MA-SEM-II-Microeconomics-II-Marathi-Version-munotes

Page 1

1मॉडयुल १

खेळ िसा ंताची तावना
घटक रचना :
१.० उिय े
१.१ तावना
१.२ मूळ संकपना
१.३ यािधकार िक ंमत य ु
१.४ पयायी धोरण े
१.५ बळ/भावी धोरण
१.६ नॅश समतोल
१.७ शूय-बेरीज/एकूण खेळ
१.८ अशूय बेरीज ख ेळ
१.९ कैांची कडी
१.१० सामाय वपाचा ख ेळ
१.११ िवतृत आकार /वप ख ेळ
१.१२ उप-खेळ परपूणता/ पूणावथा
१.१३
१.० उिे (OBJECTIVES )
 खेळांया िविवध स ंकपना समज ून घेणे.
 कैदयाची कडी या संकपन ेचा अथ जाणून घेणे.
 दयािधकार िक ंमत यु संकपन ेचा अयास करण े.
१.१ तावना (INTRODUCTION )
अिनितत ेया वातावरणात , आिथक िनण य घेयामय े धोरणाचा समाव ेश होतो . िकंमत
आिण उपादन िनण यांवर इतर यवसायस ंथा कशी ितिया द ेतील ह े य ेक
यवसायस ंथेला शोधण े आवयक आह े. िकंमत यु अस ेलका आिण तस े असेल तर
यामुळे नुकसान होईल का ? कामगार स ंघटना ंशी सौद ेबाजी क ेयाने गधळ आिण स ंप munotes.in

Page 2

2होईल. कीय अथ संकप तयार करताना समाजातील िविवध भागधारका ंमये बरीच
सौदेबाजी क ेली जात े. कामगार स ंघटना , वािणय आिण उोग स ंघटना , ाहक गट ,
राजकय प आिण इतर िहतस ंबंधी गट अथ संकपावर भाव टाकयात ग ुंतलेले
असतात . हे भागधारक ख ेळतात या आिथ क खेळांचा अयास हा ख ेळ िसा ंत हण ून
ओळखला जातो . अशा कार े आिथ क िनण य घेयामय े अिनितता आिण धोरण या ंचा
समाव ेश होतो .
खेळ िसा ंत ही आिथ क िसा ंत आिण िव ेषणाची एक महवाची शाखा आह े जी
िहतस ंबंधांचा वातिवक िक ंवा स ंभाय िवरोधाभास असल ेया परिथतीत आिथ क
ितिनिधनीया / अिभकया या वत नाबल अन ेक अंती दान करत े. संवादामक िक ंवा
संघषाया परिथतीत तक शु िनण य घेयाया वत नाचे िव ेषण करयाचा हा एक
ीकोन आह े. खेळ िसा ंतात दोन िक ंवा अिधक ख ेळाडू िकंवा प य ेक सहभागीला
संयुपणे भािवत करणा या कृती िक ंवा धोरण े िनवडयाया पतीच े िव ेषण करतो .
खेळाचा घटक उवतो कारण परणाम क ेवळ एका ख ेळाडूने केलेया िनवडीवर अवल ंबून
नाही तर याच व ेळी इतर ख ेळाडू काय करायच े यावर द ेखील अवल ंबून असतात . हा
िसांत जॉन फॉन य ूमन (1903 -57) आिण ऑकर मॉग नटन य ांनी या ंया "खेळ
आिण आिथ क वत णुकचा िसा ंत” मये िवकिसत क ेला होता . खेळ िसा ंताचा वाप र
अथशाांनी यािधकार , मेदारी आिण अपािधकार यवसायस ंथा, संघटना
यवथापन िववाद , यापार धोरण इयादया परपरस ंवादाचा अयास करयासाठी
केला आह े.
१.२ मूलभूत संकपना (BASIC CONCEPTS )
िनकोसन या ंया मत े, खेळ ही एक अशी परिथती आह े यामय े यनी िनण य घेणे
आवयक आह े आिण यामय े अंितम परणाम य ेक यन े काय करयाचा िनण य
घेतला यावर अवल ंबून अस ेल. खेळामय े, ितिनधी /अिभकता िविश क ृती िनवड ून या ंचे
वतःच े मोबदला वाढवयाच े लय ठ ेवतात पर ंतु वातिवक परणाम इतर सव खेळाडू काय
करतात यावर अवल ंबून असतात . खेळामय े एक िनिद परपरस ंवादी ख ेळयाच े े,
सव संभाय क ृती अयासमा ंचे तपशील आिण सव संभाय परणामा ंनुसार य ेक
खेळाडूला लाभाच े/मेळ करयाच े (Pay-Off) वेळापक असत े. इतर ख ेळाडूही अस ेच
करयाचा यन करत आह ेत या ानाखाली ख ेळाडू यांचा अप ेित मोबदला जातीत
जात िमळवयासाठी या ंया वत :या क ृतीचा अयासम आखतात . कोणयाही
खेळात तीन म ूलभूत घटक असतात . ते आह ेत: खेळाडू, येक ख ेळाडूसाठी उपलध
संभाय िया िक ंवा धोरणा ंची यादी आिण य ेक संभाय रणनीतया स ंयोजनासाठी
खेळाडूंना िमळणारा मोबदला . खेळ िसा ंतामधील ख ेळाडू हा िनण य घेणारा असतो .
यवसायस ंथा ा अपािधकार बाजारप ेठेमधील ख ेळाडू हण ून मानया जातात .
खेळाडूंची संया सामायतः स ंपूण खेळामय े िनित क ेली जात े आिण काही ख ेळामय े
खेळाडूंची स ंया िनित असत े. रणनीती हणज े खेळामधील ख ेळाडूसाठी उपलध
असल ेया क ृतीचा अयासम . सामायत : रणनीतीया बाबतीत ख ेळाडूंकडे फारस े पयाय munotes.in

Page 3

3नसतात .लाभ/मेळ करण े (Pay-Off हे खेळाया श ेवटी ख ेळाडूंना िमळाल ेया अ ंितम
परणामा ंचा संदभ देतात.
खेळाडूची रणनीती ही खेळ पुढे जात असताना िमळणाया परणामा ंया ितसादात
करायया क ृतचे संपूण तपशील असत े. रणनीती िनवडयापास ून खेळाडूचा मोबदला ह े
इतर ख ेळाडू काय करतात यावर अवल ंबून असत े परंतु खेळाडू एकम ेकांशी बंधनकारक
करार क शकत नाहीत . सव खेळाडूंची रणनीती लात घ ेता, खेळाया स ंभाय
परणामा ंचा एक स ंच अस ेल. हे य ेक ख ेळाडूसाठी स ंभायलाभ /मेळ करण े िनधा रत
करतात . इतर सव खेळाडू यांया इतम रणनीतच े अनुसरण करत असताना कोणताही
खेळाडू वतःच े वेतन स ुधारयासाठी क ृती क शकत नसयास िव िश परणामास
समतोल हणतात . सवम रणनीती िनवडयासाठी , खेळाडूला इतर ख ेळाडू काय
करतील ह े मािहत असण े आवयक आह े परंतु या बदयात य ेक खेळाडू काय कर ेल हे
देखील या ंना मािहत असण े आवयक आह े. धोरणामक ख ेळामय े, खेळाडू एकाच व ेळी
यांया चाली िन वडतात . जेहा ज ेहा िनवडी व ेगया आिण मया िदत असतात , तेहा ख ेळ
तकयाया स ंरचनेत दश िवला जाऊ शकतो जो इतर ख ेळाडू काय करतात यावर अवल ंबून
येक ख ेळाडूसाठी परणाम िनधा रत करतो . एका िवत ृत खेळामय े, खेळाडू काही
मान े हालचाल करतात आिण हण ूनच ख ेळाया िव ेषणासाठी य ेक टयावर लाभ
आिण मािहतीच े तपशील आवयक असतात . वातिवक यावसाियक परपरस ंवाद ह े एका
िवतृत खेळासारख ेच असतात , कारण यवसायस ंथा ठरािवक कालावधीत गितशीलपण े
संवाद साधतात . तथािप , जेहाही चालची अच ूक वेळ िनकालासाठी आवयक नसत े,
तेहा ख ेळाला एक सामाय ख ेळ हण ून त ुत केले जाऊ शकत े. एकदाच ख ेळला जाणारा
खेळ हणज े ‘वन-शॉट-गेम’. पुनरावृी होणार े खेळ इतर ख ेळाडूंना िशा िक ंवा बीस
देयासाठी िशकयाया आिण अिभनयाया शयता उघडतात . सुपर-गेम हा एक ग ेम आह े
जो बया च वेळा पुनरावृी होतो .
यािधकार िकंमत युाचा अयास कन ख ेळ िसा ंताया म ूलभूत संकपना प क ेया
जात आह ेत.
१.३ यािधकार िक ंमत य ु (DUOPOLY PRICE WAR )
आपण अस े गृहीत धया क आपण ड ॅफोिडसच े मुख आहात , जे एक िविवध वत ूंचे
भांडार (Departmental Store ) आहे, याच े ीदवाय आह े “आही कमी िकमतीला
िवकल े जाणार नाही ”. तुमची ितपध िललीज , ही “आही दहा टक े कमी दरान े िवकतो ”
अशी जािहरात चालवत े. आकृती १.१ िकंमत कमी करयाची गितशीलता दश वते. उया
बाण िललीया िक ंमतीतील कपात दाखवतात , ैितज बा ण य ेक िकंमतीतील कपातीशी
जुळणार े डॅफोिडस ितसाद द ेणारे धोरण दाखवतात . लात या क ितिया आिण
ित-ितियाचा नम ुना शूय िक ंमतीत स ंपेल कारण दोही धोरणा ंशी स ुसंगत असल ेली
एकमेव िकंमत ही श ूय िक ंमत आह े. िललना श ेवटी कळत े क ज ेहा ती या ची िकंमत कमी
करते, तेहा ड ॅफोिडस िक ंमतीतील कपातीशी ज ुळतात . आता त ुही िवचारयास स ुवात
कराल क त ुही ए , बी, सी इ. िकंमत आकारयास िलली काय करतील . एकदा त ुही munotes.in

Page 4

4तुमया क ृतवर इतरा ंची ितिया कशी अस ेल याचा िवचार करायला स ुवात क ेयानंतर,
तुही ख ेळ िसा ंताया ेात व ेश केला आह े..

आकृती . १.१ - िकंमत य ु (Price War )
यािधकार ही अशी परिथती आह े िजथे बाजाराला दोन यवसायस ंथांारे पुरवठा क ेला
जातो ज े िकंमत य ुात ग ुंतायच े आिण वतःला न करायच े क नाही ह े ठरवत आह ेत.
साधेपणासाठी आपण अस े गृहीत ध क दोही यवसायस ंथांची िकंमत आिण मागणीची
रचना समान आह े. पुढे, येक यवसायस ंथा आपली सामाय िक ंमत आकारायची क
िसमांत खच िकमतीया िकमतीप ेा कमी करायची आिण ितपया ला पळव ून लावायच े
हे िनवड ू शकते. या यािधका र खेळामय े, यवसायस ंथेचा नफा याया रणनीतीवर
आिण ितपया या धोरणावर अवल ंबून अस ेल. दोन यवसायस ंथा िक ंवा लोका ंमधील
परपरस ंवाद ि -माग लाभ / फलिनपि (Pay Off ) सारणीार े दशिवला जातो . लाभ/
फलिनपिसारणी ही दोन ख ेळाडूंमधील रणनीती आिण ख ेळाचे लाभ दश िवयाच े एक
साधन आह े. आकृती 1.2 दोन भा ंडारांसाठी यािधकार िक ंमतखेळामधील लाभ /
फलिनपि दशिवते. लाभ/ फलिनपि सारणीमय े, यवसायस ंथा याया प ं िक ंवा
तंभांमये सूचीब क ेलेया धोरणा ंपैक िनवड ू शकत े. उदाहरणाथ , िलली याया दोन
तंभांमधून िनवड ू शकतात आिण ड ॅफोिडस याया दोन ओळमध ून िनवड ू शकतात .
येथे, येक यवसायस ंथा आपली सामाय िक ंमत आकारायची क कमी िक ंमत िनवड ून
िकंमत य ु सु करायच े हे ठरवत े. munotes.in

Page 5

5

आकृती . १.२ – िकंमत य ुाची लाभ सारणी (A Pay -off Table for Price War ).
येक यािधकार यवसायस ंथेचे दोन िनण य एकित क ेयाने चार स ंभाय परणाम
िमळतात ज े सारणीया चारकामय ेदाखवल े आह ेत. खालया डावीकडील स ंया
डॅफोिडसला िमळणारा मोबदला दश िवते आिण वरया उजवीकडील स ंया िललना
िमळणारा मोबदला दश िवतात .
१.४ पयायी धोरण े युहरचना (ALTERNATIVE STRATEGIES ):
खेळ िसा ंतामय े, तुहाला त ुमया ितपया ची य ेये आिण क ृतचा िवचार करण े आिण
तुमया ितपया या य ेये आिण क ृतवर आधारत त ुमचे िनणय घेणे आवयक आह े.
तु ही तुम या िवरोधका ंचा िवचार करत असताना त ु हाला हे लात ठ ेवण् याची गरज आह े
क तुमचा िवरोधक द ेखील त ुम यावर मात कर या चा य न करत अस ेल.
खेळ िसा ंतामय े खालील माग दशक तवान आह े:
"तुमचा िवरोधक त ुमया रणनीतीच े िवेषण करत आह े आिण याया सवक ृ िहतासाठी
काय करत आह े असे गृहीत धन त ुमयासाठी सवात जात काय अथ पूण आह े हे
िवचान त ुमची रणनीती िनवडा ."
हे तवान आपण यािधकार उदाहरणावर लाग ू कया . लात या क दोही
यवसायस ंथांचा परणाम A मये सवािधक स ंयु नफा आह े. जेहा दोही सामाय munotes.in

Page 6

6िकंमत धोरणाच े पालन करतात त ेहा य ेक यवसाय स ंथा . 10 िमळवत े. दुस या
टोकाला िक ंमत य ु आह े िजथ े येक जण िक ंमती कमी करतो आिण मोठ े नुकसान
करतो . दोन टोका ंया दरयान , दोन मनोर ंजक धोरण े आह ेत िजथ े फ एक यवसाय
संथा िक ंमत य ुात ग ुंतलेली आह े. परणाम C मये, िलली सामाय िक ंमत धो रणाचा
अवल ंब करतात तर ड ॅफोिडस िक ंमत य ुात ग ुंततात . डॅफोिडस बाजारातील बहत ेक
भाग काढ ून घेतात पर ंतु ते कमी िकमतीत िवकल े जात असयान े याच े मोठे नुकसान होत े.
िललीज ितसाद द ेयापेा सामाय िकमतीत िवकण े च ांगले आह े आिण परणामी ,
डॅफोिडसन े केलेया 100 पया ंया तोट ्याया त ुलनेत याचा तोटा फ .10 आहे.
१.५ बळ/भावी धोरण (Dominant Strategy )
खेळाची स ुवात करयासाठी , येक खेळाडूकडे बळ धोरण आह े क नाही ह े जाण ून
घेणे आवयक आह े. ही परिथती उवत े जेहा एका ख ेळाडूकडे सवम रणनीती असत े
मग द ुसरा ख ेळाडू कोणती रणनीती पाळत नाही . िकंमत य ु खेळाया उदाहरणामय े,
डॅफोिडससाठी ख ुले पयाय िवचारात या . जर िललीन े नेहमीमाण े सामाय िक ंमतीन ुसार
यवसाय क ेला, तर ड ॅफोिडलला .10 नफा िमळ ेल जर सामाय िक ंमत अस ेल आिण
िकंमत य ु घोिषत केयास .100 गमावतील . दुसरीकड े, जर िललीन े िकंमत य ु सु
केले तर, डॅफोिडसन े सामाय िकमतीच े अनुसरण क ेयास .10 गमावतील पर ंतु िकंमत
युात ग ुंतयास . 50 चे नुकसान होईल . हेच तक िललसाठी खर े आहे. हणून, इतर
यवसायस ंथा कोणया रणनीतीच े अन ुसरण करत े हे महवाच े नाही , येक
यवसायस ंथेची सवम रणनीती सामाय /सामाय िक ंमत आह े. सामाय िक ंमत
आकारण े हे िकंमत य ु खेळामधील दोही यवसायस ंथासाठी एक भावी धोरण आह े.
रणनीती ही एखाा ख ेळाडूसाठी बळ रणनीती असत े जर याचा ितप ध काय करतो
याची पवा न करता उपलध पया यी रणनीती िदयास याचा परणाम िक ंवा मोबदला
सवात अन ुकूल अस ेल. जेहा दोही ख ेळाडूंकडे बळ रणनीती असत े, तेहा आपण अस े
हणतो क परणाम हा भावशाली समतोल आह े. वरील आक ृती 1.2 मये, परणाम A हा
एक बळ समतोल आह े कारण तो अशा परिथतीत ून उवतो ज ेथे दोही यवसाय स ंथा
यांचे बळ /भावी धोरण ख ेळत आह ेत.
१.६ नॅश समतोल (Nash Equilibrium )
ब याच मनोर ंजक परिथतीमय े बळ समतोल नसत े. हे शोधयासाठी आपण आपया
यािधकाराच े उदाहरण वाप शकतो . ितपया या ख ेळात, येक यवसायस ंथा
आपली सामाय िक ंमत िक ंवा म ेदारी िक ंमत आिण म ेदारी नफा कमवायचा याचा िवचार
करते. ितपया चा खेळ आक ृती १.३ मये दशिवला आह े.
िकंमत य ु ख ेळात आढळयामाण े यवसायस ंथा सामाय िक ंमत समतोल ठरव ू
शकतात िकंवा म ेदारी नफा िमळिवयासाठी या ंची िक ंमत वाढव ू शकतात . लात या
क दोही यवसायस ंथाना क ‘A’ मये सवािधक स ंयु नफा आह े िजथ े येकाने
उच िक ंमत धोरण अवल ंबयास त े एकूण .300 कमाव ू शकतात . यवसायस ंथांनी munotes.in

Page 7

7संगनमत कन म ेदारीची िक ंमत िनित क ेयास परिथती 'A' उवू शकत े. दुसया
टोकाला सामाय िकमतीची पधा मक रणनीती आह े िजथ े येक ितपया ला फ
.10 चा नफा आह े. दोन टोका ंया दरयान दोन मनोर ंजक धोरण े आह ेत िजथ े एक
यवसायस ंथा सामाय िक ंमत िनवडत े आिण द ुसरी उच िकंमत धोरण . क ‘सी’ मये,
िलली उच िक ंमतीया रणनीतीच े अनुसरण करत े परंतु डॅफोिडस िक ंमत कमी करत े.
डॅफोिडस बाजारातील बहता ंश भाग काढ ून घेतात आिण चारप ैक कोणयाही परिथतीत
सवािधक नफा िमळवतात आिण िलली प ैसे गमावतात . क ‘बी’ मये, डॅफोिडस उच
िकंमतीवर ज ुगार ख ेळतात पर ंतु िललीज सामाय िक ंमत हणज े डॅफोिडससाठी तोटा . या
उदाहरणात , डॅफोिडसमय े एक भावी धोरण आह े. िललीन े काहीही क ेले तरी सामाय
िकंमत िनवड ून अिधक फायदा होईल . दुसरीकड े, िललकड े बळ रणनीती नाही कारण
डॅफोिडस सामाय ख ेळयास िललना सामाय ख ेळायच े असत े आिण ड ॅफोिडस उ ंच
खेळयास उ ंच खेळायच े असत े. िललीजची एक मनोर ंजक कडी आह े. ते उच वाजल े
पािहज े आिण आशा आह े क ड ॅफोिडस अन ुसरण करतील िक ंवा सामाय ख ेळून सुरित
खेळतील .

आकृती . १.३ The Game of Rivalry (Should a Duopoly Try the
Monopoly price)
लाभाचा िवचार कन , हे प होत े क िललनी सामाय िक ंमत ख ेळली पािहज े. याचे
कारण हणज े िललीन े वतःला ड ॅफोिडसया भ ूिमकेत घाल ून याच े अनुसरण कन
सुवात करावी . िललीन े काहीही क ेले तरी ड ॅफोिडसची सामाय िक ंमत अस ेल हे लात
घेतले पािहज े कारण ती ड ॅफोिडसची बळ रणनीती आह े. यामुळे डॅफोिडस याया
सवम रणनीतीच े अनुसरण करील अस े गृहीत धन िललीन े सवम क ृती शोधली munotes.in

Page 8

8पािहज े याम ुळे लगेचच िलली सामाय ख ेळू शकतात . हे खेळ िसा ंताया मूलभूत
िनयमाच े पीकरण द ेते: "तुमचा िवरोधक याया सवम िहतासाठी काय करेल अस े
गृहीत धन त ुही त ुमची रणनीती िनित क ेली पािहज े.
गिणत जॉन न ॅश यांनी 1950 या दशकात ही स ंकपना िवकिसत क ेली आिण ख ेळ
िसांतातील योगदानासाठी 1994 मये अथशाातील नोब ेल पारतोिषक िज ंकयान ंतर
या िसा ंताला न ॅश समतोल अस े हणतात . नॅश समतोल असा आह े यामय े इतर
खेळाडूया धोरणान ुसार कोणताही ख ेळाडू याचा लाभ (pay off ) सुधा शकत नाही .
हणज ेच, खेळाडू ‘A’ ची रणनीती िदयास , खेळाडू ‘B’ यापेा चा ंगले आिण उल ट क
शकत नाही . येक रणनीती इतर ख ेळाडूया रणनीतीिव सवम ितसाद आह े. नॅश
समतोल याला असहकारी समतोल अस े हणतात कारण य ेक प अशी रणनीती
िनवडतो जी वत :साठी सवक ृ अस ेल अशी रणनीती स ंगनमतान े िकंवा सहकाया िशवाय
आिण समाजाया िक ंवा इतर कोणयाही पाया िहताचा िवचार न करता . नॅश
मेयानुसार, खेळाडूंची िनित स ंया आिण िनित रणनीती असल ेया य ेक खेळात
िकमान एक ‘नॅश समतोल ’ असेल. तथािप , नॅश म ेय सय मानयासाठी , उपलध
धोरणा ंमये यांयासाठी काही यािछक घटक असण े आवयक आहे. काही यािछक
घटका ंसह धोरण िमित धोरण हण ून ओळखल े जाते. अनेक नॅश समतोल अस ू शकतात
आिण कोणता उव ेल हे प नाही . पुढे, हे सवसाधारणपण े खरे आहे क न ॅश समतोल
जागितक इतम नाही हणज े खेळाडूंनी सहकाय केले तर त े सव चांगले होऊ शकतात .
खेळ िसा ंत चौकट / रचना आपयाला उपलध धोरणामक िनवडी समज ून घेयास मदत
क शकत े परंतु अनेक संभाय परणामा ंपैक कोणत े परणाम होऊ शकतात ह े सांगयास
ते नेहमीच मदत करत नाही .
शु/ परपूण/ चोख धोरणा ंमये नॅश समतोल (NASH EQUILIBRIUM IN
PURE STRATEGIES ):
जेहा एखादा ख ेळाडू एकच रणनीती अवल ंबतो आिण यावर िटक ून राहतो त ेहा याला
शु/परपूण/चोख रणनीती हण ून ओळखल े जात े. तथािप , जर ख ेळाडूने याया
ितपया चा अंदाज लावयासाठी दोन िक ंवा अिधक रणनीती वापरया , तर याला िम
धोरण हण ून ओळखल े जाते. शु रणनीतीची परिथती िनित आह े कारण रणनीतीमय े
कोणताही बदल होत नाही तर िम रणनीतीया बाबतीत , ते संभाय आह े कारण
गठ्यामध ून य ेक रणनीती उचलली जायाची शयता असत े. एकूण नफा िक ंवा एक ूण
नुकसानाया आधारावर , खेळांचे वगकरण श ूय-बेरीज/एकूण(Zero -Sum ) आिण
नॉन-शूय-बेरीज ख ेळामय े केले जाते. जेहा ख ेळामय े दोन पध क असतात त ेहा याला
दोन-खेळाडूंचा ख ेळ हणतात आिण ज ेहा ख ेळाडूंची संया दोनप ेा जात असत े तेहा
याला एन -खेळाडू खेळ(n-player game )हणतात .

munotes.in

Page 9

9१.७ शूय-बेरीज/एकूण खेळ (A ZERO -SUM GAME )
शूय-बेरीज/एकूण खेळामय े ZERO -SUM GAME ), एका माणसाचा नफा द ुस या
माणसाया तोट ्याया बरोबरीचा असतो , हणज े सकारामक स ंयेची बेरीज (नफा) आिण
नकारामक स ंयेची (तोटा) शूय असत े. थािनक वराय स ंथांया िनवडण ुकांया
शूय-बेरीज/एकूण खेळामधील (ZERO -SUM GAME )लाभ साचा (pay off matrix )
आकृती 1.4 मये सादर क ेला आह े. सायामधील आकड े अिनल आिण स ुनील या दोन
उमेदवारा ंना िमळाल ेले वेतन दाखवतात . सकारामक िचह े फायदा दश वतात तर
नकारामक िचह े नुकसान दश वतात. या दोन उम ेदवारा ंया दोन रणनीती आह ेत, हणज े
सामािजक काय कत चार करणार े िकंवा यावसाियक या ंया िनवडण ुकसाठी चार
करणार े. जर दोही उम ेदवारा ंनी या ंया चारासाठी सामािजक काय कयाचा वापर क ेला,
तर परणाम श ूय अस ेल हणज े क 'A' मये दशिवयामाण े कोणालाही फायदा िक ंवा
तोटा होणार नाही . सायामधील वरचा उजवा क िक ंवा क ‘बी’ दाखवत े क अिनलचा
लाभ िक ंवा मता ंचा फायदा 3000 आहे आिण चारासाठी सामािजक काय कयाचा वापर
करयाया रणनीतीम ुळे सुनीलया यावसाियका ंचा वापर करयाया धोरणाया िव .
खालया डाया आिण उजया प ेशी हणज े क 'C' आिण 'D' सूिचत करतात क
उोगपतची रणनीती वापरयासाठी अिनलचा लाभ -2000 आिण -1000 आहे, हणज े
सामािजक काय कत आिण यावसाियक वापरयाया धोरणाम ुळे सुनीलला 3000 मतांचे
नुकसान झाल े आह े. या ख ेळामय े, सुनीलन े िमळवल ेला नफा अिनलया खचा वर
(expenses ) होतो, हणज े (+3000 ) + ( -3000 ) = 0. या ख ेळामय े, क (Cell)‘A’ बळ
धोरण समतोल दाखवत े.
आकृती १.४ – The Payoff Matrix for a Local Body Elections
(Zero -sum Game)
Sunil
Social Workers
Campaign Businessmen
Campaign A 0 B
+3000
C
-2000
D
-1000

Anil Social Workers Campaign Businessmen Campaign munotes.in

Page 10

10१.८ अशूय बेरीज ख ेळ (A NON -ZERO -SUM GAME )
अशूय बेरीज ख ेळामय े, एका ख ेळाडूया नयाची आिण ितपया या तोट ्याची ब ेरीज
शूय नसल ेली असत े. आकृती 1.5 मये खेळया ग ेलेया अपािधकार ख ेळामय े,
परणाम हा श ूय-शूय नसल ेला िनकाल आह े. डॅफोिडस आिण िलली या दोन यवसाय
संथा आह ेत. दोही यवसायस ंथांकडे दोन धोरण े आहेत हणज े सामाय िक ंमत आिण
मेदारी िक ंमत. जर एकतर यवसायस ंथा म ेदारी िक ंमत धोरणाचा अवल ंब करत
असेल, तर दोघा ंनाही चा ंगले मोबदला िमळतो , हणज े येक . 100 ते . 600 पयत,
क 'D' िकंवा तळाशी उजया कामय े दशिवलेले.तथािप ,क ‘डी’,एकित िक ंवा
सहकारी समतोल दश वते. जर एखाा यवसायस ंथेने सामाय िक ंमत आिण द ुसरी उच
िकंमत राखली तर , सामाय िक ंमत धोरणाचा अवल ंब करणा या ला . 900 हणज े .
100 ते . 1000 पयत फायदा होतो , तर जो उच िक ंमत धोरणाचा अवल ंब करतो याला
.60 चे नुकसान होत े. हणज े क 'बी' मये दशिवयामाण े . 100 ते . 40 पयत.
दोन यवसायस ंथांया फलिनपी /लाभामधील बदला ंची ब ेरीज श ूय नाही कारण
कमावला जाणारा एक ूण नफा थािनक वराय स ंथांया िनवडण ुकतील एक ूण मता ंया
संयेमाण े िनित क ेलेला नाही . क 'A' दशिवते क दोही यवसायस ंथांकडील
सामाय िक ंमत आकारया चे आिण य ेक 100 पये कमावयाच े बळ धोरण आह े.
क 'A' देखील न ॅश समतोल याया याया दश िवते कारण धोरण े परपर आह ेत आिण
वेतन समान आह ेत.
ितपया या ख ेळामाण े, सहकारी िक ंवा एकित ख ेळामय े, खेळाडूंना ह े
समजयासाठी तक संगत मानल े जाते क या ंचे परपर िहत ह े सहकाया मये आहे आिण
पधत नाही . सहकाया या ख ेळात, कमीतकमी एका ख ेळाडूला दुसयाच े नुकसान न होता
फायदा होईल . गैर-सहकारी ख ेळ िक ंवा ितपया चा समाव ेश असल ेया ख ेळामय े,
खेळाडू संवादाया अभावी एकम ेकांना सहकाय करत ना हीत. ता 1.3 मये प क ेलेली
कैांची कडी ह े असहकारी ख ेळाचे उदाहरण आह े.





munotes.in

Page 11

11आकृती १.५ – The Payoff Matrix in a Game of Rivalry
(Non -zero-sum Game)
Lilies
Normal Price High Price
A*
Rs.100

Rs.100 B
Rs.40

Rs.1000
C
Rs.1000

Rs.40 D
Rs.600

Rs.600

१.९ कैांची कडी (PRISONER’S DILEMMA )
कैांया कडीत , जेहा येक खेळाडू आपली भावी रणनीती िनवडतो त ेहा याचा
परणाम दोही ख ेळाडूंना ितक ूल असतो . अिनल आिण स ुनील ह े दोन क ैदी गुहा
करयासाठी वत ं कोठडीत ब ंद आह ेत. तथािप , िकरकोळ ग ुासाठी या ंना दोषी
ठरवयासाठी िफया दीकड े मयािदत प ुरावे आहेत या साठी िशा एक वषा ची िशा आह े.
येक कैाला सा ंिगतल े जाते क जर एकान े कबूल केले तर द ुसरा गप रािहला तर कब ुली
देणा या ला तुंगात न ठ ेवता सोड ून िदल े जाईल आिण द ुस याला २० वष तुंगवास भोगावा
लागेल. दोही क ैांनी कब ुली िदयास या ंना फ पाच वषा ची िशा होईल . दोन क ैांना
एकमेकांशी संवाद साधयाची परवानगी नाही . कैांना िदल ेली रकम आक ृती १.६ मये
दशिवली आह े.



Daffodils Normal Price High Price munotes.in

Page 12

12आकृती १.६ – The Payoff Matrix for a Prisoner’s
Dilemma
Anil
Confess Remain Silent
A
5 Years for each
B
Zero years for Sunil
20 years for Anil
C
20 years for Sunil Zero years for
Anil D
1 year for each

या खेळामये, क ‘A’ मये दशिवयामाण े, दोही ख ेळाडूंसाठी बळ रणनीती हणज े
दुस याने अवल ंबलेया धोरणाची पवा न करता कब ुली देणे. अिनलया रणनीतीची पवा न
करता , सुनीलला कब ुली द ेऊन हलक िशा िमळ ेल. अिनलन े गुहा कब ूल केयास ,
सुनीलला 20 (क’सी’) ऐवजी पाच वषा ची (क ‘ए’) िशा िमळ ेल. अिनल गप रािहला ,
तर स ुनीलला एक वष तुंगात घालवयाऐवजी (क’बी’) सोडून िदल े जाईल (क’डी’).
फलिनपी /लाभ प ूणपणे समिमतीय असयान े, सुनीलन े काहीही क ेले तरी अिनलला
कबूल करयात आन ंद होईल . अडचण अशी आह े क ज ेहा य ेकजण आपापया बळ
रणनीतीच े अनुसरण करतो आिण कब ूल करतो , तेहा दोघा ंनीही स ंयम दाखवला अस ेल
यापेा वाईट होईल . जेहा दोघ ेही कब ूल करतात , तेहा य ेकाला एक वषा या ऐवजी
पाच वष (क’ए’) िमळतात (क’डी’) यांना शा ंत राहन िमळाल े असत े. कैासमोरील
िनवडी अशा कडीच े उदाहरण द ेतात यामय े कैांना दोन वाईट गोमध ून िनवड करावी
लागत े, हणज े कबूल करण े िकंवा शांत राहण े.
अपािधकार यवसायस ंथा ज ेहा ितपया ने िनित क ेलेया िकमतीया त ुलनेत
मेदारी िक ंमत सादर करतात त ेहा या ंना अशाच प ेचसंगाचा सामना करावा लागतो .
अपािधकार यवसायस ंथांनी पधा करावी क सहकाय कराव े हे ठरवाव े लागेल. तथािप ,
कैांची संिदधता आिण अपस ंयक परिथती या ंनी प क ेलेया परिथतीत फरक
आहे. येथील क ैांना रणनीती िनवडयाची एकच स ंधी आह े तर अपस ंयाक
यवसायस ंथांना या ंची रणनीती िनवडयाची एकाप ेा जात स ंधी आह ेत. यांयाकड े
िशकयाची , िशकयाची आिण प ुहा िशकयाची स ंधी आह े आिण हण ूनच Confess Remain Silent Sunil munotes.in

Page 13

13अपस ंयाक /अपािधकार यवसायस ंथांमये िमलीभगत िक ंवा सहकाया ची शयता
जात आह े.अपािधकार यवसायस ंथा या ंचे बाजारातील भाग (shares ) वाढवयासाठी
पधा करयाचा आिण िक ंमत य ुात सहभागी होयाचा िनण य घेऊ शकतात . तथािप ,
दंतूर मागणी वाच े (Kinked Demad Curve ) अितव क ेवळ अपािधकार
बाजारप ेठेमये िकमतीची कठोरता िक ंवा िक ंमत िथरत ेचे अितव िस करत े. पुढे,
काटस आिण िक ंमत न ेते यवसायस ंथांचे अितव आिण िक ंमत स ंकेत यंणा ह े िस
करते क अपस ंयाक /अपािधकार यवसायस ंथांमये िथरत ेची इछा आह े.
१.१० सामाय वपाचा ख ेळ (NORMAL FORM GAME )
सामाय वपाचा खेळ िकंवा एन-खेळाडू खेळ हणज े कोणतीही यादी G = (S1,...,Sn;
u1,...,un), िजथे, येक i ∈ N = { 1,...,n} साठी , Si हा खेळाडू i आिण uiसाठी
उपलध असल ेया सव रणनीतचा स ंच आह े : S1 × ... × Sn → R हे खेळाडू i चे वोन
यूमन-मॉगटन उपयोिगता फलनआह े. खेळाडूची उपय ुता क ेवळ याया वतःया
रणनीतीवर अवल ंबून नाही तर इतर ख ेळाडूंनी ख ेळलेया रणनीतवर द ेखील अवल ंबून
असत े. िशवाय , ui हे हॉन य ूमन-मॉगटन उपयोिगता फलन आह े याम ुळे खेळाडू 'i'
ui चे अपेित म ूय वाढवयाचा यन करतो (जेथे अपेित म ूये याया वतःया
िवासाया स ंदभात मोजली जातात ). येथे, खेळाडू i तकसंगत आह े जर यान े uiचे
अपेित म ूय वाढवयाचा यन क ेला (याया समज ुतीनुसार). हे देखील ग ृहीत धरल े
जाते क ह े सामाय ान आह े क ख ेळाडू N = { 1,...,n} आहेत, येक खेळाडूसाठी
उपलध धोरणा ंचा स ंच i आहे Si, आिण य ेक i िदलेया uiचे अपेित म ूय
वाढवयाचा यन करतो . याया िवास . जेहा फ 2 खेळाडू असतात , तेहा खाली
दशिवयामाण े आपण ि -सायाार े (सामाय वप ) खेळाचे ितिनिधव क शकतो ..

येथे, खेळाडू 1 ची धो रणे वर आिण खाली आह ेत आिण ख ेळाडू 2 ची रणनीती डावी आिण
उजवीकड े आह े. येक का मये पिहला मा ंक 1 चा फलिनपी /लाभ आह े आिण
दुसरा मा ंक 2 आहे (उदा. u1 (वर, डावीकड े) = 0, u2 (वर, डावीकड े) = 2).

munotes.in

Page 14

14१.११ िवत ृत आकार /वप ख ेळ (EXTENSIVE FORM
GAMES )
िवतृत आकार /वप ख ेळामय े कोण कधी चाल ख ेळतो, येक खेळाडूला तो कधी
चाल खेळतो ह े काय माहीत आह े, यायासाठी कोणती चाल उपलध आह े आिण य ेक
हालचाल /चाल कोठे नेत आह े हे परभािषत कन , सव मािहती िदली असत े.
झाड हा गाठी आिण िनद िशत कडा ंचा संच आह े जे या गाठीना जोडतात जस े क 1) येक
गाठीसाठी , जातीत जात एक आत य ेणारी कड असत े; 2) कोणयाही दोन गाठीसाठी,
या दोन गाठीना जोडणारा एक अितीय माग आहे. खोडात ून िनघणाया झाडाया फा ंांची
कपना करा . उदाहरणाथ , आकृती 1.7 एक झाड आह े.

आकृती . १.७
तथािप , खाली दश िवलेले आक ृती 1.8 हे झाड नाही कारण दोन पया यी माग आह ेत
याारे िबंदू A पयत पोहोचता य ेते (B आिण C ारे). तसेच, A आिण B C आिण D
शी जोडल ेले नसयाम ुळे आकृती एक झाड नाही .

आकृती . १.८

munotes.in

Page 15

15

आकृती . १.९
एका िवतृत आकार /वप खेळामय े खेळाडूंचा एक संच, एक झाड, झाडाया येक
गाठीच े /िबंदूचे (शेवटया गाठी/ िबंदुवगळता ) खेळाडूला वाटप, मािहतीच े िवभाजन आिण
येक शेवटया गाठीवरील /िबंदुवारील येक खेळाडूसाठी फलिनपी /लाभ यांचा
समाव ेश होतो. खेळाडूंया संचामय े खेळामय े भाग घेणारे घटक (agent ) समािव
असतील . तथािप , अनेक खेळांमये संधीसाठी जागा असत े, उदा. दोघांनी खेळायया
फाशाया खेळामय े फासे फेकणे िकंवा पोकरमय े/पयाया खेळामय े पा काढण े. जेहा
जेहा काही संबंिधत वतुिथतीबल अिनितता असत े तेहा एखााला "संधी" िवचारात
घेणे आवयक आहे. या शयता ंचे ितिनिधव करयासाठी िनसगा सारया कापिनक
खेळाडूची ओळख कन िदली जाते. शेवटया गाठीमय े िनसगा साठी कोणताही मोबदला
नाही, आिण येक वेळी जेहा िनसगा ला गाठ/िबंदुवाटप केला जातो, तेहा पुढील
शाखा ंवर संभायता िवतरण िनिद करणे आवयक आहे, उदा. 1/2 या संभायत ेसह
शेपूट आिण 1/2 संभायत ेसह मतक /डोके. मािहती संच हणज े िबंदूंचा संह (गाठी)
{n1,...,nk } जसे क 1) समान खेळाडू ! या येक गाठीवर /िबंदुवर हलवायचा आहे;
2) या येक गाठीवर /िबंदुवर समान चाली उपलध आहेत. येथे खेळाडू !, याला मािहती
संचावर हलवायच े आहे, तो मािहती संचातील िबंदूंमधील फरक ओळख ू शकत नाही,
परंतु यातील मािहतीया बाहेरील िबंदूंमधील फरक ओळखयास सम आहे असे गृहीत
धरले जाते. उदाहरणाथ , आकृती 1.10 मधील खेळाचा िवचार करा. येथे, खेळाडू 2 ला
मािहत आहे क खेळाडू 1 ने T िकंवा B कृती केली आहे आिण X ची िया केली नाही;
पण 1 ने टी िकंवा बी घेतला आहे क नाही हे खेळाडू 2 ला खाीन े कळू शकत नाही. तोच
खेळ आकृती 1.11 मये थोड्या वेगया पतीन े दाखवला आहे. मािहती िवभाजन हणज े
झाडाया येक गाठीच े (ारंभ आिण शेवटया गाठी वगळता ) मािहती संचाला केलेले
वाटप. munotes.in

Page 16

16

आकृती . १.१०

आकृती . १.११
िनकष काढयासाठी , कोणयाही गाठीवर /िबंदुवर, कोणया ख ेळाडूला हलवायच े आहे,
खेळाडूला कोणत े हालचाल उपलध आह ेत आिण कोणया मािहती स ंचामय े गाठ/िबंदु
समािव आह े, गाठीवरील /िबंदुवरील खेळाडूची मािहती सारा ंिशत करत े हे सवात आह े.
जर दोन गाठी /िबंदु एकाच मािहतीया स ंचामय े असतील , तर या गाठीमधील /िबंदुमधील
उपलध हालचाली सारयाच असया पािहज ेत, अयथा ख ेळाडू उपलध पया यांनुसार
िबंदु/गाठी व ेगळे क शकतो . आिण ह े सव सामाय ान मानल े जाते. उदाहरणाथ , आकृती
1.10 मधील ख ेळामय े, खेळाडू 1 ला मािहत आह े क, जर यान े X घेतला, तर ख ेळाडू
2 ला हे कळेल, परंतु जर यान े T िकंवा B घेतला, तर ख ेळाडू 2 ला या दोनप ैक कोणती
िया क ेली आह े हे समजणार नाही . (याला कळ ेल क T िकंवा B एकतर घ ेतलेले
असेल). munotes.in

Page 17

17१.१२उप-खेळ परपूणता/ पूणावथा (SUB -GAME
PERFECTION )
एक लहान ख ेळ जो िवत ृत वपाया ख ेळाचा भाग असतो याला उप -खेळ हणतात .
जेहा मागील ेरण/अिभम /गुंतवणूक ह े उप-खेळापुरते मयािदत असत े, तेहा म ुय
खेळासाठी मोजल े जाणार े समतोल उप -खेळासाठीही समतोल राहत े. सब-खेळ परप ूणता
ही कपना सामाय गितमान ख ेळामय े सामायीक ृत करत े. जर ख ेळाया य ेक उप -
खेळामय े असे असेल तर न ॅश समतोल सब -खेळ परप ूण असयाच े हटल े जाते. उप-
खेळाचा व ैयिकरया िवचार क ेला जातो त ेहा तो एक चा ंगला परभािषत ख ेळ असण े
आवयक असत े. सब-खेळामय े ारंिभक गाठ /िबंदु असण े आवयक आह े आिण या
गाठीमधील /िबंदुमधील सव हालचाली आिण मािहती स ंच सब -खेळामय े असण े आवयक
आहे.
खेळ िसांतामय े, उप-खेळ परपूण समतोल हणज े गितमान ख ेळामय े वापरया
जाणा या नॅश समतोलाच े परकरण /सूमता. मूळ ख ेळाया य ेक उप -खेळाया न ॅश
समतोलाच े ितिनिधव करत असयास धोरण /डावपेच/ योजना / रणनीती पर ेखा/
आराखडा ह े सब-खेळ परप ूण समतोल असत े. अनौपचारकपण े, याचा अथ असा आह े
क ख ेळाया कोणयाही टयावर , या िठकाणाहन प ुढे खेळाडूंचे वतन, खेळाया (हणज े
उप-खेळातील ) नॅश समतोलाच े ितिनिधव करत असल े पािहज े, याआधी काहीही झाल े
तरीही . परपूण आठवणीसह य ेक मया िदत िवत ृत खेळामय े उप-खेळ परप ूण समतोल
असतो .परपूण आठवण हा एक शद आह े जो ह ॅरोड डय ू. कुहन या ंनी 1953 मये
सादर केला होता आिण "येक ख ेळाडूला ख ेळाया िनयमा ंनुसार याला मागील
चालमय े मािहत असल ेली य ेक गो आिण या चालमय े याया सव िनवडी लात
ठेवयाची परवानगी आह े या ितपादनाया समत ुय आह े.
मयािदत ख ेळाया बाबतीत सब -खेळ परप ूण समतोल ठरवयासाठी एक सामाय पत
हणज े मागील ेरण/अिभम /गुंतवणूक (Backward Induction ). मागील ेरण/
अिभम / गुंतवणूक हणज े एखाा समय ेया िक ंवा परिथतीया समाीपास ून, इतम
ियांचा म िनित करयासाठी , वेळेत माग े तक करयाची िया . या अ ंितम
टयावर िनण य यायचा आह े याच े परीण कन आिण या णी कोणती क ृती सवा त
इतम अस ेल हे ओळख ून ते पुढे जाते. या मािहतीचा वापर कन , िनणयाया द ुसया-ते-
शेवटया व ेळी काय करायच े ते ठरवता य ेते. येक संभाय परिथतीसाठी (हणज े
येक संभाय मािहती स ंचासाठी ) येक वेळी सवम क ृती िनधा रत कर ेपयत ही
िया माग े चालू राहत े. मागील ेरण/अिभम /गुंतवणूक याचा वापर थम 1875 मये
ििटश गिणत आथ र केली या ंनी केला होता . येथे थम एकजणख ेळाया श ेवटया
ियांचा िव चार करतो आिण अ ंितम वत काने येक संभाय परिथतीत याची /ितची
उपयुता वाढवयासाठी कोणती िया करावी ह े िनधा रत करतो . नंतर तो समजतो क
शेवटचा कलाकार /घटक या क ृती कर ेल, आिण द ुसया त े शेवटया क ृतचा िवचार करतो ,
पुहा या कलाकाराची /घटकाची उपयुता वाढवणाया क ृतची िनवड करतो . ही िया munotes.in

Page 18

18खेळाया पिहया चालीपय त पोहोच ेपयत चाल ू राहत े. जी रणनीती रािहली आह ेत ती
परपूण मािहतीया मया िदत-िितज िवत ृत खेळासाठी सव उप-खेळ परप ूण समतोल स ंच
आहेत. तथािप , अपूण िकंवा अप ूण मािहतीया खेळावर मागील ेरण/अिभम /गुंतवणूक
लागू केले जाऊ शकत नाही कारण यात एकलक (singleton ) नसलेया मािहती स ंचाार े
कमी करण े आवयक आह े.
उदाहरणाथ , मागील ेरण/अिभम /गुंतवणूक वापन सब -खेळ परप ूण समतोल ठरवण े
आकृती 1.12 मये खाली दश िवले आहे. खेळाडू 1 साठी धोरण े {Up, Uq, Dp, Dq} ारे
िदली जातात , तर ख ेळाडू 2 साठी {TL, TR, BL, BR} मधील धोरण े आहेत. या उदाहरणात
3 योय उप -खेळांसह चार उप -खेळ आह ेत.

आकृती . १.१२ उप-खेळ परप ूण समतोल (A Sub -game Perfect Equilibrium )
मागील ेरण/अिभम /गुंतवणूक वापन , खेळाडू येक उप -खेळासाठी खालील िया
करतील :
1. कृती p आिण q साठीउप -खेळ : खेळाडू 1 चे फलिनपी /लाभ जातीत जात
करयासाठी फलिनपी /लाभ (3, 3) सह खेळाडू 1 कृती कर ेल, यामुळे कृती L
साठी फलिनपी /लाभ (3,3) होईल.
2. कृती L आिण R साठी उप-खेळ : खेळाडू 2 3>2 साठी L िया/कृती कर ेल, यामुळे
कृती D साठी मोबदला (3, 3) होईल.
3. कृती T आिण B साठी उप -खेळ: खेळाडू 2 खेळाडू 2 चा मोबदला वाढवयासाठी T
कृती कर ेल, यामुळे कृती U साठी मोबदला (1, 4) होईल. munotes.in

Page 19

194. U आिण D ियांसाठी उप -खेळ: खेळाडू 1 खेळाडू 1 चा मोबदला वाढवयासाठी D
िया कर ेल.
अशा कार े, उप-खेळ परप ूण समतोल फलिनपी /लाभ (3, 3) सह {Dp, TL} आहे.
१.१३ (QUESTIONS )
१. कैांया कडीवर टीप िलहा .
२. शु आिण िमित धोरणा ंमये नॅश समतोल कसा साधला जातो त े प करा .
३. सामाय आिण यापक वपाया ख ेळांवर टीप िलहा .
४. उप-खेळ परप ूणता/पूणावथा यावर टीप िलहा .



munotes.in

Page 20

20२
अिनितता व जोखीम
घटक रचना :
२.० उि्ये
२.१ अिनितता
२.२ अिनितत ेखाली िनवड
२.३ जोखीम टाळयाच े उपाय
२.४ अपेित उपय ुता िसा ंतानुसार जोखीम टाळयाच े उपाय
२.५ सारांश
२.६
२.७ संदभ
२.0 उि ्ये
 अिनितत ेची संकपना समज ून घेणे.
 अिनितत ेमये िनवडीची स ंकपना अयासण े.
 जोखीम टाळयाच े उपाय मािहत कन घ ेणे.
२.१ अिनितता
बयाचदा आपयाला अन ेक पया यांमधून िनवड करावी लागत े जी ाहका ंना सहन
करावयाया जोखमीमय े िभन असत े.हे िवमा आिण ज ुगार या सारया करणा ंमये
पािहल े जाते.जेहा त ुही िवमा पॉिलसी घ ेता (तुमया घरात आग लागू शकते िकंवा कार
चोरीला जाऊ शकत े यासाठी ), तुमचे घर िक ंवा गाडी गमावयाया धोयापास ून (मोठे
मूय) वाचयासाठी िकंवा टाळयासाठी तुही त ुमचा हा गमावता (छोटे मूय). तथािप /
अथात ही परिथती उव ू शकत े िकंवा ऊवणणारही नाही.घराचे नुकसान होयाची
शयता (संभाय) आहे आिण हण ून अिनित आह े.परंतु हे िनित आह े क ज ेहा त ुही
हा भरता त ेहा त ुही तो गमावता . अथात येथे आपण मोठ ्या नुकसानीया अिनितत ेपेा
(घर गमावण े) लहान न ुकसानाचीखाी (िवयाचा हा ) पसंत करतो . munotes.in

Page 21

21जोखीम अया एखाा परिथतीचा स ंदभ देते िजथे िनणयाचा परणाम अिनित असतो
परंतु जेहा य ेक संभाय परणामाची स ंभायता ात असत े िकंवा अंदाज लावला जाऊ
शकतो .संभाय परणामाची परवत नशीलता िजतक जात अस ेल िततका िनण य घेयात
धोकाग ुंतलेला असतो .
अिनितता अया परिथतीचा स ंदभ देते िजथे एखाा िनण याचे एकाप ेा जात स ंभाय
परणाम असतात पर ंतु िजथे येक िविश परणामाया स ंभायत ेची मािहती नसत े िकंवा
अंदाज द ेखील लावला जाऊ शकत नाही .
लोकांनी िनवडल ेया (तयार क ेलेया/बांधलेया)अनेक िनवडमय े बरीच /लणीय
अिनितता असत े.
कधीकधी आपयाला धोकादायक उपमा ंमधून िनवड करयाची आवयकता असत े.
उदाहरणाथ , आपण आपया बचतीच े काय कराव े? आपण ब ँकेया बचत खायात प ैसे
गुंतवावेत िकंवा शेअर बाजारा सारया धोकादायक पण अिधक िकफायतशीर अशा
काहीतरी स ुरित गोमय े गुंतवणूक करावी का ? दुसरे उदाहरण हणज े नोकरी िक ंवा
यवसाय /कारिक दची िनवड .
मोठ्या, िथर क ंपनीसाठी काम करण े चांगले आहे जेथे नोकरीची स ुरा चा ंगली आह े परंतु
गतीची शय ता मया िदत आह े, िकंवा/का नवीन उपमामय े सामील होण े, नोकरीत कमी
सुरा द ेते परंतु जलद गती द ेते?
या आिण अशा ा ंची उर े देयासाठी , आपयाला जोखीम मोजता आली पािहज े/
जोखीम मोजयात सम झाले पािहज े, याम ुळे आपयाला जोखीम /धोकादायकता
आिण पया यी िनवडची त ुलना करण े शय होत े.
िविवधीकरण /फेरबदल , िवमा खर ेदी करण े िकंवा अितर मािहतीत ग ुंतवणूक करण े
ईयादी गोीारा लोक जोखीम हाताळतात िकंवा जोखीम कमी करतात .वेगवेगया
परिथतमय े, लोकांनी यांना िकती धोका पकरायचा आहे िकंवा ते िकती धोका
पकरायला तयार आहेत ते िनवडल े पािहज े.जोखमीया परमाणामक िव ेषणासाठी
आपयाला एखाा िविश क ृतीचे सव संभाय परणाम आिण य ेक परणाम घडयाची
शयता मािहत असण े आवयक आह े.यासाठी खालील पती वापरया जातात .
२.१.१ संभायता (संभवानीयता ):
संभायता ही परणाम होयाची शयता दशिवते.समजा तेल शोध कप यशवी होयाची
शयता 1/4 आहे आिण अयशवी होयाची शयता 3/4 आहे.संभायता ही वतुिन
आिण यििन असू शकते.वतुिन संभायता ही या वारंवारतेने काही घटना घडया
आहेत यावर अवल ंबून असत े.समजा आपयाला आपया अनुभवात ून असे मािहत आहे
क, गेया 100 अपतटीय तेल शोध कपाप ैक 1/4 यशवी झाले आिण 3/4 munotes.in

Page 22

22अपयशी /अयशवी झाले.मग 1/4 या यशाची संभायता वतुिन आहे कारण ती समान
अनुभवांया वारंवारतेवर आधारत आहे.
जर आपण िनप नाण े फेकले तर आपयाला डोक े (Heads) आिण श ेपटी (Tails) असे
दोन परणाम िमळतील . जर आपण बयाच व ेळा नाण े फेकले तर 50% िकंवा (½) अया
वेळी डोक े (Heads) िमळयाची शयता िक ंवा 50% िकंवा (½) अया वेळी शेपूट (Tails)
िमळयाची शयता आह े.येथे सव संभाय परणामा ंया स ंभायत ेची बेरीज 1 इतक
असेल.नाणे फेकयाया बाबतीत त े ½ + ½ = 1 आहे.
दुस या उदाहरणात , आपण अस े गृहीत ध क एखाा यला , कंपनीया श ेअसमधून,
5% कालावधीत 50% लाभांश,60% कालावधीत 30% लाभांश आिण 35 टके
कालावधीत 10% लाभांश िमळाला आह े.येथे लाभा ंशाचे 50,30 आिण10हे तीन दर स ंपूण
(सवागीण/ परपूण) आहेत. अशा कार े, या करणात , 50% लाभांश िमळयाची शयता
5% िकंवा 1/20आहे, 30% लाभांश िमळयाची शयता 60% िकंवा 12/20 आहे आिण
10% लाभांश िमळयाची शयता 35% आहे िकंवा 7/20,येथे 1/20+12/20+7/20 =1.
परंतु संभायता मोजयात मदत करयासाठी प ूवसारख े कोणत ेही अन ुभव नसयास काय
करावे? या करणा ंमये, संभायत ेचे वतुिन उपाय ा क ेले जाऊ शकत नाहीत आिण
अिधक यििन उपाय आवयक आह ेत.
यििन स ंभायता ही अशी धारणा आह े क यात परणाम (िनपि ) होईल आिण
परणाम (िनपि ) ही समज एखाा यया िनण यावर िक ंवा अन ुभवावर आधारत
असत े , परंतु भूतकाळात पािहल ेया परणामा ंया वार ंवारतेवर नाही .
संभायत ेचे पीकरण काहीही असो , ते दोन महवाया उपाया ंची गणना करयासाठी
वापरल े जाते जे आपयाला धोकादायक िनवडच े वणन करयास आिण त ुलना करयास
मदत करतात .यातील एक उपाय आपयाला अप ेित म ूय आिण द ूसरा उपाय हा संभाय
परणामा ंची परवत नशीलता सा ंगतो.
२.१.२ अपेित म ूय:
अिनित घ टनेचे अपेित म ूय ह े सव संभाय परणामा ंशी स ंबंिधत म ूयांची भारत
सरासरी असत े, येक परणामाया स ंभायत ेसह वजन हण ून वापरल े जात े.अपेित
मूय क ीय व ृीचे मोजमाप करत े.वरील उदाहरणामय े, लाभांश एक चल
(variable) आहे-याची तीन म ूये 50%, 30% आिण 10% आहेत आिण या ंची
संभायता अन ुमे 1/20, 12/20 आिण 7/20 आहे.या करणात लाभा ंशाचे अपेित म ूय
(1/20 × 50 + 12/20 × 30 + 7/20 × 10) % िकंवा 24 % आहे.
दुसया उदाहरणामय े समजा आपण अपतटीय त ेल कंपनीमय े दोन स ंभाय परणामा ंसह
गुंतवणूकया तावावर िवचार करत आहोत : यशाम ुळे ित श ेअर £ 40 चा मोबदला
िमळतो , तर अपयशाम ुळे ित श ेअर £ 20 चा मोबदला िमळतो . munotes.in

Page 23

23या करणात अप ेित म ूय खालील माण े िदले जाते:
अपेित म ूय = Pr (यश) (£ 40/शेअर/भाग) + Pr(अपयश ) (£ 20/शेअर/भाग)
= 1/4 (£ 40/शेअर/भाग) + 3/4 (£ 20/शेअर/भाग) = £ 25/शेअर/भाग.
साधारणपण े, जर X1 आिण X2 चे दोन स ंभाय परणाम असतील आिण य ेक
िनकालाची स ंभायता PR आिण Pr2 ारे िदली ग ेली अस ेल तर अप ेित मूय E (X)
आहे: E (X) = Pr 1X1 + Pr1 X2 …… …… .. (1)
२.१.३ परवत नशीलता :(िभनता , तफावत , अंतर, चलन ) :
चलाची (variable) परवत नशीलता िक ंवा फैलावहणज े याची म ूये िकती माणात
पसरली िक ंवा िवख ुरलेली आह ेत.उदाहरणाथ , जर चलाया (variable) मूयांचा
पिहला स ंच 30,35,40,45 आिण 50 आिण चलाया (variable) मूयांचा दुसरा स ंच
5,10, 30, 50 आिण 70 असेल.आता अस े प होत े क द ुसया स ंचाची परवत नशीलता
पिहया स ंचापेा जात आह े.परवत नशीलत ेचे महव , लहान िक ंवा मोठ े, महवाच े आहे
आिण त े वेगवेगया क रणांमये िभन असत े.समजा , मूयांचा पिहला स ंच हणज े एका
िविश िक ेटपटूया पाच व ेगवेगया सामया ंमधील धावा दश िवतो आिण म ूयाया द ूसरा
संच द ुसया िक ेटपटूया पाच सामया ंमधील धावा दश िवतो.येथे पिहया
करणातील /परिथती तील लहान परवत नशीलता आिण द ुसया करणातील उच
परवत नशीलता याच े हे महव आह े क पिहला ख ेळाडू दुसया ख ेळाडूपेा अिधक स ुसंगत
कामिगरी करतो .
समजा आपण समान अप ेित उपन (£1,500) असल ेया दोन िव
नोक या ंमधूनिनवड करीत आहोत .पिहलीनोकरी ही दलालीवर (commission )
आधारत आह े. दुसरी नोकरी पगारी आह े.पिहया नोकरीत दोन समान स ंभाय उपन
आहेत - चांगया िव यनासाठी £ 2,000 आिण मयम यनासाठी £ 1,000.दुसरी
नोकरी बहत ेकवेळा £1510 वेतन द ेते, परंतु यवसाय फोडयास /िवभाजन झायास
£510 िवछेदन वेतन देते.
दोही नोक या ंमये समान अप ेित उपन आह े कारण .5 (£ 2,000) + .5 (£ 1,000) =
.99 (£ 1,510) + 0.1 (£ 510) = £ 1,500 .परंतु दोन नोक या ंमधीलस ंभाय मोबदयाची
परवत नशीलता िभन आह े.परवत नशीलत ेचे िव ेषण एका उपायान े केले जाऊ शकत े जे
असे गृहीत धरत े क वातिवक मोबदला आिण अप ेित मोबदला यातील मोठ े फरक ,
याला िवचलन हणतात . खालील सारणी दोन िव नोकया ंसाठी अप ेित उपनात ून
वातिवक उपनाच े िवचलन द ेते /दशिवते munotes.in

Page 24

24ता . २.१ Deviations from expected Income (£)
Outcome Deviation Outcome 2 Deviation
Job 1
Job 2 2,000
1,510 500
10 1,000
510 500
990
पिहया नोकरीत , सरासरी िवचलन £ 500 आहे:
अशा कार े, सरासरी िवचलन = .5 (£ 500) + .5 (£ 500) = £ 500
दुसया कामासाठी /नोकरीत , सरासरी िवचलनाची गणना खालील माण े केली जात े:
सरासरी िवचलन = .99 (£ 10) + .01 (£ 990) = £ 19.80
अशाकार े पिहली नोकरी द ुसयाप ेा बरीच जात धोकादायक आह े कारण पिहया
नोकरीतील £ 500 चे सरासरी िवचलन द ुसया नोकरीतील £ 19.80 या सरासरी
िवचलनाप ेा ख ूप जात आह े.परवत नशीलता एकतर िभनत ेारे मोजली जाऊ शकत े जी
यांया अपेित म ूयापास ून य ेक परणामाशी स ंबंिधत मोबदयाया िवचलनाया
चौरसा ंची सरासरी आह े िकंवा मानक िवचलनाार े (σ2) जे िभनत ेचे वगमूल आह े.
पिहया नोकरीतील अ ंतगत चौरस िवचलनाची सरासरी खालीलार े िदली जात े:
िभनता (σ2) = .5 (£ 2, 50,000) + .5 (£ 2, 50,000) = £ 2, 50,000
मानक िवचलन £ 2, 50,000 या वग मूळाया बरोबरीच े आहेिकंवा £ 500.
याच माण े,दुस या नोकरी अ ंतगत चौरस िवचलनाची सरासरी खालील माण े िदली आह े:
िभनता (σ2) = .99 (£ 100) + .01 (£ 9, 80,100) = £ 9,900.
मानक िवचलन (a) £ 9,900 चे वगमूळ आह े.िकंवा £ 99.50
आपण जोखीम मोजयासाठी िभनता िक ंवा मानक िवचलन वापरतो , दुसरे काम/नोकरी
पिहयाप ेा कमी धोकादायक आह े. िमळवल ेया उपनाच े िभनता आिण मानक िवचलन
दोही कमी आह ेत. िभनत ेची संकपना िततकच चा ंगली लाग ू होते जेहा फ दोन ऐवजी
अनेक परणाम असतात .
२.१.४ िनणय घेणे (Decision Making )
समजा आपण वर वण न केलेया दोन िव नोक या ंपैक एक िनवडत आहोत .आपण
कोणती नोकरी यावी िक ंवा िनवडावी ? जर आपण जोखीम नापस ंत करतो (जर जोखीम munotes.in

Page 25

25आवडत नाही )तर आपण दुसरी नोकरी घ ेऊ.याचे कारण ती पिहयासा रखाच अपेित
परतावा द ेते परंतु कमी जोखमीसह . आता समजा आपण पिहया नोकरीत य ेक
मोबदयात £ 100 जोडतो , जेणेकन अप ेित मोबदला £ 1,500 वन £ 1,600
पयत वाढ ेल.
नंतर नोकरीच े असे वणन केले जाऊ शकत े:
नोकरी 1: अपेित उपन = £ 1,600 फरक = £ 2, 50,000
नोकरी 2: अपेित उपन = £ 1,500 फरक = £ 9,900
पिहली नोकरीउच अप ेित उपन द ेते परंतु ती द ुसया नोकरी प ेा बयाप ैक
धोकादायक आह े.कोणती नोकरी पस ंत केली जात े हे आपयावर अवल ंबून असत े. जर
आपण जोखीम -ेमी अस ू , तर आपण उच अप ेित उपन आिण उच िभनता या ंची
िनवडू क शकतो , परंतु जोखीम -िवरोधक य द ुसयाची िनवड ू क शकत े. अपेित
मूय आिण जोखीम या दोहीमय े िभन असल ेया उपनामय े लोक कस े िनणय घेऊ
शकतात ह े पाहयासाठी आपयाला ाहक िसा ंत िवकिसत करयाची आवयकता आह े.
२.२ अिनितत ेखाली िनवड (Choose under uncretainty )
२.२.१ अिनितत ेखाली िन वड: जोखमीया िदश ेने ाधाय ((Choice under
Uncertainty: Preference towards Risk )
लोक वरील जोखमीया परणामा ंचे मूयमापन कस े क शकतात याच े वणन करयासाठी
आपण वरील नोकरीच े उदाहरण वापरतो . परंतु ही तव े इतर िनवडनास ुा िततकच लाग ू
होतात . येथे आपण सामायत : ाहक िनवडीवर आिण ाहका ंना धोकादायक पया यांमधून
िनवडून िमळणाया उपय ुतेवर ल क ित करतो .
या बाबी स ुलभ करयासाठी , आपण एकाच वत ूया वापराचा िवचार कया , हणज े
ाहका ंचे उपन .आपण अस े गृहीत धरतो क ाहका ंना स ंभायता माहीत आह े आिण
आता मोबदला हा प ैशाऐवजी उपयोिगत ेया ीन े मोजला जातो .
आकृित 5.1 (अ) दाखवत े क आपण जोखमीया िदश ेने एखााया आवडीच े वणन कस े
क शकतो . यात व ओबी एखााची उपय ुता(उपयोिग ता) काय/फलन द ेते, हणज ेच
आपयाला य ेक पातळीया उपनासाठी ा होणारी उपय ुतेची पातळी सा ंगते.
उपयोगीत ेची पातळी 10 ते 16 ते 18 पयत वाढत े कारण उपन £10,000 वन
£20,000 ते £30,000 पयत वाढत े.
तथािप /परंतु, सीमात उपयोिगता / उपयुता 10 वन कमी होत े जेहा उपन 0 ते £
10,000 पयत वाढत े, 6 वन कमी होत े जेहा उपन 10,000 वन £ 20,000 पयत
वाढते, 2 वन कमी होत े जेहा उपन 20,000 वन £ 30,000 पयत वाढत े. munotes.in

Page 26

26

ता . २.१ : Risk Aversion
आता, समजा , आपल े उपन £ 15,000 आहे आिण आपण एक नवीन पण धोकादायक
नोकरीचा िवचार करत आहोत याम ुळे आपल े उपन द ुपट £ 30,000 होईल िक ंवा ते
10,000 पया ंवर खाली य ेईल.येकाची 0.5 ही संभायता आह े.
आकृती 5.1 (अ) मये दाखिवया माण े, £ 10,000 या उपनाशी स ंबंिधत
उपयुता/उपयोिगता तर हा 10 (िबंदू A) आहे आिण £ 30,000 या उपन पातळीशी
संबंिधत उपय ुता/ उपयोिगता तर 18 (िबंदू B) आहे.धोकादायक नोकरीची त ुलना
सयाया नोकरीशी करण े आवयक आह े, यासाठी उपय ुता/उपयोिगता ही 13 (िबंदू C)
आहे.नवीन नोकरीच े मूयांकन करयासाठी , आपण परणामी उपनाच े अपेित म ूय
मोजू शकतो .आपण उपयुतेया ीन े मूय मोजत आहोत ,हणून आपयाला अप ेित
उपयुतेची/उपभोयत ेची गणना करण े आवयक आह े.अपेित उपय ुता हणज े सव
संभाय परणामा ंशी स ंबंिधत उपय ुतांची/उपयोयत ेची बेरीज, संभायतेनुसार भारत
येक परणाम होईल .
या करणात , अपेित उपय ुता E (U) = 1/2U (£ 10,000) + 1/2U (£
30,000) = 0.5 (10) + 0.5 (18) = 14 आहे.
नवीन धोकादायक नोकरीला ज ुया नोकरीप ेा ाधाय िदल े जाते कारण 14 ही अप ेित
उपयुता 13 या मूळ उपयोिग तेपेा जात आह े.जुया नोकरीत कोणताही धोका नाही –
ही £15,000 चे उपन आिण 13 या उपयोिगता पातळीची हमी द ेते.
नवीन नोकरी धोकादायक आह े, परंतु ती उच अप ेित उपन आिण 14 ही उच
अपेित उपय ुता या दोहीची शयता द ेते. जर आपयाला अप ेित उपय ुता
वाढवायची इछा अस ेल तर आपण धोकादायक नोकरी घ ेऊ.
अिनितत ेखाली िनवड : जोखमीया िदश ेने िभन ाधाय े: Choice under
Uncertainty: Different Preferences towards Risk: munotes.in

Page 27

27जोखीम सहन करयाया लोका ंया इछ ेमये िभनता असत े. काही जोखीम -िवरोधक ,
काही जोखीम -ेमी आिण काही जोखीम -तटथ असतात . जी य अप ेित उपनासह
जोखीमय ु नोकरीसाठी िविश िदल ेया उपनाला ाधाय द ेते याला जोखीम -
ितकूल/िवरोधक हण ून ओळखली जात े, जो जोखमीया बाबतीत सवा त सामाय
ीकोन आह े.बहतेक लोक ही क ेवळ जोखमवर िवमा काढत नाहीत - जसे क, जीवन
िवमा, आरोय िवमा , कार/वाहनिवमा इयादी , परंतु तुलनेने िथर व ेतनाचा यवसाय
देखील शोधतात .
आकृती २.१ (a) ही जोखीम -िवरोध करणाया यला लाग ू होते.समजा एखाा यच े
िनित उपन 20,000 असू शकत े िकंवा1/2 संभायत ेसह £ 30,000 उपन द ेणारी
नोकरी आिण आिण 1/2 संभायत ेसह £ 10,000 चे उपन अस ू शकत े.आपण
पािहयामाण े, अिनित उपनाची अप ेित उपय ुता 14 आहे, िबंदू A वर
उपयोिगताची सरासरी (10)आिण B वरील उपयोिगता (18), आिण ह े E वर दश िवले
आहे.
आता आपण धो कादायक नोकरीशी स ंबंिधत अप ेित उपयोगीत ेची त ुलना ही िनमा ण
केलेया उपयोगीत ेशी क शकतो जर £ 20,000 जोखीम न घ ेता कमावल े गेले असतील
जे आकृती २.१ (ए) मये डी (16) ारे िदले आहे. हे धोकादायक नोकरी सह अप ेित
उपयुतेपेा िनितच जात आह ेE (14).
जी य जोखीम -तटथ आह े ती िविश उपन आिण याच अप ेित उपनासह
अिनित उपन िमळवयामय े उदासीन असत े.आकृती २.१ (c)12 या समान
संभायत ेसह£10,000 आिण £ 30,000 दरयान उपन िनमा ण करणा या नोकरीशी
संबंिधत उपय ुताआहे, जसे 20,000 चे िविश उपन ा करयाची उपय ुता आह े.
आकृती २.१ (ब) ही जोखीम ेमीची स ंभायता दश वते.या करणात , अिनित उपनाची
अपेित उपय ुता जी 1/2 संभायत ेसह £ 10,000 िकंवा स ंभायता 1/2 सह £
30,000 असू शकत े ती 20,000 या िविश उपनाशी स ंबंिधत उपय ुतेपेा जात
आहे.
E (U) = 1/2U (£ 10,000) + 1/2/V (£ 30,000) = 1/2 (3) + 1/2 (18) =
10.5> U (£ 20,000) = 8.
जोखीम -ेमाचा म ुय प ुरावा हणज े लोक ज ुगाराचा आन ंद घेतात.परंतु खूप कमी लोक
मोठ्या माणात उपन िक ंवा संपीया बाबतीत जोखीम -ेमीअसतात . जोखीम हा ही
अशी रकम आह े जी जोखीम -िवरोधक य जोखीम घ ेणे टाळयासाठी द ेयास तयार
असत े. munotes.in

Page 28

28जोखीम हयाची िवशालता ही ती य सामोया जाणाया धोकादायक पया यांवर
अवल ंबून असत े.जोखीम हा आक ृित मय े िनित क ेला आह े, जो आक ृित २.१ (ए)
माणेच उपय ुता फलन आह े.£20,000 या अप ेित उपनासह धोकादायक नोकरी
घेणाया यन े 14 ची अप ेित उपय ुता ा क ेली आह े.
हे आकृित २.२ मये दशिवले आहे. यात िब ंदू F पासून उया अावर ैितज र ेषा काढली
आहे, जी सरळ र ेषा AB ला दुभाजक करत े/दुभाजत े. परंतु जर यच ेिविश उपन
£16,000 असेल तर 14 ची उपय ुता/उपयोिगता पातळी द ेखील ा क ेली जाऊ शकत े.
अशाकार े, £4,000 चा जोखीमहा , लाइन EF या रेषेारे िदला आह े , ही उपनाची
अशी रकम आह े जी याला जोखीमदायक नोकरी आिण स ुरित नोकरी यामय े याला
तटथ /उदासीन ठ ेवते.

आकृती . २.२ Risk Premium
एखादी य िकती जोखीम -ितकूल आह े हे संबंिधत जोखमीया वपावर आिण
यया उपनावर अवल ंबून असत े.सामायतः , जोखीम -ितकूल लोक परणामा ंची
लहान परवत नशीलता असल ेया जोखमना ाधाय द ेतात. आपण अस े पािहल े आहे क,
जेहा दोन परणाम होतात , £ 10,000 आिण £ 30,000 हे उपन - जोखीम ीिमयम £
4,000 आहे.
आता आपण द ुसया धोकादायक नोकरीचा िवचार कया , यामय े £ 40,000
उपन िमळवयाची स ंभायता 0.5 आिण उपयोिगता पातळी 20 आहे आिण 0 उपन
िमळयाची 0.5 संभायता समािव आह े. अपेित म ूय द ेखील £ 20,000 आहे,
परंतु अपेित उपय ुता फ 10आहे.
अपेित उपय ुता = .5U (£ 0) + .5U (£ 40,000) = 0 + .5 (20) = 10. munotes.in

Page 29

29£ 20,000 या िविश उपनाशी संबंिधत उपय ुता 16 असयान े, जर यला नोकरी
वीकारण े आवयक अस ेल तर ती य 6 एकके उपयोिगता गमावत े. या करणात
जोखीम हा £ 10,000 या समान आह े कारण £ 10,000 या िविश उपनाची
उपयुता 10 आहे.
अशाकार े, तो या या £ 20,000 अपेित उपनाप ैक £ 10,000 देऊ शकतो ज े
याला 10,000 चे िविश उपन िमळव ून देऊ शक ेल आिण याची समान अप ेित
उपयुता पातळी अस ेल. अशा कार े, परवत नशीलता िजतक जात अस ेल िततक
धोकादायक परिथती टाळयासाठी ती य प ैसे देयास तयार अस ेल.
२.२.२ अिनितत ेखाली िनवड : जोखीम कमी करण े (Choice u nder
Uncertainty: Reducing Risk )
कधीकधी ाहक धोकादायक पया य िनवडतात ज े जोखीम -ितकूल वत नाऐवजी जोखीम -
ेमळ/ेमी अशी वत णूक सुचवतात , जसे क राय लॉटरीमधील अलीकडील वाढ स ुचवते.
तरीस ुा, िविवध कारया धोकादायक परिथतचा सामना करताना , ाहक सामायतः
जोखीम टाळतात . आता आ पण तीन मागा चे वणन कया याार े ाहक जोखीम
िविवधीकरण , िवमा, िनवडी आिण मोबदयाबल अिधक मािहती िमळव ू शकतात .
२.२.३ अिनितत ेखालील िनवड :िविवधता : Choice under Uncertainty:
Diversification:
समजा त ुही जोखीम -िवरोधक आहात आिण धोकादायक परिथती शय िततया
टाळयाचा यन करता आिण त ुही किमशनया /दलालीया आधारावर अध वेळ िवची
नोकरी घ ेयाचा /करयाचा िवचार करत आहात .येक उपकरण े िवकताना आपला व ेळ
कसा घालवायचा ाची िनवड करण े आपयाकड े आहे. अथात, पुढील वष हवामान िकती
गरम िक ंवा थंड अस ेल याची त ुहाला खाी त ुही द ेऊ शकत नाही . आता िवया
नोकरीत ग ुंतलेली जोखीम कमी करयासाठी आपण आपला व ेळ कसा िवभागला पािहज े?
िविवधीकरणाार े धोका कमी क ेला जाऊ शकतो - वेळेचे वाटप कन एकाच
उपादनाऐवजी दोन िक ंवा अिधक उपादन े िवकण े. उदाहरणाथ , समजा क त ुलनेने
गरम/उण वष असेल अशी पनास -पनास शयता आह े आिण त ुलनेने थंडी जात
असयाची पनास -पनास शयता आह े.
खालील ता आपयाला आपण वातान ुकूलक य ं (एअर कंिडशनर ) आिण (शेगडी) हीटस
िवकून िकती कमाई क शकतो हे पाह शकतो .

munotes.in

Page 30

30ता २.२ : Income From Sale of Equlpment Hot weather Cold weather
Air-conditioner sales
Heater sales £30,000
£12,000 £12,000
£30,000

जर आपण फ एअर क ंिडशनर / वातान ुकूलक य ं िकंवा फ हीटर /शेगडी िवकयाच े
ठरवल े तर आमच े य उपन एकतर £ 12,000 िकंवा £ 30,000 असेल आिण
अपेित उपन £ 21,000 [.5 (£ 30,000) + .5 (£ 12,000)] असेल. समजा आपण
आपला व ेळ एअर क ंिडशनर आिण हीटरया िवमय े समान रीतीन े िवभाग ून िविवधता
आणली . तर मगकाहीहीहवामान असल े तरी आपल े उपन नकच ,£21,000 असेल.
जर हवामान गरम अस ेल तर आपण एअर क ंिडशनर िवत ून £ 15,000 आिण हीटर
िवत ून £6,000 कमवू; जर त े थंड अस ेल तर आपण एअर क ंिडशनरया
िवत ून£6,000 आिण हीटरया िवत ून £ 15,000 कमवू. कोणयाही परिथतीत ,
िविवधीकरण कन , आपण वतःला एक िनित उपनाची हमी द ेतो आिण सव धोके दूर
करतो .
अथात, िविवधीकरण न ेहमीच सोप े नसत े. आपया उदाहरणामय े, जेहा एकाची िव
मजबूत होत े, तेहा दुसयाची िव कमक ुवत होत े. परंतु िविवधीकरणा या तवाला एक
सामाय अन ुयोग आह े. जोपय त आपण आपया यनाच े िकंवा गुंतवणूक िनधीच े िविवध
उपमा ंसाठी वाटप क शकतो , यांचे परणाम जवळ ून संबंिधत नाहीत , तोपयत
आपणकाही जोखीम द ूर क शकतो .
२.२.४ अिनितत ेखाली िनवड : िवमा (Choice under Uncertainty :
Insurance )
आपण अस े पािहल े आह े क जोखीम टाळणार े लोक जोखीम टाळयासाठी उपन
सोडयास तयार असतात . तथािप , िवयाची िक ंमत अप ेित न ुकसानीया बरोबरीची
असयास , जोखीम टाळणार े लोक या ंना होणार े नुकसान भन काढयासाठी प ुरेसा िवमा
खरेदी क इिछ तात. जोखीम -टाळयाया आपया चच त हा तक सुप आह े.
िवमा खर ेदी करण े हणज े एखाा यला तोटा असो वा नसो समान उपन िमळत े,
कारण िवयाची िक ंमत ही अप ेित न ुकसानीइतकच असत े. जोखीम -ितकूल यसाठी ,
समान उपनाची हमी ही , परणाम काहीही अ सो, तुलनेने अिधक उपय ुता िनमा ण करत े
जर न ुकसान होत नसतानायकड े उच उपन असत े आिण न ुकसान होत असयास
झायास कमी उपन असत े. munotes.in

Page 31

31समजा एखाा घरमालकान े 10% संभायत ेचा सामना करतो क याया घरावर घरफोडी
होईल आिण याला 10,000 पया ंचे नुकसान सहन करावे लाग ेल. यायाकड े £
50,000 ची मालमा आह े असे आपण समज ू.
खालील ता २.३ हा या घरमालकाची स ंपी दोन शयता ंसह दश िवते - िवमा काढण े
िकंवा िवमा न करण े/काढण े :
ता . २.३ shows his wealth with two possibilities — to
insure or not to insure:
Table 5.4 Decision to insure
Insurance Burgalary (pr=.1) No. Burglary (pr=.9) Expected wealth
No
Yes £40,000
£49,000 £50,000
£49,000 £49,000
£49,000

िवमा खर ेदी करयाचा िनण य याया अप ेित स ंपीमय े बदल करत नाही . हे दोही
शयता ंवर ते सहज करते. यामुळे घरमालकाला उच पातळीची अप ेित उपय ुता िनमा ण
होते, कारण दोही परिथतमय े िकरकोळ उपय ुताही िवमा खर ेदी करणाया
यसाठी समान असत े.
परंतु जेहा िवमा नसतो त ेहा न ुकसान झायास िकरकोळ उपय ुता जात असत े जर
नुकसान झाल े नाही . अशाकार े, तोट्यात नसल ेया िथतीत ून संपीच े हता ंतरण
केयास एक ूण उपय ुता वाढली पािहज े. आिण स ंपीच े हे हता ंतरण िवयाार े नेमके
साय क ेले जाते.
य सहसा अशा क ंपयांकडून िवमा िवकत घ ेतात या ती िवकयात त असतात .
साधारणपण े, िवमा क ंपया नफा वाढवणाया क ंपया असतात या िवमा द ेतात कारण
यांना मािहत असत े क, जेहा त े जोखीम भरतात /एक करतात त ेहा या ंना ख ूप कमी
जोखमीचा सामना करावा लागतो .
जोखीम टाळण े हे मोठ्या संयेया िसा ंतावर आधारत आह े. हे आपयाला असे सांगते
क जरी एकल घटना यािछक आिण अ ंदाज लावण े कठीण असया तरी अन ेक समान
घटना ंया सरासरी परणामा ंचा अंदाज लावला जाऊ शकतो .
उदाहरणाथ , जर कोणी ऑटोमोबाईल /वाहन िवमा िवकत अस ेल, तर एखाा िविश
वाहनचालकाचा अपघात होईल क नाही ह े सांगता य ेत नाही , परंतु वाहनचालका ंया एका
मोठ्या गटाकड ून िकती अपघात होतील याचा मागील अन ुभवावन अ ंदाज करता य ेईल. munotes.in

Page 32

32मोठ्या माणावर काम कन , िवमा क ंपया खाी क शकतात क भरल ेले एकूण ह े हे
भरलेया एक ूण रकम ेया बरोबरीच े असतील . आपया घरफोडीया उदाहरणात , एका
माणसाला मािहत आह े क याया घरात चोरी होयाची 10% शयता आह े; तसे
असयास , याला £ 10,000 चे नुकसान होईल . या जोखमीला सामोर े जायाआधी ,
याने याया 1,000 (£ 10,000 x 0.1) या अप ेित न ुकसानाची गणना क ेली, परंतु हा
नुकसानीचा मोठा धोका आह े.
आता समजा 100 लोकांना या परिथतीला सामोर े जाव े लागत े आिण त े सव एका
कंपनीकड ून घरफोडीचा िवमा खर ेदी करतात . िवमा क ंपनी या य ेकाला £ 1,000 चा
ििमयम /हा आकारत े जो 1, 00,000 चा िवमा िनधी तयार करत े यात ून नुकसान भन
काढता य ेते.
िवमा क ंपनी ही मोठ ्या संयेया िसा ंतावर िवस ंबून राह शकत े जी येक यसाठी
अपेित तोटा प ूण होयाची शयता आह े याची खाी द ेते. अशा कार े, एकूण
भरणा/रकम ही £ 1, 00,000 या जवळ अस ेल आिण क ंपनीला या रकम ेपेा जात
तोट्याची िच ंता करयाची गरज नाही .
िवमा क ंपया अप ेित न ुकसानीप ेा जात ििमयम /हा घेयाची शयता आह े कारण
यांना या ंचा शासकय खच भागवयाची गरज असत े .हणून बर ेच लोक िवमा
कंपनीकड ून खर ेदी करयाप ेा व -िवमा करण े पसंत करतात . जोखीम टाळयाचा एक माग
हणज े िविवधीकरण कन व -िवमा.
२.२.५ अिनितत ेखाली िनवड : मािहतीच े मूय (Choice under Unc ertainty :
Value of Information)
जेहा परणाम अिनित असतात त ेहा ाहक हा मया िदत मािहतीया आधारावर िनण य
घेतो. जर अिधक मािहती उपलध अस ेल तर ाहक जोखीम कमी क शकतो . मािहती ही
एक मौयवान वत ूअसयान े लोक याची िक ंमत मोजायला त यार होतात . पूण मािहतीसह
अपेित म ूय आिण अप ूण मािहतीसह अप ेित म ूय या ंयातील फरक हणज ेपूण
मािहतीच े मूय होय .
मािहतीच े मूय पाहयासाठी , समजा त ुही एका टोअरच े/दुकानाच े यवथापक आहात
आिण त ुहाला शरद ऋत ूया ह ंगामासाठी िकती स ूट (िविश क पड्याचा संच) मागवायच े हे
तुहाला ठरवायच े आह े. जर त ुही 100 सूट मागवल े तर £ 180 ित स ूट ही
तुमयासाठीिक ंमत आहे, परंतु जर त ुही 50 सूटची मागणी क ेली तर त ुमची िक ंमत £ 200
असेल. तुहाला मािहत आह े क त ुही य ेक सूट £ 300 मये िवकणार आहात , परंतु
एकूण िव िकती अस ेल याची त ुहाला खाी नाही .
सव न िवकल ेले सूट परत क ेले जाऊ शकतात पर ंतु आपण या ंयासाठी िदल ेया अया
िकंमतीत . पुढील अिधक मािहतीिशवाय , आपण 100 सूट िवकया जायाची शयता ही munotes.in

Page 33

330.5 आिण 50 सूट िवकल े जायाची स ंभायता /शयता 0.5 आहे यावर िवास ठ ेवून काय
करतो
खालील ता आपयाला दोन उदाहरणात ून िकती नफा कमाव ू शकणर त े दशिवतो
ता . २.४ : Profits from Suits
Sale of 50 Sale of 100 Expected Profit 1)Buy 50 suits
2)Buy 100 suits £5,000 £5,000 £5,000
£1,500 £12,000 £6,750

जर तुही जोखीम -तटथ असाल तर अिधक मािहतीिशवाय त ुही 100 सूट खर ेदी
कराल . यात तुमचा नफा एकतर £12,000 िकंवा £ 1,500 असू शकतो . परंतु जर त ुही
जोखीम टाळणार े असाल तर तुही £5,000 या हमी उपनासाठी 50 सूट खर ेदी क
शकता .
संपूण मािहतीसह , मग िव िकतीही होऊ द े, तुही योय स ूट मागव ू शकता . जर 50
सूटची िव होणार अस ेल आिण त ुही 50 सूट मागवल े असतील तर त ुहाला £ 5,000
चा नफा होईल . दुसरीकड े, जर िव 100 होणार अस ेल आिण त ुही 100 सूटच मागवल े
असतील क ेली तर त ुहाला £12,000 चा नफा होईल . दोही परणाम िततक ेच संभाय
असयान े, संपूण मािहतीसह त ुमचा अप ेित नफा £ 8,500 असेल.

अशाकार े, शय िततक अच ूक मािहती िमळवयासाठी £ 1,750.00 पयत भरण े योय
आहे.
२.२.६ अिनितत ेखाली िनवड : धोकादायक मालम ेची मागणी (Choice under
Uncert ainty : Demand for Risky Assets )
लोक सामायतः जोखीम -िवरोधक असतात .िनवडीच े वात ंय िदयास , यािछकपण े
चढ -उतार करणाया मोठ ्या सरासरी उपनाप ेालोक एका िनित उपनाला ाधाय
देतात. तरीही याप ैक बरेच लोक या ंया बचतीचा सव भाग िक ंवा काही रोख े,
दतऐवजआिण इतर मालम ेमये गुंतवतात यात थोडा धोका असतो .
जोखीम -िवरोध करणार े लोक या ंया ग ुंतवणूकचा सव ि कंवा काही भाग जोखमीया
रोयामय े गुंतवतात ? भिवयासाठी िकती जोखीम सहन करायची ह े लोक कस े ठरवतात ? munotes.in

Page 34

34या ा ंची उर े देयासाठी , आपयाला धोकादायक मालम ेया मागणीच े परीणक ेले
पािहज े.
२.२.७ अिनितत ेखाली िनवड : मालमा (Choice under Uncertainty :Assets )
मालमा ही अशी गो आह े जी याया मालकाला आिथ क वाह दान करत े.
मालम ेया मालकचा आिथ क वाह प (अछन/सुय) देयकाच े वप घ ेऊ शकतो ,
जसे क इमारतील सदिनक ेतून िमळणार े भाड्याचे उपन . आणखी एक प (अछन /
सुय) देयक हणज े रोयावरील लाभा ंश.
परंतु कधीकधी मालम ेया मालकत ून आिथ क वाह अ ंतभूत असतो ; हे मालम ेया
िकंमतीत िकंवा मूयात वाढ िक ंवा घट अस े वप घ ेते - भांडवली नफा िक ंवा भा ंडवली
तोटा.
धोकादायक मालमा मौिक वाह दान करत े जी काही माणात यािछक (वैर)
असत े, याचा अथ , आिथक वाह िनितपण े आधी ात होत नाही . एखाा कंपनीचा रोखा
हे धोकादायक मालम ेचे प उदाहरण आह े - एखाा यला समज ू शकत नाही क
रोयाची िक ंमत काला ंतराने वाढेल क कमी होईल , आिण कोणीही अस े खाीन े सांगू
शकत नाही क क ंपनी ित रोखा समान लाभा ंश देत राहील .
लोक जरी सहसा श ेअर/रोखे बाजाराशी जोखीम जोडतात , तरी इतर मालमा द ेखील
धोकादायक असतात .
कॉपर ेट दतऐवज ह े याचे उदाहरण आह े - या कॉपर ेशनने दतऐवज जारी क ेले ती
िदवाळखोर होऊ शकत े आिण दतऐवज मालका ंना या ंचा परतावा द ेयास अयशवी
होऊ शकत े. 10 िकंवा 20 वषामये परपव होणार े दीघकालीन शासकय रोख ेही
धोकादायक असतात .
सरकार िदवाळखोरीत जायाची शयता नसली तरी , महागाईचा दर वाढ ू शकतो आिण
भिवयातील याज द ेय आिण वातिवक अटमय े कमी िकमतीची म ूळ परतफ ेड क
शकतो आिण अशा कार े बॉड ्सचे (दतऐवज ) मूय कमी क शकतो .
धोकादायक मालम ेया उलट , जर एखाा मालम ेने िनित आिथ क चलन िदल े तर
आपण याला धोकाहीन हण ू शकतो . अप म ुदतीच े सरकारी रोख े-ेझरी िबल े हण ून
ओळखल े जाणार े-जोखीम -मु मालमा आह ेत कारण त े अप कालावधीत परपव
होतात , महागाईत अनप ेित वाढ होयाचा धोका फार कमी असतो .
आिण एखादा असाही िवास बाळग ू शकतो क सरकार बॉडवर हलगजपणा करणार
नाही. जोखीम नसल ेया मालम ेया इतर उदाहरणा ंमये बँका आिण िबिड ंग,
सोसायट ्यांमधील पासब ुक बचत खाती िक ंवा अप म ुदतीया ठ ेवीचे माणप समािव
आहे. munotes.in

Page 35

35२.२.८ अिनितत ेखाली िनवड :. मालमा परतावा (Choice und er Uncertainty :.
Asset Returns )
लोक या ंया दान क ेलेया आिथ क वाहाम ुळे मालमा खर ेदी करतात आिण ठ ेवतात.
मालम ेची तुलना या ंया मौिक वाहाया ीन े मालम ेया िक ंमतीशी क ेली जाऊ
शकते. मालम ेवरील परतावा हा एक ूण मौिक वाह आह े जो याया म ूयाचा अ ंश
हणून दान करतो . उदाहरणाथ , आज £ 1,000 िकमतीच े बॉड ज े या वष £ 100
भरते याला 10%परतावा आह े.
जेहा लोक आपली बचत ही टॉक , बॉड्स िकंवा इतर मालम ेमये गुंतवतात , तेहा त े
सहसा महागाईयादराप ेा जात परतावा िमळवयाची आशा करतात , जेणेकन ,
उपभोगात िवल ंब कन , ते भिवयात अिधक वापर (उपभोग घेऊ शकतात )क शकतील .
अशाकार े, आपण अन ेकदा मालम ेवर परतावा खया अथा ने य करतो याचा अथ
चलनवाढीया दराप ेा कमी परतावा . उदाहरणाथ , जर महागाईचा वािष क दर 5%होता,
तर बॉडला 5%वातिवक परतावा िमळाला असता .
बहतांश मालमा धोकादायक असयान े, गुंतवणूकदाराला भिवयात काय परतावा
िमळणार आह े हे अगोदरच कळ ू शकत नाही . तथािप , एखादी य या ंया मालम ेया
अपेित परतायाकड े पाहन मालम ेची तुलना क शकत े जे याया परतायाच े अपेित
मूय असत े. एका िविश वषा त, वातिवक परतावा अप ेेपेा जात िक ंवा कमी अस ू
शकतो , परंतु दीघ कालावधीत सरासरी परतावा हा अप ेित परतायाया जवळ असला
पािहज े.
वेगवेगया मालमा ंमये िभन अप ेित परतावा असतो . ता 5.6 दशवतो क ेझरी
िबलांवर अप ेित वातिवक परतावा 1%पेा कमी आह े, तर ल ंडन टॉक माक टवरील
ितिनधी टॉकसाठी वातिवक परतावा जवळजवळ 9%आहे.
जेहा टॉकवरील अप ेित परतावा जात असतो त ेहा एखादी य ेझरी िबल का
खरेदी कर ेल? याचे उर अस े आहे क मालम ेची मागणी क ेवळ अप ेित परतायावरच
नहे तर याया जोखमीवर द ेखील अवल ंबून असत े.
जोखमीच े एक परमाण , वातिवक परतायाच े मानक िवचलन (σ), सामाय टॉकसाठी
21.2% या समान आह े, परंतु कॉपर ेट बाँडसाठी फ 8.3% आिण ेझरी िबला ंसाठी
3.4% आहे असे सारणी २.५ दाखवत े. पपण े, गुंतवणूकवर अप ेित परतावा िजतका
जात असतो िततका धोका जात असतो . परणामी /हणून, जोखीम -िवरोधक
गुंतवणूकदारान े जोखमीया िव अप ेित परतावा स ंतुिलत क ेला पािहज े.


munotes.in

Page 36

36ता . २.५ : Investment and Return Real Rate of Return
(%) Risk(Standard
Deviation, 0. %
Common Stocks
Long -term corporate bonds
Treasury Bills 8.8
2.1
0.4 21.2
8.3
3.4

२.२.९ अिनितत ेखाली िनवड : जोखीम आिण परतावा दरयान यापार ब ंद: Choice
under Uncertainty :Trade -Off between Risk and Return:
समजा एखाा यला आपली बचत दोन मालमा ंमये गुंतवावी लागत े - जोखीम
नसलेली ेझरी िबल ेआिण टॉकचा धोकादायक ितिनधी गट . या दोन मालम ेपैक
येकात िकती बचत करायची ह े या यन े ठरवायच े आहे. हे x आिण y या दोन वतु
दरयान अ ंदाजपकाच े वाटप करयाया ाहकाया समय ेयाअन ुप/समान /सश
आहे.
आपण Rf ारे ेझरी िबलावर जोखीम -मु परतावा दश वू य ा, जेथे अपेित आिण
वातिवक परतावा समान आह े. तसेच, समजा श ेअर बाजारात ग ुंतवणूकतून अप ेित
परतावा Rm आहे आिण वातिवक परतावा Ym आहे.य परतावा धोकादायक
आहे.गुंतवणूकया िनण याया व ेळी, आपयाला य ेक स ंभाय परणामाची शयता
मािहत असत े , परंतु िविश परणाम काय होईल ह े आपयाला मािहत नसत े. जोखीम
असल ेया मालम ेला जोखीम -मु मालम ेपेा जात अप ेित परतावा िमळ ेल (Rm>
Rf) अयथा, जोखीम -िवरोधक ग ुंतवणूकदार ह ेकोणयाही टॉकमय े नाही तर क ेवळ
ेझरी िबला ंमये गुंतवणूक करतील .
येक मालम ेत तो िकती ग ुंतवणूक कर ेल हे ठरवयासाठी अस े गृहीत धया क b हा
शेअर बाजारात ठ ेवलेया याया बचतीचा अ ंश आह े आिण (1 - b) ेझरी िबस खर ेदी
करयासाठी वापरल ेला अ ंश/तुकडा/भाग आह े. याया एक ूण पोट फोिलओवर अप ेित
परतावा , आरपी , हा दोन मालमा ंवरील अप ेित परतायाची भारत सरासरी आह े
आरपी = बीआरएम + (1 - बी) आरएफ …………… (2)(Rp = bRm + ( 1 – b)
Rf…………….. ( 2))
समजा , शेअर बाजाराचा अप ेित परता वा 12%आहे. ेझरी िबल े 4% देतात आिण b =
1/2. मग Rp = 8%. हा पोट फोिलओ िकती धोकादायक आह े? जोखीम ही
पोटफोिलओया परतायाया िभनत ेारे मोजली जाऊ शकत े. आपण अस े गृहीत धया munotes.in

Page 37

37क शेअर बाजारातीलधोकादायक ग ुंतवणूकचा फरक σ2m आहे आिण मानक िवचलन
σm आहे. आपण अस े दशवू शकतो क पोट फोिलओचा σ हा धोकादायक मालम ेया
वेळेस गुंतवलेया पोट फोिलओचा अ ंश आह े: σp = bσm ……… ( 3)
अिनितत ेखाली िनवड : गुंतवणूकदाराची िनवड समया : Choice under
Uncertainty : Investor’s Choice Problem:
आपया ग ुंतवणूकदारान े हा अप ूणाक b कसा िनवडावा ह े ठरवयासाठी , आपण थम
असे दशवूया क याया जोखीम -परतायाच ेसममूयन ह ेाहकाया बज ेट रेषेशी
सश/समान आह े.
हे समम ूयनपाहयासाठी , आपण समीकरण (2) खालीलमाण े पुहा िलह शकतो

बजेट रेषेचा उतार Rm - R/σm आहे, जो आक ृित 5.3 मये दाखवयामाण े
जोखमीची िक ंमत आह े. तीन उदासीन समव ृी (indifference ) व काढल े आहेत;
येक व जोखीम आिण परतायाची जोड दश िवतो यात ग ुंतवणूकदार िततकाच हणज े
समान समाधानी असतो .
व वरया िदश ेने उतार आह ेत कारण जोखीम -िवरोधक ग ुंतवणूकदाराला जात धोका
पकरायचा अस ेल तर याला जात अप ेित परतायाची आवयकता असत े. युिटिलटी -
जातीत जात उपयोिगता ग ुंतवणूक पोट फोिलओ अशा टयावर आह े िजथ े उदासीनता
व U2 या बज ेट रेषेला पश करतो .
आकृती . २.३ Choosing between Risk and Return आकृती २.४ : Choice of two Different Interview
अिनितत ेखाली िनवड : जोखमीसाठी दोन िभन िकोन : अंतगत िनवड . दोन िभन
गुंतवणूकदार जोखीम िभन िकोनान े िनवड : Choice under Uncertainty :Two
Different Attitudes to Risk: Choice under .Two Different Investors Choice
with Different Attitudes to Risk: munotes.in

Page 38

38गुंतवणूकदार A हा जोखीम -िवरोधक आह े. याया खायामय े िकंवा यादीमय े
(portfolio ) मुयतः जोखीम -मु मालमा असत े, यामुळे याचा अप ेित परतावा , RA
जोखीम -मु परतायाप ेा िक ंिचत जात असतो , परंतु जोखीम σA ही लहान अस ेल.
गुंतवणूकदार B कमी जोखीम -िवरोधक आह े. तो याया फ ंडांचा एक मोठा अ ंश टॉकमय े
गुंतवेल. याया खायावरील िक ंवा यादीतील (पोटफोिलओवर ) अपेित परतावा , RB
मोठा अस ेल, परंतु परतावा द ेखील धोकादायक अस ेल.
२.३ जोखीम टाळयाच े उपाय (Measuresof Risk Aversion )

आकृती . २.५
वरील आक ृतीमय े, डािवकडील आल ेख: हा आल ेखजोखीम ितक ूल उपयोिगता फलन
अवतल (Concave )(खालपास ून) आहे, तर जोखीम ेमी उपयोिगता फलन ह े
उल (Convex ) आहे. मयम आल ेख: हा आल ेख मानक िवचलनात -अपेित म ूयाया
जागेत, जोखीम ितक ूल उदासीनता /समतुी व वरया िदश ेने उतारल ेले असतात .
उजवा आल ेख: हा आल ेख दोन पया यी अवथा /िथती व 1 आिण 2 या िनित
संभायत ेसह, -अवथा /िथती आकिमक परणामा ंया जोड ्यांवरील जोखीम ितक ूल
उदासीनता व बिहव आह ेत.
अथशा आिण सावजिनक िवा मय े, जोखीम टाळण े ही उच अिनितत ेया
परणामा ंपेा कमी अिनितत ेसह परणामा ंना ाधाय द ेयाची वृी असत े, जरी न ंतरचे
सरासरी परणाम ह े, अिधक िविश परणामाप ेा,आिथक मूयाया बरोबरीच े िकंवा जात
असल े तरीही .जोखीम टाळण े हे जात परतायाया /मोबदलाप ेा, जो अय ंत अयािशत
आहे, कमी मोबादया ंची (Payoff ) संभायतापर ंतु अिधक अप ेित असल ेया
परिथतीला सहमती द ेयाया व ृीचे पीकरण द ेते. उदाहरणाथ , जोखीम -िवरोधक
गुंतवणूकदार हा आपल े पैसे उच अप ेित परतावा असणाया टॉकमय े न ठेवता कमी
पण हमी असल ेया याज दरासह ब ँक खायात टाकण े िनवड ू शकतो , परंतु मूय
गमावयाची शयता द ेखील समािव करत े. munotes.in

Page 39

39

आकृती . २.६ जोखीम -ितरोधी (जोखीम टाळणाया ) यच े उपय ुता/उपयोिगता
काय (Utility function of a risk -averse (risk -avoiding) individual )

आकृती . २.७ जोखीम -तटथ यच े उपय ुता/उपयोिगता काय (Utility function
of a risk -neutral individual )

आकृती . २.८: जोखीम -ेमळ (जोखीम शोधणाया ) यचे उपय ुता/उपयोिगता काय
(Utility function of a risk -loving (risk -seeking) individual ) munotes.in

Page 40

40सीई (CE) - िनितता समत ुय; E(U(W)) - अिनित मोबदयाया (Payment )w
उपयुतेचे (अपेित उपय ुता)अपेित म ूय; E(W) - अिनित मोबदयाच े
(Payment ) अपेित म ूय; U(CE) - िनितता समतुयाचीउपय ुता; U(E(W)) -
अिनित मोबदयाया अपेित म ूयाची उपय ुता/उपयोिगता ; U(W 0) –
िकमानमोबदयाची उपय ुता; U(W1) - जातीत जात मोबदयाची उपय ुता; W0 -
िकमान मोबदला ; W1 - जातीत जातमोबदला ; RP – जोखीम हा (premium ).
एखाा य ला दोन परिथतमधली िनवड करयाची संधी िदली जात े: एकहणज े
मोबादयाया हमीसह (guaranteed payoff ), आिण एक समान सरासरी
मूयासह /मूयाया धोकादायक मोबदयासह .आधीया परिथतीत , यला $50
िमळतात . अिनित परिथतीत , या यला $100 िकंवा काहीही िमळणार नाही ह े
ठरवयासाठी नाण े पलटवल े जात े/नाणेफेक केली जात े.दोही परिथतसाठी अप ेित
मोबदला $ 50 आहे, याचा अथ असा क जी य जोखीमसाठी अस ंवेदनशील आह े ती
यि यान े हमी द ेय घेतले क ज ुगार घ ेतला/केला याची पवा करणार नाही . तथािप ,
यमय े जोखमीचा िभन िकोन अस ू शकतो .
२.४ अपेित उपय ुता िसा ंतानुसार जोखीम टाळयाच े उपाय
(Measures of risk aversion under expected
utility theory )
िदलेया उपयोगीत ेारे/ उपयुतेारे जोखीम टाळ याचे अनेक उपाय आह ेत. उपयोगीता /
उपयुता फलनासाठी अन ेकदा वापरल े जाणार े अ न ेक काय शील/यवहाय कार या
उपाया ंया ीन े य क ेले जातात .
२.४.१ िनरपे जोखीम टाळण े (Absolute risk aversion )
 ची वता िजतक जात अस ेल िततका धोका टाळता य ेईल.
तथािप , अपेित उपय ुता/उपयोिगता फलन े ही अनयपण े परभािषतक ेली नसयाम ुळे
(केवळ स ंबंिधत/सहसंबंध परवत नापयतपरभािषत क ेले गेले आहेत),
चे फ द ुसरे
युपन करयाऐवजीया परवत नाया स ंदभात िथर राहयाच े मोजमाप आवयक आह े.
अॅरो-ॅट मोजमाप अस े एक मोजमाप आह े यालापरप ूण जोखीम टाळण े (absolute risk
aversion (ARA) ) असे हणतात , अथशा क ेनेथ ॲरो आिण जॉन डय ू ॅट
यांयावन ह े नाव िदल े गेले. याला परप ूण जोखीम टाळयाचा ग ुणांक हण ूनही ओळखल े
जाते आिण याची याया खालील माण े आहे
munotes.in

Page 41

41जेथे
and
हे c या
संदभात थम आिण िती युपन/कृदंत
(derivative ) दशिवते. उदाहरणाथ जर
हणून
आिण
तर
हे लात या क
हे
and
यावर अवल ंबून नाही हण ून
चे संबंिधत/सहसंबंध परवत नते
बदलत नाही.
खालील अिभय या स ंेशी संबंिधत आह ेत:
ही घाता ंकय उपय ुता बा ंधणी/रचना ही परप ूण जोखीम टाळण े
(CARA) हे दिशत करयासाठी अितीय आह े: ही c या स ंदभात िथर आह े.
अितशयोप ूण/ िवभेदक परप ूण जोखीम टाळण े (Hyperbolic absolute risk aversion
(HARA) ) हा या उपयुता फलनाचा सवा त सामाय वग आहे जो सामायतः यवहारात
वापरला जातो (िवशेषतः, (CRRA constant relative risk aversion ) िथर साप े
जोखीम टाळण े, खाली पहा ), (CARA ,constant relative risk aversion ) सतत परप ूण
जोखीम टाळण े, आिण सव दश नाची/रोख (exibit) चतुभुज उपय ुता (quadratic
utility all exhibit HARA ) आिण बहत ेकदा या ंया गिणतीय िवनमत ेमुळे (तायात
सुलभ ठ ेवयास / tractability ) वापरल े जातात .उपयुता फलन HARA दिशत करत े
जर याच े संपूण धोका टाळण े हेअितशयोप ूण फलन अस ेल, हणज े

या िवभेदक/अितशयोप ूण समीकरणाच े िनराकरण (समवेशीत आिण ग ुणाकार सारणी
िथर स ंा वगळण े, जे उपय ुता फलनाार े िनिहत वत नावर परणाम करत नाही ) असे
आहे:

िजथे
आिण
. असे लात या क ज ेहा
,हे
CARA (CRRA Constant Relative Risk Aversion ), जसे

आिण ज ेहा
,हे CRRA आहे, जसे
.
घटते/वाढते परप ूण जोखीम टाळण े (DARA/IARA) असेल जर
हे घटत े िकंवा
वाढते असत े. परपूण जोखीम टाळण े (Absolute Risk Aversion ARA )ची वरील
याया वापन , DARA साठी खालील असमानता आह े: munotes.in

Page 42

42

आिण ह े फ
असेल तरच अस ू शकत े.हणून,घटतेपरपूण जोखीम टाळण े
DARA असे सूिचत करत े क उपय ुता फलन ह े सकारामकपण े ितरप े/ितरके आहे;
हणज े
. समान रीतीन े, IARA असमानत ेया िव िदशािनद शांसह ा
केले जाऊ शकत े, जे परवानगी द ेते परंतु
नकारामक ितरकस उपय ुता
कायाची आवयकता नसत े.
हे DARA उपयुता फलनाच े उदाहरण
आहे,
चे बरोबर ,
असताना ,
सह वाढत ेपरपूण जोखीम टाळण े (IARA ) दिशत
करणा या चतुभुज उपय ुता फलनाच े ितिनिधव कर ेल.
ायोिगक आिण अन ुभवजय (Experimental and empirical ) पुरावे मुयतः प ूण
जोखीम टाळयाशी स ुसंगत आहेत.
याया िव अन ेक अन ुभवजय अयासा ंनी अस े गृहीत धरल े आहे, ििसपल -एजंट
णालीमय े जोखीम सामाियकरणाचा अयास करताना जोखीम टाळयासाठी स ंपी ही
चांगली ितिनधी /पयाय नाही .
जरी
हे DARA िकंवा IARA अंतगत संपीमय े एकसारखी
आहे आिण CARA अंतगत संपीमय े िथर असली तरी , पूणपणे जोखीम टाळयासाठी
ितिनधी /पयाय हण ून संपीवर अवल ंबून असल ेया कराराया जोखीम वाटणीया
चाचया सहसा ओळखया जात नाहीत .
२.४.२ सापे जोखीम टाळण े (Relative Risk Aversion )
सापे जोखीम टाळयाच े (RRA) अॅरो -ॅट मोजमाप िक ंवा साप े जोखीम टाळयाच े
गुणांक हण ून खालील माण े परभािषत क ेले आहे

ARA या िवपरीत /unlike याची एकक े $−1 मये आहेत, RRA हे परमाण -कमी
माण आह े, जे यास सव लाग ू करयास अन ुमती द ेते. परपूण जोखीम टाळयामाण ेच,
संबंिधत अटी िथर साप े जोखीम टाळण े (CRRA) आिण घटणार े/वाढणार े सापे धोका
टाळण े (DRRA/IRRA) वापरल े जातात . munotes.in

Page 43

43या मापाचा फायदा असा आह े क ह े जोखीम टाळयाच े एक व ैध माप आह े, जरी उपय ुता
फलन ह े जोखीम ितक ूल पास ून जोखीम ेमात बदलत असल े जसे c बदलत े, हणज े
उपयुता सव c वर काट ेकोरपण े बिहव /अवतल नसत े.िथर RRA हाकमी होत
जाणारा ARA सूिचत करतो , परंतु उलट न ेहमीच सय नसत े. िथर साप े जोखीम
टाळयाच े िविश उदाहरण हण ून
उपयुता फलन RRA = 1 सूिचत
करते. आंतर-ऐिहक (intertemporal ) िनवड समया ंमये, आंतर-ऐिहक
ितथापनाची लविचकता अन ेकदा साप े जोखीम टाळयाया ग ुणांकापास ून दूर केली
जाऊ शकत नाही .
समानलविचक (isoelastic )उपयुता फलन

हे िथर साप े जोखीम टाळण े या सह आिण
आंतर-ऐिहक
ितथापनलविचकता दश िवते. जेहा,
l'Hôpital चा िनयम वापरता ना अस े
िदसून येते क ह े लॉग उपयुते बाबतीत सोप े करत े, u(c) = log c, आिण अच ूक
भरपाई जतन करयावर उपनाचा भाव आिण ितथापन भाव .
२.४.३ िनरपे आिण साप े जोखीम टाळण े वाढवण े/कमी करयाच े परणाम
(Implications of increasing/decreasing absolute and relative risk
aversion ).
िनरपे िकंवा साप े जोखीम टाळण े वाढवण े िकंवा कमी करण े, आिण या स ंकपना ंवर ल
कित करयास व ृ करणार े सवात सरळ परणाम , एक जोखीमय ु मालमा आिण एक
जोखीम -मु मालम ेसह यादी (portfolio ) तयार करयाया स ंदभात उवतात .जर
यया स ंपीत वाढ होत अस ेल, तर तो /ती यादीमय े (Portfolio ) असल ेया
धोकादायक मालम ेया डॉलस ची स ंया वाढव वाढिवयाच े (िकंवा अपरवित त ठेवणे
िकंवा कमी करण े) िनवडेल, जर परप ूण जोखीम कमी होत अस ेल (िकंवा सतत िक ंवा वाढत
असेल).अशा कारे अथशा ह े चतुभुज (quadratic ) सारखी उपय ुता फलन े वापरण े
टाळतात , जी वाढती जोखीम टाळयाच े दश न करतात , कारण या ंयात अवातव
वतनामक परणाम आह े.
याचमाण े, जर एखाा यया स ंपीमय े वाढ होत अस ेल, तर तो /ती जोखीम
असल ेया मालम ेया यादीत /रोखास ंह (portfolio ) अंशतः वाढ करयाची िनवड कर ेल
(िकंवा अपरवित त ठेवणे िकंवा कमी करण े), जर साप े जोखीम कमी होत अस ेल (िकंवा
सतत िक ंवा वाढत अस ेल). munotes.in

Page 44

44मौीक (चलनस ंबंधी) अथशाातील एका ितमानामय े , सापे जोखीम टाळयाया
वाढीम ुळे एकूण अथ यवथ ेवर कुटुंबांया प ैशांया साठयाचा भाव वाढतो .दुस-या शदात
सांगायचे तर, सापे जोखीम टाळयाचा धोका िजतका अिधक वाढ ेल िततका प ैसाया
मागणीचा धका अथ यवथ ेवर परणाम कर ेल.
२.४.४ रोखास ंह िसा ंत: Port folio Theory :
आधुिनक रोखास ंह िसा ंतामय े, जोखीम टाळण े हे गुंतवणूकदाराला अितर जोखीम
वीकारयासाठी आवयक असल ेले अितर अप ेित मोबदला /बीस हण ून मोजल े
जाते.जर ग ुंतवणूकदार जोखीम -ितरोधी असतील , तर त े अनेक अिनित मालम ेमये
गुंतवणूक करतील , परंतु जेहा अिनित असल ेया रोखास ंहावरील अ ंदािजत परतावा हा
अिनित नसल ेया रोखास ंहावरील अ ंदािजत परतायाप ेा जात अस ेल तेहाच
गुंतवणूकदार आधीया मालम ेला ाधाय द ेईल.येथे, जोखीम -परतावा िवत ृत
ेणी/वणपट संबंिधत आह े, कारण याचा परणाम मोठ ्या माणात या कारया जोखीम
टाळयाम ुळे होतो .येथे जोखीम ही ग ुंतवणुकवरील परतायाच े मानक िवचलन हण ून
मोजली जात े, हणज े याया िभनत ेचे वगमूळ.गत रोखस ंह िसांतामय े, िविवध
कारची जोखीम िवचारात घ ेतली जात े.ते n-या मयवत णाच े n-या म ूळ हण ून
मोजल े जातात (They are measured as the n -th root of the n -th central
moment ). जोखीम टाळयासाठी वापरल ेले िचह A िकंवा An आहे.


२.४.५ जोखीम टाळयाया अप ेित उपयोिगता उपचारा ंया मया दा: Limitations
of expected utility treatment of risk aversion
जोखीम टाळयाचा अप ेित उपयोिगता िसा ंताचा ीकोन वापन लहान -लहान
िनणयांचे िवेषण करण े टीकेया अधीन आह े.
मॅयू रॅिबनने दाखव ून िदल े आह े क जोखीम -ितरोधी , अपेित-उपयुता-जातीत
जात करणारी य , जी कोणयाही ारंिभक स ंपीया पातळीपास ून [...] जुगार
खेळयास नकार द ेते जेथे ती $100 गमावत े िकंवा $110 िमळवत े, येक 50%
संभायत ेसह 50-50 कमी कर ेल $1,000 गमावयाची िक ंवा कोणतीही रकम
िमळवयाची प ैज.
रॅिबन अप ेित उपय ुता िसा ंताया या परणामावर अकपनी यतेया आधारावरटीका
करतात .िकरकोळ उपयोिगता कमी झायाम ुळे ल ह ा न ज ुगारांसाठी जोखीम टाळणा या
य मोठ ्या भागभा ंडवला अंतगत धोकादायक िनण यांमये जोखीम टाळयाच े अय ंत munotes.in

Page 45

45टोकाच े कार दश िवतात .रॅिबनने पािहल ेया समय ेचे एक समाधान हणज े संभाय
िसांत (prospect theory) आिण स ंचयी स ंभाय िसा ंत (cumulative prospect
theory), ारे तािवत , िजथे परणाम क ेवळ अ ंितम स ंपीचा िवचार न करता स ंदभ िबंदू
(सामायत : यथािथ ती) सापे मानल े जातात .दुसरी मया दा हणज े ितकृित भाव
(reflection effect ), जो िवपरीत (reserving ) जोखीम दाखवतो .हा भाव थम
काहन ेमन आिण ट ्वेक या ंनी वत नवादी / वतनिन अथ शा िवचार ेामय े
/कायेामय े संभाय िसा ंताचा एक भाग हण ून सादर क ेला.संभाय परणाम हा
सकारामक स ंभायत ेया िव नकारामक दरयान िव ाधाया ंचा एक ओळखला
जाणारा नम ुना आह े: जेहा ज ुगार फायाया दरयान असतो त ेहा लोक ं जोखीम टाळतात
आिण ज ेहा ज ुगार न ुकसानाया दरयान असतो त ेहा यांचा कल जोखीम शोधयाकड े
असतो .उदाहरणाथ , बहतेक लोक ं हे 4,000 चा फायदा िमळवयाया 80% संधीपेा
3,000 चा एक िनित फायदा पस ंत करतात .परंतु नुकसानीसाठी ,जेहा समान समया
मांडली जात े तेहा बहत ेक लोक ं3,000 या िनित न ुकसानसानीप ेा 4,000 या
नुकसानीया 80% शयता ंना ाधाय द ेतात.
परावत न/ितकृती भाव (तसेच िनितता भाव ) अपेित उपय ुता ग ृहीतकेशी िवस ंगत
आहे. असे गृहीत धरल े जाते क या कारया वागण ुकमाग े जे मानसशाीय तव आह े ते
िनितत ेचे जात /अितर वजन आह े(भारत आहे).जे पयाय िनित समजल े जातात त े
अिनित पया यांया साप े जात भारत असतात .हा नम ुना नकारामक स ंभायत ेमये
जोखीम शोधयाया वत नाचा एक स ंकेत आह े आिण अिनितता िक ंवा
परवत नशीलत ेसाठी ितरकार यासारया िनितत ेया भावासाठी इतर पीक रण
काढून टाकतो .
परावत न/ितकृतीभावाशी संबंिधत ार ंिभक िनकषा ना याया व ैधतेबल टीक ेचा
सामना करावा लागला , कारण असा दावा करयात आला क व ैयिक तरावरील
भावाच े समथ न करयासाठी प ुरेसे पुरावे नाहीत .यानंतर, एका िवत ृत तपासणीन े
याया संभाय मया दा उघड क ेया, जे सूिचत करत े क ज ेहा एकतर लहान िक ंवा मोठ ्या
माणात आिण अय ंत संभायता ग ुंतलेली असत े तेहा भाव सवा त जात चिलत
असतो .
२.४.६ सामािजक ियाकलापा ंमये साव जिनक समज आिण जोखीम (Public
understanding and risk in socia l activities )
वातिवक जगात , अनेक सरकारी स ंथा, उदा. आरोय आिण स ुरितता काय कारी,
यांया आद ेशात/अिधकारात म ूलभूतपणे जोखीम -ितरोधक असतात .याचा अथ असा
होतो क त े (कायद ेशीर अ ंमलबजावणीया सामया ने) जोखीम कमी करयाची मागणी
करतात , अगदी जोखमीया ियाकलापाची उपय ुता गमवयाचा धोका पकनही .
जोखीम कमी करताना स ंधी खचा चा िवचार करण े महवाच े आह े; धोकादायक क ृती न
करयाची िक ंमत.उपयुतेचा समतोल न ठ ेवता जोखमीवर क ित कायद े िलिहयान े munotes.in

Page 46

46समाजाया उिा ंचे चुकचे वणन होऊ शकत े.जोखमीची साव जिनक समज , जी राजकय
िनणयांवर भाव टाकत े , हे असे े आह े जे ल द ेयास पा हण ून अिलकड े ओळखल े
गेले आहे.
मुले
मुलांया स ेवा, जसे क शाळा आिण ख ेळाचे मैदान, या जात जोखीम -ितरोधी
िनयोजनाच े किबंदू बनया आहेत , याचा अथ असा होतो क म ुलांना सहसा या ंचा
फायदा होऊ शकला असता अया ियाकलापा ं/उपमापास ून रोखल े जात े.ब याच
खेळाया म ैदानांवर आघात -शोषक चटया ंचे पृभाग बसवल े गेले आहेत. परंतु, हे केवळ
मुलांना थेट या ंया डोयावर पडयान े होणाया म ृयूपासून वाचवयासाठी तयार क ेलेले
आहेत(आखल े आहेत) आिण या ंचे मुय लय साय करत नाहीत .ते महाग आह ेत, याचा
अथ वापरकया साठी इतर मागा नी फायद े िमळवयासाठी ख ूप कमी स ंसाधन े उपलध
आहेत (जसे क म ुलाया घराजवळ ख ेळाचे मैदान तयार करण े, रयावरील वाहत ूक
अपघाताचा धोका कमी करण े), आिण काही जण असा तक करतात क कदािचत म ुले ही
कृिम प ृभागावर िवास ठ ेवून अिधक धोकादायक क ृती करयाचा यन करतीलिशला
सेज, सुवातीया वषा या शाळ ेया सलागार ,यांचे िनरीण अस े आहे क "या म ुलांना
नेहमीच स ुरित िठकाणी ठ ेवले जाते, ते वतःया समया सोडिवयास सम नसतात .
मुलांना काही माणात जोखीम घ ेयाची आवयकता असत े ... यामुळेच या ंना या
परिथतीत ून कस े बाहेर पडायच े ते कळेल."
जोखीम टाळण े (Risk Aversion )
लोकांया जोखमबलया या ंया व ृीमय े खूप फरक असतो . बनिलस या ंया
गृहीतका ंमये असे सांगतात क या यची प ैशाची िकरकोळ उपयोिगता कमी होत े िकंवा
घटते ती य वाजवी ज ुगार वीकारयास नकार द ेईल.वाजवी ख ेळ िकंवा जुगार असा
आहे यामय े जुगाराकड ून िमळणाया उपनाचा अप ेित दर = िनितत ेसह समान
उपन /रकम .जी य वाजवी ज ुगार नाकारत े ती जोखीम टाळत े. अशाकार े, जोखीम
टाळणारी यि अशी आहे जी िनितपण े िदलेया उपनाला समान अप ेित उपन
असल ेया जोखमीया ज ुगारापेा ाधाय द ेते.जोखीम टाळण े ही जोखमीबलची सवा त
सामाय व ृी आह े. जोखीम टाळयाया या व ृीमुळेच लोक ं घर जाळण े, आजारपण
इयादी िविवध कारया धोया ंपासून वाचयासाठी िवमा काढतात .
जोखीम टाळयाची ही व ृी अप ेित उपय ुता मोजयाया N-M पतीार े प क ेली
जाऊ शकत े. जोखीम टाळणायाया उपनाची िकरकोळ उपयोिगता कमी होत जाते
कारण याच े उपन वाढत े. munotes.in

Page 47

47

आकृती . २.९
U(I) हा N-M उपयोिगता फलन व आह े. हा शूयापास ून सु होतो आिण यात
सकारामक उतार असतो हणज ेच य कमीप ेा जात उपनाला ाधाय द ेते.हा व
उपीपाशी अवतल आह े.हे असे दशिवते क एखाा यया उपनाची सीमात
उपयोिगता कमी होत े कारण याच े उपन वाढत े.हणून, उपयोिगता व हा जोखीम -
ितरोधक िक ंवा जोखीम -ितरोधाची व ृी दश िवतो.उदाहरणाथ , .या उपनासह .
2000 /-, यची उपय ुता 50 आहे जी 70 पयत वाढत े जेहा याच े उपन . पयत
वाढते. 3000 /-. जसजस े उपन . 4000 /- पयत वाढत े, तेहा उपयोिगता 75 पयत
वाढते.
आता समजा एखाा यच े सयाच े उपन . 3000 /-आहे. याला एक वाजवी ज ुगार
खेळयाचा ताव िदला जातो . यामय े याला 1000 /-पये िजंकयाची िक ंवा
गमावयाची 50-50 संधी आह े.अशा कार े, िजंकयाची स ंभायता ½ िकंवा 0.5 आहे.जर
तो गेम िजंकला तर याच े उपन वाढ ून . 4000 /- होते आिण जर तो ज ुगारात हरला तर
याचे उपन .2000 /- पयत घसर ेल.
अिनित परणामाया या परिथतीत याया उपनाच े अपेित म ुा मूय पुढीलमाण े
िदले जाते: E(V) = 1/2 × 4000 +1/2 × 2 000 = Rs.3000/ -.जर यान े जुगार नाकारला
तर यायाकड े सयाच े उपन (हणज े . 3000) िनितपण े अस ेल.जरी याया
अिनित उपनाया स ंभायत ेचे अपेित म ूय = याचे िनित उपन , जोखीम
टाळणारा याचा ज ुगार वीकारणार नाही .कारण तो अिनित परिथतीत याया
िमळकतीया अप ेित उपय ुतेया आधारावर काय करतो (हणज ेच तो िज ंकला तर .
4000 /- आिण तो हरला तर . 2000 /-),हे िमळव ू शकतो कारण अपेित उपय ुता (EU)
= π U (. 4000 + 1− π U (. 2000 ).
वरील आक ृतीत एका यची .4000 /- पासून75 उपयुतादश वते. (पॉइंट बी/B)
आिण . 2000 पासून उपय ुता ही 50 आहे (िबंदू A), या अिनित स ंभायत ेपासून
अपेित उपय ुता खालील माण े असेल munotes.in

Page 48

48E(U) = 1/2 (75) + 1/2 (50)
= 37.5 + 25 = 62.5
N-M उपयुता व U(I) मये अपेित उपयुता ही िबंदू A (. 2000 शी
संबंिधत) आिण िबंदू B (. 4000 शी संबंिधत) यांना जोडणाया सरळ रेषेतील AB-
ारे िमळू शकते. M_ (2) D (= 62.5) < M_ ( 2) C or Rs. 70 Rs.3000 with
certainty. नंतर जुगाराया अपेित मूयाशी संबंिधत एक मुा वाचून . 3000,
उपयुतेचे अपेित मूय M_ (2) D (=62.5) < M_ (2) C िकंवा Rs.70 आहे जे
िनितत ेसह .3000 या उपनाची उपयुता आहे.हणून, एखादी य जुगार
खेळणार नाही. याचे जुगार नाकारण े हे यायासाठी पैशाया उपनाया कमी होत
चालल ेया िकरकोळ उपयुतेमुळे आहे. तो िजंकयास तर .1000 पासून िमळणारा
उपयुते मधील नफा < जर तो जुगारात हरला तर . 1000 पासून िमळणारा
उपयुतेमधील तोटा. यामुळे, अिनित उपनाया संभायत ेतून िमळणारी अपेित
उपयुता ही याच उपनात ून िनितपण े िमळवल ेया उपयुतेपेा कमी असत े.
पैशाया उपनाची िकरकोळ उपयोिगता कमी झायास एखादी य याय जुगार
टाळेल.अशा यला धोका टाळणारी य असे हणतात कारण तो समान अपेित
मूय असल ेया जुगारापेा (जेथे परवत नशीलता िकंवा जोखीम >0 आहे) िनितत ेसह
उपन (हणज े याची परवत नशीलता िकंवा धोका शूय आहे) पसंत करतो .उदाहरणाथ ,
.3000 चे िविश उपन (Y) असल ेली य, याला दोन जुगारदेऊ केले
जातात .थम, पूवमाण े1000 पये िजंकयाची िकंवा गमावयाची 50:50 संधी, आिण
दुसरी 1500 पये िजंकयाची िकंवा गमावयाची 50:50 संधी. दुस या जुगारात
िमळकतीच े अपेित मूय िजंकयाची िकंवा गमावयाची समान संधी 1/2 (1500 ) +1/2
(4500 ) = Rs. 3000 . असेल. N-M वावर आपण (G---Y . 1500 आिण H----
Y . 4500 ) जोडून GH हा एक सरळ रेषाखंड काढतो .हे .3000 या अपेित मुा
मूयापास ून अपेित उपयोिगता दशवते. 3000 हणज े पिहया जुगाराचा M_(2 )L <
M_(2 )D. ती य दुसया जुगारापेा, यामय े परणामाची उच माणात
परवत नशीलता असत े,पिहया जुगाराला ाधाय देईल यामय े कमी परवत नशीलता
असत े.
२.४.७ जोखीम टाळण े आिण िवमा (Risk Aversion and Insurance )
जोखीम टाळणारी य याला होणारा धोका टाळयासाठी काही देयके देयास नेहमी
तयार असत े.याचा अथ जोखीम टाळणारी य एखााला पैसे देऊ इिछत े,समजा िवमा
कंपनीला , जर याला िनितपण े िदलेया उपनाची खाी िदली असेल = अिनित
परणामा ंसह जुगाराच े मूय अपेित आहे.
उदाहरणाथ , समजा एखाा यच ेयाया मालकया घरातून उपन . 1,00,000
आहे. जर याचे घर आगीत जळून खाक झाले तर याचे उपन . 40,000 आहे. याचे munotes.in

Page 49

49घर जळून खाक होयाची शयता ०.५ आहे असे समजू या.हे खालील आकृतीत प
केले आहे

आकृती . २.१०
जर याया घराला आग लागली आिण ते जळून खाक झाले तर याचे उपन 60,000
पये (
) पयत कमी होईल. अिनित सांभावन ेचे अपेित मूय ½ (1,00,000
(
+ ½ (60,000) = , 80,000 (E(W)) आहे..1,00,000 आिण .
60,000. या दोन अिनित परणामा ंया उपयुता िबंदूंमये एक सरळ रेषाखंड काढला
आहे..80,000 या अपेित मूयाची उपयुताहणज े M_(2 )D हणज े E(w)
िकंवा 60 वन काढल ेली रेषा. जेहा आपण U_c वन रेषा काढतो , तेहा
आपयाला आढळत े क एक िविश उपन = उपन 70000 हणज ेच E(c) देखील
जुगाराया अपेित मूयामाण ेच उपयुता देते(. 80,000). याचा अथ असा क
जोखीम टाळणारी य िवमा कंपनीला कमाल . 30,000 पयत हा भरयास तयार
असेल (. 1,00,000 - . 70,000) . िवमा कंपनी, जरयाया घराला आग लागयास
आिण जळून खाक झायास याचे .40,000चे नुकसान पुनसचियत करयास सहमती
देते.िवयासाठी जाणे हे एखाा यला आगीम ुळे नुकसान झाले िकंवा झाले नाही तरीही
खाीप ूवक उपन िमळयाची हमी देते. जोखीम टाळण े ही सवात सामाय वृी
असयान े, अनेक लोक िविवध कारया जोखमसाठी पुरेसा िवमा खरेदी करतात .
२.५ सारांश (Summary ):
जोखमबलया लोकांया वृीमय े खूप फरक असतो . बनिलस गृहीतका ंमये या
यची पैशाची िकरकोळ उपयोिगता कमी होते ती वाजवी जुगार वीकारयास नकार
देईल. एक वाजवी खेळ िकंवा जुगार असा आहे यामय े जुगाराकड ून िमळणाया
उपनाची अपेित दर = िनितत ेसह समान रकम . जो य वाजवी जुगार नाकारतो
तो जोखीम टाळतो . अशाकार े, जोखीम टाळणारा असा आहे जो िनितपण े िदलेया
उपनाला समान अपेित उपन असल ेया जोखमीया जुगारापेा ाधाय देतो.
जोखीम टाळण े ही जोखमीबलची सवात सामाय वृी आहे. जोखीम टाळयाया munotes.in

Page 50

50वृीमुळेच लोक घर जाळण े, आजारपण इयादी िविवध कारया धोया ंपासून
वाचयासाठी िवमा काढतात .
२.६. (QUESTIONS )
1. अिनितता आिण अिनितत े अंतगत िनवड यावर एक टीप िलहा.
2. अिनितता अंतगत िनवड प करा
3. जोखीम टाळयाया उपाया ंवर टीप िलहा
२.७ संदभ (PREFERENCES )
1. Gravelle H. and Rees R .( 2004 ) : Microeconomics., 3rd Edition, Pearson
Edition Ltd, New Delhi.
2. Varian H ( 2000 ): Intermediate Microeconomics: A Modern Approach,
8th Edition, W.W.Norton and Company
3. Gibbons R. A Primer in Game Theory, Harvester -Wheatsheaf, 1992
4. Salvatore D. (2003 ), Microeconomics: Theory and Applications, Oxford
University Press, New Delhi.


munotes.in

Page 51

51मॉडयुल २

अपािधकार ितमान े
घटक रचना :
३.० उि्ये
३.१ तावना
३.२ अपािधकाराचा अथ व वैिश्ये
३.३ कुनचे ितमान
३.४ बाडचे ितमान
३.५ टॅकलबग चे ितमान
३.६ सारांश
३.७
३.८ संदभ

३.० उिय े (OBJECTIV E)

 अपािधकाराची याया व व ैिश्यांचा अयास करण े.
 कुनचे अपािधकार ितमान अयासण े.
 बाडचे ितमान अयासण े.
 टॅकलबग चे ितमान अयासण े.

३.१ तावना (INTRODUCTION )

तुत करणामय े अपािधकाराया याया (िविवध अथ तांया), अपािधकाराची
वैिश्ये, कुनचे ितमान , बाडचे ितमान , टॅकलबग चे ितमान इयादचा अयास
करणार आहोत . या िविवध ितमाना ंची गृिहते व यावरील िटका द ेखील या करणात
अयासणार आहोत .

३.२ अपािधकाकाराचा अथ व व ैिशय े (MEANIN G &
FEATURES OF OLIGOPOLY )

३.२.१ अपािधकाराचा अथ (Meaning of Oligopoly ) :
अपािधकारात िव ेयांची स ंया अितशय कमी असत े. बाजारप ेठेत िव ेयाचे पूण
िनयंण असत े. अपािधकार हणज े बाजारप ेठेत िव ेयाही स ंया कमी असण े होय.
हणून या बाजा रपेठेस अपािधकार बाजारप ेठ अस े हणतात . munotes.in

Page 52

52अपािधकार याला इ ंजीत ‘Oligopoly’ असे हणतात . ‘Oligopoly’ हा ीक
शद आह े. ‘Oligo’ हणज े थोडे, मोजक ेच आिण ‘poly’ हणज े उपादक . यामुळे
‘Oligopoly’ याचा अथ थोडे उपादक , मोजक ेच उपादक . यामुळे अपािधका र
हणज े अप , थोडेच िव ेते िकंवा उपादक असल ेली बाजारप ेठ होय . अपािधकाराचा
अथ अप िव ेयांमधील पधा असा होतो . बाजारप ेठेत िवसाठी असल ेया वत ूंना
जवळच े पयाय उपलध असयान े िवेयांची िवसाठी पध चालत े. उपादनाची
जातीत जात िव हावी यासाठी ाहका ंना लोभन े िदली जातात . अपािधकारी
बाजारप ेठ अन ेक वत ूंसाठी िदस ून येतात. उदा. मोटारी , िवजेची उपकरण े इ.

अपािधकार हणज े बाजारप ेठ िव ेयांची स ंया अप असण े हणज ेच कमी असण े
होय.
 फेलनरया मत े, “अपािधकार हणज े अपस ंयांकामधील पधा होय.”
(“Oligopoly as a competition among the few.” – Fellner)
 अपािधकात अप िव ेयांमये पधा असत े. जेहा एखादी उोगस ंथा
ितपध क िव ेयाार े केया जाणाया यना ंचा िवचार कन आपल े
िविवषयक ध ेरण ठरिवत े. ती अवथा हणज े अपािधकार होय .
 लेटिवच यांया मत े, “या बाजारात िव ेयांची संया अप असत े, कोणयाही
एका िव ेयाची क ृती दुसयासाठी महवप ूण असत े अशा िथतीला अपािधकार
असे हणतात .”
 जॉज टीगलर या ंया मत े, “अशी परिथती क , याम ुळे एखादी उोगस ंथा
संयेने अप असल ेया ितपया या िनतीन ुसार बाजाधरण ठरवत े यास
अपािधकार अस े हणतात .”
(“Ologopoly is that situation in which firm bases it’s market
policy in part on the expected behavior of few close vivals.”)

साधारणतः दोनपेा जात व १० पेा कमी उोगस ंथा असतील तर ितला
अपािधकार मानाव े.

३.२.२ अपािधकाराची व ैिशय े (Features of Oligopoly ) :
1. अप िव ेते – अपािधकारात िव ेयांची स ंया कमी असत े. या बाजारात
अपिव ेते असयाकारणान े य ेक िवेता ज े येयधोरण ठरिवतो ; मग त े
उपादनाबाबतच े धोरण अस ेल, िवबाबतच े धोरण अस ेल, िकमतीबाबतच े धोरण
असेल, ते धोरण ठर िवत असताना या ंना ितपध काचा िवचार करावा लागतो .
अशा कार े या बाजारात अपिव ेते आढळ ून येतात.
2. जात ितरकस लविचकता – अपािधकाराची उोगस ंथांया उपादनाची
ितरकस लविचकता जात असत े. यामुळे येक उोगस ंथेला कोणताही िनण य
घेताना पध काया िया -ितिया ंचा िवचार करावा लागतो .
3. जाहीरात – अपािधकारात मोजक ेच िव ेते असल े तरी काही व ेळा आपली वतू
इतरांपेा वेगळी आह े असे ाहकाला वाटाव े हणून िव ेते वत ुभेद व िव खच munotes.in

Page 53

53करतात . जािहरात आिण िव खचा ला बर ेच महव आह े. येक उोगस ंथा
ाहका ंना आपयाकड े आकिष त करयासाठी मोठ ्या माणात जािहरातवर खच
करते. जािहरातया व ेगवेगया त ंाचा वापर क ेला जोतो . यामुळे जािहरातया
परणामकरकत ेवर िव अवल ंबून असत े.
4. सतत स ंघष – अपािधकारात मोजक ेच िव ेते असतात . मोजया िव ेयांनी,
सवजण एक य ेऊन कोणताही िनण य घेतला पािहज े, पधा टाळली पािहज े.
यामुळे सवा नाच अिधकािधक फायदा िमळ ू शक ेल. परंतु याच व ेळी
अपािधकारातील काही िव ेयांना वाटत े क, आपयाला इतरा ंपेा जातीचा
नफा झाला पािहज े. अशा परपर उिा ंमुळे अपिधकारात काही व ेळा स ंगनमत
झालेले आढळ ून येते तर काही व ेळा या ंयात गळ ेकापू पधा झाल ेली पहावयास
िमळत े. उदा. टाटा आिण मारोती .
5. िकंमत ढता – अपािधकारात य ेक उोगस ंथा िक ंमत कायम ठ ेवयाचा
यन करतात . वतूची िक ंमत कमी कन पधा वाढिवयाऐवजी उोगस ंथा
आपली िक ंमत कमी कन पधा पधा वाढिवयाऐवजी उोगस ंथा आपली
िकंमत ढ ठ ेवयाचा यन करीत असत े. पधत िटक ून राहयासाठी उोगस ंथा
जािहरात खचा त वाढ कन िव वाढिवयाचा यन करतात .
6. एकपत ेचा अभाव – अपािधकारात या उोगस ंथा असतात , यांया
आकारात एकपता आढळत नाही . काही उोगस ंथांचा आकार मोठा तर काहचा
लहान असतो .
7. िवकुंचीत मागणी व – अपा िधकारात उोगस ंथेचा मागणी व िवक ुंचीत
वपाचा असतो . ारंभीया भागात मागणी व त ुलनामक ्या लविचक तर
नंतरया भागात तो कमी लविचक असतो .
8. ितपधा िवषयी जाग ृती – अपािधकारात उोगस ंथेला कोणताही िनण य
घेताना आपया ितपधा िवषयी जागृत रहाव े लागत े. अपािधकारात िव ेयांची
संया अप असयान े एखाा िव ेयाने काही िनण य घेतला तर इतर िव ेते
यािव ितिनण य घेयाची शयता असत े. उदा. अपािधकारात ५-७ िवेते
आहेत आिण एकाच कारया वत ूंची िव करत आह ेत. यातील एका िव ेयाने
आपया वत ूची िक ंमत कमी करावी अस े ठरवल े हणज े आपया वत ूची िव
वाढेल आिण नयात वाढ होईल . परंतु हे काम करत असताना या िव ेयाला
ितपया चा िवचार करावा लागतो . कारण अपािधकारात िव ेते अगदी थोड े
असयान े उपादकही िक ंमत कमी करतील . अशा व ेळी य ेक िव ेयाला आपया
ितपध िव ेयािवषयी जाग ृत राहाव े लागत े.

३.३ कुनचे ितमान (COURNOT MODEL )

यािधकारात िकंमत व उपादन कसे ठरते हे सांगणारे कुन यांचे ितमान
सनातनवादी ितमान हणून ओळखले जाते. सनातनवादी च अथशा ए.ए.कुन
यांनी १८३८ मये दोन िवेयांचे ितमान सादर करताना दोघांयाही उपादन
िनणयाला मूलभूत मानल े. िकंमत या घटकाकड े ल िदले नाही. यांनी असे ितपादन munotes.in

Page 54

54केले क येक यािधकारी वत:चे उपादन बदलवीत असताना दुसया िवेयाची
यावर काही ितिया होणार नाही असे िवचारात घेतो. यासाठी यांनी नैसिगक
झयापासून िमळणारे जे खिनजयय ु पाणी (Mineral Water) कृतीसाठी
गुणकारी असत े याचे उदाहरण घेतले. हे पाणी दोन िवेते एकाच भौगोिलक ेात
केवळ िवहीर खोदून िवकत असतात . यामुळे िवेयांना केवळ िवहीर खोदयाचा िथर
खच येतो. बदलता खच नसतो . उपादन वाढिवयासाठी सीमांत खच नसतो आिण
दोघांची वतू एकिजनसी असत े. कुन यांनी आपल े उपादन िवषयक ितमान प
करयासाठी खालील बाबी गृहीत धरया आहेत.

३.३.१ कुनया ितमानाची गृहीते :
1. एकिजनसी वतूचे उपादन करणार े बाजारात दोन उपादक असतात .
2. सव उपादन िवकल े जाते.
3. ाहका ंची संया फार मोठी असत े.
4. येक िवेयाला वत:चा मागणी व माहीत असतो .
5. वतूसाठी उपादन खच नसतो .
6. वतूसाठी उपादन खच नसतो .
7. येक उपादक आपया ितपया चा पुरवठा िथर गृहीत धरतो.
8. दोघांपैक कोणीही िकंमत ठरवीत नाही, परंतु येकजण बाजारातील मागणी िकंमत
िवकारतो .
9. येक िवेता महम िनवळ ाी अपेितो.

३.३.२ आकृतीार े पीकरण :
वरील गृहीत िथतीत ते दोघे िकती परमाण उपादन करतील हा कुन
यांनी पुढील आकृतीार े प केला आहे.
आकृती . ३.१

समजा आकृतीमय े ‘अ’ आिण ‘ब’ हे िवेते आहेत. ारंभी बाजारात ‘अ’ येतो.
तो मेदार असयान े याची मागणीर ेषा (स.ा.) मम१, आिण सी.ा. रेषा मप१ आहे. munotes.in

Page 55

55सी.ा. सरळ रेषा ही अम१ अंतराचे प१ िबंदुमये दोन भाग पाडते. याचा अथ असा क
‘अ’ उपादक अ प१ एवढे उपादन करील , याची िकंमत अ क हणज ेच प१स राहील
आिण सीमांत खच नसयाम ुळे िजथे सी.ा. शूय होते (प१) ितथे याचा नफा महम
होतो. तो अय१ स क एवढा असतो .

आता बाजारात ‘ब’ िवेता वेश करतो . तो िवचार करतो क बाजारातील
एकूण अम१ मागणीया ‘अ’ची मागणी अप१ असयाम ुळे प१ म१ ही उरलेली मागणी ब
वत:साठी एकािधकार मागणी समजतो . ‘ब’साठी सम१ ही स.ा. रेषा आहे आिण याची
सीा रेषा सप२ ही प१ म१ या मागणीच े दोन भाग करते. हणून ‘ब’चा नफा प१ म१ या
मागणीच े दोन भाग करते. हणून ‘ब’हा प१प२ एवढे उपादन करील . प२स२ (िकंवा प१ड)
एवढी िकंमत आकारील . सी.ा. ही प२ िबंदूत शूय होईल हणून ‘ब’चा नफा प१प२स२ड
इतका होईल.

जर ब हा िवेता एकिजनसी वतू प१ड िकंमतीला िवकू लागला तर ‘अ’ तीच
वतू प१स िकंमतीला िवकू शकणार नाही. ‘अ’लासुा ती एकिजनसी वतू प१ड
िकंमतीलाच िवकावी लागेल. यामुळे ‘अ’चा नफा अ प१ड क२ होईल. हे ताबडतोब
घडत नसले तरी टयाटयान े घडते. ‘ब’ने प१प२ िकंवा प२म१ वगळयास ‘अ’ असे
समजतो क याया साठी अप२ एवढी मागणी िशलक रािहली आहे. पूव जसे उपलध
मागणीया िनमे उपादन याने केले होते, तसेच तो आता करील . यानुसार याचे
उपादन कमी होऊन अप२ या अध एवढे राहील . यानुसार याचे उपादन कमी
होऊन अप२ या अध एवढ े राहील (12अप२), यानुसारतो थोडी िकंमत (ब पेा)
वाढवील .

आता ब काय करील हे पाह. एकूण अ म१ एवढ्या मागणीप ैक ‘अ’ ने वत:चे
उपादन ारंभापेा (अप१) कमी केयामुळे ‘ब’ ला वाटते आपली बाजारातील मागणी
वाढली आहे. आकृतीत ‘अ’चे उपादन असयाम ुळे ‘ब’साठी प१प२ पेा मोठा िहसा
राहतो .
कुन यांयामत े ा िय ेत ‘अ’ हा उपादन थोडे घटिवतो तर ‘ब’ हा वत:चे
उपादन थोडे वाढिवतो . ‘अ’या उपादनातील घट आिण ‘ब’ या उपादनातील वाढ
कोणया मयादेपयत चालेल हे पाह. सीा वाम ुळे नेहमी उपलध मागणीया 12
उपादन येक उपादक करीत असयाम ुळे एकूण मागणीप ैक अ िवेता 13 आिण ब
िवेता ही 13 मागणी भागवतील . वरील आकृतीत अचा उपादन िहसा अप४ इतका
आिण ब चा िहसा प४प३ इतका रािहल . िकंमत अक९ राहील . दोघांचे िमळून उपादन हे
पधतील अम१ उपादनाया 23 रािहल , परंतु मेदारी (अप१) उपादनाप ेा अिधक munotes.in

Page 56

56रािहल . यािधकारातील अंितम िकंमत अक१ ही मेदारीतील िकंमतीया (अक) 23
रािहल . यामुळे यािधकारातील नफा हा एकािधकारी नयाया 23 इतका राहील .

अशारतीन े कुन हणतात , यािधकारात मेदारीप ेा नफा व िकंमत दोही
कमी असतात . तर उपादन जात असत े. परंतु पूण पधपेा यािधकारात नफा व
िकंमत जात आिण उपादन कमी असत े. हणज े यािधकारात वतूची िकंमत मेदारी
िकंमतीया 23 असत े तर उपादन मा पूण पधया 23 असत े.

३.३.३ टीकामक परीण :

1. कुन यांया उपादन ितमानावर पुढीलमाण े टीका करयात आली .
2. येक िवेता हे गृिहत धरतो क आपया ितपया चा उपादन पुरवठा िथर
आहे, परंतु यात पुरवठयात वारंवार बदल होत असतात .
3. कुन यांचे ितमान िथतीिश ्ाल (static) आहे; परंतु यात अथयवथा ही
गितमान असत े.
4. उपादन यय शूय असतो हे गृहीत वातवाशी जुळणारे नाही.
5. हे ितमान पेढ्यांया वेशाकड े दुल करीत असयाम ुळे हे बंद ितमान
(model) आहे.
6. येक यािधकारी दुसयाया उपादन ितिय ेकडे ल न देता आपल े उपादन
चालू ठेवतो. हे गृहीतही अवातव आहे.
7. डॉ. माशल यांयामत े कुन यांचे ितमान सवसामाय उर देयास असमथ आहे.

आपली गती तपासा
१) यािधकार हणज े काय?
२) कुन यांनी उपादन ितमान कोणया वष मांडले.
_____________________________________________
________________ _____________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________



munotes.in

Page 57

57३.४ बाडचे ाप (THE BERTAND MODEL )

च गिणत जोसेफ बाड यांनी कुन यांया ितमानावर टीका केली व १८८३ मये
यािधकाराबाबत आपल े ितमान मांडले. कुनने ितपध िवेयाचा पुरवठा िथर
असतो , असे गृहीत धरले होते, तर जोसेप बाडने ितपध िवेयांची िकंमत िथर
असत े असे गृहीत धन ितमान मांडले. कुन यांची इतर हीते बाडने माय केली
आहेत.

जोसेफ बाड यांयामत े, समजा अ व ब दोन िवेते आहेत. ारंभी ‘अ’ िवेता
बाजारात वेश करतो व जातीत जात नफा िमळिवयासाठी मेदारी िकंमत
आकारतो . यानंतर ‘ब’ िवेता बाजारात वेश करतो. यावेळी तो असे गृहीत मांडतो
क ‘अ’ िवेता मेदारी िकंमतच कायम ठेवील व उपादनाच े माणही मेदारी
बाजारामाण े करील यामुळे ब आपया उपादनाची िकंमत कमी करतो . याचा परणाम
हणून ‘अ’चे ाहक एकिजनसी वतू कमी िकंमतीला ‘ब’कडे उपलध असयाम ुळे
आकषत होतात .

आता अ ची ितिया अशी असत े क ‘ब’ने आकारल ेली िकंमत ‘ब’ कायम ठेवील
हणून ‘अ’ आपली िकंमत ‘ब’ या िकंमतीपेा कमी ठेवतो. यामुळे ‘ब’चे काही ाहक
‘अ’कडे आकषत होतील . अशा रीतीन े अ आिण ब िवेयांमये िकंमत यु सु होते.
याचा परणाम हणून यािधकारातील दोघेही आपया वतूंया िकंमती कमी करीत
जातात व बाजारात पूण पध एवढे उपादन व िकंमत राहते. पूण पधतील िकंमतीवर
िथर संतुलन ा होते. व एकूण उपादनाची दोही पेढ्यांमये समान वाटणी होते.
पुढील आकृतीया सहाया ने बानचे ितमान प करता येईल.
आकृती . ३.२
munotes.in

Page 58

58आकृती मये अ आिण ब िवेयाचा िकंमत अ हा कड आहे. अक आिण बक हे
अनुमे अ आिण ब िवेयाचे मागणी व आहेत. अ िवेता बाजारात महम िव
अड एवढी क शकतो , तर ब पेढी तेवढेच हणज े बड एवढे उपादन िव क शकते.
यामुळे पूण पधचे उपादन हे डब + डअ इतके असेल. दोही िवेते संगनमत कन
बाजाराची मागणी िवभागतात असे िवचारात घेतयास ते डक१ िकंमतीला डब + डअ
उपादनाया िनमे ( 12 डअ + डब) िव क शकती ल.

समजा या दोघांमये संगनमत झाले नाही तर अ िवेता क१ड िकंमतीला डर१ इतके
उपादन िवकतो . आता ब िवेता िवचार करतो क अ हा क१ड पेा कमी िकंमत
करणार नाही. यामुळे ब आपली िकंमत कमी कन डक२ ही िकंमत आकरतो . यामुळे
अ चे काही ाहक ब कडे आकषत होतील व यांना डप२ एवढे उपादन िव करतो .

आता अ िवेता आपया ाहका ंची संया कमी झायाम ुळे कारण े शोधतो , व आपली
िकंमत कमी कन तो डक३ ही िकंमत आकारतो . िह िकंमत ब िवेयाया डक२
िकंमतीपेा कमी असयान े ब चे काही ाहक अकड े आकषत होतील . यांना तो डर२
नगाची िव करतो .

आता ‘ब’ची ितिया सु होते. ‘ब’ पुहा आपया वतूची िकंमत ‘अ’ पेा कमी
करतो . डक४ ही िकंमत आकारतो व डप३नगांची िव करतो . यामुळे अचे काही ाहक
‘ब’ कडे येतात. यांना डप३ एवढ्या नगांची िव करतो . ही अ आिण ब यांची
आपापसातील पधची ृंखला समत उपादन डअ आिण डब इतके तर िकंमत शूय
होईपय त चालू राहते.

अशा रतीन े जोसेफ बाड यांयामत े िकंमत युातून पूण पधइतके उपादन
यािधकारात केले जाते, तर कुन यांयामत े पूण पधपेा कमी उपादन यािध कारात
केले जाते. बाड ितपध िवेयाची िकंमत िथर गृहीत धरतो तर कुनया
ितमानात िवेता ितपधा चे उपादन िथर गृहीत धरतो.

टीका :
जोसेफ बाड यांया िकंमत ितमानावर पुढीलामण े टीका केली जाते.
1. बाड यांया यािध कार ितमानातील िकंमत युात कालावधीचा िनित
वपात िवचार केला नाही. यामुळे हे ितमान थैितक आहे.
2. बाड यांया ितमानाच े शूय उपादन खचाचे गृहीत अवातव आहे.
3. ‘पेढ्यांना वेश बंदी’ असे गृहीत घेऊन ितमान वातवापास ून दूर जाते.
4. येक यािधकारी ितपया या िकंमत ितिय ेकडे ल न देता काय करतो हे
आधुिनक पधामक बाजारप ेठेत अवातव वाटते.


munotes.in

Page 59

59आपली गती तपासा
१) बाड हे कोणया देशातील अथत होते?
२) बाड यांनी यािधकाराच े ाप कोणया वष मांडले?
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________
_____________________________________________


३.५ टॅकलबग चे ितमान (STACKELBERG MODEL )

जमन अथशा टॅकलबग यांनी यांया ‘The theory of Market
Economy’ या ंथात दयािधकार ितमानाची चचा केली आहे. बाजारातील दोही
िवेते परपरावल ंिबव माय करतात असे गृहीत धन यांनी या ितमाना ची मांडणी
केली आहे. यांयामत े यािधकार बाजारातील येक िवेता वत:ला नेता िकंवा
अनुयायी मानतो . तसेच येक िवेता नेता िकंवा अनुयायी या भूिमकेारे जात नफा
िमळतो ते पाहन संबंिधत िवेता आपली भूिमका िनित करतो . अशा कार े दोही
िवेयांया इछा एकमेकांशी सुसंगत रािहया तर बाजाराच े संतुलन थािपत होते.

ा. टॅकलबग यांनी यािधकार समय ेची चचा करयासाठी ितिया वांचा आधार
घेतला आहे. पधक िवेयाया उपादनाला युर हणून िवेता जे उपादन
ठरिवतो ते ितिया वान े दाखिवल े जाते. जर ‘अ’ आिण ‘ब’असे दोन िवेते
बाजारात असतील व ‘अ’चे उपादन ‘अर’ इतके असेल, ‘ब’ चे उपादन ‘बर’इतके
असेल तर ‘अ’ या िवेयाचे ितिया फलन ‘अर=फ (बर)’ राहील . तसेच ‘ब’ या
िवेयाचे ितिया फलन ‘बर=फ (अर)’ राहील . हे उपाद न फलन दोही िवेयांया
नफादश क तटथता वाया साहायान े काढल े जाते. ‘ब’या िवेयाचे उपादन ‘बर’
इतके असताना ‘अ’या ितिया फलनावन प होते. तसेच ‘अ’ या ितपध
िवेयाचे उपादन ‘अर’ असताना ‘ब’हा िवेता महम नफा िमळिवया साठी
‘बर’नगांचे उपादन घेतो. हे ‘ब’ या ितिया फलनावन लात येते. ा. टॅकलबग
यांनी दोही िवेयांया नेता आिण अनुयायी होणाया इछांबाबत पुढीलमाण े चार
शयता (possibilities) मांडया आहेत.

१)‘अ’ नेता आिण ‘ब’ हा अनुयायी होऊ इिछत असेल तर-
या िथतीत दोही िवेयांची वतणूक सुसंगत असत े. ‘अ’ हा िवेता नेता होऊ
इिछतो तर ‘ब’हा िवेता याचा अनुयायी होऊ इिछतो . जर ‘अ’ या िवेयाने
वतूची िकंमत वाढिवली तर ‘ब’ हा ितपध िवेतासुा वतूची िकंमत वाढिवतो .
हणज ेच ‘ब’हा ‘अ’या वतनाचे अनुकरण करतो . पुढील आकृतीया साहायान े वतनाचे
अनुकरण करतो . पुढील आकृतीया साहायान े प करता येईल. munotes.in

Page 60

60
आकृती . ३.३

आकृती मये अ अावर अ िवेयामाफ त आकारली जाणारी िकंमत मोजली आहे,
अय अावर ब िवेयामाफ त आकारली जाणारी िकंमत मोजली आहे. आकृतीत
अ१अ२ हा अ चा ितिया व असून ब१ब२ हा ब चा ितिया व आहे. अ१न ही अची
मूळ िकंमत तर ब१म ही ब ची मूळ िकंमत आहे. जर अ िवेयाने िकंमत अ१न वन ‘स’
पयत वाढिवयास ब िवेतासुा ब१म वन वतूची िकंमत ‘स’ पयत वाढिवली . ‘स’
िबंदूत दोही िवेयांचा समतोल साधला जाईल . दोहमाफ त आकारली जाणारी िकंमत
एकसमान होईल.

२) ‘ब’ िवेता नेता आिण ‘अ’ िवेता अनुयायी होऊ इिछत असेल तर –
या पयायामय ेसुा ‘अ’ आिण ‘ब’ या दोही िवेयांची वतणूक सुसंगत असत े. ‘ब’ हा
िवेता वत:ला नेता मानून मागमण करतो , तर ‘अ’ िवेता याचे अनुकरण करतो .
पूवया आकृतीया साहायान े याचे पीकरण करता येईल. जर ‘ब’ िवेता वतूची
िकंमत ब१म वन ‘स’ पयत वाढिवत असेल तर अ िवेता याया या ियेचे अनुकरण
करतो. तोही वतूची िकंमत अ१न वन स पयत वाढिवतो . स या िबंदूमये दोहचा
समतोल िनमाण होतो.

३) ‘अ’ आिण ‘ब’ दोघेही नेता िवेते होऊ इिछत असतील तर-
अ आिण ब दोघेही िवेते नेतृव करयसाठी इछुक असतील तर या परिथतीत
दोही िवेते एकमेकांची वतणुक ितिया फलनाार े िनित होते असे मानतात . परंतु
य यवहार करताना दोहीही िवेते ितिया फलनान ुसार वतन करीत नाहीत .
कारण दोही िवेते वत:ला नेता समजतात . पधक िवेयाया उपादनातील
वाढीम ुळे दुसया िवेयासमोर समया िनमाण होते. पधकाने उपादन वाढिवयास
दुसया िवेयाला महम नफा िमळवून देणाया िवेयासमोर समया िनमाण होते.
पधकाने उपादन वाढिवयास दुसया िवेयाला महम नफा िमळवून देणाया
उपादनाया माणात नाइलाजान े कपात करावी लागत े. तथािप टॅकलबग यांयामत े, munotes.in

Page 61

61या परिथतीत दोघेही वत:ला नेता मानत असयान े एकान े उपादन वाढिवयास
दुसरा िवेता उपादन कमी करीत नाही. यामुळे यांयात एक कारचा असमतोल
िनमाण होता. यालाच ‘टॅकलबग असमतोल ’ (Stackelberg Diequilibrium)
असे हटल े जाते. पुढील आकृतीमय े हे दाखिवल े आहे.
आकृती . ३.४
१३.४
आकृतीमय े य आिण अावर अनुमे ‘ब’चे उपादन व ‘अ’चे उपादन दशिवले
आहे. ‘ब’ हा वत:ला नेता समजून ब१म पेा जात माणात उपादन वाढिवतो .
याचा परणाम हणून ‘अ’ने उपादन माण अ१न पेा कमी केले पािहज े. पण ा.
टॅकलबग यांया मते ‘ब’ उपादकस ुा वत:ला नेता समजतो . हणून तो उपादन
कमी करीत नाही. यामुळे दोही िवेते िकंवा उपादक ‘स’ या समतोल िबंदूपासून दूर
जातात . यामुळे असमतोल िनमाण होतो.

४) ‘अ’ आिण ‘ब’ दोघेही अनुयायी होऊ इिछत असतील तर-
ा. टॅकलबग यांयामत े दोही िवेते अनुयायी होऊ इिछत असतील तर या
शयत ेत कोणताही िवेता वत:ला नेता समजत नाही. दोघेही वत:ला अनुयायी
समजतात . एका िवेयाने िकंमत वाढिवली तर दुसरा िवेता याचे अनुकरण करतो .
तसेच दुसयाने िकंमतवाढ केली तर पिहला िवेता याया या ियेचे अनुकरण करतो .
आकृतीया साहायान े या समतोलाच े पीकरण करता येईल. ‘अ’ िवेयाने िकंमत
वाढिवली आहे असे समजून ‘ब’ िवेता वतूची िकंमत वाढिवतो . ‘अ’ हा िवेता ‘ब’या
िकंमतवाढीच े अनुकरण करतो . पुहा ‘ब’ हा िवेता िकंमतवाढ करतो . अशा कार े
वतूंया िकंमती ‘स’पयत वाढत जाते आिण ‘स’ या िबंदूत यािधकारातील समतोल
थािपत होतो.



munotes.in

Page 62

62टीका :
1) टॅकलबग यांनी या िवेषणाबाबत िवेयांया संगनमताची शयता लात
घेतलेली नाही. दोही िवेयांनी आपापसात संगनमत केयास यांचा समतोल
कसा साधला जातो ते यांनी प केले नाही.
2) दोही िवेयांया ितिया वाया छेदनाने समतोलाची िथती दाखिवली गेली
आहे. तथािप , हे कापिनक आिण चुकया गृहीतांवर आधारत आहे.
3) दोही िवेते नेता होऊ इछीत असतील तर यातून असमतोलपणा िनमाण होतो
हे टॅकलबग यांचे िवधानस ुा कापिनक वाटते. ितपध िवेता ितिया
वावर हालचाल करतो असे गृहीत असल े तरी यात िविश िवेयांसाठी
ितिया व अितवात नसतो .

आपली गती तपासा
१) टॅकलबग हे कोणया राातील अथत होते?
२) टॅकलबग ने यािधकाराची चचा करयासाठी कोणया वांचा आधार घेतला आहे?
_____________________________________________
_____________________________________________
_________________________ ____________________
_____________________________________________
_____________________________________________



३.६ सारांश (SUMMARY )

यािधकार हे अपािधकाराच े एक िवशेष प आहे. यािधकारात उपादकात नेहमीच
संगनमत असत ेच असे नाही. यािधकारात िकंमत व उपादन कसे ठरते याबाबत कुन
यांनी ितमान मांडले आहे. कुन यांया ितमानातील दोष दाखव ून बाडने आपल े
सुधारत ितमान मांडले. बाडने ितपध िवेयाची िकंमत िथर असत े असे गृिहत
धन आपल े ितमान मांडले. तर ितिया वाचा आधार घेऊन टॅकलबग यांनी
यािधकार समय ेची चचा केली आहे. पधक िवेयाया उपादनाला यूर हणून
िवेता जे उपादन ठरिवतो ते ितिया वाया आधार े दशिवले जाते.

३.७ सरावासाठी (QUESTIONS )

१) कुन यांचे उपादन ितमान प करा.
२) बाडचे ाप प करा.
३) टॅकलबग चे ाप िवशद करा.


munotes.in

Page 63

63३.८ संदभसूची (REFERRENCE )

1) डॉ.राम देशमुख, आधुिनक उचतर आिथक िसांत, िवा काशन , नागपूर,
२०११ .
2) डॉ. एम. एन. िशंदे, सूमलमी अथशा, अिजत पिलक ेशन, इलामपूर जुलै
२००३ .
3) H.L.Ahuja, Modern Economics, S.Chard and Company New Delhi,
1996.
4) Dr. D.M.Mithani, Managerial Economics, Himalaya Publishing
House, New Delhi, 2011.





munotes.in

Page 64

64४
पुन ख ेळ व मया दा िकंमत
घटक रचना :
४.० उि्ये
४.१ तावना
४.२ अपािधकाराची म ेदारीची त ुलना
४.३ पुन ख ेळ
४.४ मयादा िकंमतीच े तव
४.५ बेनचे मयादा िकंमतीच े ितमान
४.६ िसलोस -िलबीनी मया दा िकंमतीच े तव
४.७ ँको मोडीिलनीया ंचे मयादा िकंमतीच े ितमान
४.८ भगवती या ंचे मयादा िकंमतीच े ितमान
४.९

४.० उि ्ये (OBJECTIVE S)

 अपािधकार बाजाराची म ेदारी बाजारासोबत त ुलना अयासण े.
 पुन ख ेळाची स ंकपना समज ून घेणे.
 बेनचे मयादा िकंमतीच े ितमान अयासण े.
 िसलोस -िलबीनी या ंचे मयादा िकंमतीच े तव समज ून घेणे.
 ँको मोिडलीनी या ंचे मयादा िकंमतीच े ितमान अयासण े.
 भगवती या ंचे मयादा िकंमतीच े ितमान समज ून घेणे.

४.१ तावना (INTRODUCTION)

या करणामय े अपािधकार हणज े काय ? मेदारी बाजार कशाला
हणायच े? मेदारी बाजार व अपािधकार बाजार या ंमये काय िभनता आह ेत? मयादा
िकंमतीच े तव हणज े काय? मयादा िविवध ितमान े (बेन, िसलोस -िलबीनी , मोिडलीनी ,
भगवती इ .) काय प करतात ? या सव ांची उर े िमळणार आह ेत.

munotes.in

Page 65

65४.२ अपािधकाराची म ेदारीशी त ुलना (COMPAROSON WITH
MONOPOLY )

तावना :
यवहारातील बाजाराचा अथ आिण अथ शाातील बराच अथ िभन आह े.
यवहारात बाजार हणज े ाहक आिण िव ेते एका िविश िठकाणी एक य ेऊन वरची
खरेदी-िव करतात . या िठकाणाला बाजार हणतात .

मा अथ शाात बाजाराचा अथ यापक आह े. अथशाात बाजार हणज े
ाहक आिण िव ेते य व अयरया एक य ेऊन वत ूची खर ेदी-िव करतात ,
याला बाजार अस े हणतात . बाजाराच े अनेक कार पडताना िदस ून येतात, काही
बाजार ह े अवातिवक तर का ही वातवात असल ेली िदस ून येतात. बाजाराचा अयास
करताना अन ेक घटका ंचा अयास करावा लागतो .

यामय े मेदारी व अपािधकार या दोन बाजारप ेठांचा अयास आपणास
करावयाचा आह े. मेदारी व अपािधकार या बाजारप ेठांमये अन ेक कारच े
तुलनामक स ेवांचा अयास आपणास पुढील घटका ंारे करता य ेतो.
४.२.१ याया
४.२.२ ाहक
४.२.३ िवेते
४.३.४ पधा
४.३.५ वेश बंदी
४.३.६ लविचकता
४.३.७ परपरावल ंिबव

४.२.१ याया : अपािधकार हणज े अशी िथती होय क यामय े एखादी प ेढी
आपली बाजार िनधी काही नजीकया कया ितपया या य यवहारामय े
पधा िनमाण करतात .
मेदारी हणज े या बाजारामय े असंय ाहक व एकाच उपादक िव ेता अस ून
याचे आपया वत ूया िक ंमतीवर आिण प ुरवठ्यावर प ूण िनय ंण असत े आिण
पुरवठ्यावर प ूण िनयंण असत े आिण अशा बाजारास पया य वत ूंचा अभाव असतो .

४.२.२ ाहक : अपिधकारामय े ाहकाची स ंया इतक मोठी असत े क, कोणयाही
एका ाहकाला वत ूची मागणी कमी -जात कन िक ंमतीवर भाव पडता य ेत नाही .या
बाजारात एका ाहकाची मागणी ही सम ुातील पायाया एका थ बासारखी असत े.
यामुळे ाहक बाजारातील िक ंमत ा मान ून आपली मागणी ठरिवतो .
मेदारीमय े देखील ाहकाची स ंया ही जात असल ेई िदस ून येते, यामुळे हे दोही
बाजारा मये समान त ुलनामक घटक असल ेला िदस ून येतो.
munotes.in

Page 66

66४.२.३ िवेते : अपिधकारामय े िवेयांची संया प ूण पधा माण े असंय नसत े.
तर या बाजारात िव ेयांची सा ंय अप असल ेली िदस ून येते.
मेदारीमय े मेकच िव ेता असयान े या बाजारास एकािधकार बाजा र मेदारी अस ेही
हणतात . एकमेव िव ेता असयान े िकती वत ूंचे उपादन करायच े, िकती वत ूंचा
पुरवठा करायचा आिण वत ूंची िक ंमत िकती ठ ेवायची यावर प ूण िनयंण िव ेयाचे
असत े.

४.२.४ पधा : अपािधकारामय े खया अथा ने िवेयांमये ती वपाची पधा
िदसून येते. पेठ्यांमये कधी स ंगनमत असत े तर कधी याउलट हणज ेच गळ ेकापू पधा
िदसून येते.
याउलट म ेदारीमय े प ध चा अभाव असल ेला िदस ून येतो. िकंमत सरासरी खच व
िसमांत खचा पेा जात असल ेली िदस ून येते.

४.२.५ वेश बंदी : िवेयांमये पधा ती वपाची असयाम ुळे अपकाळात
पेठयांना उोगसम ूहामधून बाह ेर जायास / नयान ं वेश करयास ब ंधने नसतात . परंतु
दीघकाळात मा निवन प ेठ्यांया व ेशावर ब ंधने येतात.
मेदारी उोगात इतर कोणयाही उोगस ंथेला व ेश करयास ब ंदी असत े. कायान े
िकंवा नैसिगकरया यावर िनब ध असतात .

४.२.६ लविचकता : अपािधकारामय े लविचकता ही ती व जात असल ेली
िदसूनयेते. अिधक लविचकता ह े अपिधकाराच े महवाच े वैिश्य असल ेले िदसून येते.
याउलट म ेदारीमय े लविचकता ही श ूय असल ेली िदस ून येते. छेदक लविचकता
परपरप ूरक व पयायी वत ूया वाजारात स ंगीलो जात े आिण म ेदारीत बाजारात
पयायी वत ूच नसयान े छेदक लविचकता श ूय आह े.

४.२.७ परपरावल ंिबव : अपािधरामधील िव ेते हे एकम ेकांवर अवल ंबून असतात .
एका प ेठीया िनण याचा द ुसरा प ेठीवर वरत परणाम घड ून येतो. कारण प ेठ्यांची संया
अप असत े.
याउलट म ेदारीमय े िवेते हे एकम ेकांवर अवल ंबून नसतात . कारण म ेदारी मय े
िवेता हा एकाच असल ेला िदस ून येतो.

४.३ पुन खेळ (REPEATED GAMES )

अपािधकार बाजारप ेठेतील उोगस ंथा एकम ेकना पध क उोगस ंथा हण ून
भुिमका पार पाडत असतात . यावेळी पधक उागस ंथा कोणत े डावप ेच आखणार
आहे आिण कोणती चाल (Move ) खेळणार आह े? यािवषयीची अिनितता िवचारात
घेऊन य ेक उोगस ंथेस वत :चे डावप ेच व चालिवषयी िनण य याव े लागतात .
एकमेकांबरोबर पधा करणा या उोगस ंथांचे डावप ेचामक ख ेळ, खेळातील चाली
यांचे िव ेषण ह े एक गिणती त ं अस ून याार े ितपध क उोगस ंथांया िक ंमत, munotes.in

Page 67

67उपादन , जािहरात खच इ. संदभातील वत णूकचे पीकरण करता य ेते. याकरता
तुंगातील आरोपी श ृंगापी (Prisoner’s dilemma) ितमानाया आधार े
ितपध क: शु (rivels) उोगस ंथांची वाथ क ृती अपािधकारातील सव च
उोगस ंथांचे ि ह त स ंबंध कस े धोयात , अडचणीत आणत े? आिण न ुकसान
वाढिवयास अथवा नफा कमी करयास कारणीभ ूत ठरत े! याचे पीकरण करता य ेते.
पण अपािधकार बाजारप ेठेतील उोगस ंथांया त ुंगातील आरोपी श ृंगापी ितमान
पीया वत णूकत या ंना एकदाच िनण य घेयाचे अिधकार असतात . असे असले तरी
य यवहारात उोगस ंथांना वेळोवेळी डावपेचामक उोगस ंथांया चाली
(Moves) िवचारात घ ेऊन ितचाली ख ेळाया लागतात . यासाठीच े िव ेषण
करयाकरता प ुनरयोग िक ंवा पुन ख ेळ (Repeated Game Theory) िसांत
उपयु मानयात य ेतो. पुन ख ेळ िसांतात उोग स ंथांची जशास तस े
युहरचना (Tit for tat strategy) अनंत पुन ख ेळ (infinite repeated
theory) आिण िसिमत प ुन ख ेळ (Finite repeated game) यांचा
अंतभाव केला जातो .

४.३.१ तुंगातील आरोपी श ृंगापी ख ेळ ितमान / कैदी पेच ितमान
(PRISONER’S DILEMMA GAME MODEL )
तुंगातील आरोपी श ृंगापी ख ेळ ितमानास त ुंगातील क ैदी कडी िक ंवा पेच ितमान
असे देखील हणतात . ितपध क उोगस ंथा अथवा एकम ेकांशी श ुव असणा या
य समान िहसस ंबंधांचा, सामंजयप ूण वतणुकचा िवचार न करता क ेवळ वत:या
वाथा चा िवचार कन कशी वत णूक करतात ? याचे पीकरण त ुंगातील आरोपी
शृंगापी ख ेळ ितमानाार े करता य ेते, या ितमानाकरता म ुळ वपात िदल ेया
उदाहरणायाार े ते प करता य ेईल.

समजा िबला आिण र ंगा यांना बँक दरोडा करणात स ंशियत आरोपी हण ून कैद/अटक
करयात आल ेली आह े. पण या खटयात या ंनी बँकेवर दरोडा टाकयाचा सब ळ पुरावा
पोलीसा ंकडे नाही. अशा परिथतीत क ैद अटक कन खटला भरल ेया िब ला आिण
रंगा या आरोपकड ून गुहा कब ुल कन यावयाचा आह े. यासाठी िबला आिण र ंगा
यांना या ंयात स ंवाद घड ून येऊ नय े हणून दोन वत ं खोयामय े ठेवले आहे. आिण
पोिलस या दोघा ंची वत ंपणे चौकशी करणार असतात . यावेळी पोिलस िबलाला असे
सांगतात क , जर त ू गुहा माय क ेला पण र ंगाने गुहा अमाय क ेला तर त ुला फ एक
वषाचा तुंगवास होईल , पण र ंगाला दहा वष तुंगवासाची िशा द ेयात य ेईल. पण
तुही दोघा ंनी देखील ब ँक दरोड ्याचा ग ुहा माय क ेला तर दोघा ंना य ेक पाच -पाच
वषाची तुंगवासाची िशा होईल . पण त ुही दोघा ंनी देखील ग ुहा माय /कबुल केला
नाही तर दोघा ंना य ेक दोन -दोन वषा ची त ुंगवासाची िशा होईल . हाच सव
गुातील िशा िवषयक तपिशल र ंगास द ेखील सा ंगयात य ेतो. अशा परिथतीत
दोही गुहेगारांसमोर दोन कारची िनवड िक ंवा डावप ेच खेळयाची स ंधी (पयाय) munotes.in

Page 68

68उपलध असतात . एक तर ग ुहा कब ूल करण े िकंवा गुहा कब ूल न करण े हे ते दोन पयाय
असतात . दोघांनी द ेखील ग ुहा माय क ेयास या ंना य ेक पाच -पाच वषा ची
तुंगवासाची िशा भोगावी लागणार असत े. पण दोघा ंपैक एकान े गुहा माय क ेला
आिण द ुसयाने गुहा अमाय क ेयास यान े गुहा माय क ेला आह े याला क ेवळ एक
वषाची तुंगवासाची िशा भोगावी लागणार असत े, पण ग ुहा कब ूल न करणा यास
याच व ेळी दहा वषा ची िशा होणार असत े. पण त े दोघे देखील एकम ेकांबरोबर मािणक
राहन या ंनी गुहा कब ुल केला नाही तर दोघा ंना य ेक फ दोन वषा ची तुंगवासा ची
िशा होणार असत े. या परिथतीत य ेक आर ेापीस ग ुहा कब ुल अथवा नाकब ुल
करयाबाबत करता य ेणारी िनवड व यातील यशवीता (pay off) सारणी प ुढील
माण े मांडता य ेते.
ता . ४.१


ता . ४.१ मये येक कैास उपलध असणा या संधीची िनवड यास अन ुसन
असणारी क ैद िशा दाखिवली आह े. या परिथतीत य ेक कैदी याचा पध क कैदी
कोणती िनवड करील याबाबतीत अिनितता अन ुभवतो . िकती क ैद िशा भोगावी
लागेल ते दुसयाया िनवडीवर अवल ंबून आह े. कैद पेच सारणी अस े य करत े क,
एक तर दोघांपैक य ेक कैदी वाथपणान े व तणूक करतील िक ंवा दोघ े देखील
एकमेकांचे भलेिहत िच ंतून गुहा कब ूल न करता कमीत कमी िश ेस पा ठरतील . या
परिथतीत दोघा ंनी देखील ग ुहा कब ूल केला नाही तर दोघा ंना देखील य ेक फ
दोन वषा ची कैद िशा होऊ शकत े. पण य ेकाने जोडीदाराया वत णूक िनण यािवषयी
शंका घेऊन वत न केयास गुहा कब ूल केयास य ेकास पाच वषा ची कैद िशा सहन
करावी लागणार असत े. कैदी पेच िकंवा कडी ितमानात पध क य /उोगस ंथेया
वतणूकबाबत श ंका घेऊन िनण य घेयाचे यन क ेले जातात अस े सूिचत होत े. तसेच
येक यस अथवा उोगस ंथेस केवळ एकच िनण य घेयाची स ंधी उपलध असण े
असे हे ितमान माय करत े.



munotes.in

Page 69

69४.३.२ पुन ख ेळ (Repeated Game Theory) :
अपािधकार बाजारप ेठेतील उोगस ंथांना कैदी पेच ितमानास अिभ ेत वत णूक
िनवड करावी लागत े. ती वत णूक िनवड , उपादन माण आिण िक ंमत िनिती बाबतची
असत े. अपािधकार बाजारप ेठेतील उोगस ंथांना परपरा ंशी समवयाची आिण
सहका याची भ ूिमका घ ेऊन िनण य घेतयास क ैदी पेच ितमानाबाह ेर पडता य ेते.
यात क ैदी पेच ितमानात उोगस ंथांना एकच िनण य एकदाच घ ेयाची स ंधी ा
होते. पण यात अपािधकार बाजारातील उोगस ंथांना उपादन माण , िकंमती
आिण जािहरात खच माण िनितीिवषयी व ेळोवेळी, पुहा-पुहा िनण य घेयाची
आवयकता जाणवत े. िकंवा उो गसंथांची तशाच कारची वत णूक असत े.
यांयाकड ून वेळोवेळी िनणय घेतले जातात आिण यातील यश वीकारल े जात े.
यालाच अपािधकार बाजारातील 'पुन ख ेळ (Repeated Game) असे
हणतात .

पुन ख ेळ ितमानात य ेक उोगस ंथेने आखल ेया डावप ेचास ित पधक, शु
उोगस ंथा कोणता डावप ेच वीकार ेल, ते जाणून घेऊन, ितया डावप ेचामक चालीस
युर हण ून नवीन स ुधारत डावप ेच आखत असत े. आिण याार े एक उोगस ंथा,
इतर अथवा द ुसया उोगस ंथांनी वीकारल ेया च ूकया डावप ेचाची ितला िशा
िमळेल अस े वतन करीत असत े. अशा रतीन े अपािधकार बाजारप ेठेतील उोगस ंथा
एकमेकांया डावप ेचामक चालचा िवचार कन या ंना य ुर हण ून वत :ची चाल
(Move) पुहा-पुहा िनधा रत करीत असत े. या अथा ने यांचा ख ेळ पुहा-पुहा
खेळला जात असतो . यावन पुन ख ेळची याया करताना ‘पुहा-पुहा क ृती
अथवा डावप ेचामक ख ेळ खेळून वत :चे जातीत -जात िहत साधयासाठी ख ेळला
जाणारा ख ेळ हणज े ‘पुन ख ेळ’ अशी याया क ेली जात े. (Repeated game
is a game in which actions are taken and payoffs is received
over and over and over again) रॉबट ॲझेलरॉड (Robert Axelrod)
यांनी ‘The Evolution of Cooperation’ या ंथात उोगस ंथांनी पुन
रतीन े खेळ िसांताचा घ ेतला जाणारा अन ुभव मज ेशीरपण े मांडलेला आह े. ते हणतात ,
थम एका उोग स ंथेकडून जादा िक ंमत आकान वत ूची िव स ु केयास ,
पिहली उ ेगसंथा थोड ्या माणात वत ूची िकंमत वाढव ून वत ू िव करीत रािहल ,
तेहा पध क उोगस ंथा थत :या उतपादनाची िव िक ंमत थोडी कमी करीत
राहील . हा पुहा-पुहा ख ेळला जाणारा ख ेळ संगणक सशीकरण (Comput er
simulation) रतीन े मांडत ग ेयास यात ून उोगस ंथेया ीकोनात ून सवम
डावपेच (Best Strategy) कोणत े अस ू शकतात ? ते समजयास मदत होत े.
अपािधकार बाजारातील उोगस ंथांना उपादक स ंघ (Cartlels) थापन कन
मयािदत माणात िबगर सहकारी ख ेळ वारंवार ख ेळून वत :चा नफा महमीकरण
करयाच े डावप ेच खेळता येतात.
munotes.in

Page 70

70४.३.३ जशास -तसे युहरचना (Tit-for-Tat Strategy) :
कैदी पेच िक ंवा कडी ितमानात उोग स ंथेस एकच व ेळ डावपेचामक ख ेळ
खेळयाची स ंधी असत े, असे समजयात य ेते, पण याव ेळी िनवडयात आल ेला
डावपेच इतर सव डावप ेचांपेा अिधक ब ळकट, दणकट (robust) असतो अस े
संबंिधत उोगस ंथेस वाटत असत े. अशा कारया िनवडल ेया दणकट य ूहरचन ेया
अंमलबजावणीत ून िनमा ण होणार े परणाम , फल िनपी (result) आय कारक अस ू
शकतात . या य ुहरचन ेतील सवम यूहरचना ती स ंबोधली जात े क, जी जशास -तसे
युहरचना (Tit-for-Tat strategy ) जेहा प ुन ख ेळ ितमानान ुसार वत णूक
होत असत े, तेहा एक उोस ंथा, दुसया वाईट वत णूक (bad behaviour)
करणाया उोगस ंथेस दंड करयाची स ंधी ा करत े. अशा परिथ तीत सहकारी
खेळ तवान ुसार वत णूक करयाया अटीवर एक आल ेया उोगस ंथांया
ीकोनात ून ‘जशास -तसे युहरचना वतणूक’ ही प या य ुहरचना (optimal
strategy) समजली जात े. ‘जशास -तसे युहरचना ’ एक उोगस ंथा दुसया िकंवा
इतर पध क उोगस ंथेया अगोदरया डावप ेचामक ख ेळास सहकाय करयाया
भूिमकेतून वत ूप वपात ितसादामक य ूहरचना आिण िबगर सहकाय करणाया
उोगस ंथांबाबत िबगर सहकारी तवान ुसार ितसादामक य ुहरचना िनवड ून कृती
करत असत े. (Tit-For-Tat strategy is a repeayed game strategy, in
which a player responds in kind to an opponen’t previous play,
cooperating with cooperative opponents and retaliating
against uncooperative onew).

समजा , A उोगस ंथा ितया उपादनाची जादा िक ंमत आकारत े आिण याचव ेळी
सहकारी ख ेळ पतीन ुसार B ही श ु उोगस ंथा द ेखील A उोगस ंथेस ितसाद
हणून वत :या उपादनाची जादा िक ंमत आकारत े, पण जर , B या श ु / पधक
उोगस ंथेने A उोगस ंथेस फसव ून वत :या उपादनाची िक ंमत कमी क ेयास ,
दुसया फेरीत A उोगस ंथा ‘जशास -तसे युहरचन ेनुसार’ वत:या उपादनाची
िकंमत कमी कन ितच े उपादन िवकयाचा िनण य घेते. यावेळी A उोगस ंथा
जशास -तसे युहरचन ेनुसार वत णूक, डावपेच ख ेळत आह े, हे ओळखून, A
उोगस ंथेची त ंतरया फ ेरीतील डावप ेचामक शयता त पासून B उोगस ंथा
िकंमत िनितीिवषयीची प ुढील डावप ेचामक चाल िनित करत े. अशा रतीन े खेळया
जाणाया जशास -तसे युहरचन ेतून अपािधकारातील उोगस ंथा सहकारी ख ेळ
वतणूक करयाकड े वृ होत असतात .

४.३.४ अमया द पुन ख ेळ (Infinitely Repeated Game) :
अपािधकार बाजारातील उोगस ंथांकडून िकंमत िनिती व इतर बाबतीत
एका डावप ेचामक ख ेळानंतर, दुसया फेरीतील , ितसया फेरीतील अस े अनेक,
अमयािदत डावपेच खेळ खेळले जात असतील , तर या ख ेळास ‘अमया द पुन munotes.in

Page 71

71खेळ’ (Infinitely Repeated Game) असे संबोधल े जाते. अमयािदत िकंवा अन ंत
पुन ख ेळ पतीचा , जशास -तसे युर य ुहरचनामक ख ेळाकरता उपयोग क ेला
जातो. अमया द पुन ख ेळ ितमान सहकारी ख ेळ पीमय े अनुसरले जात े.
अमया द पुन ख ेळामये सहभागी उोग स ंथांना एक तर जा दा नफा िम ळिवता
येतो िक ंवा नयामये नुकसान सहन कराव े लागत े. पुन ख ेळातील अमया द
पुन ख ेळात, एका उोगस ंथेने िकंमत कमी क ेयाच े पाहन द ुसरी उोगस ंथा
देखील ितया उपादनाची िक ंमत कमी करत े, पुढे पिहली उोस ंथा प ुहा िक ंमत कमी
करयाचा खेळ खेळते. यामध ून पुहा-पुहा असा ख ेळ खेळत रािहयास दोही
उोगस ंथांचा स ंयु नफा घटत असतो . हणून असा ख ेळ खेळताना दोही
उोगस ंथा एकम ेकांना सहकाय करयाया भ ूिमकेतून िकंमत िनिती िवषयक वत णूक
क लागतात .

४.३.५ मयािदत पुन ख ेळ (Finite Repeated Game) :
पुन ख ेळ ितमानान ुसार, उोगस ंथांना अमया द पुन ख ेळ खेळता येतात.
तसेच या ंना मयािदत पुन ख ेळ खेळता य ेतात. अपािधकार बाजारातील
उोगस ंथांनी काही िविश कालावधीसाठीच प ुन ख ेळ खेळयाचे तव
िवकारल े, तर या ख ेळास मयािदत पुन ख ेळ (Finite Repeated Game)
असे हणतात . या खेळातील डावप ेचामक ख ेळाया फ ेया िनित असतात . आिण या
फेयांमयेच यांना आपल े डावप ेचामक ख ेळ पूण कराव े लागतात . मयािदत खेळ
ितमानातद ेखील जशास -तसे युहरचना वीका न ख ेळ खेळला जाऊ शकतो .
मयािदत खेळ ितमानात उोगस ंथांची व ृी एकम ेकांना सहकाय करयाऐवजी ,
िबगर सहकारी ख ेळ पतीन े वतणूक करयाकड े अ स त े, असे असल े तरी, काही
संगांमये मयािदत खेळ खेळताना एकम ेकांबरोबर सहका याची भ ूिमका घ ेऊन
डावपेचामक ख ेळ फेयाची िनवड क ेली जाऊ शकत े. यामुळे अशा ख ेळात सहभागी
उोगस ंथांचा लाभ होऊ शकतो . हॉल वेरयन (Hall Varian) यांया मत े, मयािदत
पुन ख ेळ णालीत द ेखील उोगस ंथांनी सहका याची/सहकारी ख ेळ तवाची
िनवड क ेलेली असत े. कारण सहकारी ख ेळामुळे भिवय काळात एकम ेकांशी सहकाय
केयाने अिधक नफा िम ळू शकतो अस े उोगस ंथांना वाटत े. (Players co -
operate will inice further co -operation in the future)

सारांश:
अपािधकार बाजारप ेठेतील प ुन ख ेळ ितमान जशास -तसे डावप ेच, अमयािदत
पुन ख ेळ आिण मयािदत पुन ख ेळ पतीन े उोगस ंथांना पध क
उोगस ंथांबरोबर डावप ेचामक वत णूक िनवडी व िनण य याव े लागतात . या पतीन े
िनणय घ ेऊन वत णूक करताना या ंना सहकारी ख ेळ अथवा िबगर सहकारी
खेळतवणालीचा िवकार करता य ेऊ शकतो . यातील य ेक कारया खेळातून
जातीत जात नफा कमिवण े असा उोगस ंथांचा हेतू सफल / यशवी हावा अशी
यांची अप ेा असत े. िबगर सहकारी ख ेळ तव णालीप ेा सहकारी ख ेळ तवणाली munotes.in

Page 72

72अंिगकारण े उोग स ंथांया ीन े अिधक िहतकारक ठरत े, असे पुन ख ेळ
ितमानात ून सूिचत होत े.

आपली गती तपासा
१) तुंगातील आरोपी श ृंगापी ितमानास कोणया नावान े संबोधल े जात.
२) जशास -तसे सवम य ुहरचना स ंकपन ेची याया करा .
३) रॉबट ॲझेलरॉड यांया ंथाचे नाव काय आह े?
४) पुन ख ेळ ितमान याया ा .
५) पुन ख ेळ ितमान िवषयक हॉल वेरयन या ंचे मत नदवा .
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
_______________________________ _________________________
_____________________________________________________

४.४ मयादा िकंमतच े तव (LIMIT PRICING PRINCIPLE )

उोगस ंथा सरासरी उपादन खचा पेा कमी िक ंमत आकारतात . यामुळे नवीन
उोगस ंथांना या बाजारप ेठेमये वेश करता य ेत नाही . मयादा िकंमतीया
धोरणान ुसार अप ूण पध तील उोग स ंथा ितया प या उपादनाप ेा यादा
उपादन करीत असत े. परंतु पूण पधपेा अिधक नफा िम ळिवत असत े. परणामी इतर
उोग स ंथांना बाजार प ेठेमये वेश करता य ेत नाही . हणून मयादा िकंमतीलाच व ेश
रोखणारी िक ंमत (Entry preventing pricing) असे हटल े आहे.

मयादा िकंमतीया स ंदभात बेन, िसलोस ल ॅिबनी, मोडीलीनी व भगवती या ंनी आपापली
ितमान े िवकिसत क ेली आह ेत. आपण प ुढे ती ितमान े पाहणार आहोत .

४.५ बेनचे मयादा िकंमतीच े ितमान (BAINS MODEL OF LIMIT
PRICING )

बेननी मयादा िकंमतीच े ितमान १९४९ मये िस झाल ेला याया ल ेखामय े
मांडले. १९५६ मये या िवषयावर या ंनी म ुय काम क ेले. यांस या ंनी नवीन
पधकास बाजारप ेठेत व ेश करीत असताना सामोर े जाया लागणाया अडथया ंचे
(Barriers) अिधक िवत ृत िव ेषण केले आहे.
munotes.in

Page 73

73यांना असा पडला होता क उोगस ंथा दीघ काळपयत एकक लविचकत ेपेा
थोडीसी कमी िक ंमत का आकारतात ? हणज ेच मागणी वावर एकक लविचकत ेया
थोड्याशा खालया पात ळीवर िक ंमत का िथर ठ ेवली जात े. या या ंची वत :ची ाी
वाढयासाठी आवयक असणारी िक ंमत का आकारत नाहीत ? याया मत े, परंपरागत
िकंमत िनिती िसा ंतामय े संभाय होणा या वेशाकड े दुल केले आ ह े. फ
यातील होणाया वेशावर (Actual Entry) भर िदला आह े. परंपरागत
िसांतानुसार, यात व ेशामुळे, िदघकाळात िकंमत ही सरासरी खचा बरोबर होत े.
हणज े PA C होते. येथे P = Price िकंमत व AC = Long run Average
Cost.
परंतु बेन यांया मत े, दीघकालामय े िकंमत ही सरासरी खचा पयत खाली य ेऊ शकत
नाही. कारण व ेशावरती अडथ ळे िकंवा मयादा असतात . याचव ेळी िकंमत ही नफा
िमळवून देणारी पण ठ ेवली जात नाही . कारण स ंभाय होणा या इतर उोगस ंथांया
वेशांचा धोका असतो . यांनी अस े दाखव ून िदल े क यात िक ंमत ही दीघ कालीन
सरासरी खचा पेा थोडी जात हणज े पूण प ध तील िक ंमतीपेा थोडीशी जात व
मेदारीतील िक ंमतीपेा थोडीसी कमी असत े.

४.५.१ गृहीते – १) दीघकालावधीमय े उोगध ंाया उपादनाला िनित असा
मागणी व असतो . िकंमत बदलाचा व नवीन व ेशांचा यावर कोणताच परणाम होत
नाही. हणून बाजाराचा ही सीमा ंत ाीचा व हा िनित असतो . २) अपािधकारी
उपादक िव ेयामय े परणामकारक स ंगनमत असत े. ३) बाजारात अगोदर काम करत
असणा या उोग स ंथा पध क उोग स ंथाचा व ेश होऊ नय े ह ण ून मयादा
िकंमतीच े धोरण आखतात . मयादा िकंमतीच े धोरण ह े पुढील बाबवर अवल ंबून असत े.
अ) वेश करणा या संभाय उोग स ंथाया खचा वर आधारत असत े, ब) बाजाराया
मागणी या लविचकत ेवर आधारत असत े, क) दीघकालीन खच वाया आकारावर व
पातळीवर, ड) बाजाराया िक ंमतीवर , इ) उोगध ंातील उोग स ंथांया स ंयेवर,
४) मयादा िकंमतीया वर िक ंमत आकारली तर नवीन उोग स ंथांना बाजारप ेठेत
वेश करयाच े आकष ण वाढत े. नवीन उोग स ंथाया व ेशानंतर बाजारात म ूळ
अितवात असणा या उोग स ंथेया िवमय े अिनितता िनमा ण होत े. ५) अगोदर
अितवात असणारी उोगस ंथा दीघ कालीन नफा महमीकरण करयाची इछा
धरीत अस ेल.






munotes.in

Page 74

74
४.५.२ बेन यांचे ितपादन
अ) नवीन वेश करणा या उोगस ंथेशी संगनमत नसताना
आकृती . ४.२
आकृतीमय े, असे गृहीत धरा क , बाजाराचा मागणी व ‘डअबड ’ हा आह े. कम ही
मयादा िकंमत आह े. अगोदर काम करीत असणाया व नवीन व ेश करीत असणाया
दोहीही उोगस ंथांना ती ात आह े. कम िक ंमतीला बाजाराया मागणी वाची फ
अड१ एवढीच अवथा िनित मागणी वाची आवथा आह े आिण सी . ा. वावरील
(सीमा ाी वावरील ) फ ‘टप’ ही अवथा िनित अवथा आह े. अ वरचा भाग हा
अिनित आह े. कारण वेश करणा या उोग स ंथेचे वतन हे अिनित आह े ते कसे
असेल याची मािहती अितवात असणा या उोग स ंथेला नाही .

उोग स ंथेने कम ही िक ंमत आकारावी का न आकारावी ह े उोगस ंथेला िमळणाया
नफा मत ेया प यायावर अवल ंबून आह े. यावेळी या उोगस ंथा खच िवचारात घ ेत
नाहीत .

गृहीत धया क , दीघकालीन सरासरी खच (दी.स.ख.) हा दीघ कालीन सरासरी खच १
(दी.स.ख.१) आहे. यावेळी दोन पयाय उोग स ंथेसमोर असतील .

१) एकतर कम ही िक ंमत आकारण े व ‘कमअ .म.ब.’ हा नफा िम ळिवणे.
२) नाही तर दीघ कालीन सरासरी खच व हा सीमा ंत खच वाबरोबर असतो या
समतोल पात ळीला ठरणारी म ेदारी िक ंमत आकारण े. ही िक ंमत कन या मयादा munotes.in

Page 75

75िकंमतीपेा वरया पात ळीला आह े. कम ही अिधक नफा िम ळवून देणारी कम प ेा वरील
पातळीला असल ेली िदसत े. परंतु वेशानंतर मागणी व अिनित वपाचा असणारी
ही अवथा आह े. हणून या द ुसया पयायामुळे िमळणारा नफा हा ही अिनित आसणार
आहे. उोग स ंथा दोही िक ंमती आकारया असता िम ळणाया नयाची चाचपणी
करते. या िक ंमतीम ुळे एकूण नफा अिधक होईल . ती िकंमत आकारत े असे गृहीत धरा ,
दीघकालीन सरासरी खच व हा आता दीघ कालीन सरासरी खच व२ (दीसख२) आहे.
यावेळी कन२ ही िक ंमत उोग स ंथा आकार ेल. कन ही िक ंमत कम या िक ंमतीपेा
खालया पात ळीवर आह े. कम ही िकंमत उोग स ंथेला अिधक नफा िम ळवून देणारी
असेल तीच िक ंमत ती आकार ेल. या िठकाणी कम ही िकंमत आकारणार ना ही.

असे आढळून आल े आहे क, मागणीची लविचकता एकाप ेा कमी असताना (e1)
मयादा िकंमत ही कमी असत े व सीमा ंत ाी वा ंचा घसरयाचा दर ऋण असतो .
हणून कम या िठकाणी असणारी िक ंमत लविचकता ही एकक लविचकत ेपेा कमी
असत े.

थोडयात , उोगस ंथा कम ही िक ंमत आकान इतर उोग स ंथांना व ेशावर
मयादा आणत े. काही व ेळा कम पेा जात कन एवढी व कम पेा कमी हणज े कन२ एवढी
िकंमत आकारण े हे नयाची तुलना कन उोग स ंथा ठरिवत े.

४.५.३ बेनया मयादा िकंमतीया तवाचा समारोप :
बेनने मयादा िकंमतीच े तव प ुढे अनेक ितमान े मांडून िवकसीत क ेले आहे. निवन व ेश
करणा या उोगस ंथांशी अितवात असणा या उोग स ंथांचे संगनमत झाल े तर
कशा पतीन े मयादा िकंमत आकारली जाईल . संभायपधा व यातील पधा
असताना दोही व ेगवेगया पधचा परणाम मयादा िकंमतीवर कसा होतो . बाजार व ेश
करणा या संथा निवन असतात का हता ंतरण व एकिकरणात ून आल ेया असतात
यािवषयी ब ेननी आपल े िवचार मा ंडले आहेत.

उोग स ंथेया िसा ंतातील ब ेनने घातल ेली ही भर महवाची आह े. बेनने संभाय
वेशांचा िवचार आपया अथा त िकंमत तवामय े केला हा ही भाग महवाचा आह े असे
असताना ,

बेनया या िसा ंतावर काही टीका होतात . बेनने फ नवीन उोग स ंथा व बाजार
वेश करतात अस े हटल े परंतु एक उोग स ंथा द ुसया उोग स ंथेने िवकत घ ेणे,
िवलीनी करण एकीकरण इयािद ार े होणा या वेशाचा िवचार ब ेन यानी क ेला नाही
असे टीकाकारा ंचे मत आह े. बेनचे वत ूभेद व माणाया बचती या दोन घटका ंकडे
दुल झाल े आहे. वतूभेद व माणाया बचतीम ुळे काही व ेळा नवीन उोग स ंथांना
बाजारप ेठेत वेश करयाच े आकष ण वाढत े. munotes.in

Page 76

76४.६ िसलोस -िलबीनी मयादा िकंमतीच े तव (SYLOS -LIBINI MODEL OF
LIMIT PRICING )

िसलोस िलबीनी या ंनी माणाया बचतीम ुळे िनमाण होणा या अडथ यावर आधारत
आपल े ितमान मा ंडले आ ह े. यांचे ितमान , अनेक गृहीताचा वापर क ेयामुळे व
गिणताचा वापर क ेयामुळे िल बनल ेले आहे. असे असताना ब ेनपेा या ंचे माणाया
बचतीच े नवीन उोग स ंथाया व ेशातील अडथया ंचे िवेषण हे खूप महवाच े आहे.
िसलोस िलबीनी या ंनी एकिजनसी एकािधकार असतो अस े हटल े आह े. यावर भर
देऊन या ंनी आपल े ितमान िवकिसत क ेले आहे.

४.६.१ गृहीते :
१) बाजार मागणीची लविचकता एकक लविचकता असत े. २) वतू एकिजनसी
असतात . या एकम ेकाितीय समतोलीत िक ंमतीला िवकया जातात . ३) उोग
संयाची िवभागणी त ंानान ुसार करयात य ेते. लहान आकाराची मयम आकाराची व
मोठ्या आकाराची उोग स ंथा. ४) मोठ्या आकाराची उोगस ंथा िक ंमत न ेतृव करत े
तीच िक ंमत िनित व िनधा रत करत े. लहान आकाराया उोग स ंथा िकंमत
िवकारणा या असतात . येक वेळी एकटेपणे कोणतीही उोगस ंथा िक ंमतीवर
परणाम क शकत नाही . मोठ्या आकाराची उोग स ंथा सवा ना योय असल ेली व
सवाना माय असल ेली िक ंमत िवकारत े. ५) िसलोस या ंनी ५ टके सवसाधारण
नपयाचा दर असतो अस े गृहीत धरल े. ६) नेतृव करणा या उोगस ंथेला उोग
संयमाचा आकार व खच मािहत असतो व बाजार मागणी ही िकतपत आह े हे मािहत
असत े.

४.६.२ ितमान (सारांश):
िसलोस लािबनी या ंया ितमानामय े गिणताचा वापर अिधक आह े. यामुळे यांया
ितमानाचा सारा ंश पाहण े उिचत ठर ेल. िसलोस िलबीनी या ंनी उोगस ंथेया
आकारमानाचा माणाया बचतीचा िवचार क ेला आह े. आकारमानान ुसार व माणाया
बचतीन ुसार या ंनी उोग स ंथांचे लहान , मयम व मोठ ्या आकाराची उोगस ंथा
असे तीन भाग पाडल े. बाजार मागणी व खच रचना ही न ेतृव करणा या उपादन
संथेला मािहत असत े, असे यांनी गृहीत धरल े. यांया मत े आकारमान मोठ े असणारी
व माणाया बचती अिधक िम ळणारी उपादन स ंथा िक ंमत न ेतृव करत े. हणज े
िकंमत ठरिवत े इतर (मयम व लहान ) उोग स ंथांना ही िक ंमत माय असत े. जर
बाजारप ेठेमये यावरील तीन कारया अितवात असणा या उोग स ंथा यितर
इतर तशाच तीन कारया कोणयाही उोग स ंथांचा व ेश झाला तर बाजारप ेठेतील
यांचा िहसा वाढयान े िकंमती खाली य ेतात. खाली उतरल ेया या िक ंमती अगोदर
अितवात असणा या सव उोग स ंथांना माय असतात कारण या ंना या
परवडणा या असतात मा निवन उोग स ंथेया सरासरी खचा पेा ती िक ंमत कमी munotes.in

Page 77

77असयाम ुळे या उोग स ंथेला ती परवडत नाही . या उोग स ंथेला बाजारात व ेश
करता य ेत नाही . थोडयात न ेतृव करणारी उोग स ंथा अशा पतीन े िकंमत ठरिवत े
क, जरी निवन उोग स ंथा बाजारप ेठेत आली तर इतर अितवात असणा या उोग
संथांना खाली आल ेली िक ंमत परवडणारी व माय असत े. ही व ेश मयादीत करणारी
िकंमत (मयादा िकमान ) पुढील घटका ंवर अवल ंबून असत े असे यांनी मा ंडले. १)
बाजारप ेठेचा िनरप े आ कार, २) बाजार मागणीची लविचकता , ३) उोग ध ंाचे
तंान , ४) उपलध त ंानाला उपादन घटका ंया िक ंमती.

बाजार प ेठेचा िनरप े आकार व मयादा िकंमत याचा ऋणामक स ंबंध असतो . आकार
वाढला क मयादा िकंमत कमी होत े. या उलट िनरप े आकार कमी झाला क मयादा
िकंमत वाढत े. बाजारप ेठेतील मागणी वाढली क , िकंमती कमी होतात . मागणीची
लविचकता अिधक अस ेल तर मयादा िकंमत ही कमी असत े. तंानाचा परणाम उोग
संथेया आकारावरती होतो . तानाचा वापराम ुळे आकार मोठा पण परवडणारा
फायाचा अस ेल तर मयादा िकंमत अिधक असत े. आकार व मयादा िकंमत या ंचा घन
संबंध आह े.

िसलोस ल ॅबीनी या ंनी िवभ ेदी अपजनािधकाराच े ितमान प ुढे िवकिसत क ेले.
बाजारिवषयक बचती िम ळत असयाम ुळे िवभेदी अपजनािधकारामय े एकिजनसी
अपािधकाराप ेा उोग स ंथाचा व ेश अडिवयाची ताकद असत े, असे यांचे मत
होते.

४.६.३ टीकामक परण :
१) अवातव ग ृहीतका ंचा अिधक वापर क ेला.
२) ितमानाची सयता नाही .
३) गिणताचा वापर थम क ेला न ंतर ताठर त ंान असत े असे हटल े व यान ंतर
एकक लविचकता या स ंकपन ेचा वापर क ेला. ही संकपना िल आह े.
४) उोग स ंथेया वेशा पूव उपादन िथर ठ ेवले जाते ही य ुहरचना योय नाही
अशी टीका होत े.
५) िकंमत न ेतृव करणारी उपादन स ंथा िक ंमत ठरिवत े इतर स ंथा या िवकारत
असतात . परंतु नवीन उपादन स ंथेया व ेशामुळे िकंमत हा म ूळ घटक सव च
उपादन स ंथांचा बनतो . याचे िवेषण योय वाटत नाही .
६) माणाया बचतीच े अडथ ळे फ बाजारप ेठेमये नवीन व ेश करणा या उोग
संथानाच असतो . एकाच उोगामय े दुसरा उोग िवलीन झाला िक ंवा दोन उोग
एक आल े क माणाया बचतीचा अडथ ळा असतो क नसतो ाच े िव ेषण
केलेले नाही.
७) हे ितमान / थैितक आह े. वैिगक नाही .
८) वेश मयादीत करयाच े हेतू व िवव ेकिशलपण े मांडणी क ेली नाही . munotes.in

Page 78

78९) लहान उोगस ंथादेखील माणाया बचती िम ळवू शकतात . याकड े दुल केले.

असे असल े तरी यविथतपण े मांडणी िसलोस लबीनी या ंनी केली आह े व माणाया
बचती िम ळत असताना व वत ूभेद असताना व ेश िनब ध कस े तयार होतात ह े दाखिवल े
आहे.

४.७ ॅको मोिडलीनी या ंचे मयादा िकंमतीच े ितमान (modiglinils
model of limit pricing)

तावना :
िसलोस ल ॅिबनी या ंनी मा ंडलेया ितमानाचा वापर सव साधारण सव उोगस ंथांना
लागू करयाया बाबतीत ॅको मोिडलीनी या ंनी ितमान मा ंडले आहे.

येक उोग स ंथा इतर उोगस ंथा बाजारात य ेऊ नय ेत हण ून ‘मयादा िकंमत’
आकारत े. मयादा िकंमती हणज ेच पूण पध पेा जात व म ेदारीप ेा कमी िक ंमत
आकारण े.

िसलोस या ंया ितमानातील काही जाचक ग ृिहते कमी कन फ उोगस ंथेना
िमळणाया माणाया बचतीवर आिण उोगस ंथांया वत निवषयक िया -ितियावर
आधारत मोिडलीनी या ंनी आपल े ितमान मा ंडले आहे.

४.७.१ मोिडलीनी िमानाची ग ृहीते :
१) उोग ध ंामधील सव उोग स ंथांसाठी त ंान सारख ेच असत े.
२) उोग स ंथेची एक प या उपादनाची पात ळी असत े. या पात ळीला उोग
संथेला माणाया बचती िम ळत असतात .
३) एकदा का उपाद नाची िकमान प या पात ळी गाठली क दीघ कालीन सरासरी खच
व ‘’ अास समा ंतर बनतो . या अवथ ेत दीघ कालीन सरासरी खच व ‘एल’
या इंजीतील अरासारखा बनतो .
४) बाजारप ेठेत निवन उोगस ंथाच व ेश करतात . या उोग स ंथांचा िकमान
आकार प या असतो . अशाच उोग स ंथा व ेश करतात .
५) वतूचे वप िभन असत े. उोग स ंथांना बाजाराचा मागणी व मािहत असतो .
६) उोग स ंथेची दीघ कालीन िक ंमत ही दीघ कालीन सरासरी खचा बरोबर असत े.
दीघकालातील पधा मक पात ळीलाच उपादन िवकल े जाते.
७) इतर उोग स ंथांया वेशावर ब ंधने आणयासाठी उोगध ंातील मोठ ्या उोग
संथेकडून िकंमत आकारली जात े. ही िक ंमत मयादा िकंमत हण ून ओ ळखली
जाते. munotes.in

Page 79

79८) िसलोस या ंया ग ृहीत तवामाण े मोिडलीनी या ंनीही तव मा ंडले. दोन उपादन
संथा बाजारात असतात . एक अगोदर अितवात असणारी उपादन स ंथा
असत े. दुसरी व ेश करणारी उपादन स ंथा असत े. अितवात असणारी उपादन
संथा व ेश करणा या उपादन स ंथेबाबत अस े गृहीत धरत े क व ेश करणारी
उपादन स ंथा दीघ कालीन सरासरी खचा या खाली िक ंमत य ेत अस ेल तर व ेश
करणार नाही . वेश करणारी उपादन स ंथा अितवात असणा या उपादन
संथेबाबत अस े गृहीत धरत े क अितवात असणारी उपादन स ंथा आपया
वेशामुळे ितचे मुळचे उपादन प ुढे कमी करणार नाही तर ती तस ेच चाल ू ठेवेल.

४.७.२ मोिडलीनी या ंचे ितमान :


आकृती . ४.३

आकृतीमय े, (PL) कपा ही समतोलीत िक ंमत आह े. ही िकंमत कपा२ या दीघ कालीन
सरासरी खचा बरोबर (LAC)2 असणा या िकंमत पात ळीपेा अिधक आह े. यामुळे
अितवात असणा या उपादन स ंथेला माणाया बचतीम ुळे असाधारण नफा िम ळत
आहे.

मोिडलीनी या ंनी मा ंडलेया गृहीतामाण े दोही उपादन स ंथापैक अितवात
असणा या उपादन स ंथेबल व ेश करणा या उपादन स ंथेने अितवात असणारी
उपादन स ंथा व ेशामुळे उपादन पात ळी कमी करणार नाही अस े गृहीत धन जर
वेश केला तर कपा (PL) या मयादा िकंमतीवन खाली कपा२ (PL) ही िकंमत पात ळी
येईल. आिण उपा१ या उपादनावन उपा२ ही उपादन पात ळी होईल. उपा ही उपादन
पातळी वेश मयािदत करणारी आह े तर उपा२ ही उपादन पात ळी (उपा२ ही िकमान
पातळी) पधामक पात ळी आहे. कपा२ (PL) ही िक ंमत इतर उपादन स ंथाया
वेशावर ब ंधन िक ंवा मयादा घालणारी िक ंमत आह े. जोपय त या िक ंमती बरोबर िक ंमत
आहे तो पय त निवन उपादन स ंथा व ेश करणार नाहीत . या िक ंमतीपेा िक ंमत munotes.in

Page 80

80पातळी अिधक झाली तर निवन उपादन स ंथा बाजारात व ेश करतील . हणज ेच कपा१
(XL) पेा उपादन पात ळी कमी अस ेल तर निवन उपादन स ंथा व ेश कर ेल.

मोिडलीनी या ंनी ितमानाार े असे मांडले क एक िनित अशी समतोल मयादा िकंमत
असत े ही मयादा िकंमत (Limit Price) िकमान प या उपादन पात ळीशी आिण
पधामक िक ंमत पात ळीशी घन स ंबंिधत असत े. तर बाजाराचा आकार व मागणीची
लविचकता या ंयाशी ऋणस ंबंिधत असत े.

मोिडलीनी या ंनी याया ितमानामय े, खच वाढीचा तस ेच तेजी म ंदीया चा ंचा
मयादा िकंमतीवर कसा परणाम होतो ह े ही सा ंिगतल े आहे. खच वाढयाम ुळे मयादा
िकंमत वाढत े असे यांचे मत आह े. कारण खच वाढयाम ुळे सव उपादन स ंथांयावर
सारखाच परणाम होतो . हणून दीघ कालीन सरासरी खच व एकाच व ेळी सव उपादन
संथाचा वाढतो . यामुळी मयादा िकंमत वाढत े. तेजीया कालावधीत मयादा िकंमत
वाढते कारण याव ेळी उपादन स ंथा आपया पूण मत ेचा वापर करीत असतात . परंतु
मोठ्या उपादन स ंथा इतर उपादन स ंथांचा निवन व ेश बाजारप ेठेमये होईल
यािभतीन े िकंमत वाढ ू देत नाहीत . िकंमत ही प ूण खच तवान ुसार ठरत अस ेल तर उोग
संथांना मयादा िकंमती वाढिवता अथवा घटिवता य ेत नाहीत . या िकंमती िथर
असतात . मंदीया कालावधीत मयादा िकंमतीची वाढयाची व ृी कमी असत े कारण
‘पूण खच तव’ या िठकाणी अवल ंिबत असतात .

४.७.३ टीकामक परण :
१) िसलोस ल ॅिबनीया ग ृहीत तवामाण े मोिडलीनी यांनीही अस े मांडले क नवीन
वेश करणा या उोगस ंथा िक ंमत ठरवतात . अितवात असणारी उपादन
संथा िक ंमत ठरिवण े. नंतर सोड ून देते. वातव जगामय े खरेतर िक ंमत धोरणाया
बाबतीत िम आखणी िक ंवा डावप ेच अितवात असणा या व व ेश करणा या
दोहया एकित धोरणात ून ठरतात .
२) या ितमानामय े वैयिक उोग स ंथेचा िकती िहसा बाजारात असतो ह े िनित
नाही. यामुळे उोगध ंामय े िकती स ंथांची संया असत े हे िनित नाही .
३) या ितमानामय े ‘माणाया बचती ’ या अिधक महवाया मानया आह ेत
हणज ेच या ितमानामय े नवीन व ेश करणा या उोगसंथांना व ेश करता य ेत
नाही कारण अितवात असणा या उोग स ंथांना माणाया बचती िम ळत
असतात अस े हटल े आहे. परंतु या ितमानामय े आगोदर अितवात आसणा या
उपादन स ंथांच नया पतीन े उपादन कन बाजारात व ेश करतात याकड े
ल िदल े नाही.
४) उोग स ंथांना व ेश मयािदत करयाच े िववेकिशल िव ेषण केले नाही. munotes.in

Page 81

81५) पूण खच तवान ुसार िक ंमत ठरिवली जात े. मोठ्या उोग स ंथा यापतीन े िकंमत
ठरिवतात . हे मोिडलीनी या ंनी ितमानामय े सांिगतल े आहे. परंतु पूण िव ेषण
केले नाही.
६) वैिगक बाजाराचा (िवतारत जाणा या बाजाराचा ) काय परणाम होतो ह े प
नाही. वरील जरी िटका होत असया तरी मोिडलीनीया ंनी मयादा िकंमतीच े तव
सव उोगस ंथांना कस े लागू आहे हे सांिगतल े आहे.

४.८ मयादा िक ंमतीच े भगवती या ंचे ितमान (BHAGAWATI’S MODEL
OF LIMIT PRICING )

भगवती या ंनी मोिडलीनी या ंचेच ितमान दोन बाज ू अिधक वाढव ून मांडले आहे. मयादा
िकंमत ठरिवणार े दोन घटक मोिडलीनीया ंया ितमानाप ेा जादा सा ंिगतल े.

१) उोगध ंामधील उोग स ंथाची स ंया
२) अितवात असणा या उोग स ंथेकडून जादा िक ंमत घ ेतली जात असयाम ुळे या
उोग स ंथेया ाहका ंचे असमाधान होत असयाम ुळे नवीन उपादन स ंथा
बाजारप ेठेत व ेश करताच िक ंमत कमी होत असयान े अितवातील उपादन
संथेया कमी होणा या ाहका ंची संया.

हणज ेच नवीन उोग स ंथांया व ेशामुळे काही ाहक अगोदर अितवातील उोग
संथांचे उपादन घ ेतात व काही ाहक नवीन व ेश करणा या उपादन स ंथेचे
उपादन घ ेतात. हणज ेच नया व ेश करणा या उपादन स ंथेयामुळे उपादनात वाढ
होऊन िक ंमत कमी होतात . व मूळचे असमाधानी ाहक नया उपाद न संथेकडे
वळतात.

बाजारातील िक ंमती कमी होण े. व ाहक नवीन व ेश करणा या उोग स ंथेकडे वळणे
यांचा धन स ंबंध आह े. हा संबंध (परणाम ) धनामक लविचक आह े.

भगवती या ंया ितमनान ुसार ‘मयादा िकंमत’ ही उोग स ंथाया स ंयेवन व ाहक
कमी होयाया लविचकत ेवन ठरत असत े. वरील दोही घटकाबरोबर मोिडलीनी
यांनी िव ेषण क ेलेया बाजाराचा आकार , िकमान प या उपादन पात ळी, िकंमत
लविचकता ह े ही घटक ‘मयादा िकंमत ठरिवतात ’.

भगवती या ंयामत े, उोगध ंामधील उोग स ंथांचा ठरणारा िहसा हा िकमान प या
उपादन पात ळीशी धनस ंबंिधत असतो . तसेच उोग ध ंामधील उपादन स ंथांशी तो
धन स ंबंिधत असतो . तर बाजाराया आकाराशी , बाजाराया (उोगध ंाया )
मागणीया िक ंमत लविचकत ेशी आिण एका उोग स ंथेकडून दुसया नवीन य ेणाया
उोग स ंथेकडे ाहक जाणा या माणाशी ऋण संबंिधत असतो .
munotes.in

Page 82

82भगवती या ंनी या ंचे ितमान , िवतारणा या, वाढणा या बाजारप ेठेशी लाग ू केले आहे.
वैिगक बाजाराया अवथ ेत जर उोग स ंथा मयादा िकंमतीच े धोरण चाल ू ठेवणार
असतील तर या ंना या ंचा बाजारातील िहसा ठरिवणार े कोणत े घटक आह ेत याकडे
अिधक ल ाव े लागेल आिण या ंया िनय ंणात य ेणाया घटका ंचा आधार घ ेऊन
मयादा िकंमतीच े धोरण अवल ंबावे लागेल.

४.९ (QUESTIONS)

१) बेनने आपया ितमानात कोणया घटकाच े िवेषण केले आहे?
२) िसलोस -लॅिबनी या ंया मया दा िकंमतीया ितमानाची गृिहते सांगा.
३) मयादा िकंमत हणज े काय?
४) मोिडलीनी ितमान कोणया ग ृिहतांवर आधारत आह े?
५) ा. भगवती या ंनी मोिडलीनी ितमानात कशाची भर घातली आह े?
६) अपािधकाराची म ेदारीशी त ुलना प करा .









munotes.in

Page 83

83मॉडय ुल ३

नैितक धोका आिण ितक ूल िनवड - १
घटक रचना :
५.० उिे
५.१ नैितक धोका
५.२ ितकूल िनवड
५.३ िलंबू बाजार .
५.४ मुय/मुख- अिभकता /ितिनधी ितमान े (Principal Agent Models ) एजंट
मॉडेल
५.५ कायमता वेतन/यन ितमान .
५.६
५.० उि े (Objectives )
 नैितक धोका आिण ितकूल िनवडीया संकपना समजून घेणे.
 िलंबाचा बाजार जाणून घेणे
 मुय/मुख - अिभकता /ितिनधी ितमान समजून घेणे.
 कायमतेचे वेतन/यन ितमान समजून घेणे
५.१ नैितक धोका (Moral Hazard )
जर एखाा यया जीवनाचा िकंवा मालम ेचा िवमा उतरवला नसेल, तर तो आपया
जीवन आिण मालम ेबल अिधक सावधिगरी बाळग ेल आिण आपया जीवन आिण
मालम ेची जोखीम घेणे टाळेल. तथािप , जेहा तो याया जीवनाची आिण मालम ेची
खाी करतो तेहा याचे वतन अिधक जोखमीच े बनते, याम ुळे याला अकाली मृयू
िकंवा मालम ेचे नुकसान होते. िवमाधारक यची जोखीम होयाची अिधक वृी आिण
यामुळे िवमा उतरवल ेया घटना घडयाची शयता वाढते याला नैितक धोका असे
हणतात . या यन े आपया घराचा आग आिण चोरीपास ून िवमा उतरवला आहे तो
याया मालम ेबल कमी काळजी घेईल. याचमाण े, या यन े आपया
कारचा /वाहनाचा चोरीपास ून िवमा उतरवला आहे, तो सावजिनक िठकाणी आपल े वाहन
ठेवयाप ूव दोनदा िवचार करणार नाही. याया िनवासी परसरात कार/वाहन ठेवयासाठी munotes.in

Page 84

84याला कोणत ेही ोसाहन असू शकत नाही. पुढे, या यची कार/वाहन चोरीला गेले
आहे तो याची कार/याचे वाहन परत िमळवयासाठी आवयक ते सव यन करणार
नाही कारण याला खाी आहे क कारची /वाहनाची िकंमत िवमा कंपनी याला देईल. ही
सव नैितक धोयाची उदाहरण े आहेत आिण नैितक धोयाया समय ेमुळे िवमा कंपया
वाजवी शयता असताना िवमा हा देत नाहीत . िवमा कंपया सशत संरण देऊन नैितक
धोयाची समया कमी करयाचा यन करतील . उदाहरणाथ , आग शोधण े आिण
अिनशमन यंणा बसवली असेल तरच िवमा कंपनी िनवासी घर िकंवा यवसायस ंथेचा
परसराचा अंतभाव क शकते. आरोय िवयाया बाबतीत , िवमा कंपनी पूवपास ून
अितवात असल ेले कोणत ेही आजार ओळखयासाठी वैकय तपासणीचा आह धरते
आिण असा कोणताही रोग धोरणामय े समािव नाही. अशा कार े, िवमा कंपया लहान
हा आकारयास आिण दावे कमी करयास सम आहेत.
िवमा कंपयांना हा (premium ) आिण संरित जोखीम यांचे इतम संयोजन शोधण े
आवयक आहे. आपण असे गृहीत ध क जी य आपया घराचा आगीपास ून िवमा
उतरवत े, याया घराचे मूय W आहे आिण आग लागयास याया घराचे मूय W2
(W2 = W – D, येथे D = पडझड / मोडतोड / debris) कमी होईल. य हा ∞1
भन याया घराचा आगीपास ून िवमा काढतो . ∞2 याबरोबरी यारकम ेसाठी घराचा
आगीपास ून िवमा उतरवला जातो. आग नसेलतर याची संपी W1 = W – ∞1 आहे
आिण आग असयास याची संपी W2 = W - d + ∞2 आहे.

आकृती ५.१ - नैितक धोयाची समया (The Problem of Moral Hazard ):
िवमा क ंपया वतःला कमी जोखमसमोर आणतात आिण याम ुळे यांया ाहका ंना कमी
अनुकूल शयता द ेतात. कमी अन ुकूल शयता द ेऊ कन , िवमा क ंपया न ैितक धोयाची
समया कमी करयास सम आह ेत हे आकृती 5.1 मये दशिवले आहे. आपण िब ंदू P ने
सुवात क ज े यया घराच े मूय दश वते. िवयाया अन ुपिथतीत , आग लागयास
याया घराच े मूय OF पयत कमी क ेले जाईल . आपण अस ेही गृहीत धया क 'आग
नाही' ची संभायता घराला आग लागयाया स ंभायत ेया ितपट आह े हणज ेच 3 ते 1. munotes.in

Page 85

85हे या यया िक ंमत र ेषेतील (Budget Line ) B1 या उतारान े दशिवले आहे
याचा उतार 1/3 आहे 3 ते 1 दशिवतो. शयता आता ग ृहथ याया घराचा
आगीपास ून िवमा उतरवतो असे गृहीत ध . 1 ते 3 या स ंभायत ेसह आग य ेते असे गृहीत
धन, तो िब ंदू E िनवडतो ज ेथे याची िक ंमत र ेषा B1 आिण उदािसनता /सम
समाधान /समतुीव I1 पिशका आह ेत. िबंदु E हा घरमालकासाठी जोखीम म ु िबंदू
आहे जो 45o रेषेया बाज ूने आहे कारण ∞1 = NN1 िवमा हा भन याची स ंपी
W1 = W - ∞1 िकंवा ON1 = OF1 राहते, आग लागली िक ंवा नसली तरीही .
हणून, तो आगीिव खबरदारी घ ेणार नाही आिण हण ूनच आग लागयाची शयता
आहे. तुही लात या क 45o रेषेया बाज ूने, W2 =W िकंवा W – d + ∞2 =
W1 - ∞1. यामुळे िवमा क ंपनीने िदल ेली रकम /भरणा(payment ) आग
लागयास घराच े नुकसान भन काढत े. यामुळे िवमा क ंपनी 3 ते 1 शयता द ेऊ
करणार नाही . जोखीम -ितरोधी स ंथा असयान े, नैितक धोयाम ुळे होणार े नुकसान
आिण िवमापामय /धोरणामय े काही अटी घालयापास ून वतःच े संरण करयासाठी
ती घराया प ूण मूयापेा ख ूपच कमी दरान े िवमा प (insurance policy )िवकेल.
ही परिथती आक ृती 3.8 मये दशिवली आह े जेथे घरमालकाचा समतोल िब ंदू R आहे
जेथे याची बज ेट/िकंमत रेषा B2 आहे आिण उदासीनता /सम समाधान /समतुी व I2
एकमेकांना पिशका आह ेत. िबंदु R वर, घरमालक समान हा NN1 भरत आह े परंतु
आग लागयास , याला आधीया िवमा उतरवल ेया रकम ेया OF1 ऐवजी OF2 िवमा
रकम िदली जाईल .
५.२ ितक ूल िनवड (ADVERSE SELECTION ):
जेहा एखादी घटना घडयाया स ंभायत ेबल ाहका ंना िवमा कंपनीपेा अिधक मािहती
असत े तेहा ितक ूल िनवड होत े. उदाहरणाथ , वैयिक आरोय िवयाया बाजारात ,
आरोय िवमा स ंरण शोधणाया यला िवमा क ंपनीपेा याया आरोयिवषयक
समया ंबल अिधक मािहती असत े. अपुया मािहतीया जोखमीच े संरण करयासा ठी,
िवमा क ंपनी राीय सरासरीया आधार े हा आकार ेल. हे िनरोगी यना आरोय िवमा
संरण घ ेयापास ून पराव ृ कर ेल कारण या ंना वाटत े क हा अवातव जात आह े
आिण अिधक अवथ य िवमा स ंरण घ ेतील कारण या ंना वाटत े क हा कमी आह े.
परणामी , कमी जोखीम असल ेया यप ेा उच -जोखीम असल ेया य िवमा खर ेदी
करयाची अिधक शयता असत े. ही समया ितक ूल िनवडीची समया हण ून
ओळखली जात े. ितकूल िनवडीमय े िवमा क ंपनीची िदवाळखोरी होयाची मता असत े
आिण हण ूनच िवमा क ंपया हयामय े अशा पातळीवर वाढ क शकतात क
अवायकर य द ेखील िवमा स ंरण खर ेदी क शकत नाहीत . िवमा क ंपया य ेक
गटातील जोखमीया वपावर आधारत व ेगवेगया वयोगटा ंसाठी आिण यवसायासाठी
वेगवेगळे हे आकान ितक ूल िनवडीची समया सोडवतात . अशा कार े कमी जोखीम munotes.in

Page 86

86गटांना कमी ीिमयम आकारल े जाईल आिण उच जोखीम गटा ंना उच ीिमयम आकारल े
जातील . िविवध वयोगटातील यना िवयाया कालावधीची ला ंबी आिण यात समािव
असल ेया जोखमीन ुसार हयाच े वेगवेगळे दर आकारल े जातात .
५.३ लेमन बाजार (THE MARKET FOR LEMONS )
वातिवक जीवन अप ूण आिण अिनितत ेने भरल ेले आहे. अिनितत ेमये जोखीम असत े.
राजकय , सामािजक , आिथक आिण न ैसिगक अिनितता आह ेत. अिनितता न ेहमीच
अयािशत असतात आिण अिनितता घडयापास ून रोखता य ेणार नाही असा कोणताही
माग नाही. या अिनितता मूलभूत आिथ क िसा ंतांमये समािव नाहीत . अथयवथ ेतील
सव घटका ंना अिनितत ेचा सामना करावा लागतो . कुटुंबे, कंपया आिण सरकार ह े थूल-
अथयवथ ेचे तीन म ूलभूत घटक आह ेत. कुटुंबांना भिवयातील उपन , वेतन आिण
रोजगाराची िच ंता असत े. यांना आिथ क बाजारातील या ंया ग ुंतवणुकवरील परतायाची
िचंता अस ू शकत े. रोजगार बाजार आिण भा ंडवली बाजारातील कल िवश ेषत: भाग
बाजाराया कलाचा अच ूक अंदाज लावता य ेत नाही . भिवयात मागणी करयात य ेणारी
कामगार कौशय े आमया महािवालय े आिण िवापीठा ंमधील िवाया ारे दान
केलेया आिण आमसात क ेलेया कौशया ंपेा पूणपणे िभन अस ू शकतात . समभाग
बाजार कदािचत सतत वाढत अस ेल पण अचानक पयाया ग ्यामाण े घसर ेल आिण
मोठ्या स ंयेने लोका ंया मालकची स ंपी एका राीत वाया जाऊ शकत े. अनपेित
घटका ंचा अयास हा अिनितता आिण जोखमीच े अथशा हण ून ओळखल े जातो .
असमिमत /असमान मािहती (Assymetric Information ) अशा परिथतीच े पीकरण
देते यामय े संभाय द ेवाणघ ेवाणीमय े सामील असल ेया सव यना िततकच चा ंगली
मािहती नसत े. सामायतः , उपादन िक ंवा सेवेया िव ेयाला स ंभाय खर ेदीदारा ंपेा
उपादन िक ंवा स ेवेया ग ुणवेबल अिधक मािहती असत े. असमिमत मािहती उच
दजाया वत ूंया बाजारामय े परपर फायद ेशीर द ेवाणघ ेवाण ितब ंिधत करत े कारण
उच दजा या वत ू िनवडयासाठी खर ेदीदारा ंकडे पुरेशी मािह ती नसत े आिण याम ुळे ते
वाजवी िक ंमत द ेयास तयार नसतात . असमिमत मािहती आिण स ंभाय िविनमय
भागीदारा ंमधील स ंवादाया इतर समया सामायत : महागड ्या िक ंवा बनावट ,कठीण
असल ेया स ंकेतांया वापराार े सोडवया जाऊ शकतात . उदाहरणाथ , उपादन हमी
(warranty ) हा असा स ंकेत आह े. कमी दजा या उपादनाचा िव ेता उपादनाची हमी द ेऊ
शकत नाही कारण त े यायासाठी महाग ठर ेल. खरेदीदार आिण िव ेते असमिमत
मािहतीवर ितिया द ेऊ शकतात आिण उपादन े आिण लोका ंया ग ुणांचा ते या गटाशी
संबंिधत आह ेत या आधारावर याय करया चा यन क शकतात . उदाहरणाथ , एका
तण ट ॅसी चालकाला ह े माहीत आह े क तो एक चा ंगला चालक आह े पण तरीही िवमा
कंपनी यायाकड ून जात हा आकारत े कारण ट ॅसी चालक हा अशा गटाचा सदय
असतो जो अपघातात वार ंवार सामील झाल ेला असतो .
munotes.in

Page 87

87असमिमत मािहतीची समया (The Problem of Asymmetric
Information ):
संदीपकड े माती बल ेनो ही गाडी /कार आह े आिण आता यान े झोकदार /अयावत
(trendy ) कार/गाडी घ ेयाचे ठरवल े आहे. याला याची कार /गाडी िवकायची आह े. 2013
या माती स ुझुक अटो कारची /गाडीची सयाची बाजार िक ंमत . दोन लाख पास
हजार आह े पण स ंदीपला याची कार तीन लाखा ंना िवकायची आह े कारण याला माहीत
आहे क याची कार चा ंगया िथतीत आह े. संजयला ज ुनी माती स ुझुक अटो
कार/गाडी यायची आह े आिण चा ंगया िथतीत असल ेया कारसाठी /गाडीसाठीतो .
तीन लाख पनास हजार ायला त यार आह े, परंतु इतया चा ंगया िथतीत नसल ेया
कारसाठी तो फ . दोन लाख प ंचाहर हजार ायला तयार आह े. कारया /गाडीया
िथतीच े आकलन करयासाठी स ंदीप य ंाची (mechanic ) िनयु क शकतो .
तथािप , यंाार े सव दोष शोधण े शय नाही . संजय स ंदीपची कार खर ेदी कर ेल का ?
संदीपची 2013 ची माती अटो इतर तसम गाड ्यापेा वेगळी िदसत नसयान े, संजय
. तीन लाख द ेयास तयार नाही . संजय द ुसरी 2013 ची माती अटो फ दोन लाख
पनास हजार पया ंना खर ेदी क शकतो जी याया मत े संदीपया
कारइतकच /गाडीइतक च चांगली आह े. या िथतीत स ंजय द ुसयाची कार /गाडी खर ेदी
करेल आिण स ंदीपची कार /गाडी िवकली जाणार नाही . या संभाय िविनमयाचा परणाम
कायम नाही . जर स ंजयने संदीपची माती अटो तीन लाख पया ंना िवकत घ ेतली
असती तर याच े अितर पय े पनास हजार झाल े असत ेआिण संजयला याया गाडीची
रात िक ंमत िमळाली असती . पण स ंजय प ुढे जाऊन तीन लाख प ंचवीस हजार पया ंना
माती अटो खर ेदी करतो . संदीपची कार /गाडी िवकली जात नाही आिण स ंजयला फ
२५ हजार पय े अितर िमळतात .
लेमन ितमान (The Lemons Model ).
संजयने जी कार /गाडी खरेदी केली ती स ंदीपया कारप ेा/गाडीप ेा वाईट िथतीत
असेल असा िनकष काढण े कठीण आह े कारण स ंदीपपेा चा ंगली कार /गाडी इतर
कोणाकड ेही अस ू शकत े आिण तरीही वाजवी िक ंमत द ेयासाठी खर ेदीदार सापडत नाहीत .
तथािप , असमिमत मािहतीार े तयार क ेलेले आिथ क ोसा हन अस े सूिचत करत े क
िवसाठी ठ ेवलेया बहत ेक वापरल ेया कार /गाड्या कमी दजा या असतील . याचे कारण
असे क ज े लोक या ंया कार /गाड्या अयोय रीतीन े वापरतात /नीट ठ ेवत नाहीत िक ंवा
एवढी चा ंगली कार /गाडी िवकत घ ेत नाहीत त े इतरा ंपेा या िवकयाची शयता जा त
असत े. खरेदीदारा ंना या ंया अन ुभवावन ह े देखील मािहत आह े क वापरल ेया
कारया /गाडीया बाजारात िवसाठी नसल ेया कारप ेा/गाडीप ेा 'िलंबू' असयाची
शयता जात असत े. खरेदीदारा ंची ही जाणीव या ंना कमी आरण िकमतीत वापरल ेली
कार खर ेदी करयास वृ करत े. पुढे जेहा बाजारात वापरल ेया कारया िकमती कमी
होतात , तेहा चा ंगया िथतीत असल ेया कारच े मालक या ंया कार िवसाठी द ेऊ
करणार नाहीत . यामुळे वापरल ेया कारया बाजारात िवसाठी द ेऊ केलेया कारची munotes.in

Page 88

88सरासरी ग ुणवा आणखी घसरत े. बकले येथील नोब ेल पारतोिषक िवज ेते अथशा
जॉज अकरलोफ या ंनी अशा िक ंमती घसरयामागील तक शा प क ेले. िवसाठी द ेऊ
केलेया वापरल ेया वत ूंया सरासरी ग ुणवेवर असमिमत मािहतीचा कसा परणाम होतो
याया अकरलोफया पीकरणाच े व णन करयासाठी अ थशा 'लेमन ितमान ' हा
शद वापरतात ..
िलंबू ितमानाच े ाहका ंया िनवडीसाठी महवाच े यावहारक परणाम आह ेत. हे परणाम
खालील उदाहरणा ंमये प क ेले आहेत.
तुही त ुमया िमाची कार खर ेदी करावी का ? (Should you buy your friend’s
car? )
तुहाला वापरल ेली Hyundai Accent (GLE) खरेदी करायचा आह े. तुमचा िम दर तीन
वषानी एक नवीन कार खर ेदी करतो आिण यायाकड े तीन वष जुनी Hyundai Accent
(GLE) आहे जी याला िवकायची आह े. तुमचा िम हणतो क याची कार चा ंगया
िथतीत आह े आिण तो त ुहाला ती . 3.5 लाखा ंना िवकयास तयार आह े जो तीन
वषाया ज ुया Accents साठी सरासरी बाजारभाव आह े. तुही त ुमया िमाची कार
खरेदी करावी का ? लेमस ितमानान ुसार, वापरल ेली कार खर ेदी करयात काही अथ
नाही कारण बाजारात िवसाठी द ेऊ केलेया वापरल ेया कार िवसाठी द ेऊ न
केलेया याच ज ुया मौयवान (vintage ) कारपेा कमी दजा या असतात . कारया
िथतीबाबत त ुमया िमाया दायावर िवास ठ ेवायचा अस ेल, तर सरासरी िक ंमतीत
कार खर ेदी करण े तुमयासाठी िनितच फायद ेशीर ठर ेल कारण सरासरी िक ंमत ही न ेहमी
मालकाया दायाप ेा कमी दजा या कारची िक ंमत असत े. .पीकरण 3.3 आिण 3.4
तुहाला कोणया परिथतीत उपादनाया ग ुणवेची असमिमत मािहती अशा बाजरामय े
परणाम द ेते यामय े केवळ खराब दजा ची उपादन े िकंवा िल ंबू िवसाठी द ेऊ केले
जातात ह े समजयास मदत कर ेल.
वापरल ेया कारसाठी िनपाप /िनरागस /अजाण खर ेदीदार काय िक ंमत द ेईल?
फ दोन कारया कार असल ेया बाजाराचा िवचार कया : िलंबू आिण चा ंगया.
कारया मा लकाला याया कारची ग ुणवा िनितपण े मािहत असत े परंतु संभाय
खरेदीदार कोणयाही कार े िलंबू आिण चा ंगयामय े फरक क शकत नाहीत . नवद
टके नवीन गाड ्या चा ंगया आह ेत पण यातील दहा टक े िलंबू आहेत. वापरल ेया पण
चांगया गाड ्या . पाच लाखा ंचे पण िलंबू फ . तीन लाख . आपण एका िनपाप
खरेदीदाराचा िवचार कया याला वाटत े क िवसाठी वापरल ेया कारच े िवतरण नवीन
कार सारख ेच दज दार आह े. हा खर ेदीदार जोखीम -तटथ आह े अस े गृहीत धन ,
वापरल ेया कारसाठी तो कोणती िक ंमत ायला तयार अस ेल? अात दजा ची कार खर ेदी
करणे हा ज ुगार आह े. तथािप , जोखीम -तटथ खर ेदीदार ज ुगार ख ेळयास तयार अस ेल
जर तो एक वाजवी ज ुगार अस ेल. इथया खर ेदीदाराला िल ंबू आिण चा ंगया कारमय े
फरक करता य ेत नाही . तरीही , चांगया कार आिण िल ंबूंचे िवतरण पाहता , खरेदीदारास munotes.in

Page 89

89चांगली कार खर ेदी करयाची 90 टके आिण िल ंबू खरेदी करयाची दहा टक े शयता
आहे. दोन कारया कारसाठी तो ायला तयार असल ेया िकमती पाहता , याने खरेदी
केलेया कारच े अपेित म ूय ०.९० (. ५ लाख) + ०.१० (. ३ लाख) = . ४.८
लाख अस ेल. खरेदीदार एक जोखीम -तटथ य आह े आिण हण ून वापरल ेया
कारसाठी याची आरण िक ंमत . 4.8 लाख अस ेल.
एक िनपाप /िनरागस /अजाण खर ेदीदार ायला तयार असल ेया िक ंमतीला वापरल ेली
कार कोण िवकणार ? (Who will sell a used car for a price that an innocent
buyer is wil ling to pay? )
तुही वापरल ेया चा ंगया कारच े मालक असाल , तर तुही त ुमची कार कोणया िक ंमतीला
िवकयास तयार असाल ? तुही ती एका िनपाप खर ेदीदाराला िवकाल का ? तुमची गाडी
िलंबू िनघाली तर ? तुहाला मािहती आह े क त ुमची कार चा ंगली आह े आिण हण ून ती
तुमयासाठी . पाच लाख आह े पण एक िनपाप खर ेदीदार फ . 4.8 लाख द ेयास
तयार अस ेल. यामुळे, तुही िक ंवा चा ंगली कार असल ेले इतर कोणीही ती या िकमतीत
िवकयास तयार होणार नाही . जर त ुमयाकड े िलंबू असेल, तर त ुहाला त े एका िनपाप
खरेदीदाराला िवकयात अिधक आन ंद होई ल कारण खर ेदीदार ज े 4.8 लाख पय े ायला
तयार आह े ते तुमया िल ंबाया िकमतीप ेा 1.8 लाख पय े जात आह े. यामुळे
िवसाठी वापरल ेया कारच िल ंबू असतील . योय व ेळेत, खरेदीदार िवसाठी
वापरल ेया कारया ग ुणवेबल या ंया आशावादी िवासा ंमये सुधारणा करतील .
शेवटी, सव वापरल ेया कार . तीन लाखला िवकया जातील आिण सव िलंबू असतील .
तथािप , यवहारात , याचा अथ असा नाही क िवसाठी द ेऊ केलेया सव कार िल ंबू
आहेत कारण चा ंगया कारचा मालक सया परिथतीत सरासरी िक ंमतीला िवक ू
शकतो . िलंबू ितमान अशा मालका ंची िनराशा प करत े. जेहा त ुही वापरल ेली कार
खरेदी करता जी कारणातव िवकली जात े याचा कारया िथतीशी सरासरी िक ंमतीचा
काहीही स ंबंध नाही , तेहा त ुही यात बाजाराला मारत आहात हणज ेच तुही
िलंबायािकमतीत चा ंगली कार खर ेदी करत आहात .
यापारातील िवासाह तेची समया (The Problem of Credibility in Trading ):
िवेयाला यान े िवसाठी द ेऊ केलेया कारया चा ंगया ग ुणवेबल खर ेदीदारास
पटवण े कठीण आह े. ही अडचण खर ेदीदार आिण िव ेते य ांया परपरिवरोधी
िहतस ंबंधांमुळे आह े. वापरल ेया कारया िव ेयांना या ंया उपादना ंया ग ुणवेचा
अितर ेक करयासाठी आिथ क ोसाहन असत े आिण खर ेदीदारा ंना ते वापरल ेया कार
आिण इतर उपादना ंसाठी िकती रकम द ेयास इछ ुक आह ेत हे कमी ल ेखयाच े
ोसाहन असत े. लोकांमये संिदध मािह तीचा अशा कार े अथ लावयाची व ृी आह े
क ती या ंया वाथा ला चालना द ेते. तथािप , खरेदीदार आिण िव ेते दोघा ंनाही या ंचे
ान सयत ेने संेषण करयासाठी काही मायम सापडयास त े िमळव ू शकतात . हे
खालील उदाहरणात वण न केले आहे. munotes.in

Page 90

90िवासाह पतीने यामय े कारया चा ंगया ग ुणव ेचे संकेत िदल े जाऊ शकतात
(महाग / मौयवान / िकंमती -ते-बनावट तव ). Credible manner in which the
good quality of the car can be signaled (The Costly -to-fake Principle).
संदीपला मािहत आह े क याची कार चा ंगया िथतीत आहे आिण स ंजय चा ंगया
कारसाठी याया आरण िक ंमतीपेा िकतीतरी जात प ैसे ायला तयार अस ेल. कारया
गुणवेबल स ंजयला कोणया कारच े संकेत िवासाह वाटतील ? संदीप आिण स ंजय
यांयातील िहतस ंबंधाया स ंभाय स ंघषावन अस े िदसून येते क कारया गुणवेबल
केवळ िवधान े संजयला कार खर ेदी करयास व ृ क शकत नाहीत . समजा क स ंदीप
एक हमी द ेऊ करतो याया अ ंतगत पुढील एका वषा त कारमधील कोणयाही दोषा ंची
दुती करयास तो सहमत आह े. संदीपला अशी हमी द ेऊ शकतो कारण याला मािहत
आहे क याया का रची महागडी द ुती करयाची शयता नाही . याउलट , या यला
याया कारची यापक द ुतीची आवयकता आह े हे माहीत आह े तो असा ताव
कधीही वाढव ू शकत नाही . हमी ही कार चा ंगया िथतीत असयाचा िवासाह संकेत
आहे. यामुळे संजयला आमिवासान े कार ख रेदी करता य ेते आिण अशा करारामय े
संदीप आिण स ंजय दोघा ंनाही फायदा होईल .
पीकरण 3.5 महाग-ते-बनावट तवाच े उदाहरण द ेते. हे तव स ूिचत करत े क या पा ंचे
िहतस ंबंध स ंभायत : संघष करत असतील या ंनी एकम ेकांशी िवासाह पणे संवाद
साधायचा अस ेल, तर या ंनी पाठवल ेले संकेत खोट े करयासाठी महागड े असण े आवयक
आहे. चांगले असयाची हमी खोट ्या केया जाऊ शकत नाहीत कारण खराब दजा ची
उपादन े हमी द ेऊ करयासाठी िव ेयावर ख ूप खच लादतात .
५.४ मुय/मुख - अिभकता / ितिनधी समया (THE PRINCIPAL
AGENT PROBLEM ):
मुय/मुख- अिभकता /ितिनधीची समया अशी परिथती आह े िजथ ेमुय/मुख
ानाया अभावाम ुळे अिभकता /ितिनधीार े याया सवम िहताची खाी क शकत
नाही. उदाहरणाथ , वग खोलीकारामय े (setting ), िवाथ ह ेमुय/मुखअसतात आिण
िशकअिभकता /ितिनधी असतात . मािहतीया अभावाम ुळे, िशक या ंया िहतासाठी
सवम यन करत आह ेत क नाही ह े िवाया ना कळ ू शकत नाही . िनगम कारामय े,
मुय हा मालक असतो आिण अिभकता /ितिनधी यवथापक बनवतो . यवथापक
मालका ंया उि ांचा पाठप ुरावा करयाऐवजी या ंची वतःची य ेये शोधू शकतात . मुय
ितिनधी समया असमिमत मािहतीया समय ेमुळे आ ह े. शाखा (agency ) संबंध
अितवात य ेतो जेहा अशी यवथा असत े यामय े एका यच े कयाण इतर य
काय करत े यावर अवल ंबून असत े.अिभकता/ितिनधी ही य आह े जी क ृती करत े आिण
मुय हा प आह े यायावर कारवाई भािवत होत े.मुय/मुख- अिभकता /
ितिनधीसमया उवत े जेहा अिभकता / ितिनधी वतःया य ेयांचा पाठप ुरावा करतात
आिण म ुय/ मुखांया य ेयांचा पाठप ुरावा कर तात. munotes.in

Page 91

91आधुिनक अथ यवथ ेत,मुय/मुखांना या ंची काय पार पाडयासाठी अिभकता /ितिनधी
िनयु कराव े लागतात . यवसायस ंथा असोत िक ंवा कंपया आिण या ंचे कमचारी,
आजारी य आिण व ैकय डॉटर , िवाथ आिण िशक , ाचाय आिण ितिनधी
यांना यांचे येय पूण करयासाठी एक याव े लागत े. तथािप , असमिमत मािहतीम ुळे,
अिभकता /ितिनधी कोणाया िहतासाठी काय रत आह े हे ठरवण े तवासाठी कठीण आह े.
वैकय डॉटर अनावयक व ैकय चाचया िक ंवा चाचया िलहन द ेऊ शकतात , िशक
संपूण भागाचा अ ंतभाव क शकत नाही आिण िविहत स ंदभ पुतका ंमधून याची मािहती
िमळव ू शकत नाही आिण यवसायस ंथेमधील कम चारी अप ेित काय करयाच े टाळू
शकतात .
मुय/मुख- अिभकता /ितिनधी समया कमी करयासाठी उपाय (Measures to
Reduce the Principal Agent Problem ):
१. कायदशन िनरीण (Performance Monitoring ): मुय/मुखांनी या ंया
अिभकता /ितिनधीया कामिगरीवर ल ठ ेवले पािहज े. िनगम यवथ ेमये, कमचा या ंया
कामिगरीच े मानवी स ंसाधन िवभागाार े परीण आिण म ूयांकन क ेले जाते. कमचाया ंया
कामिगरीया म ूयमापनाया आधार े वािषक वेतनवाढ , पदोनती आिण पदावनती िदली
जाते.
२. अिभकता / ितिनधीसाठी ोसाहन (Incentives for Agents ): कोणयाही
परिथतीत म ुय/ मुखांनी ोसाहन आिण िनसाहाची णाली तयार क ेली पािहज े.
ोसाहन े अिभकता / ितिनधी या ंना तवा ंया अप ेेनुसार काय करयास व ृ करतील ,
तर िनसाह अिभकता / ितिनधी या ंना या ंया न ैसिगक मत ेपेा कमी काम
करयापास ून िकंवा कामात कामच ुकार/ कुचराई करयापास ून पराव ृ करतील .
५.५ कायमतेचे व ेतन/यन ितमान (EFFICIENCY
WAGE/EFFORT MODEL ):
कायमतेया व ेतन ग ृहीतकान ुसार, काही बाजारप ेठांमये, मजुरी ही प ुरवठा
आिण मागणीया बाजार शयितर इतर घटका ंारे िनधारत क ेली जात े. यवथापक
यांया कम चा या ंना या ंची उपादकता िक ंवा काय मता वाढवयासाठी बाजार श ुीकरण
(market -clearing ) वेतनापेा जात प ैसे देतात याम ुळे उच व ेतनाची भरपाई होत े.
कामगारा ंना माक ट िलअर ंग िकंवा समतोल व ेतनापेा जात पगार िदला जात
असयान े, बेरोजगारी अस ेल. कायमतेचे वेतन ह े बेरोजगारीच े बाजारातील अपयशाच े
पीकरण आह े जे िकमान व ेतनासारया सरकारी हत ेपावर जोर द ेणाया िसा ंतांया
िव आह े. कायमतेया व ेतनाची कपना आ ेड माश लने 1920 या स ुवातीला
य क ेली होती . नवीन क ेनेिशयन अथ शाात काय मता व ेतन िसा ंत िवश ेषतः
महवप ूण आह े. यवथापक काय मतेचे वेतन का द ेतात ह े प करणार े िसा ंत
खालीलमाण े आहेत: munotes.in

Page 92

921. कामच ुकारपणा /कुचराई टाळण े (Avoiding Shirking ) :. जर कामगाराया यना ंचे
माण िक ंवा ग ुणवा मोजण े कठीण अस ेल आिण त ुकडा दर िक ंवा मानधनाची
(Commissi on) णाली अशय आह े. कमचा या ला ‘कामच ुकारपणा /कुचराई,
करयासाठी अथा त मायत ेपेा कमी काम करयासाठी ोसाहन अस ू शकत े. अशा कार े
यवथापक स ंधीची िक ंमत िनमा ण करयासाठी िक ंवा वाढवयासाठी काय मतेचे वेतन
देऊ शकतो , याम ुळे गोळीबार होया ची धमक िमळत े. या धमकचा
उपयोगकामच ुकारपणा /कुचराई (िकंवा नैितक धोका ) टाळयासाठी क ेला जाऊ शकतो .
2. उलाढाल कमी करण े (Minimizing Turnover ) : कायमतेया व ेतनाम ुळे नोकरी
सोडून इतर नोकरी शोधयाची कामगाराची ेरणा कमी होईल . कायम मज ुरीला आिथ क
अथ ा होतो कारण बदली कामगारा ंना िशित करण े बहधा महाग असत े.
3. ितक ूल िनवड (Adverse Selection ) : जात व ेतन असल ेया क ंपया अिधक
सम नोकरी शोधणाया ंना आकिष त करतील . कायमतेया व ेतनाचा अथ असा आह े क
िनयोा अज दारांमधून सवम कामगार िनवड ू शकतो , अशा कार े ितक ूल िनवडीची
समया द ूर करत े.
4. समाजशाीय िसा ंत (Sociological Theo ries) : कायमतेची मज ुरी पर ंपरांमुळे
होऊ शकत े. अकरलोफया िसा ंतानुसार, जात व ेतनाम ुळे उच मनोबल आिण उच
उपादकता वाढत े.
5. पोषण िसा ंत (Nutritional Theories ) : िवकसनशील द ेशांमये, कायमतेचे
वेतन कामगारा ंना आजार टाळयासाठी आिण अिधक कठोर आिण अिधक उपादनमत ेने
काम करयास सम होयासाठी प ुरेसे खायाची परवानगी द ेऊ शकत े.
५.५.१ िसा ंत (THE THEORY ):
कायमतेया व ेतनाया िसा ंतानुसार, कामगारा ंना समतोल व ेतनापेा जात व ेतन
देयास इछ ुक असल ेया क ंपया अस े करतात क या ंना कामच ुकारपणा /कुचराई
टाळयासाठी ोसाहन िमळ ेल. कामगारा ंया उपादनमत ेचे अचूक िनरीण करण े
अशय आह े. यामुळे कंपयांना असमिमत मािहतीम ुळे मुय/मुख- अिभकता /ितिनधी
समय ेचा सामना करावा लागतो . समतोल मज ुरीया दरावर अन ैिछक ब ेरोजगारी
नसयाम ुळे, या कामगारा ंना कामावन काढ ून टाकयात आल े आह े यांना पुहा
रोजगार सहज िमळ ेल. यामुळे, समतोल व ेतनापेा जात काय मतेचे वेतन द ेऊन,
यवसायस ंथा कामगारा ंना कमी न करता आिण अिधक यन आिण उपादकत ेसह काम
करयास व ृ क शकत े. उच पगाराची नोकरी गमावयात न ेहमीच स ंधी खच असतो .
पुढे, कायमतेया मज ुरीया दरा ंवर, मोठ्या माणात अन ैिछक /छन ब ेरोजगारी आह े
आिण जर कामगार काय मतेया व ेतनाया दरान े टाळाटाळ करत असतील , तर या ंना
समतोल व ेतनाया दराप ेा जात दरान े पुहा कामावर ठ ेवयाची शयता नसताना काढ ून
टाकली जाईल . िसांत खालील आक ृती 5.2 सह प क ेले जाऊ शकत े. munotes.in

Page 93

93आकृती 5.2 म ये, DL हायवसायस ंथेारे मजुराचा मागणी व आह े आिण SL हा िबंदू
'E' वर िनधा रत समतोल मज ुरीया दरान े पूणतः लविचक म प ुरवठा व आह े अ से
गृहीत धरले आहे जे खालया बाज ूने उतार असल ेया मागणी व आिण अन ुलंब मधील
छेदनिबंदू आहे. माचा उतार असल ेला पुरवठा व . येथे, OW हा समतोल मज ुरीचा दर
आहे आिण OL हा माची मागणी आिण प ुरवठा समतोल आह े. . 240/- ितिदन मज ुरी
दराने, कोणतीही अन ैिछक ब ेरोजगारी नाही आिण मा ंया िकरकोळ उपादकत ेइतक
आहे (. 240 = MPL). मा, 240 पये मजुरी दरान े कामगारा ंना टाळाटाळ करयाची
वृीआह े.कामच ुकारपणा /कुचराई रोखयासाठी , कंपयांना समतोल मज ुरीया दराप ेा
जात व ेतन दर ावा लाग ेल. कायमतेचे वेतन िजतक े जात अस ेल िततक ब ेरोजगारीची
पातळी कमी अस ेल. हे न ा-कामच ुकारपणा /कुचराई मया दा (no-shirking constraint
)(NSC) व ार े दश िवले आह े. NSC व िकमान व ेतन दश िवते जे
कामच ुकारपणा /कुचराईटाळयासाठी कामगारा ंना ब ेकारीया य ेक त रासाठी द ेणे
आवयक आह े. उदाहरणाथ , .240 या काय मतेया व ेतनावर , बेरोजगार कामगारा ंची
संया EA असेल. जेहा काय मतेचे वेतन ितिदन .480 पयत वाढवल े जाते, तेहा
बेरोजगार कामगारा ंची स ंया फ BE* असत े आिण ज ेहा CF कामगार ब ेरोजगार
असतात तेहा काय मता व ेतन . 960/- ितिदन . NSC व सकारामकरया उतार
आहे हणज े बेरोजगारीची पातळी िजतक लहान अस ेल िततक े कायमतेचे वेतन जात
असेल. NSC व SL वला अडथळा आणणार नाही िक ंवा छेदणार नाही कारण
कायमतेया व ेतनावर काही ब ेरोजगारी अ सेल. DL आिण NSC मधील छ ेदनिबंदू िबंदू
E* आहे जेथे कायमतेचे वेतन िनधा रत क ेले जाते. 480 पये ितिदन . या मज ुरीया
दराने, यवसायस ंथा 400 कामगारा ंना रोजगार द ेते आिण 200 कामगार ब ेरोजगार
राहतात . 200 कामगारा ंची बेरोजगारी ही 480 पये ितिदन या मज ुरीया दरान े िनयोिजत
कामगारा ंमधील कामच ुकारपणा /कुचराई रोखयासाठी प ुरेसे मानल े जात े. 240 पये
ितिदन या कमी काय मतेया व ेतन दरान े, बेरोजगार होयासाठी आवयक कामगारा ंची
संया 300 (EA) आहे. तथािप , या मज ुरीया दरान े, बेरोजगारी श ूय (िबंदू E) आहे.
हणून, समतोल काय मता व ेतन दर जात असण े आवयक आह े. याउलट , . 960
ितिदन मज ुरी दरान े, फ 100 कामगारा ंना बेरोजगार (FC) करणे आवयक आह े परंतु
वातिवक ब ेरोजगारी 350 कामगारा ंची (FG) आहे. हणून, समतोल व ेतन दर कमी असण े
आवयक आह े. कायमतेचे वेतन .580 आहे कारण मज ुरीया दरान ुसार, बेरोजगार
कामगारा ंची स ंया (200) िनयोिजत कामगारा ंना कमी होयापास ून रोखयासाठी प ुरेसे
आहे. munotes.in

Page 94

94

आकृती ५.२ – कायमता व ेतन आिण ब ेरोजगारी (कामच ुकारपणा /कुचराई ितमान )
(Efficiency Wage and Unemployment (Shirking Model)
५.५.२ काल शािपरो आिण जोस ेफ िटिलट ्झ काय मतेया व ेतनाच े ितमान (THE
CARL SHAPIRO & JOSEPH STIGLITZ MODEL OF EFFICIENCY WAGES ):
शािपरो -िटिलट ्झ ितमानामय े कामगारा ंना अशा तरावर व ेतन िदल े जात े जेथे ते
कामच ुकारपणा /कुचराई करत नाहीत . हे वेतन समतोल िक ंवा बाजार श ुीकरण (market -
clearing) पातळीपय त घसरयापास ून ितब ंिधत करत े. पूण रोजगार िमळ ू शकत नाही
कारण जर कामगारा ंना बेरोजगारीया शयत ेचा धोका नस ेल तर त े काम सोड ून देतील.
कामच ुकारपणा /कुचराई ितमानान ुसार, वातिवक जगात प ूण करार अितवात नाहीत .
याचा अथ असा होतो क करारातील दोही पा ंना काही िवव ेकबुी आह े, परंतु वारंवार,
देखरेखीया समया ंमुळे, ही कम चा या ंची बाज ू असत े जी सवा त िवव ेकाया अधीन असत े.
नग दर (piece rate ) सारया पती अयवहाय आहेत कारण िनरीण ख ूप महाग िक ंवा
चुकचे आह े. अशा पती कामगारा ंारे अपूणपणे सयािपत करयायोय उपाया ंवर
आधारत अस ू शकतात , याम ुळे िनयोाया बाज ूने नैितक धोयाची समया िनमा ण
होते. अशाकार े बाजार शुिकरणाप ेा (market -clearing) जात मज ुरी देयामुळे
कमचा या ंना काम न करता काम करयासाठी िकफायतशीर ोसाहन िमळ ू शकत े.
शािपरो आिण िटिलट ्झ ितमाना मये, कामगार एकतर काम करतात िक ंवा
टाळतात /कुचराई करतात आिण जर या ंनी टाळाटाळ क ेली तर या ंना नोकरीवन munotes.in

Page 95

95काढयाया िश ेसह पकडल े जायाची िविश शयता असत े. परणामी , समतोल िब ंदूवर
बेरोजगारी आह े. बेरोजगारी िनमा ण होत े कारण क ंपयांनी या ंचे वेतन बाजाराया
सरासरीप ेा जात वाढवयाचा यन क ेला याम ुळे संधी खच कमी होतो . यामुळे कमी
िकंवा उपन नसल ेला पया य िनमा ण होतो याम ुळे नोकरी गमावण े महाग होत े आिण
कामगारा ंसाठी िशतीच े साधन हण ून काम करत े. बेरोजगार कामगार कमी पगारावर काम
करयाचा पया य देऊन नोकया ंसाठी बोली लाव ू शकत नाहीत , कारण कामावर घ ेतयास ,
कामापास ून दूर जाण े कामगाराया िहताच े असेल आिण यायाकड े िकंवा ितयाकड े काम
न करयाच े आासन देयाचा कोणताही िवासाह माग नाही. शािपरो आिण िटिलट ्झ
यांनी नम ूद केले क कामगार एकसारख े आह ेत (उदा. काढून टाकयाबल कोणताही
कलंक नाही ) ही या ंची धारणा मजब ूत आह े – सराव मय े िता अितर िशतब
साधन हण ून काय क शकत े.
कामच ुकारपणा /कुचराई/टाळाटाळ ितमान अस े भाकत करत नाही क कोणयाही व ेळी
मोठ्या माणात ब ेरोजगार ह े असे लोक आह ेत या ंना कामच ुकारपणा /कुचराई/टाळाटाळ
यासाठी काढ ून टाकयात आल े आहे, कारण जर काढ ून टाकयाबलची धमक भावी
असेल तर , कमी िक ंवा कमीटाळाटाळ आिण कामावन का ढून टाकल े जाईल . याऐवजी
बेरोजगारा ंमये अशा यचा समाव ेश अस ेल या ंनी वैयिक कारणातव नोकरी सोडली
आहे, कामगार बाजारात नवीन व ेश केला आह े िकंवा या ंना इतर कारणा ंमुळे काढून
टाकयात आल े आहे. पेरेटो इतमता , महागड ्या देखरेखीसह , काही ब ेरोजगारी िनमाण
करेल, कारण ब ेरोजगारी ही कामासाठी ोसाहन े िनमा ण करयात सामािजक ्या
मौयवान भ ूिमका बजावत े. परंतु समतोल ब ेरोजगारीचा दर प ॅरेटो इतम असणार नाही ,
कारण क ंपया या ंया िनमा ण करयात मदत करत असल ेया ब ेरोजगारीची सामािजक
िकंमत िवचारात घ ेत नाहीत .
तथािप , कायमतेया व ेतनाया ग ृहीतकावर टीका क ेली जात े क अिधक अयाध ुिनक
रोजगार करार िविश परिथतमय े अनैिछक ब ेरोजगारी कमी िक ंवा दूर क शकतात .
Lazear ोसाहन समया सोडवयासाठी य ेतेया व ेतनाचा वापर दश िवते, िजथे
सुवातीला का मगारा ंना या ंया िकरकोळ उपादकत ेपेा कमी मोबदला िदला जातो आिण
ते यवसायस ंथेमये वेळोवेळी भावीपण े काम करत असयान े, यांची कमाई िकरकोळ
उपादकता ओला ंडत नाही तोपय त वाढत े. वयोमया दा-कमाई पर ेखेमधील वरचा प ूवाह
कामच ुकारपणा /कुचराई/टाळाटाळ टाळयासाठी ोसाहन दान करतो आिण मज ुरीचे
सयाच े मूय अन ैिछक ब ेरोजगारी द ूर कन बाजार श ुिकरणाप ेा (market -clearing)
पातळीवर घसरत े. Lazear आिण Moore यांना अस े आढळ ून आल े आह े क कमाई
परेषेया उतारावर ोसाहना ंमुळे लणीय परणाम होतो .
तथािप, एक महवप ूण टीका अशी आह े क न ैितक धोका िनयोया ंकडे हलिवला जाईल ,
कारण त े कामगारा ंया यना ंवर ल ठ ेवयासाठी जबाबदार आह ेत. जेहा त े झाले नसेल
तेहा कामच ुकारपणा /कुचराई/टाळाटाळ घोिषत करयासाठी क ंपयांना ोसाहन े munotes.in

Page 96

96अितवात असतील . Laze ar ितमानामय े ,जुया कामगारा ंना (िकरकोळ
उपादनाप ेा जात सश ुक) काढून टाकयासाठी आिण नवीन वत कामगारा ंना
कामावर ठ ेवयासाठी क ंपयांना ोसाहन िदल े जात े, यामुळे िवासाह तेची समया
िनमाण होत े. या िनयोयाया न ैितक धोयाच े गांभीय हे बाहेरील ल ेखा परीका ंारे िकती
यना ंचे परीण क ेले जाऊ शकत े यावर अवल ंबून असत े, जेणेकन यवसायस ंथा
फसवण ूक क शकत नाहीत , जरी ित ेचा भाव समान अस ू शकतो .
५.६ (QUESTIONS )
१. नैितक धोका आिण ितक ूल िनवड यावर पीकरणामक टीप िलहा .
२. िलंबूसाठी बाजार यावर टीप िलहा .
३. मुय/मुख- अिभकता /ितिनधी या ंची समया काय आह े? कायमता व ेतन
ितमानाार े समया कशी सोडवली जात े?



munotes.in

Page 97

97६
नैितक धोका आिण ितक ूल िनवड
(Moral Hazard and Adverse Selection )
घटक रचना
६.0 उि्ये
६.१ तावना
६.२ पडताळणी / चाचणी
६.३ बाजार स ंकेत
६.४ महागड े संकेत
६.५ सारांश
६.६
६.७ संदभ
६.० उि ्ये (Objective )
१. पडताळणी /चाचणी (screening) आिण संकेत (signalling) संकपना पपण े
समजून घेयासाठी िशकणायाला मदत करयासाठी .
२. या दोन संकपना वेगवेगया करणा ंमये कशा वापरया जातात जसे क उमेदवार
िकंवा कामगाराची िनवड िया , याची जािहरात इ.
३. या संकपना िवयामय े कशा वापरया जातात हे देखील िवाथ िशकतील
६.१ तावना (Introduction)
जेहा यवहारातील एका पाकड े दुसया पापेा चांगली मािहती असत े तेहा असमिमत
मािहती (Asymmetric information ) अितवातय ेते.काही उोगा ंमये, यवहारातील
काही पांना याच यवहारातील इतर पांपेा अिधक मािहती असण े बंधनकारक
असत े.उदाहरणाथ , िव यवहारात , िवेयांना खरेदीदारा ंपेा अिधक मािहती असण े
बंधनकारक आहे, कारण समान उपादन िकंवा उपादना ंया ेणीशी यवहार केयाने
काही खरेदीदारा ंकडे असल ेया ानाया तुलनेत यांना उपादनाच े अिधक ान िमळत े.
जेहा असमिमत मािहतीम ुळे नैितक धोका िकंवा मािहतीया असंतुलनाम ुळे ितकूल िनवड
होऊ शकते तेहा पडताळणी /चाचणी (screening) आिण संकेत (signalling) यांचा
वापर केला जातो. munotes.in

Page 98

98६.२ पडताळणी /चाचणी (SCREENING)
अथशाातील पडताळणी /चाचणी हणज े ितकूल िनवडीशी सामना करयाया धोरणाचा
संदभ - असमिमत मािहतीया तीिनधीार े बाबतीत संभाय िनणय घेयाया
गुंतागुंतांपैक एक - कमी मािहती असल ेया तीिनधीार े/ कायकयाारे पडताळणी /
चाचणी हणज े चुकया मािहतीची चाळणी कन आिण फ खरी मािहती राखून ितकूल
िनवडीचा सामना करयासाठी वापरली जाणारी रणनीती . समकालीन बाजारप ेठांमये,
जेथे बाजारात सोडली /उपलध /काशीत केली जाणारी उपादन े सामाय ाहका ंना
समजून घेणे अिधक जिटल होत आहे तेथे पडताळणीचा / चाचणीचा वापर केला जातो.
पडताळणीया /चाचणीया हेतूंसाठी, असमिमत मािहती करणा ंमये दोन आिथक
तीिनधी /कायकत गृहीत धरले जातात , िजथे तीिनधी /कायकत काही कारया
यवहारात गुंतयाचा यन करतात .दोन तीिनधी /कायकत यांयामय े अनेकदा
दीघकालीन संबंध असतो , जरी ती पाता /समथता आवयक नसते.मूलभूतपणे,
पडताळणी /चाचणीमय े सामील असल ेया धोरणामय े“पडताळणी /चाचणी /तपासणी
करणारा "screener " (कमी मािहती असल ेलाितिनधी ) इतर आिथक ितिनधकड े
असल ेया खाजगी मािहतीबल अिधक अंती िकंवा ान िमळिवयाचा यन करतो जे
यवहार होयाप ूव पडताळणी / चाचणी / तपासणीकरणायाला सुवातीला अात
असत े. अशी मािहती गोळा करताना , दोन ितिनधमधील मािहतीची िवषमता कमी केली
जाते, याचा अथ असा होतो क पडताळणी /चाचणी ितिनधी यवहारात सहभागी होताना
अिधक मािहतीप ूण िनणय घेऊ शकतो .
अनेक उोग आिण बाजारप ेठांमये चाचणी / पडताळणी लागू केली जाते.
तीिनधीार े/कायकयाारे कट करयाया उेशाने अचूक मािहतीचा कार मोठ्या
माणावर आहे; य तीिनधीार े/कायकयाारे िया अंमलात आणली जाते ती
यवहाराया वपावर अवल ंबून असत े. बहतेकदा ते दोन तीिनधमधील भिवयातील
नातेसंबंधाशी जवळून जोडल ेले असत े.
पडताळणी /चाचणी ची संकपना थम मायकेल पेस (1973) यांनी िवकिसत केली
होती.

आकृती . ६.१ munotes.in

Page 99

99उदाहरणाथ , वाहन उोगात , गैर-िवशेष खरेदीदार यांना कोणया कारची कार खरेदी
करायची आहे याचे मूयांकन करताना िवेयाने िदलेया मािहतीवर अवल ंबून असतात .
िवशेष िवेयाकड े खरेदीदाराप ेा अिधक मािहती असयान े, तो िकंवा ती एखाा
उपादनािवषयी चुकची मािहती देऊ शकते जेणेकन खरेदीदाराला दुसयाऐवजीती वतू
खरेदी करयास पटवू शकते. िवमा, नोकरी बाजार आिण यवथापन यासारया िविवध
ेांमये पडताळणीचा /चाचणीचा वापर केला जातो, जेथे असमिमत मािहतीची समया
अितवात आहे.
६.२.१ म बाजारामधीलपडताळणी /चाचणीत ं (Screening Techniques in
Labour Market ) :
पडताळणी /चाचणी िसांत हा िशण , उपादन आिण मजुरीया संदभात एक पयाय
दान करतो . पेस (1973 ), एरो (1973 ), आिण िटिलट ्झ (1975 ) यांनी गृहीत
धरयामाण े, यांनी िशणाला उपादनमत ेसाठी आवयक असेपडताळणी / चाचणी
िकंवा संकेत असयाच े घोिषत केले.ाउन आिण सेशसया मते, उच िशणाकड े
जात वेतन िमळव ून देणाया उच-तरीय नोक या करयासाठी / िमळवयासाठी समथन
हणून पािहल े जाते. पडताळणी / चाचणीिसा ंताचे समथक असे थापीत करतात क हे
िसांत वैकिपक पीकरण दान करते जे िमक बाजाराशी संघटनामक वतन
जोडत े.पडताळणी /चाचणी िसांत हा संथांया गरजांची िनवड पूण करयासाठी आदश
कामावर घेयाचा िनणय घेते याम ुळे इिछत उपादनाया आवयकता ा होतात .
अशा कार े, िसांत संथांना आवयक मािहती संेषण करयात िशणाच े काय करते
आिण असे गृहीत धरते क िनयो े थम आवयक शैिणक तर थािपत करतात जे
नोकरी अजदारांचे वगकरण करतात .िशण हे पडताळणी /चाचणी यंणा हणून काम करते
जे एखाा यया मता ंचे संकेत देते.िशण आिण िशण कायम पूण करणे ही
ब याचदा पदोनती आिण इतर कमचा यांया वैयिक िनणयांची आवयकता िकंवा
पूवतयारी असत े.पदवी आिण माणप हे कमचायाची उपादन मता दशवतात.
नोकरभरतीया िनणयांमये वापरयासाठी संथा कमी िकमतीत शैिणक मािहती िमळव ू
शकतात .
उच दजाचे िशण असल ेया कमचा यांची काही वैिश्ये आहेत यात अनुकूल
उपिथती नदी असतात आिण धूपान, जात मपान आिण अवैध मादक पदाथा चा
वापर यासारया अवायकर सवयमय े गुंतयाची शयता कमी असत े.
पडताळणी / चाचणी िसा ंत हा िशण आिण वेतन यांयातील सकारामक सहसंबंध माय
करतो . पडताळणी / चाचणी िसांत असा युिवाद करते क िनयो े अपूण िमक
बाजारात काम करतात आिण कमचारी संथांना आवयक कतये आिण अपेा पूण
करयाया िय ेदरयान िविवध सामाय आिण िविश कौशया ंचा वापर करतात .
नोकरी अज िय ेया िनयु आिण भरतीया टयात िमक बाजारप ेठेत
पडताळणी /चाचणी तंाचा वापर केला जातो. थोडयात , कामावर घेणारा प (कमी
मािहती असल ेला ितिनधी ) संभाय नोकरीया उमेदवारा ंया वैिश्यांबल (अिधक munotes.in

Page 100

100 मािहती असल ेले ितिनिध ) अिधक कट करयाचा यन करतो जेणेकन या
भूिमकेसाठी कमचा यांची िनयु करताना सवात योय िनवड करता येईल.
मुलाखतीया उमेदवारा ंमये असमिमत मािहतीया समय ेचे िनराकरण करयासाठी
िनयो े वापरतात अशी अनेक तंे आहेत. म बाजारामय े वापरल ेली पडताळणी /चाचणी
तंे खालील माण े आहेत:
१. अजाचे पुनरावलोकन (Application Review ): नोकरीत घेणारा प सुवातीला
अजदारांना यांया अजाया सादरीकरणाच े पुनरावलोकन कन आिण ा झालेया
कोणयाही ितसादा ंची तपासणी करतो , यामय े िशण , अनुभव आिण भूिमकेसाठी
योय असयाच े कट करयासाठी यांया दतऐवज े आिण उपपरप (resume and
cover letter ) यांचे मूयांकन समािव आहे.
२. अिभयोयता चाचया आिण मूयमापन (Aptitude Tests and Assessment ):
अिभयोयता चाचया ही सवात लोकिय पडताळणी /चाचणी तंांपैक एक आहे जी नोकरी
शोधणाया ंया समूहातून उच-गुणवेचे उमेदवार िनवडयासाठी िनयो े
वापरतात .अिभयोयता चाचया या सामायत : िविश चाचया ंया वपात असतात या
उमेदवाराची उपादकता आिण िविश िवषया ंचे यांचे ान तपासयासाठी वापरया
जातात .कामावर घेणा या पाला अजदारांनी शैिणक िकंवा यावहारक मता कट
करयासाठी अनेक चाचणी अयास (एकतर संगणकाार े िकंवा वैयिक रया) करयाची
आवयकता असू शकते.
३. महािवालयाची िकंवा िवापीठाची गुणवा (Quality of College or
University ): िनयो े हे उमेदवारा ंना िनवडयासाठी उमेदवारा ंया शाळेची संलनता
देखील वापरतात .ते असे गृहीत धरतात क उच-तरीय महािवालय े आिण िवापीठ े
उच-गुणवेचे उमेदवार तयार करतात जे इतर महािवालयातील उमेदवारा ंपेा
जातचा ंगली कामिगरी करतात .
४. ेड पॉइंट ॲहरेज दजा/वग गुण सरासरी Grade Point Average (GPA):
शाळेत घालवल ेया वषामये िमळवल ेले सरासरी ेड पॉइंट संभाय कमचाया ंची
पडताळणी /चाचणी करयासाठी देखील वापरल े जाऊ शकतात .शाळेमये सातयान े
चांगली कामिगरी करणाया उकृ िवाया ची शाळेतील वषामये िविवध कामिगरी
करणाया िवाया या तुलनेत उच सरासरी असत े.
५. मुलाखती (Interviews ): यिमव गुण, शािदक संवाद मता आिण आमिवास
पातळी यासारया घटका ंची ेणी उघड करयासाठी उमेदवारा ंना अनेकदा िनयु
देणाया पाया ितिनधसोबत मुलाखत घेणे आवयक असत े. Interviews:
Candidates are often required to undertake an interview with a
repres entative(s) from the hiring party to reveal a range of factors such as
personality traits, verbal communication ability and confidence level.
रोजगाराया िनणयांमये पडताळणीची /चाचणीची अनेक उदाहरण े आहेत. िनयो े
अिभयोयता चाचया देतात आिण िशफारसप े तपासतात . “ओड -बॉय" नेटवकचे munotes.in

Page 101

101 अितव हा पडताळणी /चाचणीिय ेचा परणाम आहे. जर एखाा यला एखााला
कामावर यायच े असेल, तर तो यांयावर िवास ठेवतो यांना ("ओड बॉइज ")
िशफारससाठी िवचार ेल.कारण अपा असल ेया एखाा यची िशफारस केयाने इतर
"ओड बॉइज " या नजरेत याची िता कमी होईल, कारण एखाा यला केवळ
पा अजदारांची िशफारस करयास ोसाहन िदले जाते.तसेच, ितित एमबीए
कायमाया पदवीधरा ंसाठी िनयोया ंमये असल ेया उसाहाचा एक भाग हणज े यांनी
कोणाला वेश िदला याबल शाळा िनवडक असतात .ते फ अशाच िवाया ना
िनवडयाचा यन करतात यांयाकड े बुिमा आिण यिमव गुणांचा योय िमलाफ
असतो , जेणेकन यावसाियक जगात यश िमळाव े अशा कार े, ितित एमबीए
कायम हे यवसायासाठी पडताळणी /चाचणी संथा हणून काम करतात . हे, ते यांया
िवाया ना जे िशकवतात िततकेचयांचे पदवीधर जो उच पगार िमळवतात यायाशी
संबधीत असू शकते.
६.२.२ िवमा बाजारातील पडताळणी /चाचणी तं (Screening Techniques in
Insurance Market ) :
रॉथचाइड आिण िटिलट ्झ यांनी 1977 मये यांया “पधामक िवमा
बाजारप ेठेतील समतोल ” या लेखात मांडलेले हे पधामकपडताळणीच े/चाचणीच े सवक ृ
सैांितक पीकरण आहे, जे िवमा कंपया िविवध कारच े ताव देऊन ितकूल
िनवडीचा फायदा घेत असल ेया लोकांया आसपास कसे पोहोच ू शकतात हे दशिवते,
िवमा पयाय जे केवळ ितकूल जोखीम आकिष त करतील .जोखीम आिण अिनितत ेचे
िवेषण करणा या ेाार े िवमा तीमामय े हे अिधक तपशीलान े समािव केले आहे.
पडताळणीच े/चाचणीच े दोन मूलभूत कार आहेत: पिहयामय े, असमिमत मािहतीचा
‘बळी’ हा फ इतर ितिनधीबल शय िततके शोधयासाठी संह करतो .उदाहरणाथ ,
आरोय िवमा ताव करयाप ूव आरोय तपासणी करणे िकंवा नोकरीचा ताव
करयाप ूव या ययापा भूमीची तपासणी करणे.याचे, नैितक ्या शंकापद
गोकड े दुल कन , ब याच देशांमये ब याचदा अयंत काटेकोरपण े िनयमन केले
जाते.दुसरा पयायहा आहे क जो कराराया अटी तयार करयासाठी खेळ िसांत वापरतो
जेणेकन यांना फ चेरमय े रस असेल. दायाया बाबतीत सह-भरणा (co-payment )
करयाइतक े सोपे काहीतरी (उदाहरणाथ , कारच े नुकसान झायास दायाया रकमेची
थोडीशी टकेवारी भरणे) यांना ितकूल धोका नाही अशांना बाहेर काढयास मदत होऊ
शकते.
ाहका ंची तपासणी करयाची िया ही िवयाया बाजारात मोठ्या माणात लागू
होते.सवसाधारणपण े, िवमा दान करणार े प ाहकाची एकंदर जोखीम पातळी उघड
करयासाठी अशा कारची िया करतात आिण याम ुळे ते दावा दाखल करतील .ही
मािहती तायात असताना , िवमा उतरवणारा प संरणाचा योय कार (हणज े
ाहकाया जोखमीया पातळीशी सुसंगत) दान केयाची खाी क शकतो .िवमा क ंपया
वापरत असल ेया काही त ंांमये खालील गोी समािव आह ेत: munotes.in

Page 102

102 १. ऐितहािसक नद (Historical Record ): िवमाकत यांया िवमा ाहका ंया
जोखमीची पातळी आिण ते भिवयात जोखमीया वतनात गुंतयाची शयता िनित
करयासाठी यांया भूतकाळातील वतन पाहतात .ाहका ंबल मािहती िमळवयासाठी
िवमा दान करणा या पाार े पाभूमी यांचीतपासणी केली जाते जसे क यांचा गुहेगारी
इितहास , पत िनयमन (Credit Rating ) आिण मागील वतणूक उघड करयासाठी मागील
नोकरीची मािहती . उदाहरणाथ , जर एखाााहकाया भूतकाळात अनेक कार
अपघाता ंचा इितहास असेल, तर भिवयाताहक अजूनही अपघातात अडकयाची
शयता आहे.हे िवमा क ंपनीला जोखीम असल ेया ाहकालािवमा स ंरण द ेऊन वतःया
अधीन असल ेया जोखमीया पातळीची जाणीव कन देते.
२. आरोय िथती (Health Condition ): ाहकाला जीवन िवमा संरण दान
करताना , िवमा कंपनीला ाहकाची आरोय िथती आिण या यला कोणया कारच े
आजार आहेत हे जाणून घेयात रस असतो . अंतीम/टोकाचाआजार िकंवा इतर दीघकालीन
आजार असल ेया ाहका ंना सामायतः धोकादायक हणून वगकृत केले जाते आिण
यामुळे, आजारा ंचा कोणताही इितहास नसलेया -ाहका ंया तुलनेत वेगळा हा
आकारला जातो.
३. लोकस ंयाशाीय वैिश्ये िकंवा लोकस ंयाशाीय मािहतीची तरतूद
(Demographic Characteristics or Provision of Demographic
Information ): िवमा कंपया यांया नवीन ाहका ंया लोकस ंयाशाीय वैिश्यांचा
िवचार करतात .वाहन िवमा िवकताना , 40-50 वष वयोगटामधील ाहका ंया तुलनेत 13
ते 20 वष वयोगटातील तणाहकजोखीमप ूण मानल े जातात . दुसया बाजूने जीवन
िवयामय े 30 ते 40 वष वयोगटातील तण ाहका ंया तुलनेत 60 वषापेा जात वयाचे
वृ ाहक धोकादायक मानल े जातात .
४. पडताळणी /चाचणी िय ेदरयान िवमा पांारे एकित केलेली इतर मािहती ही
सामायतः ाहक शोधत असल ेया िवयाया काराशी संबंिधत असत े. उदाहरणाथ ,
कार िवयासाठी अपघाताया इितहासाची तरतूद आवयक असत े, आरोय िवयासाठी
आरोय िथती आिण मागील आजारा ंची तरतूद आवयक असत े, इयादी .
जेहा बाजारात असमिमत मािहती असत े, तेहा पडताळणी /चाचणीमय े ोसाहन
समािव असू शकते जे अिधक चांगया मािहती असल ेयांना वत:ची िनवड करयास
िकंवा वत: ला कट करयास ोसािहत करते.उदाहरणाथ , कमी पगाराची
परवीाधीन /परवीािवषयक (परीकाल /उमेदवारीचाकाळ ) कालावधी असल ेली नोकरी
यांना मािहत आहे क ते या पदासाठी योय नाहीत यांना अज करयापास ून परावृ
करेल.या लोकांना खाी आहे क ते परीा /उमेदवारीकालावधीत िटकून राहतील यांना
मतेवर शंका असल ेया लोकांपेा ताव आकष क वाटयाची शयता जात
असत े.कजासाठी संपािक (तारण) मागणी करणारा सावकारहा परतफ ेड करयाया
मतेबल शंका असल ेया लोकांकडून अजवीकारयापास ून वतःला परावृ करतो .
संपािक (तारण) कज चाचणी पेा बरेच काही करतात , परंतु पडताळणी /चाचणी हे
यांया कायापैक एक आहे). जे लोक िवमा वापरयाची अपेा करतात यांना दावे munotes.in

Page 103

103 करयाची अपेा नसलेया लोकांपेा वजावटीच े ओझे जात असत े. हणून, िवमा
कंपया िवमापधारका ंना वेगवेगया जोखीम वगात वगकृत करयासाठी वजावटीचा वापर
करतात आिण यानुसार शुक आकारतात .
६.२.३ इतर तंे (Other Techniques ):
ितीय ेणी िकंमत भेदभाव हे देखीलपडताळणी /चाचणीच े एक उदाहरण आहे, याार े
िवेता पयायांया यादीचा ताव देऊकरतो आिण खरेदीदाराची िनवड यांची खाजगी
मािहती कट करते.िवशेषतः, अशी रणनीती खर ेदीदाराया प ैसे देयाया इछ ेबल
अिधक मािहती कट करयाचा यन करते.उदाहरणाथ , िकफायती
ेणी(economy ),िवलासी िकफायती (premium economy ), यवसाय आिण थम
ेणी ितिकटा ंचा ताव द ेणारी िवमान क ंपनी ाहक या ंया िवमान भाड ्यावर िकती
रकम खच करयास इछ ुक आह े यास ंबंधी मािहती कट करत े. अशा मािहतीसह ,
कंपया एकूण बाजारातील अिधश ेषाचा मोठा भाग हतगत क शकतात .
करार (Contract ) िसांतामय े, “चाचणी /िशण ितमान े " आिण "ितकूल िनवड
ितमान े " हे शद अनेकदा एकमेकांया बदयात वापरल े जातात .ििसपलन े कराराचा
ताव द ेयापूव ाहकाकड े याया कारािवषयी खाजगी मािहती असत े (उदा. याची
िकंमत िक ंवा एखाा वत ूचे याच े मूयांकन).ििसपल /कता नंतर िविवध कार व ेगळे
करयासाठी कराराया एका यादीचा ताव द ेते. सामायतः , सवक ृ कार थम -
सवमिथर िचह (bench mark ) उपायामये (जे संपूण मािहतीन ुसार ा क ेले
जाते) माण ेच यापार कर ेल, याला "शीषथानी िवक ृती नाही " हणून ओळखल े
जाते.इतर सव कार सामायत : थम-सवम समाधानाप ेा कमी यापार करतात
(हणज े, यापार पातळीची "खालया िदशेने जाणारी िवकृती" आहे).
६.३ बाजार संकेत (Market Signalling )
संकेत िसांत हा मूलभूतपणे दोन पांमधील मािहतीची िवषमता कमी करयाशी संबंिधत
आहे.कराराया िसांतामय े, संकेत ही कपना आहे क एक प (अिभकता / agent
हणून ओळखला जातो) िवासाह पणे वतःबल काही मािहती दुस या पाकड े (मुय)
पोहोचवतो .जरी संकेत िसांत हा सुवातीला मायकेल पेसने संथा आिण संभाय
कमचा यांमधील ानाया अंतरांवर आधारत िवकिसत केला असला तरी, याया
अंतानी वभावाम ुळे तो मानव संसाधन यवथापन , यवसाय आिण आिथक बाजार
यासारया इतर अनेकेांशी जुळवून घेतले गेले.पेसया नोकरी बाजार संकेत
िसांतामय े, (संभाय) कमचारी शैिणक माणप े िमळव ून िनयोाला यांया
मतेया पातळीबल संकेत पाठवतात .ओळखपाच े/माणपा चे मािहतीच े मूय या
वतुिथतीवन य ेते क िनयोयाचा िवास आहे क ओळखपाचा /माणपाचा अिधक
मता आिण कमी मतेया कमचा यांना िमळवयात अडचण असयाशी सकारामक
संबंध आहे.अशाकार े, ेडेिशयल िनयोाला कमी मतेया कामगारा ंना उच munotes.in

Page 104

104 मतेया कामगारा ंपासून िवसनीयपण े वेगळे करयास सम करते. िसनिल ंगची
संकपना पधामक परोपकारी परपरस ंवादामय े देखील लागू होते, जेथे ा करणा या
पाची मता मयािदत असत े.
संकेताची सुवात ही असमिमत मािहती (परपूण मािहतीपास ून िवचलन ) या कपन ेने
झाली, जी वतुिथतीशी संबंिधत आहे क, काही आिथक यवहारा ंमये, वतू आिण
सेवांया देवाणघ ेवाणीसाठी सामाय बाजारप ेठेत असमानता असत े.मायकेल पेसने
यांया 1973 या लेखात असे सुचवले क दोन प असमिमत मािहतीया समय ेवर
मात क शकतात आिण एक प संकेत पाठवून दुस या पाला संबंिधत मािहतीचा काही
भाग कट करतो .यानंतर तो प संकेताचा अथ लावेल आिण यानुसार याचे खरेदी
यवहार समायोिजत करेल-सामायत : याला संकेत न िमळायास यापेा जात िकंमत
देऊन. अथात, अनेक समया या पांना लगेचच भेडसावतील .
 ेषकान े (एजंट) संकेत पाठवयासाठी िकती वेळ, ऊजा िकंवा पैसा खच करावा ?
 ाकता (मुय, जो सामायतः यवहारात खरेदीदार असतो ) मािहतीची ामािणक
घोषणा असयाया संकेतावर िवास कसा ठेवू शकतो ?
 असे गृहीत धरले क तेथे संकेत समतोल आहे या अंतगत ेषक ामािणकपण े संकेत
करतो आिण ाकता या मािहतीवर िवास ठेवतो, कोणया परिथतीत तो
समतोल िबघड ेल?
समजा क जीवनला याची गाडी . ५०००० /- मये िवकायची आहे. हरी हा एका
गाडीया शोधात आहे आिण यायामत े जीवनची गाडीच े मूय . 60000/ - असेल--जर
याला हणज े हरीला याबल िजतक े जीवनला मािहत आहे िततकेच मािहत असेल.या
देवाणघ ेवाणीम ुळे हरी आिण जीवन दोघांनाही फायदा होईल परंतु मािहतीया समय ेमुळे
तसे होणार नाही.जीवनला याया गाडीबल अशा िविवध गोी मािहत असतील या
कदािचत खरेदीदाराला प नसतील . पण गाडीया गुणवेची चुकची मािहती देयास
जीवनला ेरक असताना हरीने जीवनवर याला सव मािहती सांगयावर िवास कसा
ठेवायचा ?
अथशा हणतात क वर वणन केलेया संभाय यवहारामय े असमिमत मािहतीची
समया आहे, याचा सरळ अथ असा आहे क खरेदीदारा ंना उपलध असल ेली मािहती
िवेयांकडे उपलध असल ेया मािहतीप ेा वेगळी आहे.यांना या समय ेमये वारय
आहे कारण ते ही समया वेगवेगया परिथतमय े पाहतात आिण यामुळे बाजारप ेठेत
िबघाड होऊ शकतो , अशी परिथती यामय े बाजार आिथक्या अकाय म
आहे.तथािप , जेहा अयु (unexploited ) मूय असत े, तेहा खरेदीदार आिण
िवेयांना ते मूय हतगत करयाच े माग शोधयासाठी ोसाहन असत े. उच दजाची
उपादन े असल ेया िवेयांना यांया उपादना ंया गुणवेचे संकेत देयासाठी माग
आवयक आहेत जेणेकन खरेदीदार उच-गुणवेया आिण कमी-गुणवेया
उपादना ंमये फरक क शकतील .खरेदीदारा ंनी चुकची मािहती तपासयाच े माग शोधल े
पािहज ेत परंतु सय मािहतीला परवानगी िदली पािहज े.या समया बाजारप ेठांमये munotes.in

Page 105

105 अितवात नाहीत यामय े उपादन े साधी असतात आिण सहजपण े यांचे मूयमापन
केले जाते. उदाहरणाथ ,अनेक कृषी बाजारप ेठांमये या वतनाची फारशी गरज नाही.
िवेयाने याया उपादनाची गुणवा दशिवयाचा एक माग हणज े हमी (gurantees )
िकंवादुतीची हमी (warranties ) देणे. जर एखाा उपादन संथेने खराब उपादनावर
दुतीची हमी (warranty ) िदली तर नुकसान होईल.यामुळे, केवळ दज दार
उपादनावरद ुतीची हमी द ेणे हे उपादन संथेया फम या िहताच े आह े.दुतीची
हमी स ंभाय खर ेदीदारा ंना सा ंगते क उपादन स ंथाितयाकड े चांगया दजा चे उपादन
आहे या िवासावर प ैसे लावत े.
कंपनी गुणवा दशवू शकतेिकंवा गुणवेचा संकेत देऊ शकते असा आणखी एक माग
हणज े यापार िचह (brand )/ चीन िचहा ंिकत/िशका ) /नाव तयार करणे.यापार
िचहाच े नाव जर ाहका ंनी गुणवेशी जोडल े तरच ते मौयवान असत े आिण उपादन
संथा ही संघटना केवळ वेळ आिण संसाधन े यांया सहायान े हे तयार क शकते.एकदा
यापार िचह /नाव थािपत झायान ंतर, याया यापार िचहासह / नावासह खराब -
गुणवेचे उपादन न देऊन याचे संरण करणे हे यवसाय संथेया िहताच े असत े. जेहा
थािपत यापार िचह/ नाव असल ेली उपादन संथाखराब -गुणवेचे उपादन देऊ
करते, तेहा ती सामायत : उपादनाला वेगळे नाव ठेवते जेणेकन याया यापार िचह/
नावाबल लोकांची धारणा धोयात येऊ नये.
िमक बाजारप ेठेत संकेत (Signalling ) महवाची भूिमका बजावत े. एखाा िनयोयाकड े
संभाय कमचा याबल थोडीशी मािहती असत े, आिण अजदार हशार आहे का, यायात
नेतृवगुण आहेत का आिण तो जबाबदार आहे का असे िवचारयास अजदाराकड ून तो
सय उरा ंची अपेा क शकत नाही.याऐवजी , अजदारान े हे गुण िस करयाचा
यन केला पािहज े. महािवालयीन िशण हे बुिमा आिण िचकाटी दशिवयाचा एक
माग/संकेत आहे.नेतृव हे अयासमाबाह ेरील ियाकलापा ंारे सूिचत केले जाऊ शकते.
(परणामी , काही िवाथ ामुयान े भिवयातील िनयोया ंना नेतृव सूिचत करयाया
मागासाठी यांया मूयासाठी नेतृव पदे शोधतात .) औपचारक गोषवारा /सारांश/
(resume ) याचा उेश अशा ियाकलापा ंची यादी करणे आहे जे संभाय िनयोया ंना
आकष क गुण दशवतील .
महािवालयीन िशण िनयोया ंना गुण दशवू शकते या वतुिथतीम ुळे लोक
महािवालयीन िशण का घेतात याबल काही मनोरंजक िनमाण झाले
आहेत.अथतांमये एक लोकिय उर असे आहे क िशण मानवी भांडवल तयार
करते, हणज ेच लोकांची उपादकता वाढवयासाठी गुंतवणूक करयाचा हा एक माग
आहे.अलीकड ेच काही अथशाा ंनी असे सुचवले आहे क हे मत चुकचे आहे िकंवा
केवळ अंशतः सय आहे आिण महािवालयीन िशण हे मुयतः भिवयातील
िनयोया ंना संकेत देयाचा माग आहे.
जर िशण हा केवळ संकेत देयाचा एक माग असेल, जर ते केवळ बुिमान नसलेया
आिण िचकाटी नसलेयांना दूर करणारी एक गुंतागुंतीची कसोटीअस ेल, तर
महािवालयीन िशणाची सामािजक उपयुता फार मोठी असू शकत नाही. िवाया या munotes.in

Page 106

106 ीकोनात ून यात काही फरक पडत नाही-- दोही कार े/बाजूनी फायद े समान आहेत. जरी
बहतेक अथशाा ंचा असा िवास आहे क िशण हे मानवी भांडवल तयार करते आिण
संकेत हणूनहीकाय करते, तरीही या दोन कायाचे सापे महव िववािदत आहे.
संकेत ही चांगली मािहती असल ेया पाची िया आहे जी असमिमत मािहतीया
परिथतप ुरती मयािदत असत े. पडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोग (screening) हा
जे िनपयोगी मािहतीमध ून उपयु मािहती गाळून घेयाचा यन आहे, ही खराब मािहती
असल ेयांनी केलेली कृती आहे.
मायकेल पेस हा भाड्याने घेयाया / कामावर घेयाया ियेला लॉटरी ितकट खरेदी
करयासारया अिनितत ेया गुंतवणुकचा एक कार मानतो आिण िनयोयाला
िनदशांक हणून पाहयायोय असल ेया अजदाराया गुणधमा चा संदभ देतो.यापैक,
अजदार हाताळ ू शकणा या िकंवा हातचलाखी क शकणाया गुणांना संकेत हणतात .
अजदाराच े वय अशा कार े एक िनदशांक आहे परंतु अजदाराया िववेकबुीनुसार बदलत
नसयाम ुळे तो संकेत नाही.िनयोयाकड े िनदशांक आिण संकेतांया येक
संयोजनासाठी , बाजाराया पूवया अनुभवावर आधारत उपादक मतेचे सशत
संभायता मूयांकन असण े आवयक आहे.िनयोा येक कमचायाया वैिश्यांचे
िनरीण केयावर ते मूयांकन अतिनत करतो . पेपर/छापील कागदप हे जोखीम -तटथ
िनयोयाशी संबंिधत आहे.देऊ केलेले वेतन हे अपेित सीमांत उपादन आहे. संकेत
खच िटकव ून (मौिक आिण नाही) संकेत िमळवल े जाऊ शकतात .जर येकाने
संकेतांमये अगदी याच कार े गुंतवणूक केली तर, संकेतांचा वापर हा भेदभाव हणून
केला जाऊ शकत नाही, हणून एक गंभीर गृिहतक तयार केले जाते: संकेतांया खचाचा
उपादकत ेशी नकारामक संबंध असतो .वणन केयामाण े ही परिथती एक
अिभाय /ितसाद पळवाट (feedback loop )आहे: िनयोा नवीन बाजार मािहतीवर
याचा िवास (भरवसा /समजूत)अतिनत करतो आिण वेतन वेळापक अतिनत करतो ,
अजदार हे संकेतांारे ितिया देतात आिण भरती होते. मायकेल पेस संकेत
समतोलत ेचा अयास करतो जे अशा परिथतीम ुळे होऊ शकते.
यांनी 1973 या ितमानाची सुवात एका कापिनक उदाहरणासह केली: समजा दोन
कारच े कमचारी आहेत - चांगले आिण वाईट - आिण िनयो े चांगया कमचायाला वाईट
कमचयाप ेा जात वेतन देयास तयार आहेत.
पेस असे गृहीत धरतात क िनयोया ंसाठी, कोणत े कमचारी चांगले िकंवा वाईट
कारच े असतील हे आगाऊ सांगयाचा कोणताही वातिवक माग नाही. वाईट कमचारी
याबल नाराज नसतात , कारण यांना चांगया कमचा यांया मेहनतीत ून मु िवहार
करता येतो. मोफत वास िमळतो .परंतु चांगया कमचा यांना हे मािहत आहे क यांया
उच उपादकत ेमुळे ते अिधक मोबदला िमळयास पा आहेत, हणून ते संकेतांमये
गुंतवणूक क इिछतात - या करणात , काही माणात िशण .परंतु तो एक मुय
गृहीतक करतो : चांगया कारच े कमचारी वाईट-कारया कमचाया ंपेा िशणाया एका
एककासाठी कमी वेतन देतात.तो या खचाचा संदभ घेतो तो िशकवणी /अयापन आिण
राहणीमानाचा खच असतो असे नाही, याला काहीव ेळा िखशात ून झालेले खच (out of munotes.in

Page 107

107pocket expenses ) हटल े जाते, कारण कोणीही असा युिवाद क शकतो क उच
मता असल ेया य "चांगया" (हणज े अिधक महाग) संथांमये नदणी
करतात .याऐवजी , पेस या खचाचा संदभ देत आहे तो संधी खच आहे. हे ‘खच’,
आिथक आिण यािशवाय , मनोवैािनक , वेळ, यन आिण यासह इतर गोच े संयोजन
आहे."चांगले" आिण "वाईट" कामगारा ंमधील िभन िकंमत संरचना हे संकेतांया
मूयासाठी महवाच े आहे. "चांगया" कमचा यासाठी समान ओळखप /माणप
िमळिवयाची िकंमत "वाईट" कमचा यांपेा कमी आहे.िभन खचाया संरचनेमुळे "खराब "
कामगारा ंना ओळखप /माणप िमळवयापास ून रोखयाची गरज नाही.संकेतांचे मूय
(मािहतीप ूण िकंवा अयथा ) असण े आवयक आह े ते हणज ेसंकेत असल ेला गट
"चांगया" कामगारा ंया प ूव न पािहल ेया गटा शी सकारामकरया संबिधत आहे.
सवसाधारणपण े, संकेत या माणात अात िक ंवा िनरीण न करता य ेयाजोया
गुणधमा शी संबंिधत असयाच े मानल े जाते ते थेट याया म ूयाशी स ंबंिधत आह े.
िनकाल /The result :
पेसने शोधून काढल े क जरी िशणान े कमचा यांया उपादकत ेमये काहीही योगदान
िदले नाही, तरीही ते िनयोा आिण कमचारी दोघांसाठीही मूयवान असू शकते. जर
योय खच/फायदा रचना अितवात असेल (िकंवा तयार केली असेल), तर "चांगले"
कमचारी यांया उच उपादकत ेचे संकेत देयासाठी अिधक िशण घेतील.
उच माणप (credential ) िमळवयाशी संबंिधत वेतनातील वाढ कधीकधी "मढीचे
कातड े परणाम " (“sheepskin effect” )हणून ओळखली जाते, कारण "मढीचे कातड े"
अनौपचारकपण े शैणीक माणप (diploma ) दशिवते. हे लात घेणे महवाच े आहे क
हे िशणाया अितर वषाया परतायाया समान नाही. “मढीचे कातड े" परणाम
हणज े सामायतः िशणाया अितर वषाचे ेय िदले जाते यापेा जात वेतन वाढ
देणे.
हे ‘िशणात ून गळती झालेले/िशण सोडून िदलेले’ ('drop -outs') िव ‘िशण पूण
करणार े’ ('completers' ) मधील समान वषाचे िशण असल ेया वेतनातील
फरकाकड ेअनुभवामकपण े पािहल े जाऊ शकते.हे देखील महवाच े आहे क अिधक िशित
यना अिधक मजुरी िदली जाते हे पूणपणे संकेत िकंवा ‘मढीचे कातड े’ परणामा ंसाठी
िदली जाते या वतुिथतीची बरोबरी करता येत नाही. यात , िशण हे य आिण
संपूण समाजासाठी अनेक िभन उेश पूण करते.जेहा या सव पैलूंवर, तसेच मजुरीवर
परणाम करणार े सव अनेक घटक िनयंित केले जातात तेहाच "मढीचे कातड े" चा
परणाम याया खया मूयापय त पोहोचतो . संकेतांचे ायोिगक अयास हे मजुरीचे
सांियकय ्या महवप ूण िनधारक हणून सूिचत करतात , तथािप , हे इतर
गुणधमा पैक एक आहे-वय, िलंग आिण भूगोल ही इतर महवाया घटका ंची उदाहरण े
आहेत.
munotes.in

Page 108

108 तीमान (The Model ) :
याया युिवादाच े पीकरण देयासाठी , साधेपणासाठीप ेस कपना करतो क एका
िनयोयाचा सामना करणा यामय े लोकस ंयेतील दोन उपादक िभन गट
आहेत.िवचाराधीन स ंकेत हणज े िशण जे िनदशांक y ारे मोजल े जाते आिणत े वैयिक
िनवडीया अधीन आह े. शैिणक खच हा आिथ क आिण मानिसक दोहीही
आहे.आकड ेवारी खालीलमाण े सारांिशत क ेली जाऊ शकत े:

असे समजा क िनयोयाचा असा िवास आहे क िशणाचा तर y* आहे याया
खाली उपादकता 1 आहे आिण याया वर उपादकता 2 आहे.याचे देऊ केलेले वेतन
वेळापक W(y) असेल:
या गृिहतका ंसह काय करताना पेस दशिवतो क:
१. कोणीतरी 0 िकंवा y* मधून िशणाचा वेगळा तर िनवडयास कोणत ेही तकसंगत
कारण नाही.
२. गट I िथत (sets) करतो y=0 जर 1>2-y*, हणज े िशणात गुंतवणूक न
केयाचा परतावा िशणात गुंतवणूक करयाप ेा जात असेल तर.
३. गट II िथत करतो y=y* जर 2-y*/2>1, हणज े िशणात गुंतवणूक न करता
िमळणारा परतावा जात आहे.
४. हणून, मागील दोन असमानता एक ठेवयास , जर 1िनयोाया ारंिभक िवासा ंची पुी होते.
५. मयांतर [1,2] शी संबंिधत y* ची असीम समतोल मूये आहेत, परंतु ती
कयाणाया िकोनात ून समतुय नाहीत . िजतका जात y* िततका वाईट
परणाम गट II वर आहे, तर गट I अभािवत आहे.
६. जर कोणत ेही संकेत झाले नाहीत तर येक यला याचे िबनशत अपेित सीमांत
उपादन िदले जाते. हणून, संकेत असताना गट I हा वाईटात वाईट असतो .
शेवटी, जरी कामगाराया िकरकोळ उपादनामय े िशणाच े कोणत ेही वातिवक योगदान
नसले तरीही , िनयोाया िवासाच े संयोजन आिण संकेतांची उपिथती शैिणक तर munotes.in

Page 109

109 y* हा उच पगाराया नोकरीसाठी पूव शतमय े बदलत े.बा िनरीकाला अस े िदसून
येईल क िशणान े माच े िकरकोळ उपादन वाढवल े आहे, हे अपरहाय पणे सय आह े.
६.४ महागड े संकेत (Costly Signalling )
पररा धोरणामय े, कैांची कडी आिण िचकन खेळ यासारया खेळ िसांत समया
आढळण े सामाय आहे कारण इतर पाया कृतची पवा न करता दोही पांचे वचव
असल ेले धोरण असत े.इतर पांना संकेत देयासाठी आिण यािशवाय संकेत िवासाह
होयासाठी , हात बांधणे आिण खच बुडवणे यासारया धोरणा ंची अंमलबजावणी केली
जाते.ही महागड ्या संकेतांची उदाहरण े आहेत जी सामायत : संकेत िवासाह असयाच े
दशिवयासाठी काही कारच े आासन आिण वचनबता सादर करतात आिण संकेत ा
करणा या पान े िदलेया मािहतीवर काय केले पािहज े. असे असूनही, यात , महाग
संकेत भावी आहे क नाही याबल अाप बराच वाद आहे. Quek (2016 ) या
अयासात असे सुचवयात आले आहे क राजकारणी आिण नेते यांसारख े िनणय घेणारे हे
ितमानान े सुचवलेया संकेतांचा अथ लावत नाहीत आिण समजून घेत नाहीत .
ता . ६.३
Prisoners Dilemma
B Cooperate B Defect
A Cooperate 3,3 0,5
A Defect 5,0 1,1
Chicken’s Game
B Swerve B Don’t Serve
A Swerve 0,0 -1,1
A Don’t Swerve 1,1 -5,-5

ऋणिनवारण खच आिण बंधन हात/हत (Sinking costs and Tying hands ):
एक महागडा संकेत यामय े ियेचाआगाऊ खच ("घटना पूव")("ex ante") हा िनमन
खच (sunk cost ) आहे. याचे एक उदाहरण हणज े सैयाची जमवाजमव करणे कारण हे
हेतूंचे प संकेत पाठवत े आिण खच वरत केला जातो.जेहा िनणय घेतयान ंतर
कारवाईची िकंमत मोजली जाते ("यिभ ूत / कायोर ) ("ex post") तेहा ते बंधन
हत/हात मानल े जाते. युतीचे एक सामाय उदाहरण आहे याचा सुवातीला मोठा
आिथक खच नसतो , तथािप , ते पांचे हात बांधतात कारण ते आता संकटाया वेळी
एकमेकांवर अवल ंबून आहेत. munotes.in

Page 110

110 सैांितक ्या ऋणिनवारण खच आिण बंधन हात/हत (Sinking costs and Tying
hands) हे दोही महागड ्या संकेतांचे वैध कार आहेत तथािप युाया संभायत ेत बदल
करयाया पतया एकूण परणामकारकत ेबल िभन मतांमुळे यांयावर बरीच टीका
झाली आहे. अलीकडील अयास जसे क जनल ऑफ कॉिलट रझोय ूशन असे
सूिचत करते क ऋणिनवारण खच आिण बंधन हात/हत हे दोही िवासाह ता वाढिवयात
भावी आहेत.महागड ्या संकेतांया िक ंमतीतील बदल या ंया िवासाह तेमये कसा बदल
करतात ह े शोधून हे केले गेले. याआधी आयोिजत क ेलेले संशोधन अयास द ुहेरी आिण
िनसगतहा िथर होत े, ितमानची मता मया िदत करते. यामुळे परदेशी मुसेिगरीमय े या
संकेत यंणेया वापराची व ैधता वाढली .
िनकष (Conclusion ) :
वत: बल (उदा. नोकरीया बाजारप ेठेत) संकेत देताना य यांचे वतःच े अंतमन
हणून देखील काम क शकतात .गुंतवणुकबलच े संकेत देखील सामाय आहेत, परंतु
आही त े संघटनामक स ंकेतांसह एक करतो . संकेतिसा ंत ाम ुयान े महागड ्या
संकेतांवर ल क ित करत े, िवाना ंनी स ंेषणाच े कमी खिच क कार समािव
करयासाठी मािहतीया िवषमत ेवर स ंशोधन द ेखील क ेले आहे.उदाहरणाथ , फॅरेल आिण
रॅिबन (1996), यांनी "Cheap Talk " शीषकाया लेखात अंतगत लोक कमी खचात
मािहती कशी संेषण करतात याचे एक भावी िवेषण दान केले.
ितकूल िनवडीचा सामना करयासाठी पडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोग हे मुय
धोरणा ंपैक एक आहे. हे सहसा संकेतांबरोबर गधळल ेले असत े, परंतु एक मुय फरक
आहे: दोहीमय े, ‘चांगले' ितिनिध (या जगाया चेरी) हे ‘वाईट’ तीिनधी िकंवा
(िलंबू), जे तण काढल े जातात यापास ून वेगळे केले जातात .संकेतांमये, मािहती नसलेला
ितिनिध (असमिमत मािहतीचा बळी) जो थम हलतो आिण िलंबू तण काढयासाठी
धोरण तयार करतो ., तथािप , संकेतांमयेहे चेरी आहेत, मािहती देणारेितिनिध , जे
वत: ला वेगळे करयासाठी पिहली चाल करतात .
६.५ सारांश
अशा कार े पडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोग आिण संकेतांची संकपना
मािहतीया अभावाम ुळे िनमाण झालेया समया ंवर मात करयास मदत करते. कामगार
िकंवा िवमा बाजारात कोणती िविश पावल े उचलावी लागतात हे जाणून घेयास हे
आहाला मदत करते. दोही पांसाठी ते आवयक आहे.
६.६ (Questions)
1. पडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोगया संकपन ेवर एक टीप िलहा
2. िमक बाजारात पडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोगिया प करा. munotes.in

Page 111

111 3. िवमा माकटमय ेपडताळणी /चाचणी /उपयोजन /िविनयोग आिण संकेतकशी मदत करते.
4. संकेतांची संकपना प करा
६.७ संदभ (References )
1. Arrow, K. J. ( 1971 ). Essays in the theory of risk bearing. New York:
North Holland.
2. Gravelle H. and Rees R.( 2004 ) : Microeconomics., 3rd Edition, Pearson
Edition Ltd, New Delhi.
3. Gibbons R. A Primer in Game Theory, Harvester -Wheatsheaf, 1992
4. A. Koutsoyiannis : Modern Microeconomics
5. Salvatore D. ( 2003 ), Microeconomics: Theory and A pplications, Oxford
University Press, New Delhi.
6. Varian H ( 2000 ): Intermediate Microeconomics: A Modern Approach,
8th Edition, W.W.Norton and Company
7. Varian: Microeconomic Analysis, Third Edition
8. Salvatore D. ( 2003 ), Microeconomics: Theory and Applications, Oxford
University Press, New Delhi.
9. Williamson, O. E. ( 1988 ). Corporate finance and corporate governance.
Journal of Finance, 43, 567–591.

munotes.in

Page 112

112मॉडय ुल ३


उोगस ंथेचे पयायी िसा ंत

घटक रचना :
७.0 उि्ये
७.१ तावना
७.२ मॅरीस /मॉरीसनच े यवथापक /यवथापकय उपम ितमान
७.३ िवयमसनच े यवथापकय िवव ेकाचे ितमान
७.४ उोगस ंथेचे/यवसाय स ंथेचेवतणूक िसा ंत
७.५ संपूण खच िकमतीच े तव
७.६ सारांश
७.७
७.८ संदभ

७.० उि े (Objectives)
या ितमाना ंचा अयास क ेयानंतर तुही खालील गोमय े सम हाल
 उोगस ंथेया/ यवसायस ंथेया यवथापकय िसा ंताची स ंकपना
जाणून या ल
 िवयमसन ितमान ह े इतर यवथापकय िसा ंतांपेा वेगळे का आह े?
 िवयमसनच े उपय ुता काय
 नफा वाढवयाप ेा उपयोिगता अिधकतमीकरण ह े यवथापका ंचे येय का आह े
हे समज ून या ल?
 उोगस ंथेचे/यवसायस ंथेचे वतणूक िसा ंत
 संपूण खच िकमतीच े तव
 यवसायस ंथेचे अितव , उेश आिण सीमा
 यवसायस ंथेचे संसाधन , ान आिण यवहार खच आधारत िसा ंत




munotes.in

Page 113

113७.१ तावना (Introduction)

यवसायस ंथेचे पयायी िसा ंत:
यवसायस ंथेया पार ंपारक िसा ंतांनी नफा वाढवयाया उ ेशाया आधा रे िनणय
घेयाचे िव ेषण क ेले होते. पयाय हण ून, बाउमोलन े ही कपना मा ंडली होती
कयवसायस ंसंथा जातीत जात िव महस ूल िमळवतात . िवयमसन एका
यवसायस ंथेसाठी करणाच े िव ेषण करतो ज े ते यवथापकय उपय ुता काय
नयाया मया देया अधीन असत े. मॅरस याया ितमाना मये मालक आिण
यवथापक या दोघा ंया कमालीकरणाचा परणाम हण ून समतोल दाखवतो .
यवसायस ंथेचे प य ायी िसा ंत अनवअिभजात (non -neoclassical ) ीकोनात ून
ढ वत नाचे अथशा वीकान म ूलभूत वाचना ंची/ अययनाची / पठनाची ेणी दान
करते. संहामय े अनेक मूलभूत िवषया ंचा समाव ेश आह े: यवहार खचा चे महव आिण
यवसायस ंथावतनाया िव ेषणासाठी ितिनधी िसांत; यवसायस ंथेचीमता
आिण स ंसाधन -आधारत िसा ंत; ढ धोरणाच े अ थ शा; वतन िसा ंत;
ऑियन िसा ंत; उांती िसा ंत; आिण क ंपयांचा ऐितहािसक िवकास .
वाचना ंमये/ अययना मये/ पठनामये पारंपारक गुंया/मागदशकांया िनवडी
तसेच अलीकडील ल ेखकांया ल ेखनाचा समाव ेश आह े. या िवाना ंना या ेातील
घडामोडचा सारा ंश हवा आह े आिण औोिगक अथ शा आिण समनिवत /संयु
धोरणे (corporate strateg y) हा संह िवाया साठी ख ूप मोलाचा ठर ेल.
यवथापकय िसा ंत यवसायस ंथेला (यवथापक , कामगार , भाग धारक ,
पुरवठादार , ाहक कर स ंाहक ) यांची ‘युती’ हणून किपत करतात या ंया
सदया ंची परपरिवरोधी उि े आह ेत आिण जर यवसायस ंथािटकून राहायची
असेल तर यामय े समेट करण े आवयक आह े. वतणुकया िसा ंतांमये प
केलेया िविवध पतनी शीष /उच यवथापनाार े संघषाचे िनराकरण क ेले जाते.
याचा दोन भागात अयास क ेला जाईल . पिहला भाग म ॅरस, िवयमसन ितमान े
आिण यवसायस ंथेचे वतणूक िसा ंत समािव कर ेल. हे पूण-खच िकंमत स ंकपना
देखील समािव करेल. दुस-या भागात आपण यवसायस ंथा आिण संसाधना ंचे
अितव , उेश आिण सीमा , यवसायस ंथेचे ान आिण यवहार खच आधारत
िसांतांचा अयास क .
७.२ मॅरीस /मॉरीसनच े यवथापक /यवथापकय उपम ितमान
Morris/Marris Model of Managerial Enterprise
७.२.१ यवसायस ंथेची उि े:
मॅरसया ितमानामधील यवसायस ंथेचे उि ह े आह े क यवसायस ंथेया
संतुिलत वाढीचा दर जातीत जात वाढवण े, हणज ेच यवसायस ंथेया
उपादना ंया मागणीया वाढीचा दर आिण याया भा ंडवली प ुरवठ्याया वाढीच े
कमाल करण े: munotes.in

Page 114

114कमाल (maximise ) g =
=

जेथे g = संतुिलत वाढीचा दर
= यवसायस ंथेया उपादना ंया मागणीत वाढ
= भांडवलाया प ुरवठ्याची वाढ
या कमाल स ंतुिलत िवकास दराचा पाठप ुरावा करताना , यवसायस ंथेया दोन मया दा
आहेत. थम, उपलध यवथापकय काय संघ आिण या ंची कौशय े यांनी िनधा रत
केलेली मया दा. दुसरे हणज े, जातीत जात नोकरीची शाती िमळिवयाया
यवथापका ंया इछ ेने थापन केलेली आिथ क मया दा.या मया दांचे पुढील भागात
िवेषण क ेले आहे. या उिाच े तकसंगतीकरण हणज े मागणी आिण भा ंडवलाया
वाढीचा दर एकितपण े वाढव ून यवथापक या ंया वत :ची उपयुता तसेच
मालक -भागधारका ंची उपयुता जातीत जात साय करतात .
सामायतः यवथापकय िसा ंतकारा ंनी असा य ुिवाद क ेला आह े क
मालक चीिवभागणी आिण यवथापन हे यवथापका ंना अशी उि े तयार /िनित
करयास अन ुमती द ेते जी मालका ंया य ेयांशी एकप होत नाही त. यवथापका ंया
उपयुता फलना मये प ग ा र , िथती /दजा, सा/ताकत आिण नोकरीची शाती
यासारया चलांचा समाव ेश होतो , तर मालका ंया उपयोिगता फलनामय े नफा,
उपादनाचा /ऊिि चा आकार , भांडवलाचा आकार , बाजाराचा िहसा आिण
सावजिनक ितमा यासारया चला ंचा समाव ेश असतो . अशा कार े, यवथापका ंना
यांची वतःची उपय ुता वाढवायची आहे.
= (पगार, श/सा, िथती /दजा, नोकरीची स ुरा)
मालक या ंया उपय ुतेची जातीत जात वाढ करयाचा यन करतात
f*(नफा, भांडवल, उपादन , बाजारातील वाटा , सावजिनक िता )
मॅरसचा असा य ुिवाद आह े क यवथापका ंची उि े आिण मालका ंची उि े
यांयातील फरक इतर यवथापकय िसा ंतांया दायामाण े इतका िवत ृत नाही ,
कारण दोही काया मये िदसणा री बहतेक चल (variables ) यवसा य संथेया
आकारमानाया एकाच चलाशी जोरदारपण े संबंिधत आह ेत (खाली पहा ). भांडवलाचा
आकार , उपादन , महसूल, बाजारातील वाटा यासाठी िविवध उपाय (िनदशक)
आहेत आिण याप ैक कोणता उपाय सवम आह े याबल एकमत नाही .
तथािप , मॅरसने याच े ितमान कालांतराने िथर वाढीया परिथतप ुरते मयािदत
केले आह े या दरयान बह तेक संबंिधत आिथ क परमाण एकाच व ेळी बदलतात ,
जेणेकन कोणयाही िनद शकाचा दीघ कालीन वाढीचा दर वाढवण े हे दीघकाळापय त
वाढवयाया समत ुय मानल े जाऊ शकत े.
िशवाय , मॅरसने असा य ुिवाद क ेला क यवथापक यवसायस ंथेचा परप ूण
आकार (मोजलेला) वाढवत नाहीत , परंतु वाढीचा दर (= आकारात बदल ) करतात .
यवथापकय उपय ुतेया िकोनात ून आकार आिण वाढीचा दर समत ुय असण े
आवयक नाही . जर त े स म त ुय असतील तर , आपण यवसायस ंथानमधील munotes.in

Page 115

115यवथापका ंची उच ग ितशीलता पाहतो : यवथापक याच वाढया यवसाय
संथान मये नोकरी आिण पदोनती (उच पगार , श आिण ित ेचा आन ंद घेणे)
यापैक एक िनवडयात उदासीन असतील आिण लहान यवसायस ंथेमधून दुसरीकड े
जातील . एक मोठी यवसायस ंथा िजथे यांना शेवटी समान कमाई आिण िथती
असेल.
वातिवक जगात यवथापका ंची गितशीलता कमी आह े. िविवध अयास असे पुरावे
देतात क यवथापक मोठ ्या स ंथेकडे जायाऐवजी याच वाढया स ंथेमये
पदोनतीला ाधाय द ेतात, जेथे वातावरण ‘नवागतासाठी ’ ितकूल अस ू शकत े
आिण ज ेथे याला नवीन स ंथेची यंणा ‘िशकयासाठी ’ बराच व ेळ आिण यन
करावे लागतील . हणून यवथापका ंनी यवसायस ंथेया परपूण आकाराप ेा
वाढीचा दर जातीत जात वाढवण े हे लय ठ ेवले आहे.
मॅरसचा असा य ुिवाद आह े क वाढ ही सव साधारणपण े भागधारका ंया िहताशी
सुसंगत असया ने, वाढीचा दर (जसा मोजला ग ेला) वाढवयाच े उि ाधायान े
योय वाटत े. मागणीया वाढीचा दर (याने यवथापका ंचा Uजातीत जात होतो )
आिण भा ंडवली प ुरवठ्याया वाढीचा दर (जो मालका ंचाU जातीत जात वाढवतो )
यांयात फरक करयाची गरज नाही कारण समतोल िथतीत ह े वाढीच े दर समान
आहेत.
मॅरसया चच वन अस े िदसून येते क मालका ंचे उपय ुता फलन ह े खालीलमाण े
िलिहल े जाऊ शकत े. ownersUf=*(
)
िजथे
=भांडवलाया वाढीचा दर .
gc आिण नफा या ंचा सकारामक स ंबंध असयािशवाय मालका ंनी नया पेा वाढीला
ाधाय का ाव े हे प नाही . मॅरसने याया ल ेखाया श ेवटी असा य ुिवाद क ेला
आहे क gc आिण IT नेहमीच सकारामकरया स ंबंिधत नसतात .िविश परिथतीत
gc आिण IT पधामक उि े बनतात .िशवाय , मॅरेसया यवथापकय उपयोिगता
कायाया परवत नाया वपाया चच वन अस े िदसत े क यान े पपण े अ से
गृहीत धरल े आहे क यवथापका ंचे वेतन, िथती आिण श यवसायस ंथेया
उपादना ंया मागणीया वाढीशी मजब ूतपणे संबंिधत आह ेत: यवथापका ंना उच
पगाराचा आन ंद िमळ ेल आिण मागणी या वाढीचा व ेग िजतका व ेगवान अस ेल ितत क
अिधक िता िमळ ेल.हणून, यवथापकय उपय ुता फलन खालीलमाण े िलिहल े
जाऊ शकत े.

जेथे
= यवसायस ंथेया उपादना ंया मागणीया वाढीचा दर
S = नोकरीया स ुरितत ेचे उपाय .
मॅरस, पेनरोजला अन ुसन , यवथापकय स ंघाया िनण यमत ेनुसार
संचाला
मयादा आह ेत असा य ुिवाद कर तो. िशवाय , मॅरस स ुचिवतो क 's' हे त ी न munotes.in

Page 116

116महवप ूण गुणोरा ंया भारत सरासरीन े मोजल े जाऊ शकत े, तरलता ग ुणोर ,
लाभ/पत-ऋण गुणोर आिण नफा -धारणा ग ुणोर , जे यवसा यसंथेचे आिथ क
धोरण ितिब ंिबत करतात .
थम अ ंदाज हण ून मॅरस 's' ला बारया िनधा रत मया दा हण ून मानतो क
संपृता पातळीया वर नोकरीया स ुरेसाठी स ंपृता पातळी आह े असे गृहीत धन
's' (नोकरी स ुरा) मधील संपृता पातळीया वर नोकरीया सुरेसाठी स ंपृता
पातळी िकरकोळ उपयोिगता श ूय आह े, तर स ंपृतेया खाली 's' या वाढीपास ून
सीमांत उपय ुता अन ंत आह े. या गृहीतकान े यवथापकय उपय ुता काय खालील
माण े होते.
= f (
)s
जेथे s ही सुरेची मया दा आह े. अशाकारे, सुवातीया ितमाना मये दोन मया दा
आहेत - यवथापकय काय संघ नोकरीया स ुरितत ेची मया दा - आिथक अडचणीत
ितिब ंिबत होतात . आताया मया दांचे काही तपशीलवार परीण कया .
७.२.२ मयादा (Constraints ) :
१. यवथापकय मया दा (The Manage rial Constraint ) :
मॅरसने पेनरोजया काय म यवथापकय िवताराया दरावर एक िनित मया देया
अितवाचा ब ंध वीकारला . कोणयाही एका कालावधीत शीष /उच/मुख
यवथापनाची मता िदली जात े, यवसायस ंथेया वाढीसाठी याया
यवथापकय का यसंघाया मत ेनुसार एक मया दा असत े.नवीन यवथापक िनय ु
कन यवथापकय मता वाढिवली जाऊ शकत े, परंतु यवथापन या दरान े
िवता शकत े आिण सम (कायम) राह शकत े याची एक िनित मया दा आह े.
पेनरोजचा िसा ंत असा आह े क िनण य घेणे आिण यवसायस ंथेया हालचालच े
िनयोजन ह े सव यवथापका ंया सहकाया ची आवयकता असल ेया सांिघक
कामिगरीच े/कायाचे टीमवक चे परणाम आह ेत. समवय आिण सहकाया साठी अन ुभव
आवयक आह े. संथेया काय म काया साठी आवयक असल ेयासांिघक
कामिगरी मये सामील हो यासाठी नवीन यवथापकाला व ेळ ावा लागतो . यामुळे
‘यवथापकय कमाल मया दा’ हळूहळू कमी होत असली तरी ही िया व ेगवान होऊ
शकत नाही .
याचमाण े, ‘संशोधन आिण िवकास ’ (R & D ) िवभाग यवसायस ंथेया वाढीया
दराची मया दा िनित करतो . हा िवभाग नवी न कपना आिण नवीन उपादना ंचा ोत
आहे, जो यवसायस ंथेया उपादना ंया मागणीया वाढीवर परणाम करतो .
संशोधन आिण िवकास िवभागातील काम ह े 'सांिघक काय ' आहे आिण याम ुळे या
िवभागासाठी अिधक कम चारी िनय ु कन त े लवकर वाढवता य ेत नाही : नवीन
शा आिण िडझाइनस ना संशोधन आिण िवकास िवभागाया सांिघक
कामिगरी /कायामये कायमतेने योगदान द ेयापूव या ंना वेळ ावा लागतो . munotes.in

Page 117

117यवथापकय मया दा आिण यवसायस ंथेची 'संशोधन आिण िवकास ' (R & D)
मता ही मागणी वाढीचा दर (
आिण भा ंडवली प ुरवठ्याया वाढीचा दर (
या
दोहीवर मया दा घालत े.
२. नोकरी स ुरितता मया दा (The Job Security Constraint ) :
यवथापका ंना नोकरीची स ुरा हवी आह े, असे आही हणालो ; ते कामावन
काढल े जायाया /डचू िमळयाया जोखमीला (आय कारक रया नाही) एक िनित
अयोयता /ऋण उपयोिगता जोडतात . सुरेसाठी यवथापका ंची इछा स ेवा करार ,
उदार िनवृतीवेतन योजना आिण मालका ंकडून (हणज े भागधारक िक ंवा या ंनी िनय ु
केलेले संचालक ) यांया कामावन काढल े जाया चा/डचू िमळया चा धोका वाढव ून
यांचे थान धोया त आणणा या धोरणा ं बलची या ंची नापस ंती यावन िदस ून येते.
िववेकपूण आिथ क धोरणाचा अवल ंब केयाने नोकरीची स ुरितता िमळत े असे मॅरस
सुचवतात .
जर यवथापका ंची धोरण े यवसायस ंथेला आिथ क अपयशाकड े (िदवाळखोरी ) नेत
असतील िक ंवा तायात घ ेयासाठी छापा मारणाया ंसाठी यवसायस ंथेलाआकष क
बनवतील तर या ंया बडतफचा धोका उवतो . पिहया करणात , नवीन
यवथापनाची िनय ु कन यवसायस ंथा अिधक यशवीपण े चालिवली जाईल या
आशेने भागधारक ज ुया यवथापनाची जागा घ ेयाचा िनण य घेऊ शकतात . दुसया
करणात , तायात घ ेयासाठी चा छापा यशवी झायास , नवीन मालक ज ुया
यवथापनाची जागा घ ेयाचा िनण य घेऊ शकतात .
काढून टाकल े जायाचा धोका मोठ ्या माणात टाळला जा ऊ शक तो:
(a) जोखमीया ग ुंतवणुकत सहभाग नसण े. यवथापक अस े कप िनवडतात ज े
जोखमीया उप मांऐवजी िथर कामिगरीची हमी द ेतात ज े यशवी झायास अय ंत
फायद ेशीर अस ू शकतात , परंतु ते अयशवी झायास यवथापका ंची िथती
धोयात आणतात . अशा कार े, यवथापक जोखीम टाळणार े बनतात .
(b) एक 'िववेक आिथ क धोरण ' िनवडण े. उराधा त तीन महवप ूण आ ि थ क
गुणोरा ंसाठी इतम तर िनित करण े, ितपूरक (leverage )(िकंवा कज /ऋण
गुणोर ), तरलता ग ुणोर आिण धारणा ग ुणोर या ंचा समाव ेश होतो .
ितपूरक िक ंवा कज /ऋण गुणोर (The leverage or debt ratio ) हे
यवसायस ंथेलाया एक ूण मालम ेया थूल/सम मूयाया कजा चे/ऋण गुणोर
हणून परभािषत क ेले आहे:
LeverageValueof debts DorTotal assets ADebt ratio     keÀpee&®es / ÝCe iegCeesÊejSketÀCe ceeue$eceÊee
यवथापका ंना जात कज घेऊ नय े असे वाटत े आहे कारण यवसायस ंथेयाचा ंगया
अपेा/ संभावना असूनही, याज द ेयके आिण कजा ची परतफ ेड करयाया
मागणीम ुळे, यवसायस ंथा िदवाळखोर बन ू शकत े आिण िदवाळखोर /नादार हण ून
घोिषत क ेली जाऊ शकत े. munotes.in

Page 118

118तरलता ग ुणोर (The liquidity ratio ) हे तरल मालम ेचे यवसायस ंथेया एक ूण
थूल/सम मालम ेचे गुणोर हण ून परभािषत क ेले आहे:
Liquidity Liquid assets L
ratio Totalassets A    lejue ceeueceÊeeSkeÀ t Ce ceeueceÊee  keÀpee&®es / ÝCe iegCeesÊejSketÀCe ceeue$eceÊee
तरलता धोरण ख ूप महवाच े आह े. तरलता माण ख ूपच कमी असेल तर त े
िदवाळखोरी आिण िदवाळखोरीचा /नादारीचा धोका वाढवत े. दुसरीकड े, खूप जात
तरलता माण यवसायस ंथेला तायात घ ेऊन छापे घालयासाठी आकष क बनवत े,
कारण छापा मारणाया ंना वाटत े क त े य ांया उपमा ंया कामिगरीला चालना
देयासाठी अयािधक व मालम ेचा वापर क शकतात . अशा कार े
यवथापका ंना इतम तरलता ग ुणोर िनवडाव े लाग ेल, जे खूप जात िक ंवा
धोकादायकपण े कमी नाही . तथािप , याया ितमाना मये, मॅरसने फारस े समथन
न करता अस े गृहीत धरल े आहे क , यवसायस ंथा या द ेशात तरलता आिण
सुरितता या ंयात सकारामक स ंबंध आह े तेथे क ा य रत आह े: तरलता वाढयान े
सुरा वाढत े.
धारणा ग ुणोर (The retention ratio ) हे राखून ठेवलेया नयाच े (कजावरील
िनवळ याज) एकूण नयाच े गुणोर हण ून परभािषत क ेले जाते:
Re Rentention tained profits
ratio Total profits     jeKev t e þJ s eueu s ee veHeÀeSkeÀ t Ce veHeÀe
मॅरसया मत े, राखून ठेवलेला नफा हा भा ंडवलाया वाढीसाठी सवा त महवाचा िव
ोत आह े. तथािप , यवसायस ंथा ितया इछ ेनुसार जात नफा राख ून ठेवयास
मोकळी नाही , कारण िवतरत नफा भागधारका ंना संतु करयासाठी प ुरेसा असला
पािहज े आ ि ण भागांया/ शेअसया िकमतीत होणारी घसरण टाळता य ेईल याम ुळे
यवसायस ंथातायात घ ेणाया छाप े धारका ंसाठी आकष क होईल . िवतरत नफा कमी
असयास िवमान भागधारक शीष यवथापन बदलयाचा िनण य घेऊ शकतात .
कमी नयाम ुळे शेअसया िकमतीत घसरण झाली , तर तायात घेयाचा छापा
यशवी होऊ शकतो आिण याम ुळे यवथापका ंची िथती धोयात य ेते.
तीन आिथ क गुणोर े (यव था पकां या यव थापकांारे) एका मापदंडामय े ¯a
एकित क ेली जातात याला 'आिथक स ुरा मया दा' हणतात . शीष
यवथापनाया जोखीम व ृीने हे बारया िनधा रत क ेले जात े. मॅरस या
िय ेारे ¯a िनधारत क ेले जाते याच े पीकरण द ेत नाही . असे नमूद केले आहे
क ती तीन ग ुणोरा ंची साधी सरासरी नाही , तर भारत सरासरी , यवथापका ंया
यििन िनण यांवर अवल ंबून असल ेले वजन .


munotes.in

Page 119

119सवसाधारण एकूण आिथ क अडचणबाबत aदोन म ुांवर भर िदला पािहज े.
थम:

मॅरस अस े मानतात क एक ूणच a नकारामकरीया a1 शी स ंबंिधत आह े आिण
सकारामकपण े a2 आिण a3 शी स ंबंिधत आह े. हणज ेच, एकतर तरलता कमी
झायास , िकंवा बा िव (कज) वाढवून कजा चे माण वाढयास िक ंवा राख ून
ठेवलेया नयाच े माण वाढयास a वाढते. याचमाण े, जेहा यवथापका ंनी
यवसायस ंथेचीतरलता वाढवली िक ंवा बा िवाच े माण (D/A) कमी क ेले िकंवा
राखून ठेवलेया नयाच े माण कमी क ेले (हणज े िवतरत नफा वाढवला ) िकंवा
ितही गोच े संयोजन क ेयास नकार य ेतो तेहा aघटते.
दुसरे हणज े: मॅरस पपण े गृहीत धरत े क 'नोकरीची स ुरितता ' (s) आिण आिथ क
मयादा या ंयात नकारामक स ंबंध आह े a: जर aवाढली (एकतर a_1 कमी कन
िकंवा a_2 वाढवून िकंवा 〖 a〗_3 वाढवून) पपण ेयवसायस ंथेची िथती बनत े
िदवाळखोरी आिण /िकंवा तायात घ ेयाचे छापे यासाठी अिधक अस ुरित, आिण
परणामी यवथापका ंची नोकरी स ुरितता कमी होत े. अशा कार े, a चे उच म ूय
सूिचत करत े क यवथा पक जोखीम घ ेणारे असतात , तर a चे कमी म ूय दश वते
क यवथापक जोखीम टाळणार े आहेत.
आिथक स ुरेची मया दा म ॅरस ितमाना मये भ ांडवली प ुरवठ्याया वाढीया
दराची
मयादा िनित करते.
७.२.३ ितमान :यवसाय संथेचा समतोल (The Model: Equil ibrium of
the Firm )
यवथापक या ंया वत : या उपय ुतेची जातीत जात वाढ करयाच े उि
ठेवतात, जे यवसायस ंथेया उपादना ंया मागणीया वाढीच े काय आहे (सुरेची
मयादा लात घ ेऊन).
=f(
)1
मालक -भागधारक या ंया वत : या उपय ुतेची जातीत जात वाढ करयाच े
उि ठ ेवतात याला म ॅरसने भांडवल प ुरवठ्याया वाढीया दराच े काय मानल े आहे
(आिण पार ंपारक िसा ंतानुसारमानल े गेले तसे नयाच े नाही) ownersU=
(
) munotes.in

Page 120

120जेहा जातीत जात संतुिलत-वाढीचा दर गाठला जातो त ेहा फम समतोल िथतीत
असत े, हणज ेच समतोलाची िथती खालील माण े असत े
=
=g*maximum
ितमानाया उरामधील /िनरसनामधील पिहला टपा हणज े 'मागणी ' आिण
'पुरवठा' फलन े ा करण े, हणज ेच, घटक िन ित करण े जे
आिण
ठरवत े.
मॅरसने थािपत क ेले क
आिण
िनधारत करणार े घटक दोन चला ंया स ंदभात
य क ेले जाऊ शकतात , िविवधीकरण दर , d आिण सरासरी नफा अंतर
(margin ),m.
साधनीभ ूत/ेरणादायी चल े (The Instrume ntal Variables ):
यवसायस ंथा थम ितच े आिथ क धोरण (यििनहाय ) ठरवेल, हणज े, आिथक
मयादा a चे मूय, आिण यान ंतर त े िविवधीकरणाचा दर d, आिण नफा अ ंतर
(margin)m िनवडेल, जे संतुिलत-वाढीचा दर g* जातीत जात करत े.
मॅरस ितमाना मये खालील चल धोरण े (policy variables ) आहेत:
थम, हे यवसायस ंथेया आिथक धोरणाया िनवडीच े वात ंय स ूिचत
करते.यवसायस ंथा ितची स ुरा ग ुणोरं (ितपूरक, तरलता , लाभाश धोरण )
बदलून ितया वाढीया दरावर परणाम क शकत े.
दुसरे हणज े, यवसायस ंथा ही एकतर ितया िवमान उपादना ंया ेणीया श ैलीत
बदल कन िक ंवा ितया उपादना ंया ेणीचा िवतार कनितचा िविवधीकरण दर
d िनवडू शकत े.
ितसर े हणज े, मॅरसया ितमानाची िकंमत ही उोगाया अपस ंयक स ंरचनेारे
िदली जात े.
यामुळे िकंमत हे यवसायस ंथेचे चल धोरण नसते. बाजारामधील िकंमतीच े िनधा रण
मॅरसया ल ेखात अगदी थोडयात नम ूद केले आहे. तो असा य ुिवाद करतो क
अखेरीस एक िक ंमत रचना िवकिसत होईल यामय े बाजार समभाग िथर होतील . हा
समतोल एकतर ग ु संगनमतान े िकंवा युाया कालावधीन ंतर या दरयान िक ंमत
पधा, जािहराती , उपादन िभनता िक ंवा ितही श े वापन याार े ा केला
जातो.
पधकांची ताकद , ढिनय आिण कौशय या ंया अप ूण ानाम ुळे आिण स ंधीया
हालचाली असल ेया ख ेळांया अिनितत ेमुळे, गुंतलेया व ेळेची ला ंबी आिण
िकंमतीची पातळी आिण यवसायात राहणा या यवसायस ंथेची संया अिनित
असत े.
युिवादाया या ओळीवन , असे िदसत े क म ॅरसचा अपस ंयक बाजारप ेठेतील
िकमतीया िनधा रणाशी स ंबंध नाही , परंतु शेवटी िक ंमत स ंरचना िवकिसत होईल ह े
याने गृहीत धरल े आ ह े. अशा कार े, मॅरस यवसायस ंथेया िववेकबुीनुसार munotes.in

Page 121

121धोरण चल हणून न मानता एक घटक (िदलेला) हणून िकंमत मानत े अ से िदसत े.
याचमाण े मॅरीस असे गृहीत धरतो क उपादन खच िदलेला आह े.
चौथे, यवसायस ंथा ित या जािहरातीची A आिण स ंशोधन आिण िवकास
ियाकलाप , R&D ची पातळी िनवडू शकत े. िकंमत, P, आिण उपादन खच ,
C, िदलेला असयान े, हे प आह े क जात A आिण/िकंवा R&D खच कमी
सरासरी नफा अंतर आिण याउलट , A आिण/िकंवा R&D ची िनन पातळी ही
उच सरासरी नफा दर स ूिचत करत े. मॅरसया ितमानाम ये सरासरी -िकमतीचा
िनयमहा िनिहत आहे
P = C + A + (R & D) + m
जेथे P = िकंमत, बाजारात ून िदल ेली
C = उपादन खच , िदलेला गृिहत धरला
A = जािहरात आिण इतर िव खच
R&D = संशोधन आिण िवकास खच
m = सरासरी नफा मािज न
पपण े m हे अविश आह े
m = P – C – (A) – (R & D)
P आिण C िदले याने, m जािहराती या तराशी आिण R & D खचाशी
नकारामक रीतीन े संबंिधत आह े. अशा कार े, m हे धोरण चल A आिण R&D
साठी ितिनिध हणून वापरल े जाते.
सारांश, सव धोरण चल े तीन साधना ंमये एकित केली आहेत:
a, आिथक सुरा ग ुणांक
d, िविवधीकरणाचा दर
m, सरासरी नफा अंतर
पुढील पायरी हणज े मागणी वाढीचा दर
आिण प ुरवठ्याया वाढीचा दर ,
िनधारत करणार े चल परभािषत करण े आिण ह े दरधोरण चल े, a, d आिण m या
संदभात य करण े.
मागणी वाढीचा दर(9 )D
असे गृहीत धरल े ज ा त े क यवसायस ंथा ही िविवधीकरणान े वाढत े. िवलीनीकरण
तायात घ ेयाारे होणारी वाढ या ितमाना मधून वगळयात आली
आहे.यवसायस ंथेया उपादना ंया मागणीया वाढीचा दर हा िविवधीकरण दर , d,
आिण यशवी नवीन उपादना ंया टक ेवारीवर k अवलंबून असतो , हणज े, munotes.in

Page 122

122
(d, k)
जेथे d= िविवधीकरण दर , ित कालावधी सादर क ेलेया नवीन उपादना ंची
संयाआिण
k= यशवी नवीन उपादना ंचे माण .
िविवधत ेचे दोन कार अस ू शकतात :
थम, यवसायस ंथा पूणपणे नवीन उपादन सादर क शकत े, याला जवळचा
पयाय नाही , यामुळे नवीन मागणी िनमा ण होत े आिण अशा कार े ाहका ंया
उपनासाठी इतर उपादना ंशी पधा क र त े. (मॅरसने आपल े िव ेषण ाहका ंया
वतूंचे उपादन करणा या स ा ठ ी स ंकुिचत क ेले आह े असे िदसत े.) या मॅरसला
िवभेिदत व ैिवयता ह णतात , आिण तो सवात महवा चा कार मानला जातो
यामय े यवसायस ंथा वाढू इिछत े, कारण ितपया या बाजारप ेठेवर
अितमण होयाचा धोका नाही आिण याम ुळे िचथावणी द ेणारा बदला .
दुसरे हणज े, यवसायस ंथा एखाद े उपादन सादर क शकत े जे ि व म ा न
पधकांनी आधीच उपािदत क ेलेया समान वत ूंचा पया य आह े. याला अन ुकरणीय
िविवधीकरण हणतात , आिण ितपया या ितिया ंना ेरत करण े जवळजवळ
िनित आह े. पधकांया ितिया ंबाबत अिनितता लात घ ेता यवसायस ंथा
नवीन उपादना ंमये िविवधता आणयास ाधाय द ेते. d िजतका जात अस ेल
िततका मागणी वाढीचा दर जात .
यशवी नवीन उपादना ंचे माण k, हेिविवधीकरणाया दरावर d, यांची िक ंमत,
जािहरात खच आिण R & D खच, तसेच उपादना ंया अ ंतगत मूयावर अवल ंबून
असत े.
k =
(d, P , A, R&D, आंतरक म ूय (intrinsic value) )
नवीन उपादनाया अ ंतगत मूयाबाबत म ॅरसने गॅलेथचा स ँड पेनरोजचा (sand
Penrose’s ) बंध वीकारला आह े अ स े िदसत े (िकंबहना दूरगामी ) क एखादी
यवसायस ंथा ाहका ंया ितकारािवही , योयरया आयोिजत क ेलेया िव
मोिहम ेारे ाहका ंना जवळजवळ काहीही िवक ू शकत े. तो अ ंतिनिहत म ूयाशी
अपपण े जोडतो , हणज ेच िकंमत िदल ेया आ ंतरक म ूयाशी स ंबंिधत असत े.
िकंमत कोणया ना कोणया कार े समतोल गाठ ते आहे असे गृहीत धरल े जाते. अशा
कार े, उपादन नवीन अस ूनही, िकंमत िदयामाण े घेतली जात े.
k हे जािहरात A, R & D खच आ िण d वर अवल ंबून आह े. A आिण/िकंवा
R&D िजतक े जात अस ेल िततक े यशवी नवीन उपादना ंचे माण जात आिण
याचमाण े उलट. मॅरस या दोन धोरण च लांसाठी ितिनिध हणून सरासरी नफा
माण , m, वापरत े. m हे A आिण R&D शी नकारामकरया स ंबंिधत आह े हे
लात घ ेऊन, यशवी नवीन उपादना ंचे माण द ेखील सरासरी नयाया अंतराशी
नकारामकरया स ंबंिधत आह े.
munotes.in

Page 123

123शेवटी, k हे d वर अवल ंबून असत े, येक कालावधीत सादर क ेलेया नवीन
उपादना ंचा दर जर ख ूप जात नवीन उपादन े खूप वेगाने सादर क ेली गेली तर ,
अपयशाच े माण वाढत े. अशाकार े, मागणीया वाढीचा दर ,
, िविवधीकरण दर
(d)
शी सकारामक स ंबंध असला तरी , d वाढयान े कमी होत जाणा या दरान े
वाढते, नवीन उपादना ंया परचयाया दराम ुळे यात सा मील असल ेया
कमचा या ंया मत ेपेा जात आह े. उपादना ंचा िवकास आिण िवपणन .
यवसायस ंथेया R & D िवभागाकड ून 'नवीन कपना ' वाहाचा एक इतम दर
असतो . नवीन उपादना ंया िवकास िय ेला गती द ेयासाठी स ंशोधन काय संघावर
दबाव आणयास उपादन आिण /िकंवा याची िवयोयता प ुरेशा माणात ‘संशोधन ’
करयासाठी व ेळ नसतो . िशवाय , जेहा नवीन उपादना ंया परचयाचा दर जात
असतो आिण अयशवी उपादना ंचे माण वाढयास बा ंधील असत े तेहा शीष
यवथापन जात काम करत े
भांडवल प ुरवठ्याया वाढीचा दर (The Rate of Growth of Capital
Supply ):
असे गृहीत धरल े जात े क भागधारक -मालका ंचे लय हे िनगम (corporate )
भांडवलाया वाढीचा दर जातीत जात वाढवण े हे आहे, जे यवसायस ंथेया
आकाराच े मोजमाप हण ून घेतले जात े. िनगम भा ंडवलाची याया ही िनित
मालमा , /वतुसूची यादी / (inventary ), अपकालीन मालमा आिण रोख
राखीव रकम ेची बेरीज हण ून केली जात े. या कालावधीत वाढ िथर नसत े या
कालावधीत भागधारक नयाप ेा वाढीला ाधाय का द ेतात ह े सांिगतल ेले नाही.
वाढीया दराला अंतगत आिण बा ोता ंकडून िवप ुरवठा क ेला जातो . नफा हा
वाढीसाठी अ ंतगत िव ोत आह े. नवीन रोख े जारी कन िक ंवा बँक कजा ारे बा
िव िमळ ू शकत े. आिथक सािहयात बा आिण अ ंतगत िव या ंयातील इतम
संबंधाबाबत अजूनही जोरदार िववाद आह े.
मॅरस खालील कारणा ंवन वाढीसाठी िवा चा मुय ोत नफा आह े अशी भ ूिमका
घेतात. थम, िनधी िमळिवयाच े साधन हण ून नवीन श ेअसचा/भागांचा मुा, िता
आिण इतर कारणा ंमुळे, थािपत यवसायस ंथेारे वापरला जात नाही . दुसरे
हणज े, मोठ्या माणात डच ू िमळण े/काढून टाकण े हे टाळयाया यांया इछ ेमुळे
बा िव ह े यवथापका ंया स ुरितत ेया व ृीमुळे मयािदत आह े. कज/मालम ेचे
माणावरील (ितपूरक, liverage ) वरची मया दा आिण दीघ कालीन तरलता
गुणोराची कमी मया दा िथर कन /ठरवून आिथक/िवतीय सुरितता ा क ेली
जाते.
नफा हा िवकासासाठी िवाचा म ुय ोत असला तरी , उच यवथापन या ंना
पािहज े िततका नफा राख ून ठेवू शकत नाही . यवथापका ंया समाधानकारक
लाभांशाचे िवतरण करयाया इछ ेनुसार िनधारत केलेया ‘धारणा ग ुणोर /माण
(‘Retension Ratio )ची वरची म यादा आह े, याम ुळे शेअरधारका ंना/भागधरका ंना
आनंद िमळ ेल आिण श ेअसया/समभागा ंया िकमतीत होणारी घसरण टाळता य ेईल.
अयथा , समभागा ंची िव , िकंवा यशवी तायात घ ेयाचे छापे यामुळे
यवथापका ंची िथती धोयात य ेईल. munotes.in

Page 124

124तीन सुरा/ ितभ ूती गुणोर (security ratios ) यवथापकाण ंारे सुरा /
ितभ ूतीमापदंड प a ारे यििनपण े िनधा रत क ेले जातात , जे राखून ठेवलेया
नयाच े िनधारक असतात आिण हण ूनच भा ंडवलाया वाढीचा दर िनधा रक असतात .
मॅरसया ग ृहीतकान ुसार भा ंडवली प ुरवठ्याया वाढीचा दर न याया पातळीया
माणात असतो
= a (Π)
जेथे a = आिथक सुरा ग ुणांक
Π = एकूण नयाची पातळी
या ितमाना मये सुरितता ग ुणांक a िथर ग ृहीत धरला जातो आिण बारया
िनधारत क ेला जातो . हे गृिहतक न ंतरया टयावर िशिथल क ेले जाते. तथािप , यावर
जोर िदला पािहज े क जोपय त a िथर आह े, तोपयत वाढ, (
आिण नफा (Π) ही
पधामक उि े नाहीत , परंतु सकारामकरया स ंबंिधत आह ेत. उच नफा हणज े
वाढीचा उच दर .
पुढील पायरी हणज े पॉिलसी ह ेरएबस d आिण m या ीन े
य करण े.
एकूण नयाची पातळी नयाया सरासरी दरावर , m, आिण यवसायस ंथेया एकूण
भांडवली उपादन ग ुणोर , K/X ारे परावित त केलेया कामिगरीया काय मतेवर
अवलंबून असत े:
Π =
(m, K/X)
हे अंतानाने प आह े क n आिण m सकारामक परपरस ंबंिधत आह ेत
(सरासरी नफा अंतरामय े (margin ) वाढ झायाम ुळे एकूण नयात वाढ होत े.
∂Π/ ∂m > 0
Π आिण भा ंडवल/उपादन (ऊिि )गुणोर या ंयातील स ंबंध अिधक िल आह े.
भांडवल/उपादन ग ुणोर ह े,याची मानवी आिण भा ंडवली स ंसाधन े
पाहता ,यवसा यसंथेया ियाकलापा ंया काय मतेचे मोजमाप असयाचा दावा
केला जातो ,. एकूण K/X गुणोर ह े यवसायस ंथेया वैयिक उपादना ंया
भांडवल/उपादन (ऊिि ) गुणोरा ंची साधी अ ंकगिणतीय सरासरी नाही , तर
िविवधीकरण दराच े काय आहे.
(K/X) =
(d)
K िदयास , X आिण d मधील स ंबंध d धनातमकतेयाएका िविश पातळीपय त
आहे, जातीत जात पोहोचतो , आिण यान ंतर नवीन उपादना ंया स ंयेत
आणखी वाढ झायाम ुळे उपादन कमी होत े, एकूण उपादनाया चा ंगया वापराम ुळे
सुवातीला d वाढते तसेच R & D िवभागातील संघ तस ेच िवमान यवथापकय
संघाचे कौशय .
जेहा d याया इतम तरावर असतो त ेहा यवथापकय स ंघ आिण R & D
कमचा या ंचा इतम वापर करयास अन ुमती द ेऊन उपादन कमाल पोहोचत े. या munotes.in

Page 125

125िबंदूया पलीकड े, एकूण उपादन X हे d मधील आणखी वाढीसह कमी होत े आिण
यवसायस ंथेची कायमता कमी होत े R&D कमचारी जात काम करतात आिण
िनणय घेयाची िया अकाय म होत े, कारण नवीन उपादना ंया िवकासासाठी
पुरेसा वेळ िमळत नाही िक ंवा या ंया िवयोयत ेया अयासासाठी . यामुळे नवीन
उपादना ंचा यशाचा दर घ सरतो आिण काय मता कमी होत े.
िमळणा या नफा फलनामय े K/X चेतीथापन कन आपयाला िमळत े,
Π =
(m, d)
n आिण d मधला स ंबंध सुवातीला सकारामक असतो , जातीत जात पोहोचतो
आिण न ंतर d चा वेग वाढयावर घसरतो .
नंतर आपण gc फलनामय े Π तीथा पीत करतो
= a. [
(m, d)]
भांडवलाया वाढीचा दर हा यवथापका ंची आिथ क धोरण े, नयाचा सरासरी दर
आिण िविवधीकरण दर या तीन घटका ंारे िनधारत क ेला जातो .
मॅरसने याया स ुवातीया ितमानामय े असे गृहीत धरल े आहे क a हा एक
िथर मापद ंड आह े जो यवथापका ंया जोखीम -वृीार े िनधा रत क ेला जातो , तर
gc आिण m यांयात सकारामक स ंबंध असतो .

/ ∂m > 0
gc आिण d मधील स ंबंध एकसारखा (monotonic ) नाही. भांडवलाया वाढीचा दर ,
gc, R & D कमचा या ंया आिण यवथापका ंया संघाया इतम वापराया
िबंदूपयत d शी सकारामकपण े सहस ंबंिधत आह े; परंतु gc चा या िब ंदूया
पलीकड े d शी नकारामक स ंबंध आह े उच d हणज े वैिवय िय ेची घाई करण े
→अकाय म िनणय→एकूण नयाया पातळीत घसरण →अंतगत िवाची कमी
उपलधता आिण परणामी वाढीचा दर कमी.
gc आिण d मधील स ंबंध, a आिण m िथर ठ ेवून, आकृती ७.१ मये दशिवला
आहे. जर आपण d आिण m दोही बदल ू िदले तर, िथरा ंक ठेवत असताना ,
आपयाला gc = f 2 (d, m) वांचे एक क ुटुंब िमळत े (आकृती ७.२ ). सरासरी नफा
दर g c = f( 0) व या िश ट घटक हणून दश िवला जातो . सरासरी नयाचा दर
िजतका जात अस ेल िततक े मूळ gc व (m1 < m2 < m3) पासून पुढे असतील . हे
व a िथर आह े असे गृहीत धन काढल े आहेत. munotes.in

Page 126

126



आकृती . ७.१ आकृती . ७.२
वरील य ुिवादा ंचा सारा ंश देऊन, आपण मॅरसच े तीमान याया स ंपूण
वपात खालीलमाण े सादर क शकतो :
gD = f1(m, d) – (मागणी -वाढीच े समीकरण ) (demand -growth equation)
Π = f4(m, d) – (नफा समीकरण ) (profit equation)
gC = a.[f4(m, d)] – (भांडवलाचा प ुरवठा समी करण) (supply -of-capital
equation)
a < a* ( सुरा मया दा) (security constraint)
gD = gc (संतुिलत-वाढ समतोल िथती ) (balanced -growth equilibrium
condition)
यवथापका ंया जोखीम -वृीार े बारया िनधा रत क ेले जाते. नयाची पातळी
Πअंतजात िनधा रत क ेली जात े. हेरएबस m आिण d चले ही धोरण उपकरण े
आहेत. संतुिलत-वृी समतोल िथती पाहता , आपयाकड े दोन अाता ंमये ए क
समीकरण आह े (m आिण d, िदलेले a)
f1(m, d) = a.[f4(m, d)]
७.२.४ यवसायस ंथेचा समतोल (Equilibrium of the firm ):
पपण े ितमाना चे िनराकरण क ेले जाऊ शकत नाही (ओळखल े गेले आहे), जोपय त
चलाप ैक एकतर m िकंवा d हे यवथापका ंारे यििनपण े िनधा रत क ेले जात
नाही. एकदा यवथापका ंनी a आिण इतर दोन धोरण चला पैक एक परभािषत
केयानंतर, वाढीचा समतोल दर िनित क ेला जाऊ शकतो .
यवसायस ंथेचा समतोल आक ृती ७.३ मये आलेख पतीन े सादर क ेला आह े, जो
७.१ आिण ७.३ वरया आक ृयांारे तयार क ेला जातो . यांचे आकार िदयास ,
िदलेया नफा दराशी स ंबंिधत gD आिण gc व कधीतरी एकम ेकांना छेदतात.
उदाहरणाथ , m शी संबंिधत gD आिण gc व, A िबंदूला छेदतात; m2 शी
संबंिधत gD आिण gc व B िबंदूला छेदतात, आिण अस ेच. जर आपण m या
समान पातळीशी स ंबंिधत gD आिण gc वांया छ ेदनिबंदूचे सव िबंदू जोडल े तर munotes.in

Page 127

127आिथक गुणांक a िदयास आपण याला म ॅरस स ंतुिलत-वाढ व (BGC) हणतो
ते तयार करतो .

आकृती . ७.३
७.३ िवयमसनच े यवथापकय िवव ेकाचे/ दूरदिश तवाच े/
दतेचेितमान (Williamson's Model of Managerial
Discretion ):
ऑिलहर ई . िवयमसन या ंनी गृहीत धरल े (1964) क नफा वाढवण े हे संयु
भांडवल स ंघटनेया यवथापका ंचे उि नसत े. हा िसा ंत, यवसायस ंथेया इतर
यवथापकय िसा ंतांमाण े, असे गृहीत धरतो क उपयोिगता अिधकतम करण े हे
यवथापकाच े एकम ेव उि आह े. तथािप , हे केवळ यवसाय स ंथेया िनगम
वपामय े आह े क वाथ साधणारा यवथापक वतःची उपय ुता वाढवतो ,
कारण त ेथे मालक आिण िनय ंणाच े िवभकरण (िवयोग /ताटात ुट)असत े.
यवथापक या ंया 'िववेकबुी' चा वापर धोरण े तयार करयासाठी आिण अ ंमलात
आणयासाठी क शकतात याम ुळे भागधारका ंया उपय ुता वाढिवयाऐवजी
यांया वत : या उपय ुता जातीत जात होतील . ही मूलत: कता -अिभकता
(principal –agent ) समया आह े. तथािप , भागधारका ंमये वाटप करयासाठी
यवसायस ंथेने िकमान नफा िमळवला नाही तर याम ुळे यांया नोकरीया
सुरितत ेला धोका िनमा ण होऊ शकतो .
ऑिलहर ई . िवयमसन या ंनी िवकिसत क ेलेया यवसायस ंथेया यवथा पकय
िसांत अस े सांगते क यवथापक नफा जातीत जात वाढवयाचा यन
करयाऐवजी वतःची उपय ुता वाढवयासाठी धोरण े बनवयामय े आिण अ ंमलात
आणयासाठी िवव ेकबुीचा वापर करतात ज े शेवटी िकमान नयाया अधीन वतःची
उपयुता वाढवतात . नफा हा शीष (top) यवथापका ंया वत नावर मया दा हण ून
काम करतो या अथा ने िवीय बाजार आिण भागधारका ंना िकमान नफा लाभा ंशाया
पात द ेणे आवयक आह े, अयथा यवथापका ंची नोकरी स ुरितता धोयात य ेते.
हणून, यवथापक िक ंमत आिण उपादनाया माणात िव करता ना या ंचा वाथ munotes.in

Page 128

128पाहतात . िकंमत आिण उपादनावरील यवथापकाचा िनण य हा नफा वाढवणाया
यवसायस ंथेया िनणयांपेा वेगळा असतो .
मालक आिण यवथापन काय वेगळे कन क ेवळ िनगम कारया यवसाय
संथेमये, बाउमोलया िव वाढीव ितमाना माण े, यांया वत : या
वाथा नुसार माग दिशत यवथापका ंची उपय ुता जातीत जात करण े शय आह े.
अशी स ंघटनामक रचना यवसायस ंथेया यवथापका ंना या ंया वत : या
वाथा साठी परवानगी द ेते, केवळ यवसायस ंथेवर भावी िनय ंण ठ ेवयाया
यांया मत ेया अधीन . िवशेषत: यवथापका ंना या ंची श कायम ठ ेवयाची
खाी असत े (i) नफा कोणयाही व ेळी वीकाराह पातळीवर असयास , (ii) जर
यवसायस ंथेने कालांतराने वाजवी दर दश िवला तर आिण (iii) पुरेसा लाभा ंश िदला
असयास भागधारका ंना खूश ठेवयासाठी.
िवयमसनच े ितमान अस े सुचिवत े क यवथापकाचा वाथ चार िविश ेांतील
उिे साय करयावर क ित असतो , हणज े:
१. उच पगार (High Salaries )
२. यांया िनय ंणाखालील कम चारी (Staff under their control )
३. िववेकाधीन ग ुंतवणूक खच (Discretionary investment expenditure )
४. आनुषंगी लाभ /फायद े (Fringe benefits ) (हणज े, अितर कम चारी लाभ :
कमचायाला दान क ेलेला अितर लाभ , उदाहरणाथ , कंपनीची गाडी िकंवा
आरोय िवमा )
तीमाना ंची मूलभूत गृिहतक खालीलमाण े आहेत:
1. बाजारातील अप ूण पधा .
2. कमकुवत पधा मक वातावरण .
3. मालक आिण यवथापनाचा घटफोट /ताटात ुट /िवयोग . यवसायस ंथेया
िनयंणात ून मालकचा घटफोट (यवथापक कोणतीही क ृती करयास वत ं
आहे)
4. कंपयांना या ंया भागधारका ंना लाभा ंश देयास सम होयासाठी िकमान
नयाची मया दा अितवात आह े. भांडवली बाजार िकमान नयावर मया दा
घालतो (भांडवली बाजाराार े लादल ेया िकमान नयासाठी यवथापकाच े
काय).
यवथापकय उपय ुता काय (Managerial Utility Function ):
यवथापकय उपयोिगता काया मये पगार , नोकरीची स ुरितता , श, िथती ,
वचव, िता आिण यवथापका ंची यावसाियक उक ृता यासारया चला ंचा
समाव ेश असतो . यापैक, पगार हा एकम ेव परमाणवाचक चल आह े आिण याम ुळे
मोजता य ेतो. इतर चले ही गैर आिथ क (non-pecuniary ) आहेत, जे अ-मािणत
आहेत. कमचा यांया पगारावरील खच , यवथापनातील िढलाई , िववेकाधीन munotes.in

Page 129

129गुंतवणूक या ंना नाममा म ूये िनय ु क ेली जाऊ शकतात . अशाकार े,
यवथापकय उपय ुता काया मये िदसणा या नोकरीची स ुरा, श, िथती ,
वचव, िता आिण यवथापका ंची यावसाियक उक ृता यासारया वातिवक
िकंवा अमािणत स ंकपना मोजयासाठी ितिनिध चल े हणून वापरया जातील .
यवथापकाच े उपयोिगता फलन िकंवा "खच ाधाय " याार े िदले जाऊ शकत े:

जेथे U उपयोिगता फलन दश िवते, S हणज े "कमचाया ंवरील आिथ क खच ", M
हणज े “यवथापकय िशिथलता /ढीला/सुत”(“Management Slack" ) आिण ID
हणज े "िववेकामक ग ुंतवणूक" ची रकम .
"कमचाया ंवरील आिथ क खच " ("Monetary expenditure on staff" ) मये
केवळ यवथापकाचा पगार आिण याला यावसाियक क ंपनीकड ून िमळाल ेया
आिथक भरपाईया इ तर कारा ंचा समाव ेश नाही तर यवथापकाया िनय ंणाखाली
असल ेया कम चा या ंची स ंया द ेखील समािव आह े कारण कम चा या ंया स ंयेत
आिण यवथापकाचा पगार यात घिन सकारामक स ंबंध आह े.
“यवथापकय िशिथलता /ढीला/सुत” ("Management slack" ) या मये या
गैर-आवयक यवथापन परवानया ंचा समाव ेश होतो जस े क मनोर ंजन खच , भय
सुसज काया लये, आिलशान गाड्या, मोठ्या खचा ची खाती इ. जे यवसायस ंथे
मये यवथापका ंना कायम ठ ेवयासाठी िकमान प ेा जात आह ेत. हे भ े, जरी
दान क ेले नसल े तरीही य वथापकास याची नोकरी सोडयास भाग पाडणार नाही ,
परंतु हे असे ोसाहन आह ेत जे संथेमये यांची िता आिण दजा वाढवतात आिण
या बदयात यवसायस ंथेयाकामकाजाया काय मतेत योगदान द ेतात.
“यवथापकय िशिथलता /ढीला/सुत” हा देखील यवसायस ंथेया उपादन खचा चा
एक भाग आह े.
"िववेकामक ग ुंतवणूक"("Discretionary investment" )हणज े याया वत :
या िवव ेकबुीनुसार खच करयास सम होयासाठी यवथापकाया िविनयोगावर
सोडल ेया स ंसाधना ंची रकम . उदाहरणाथ , अयाध ुिनक उपकरण े,
फिनचर(घरगुती उपकरण े), सजावटीच े सािहय इयादवर खच केयाने यांचा
अहंकार त ृ होतो आिण या ंयात अिभमानाची भावना िनमा ण होत े. यामुळे
यवथापकाचा समान आिण स ंथेतील दजा वाढतो . अशी ग ुंतवणूक
यवसायस ंथेया अितवासाठी आवयक असल ेया रकम ेपेा जा त असत े (जसे
क भा ंडवली उपकरण े िनयतकािलक /वेळोवेळी बदलण े).
ितमाना मधील नयाया स ंकपना (Concepts of profit in the model )
ितमानामय े वापरया ग ेलेया नयाया िविवध स ंकपना म ुय ितमानाकड े
जायाप ूव पपण े समज ून घेणे आवयक आह े. िवयमस नने याया ितमानामय े
नयाया चार म ुय स ंकपना मा ंडया आह ेत
munotes.in

Page 130

130वातिवक /य नफा (Π) (Actual profit (Π) ):

जेथे R हा एक ूण महस ूल/आगम आहे, C हा उपादनाचा खच आहे आिण S हा
कमचारी खच आहे.
नदवल ेला नफा (Πr) (Reported Profit ):

जेथे Πहा वातिवक नफा आह े आिण M हा यवथापन िढलाई /िशिथलता आहे.
िकमान नफा
)(Minimum Profit (
):
ही कर कपातीन ंतरया नयाची रकम आह े जी यवसायस ंथेया भागधारका ंना
समाधानी ठ ेवयासाठी लाभा ंशाया वपात िदली पािहज े. नयाची िकमान पातळी
भागधारका ंना िदली जाऊ शकत नसयास , ते यांया समभागा ंची मोठ ्या माणात
िव क शकतात याम ुळे यवसायस ंथा पूणपणे तायात घ ेयाया धोयात
सोडून मालक इतर हातात हता ंतरत कर ेल. भागधारका ंना मतदानाचा अिधकार
असयान े, ते यवथापनाया उच पातळी या बदलासाठी द ेखील मत द ेऊ
शकतात . यामुळे यवथापकाची नोकरीही धोयात आली आह े. ततच नदवल ेला
नफा हा िकमान नफा अिधक करा ंया बरोबरीचा िक ंवा याह न अिधक असण े
आवयक आह े, कारण िकमान नफा भरयान ंतरच अितर नफा यवथापकय
उपयोिगता आणखी वाढवयासाठी वापरला जाऊ शकतो .

जेथे Πr नदवल ेला नफा आह े, Π0 हा िकमान नफा आह े आिण T हा कर आह े.
िववेक नफा (ΠD)(Discretionary profit )
ही मुळात िकमान नफा आिण करान ंतर िशलक रािहल ेली नयाची स ंपूण रकम आह े
जी यवथापकाची उपय ुता वाढवयासाठी वापरली जात े, हणज े, यवथापकय
वेतन अदा करयासाठी तस ेच या ंना िवव ेकाधीन ग ुंतवणूक करयाची परवानगी
देयासाठी .

जेथे ΠD िववेकाधीन नफा आह े, Π हा वातिवक नफा आह े Π0 हा िकमान नफा
आहे आिण T ही कर रकम आह े.
तथािप , यवथापकय उपयोिगता काया मये जे िदसत े ती िववेकाधीन ग ुंतवणूक
(ID) आहे आिण िवव ेकाधीन नफा नाही . अशाकार े या दोहीमधील फरक ओळखण े
फार महवाच े आ ह े कारण प ुढे ितमाना मये आपयाला नयाया मया दा लात
घेऊन यवथापकय उपयोिगता काय वाढवाव े लागेल. munotes.in

Page 131

131

जेथे Πr नदवल ेला नफा आह े, Π0 हा िकमान नफा आह े आिण T ही कर रकम
आहे.
अशा कार े हे पािहल े जाऊ शकत े क िवव ेकाधीन नफा आिण िवव ेकाधीन
गुंतवणुकतील फरक यवथापकय िढलाईम ुळे उवतो . हे िदलेया समीकरणाार े
दशिवले जाऊ शकत े.

जेथे ΠD हा िवव ेकाधीन नफा आह े, ID हा िवव ेकाधीन ग ुंतवणूक आह े आिण M ही
यवथापन िढलाई आहे.
ितमान रचना /चौकट (Model Framework )
ितमानाया साया ितिनिधवासाठी यवथापकय िढलाई श ूय मानली जात े.
अशा कार े वातिवक नफा आिण नदवल ेला नफा यामय े कोणताही फरक नाही ,
याचा अथ असा होतो क िवव ेकाधीन नफा िवव ेकाधीन ग ुंतवणुकया समान आ हे.
हणज े

जेथे Πr हा अहवाल िदल ेला/नदवल ेला नफा आह े, Π हा वातिवक नफा आह े,
ΠD हा िवव ेकाधीन नफा आह े आिण ID िववेकाधीन ग ुंतवणूक आह े.
अशा कार े यवथापकाच े उपय ुता काय होते

जेथे S हा टाफचा खच आहे आिण ID िववेकाधीन ग ुंतवणूक आह े.
या दोन चला ंमये स म म ूयन/पयाय आह े. यापैक एकामय े वाढ क ेयाने
यवथापकाला उच पातळीच े समाधान िमळ ेल. कोणयाही व ेळी या दोही चलांचे
एकित माण सारख ेच असत े, हणून एकामय े वाढ क ेयास द ुस यामये आपोआप
घट होण े आवयक असत े. हणून यवथापकाला इिछत उपय ुतेची िविश पातळी
गाठयासाठी या दोन चला ंया योय स ंयोजनाची िनवड करावी लाग ेल.
ितथापन (Substituting ):
नवीन यवथापकय उपयोिगता फलनामय े ते असे पुहा
िलिहल े जाऊ शकत े
munotes.in

Page 132

132यवथापकाया उपयुता फलना मधील दोन चलांमधील स ंबंध नफा फलना ारे
िनधारत क ेला जातो . यवसायस ंथेया नफा हा मागणी आिण खचा या परिथतीवर
अवलंबून असतो . खचाया परिथतीन ुसार मागणी ही िकंमत, कमचारी खच आिण
बाजार िथती यावर अवल ंबून असत े.

समतोल िथतीत िक ंमत आिण बाजाराची िथती बारया िदली ग ेली आह े अ से
गृहीत धरले जाते. अशा कार े यवसायस ंथेचा नफा कम चा या ंया खचा वर अवल ंबून
असतो याला खालीलमाण े िलिहता य ेईल

हणून िवव ेकाधीन नफा हा पुहा असा िलिहला जाऊ शकतो

ितमाना मये, यवथापक हे नयाया मया दा लात घ ेऊन या ंची उपय ुता
वाढवयाचा यन करतील .


ितमानाच े आल ेखपी ितिनिधव (Graphical representation of the model ):
आकृती ७.४ यवथापका ंचा उपयुता समतुी व (Utility indifference
curves of managers ):

आकृती . ७.४ munotes.in

Page 133

133आकृती ७.४ ही िववेकाधीन नफा आिण कम चा या ंया खचाया व ेगवेगया माणात
एकित कन यवथापकाार े ा क ेलेया उपय ुतेचे िविवध तर (U1, U2, U3)
दशिवते. समतुी व िजतका उच (higher ) असेल िततक यवथापकाार े ा
केलेली उपय ुता पातळी जात असत े. यामुळे यवथापक मया दा लात घ ेता,
शय िततया उच तरावर समतुी व राहयाचा यन कर ेल. कमचा या ंचा खच
x-अावर आिण िवव ेकाधीन नफा y-अावर संिवधानीत (plot) केला जातो .
या सरलीक ृत (simplified ) ितमाना मधील िवव ेकाधीन नफा िवव ेकाधीन
गुंतवणूकया समान आह े. समतुी व खालया िदश ेने झुकलेले आिण उपीपय त
उल आह ेत. हे िववेकाधीन नयासाठी कम चा या ंया खचा या ितथापनाचा कमी
होत असल ेला िकरकोळ दर दश िवते. व िनसगा त:/वभावत : आशावादी आहेत
याचा अथ असा आह े क ते कोणयाही व ेळी आिण कोणयाही प रिथतीत
यवथापक िवव ेकाधीन नफा आिण कम चारी खच या दोहीची सकारामक रकम
िनवडतील.
आकृती ७.५ िववेकाधीन नफा व (Discretionary Profit Curve ):

आकृती . ७.५
यवसाय स ंथेया उपादनाया /ऊिि या इतम पातळीच े उपादन करत आह े
आिण बाजाराती ल वातावरण िदल े आह े अ से गृहीत धन , िववेकाधीन नफा व
तयार क ेला जातो , जो आकृती ७.५ मये दशिवला आह े. हे कमचारी खच आिण
िववेकाधीन नफा या ंयातील स ंबंध दशिवते.
आकृतीवन अस े िदसून येते क B आिण C िबंदूंमधील नफा सकारामक असतो .
सुवातीला नफा वाढया स, कमचारी खच िववेकानुसार नफा द ेखील वाढतो , परंतु
हे केवळ िब ंदू Πmax पयत आह े, हणज े, s या कमचारी खचा या पातळी पयत.
यापलीकड े उपादनात वाढ झायाम ुळे कमचाया ंचा खच वाढला , तर िवव ेकाधीन
नयात घट िदस ून येते. B पेा कमी आिण C पेा जात कमचा या ंचा खच munotes.in

Page 134

134यवहाय नाही कारण त े िकमान नयाची मया दा पूण करणार नाही आिण परणामी
यवथापका ंया नोकरीया स ुरितत ेला धोका िनमा ण होईल .
आकृती ७.६ िवयमसनया ितमाना मधील यवसायस ंथेतील समतोल
(Equilibrium of a firm in Williamson's Mod el):

आकृती . ७.६
मॉडेलमय े समतोल शोधयासाठी , अंजीर 1. अंजीर 2 वर वर िदल ेला आह े. समतोल
िबंदू हा असा िब ंदू आहे िजथे िववेकाधीन नफा व यवथापकाया सवच स ंभाय
उदासीनता वला पिश क आह े, जो अ ंजीर 3 मधील िब ंदू E आहे. येथे राहण े
सवच न फा िब ंदूसाठी यवथापकास कमी उदासीनता व U2 वर असण े आवयक
आहे. या करणात य ुिटिलटीची सवच ाय पातळी U3 आहे. समतोल िथतीत ,
नयाची पातळी कमी अस ेल परंतु कमचा या ंचा खच S* कमाल नफा िब ंदूवर केलेया
कमचा या ंया खचा पेा जात आह े. उदासीनता व हा खालया िदश ेने वळल ेला
असयाम ुळे, समतोल िब ंदू नेहमी जातीत जात नफा िब ंदूया उजवीकड े असेल.
अशा कार े, हे ितमान िववेकाधीन ग ुंतवणुकया त ुलनेत कम चारी खचा साठी
यवथापका ंची उच ाधाय दश वते.
टीका (Criticism):
१. अयंत पधा मक वतावरणा मये यवसाय या ंची िक ंमत आिण उपादन िनणय
कसे घेतात याच े वणन करयात हे ितमान अपयशी ठरत े.
२. यवथापका ंची चा ंगली कामिगरी आिण यवसाय स ंथेारे यवथापकाया
उपयुतेवर खच होणारी वाढती रकम या ंयातील स ंबंध नेहमीच सय नसतो .
३. तेजी आिण म ंदीया काळात मागणी आिण खचा या परिथती बदलयासारया
गितमान रचनेमये/मांडणीमय े ितमान लागू होत नाही .
४. हे ितमान अपस ंयक परपरावल ंबन आिण मजब ूतअपस ंयक शुवाया
मूळ समय ेला सामोर े जायात अयशवी ठरत े. munotes.in

Page 135

135५. हे ितमा न अशा बाजारप ेठांमये ल ा ग ू आ ह े िजथ े ितपध मजब ूत नसतात
(उदाहरणाथ , अपस ंयक बाजारप ेठेत िजथ े काही कारची िमलीभगत /संगनमत
असत े) िकंवा या यवसायस ंथाना यांया ितपया वर काही फायदा आह े
(उदाहरणाथ , गोपनीयता /पेटंट, उकृ मािहती ). तथािप, दीघकाळात एखाा
यवसायस ंथेला पधपासून आय द ेणारे असे फायद े सहसा कमक ुवत होतात
आिण पधा वाढवली जात े.
सारांश (Summary ):
यवसायस ंथेया इतर यवथापकय िसा ंतामाण े िवयमसन असे गृहीतधरतो क
जातीत जात /महम उपयुता हे धरतो क संयु भांडवल संथेया
यवथापका ंचे एकम ेव उि आह े. यास "यवथापकय िवव ेक िसा ंत" हणून
ओळखल े जाते. िवयमसनन े भर िदला क यवथापक हे यांया वत :या वाथा ने
ेरत होऊन वतःच े उपय ुता काय जातीत जात करयाचा यन करतात .
अलाइक बाउमोल िव महम ितमान , यवथापका ंचे जातीत जात उपयोिगता
उि करान ंतरचा नफा भरयाइतका मोठा असयाया ब ंधनात यवथापक असतात
भागधारका ंना लाभा ंश. तथािप , हे िनदश नास आणल े आ हे क य ुिटिलटी जातीत
जात ार े
यवसायाया कॉपर ेट वपातच वाथ साधणार े यवथापक शय आह ेत
मालक आिण िनय ंणाच े पृथकरण अितवात असयान े संघटना .
Alike Baumol sales maximization model, the utility maximization
objective of the managers are subject to the constraint that after tax
profits are larg e enough to pay dividends to the shareholders. However,
it is pointed out that utility maximization by the self -interest seeking
managers is possible only in corporate form of the business
organization as there exists separation of ownership and control.

७.५ यवसायस ंथेचे वतणूक/वतनवाद िसा ंत (Behavioural
Theories of the Firm ):
७.४.१ तावना (Introduction ):
यवसायस ंथेया वतणुकचा/वतनवादाचा िसांत पिहया ंदा रचड एम. सायट आिण
जेस जी . माच य ांया 1963 या ‘ए िबह ेिवयरल िथअरी ऑफ द फम ’ (The
behavioral theory of the firm ) या पुतकात िदस ून आला . वतणूक िसा ंतावरील
काम 1952 मये सु झाल े जेहा माच , एक राजकय शा , कानगी मेलॉन
िवापीठात सामील झाला , जेथे सायट अथ शा होत े. हे ितमान तयार
होयाप ूव, यवसायस ंथेया िवमान िसा ंतामय े दोन म ुय ग ृहीतके होती: नफा
वाढवण े/जातीत जात करण े आिण परपूण ान. सायट आिण माच य ांनी या दोन
गंभीर ग ृिहतका ंवर िचह उपिथत क ेले. munotes.in

Page 136

136हबट ए. सायमनया तक संगत िनवडीया वत णूक ितमानान े वतणूक ितमानाचा माग
मोकळा क ेला. नव-सनातन अथशाा ंनी अस े गृहीत धरल े क यवसाय स ंथाना
परपूण मािहती िमळत े. यायितर , यवसाय स ंथानी जातीत जात नफा
िमळवला आिण अ ंतगत संसाधन वाटप समया ंमुळे त/त नाहीत.
वतनामक िकोनाया समथकांनी देखील पर ंपरागत िसा ंतातून अिनितत ेचा
घटक वगळयाला आहान िदल े. वतणूकितमान , ऑिलहर ई . िवयमसन आिण
रॉिबन म ॅरसया यवथापकय ितमाना माण े, मोठ्या िनगम यवसाय संथेचा
िवचार करत े यामय े मालक यवथापनापास ून वेगळी असत े.
सनातनवा दी अथशाात , यवसाय स ंथांचा िसांत हायवसाय स ंथा नफा या
कपन ेवर/ गृिहतकावर आधारत आह े. तथािप , वातिवक जगामय े यवथापक
आिण मालक अगदी व ेगया पतीन े वागू शकतात . यवसाय संथेया वतणूक
िसांतांमये खालील घटक समािव आह ेत:
• यवसाय स ंथेचा आकार / िता (Size of a firm/ prestige ). काही
यवथापक फ मोठ ्या आिण वरवर यशवी वाटणाया यवसायस ंथेमये काम
करयाच े उि ठ ेवू शकतात ज े अिधक िता आिण समान द ेते.
यवथापका ंना या ंचे कप यशवी असयाच े िस करयासाठी ेरत क ेले
जाऊ शकत े. हे उ च वग असल ेया उिा ंचा पाठप ुरावा करयास यवसाय
संथांना कारणीभ ूत/िनिम ठ शकत े. हे प क शकत े क यवसाय
संथाइ नसल ेया कपा ंसह का िटक ून राहतात . मागील िनण य सोड ून
देयाचा सुा खच असतो .
• समाधानका रकनफा (Profit satisficing ). असमिमत मािहतीया समय ेवर
आधारत . मालका ंना जातीत जात नफा िमळवायचा आह े, परंतु कामगार तस े
करत नाहीत . मालका ंकडे परप ूण मािहती नसयाम ुळे, कामगार आिण
यवथापक नफा वाढवत नाहीत अशा िनण यांपासून दूर जाऊ शकतात ..
असमिमत मािहतीया समय ेवर आधारत . मालका ंना जातीत जात नफा
िमळवायचा आह े, परंतु कामगार तस े करत नाहीत . मालका ंकडे परप ूण मािहती
नसयाम ुळे, कामगार आिण यवथापक नफा वाढवत नाहीत अशा िनण यांपासून
दूर जाऊ शकतात
• सहकारी / नैितक िच ंता/ संबंध/ याप (Co-operative/ ethical c oncerns ).
काही यवसाय स ंथा नफा वाढिवयाया पार ंपारक ितमाना या अगदी व ेगया
उेशाने थापन क ेया जाऊ शकतात . सहकारी स ंथांमये, सव भागधारका ंचे
जातीत जात कयाण करण े हे येय असत े. या ितमाना मये, परोपकाराया
कपना , पयावरणाची काळजी आिण कामगार कयाण अन ेक िनण य प क
शकतात .यवसाय स ंथेची थापना िविश धमा दाय उिा ंसह द ेखील क ेली
जाऊ शकत े.
• मानवी भावना / वृती/ ओढा/ कल/ पपात (Human emotion/ bias).
तकशु आिथ क माणसाच े आिथ क ितमान असे गृहीत धरत े क य तक संगत munotes.in

Page 137

137िनवडीसह या ंचे आिथ क कयाण वाढवयाचा यन करतात . तथािप ,
वातिवक जगात , आपयावर मानवी भावना ंचा भाव असतो . हा पपात आिण
पूवहावर आधारत भ ेदभाव अस ू शकतो . िकंवा ते तकहीन उसाह आिण गदच े
अनुसरण करयाच े समजल ेले शहाणपण अस ू श क त े. उदाहरणा थ, मालमा
बुडबुड्यांमये, तारण क ंपया/यवसायस ंथा यांचे कज देयाचे िनकष िशिथल
करयात आिण हलगिज पणाचा धोका असल ेयांना गहाण कज देयामय े अडक ू
शकतात .
७.४.२ सायट आिण माच यांचा यवसायस ंथेचा िसा ंत(The Cyert and
March Theory of Firm )
युतीया सदया ंया मागणीवर यवसायस ंथा अवल ंबून असत े (Firm depends
on the demand of the members of the coalition )
यवसायस ंथेचा वतणूक िसा ंत सायट आिण माच यांनी िवकिसत क ेला होता , जो
अपूण बाजारप ेठेतील अिनितत ेखाली मोठ ्या बह -उपादन यवसा यसंथेया िनणय
िय ेवर क ित आह े. ते मोठ्या यवसायस ंथेया यवथापकय यवसायाशी
यवहार करतात यामय े मालक िवभ क ेली जात े. यांचा िसा ंत अशा
यवसायस ंथांया अंतगत संरचनेया स ंघटनामक समय ेबलया िच ंतेतून उवला
आहे य ा मुळे या मोठ ्या स ंथांमधील िनण य िय ेवर परणाम तपासयाची
आवयकता िनमा ण होत े. अंतगत स ंथामक अिभन ेते/कलाकार समान बा
उेजनांवर, यांया आिथ क वातावरणातील समान बदला ंवरील यवसायस ंथांया
ितिया ंमये फरक प क शकतात .
यवसायस ंथेया जिटल वपािवषयी वत णूक िसा ंतांया अ ंतिनिहत ग ृिहतका ंमुळे
यवसायस ंथेया िसा ंतामय े वातववादाचा एक घटक समािव होतो .
यवसायस ंथेला पारंपारक िसा ंतामाण े एकल -येय, एकल िनण य घटक हणून
मानल े जात नाही , परंतु ब ह-उि, बह-िनणय संथा य ुती हण ून मानल े जात े.
यवसायस ंथा ही वेगवेगया गटा ंची युती आह े जी ितया ियाकलापा ंशी जोडल ेली
आहे; िविवध मागा नी, यवथापक , कामगार , भागधारक , ाहक , पुरवठादार ,
बँकर, कर िनरीक इयादी . येक गटाची वतःची उि े िकंवा मागया असतात .
वतणुकचा िसा ंत पपण े ओळखतो क यवसाय स ंथेमये मूलभूत ं
अितवात आह े, युती यवसायस ंथेचे वैयिक सदय आह ेत आिण
‘यवसायस ंथा’हणून ओळखली जाणारी स ंघटना य ुती आह े. िभाजनाचा परणाम
हणज े येयांचा स ंघष; यची स ंथा यवसायस ंथेपेा व ेगळी उि े अ स ू
शकतात .
सायट आिण माच चा असा य ुिवाद आह े क यवसायस ंथेची उि े युतीया
सदया ंया मागणीवर अवल ंबून असतात , तर या सदया ंची मागणी सदया ंया
आका ंा, यांया मागया माय करयात भ ूतकाळातील या ंचे यश, अपेा, समान
िकंवा इतर यवसाय स ंथान ंमधील इतर गटा ंची उपलधी , यांना उपलध
असल ेलली मािहती यांवर अवल ंबून असत े. युतीया िविवध गटा ंया मागया
कालांतराने सतत बदलत असतात . कोणयाही एका कालावधीतील यवसायस ंथेची
संसाधन े पाहता , शीष यवथापनाला सामोर े जाणाया सव मागया प ूण केया जाऊ munotes.in

Page 138

138शकत नाहीत . यामुळे, युतीया िविवध सदया ंमये िनयिमत सौद ेबाजीची िया
सु आह े आिण स ंघष अपरहाय आहे.
शीष (Top) यवथापनाकड े अन ेक काय आह ेत;यवसायस ंथेचीउि े ा
करयासाठी जी अन ेकदा िविवध गटा ंया मागया ंशी िवरोधाभासी असतात , िविवध
गटांमधील स ंघष सोडवण े, यवसायस ंथा आिण याया व ैयिक गटा ंया
येयांमधील स ंघष यामय े शयतेवढा सम ेट करण े.
मागणी आिण भ ूतकाळातील उपलधी या ंचा घ /दाट संबंध आह े. मागया आका ंा
पातळीच े प घ ेतात. मागील कामिगरीवर आिण यवसाय स ंथा आिण ितया
वातावरणातील बदला ंवर अवल ंबून, मागणी सतत बदलत राहत े. कोणयाही एका
कालख ंडात कोणयाही िविश गटाार े उच यवथापनाकड े सादर क ेलेया मागया
या िविश गटान े पूव केलेया मागया ंया भ ूतकाळातील यशावर , याच यवसाय
संथेमधील इतर गटा ंया कामिगरीवर , तसम गटा ंया कामिगरीवर अवल ंबून
असतात . इतर क ंपया, भूतकाळातील आका ंा तरा ंवर, अपेांवर आिण उपलध
मािहतीवर .
सायट आिण माच चा असा य ुिवाद आह े क मागणी -आका ंा आिण भ ूतकाळातील
उपलधी या ंयातील स ंबंध यवसाय स ंथेया कामिगरीतील वातिवक आिण
अपेित बदला ंवर आिण याया वातावरणातील बदला ंवर अवल ंबून असतात : थम,
'िथर िथतीत ', वातावरणात कोणतीही वाढ िक ंवा गितमान बदल न होता , आका ंा
(मागया ) आिण भ ूतकाळातील उपलधी समान होतात . दुसरे हणज े, वाढीस ह
गितमान परिथतीत , आका ंा पातळी (मागणी ) उपलधी माग े राहत े.
हा काल पता /उशीर (time-lag) वतणुकया िसा ंतासाठी महवप ूण आह े. या
वेळेया अ ंतरादरयान यवसाय स ंथा 'अिधश ेष' िकंवा 'अितर -नफा' जमा
करयास सम आह े, याचा वापर यवसाय स ंथेमधील संघषाचे िनराकरण
करयाच े साधन हण ून केला जाऊ शकतो आिण जो बदलया वातावरणात यवसाय
संथेया ियाकलापा ंना िथर करणारा हण ून काय करतो . ितसरे हणज े, यवसाय
संथेया ियाकलापा ंया घटत ेया काळात , मागया कामिगरीप ेा मागया मोठ ्या
असतात, कारण य ुतीया सदया ंया आका ंा पातळी हळ ूहळू खालया िदश ेने
समायोिजत होतात .
मागणी आिण आका ंा-तर िनिम तीची ही िया वत णूक िसा ंत गितमान करत े:
आका ंा पातळी -मागणी कोणयाही व ेळी यवसाय स ंथेया मागील इितहासावर
अवलंबून असतात , हणज े, पूवया कामिगरीया तरा ंवर आिण मागील आका ंा
तरांवर.
यवसाय स ंथेची उिे शीष यवथापनाार े िनधा रत क ेली जातात , जी यवसाय
संथेची मुय पाच उि े आहेत:
1. उपादन उि (Production Goal ) : उपादन उि उपादन िवभागात ून
उवते. उपादन यवथापकाच े मुय उि उपादन िया स ुरळीत चालवण े आहे.
मागणीतील स ंभाय ह ंगामी चढउतार लात न घ ेता उपादन व ेळेनुसार समान रीतीन े
िवतरीत क ेले जावे, जेणेकन अितर मता टाळता य ेईल आिण काही कालावधीत munotes.in

Page 139

139कामगारा ंना कामावन कमी करता येईल आिण कारखायात जात काम कराव े
लागेल आिण इतर व ेळी कामगारा ंची घाईघाईन े भरती करावी लाग ेल., अितर मता
आिण बडतफ देयके िकंवा यंसामीच े वारंवार िबघाड आिण 'गद' उपादनाया
कालावधीत कया मालाचा अपयय याम ुळे खच.
2. वतूसूची/यादी उि (Inventory Goal ) : वतूसूचीचे उि म ुयतः
वतूसूची िवभागा मधून उवत े, जर असा िवभाग अितवात अस ेल, िकंवा िव
आिण उपादन िवभागाकड ून अस ेल. िव िवभागाला ाहका ंसाठी उपादनाचा प ुरेसा
साठा हवा असतो , तर उपादन िवभागाला उपादन िय ेया सुरळीत वाहासाठी
आवयक असल ेया कया मालाचा आिण इतर वत ूंचा पुरेसा साठा हवा असतो .
3. िव उि (Sales Goal ) : िवच े उि आिण बाजारातील उिाचा वाटा
िव िवभागात ून िनमा ण होतो . हाच िवभाग सामायत : जािहरात मोिहम , बाजार
संशोधन का यम इयादवर ठरिवल ेली ‘िव धोरण ’ देखील तयार करेल.
4. नयाच े येय (Profit Goal ) : नयाची उि े यवथापनाार े िनधा रत क ेली
जातात ज ेणेकन भागधारका ंची मागणी आिण ब ँकस आिण इतर िव स ंथांया
अपेा पूण करता य ेतील; आिण िनधी तयार कर णे याार े ते वतःच े येय आिण
कप प ूण क शकतील िक ंवा यवसायस ंथेची इतर उि े पूण क शकतील .
5. बाजारातील उिाचा वाटा (Share of the market goal ) : िनणय घेत
असताना , यवसायस ंथा या उिा ंनुसार माग दशन करतात . सव उि े पूण करण े
आवयक आह े परंतु यांयामय े ाधायमाचा अ ंतिनिहत म आह े. वेगवेगया
उिा ंमधील स ंघष वाढू शकतो .
यवसायस ंथेया उिा ंची स ंया वाढवली जाऊ शकत े, परंतु िनणय घेयाची
िया अिधक जिटल होत आह े. येयांची स ंया वाढयान े िनणय घेयाची
कायमता कमी होत े. इतर सव कारया मा ंमाण ेच यवथापकय कामासाठी
कमी परतावा द ेयाचा कायदा आह े.
युतीया गटा ंमये सतत सौद ेबाजी कन यवसायस ंथेची उि े शेवटी शीष
यवथापनाार े िनित क ेली जातात . येय िनिम तीया िय ेत, आघाडीच े िविवध
सदय या मागया ंचा सामना करतात या मागया शय िततया प ूण करयाचा
शीष यवथापन यन करत े. यवसायस ंथेची उि े जसे क व ैयिक सदया ंची
िकंवा युतीया िविश गटा ंची उि े कठोर कमाल मया दांऐवजी आका ंा पातळीच े प
घेतात.
वतणूक िसा ंतातील यवसायस ंथा समाधान , हणज े, नफा, िव िक ंवा इतर
परमाण वाढवयाऐवजी , िनित क ेलेया आका ंा उिा ंारे परभािषत क ेयानुसार
'समाधानकारक ' एकूण कामिगरी साय करयाचा यन करत े.यवसायस ंथा
हीउो जक होयाऐवजी जातीत जात समाधान द ेणारी स ंथा आह े. यवसाय
संथेया िविवध सदया ंया ियाकलापा ंया समवयासाठी जबाबदार असल ेले शीष
यवथापन , उपादनाची 'समाधानकारक ' पातळी गाठयासाठी , बाजारप ेठेतील
वाटा िमळिवयासाठी , 'समाधानकारक ' नफा िमळिवया साठी, वळवयाची इछा
बाळगतात . संशोधन आिण िवकासासाठी िक ंवा जािहरातसाठी , 'समाधानकारक ' munotes.in

Page 140

140सावजिनक ितमा स ंपादन करयासाठी या ंया एक ूण पावया ंपैक 'समाधानकारक '
टकेवारी. परंतु व तणुकया िसा ंतामय े समाधानकारक आिण असमाधानकारक
ाी काय आह े हे प नाही .
वरीलप ैक काही उि े युतीया सव सदया ंसाठी इ (आिण परणामी या ंना माय )
असू शकतात . उदाहरणाथ , िवच े उि थ ेट िव यवथापक आिण याया
िवभागासाठी , उच यवथापनासाठी आिण बह धा भागधारका ंसाठी इ आह े. परंतु हे
उि युतीया इतर सव सदया ंसाठी द ेखील अयपण े इ आह े, कारण सव
गटांना मािहत आह े क जोपय त यापारस ंथेने जे काही उपािदत क ेले ते िवकत नाही
तोपयत कोणीही वतःची व ैयिक उि े साय क शकणार नाही .
इतर उि े फ काही गटा ंनाच इ आह ेत. उदाहरणाथ , नफा ही भागधारका ंची आिण
उच यवथापनाची िच ंता आह े, परंतु खालया शासकय तरावरील कम चाया ंची
िकंवा कारखायात काम करणाया कामगारा ंची नाही . शीष यवथापनाच े िनराकरण
िविवध मायमा ंनी केले जाते याच े खाली परीण क ेले आहे.
७.४.३ परपरिवरोधी उि े (Conflicting Goals ):
संथामक िशणाया परणामी ही उि े िनित करणाया यवसायस ंथेमधील
यया आका ंा पातळी काला ंतराने बदलतात . अशाकार े, ही उि े संघटना
युतीमय े सौद ेबाजीया िशण िय ेचे उपादन हण ून ओळखली जातात . परंतु
वेगवेगळी उि े सौहाद पूणपणे सोडवली जाण े आवयक नाही . या उिा ंमये संघष
असू शकतो .
युतीया सदया ंना साइड प ेमट्सचे िवतरण कन परपरिवरोधी िहतस ंबंध जुळवले
जाऊ शकतात . बाजूचा मोबदला /मानधन (side payment ) रोख िक ंवा वतु कारची
असू शकतात , नंतरचे बहतेक धोरणाया बाज ूचा मोबदला (policy side payment )
वपात असत े. परंतु युतीसाठी वातिवक एक ूण बाजूचा मोबदला /मानधन िनित
नसून सदया ंया मागणीवर आिण य ुतीया वपावर अवल ंबून असत े. युती
सदया ंया मागया क ेवळ दीघ काळासाठी वा तिवक बाजूचा मोबदला /मानध नाया
समान आह ेत. परंतु व तणुकचा िसा ंत बाजूचा मोबदला /मानधन आिण मागणी
यांयातील अपकालीन स ंबंधांवर आिण घटक बाजारातील अप ूणतेवर ल क ित
करतो .
अपावधीत , सतत नवीन मागया क ेया जात आह ेत आिण या मागया ंचा िहश ेब
घेयासाठी संथेची उि े कमी-अिधक माणात , सातयान े जुळवून घेतली जातात .
संघटनामक य ुतीया सदया ंया मागया एकम ेकांशी सुसंगत असयाची गरज नाही .
परंतु सव मागया एकाच व ेळी केया जात नाहीत आिण मान े मागया माय कन
संघटना यवहाय राह शकत े. एक समया उव ेल जेहा स ंथा ितया सदया ंया
मागया मान े पूण क शकत नाही , कारण अस े करयासाठी या ंयाकड े
संसाधना ंचा अभाव आह े.
यािशवाय , बाजूचा मोबदला /मानधन (side payments ), संथेची परपरिवरोधी
उिे यांचे सतत प ुनरावलोकन कन िनराकरण क ेले जात े. कारण , युतीया
सदया ंची आका ंा पातळी अन ुभवान ुसार बदलत े. खरं तर, आका ंा पातळी munotes.in

Page 141

141समाधानी िय ेसह बदलत े. संथेतील य ेक यला याया य ेक य ेयासाठी
समाधानकारक पातळी असत े.
७.४.४ वतनवादाच े/वतणूकवादाच े एक साध े ितमान (A Simple Mod el of
Behaviourism ):
आधुिनक मोठ ्या यवसायस ंथामये िनण य घेयाया िय ेचे उदाहरण हण ून
आपण सायट आिण माच ारे वापरल ेले साधे ितमान येथे थोडयात सादर कया . हे
ितमान यािधकाराया बाबीचा /उदाहरणाचा /करणाचा संदभ देते. िनणय
ियेमये एकस ंध असल ेया उपादनाच े िनधारण समािव असत े, जेणेकन
शेवटी एकच िक ंमत बाजारात य ेईल. अथात, येक यवसायस ंथा, याचे उपादन
ठरवताना आपोआप बाजारात िकमतीत बदल घडव ून आणत े. तथािप , जेहा दोही
यवसायस ंथा शेवटी या ंचे उपादन ठरवतात , तेहा िक ंमत बाजाराार े िनित क ेली
जाते. या ितमाना मये वतूसूचीमये (inventary ) कोणत ेही बदल करयाची
परवानगी नाही .
७.४.५ यातील पायया ंचे व णनखालील माण े केले जाऊ शकत े (के. जे. कोहेन
आिण आर . एम. सायट ,यवसाय िसा ंत)The steps may be outlined as
follows (K. J. Cohen and R. M. Cyert, Theory of the Firm):
१. पधकांया ितिया ंचा अ ंदाज/पूवानुमान (Forecast of Competitors’
Reactions ):
अंदाज/ पूवानुमान हा मुळात ितपया या भ ूतकाळात पािहल ेया ितिया ंचा सरळ
सरळ िवतार आह े.
२. यवसायस ंथेया मागणीचा अ ंदाज/पूवानुमान (Forecast of Firm’s
Demand ):
हे भूतकाळातील िनरीणा ंमधून मागणी काया या अ ंदाजावर आधारत आह े. अशा
कार े भिवयातील मागणी हीयवसायस ंथेया मागील िवचा िवतार आह े.
३. खचाचा अंदाज (Estimation of Costs ):
सयाया कालावधीतील खच हा मागील कालावधी माण ेच अस ेल अस े गृहीत धरल े
जाते. तथािप , जर मागील दोन कालावधीत नयाच े उि साय क ेले गेले असेल,
तर िढलाई द ेयकांना अन ुमती द ेयासाठी सरासरी एकक खच िविश टक ेवारीन े
वाढिवला जातो .
४. यवसायस ंथेया येयांचे तपशील (Specification of Goals of the
Firm ):
ा आका ंा पातळी आह ेत. या ितमाना ंमये नफा ह े यवसायस ंथेचे एकमेव येय
आहे. नयाची आका ंा पातळी ही मागील कालावधीतील नया ंची काही सरासरी
असत े.
munotes.in

Page 142

142५. परणामा ंची उि े यांयाशी तुलना कन या ंचे मूयमापन (Evaluation of
Results by Comparing Them to the Goals ):
चरण 1-3 मये ि म ळ ा ल ेया मािहतीवन आपण एक उपाय ा करतो , हणज े
उपादन , िकंमत, खच आिण नयाया पातळीचा अ ंदाज. यांची तुलना नयाया
लय पातळीशी क ेली जात े. या उपायान े उिे पूण झायास यवसायस ंथा याचा
अवलंब करत े. नफा आिण इतर उि े साय न झायास फम चरण 6 वर जात े.
६. जर उि े साय झाली नाहीत तर यवसायस ंथा याया खचा चा अ ंदाज
पुहा तपासत े (If Goals are Not Attained the Firm Re -Examines the
Estim ate of its Costs ):
पुनपरीा खचा पासून सु होत े कारण ह े चल (variable ) यवसायस ंथेया थेट
िनयंणाखाली असत े. यात सहसा िढलाई आिण इतर खचा तील कपात समािव
असत े.
७. नवीन उपाया ंची य ेयाशी/ उि ेतुलना कन याच े मूयमापन (Evaluation
of the New Solution by comparing it to Goals ):
अधोगामी -समायोिजत (downward -adjusted ) खचासह नवीन उपाय लियत
नयाकड े नेत असयास त े वीकारल े जाते. तसे नसयास , यवसायस ंथा चरण 8
वर जात े.
८. जर उि े साय झाली नाहीत तर यवसाय संथा याया मागणीचा अ ंदाज
पुहा तपासत े (If Goals are Not Attained the Firm Re -Examines the
Estimate of its Demand ):
पुनपरीेमये िव धोरणातील स ंभाय बदला ंचा (अिधक बाजार स ंशोधन , अिधक
जािहराती , अिधक िवेते इ.) िवचार करण े समािव आह े. परणाम हणज े मागणीया
ारंिभक अ ंदाजाचे/पूवानुमानावरचे समायोजन .
९. नवीन उपाययोजना ंचीयेयाशी/ उि ेतुलना कन याच े मूयांकन:
(Evaluation of the New Solution by comparing it to Goals ):
सुधारत खच आिण मागणी अ ंदाजांसह/पूवानुमानासह नवीन उपाय लियत नफा
गाठयास , तो वीकारला जातो . तसे नसयास , यवसायस ंथा 10या पायरीवर
जाते.
१०. जर उि े/येये पूण झाली नाहीत तर यवसायस ंथा याया आका ंा
पातळीया खाली फ ेरबदल करत े (If Goals are not met the Firm
Readjusts Downwards its Aspiration Levels ):
जर खच (चरण 6 मये) आिण मागणी (चरण 9 मये) या प ुनरावृीसह उि े साय
होत नसतील , तर यवसायस ंथा ितया आका ंा पातळी खाली समायोिजत करत े.
यवसाय स ंथेची अन ेक उि े आहेत (जरी वरील ितमाना मये फ एकच पपण े
िदसत असेल), जे आका ंा पातळीच े व प घेतात यवसायस ंथा अिधकािधक
समाधानी नस ून समाधानी आह े. भूतकाळातील ाी , आका ंा, गटांया मागया munotes.in

Page 143

143आिण अप ेांवर अवल ंबून काळान ुसार य ेये बदलतात . येय-िनधारणासाठी िनवडीचा
िनकष असा आह े क िनवडल ेला पया य युतीया मागया (उि) पूण करतो .
संघटना अिनितता टाळयाचा यन करत े. मािहतीचा शोध घ ेऊन, दीघकालीन
िनयोजन टाळ ून, 'िनयिमत िया आिण पया वरणाचा अ ंदाज न घ ेता ितिया
मािहतीवर ितिया द ेयाचे धोरण अवल ंबून बाजारात ून उवल ेली अिनितता
टाळली जात े. पधक-उपी अिनितता एक ‘वाटाघाटीच े’ (‘negotiated’ ) वातावरण
तयार कन , हणज े, काही कारया साम ूिहक वत नाने टाळली जात े.
७.४.६ सायट आिण माच िसा ंतावरील टीका (Criticisms of the Cyert and
March Theory ):
वतणूक िसा ंतामय े गंभीर कमतरता आह ेत. Cyert आिण माच यांया
यवसायस ंथेया िसांतावर खालील कारणातव कठोरपण े टीका क ेली गेली आह े:
१. वतणूक िसा ंत यािधकार यवसाय स ंथेशीसंबंिधत आह े आिण बाजार
संरचनांचा िसा ंत हण ून अपयशी ठरतो . हे यवसायस ंथांचे परपरावल ंबन आिण
परपरस ंवादाच े पीकरण द ेत नाही िक ंवा यवसायस ंथांचे परपरस ंबंध उोग
तरावर उपादन आिण िकमतीया समतोलाकड े नेयाचे माग प करत नाहीत .
अशा कार े, उोगात िथर समतोल साधयाया अटी िनधा रत क ेया जात नाहीत .
२. हा िसांत व ेशाया अटी , िवमान यवसायस ंथांया वतनावरील परणाम
आिण यवसायस ंथेारे संभाय व ेशाया धोयाचा िवचार करत नाही .
३. वतणूक/वतनवाद िसांत यवसायस ंथेया अपकालीन वत नाचे पीकरण द ेते
आिण या ंया दीघ कालीन वत नाकड े दुल करत े. हे शोध आिण नवकपना ंया
गितमान प ैलूंचे पीकरण द ेऊ शकत नाही ज े दीघकाळाशी स ंबंिधत आह ेत.
४. वतणूक िसा ंत अनुकरण िकोनावर आधारत आह े जे एक अ ंदाज त ं आह े. हे
फयवसायस ंथेया वत नाचे फळ आहे परंतु ते प करत नाही .
७.४ िनकष (Conclusion )
या टीका अस ूनही, सायट आिण माच चा वत णूक िसा ंत यवसायस ंथेया
िसांतामय े एक महवप ूण योगदान आह े जे यवथापकय िनण य घेयामय े
"एकािधक , बदलणारी आिण वीकाय उि े" यांवर ल क ित करत े.
७.६ पूण परीयय / खच िकंमत तव (Full Cost Pricing
Principle ):
७.५.१ ता वना (Introduction ):
ब याच वषा पासून, चबरिलन आिण जोन रॉिबसन या ंचा म ेदारी पध चा िकमतीचा
िसांत सव साधारणपण े वीकारला जात होता . या िसा ंतानुसार, यवसायस ंथा
ितपया या ितिया ंना न घाबरता नफा वाढिवयाया तवावर परोपका री कृती
करयास सम होया . यांचा नफा जातीत जात हावा हण ून या ंनी िकमती
िनित क ेया आिण ह े य ांनी सीमात खचाला. परीययाला सीमात महसूल munotes.in

Page 144

144(MC=MR) बरोबर कन क ेले. ोफेसर हॉल आिण िहच (िकंमत िसा ंत आिण
यवसाय वत णूक) यांया न ेतृवाखा ली ऑसफड या अथ शाा ंनी क ेलेया
ायोिगक अयासात ून अस े िदस ून आल े क यवसायस ंथानी सीमांतवादी िनयम
(MC = MR) वापरला नाही आिण अपािधकार /अपस ंयांक ही यवसाय
जगतातील म ुय बाजार रचना होती . हॉल आिण िहचया मत े, यवसाय संथानी
परोपकारी िकंवा या ंया ितपध क ंपयांनी काय क ेले याची पवा न करता काय केले
नाही. उलट त े सतत ितपध यवसाय संथाया ितिया पाहत असतात .
पारंपारक िसा ंत अपािधकार परपरावल ंबनाचे पुरेसे पीकरण द ेऊ शकत
नाहीत.
अशा परिथतीत , यवसायस ंथा िकरकोळ िनयमान ुसार (MC = MR) कृती
कन अपकालीन नफा वाढवयाचा यन करत नाहीत पर ंतु सरासरी -िकमतीया
तवावर क ृती कन दीघ कालीन नफा वाढवयाच े उि ठ ेवतात, हणज े,
यवसायस ंथातस े करत नाहीत . यांची िक ंमत आिण उपादन MC आिण MR
वांया छ ेदनिबंदूवर िथर करतात पर ंतु ते यांना अशा पातळीवर िथर/थािपत
करतात यामय े सरासरी चल खच , (AVC) आिण सरासरी िथर खच (AFC)
आिण ातील यवसायातील सामाय नफा मािज न समािव अस ते. AVC + AFC
+ सामाय नफा . चिलत िक ंमत वीकारयाया भीतीन े यवसायस ंथा असामाय
नफा शोधत नाहीत आिण या ंयाकड े कोणताही पया य नाही , यामुळे नफा
वाढवयाचा च उवत नाही . या करणात (मेदारी पधा आिण स ंपूण मेदारी
असयास , उोजक या ंची िक ंमत िनित करयाया आिण या ंचा नफा
वाढवयाया िथ तीत असतात . परंतु या बाबतीत (जरअपािधकार , नफा वाढवण े हे
एक व ैध गृिहतक मानल े जाऊ शकत नाही . अपािधकारीची इछा आिण श/ताकत
दोही असत े) सुरित थान िमळवयाची श . अशा बाजाराया परिथतीत ,
जातीत जात नयाया इछ ेपेा स ुरितत ेची इछा उो जकाया मनावर राय
करते.
७.५.२ पूण परीयय /खच िकंमत तव (Full Cost Pricing Principle):
1939 मये, हॉल आिण िहच या ंनी ऑसफड िवापीठात क ेलेया स ंशोधनाच े
काही िनकाल कािशत क ेले आिण सरकारी उपाययोजना ंया स ंदभात
यावसाियका ंया िनण य ि येया तपासणीच े उि ठ ेवले. यांया अयासात 38
यवसायस ंथांचा समाव ेश होता , यापैक 33 उपादन क ंपया, 3 िकरकोळ
यापार क ंपया आिण 2 बांधकाम क ंपया होया . 33 उपादक क ंपयांपैक 15
ाहकोपयोगी वत ू, 4 मयवत उपादन े, 7 भांडवली वत ू आिण 7 कापड
उपादन करतात . घेतलेला नमुना यािछक (random ) नहता , परंतु यामय े अशा
यवसायस ंथांचा समाव ेश होता या ंची ‘कायमतेने यवथािपत उोग /उपम ’
(‘efficiently managed enterprises ) याची अप ेा केली जाऊ शकत े.
हॉल आिण िहच या ंनी या ंयाक डून लविचकता आिण या ंया मागणीची िथती आिण
यांया अ ंदाजे िकरकोळ खच आिण िकरकोळ कमाईची समानता करयाया या ंया
यना ंबल मािहती घ ेतली. उरा ंमधून अस े िदसून आल े क या ंयापैक बह तेकांनी
मागणी िक ंवा िकरकोळ खचा या लविचकत ेचा अ ंदाज लावयासा ठी पपण े, अगदी munotes.in

Page 145

145पपण े कोणत ेही यन क ेले नाहीत . यांनी या ंना िक ंमत िय ेशी स ंबंिधत
असयाच े मानल े नाही.
अनुभवजय अयासाया आधार े, हॉल आिण िहच या ंनी िनकष काढला क
बहसंय उोजक या ंया िवया िकमती याला त े 'पूण खच' हणतात , आिण
नयाचा भा समािव करतात , आिण सीमात खचायाआिण िसमांत महसूल
समानत ेया स ंदभात नाही .
अशा कार े, संपूण सरासरी खचावर/ परययावर आधारत िक ंमत ही 'योय िक ंमत'
आहे, जी 'आकारली जावी ', जी अपािधकार अंतगत 'पधसाठी िनपता ' या
कपनेवर आधारत आह े. पण प ूण खच/परीयय काय आह े? पूण खच हणज े संपूण
सरासरी खच यामय े सरासरी थ ेट/य खच (AVC) अिधक सरासरी
वरकड /उपरी/िथर (overhead ) खच (AFC) अिधक नयासाठी सामाय सीमा
(margin ) समािव आह े: अशा कार े िकंमत, P = A VC + AFC + नफा सीमा
(सामायतः 10%).
हॉल आिण िहचया मत े, अशी काही कारण े आह ेत जी यवसाय स ंथांना पूण
खचाया/परयया या धोरणाच े पालन करयास व ृ करतात :
i) उपादका ंमधील अप िकंवा उघड संगनमत /हातिमळवणी ;
ii) (ाहका ंची ाधाय े जाणून घेयात अय शवी;
iii) िकमतीतील बदला वर ितपया ची ितिया ;
iv) िनपत ेची नैितक खाी ; आिण
v) िकमतीत वाढ िक ंवा घट होयाया परणामा ंची अिनितता . ही सव कारण े
अपस ंयक उपादका ंना प ूण खच िकंमतीयितर िक ंमत ठरवयापास ून
रोखतात .

अशा कार े, यवसायस ंथा यांची िक ंमत प ूण-खच/परीयय तवाया आधार े
ठरवतात आिण या िकमतीला बाजार ज े काही घ ेते या िक ंमतीला िवकतात . मागणी
आिण खचात बदल होऊनही अपािधकार बाजारा मये िकमती िथर असयाच े
यांनी िनरीण क ेले. यांनी िवकूंिचत मागणी वाया टीने िकमत चा िचकटपणा
प क ेला. आकृती ७.७ मये पूण-खचाया तवावर िनित क ेलेली QP (= OB)
िकंमत या िठकाणी यात उभी राहत े या िठकाणी िवकूंचन उवत े.

आकृती . ७.७ munotes.in

Page 146

146वरील िक ंमतीमय े कोणतीही वाढ , यवसायस ंथेची िव कमी कर ेल, कारण याचे
ितपध या ंया िकमती वाढवयामय े याच े पालन करणार नाहीत . कारण िवक ूंिचत
मागणी वाचा PD भाग लविचक असतो . दुसरीकड े, जर यवसायस ंथेने QP पेा
कमी िक ंमत कमी क ेली तर याच े ितपध द ेखील या ंया िकमती कमी करतील .
यवसायस ंथाआपली िव वाढव ेल पर ंतु ितचा नफा प ूवपेा कमी अस ेल. कारण
वातील PD1 भाग कमी लविचक असतो . अशा कार े, िकंमत वाढवण े आिण
िकंमत कमी करण े अशा दोही परिथतमय े, यवसायस ंथा तोट ्यात जाईल .
यामुळे, उपादनाया थ ेट घटका ंया (हणज े कचा माल , इ.) िकमती अ परवित त
राहतील तोपय त ते िकंमत QP वर िटक ून राहतील .
AC व उपादना या मोठ ्या ेणीवर पडत असयान े, िकंमत ही उपादनाया
उलट बदलत े. उपादनाची पातळी िजतक लहान अस ेल ितत का सरासरी खच जात
असेल आिण उपादनाची िक ंमत जात अस ेल. परंतु हॉल आिण िहच यांनी
अपस ंयाक /अपािधकार यवसायस ंथानी लहान उपादना ंची िनिम ती करयाची
आिण जात िक ंमती आकारयाची शयता नाकारली .
यासाठी त े तीन कारण े देतात;
(a) अपािधकार यवसायस ंथा िकमतीया ताठरपणाला ाधाय द ेतात,
(b) िवकूंचनाम ुळे ते िकंमत वाढव ू शकत नाहीत , आिण
(c) यांना "िकंमत सवलतीया बाज ूने सामाय भावना िनमा ण कन , उपादन
कप (plant ) शय िततक े पूण चालू ठेवायचे आहेत".
हॉल आिण िहच हे ताठर िकंमतीया या घटन ेला दोन अपवाद नम ूद करतात :
(i) जर मागणी ख ूप कमी झाली आिण काही काळ तशीच रािहली तर , उपादन
िटकव ून ठेवयाया आश ेने िकंमत कमी होयाची शयता आह े. जेहा मागणी
वचा खालचा भाग अिधक लविचक होतो त ेहा अस े होयाची शयता
असत े. या िक ंमती-कपातीच े कारण हणज े जेहा एखादी यवसायस ंथा
घाबरत े आिण ितची िक ंमत कमी करत े; ते इतरा ंना या ंया िक ंमती कमी
करया स भाग पाडत े.
(ii) घटका ंया िकमती िक ंवा तंानातील बदला ंमुळे सव यवसायस ंथांचे AC
व समान माणात कमी िक ंवा वाढवणाया कोणयाही परिथतीम ुळे पूण-
खच िकंमत QP (= OB) चे पुनमूयांकन होयाची शयता आह े. परंतु
मजुरी आिण कया मालाया िकमत पेा िकमती कमी होयाची िक ंवा
वाढयाची व ृी नाही .
७.५.३ अँ्यूजचे हणण े/सांगणे/िवचलन (The Andrews Version ):
हॉल-िहच पीकरण ह े या ग ृहीतावर आधारत आह े क अपािधकार बाजारप ेठेत
आकारयात य ेणारी िक ंमत यवसायस ंथेने पूव-थािपत केलेली आह े. पुढे, िवकूंिचत
मागणी व हे िवेषणास ग ुंतागुंतीचे करत े. हे सांगणे सुलभ करयासाठी , येथे ो.
अँ्यूजची पूण-खच िकमतीची स ुधारत आव ृी िदली आह े. munotes.in

Page 147

147ो. अँ्यूज यांनी या ंया Manufacturing Business,1949 या अयासात प
केले आहे क, उपादन /वतुिनमाण यवसायस ंथा याया उपादनाची िव िक ंमत
ही संपूण खच िकंवा सरासरी खचा या आधारावर कशी िनित करत े. वतमान एक ूण
खचाला वत मान एक ूण उपादनान े भागून यवसायस ंथा सरासरी य खच (AVC)
शोधत े. हे सरासरी परवत नीय खच आहेत जे उपादना या िवत ृत ेणीवर िथर
असयाच े गृिहत धरल े जाते.
दुसया शदा ंत, AVC व ही याया ला ंबीया एका भागावरील उपादन अाया
समांतर एक सरळ र ेषा आह े जर घटका ंया य खच िकंमती िदया असतील .
एखाा िविश उपादनासाठी यवसायस ंथा सामायपण े जी िक ंमत उ ृत कर ेल ती
उपादनाया अ ंदािजत सरासरी थ ेट खचा बरोबरच कॉिट ंग-मािजन िकंवा माक -
अपया समान अस ेल.
कॉिट ंग-मािजन सामायतः उपादनाया अय घटका ंया (इनपुट) खचाची पूतता
करते आिण स ंपूण उोगाकड े पाहता िनवळ न याची सामाय पातळी दान करत े.
कॉिट ंग मािज न (िकंवा माक -अप) साठी न ेहमीचे सू खालीलमाण े आहे,
M = P -AVC/AVC ……. ( 1)
जेथे M माक-अप आह े, P ही िकंमत आह े आिण AVC हा सरासरी चल खच आहे
आिण अ ंश (numerator ) P-AVC हा नफा मािज न आह े. पुतका चा खच . 100
आिण याची िक ंमत .125,
M = 125-100/100 = 0.25 or 25%
जर आपण िकमती साठी समीकरण (1) सोडवल े तर याचा परणाम खालीलमाण े
होईल
P = AVC ( 1 + M) ……. ( 2):
कंपनीने िकंमत िनित करावी
P= . 100 (1 + 0.25) = . 125.
एकदा का ही िकंमत यवसाय स ंथेने िनवडली क , याया स ंथेया उपादनाची
पातळी काहीही असो , कॉिट ंग-मािजन िथर राहील . परंतु उपादनाया अय
घटका ंया िक ंमतमय े कोणयाही सामाय कायमवपी बदला ंसह त े बदल ू शकत े.
यवसायस ंथेया मतेवर अवल ंबून आिण उपादनाया थ ेट घटका ंया िकंमती
(हणज ेच, मजुरी आिण कचा माल ) लात घ ेतयास , उपादनाची पातळी काहीही
असो, िकंमत अपरवित त राहील . या िकमतीत , यवसायस ंथेकडे कमी-अिधक
पपण े परभािषत बाजार पेठ असेल आिण त े ाहका ंकडून मागणी क ेलेया संयेची
िव कर ेल.
परंतु उपादनाची पातळी कशी ठरवली जात े?
ही खालील तीनपैक कोणयाही कार े िनधारत क ेले जाते: munotes.in

Page 148

148(a) मता उपादनाची टक ेवारी हण ून; िकंवा
(b) आधीया उपादन कालावधीत िवकल े गेलेले उपादन िकंवा
(c) िकमान िक ंवा सरासरी उपादन हणून यवसायस ंथेला भिव या त िवक या ची
अपेा आह े.
जर यवसायस ंथा नवीन अस ेल िक ंवा नवीन उपादन सादर करणारी िवमान
यवसायस ंथा असेल, तर याप ैक फ पिहली आिण ितसरी याया स ंबंिधत
असेल. या परिथतीत , खरंच, अशी शयता आह े क पिहला अ ंदाजे ितस या शी
जुळेल, कारण यंसंचाची (Plant ) मता भ िवयातील अप ेित िववर
अवलंबूनअसत े.

आकृती . ७.८
पूण-खच िकंमतीची अ ँ्यूजची आवृी आक ृती ७.८ मये प क ेली आह े िजथ े
सरासरी खच AC हा सरासरी चल िकंवा य खच व आह े ज ो उपादनाया
िवतृत ेणीवर ैितज सरळ र ेषा हण ून दशिवला जातो . सीमात खच MC हा याचा
संबंिधत िकरकोळ खच व आह े.
समजा यवसायस ंथा उपादनाची OQ पातळी िनवडत े. उपादनाया या तरावर ,
QС ही यवसायस ंथेचा संपूण खच आहे जो सरासरी थ ेट/य खच QV आिण
कॉिट ंग-मािजन VC यांनी बनल ेला आहे.हणून, याची िव िक ंमत OP ही QC
बरोबर अस ेल.
यवसायस ंथा तीच िकंमत OP आकारण े सु ठेवेल पर ंतु ती व DD ारे
दशिवयामाण ेयाया उपादनाया मागणीवर अवल ंबून जात /अिधक िवक ू
शकते,आकृित ७.८ या िथतीत , ती OQ1 उपादन िवकेल. मागणीतील बदला ंया
ितसादात ही िक ंमत बदलली जाणार नाही , परंतु य आिण अय घटका ंया
िकंमतीतील बदला ंना ितसाद हण ून बदलली जाईल .
पूण खच-अिधक िक ंमत पती वापरयाच े खालील फायद े आहेत:
1. साधी पत : ही पत वापन उपादनाची िक ंमत काढण े अगदी सोप े आह े,
कारण ते एका साया स ूावर आधारत आह े. मािणत स ूाचा वापर क ेयास , ते
संथेया जवळजवळ कोणयाही तरावर ा क ेले जाऊ शकत े. यात समािव
असल ेया स ंकपना यावसाियक आिण ल ेखापाल या ंना परिचत आह ेत. munotes.in

Page 149

1492. िकंमत-योजन /िथरीकरण (Price -Setting ) : सरासरी िक ंमत िनयम बह उपादन
यवसाय स ंथांमये िकंमत-िनधारण स ुलभ करत े. यायवसायस ंथांमये सव
उपादना ंया िक ंमतया लविचकत ेबल मािहती िमळवण े कठीण आिण महाग दोही
आहे.
3. संभाय नफा : जोपय त िकमती काढयासाठी वापरया जाणा या अंदाजपकातील
गृहीतके बरोबर आह ेत, तोपयत यवसाय संथेची िकंमतची गणना करयासाठी ही
पत वापरयास िववर नफा िमळयाची शयता आह े.
4. याय : पुरवठादारान े आपया ाहका ंना िकमती वाढवयाची गरज पटव ून िदली
पािहज े अशा करणा ंमये, पुरवठादार दाखव ू शकतो क याया िकमती खचावर
आधारत आह ेत आिण या िकमती वाढया आह ेत.
5. शाीय पत : एखाा वत ूची िक ंमत आकारयाची ही शाीय पत आह े.
दीघकालीन नफा िमळवयाचा हा एक तािक क माग देखील आह े.
6. यवसाय संथेचा आदश : हा एक आदश आहे याच े यवसायस ंथाउि ठेवतात.
उपादन खचाचा अंतभाव करणे आिण नयाची ठरािवक टक ेवारी िमळवण े हे उि
असल े पािहज े, जरी त े पूणपणे साय झाल े नाही तरी.
7. वाजवी िक ंमत: उपादन खचा वर आधारत िक ंमत ही उपादक आिण ाहका ंसाठी
योय मानली जात े.
8. वारंवार होणार े बदल था ंबवा: संपूण िकमतीया खंड/तुकडा (piecing ) पतीम ुळे
िकमतीत वार ंवार होणार े बदल टाळता य ेतात, ाहक वार ंवार होणाया िकमतीतील
बदला ंना दाद द ेत नाहीत .
9. सवािधक पस ंती: वातव बाजार अिनित आह े आिण ान अप ूण आहे. या गोी
बाजाराला अप ूण बनवतात . या परिथ तीत यावसाियक लोक प ूण खचावर आधारत
िथर िक ंमत पस ंत करतात .
७.५.४ टीका (Criticism )
पूण-खच िकमतीया िसा ंतावर/तवावर खालील कारणातव कठोरपण े टीका क ेली
गेली आह े:
१) नफा वाढिवयापास ून मु नाही :
रॉिबसन आिण कान सारया समीका ंनी अस े िनदश नास आणल े आहे क प ूण-खच
िकमतीचा िसा ंत/तव हा नफा वाढिवयाया घटका ंपासून मु नाही यान े हॉल
आिण िहचन े तपासल ेया अन ेक यवसाय स ंथांया िकंमतया िनण यांमये वेश
केला आह े.
२) संपूण खच कोणाचा ? :
िसांताया कमक ुवतपणा ंपैक एक असा आहे क या यवसायस ंथेचा संपूण खच
अपािधकार बाजारप ेठेमधील िक ंमत िनधा रत कर ेल याच े अ न ुसरण इतर
यवसायस ंथा करतील या यवसायस ंथेला सूिचत करयात तो अपयशी ठर तो. munotes.in

Page 150

150३) कंपया वत ं िकंमत धोरणाच े पालन करतात :
पूण-खच िकमतीया िसा ंताव/तवावर ताठर िकंमतीच े पालन क ेयामुळे टीका क ेली
जाते. मंदीया काळात या ंचे साठे साफ करयासाठी यवसायस ंथा अनेकदा िक ंमत
कमी करतात . जेहा त ेजीया काळात खच वाढतो त ेहा त े िकंमत द ेखील वाढवतात .
हणून, यवसायस ंथा अनेकदा ताठर िकंमत धोरणाऐवजी वत ं िकंमत धोरणाच े
पालन करतात .
४) वतुळाकार स ंबंध:
जर एखाा यवसायस ंथेचा िनित खच ितया एक ूण खचा यामोठा भाग असतो ,
तेहा एक वत ुळाकार स ंबंध िनमा ण होऊ शकतो यामय े घसरया बाजारात िक ंमत
वाढेल आिण िवतारत बाजारप ेठेत घसरण होईल . असे घडत े कारण उपादन मोठे
असताना ित एकक उपादनचा सरासरी िनित खच कमी अस तो आिण ज ेहा ती
लहान असत े तेहा उपादनाचा ित एकक सरासरी िनित खच कमी अस तो.
५) नफा मािज न एक अप स ंकपना :
िशवाय , 'नफा मािजन' िकंवा 'खच मािजन' ही संा अप आह े. हे खच मािजन
यवसायस ंथेारे पूण खचात कस े िनधा रत क ेले जाते आिण कस े आकारल े जाते हे
िसांत प करत नाही .यवसायस ंथा या ंचे खच आिण मागणीया परिथतीन ुसार
योय नफा मािज न हण ून कमी िक ंवा जात आका शकत े.
हॉिकसन े िनदश नास आणयामाण े, "बहतांश पुरावे सूिचत करतात क 'लस'
मािजनचा आकार बदलतो : ते तेजीया काळात वाढत े आिण त े मागणीया
लविचकत ेसह आिण व ेशातील अडथया ंसह बदलत े."
६) साधी/ सरळ पती:
ही िकंमत पत साधी/सरळ आहे कारण ती मागणीची लविचकता पपण े िवचारात
घेत नाही . खरं त र, िजथे उपादनाया मागणीची िक ंमत लविचकता कमी असत े,
ितथे खच आिधक िकंमत ख ूप कमी अस ू शकत े आिण याया उलट .
७ ) नाशव ंत वत ूंसाठी नाही :
ही पत नाशव ंत वत ूंया िक ंमती िनधा रत करयासाठी वापरली जाऊ शकत नाही
कारण ती दीघ कालावधीशी स ंबंिधत आह े.
८ ) पूण-िकंमत म ूय तवाच े काटेकोरपण े पालन क ेले जात नाही :
इं लंड आिण य ू.एस. मधील उोगा ंया िक ंमती िय ेवरील ायोिगक अयासात ून
असे िदसून आल े आहे क, यवसायस ंथानी अवलंबलेया अच ूक पती प ूण-िकंमत
तवाच े काटेकोरपण े पालन करत नाहीत . सरासरी िक ंमत आिण मािज न या दोहीची
गणना ही सामायतः िवचार करयाप ेा खूपच कमी या ंिक िया आह े.
वतुतः, यापारी अथ शाा ंना िकंमतची गणना कशी करतात ह े सांगयास आिण
ितपध क ंपयांशी या ंचे दीघकालीन नफा धोयात य ेऊ नय े हणून िकंवा सरका री
हत ेप टाळयासाठी आिण साव जिनक ितमा चा ंगली ठ ेवयासाठी या ंया
संबंधांवर चचा करयास कचरतात .
munotes.in

Page 151

151९) यवसाय स ंथा सीमांत तवा ंचे पालन करतात ;
ो. अलचा य ू.एस.मधील 110 ‘उकृ यवथािपत क ंपयांचा अयास प ूण-खच
िकंमत तवाला समथ न देत नाही . अलला या यवसायस ंथामय े पूण-खचाया
तवावर यापक अिवास आढळला . यांनी नदवल े क यवसायस ंथानी सीमात
लेखांकन (accounting ) आिण परीयय सोपान (costing ) तवांचे पालन क ेले आिण
यापैक बह तेकांनी िकंमत, िवपणन आिण नवीन उपा दन धोरणा ंचे पालन क ेले.
७.५.५ िनकष : िकमतीच े सरासरी -खच िनयम अिनितता टाळयासाठी आिण
बाजार ‘समवय ’ करयासाठी उपय ु आह ेत.
७.६ सारांश (Summary )
अशा कार े हे ि त म ा न आपयाला पार ंपारक िसा ंत आिण यावसाियक
ियाकलापा ंमये यवथापका ंची भूिमका प करणार े नवीन िसा ंत यांयातील
फरक प करत े. यवथापक मज ुरांया कयाणासाठी कस े यन करतात ह े प
करते.
७.८ (Questions)
1. मॅरसया यवथापकय उपम (managerial enterprise ) ितमानावर
पीकरणामक टीप िलहा.
2. िवयमसनच े यवथापकय िवव ेकाचे ितमान प करा .
3. िवयमसनया यवथापकय उपय ुता काया वर पीकरणामक टीप िलहा .
4. यवसायस ंथेया वतणूक िसा ंतावर एक टीप िलहा .
5. सायट आिण माच चा वत णूक िसा ंत प करा .
6. पूण-खच िकमतीया तवा चे तपशीलवार वण न करा .
७.८ संदभ (References )
1. Gravelle H. and Rees R.(2004) : Microeconomics., 3rd Edition,
Pearson Edition Ltd, New Delhi.
2. Gibbons R. A Primer in Game Theory, Harvester -Wheatsheaf,
1992
3. A. Koutsoyiannis : Modern Microeconomi cs
4. Salvatore D. (2003), Microeconomics: Theory and Applications,
Oxford University Press, New Delhi.
5. Varian H (2000): Intermediate Microeconomics: A Modern
Approach, 8th Edition, W.W.Norton and Company
6. Varian: Microeconomic Analysis, Third Editio n
7. Salvatore D. (2003), Microeconomics: Theory and Applications,
Oxford University Press, New Delhi.

 munotes.in

Page 152

152८
उोग संथेचे पयायी िसा ंत
घटक रचना :
८.० उि्ये
८.१ तावना
८.२ यवसायस ंथेचे अितव , उेश आिण सीमा
८.३ संसाधन आधारत िसा ंत
८.४ ान आधारत िसा ंत
८.५ यवहार /कारभार /देवाणघ ेवाण/देवघेव आधारत िसा ंत
८.६ सारांश
८.७
८.८ संदभ
८.० उि ्ये (Objective s)
 यवसायस ंथेचे अितव , उेश आिण सीमा आिण या ंचे महव या स ंकपना
पपण े समज ून घेणे.
 तुही याीची / संधीची िमतययता /अनुकूलता अथयवथ ेया स ंकपना द ेखील
िशकाल .
 संसाधन -आधारत िसा ंताया स ंकपन ेचे िवेषण करण े.
 आजया गितमान आिण पधा मक जगात ानाच े महव अयासण े.
 ान आधारत िसा ंताशी स ंबंिधत स ंकपना ंचा अयास करण े.
 यवहार / कारभार / देवाणघ ेवाण/ खचाचा अथ समज ून घेणे.
८.१ तावना (Introduction )
नफा वाढवण े हे यवसायस ंथेचे मुय उि आह े. परंतु यासोबतच यवसायस ंथा
इतर अन ेक उि े पूण करयाचा यन करत े. कोणयाही यवसायस ंथेया
वाढीमय े संसाधन े खूप महवाची भ ूिमका बजावतात .यवसायस ंथेचा ान-आधारत
िकोन हा सयाया आिथ क स ंदभासाठी अयंत प ुरेसा असल ेया
यवसायस ंथेया संसाधन -आधारत िकोनाचा अलीकडील िवतार आह े. ान ह े
एक अितशय िवश ेष धोरणामक स ंसाधन मानल े जाते जे पारंपारक आिथ क उपादक
घटका ंया रीतीन े कमी होत नाही आिण वाढया परतावा िनमा ण क शकत े. बहतेक
ान-आधार त संसाधना ंचे वप म ुयव े अमूत आिण गितमान असत े, याम ुळे माग
अवलंिबव आिण काय कारण स ंिदधता याार े वैिश्यपूण िवकासास अन ुमती िमळत े,
जेयवसायस ंथेया ान-आधारत यामय े आिथ क भाड े/खंड िनिमतीया munotes.in

Page 153

153यंणेचा आधार आह ेत. आिथक ि याकलापा ंचे समवय साधयासाठी यवहार खच
सुलभ करयासाठी आिण कमी करयासाठी यवसायस ंथा अितवात आह ेत:
८.२ यवसाय संथांचे अितव , उेश आिण सीमा (Existence,
Perpose and Boundaries of firm)
८.२.१ यवसायस ंथा हणज े काय?
यवसायस ंथा ही एक या वसाियक स ंथा आह े (जीिनगम, भागीदारी , मयािदत
दाियव क ंपनी Limited Liability Company (LLC) हणून इतरा ंबरोबर प
धारण क शकत े) जी नयासाठी नीिवीच े (input ) ऊिीमये (output ) पांतर
करते. हे वत ूंया वपात अस ू शकत े (जसे क ल ॅपटॉप िक ंवा च ाई ), सेवा
(जसे क बागकाम िक ंवा साफसफाई ) िकंवा दोही (या उपहारग ृहामये आपण ऑडर
करतो या अनासाठी प ैसे देतो, परंतु अ नुभवासाठी द ेखील). यवसायस ंथा
सामायत : काही कारची स ंथामक रचना तयार करतात यामय े
यवसायस ंथेया यवथापनामय े उिा ंचा स ंच आिण नफा वाढवयाच े येय
असल ेले धोरण दोही असत े.
यवसायस ंथेया िसा ंतामय े अन ेक आिथ क िसा ंतांचा समाव ेश आह े जे
यवसायस ंथा, कंपनी िक ंवा िनगम चे अितव , वतन, रचना आिण बाजाराशी
संबंध यासह याच े वप प करतात आिण अ ंदाज करतात .
सोया भाष ेत सांगायचे हणज े, यवसायस ंथेया िसांताचा उ ेश हा काही ा ंची
उरे देणे हा आहे. जसे क,
1. अितव (Existence ) : कंपया का उदयास य ेतात? अथयवथ ेतील सव
यवहार बाजारावर मयथी का होत नाहीत ?
2. सीमा (Boundaries ) : आकार आिण उपादन िविवधता या ंयाशी स ंबंिधत
कंपया आिण बाजार या ंयातील सीमा न ेमक का असत े? कोणत े यवहार
आंतरकरया क ेले जातात आिण कोणत े यवहार बाजारात क ेले जातात ?
3. संघटना (Organization ) : कंपयांची रचना अशा िविश पतीन े का क ेली
जाते, उदाहरणाथ पदान ुम िक ंवा िवक ीकरण ? औपचारक आिण अनौपचारक
संबंधांचा परपर स ंबंध काय आह े?
4. यवसाय स ंथा कृती/कायदशनाची िवषमता . कंपयांया िविवध िया आिण
कामिगरी कशाम ुळे चालत े?
5. पुरावा (Evidence ) : यवसायस ंथेया संबंिधत िसा ंतांसाठी कोणया चाचया
आहेत/
आिथक ियाकलापा ंचे समवय साधयासाठी यवहार खच सुलभ करयासाठी आिण
कमी करयासाठी यवसायस ंथा अितवात आह ेत (रोनाड कोस "द नेचर ऑफ द
फम" 1937 ). माण /ेणी(Scale ) आिण याी (Scope ) या अथयवथ ेया तवा ंचा
वापर क न, यवसायस ंथा बाजारप ेठेतील कामकाजाया यवहारावरील खच कमी
करयास सम आह ेत. आिथक ियाकलापा ंमये आवयक असल ेया 3 मुख munotes.in

Page 154

154घटका ंचे अिधक काय मतेने समाधान कन मोठ ्या यवसायस ंथा खच कमी
करतात :
1. शोध आिण मािहती (Search & Information ) – यवसायस ंथा ही िवपणन
आिण जािहराती या ंसारया गोबल शोध खच कमी क शकतात (उदा. एखाा
यायायाप ेा िवापीठाला या ंया सवम िक ंमतीत यायानसभाग ृह, िवाथ
इयादी शोधण े सोपे आहे, कारण िवापीठ सवा साठीयायान े व ईतर गोी संपूण
िवापीठात करत आह े).
2. सौदेबाजी आिण िनण य घेणे (Bargaining & Decision making ) -
वेगवेगया लोका ंशी व ेगवेगया िक ंमतवर वाटाघाटी करणाया वतंपणे काम
करणाया ंया (freelancers ) तुलनेत यवसायस ंथा येकासाठी िक ंमत
ठरिवया साठी उोजक सौदेबाजीचा वापर क शकतात .
3. धोरण आिण अ ंमलबजावणी (Policing & enforcement ) - गुणवा
राखयासाठी यवसायस ंथेकडे मजबूत धोरण े आ ह ेत.याचे एक उदाहरण हणज े
वतंपणे काम करणारी एक जािहरात नट /नटी याला वतःया जािहराती , िवपणन
आिण िव यवथापन या सव गोी वत : कराया लागतात . जर नटाने/नटीने
आरण ितिनधीया हाताखाली काम क ेले असेल, तर या ंया नोकया िथर
केया जातील , वाहतूक यवथािपत क ेली जाईल आिण यवसायस ंथेारे पैसे गोळा
केले जातील . यामुळे, यांचे काम अिधक चा ंगया कार े पार पाड यासाठी
नटाचा /नटीचा दबाव आिण तणाव आवयक आह े. अिधक प करयासाठी , िकंमत
िनित करयासाठी आिण बाजारप ेठ तयार करयासाठी क ंपयांची आवयकता आह े.
बाजारप ेठ िनमा ण कन एखादी यवसायस ंथा िविश वत ूंया मागया एकित
करयास सम आह े आिण मोठ ्या माणावर अथ यवथा साय करयासाठी याच े
उपादन क शकत े. कंपया या ंया स ंसाधना ंचा वापर इतर मागणी -मागील
उपादना ंया उपादनात मदत करयासाठी द ेखील क शकतात , जे नंतर याीया
अथयवथ ेचे वप बनत े.
एकाच बाजारप ेठेत पधा करणाया व ेगवेगया क ंपयांनी तयार क ेलेया उोगा ंना
नवीन त ंानाया वाढीम ुळे यययाचा सामना करावा लाग ू शकतो याम ुळे यवहार
खच कमी होयास मदत होत े आिण परणामी क ंपयांची गरज कमी होत े.उदाहरण े:
य-ते-य वाहन/गाडी सामाियकरण : जेथे ल ोक ा ंया िनि य गाड्या तापुरया
लोकांसाठी उपलध कन िदया जातात या ंना वाहत ुकची गरज आह े. यामुळे गाडी
भाड्याने देणा या संथांची/एजसीची मागणी लणीयरीया कमी होत े कारण
कोणतीही य या ंची वाहन े अजारे उपलध कन द ेऊ शकत े आिण मोठ ्या
ययसायस ंथेला आवयक असल ेली रसद (लॉिजिटक ) टाळू शकत े (साधारणपण े
या उपमा ंचे आयोजन करणाया क ंपयांपासून लोका ंची सुटका होऊ शकत े आिण त े
कदािचत क ंपयांना टक ेवारीत कपात न करता एकम ेकांशी व ैयिक यवहार
करतील )
• Airbnb: हा उोग नवीन त ंानाचा वापर कन हॉट ेल उोगात ययय आणत
आहे जसे क Airbnb घरमालका ंना वाशा ंशी यपण े जोडतात . munotes.in

Page 155

155• दूरिचवाणी वाह (Video streaming ): YouTube आिण Netflix सारया
ऑनलाइन दूरिचवाणी वाहाम ुळे टेिलिहजन क ंपनीमय े ययय य ेत आह े, याम ुळे
लोकांचे कायम पाहयाचा माग बदलतो .
• मु पाठयम (Coursera ): Coursera िवापीठा ंमये ययय आणत आह े कारण
ते मोठ्या माणावर िवनाम ूय ऑनलाइन िशण अयासम दान करत े जे
िवाया ना या ंया िशणात अिधक लविचक बनवत े.
तथािप , या नवीन त ंानाम ुळे यवहाराची िक ंमत कमी करयात मदत होऊ शकत े
जी ाहका ंसाठी फायद ेशीर आह े. कालांतराने, उोगातील काही पार ंपारक क ंपया
काढून टाकया जाऊ शकतात , तर काही या नवीन त ंानापास ून िशक ू शकतात
आिण या ंचे उोग मानक आणखी स ुधा शकतात .
८.२.२ यवसा यसंथेया ैितज सीमा (Horizontal Boundaries of Firms ) :
ैितज सीमा हणज े कंपनीने उपािदत क ेलेया उपादना ंचे माण (Economies of
Scale ) आिण िविवधता (यािची अथ यवथा ) यांचा स ंदभ आह े. माण /ेणी
(Scale) आिण याी (Scope ) ची अथ यवथा तेहा अितवात असत े जेहा
मोठ्या-माणातील काय/िया/यवहार (operation ) लहान काय /िया/यवहार
यांयापेा खचाचा फायदा द ेतात, जसे क जेहा एका वतूया उपादनाच े माण
िकंवा एकाच करखाया मये उपािदत क ेलेया िविवध उपादना ंचे माण वाढत े तेहा
ित एकक सरासरी चल खच कमी होतो . सामायतः भा ंडवल गहन /घन असल ेया
उपादन िया ंमये म िक ंवा स ंसाधन गहन िया ंपेा माण /ेणी (Scale)
आिण याी (Scope) ची अथयवथा दिश त होयाची अिधक शयता असत े.
भांडवल ग हन/घन (capital intensive ) िया ंमये उच िथर त े परवत नीय खच
गुणोर असत े याचा उपादन त ं सुधारयाम ुळे अिधक फायदा होतो .
८.२.३ िमतययता (Economies of Scale ) :
िमतययता ह े खचाचे फायद े आह ेत जे यवसायस ंथांना यांया काय पतीया
आधारावर िमळतात , यात उपादनाच े माण वाढत े तेहा उपादनाया ित
एककाचा खच कमी हो तो. तथािप , काही क ंपया खचाया नेतृवापेा िभनत ेला
ाधाय द ेऊन माण /ेणी (scale ) या अथ यवथ ेचा फायदा घ ेणार नाहीत . जेहा
बाजार मोठ ्या माणावर अथ यवथा ंया पातळीवर उपादन करत असतो , तेहा
बाजारप ेठेत वाटपाची काय मता ा होत े. याचा अथ बाजारप ेठ परप ूण पध ने
उपादन करत आह े, खच आिण नफा कमी करत आह े.
िमतययत ेचे ोत (Economies of Scale ) :
िमतयय ताअितवात येतात ज ेहा -
१. उपादनातील अिवभायता आिण िनित खचा चा सार : िमतययत ेचा एक
सामाय ोत हणज े उपादनाया आणखी मोठ ्या माणावरील िनित खचा चा
सार. अिवभायता हणज े उपादनाया कोणयाही घटकाला काय करयासाठी
आवयक असल ेया िकमान तराचा स ंदभ. अिवभायता अितवात असत े जेहा
नवीन व ेशकया ना आिथ क्या यवहाय होयासाठी उपादनाची िकमान पातळी munotes.in

Page 156

156लणीयरीया जात असत े. जेहा उच रचना/मांडणी (setup ) खच, दीघकालीन
िनित खच आिण माण /ेणी (scale) वर आकारमानामक परतावा (volumetric
returns ) िकंवा ितहच े संयोजन असत े तेहा हे घडत े. मोठ्या कंपया अिवभायत ेचा
फायदा मोठ ्या माणावर उपादनावर खच पसरव ून तस ेच भांडवली बाजारात अिधक
चांगला व ेश िमळव ून (कंपयांमये अ पूण वेश गृहीत धन ) घेऊ शकतात .
अिवभायता अितवा त असत े जेहा मोठ ्या माणावर गोी करण े शय असत े जे
लहान माणात करता य ेत नाही . उपादना ची पातळी िकमान असली तरीही काही
िनिवी एका िविश िकमान आकाराप ेा कमी करता य ेत नाहीत . सवसाधारण शदात ,
उपादन स ु करयासाठी यवसायस ंथेला िकमान खच करावा लागतो

१. िवषेिशकरण (Specialisation ): िवषेिशकरण उवत े जेहा कामगारा ंना िविश
उपादन काय िन यु केली जातात , उपादनमता आिण काय मतेत काला ंतराने
वाढ होत े, यामुळे यांना उपादनात वाढल ेया ित सरासरी खचा चा फायदा होतो .
िवषेिशकरण आयोिजत करयासाठी , यवसायस ंथांनी भरीव ग ुंतवणूक करयास
तयार असल े पािहज े, तथािप , सयाची िक ंवा अंदािजत मागणी िवषेिशकरणाचा वापर
करयासाठी परीमाणाला याय द ेत नाही तोपय त यवसायस ंथासाठी अिनछा िदस ून
येईल. अॅडम िमथया म ेयातून, असे न मूद केले आह े क मा ंची िवभागणी
बाजाराया कालावधीप ुरती मया िदत आह े (१) जसजसा बाजार आकारमानात वाढतो ,
तसतस े अथयवथ ेमुळे उपादनातील िवश ेषीकरणाचा वापर करण े शय होईल , (२)
मोठ्या बाजारप ेठा परमाण फाया ंसह िवश ेष ियाकलापा ंया यवथ ेस समथ न
देईल.

२. मालसाठा /वतुसूची/ यादी (Inventories ): मालसाठा /वतुसूची/यादी घ ेऊन,
या यवसायस ंथा जात माणात यवसाय करतात या मालसाठा /वतुसूची/यादी
आिण िवच े कमी माण राखयास सम असतात . मोठ्या माणात खर ेदी कन ,
मोठ्या माणात मालसाठा /वतुसूची हलव ून आिण सा ठवून ठेवयान े ित एकक एकूण
खच कमी होतो , हणून माण /ेणीची अथ यवथा . यायितर , मालसाठा /
वतुसूची/ यादीचे एकीकरण संह-संपणे (stock -out) आिण गमावल ेया िवशी
संबंिधत खच कमी करत े. मालसाठा /वतुसूची ठेवयासाठी यवसायस ंथाना िविवध
ोसाहन े आह ेत (1) संह-संपणे (stock -out) आिण गमावल ेली िव टाळ णे
(िवया अ ंदाजातील अिनितत ेमुळे सुरितता संह आवयक आह े. अंदाजात
अचूकता जोडण े, कमी स ुरितता संह आवयक आह े) (2) ाहका ंया बा ंिधलकवर
ितकूल भाव टाकण े टाळा , (३) उपादन िय ेत कोणत ेही अडथळ े येणार नाहीत
याची खाी ा . तथािप , जादा मालसाठा / वतुसूचीघेतयान े, (१) मालसाठा /
वतुसूचीमये ितब ंिधत रोख वाहाची स ंधी खच , (२) भाडे, घसारा , मालसाठा /
वतुसूची साठावणी साठी आवयक असल ेला िवमा (३) िबघडयाची िक ंमत आिण
अचिलतपणा यासारख े परणाम होतील .

३. मोठ्या माणात िनिवी खरेदी (Large volumes of input purchases ):
या यवसायस ंथा तुलनेने जात माणात िनिवी खरेदी करतात या ंना
पुरवठादारा ंकडून सूट िमळ ू शकत े. पुरवठादारा ंया िव एकाच प ुरवठादाराशी क मी
वाटाघाटी खच , िनिवी खरेदी करणाया ितित यवसायस ंथांया सहवासात ून
लाभ घ ेणारे पुरवठादार आिण एकाच प ुरवठादाराशी यवहार करत असल ेया munotes.in

Page 157

157गोपनीयत ेची सुरा या सव गोी सवलतीस व ृ क शकतात ,ही यामागची अन ेक
कारण े आहेत. यायितर , काही यवसायस ंथांकडून मोठ्या खर ेदीवर अवल ंबून
असल ेले पुरवठादार सवलतीकड े अिधक कलत े, कारण त े पुरवठा करणा या
गमावयाचा धोका टाळतात .

४. घन चौरस िनयम (The Cube Square Rule ): गिणतीय स ंकपना याला
माण / ेणी (Scale ) या अथ यवथ ेचे पीकरण द ेयासाठी स ंबोिधत क ेले जाऊ
शकते. घन चौरस िनयम हा खंड आिण प ृभागाया ेामधील स ंबंध य करतो . हे
सूिचत करत े क परीमणा मये (Volume ) वाढ झायाम ुळे पृभागाया ेफळात
माणान ुसार वाढ होईल . माण /ेणी (Scale) या अथ यवथ ेचा हा आणखी एक
ोत आह े. ब याच उपादन िय ेसाठी, यंाची उपादन मता उपादन पााया
(vessel ) आकारमानाशी स ंबंिधत असत े आिण उपादनाची एक ूण िकंमतपााया
(vessel) पृभागाया ेाशी जवळ ून संबंिधत असत े. कारखायाची उपादन मता
वाढवून आिण प ृभागाच े ेफळ आिण उपादन जहाजा पााचे (vessel) माण
यांयातील ग ुणोर कमी कन ित एकक सरासरी खच कमी होयाची शयता आह े.

५. ब याच िया मोठ्या माणात /िवपुलता मये हाताळया जातात पर ंतु यांची
िकंमत ेाशी स ंबंिधत असत े (हणज े संचय/ साठा/ storage ). एखाा पााच े माण
िदलेया माणान े व ा ढ त े ह ण ून, पृभागाच े ेफळ या माणाप ेा कमी वाढत े.
िविवध उपादन िया ंमये, उपादन मता उपादन जहाजाया आकारमानाया
माणात शोधली जात े तर मत ेनुसार उपादनाची एक ूण िकंमत जहाजाया उपलध
पृभागाया ेफळाया माणात असत े. यावन असा िनकष िनघतो क जसजशी
मता वाढत े तसतस े म त ेनुसार उपादनाची सरासरी िक ंमत कमी होत े कारण
पृभागाया ेफळाच े माण कमी होत े. उदाहरणाथ , नौवाहन प ेटी मय े
खुयाचेनौवहन . खुया एकम ेकांया वर रचयान े, खुयाची मता वाढत े, यामुळे
ित प ृभागाया ेफळाया नौवहनाची िकंमत कमी होत े आिण
िमतययता /अनुकूलता (Economies of Scale ) ा होत े.

६. िवपणन खच (Marketing costs ) : सव कंपयांसाठी जािहरातची एक िनित
िकंमत असत े; यामुळे, मोठ्या कंपया हा खच तुलनेने मोठ्या स ंयेने संभाय
ाहका ंमये पसरवयास सम आह ेत आिण छोट ्या कंपयांया त ुलनेत जािहरात
मोिहम ेतील मागणीतील बदला ंशी उपादन अिधक चा ंगया कार े जुळवून घेऊ
शकतात . हे िनित खच राीय क ंपयांसाठी समान आह ेत कारण त े ादेिशक
कंपयांसाठी आह ेत. उपादन तुतीची अिधक याी असल ेया क ंपयांना छी
यापारिचहाचा फायदा होतो , जे एकाच तुतीवर ल क ित करणारी मोहीम
असूनहीयापारिचहा या सव उपादना ंबल ाहका ंया धारणा भािवत करत े.

७. िमतयय तेया /अनुकूलतेया इतर ोता ंमये कामगार िवषेिशकरण , ाहका ंया
अंदाजान ुसार मागणीम ुळे अिधक काय म वतुसूची/ यादी यवथापन आिण घन
चौरस िनय माला सामोर े जाणार े उोग या ंचा समाव ेश होतो - िजथे िया ख ंड
संबंिधत असतात पर ंतु ख च ेाशी स ंबंिधत असतात . उपादन स ंयंाया िदल ेया
मतेचा अिधक चा ंगला वापर कन वाढीव उपादनावर िथर खच पसरयावर
अपावधीत ित -एकक खचात घट होत े. दीघकाळात ह े तंानातील स ुधारणा ंारे munotes.in

Page 158

158िकंवा वनपतीया एक ूण उपादन मत ेत वाढ कन , यवसायस ंथेया िथर त े
परवत नीय खचा या ग ुणोरामय े बदल कन दाखवल े जाते.

जाळेणाली परणाम (network effect ) हा िमतययत ेचा /अनुकूलतेचा एक अनय
ोत आह े, जो ाहका ंना उपादन वापन अिधक लाभ िमळायाम ुळे उवतो .
उदाहरणाथ , Facebo ok इतर वापरकया शी स ंवाद साधयाया सामािजक
कायािशवाय नदवही सारख ेच/रोजिनशीसारख ेच मूय दान करत े. फेसबुकची
उपयुता आिण म ूय हे एका रोजिनशी पेा जात आह े कारण वापरकया ची संया
जातआह े.िमतययत ेया /अनुकूलतेया परणामी 'मागणी -बाजू'चा न ेटवक भाव
असतो जर त े उपादनाया इतर अवल ंबकया ना (एकूण परणाम ) आिण इतरा ंनी
उपादनाचा अवल ंब करयास (िकरकोळ परणाम )ोसाहन द ेते.
८. संसाधन -आधारत िसा ंत िक ंवा िकोन /िवचार (Resource -
Based Theory or View (RBT/RBV)
संसाधन -आधारत िसांत िकंवा िकोन /िवचार (RBV) ही एक यवथापकय
चौकट आह े याचा उपयोग यवसायस ंथा शात पधा मक लाभ िमळिवयासाठी
कोणया धोरणामक स ंसाधना ंचा वापर क शकत े हे िनधा रत करयासाठी क ेला
जातो.
बान या ंचा 1994 चा लेख "फम रसोस स अँड सट ेड कॉप ेिटिटह अ ॅडहांटेज" हा
संसाधन -आधारत िकोनाया उदयामय े एक महवप ूण काय हण ून मोठ ्या
माणावर उ ृत केला जातो . तथािप , काही िवाना ंचा असा य ुिवाद आह े क 1930
या दशकात ख ंिडत स ंसाधन -आधारत िसा ंताचा प ुरावा होता . RBV ने तािवत
केले आहे क यवसायस ंथा िवषम/िविवध कारया /बहजातीय आहेत कारण
यांयाकड ेिविवध कारया /बहजातीय संसाधन े आह ेत, याचा अथ
यवसायस ंथांकडे िभन धोरण े अ सू शकतात कारण या ंयाकड े िभन स ंसाधन े
आहेत.
७.३.१ आरंभ/उपितथान आिण पा भूमी (Origins and bac kground ):
1990 या दशकात , यवसा स ंथेचे संसाधन -आधारत िकोन /िवचार (संसाधन -
फायदा िसा ंत हण ून देखील ओळखल े जाते) हे धोरणामक िनयोजनातील म ुख
ितमान बनल े. RBV ला ितथापना शाळा (positioningschool ) आिण याया
काहीशा िनयमान ुसार पदतीया िव रोधात ितिया हण ून पािहल े जाऊ शकत े यान े
बा िवचारा ंवर यवथापकय ल क ित क ेले, िवशेषत: उोग स ंरचना.
तथाकिथत ितथापना शाळेने 1980 या दशकात िशतीवर वच व गाजवल े होते.
याउलट , संसाधन -आधारत िकोनान े असा य ुिवाद क ेला क शात पधामक
फायदा उक ृ मता आिण स ंसाधन े िवकिसत करयापास ून ा होतो . जे बान या ंचा
1991 चा ल ेख, "फम रसोस स अ ँड सट ेड कॉप ेिटिटह ॲडहांटेज," हा
संसाधन -आधारत िकोनाया उदयामय े िनणा यक मानला जातो . अनेक
िवाना ंया मत े 1930 या दशकापास ून एक ख ंिडत स ंसाधन -आधारत ीकोन
िदसून आला . िवाना ंनी स ुचवले आह े क स ंसाधन -आधारत िकोन /िवचार एक
नवीन ितमान दश िवते, जरी "रकािड यन आिण प ेनरोिशयन आिथ क िसा ंतांमये munotes.in

Page 159

159मूळ असल े तरीही , यान ुसार यवसायस ंथा शात अितसामाय पर तावा िमळव ू
शकतात , आिण क ेवळ, जर या ंयाकड े े संसाधन े असतील आिण ती स ंसाधन े
काही वपात स ंरित असतील . संपूण उोगात या ंचा सार रोखणारी अलगाव
यंणा."
RBV हा एक आ ंतरिवाशाखीय ीकोन आह े जो िवचारा ंमये लणीय बदल
दशवतो. संसाधन -आधार त िकोन आ ंतरशाखीय आह े कारण तो अथ शा,
नीितशा , कायदा , यवथापन , िवपणन , पुरवठा साखळी यवथापन आिण
सामाय यवसाय या िवषया ंमये िवकिसत झाला आह े.
RBV िया आयोिजत करयाच े आिण पधा मक फायदा िमळिवयाच े साधन
हणून संथेया अ ंतगत संसाधना ंवर ल क ित करत े. बान या ंनी सा ंिगतल े क
शात पधा मक फायाच े ोत हण ून संभाय धारण करयासाठी स ंसाधन े
मौयवान , दुिमळ, अपूणपणे अ नुकरण करयायोय आिण बदलयायोय नसावीत
(आता सामायतः VRIN िनकष हण ून ओळखल े जात े). संसाधन -आधारत य
सूिचत करत े क स ंथांनी अितीय , यवसायस ंथा -िविश म ुय मता िवकिसत
करणे आवयक आह े जे य ांना वेगया गोी कन ितपया ना माग े टाकयास
अनुमती द ेईल.
संथेचे संसाधन -आधारत य (RBV) हे शैिणक आिण यावसाियका ंया काया चे
अनुसरण कन 1980 आिण 1990 या दशकात उदयास आल ेले पधा मक
फायदा िमळिवयाच े धोरण आह े. सािहयाया स ुसंगत स ंथेया िवकासात योगदान
देणाया म ुख िसा ंतकारा ंमये िबगर वनरफेट, पडर, ँट. जय बी बान , जॉज
एस. डे, गॅरी हॅमेल, शेबी डी. हंट, जी. हली आिण सी .के. हाद .
िसांताची म ूळ कपना अशी आह े क बाजारप ेठेत थान िमळिवयासाठी पधा मक
यवसाय वातावरणाकड े पाहयाऐवजी िक ंवा पधा आिण धोया ंवर धार घ ेयाऐवजी ,
संथेने याऐवजी आधीच उपलध असल ेया स ंसाधन े आिण स ंभायत ेकडे ल िदल े
पािहज े.
RBV या मत े, येक वेगया स ंधीसाठी नवीन कौशय े, वैिश्ये िकंवा काय
आमसात करयाऐवजी आधीच उपलध असल ेली स ंसाधन े आिण मता वापन
नवीन स ंधचा फायदा घ ेणे लणीय सोप े आहे. ही संसाधन े RBV ितमानाच े मुय
क िबंदु आहेत, यांया समथ कांचा असा य ुिवाद आह े क या ंना संघटनामक
धोरण िवकासामय े ाधाय िदल े पािहज े.
जरी सािहय स ंसाधन -फायाया ीकोनाया स ंकपन ेभोवती अन ेक िभन कपना
मांडत असल े तरी, याया दयात , सामाय िवषय/कथावत ू अशी आह े क
यवसायस ंथेची संसाधन े आ िथ क, कायद ेशीर, मानवी , संथामक , मािहतीप ूण
आिण स ंबंधामक आह ेत; संसाधन े िवषम /िवजातीय आिण अप ूणपणे
िफरती /चल/हलणारी आहेत आिण शात पधा मक फायासाठी स ंसाधन े समज ून
घेणे आिण यवथािपत करण े हे यवथापनाच े मुय काय आहे.

munotes.in

Page 160

160८.३.२ संकपना (Concept ):
शात पधा मक फायदा िमळवण े हे धोरणामक यवथापन आिण धोरणामक
िवपणन मधील बह तेक सािहयाया क थानी आह े. संसाधन -आधारत य
रणनीतीकारा ंना संभाय घटका ंचे मूयांकन करयाच े एक साधन द ेते जे पधा मक
धार दान करयासाठी तैनात क ेले जाऊ शकतात . संसाधन -आधारत िकोनात ून
उवणारी म ुय अ ंती हणज े सव संसाधन े समान महवाची नसतात िक ंवा
यांयाकड े शात पधा मक फायाच े ोत बनयाची मता नसत े. कोणयाही
पधामक फायाची शातता िकती माणात स ंसाधना ंचे अ नुकरण िक ंवा बदली
केली जाऊ शकत े यावर अवल ंबून असत े. बान आिण इतरा ंनी अस े नमूद केले आहे क
फायाच े ोत आिण यशवी रणनीती या ंयातील काय कारण स ंबंध समज ून घेणे
यवहारात ख ूप कठीण आह े. अशा कार े, मुय मता ओळखण े, समजून घेणे
आिण या ंचे वगकरण करण े यासाठी यवथापकय यना ंची मोठी ग ुंतवणूक करण े
आवयक आह े. यायितर , यवथापनान े मुय स ंसाधन े आिण मता िवकिसत
करयासाठी , यांचे पालनपोषण आिण द ेखरेख करयासाठी स ंथामक िशणामय े
गुंतवणूक करण े आवयक आह े. संसाधन -आधारत िसा ंत असा दावा करतो क
धोरणामक स ंसाधना ंचा ताबा एखाा स ंथेला याया ितपया वर पधा मक
फायदा िवकिसत करयाची स ुवण संधी दान करतो .
संसाधन -आधारत िकोन /िवचार , रणनीतीकार बा स ंधया त ुलनेत अंतगत
संसाधन े आिण मता ंचे सवम शोष ण करणारी धोरण िक ंवा पधा मक िथती
िनवडतात . धोरणामक स ंसाधन े आंतर-संबंिधत मालमा आिण मता ंया जिटल
जायाच े (network ) ितिनिधव करतात ह े लात घ ेता, संथा अन ेक संभाय
पधामकितथापना /िथती (positions ) वीका शकतात . जरी िवान वा परया
जाणा या प धा मक ितथापना /िथती या अचूक ेणवर वादिववाद करत असल े
तरी, सािहयात सामाय सहमती आह े क , धोरण तयार करयासाठी
हमालाया /मजूराया (porter ) िनयमान ुसार/कायदािणत िकोनाप ेा स ंसाधन -
आधारत िकोन अिधक लविचक आह े. धोरणामक यवथापन िय ेत
संसाधना ंची ओळख , मूयमापन , िवकास , संरण, िवतार इयादी अय ंत
आवयक बनतात .
मुय यवथापकय काय आहेत (The key managerial tasks are ):
1. यवसायस ंथेची संभाय म ुख संसाधन े ओळखा .
2. ही स ंसाधन े खालील िनकषा ंची पूतता करतात क नाही याच े मूयांकन करा
(VRIN िनकष हण ून देखील ओळखल े जाते):
 उपयु/बहमोल/मौयवान - ते यवसायस ंथेची कायमता आिण
परणामकारकता स ुधारणाया धोरणा ंची अंमलबजावणी करयास सम करतात .
 दुिमळ - इतर ितपया साठी उपलध नाही .
 अपूणपणे अनुकरण करयायोय - इतरांारे सहजपण े लागू केले जात नाही . munotes.in

Page 161

161 गैर-पयायी - इतर द ुिमळ नसल ेया स ंसाधना ंारे बदलल े जाऊ शकत नाही .
3. हे मूयमापन उीण करणा या संसाधना ंचा िवकास , संगोपन आिण स ंरण करा .
पधामक फायदा द ेयाया ीन े संसाधना ंची कियता लात घ ेता, यवथापन
आिण िवपणन सािहय काळजीप ूवक संसाधन े आिण मता परभािषत आिण वगक ृत
करते. ते खालीलमाण े परभािषत आिण प क ेले आहे.
 संसाधन े (Resources ): बानहे यवसाय स ंथेया स ंसाधना ंना पुढीलमाण े
परभािषत करतात : "सव म ा ल मा, मता , संथामक िया ,
यवसायस ंथा गुणधम, मािहती , ान इ . यवसायस ंथेारे िनयंित क ेले जाते
जे यवसायस ंथेला याची काय मता आिण परणामकारकता स ुधारयासाठी
धोरणे तयार करयास आिण अ ंमलात आणयास सम करत े.
 मता (Capabilities ): मता हणज े "संसाधना ंचा एक िवश ेष कार , िवशेषत:
संथामकरया अंतःथािपत (embedded ) केलेला ग ैर-हतांतरणीय
यवसायस ंथा -िविश स ंसाधन याचा उ ेश यवसायस ंथेया तायात
असल ेया इतर स ंसाधना ंची उपादकता स ुधारणे आहे."
 पधामक फायदा (Competitive advantage ): बान या ंनी पधा मक
फायाची याया "जेहा [एखादी यवसाय स ंथा] कोणयाही वत मान िक ंवा
संभाय पध कांारे एकाच व ेळी अ ंमलबजावणी न क ेलेले मूय िनमा ण धोरण
अंमलात आणयास सम असत े."
८.३.३ संसाधन े आिण मता ंचे वगक रण (Classification of Resources and
Capabilities ):
RBV ितमाना ंमये, दोन म ुय कारची स ंसाधन े (मालमा ) आहेत, जी बह धा
लेखापाल (accountants ) आिण आिथ क ता ंना (financial specialists ) परिचत
असतील . यवसायस ंथा-आधारत स ंसाधन े मूत िकंवा अम ूत अशा दोन म ुय
ेणमय े िवभागली जाऊ शकतात .
१. मूत संसाधन े (Tangible resources ) : ही भौितक मालमा आह ेत जस े क
आिथक स ंसाधन े आिण थावर स ंपदा (real estate ), मालमा , कचा माल ,
यंसामी , सयं/कारखाना , वतुसूची/ यादी (inventary ), छाप/िचह (brand),
जमीन , उपादन े आिण भा ंडवल, एकव (patent ) आिण यापारिचह (trademark )
आिण रोख . ही अशी स ंसाधन े आहेत जी सामायत : बाजारात सहजपण े खरेदी केली
जाऊ शकतात आिण अशा कार े कमी पधा मक फायदा द ेतात, कारण इतर स ंथा
देखील या ंया आवडीन ुसार समान मालमा पट कन िमळव ू शकतात .
२. अमूत संसाधन े (Intangible resources ) : हे अशा वत ू आिण स ंकपना ंचा
संदभ देते यांचे कोणत ेही भौितक म ूय नाही पर ंतु तरीही त े संथेया मालकचा दावा
क शकतात . हे संथामक िदनचया िकंवा पतमय े अंतभूत केले जाऊ शकतात
जसे क संथेची िता , संकृती, ान िक ंवा मािहती , संिचत अन ुभव, ाहक ,
पुरवठादार िक ंवा इतर म ुख भागधारका ंशी संबंध, यापारिचह (trademark) िकंवा
बौिक स ंपदा या स ंथेकडे अ सू शकतात . यापैक काही - उदा. िता - एका munotes.in

Page 162

162महवप ूण कालावधीत तयार क ेली जा ते आिण अशी गो आह े जी इतर ितपध िक ंवा
तुलनामक स ंथा बाजारात खर ेदी क शकत नाहीत . हे कदािचत स ंथेमयेच
राहतील आिण या ंया पधा मक फायाच े मुय ोत असतील . ते संसाधन -
आधारत यात िवश ेषतः मौयवान आह ेत कारण त े यवसायस ंथांना संसाधने
वापरयात फायद े देतात. उदाहरणाथ , एकवम ुळे (patent) इतर यवसायस ंथांना
यांची संसाधन े तशाच कार े वापरण े अशय होत े आिण पध कांपेा उपादन व ेगळे
करणारी एकम ेव गो छाप/िचह (brand) , असू शकत े.
संसाधन े दोन ग ंभीर ग ृिहतका ंमये िवभागली आह ेत (The resources are divided
into two critical assumptions ):
1. िवषम /िवजातीय /बहिवध (Heterogeneous ) : ही पिहली म ुख धारणा अशी आह े
क स ंसाधन े, कौशय े आिण मता एका स ंथेकडून दुस या संथेत लणीयरीया
बदलया पािहज ेत. येक यवसायस ंथेची कौशय े, मता , रचना, संसाधन े
वेगवेगळी असतात आिण याम ुळे येक यवसायस ंथा वेगळी बनत े. रोजगाराया
िविवध कारा ंमुळे आिण स ंसाधना ंया स ंयेमुळे, संथा बाजारात पधा मकत ेला
चालना द ेणा या िविवध धोरण े आ ख ू शकतात . जर या स ंथांकडे संसाधन े आिण
यचा तंतोतंत समान स ंच अस ेल तर , ते एकम ेकांशी पधा करयासाठी िभन
धोरणे वापरयास सम नसतील , कारण इतर स ंथा या ंचे चरण -दर-
चरण/मामान े ("परपूण पधा हणून ओळखल े जाणार े) अनुसरण करयास सम
असतील .").
वातिवक जगात परप ूण पधा अितवात नाही – यवसायस ंथाना अगदी समान
पधामक आिण बा शचा सामना करावा लाग ू शकतो , परंतु तरीही त े एकम ेकांशी
पधा करयासाठी िभन धोरण े तयार करयास सम आह ेत. अशा कार े, RBV
असे गृहीत धरत े क ह े यांया स ंसाधना ंया आिण कौशया ंया िभन म ूयांमुळे आहे.
2. अचल : RBV ची दुसरी धारणा अशी आह े क स ंसाधन े अचल असतात , आिण
यामुळे कमीत कमी अपकालीन कालावधीसाठी (उदा. कमचा या ंची हालचाल ) एका
संथेकडून दुस या संथेकडे मुपणे िफरता य ेत नाही . यामुळे, संघटना ितपध
संथांया स ंसाधना ंची व रीत ितक ृती बनव ू शकत नाहीत आिण हण ून समान धोरण े
अंमलात आणतात . अमूत मालमा - ान, िया , बौिक मालमा इ . - मूत
मालमा ंपेा 100% अचल असयाची शयता जात असत े.
एखाा स ंथेया मालक ची संसाधने ही िफरती (mobile ) नसतात यावर ही धारणा
आधारत आह े. दुसया शदा ंतअसे सांिगतल े जाते क कमीवेळात ही स ंसाधन े एका
यवसायस ंथेकडून दुस या यवसायस ंथेकडे हता ंतरत क ेले जाऊ शकत नाही .
यवसायस ंथाना यांया ितपया ची अचल स ंसाधन े िमळू शकत नाहीत कारण या
संसाधना ंचे यवसायस ंथासाठी महवाच े मूय आह े.
संसाधन ह े मौयवान असत े यासाठी त े यवसायस ंथेला अनय धोरण े तयार
करयास मदत करत े जे संधचा फायदा घ ेते आिण धोक े कमी करत े. जेहा स ंसाधन
उपलध कन द ेणारे फायद े िमळिवयाच े पयायी माग ि म ळ ण े अशय असत े तेहा
संसाधन ग ैर-पयायी असत े. एक द ुिमळ स ंसाधन मालकया यवसायस ंथेला
धोरणामक फायद े दान करत े. munotes.in

Page 163

163 ितपया ना अन ुकरण करण े कठीण असल ेया स ंसाधना ंची नकल /दुसरी त करणे
कठीण जात े. यापैक काही यापारिचह ,एकव आिण ववािधकारासह िविवध
कायद ेशीर मागा नी संरित आहेत.
संसाधन -आधारत िसा ंत जुया हणीया ग ुणवेवर द ेखील ल क ित करत े
"संपूण भाग याया भागा ंया ब ेरजेपेा मोठ े आ ह े". िविवध रणनीती आिण
संसाधना ंारे धोरणामक स ंसाधन े तयार क ेली जाऊ शकतात , यांची नकल केली
जाऊ शकत नाही अशा कार े एकित क ेली जाऊ शकत े. इतर स ंसाधना ंपासून
धोरणामक स ंसाधन े वेगळे करण े महवाच े आहे. रोख (cash) हा एक महवाचा ोत
आहे.गाडी आिण घरासह म ूत वतू देखील महवप ूण संसाधन े आहेत.
८.३.४ संसाधना ंपासून मता ंपयत (From Resources to Capabilities )
संसाधन े आिण मता द ेखील अंतगत संघटनामक िक ंवा आ ंतर संघटनामक
(intraorganizational or interorganizational ) असू शकतात :
आरबीही (RVB ) िवाना ंनी पार ंपारकपण े अंतगत स ंघटनामक
(intraorganizational ) संसाधन े आिण मता ंवर ल क ित क ेले आह े, तर
अलीकडील स ंशोधन आ ंतरसंघटनामक िदनचया चे/िनयमाच े/परीपाठाच े
/िनयम /परपाठ महव दश िवते. संथांमधील िदनचया आिण आ ंतरसंघटनामक
संबंध यवथािपत करयाची मता कामिगरी स ुधा शकत े. अशा सहकाय मता ंना,
िवशेषतः, करार/कंाट/मा रचना /योजना (contract d esign ) मता ंारे समिथ त
आहे. आंतरसंघटनामक स ंबंधांया यवथापनामय े कराराचा काय म वापर
मािहतीच े हता ंतरण स ुलभ क शकतो , संथामक िशण वाढव ू शकतो आिण
संबिधत भा ंडवल (relational capital ) िवकिसत करयात मदत क शकतो .
 कंपनीया स ंसाधनाची म ूतता ही स ंसाधन -आधारत िसा ंतामय े महवाची बाब
आहे. मूत संसाधन े अशी स ंसाधन े आहेत या ंची भौितक उपिथती अस ू शकत े.
यवसायस ंथेची मालमा , वनपती आिण उपकरण े तसेच रोख रकम ही म ूत
संसाधन े आहेत.
 याउलट , अमूत संसाधन े भौितकरया उपिथत नाहीत . कमचाया ंचे ान आिण
कौशय े, यवसायस ंथेची िता आिण यवसायस ंथेची संकृती ही अम ूत
संसाधन े आहेत.
मता : मता ही द ुसरी महवाची स ंकपना आह े. संसाधन े एखाा स ंथेची मालक
कशाचा स ंदभ घेतात, मता स ंथा काय क शकत े याचा स ंदभ देते. यवसायस ंथा
याया धोरणामक स ंसाधना ंवर आधारत क ृती करत असताना मता अन ेकदा
वेळोवेळी उवतात . काही यवसायस ंथा गितमान /चलनशिवषयक (dynamic )
मता िवकिसत करतात , िजथे एखाा यवसायस ंथेकडे ितया वातावरणातील
बदला ंशी जुळवून घेयासाठी नवीन मता िन माण करयाची अितीय मता असत े.
GE आिण Coca Cola या गितमान /चलनशिवषयक (dynamic) मता :
उदाहरणाथ , जनरल इल ेिक वेळोवेळी बाजारप ेठेतील न ेतृव िटकव ून ठेवयासाठी
यवसायस ंथांची खरेदी आिण िव करत े, तर कोका -कोला शीत प ेय बाजारप ेठ munotes.in

Page 164

164बदलत असताना नवीन त/यापारी िचह आिण उपादन े तयार करयासाठी
ओळख ली जाते. या दोही यवसायस ंथा "जगातील सवा िधक श ंसनीय
यवसायस ंथांमये " पिहया प ंधरापैक आह ेत.
८.३.५ िवपणन िमणाच े महव (The Importance of Marketing Mix )
 इ उपादन े आिण स ेवा तयार करयासाठी स ंसाधन े आिण मता ंचा वापर करण े
महवाच े आह े.िवपणन िमण — याला िवपणनाच े चार Ps हणून देखील
ओळखल े जाते — ाहका ंना वत ू आिण स ेवा खर ेदी करयासाठी कस े पटव ून
ावे याबल महवप ूण अंती दान करत े.
 िवपणन िमणा चा खरा उ ेश फसवणूक करण े नाही तर यात चार Ps
(उपादन , िकंमत, थान आिण जािहरात - Production,Price,Place and
Promotion ) मये एक मजब ूत संयोजन दान करण े हा आह े जेणेकन ाहका ंना
एक उपय ु आिण ेरक स ंदेश िदला जाईल .
८.३.६ VRIO मांडणी/चौकट /रचना (framework )
संघटनामक यशासाठी िवषम आिण अचल स ंसाधना ंचा ताबा महवाचा असला तरी ,
हा पधा मक फायदा िटकव ून ठेवायचा अस ेल तर तो एकटा नाही .
बान (1991 ) यांनी संसाधन े आिण स ंथा (VRIO) या म ुय ग ुणधमा चे प र ी ण
करयासाठी एकमा ंडणी/चौकट /रचना थापना क ेली. हे िनकष न ंतर इतर न ेतृव
िवचारव ंतांनी बदलल े आिण नवीन स ंेप VRIO िवकिसत क ेले गेले. याचा अथ असा
आहे:
मौयवान / उपयु. जर त े ाहका ंना िक ंवा संथेवर अवल ंबून असल ेया इतरा ंना
पुरवलेया स ेवेचे िकंवा उपादनाच े मूय वाढिवयात मदत क शकत असतील तर
संसाधन े मौयवा न आह ेत. भेदभाव वाढव ून, उपादनाची िक ंमत कमी कन िक ंवा
सेवेची गुणवा आिण म ूय स ुधारयासाठी इतर सामाय बदल कन ह े सुधारल े
जाऊ शकत े. ही अट प ूण न करणारी कोणतीही स ंसाधन े पधा मक ग ैरसोय होऊ
शकतात .
 दुिमळ. कोणतीही स ंसाधन े - मूत िकंवा अम ूत दोही - जी केवळ एक िक ंवा फार
कमी स ंथांारे ा क ेली जाऊ शकतात , दुिमळ मानली जाऊ शकतात .
संथांकडे समान स ंसाधन े िकंवा मता असयास , यामुळे पधा मक समानता
येऊ शकत े.
 कमी अन ुकरणमता . जर एखाा स ंथेकडे मौयवान िक ंवा दुिमळ संसाधन े
असतील तर ती क मीत कमी अपकालीन पधा मक फायदा िमळव ू शकतात .
तथािप , हा फायदा िटकव ून ठेवयासाठी स ंसाधन े अनुकरण करण े िकंवा बदलण े
महाग असण े आवयक आह े, अयथा ितपध समान िक ंवा समान स ंसाधन े
िमळव ून अंतर कमी करयास स ुरवात क शकतात .
 मूय पकडयासाठी आयोिजत . संसाधन े पधामक फायदा दश िवतातच अस े
नाही - जर स ंथा, ितची णाली आिण िया स ंसाधनाचा प ुरेपूर वापर munotes.in

Page 165

165करयासाठी िडझाइन क ेलेली नस ेल, तर ती पधा मक फायदा िमळवयाची
आशा क शकत नाही . इतर अन ेक उदाहरणा ंसह, ितभावान िक ंवा जाणकार
यचा योय िवभाग िक ंवा भूिमकेत वापर न करण े िकंवा संथेया सकारामक
ितेचा उपयोग करणा या मोिहमा प ूणपणे तयार न करण े असा याचा स ंदभ असू
शकतो .
जेहा या सव बाबची प ूतता केली जात े तेहाच एखादी य शात पधा मक
फायदा िमळव ू शकत े आिण नवनवीन स ंशोधन कन बाजारात प ुढे जाऊ शकत े.
RBV चा वापर कन फायदा वाढवयाची िया खालीलमाण े असावी :
1. संथेची संभाय म ुख संसाधन े ओळखा
2. संसाधन े VRIO िनकष प ूण करतात क नाही याच े मूयांकन करा (खालील
मवार आल ेख/ flowchart वापन )
3. हे िनकष पार करणा या संसाधनांचा िवकास आिण स ंगोपन करा
जर स ंघटनामक न ेयांनी अस े केले तर, संघटनेने ितपया या प ुढे खेचणे आिण
बाजारप ेठेतील नवीन म ैदानाार े गती करण े अपेित आह े.
८.३.७ आरबीही आिण धोरण तयार करण े (RBV and strategy
formulation ) :
संसाधना ंचा ताबा असल ेया यवसायस ंथा, िकंवा ितपया मये दुिमळ
असल ेया स ंसाधना ंचे िमण , यांना तुलनामक फायदा असयाच े हटल े जाते. हा
तुलनामक फायदा यवसायस ंथाना िवपणन ताव तयार करयास सम करतो
यांना एकतर (अ) े मूय मानल े जाते िकंवा (ब) कमी ख चात उपादन करता य ेते.
हणून, संसाधना ंमधील त ुलनामक फायदा बाजाराया िथतीत पधा मक फायदा
होऊ शकतो .
संसाधन -आधारत यात , रणनीतीकार बा स ंधया त ुलनेत अंतगत संसाधन े
आिण मता ंचे सवम फायदा करणारी धोरण िक ंवा पधा मक िथती िनवडतात .
धोरणामक स ंसाधन े आंतर-संबंिधत मालमा आिण मता ंया जिटल नेटवकचे
ितिनिधव करतात ह े लात घ ेता, संथा अन ेक स ंभाय पधा मक िथती
वीका शकतात . जरी िवान वापरया जाणा या पधा मक िथती या अच ूक
ेणवर वादिववाद करत असल े तरी, सािहयात सामाय सहमती आह े क ,
धोरण/डावपेच तयार करयासाठी पोटरया िििटह िकोनाप ेा स ंसाधन -
आधारत िकोन अिधक लविचक आह े. जरी RBV चे मूळ फॉय ुलेटर बाजारातील
बा ियाकलापा ंचे महव कमी करतात , Hooley et al. (1998) असे सुचवले
आहे क िवपणन नम ूना/उदाहरण आिण RBV एकमेकांशी ज ुळणार े नाहीत आिण
यशासाठी बा धोरणामक िनयोजन अज ूनही महवाच े आहे.
RBV -कित स ंथेमये, नेयांनी बा स ंधी आिण पध या साप े अ ंतगत
संसाधना ंचे सवम शोषण करणारी धोरण े िनवडली पािहज ेत. यामय े अनेक
वेगवेगया धोरणामक िथतीचा समाव ेश अस ू शकतो , िविवध कारा ंमुळे संसाधन े
घेऊ शकतात . munotes.in

Page 166

166Hooley et al. संथेया स ंसाधन -आधारत याचा वापर करताना सहा व ेगवेगया
पधामक िथती आहेत अस े सुचिवतात :
• िकंमत िथती
• गुणवा िथती
• नववत न िथती
• सेवा िथती
• लाभाच े थान /िथती
• अनुप िथती (वन-टू-वनिवपणन )
या िविवध रणनीती पोट रया स ुिस पधा मक रणनीतप ेा लणीयरीया कमी
कठोर आह ेत आिण यवसायस ंथेकडे उपलध असल ेया स ंसाधना ंवर प ूणपणे
अवलंबून आह ेत.
८.३.८ टीका (Criticisms):
RBV या अन ेक टीका मोठ ्या माणावर उ ृत केया ग ेया आह ेत आिण या
खालीलमाण े आहेत:
• RBV उवचनी /अनुलापी (tautological ) आहे
• िभन स ंसाधन जुळवणी / आकार / बावप (configurations ) ही
यवसायस ंथासाठी समान म ूय िनमा ण क शकतात आिण याम ुळे पधामक
फायदा होणार नाही
• युिवादात उपादन बाजाराची भ ूिमका अिवकिसत आह े
• िसांतामय े मयािदत कायदािणत /िनयमान ुसार (prescriptive ) परणाम आह ेत.
इतर टीका ंमये हे समािव आह े:
• संसाधना ंया आसपासया घटका ंचा िवचार करयात अयशवी ; हणज े,
महवा या मता कशा आमसात क ेया जातात िक ंवा िवकिसत क ेया जातात याया
गंभीर तपासणीऐवजी या फ अितवात आह ेत हे गृिहत धरले जाते.
बानया सव VRIN िनकषा ंची प ूतता करणार े संसाधन शोधण े अशय
नसयासकदािचत अवघड आह े.
• एखादी यवसायस ंथा जोपय त फायद ेशीर स ंसाधना ंचा वापर क शकत े तोपय त
उच पधा मक बाजारप ेठेत फायद ेशीर अस ू शकत े ही धारणा न ेहमीच खरी ठरत
नाही. हे संपूण उोगाशी स ंबंिधत बा घटका ंकडे दुल करत े; पोटरचे उोग
संरचना िव ेषण देखील िवचारात घ ेतले पािहज े.
• RBV चे समथ क असे मानतात क सयाया अ ंतगत संसाधना ंचा वापर कन
पधामक फायदा सवम कार े िमळवला जातो . तथािप , यामुळे नेतृव आिण
यवथापन आिण इतर िसा ंत आिण चौकट /रचना/बांधणी जसे क औोिगक munotes.in

Page 167

167संघटना य (I/O), धोरणामक िनयोजन , िनयामक धोरण आिण बाजारातील
पधया ियाकलापा ंवर अिधक भर द ेतात.
• यात , संभायता अशी आह े क स ंथेया कामिगरीच े महवप ूण माण दोही
घटका ंारे प क ेले जाऊ शकत े, जरी काही अयासा ंनी अस े सूिचत क ेले आहे क
पधामक फायदा आिण एक ूण कामिगरीया स ंदभात अंतगत संसाधन े खरोखरच
अिधक महवाची आह ेत.
तथािप यावर इतर टीका आह ेत. RBV ची चौकट /रचना/बांधणी ही लेखक
यवथापका ंना सा ंगते क या ंनी VRIO चौकट /रचना/बांधणीवापन उच स ंभाय
संसाधन े शोधून िवकिसत क ेली पािहज ेत; तथािप , हे क से केले जा वे हे ते सुचवत
नाहीत आिण यात , उपलध स ंसाधन े सुधारयासाठी यवथापक अस े काही
क शकत नाहीत अस े िदसत े. या गोीचा उल ेख करयाकड े दुल केले जाते ते
हणज े नेते आिण यवथापका ंकडे उ च -मूय स ंसाधन े िनमा ण करणाया िया
आिण णाली स ुधारयाची मता असत े - याचा दीघ काळापय त स ंथेया
कायमतेवर अिधक लणीय परणाम होऊ शकतो .
• यायितर - जेहा त ंान उोगासारया अयािशत बाजारप ेठेत, नवकपना
आिण नवीन शोध जवळजवळ वरत स ंसाधना ंया म ूयावर ती परणाम क
शकतात . हे एक शात फायदा प ूणपणे शूय करयाचा यन करयासाठी आिण
िनमाण करयासाठी मागील ियाकलाप त ुत क शकत े - अशा कार े, िथर
पधामक वातावरणात िथत असताना RBV हे केवळ एक यावहारक य मानल े
जाऊ शकत े. काहनी (उदा. आयस ेनहाट आिण मािट न, 2000 ) सूिचत क ेले आहे क
दीघकालीन यशासाठी स ंघटनामक िशण आिण अन ुकूलतेचे तर अिधक महवाच े
आहेत, जरी RBV हे अपावधीत एक महवाच े ितमान असू शकत े.
• पुढील समालोचना ंमये VRIO िनकषा ंशी जुळणा या संसाधना ंची अय ंत दुिमळता
मूय िनधा रत करताना VRIO िनकषा ंची मया दा, VRIO चेच अप आिण
अिनित वप आिण "संसाधन े" या शदाच े अप वप या ंचा समाव ेश होतो .
सामाय िनकषा चा िवचार असा आह े क RBV पधामक फायदा िवकिसत
करयासाठी उपय ु ठ शकतो , िवशेषत: अपकालीन , परंतु द ी घ कालीन
धोरणामक िनयोजन करताना इतरचौकट /रचना/बांधणी आिण िसा ंतांसह भागीदारीत
िवचार क ेला पािहज े.
८.४ यवसायस ंथेचा ान-आधारत िसा ंत (Knowledge Based
Theory of Firm )
८.४.१ तावना (Introduction )
यवसायस ंथेचा ान-आधारत िसा ंत हा ान ह े यवसाय स ंथेचे सवात
धोरणामक ्या महवप ूण संसाधन मानत े. याचे समथ क असा य ुिवाद करतात क
ान-आधारत स ंसाधना ंचे अ न ुकरण करण े सहसा कठीण असत े आिण
सामािजक ्या ग ुंतागुंतीचे असत े, िविवध कारच े ान आधार आिण
यवसायस ंथामधील मता ह े शात पधा मक लाभ आिण उच िनगम
(Corporate ) कामिगरीच े मुख िनधा रक आह ेत. munotes.in

Page 168

168हे ान स ंथामक स ंकृती आिण ओळख , धोरणे, िदनचया , दतऐवज , णाली
आिण कम चारी यासह अन ेक संथांारे रोवलेले/अंतःथािपत केले जाते आिण वाह न
नेले ज ा त े. धोरणामक यवथापन सािहयात ून उवल ेला, हा ी कोन प ेनरोज
(1959 ) ारे ारंभी चारत क ेलेया यवसायस ंथेया (RBV) संसाधन -आधारत
िकोनावर आधारत आिण िवतारत करतो आिण न ंतर इतरा ंनी िवतारत क ेला
(वनरफेट 1984 , बान 1991 , कॉनर 1991 ).
जरीयवसायस ंथेचासंसाधन -आधारत िकोन पधा मक फायदा िमळिवणाया
यवसायस ंथांमधील ानाची महवप ूण भूिमका ओळखतो /जाणतो ,तरीही ान -
आधारत िकोनाच े समथ क असा य ुिवाद करतात क स ंसाधन -आधारत ीकोन
फारसा प ुढे जात नाही . िवशेषत:, RBV िवशेष वैिश्ये नसून ानाला एक सामाय
संसाधन मानत े. यामुळे िविवध कारया ान -आधारत मता ंमये फरक क ेला जात
नाही. मािहती त ंान यवसायस ंथेया ान -आधारत िकोनामय े महवाची
भूिमका बजाव ू शकत े यामय े मािहती णाली मोठ ्या माणात अंतगत-आिण आंतर-
यवसायस ंथा ान यवथापना चे संेषण, विधत आिण व ेगवान करयासाठी
वापरली जाऊ शकत े.
८.४.२ ानावर आधारत िसा ंत/ान-आधारत िसा ंत (The knowledge -
based theory ) :
20 या शतकाया श ेवटया दोन दशका ंमये पारंपारक उपादन -आधारत िक ंवा
पधामक फायासाठी पया य हण ून यवसायस ंथेया संसाधन -आधारत
िसांताकड े ल व ेधले गेले आहे. संसाधन -आधारत ीकोन व ेगाने वाढणाया ान -
आधारत स ेवा आिण ान -कित उोगा ंसारया अम ूत संसाधना ंवर अवल ंबून
असल ेया यवसायस ंथांमये देखील धोरण तयार करयाची समज स ुधारयाच े
वचन देते.
संथामक ान एक च ंड संपी िनमा ण करयाची मता सादर करत े.पारंपारक
आिण मया िदत उपादन घटका ंया िव , ान िनमा ण होऊ शकत े. याचा
पतशीर वापर कन परतावा वाढतो . ान अितशय िवश ेष वैिश्ये सादर करत े जे ते
भौितक स ंसाधना ंपेा वेगळे करत े आिण पधा मक लाभाया िनिम ती आिण
िटकायात योगदान द ेते. ान एकाच व ेळी अन ेक अन ुयोगा ंमये वापरल े जाऊ शकत े
आिण तरीही याच े अवम ूयन होत नाही . संथामक ान अस े आहे. आय कारक
पदाथ, इतर स ंसाधना ंया िव , याचा वापर , िभन आका र/ठसाअंतगत, ते
कमी करयाऐवजी वाढवत े. ान-आधारत मता ही सवा त धोरणामक ्या
महवाची मानली जात े.
पधामक फायदा िनमा ण करयासाठी आिण िटकव ून ठेवयासाठीानशाीय
ीकोनात ून सराव आिण स ंशोधनाच े मागदशन करणाया तीन ानशाा ंमये फरक
केला ग ेला: संानवादी /संानानामक (cognitivist ), संबंधवादी / संयोजनवादी
(connectionist ) आिण ऑटोपोएिटक . संानामक ीकोन स ंथांना खुया णाली
मानतात , जे जगाच े अिधकािधक अच ूक "ितिनिधव " तयार कन ान िवकिसत
करतात . िजतक अिधक आकडेवारी आिण मािहती स ंथा एकित क शकतील munotes.in

Page 169

169िततके ितिनिधव जवळ य ेईल. हणूनच बह तेक संानवादी ीकोन मािहती आिण
आकड ेवारीसह ानाची बरोबरी करतात .
संबंधवादी ानशाान ुसार स ंथा अज ूनही ितया बा जगाच े "ितिनधी " करते,
परंतु वातवाच े ितिन िधव करयाची िया व ेगळी आह े. संानामक
ानशाामाण े मािहती िया ही णालीची म ूलभूत िया आह े.
ऑटोपोएिटक ानशा णालीला िनिवीला (input ) मूलभूतपणे िभन समज दान
करते. िनिवी फ आकड ेवारी/मूलभूत मािहती /वतुिथती हणून गण ली जाते. ान
ही "वैयिक " ानाशी स ंबंिधत खाजगी स ंकपना आह े. ऑटोपोएिटक णाली दोही
बंद आिण ख ुया आह ेत. आकड ेवारी/वतुिथती साठी खुला आह े, परंतु मािहती
आिण ानासाठी ब ंद आह े, या दोहीचा णालीमय े अथ लावावा लाग ेल.
ऑटोपोएिटक णाली वयं-संदिभत आह ेत, ती णालीमय े तयार क ेली गेली आह े
आिण याम ुळे वातिवकत ेचे "ितिनिधव " करणे शय नाही .
"िया करयाची मता " हणून परभािषत क ेलेले ान ह े गितमान , वैयिक आिण
आकड ेवारी/मूलभूत मािहती /वतुिथती (अवछ , असंरिचत िचह ) आिण मािह ती
(प स ंेषणासाठी एक मायम ) पेा वेगळे आहे.
८.४.३ धोरण स ूीकरणासाठी ान-आधारत िसा ंत (A Knowledge -Based
Theory for Strategy Formulation ) :
"धोरण/डावपेच/रणनीती " हा शद सहसा एखाा स ंथेया पया वरणासह दीघ कालीन
परपरस ंवादाशी स ंबंिधत ियाकलाप आिण िनण यांशी स ंबंिधत असतो . पधा-
आधारत आिण उपादन -आधारत धोरण/डावपेच/रणनीती तयार करण े सामायत :
बाजार आिण ाहका ंना अयासासाठी ार ंिभक िब ंदू बनवत े तेहा स ंसाधन -आधारत
ीकोन स ंथेया मता ंवर िक ंवा मुय मता ंवर अिधक भर द ेतो.
ान-आधारत धोरण तयार करण े ाथिमक अम ूत संसाधनापास ून सु होत े: लोकांची
मता . यवसायात लोका ंकडेच खर े ितिनिध हणून पािहल े जाते; सव मूत भौितक
उपादन े आिण मालमा तस ेच अम ूत संबंध हे मानवी क ृतीचे परणाम आह ेत आिण
यांया सतत अितवासाठी शेवटी लोका ंवर अवल ंबून असतात . हतकला , घरे,
बागा आिण गाड्या/वाहने आिण अम ूत िनगम संघटना , कपना आिण नात ेसंबंध अशा
दोही म ूत मायमा ंारे लोक सतत या ंया जगात वतःचा िवतार करताना िदसतात .
या अम ूत िवतारा ंना ‘मायम े (media )’ हणतात .
मूय िनमा ण करयासाठी लोक या ंची मतादोन िदशा ंनी वाप शकतात : ते या
संथेशी स ंबंिधत आह ेत या स ंथेमये बा िक ंवा अंतगत ान हता ंतरत आिण
पांतरत कन . जेहा िनमा याचे यवथापक या ंया कम चा या ंचे अंतगत यन
िनदिशत करतात , तेहा ते मूत वत ू आिण अम ूत संरचना तयार करतात जस े क
चांगया िया आिण उपादना ंसाठी नवीन िडझाइन . जेहा त े यांचे ल बाह ेरया
िदशेने ि न दिशत करतात , तेहा त े वत ू आ ि ण प ैशांया िवतरणायितर ाहक
संबंध, िचह जागकता , िता आिण ा हकांसाठी नवीन अन ुभव यासारया अम ूत
संरचना द ेखील तयार करतात . munotes.in

Page 170

170८.४.४ अमूत संसाधना ंची तीन 'कुटुंबे' (Three ‘Families’ of Intangible
Resources )
बा स ंरचनेकडे ाहक आिण प ुरवठादार या ंयाशी अम ूत नातेसंबंधांचे कुटुंब 3 हणून
पािहल े जाऊ शकत े, जे यवसायस ंथेया ितेचा (ितमा ) आधार बनतात . यातील
काही स ंबंधांचे यापार िचह आिण उपादकाच े नाव (brand name ) यांसारया
कायद ेशीर मालम ेत पा ंतर क ेले जाऊ शकत े. अशा अम ूत संसाधना ंचे मूय
ामुयान े कंपनी आपया ाहका ंया समया िकती चा ंगया का रे सोडवत े यावर
भाव पडतो , यामय े अिनितत ेचा घटक असतो .
जेहा लोक या ंया क ृती आ ंतरकरया िनद िशत करतात त ेहा अ ंतगत रचना पािहली
िकंवा तयार क ेली जाऊ शकत े. अंतगत संरचनेचे कुटुंब हे एकव (patent ), संकपना ,
ितमान े, साचे (templates ), संगणक णाली आिण इतर शासकय कमी -अिधक
प िया धारण करत े. हे कमचा या ंनी तयार क ेले आह ेत आिण साधारणपण े
संथेया "मालकच े" आहेत. "संकृती" िकंवा "आमा /चैतय" (spirit ) देखील
अंतगत संरचनेशी संबंिधत मानल े जाऊ शकत े.
वैयिक /अंतगत समता क ुटुंबामय े यावसाियक /तांिक कम चारी, त,
संशोधन /िवकास (R&D ) लोक, कारखाना कामगार , िव आिण िवपणन -
थोडयात या ंचा ाहका ंशी थेट संपक आहे आिण या ंचे काय ाहका ंया संथेया
िकोनावर थ ेट भाव पाडत आह ेत अशा सवा चा समाव ेश होतो ..
ान ह तांतरण हे मूत वत ूंया हता ंतरणाप ेा वेगळे आहे.जेहा मूत वत ूंचा वापर
केला जातो त ेहा याच े मूय घसरत े, याया उलट ज ेहा ान वापरल े जाते तेहा ते
वाढते आिण जेहा त े वापरल े जात नाही त ेहा याचे अवमूयन होत े. एखाा भाष ेत
िकंवा खेळात समता िनमा ण करयासाठी िशणात मोठी ग ुंतवणूक करावी लागत े
आिण यवथापकय मता िशकयासाठी नोकरीमय े बराच व ेळ लागतो . एखादी
भाषा बोलण े बंद केले तर ती हळ ूहळू न होत े.
पुरवठादारा ंकडून कारखाया ंारे ख रेदीदाराकड े गेलेया भौितक वत ूंचे उपादन
आिण वाहत ूक याम ुळे आपयाला म ूय साखळीची (Value Chain ) संकपना
िमळाली . जर आपयाला सं था या या ाहका ंसोबत या या ाना या हता ंतरण
आिण पा ंतरणात ून म ू य िनमा ण कर या चे टी ने िदस या स, याची
ाहका ंसोबत चीमूय साखळीचीकोलमडत े आिण हा संबंध मूय जाळे (network )
हणून अिधक चा ंगला पािहला जावा; अमूत मूय (ान, कपना , अिभाय इ .)
आिण म ूत मूय दोही तयार करणार े िभन भ ूिमका आिण नात ेसंबंधांमधील
लोकांमधील परपरस ंवाद.



munotes.in

Page 171

171वैयिक मता बा स ंरचना अ ंतगत रचना $ ान हतांतरण, ान पा ंतरण

आकृती . ८.१ ान-आधारत ीकोनात ून यवसायस ंथा (The Firm from
a Knowledge -based Perspective )
मूय साखळीया िव मुळे जाया madhil अमूत मूय य ेक वेळी हता ंतरण होत े
तेहा वाढत े कारण हता ंतरणाचा परणाम ह णून ान भौितकरया िनमा याला
सोडत नाही . तुमयाकड ून जे ान मी िशकतो /िशकत े ते माया ानात भर घालत े,
पण त े तुहाला सोडत नाही . अशा कार े, संघटनामक िकोनात ून ान भावीपण े
दुपट झाल े आहे. ान वाटल े हणज े ान द ुपट होत े. तथािप , एखाा यया
िकोनात ूनीकोन िभन आह े. येथे सामाियक क ेलेले ान गमावल ेली स ंधी अस ू
शकते जर सामाियककरणाया (sharing ) परणामाम ुळे उोगाया /जीवनश ैलीया
(career ) संधी, अितर काम आिण ओळख नाही . सामाियक क ेलेले ा न
पधामकता गमाव ू शकत े. बरखातीची िक ंवा पध ची भीती ही सामायतः कारण े
उृत केली जातात क य या ंना काय मािहत आह े िकंवा ते काय तयार करतात त े
का शेअर करत नाहीत .
उपरो म ुयव े ि व म ा न (अनेकदा लपल ेले आ ि ण /िकंवा कमी वापरया जाणा या
ानाया हता ंतरणाशी स ंबंिधत आहे), दुसरी समया प ूणपणे नवीन ानाची िनिम ती
आहे. काहनी असा य ुिवाद क ेला आह े क एका कारात ून दुस या कारात
सुप/अप ानाया पा ंतरणात नवीन ान तयार होत े.
रणनीती /डावपेच/धोरण तयार करयाया म ुद्ांचा फायदा कसा वापरायचा आिण
नवीन ानाची द ेवाणघ ेवाण आिण िनिम ती रोखणार े अडथळ े कसे टाळायच े य ा श ी
संबंिधत आह ेत. मूय िनिम तीची ग ुिकली अशा हता ंतरण आिण पा ंतरणांया
परणामकारकत ेमये आ ह े. "हतांतरण" आिण "पांतरण" या शदा ंची िनवड
ानाया एक -िदशामक हालचाली स ुचवू शकत े. हा हेतू नाही . दोन यमधील
ानाच े हता ंतरण ही एक ििदशामक िया आह े, जी दोघा ंची मता स ुधारते
आिण संयु काम /सांिघक काम ही संपूण संघाचा समाव ेश असल ेया ानाची िनिम ती munotes.in

Page 172

172असत े. िशवाय , समत ेचे हता ंतरण ह े ए क ा अ ंतहीन चाकारामय े/नागमोडी
पशातून प आिण परत मौन कड े पांतरणावर अवल ंबून असत े.
यवसायस ंथेया ान-आधारत िसा ंताचे एक व ैिश्य हणज े ते एखाा स ंथेया
सीमांबलया धारणा ंना आहान द ेते. जर आक ृती 1 माण े ाहक आिण
पुरवठादारा ंना यवसायस ंथेचे कुटुंब हण ून समािव क ेले असेल तर "संथा" हणज े
काय? जेहा स ंपूण यवथ ेमये मूय िनिम ती िकती भावी आह े याला महव िदल े
जाते, तेहा एखादी य औपचारक कम चारी, ाहक , कंाटदार , पुरवठादार
िकंवा ाहक आह े क नाही हा म ुा जोपय त संबंध िनमा ण होतो तोपय त कमी होतो .
मूय. उदाहरणाथ , एक माजी कम चारी हा कमचारी हण ून असयाप ेा ाहक हण ून
अिधक मौयवान अस ू श क तो , ही वत ुिथती यावसाियक स ेवा संथांारे बयाच
काळापास ून शोषण क ेली जात े.
८.४.५ दहा ान धोरण म ुे (The Ten Knowledge St rategy Issues ):
वरील रचनेवन/चौकटीवनआपण नऊ म ूलभूत ान हता ंतरण/पांतरे वेगळे क
शकतो , यामय े संथेसाठी म ूय िनमा ण करयाची मता आह े. ान रणनीतीचा
कणा असल ेया उपमा ंचा उ ेश संथेया आत आिण बाह ेरील लोका ंया मता -ते-
कृतीत स ुधारणा करणे हा आह े.
1. यमधील ानाच े हता ंतरण/परवत न (Knowledge transfers/conversions
between individuals )
2. यकड ून बा स ंरचनेत ानाच े हता ंतरण/पांतर (Knowledge
transfers/conversions from individuals to external structure )
3. बा रचन ेतून यमय े ानाच े हता ंतरण/पांतर (Knowledge
transfers/conversions from external structure to individuals )
4. वैयिक समत ेपासून अंतगत संरचनेत ानाच े हता ंतरण/पांतर (Knowledge
transfers/conversions from individual competence into internal
structure )
5. अंतगत रचन ेतून वैयिक मत ेमये ानाच े हता ंतरण/पांतर (Knowledge
transfers/conversions from internal structure to individual
competence )
6. बा स ंरचनेत ान हता ंतरण/परवत न (Knowledge transfers/conversions
within the external structure )
7. बा त े अंतगत स ंरचनेत ानाच े हता ंतरण/पांतर (Knowledge
transfers/conversions from external to internal structure )
8. अंतगत त े बा स ंरचनेत ानाच े हता ंतरण/पांतर (Knowledge
transfers/conversions from internal to external struc ture)
9. अंतगत स ंरचनेत ान हता ंतरण/परवत न (Knowledge transfers/
conversions within internal structure ) munotes.in

Page 173

17310. मूय िनिम तीचे म ह ी क र ण (जातीत जात करा )– संपूण पहा (Maximise
Value Creation – See the Whole
दहा ान धोरण म ुे खालीलमाण े आहेत:
1. ान हता ंतरण/पांतरे (Knowledge Transfers/Conversions )
वैयिक यावसाियका ंमधील ानाच े हता ंतरण/यमधील पा ंतरणे संथेतील
कमचा या ंमये संवाद कसा उम कार े सम करायचा आिण कोणया कारच े
वातावरण सज नशीलत ेसाठी सवा त अन ुकूल आ हे हे ठरवयासाठी स ंबंिधत आह े.
धोरणामक आह ेत: संथेतील लोका ंमधील समत ेचे हता ंतरण आपण कस े
सुधा शकतो ? आही सहयोगी वातावरण कस े सुधा शकतो ? सवात महवाच े मुे
कदािचत स ंथेवरील िवासाशी स ंबंिधत आह ेत. लोक या ंया कपना सामाियक
करया स िकती इछ ुक आह ेत आिण या ंना काय मािहत आह े?
अशा ा ंची उर े िवास िनमा ण करण े, संघ ियाकलाप सम करण े, ेरणादाई
उपम , कायआवत न/ पदचान ुम (job rotation ),वािमव (ािवय )/िशकाऊ
उमेदवार योजना (master/apprentice schemes ) इ. वर कित ियाकलापा ंकडे नेत
असतात .
उदाहरण े: Oticon, 1905 मये थािपत ड ॅिनश वण -साहाय उपादक क ंपनीने
मोकळ ेपणा, लविचकता , सजनशीलता आिण सामाियकरणाच े वातावरण तयार
करयासाठी स ंपूण काय ेाची पुहा रचना क ेली आह े.यवसायस ंथा "सजीव "
परपरस ंवादावर जोर द ेते. टँड-अप कॉफ बार तपर ब ैठकांना आिण स ंवाद का ंना
ोसाहन द ेतात” टेबल आिण ख ुयासह कम चाया ंना समया सोडवताना िक ंवा ान
सामाियक करताना आराम करयास मदत होत े. ओिटकॉनन े िलट द ेखील लॉक क ेले
आहे याम ुळे िजनामय े अिधक "अपघाती " बैठका होतील . कंपनीचा असा िवास आह े
क कागदप े मािहतीया द ेवाणघ ेवाणीला अडथळा आणतात कारण त े म ौ ि ख क
संेषणापेा हळ ू आिण अिधक औपचारक आह े. यामुळे यवसायस ंथेने "पेपर म "
िनयु केली, ही एकम ेव खोली िजथ े कागद "सुरित" आहे. समोरासमोर स ंेषण
करयाया बाजूने इलेॉिनक म ेल देखील पराव ृ केले जाते. या युने थेट संवाद
ओिटकॉनया यवसायाचा अिवभाय भाग बनयात योगदान िदल े आ हे, इतके क
इतर स ंवादाच े कार जवळजवळ अितवात नाहीत .
यावसाियक परीमण काय म सामाय आह ेत आिण कम चा या ंना थािनक
पातळीवर आिण शा ंतपणे आयोिजत क ेलेया ता ंना उघड करतात आिण सामाय
आहेत. उदाहरणाथ , साउथव ेट एअरलाइसमधील सीईओसह य ेक काय कारी
अिधकारी ब ॅगेज हँडलर, ितकट एज ंट िकंवा लाइट अट डंट हण ून य ेक ितमाहीत
िकमान एक िदवस घालवतो . हा "दुकान-मजला " अनुभव सव नोकरदारा ंया मनात
कामाच े ान ताज े ठेवतो. हे सव तरा ंवरील स ंवाद स ुधारते.
2. यकड ून बा स ंरचनेत ानाच े ह त ा ंतरण/पांतर (Transfers/
conversions from Individuals to External Structure ).
संथेचे कमचारी या ंचे ान बा जगाकड े कसे हतांतरत करतात यायाशी स ंबंिधत
यकड ून बा स ंरचनेत ानाच े हता ंतरण/पांतरण. धोरणामक असा आह े: munotes.in

Page 174

174संथेचे कमचारी ाहक , पुरवठादार आिण इतर भागधारका ंची मता कशी स ुधा
शकतात ? अशा ा ंची उर े ाहका ंना उपादना ंबल जाण ून घेयास मदत
करयासाठी कम चा या ंना सम करण े, लाल िफतीपास ून मु होण े, ाहका ंसोबत
जॉब रोट ेशन करण े, उपादन स ेिमनार आयोिजत करण े, ाहका ंना िशण द ेणे इ.
उदाहरण े: यूएस िथत सलागार क ंपनी, McKinsey मधील सलागारा ंना
यवसायस ंथेची िता वाढवयासाठी यांचे संशोधन आिण पती कािशत
करयासाठी व ेळ घालवयासाठी ोसािहत क ेले जात े. बॅटर इ ंटरनॅशनल
हेथकेअर उपादना ंचे िवपणन करते आिण हॉिपटलमय े सेवा समािव करयासाठी
ऑफर वाढवली आह े. बॅटरच े कमचारी आता इ ंाहेनस सोय ुशनमय े औषध े
िमसळतात आिण इतर िव ेयांसाठी दलाल हण ून काम करतात .
3. बा स ंरचनेतून यमय े ानाच े हता ंतरण/परवत न (Knowledge
Transfers/conversions from External Structure to Individuals ):
कमचारी ाहक , पुरवठादार आिण सम ुदाय अिभाय जस े क कपना , नवीन
अनुभव, अिभाय आिण नवीन ता ंिक ान या ंयाकड ून बरेच काही िशकतात . बा
संरचनेतून यमय े ानाच े हता ंतरण/पांतर हे संथेचे कमचारी बा रचन ेतून
कसे िशकू शकतात यायाशी स ंबंिधत असतात . संथांकडे अशा काय पती असतात
या अशा ान िमळवता त परंतु या िवख ुरलेया असतात , मोजया जात नाहीत
आिण याम ुळे रणनीती तयार करयावर पतशीरपण े भाव पडत नाही . धोरणामक
असा आह े: संथेचे ाहक , पुरवठादार आिण इतर भागधारक कम चाया ंची मता
कशी स ुधा शकतात ? अशा ा ंची उर े संथेचे वतः चे लोक आिण स ंथेया
बाहेरील लोका ंमये चांगले वैयिक स ंबंध िनमा ण करण े आिण िटकव ून ठेवयावर ल
कित करणा या ियाकलापा ंकडे नेतात.
उदाहरण े: ेहोस, पेनिसह ेिनया य ेथील ब ेट्झ ल ॅबोरेटरीजमधील कम चारी
ाहका ंया गरजा अिधक चा ंगया कार े समजून घेयासाठी आिण अगदी अ ंदाज
घेयासाठी या ंया ाहका ंया ग ुणवा यवथापन स ंघांमये वारंवार सहभागी
होतात . हे ान ाहका ंया िवला चालना द ेणारी उपादन े िवकिसत करयासाठी
वापरली जात े. बेट्झ ाहका ंया ग ुंतवणुकवरील परतायाचा मागोवा घ ेऊन या
ानात ून जोडल ेले मूय मोजत े आिण याच े वतःच े कमचारी ह े परतावा वाढवयाया
उकृ यना ंसाठी प ुरकार ा करतात .
4. समत ेपासून अंतगत संरचनेत ानाच े हता ंतरण/पांतर (Knowledge
Transfers/conversions from Competence to Internal S tructure ):
आकड ेवारी/मािहती भा ंडारामय े/कोठरामय े (data repositories ) समता (बहतेकदा
पपण े ठेवली जात े) यच े पांतर करयासाठी सया च ंड गुंतवणूक केली जात
आहे. कपना अशी आह े क अशा भा ंडारांमधील मािहती स ंपूण संथेला सामाियक
केली जाईल . खरंच, डेटाबेस सॉटव ेअरचे िवपणक इतक े यशवी झाल े आहेत क
अनेक यवथापका ंना िवास आह े क मािहती /आकड ेवारी पाया खरेदी करण े "ान
यवथापन " सारख े आह े. मािहती /आकड ेवारी पाया आिण दतऐवज हाताळणी
इयादवर एखााया ग ुंतवणुकवर ल क ित करण े, यवसायस ंथेया ान-munotes.in

Page 175

175आधारत िसा ंतावर आधारत अिधक धोरणामक िकोनाया म ूयाचा क ेवळ एक
अंश लात य ेईल.
धोरणामक असा आह े: यवथा /णाली , साधन ेआिण साया मये वैयिकरया
आयोिजत क ेलेया मत ेचे पांतरण आपण कस े सुधा शकतो ? या ाची उ रे
ियाकलाप क ित साधन े, साचे, िया आिण णालकड े नेतात ज ेणेकन त े
अिधक सहज आिण काय मतेने सामाियक क ेले जाऊ शकतात . वैकय िनदान ,
इंानेट, दतऐवज हाताळणी णाली , डेटाबेस इयादीसाठी उदाहरण े णाली .
डेटाबेस िकंवा इंानेट णाली मधून मूय िनमा ण करयाची ग ुिकली त ंानाची
अयाध ुिनकता नस ून यवसायस ंथेमधील हवामान आिण णाली मधील सव
एजंट्सया सहभागाची पातळी आह े. यूएस केिमकस उपादक बकमन ल ॅसचे 1,300
सहयोगी जगभरात पसरल ेले असूनही सहयोगी वातावरणाच े पालनपोषण करयासाठी
िस आह े. कंपनी 1987 पासून अन ुभव आिण मािहती क ॅचर करयासाठी
इलेॉिनक मायमा ंचा वापर करत आह े. 1994 मये ाहका ंना या ंया इ ंानेटमय े
सहभागी कन घ ेयास स ुवात क ेली तेहा नवीन उपादना ंचे िवच े माण ~25%
वन >35% झाले.
5.अंतगत स ंरचनेतून व ैयिक समत ेमये ानाच े हता ंतरण/परवत न
(Knowledge Transfers/conversions from Internal Structure to
Individual Competence ):
हे 4 या रणनीतीच े ितप आह े. "णालीमय े पकडल ेली/कैद केलेली" मता ही
मािहती आह े आिण ही मािहती इतर यना अशा कार े उपलध कन िदली जाण े
आवयक आह े क या ंची काय करयाची मता स ुधारेल; अयथा , गुंतवणूक वाया
जाते. मािहती त ंान णाली परभा भाषेनुसार क ेवळ मािहती तयार क शकतात .
मूय िनिम तीची ग ुिकली हणज े मािहती मता िनमा ण करत े क नाही . धोरणामक
असा आह े: णाली , साधन े आिण साचे वापन आपण यची मता कशी
सुधा शकतो ? अशा ा ंची उर े णालचा मानवी -संगणक परषद / interface
(एक घटक जो स ंगणकाया िविवध भागा ंना जोडतो ), िया-आधारत िशण िया ,
अनुकरण/नकल आिण परप रसंवादी ई -लिनग वातावरण स ुधारयावर ल क ित
केलेया ियाकलापा ंकडे घेऊन जातात .
उदाहरण े: IKEA, वीिडश फिन चर कंपनी, ितया गोदाम कम चा या ंया िशणाचा
वेग वाढवयासाठी सान ुकूिलत अनुकरण/नकल वापरत े.
कॉपल ँड कॉपर ेशन, कंेसरचे ि न म ा ता, एकल ायिक यना ंया परणामा ंवर
आधारत ितचा स ंपूण उपादन ीकोन बदलला , यामय े एका बह -कायम स ंघाने
नवीन उपादन लाइन तयार करयासाठी ायिक कारखाना तयार क ेला. योग,
मग तो चाल ू अ स ल ेला काय म असो िक ंवा ायिक कप असो , यना
वरवरया ानापास ून याया िय ेया अिधक म ूलभूत समजाकड े जायास मदत
करते- एखाा गोीबल जाण ून घेयापास ून ते कसे आिण का िशकयापय त.
munotes.in

Page 176

1766. बा स ंरचनेत ान हता ंतरण/परवत न (Transfers/conversions
within the External Structu re):
पुरवठादाराया स ेवा/उपादना ंबल ाहक एकम ेकांना काय सा ंगतात? उपादन े कशी
वापरली जातात ? मतदारस ंघांमधील स ंभाषणा ंचा यवसायस ंथेया धोरणावर मोठा
भाव पड ू शकतो . ानाया ीकोनात ून रणनीती /धोरण तयार क ेयाने पारंपारक
ाहक समाधान सव णे आिण एक-िदशा PR- ियाकलापा ंमये संभाय
ियाकलापा ंची अिधक सम ृ ेणी जोडत े. यवसायस ंथा ाहका ंया मता वाढीस
समथन देऊ शकत े आिण बा स ंरचनेतील भागधारका ंमये समता कशी हता ंतरत
केली जात े यावर भाव टाक ू शकत े. धोरणामक असा आह े: आही ाहक ,
पुरवठादार आिण इतर भागधारका ंमये य ांया ाहका ंना स ेवा देयासाठी या ंची
मता स ुधारयासाठी स ंभाषण कस े सम क शकतो ? अशा ा ंची उर े भागीदारी
आिण य ुती, संथेची ितमा आिण ितची उपादन े आिण स ेवांची ँड इिवटी
सुधारयावर कित ियाकलापा ंकडे नेतात; ताव गुणवा स ुधारणे; उपादन
चचास आिण माजी िवाथ काय म आयोिजत करण े. उदाहरण े: डॅिनश
बायोम ेिडकल उपादक नोवो याया थािनक सम ुदायामय े याया उपादना ंची
ितमा स ुधारयासाठी थािनक सम ुदाय तयार करया त सियपण े यत आह े.
पुतक काशक ब ेरेट-कोहेलर याया प ुतक खर ेदीदारा ंसाठी चचा से चालवतात
यात ल ेखक वा हणून असतात .
7. बा त े अंतगत स ंरचनेत ानाच े हता ंतरण/पांतर (Knowledge
Transfers/conversions from External to Internal Struct ure):
बा जगात ून संथेला कोणत े ान िमळ ू शकत े आिण अशा नवीन ानाच े कृतीत
पांतर कस े केले जाऊ शकत े यायाशी स ंबंिधत ानाच े हता ंतरण/परवत न बा त े
अंतगत संरचनेत केले जाते. धोरणामक असा आह े क: ाहक , पुरवठादार आिण
इतर भागधारका ंची स मता स ंथेया णाली , साधन े आिण िया आिण उपादन े
कशी स ुधा शकत े? अशा ा ंची उर े ाहका ंया तारचा अथ लावयासाठी
कॉल स टरला सम बनवण े, नवीन उपादना ंसाठी कपना िनमा ण करयासाठी य ुती
िनमाण करण े, संशोधन आिण िवकास R&D युती इ.
उदाहरण : िटो-ले, यूएस बटाटा िचस बनवणारी यवसायस ंथा एखाा वत ूया
उपादनातील िभनत ेचे एक मनोर ंजक करण दान करत े. यवसायस ंथा यांया
ाहका ंबल मािहती /आकड ेवारी संकिलत करयासाठी या ंची िव श वापरत े.
मािहती /आकड ेवारीचे िवेषण केले जाते आिण या ंया िवतील लोका ंना परत िदल े
जाते जे यांना उक ृ ाहक ान आिण पधा मक ब ुिम ेसह सम करत े. िटो-
लेचे ितिनधी क ेवळ मािहती वतःच वापरत नाहीत , तर त े "िवनाम ूय" देखील
देतात बशत दुकान या ंया ितपया ऐवजी या ंया बटाटा िचस खर ेदी कर ेल.
8. अंतगत त े बा स ंरचनेत ानाच े हता ंतरण/ पांतर (Knowledge
Transfers/conversions from Internal to External Structure ):
हे रणनीती ७ चे ितप आह े. धोरणामक असा आह े: संथेया णाली , साधन े
आिण ि या आिण उपादन े ाहक , पुरवठादार आिण इतर भागधारका ंची मता
कशी स ुधा शकतात ? अशा ा ंची उर े ाहका ंना सेवा देयासाठी स ंथेची यंणा, munotes.in

Page 177

177 साधन े आिण िया भावी बनिवयावर ल क ित करणा या ियाकलापा ंकडे
घेऊन जातात , एान ेट्स, उपादन ॅिकंग, हेप डेक, यवसाय इ .
उदाहरण े: अट अँड यंगने "एन" हा कर आिण कायद ेशीर ड ेटाबेस तयार क ेला आह े,
जो या ंया लाय ंटला या ंया वत :या सलागारा ंारे वापरल ेया
मािहती /आकड ेवारी ोतांमये टॅप करयाची परवानगी द ेतो. 12 रट्झ का लटन,
याया स ेवेसाठी िस असल ेया हॉट ेल चेनने जागितक व ेशासह ाहक मािहती
डेटाबेस थािपत क ेला आह े. सव कमचा या ंना अितथीसोबतया य ेक वैयिक
भेटीतील मािहतीसह काड भ र ण े आवयक आह े. हा डेटा आिण अितथी ोफाइल
संिहत क ेले जातात आिण सव प ा हयांना वैयिक उपचार स ुिनित करयासाठी
कमचा या ंना उपलध कन िदल े जातात .
9. अंतगत स ंरचनेत ान हता ंतरण/परवत न (Knowledge Transfers/
conversions within Internal Structure ):
अंतगत रचना ही स ंथेचा आधारभ ूत कणा आह े. धोरणामक असा आह े क :
संथेया णाली , साधन े आिण िया आिण उपादन े भावीपण े कशी एकित
केली जाऊ शकतात ? अशा ा ंची उर े डेटाबेस सुयविथत करण े, एकािमक IT
णाली तयार करण े, ऑिफस ल ेआउट स ुधारणे इ य ा द व र ल क ित करणा या
ियाकलापा ंकडे नेतात.
उदाहरण : पुहा, हे एंटराइझ िसटस आिण इतर क ंपनी-यापी IT समाधाना ंचे
वचव असल ेले े आह े. Knowledge Curve, PricewaterhouseCooper चे
इंानेट पूव वैयिकरीया िक ंवा थािनक पातळीवर ठ ेवलेले अनेक हजारो ड ेटाबेस
समाकिलत करत े.
10. मूय िनिमती महम करण े (जातीत जात करा ) – संपूण पहा (Maximise
Value Creation – See the Whole ):
नऊ ान हता ंतरण/पांतरे बहतेक संथांमये अितवात आह ेत. तथािप , ते एका
सुसंगत धोरणात समिवत क ेले जात नाहीत , कारण यवथापनाकड े ान-आधारत
िसांत यांना देऊ शक ेल असा प ूण ीकोन नसतो . ब याच संथांकडे वारसा
णाली आिण स ंकृती देखील असतात या लीहर ेज अवरोिधत करतात . यामुळे
अनेक चांगले उपम वाया जातात िक ंवा एकम ेकांना तटथ करतात .
मािहतीची द ेवाणघ ेवाण करयासाठी अयाध ुिनक IT णालीमय े केलेली गुंतवणूक
ही पैशाची उधळपी आह े जर स ंथेचे वातावरण अय ंत पधा मक अस ेल तर - फ
जंक शेअर क ेला जाईल . वैयिक पध ला ोसाहन द ेणारी बीस णाली ानाची
देवाणघ ेवाण वाढवयाया यना ंना भावीपण े रोखेल. मानका ंचा अभाव आिण खराब
वगकरणाम ुळे दतऐवज हाताळणी णालीच े मूय कमी होत े. ाहका ंसोबत ानाची
देवाणघ ेवाण करयासाठी एक काय म लाल ट ेपने यावसाियक ग ुिपतांचे संरण
कन तटथ क ेला जातो . िवपणन संबंध िनमा ण करयासाठी माजी कम चा या ंचा वापर
करयाच े यन िनपयोगी आह ेत जर लोका ंनी यवसायस ंथा सोडली िकंवा माजी
िवाथ काय म शासकय काया साठी सोपवल े गेले. जोपय त डेटाबेस अय ंत
परपरस ंवादी बनवल े जात नाहीत तोपय त डेटा रपॉिझटरीज यची काय करयाची
मता स ुधारत नाहीत . munotes.in

Page 178

178८.५. यवहार खच िसा ंत (Tran saction Cost Theory )
यवसायस ंथेया िसा ंतासाठी यवहार खचा चा ीकोन रोनाड कोस या ंनी तयार
केला होता . यवहार खच हणज े काही वत ू ि कंवा सेवा यवसायस ंथेमधून दान
करयाऐवजी बाजाराार े दान करयाया िक ंमतीचा स ंदभ.
उपादक संथेने कोणत े घटक संथेतच बनवाव े, कोणत े सह-उपादन कराव े आिण
कोणत े बाहेन करावे? यवसायस ंथेया संचालक म ंडळावर कोण बसाव े? कज
आिण भाग िवप ुरवठ्यामये योय स ंतुलन काय आह े?
हे प ृभागावर िभन िदस ू शकतात , परंतु ते स व ए क ा च िवषया वरील िभनता
आहेत: अपयय टाळयासाठी आिण यवहार म ूय िनमा ण करयासाठी जिटल करार
संबंध कस े िनयंित क ेले जावे? या मूलभूत ाच े िनराकरण करयासाठी यवहार
खच अथशा (Transaction Cost Economics )(TCE) हा सवा त थािपत
िसांतांपैक एक आह े.
रोनाड कोस :
आकृती ८.२

हे ितमान आिथक यवहारा ंचे समवय साधयासाठी स ंथा आिण बाजार ह े संथेचे
संभाय वप हण ून दाखवत े. जेहा बा यवहाराचा खच अंतगत यवहार खचा पेा
जात अस ेल तेहा यवसायस ंथा वाढेल. जर बा यवहार खच अंतगत यवहार
खचापेा कमी अस ेल तर क ंपनी आउटसोिस गारे कमी क ेली जाईल .
रोनाड कोस या ंया द न ेचर ऑफ द फम या िनब ंधानुसार, जेहा लोक या ंचे
उपादन यवसायस ंथेमये आयोिजत करयास स ुरवात करतात त ेहा बाजार
िवनीमया ारे उपादन समवियत करयाया यवहार खच, अपूण मािहती िदली
जाते, यवसायस ंथेया आतप ेा जात असत े.
रोनाड कोस या ंनी 1937 मये यवहारस ंथेचा यवहार खच िसा ंत मांडला,
यामुळे तो पिहला (नव-शाीय ) यना ंपैक एक बनला यान े बाजारा या स ंबंधात
यवसायस ंथेची सैांितक ्या या या क ेली. याया 'िनयोलािसिसझम ' चा एक
पैलू ेणीवर वाढया परतायावर अवल ंबून न राहता , ेणीवर सतत परतावा द ेत
असल ेया यवसायस ंथेचे पीकरण सादर करयात आह े. दुसरे हणज े
यवसायस ंथेची अशा कार े याया करण े जे वातववादी आिण मािज नवर munotes.in

Page 179

179ितथापनाया कपन ेशी स ुसंगत आह े, हणून पार ंपारक आिथ क िव ेषणाची
साधन े लागू होतात .
कोसे अ से नदवतो क एखाा यवसायस ंथेचा बाजाराशी असल ेला परपरस ंवाद
कदािचत याया िनय ंणाखाली नसतो (उदाहरणाथ िव कराम ुळे), परंतु याच े
अंतगत संसाधना ंचे वाटप अस े आह े: “एखाा यवसायस ंथेमये,,- बाजारातील
यवहार स ंपुात आणल े जातात आिण बाजारातील ग ुंतागुंतीया रचन ेया जागी
देवाणघ ेवाणीया यवहारान े उोजकाची जागा घ ेतली जात े ... जो उपादन िनद िशत
करतो .”
कोस या िकोनात ून सु होतो क बाजार िसांततः सव उपादन क शकतात
आिण याच े पीकरण करण े आवयक आह े ते यवसायस ंथेचे अितव आह े,
याया "िविश िचह ... [चे] िकमतीया य ंणेचे अितस ेशन." कोस काही कारण े
ओळखतो याम ुळे यवसायस ंथा का उव ू शकतात आिण य ेकाला महव नसल ेले
हणून िडसिमस करत े:
1. जर काही लोक िददश नाखाली काम करयास ाधाय द ेतात आिण
िवशेषािधकारासाठी प ैसे देयास तयार असतील (परंतु हे संभव नाही );
2. जर काही लोक इतरा ंना िनद िशत करयास ाधाय द ेतात आिण यासाठी प ैसे
देयास तयार असतात (परंतु सामायतः लोकांना इतरा ंना िनद िशत करयासाठी
अिधक प ैसे िदले जातात );
3. जर खर ेदीदार यवसायस ंथानी उपािदत क ेलेया वत ूंना ाधाय द ेत असतील .
याऐवजी , कोससाठी यवसायस ंथा थापन करयाच े मुय कारण हणज े िकंमत
यंणा वापन काही यवहार खच टाळण े. यामय े संबंिधत िकमती शोधण े (जे कमी
केले जाऊ शकतात पर ंतु तांारे ही मािहती खर ेदी कन काढ ून टाकल े जाऊ शकत
नाहीत ), तसेच य ेक यवहारासाठी वाटाघाटी आिण अ ंमलबजावणीयोय करार
िलिहयाचा खच (जे अिनितता असयास मोठ े अ सू शकत े) यांचा समाव ेश आह े.
िशवाय , अिनित जगातील करार अपरहाय पणे अपूण असतील आिण वार ंवार प ुहा
वाटाघाटी कराया लागतील . अिधश ेषाया िवभाजनाबाबत खटला भरयाचा खच ,
िवशेषत: असमिमत मािहती आिण मालम ेची िविशता असयास , लणीय अस ू
शकते.
जर एखादी यवसाय स ंथा बाजार यवथ ेया अ ंतगत काय रत अस ेल, तर अन ेक
करारा ंची आवयकता अ सते (उदाहरणाथ , पेन खर ेदी करयासाठी िक ंवा सादरीकरण
िवतरत करयासाठी द ेखील). याउलट , ख या यवसायस ंथेकडे फारच कमी (जरी
जात ग ुंतागुंतीचे) करार असतात , जसे क कम चा या ंवर यवथापकाची िदशा
ठरवयाची श , याया बदयात कम चा या ला पैसे िदले जातात . या कारच े करार
अिनितत ेया परिथतीत तयार क ेले जातात , िवशेषत: दीघकाळ िटकणाया
संबंधांसाठी. अशी परिथती नव -शाीय आिथ क िसा ंताया िव आह े. नव-
शाीय बाजार ताकािलक आह े, िवतारत एज ंट-ाचाय (कमचारी-यवथापक )
संबंध, िनयोजन आिण िवासाया िवकासास ितब ंिधत करत े. कोसन े असा िनकष
काढला क "अयंत अप -मुदतीचा करार असमाधानकारक अस ेल अशा करणा ंमये munotes.in

Page 180

180एक यवसायस ंथा उदयास य ेयाची शयता आह े", आिण "अिनितत ेया
अितवािश वाय यवसायस ंथा उदयास य ेणे अशय आह े" असे िदसत े.
तो असे नदवतो क बाजाराशी स ंबंिधत सरकारी उपाय (िव कर , रेशिनंग, िकंमत
िनयंण) यवसायस ंथाचा आकार वाढवतात , कारण आ ंतरीकपण े अशा कारया
यवहार खचा या अधीन यवसायस ंथा नसतात . अशाकार े, Coase
यवसायस ंथेची याया "संबंधांची णाली जी ज ेहा स ंसाधना ंची िदशा उोजकावर
अवलंबून असत े तेहा अितवात य ेते." यामुळे उोजक अिधक िक ंवा कमी यवहार
आयोिजत करतो क नाही यावर आधारत आही यवसायस ंथेचा मोठा िक ंवा लहान
होयाचा िवचार क शकतो .
मग उवतो क यवसायस ंथेचा आकार काय ठरवतो ; उोजक तो करत
असल ेले यवहार का आयोिजत करतो , कमी-जात का नाही ? यवसायस ंथेया
असयाच े कारण बाजाराप ेा कमी खच असयाच े कारण असयान े,
यवसायस ंथेया आकाराची वरची मया दा ही या िब ंदूपयत वाढलेया खचा ारे िथर
केली जात े जेथे अितर यवहार अ ंतगत करण े हे बाजारातील यवहार करयाया
खचाया बरोबरीच े असत े. (कमी मया देवर, यवसायस ंथेचा खच बाजाराया
खचापेा जात असतो , आिण तो अितवात य ेत नाही .) यवहारात ,
यवथापनाला कमी होणारा परतावा मोठ ्या यवसायस ंथेया आयोजनाया खचा त
वाढ करयात सवा त जात योगदान द ेतो, िवशेषत: अनेक िभन उोग /कामाची
जागा असल ेया मोठ ्यायवसायस ंथामय े . आिण िभन अ ंतगत यवहार (जसे क
समूह), िकंवा संबंिधत िक ंमती वार ंवार बदलत असयास .
यवसायस ंथेचा आकार िक ंमत य ंणा वापरयाया खचा वर आिण इतर
उोजका ंया स ंथेया खचा वर अवल ंबून असतो अस े सांगून कोस िनकष काढतो . हे
दोन घटक िमळ ून यवसायस ंथा िकती उपादन े तयार करत े आिण य ेकाची िकती
उपादन करत े हे ठरवतात .
यवहार खच िसा ंताचा प ुनिवचार (Reconsiderations of transaction cost
theory ):
लुईस प ुटरमन या ंया मत े, बहतेक अथ शा अंतगत -यवसायस ंथा आिण आंतर
यवसायस ंथा यवहार या ंयातील फरक वीकारतात पर ंतु हे देखील वीकारतात
क दोही एकम ेकांमये सावली करतात ; यवसायस ंथेची याी फ याया
भांडवली भागारे परभािषत क ेली जात नाही . उदाहरणाथ जॉज बाकले रचड सनने
असे नमूद केले क यवसायस ंथा आिण बाजारा मधील इंटर-फम को-ऑपर ेशन
सारया मयवत वपाया अितवाम ुळे कठोर भ ेद अयशवी ठरतो .
लेन असे ठामपण े सांगतात क "अथशा आता ह े ओळखतात क असा ती
फरक अितवात नाही आिण यवसायस ंथेमये होणा या यवहारा ंना बाजारातील
(करारामक ) संबंधांचे ितिनिधव हण ून िवचार करण े देखील उपय ु आह े."
यवसायस ंथेमधील िक ंवा अगदी िविवध यवसाय संथेमधील अशा यवहारा ंमये
गुंतलेली िक ंमत ही यवहाराची िक ंमत आह े.
सरतेशेवटी, यवसायस ंथेमधे नोकरशाहीया िदशािनद शाचे े बनवल े आह े जे
बाजारातील शपास ून संरित आह े िकंवा फ "कायद ेशीर कपना ", "यमधील munotes.in

Page 181

181करार स ंबंधांया स ंचासाठी एक स ंबंध" हे "बाजाराया प ूणतेचे काय आिण मता आह े.
इंा-फम नातेसंबंधांमये वेश करयासाठी बाजारप ेठेतील श .
यवसायस ंथेचा यवहार खच िसा ंत यवहारात ग ुंतलेया असमिमत
समया ंवर/मािहतीवर ल क ित करतो . यवसायस ंथा,या िसा ंतानुसार,
अितवात आली आह े कारण ती यशवीरया 'रचणे/तयार करण े/बांधणे(make )'
िनिवी खच (उया/थभीय /ऊवतर एकीकरणाार े) आिण 'खरेदी' िनिवी खच
(उपलध बाजार वापन ) कमी करत े. यवसायस ंथेला आवयक असल ेले िनिवी
िजतक े अिधक िविश असतील िततक ेच ते आंतरकरया तयार करयाची
आिण/िकंवा संयु उपम आिण य ुतीार े ा करयाची शयता जात असत े. या
िसांताची कमक ुवतता अशी आह े क त े अिभकरण (agency ) खच िकंवा ढ
उांती िवचारात घ ेत नाही , तसेच मानवी मालम ेतील ग ुंतवणूकया पा भूमीवर
अनुलंब एककरण कस े घडल े पािहज े हे प करत नाही , याच े हता ंतरण क ेले
जाऊ शकत नाही .
यवसायस ंथेचा म ुख/कता -अिभकता /कारक (Principal –Agent ) िसांत
यवसायस ंथेमये अिभकता /कारक जोड ून नवअिभजात (neoclassical ) िसांताचा
िवतार करतो . िसांत यवसायस ंथांचे मालक आिण या ंचे भागधारक िक ंवा
यवथापक आिण कम चारी या ंयातील असमिमत मािहतीम ुळे घ षणाशी/संघषाशी
संबंिधत आह े; मुख/कता आिण अिभकता /कारक यांयातील घष ण/संघष,
अिभकया या/कारकाया कामिगरीच े अ च ूक मापन आिण ोसाहन यंणेचे
अिभया ंिक आवयक आह े. िसांताचे कमकुवतपण अन ेक आह ेत: ोसाहन य ंणा
अिभय ंता करण े कठीण आह े, ते गुंतागुंतीया अप ूण करारा ंवर अवल ंबून असत े
(सीमार ेषा लाग ू न करता य ेणारी), ते यवहार खचा कडे दुल करत े (बा आिण
अंतगत दोही ), आिण त े ढ उा ंतीस परवानगी द ेत नाही.
कोसच े उर अस े होते क यवसायस ंथा अितवात आह ेत कारण या यवहार खच
कमी करतात , जसे क शोध आिण मािहती खच , सौदेबाजीचा खच , यापार रहय े
ठेवणे आिण धोरण (policing ) आिण अ ंमलबजावणी खच .
पुढील भर (Further Addit ions)
रोनाड एच . कोस, 1937 मये, यवहारा चे ख च समजून घेयाचे महव
अधोर ेिखत करणार े पिहल े होते, परंतु TCE एक औपचारक िसा ंत हण ून 1960
या उराधा त आिण 1970 या दशकाया स ुवातीस उया बल अन ुभवजय
अंदाज समज ून घेयाचा यन हण ून सुवात क ेली. एककरण (“बनवा-िकंवा-खरेदी
करा िनण य”). TCE हा सवा त भावशाली यवथापन िसा ंतांपैक एक बनला आह े,
जो क ेवळ यवसायस ंथेचे माण आिण याीच नाही तर ितया अ ंतगत
कामकाजाया अन ेक पैलूंना द ेखील स ंबोिधत करतो , िवशेषत: िनगम शासन
(corpora te governance आिण स ंथा योजना (design ). यामुळे TCE हा केवळ
यवसायस ंथेचा िसांत नाही तर यवथापन आिण शासनाचा िसा ंत आहे.
याया पायावर , TCE हा स ंघटनामक काय मतेचा िसा ंत आह े: अपयय
(waste ) कमी करयासाठी जिटल यवहाराची रचना आिण िन यमन कस े क र ा व े?
कायमतेचे उि त ुलनेने अिधक चा ंगली स ंथामक यवथा ओळखण े आवयक munotes.in

Page 182

182आहे, जो यवहाराया म ुय व ैिश्यांशी सवम ज ुळणारा पया य आह े. उदाहरणाथ ,
खरेदीदार -पुरवठादार कराराार े ए क ज ि ट ल , धोकादायक आिण आवत यवहार
यवथािपत कर णे खूप महाग अस ू शकत े; उया एकामत ेारे यवहाराच े
अंतगतीकरण बाजार िविनमयाप ेा आिथ क्या अिधक काय म िकोन दान
करते.
TCE दोन कारया िवषमत ेचे वणन आिण यांना समजून घेयाचा यन करत े.
पिहला कार हणज े यवहारा ंची िविवधता : संबंिधत परमाण े कोणती आह ेत या ंया
संदभात यवहार एकम ेकांपेा वेगळे आहेत? दुसरा कार हणज े संथांची िविवधता :
कोणत े संबंिधत पया य आह ेत यात यवहार शासनासाठी स ंघटनामक ितसाद
एकमेकांपेा िभन आह ेत?
TCE मधील अ ंितम उि भ ेदभाव करणार े संरेखन समज ून घेणे आह े: कोणता
संथामक ितसाद एखाा िदल ेया यवहारावर िनय ंण ठ ेवयासाठी यवहाय
कमी-िकमतीचा उपाय देऊ करतो ? भेदभाव स ंरेखन समज ून घेणे हे देखील TCE
कडून घेतलेया िनयमाच े/पतीच े मुय ोत आह ेत.
TCE चे तकशा आिण योय ता तपासताना खालील मुे महवाच े आहेत:
(1) TCE ने संबोिधत करयाचा यन क ेलेले पिहले िभनतरीय /तंभीय
एककरण उया एकीकरणा चे होते, याला काहीव ेळा "अिधक ृत/िविधय ू TCE
उदाहरण /बाब/िवषय (“the canonical TCE case” )हणून संबोधल े जाते. परंतु TCE
हे सामायतः जिटल यवहार आिण करारा ंची तपासणी करयासाठी यापकपण े लागू
आहे.
(2) TCE चे वणन एक रचनामक भागधारक िसा ंत हण ून केले जाऊ शकत े िजथे
ाथिमक उि काय म यवहार आिण कचरा टाळण े सुिनित करण े आहे. TCE
समकालीन भागधारक यवथापन तवा ंसह अन ेक वैिश्ये सामाियक करत े.
(3) TCE इतर स ंथा िसा ंतांना उपय ु तफावत /फरक आिण ितरोधक
(contrast and counterpoint ) देऊ करते, जसे क यवसायस ंथेया समता -
आिण श -आधारत िसा ंत. हे इतर िसा ंत, अथातच, TCE ला समिमतीयपण े
सूिचत करतात .
अशा परिथतीचा िवचार करा यामय े वतू िकंवा सेवांया जिटल द ेवाणघ ेवाणीमय े
वारय असल ेले दोन प यवहार आयोिजत करयाचा सवम माग िनधा रत
करयाचा यन करीत आह ेत. दोघांनाही या ंया िहतस ंबंधांची खाी करायची आह े
आिण दोघा ंनाही अनावयक खच, िवलंब आिण वाया ग ेलेले यन टाळायच े आहेत.
दोघांना हे देखील समजत े क सव यवहारा ंमये जोखीम असत े परंतु अनावयक
जोखीम टाळली पािहज ेत. यांनी यवहाराच े आयोजन कस े कराव े? ते कोणया
कारच े कंाट/संिवदा लात घ ेतील?
संसाधन -अवरोिधत जगात , आिथक कायमतेचा शोध घ ेणे नेहमीच स ंबंिधत नसत े
तर सामाय ान द ेखील असत े: यवसाय यवहार करयाच े अनेक पया यी माग
असयास , कमी स ंसाधन े वापरणार े माग का िनवड ू नये? याच व ेळी, या जगात
काम ग ुंतागुंतीचे आहे, भिवय अिनित आह े, आिण िनण य घेणाया ंची तक शुता munotes.in

Page 183

183आिण मािहतीची उपलधता या दोही गोी मया िदत आह ेत, यवहाय पयायांपैक
सवम पया य िनवडयासाठी यन , कौशय , दूरी आिण िवव ेकाची
आवयकता आह े.
सवात सामाय तरावर , यवहार खच अथशा (Transaction Cost Economics
(TCE) ) हा आहानामक िनण य वातावरणात यवसाय यवहारा ंची रचना कशी क ेली
जाते याचा िसा ंत आह े. TCE मुयतः ग ुंतागुंतीया यवहारा ंशी स ंबंिधत आह े
कारण त े आवत आह ेत, अिनितत ेया अधीन आह ेत आिण महवप ूण आिथ क
नुकसान न करता उलट करण े कठीण असल ेया वचनबत ेचा समाव ेश आह े.
बनवा- िकंवा खरेदी करा या िनणयाचा आधार घ ेणारा अिधक सामाय कराराया
संबंधांया शासनाशी स ंबंिधत आह े. िवयमसन पपण े सांगतात: “यवहार खचा चे
अथशा अस े मानत े क यवहाराया खचा वर िकफायतशीर करण े हे मुयव े
भांडवलशाही स ंथेया द ुस या वपाया िनवडीसाठी जबाबदार असत े. यानंतर हे
गृिहतक घटना ंया िवत ृत ेणीवर लाग ू होते - अनुलंब एककरण , अनुलंब िनब ध,
कामगार स ंघटना , िनगम शासन , िव, िनयमन (आिण िनय ंणमु), समूह
संघटना , तंान हता ंतरण आिण , सामायतः , उवू शकणाया कोणयाही
समय ेवर. य िक ंवा अयपण े एक करार समया हण ून. असे िदसून येते क,
पिहया परी ेत कराराया वपाया नसल ेया मोठ ्या संयेने समया अ ंतिनिहत
करार स ंरचना आह ेत.” या िवभागात , आही ही सामाय करार रचना आह े आिण ती
कशी लाग ू केली जाऊ शकत े याचा तपशीलवार अयास करतो .
TCE हे यवहार कस े वेगळे आहेत हे िनिद करयाचा यन स ु करत े या सामाय
िथतीकड े परत जाऊ या . TCE नुसार, ल द ेयास पा असल ेले तीन आयाम
हणज े वार ंवारता , अिनितता आिण िविशता . या ितह चा दोन
िविनमय /देवाणघ ेवाण/यवहार पांमधील करार िविनमय स ंबंधांची वैिश्ये हण ून
िवचार क ेला पािहज े; TCE मधील िव ेषणाच े मुय एकक ह े ख रे त र व ैयिक
यवहार आह े.
(1) वारंवारता /पुनरावृि (Frequency ) हणज े दोन यवहार पांमधील यवहारा ंया
माणाचा भाग /माण /खंड (volume ). कराराच े संबंध नेहमी खचा शी संबंिधत असतात
आिण मोठ ्या माणात (हणज े आवत यवहार ) िवशेष शासन स ंरचनांचे खच याय
ठ शकतात , उदाहरणाथ (िविलयमसन , 1985 ,).
(२) अिनितता हणज े करार करणा या प ा ंची पया वरणीय बदला ंचा अ ंदाज
लावयाची मया िदत मता आिण अनप ेित परिथतीत एकम ेकांचे वतन.
दोनिविनमय /देवाणघ ेवाण/यवहार पांमये नेहमीच िहतस ंबंध असतात ज े केवळ
अंशतः आछािदत असतात आिण मतभ ेद हे खचा चे ोत असतात . जिटल िविनमय
संबंधांमये, सव संभाय आकिमकता समा िव करणारा स ंपूण करार िलिहण े केवळ
अशय आह े. करार अप ूण आहेत अस े गृहीत धन TCE काम करत े.
(३) िविशता हणज ेिविनमय /देवाणघ ेवाण/यवहार सम करयासाठी एका पान े
िकंवा दोही पा ंनी केलेया िवश ेष गुंतवणुकचा स ंदभ.
तीन आयामा ंपैक, िविशत ेकडे अिधक ल द ेणे आवयक आह े. उदाहरणाथ ,
पुरवठादार उप -जुळवणी िविनमय / देवाणघ ेवाण/ यवहार तयार क शकतो जो munotes.in

Page 184

184ाहकाया अ ंितमजुळवणी कारखाना / संयंसह-िथत अस ेल. िविनमय / देवाणघ ेवाण/
यवहार संबंध संपुात आयास या उप -जुळवणी िविनमय / देवाणघ ेवाण/ यवहार यांनी
िनमाण केलेया आिथ क मूयाचे खूप नुकसान होईल . अिधक सामायपण े, िविशता
अनेक िभन प े घेते: थळ/जागा (site) िविशता (उदा. िवदुत कारखाना /संयं)
(Electric Plant ), भौितक मालमा िविशता (उदा. िवशेष साधन े), आिण मानवी
मालमा िविशता (उदा. यवसायस ंथा-िविश ान ). महवाच े हणज े, िविशता
अवलंिबवाला जम द ेते, जी एकतफ िक ंवा िपीय अस ू शकत े. ब याच
परिथतमय े, यवहार करणाया पा ंपैक फ एकाया ताळ ेबंदावर वातिवक
गुंतवणूक िदस ून येत असली तरीही (उदा. उप-िवधानसभा कारखाया मये/संयंामय े
गुंतवणूक), काही कारच े परपर अवल ंिबव काला ंतराने िवकिसत होत े. जर ाहकान े
िविश ग ुंतवणूक केलेया प ुरवठादाराशी क ेलेला करार स ंपुात आणायचा अस ेल, तर
याला एकतर तीच ग ुंतवणूक वतः करावी लाग ेल िक ंवा पया याने दुसया
पुरवठादाराला तस े करयास पटव ून ाव े लागेल. अथात, अवलंिबव स ंबंध नेहमी
िकमान काही माणात असमिमत असत े आिण िविशत ेचा समाव ेश असल ेया
परिथतमय े पूणपणे एकतफ अवल ंिबव द ुिमळ असत े. िविशत ेया प ूण
अनुपिथतीत , बाजार या अथा ने पधा मक असता त क कोणताही खर ेदीदार िविश
पुरवठादारावर अवल ंबून नसतो िक ंवा याउलट .
िविशत ेची बांिधलक अशी परिथती िनमा ण क शकत े यामय े यवहारातील एका
पाला द ुसया पाचा फायदा घ ेयाची शयता िदस ू शक त े. खरंच, अशा आिथ क
"रहदारी था ंबवा/लुटणेथांबवासमया "- “holdup problems” (गोडबग ) कधीकधी
यवहारात उवतात . TCE ने घेतलेली िथती अशी आह े क स ंधीवादी वत नात ग ुंतून
एखााया िविनमय /देवाणघ ेवाण/यवहार भागीदाराचा फायदा घ ेणे हे गैर-सलाय ु
आिण दुरिनसल ेले/वाथ /अंद मनाच े (myopic ) दोही आह े. िवयमसनन े
संिधसाध ूपणाला "एक अितशय आिदम ितसाद " असे लेबल क ेले याचा यवहाराया
कायमतेवर िवपरीत परणाम होतो . यवहार करणार े प ज े िविशत ेसाठी वचनब
आहेत ते याप ेा शहाण े असल े पािहज ेत. एक चा ंगला पया य हणज े देवाणघ ेवाण
संबंधांना समथ न देयासाठी िवासाह वचनबता द ेणे आिण ा करण े या दोहीवर
आधारत द ूरदश करारामय े गुंतणे. िवासाह वचनबत ेची देवाणघ ेवाण करण े, इतर
गोबरोबरच , संभाय "रहदारी था ंबवा/लुटणेथांबवा समया (holdup ) समया
वातिवक समय ेत िवकिसत होयापास ून टाळणे हा आह े.
साया यवहारात कमी वार ंवारता , कमी अिनितता आिण कमी िविशता असत े.
पुरवठादार आिण खर ेदीदार या ंयातील बाजारातील यवहाराार े अ स े यवहार
कायमतेने हाताळल े जाऊ शकतात . उदाहरणाथ , िकराणा द ुकानात ून दुधाची
िपशवी /खोका खरेदी करण े हा यवहार िनयाचा आह े कारण यात थोडीशी
अिनितता , कमी मालम ेची िविशता आिण अरशः यायाशी स ंबंिधत कोणताही
धोका नाही : हणून, यवहार एका सरळ बाजार िविनमय /देवाणघ ेवाण/यवहार ार े
सवात काय मतेने हाताळला जातो . खरेदीदार आिण िव ेता या ंयातील बाजाराती ल
यवहार हण ून साध े यवहार का आयोिजत क ेले जातात याच े पीकरण TCE दान
करते, परंतु िवश ेषत: उच दजा या िविशत ेचा समाव ेश असल ेया जिटल
यवहारा ंया स ंदभात अंती दान करत े. munotes.in

Page 185

185अंितम मोटार एकीकरण /जुळवाज ुळव/जुळवणी कारखायाला बनवा /तयार करा -
आिण-ितमान -िविश घटक िक ंवा उप-जुळवणी चा पुरवठादार ह े एक चा ंगले उदाहरण
आहे. TCE तक लागू कन , मॉटेहड आिण टीसन े भ ा क त क ेले क मोटार
बनवणार े हे संथेमयेिथत (inhouse ) घटक बनवतील या ंना अिधक बनवा/तयार
कर -आिण-ितमान -िविश अिभया ंिक अनुयोग आवयक आह े. याउलट , या
घटका ंची व ैिश्ये आधी ओळखली जातात त े लगेचच पधा मक बोली आिण
बाोतासाठी /बा उगमा साठी (outsource ) उमेदवार बनतात कारण यवहार खच
तुलनेने कमी असयाच े गृिहत धरल े जाते. मॉटेहड आिण टीस या ंनी अस े सांिगतले
क पुरवठादाराकड ून यवहार -िविश मािहती िमळवयात समया ही खर ेदीदाराया
बाजूने पुरवठादार िविच ंग खच अिधक आह े. जर स ंबंध संपुात आल े, तर
खरेदीदाराला द ुसरा प ुरवठादार शोधण े आवयक आह े याला समान यवहार -िविश
मािहती िवकिसत करण े आवयक आह े. ही मािह ती आधीया प ुरवठादाराकड ून
हतांतरत करण े कठीण होईल .
हीच िवचारसरणी यवसायस ंथेमये आिण यामधील इतर अन ेक िनण यांवर लाग ू
केली जाऊ शकत े. यवसायस ंथेचे कज आ िण भाग/समयाय (equity ) िवप ुरवठा
यांचे िमण िवचारात या . िनवड अथा तच, पयायी आिथ क सा धनांमये आहे, परंतु
पयायी शासन स ंरचनांमये देखील आह े. कज ि व भाग/समयाय
(equity) िवयवथ ेचा िनण य अशा कार े उया एकीकरणाया िनण याशी एकप
आहे, िजथे िवचारात घ ेयाचा म ुय घटक प ुहा िविशता आह े. कमी िविशत ेया
मालम ेला कजा ारे अिधक भावीपण े िवप ुरवठा क ेला जातो . कमी-िविश
मालमा याय ेनुसार प ुनिनयोजन करयायोय असयाम ुळे, कजदारान े क ज
चुकवयास कज दाराला स ंरण िदल े जाईल ; जोखीम यवथािपत करयासाठी
कोणयाही अितर कराराया स ंरणाची आवयकता ना ही. परणामी , यवहाराची
िकंमत त ुलनेने कमी आह े. हणूनच गाड्या भाड्याने देणाया यवसायस ंथा,
उदाहरणाथ , यांया वाहना ंया तायासाठी कज िवप ुरवठा आिण िविवध भाड ेपी
यवथा ंवर अवल ंबून राह शकतात .
याउलट , अणुऊजा कपासाठीकज िवप ुरवठा सामा यतः यवहाय नाही. संपािक
हणून अय ंत िविश , पुनिनयोजन न करता य ेणारी मालमा वीकारयास कोण
तयार आह े? जर यवसायस ंथेया अशा मालम ेला िवप ुरवठा करयासाठी
कजाचा वापर करायचा अस ेल, तर ितला एकतर भा ंडवलावर ख ूप जात याज ाव े
लागेल िकंवा पुनिनयोजनमता वाढिवयासाठी मालमा िविशता कमी करयाचा
यन करावा लाग ेल. पूवची ितब ंधामक िक ंमत अस ेल, खरंच, बहतेक बँका
कोणयाही िक ंमतीला कज देणार नाहीत . नंतरचे एकतर अशय अस ू शकत े िकंवा
कमीतकमी , वाढल ेले उपादन खच आिण कमी ग ुणवा यासारख े लणीय ितक ूल
परणाम होऊ शकतात .एक चा ंगला पया य हणज े शासन पतीचा वापर कन
उच-िविश मालम ेचे िवप ुरवठा करण े जेथे िवदायाला संपािक-समिथ त
िनित याज िमळत नाही . परंतु याऐवजी िविश मालमा तयार क ेलेया कमाईचा
ाकता बनिवला जातो . हा उपाय अथा तच भाग/समयाय (equity)
िवयवथ ेकडे नेतो.
कज िव समयाय िवदायीया /िवयवथ ेया िनवडीमय े अ नेक महवप ूण
संथामक परणाम आह ेत जे देखरेख आिण िनय ंणाशी स ंबंिधत आह ेत. मोठ्या munotes.in

Page 186

186माणात समवया ारे िवप ुरवठा करणा या यवसायस ंथामये, समयाय समयाय
पुरवठादार , अविश दाव ेदारांचे अिधकार स ुरित करयासाठी स ंचालक म ंडळाची
भूिमका महवप ूण असत े. या आिथ क संरणाची आवयकता आह े कारण फम आिण
समयाय दाते यांयात कोणताही करार नाही जो नंतरया िहताच े रण करतो .
याउलट , कज-िवप ुरवठा करणा या यवसायस ंथेमये, िवदायाच े अिधकार
कज करारामय े आिण िनगम कायामय े िनधा रत क ेले जातात , याम ुळे अितर
संरणाची गरज भावीपण े दूर होत े. सामायतः , कज िवप ुरवठ्यावर अवल ंबून
असल ेया यवसायस ंथा औपचारकत ेया आधारावर (िनयम-अनुसरण) आयोिजत
करतात ; समयाय -िवपोिषत क ंपयांमये िववेक अिधक बळ आह े. पुहा, TCE
यावर जोर द ेते क िवप ुरवठा िनण यांना देखील कराराया समया ंचा िवचार क ेला
पािहज े—महवाया यवथापकय आिण स ंथामक परणामा ंसह.
सुवातीया TCE िवाना ंचे उि एक िसा ंत िवकिसत करण े हे होते याचा उपयोग
ढ सीमा , यवथापन आिण शासन या ंिवषयी अन ुभवजय भिवयवाया ंचा ोत
हणून केला जाऊ शकतो . ऑटोम ेकर काही घटक इन -हाउस का तयार कर ेल आिण
इतर आउटसोस का करेल? डेट फायनािस ंगला िवरोध हण ून एखादी फम
इिवटीकड े का झ ुकते? सावजिनक महाम ंडळ आपया स ंचालक म ंडळावर कम चारी
ितिनधी का िनय ु कर ेल?
सुमारे चार दशका ंया ायोिगक स ंशोधनावर िवचार कन , िवयमसनन े िनकष
काढला क "TCE ही एक अन ुभवजय यशोगाथा आहे" कारण यान े चाचणी
करयायोय अन ुभवजय भिवयवाया तयार करयाच े मुय उि साय क ेले होते.
तुलना आिण टीका (Comparison and Criticism )
िवयमसनया काया पासून, TCT ने िविनयोग , मालक , ोसाहना ंचे संरेखन
आिण वाथ यासारया समया ंशी संबंिधत समया ंकडे कोसया स ुवातीया आिण
अिधक सामाय उपचारा ंपासून दूर गेले आहे, कारण यवसायस ंथांमये आिथक
ियाकलाप का आयोिजत क ेले गेले हे प करण े हा कोसचा म ुय उ ेश होता .
िवयमसन पपण े सांगतात क म ुय पतशीर ग ुणधम आहेत
(१) यवहार ह े िवेषणाच े मूलभूत एकक आह े
(२) मानवी ितिनिध बंधनकारक तक शुता आिण वाथा या अधीन आह ेत
(३) यवहारा ंचे वणन करयासाठी महवाच े परमाण हणज े वारंवारता , अिनितता
आिण यवहार िविश ग ुंतवणूक
(४) यवहाराया खचा वर िकफायतशीर करण े हे यवहाय प करणार े तव घटक
आहे
कराराया पती आिण
(५) यवहार खचा तील फरका ंचे मूयांकन करण े हा त ुलनामक स ंथामक यायाम
आहे.
Alchian आिण Demetsz ( 1972 ) यांनी सा ंिघक उपादन , मािहती खच आिण
आिथक स ंथा - परपरिवरोधी यवहार आिण उपादन खच तपासल े. पेस
(1975 ), संथेया अ ंतगत अथ शाावर , असे सुचवले क स ंसाधन वाटप िया
या अ ंतगत केया जातात या या आह ेत या िवक ीकृत पतीन े कायमतेने पार
पाडया जात नाहीत (हणज े, जेथे समतोल अकाय म आह े). munotes.in

Page 187

187टीका (Criticism ):
गेया दो न दशका ंमये यवथापन स ंशोधनाया TCT चा च ंड भाव अस ूनही,
TCT वर अन ेक टीका झाया आह ेत. TCT युिवाद आहानामक रािहल े नाहीत .
सवात सामाय टीका अशी आह े क TCT ची कीय ग ृहीतके सदोष आह ेत.
उदाहरणाथ , संिधसाध ूपणाया ग ृहीतकावर मानवी क ृतया संदभातील मूलभूत
गोया परप ूण िशणाकड े दुल केयाबल टीका क ेली गेली आह े आिण याम ुळे
मानवी ेरणा आिण स ंथामक िनय ंणाया अितसामािजक िकोनाचा
अधोसामािजक ीकोन सादर क ेला आह े. िवयमसनन े अशा टीक ेला प ुहा अस े
सांगून उर िद ले क याया ितमानामय े, संिधसाध ूता िकंवा बंधनकारक तक श
यिमव िक ंवा ब ुिम ेमाण े िभन अस ू श क त े, परंतु जेहा यवहाराची
िकंमतबदल त े वातावरणातील बदला ंमुळे करतात , यमय े नाही.
घोषाल आिण मोरन या ंनी टीसीटीया व ैधतेवर हला चढवला क य ुने
संधीसाध ूपणा सरावासाठी वाईट आह े. TCT हा िनयमामक िक ंवा कायदािणत
िसांत आह े आिण जर यवथापका ंनी य ुिवादासह स ंिधसाध ूपणाचा गा ंभीयाने
िवचार क ेला तर स ंथांवर नकारामक परणाम होतील . TCT लागू केयाने
संधीसाध ूपणा कमी होयाऐवजी वाढ ेल.
घोषाल आिण मोरन या ंनी देखील TCT वर टीका क ेली क पया यी शासन स ंरचनांारे
संधीवाद कसा कमी क ेला जातो ह े दशवयात अपयश आल े. जोस या ंनी युिवाद
केला क TCT ची समया ही िवयमसनन े संधीवादाया िनधा रकांचे व णन आह े;
आिण स ंधीसाध ूपणान े वागयाची व ृी (एक वत णूक गुणधम) आिण स ंधीसाध ूपणाची
मानिसक िथती यात फरक आह े. तीच अिनितता िथती जी काही यना
संधीसाध ू वागयास व ृ क शकत े याम ुळे इतरा ंना िवास बस ू श क त ो . िविश
परिथतीत िवास िक ंवा सहकाय हे सवात तक संगत आिण काय म वा थ वत न
असू शकत े. एक िथती /अवथा हणून िवास िक ंवा स ंधीसाध ूपणाची व ृी ही
अिनितत ेमुळे मानवी वत नाबल अिधक वातववादी ग ृिहतक आह े.
िवयमसन हे पयावरणीय अिनितत ेला एक धोका मानतात याच े यवथापन
शासकय स ंरचनेारे केले जाण े आवय क आह े जे यवथापका ंना यवहाराया
खचावर आिथ क मदत क द ेते. जोस (1998 ) यांनी सकारामक िक ंवा उोजकय
िकोन वीकारला आिण असा य ुिवाद क ेला क ब ंधनकारक तक शुता आिण
अिनितता या यवथािपत आिण यावर मात करयाया समया नाहीत , तर
याऐवजी फायदा घ ेयाया स ंधी आह ेत.
TCT वर फ दोन सापे टोकाया वातिवक अितवात नसल ेया यवहारा ंना
सुलभ करयाया पतकड े पाहत असयाची टीका करयात आली आह े.
समीका ंनी असा य ुिवाद क ेला क बाजार िव पदान ुम ििवभाजन काहीस े
िदशाभ ूलकरणा रे आहे,कारण अन ेक यवहार यात संकरीत /िमजातीय शासन
वप /आकार / ारे (hybrid governance form ) केले जातात .परंतु, िवयमसन
यांनी नम ूद केले क, जर वत ं यवहार एका टोकाला (बाजार ), अयंत कीकृत
आिण ेणीब यवहार , आिण स ंकरत यवहार (ॅंचायिझ ंग, संयु उपम ) असेल munotes.in

Page 188

188तर यवहारा ंचे िवतरण ह े "घंटा-आकाराच े" (bell-shaped ) सामाय िवतरण अस ेल.,
आिण अमािणत कराराच े/ nonstandard contracting इतर कार ).
TCT चे मुख टीकाकार हणज े याच े उवचनी /अनुलापी (tautological ) वप .
इलेसने असा दावा क ेला क िवयमसन यवहाराया खचा चे मोजमाप काया िवत
करयात अयशवी ठरला आिण याया य ुिवादा ंमये एक िविश चव आह े.
इलेसने अ स ा य ुिवाद क ेला क “कायोर ” (“ex-post”) युिवाद सामायतः
आढळ ू शकतात क कोणतीही िदल ेली रचना या खचा ची केवळ आवयक मागा ने
याया कन यवहाराया खचा वर िकफायतशीर ठरत े. जेहा ह े केले जाऊ शकत
नाही, तेहा य ुिवाद क ेला जाऊ शकतो क िवमान रचना ही एक 'चूक' आहे
आिण अख ेरीस या खचा वर आिथ क मदत करणारी रचना बदलली जाईल . डाऊया
मते, िभन शासन स ंरचना अंतगत यवहार खचा ची साधी त ुलना अथ हीन आह े कारण
यवहार यवथािपत करयासाठी वापरयात य ेणारी शासन रचना यवहाराच े वप
बदलत े.
जोस या ंनी नम ूद केले क यवहाराचा खच कायकारणभाव समीकरणाया डाया
आिण उजया बाज ूस िदस ून येतो, जो उवचनी /अनुलापीया वैिश्यपूण
गुणधमा पैक एक आह े. जरी िवयमसनन े घटना पूव/िनयोिजत खच (जसे क
वाटाघाटी खच ) ते यिभ ूत/कायोर खच (जसे क करारातील अपयशा ंशी
संबंिधत खच ) वेगळे केले असल े तरी, यवहार खच न सल ेले कोणत ेही खच श ोध ण े
कठीण आह े.
शेवटी, TCT चे पयायी वप प करयात अयशवी झायाबल टीका क ेली
जाते
संघटना आिण इतर अन ेक संथामक घटना . तथािप , TCT येक गोीवर रामबाण
उपाय हण ून वत :चा दावा करत नाही ; हे फ प करयाचा यन करत े क
संघटनामक घटन ेचा भाग : का आिण कोणया परिथतीतयवहार काही िविश
कार े आयोिजत क ेले जातात (कोस, िवयमसन ). TCT हे मुयव ेकन सापे
कायमतेया ाशी स ंबंिधत आह े. हणून, संथेतील िसा ंतांमये एक म ुख
थान िमळयास पा असताना , TCT चा वापर केवळ स ंथेया घटना प
करयासाठी केला जात नाही आिण क ेला जाऊ नय े.
िनकष (Conclusion ):
यवहार खच िसा ंत िकंवायवहार खच अथशा हे यवसायस ंथानसाठी महवप ूण
महव असल ेया धोरणामक आिण स ंथामक समया ंया िवत ृत ेणीया
िवेषणासाठी वाढया माणा त महवा चा आधार /पाया बनले आहे.
आपण असा िनकष काढतो क यवसायस ंथेया िनवडच े परीण करयासाठी
TCT ची योयता िनिव वाद आह े, हणज े यवसायस ंथेया सीमा कोठ े
िथत /थापन करायया या संबंधी. िकंवा, काही िवाना ंनी हटयामाण े, ते काय
करता त आिण काय करत नाहीत याया िनवडी . परंतु, जोससाठी , TCT हे
"अथशाातील दोषप ूण यारोपण नाही तर स ंथामक िसा ंतामय े एक मौयवान
जोड आिण परकरण आह े यान े संथामक समया ंचे िव ेषण आिण
यवसायस ंथेया िसांताला अयाध ुिनकत ेया नवीन तरावर न ेले आहे". munotes.in

Page 189

189आपल े असे िनरीण करतो क यवथापन िवषया ंमये TCT चा भाव च ंड आह े
आिण आपण अस े पाहतो क इतर स ंकपना आिण य े उदयास य ेत आह ेत - जसे क
संसाधन -, ान-, मता -आधारत वप /िनरीण - TCT कदािचत िशतीमय े
याचा भाव कायम ठ ेवेल.
८.६. सारांश (Summary )
अशा कार े आपण यवसायस ंथेया अितवाचा आिण उ ेशाचा अयास
करतो .यवसायस ंथेया अितवात आिण वाढीमय े सव कारची स ंसाधन े महवाची
भूिमका बजावतात . याचमाण े, ान आिण याची याी यवसायस ंथेया
िवता रास मदत करत े.
८.७. (Questions)
1. यवसायस ंथेया अितवावर टीप िलहा .
2. यवसायस ंथेया ैितज आिण अनुलंब/उया सीमा ंवर/मयादावर/हीवर टीप
िलहा.
3. यवसायस ंथेया स ंसाधन -आधारत िसा ंत प करा .
4. यवसायस ंथेया ान -आधारत िस ांत तपशीलवार प करा
5. यवसायस ंथेया यवहार -आधारत िसा ंतावर पीकरणामक टीप िलहा .
6. यवसायस ंथेया यवहार खच िसा ंत प करा .
८.८ संदभ (References ):
1. Arrow, K. J. (1971). Essays in the theory of risk bearing. New
York: N orth Holland.
2. Gravelle H. and Rees R.(2004) : Microeconomics., 3rd Edition,
Pearson Edition Ltd, New Delhi.
3. Gibbons R. A Primer in Game Theory, Harvester -Wheatsheaf,
1992
4. A. Koutsoyiannis : Modern Microeconomics
5. Salvatore D. (2003), Microeconom ics: Theory and Applications,
Oxford University Press, New Delhi.
6. Varian H (2000): Intermediate Microeconomics: A Modern
Approach, 8th Edition, W.W.Norton and Company
Varian: Microeconomic Analysis, Third Edition
7. Salvatore D. (2003), Microeconomics: Theory and Applications,
Oxford University Press, New Delhi.
8. Williamson, O. E. (1988). Corporate finance and corporate
governance. Journal of Finance, 43, 567 –591.

munotes.in