
दर g c = f( 0) व या िश ट घटक हणून दश िवला जातो . सरासरी न याचा दर
िजतका जा त अस ेल िततक े मूळ gc व (m1 < m2 < m3) पासून पुढे असतील . हे
व a ि थर आह े असे गृहीत ध न काढल े आहेत. munotes.in
Page 126
126
आकृती . ७.१ आकृती . ७.२
वरील य ुि वादा ंचा सारा ंश देऊन, आपण मॅ रसच े तीमान या या स ंपूण
व पात खालील माण े सादर क शकतो :
gD = f1(m, d) – (मागणी -वाढीच े समीकरण ) (demand -growth equation)
Π = f4(m, d) – (नफा समीकरण ) (profit equation)
gC = a.[f4(m, d)] – (भांडवलाचा प ुरवठा समी करण) (supply -of-capital
equation)
a < a* ( सुर ा मया दा) (security constraint)
gD = gc (संतुिलत-वाढ समतोल ि थती ) (balanced -growth equilibrium
condition)
यव थापका ं या जोखीम - वृ ी ार े बा र या िनधा रत क ेले जाते. न याची पातळी
Πअंतजा त िनधा रत क ेली जात े. हे रएब स m आिण d चले ही धोरण उपकरण े
आहेत. संतुिलत-वृ ी समतोल ि थती पाहता , आप याकड े दोन अ ाता ंम ये ए क
समीकरण आह े (m आिण d, िदलेले a)
f1(m, d) = a.[f4(m, d)]
७.२.४ यवसायस ं थेचा समतोल (Equilibrium of the firm ):
प पण े ितमाना चे िनराकरण क ेले जाऊ शकत नाही (ओळखल े गेले आहे), जोपय त
चलाप ैक एकतर m िकंवा d हे यव थापका ं ारे यि िन पण े िनधा रत क ेले जात
नाही. एकदा यव थापका ंनी a आिण इतर दोन धोरण चला पैक एक प रभािषत
के यानंतर, वाढीचा समतोल दर िनि त क ेला जाऊ शकतो .
यवसायस ं थेचा समतोल आक ृती ७.३ म ये आलेख प तीन े सादर क ेला आह े, जो
७.१ आिण ७.३ वर या आक ृ यां ारे तयार क ेला जातो . यांचे आकार िद यास ,
िदले या नफा दराशी स ंबंिधत gD आिण gc व कधीतरी एकम ेकांना छेदतात.
उदाहरणाथ , m शी संबंिधत gD आिण gc व , A िबंदूला छेदतात; m2 शी
संबंिधत gD आिण gc व B िबंदूला छेदतात, आिण अस ेच. जर आपण m या
समान पातळीशी स ंबंिधत gD आिण gc व ां या छ ेदनिबंदूचे सव िबंदू जोडल े तर munotes.in
Page 127
127आिथ क गुणांक a िद यास आपण याला म ॅ रस स ंतुिलत-वाढ व (BGC) हणतो
ते तयार करतो .
आकृती . ७.३
७.३ िव यमसनच े यव थापक य िवव ेकाचे/ दूरदिश त वाच े/
द तेचे ितमान (Williamson's Model of Managerial
Discretion ):
ऑिल हर ई . िव यमसन या ंनी गृहीत धरल े (1964) क नफा वाढवण े हे संयु
भांडवल स ंघटने या यव थापका ंचे उि नसत े. हा िस ा ंत, यवसायस ं थे या इतर
यव थापक य िस ा ंतां माण े, असे गृहीत धरतो क उपयोिगता अिधकतम करण े हे
यव थापकाच े एकम ेव उि आह े. तथािप , हे केवळ यवसाय स ं थे या िनगम
व पाम य े आह े क वाथ साधणारा यव थापक वतःची उपय ु ता वाढवतो ,
कारण त ेथे मालक आिण िनय ं णाच े िवभ करण (िवयोग /ताटात ुट)असत े.
यव थापक या ं या 'िववेकबु ी' चा वापर धोरण े तयार कर यासाठी आिण अ ंमलात
आण यासाठी क शकतात याम ुळे भागधारका ं या उपय ु ता वाढिव याऐवजी
यां या वत : या उपय ु ता जा तीत जा त होतील . ही मूलत: कता -अिभकता
(principal –agent ) सम या आह े. तथािप , भागधारका ंम ये वाटप कर यासाठी
यवसायस ं थेने िकमान नफा िमळवला नाही तर याम ुळे यां या नोकरी या
सुरि तत ेला धोका िनमा ण होऊ शकतो .
ऑिल हर ई . िव यमसन या ंनी िवकिसत क ेले या यवसायस ं थे या यव था पक य
िस ांत अस े सांगते क यव थापक नफा जा तीत जा त वाढव याचा य न
कर याऐवजी वतःची उपय ु ता वाढव यासाठी धोरण े बनव याम य े आिण अ ंमलात
आण यासाठी िवव ेकबु ीचा वापर करतात ज े शेवटी िकमान न या या अधीन वतःची
उपयु ता वाढवतात . नफा हा शीष (top) यव थापका ं या वत नावर मया दा हण ून
काम करतो या अथा ने िव ीय बाजार आिण भागधारका ंना िकमान नफा लाभा ंशा या
पात द ेणे आव यक आह े, अ यथा यव थापका ंची नोकरी स ुरि तता धो यात य ेते.
हणून, यव थापक िक ंमत आिण उ पादना या माणात िव करता ना या ंचा वाथ munotes.in
Page 128
128पाहतात . िकंमत आिण उ पादनावरील यव थापकाचा िनण य हा नफा वाढवणा या
यवसायस ं थे या िनण यांपे ा वेगळा असतो .
मालक आिण यव थापन काय वेगळे क न क ेवळ िनगम कार या यवसाय
सं थेम ये, बाउमोल या िव वाढीव ितमाना माण े, यां या वत : या
वाथा नुसार माग दिश त यव थापका ंची उपय ु ता जा तीत जा त करण े श य आह े.
अशी स ंघटना मक रचना यवसायस ं थे या यव थापका ंना या ं या वत : या
वाथा साठी परवानगी द ेते, केवळ यवसायस ं थेवर भावी िनय ं ण ठ ेव या या
यां या मत े या अधीन . िवशेषत: यव थापका ंना या ंची श कायम ठ ेव याची
खा ी असत े (i) नफा कोण याही व ेळी वीकाराह पातळीवर अस यास , (ii) जर
यवसायस ं थेने कालांतराने वाजवी दर दश िवला तर आिण (iii) पुरेसा लाभा ंश िदला
अस यास भागधारका ंना खूश ठेव यासाठी.
िव यमसनच े ितमान अस े सुचिवत े क यव थापकाचा वाथ चार िविश े ांतील
उि े सा य कर यावर क ि त असतो , हणज े:
१. उ च पगार (High Salaries )
२. यां या िनय ं णाखालील कम चारी (Staff under their control )
३. िववेकाधीन ग ुंतवणूक खच (Discretionary investment expenditure )
४. आनुषंगी लाभ /फायद े (Fringe benefits ) ( हणज े, अित र कम चारी लाभ :
कम चा याला दान क ेलेला अित र लाभ , उदाहरणाथ , कंपनीची गाडी िकंवा
आरो य िवमा )
तीमाना ंची मूलभूत गृिहतक खालील माण े आहेत:
1. बाजारातील अप ूण पधा .
2. कमकुवत पधा मक वातावरण .
3. मालक आिण यव थापनाचा घट फोट /ताटात ुट /िवयोग . यवसायस ं थे या
िनयं णात ून मालक चा घट फोट ( यव थापक कोणतीही क ृती कर यास वत ं
आहे)
4. कंप यांना या ं या भागधारका ंना लाभा ंश दे यास स म हो यासाठी िकमान
न याची मया दा अि त वात आह े. भांडवली बाजार िकमान न यावर मया दा
घालतो (भांडवली बाजारा ार े लादल े या िकमान न यासाठी यव थापकाच े
काय ).
यव थापक य उपय ु ता काय (Managerial Utility Function ):
यव थापक य उपयोिगता काया म ये पगार , नोकरीची स ुरि तता , श , ि थती ,
वच व, ित ा आिण यव थापका ंची यावसाियक उ क ृ ता यासार या चला ंचा
समाव ेश असतो . यापैक , पगार हा एकम ेव प रमाणवाचक चल आह े आिण याम ुळे
मोजता य ेतो. इतर चले ही गैर आिथ क (non-pecuniary ) आहेत, जे अ- मािणत
आहेत. कम चा यां या पगारावरील खच , यव थापनातील िढलाई , िववेकाधीन munotes.in
Page 129
129गुंतवणूक या ंना नाममा म ू ये िनय ु क ेली जाऊ शकतात . अशा कार े,
यव थापक य उपय ु ता काया म ये िदसणा या नोकरीची स ुर ा, श , ि थती ,
वच व, ित ा आिण यव थापका ंची यावसाियक उ क ृ ता यासार या वा तिवक
िकंवा अ मािणत स ंक पना मोज यासाठी ितिनिध चल े हणून वापर या जातील .
यव थापकाच े उपयोिगता फलन िकंवा "खच ाधा य " या ार े िदले जाऊ शकत े:
जेथे U उपयोिगता फलन दश िवते, S हणज े "कम चा या ंवरील आिथ क खच ", M
हणज े “ यव थापक य िशिथलता /ढीला/सु त”(“Management Slack" ) आिण ID
हणज े "िववेका मक ग ुंतवणूक" ची र कम .
"कम चा या ंवरील आिथ क खच " ("Monetary expenditure on staff" ) म ये
केवळ यव थापकाचा पगार आिण याला यावसाियक क ंपनीकड ून िमळाल े या
आिथ क भरपाई या इ तर कारा ंचा समाव ेश नाही तर यव थापका या िनय ं णाखाली
असल े या कम चा या ंची स ं या द ेखील समािव आह े कारण कम चा या ं या स ं येत
आिण यव थापकाचा पगार यात घिन सकारा मक स ंबंध आह े.
“ यव थापक य िशिथलता /ढीला/सु त” ("Management slack" ) या म ये या
गैर-आव यक यव थापन परवान या ंचा समाव ेश होतो जस े क मनोर ंजन खच , भ य
सुस ज काया लये, आिलशान गाड्या, मोठ्या खचा ची खाती इ. जे यवसायस ं थे
म ये यव थापका ंना कायम ठ ेव यासाठी िकमान प े ा जा त आह ेत. हे भ े, जरी
दान क ेले नसल े तरीही य व थापकास याची नोकरी सोड यास भाग पाडणार नाही ,
परंतु हे असे ो साहन आह ेत जे सं थेम ये यांची ित ा आिण दजा वाढवतात आिण
या बद यात यवसायस ं थे याकामकाजा या काय मतेत योगदान द ेतात.
“ यव थापक य िशिथलता /ढीला/सु त” हा देखील यवसायस ं थे या उ पादन खचा चा
एक भाग आह े.
"िववेका मक ग ुंतवणूक"("Discretionary investment" ) हणज े या या वत :
या िवव ेकबु ीनुसार खच कर यास स म हो यासाठी यव थापका या िविनयोगावर
सोडल े या स ंसाधना ंची र कम . उदाहरणाथ , अ याध ुिनक उपकरण े,
फिन चर(घरगुती उपकरण े), सजावटीच े सािह य इ याद वर खच के याने यांचा
अहंकार त ृ होतो आिण या ं यात अिभमानाची भावना िनमा ण होत े. यामुळे
यव थापकाचा स मान आिण स ं थेतील दजा वाढतो . अशी ग ुंतवणूक
यवसायस ं थे या अि त वासाठी आव यक असल े या रकम ेपे ा जा त असत े (जसे
क भा ंडवली उपकरण े िनयतकािलक /वेळोवेळी बदलण े).
ितमाना मधील न या या स ंक पना (Concepts of profit in the model )
ितमानाम य े वापर या ग ेले या न या या िविवध स ंक पना म ु य ितमानाकड े
जा याप ूव प पण े समज ून घेणे आव यक आह े. िव यमस नने या या ितमानाम य े
न या या चार म ु य स ंक पना मा ंड या आह ेत
munotes.in
Page 130
130वा तिवक / य नफा (Π) (Actual profit (Π) ):
जेथे R हा एक ूण महस ूल/आगम आहे, C हा उ पादनाचा खच आहे आिण S हा
कम चारी खच आहे.
न दवल ेला नफा (Πr) (Reported Profit ):
जेथे Πहा वा तिवक नफा आह े आिण M हा यव थापन िढलाई /िशिथलता आहे.
िकमान नफा
)(Minimum Profit (
):
ही कर कपातीन ंतर या न याची र कम आह े जी यवसायस ं थे या भागधारका ंना
समाधानी ठ ेव यासाठी लाभा ंशा या व पात िदली पािहज े. न याची िकमान पातळी
भागधारका ंना िदली जाऊ शकत नस यास , ते यां या समभागा ंची मोठ ्या माणात
िव क शकतात याम ुळे यवसायस ं था पूण पणे ता यात घ े या या धो यात
सोडून मालक इतर हातात ह ता ंत रत कर ेल. भागधारका ंना मतदानाचा अिधकार
अस यान े, ते यव थापना या उ च पातळी या बदलासाठी द ेखील मत द ेऊ
शकतात . यामुळे यव थापकाची नोकरीही धो यात आली आह े. त तच न दवल ेला
नफा हा िकमान नफा अिधक करा ं या बरोबरीचा िक ंवा याह न अिधक असण े
आव यक आह े, कारण िकमान नफा भर यान ंतरच अित र नफा यव थापक य
उपयोिगता आणखी वाढव यासाठी वापरला जाऊ शकतो .
जेथे Πr न दवल ेला नफा आह े, Π0 हा िकमान नफा आह े आिण T हा कर आह े.
िववेक नफा (ΠD)(Discretionary profit )
ही मुळात िकमान नफा आिण करान ंतर िश लक रािहल ेली न याची स ंपूण र कम आह े
जी यव थापकाची उपय ु ता वाढव यासाठी वापरली जात े, हणज े, यव थापक य
वेतन अदा कर यासाठी तस ेच या ंना िवव ेकाधीन ग ुंतवणूक कर याची परवानगी
दे यासाठी .
जेथे ΠD िववेकाधीन नफा आह े, Π हा वा तिवक नफा आह े Π0 हा िकमान नफा
आहे आिण T ही कर र कम आह े.
तथािप , यव थापक य उपयोिगता काया म ये जे िदसत े ती िववेकाधीन ग ुंतवणूक
(ID) आहे आिण िवव ेकाधीन नफा नाही . अशा कार े या दो हीमधील फरक ओळखण े
फार मह वाच े आ ह े कारण प ुढे ितमाना म ये आप याला न या या मया दा ल ात
घेऊन यव थापक य उपयोिगता काय वाढवाव े लागेल. munotes.in
Page 131
131
जेथे Πr न दवल ेला नफा आह े, Π0 हा िकमान नफा आह े आिण T ही कर र कम
आहे.
अशा कार े हे पािहल े जाऊ शकत े क िवव ेकाधीन नफा आिण िवव ेकाधीन
गुंतवणुक तील फरक यव थापक य िढलाईम ुळे उ वतो . हे िदले या समीकरणा ार े
दश िवले जाऊ शकत े.
जेथे ΠD हा िवव ेकाधीन नफा आह े, ID हा िवव ेकाधीन ग ुंतवणूक आह े आिण M ही
यव थापन िढलाई आहे.
ितमान रचना /चौकट (Model Framework )
ितमाना या सा या ितिनिध वासाठी यव थापक य िढलाई श ू य मानली जात े.
अशा कार े वा तिवक नफा आिण न दवल ेला नफा याम य े कोणताही फरक नाही ,
याचा अथ असा होतो क िवव ेकाधीन नफा िवव ेकाधीन ग ुंतवणुक या समान आ हे.
हणज े
जेथे Πr हा अहवाल िदल ेला/न दवल ेला नफा आह े, Π हा वा तिवक नफा आह े,
ΠD हा िवव ेकाधीन नफा आह े आिण ID िववेकाधीन ग ुंतवणूक आह े.
अशा कार े यव थापकाच े उपय ु ता काय होते
जेथे S हा टाफचा खच आहे आिण ID िववेकाधीन ग ुंतवणूक आह े.
या दोन चला ंम ये स म म ू यन/पया य आह े. यापैक एकाम य े वाढ क े याने
यव थापकाला उ च पातळीच े समाधान िमळ ेल. कोण याही व ेळी या दो ही चलांचे
एकि त माण सारख ेच असत े, हणून एकाम य े वाढ क े यास द ुस याम ये आपोआप
घट होण े आव यक असत े. हणून यव थापकाला इि छत उपय ु तेची िविश पातळी
गाठ यासाठी या दोन चला ं या यो य स ंयोजनाची िनवड करावी लाग ेल.
ित थापन (Substituting ):
नवीन यव थापक य उपयोिगता फलनाम य े ते असे पु हा
िलिहल े जाऊ शकत े
munotes.in
Page 132
132 यव थापका या उपयु ता फलना मधील दोन चलांमधील स ंबंध नफा फलना ारे
िनधा रत क ेला जातो . यवसायस ं थे या नफा हा मागणी आिण खचा या प रि थतीवर
अवलंबून असतो . खचा या प रि थतीन ुसार मागणी ही िकंमत, कम चारी खच आिण
बाजार ि थती यावर अवल ंबून असत े.
समतोल ि थतीत िक ंमत आिण बाजाराची ि थती बा र या िदली ग ेली आह े अ से
गृहीत धरले जाते. अशा कार े यवसायस ं थेचा नफा कम चा या ं या खचा वर अवल ंबून
असतो याला खालील माण े िलिहता य ेईल
हणून िवव ेकाधीन नफा हा पु हा असा िलिहला जाऊ शकतो
ितमाना म ये, यव थापक हे न या या मया दा ल ात घ ेऊन या ंची उपय ु ता
वाढव याचा य न करतील .
ितमानाच े आल ेख पी ितिनिध व (Graphical representation of the model ):
आकृती ७.४ यव थापका ंचा उपयु ता समतु ी व (Utility indifference
curves of managers ):
आकृती . ७.४ munotes.in
Page 133
133आकृती ७.४ ही िववेकाधीन नफा आिण कम चा या ं या खचा या व ेगवेग या माणात
एकि त क न यव थापका ार े ा क ेले या उपय ु तेचे िविवध तर (U1, U2, U3)
दश िवते. समतु ी व िजतका उ च (higher ) असेल िततक यव थापका ार े ा
केलेली उपय ु ता पातळी जा त असत े. यामुळे यव थापक मया दा ल ात घ ेता,
श य ितत या उ च तरावर समतु ी व राह याचा य न कर ेल. कम चा या ंचा खच
x-अ ावर आिण िवव ेकाधीन नफा y-अ ावर संिवधानीत (plot) केला जातो .
या सरलीक ृत (simplified ) ितमाना मधील िवव ेकाधीन नफा िवव ेकाधीन
गुंतवणूक या समान आह े. समतु ी व खाल या िदश ेने झुकलेले आिण उ प ीपय त
उ ल आह ेत. हे िववेकाधीन न यासाठी कम चा या ं या खचा या ित थापनाचा कमी
होत असल ेला िकरकोळ दर दश िवते. व िनसगा त:/ वभावत : आशावादी आहेत
याचा अथ असा आह े क ते कोण याही व ेळी आिण कोण याही प रि थतीत
यव थापक िवव ेकाधीन नफा आिण कम चारी खच या दो हीची सकारा मक र कम
िनवडतील.
आकृती ७.५ िववेकाधीन नफा व (Discretionary Profit Curve ):
आकृती . ७.५
यवसाय स ं थे या उ पादना या /ऊि ि या इ तम पातळीच े उ पादन करत आह े
आिण बाजाराती ल वातावरण िदल े आह े अ से गृहीत ध न , िववेकाधीन नफा व
तयार क ेला जातो , जो आकृती ७.५ म ये दश िवला आह े. हे कम चारी खच आिण
िववेकाधीन नफा या ं यातील स ंबंध दश िवते.
आकृतीव न अस े िदसून येते क B आिण C िबंदूंमधील नफा सकारा मक असतो .
सु वातीला नफा वाढ या स, कम चारी खच िववेकानुसार नफा द ेखील वाढतो , परंतु
हे केवळ िब ंदू Πmax पय त आह े, हणज े, s या कम चारी खचा या पातळी पय त.
यापलीकड े उ पादनात वाढ झा याम ुळे कम चा या ंचा खच वाढला , तर िवव ेकाधीन
न यात घट िदस ून येते. B पे ा कमी आिण C पे ा जा त कम चा या ंचा खच munotes.in
Page 134
134 यवहाय नाही कारण त े िकमान न याची मया दा पूण करणार नाही आिण प रणामी
यव थापका ं या नोकरी या स ुरि तत ेला धोका िनमा ण होईल .
आकृती ७.६ िव यमसन या ितमाना मधील यवसायस ं थेतील समतोल
(Equilibrium of a firm in Williamson's Mod el):
आकृती . ७.६
मॉडेलम य े समतोल शोध यासाठी , अंजीर 1. अंजीर 2 वर वर िदल ेला आह े. समतोल
िबंदू हा असा िब ंदू आहे िजथे िववेकाधीन नफा व यव थापका या सव च स ंभा य
उदासीनता व ला पिश क आह े, जो अ ंजीर 3 मधील िब ंदू E आहे. येथे राहण े
सव च न फा िब ंदूसाठी यव थापकास कमी उदासीनता व U2 वर असण े आव यक
आहे. या करणात य ुिटिलटीची सव च ा य पातळी U3 आहे. समतोल ि थतीत ,
न याची पातळी कमी अस ेल परंतु कम चा या ंचा खच S* कमाल नफा िब ंदूवर केले या
कम चा या ं या खचा पे ा जा त आह े. उदासीनता व हा खाल या िदश ेने वळल ेला
अस याम ुळे, समतोल िब ंदू नेहमी जा तीत जा त नफा िब ंदू या उजवीकड े असेल.
अशा कार े, हे ितमान िववेकाधीन ग ुंतवणुक या त ुलनेत कम चारी खचा साठी
यव थापका ंची उ च ाधा य दश वते.
टीका (Criticism):
१. अ यंत पधा मक वतावरणा म ये यवसाय या ंची िक ंमत आिण उ पादन िनण य
कसे घेतात याच े वण न कर यात हे ितमान अपयशी ठरत े.
२. यव थापका ंची चा ंगली कामिगरी आिण यवसाय स ं थे ारे यव थापका या
उपयु तेवर खच होणारी वाढती र कम या ं यातील स ंबंध नेहमीच स य नसतो .
३. तेजी आिण म ंदी या काळात मागणी आिण खचा या प रि थती बदल यासार या
गितमान रचनेम ये/मांडणीम य े ितमान लागू होत नाही .
४. हे ितमान अ पस ं यक पर परावल ंबन आिण मजब ूतअ पस ं यक श ु वा या
मूळ सम य ेला सामोर े जा यात अयश वी ठरत े. munotes.in
Page 135
135५. हे ितमा न अशा बाजारप ेठांम ये ल ा ग ू आ ह े िजथ े ित पध मजब ूत नसतात
(उदाहरणाथ , अ पस ं यक बाजारप ेठेत िजथ े काही कारची िमलीभगत /संगनमत
असत े) िकंवा या यवसायस ं थाना यां या ित प या वर काही फायदा आह े
(उदाहरणाथ , गोपनीयता /पेटंट, उ कृ मािहती ). तथािप, दीघ काळात एखा ा
यवसायस ं थेला पध पासून आ य द ेणारे असे फायद े सहसा कमक ुवत होतात
आिण पधा वाढवली जात े.
सारांश (Summary ):
यवसायस ं थे या इतर यव थापक य िस ा ंता माण े िव यमसन असे गृहीतधरतो क
जा तीत जा त /मह म उपयु ता हे धरतो क संयु भांडवल सं थे या
यव थापका ंचे एकम ेव उि आह े. यास " यव थापक य िवव ेक िस ा ंत" हणून
ओळखल े जाते. िव यमसनन े भर िदला क यव थापक हे यां या वत : या वाथा ने
े रत होऊन वतःच े उपय ु ता काय जा तीत जा त कर याचा य न करतात .
अलाइक बाउमोल िव मह म ितमान , यव थापका ंचे जा तीत जा त उपयोिगता
उि करान ंतरचा नफा भर याइतका मोठा अस या या ब ंधनात यव थापक असतात
भागधारका ंना लाभा ंश. तथािप , हे िनदश नास आणल े आ हे क य ुिटिलटी जा तीत
जा त ार े
यवसाया या कॉप र ेट व पातच वाथ साधणार े यव थापक श य आह ेत
मालक आिण िनय ं णाच े पृथ करण अि त वात अस यान े संघटना .
Alike Baumol sales maximization model, the utility maximization
objective of the managers are subject to the constraint that after tax
profits are larg e enough to pay dividends to the shareholders. However,
it is pointed out that utility maximization by the self -interest seeking
managers is possible only in corporate form of the business
organization as there exists separation of ownership and control.
७.५ यवसायस ं थेचे वत णूक/वत नवाद िस ा ंत (Behavioural
Theories of the Firm ):
७.४.१ तावना (Introduction ):
यवसायस ं थे या वत णुक चा/वत नवादाचा िस ांत पिह या ंदा रचड एम. सायट आिण
जे स जी . माच य ां या 1963 या ‘ए िबह ेिवयरल िथअरी ऑफ द फम ’ (The
behavioral theory of the firm ) या पु तकात िदस ून आला . वत णूक िस ा ंतावरील
काम 1952 म ये सु झाल े जे हा माच , एक राजक य शा , कान गी मेलॉन
िव ापीठात सामील झाला , जेथे सायट अथ शा होत े. हे ितमान तयार
हो याप ूव , यवसायस ं थे या िव मान िस ा ंताम य े दोन म ु य ग ृहीतके होती: नफा
वाढवण े/जा तीत जा त करण े आिण प रपूण ान. सायट आिण माच य ांनी या दोन
गंभीर ग ृिहतका ंवर िच ह उपि थत क ेले. munotes.in
Page 136
136हब ट ए. सायमन या तक संगत िनवडी या वत णूक ितमानान े वत णूक ितमानाचा माग
मोकळा क ेला. नव-सनातन अथ शा ा ंनी अस े गृहीत धरल े क यवसाय स ं थाना
प रपूण मािहती िमळत े. या यित र , यवसाय स ं थानी जा तीत जा त नफा
िमळवला आिण अ ंतग त संसाधन वाटप सम या ंमुळे त/ त नाहीत.
वत ना मक ि कोना या समथ कांनी देखील पर ंपरागत िस ा ंतातून अिनि तत ेचा
घटक वगळ याला आ हान िदल े. वत णूक ितमान , ऑिल हर ई . िव यमसन आिण
रॉिबन म ॅ रस या यव थापक य ितमाना माण े, मोठ्या िनगम यवसाय सं थेचा
िवचार करत े याम य े मालक यव थापनापास ून वेगळी असत े.
सनातनवा दी अथ शा ात , यवसाय स ं थांचा िस ांत हा यवसाय स ं था नफा या
क पन ेवर/ गृिहतकावर आधा रत आह े. तथािप , वा तिवक जगाम य े यव थापक
आिण मालक अगदी व ेग या प तीन े वागू शकतात . यवसाय सं थे या वत णूक
िस ांतांम ये खालील घटक समािव आह ेत:
• यवसाय स ं थेचा आकार / ित ा (Size of a firm/ prestige ). काही
यव थापक फ मोठ ्या आिण वरवर यश वी वाटणा या यवसायस ं थेम ये काम
कर याच े उि ठ ेवू शकतात ज े अिधक ित ा आिण स मान द ेते.
यव थापका ंना या ंचे क प यश वी अस याच े िस कर यासाठी े रत क ेले
जाऊ शकत े. हे उ च वग असल े या उि ा ंचा पाठप ुरावा कर यास यवसाय
सं थांना कारणीभ ूत/िनिम ठ शकत े. हे प क शकत े क यवसाय
सं थाइ नसल े या क पा ंसह का िटक ून राहतात . मागील िनण य सोड ून
दे याचा सु ा खच असतो .
• समाधानका रकनफा (Profit satisficing ). असमिमत मािहती या सम य ेवर
आधा रत . मालका ंना जा तीत जा त नफा िमळवायचा आह े, परंतु कामगार तस े
करत नाहीत . मालका ंकडे प रप ूण मािहती नस याम ुळे, कामगार आिण
यव थापक नफा वाढवत नाहीत अशा िनण यांपासून दूर जाऊ शकतात ..
असमिमत मािहती या सम य ेवर आधा रत . मालका ंना जा तीत जा त नफा
िमळवायचा आह े, परंतु कामगार तस े करत नाहीत . मालका ंकडे प रप ूण मािहती
नस याम ुळे, कामगार आिण यव थापक नफा वाढवत नाहीत अशा िनण यांपासून
दूर जाऊ शकतात
• सहकारी / नैितक िच ंता/ संबंध/ याप (Co-operative/ ethical c oncerns ).
काही यवसाय स ं था नफा वाढिव या या पार ंपा रक ितमाना या अगदी व ेग या
उ ेशाने थापन क े या जाऊ शकतात . सहकारी स ं थांम ये, सव भागधारका ंचे
जा तीत जा त क याण करण े हे येय असत े. या ितमाना म ये, परोपकारा या
क पना , पया वरणाची काळजी आिण कामगार क याण अन ेक िनण य प क
शकतात . यवसाय स ं थेची थापना िविश धमा दाय उि ा ंसह द ेखील क ेली
जाऊ शकत े.
• मानवी भावना / वृती/ ओढा/ कल/ प पात (Human emotion/ bias).
तक शु आिथ क माणसाच े आिथ क ितमान असे गृहीत धरत े क य तक संगत munotes.in
Page 137
137िनवडीसह या ंचे आिथ क क याण वाढव याचा य न करतात . तथािप ,
वा तिवक जगात , आप यावर मानवी भावना ंचा भाव असतो . हा प पात आिण
पूव हावर आधा रत भ ेदभाव अस ू शकतो . िकंवा ते तक हीन उ साह आिण गद च े
अनुसरण कर याच े समजल ेले शहाणपण अस ू श क त े. उदाहरणा थ , मालम ा
बुडबुड्यांम ये, तारण क ंप या/ यवसायस ं था यांचे कज दे याचे िनकष िशिथल
कर यात आिण हलगिज पणाचा धोका असल े यांना गहाण कज दे याम य े अडक ू
शकतात .
७.४.२ सायट आिण माच यांचा यवसायस ं थेचा िस ा ंत(The Cyert and
March Theory of Firm )
युती या सद या ं या मागणीवर यवसायस ं था अवल ंबून असत े (Firm depends
on the demand of the members of the coalition )
यवसायस ं थेचा वत णूक िस ा ंत सायट आिण माच यांनी िवकिसत क ेला होता , जो
अपूण बाजारप ेठेतील अिनि तत ेखाली मोठ ्या बह -उ पादन यवसा यसं थे या िनण य
ि य ेवर क ि त आह े. ते मोठ्या यवसायस ं थे या यव थापक य यवसायाशी
यवहार करतात याम य े मालक िवभ क ेली जात े. यांचा िस ा ंत अशा
यवसायस ं थां या अंतग त संरचने या स ंघटना मक सम य ेब ल या िच ंतेतून उ वला
आहे य ा मुळे या मोठ ्या स ं थांमधील िनण य ि य ेवर प रणाम तपास याची
आव यकता िनमा ण होत े. अंतग त स ं था मक अिभन ेते/कलाकार समान बा
उ ेजनांवर, यां या आिथ क वातावरणातील समान बदला ंवरील यवसायस ं थां या
िति या ंम ये फरक प क शकतात .
यवसायस ं थे या जिटल व पािवषयी वत णूक िस ा ंतां या अ ंतिन िहत ग ृिहतका ंमुळे
यवसायस ं थे या िस ा ंताम य े वा तववादाचा एक घटक समािव होतो .
यवसायस ं थेला पारंपा रक िस ा ंता माण े एकल - येय, एकल िनण य घटक हणून
मानल े जात नाही , परंतु ब ह -उि , बह -िनण य सं था य ुती हण ून मानल े जात े.
यवसायस ं था ही वेगवेग या गटा ंची युती आह े जी ित या ि याकलापा ंशी जोडल ेली
आहे; िविवध मागा नी, यव थापक , कामगार , भागधारक , ाहक , पुरवठादार ,
बँकर, कर िनरी क इ यादी . येक गटाची वतःची उि े िकंवा माग या असतात .
वत णुक चा िस ा ंत प पण े ओळखतो क यवसाय स ं थेम ये मूलभूत ं
अि त वात आह े, युती यवसायस ं थेचे वैयि क सद य आह ेत आिण
‘ यवसायस ं था’ हणून ओळखली जाणारी स ंघटना य ुती आह े. ि भाजनाचा प रणाम
हणज े येयांचा स ंघष ; य ची स ं था यवसायस ं थेपे ा व ेगळी उि े अ स ू
शकतात .
सायट आिण माच चा असा य ुि वाद आह े क यवसायस ं थेची उि े युती या
सद या ं या मागणीवर अवल ंबून असतात , तर या सद या ंची मागणी सद या ं या
आका ं ा, यां या माग या मा य कर यात भ ूतकाळातील या ंचे यश, अपे ा, समान
िकंवा इतर यवसाय स ं थान ंमधील इतर गटा ंची उपल धी , यांना उपल ध
असल ेलली मािहती यांवर अवल ंबून असत े. युती या िविवध गटा ं या माग या
कालांतराने सतत बदलत असतात . कोण याही एका कालावधीतील यवसायस ं थेची
संसाधन े पाहता , शीष यव थापनाला सामोर े जाणा या सव माग या प ूण के या जाऊ munotes.in
Page 138
138शकत नाहीत . यामुळे, युती या िविवध सद या ंम ये िनयिमत सौद ेबाजीची ि या
सु आह े आिण स ंघष अप रहाय आहे.
शीष (Top) यव थापनाकड े अन ेक काय आह ेत; यवसायस ं थेचीउि े ा
कर यासाठी जी अन ेकदा िविवध गटा ं या माग या ंशी िवरोधाभासी असतात , िविवध
गटांमधील स ंघष सोडवण े, यवसायस ं था आिण या या व ैयि क गटा ं या
येयांमधील स ंघष याम य े श यतेवढा सम ेट करण े.
मागणी आिण भ ूतकाळातील उपल धी या ंचा घ /दाट संबंध आह े. माग या आका ं ा
पातळीच े प घ ेतात. मागील कामिगरीवर आिण यवसाय स ं था आिण ित या
वातावरणातील बदला ंवर अवल ंबून, मागणी सतत बदलत राहत े. कोण याही एका
कालख ंडात कोण याही िविश गटा ार े उ च यव थापनाकड े सादर क ेले या माग या
या िविश गटान े पूव केले या माग या ं या भ ूतकाळातील यशावर , याच यवसाय
सं थेमधील इतर गटा ं या कामिगरीवर , त सम गटा ं या कामिगरीवर अवल ंबून
असतात . इतर क ंप या, भूतकाळातील आका ं ा तरा ंवर, अपे ांवर आिण उपल ध
मािहतीवर .
सायट आिण माच चा असा य ुि वाद आह े क मागणी -आका ं ा आिण भ ूतकाळातील
उपल धी या ं यातील स ंबंध यवसाय स ं थे या कामिगरीतील वा तिवक आिण
अपेि त बदला ंवर आिण या या वातावरणातील बदला ंवर अवल ंबून असतात : थम,
'ि थर ि थतीत ', वातावरणात कोणतीही वाढ िक ंवा गितमान बदल न होता , आका ं ा
(माग या ) आिण भ ूतकाळातील उपल धी समान होतात . दुसरे हणज े, वाढीस ह
गितमान प रि थतीत , आका ं ा पातळी (मागणी ) उपल धी माग े राहत े.
हा काल प ता /उशीर (time-lag) वत णुक या िस ा ंतासाठी मह वप ूण आह े. या
वेळे या अ ंतरादर यान यवसाय स ं था 'अिधश ेष' िकंवा 'अित र -नफा' जमा
कर यास स म आह े, याचा वापर यवसाय स ं थेमधील संघषा चे िनराकरण
कर याच े साधन हण ून केला जाऊ शकतो आिण जो बदल या वातावरणात यवसाय
सं थे या ि याकलापा ंना ि थर करणारा हण ून काय करतो . ितसरे हणज े, यवसाय
सं थे या ि याकलापा ं या घटत े या काळात , माग या कामिगरीप े ा माग या मोठ ्या
असतात, कारण य ुती या सद या ं या आका ं ा पातळी हळ ूहळू खाल या िदश ेने
समायोिजत होतात .
मागणी आिण आका ं ा- तर िनिम तीची ही ि या वत णूक िस ा ंत गितमान करत े:
आका ं ा पातळी -मागणी कोण याही व ेळी यवसाय स ं थे या मागील इितहासावर
अवलंबून असतात , हणज े, पूव या कामिगरी या तरा ंवर आिण मागील आका ं ा
तरांवर.
यवसाय स ं थेची उि े शीष यव थापना ार े िनधा रत क ेली जातात , जी यवसाय
सं थेची मु य पाच उि े आहेत:
1. उ पादन उि (Production Goal ) : उ पादन उि उ पादन िवभागात ून
उ वते. उ पादन यव थापकाच े मु य उि उ पादन ि या स ुरळीत चालवण े आहे.
मागणीतील स ंभा य ह ंगामी चढउतार ल ात न घ ेता उ पादन व ेळेनुसार समान रीतीन े
िवतरीत क ेले जावे, जेणेक न अित र मता टाळता य ेईल आिण काही कालावधीत munotes.in
Page 139
139कामगारा ंना कामाव न कमी करता येईल आिण कारखा यात जा त काम कराव े
लागेल आिण इतर व ेळी कामगारा ंची घाईघाईन े भरती करावी लाग ेल., अित र मता
आिण बडतफ देयके िकंवा यं साम ीच े वारंवार िबघाड आिण 'गद ' उ पादना या
कालावधीत क या मालाचा अप यय याम ुळे खच .
2. व तूसूची/यादी उि (Inventory Goal ) : व तूसूचीचे उि म ु यतः
व तूसूची िवभागा मधून उ वत े, जर असा िवभाग अि त वात अस ेल, िकंवा िव
आिण उ पादन िवभागाकड ून अस ेल. िव िवभागाला ाहका ंसाठी उ पादनाचा प ुरेसा
साठा हवा असतो , तर उ पादन िवभागाला उ पादन ि य े या सुरळीत वाहासाठी
आव यक असल े या क या मालाचा आिण इतर व त ूंचा पुरेसा साठा हवा असतो .
3. िव उि (Sales Goal ) : िव च े उि आिण बाजारातील उि ाचा वाटा
िव िवभागात ून िनमा ण होतो . हाच िवभाग सामा यत : जािहरात मोिहम , बाजार
संशोधन का य म इ याद वर ठरिवल ेली ‘िव धोरण ’ देखील तयार करेल.
4. न याच े येय (Profit Goal ) : न याची उि े यव थापना ार े िनधा रत क ेली
जातात ज ेणेक न भागधारका ंची मागणी आिण ब ँकस आिण इतर िव स ं थां या
अपे ा पूण करता य ेतील; आिण िनधी तयार कर णे या ार े ते वतःच े येय आिण
क प प ूण क शकतील िक ंवा यवसायस ं थेची इतर उि े पूण क शकतील .
5. बाजारातील उि ाचा वाटा (Share of the market goal ) : िनण य घेत
असताना , यवसायस ं था या उि ा ंनुसार माग दश न करतात . सव उि े पूण करण े
आव यक आह े परंतु यां याम य े ाधा य माचा अ ंतिन िहत म आह े. वेगवेग या
उि ा ंमधील स ंघष वाढू शकतो .
यवसायस ं थे या उि ा ंची स ं या वाढवली जाऊ शकत े, परंतु िनण य घे याची
ि या अिधक जिटल होत आह े. येयांची स ं या वाढ यान े िनण य घे याची
काय मता कमी होत े. इतर सव कार या मा ं माण ेच यव थापक य कामासाठी
कमी परतावा द े याचा कायदा आह े.
युती या गटा ंम ये सतत सौद ेबाजी क न यवसायस ं थेची उि े शेवटी शीष
यव थापना ार े िनि त क ेली जातात . येय िनिम ती या ि य ेत, आघाडीच े िविवध
सद य या माग या ंचा सामना करतात या माग या श य ितत या प ूण कर याचा
शीष यव थापन य न करत े. यवसायस ं थेची उि े जसे क व ैयि क सद या ंची
िकंवा युती या िविश गटा ंची उि े कठोर कमाल मया दांऐवजी आका ं ा पातळीच े प
घेतात.
वत णूक िस ा ंतातील यवसायस ं था समाधान , हणज े, नफा, िव िक ंवा इतर
प रमाण वाढव याऐवजी , िनि त क ेले या आका ं ा उि ा ं ारे प रभािषत क े यानुसार
'समाधानकारक ' एकूण कामिगरी सा य कर याचा य न करत े. यवसायस ं था
हीउ ो जक हो याऐवजी जा तीत जा त समाधान द ेणारी स ं था आह े. यवसाय
सं थे या िविवध सद या ं या ि याकलापा ं या सम वयासाठी जबाबदार असल ेले शीष
यव थापन , उ पादनाची 'समाधानकारक ' पातळी गाठ यासाठी , बाजारप ेठेतील
वाटा िमळिव यासाठी , 'समाधानकारक ' नफा िमळिव या साठी, वळव याची इ छा
बाळगतात . संशोधन आिण िवकासासाठी िक ंवा जािहरात साठी , 'समाधानकारक ' munotes.in
Page 140
140साव जिनक ितमा स ंपादन कर यासाठी या ं या एक ूण पाव या ंपैक 'समाधानकारक '
ट केवारी. परंतु व त णुक या िस ा ंताम य े समाधानकारक आिण असमाधानकारक
ा ी काय आह े हे प नाही .
वरीलप ैक काही उि े युती या सव सद या ंसाठी इ (आिण प रणामी या ंना मा य )
असू शकतात . उदाहरणाथ , िव च े उि थ ेट िव यव थापक आिण या या
िवभागासाठी , उ च यव थापनासाठी आिण बह धा भागधारका ंसाठी इ आह े. परंतु हे
उि युती या इतर सव सद या ंसाठी द ेखील अ य पण े इ आह े, कारण सव
गटांना मािहत आह े क जोपय त यापारस ं थेने जे काही उ पािदत क ेले ते िवकत नाही
तोपय त कोणीही वतःची व ैयि क उि े सा य क शकणार नाही .
इतर उि े फ काही गटा ंनाच इ आह ेत. उदाहरणाथ , नफा ही भागधारका ंची आिण
उ च यव थापनाची िच ंता आह े, परंतु खाल या शासक य तरावरील कम चा या ंची
िकंवा कारखा यात काम करणा या कामगारा ंची नाही . शीष यव थापनाच े िनराकरण
िविवध मा यमा ंनी केले जाते याच े खाली परी ण क ेले आहे.
७.४.३ पर परिवरोधी उि े (Conflicting Goals ):
सं था मक िश णा या प रणामी ही उि े िनि त करणा या यवसायस ं थेमधील
य या आका ं ा पातळी काला ंतराने बदलतात . अशा कार े, ही उि े संघटना
युतीम य े सौद ेबाजी या िश ण ि य ेचे उ पादन हण ून ओळखली जातात . परंतु
वेगवेगळी उि े सौहाद पूण पणे सोडवली जाण े आव यक नाही . या उि ा ंम ये संघष
असू शकतो .
युती या सद या ंना साइड प ेम ट्सचे िवतरण क न पर परिवरोधी िहतस ंबंध जुळवले
जाऊ शकतात . बाजूचा मोबदला /मानधन (side payment ) रोख िक ंवा व तु कारची
असू शकतात , नंतरचे बह तेक धोरणा या बाज ूचा मोबदला (policy side payment )
व पात असत े. परंतु युतीसाठी वा तिवक एक ूण बाजूचा मोबदला /मानधन िनि त
नसून सद या ं या मागणीवर आिण य ुती या व पावर अवल ंबून असत े. युती
सद या ं या माग या क ेवळ दीघ काळासाठी वा तिवक बाजूचा मोबदला /मानध ना या
समान आह ेत. परंतु व त णुक चा िस ा ंत बाजूचा मोबदला /मानधन आिण मागणी
यां यातील अ पकालीन स ंबंधांवर आिण घटक बाजारातील अप ूण तेवर ल क ि त
करतो .
अ पावधीत , सतत नवीन माग या क े या जात आह ेत आिण या माग या ंचा िहश ेब
घे यासाठी सं थेची उि े कमी-अिधक माणात , सात यान े जुळवून घेतली जातात .
संघटना मक य ुती या सद या ं या माग या एकम ेकांशी सुसंगत अस याची गरज नाही .
परंतु सव माग या एकाच व ेळी के या जात नाहीत आिण मान े माग या मा य क न
संघटना यवहाय राह शकत े. एक सम या उ व ेल जे हा स ं था ित या सद या ं या
माग या मान े पूण क शकत नाही , कारण अस े कर यासाठी या ं याकड े
संसाधना ंचा अभाव आह े.
यािशवाय , बाजूचा मोबदला /मानधन (side payments ), सं थेची पर परिवरोधी
उि े यांचे सतत प ुनरावलोकन क न िनराकरण क ेले जात े. कारण , युती या
सद या ंची आका ं ा पातळी अन ुभवान ुसार बदलत े. खरं तर, आका ं ा पातळी munotes.in
Page 141
141समाधानी ि य ेसह बदलत े. सं थेतील य ेक य ला या या य ेक य ेयासाठी
समाधानकारक पातळी असत े.
७.४.४ वत नवादाच े/वत णूकवादाच े एक साध े ितमान (A Simple Mod el of
Behaviourism ):
आधुिनक मोठ ्या यवसायस ं थाम ये िनण य घे या या ि य ेचे उदाहरण हण ून
आपण सायट आिण माच ारे वापरल ेले साधे ितमान येथे थोड यात सादर क या . हे
ितमान यािधकारा या बाबीचा /उदाहरणाचा / करणाचा संदभ देते. िनण य
ि येम ये एकस ंध असल े या उ पादनाच े िनधा रण समािव असत े, जेणेक न
शेवटी एकच िक ंमत बाजारात य ेईल. अथा त, येक यवसायस ं था, याचे उ पादन
ठरवताना आपोआप बाजारात िकमतीत बदल घडव ून आणत े. तथािप , जे हा दो ही
यवसायस ं था शेवटी या ंचे उ पादन ठरवतात , ते हा िक ंमत बाजारा ार े िनि त क ेली
जाते. या ितमाना म ये व तूसूचीम ये (inventary ) कोणत ेही बदल कर याची
परवानगी नाही .
७.४.५ यातील पाय या ंचे व ण नखालील माण े केले जाऊ शकत े (के. जे. कोहेन
आिण आर . एम. सायट , यवसाय िस ा ंत)The steps may be outlined as
follows (K. J. Cohen and R. M. Cyert, Theory of the Firm):
१. पध कां या िति या ंचा अ ंदाज/पूवा नुमान (Forecast of Competitors’
Reactions ):
अंदाज/ पूवा नुमान हा मुळात ित प या या भ ूतकाळात पािहल े या िति या ंचा सरळ
सरळ िव तार आह े.
२. यवसायस ं थे या मागणीचा अ ंदाज/पूवा नुमान (Forecast of Firm’s
Demand ):
हे भूतकाळातील िनरी णा ंमधून मागणी काया या अ ंदाजावर आधा रत आह े. अशा
कार े भिव यातील मागणी ही यवसायस ं थे या मागील िव चा िव तार आह े.
३. खचा चा अंदाज (Estimation of Costs ):
स या या कालावधीतील खच हा मागील कालावधी माण ेच अस ेल अस े गृहीत धरल े
जाते. तथािप , जर मागील दोन कालावधीत न याच े उि सा य क ेले गेले असेल,
तर िढलाई द ेयकांना अन ुमती द े यासाठी सरासरी एकक खच िविश ट क ेवारीन े
वाढिवला जातो .
४. यवसायस ं थे या येयांचे तपशील (Specification of Goals of the
Firm ):
ा आका ं ा पातळी आह ेत. या ितमाना ंम ये नफा ह े यवसायस ं थेचे एकमेव येय
आहे. न याची आका ं ा पातळी ही मागील कालावधीतील न या ंची काही सरासरी
असत े.
munotes.in
Page 142
142५. प रणामा ंची उि े यां याशी तुलना क न या ंचे मू यमापन (Evaluation of
Results by Comparing Them to the Goals ):
चरण 1-3 म ये ि म ळ ा ल े या मािहतीव न आपण एक उपाय ा करतो , हणज े
उ पादन , िकंमत, खच आिण न या या पातळीचा अ ंदाज. यांची तुलना न या या
ल य पातळीशी क ेली जात े. या उपायान े उि े पूण झा यास यवसायस ं था याचा
अवलंब करत े. नफा आिण इतर उि े सा य न झा यास फम चरण 6 वर जात े.
६. जर उि े सा य झाली नाहीत तर यवसायस ं था या या खचा चा अ ंदाज
पु हा तपासत े (If Goals are Not Attained the Firm Re -Examines the
Estim ate of its Costs ):
पुनप री ा खचा पासून सु होत े कारण ह े चल (variable ) यवसायस ं थे या थेट
िनयं णाखाली असत े. यात सहसा िढलाई आिण इतर खचा तील कपात समािव
असत े.
७. नवीन उपाया ंची य ेयाशी/ उि ेतुलना क न याच े मू यमापन (Evaluation
of the New Solution by comparing it to Goals ):
अधोगामी -समायोिजत (downward -adjusted ) खचा सह नवीन उपाय लि यत
न याकड े नेत अस यास त े वीकारल े जाते. तसे नस यास , यवसायस ं था चरण 8
वर जात े.
८. जर उि े सा य झाली नाहीत तर यवसाय सं था या या मागणीचा अ ंदाज
पु हा तपासत े (If Goals are Not Attained the Firm Re -Examines the
Estimate of its Demand ):
पुनप री ेम ये िव धोरणातील स ंभा य बदला ंचा (अिधक बाजार स ंशोधन , अिधक
जािहराती , अिधक िव ेते इ.) िवचार करण े समािव आह े. प रणाम हणज े मागणी या
ारंिभक अ ंदाजाचे/पूवा नुमानावरचे समायोजन .
९. नवीन उपाययोजना ंची येयाशी/ उि ेतुलना क न याच े मू यांकन:
(Evaluation of the New Solution by comparing it to Goals ):
सुधा रत खच आिण मागणी अ ंदाजांसह/पूवा नुमानासह नवीन उपाय लि यत नफा
गाठ यास , तो वीकारला जातो . तसे नस यास , यवसायस ं था 10 या पायरीवर
जाते.
१०. जर उि े/ येये पूण झाली नाहीत तर यवसायस ं था या या आका ं ा
पातळी या खाली फ ेरबदल करत े (If Goals are not met the Firm
Readjusts Downwards its Aspiration Levels ):
जर खच (चरण 6 म ये) आिण मागणी (चरण 9 म ये) या प ुनरावृ ीसह उि े सा य
होत नसतील , तर यवसायस ं था ित या आका ं ा पातळी खाली समायोिजत करत े.
यवसाय स ं थेची अन ेक उि े आहेत (जरी वरील ितमाना म ये फ एकच प पण े
िदसत असेल), जे आका ं ा पातळीच े व प घेतात यवसायस ं था अिधकािधक
समाधानी नस ून समाधानी आह े. भूतकाळातील ा ी , आका ं ा, गटां या माग या munotes.in
Page 143
143आिण अप े ांवर अवल ंबून काळान ुसार य ेये बदलतात . येय-िनधा रणासाठी िनवडीचा
िनकष असा आह े क िनवडल ेला पया य युती या माग या (उि ) पूण करतो .
संघटना अिनि तता टाळ याचा य न करत े. मािहतीचा शोध घ ेऊन, दीघ कालीन
िनयोजन टाळ ून, 'िनयिमत ि या आिण पया वरणाचा अ ंदाज न घ ेता िति या
मािहतीवर िति या द े याचे धोरण अवल ंबून बाजारात ून उ वल ेली अिनि तता
टाळली जात े. पध क-उ प ी अिनि तता एक ‘वाटाघाटीच े’ (‘negotiated’ ) वातावरण
तयार क न , हणज े, काही कार या साम ूिहक वत नाने टाळली जात े.
७.४.६ सायट आिण माच िस ा ंतावरील टीका (Criticisms of the Cyert and
March Theory ):
वत णूक िस ा ंताम य े गंभीर कमतरता आह ेत. Cyert आिण माच यां या
यवसायस ं थे या िस ांतावर खालील कारणा तव कठोरपण े टीका क ेली गेली आह े:
१. वत णूक िस ा ंत यािधकार यवसाय स ं थेशीसंबंिधत आह े आिण बाजार
संरचनांचा िस ा ंत हण ून अपयशी ठरतो . हे यवसायस ं थांचे पर परावल ंबन आिण
पर परस ंवादाच े प ीकरण द ेत नाही िक ंवा यवसायस ं थांचे पर परस ंबंध उ ोग
तरावर उ पादन आिण िकमती या समतोलाकड े ने याचे माग प करत नाहीत .
अशा कार े, उ ोगात ि थर समतोल साध या या अटी िनधा रत क े या जात नाहीत .
२. हा िस ांत व ेशा या अटी , िव मान यवसायस ं थां या वत नावरील प रणाम
आिण यवसायस ं थे ारे संभा य व ेशा या धो याचा िवचार करत नाही .
३. वत णूक/वत नवाद िस ांत यवसायस ं थे या अ पकालीन वत नाचे प ीकरण द ेते
आिण या ं या दीघ कालीन वत नाकड े दुल करत े. हे शोध आिण नवक पना ं या
गितमान प ैलूंचे प ीकरण द ेऊ शकत नाही ज े दीघ काळाशी स ंबंिधत आह ेत.
४. वत णूक िस ा ंत अनुकरण ि कोनावर आधा रत आह े जे एक अ ंदाज त ं आह े. हे
फ यवसायस ं थे या वत नाचे फळ आहे परंतु ते प करत नाही .
७.४ िन कष (Conclusion )
या टीका अस ूनही, सायट आिण माच चा वत णूक िस ा ंत यवसायस ं थे या
िस ांताम य े एक मह वप ूण योगदान आह े जे यव थापक य िनण य घे याम य े
"एकािधक , बदलणारी आिण वीकाय उि े" यांवर ल क ि त करत े.
७.६ पूण परी यय / खच िकंमत त व (Full Cost Pricing
Principle ):
७.५.१ ता वना (Introduction ):
ब याच वषा पासून, च बरिलन आिण जोन रॉिब सन या ंचा म ेदारी पध चा िकमतीचा
िस ांत सव साधारणपण े वीकारला जात होता . या िस ा ंतानुसार, यवसायस ं था
ित प या या िति या ंना न घाबरता नफा वाढिव या या त वावर परोपका री कृती
कर यास स म हो या . यांचा नफा जा तीत जा त हावा हण ून या ंनी िकमती
िनि त क े या आिण ह े य ांनी सीमा त खचा ला. परी ययाला सीमा त महसूल munotes.in
Page 144
144(MC=MR) बरोबर क न क ेले. ोफेसर हॉल आिण िहच (िकंमत िस ा ंत आिण
यवसाय वत णूक) यां या न ेतृ वाखा ली ऑ सफड या अथ शा ा ंनी क ेले या
ायोिगक अ यासात ून अस े िदस ून आल े क यवसायस ं थानी सीमांतवादी िनयम
(MC = MR) वापरला नाही आिण अ पािधकार /अ पस ं यांक ही यवसाय
जगतातील म ु य बाजार रचना होती . हॉल आिण िहच या मत े, यवसाय सं थानी
परोपकारी िकंवा या ं या ित पध क ंप यांनी काय क ेले याची पवा न करता काय केले
नाही. उलट त े सतत ित पध यवसाय सं था या िति या पाहत असतात .
पारंपा रक िस ा ंत अ पािधकार पर परावल ंबनाचे पुरेसे प ीकरण द ेऊ शकत
नाहीत.
अशा प रि थतीत , यवसायस ं था िकरकोळ िनयमान ुसार (MC = MR) कृती
क न अ पकालीन नफा वाढव याचा य न करत नाहीत पर ंतु सरासरी -िकमती या
त वावर क ृती क न दीघ कालीन नफा वाढव याच े उि ठ ेवतात, हणज े,
यवसायस ं थातस े करत नाहीत . यांची िक ंमत आिण उ पादन MC आिण MR
व ां या छ ेदनिबंदूवर ि थर करतात पर ंतु ते यांना अशा पातळीवर ि थर/ थािपत
करतात याम य े सरासरी चल खच , (AVC) आिण सरासरी ि थर खच (AFC)
आिण ातील यवसायातील सामा य नफा मािज न समािव अस ते. AVC + AFC
+ सामा य नफा . चिलत िक ंमत वीकार या या भीतीन े यवसायस ं था असामा य
नफा शोधत नाहीत आिण या ं याकड े कोणताही पया य नाही , यामुळे नफा
वाढव याचा च उ वत नाही . या करणात (म ेदारी पधा आिण स ंपूण म ेदारी
अस यास , उ ोजक या ंची िक ंमत िनि त कर या या आिण या ंचा नफा
वाढव या या ि थ तीत असतात . परंतु या बाबतीत (जरअ पािधकार , नफा वाढवण े हे
एक व ैध गृिहतक मानल े जाऊ शकत नाही . अ पािधकारीची इ छा आिण श /ताकत
दो ही असत े) सुरि त थान िमळव याची श . अशा बाजारा या प रि थतीत ,
जा तीत जा त न या या इ छ ेपे ा स ुरि तत ेची इ छा उ ो जका या मनावर रा य
करते.
७.५.२ पूण परी यय /खच िकंमत त व (Full Cost Pricing Principle):
1939 म ये, हॉल आिण िहच या ंनी ऑ सफड िव ापीठात क ेले या स ंशोधनाच े
काही िनकाल कािशत क ेले आिण सरकारी उपाययोजना ं या स ंदभा त
यावसाियका ं या िनण य ि ये या तपासणीच े उि ठ ेवले. यां या अ यासात 38
यवसायस ं थांचा समाव ेश होता , यापैक 33 उ पादन क ंप या, 3 िकरकोळ
यापार क ंप या आिण 2 बांधकाम क ंप या हो या . 33 उ पादक क ंप यांपैक 15
ाहकोपयोगी व त ू, 4 म यवत उ पादन े, 7 भांडवली व त ू आिण 7 कापड
उ पादन करतात . घेतलेला नमुना या ि छक (random ) न हता , परंतु याम य े अशा
यवसायस ं थांचा समाव ेश होता या ंची ‘काय मतेने यव थािपत उ ोग /उप म ’
(‘efficiently managed enterprises ) याची अप े ा केली जाऊ शकत े.
हॉल आिण िहच या ंनी या ं याक डून लविचकता आिण या ं या मागणीची ि थती आिण
यां या अ ंदाजे िकरकोळ खच आिण िकरकोळ कमाईची समानता कर या या या ं या
य ना ंब ल मािहती घ ेतली. उ रा ंमधून अस े िदसून आल े क या ं यापैक बह तेकांनी
मागणी िक ंवा िकरकोळ खचा या लविचकत ेचा अ ंदाज लाव यासा ठी प पण े, अगदी munotes.in
Page 145
145 प पण े कोणत ेही य न क ेले नाहीत . यांनी या ंना िक ंमत ि य ेशी स ंबंिधत
अस याच े मानल े नाही.
अनुभवज य अ यासा या आधार े, हॉल आिण िहच या ंनी िन कष काढला क
बह सं य उ ोजक या ं या िव या िकमती याला त े 'पूण खच ' हणतात , आिण
न याचा भ ा समािव करतात , आिण सीमा त खचा याआिण िसमांत महसूल
समानत े या स ंदभा त नाही .
अशा कार े, संपूण सरासरी खचा वर/ प र ययावर आधा रत िक ंमत ही 'यो य िक ंमत'
आहे, जी 'आकारली जावी ', जी अ पािधकार अंतग त ' पध साठी िन प ता ' या
क पनेवर आधा रत आह े. पण प ूण खच /परी यय काय आह े? पूण खच हणज े संपूण
सरासरी खच याम य े सरासरी थ ेट/ य खच (AVC) अिधक सरासरी
वरकड /उपरी/ि थर (overhead ) खच (AFC) अिधक न यासाठी सामा य सीमा
(margin ) समािव आह े: अशा कार े िकंमत, P = A VC + AFC + नफा सीमा
(सामा यतः 10%).
हॉल आिण िहच या मत े, अशी काही कारण े आह ेत जी यवसाय स ं थांना पूण
खचा या/प र यया या धोरणाच े पालन कर यास व ृ करतात :
i) उ पादका ंमधील अ प िकंवा उघड संगनमत /हातिमळवणी ;
ii) ( ाहका ंची ाधा य े जाणून घे यात अय श वी;
iii) िकमतीतील बदला वर ित प या ची िति या ;
iv) िन प त ेची नैितक खा ी ; आिण
v) िकमतीत वाढ िक ंवा घट हो या या प रणामा ंची अिनि तता . ही सव कारण े
अ पस ं यक उ पादका ंना प ूण खच िकंमती यित र िक ंमत ठरव यापास ून
रोखतात .
अशा कार े, यवसायस ं था यांची िक ंमत प ूण -खच /परी यय त वा या आधार े
ठरवतात आिण या िकमतीला बाजार ज े काही घ ेते या िक ंमतीला िवकतात . मागणी
आिण खचा त बदल होऊनही अ पािधकार बाजारा म ये िकमती ि थर अस याच े
यांनी िनरी ण क ेले. यांनी िवकूंिचत मागणी व ा या टीने िकमत चा िचकटपणा
प क ेला. आकृती ७.७ म ये पूण -खचा या त वावर िनि त क ेलेली QP (= OB)
िकंमत या िठकाणी य ात उभी राहत े या िठकाणी िवकूंचन उ वत े.
आकृती . ७.७ munotes.in
Page 146
146वरील िक ंमतीम य े कोणतीही वाढ , यवसायस ं थेची िव कमी कर ेल, कारण याचे
ित पध या ं या िकमती वाढव याम य े याच े पालन करणार नाहीत . कारण िवक ूंिचत
मागणी व ाचा PD भाग लविचक असतो . दुसरीकड े, जर यवसायस ं थेने QP पे ा
कमी िक ंमत कमी क ेली तर याच े ित पध द ेखील या ं या िकमती कमी करतील .
यवसायस ं थाआपली िव वाढव ेल पर ंतु ितचा नफा प ूव पे ा कमी अस ेल. कारण
व ातील PD1 भाग कमी लविचक असतो . अशा कार े, िकंमत वाढवण े आिण
िकंमत कमी करण े अशा दो ही प रि थत म य े, यवसायस ं था तोट ्यात जाईल .
यामुळे, उ पादना या थ ेट घटका ं या ( हणज े क चा माल , इ.) िकमती अ प रवित त
राहतील तोपय त ते िकंमत QP वर िटक ून राहतील .
AC व उ पादना या मोठ ्या ेणीवर पडत अस यान े, िकंमत ही उ पादना या
उलट बदलत े. उ पादनाची पातळी िजतक लहान अस ेल ितत का सरासरी खच जा त
असेल आिण उ पादनाची िक ंमत जा त अस ेल. परंतु हॉल आिण िहच यांनी
अ पस ं याक /अ पािधकार यवसायस ं थानी लहान उ पादना ंची िनिम ती कर याची
आिण जा त िक ंमती आकार याची श यता नाकारली .
यासाठी त े तीन कारण े देतात;
(a) अ पािधकार यवसायस ं था िकमती या ताठरपणाला ाधा य द ेतात,
(b) िवकूंचनाम ुळे ते िकंमत वाढव ू शकत नाहीत , आिण
(c) यांना "िकंमत सवलती या बाज ूने सामा य भावना िनमा ण क न , उ पादन
क प (plant ) श य िततक े पूण चालू ठेवायचे आहेत".
हॉल आिण िहच हे ताठर िकंमती या या घटन ेला दोन अपवाद नम ूद करतात :
(i) जर मागणी ख ूप कमी झाली आिण काही काळ तशीच रािहली तर , उ पादन
िटकव ून ठेव या या आश ेने िकंमत कमी हो याची श यता आह े. जे हा मागणी
व चा खालचा भाग अिधक लविचक होतो त े हा अस े हो याची श यता
असत े. या िक ंमती-कपातीच े कारण हणज े जे हा एखादी यवसायस ं था
घाबरत े आिण ितची िक ंमत कमी करत े; ते इतरा ंना या ं या िक ंमती कमी
कर या स भाग पाडत े.
(ii) घटका ं या िकमती िक ंवा तं ानातील बदला ंमुळे सव यवसायस ं थांचे AC
व समान माणात कमी िक ंवा वाढवणा या कोण याही प रि थतीम ुळे पूण -
खच िकंमत QP (= OB) चे पुनमू यांकन हो याची श यता आह े. परंतु
मजुरी आिण क या माला या िकमत पे ा िकमती कमी हो याची िक ंवा
वाढ याची व ृ ी नाही .
७.५.३ अँ ्यूजचे हणण े/सांगणे/िवचलन (The Andrews Version ):
हॉल-िहच प ीकरण ह े या ग ृहीतावर आधा रत आह े क अ पािधकार बाजारप ेठेत
आकार यात य ेणारी िक ंमत यवसायस ं थेने पूव - थािपत केलेली आह े. पुढे, िवकूंिचत
मागणी व हे िव ेषणास ग ुंतागुंतीचे करत े. हे सांगणे सुलभ कर यासाठी , येथे ो.
अँ ्यूजची पूण -खच िकमतीची स ुधा रत आव ृ ी िदली आह े. munotes.in
Page 147
147 ो. अँ ्यूज यांनी या ं या Manufacturing Business,1949 या अ यासात प
केले आहे क , उ पादन /व तुिनमा ण यवसायस ं था या या उ पादनाची िव िक ंमत
ही संपूण खच िकंवा सरासरी खचा या आधारावर कशी िनि त करत े. वत मान एक ूण
खचा ला वत मान एक ूण उ पादनान े भागून यवसायस ं था सरासरी य खच (AVC)
शोधत े. हे सरासरी प रवत नीय खच आहेत जे उ पादना या िव त ृत ेणीवर ि थर
अस याच े गृिहत धरल े जाते.
दुस या श दा ंत, AVC व ही या या ला ंबी या एका भागावरील उ पादन अ ा या
समांतर एक सरळ र ेषा आह े जर घटका ं या य खच िकंमती िद या असतील .
एखा ा िविश उ पादनासाठी यवसायस ं था सामा यपण े जी िक ंमत उ ृत कर ेल ती
उ पादना या अ ंदािजत सरासरी थ ेट खचा बरोबरच कॉि ट ंग-मािज न िकंवा माक -
अप या समान अस ेल.
कॉि ट ंग-मािज न सामा यतः उ पादना या अ य घटका ं या (इनपुट) खचा ची पूत ता
करते आिण स ंपूण उ ोगाकड े पाहता िन वळ न याची सामा य पातळी दान करत े.
कॉि ट ंग मािज न (िकंवा माक -अप) साठी न ेहमीचे सू खालील माण े आहे,
M = P -AVC/AVC ……. ( 1)
जेथे M माक -अप आह े, P ही िकंमत आह े आिण AVC हा सरासरी चल खच आहे
आिण अ ंश (numerator ) P-AVC हा नफा मािज न आह े. पु तका चा खच . 100
आिण याची िक ंमत .125,
M = 125-100/100 = 0.25 or 25%
जर आपण िकमती साठी समीकरण (1) सोडवल े तर याचा प रणाम खालील माण े
होईल
P = AVC ( 1 + M) ……. ( 2):
कंपनीने िकंमत िनि त करावी
P= . 100 (1 + 0.25) = . 125.
एकदा का ही िकंमत यवसाय स ं थेने िनवडली क , या या स ं थे या उ पादनाची
पातळी काहीही असो , कॉि ट ंग-मािज न ि थर राहील . परंतु उ पादना या अ य
घटका ं या िक ंमत म य े कोण याही सामा य कायम व पी बदला ंसह त े बदल ू शकत े.
यवसायस ं थे या मतेवर अवल ंबून आिण उ पादना या थ ेट घटका ं या िकंमती
( हणज ेच, मजुरी आिण क चा माल ) ल ात घ ेत यास , उ पादनाची पातळी काहीही
असो, िकंमत अप रवित त राहील . या िकमतीत , यवसायस ं थेकडे कमी-अिधक
प पण े प रभािषत बाजार पेठ असेल आिण त े ाहका ंकडून मागणी क ेले या सं येची
िव कर ेल.
परंतु उ पादनाची पातळी कशी ठरवली जात े?
ही खालील तीनपैक कोण याही कार े िनधा रत क ेले जाते: munotes.in
Page 148
148(a) मता उ पादनाची ट क ेवारी हण ून; िकंवा
(b) आधी या उ पादन कालावधीत िवकल े गेलेले उ पादन िकंवा
(c) िकमान िक ंवा सरासरी उ पादन हणून यवसायस ं थेला भिव या त िवक या ची
अपे ा आह े.
जर यवसायस ं था नवीन अस ेल िक ंवा नवीन उ पादन सादर करणारी िव मान
यवसायस ं था असेल, तर याप ैक फ पिहली आिण ितसरी या या स ंबंिधत
असेल. या प रि थतीत , खरंच, अशी श यता आह े क पिहला अ ंदाजे ितस या शी
जुळेल, कारण यं संचाची (Plant ) मता भ िव यातील अप ेि त िव वर
अवलंबूनअसत े.
आकृती . ७.८
पूण -खच िकंमतीची अ ँ ्यूजची आवृ ी आक ृती ७.८ म ये प क ेली आह े िजथ े
सरासरी खच AC हा सरासरी चल िकंवा य खच व आह े ज ो उ पादना या
िव तृत ेणीवर ैितज सरळ र ेषा हण ून दश िवला जातो . सीमा त खच MC हा याचा
संबंिधत िकरकोळ खच व आह े.
समजा यवसायस ं था उ पादनाची OQ पातळी िनवडत े. उ पादना या या तरावर ,
QС ही यवसायस ं थेचा संपूण खच आहे जो सरासरी थ ेट/ य खच QV आिण
कॉि ट ंग-मािज न VC यांनी बनल ेला आहे. हणून, याची िव िक ंमत OP ही QC
बरोबर अस ेल.
यवसायस ं था तीच िकंमत OP आकारण े सु ठेवेल पर ंतु ती व DD ारे
दश िव या माण े या या उ पादना या मागणीवर अवल ंबून जा त /अिधक िवक ू
शकते,आकृित ७.८ या ि थतीत , ती OQ1 उ पादन िवकेल. मागणीतील बदला ं या
ितसादात ही िक ंमत बदलली जाणार नाही , परंतु य आिण अ य घटका ं या
िकंमतीतील बदला ंना ितसाद हण ून बदलली जाईल .
पूण खच -अिधक िक ंमत प ती वापर याच े खालील फायद े आहेत:
1. साधी प त : ही प त वाप न उ पादनाची िक ंमत काढण े अगदी सोप े आह े,
कारण ते एका सा या स ू ावर आधा रत आह े. मािणत स ू ाचा वापर क े यास , ते
सं थे या जवळजवळ कोण याही तरावर ा क ेले जाऊ शकत े. यात समािव
असल े या स ंक पना यावसाियक आिण ल ेखापाल या ंना प रिचत आह ेत. munotes.in
Page 149
1492. िकंमत-योजन /ि थरीकरण (Price -Setting ) : सरासरी िक ंमत िनयम बह उ पादन
यवसाय स ं थांम ये िकंमत-िनधा रण स ुलभ करत े. या यवसायस ं थांम ये सव
उ पादना ं या िक ंमत या लविचकत ेब ल मािहती िमळवण े कठीण आिण महाग दो ही
आहे.
3. संभा य नफा : जोपय त िकमती काढ यासाठी वापर या जाणा या अंदाजप कातील
गृहीतके बरोबर आह ेत, तोपय त यवसाय सं थेची िकंमत ची गणना कर यासाठी ही
प त वापर यास िव वर नफा िमळ याची श यता आह े.
4. या य : पुरवठादारान े आप या ाहका ंना िकमती वाढव याची गरज पटव ून िदली
पािहज े अशा करणा ंम ये, पुरवठादार दाखव ू शकतो क या या िकमती खचा वर
आधा रत आह ेत आिण या िकमती वाढ या आह ेत.
5. शा ीय प त : एखा ा व त ूची िक ंमत आकार याची ही शा ीय प त आह े.
दीघ कालीन नफा िमळव याचा हा एक तािक क माग देखील आह े.
6. यवसाय सं थेचा आदश : हा एक आदश आहे याच े यवसायस ं थाउि ठेवतात.
उ पादन खचा चा अंतभा व करणे आिण न याची ठरािवक ट क ेवारी िमळवण े हे उि
असल े पािहज े, जरी त े पूण पणे सा य झाल े नाही तरी.
7. वाजवी िक ंमत: उ पादन खचा वर आधा रत िक ंमत ही उ पादक आिण ाहका ंसाठी
यो य मानली जात े.
8. वारंवार होणार े बदल था ंबवा: संपूण िकमती या खंड/तुकडा (piecing ) प तीम ुळे
िकमतीत वार ंवार होणार े बदल टाळता य ेतात, ाहक वार ंवार होणा या िकमतीतील
बदला ंना दाद द ेत नाहीत .
9. सवा िधक पस ंती: वा तव बाजार अिनि त आह े आिण ान अप ूण आहे. या गो ी
बाजाराला अप ूण बनवतात . या प रि थ तीत यावसाियक लोक प ूण खचा वर आधा रत
ि थर िक ंमत पस ंत करतात .
७.५.४ टीका (Criticism )
पूण -खच िकमती या िस ा ंतावर/त वावर खालील कारणा तव कठोरपण े टीका क ेली
गेली आह े:
१) नफा वाढिव यापास ून मु नाही :
रॉिब सन आिण कान सार या समी का ंनी अस े िनदश नास आणल े आहे क प ूण -खच
िकमतीचा िस ा ंत/त व हा नफा वाढिव या या घटका ंपासून मु नाही यान े हॉल
आिण िहचन े तपासल े या अन ेक यवसाय स ं थां या िकंमत या िनण यांम ये वेश
केला आह े.
२) संपूण खच कोणाचा ? :
िस ांता या कमक ुवतपणा ंपैक एक असा आहे क या यवसायस ं थेचा संपूण खच
अ पािधकार बाजारप ेठेमधील िक ंमत िनधा रत कर ेल याच े अ न ुसरण इतर
यवसायस ं था करतील या यवसायस ं थेला सूिचत कर यात तो अपयशी ठर तो. munotes.in
Page 150
150३) कंप या वत ं िकंमत धोरणाच े पालन करतात :
पूण -खच िकमती या िस ा ंताव/त वावर ताठर िकंमतीच े पालन क े यामुळे टीका क ेली
जाते. मंदी या काळात या ंचे साठे साफ कर यासाठी यवसायस ं था अनेकदा िक ंमत
कमी करतात . जे हा त ेजी या काळात खच वाढतो त े हा त े िकंमत द ेखील वाढवतात .
हणून, यवसायस ं था अनेकदा ताठर िकंमत धोरणाऐवजी वत ं िकंमत धोरणाच े
पालन करतात .
४) वतु ळाकार स ंबंध:
जर एखा ा यवसायस ं थेचा िनि त खच ित या एक ूण खचा यामोठा भाग असतो ,
ते हा एक वत ु ळाकार स ंबंध िनमा ण होऊ शकतो याम य े घसर या बाजारात िक ंमत
वाढेल आिण िव ता रत बाजारप ेठेत घसरण होईल . असे घडत े कारण उ पादन मोठे
असताना ित एकक उ पादनचा सरासरी िनि त खच कमी अस तो आिण ज े हा ती
लहान असत े ते हा उ पादनाचा ित एकक सरासरी िनि त खच कमी अस तो.
५) नफा मािज न एक अ प स ंक पना :
िशवाय , 'नफा मािज न' िकंवा 'खच मािज न' ही सं ा अ प आह े. हे खच मािज न
यवसायस ं थे ारे पूण खचा त कस े िनधा रत क ेले जाते आिण कस े आकारल े जाते हे
िस ांत प करत नाही . यवसायस ं था या ंचे खच आिण मागणी या प रि थतीन ुसार
यो य नफा मािज न हण ून कमी िक ंवा जा त आका शकत े.
हॉिक सन े िनदश नास आण या माण े, "बह तांश पुरावे सूिचत करतात क ' लस'
मािज नचा आकार बदलतो : ते तेजी या काळात वाढत े आिण त े मागणी या
लविचकत ेसह आिण व ेशातील अडथ या ंसह बदलत े."
६) साधी/ सरळ प ती:
ही िकंमत प त साधी/सरळ आहे कारण ती मागणीची लविचकता प पण े िवचारात
घेत नाही . खरं त र, िजथे उ पादना या मागणीची िक ंमत लविचकता कमी असत े,
ितथे खच आिधक िकंमत ख ूप कमी अस ू शकत े आिण या या उलट .
७ ) नाशव ंत व त ूंसाठी नाही :
ही प त नाशव ंत व त ूं या िक ंमती िनधा रत कर यासाठी वापरली जाऊ शकत नाही
कारण ती दीघ कालावधीशी स ंबंिधत आह े.
८ ) पूण -िकंमत म ू य त वाच े काटेकोरपण े पालन क ेले जात नाही :
इं लंड आिण य ू.एस. मधील उ ोगा ं या िक ंमती ि य ेवरील ायोिगक अ यासात ून
असे िदसून आल े आहे क , यवसायस ं थानी अवलंबले या अच ूक प ती प ूण -िकंमत
त वाच े काटेकोरपण े पालन करत नाहीत . सरासरी िक ंमत आिण मािज न या दो हीची
गणना ही सामा यतः िवचार कर याप े ा खूपच कमी या ंि क ि या आह े.
व तुतः, यापारी अथ शा ा ंना िकंमत ची गणना कशी करतात ह े सांग यास आिण
ित पध क ंप यांशी या ंचे दीघ कालीन नफा धो यात य ेऊ नय े हणून िकंवा सरका री
ह त ेप टाळ यासाठी आिण साव जिनक ितमा चा ंगली ठ ेव यासाठी या ं या
संबंधांवर चचा कर यास कचरतात .
munotes.in
Page 151
151९) यवसाय स ं था सीमांत त वा ंचे पालन करतात ;
ो. अल चा य ू.एस.मधील 110 ‘उ कृ यव थािपत क ंप यांचा अ यास प ूण -खच
िकंमत त वाला समथ न देत नाही . अल ला या यवसायस ं थाम य े पूण -खचा या
त वावर यापक अिव ास आढळला . यांनी न दवल े क यवसायस ं थानी सीमा त
लेखांकन (accounting ) आिण परी यय सोपान (costing ) त वांचे पालन क ेले आिण
यापैक बह तेकांनी िकंमत, िवपणन आिण नवीन उ पा दन धोरणा ंचे पालन क ेले.
७.५.५ िन कष : िकमतीच े सरासरी -खच िनयम अिनि तता टाळ यासाठी आिण
बाजार ‘सम वय ’ कर यासाठी उपय ु आह ेत.
७.६ सारांश (Summary )
अशा कार े हे ि त म ा न आप याला पार ंपा रक िस ा ंत आिण यावसाियक
ि याकलापा ंम ये यव थापका ंची भूिमका प करणार े नवीन िस ा ंत यां यातील
फरक प करत े. यव थापक मज ुरां या क याणासाठी कस े य न करतात ह े प
करते.
७.८ (Questions)
1. मॅ रस या यव थापक य उप म (managerial enterprise ) ितमानावर
प ीकरणा मक टीप िलहा.
2. िव यमसनच े यव थापक य िवव ेकाचे ितमान प करा .
3. िव यमसन या यव थापक य उपय ु ता काया वर प ीकरणा मक टीप िलहा .
4. यवसायस ं थे या वत णूक िस ा ंतावर एक टीप िलहा .
5. सायट आिण माच चा वत णूक िस ा ंत प करा .
6. पूण -खच िकमती या त वा चे तपशीलवार वण न करा .
७.८ संदभ (References )
1. Gravelle H. and Rees R.(2004) : Microeconomics., 3rd Edition,
Pearson Edition Ltd, New Delhi.
2. Gibbons R. A Primer in Game Theory, Harvester -Wheatsheaf,
1992
3. A. Koutsoyiannis : Modern Microeconomi cs
4. Salvatore D. (2003), Microeconomics: Theory and Applications,
Oxford University Press, New Delhi.
5. Varian H (2000): Intermediate Microeconomics: A Modern
Approach, 8th Edition, W.W.Norton and Company
6. Varian: Microeconomic Analysis, Third Editio n
7. Salvatore D. (2003), Microeconomics: Theory and Applications,
Oxford University Press, New Delhi.
munotes.in
Page 152
152८
उ ोग सं थेचे पया यी िस ा ंत
घटक रचना :
८.० उि ्ये
८.१ तावना
८.२ यवसायस ं थेचे अि त व , उ ेश आिण सीमा
८.३ संसाधन आधा रत िस ा ंत
८.४ ान आधा रत िस ा ंत
८.५ यवहार /कारभार /देवाणघ ेवाण/देवघेव आधा रत िस ा ंत
८.६ सारांश
८.७
८.८ संदभ
८.० उि ्ये (Objective s)
यवसायस ं थेचे अि त व , उ ेश आिण सीमा आिण या ंचे मह व या स ंक पना
प पण े समज ून घेणे.
तु ही या ीची / संधीची िमत ययता /अनुकूलता अथ यव थ े या स ंक पना द ेखील
िशकाल .
संसाधन -आधा रत िस ा ंता या स ंक पन ेचे िव ेषण करण े.
आज या गितमान आिण पधा मक जगात ानाच े मह व अ यासण े.
ान आधा रत िस ा ंताशी स ंबंिधत स ंक पना ंचा अ यास करण े.
यवहार / कारभार / देवाणघ ेवाण/ खचा चा अथ समज ून घेणे.
८.१ तावना (Introduction )
नफा वाढवण े हे यवसायस ं थेचे मु य उि आह े. परंतु यासोबतच यवसायस ं था
इतर अन ेक उि े पूण कर याचा य न करत े. कोण याही यवसायस ं थे या
वाढीम य े संसाधन े खूप मह वाची भ ूिमका बजावतात . यवसायस ं थेचा ान-आधा रत
ि कोन हा स या या आिथ क स ंदभा साठी अ यंत प ुरेसा असल े या
यवसायस ं थे या संसाधन -आधा रत ि कोनाचा अलीकडील िव तार आह े. ान ह े
एक अितशय िवश ेष धोरणा मक स ंसाधन मानल े जाते जे पारंपा रक आिथ क उ पादक
घटका ं या रीतीन े कमी होत नाही आिण वाढ या परतावा िनमा ण क शकत े. बह तेक
ान-आधा र त संसाधना ंचे व प म ु य व े अमूत आिण गितमान असत े, याम ुळे माग
अवलंिब व आिण काय कारण स ंिद धता या ार े वैिश ्यपूण िवकासास अन ुमती िमळत े,
जे यवसायस ं थे या ान-आधा रत याम य े आिथ क भाड े/खंड िनिम ती या munotes.in
Page 153
153यं णेचा आधार आह ेत. आिथ क ि याकलापा ंचे सम वय साध यासाठी यवहार खच
सुलभ कर यासाठी आिण कमी कर यासाठी यवसायस ं था अि त वात आह ेत:
८.२ यवसाय सं थांचे अि त व , उ ेश आिण सीमा (Existence,
Perpose and Boundaries of firm)
८.२.१ यवसायस ं था हणज े काय?
यवसायस ं था ही एक या वसाियक स ं था आह े (जीिनगम, भागीदारी , मया िदत
दािय व क ंपनी Limited Liability Company (LLC) हणून इतरा ंबरोबर प
धारण क शकत े) जी न यासाठी नीिव ीच े (input ) ऊि ीम ये (output ) पांतर
करते. हे व त ूं या व पात अस ू शकत े (जसे क ल ॅपटॉप िक ंवा च ाई ), सेवा
(जसे क बागकाम िक ंवा साफसफाई ) िकंवा दो ही ( या उपहारग ृहाम ये आपण ऑड र
करतो या अ नासाठी प ैसे देतो, परंतु अ नुभवासाठी द ेखील). यवसायस ं था
सामा यत : काही कारची स ं था मक रचना तयार करतात याम य े
यवसायस ं थे या यव थापनाम य े उि ा ंचा स ंच आिण नफा वाढव याच े येय
असल ेले धोरण दो ही असत े.
यवसायस ं थे या िस ा ंताम य े अन ेक आिथ क िस ा ंतांचा समाव ेश आह े जे
यवसायस ं था, कंपनी िक ंवा िनगम चे अि त व , वत न, रचना आिण बाजाराशी
संबंध यासह याच े व प प करतात आिण अ ंदाज करतात .
सो या भाष ेत सांगायचे हणज े, यवसायस ं थे या िस ांताचा उ ेश हा काही ा ंची
उ रे देणे हा आहे. जसे क ,
1. अि त व (Existence ) : कंप या का उदयास य ेतात? अथ यव थ ेतील सव
यवहार बाजारावर म य थी का होत नाहीत ?
2. सीमा (Boundaries ) : आकार आिण उ पादन िविवधता या ं याशी स ंबंिधत
कंप या आिण बाजार या ं यातील सीमा न ेमक का असत े? कोणत े यवहार
आंत रक र या क ेले जातात आिण कोणत े यवहार बाजारात क ेले जातात ?
3. संघटना (Organization ) : कंप यांची रचना अशा िविश प तीन े का क ेली
जाते, उदाहरणाथ पदान ु म िक ंवा िवक ीकरण ? औपचा रक आिण अनौपचा रक
संबंधांचा पर पर स ंबंध काय आह े?
4. यवसाय स ं था कृती/काय दश नाची िवषमता . कंप यां या िविवध ि या आिण
कामिगरी कशाम ुळे चालत े?
5. पुरावा (Evidence ) : यवसायस ं थे या संबंिधत िस ा ंतांसाठी कोण या चाच या
आहेत/
आिथ क ि याकलापा ंचे सम वय साध यासाठी यवहार खच सुलभ कर यासाठी आिण
कमी कर यासाठी यवसायस ं था अि त वात आह ेत (रोना ड कोस "द नेचर ऑफ द
फम " 1937 ). माण / ेणी(Scale ) आिण या ी (Scope ) या अथ यव थ े या त वा ंचा
वापर क न, यवसायस ं था बाजारप ेठेतील कामकाजा या यवहारावरील खच कमी
कर यास स म आह ेत. आिथ क ि याकलापा ंम ये आव यक असल े या 3 मुख munotes.in
Page 154
154घटका ंचे अिधक काय मतेने समाधान क न मोठ ्या यवसायस ं था खच कमी
करतात :
1. शोध आिण मािहती (Search & Information ) – यवसायस ं था ही िवपणन
आिण जािहराती या ंसार या गो ब ल शोध खच कमी क शकतात (उदा. एखा ा
या या याप े ा िव ापीठाला या ं या सव म िक ंमतीत या यानसभाग ृह, िव ाथ
इ यादी शोधण े सोपे आहे, कारण िव ापीठ सवा साठी या यान े व ईतर गो ी संपूण
िव ापीठात करत आह े).
2. सौदेबाजी आिण िनण य घेणे (Bargaining & Decision making ) -
वेगवेग या लोका ंशी व ेगवेग या िक ंमत वर वाटाघाटी करणा या वतं पणे काम
करणा या ं या (freelancers ) तुलनेत यवसायस ं था येकासाठी िक ंमत
ठरिव या साठी उ ोजक सौदेबाजीचा वापर क शकतात .
3. धोरण आिण अ ंमलबजावणी (Policing & enforcement ) - गुणव ा
राख यासाठी यवसायस ं थेकडे मजबूत धोरण े आ ह ेत.याचे एक उदाहरण हणज े
वतं पणे काम करणारी एक जािहरात नट /नटी याला वतः या जािहराती , िवपणन
आिण िव यव थापन या सव गो ी वत : करा या लागतात . जर नटाने/नटीने
आर ण ितिनधी या हाताखाली काम क ेले असेल, तर या ं या नोक या ि थर
के या जातील , वाहतूक यव थािपत क ेली जाईल आिण यवसायस ं थे ारे पैसे गोळा
केले जातील . यामुळे, यांचे काम अिधक चा ंग या कार े पार पाड यासाठी
नटाचा /नटीचा दबाव आिण तणाव आव यक आह े. अिधक प कर यासाठी , िकंमत
िनि त कर यासाठी आिण बाजारप ेठ तयार कर यासाठी क ंप यांची आव यकता आह े.
बाजारप ेठ िनमा ण क न एखादी यवसायस ं था िविश व त ूं या माग या एकि त
कर यास स म आह े आिण मोठ ्या माणावर अथ यव था सा य कर यासाठी याच े
उ पादन क शकत े. कंप या या ं या स ंसाधना ंचा वापर इतर मागणी -मागील
उ पादना ं या उ पादनात मदत कर यासाठी द ेखील क शकतात , जे नंतर या ी या
अथ यव थ ेचे व प बनत े.
एकाच बाजारप ेठेत पधा करणा या व ेगवेग या क ंप यांनी तयार क ेले या उ ोगा ंना
नवीन त ं ाना या वाढीम ुळे य ययाचा सामना करावा लाग ू शकतो याम ुळे यवहार
खच कमी हो यास मदत होत े आिण प रणामी क ंप यांची गरज कमी होत े.उदाहरण े:
य -ते- य वाहन/गाडी सामाियकरण : जेथे ल ोक ा ं या िनि य गाड्या ता पुर या
लोकांसाठी उपल ध क न िद या जातात या ंना वाहत ुक ची गरज आह े. यामुळे गाडी
भाड्याने देणा या सं थांची/एज सीची मागणी ल णीयरी या कमी होत े कारण
कोणतीही य या ंची वाहन े अज ारे उपल ध क न द ेऊ शकत े आिण मोठ ्या
ययसायस ं थेला आव यक असल ेली रसद (लॉिजि टक ) टाळू शकत े (साधारणपण े
या उप मा ंचे आयोजन करणा या क ंप यांपासून लोका ंची सुटका होऊ शकत े आिण त े
कदािचत क ंप यांना ट क ेवारीत कपात न करता एकम ेकांशी व ैयि क यवहार
करतील )
• Airbnb: हा उ ोग नवीन त ं ानाचा वापर क न हॉट ेल उ ोगात य यय आणत
आहे जसे क Airbnb घरमालका ंना वाशा ंशी य पण े जोडतात . munotes.in
Page 155
155• दूरिच वाणी वाह (Video streaming ): YouTube आिण Netflix सार या
ऑनलाइन दूरिच वाणी वाहाम ुळे टेिलि हजन क ंपनीम य े य यय य ेत आह े, याम ुळे
लोकांचे काय म पाह याचा माग बदलतो .
• मु पाठय म (Coursera ): Coursera िव ापीठा ंम ये य यय आणत आह े कारण
ते मोठ्या माणावर िवनाम ू य ऑनलाइन िश ण अ यास म दान करत े जे
िव ा या ना या ं या िश णात अिधक लविचक बनवत े.
तथािप , या नवीन त ं ानाम ुळे यवहाराची िक ंमत कमी कर यात मदत होऊ शकत े
जी ाहका ंसाठी फायद ेशीर आह े. कालांतराने, उ ोगातील काही पार ंपा रक क ंप या
काढून टाक या जाऊ शकतात , तर काही या नवीन त ं ानापास ून िशक ू शकतात
आिण या ंचे उ ोग मानक आणखी स ुधा शकतात .
८.२.२ यवसा यसं थे या ैितज सीमा (Horizontal Boundaries of Firms ) :
ैितज सीमा हणज े कंपनीने उ पािदत क ेले या उ पादना ंचे माण (Economies of
Scale ) आिण िविवधता ( याि ची अथ यव था ) यांचा स ंदभ आह े. माण / ेणी
(Scale) आिण या ी (Scope ) ची अथ यव था ते हा अि त वात असत े जे हा
मोठ्या- माणातील काय /ि या/ यवहार (operation ) लहान काय /ि या/ यवहार
यां यापे ा खचा चा फायदा द ेतात, जसे क जे हा एका व तू या उ पादनाच े माण
िकंवा एकाच करखा या म ये उ पािदत क ेले या िविवध उ पादना ंचे माण वाढत े ते हा
ित एकक सरासरी चल खच कमी होतो . सामा यतः भा ंडवल गहन /घन असल े या
उ पादन ि या ंम ये म िक ंवा स ंसाधन गहन ि या ंपे ा माण / ेणी (Scale)
आिण या ी (Scope) ची अथ यव था दिश त हो याची अिधक श यता असत े.
भांडवल ग हन/घन (capital intensive ) ि या ंम ये उ च ि थर त े प रवत नीय खच
गुणो र असत े याचा उ पादन त ं सुधार याम ुळे अिधक फायदा होतो .
८.२.३ िमत ययता (Economies of Scale ) :
िमत ययता ह े खचा चे फायद े आह ेत जे यवसायस ं थांना यां या काय प ती या
आधारावर िमळतात , यात उ पादनाच े माण वाढत े ते हा उ पादना या ित
एककाचा खच कमी हो तो. तथािप , काही क ंप या खचा या नेतृ वापे ा िभ नत ेला
ाधा य द ेऊन माण / ेणी (scale ) या अथ यव थ ेचा फायदा घ ेणार नाहीत . जे हा
बाजार मोठ ्या माणावर अथ यव था ं या पातळीवर उ पादन करत असतो , ते हा
बाजारप ेठेत वाटपाची काय मता ा होत े. याचा अथ बाजारप ेठ प रप ूण पध ने
उ पादन करत आह े, खच आिण नफा कमी करत आह े.
िमत ययत ेचे ोत (Economies of Scale ) :
िमत यय ताअि त वात येतात ज े हा -
१. उ पादनातील अिवभा यता आिण िनि त खचा चा सार : िमत ययत ेचा एक
सामा य ोत हणज े उ पादना या आणखी मोठ ्या माणावरील िनि त खचा चा
सार. अिवभा यता हणज े उ पादना या कोण याही घटकाला काय कर यासाठी
आव यक असल े या िकमान तराचा स ंदभ . अिवभा यता अि त वात असत े जे हा
नवीन व ेशक या ना आिथ क ्या यवहाय हो यासाठी उ पादनाची िकमान पातळी munotes.in
Page 156
156ल णीयरी या जा त असत े. जे हा उ च रचना/मांडणी (setup ) खच , दीघ कालीन
िनि त खच आिण माण / ेणी (scale) वर आकारमाना मक परतावा (volumetric
returns ) िकंवा ित ह च े संयोजन असत े ते हा हे घडत े. मोठ्या कंप या अिवभा यत ेचा
फायदा मोठ ्या माणावर उ पादनावर खच पसरव ून तस ेच भांडवली बाजारात अिधक
चांगला व ेश िमळव ून (कंप यांम ये अ पूण वेश गृहीत ध न ) घेऊ शकतात .
अिवभा यता अि त वा त असत े जे हा मोठ ्या माणावर गो ी करण े श य असत े जे
लहान माणात करता य ेत नाही . उ पादना ची पातळी िकमान असली तरीही काही
िनिव ी एका िविश िकमान आकाराप े ा कमी करता य ेत नाहीत . सव साधारण श दात ,
उ पादन स ु कर यासाठी यवसायस ं थेला िकमान खच करावा लागतो
१. िवषेिशकरण (Specialisation ): िवषेिशकरण उ वत े जे हा कामगारा ंना िविश
उ पादन काय िन यु केली जातात , उ पादन मता आिण काय मतेत काला ंतराने
वाढ होत े, यामुळे यांना उ पादनात वाढल े या ित सरासरी खचा चा फायदा होतो .
िवषेिशकरण आयोिजत कर यासाठी , यवसायस ं थांनी भरीव ग ुंतवणूक कर यास
तयार असल े पािहज े, तथािप , स याची िक ंवा अंदािजत मागणी िवषेिशकरणाचा वापर
कर यासाठी परीमाणाला याय द ेत नाही तोपय त यवसायस ं थासाठी अिन छा िदस ून
येईल. अॅडम ि मथ या म ेयातून, असे न मूद केले आह े क मा ंची िवभागणी
बाजारा या कालावधीप ुरती मया िदत आह े (१) जसजसा बाजार आकारमानात वाढतो ,
तसतस े अथ यव थ ेमुळे उ पादनातील िवश ेषीकरणाचा वापर करण े श य होईल , (२)
मोठ्या बाजारप ेठा प रमाण फाय ा ंसह िवश ेष ि याकलापा ं या यव थ ेस समथ न
देईल.
२. मालसाठा /व तुसूची/ यादी (Inventories ): मालसाठा /व तुसूची/यादी घ ेऊन,
या यवसायस ं था जा त माणात यवसाय करतात या मालसाठा /व तुसूची/यादी
आिण िव च े कमी माण राख यास स म असतात . मोठ्या माणात खर ेदी क न ,
मोठ्या माणात मालसाठा /व तुसूची हलव ून आिण सा ठवून ठेव यान े ित एकक एकूण
खच कमी होतो , हणून माण / ेणीची अथ यव था . या यित र , मालसाठा /
व तुसूची/ यादीचे एक ीकरण सं ह-संपणे (stock -out) आिण गमावल े या िव शी
संबंिधत खच कमी करत े. मालसाठा /व तुसूची ठेव यासाठी यवसायस ं थाना िविवध
ो साहन े आह ेत (1) सं ह-संपणे (stock -out) आिण गमावल ेली िव टाळ णे
(िव या अ ंदाजातील अिनि तत ेमुळे सुरि तता सं ह आव यक आह े. अंदाजात
अचूकता जोडण े, कमी स ुरि तता सं ह आव यक आह े) (2) ाहका ं या बा ंिधलक वर
ितकूल भाव टाकण े टाळा , (३) उ पादन ि य ेत कोणत ेही अडथळ े येणार नाहीत
याची खा ी ा . तथािप , जादा मालसाठा / व तुसूचीघेत यान े, (१) मालसाठा /
व तुसूचीम ये ितब ंिधत रोख वाहाची स ंधी खच , (२) भाडे, घसारा , मालसाठा /
व तुसूची साठावणी साठी आव यक असल ेला िवमा (३) िबघड याची िक ंमत आिण
अ चिलतपणा यासारख े प रणाम होतील .
३. मोठ्या माणात िनिव ी खरेदी (Large volumes of input purchases ):
या यवसायस ं था तुलनेने जा त माणात िनिव ी खरेदी करतात या ंना
पुरवठादारा ंकडून सूट िमळ ू शकत े. पुरवठादारा ं या िव एकाच प ुरवठादाराशी क मी
वाटाघाटी खच , िनिव ी खरेदी करणा या िति त यवसायस ं थां या सहवासात ून
लाभ घ ेणारे पुरवठादार आिण एकाच प ुरवठादाराशी यवहार करत असल े या munotes.in
Page 157
157गोपनीयत ेची सुर ा या सव गो ी सवलतीस व ृ क शकतात ,ही यामागची अन ेक
कारण े आहेत. या यित र , काही यवसायस ं थांकडून मोठ्या खर ेदीवर अवल ंबून
असल ेले पुरवठादार सवलतीकड े अिधक कलत े, कारण त े पुरवठा करणा या
गमाव याचा धोका टाळतात .
४. घन चौरस िनयम (The Cube Square Rule ): गिणतीय स ंक पना याला
माण / ेणी (Scale ) या अथ यव थ ेचे प ीकरण द े यासाठी स ंबोिधत क ेले जाऊ
शकते. घन चौरस िनयम हा खंड आिण प ृ भागा या े ामधील स ंबंध य करतो . हे
सूिचत करत े क परीमणा म ये (Volume ) वाढ झा याम ुळे पृ भागा या े फळात
माणान ुसार वाढ होईल . माण / ेणी (Scale) या अथ यव थ ेचा हा आणखी एक
ोत आह े. ब याच उ पादन ि य ेसाठी, यं ाची उ पादन मता उ पादन पा ा या
(vessel ) आकारमानाशी स ंबंिधत असत े आिण उ पादनाची एक ूण िकंमतपा ा या
(vessel) पृ भागा या े ाशी जवळ ून संबंिधत असत े. कारखा याची उ पादन मता
वाढवून आिण प ृ भागाच े े फळ आिण उ पादन जहाजा पा ाचे (vessel) माण
यां यातील ग ुणो र कमी क न ित एकक सरासरी खच कमी हो याची श यता आह े.
५. ब याच ि या मोठ्या माणात /िवपुलता म ये हाताळ या जातात पर ंतु यांची
िकंमत े ाशी स ंबंिधत असत े ( हणज े संचय/ साठा/ storage ). एखा ा पा ाच े माण
िदले या माणान े व ा ढ त े ह ण ून, पृ भागाच े े फळ या माणाप े ा कमी वाढत े.
िविवध उ पादन ि या ंम ये, उ पादन मता उ पादन जहाजा या आकारमाना या
माणात शोधली जात े तर मत ेनुसार उ पादनाची एक ूण िकंमत जहाजा या उपल ध
पृ भागा या े फळा या माणात असत े. याव न असा िन कष िनघतो क जसजशी
मता वाढत े तसतस े म त ेनुसार उ पादनाची सरासरी िक ंमत कमी होत े कारण
पृ भागा या े फळाच े माण कमी होत े. उदाहरणाथ , नौवाहन प ेटी म य े
खु या चेनौवहन . खु या एकम ेकां या वर रच यान े, खु या ची मता वाढत े, यामुळे
ित प ृ भागा या े फळा या नौवहनाची िकंमत कमी होत े आिण
िमत ययता /अनुकूलता (Economies of Scale ) ा होत े.
६. िवपणन खच (Marketing costs ) : सव कंप यांसाठी जािहरात ची एक िनि त
िकंमत असत े; यामुळे, मोठ्या कंप या हा खच तुलनेने मोठ्या स ं येने संभा य
ाहका ंम ये पसरव यास स म आह ेत आिण छोट ्या कंप यां या त ुलनेत जािहरात
मोिहम ेतील मागणीतील बदला ंशी उ पादन अिधक चा ंग या कार े जुळवून घेऊ
शकतात . हे िनि त खच रा ीय क ंप यांसाठी समान आह ेत कारण त े ादेिशक
कंप यांसाठी आह ेत. उ पादन तुतीची अिधक या ी असल े या क ंप यांना छ ी
यापारिच हाचा फायदा होतो , जे एकाच तुतीवर ल क ि त करणारी मोहीम
असूनही यापारिच हा या सव उ पादना ंब ल ाहका ं या धारणा भािवत करत े.
७. िमत यय ते या /अनुकूलते या इतर ोता ंम ये कामगार िवषेिशकरण , ाहका ं या
अंदाजान ुसार मागणीम ुळे अिधक काय म व तुसूची/ यादी यव थापन आिण घन
चौरस िनय माला सामोर े जाणार े उ ोग या ंचा समाव ेश होतो - िजथे ि या ख ंड
संबंिधत असतात पर ंतु ख च े ाशी स ंबंिधत असतात . उ पादन स ंयं ा या िदल े या
मतेचा अिधक चा ंगला वापर क न वाढीव उ पादनावर ि थर खच पसर यावर
अ पावधीत ित -एकक खचा त घट होत े. दीघ काळात ह े तं ानातील स ुधारणा ं ारे munotes.in
Page 158
158िकंवा वन पती या एक ूण उ पादन मत ेत वाढ क न , यवसायस ं थे या ि थर त े
प रवत नीय खचा या ग ुणो राम य े बदल क न दाखवल े जाते.
जाळे णाली प रणाम (network effect ) हा िमत ययत ेचा /अनुकूलतेचा एक अन य
ोत आह े, जो ाहका ंना उ पादन वाप न अिधक लाभ िमळा याम ुळे उ वतो .
उदाहरणाथ , Facebo ok इतर वापरक या शी स ंवाद साध या या सामािजक
काया िशवाय न दवही सारख ेच/रोजिनशीसारख ेच मू य दान करत े. फेसबुकची
उपयु ता आिण म ू य हे एका रोजिनशी पे ा जा त आह े कारण वापरक या ची सं या
जा तआह े.िमत ययत े या /अनुकूलते या प रणामी 'मागणी -बाजू'चा न ेटवक भाव
असतो जर त े उ पादना या इतर अवल ंबक या ना (एकूण प रणाम ) आिण इतरा ंनी
उ पादनाचा अवल ंब कर यास (िकरकोळ प रणाम ) ो साहन द ेते.
८. संसाधन -आधा रत िस ा ंत िक ंवा ि कोन /िवचार (Resource -
Based Theory or View (RBT/RBV)
संसाधन -आधा रत िस ांत िकंवा ि कोन /िवचार (RBV) ही एक यव थापक य
चौकट आह े याचा उपयोग यवसायस ं था शा त पधा मक लाभ िमळिव यासाठी
कोण या धोरणा मक स ंसाधना ंचा वापर क शकत े हे िनधा रत कर यासाठी क ेला
जातो.
बान या ंचा 1994 चा लेख "फम रसोस स अँड स ट े ड कॉ प ेिटिट ह अ ॅड हांटेज" हा
संसाधन -आधा रत ि कोना या उदयाम य े एक मह वप ूण काय हण ून मोठ ्या
माणावर उ ृत केला जातो . तथािप , काही िव ाना ंचा असा य ुि वाद आह े क 1930
या दशकात ख ंिडत स ंसाधन -आधा रत िस ा ंताचा प ुरावा होता . RBV ने तािवत
केले आहे क यवसायस ं था िवषम/िविवध कार या /बह जातीय आहेत कारण
यां याकड ेिविवध कार या /बह जातीय संसाधन े आह ेत, याचा अथ
यवसायस ं थांकडे िभ न धोरण े अ सू शकतात कारण या ं याकड े िभ न स ंसाधन े
आहेत.
७.३.१ आरंभ/उ पित थान आिण पा भूमी (Origins and bac kground ):
1990 या दशकात , यवसा स ं थेचे संसाधन -आधा रत ि कोन /िवचार (संसाधन -
फायदा िस ा ंत हण ून देखील ओळखल े जाते) हे धोरणा मक िनयोजनातील म ुख
ितमान बनल े. RBV ला ित थापना शाळा (positioningschool ) आिण या या
काहीशा िनयमान ुसार प दती या िव रोधात िति या हण ून पािहल े जाऊ शकत े यान े
बा िवचारा ंवर यव थापक य ल क ि त क ेले, िवशेषत: उ ोग स ंरचना.
तथाकिथत ित थापना शाळेने 1980 या दशकात िश तीवर वच व गाजवल े होते.
याउलट , संसाधन -आधा रत ि कोनान े असा य ुि वाद क ेला क शा त पधा मक
फायदा उ क ृ मता आिण स ंसाधन े िवकिसत कर यापास ून ा होतो . जे बान या ंचा
1991 चा ल ेख, "फम रसोस स अ ँड स ट े ड कॉ प ेिटिट ह ॲड हांटेज," हा
संसाधन -आधा रत ि कोना या उदयाम य े िनणा यक मानला जातो . अनेक
िव ाना ं या मत े 1930 या दशकापास ून एक ख ंिडत स ंसाधन -आधा रत ीकोन
िदसून आला . िव ाना ंनी स ुचवले आह े क स ंसाधन -आधा रत ि कोन /िवचार एक
नवीन ितमान दश िवते, जरी " रकािड यन आिण प ेनरोिशयन आिथ क िस ा ंतांम ये munotes.in
Page 159
159मूळ असल े तरीही , यान ुसार यवसायस ं था शा त अितसामा य पर तावा िमळव ू
शकतात , आिण क ेवळ, जर या ं याकड े े संसाधन े असतील आिण ती स ंसाधन े
काही व पात स ंरि त असतील . संपूण उ ोगात या ंचा सार रोखणारी अलगाव
यं णा."
RBV हा एक आ ंतरिव ाशाखीय ीकोन आह े जो िवचारा ंम ये ल णीय बदल
दश वतो. संसाधन -आधा र त ि कोन आ ंतरशाखीय आह े कारण तो अथ शा ,
नीितशा , कायदा , यव थापन , िवपणन , पुरवठा साखळी यव थापन आिण
सामा य यवसाय या िवषया ंम ये िवकिसत झाला आह े.
RBV ि या आयोिजत कर याच े आिण पधा मक फायदा िमळिव याच े साधन
हणून सं थे या अ ंतग त संसाधना ंवर ल क ि त करत े. बान या ंनी सा ंिगतल े क
शा त पधा मक फाय ाच े ोत हण ून संभा य धारण कर यासाठी स ंसाधन े
मौ यवान , दुिम ळ, अपूण पणे अ नुकरण कर यायो य आिण बदल यायो य नसावीत
(आता सामा यतः VRIN िनकष हण ून ओळखल े जात े). संसाधन -आधा रत य
सूिचत करत े क स ं थांनी अि तीय , यवसायस ं था -िविश म ु य मता िवकिसत
करणे आव यक आह े जे य ांना वेग या गो ी क न ित प या ना माग े टाक यास
अनुमती द ेईल.
सं थेचे संसाधन -आधा रत य (RBV) हे शै िणक आिण यावसाियका ं या काया चे
अनुसरण क न 1980 आिण 1990 या दशकात उदयास आल ेले पधा मक
फायदा िमळिव याच े धोरण आह े. सािह या या स ुसंगत स ं थे या िवकासात योगदान
देणा या म ुख िस ा ंतकारा ंम ये िबग र वन रफे ट, प डर, ँट. जय बी बान , जॉज
एस. डे, गॅरी हॅमेल, शे बी डी. हंट, जी. ह ली आिण सी .के. हाद .
िस ांताची म ूळ क पना अशी आह े क बाजारप ेठेत थान िमळिव यासाठी पधा मक
यवसाय वातावरणाकड े पाह याऐवजी िक ंवा पधा आिण धो या ंवर धार घ े याऐवजी ,
सं थेने याऐवजी आधीच उपल ध असल े या स ंसाधन े आिण स ंभा यत ेकडे ल िदल े
पािहज े.
RBV या मत े, येक वेग या स ंधीसाठी नवीन कौश य े, वैिश ्ये िकंवा काय
आ मसात कर याऐवजी आधीच उपल ध असल ेली स ंसाधन े आिण मता वाप न
नवीन स ंध चा फायदा घ ेणे ल णीय सोप े आहे. ही संसाधन े RBV ितमानाच े मु य
क िबंदु आहेत, यां या समथ कांचा असा य ुि वाद आह े क या ंना संघटना मक
धोरण िवकासाम य े ाधा य िदल े पािहज े.
जरी सािह य स ंसाधन -फाय ा या ीकोना या स ंक पन ेभोवती अन ेक िभ न क पना
मांडत असल े तरी, या या दयात , सामा य िवषय/कथाव त ू अशी आह े क
यवसायस ं थेची संसाधन े आ िथ क, कायद ेशीर, मानवी , सं था मक , मािहतीप ूण
आिण स ंबंधा मक आह ेत; संसाधन े िवषम /िवजातीय आिण अप ूण पणे
िफरती /चल/हलणारी आहेत आिण शा त पधा मक फाय ासाठी स ंसाधन े समज ून
घेणे आिण यव थािपत करण े हे यव थापनाच े मु य काय आहे.
munotes.in
Page 160
160८.३.२ संक पना (Concept ):
शा त पधा मक फायदा िमळवण े हे धोरणा मक यव थापन आिण धोरणा मक
िवपणन मधील बह तेक सािह या या क थानी आह े. संसाधन -आधा रत य
रणनीतीकारा ंना संभा य घटका ंचे मू यांकन कर याच े एक साधन द ेते जे पधा मक
धार दान कर यासाठी तैनात क ेले जाऊ शकतात . संसाधन -आधा रत ि कोनात ून
उ वणारी म ु य अ ंत ी हणज े सव संसाधन े समान मह वाची नसतात िक ंवा
यां याकड े शा त पधा मक फाय ाच े ोत बन याची मता नसत े. कोण याही
पधा मक फाय ाची शा तता िकती माणात स ंसाधना ंचे अ नुकरण िक ंवा बदली
केली जाऊ शकत े यावर अवल ंबून असत े. बान आिण इतरा ंनी अस े नमूद केले आहे क
फाय ाच े ोत आिण यश वी रणनीती या ं यातील काय कारण स ंबंध समज ून घेणे
यवहारात ख ूप कठीण आह े. अशा कार े, मु य मता ओळखण े, समजून घेणे
आिण या ंचे वग करण करण े यासाठी यव थापक य य ना ंची मोठी ग ुंतवणूक करण े
आव यक आह े. या यित र , यव थापनान े मु य स ंसाधन े आिण मता िवकिसत
कर यासाठी , यांचे पालनपोषण आिण द ेखरेख कर यासाठी स ं था मक िश णाम य े
गुंतवणूक करण े आव यक आह े. संसाधन -आधा रत िस ा ंत असा दावा करतो क
धोरणा मक स ंसाधना ंचा ताबा एखा ा स ं थेला या या ित प या वर पधा मक
फायदा िवकिसत कर याची स ुवण संधी दान करतो .
संसाधन -आधा रत ि कोन /िवचार , रणनीतीकार बा स ंध या त ुलनेत अंतग त
संसाधन े आिण मता ंचे सव म शोष ण करणारी धोरण िक ंवा पधा मक ि थती
िनवडतात . धोरणा मक स ंसाधन े आंतर-संबंिधत मालम ा आिण मता ं या जिटल
जा याच े (network ) ितिनिध व करतात ह े ल ात घ ेता, सं था अन ेक संभा य
पधा मक ित थापना /ि थती (positions ) वीका शकतात . जरी िव ान वा पर या
जाणा या प धा मक ित थापना /ि थती या अचूक ेण वर वादिववाद करत असल े
तरी, सािह यात सामा य सहमती आह े क , धोरण तयार कर यासाठी
हमाला या /मजूरा या (porter ) िनयमान ुसार/कायदा िणत ि कोनाप े ा स ंसाधन -
आधा रत ि कोन अिधक लविचक आह े. धोरणा मक यव थापन ि य ेत
संसाधना ंची ओळख , मू यमापन , िवकास , संर ण, िव तार इ यादी अ य ंत
आव यक बनतात .
मु य यव थापक य काय आहेत (The key managerial tasks are ):
1. यवसायस ं थेची संभा य म ुख संसाधन े ओळखा .
2. ही स ंसाधन े खालील िनकषा ंची पूत ता करतात क नाही याच े मू यांकन करा
(VRIN िनकष हण ून देखील ओळखल े जाते):
उपयु /बह मोल/मौ यवान - ते यवसायस ं थेची काय मता आिण
प रणामकारकता स ुधारणा या धोरणा ंची अंमलबजावणी कर यास स म करतात .
दुिम ळ - इतर ित प या साठी उपल ध नाही .
अपूण पणे अनुकरण कर यायो य - इतरां ारे सहजपण े लागू केले जात नाही . munotes.in
Page 161
161 गैर-पया यी - इतर द ुिम ळ नसल े या स ंसाधना ं ारे बदलल े जाऊ शकत नाही .
3. हे मू यमापन उ ीण करणा या संसाधना ंचा िवकास , संगोपन आिण स ंर ण करा .
पधा मक फायदा द े या या ीन े संसाधना ंची क ि यता ल ात घ ेता, यव थापन
आिण िवपणन सािह य काळजीप ूव क संसाधन े आिण मता प रभािषत आिण वग क ृत
करते. ते खालील माण े प रभािषत आिण प क ेले आहे.
संसाधन े (Resources ): बान हे यवसाय स ं थे या स ंसाधना ंना पुढील माण े
प रभािषत करतात : "सव म ा ल म ा, मता , सं था मक ि या ,
यवसायस ं था गुणधम , मािहती , ान इ . यवसायस ं थे ारे िनयंि त क ेले जाते
जे यवसायस ं थेला याची काय मता आिण प रणामकारकता स ुधार यासाठी
धोरणे तयार कर यास आिण अ ंमलात आण यास स म करत े.
मता (Capabilities ): मता हणज े "संसाधना ंचा एक िवश ेष कार , िवशेषत:
सं था मक र या अंतः थािपत (embedded ) केलेला ग ैर-ह तांतरणीय
यवसायस ं था -िविश स ंसाधन याचा उ ेश यवसायस ं थे या ता यात
असल े या इतर स ंसाधना ंची उ पादकता स ुधारणे आहे."
पधा मक फायदा (Competitive advantage ): बान या ंनी पधा मक
फाय ाची या या "जे हा [एखादी यवसाय स ं था] कोण याही वत मान िक ंवा
संभा य पध कां ारे एकाच व ेळी अ ंमलबजावणी न क ेलेले मू य िनमा ण धोरण
अंमलात आण यास स म असत े."
८.३.३ संसाधन े आिण मता ंचे वग क रण (Classification of Resources and
Capabilities ):
RBV ितमाना ंम ये, दोन म ु य कारची स ंसाधन े (मालम ा ) आहेत, जी बह धा
लेखापाल (accountants ) आिण आिथ क त ा ंना (financial specialists ) प रिचत
असतील . यवसायस ं था-आधा रत स ंसाधन े मूत िकंवा अम ूत अशा दोन म ु य
ेण म य े िवभागली जाऊ शकतात .
१. मूत संसाधन े (Tangible resources ) : ही भौितक मालम ा आह ेत जस े क
आिथ क स ंसाधन े आिण थावर स ंपदा (real estate ), मालम ा , क चा माल ,
यं साम ी , सयं /कारखाना , व तुसूची/ यादी (inventary ), छाप/िच ह (brand),
जमीन , उ पादन े आिण भा ंडवल, एक व (patent ) आिण यापारिच ह (trademark )
आिण रोख . ही अशी स ंसाधन े आहेत जी सामा यत : बाजारात सहजपण े खरेदी केली
जाऊ शकतात आिण अशा कार े कमी पधा मक फायदा द ेतात, कारण इतर स ं था
देखील या ं या आवडीन ुसार समान मालम ा पट कन िमळव ू शकतात .
२. अमूत संसाधन े (Intangible resources ) : हे अशा व त ू आिण स ंक पना ंचा
संदभ देते यांचे कोणत ेही भौितक म ू य नाही पर ंतु तरीही त े सं थे या मालक चा दावा
क शकतात . हे सं था मक िदनचया िकंवा प त म य े अंतभू त केले जाऊ शकतात
जसे क सं थेची ित ा , सं कृती, ान िक ंवा मािहती , संिचत अन ुभव, ाहक ,
पुरवठादार िक ंवा इतर म ुख भागधारका ंशी संबंध, यापारिच ह (trademark) िकंवा
बौि क स ंपदा या स ं थेकडे अ सू शकतात . यापैक काही - उदा. ित ा - एका munotes.in
Page 162
162मह वप ूण कालावधीत तयार क ेली जा ते आिण अशी गो आह े जी इतर ित पध िक ंवा
तुलना मक स ं था बाजारात खर ेदी क शकत नाहीत . हे कदािचत स ं थेम येच
राहतील आिण या ं या पधा मक फाय ाच े मु य ोत असतील . ते संसाधन -
आधा रत यात िवश ेषतः मौ यवान आह ेत कारण त े यवसायस ं थांना संसाधने
वापर यात फायद े देतात. उदाहरणाथ , एक वम ुळे (patent) इतर यवसायस ं थांना
यांची संसाधन े तशाच कार े वापरण े अश य होत े आिण पध कांपे ा उ पादन व ेगळे
करणारी एकम ेव गो छाप/िच ह (brand) , असू शकत े.
संसाधन े दोन ग ंभीर ग ृिहतका ंम ये िवभागली आह ेत (The resources are divided
into two critical assumptions ):
1. िवषम /िवजातीय /बह िवध (Heterogeneous ) : ही पिहली म ुख धारणा अशी आह े
क स ंसाधन े, कौश य े आिण मता एका स ं थेकडून दुस या सं थेत ल णीयरी या
बदल या पािहज ेत. येक यवसायस ं थेची कौश य े, मता , रचना, संसाधन े
वेगवेगळी असतात आिण याम ुळे येक यवसायस ं था वेगळी बनत े. रोजगारा या
िविवध कारा ंमुळे आिण स ंसाधना ं या स ं येमुळे, सं था बाजारात पधा मकत ेला
चालना द ेणा या िविवध धोरण े आ ख ू शकतात . जर या स ं थांकडे संसाधन े आिण
य चा तंतोतंत समान स ंच अस ेल तर , ते एकम ेकांशी पधा कर यासाठी िभ न
धोरणे वापर यास स म नसतील , कारण इतर स ं था या ंचे चरण -दर-
चरण/ मा मान े ("प रपूण पधा हणून ओळखल े जाणार े) अनुसरण कर यास स म
असतील .").
वा तिवक जगात प रप ूण पधा अि त वात नाही – यवसायस ं थाना अगदी समान
पधा मक आिण बा श चा सामना करावा लाग ू शकतो , परंतु तरीही त े एकम ेकांशी
पधा कर यासाठी िभ न धोरण े तयार कर यास स म आह ेत. अशा कार े, RBV
असे गृहीत धरत े क ह े यां या स ंसाधना ं या आिण कौश या ं या िभ न म ू यांमुळे आहे.
2. अचल : RBV ची दुसरी धारणा अशी आह े क स ंसाधन े अचल असतात , आिण
यामुळे कमीत कमी अ पकालीन कालावधीसाठी (उदा. कम चा या ंची हालचाल ) एका
सं थेकडून दुस या सं थेकडे मु पणे िफरता य ेत नाही . यामुळे, संघटना ित पध
सं थां या स ंसाधना ंची व रीत ितक ृती बनव ू शकत नाहीत आिण हण ून समान धोरण े
अंमलात आणतात . अमूत मालम ा - ान, ि या , बौि क मालम ा इ . - मूत
मालम ा ंपे ा 100% अचल अस याची श यता जा त असत े.
एखा ा स ं थे या मालक ची संसाधने ही िफरती (mobile ) नसतात यावर ही धारणा
आधा रत आह े. दुस या श दा ंतअसे सांिगतल े जाते क कमीवेळात ही स ंसाधन े एका
यवसायस ं थेकडून दुस या यवसायस ं थेकडे ह ता ंत रत क ेले जाऊ शकत नाही .
यवसायस ं थाना यां या ित प या ची अचल स ंसाधन े िमळू शकत नाहीत कारण या
संसाधना ंचे यवसायस ं थासाठी मह वाच े मू य आह े.
संसाधन ह े मौ यवान असत े यासाठी त े यवसायस ं थेला अन य धोरण े तयार
कर यास मदत करत े जे संध चा फायदा घ ेते आिण धोक े कमी करत े. जे हा स ंसाधन
उपल ध क न द ेणारे फायद े िमळिव याच े पया यी माग ि म ळ ण े अश य असत े ते हा
संसाधन ग ैर-पया यी असत े. एक द ुिम ळ स ंसाधन मालक या यवसायस ं थेला
धोरणा मक फायद े दान करत े. munotes.in
Page 163
163 ित प या ना अन ुकरण करण े कठीण असल े या स ंसाधना ंची न कल /दुसरी त करणे
कठीण जात े. यापैक काही यापारिच ह ,एक व आिण व वािधकारासह िविवध
कायद ेशीर मागा नी संरि त आहेत.
संसाधन -आधा रत िस ा ंत जु या हणी या ग ुणव ेवर द ेखील ल क ि त करत े
"संपूण भाग या या भागा ं या ब ेरजेपे ा मोठ े आ ह े". िविवध रणनीती आिण
संसाधना ं ारे धोरणा मक स ंसाधन े तयार क ेली जाऊ शकतात , यांची न कल केली
जाऊ शकत नाही अशा कार े एकि त क ेली जाऊ शकत े. इतर स ंसाधना ंपासून
धोरणा मक स ंसाधन े वेगळे करण े मह वाच े आहे. रोख (cash) हा एक मह वाचा ोत
आहे.गाडी आिण घरासह म ूत व तू देखील मह वप ूण संसाधन े आहेत.
८.३.४ संसाधना ंपासून मता ंपय त (From Resources to Capabilities )
संसाधन े आिण मता द ेखील अंतग त संघटना मक िक ंवा आ ंतर संघटना मक
(intraorganizational or interorganizational ) असू शकतात :
आरबी ही (RVB ) िव ाना ंनी पार ंपा रकपण े अंतग त स ंघटना मक
(intraorganizational ) संसाधन े आिण मता ंवर ल क ि त क ेले आह े, तर
अलीकडील स ंशोधन आ ंतरसंघटना मक िदनचया चे/िन य माच े/परीपाठाच े
/िन य म /प रपाठ मह व दश िवते. सं थांमधील िदनचया आिण आ ंतरसंघटना मक
संबंध यव थािपत कर याची मता कामिगरी स ुधा शकत े. अशा सहकाय मता ंना,
िवशेषतः, करार/कं ाट/म ा रचना /योजना (contract d esign ) मता ं ारे समिथ त
आहे. आंतरसंघटना मक स ंबंधां या यव थापनाम य े कराराचा काय म वापर
मािहतीच े ह ता ंतरण स ुलभ क शकतो , सं था मक िश ण वाढव ू शकतो आिण
संबिधत भा ंडवल (relational capital ) िवकिसत कर यात मदत क शकतो .
कंपनी या स ंसाधनाची म ूत ता ही स ंसाधन -आधा रत िस ा ंताम य े मह वाची बाब
आहे. मूत संसाधन े अशी स ंसाधन े आहेत या ंची भौितक उपि थती अस ू शकत े.
यवसायस ं थेची मालम ा , वन पती आिण उपकरण े तसेच रोख र कम ही म ूत
संसाधन े आहेत.
याउलट , अमूत संसाधन े भौितक र या उपि थत नाहीत . कम चा या ंचे ान आिण
कौश य े, यवसायस ं थेची ित ा आिण यवसायस ं थेची सं कृती ही अम ूत
संसाधन े आहेत.
मता : मता ही द ुसरी मह वाची स ंक पना आह े. संसाधन े एखा ा स ं थेची मालक
कशाचा स ंदभ घेतात, मता स ं था काय क शकत े याचा स ंदभ देते. यवसायस ं था
या या धोरणा मक स ंसाधना ंवर आधा रत क ृती करत असताना मता अन ेकदा
वेळोवेळी उ वतात . काही यवसायस ं था गितमान /चलनश िवषयक (dynamic )
मता िवकिसत करतात , िजथे एखा ा यवसायस ं थेकडे ित या वातावरणातील
बदला ंशी जुळवून घे यासाठी नवीन मता िन मा ण कर याची अि तीय मता असत े.
GE आिण Coca Cola या गितमान /चलनश िवषयक (dynamic) मता :
उदाहरणाथ , जनरल इल ेि क वेळोवेळी बाजारप ेठेतील न ेतृ व िटकव ून ठेव यासाठी
यवसायस ं थांची खरेदी आिण िव करत े, तर कोका -कोला शीत प ेय बाजारप ेठ munotes.in
Page 164
164बदलत असताना नवीन त/ यापारी िच ह आिण उ पादन े तयार कर यासाठी
ओळख ली जाते. या दो ही यवसायस ं था "जगातील सवा िधक श ंसनीय
यवसायस ं थांम ये " पिह या प ंधरापैक आह ेत.
८.३.५ िवपणन िम णाच े मह व (The Importance of Marketing Mix )
इ उ पादन े आिण स ेवा तयार कर यासाठी स ंसाधन े आिण मता ंचा वापर करण े
मह वाच े आह े.िवपणन िम ण — याला िवपणनाच े चार Ps हणून देखील
ओळखल े जाते — ाहका ंना व त ू आिण स ेवा खर ेदी कर यासाठी कस े पटव ून
ावे याब ल मह वप ूण अंत ी दान करत े.
िवपणन िम णा चा खरा उ ेश फसवणूक करण े नाही तर य ात चार Ps
(उ पादन , िकंमत, थान आिण जािहरात - Production,Price,Place and
Promotion ) म ये एक मजब ूत संयोजन दान करण े हा आह े जेणेक न ाहका ंना
एक उपय ु आिण ेरक स ंदेश िदला जाईल .
८.३.६ VRIO मांडणी/चौकट /रचना (framework )
संघटना मक यशासाठी िवषम आिण अचल स ंसाधना ंचा ताबा मह वाचा असला तरी ,
हा पधा मक फायदा िटकव ून ठेवायचा अस ेल तर तो एकटा नाही .
बान (1991 ) यांनी संसाधन े आिण स ं था (VRIO) या म ु य ग ुणधमा चे प र ी ण
कर यासाठी एकमा ंडणी/चौकट /रचना थापना क ेली. हे िनकष न ंतर इतर न ेतृ व
िवचारव ंतांनी बदलल े आिण नवीन स ं ेप VRIO िवकिसत क ेले गेले. याचा अथ असा
आहे:
मौ यवान / उपयु . जर त े ाहका ंना िक ंवा सं थेवर अवल ंबून असल े या इतरा ंना
पुरवले या स ेवेचे िकंवा उ पादनाच े मू य वाढिव यात मदत क शकत असतील तर
संसाधन े मौ यवा न आह ेत. भेदभाव वाढव ून, उ पादनाची िक ंमत कमी क न िक ंवा
सेवेची गुणव ा आिण म ू य स ुधार यासाठी इतर सामा य बदल क न ह े सुधारल े
जाऊ शकत े. ही अट प ूण न करणारी कोणतीही स ंसाधन े पधा मक ग ैरसोय होऊ
शकतात .
दुिम ळ. कोणतीही स ंसाधन े - मूत िकंवा अम ूत दो ही - जी केवळ एक िक ंवा फार
कमी स ं थां ारे ा क ेली जाऊ शकतात , दुिम ळ मानली जाऊ शकतात .
सं थांकडे समान स ंसाधन े िकंवा मता अस यास , यामुळे पधा मक समानता
येऊ शकत े.
कमी अन ुकरण मता . जर एखा ा स ं थेकडे मौ यवान िक ंवा दुिम ळ संसाधन े
असतील तर ती क मीत कमी अ पकालीन पधा मक फायदा िमळव ू शकतात .
तथािप , हा फायदा िटकव ून ठेव यासाठी स ंसाधन े अनुकरण करण े िकंवा बदलण े
महाग असण े आव यक आह े, अ यथा ित पध समान िक ंवा समान स ंसाधन े
िमळव ून अंतर कमी कर यास स ुरवात क शकतात .
मू य पकड यासाठी आयोिजत . संसाधन े पधा मक फायदा दश िवतातच अस े
नाही - जर स ं था, ितची णाली आिण ि या स ंसाधनाचा प ुरेपूर वापर munotes.in
Page 165
165कर यासाठी िडझाइन क ेलेली नस ेल, तर ती पधा मक फायदा िमळव याची
आशा क शकत नाही . इतर अन ेक उदाहरणा ंसह, ितभावान िक ंवा जाणकार
य चा यो य िवभाग िक ंवा भूिमकेत वापर न करण े िकंवा सं थे या सकारा मक
ित ेचा उपयोग करणा या मोिहमा प ूण पणे तयार न करण े असा याचा स ंदभ असू
शकतो .
जे हा या सव बाब ची प ूत ता केली जात े ते हाच एखादी य शा त पधा मक
फायदा िमळव ू शकत े आिण नवनवीन स ंशोधन क न बाजारात प ुढे जाऊ शकत े.
RBV चा वापर क न फायदा वाढव याची ि या खालील माण े असावी :
1. सं थेची संभा य म ुख संसाधन े ओळखा
2. संसाधन े VRIO िनकष प ूण करतात क नाही याच े मू यांकन करा (खालील
मवार आल ेख/ flowchart वाप न )
3. हे िनकष पार करणा या संसाधनांचा िवकास आिण स ंगोपन करा
जर स ंघटना मक न े यांनी अस े केले तर, संघटनेने ित प या या प ुढे खेचणे आिण
बाजारप ेठेतील नवीन म ैदाना ार े गती करण े अपेि त आह े.
८.३.७ आरबी ही आिण धोरण तयार करण े (RBV and strategy
formulation ) :
संसाधना ंचा ताबा असल े या यवसायस ं था, िकंवा ित प या म ये दुिम ळ
असल े या स ंसाधना ंचे िम ण , यांना तुलना मक फायदा अस याच े हटल े जाते. हा
तुलना मक फायदा यवसायस ं थाना िवपणन ताव तयार कर यास स म करतो
यांना एकतर (अ) े मू य मानल े जाते िकंवा (ब) कमी ख चा त उ पादन करता य ेते.
हणून, संसाधना ंमधील त ुलना मक फायदा बाजारा या ि थतीत पधा मक फायदा
होऊ शकतो .
संसाधन -आधा रत यात , रणनीतीकार बा स ंध या त ुलनेत अंतग त संसाधन े
आिण मता ंचे सव म फायदा करणारी धोरण िक ंवा पधा मक ि थती िनवडतात .
धोरणा मक स ंसाधन े आंतर-संबंिधत मालम ा आिण मता ं या जिटल नेटवक चे
ितिनिध व करतात ह े ल ात घ ेता, सं था अन ेक स ंभा य पधा मक ि थती
वीका शकतात . जरी िव ान वापर या जाणा या पधा मक ि थती या अच ूक
ेण वर वादिववाद करत असल े तरी, सािह यात सामा य सहमती आह े क ,
धोरण/डावपेच तयार कर यासाठी पोट र या ि ि ि ट ह ि कोनाप े ा स ंसाधन -
आधा रत ि कोन अिधक लविचक आह े. जरी RBV चे मूळ फॉ य ु लेटर बाजारातील
बा ि याकलापा ंचे मह व कमी करतात , Hooley et al. (1998) असे सुचवले
आहे क िवपणन नम ूना/उदाहरण आिण RBV एकमेकांशी ज ुळणार े नाहीत आिण
यशासाठी बा धोरणा मक िनयोजन अज ूनही मह वाच े आहे.
RBV -क ि त स ं थेम ये, ने यांनी बा स ंधी आिण पध या साप े अ ंतग त
संसाधना ंचे सव म शोषण करणारी धोरण े िनवडली पािहज ेत. याम य े अनेक
वेगवेग या धोरणा मक ि थतीचा समाव ेश अस ू शकतो , िविवध कारा ंमुळे संसाधन े
घेऊ शकतात . munotes.in
Page 166
166Hooley et al. सं थे या स ंसाधन -आधा रत याचा वापर करताना सहा व ेगवेग या
पधा मक ि थती आहेत अस े सुचिवतात :
• िकंमत ि थती
• गुणव ा ि थती
• नव वत न ि थती
• सेवा ि थती
• लाभाच े थान /ि थती
• अनु प ि थती (वन-टू-वनिवपणन )
या िविवध रणनीती पोट र या स ु िस पधा मक रणनीत प े ा ल णीयरी या कमी
कठोर आह ेत आिण यवसायस ं थेकडे उपल ध असल े या स ंसाधना ंवर प ूण पणे
अवलंबून आह ेत.
८.३.८ टीका (Criticisms):
RBV या अन ेक टीका मोठ ्या माणावर उ ृत के या ग े या आह ेत आिण या
खालील माण े आहेत:
• RBV उ वचनी /अनुलापी (tautological ) आहे
• िभ न स ंसाधन जुळवणी / आकार / बा व प (configurations ) ही
यवसायस ं थासाठी समान म ू य िनमा ण क शकतात आिण याम ुळे पधा मक
फायदा होणार नाही
• युि वादात उ पादन बाजाराची भ ूिमका अिवकिसत आह े
• िस ांताम य े मया िदत कायदा िणत /िनयमान ुसार (prescriptive ) प रणाम आह ेत.
इतर टीका ंम ये हे समािव आह े:
• संसाधना ं या आसपास या घटका ंचा िवचार कर यात अयश वी ; हणज े,
मह वा या मता कशा आ मसात क े या जातात िक ंवा िवकिसत क े या जातात या या
गंभीर तपासणीऐवजी या फ अि त वात आह ेत हे गृिहत धरले जाते.
बान या सव VRIN िनकषा ंची प ूत ता करणार े संसाधन शोधण े अश य
नस यासकदािचत अवघड आह े.
• एखादी यवसायस ं था जोपय त फायद ेशीर स ंसाधना ंचा वापर क शकत े तोपय त
उ च पधा मक बाजारप ेठेत फायद ेशीर अस ू शकत े ही धारणा न ेहमीच खरी ठरत
नाही. हे संपूण उ ोगाशी स ंबंिधत बा घटका ंकडे दुल करत े; पोट रचे उ ोग
संरचना िव ेषण देखील िवचारात घ ेतले पािहज े.
• RBV चे समथ क असे मानतात क स या या अ ंतग त संसाधना ंचा वापर क न
पधा मक फायदा सव म कार े िमळवला जातो . तथािप , यामुळे नेतृ व आिण
यव थापन आिण इतर िस ा ंत आिण चौकट /रचना/बांधणी जसे क औ ोिगक munotes.in
Page 167
167संघटना य (I/O), धोरणा मक िनयोजन , िनयामक धोरण आिण बाजारातील
पध या ि याकलापा ंवर अिधक भर द ेतात.
• य ात , संभा यता अशी आह े क स ं थे या कामिगरीच े मह वप ूण माण दो ही
घटका ं ारे प क ेले जाऊ शकत े, जरी काही अ यासा ंनी अस े सूिचत क ेले आहे क
पधा मक फायदा आिण एक ूण कामिगरी या स ंदभा त अंतग त संसाधन े खरोखरच
अिधक मह वाची आह ेत.
तथािप यावर इतर टीका आह ेत. RBV ची चौकट /रचना/बांधणी ही लेखक
यव थापका ंना सा ंगते क या ंनी VRIO चौकट /रचना/बांधणीवाप न उ च स ंभा य
संसाधन े शोधून िवकिसत क ेली पािहज ेत; तथािप , हे क से केले जा वे हे ते सुचवत
नाहीत आिण य ात , उपल ध स ंसाधन े सुधार यासाठी यव थापक अस े काही
क शकत नाहीत अस े िदसत े. या गो ीचा उ ल ेख कर याकड े दुल केले जाते ते
हणज े नेते आिण यव थापका ंकडे उ च -मू य स ंसाधन े िनमा ण करणा या ि या
आिण णाली स ुधार याची मता असत े - याचा दीघ काळापय त स ं थे या
काय मतेवर अिधक ल णीय प रणाम होऊ शकतो .
• या यित र - जे हा त ं ान उ ोगासार या अ यािशत बाजारप ेठेत, नवक पना
आिण नवीन शोध जवळजवळ व रत स ंसाधना ं या म ू यावर ती प रणाम क
शकतात . हे एक शा त फायदा प ूण पणे शू य कर याचा य न कर यासाठी आिण
िनमा ण कर यासाठी मागील ि याकलाप त ुत क शकत े - अशा कार े, ि थर
पधा मक वातावरणात ि थत असताना RBV हे केवळ एक यावहा रक य मानल े
जाऊ शकत े. काह नी (उदा. आयस ेनहाट आिण मािट न, 2000 ) सूिचत क ेले आहे क
दीघ कालीन यशासाठी स ंघटना मक िश ण आिण अन ुकूलतेचे तर अिधक मह वाच े
आहेत, जरी RBV हे अ पावधीत एक मह वाच े ितमान असू शकत े.
• पुढील समालोचना ंम ये VRIO िनकषा ंशी जुळणा या संसाधना ंची अ य ंत दुिम ळता
मू य िनधा रत करताना VRIO िनकषा ंची मया दा, VRIO चेच अ प आिण
अिनि त व प आिण "संसाधन े" या श दाच े अ प व प या ंचा समाव ेश होतो .
सामा य िन कषा चा िवचार असा आह े क RBV पधा मक फायदा िवकिसत
कर यासाठी उपय ु ठ शकतो , िवशेषत: अ पकालीन , परंतु द ी घ कालीन
धोरणा मक िनयोजन करताना इतरचौकट /रचना/बांधणी आिण िस ा ंतांसह भागीदारीत
िवचार क ेला पािहज े.
८.४ यवसायस ं थेचा ान-आधा रत िस ा ंत (Knowledge Based
Theory of Firm )
८.४.१ तावना (Introduction )
यवसायस ं थेचा ान-आधा रत िस ा ंत हा ान ह े यवसाय स ं थेचे सवा त
धोरणा मक ्या मह वप ूण संसाधन मानत े. याचे समथ क असा य ुि वाद करतात क
ान-आधा रत स ंसाधना ंचे अ न ुकरण करण े सहसा कठीण असत े आिण
सामािजक ्या ग ुंतागुंतीचे असत े, िविवध कारच े ान आधार आिण
यवसायस ं थामधील मता ह े शा त पधा मक लाभ आिण उ च िनगम
(Corporate ) कामिगरीच े मुख िनधा रक आह ेत. munotes.in
Page 168
168हे ान स ं था मक स ं कृती आिण ओळख , धोरणे, िदनचया , द तऐवज , णाली
आिण कम चारी यासह अन ेक सं थां ारे रोवलेले/अंतः थािपत केले जाते आिण वाह न
नेले ज ा त े. धोरणा मक यव थापन सािह यात ून उ वल ेला, हा ी कोन प ेनरोज
(1959 ) ारे ारंभी चा रत क ेले या यवसायस ं थे या (RBV) संसाधन -आधा रत
ि कोनावर आधा रत आिण िव ता रत करतो आिण न ंतर इतरा ंनी िव ता रत क ेला
(वन रफे ट 1984 , बान 1991 , कॉनर 1991 ).
जरी यवसायस ं थेचासंसाधन -आधा रत ि कोन पधा मक फायदा िमळिवणा या
यवसायस ं थांमधील ानाची मह वप ूण भूिमका ओळखतो /जाणतो ,तरीही ान -
आधा रत ि कोनाच े समथ क असा य ुि वाद करतात क स ंसाधन -आधा रत ीकोन
फारसा प ुढे जात नाही . िवशेषत:, RBV िवशेष वैिश ्ये नसून ानाला एक सामा य
संसाधन मानत े. यामुळे िविवध कार या ान -आधा रत मता ंम ये फरक क ेला जात
नाही. मािहती त ं ान यवसायस ं थे या ान -आधा रत ि कोनाम य े मह वाची
भूिमका बजाव ू शकत े याम य े मािहती णाली मोठ ्या माणात अंतग त-आिण आंतर-
यवसायस ं था ान यव थापना चे सं ेषण, विध त आिण व ेगवान कर यासाठी
वापरली जाऊ शकत े.
८.४.२ ानावर आधा रत िस ा ंत/ ान-आधा रत िस ा ंत (The knowledge -
based theory ) :
20 या शतका या श ेवट या दोन दशका ंम ये पारंपा रक उ पादन -आधा रत िक ंवा
पधा मक फाय ासाठी पया य हण ून यवसायस ं थे या संसाधन -आधा रत
िस ांताकड े ल व ेधले गेले आहे. संसाधन -आधा रत ीकोन व ेगाने वाढणा या ान -
आधा रत स ेवा आिण ान -क ि त उ ोगा ंसार या अम ूत संसाधना ंवर अवल ंबून
असल े या यवसायस ं थांम ये देखील धोरण तयार कर याची समज स ुधार याच े
वचन देते.
सं था मक ान एक च ंड संप ी िनमा ण कर याची मता सादर करत े.पारंपा रक
आिण मया िदत उ पादन घटका ं या िव , ान िनमा ण होऊ शकत े. याचा
प तशीर वापर क न परतावा वाढतो . ान अितशय िवश ेष वैिश ्ये सादर करत े जे ते
भौितक स ंसाधना ंपे ा वेगळे करत े आिण पधा मक लाभा या िनिम ती आिण
िटका यात योगदान द ेते. ान एकाच व ेळी अन ेक अन ु योगा ंम ये वापरल े जाऊ शकत े
आिण तरीही याच े अवम ू यन होत नाही . सं था मक ान अस े आहे. आ य कारक
पदाथ , इतर स ंसाधना ं या िव , याचा वापर , िभ न आका र/ठसाअंतग त, ते
कमी कर याऐवजी वाढवत े. ान-आधा रत मता ही सवा त धोरणा मक ्या
मह वाची मानली जात े.
पधा मक फायदा िनमा ण कर यासाठी आिण िटकव ून ठेव यासाठी ानशा ीय
ीकोनात ून सराव आिण स ंशोधनाच े माग दश न करणा या तीन ानशा ा ंम ये फरक
केला ग ेला: सं ानवादी /सं ानाना मक (cognitivist ), संबंधवादी / संयोजनवादी
(connectionist ) आिण ऑटोपोएिटक . सं ाना मक ीकोन स ं थांना खु या णाली
मानतात , जे जगाच े अिधकािधक अच ूक " ितिनिध व " तयार क न ान िवकिसत
करतात . िजतक अिधक आकडेवारी आिण मािहती स ं था एकि त क शकतील munotes.in
Page 169
169िततके ितिनिध व जवळ य ेईल. हणूनच बह तेक सं ानवादी ीकोन मािहती आिण
आकड ेवारीसह ानाची बरोबरी करतात .
संबंधवादी ानशा ान ुसार स ं था अज ूनही ित या बा जगाच े " ितिनधी " करते,
परंतु वा तवाच े ितिन िध व कर याची ि या व ेगळी आह े. सं ाना मक
ानशा ा माण े मािहती ि या ही णालीची म ूलभूत ि या आह े.
ऑटोपोएिटक ानशा णालीला िनिव ीला (input ) मूलभूतपणे िभ न समज दान
करते. िनिव ी फ आकड ेवारी/मूलभूत मािहती /व तुि थती हणून गण ली जाते. ान
ही "वैयि क " ानाशी स ंबंिधत खाजगी स ंक पना आह े. ऑटोपोएिटक णाली दो ही
बंद आिण ख ु या आह ेत. आकड ेवारी/व तुि थती साठी खुला आह े, परंतु मािहती
आिण ानासाठी ब ंद आह े, या दो हीचा णालीम य े अथ लावावा लाग ेल.
ऑटोपोएिटक णाली वयं-संदिभ त आह ेत, ती णालीम य े तयार क ेली गेली आह े
आिण याम ुळे वा तिवकत ेचे " ितिनिध व " करणे श य नाही .
"ि या कर याची मता " हणून प रभािषत क ेलेले ान ह े गितमान , वैयि क आिण
आकड ेवारी/मूलभूत मािहती /व तुि थती (अ व छ , असंरिचत िच ह ) आिण मािह ती
( प स ं ेषणासाठी एक मा यम ) पे ा वेगळे आहे.
८.४.३ धोरण स ू ीकरणासाठी ान-आधा रत िस ा ंत (A Knowledge -Based
Theory for Strategy Formulation ) :
"धोरण/डावपेच/रणनीती " हा श द सहसा एखा ा स ं थे या पया वरणासह दीघ कालीन
पर परस ंवादाशी स ंबंिधत ि याकलाप आिण िनण यांशी स ंबंिधत असतो . पधा -
आधा रत आिण उ पादन -आधा रत धोरण/डावपेच/रणनीती तयार करण े सामा यत :
बाजार आिण ाहका ंना अ यासासाठी ार ंिभक िब ंदू बनवत े ते हा स ंसाधन -आधा रत
ीकोन स ं थे या मता ंवर िक ंवा मु य मता ंवर अिधक भर द ेतो.
ान-आधा रत धोरण तयार करण े ाथिमक अम ूत संसाधनापास ून सु होत े: लोकांची
मता . यवसायात लोका ंकडेच खर े ितिनिध हणून पािहल े जाते; सव मूत भौितक
उ पादन े आिण मालम ा तस ेच अम ूत संबंध हे मानवी क ृतीचे प रणाम आह ेत आिण
यां या सतत अि त वासाठी शेवटी लोका ंवर अवल ंबून असतात . ह तकला , घरे,
बागा आिण गाड्या/वाहने आिण अम ूत िनगम संघटना , क पना आिण नात ेसंबंध अशा
दो ही म ूत मा यमा ं ारे लोक सतत या ं या जगात वतःचा िव तार करताना िदसतात .
या अम ूत िव तारा ंना ‘मा यम े (media )’ हणतात .
मू य िनमा ण कर यासाठी लोक या ंची मतादोन िदशा ंनी वाप शकतात : ते या
सं थेशी स ंबंिधत आह ेत या स ं थेम ये बा िक ंवा अंतग त ान ह ता ंत रत आिण
पांत रत क न . जे हा िनमा याचे यव थापक या ं या कम चा या ंचे अंतग त य न
िनद िशत करतात , ते हा ते मूत व त ू आिण अम ूत संरचना तयार करतात जस े क
चांग या ि या आिण उ पादना ंसाठी नवीन िडझाइन . जे हा त े यांचे ल बाह ेर या
िदशेने ि न द िशत करतात , ते हा त े व त ू आ ि ण प ैशां या िवतरणा यित र ाहक
संबंध, िच ह जाग कता , ित ा आिण ा हकांसाठी नवीन अन ुभव यासार या अम ूत
संरचना द ेखील तयार करतात . munotes.in
Page 170
170८.४.४ अमूत संसाधना ंची तीन 'कुटुंबे' (Three ‘Families’ of Intangible
Resources )
बा स ंरचनेकडे ाहक आिण प ुरवठादार या ं याशी अम ूत नातेसंबंधांचे कुटुंब 3 हणून
पािहल े जाऊ शकत े, जे यवसायस ं थे या ित ेचा ( ितमा ) आधार बनतात . यातील
काही स ंबंधांचे यापार िच ह आिण उ पादकाच े नाव (brand name ) यांसार या
कायद ेशीर मालम ेत पा ंतर क ेले जाऊ शकत े. अशा अम ूत संसाधना ंचे मू य
ामु यान े कंपनी आप या ाहका ं या सम या िकती चा ंग या का रे सोडवत े यावर
भाव पडतो , याम य े अिनि तत ेचा घटक असतो .
जे हा लोक या ं या क ृती आ ंत रक र या िनद िशत करतात त े हा अ ंतग त रचना पािहली
िकंवा तयार क ेली जाऊ शकत े. अंतग त संरचनेचे कुटुंब हे एक व (patent ), संक पना ,
ितमान े, साचे (templates ), संगणक णाली आिण इतर शासक य कमी -अिधक
प ि या धारण करत े. हे कम चा या ंनी तयार क ेले आह ेत आिण साधारणपण े
सं थे या "मालक च े" आहेत. "सं कृती" िकंवा "आ मा /चैत य" (spirit ) देखील
अंतग त संरचनेशी संबंिधत मानल े जाऊ शकत े.
वैयि क /अंतग त स मता क ुटुंबाम य े यावसाियक /तांि क कम चारी, त ,
संशोधन /िवकास (R&D ) लोक, कारखाना कामगार , िव आिण िवपणन -
थोड यात या ंचा ाहका ंशी थेट संपक आहे आिण या ंचे काय ाहका ं या सं थे या
ि कोनावर थ ेट भाव पाडत आह ेत अशा सवा चा समाव ेश होतो ..
ान ह तांतरण हे मूत व त ूं या ह ता ंतरणाप े ा वेगळे आहे.जे हा मूत व त ूंचा वापर
केला जातो त े हा याच े मू य घसरत े, या या उलट ज े हा ान वापरल े जाते ते हा ते
वाढते आिण जे हा त े वापरल े जात नाही त े हा याचे अवमू यन होत े. एखा ा भाष ेत
िकंवा खेळात स मता िनमा ण कर यासाठी िश णात मोठी ग ुंतवणूक करावी लागत े
आिण यव थापक य मता िशक यासाठी नोकरीम य े बराच व ेळ लागतो . एखादी
भाषा बोलण े बंद केले तर ती हळ ूहळू न होत े.
पुरवठादारा ंकडून कारखा या ं ारे ख रेदीदाराकड े गेले या भौितक व त ूंचे उ पादन
आिण वाहत ूक याम ुळे आप याला म ू य साखळीची (Value Chain ) संक पना
िमळाली . जर आप याला सं था या या ाहका ंसोबत या या ाना या ह ता ंतरण
आिण पा ंतरणात ून म ू य िनमा ण कर या चे टी ने िदस या स, याची
ाहका ंसोबत चीमू य साखळीचीकोलमडत े आिण हा संबंध मू य जाळे (network )
हणून अिधक चा ंगला पािहला जावा; अमूत मू य ( ान, क पना , अिभ ाय इ .)
आिण म ूत मू य दो ही तयार करणार े िभ न भ ूिमका आिण नात ेसंबंधांमधील
लोकांमधील पर परस ंवाद.
munotes.in
Page 171
171वैयि क मता बा स ंरचना अ ंतग त रचना $ ान ह तांतरण, ान पा ंतरण
आकृती . ८.१ ान-आधा रत ीकोनात ून यवसायस ं था (The Firm from
a Knowledge -based Perspective )
मू य साखळी या िव मुळे जा या madhil अमूत मू य य ेक वेळी ह ता ंतरण होत े
ते हा वाढत े कारण ह ता ंतरणाचा प रणाम ह णून ान भौितक र या िनमा याला
सोडत नाही . तुम याकड ून जे ान मी िशकतो /िशकत े ते मा या ानात भर घालत े,
पण त े तु हाला सोडत नाही . अशा कार े, संघटना मक ि कोनात ून ान भावीपण े
दु पट झाल े आहे. ान वाटल े हणज े ान द ु पट होत े. तथािप , एखा ा य या
ि कोनात ून ीकोन िभ न आह े. येथे सामाियक क ेलेले ान गमावल ेली स ंधी अस ू
शकते जर सामाियक करणा या (sharing ) प रणामाम ुळे उ ोगा या /जीवनश ैली या
(career ) संधी, अित र काम आिण ओळख नाही . सामाियक क ेलेले ा न
पधा मकता गमाव ू शकत े. बरखा तीची िक ंवा पध ची भीती ही सामा यतः कारण े
उ ृत केली जातात क य या ंना काय मािहत आह े िकंवा ते काय तयार करतात त े
का शेअर करत नाहीत .
उपरो म ु य व े ि व म ा न (अनेकदा लपल ेले आ ि ण /िकंवा कमी वापर या जाणा या
ाना या ह ता ंतरणाशी स ंबंिधत आहे), दुसरी सम या प ूण पणे नवीन ानाची िनिम ती
आहे. काह नी असा य ुि वाद क ेला आह े क एका कारात ून दुस या कारात
सु प /अ प ाना या पा ंतरणात नवीन ान तयार होत े.
रणनीती /डावपेच/धोरण तयार कर या या म ुद् ांचा फायदा कसा वापरायचा आिण
नवीन ानाची द ेवाणघ ेवाण आिण िनिम ती रोखणार े अडथळ े कसे टाळायच े य ा श ी
संबंिधत आह ेत. मू य िनिम तीची ग ु िक ली अशा ह ता ंतरण आिण पा ंतरणां या
प रणामकारकत ेम ये आ ह े. "ह तांतरण" आिण " पांतरण" या श दा ंची िनवड
ाना या एक -िदशा मक हालचाली स ुचवू शकत े. हा हेतू नाही . दोन य मधील
ानाच े ह ता ंतरण ही एक ि िदशा मक ि या आह े, जी दोघा ंची मता स ुधारते
आिण संयु काम /सांिघक काम ही संपूण संघाचा समाव ेश असल े या ानाची िनिम ती munotes.in
Page 172
172असत े. िशवाय , स मत ेचे ह ता ंतरण ह े ए क ा अ ंतहीन च ाकाराम य े/नागमोडी
पशा तून प आिण परत मौन कड े पांतरणावर अवल ंबून असत े.
यवसायस ं थे या ान-आधा रत िस ा ंताचे एक व ैिश ्य हणज े ते एखा ा स ं थे या
सीमांब ल या धारणा ंना आ हान द ेते. जर आक ृती 1 माण े ाहक आिण
पुरवठादारा ंना यवसायस ं थेचे कुटुंब हण ून समािव क ेले असेल तर "सं था" हणज े
काय? जे हा स ंपूण यव थ ेम ये मू य िनिम ती िकती भावी आह े याला मह व िदल े
जाते, ते हा एखादी य औपचा रक कम चारी, ाहक , कं ाटदार , पुरवठादार
िकंवा ाहक आह े क नाही हा म ु ा जोपय त संबंध िनमा ण होतो तोपय त कमी होतो .
मू य. उदाहरणाथ , एक माजी कम चारी हा कम चारी हण ून अस याप े ा ाहक हण ून
अिधक मौ यवान अस ू श क तो , ही व त ुि थती यावसाियक स ेवा सं थां ारे बया च
काळापास ून शोषण क ेली जात े.
८.४.५ दहा ान धोरण म ु े (The Ten Knowledge St rategy Issues ):
वरील रचनेव न/चौकटीव नआपण नऊ म ूलभूत ान ह ता ंतरण/ पांतरे वेगळे क
शकतो , याम य े सं थेसाठी म ू य िनमा ण कर याची मता आह े. ान रणनीतीचा
कणा असल े या उप मा ंचा उ ेश सं थे या आत आिण बाह ेरील लोका ं या मता -ते-
कृतीत स ुधारणा करणे हा आह े.
1. य मधील ानाच े ह ता ंतरण/प रवत न (Knowledge transfers/conversions
between individuals )
2. य कड ून बा स ंरचनेत ानाच े ह ता ंतरण/ पांतर (Knowledge
transfers/conversions from individuals to external structure )
3. बा रचन ेतून य म य े ानाच े ह ता ंतरण/ पांतर (Knowledge
transfers/conversions from external structure to individuals )
4. वैयि क स मत ेपासून अंतग त संरचनेत ानाच े ह ता ंतरण/ पांतर (Knowledge
transfers/conversions from individual competence into internal
structure )
5. अंतग त रचन ेतून वैयि क मत ेम ये ानाच े ह ता ंतरण/ पांतर (Knowledge
transfers/conversions from internal structure to individual
competence )
6. बा स ंरचनेत ान ह ता ंतरण/प रवत न (Knowledge transfers/conversions
within the external structure )
7. बा त े अंतग त स ंरचनेत ानाच े ह ता ंतरण/ पांतर (Knowledge
transfers/conversions from external to internal structure )
8. अंतग त त े बा स ंरचनेत ानाच े ह ता ंतरण/ पांतर (Knowledge
transfers/conversions from internal to external struc ture)
9. अंतग त स ंरचनेत ान ह ता ंतरण/प रवत न (Knowledge transfers/
conversions within internal structure ) munotes.in
Page 173
17310. मू य िनिम तीचे म ह ी क र ण (जा तीत जा त करा )– संपूण पहा (Maximise
Value Creation – See the Whole
दहा ान धोरण म ु े खालील माण े आहेत:
1. ान ह ता ंतरण/ पांतरे (Knowledge Transfers/Conversions )
वैयि क यावसाियका ंमधील ानाच े ह ता ंतरण/ य मधील पा ंतरणे सं थेतील
कम चा या ंम ये संवाद कसा उ म कार े स म करायचा आिण कोण या कारच े
वातावरण सज नशीलत ेसाठी सवा त अन ुकूल आ हे हे ठरव यासाठी स ंबंिधत आह े.
धोरणा मक आह ेत: सं थेतील लोका ंमधील स मत ेचे ह ता ंतरण आपण कस े
सुधा शकतो ? आ ही सहयोगी वातावरण कस े सुधा शकतो ? सवा त मह वाच े मु े
कदािचत स ं थेवरील िव ासाशी स ंबंिधत आह ेत. लोक या ं या क पना सामाियक
कर या स िकती इ छ ुक आह ेत आिण या ंना काय मािहत आह े?
अशा ा ंची उ र े िव ास िनमा ण करण े, संघ ि याकलाप स म करण े, ेरणादाई
उप म , काय आवत न/ पदच ान ु म (job rotation ), वािम व ( ािव य )/िशकाऊ
उमेदवार योजना (master/apprentice schemes ) इ. वर क ि त ि याकलापा ंकडे नेत
असतात .
उदाहरण े: Oticon, 1905 म ये थािपत ड ॅिनश वण -साहा य उ पादक क ंपनीने
मोकळ ेपणा, लविचकता , सज नशीलता आिण सामाियकरणाच े वातावरण तयार
कर यासाठी स ंपूण काय े ाची पु हा रचना क ेली आह े. यवसायस ं था "सजीव "
पर परस ंवादावर जोर द ेते. टँड-अप कॉफ बार त पर ब ैठकांना आिण स ंवाद क ा ंना
ो साहन द ेतात” टेबल आिण ख ु या सह कम चा या ंना सम या सोडवताना िक ंवा ान
सामाियक करताना आराम कर यास मदत होत े. ओिटकॉनन े िल ट द ेखील लॉक क ेले
आहे याम ुळे िजनाम य े अिधक "अपघाती " बैठका होतील . कंपनीचा असा िव ास आह े
क कागदप े मािहती या द ेवाणघ ेवाणीला अडथळा आणतात कारण त े म ौ ि ख क
सं ेषणापे ा हळ ू आिण अिधक औपचा रक आह े. यामुळे यवसायस ं थेने "पेपर म "
िनयु केली, ही एकम ेव खोली िजथ े कागद "सुरि त" आहे. समोरासमोर स ं ेषण
कर या या बाजूने इले ॉिनक म ेल देखील पराव ृ केले जाते. या यु ने थेट संवाद
ओिटकॉन या यवसायाचा अिवभा य भाग बन यात योगदान िदल े आ हे, इतके क
इतर स ंवादाच े कार जवळजवळ अि त वात नाहीत .
यावसाियक परी मण काय म सामा य आह ेत आिण कम चा या ंना थािनक
पातळीवर आिण शा ंतपणे आयोिजत क ेले या त ा ंना उघड करतात आिण सामा य
आहेत. उदाहरणाथ , साउथव े ट एअरलाइ समधील सीईओसह य ेक काय कारी
अिधकारी ब ॅगेज हँडलर, ितक ट एज ंट िकंवा लाइट अट डंट हण ून य ेक ितमाहीत
िकमान एक िदवस घालवतो . हा "दुकान-मजला " अनुभव सव नोकरदारा ं या मनात
कामाच े ान ताज े ठेवतो. हे सव तरा ंवरील स ंवाद स ुधारते.
2. य कड ून बा स ंरचनेत ानाच े ह त ा ंतरण/ पांतर (Transfers/
conversions from Individuals to External Structure ).
सं थेचे कम चारी या ंचे ान बा जगाकड े कसे ह तांत रत करतात या याशी स ंबंिधत
य कड ून बा स ंरचनेत ानाच े ह ता ंतरण/ पांतरण. धोरणा मक असा आह े: munotes.in
Page 174
174सं थेचे कम चारी ाहक , पुरवठादार आिण इतर भागधारका ंची मता कशी स ुधा
शकतात ? अशा ा ंची उ र े ाहका ंना उ पादना ंब ल जाण ून घे यास मदत
कर यासाठी कम चा या ंना स म करण े, लाल िफतीपास ून मु होण े, ाहका ंसोबत
जॉब रोट ेशन करण े, उ पादन स ेिमनार आयोिजत करण े, ाहका ंना िश ण द ेणे इ.
उदाहरण े: यूएस ि थत स लागार क ंपनी, McKinsey मधील स लागारा ंना
यवसायस ं थेची ित ा वाढव यासाठी यांचे संशोधन आिण प ती कािशत
कर यासाठी व ेळ घालव यासाठी ो सािहत क ेले जात े. बॅ टर इ ंटरनॅशनल
हे थकेअर उ पादना ंचे िवपणन करते आिण हॉि पटलम य े सेवा समािव कर यासाठी
ऑफर वाढवली आह े. बॅ टरच े कम चारी आता इ ं ा हेनस सो य ुशनम य े औषध े
िमसळतात आिण इतर िव े यांसाठी दलाल हण ून काम करतात .
3. बा स ंरचनेतून य म य े ानाच े ह ता ंतरण/प रवत न (Knowledge
Transfers/conversions from External Structure to Individuals ):
कम चारी ाहक , पुरवठादार आिण सम ुदाय अिभ ाय जस े क क पना , नवीन
अनुभव, अिभ ाय आिण नवीन ता ंि क ान या ं याकड ून बरेच काही िशकतात . बा
संरचनेतून य म य े ानाच े ह ता ंतरण/ पांतर हे सं थेचे कम चारी बा रचन ेतून
कसे िशकू शकतात या याशी स ंबंिधत असतात . सं थांकडे अशा काय प ती असतात
या अशा ान िमळवता त परंतु या िवख ुरले या असतात , मोज या जात नाहीत
आिण याम ुळे रणनीती तयार कर यावर प तशीरपण े भाव पडत नाही . धोरणा मक
असा आह े: सं थेचे ाहक , पुरवठादार आिण इतर भागधारक कम चा या ंची मता
कशी स ुधा शकतात ? अशा ा ंची उ र े सं थेचे वतः चे लोक आिण स ं थे या
बाहेरील लोका ंम ये चांगले वैयि क स ंबंध िनमा ण करण े आिण िटकव ून ठेव यावर ल
क ि त करणा या ि याकलापा ंकडे नेतात.
उदाहरण े: े होस, पेनिस ह ेिनया य ेथील ब ेट्झ ल ॅबोरेटरीजमधील कम चारी
ाहका ं या गरजा अिधक चा ंग या कार े समजून घे यासाठी आिण अगदी अ ंदाज
घे यासाठी या ं या ाहका ं या ग ुणव ा यव थापन स ंघांम ये वारंवार सहभागी
होतात . हे ान ाहका ं या िव ला चालना द ेणारी उ पादन े िवकिसत कर यासाठी
वापरली जात े. बेट्झ ाहका ं या ग ुंतवणुक वरील परता याचा मागोवा घ ेऊन या
ानात ून जोडल ेले मू य मोजत े आिण याच े वतःच े कम चारी ह े परतावा वाढव या या
उ कृ य ना ंसाठी प ुर कार ा करतात .
4. स मत ेपासून अंतग त संरचनेत ानाच े ह ता ंतरण/ पांतर (Knowledge
Transfers/conversions from Competence to Internal S tructure ):
आकड ेवारी/मािहती भा ंडाराम य े/कोठराम य े (data repositories ) स मता (बह तेकदा
प पण े ठेवली जात े) य च े पांतर कर यासाठी स या च ंड गुंतवणूक केली जात
आहे. क पना अशी आह े क अशा भा ंडारांमधील मािहती स ंपूण सं थेला सामाियक
केली जाईल . खरंच, डेटाबेस सॉ टव ेअरचे िवपणक इतक े यश वी झाल े आहेत क
अनेक यव थापका ंना िव ास आह े क मािहती /आकड ेवारी पाया खरेदी करण े " ान
यव थापन " सारख े आह े. मािहती /आकड ेवारी पाया आिण द तऐवज हाताळणी
इ याद वर एखा ा या ग ुंतवणुक वर ल क ि त करण े, यवसायस ं थे या ान-munotes.in
Page 175
175आधा रत िस ा ंतावर आधा रत अिधक धोरणा मक ि कोना या म ू याचा क ेवळ एक
अंश ल ात य ेईल.
धोरणा मक असा आह े: यव था / णाली , साधन ेआिण सा या म ये वैयि क र या
आयोिजत क ेले या मत ेचे पांतरण आपण कस े सुधा शकतो ? या ाची उ रे
ि याकलाप क ि त साधन े, साचे, ि या आिण णाल कड े नेतात ज ेणेक न त े
अिधक सहज आिण काय मतेने सामाियक क ेले जाऊ शकतात . वै क य िनदान ,
इं ानेट, द तऐवज हाताळणी णाली , डेटाबेस इ यादीसाठी उदाहरण े णाली .
डेटाबेस िकंवा इं ानेट णाली मधून मू य िनमा ण कर याची ग ु िक ली त ं ानाची
अ याध ुिनकता नस ून यवसायस ं थेमधील हवामान आिण णाली मधील सव
एजंट्स या सहभागाची पातळी आह े. यूएस केिमक स उ पादक बकमन ल ॅ सचे 1,300
सहयोगी जगभरात पसरल ेले असूनही सहयोगी वातावरणाच े पालनपोषण कर यासाठी
िस आह े. कंपनी 1987 पासून अन ुभव आिण मािहती क ॅ चर कर यासाठी
इले ॉिनक मा यमा ंचा वापर करत आह े. 1994 म ये ाहका ंना या ं या इ ं ानेटम य े
सहभागी क न घ े यास स ु वात क ेली ते हा नवीन उ पादना ंचे िव च े माण ~25%
व न >35% झाले.
5.अंतग त स ंरचनेतून व ैयि क स मत ेम ये ानाच े ह ता ंतरण/प रवत न
(Knowledge Transfers/conversions from Internal Structure to
Individual Competence ):
हे 4 या रणनीतीच े ित प आह े. " णालीम य े पकडल ेली/कैद केलेली" मता ही
मािहती आह े आिण ही मािहती इतर य ना अशा कार े उपल ध क न िदली जाण े
आव यक आह े क या ंची काय कर याची मता स ुधारेल; अ यथा , गुंतवणूक वाया
जाते. मािहती त ं ान णाली प रभा भाषेनुसार क ेवळ मािहती तयार क शकतात .
मू य िनिम तीची ग ु िक ली हणज े मािहती मता िनमा ण करत े क नाही . धोरणा मक
असा आह े: णाली , साधन े आिण साचे वाप न आपण य ची मता कशी
सुधा शकतो ? अशा ा ंची उ र े णाल चा मानवी -संगणक प रषद / interface
(एक घटक जो स ंगणका या िविवध भागा ंना जोडतो ), ि या-आधा रत िश ण ि या ,
अनुकरण/न कल आिण पर प रसंवादी ई -लिन ग वातावरण स ुधार यावर ल क ि त
केले या ि याकलापा ंकडे घेऊन जातात .
उदाहरण े: IKEA, वीिडश फिन चर कंपनी, ित या गोदाम कम चा या ं या िश णाचा
वेग वाढव यासाठी सान ुकूिलत अनुकरण/न कल वापरत े.
कॉपल ँड कॉप र ेशन, कं ेसरचे ि न म ा ता, एकल ा यि क य ना ं या प रणामा ंवर
आधा रत ितचा स ंपूण उ पादन ीकोन बदलला , याम य े एका बह -काय म स ंघाने
नवीन उ पादन लाइन तयार कर यासाठी ा यि क कारखाना तयार क ेला. योग,
मग तो चाल ू अ स ल ेला काय म असो िक ंवा ा यि क क प असो , य ना
वरवर या ानापास ून या या ि य े या अिधक म ूलभूत समजाकड े जा यास मदत
करते- एखा ा गो ीब ल जाण ून घे यापास ून ते कसे आिण का िशक यापय त.
munotes.in
Page 176
1766. बा स ंरचनेत ान ह ता ंतरण/प रवत न (Transfers/conversions
within the External Structu re):
पुरवठादारा या स ेवा/उ पादना ंब ल ाहक एकम ेकांना काय सा ंगतात? उ पादन े कशी
वापरली जातात ? मतदारस ंघांमधील स ंभाषणा ंचा यवसायस ं थे या धोरणावर मोठा
भाव पड ू शकतो . ाना या ीकोनात ून रणनीती /धोरण तयार क े याने पारंपा रक
ाहक समाधान सव णे आिण एक-िदशा PR- ि याकलापा ंम ये संभा य
ि याकलापा ंची अिधक सम ृ ेणी जोडत े. यवसायस ं था ाहका ं या मता वाढीस
समथ न देऊ शकत े आिण बा स ंरचनेतील भागधारका ंम ये स मता कशी ह ता ंत रत
केली जात े यावर भाव टाक ू शकत े. धोरणा मक असा आह े: आ ही ाहक ,
पुरवठादार आिण इतर भागधारका ंम ये य ां या ाहका ंना स ेवा दे यासाठी या ंची
मता स ुधार यासाठी स ंभाषण कस े स म क शकतो ? अशा ा ंची उ र े भागीदारी
आिण य ुती, सं थेची ितमा आिण ितची उ पादन े आिण स ेवांची ँड इि वटी
सुधार यावर क ि त ि याकलापा ंकडे नेतात; ताव गुणव ा स ुधारणे; उ पादन
चचा स आिण माजी िव ाथ काय म आयोिजत करण े. उदाहरण े: डॅिनश
बायोम ेिडकल उ पादक नोवो या या थािनक सम ुदायाम य े या या उ पादना ंची
ितमा स ुधार यासाठी थािनक सम ुदाय तयार कर या त सि यपण े य त आह े.
पु तक काशक ब ेरेट-कोहेलर या या प ु तक खर ेदीदारा ंसाठी चचा स े चालवतात
यात ल ेखक व ा हणून असतात .
7. बा त े अंतग त स ंरचनेत ानाच े ह ता ंतरण/ पांतर (Knowledge
Transfers/conversions from External to Internal Struct ure):
बा जगात ून सं थेला कोणत े ान िमळ ू शकत े आिण अशा नवीन ानाच े कृतीत
पांतर कस े केले जाऊ शकत े या याशी स ंबंिधत ानाच े ह ता ंतरण/प रवत न बा त े
अंतग त संरचनेत केले जाते. धोरणा मक असा आह े क : ाहक , पुरवठादार आिण
इतर भागधारका ंची स मता स ं थे या णाली , साधन े आिण ि या आिण उ पादन े
कशी स ुधा शकत े? अशा ा ंची उ र े ाहका ं या त ार चा अथ लाव यासाठी
कॉल स टरला स म बनवण े, नवीन उ पादना ंसाठी क पना िनमा ण कर यासाठी य ुती
िनमा ण करण े, संशोधन आिण िवकास R&D युती इ.
उदाहरण : ि टो-ले, यूएस बटाटा िच स बनवणारी यवसायस ं था एखा ा व त ू या
उ पादनातील िभ नत ेचे एक मनोर ंजक करण दान करत े. यवसायस ं था यां या
ाहका ंब ल मािहती /आकड ेवारी संकिलत कर यासाठी या ंची िव श वापरत े.
मािहती /आकड ेवारीचे िव ेषण केले जाते आिण या ं या िव तील लोका ंना परत िदल े
जाते जे यांना उ क ृ ाहक ान आिण पधा मक ब ुि म ेसह स म करत े. ि टो-
लेचे ितिनधी क ेवळ मािहती वतःच वापरत नाहीत , तर त े "िवनाम ू य" देखील
देतात बशत दुकान या ं या ित प या ऐवजी या ं या बटाटा िच स खर ेदी कर ेल.
8. अंतग त त े बा स ंरचनेत ानाच े ह ता ंतरण/ पांतर (Knowledge
Transfers/conversions from Internal to External Structure ):
हे रणनीती ७ चे ित प आह े. धोरणा मक असा आह े: सं थे या णाली , साधन े
आिण ि या आिण उ पादन े ाहक , पुरवठादार आिण इतर भागधारका ंची मता
कशी स ुधा शकतात ? अशा ा ंची उ र े ाहका ंना सेवा दे यासाठी स ं थेची यं णा, munotes.in
Page 177
177 साधन े आिण ि या भावी बनिव यावर ल क ि त करणा या ि याकलापा ंकडे
घेऊन जातात , ए ान ेट्स, उ पादन ॅिकंग, हे प डे क, यवसाय इ .
उदाहरण े: अ ट अँड यंगने "एन " हा कर आिण कायद ेशीर ड ेटाबेस तयार क ेला आह े,
जो या ं या लाय ंटला या ं या वत : या स लागारा ं ारे वापरल े या
मािहती /आकड ेवारी ोतांम ये टॅप कर याची परवानगी द ेतो. 12 रट्झ का ल टन,
या या स ेवेसाठी िस असल े या हॉट ेल चेनने जागितक व ेशासह ाहक मािहती
डेटाबेस थािपत क ेला आह े. सव कम चा या ंना अितथीसोबत या य ेक वैयि क
भेटीतील मािहतीसह काड भ र ण े आव यक आह े. हा डेटा आिण अितथी ोफाइल
सं िहत क ेले जातात आिण सव प ा ह यांना वैयि क उपचार स ुिनि त कर यासाठी
कम चा या ंना उपल ध क न िदल े जातात .
9. अंतग त स ंरचनेत ान ह ता ंतरण/प रवत न (Knowledge Transfers/
conversions within Internal Structure ):
अंतग त रचना ही स ं थेचा आधारभ ूत कणा आह े. धोरणा मक असा आह े क :
सं थे या णाली , साधन े आिण ि या आिण उ पादन े भावीपण े कशी एकि त
केली जाऊ शकतात ? अशा ा ंची उ र े डेटाबेस सु यवि थत करण े, एकाि मक IT
णाली तयार करण े, ऑिफस ल ेआउट स ुधारणे इ य ा द व र ल क ि त करणा या
ि याकलापा ंकडे नेतात.
उदाहरण : पु हा, हे एंटर ाइझ िस ट स आिण इतर क ंपनी- यापी IT समाधाना ंचे
वच व असल ेले े आह े. Knowledge Curve, PricewaterhouseCooper चे
इं ानेट पूव वैयि करी या िक ंवा थािनक पातळीवर ठ ेवलेले अनेक हजारो ड ेटाबेस
समाकिलत करत े.
10. मू य िनिम ती मह म करण े (जा तीत जा त करा ) – संपूण पहा (Maximise
Value Creation – See the Whole ):
नऊ ान ह ता ंतरण/ पांतरे बह तेक सं थांम ये अि त वात आह ेत. तथािप , ते एका
सुसंगत धोरणात समि वत क ेले जात नाहीत , कारण यव थापनाकड े ान-आधा रत
िस ांत यांना देऊ शक ेल असा प ूण ीकोन नसतो . ब याच सं थांकडे वारसा
णाली आिण स ं कृती देखील असतात या ली हर ेज अवरोिधत करतात . यामुळे
अनेक चांगले उप म वाया जातात िक ंवा एकम ेकांना तट थ करतात .
मािहतीची द ेवाणघ ेवाण कर यासाठी अ याध ुिनक IT णालीम य े केलेली गुंतवणूक
ही पैशाची उधळप ी आह े जर स ं थेचे वातावरण अ य ंत पधा मक अस ेल तर - फ
जंक शेअर क ेला जाईल . वैयि क पध ला ो साहन द ेणारी ब ीस णाली ानाची
देवाणघ ेवाण वाढव या या य ना ंना भावीपण े रोखेल. मानका ंचा अभाव आिण खराब
वग करणाम ुळे द तऐवज हाताळणी णालीच े मू य कमी होत े. ाहका ंसोबत ानाची
देवाणघ ेवाण कर यासाठी एक काय म लाल ट ेपने यावसाियक ग ुिपतांचे संर ण
क न तट थ क ेला जातो . िवपणन संबंध िनमा ण कर यासाठी माजी कम चा या ंचा वापर
कर याच े य न िन पयोगी आह ेत जर लोका ंनी यवसायस ं था सोडली िकंवा माजी
िव ाथ काय म शासक य काया साठी सोपवल े गेले. जोपय त डेटाबेस अ य ंत
पर परस ंवादी बनवल े जात नाहीत तोपय त डेटा रपॉिझटरीज य ची काय कर याची
मता स ुधारत नाहीत . munotes.in
Page 178
178८.५. यवहार खच िस ा ंत (Tran saction Cost Theory )
यवसायस ं थे या िस ा ंतासाठी यवहार खचा चा ीकोन रोना ड कोस या ंनी तयार
केला होता . यवहार खच हणज े काही व त ू ि कंवा सेवा यवसायस ं थेमधून दान
कर याऐवजी बाजारा ार े दान कर या या िक ंमतीचा स ंदभ .
उ पादक सं थेने कोणत े घटक सं थेतच बनवाव े, कोणत े सह-उ पादन कराव े आिण
कोणत े बाहे न करावे? यवसायस ं थे या संचालक म ंडळावर कोण बसाव े? कज
आिण भाग िव प ुरवठ्याम ये यो य स ंतुलन काय आह े?
हे प ृ भागावर िभ न िदस ू शकतात , परंतु ते स व ए क ा च िवषया वरील िभ नता
आहेत: अप यय टाळ यासाठी आिण यवहार म ू य िनमा ण कर यासाठी जिटल करार
संबंध कस े िनयंि त क ेले जावे? या मूलभूत ाच े िनराकरण कर यासाठी यवहार
खच अथ शा (Transaction Cost Economics )(TCE) हा सवा त थािपत
िस ांतांपैक एक आह े.
रोना ड कोस :
आकृती ८.२
हे ितमान आिथ क यवहारा ंचे सम वय साध यासाठी स ं था आिण बाजार ह े सं थेचे
संभा य व प हण ून दाखवत े. जे हा बा यवहाराचा खच अंतग त यवहार खचा पे ा
जा त अस ेल ते हा यवसायस ं था वाढेल. जर बा यवहार खच अंतग त यवहार
खचा पे ा कमी अस ेल तर क ंपनी आउटसोिस ग ारे कमी क ेली जाईल .
रोना ड कोस या ं या द न ेचर ऑफ द फम या िनब ंधानुसार, जे हा लोक या ंचे
उ पादन यवसायस ं थेम ये आयोिजत कर यास स ुरवात करतात त े हा बाजार
िवनीमया ारे उ पादन सम वियत कर या या यवहार खच , अपूण मािहती िदली
जाते, यवसायस ं थे या आतप े ा जा त असत े.
रोना ड कोस या ंनी 1937 म ये यवहारस ं थेचा यवहार खच िस ा ंत मांडला,
यामुळे तो पिहला (नव-शा ीय ) य ना ंपैक एक बनला यान े बाजारा या स ंबंधात
यवसायस ं थेची सै ांितक ्या या या क ेली. या या 'िनयो लािसिसझम ' चा एक
पैलू ेणीवर वाढ या परता यावर अवल ंबून न राहता , ेणीवर सतत परतावा द ेत
असल े या यवसायस ं थेचे प ीकरण सादर कर यात आह े. दुसरे हणज े
यवसायस ं थेची अशा कार े या या करण े जे वा तववादी आिण मािज नवर munotes.in
Page 179
179 ित थापना या क पन ेशी स ुसंगत आह े, हणून पार ंपा रक आिथ क िव ेषणाची
साधन े लागू होतात .
कोसे अ से न दवतो क एखा ा यवसायस ं थेचा बाजाराशी असल ेला पर परस ंवाद
कदािचत या या िनय ं णाखाली नसतो (उदाहरणाथ िव कराम ुळे), परंतु याच े
अंतग त संसाधना ंचे वाटप अस े आह े: “एखा ा यवसायस ं थेम ये,,- बाजारातील
यवहार स ंपु ात आणल े जातात आिण बाजारातील ग ुंतागुंती या रचन े या जागी
देवाणघ ेवाणी या यवहारान े उ ोजकाची जागा घ ेतली जात े ... जो उ पादन िनद िशत
करतो .”
कोस या ि कोनात ून सु होतो क बाजार िस ांततः सव उ पादन क शकतात
आिण याच े प ीकरण करण े आव यक आह े ते यवसायस ं थेचे अि त व आह े,
या या "िविश िच ह ... [चे] िकमती या य ं णेचे अितस ेशन." कोस काही कारण े
ओळखतो याम ुळे यवसायस ं था का उ व ू शकतात आिण य ेकाला मह व नसल ेले
हणून िडसिमस करत े:
1. जर काही लोक िद दश नाखाली काम कर यास ाधा य द ेतात आिण
िवशेषािधकारासाठी प ैसे दे यास तयार असतील (परंतु हे संभव नाही );
2. जर काही लोक इतरा ंना िनद िशत कर यास ाधा य द ेतात आिण यासाठी प ैसे
दे यास तयार असतात (परंतु सामा यतः लोकांना इतरा ंना िनद िशत कर यासाठी
अिधक प ैसे िदले जातात );
3. जर खर ेदीदार यवसायस ं थानी उ पािदत क ेले या व त ूंना ाधा य द ेत असतील .
याऐवजी , कोससाठी यवसायस ं था थापन कर याच े मु य कारण हणज े िकंमत
यं णा वाप न काही यवहार खच टाळण े. याम य े संबंिधत िकमती शोधण े (जे कमी
केले जाऊ शकतात पर ंतु त ां ारे ही मािहती खर ेदी क न काढ ून टाकल े जाऊ शकत
नाहीत ), तसेच य ेक यवहारासाठी वाटाघाटी आिण अ ंमलबजावणीयो य करार
िलिह याचा खच (जे अिनि तता अस यास मोठ े अ सू शकत े) यांचा समाव ेश आह े.
िशवाय , अिनि त जगातील करार अप रहाय पणे अपूण असतील आिण वार ंवार प ु हा
वाटाघाटी करा या लागतील . अिधश ेषा या िवभाजनाबाबत खटला भर याचा खच ,
िवशेषत: असमिमत मािहती आिण मालम ेची िविश ता अस यास , ल णीय अस ू
शकते.
जर एखादी यवसाय स ं था बाजार यव थ े या अ ंतग त काय रत अस ेल, तर अन ेक
करारा ंची आव यकता अ सते (उदाहरणाथ , पेन खर ेदी कर यासाठी िक ंवा सादरीकरण
िवत रत कर यासाठी द ेखील). याउलट , ख या यवसायस ं थेकडे फारच कमी (जरी
जा त ग ुंतागुंतीचे) करार असतात , जसे क कम चा या ंवर यव थापकाची िदशा
ठरव याची श , या या बद यात कम चा या ला पैसे िदले जातात . या कारच े करार
अिनि तत े या प रि थतीत तयार क ेले जातात , िवशेषत: दीघ काळ िटकणा या
संबंधांसाठी. अशी प रि थती नव -शा ीय आिथ क िस ा ंता या िव आह े. नव-
शा ीय बाजार ता कािलक आह े, िव ता रत एज ंट- ाचाय (कम चारी- यव थापक )
संबंध, िनयोजन आिण िव ासा या िवकासास ितब ंिधत करत े. कोसन े असा िन कष
काढला क "अ यंत अ प -मुदतीचा करार असमाधानकारक अस ेल अशा करणा ंम ये munotes.in
Page 180
180एक यवसायस ं था उदयास य े याची श यता आह े", आिण "अिनि तत े या
अि त वािश वाय यवसायस ं था उदयास य ेणे अश य आह े" असे िदसत े.
तो असे न दवतो क बाजाराशी स ंबंिधत सरकारी उपाय (िव कर , रेशिनंग, िकंमत
िनयं ण) यवसायस ं थाचा आकार वाढवतात , कारण आ ंतरीकपण े अशा कार या
यवहार खचा या अधीन यवसायस ं था नसतात . अशा कार े, Coase
यवसायस ं थेची या या "संबंधांची णाली जी ज े हा स ंसाधना ंची िदशा उ ोजकावर
अवलंबून असत े ते हा अि त वात य ेते." यामुळे उ ोजक अिधक िक ंवा कमी यवहार
आयोिजत करतो क नाही यावर आधा रत आ ही यवसायस ं थेचा मोठा िक ंवा लहान
हो याचा िवचार क शकतो .
मग उ वतो क यवसायस ं थेचा आकार काय ठरवतो ; उ ोजक तो करत
असल ेले यवहार का आयोिजत करतो , कमी-जा त का नाही ? यवसायस ं थे या
अस याच े कारण बाजाराप े ा कमी खच अस याच े कारण अस यान े,
यवसायस ं थे या आकाराची वरची मया दा ही या िब ंदूपय त वाढले या खचा ारे ि थर
केली जात े जेथे अित र यवहार अ ंतग त करण े हे बाजारातील यवहार कर या या
खचा या बरोबरीच े असत े. (कमी मया देवर, यवसायस ं थेचा खच बाजारा या
खचा पे ा जा त असतो , आिण तो अि त वात य ेत नाही .) यवहारात ,
यव थापनाला कमी होणारा परतावा मोठ ्या यवसायस ं थे या आयोजना या खचा त
वाढ कर यात सवा त जा त योगदान द ेतो, िवशेषत: अनेक िभ न उ ोग /कामाची
जागा असल े या मोठ ्या यवसायस ं थाम य े . आिण िभ न अ ंतग त यवहार (जसे क
समूह), िकंवा संबंिधत िक ंमती वार ंवार बदलत अस यास .
यवसायस ं थेचा आकार िक ंमत य ं णा वापर या या खचा वर आिण इतर
उ ोजका ं या स ं थे या खचा वर अवल ंबून असतो अस े सांगून कोस िन कष काढतो . हे
दोन घटक िमळ ून यवसायस ं था िकती उ पादन े तयार करत े आिण य ेकाची िकती
उ पादन करत े हे ठरवतात .
यवहार खच िस ा ंताचा प ुनिव चार (Reconsiderations of transaction cost
theory ):
लुईस प ुटरमन या ं या मत े, बह तेक अथ शा अंतग त - यवसायस ं था आिण आंतर
यवसायस ं था यवहार या ं यातील फरक वीकारतात पर ंतु हे देखील वीकारतात
क दो ही एकम ेकांम ये सावली करतात ; यवसायस ं थेची या ी फ या या
भांडवली भाग ारे प रभािषत क ेली जात नाही . उदाहरणाथ जॉज बाक ले रचड सनने
असे नमूद केले क यवसायस ं था आिण बाजारा मधील इंटर-फम को-ऑपर ेशन
सार या म यवत व पा या अि त वाम ुळे कठोर भ ेद अयश वी ठरतो .
लेन असे ठामपण े सांगतात क "अथ शा आता ह े ओळखतात क असा ती
फरक अि त वात नाही आिण यवसायस ं थेम ये होणा या यवहारा ंना बाजारातील
(करारा मक ) संबंधांचे ितिनिध व हण ून िवचार करण े देखील उपय ु आह े."
यवसायस ं थेमधील िक ंवा अगदी िविवध यवसाय सं थेमधील अशा यवहारा ंम ये
गुंतलेली िक ंमत ही यवहाराची िक ंमत आह े.
सरतेशेवटी, यवसायस ं थेमधे नोकरशाही या िदशािनद शाचे े बनवल े आह े जे
बाजारातील श पास ून संरि त आह े िकंवा फ "कायद ेशीर क पना ", " य मधील munotes.in
Page 181
181करार स ंबंधां या स ंचासाठी एक स ंबंध" हे "बाजारा या प ूण तेचे काय आिण मता आह े.
इं ा-फम नातेसंबंधांम ये वेश कर यासाठी बाजारप ेठेतील श .
यवसायस ं थेचा यवहार खच िस ा ंत यवहारात ग ुंतले या असमिमत
सम या ंवर/मािहतीवर ल क ि त करतो . यवसायस ं था,या िस ा ंतानुसार,
अि त वात आली आह े कारण ती यश वी र या 'रचणे/तयार करण े/बांधणे(make )'
िनिव ी खच (उ या/ थभीय /ऊ व तर एक ीकरणा ार े) आिण 'खरेदी' िनिव ी खच
(उपल ध बाजार वाप न ) कमी करत े. यवसायस ं थेला आव यक असल ेले िनिव ी
िजतक े अिधक िविश असतील िततक ेच ते आंत रक र या तयार कर याची
आिण/िकंवा संयु उप म आिण य ुती ार े ा कर याची श यता जा त असत े. या
िस ांताची कमक ुवतता अशी आह े क त े अिभकरण (agency ) खच िकंवा ढ
उ ांती िवचारात घ ेत नाही , तसेच मानवी मालम ेतील ग ुंतवणूक या पा भूमीवर
अनुलंब एक करण कस े घडल े पािहज े हे प करत नाही , याच े ह ता ंतरण क ेले
जाऊ शकत नाही .
यवसायस ं थेचा म ुख/ कता -अिभकता /कारक (Principal –Agent ) िस ांत
यवसायस ं थेम ये अिभकता /कारक जोड ून नवअिभजात (neoclassical ) िस ांताचा
िव तार करतो . िस ांत यवसायस ं थांचे मालक आिण या ंचे भागधारक िक ंवा
यव थापक आिण कम चारी या ं यातील असमिमत मािहतीम ुळे घ ष णाशी/संघषा शी
संबंिधत आह े; मुख/ कता आिण अिभकता /कारक यां यातील घष ण/संघष ,
अिभक या या/कारका या कामिगरीच े अ च ूक मापन आिण ो साहन यं णेचे
अिभया ंि क आव यक आह े. िस ांताचे कमकुवतपण अन ेक आह ेत: ो साहन य ं णा
अिभय ंता करण े कठीण आह े, ते गुंतागुंती या अप ूण करारा ंवर अवल ंबून असत े
(सीमार ेषा लाग ू न करता य ेणारी), ते यवहार खचा कडे दुल करत े (बा आिण
अंतग त दो ही ), आिण त े ढ उ ा ंतीस परवानगी द ेत नाही.
कोसच े उ र अस े होते क यवसायस ं था अि त वात आह ेत कारण या यवहार खच
कमी करतात , जसे क शोध आिण मािहती खच , सौदेबाजीचा खच , यापार रह य े
ठेवणे आिण धोरण (policing ) आिण अ ंमलबजावणी खच .
पुढील भर (Further Addit ions)
रोना ड एच . कोस, 1937 म ये, यवहारा चे ख च समजून घे याचे मह व
अधोर ेिखत करणार े पिहल े होते, परंतु TCE एक औपचा रक िस ा ंत हण ून 1960
या उ राधा त आिण 1970 या दशका या स ु वातीस उ या ब ल अन ुभवज य
अंदाज समज ून घे याचा य न हण ून सु वात क ेली. एक करण (“बनवा-िकंवा-खरेदी
करा िनण य”). TCE हा सवा त भावशाली यव थापन िस ा ंतांपैक एक बनला आह े,
जो क ेवळ यवसायस ं थेचे माण आिण या ीच नाही तर ित या अ ंतग त
कामकाजा या अन ेक पैलूंना द ेखील स ंबोिधत करतो , िवशेषत: िनगम शासन
(corpora te governance आिण स ं था योजना (design ). यामुळे TCE हा केवळ
यवसायस ं थेचा िस ांत नाही तर यव थापन आिण शासनाचा िस ा ंत आहे.
या या पायावर , TCE हा स ंघटना मक काय मतेचा िस ा ंत आह े: अप यय
(waste ) कमी कर यासाठी जिटल यवहाराची रचना आिण िन यमन कस े क र ा व े?
काय मतेचे उि त ुलनेने अिधक चा ंगली स ं था मक यव था ओळखण े आव यक munotes.in
Page 182
182आहे, जो यवहारा या म ु य व ैिश ्यांशी सव म ज ुळणारा पया य आह े. उदाहरणाथ ,
खरेदीदार -पुरवठादार करारा ार े ए क ज ि ट ल , धोकादायक आिण आवत यवहार
यव थािपत कर णे खूप महाग अस ू शकत े; उ या एका मत े ारे यवहाराच े
अंतग तीकरण बाजार िविनमयाप े ा आिथ क ्या अिधक काय म ि कोन दान
करते.
TCE दोन कार या िवषमत ेचे वण न आिण यांना समजून घे याचा य न करत े.
पिहला कार हणज े यवहारा ंची िविवधता : संबंिधत प रमाण े कोणती आह ेत या ं या
संदभा त यवहार एकम ेकांपे ा वेगळे आहेत? दुसरा कार हणज े सं थांची िविवधता :
कोणत े संबंिधत पया य आह ेत यात यवहार शासनासाठी स ंघटना मक ितसाद
एकमेकांपे ा िभ न आह ेत?
TCE मधील अ ंितम उि भ ेदभाव करणार े संरेखन समज ून घेणे आह े: कोणता
सं था मक ितसाद एखा ा िदल े या यवहारावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी यवहाय
कमी-िकमतीचा उपाय देऊ करतो ? भेदभाव स ंरेखन समज ून घेणे हे देखील TCE
कडून घेतले या िनयमाच े/प तीच े मु य ोत आह ेत.
TCE चे तक शा आिण यो य ता तपासताना खालील मु े मह वाच े आहेत:
(1) TCE ने संबोिधत कर याचा य न क ेलेले पिहले िभ न तरीय / तंभीय
एक करण उ या एक ीकरणा चे होते, याला काहीव ेळा "अिधक ृत/िविधय ू TCE
उदाहरण /बाब/िवषय (“the canonical TCE case” ) हणून संबोधल े जाते. परंतु TCE
हे सामा यतः जिटल यवहार आिण करारा ंची तपासणी कर यासाठी यापकपण े लागू
आहे.
(2) TCE चे वण न एक रचना मक भागधारक िस ा ंत हण ून केले जाऊ शकत े िजथे
ाथिमक उि काय म यवहार आिण कचरा टाळण े सुिनि त करण े आहे. TCE
समकालीन भागधारक यव थापन त वा ंसह अन ेक वैिश ्ये सामाियक करत े.
(3) TCE इतर स ं था िस ा ंतांना उपय ु तफावत /फरक आिण ितरोधक
(contrast and counterpoint ) देऊ करते, जसे क यवसायस ं थे या स मता -
आिण श -आधा रत िस ा ंत. हे इतर िस ा ंत, अथा तच, TCE ला समिमतीयपण े
सूिचत करतात .
अशा प रि थतीचा िवचार करा याम य े व तू िकंवा सेवां या जिटल द ेवाणघ ेवाणीम य े
वार य असल ेले दोन प यवहार आयोिजत कर याचा सव म माग िनधा रत
कर याचा य न करीत आह ेत. दोघांनाही या ं या िहतस ंबंधांची खा ी करायची आह े
आिण दोघा ंनाही अनाव यक खच , िवलंब आिण वाया ग ेलेले य न टाळायच े आहेत.
दोघांना हे देखील समजत े क सव यवहारा ंम ये जोखीम असत े परंतु अनाव यक
जोखीम टाळली पािहज ेत. यांनी यवहाराच े आयोजन कस े कराव े? ते कोण या
कारच े कं ाट/संिवदा ल ात घ ेतील?
संसाधन -अवरोिधत जगात , आिथ क काय मतेचा शोध घ ेणे नेहमीच स ंबंिधत नसत े
तर सामा य ान द ेखील असत े: यवसाय यवहार कर याच े अनेक पया यी माग
अस यास , कमी स ंसाधन े वापरणार े माग का िनवड ू नये? याच व ेळी, या जगात
काम ग ुंतागुंतीचे आहे, भिव य अिनि त आह े, आिण िनण य घेणा या ंची तक शु ता munotes.in
Page 183
183आिण मािहतीची उपल धता या दो ही गो ी मया िदत आह ेत, यवहाय पया यांपैक
सव म पया य िनवड यासाठी य न , कौश य , दूर ी आिण िवव ेकाची
आव यकता आह े.
सवा त सामा य तरावर , यवहार खच अथ शा (Transaction Cost Economics
(TCE) ) हा आ हाना मक िनण य वातावरणात यवसाय यवहारा ंची रचना कशी क ेली
जाते याचा िस ा ंत आह े. TCE मु यतः ग ुंतागुंती या यवहारा ंशी स ंबंिधत आह े
कारण त े आवत आह ेत, अिनि तत े या अधीन आह ेत आिण मह वप ूण आिथ क
नुकसान न करता उलट करण े कठीण असल े या वचनब त ेचा समाव ेश आह े.
बनवा- िकंवा खरेदी करा या िनण याचा आधार घ ेणारा अिधक सामा य करारा या
संबंधां या शासनाशी स ंबंिधत आह े. िव यमसन प पण े सांगतात: “ यवहार खचा चे
अथ शा अस े मानत े क यवहारा या खचा वर िकफायतशीर करण े हे मु य व े
भांडवलशाही स ं थे या द ुस या व पा या िनवडीसाठी जबाबदार असत े. यानंतर हे
गृिहतक घटना ं या िव त ृत ेणीवर लाग ू होते - अनुलंब एक करण , अनुलंब िनब ध,
कामगार स ंघटना , िनगम शासन , िव , िनयमन (आिण िनय ं णमु ), समूह
संघटना , तं ान ह ता ंतरण आिण , सामा यतः , उ वू शकणा या कोण याही
सम य ेवर. य िक ंवा अ य पण े एक करार सम या हण ून. असे िदसून येते क ,
पिह या परी ेत करारा या व पा या नसल े या मोठ ्या सं येने सम या अ ंतिन िहत
करार स ंरचना आह ेत.” या िवभागात , आ ही ही सामा य करार रचना आह े आिण ती
कशी लाग ू केली जाऊ शकत े याचा तपशीलवार अ यास करतो .
TCE हे यवहार कस े वेगळे आहेत हे िनिद कर याचा य न स ु करत े या सामा य
ि थतीकड े परत जाऊ या . TCE नुसार, ल द े यास पा असल ेले तीन आयाम
हणज े वार ंवारता , अिनि तता आिण िविश ता . या ित ह चा दोन
िविनमय /देवाणघ ेवाण/ यवहार प ांमधील करार िविनमय स ंबंधांची वैिश ्ये हण ून
िवचार क ेला पािहज े; TCE मधील िव ेषणाच े मु य एकक ह े ख रे त र व ैयि क
यवहार आह े.
(1) वारंवारता /पुनरावृि (Frequency ) हणज े दोन यवहार प ांमधील यवहारा ं या
माणाचा भाग / माण /खंड (volume ). कराराच े संबंध नेहमी खचा शी संबंिधत असतात
आिण मोठ ्या माणात ( हणज े आवत यवहार ) िवशेष शासन स ंरचनांचे खच या य
ठ शकतात , उदाहरणाथ (िविलयमसन , 1985 ,).
(२) अिनि तता हणज े करार करणा या प ा ंची पया वरणीय बदला ंचा अ ंदाज
लाव याची मया िदत मता आिण अनप ेि त प रि थतीत एकम ेकांचे वत न.
दोनिविनमय /देवाणघ ेवाण/ यवहार प ांम ये नेहमीच िहतस ंबंध असतात ज े केवळ
अंशतः आ छािदत असतात आिण मतभ ेद हे खचा चे ोत असतात . जिटल िविनमय
संबंधांम ये, सव संभा य आकि मकता समा िव करणारा स ंपूण करार िलिहण े केवळ
अश य आह े. करार अप ूण आहेत अस े गृहीत ध न TCE काम करत े.
(३) िविश ता हणज ेिविनमय /देवाणघ ेवाण/ यवहार स म कर यासाठी एका प ान े
िकंवा दो ही प ा ंनी केले या िवश ेष गुंतवणुक चा स ंदभ .
तीन आयामा ंपैक , िविश त ेकडे अिधक ल द ेणे आव यक आह े. उदाहरणाथ ,
पुरवठादार उप -जुळवणी िविनमय / देवाणघ ेवाण/ यवहार तयार क शकतो जो munotes.in
Page 184
184 ाहका या अ ंितमजुळवणी कारखाना / संयं सह-ि थत अस ेल. िविनमय / देवाणघ ेवाण/
यवहार संबंध संपु ात आ यास या उप -जुळवणी िविनमय / देवाणघ ेवाण/ यवहार यांनी
िनमा ण केले या आिथ क मू याचे खूप नुकसान होईल . अिधक सामा यपण े, िविश ता
अनेक िभ न प े घेते: थळ/जागा (site) िविश ता (उदा. िवदु त कारखाना /संयं )
(Electric Plant ), भौितक मालम ा िविश ता (उदा. िवशेष साधन े), आिण मानवी
मालम ा िविश ता (उदा. यवसायस ं था-िविश ान ). मह वाच े हणज े, िविश ता
अवलंिब वाला ज म द ेते, जी एकतफ िक ंवा ि प ीय अस ू शकत े. ब याच
प रि थत म य े, यवहार करणा या प ा ंपैक फ एका या ताळ ेबंदावर वा तिवक
गुंतवणूक िदस ून येत असली तरीही (उदा. उप-िवधानसभा कारखा या म ये/संयं ाम य े
गुंतवणूक), काही कारच े पर पर अवल ंिब व काला ंतराने िवकिसत होत े. जर ाहकान े
िविश ग ुंतवणूक केले या प ुरवठादाराशी क ेलेला करार स ंपु ात आणायचा अस ेल, तर
याला एकतर तीच ग ुंतवणूक वतः करावी लाग ेल िक ंवा पया याने दुस या
पुरवठादाराला तस े कर यास पटव ून ाव े लागेल. अथा त, अवलंिब व स ंबंध नेहमी
िकमान काही माणात असमिमत असत े आिण िविश त ेचा समाव ेश असल े या
प रि थत म य े पूण पणे एकतफ अवल ंिब व द ुिम ळ असत े. िविश त े या प ूण
अनुपि थतीत , बाजार या अथा ने पधा मक असता त क कोणताही खर ेदीदार िविश
पुरवठादारावर अवल ंबून नसतो िक ंवा याउलट .
िविश त ेची बांिधलक अशी प रि थती िनमा ण क शकत े याम य े यवहारातील एका
प ाला द ुस या प ाचा फायदा घ े याची श यता िदस ू शक त े. खरंच, अशा आिथ क
"रहदारी था ंबवा/लुटणेथांबवासम या "- “holdup problems” (गो डबग ) कधीकधी
यवहारात उ वतात . TCE ने घेतलेली ि थती अशी आह े क स ंधीवादी वत नात ग ुंतून
एखा ा या िविनमय /देवाणघ ेवाण/ यवहार भागीदाराचा फायदा घ ेणे हे गैर-स लाय ु
आिण दुर ि नसल ेले/ वाथ /अ ंद मनाच े (myopic ) दो ही आह े. िव यमसनन े
संिधसाध ूपणाला "एक अितशय आिदम ितसाद " असे लेबल क ेले याचा यवहारा या
काय मतेवर िवपरीत प रणाम होतो . यवहार करणार े प ज े िविश त ेसाठी वचनब
आहेत ते याप े ा शहाण े असल े पािहज ेत. एक चा ंगला पया य हणज े देवाणघ ेवाण
संबंधांना समथ न दे यासाठी िव ासाह वचनब ता द ेणे आिण ा करण े या दो हीवर
आधा रत द ूरदश कराराम य े गुंतणे. िव ासाह वचनब त ेची देवाणघ ेवाण करण े, इतर
गो बरोबरच , संभा य "रहदारी था ंबवा/लुटणेथांबवा सम या (holdup ) सम या
वा तिवक सम य ेत िवकिसत हो यापास ून टाळणे हा आह े.
सा या यवहारात कमी वार ंवारता , कमी अिनि तता आिण कमी िविश ता असत े.
पुरवठादार आिण खर ेदीदार या ं यातील बाजारातील यवहारा ार े अ स े यवहार
काय मतेने हाताळल े जाऊ शकतात . उदाहरणाथ , िकराणा द ुकानात ून दुधाची
िपशवी /खोका खरेदी करण े हा यवहार िन याचा आह े कारण यात थोडीशी
अिनि तता , कमी मालम ेची िविश ता आिण अ रशः या याशी स ंबंिधत कोणताही
धोका नाही : हणून, यवहार एका सरळ बाजार िविनमय /देवाणघ ेवाण/ यवहार ार े
सवा त काय मतेने हाताळला जातो . खरेदीदार आिण िव ेता या ं यातील बाजाराती ल
यवहार हण ून साध े यवहार का आयोिजत क ेले जातात याच े प ीकरण TCE दान
करते, परंतु िवश ेषत: उ च दजा या िविश त ेचा समाव ेश असल े या जिटल
यवहारा ं या स ंदभा त अंत ी दान करत े. munotes.in
Page 185
185अंितम मोटार एक ीकरण /जुळवाज ुळव/जुळवणी कारखा याला बनवा /तयार करा -
आिण- ितमान -िविश घटक िक ंवा उप-जुळवणी चा पुरवठादार ह े एक चा ंगले उदाहरण
आहे. TCE तक लागू क न , मॉ टे हड आिण टीसन े भ ा क त क ेले क मोटार
बनवणार े हे सं थेम येि थत (inhouse ) घटक बनवतील या ंना अिधक बनवा/तयार
कर -आिण- ितमान -िविश अिभया ंि क अनु योग आव यक आह े. याउलट , या
घटका ंची व ैिश ्ये आधी ओळखली जातात त े लगेचच पधा मक बोली आिण
बा ोतासाठी /बा उगमा साठी (outsource ) उमेदवार बनतात कारण यवहार खच
तुलनेने कमी अस याच े गृिहत धरल े जाते. मॉ टे हड आिण टीस या ंनी अस े सांिगतले
क पुरवठादाराकड ून यवहार -िविश मािहती िमळव यात सम या ही खर ेदीदारा या
बाजूने पुरवठादार ि विच ंग खच अिधक आह े. जर स ंबंध संपु ात आल े, तर
खरेदीदाराला द ुसरा प ुरवठादार शोधण े आव यक आह े याला समान यवहार -िविश
मािहती िवकिसत करण े आव यक आह े. ही मािह ती आधी या प ुरवठादाराकड ून
ह तांत रत करण े कठीण होईल .
हीच िवचारसरणी यवसायस ं थेम ये आिण यामधील इतर अन ेक िनण यांवर लाग ू
केली जाऊ शकत े. यवसायस ं थेचे कज आ िण भाग/सम याय (equity ) िव प ुरवठा
यांचे िम ण िवचारात या . िनवड अथा तच, पया यी आिथ क सा धनांम ये आहे, परंतु
पया यी शासन स ंरचनांम ये देखील आह े. कज ि व भाग/सम याय
(equity) िव यव थ ेचा िनण य अशा कार े उ या एक ीकरणा या िनण याशी एक प
आहे, िजथे िवचारात घ े याचा म ु य घटक प ु हा िविश ता आह े. कमी िविश त े या
मालम ेला कजा ारे अिधक भावीपण े िव प ुरवठा क ेला जातो . कमी-िविश
मालम ा या य ेनुसार प ुनिन योजन कर यायो य अस याम ुळे, कज दारान े क ज
चुकव यास कज दाराला स ंर ण िदल े जाईल ; जोखीम यव थािपत कर यासाठी
कोण याही अित र करारा या स ंर णाची आव यकता ना ही. प रणामी , यवहाराची
िकंमत त ुलनेने कमी आह े. हणूनच गाड्या भाड्याने देणा या यवसायस ं था,
उदाहरणाथ , यां या वाहना ं या ता यासाठी कज िव प ुरवठा आिण िविवध भाड ेप ी
यव था ंवर अवल ंबून राह शकतात .
याउलट , अणुऊजा क पासाठीकज िव प ुरवठा सामा यतः यवहाय नाही. संपाि क
हणून अ य ंत िविश , पुनिन योजन न करता य ेणारी मालम ा वीकार यास कोण
तयार आह े? जर यवसायस ं थे या अशा मालम ेला िव प ुरवठा कर यासाठी
कजा चा वापर करायचा अस ेल, तर ितला एकतर भा ंडवलावर ख ूप जा त याज ाव े
लागेल िकंवा पुनिन योजन मता वाढिव यासाठी मालम ा िविश ता कमी कर याचा
य न करावा लाग ेल. पूव ची ितब ंधा मक िक ंमत अस ेल, खरंच, बह तेक बँका
कोण याही िक ंमतीला कज देणार नाहीत . नंतरचे एकतर अश य अस ू शकत े िकंवा
कमीतकमी , वाढल ेले उ पादन खच आिण कमी ग ुणव ा यासारख े ल णीय ितक ूल
प रणाम होऊ शकतात .एक चा ंगला पया य हणज े शासन प तीचा वापर क न
उ च-िविश मालम ेचे िव प ुरवठा करण े जेथे िव दा याला संपाि क-समिथ त
िनि त याज िमळत नाही . परंतु याऐवजी िविश मालम ा तयार क ेले या कमाईचा
ा कता बनिवला जातो . हा उपाय अथा तच भाग/सम याय (equity)
िव यव थ ेकडे नेतो.
कज िव सम याय िव दायी या /िव यव थ े या िनवडीम य े अ नेक मह वप ूण
सं था मक प रणाम आह ेत जे देखरेख आिण िनय ं णाशी स ंबंिधत आह ेत. मोठ्या munotes.in
Page 186
186 माणात सम वया ारे िव प ुरवठा करणा या यवसायस ं थाम ये, सम याय सम याय
पुरवठादार , अविश दाव ेदारांचे अिधकार स ुरि त कर यासाठी स ंचालक म ंडळाची
भूिमका मह वप ूण असत े. या आिथ क संर णाची आव यकता आह े कारण फम आिण
सम याय दाते यां यात कोणताही करार नाही जो नंतर या िहताच े र ण करतो .
याउलट , कज -िव प ुरवठा करणा या यवसायस ं थेम ये, िव दा याच े अिधकार
कज कराराम य े आिण िनगम काय ाम य े िनधा रत क ेले जातात , याम ुळे अित र
संर णाची गरज भावीपण े दूर होत े. सामा यतः , कज िव प ुरवठ्यावर अवल ंबून
असल े या यवसायस ं था औपचा रकत े या आधारावर (िनयम-अनुसरण) आयोिजत
करतात ; सम याय -िव पोिषत क ंप यांम ये िववेक अिधक बळ आह े. पु हा, TCE
यावर जोर द ेते क िव प ुरवठा िनण यांना देखील करारा या सम या ंचा िवचार क ेला
पािहज े—मह वा या यव थापक य आिण स ं था मक प रणामा ंसह.
सु वाती या TCE िव ाना ंचे उि एक िस ा ंत िवकिसत करण े हे होते याचा उपयोग
ढ सीमा , यव थापन आिण शासन या ंिवषयी अन ुभवज य भिव यवा या ंचा ोत
हणून केला जाऊ शकतो . ऑटोम ेकर काही घटक इन -हाउस का तयार कर ेल आिण
इतर आउटसोस का करेल? डेट फायनाि स ंगला िवरोध हण ून एखादी फम
इि वटीकड े का झ ुकते? साव जिनक महाम ंडळ आप या स ंचालक म ंडळावर कम चारी
ितिनधी का िनय ु कर ेल?
सुमारे चार दशका ं या ायोिगक स ंशोधनावर िवचार क न , िव यमसनन े िन कष
काढला क "TCE ही एक अन ुभवज य यशोगाथा आहे" कारण यान े चाचणी
कर यायो य अन ुभवज य भिव यवा या तयार कर याच े मु य उि सा य क ेले होते.
तुलना आिण टीका (Comparison and Criticism )
िव यमसन या काया पासून, TCT ने िविनयोग , मालक , ो साहना ंचे संरेखन
आिण वाथ यासार या सम या ंशी संबंिधत सम या ंकडे कोस या स ु वाती या आिण
अिधक सामा य उपचारा ंपासून दूर गेले आहे, कारण यवसायस ं थांम ये आिथ क
ि याकलाप का आयोिजत क ेले गेले हे प करण े हा कोसचा म ु य उ ेश होता .
िव यमसन प पण े सांगतात क म ु य प तशीर ग ुणधम आहेत
(१) यवहार ह े िव ेषणाच े मूलभूत एकक आह े
(२) मानवी ितिनिध बंधनकारक तक शु ता आिण वाथा या अधीन आह ेत
(३) यवहारा ंचे वण न कर यासाठी मह वाच े प रमाण हणज े वारंवारता , अिनि तता
आिण यवहार िविश ग ुंतवणूक
(४) यवहारा या खचा वर िकफायतशीर करण े हे यवहाय प करणार े त व घटक
आहे
करारा या प ती आिण
(५) यवहार खचा तील फरका ंचे मू यांकन करण े हा त ुलना मक स ं था मक यायाम
आहे.
Alchian आिण Demetsz ( 1972 ) यांनी सा ंिघक उ पादन , मािहती खच आिण
आिथ क स ं था - पर परिवरोधी यवहार आिण उ पादन खच तपासल े. पे स
(1975 ), सं थे या अ ंतग त अथ शा ावर , असे सुचवले क स ंसाधन वाटप ि या
या अ ंतग त के या जातात या या आह ेत या िवक ीकृत प तीन े काय मतेने पार
पाड या जात नाहीत ( हणज े, जेथे समतोल अकाय म आह े). munotes.in
Page 187
187टीका (Criticism ):
गे या दो न दशका ंम ये यव थापन स ंशोधना या TCT चा च ंड भाव अस ूनही,
TCT वर अन ेक टीका झा या आह ेत. TCT युि वाद आ हाना मक रािहल े नाहीत .
सवा त सामा य टीका अशी आह े क TCT ची क ीय ग ृहीतके सदोष आह ेत.
उदाहरणाथ , संिधसाध ूपणा या ग ृहीतकावर मानवी क ृत या संदभा तील मूलभूत
गो या प रप ूण िश णाकड े दुल के याब ल टीका क ेली गेली आह े आिण याम ुळे
मानवी ेरणा आिण स ं था मक िनय ं णा या अितसामािजक ि कोनाचा
अधोसामािजक ीकोन सादर क ेला आह े. िव यमसनन े अशा टीक ेला प ु हा अस े
सांगून उ र िद ले क या या ितमानाम य े, संिधसाध ूता िकंवा बंधनकारक तक श
यि म व िक ंवा ब ुि म े माण े िभ न अस ू श क त े, परंतु जे हा यवहाराची
िकंमतबदल त े वातावरणातील बदला ंमुळे करतात , य म य े नाही.
घोषाल आिण मोरन या ंनी टीसीटी या व ैधतेवर ह ला चढवला क य ु ने
संधीसाध ूपणा सरावासाठी वाईट आह े. TCT हा िनयमा मक िक ंवा कायदा िणत
िस ांत आह े आिण जर यव थापका ंनी य ुि वादासह स ंिधसाध ूपणाचा गा ंभीया ने
िवचार क ेला तर स ं थांवर नकारा मक प रणाम होतील . TCT लागू के याने
संधीसाध ूपणा कमी हो याऐवजी वाढ ेल.
घोषाल आिण मोरन या ंनी देखील TCT वर टीका क ेली क पया यी शासन स ंरचनां ारे
संधीवाद कसा कमी क ेला जातो ह े दश व यात अपयश आल े. जो स या ंनी युि वाद
केला क TCT ची सम या ही िव यमसनन े संधीवादा या िनधा रकांचे व ण न आह े;
आिण स ंधीसाध ूपणान े वाग याची व ृ ी (एक वत णूक गुणधम ) आिण स ंधीसाध ूपणाची
मानिसक ि थती यात फरक आह े. तीच अिनि तता ि थती जी काही य ना
संधीसाध ू वाग यास व ृ क शकत े याम ुळे इतरा ंना िव ास बस ू श क त ो . िविश
प रि थतीत िव ास िक ंवा सहकाय हे सवा त तक संगत आिण काय म वा थ वत न
असू शकत े. एक ि थती /अव था हणून िव ास िक ंवा स ंधीसाध ूपणाची व ृ ी ही
अिनि तत ेमुळे मानवी वत नाब ल अिधक वा तववादी ग ृिहतक आह े.
िव यमसन हे पया वरणीय अिनि तत ेला एक धोका मानतात याच े यव थापन
शासक य स ंरचने ारे केले जाण े आव य क आह े जे यव थापका ंना यवहारा या
खचा वर आिथ क मदत क द ेते. जो स (1998 ) यांनी सकारा मक िक ंवा उ ोजक य
ि कोन वीकारला आिण असा य ुि वाद क ेला क ब ंधनकारक तक शु ता आिण
अिनि तता या यव थािपत आिण यावर मात कर या या सम या नाहीत , तर
याऐवजी फायदा घ े या या स ंधी आह ेत.
TCT वर फ दोन सापे टोका या वा तिवक अि त वात नसल े या यवहारा ंना
सुलभ कर या या प त कड े पाहत अस याची टीका कर यात आली आह े.
समी का ंनी असा य ुि वाद क ेला क बाजार िव पदान ु म ि िवभाजन काहीस े
िदशाभ ूलकरणा रे आहे,कारण अन ेक यवहार य ात संकरीत /िम जातीय शासन
व प /आकार / ारे (hybrid governance form ) केले जातात .परंतु, िव यमसन
यांनी नम ूद केले क , जर वत ं यवहार एका टोकाला (बाजार ), अ यंत क ीकृत
आिण ेणीब यवहार , आिण स ंक रत यवहार ( ॅंचायिझ ंग, संयु उप म ) असेल munotes.in
Page 188
188तर यवहारा ंचे िवतरण ह े "घंटा-आकाराच े" (bell-shaped ) सामा य िवतरण अस ेल.,
आिण अ मािणत कराराच े/ nonstandard contracting इतर कार ).
TCT चे मुख टीकाकार हणज े याच े उ वचनी /अनुलापी (tautological ) व प .
इ लेसने असा दावा क ेला क िव यमसन यवहारा या खचा चे मोजमाप काया ि वत
कर यात अयश वी ठरला आिण या या य ुि वादा ंम ये एक िविश चव आह े.
इ लेसने अ स ा य ुि वाद क ेला क “का यो र ” (“ex-post”) युि वाद सामा यतः
आढळ ू शकतात क कोणतीही िदल ेली रचना या खचा ची केवळ आव यक मागा ने
या या क न यवहारा या खचा वर िकफायतशीर ठरत े. जे हा ह े केले जाऊ शकत
नाही, ते हा य ुि वाद क ेला जाऊ शकतो क िव मान रचना ही एक 'चूक' आहे
आिण अख ेरीस या खचा वर आिथ क मदत करणारी रचना बदलली जाईल . डाऊ या
मते, िभ न शासन स ंरचना अंतग त यवहार खचा ची साधी त ुलना अथ हीन आह े कारण
यवहार यव थािपत कर यासाठी वापर यात य ेणारी शासन रचना यवहाराच े व प
बदलत े.
जो स या ंनी नम ूद केले क यवहाराचा खच काय कारणभाव समीकरणा या डा या
आिण उज या बाज ूस िदस ून येतो, जो उ वचनी /अनुलापी या वैिश ्यपूण
गुणधमा पैक एक आह े. जरी िव यमसनन े घटना पूव /िनयोिजत खच (जसे क
वाटाघाटी खच ) ते यि भ ूत/का यो र खच (जसे क करारातील अपयशा ंशी
संबंिधत खच ) वेगळे केले असल े तरी, यवहार खच न सल ेले कोणत ेही खच श ोध ण े
कठीण आह े.
शेवटी, TCT चे पया यी व प प कर यात अयश वी झा याब ल टीका क ेली
जाते
संघटना आिण इतर अन ेक सं था मक घटना . तथािप , TCT येक गो ीवर रामबाण
उपाय हण ून वत :चा दावा करत नाही ; हे फ प कर याचा य न करत े क
संघटना मक घटन ेचा भाग : का आिण कोण या प रि थतीत यवहार काही िविश
कार े आयोिजत क ेले जातात (कोस, िव यमसन ). TCT हे मु य व ेक न सापे
काय मते या ाशी स ंबंिधत आह े. हणून, सं थेतील िस ा ंतांम ये एक म ुख
थान िमळ यास पा असताना , TCT चा वापर केवळ स ं थे या घटना प
कर यासाठी केला जात नाही आिण क ेला जाऊ नय े.
िन कष (Conclusion ):
यवहार खच िस ा ंत िकंवा यवहार खच अथ शा हे यवसायस ं थानसाठी मह वप ूण
मह व असल े या धोरणा मक आिण स ं था मक सम या ं या िव त ृत ेणी या
िव ेषणासाठी वाढ या माणा त मह वा चा आधार /पाया बनले आहे.
आपण असा िन कष काढतो क यवसायस ं थे या िनवड च े परी ण कर यासाठी
TCT ची यो यता िनिव वाद आह े, हणज े यवसायस ं थे या सीमा कोठ े
ि थत / थापन कराय या या संबंधी. िकंवा, काही िव ाना ंनी हट या माण े, ते काय
करता त आिण काय करत नाहीत या या िनवडी . परंतु, जो ससाठी , TCT हे
"अथ शा ातील दोषप ूण यारोपण नाही तर स ं था मक िस ा ंताम य े एक मौ यवान
जोड आिण प र करण आह े यान े सं था मक सम या ंचे िव ेषण आिण
यवसायस ं थे या िस ांताला अ याध ुिनकत े या नवीन तरावर न ेले आहे". munotes.in
Page 189
189आपल े असे िनरी ण करतो क यव थापन िवषया ंम ये TCT चा भाव च ंड आह े
आिण आपण अस े पाहतो क इतर स ंक पना आिण य े उदयास य ेत आह ेत - जसे क
संसाधन -, ान-, मता -आधा रत व प /िनरी ण - TCT कदािचत िश तीम य े
याचा भाव कायम ठ ेवेल.
८.६. सारांश (Summary )
अशा कार े आपण यवसायस ं थे या अि त वाचा आिण उ ेशाचा अ यास
करतो . यवसायस ं थे या अि त वात आिण वाढीम य े सव कारची स ंसाधन े मह वाची
भूिमका बजावतात . याच माण े, ान आिण याची या ी यवसायस ं थे या
िव ता रास मदत करत े.
८.७. (Questions)
1. यवसायस ं थे या अि त वावर टीप िलहा .
2. यवसायस ं थे या ैितज आिण अनुलंब/उ या सीमा ंवर/मया दावर/ह ीवर टीप
िलहा.
3. यवसायस ं थे या स ंसाधन -आधा रत िस ा ंत प करा .
4. यवसायस ं थे या ान -आधा रत िस ांत तपशीलवार प करा
5. यवसायस ं थे या यवहार -आधा रत िस ा ंतावर प ीकरणा मक टीप िलहा .
6. यवसायस ं थे या यवहार खच िस ा ंत प करा .
८.८ संदभ (References ):
1. Arrow, K. J. (1971). Essays in the theory of risk bearing. New
York: N orth Holland.
2. Gravelle H. and Rees R.(2004) : Microeconomics., 3rd Edition,
Pearson Edition Ltd, New Delhi.
3. Gibbons R. A Primer in Game Theory, Harvester -Wheatsheaf,
1992
4. A. Koutsoyiannis : Modern Microeconomics
5. Salvatore D. (2003), Microeconom ics: Theory and Applications,
Oxford University Press, New Delhi.
6. Varian H (2000): Intermediate Microeconomics: A Modern
Approach, 8th Edition, W.W.Norton and Company
Varian: Microeconomic Analysis, Third Edition
7. Salvatore D. (2003), Microeconomics: Theory and Applications,
Oxford University Press, New Delhi.
8. Williamson, O. E. (1988). Corporate finance and corporate
governance. Journal of Finance, 43, 567 –591.
munotes.in