MA-Politics-Sem-1-Antarashtriya-samandh-munotes

Page 1

1ORDER
्युवनट 
जागवतक व्यिस्ेचा बदलता क्रम (ORDER)
पाOाचरी रचना
१.Ž उवदिष्े
१.१ प्रयासतयाविक
१.२ विष्य-वििेचन
१.३ आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे बदल ते सिरूप
१.४ सुरक्ेसमोरील महत् ियाचे धोके/प्रश्न दहश तियाद
१.५ शयांततया आवि संघष्थ
१.६ सयारयांश
.Ž उवĥĶे
l आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियातील बदलत ्यया सिरूपयाचे वििरि करतया ्येईल.
l सुरक्ेसयामोरील धो³ ्ययाचे वििरि करतया ्येईल.
l शयांतयात आवि संघष्थ ्यया संकलपनेचया अ््थ आवि सिरूप स पष् करतया ्येईल.
l आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया आवि सुरवक्तत ेसयाठी सयामूवहक सुरवक्तत ेची आिÔ्यकतया सपष् करतया
्येईल.
. प्ासताविक
ह्यया घटक यामध्ये आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारिया¸्यया विविध टÈ È्ययां¸्यया आध यारयािर त्ययाचे सिरूप प्रत्येक
टÈÈ्ययािर वकंिया कयालEंडयानुसयार कस े बदल त गेले त्ययाचे अध्य्यन कर याि्ययाचे आह े. Ìहिजेच
आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारिया¸्यया विकयासया¸्यया प्रत्येक कयालEंडयामध्ये त्ययाची वििवक्त िuवशष्z्ये ि त्ययानुसयार
बदलते सिरूप आप ियास अË ्ययासयाि्ययाचे आहे.
रयाष्ट्ी्य र याजकयारियात तसेच आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियात आवि एकंदर मयानिी समयाजयात सशस्त्र स ंघष्थ
आवि वहंसयाचयार हया जीिनयाचयाच एक भ याग बनल या आहे. जगयातील प्रत्येक रयाज्ययात, रयाष्ट्यात आवि
आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयात सशस्त्र स ंघष्थ आवि वहंसयाचयार होतच अस तो आवि हया संघष्थ ि वहंसयाचयार आजच
होत आहे असे नयाही मयानिी समयाजयात अगद ी सुरूियातीपयासूनच को ित्यया नया कोित्यया प्रकयारचया संघष्थ
आवि वहंसयाचयार Lयालेलया वदसून ्येतो. तसेच ्यया संघषया्थची आवि वहंसयाचयारयाची मूलभूत कयारिे मयानिी
सिभयाियात वकंिया प्रिpत्ीतच आह ेत. मयानियात शy्य्थ, सयाहस ्य या प्रिpत्ीबरोबरच दोष, वतरसकयार, बदल या, munotes.in

Page 2

2अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
भयांडEोरप िया, वहंसयाचयार, विधिंस इत्ययादी प्रिpत्ी आहेत. मयानियाची विधिंसक प्रिpत्ीž हेच ्युद्याचे प्रमुE
कयारि आहे असे Āयाईडž ्य या विचयारिंतयाने Ìहटले आहे. मयानियातील िरील प्रिpत्ीमुळे अगद ी कुटूंब
संस्ेपयासून रयाज्यसंस्ेप्य«त, इतकेच नÓहे तर आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयात संबंधयात आवि आ ंतररयाष्ट्ी्य
संस्या ि संघटनयांमध्येही संघष्थ असतो आवि त्ययातून वहंसयाचयार उĩितो.
दहशतियाद ही आतया संपूि्थ जगयालया भेडसयािियारी समस ्यया बनल ी आहे. जगया¸्यया वनरवनरयाÑ्यया भयागयांत
दहशतियादी संघटनयांचया उद्य हो9 ल यागलया असून त्ययांनी अि¶्यया मयानिजयातीलया िेठीस धर् ्ययाचया
प्र्यतन चयालविलया आहे. दहश तियादी संघटनयांनी विविध देशयांत मयाजविलेल्यया वहंसयाचयारयामुळे सि्थसयामयान्य
लोकयां¸्यया मनयात असुरवक्तत ेची भयािनया उतपनन हो9 ल यागली आहे. आज आ ंतररयाष्ट्ी्य श यांततया ि
सुरवक्ततया ्ययांस वनमया्थि Lयालेलया सिया«त गंभीर धोक या Ìहिून दहश तियादयाकडे पयावहले जयाते. ्ययाच
कयारियासयाठी आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययातील बह ुतेक सि्थ रयाष्ट्यांनी दहश तियादयाचया Eंबीरपिे मुकयाबलया
कर््ययाचया मनोद्य Ó ्यक्त केलया आहे.
. विष्य-वििेचन
मयानिी समयाजयातील संघष्थ आवि वहंसयाचयार अगद ी सुरूियातीपयासूनच आह े. त्ययाचे सिरूप आ वि संघषया्थ्यी
सयाधने वकंिया शस्त्रे मयात्र बदल त गेली आहेत. मयािसयाने कधी आपल े अवसतति वटकवि््ययासयाठी तर कध ी
दुसö्ययािर आपल े िच्थसि प्रस्यावपत कर् ्ययासयाठी संघष्थ केलया आह े. आवि त्ययामुळे प्रत्येक िेळी
कोित्यया नया कोित्यया सिरूपयात वहंसयाचयारही Lयालया आहे आवि आजह ी त्ययात Zरक पडल ेलया नयाही.
इतकेच नÓहे तर आध ुवनक तंत्र, वि²यानया¸्यया आधयारे सशस्त्र स ंघषया्थचे आवि वहंसयाचयारचे प्रमयाि पूिêपेक्या
वकतीत री पटéन ी ियाQले आहे त्ययाचे सिŁपही इतके भ्ययानक आह े कì, त ्ययामुळे मयानिया¸्यया अवसततियालया
आवि मयानिी संसकpतीलयाच धोक या वनमया्थि Lयालया आहे.
.‘ आंतरराष्ट्री्य संबंधाचे बदलते सिłप
आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे बदल ते सिरूप अË ्ययासतयानया आप ियास दुसö्यया महया्युद्यानंतरचया कयालEंड
लक्यात घेिे आिÔ्यक आह े. त्ययािरून त्ययापूिê¸्यया कयालEंडयाशी तुलनया करून आपल ्ययालया आंतररयाष्ट्ी्य
संबंधयाचे बदल ते सिरूप घ ेिे सोपे होईल.
अ) दुसö्यया महया्युद्यानंतर आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंध Eö ्यया अ्या्थने जयागवतक सिरूपयाचे Lयाले आहेत.
दुसö्यया महया्युद्यानंतर सितंत्र रयाष्ट्यांची सं´्यया ियाQली. आवĀकया ि आवश्यया Eंडयातील रयाष्ट्े
पूिêपेक्या अवधक जोम याने ि सितंत्र भूवमकया घे9न ज यागवतक रयाजकयारियात भयाग घे9 लयागली.
प्रत्येक रयाष्ट्याचे मत लक्यात घेतले जया9 लयागले. हया आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधया¸्यया सिरूपयातील बदल
पूिêपेक्या Zयारच Ó्ययापक प्रमयाियात Lयालया.
आ) आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे सिरूप बदल् ्ययाचे अन्य एक क यारि Ìहिजे आंतररयाष्ट्ी्य स ंघटनयांची
वनवम्थती. सं्युक्त रयाष्ट् संघ १९४५ मध ्ये स्यापन L यालया. त्यया¸्यया Jत्रयाE याली अनेक संघटनया
विवशष् उवदिष्यांसयाठी वनमया्थि Lयाल्यया. ह्यया संघटनयांमध्ये जगयातील सि्थ देश सहभ यागी Lयाले. त्ययामुळे
आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे सिरूप अ वधक Ó्ययापक L याले आहे.munotes.in

Page 3

3ORDER
इ) आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे सिरूप प ूिêप्रमयािे केिळ ्युद्, शयांती करयार, सयाăयाज्यियाद ह्ययांपुरते
म्यया्थवदत न रयाहतया रयाजकì्य ि गuर लष्करी क्ेत्रयांमध्ये त्ययाचया वशरकयाि Lयालया आहे. Ìहिजे
आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयामध्ये केिळ रयाजकì्य घटक नÓ हे तर सयामयावजक, आ व््थक, ध यावम्थक,
सयांसकpवतक आ वि शuक्विक अस े अन्य घटकह ी समयाविष् होतयात. आंतररयाष्ट्ी्य स ंघटनयां¸्यया
मयाध्यमयातून जयागवतक सतरयािर जीिनया¸्यया प्रत्येक क्ेत्रयात सहक या्य्थ होत आहे.
ई) आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियाचे आजच े सिरूप प ूिêपेक्या तयांवत्रकŀष्z्यया अवधक प्रगत Lयाले आहे.
वि²यान ि तंत्र²यानया¸्यया प्रगतीमुळे संदेशिहन, दळ ििळि, संपक्थ Ó्यिस्या, मयावहती-प्रसयारि ह्यया
क्ेत्रयांत øयांती हो9न आ ंतररयाष्ट्ी्य स ंबंध अवधक गवतमयान, आध ुवनक ि Ó्ययापक L याले आहेत.
उ) िu²यावनक प्रगतीमुळे आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयािर कयाही घयातक पररियामही Lयाले आहेत. उदयाहरिया््थ,
वि²यानयामुळे निीन घयातक ि संहयारक श स्त्रे वनमया्थि Lयाली आहेत, ज्ययामुळे संपूि्थ जग एक या
भ्यगंडयामध्ये ियािरत आहे. विशेषत3 अ्िस्त्रयां¸्यया वनवम्थतीमुळे संपूि्थ जग विनयाशया¸्यया उंबरठz्ययािर
आले आहे. अ्िस्त्रयांमुळे अ्िस्त्र अस ियारे मूठभर द ेश ि नसल ेले इतर देश अश ी जगयाची
विभयागिी Lयाली आहे. मूठभर अ् िस्त्रसंपनन देश सयाö्यया आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियािर िच्थसि
गयाजित आहेत आवि इतर देश सित3¸्यया अवसततिया¸्यया ि विकयासया¸्यया वचंतेत आहेत. अश ी
विषमतया आज¸ ्यया आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयात आQळ ते.
9) िरील मुद्यांिरून आप ियास लक् यात ्येईल कì, प ूिêपेक्या आज¸ ्यया आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियाचे
सिरूप जस े गवतमयान, स ुEकयारक, अत ्ययाधुवनक Lयाले आहे, तसेच ते अवधक संघष्थम्य ि
धोकयादया्यक L याले आहे. ह्ययाचे कयारि आध ुवनक शस्त्रे आवि ्युद्शयास्त्रयामध्ये Lयालेलया विकयास
हो्य. ह्य या संघष्थम्य सिरूपयामुळे आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे उवदिष्ही बदलल े आहे. पूिê¸्यया तुलनेत
आज¸ ्यया आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयामध्ये जयागवतक शयांततया प्रस्यावपत करिे, देशयादेशयांमध्ये सहक या्य्थ
ियाQििे, ्युद् हो9 न द ेिे, Ó्ययापक अ् या्थने मयानिया¸्यया कल्ययाियासयाठी प्र्यतन करिे, इत्ययादी
महत्ियाची उवदिष् े विद्मयान आह ेत.
ए) आजच े आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे सिरूप ग ुंतयागुंतीचे ि परसपरयािलंबी Lयाले आहे. जगया¸्यया एकया
कोपö्ययात Lयालेल्यया घटनेचे पडस याद सि्थ जगभर उमट तयात. त्ययाच-प्रमयािे रयाजकì्य, स यामयावजक,
आव््थक, सयांसकpवतक, धयावम्थक अश या सि्थ क्ेत्रयांची सरवमसळ आ ंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयात Lयाली आहे.
त्ययांन ि वशष्संमत पद्तीने समस ्ययांचे वनरयाकरि, इत्ययादी मूल्ये आज ज यागवतक सतरयािर
मयान्यतयाप्रयाĮ आह ेत. त्ययां¸्यया जोडीलया विकयासया¸्यया पद्ती¸्यया सिरूपयात कयाही विचयारधयारया त्ययार
Lयाल्यया. त्ययातील सयाÌ्यियाद ि भयांडिलियाद ह्यया परसपरविरोधी विचयारधयारयांनी जगयातील संघष्थ
अवधकच ियाQिलया. अगद ी अलीकड¸्यया कयाळयात धयावम्थक कĘर ियाद ि दहश तियाद ह्यया निीन
विचयारयांनी ह्यया संघषया्थत भर घ यालून आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयामध्ये निीन आÓ हयान वनमया्थि केले आहे.
B) आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे सिरूप बदल त असतयानया, ज्ययालया आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारि Ìहितया
्येईल, अश या Ó्यिहयारयांमध्येही बदल L यालेलया वदसतो. आ ंतररयाष्ट्ी्य Ó ्यिहयारयांमध्ये अवधक
Eुलेपिया आल या आहे आवि वशष्याचयारयांमध्ये अवधक तरलतया आल ी आहे. रयाजदूतयांचे कया्य्थ
अवधक सोप े ि गवतमयान Lयाले असल े तरी त्ययां¸्ययािरील जब याबदयारी ि दडपि ियाQले आहे. ह्यया
पयाĵ्थभूमीिर जुन्यया आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे उवदिष् कयाही प्रमयाियात िेगÑ्यया सिरूपयात आज आक यार
घेत आहे. उदयाहरिया््थ, सयाăयाज्यियाद हया १७ Ó ्यया, १८ Ó ्यया शतकयात ्ेट ्युद्यावियारे अमल यात munotes.in

Page 4

4अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
आिलया जयात असे. आज म यात्र हया सयाăयाज्यियाद आव््थक सिरूपयात मयागील दयारयाने, दबयाि तंत्रयाचया
ियापर करून आक यार घेत आहे. त्ययािरून आ ंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे सिरूप बदलल े असल ्ययाचे
वदसत असल े तरी हया बदल ब याह्य सिरूपयाचया ि तयांवत्रक आह े. अंतग्थत सतरयािर रयाजकयारिया¸्यया
िpत्ीमध्ये बदल आQळ त नयाही. Ìहिजेच आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंध प्रभयावित करियाö्यया आंतररयाष्ट्ी्य
नेत्ययां¸्यया िpत्éमध्ये बदल L यालेलया वदसत नयाही. एकम ेकयांिर िच्थसि प्रस्यावपत करून सत् या
गयाजि््ययाची िpत्ी आजह ी पूिêसयारEीच आह े. िpत्ीतून वनमया्थि होियारे संघष्थही तसेच आह ेत.
Zक्त त ्ययांचे त्यया बयाह्यसिरूप बदलल ेले वदसते
.’ सुर±ेसमोररील महßिाचे धोकेप्ij दहशतिाद
ȫȹɃȶȲɅɄ Ʌɀ ɄȶȴɆɃȺɅɊ: ɅȶɃɃɀɃȺɄȾ ȴȺɇȺȽ ȴɀȿȷȽȺȴɅɄ ȷȲȺȽȺȿȸ ɄɅȲɅȶɄ ȴȹȲȿȸȺȿȸ ȿȲɅɆɃȶ
ɀȷ ȴɀȿȷȽȺȴɅɄ: ȷɃɀȾ ȺȿɅȶɃ-ɄɅȲɅȶ ɈȲɃ Ʌɀ ɀɅȹȶɃ ɅɊɁȶɄ ɀȷ ȴɀȿȷȽȺȴɅɄ
दहशतिाद Ìहणजे का्य?
अलीकडील कयाळयात दहश तियादयाने आंतररयाष्ट्ी्य स िरूप ध यारि केले असल े तरी दहश तियादयाची
सि्थमयान्य Ó्यया´्यया देिे तसे कठीिच आह े. ्ययाचे कयारि असे कì, दहश तियाद हया शÊद िेगिेगÑ्यया
अ्या«नी ियापरलया जयातो. दहश तियादयाकडे पयाह््ययाची प्रत्येकयाची ŀष्ी िेगळी असते त्ययामुळे प्रत्येकजि
सित¸्यया ŀवष्कोनयातून दहश तियादयाचया अ््थ लयाित असतो. त्यावप , दहश तियाद आवि वहंसयाचयार ्ययांचया
वनकटचया संबंध अस तो ्ययाबयाबत सिया«चेच एकम त आहे.
दहशतियाद Ìहिजे अशी पद्ती हो्य कì ज ्ययावियारे संघवटत गट वकंिया पक् वन्योजनब द् वहंसयाचयारया¸्यया
मयागया्थने आपल े उवदिष् सयाध्य कर््ययािर भर द ेत असतयात. अशी दहशतियादयाची Ó्यया´्यया आपियास कर तया
्येईल.
दहशतिाद ि वहंसाचार
दहशतियाद ि वहंसयाचयार ्ययांचे अतुट नयाते असल े तरी त्ययांमध्ये कयाही Zरकह ी आहे. समयाजयात वनरवनरयाÑ्यया
कयारियांमुळे लोकयांकडून बö्ययाच िेळया वहंसयाचयारयाचया अिलंब केलया जयातो. संप, बंद, हर तयाळ, मो चया्थ अशया
प्रसंगी जमयाि कयाही िेळया वहंसक बन तो. त्ययाचप्रमयािे कयाही िेळया एEयाद्या वकरकोळ घटन ेलया अ्िया
प्रसंगयालया वहंसक िळि लयागू शकते. उदया- रसत्ययात एEयादया अपघ यात Lयालया तर अपघ यातयाचे ŀÔ्य पयाहóन
जमलेले लोक एक याएकì वहंसयाचयारयाकडे िळतयात. त्यावप , अश या प्रसंगी होियारे वहंसयाचयार पूि्थवन्योवजत
नसतयात. लोक यांचया जमयाि वन्यंत्रियाबयाहेर गेल्ययाने त्यया प्रसंगयालया अचयानक वहंसक िळि लयागते, परंतु
दहशतियादी गट वकंिया संघटनया ्ययां¸्ययाकडून होियारया वहंसयाचयार वन्योजनब द् असतो. त्ययांनी कयाही विवशष्
उदिेश मन याशी ठेिून वहंसयाचयार मयाजवि््ययाची ्योजन या आEल ेली असते आवि अवतश्य वशसतबद्
पद्तीने ती ्योजन या तडीस नेलेली असते. लोक यांकडून उतसZूत्थपिे घडियाö्यया वहंसयाचयारयामयागे असया
कयाही उदिेश अस तोच अस े नयाही. बö्ययाच िेळया लोकयां¸्यया भयािनयांचया उþेक Lयाल्ययाने त्ययां¸्ययाकडून वहंसक
घटनया घडल ेल्यया असतयात. दहश तियादी गट ि संघटनया ्ययां¸्ययाकडून केली जयाियारी वहंसक क pत्ये मयात्र
अशी एकयाएकì घडल ेली नसतयात. munotes.in

Page 5

5ORDER
दहशतिाद आवण क्रांवतकारक चbिbरी
कयाहीजि दहशतियाद आवि øयांवतकयारक चळ िळी ्ययांचीही गललत करतयात. भयारती्य सियातंÞ्यचळिळी¸्यया
कयाळयात देशयातील बंगयाल, मह यारयाष्ट्, पंजयाब इत्ययादी प्रयांतयांत कयाही भयारती्य सियातंÞ्य्योदzध्ययांनी सशस्त्र
øयांती¸्यया मयागया्थने इंúजी सत्या उल्िून टयाक््ययाचे उवदिष् ठेिले होते आवि त्ययांनी त्यया ŀष्ीने प्र्यतनही
केले होते. कयाही इवतहयासकयारयांनी त्ययां¸्यया कया्यया्थचे िि्थन सियातंÞ्य आंदोलन यातील दहश तियादी चळिळीž
अशया शÊदयांत केले आहे परंतु दहश तियाद आवि øयांवतकयारक चळ िळी ्ययांतील महत् ियाचया Zरक अस या
कì, भ यारती्य सियातंÞ्य आंदोलन यातील वकंिया अन्य कोित्ययाही Ó्ययापक लQ z्ययातील øयांवतकयारकयांनी
सयामयान्य जनतेलया िेठीस धर् ्ययाचया प्र्यतन कधीही केलया नÓहतया. आपल ्यया कोित्ययाही कpतीचया
सि्थसयामयान्य लोकयांनया उपस ग्थ पोहच ू न्ये ्ययाची दक्तया øयांवतकयारकयांनी नेहमीच घेतली होती. øयांवतकयारक
चळिळीतील कया्य्थकत्यया«चया सयामयान्य लोकयां¸्यया मनयात दहशत वनमया्थि कर््ययाचया उदिेश कध ीच नÓहतया
Ìहिूनच ्य या कया्य्थकत्यया«¸्यया कयारिया्ययांची सयामयान्य लोक यांनया कधीही भीती ियाटली नयाही. उलट त ्ययां¸्यया
मनयात øयांवतकयारकयांविष्यी कyतुकयाची ि आदर याची भयािनया होती. दहश तियादी गट ि संघटनया ्ययांचया मयात्र
सि्थसयामयान्य लोक यां¸्यया मनयात भीती वकंिया दहश त उतपनन करिे हयाच प्रमुE उदिेश अस तो. आपल ्यया
कयारिया्ययांमुळे मोठz्यया प्रमयाियािर जीवितहयानी Lयाली वकंिया वनरपरयाध लोक यांनया उपस ग्थ पोहोचल या तरी
त्ययाची त्ययांनया तमयानसते. उलट वहंसयाचयारयाचया अिलंब करून स ि्थ सयामयान्य लोकयांनया िेठीस धर् ्ययािरच
त्ययांचया विशेष भर अस तो. जन तेलया अशया प्रकयारे िेठीस धरल े तर आपल े उवदिष् सयाध्य करिे सोपे जयाईल
अशी त्ययांची मनोध यारिया असते.
मानिरी मूÐ्याचरी अपे±ा
दहशतियादयाचे आिEी एक िuवशष्z्य असे सयांगतया ्येईल कì, बह ुतेक सि्थच दहश तियादी गट ि संघटनया
मयानिी मूल्ययांची जरयाही तमया बयाळगत नयाहीत. मयानिी मूल्ये पया्यदळी तुडवि््ययात त्ययांनया कसल ीही
वद³कत ियाटत नयाही Ìहिूनच दहश तियादी गट ि संघटनया कोित्ययाही टोकयालया जया््ययाची त्ययारी ठेिून
असतयात. रक्तप यात घडिून आििे, वनरपरयाध लोक यांचया बळी घेिे, अमयानुष कpत्ये करिे ्ययांत त्ययांनया
कयाहीही ियािगे ियाटत नयाही. उलट, आपल े उवदिष् सयाध्य कर््ययासयाठी आपियास ्ययाच मयागया्थने ियाटचयाल
करयाि्ययाची आहे अशी Eूिगयाठ त्ययांनी मनयाशी बयाळगलेली असते Ìहिूनच दहश तियाद ि मयानिी मूल्ये
्ययांची एक प्रकयारे Zयारकत Lयालेली असते असे Ìहटले जयाते.
उवĥĶाशरी एकवनष्ठ
दहशतियादी गट ि संघटनया ्ययांचे आिEी एक िuवशष्z्य असे सयांगतया ्येईल कì, त ्ययांचे एक उवदि ष् ठरलेले
असते आवि त्यया उवदिष् याशी ते पूि्थपिे एकवनķ ि प्रयामयाविक अस तयात. आपल े उवदिष् ्योµ्य कì अ्योµ ्य
्ययासंबंधीचया सयारयासयार विचयार त्ययांनी केलेलया असतोच अस े नयाही. मयात्र ते उवदिष् सयाध्य कर््ययासयाठी
कोितयाही त्ययाग कर् ्ययाची त्ययारी त्ययांनी ठेिलेली असते. अल ीकडील कयाळयात कयाही दहश तियादी
संघटनया आतमघयातकì प्के त्ययार करू ल यागल्यया आहेत. ्यया आतमघयातकì प्कयांमधील सदस ्य
संघटनेसयाठी सित3चे प्रयाि दे््ययासही वसद् Lयालेले अस तयात Ìहिजे दहश तियादी संघटनयां¸्यया
सदस्ययांनया कसल ्ययाही प्रकयार¸्यया कयारिया्यया कर््ययास अडच ि ियाटत नयाही. अपहर ि, Eून, गदê¸्यया
वठकयािी गोळीबयार अ्िया बॉÌबसZोट, चयालत्यया रेलिेगयाडीत बॉÌबसZोट, विमयानयाचे अपहर ि ्ययांसयार´्यया
अनेक वहंसक क pत्ययांमध्ये त्ययांचया सहभ याग अस तो.munotes.in

Page 6

6अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
अनपेव±त कृतरी
अनपेवक्त कpती हे दहश तियादयाचे आिEी एक िेगळेपि सयांगतया ्येईल. बह ुतेक दहश तियादी गट ि
संघटनया सयामयान्य लोक यांमध्ये दहश त वनमया्थि कर् ्ययाचया मयाग्थ अिलंबत असल ्ययाने ध³कयादया्यक ि
अनपेवक्त कpती कर् ्ययािर त्ययांचया विशेष भर अस तो. लोक यांनया दहश तियादयाची भीती ियाट््ययाचे हेच
मु´्य कयारि असते. दहश तियादी कोित्यया प्रकयारची कpती करतील ्ययाचया सहस या कोियालयाही अंदयाज ्येत
नयाही. बö्ययाच िेळया सरक यारी ्यंत्रिेलया गयाZìल ठ ेि््ययातही दहश तियादी ्यशस िी होतयात. त्ययां¸्यया अशया
प्रकयार¸्यया कयारिया्ययांमुळे दहशतियादयािर वन्यंत्रि ठेििे वकंिया त्ययास पया्यबंद घयालिे कठीि हो9न बस ते.
दहशतिादाचे माग्य
आतयाप्य«त¸्यया आपल ्यया वििेचनयात दहश तियादया¸्यया मयागया्थचया उललेE ्ये9न ग ेलया आहे. त्ययांिरून एक
गोष् अगद ी सपष् होते, ती Ìहिजे दहशतियाद्यांचया शयांतते¸्यया मयागया्थिर मुळीच विĵयास नस तो. सयाहवजकच
चचया्थ, विचयारविवनम्य, ियाटयाघयाटी, तडजोड ी ्ययांसयारEे सि्थ मयाग्थ त्ययांनी त्ययाज्य ठरविलेले असतयात.
लोकयां¸्यया मनयांत दहश त उतपनन करिे हयाच त्ययांचया प्रधयान हेतू असल ्ययाने जेिेकरून अश ी दहश त
उतपनन होईल ते सि्थ मयाग्थ त्ययां¸्ययाकडून अिलंवबले जयातयात.
राज्यपुरसकृत दहशतिाद
आंतररयाष्ट्ी्य दहश तियादयाचया एक प्रमुE प्रकयार Ìहिून रयाज्यपुरसकpत दहश तियादयाचया उललेE कर तया
्येईल. दहश तियादयाने रयाष्ट्ी्य स ीमया कधीच Bल यांडल्यया आह ेत. त्ययाची सुŁियात रयाज्यपुरसकpत
दहशतियादयापयासून Lयाली होती.
राज्यपुरसकृत दहशतिाद Ìहणजे का्य?
रयाज्यपुरसकpत दहश तियाद ्ययाचया अ््थ सयाि्थभyम र याज्ययाने वकंिया रयाष्ट्याने दुसö्यया रयाष्ट्यात दहश तियादयाची
वन्यया्थत कर््ययाचया केलेलया प्र्यतन हो्य. एक या प्रवसद् øयांवतकयारकयाने øयांतीसंबंधी असे विधयान केले होते
कì, ø यांतीची एकया रयाज्ययातून दुसö्यया रयाज्ययात कधीही वन्यया्थत करतया ्येत नयाही परंतु दहशतियादयाची मयात्र
अशया प्रकयारे वन्यया्थत केली जया9 शक ते, असे जगयातील कयाही रयाज्ययांनी सित¸्यया कpतीतून दयाEिून वदले
आहे. आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययातील कयाही रयाष्ट्े सितचया दुष् हेतू सयाध्य कर््ययासयाठी दुसö्यया रयाष्ट्यात
दहशतियादयाचया Zuलयाि कर् ्ययाचया मयाग्थ अिलंबत असतयात. दुसö्यया रयाष्ट्यात दहश तियादी कयारिया्यया
घडिून आि््ययासयाठी मनुष््यबळ, प uसया, शस्त्रयास्त्र े इत्ययादी सि्थ प्रकयारची मदत त्ययां¸्ययाकडून केली जयाते.
्ययाचया अ््थ असया कì, ह ी रयाष्ट्े दहशतियादयाची उगमस ्याने वकंिया मु´्य ąोत बनलेली असतयात. सयामयान्यत3
ती आपल ्यया शेजयार¸्यया रयाष्ट्यात अशया प्रकयार¸्यया दहश तियादी कयारिया्यया कर््ययात गुंतलेली असतयात.
त्यावप , ³िवचत प्रसंगी जगया¸्यया कोित्ययाही भयागयात दहश तियादयाचया Zuलयाि कर््ययाची त्ययारीही त्ययांनी
ठेिलेली असते.
प्मुख अपराधरी अम ेåरका
रयाज्यपुरसकpत दहश तियादयाचया प्रमुE आरोप ी Ìहिून अम ेररकेकडेच बोट द याEियािे लयागेल. त्यया देशयाने
आपल ्यया विरोधी गटयात असल ेल्यया रयाष्ट्यात दहश तियादी कयारिया्यया घडिून आ िल्ययाची वकंिया अशया
कयारिया्यया करियाö्यया गटयांनया सवø्य मद त केल्ययाची अनेक उद याहरिे दयाEवितया ्येतील. अम ेररके¸्यया
सी.आ्य.ए. ्य या गुĮहेर संघटनेने शीत्युद्या¸्यया कयाळयात जगयातील वनरवनरयाÑ्यया देशयांत अशया प्रकयार¸्यया munotes.in

Page 7

7ORDER
दहशतियादी कयारिया्ययांत नेहमीच भयाग घेतलया होतया. अमेररकेने दहशतियादया¸्यया मयागया्थने अनेक देशयांतील
घटनयातमकसरक यारे उल्ून टयाकली होती. आवश्यया ि आवĀकया Eंडयातील कयाही देशयांनयाही अमेररक¸्यया
रयाज्यपुरसकpत दहशतियादयाची Lयाल पोहोचल ी आहे. आजद ेEील अम ेररकया ्यया मयागया्थचया त्ययाग कर् ्ययास
त्ययार नयाही असे वत¸्यया एकंदर आ ंतररयाष्ट्ी्य न ीतीिरून ियाटते.
भारत आवण राज्यपुरसकृत दहशतिाद
आपल या देशदेEील रयाज्यपुरसकpत दहश तियादयाचया बळी ठरल या आहे. भयारतयात आतयाप्य«त Lयालेल्यया
दहशतियादी कयारिया्ययांपuकì बह ुतेक सि्थ कयारिया्ययांचया मु´्य ąोत पयावकसतयानयातच आह े. भयारत ि
पयावकसतयान ्ययां¸्ययात आतयाप्य«त तीन ्युद्े Lयाली आहेत. ्यया वतनही ्युद्यांत पयावकसतयानने भयारतयाकडून
सपयाटून मयार Eयाललया आहे. त्यया अनुभियािरून समोर यासमोर¸ ्यया ्युद्यात आपल या भयारतयापुQे वनभयाि लयागू
शकत नयाही, ही गोष् पयावकसतयान¸्यया चयांगलीच लक् यात आली. त्यावप , भयारतयाशी संघष्थ कर््ययाची त्ययाची
EुमEुमी मयात्र कमी होत नयाही तेÓहया भयारतयालया उपþि दे््ययाचया एक म याग्थ Ìहिून पयावकसतयानी
रयाज्यकत्यया«नी भयारतयात दहशतियाद पसर वि््यया¸्यया प्यया्थ्ययाची वनिड केली आहे. सरीमापार दहश तिाद
सीमयापयार दहश तियाद हया रयाज्यपुरसकpत दहश तियादयाचयाच एक प्रकयार हो्य. ्य या प्रकयारयात दहश तियादयाची
क¤þे एकया रयाज्ययात असतयात, परंतु त्यया क¤þयांमधून त्ययार Lयालेल्यया दहश तियाद्यां¸्यया कयारिया्यया मयात्र
दुसö्यया रयाज्ययात चयालतयात. सयामयान्यत दोन श ेजयारी रयाष्ट्यां¸्यया बयाबतीत अशया प्रकयारचया दहश तियाद
पयाहयाि्ययास वमळतो. ्ययािरून र याज्यपुरसकpत दहश तियाद आवि सीमयापयार दहश तियाद ्ययां¸्ययात Zयारसया
Zरक न याही असे Ìहितया ्येईल. त ्यया दोहŌमध ्ये कयाही Zरक असल याच तर त्ययां¸्ययातील सीमयारेषया अगद ीच
पुसट आह े. सीमयापयार दहश तियादयाचे रयाज्यपुरसकpत दहश तियादयापेक्या असल ेले िेगळेपि असे सयांवगतले
जयाते कì, र याज्यपुरसकpत दहश तियाद हया रयाज्यया¸्यया प्रेरिेने ि प्रत्यक् सहभ यागयाने चयालत असल ेलया
दहशतियाद अस तो. िर पयावहल्ययाप्रमयािे एEयादे रयाज्य आपल ी कयाही रयाजकì्य वकंिया आव््थक उवदिष् े
सयाध्य कर््ययासयाठी दुसö्यया रयाज्ययात अशया प्रकयारचया दहश तियाद Zuलयाि््ययाचया प्र्यतन करीत असते
Ìहिजे रयाज्यपुरसकpत दहशतियादया¸्यया पयाठीशी रयाज्ययाचे पयाठबळ अस ते. एEयादे रयाज्यच ्यया दहशतियादयास
कयारिीभूत होत असते. सीमयापयार दहश तियादयामध्ये रयाज्ययाचया प्रत्यक् सहभ याग अस ेलच अस े सयांगतया ्येत
नयाही. ज्यया रयाज्ययात दहश तियादी संघटनयांची क¤þे असतयात त्यया रयाज्ययाकडून दहश तियाद्यांनया सवø्य
मदत केली जयात असेलच अस े नयाही Ìहिजे ते रयाज्य दहशतियादयाशी आपल या प्रत्यक् संबंध नसल ्ययाचया
दयािया करू शक ते. त्यावप , हया दयािया वततकयासया Eरया नसतो. वकंबहुनया तो पूि्थपिे Zसिया असतो, कयारि
त्यया रयाज्ययाची दहश तियाद्यांनया प्रत्यक् वकंिया अप्रत्यक्रीत्यया मदत वमळत असल ्ययाEेरीज ते्े
दहशतियाद्यांची क¤þे चयालू रयाहिे मुळीच श³ ्य नसते. दहश तियादी क¤þयांमधून दहश तियाद्यांनया प्रवशक्ि
वदले जयाते त्ययांनया शस्त्रयास्त्र े पुरवि््ययाची Ó्यिस्या केली जयाते तसेच त्ययांनया अ््थसयाहयाय्य, िuद्कì्य
उपचयार इत्ययादी सि्थ सुविधया उपलÊ ध करून वदल्यया जयातयात तेÓहया शयासकì्य ्य ंत्रिेलया अंधयारयात ठेिून
इत³्यया Ó्ययापक प्रमयाियािर अश या गोष्ी केल्यया जया9 शक त नयाहीत.
्ययाचया अ््थ असया कì, स ीमयापयार दहश तियाद हयादेEील रयाज्ययाने पुरसकpत केलेलया दहश तियादच अस तो.
आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययापुQे आपल े वनदōषति वसद् करतया ्ययािे Ìहिून संबंवधत रयाज्य दहश तियादयाशी
आपल या कयाही संबंध नयाही असे दयाEवि््ययाचया केविलियािया प्र्यतन करते इतकेच जग यातील अन ेक
देशयांनया सध्यया सीमयापयार दहश तियादयालया तŌड द्यािे लयागत आहे.munotes.in

Page 8

8अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
सरीमापार दहश तिाद ि भारत
आपल या देश अश या प्रकयार¸्यया सीमयापयार दहश तियादयाचया बळी ठरलया आहे. गेल्यया कयाही िषया«पयासून जÌमू-
कयाÔमीर रयाज्ययात हरक त-उल-म ुजयावहदीन, ल ष्कर-इ-तो्यबया, जuशे मोहम ंद, वहजबुल मुजयावहदीन,
हरकत-उलz-अनसयार ्ययांसयार´्यया दहशतियादी संघटनया वहंसयाचयारयाचे ्uमयान मयाजवित आल्यया आहेत. ्यया
संघटनयां¸्यया दहशतियाद्यांनी जÌमू- कयाÔमीरमधील सयामयान्य जनज ीिन विसकळीत करून सोडल े आहे.
त्ययां¸्यया हलल्ययात हजयारो वनरपरयाध नयागररकयांचया बळी गेलया आह े. ्यया संघटनयांची प्रवशक्ि क¤þे
पयावकसतयानयात आहेत. पयावकसतयानची आ्य.एस.आ्य. ह ी गुĮहेर संघटनया दहश तियाद्यांनया सि्थ प्रकयारची
मदत पुरवित असते. पयावकसतयान¸्यया शयासकì्य ्य ंत्रिेतील अन ेक घटक यांकडून दहश तियाद्यांनया मदत
वदली जयाते. ्ययािरून स ीमयापयार दहश तियादयाचया आपल ्यया देशयालया वकती मोठz्यया प्रमयाियात उपस ग्थ पोहोच त
आहे, हे सपष् होते.
भयारतया¸्यया सीमेपलीकडून ्येियाö्यया प्रवशवक्त दहश तियाद्यां¸्यया कयारिया्यया आतया जÌमू-कयाÔमीरसयार´्यया
एEयाद-दुसö्यया रयाज्ययापुरत्यया म्यया्थवदत रयावहल्यया नयाहीत. देशया¸्यया अनेक भयागयांत हे दहश तियादी कया्य्थरत
हो9 ल यागले आहेत. भयारतया¸्यया संसदेिर Lयालेलया दहश तियादी हललया, मुंबईत लोकल र ेलिेगयाडीत
Lयालेले बॉÌबसZोट, भयारतयातील कयाही धयावम्थक स्ळयां¸्यया वठकयािी Lयालेले हलले ि बॉÌबसZोट ्यया सि्थ
घटनयां¸्यया मयागे सीमेपलीकडून आल ेल्यया दहशतियाद्यांचयाच हयात होतया, हे आतया पुरयाÓ्ययावनशी वसद् Lयाले
आहे. २६ नोÓ ह¤बर, २ŽŽ८ रोज ी मुंबईिर Lयालेलया दहशतियादी हललया हे सीमयापयार
आंतरराष्ट्री्य दहशतिाद
आंतररयाष्ट्ी्य दहश तियादयाचे तयाजे उदयाहरि हो्य. ्य या हलल्ययात सहभ यागी असल ेले सि्थ दहश तियादी
पयावकसतयानयातील होत ्यया. आजद ेEील त्यया संघटनया पयावकसतयानयात सवø्य आह ेत. भयारतयालया सीमयापयार
दहशतियादयाचया असल ेलया हया धोक या लक्यात घेतया आपल ्यया देशयाने त्ययािर मयात कर् ्ययासयाठी प्रभयािी
उपया्य्योजन या कर््ययाची गरज वनमया्थि Lयाली आहे. दहश तियादयाने रयाष्ट्यांची सीमया कधीच Bल यांडली
आहे. आतया दहश तियादयालया सिरूप प्रयाĮ L याले आहे. ्ययाचया अ््थ असया कì, दहश तियादयाने जगयातील
अनेक देशयांत हयातपया्य पसरल े आहेत त्ययामुळे ही समस ्यया आतया कयाही ्ोडz्यया रयाष्ट्यांपुरती म्यया्थवदत
रयावहलेली नयाही. वतने आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययालया िेठीस धरल े आह े. जग यातील अन ेक रयाष्ट्यांनया
दहशतियादयाची समस ्यया मोठz्यया प्रमयाियािर भेडसयािू लयागली आह े Ìहिून दहश तियादयािर मयात
कर््ययासयाठी आंतररयाष्ट्ी्य स तरयािर उप या्य्योजन या करिे आिÔ्यक Lयाले आह े. अश या प्रकयार¸्यया
उपया्य्योजन ेसयाठी आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययातील स ि्थ रयाष्ट्यांनी परस परसहक या्यया्थ¸्यया भयािनेने एकत्र
्ये््ययाची गरज आह े. सि्थ रयाष्ट्यां¸्यया सयामुदयाव्यक प्र्यतनयांवियारेच आ ंतररयाष्ट्ी्य दहश तियादयालया आळ या
घयालतया ्येिे श³्य आहे. सुदuियाने आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययातील बहुसं´्य रयाष्ट्यांनया ्यया ियासतितेची जयािीि
हो9 ल यागली आहे.
विसाव्या शतका¸्या उत्राधा्यचरी देणगरी
आंतररयाष्ट्ी्य दहश तियाद ही विसयाÓ्यया शतकया¸्यया उत्रयाधया्थने जगयालया वदलेली देिगी Ìहितया ्येईल.
्ययाचया अ््थ असया नÓहे कì, दहश तियादयाची समस ्यया त्ययापूिê जगयालया ²यात नÓहती. दहश तियाद ही तशी
जुन्यया कयाळयापयासून चयालत आल ेली समस ्यया आहे परंतु पूिê¸्यया कयाळी ही समस ्यया कयाही ्ोडz्यया
रयाज्ययांपुरती म्यया्थवदत होती तसेच वतने आज¸ ्ययाप्रमयािे उú स िरूप ध यारि केले नÓहते. मु´्य बयाब munotes.in

Page 9

9ORDER
Ìहिजे पूिê संपूि्थ जगयालया दहश तियादयाचया धोकया जयािित नÓहतया. आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्यया¸्यया मनयात
धयासती वनमया्थि कर् ्ययाइतकया त्ययाचया Zuलयाि Lयालया नÓहतया. दुसö्यया महया्युद्या¸्यया समयाĮीनंतर मयात्र
जगयालया दहशतियादयाचया धोकया जयाििू लयागलया. विसयाÓ्यया शतकया¸्यया अEेर¸्यया कयाळयात तर आंतररयाष्ट्ी्य
समुदया्ययापुQील एक महत् ियाची ि गंभीर समस ्यया Ìहि््ययाइतपत दहशतियादयाचया प्रसयार Lयालया.
आंतरराष्ट्री्य दहशतिादाचा उद्य
दुसö्यया महया्युद्यानंतर आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियात घडल ेले कयाही बदल आ ंतररयाष्ट्ी्य दहश तियादया¸्यया
उद्ययास कयारिीभूत Lयाले होते. ्यया संदभया्थत इąया्यल र याष्ट्याचया Lयालेलया उद्य ्य या घटन ेचया उललेE
आपियास कर तया ्येईल. इąया्यल¸ ्यया वनवम्थतीनंतर त्यया देशया¸्यया सरक यारने ते्े अनेक शतकयांपयासून
ियासतÓ्य करीत आल ेल्यया मूळ¸्यया अरब र वहियाशयांनया त्यया प्रदेशयातून जबरदसत ीने हयाकलून लयािले,
त्ययामुळे ्यया पrलेवसटनी अरब यांिर वनिया्थवसत हो््ययाची िेळ आल ी. अत्यंत प्रवतकूल ि हलयाEी¸्यया
पररवस्तीत ते कस ेबसे वदिस Qकल ू लयागले. अश या अिस्ेत जीिन जग ियाö्यया कोित्ययाही
लोकसम ुदया्ययालया िuZल्य ्येिे सियाभयाविक हो ते. आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययाकडून आपल ी दEल घ ेतली
जयात नयाही अशी त्ययांची भयािनया Lयाल्ययाने त्यया िuZल्ययात अवधकच भर पडल ी. िuZल्यúसत पrलेवसटनी
अरबयापuकì क याहéनी दहश तियादयाचया आधयार घेतलया. त्ययांनी आपल ्यया संघटनया वनमया्थि केल्यया आवि त्यया
संघटनयांवियारे दहश तियादी कयारिया्यया सुरू केल्यया. त्ययां¸्यया कयारिया्ययांचया रोE प्रयाम ु´्ययाने इąया्यल¸ ्यया
वदशेने रयावहलया. त्यावप , जगयातील इतर कयाही रयाष्ट्यांनयाही त्ययाची Lळ पोहोचल ी.
शरीत्युĦ ि दहशतिाद
शीत्युद्या¸्यया कयाळयात अमेररकया ि सोवÓहएत ्युवन्यन ्य या महयासत्यांची कयाही धोरिेही दहश तियादया¸्यया
ियाQीस कयारिीभूत Lयाली होती. रयाज्यपुरसकpत दहशतियादयाची चचया्थ करतयानया अमेररकेने दहशतियादया¸्यया
ियाQीस कस या हयातभयार लयािलया होतया, ्ययाची मयावहती आपि पयावहली आहे. सोवÓहएत ्युवन्यननेदेEील
आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयात आपल या प्रभयाि ियाQवि््ययासयाठी ्ोडz्ययाZयार प्रमयाियात त्ययाच नीतीचया अिलंब केलया
होतया. अम ेररकेने दवक्ि अमेररकया Eंडयातील रयाष्ट्यांमध्ये आपियास अन ुकूल अस ियाö्यया सरक यारयांची
स्यापनया कर् ्ययासयाठी केलेल्यया कयारिया्ययांमुळे त्यया देशयांत अमेररकयाविरोधी ियातयाि रि त्ययार Lयाले.
अमेररकेलया आवि अम ेररकेची बयाहुले Ìहिून कया्य्थ करियाö्यया रयाज्यकत्यया«नया धडया वशकवि््ययासयाठी लrवटन
अमेररकन र याष्ट्यांत कयाही दहश तियादी संघटनया स्यापन कर् ्ययात आल ्यया त्ययामुळे त्यया भयागयात
दहशतियादयाचया बरयाच प्रसयार Lयालया.
धावम्यक दहशतिाद
धयावम्थक दहश तियाद हया दहशतियादयाचया आिEी एक प्रकयार अल ीकडील कयाळयात पुQे आलया आहे. धयावम्थक
मूलतत्िियादी विचयारयां¸्यया संघटनया ्यया दहश तियादया¸्यया मुळयाशी आहेत. ्यया संघटनयांनया बलप्र्योगया¸्यया
मयाध्यमयातून आपल ्यया धमया्थचया प्रभयाि वनमया्थि करयाि्ययाचया आहे. त्ययाकररतया त्ययांनी दहशतियादयाचया आधयार
घेतलया आहे. धयावम्थक दहश तियादयालया Eतपयािी घयाल््ययाचे पयापकम्थ अमेररके¸्यया Eयाती जमया आहे.
अZग याविसतयानयातील सो वÓहएत Zyज यांनया परयाभूत कर््ययासयाठी अमेररकेने तयावलबयानसयार´्यया धयावम्थक
कĘरतयाियादी ि मूलतत्िियादी संघटनेलया हयातयाशी धरल े. वतने तयावलबयानलया सि्थ प्रकयारची मदत केली.
Bसयामया वबन लयादेनसयारEे भसमयासुर पोस् ्ययाचे कया्य्थही अमेररकेनेच केले. सोवÓहएत ्युवन्यन¸्यया Zyजया
अZग याविसतयानयात असतयानया अमेररकेनेच लयादेनलया शस्त्रयास्त्रया ंची ि अन्य सिरूपयाची मदत केली होती. munotes.in

Page 10

10अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
जÌमू- आÔ मीरमध्ये वहंसक क यारिया्यया करियाö्यया दहश तियादी संघटनयांनया पयावकसतयानकडून मद त
दुष्कमया्थकडे हेतुत3 कयानयाडोळया केलया होतया. अमेररके¸्यया ्यया नीतीमुळे अZग याविसतयान ि पयावकसतयान ्यया
देशयांत धयावम्थक दहश तियाद चयांगलयाच ZोZ यािलया. पुQे लिकरच त ्ययाने इतर देशयांतही हयातपया्य पसरल े.
अमेåरकेिररील दहशतिादरी हÐला
विसयाÓ्यया शतकया¸्यया अEेर¸्यया कयाळयात जगयातील अन ेक देशयांनया दहशतियादयाचे चटके बसू लयागले होते.
अशया देशयांमध्ये भयारत, रवश्यया, इąया्यल, च ीन, ®ील ंकया इत्ययादी देशयांचया समयािेश होतो. लrवटन अम ेररकन
ि आवĀकन द ेशयांपuकì क याही देशही दहश तियादयाचे बळी ठरल े आहेत. त्यावप , ११ सÈ ट¤बर, २ŽŽ१
रोजी अमेररके¸्यया न्यू्यॉक्थ शहरयातील िलड्थ ट्ेड स¤टर¸्यया बहुमजली जुÑ्यया इमयारतéिर दहश तियाद्यांनी
हललया केल्ययानंतर मयात्र दहश तियादया¸्यया धो³्ययाची Eरी जयािीि अमेररकेलया Lयाली. दहश तियाद हया
एकविसयाÓ्यया शतकयातील जग यापुQे वनमया्थि हो9 घ यातलेलया सिया«त गंभीर धोक या असल ्ययाचे अमेररकेने
जयाहीर केले. त्ययानंतर दहश तियादयाविŁद् जयागवतक पयातळीिर सि«कष लQ या उभयार््ययासयाठी अमेररकेने
पुQयाकयार घेतलया. आज दहश तियादयाविŁद्¸्यया लQz्ययात जगयातील बहुतेक सि्थ देश सहभ यागी Lयाले आहेत
परंतु जगयातून दहश तियाद वनपटून कयाQ््ययासयाठी कोित्यया उपया्य्योजन या करयाÓ्ययात ्ययासंबंधीचे वचत्र
अद्याप तरी सपष् Lयालेले नयाही.
सं्युĉ राष्ट्ांचे प््यÂन
आंतररयाष्ट्ी्य दहश तियादयाने जगयापुQे उË्यया केलेल्यया आÓहयानयाची जयािीि आतया सिया«नयाच Lयाली
असल्ययामुळे दहशतियादयाचया मुकयाबलया कर््ययासयाठी आंतररयाष्ट्ी्य स तरयािरून प्र्यतन केले जया9 लयागले
आहेत. सं्युक्त रयाष्ट्यांनी ्ययाबयाबतीत पुQयाकयार घेिे सियाभयाविक हो ते. सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया आमसभ या ि सुरक्या
सवमती ्यया विभयागयांनी दहशतियादया¸्यया धो³्ययाची जगयालया जयािीि करून द े््ययासयाठी इ. स. १९७Ž ¸ ्यया
दशकयापयासूनच प्र्यतन सुरू केले होते. आमसभ या ि सुरक्या सवमती ्ययांनी दहश तियादया¸्यया विरोधयात
िेळोिेळी अनेक ठर याि समंत केले आहेत तसेच त्ययानी दहश तियादयालया आळ या घयाल््यया¸्यया उदिेशयाने
कयाही करयारनयामे प्रवसद् केले आह ेत. सं्युक्त रयाष्ट्यांनी चयालविलेल्यया ्यया प्र्यतनयांनया आंतररयाष्ट्ी्य
समुदया्ययातील सि्थ घटक यांनी मनयापयासून सहक या्य्थ कर््ययाची वनतयांत गरज आह े.
) नागररी संघष्य
सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया स्यापनेमयागचया हया मु´्य उदिेश होतया. गेल्यया सयाठ िषया«त सं्युक्त रयाष्ट्याने शयांततया आवि
सुरवक्ततया वटकवि््ययाचे महत्िपूि्थ कया्य्थ केले आहे. सö्यया महया्युद्या¸्यया धो³्ययापयासून जग यालया ियाचवििे
हया ्यू. एन. ¸ ्यया स्यापनेमयागचया हेतू होतया आवि ्यया कया्यया्थत ्यूएन ल या ्यश प्रयाĮ L याले आहे. गेल्यया सयाठ
िषया«त शंभरहóन अवधक अस े प्रसंग आल ेत कì ज ्यया िेळी दोन र याष्ट्यांमधील ्युद्याचे प्य्थिसयान महया्युद्यात
हो9 शकल े असते. त्यावप ्युद् Lयाले नयाही ते ्यूएन¸्यया मध्यस्ीमुळे. रयाष्ट्यारयाष्ट्यांमधील संघष्थ, ियाद,
प्रश्न सोड वि््ययासयाठी ्यूएनलया िेळोिेळी आमंवत्रत केले गेले. अस े संघष्थ सोडवि््ययासयाठी ्यूएनकड ून
अनेकदया लियाद, आ्योग न ेमले गेले. कयाÔमीर¸्यया प्रश्नयािरून भ यारत आवि पवकसतयानमध्ये असल ेलया
संघष्थ शयांततया आवि चच¥¸्यया मयाध्यमयातून सोड वि््ययासयाठी ्यूएन न े १९४८ स याली लियाद नेमलया.
रयाष्ट्यांनी आपयापसयातील प्रश्न सोड वि््ययासयाठी संघषया्थपेक्या सहक या्यया्थ¸्यया मयागया्थचया अिलंब करयािया ्ययासयाठी
्यूएनने प्र्यतन केले. दोन र याष्ट्यांमधील संघषया्थमुळे विभयागी्य शयांततया आवि सुरवक्ततया धो³्ययात ्ये9 न्य े
्ययासयाठी प्र्यतन केलया. सुरक्या पररषदे¸्यया मयाध्यमयातून ्यूएनने दोन र याष्ट्यांमधील ियाद ्युद्याचे रूप ध यारि munotes.in

Page 11

11ORDER
करू न्य े ्ययासयाठी तिररत पयािले उचलल ी. आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया आवि सुरवक्ततया वटकवि््ययासयाठी
्यूएन चे महयासवचि, आमसभ या आवि सुरक्या पररषदेने महत्ियाची भूवमकया पयार पयाडली. सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया
शयांवतसuवनकयांनी शयांततया आवि सुरवक्ततया वटकवि््यया¸्यया कया्यया्थत महत्िपूि्थ भूवमकया पयार पयाडली आहे.
) नागररी संघष्य सोडविÁ्यात ्योगदान
आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया आवि सुरवक्ततया वटकयािी Ìहिून दोन र याष्ट्यांतील संघष्थ सोड वि््ययाबरोबरच
रयाष्ट्यांतग्थत नयागरी सिरूपयाचे संघष्थ सोड वि््ययाचया प्र्यतन ्यू.एन.¸ ्यया मयाध्यमयातून Lयालया आह े.
शीत्युद्ोत्र कयाळयातील नÓ िद ट³ ³्ययांहóन अवधक संघष्थ हे नयागरी संघष्थ आह ेत. नयागरी संघष्थ
सोडवि््ययासयाठी ्यूएनकड ून Eयालील प्रमुE प्र्यतन केले गेले.
१) नयागरी संघष्थ सोडवि््ययासयाठी रयाजन्यया¸्यया मयाध्यमयातून प्र्यतन
२) शयांवतसuवनक मोवहमयांचे आ्योजन
३) नयागरी संघषया्थतील पक्यांमध्ये चचया्थ आवि ियाटयाघयाटी ÓहयाÓ्ययात ्ययासयाठी मध्यस्ी
४) विभयागी्य संघटनयां¸्यया मदतीने संघष्थ सोडवि््ययासयाठी प्र्यतन
५) संघषया्थनंतर शयांततया वटकून रयाहयािी Ìहिून प्र्यतन
६) सुरक्या पररषदेने नयागरी सिरूपयाचे संघष्थ सुटयािेत ्ययासयाठी आव््थक बवहष्कया रयापयासून ते
शयांवतसuवनकयां¸्यया मयाध्यमयातून प्रत्यक् हसतक्ेप कर् ्ययाप्य«त पयािले उचलल ी आहेत.
७) अल-स यालियाडोर, µ ियाटेमयालया, कंबोवड्यया, मोL यांवबक ्ययांसयार´्यया रयाष्ट्यांमधील नयागरी सिरूपयाचे
संघष्थ सोडवि््ययात ्यूएनने महत्िपूि्थ भूवमकया पयार पयाडली आहे.
८) सोमयावल्यया, रियांडया आवि ्युगोसलयावÓह ्यया ्ययांसयार´्यया रयाष्ट्यांमधील ियांवशक दंगली आवि ्यया
दंगलéमध ून मोठ z्यया प्रमयाियात घडून ्येियारे मयानि अवधकयारयांचे उललंघन ्यांबयािे ्ययासयाठी ्यूएनने
प्र्यतन केले आहेत.
९) १९९८ ते २ŽŽŽ ्य या कयाळयात सं्युक्त रयाष्ट्यातZ¥ कयांगो, प ूि्थ वतमोर, कोसो िो, वसएरयालोने
्ययांसयार´्यया रयाष्ट्यांमध्ये ्यशस िीपिे शयांवतसuवनक मोवहमया रयाबविल्यया गेल्यया.
‘) शांतता बांधणरीचे का्य्य
शयांततया बयांधिीचे कया्य्थ हे शीत्युद्ोत्र कयाळयात ्यूएन¸्यया बदलल ेल्यया भूवमकेचे प्रतीक आह े. ्युद् टयाळून
शयांततेचे रक्ि करिे ्यूएनचे पयारंपररक कया्य्थ आहे. शीतद्या¸्यया कयाळयात ्यूएनकड ून हे कया्य्थ पयार पयाडले
गेले. त्यावप शीत्युद्ोत्र कयाळयात ्यया कया्यया्थची Ó्ययाĮी ियाQली. आतया केिळ शयांततेचे रक्ि करिेच नयाही
तर शयांततया कया्यमसिरूपी कशी वटकून रयाहील ्ययासयाठी ्यूएन प्र्यतनशील आह े. एEयाद्या रयाष्ट्यात संघष्थ
घडून गेल्ययानंतर वत्े संघषया्थचे पुनŁजजीिन घड ू न्ये ्ययासयाठी ्यूएनचे शयांवतसuवनक प्र्यतन करतयात.
शयांततया वटकून रयाहयािी ्ययासयाठी संबंवधत रयाष्ट्यालया शयांवतसuवनक Eयालील क्ेत्रयात मदत करतयात.
१) आव््थक विकयासया¸्यया ्योजन या आE ून आव््थक विकयासयालया हयातभयार लयाििे.
२) सयामयावजक न्यया्य प्रस्यावपत कर््ययासयाठी मदत करिे.
३) मयानि अवधकयारयांचे रक्ि करिे.munotes.in

Page 12

12अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
४) लोकश याही पद्तीने वनिडिुकया घे9न वस्र शयासन प्रस्यावपत करिे.
५) सुशयासन Ȟɀɀȵ ȞɀɇȶɃȿȲȿȴȶ) वनमया्थि कर््ययासयाठी मदत करिे.
’) सामूवहक वहतसंबंधाशरी वनगवडत प्ij सोडविÁ्यात ्योगदान
आपल ्यया प्रमुE उवदि ष्यां¸्यया पूत्थतेबरोबरच स ं्युक्त रयाष्ट्याने आपल ्यया सदस ्य
रयाष्ट्यां¸्यया सयामूवहक वहतसंबंधयाशी वनगवडत अनेक प्रश्न सोड वि््ययाचया प्र्यतन गेल्यया सयाठ िषया«मध्ये केलया
आहे. ्यया प्रश्नयांमध्ये Eयालील प्रमुE प्रश्नयांचया समयािेश होतो.
१) प्यया्थिरियाचे संरक्ि
२) वनिया ्थवसतयांचे प्रश्न
३) अंमली पदया्या्थचया Ó्ययापयार
४) संघवटत गुनहेगयारी
५) एडzससयार´्यया रोगयाचया सयामनया
६) आंतररयाष्ट्ी्य दहश तियादयाचया प्रश्न
हे प्रश्न सोड वि््ययासयाठी सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया मयाध्यमयातून अन ेक कर यार आवि ठरयाि केले गेले. ्यया प्रश्नयांची
Ó्ययाĮी एEयाद्या विवशष् रयाष्ट्यांप्य«त म्यया्थवदत नयाही. ्यया प्रश्नयांचया सयामनया सि्थ आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययालया
करयािया लयागत आहे. ्यूएनने ्यया प्रश्नयांविष्यी आंतररयाष्ट्ी्य जनम त त्ययार कर् ्ययात, ्यया जनम तयालया
संिेदनशील बन वि््ययात महत्ियाची भर ट याकली आह े. ्यू.एन. ¸ ्यया प्र्यतनयांमुळे ्यया प्रश्नयांचया सयामनया
कर््ययासयाठी आंतररयाष्ट्ी्य प यातळीिर रयाष्ट्यांमध्ये एकज ूट वनमया्थि Lयाल्ययाचे वदसते.
“) विकासाÂमक का्या्यचे समनि्यन
सं्युक्त रयाष्ट्यातZ¥ विकयासयातमक कया्यया्थचे समनि्यन गेल्यया सयाठ िषया«त होत आल े आहे. हे कया्य्थ सं्युक्त
रयाष्ट्या¸्यया आव््थक आवि सयामयावजक पररषदे¸्यया मयाध्यमयातून पयार पयाडले जयाते. सदस ्य रयाष्ट्यांचया आव््थक
आवि सयामयावजक विकयास घड िून आििे हे सं्युक्त रयाष्ट्याचे प्रमुE उवदि ष् आहे. ्यया उवदिष्यां¸्यया पूत्थतेसयाठी
आव््थक आ वि सयामयावजक पररषद स वø्य आह े. विकयासयातमक कया्यया्थ¸्यया Ó्यिस्यापनयासयाठी सं्युक्त
रयाष्ट्यांतग्थत एक स ितंत्र विभयाग वनमया्थि कर् ्ययात आल या आहे. हया विभयाग आव््थक आ वि सयामयावजक
Ó्यिहयार विभयाग Ìहिून BळEल या जयातो.
”) मानि अवधकारांचे संर±ण
मयानि अवधकयारयांचया प्रसयार आवि संरक्ि हे ्यू.एन. ¸ ्यया स्यापनेमयागचे प्रमुE उवदि ष् आहे. गेल्यया सयाठ
िषया«पयासून ्यू.एन. ्य या उवदिष्यां¸्यया पूत्थतेसयाठी सवø्य आह े. गेल्यया सयाठ िषया«त मयानि अवधकयारयां¸्यया
रक्ियासयाठी सं्युक्त रयाष्ट्यातZ¥ सि्थसमयािेशक म यानि अवधकयार रयाजिट उभ ी कर््ययात आल ी आहे. ही
रयाजिट विसतpत अ श या मयानि अवधकयार कया्यद्यांिर आध यारलेली आ ह े. ्यया रयाजिटीमुळे मयानि
अवधकयारयां¸्यया प्रश्नयाचे आंतररयाष्ट्ी्यकर ि घ डून आल े. सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया ्य ो ग द यानयामुळे मयानि
अवधकयारयांचया प्रश्न हया देशयांतग्थत Ó्यिहयारयातून आंतररयाष्ट्ी्य Ó ्यिहयारयात हसतयांतररत Lयालया. गेल्यया सयाठ
िषया«त मयानियावधकयारयां¸्यया विविध पuलूंशी वनगवडत शंभरहóन अवधक ठर याि, करयार आवि कया्यदे सं्युक्त
रयाष्ट्यातZ¥ कर््ययात आल े. munotes.in

Page 13

13ORDER
शीत्युद्ोत्र कयाळयात मयानियावधकयारयां¸्यया रक्ियासयाठी ्यूएनतZ्थ आतया रयाष्ट्यां¸्यया अंतग्थत Ó्यिहयारयात
हसतक्ेप Óहया्यलया सुŁियात Lयाली आहे. हे हसतक्ेप मयानितयािया दी हसतक्ेप Ìहिून BळEल े जयातयात.
मयानि अवधकयारयां¸्यया रक्ियासयाठी सं्युक्त रयाष्ट्याने आंतररयाष्ट्ी्य स तरयािर १९४८ प यासूनच प यािले
उचल् ्ययास सुŁियात केली. आमसभ ेकडून १९४८ स याली घोवषत कर््ययात आलेलया मयानि अवधकयारयांचया
जयाहीरनयामया ȬȿȺɇȶɃɄȲȽ țȶȴȽȲɃȲɅȺɀȿ ɀȷ ȟɆȾȲȿ ȩȺȸȹɅɄ ्य या नयाियाने BळEल या जयातो. सं्युक्त
रयाष्ट्याकड ून उभ यारल्यया गेलेल्यया मयानि अवधकयार रयाजिटीचया हया पया्यया होतया. पुQे १९६Ž ¸ ्यया आवि
१९७Ž ¸ ्यया दशक यात ्यूएन कड ून कर् ्ययात आल ेल्यया मयानि अवधकयार कया्यद्याची Ó्ययाĮी ियाQत गेली
आवि मयानि अवधकयारयांशी वनगवडत विविध पuलूंनया त्ययात समयाविष् केले गेले. मवहलया, मुले, अपंग,
अलपसं´्ययाक, स्लयांतररत, कयामगयार आदé¸ ्यया मयानियावधकयारयां¸्यया संबंधयात कया्यदे सं्युक्त रयाष्ट्यांकडून
केले गेले.
•) आपÂकालरीन पåरवस्तरीतरील ्यूएनचे ्योगदान
नuसवग्थक आ वि मयानिवनवम ्थत आपत् ी¸्यया प्रसंगी जीवित आवि वित्हयानी टयाळली जयािी, मयानि
अवधकयारयांचे रक्ि Óहयािे ्ययासयाठी सं्युक्त रयाष्ट्याने प्रभयािी भूवमकया पयार पयाडली आहे. नuसवग्थक आपत् ी¸्यया
प्रसंगी जसे महयापूर, दुष्कयाळ, ियादळ, भ ूकंप आद ी प्रसंगी ्यूएनने सवø्य भूवमकया पयार पयाडली आहे.
मयानिवनवम ्थत आपत् ी¸्यया प्रसंगी जसे नयागरी ्युद्, ियांवशक दंगली आदी प्रसंगी ्यूएनने प्रत्यक् हसतक्ेप
केलया आहे. आपत कयालीन पररवस्तीत सं्युक्त रयाष्ट्याची भूवमकया ही दोन प्रकयारची रयावहली आहे-
अ) आपत कयालीन पररवस्ती लया बळी पडल ेल्यया लोकयांसयाठी ततकयाळ मद तीचया हयात देिे.
ब) आपत कयालीन पररवस्ती भविष््ययात वनमया्थि हो9 न्य े ्ययासयाठी धोरि ठरवििे
सन २ŽŽŽ स याली सं्युक्त रयाष्ट्याने सोळया रयाष्ट्यांमधील पसत ीस दशल क् लोक यांनया दीड अÊ ज डॉलस्थची
आपतकयालीन मद त पुरविली. हे मदत पुरवि््ययाचे कया्य्थ सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया मयानितयािया दी Ó्यिहयार
समनि्यन क या्यया्थल्ययामयाZ्थत ही मदत वदली गेली. त्ययाचबरोबर
विविध रयाष्ट्यांमधील वनिया्थवसतयांनया मदत कर््ययासयाठी सं्युक्त रयाष्ट्यातZ¥ िेळयािेळी आव््थक मद त केली
गेली. ही मदत सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया वनिया्थवसतयांसयाठी¸्यया उ¸चया्युक्तयामयाZ्थत मयाZ्थत केली
गेली. आपत कयालीन पररवस्ती चया सयामनया करियाö्यया लोक यांनया सं्युक्त रयाष्ट्यातZ¥ पुरविली जयाते.
अननधयान्ययाची मदत विĵ Eयाद् कया्य्थøमयांतग्थत
–) वनि्यसाहतरीकरणाचे का्य्य
सं्युक्त रयाष्ट्याची १९४५ स याली जेÓहया स्यापनया Lयाली, त्यया िेळी आवश्यया, आवĀकया Eंडयातील बहुसं´्य
रयाष्ट्े ही िसयाहतियादी पयारतंÞ्ययात होती. सं्युक्त रयाष्ट्याने िसयाहतियादी पयारतंÞ्ययात जEडल ेल्यया लोकयांनया
सियातंÞ्य वमळयािे, सि्यंवनि्थ्ययाचया अवधकयार वमळयािया, ्ययासयाठी प्र्यतन केले. सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया घटन ेतच
समयान अवधकयार आवि लोक यां¸्यया सि्यं अवधकयारयाचे तत्ि अंत्थभूत आहे.
१९६Ž स याली सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया आमसभ ेने एक महत् िपूि्थ ठरयाि मंजूर करत िसयाहतियादी पयारतंÞ्ययात
असल ेल्यया रयाष्ट्यांनया आवि लोक यांनया सियातंÞ्य वमळिून दे््ययासयाठी सं्युक्त रयाष्ट्े िचनबद् असल ्ययाची
घोषिया केली. ही घोषिया țȶȴȽȲɃȲɅȺɀȿ ɀȿ Ʌȹȶ ȸɃȲȿɅȺȿȸ ɀȷ ȠȿȵȶɁȶȿȵȶȿȴȶ Ʌɀ ȴɀȽɀȿȺȴȲȽ
ȴɀɆȿɅɃȺȶɄ ्य या नयाियाने BळEल ी जयाते. सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया स्यापनेपयासून ते आतयाप्य«त िसयाहतियादी munotes.in

Page 14

14अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
पयारतंÞ्ययात असियारे ?ंशीहóन अवधक देश सितंत्र हो9न स ं्युक्त रयाष्ट्याचे सदस ्य बनल े आहेत. त्यावप
अद्यापही एक कोट ीहóन अवधक जन तया ही िसयाहतियादी पयारतंÞ्ययात आहे. त्ययां¸्यया मुक्ततेसयाठी सं्युक्त
रयाष्ट्े प्र्यतनशील आह ेत. आमसभ ेने सन २ŽŽŽ स याली २ŽŽ१ ते २Ž१Ž ह े दशक िसयाहतियादया¸्यया
वनमू्थलनयासयाठीचे आंतररयाष्ट्ी्य दशक Ì हिून घोवषत केले.
—) शांततावनवम्यतरीचे का्य्य
शयांततया वनवम्थती¸्यया कया्यया्थत ्यूएनचे ्योगद यान अवतश्य महत् िपूि्थ आहे. शयांततयावनवम ्थतीचे कया्य्थ ्यूएनकड ून
शयांवतसuवनक मोवहमयां¸्यया आधयारे पयार पयाडले गेले. १९४८ प यासून २ŽŽ८ प ्य«त सं्युक्त रयाष्ट्यांतZ¥ त्रेसष्
शयांवतसuवनक मोवहमया रयाबविल्यया गेल्यया. सध्यया सतरया रयाष्ट्यांमधून ्यया शयांवतसuवनक मोवहमया रयाबविल्यया
जयात आहेत आवि ्यया मोवहमयांमधून ८२,९७८ श यांवतसuवनक शयांततया वनवम्थती¸्यया कया्यया्थत सवø्य आह ेत.
्यूएन¸्यया एकूि सदस ्य रयाष्ट्यांपuकì १३Ž र याष्ट्यांनी मनुष््यबळया¸्यया रूपयाने ्यया शयांवतसuवनक मोवहमयांसयाठी
्योगदयान वदले आहे. सध्यया चयालू असल ेल्यया सतरया शयांवतसuवनक मोवहमयांमध्ये ११९ र याष्ट्यांचे शयांवतसuवनक
अंत्थभूत आहेत. ्यूएन¸्यया सदस ्य रयाष्ट्यांकडून मनुष््य बळया¸्यया रूपयाने शयांवतसuवनक मोवहमयांसयाठी वदल्यया
जयाियाö्यया ्योगद यानयात जी चयार रयाष्ट्े आघयाडीिर आह ेत, ती चयारही रयाष्ट्े दवक्ि आवश्ययातील आह ेत. ही
चयार रयाष्ट्े आवि त्ययां¸्ययाकडून मन ुष््यबळया¸्यया रूपयाने वदले जयाियारे ्योगद यान Eयालीलप्रमयािे आहे.
१) पयावकसतयान - १Ž,१७३
२) बयांगलयादेश - ९६७५
३) भयारत - ९४७१
४) नेपयाळ - ३६२८
मनुष््यबळया¸्यया रूपयाने ्योगद यान देियाö्यया रयाष्ट्यात पयावकसतयान अÓ िल स्यानयािर तर भयारत वतसö्यया
स्यानयािर आह े. वZजीसयार´्यया Jोटz्यया रयाष्ट्याने जिळपयास सि्थच शयांवतसuवनक मोवहमयांमध्ये सहभ याग
घेतलया आहे.
सं्युĉ राष्ट्ाचे शरीत्युĦकालरीन ्योगदान
सं्युक्त रयाष्ट्याची वनवम्थती आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया आवि सुरवक्ततया वटकिून ्युद्याचया धोकया टयाळ््ययासयाठी
ियाटयाघयाटी, चच¥चया मयाग्थ उपलÊ ध Óहयािया Ìहिून Lयाली होती. ह्यया उवदिष् या¸्यया पररपूतêसयाठी सि्थ सदस ्य
रयाष्ट्यांचे विशेषत मोठz्यया रयाष्ट्यांचे सहक या्य्थ आिÔ्यक होते. ज्ययाप्रमयािे रयाष्ट्संघयािर पक्पयातीपियाचे
आरोप ज म्थनी, इटल ीसयार´्यया रयाष्ट्यांकडून Lयाले होते, तसे आरोप द ुसö्यया महया्युद्यातील पर याभूत
रयाष्ट्यांकडून हो9 न्य े ्ययाची कयाळजी सं्युक्त रयाष्ट् संघटने¸्यया संस्यापकयांनया ¶्ययािी लयागियार होती.
दुद¨ियाने ह्यया अपेक्यांची पूत्थतया सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेलया सुŁियाती¸्यया कयाळयात करतया आल ी नयाही. ्ययाचे
प्रमुE कयारि Ìहिजे जनमयापयासून सं्युक्त रयाष्ट् संघटनया शीत्युद्या¸्यया रयाजकयारियात सयापडली. ्ययाचया
सं्युक्त रयाष्ट् संघटने¸्यया कया्यया्थिर नक यारयातमक पररियाम Lयालया.
अमेररकया आवि सोवÓहएट रवश्यया हे शीत्युद्या¸्यया रयाजकयारियातील प्रमुE देश सुरक्या सवमतीचे सदस ्य
असल्ययामुळे ते चच¥चे वकंिया वनि्थ्य घे््ययाचे Ó्ययासपीठ बन् ्ययापेक्या त्ययालया ्युद्भूमीचे सिरूप प्रयाĮ L याले.
सं्युक्त रयाष्ट् हया शीत्युद्या¸्यया तरयाजूत तोललया गेलया. शह- प्रवतशहया¸्यया शीत्युद्या¸्यया रयाजकयारियातून
अनेक Jोट े-मोठे लष्करी गट, स ंघटनया वनमया्थि Lयाल्यया. सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेचे सदस ्य असल ेले अनेक
देश विविध स ंघटनयांचे सदस ्य बनल े. त्ययांची बयांधीलकì विभयागली गेली. ध्ुिीकरिया¸्यया प्रवø्येमुळे munotes.in

Page 15

15ORDER
परसपर अविĵयास, संश्य आ वि अस ुरवक्तत ेचे ियातयाि रि वनमया्थि Lयाले, अशया ियातयाि रियात सं्युक्त रयाष्ट्
संघटनया सिया्थनुमते कोितयाही वनि्थ्य घे9 शकल ी नयाही. सुŁियाती¸्यया तीन दशक यांमध्ये वनमया्थि Lयालेले
कोरर्यया, इंडोनेवश्यया, कयाÔमीर, सुएL, ³ ्यूबया, हंगेरी, बवल्थन, इत्ययादी प्रश्न शीत्युद्या¸्यया रयाजकयारियामुळे
वचघळल े. त्यापी अशया ियातयाि रियातदेEील संघषया्थची तीĄतया कमी कर््ययाचया प्र्यतन केलया. त्ययासयाठी
अनेकदया शयांवतसuन्य पयाठि््ययात आले. सया्यप्रस, इąया्यल, ल ेबनयान, इत्ययादी वठकयािी ्युद्बंदी करयारयािर
देEरेE ठेि््ययासयाठी शयांवतसuन्य पयाठवि््ययात आले. सं्युक्त रयाष्ट् संघटने¸्यया विविध स ंस्या, सवमत्ययांनी
मयागयासलेल्यया देशयां¸्यया आव््थक, स यामयावजक, श uक्विक आ वि आरोµ ्य विकयासयासयाठी विशेष प्र्यतन
घेतले. आ् ्थक आ वि तंत्र²यानयाविष्यक मद त पुरवि््ययात आल ी.
मयानिी ह³क आवि मूलभूत सियातंÞ्यया¸्यया रक्ियासयाठी मयानिी ह³क जयाहीरनयाÌ्ययाची सन १९४८ स याली
तर सयामयावजक, आ व््थक आ वि सयांसकpवतक अवधकयारयांची सन १९६६ स याली कर््ययात आलेली घोषिया
महत्िपूि्थ आह े. वनशस्त्रीकरिया¸्यया क्ेत्रयात सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेकडून Lयालेले प्र्यतन लQz्ययात
घे््ययासयारEे आहेत. सन १९६३ च या अिुचयाचिी बंदी करयार आवि १९६८ च या अ्िस्त्र प्रसयारबंदी
करयार हे सं्युक्त रयाष्ट् संघटने¸्यया पुQयाकयारयाने Lयालेले शीत्युद्या¸्यया कयाळयातील दोन महत् िपूि्थ
वन3शस्त्रीकरि करयार आह ेत. सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेचे शीत्युद्कयालीन ्योगद यान ्ोड³्ययात Eयालीलप्रमयािे
सपष् करतया ्येईल.
१) ज्यया प्रमुE उवदि ष्यांसयाठी सं्युक्त रयाष्ट् संघटनया वनमया्थि Lयाली होती ते Ìहिजे - वतसरे महया्युद्
टळयािे. हे उवदिष् पूि्थ कर््ययात सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेलया ्यश प्रयाĮ L याले. शीत्युद्या¸्यया कयाळयात
दोनही महयासत्यांमध्ये अनेकदया ्युद्जन्य पररवस्ती वनमया्थि Lयाली, पि प्रत्यक् ्युद् Lयाले नयाही.
त्ययाच ® े्य ज याते सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेमयाZ्थत सयाधल्यया गेलेल्यया दोन मह यासत्यांमधील
सत्यासमतोलयालया.
२) शीत्युद्या¸्यया कयाळयात दोनही महयासत्यांमधील परस परसंश्य, अ विĵयास आ वि अस ुरवक्ततया
्ययामुळे शस्त्रयास्त्रसपधया्थ मोठz्यया प्रमयाियात ियाQली असल ी तरी ्ययािर कयाही प्रमयाियात ियाQली असल ी
तरी ्ययािर कयाही प्रमयाियात वन्यंत्रि ठेि््ययात सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेलया ्यश प्रयाĮ L याले आहे.
वन3शस्त्रीकरिया¸्यया प्रवø्येसयाठी सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेने आपल े Ó्ययासपीठ पुरविले.
३) शयांवतसेनेची कलपनया आवि ती कलपनया अमल यात आि््ययासयाठी सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेकडून
Lयालेले प्र्यतन हे शीत्युद्कयाळयातील सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेचे मोठे ्योगद यान आह े. सन १९४८
पयासून आतयाप्य«त ५४ िेळया शयांवतसेनेचया ियापर केलया गेलया. सध्यया १५ द ेशयांमध्ये शयांवतसेनेचे
कया्य्थ चयालू आहे.
४) अनेक रयाजकì्य स ंघष्थ शयांतते¸्यया, ियाटयाघयाटी¸्यया मयागया्थने सोडि््ययासयाठी सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेलया
Ó्ययासपीठ उपलÊ ध करून वदले. सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेलया आजप यािेतो १७२ ह óन अवधक संघष्थ
शयांततेने सोडि््ययात ्यश प्रयाĮ L याले आहे. ्ययाचे ®े्य जयाते वतसö्यया जगयातील विकसनश ील
रयाष्ट्यांनया. सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेलया
५) शीत्युद्या¸्यया कयाळयातही सं्युक्त रयाष्ट् संघटनया एिQे कया्य्थ करू शकल ी. कया्य्थरत ठेि््ययात
विकसनश ील रयाष्ट्यां¸्यया अवलĮतयाियादी चळिळीने अवतश्य महत् ियाची भूवमकया बजयािली.munotes.in

Page 16

16अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
सं्युĉ राष्ट् संघटनेचे अप्यश
रवश्यया¸्यया विघटन याबरोबरच च यार दशक यांपयासून चयालत आल ेले शीत्युद्याचे रयाजकयारि, आंतररयाष्ट्ी्य
रयाजकयारियातील ध्ुिीकरि संपुष्यात आले. शीत्युद्कयालीन संश्य, अस ुरवक्ततया आवि त्ययातून ियाQलेली
शस्त्रयास्त्र सपधया्थ कमी हो9न स ं्युक्त रयाष्ट् संघटनेलया आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया आवि सुरवक्ततया वटकि््ययात
अड्ळे कमी होतील अस े आश ेचे ियातयाि रि वनमया्थि Lयाले. सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेलया आपल ी संपूि्थ
क्मतया वनपक्पयातीपिे ियापरतया ्येईल. Jोट z्यया रयाष्ट्यांचया सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेमधील विĵयास ियाQेल,
वभजत पडल ेली अनेक प्रकरिे, ियाद वनकयालयात लयागतील ही अपेक्या होती. पि हया मयाग्थ ियाटलया तेिQया
सोपया नÓहतया. शीत्युद्ोत्र कयाळयात जी निीन आंतररयाष्ट्ी्य विĵरचनया वनमया्थि Lयाली त्ययात अमेररकेचया
एकमेि महयासत्या असल ्ययाचया दयािया वनवि्थियाद होतया.
सन १९९Ž ¸ ्यया दशक यात शीत्युद्कयालीन सत् यासमतोल स यामÃ्यया्थलया वन्यंवत्रत करू शक ेल अश ी
समतुल्य दुसरी महयासत्या अवसततियात नसल ्ययामुळे अमेररकेचया मनम यानी कयारभयार सुरू Lयालया. संपूि्थ
विĵया¸्यया संरक्ियाची जबयाबदयारी जि आपल ्ययािरच आह े अशया ्याटयात अमेररकेने आपल या Ó्यिहयार सुरू
केलया. विĵयालया ्ययाची प्रचीती पवहल्ययांदया सन १९९१ ¸ ्यया Eयाडी ्युद्या¸्यया िेळी आल ी. Eयाडी
्युद्यादरÌ्ययान इरयाक¸्यया आøमियातून कुिuतची मुक्ततया वकंिया संरक्ि हे जरी आंतररयाष्ट्ी्य सम ूहयाचे
कत्थÓ्य होते तरी त्ययासयाठी अमेररकया आवि त्यया¸्यया वमत्र रयाष्ट्यांनी सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेलया विĵयासयात न
घेतया जो म याग्थ अिलंबलया तो अम ेररके¸्यया एकयावधकयारशयाहीचे दश्थन घड िियारया होतया. अम ेररके¸्यया
एकयावधकयारशयाहीचया अवतरेक सन २ŽŽ१ स याली अZग याविसतयानविŁद्¸्यया लष्करी कयारियाईत वदसून
आलया. हया अZग विसतयान आवि इरयाक¸्यया रयाष्ट्ी्य स याि्थभyमतियाचया सरळ सरळ अपम यान होतया. आपल ्यया
रयाष्ट्ी्य स ियाÃ्यया्थसयाठी अमेररकेने सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेचे Ó्ययासपीठ ियापरले.
अमेररके¸्यया ह्यया एकयावधकयारशयाहीलया बहुसं´्य रयाष्ट्यांनी विरोध क ेलया असल या तरी ह्यया रयाष्ट्यांमध्ये ्युतीचया
अभयाि असल ्ययामुळे अमेररकेची ही कयारियाई त्ययांनया परतयािून लयाितया आल या नयाही. पररियामी अमेररकेची
एकयावधकयारशयाही सहन कर् ्ययावशिया ्य जग यालया प्यया्थ्य नÓहतया.
सयाÌ्यियादी रयाष्ट्यांचया शीत्युद्याकयालीन िॉसया्थ करयार संपुष्यात आल या असल या तरी अम ेररके¸्यया
नेतpत्ियाEयालील नयाटो ही लष्करी संघटनया अद्यापही अवसततियात आहे.
शीत्युद्यानंतर नयाटोची भूवमकया कमी हो््ययापेक्या ती ियाQली आहे. नयाटो¸्यया ियाQत्यया भूवमकेमुळे सं्युक्त
रयाष्ट् संघटने¸्यया अवधकयारयांिर वन्यंत्रिे पडल ी आहेत. अश या पररवस्ती मध्ये देEील पुQील क्ेत्रयात
सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेची भूवमकया महत्िपूि्थ रयावहली आहे.
१) वन3शस्त्रीकरिया¸्यया वदशेने कयाही महत्ियाची पयािले सं्युक्त रयाष्ट् संघटने¸्यया पुQयाकयारयाने पडल ी
आहेत. सन १९९५ स याली अ्िस्त्र प्रसयारबंदी करयारयालया अवनवIJत कयाळयासयाठी मुदतियाQ दे््ययात
आली आहे. सन १९९६ स याली सं्युक्त रयाष्ट् संघटने¸्यया बहुसं´्य सदस ्ययांनी सि्थसमयािेशक
अ्िस्त्र चयाचिी बंदी करयारयािर सियाक्ö्यया केल्यया. सन १९९७ स याली भुसुŁंग बंदी करयारयािर
Bटयािया पररषदेत १ŽŽ ह óन अवधक सं्युक्त रयाष्ट् संघटने¸्यया सदस ्य रयाष्ट्यांनी सियाक्ö्यया केल्यया.
सन २ŽŽ१ स याली Lयालेल्यया एकया आंतररयाष्ट्ी्य पर रषदेत शस्त्रयास्त्रया ं¸्यया Ó्ययापयारयांिर वन्यंत्रि
ठेि््ययासयाठी कयाही महत्िपूि्थ वनि्थ्य घे््ययात आले.munotes.in

Page 17

17ORDER
२) रयाजकì्य अ वस्रतया, संघष्थ, ियांवशक दंगली, वहंसयाचयार अस ियाö्यया अनेक रयाष्ट्यांमध्ये शयांततया
आवि स्u्य वनमया्थि कर् ्ययासयाठी सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेने आपल े शयावतसuन्य पयाठिले. कुिuत
१९९१), प वIJम सह यारया १९९१), जॉ वज्थ्यया १९९३), तयावजवक सतयान १९९४), बो वसन्यया
हज¥गोविनया १९९६), अ ंगोलया १९९७), ह uती १९९७), øोएवश्यया १९९७), कोसो िो
१९९९), वसएरया वलBने १९९९), इस ट वटमोर १९९९) ह्य या रयाष्ट्यांमध्ये सं्युक्त रयाष्ट्
संघटने¸्यया शयांवतसuवनकयांनी महत्ियाची भूवमकया पयार पयाडली.
३) प्यया्थिरि संरक्ि, मवहलया आवि बयालकल्ययाि, आरोµ ्य, आव््थक आ वि सयामयावजक विकयास,
अलपसं´्ययाक आ वि वनिया्थवसतयांचे संरक्ि, पुनि्थसन, इत ्ययादी क्ेत्रयांमध्ये सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेची
भूवमकया महत्ियाची आह े. प्यया्थिरि संरक्िया¸्यया क्ेत्रयात, सन १९९२ च ी ररB द ी जयावनरो
āयाLील) पर रषद, १९९५ च ी ³्योटो जप यान) पररषदेत महत्ियाचे वनि्थ्य घे््ययात आल े. मयानिी
ह³क संरक्ियासयाठी सन १९९८ स याली आंतररयाष्ट्ी्य ग ुनहेगयारी न्यया्ययाल्ययाची उभयारिी कर््ययात
आली आहे. मवहलयांिरील अत ्ययाचयार कम ी करून त ्ययांनया समयानतेची ियागिूक वमळयािी, त्ययांची
शuक्विक प्रगती Óहयािी Ìहिून सन १९९५ स याली वबवजंग ्ये्े पवहली मवहलया पररषद घ े््ययात
आली. ज्ययात मवहलयांसंबंधी अनेक विष्ययांिर चचया्थ Lयाली.
सशस्त्र संघष्य वकंिा ्युĦ व्या´्या :-
एकया रयाष्ट्याने आपल ी इ¸Jया दुसö्यया रयाष्ट्यािर सक्तìने अवहंसयातमकररत्यया वकंिया ्युद्यािस्या वनमया्थि करून
लयादिे Ìहिजे ्युद् हो्य. ्य ुद्यात इ¸Jयांचया संघष्थ महत्ियाचया असतो. अन्य्या त्ययास ्युद् Ìहितया ्येियार
नयाही. आंतररयाष्ट्ी्य Ó ्यिहयारयांमध्ये रयाज्ययांचे उदिेश ि धोरिे परसपरयांविŁद् असतयात. त्ययामुळे त्ययां¸्ययात
संघष्थ वनमया्थि होतयात. परस परयांतील विरोध अस ह्य होतो वकंिया त्ययास भ्य यानक स िŁप प्रयाĮ हो ते अशया
िेळी ्युद् होत असतयात. कयाही िेळया एEयादे रयाष्ट् सित3चे वहतसंबंध सुरवक्त ठेि््ययासयाठी देEील
उद्यात उतरत असते. सिसंरक्ि हया देEील ्युद्याचया हेतू असू शकतो.
एनसया्य³लोपयाडê्यया वāटवनकयामध्ये ्युद्याची Ó्यया´्यया पुQीलप्रमयािे केली आहे Ÿपरस परविरोधी धोरि
असल ेल्यया दोन म यानिी्य गटयांमध्ये संघटीत शक्तìचया ियापर करून एक गट आपल े धोरि दुसन्यया गटयािर
लयाद््ययाचया प्र्यतन करतो. त्ययास ्युद् असे Ìहितयात .  ्युद्यालया िuधयावनक सिरूप द े््ययासयाठी दोनही
पक्यांची वस्ती मयान्य करिे आिÔ्यक अस ते मध्यम्युगयात कया्यदेशीर ्युद् Ìहिजे न्यया्य्युद् समजल े
जयात असे. मध्य्युगयातील @ग वसटनž ि एव³िनयासž ्ययांनी तर अस े िि्थन केले आहे, ्युद्याचया उदिेश
विज्य वमळवििे हया नसून कया्यदेशीर Ó्यिस्या पूनहया स्यावपत करिे हया असतो.
्युद् विवभनन उवद्ष्यांसयाठी उदया. क्ेवत्र्य, रयाजकì्य अ व््थक वहत वकंिया प्रवतķेसयाठी लQल े जयाते. ्युद् हu
क्ेवत्र्य, रयाजकì्य, आ व््थक, स uवनकì वकंिया मनोिu²यानीक सिरूपयाचेही असू शकते. आज¸ ्यया ्युद्याचे
सिरूप प्रचयारतमक आह े. ्युद् वजंक््ययासयाठी प्रचयारयाचया उप्योग क ेलया जयातो.
्यया सि्थ प्रकयारयात ्युद्याचे सuवनकì सिरूप, ह े महत्ियाचे ि वनिया्थ्यक समजल े जयाते. ्यया सिरूपयामुळे एकया
रयाज्ययास दुसö्यया रयाज्ययािर आपल ी इ¸Jया लयादतया ्येते, सuवनकì सिरूपया¸्यया ्युद्यात मनुष््य ि िसतूंची
जमियाजमि करिे, पररिहन ि पुरिठz्ययाची Ó्यिस्या करिे, शस्त्र वनवम्थती ि त्ययांचे िहन कर िे, शत्रूसीमेिर
आøमि करिे, शस्त्र वनवम्थती ि त्ययांचे िहन कर िे, शत्रूसीमेिर आøमि करिे वकंिया सिरंक्िया््थ
मयाधयार ्येिे, शत्रूप्रदेश Ó्ययाĮ कर िे वकंिया शत्रूलया त्ययाचया प्रदेश परत देिे, ज्य पर याज्य इत ्ययादी बयाबéचया
समयािेश होतो. munotes.in

Page 18

18अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
्युĦासंबंधरीचे दोन ŀĶरीकोन :-
्युद्याचया विचयार म्यया्थवदत आवि Ó्ययापक अश या दोन ŀष् ीकोनयातून केलया जयातो, म्यया्थवदत ŀष्ीने आवि
इंúजी शÊदकोशयात केलेल्यया Ó्यया´्येनुसयार Ÿ्युद् Ìहिजे परकì्य सत् े¸्यया विŁद् सuन्य दलयाचया ियापर
करिे हो्य.  द ुसन्यया शÊदयात दोन परस परविरोधी रयाष्ट्यांनी वकंिया गटयांनी परसपरविरोधी केलेलया सशस्त्र
संदष्थ Ìहिजे ्युद् हो्य.
व³िनसी रयाईटž ्य यांनी ्युद्याची Ó्ययापक आ वि म्यया्थवदत अशया दोनही अ्या्थनी Ó्यया´्यया केली आहे Ó्ययापक
अ्या्थने Ÿविवभनन परंतु सयार´्ययाच प्रकयार¸्यया घटक यांमधील सशस्त्र आ वि वहसयातमक संघष्थ Ìहिजे ्युद्
हो्य.  म्य यावदत शवन दोन वकंिया अवधक शत्र ूति असल ेल्यया गटयांनी सशस्त्र दल यामयाZ्थत संघष्थ चयालू
ठेि््ययास परियानगी देियारी
मrवलनोÓहसकìž ्ययां¸्यया मतयानुसयार, Ÿरयाष्ट्ी्य धोर िया¸्यया पूतêसयाठी, संघटीत सuन्यदलया¸्यया सयाहयाय्ययाने
केलेलया दोन स ितंत्र रयाजकì्य घटक यांमधील सशस्त्र स ंघष्थ Ìहिजे ्युद् हो्य. Ÿ
अशया प्रकयारे ्युद् Ìहिजे केिळ सशस्त्र स ंघष्थ नÓहे त्ययामयागे, रयाजकì्य Ó ्यिस्या, रयाजकयारि अवन
कया्यदेशीर वस्ती Ìहिजे ्युद् हो्य.  र याजकì्य Ó ्यिहयार अस तो. ्युद् हे विवशष् रयाजकì्य पर रवस्तीत ून
उĩिते. त्ययाचया रयाजकì्य ह ेतू असतो आवि त्ययाची रयाजकì्य ि सशस्त्र अश ी कpती असते, त्ययाचे
पररियामही तशयाच प्रकयारचे होत असतयात.
्युĦाचे सिŁप :-
मयानिी समयाजयात प्रयाचीन कयाळयापयासून ्युद्े ही सतत होत आल ेली आहेत मयानिी इवतहयासयाची पयाने
्युद्या¸्यया घटन यांनी भरल ेली आहेत. मयानिी इवतहयासयात ्युद्विरहीत असया कोितयाही कयालEंड नयाही
परंतु ्युद्याचे सिरूप म यात्र बदल ेले आहे. प्रयाच ीन ि मध्य्युगीन कयाळयापेक्या आज¸ ्यया ्युगयातील ्युद्े Zयार
िेगÑ्यया प्रकयारची आहो त. पूिê ्युद्याचे प्रमयाि जयासत होते. परंतु त्ययाची Ó्ययाĮी म्यया्थवदत होती. पूिêचे
्युद् रिभूमीिर लQल े जयात होते आवि ते दोन स uन्ययापुरते म्यया्थवदत होते. सि्थ जनतेचया प्रत्यक् संबंध
्युद्याशी ्येत नसे. पूिê ्युद् संहयारकतयाही म्यया्थवदत होती. ्युद्याची तीĄतयाही कमी होती. आज¸ ्यया
्युद्याचे सित्य सि्थकष ि अवधक विनयाशक आह े. आध ुवनक कयाळयात ्युद्े ियारंियार होत नयाहीत. परंतु
जी कयाही ्युद्े Lयाली ती अवधकयावधक संहयारक L याली असल ्ययाचे वदसून ्येते. आध ुवनक कयाळयातील
्युद्े अवधक तीĄ, अवधक Ó्ययापक आ वि आवि Eचया्थक सिरूपयाची Lयाली आहेत. ्युद्याची निीन शस्त्रे
आवि निीन तंत्रे ्ययामुळे ्युद्याची संहयारकतया भ ्ययानक L याली आ हेत. ्ययाची सयाक् पवहल्यया आवि
दुसö्यया जयागतीक मह या्युद्या¸्यया िेळी पटल ी आहे. पवहल्यया महया्युद्या¸्यया कयाळयात १९१४ ते १९१८)
्युद्यात गुंतलेल्यया सि्थच रयाष्ट्यांची वजवितयाची आवि संपत्ीची अतोनयात हयानी Lयाली ्यया ्युद्यात एक
कोटीपेक्या अवधक मयािसे मpत्युमुEी पडल ी. दोन कोट ीप्य«त मयािसे जEम ी आवि अप ंग Lयाली हजयारो
घरयादयारयांचया नयाश Lयालया. हजयारो कुटुंबे धूळीस वमळयाली. दूसन्यया महया्युद्याची १९३९ ते १९४५)
संहयारकतया पवहल्यया महया्युद्यापेक्या अवधक तीĄ आवि भ्य यानक हो ती. ्यया ्युद्यात Lयालेल्यया हयानीचया
अंदयाज लयाििे क ठीि आ ह े. पि द ो न क ो ट ीपेक्या जयासत मयािसे मpत्युमुEी प ड ल ी अ सयािी, तीन
कोटीहóन अवधक जEम ी Lयाली असयािी. ्यया ्युद्याचया Eच्थही अभूतपूि्थ असयाच आह े. अमेररकेचया Eच्थ
३५ŽŽ कोट ी ड ॉ ल स्थ पेक्या आवि इतर सि्थ रयाष्ट्यांचया १ Ž Ž Ž क ो ट ी ड ॉ ल स्थपेक्या अवधक Lयालया
असयािया. दुसö्यया म हया्युद्या¸्यया शेिटी १ ९ ४ ५ म ध ्ये वहरोवशमया आवि नयागयासयाकìिर अिुबॉÌब munotes.in

Page 19

19ORDER
टयाक््ययात आले. त्ययात Lयालेलया संहयार अभ ूतपूि्थ असया होतया. ही दोनही शहरे पूि्थत3 बेवचरयाE Lयाली.
हया्यűोजनž आ वि न्यूट्ॉन बॉमž शोध ून कयाQ््ययात आ ल े आ ह ेत. मयागील ्युद्यात अिुशक्तìचे हे
अवतसंहयारक स िŁप प यावहल्ययानंतरही अ ्िस्त्र वनवम्थती ्यांबलेली नयाही इतकेच नÓहे तर रवश्ययाž
आवि अम ेररकयाž ्ययां¸्यया अ ्िस्त्र वनवम्थतीची सपधया्थच सुरू Lयाली आ ह े अ ्िसस्त्रयां¸्यया ियारंियार
चयाच््यया घेतल्यया जयात आहेत.
सं्युक्त रयाष्ट्यांनी केलेल्यया अË्ययासयानुसयार जग यात सयाधयारित3 ५Ž,ŽŽŽ ह याजयार अ् िस्त्रे अवसततियात
आहेत. ्यया सिया«ची एकत्री त संहयारक श क्तì वहरोवशमयािर टयाक््ययात आल ेल्यया बॉÌब¸्यया दहयालक् पट
एिQी आहे. जगयात दरिषê ५ŽŽ अÊ ज डॉलस्थ एिQी र³कम शस्त्रयास्त्रयाि र Eच्थ केली जयाते. जगयातील
अनेक लह यान मोठ ी रयाष्ट्े आज उघटप िे वकंिया गुĮपिे अ्िस्त्रयांची वनवम्थती करीत आहेत. ्यया अ्िस्त्रयामुळे
आवि त्ययां¸्यया ियापरयामुळे मयानिजयातéचे अवसततिच आज न ष् हो््ययाचया धोकया वनमया्थि Lयालया आहे. सि्थ
अ्िस्त्रयांचया ियापर L याल्ययास मयानि जयातीबरोबरच स ि्थ सजीिसpष्ी नष् हो9न भ विष््ययात कोित्ययाही
सजीि जयातीलया रयाह््ययास वनŁप्योग ी ठरेल, अस े शयास्त्र²यांचे मत आहे. अ्िस्त्रयांबरोबर अ् िस्त्रधयारी
बडz्यया रयाष्ट्यांनी मध्यम आ वि दीघ्थ पल्ययांची, जवमनीिरून, सम ुþयािर आवि सम ुþयािरून ज वमनीिर
तसचे एकयाच िेळी अनेक लà ्ययांिर मयारया करियारी क्ेपियास्त्रेही वनमया्थि केली आह ेत. ही सि्थ
विĵविनयाशकयारी सिŁपयाची आहेत.
िरील प्रकयार¸्यया भ्ययानक शस्त्र वनवम्थतीमुळे आवि त्ययातून उĩ िियाö्यया विĵसंहयारयामुळे आज जग यातील
अनेक रयाष्ट्यांचे लक् वन3शस्त्रीकरियाकडे क¤वþत Lयाले आहे. सुदuियाने अमेररकया आवि रवश्यया दोन
महयासत्या त्ययात सहभ यागी Lयाल्यया आहेत. त्ययांचे अ्िस्त्रयाचे सयाठे कमी कर््ययाचया प्र्यतन चयालू आहे
आवि त्ययात कयाहीसे ्यश ्य ेत आहे. रवश्ययाचे अध्यक् वमEयाईल गो बया्थचेÓहž ्ययांनी त्यया वदशेने महत्ियाची
पयािले उचलल ी होती. त्ययामुळे, अ्िस्त्रयांची वनवम्थती बंद कर िे असे विविध प्रकयारचे करयार रवश्यया
आवि अम ेररकयाž ्यया दोन मह यासत्यामध्ये होत आहेत. ३ @ग ष् १९९१ रोज ी रवश्यया आवि अम ेररकयाž
्यया देशयात अ्िस्त्रयांची ३Ž ट³ के कपयात कर््ययाचया १५ िषया्थसयाठी करयार कर् ्ययात आल या आहे.
्युĦाचरी कारणे :-
कोित्ययाही ्युद्याची अनेक कयारिे असतयात. कयाही कयारिे तयातकयालीक अस तयात तर कयाही मूलभूत
सिरूपयाची असतयात. ्युद्याची कयारिे आवि उप या्य चचया्थ कर््ययासयाठी वशकयागो विद्यापीठयाने एक पर रपद
बोलयािली होती. त्ययािेळ ्युद्याची एकूि २५Ž क यारिे सपष् केली होती. वसडनेž ्यया लेEकयानेही आपल ्यया
पवहल्यया महया्युद्याची उमस्यानेž ्यया úं्यात ्युद्ची अनेक कयारिे सपष् केली आहेत. त्यया¸्यया मते, विविध
रयाष्ट्यांनी परसपरयांत, जे गुĮ लष्करी करयार केले होते ते पवहल्यया महया्युद्याचे सिया्थत महत्ियाचे कयारि होते.
त्ययावशिया ्य अवतरेकì रयाष्ट्ियाद, आ व््थक सयाăयाज्यियाद आवि िpत्पत्री्य प्रचयार ही सुद्या ्युद्याची कयारिे
आहेत. असे वसडने ्ययाने सपष् केली आहे. व³िनसी रयाईटž ्य या लेEकयाने आपल ्यया सटडी @Z िॉर, ्यया
úं्यात ्युद्या¸्यया रयाजकì्य, आ व््थक, सयामयावजक, धयावम्थक, िuचयाररक, मनो िu²यानीक अश या विविध क यारियांचया
उललेE केलया आहे.
कारणे :-
१. ्युद्याची अगद ी मुलभूत प्रेरिया मयानिी सिभयाियात आवि प्रिpत्ीत आहे. मयािसयात सिया््थ, दुष्पिया,
घे््ययाची प्रिpत्ी विधिसंक िpत्ी, आøमक िpत्ी इत्ययादी प्रकयार¸्यया ्युद्यालया पोषक अस या प्रिpत्ी munotes.in

Page 20

20अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
आहेत. त्ययामुळे मयानिी समयाजयात संघष्थ होत असतो आवि त्ययातून ्युद् होत असते. मनुष््य
सिभयाियात बदल हो त नयाही. तोप्य«त ्युद् ्यांबिे श³्य नयाहीž असे लॉड्थ बेकेनहेडž ्ययाने Ìहटले
आहे.
२. जगयातील विविध र याष्ट्यांमध्ये आसल ेली सयांसकpवतक वभननतया आवि आप यापली संसकpती
जोपयास््ययाची ि सुरवक्त ठेि््ययाची लोक यांची इ¸Jया संसकpतीबदिलची अवसमतया इत्ययादीमुळे
मयानिी समयाजयातील विविध गट यात संघष्थ होत असतो आवि त्ययाचीच पररिती कयाही िेळया ्युद्यात
होते. भयारत-पयावकसतयान आ वि अरब-इ स्त्रयाईल स ंघष्थ आवि ्युद्े ही सयांसकpतीक कयारियातून
Lयालेली आहेत असे Ìहितया ्येईल तसेच पवहले आवि दुसरे जयागवतक मह या्युद् हे िuचयाररक
संघषया्थतून Lयाले आहेत. अमेररकया - रवश्यया ्ययां¸्ययात जी शीत्युद्े चयालू आहेत ती सुद्या िuचयाररक
संघषया्थतून होत आहे.
३. प्रत्येक ्युद्याची कयाही अव््थक कयारिेही असतयात. ्ययात आव््थक सिं्यपूि्थतया सयाध््ययाचया प्र्यतन
करिे, सुरवक्त Ó्ययापयारपेठ वमळवि््ययाचया प्र्यतन करिे, सिसत दरयाच क¸ चया मयाल वमळवि््ययाचया
प्र्यतन करिे, अवतररक्त भयांडिल गुंतििे आवि अवतररक्त उत पयादन कर िे, त्ययासयाठी नÓ्यया
बयाजयारपेठया वमळवििे, ्यया सिया्थतून सयाăयाज्यियाद आवि िसयाहतियाद उद्य यालया ्येतो आवि ्युद्यालया
पोषक अश ी पररवस्ती वनमया्थि होते ि त्ययातूनच ्य ुद्याचया भडक या उडत असतो. १८ Ó ्यया आवि
१९ Ó्यया शतकयातील ्युरोपी्य सयाăयाज्यियाद ्ययाच कयारियांनी प्रेररत Lयालेलया होतया. ्युरोपी्य देशयांनी
आवश्यया ि अवĀकया Eंडयातž आपल ्यया िसयाहती स्यापन केल्यया होत्यया. अनेक वठकयािी ्युद्े
कर््ययात आली होती. सयाधन, स ंपत्ी नसल ेली रयाष्ट्े आपल ी सयाधने आवि संपत्ी ियाQवि््यया¸्यया
हेतूने इतर रयाष्ट्यांची जमीन ि उतपयादनयाची सयाधने आपल ्यया तयाÊ्ययात घे््ययाचया प्र्यतन करीत
असतयात. दुसन्यया महया्युद्यां¸्यया पूिê जम्थनी, इटल ी, पयान इत्ययादी रयाष्ट्यांनी असे प्र्यतन केले
आहेत. पररियामत3 दुसरे महया्युद् Lयाले होते आधुवनक कयाळयातील ्युद्यां¸्यया मुळयाशी प्रयामु´्ययाने
आव््थक कयारिे आहेत. जक यात करयातील ियाQ ि इतर आव््थक सयामÃ्य्थशयाली रयाष्ट् सयावहत्ययाचे
Zयार मोठz्यया प्रमयाियात उतपयादन कर तयात. इतर रयाष्ट्यांनया त्ययांची विøì केली जयाते, ्युद् सयावहत्ययाचया
आवि शस्त्रयास्त्रया ंचया ियापर हो िेही आिÔ्यक अस ते, त्ययातूनच ्य ुद्याची सुरूियात होते.
४. ्युद्शी कयाही रयाजकì्य क यारिे असतयात चयाल्थस हॉजž ्य याने रयाजकì्य क यारियामध्ये रयाजसत् याविष्यक
कयारिे अंतग्थत रयाजकयारि, अवतरेकì आ वि आøमक रयाष्ट्ियाद सयाăयाज्यियादी धोरि, रयाजन्ययाचे
अप्यश इत ्ययादी कयारियांचया समयािेश केलया आहे.
५. कयाही प्रसंगी डयािपेचयातमक कयारियामुळेही ्युद् होत असते. ्ययात आøमि करिे, रयाज्ययाचया
भूप्रदेश विसतयाररत करिे, शस्त्रीकरि आवि वन3शस्त्रीकरि करिे, जयागतीक वकंिया आंतररयाष्ट्ी्य
क्ेत्रयात आपल े स्यान उंचयाि््ययाचया प्र्यतन करिे, सित3चे वहतसंबंध सुरवक्त ठेि््ययाचया प्र्यतन
करिे इत्ययादéचया समयािेश कर् ्ययात ्येतो.
६. आंतररयाष्ट्ी्य क या्यद्याचया अपुरेपिया हे सुद्या ्युद्याचे एक क यारि आह े. रयाष्ट्यां-रयाष्ट्यांमधील
सहकया्यया्थचे तसेच संघषया्थचे वकंिया शयांतते¸्यया आवि ्युद्या¸्यया कयाळयातील स ंबंध वनवIJत
कर््ययासयाठी आंतररयाष्ट्ी्य क या्यदया आहे. परंतु हया कया्यदया बö्ययाच प्रसंगी अपूि्थ ठरतो वकंिया
वनŁपो्यग ी ठरतो.munotes.in

Page 21

21ORDER
७. आंतररयाष्ट्ी्य स ंघटनयांची असम् ्थतया आवि अप्यश ह े सुद्या ्युद्याचे एक म ु´्य कयारि असल ्ययाचे
सयांगतया ्येईल पवहल्यया महया्युद्यानतर १९२Ž मध ्ये स्यापन कर् ्ययात आलेलया रयाष्ट्संघ असम् ्थ
आवि अप्यश ी Lयालया Ìहिूनच द ुसö्यया महया्युद्याची सुरूियात Lयाली. दुसö्यया महया्युद्यानंतर
१९४५ मध ्ये स्यापन कर् ्ययात आल ेली सं्युक्त रयाष्ट्संघटनया सुद्या Eö्यया अ्वन ्युद् टयाळून
जयागवतक शयांततया आवि सुरवक्ततया प्रस्यावपत कर््ययात अ्यशस िी ठरल ी आहे. आजह ी ्यगयात
अनेक वठकयािी सशत्र संघष्थ चयालू आहेत. आवि ्युद्जन्य अशीच पररवस्ती आहे. ्ययािर सं्युक्त
रयाष्ट् संघटनेचे अपेवक्त असे वन्यंत्रि रयावहलेले नयाही. इरयाक-कुिेत ्युद्यात सं्युक्त संघटनेचे
अप्यश प ुनहया एकद या वसद् Lयाले आहे.
जागवतक ्युĦाचरी महßिाचरी का्य¥ :-
मयानिी समयाजयात आवदम कयाळयापयासून अज तयागत ्युद्े ही सतत होत आलेली आहे. मयानिी इवतहयासयाची
पयाने ्युद्यां¸्यया घटन यांनी भरल ेली आहेत. मयानिी इवतहयासयात ्युद्विरहीत असया कोितयाही कयालEंड
नयाही. ्युद्यात अगवित अशी जीवितयाची आवि मयालमत् ेची हयानी Lयालेली आहे. परंतु ्युद्े ्यांबलेली
नयाहीत. आजह ी जगया¸्यया पयाठीिर कोठ ेनया कोठे ्युद् हयातच आह े.
मयानिी समयाजयात आतयाप्य्थत जी ्युद्े Lयालेली आहे. आवि जयाही वज ्युद्े होत आहे, त्ययालया मनोिu²यानीक
कयारिे नयाहीत. ्युद्याची इतरही अनेक कयारिे आहेत आवि ्युद्याची अनेक ŀष् ीने उप्यक्त तया आहे तसे
नसते तर इवतहयासयात इत³्यया ियांरियार ्युद्या¸्यया घटन या Lयाल्यया नसत्यया, रयाष्ट्ी्य तसेच आंतररयाष्ट्ी्य
क्ेत्रयात विविध प्रकयार¸्यया संस्या, संघटनया आवि पद्ती उद्ययालया ्येतयात, परंतु कयाळया¸्यया Bघयात वकंिया
बदलल ेल्यया पररवस्तीत इवतहयासयात ्युद् ही वटकून रयावहलेली संस्या आहे. ्युद् हे अवनष् आहे,
हवनकयारक आ वि संहयारक आह े. Eवच्थक ्युद्यािर सोड ून वदलेली नयाही, एक अE ेरचया मयाग्थ Ìहिून
्युद्याचयाच मयाग्थ सिीकयारलया जयातो. ्युद्यालया अजून तरी पूि्थत3 प्यया्थ्य सयापडलेलया नयाही.
्युद्यािर जगी टीकया केली जयाते आवि ्युद्याचे जसे अवनष् आवि ियाईट पर रियाम सपष् केले जयातयात तसेच
्युद्याचे सम् ्थनही केले जयाते आवि ्युद्याचे कयाही चयांगले पररियामही सपष् केले जयातयात. ्युद् ह उप्य ुक्त
आहे. आवि ्युद्यापयासून अन ेक Zया्यदे होतयात असेही सयांवगतले जयाते. ्युद्यामुळे कयाही प्रयाĮी हो9 शक ते
असे ?वतहयावसक पुरयािेही आहेत. ्युद् हे रयाजकì्य, स यामयावजक आवि आव््थक ŀष्z्यया उप्युक्त असल ्ययाचेही
वदसून ्येते. ्युद् विविध प्रकयारची कया्य¥ पयार पयाडत असते.
्युĦाचरी प्मुख का्य¥ :-
्युद् ही दीघ्थकयाळ वटकियारी आवि पररियाम कर ियारी घटन याž आह े. तसेच ्युद्याची अनेक महत् िपूि्थ
कया्य¥ही असतयात. ्युद्याची कयाही प्रमुE कया्य¥ असतयात. तर कयाही दुय्यम सिŁपयाची कया्य¥ असतयात.
१. ्युद् हे दुसö्यया देशयाने केलेल्यया आøमियाचया प्रवतकयार कर् ्ययाचे एक प्रमुE स याधन आह े.
आøमियांचया प्रवतकयार केलया नयाही तर रयाज्ययाचे अवसतति धो³्ययात ्येते, रयाज्ययाचे संरक्ि
कर््ययासयाठी ्युद्याचया उप्योग हो9 शक तो.
२. देशयातील आवि आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयातील अन ्यया्य पररवस्ती बदल् ्ययासयाठी, सियांतÞ्य प्रयाĮीसयाठी
आवि गुलयामवगरीतून ि दडपश याहीतून मुक्त हो् ्ययासयाठी ि लोकश याही¸्यया रक्ियासयाठी ्युद्याचया
मयाग्थ सिीकयारतया ्येतो. अश ी इवतहयासयात अनेक उद याहरिे सयापडतयात. Ā¤च रयाज्यøयांती रयाज्यøयांती, munotes.in

Page 22

22अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
अमेररकन स ियातंत्र ्युद्, रवश्यन ø यांती, भयारती्य सियातंÞ्य ्युद् अशी अनेक उद याहरिे ्यया बयाबतीत
देतया ्येतील.
३. आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारिया¸्यया ŀष्ीने आंतररयाष्ट्ी्य क या्यदे, आंतररयाष्ट्ी्य स ंस्या आवि संघटनया,
रयाजन्य प द्ती, समतोलयाची पद्ती इत्ययांदीचे महत्ि आहे. प्रत्यक् ्युद् Lयाल्ययास आ ंतररयाष्ट्ी्य
क्ेत्रयातील िरील प्रकयारची सि्थ Ó्यिस्या नष् हो9 शक ते. ्युद्या¸्यया भीतीमुळे मयात्र िरील सि्थ
Ó्यिस्या वटकून आह े.
४. आज जग यावतल सि्थच देश ्युद् नको अस े Ìहिून शयांततेचया पुरसकयार करत असल े तरी कोित्ययाही
देशयाने आपल या सित3चया ्युद् कर््ययाचया अवधकयार सोड ून वदलेलया नयाही. इतकचे नÓहे तर प्रत्येक
रयाष्ट्े ्युद्याची त्ययारी करत असते. ्युद्याची उत्म त्ययारी हयाच कोित्ययाही देशया¸्यया संरक्ियाचया
उत्म मयाग्थ हो्यž तसेच सि्थ रयाष्ट्यांनी धोरि सिीकयारलेले वदसते. शयांततेसयाठी ्युद्ž अस याही
विचयार कयांही रयाष्ट्यांचे नेत मयांडत असतयातž ्ययािरूनही ्युद्याची उप्य ुक्ततया वसद् होते.
्युĦाचरी दुÍ्यम का्य¥ :-
्युद्याची कयाही दुय्यम सिŁपयाची कया्य¥ असतयात. अ् या्थत ्युद्याची प्रमुE कया्य¥ आवि दुय्यम कया्य¥ ्ययात
Zयारसया Zरक न याही ्युद्या¸्यया दुय्यम कया्यया्थत पुQील कया्यया्थचया समयािेश कर तया ्येईल.
१. ्युद्यामुळे रयाष्ट्याची नuवतक आवि आवतमक गुिित्या उचयांिते, लोक यांमध्ये समयाजयासयाठी रयाष्ट्यासयाठी
त्ययाग कर् ्ययाची भयािनया जयागpत होते. लोक यांची संकुवचत िpत्ी कमी हो9न त ्ययांची ŀष्ी Ó्ययापक
बनते. ्युद्यामुळे लोक Ó ्यवक्तगत वहतपेक्या सयाि्थजवनक वहतयालया प्रयाधयान्य देिू लयागतयात.
२. ्युद्याची उप्य ुक्ततया आवि ्युद्याचे कया्य्थ सपष् करतयानया जम्थन विचयारिंत हेगेल,ž ्य याने Ìहटले आहे
कì, ्य ुद्यामुळे रयाज्ययातील लोक यांची आळश ी िpत्ी, सुसतपिया आवि मयागयासिpत्ी दूर होत असते
्युद्यात लोक यां¸्यया रयाज्यवनķेची कसोट ी लयागत असते, गुदयामुळे लोक बलश याही ि प्रगवतशयाली
बनत असतयात. समुþयालया जशी पया््ययाची तशीच रयाष्ट्जीिनयालया ्युद्याची आिÔ्यकतया असते.
३. ्युद्याचे सम् ्थन करतयानया इटल ीचया हुकुमशहया मुसोलीनीने Ìहटले आहे कì, स्त्रीलया मयातpति जेिQे
नuसवग्थक, तेिQेच रयाष्ट्यालया सुनया हो्य  Ì हिजेच प्रत्येक रयाष्ट्यालया ्युद् हे नuसवग्थक आवि सिभयाविक
असते.
४. आंतररयाष्ट्ी्य प यात्रयातील रयाजकì्य पर रवस्तीत बदल घड िून त्ययांची पून्थरचनया कर््यया¸्यया ŀष्ीने
्युद्याचया महतियाचया ियाटया असतो, जग याचया आजच या नकयाशया हया प्रयामु´्ययाने ्युद्भूमीिरच ठर विलया
गेलया आहे. असे एकया समयान महटल े आहे. ्युद्याचे कया्य्थ सपष् करतयानया व³िनसी रयाईटनेž Ìहटले
आहे कì, आध ुवनक जग यातील ्यया महतियाचे सयादरलया हे ्युद्या¸्यया मयागचया ियापर करून स याध्य
कर््ययात आले आहेत.
५. एकया देशयातील ्युद्यामुळे दुसन्यया देशयात ?³्य आवि शयांततया वनमया्थि होते.
६. ्युद्यामुळे निीन शोध आ वि संशोधन यालया चयालनया वमळते.
्युĦाचे भवितव्य :-
्युद्याची िरील प्रकयारची उप्य ुक्ततया आवि कया्य¥ असल ी, तरी ्युद्याचया मयाग्थ हया अवतश्य अम यानूष ि
हयावनकयारक अस याच आह े, कयारि कोित्ययाही ्युद्यात जीवितयांची ि संपत्ीची Zयार मोठz्यया प्रमयाियात हयानी munotes.in

Page 23

23ORDER
होत असते. आध ुवनक कयाळयात ्युद् हे अवतश्य भ्य यानक ि संहयारक L याले आहे. त्ययामुळेच दुसरीकडे
शयांततेसयाठी प्र्यतन केले जयात आह ेत. जग यातील अ् िस्त्रधयारी रयाष्ट्े अ्िस्त्रयांची कपयात आवि
वन3शस्त्रीकरियाचे प्र्यतन करीत आहेत, त्ययांनया अजूनही पूि्थ ्यश म यात्र आल ेले नयाही. अम ेररकया आवि
रवश्ययाž ही दोनही सयामÃ्य्थशयाली रयाष्ट्ेही ्युद् टयाळ््यया¸्यया प्र्यतनयात आह ेत. ही त्ययातल्यया त्ययात
समयाधयानयाची गोष् आहे. वतसरे जयागवतक ्युद् Lयाल्ययास त्ययात संपूि्थ मयानि संसकpतीच नष् हो््ययाचया
धोकया आहे असया इशयारया शयास्त्र²ही देत आहेत. अश या पररवस्तीत पुद् टयाळ्य््ययाची वनवIJत अशी
उपया्य्योजन या त्ययार करिे आवि त्ययानुसयार सि्थच रयाष्ट्यांनी ियागिे हेच सिया«¸्यया वहतयाचे होईल.
्युĦ टाbÁ्याचे उपा्य -
्युद्याची कयारिे, ्युद्याचे सिŁप आ वि ्युद्याचे पररियाम लक् यात हो9न ्य ुद् टयाळ््ययाचे उपया्य सुचविले
जयातयात. ्युद् टयाळ््ययासयाठी कोितयाही. एकच वकंिया एकम ेि उपया्य अस ू शकत नयाही. ्युद् टयाळ््ययासयाठी
विविध प्रकयारची उपया्य्योजन या कर््ययाची आिÔ्यकतया असते. ्युद् टयाळ््ययासयाठी पुQील प्रकयारचे उपया्य
करतया ्येतील.
१. आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयातील आ व््थक सयामयावजक, रयाजकì्य इत ्ययादी प्रकयार¸्यया वभननतेतून आ वि
विषमतेतून आवि संघषया्थतून ्युद्े उĩित असत, Ìहिून आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयातील िरील प्रकयारचे
भेद दूर केल्ययास ्युद् टयाळतया ्येईल, आ ंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयातील रयाजन्य प द्ती, संधी वकंिया करयार
पद्ती, पंच वनियाडया पद्ती, आंतररयाष्ट्ी्य न ्यया्ययाल्ययामयाZ्थत ियाद सोड वि््ययास मयान्यतया इत्ययादी
पद्तéचया सिीकयार केल्ययास ्युद्े होियार नयाहीत.
२. आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयात शत्रुतिया?िजी मuत्रीचे आवि संघषया्थ?िजी सहक या्यया्थचे संबंध प्रस्यावपत
करिे.
३. सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेलया आवधक सयामÃ्य्थशयाली करून स ंघष्थ वकंिया ्युद् टयाळतया ्येते.
४. पररयाष्ट् धोरि वनवIJत करियाö्यया आवि त्ययांसंबंधीचे वनि्थ्य घेियान्यया रयाष्ट्ी्य न ेत्ययांिर आवि
पुQयाö्ययांिर लोक यांधे वन्यंत्रि प्रस्यावपत करिे, त्ययां¸्ययािर लोक यां¸्यया इ¸Jेचे बंधन असल े पयावहजे.
पररयाष्ट्ी्य धोर ि आवि त्ययासंबंधीचे वनि्थ्य ्ययाबयाबत रयाष्ट्ी्य न ेते जनतेलया जबयाबदयार असल े
पयावहजेत. रयाष्ट्ी्य धोर ियािर लोकम तयाचया आवि लोक यां¸्यया इ¸Jेचया जेिQया प्रभयाि पडतो तेिQया
पररयाष्ट्ी्य धोर ियािरही पडल या पयावहजे.
.“ शांतता आवण संघष्य
ȧȶȲȴȶ Ȳȿȵ ȴɀȿȷȽȺȴɅ-ɃȶɄɀȽɆɅȺɀȿ: ȴɀȽȽȶȴɅȺɇȶ ɄȶȴɆɃȺɅɊ ɁȶȲȴȶȼȶȶɁȺȿȸ
ȶȿȷɀɃȴȶȾȶȿɅ ɀȷ ɁȶȲȴȶ.
सामूवहक सुरव±तता : सिłप ȥȲɅɆɃȶ ɀȷ ȚɀȽȽȶȴɅȺɇȶ ȪȶȴɆɃȺɅɊ
दुसö्यया महया्युद्यानंतर आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयां¸्यया Ó्यिस्यापनयाविष्यी¸्यया चच¥त सयामूवहक सुरवक्ततया हया
प्रमुE विष्य आह े. आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियात रयाष्ट्ी्य सत् ेचया दुरूप्योग ट याळ््ययासयाठी त्ययािर वन्यंत्रि
ठेििे आिÔ्यक आह े. रयाष्ट्ी्य सत् ेिर, रयाष्ट्यां¸्यया अवतरेकì महत् ियाकयांक्यांिर वन्यंत्रि, म्यया्थदया घयालून munotes.in

Page 24

24अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया, सुरवक्ततया वटकि््ययासयाठी सत्यासमतोलयाप्रमयािेच सयामूवहक सुरवक्ततया हया एक
महत्ियाचया मयाग्थ आहे. सं्युक्त रयाष्ट्संघटनेसयार´्यया आंतररयाष्ट्ी्य स ंघटनया आवि नयाटोसयार´्यया विभयागी्य
लष्करी संघटनया सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया तत्ियािर आध यारलेल्यया आहेत. रयाष्ट्यां¸्यया आøमक उवदि ष्यांिर
वन्यंत्रि ठेिून आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया आवि सुरवक्ततया वटकि््ययासयाठी अनेक रयाष्ट्यांकडून संघवटतपिे
Lयालेले हे कpत्य आहे. वकंबहुनया आøमक र याष्ट्यालया अशया प्रकयार¸्यया संघवटत प्रवतवø ्येची कलपनया
असल्ययामुळे आपल ्यया उवदिष्यांनया ियासति रूप द े््ययाचया प्र्यतन त्ययां¸्ययाकडून होत नयाही. सयामूवहक
सुरवक्ततया हे संघवटत कpत्य असल ्ययामुळे ्ययाचे Zया्यदे विवशष् रयाष्ट्यालया वकंिया रयाष्ट्यां¸्यया गटयालया न होतया
संपूि्थ आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययालया होतयात. आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया वटकि््ययासयाठी आिÔ्यकतया भयासल्ययास
्युद्या¸्यया मयागया्थचया अिलंब सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया प्रवø्येअंतग्थत अनuवतक वकंिया बेकया्यदेशीर मयानलया
जयात नयाही. सं्युक्त रयाष्ट्- संघटने¸्यया घटन ेतील सयातÓ्यया प्रकरियात कलम ३९ ते ५१) ्य याची सपष्
तरतूद आह े. कलम ५१ ह े प्रयामु´्ययाने सयामूवहक सुरवक्तत ेशीच वनगवडत आहे.
आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियात रयाष्ट्ी्य स ुरवक्तत ेचया प्रश्न हया Zयार जुनया असून प्रत्येक रयाष्ट् आपल ्यया
सुरवक्तत ेसयाठी प्र्यतनशील अस ते. आध ुवनक क याळयात रयाष्ट्ी्य स ुरवक्तत ेचया प्रश्न आ ंतररयाष्ट्ी्य
सुरवक्तत ेशी जोड् ्ययात आल या आह े. रयाष्ट्ी्य स ुरक्या हया केिळ विवशष् रयाष्ट्या¸्ययाच वचंतेचया विष्य
रयावहलेलया नसून त्ययाविष्यी पूि्थ आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्य जयागŁक आह े. पररियामी एकया रयाष्ट्यािर Lयालेल्यया
आøमियालया संपूि्थ आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययािर Lयालेले आøमि Ìहिून संबोधल े जयाते आवि आøमक
रयाष्ट्याविŁद् संघवटत कpती केली जयाते. हयाच सयामूवहक सुरवक्तत ेचया पया्यया आहे. सयामूवहक सुरवक्तत ेमुळे
रयाष्ट्ी्य स ुरक्ेचया प्रश्न सुटलया आहे. Ìहिूनच हन स मॉग्थनÃ्यूनेसयामूवहक सुरवक्तत ेची Ó्यया´्यया एकयासयाठी
सि्थ आवि सिया«सयाठी एकž अश ी केली आहे.
सामूवहक सुरव±ततेचा अ््य
सयामूवहक स ुरवक्तत ेचया अ््थ अË्ययासकयांनी विविध प द्तêनी सयांग््ययाचया प्र्यतन केल्ययामुळे ह्यया
संकलपनेविष्यीची संवदµधतया ियाQली आह े. सयामूवहक सुरवक्तत ेविष्यी कयाही विवियानयांनी केलेल्यया
Ó्यया´्यया, Ó्यक्त केलेली मते Eयालीलप्रमयािे आहेत.
अ) ĵाÂLेनबज्यर - प्रस्यावपत आंतररयाष्ट्ी्य Ó ्यिस्ेचे उललंघन कर ियाö्यया रयाष्ट्याविŁद् वकंिया तसे
कया्य्थ कर््ययापयासून रयाष्ट्यालया परयािpत् कर््ययासयाठी वनमया्थि कर््ययात आल ेली सं्युक्त कpतीची
्यंत्रिया.
आ) प्ा. ĴuIJर - अशी Ó्यिस्या कì ज ्ययात आंतररयाष्ट्ी्य सम ुदया्ययातील सि्थ सदस ्य रयाष्ट्े आøमक
रयाष्ट्याविŁद् सं्युक्त कयारियाईसयाठी आवि आ øमियालया बळी पडल ेल्यया रयाष्ट्या¸्यया मदतीसयाठी
िचनबद् असतयात.
6) अन¥सट úॉस - आंतररयाष्ट्ी्य स ुरवक्ततया वटकि््ययासयाठी सयामूवहक कpतीवशिया ्य प्यया्थ्य नयाही.
सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया अभयािी संपूि्थ असुरवक्ततया वनमया्थि होते.
7) @ग्यनसकì - सयामूवहक सुरवक्तत ेतून एE याद्या रयाष्ट्यािर Lयालेले आøमि केिळ ्ोपितया ्येियार
नयाही तर अश ी िेळेच ्ये9 न्य े Ìहिून आिÔ्यक ियातयाि रि वनमया्थि होईल,munotes.in

Page 25

25ORDER
सामूवहक सुरव±ततेचरी आधारभूत तßिे
सयामूवहक सुरवक्तत ेची Ó्यिस्या कयाही मूलभूत तत्ियांिर आध यारलेली आहे. @ग्थनसकì ह्यया विवियानयाने
आपल ्यया आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारिž ह्यया पुसतकयात सयामूवहक सुरवक्तत ेची पयाच आध यारभूत तत्िे
सयांवगतली आहेत.
१) प्रत्येक सशस्त्र स ंघषया्थत आøमक र याष्ट् कोिते आहे ्ययाविष्यी सि्थ रयाष्ट्यांचे एकम त असया्यलया
हिे. पि असे एकम त होिे अिघड ब याब आह े. कयारि कोितेही रयाष्ट् सित3लया कधीही आøमक
Ìहििून घेियार नयाही. शत्रू रयाष्ट्याने आपल ्ययालया आøमियासयाठी प्रिpत् केले असे सयांगून आपल या
बचयाि कर् ्ययाचया प्र्यतन करेल. आ ंतररयाष्ट्ी्य क या्यद्याचे उललंघन कर ियाö्यया रयाष्ट्याविŁद्
लष्करी कयारियाईसयाठी जोप्य«त सि्थ रयाष्ट्यांमध्ये एकम त होत नयाही तोप्य«त कयारियाई अिघड
असते. ्ययाचे ्योµ्य उदयाहरि Ìहिजे सध्ययाचे अमेररकेचे इरयाकविष्यीचे धोरि हो्य. इर याकजिळ
विधिंसक र यासया्यवनक शस्त्रयास्त्र े आहेत. जोप ्य«त इरयाकì हुकुमशहया सदियाम हुसेनविŁद् वमत्र-
रयाष्ट्यांची सं्युक्त कयारियाई होत नयाही तोप्य«त इरयाक शस्त्रयास्त्र े बयाळगल्ययाची कबुली देियार नयाही. ह्यया
अमेररके¸्यया भूवमकेलया नयाटो संघटनेतील कयाही रयाष्ट्यांचया विरोध आह े. इरयाकविŁद् लष्करी
कयारियाई करया्यची वकंिया नयाही ्ययािर जम्थनी, Āयानस, इंµलंडसयार´्यया रयाष्ट्यांचे एकम त नयाही. सन
१९९१ ¸ ्यया Eयाडी ्युद्यानंतर अम ेररकया इरयाकिर पुनहया एकद या लष्करी कयारियाईसयाठी आपल ्यया
वमत्ररयाष्ट्यांचे सम् ्थन वमळि््ययाचया प्र्यतन करत आहे. पि ह्यया मुद्यािर एकम त हो9न शकल ्ययामुळे
सन २ŽŽ२ प ्य«त इरयाकविŁद् लष्करी कयारियाई हो9 शकल ेली नयाही.
२) आøमियाचया प्रवतकयार कर् ्ययासयाठी सि्थ रयाष्ट्यांची समयान इ¸Jयाशक्तì असिे आिÔ्यक आह े.
अशी पररवस्ती प्रत्येकिेळी श³्य नसते. अनेकदया आøमक रयाष्ट्यालया इतर रयाष्ट्यांचया Jुपया वकंिया
उघड प यावठंबया असतो.
३) आøमि परतिून लयाि््ययाची क्मतया इतर रयाष्ट्यांमध्ये असया्यलया हिी.
४) सि्थ रयाष्ट्यांची संघवटत शक्तì आøमि परतिून लयाि््ययात ्यशस िी ठरेल. सयामूवहक प्र्यतनयांमधून
शयांततया आवि सुरवक्ततया वनमया्थि होईल.
५) जेÓहया अशया संघवटत प्रवतकयारयाची श³्यतया असेल तेÓहया कोितेही रयाष्ट् आøमियाचे वकंिया
आंतररयाष्ट्ी्य क या्यद्याचे उललंघन कर् ्ययाचे धयाडस कर ियार नयाही.
सामूवहक सुरव±तता : संव±Į 6वतहास
सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया Ó्यिस्ेअंतग्थत १९ Ó ्यया शतकया¸्यया उत्रयाधया्थत इंµलंड, Āयान स आवि अम ेररकया
ह्यया रयाष्ट्यांनी ्युरोपमध ्ये सत्या असम तोलयाची एक क pवत्रम ्यंत्रिया वनमया्थि केली होती. ह्यया ्यंत्रिेने पवहल्यया
महया्युद्याप्य«त ्युरोपमध ्ये शयांततया आवि सुरवक्ततया वटकि््ययात महत्ियाचे ्योगद यान वदले होते. सयामूवहक
सुरवक्तत ेची Ó्यिस्या वनमया्थि कर््ययात आवि वटकि््ययात इंµलंड आवि अम ेररकेचे ्योगद यान मोठ े होते.
आधुवनक सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया तत्ियाचे जनकत ि पवहल्यया महया्युद्या¸्यया कयाळयातील अम ेररकेचे अध्यक्
िुűो विलसन ्ययां¸्ययाकडे जयाते. िुűो विलसन ्ययां¸्यया मतयानुसयार पवहले महया्युद् हे प्रयाम ु´्ययाने
सत्यासमतोलया¸्यया रयाजकयारियातून घड ून आल े होते. पररियामी पवहल्यया महया्युद्यानंतर ्युरोपमध ्ये
कया्यमसिरूपी शयांततया आवि सुरवक्ततया वनमया्थि Óहयािी ्ययासयाठी सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया आधयारयािर एक munotes.in

Page 26

26अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
संघटनयातमक Ó्यिस्या वनमया्थि Óहयािी असया विचयार विलसन ्ययांनी आपल ्यया प्रवसद् चyदया कलम ी ्योजन ेत
Ó्यक्त केलया. ह्ययाच उवदि ष्पूतêसयाठी पवहल्यया महया्युद्यानंतर रयाष्ट्संघयाची वनवम्थती कर् ्ययात आल ी.
रयाष्ट्संघया¸्यया घटन ेतील कलम १Ž ते १६ मध ्ये सयामूवहक सुरवक्तत ेविष्यी सविसतर आवि सपष्
तरतूद कर् ्ययात आल ी होती. रयाष्ट्संघयाने आपल ्यया िीस िषया«¸्यया कयारवकदêत सयामूवहक सुरवक्तत ेची
Ó्यिस्या वनमया्थि कर््ययाचे प्र्यतन अनेकदया केले. सन १९२३ च या परसपर सहक या्यया्थचया करयार, १९२४
चया वजनेिया प्रोटोकॉल, सन १९२५ च या लोकयानō करयार, सन १९२८ च या केलयाग āया्य ंड कर यार हे सयामूवहक
सुरवक्तत ेची ्यंत्रिया वनमया्थि कर््यया¸्यया वदशेने टयाकलेली कयाही महत्ियाची पयािले होती. ह्यया घटक या¸्यया
सुŁियातीलयाच सपष् केल्ययाप्रमयािे सं्युक्त रयाष्ट्संघटने¸्यया घटन ेत सयामूवहक सुरवक्तत ेची सपष् तरतूद
कलम ३९ ते ५१ दरÌ ्ययान कर् ्ययात आल ी आहे. सं्युक्त रयाष्ट्संघटने¸्यया वनवम्थतीनंतर गेल्यया पननयास
िषया«त सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया तत्ियाचया अिलंब अन ेक िेळया कर््ययात आल या आहे. सन १९५Ž च या
कोरर्यया संघष्थ, सन १९५६ च या सुएL स ंघष्थ, सन १९६Ž च या कयांगो संघष्थ, सन १९९१च ेEयाडी ्युद्
अशया संघषया«¸्यया िेळी सं्युक्त रयाष्ट्संघटने¸्यया सुरक्या पररषदेने सयामूवहक सुरवक्तत ेचे ठरयाि मंजूर केले.
अ्या्थत, सुरक्या पररषदेत सदस ्य रयाष्ट्यांमध्ये एकम त हो9 न शकल ्ययामुळे सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया
तत्ियांची प्रभयािी अंमलबज याििी हो9 शकल ी नयाही. अमेररकया आवि सोवÓहएत रवश्ययामधील शीत्युद्याचे
रयाजकयारि सयामूवहक सुरवक्तत ेतील मोठ या अड्ळया होतया. दुसö्यया महया्युद्यानंतर सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया
तत्ियांिर आध याररत कयाही विभयागी्य संघटनयादेEील वनमया्थि Lयाल्यया. ्ययात नयाटो ही संघटनया महत्ियाची
आहे. शीत्युद्या¸्यया कयाळयात अमेररके¸्यया नेतpतियाEयाली पवIJम ्य ुरोप¸्यया संरक्ियासयाठी वनमया्थि Lयालेल्यया
ह्यया संघटने¸्यया घटन ेत एकया सदस ्य रयाष्ट्यािरील आ øमि हे सि्थ सदस ्य रयाष्ट्यांिरील आ øमि असेलž
ह्यया सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया तत्ियाचया समयािेश कर् ्ययात आल या आहे.
सामूवहक सुरव±ततेचे का्य्य
१) सयामूवहक सुरवक्तत ेची Ó्यिस्या प्रस्यावपत आंतररयाष्ट्ी्य Ó ्यिस्या वकंिया रचन या वटकि््ययाचे
कया्य्थ करते. ह्यया Ó्यिस्ेत पररित्थन आि््ययाचया वकंिया वतचे उललंघन कर् ्ययाचया प्र्यतन Lयाल्ययास
त्ययाचया सयामूवहक प्रवतकयार केलया जयातो.
२) ह्यया Ó्यिस्ेत सत्या असम तोलयाची कpवत्रम Ó्यिस्या धयाक वनमया्थि कर् ्ययासयाठी जयािीिपूि्थक
वनमया्थि केली जयाते. सयामूवहक प्रवतकयारयाची भीती असल ्ययामुळे कोितेही रयाष्ट् आंतररयाष्ट्ी्य
कया्यद्या¸्यया उललंघनयाचे धयाडस कर त नयाही.
३) ह्यया Ó्यिस्ेत सयामूवहक सुरवक्तत ेविष्यी सि्थरयाष्ट्यांचे एकम त असते. सयामूवहक सुरवक्तत े¸्यया
Ó्यिस्ेतूनच रयाष्ट्ी्य स ुरक्ेचे संरक्ि होत असल ्ययाकयारियाने रयाष्ट्े अशया ्यंत्रिेलया पयावठंबया देतयात.
४) ह्यया Ó्यिस्ेत सयामूवहक वकंिया जयागवतक कल ्ययाियासयाठी रयाष्ट्यांनी त्ययां¸्यया संघष्थम्य रयाजकì्य
वहतसंबंधयांचया त्ययाग करयािया अशी अपेक्या असते.
शांतता आवण अंबलबजािणरी ȧȶȲȴȶȼȶȶɁȺȿȸ ȶȿȷɀɃȴȶȾȶȿɅ ɀȷ ɁȶȲȴȶ
सापे± संकÐपना
आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयात वकंिया आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियात रयाष्ट्-रयाष्ट्यातील परस पर संबंधयाचया विचयार
करतयानया संघष्थ वकंिया ्युद्े ्ययांचया जसया विचयार केलया जयातो तसयाच सहक या्य्थ आवि शयांततया ्ययांचयाही विचयार
केलया जयातो. कयारि आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंध हे नेहमीच शत्र ूत्ियाचे आवि संघषया्थम्य अस तयात असे नयाही, तर munotes.in

Page 27

27ORDER
आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंध हे मuवत्रचे आवि शयांततेचेही असतयात. आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियात ्युद्यांबरोबर
शयांततयाही असते. प्रत्येक ्युद्यां¸्यया िेळी, ्युद्यापूिê ि ्युद्चयालू असतयानया आवि ्युद् संपल्ययानंतर
शयांततेचया ्युद्या¸्यया िेळी विचयार केलया जयातो आवि शयांततेसयाठी प्र्यतन केले जयातयात.
सापे± संकÐपना :-
आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियातील शयांततेची संकलपनया ही सयापेक् सिरूपयाची आहे. बदलत ्यया कयाळयानुसयार
आवि बदलत ्यया पररवस्तीत जयागतवक वकंिया आंतररयाष्ट्ी्य श यांततेची संकलपनया बदल त गेली आहे.
आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियात शयांततया केÓहया आवि कश ी प्रस्यावपत करयािी ्यया प्रश्नयािरूनही रयाष्ट्-रयाष्ट्यांत
संघष्थ Lयालेलया आहे. शयांततेशयाठी संघष्थž वकंिया शयांततेसयाठी ्युद्ž ्यया पद्तीचे िि्थन केले जयाते.
प्ादेवशक सिŁप :-
आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियातील शयांततेचया विचयार हया प्रयादेवशक ŀष् ीकोनयातून कर् ्ययात आल या आह े.
आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियात ज्यया कयाळयात ्युरोपी्य रयाष्ट्यांचे प्रभयािी आवि िच्थसि होते त्यया कयाळयात
्युरोपी्य देशयातील ?³ ्य, सहक या्य्थ, आवि शयांततया Ìहिजेच आ ंतररयाष्ट्ी्य श यांततया असया विचयार केलया
जयात होतया आवि ्युरोपी्य रयाष्ट्यां¸्यया विरोधयात कोितीही िpत्ी करिे Ìहिजे आंतररयाष्ट्ी्य श यांततेचया भंग
करिे हो्य. अस े मयानले जयात होते.
पवहल्यया महया्युद्यानंतर १९१४ ते १९१९) ते दुसन्यया महया्युद्याप्य«त १९३९ ते १९४५) ्य या कयाळयात
Ìहिजेच दोन मह या्युद्यां¸्यया कयाळयात आंतररयाष्ट्ी्य श यांततेचया विचयार िेगÑ्ययाच ŀष्ीकोनयातून केलया जयात
होतया. वमत्र रयाष्ट्यांचे इंµलंड, Āयान स, रवश्यया, जम्थनी ि इटल ी) ्ययां¸्ययािरील वन्यंत्रि आवि िच्थसि
Ìहिजेच आ ंतररयाष्ट्ी्य श यांततया असया विचयार केलया जयात होतया. Ìहिूनच Óहसया्थ्यचया तह १९१९)
करतयानया परयाभूत रयाष्ट्यािर अन्यया्यकयारक अश या अटी लयाद््ययात आल्यया. परयाभूत रयाष्ट्यांचया मयान आवि
रयाष्ट्वहत ्ययांचया कोितयाही विचयार कर् ्ययात आल या नयाही, Óहया्यचया तह जम्थनीलया मयान्य कर््ययास सक्तì
कर््ययात आल ी. दोसत रयाष्ट्यांनी पयाशिी सयामध्ययां¸्यया जोरयािर Óहया्यचया तह जम्थनीिर लयादलया. अस या
जम्थन जन तेचया úह L यालया होतया. पररियामत3 नंतर¸्यया कयाळयात ्यया तहया¸्यया अटी पयाळ््ययाची कोितीही
नuवतक जब याबदयारी जम्थनीने सिीकयारली नयाही. आवि दुसö्यया महया्युद्यालया पोषक अश ी पररवस्ती वनमया्थि
Lयाली आवि १९३९ मध ्ये प्रत्यक्यात दुसö्यया महया्युद्याचया भडक या उडयालया.
राष्ट्संघाचरी स्ापना :-
पवहल्यया महया्युद्यात प्रचंड प्रमयाियात जीवितयांची आवि संपत्ीची हयानी Lयाली. त्ययामुळे आंतररयाष्ट्ी्य
क्ेत्रयात ्युद्विरोधी आवि शयांततयाप्रेमी विचयारयांची लयाट पसरल ी जगयात पुनहया ्युद् हो9 न्य े आवि शयांततया
प्रस्यावपत Óहयािी ्ययासयाठी एEयादी आंतररयाष्ट्ी्य स ंघटनया स्यापन कर् ्ययात ्ययािी असया विचयार सि्थत्र
हो9 ल यागलया. अमेररकेने अध्यक् बुडो विलसन ्ययांनी पुQयाकयार घेतलया. त्ययांनी आंतररयाष्ट्ी्य स ंघटनेची
स्यापनया करून ज यागवतक शयांततया स्यावपत कर््ययासंबंधीची चyदया कलम ी ्योजन या जयावहर केली. इतर
रयाष्ट्यांनी त्ययालया पयावठंबया वदलया आवि अE ेर १Ž ज यानेियारी १Ž२Ž रोज ी रयाष्ट्संघयाची स्यापनया कर््ययात
आली. आंतररयाष्ट्ी्य सहक या्य्थ ियाQवििे, आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया आवि सुरवक्ततया प्रस्यावपत करिे,
त्ययासयाठी ्युद्या¸्यया मयागया्थचया अिलंब न कर िे, रयाज्ययारयाज्ययात Eुले आवि न्यया्य ि सनमयान्य संबंध
प्रस्यावपत करिे, आंतररयाष्ट्ी्य क या्यद्यांचे आवि कर यारयांचे पयालन कर िे अशया प्रकयारची रयाष्ट्संघयाची
उवदिष्े वनवIJत कर् ्ययात आल ी होती. आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया प्रस्यावपत कर् ्ययाचे उवदिष् सयाध्य munotes.in

Page 28

28अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
कर््ययासयाठी रयाष्ट्संघया¸्यया सभयासद र याष्ट्यांनी शप् घेतली होती. आंतररयाष्ट्ी्य कर यार आवि कया्यदे
सि्थ रयाष्ट्यांनया बंधनकयारक अस तील हेही मयान्य कर् ्ययात आल े होते. तसेच रयाष्ट्संघयालया आपल ी
जबयाबदयारी पयार पयाडतया ्ययािी आवि कया्य्थ करतया ्ययािे ्ययासयाठी रयाष्ट्संघयाची महयासभया, रयाष्ट्संघयाची
वनवम्थती आवि आंतररयाष्ट्ी्य न ्यया्ययाल्य ि सवचियाल्यही स्यापन कर् ्ययात आले होते. परंतु रयाष्ट्संघयालया
आपल े उवदि ष् सयाध्य कर् ्ययात ्यश आल े नयाही. विशेषत3 रयाष्ट्संघयालया शस्त्रस पधया्थ ्यांबवििे,
शस्त्रेवनवम्थतीलया आळ या घयालिे, ्युद् ्यांबवििे ्यया बयाबतीत अप्यश आल े. १९३९ मध ्ये दुसö्यया
महया्युद्यालया सुरूियात Lयाली त्ययात रयाष्ट्संघ नष् Lयालया.
सं्युĉ राष्ट्ांचे शांततेचे प््यÂन :-
१९३९ ते १९४५ ्य या कयाळयात दुसरे महया्युद् Lयाले. पवहल्यया महया्युद्यानंत केिळ िीस िषया्थ¸्यया आतच
हे ्युट Lयाले आवि ते पवहल्यया महया्युद्यापेक्या अवधक Ó्ययापक स िरूपयाचे आवि अवधक संहयारक हो ते.
दुसö्यया महयाबुदयाची अEेर वहरोवशमया ि नयागयासयाकìž ्य या जपयानी शहरयांिर अिुबॉमचया िषया्थि करून L याली
होती. ही घटन या जगयालया हयादरया देियारी होती. तसेच ्युद्याची भ्ययानकतया सपष् करियारी होती. मयानियाने
्युद्याचया शेिट केलया नयाही, तर ्युद्च मयानियाचया शेिट कर ील अश ी पररवस्ती वनमया्थि Lयाली होती,
Ìहिून अम ेररकया, इंµलंड, Āयांस,रवश्यया, चीन ि इतर सि्थच देशयां¸्यया रयाष्ट्प्रमुEयांनी जयागवतक शयांततेसयाठी
निीन आंतररयाष्ट्ी्य स ंघटनया स्यापन कर् ्ययाचया प्र्यतन केलया आवि त्ययातून २४ @³ टोबर १९४५ ्य या
वदिशी १ स ं्युक्त रयाष्ट्ž ्यया संघटनेची स्यापनया कर््ययात आली आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयात शयांततया प्रस्यावपत
करिे आवि ्युद्या¸्यया आपत् ीपयासून भयािी वपQz्ययांचे रक्ि, करिे हे सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेचे प्रमुE उवदि ष्
आहे. सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया सनद े¸्यया पवहल्यया कलम यात ज्यया आøमक क त्यया«नया पया्यबंद आवि न्यया्य ि
आंतररयाष्ट्ी्य क या्यदया ्ययांनया अनुसरून आ ंतररयाष्ट्ी्यच े तंटे सोडििे हे सं्युक्त रयाष्ट्यांचे मु´्य उवदिष्
आहे. तसेच आपल ी उवदिष् े सयाध्य कर््ययासयाठी ही संघटनया कया्य्थही करीत आहे. आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया
प्रस्यावपत कर््ययासयाठी आवि ्युद् टयाळ््ययासयाठी ही संघटनया प्र्यतनशील असल ी तरी सिं्यरक्ियासयाठी
्युद् कर््ययाचया रयाष्ट्याचया अवधकयार ्यया संघटनेने अमयान्य केलेलया नयाही. त्ययामुळे संघटनेलया अजूनही पूि्थ
्यश आल ेले नयाही.
स्युक्त रयाष्ट् संघटनेने आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया प्रसतयावपत कर््यया¸्यया उदिेशयाने महयासभेत १९५Ž मध ्ये
शयांततेसयाटी ?³्यया¸्यया ठरयाियाž नुसयार जयागवतक शयांततेलया धोकया वनमया्थि Lयाल्ययास अ्िया आøमक
कpत्य घडल ्ययास आवि त्ययाबयाबत सुरक्या पररषदेने आपल ी जबयाबदयारी पयार न पयाडल्ययास त्यया प्रकरियाचया
विचयार मह यासभया क रू श क ते आवि त्यया संबंधयात  सयामूवहकž स ुरक्े¸्यया उ पया्ययासवहत क ोिती
उपया्य्योजन या करयाि्ययाची त्ययाबयाबत सभयासद रयाष्ट्यांनया वशZयारस करू शक ते. गेल्यया ४५ िषया्थत सं्युक्त
रयाष्ट् संघटनया आ प ल े ध्य्ये सयाध्य क र ् ्ययासयाठी प्र्यतन क रीत आ ह े. ही संघटनया अवसततियात
असतयानयाही ्यया संघटने¸्यया सभयासद रयाष्ट्यांनी आøमियाची आवि ्युद्याचया मयाग्थ ियापरलेलया आहे. उदया
.कोरर्ययातील ्य ुद्  १ ९ ५ Ž ) र वश्ययाचे १ ९ ५ ६ म ध ील हंगेरीिरील आ वि १९६८ मध ील
जेकोसलोÓहवक्ययािरी आøमि, अमेररकेने डेनेवनकन ररपÊलीक ्ययामध्ये देशयािर केलेल आ øमि,
अमेररकेन दह या िष¥ १९६१ -७१) वÓहएतनयामध्ये केलेलया नरस ंहयार रवश्ययाने अZग याविसतयानमध्ये
पयाठविलेल्यया Zyज या इस्त्रयाईल -ल uबनॉन स ंघष्थ, भयारत - पयाक ्युद् १९६५ आ वि १९७१) भ यारत -
चीन १९६२) इर याि - इरयाक ्युद्, इरयाक - कुिेत १९९Ž) स ं्युक्त रयाष्ट् संघटनेने हे प्रश्न सोड वि््ययाचया
प्र्यतन केलया, पंरतु ते प्रश्न ्यया संघटने¸्यया प्र्यतनयानी सुटलेले न सून इतर मयागया्थनी सुटले आ हेत.
्ोड³्ययात आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियातील ्युद्े ही संघटनया टयाळू शकल े नयाही. ्युद् उĩििे Ìहिजे munotes.in

Page 29

29ORDER
ियाटयाघयाटीसयाठी प्र्यतन करिे, मध्यस्ी करिे, ्युद्बंदी घटिून आ िून ते्े सं्युक्त रयाष्ट्संघया¸्यया
शयांततया रक्क Zyज या तuनयात करिे इत्ययादी मयागया्थचया ियापर ्यया संघटनेने केलया आहे.
राष्ट्री्य सत्ेचा पåरणाम :-
आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियातील ्युद् आवि शयांततया ्यया दोनही गोष्ी सत्े¸्यया प्रवø्येिर अिलंबून अस तयात.
अEेर रयाष्ट्ी्य सत् या हीच आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियातील ्युद्ž आवि शयांततयाž ्ययांची Ó्ययाĮी आवि कयाळ
वनवIJत करीत असते. रयाष्ट्ी्य सत् ेकडून बö्ययाच िेळया शयांततेपेक्या ्युद्यालया अवधक महत् ि वदले जयाते.
असे असल े तरी रयाष्ट्ी्य सत् या ही सतत बदल ियारी असते. रयाष्ट्ी्य सत् ेत कधी ियाQ होते तर कध ी
नहयास होत असतो. त्ययामुळे रयाष्ट्या¸्यया ्युद्ž आवि शयांततयाž ्यया संबंधी¸्यया ध्ये्य धोर ियातही Zरक पड त
असतो.
आंतरराष्ट्री्य शांतता आवण नuवतकता :-
आंतररयाष्ट्ी्य श यांततेचया नuवतक ŀष् ीकोनयातूनही विचयार कर् ्ययात ्येतो कयारि आधुवनक ्युद्याचे सिरूप
भ्यंकर विनयाशकयारी बनल्ययामुळे आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियात नuवतक मूल्ययांचे महत्ि सिया«नया पटू लयागले
आहेत. समयान वहतसंबंध आवि सम यान उवदि ष्यांची जयािीि ्ययातून Eö्यया आंतररयाष्ट्ी्य न uवतक मूल्ययांचया
सिीकयार कर् ्ययात ्ये9 लयागलया आहे. सं्युक्त रयाष्ट् आवि ्युरोपी्य आव््थक सम ूह, क्ेत्री्य सहक या्यया्थसयाठी
दवक्ि, आवश्ययाची संघटनया सयाक्थ) ्ययासयार´्यया क्ेत्री्य स ंघटनया ्ययां¸्यया विविध प्रकयार¸्यया कया्यया्थतून
आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयातील नÓ ्य नीतीमूल्ययां¸्यया जयािीियांचया अविष्कयार होत आहे. सूÓ्यिवस्त आवि
वस्र जयागवतक Ó्यिस्या वनमया्थि कर््यया¸्यया ŀष्ीने नीतीमत्ेचया विचयार कर् ्ययात ्येत आहे. रयाष्ट्यां¸्यया
अंतग्थत कयारभयारयात आवि सुÓ्यिस्या प्रस्यावपत कर््ययासयाठी नuवतकतेचया जसया उप्योग हो तो तसयाच
आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियातही हो9 शक तो, अस या विĵयास Ó्यक्त केलया जयात आहे. सं्युक्त रयाष्ट्संघयाचे
मयाजी सवचि कुत्थ हयाईमž ्य यांनी Ìहटले आहे कì, स ं्युक्त रयाष्ट्संघयालया अवदक प्रभयािी करिे, आंतररयाष्ट्ी्य
संबंधयाबयाबत असल ेल्यया आचयारसंवहतेचे पयालन कर िे, रयाष्ट्यांनी आवि रयाष्ट्यातील लोक यांनी परसपरयािर
विĵयास ठेििे ्ययातूनच आ ंतररयाष्ट्ी्य श यांततया प्रस्यावपत हो9 शक ेल. १९६७ मध ्ये पॉल सह या ्ययाने
मयांडलेलया विचयारही आंतररयाष्ट्ी्य श यांतते¸्यया ŀष्ीने महत्ियाचया आहे. जगयातील सि्थ रयाष्ट्यांनया त्ययां¸्यया
विकयासयाची ध्ये्य सयाध्य कर््ययाची पुरेशी संधी वमळयाली तर आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया प्रस्वपत होईल,
असे मत त्ययांनी मयांडले. आह े. अ् या्थत असे करतयांनया विकवसत आवि विकसश ील रयाष्ट्यांत तसेच सि्थ
विकसनश ी रयाष्ट्यात परसपर सहक या्य्थ आवि ?³्य अस् ्ययाची आिÔ्यकतया आहे अशया प्रकयारे आंतररयाष्ट्ी्य
शयांततेचया संबंध रयाष्ट्ी्य विकयास आ वि त्ययासयाठी आिÔ्यक असल ेले परसपर सहक या्य्थ ्ययां¸्ययात ्येतो.
जगयातील विविध र याष्ट्यांचया विकयास वजतकया सिया्थगीि आवि उ¸ च प्रतीचया होईल, त ्यया प्रमयाियात
आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया प्रस्यावपत होईल.
जागवतक शांतता मागा्यतरील अडचणरी : -
अप्यश :-
जयागवतक शयांततेचया प्रश्न जयागवतक महत् ियाचया आहे. प्रत्येक ्युद्यानंतर आवि इतर िेळी सुद्या जयागवतक
शयांततेचया विचयार कर् ्ययात ्येते असतो. कोितेही रयाष्ट् दीघ्थकयाळयाप्य«त दुसö्यया देशयाशी ्युद् करू शक त
नयाही वकंिया्युद्यात गुंतून रयाहó शकत नयाही त्ययामुळे प्रत्येक रयाष्ट्यालया ्युद्यापूिê आवि ्युद्कयालयात तसेच
्युद् संपल्ययानंतरही शयांततेचया विचयार ि प्र्यतन करयाियाच लयागतो.munotes.in

Page 30

30अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
शांततेचा प््यÂन :- अप्यसाचरी कारण े :-
आंतररयाष्ट्ी्य श यांततेचे प्र्यतन जगयातील विविध र याष्ट्यांचे रयाष्ट्प्रमुE आ वि आ ंतररयाष्ट्ी्य स ंस्या ि
संघटनया ्ययां¸्ययाकडून केले जयातयात. पवहल्यया महया्युद्यानंतर १९१४- १९१९) त ्ययािेळचे अमेररकेच
अध्यक् विűो विलपन ्ययां¸्यया प्रेरिेने आवि पुQयाकयारयाने जयागवतक शयांततया प्रस्यावपत कर््ययासयाठी १Ž
जयानेियारी १९२Ž र याजी रयाष्ट्संघयाची स्यापनया कर््ययात आली होती. रयाष्ट्संघयाची स्यापनया जयाली त¤Óहया
्यया संघटनेत २७ सभ यासद र याष्ट्े होती. १९३४ मध ्ये सभयासदयांची सं´्यया ६Ž L याली होती आवि
रयाष्ट्संघ नष् Lयालया तेÓहया ्यया संघटेत ४३ सभ यासद हो ते. ्यया अ्या्थने विचयार केल्ययास रयाष्ट्संघ ही Eö्यया
अ्या्थने जयागवतक संघटनया नÓहती, सुरूियातीलया पवहल्यया महया्युद्यात परयाभूत Lयालेल्यया जम्थनी, इटल ी,
हंगरी ्यया रयाष्ट्यांनया सभयासदति दे््ययात आल े नÓहते. सुरूियातीलया रवश्ययासुद्या,रयाष्ट्संघयाचया सभयासद
नÓहतया. इतकेच नÓहे तर अम ेररकेच अध ्यक् िुűो विलसनž ्ययां¸्यया प्रेरिेने रयाष्ट्संघयाची स्यापनया Lयाली
होती. परंतु अमेररकेलया सुद्या रयाष्ट्संघयाचे सभयासदति नÓहते कयारि अध्यक् िुűो विलसन ्ययांनी रयाष्संघ
स्यापन कर् ्ययासयाठी केलेल्यया करयारयांनी अमेररके¸्यया वसनेटने मयान्यतया वदली नÓहती. आंतररयाष्ट्ी्य
क्ेत्रयात शयांततया प्रस्यावपत कर््ययासयाठी रयाष्ट्संघयाची स्यापनया कर््ययात आली होती. परंतु रयाष्ट्संघयालया
आपल े उवदिष् सयाध्य कर््यया¸्यया कया्यया्थत अप्यश आल े. रयाष्ट्संघया¸्यया अप्यश याची अनेक कयारिे आहेत.
राष्ट्संघा¸्या अप्यशाचरी कारण े :-
१. रयाष्ट्संघयाचे उवदि ष् सपष् नÓहते. आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया सुरवक्ततया आंतररयाष्ट्ी्य क या्यदया
इत्ययादé¸्यया Ó्यया´्यया कर््ययात आल्यया नÓहत्यया.
२. रयाष्ट्संघया¸्यया एकंदर रचन ेत आवि कया्य्थपद्तीत बडz्यया रयाष्ट्यांचे िच्थसि होते.
३. आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियाबयाबत पवहल्यया महया्युद्यातील विज्यी रयाष्ट्े आवि पर याभूत रयाष्ट्े
्ययां¸्ययात तीĄ मतभेद होते.
४. रयाष्ट्संघया¸्यया सभयासद रयाष्ट्यात बदल या घे््ययाची प्रिpत्ी.
५. आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया प्रस्यावपत कर् ्ययासयाठी रयाष्ट्संघयाची स्यापनया कर् ्ययात आल ी होती.
परंतु जगयातील अन ेक रयाष्ट्यात आंतररयाष्ट्ी्यिpत्ीचया अभयाि होतया. सयाăयाज्यियादी रयाष्ट् सयाăयाज्य
सोडून द्या्यलया त्ययार नÓहती.
६. जगयावतक शयांततेसयाठी आवि सुरवक्तत ेसयाठी रयाष्ट्संघ अवसततियात असतयानयाही विविध र याष्ट्े
परसपरयात ते गुĮ तह आवि कर यार करीत होते. तसेच सि्यंरक्ियासयाठी आपप याल्यया सuन्ययात ियाQ
करीत होते.
७. रयाष्ट्संघयात आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयातील संघषया्थिर, शयांततेलया विरोध कर ियान्यया घटन यािर चचया्थ होत
होत.
जागवतक शांतते¸्या मागा्यतरील अडचणरी :-
आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयात शयांततया प्रस्यावपत कर््ययात वनरवनरयाÑ्यया रयाष्ट्यांनया त्ययां¸्यया रयाष्ट्प्रमुEयांनया आवि
आंतररयाष्ट्ी्य स ंघटनया ि संस्या ्ययांनया अप्यश आल े आहे, त्ययाची कयारिे अनेक आह ेत.
१. सं्युक्त रयाष्ट्संघया¸्यया स्यापने¸्यया िेळी वमत्र रयाष्ट्यात मuवत्रचे संबंध होते. परंतु नंतर¸्यया कयाळयात
मयात्र त्ययां¸्ययात संघष्थ आवि शीत्युद् सुरू Lयाले आहे. अमेररकया ि रवश्यया ्यया दोन मह यासत्यामध्ये
सतत सपधया्थ आवि संघष्थ चयाल अस तो ही शीत्युद्याची पररवस्ती जयागवतक शयांततेलया पोषक
अशी नयाही.munotes.in

Page 31

31ORDER
२. दुसö्यया महया्युद्यानंतर आंतररयाष्ट्ी्य श यांततया ि सुरवक्ततया प्रस्यावपत कर् ्ययासयाठी सं्युक्त
रयाष्ट्संघ स्यापन कर् ्ययात आलेलया असूनही अमेररकया, रवश्यया, ्यया रयाष्ट्यांनी लष्करी गट आ वि
करयार केले आहेत. उदया. नयाटो, वसटो, ्य यालष्करी गटयांमुळे जगयात तियािया चे ियातयाि रि वनमया्थि
Lयाले आहे आवि जयागवतक शयांततेलया धोकया वनमया्थि Lयालया आहे.
३. सं्युक्त रयाष्ट्संघ स्यापन कर तेिेळेस सि्थ सभयासदया रयाष्ट्यांनी ्यया संघटने¸्यया तत्ियाचे आवि
वन्यमयांचे पयालन कर् ्ययाचे मयान्य केले होते. परंतु नंतर¸्यया कयाळयात अनेक रयाष्ट्यांनी विशेषत3
सुरक्या सवमतीमधील कया्यम सभ यासद रयाष्ट्यांनी वāटन, अम ेररकया, रवश्यया, Āयांस आ वि चीन ्यया
रयाष्ट्यांनी सं्युक्त रयाष्ट्संघया¸्यया वन्यमयांचे, तत्ियांचे, आंतररयाष्ट्ी्य क या्यद्याचे आवि आ ंतररयाष्ट्ी्य
वन्यमयाचे पयालन क ेले नयाही.
४. जयागवतक शयांतते¸्यया मयागया्थत सिया्थत महत्ियाची आडच ि सुरक्या सवमतीमधील पयाच कया्यम सभ यासद
रयाष्ट्यांनया असल ेल्यया नकयारवधकयारयाचीच आह े. ज्यया आंतररयाष्ट्ी्य प्रश्नयात पयाच कया्यम सभ यासद
रयाष्ट्यांचे वहतसंबंध गुंतलेले आहेत. ्यया प्रश्नयाबयाबत सं्युक्त रयाष्ट्संघ वनवIJत सिरूपयाचया वनि्थ्य
हो9 शक त नयाही. सुरक्या सवमतीमधील पयाच कया्यम सभ यासद र याष्ट्यां¸्यया नकयारयावध कयारयामुळे
अनेक रयाष्ट्ी्य प्रश्नयाबयाबत सुरक्या सवमती कयारियाई कर् ्ययास असम् ्थ ठरली आहे.
५. जयागवतक शयांततेलया सिया्थत मोठया धोकया महयासत्यांमध्ये आवि इतर रयाष्ट्यांमध्ये चयालू असल ेल्यया
शस्त्रयास्त्र सपधेचया आहे. विशेषत3 अ्िस्त्र सपध¥ने जयागवतक शयांततया आवि सुरवक्तत ेलया एक
निीनच धोक या वनमया्थि केलया आहे. अमेररकया, रवश्यया आवि इतर अ् िस्त्रधयारी रयाष्ट्े इतकì
सयामÃ्य्थियान Lयाली आहेत कì, त ्ययां¸्ययाविरूद् सयामुवहक सुरक्या Ó्यिस्या वनर््थक बनल ी आहे.
६. जयागतीक शयांततेलया धोक या वनमया्थि करियान्यया रयाष्ट्यांविŁद् कpती कर् ्ययाचया अवधकयार सं्युक्त
रयाष्ट्संघयालया असल या तरी सं्युक्त रयाष्ट्संघयाकडे सित3चे सuन्य नसल्ययामुळे सयामूवहक कयारियाईसयाठी
सं्युक्त रयाष्ट्संघयालया सदस ्य रयाष्ट्यां¸्यया मदतीिर अिलंबून रयाहयािे लयागते, त्ययामुळे सयामूवहक
सुरक्या Ó्यिसतया वनमया्थि कर््ययास आ वि जयागवतक शयांततया प्रस्यावपत कर््ययात रयाष्ट्संघयालया
अपेवक्त ्यश आल े नयाही.
जागवतक शांततेचरी उपा्य ्योज ना :-
जयागवतक शयांततेचे प्र्यतन ्यशस िी हो््ययासयाठी विविध प्रकयारची आवि विविध स तरयािर उपया्य्योजन या
कर््ययाची गरज आह े. जयागवतक शयांततेसयाठी सयाधयारितया3 पुQील प्रकयारचे उपया्य कर तया ्येतील.
१. बदलल ेल्यया आंतररयाष्ट्ी्य पर रवस्ती चया आवि आ ंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियाचया विचयार करून
जयागवतक शयांततेसयाठी स्यापन क ेलेल्यया सं्युक्त रयाष्ट्संघयाचया नÓ्ययाने विचयार कर् ्ययाची गरज
आहे. सं्युक्त रयाष्ट्संघयांची घटन या बदलल ी पयावहजे वकंिया निीनच घटन या केली पयावहजे.
२. जयागवतक शयांतते¸्यया ŀष्ीने सुरक्या सवमतीमधील पयाच कया्यम सभ यासद र याष्ट्यांनया असल ेल्यया
नकयारयावधकयारयांचयाही Zेरविचयार होिे आिÔ्यक आह े.
३. जयागवतक शयांततया प्रस्यावपत कर् ्यया¸्यया ŀष्ीने सुरक्या सवमतीची पून्थरचनया Lयाली पयावहजे.
अवश्यया ि अवĀकया Eंडतील निीन स्त्रोत Lयालेल्यया रयाष्ट्यांनया सुरक्या सवमतीत पुरेसे प्रवतवन धीति
दे््ययाची गरज आह े.munotes.in

Page 32

32अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
४. जयागवतक शयांततेसयाठी आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयात उद्य यास आल ेलया निया सयाăयाज्यियाद नष् कर््ययाची
वनतयांत गरज आह े. जयागवतक सयांततेसयाठी आंतररयाष्ट्ी्य र याजकयारियातील सिरक्िž आवि
आøमिž ्ययां¸्यया सपष् Ó्यया´्यया कर् ्ययाची गरज आह े. कयारि अनेक रयाष्ट्े सिरक्िया¸्यया
नयाियाEयाली पररयाष्ट्यािर आøमि करतयात आवि इतर रयाष्ट्यांचे ह³क डयािलून आपल या अवधकयार
आवि तयाबया जमवितयात.
६. सं्युक्त रयाष्ट्संघयािर जयागवतक शयांततया प्रस्यावपत कर् ्ययाची जबयाबदयारी सोपवि््ययात आल ी
आहे. परंतू ्यया संघटनेकडे जयागवतक शयांततेलया धोकया वनमया्थि करियाö्यया वकंिया आøमि करियान्यया
रयाष्ट्याविŁद् प्रत्यक् कpती कर््ययासयाठी सित3चे सuन्य वकंिया जयागवतक शयांततया दल स ्यापन कर त
आले पयावहजे आवि त्यया प्रमयाियात øमयाøमयाने प्रत्येक सuन्ययात कपयात कर््ययात आल ी पयावहजे.
७. ्युद्याची त्ययारी करियान्यया आवि दुसन्यया देशयािर आ øमि करियान्यया रयाष्ट्यािर सं्युक्त
रयाष्ट्संघया¸्यया सभयासदयांनी बवहष्कया र टयाकलया पयावहजे अश या रयाष्ट्यांशी Ó्ययापयार, दळ िळि
रयाजनuवतक संबंध तोडून टयाकले पयावहजेत.
८. जयागवतक शयांततया ही केिळ, रयाजकì्य ब याब नयाही, जयागवतक शयांततया आव््थक, स यामयावजक,
सयांसकpवतक, शuक्विक, C द्ोगवक, शेतीविष्यक अश या अनेक गोष् ीिर अिलंबून आह े त्ययामुळे ्यया
सि्थ क्ेत्रयातील विषमतया नष् कर््ययासयाठी संघटीत प्र्यतन केले पयावहजे.
९. जयागवतक शयांततेसयाठी आंतररयाष्ट्ी्य सम याज वनमया्थि Lयालया पयावहजे.
१Ž. आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयातील ियादयां¸्यया बयाबतीत आंतररयाष्ट्ी्य न ्यया्ययाल्ययाने वदलेले वनि्थ्य संबंवधत
रयाष्ट्यांनया बंधनकयारक कर् ्ययात आले पयावहजे.
.” सारांश
आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंधयाचे शयास्त्र अवधक Ó्ययापक, स ि्थसमयािेशक, ग वतमयान, तयांवत्रकŀष्z्यया प्रगत, सुEकयारक,
Eö्यया अ्या्थने जयागवतक Lयाले असल े तरी मयानिया¸्यया मूळ सत् यावपपयासू िpत्ीमुळे संघष्थही नÓ्यया सिरूपयात
ियाQले आहेत. हे शयास्त्र एकìकड े शयांती, सहक या्य्थ ियाQि््ययास धडपड त आहे तर दुसरीकडे विनयाशकयारी
शस्त्रवनवम्थती बंद हो् ्ययास प्र्यतनशील आह े. हे शयास्त्र अË ्ययासकयांसयाठी आंतरविद्याशयाEी्य सिरूपयाचे
असल्ययाने अË्ययासयासयाठी विविध द यालने ि आÓहयाने समोर ्य ेत आहेत. ह्यया ŀष्ीने आंतररयाष्ट्ी्य स ंबंध
हे मयानिी विकयासयाची नŌद घ ेियारे, त्यया विकयासयातून वनमया्थि होियारे निीन विचयार, निीन आÓ हयान ्ययांचया
अË्ययास कर ियारे आवि एक ूि मयानिया¸्यया भविष््ययासयाठी कयाही मयाग्थदश्थन कर ियारे शयास्त्र आह े असे
आपल ्ययालया Ìहितया ्येईल.
सुदuियाने गेल्यया कयाही िषया्थपयासून आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयातील पररवस्ती बदल त आहे. सोवÓहएत रवश्यया¸्यया
नÓ्यया धोरियामुळे विशेषत3 रवश्ययाचे अध्यक् वमरियाईल गो बया्थचेÓह ्ययां¸्यया प्र्यतनयामुळे पररवस्तीत
øयांतीकयारक बदल हो त आहेत. आंतररयाष्ट्ी्य क् ेत्रयातील शीत्युद्े संपुष्यात ्येत आहेत. अमेररकया रवश्यया
्यया महयासत्यांनी अ्िस्त्रसयाठे नष् कर््ययास सुरूियात केली आहे.
munotes.in

Page 33

33सत्ेची भूवमकया
्युवनट 
सत्ेचरी भूवमका
पाOाचरी रचना
२.१ उवदिष् ेɟ
२.२ प्रसतयािन या
२.३ विष्य वििेचन
२.३.१ सत्ेची संकलपन या, रयाष्ट्ी्य सत्ेचे घटक, सत्ेचे प्रकयार, सत्ेची सयाधने, सत्ेचया ियापर
२.३.२ सत्या समतोल – एकध्ुिी्यतया, वविध्ुिी्यतया, बहुध्ुिी्यतया
२.३.३ रयाष्ट्-रयाज्य
२.३.४ रयाष्ट्ी्य वहत
२.४ स यारयांश
२.५ सर याियासयाठी प्रश्न
२.६ स ंदभ्थ úं्
. उवĥĶे
१) सत्या ही संकलपन या समजून घे9न रयाष्ट्ी्य सत्ेचे घटक, सत्ेचे प्रकयार, सत्ेची सयाधने आवि
सत्ेचया ियापर वकंिया उप्योग कसया केलया जयातो? ते पयाहिे
२) सत्या समतोल Ìहिजे कया्य ? आवि सत्या समतोलयाचे प्रकयार अË्ययासिे
३) र याष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्ेची वनवम्थती, उद्य आवि विकयासयाचया आQयािया घेिे
४) रयाष्ट्ी्य वहतयाची संकलपन या समजून घेिे.
. प्सतािना
आंतररयाष्ट्ी्य संबंधयांचया अË्ययास करत असतयानया विवि ध घटकयांचया अË्ययास करिे महतियाचे ठरते कयारि
हेच घटक आंतररयाष्ट्ी्य संबंध आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियालया प्रभयावित करीत असतयात. ्यया पयाठयात
आपि सत्या, सत्या संतुलन, रयाष्ट्ी्य वहत, रयाष्ट् रयाज्यÓ्यिस्या आवि वतचया उद्य- विकयास इ.चया अË्ययास
करियार आहोत.
रयाष्ट्ी्य सत्या हया आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियाचया क¤þवबंदू असून संपूि्थ रयाजकयारि हे सत्ये भोितीच वZरत
असते. प्रत्येक रयाष्ट् आपल्यया रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयांची जोपयासनया कर््ययासयाठी रयाष्ट्ी्य सत्ेचया सयाधन
Ìहिून उप्योग करत असते. सत्या, सत्ेचे घटक, सत्य चे प्रकयार, सत्ेचया ियापर इ. घटकयांचया आपि
अË्ययास करियार आहोत.munotes.in

Page 34

34अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
सत्येप्रमयािेच सत्यास ंतुलन हीदेEील आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियातील एक महतियाची संकलपन या आहे.
सत्या समतोलयाची Ó्यिस्या Ìहिजे रयाष्ट्यां¸्यया रयाजकì्य ित्थिुकìलया वनमंत्रि करियारया कया्यदया आहे.
्ययामध्ये सत्ेचे समयान वितरि करून संघष्थ टयाळ््ययाचया प्र्यतन केलया जयातो. ्यया Ó्यिस्ेचया संबंध मु´्यत
सत्या आवि सत्े¸्यया Ó्यिस्यापनयाशी आहे. सत्या समतोलया मुळे शयांततया वस् रतया वनमया ्थि होते.
एकयावधकयारशयाहीलया आळया बसून आंतररयाष्ट्ी्य कया्यद्याचे संरक्ि होते. ्यया घटकयात आपि बहुध्ुिी्य
Ó्यिस्या ने एक ध्ुिी्य Ó्यिस्ेप्य«त जगयाची Lयालेली ियाटचयालही अË्ययासियार आहोत.ɟ
सयाि्थभyम रयाज्ये हया जयागवतक Ó्यिस्ेचया महत्ियाचया घटक आहे. आंतररयाष्ट्ी्य संबंधयात रयाज्यया रयाज्ययातील
संबंधयाचया अË्ययास केलया जयातो. आंतररयाष्ट्ी्य Ó्यिस्ेत सियातंÞ्य, सयाि्थभyम रयाज्ये ही महतियाची कत¥
घटक असतयात. रयाष्ट् -रयाज्य Ó्यिस्या आधुवनक रयाज्ये ही रयाष्ट्-रयाज्य आहे. प्रसतुत प्रकरियात आपि
रयाष्ट् -रयाज्य Ó्यिस्या Ìहिजे कया्य? वतचया उद्य विकयास, वतचे िuवशष्z्ये, वतचे भवित Ó्य इ. चया अË्ययास
करियार आहोत.
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध ही आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियातील एक Ó्ययापक संकलपन या आहे. आंतररयाष्ट्ी्य
रयाजकयारियात शत्रु वकंिया वमत्र कया्यम नसतयात परंतु रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध कया्यम असतयात. कोित्ययाही
रयाष्ट्या¸्यया पररयाष्ट् धोरि आवि रयाजन्ययाचया प्रमुE उदिेश हया रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयांची जपिूक कर््ययाचया
असतो. रयाष्ट् लहयान असो अगर मोठे असो ते आपले रयाष्ट्ी्य वहत संबंधया¸्यया संिध्थनयाचे प्र्यतन
सयातत्ययाने करीत. ्ययािरून रयाष्ट्ी्य वत्े संबंधयाचे महति लक्यात ्येते. ्यया घटकयांमध्ये आपि रयाष्ट्ी्य
वहतसंबंध Ìहिजे कया्य? रयाष्ट्ी्य वहत संिध्थनयाचे मयाग्थ रयाष्ट्ी्य इतर संबंधयाचे प्रकयार इ.चया अË्ययास
करियार आहोत.
.‘ विष्य वििेचन
.‘.. सत् ा
सत्या ही संकलपन या रयाज्य शयास्त्रयातील प्रमुE संकलपन या आहे. सत्या आज सि्थ रयाजकì्य घडयामोडीच या
क¤þवबंदू आहे. रयाष्ट्ी्य रयाजकयारियापयासून आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियाप्य «त सत्या ्यया संकलपन ेलया महतियाचे
स्यान आहे.
आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारिया¸्यया ियासतिियादी ŀवष्कोनयाचया क¤þवबंदू सत्या आहे. तसेच रयाष्ट्ी्य सुरक्या
आवि वहतसंबंध जोपयास््ययाचे प्रमुE सयाधन Ìहिून सत्ेकडे पयावहले जयाते. आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात
रयाष्ट्याचया दजया्थ हया त्यया रयाष्ट्या¸्यया सयामÃ्यया्थिर, सत्ेिर अिल ंबून असतो. पररियामी प्रत्येक रयाष्ट् आपली
सत्या सयामÃ्य्थ ियाQवि््ययाचया प्र्यतन करीत असते. सत्या प्रयाĮीसयाठी रयाष्ट्-रयाष्ट्यांमध्ये सपधया्थ सुरू असते.
त्ययािरच रयाष्ट्याचे अवसतति, रयाष्ट्यां¸्यया सयाि्थभyमतियाचया चे संरक्ि, रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध अिल ंबून असतयात.
हrनस मॉग¥नÃ्यू ¸्यया मते, सत्ेसयाठी संघष्थ हे आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियातील वनरपियाद आवि सि्थकयालीन
सत्य असून रयाष्ट्या¸्यया पररयाष्ट् धोरि आवि रयाजन्ययाचे अंवतम उवदिष् रयाष्ट्ी्य सयामÃ्यया्थ¸्यया आधयारयािर
आपल्यया रयाष्ट्ी्य वहत संबंधयाची जपिूक कर््ययाचया असतो.
सत्ेचा अ््य आवण सिłप-
सत्या ही एक गुंतयागुंतीची संकलपन या अजून अनेक अË्ययासकयांनी सत्े¸्यया Ó्यया´्यया दे््ययाचया प्र्यतन केलया
आहेmunotes.in

Page 35

35सत्ेची भूवमकया
सि्थसयाधयारिपिे सत्या Ìहिजे एकयाची दुसö्ययािर प्रभयाि पड््ययाची क्मतया हो्य. एEयादी Ó्यक्तì, समूह,
रयाज्य जी गोष् एरÓही करियार नयाही ती गोष् त्ययास करया्यलया लयाि््ययाची दुसö्यया Ó्यक्तì, समूह, रयाज्ययाची
क्मतया Ìहिजे सत्या हो्य.
सत्े¸्यया Ó्यया´्यया Eयालील प्रमयािे सयांगतया ्येतील
KvKªÔŨtW[Kª_
आपली इ¸Jया दुसö्ययािर ्ोपि््ययासयाठी आवि इतरयांनी विरोध केलया तर तो विरोध मोडून कयाQून
आपली इ¸Jया लयाग््ययाची पररियामकयारक शक्तì Ìहिजे सत्या हो्य
hrÆg]vF¥ÆÃ^o
सत्या Ìहिजे एEयाद्या Ó्यक्तìचे असल ेले प्रभुति
‘_v[NªQka
सत्या Ìहिजे एEयाद्यािर प्रभयाि पयाडून त्यया¸्ययाकडून कयाम करिून घे््ययाची क्मतया असिे
’Pz^nItD
मलया अपेवक्त अशी इतरयांनया ियाग््ययास लयाि््ययासयाठी ियापरलेली क्मतया Ìहिजे सत्या
सत्े¸्या िररील व्या´्यान िłन सत्ेचरी काहरी प्मुख िuवशĶz्ये सांगता ्येतरील
l सत्या हया आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियाचया क¤þवबंदू असून आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात प्रत्येक रयाष्ट्
सत्याप्रयाĮीसयाठी प्र्यतनशील असते. सयामÃ्य्थियान रयाष्ट्ी्य आपल्यया सयामÃ्यया्थ¸्यया जोरयािर दुब्थळ,
कमकुित रयाष्ट्यांिर दबयाि टयाकून आपली इ¸Jया लयाग््ययाचया प्र्यतन करतयात
l र याष्ट्याचे वहतसंबंध जोपयास््ययाचे प्रमुE सयाधन Ìहिजे सत्या हो9न
l सत्या ही सयापेक् आवि पररित्थनी्य संकलपन या आहे स्ळ- कयाळ पररवस्त ीनुसयार सत्ेत बदल
होत असतयात.
l र याष्ट्या¸्यया सत्ेतून रयाष्ट्याची दुसö्यया रयाष्ट्यािर प्रभयाि पयाड््ययाची क्मतया Ó्यक्त होते ्ययािरून त्यया
रयाष्ट्या¸्यया सयामÃ्यया्थचया अंदयाज लयाितया ्येतो.
l सत्या अनेक परसपरयािलंबी, पररित्थनी्य अशया घटकयांिर असेल. त्ययामुळे सत्ेचे मोजम याप करिे
अिघड आहे. सत्े¸्यया कयाही घटकयांचे पररमयािीकरि करतया ्येत नयाही उदया. रयाजकì्य नेतpति,
नोकरश याही, शयासनप्रियाली इ.
.‘.. राष्ट् री्य सत्ेचे घटक
सत्या हया आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारिया¸्यया आवि प्रत्येक रयाष्ट्या¸्यया पररयाष्ट् धोरि वनवम ्थतीचया महत्ियाचया
घटक आहे. प्रयाचीन कयाळयापयासून आधुवनक कयाळयाप्य«त सि्थच रयाजकì्य विचयारिंतयांनी सत्या ्यया घटकयालया
आपल्यया विचयारयांमध्ये आवि सयावहत्ययात क¤þस्यान वदले आहे. सत्या ्यया घटकयाचया प्रभयाि Ó्यक्तì, Ó्यक्तì
समूह ्ययां¸्ययाशी वनगडीत रयाजकì्य, सयांसकpवतक, आव््थक अशया सि्थच घटकयांिर पडत असतो.
आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारि हे तर पूि्थपिे सत्े भोितीच वZरतयानया वदसते
सत्ेचया अ््थ आवि सिरूपयाचया अË्ययास केल्ययानंतर सत्े¸्यया प्रमुE घटकयांची मयावहती आपि घेियार
आहोत सि्थसयाधयारिपिे एEयाद्या रयाज्ययाची सत्या Ìहिजेच त्ययांचे लष्करी सयामÃ्य्थ असे समजल े जयाते. munotes.in

Page 36

36अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
परंतु लष्करीɟसयामÃ्य्थ हया सत्ेचया एक महत्ियाचया घटक आहे. रयाज्यया¸्यया सत्े¸्यया घटकयांची स्या्यी/
पररमयागीकरि करतया ्येियारे घटक आवि अस्या्यी/परीमयािीकरि करत न ्येियारे घटक अशया दोन
घटकयात विभया गिी केली जयाते हे दोनही गटयातील घटक परसपरयािलंबी आवि पररित्थनी्य आहेत.
रयाष्ट्याचे भyगोवलक स्यान, लोकस ं´्यया, नuसवग्थक सयाधन संपत्ी, तंत्र²यान, आव््थक विकयास, लष्करी
सयामÃ्य्थ हे स्या्यी/ परीमयािीकरि करतया ्येियारे घटक आहे तर रयाजकì्य नेतpति, नोकरश याही,
शयासनप्रियाली, जनतेचे मनोबल हे अस्या्यी/पररमयानीकर ि करतयानया ्येियारे घटक आहेत
) राष्ट्ाचेभौगोवलक स्ान-ɟ
रयाष्ट्याचे सयामÃ्य्थ त्यया¸्यया भyगोवलक स्यानयािर अिल ंबून असते. रयाष्ट्याचे भyगोवलक स्यान, विसतयार,
हियामयान, क्ेत्रZळ, सीमयारेषया त्ययां¸्यया आवि त्यया रयाष्ट्याचे आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियातील स्यान रयाष्ट्ी्य
सयामÃ्य्थ त्ययांचया घवनķ संबंध आहे.
रयाष्ट्यांचया भyगोवलक आकयार क्ेत्रZळ विसतयार वजतकया मोठया वततके त्ययांचे सयामÃ्य्थ अवधक समजल े जयाते
भयारत आवि चीन ्यया उभरत्यया महयासत्यां¸्यया बयाबतीत हे तति पूि्थत लयागू पडते. ्यया रयाष्ट्यांनी आपलया
सलग भूभयाग विशयाल आवि Eंडप्रया्य भूमीचया उप्योग आपले रयाष्ट्ी्य सयामÃ्य्थ ियाQि््ययासयाठी केलया
आहे.
भयारतया¸्यया भyगोवलक स्यानयािरच रयाष्याचे पररयाष्ट् धोरि रयाजन्य ्युद्नीती ्यया गोष्ी अिल ंबून असतयात
एEयाद्या रयाष्ट्याचे स्यान शत्रूरयाष्ट्दरÌ्ययान असेल तर त्यया रयाष्ट्यालया आपले पररयाष्ट् धोरि ठरवितयानया
कयाळजी ¶्ययािी लयागते
उदया. भयारत. भयारतयाचेस्यान पयावक सतयान आवि चीन ्यया दोन शत्रुरयाष्ट्यादरÌ्ययान असल्ययाने भयारतयालया
आपले पररयाष्ट् धोरि विचयारपूि्थक आEयािे लयागते.
भyगोवलक स्यानयाबरोबरच देशयातील हियामयान, Eवनज संपत्ी ्यया घटकयांचयाही रयाष्ट्या¸्यया सयामÃ्यया्थिर
पररियाम होत असतो. प्रवतकूल हियामयानयाचया रयाष्ट्ी्य सयामÃ्यया्थिर नकयारयातमक पररियाम होतो मध्यम
हियामयान असल ेल्यया रयाष्ट्यांचया विकयास जलद गतीने Lयालया आहे.
सीमयारेषया आवि सत्ेचया जिळच या संबंध आहे. रयाष्ट्यां¸्यया सीमयारेषयांची आEिी Ó्यिवस्त केलेली असेल
तर शेजयारील रयाष्ट्यांबरोबर शयांततया प्रसतयावपत कर््ययास मदत होते. पररियामी संरक्ियातमक Eच्थ ियाचतो.
परंतु सीमया रेषयांिरून रयाष्ट्यांमध्ये संघष्थ असेल तर असुरवक्तत ेचे ियातयािरि वनमया ्थि होते उदया. भयारत-
चीन सीमयाियाद
) लोकसं´्या
रयाष्ट्याची लोकस ं´्यया वक ंिया मनुष््यबळ हे रयाष्ट्ी्य सयामÃ्यया्थ¸्यया ŀष्ीने महत्ियाचया घटक आहे. रयाष्ट्
उपलÊध मयानिी सयाधन संपत्ीचया उप्योग रयाष्ट् विकयासयासयाठी ्योµ्य रीतीने करीत असेल तर जयासत
लोकस ं´्यया रयाष्ट्ी्य सयामÃ्यया्थ¸्यया ŀष्ीने िरदयान ठरते. परंतु अवतररक्त लोकस ं´्येमुळे रयाष्ट्यांमध्ये अनेक
समस्यया वनमया ्थि होतयात.
रयाष्ट्यां¸्यया लोकस ं´्येइतकìच मनुष््य बयाळयाची ही गुिित्या महत्ियाची ठरते .लोकस ं´्यया आवि आव््थक
विकयास ्ययांचयाही जिळच या संबंध आहे उ¸च गुिित्यापूि्थ मनुष््यबळ असल ेल्यया रसत्ययांचया विकयास लिकर
घडून ्येतो.munotes.in

Page 37

37सत्ेची भूवमकया
उदया. जपयानची लोकस ं´्यया भया रत आवि चीनपेक्या वकत ीतरी कमी आहे परंतु आज जपयान हे
जगयातील ®ीमंत रयाष्ट् Ìहिून BळEल े जयाते जपयानी मयािूस हया कया्य्थक्म, कष्याळू, Ìहिून BळEल या
जयातो. पररियामी दुसö्यया महया्युद्यातील प्रचंड संघयालया नंतरही जपयानने आपलया आव््थक व िकयास
सयाधलया.
‘) नuसवग्यक साधन संपत्री
नuसवग्थक सयाधनसंपत्ी, Eवनजसंपत्ी हे ह सत्ेचया प्रमुE घटक आहे. रयाष्ट्यालया नuसवग्थक सयाधन संपत्ी
मुबलक प्रमयाियात उपलÊध असतील रयाष्ट् मोठी Cद्ोवगक ि आव््थक प्रगती सयाधू शकते. नuसवग्थक
सयाधन संपत्ीचया उप्योग कर््ययासयाठी रयाष्ट्याकडे आिÔ्यक तंत्र²यान, कुशल मनुष््यबळ भयांडिलयाची
आिÔ्यकतया असते.
उदया. पवIJम आवश्ययामध्ये तेलयासयार´्यया Eवनजया¸्यया उपलÊधतेिर आEयाती रयाष्ट्े जगयािर आपले
िच्थसि गयाजितयात. परंतु ्यया तेल Eयािीतून Eवनजतेल Eिून िर कयाQ््ययासयाठी आिÔ ्यक तंत्र²यान
त्ययांनया पयाIJया त्य रयाष्ट्यांकडून व मळियािे लयागते तंत्र²यान आवि नuसवग्थक सयाधनसंपत्ीची सयांगड
घयातल्ययानंतर तेल उतपयादन ि वन्यया्थत ियाQली. ्ययां¸्यया आधयारयािर ही रयाष्ट्े आज ®ीमंत ि प्रभयािशयाली
बनली आहेत.
दुसö्यया वि ĵ ्युद्यानंतर आवश्ययाई आवĀकया Eंडयातील रयाष्ट्यांनी नuसवग्थक सयाधनसंपत्ी¸्यया जोरयािर
आपले रयाष्ट्ी्य सयामÃ्य्थ ियाQि््ययाचया प्र्यतन केलया आहे.
’) आव््यक विकास-
रयाष्ट्याची सत्या आव््थक विकयासयािरही अिल ंबून असते. आव््थक ŀष्z्यया प्रगत असल ेले जपयान, जम्थनी,
अमेररकया सयारEी प्रभळ रयाष्ट्े आपल्यया आव््थक सयामÃ्यया्थ¸्यया जोरयािर जगयािर प्रभुति गयाजि््ययाचया
प्र्यतन करतयात. विकवसत रयाष्ट्े विकसनशील रयाष्ट्यांनया मदत करून आपल्यया प्रभयाियाEयाली आि््ययाचया
प्र्यतन करतयात.
उदया. ्युरोपयातील सयाăयाज्यियादयापयासून रोE््ययासयाठी सोवि्यत रवश्ययाने भयारतयालया प्रचंड आव््थक ि
तयांवत्रक मदत केली.
“) लष्कररी सामÃ्य्य-
लष्करी सयामÃ्य्थ हया रयाज्यया¸्यया सत्ेचया प्रमुE घटक आहे. लष्करी सयामÃ्यया्थत सuन्ययातील लQया9
सuवनकयांची सं´्यया, शस्त्रयास्त्रयांची सं´्यया आवि गुिित्या, अत्ययाधुवनक संरक्ियातमक तंत्र²यान ्यया घटकयांचया
समयािेश होतो.
उदया. पवहल्यया आवि दुसö्यया वि ĵ्युद्यात आधुवनक शस्त्रयास्त्रे आवि संरक्ि पद्तीचया ियापर करियारी
इंµलंड Āयानस आवि रवश्यया सयारEी रयाष्ट्े विज्यी Lयाले १९४५ मध्ये जपयानिर अमेररकेने टयाकलेल्यया
दोन अिुबॉÌबनंतर जपयानने ततकयाल शरियागती पतकरली.
दुसö्यया महया्युद्यानंतर अमेररकया-सोवि्यत रवश्यया ्यया महयासत्यांनी शीत्युद्यात आधुवनक तंत्र²यानयािर
आधयाररत शस्त्रयास्त्रे, क्ेपियास्त्रे, बॉÌब, लQया9 विमयाने, ्युद्नyक या, पयािबुडz्यया इ.ची सयाधनयांची वनवम्थती
करून एकमेकयांिर प्रभयाि पयाड््ययाचया प्र्यतन केलया.munotes.in

Page 38

38अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
”) जनतेचे मनोबल-
देशयातील जनतेचे मनोबल हया रयाष्ट्ी्य सत्े¸्यया ्यया ŀष्ीने महत्ियाचया घटक आहे. रयाष्ट्ी्य मनोबल Ìहिजे
रयाष्ट्यांविष्यी नयागररकयांनया ियाटियारे वनतयांत प्रेम. रयाष्ट्यांिरील त्ययांची ®द्या, रयाष्ट्यांसयाठी सि्थत्ययाग कर््ययाची,
रयाष्ट्यांसयाठी कष् घे््ययाची त्ययारी हो्य.
जनतेचे मनोबल ही एक अशी कया्य्थशक्तì आहे जी नयागररकयांनया रयाष्ट्ी्य प्रगती, उननतीसयाठी कया्य्थ
कर््ययास प्रिpत् करते. संकटक यालीन पररवस्त ीमध्ये संघवटत शक्तì बनून रयाज्यया¸्यया पया ठीशी उभी
रयाहते. धम्थ, जयात, भयाषया, प्रदेश इ.ची बंधने बयाजूलया सयारून जनतया एकयातमतेचे दश्थन घडविते.
दुसö्यया महया्युद्यात आव््थक Lळ सहन केलेल्यया जपयान ने नयागररकयांचया सिया््थत्ययाग त्ययाग परर®मयातून
आव््थक प्रगती घडिून आिली.
•) राष्ट्री्य चåरत्र-
ियासतिियादी वसद्या ंतयाचे पुरसकत¥ रयाष्ट्ी्य चररत्रयालया सत्ेचया महत्ियाचया घटक मयानतयात. रयाष्ट्ी्य चररत्र
आवि रयाष्ट्ी्य मनोबल ्यया दोनही घटकयांचया जिळच या संबंध आहे रयाष्ट्ी्य चररत्र जनते¸्यया मनोबल याचया
महत्ियाचया घटक आहे. मनोबल हे रयाष्ट्ी्य चयाररÞ्ययािर अिल ंबून असते.
रयाष्ट्ी्य चयाररÞ्ययाचया आधयारे विवशष् रयाष्ट्यांमधील जनते संबंधी विशेषिे ियापरतो उदया. जम्थन मयािूस
Ìहिजे किEर, वशसतवप्र्य, कया्य्थकुशल तर रवश्यन मयािूस वचिट असतो.
रयाष्ट्ी्य चररत्रे हया घटक पररित्थनी्य आहे. विवशष् प ररवस्त ी मध्ये जनते¸्यया प्रवतसयादयाचया रयाष्ट्ी्य
चयाररÞ्ययात समयािेश होतो. पररवस्त ी बदलली कì प्रवतसयादयात बदल हो9 शकतो.
–) राजकì्य नेतृÂि-
रयाष्ट्याचे सयामÃ्य्थ ियाQवि््ययात देशयाचे रयाजकì्य नेतpति महत्ियाची भूवमकया बजयाितो. रयाष्ट्याची प्रगती
प्रगतीलया ्योµ्य वदशया दे््ययाचे कया्य्थ रयाष्ट्ी्य नेतpति करीत असते. ्युद्कयालीन पररवस्त ीत सू², विचयारी,
किEर, प्रभयािी वनि्थ्य क्मतया असल ेले नेतpति रयाष्ट्यालया विज्य वमळिून देते. तसेच शयांतते¸्यया कयाळयात
देशयातील नuसवग्थक -मयानिी सयाधनसंपत्ीचया विचयारयातमक कया्यया्थसयाठी उप्योग करून घे््ययात रयाजकì्य
नेतpतियाचया कया्य्थभयाग महत्ियाचया असतो.
उदया. तुक्थसतयानमधील मुसतZया केमयाल भयारतयाचे पंवडत नेहरूंचे नेतpति इवजĮमधील कन्थल नयासेर चे
नेतpति ्ययांचे नेतpति किEर, सकयारयातमक होते परंतु ्युरोपमध्ये पवहल्यया महया्युद्यानंतर जम्थनी- इटली त
उद्ययालया आलेल्यया वह टलर ि मुसोवलनी¸्यया आøमक नेतpतियाचे दोनही रयाष्ट्यांनया ्युद्या¸्यया Eयाईत
लोटल े. दुसö्यया महया्युद्या¸्यया कयाळयात इंµलंड मधील विसटन चवच्थल अमेररकेचे रूLिेलट आवि सेवि्यर
रवश्यया¸्यया सटrवलन ¶्यया किEर नेतpतियाने दोसत रयाष्ट्यांनया विज्य वमळिून वदले
रयाजकì्य नेतpतियाकडून जनतेचे मनोबल ियाQवि््ययाचे त्ययात सयातत्य ठेि््ययाचे प्र्यतन केले जयातयात
त्ययासयाठी विचयारधयारया, प्रचयारतंत्रे, प्रतीके इ.चया ियापर केलया जयातो.
उदया. नयाLी जम्थनीतील वहटलरच े नेतpति वदÓ्य िल्ययांवकत नेतpतियात जनतेत चuतन्य वनमया ्थि कर््ययाची
अलyवकक शक्तì असते अशया नेतpतियामुळे लोकयांनया प्रेरिया वम ळून ते प्रभयावित होतयात उदया. महयातमया
गयांधéचे नेतpति.munotes.in

Page 39

39सत्ेची भूवमकया
—) नोकरशाहरी-
रयाज्यकत्यया्थ बरोबरच देशयातील प्रशयासकì्य नेतpति ही रयाष्ट्याचे सयामÃ्य्थ ियाQि््ययास कयारिीभूत ठरते.
नोकरश याही¸्यया गुिित्ेिर देशयाचे सयामÃ्य्थ अिल ंबून असते. अचूक मयावहती संकलन, मयावहतीचे विĴेषि,
कया्य्थक्मतया ्ययातून नोकरश याही रयाजकì्य नेतpतियालया पूरक कया्य्थ करते.
रयाष्ट्याची सत्या ही िरील घटकयांिर अिल ंबून असते. ्ययातील कोित्ययाही एकया घटकयांची पररवस्त ीत
बदल Lयालया कì देशया¸्यया सयामÃ्यया्थिरही त्ययाचया कमी अवधक प्रमयाियात प ररियाम होत असतो.
.‘..‘ सत् ेचे प्कार
सत्ेचे Eयालील प्रकयार पडतयात
 ƣȡ
—ȫǓ€ ƣȡ˜ȡ“ žȡèğȢ ™
 ƣȡ]ͬ[€ ƣȡ
) भौवतक सत्ा-
भyवतक सत्या ही रयाष्ट्यां¸्यया लष्करी सयामÃ्यया्थिर आधयाररत असते. लष्करीŀष्z्यया सयामÃ्य्थियान रयाष्ट्यांची
दुब्थल रयाष्ट्यांिर प्रभयाि पयाड््ययाची क्मतया तूलनेने जयासत असते.
उदया. शीत्युद्या¸्यया कयाळयात अमेररकया आवि सोवÓहएत रवश्यया ्यया दोन महयासत्यांनी आंतररयाष्ट्ी्य
रयाजकयारियात आपलया प्रभयाि ियाQि््ययासयाठी लष्करी सयामÃ्यया्थचया ियापर केलया. लष्करी सयामÃ्य्थ
ियाQि््ययातून शस्त्रयास्त्र सपधया्थ ियाQली आवि त्ययामुळे हजयारो अ्िस्त्रयांची वनवम्थती कर््ययात आली.
आजही विĵयात ील अमेररकया, चीन, भयारत, इस्त्रयाईल, पयावक सतयान ्ययासयारEी रयाष्ट्े आपले भyवतक
सयामÃ्य्थ ियाQि््ययासयाठी प्र्यतनशील आहे. असे असल े तरी शीत्युद्या¸्यया समयाĮीनंतर भyवतक
सयामयाÃ्यया्थपेक्या आव््थक सयामÃ्य्थ ियाQि््ययािर रयाष्ट्े भर देत असल्ययाने सत्ेचया हया प्रकयार मयागे पडलया
आहे.
) मानसशास्त्ररी्य सत्ा-
पररयाष्ट्ी्य धोरियासयाठी महत्िया¸्यया आंतररयाष्ट्ी्य वनि ्थ्ययासयाठी रयाज्यकत¥ जनतेची अवधमयान्यतया
वमळि््ययाचया प्र्यतन करतयात. अशी अवधमयान्यतया वम ळि््ययासयाठी मयानसशयास्त्री्य सत्ेचया ियापर केलया
जयातो. त्ययासयाठी विविध प्रचयारतंत्रयाचया आधयार घेतलया जयातो. प्रयामु´्ययाने मयानसशयास्त्री्य सयामÃ्यया्थचया ियापर
रयाष्ट्यांतग्थत आवि देशयाबयाहेरील जनमतयालया प्रभयावित कर््ययासयाठी केलया जयातो.
देशया¸्यया लष्करी सयामÃ्यया्थचे प्रदश्थन करून जनतेमध्ये रयाष्ट्यावभमयान रयाष्ट्प्रेम जयागpत केले जयाते. हया ही
मयानसशयास्त्री्य सत्ेचया ियापर आहे.
जनतेत मयानसशयास्त्री्य सत्ेचया प्रभयाि पयाड््ययात प्रसयारमयाध्यमे महत्ियाची भूवमकया बजयाितयात.munotes.in

Page 40

40अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
उदया. अमेररके¸्यया धोरियांनया अनुकूल जयागवतक लोकम त बनयािे Ìहिून सी एन एन ही दूरवचत्रियावहनी,
रेवडB अमेररकया ही आकयाशियािी सतत प्र्यतनशील असतयात
‘) आव््यक सत्ा-
एEयादे ®ीमंत, विकवसत रयाष्ट् आपल्यया आव््थक विकयासया¸्यया बळयािर गरीब, विकसनशील रयाष्ट्यािर
प्रभयाि पयाडून आपली सत्या गयाजि््ययाचया प्र्यतन करते, तेÓहया त्ययालया आव््थक सत्या असे Ìहितयात . कज्थ,
आव््थक मदत, आ्ययात-वन्यया्थत करयांमध्ये सिलत परकì्य विकयास वनधी ही सत्ेची प्रमुE सयाधने आहेत.
उदया. अमेररकेसयारEे ®ीमंत रयाष्ट् आपल्यया इ¸Jया विकसनशील अविकवसत रयाष्ट्यांिर सयाध््ययाचया
प्र्यतन करीत असते.
शीत्युद्या¸्यया कयाळयात रयाष्ट्यां¸्यया भyवतक सत्ेलया महत्ि होते. शीत्युद्या¸्यया अंतयानंतर भyवतक सत्ेची
जयागया आव््थक सत्ेने घेतली आहे. त्ययातून प्रयादेवशक पयातळीिर विविध Ó्ययापयार संघ वनमया्थि Lयाले आहे.
उदया. ्युरोवप्यन ्युवन्यन आवस्ययान.इ.
जपयानसयारEे लहयान रयाष्ट् आपल्यया आव््थक सत्े¸्यया जोरयािर आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियािर आपलया
प्रभयाि पयाडत आहे. १९९७ मध्ये सं्युक्त रयाष्ट् संघटने¸्यया सुरक्या पररषदे¸्यया हंगयामी सदस्यपदयासयाठी
Lयालेल्यया वनिडिुकìत जपयानने भयारतयाचया आपल्यया आव््थक सत्े¸्यया जोरयािर परयाभि केलया.
.‘..’ सत् ेचरी साधने वकंिा सत्ा िापरÁ्या¸्या पĦतरी
आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात रयाष्ट्े आपल्यया सत्े¸्यया जोरयािर परसपरयांिर प्रभयाि पयाड््ययाचया त्ययावियारे
आपले वहतसंबंध जोपयास््ययाचया प्र्यतन करतयात त्ययासयाठी विविध सयाधनयांचया ियापर केलया जयातो. सत्ेची
सयाधने Eयालील प्रमयािे.
) मन िbिणेमताचा आúह वकंिा पाOपुरािा-
सत्ेवियारे प्रभयाि पयाड््ययाचे हे महत्ियाचे सयाधन असून त्ययाचया ियापर दुसö्यया रयाष्ट्याचे मन िळिून आपल्यया
मतयाचया आúह धरून त्यया¸्यया धोरियात अपेवक्त बदल घडिून आितया ्येतो .्यया सयाधनयाचया आपि ियापर
विविध विभया गी्य -आंतररयाष्ट्ी्य सयाधनयां¸्यया Ó्ययासपीठयािरील चच¥¸्यया प्रसंगी केलया जयातो. ्ययातून
रयाष्ट्यांची सyदेबयाजीची क्मतया Ó्यक्त होते.
उदया. कयाÔमीर प्रÔनयािरून भयारत आवि पयावक सतयान ने नेहमीच आपली बयाजू कशी ्योµ्य आहे हे ȬȥȦ
¸्यया Ó्ययासपीठयािरून आंतररयाष्ट्ी्य समुदया्ययालया पटिून दे््ययाचया प्र्यतन केलया आहे.
शीत्युद्या¸्यया कयाळयात निसियातंÞ्य आवश्ययाई -अĀìकया रयाष्ट्यां¸्यया मयाग््ययां¸्यया पयाठपुरयाÓ्ययासयाठी नयाम
संघटनेने महत्ियाची भूवमकया पयार पयाडली.ɟ
) ब±रीस देणे-
बक्ीस हे सत्ेचे दुसरे महतियाचे सयाधन आहे. रयाष्ट्यांनया आव््थक मदत, कज्थ, वनधी, लष्करी -संरक्ियातमक
मदत, रयाजकì्य सम््थन अशया सिरूपयात वद ले जयाते बक्ीस दे9न रयाष्ट्यांिर प्रभयाि पयाड््ययाचया प्र्योग
आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात प ूिêपयासून केलया जयातो.
बवक्सयांचे तीन प्रकयार आहेत ते Ìहिजे आव््थक -रयाजकì्य -लष्करी /संरक्ियातमक
lआव््थक प्रकयार-्ययामध्ये रयाष्ट्यांनया कज्थ, वनधी, आव््थक मदत केली जयाते.munotes.in

Page 41

41सत्ेची भूवमकया
lलष्करी प्रकयार- सयामÃ्य्थियान रयाष्ट् इतर रयाष्ट्यांनया शस्त्रयास्त्र प ुरिठया, शस्त्रयास्त्र Eरेदीसयाठी मदत,
शस्त्रयास्त्र वनवम ्थतीचे तंत्र²यान पुरिते
lरयाजकì्य प्रकयार- ्ययात रयाजकì्य मुदzद्यांिर पयावठंबया वदलया जयातो.
शीत्युद्या¸्यया कयाळयात अमेररकया-सोवÓह्यत रवश्यया ्यया महयासत्यांनी रयाष्ट्यांनया अशया प्रकयारची मदत दे9न
आपल्यया गटयात BQ् ्ययाचया प्र्यतन केलया होतया.
कयाÔमीर प्रÔनयािरून अमेररकेने पयावक सतयानल या तर सोवÓह्यत रवश्ययाने भयारतयालया पयावठ ंबया वदलया.
‘) वश±ा देणे-
अनेकदया वशक्या दे9न वकंिया वशक् ेची भीती दयाEिून सयामÃ्य्थियान रयाष्ट् दुब्थल रयाष्ट्यांिर आपलया प्रभयाि
पयाड््ययाचया प्र्यतन करते. अशी वशक्या बवक्से नयाकयारून, आव््थक बंधने लयादून, आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात
एकटे पयाडून, लष्करी करयार अमयान्य करून वदली जयाते.
उदया. भयारतयाने जेÓहया१९७४ ि १९९८ मध्ये पोEरि अनुचयाच््यया केल्यया तेÓहया भयारतयािर अमेररकेने
आव््थक वनब«ध लयादले.
१९९१ मध्ये इरयाकने कुिेतिर आøम ि केल्ययाबदिल इरयाकलया ्युनोने आव््थक नयाकेबंदीची
वशक्या वद ली.
’) सĉì वकंिा प्Â्य± बbाचा अ्िा दमनाचा िापर-
सक्तì वकंिया प्रत्यक् बळयाचया ियापर ही वशक्ेची पुQची पया्यरी असून वतचया ियापर शेिटचया प्यया्थ्य Ìहिून
केलया जयातो. त्ययामध्ये ्युद् वकंिया लष्करी कयारियाई ्यया सयाधनयांचया ियापर केलया जयातो. बळयाचया ियापर
प्रत्यक्यात केलया नयाही तरी तसे कर््ययाची धमकì दे््ययाचे तंत्र ियापरले जयाते.
उदया.२ŽŽ१ मध्ये अमेररकेने अZगयावनसतयानिर केलेली लष्करी कयारियाई २ŽŽ३ मध्ये अमेररकेने
इरयाकमधील सदियाम हुसेनची रयाजिट बरEयासत कर््ययासयाठी सक्तìचया ियापर केलया.
.‘..“ सत् ेचा िापर वकंिा उप्योग
आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात सत्ेचया ियापर रयाष्ट् विवि ध उवदिष्यांसयाठी करीत असतयात.
) राष्ट्री्य सुर±ा
रयाष्ट्ी्य सियातंÞ्य आवि सयाि्थभyमतियाचे रक्ि करिे हे प्रत्येक रयाष्ट्याचे आद् कत्थÓ्य मयानले जयाते. रयाष्ट्याची
रयाष्ट्ी्य सुरक्या, वहतसंबंधयाचे रक्ि कर््ययासयाठी प्रत्येक रयाष्ट् प्र्यतनÔशील असते. त्ययामुळे आपल्यया
रयाष्ट्ी्य सयामÃ्य्थ ियाQवि््ययासयाठी रयाष्ट् जयािीिपूि्थक प्र्यतन करतयात. त्ययासयाठी अ्िस्त्रे वनवम्थती लष्करी
सयामÃ्यया्थत ियाQ असे उपया्य रयाष्ट्यांकडून ्योवजले जयातयात.
) प्स्ावपत व्यिस्ेचे संर±ण-
आंतररयाष्ट्ी्य शयांततया आवि सुरवक्तेसयाठी प्रस्यावपत सत्या विभया गिीची, सत्या समतोलयाची Ó्यिस्या
वटकििे आिÔ्यक असते. ्यया Ó्यिस्े¸्यया संरक्ियासयाठी सत्ेचया ियापर केलया जयातो.munotes.in

Page 42

42अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
उदया. ्युरोपयात िॉटरल ू¸्यया ्युद्यात नेपोवल्यन बोनयापयारी¸्यया पया डयाियानंतर १८१५ मध्ये ्युरोवप्यन
रयाष्ट्यांची वĽएननया पररषद Lयाली. ्ययािेळी Lयालेल्यया करयारयातून वनमया ्थि Lयालेल्यया सत्या समतोलयाची
Ó्यिस्े¸्यया संरक्ियासयाठी इंµलंड, Āयानस ्यया रयाष्ट्यांनी प्र्यतन केले
पवIJम आवश्ययातील विभयागी्य सत्या समतोल वटकि््ययासयाठी२ŽŽ३ मध्ये अमेररकेने इरयाकिर लष्करी
कयारियाई करून सदियाम हुसेनची हुकूमशयाही नष् केली.
‘) प्सतावपत व्यिस्ेत बदल घडिून आणणे-
कयाही रयाष्ट्े सत्ेचया ियापर प्रस्यावपत रयाजकì्य Ó्यिस्ेत बदल घडिून आि््ययासयाठी करतयात .दोन
परसपरविरोधी उवदिष्े असियाö्यया रयाष्ट्यां¸्यया गटयातील संघषया्थतून जगयात ्युद्े घडून ्येतयात.
उदया. भयारत -चीन ्यया दोन रयाष्ट्यात गेल्यया अनेक िषया्थपयासून सीमयाियाद सुरू आहे. भयारतया¸्यया अŁियाचल
प्रदेश ि वस³कìम ्यया दोन रयाज्ययांिर चीन आपलया ह³क सयांगत आहे. कयारि चीनल या प्रस्यावपत Ó्यिस्ेत
बदल हिया आहे. त्ययासयाठी चीनन े लष्करी सयामÃ्यया्थचया अिल ंब करून भयारतयाि दबयाि आि््ययाचया प्र्यतन
केलया आहे. ्ययातूनच १९६२ मध्ये चीनन े भयारतयािर आøम ि केले.
’) आंतरराष्ट्री्य प्वतष्ठा-ɟ
अनेकदया रयाष्ट्यांकडून सत्ेचया ियापर जयागवतक रयाजकयारियात आपली प्रवतķया ियाQि््ययासयाठी एक सयाधन
Ìहिून केलया जयातो. रयाष्ट्े आपल्यया आव््थक-लष्करी सत्ेचे प्रदश्थन करून इतरयांनया प्रभयावित कर््ययाचया
प्र्यतन करतयात.
उदया. दुसö्यया महया्युद्यानंतर अ्िस्त्र संपननतया प्रयाĮ करिे हे आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात प्रवतķेचे मयानले
जयात.
२६ जयानेियारीलया आंतररयाष्ट्ी्य प्रवतķया वम ळि््यया¸्यया ŀष्ीने भयारतयाकडून निी वदलली ्ये्े पयार
पडियाö्यया संचलनयात लष्करी सयामÃ्यया्थचे प्रदश्थन केले जयाते. वमत्र आवि शेजयारी रयाष्ट्यांमध्ये आदर, शत्रु
रयाष्ट्यांमध्ये भीती वनमया्थि Óहयािी हया ्यया प्रदश्थनयामयागील उदिेश असतो.
अशयाप्रकयारे सत्ेचया ियापर विविध उवदिष्यांसयाठी केलया जयातो.
.‘. सत्ासंतुलन  सत्ासमतोल (șȲȽȲȿȴȶ ɀȷ ȧɀɈȶɃ)
सत्यासम तोल ही आंतररयाष्ट्ी्य संबंधयातील जुनी आवि संवदµध संकलपन या आहे. हे ्युद् टयाळ््ययाचया
वकंिया ्युद्यालया वन्यंवत्रत कर््ययाचया प्रभयािी मयाग्थ Ìहिून सत्यासम तोलयाचया ियापर केलया जयातो. आंतररयाष्ट्ी्य
शयांततया सुरवक्तत ेसयाठी सत्यासम तोलयाची वनवम्थती आवि त्ययाचं संरक्ि हे अमेररके¸्यया पररयाष्ट् धोरियाचे
प्रमुE उवदिष् आहे. सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या Ìहिजे रयाष्ट्यां¸्यया रयाजकì्य ित्थिुकìलया वन्यंवत्रत करियारया
िuवĵक कया्यदया हो्य. ्यया सत्ेचे समयान वितरि करून संघष्थ टयाळ््ययाचया प्र्यतन केलया जयातो. ्ोड³ ्ययात,
्यया संकलपन ेचया संबंध सत्या आवि सत्े¸्यया Ó्यिस्यापनयाशी आहे. आंतररयाष्ट्ी्य संबंधयात शयांततया आवि
सुरवक्तत े¸्यया वनवम ्थतीलया प्रयाधयान्य असते. त्ययाकररतया रयाष्ट्ी्य सत्या ि सयामÃ्यया्थिर वन्यंत्रि ठेििे,
त्ययालया म्यया्थदया घयालिे आिÔ्यक असते. रयाष्ट्ी्य सत्ेचया ियापर सकयारयातमक  शयांततया - सुरवक्तत ेचे
रक्ि) आवि नकयारयातमक कया्यया्थसयाठी ही केलया जयातो. उदया. अनेकदया रयाष्ट्ी्य भyवतक सयामÃ्यया्थचया ियापर
करून आपली इ¸Jया. इतरयांिर लयाद््ययाचया प्र्यतन करतयात. एEयादे रयाष्ट् अवन्यंवत्रत सत्ेचया ियापर करून
आøमक धोरियाचया सिीकयार करते तेÓहया इतर रयाष्ट्यांकडून त्ययाचया सयामूवहक प्रवतकयार केलया जयातो, हेच
सत्यासम तोलयाचे प्रमुE तत्ि आहे.ɟmunotes.in

Page 43

43सत्ेची भूवमकया
जेÓहया आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात संघषया्थचे ियातयािरि वनमया ्थि होते तेÓहया हया दोन परसपर विरोधी गटयांची
वनवम्थती हो9न हो9न सत्या समतोल प्रस्यावपत होतो. अशया पररवस्त ीत दोनही गटयांनया परसपरयां¸्यया
क्मतेची आवि ्युद् Lयाल्ययास त्यया¸्यया पररियामयांची कलपन या असल्ययाने ्युद्याचया धोकया टळतो.ɟ
्ोड³ ्ययात, आंतररयाष्ट्ी्य शयांततया ि सुरवक्तत ेसयाठी रयाष्ट्ी्य सत्ेिर वन्यंत्रि आिÔ्यक असून, असे
वन्यंत्रि प्रस्यावपत करियारी Ó्यिस्या Ìहिजे सत्या समतोल हो्य.ɟ
.‘.. सत् ा समतोलाचा संव±Į 6वतहास-
सतरयाÓ्यया शतकयात रयाष्ट्- रयाज्ययां¸्यया वनवम ्थतीबरोबरच सत्या समतोलयाची Ó्यिस्या संघवटत आवि
सूत्रबद् रूपयात अवसततियात आली. १६४८ ¸्यया िेसट Zेली्यया¸्यया करयारयावियारे रयाष्ट्- रयाज्ययांची वनवम्थती
Lयाली. त्ययातूनच ्युरोप¸्यया रयाजकयारियात शयांततया आवि वस्रतया वनमया ्थि कर््ययासयाठी सत्या समतोल
्ययाची सूत्रबद् Ó्ययापक Ó्यिस्या बनवि््ययात आली. १९ Ó्यया शतकयाप्य«त वटकली.
पयाIJयात्य रयाजकì्य विचयारिंत बनया्थडŌ Łसेवल्यन आवि मrकìÓहेली १४६७ - १५२७) ्ययांनी रयाष्ट्
रयाज्ययांची वनवम्थती पूिê सत्यावन्यंत्रिया सयाठी अशया Ó्यिस्े¸्यया वनवम ्थतीची आिÔ्यकतया सयांवगतली.
Āयानसचया १४ Ó्यया लूईने ्युरोपयातील प्रसतयावपत सत्या समतोलया¸्यया Ó्यिस्ेलया आÓहयान दे््ययाचया प्र्यतन
केलया तेÓहया इंµलंड आवि नेदरल1ड¸्यया सं्युक्त प्र्यतनयाने लुई¸्यया महत्ियाकयांक्ेलया वन्यंवत्रत केले. १७१४
¸्यया ्युट्ेश तहयाने सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या अवधक बळकट केली गेली. Ìहिूनच १८ Ó्यया शतकया¸्यया
पूिया्थध्थ हया सत्यासम तोलया¸्यया इवतहयासयातील सुिि्थकयाळ मयानलया जयातो.ɟ
१८Ó्यया शतकया¸्यया उत्रयाधया्थत Āया नस¸्यया नेपोवल्यन बोनयापयाटया्थने ्युरोपया तील सत्यासम तोलयाची
Ó्यिस्या मोड््ययाचया प्र्यतन केलया. तेÓहया इंµलंड¸्यया नेतpतियाEयाली ्युरोवप्यन रयाष्ट्यांनी िॉटलू्थ ¸्यया ्युद्यात
त्ययाचया परयाभि केलया. १८१५¸ ्यया वÓह एननया कया1úेसमध्ये बहुपक्ी्य करयार करून सत्यासम तोलयाची निी
Ó्यिस्या वनमया ्थि कर््ययात आली.
१९Ó्यया शतकयात सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या ्युरोपपुरती म्यया्थवदत न रयाहतया वत लया िuवĵक सिरूप प्रयाĮ
Lयाले. १७ Ó्यया शतकयापयासून १९Ó्यया शतकयाप्य«त ्युरोपयातील सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या वट कि््ययात
इंµलंडची भूवमकया महतियाची होती. इंµलंडची आव््थक Cद्ोवगक प्रगती, जगभर पसरलेले सयाăयाज्ययामुळे
्युरोवप्यन रयाजकयारियाचे नेतpति इंµलंडकडे आले. ्यया कयाळयातील इंµलंडची भूवमकया सत्यासम तोलची
होती.ɟ
पवहल्यया महया्युद्यानंतर ्युरोप¸्यया रयाजकयारियात निया सत्यासम तोल आकयारयालया आलया. अमेररकया,
सोवÓहएट रवश्ययाचया आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियातील प्रिेश ि वāवटश सयाăयाज्ययालया लयागलेली उतरती
कळया ्ययामुळे निीन सत्यासम तोलया¸्यया वनवम ्थतीलया चयालनया वमळयाली.
दुसö्यया महया्युदधयानंतर विĵ रयाजकयारियाचे वचत्र बदलल े. अमेररकया आवि आवि सोवÓहएट रयावश्ययात
शीत्युद्याचे रयाजकयारि पेटले. त्ययामुळे जगयातील रयाष्ट्यांचे ध्ुिीकरि हो््ययास सुŁियात Lयाली. जगयाची
विभयागिी दोन गटयात Lयाली. त्ययालयाच ववि ध्ुिी्य सत्यासम तोल Ìहितयात .
.‘.. सत् ासमतोल - अ््य सिłप व्या´्याɟ
सत्यासम तोल ही संवदµध संकलपन या असून वतची सि्थसमयािेशक Ó्यया´्यया करिे अिघड आहे.ɟmunotes.in

Page 44

44अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
) पाम्यर आवण पाकणींनसɟ
सत्यासम तोलयात परसपरविरोधी दबयाियाची एक प्रवø्यया वनमया ्थि केली जयाते. त्ययामुळे कोित्ययाही विवशष्
रयाष्ट्यालया वकंिया रयाष्ट्यां¸्यया गटयालया इतरयां¸्यया तुलनेत शवक्तशयाली बनि् ्ययापयासून परयािpत् केले जयाते.
) हाट्यमन -
सत्यासम तोलयामुळे गट-प्रवतगट वनवम्थतीची एक शpंEलया त्ययार होते ज्ययामुळे आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात
वस्रतया वनमया ्थि हो9न ्युद्याचया धोकया टळतो.
‘) प्ा. व³िनसरी रा7ट
सत्यासम तोल Ìहिजे अशी Ó्यिस्या कì, ज्ययात रयाष्ट्े सयामूवहक प्रवतकयारया¸्यया भीती मुळे आøमक
कpत्ययापयासून परयािpत् होतयात.ɟ
्ोड³ ्ययात िरील Ó्यया´्ययांिरून सत्यासम तोलयाचे सिरूप सपष् होते.ɟ
सत्यासम तोल Ìहिजे अशी पररवस्त ी ज्ययात रयाष्ट्यांमधील सत्यास ंबंध सयामयान्यत3 समयान असतयात.
कोितेही रयाष्ट् आपली इ¸Jया इतरयांिर लयाद््ययाचया प्र्यतन करीत नयाही. सत्या समतोल ही सत्े¸्यया
समयान विभया गिीची आवि सत्ेत समतोल सयाधियारी Ó्यिस्या आहे. सत्या समतोलयामुळे रयाष्ट्यांमधील
सत्याप्रयाĮीसयाठीचया ि ती ियाQवि््ययाची सपधया्थ कमी होते. सत्े¸्यया वन्यंत्रियासयाठी सत्ेचे समयान वितरि
आिÔ्यक आहे. ते सत्यासम तोलयावियारे सयाधले जयाते. सत्या समतोलयामुळे विĵशयांती ि सुरवक्ततया वनमया ्थि
हो््ययास मदत होते.
सत्यासम तोलयामुळे कोितेही रयाष्ट् इतरयांिर आøम ि कर््ययाचे धयाडस करीत नयाही. कयारि त्ययालया दुसरे
रयाष्ट् वकंिया गटयाकडून होियाö्यया प्रवतकयारयाची जयािीि असते. सत्या वन्यंत्रियाचे एक मयाग्थ Ìहिजे
सत्यासम तोल हो्य.ɟ
.‘..‘ सत् ासमतोलाचरी िuवशĶz्ये
) पåरित्यनरी्यता
सत्यासम तोल ही पररित्थनी्य अिस्या आहे. संतुलनयाकडून असंतुलनयाकडे आवि पुनहया असंतुलनयाकडून
संतुलनयाकडे असया बदल ्यया Ó्यिस्ेत होत रयाहतयात. त्ययासयाठी बहुपक्ी्य पयातळीिर करयार केले जयातयात.
उदया. िेसटZेवल्यया करयारयातून सत्या संतुलनयाची Ó्यिस्या वनमया ्थि केली गेली. १८ Ó्यया शतकया¸्यया
उत्रयाधया्थत नेपोवल्यनने वतलया आÓहयान वदले. त्ययातून वनमया्थि Lयालेल्यया असंतुलनयातून ्युरोपयात ्युद्े
घडून आली. नेपोवल्यन¸्यया परयाभियानंतर १८१५ ¸्यया वÓह एननया कया1úेसवियारे पुनहया सत्यास ंतुलनयाचया
प्र्यतन Lयालया. ते पवहल्यया विĵ्युद् प्य«त वटकले. सत्याअस ंतुलनयातून दुसरे विĵ्युद् घडून आले. Óहसया्थ्य
तहयावियारे सत्यास ंतुलन प्रस्यावपत कर््ययाचया प्र्यतन कर््ययात आलया.
अशयाप्रकयारे सत्यासम तोलयाची शpंEलया संतुवलत आवि असंतुलनया¸्यया ्यया मयाध्यमयातून अEंड सुरू
असते.ɟ
) कृवत्रम अिस्ा -
सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या रयाष्ट्यां¸्यया सवø्य हसतक्ेपयातून वनमया्थि Lयालेली कpवत्रम Ó्यिस्या आहे. ती
दuिी देिगी नसून, रयाष्ट्यामध्ये Lयालेल्यया बहुपक्ी्य करयारयाचया पररियाम आहे. एEयादे रयाष्ट् जेÓहया सत्या munotes.in

Page 45

45सत्ेची भूवमकया
आवि बळयाचया अवधक ियापर करते तेÓहया इतर रयाष्ट् त्ययालया सयामूवहकरीत्यया शह दे््ययाचया प्र्यतन करतयात.
आøमक रयाष्ट्यांविŁद् त्ययांची ्युती प्रस्यावपत होते.ɟ
उदया. १९९१ मध्ये अमेररके¸्यया नेतpतियाEयाली इरयाक विŁद् वनमया ्थि कर््ययात आलेली ्युती. वतने
इरयाकचे कुिuतिरील आøम ि परतिून लयािले.ɟ
‘) वस्तरीिादरी व्यिस्ा
सत्यासम तोलया¸्यया Ó्यिस्ेत विĵ रयाजकयारियातील जuसे ्े पररवस्त ी वटकवि््ययाचया प्र्यतन केलया जयातो.
प्रस्यावपत रचनया वटकिून धर््ययातच मोठ्यया रयाष्ट्यांचे वहतसंबंध गुंतिलेले असतयात. जुनया सत्यासम तोल
वटकवि््ययात इंµलंडचे ्योगदयान महतियाचे होते.
’) खö्या सिŁपाचा सत्ासमतोल अिघड
Eö्यया सत्या समतोलयाची वनवम्थती अिघड आहे. ्युद् ही सत्यासम तोलयाची चयाचिी असून, ्युद् टयाळ््ययात
सत्यासम तोल ्यशसिी Lयाल्ययास Eö्यया सिरूपयाचया सत्यासम तोल अवसततियात ्येतो.ɟ
“) मोOz्या राष्ट्ांचा खेb
सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या हया मोठz्यया रयाष्ट्यांचया Eेळ असून त्ययात J ोटz्यया रयाष्ट्यांची भूवमकया नग््य
असते. त्ययांचया ियापर मोठी रयाष्ट्े बुवद्बळयातील È्ययाद्यांप्रमयािे होतो. मोठी रयाष्ट्े आपले ®ेķति
वटकि््ययासयाठी, वहतसंबंध जोपयास््ययात सत्या ियाQि््ययासयाठी सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या वनमया ्थि
करतयात.ɟ
”) सत्ासमतोलकाचरी भूवमका
सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या ्यशसिी हो््ययासयाठी एकया सत्यासम तोलकयाची आिÔ्यकतया असते.
सत्यासम तोलया¸्यया रक्ि आवि अंमलबज याििीसयाठी सत्यासम तोलक महतियाची भूवमकया पयार पयाडतो.ɟ
जुन्यया सत्यासम तोलयात ही भूवमकया इंµलंडने पयार पयाडली Ìहिूनच हया समतोल एकेरी सत्यासम तोल
Ìहिून BळEल या जयातो.
दुसö्यया महया्युद्यानंतर वविध्ुिी्य सत्यासम तोलया मध्ये ही भूवमकया अमेररकया - सोवÓहएट रवश्ययाने पयार
पयाडली.ɟ
शीत्युद्या¸्यया समयाĮीनंतर सलयासमतोलकयाची भूवमकया अमेररकेकडे आली आहे.ɟ
.‘..’ सत् ासंतुलन साधÁ्याचे माग्य  सत्ासमतोल वनवम्यतरीचे तंत्र
सत्या समतोल ही कpवत्रम Ó्यिस्या असून, ती Ó्यक्तì वकंिया रयाष्ट्यां¸्यया सवø्य हसतक्ेपयावियारे करयािी
लयागते. ्यया Ó्यिस्े¸्यया वनवम ्थतीसयाठी अनेक तंत्रयांचया ियापर केलया जयातो.ɟ
) ्युतरी- प्वत ्युतरीचरी वनवम्यतरी-
सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या वनमया ्थि कर््ययाचे हे सिया्थत जुने आवि प्रवसद् तंत्र आहे. ्युक्तì Ìहिजे विवशष्
उदिेशपूतêसयाठी रयाष्ट्यांनी एकत्र ्ये9न स्यापन केलेलया गट वकंिया संघ हो्य. प्रवत पक्यावि Łद् आपली बयाजू
बळकट कर््ययासयाठी रयाष्ट्े वमत्र रयाष्ट्यां¸्यया ्युती स्यापन करतयात. हया सयामूवहक प्रवतकयारयाचया मयाग्थ असून
एEयादे रयाष्ट् प्रबळ प्रवतपक्या चया सयामनया करू शकत नयाही तेÓहया हया आतमरक्ियासयाठी ते ्युतीत प्रिेश munotes.in

Page 46

46अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
करते. उदिेश सZल Lयाल्ययानंतर अशया ्युती अनेकदया तुटतयात. ्युतीचे सिरूप आøमक वकंिया बचयाियातमक
असते. आøमक ्युती प्रस्यावपत सत्यासम तोलयांची Ó्यिस्या नष् करून आपल्यया वहत संबंधयांनया
सो्यीस कर निी Ó्यिस्या वनमया ्थि कर््ययाचया प्र्यतन करतयात. तर बचयाियातमक ्युती प्रस्यावपत
सत्यासम तोलयांची Ó्यिस्या वट कि््ययाचया प्र्यतन करतयात. ्युती - प्रवत्युतीतील शह - प्रवतशहया¸्यया
रयाजकयारियाचे रूपयांतर ्युद्यात हो9 शकते.ɟ
) मोबदला
सत्यासम तोल वटकि््ययासयाठी भूप्रदेशयाची मोबदल या Ìहिून ियाटिी करिे हे सत्यासम तलयाचे जुने तंत्र
आहे. १९ Ó्यया शतकयात ्युरोपयातील सत्यासम तोल वटकि््ययासयाठी ्यया तंत्रयाचया ियापर केलया गेलया.ɟ
्युद्यात प रयाभूत रयाष्ट्या¸्यया तया Ê्ययातील प्रदेशयाची विज्यी रयाष्ट्े विभया गिी करून त्ययाची इतर रयाष्ट्यांमध्ये
समयान ियाटिी केली जयाते. त्ययामुळे परयाभूत रयाष्ट्याचे भyगोवलक E¸चीकरि हो9न सत्यासम तोलयालया
आÓहयान दे््ययाचे धयाडस करीत नयाही.
उदया. पवहल्यया महया्युद्यानंतर विज्यी रयाष्ट्यांनी जम्थनी विष्यी ्यया तंत्रयाचया मोठ्यया प्रमयाियात ियापर केलया.
‘) Zाbणरी -
सत्या समतोल वटकि््ययाचे एक तंत्र Ìहिून Zयाळिीचया ियापर पूिêपयासून केलया जयातो. ्ययात ्युद्Eोर
वकंिया आøमक रयाष्ट्याची Zयाळिी अशयाप्रकयारे केली जयाते कì पुनहया त्यया रयाष्ट्याकडून ्युद्याचे धयाडस
होियार नयाही. ्यया तंत्रयाचया ियापर बö्ययाचदया ्युद् समयाĮीनंतर केलया जयातो. विज्यी रयाष्ट्यांकडून सक्तìचया
ियापर करून ती परयाभूत रयाष्ट्यांिर लयादली जयाते.
उदया. दुसö्यया महया्युद्यानंतर जम्थनीची कर््ययात आलेली Zयाळिी. १८ Ó्यया शतकयात पोलंडची तीनदया
Zयाळिी कर््ययात आली. पोलंडचया भूप्रदेश प्रयावश ्यया, रवश्यया, हंगेरीने आपसयात ियाटून घेतलया.
’) शस्त्ररीकरण आवण वन:शस्त्ररीकरण -
प्रत्येक रयाष्ट्यालया आपल्यया सुरक्ेसयाठी शस्त्रयास्त्रे बयाळग््ययाचया अवधकयार आहे. हे रयाष्ट् सुरक्ेसयाठी भyवतक
/ लष्करी सयामÃ्य्थ ियाQि््ययािर भर देतयात. ्ययातूनच रयाष्ट्या- रयाष्ट्यात शस्त्रयास्त्र सपधया्थ ियाQीस लयागते.
रयाष्ट्यां¸्यया लष्करी सयामÃ्यया्थत संतुलन वनमया्थि होते तेÓहया समतोल सयाधलया जयातो.ɟ
उदया. शीत्युद्या¸्यया कयाळयात अमेररकया सोवÓहएट रवश्ययात शस्त्रयास्त्र सपधया्थ समतोल वटकि््ययास सहयाय्यक
ठरले.ɟ
शस्त्रीकरियामुळे सत्या समतोलयाची Ó्यिस्या जशी वटकिली जयाते, तशीच ती नष्ही हो9 शकते.
शस्त्रीकरियाप्रमयािे वनशस्त्रीकरिही सत्या समतोल वटकवि््ययास कयारिीभूत अ्िया नष् कर््ययास
कयारिीभूत ठरते. लष्करी सयामÃ्यया्थत संतुलन प्रस्यावपत कर््ययासयाठी रयाष्ट्े शस्त्रयास्त्र वन ्यंत्रि -
वनशस्त्रीकरियासयाठी त्ययार होतयात. त्ययासयाठी विविध करयार केले जयातयात.ɟ
उदया ȪȘȣȫ-१ ि ȪȘȣȫ -२ करयार, अ्िस्त्र प्रसयारबंदी करयार
“ ) हसत±ेप आवण ्युĦ
सत्या समतोल वटकवि््ययाचया अंवतम प्यया्थ्य Ìहिून हसतक्ेप ि ्युद् ्यया तंत्रयाचया ियापर केलया जयातो.
हसतक्ेप तंत्रयांतग्थत एEयादे मोठे रयाष्ट् लहयान रयाष्ट्या¸्यया अंतग्थत कयारभयारयात हसतक्ेप करून आपली munotes.in

Page 47

47सत्ेची भूवमकया
इ¸Jया त्यया रयाष्ट्यािर लयाद््ययाचया प्र्यतन करते. बö्ययाचदया हसतक्ेप ्युतीतील रयाष्ट्े Zुटून बयाहेर जया9 न्ये
Ìहिूनही केले जयातयात.ɟ
उदया. शीत्युद्या¸्यया कयाळयात अमेररकया सोवÓहएट रवश्ययाने रयाजकì्य अवस्रते¸्यया नयाियाEयाली अनेक
रयाष्ट्यां¸्यया कयारभयारयात हसतक्ेप केलया. अमेररकेने ³्युबया, लेबेनॉन, लयाBस मध्ये तर रवश्ययाने उत्र
कोरर्यया, उत्र वÓहएतनयाम, अZगयाविसतयान यात हसतक्ेप केले. ्यया हसतक्ेपयातून ्युद्ेही घडून आली.
उदया. १९५Ž चे कोरर्यन ्युद्, १९६५ चे वÓहएतनयाम ्युद्.ɟ
१९८७ मध्ये मयालदीि मधील बंड मोड््ययासयाठी भयारतयाने ते्े हसतक्ेप केलया. १९९१ मध्ये इरयाकने
कुिuतिर आøम ि केल्ययानंतर अमेररकेने हसतक्ेप करून कुिuतलया मुक्त केले आवि पवIJम आवश्ययातील
वबघडलेले संतुलन दुŁसत केले.ɟ
”) Zोडा आवण राज्य करा
सत्या समतोलया¸्यया ्यया तंत्रयांतग्थत प्रवतपक्या ची भyगोवलक विभयागिी करून त्यया¸्यया सयामÃ्यया्थचे E¸चीकरि
वटकिले जयाते. वमत्ररयाष्ट्े जोडून सित3ची तयाकद ियाQिून संतुलन सयाधतया ्येते. तसेच प्रवतसपधê रयाष्ट्यांचे
वमत्र पळिूनही संतुलन सयाधले जयाते.ɟ
रोमन सयाăयाज्ययाने विEुरलेल्यया सयाăयाज्ययािर वन्यंत्रि प्रस्यावपत कर््ययासयाठी ्यया तंत्रयाचया अनेकदया ियापर
केलया. Āयानसने जम्थनीलया कमकुित कर््ययासयाठी ्यया तंत्रयाचया ियापर पवहल्यया महया्युद्याप्य «त केलया.
अशयाप्रकयारे सत्यासम तोलयामुळे शयांततया, वस्रतया वनमया ्थि होते. रयाष्ट्यां¸्यया एकयावधकयारशयाहीलया आळया
बसतो आवि आंतररयाष्ट्ी्य कया्यद्याचे संरक्ि होते.ɟ
.‘.‘.“ सत् ासंतुलनाचे प्कार
एकध्ुिीकरि, वविध्ुिीकरि, बहुध्ुिीकरि हे ्यया वतनही संकलपन या सत्यास ंतुलनयाशी वनगवडत आहेत.
कयारि त्ययािरून सत्ेचे विभयाजन आवि ियाटिी कशया पद्तीने Lयाली हे समजून ्येते.
) बहòňुिरी्यकरण
आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात सत्ेची विभया गिी अनेक रयाष्ट्यांमध्ये Lयालेली असते तेÓहया त्यया
सत्यासम तोलयास बहुध्ुिी्यकर ि असे Ìहटले जयाते. बहुधुिी्य रचनेत सत्ेची क¤þे अनेक असतयात.
आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियाचे नेतpति कोित्ययाही एकया रयाष्ट्याकडे नसून, अनेक रयाष्ट्यांकडे असते. जयागवतक
नेतpतियासयाठी रयाष्ट्या-रयाष्ट्यांमध्ये सपधया्थ असते. बहुध्ुिीकरिया¸्यया Ó्यिस्ेत कोितेही एक रयाष्ट् शवक्तशयाली
नसते तर अनेक रयाष्ट्यांचे सत्या सयामÃ्य्थ कमी - अवधक प्रमयाियात एकसम यान असते. ्यया Ó्यिस्ेमुळे
आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात कोित्ययाही एकयाच रयाष्ट्याची दयादयावगरी, मक्तेदयारी वनमया ्थि हो््ययाचया प्रश्न
वनमया्थि होत नयाही. रयाष्ट्या- रयाष्ट्यांमध्ये सपधया्थ जरी असली तरी समयान वहतसंबंधया¸्यया रक्ियासयाठी रयाष्ट्यांची
्युती हो््ययाची श³्यतया असते. उदया. १९९१ ¸्यया आEयाती ्युद्या¸्यया िेळी अमेररके¸्यया नेतpतियाEयाली
इरयाकविŁद् सयामूवहक सुरक्े¸्यया तत्िया ंतग्थत लष्करी कयारियाई कर््ययात आली. ्यया कयारियाईलया रवश्यया,
चीन, जपयान ्यया रयाष्ट्यांनी सम््थन वदले होते.ɟ
१६४८ ¸्यया िेसटZेवल्यया करयारयानंतर ्युरोपयात आवसततियात आलेली रयाष्ट् - रयाज्य Ó्यिस्या ही बहुध्ुिी्य
सत्यास ंतुलनया¸्यया तत्ियािर आधयाररत होती. ्यया करयारयावियारे ्युरोवप्यन रयाजकयारियात शयांततया आवि munotes.in

Page 48

48अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
वस्रतया आि््ययासयाठी सत्यासम तोलयाची एक Ó्ययापक Ó्यिस्या बनवि््ययात आली. ती १९ Ó्यया
शतकयाप्य«त वटकून रयावहली. ही Ó्यिस्या बहुक¤þी Ó्यिस्या होती. िेसटZेवल्यया¸्यया करयारयातून ्युरोपयात
वनमया्थि Lयालेली सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या मोड््ययाचया प्र्यतन Āयानसचया नेपोवल्यन बोनयापयाटया्थने केलया
तेÓहया इंµलंड¸्यया नेतpतियाEयाली ्युरोवप्यन रयाष्ट्यांनी नेपोवल्यनलया लQया वदलया. नेपोवल्यन¸्यया परयाभियानंतर
१८१५ ¸्यया वÓह एननया पररषदेत अनेक बहुपक्ी्य करयार कर््ययात ्ये9न सत्या असम तोलयाची निीन
Ó्यिस्या वनमया ्थि कर््ययात आली. पवहल्यया महया्युद्याप्य «त ही Ó्यिस्या वट कली. त्ययानंतर ही Ó्यिस्या
कोलमड ून पडली.
बहòňुिरी्य विĵ व्यिस्ेचरी िuवशĶz्ये खालरील प्माणे -
) बहóसत्ाक¤þरी व्यिस्ा -
्यया Ó्यिस्ेत सत्ेची क¤þे अनेक असतयात. विĵ रयाज्यकयारियाचे नेतpति कोितेही एक रयाष्ट् करत नयाही.
) सामÃ्या्यमध्ये समानता
बहुध्ुिी्य Ó्यिस्ेत रयाष्ट्यांचे सयामÃ्य्थ कमी अवधक प्रमयाियात समयान असते.ɟ
‘) सामूवहक नेतृÂि
बहुध्ुिी्य Ó्यिस्या सयामूवहक नेतpतिया¸्यया तत्ियािर आधयाररत आहे. आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियाचे नेतpति
कोित्ययाही एकया रयाष्ट्या¸्यया हयातयात नसून, अनेक रयाष्ट्े सयामूवहकपिे जगयाचे नेतpति करतयात.
’) सत्ासमतोलािर आधाåरत व्यिस्ा-
बहुध्ुिी्य Ó्यिस्या ही सत्यासम तोलयािर आधयाररत Ó्यिस्या असून, ती १९ Ó्यया शतकयात ्युरोपयात
आवसततियात असल ेल्यया Ó्यिस्ेिर आधयाररत आहे. ्यया Ó्यिस्ेत इंµल§ड, Āयानस, @वसट््यया, नेदरलr्ड,
बेवलज्यम अशी सत्ेची क¤þे अनेक होती. ्यया रयाष्ट्यांमध्ये आवश्यया - आवĀकया Eंडयात िसयाहती वनमया्थि
कर््ययासयाठी तीĄ सपधया्थ होती. त्ययातूनच पवहले महया्युदध घडून आले.
शीत्युद्या¸्यया समयाĮीनंतर अशी बहुध्ुिी्य Ó्यिस्या अगर सत्या समतोल आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात
वनमया्थि Lयाल्ययाचे बोलल े जयाते.
) वद्ňुिरी्यकरण
वविध्ुिी्य सत्यासम तोल Ìहिजे दोन रयाष्ट्यांभोिती क¤वþत असल ेली Ó्यिस्या हो्य. ्ययामध्ये सत्ेची क¤þे
दोन रयाष्ट्े असून, जयागवतक नेतpतियाची धुरया त्यया रयाष्ट्यांकडे असते. आतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियातील सत्या,
नेतpतियासयाठी त्यया रयाष्ट्यांमध्ये सपधया्थ, चQयाBQ असते. शह- प्रवतशहयांचे रयाजकयारि, गट- प्रवतगटयांचे
रयाजकयारि ्ययामुळे आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारि तिया ि वनमया्थि होतयात.ɟ
दुसö्यया वि ĵ्युद्यानंतर ्युरोपयातील मोठz्यया सत्यांची जयागया अमेररकया आवि सोवÓह्यत रयावश्यया ्यया दोन
नÓ्यया महयासत्यांनी घेतली. ्यया महयासत्यामध ्ये विचयारधयारेमुळे संघष्थ वनमया्थि Lयालया. त्ययालया शीत्युद् असे
Ìहटले जयाते. हे शीत्युद् १९४५ पयासून १९९१ प्य«त Ìहिजेच सोवÓह्यत रवश्ययाचे विघटन होईप्य«त
सुरू होते. शीत्युद्यामुळे आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात निे सत्यास ंतुलन वनमया्थि Lयाले.ɟ
अमेररकया भयांडिलश याहीचे तर सोवÓह्यत रवश्यया सयाÌ्यियादी विचयारसरिीचे प्रवतवनवध ति करीत होतया.
महया्युद्यानंतर ्युरोप-आवश्ययात सयाÌ्यियादयाचया ियाQतया प्रचयार-प्रस यार रोE््ययासयाठी अमेररकेने munotes.in

Page 49

49सत्ेची भूवमकया
सयाÌ्यियादया¸्यया प्रवतरोधयाचे धोरि सिीकयारले त्ययाअंतग्थत ्युरोप - आवश्ययातील रयाष्ट्यांबरोबर लष्करी
करयार करून नयाटो, वसएटो, सेÌटो ्यया लष्करी संघटनयांची वनवम्थती केली. सदस्य रयाष्ट्यां¸्यया संरक्ियाची
जबयाबदयारी अमेररकेने घेतली.ɟ
सोवÓह्यत रवश्ययाही ्यया सपध¥त मयागे नÓहतया. पूि्थ ्युरोपयातील रयाष्ट्यांबरोबर त्ययाने लष्करी करयार केले.
त्ययामुळे शीत्युद्याचया विĵ पयातळीिर केिळ प्रसयार Lयालया नयाही तर जगयाची विभया गिी भयांडिलश याही
विŁद् सयाÌ्यियादी अशया दोन गटयात Lयाली. Ìहिूनच शीत्युद्कयालीन जग वविध्ुिी्यकर िया¸्यया Ó्यिस्ेिर
आधयाररत असल्ययाचे बोलल े जयाते. ्यया Ó्यिस्ेमध्ये कयालयांतरयाने शuव्ल्य ्येत गेले. शेिटी १९९१ मध्ये
सोवÓह्यत रयावश्ययाचे विघटन हो9न अमेररकया ही एकमेि महयासत्या उरली. वविध्ुिी्य सत्या समतोलयाची
Ó्यिस्या कोलमड ून एकधुिी्य सत्यासम तोल अवसततियात आलया.ɟ
वद्ňुिरी्य व्यिस्ेचरी िuवशĶz्ये -
) सत्े¸्या विक¤þरीकरणािर आधाåरत व्यिस्ा-
वविध्ुिी्य Ó्यिस्या ही सत्े¸्यया वि क¤þीकरियािर आधयाररत Ó्यिस्या असते. जयागवतक रयाजकयारियाची
सत्या दोन रयाष्ट्यां¸्यया हयातयात असते.ɟ
उदया. शीत्युद्या¸्यया कयाळयात जगयाची विभयागिी अमेररकया आवि सोवÓहएत रवश्यया ्यया दोन महयासत्यांमध्ये
Lयाली.ɟ
) दोनहरी राज्ये अवधक शवĉशालरी
वविध्ुिी्य Ó्यिस्ेत जगयाचे नेतpति करियारे दोनही रयाष्ट्े कमी- अवधक प्रमयाियात आव््थक आवि भyवतक
ŀष्z्यया शवक्तशयाली मस असतयात. एकया रयाष्ट्याची कpती दुसö्यया रयाष्ट्या¸्यया प्रवतकpतीलया जनम देते.
उदया. शीत्युद्यात अमेररकया आवि सोवÓहएट रवश्यया ्यया दोनही महयासत्या आव्िक ि लष्करी ŀष्z्यया
बलशयाली होत्यया.
‘) जागवतक नेतृÂिासाOरी संघष्य
वविध्ुिी्य Ó्यिस्ेत सत्े¸्यया क¤þस्यानी असल ेल्यया दोनही रयाष्ट्यांमध्ये जयागवतक नेतpतियासयाठी संघष्थ
असतो. त्ययासयाठी दोनही रयाष्ट्े प्र्यतनशील असतयात.ɟ
उदया. दुसö्यया वि ĵ्युद्यानंतर जगयाची विभया गिी अमेररकयाप्रवित भयांडिलश याही आवि सोवÓहएट रवश्यया
प्रवित सयाÌ्यियाद अशया दोन विचयारधयारयां¸्यया आधयारयािर Lयाली. जयागवतक नेतpतिया¸्यया सपध¥तून
शीत्युद्याचया उद्य Lयालया.ɟ
’) ्युतरी-प्वत्युतéचरी वनवम्यतरी
वविध्ुिी्य Ó्यिस्ेत जयागवतक नेतpति करियारी रयाष्ट्े जगयातील इतर रयाष्ट्यांनया आपयापल्यया गटयात BQ् ्ययाचया
प्र्यतन करतयात. त्ययासयाठी आपयापल्यया वमत्र रयाष्ट्यांसमिेत लष्करी करयार करून ्युती - प्रवत्युती वनमया्थि
करतयात. उदया शीत्युद्या¸्यया कयाळयात अमेररकया-सोवÓहएट रवश्यया आपल्यया वम त्र रयाष्ट्यांबरोबर लष्करी
करयार करून त्ययांनया लष्करी - आव््थक मदत पुरिली. पररियामी स्यावनक विभयागी्य पयातळीिर शस्त्रयास्त्र
सपधया्थ ियाQली. अमेररकेने नयाटो तर सोवÓह्यत रयावश्ययाने िॉसया्थ पr³ट ्यया लष्करी संघटनयांची सयामूवहक
सुरक्े¸्यया ततियािर आधयाररत वनवम ्थती केली.ɟmunotes.in

Page 50

50अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
“) दोन राष्ट्ां¸्या अवधसत्ेिर आधाåरत व्यिस्ा
वविध्ुिी्य Ó्यिस्या ही दोन रयाष्ट्यां¸्यया अवधसत्ेिर आधयाररत Ó्यिस्या असते.
‘) एकňुिरी्यकरण
एकध्ुिी्य विĵÓ्यिस्या ही एकयाच रयाष्ट्याभोिती क¤वþत असियारी Ó्यिस्या असून, जयागवतक नेतpतियाची
धुरया त्यया रयाष्ट्याकडे असते. विĵ रयाजकयारियातील प्रमुE वनि्थ्य त्ययाच रयाष्ट्या¸्यया मजêने घेतले जयातयात.
तसेच विĵशयांती आवि सुरवक्ततया वट कवि््ययाची जबयाबदयारी त्यया रयाष्ट्यािर असते. त्यया रयाष्ट्याशी सपधया्थ
करू शकेल वकंिया त्यया¸्यया सत्ेलया आÓहयान दे9 शकेल, अशी दुसरी सत्या ्यया Ó्यिस्ेत अवसततियात
नसते.
१९९१ मध्ये सोवÓह्यत रयावश्ययाचे विघटन हो9न शीत्युद्याची समयाĮी Lयाली. शीत्युद्ोतर कयाळयात
एकध्ुिी्य Ó्यिस्या अवसततियात आली असल्ययाचे अमेररकन अË्ययासकयांचे मत आहे. शीत्युद्ोतर
कयाळयात अमेररकया ही एकच महयासतया उरली आवि एकध्ुिी्य सत्यास ंतुलनयाचया उद्य Lयालया. सोवÓह्यत
रवश्यया¸्यया विघटनयानंतर अमेररकेशी सपधया्थ करू शकेल, अशी दुसरी सत्या अवसततियात नयाही. त्ययामुळे
निीन विĵरचन ेत अमेररकेची पकड वनवि्थियाद आहे.
१९९१ मध्ये अमेररकेचे ततकयालीन रयाष्ट्याध्यक् जॉज्थ बुश वसवन ्यर ्ययांनी शीत्युद्ोतर कयाळयातील निीन
विĵरचन ेची घोषिया केली. निीन विĵरचन ेत अमेररकेची भूवमकया विĵरक्ि कत्यया्थची असेल. त्ययासयाठी
आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात अमेररकेचया सवø्य सहभयाग असेल, असया सूर
“) लोकशाहरी विरोधरी व्यिस्ा
एकध्ुिी्य Ó्यिस्या ही प्रयामु´्ययाने लोकश याहीविरोधी Ó्यिस्या असते. जगयाचे नेतpति करियारे रयाष्ट्
बö्ययाचदया इतरयांशी हुकुमशयाही पद्तीने ित्थन करते.
”) एकध्ुिी्य Ó्यिस्ेत आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियाचे नेतpति करियारे रयाष्ट् विभया गी्य तसेच आंतररयाष्ट्ी्य
सत्यासम तोलयात सत्या समतोलकयाची भूवमकया पयार पडते.
उदया. १७ Ó्यया शतकयापयासून १९Ó्यया शतकयाप्य«त ्युरोपमधील सत्यासम तोलयाची Ó्यिस्या वट किून
धर््ययात इंµलंडची भूवमकया महतियाची होती. इंµलडची आव््थक- Cद्ोवगक प्रगती, जगभर पसरलेलं
सयाăयाज्य ्ययामुळे ्युरोप¸्यया रयाजकयारियाचे नेतpति इंµलंडकडे आले. ्यया कयाळयातील इंµलंडची भूवमकया
सत्यासम तोलकयाची होती.
.‘.‘ राष्ट्- राज्य व्यिस्ा
आज विĵयात आवसततियात असल ेली रयाज्यÓ्यिस्या ही रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्या आहे. जगयातील सि्थ मयानि
समयाज रयाष्ट्-रयाज्ययांमध्ये विभया गलया असून, ही रयाष्ट्-रयाज्ये एकमेकयांशी संबंवधत असून एकमेकयांिर
अिल ंबून आहेत. त्ययां¸्यया परसपरयािलंबी संबंधयातून आंतररयाष्ट्ी्य जीिन याचे सिरूप ठरत असते. ही सि्थ
रयाष्ट्े वमळून आंतररयाष्ट्ी्य समयाजयाची स्यापनया करतयात. आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात रयाष्ट्-रयाज्ये
महतियाची भूवमकया पयार पयाडतयात.
पयामर आवि पयावक ्थनस¸्यया मते, कमी-ज यासत प्रमयाियात आवि विवि ध प्रकयारे परसपरयांशी संबंवधत
असिया्यया सयाि्थभyम रयाज्ययात, वज्े लोक संघवटत Lयालेले आहेत, अशया रयाजकì्य जीिन याचया आकpवतबंध munotes.in

Page 51

51सत्ेची भूवमकया
Ìहिजे रयाष्ट् रयाज्य Ó्यिस्या हो्य.
रयाष्ट्-रयाज्य ्यया संकलपन ेमध्ये रयाष्ट्ž आवि रयाज्यž ्यया दोन घटकयांचया अंतभया्थि होतो. Ìहिून रयाष्ट्-रयाज्य
ही संकलपन या समजून घेतयानया रयाष्ट् रयाष्ट्ž आवि रयाज्यž ्यया दोनही संकलपन या समजून ¶्ययाÓ्यया लयागतयात.
ŸवनवIJत भूप्रदेशयािर कया्यम िसती करून रयाहियारया, बयाह्य सत्ेपयासून मुक्त, सितंत्र असियारया आवि
एकयाच शयासनसंस्े¸्यया वन्यंत्रियाEयाली रयाजकì्य ŀष्z्यया सुसंघवटत समयाज Ìहिजे रयाज्य हो्य,   Ìहिजेच
भूप्रदेश, लोकस ं´्यया, शयासन्यंत्रिया आवि सयाि्थभyम हे रयाज्ययाचे चयार मूलभूत आवि अवनिया्य्थ घटक
आहे. रयाज्य ही प्रयादेवशक आवि सयाि्थभyम सिरूपयाची कलपन या आहे.
रयाष्ट् Ìहिजे आपि सि्थ एक आहोतž ्यया भयािनेने एकत्र आलेलया समयाज. रयाष्ट् ही एक भयािनया आहे.
सयामयान भयाषया, परंपरया, समयान इवतहयास, समयान धम्थ, समयान संसकpती, समयान िंश, समयान भूप्रदेश, समयान
रयाजकì्य इ¸Jया-आक यांक्या इ. चे समयानतेतून एकतेची भयािनया लोकसम ूहयात वनमया ्थि होते, अशया
लोकसम ूहयालया इतरयांपयासून सितंत्र आवि आवि िेगळे रयाह््ययाची इ¸Jया असते, त्ययांनया रयाष्ट् Ìहितयात .ɟ
्ोड³ ्ययात, रयाष्ट्-रयाज्य ्यया संकलपन ेत
रयाष्ट्ž आवि
रयाज्य
्यया दोनही तत्िया ंचया समयािेश होतो.
आधुवनक रयाज्ये ही रयाष्ट् रयाज्य आहेत. आंतररयाष्ट्ी्य संबंधयां¸्यया क्ेत्रयात रयाष्ट्- रयाज्ये हीच पया्ययाभूत
घटक Ìहिून कया्य्थ करतयात.
.‘.‘. राष्ट् राज्य व्यिस्ेचा उद्य आवण विकास -
प्रयारंभीची अवसततियात असल ेली गिरयाज्ये, प्रयाचीन कयाळयात विवि ध नद्यां¸्यया कयाठी वनमया ्थि Lयालेली
इवजĮ, भयारत, चीन ्यया देशयात उद्ययास आलेली पyिया्थत्य सयाăयाज्ये, úीक नगररयाज्ये, रोमन सयाăयाज्य,
सरंजयामशयाही रयाज्ये, आवि आधुवनक रयाष्ट्-रयाज्य ्यया अिस्ेतून रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्ेचया उद्य आवि
विकयास घडून आलया आहे.ɟ
१७ Ó्यया शतकयाचया मध्य हया रयाष्ट् - रयाज्य Ó्यिस्े¸्यया उद्ययाचया कयाळ मयानलया जयातो. रयाष्ट् - रयाज्य
Ó्यिस्ेचया उद्य ्युरोपमध्ये Lयालया. त्ययानंतर वतचया संपूि्थ जगयात विसतयार Lयालया.ɟ
्युरोप Eंडयात १६ Ó्यया आवि १७ Ó्यया शतकयात प्रबोधन या¸्यया चळिळीन े जोर धरलया. सरंजयामशयाहीचया
अंत हो9न पोप¸्यया धयावम्थक सत्ेविŁद् प्रEर आंदोलन Lयाले. १६१८ मध्ये पोपची सत्या नष्
कर््ययासयाठी सुŁ Lयालेले ्युद् ३Ž िष¥ चयालले. धम्थसत्ेपेक्या रयाज्यसत्या प्रबळ बनली. प्रबळ, अवन्यंवत्रत
रयाजसत् े¸्यया उद्ययाने रयाष्ट्-रयाज्यया¸्यया वनवम ्थतीलया चयालनया वमळयाली. १६४८ ¸्यया िेसट Zेवल्यया
करयारयानंतर ्युरोपमध्ये निीन रयाज्यÓ्यिस्या प्रस्यावपत हो9न इंµलंड, Āयानस, सपेन ही रयाष्ट् - रयाज्ये
Ìहिून उद्ययास आली. हॉलंड आवि वसितLल«ड ्यया प्रजयासत्याक रयाज्ययांचया उद्य Lयालया. ्यया कयाळयात
इंµलंड, Āयानस, सपेन सिीडन ्यया प्रबळ सत्या तर डेनमयाक्थ, पोतु्थगयाल, वसितLल«ड, हॉलंड ्यया दुय्यम सत्या
होत्यया. Cद्ोवगक øयांती, प्रयावतवनवध क लोकश याहीचया उद्य, आंतररयाष्ट्ी्य कया्यद्याचया उद्य, आंतररयाष्ट्ी्य
संघटनयांची वनवम ्थती, आव््थक परसपरयािलंवबति, विवि ध क्ेत्रयातील øयांती, अ्िस्त्रयांची वनवम ्थती अशया
विविध घटकयांचया पररियाम रयाष्ट् रयाज्य Ó्यिस्ेिर Lयालेलया आहे.
रयाष्ट् रयाज्य Ó्यिस्े¸्यया उद्य आवि विकयासयाचे विविध टÈपे पडतयात, ते Eयालील प्रमयािे -
) िेसटZेवल्याचा करार ते ्युट्ेनचचा करार (”’– ते •‘)ɟmunotes.in

Page 52

52अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
१६४८ ¸्यया िेसटZेवल्यया¸्यया करयार रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्ेचया प्रयारंभ मयानलया जयातो. ्यया करयारयामुळे
प्रॉसटेसटंट आवि कr्वलक ्यया दोन वùIJन धमê्य पं्यामध्ये शयांततया प्रस्यावपत Lयाले. ्यया करयारयामुळे
पवित्र रोमन सयाăयाज्ययाचया अंत हो9न सितंत्र सयाि्थभyम रयाज्ययांनी आधुवनक रयाजकì्य Ó्यिस्ेलया जनम
वदलया. हrÈसबग्थ, बब्थनस आवि जम्थनीतील रयाज्ये ्ययां¸्ययातील ्युद् संपून हया तह Lयालया.
्यया कयालEंडयात Āया नसचया सăयाट १४ िया लुई ्ययाचया प्रभयाि होतया. त्ययाने ्युरोप Eंडयात सत्या प्रस्यावपत
कर््ययाचया प्र्यतन केलया. त्ययाचप्रमयािे इंµलंड आवि @वसट््ययाने Āयानसची सत्या संतुवलत कर््ययाचया
प्र्यतन केलया. Āयानस¸्यया विसतयारि यारयालया इंµलंड आवि @वसट््ययाकडून शह दे््ययात आलया. त्ययातूनच
वāटन, Āयानस, हॉलंड, सपेन ्यया प्रमुE ्युरोपी्यन सत्यामध ्ये िसयाहती वनमया्थि कर््ययाची सपधया्थ सुरू
Lयाली. त्ययातूनच ्यया चयारही रयाष्ट्यांमध्ये ्युद् Lयाले. ्युद् संपल्ययानंतर १७१३ मध्ये नेदरल1ड मधील
्युट्ेनच ्यया वठकयािी ्युट्ेनचचया करयार कर््ययात आलया. ्यया संधीमुळे Āयांस चे नुकसयान Lयाले.ɟ
) ्युट्ेनचचा करार ते ववहएनना का1úेस (–•“)-ɟ
इ.स. १७१३ ते १८१५ हया कयालEंड तह आवि कूटनuवतक संबंधयाचया कयालEंड मयानलया जयातो.
्युट्ेनच¸्यया तहयाने प्रस्यावपत केलेली सत्यास ंतुलनयाची Ó्यिस्या १८१५ प्य«त वटकून रयावहली. ्यया
कयाळयात इंµलंड, प्रयावश ्यया, रयावश्यया, @वसट््यया, Āयानस ्यया प्रमुE सत्या होत्यया.
१७८९ मध्ये Ā¤च रयाज्यøयांती घडून आली. ्यया रयाज्यøयांतीने जगयालया सियातंÞ्य, समतया, बंधुतया ्यया तीन
निीन संकलपन या वदल्यया. ्ययाच कयाळयात Āया नस¸्यया नेपोवल्यन बोनयापयाटया्थचया उद्य Lयालया. नेपोवल्यने
्युरोपयात आपले सयाăयाज्य वनमया ्थि कर््ययाचया प्र्यतन केलया. परंतु वāटनन े िॉटरल ू¸्यया लQयाईत त्ययाचया
परयाभि केलया. वāटन, रवश्यया, प्रवश्यया, @सट्ी्यया, सिीडन ्ययां¸्यया सयामÃ्यया्थपुQे नेपोवल्यनचया वनभया ि
लयागलया नयाही. नेपोवल्यन¸्यया परयाभियानंतर @वसट््ययाची रयाजधयानी वÓहएननया ्ये्े १८१५ -मध्ये एक
पररषदz भरवि््ययात आली. वतलया ȚɀȿȴȶɃɅ ɀȷ ȜɆɃɀɁȶ वकंिया वÓहएननया कया1úेस असे Ìहटले जयाते. ्यया
पररषदेने जुनी सत्यास ंतुलनयाची Ó्यिस्या प्रस्यावपत कर््ययाचया प्र्यतन केलया. ्यया पररषदेने आंतररयाष्ट्ी्य
रयाजकयारिया¸्यया विवि ध संकलपन या उद्ययास आल्यया. उदया. सत्या समतोल, प्रोटोकॉल पररयाष्ट् धोरि,
रयाजन्य इ. ्यया पररषदेने अधी मयान्यतेचे तति सिीकयारले. त्ययाप्रमयािे रयाज्ययांनी पयाळयाि्ययाचे रयाजवशष्याचयार
प्रस्यावपत कर््ययात आले. मयात्र ्ययाच कयाळयात अमेररकया ्यया निीन सत्ेचया प्रिेश आंतररयाष्ट्ी्य
रयाजकयारियात Lयालया.ɟ
‘) ववहएनना का1úेस ते पवहले विĵ्युĦ (–“ ते —’-–)
वÓहएननया कयांúेस नंतर¸्यया कयाळयात जगयालया दोन बलशयाली रयाष्ट्यांची ची देिगी वमळयाली. जम्थन सăयाट
वबसमयाक्थ¸्यया किEर आवि रयाजनीवत कुशल नेतpतियाEयाली जम्थनीचे एकìकर ि घडून आले. पि त सेच
कयाहóर¸्यया नेतpतियाEयाली इटलीच े एकìकर ि घडून आले. त्ययामुळे ्युरोपयात जम्थनी आवि इटली ्यया दोन
नÓ्यया सत्यांचया उद्य Lयालया.
बयालकन प्रदेशयात तुकê सयाăयाज्ययाचे पतन हो9न úीस, कमयावन्यया, सवब्थ्यया, बलगेरर्यया आवि अलबयावन्यया
्यया सयाि्थभyम रयाज्ययांचया उद्य Lयालया ्युरोप Eंडयाबयाहेर अमेररकया आवि जपयान ही शक्तìशयाली रयाज्ये Ìहिून
उद्ययालया आली. १८९८ ¸्यया अमेररकया-सपेन ्युद्यात सपेनचया परयाभि हो9न अमेररकेलया प्रमुE सत्या
Ìहिून मयान्यतया वम ळयाली. १८९४ -९५ मध्ये जपयाने चीनच या परयाभि केलया. जपयानची ियाQती शक्तì
लक्यात घे9न वāटनन े १९Ž२ मध्ये जपयानशी करयार केलया. जपयानने १९Ž४-Ž५ मध्ये रवश्ययाचया munotes.in

Page 53

53सत्ेची भूवमकया
परयाभि केल्ययाने जयागवतक रयाजकयारियात जपयानचे महत्ि ियाQले. ्यया सि्थ सत्यांमध्ये सयाăयाज्यियाद आवि
िसयाहतियादया¸्यया सपध¥तून १९१४ मध्ये ्युद् पेटले. त्ययालया पयाहीले विĵ्युद् असे Ìहटले जयाते. वमत्र
रयाष्ट्ी्य विŁद् शत्रू रयाष्ट् गट अशया दोन गटयात हे ्युद् Lयाले. महया्युद्यात जम्थनी-@ वसट््यया ्ययांचया परयाभि
हो9न १९१९ मध्ये Óहसया्थ्यचया तह Lयालया. ्यया तहयात वम त्ररयाष्ट्यांनी जम्थनी आवि इटलीच े पूि्थपिे
E¸चीकरि केले.ɟ
’) पावहले विĵ्युĦ ते दूसरे विĵ्युĦ (——-—‘—)ɟ
१९१९ ¸्यया Óहसया्थ्य¸्यया तहयानंतर जम्थनी-इटली ्यया परयाभूत रयाष्ट्यांिर वमत्र रयाष्ट्यांनी आपले वन्यंत्रि
आिले. परंतु १९३Ž पयासून जम्थनीत ˀडॉल Z वहटलर आवि इटली त बेवनटो मुसोवलनी ्ययांचया उद्य
Lयालया. वहटलर¸ ्यया नयाLीियादयाने तर मुसोवलनी¸्यया Zrवससटियादयाने विज्यी रयाष्ट्यांनया आÓहयान वदले. ्ययाच
कयाळयात १९१७ मध्ये रवश्ययात बोलशेविक øयांती हो9न लेवननचया उद्य Lयालया.
जगयात सि्थकलियादी आवि लोकश याही विचयारधयारया वनमया ्थि Lयाल्यया. ्यया परसपरविरोधी विचयारधयारया
असल ेल्यया देशयांमध्ये १९३९ पयासून ्युद् पेटले. त्ययालया वविती्य विĵ्युद् Ìहटले जयाते. हे ्युद् १९४५
मध्ये संपुष्यात आले. १९४५ मध्ये जयागवतक शयांतते¸्यया वनवम ्थतीसयाठी सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेची स्यापनया
कर््ययात आली. िसयाहतियादयाचया अंत हो9न, आवश्यया आवĀकया Eंडयात निोवदत सितंत्र रयाष्ट्यांचया
उद्य Lयालया. ्यया सयाि्थभyम रयाष्ट्यांनी ्युनोचे सदस्यति सिीकयारले. आज ्युनोमध्ये १९३ सदस्य रयाष्ट्
आहे.ɟ
“) —’“ ते आताप्य«तचा कालखंड-
दुसö्यया महया्युद्याप्य «त ्युरोप हेच आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियाचे प्रमुE क¤þ होते. परंतु दुसö्यया महया्युद्यानंतर
्यया पररवस्त ीत बदल घडून आलया. ्युरोवप्यन देशयांचे जयागवतक रयाजकयारियातील महति कमी हो9न
अमेररकया रवश्यया ्यया महयासत्याच या उद्य Lयालया. ्यया महयासत्यामध ्ये भयांडिलश याही विŁद् सयाÌ्यियाद असया
विचयारसरिीिर आधयाररत संघष्थ पेटलया. त्ययालया शीत्युद्ž असे Ìहटले जयाते. आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियािर
त्ययाचया अवधकयावधक प्रभयाि पडलया. त्ययाचप्रमयािे जयागवतक शयांततया, वनशस्त्रीकरि, आंतररयाष्ट्ी्य
संघटनेलया शवक्तशयाली बनवि््ययाचे प्र्यतन सुरू Lयाले. १९९१ मध्ये शीत्युद्याचया अंत हो9न निीन
जयागवतक Ó्यिस्या उद्ययास आली.
.‘.‘. राष्ट्-राज्यव्यिस्ेचरी िuवशĶz्ये -ɟ
पवहल्यया आवि दुसö्यया विĵ्युद्यानंतर रयाज्य Ó्यिस्े¸्यया सिरूपयात अनेक मूलगयामी बदल घडून आले.
परंतु ्यया Ó्यिस्ेचे सिरूप आजही कया्यम आहे. प्रयादेवशक रयाष्ट्ियाद, रयाष्ट्ी्य सत्या, सयाि्थभyमति ही
रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्ेची मूलभूत िuवशष्z्ये आहे. रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्ेची तीन पuलू आहेत. ती Ìहिजेच
प्रयादेवशकति, रयाष्ट्ी्यति आवि सयाि्थभyमति.
) प्ादवशकÂि -
प्रत्येक रयाज्ययालया वनवIJत भू-प्रदेश असतो. ्यया भूप्रदेशयािर त्यया रयाज्यया¸्यया सत्ेचे पूि्थपिे वन्यंत्रि असते.
एक रयाज्य दुसö्यया रयाष्ट्या¸्यया भूप्रदेशयािर िच्थसि प्रस्यावपत करू शकत नयाही. प्रयादवशकति ही संकलपन या
मध्य्युगया¸्यया अEेरीस उद्ययालया आली. आज प्रत्येक रयाज्ययाची वनवIJत सीमयारेषयांची आEिी कर््ययात
आलेली आहे. वनवIJत भूप्रदेश, त्ययाअंतग्थत Eवनज संपत्ी, नद्या आवि इतर सयाकpवतक घटक, सयागर munotes.in

Page 54

54अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
वकनयाö्ययालगतचया भयाग इ.भयागयािर रयाज्ययाचे िच्थसि असते.ɟ
भूप्रदेश हया रयाष्ट् सत्ेचया महतियाचया घटक असतो. आपल्यया भूप्रदेशयाचे संरक्ि करिे हे प्रत्येक रयाष्ट्याचे
नuवतक कत्थÓ्य मयानले जयाते. त्ययाŀष्ीने ते रयाष्ट् आपल्यया रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयाची जोपयासनया करते.
भूप्रदेशयाशी अवसमतया ही वनगवडत असते. उदया. वहमयाल्य हया भयारतयाचया, तसेच Zुवज्ययामया पि्थत हया
जपयान¸्यया अवभमयानयाचया विष्य आहे. रयाष्ट्याची सयामÃ्य्थ ची भूप्रदेशयािर अिल ंबून असते. भyगोवलकŀष्z्यया
मोठz्यया रयाज्ययांनया संरक्िया¸्यया ŀष्ीने भूप्रदेशयाचया वनवIJतच Zया्यदया होतो. त्ययाचप्रमयािे भूप्रदेशयांतग्थत
सयाधन संपत्ीही रयाज्ययांची सत्या ियाQवि््ययास हयातभयार लयािते. उदया. अरब रयाष्ट्े Eवनज तेलया¸्यया
उपलÊधतेमुळे ®ीमंत बनलेली आहे. प्रयादेवशक एकयातमतेतून सयाि्थभyमति ि रयाष्ट्ियादयाची भयािनया
विकवसत होते.
) राष्ट्िाद
रयाष्ट्ियाद ही एक मयानवसक भयािनयातमक कलपन या आहे. रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्ेचे महतियाचे िuवशष्z्य आहे.
रयाष्ट्ियाद हया देशभक्तì, देशप्रेम, जयाती्य, धयावम्थक ि भyगोवलक पयात्रतया, समयान रयाजकì्य महत्ियाकयांक्या ्यया
धयारिेतून विकवसत Lयालया आहे. रयाष्ट्ियाद प्रत्येकयालया मलया आपल्यया देशयािर प्रेम कर््ययास वशकितो.
रयाष्ट्ियाद हया आधुवनक सयाि्थभyम रयाज्य Ó्यिस्ेचया आधयार मयानलया जयातो.
१९ Ó्यया शतकया¸्यया प्रयारंभयापयासून रयाष्ट्ियाद ही महत्ियाची शक्तì बनत गेली. १८७१ प्य«त इटली जम्थनीचे
एकìकर ि घडून आले. रयाष्ट्ी्यतिया¸्यया आधयारे रयाज्ययांची वनवम्थती हो9 लयागली. पवहल्यया महया्युद्यानंतर
पrररस शयांततया करयार रयाष्ट्यां¸्यया सि्यंवनि्थ्ययाचे तत्ि मयान्य कर््ययात आले. एकवजनसी संसकpती
असल ेल्यया समयाजयालया सितंत्र रयाज्य वनवम ्थतीचया ह³क मंजूर कर््ययात आलया.ɟ
समयान भयाषया, समयान धम्थ, समयान संसकpती, समयान इवतहयास, ्ययास प्रतीके हे घटक लोकयांमध्ये रयाष्ट्ियाद
वनमया्थि करतयात. रयाष्ट्ियाद ही उदयात् वि चयारसरिी असून, रयाष्ट्ियाद Ó्यक्तìलया एक अवसमतया प्रयाĮ करून
देतो. देशयाचया आव््थक विकयास आवि सयांसकpवतक जोपयासनया कर््ययाची प्रेरिया रयाष्ट्ियाद देतो. परंतु
अवतरेकì- आत्यंवतक रयाष्ट्ियाद धोकयादया्यक ठरतो. दुसö्यया महया्युद् हो््ययास अवतरेकì रयाष्ट्ियाद
कयारिीभूत ठरलया.ɟ
‘) साि्यभौमÂि
सयाि्थभyमति हया रयाज्ययाचया मूलभूत घटक असून रयाज्ययाचे Ó्यि¸Jेदक लक्ि आहे. सयाि्थभyमतियामुळेच
रयाज्यसंस्या इतर संस्यांपेक्या वभ नन, िेगळी ठरते. सयाि्थभyमति Ìहिजे सिō¸च, अंवतम सत्या. वत¸्यया
पेक्या ®ेķ दुसरी सत्या असू शकत नयाही.ɟ
१६ Ó्यया शतकयात प्रदेश- रयाज्य उद्ययालया आली. त्ययाकयाळयात सयाि्थभyमति ची कलपन या मयांडली गेली. Ā¤च
विचयारिंत जीन बॉद दया ्यया संकलपन ेचया जनक मयानलया जयातो. हॉÊज, लॉक, Łसो, @वसटन ्ययांनी
सयाि्थभyमतियाचया संकलपन ेचया पुरसकयार केलया.
ततित रयाज्य सयाि्थभyम असल े तरी ज्यया¸्यया सयाि्थभyम सत्ेचया ियापर प्रत्यक्यात शयासन संस्या करते.
रयाजेशयाहीत रयाजयाची सत्या सयाि्थभyम मयानली जयात, लोकश याही¸्यया उद्ययानंतर जनतया सयाि्थभyम मयांडली
जया9 लयागली. प्रवतवनधीक लोकश याहीत प्रत्यक् सत्या जनते¸्यया हयातयात नसते तर ती जनतेने वनिडून munotes.in

Page 55

55सत्ेची भूवमकया
वदलेल्यया प्रवतवनधी¸्यया हयातयात असते.
सयाि्थभyमतियाचे अंतग्थत आवि बयाह्य सयाि्थभyमति असे दोन प्रकयार पडतयात. रयाज्ययांतग्थत कोित्ययाही
Ó्यक्तì, संस्या, सत्ेपेक्या रयाज्यया¸्यया सत्ेचे ®ेķति Ìहिजे अंतग्थत सयाि्थभोमति हो्य, इतर कोित्ययाही
बयाह्य, परकì्य सत्ेचे वन्यंत्रि रयाज्ययािर नसिे Ìहिजे बयाह्य सयाि्थभyमति हो्य.ɟ
सयाि्थभyमति हे वनरपेक्, अविभयाज्य आवि आवि अदे्य असते.ɟ
सयाि्थभyमति हे रयाष्ट्-रयाज्यÓ्यिस्ेचे प्रमुE िuवशष्z्य मयानले जयाते.
अशया प्रकयारे िरील वतनही घटकयांनी रयाष्ट्-रयाज्यÓ्यिस्ेलया वनवIJत सिरूपयाचया आधयार प्रयाĮ करून वदलया
आहे.ɟ
.‘.‘‘ राष्ट् राज्य व्यिस्ेपुQरील आवहाने
आधुवनक रयाष्ट् रयाज्य Ó्यिस्या ही स्या्यी सिŁपयाची नसून, नेहमीच ्यया Ó्यिस्ेत स्ल कयालयानुसयार
बदल होत गेले आहे. हे रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्ेलया विवि ध प्रकयार¸्यया आÓहयाने घेरले आहेत. रयाष्ट्-रयाज्य
Ó्यिस्ेपुQील प्रमुE आÓहयाने Eयालीलप्रम यािे-
) राष्ट्िादरी चbिbरीचरी प ुनजा्यगृतरी -
आज जगयामध्ये रयाष्ट्ियादी प्रिpत्ी प्रबळ बनत आहे. वतसö्यया जगयातील निोवदत सितंत्र रयाष्ट्यांमध्ये प्रबळ
रयाष्ट्ियादी भयािनया वदसून ्येतयात. ्युरोप सयार´्यया प्रगत विकसीत Eंडयातही रयाष्ट्ियादी चळिळीची
उभयारिी Lयाली आहे. उदया. वāटनमधील आ्यररश रयाष्ट्ियाद तसेच आवश्यया आवĀकया सयार´्यया
अविकवसत Eंडयातील अनेक रयाष्ट्े आपलया िेगळेपिया प्रस्यावपत कर््ययासयाठी धडपड करतयानया
वदसतयात. त्ययां¸्यया ्यया प्र्यतनयातून त्रीिर रयाष्ट्ियादी भयािनया वदसून ्येतयात. त्ययाचप्रमयािे िंश, िि्थ इ. िरून
विविध रयाष्ट्यांमध्ये रयाष्ट्ियादी चळिळी उभयारल्यया गेल्यया आहेत. उदया. रियांडयातील ियांवशक संघष्थ, इरयाक
इरयाि ि तुकê रयाष्ट्यांमधील कुवद्थष िंशयातील लोकयां¸्यया चळिळी इ. अशया रयाष्ट्ियादी चळिळीम ुळे रयाष्ट्-
रयाज्य Ó्यिस्ेपुQे आÓहयान वनमया्थि Lयाले आहेत.
) प्ादेवशक विभागरी्य संघटना-
दुसö्यया महया्युदधयानंतर आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात प्रया देवशक ियादयाचया उद्य Lयालया. सुरवक्ततया , आव््थक
विकयासयासयाठी आज जगयात अनेक विभयागी्य बहुरयाष्ट्ी्य संघटनया वनमया ्थि Lयालेल्यया आहेत. उदया. सयाक्थ,
आसी्य यान, ्युरोवप्यन ्युवन्यन, आपेक इ. पररियामी रयाष्ट्यांमध्ये विĵ एकयातमते¸्यया ्यया भयािनेने ?िजी
प्रयादेवशकतियाची भयािनया बळयाितयानया वदसते. पूिê¸्यया रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्ेचे कया्यदेशीर रूप आजही
कया्यम असल े तरी जग सयािकयाश रीतीने ्यया Ó्यिस्ेपयासून दूर जयात आहे. ते ज्यया आव््थक सयामयावजक
पररवस्त ीने रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्या वनमया ्थि केली त्यया घटकयांचे महत्ि कमी होत आहे.ɟ
‘) राष्ट्री्य सुर±ेचा प्ij
रयाष्ट्ी्य सुरक्या Ìहिजे आपल्यया रयाष्ट्यांचे सीमयांचे रक्ि करिे तसेच परकì्य आøम ि ि अंतग्थत
øयांतीपयासून आपल्यया रयाष्ट्याचे सयाि्थभyमति अबयावधत रयाEिे. आज विĵयात ील प्रत्येक रयाष्ट् आपल्यया
रयाष्ट्ी्य सुरक्े¸्यया संरक्ियासयाठी प्र्यतनशील आहे. त्ययासयाठी आंतरEंडी्य क्ेपियास्त्रे, अ्िस्त्रे, दीघ्थ
पलल्ययाची जी सिÈनयातीत विमयाने इ. मुळे संरक्िया¸्यया पयारंपररक पद्तीचे स्यान दुय्यम बनले आहे. munotes.in

Page 56

56अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
आधुवनक अ्िस्त्रयांची विधिंसक शक्तì वनरपियाद असून त्ययामुळे जगयात शयांततया ि सुÓ्यिस्या वनमया ्थि
कर््ययाची आिÔ्यकतया आहे. अ्िस्त्रयांमुळे भविष््ययात अिु्युद्याचया धोकया जगयासमोर वनमया्थि Lयालया आहे.ɟ
्ययावशिया्य दहशतियाद, प्यया्थिरिी्य प्रश्न अशी अनेक आÓहयाने रयाष्ट् रयाज्य Ó्यिस्ेपुQे आहेत.
भविष््य कयाळयात आंतररयाष्ट्ी्य Ó्यिहयारयात रयाष्ट् रयाज्ये ही प्रमुE घटक Ìहिून कया्य्थ करत रयाहतील. परंतु
हे बदलल ेल्यया पररवस्त ीशी हो9न घेत त्ययांनया कया्य्थ करयािे लयागेल.ɟ
.‘.’ राष्ट्री्य वहत (ȥȲɅȺɀȿȲȽ ȠȿɅȶɃȶɄɅ)
आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात शत्रू वकंिया वमत्र कया्यम नसतयात प रंतु रयाष्ट्ी्य वहत वक ंिया वहतसंबंध कया्यम
असतयात. पूिêपयासून हे तति आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियाचया मु´्य आधयार आहे. कोित्ययाही रयाष्ट्या¸्यया
पररयाष्ट् धोरियाचया आवि रयाज्य न्यनयाचया प्रमुE उदिेश रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयांची जपिूक करिे हया असतो.
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध ही Ó्ययापक संकलपन या असून प्रत्येक रयाष्ट्याची रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयांची कलपन या िेगळी
असू शकते ते रयाष्ट्ी्य -आंतररयाष्ट्ी्य पररवस्त ीिर अिल ंबून असू शकते .पररवस्त ी बदलली कì
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध बदलतयात.
हrनस मॉगuन्युने रयाष्ट्ी्य वहतया सयाठी िेगिेगळे शÊद ियापरले आहे. जसे सयामूवहक वहत, समयान वहत,
प्रया्वमक वहत, दुय्यम वहत, अलपक यालीन-दी घ्थकयालीन वहत, रयाष्ट्ी्य वहत कोि ठरिते? ्ययािरही त्ययाचया
अ््थ सिरूप अिल ंबून असते .वनि्थ्य घेियाö्ययाचया/शयासियाचया सिभयाि आवि शयासनयाचे सिरूप ्ययांचयाही
रयाष्ट्ी्य वहत संबंधयािर पररियाम होत असतो Ìहिजेच रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयाचया अ््थ, सिरूप सयातत्ययाने
बदलत असते.
.‘.’. राष्ट् री्य वहतसंबंधा¸्या व्या´्या-
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयाचया अ््थ सपष् करिे कठीि असल े तरी अË्ययासकयांनी त्यया¸्यया Ó्यया´्यया सपष् केल्यया
आहे.
Pk7D
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध Ìहिजे असे वहतसंबंध जे प्रत्येक रयाष्ट् इतर रयाष्ट्यां¸्यया तुलनेत जोपयास््ययाचया प्र्यतन
करीत असते
IkaªgatIª5lR4[naguU
दीघ्थ मुदतीचे आवि सयातत्यपूि्थ सि्थसयामयान्य उवदिष्े जी रयाष्ट्े आवि शयासनया¸्यया ŀष्ीने Zया्यद्याची
असतयात आवि ज्यया¸्यया जपिुकìसयाठी रयाष्ट्े प्र्यतनशील असतयात त्ययालया रयाष्ट्ी्य वहत असे Ìहटले
जयाते.
‘KxgtZZr2Pta
कोित्ययाही रयाष्ट्या¸्यया पररयाष्ट् धोरियाचया पया्यया Ìहिजे रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध हो्य.
िरील Ó्यया´्ययािरून रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयांची कयाही प्रमुE िuवशष्z्ये सयांगतया ्येतील-
१) रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध ही Ó्ययापक आवि पररित्थनी्य संकलपन या असून देशयांतग्थत- आंतररयाष्ट्ी्य
पररवस्त ीत बदल घडून आलया कì, रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयात बदल घडून ्येतो.munotes.in

Page 57

57सत्ेची भूवमकया
२) रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयांची ्ययादी बनििे अिघड असल े तरी रयाष्ट्ी्य सियातंÞ्ययाचे रक्ि, रयाष्ट्याची प्रगती,
रयाष्ट्याचे अEंडतया वटकििे हे सि्थसयामयान्य आवि कया्यमसिरूपी वहतसंबंध असतयात.
३) पररयाष्ट् धोरि आवि रयाजन्ययाचया प्रमुE उदिेश Ìहिजे रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयाची जपिूक करिे. Ìहिून
वहतसंबंध पररयाष्ट् धोरियाचया पया्यया मयानलया जयातो.
४) आंतररयाष्ट्ी्य संबंधयात कोित्ययाही दोन रयाष्ट्यांचे वहतसंबंध समयान नसतयात.
५) रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयामध्ये शयासनक तया्थ वकंिया वनि ्थ्य घेियाö्यया Ó्यक्तìचया सिभयाि, रयाजकì्य Ó्यिस्ेचे
सिरूप, जनमत इ.चे प्रवतवबंब पडत असते.
६) प्रयामु´्ययाने अलपम ुदतीचे-दीघ्थमुदतीचे, मूलभूत वक िया दुय्यम रयाजकì्य वकंिया अरयाजकì्य अशी
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयांची विभयागिी करतया ्येते.
.‘.’. राष्ट् री्य वहतसंबंधाचे प्कार-
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयाचे सिरूप समजयािून घे््ययासयाठी रयाष्ट्ी्य संबंधयाचे प्रकयार समजून घेिे आिÔ्यक
आहे.
्ॉमस रोवबनसन ्यया अË्ययासकयाने रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयाचे एकूि सहया प्रकयार सयांवगतले आहेत.
šȡçĚȣ™
Ǒ¡ Ȳ–Ȳ’Ĥȡͧ˜€
Ǒ¡ Ȳ–Ȳ’
‘Ǖᙘ
Ǒ¡ Ȳ–Ȳ’
€ȡ™˜èǾ”Ȣ
Ǒ¡ Ȳ–Ȳ’
”ǐšǔ萏Ȣ
 ȡ”ȯ¢
Ǒ¡ Ȳ–Ȳ’ ȡ˜ȡۙ
Ǒ¡ Ȳ–Ȳ’ͪžȯŸ
Ǒ¡ Ȳ–Ȳ’
) प्ा्वमक वहतसंबंध-
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयाचे संरक्ि करिे, रयाष्ट्याची प्रयादेवशक एकयातमतया-अEंडति वटकििे, रयाष्ट्याची प्रगती
घडिून आििे हे रयाष्ट्याची प्रया्वमक वहतसंबंध असतयात. त्ययासयाठी रयाष्ट्े प्र्यतनशील असतयात.
) दुÍ्यम वहतसंबंध-
्ययात परदेशयात ियासतÓ्य करियाö्यया आपल्यया देशयातील नयागररक -रयाजदूतयांची सुरवक्ततया करिे ्ययासयाठी
रयाष्ट्याकडून केल्यया जयाियाö्यया प्र्यतनयांचया समयािेश होतो.munotes.in

Page 58

58अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
‘) का्यमसिłपरी वहतसंबंध
्ययात अशया सिरूपया¸्यया वहत संबंधयाचया समयािेश होतो जे कया्यमसिरूपी आहेत आवि ज्ययात सयातत्य आहे.
उदया. भयारतयातील कयाÔमीर बदिलचे धोरि. कयाÔमीर रयाज्य भयारतयात कया्यदेशीर ररत्यया विलीन Lयाले असून
ते भयारतयाचया अविभयाज्य घटक आहे. भयारतयाची ही भूवमकया गेल्यया ५Ž िषया्थपयासून कया्यम आहे. हया
भयारतया¸्यया कया्यमसिरूपी वहतसंबंधयाचया भयाग आहे. गेल्यया कयाही शतकयापयासून समूह मयागया्थचे संरक्ि हया
इंµलंड¸्यया कया्यमसिरूपी वहतसंबंधयाचया भयाग होतया.
’) पåरवस्तरीसापे± वहतसंबंध-
हे पररित्थनी्य वहतसंबंध असतयात .देशयांतग्थत -आंतररयाष्ट्ी्य पररवस्त ीत पररित्थन घडून आले कì असे
वहतसंबंध बदलतयात.
दुसö्यया महया्युद्यानंतर अमेररकया आवि सोवÓहएत रवश्यया दरÌ्ययान सुरू Lयालेल्यया शीत्युद्या¸्यया
रयाजकयारियात सयाÌ्यियादया¸्यया प्रसयारयालया आळया घयालिे हे अमेररके¸्यया पररयाष्ट् धोरियाचे महतियाचे उवदिष्
होते. पि सि १९९Ž ¸्यया शतकयात शीत्युद्या¸्यया समयाĮीनंतर हे उवदिष् कयालबयाह्य Lयाले आतया
अमेररके¸्यया पररयाष्ट् धोरियात आव््थक वहतसंबंधया¸्यया जपिूकìलया प्रयाधयान्य दे््ययात आले आहे.
“) सामान्य वहतसंबंध-
्ययात रयाष्ट्याची आव््थक प्रगती Óहयािी Ó्ययापयार ियाQयािया इतर रयाष्ट्यांनया बयाजयारपेठेमध्ये प्रिेश वमळयािया ्ययासयाठी
सकयारयातमक पररवस्त ी वनमया ्थि करिे त्ययासयाठी प्र्यतनशील रयाहिे अशया उवदिष्यांचया समयािेश होतो
्ययासयाठी मोठी रयाष्ट्े सत्या संतुलनयाचे रयाजकयारि Eेळत असतयात.
”) विशेष वहतसंबंध-
पररवस्त ी आवि िेळेनुसयार असे वहतसंबंध वनधया्थररत केले जयातयात.उदया. आंतररयाष्ट्ी्य दहशतियादयाची
समस्यया आज अनेक लोकश याहीियादी रयाष्ट्यांनया सतयाित आहे. भयारत, अमेररकया, रवश्यया, चीन सयार´्यया
रयाष्ट्यांनया दहशतियादयाचया सयामनया करयािया लयागत आहे .सÈट¤बर ११, २ŽŽ१ ¸्यया अमेररकेतील दहशतियादी
हलल्ययानंतर दहशतियादयाचे वनमू्थलन हे अमेररके¸्यया पररयाष्ट् धोरियाचे प्रमुE उवदिष् आहे. भयारतयानेही
अमेररकया आवि रवश्यया¸्यया मदतीने दहशतियादविरोधी सं्युक्त मोहीम उघडली आहे.
.‘.’.‘ राष्ट् री्य वहतसंबंधा¸्या संिध्यनाचे माग्य
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधया¸्यया जपिुकìसयाठी तसेच संिध्थनयासयाठी प्रत्येक रयाष्ट् प्र्यतनशील असते. त्ययासयाठी
विविध मयागया्थचया अिल ंब केलया जयातो. जसे जबरदसत ीचया मयाग्थ वकंिया दमनश वक्तचया मयाग्थ ȴɀȶɃȴȺɇȶ
ȾȶȲɄɆɃȶɄ), इतर रयाष्ट्यांशी ्युती करिेȲȽȽȺȲȿȴȶ) रयाजन्ययाचया मयाग्थȵȺɁȽɀȾȲȴɊ), आव््थक मदत
आवि प्रचयार, सयामूवहक सुरवक्ततया ȴɀȽȽȶȴɅȺɇȶ ɄȶȴɆɃȺɅɊ) अशया अनेक मयागया्थने रयाष्ट्े आपल्यया
वहतसंबंधयांचे संरक्ि करतयात.
) जबरदसतरी वकंिा दमनशĉìचा माग्य
जबरदसत ी वकंिया दमनशक्त ì¸्यया मयागया्थत प्रत्यक् लष्करी सयामÃ्यया्थचया ियापर, आव््थक बवहष्कया र, रयाजनuवतक
संबंध तोडिे, विवशष् रयाष्ट्यालया कŌडीत पकड््ययाचया प्र्यतन न करिे. आøम ियाचया प्रवतकयार करिे ्यया
मयागया्थचया समयािेश होतो.munotes.in

Page 59

59सत्ेची भूवमकया
उदया. शीत्युद्धोतर रयाजकयारियादरÌ्ययान अमेररकेचे इरयाक, उत्र कोरर्यया, अZगयाविसतयान ्यया
रयाष्ट्यांविष्यीचे धोरि१९९१ ¸्यया Eयाडी ्युद्यानंतरइरयाक-कुिuत ्युद्) इरयाककड े अ्िस्त्रे, रयासया्यवनक
अस्त्रे असल्यया¸्यया संश्ययािरून इरयाकिर आव््थक बवहष्कया र टयाक््ययात आलया.
११ सÈट¤. २ŽŽ१ ¸्यया अमेररकेिरील दहशतियादी हलल्ययातील प्रमुE सूत्रधयार Bसयामया -वबन -लयादेन
लया अZगयाविसतयान यातील तयावल बयान शयासनने आ®्य वदल्यया¸्यया संश्ययािरून अZगयाविसतयान याविŁद्
केलेली लष्करी कयारियाई.
सन.१९९८ मध्ये भयारत-पयावकसतयाने केलेल्यया अनुचयाच््ययानंतर अमेररकेने दोनही रयाष्ट्यांविरोधी आव््थक
बंदीचे अिज यार ियापरले.
) दोन वकंिा अवधक राष्ट्ांचरी ्युतरी
समयान रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधया¸्यया संरक्ियासयाठी अनेकदया दोन वकंिया अवधक रयाष्ट्यां¸्यया ्युती प्रस्यावपत
होतयात. विवशष् उवदिष्पूतê हया अशया ्युतéचया आधयार असतो. उवदिष् पूतê नंतर अशया ्युक्तì ल्ययालया
जयातयात.
उदया. पवहल्यया ि दुसö्यया वि ĵ्युद्या¸्यया कयाळयात अमेररकया, लंडन, Āयानस, सोवÓह्यत रवश्यया ्यया वमत्र
रयाष्ट्यांची ्युती त्ययार Lयाली दुसö्यया विĵ्युद्यानंतर ही ्युती लोकश याही -भयांडिलश याही आवि सयाÌ्यियादी
रयाष्ट्यांमध्ये विभयागली गेली.
इरयाकचया कुिेत िरील हललया परतून लयाि््ययासयाठी १९९१ मध्ये आवि २ŽŽ१ मध्ये दहशतियादया¸्यया
वनमू्थलनयासयाठी अZगयाविसतयान यातील तयावल बयान शयासनयाविŁद् अमेररकया ि वमत्र रयाष्ट्यांची ्युती.
समयान आव््थक संबंधया¸्यया संरक्ियासयाठी स्यापन Lयालेले आवश्ययान एपेक ्युरोवप्यन ्युवन्यन ्ययासयार´्यया
विभयागी्य संघटनयांची वनवम्थती.
‘) राजन्य
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधया¸्यया जपिुकìसयाठी रयाजन्ययाचया ियापर पूिêपयासून होत आलया आहे. हrनस मॉगuन्यु
सयारEे ियासतिियादी विचयारिंत रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधया¸्यया जपिुकìसयाठी
.’ सारांश
अशया प्रकयारे आपि ्यया पयाठयात आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियातील महत्िया¸्यया संकलपन यांचया अË्ययास केलया.
सत्या, सत्या समतोल, रयाष्ट्रयाज्य Ó्यिस्या, रयाष्ट्ी्य वहत इ. चया पररच्य करून घेतलया. ्यया संकलपन या
ियासतियात कशया अनुभियास ्येतयात हे रयाष्ट्यां¸्यया विवि ध उदयाहरियांिरून समजल े.
.“ सरािासाOरी प्ij
१) सत्या Ìहिजे कया्य? ते सयांगून सत्ेचे विविध घटक सपष् करया.
२) स त् ेचे विविध प्रकयार सयांगून, सत्ेचया ियापर कसया केलया जयातो?
३) सत्या Ìहिजे कया्य? सत्ेचे विविध सयाधने सयांगया.munotes.in

Page 60

60अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
४) सत्या संतुलन Ìहिजे कया्य? सत्या संतुलनयाचे विविध मयाग्थ विशद करया.
५) सत्या समतोल Ìहिजे कया्य ?सत्या समतोलयाची िuवशष्z्ये सपष् करया.
६) सत्या संतुलन Ìहिजे कया्य ?सत्या संतुलनयाचे प्रकयार सोदयाहरियासवहत सपष् करया.
७) रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्ेचया उद्य आवि विकयास सपष् करया.
८) रयाष्ट्ी्य वहत Ìहिजे कया्य? रयाष्ट्ी्य वहतसंिध्थनयाचे मयाग्थ सयांगया.
९) टी प वलहया-रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयांचे प्रकयार
.” संदभ्य úं्
१) अŁ िया प¤डसे, उत्रया सहस्त्रबुद्े -आंतररयाष्ट्ी्य संबंध शीत्युद्ोत्र ि जयागवतकìकर ियाचे
रयाजकयारि, Bररएंट Êलॉक रचनया मुंबई
२) शuल¤þ दे9ळकर आंतररयाष्ट्ी्य संबंध विद्या बु³स पवÊल शस्थ Cरंगयाबयाद
३) प्रया. रघुनंदन िरयाडकर, आंतररयाष्ट्ी्य संबंध आवि रयाजकयारि, विद्या प्रकयाशन, नयागपूर


munotes.in

Page 61

61रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
्युवनट ‘‘
अांतरराष्ट्री्य संबंधातरील वनधा्यरक घटक
पाOाचरी रचना
३.१ उवदिष््य े
३.२ रयाजन्य
३.३ अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया
३.४ अ-रयाज ्यघटक
३.५ सयारया ंश
३.६ अयापि कया्य वशकलयाे?
३.७ स ंदभ्थसूची
‘. उवĥĶ्ये
रयाजन्य, अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अ-रयाज ्य घटक ्ययांचया अयांतररयाष्ट्ी्य संबंध ्यया संदभया्थतील प्रभयाि,
भूवमकया, सिरूप ि ्यया घटकया ं नमयाेत ील अयाÓहयाने अयावि म्यया्थदया ्ययांचया अË्ययास करने हया ्यया घटयाकयात ील
प्रधयान उद्ेश अयाहे. अयांततरयाष्ट्ी्य संबंध¸्यया ŀष्ीने रयाजन्य ्यया घटकयाच े स्यान प्रयाचीनतम अयाहे. त्ययामुळे
रयाजन्ययाच े अयांततरयाष्ट्ी्य संबंधयामध ील स्यान अË्ययासतयांनया ्यया घटयाकत रयाजन्य संकलपनेलया अ््थ,
इवतहयास, सिरूप, प्रकयार ्ययाबरयाेबर ीनेच रयाजन्ययाच े महत्ि ि म्यया्थदयांची मयांडिी ही करिे अयािÔ्यक अयाहे.
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ही संकलपनया अयाधूवनक अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयामध ील एक महतियाची संकलपनया
असून त्ययाŀष्ीने अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया संकलपनेचया अ््थ, सिरूप, म्यया्थदया ि महत्ि ्ययांचे विĴेषि करने
सहज जयािे हया ्यया घटकयाचया उदिेश अयाहे. त्ययाचबरयाेबर अ-रयाज ्य घटकया ंनी समकया वलन संदभया्थत
अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयानया मयाेठz्यया प्रमयाियात प्रभयावित केलेले वदसते. त्ययातही बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया,
अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया, क्ेत्री्य संघटनया ि नयागरी समयाजयाच े स्यान अनन्यसयाधयारि सिरूपयाच े अयाहे.
्ययाŀष्ीने ्यया घटकयामध ्ये रयाजन्य, अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अ-रयाज ्य घटक ्ययांची सविसतर मयांडिी
कर््ययात अयाली अयाहे. ज्यया मयाध्यमयातून अयापल ी अयांतररयाष्ट्ी्य संबंध विष्यक समज अवधक प्रगलभ
हयाेईल अशी अपेक्या अयाहे.
‘. राजन्य
रयाष्ट्याचे वहत सुरवक्त ठेि््ययाचे तसेच त्ययात िpद्ी कर््ययाचे महतियाचे तसेच प्रभयािी सयाधन Ìहिून
रयाजन्ययाच े महति प्रयाचीन कयाळयापयास ून ते अयाजतयागया्यत सिया«नी मयान्य केले अयाहे. अयाजही रयाष्ट्या-
रयाष्ट्यातील संबंध हे प्रयामु´्ययाने रयाजन्यया¸ ्यया मयाध्यमयातूनच स्यावपत केले जयातयात. त्ययामुळेच रयाष्ट्भक्तì¸्यया
विकयासयात सिया्थत मयाेठी भर टयाकियार े सयाधन Ìहिून रयाजन्ययाकड े पयावहले जयाते. रयाष्ट्ी्य शक्तìच ी अन्य munotes.in

Page 62

62अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
ततिे िया घटक ही क¸¸्यया सयाधन सयामúीप्रमयाि े असतयात. उत्म रयाजन्यया¸ ्यया सहकया्यया्थने त्ययांचया Eö्यया
अ्या्थने रयाष्ट्शक्तì¸ ्यया वि कयासयाकर ीतया उप्ययाेग हयाेत असतयाे. रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध सयाध्य कर््ययाचया
अयारयाEडया Ìहिजे देशयाचे पररयाष् ट्धयाेरि मयानल े जयाते, तर पररयाष् ट्धयाेरियाच ी अंमलबजयािि ी कर््ययाचे
सयाधन Ìहिून रयाजन्ययाकड े पयावहले जयाते. रयाजन्य ही त्यया ŀष्ीने अयांतररयाष्ट्ी्य Ó्यिस्े¸्यया क¤þस्यानी
असल ेली संपक्थ Ó्यिस्या अयाहे. ज्ययातून रयाष्ट्या-रयाष्ट्यातील संबंध प्रत्यक् अयाकयार घेतयात. त्ययामुळे रयाजन्य
हे एक असे तंत्र अयाहे िया पद्ती अयाहे ज्ययावियारे एक रयाज्य विविध रयाज्ययांशी संबंध स्यावपत करीत असत े.
रयाजन्य जेÓहया अ्यशस िी हयाेतयाे तेÓहयाच ्युद् अयािÔ्यक बनते. परंतु ्युद् सुरू Lयाल्ययानंतर ही रयाजन्ययाच ी
शेिटी अयािÔ्यकतया असत ेच. Ìहिजेच शयांततेसयाठी, ्युद् ्यशसिीपिे चयालू ठेि््ययासयाठी ि ्युद्
समयाĮ ीनंतरही रयाजन्ययाच ी अवनिया्य्थतया सपष्पिे वदसते. ्यया ŀष्ीने रयाजन्ययाचया अ््थ, प्रकयार ि
रयाजन्ययाप ुQील अयाÓहयाने ्यया प्रमुE मुदि्ययांबरयाेबरच रयाजन्ययाच ी Ó्यया´्यया, िuवशष््ये, उवदिष््य े, सिरूप, कया्य्थ
ि उप्युक्ततया ्ययांचयाही अË्ययास करिे अयािÔ्यक ठरते. ्ययाŀष्ीने ्यया प्रकरियात अयापि रयाजन्य ्यया
संकलपनेचया अयाQयािया घेियार अयाहयाेत.
राजन्य संकÐपनेचा अ््य :
रयाजन्यž हया शÊद अयापि इंúजी भयाषेतील țȺɁȽɀȾȲȴɊž ्यया शÊदयासयाठी ्ययाेजतयाे. țȺɁȽɀȾȲȴɊ हया
इंúजी शÊद țȺɁȽɀɆɃ ्यया úीक भयाषतील शÊदयापयासून अयालेलया अयाहे. त्ययाचया मूळ अ््थ मयांडिे िया घडी
करिे असया हयाेतयाे. Ìहिजेच रयाजन्य ही संकलपनया इतर रयाष्ट्याची ध्ये्यधयाेरि े वकंिया वनि्थ्य अयापल ्यया
रयाष्ट्या¸्यया वह तयाशी अनुकूल करून घे््ययाशी संबंवधत संकलपनया अयाहे. ्यया संकलपने¸्यया वनवम्थतीचया
इवतहयास सयांगतयानया असे Ìहटले जयाते कì, रयाेमन कयाळयात पयासपयाे ट्थ अ्िया रसत्ययािरून चयाल् ्ययाकरीतया
अनुमती पत्रे वदली जयात असतया. त्ययांनया țȺɁȽɀȾȲ असे Ìहटले जयात असे. कयालयांतरयाने हया शÊद
शयासक ì्य पत्रÓ्यिहयारया करीतया ही ियापरलया जया9 लयागलया. पुQे हयाच शÊद इतर रयाष्ट्यांशी तह, करयार, संधी
कर््ययासंदभयात्थ ही ्ययाेजनलया गेलया. पुQे त्ययास रयाजक ì्य अवभलेEयागयार Ìहटले जया9 लयागल े.
रयाज्ययावभलेEयागयारयात वडÈलयाेमरयांची सं´्यया ियाQत गेली. त्ययास रयाज्यवभलेEयापयालž असे संबयाेधल े जयात
असे. ि पुQ¸्यया कयाळयात țȺɁȽɀȾȲȴɊ हया शÊद पररभयावषक शÊद Ìहिून अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकरियात रूQ
Lयालया.
राजन्य व्या´्या :
रयाजन्य ही संकलपनया पुQील कयाही विचयारि ंतया¸्यया Ó्यया´्ययांिरून अवधक सपष् करतया ्येईल.
htÆg]krF¥Tkt2
शयाततयाम्य मयागया्थने रयाष्ट्ी्य वहतयांची अवभिpद्ी करिे Ìहिजे रयाजन्य हयाे्यž
l³dÆgé_k7N
अयांतररयाष्ट्ी्य ियाटयाघयाट ीत वकंिया Ó्यिहयारयात बुद्ीमत्या ि कयाuशल ्य ्ययांचया ियापर करून अयापल ी उवदिष््य े
सयाध्य करिे Ìहिजे रयाजन्य िया रयाजनीती हयाे्य.
‘4kr³gZPª62lµaeeÊUDkte
रयाजन्य िया रयाजनीती Ìहिजे ियाटयाघयाट ी करून अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयाचे Ó्यिस्यापन करिे हयाे्य.munotes.in

Page 63

63रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
’hr_krÐPlWDktÐgW
रयाजन्य Ìहिजे संवधकतया्थवियारे अयांतररयाष्ट्ी्य संबंध प्रस्यावपत कर््ययाची पद्त कì ज्ययावियारे रयाजन्य²
अशया प्रकयारच े संबंध प्रस्यावपत कर््ययाचया प्र्यतन करतयात.
“4krF¥ÖDì
दयाेन वकंिया दयाेनपेक्या अवधक देशयां¸्यया प्रवतवनधéमध्ये हयाेियारी समLयाेत ्ययाची प्रवø्यया Ìहिजे रयाजन्य हयाे्यž
”YlR³D_
रयाजन्य ही अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयात अयापल े रयाष्ट्वहत दुसö्यया देशया¸्यया संदभयात्थ सयादर कर््ययाची कलया
हयाे्य.žž
•4W¥ÖNg¤Nkt
सितंत्र रयाज्यया¸्यया शयासनयामध ील िया अंवकत रयाज्ययां¸्यया अवधकpत संबंधयाबयाबत उप्ययाेगयात अयािलया
जयाियारया बुद्ी ि चयातु्य्थ ्ययांचया प्र्ययाेभ Ìहिजे रयाजन्य हयाे्य.
–Yk]_dYklD«Æg
रयाजन्य िया रयाजवनती एEयाद् या ्यंत्रयाप्रमयाि े असून त्ययालया नuवतक अ्िया अनuवतक Ìहितया ्येियार नयाही.
ज्यया Ó्यक्तìकड ून त्ययांचया ियापर कर््ययात ्येतयाे त्यया Ó्यक्तé¸्यया परसपर वø्यया अयावि कयाuशल ्ययािर रयाजन्ययाच े
मूल्य अयाधयार ीत असत े.
—Kt4k_Ik7ÐP
पररयाष्ट्ी्य धयाेरियाच ी अमंलबजयािि ी ज्यया प्रवø्येवियारे हयाेते ती प्रवø्यया Ìहिजे रयाजन्य हयाे्य.ž
एकंदरीत रयाजन्य ्यया संकलपनेचया ियापर धयाेरि अमंलबजयािि ीचे एक सयाधन असया घेतलया जयातयाे.
राजन्याचरी िuवशĶ्ये :
पयामर अयावि पयावक«नस ्ययांनी रयाजन्ययाच ी कयाही प्रमुE िuवशष््ये विशद केली अयाहेत. ती संवक्Į सिरूपयात
पुQील प्रमयाि े मयांडतया ्येतील.
१. रयाजन्ययाच े सिरूप हे मूलत नuवतक िया अनuवतक सिरूपयाच े नसते तर त्ययाचे सिरूप हे त्ययाचया
ियापर ज्ययां¸्ययाकडून हयाेतयाे त्ययाचे उदिेÔ्य ि ्ययाेµ्यतया ्यया अयाधयारयािर रयाजन्ययाच े मूल्यमयापन केले
जयाते.
२. रयाजन्ययाचया ियापर ि उप्ययाेग प्रयामु´्ययाने पररयाष्ट् यातील दूतयाियास, कचेö्यया, रयाजदूत ि अन्य
रयाजक ì्य प्रवतवनधी ्ययां¸्यया मयाध्यमयातून प्रयामु´्ययाने केलया जयातयाे.
३. रयाजन्ययाच े सिरूप मु´्यतया वविपक्ी्य असत े. कयारि त्ययाचया ियापर संबंवधत दयाेन रयाष्ट्यांमध्ये हयाेत
असतयाे.
४. समकया वलन संदभयात्थ अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया, संमेलने, प्रयादेवशक सुरक्या ्ययासयार´ ्यया घटकया ंचे
महति ियाQल्ययाकयारियान े रयाजन्यया¸ ्यया बहुपक्ी्य सिरूपयाच े महति ियाQल े अयाहे.
५. रयाजन्य तंत्रयाचया ियापर शयांततया ि ्युद् अÔ्यया दयाेनही पररवस्तीत केलया जयातयाे.munotes.in

Page 64

64अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
राजन्याचरी उवĥĶ्ये :
रयाजन्ययाचया प्रमुE उदिेश अन्य रयाष्ट्े ि त्ययांचे रयाजन्य² ्ययां¸्यया विचयारया ंिर ि कया्ययाि्थर अयापल ्यया रयाष्ट्यांचे
वन्यंत्रि प्रस्यावपत करिे हया मयानलया जयातयाे. ्ययामयाध ्यमयातून अयापल ्यया रयाष्ट्या¸्यया पररयाष्ट्ी्य धयाेरियाच ी
उवदिष््य े पूि्थ करतया ्येतयात. त्ययाबरयाेबरच विविध मयाग््यया अन्य रयाष्ट्यािर लयादतया ्येतयात. तसेच त्यया
रयाष्ट्याकडून अन्य प्रकयार¸ ्यया सयाे्यी, सिलत ी, अयापल ्यया अटी त्यया¸्ययािर लयादून प्रयाĮ करतया ्येतयात.
रयाजन्ययाचया उदिेश सपष् करतया ंनया पवि³कर ्ययांनी असे Ìहटले अयाहे कì, रयाजन्ययाचया मु´्य उदिेश अयापल ्यया
रयाष्ट्या¸्यया वहतयाचे रक्ि कर््ययाचया असतयाे ि रयाज्ययाचया मु´्य उदिेश सितची सुरवक्ततया हया असतयाे. ्यया
प्रमुE उदिेशया¸्यया संदभयात्थ रयाजन्ययाच ी उवदिष््य े ि उदिेश पुQील प्रमयाि े मयांडती ्येतील.
१. अयापल ्ययाविरयाेधयात अन्य रयाष्ट्े िया देश एकत्र ्ये9न एक गट वनमया्थि करीत असत ील तर तयाे प्र्यतन
पूि्थतियास जयाियार नयाही ्ययाची कयाळज ी घेिे.
२. ्युद्कयाळयात अयापल ्यया भूवमकेलया जयागवतक मयान्यतया वमळिून दे््ययाकररतया ्युद्कयाळयात अयापल ्यया
रयाष्ट्याने सुरू केलेले ्युद् हे न्यया्ययािर अयाधयारल ेले असून त्ययांचया उदिेश न्यया्ययाची प्रस्यापनया करिे
हे अयाहे हे जगयात ील इतर रयाष्ट्यांनया पटिून देिे.
३. रयाजन्ययाच े सि्थ प्र्यतन अप्यश ी ठरल्ययानंतरच ्युद्याचया मयाग्थ अिंलंवबिे.
४. वमत्ररयाष्ट्यासमिेत असियार े संबंध अवधक ŀQ करिे ि मतभेद असियार ी रयाष्ट् िया रयाष्ट्दूत ्ययां¸्यया
सयाेबत अवलĮते¸्यया धयाेरियाचया अिल ंब करिे.
५. रयाष्ट् या¸्यया अयाव््थक ि Ó्ययापयाररक वहतयाचया विकयास ि विसतयार घडिून अयाि् ्ययास प्रयाधयान्य देिे ि
त्ययाकररतया निीन बयाजयारप ेठयांचया शयाेध घेिे, EवनजþÓ्ये प्रयाĮ करिे, तंत्र²यान ि तससम मदत इतर
रयाष्ट्यांकडून प्रयाĮ करिे.
६. रयाजन्ययाच ी प्रवø्यया वविपक्ी्य िया बहुपक्ी्य सिरूपयात कया्य्थनिीत करिे.
७. रयाजन्य हे रयाष्ट्-रयाष्ट्यांमधील परसपर संबंध प्रस्यावपत कर््ययाकररतया ि रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयाची
जपिूक कर््ययाचे सयाधन Ìहिून विकवसत करिे.
८. विवशष् विष्ययास ंदभयातêल रयाष्ट्याची भूवमकया जयागवतक रयाष्ट्समूदया्ययाप ्य«त पयाेहचििे.
९. दयाेन रयाष्ट्यांमधील िया रयाष्ट्समूहयांमधील मuत्रीपूि्थ संबंधयाचे प्रदश्थन जयागवतक रयाष्ट्समूदया्ययाप ्य«त
पयाेहचवििे.
१Ž. रयाष्ट्ी व्यहतसंबंधया¸्यया जपिूक ि पूत्थतेकरीतया प्रसंगी रयाजन्ययाचया ियापर रयाजक ì्य सयाuदेबयाजी¸्यया
ŀष्ीनेही करिे.
राजन्य उद्य ि विकास :
रयाजन्य ही अयाधूवनक कयाळयात रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्े¸्यया नीतीवनधया्थरि ि धयाेरि अंमलबजयािि ीतील
महतियाचया घटक Ìहिून प्रस्यावपत Lयालया असलया तरी रयाजन्य पद्तीचया अिल ंब अगीद प्रयाचीन
कयाळयात ही जगयात सि्थत्र हयाेत हयाेतया असे वनदश्थनयास ्येते. प्रयाचीन कयाळयापयास ूनच रयाजन्य² िया रयाजदूत
्ययांनया इतर रयाज्ययात ठेि््ययाची प्र्या प्रचवलत हयाेती ्ययांचे संदभ्थ सयापडतयात. प्रयागएuवतहयावसक कयाळयात
हम¥सž देियाचे दूत रयाजक ì्य संघषया्थत कया्य्थरत हयाेते असे वदसते. बया्यइत ेनटयाइन कयाळयात ही असे रयाजदूत munotes.in

Page 65

65रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
पयाठविले जयात असत. úयाीक नगररयाज ्ययातील अ्ेनस ि सपयाटया्थ ्यया नगररयाज ्ययांमध्ये ही रयाजदूत पद्तीचया
अिल ंब केलया जयात हयाेतया असे सपष् वदसते. भयारती्य पयाuरविक कयाळयापयास ून रयाजदूत ्यया संकलपनेचया
अिल ंब देिदूतž ्यया मयाध्यमयातून कया्य्थरत असल्ययाचे वदसते. देिषê नयारद हे प्र्म देिलयाेक ì्य रयाजन²
हयाेते असे ्यया संदभयातêल क्या सयांगतयात. हनुमयान हे ही रयाम ्ययांचे एक प्रकयार े रयाजदूत Ìहिूनच कया्य्थ करत
हयाेते असे मयानल े जयाते.
अयाधूवनक अ्या्थने रयाजन्य पद्तीचया विकयास घडून ्ये््ययाची प्रवø्यया úीक नगररयाज ्यया¸्यया कयालE ंडयात
Eö्यया अ्यान¥ पयार पडली असे मयानयाि े लयागेल. úीक नगररयाज ्ययांमध्ये संÌमेलन, पररषदयां¸्यया मयाध्यमयातून
रयाज्यया-रयाज्ययांमधील संबंधयािर चचया्थ ि वनि्थ्यप्रवø्यया घडून ्येत असे. ्यया सभया-संमेलनया¸ ्यया ि
पररषदयां¸्यया मयाध्यमयातूनच रयाज्यया-रयाज्ययांचे संबंध, त्ययां¸्यया समस्यया प्रश्न सयाेडिल े जयात असत. ्यया सभया-
संमेलने ि पररषदयांमध्ये रयाजनव्यकयांची भूवमकया महतियाची हयाेती असे हेरयाrलड वनकयाेल सनž ्ययांनी सपष्
केलेले वदसते. úीक नगररयाज ्ययानंतर रयाजन्य पद्ती¸्यया ŀष्ीने रयाेमन सयाăयाज्ययाचया कयालE ंड प्रवतकूल
ठरलया. कयारि रयाेमन सयाăयाज्य हे सuवनक शक्तì, अनुशयासन, अया²यापयालन, संघटन, शयांततेची मनयाेिpत्ी ्यया
घटकया ंनया प्रयामु´्ययाने प्रयाधयान्य देियारे असल्ययाकयारियान े ्यया कयालE ंडयात रयाजन्ययाचया Zयारसया विकयास
Lयालया नयाही. रयाजन्यया¸ ्यया अभयाियामुळेच रयाेमन सयाăयाज्ययाचे पतन घडून अयाले असे ही अË्ययासक
नयाेंदितयात.
मध्य्यूगीन कयालE ंडयात रयाजन्ययास एक विवशष् सिरूप प्रयाĮ Lयाले. सयाăयाज्ययां¸्यया ??? बरयाेबर मध्य्युगीन
कयालE ंडयात सयामंतशयाहीचया उद् ि विकयास घडून अयालया. ्युद् ही मध्य्युगीन कयाळयात ील एक सयाि्थवत्रक ि
वनत्ययाची बयाब बनली. ्युद्यापयासून ियाच््ययासयाठी ि विज्य संपयादन कर््ययाकरीतया ्यूरयाेपमध ील रयाज्य
अवधकयावधक शक्तìस ंपनन हयाे््यया¸्यया ŀष्ीने प्र्यतन करू लयागल ी. ्ययाचि ेळी अयाuद्याेवगक øयांतीने Ó्ययापयारयास
चयालनया दे््ययाची अवपरहया्य्थतया सि्थच रयाष्ट्-रयाज्ययांपुQे वनमया्थि Lयाली. परंतु ्यया कयाळयात धूत्थ असियाö ्यया
बया्यL ेनटयाइन सयाăयाज्ययाचया प्रभयाि सि्थच रयाष्ट्-रयाज्ययांिर पडलया ि त्ययातून रयाजन्ययाच े विवशष् सिरूप
प्रचलीत Lयाले. ्यया कयाळयात ील रयाजन्ययाच े सिरूप हे एक प्रकयार े गुĮहेरया प्रमयाि े हयाेते. रयाजदुतयाने Eयाेटे
बयाेलि े हे ही त्ययाची सि्थ®ेķ पयात्रतया ठरली हयाेती. त्ययातच १५१९ सयाली प्रकयावशत Lयालेल्यया मrकìÓहली
्यया तति²या¸्यया ȫȹȶ ȧɃȺȿȴȶ ्यया úं्याने रयाजन्ययास अवधकच Ó्ययािहयाररक ि ियासतविक कलया Ìहिून
प्रसतुत केले. रयाजया¸ ्यया ŀष्ीने ्यश हेच सि्थ कpतéचे अयाधयारत ंत्र Ìहिून त्ययाने प्रसतुत केले. रयाजयान े ्यश
वमळिियाö ्यया सि्थ बö्ययाियाईट तंत्रयाचया अिल ंब कर््ययास त्ययाने मूभया वदली. त्ययामुळे रयाजन्ययाच े सिरूप
अवधकच विकpत हयाे््ययास हयातभयार लयागलया. त्ययामुळे मध्य्यूगीन कयालE ंड हया रयाजन्यया¸ ्यया Ăष् हयाे््ययाचया
कयालE ंड मयानयािया लयागेल.
अयाधूवनक कयाळयात रयाष्ट्-रयाज्य Ó्यिस्ेस Eö्यया अ्या्थने सपष्तया अयाली. सरजया ंमशयाही¸्यया öहयासयाबरयाेबरच
अयाधूवनक ²यान-प्रबयाेधनयान े मयानिी मूल्ययांचया सयागर घडिून अयािलया. अयाuद्याेवगक øयांतीने मयानिी
विकयासया¸ ्यया नÓ्यया कक्या प्रसतुत केल्यया नि-नि ीन देशयांचया शयाेध लयागून त्ययातून सयाăयाज्यियादी चQयाअयाेQ
ही दुसö्यया बयाजूने गतीमयान Lयाली. अयाuद्याेवगक øयांतीने प्रगत Lयालेल्यया रयाष्ट्यांमध्ये िसयाहतीरयाज्ययां¸्यया
मयालक ìिरून संघष्थ सुरू Lयाले. पवहले महया्युद् हे िसयाहतियादयाच े एक प्रमुE कयारि हयाेते. पवहल्यया
महया्युद्या¸्यया समयाĮ ीनंतर मयात्र रयाजन्ययास जगयात शयांततया प्रस्यावपत कर््यया¸्यया ŀष्ीने संघ्थषयाएेिजी
ियाटयाघयाट ी¸्यया मयागया्थने प्रश्न सयाेडि् ्यया संदभया्थत प्रयाधयान्य वमळू लयागल े. रयाजन्ययास जयागवतक मयान्यतया
वमळ््ययाकरीतया िुट्याेविनसन ्ययां¸्यया संकलपनेतून रयाष्ट्संघ १९१९ सयाली स्यापन Lयाल. मयात्र बडz्यया munotes.in

Page 66

66अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
रयाष्ट्यां¸्यया असहकया्यया्थमुळे रयाष्ट्संघया¸्यया ि रयाजन्यया¸ ्यया कया्यया्थस म्यया्थदया घडत गेल्यया. रयाजन्य ि
रयाष्ट्संघया¸्यया अप्यशयात ूनच १९३९ सयाली दूसरे महया्युद् प्रयारंभ Lयाले. १९४५ सयाली दुसरे महया्युद्
संपल्ययानंतर मयानिी समूहयास परत अशया पद्ती¸्यया महया्युद्याचया सयामनया कर््ययाची िेळ ्ये9 न्ये
्ययाकर ीतया सं्युक्तरयाष्ट् संघटनेची स्यापनया कर््ययात अयाली. दुसö्यया महया्युद्यानंतर रयाजन्य पद्ती¸्यया
विकयासया करीतया प्रयाधयान्य दे््ययात अयाले. अशया पद्तीने प्रयाचीन देिदुतयांपयासून अयाज¸ ्यया रयाजदुतयांप्य«तचया
रयाजन्यž पद्तीचया विकयास हया घडून अयालेलया वदसतयाे.
राजनव्यक प्वतवनधरीचे प्कार :
अयाधूवनक कयाळयात रयाजनव्यक Ó्यिस्ेने वस्र ि वनवIJत सिरूप धयारि केले अयाहे. त्ययामुळे प्रत्येक
देशयाचे रयाजनव्यक अवधकयारी हे दुसö्यया देशयात वन्युक्त केले जयातयात. त्यया देशयात वन्युक्त कर््ययात
अयालेल्यया रयाजनव्यक अवधकयाö्ययास दयाेनही देशयातील संबंध अवधकयावधक ŀQ बनवि््ययाची जबयाबदयार ी
वदलेली असत े. प्रयामु´्ययाने रयाष्ट्प्रमुEयावियारे रयाज्ययाचे प्रवतवनवधति पररयाज ्ययात कर््ययाकररतया रयाजदूतयांची
वन्युवक्त केली जयात असत े. समकया वलन संदभया्थत तर रयाजनव्यक प्रवतवनधéचे कया्य्थ अवधकच Ó्ययापक
Lयाले असून त्ययांनया विविध संस्या ि संमेलनयां¸्यया मयाध्यमयातून ही प्रवतवनवध ति कर््ययासयाठी पयाठविले
जयाते. रयाजक ì्य Ó्यक्तéवशिया्य जयाे कया्यम सिरूपयात अवधकयारी िग्थ पररयाष्ट् यात नेमलेलया असतयाे त्यया
विशेष²यांची विविध िगया्थत िग्थियारी केली जयाते. त्ययाची मयांडिी पुQील प्रमयाि े करतया ्येईल.
. राजदूत (ȘȾȳȲɄɄȲȵɀɃ)
रयाजदूत नेम््ययाचया अवधकयार केिळ सयाि्थभयाuम रयाज्ये, सं्युक्त रयाष्ट्संघ ि पयाेप ्ययांनया दे््ययात अयालया अयाहे.
पयाेप¸्यया दूतयास रयाजदूत ही सं²या न ियापरतया वलगेटž िया नवनशअयाेž असे संबयाेधल े जयाते. रयाष्ट्-रयाज्यया¸्यया
ŀष्ीने रयाजदुतयाची नेमिूक रयाष्ट्प्रमुEयाकड ून केली जयाते. पररयाष्ट् यात तयाे रयाष्ट् प्रमुEयाचया Eयास प्रवतवनधी
Ìहिून अयाेळEलया जयातयाे. वन्युक्तìनंतर संबंवधत रयाष्ट्याचया प्रमुE त्ययाचे सियागत करतयाे ्ययािरूनच त्ययाचे
महति सपष् हयाेते. ते दुसö्यया रयाज्यया¸्यया शयासनया वधकयाö्ययांशी सरळ ियातया्थलयाप करू शकतयात. रयाजदूतयांनया
परम® ेķ ȟȺɄ ȜɉȴȶȽȽȶȿȴɊ) असे Ìहितयात. रयाजनव्यक Ó्यिस्ेतील स्या्यी पदयात रयाजदुतयांचे स्यान
सिया्थत महतियाचे ि ®ेķ समजल े जयाते.
. असाधारण द ूत (EȿɇɀɊ EɉɅɃȲ OɃȵȺȿȲɃɊ)
रयाजनव्यक Ó्यिस्ेतील हे दुसö्यया øमयांकयाचे पद हयाे्य. ्ययांनया रयाष्ट्प्रमुEयांचे Ó्यवक्तगत प्रवतवनधी Ìहिून
दजया्थ प्रयाĮ नसतयाे. हे प्रवतवनधी सियागतकत्यया्थ रयाष्ट्ध्यक्याची सरळ भेट घे9 शकत नयाहीत. तयाे संबंवधत
रयाष्ट्प्रमुEयाशी चचया्थ करू शकत असलया तरी रयाजदूतयासयारEया सनमयान त्ययास वदलया जयात नयाही. असयाधयारि
दूत हया त्यया रयाष्ट्यात विवशष् कया्यया्थकररतया वन्युक्त केलेलया असतयाे त्ययामुळे रयाजदूतयाप्रमयाि े हया त्ययारयाष्ट्यात
कया्यमस ि्यरूपी ियासतÓ्ययास नसतयाे ि त्ययांची वन्युक्तìही अस्या्यी कया्यया्थपूरतीच वसमीत असत े.
‘. वनिासरी मंत्ररी (ȤȺȿȺɄɅȶɃ RȶɄȺȵȶȿɅ)
रयाजनव्यक Ó्यिस्ेतील ्ययांचे स्यान वतसö्यया ®ेिीचे असत े. विसयाÓ्यया शतकया¸ ्यया प्रया रंभी रयाजनव्यक
प्रकयारयात हया निीन िग्थ वनमयाि्थ Lयालेलया वदसतयाे. ्ययांची नेमिूकही रयाष्ट्प्रमुEयांकडून केली जयाते. मयात्र ज्यया
देशयात त्ययांनया वन्युक्त केले जयाते त्यया रयाष्ट्या¸्यया प्रमुEयास भेट््ययाचया िया त्ययां¸्ययाशी चचया्थ कर््ययाचया
अवधकयार मयात्र त्ययांनया नसतयाे. वनियासी मंत्री Ìहिून असियाö ्यया नेमिुकया ्यया अपियादयात मक पररवस्तीतच
केल्यया जयातयात. अवलकड¸्यया कयाळयात ्यया पदयाची नेमिूक रयाज्ययांकडून ³िवचतच केली जयाते. ्ययांनया
सयाuजन ्ययादयाEल ही परम® ेķ असे संबयाेधल े जयात नयाही.munotes.in

Page 67

67रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
’. का्य्यदूत (ȚȹȲɃȸȶ D. ȘȷȷȲȺɃɄ) :
एकया रयाज्यया¸्यया पररयाष् ट् विभयागयावियारे दुसö्यया रयाज्यया¸्यया पररयाष् ट्विभयागयाकड े हे प्रवतवनधी पयाठविले
जयातयात त्ययास कया्य्थदूत असे Ìहटले जयाते. कया्य्थदुतयांची नेमिूक रयाष्ट्प्रमुEयाकड ून केली जयात नयाही तर
विवशष् विभयागया¸्यया मंÞ्ययाकडून Eयाजग ी प्रवतवनधी¸्यया सिरूपयात त्ययांची नेमिूक केली जयाते. ्यया
नेमिूकìचया उदिेश वन्युक्त Lयालेल्यया देशया¸्यया पररयाष् ट्मंÞ्ययाशी चचया्थ कर््ययाचया असतयाे. कया्य्थदूत पदी
वन्युक्त कर््ययात अयालेल्यया Ó्यक्तì अयापल े पररच्यपत्र रयाष्ट्प्रमुEयां एेिजी संबंवधत मंÞ्ययालयाच सयादर
करतयात. त्ययांचे स्यान ि ®ेिी उपरयाेक्त तीन प्रवतवनदéपेक्या Eयाल¸ ्यया दजया्थची असत े.
“. उ¸चा्युĉ (ȟȺȸȹ ȚɀȾȾȺɄɄȺɀȿȶɃ)
्ययांची नेमिुक प्रयामु´्ययाने रयाष्ट्कुलयातील सदस्य रयाष्ट्यांमध्ये केली जयाते. रयाष्ट्कुल सदस्य असियाö ्यया
रयाष्ट्यात वन्युक्त Lयालेल्यया उ¸च्युक्तयांचे स्यान हे रयाजदुतयासयारE े असत े.
्यया महतिया¸्यया पदयावधकयाö्ययांवशिया्य Ó्ययापयार ि ियाविज्य िया तशयाच प्रकयार¸ ्यया कया्यया्थसयाठी कयाही
प्रवतवनधéची नेमिूक स्या्यी सिरूपयात कर््ययात ्येते. त्ययाचे कया्य्थ अयापल ्यया देशया¸्यया Ó्ययापयाररक वहतयाचे
संिध्थन कर््ययाचे असत े. ्ययावशिया्य प्रत्येक दूतयाियासयात अवधकयारी िग्थ, सवचि अयावि अनेक सहयाय्यक
असतयात. त्ययांचे स्यान पररयाष् ट् सेिेतील कया्यम शयासक िगया्थचे असत े. एकया देशयातील िरील सि्थ
रयाजदूतयां¸्यया समुदया्ययास रयाजनव्यक ितु्थळ असे Ìहटले जयाते. सिया्थत िरीķ दूतयास डयाr्यन वकंिया
दूतवशरयाेमिी असे Ìहटले जयाते.
.• राजन्य²ांचे सिातंÞ्य ि विशेषावधकार :
रयाजनव्यक प्रवतवनधी िया रयाजन्य² हे अयापल ्यया रयाष्ट्या¸्यया वहतया¸्यया रक्ियासयाठ ी तसेच दयाेनही रयाष्ट्यातील
संबंधयानया िpद्ीगंत कर््ययाकररतया कया्य्थरत असतयात. ्यया उवदिष्यांची पूत्थतया कर््ययाकररतया त्ययांनया कयाही
विशेष अवधकयार ि सियातंÞ्य प्रदयान करिे अयािÔ्यक ठरते. पयामर ि पयावक«नस ्ययांनी ्ययासंदभया्थत
रयाजन्य ²यां¸्यया विशेष अवधकयारयांचे सम््थन करतयानया प्रयामु´्ययाने दयाेन कयारि े नमूद केलेली वदसतयात. एक
Ìहिजे रयाजन्य² हे अयापल ्यया रयाष्ट्या¸्यया प्रमुEयाचे Ó्यवक्तगत प्रवतवनधी मयानल े जयातयात. त्ययामुळे
सियाभयाविकरीत्यया रयाष्ट्-प्रमुEयांनया जयाे सनमयान वदलया जयातयाे. जे विशेषयावधकयार वदले जयातयात ते रयाजन्य ²यांनया
ही वमळिे अयािÔ्यक ठरते. दूसरे Ìहिजे रयाजन्य ²यांनया अयापल े कया्य्थ समयाधयानकयारकपि े पूि्थ कर््ययाकररतया
वन्युक्त रयाष्ट्यातील कया्यद् यापयासून सियातंÞ्य वमळिे गरजेचे ठरते. रयाजन्य ²यांनया जे विशेषवधकयार ि
सियातंÞ्य प्रयाĮ असतयात त्ययांची मयांडिी पुQील प्रमयाि े करतया ्येईल.
) व्यवĉगत संर±ण :
Ó्यवक्तगत संरक्ि हया रयाजन्य ²यांचया विशेषअवधकयार मयानलया जयातयाे. रयाजन्य ²यांनया जर विशेष ि Ó्यवक्तगत
संरक्ि प्रयाĮ Lयाले नयाही तर तयाे संबंवधत रयाष्ट्याचया अपमयान मयानलया जयातयाे. रयाजन्य ²यांनया जर Ó्यवक्तगत
संरक्ि संबंवधत रयाष्ट् देत नसेल तर त्यया रयाष्ट्यातून अयापल ्यया रयाजन्य ²यांनया परत बयाेलयाि् ्ययाचे टयाेकयाच े
पया9ल ही रयाष्ट्यांकडून उचलल े जयाते.
) Zाuजदाररी का्यīापासून मुĉ :
ज्यया रयाष्ट्यात रयाजदूत नेमल्यया जयातयात त्यया देशया¸्यया Zयाuजदयार ी कया्यद् या¸्यया बंधनयात ून ते मुक्त असतयात.
Zयाuजदयार ी कया्यद् याअंतग्थत त्ययांनया अटक कर््ययाचया िया तुरूंगयात टयाक् ्ययाचया अवधकयार त्यया रयाष्ट्यातील munotes.in

Page 68

68अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
पयाेवलस ्यंत्रिेस नसतयाे. रयाजन्य ²याने एEयाद े अिuध कpत्यकेले असेल िया गुनहया केलया असेल तर ते
सरकयार तसया अहियाल संबंवधत रयाष्ट्याकडे पयाठितयात ि त्ययांनया परत बयाेलयाि ून घे््ययाची मयागिी करतयात.
‘) वदिाणरी का्यīापासून सितंत्र :
रयाजन्य² हे वन्युक्त Lयालेल्यया देशयात ते्ील वदियािी कया्यद्यांपयासून मुक्त रयाहतील ्ययाची कयाळज ी घेतली
जयाते. कयाेित ्ययाही वद ियािी मुल्ययांसंदभया्थत त्ययांनया न्यया्ययाल्ययात सयाक् दे््ययासयाठी िया उपवस्त
रयाह््ययासंदभया्थत सक्तì केली जया9 शकत नयाही.
Zयाuजदयार ी ि वदियािी कया्यद्यांपयासूनचे संरक्ि हे केिळ रयाजन्य ²यांनया Ó्यवक्तगत सिरूपयातच प्रयाĮ Lयालेले
नसते तर त्ययां¸्यया बरयाेबर असियार े त्ययांचे नयातेियाईक ि त्ययां¸्यया मदतीसयाठी वन्युक्त कर््ययात अयालेलया
कम्थचयारीिग्थ ही Zयाuजदयार ी ि वदियािी सिरूपया¸ ्यया कया्यद्यांपयासून मुक्त असतयाे.
’) वनिासासंबंधरीचे विशेषवधकार :
प्रत्येक रयाष्ट्यामध्ये रयाजन्य ²यांनया सितंत्र दूतयाियास वदलेले असतयात. हया दूतयाियासयाचया पररसर वन्युक्त
Lयालेल्यया देशयाचया भूभयाग मयानलया जयात नयाही तर रयाजन्य ²या¸्यया देशयाचया भूभयाग मयानलया जयातयाे. त्ययामुळे
रयाजदूतयाचे जे सरकयार ी वनियासस् यान असत े त्यया वनियासस् यानयातील मयालम त्या ही संबंवधत रयाष्ट्याची
समज् ्ययात ्ये9न त्यया देशयाचे वन्यम त्ययांनया लयागू केले जयात नयाहीत.
“) करांपासून मुĉ :
रयाजन्य ²यांनया अयापल े कया्य्थ मुक्त ि सितंत्रपिे पयार पयाडतया ्ययािे ्ययाकर ीतया वन्युक्त Lयालेल्यया रयाष्ट्याचे जे
करविष्यक वन्यम असतयात ते रयाजन्य ²यांनया लयागू केले जयात नयाहीत. प्रत्यक् कर, सीमया शुलक कर ि
अन्य ततसम करयांपयासून रयाजन्य ²यांनया संरक्ि प्रयाĮ असत े.
”) संचार सिातंÞ्य :
कत्थÓ्य पूत्थतया कर््यया¸्यया ŀष्ीने रयाजन्य ²यांलया अयापल ्यया देशयाशी सयातत्ययाने संपक्थ ठेि््ययाची अयािÔ्यकतया
असत े. त्ययाŀष्ीने त्ययास संचयार कर््ययाची सि्थ सयाधन े उपलÊ ध असत ील ्ययाच कयाळज ी घेतली जयाते.
रयाजन्य ²यांनया अयापल ्यया देशयात जयातयानया इतर अयािE ी कयाही देशयातही संचयार करतया ्येतयाे. तसेच वत्े
अयािÔ्यकतया ियाटेल त¤Óहया ्यांबतया ही ्येते. त्ययालया त्यया¸्ययाकडून िया देशयाकड ून वकंिया अन्य रयाष्ट्यांकडून
्येियाö्यया पत्रयांिर वनब«ध ही टयाकतया ्येत नयाहीत.
.– राजन्य²ांचरी का्य्य :
रयाजदूतयांनया विविध प्रकयारच ी कया्य्थ पयार पयाडयाि ी लयागतयात. Ìहिूनच त्ययांनया विनयाेदयान े ȫȶȽȶɁȹɀȿȶ ȞȺɃȽɄ
ɀȷ ȟȺɄɅɀɃɊ असे Ìहटले जयाते. रयाजदूत हे त्यया¸्यया शयासनयाच े कयान ि डयाेळेž समजल े जयातयात. रयाजदूत
अयापल ्यया शयासनयास संबंवधत रयाष्ट्या¸्यया संदभया्थत जगयात ील प्रमुE उलयाठयाल ीची मयावहती देत असतयात.
रयाजन्य ²यांची प्रमुE कया्य्थ पुQील प्रमयाि े मयांडतया ्येतील.
) राष्ट्ाचे प्वतवनवधÂि करणे :
प्रत्येक देशया¸्यया रयाजदूतयाचे वकंिया रयाजन्य ²याचे प्रमुE कत्थÓ्य Ìहिजे अयापल ्यया रयाष्ट्याचे प्रवतवनवध ति
करिे हयाे्य. रयाजन्य² हे अयापल ्यया शयासनयाच े ि जनतेचे प्रवतवनवध ति करत असतयाे. दयाेन रयाष्ट्यांचे संबंध
जयाेडतया ंनया रयाजन्य ²यांनया संबंवधत रयाज्ययातील प्रवतķीत Ó्यक्तì, महतिपूि्थ गट ि सि्थ क्ेत्रयातील प्रमुE munotes.in

Page 69

69रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
Ó्यक्तéशी संबंध प्रस्यावपत करयािे लयागतयात. ्ययाŀष्ीने रयाजदूत ि मेहनती, सं्यमी, चतुर ि प्रभयाि पयाडियारया
असयािया लयागतयाे. अयापल े रयाष्ट् ि अयापल ्यया नयागररकयांबदिल सियागतकत्यया्थ देशयात सद zभयािनया वनमया ्थि
कर््ययात ि मuत्री ियाQवि््ययात तयाे ्यशसिी Lयालया पयावहजे. सयारयांश, अयापल ्यया देशयाची ि लयाेकयांची प्रवतķया
सियागतकत्यया्थ देशयात ियाQवििे रयाजन्य ²या¸्यया कयाuशल ्ययािर अिल ंबून असत े. ्ययाŀष्ीने रयाजदूतयालया अयापल े
विचयार Ó्यक्त करतयानया अयापल ्यया सरकयारचया ŀष्ीकयाेन वकंिया विचयारच Ó्यक्त करयािे लयागतयात. त्यया
प्रश्नयासंबंधी त्यया¸्यया Ó्यवक्तगत विचयारयालया मयात्र अ््थ नसतयाे. अयापलया देश अयावि जनतया ्ययांची पररयाष्ट् यात
प्रवतķया ियाQवििे हयाच त्यया¸्यया प्रवतवनवध तियाचया प्रमुE उदिेश असतयाे.
) िाटाघाटरी करणे :
रयाजन्य ²याची Ó्यया´्ययाच मूलत सयामयाेपचयारया¸ ्यया ियाटयाघयाट ी¸्यया मयाध्यमयातून अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयाचे
Ó्यिस्यापन अशी केली जयाते. ्ययाŀष्ीने पररियामी सयामयाेपचयारयादरÌ ्ययान ियाटयाघयाट ी¸्यया मयागया्थने अयापल ्यया
रयाष्ट्याची भूवमकया मयांडिे, गuरसमज परसपरसंश्य, असुरवक्ततया दूर करिे ्ययासयारE ी कया्य्थ रयाजनव्यक
प्रवतवनवध ंनया पयार पयाडयाि ी लयागतयात. पयामर ि पयावक«नस ्यया¸्यया मते रयाजन्य² Ìहिजे ियाटयाघयाट ी हयाे्य. तर
चयाईलडस ्ययासंदभया्थत Ìहितयात कì, रयाजदूतयाचे मु´्य कया्य्थ Ìहिजे वविपक्ी्य ि बहुपक्ी्य संधी करयार
्ययासयाठ ी मसूदया त्ययार कर््ययाचे असत े. हे करयार िया संधी अयाव््थक, रयाजक ì्य ि सयांसकpवतक सिरूपया¸ ्यया
असतयात. सध्यया मयात्र वविपक्ी्य करयारयाए ेिजी िया पक्ी्य करयारया ंनया महति प्रयाĮ ह याेत असल्ययामुळे रयाजदूतयाचे
कया्य्थ बö्ययाच प्रमयाियात कमी हयाे9न रयाष्ट् प्रमुE ि पररयाष् ट् मंÞ्यया¸्यया कया्यया्थत ियाQ Lयाली अयाहे. रयाजदूतयाचे
हे पयारंपयाररक सिरूपयाच े कया्य्थ समजल े जयाते. रयाजन्य ²यां¸्यया मयाध्यमयातून दयाेन रयाष्ट्यांमध्ये वविपक्ी्य िया
बहुपक्ी्य करयारयावि यारे अयाव््थक, सयामयावजक, सयांसकpवतक, शuक्विक, रयाजक ì्य सिरूपयाच े संबंध प्रस्यावपत
करयािे लयागतयात. ्ययासयाेबतच Ó्ययापयार, अयाuद्याेवगकìकरि, अयाधूवनक तंत्र²यानयाचे हसतयांतरि ि अया्ययात
वन्यया्थत ्ययाबयाबत महतिपूि्थ करयार करयािे लयागतयात. त्ययाŀष्ीने रयाजन्य ²यांची भूवमकया महतियाची मयानल ी
जयाते.
‘) अहिाल सादर करण े :
रयाजन्य ²याचे वतसरे महतियाचे कया्य्थ Ìहिजे संबंवधत रयाष्ट्यातील घडयामयाेड ीचे इवतिpत् अहियाल िया वनिेदने
अयापल ्यया देशयास सयादर करयािीत. त्ययामुळेच रयाजन्य ²यास मयातpभूमीचया विĵयासू हसतक मयानल े जयाते.
संबंवधत रयाष्ट्यातील निे विचयार प्रियाह कयाेित े अयाहेत ्ययाचया अË्ययास करून त्ययानुसयार अयापल ्यया रयाष्ट्या¸्यया
वहतया¸्यया ŀष्ीने शयासनयान े कयाेित े धयाेरि वनधया्थररत करिे अयािÔ्यक अयाहे ्ययाविष्यी¸्यया सूचनया रयाजन्य²
अहियालया¸ ्यया मयाध्यमयातून अयापल ्यया देशया¸्यया शयासनक त्यया«नया करत असतयात. पयामर ि पयावक«स ्ययां¸्यया
मते हेच अहियाल पररयाष् ट् धयाेरि ठरवितयानया महतियाचे मयानल े जयातयात, िया अशया अहियालयां¸्यया अयाधयारयािरच
पररयाष् ट् धयाेरि वनवIJत केल्यया जयाते. उदया. १९४Ž मध्ये दुसö्यया महया्युद्या¸्यया कयाळयात इंµलडमधील
अमेवरकेचे रयाजदूत जयाेसेZ सी. केनेडी ्ययांनी अमेररके¸्यया अध्यक्यांनया एकंदर पररवस्तीसंबंधी वदलेली
मयावहती वāटन ्युद्यात परयाभूत Lयालया अशी हयाेती. परंतु अमेररके¸्यया रयाष्ट्ध्यक्यांनी अन्य सूत्रयांवियारे
वमळविलेल्यया अचूक मयावहती नुसयार वāटन ्युद्यात परयाभूत Lयालेले नयाही अशी हयाेती. त्ययामुळे पररयाष् ट्
धयाेरियास ंबंधी पूQे हयाेियारी चूक घडली नयाही.
’) वहतसंबंधाचे संर±ण करणे :
रयाजन्य ²याचे हे प्रमुE कया्य्थ ि उवदिष् मयानल े जयाते. अयापल ्यया सिरयाष्ट्याचे वहतसंबंध जयाेपयासि े हे
रयाजन्य ²यांचे प्रधयान उवदिष् मयानल े जयाते. हया ŀष्ीकयाेन अयांतरयाष्ट्ी्य नuवतकते¸्यया ŀष्ीने भले ही सिया्ê िया munotes.in

Page 70

70अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
संकूवचत ियाटत असलया तरी रयाजन्य ²याचया मयात्र हया प्रमुE अयाधयार असतयाे. ्ययाकर ीतया रयाजनव्यक प्रवतवनधी
पररयाष्ट्ी्य देशयात अयापल ्यया रयाष्ट्याची बयाजू विविध अयाघयाड z्ययांिर मयांडत असतयाे. अयापल े रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध
सयाध्य कर््ययाकरीतया पररयाष्ट् यात अनुकूल पररवस्ती वनमया ्थि कर््ययाबरयाेबरच पररयाष्ट् यात स्याव्यक
Lयालेल्यया अयापल ्यया रयाष्ट्यातील नयागररकयांचे, उद्याेगपती, Ó्ययािसयाव्यकयांचे वहत सयाध्य कर््ययाकरीतया
रयाजनव्यक प्रवतवनधी त्ययांनया मयाग्थदश्थन सहकया्य्थ ि संरक्ि पुरवित असतयात. परदेशी सरकयार िया
नयागररकयांकडून जर त्ययां¸्ययािर अन्यया्य हयाेत असेल तर तयाे दूर कर््ययाचे कयाम रयाजनव्यक प्रवतवनवध नयां
करयािे लयागत े. ्ययाÓ्यवतररक्त अयापल ्यया देशयातून संबंवधत देशयात कयाही कयामयावनवमत् Ó्ययापयारीिग्थ गेलेलया
असेल तसेच कयाही विद्या्ê सहलीकररतया गेलेले असत ील तर त्ययांनया ते्े कयाेित ीही अडचि ्ये9न
न्ये िया संबंवधत रयाष्ट्यांकडून त्ययांनया ियाईट ियागिूक वमळू न्ये ्ययाकर ीतया रयाजन्य² कयाळज ी घेतयात.
रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयाची जपिूक करिे हे रयाजन्य ²याचे प्रमुE कया्य्थ असल्ययाकयारियान े हे उवदिष् सयाध्य
कर््यया¸्यया हेतूने त्ययां¸्यया ियाग््ययात ि बयाेल््ययात अंतर पडले तरी चयालेल हे एक प्रकयार े गpहीत धरले
जयाते. अया्य्थ चयाि³ ्य ्ययासंदभया्थत असे Ìहितयात कì रयाजद ूतयाने सयाम, दंड, भेद अशया सि्थ उपया्यया ंचया
अिल ंब करून रयाष्ट्ी्य वहत सयाध्य करयाि्ययास हिे. नuवतकतया ि अनuवतकतया ्यया कलपनयां¸्ययािर रयाहóन
रयाजदूतयाने रयाष्ट्ी्य वहतयाची जयाेपयासनल करयािी. ियासतविकतया तर अशी असयाि ी कì रयाजदूतया¸्यया शÊदयात
ि कया्यया्थत कयाेितयाच संबंध नसतयाे. असया संबंध जर असेल तर तर त्ययास रयाजन्य² Ìहितयाच ्येियार
नयाही.žž
“) 6तर का्य्य :
्यया प्रमुE कया्यया्थवशिया्य रयाजन्य ²यांनया कयाही अन्य सिरूपयाच ी ही कया्य्थ पयार पयाडयाि ी लयागतयात. ती पुQील
प्रमयाि े -
१. रयाजन्य ²यांची कयाही कया्य्थ ही कयाuटुंवबक सिरूपयाच ी असतयात. त्ययाकरीतया विदेशी शयासनयाश ी संपक्थ
रयाE््ययाची अयािÔ्यकतया नसते. उदया. अयापल ्यया देशयातील नयागररकयांचे जनम, मpत्यु, विियाह
इत्ययादीची नयाेंद ठेििे.
२. कया ही संदभया्थत रयाजन्य ²यांनया पररयाष् ट् सरकयारश ी गuर शयासक ì्य पद्तीने ही कया्य्थ करून घेतया
्येतयात. उदया. विदेशी शयासनया¸ ्यया रयाजक ì्य, सयामयावजक ि अयाव््थक धयाेरिया ंचे वनरीक्ि करिे,
अयापल ्यया देशया¸्यया वहतया¸्यया ŀष्ीने त्ययाचया अ््थ लयािि े, विĴेषि ि परीक्ि करून ते शयासनयास
कळवििे.
३. विवशष् प्रसंगयामध्ये रयाजदूतयांनया पररयाष् ट् शयासनयाश ी सरळ संपक्थ सयाधयािया लयागतयाे. उदया. अपरयाध ी,
गुनहेगयारयां संदभया्थत, नयागररकयांनया पयारपत्र प्रदयान करिे, त्ययांचे विवधित करिे, त्ययां¸्यया वजिीतयाचे ि
मयालम त्ेचे संरक्ि करिे इत्ययादी संबंधीची कया्य्थ.
एकंदरीत रयाजन्य ²यांनया अशी विवि ध सिरूपयाच ी कया्य्थ पयार पयाडयाि ी लयागतयात. जी प्रत्येक रयाष्ट्या¸्यया
पररयाष् ट्धयाेरिया¸ ्यया अयाEि ी मध्ये ि रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधया¸्यया पूत्थतेसंदभया्थत महतियाची ठरतयात.
राजन्याचे प्कार :
रयाजन्यया ंचे सिरूप कया्य्थ ि कयालन ुरूप विविध प्रकयार प्रचवलत Lयालेले वदसतयात. त्ययातील कयाही प्रमुE
प्रकयारया ंची मयांडिी पुQील प्रमयाि े करतया ्येईल -munotes.in

Page 71

71रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
) जुना राजन्य :
सयाधयारित १५ Ó्यया शतकयापयास ून ते प्र्म महया्युद्या¸्यया शेिटप्य«तचया कयाळ Ìहिजे १९१९ प्य«त¸्यया
रयाजन्ययास जुनया रयाजन्यž असे संबयाेधन ियापरल े जयाते. जुनया रयाजन्य ही पद्ती ्यूरयाेवप्य रयाष्ट्यांपुरतीच
म्यया्थवदत हयाेती. १९ Ó्यया शतकयाप ्य«त जगयात ील अनेक देशयात कयाही शक्तìशयाल ी ्यूरयाेपी्य रयाष्ट्यां¸्यया
िसयाहती हयाेत्यया. कयाही सितंत्र रयाज्य रयाज्ये अवसततियात असल ी तरी मयाेठी रयाष्ट्े त्ययांचया उप्ययाेग सभया
संतूलनया करीतया करीत असत. जूनया रयाजन्य पद्तीचया प्रमुE उदिेश हया जे वमत्र रयाष्ट् असत ील त्ययांनया
शत्रू रयाष्ट्यापयासून दूर करून अयापल ्ययाकडे िळवििे ि अयापल ्यया वमत्र रयाष्ट्यां¸्यया सं´्येत ियाQ करिे हया
हयाेतया. ्यया प्रवø्येत घpिया वनमया्थि हयाेईल िया वहस¤स प्रयाेतसयाहन वमळेल अशया कयाेित ्ययाही कpतीस मयान्यतया
प्रदयान कर््ययात अयालेली नÓहती. कयारि संपूि्थ ्यूरयाेप त्ययािेळी रयाजत ंत्र ि कुलीन तंत्र शयासनयात ंग्थत एक
्यूरयाेपी्य समूदया्य ्यया सिरूपयात संघवटत हयाेतया. त्ययामुळे बö्ययाच प्रमयाियात जुन्यया रयाजन्ययाच े सिरूप हे
उदयार मयानिी्य, नăतेने अमंलयात अयाियाि्ययाच ी कलया असे असून बुद्ीमत्या ि सवहष्िूतया हे त्ययाचे अयाधयार
हयाेते. जुनया रयाजन्य हया गुĮतेिर प्रयामु´्ययाने अयाचयारल ेलया हयाेतया. देशयातील सयामयान ्य जनतेस िया अन्य रयाष्ट्े
्ययांनया ्ययासंदभया्थत कयाेित ीच मयावहती वदली जयात नसे. जुनया रयाजन्य पद्तीचया प्रमुE उदिेश हया
रयाष्ट्वहतयाएेिजी रयाजयाच े Ó्यवक्तगत वहतसंबंध सुरवक्त रयाEि े हयाच हयाेतया. ्यया रयाजन्य पद्ती¸्यया गुĮते¸्यया
ततियामुळे जगयास पवहल्यया महया्युद्या¸्यया विपत्ीस सयामयाेर े जयािे लयागल े.
) निा राजन्य :
१९१९ पयासून निीन रयाजन्ययास सुरूियात Lयाली असे मयान््ययात ्येते. १९१९ प्य«त¸्यया कयालE ंडयात
मध्यपूि्थ ि जपयान ्ययांनया अपियाद करतया अयावश्यया Eंडयातील सि्थ देश ्यूरयाेप मधील रयाष्ट्यां¸्यया वन्यंत्रियाEयाल ी
असल्ययामुळे रयाजनuवतक ŀष््यया ्यया गुलयाम रयाष्ट्यांनया कयाेित ेच सितंत्र अवसतति नÓहते. पवहल्यया
महया्युद zधयानंतर अयावश्यया ि अवĀकया Eंडयातील पयारंतÞ्ययात असियाö ्यया रयाष्ट्यांमध्ये सियातंÞ्य चळिळéन ी
ि सि्यंवनग्थ्यया¸्यया मयागिीने जयाेर धरलया. वविती्य महया्युद्यानंतर ्यया Eंडयातील रयाष्ट्े मयाेठ्यया प्रमयाियात
सितंत्र Lयाली. त्ययांनी सं्युक्त रयाष्ट्यांचे सदस्यति सिीकयारत अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात अयापल ्यया सितंत्र
रयाजन्यया¸ ्यया मयाध्यमयातून िेगळया ठसया वनमया्थि केलया. ्ययाच रयाष्ट्यां¸्यया मयाध्यमयातून अवलĮतयाियाद ी चळिळ
ही पुQे गवतमयान Lयाली. अमेररकेने ही जयागवतक रयाजकयारियात ील अवलĮतेची भूवमकया त्ययागून प्रत्यक्
हसतक्ेपयास सुरूियात केली. दुसö्यया महया्युद्यात Āयांनस ि वāटन ्यया महयासत्या रयाष्ट्यांचे सि्थच ŀष्ीने
कंबरडे मयाेडल े ि अमेररकया अयावि रवश्यया ्यया दयाेन देशयांनया महयासत्याक रयाष्ट् Ìहिून दजया्थ प्रयाĮ Lयालया.
दुसö्यया महया्युद्यात सयाेÓहीएट रवश्यया ि अमेररकया हे वमत्र रयाष्ट् Ìहिून लQले असल े तरी ्यया दयाेन रयाष्ट्यांचे
प्रयामु´्ययाने एकमेकयांविष्यी संश्य हया सयाेÓहीएट कयाल øयांती पयासूनच हयाेतया. दुसö्यया महया्युद्यानंतर हया
विचयारप्रियाल ीचया संघष्थ अवधक टयाेकदयार Lयालया. त्ययातूनच १९४५ नंतरचे जग हे शीत्युद्या¸्यया Jया्येत
विभयागले गेले. अशया पररवस्तीत जुन्यया रयाजन्ययाच ी पद्ती जी केिळ ्युरयाेपमध ील रयाष्ट्-रयाज्ययांपूरतीच
म्यया्थवदत हयाेती ती अपूरी ि अप्रसतूत ठरली. त्ययातूनच निीन रयाजन्य पद्तीचया विकयास Lयालया. गुĮ
रयाजन्ययाच ी जयागया मुक्त रयाजन्ययान े घेतली. ्यया पद्तीत प्रयामु´्ययाने कत्यया्थ Ó्यवक्तएेिजी जनतेस अयाÓहयान
करिे, चयांगली िया ियाईट बयाजू सयांग््ययासयाठी Ó्ययापक प्रचयारयािर भर, वटकया, प्रवतवटकया, धमकì, अयाøमियाच ी
भयाषया, शस्त्रयास्त्र वनवम ्थती करून दबयाि ियाQिि े ्ययासयार´ ्यया तंत्रयाचया प्रयामु´्ययाने ियापर केलया जयातयाे. ®ी.
पव्ि³कर ्ययांनी निीन रयाजन्य पद्तीची कयाही िuवशष््ये नमूद केली अयाहेत. त्ययातील कयाही प्रमुE
िuवशष््ययांची मयांडिी पुQील प्रमयाि े करतया ्येईल.munotes.in

Page 72

72अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
१. शत्र ू रयाष्ट्यातील शयासनक त्यया«नया िया नेतpतियास अयाियाहन कर््ययाएेिजी त्यया रयाष्ट्यातील जनतेस
अयाियाहन कर््ययािर भर देिष.
२. प्रचयारत ंत्रया¸्यया विवि ध मयाध्यमयांचया ियापर करून शत्रू रयाष्ट्यातील शयासनक त्यया«नया बदनयाम करिे.
३. दयाेनह ी रयाष्ट्यातील जनतेत असियाö ्यया सयामयावजक संबंधयािर वन्यंत्रिे लयािून रयाजनव्यक संबंध
केिळ अवधकयारी सतरयािर प्रस्यावपत कर््ययािर भर देिे.
४. ियाटयाघयाट ी करतयानया प्रत्यक् संबंध प्रस्यावपत कर््ययाएेिजी सतत अयाøमक भयाषेचया ियापर करून
प्रवतपक्यातील रयाष्ट्यािर, रयाज्यकत्यया«िर अटी लयाद््ययाचया प्र्यतन करिे.
५. शत्र ू रयाष्ट्यास घयाबरवि््यया¸्यया ŀष्ीने शस्त्रयास्त्र वनवम्थतीिर Ó्ययापक प्रमयाियात Eच्थ करून आधूवनक
शस्त्रयास्त्रयां¸्यया वनवम ्थतीस प्रयाधयान्य देिे.
‘) गुĮ राजन्य :
गुĮ रयाजन्य हया जुन्यया रयाजन्ययाचया प्रमुE प्रकयार मयानलया जयातोे. प्रयाचीन कयाळयापयास ून गुĮ रयाजन्ययाच े
असवतति आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात आQळत े. रयाजन्यया¸ ्यया तंत्रयात गुĮतया ही सियाभयाविक बयाब मयानल ी
जयाते. दोेन रयाष्ट्े िया रयाष्ट् प्रमुE ्ययां¸्ययात जी चचया्थ होेते, ियाटयाघयाट ी होेतयात त्ययास कधीच सयाि्थवत्रक केले
जयात नयाही. परंतु गुĮ रयाजन्ययाच ी पद्ती ही दोेन रयाष्ट्यांमध्ये होेियाö्यया करयारया ंनया ही गुĮ ठेि््ययािर प्रयाधयान्य
देते. गुĮ रयाजन्ययाचया हया प्रमुE दोेष मयानलया जयात असलया तरी ज्यया गोेष्ी रयाष्ट्यांनया उघडपि े करतया ्येिे
श³्य होेत नयाही त्यया गोेष्ी गुĮ रयाजन्ययात ून करिे सहज श³्य होेते. त्ययाचबरोेबर एEयाद् या बयाबी संदभया्थत
देशयातील सयामयान ्य जनतेचया ŀष्ीकोेन हया कयाहीसया िेगळया असतोे जोे Eरेतर रयाष्ट्वहतविरोेधी जयाियारया
असतोे अशयाि ेळी शयासनक त्यया«नया रयाष्ट्वहतया करीतया सयामयान ्य जनतेस कलपनया न देतया कयाही करयार, संधी
करिे आिÔ्यक ठरते गुĮ रयाजन्ययावि यारे ते श³्य होेते.
गुĮ रयाजन्यया¸ ्यया सिया्थत मोेठया पररियाम Ìहिजे पवहले महया्युद् होे्य. १९ Ó्यया शतकया¸ ्यया उत्रया धया्थत ि
२Ž Ó्यया शतकया¸ ्यया पूिया्थधयात ्यूरोेपमध ील अनेक रयाष्ट्यांनी आपआपसयात अनेक गुĮ प्रकयारच े करयार
करून आंतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात एक प्रकयार े संश्य भीती ि असुरवक्तेचे ियातयािरि गडद केले होेते.
त्ययातूनच पवहले महया्युद् घडून आले. १८७८ सयाली भरलेली बवल्थन कया1úेस ही गुĮ रयाजन्ययाच े उत्म
उदयाहरि मयानल े जयाते.
’) प्कट राजन्य :
पवहल्यया महया्युद्यानंतर गुĮ रयाजन्य हे वटकेचे प्र्म लà्य बनले त्ययातूनच जगयास महया्युद्या¸्यया
अनुभियापयास ून ियाचि् ्यया करीतया प्रकट रयाजन्ययाचया पुरसकयार पुQे अयालया. अमेवरकेचे ततकयावलन
रयाष्ट्याध्यक् प्र े. विलसन ्ययांनी १४ कलम ी कया्य्थøम प्रसतूत करून प्रकट रयाजन्ययास प्रयाधयान्य वदले. ्यया
चयाuदया कलम ी कया्य्थøमयास रयाष्ट्संघया¸्यया संविधयानयात ही स्यान दे््ययात अयाले हयाेते. प्रकट िया मुक्त
रयाजन्ययाचया सि्थसयामयान ्यत असया अ््थ घे््ययात अयालया कì, दयाेन रयाष्ट्यात ज्यया ियाटयाघयाट ी, चचया्थ हयाेतयात
तसेच ियाटया घयाटीनंतर जे करयार, संधी हयाेतयात त्ययांनया पूि्थपिे प्रवसद्ी दे््ययात ्ययािी ि जनतेस त्ययासंबंधी
पूि्थ मयावहती वमळून त्ययासंबंधी अयापल ी मते भयािनया Ó्यक्त करतया ्ययािीत.
अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात पयारदश्थकतया ्ये््यया¸्यया ŀष्ीने प्रकट रयाजन्य हया घटक महतियाची भूवमकया
बजयाि ेल अशी अपेक्या ततिवचंतकयानया हयाेती. मयात्र ियासतियात प्रकट रयाजन्ययान े अयांतररयाष्ट्ी्य munotes.in

Page 73

73रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
रयाजकयारियात ील समस्ययांची उकल हयाे््ययाएेिजी तयाे गुंतया अवधक ियाQत जयात असल्ययाचे प्रत्य्ययास अयाले.
त्ययासंदभया्थत पुQील कयाही बयाबी समस्ययां¸्यया सिरूपयात प्रकट Lयालेल्यया वदसतयात.
१. मुक्त रयाजन्यया¸ ्यया संदभयानê प्रमुE समस्यया Ìहिजे अने रयाष्ट्े एकत्र ्ये9न उघडपि े करयार िया
संधी करत असल े तरी ते ईमयानदयार ीने अंमलयात अयाि् ्ययासंदभयात्थ Zयारस े गंभीर असल्ययाचे
अयाQळत नयाहीत. उदया. १९२८ मध्ये पrरीस संधी िर जगयात ील सि्थ प्रमुE रयाज्ययांनी सियाक्री
केली हयाेती ि ्ययापुQे जगयास ्ययापुQे महया्युद्याचया अनुभि वमळियार नयाही अशी घयाेषिया ही सं्युक्तपिे
प्रसतुत केली हयाेती मयात्र प्रत्यक्यात ्यया करयारया¸ ्यया कयाेित ्ययाही रयाष्ट्याने ियासतियात पयालन केले नयाही.
२. रयाजन्य पद्तीची प्रवø्यया ि पररियाम मयागील Zरक ही ही गुĮ रयाजन्यया¸ ्यया कया्य्थनि्यनयािर ील
प्रमुE म्यया्थदया ठरतयांनया वदसते. सuधदयांवनक ŀष््यया लयाेकयांनया रयाजन्यया¸ ्यया पररियामयांची मयावहती देिे
अयािÔ्यक असत े. परंतु ियासतियात सयामयान ्य जनतेस रयाजन्ययाच ी पद्ती िया त्यया¸्यया प्रवø्येविष्यी
मयावहती देिे देशवहतया¸्यया ŀष्ीने वहतकयारक ठरत नयाही. कयारि पररयाष् ट् संबंधयात सयाuदेबयाजीची
क्मतया ही रयाष्ट्वहतया¸्यया ŀष्ीने अवधकयावधक ियापरि े अयािÔ्यक असत े. ्यया सयाuदेबयाजीमध्ये अनेक
बयाबी अशया असतयात कì ज्यया रयाष्ट्ी्य प्रवतķे¸्यया ŀष्ीने नयाजुक सिरूपया¸ ्यया असतयात. अशया
बयाबéस ंदभया्थत रयाष्ट्ी्य वहतया¸्यया ŀष्ीने गुĮतया ठेििे अत्ययािÔ्यक असत े. रयाजनव्यक ियातया्थ अशया
मुदि्ययांसंदभया्थत प्रकटपि े हयाेत असेल िया ती जयाहीर केली जयात असेल तर प्रवतवनधéनी सित¸्यया
देशवहतया¸्यया ŀष्ीने केलेले प्रवतपयादन ि दुसö्यया पक्याने त्यया प्रवतपयादनयास ंदभया्थत Ó्यक्त केलेली
प्रवतø्यया ्ययामुळे सयामयान ्य जनतेत प्रक्याेभ वनमया ्थि हयाे9 शकतयाे.
३. लयाेकशया ही शयासनप द्ती ही मुक्त रयाजन्ययास सिया्थवधक अनुकुल अयाहे असे Ìहटले जयाते. मयात्र
ियासतियात लयाेकशया ही शयासनप्रकयारयात ही प्रकट पद्तीचया रयाजन्य कया्य्थनिीत करिे श³्य हयाेत
नयाही िया अÓ्यियाहयाररक ठरते. कयारि देशयातील सि्थच जनतेस अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारिया विष्यी
रूची असेल असे नÓहे ि ज्ययांनया रूची अयाहे त्ययांनया त्ययासंबंधीची ्ययाेµ्य समज िया प्रवतसयाद
असत ेच असे नÓहे. अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजक ì्य Ó्यिहयारयात त्ययासयाठी प्रवशवक्त िगया्थची अपररहया्य्थतया
िेळयाेिेळी प्रत्य्ययास ्येते.
४. प्रकट रयाजन्ययान े देशयातील रयाजक त्यया«नया ही अनेकिेळया म्यया्थदया अयािल ेल्यया वदसतयात िया त्ययांचया
संĂम ियाQिल ेलया वदसतयाे. ज्ययातून देशयाचे रयाष्ट्प्रमुE ि सयामयान ्य जनतया ्ययां¸्ययात एक प्रकयार े
अविĵयासयाची Lयालर वनमया्थि Lयालेली वदसते. लयाेकशया ही शयासन Ó्यिस्या असियाö ्यया देशयातील
रयाजक त्यया«समयाेर सयातत्ययाने हया प्रश्न वनमया्थि Lयालेलया वदसतयाे कì रयाजन्ययाब दिल लयाेकयांनया वकती
सयांगयािे, कसे सयांगयािे ि कया्य सयांगयािे?
अशया पद्तीने कयाही दयाेष गpहीत धरूनही समकया वलन संदभया्थत प्रकट रयाजन्य पद्ती¸्यया तंत्रयाचयाच
प्रयामु´्ययाने ियापर केलया जयातया.
“) हòकुमशाहरी राजन्य :
लयाेकशया ही ि हुकुमशयाही ्यया दयाेनही देशयां¸्यया रयाजन्यया संबंधीचया ŀष्ीकयाेन पूि्थत वभनन सिरूपयाचया
अयाQळतयाे. हुकूमशयाहीत सि्थ सत्या एकया Ó्यक्तì¸्यया हयाती सयाेपिल ेली असत े ि जनतेस विĵयासयात न घेतया
रयाजनव्यक सतरयािर सि्थ वनि्थ्य घेतले जयातयात. हुकूमशयाही पद्तीचया रयाजन्य हया विवश ष् भयािनयांचया
अवभमयान बयाळगत असल्ययाकयारियान े त्ययास अयांतररयाष्ट्ी्य क्ेत्रयात चयांगले संबंध प्रस्यावपत कर््ययािर िया munotes.in

Page 74

74अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
शयांततया स्यावपत कर््ययािर त्ययाचया विĵयास नसतयाे. हुकूमशयाही पद्तीचया रयाजन्य तयाेप्य«तच अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् यास मयानतयाे कì जयाेप्य«त रयाष्ट्याचे वहत सयाध्य हयाेत अयाहे. सिवहतयास अयािियाö ्यया कयाेित ्ययाही बयाबी
तयाे मयान्य करत नयाही िया त्ययाचे पयालन ही करत नयाही. हुकूमशयाही शयासनप द्ती असूनही जर एEयाद े रयाष्ट्
इतर रयाज्ययांशी रयाजनव्यक संबंध स्यापन करू इव¸Jत असेल तर सि«कष रयाजन्यया¸ ्यया ŀष्ीने ते रयाष्ट्
दुब्थल अयाहे असया सरळ अ््थ लयािलया जयातयाे. हुकूमशयाही सिरूपया¸ ्यया रयाजन्ययात प्रसयार ि प्रचयार तंत्रयाचया
प्रभयािी ियापर कर््ययािर प्रयामु´्ययाने भर असतयाे. इतर रयाष्ट्यांशी करयार, संधी करिे ि त्ययाविरूद् ित्थन
करिे हया ्यया रयाजन्ययाचया स्या्यीभयाि असतयाे. हेरवगरी करिे, घयातपयात घडिून अयािि े, ्युद् ि रयाज्ययाचया
विसतयार करिे ही सि«कषपद्ती¸्यया रयाजन्ययाच ी प्रमुE ततिे असतयात. सि्थकष सिरूपया्य रयाज्ययाशी
संबंध कसे जयाेडयाि ेत ि पूिêचे संबंध असल्ययास ते कसे वटकियाि ेत हया महतियाचया प्रश्न हया इतर रयाष्ट्यांसमयाेर
असतयाे. कयारि हुकूमशयाही सिरूपया¸ ्यया रयाजन्ययात विĵयासयाचया भयाग अवनिया्य्थ नसतयाेच पवहल्यया
महया्युद्यानंतर¸्यया कयाळयात इटलीमध्ये मूसयाेवलनी, जम्थनीत वहटलर ि रवश्ययामध्ये सटrवलन ्ययांनी पररयाष् ट्
संबंधयासंदभया्थत जे रयाजन्ययाच े तंत्र सिीकयारल े ते प्रयामु´्ययाने सि«कष सिरूपया¸ ्यया रयाजन्ययाच ेच हयाेते.
”) लाेकतांवत्रक पĦतरीचा राजन्य :
६Ž िे शतक हे लयाेकशया ही शयासनÓ ्यिस्ेचे शतक Ìहिून अयाेळEल े जयाते. ्ययाच शतकयात लयाेकतया ंवत्रक
रयाजन्य पद्तीचया ही वि कयास घडून अयालया. लयाेकतया ंवत्रक रयाजन्ययामध ्ये रयाज्यकत्यया«ची इ¸Jया नÓहे तर
त्यया देशयातील जनमतयाचया कयाuल महतियाची भूवमकया बजयाितयानया वदसतयाे. लयाेकशया ही शयासनÓ ्यिस्ेत
पररयाष् ट्संबंधया संदभया्थत ही सयामयान ्य जनतया अयापल ्यया भयािनया सपष् सिरूपयात Ó्यक्त करत असतयात.
वशिया्य रयाष्ट्या-रयाष्ट्यातील सयामयान ्य जनतेत अयाuपचयार रक ि अनयाuपचयार रक पयातळ ीिर अनेक बयाबतीत ्ेट
संबंध प्रस्यावपत Lयालेले वदसतयात. त्ययामुळे रयाजन्य ²यांनया शयासनक त्यया«¸्यया अयादेशयांबरयाेबरच सि्थसयामयान ्य
जनते¸्यया भयाि-भयािनयांचया ही अयादर ठेियािया लयागतयाे. शयासनक त्यया«नी केलेल्यया करयारया ंनया, संधीनया संसदेची
मयान्यतया अवनिया्य्थ असत े. अशया पररवस्तीत जनतया लयाेकप्र वतवनधé¸्यया मयाZ्थत पररयाष् ट् धयाेरियािर ही
अप्रत्यक् वन ्यंत्रि प्रस्यावपत करतया ंनया वदसते. लयाेकतया ंवत्रक रयाजन्यप द्तीची प्रमुE िuवशष््ये पुQील
प्रमयाि े मयांडतया ्येतील.
१. लयाेकतया ंवत्रक रयाजन्ययात जे करयार ि संधी केल्यया जयातयात त्ययाचे पयालन कर््ययािर ि ते प्रत्यक्यात
कया्य्थनिीत कर््ययािर भर वदलया जयातयाे. इतर रयाजन्य पद्तीमध्ये ्ययाची शयाĵती नसते.
२. लयाेकत ंवत्रक रयाजन्ययात ्युद् ि संघष्थ टयाळून शत्रू रयाष्ट्या समिेत संियादया¸ ्यया मयाध्यमयातून प्रश्नयांची
सयाेडिि ुक कर््ययाचया प्रयामु´्ययाने प्र्यतन केलया जयातयाे.
३. लयाेकतया ंवत्रक रयाजन्ययात विरयाेधी िया शत्रु रयाष्ट्यांनया प्रलयाेभने दयाEि ून अयापल ्यया बयाजूने कर््ययाचया िया
अंवकत कर््ययाचया प्रयामु´्ययाने प्र्यतन हयाेतयाे.
४. लयाेकतया ंवत्रक रयाजन्ययात रयाजन्य ²यांनया दुसö्यया देशयातील शयासनयाश ी संबंध प्रस्यावपत करतया ंनया
अयापल ्यया देशयातील रयाज्यकत्यया«¸्यया अयादेशयांबरयाेबरच देशयातील सि्थसयामयान ्य जनते¸्यया भयािभयािनयांची
ही दEल घेिे भयाग पडते. त्ययामुळे रयाजन्यया¸ ्यया ŀष्ीने कयाेितया ही वनि ्थ्य घेतयांनया त्यया वनि ्थ्ययाचया
देशयातील जनतेिर कयाेितया ि कसया प्रभयाि पडेल ्ययाचया अंदयाज रयाजन्य ²यांनया ¶्ययािया लयागतयाे.
५. इतर रयाजन्य पद्तéमध्ये सि्थसयाधयारि सतरयािर ज्यया रयाजनव्यक घडयामयाेड ी, ियाटयाघयाट ी घडून
्येतयात त्ययाचया सविसतर िpत्यांत जनतेस देिे अयािÔ्यक नसते. मयात्र लयाेकत ंवत्रक रयाजन्ययात munotes.in

Page 75

75रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
्ययासंबंधीची तपवशलियार मयावहती सि्थसयामयान ्य जनतेसयाठी Eुली ठेियािी लयागत े.
६. लयाेकत ंवत्रक रयाजन्ययाच े अयािE ी एक महतियाचे िuवशष््ये Ìहिजे शयासनक त्यया«कडून पररयाष्ट्यांसमिेत
जे करयार, संधी केल्यया जयातयात त्ययांनया विरयाेध कर््ययाचया अवधकयार देशयातील लयाेकयांनया, संघटनया ंनया
िया रयाजक ì्य पक्यांनया ही असतयाे. प्रसंगी Lयालेले करयार िया संधी ्यया विरयाेधया¸ ्यया प्रभयाियातून
रयाज्यकत्यया«नया रदि ही करयाÓ्यया लयागतयात.
लयाेकतया ंवत्रक रयाजनया्यया¸ ्यया जमे¸्यया बयाजू अनेक असल्ययातरी त्ययात दयाेष ही मयाेठz्यया प्रमयाियात कया्य्थनिीत
असल ेले वदसतयात. लयाेकतया ंवत्रक रयाजन्ययान अ²यान ि अपूि्थ मयावहती¸्यया अयाधयार े मत बनविियाö्यया
जनतेचया दबयाि शयासनक त्यया«िर सतत असल्ययाकयारियान े वनब«धबयाबत विलंब तर हयाेतयाेच वशिया्य
वनि्थ्ययासंबंधी संवदµधतया ि अवनवIJततया ही कया्यम रयाहते. पयामर ि पयावक«नस सयारE े विचयारिंत लयाेकतया ंवत्रक
रयाजन्य पद्तीचया वनरयाशयाजनक अनुभि मयांडतयानया Ìहितयात, सयाधयारि नयागररक हे पररयाष्ट् यातील
घडयामयाेडé संबंधी पूि्थपिे अनवभ² असतयात. त्ययामुळे अशया प्रश्नयाचे हयाेियारे पररियाम ते जयािू शकत नयाही.
्ययामुळे वनि्थ्य करतयानया नेत्ययांची कुंचबिया हयाेते. तर वनकलसन ्ययासंदभया्थत वटकया करतया ंनया Ìहितयात कì,
अ²यानयापेक्या अवधक भ्ययानक वस्ती त¤Óहया उतपनन हयाेते कì ज¤Óहया Ó्यक्तìजिळ एEयाद् या प्रश्नयासंबंधी
Zयारच अत्यलप मयावहती असत े. अध्थिट मयावहती असल ेल्यया Ó्यक्तìजिळ कयाेित ्ययाही प्रश्नयािर उत्र
असत े ि कयाेित ्ययाही प्रश्नयािर मयाग्थ सुचवितयानया त्ययाचे मन ्याेडेसेही कचरत नयाही.
•) पåरषदपĦतरीचा राजन्य :
पररषदपद्तीचया रयाजन्य हया प्रकयार ित्थमयानकयाळयात अवधक प्रचवलत असलया तरी प्रयाचीन कयाळयात ही ्ययाचे
संदभ्थ अयाQळतयात. १८१५ सयाली Lयालेल्यया वÓहएननया पररषदेनंतर ्यया पद्तीचया रयाजन्यत ंत्रयाचया प्रकयार
अवधक प्रसयारीत Lयालया. २ŽÓ्यया शतकयात पररषद पद्तीचया रयाजन्य अवधक प्रचवलत Lयालया. १९१९ ची
शयांततया पररषद १९४५च ी सrनĀयावनसकयाे पररषद ्यया ŀष्ीने महतियाची ठरली. रयाष्ट्संघ, सं्युक्त रयाष्ट्े
्ययासयार´ ्यया अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंची स्यापनया ही पररषद रयाजन्यया¸ ्यया मयाध्यमयातून Lयालेली वदसते.
अवलकड¸्यया कयाळयात जगभरयात िषया्थलया दहया हजयारयाप ेक्या अवधक पररषदयांचे अया्ययाेजन केले जयाते.
संमेलनी्य रयाजन्य पद्तीचे महति विशद करतया ंनया लयाrड्थ मयाrरीज हयाrके Ìहितयात, संमेलनी्य
रयाजन्यप द्ती ही जगयात ील ्युद् प्रिpत्ीिर प्रवतबंध घयालियार ी उत्म पद्ती हयाे्य. अशया संमेलनयात ील
लिवचक कया्य्थपद्ती, कमी सं´्यया अनयाuपचयार रकतया, परसपरसंबंध ि श³्य असल्ययास प्रमुE प्रवतवनधéचे
वमत्रतियाचे संबंध, चचेतêल गयाेपनी्यतया ि वनि्थ्ययाबयाबतच ी प्रवसद्ी, विĵयासपयात्र सवचि ि दुभयावषक इ.
महतिपूि्थ लक्िे असल्ययास संमेलनी्य रयाजन्य पद्ती ्यशसिी हयाे9 शकते.žž
पररषद पद्ती रयाजन्यया¸ ्यया कयाही म्यया्थदया ही सपष् सिरूपयात वदसतयात. पररषदयांमध्ये उपवस्त असियार े
विविध देशयांचे प्रवतवनधी हे सितिर कयाेित ीही बंधने लयादून घेत नयाहीत. वशिया्य अशया पद्ती¸्यया
पररषदयांचया ियापर हया रयाज्यया¸्यया भूवमकेचया प्रचयार करिे, वमत्र वम ळििे ि जनमत प्रभयावित कर््ययासयाठी
मयाेठz्यया प्रमयाियात केलया जयातयाे. अमेवरकेचे सेøेटरी अयाrZ सटेट रयावहलेले वडन अrचेसन ्ययांनी पररषद
पद्ती¸्यया रयाजन्ययािर वटकया करतयानया Ìहटले हयाेते. ्युद्याेत्र कयाळयात ील अयांतररयाष्ट्ी्य पररषदया ्यया
संघष्थ िया ियाद सयाेडवि््ययाचे अ्यशस िी सयाधनमया त्र ठरल्यया अयाहेत.žž ्यया पररषद पद्ती¸्यया रयाजन्यया¸ ्यया
म्यया्थदया लक्यात घे9न रयाज्ययांनी परत वविपक् िया विपक् संमेलनयात ून ियाटयाघयाट ी करून वनि्थ्य घे््ययाची ि
प्रश्न वनकयालयात कयाQ् ्ययाची पद्ती सुरू केलेली वदसते. एकंदरीत असे Ìहितया ्येईल कì पररषद munotes.in

Page 76

76अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
पद्ती¸्यया रयाजन्ययाच े ्यश हे संमेलनयात भयाग घेियाö्यया प्रवतवनधéचया समजूतदयारपिया, वनि्थ्ययाप्रत
पयाेहच््ययाचया पूि्थवनधया्थर ि एकमेकयांबदिल¸्यया सहकया्यया्थिर अिल ंबून अयाहे.
–) वशखर राजन्य :
रयाजन व्यक विष्यया¸ ्यया समयाधयान ि पूत्थतेकरीतया रयाजन्य ²याएेिजी ज¤Óहया संबंवधत रयाष्ट्याचे पररयाष् ट्मंत्री,
पंतप्रधयान, रयाष्ट्याध्यक् ्ययांनीच प्रत्यक् ियाटयाघयाट ी करिे Ìहिजे Ó्यवक्तगत िया वशEर रयाजन्य हयाे्य.
वशEर रयाजन्य हया प्र याचीन कयाळयापयास ून प्रचवलत असल ेलया व दसतयाे. रयाष्ट्याध्यक् सăयाट, रयाजे िया
पंतप्रधयानया ं¸्यया पयातळ ीिर प्रयाचीन कयाळयात ही Ó्यवक्तगत सिरूपया¸ ्यया रयाजन व्यक बuठकया हयाेत असत.
असे असल े तरी वशEर रयाजन्य पद्तीचया विकयास हया प्रयामु´्ययाने २Ž Ó्यया शतकयातच घडून अयालेलया
वदसतयाे. दुसö्यया महया्युद्या¸्यया दरÌ्ययान चवच्थल, रूLि ेलट, सटrवलन ्ययां¸्ययात घडून अयालेली १९४३
मधील तेहरयान ि १९४५ मधील ्ययालटया पररषद ह ी व श Eर रयाजन्ययाच ी महतियाची िuवशष््ये हयाेत.
्ययानंतर¸्यया कयाळयात अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजक ì्य Ó्यिहयारयात रयाजन्यया¸ ्यया ŀष्ीने व शEर रयाजन्ययाच े
प्रवतमयान हे मयाेठz्यया प्रमयाियात प्रचवलत Lयालेले वदसते. ्यया रयाजन्य पद्तीमध्ये ही कयाही दयाेष प्रयामु´्ययाने
्येतयात. त्ययात प्रयामु´्ययाने असे वदसते कì, रयाष्ट् प्रमुE ि मंÞ्ययाचे कया्य्थ हे धयाेरि वनवIJत कर््ययाचे
असत े. त्ययाची अंमलबजयािि ी कर््ययाचे नसते. त्ययामुळे ्ययापद्तीचे कया्य्थ प्रशयासक ì्य िगया्थकडे
सयाेपिि ेच अवधक ्ययाेµ्य ठरते. सZल रयाजन्ययाकर ीतया िया समयाधयानकयारकर रत्यया प्रश्न सयाेडवि््ययाकरीतया
प्र्यतन करियाö ्यया Ó्यक्तìस त्यया वि ष्ययाच ी संपूि्थ मयावहती असि े अयािÔ ्यक असत े तशी सिड ह ी
गरजेची ठरते. प्रत्यक्यात मयात्र रयाष्ट्प्रमुEया¸्यया िया मंत्री ्ययांनया ्ययाविष्यया¸ ्यया त² नसतयात ि पूरेसया ही
िेळी ही त्ययांनया ्ययाकर ीतया देिे श³्य नसते. त्ययानयाच रयाष्ट्प्रमुE ्यया मंत्री ्यया विष्ययाकड े Ó्यवक्तगत
ŀष्ीकयाेनयात ूनच पयाहत असतयात. त्ययामुळे Ó्यवक्तगत मते, पूि्थúह ्यया¸्यया प्रभयाियामुळे रयाष्ट् प्रमुE
रयाजन्ययाकर रतया जी देिघेिीची िpत्ी अयािÔ ्यक असत े ती ते धयारि करतीलच असे नÓहे त्ययामुळे
वशEर रयाजन्य ्यशसिी हयाे््ययात म्यया्थदया ्येतयात.
वशEर रयाजन्ययािर वटकया करतया ंनया डीन रजक असे Ìहितयात कì, संपूि्थ जगयाच े लक् अशया बuठकìकडे
लयागल ेले असत े. अशया पररषदया अ्यशस िी Lयाल्यया तर जगयात वनरयाशेचे ियातयािरि वनमया्थि हयाेते. बuठकìस
बस््ययापूिêच प्रवतवनधéिर दबयाि अयाि् ्ययाचया प्र्यतन केलया जयातयाे. तरीही असे Ìहितया ्ये9 शकते कì,
अशया पद्ती¸्यया वश Eर रयाजन्ययाम ुळे व³लष् अशया अयांतररयाष्ट्ी्य समस्ययांिर ®ेķ पयातळ ीिर चचया्थ ि
विचयाविवन्यम हयाे9न अयांतररयाष्ट्ी्य तियाि कमी हयाे9 शकतयाे ि समस्ययांनया वनरयाकरियात ील मयाग्थ
उपलÊ ध हयाे9न शकतयात.
—) संसवद्य राजन्य पĦतरी :
संसदी्य रयाजन्य ही सं²या प्र्म अमेररकन पररयाष् ट्मंत्री वडन रजक ्ययांनी प्र्म ियापरल ी. वडन रजक
्ययानंी ्ययाची मयांडिी करतया ंनया असे Ìहटले हयाेते कì, सं्युक्त रयाष्ट्संघयातील कया्य्थियाहीचे सिरूप हे एEयाद् या
रयाज्ययातील कया्य्थियाही प्रमयाि ेच असत े. रयाज्ययातील संसदेत ज्ययाप्रमयाि े विवभनन गटयाचे िया पक्याचे प्रवतवनधी
चचया्थ ि ियादविियादयात भयाग घेतयात त्ययाप्रमयाि े सं्युक्त रयाष्ट्यातील बuठकìचे सिरूप असत े. देशयात ज्ययाप्रमयाि े
विविध रयाजक ì्य पक् ि दबयािगट अयापलया प्रभयाि संसदेत पयाड््ययाचया प्र्यतन करतयात. त्ययाप्रमयाि ेच सं्युक्त
रयाष्ट्यात सदस्य रयाष्ट्यांचे गट अयापल ्यया वह तसंबंधयानुसयार विचयार करून पुQे अयालेल्यया वि ष्ययास ंदभया्थत
अयापल े मत Ó्यक्त करीत असतयात. ्ययाच पद्तीने सं्युक्त रयाष्ट्यातही कया्य्थियाही हयाेत असल्ययाकयारियान े डीन munotes.in

Page 77

77रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
रजक त्ययास संसदी्य रयाजन्य असे संबयाेधन ियापरतयात.
सयासंवद्य रयाजन्य पद्तीिर ही मयाेठz्यया प्रमयाियात वटकया केली जयाते. मयाrग¥लयाें ्ययांनी संसवद्य रयाजन्य
पद्तीतील दयाेषयांचे वििेचन करतयानया असे Ìहटले अयाहे कì मूलत सं्युक्त रयाषट्यांमधील बहुमतयाने वनि्थ्य
घे््ययाची पद्ती ही दयाेषपूि्थ अयाहे. सं्युक्त रयाष्ट्यांमध्ये वनि्थ्य घे््ययाकररतया जी पद्ती ्ययाेवजली अयाहे
त्ययातून प्रश्न सुट््ययाएेिजी तयाे अवधक गुंतयागुंतीचया हयाेतयाे. त्ययाचबरयाेबर सयांसवद्य रयाजन्य पद्तीत
कयाेित ्ययाही समस्येचया Eयाेलिर विचयार केलया जयात नयाही. अयांतररयाष्ट्ी्य प्रश्नयांचे विभयाजन केले जयाते,
महयाशक्तéचे अयापसयात ील मतभेद हे वनि्थ्यक ठरतयात ्ययाही दयाेषयांिर वटकयाकयार लक् िेधतयानया वदसतयात.
भयारती्य रयाजन्य² Ìहिून रयावहलेले के. एम. पव्िष्क र ्ययासंदभया्थत मयावम्थक विĴेषि करतया ंनया Ìहितयात,
सं्युक्त रयाष्ट्यात हयाेियाö्यया चचया्थ, भयाषिे ि घयाेििया ंनया रयाजन्य असे संबयाेधन ियापरि े चुकìचे ठरते.
रयाजनया व्यक चच¥त शयांततया ि गंभीर वचंतन अपेवक्त असत े. सं्युक्त रयाष्ट्यातील भयाषिे तर जगभर प्रचयार
कर््ययासयाठी वदली जयातयात. रयाजन्ययात ज्ययािेळी समनि्य सयाध् ्ययाचया, संधी कर््ययाचया प्र्यतन केलया
जयातयाे. त्ययाएेिजी सं्युक्त रयाष्ट्यांमध्ये मयात्र प्रचयारयास प्रयाधयान्य वदले,žž अशया पद्तीचे दयाेष संसदी्य रयाजन्य
पद्तीत असल े तरी एEयाद् या प्रश्नयासंदभया्थत विĵ जनमत जयागpत करिे ि अवधकयावधक रयाष्ट्यांचे सहकया्य्थ
प्रयाĮ करून सयामूवहक सुरवक्तते¸्यया मयागया्थनुसयार प्रश्न सयाेडवि््ययाची त्ययारी करिे ्ययासयारE े गुि ्ययापद्तीत
प्रयामु´्ययाने अयाहेत हे मयान्य करयािे लयागत े.
राजन्या समाेररील अावहाने िा म्या्यदा :
रयाजन्य हे संघष्थ वन्यंत्रियाचे ि रयाष्ट्ी्य धयाेरियाच े एक सयाधन ्यया ŀष्ीने जरी महतिपूि्थ असल े तरी अयाज
रयाजन्ययाप ुQे विविध घटकया ंमुळे अयाÓहयाने उभी रयावहलेली वदसतयात. ही अयाÓहयाने रयाजन्य तंत्रया¸्यया म्यया्थदया
ही ठरत अयाहेत. त्ययाची मयांडिी पुQील मुदि्ययां¸्यया अयाधयार े करतया ्येईल.
) दbणिbण साध नांचा विकास :
प्रयाचीन कयाळयात रयाजन्य² हे शयासनक त्यया«चे प्रवतवनधी Ìहिून दुसö्यया रयाज्ययात जयात असत ि अयापल ्यया
देशयाचे वहतसंबंध पूि्थतियास ने््ययाकरीतया सितच वनि्थ्य घेत असत. रयाजन्य ²यांनी घेतलेल्यया वनि ्थ्ययांनया
त्ययािेळी रयाज्यकत्यया«नया मयान्यतया दे््ययावशिया्य गत्यंतर नसे. कयारि दळििळि¸ ्यया प्रभयािी सयाधनया ंअभयािी
रयाजन्य ²यांशी सतत संपक्थ ठेििे त्ययांनया श³्य हयाेत नÓहते. परंतु अयाधूवनक कयाळयात दळििळिया¸ ्यया ि
संचयार सयाधनया ं¸्यया ŀष्ीने øयांवतकयारी बदल घडून अयाले. ज्ययामुळे एEयाद् या प्रश्नयासंदभया्थत शयासनक त्य्थ
रयाजन्य ²यांनया तयातकयाळ मयाग्थदश्थन िया सूचनया दे9 शकतयात.
दळििळिया¸ ्यया सयाधनया ंमध्ये Lपयाट्ययान े Lयालेल्यया प्रगतीमुळे शयासनयास अयापल ्यया रयाजन व्यक
प्रवतवनधéशी संपक्थ सयाध् ्ययास Zयारसया विलंब लयागत नयाही. कयाेित ्ययाही व नि्थ्यया संदभया्थत, पररषदया ि
संमेलनयांमध्ये शयासनक त्य्थ रयाजन्य ²यांनया तयातकयाळ सूचनया दे9 शकतयात. ह ी प्रगती एकया बयाजूने
रयाजन व्यक संबंध प्रस्यावपत कर््ययास ज्यया प्रमयाियात पूरक अयाहे. त्ययाच प्रमयाियात ती रयाजन्य ²यांपुQे
अयाÓहयान ि म्यया्थदया ही वन मयाि्थ करियार ी अयाहे. उदया. पूिê¸्यया कयाळयात ्युद् टयाळ् ्ययाचे एक प्रमुE सयाधन
Ìहिून रयाजन्ययाकड े पयावहले जयात असे कयारि रयाजन व्यक प्रवतवनधी प्रत्यक् ियाटयाघयाट ी करून तयाेडगया
कयाQीत असत. मयात्र अयाज तशी पररवस्ती नयाही कयारि अयाज¸ ्यया कयाळयात रयाजन्य ²या एेिजी शयासनच
प्रत्यक् ह सतक्ेप करते. त्ययामुळे दळििळि ि संचयार सयाधनया ंचया विकयास हया रयाजन ²या¸्यया तंत्रयापुQील
एक अयाÓहयान मयानल े जयाते.munotes.in

Page 78

78अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
) राजन्य²ाचे अिमूÐ्यन :
अयाज¸ ्यया कयाळयात रयाजन्ययाच े Lयालेले अिमूल्यन हे रयाजन्यया¸ ्यया öहयासयाचे एक प्रमुE कयारि सयांवगतले
जयाते. रयाजन्य ही एक कलया, कयाuशल ्य ि विवशष् सिरूपयाच े ²यान अयाहे. ज्ययामयाध्यमयातून इतर रयाष्ट्यांमध्ये
रयाहóन अयापल ्यया देशया¸्यया वहतसंबंधयाचे रक्ि करिे सहज हयाेते. परंतु हे रयाज्य हयाे््ययाकरीतया रयाजन्य²
Ìहिून कया्य्थरत असल ेल्यया Ó्यक्तìस पुरेशी मुभया वमळिे. अयािÔ्यक ठरते. त्ययाचबरयाेबर अनुभिी, प्रवशवक्त
ि वििेकì रयाजन्य ²यांची नेमिुक हयाेिे ही वत तकेच अयािÔ्यक असत े. मयात्र ्यया दयाेनहé पयातÑ ्ययांिर मयाेठ्यया
प्रमयाियात रयाजन्य ²याचे अिमूल्यन अवलकड¸्यया कयाळयात घडून ्येतयांनया वदसत अयाहे. अयाज¸ ्यया कयाळयात ील
रयाजन्य ²यां¸्यया नेमिुकयांमध्ये रयाजकयारियान े वशरकयाि केलेलया वदसतयाे. त्ययामुळे रयाजन्य ²याची ्यंत्रिया
अननुभिी रयाजक ì्य पुQयाö्ययां¸्यया हयाती गेल्ययामुळे रयाजन्ययाप ुQे एक मयाेठे अयाÓहयान वनमया्थि Lयालेले वदसते.
त्ययाचया प्रत्य्य जयागवतक पयातळ ीिरील पररषदयांमधून िया संमेलनयांमधून सयातत्ययाने ्येतयाे. अयांतररयाष्ट्ी्य
पररषदयांमध्येही रयाजन्य ²यांएेिजी वनिया ्थवचत प्रवतवनधी मयाेठz्यया प्रमयाियात सहभयागी हयाेतयांनया वदसतयात.
त्ययांनया रयाजन्ययात ील वशष्या चयार, गुĮतया, धूत्थतया ि नăतेचया अनुभि नसल्ययाकयारियान े त्ययां¸्ययाकडून
रयाष्ट्वहत सयाध्य हयाे््ययाएेिजी अवहतच मयाेठz्यया प्रमयाियात सयाधल े जयाते. त्ययामुळे रयाजन्ययाच े हयाेत असल ेले
अिमूल्यन हे एक रयाजन्ययाप ुQील एक मयाेठे अयाÓहयान ठरतयांनया वदसते.
‘) मुĉ ि संसदरी्य पĦतरी¸्या राजन्याचे अावहान :
रयाजन्य ्यंत्रिेत मुक्त रयाजन्य ि संसदी्य पद्ती¸्यया रयाजन्ययाचया प्रभयाि मयाेठz्यया प्रमयाियात ियाQल ेलया
वदसतयाे. पवहल्यया महया्युद्यानंतर अवसततियात अयालेल्यया रयाष्ट्संघ ि दुसö्यया महया्युद्यानंतर कया्य्थरत
Lयालेली सं्युक्त रयाष्ट्े ही संघटनया संसदी्य पद्ती¸्यया ि मूक रयाजन्यया¸ ्यया प्रभयाियास अनुकूल ठरली. ्यया
पद्तीमुळे अयांतररयाष्ट्ी्य समस्यया ्यया सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया कया्य्थøमपवत्रकेिर ठेिल्यया जयातयात. ्यया
समस्ययांबयाबत सि्थ प्रवतवनधé¸्यया उपवस्त Eुली चचया्थ हयाेते. त्ययातून बहुमतया¸्यया अयाधयारयािर रयाष्ट्यांचे त्यया
समस्ययांविष्यी मते अयाजमयािल ी जयातयात ि वनि्थ्य घेतले जयातयात. त्ययामुळे रयाजन्यया¸ ्यया तंत्रयात गुĮतया ि
वविपक्ी्य चचया्थ ्यया घटकया ंनया Zयारस े महति रयावहलेले वदसत नयाही. त्ययातच संसदी्य पद्तीने रयाजनव्यक
Ó्यिहयारयांची पूत्थतया कर््ययाची िpत्ी, कया्यद ेमंडळे, िpत्पत्रे, प्रसयारमयाध ्यमे इत्ययादी मयाध्यमयातून रयाजनव्यक
Ó्यिहयारयाची हयाेियारी चचया्थ ही रयाजनव्यक ्यंत्रिेपुQे एक अयाÓहयान Ìहिून उभी रयावहलेली अयाहे. कयारि
रयाजनव्यक Ó्यिहयारयामध ्ये तडजयाेड हया स्या्यीभयाि असतयाे. रयाजनव्यक Ó्यिहयारयात तडजयाे ह करतया ंनया ती
गुĮ ठेििे, देशयाची गुवपते पररवस्तीसŀÔ्य ठेििे ्ययास प्रयाधयान्य वदले जयाते. त्ययामुळे अयाहे ते पदरी पयाडून
नयाही ते वमळवि््ययाचे प्र्यतन रयाजनव्यक मयागया्थने करिे हया रयाजनव्यक तंत्रयाचया महतियाचया भयाग असतयाे. मुक्त
ि संसदी्य पद्ती¸्यया रयाजन्ययाम ुळे मयात्र रयाजन्यया¸ ्यया प्रत्येक Ó्यिहयारयाविष्यीची मयावहती प्रयाĮ कर््ययाची
जनतेची मयागिी रयाजन्यया्यमध ्ये गुĮ Ó्यिहयार ि सुŀQ देियािघ ेियािीपुQे एक प्रमुE अयाÓहयान ठरते अयाहे.
’) जागवतक लाेकमताचा प्भाि :
जयागवतक लयाेकमतयाचया ियाQतया प्रभयाि हयाही रयाजनव्यक ्यंत्रने समयाेरील एक प्रमुE अयाÓहयान Ìहिून पुQे
अयालेले वदसते. अयाज जगयात ील कयाेित ्ययाही देशयातील रयाज्यकत्यया«लया संधी िया करयार करतयानया जनते¸्यया
भयािनया लक्यात घेिे अवनिया्य्थ ठरत अयाहे. रयाज्यकत्यया«नी करयार केल्ययानंतर त्यया करयारयास प्रवसद्ी
मयाध्यमयांवियारे जयाहीर केले जयाते. सि्थसयामयान ्य जनतेस संघवटतरीत्यया ्यया करयारया ंविरयाेधयात विरयाेध प्रकट
कर््ययाचया अवधकयार असतयाे. जनतेने Lयालेल्यया करयारया ंनया विरयाेध केलया तर रयाज्यकत्यया«नया अशया पद्तीचे
करयार प्रसंगी रदि कर््ययाची नयामुष्कì पतकरयािी लयागत े. त्ययामुळे जयागवतक लयाेकमतयाचया प्रभयाि हया ही munotes.in

Page 79

79रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
रयाजनव्यक ्यंत्रिेपुQे अयाÓहयान Ìहिून पुQे अयालया अयाहे. एEयाद् या प्रश्नयासंबंधी जयागवतक लयाेकत जर विरयाेधी
जयात असेल तर महयासत्याक रयाष्ट्यांनयाही अयापल े वनि्थ्य बदलयाि े लयागतयात हे अनेक िेळया वनदश्थनयास अयाले
अयाहे. वÓहएटनयाम, इरयाक संदभया्थतील भूवमकेत अमेररकेलया जयागवतक लयाेकमतया¸ ्यया प्रभयाियातून बदलन े
भयाग पडले हे त्ययाचे उत्म उदयाहरि हयाे्य.
“) सत्ासंतूलनाचरी समाĮरी :
सत्यासंतूलन Ó्यिस्ेत शयासनया¸ ्यया कया्यया्थस अवधक गवतमयानतया ्ये9 शकते. पवहल्यया महया्युद्यापूिê¸्यया
कयालE ंडयाप्य«त सत्यासंतुलन पद्तीचया कया्य्थकयाल हयाेतया. पवहल्यया महया्युद्यापूिê प्य«त सत्यासंतूलन
पद्तीमुळे जयागवतक शयांततया प्रस्यावपत Lयालेली हयाेती. परंतु त्ययानंतर विधिसंक शस्त्रयांची वनवम ्थती,
रयाजक ì्य ि सयामयावजक øयांती ि नियाेवदत सितंत्र रयाज्ययांचे अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात पदयाप्थि Lयाल्ययामुळे
सत्या संतूलन ि अयांतररयाष्ट्ी्य शयांततेचया भंग Lयालया अयाहे. पूिê¸्यया कयाळी रयाजन्यप द्ती ्यूरयाेप पुरतीच
म्यया्थवदत हयाेती परंतु ती नियाेवदत सितंत्र रयाज्ययां¸्यया पदयाप्थियामूळे विĵÓ्ययापी बनली अयाहे. त्ययामुळे ही
रयाजन्ययाच े महति कमी Lयालेले वदसते. सत्यासंतूलन पद्तीचया öहयास हया रयाजन्य तंत्रया समयाेरील एक
अड्ळया ठरलया अयाहे.
”) राजनव्यक प्वतवनधéचरी प्वतमा :
रयाजन्य पद्ती¸्यया Ó्युिहनीतीचया पररपयाक Ìहिून पवहले महया्युद् घडून अयाले. त्ययामुळे जगभरयात
रयाजन्य तंत्रयाविष्यी नकयारयात मक प्रवतमया वनमया ्थि Lयाली. रयाजनव्यक हे लबयाड, कपटी ि कूटनीतीत
ियाकzzबगयार असतयात ही रयाजन्य ²यांची प्रवतमया रयाजन्यया समयाेरील एक अयाÓहयान ठरते. त्ययामुळे गुĮ
रयाजन्ययाए ेिजी मुक्त रयाजन्यया¸ ्यया तंत्रयाचया प्रभयाि ियाQलया. ि त्यया प्रमयाियात रयाजनव्यक ्यंत्रनेचया प्रभयाि ही
अयाेसरलया.
•) महासत्ाक राष्ट्ांचरी भूवमका :
पररयाष् ट्धयाेरियात पूिê¸्यया कयाळी प्रत्येक रयाष्ट् अयापल े रयाजनव्यक कयाuशल ्य ियापरून ध्ये्य गयाठ््ययाचया
प्र्यतन करत असत. दुसö्यया महया्युद्यानंतर मयात्र ्ययात अयामूलयाú सिरूपयाच े बदल घडून अयाले. दुसö्यया
महया्युद्यानंतर जगयाच ी वविधpिी विĵरचनया अयाकयारयास अयाली. ्यया महयासत्याक रयाष्ट्यांनी परसपरयांनया शह-
प्रवतशह दे््यया¸्यया ŀष्ीने कयाही ्ययाेजनया अयाEल ्यया ि परसपर गटयातील रयाष्ट्यांकडे त्ययाची अंमलबजयािि ी
कर््ययाचे कया्य्थ सयाेपवि््ययात अयाले अयाहे. जगयात ील बहुतेक रयाष्ट्े दयाेन महयासत्याक रयाष्ट्यांपuकì कयाेित ्ययातरी
एकया गटयात असल्ययामुळे ्यया रयाष्ट्यांनी अयापल े सितंत्र अवसतति गमयािल े. पररियामत अशया रयाष्ट्यां¸्यया
रयाजनव्यक प्र्यतनयांनया कयाेितयाच अ््थ उरत नसल्ययामुळे रयाजन्ययाच े महति कमी Lयाले अयाहे. शीत्युद्
कयाळयात रवश्यया ि अमेवरकया ही रयाष्ट्े दयाेन परसपर विरयाेधी विचयारयांचे प्रवतवनवध ति करीत असल्ययामुळे
त्ययांचे कयाेित ्ययाही बयाबतीत एकमत हयाेिे श³्य नसते. त्ययामुळे ही पररवस्तीत सुद्या रयाजन्ययालया महति
रयावहले नयाही. सयारयांश, महयासत्या ि रयाष्ट्यांची भूवमकया ही रयाजनव्यक तंत्रयापुQे एक अयाÓहयान ठरली अयाहे.
–) जवटल सिłपाचा ध्ये्यिाद :
१९९१ सयाली सयाेÓहीएट रवश्यया¸्यया विघटनयाबरयाेबर शीत्युद्याची समयाĮ ी Lयाली. परंतु अलपयािवधतच
सयाेÓहीएट रवश्ययाची जयागया चीन ने घेतलेली वदसते. त्ययामुळे अयाजही चीन ि अमेररकया ्ययात जगयाच ी
िच्थसि सपधया्थ कया्य्थरत अयाहे. अशया पद्तीचया महयासत्याक रयाष्ट्यांचया असियारया ध्ये्यियाद जगयात ील
कयाेित ्ययाही रयाष्ट्यास सहज पक्बदल करून सभयासमतयाेल करू देत नयाही. दुसö्यया महया्युद्याप्य«त जगयात ील munotes.in

Page 80

80अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
रयाष्ट्े सहजपिे सभयासमतयाेल घडिून अयाित असत. हे अयाज¸ ्यया कयाळयात श³्य हयाेत असल ेले वदसत
नयाही. त्ययामुळे कयाेितया ही प्रश्न िया समस्यया ही रयाजन्यया¸ ्यया मयाध्यमयातून सुट््ययाएेिजी ती अवधक वबकट
सिरूप प्रयाĮ करून घेते ि शेिटी अध्थिट सुटलेल्यया अिस् ेत संघष्थम्य पररवस्ती वनमया ्थि करते कì
त्ययात शेिटी तडजयाेड ीलया ियाि ठरत नयाही. उदया. अवलकड¸्यया कयाळयात दवक्िी चीनी समुþयामध्ये कयाही
बेटया¸्यया समस्ययांिरून चीन ि जपयान ्ययां¸्ययात ियाद सुरू अयाहे. अमेररकेने जपयानच ी बयाजू घेतल्ययामुळे हया
ियाद अवधकच वचघळल ेलया वदसतयाे. ियासतविकतया हया प्रश्न रयाजनव्यक मयाध्यमयातून सहज सुटिे श³्य
हयाेते. मयात्र दयाेन गटयां¸्यया दुरयावभमयानयाम ुळे तयाे अवधक गुंतयागुंतीचया बनलेलया वदसतयाे. त्ययामुळे रयाष्ट्या-रयाष्ट्यांचया
ि रयाष्ट्गटयांचया जवटल सिरूपयाचया ध्ये्यियाद हया रयाजनव्यक ???? समयाेरील एक अयाÓहयान ठरले अयाहे.
—) राजन्याचरी ±ेत्रिाQ :
समकया वलन संदभया्थत सयाăयाज्यियाद नष् हयाे9न रयाजनव्यक संबंधयाचे क्ेत्र जगÓ्ययापी बनलेले वदसते.
अयावश्यया ि अयाĀìकया Eंडयातील निसितंत्र रयाष्ट्यांनी रयाजन्यया¸ ्यया क्ेत्रयात घेतलेल्यया भूवमकेतून एक प्रकयार े
रयाजनव्यक øयांती घडून अयालेली वदसते. त्ययातच नÓ्ययाने सितंत्र Lयालेल्यया रयाष्ट्यांनया अयाप-अयापल ्यया गटयात
सयामील करून घे््ययाकरीतया महयासत्याक रयाष्ट्यांमध्ये Lयालेली सपधया्थ, शस्त्रयांबयाबतच ी सपधया्थ, दहशतियादयान े
वनमया्थि केलेले अयाÓहयान, अवलकड¸्यया कयाळयात कयाेरयाेनया-१९ महयामयारीने Lयालेली जगयाच ी विभयागिी
्ययामुळे एक बयाब सपष् Lयाली कì, जगयात ील कयाेित ्ययाही क्ेत्रयात घडियाö ्यया संघषया्थचे पडसयाद जगयात ील
इतर सि्थ रयाष्ट्यांिर उमटतयात. जयागवतक संबंधया¸्यया Ó्ययापकतेमुळे रयाजन²याचे क्ेत्र ही Ó्ययापक बनलेले
अयाहे. त्ययामुळे कयाही बयाबé संदभया्थत तडजयाेड करिे श³्य Lयालेले नयाही. त्ययामुळे हे रयाजनव्यक Ó्यिस्ेपुQे
एक अयाÓहयान Ìहिून उभे रयाहतयांनया वदसत अयाहे.
सयारयांश ज्यया कयारिया ंनी रयाजन्ययाच े महति कमी Lयाले त्ययाच करिया ंनी रयाजन्ययाच े सिरूपही बदलून गेले
अयाहे. रयाजन्य हे रयाजन्य ²या¸्यया मयाध्यमयातून चयालत नसून अयाज प्रयामु´्ययाने ???? सितच दुसö्यया
रयाष्ट्प्रमुEयाशी प्रत्यक् संबंध प्रस्यावपत करतया ंनया वदसतयात. एकंदरीत रयाजन्ययाच े अयाज¸ ्यया कयाळयात
महति कमी Lयाले असून अयाजचया रयाजन्य हया रयाष्ट् प्रमुEयां¸्यया प्र्यतनयांशी संबंवधत Lयालया अयाहे. त्ययास
बहुतयांशी संमेलनी्य ि लयाेकत ंत्रयातमक सिरूप प्रयाĮ Lयाले अयाहे.
राजन्याचरी प्सतूतता :
रयाजन्यया¸ ्यया तंत्रयापुQे अयाज¸ ्यया संचयारøयांतीने ि जयावगतक रयाजकयारिया¸ ्यया बदलत ्यया सिरूपयान े अनेक
अयाÓहयाने वनमया्थि करून रयाजन्यया¸ ्यया एकूि प्रवø्येस प्रश्नयांवकत केलेले वदसत असल े तरी रयाजन्ययास
प्रसतुत करियार ी अनेक घटक कया्य्थरत असल ेली वदसतयात. त्ययातील प्रमुE घटकया ंची मयांडिी पुQील
प्रमयाि े करतया ्येईल.
. अावÁिक ्युĦापासून बचाि :
अयाजच े जग हे अयाव्िक शस्त्रयास्त्रयांनी सजज Lयालेले अयाहे. अयाव्िक ्युद्याचया सयामनया जगयास करयािया
लयागलया तर ्यया पpÃिीिर मयानिप्रयािी वशललक रयाहियार नयाही असे Ìहटले जयाते. Ìहिून अयाईनसनटयाइन ्यया
संदभया्थत Ìहियाले हयाेते, वतसरे महया्युद् कयाेित ्यया शस्त्रयास्त्रयांनी लQले जयाईल हे मलया सयांगतया ्येियार नयाही
मयात्र चयाu्े महया्युद् हे न³कìच दगड-धयाे ंडे ि कयाठz्ययांनी लQले जयाईल Ìहिजे जगयात वतसरे महया्युद् घडून
अयाले तर संपूि्थ पpÃिीतलयाचया विनयाश हयाे््ययाची भीती जयागवतक मयानिजयात ीिर अयाहे. अशया पररवस्तीत
अयाव्िक ्युद्यापयासून जगयास ियाचि् ्ययाचे अयाĵयासक सयाधन Ìहिून रयाजन्ययाकड ेच पयावहले जयाते. ्ययाŀष्ीने munotes.in

Page 81

81रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
असे Ìहटले जयाते कì, अयांतररयाष्ट्ी्य Ó्यिहयारयात प्रत्येक रयाष्ट्यापुQे सयाधयारित तीन मयाग्थ उपलÊ ध
असतयात. एक Ìहिजे ्युद् करिे, अयापल ्यया रयाष्ट्ी्य वहतयास वतलयांजली देिे िया रयाजन्ययाचया उप्ययाेग
करिे. अयाज¸ ्यया अयाव्िक ्युगयात ्युद्याचया मयाग्थ सि्थ रयाज्ययांनी त्ययाज्य ठरविलया अयाहे. कयाेित ेही रयाष्ट्
अयापल ्यया रयाष्ट्ी्य वहतसंबंधयापयास ून दूर रयाहó शकत नयाही अÔ्यया पररवस्तीत रयाजन्ययाचया एकमेि मयाग्थ
रयाज्ययांकडे उपलÊ ध असल ेलया वदसतयाे.
. शांतता प्स्ावपत करÁ्याचे साधन :
जगयामध ्ये कयाेित ्ययाही वठ कयािी ्युद् िया ्युद्यािस्या वनमया ्थि Lयाली तर जगयात परत शयांततया ि सयाuहयाद्यया्थचे
ियातयािरि वनमया ्थि कर््ययाकररतया रयाजन्यया¸ ्यया तंत्रयाचयाच तयातड ीने मयाग्थ सिीकयारलया जयातयाे. त्ययामुळे
जयागवतक शयांततया प्रस्यावपत कर््ययाचे महतियाचे उत्रदया व्यति रयाजन्ययाकड े अयालेले वदसते. रयाजन्ययािर ील
्यया उत्रदया व्यतियाने रयाजन्ययाच े सिरूप केिळ वविपक्ी्य िया बहुपक्ी्य न रयाहतया ते जयागवतक Lयाले अयाहे.
त्ययामुळे समकया वलन संदभया्थत रयाजन्ययाच े महति संपलेले नसून ते अवधक ???? ि अवनिया्य्थ ठरलेले
अयाहे असे वदसते.
‘. संिादाचे माध्यम :
जयागवतक रयाजकयारियाचया अË्ययास करतया ंनयाही बयाब सपष्पिे जयािित े कì, रयाज्यया¸्यया प्रत्यक् Ó्यिहयारयात
अनेकिेळया रयाज्ययां-रयाज्ययांमधील रयाजनव्यक संबंध अनेकिेळया तुटत असल े तरी ही पररवस्ती कया्यम
ठेि््ययाकडे रयाज्ययांचया कल अयाQळत नयाही. उलट गंभीर संघषया्थचे प्रश्न असियार े शत्रु रयाष्ट्े ही संियादया
करीतया पुQे ्येतयांनया अयाQळतयात. भयारत-च ीन ि भयारत पयाक ्ययातील वविपक्ी्य चचया्थ हे ्ययाचे उत्म उदयाहरि
हयाे्य. मूल ियादया¸ ्यया मुदि्ययांनया बयाजुलया ठेिून भयारत-च ीन ि भयारत - पयाक ्ययांनी इतर अनेक मुदि्ययांिर
परसपर सहकया्यया्थची भूवमकया सिीकयारल ेली वदसते. ्ययाकर ीतया ्यया रयाष्ट्यांकडून संियाद करीतया रयाजनव्यक
Ó्यिस्ेचयाच प्रभयािी उप्ययाेग करून घेतलेलया वदसतयाे.
’. महासत्ाक राष्ट्ांमधरील समनि्याचे माध्यम :
जगयाच ी वविधpिी्य विĵरचनया ही रयाजनव्यक Ó्यिस्े¸्यया ŀष्ीने एक प्रमुE अयाÓहयान ियाटत असल ी तरी
रयाजनव्यक ्यंत्रिेनेचे दयाेन महयासभयांमधील संियादयाच ी कयाेंडी Zयाेड् ्ययाचे कया्य्थ पयार पयाडल ेले वदसते. उदया.
अमेररकया ि सयाेÓहीएट रवश्ययात शीत ्युद्याची तीĄतया मयाेठz्यया प्रमयाियात ियाQल ी हयाेती ि जग वतसö्यया
महया्युद्या¸्यया उबंरठz्ययािर हयाेते त्ययािेळी ही कयाेंडी Zयाेड् ्ययाचे महयान कया्य्थ रयाजन्य ²यांनीच केले ि दयाेन
रयाष्ट्प्रमुEयांमध्ये ȟɀɅ ȣȺȿȶ) ची कलपनया प्रत्यक्यात उतरल ी. अयाज जगयात ील सि्थ महयासत्याक रयाष्ट्े ही
ȟɀɅ ȣȺȿȶ ¸्यया मयाध्यमयातून एकमेकयांशी जयाेडल ी गेलेली वदसतयात. रयाजनव्यक प्र्यतनयांमुळे अमेररकया ि
चीन, अमेररकया ि सयाेÓहीएट रवश्यया, अमेररकया ि द. कयाेवर्यया, चीन ि जपयान, अमेररकया ि इवजĮ ्ययांतील
संियाद परत सुरू Lयालेलया वदसतयाे.
“. परसपरािलंबन :
अयाज जयागवतक रयाजक ì्य Ó्यिस्ेचे सिरूप हे केिळ रयाजक ì्य न रयाहतया त्ययास सयांसकpवतक, अयाव््थक
अंगयानी ही प्रभयावित केलेले वदसते. संचयार ि दळििळिया¸ ्यया सयाधनयात Lयालेल्यया प्रचंड ियाQीमुळे
कयाेित ेही रयाज्य जयागवतक प्रियाहयापयासून सितलया िेगळे ठेिू शकत नयाही. अयापल ्यया गरजयां¸्यया पूत्थतेकररतया
अगदी शत्रूरयाष्ट्यांशी ही संबंवधत रयाहने एक अपररहया्य्थ गरज Ìहिून पुQे अयाली अयाहे. त्ययामुळे सि्थच
रयाष्ट्यांनया सयामयावजक, रयाजक ì्य, अयाव््थक ि सयांसकpवतक संबंधयाची ियाQ करिे अयािÔ्यक ठरत अयाहे. ते
रयाजन्यया¸ ्यया मयाध्यमयातूनच प्रत्यक्यात ्ये9 शकते.munotes.in

Page 82

82अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
”. सह अवसतÂिा¸्या राजन्याचरी अवनिा्य्यता :
अयाज¸ ्यया रयाजन्ययाच े सिरूप हे परंपरयागत रयाजन्ययाप ेक्या अनेक अंगयानी ि अनेक अ्या«नी िेगळे अयाहे ्ययात
दूमत नयाही. मयात्र ्ययािरून शयासनयाच े अयाज¸ ्यया कयाळयात ील महतिच संपले अयाहे कया रयाजन्य ही ्यंत्रियाच
अप्रसतुत ठरली अयाहे असया वनष्कष्थ कयाQि े चुकìचे ठरते. अयाज¸ ्यया रयाजन्ययाच े सिरूप हे प्रयामु´्ययाने
सहअवसततिया¸्यया रयाजन्ययाच ेž अयाहे. ्यया रयाजन्ययान े जयागवतक शयांतते¸्यया ŀष्ीने शयांततयापूि्थ ियातयािरि
वनमया्थि कर््ययात पुQयाकयार घेतलेलया वदसतयाे. अयाज कया्य्थनिीत असियार े रयाजन्ययाच े मुक्त ि लयाेकतया ंवत्रक
रयाजन्ययाच े प्रवतमयान हे उलट पयारंपयाररक रयाजन्यया पेक्या अवधक जबयाबदयार ीने ि प्रभयािीपिे कया्य्थनिीत
Lयालेले वदसते. भविष््यया तही रयाजन्ययाच े महति िpद्éगत हयाेत रयाहियार हे समकया वलन संदभया्थिरून सपष्
वदसते.
वनष्कष्य : सयारयांश रयाजन्य हे रयाष्ट्या-रयाष्ट्यातील संियादयाच े, रयाष्ट्ी्य वहतसंबंध सयाध्य कर््ययाचे ि रयाष्ट्यांचे
पररयाष् ट्धयाेरि वनधया ्थरीत कर््ययाचे एक महतियाचे मयाध्यम अयाहे. प्रयाचीन कयाळयापयास ून रयाजन्ययाच े तंत्र
प्रचवलत हयाेते ्ययाचे संदभ्थ पहयाि्ययास वमळतयात. गुĮ रयाजन्य हे रयाजन्ययाच े पयारंपयाररक तंत्र पवहल्यया
महया्युद्याचे प्रमुE कयारि ठरले त्ययामुळे रयाजन्य² ि रयाजन्य ्यया Ó्यिस्ेविष्यी एक प्रकयार े नकयारयात मक
प्रवतवø्यया उमटल ी. त्ययातून बयाहेर पड््ययासयाठी रयाजनव्यक Ó्यिस्ेचे सिरूप अवधकयावधक प्रकट
कर््ययाचया प्र्यतन Lयालया. अयाधूवनक कयाळयात पररषद रयाजन्य, वशEर रयाजन्य, लयाेकतया ंवत्रक रयाजन्य ि
संसदी्य रयाजन्य हे रयाजन्ययाच े प्रकयार मु´्यत प्रचवलत असल ेले वदसतयात. दळििळि ि संचयार
मयाध्यमयांमध्ये Lयालेल्यया अचयाट øयांतीने, रयाजन्य¸ ्यया अयालेल्यया रयाजक ì्य करियान े रयाजन्ययाप ुQे कयाही
अयाÓहयाने वनमया ्थि Lयालेली वदसतयात. महयासत्याक रयाष्ट्यां¸्यया भूवमकया ि रयाष्ट् ि रयाज्ययां¸्यया वक चकट
ध्ये्यियादयान े त्ययात कयाही भर ही टयाकल ेली वदसते. असे असल े तरी अयाज¸ ्यया कयाळयात ि भविष््यया तही
रयाष्ट्यां-रयाष्ट्यांमध्ये संियाद सयाध् ्ययाचे, ्युद्यापयासून जयागवतक जनसम ूदया्ययास ियाचवि््ययांचे, जयागवतक
शयांततया ि सयाuहयाद्य्थ वनमया्थि कर््ययाचे ि सहअवसततियाचया िuवĵक ŀष्ीकयाेन विकवसत कर््ययाचे कया्य्थ
रयाजन्यया वशिया्य पूि्थतियास जया9 शकियार नयाही ्यया वनष्कषया ्थप्रत अयापि ्येतयाे.
‘.‘ अांतरराष्ट्री्य का्यदा
प्रयाचीन कयाळयापयास ून रयाज्यया-रयाज्ययातील Ó्यिहयार कयाही वनव IJत वन्यमयांनुसयार वनवIJत Lयालेले वदसून
्येतयात. बदलत ्यया पररवस्तीप्रमयाि े ्यया वन्यमयांमध्ये सयातत्ययाने भर पडलेली वदसते. रयाष्ट्-रयाज्य
Ó्यिस्ेच्यzया उद्मयानंतर अयांतररयाष्ट्ी्य क्ेत्रयात रयाज्ययारयाज्ययातील संबंध कयाही वनव IJत वन्यमयान ुसयार
वनवIJत कर््ययाची अयािÔ्यकतया वनमया ्थि Lयाली. त्ययातूनच अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांची वनवम ्थती Lयालेली
वदसते. अयाधूवनक कयाळयात दळििळिया¸ ्यया ि संचयार मयाध्ययामयां¸्यया øया ंतीने जगयास अवधकयावधक जिळ
अयािल े. त्ययातून विĵ सत्ययाची ि विĵ समयाजयाच ी कलपनया अवधकयावधक िpद्éगत Lयाली. रयाष्ट्-रयाज्ययांचे
परसपरयािंलबन ही उत्रयाेत्र अवधकयावधक िpद्éगत हयाेत गेले त्ययाप्रमयाि े विĵसमूदया्ययास कयाही िuवĵक
वन्यमयांप्रती बयांधील कर््ययाची प्रिpत्ी बळयाित गेली जी अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया वनवम ्थतीचे एक प्रमुE
कयारक ठरली. विकवसत अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयामध ून रयाष्ट्यां¸्यया परसपर Ó्यिहयारयांकरीतया सि्थमयान्य अशया
प्र्या, संकेत ि रूQी वनमया ्थि Lयाल्यया ि ्यया प्र्या, संकेतयामध ूनच अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचया ही उगम Lयालया.
समकयाल ीन संदभया्थत, अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया अयांतररयाष्ट्ी्य Ó्यिहयारयातील महतियाचया घटक अयाहे. ्यया
ŀष्ीने अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ्यया संकलपनेचया संकलपनयातमक अ््थ, अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे सिरूप, munotes.in

Page 83

83रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
रयाष्ट्ी्य ि अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ्ययातील मूलभूत सिरूपयाचया Zरक, अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांची उगमस् याने
ि संवहतीकरि ्यया घटकया ंचया अË्ययास करिे अयािÔ्यक ठरते. ्यया ŀष्ीने ्यया घटकयात ही संकलपनया
मयांड््ययात अयाली अयाहे.
अांतरराष्ट्री्य का्यदा अ् ्य ि व्या´्या :
सयाधयारित अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद े Ìहिजे सË्य रयाज्ययांनी परसपरयात Ó्यिहयार कर््ययाकरीतया मयान्य
केलेल्यया वन्यमयांचया संúह हयाे्य. ्यया संúहयात मयान्यतयाप्रयाĮ चयालीरीती, प्र्या, संधी िया करयार अयांतररयाष्ट्ी्य
न्यया्ययालया्यया ंचे वनि्थ्य ि अयांतररयाष्ट्ी्य संस्या ्ययांचयाही समयाि ेश असतयाे.
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ही संकलपनया पुQील कयाही Ó्यया´्ययां¸्यया अयाधयार े अवधक सपष् करतया ्येईल.
āk^am
सË्य रयाष्ट्े परसपरयांशी संबंध ठेितयानया जे वन्यम ि वसद्यांत त्ययां¸्ययािर बंधनकयारक अयाहेत असे मयानतयात
अशया ि वसद्यांतयाचया संúह Ìहिजे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हयाे्य.
4ktYWhk7]
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद े अशया परंपरयागत प्र्ेिर अयाधयार रत वन्यमयांचे नयाि अयाहे कì, ज्ययास सË्य रयाष्ट्े
परसपर Ó्यिहयार करतयानया कया्यद ेशीरररत्यया बंधनकयारक मयानतयात.
‘hrÆgDragW
सË्य रयाष्ट्यांनया परसपरयांमध्ये Ó्यिहयार ठेििे ज्ययामुळे श³्य हयाेते अशया वन्यम ि वसद्यांतयाचे संकलन
Ìहिजे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद े हयाेत.
’akr_tÆg
सुसंसकpत रयाज्ययां¸्यया सयामयान ्य समूहया¸्यया परसपर Ó्यिहयारयाचे वनधया्थरि करियाö ्यया वन्यमयांनया अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद े असे Ìहितयात.
“ÿkthk7P
सयाि्थभयाuम रयाज्ययांचे परसपरयांमधील Ó्यिहयारयांचे वन्यम Ìहिजे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हयाे्य.
अांतरराष्ट्री्य का्यदा ि uवशĶ्ये :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ्यया संकलपने¸्यया िरील Ó्यया´्ययांिरून अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ्यया संकलपनेची कयाही
प्रमुE िuवशष््ये पुQील प्रमयाि े मयांडतया ्येतील.
१. जयाग वतक क्ेत्रयात विविध रयाष्ट्े परसपरयांशी जे Ó्यिहयार करतयात त्यया Ó्यिहयारयासंबंधीचे वन्यम असे
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे सिरूप असत े.
२. अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे सिरूप हे प्रयामु´्ययाने सि¸Jेिर अयाधयारल ेले असत े. ्यया वन्यमयांचया
सिीकयार सयाि्थभयाuम असियाö ्यया रयाष्ट्-रयाज्ययांनी सिे¸Jेने केलेलया असल्ययामुळे ते त्ययां¸्ययािर
बंधनकयारक मयात्र नसतयात.
३. अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यां¸्यया अंमलबजयािि ी ि पयालनया संदभया्थत सदzसद वििेक बुद्ी ि सहभयागी
रयाष्ट्यांची सवद¸Jया हया घटक महतियाचया असतयाे.munotes.in

Page 84

84अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
अांतरराष्ट्री्य का्यदा स िłप :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया कया्यदया ्यया सं²ेस पयात्र ठरतयाे कì नयाही हया अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ्यया संकलपने¸्यया
सिरूपयात ील प्रमुE कळीचया मुदिया मयानलया जयातयाे. सयाधयारित कया्यदया ्यया संकलपनेची अयापि कयाेित ी
Ó्यया´्यया सिीकयारतयाे ्ययािरून अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया सिरूपयाविष्यीचया अयापलया ŀष्ीकयाेन वनवIJत
हयाेतयांनया अयापियास वदसतयाे. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यास कया्यद् याचया दजया्थ नयाकयारि े ि अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यास
कया्यद् याचया दजया्थ बहयाल करियार े असे दयाेनही वि चयारप्रिया ह अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधया¸्यया वि चयार प्रियाहयात
अयाठळतयात त्ययाची मयांडिी सयाधयारित पुQील प्रमयाि े करतया ्येईल. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया संकलपनेस
कया्यदयाž ही सं²या नयाकयारियारया विचयारप्रिया ह 
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया कया्यदयाž ्यया सं²ेस पयात्र ठरत नयाही ्यया सम््थनया््थ सयाधयारित पुQील मुदिे
प्रसतुत केली जयातयात.
. दंडशĉìचा अभाि :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया प्रयामु´्ययाने सदzसवििेक ि सवद¸Jया ्ययािर अयाधयारल ेलया अयाहे. त्ययामुळे जयाrन
अयांrष्ीन ्ययासंदभया्थत वििेचन करतया ंनया Ìहितयात,  अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यास दंडशक्तìचया अयाधयार नसल्ययाने
त्ययाचे उललघंन करियाö ्यया रयाष्ट्यांनया कयाेितया ही दंड केलया जया9 शकत नयाही. त्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् यास कया्यदया ही सं²या न ियापरतया त्ययास अयांतररयाष्ट्ी्य नuवतकतेचे वन्यम असे संबयाेधयाि े.žž
. िuधावनक ŀĶ्या अपा त्र :
हयाrलंड ्ययांनी कया्यद् याची िuधयावनक ŀष्ीकयाेनयात ून Ó्यया´्यया करतया ंनया अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यास कया्यदयाž ही
सं²या लयागू करतया ्ये9 शकत नयाही हे सपष् केले अयाहे. हयाrलंड ्ययांनी ्ययासंदभया्थत मयांडिी करतया ंनया Ìहटले
अयाहे. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया मयागे कयाेित ीही सयाि्थभयाuम ि िuधयावनक शक्तì नयाही. वशिया्य अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् याची अंमलबजयािि ी कयाेित ्ययाही सयाि्थभयाuम Ó्यिस्ेवियारया हयाेत नयाही. त्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया
्यया शÊदयातील कया्यदया हया शÊद चुकìचया ठरतयाे.žž हयाrलंड ्ययां¸्यया ्यया मतयास दुजयाेरया देतयांनया सrलीसबरी असे
Ìहितयात कì, अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे कयाेित ्यया न्यया्ययाल्ययाकड ून सक्तìन े पयालन करून घेतले जयात
नसल्ययामुळे ्ययातील कया्यदया हया शÊद चुकìचया ि Ăम वनमया्थि करियारया ठरतयाे.
‘. अमंलबजािणरी करणाö्या व्यिस्ेचा अभाि :
्याrमस हयाrÊज ्ययांनी कया्यद् यासंदभया्थत मयांडिी करतया ंनया कया्यद् यात भीती ि वशक्या ्यया दयाेन ततियांनया प्रयाधयान्य
वदले हयाेते. कया्यद् यामध्ये भीती ि वशक्या ्यया दयाेन बयाबी अंतभु्थत असल्ययावशिया्य मयानिी समयाज त्ययाचे
पयालन करियार नयाही असे हयाrÊज ्ययांनया ियाटते. त्ययां¸्यया मते, मयानि ी समयाज जयाे वनसग्थतच दुष् सिया्ê ि
वहंसक अयाहे तयाे कया्यद् याचे पयालन करियार नयाही. समयाजयात शयांततया ि सुÓ्यिस्या वनमया ्थि कर््ययाकररतया
दंड शक्तìच ी कलपनया अत्ययािÔ्यक असत े. परंतु अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचया विचयार करतया ्ययाबयाब ी
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संदभया्थत अंतभू्थत असल ेल्यया वदसत नयाहीत. त्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया
उललघंनयामुळे वशक्या हयाेईल अशी भीती रयाज्ययांनया ियाटत नयाही. पररियामी अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया अंमलयात
अयािि े कठीन हयाेते ि जयाे कया्यदया अंमलयात अयािन े श³्य नयाही त्ययास कया्यदया हे संबयाेधन ियापरि े चुकìचे
ठरते असे वटकयाकयारया ंनया ियाटते.munotes.in

Page 85

85रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
’. दुÍ्यम दजा्य :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि रयाष्ट्ी्य कया्यदया ्ययांमध्ये ियासतविकतया अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांनया प्र्मस्यान
प्रयाĮ ह याेिे अयािÔ्यक अयाहे. मयात्र ियासतियामध्ये रयाष्ट्ी्य कया्यद्यांनी अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांिर कया्यम
कुरघयाेडी केलेली वदसते. अयांततरयाष्ट्ी्य कया्यद े ि रयाष्ट्ी्य कया्यद े हे परसपरयांशी सुसंगत ि समनि्य
सयाधियार े असि े अपेवक्त अयाहे. मयात्र रयाष्ट्ी्य कया्यद े हे प्रत्येक रयाष्ट् अयापल े रयाष्ट्वहत डयाेÑ्ययासममयाेर
ठेिून करत असल्ययामुळे ते सियाभयाविकतच अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांशी विसंगत ठरतयात. तरीही
अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात रयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचया अंमल ि बयाेलबयालया कया्यम रयाहतयाे. त्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् याचे दुब्थलति वसद् हयाेते.
“. लिवचकतेचा अभाि :
कया्यदया हया कयाळयाच े अपत्य असतयाे. बदलत ्यया कयाळ ि पररवस्प्रमयाि े त्यया कया्यद् यात ही बदल िया दुरूसती
हयाेने अत्ययािÔ्यक असत े. मयात्र अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यामयागे दुŁसती करियार ी कयाेित ीही वनवIJत अशी
एकमेि संस्या िया Ó्यिस्या नसल्ययामुळे बरेच अयांततरयाष्ट्ी्य कया्यद े अनयािÔ ्यकच नÓहे तर कयालबयाह्य ही
ठरलेले अयाहेत. सयाेलयार रज ्ययासंदभया्थत वटकया करतया ंनया Ìहितयात कì, अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया अवनवIJततया
ि Ăम वनमया्थि करियारया अयाहे.
अशया पद्तीने अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यया ंनया कया्यदया ही सं²या ियापरतया ्येियार नयाही ्ययाकर ीतया सम््थनया््थ मुदिे
मयांडले जयातयांनया वदसतयात. न्यया. वलडर ्ययांनी ्ययासंदभया्थत वटÈपिी करतया ंनया Ìहटले हयाेते कì, अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यदया हया मु´्ययातिेकरून अवलवE त ि मयान्यप्रयाĮ नसलेलया कया्यदया अयाहे.žž दयाेनहé महया्युद्यां¸्यया कयाळयात
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचया ्ययाेµ्य प्रमयाियात भंग घडून अयालया. त्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांनया कपयाेल
कलपनयाž अशी सं²या ियापर् ्ययात अयाली हयाेती.
अांतरराष्ट्री्य का्यī ाचे सम््यन :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया Eö्यया अ्या्थने कया्यदया ्यया सं²ेसपयात्र ठरत नयाही ्यया सम््थनया््थ वबनतयाेड
्युक्तìियाद कर््ययात ्येत असल े तरी अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ्यया सं²ेस पयात्र ठरतयाे हे मयानियारया ि त्ययाचे
सम््थन करियारया विचयारिंतयाचया एक मयाेठया प्रियाह असल ेलया वदसतयाे. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचया अयाधयार ही
रयाष्ट्ी्य कया्यद् याप्रमयाि ेच अयाहे. अयांतररयाष्ट्ी्य समयाज, विĵ समयाज वनमया्थि कर््यया¸्यया ŀष्ीने अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् यावशिया्य प्यया्थ्य नयाही. अशी भूवमकया घेत सर हेʼnी मेन, हयाrल, सटयाrक्थ, वपटz कयानेट, लयाrरेनस, अयाेपन
टयाईम ्ययासयार´ ्यया विचयारिंतयानी अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया सम््थनया््थ पुQील मुद्यांची मयांडिी केलेली
वदसते.
. अांतरराष्ट्री्य का्यī ाचा अाधार मान ्यताप्ाĮ :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया कया्यदयाž ्यया सं²ेस पयात्र ठरतयाे हे सपष् करतया ंनया अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचया
अयाधयार ही रयाष्ट्ी्य कया्यद् याप्रमयाि ेच असल्ययाचे सप्रमयाि दयाEि ून देतयात. रयाष्ट्ी्य कया्यद् याप्रमयाि ेच
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचया उगम ही प्र्या परंपरया ्ययातूनच Lयालेलया अयाहे. अयांतररयाष्ट्ी्य सतरयािरील एEयाद ी
प्र्या जर एEयाद् या रयाष्ट्याने मयाेडल ी तर त्ययाविरयाेधयात जयागवतक जनमत त्ययार हयाेते त्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य
सतरयािर वनमया्थि Lयालेले संकेत िया प्र्या कयाेित ेही रयाष्ट् सहसया मयाेडत नयाहीत. रयाजदूतयांचे ित्थिूकìसंबंधीचे
वन्यम िया संकेत हे अयांतररयाष्ट्ी्य प्र्यांमधूनच अवधकयावधक ŀQ Lयालेले वदसतयात हे ???? प्र्याच
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यां¸्यया उगमयांचया महतियाचया अयाधयार असल्ययाकयारियान े हयाrÊज ्यया संदभया्थत मयांडिी munotes.in

Page 86

86अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
करतया ंनया Ìहितयात, अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद े हे Eö्यया अ्या्थने कया्यद े अयाहेत. कयारि इतर कया्यद्यांप्रमयाि े
त्ययांचया उगम सयाठी ि परंपरयांमधूनच Lयालेलया अयाहे ि त्ययाचे पयालन करिे अवनिया्य्थ ठरले अयाहे.
. सि6¸Jा हाच का्यदा पाल नाचा महÂिाचा अाधार :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया कया्यदयाž ्यया सं²ेस पयात्र नयाही ्यया सम््थनया््थ अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यामयागे
अंमलबजयािि ी कररतया भीती ि दंडशक्तìचया अभयाि अयाहे हे कयारि प्रयामु´्ययाने प्रसतूत केले जयाते. परंतु
अयांतररयाष्zी्य कया्यद् याचे सम््थक हे दयाEि ून देतयात कì, मयानि कयाेित ्ययाही कया्यद् याचे पयालन केिळ
भीतीमुळे करत नसून कया्यद् या¸्यया पयालनयास अयापल े वहत अयाहे ्यया भयािनेतूनच कया्यद् याचे पयालन
प्रयामु´्ययाने घडून ्येते. प्रयाचीन कयाळयात कयाेित ेही सरकयार नÓहते तरीही लयाेक कया्यद् याचे पयालन करत हयाेते
हे एेवतहयावसक तÃ्य त्ययासयाठी अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे सम््थक प्रसतूत करतयात. रयाष्ट्ी्य कया्यद्यां¸्यया
अंमलबजयािि ीची िसतुवस्ती समयाेर ठेितयांनया ते Ìहितयात, ???? प्रत्येक रयाष्ट्ी्य कया्यद् यासयाठी
अंमलबजयािि ी रयाष्ट्ी्य सरकयार ही करू शकत नयाही. रयाष्ट्ी्य सरकयारया ंनयाही जनते¸्यया ??? िरच
विसंबून रहयािे लयागत े. त्ययामुळे रयाष्ट्ी्य कया्यद् याप्रमयाि ेच अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचीही वस्ती अयाहे.
अयांतररयाष्ट्ी्य जगतयात रयाष्ट्े सिे¸Jेने कया्यद् याचे पयालन करतयात कयारि त्ययात त्ययांचे वहत असत े ्ययामुळे
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यामयागे कयाेित ीही सयाि्थभयाuम सभया नयाही. ्यया कयारियािरून अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया
कया्यदया नयाही असे प्रवतपयादन करिे चुकìचे ठरते. Ìहिूनच हेʼnी मेन ्ययासंदभया्थत Ìहितयात कì,
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यामयागे त्ययाचे पयालन करून घे््ययाकरीतया सयाि्थभयाuम सभया अस््ययाची अयािÔ्यकतया
नयाही.
‘. अमंलबजािणरीचरी शाĵतरी :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची अंमलबजयािि ी दुवम्थळ असत े त्ययामुळे त्ययास कया्यदया ही सं²या देने अप्रसतुत
ठरते त्ययास Zयारतर नuवतक वन्यम संबयाेJयाि े असे मत मयांडियाö्यया विचयारप्रिया हयास पीट कयाrबेट ्ययांनी उत्र
देतयांनया असे Ìहटले अयाहे कì, अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यास कया्यद् याचया दजया्थ देने अयािÔ्यक अयाहे. कयारि
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यास केिळ नuवतक वन्यम मयानि े चुकìचे अयाहे. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यातील वन्यमयांचे
पयालन हे एेव¸Jक नसून ियासतियात ते अवनिया्य्थ ठरते. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची वकत्येक िेळया सक्तìन े ही
अंमलबजयािि ी केली जयाते.žž हे ही ते सयाेदयाहरि दयाEि ून देतयात. अयाज अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यामयागे
जयागवतक लयाेकमत, अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया, सुरक्या मंडळयाच ी प्रभयािी शक्तì उभी अयाहे. ्यया घटकया ंनी
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचया भंग करियाö ्यया अनेक रयाष्ट्यांविरयाेधयात सक्तìन े कया्य्थियाही करून अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् याचे पयालन कर््ययास भयाग पयाडल ेले वदसतयात.
’. अांतरराष्ट्री्य न्या्याल्याचे अवसतÂि :
सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया मयाध्यमयातून अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची प्रभयािी अंमलबजयािि ी कर््ययाकरीतया विविध
संस्याची वनवम ्थती केली अयाहे. त्ययातही अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्य ि अयांतररयाष्ट्ी्य गुनहेगयारी न्यया्ययाल्य
्ययांचे वनि्थ्य हे सभयासद रयाष्ट्यांिर बंधनकयारक मयानल े जयातयात. अयांतररयाष्ट्ी्य गुनहेगयारी न्यया्ययाल्यया¸ ्यया
मयाध्यमयातून तर दंड िया वशक्या ही वद ली जयाते. अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्ययाच ी दंडशक्तì अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् या¸्यया पयाठीशी असल्ययाने अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यास कया्यदयाž ही सं²या लयागू हयाेते असे सम््थन ्यया
ŀष्ीने प्रसतुत केले जयाते.munotes.in

Page 87

87रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
“. अािÔ्यक घटकांचरी पूत्यता :
कया्यदया ही प्रवø्यया प्रत्यक्यात ्ये््ययाकररतया ि कया्य्थनिीत कर््ययाकररतया कयाही घटकया ंची अयािÔ्यकतया िया
अवसतति अवनिया्य्थ मयानल े जयाते. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे सम््थकयांचे Ìहििे ्यया ŀष्ीने असे वदसते कì,
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ्यया अटéच ी पुत्थतया करतयाे. अयाेपन टयाईम ्ययांनी ्ययासंदभया्थत मयांडिी करतयानया असे
Ìहटले अयाहे कì, सयाधयारित कया्यद् या करीतया तीन बयाबी अयािÔ्यक असतयात. एक Ìहिजे समयाजयाच ी
अयािÔ्यकतया, दूसरे Ìहिजे विकवसत असे सयामयावजक Ó्यिहयारयाचे वन्यम ि वतसरे Ìहिजे अशया पद्ती¸्यया
वन्यमयांनया असियार ी समयाजयाच ी मयान्यतया. ्यया तीनही वन कषयां¸्यया अयाधयार े अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यास
पडतयाळ ून पयाहतया अयाज¸ ्यया कयाळयात अयांतररयाष्ट्ी्य समयाज वनमया्थि Lयालया अयाहे हे सपष् वदसते. त्ययाचबरयाेबर
पrरीस घयाेषियाप त्र, हे सÌमेलन सं्युक्त रयाष्ट्यांची सनद, विवभनन रयाष्ट्यांमधील करयार, इत्ययादी¸्यया
मयाध्यमयातून अयांतररयाष्ट्ी्य ŀष्ीने परसपर Ó्यिहयारयांचे वन्यम वनवIJत Lयालेले वदसतयात. ्यया वन्यमयांनया
जगयात ील बहुतयांश रयाष्ट्यांनी सिीकयारून मयान्य केलेले वदसते. त्ययामुळे कया्यदयाž ्यया सं²ेस अयािÔ्यक
अटéच ी पुत्थतया कर््ययात अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ्यशसिी हयाेतयांनया वदसतयाे.
एकंदरीत, रयाष्ट्ी्य कया्यद् याप्रमयाि ेच अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ही रूठी, प्र्या, परंपरया, संकेत, तह ्ययातून
विकवसत Lयाले अयाहेत. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया पयालनयात अयापल े वहत अयाहे हे विĵ जनसम ूदया्ययास ि
रयाष्ट्-रयाज्ययांनयाही उत्रयाेत्र मयान्य हयाेत अयाहे. जयागवतक लयाेकमत ि सं्युक्त रयाष्ट्यांसयार´ ्यया जयागवतक
संघटनया ंचया अयाधयार ि बळ अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यामयागे उभे अयाहे. त्ययामुळे अयांततरयाष्ट्ी्य कया्यद् यास
कया्यदयाž हया दजया्थ प्रयाĮ ह याे््ययास हरकत नसयाि ी. तरीही अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया कया्यदया अयाहे वकंिया नयाही
हे मूलत अयापि कया्यदया ्यया संकलपनेची कयाेित ी Ó्यया´्यया सिीकयारतयाे ्ययािर मु´्यत अिल ंबून अयाहे.
हयाrÊज हयाrलंड ि अयाrलटीन ्ययांनी कया्यद् याची िuधयावनक ŀष्ीकयाेनयात ून Ó्यया´्य करतया ंनया Ìहटले अयाहे कì,
सयाि्थभयाuम सत्ेची अया²या Ìहिजे कया्यदयाžž ्यया Ó्यया´्येप्रमयाि े अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया कया्यदयाž ्यया सं²ेस
पयात्र ठरत नयाही. परंतु ियासतियात कया्यद् याची वनवम ्थती केिळ सयाि्थभयाuम शक्तì¸ ्यया इ¸Jेचया पररपयाक असतयाे
हे Ìहिजे िसतूवस्तीचया विप्यया्थस ठरतयाे. कयारि समयाजयात ील रूQी, पंरपंरया चयालीरीती, समयाजमयान ्यतया
्ययातून ही कया्यद् या¸्यया वनवम ्थतीस चयालनया वमळते, हयातभयार लयागतयाे. अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात ही अयाज
कयाेित ेही रयाष्ट् सितंत्र िया अवलĮ रयाहó शकत नयाही. परसपरयािलंबन ि परसपर सहकया्य्थ ्यया भयािनेतून
अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात ही कयाही संकेत-प्र्या वनमया ्थि Lयालेल्यया वद सतयात. त्ययास जयागवतक
लयाेकमतयाचया ही पयाठéबया िpद्éगत हयाेतयाे अयाहे, सं्युक्त रयाष्ट्े, सुरक्या पररषद, अयाम सभया, अयांतररयाष्ट्ी्य
न्यया्ययाल्य े ्ययांची शक्तì ्यया कया्यद्यांनया कया्य्थनिीत कर््ययात महतियाची भूवमकया बजयाित अयाहेत त्ययामुळे
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ही रयाष्ट्ी्य कया्यद् याप्रमयाि ेच अयाज प्रभयािी ठरतयांनया वदसतयाे अयाहे.
अांतरराष्ट्री्य का्यī ाचरी उगमस्ाने :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचया विकयास Lयालया ि त्ययाची उगमस् याने कयाेित ी ्ययासंदभया्थत अयांतररयाष्ट्ी्य
संबंधया¸्यया अË्ययासकयांमध्ये मतमतया ंतरे अयाQळतयात. सयाधयारित असे Ìहितया ्येईल कì, अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् याचे उगमस् यान Ìहिजे ते कया्यद े पयालन कर््ययास बयाध्य ठरवि््ययाö्यया शक्तì हयाेत. हया विचयार
प्रयामु´्ययाने अयाेपन हयाईम ्ययां¸्यया मयांडिीमध्ये अयाQळतयाे. तर कयाही विचयारिंत मयात्र अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे
उगमस् यान Ìहिून अयांतररयाष्ट्ी्य प्र्या, पंरपंरया, संकेत ि विवभनन रयाष्ट्यातील करयार ि संधीनया अवधक
प्रयाधयान्य देतयात. तर कयाही वि चयारिंतयानया मयात्र अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्ययाच े वनि्थ्य ि त्ययासंदभया्थतील
वलवEत सिरूपयाच े प्रलेE ही अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची प्रमुE उगमस् याने ियाटतयात. अयांतररयाष्ट्ी्य munotes.in

Page 88

88अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
न्यया्ययाल्यया¸ ्यया घटनेतील ३८Ó्यया कलमयात अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची उगमस् याने मयांडलेली वदसतयात.
अयांतररयाष्ट्ी्य सÌमेलने, अयांतररयाष्ट्ी्य रीतीररियाज, रयाज्ययांनी मयान्यतया वदलेले वसंधदयात ि वनरवनरयाÑ्यया
रयाष्ट्या¸्यया विवधिेत््ययांनी न्यया्ययासंबंधी वदलेले वनि्थ्य ही प्रमुE चयार उगमस् याने अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययालया्ययान े
प्रसतुत केलेली वदसतयात. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची कयाही प्रमुE उगमस् यानयांची चचया्थ पुQील मुदि्ययां¸्यया
अयाधयार े करतया ्येईल.
. प््ा - परंपरा ि संकेत :
प्र्या, परंपरया ि संकेत हे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे सिया्थत प्रयाचीन ि प्रमुE उगमस् यान मयानल े जयाते. प्र्या,
परंपरया ि संकेत हे प्रत्येक देशयातील एेवतहयावसक प्रगतीबरयाेबर उतपनन हयाेत असतयात ि कयालयांतरयाने
देशया¸्यया कया्यद् यात त्यया विलीन हयाे9न जयातयात. ज्यया वठ कयािी अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद े ि संधी ्ययांची
Ó्यया´्यया करिे श³्य हयाेत नयाही अशया वठकयािी रीवतररियाज िया संकेतयाचया दयाEलया घेतलया जयातयाे. उदया.
पr³िेट हियानया ि लयाेलयाž ्यया Eटल्ययाचया अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्ययान े ही रयाज्ययां¸्यया चयालीरीतéचया संदभ्थ
घे9नच वनि्थ्य वदलया हयाेतया.
्ययासंदभया्थत अशी मयांडिी केली जयाते कì, एEयाद ी प्र्या जेÓहया प्रयाचीन ि तक्थसंगत असत े. वजचे सदuि
पयालन केले जयाते. वज¸्ययात एकरूपतया, सुवनवIJततया ि अवनिया्य्थतया असत े. तेÓहया त्ययास चयालीरीतीचे
सिरूप प्रयाĮ ह याेते. अशया रूQी ि चयालीरीतéचे िषया्थनुिष्थ पयालन Lयाल्ययानंतर त्ययांचया कया्यद् यात समयाि ेश
हयाेतयाे. अशया पद्ती¸्यया कयाही प्र्या ि संकेतयानया रयाज्ययांनी मयान्यतया वदल्यया नंतर त्ययाचे अयाज अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् यात रूंपयातर Lयालेले वदसते. उदया. नयाविक ्युद्कयाळयात ही मयासे पकडियाö ्यया जहयाजयांचे नुकसयान
करू न्ये, रयाजदूतयांनया प्रदेश बयाह्यत ेचया वन्यम लयागू असयािया, रेड øयाrसलया कया्य्थ कर््ययाची पूि्थ मुभया
असयाि ी इत्ययादी. अशया रीतीने रूQी, परंपरया, संकेत हे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे प्रमुE उगमस् यान असल े
तरी त्ययांचया विकयास मयात्र अवतश्य मंदगतीने हयाेत असल ेलया वदसतयाे. त्ययाचबरयाेबर अशया पद्ती¸्यया प्र्या-
संकेतयांनया इतर रयाज्ययांची मयान्यतया देिे, त्यया परसपरयांनया पूरक ि सयाे्यीसकर असि े ही तेिQेच अयािÔ्यक
असत े.
. संधरी वकंिा तह :
विवभनन रयाष्ट्यांमध्ये हयाेियारे तह, करयार िया संधी हे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे एक महतियाचे उगमस् यान
मयानयाि े लयागेल. परसपर वहतयाचे रक्ि कर््यया¸्यया ŀष्ीने ज्ययािेळी रयाष्ट्े एकत्र ्ये9न तह िया करयार
करतयात तेÓहया ही संधी िया करयार अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे उगमस् यान Ìहिून ही भ ूवमकया पयार पयाडतयाे.
परंतु तह िया संधी ही केिळ दयाेन रयाष्ट्यांपुरती म्यया्थवदत असेल तर मयात्र त्ययास अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे
उगमस् यान मयानतया ्येत नयाही. असया करयार िया संधीनया ज्ययािेळी इतर रयाष्ट्े मयान्यतया देतया तेÓहया हे करयार
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे उगमस् यान Ìहिून महतियाची भूवमकया पयार पयाडतयात.
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे उगमस् यान Ìहिून १६४८ ¸्यया िेसटZयावल्यया¸्यया तहयाचे, १८५६ ¸्यया पrरीस
घयाेषियापत्र याचे, १८१५ ¸्यया वÓह एननया संमेलनयाच े, सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया सनदेचे, मयानिी ह³क जयाहीर नयाÌ्ययाचे
संधी, करयार िया घयाेषियापत्र या¸्यया ŀष्ीने अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे उगमस् यान Ìहिून भूवमकया अधयाेर ेवEत
करियार े अयाहे. अशया पद्ती¸्यया संधी ्यया तहयातून अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया वनवम ्थती संदभया्थत भयाष््य
करतया ंनया अयाेपन हयाईम Ìहितयात, जरी अयांतररयाष्ट्ी्य क्ेत्रयात क¤वþ्य सिरूपयाच ी विवधमंडळे नसली तरी
संधी पयालनयावि यारे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे पयालन सक्तìन े केले जया9 शकते. ्यया रयाष्ट्यांमध्ये संधी पयालन munotes.in

Page 89

89रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
हयाच Eरया Ó्यिहयारयाचया वन्यम असतयाे. रयाष्ट्या-रयाष्ट्यातील अशया संधीनया संबंवधत रयाष्ट्यांची विवधमंडळे ि
रयाष्ट् प्रमुE ्ययांची मयान्यतया वमळिे अयािÔ्यक असत े.
‘. न्या्याल्यांचे वनण्य्य :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया उगमस् यानयामध्ये न्यया्ययाल्य ीन वनि्थ्ययांनी ही िेळयाेिेळी महतियाची भूवमकया
बजयािल ेली वदसते. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यां¸्यया उगमया¸ ्यया ŀष्ीने अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्य, अयांतररयाष्ट्ी्य
गुनहेगयारी न्यया्ययाल्य, पंच न्यया्ययाल्य, अवधúहि न्यया्ययाल्य े ि रयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्यया ंनी महतियाची भूवमकया
बजयािल ेली वदसते. रयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्यया¸ ्यया वनि ्थ्ययातूनही अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया वनवम ्थतीस मदत
अयालेली वदसते. उदया. मयान्यतेविष्यी¸्यया अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यास रयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्य ीन प्रवø्येनेच
हयातभयार लयािलया हे सि्थ®ूत अयाहे. पंच न्यया्ययाल्ययामध ्ये न्यया्ययावधशया एेिजी एEयाद् या पंचयाकड े ियाद
सयाेपविलया जयातयाे ि त्ययांनी वदलेलया वनि्थ्य बंधनकयारक मयानलया जयातयाे तर अवधúहि न्यया्ययाल्य े ही ्युद्मयान
रयाष्ट्यांची समुþयािर जĮ केलेल्यया मयालयाच ी िuधतया पयारE् ्ययांसयाठी वनमया ्थि कर््ययात अयालेली न्यया्ययाल्य े
असतयात. अवधúहि न्यया्ययाल्य े ही व िवधमंडळे िया कया्य्थपयावलकयां¸्यया दडपियापयास ून मुक्त रयाहत
असल्ययाकयारियान े त्यया न्यया्ययाल्यया ंनी वदलेले वनि्थ्य हे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे एक उगमस् यान Ìहिून
महतियाची भूवमकया बजयाितयानया वदसते.
्यया सि्थ न्यया्ययाल्यया ंमध्ये अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्यया ंनी वदलेले वनि्थ्य हे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे प्रमुE
उगमस् यान ठरते हे मयान्य करयािे लयागेल. कयारि अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्यया ंनी वदलेले वनि्थ्य हे प्रभयािी
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद े, प्र्या, परंपरया ि जयागवतक लयाेकमत इत्ययादी बयाबी लक्यात घे9न वदलेले असतयात.
प्रयादेवशक सयाि्थभयाuमति, रयाज्ययाचे क्ेत्रयावधकयार, तटस्तया ्ययासंदभया्थत अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्ययान े वदलेले
वनि्थ्य हे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे प्रमुE उगमस् यान ठरले अयाहेत. अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्यया¸ ्यया घटनेचे
५९ िे कलम ्ययाŀष्ीने महतियाचे मयानल े जयाते. ्यया कलमयान ि्ये हे सपष् हयाेते कì, ्यया न्यया्ययाल्ययाच े वनि्थ्य
संबंवधत रयाज्ययांनया विवशष् विष्ययाबयाबत लयागू हयाेतयात. ्यया वनि्थ्ययां¸्यया नंतर इतर Eटल्ययात कया्यद् याप्रमयाि े
उप्ययाेग केलया जयातयाे. त्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्य हे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचे प्रमुE उगमस् यान
ठरते.
’. न्याव्यक बुधदरी ि úं् :
अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्य ि इतर ही प्रचवलत न्यया्ययाल्य े अवसततियात असियाö ्यया कया्यद् यानि्ये वनि्थ्य
दे््ययाचे प्रमुE कया्य्थ पयार पयाडि ं असतयात. परंतु अपियादयात मक पररवस्तीत न्यया्ययाल्यया समयाेर अशया
कयाही समस्यया िया प्रश्न ्येतयात ज्यया संबंधीचे वन्यम प्रचवलत नसतयात. अशयाि ेळी पररवस्तीचया सयारयासयार
विचयार करून न्यया्ययाधीश अयापल ्यया सदसद zवििेक बुद्ीचया िया न्यया्यबुधदीस अनुसरून वनि्थ्य देतयात. पुQे
हे वनि्थ्य अशयाच सिरूपया¸ ्यया Eटल्ययात एक प्रकयार े कया्यद् याचे सिरूप धयारि करतयात.
त्ययाचबरयाेबर अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचया अË्ययास करियार े न्यया्ययालीन प्रवø्येत वनष्ियात असियार े
कया्यद ेपंडीत, विवध², विचयारिंत, तति² हे अयापल ्यया अË्ययास ि वचंतनयात ून िेळयाेिेळी अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् या¸्यया संदभया्थत भयाष््य करतयात, वटकया वटÈपिी करतयात, लेEन ि úं्याची वनवम ्थती करतयात त्ययाचया
संदभ्थही अनेक िेळया अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया उगमस् यानयास पूरक ठरतयाे. úयाेवर्यस, जेनटली, डी.
िेटेल, डयामस ी इत्ययादéचे ्ययासंदभया्थतील ्ययाेगदयान महतिपूि्थ अयाहे.munotes.in

Page 90

90अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
“. अांतरराष्ट्री्य वशĶाचार :
अयांतररयाष्ट्ी्य Ó्यिहयारयात विवभनन रयाष्ट्े परसपरयांशी संबंध ठेितयानया वशष्या चयारयाच े पयालन करतयात. कयाही
संकेत पयाळतयात. ्ययातूनही अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया वनवम ्थती¸्यया ŀष्ीने महतियाची पयाĵ्थभूमी वनमया ्थि
हयाेतयांनया वदसते. पुQील कयाळयात हेच संकेत िया प्र्या अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे सिरूपही धयारि करतयात.
उदया. रयाजदूतयाचे सियागत करिे, त्ययांनया दे््ययात ्येियारया सनमयान ि सियातंÞ्य ्ययाबयाब ी वशष्या चयार Ìहिूनच
सि्थप्र्म प्रसतुत Lयाल्यया हयाेत्यया. कयालयांतरयाने त्ययाचे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यात रूपयांतर Lयालेले वदसते.
अयाेपन टयाईम ्यया संदभया्थत Ìहितयात, अयांतररयाष्ट्ी्य वशष्या चयारयांनी अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया विकयासयास
हयातभयार लयािलया अयाहे.žž
”. एेवतहावसक दसताएेिज :
एेवतहयावसक दसतयाएेिज िया कयागदपत्र े ही अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे एक उगमस् यान Ìहिून मयान्य करयािे
लयागेल. ्ययामध्ये प्रयामु´्ययाने विवभनन देशयांमध्ये हयाेियारया पत्रÓ्यिहयार रयाजन्य ²यांनया िेळयाेिेळी
रयाष्ट्प्रमुEयांकडून हयाेियारे मयाग्थदश्थन कयाही नयाेंदी, अनुभि ्ययांचे संकलन कयालयांतरयाने उजेडयात ्येते पुQे ते
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया उगमयाच े एक प्रमुE कयारि ही ठरतयांनया वदसते.
अशया पद्तीने अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे उगमस् यान Ìहिून विवभनन घटक अयापल ी भूवमकया पयार पयाडतया ंनया
वदसतयात. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची अशी विविध उगमस् याने िया स्त्रयाेत असल्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् या¸्यया ŀष्ीने कयाही पेच प्रसंग ही वनमया ्थि Lयालेले वदसतयात. त्ययातील प्रमुE समस्यया ही अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् या¸्यया संवहतीकिया संदभया्थत अयाQळत े. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची अशी अनेक उगमस् याने अयाQळत
असल्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांनया अवनवIJततया ि असपष्ते¸्यया दयाेषयान े ही úयासलेले वदसते. ्ययात
सुधयारिया कर््यया¸्यया ŀष्ीने अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे संवहतीकरि करिे अत्ययािÔ्यक ठरते. बुलजे
्ययासंदभया्थत Ìहितयात कì,  हे संवहतीकरि शयास्त्री्य पद्तीने Óहयाि्ययास हिे. तसेच सि्थ संबंवधत रयाष्ट्यांनया
ते मयान्य असल े पयावहजे. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे संवहतीकरि केल्ययास त्ययास सुवनवIJत सिरूप प्रयाĮ
हयाेईल ि कयाेठेही ि कयाेित ्ययाही बयाबतीत संĂम रयाहियार नयाही. न्यया्ययावधशयानयांही वनि्थ्य देिे सुलभ
हयाेईल.žž पुQे ्ययािर भयाष््य करतया ंनया ते Ìहितयात, पररियामत अयांतररयाष्ट्ी्य सतरयािर एक िuधयावनक
Ó्यिस्या त्ययार हयाे9न जयागवतक शयांततया तर वनमया्थि हयाेईल परंतु त्ययाचबरयाेबर अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद े
सयाि्थभयाuम रयाष्ट्यांनया विĵसमूदया्ययात परयािवत्थत करतील.žž
अांतरराष्ट्री्य का्यī ाचे संवहतरीकरण :
सयाधयारित कया्यद् याचे संवहतीकरि Ìहिजे विवध वन्यमयांचे एकत्रीकरि हयाे्य. कया्यद् याचे संवहतीकरि ्यया
प्रवø्येत एEयाद् या विवशष् विष्ययािर ील सि्थ कया्यद े ि वन्यमयांचे संकलन केले जयाते. अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् या¸्यया संदभया्थत सि्थच बयाबतीत विEूरलेपियाचया दयाेष सयाि्थवत्रक सिरूपयात अयाQळत असल्ययामुळे
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संवहतीकियाच ी सिया्थवधक वनकड प्रवतपयादन केली जयाते. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद े
हे प्रयामु´्ययाने रयाज्ययां¸्यया विवभनन प्र्या, रूQी, संधी ि न्यया्ययाल्य ीन वनि्थ्ययात विEुरलेल्यया अयाQळतयात.
्यया ŀष्ीने एEयाद् या विष्ययािर ील सि्थ विसकळीत िया विEुरलेल्यया वन ्यमयांचे एकत्रीकरि करून त्ययात
अयािÔ्यक त्यया सुधयारिया िया बदल करून त्ययांचे ्ययाेµ्य भयाषयांतर करून त्ययाची पुन्थरचनया िया सूत्रबद् मयांडिी
करिे Ìहिजे संवहतीकरि हयाे्यž असे Ìहटले जयाते. संवहतीकरि Ìहिजे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांनया
सुÓ्यिवस्त, øमबद्तेत अयावि सपष् अ््थ धिवनत हयाेईल अशया शÊदयात मयांडून त्यया वन ्यमयांनया एकत्र
संकवलत करिे हयाे्य. ्ययाŀष्ीने अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे हयाेियारे संवहतीकरि हे शयास्त्रशुद् तर असल ेच munotes.in

Page 91

91रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
पयावहजे परंतु त्ययाचबरयाेबर ते संबंवधत रयाष्ट्यांनया एिQेच नÓहे तर सि्थ रयाष्ट्यांनया मयान्य असल े पयावहजे. ्यया
ŀष्ीने अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियास प्रयाधयान्य देिे गरजेचे ठरते.
संवहतरीकरणाचे गुण :
संवहतीकरियाच े गुि पुQील प्रमयाि े सपष््य करतया ्येतील.
. अवनवIJतता दूर हाेते :
संवहतीकरियाम ुळे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यातील अवनवIJततया दूर हयाेते. अयाज विवभनन रयाज्ययांचे परसपरविरयाेधी
वन्यम अयाQळतयात. कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियाम ुळे हे वन्यम एकत्र अयािल े जया9न त्ययां¸्ययात एकसूत्रतया
वनमया्थि केली जयाते.
. न्या्यावधशांकररीता माग्यदश्यक :
कयाळज ीपूि्थक त्ययार कर््ययात अयालेल्यया संवहतीकरियाम ुळे अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्ययात ील न्यया्यवधशयांनया
न्यया्य देतयांनया अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचे ्ययाेµ्य मयाग्थदश्थन हयाेते त्ययामुळे न्यया्यवधशयांनया न्यया्य देिे सुलभ हयाेते.
‘. नि ŀĶरीकाेनाचरी अाेbख :
समयाजया¸ ्य प्रगती बरयाेबर बदलत ्यया कयाळयाश ी सुसंियादी हयाे््ययाकररतया प्रचवलत प्र्या िया वन्यम बदलन े ही
अयािÔ्यक असत े. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियाम ुळे अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यात निनि ीन
संशयाेधन कर््ययास ि निŀष्ीकयाेन अयातमसयात कर््ययास मदत हयाेते.
’. व³लĶता दूर हाेते :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियाम ुळे रयाज्यया-रयाज्ययातील मतभेद दूर कर््ययाकररतया मदत हयाेते.
कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियान े अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचे सुसपष्तया ्येिष. त्ययाचबरयाेबर त्ययातील व³लष्तया
जया9न त्ययातून सहजतया ्येते.
संवहतरीकरणातरील दाेष :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यां¸्यया संवहतीकरियात ून कयाही दयाेष ही वनमया ्थि हयाेतयांनया वदसतयात. त्ययांची मयांडिी
पुQील प्रमयाि े करतया ्येईल.
) नuसवग्यक विकास ्ांबताे :
संवहतीकरिया¸ ्यया प्रवø्येने अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची नuसवग्थक ियाQ ्यांबते अशी वटकया केली जयाते.
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद े हे जयागpत, िpधदéगत हयाेियारे ि सतत विकवसत हयाेियारे असे असल े पयावहजेत असे
वटकयाकयारया ंनया ियाटते. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांनया ???? करिे Ìहिजे बदलत ्यया पररवस्तीत त्ययांचया
उप्ययाेग न घेिे ठरेल. वटकयाकयारया ं¸्यया मते अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियाम ुळे निीन समस्यया
वनमया्थि हयाेतील. कयारि संवहतीकरियाम ुळे कया्यद् यामध्ये गवतशीलतया रयाहियार नयाही ि ते कुचकयाम ी
ठरतील.
) न्याव्यक तÂिांचा लाेप :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे संवहतीकरि Lयाल्ययास कया्यद् याचया अ््थ लयािीत असतया ंनया न्यया्ययाधीश शÊदयांचया
वकस पयाडत ील ि त्ययामुळे त्ययातील न्ययाव्यक ततिच नष् हयाे््ययाचया धयाेकया उतपनन हयाेतयांनया वदसतयाे.munotes.in

Page 92

92अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
अांतरराष्ट्री्य का्यī ाचे संवहतरीकरणाचे प््यÂन :
व्यवĉगत प््यÂन : अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियाचया प्र्म प्र्यतन जेरेमी बे्याrंम ्ययांनी केलेलया
वदसतयाे. सुसंसकpत रयाज्ययांमधील परसपर Ó्यिहयार सुरळीत Óहयािेत ि शयांततया नयांदयािी ्ययाकर ीतया
संवहतीकरि करिे गरजेचे अयाहे असे जेरेमी बे्याrंम ्ययांनी विशद केले हयाेते. त्ययानंतर¸्यया कयाळयात १८६३
सयाली Āयांrसीस लीबर ्ययांनी Ș ȴɀȵȶ ȷɀɃ Ʌȹȶ ȞɀɇȶɃȾȶȿɅ ȘɃȾȺȶɄ ्यया úं्यातून अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियाचया प्र्यतन केलया. १८६८ मध्ये ????? ने अयांतररयाष्ट्ी्य करयार ि त्ययाकयाळयात ील
रयाज्ययां¸्यया Ó्यिहयारयांबयाबत ही संवहतीकरि करून एक úं् प्रकयावशत करून अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद¸ ्यया
संवहतीकरियाचया महतियाचया प्र्यतन हयाेतया. १८७२ मध्ये डेÓहीड डूडले वZल ्ययांनी țɃȷɅ ȦɆɅ ȣȺȿȶ ɀȷ
ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ Țɀȵȶ हे पुसतक वलहóन अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे संवहतीकरि कर््यया¸्यया ŀष्ीने
महतियाचे ्ययाेगदयान वदले.
संस्यातमक प्र्यतन अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियामध ्ये विचयारि ंतया¸्यया बरयाेबर ीने कयाही
संस्यातमक प्र्यतन ही महतियाचे ठरले. उदया. १८७३ मध्ये पrरीसमध्ये स्यापन Lयालेल्यया
ȠɄɅȺɅɆɅȶ - țȶ
țɀɃȺɅ ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ
्यया संस्ेने ȤȲȿɆȲȽ ɀȷ Ʌȹȶ ȣȲɈɄ ɀȷ ȣȲȿȵ हे पुसतक अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् या¸्यया संहतीकरिया¸ ्यया ŀष्ीने महतियाचे ठरले. जम्थनीतील कìलž ्ये्ील
ȞȶɃȾȲȿ ȠȿɄɅȺɅɆɅȶ
ȷɀɃ ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȩȶȴȹɅ
ि १९१२ सयाली
ȘȾȶɃȺȴȲȿ ȠȿɄɅȺɅɆɅȶ ɀȷ ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȣȲɈ ्यया
संस्यानी अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियात महतियाचे ्ययाेगदयान वदलेले वदसते.
्यूराेवप्य राष्ट्ांचे प््यÂन : अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियामध ्ये ्यूरयाेवप्य रयाज्ययांनी िेळयाेिेळी
अया्ययाेवजत केलेल्यया पररषदयांनी मयाेठी कयामवगरी बजयािल ेली वदसते. उदया. इ.स. १८६४ मधील वजनेÓहया
पररषदेने ्युद्यातील घया्ययाळ सuवनकयां¸्यया संदभया्थत अयांतररयाष्ट्ी्य वन्यमयांचे संवहतीकरि कर््ययास
महतियाचे ्ययाेगदयान वदले. १८७४ सयाली भरलेल्यया āुसेलस पररषदेने ही स्ल ्युद्या¸्यया वन ्यमयांचे
संवहतीकरि कर््ययाचया प्र्यतन केलया परंतु रयाज्ययांनी त्ययास संमती वदली नयाही. पुQे १८९९ सयाली
पयावहली हेग सभया संपनन Lयाली. ्यया पररषदेत स्ल ्युद्याचे वन्यम ि ्युद्यातील घया्ययाळ अयाजयार ी सuवनकयांनया
दे््यया¸्यया ियागिूकì बयाबत संवहतीकरियाच े प्र्यतन Lयाले. १९Ž७ सयाली Lयालेल्यया दुसरे हेग संमेलन पयार
पयाडल े. ्यया संमेलनयात जल्य ुद्याचे वन्यम, तटस् रयाज्ययांचया अवधकयार ि त्ययां¸्यया कत्थÓ्ययांविष्यी विचयार
मयांड््ययात अयालया.
’) अांतरराष्ट्री्य संघटनांचे प््यÂन :
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियामध ्ये अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंचे ही ्ययाेगदयान महतियाचे मयानल े
जयाते. उदया. रयाष्ट्संघयाने १९२४ मध्ये ्यया संदभया्थत एक विशेष²यांची सवमती नेमून त्ययािर अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् या¸्यया संवहतीकरियाच े कया्य्थ सयाेपविले हयाेते. ्यया सवमतीने वदलेल्यया अहियालयािर विचयारविवनम्य
कर््ययाकरीतया रयाष्ट्संघया¸्यया ितीने १९३Ž मध्ये हेग ्ये्े एकया पररषदेचे अया्ययाेजन कर््ययात अयाले. हेग
सभेमध्ये रयाष्ट्ी्यतया, प्रयादेवशक समुħ ि परकì्ययां¸्यया संपत्ीविष्यक नुकसयान भरपयाई बयाबत¸ ्यया
वन्यमयांचया विचयार कर््ययात अयालया. मयात्र ही पररषद ्यशसिी हयाे9 शकल ी नयाही. तरीही अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् या¸्यया संवहतीकरिया¸ ्यया अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया¸ ्यया पयातळ ीिरून Lयालेलया तयाे पवहलया प्र्यतन
मयानलया जयातयाे.munotes.in

Page 93

93रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
“) सं्युĉ राष्ट्े ि अांतरराष्ट्री्य का्यī ाचे संवहतरीकरण :
१९४५ मध्ये सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेची स्यापनया Lयाली. सं्युक्त रयाष्ट् संघटने¸्यया स्यापनेनंतर अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद् या¸्यया संवहतीकरि ि अंमलबजयािि ीस Eö्यया अ्या्थने िेग अयालया. ्यया ŀष्ीने सं्युक्त रयाष्ट् संघटनेने
१९४७ सयाली अयांतररयाष्ट्ी्य विवध अया्ययाेगयाच ी स्यापनया केली. ्यया अया्ययाेगयाकड े प्रयामु´्ययाने अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद्यां¸्यया संवहतीकरियाच े कया्य्थ सयाेपि् ्ययात अयाले हयाेते. ्यया अया्ययाेगयान े अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे
संवहतीकरि करतयानया पुQील तीन बयाबéनया प्रयामु´्ययाने अúøम वदलया. १) संधीचे कया्यद े २) संियाद
पद्ती ि ३) महयासमुþया संबंधीचे कया्यद े. जिळ जिळ २Ž िष्थ ्यया अया्ययाेगयान े अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया
संवहतीकरियाच े कया्य्थ करून १९७१ सयाली ्यया अया्ययाेगयान े अयापलया अंवतम अहियाल सं्युक्त रयाष्ट्यांकडे
सयाेपिलया. ्यया अया्ययाेगयान े अयापल ्यया अहियालयात अयाठ विष्यया संबंधी¸्यया वन्यमयांचे संवहतीकरि केलेले
अयाQळत े. ते प्रमुE अयाठ विष्य पुQील प्रमयाि े हयाेते.
१) महयासमुþयािरील अवधकयार २) प्रयादेवशक समुþयािरील अवधकयार ३) रयाष्ट्ी्यतया ४) रयाज्यविवह नतया ५)
संधी संबंधयातील कया्यद े ६) रयाजनuवतक Ó्यिहयार अयावि सियातंÞ्य ७) कयाuनसुलरचे अवधकयार ि सियातंÞ्य
अयावि ८) लियादयाच ी पद्ती.
अयांतररयाष्ट्ी्य विवधअया्ययाेगयान े अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया ???? करियाबरयाेबरच रयाज्ययाचे अवधकयार ि
कत्थÓ्यही अयापल ्यया अहियालयात नमूद केली.
अयांतररयाष्ट्ी्य विवधअया्ययाेगयान े रयाज्ययाची चयार प्रमुE अवधकयार बहयाल केलेले वदसतयात. त्ययात प्रयामु´्ययाने
१) सिसंरक्ि २) सियातंÞ्य ३) प्रयादेवशक सयाि्थभयाuमति ि ४) रयाष्ट्यारयाष्ट्यामधील समयानतया ्ययांचया समयाि ेश
हयाेतयाे.
अयांतररयाष्ट्ी्य विवधअया्ययाेगयान े रयाज्ययास ज्ययाप्रमयाि े अवधकयार बहयाले केले अयाहेत त्ययाप्रमयाि ेच कयाही
मूलभूत कत्थÓ्य ही सयांवगतली अयाहेत. त्ययात प्रयामु´्ययाने पुQील कत्थÓ्य नमूद कर््ययात अयालेली वदसतयात.
१. दुसö्यया रयाज्यया¸्यया अंतग्थत कयारभयारयात हसतक्ेप न करिे.
२. दुसö्यया रयाज्ययातील गpह्युद्यास प्रयाेतसयाहन न देिे.
३. अया ंतररयाष्ट्ी्य शयांततेस धयाेकया वनमया्थि हयाेईल अशी पररवस्ती सित¸्यया रयाज्ययात वनमया्थि न हयाे9
देिष.
४. कयाेित ्ययाही रयाज्यया¸्यया प्रयादेवशक एकतया ि रयाजक ì्य सियातंÞ्य ्ययास धयाेकया न पयाेहचवििे.
५. ्युद्या¸्यया मयागया्थचया अिल ंब न करिे.
६. अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे पयालन करिे.
७. अया ंतररयाष्ट्ी्य ियाद ि संघषया्थचे शयांतीपूिक ियाटयाघयाट ी¸्यया मयागया्थने वनियारि करिे.
८. रयाज ्ययाने अयापल ्यया नयागररकयांनया अधकयार देतयानया धम्थ, जयाती, भयाषया, वलंग इत्ययादी अयाधयारयािर
कयाेित ्ययाही प्रकयारचया भेदभयाि न करिे.
अशया पद्तीने अयांतररयाष्ट्ी्य विवध अया्ययाेगयान े रयाज्ययांची कत्थÓ्य सपष् केलेली वदसतयात. अयांतररयाष्ट्ी्य
विवधअया्ययाेगयान े अयांतररयाष्ट्ी्य गुनहे ्ययाची ही वनव IJत Ó्यया´्यया करून त्ययाचे प्रकयार सपष् केले अयाहेत.
अयांतररयाष्ट्ी्य विवधअया्ययाेगयान े प्रयामु´्ययाने पुQील सयात गुनह्ययांनया अयांतररयाष्ट्ी्य गुनहे Ìहिून संबयाेधल े अयाहे.
१. दुसö्यया रयाष्ट्यािर अयाøमि करिे.munotes.in

Page 94

94अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
२. अया øमियाच ी धमकì देिे
३. सuवनकì कया्य्थियाही करिे
४. दुसö्यया रयाष्ट्याचया प्रदेश बळकया वििे.
५. जयात ी ि िंश संहयार करिे.
६. अमयानि ी्य कpत्य करिे.
७. नयागर रकयांनया अमयान ुष ियागिूक देिे.
अयांतररयाष्ट्ी्य विवधअया्ययाेगयान े अशया पद्तीने अयांतररयाष्ट्ी्य गुनहे ्यया संकलपनेची वनवIJत Ó्यया´्यया करून
न्युटेबग्थ ततिया¸्यया बयाबतीत ही सूत्रबद्तया अयाि् ्ययाचया प्र्यतन केलेलया वदसतयाे. ्यया ŀष्ीने अयांतररयाष्ट्ी्य
विवधअया्ययाेगयान े सयात ततिे प्रवतपयादन केली अयाहेत. ती पुQील प्रमयाि े मयांडतया ्येतील.
१. शयासन प्रमुEया सह कयाेित ीही Ó्यक्तì जी अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे उललंघन करेल त्ययासयाठी
जबयाबदयार रयाहील. तसेच त्यया अपरयाधयाब दिल वशक्या कर््ययात ्येईल.
२. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे उललंघन करियाö ्यया Ó्यक्तìचे कयाेित ्ययाही रयाष्ट्ी्य कया्यद् यावियारया संरक्र
करतया ्येियार नयाही.
३. अशया Ó्यक्तì रयाष्ट् प्रमुE Ìहिून त्ययांनी केलेल्यया अपरयाधयापयास ून मुक्त रयाहó शकत नयाही.
४. रयाज्यया¸्यया कया्यद् यानुसयार िया रयाष्ट्वहतया करीतया अयापि अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे उललंघन केले ्यया
अयाधयारयािर कयाेित ीही Ó्यक्तì वनदया्थेष ठरू शकियार नयाही.
५. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया ŀष्ीने दयाेषी ठरविलेल्यया Ó्यक्तìस कया्यदया अयावि पुरयाÓ्यया¸्यया अयाधयारयािर
अयापल े वनदया्थेषति वसद् कर््ययाचया अवधकयार रयावहल.
६. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् यानुसयार ्युद् करिे, शयांततेचया भंग करिे हया संपूि्थ मयानिजयात ी विरूद्चया
अपरयाध समजून दंड दे््ययात ्येईल.
७. ्युद्, शयांततया भंग कर््यया¸्यया कया्य्थियाहीत ज्यया Ó्यक्तì सहभयागी असत ील त्ययांनयाही वश क्या केली
जयाईल कयारि अशया कया्यया्थत सहकया्य्थ करिे हया सुद्या अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया ŀष्ीने अपरयाध
अयाहे.
वनष्कष्य : सयारयांश , अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया हया घटक जयागवतक रयाजकयारियात ील एक महतियाची संकलपनया
अयाहे. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद ेपयालनया संदभया्थत िया अंमलबजयािि ीबयाबत अनेक समस्यया असल्ययातरी
जयागवतक संघष्थ सयाेडवि््ययाचे ि संघष्थ वन्यंत्रियाचे एक सयाधन ि पद्ती Ìहिून ही अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे
महति कया्यम अयाहे. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद े देEील रयाष्ट्ी्य कया्यद्यांप्रमयाि ेच वनवIJत सिरूपयाच े कया्यद े
अयाहेत. समकया वलन संदभया्थत अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयामध्ये ्यया कया्यद्यांनया विशेष महति दे््ययात ्येत अयाहे.
जयागवतक ्युद्यामध्ये अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे कयाही प्रमयाियात उललंघन हयाेत असल े तरी तेिQ्यया कयारियान े
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे अवसतति ि महति कमी लेEून चयालियार नयाही. ्युद् वन्यम ि तटस्ते¸्यया
कया्यद्यांचे पयालन अगदी ्युद्कयाळयात ही कयाटेकयाेरपि े हयाेत असल्ययानेच मयाेठz्यया जीवितहयानी पयासून
ियाचतया ्येिे श³्य हयाेत अयाहे. दयाेन महया्युद्यां¸्यया अनुभियातून अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया पयालनयात ूनच
जयागवतक शयांततेची हमी वमळू शकते ्यया वनष्कषया्थप्रत जयागवतक जनमत पयाेहचलेले वदसते. त्ययामुळेच
अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची अपररहया्य्थतया सपष् करतया ंनया टयाÉट नयाियाच े विचयारि ंत Ìहितयात, जयाेप्य«त munotes.in

Page 95

95रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
रयाष्ट्यारयाष्ट्यांचे संबंध वनधया्थररत करियार े वनवIJत कया्यद े नयाहीत तयाेप्य«त शयांततया स्यापन हयाेिे संभिनी्य
नयाही. तर पयामर ि पयावक«स अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची प्रसतुतया सपष् करतया ंनया Ìहितयात, अयांतररयाष्ट्ी्य
कया्यद े िuधयावनक Ó्यिस्या वनमया ्थि करतयात ्यया कया्यद् याअभयािी जयागवतक शयांततेस धयाेकया वनमया्थि हयाे9
शकतयाे.žž
‘.’ राज्य बाĻ घटक
रयाष्ट् - रयाज्य Ó्यिस्या हया जयागवतक रयाजकयारियात ील ि अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयातील एक महतियाचया घटक
जयागवतक रयाजकयारियास प्रभयावित करियारया ि वनिया्थ्यक िळि देियारया घटक िया शक्तì Ìहिून रयाष्ट्-रयाज्य
Ó्यिस्या अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयात वदघ्थकयाळ मध्यितêस्यानी रयावहलेलया वदसतयाे. मयात्र १९५Ž ¸्यया
दशकयान ंतर मयात्र अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधया¸्यया अË्ययासविष्यया¸्यया कक्या रूंदयाित गेल्यया. १९९Ž नंतर¸्यया
दशकयात तर अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधया¸्यया अË्ययास कक्या Zयार मयाेठz्यया प्रमयाियात विसतयारल्यया. रयाष्ट्-रयाज्य
Ó्यिस्ेबरयाेबरच अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियास प्रभयावित करियार े. वबगररयाज ्य घटक अवधक वø्ययावशल
Lयालेले वदसतयात. ्यया घटकया ंनी रयाष्ट्-रयाज्यया¸्यया सीमया अयाेलंडून जयागवतक रयाजकयारियास ि एकूि
अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधया¸्यया Ó्यिहयारयास प्रभयावित केलेले वदसते. त्ययात प्रयामु´्ययाने बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया
अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया, क्ेत्री्य संघटनया ि नयागरी समयाज ्ययांचे स्यान अनन्यसयाधयारि अयाहे. ्ययाŀष्ीने ्यया
भयागयात अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधया¸्यया ŀष्ीने रयाज्यबयाह्य घटकया ंची भूवमकया, स्यान ि एकूि अयाÓहयाने ्ययांची
मयांडिी कर््ययात Lयाली अयाहे.
बहòराष्ट्री्य कंपन्या ि अांतरराष्ट्री्य राजक ì्य अ््य व्यिस्ा :
समकया वलन जयागवतक रयाजकयारियात अ््थकयारि ि रयाजकयारि ्यया दयाेनहé संकलपनया पूि्थपिे एकमेकयांमध्ये
गुंतलेल्यया अयाहेत हे बहóरयाष्ट्ी्य कंपन्ययां¸्यया जयागवतक रयाजकयारियात ील भूवमकेतून ि एकूि प्रभयाियातून
सपष्पिे जयािित े. त्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजक ì्य अ््थÓ्यिस्या, बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया ्ययांची जयागवतक
रयाजकयारियात ील भूवमकया हे अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयाचे एकूि अयाकलन करून घे््ययासयाठी अË्ययासिे
अत्यंत अयािÔ ्यक ठरते. अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजक ì्य अ््थÓ्यिस्े¸्यया ि बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्ययां¸्यया
अË्ययासयातून अयांतररयाष्ट्ी्य संस्याविष्यीचया अयापलया ŀष्ीकयाेि अवधक Ó्ययापक ि सEयाेल हयाे9
शकतयाे.
अयांतररयाष्ट्ी्य Ó्ययापयार, Ó्ययापयारयासयाठ ी असियार े वकंिया ठरियार े अयांतररयाष्ट्ी्य वन्यम, ते अमलयात
अयािियाö ्यया संघटनया, बयाजयारप ेठया, बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया, अयांतररयाष्ट्ी्य अयाव््थक सहकया्य्थ ि सपधया्थ ्ययांचया
मु´्यतिे अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजक ì्य अ््थÓ्यिस्े¸्यया अË्ययासयात समयाि ेश केलया जयातयाे. ्ययासयार´ ्यया
संकलयानया ंचया रयाष्ट्या¸्यया अंतग्थत घडयामयाेडéिर तसेच पररयाष् ट् धयाेरिया ंिरही पररियाम हयाेत असल्ययामुळे
अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधया¸्यया ŀष्ीने महतियाचया ठरतयाे अयाहे. ्ययाचयाच अ््थ असया कì केिळ अयाव््थक Ó्यिहयारयांचया
ि घडयामयाेडéचया रयाजकयारियािर पररियाम हयाेतयाे असे नयाही तर रयाजक ì्य प्रवø्यया ि रयाजक ì्य वनि्थ्य हेही
अ््थÓ्यिस्ेत बदल करियार े िया त्ययास एEयाद् या विवशष् वदशेने चयालनया देियारे घटक ठरू शकतयात.
त्ययातच जयागवतकìकरिया¸ ्यया प्रवø्येमुळे रयाज्यबयाह्य घटक असियाö ्यया बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया सयार´ ्यया
घटकया ंनया अनन्यसयाधयारि महति प्रयाĮ Lयाले अयाहे. ्यया घटकया ंनी अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयाची सuधदयांवतक ि
संकलपनयातमक चयाuकट ही बदल् ्ययास सुरूियात Lयालेली वदसते.munotes.in

Page 96

96अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजक ì्य अ््थÓ्यिस्या ही संकलपनया सयाधयारित दयाेन ŀष्ीकयाेनयात ून अË्ययासली जयाते.
एक Ìहिजे हया घटक अयांतररयाष्ट्ी्य संबंध ्यया विष्ययातील मुदि्ययांचया ि समस्ययांचया अË्ययास करियारया
ŀष्ीकयाेन Ìहिून अË्ययासलया जयातयाे. तर दुसö्यया ŀष्ीकयाेनयात ून जयागवतक रयाजकयारि ि अ््थकयार ्ययासंबंधी
विचयार कर््ययाची पद्ती Ìहिून त्ययास प्रयाधयान्य देतयाे. समकया वलक जयागवतकìकरियाचया प्रभयाि असियाö ्यया
कयाळयात अयांतररयाष्ट्ी्य अ््थकयारि हे अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधया¸्यया अË्ययासयाचया जिळ जिळ क¤þ वबंदु
बनलेले वदसते. अयाज गवतमयान ि जयागवतक रयाजकयारिशस प्रभयावित करियाö ्यया जयागवतकìकरियाच ी ही
मु´्य शक्तì ही अयाव््थक घटकया ंमध्ये अयाहे. जगभर पसरल ेल्यया बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया¸्यया ियाQत्यया
विसतयारयामुळे वित्पुरिठz्ययाचे जयागवतकìकरि Lयालेले वदसते. ्ययावशिया्य मयावरनी-तंत्रया²यानया¸्यया अचयाट
øयांतीमुळे संबंध जयागवतक मयानिी समूदया्य एकम्य समयाज बनत चयाललया अयाहे.
सयाधयारित रयाष्ट्या-रयाष्ट्यामधील रयाजक ì्य ि अयाव््थक संबंधयानयाच अयांतररयाष्ट्ी्य संबंध ही सं²या ियापरल ी
जयाते परंतु कयाही विचयारि ंतया¸्यया मते रयाष्ट्यां-रयाष्ट्यांमधील रयाजक ì्य ि अयाव््थक संबंध हे शेिटी अयांतररयाष्ट्ी्य
रयाजक ì्य Ó्यिस्ेचयाच एक भयाग असतयात. जयाेशुअया गयाेलडसटयाईन हे अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयाचे अË्ययासक
्यया संदभया्थत असे Ìहितयात कì,  अयांतररयाष्ट्ी्य सुरक्या संबंध ि अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजक ì्य अ््थÓ्यिस्या
अशया प्रकयारच ी दयाेन अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयाची मु´्य उपक्े्ये अयाहेत. अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजक ì्य अ््थÓ्यिस्े¸्यया
अंतग्थत Ó्ययापयार, वित्ी्य संबंध, बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया, ्युरयाेपचे अयाव््थक एकìकरि, जयागवतक प्यया्थिरियाच े
रयाजकयारि, उत्र दवक्ि ्ययां¸्ययातील अयाव््थक दरी, विकयासयाच े िेगिेगळे प्रश्न ्ययांचया अË्ययास ्ययामध्ये ्येतयाे.
सयारयांश अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात ील विविध प्रकयार¸ ्यया प्रवø्यया समजö ्ययासयाठीचे अयािÔ्यक सयाधन
बनले अयाहे. ्ययामध्ये एकूि प्रवø्येन रयाज्ये ि त्ययां¸्ययामधील संबंधयािर Lयाेत असलया तरी ्यया ŀष्ीकयाेनयान ुसयार
अरयाज ्य घटकया ंनयाही अ््थपूि्थतया ि महति अयाहे.
बहòराष्ट्री्य कंपनरी  वनगम
बहुरयाष्ट्ी्य कंपनी िया वनगम हया अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयातील वबगर रयाज्य घटकया ंमधील प्रभयावित करियारया
एक प्रमुE घटक Ìहिून उद्यास अयालेलया वदसतयाे. सयाधयारित वजचया एकया देशयापेक्या जयासत देशयांमध्ये
प्रसयार Lयालेलया असतयाे ि वजचे उतपयादन ि सेिया सिदेशयावशिया्य इतर ि विदेशयांमध्ये वनमया्थि हयाेत असतयात
त्ययास बहुरयाष्ट्ी्य कंपनी िया उद्याेग Ìहितयात. बहुरयाष्ट्ी्य कंपनी िया वनगम ही संकलपनया पुQील कयाही
Ó्यया´्ययां¸्यया अयाधयार े अवधक सपष् करतया ्येईल.
. अा्य. बरी.एम. िÐड ट्ेड कापा्येरेशन :
अया्य.ब ी.एम. िलड्थ ट्ेड कयापया्थेरेशन ्ययांनी बहुरयाष्ट्ी्य कंपनीची Ó्यया´्यया करतया ंनया Ìहटले अयाहे, जे विविध
देशयांमध्ये कया्य्थ करते, त्यया देशयांमध्ये अनुसंधयान विकयास ि वनवम्थतीचे कया्य्थ करते, ज्ययांचे बहुरयाष्ट्ी्य
Ó्यिस्यापन असून ज्ययाचे सकंध सियावमति बहुरयाष्ट्ी्य असत े त्ययास बहुरयाष्ट्ी्य वनगम असे Ìहितयात.
. संज्यलाल ि सट्रीटन :
संज्य लयाल ि सट्ीटन ्ययांनी बहुरयाष्ट्ी्य कंपनीची संकलपनया सपष् करतया ंनया दयाेन ŀष्ी कयाेनयात ून Ó्यया´्यया
केलेली वदसते.
अयाव््थक ŀष्ीकयाेन, ज्ययात शंभर वमवल्यन पयासून वकत्येक हजयार वमवल ्यन डयाrलस्थप्य«त शुद् विøì हयाेते,
प्रत्यक् विदेशी गुंतििूक ही सयामयान ्यत कंपनी¸्यया एकूि गुंतििुकì¸्यया १५ ते २Ž ट³³्ययाप्य«त असत े
तयाे बहुरयाष्ट्ी्य वनगम हयाे्य.žžmunotes.in

Page 97

97रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
संघटनाÂमक ŀĶरीकाेन : जयाे एक संघटनयात मक महत्ीकरिया¸ ्यया रूपयात सि्थ ्यूवनटzस¸्यया एकया प्रभयािी
उवदिष्यालया महति देतयाे संपूि्थ जगयालया अयापल े कया्य्थक्ेत्र मयानतयाे तसेच अž अ्िया बž ्ययांस अयापल ्ययाकडे
िळवि््ययाकररतया सि्थच कया्यया्थचे सं्ययाेजन करतयाे तयाेच Eरया बहुरयाष्ट्ी्य वनगम हयाे्य.
सयारयांश ज्ययाचया कया्य्थभयार िया कया्य्थप्रियाल ी सित¸्यया देशया¸्यया बयाहेर विविध देशयांमध्ये पसरल ेली वकंिया
कया्यया्थनिीत Lयालेली असत े असया उद्याेग Ìहिजे बहुरयाष्ट्ी्य वनगम हयाे्य.
बहòराष्ट्री्य वनगमाच री िuवशĶ्ये :
बहुरयाष्ट्ी्य वनगमयाची कयाही प्रमुE उवदिष््य े पुQील मुदि्ययां¸्यया अयाधयार े मयांडतया ्येतील.
. अांतरराष्ट्री्य व्यिहार :
बहुरयाष्ट्ी्य कंपनीचया Ó्यिहयार हया केिळ एEयाद् या देशयापुरतया म्यया्थवदत नसतयाे, तर तयाे विविध देशयांशी
संबंवधत असतयाे. ्ययाकर ीतया सित¸्यया देशयात मु´्य-वनगम ि विदेशयांमध्ये त्यया¸्यया शयाEया िया सहयाय्यक
कंपन्यया कया्य्थरत असतयात. ्यया सहयाय्यक कंपन्ययांमध्ये मु´्य वनगमयाचया ियाटया हया ५१ ट³केपेक्या अवधक
असतयाे. मु´्य वनगमयािर शयाEया ि सहयाय्यक वनगम ्ययािर वन्यंत्रि स्यावपत कर््ययात अयालेले वदसते.
. साधनांचे हसतांतरण :
बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया अयापल ्ययाकडे असल ेल्यया सयाधनया ंचे सहयाय्यक कंपन्यया ि शयाEया ्ययां¸्ययाकडे हसतयांतरि
करतयानया. तसेच हे वनगम अयापल ्ययाकडील तंत्र²यान Ó्यिस्यापकì्य सेिकिग, क¸चया मयाल ि प³कया मयाल
इत्ययादी अयापल ्यया सहयाय्यक कंपन्यया ि शयाEया ्ययां¸्ययाकडे पयाठवित असत े.
‘. प्चंड अाकार :
बहुरयाष्ट्ी्य कंपनीचया अयाकयार Zयार मयाेठया असतयाे. ्ययांचे भयांडिल ि विøì ही अÊजयािधी डयाrलस्थ मध्ये
असल ेली वदसते.
’. बहòराष्ट्री्य सकंध सिावमÂि :
बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्ययां¸्यया भयांडिलया ंमध्ये वकत्येक रयाष्ट्यांचया वहससया असतयाे.
“. बहòराष्ट्री्य व्यिस्ा :
बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्ययां¸्यया Ó्यिस्यापन मंडळयांत विविध देशयातील Ó्यक्तéचया समयाि ेश असतयाे.
बहòराष्ट्री्य वन्यमा ंचा विसतार :
बहुरयाष्ट्ी्य वन्यमयांची अयांतररयाष्ट्ी्य गुंतििूक तर असत ेच परंतु त्ययाचबरयाेबर अयांतररयाष्ट्ी्य उतपयादन,
Ó्ययापयार, वित् ि तंत्र²यान ्ययात सुद्या वनगमया¸्यया महतिपूि्थ भयाग असतयाे. रेमंड िरमन ्ययांनी १९७१ सयाली
्ययासंदभया्थतील अध्य्यन मयांडतयानया Ìहटले अयाहे, ३ŽŽ बहुरयाष्ट्ी्य वनगमयांची िसतू ि सेिया ्ययां¸्यया
उतपयादनयाच ी दरिषê वक मंत ३५Ž वबवल्यन डयाrलस्थपेक्या जयासत अयाहे. ्यया सिया«मध्ये विशयाल वनगम Ìहिजे
जनरल मयाेटस्थžž असून वत्े एकूि जयागवतक विøì ि वबवल ्यन डयाrलस्थ हयाेती. ही विøì १९७Ž मध्ये
१Ž-१२ देश िगळतया इतर सि्थ देशयां¸्यया स्ूल रयाष्ट्ी्य उतपननयापेक्या जयासत हयाेती.
१५ नयाेÓह¤बर १९७१ रयाेजी अमेवरकन पवत्रकेने केलेल्यया सि¥क्ियानुसयार ५Ž विशयाल अमेवरकन वनगम
्ययां¸्यया एकूि रयाजसिया¸्यया ४Ž ट³के वहससया बवगचे, अयाuषध वनमया्थि, प्रसयाधन सयावहत्य Eयाद् उतपयादन, munotes.in

Page 98

98अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
अयाuद्याेवगक उतपयादनयांची वनवम ्थती तसेच उपभयाेµ्य िसतू, तेल, संशयाेधन, अयाrटयाेमयाेबयाईल स रसया्य ि Eते
इत्ययादीपयासून प्रयाĮ ह याेतयाे.
सं्युक्त रयाष्ट्संघयाने अवलकडे जयाहीर केलेल्यया अध्य्यनयान ुसयार जगभरयात पि हजयारयाप ेक्या बहुरयाष्ट्ी्य
कंपन्यया िया वनगम कया्य्थरत असून जगभरयातील एकूि Eयाजग ी संपत्ी¸्यया एक तpत्ी्ययांश वहससया
त्ययां¸्ययाकडे अयाहे. ्ययािरून बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्ययां¸्यया विसतयारयाची कलपनया अयापियास ्ये9 शकते.
बहòराष्ट्री्य वनगमा ंचे लाभ िा गुण :
बहुरयाष्ट्ी्य वनगमयांचे लयाभ िया गुि पुQील मुद्यां¸्यया अयाधयार े अवधक सपष् करतया ्येतील.
. गुंतिणुकìचा धाेका पÂकरतात :
बहुरयाष्ट्ी्य वनगम हे 9जया्थ, ियाहतुक, दळििळि इत्ययादी सयाे्यी सिलत ी पुरेशया नसतयानया तसेच बयाजयार
मयागिी पुरेश नसतयानया सुद्या अलपविकवसत देशयांमध्ये भयांडिल गुंतििूक जयाेवEम सिीकयारत असतयात.
ज्ययाचया त्यया भयागयात िया रयाष्ट्यामध्ये विकयासया¸ ्यया ŀष्ीने लयाभ हयाेतयाे.
. अवÐपिकवसत देशांना भांडिलाचा पुरिOा :
बहुरयाष्ट्ी्य वनगम हे वित्ी्यŀष््यया अत्यंत प्रभयािशयाल ी असल्ययामुळे प्रत्यक् गुंतििुकìवियारया अलपविकवसत
देशयांनया अवधक ि सिसत भयांडिल पुरवितयात.
‘. लाभ वमbिून देतात :
बहुरयाष्ट्ी्य वनगम हे निीन प्रकयारच ी सयाहसी कया्य्थ प्रयांभ करून तसेच उ¸च प्रतीचे वशक्ि ि प्रवशक्ि
दे9न अलपविकवसत देशयांचया Zया्यदया करीत असतयात.
’. राहणरीमानाचा दजा्य उंचविÁ्यास मदत :
बहुरयाष्ट्ी्य वनगम हे ȩ ț िर अयाधयार रत प्रचवलत ZÌस्थवियारे उ¸च प्रकयारच े तंत्र²यान अलपविकवसत
देशयांनया पुरवित असतयात. ्ययाकर ीतया लयागियारया प्रचंड पuसया Eच्थ कर््ययाची बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्ययांची त्ययारी
असत े. उ¸च प्रकयार¸ ्यया तंत्र²यानयापुQे अलपविकवसत देशयांमध्ये विवभनन प्रकयारच ी निीन उतपयादने त्ययार
हयाे9न त्ययां¸्यया जीिनमयानयाचया दजया्थ ियाQतयाे.
“. सपध¥स प्ाेÂसाहन :
बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया बयाजयार संशयाेधनया¸ ्यया मयाध्यमयातून अलपविकवसत देशयांमध्ये नÓ्यया प्रकयारच े बयारजप ेठी्य
तंत्रे प्रचवलत करतयात. कलपक जयावहरयात तंत्रयाचया ियापर करून बयाजयारयात úयाहकयांची इ¸Jया उत्ेवजत करून
एक प्रकयार े सपधया्थ वनमया्थि करतयात. त्ययातून बयाजयारÓ ्यिस्ेत सपध¥स प्रयाेतसयाहन वमळतयांनया वदसते.
”. अÐपविकवसत देशांना उप्युĉ :
बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्ययांची उप्युक्ततया ही अलपविकवसत रयाष्ट्यां¸्यया ŀष्ीने वसद् Lयाली अयाहे असे अË्ययासकयांनया
ियाटते. बहुरयाष्ट्ी्य वन्यमयांमुळे भयांडिलवनवम्थती, उतपयादन ि रयाेजगयार वनमया्थि हयाे््ययास मदत हयाेते हे वसद्
Lयाले अयाहे.
बहòराष्ट्री्य वनगमाच री ताेटे  उणरीिा :
बहुरयाष्ट्ी्य वनगमयांची उिीिया िया तयाेटे प्रयामु´्ययाने पुQील प्रमयाि े मयांडली जयातयात.munotes.in

Page 99

99रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
. अÐपविकवसत देशांचे शाेषण :
वटकयाकयारया ं¸्यया मते बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया हे प्रयामु´्ययाने अमेररकया ि विकवसत रयाष्ट्यांचे वहतसंबंध
जयाेपयास् ्ययाचे प्रयामु´्ययाने कया्य्थ पयार पयाडतयात. बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया ्यया अलपविकवसत देशयांमध्ये शंभर
ट³के मयालक ì ह³क प्रस्यावपत कर््ययािर भर देतयात. वसंगयापूर, मेव³सकयाे, हयांrगकयांrग, āयाLील, तuियान ्यया
देशयांमधील बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्ययाची कpती ्ययाची सयाक् देते. ्ययामुळे अमेवरकया ि विकवसत देशयांनया लयाभ प्रयाĮ
Lयालया ्ययाच अलपविकवसत देशयांनया मयात्र नुकसयान सहन करयािे लयागत े हे सपष् Lयाले.
. प्चंड लाभाचरी हव्यासरी िृत्री :
नZया हया भयांडिलशया ही Ó्यिस्ेचया आतमया मयानलया जयातयाे तर प्रचंड लयाभयाचया हÓ्ययास हया बहुरयाष्ट्ी्य
कंपन्ययांचया अयाधयार अयाहे हे सपष् जयािित े. प्रचंड लयाभ वमळवि््ययासयाठी बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया कयाेित ्ययाही
सतरयास जया9 शकतयात हे अनेकिेळ वसद् Lयालेले वदसते.
‘. सामावजक - अाव््यक विषमतेत भर :
बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया ज्यया देशयात स्याव्यक हयाेतील त्यया देशयातील सयामयावजक - अयाव््थक विषमत ेची दरी
अवधक ठळक कर््ययाचे कयाम त्यया प्रत्यक्-अप्रत ्यक्पिे करतया ंनया वदसतयात. बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्ययांचे िेतन
हे देशयातील अयाव््थक विषमतया ियाQिियार े असत े तर गुिित्या हया वनकष सयामयावजक विषमत ेस प्रयाेतसयाहन
देियारे ठरते. उ¸चिगê्य ि उ¸चििê्य लयाेकयांनया बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्ययाचे धयाेरि नेहमीच अनुकूल ठरलेले
वदसते.
’. ±ेत्ररी्य असमानेत भर :
बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया अपने मु´्य प्रकलप हे विकवसत देशयांमध्येच स्यावपत करतयात ि Jयाेट्यया उद्याेगयांनया
िया प्रकलपयांनया अविकवसत भयागयात कया्य्थनिीत ठेितयात. त्ययामुळे क्ेत्री्य विकयासयाचया असमतयाेल सयातत्ययाने
ियाQतया ंनया वदसतयाे.
“. शाे्यनशेषािर प्वतकुल पåरणाम :
बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया ्यया शयाेषनश ेषयािर प्रवतकूल पररियाम करतया ंनया अयाQळ ून ्येतयात. अË्ययासकयां¸्यया मते,
बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया इतर देशयात प्रयाĮ Lयालेल्यया प्रचंड लयाभ, Ó्ययाज, रयाr्यलटी ्यया अयापल ्यया सिदेयायात
पयाठवितयात. त्ययामुळे अलपविकवसत देशयां¸्यया शयाेधनश ेषयािर त्ययांचया विपरीत पररियाम हयाेतयाे.
सयारयांश, बहुरयाष्ट्ी्य विभयागयांची भूवमकया ही अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधया¸्यया एकूि Ó्यिहयारयािर प्रभयाि टयाकियार ी
अयाहे. भयारतयासयार´ ्यया विकसनश ील देशयांसमयाेर ्यया बहुरयाष्ट्ी्य वनगमयां¸्यया ŀष्ीने असियार ी प्रमुE समस्यया
Ìहिजे ्यया बहुरयाष्ट्ी्य वनगमयां¸्यया हयानीकयारक प्रभयाियानया कशयाप्रकयार े वन्यंवत्रत करून त्ययां¸्ययापयासून
महनत लयाभ कसया वमळियािया हीच अयाहे हे सपष्पिे जयािित े.
अांतरराष्ट्री्य संघटना :
सयाधयारित वभनन-वभनन रयाष्ट्यातील शयासक ì्य ्यंत्रियांनी िया Eयाजग ी Ó्यक्तéनी एकत्र ्ये9न कयाही विवशष्
हेतु सयाध्य कर््ययाकररतया स्यापन केलेली स्या्यी सिरूपयाच ी ्यंत्रंिया Ìहिजे अयांतररयाष्ट्ी्य संघटन हयाे्य
असे Ìहितया ्येईल. समयान वहतसंबंध असियाö ्यया रयाष्ट्-रयाज्ययांनी समयान बंधने सिीकयारून घेिे हे प्रत्येक
रयाष्ट्या¸्यया वहतयास पूरक ठरते. ्यया पूरकतेतूनच अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंचया जनम हयाेतयांनया वदसतयाे. ्ययातील
कयाही संघटनयाप uकì कयाही संघटनया ्यया जयागवतक सतरयािर कया्य्थरत असतयात तर कयाही संघटनया ्यया munotes.in

Page 100

100अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
प्रयादेवशक िया विवशष् रयाष्ट्गटयांपुरत्ययाच म्यया्थवदत असतयात. सं्युक्त रयाष्ट्े, रयाष्ट्संघ, अयांतररयाष्ट्ी्य
नयािेवनधी ्यया संघटनया पवहल्यया प्रकयारच े उदयाहरि हयाेत तर अयाेपेक, ्यूरयाेवप्यन संघ, सयाक्थ ्यया संघटनया
दुसö्यया प्रकयारयात मयाेडतयात. ्ययावशिया्य अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनयाच े िेगÑ्यया ŀष्ीकयाेियात ून अयािE ी दयाेन
महतियाचे प्रकयार पुQे अयाले अयाहेत. एक Ìहिजे शयासक ì्य िया रयाज्यपुरसकpत संघटनया ि दुसरे Ìहिजे वबगर
शयासक ì्य िया अ-रयाज ्य घटकया ंनी ि Eयाजग ी सभयासदयांनी कया्य्थनिीत केलेल्यया संघटनया ज्यया संघटनेत
सभयासद रयाष्ट्यांतील शयासन्य ंत्रिेस प्रवतवनधीति प्रदयान कर््ययात अयालेले असत े त्ययास शयासक ì्य संघटन
असे Ìहटले जयाते. ्यया शयासक ì्य संघटनया ंमध्ये Eयाजग ी Ó्यक्तì िया संस्यानया सित¸्य अवधकयारयात भयाग
घेतया ्येत नयाही. मयात्र Eयाजग ी संघटनया ंमध्ये मयात्र वभनन-वभनन रयाष्ट्यातील Ó्यक्तì अगर Eयाजग ी संस्या ्यया
सहभयागी हयाे9 शकतयात. अयाज जगभरयात १५ŽŽ हóन अवधक Eयाजग ी अयांतररयाष्ट्ी्य संस्या कया्य्थरत
अयाहेत ्ययािरूनच Eयाजग ी अयांतररयाष्ट्ी्य संस्याची जयागवतक रयाजकयारियात ील भूवमकया अयापल ्यया लक्यात
्येते.
अांतरराष्ट्री्य संघटनांचा 6वतहास :
१९Ó्यया शतकया¸ ्यया शेिटप्य«त ्यूरयाेवप्य रयाष्ट्यांचे अयावश्यया, अयाĀìकया ि इतर बö्ययाच भयागयांिर िच्थसि
प्रस्यावपत Lयालेले हयाेते. त्ययामुळे १६Ó्यया ते १९Ó्यया शतकयाप ्य«त¸्यया कयालE ंडयात लयागल ेले शयास्त्री्य
शयाेध, वनमया्थि Lयालेल्यया रयाजक ì्य परंपरया, सयामयावजक ि सयांसकpवतक संबंध, अयांतररयाष्ट्ी्य समयाजयाच ी
कलपनया ्ययासयार´ ्यया जयागवतक रयाजकयारियात ील महतिया¸्यया कलपनया ि संकलपनया ्यूरयाेपE ंडयातील
रयाजकयाियात ूनच उद्यास अयालेल्यया वद सतयात. त्ययामुळे अयाधूवनक अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंचया उगम ि
विकयास हया एक प्रकयार े ्यूरयाेपी्य इवतहयासयाचया अविभयाज्य भयाग अयाहे असे वदसते.
्यूरयाेवप्य इवतहयास úीक नगररयाज ्ययांचे स्यान अनन्यसयाधयारि अयाहे. रयाज्यशयास्त्रयातéल अनेक महतिया¸्यया
संकलपनयांचया उद् जयासत प्रयाचीन úीक नगररयाज ्ययांमध्ये पयाहयाि्ययास वमळतयाे. त्यया प्रमयाि ेच अयांतररयाष्ट्ी्य
संबंध ि अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ं¸्यया वनवम ्थतीची पयाĵ्थभूमी ही प्रया चीन úीक नगर रयाज्ययां¸्यया सË्यतेमध्ये
अयाQळत े. úीक नगर रयाज्ययांमध्ये करयार करून संघ वनमया्थि करून रयाह््ययाची प्रिpत्ी सयामयान ्यत प्रत्य्ययास
्येत हयाेती. ्यया संघ वनवम ्थतीमयागे अयातमरक्ि हया प्रमुE हेतु असलया तरी Ó्ययापयार अगर दळििळि
Ó्यिहयारयासंबधी ही ्ययाेजनया ्ययाेजनया त्ययार कर््ययात ्येत असत. त्ययामुळेच अयाधूवनक अयांतररयाष्ट्ी्य
संघटनया ंचया उगम हया प्रयाचीन úीक नगर रयाज्ययांमध्ये पयावहलया जयातयाे. मध्यम्युगीन कयाळयात ही ्युरयाेपमध ील
अयाकयारयान े मयाेठz्यया असियाö ्यया नगररयाज ्ययांनी अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ं¸्यया ŀष्ीने महतियाचे ्ययाेगदयान वदले
असे वदसते. ्यूरयाेपमध ील मयाेठ्यया नगररयाज ्ययांनी Ó्ययापयारया¸्यया संिध्थनयाकर ीतया हrनसी अrवटक लीगž नयाियाच ी
एक संस्या स्यापन केली हयाेती. ्यया संस्ेस ्यया नगररयाज ्ययांनी कयाही रयाजक ì्य सिरूपयाच े अवधकयारही
बहयाल केले हयाेते. अयाधूवनक अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंची मूळ अशया रीतीने प्रयाचीन ि मध्य्युगीन कयाळयात ील
्यूरयाेपी्य नगररयाज ्ययांमध्ये शयाेधल ी जयात असल ी तरी ही मूल प्रया्वम क सतरयािर हयाेती हे मयान्य करयािे
लयागेल. स्या्यी सिरूपयाच ी अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया स्यापन कर््ययाची दूरŀष्ी स्यान नÓहती हे सपष्पिे
जयािित े. त्ययानंतर¸्यया कयाळयात पवित्र रयाेमन सयाăयाज्य िया वùIJन चच्थ, अशया ???? Eयाली धयावम्थक
संस्यांनया रयाजक ì्य महति दे््ययाचया मयाेठया प्र्यतन Lयालया असलया तरी अयाधूवनक कयाळयात ील अयांतररयाष्ट्ी्य
संघटनया ंमधील ततियांची त्ययात ियानसया हयाेती हे सपष्पिे वदसते.
अांतरराष्ट्री्य संघटनांचा विकास :
अयाधूवनक अ्या्थने २ŽÓ्यया शतकयात उद्यास अयालेल्यया अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनयाचया विकयास हया स्ूलमयानयान े
तीन टÈ्ययांमध्ये विभयागलया जयातयाे. त्ययाची मयांडिी सयाधयारित पुQील प्रमयाि े करतया ्येईल.munotes.in

Page 101

101रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
. पवहला टÈपा :
पयाuिया्थत्य रयाेमन सयाăयाज्य नष् Lयाल्ययापयासून नेपयाेवल्यनचे सयाăयाज्य नष् हयाेईप्य«तचया सुमयारे तीन-चयार
शतकया ंचया कयालE ंड हया अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ं¸्यया विकयासचया प्र्म कयालE ंड मयानलया जयातयाे. ्यया प्र्म
कयालE ंडयाचे महतियाचे िuवशष््ये Ìहिजे ्यया कयालE ंडयात जयागवतक शयांततया प्रस्यावपत हयाे््यया¸्यया ŀष्ीने
अगर त्ययासयाठी संघटनया वनमया्थि कर््यया¸्यया ŀष्ीने Zयारस ी प्रगती Lयालेली वदसत नसली तरी ्यया ŀष्ीने
िuचयाररक चयालनया मयात्र गवतमयान हयाेती. रयाज्ययां-रयाज्ययांमधील संघष्थ कमी Óहयािेत ???? तति²-विचयारिंत
कया्य्थनिीत Lयालेले हयाेते. त्ययासयाठी त्ययां¸्ययाकडून िेळयाेिेळी विविध ्ययाेजनया ंची मयांडिी ही कर््ययात
अयालेली वदसते. टयाrमस अली, विल्यमपेन, रूसयाे, से्यांrम, कयांट ्ययासयार´ ्यया तति²यांचया ्यया कयालE ंडयातील
प्रभयाि हया अनन्य सयाधयारि असयाच हयाेतया. प्र्म कयालE ंडयात ्यूरयाेपमध ्ये दयाेन शयांततयाियाद ी चळिळéन ीही
अयापलया ठसया उमटिल ेलया वदसतयाे. १७Ó्यया शतकया¸ ्यया मध्ययािर स्यापन Lयालेली सयाेसया्यट ी अयाrZ
Ā¤डसž ्यया नयाियाच ी एक संस्या ्ययाŀष्ीने महतियाची ठरली. कयाेित ्ययाही प्रकयार¸ ्यया अत्ययाचयारयाचया प्रवतकयार
हया अंवहसक मयागया्थनेच कर््ययात ्ययािया हे ्यया संस्ेचे प्रमुE घयाेषिया³ ्य हयाेते. १८Ó्यया शतकयात अमेवरकया
ि वāटनमध ्ये लयाेकवप्र्यतया वमळिलेली क¤कर संघटनयाž ही ्यया ŀष्ीने महतियाची मयानल ी जयाते. कयाेित ्ययाही
प्रकयार¸ ्यया ्युद्यास क¤कर संघटनेचया प्रEर विरयाेध हयाेतया. सयाेसया्यट ी अयाrप Ā¤डस ि केकर सयार´ ्यया
संघटनया¸ ्यया विचयारयांचया Ó्यिहयारयात Zयार मयाेठया प्रभयाि जयािित नसलया तरी ्युद्यास कंटयाळल ेल्यया सयामयान ्य
जनते¸्यया मनयािर त्ययाचया वनसंश्य पररियाम Lयालया हे सपष्पिे वनदश्थनयास ्येते. २ŽÓ्यया शतकयात उद्यास
अयालेल्यया अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनयामयाग ील तति²यानचे बीज त्यया कयाळयात ्यया संघटनया ं¸्यया मयाध्यमयातून
पेटले गेले हयाेते हे सपष्पिे प्रत्य्ययास ्येते. प्र्म कयालE ंडयातील अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ं¸्यया विकयासयात ील
एक महतियाची घटनया िया घटक Ìहिून त्ययाकयालE ंडयात भरवि््ययात अयालेल्यया विविध पररषदयांचया ही
उललेE करयािया लयागेल. ्यया कयालE ंडयातच अयांतररयाष्ट्ी्य ियाटयाघयाटéकर ीतया पररषदया भरवि््ययाची पद्ती
सुरू Lयाली असे वदसते. पररषदयांचे हयाेियारे अया्ययाेजन अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंनया पया्यया भ³कम करियार े
ठरले. ्ययाचे महतियाचे उदयाहरि Ìहिजे िेसट Zेवल्यया ि ???? चे तह हे हयाेत. ्यया तहयांपयासून अशया
पद्ती¸्यया पररषदया भरवि््ययाची पद्ती अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात रूQ Lयालेली वदसते. ्यया कयालE ंडयात
विशेषत १७Ó्यया ि १८Ó्यया शकतकया भरवि््ययात अयालेल्यया विवि ध पररषदयां¸्यया मयाध्यमयातून ्युरयाेपमध ्ये
रयाजे-महयारयाजे ्ययां¸्यया अवधकयारयांिर वन्यंत्रि ठेिियारे अनेक करयार अवसततियात अयालेले वदसतयात.
एकंदरीत अयांतररयाष्ट्ी्य ?????¸ ्यया विकयासया¸ ्यया ŀष्ीने प्र्म कयालE ंड हया ियाटयाघयाट ी ि पररषदया ्ययांचे
्युग समज् ्ययात ्येतयाे. अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारिया¸ ्यया ŀष्ीने अयािÔ्यक स्या्यी सिरूपया¸ ्यया अयांतररयाष्ट्ी्य
संघटनया मयात्र ्यया कयालE ंडयात वनमया्थि हयाे9 शकल्यया नयाहीत हे सपष्पिे जयािित े.
. दुसरा टÈपा :
अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ं¸्यया विकयासया¸ ्यया ŀष्ीने मयान््ययात ्येियारया वविती्य कयालE ंड हया नेपयाेवल्यन¸ ्यया
परयाभियानंतर भरवि््ययात अयालेल्यया वÓह एननया पररषपदेपयासून ते पवहल्यया महया्युद्याप्य«तचया कयाळ हयाे्य. तयाे
जिळ-जिळ शंभर िषया्थचया कयालE ंड ठरतयाे. नेपयाेवल्यन¸्यया कयाळयात ्यूरयाेपलया नकयाशया नÓहतया असे
Ìहटले जयाते. नेपयाेवल्यन¸्यया परयाभियानंतर ्यूरयाेवप्य रयाजकयारियात पुनहया सभे¸्यया समतयाेलपियाच े
रयाजकयारि सुरू Lयाले. १८१४ -१५ मध्ये भरलेली वÓहएननया पररषद हे त्ययाचे महतियाचे उदयाहरि मयानल े
जयाते. ्यया पररषदेतूनच कrनसट्थ अयाrZ ्यूरयाेपž नयाियाच ी अनयाuपचयार रक अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया अवसततियात
अयाली. रवश्यया, प्रयावश ्यया, अयाrसट्ेवल्यया ि वāटन ्ययांनी नेपयाेवल्यन¸्यया पयाडयाियान ंतर ्यया संघटनेचया पया्यया
घयातलया हयाेतया.munotes.in

Page 102

102अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
कयाrनसट्थ अयाrZ ्यूरयाेप ्यया संघटनेचया प्रभयाि ्युरयाेप¸्यया रयाजकयारियािर जिळपयास शतकभर कया्यम रयावहलेलया
वदसतयाे. ्यया संघटनेचे Eयास िuवशष््ये Ìहिजे ्यया संघटनेस वनवIJत सिरूपयाच ी घटनया नÓहती. सभेस
उपवस्त रयाह््ययाची सभयासद रयाष्ट्यांिर सक्तì नÓहती, वशिया्य सभे¸्यया कयामकयाजयाच े वन्यमन ही कर््ययात
अयालेले नÓहते, तसेच सभयासद रयाष्ट्े अयापअयापल े वहत संबंध सुरवक्त रयाE््ययातच ??? हयाेते अशया
पररवस्तीतही कयाrनसट्थ अयाrZ ्यूरयाेपž ने अयाrटयाेमन सयाăयाज्ययाचे ्यूरयाेपमध ्ये विसज्थन Lयाल्ययानंतरची
रयाजक ì्य पररवस्ती उतकष्पिे हयातयाळल ी हयाेती. शतकभरया¸्यया कयालE ंडयात ्यया संघटनेने ्यूरयाेवप्यन
रयाष्ट्यांनया ्युद्या¸्यया अनेक प्रसंगयातून सही सलयामत बयाहेर कयाQ् ्ययाचे मयाेठे कया्य्थ पयार पयाडल े. ्यया संघटनेने
्यूरयाेपची रयाजक ì्य घडी पुनहया नÓ्ययाने नीट बसिल ी असे Ìहियािे लयागेल. ्यया संघटने¸्यया मयाध्यमयातूनच
अयाव््थक ि सयामयावजक सहकयारयाच ी प्रिpत्ी ही ियाQीस लयागल ी. कयाrǁसट अयाrZ ्यूरयाेपž ने गुलयामवगरीची
अमयान ुष पद्ती नष् कर््ययाकरीतया रयाबिल ेली मयाेहीम सत्युत्य मयानल ी जयाते. कयाrनसट्थ अयाrZ ्यूरयाेप¸्यया
पुQयाकयारयात ूनच öहयाईन ि इतर महतिया¸्यया नद्यांिरील ियाहतुकìचे ????? कर््ययाकररतया लेEी करयार
करून ्यंत्रिया वनमया्थि कर््ययात अयाली. अयांतररयाष्ट्ी्य प्रश्न सयाेडवि््ययाकरीतया अयांतररयाष्ट्ी्य पयातळ ीिर
त्ययार Lयालेलया तयाे पवहलया कया्यदया मयानलया जयातयाे.
दुसö्यया कयालE ंडयातील ्यया शंभर िषया्थ¸्यया कयाळयात रयाजक ì्य सिरूपया¸ ्यया अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया स्यापन
हयाे9 शकल्यया नयाहीत मयात्र इतर कयाही संघटनया ्यया कयालE ंडयात कया्य्थनिीत Lयालेल्यया वद सतयात. ्यया
संघटनया ं¸्यया वनवम ्थतीस १९Ó्यया शतकयात ील शयास्त्री्य ि अयाव््थक क्ेत्रयातील विकयासयान े हयातभयार लयािलया.
लयाेकस ं´्यया ियाQ, रेलिे, तयारया्य ंत्रे, जहयाज ्ययासयार´ ्यया दळििळिया¸ ्यया सयाधनया ंनी अयांतररयाष्ट्ी्य जीिनयास
एकप्रकयार े गवतमयानतया बहयाल केली. त्ययातून Ó्ययापरयांची भरभरयाट वनमया्थि Lयालेली. समpद्ी ???? घटकया ंनी
अयांतररयाष्ट्ी्य सहकया्यया्थची अपररहया्य्थतया अधयाेर ेवEत केली. त्ययातूनच १९Ó्यया शतकयात अनेक
अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया स्यापन Lयाल्यया. ्यया कयालE ंडयात स्यापन Lयालेल्यया ्यया संघटनया ंमध्ये १८५६
सयाली स्यापन Lयालेल्यया डrन्यूब अया्ययाेग, १८६५ मध्ये स्यापन Lयालेली अयांतररयाष्ट्ी्य तयारज ंज्यया,
१८७४ सयाली स्यापन Lयालेली टपयालस ंज्यया ्यया महतिया¸्यया मयानल्यया जयातयात. अ्या्थत ्यया संस्यांनया
रयाजक ì्य महति नÓहते त्ययामुळे अयांतररयाष्ट्ी्य एे³्य ि शयांततया ्यया ŀष्ीने ्यया संस्यांनया Zयार मयाेठी महतियाची
भूवमकया बजयाितया अयाली नसली तरी भविष््य कयाळयात अयांतररयाष्ट्ी्य शयांततया ि ???? संबंधया¸्यया ŀष्ीने
कशया संज्यया वनमया ्थि हयाेिे अयािÔ्यक अयाहे ्ययाचया िसतूपयाठ ्यया संघटनया ंनी घयालून वदलया हे वनसशं्य.
‘. वतसरा टÈपा :
पवहल्यया महया्युद्या¸्यया सुरियातीपयासूनचया कयालE ंड ते अयाजतयाग्यतचया कयालE ंड हया अयांतररयाष्ट्ी्य
संघटनया ंचया विकयासयाचया तpती्य कयालE ंड हयाे्य. ्यया कयालE ंडयात Eö्यया अ्या्थने अयाधूवनक अयांतररयाष्ट्ी्य
संघटनया ंची उतøयांती Lयाली. पवहले महया्युद् संपल्ययानंतर ???? चया जयाेर नष् Lयालया त्ययातच रयाष्ट्संघयाची
घटनया ही अंतभु्थत कर््ययात अयाली हयाेती. त्यया मयाध्यमयातून सिसंरक्ियासयाठ ी कयाेित ्ययाही रयाष्ट्यास केिळ
सित¸्यया बळयािर अिल ंबून रयाह््ययाचया प्रसंग ्ये9न न्ये Ìहिून सयामुदयाव्यक संरक्ियाची ्ययाेजनया
कर््ययात अयाली.
पवहल्यया महया्युद्यानंतर स्यापन कर््ययात अयालेल्यया रयाष्ट्संघ ्यया प्रमुE अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनेबरयाेबरच
अयािE ी दयाेन संघटनेचे ्ययाेगदयान ही महतियाचे मयानयाि े लयागेल. एक Ìहिजे हेग ्ये्े स्यापन कर््ययात
अयालेले अयांतररयाष्ट्ी्य न्यया्ययाल्य ि दूसरे Ìहिजे वजनेÓहया ्ये्े मु´्ययाल्य असल ेली अयांतररयाष्ट्ी्य मजूर
संघटनया. दुसö्यया जयागवतक महया्युद्या¸्यया लयाटेत रयाष्ट्संघ जरी नष् Lयालया तरी ्यया दयाेनहé संस्या अद्याप munotes.in

Page 103

103रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
ही कया्य्थरत अयाहेत ्ययािरून ्यया संघटनया ंची उप्युक्ततया ि सयामÃ्य्थ सपष् हयाेते. १९३९ ते १९४५ मध्ये
जगयास दुसö्यया महया्युद्याचया सयामनया करयािया लयागलया. १९१९ सयाली महया्युद् टयाळ््ययासयाठी स्यापन
Lयालेल्यया रयाष्ट्संघ सपशेल अप्यश ी ठरलया असलया तरी दुसö्यया महया्युद्यानंतर जगयात शयांततया वनमया्थि
कर््ययाकररतया ि जयागवतक मयानिी समुद्यास महया्युद्या¸्यया धयाे³्ययापयासून रयाेE््ययाकररतया प्रमुE
रयाष्ट्धूररियांनया रयाष्ट्संघया¸्ययाच मुलभूत तति²यानयाचया अया®्य ¶्ययािया लयागलया हे सपष्पिे वदसते. अमेवरकेचे
ततकयावलक अध्यक् Ā ंrकवलन रूLिेलट ि वāटनचे पंतप्रधयान चवच्थल ्ययांचे अrटलयांवटक सनदž सं्युक्त
रयाष्ट्यांची घयाेषिया, मयाrसकयाे, ्ययालटया ्ये्ील वशEर पररषद, उंबयाट्थन, अयाे³स ्ये्े भरलेल्यया सभया ि
अंवतमत सनĀयावनस सकयाे ्ये्े भरलेली अयांतररयाष्ट्ी्य पररषद ्ययातून सं्युक्त रयाष्ट् संघटनया ही
अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया अवसततियात अयाली. रयाष्ट्संघया पेक्या ही संघटनया अनेक अ्या«नी मयाेठी ि प्रभयािी
ठरली.
सं्युक्त रयाष्ट्यांनी अयापल ्यया क्यया्थची Ó्ययाĮी विसतयार््ययाकररतया ि अवधक पररियामकयारकर ीत्यया कया्य्थनिीत
हयाे््यया¸्यया ŀष्ीनी विवशष् कया्यया्थकररतया सितंत्र अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंची वनवम ्थती केली. त्ययामुळे अयाज
सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया जयाेडीलया विवशष् कया्यया्थकररतया वनमया्थि Lयालेल्यया अनेक अयांतररयाष्ट्ी्य संस्या कया्य्थरत
असल ेल्यया वद सतयात. त्ययांचे मूळ जरी रयाष्ट्संघया¸्यया कया्य्थप्रियाल ीत असल ी तरी त्ययांचे कया्य्थ अत्यंत
विसतpत प्रमयाियािर असल ेले वदसते. अयाधूवनक पद्तीने शेतीचया विकयास करून, अननधयान्य ि इतर
Eयाद्पदया्या«¸्यया उतपयादनयात ियाQ कर््यया¸्यया ŀष्ीने सभयासद रयाष्ट्यांनया ???? ि अयाव््थक मदत देियारी
अनन ि शेती संघटनया ȝȘȦ), जगयात वनमया्थि हयाेियाö्यया विविध सया्éचया प्रवतकयार, िuद्वक्य मदत ि
सललया देियारी जयागवतक अयारयाेµ्य संघटनया ȮȟȦ) वशक्ि ि शयास्त्री्य शयाेध ्यया वियारे जगयात ील विविध
रयाष्ट्यातील जनतेमध्ये समजूतदयारपियाच ी भयािनया वनमया्थि कर््ययाकररतया ि त्ययासयाठी सयाि्थवत्रक प्रया्वम क
वशक्ियास उत्ेजन दे््यया¸्यया ŀष्ीने स्यापन कर््ययात अयालेली सं्युक्त रयाष्ट्े शuक्विक, शयास्त्री्य ि
सयांसकpवतक संघटनया ȬȥȜȪȚȦ), सभयासद रयाष्ट्यांनया मयाेठ्यया प्रमयाियािर उद्याेगधंदे िया धरियांसयारE े
प्रकलप पूि्थ कर््ययाकररतया त्ययामयाध्यमयातून अयाuद्याेवगक विकयास सयाध्य कर््ययाकररतया अयाव््थक सहयाय्य
करियार ी जयागवतक बंrक Ƞșȩț), अयांतररयाष्ट्ी्य Ó्ययापयारया¸्यया विकयासयाकर ीतया, रयाष्ट्ी्य चलनयाच ी वस्रतया
कया्यम रयाE््ययाकररतया परकì्य चलन उपलÊ ध करियार ी अयांतररयाष्ट्ी्य नयािे वनधी ȠȤȝ) ही संस्या
अयांतररयाष्ट्ी्य Ó्ययापयार सहज ि सुलभ करियार ी अयांतररयाष्ट्ी्य Ó्ययापयार संघटनया ȮȫȦ) ्ययांचे स्यान
अयांतररयाष्ट्ी्य सहकया्यया्थ¸्यया क्ेत्रयात अत्यंत महतियाचे अयाहे हे वनसंश्य.
सं्युक्त रयाष्ट्यांसयार´ ्यया अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ं¸्यया उप्युक्ततेचे मूल्यमयापन करतयानया प्रयामु´्ययाने एक बयाब
लक्यात ्येते कì, रयाष्ट्संघ िया सं्युक्त रयाष्ट्े ्यया दयाेनही संघटनया ंची वनवम ्थती ही पवहल्यया ि दुसö्यया जयागवतक
महया्युद्यानंतर Lयाली. त्ययामुळे ्युद्याचे प्रसंग टयाळून संघषया्थपयासून मयानिी समयाजयालया ियाचिि े हया
त्ययां¸्ययासमयाेरील मु´्य कया्य्थøम हयाेतया. त्ययामुळे संघषया्थचे वनियारि करिे ्ययास ्यया संघटनया ं¸्यया
कया्य्थप्रियाल ीत प्र्म स्यान प्रयाĮ ह याेत गेले ि सहकया्यया्थची उप्युक्ततया ्ययास तुलनेने दुय्यम स्यान प्रयाĮ
Lयाले. ियासतविकतया संघषया्थचे प्रसंग कमीत कमी ्येतील ि सहकया्यया्थचे क्ेत्र विसतpत हयाेत जयाईल अशी
पररवस्ती वनमया ्थि करिे हेच अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंचे ध्ये्य हयाेते. सयाधयारित सभयासद रयाष्ट्यांनी
सिEुशीने अयापल ्यया सयाि्थभयाuम अवधकयारयांिर वन्यंत्रि मयान्य करूनच अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया वनमया्थि हयाेत
असतयात. अशया संघटनया ंची शक्तì सभयासद रयाष्ट्े त्ययास वकती मयान देतयात ्ययािर अिल ंबून असत े. सं्युक्त
रयाष्ट्यातील कयाेितया ही ठरयाि नयाकयार् ्ययाचया अवधकयार सभयासद रयाष्ट्यांनया प्रयाĮ असल्ययामुळे सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया
एकूि प्रभयाि क्मतेिर नकयारयात मक पररियाम Lयालेलया वदसतयाे. उदया. िि्थ विविेष ि िसयाहतियाद विरयाेधी munotes.in

Page 104

104अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
ठरयाि सं्युक्त रयाष्ट्यांनी संमत करून ही दवक्ि अयाĀìकया, पयाेतुगया्थल सयार´ ्यया रयाष्ट्यांनी त्ययास धुडकयाि ून
लयािल े ्ययातून सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया म्यया्थदया सपष् Lयाल्यया. त्ययामुळेच वटकयाकयारया ंनया जयागवतक शयांततया
प्रस्यावपत कर््यया¸्यया कयामी असल ेलया विलंब ्यया संघटनया ंची वनरूप्ययाेग ीतया सपष् करतयाे असे ियाटते.
वटकयाकयारया ं¸्यया मते, सि्थ सितंत्र रयाष्ट्यांचे एकच एक असे जयागवतक संघरयाज्य वनमया ्थि Lयाल्ययावशिया्य हया
प्रश्न मयागê लयागियार नयाही. अË्ययासकयां¸्यया मते अयाज अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंमधून घटक रयाष्ट्यांनया बयाहेर
पड््ययाची शयाĵती अयाहे. जयागवतक रयाज्य अवसततियात अयाल्ययानंतर त्ययातून बयाहेर पड््ययाचया संविधयानयात मक
मयाग्थ रयाष्ट्यांकडे रयाहियार नयाही. सयारयांश, जयागवतक रयाज्य वनमया ्थि हयाे््ययाची श³्यतया अयाजतर ी दुरयापयासत
ियाटते. परंतु अवसततियात असल ेल्यया अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंचया पूि्थ लयाभ घे््ययाचया वनIJ्य जगयात ील
रयाष्ट्यांनी केलया ि त्ययासयाठी अयािÔ्यक ते्े अयापल ्यया सयाि्थभयाuम सत्ेस मुरड घयाल् ्ययाची त्ययारी दश्थविली
तर अयाज¸ ्यया अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ही जगयात शयांततेचे ि समpद्ीचे रयाज्य प्रस्यावपत करू शकतील ्यया
वनष्क्यया ्थप्रत अयापि ्येतयाे.
±ेत्ररी्य संघटना
क्ेत्री्य िया प्रयादेवशक संघटन हया अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधया¸्यया क्ेत्रयातील एक निीन प्र्ययाेग मयानलया जयातयाे.
दुसö्यया महया्युद्यानंतर अयांतररयाष्ट्ी्य रयाजकयारियात वभनन-वभनन रयाज्ययांनी परसपरयांमध्ये अयाव््थक ि
रयाजक ì्य सिरूपयाच े संघटन िpद्éगत कर््ययािर भर वदलेलया वदसतयाे. अयाधूवनक कयाळयात ील रयाष्ट्यांचे
परसपरयािंलन अवधकयावधक ियाQल्ययाने क्ेत्री्य संघटनया ं¸्यया स्यापनेस मयाेठ्यया प्रमयाियात पूरक पररवस्ती
वनमया्थि Lयालेली वदसते. क्ेत्री्य संघटन Ìहिजे समयान उदिेशयां¸्यया प्रया Įीकररतया रयाज्यया¸्यया समुदया्ययांनी
एकत्र ्ये9न स्यापन केलेले संघटन हयाे्य असे Ìहितया ्येईल. क्ेत्री्य संघटन ्यया संकलपनेत सपष्तेचया
अभयाि अयाहे. कयारक कयाही क्ेत्री्य संघटनया ंमध्ये त्यया रयाष्ट्समूहयां¸्यया दूर असल ेल्यया रयाष्ट्यांनया सुद्या
सयामयाि ून घेतले जयाते. जसे कì अमेवरकया जगयात ील पयाच संरक्िया संधीमध्ये समयाविष् अयाहे. सीटयाेसयार´ ्यया
लष्करी करयारयात पररयाष्ट्यांपuकì पूि्थ अयावश्ययातील ्या्यलंड ि वZलीपयाईनस ्यया दयाेन रयाष्ट्यांÓ्यवतरीक्त इतर
चयार रयाष्ट्े हे इतर Eंडयातील अयाहेत. त्ययामुळे हे सपष् हयाेते कì, क्ेत्री्य संघटनया संदभया्थत वनवIJत सिरूपयाच े
वन्यम नयाहीत. नयाrम्थन वहल ्ययांनी क्ेत्री्य संघटनž ्यया शÊदयाएेिजी सीवमत अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनž असे
नयाि त्ययाŀष्ीने सुचविले अयाहे. त्ययास प्रयादेवशक ????, प्रयादेवशक समLयाेत े असे ही शÊद ्ययाेजल े जयातयात.
सं्युĉ राष्ट्संघ ि ±ेत्ररी्य संघटना :
क्ेत्री्य संघटनया ंनया १९१९ सयाली स्यापन Lयालेल्यया रयाष्ट्संघयाने ही मयान्यतया वदलेली हयाेती. दयाेन
महया्युद्या¸्यया दरÌ्ययान¸्यया कयाळयात अनेक क्ेत्री्य संघटनया ंची स्यापनया ही Lयाली हयाेती. मयात्र दुसö्यया
महया्युद्या¸्यया प्रया रंभया बरयाेबर ्यया क्ेत्री्य संघटनया विसवज्थत Lयालेल्यया वद सतयात. त्ययानंतर अवसततियात
अयालेल्यया स्युक्त रयाष्ट्यांनी अयापल ्यया घटनेत क्ेत्री्य संघटनया ंनया िuधयावनक स्यान वदले. सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया
सनदेत कलम ५२ ते ५४ मध्ये ्ययासंदभया्थतील तरतूदी कर््ययात अयालेल्यया वदसतयात. कलम ५२ प्रमयाि े
सं्युक्त रयाष्ट्याचे उदिेश ि वसद zधयांतयानुसयार शयांततया ि सुरवक्ततेकररतया क्ेत्री्य संघटनया ंनया सिीकpती दे््ययात
अयाली तर कलम ५३ प्रमयाि े अयांतररयाष्ट्ी्य ियाद शयांततयापूि्थ मयागया्थने सयाेडवि््यया¸्यया ŀष्ीने क्ेत्री्य संघटन
Ó्यिस्ेस मयान्यतया दे््ययात अयाली. तर कलम ५४ मध्ये हे सपष् कर््ययात अयाले कì, क्ेत्री्य संघटनया ंनया
शयांतते¸्यया स्यापनेकरीतया कयाेित ीही कया्य्थियाही पूि्थ कर््ययाकररतया सुरक्या मंडळयास सूचनया देिे अयािÔ्यक
रयावहल.munotes.in

Page 105

105रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
क्ेत्री्य संघटन Ó्यिस्ेस सं्युक्त रयाष्ट्यांनी अशया पद्तीने घटनयात मक स्यान वदलेले असल े तरी सं्युक्त
रयाष्ट्यां¸्यया सनदेत क्ेत्री्य संघटनया ं¸्यया सिरूप ि उदिेशयाबयाबत मयात्र कयाेित ेही सपष्ीकरि वदलेले अयाQळत
नयाही. ियावसतिकतया सं्युक्त रयाष्ट्यांनी प्रसतुत केलेली सयामूवहक सुरवक्ततेची कलपनया ्यशसिीरीत्यया
कया्य्थनिीत Lयाली असत ी तर क्ेत्री्य संघटनयाच े सम््थक असियार े अË्ययासक असे प्रवतपयादन करतयात
कì, क्ेत्री्य संघटनया ्यया सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया उदिेश पुत्थतेकररतया अयािÔ्यक अयाहेत. सं्युक्त रयाष्ट्यांवियारया
ज्ययािेळी सवø्य कया्य्थियाही हयाेत नयाही अशया पररवस्तीत सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया सनदेनुसयार सयामूवहक
संरक्ियाचे अवधकयार अशया क्ेत्री्य संघटनया ंवियारे रयाज्ययांनया दे््ययाकररतया ही तरतूद कर््ययात अयाली अयाहे
असे ते प्रवतपयादन करतयात.
क्ेत्री्य संघटनया ्यया बहुतयांश िेळया सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया ध्ये्ययास अनुसरून कया्य्थरत वदसत असल्यया तरी
ियासतियात अनेकिेळया क्ेत्री्य संघटनया ्यया सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया ध्ये्ययातील एक अडसर ठरत असल्ययाचे ही
वनदश्थनयास ्येते. जसे कì क्ेत्री्य संघटन एकया वकंिया कयाही रयाष्ट्यांविरयाेधयात सuवनकì करयार कर््ययासयाठीही
हयाे9 शकते. त्ययातून जयागवतक तियाि अयािE ी ियाQ््ययाची श³्यतया असत े त्ययामुळे ्यया संघटनया ंचया मूळ
उदिेÔ्य पूि्थतियास जया9 शकत नयाही. प्रयाे. गुवडरच ्ययासंदभया्थत Ìहितयात कì, अनेक क्ेत्री्य संरक्ियातमक
संघटनया ं¸्यया वनवम ्थतीमुळे जयागवतक संघटनेस मजबूत बनवि््ययात अड्ळे वनमया्थि हयाेत असतयात.
अशया पद्तीने सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया उप्युक्तते¸्यया ŀष्ीने क्ेत्री्य संघटनया ंिर वटकया हयाेत असल ी तरी अयाज¸ ्यया
कयाळयात तरी ्यया संघटनया नष् करिे ्ययाेµ्य ठरियार नयाही. अयाज ्यया संघटनया ंनया सं्युक्त रयाष्ट्याचे ®ेķति मयान्य
करयाि्ययास लयािि े अयािÔ्यक अयाहे. शयांततया ि संरक्िया¸्यया संदभया्थत रयाष्ट्संघ ि सं्युक्त रयाष्ट्े हे
प्रभयािीरीत्यया ्यशसिी हयाे9न शकल ेले नयाहीत. अशया पररवस्तीत रयाष्ट्यांनी क्ेत्री्य संघटनया ंचया अयाधयार
घेतलेलया वदसतयाे. विशेषत कयाेवर्यया ्युद्या¸्यया अनुभियानंतर जग क्ेत्री्य संघटनयाकड े अवधक िळलेले
वदसते.
गuररयाजक ì्य सिरूपया¸ ्यया क्ेत्री्य संघटनया ंनया सं्युक्त रयाष्ट्यांनी क्ेत्री्य ŀष्ीने ्युरयाेप, अयावश्यया, अवतपूि्थ
अयावश्यया लrवटन अमेररकया ि अĀìकया अयाशया चयार भयागयात विभयागलेले अयाहे. क्ेत्री्य संघटनया ंमुळे लयाेकयां¸्यया
मनयात रयाष्ट्याेत्र वनķया वनमया ्थि हयाे््ययात मयाेठी मदत Lयालेली वदसते. कयाही रयाज्ययांनी कया हयाेईनया परंतु
एकत्र ्ये9न संघटन वनमया ्थि केले. ्ययातून जयागवतक सहकया्यया्थची भयािनया ियाQीस लयागत े हे सपष्पिे
प्रत्य्ययास ्येते. दुसö्यया महया्युद्यानंतर क्ेत्री्य संघटनया ंची वनवम ्थती अवधक िेगयाने Lयालेली वदसते. अयाज
जगयात ील कयाेितया ही भयाग क्ेत्री्य संघटनया ंपयासून मुक्त नयाही. ्यया संघटनया ं¸्यया वनवमत्या ने एकत्र अयालेल्यया
रयाष्ट्यांनया सित¸्यया प्रभुतियाचया पूि्थ विसर पडलेलया नसलया तरी वकमयान क्ेत्री्य पयातळ ीिर विवभनन
रयाज्ययांमध्ये परसपर सहकया्य्थ वनमया्थि हयाेिे हे ही सियागतयाहया्य्थ अयाहे. त्ययामुळे अË्ययासकयांनया असे ियाटते
कì, अशया संघटनयानया Ó्यिवस्त सिरूप देिे अत्ययािÔ्यक अयाहे. सं्युक्त रयाष्ट्े ि इतर अयांतररयाष्ट्ी्य
संघटनया ंबरयाेबर त्ययांचे ्ययाेµ्य समया्ययाेजन Lयाल्ययास ्यया संघटनया ंपयासून जयागवतक समुदया्ययास वनवIJत Zया्यदया
हयाे9 शकतयाे. त्यया करीतया ्यया संघटनया ंचया मु´्य कया्य्थभयाग Ìहिून, विĵरयाज्ययाची कलपनया िpद्éगत करून
संकूवचत रयाष्ट्ी्य िpत्éनया वतलयांजली दे््ययास रयाष्ट्यांनया प्रिpत् करिे. त्ययातून अयांतररयाष्ट्ी्य समयाजयास
पयाेषक ियातयािरि वनमया्थि करिे ्ययास कवटबद् करिे अयािÔ्यक अयाहे.
नागररी समाज
जयागवतकìकरि ि मयावहती तंत्र²यानया¸्यया क्ेत्रयात Lयालेल्यया अचयाट øयांतीने एकूि मयानिी समूहया¸्यया
सयामयावजक अिकयाशया¸ ्यया कक्या रूंदयािल ेल्यया वदसतयात. संचयार सयाधनया ं¸्यया प्रगतीपुQे जगयात ील कयाेित ्ययाही munotes.in

Page 106

106अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
कयाेपö्ययांतील Ó्यक्तéशी जनसम ूदया्ययांशी संियाद हयाेिे. त्ययां¸्यया भयाि-भयािनयांनया प्रवतसयाद देिे, त्ययां¸्यया
प्रश्नयांमध्ये, लQz्ययांमध्ये सहभयागी हयाेिे सहज श³्य Lयाले अयाहे. त्ययामुळे अयाज¸ ्यया कयाळयात ील समयाज हया
अयांतररयाष्ट्ी्यत िया¸्यया सीमया अयाेलयांडून Eö्यया अ्या्थने जयागवतक समयाज अयालया अयाहे. भयारतयात ील शेतकरी
अयांदयाेलनयािर वरअयानया, úेटया एक वटzविट करतयात ि त्ययास जगभरयातील समयाज प्रवतसयाद देतयाे त्ययाचे
सकयारयात मक ि नकयारयात मक प्रभयाि भयारती्य रयाजक ì्य Ó्यिस्ेिर पडतयात हया तयाजया अनुभि नयागरी
समयाजयाच ी प्रभयािक्मतया वसद् कर््ययास पुरेसया अयाहे. अयाज जगभरयात नयागरी समयाजयाच ी संकलपनया
गवतमयान Lयालेली वदसते. नयागरी समयाजया¸ ्यया मयाध्यमयातून अनेक संघटनया, चळिळ ी कया्य्थरत अयाहेत.
त्ययांनी एकूि जयागवतक रयाजकयारियालया प्रभयावित करून अयापल े सितंत्र अिकयाश वनमया ्थि केले अयाहे.
्ययाŀष्ीने नयागरी समयाज ्यया संकलपने¸्यया संकलनयात मक अË्ययासयाबरयाेबर नयागरी समयाजयाच ी भूवमकया ि
???? कयारि े ्ययाची मयांडिी िया अË्ययास करिे अयािÔ्यक ठरते.
नागररी समाज संकÐपनेचा विकास :
नयागरी समयाज ही संकलपनया अगदी अवलकड¸्यया कयाळयात प्रकयाशLयाेतयात अयालेली असल ी तरी ्यया
संकलपनेची मूळ बरीच जुनी अयाहेत असे वदसते. वसलेरयाे, लयाrक, हेगेल, ???? ्यया अवभजयात विचयारिंतया¸्यया
वलEयाियात ही नयागरी समयाज ्यया संकलपनेची मयांडिी सपष्पिे अयाQळत े. रयाेमन तति² असियाö ्यया वक लेरयाे
्ययांनी समयाजया¸ ्यया दयाेन अिस् यांचे वचत्रि केले अयाहे. त्ययाप्रमयाि े वदबेरयाे असे Ìहितयात कì, एकया अिस् ेत
समयाज कया्यद्यांिर अयाधयार रत असतयाे तर दुसö्यया अिस् ेत कया्यद े अवसततियात नसतयात. वकलेरयाे¸्यया मते
कया्यद् यािर अयाधयार रत समयाजयात सुसंसकpत रयाजक ì्य लà्य वनमया ्थि हयाेतयाे. दुसö्यया समयाजयात मयात्र नयागरी
संबंध प्रस्यावपत करिष कठीन हयाे9न बसते. जयाrन लयाrक ्यया वāवटश विचयारिंतयाने ही नयागरी समयाजयाच ी
संकलपनया १७Ó्यया शतकयात मयांडतयानया नयागरी ि ??? समयाज हया एकच असतयाेž असे प्रवतपयादन केलेले
अयाQळत े. लयाेक ्ययां¸्यया मते नयागरी समयाजयामध ्येच रयाज्यसंस्या वनमया ्थि हयाे9 शकते. नयागरी समयाजयातच
वशसत, Ó्यिस्या ि सुरक्या ्ययासयार´ ्यया बयाबéच ी हमी वमळिे श³्य हयाेते. १८Ó्यया शतकयात जम्थन विचयारिंत
हेगेल ्ययांनी नयागरी समयाज संकलपने¸्यया विकयासयात महतिपूि्थ ्ययाेगदयान वदलेले वदसते. हेगेल ्ययांनी जयाrन
लयाrक ्ययांची नयागरी ि रयाजक ì्य समयाज हे एकच असतयात ही संकलपनया नयाकयारून नयागरीसमयाज ि
रयाजक ì्य समयाज ्यया िेगÑ्यया न सितंत्र संस्या अयाहेत हे प्र्म सपष् केले. हेगेल ्ययां¸्यया मते, नयागरी
समयाज ही कुंटूबसंस्या ि रयाज्यसंस्या ्ययां¸्यया मधली अिस् या असत े. हेगेल ्ययांनी हे ही सपष् केलेले
वदसते कì रयाज्य ही सिया्थे¸च सयामयावजक संस्या असल ी तरी रयाज्यया¸्यया वनवम ्थतीमुळे नयागरी समयाज नष्
हयाेत नयाही. २ŽÓ्यया शतकयात नयागरी समयाज संकलपने¸्यया विकयासयात इटयावल्यन विचयारिंत úयाÌसी ्ययांनी
महतियाचे ्ययाेगदयान वदलेले वदसते. úयाÌसी ्ययां¸्यया मते, रयाज्य दमनयािर अयाधयार रत असत े तर नयागरी
समयाज हया सहमतéिर अयाधयारल ेलया असतयाे.ž
सयारयांश, नयागरी समयाज ही संकलपनया प्रयाचीन कयाळयापयास ून सयातत्ययाने विकवसत हयाेत अयाज¸ ्यया सिरूपयाप ्य«त
पयाेहचलेली वदसते. प्रयारंभी नयागरी समयाज ्यया संकलपनेचया विचयार केिळ रयाज्यया¸्यया संदभया्थतच केलया जयात
हयाेतया सध्यया मयात्र ही संकलपनया सितंत्र ि तुलनयातमक अशया दयाेनही पयातÑ ्ययांिर अË्ययासली जयात असल ेली
वदसते.
नागररी समाज संकÐपनेचरी व्यिस्ा :
नयागरी समयाज ्यया संकलपनेची वनIJत सिरूपयाच ी Ó्यया´्यया मयान्य Lयालेली वदसत नयाही. तरीही सयाधयारित
असे Ìहितया ्येईल कì, नयागर ी समयाज हे एक असे अिकयाश अयाहे वज्े रयाज्य ि बयाजयार ्ययां¸्यया Ó्यवतररक्त munotes.in

Page 107

107रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
सि्यंसZूतêने Ó्यक्तì समयान वहतसंबंध जयाेपयास् ्ययाकररतया एकत्र ्येतयात. कयालदयाuर ्ययांनी नयागरी समयाजयाच ी
संकलपनया सपष् करतयानया Ìहटले अयाहे, नयागर ी समयाज ही एक प्रवø्यया अयाहे वज¸्ययामध्ये Ó्यक्तì
अयापपसयात अयावि अयाव््थक ि रयाजक ì्य सत्याक¤þयाबरयाेबर ियाटयाघयाट ी, ियाद, संघष्थ िया समLयाuतया करतयात.žž
नागररी समाजाचे सिłप :
नयागरी समयाजयाच े सिरूप पुQील मुदि्ययां¸्यया अयाधयार े अवधक सपष् करतया ्येईल.
. समान उĥेश प्ाĮरीचे मुĉ संघटन :
नयागरी समयाज Ìहिजे समयान उदिेशया¸्यया प्रयाĮीकरीतया वनमया्थि Lयालेले Ó्यक्तéचे मुक्त संघटन हयाे्य. नयागरी
समयाज हया कया्यद् यािर अयाधयार रत असतयाे. नयागरी समयाजयात दमनयाप ेक्या सहमती¸्यया ततियास अवधक
प्रयाधयान्य वदले जयाते.
. सितंत्र राजकì्य अिकाश :
नयागरी समयाजयाच े सिरूप सपष् करियार े दूूसरे िuवशष््ये Ìहिजे नयागरी समयाजयास सितंत्र रयाजक ì्य अिकयाश
असतयाे. मयात्र रयाज्यसंस्¤शी नयागरी समयाजयाचया संबंध असतयाेच असे नयाही.
‘. बाजारव्यिस्ेपासून सितंत्र :
नयागरीसमयाज जसया रयाज्यसंस्ेपयासून सितंत्र असतयाे तसयाच तयाे बयाजयार Ó्यिस्ेपयासून ही मुक्त असल ेलया
वदसतयाे. बयाजयारÓ ्यिस्ेत नZया हया प्रधयान घटक असतयाे. परंतु नयागरी समयाज नZया ्यया घटकयास कधीही
प्रयाधयान्य देत नयाही. त्ययामुळे नयागरी समयाजयास नया नZया नया तयाेटया क्ेत्रž असे ही संबयाेधन ियापरल े जयाते.
’. लाेकशाहरीचरी उवĥĶ्ये अाधारभूत :
नयागरी समयाज हे लयाेकशया हीची अयाधयार भूत उवदिष््य े सयाध्य कर््ययाचे एक महतियाचे मयाध्यम मयानल े जयाते.
त्ययामुळे नयागरी समयाज ही संकलपनया Zयाrवससट, ियांवशक, दहशतियाद ी, गुनहेगयारी सिरूपया¸ ्यया गटयांशी िया
घटकया ंशी जयाेडल ी जया9 शकत नयाही.
जागवतक नागररी समाजा¸्या उद्याचरी कारणे :
जयागवतक नयागरीसमयाजया¸ ्यया उद्याची प्रमुE कयारि े ्यया घटक पुQील मुद्यां¸्यया अयाधयार े अवधक सपष् करतया
्येतील.
. साÌ्यिादाचे अावहान ि नागररीसमाजाचरी पुन्यमांडणरी :
नयागरी समयाजया¸ ्यया उद्यास रयाष्ट्ी्य पयातळ ीिर नयागरी समयाजया¸ ्यया संकलपनेची पुन्थमयांडिी ि सयाÌ्यियादयाच े
अयाÓहयान हे पूरक ठरलेले वदसते. प्रयामु´्ययाने ए¤शी¸्यया दशकयात दवक्ि अमेररकया ि पूि्थ ्युरयाेप मधील
सयाÌ्यियादी रयाजिटéमध ्ये कÌ्यूवनसट हुकूमशयाहीस विरयाेध कर््ययाकरीतया जनतया एकिट ू लयागल ी. शयांततया
ि मयानिी ह³क ्ययास जयागवतक मयान्यतया प्रयाĮ Lयाल्ययामुळे ्यया रयाष्ट्ी्य अयांदयाेलनयालया जयागवतक पयाठéबया
मयाेठz्यया प्रमयाियात प्रयाĮ Lयालया. सयाेÓहीएट रवश्यया ज्यया विघटनयान ंतर सयाÌ्यियादयाच े अयाÓहयान मयाेडीत वनघून
शीत्युद्याची समयाĮ Lयाली असल ी तरी संøमियािस् ेत असियाö ्यया समयाजया ंनी नयागरी संघटनया ंनया अयाव््थक
ि रयाजक ì्य पुनर्थचने¸्यया संदभया्थत महतियाची भूवमकया वदली. नयागरी समयाज अयापियास ्ययाेµ्य वदशया दयाEि ेल
हया विĵयास सयाÌ्यियादयाकड ून भयांडिलियादयाकड े िया बंवदसत Ó्यिस्ेकडून मुक्त Ó्यिस्ेकडे प्रिेवशत
हयाेियाö्यया समयाजया ंनया ियाटलया ि त्ययातूनच नयागरी समयाजया¸ ्यया उद्यास पयाेषक ियातयािरि वनमया्थि Lयालेले
वदसते.munotes.in

Page 108

108अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
. राज्याचे बदलते सिłप :
नयागरी समयाजया¸ ्यया उद्यास रयाज्ययाचे बदलत े सिरूप हया घटक महतियाचया ठरलया असे वदसते. अयाधूवनक
कयाळयात कल्ययािकयार ी रयाज्ययाचे तति मयागे पडून निउदयारमतियाद ी रयाज्य ही संकलपनया प्रबळ Lयाली. ्ययाचे
विकवसत ि अविकवसत रयाज्य ि ते्ील समयाजयािर नकयारयात मक प्रभयाि मयाेठz्यया प्रमयाियात पडले. जसे
कì, विकवसत रयाज्ययांमध्ये नयागररकयांचे कल्ययािकयार ी अवधकयार निउदयारमतियाद ी रयाज्ययाने वहरयािून
घेतले. त्ययामुळे विकवसत रयाज्ययामधील जनतेस वमळियाö्यया सिलत ी, विविध अनुदयाने बंद Lयाल्यया, तर
विकसनश ील देशयांमध्ये ्ययाचया Zटकया अयाव््थक ि सयामयावजकŀष््यया दुब्थल घटकया ंनया मयाेठ्यया प्रमयाियात
बसलया. ्यया दुब्थल घटकया ंनया रयाज्ययाचे असियार े संरक्िच नष् Lयाले. त्ययामुळे नयागरीकयां¸्यया ्यया
अवधकयारयांकरीतया लQियाö ्यया नयागरी समयाजया¸ ्यया संघटनया उद्यास ्ये््ययास पयाेषक पररवस्ती वनमया ्थि
Lयाली.
गुड गवहन«सचरी संकÐपना :
ई-गÓह«नस, गुड गÓह«नस ्यया रयाज्यया¸्यया निीन प्र्ययाेगया ंनी ही नयागरी समयाजया¸ ्यया उद्यास हयातभयार लयािल ेलया
वदसतयाे. ्ययासयार´ ्यया संकलपनयामुळे सयाि्थजवनक सेियां¸्यया कया्य्थक्मतेसंदभया्थस ि ्ययाेµ्यतेबयाबत सयामयान ्य
जनते¸्यया मनयात शंकया वनमया्थि Lयाल्यया. त्ययामुळे सयाि्थजवनक सेियाविरयाेधयात दयाद मयाग््ययाकररतया जनतया
संघवटत हयाे9 लयागल ी. त्ययाचया एकूि पररियाम Ìहिून नयागरी समयाजया¸ ्यया शयासनया¸ ्यया कया्यया्थतील
सहभयागयामुळे प्रशयासनयात ील पयारदश्थकतया, जबयाबदयार ी ि नयागररकयांचया प्रशयासन प्रवø्येतील सहभयाग
ियाQीस लयागलया अयाहे असे वदसते.
’. विĵरचनेतरील बदल :
विĵरचनेत Lयालेले कयाही बदल ही नयागरी समयाजयाच ी उभयारिी हयाे््ययास कयारि ीभूत ठरलेले वदसतयात.
जयागवतक सतरयािर Lयालेल्यया कयाही रचनयात मक बदलया ंनी सि्यंसेिी संस्या¸्यया सहभयागयास ियाि वमळयालया.
जयागवतकìकरियाम ुळे अयाव््थक, रयाजक ì्य ि सयांसकpवतक बदल िेगयाने घडून अयाले. नयागरी समयाजयान े ्यया
सि्थच क्ेत्रयात अयापल े कया्य्थ विसतयारले अयाहे. जयागवतकìकरिया¸ ्यया प्रवø्येने वनमया्थि Lयालेल्यया समस्यया
सयाेडिि े हया नयागरी समयाजयाचया प्रधयान हेतु हयाेतया. उदया. जुबीली २ŽŽŽ ्यया संस्ेने विकयास, धम्थ ि मयानिी
ह³क ्यया क्ेत्रयात कया्य्थ करियाö ्यया कया्य्थकत्यया«नया वतसö्यया जगयात ील देशयां¸्यया अयांतररयाष्ट्ी्य कजया्थ¸्यया
प्रश्नया¸्यया संदभया्थत एकत्र अयािल े अयाहे.
“. मावहतरी ि तंत्र²ानातरील क्रांतरी :
नयागरी समयाजया¸ ्यया उद्यास कयारि ीभूत ठरलेलया पयाचिया महतियाचया घटक Ìहिून मयावहती ि संपक्थ
तंत्र²यानयात Lयालेली øयांती ्यया घटकयाकड े पयावहले जयाते. मयावहती तंत्र²यानयातील प्रगतीमुळे जगभरयातील
नयागरी संघटनया ंनया एकमेकयांशी संपकया्थत रयाहóन अयापल ्यया कया्यया्थत सूसुत्रतया अयािि े श³्य Lयाले अयाहे.
मयावहती-तंत्र²यानया¸्यया प्रगतीने रयाष्ट्ी्य सीमयां¸्यया पलीकडे जया9न संघटन करिे, संसयाधन े उपलÊ ध
करिे सहज श³्य Lयाले अयाहे. भयारतयात ील शेतकरी अयांदयाेलन, चीन मधील विद्याÃ्यया«चे अयांदयाेलन हया
विष्य जगभर पसरलया हे ्ययाचेच एक उदयाहरि हयाे्य.
नागररी समाजाचरी भूवमका :
नयागरी समयाजयाच ी समकयाल ीन जगयात ील भूवमकया पुQील मुद्यां¸्यया अयाधयार े अवधक सपष् करतया ्येईल.munotes.in

Page 109

109रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
. सामावजक न्या्या¸्या प्स्ापनेत ्याेगदान :
जयागवतक रयाजकयारियात सयामयावजक न्यया्ययाची प्रस्यापनया कर््ययासयाठी नयागरी समयाजयाच ी भूवमकया महतियाची
ठरलेली वदसते. जयागवतकìकरिया¸ ्यया प्रवø्येने सयामयावजक न्यया्यया¸्यया पेच प्रसंगयांनया मयाेठ्यया प्रमयाियात
वनमया्थि Lयालेले वदसतयात. सयामयावजक ि अयाव््थक विषमतया मयाेठz्यया प्रमयाियात वनमया ्थि Lयाल्यया. नयागरी
समयाजयात ील मयानिी ह³क, कयामगयार ि विकयासया¸ ्यया क्ेत्रयात कया्य्थ करियाö ्यया संस्यांनी ्ययाची विशेष दEल
घेतलेली वदसते. नयागरी समयाजयान े जयागवतक बंrक, अयांतर रयाष्ट्ी्य नयािेवनधी ि जयावगतक Ó्ययापयार
संघटनेसयार´ ्यया संघटनया ं¸्यया उदयारमतियाद ी धयाेरिया ंविरयाेधयात जन अयांदयाेलन उभयारून जयागवतक
जनमतयाचया वनषेध Ó्यक्त कर््ययाचया सयातत्ययाने प्र्यतन केलेलया वदसतयाे. जयागवतक असमयानतया दूर करिे ि
सयामयावजक न्यया्ययाचया पूरसकयार कर््यया¸्यया ŀष्ीकयाेनयात ून पयाहतया गरीब देशयांिरील कजया्थचया बयाेजया हलकया
कर््ययात नयागरी संघटनया ंनी महतियाची भूवमकया बजयािल ी अयाहे हे सि्थ®ूत अयाहे.
. प्शासनाचे लाेकशाहरीकरण :
जयागवतक लयाेकशया ही प्रवø्यया गवतमयान कर््ययात नयागरी समयाजयान े महतियाचे ्ययाेगदयान वदलेले वदसते.
प्रशयासनया¸ ्यया लयाेकशया ही करिया¸ ्यया ŀष्ीने ज्यया सयामयावजक गटयांनया कुठेच प्रवतवनवध ति वमळत नयाही अशया
गटयांचया अयाियाज जगयासमयाेर मयांडून नयागरी संघटनया महतियाची भूवमकया बजयाित अयाहेत. जयागवतक बrंक
अयांतररयाष्ट्ी्य नयािेवनधी ि जयागवतक Ó्ययापयार संघटनया ्ययांचे समकयाल ीन जयागवतक रयाजक ì्य Ó्यिस्ेतील
स्यान अनन्यसयाधयारि सिरूपयाच े अयाहे. ्यया तीनही अयांतररयाष्ट्ी्य संस्या¸्यया Ó्यिहयारयांमध्ये लयाेकशया ही
ततियांचया अयाúह धरून त्ययाप्रमयाि े सुधयारिया घडिून अयाि् ्ययाकररतया नयागरी समयाज मयाेठz्यया प्रमयाियात
अयांदयाेलन उभयारतयांनया वदसतयाे. नयागरी समयाजया¸ ्यया मते ्यया तीनही संस्या जगयात ील सि्थ रयाष्ट्यांचे ्ययाेµ्य
प्रवतनीधीति करीत नयाहीत. त्ययांचे ित्थन बेजबयाबदयारपियाच े अयाहे. ्यया तीनही संस्या¸्यया कयारभयारयात
पयारदश्थकतेचया अभयाि असून त्ययांनी वनि ्थ्य प्रवø्येत अवधकयावधक घटकया ंनया सयामयाि ून घे््ययाची
अयािÔ्यकतया अयाहे. नयागरी समयाजया¸ ्यया ्यया भूवमकेचया ्यया तीन ही अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंिर प्रभयाि पडलेलया
वदसून ्येतयाे अयाहे. त्ययामुळे ्यया संस्या प्रशयासनयाच े लयाेकशया हीकरि कर््ययास बयाध्य हयाेतयांनया वदसत अयाहेत.
उदया. जयागवतक बrंक ि अयांतररयाष्ट्ी नयािे वनधीने सित¸्यया कया्यया्थ¸्यया सितंत्र लेEयापर ीक्ियासयाठ ी सितंत्र
्यंत्रिया उभयारून ्ययांची सुरूियात केलेली वदसते.
‘. विकासा संबंधरीचा वटकाÂमक ि प्या्य्यरी ŀĶरीकाेन :
अयाधूवनकतया ि विकयासया¸ ्यया नयाियाEयाल ी प्यया्थिरि ि मयानिी विकयासयाच ी जी अिहेलनया चयालू हयाेती त्यया
विरयाेधयात जयागवतक नयागरी समयाजयान े जी वटकयातमक भूवमकया घेतली ि विकयासयाचया जयाे प्यया्थ्यी ŀष्ीकयाेन
संबंध जयागवतक समूदया्ययास वदलया तेही जयागवतक रयाजकयारियास वनिया ्थ्यक िळि देियारे ठरले अयाहे.
जयागवतकìकरि, उदयारीकरि ि Eयाजग ी करियान े विकयासया¸ ्यया ज्यया अŀरद शê ि भडक विकयासया¸ ्यया
कलपनया प्रसतुत केल्यया हयाेत्यया त्ययास नयागरी समयाजयान े विरयाेध करून सयामयावजक न्यया्य, जनसहभयाग,
वटकया9पिया ि मवहलयांचे अयावि वन सगया्थचे सबलीकरि ्ययािर अयाधयार ीत विकयासयाच े प्यया्थ्यी ŀष्ीकयाेन ही
प्रसतुत केले. सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया ितीने अया्ययाेवजत कर््ययात ्येियाö्यया विविध पररषदयांनया समयांतर पररषदया
भरवि््ययाची मयाेहीम जयागवतक नयागरी समयाजयान े अंवगकयारल ेली वदसते. वशिया्य जयागवतक सयामयावजक
पररषद ही प्रत्येक िषया्थत अया्ययाेवजत केली जयाते.munotes.in

Page 110

110अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
’. संघटना ि सÐलागाराचरी भूवमका :
जयागवतक संदभया्थत नयागरी समयाजयान े संघटनया ि सललयागयारयाच ी भूवमकया अशया दयाेनहé सतरयािर ही महतियाची
भूवमकया पयार पयाडल ेली वदसते. बयाल मजूरी, प्यया्थिरियाचया öहयास मयानिी ह³कयांचया भंग ्यया क्ेत्रयात सि्यंसेिी
नयागरी संघटनेनी महतियाचे ्ययाेगदयान वदलेले अयाहे. नयागरी समयाजया¸ ्यया भूवमकेमुळे ्यया क्ेत्रयात महतियाचे
सकयारयात मक बदल घडून ्येतयांनया वदसतयात उदया. बयालमज ूरी विरयाेधयात नयागरी समयाजयान े घेतलेल्यया प्रEर
भूवमकेमुळे अनेक देशयांनया बयालमज ूरी विरयाेधी कया्यद े करिे भयाग पडले अयाहे.
“. विविध सेिांचे वितरण :
जयागवतक नयागरी समयाज जगभर जीिनयािÔ ्यक िसतूं¸्यया ि सेियां¸्यया वितरियात ही महतियाची भूवमकया पयार
पयाडतया ंनया वदसतयाे. जगयात कयाेठेही मयानिवनवम्थत िया नuसवग्थक संकट उभे रयावहले तरी नयागरी समयाज अशया
संकटया¸ ्यया प्रसंगयात मयानिी, कल्ययािकयार ी मदत पूरवि््ययात महतियाचे ्ययाेगदयान देतयांनया वदसतयात.
अनेकदया तर त्ययांचे कया्य्थ हे रयाज्यसरकयारया ंपेक्या ही अवधक प्रभयािी असत े. रेड øयाrस, क»्युंमस्थ इंटरनrशनल
अrÌनेटी इंटरनrशनल ्यया संघटनया ंचया ्यया ŀष्ीने अयादरयान े उललेE केलया जयातयाे.
”. मावहतरीचा प्सार करण े :
सु्ययाेµ्य मयावहतीचया प्रसयार कर््ययातही नयागरी समयाजयाच े ्ययाेगदयान वदसते. नयागरी संघटनया सितंत्र संशयाेधन
करून नयागरी समस्ययांविष्यीची मते जनतया ि शयासनयासमयाेर मयांडतयात. नयागरी समयाजयान े संशयाेधन करून
अयाजतयागया्यत अंधयारयात िया दुल्थवक्त रयावहलेल्यया विष्ययांनया प्रकयाशयात अयािून त्ययािर जयागवतक समुदया्ययाच े
लक् िेधलेले वदसते. त्ययामुळे जगभर अशया विष्ययांिर चचया्थ घडून ्येते. उदया. प्यया्थिरि, विकयासयाच ी
प्रवतमयाने, स्त्रीियाद ्ययासयार´ ्यया दुल्थवक्त विष्ययांनया जयागवतक नयागरी समयाजयान े जयागवतक विचयार विĵयाचया
भयाग बनिल ेले वदसते. त्ययामुळे नयागरी समयाजया¸ ्यया मयाध्यमयातून सयामयान ्य जनते¸्यया ि शयासनक त्यया«¸्यया
जयाविियां¸्यया कक्या रूंदयाि््ययाचे महतियाचे कया्य्थ पयार पयाडल े जयाते.
•. सं्युĉ राष्ट्ांमध्ये सÐलागाराचा दजा्य :
सं्युक्त रयाष्ट्यां¸्यया सनदेतील ७१ Ó्यया कलमयामध ्ये अयाव््थक ि सयामयावजक पररषदेने वनि्थ्य घेतयानया, ठरयाि
करतयानया सि्यंसेिी संस्यांशी सललयामसलत करयािी अशी तरतूद कर््ययात अयाली अयाहे. त्ययाप्रमयाि े
१९५Ž सयाली संपूि्थ रयाष्ट्यां¸्यया अयाव््थक ि सयामयावजक पररषदेने तशया अयाश्ययाचया कया्यदया पयाररत केलेलया
अयाहे. त्यया कया्यद् याप्रमयाि े तीन प्रकयार¸ ्यया संस्यानया मयान्यतया दे््ययात अयाली अयाहे. १) पररषदे¸्यया कया्यया्थशी
्ेट संबंवधत कयाही मयाेज³ ्यया संस्या २) विवशष् क्ेत्रयात मयान्यतयाप्रयाĮ अशया संस्या ३) इतर Jयाेट्यया संस्या
त्ययामुळे १९५Ž नंतर ज्यया कयाळयात नयागरी समयाजयास सं्युक्त रयाष्ट्यांचे सललयागयार Ìहिून ही महतियाचे
्ययाेगदयान देतया अयाले असे वदसते.
एकंदरीत मयागील कयाही दशकया ंमध्ये जयागवतक रयाजकयारियात नयागरी समयाजयाच ी भूवमकया अनन्यसयाधयारि
सिरूपयाच ी रयावहली अयाहे. नयागरी समयाजयात ील बहुतयांश संघटनया ्यया अयांतररयाष्ट्ी्य सतरयािर कया्य्थरत
असल ेल्यया वदसतयात. कयाही संघटनयान ी तर इतर रयाष्ट्यातील संघटनयाबरयाेबर रयाष्ट्यातील सिरूपयाच े करयार
ही केले अयाहेत. नयागरी समयाजयात कया्य्थरत असियाö ्यया संघटनया ंमध्ये अयाकयारमयान, कया्य्थपद्ती ि ध्ये्य
धयाेरिया ंमध्ये िेगळेपिया असलया तरी कयाही भूवमकयां¸्यया संदभया्थत त्ययां¸्ययात एकयािया³ ्यतया अयाQळत े.
सयाधयारित सयाि्थभयाuम शयासनÓ ्यिस्या ि सि्यंसेिी नयागरी संघटनया ंमध्ये नेहमीच संघष्थ उĩितया ंनया
वदसतयाे. त्ययाचे मु´्य कयारि Ìहिजे नयागरी संघटनया ंनया मयानिी ह³कयां¸्यया संरक्ियाकर ीतया रयाष्ट्यां¸्यया munotes.in

Page 111

111रयाजन्य, अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अन ्य रयाज्य घटक
अंतग्थत कयारभयारयात हसतक्ेप करिे ्ययाेµ्य ियाटते. मयात्र सयाि्थभयाuम शयासन ??? अशया पद्तीचया हसतक्ेप
मयान्य करयाि्ययास त्ययार नसतयात. त्ययात कयाही सि्यंसेिी संस्याची भूवमकया ि कया्य्थøम हे ियादúसत
ठरतयांनया वदसतयात. तरीही रयाज्य ि नयागरी समयाजयात ील सि्यंसेिी संस्यांचे संबंध अद्यापही विकवसत
हयाेत अयाहेत. सयारयांश, ्यया दयाेनही Ó्यिस्या भ³कम हयाे््ययामध्येच सयामयान ्य जनतेचे ि लयाेकशया ही Ó्यिस्ेचे
्यश सयामयािल ेले अयाहे ्यया वनष्कषया्थप्रत अयापि ्येतयाे.
‘.“ सारांश
रयाजन्य, अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ि अ-रयाज ्य घटक ्ययांचे स्यान अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयामध्ये अनन्यसयाधयारि
सिरूपयाच े अयाहे. रयाजन्य हे प्रयाचीन कयाळयापयास ून अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयानया ि पररयाष् ट् धयाेरियास वनधया्थरीत
कर््ययात महतियाची भूवमकया बजयाित असल ेले वदसते. रयाजन्य ज्ययािेळी अप्यश ी ठरते त्ययािेळी ्युद्
घडून्येते ि ्युद्यानंतरही पुन शयांततया प्रस्यावपत कर््ययासयाठी रयाजन्य तंत्रयाचयाच अयाधयार ¶्ययािया लयागतयाे
्ययातून अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयामध ील रयाजन्ययाच ी अपररहया्य्थतया अयापल ्यया लक्यात ्येते. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यदया
हया विĵ रयाज्ययाचे सिÈन पूि्थतियास ने््ययाचे एक महतिपूि्थ वदघ्थपल्ययाचे सयाधन अयाहे. त्ययाचबरयाेबर
अयांतररयाष्ट्ी्य शयांततया प्रस्यावपत करिे ि अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधयानया िuधयावनक अयाधयार दे््ययाचे महतियाचे
कया्य्थ अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया मयाध्यमयातून पयार पयाडल े जयाते. अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया सिरूपयािर
कयाही मुलभूत सिरूपयाच े अयाक्ेप घेतले जयात असल े िया त्ययािर कयाही गंभीर म्यया्थदया असल्यया तरी अयाज
जयागवतक रयाजकयारियात अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याची अपररहया्य्थतया सिया«नी मयान्य केलेली वदसते.
जयागवतकìकरि, उदयारीकरिया¸ ्यया प्रवø्येने विĵ रचनेत कयाही मूलभूत सिरूपयाच े बदल घडिून अयािल ेले
वदसतयात त्ययातून अरयाज ्य घटकया ंची भूवमकया ही अयांतररयाष्ट्ी्य संबंध ्यया विष्ययाशयाE ेत महतियाची ठरली
अयाहे. संपूि्थ रयाष्ट्े, रयाष्ट्संघ ्यया जयागवतक संघटनया ंबरयाेबर सयाक्थ, अयावि्ययान, अयाेपेक, ्यूरयाेवप्यन महयासंघ,
नयाटयाे ्ययासयार´ ्यया क्ेत्री्य संघटनया बहुरयाष्ट्ी्य कंपन्यया ि नयागरी समयाजयाच ी जयागवतक भूवमकया ्ययांनी एकूि
अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधया¸्यया कक्या मयाेठ्यया प्रमयाियात विसतयारलेल्यया वदसतयात.
‘.” अापण का्य वशकलाे "
१) रयाजन्य ही संकलपनया सपष् करया. रयाजन्ययाच े महति वलहया.
२) रयाजन्ययाचया अ््थ सपष् करून रयाजन्ययाच े प्रकयार िि्थन करया.
३) रयाजन्ययाच े सिरूप सपष् करून रयाजन्ययासमयाेर ील अयाÓहयानयांची चचया्थ करया.
४) अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया ही संकलपनया सपष् करया.
५) अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया Ìहिजे कया्य? अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे उगमą याेत वलहया.
६) अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे सिरूप सपष् करून अयांतररयाष्ट्ी्य कया्यद् याचे महति वलहया.
७) अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यद् या¸्यया म्यया्थदयांिर वनबंध वलहया
८) अ-रयाज ्य घटक Ìहिून बहुरयाष्ट्ी्य वनगम ्यया घटकयाच े स्यान सपष् करया.
९) जयाग वतक रयाजकयारियात ील अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया ंची भूवमकया िि्थन करया.munotes.in

Page 112

112अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
१Ž) नयागर ी समयाज ही संकलपनया सपष् करून नयागरी समयाजयाच ी जयागवतक रयाजकयारियात ील भूवमकया
विशद करया.
११) वटपया वलहया.
१. नयागर ी समयाज
२. अया ंतररयाष्ट्ी्य कया्यदया
३. रयाजन्य
४. अया ंतररयाष्ट्ी्य संघटनया
५. क्ेत्री्य संघटनया
६. नयागर ी समयाज उद्याची कयारि े
‘.• संदभ्य सूचरी
१) भयाेगले शयांतयारयाम, अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधž, विद्या प्रकयाशन, नयागपूर, २ŽŽ१
२) रया्यप ूरकर िसंत, अयातररयाष्ट्ी्य संबंधž, ®ी मंगेश प्रकयाशन नयागपूर, २ŽŽ१
३) बयाे ज¥स जयाrनसन, सं्युक्त रयाष्ट् अयावि इतर अयांतररयाष्ट्ी्य संघटनया, डया्यम ंड पवÊलकेशनस, पुिे
२Ž११
४) देिळयािकर शuल¤þ, अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधž, डया्यम ंड पवÊलकेशनस, पुिे २Ž१२
५) तयाेडकर बी.डी., अयांतररयाष्ट्ी्य संबंधž, डया्यम ंड पवÊलकेशनस पुिे २Ž१२
६) ȡɀɄȹɆȲ ȞɀȽȵɄɅȶȺȿ,
ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȩȶȽȲɅȺɀȿɄ
, ȣɀȿȸȾȲȿ, ȥȶɈ ȰɀɃȼ, २ŽŽ२
७) ȤȺȴȹȲȽ ȩɀɄȼȺȿ,
ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿ ȩȶȽȲɅȺɀȿɄ
, ȥȶɈ țȶȽȹȺ ȧɃȶȿɅȺȴȶ ȟȲȽȽ, २ŽŽ२
८) ȭȺȿȲɊ ȢɆȾȲɃ ȤȲȽȹɀɅɃȲ,
ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȩȶȽȲɅȺɀȿɄ
, ȥȶɈ țȶȽȹȺ, ȘȿȾɀȽ
ȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿɄ, २ŽŽ३
९) Ȝ . ȟ. ȚȲɃɃ,
ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȩȶȽȲɅȺɀȿɄ șȶɅɈȶȶȿ ȫȹȶ ȫɈɀ ȮɀɃȽȵ ȮȲɃɄ, ȤȴȤȺȽȽȲȿ
ȣɀȿȵȲȿ, १९५१.
१Ž) ȡɀȹɃȺ ȡ. Ț.,
ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȩȶȽȲɅȺɀȿɄ Ȳȿȵ ȧɀȽȺɅȺȴɄ ȫȹȶɃɀɅȺȴȲȽ ȧȶɃɄɁȶȴɅȺɇȶ,
ȪɅȶɃȽȺȿȸ ȧɆȳ, ȥȶɈ țȶȽȹȺ, १९८१.
११) ȚȹɀȾɄȼɊ ȥ.,
ȮɀɃȽȵ ȦɃȵȶɃ ȦȽȵ Ȳȿȵ ȥȶɈ, ȧȽɆɅɀ ȧɃȶɄɄ ȣɀȿȵɀȿ, १९९४.
munotes.in

Page 113

113शस्त्रवन्य ंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरियाच े उपया्य
्युवनट ’’
शस्त्रवन्यंत्रण आवण वनशस्त्ररीकरणाचे उपा्य
(ȘɃȾɄ ȚɀȿɅɃɀȽ Ȳȿȵ DȺɄȲɃȾȲȾȶȿɅ ȤȶȲɄɆɃȶɄ)
पाOाचरी रचना
४.१ उवदिष्े
४.२ प्रसतयािन या
४.३ वनशस्त्रीकरि
४.४ शस्त्रवन्यंत्रि
४.५ पयारंपयाररक अस्त्र े
४.६ आव्िक अस्त्र े
४.६.१ ज यागवतक अ्िस्त्रसपधया्थ
४.६.२ अ ्िस्त्रया ंचे शस्त्रवन्यंत्रि
४.६.३ भ यारतयाची अ्िस्त्रप्रसयारविष्यक भ ूवमकया
४.७ इतर सि्थसंहयारक अस्त्र े
४.७.१ ज uविक अस्त्र े
४.७.२ र यासया्यवनक अस्त्र े
४.८ समयारोप
४.९ सरयािप्रश्न
४.१Ž संदभ्थ
’. उवĥĶे
ǵ शस्त्रवन्यंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरि ्य या संकलपनया समजयािून घेिे
ǵ पयारंपयाररक अस्त्रयां¸्यया शस्त्रवन्यंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरि याशी वनगडीत प्र्यतनयांचया अË्ययास करि े
ǵ आव्िक अस्त्रयां¸्यया शस्त्रवन्यंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरि याशी वनगडीत प्र्यतनयांचया अË्ययास करि े
ǵ इतर सि्थसंहयारक अ स्त्रयां¸्यया शस्त्रवन्यंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरि याशी वनगडीत प्र्यतनयांचया अË्ययास
करिेmunotes.in

Page 114

114अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
’. प्सतािना
प्रसतुत प्रकरि यामध्ये आपि श स्त्रवन्यंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरि ्य या आंतररयाष्ट्ी्य संबंधयाशी वनगडीत
संकलपनयांचया अË्ययास करि यार आहो त. ŁQ या्या्थने ्यया दोन स ंकलपनया वशत्युद् क यालEंडयातील
सत्यास पध¥शी वनगडीत मयानल्यया जयातयात. परंतू वशत्युद्ोत्र कयाळयातही शस्त्रयास्त्रयांची सपधया्थ चयालू असून
तंत्र²यानयातील प्रग तीमुळे संहयारक अ स्त्रयांची वनमêती होतयांनया वदसते.
हrनस मॉग¥न्ॉ सयार´्यया ियासतिियादी वसद्यांतकयारयांनी जयागवतक रयाजकयारियातील अवनिया्य्थ सत्यास पधया्थ
आवि त्ययातून वनमया्थि होि यारी सुरक्ेची कŌड ीž ȪȶȴɆɃȺɅɊ țȺȽȶȾȾȲ) अ धोरेवEत केली आहे. ्यया
सुरक्े¸्यया कŌडीतून विविध देशयांनी सित3लया अ्िस्त्रसंपनन केले आहे.
’.‘ वनशस्त्ररीकरण (DȺɄȲɃȾȲȾȶȿɅ)
शस्त्रवन्यंत्रि ȘɃȾɄ ȚɀȿɅɃɀȽ) आ वि वनशस्त्रीकरि țȺɄȲɃȾȲȾȶȿɅ) ्य या संकलपनया अनेकदया समयान
अ्या्थने ियापरल्यया जयातयात. प्रत्यक्यात ्यया संकलपनया परसपरसुसंगत असूनही कमयाली¸्यया वभनन आहेत.
सि्थप्र्म वनशस्त्रीकरि ह ी संकलपनया आपि स मजून घे9्ययात. वनशस्त्रीकरि ्य या संकलपनेमध्ये
शस्त्रयास्त्रयां¸्यया सं´्येमध्ये कपयात आवि Ó्ययापक वन्यंत्रि घडि ून आिि े अवभप्रेत असते. वनशस्त्रीकरि
्यया संकलपनेचया ियापर १८९९ ¸ ्यया हेग पररषदेमध्ये सि्थप्र्म कर््ययात आलया. ्ययानंतर हेʼnी ZोÊस्थ ्ययांनी
आपल ्यया ȫȹȶ ȪɅɃȲɅȶȸɊ ɀȷ țȺɄȲɃȾȲȾȶȿɅ ्य या úं्यामध्ये वनशस्त्रीकरि याची सयांगोपयांग चचया्थ केली
असून ZोÊ स्थ ्ययांनी शस्त्रयास्त्रयांची गुियातमक ि स ं´्ययातमक कप यात, अमयानिी ्युद्तंत्रयािर वनब«ध आवि
भyगोवलक भूभयागयाचे वनस¨न्यीकरि करि े ्ययासयार´्यया संकलपनयांचया समयािेश वनशस्त्रीकरि यामध्ये केलया
आहे.
दुसö्यया महया्युद्यातील अ ्िस्त्रया ं¸्यया ियापरयानंतर स ि्थसंहयारक अस्त्र ेž ȮȶȲɁɀȿɄ ɀȷ ȤȲɄɄ
țȶɄɅɃɆȴɅȺɀȿ) ह ी संकलपनया मूळ धŁ लयागली. त्ययामुळे वनशस्त्रीकरि या¸्यया प्र्यतनयांमध्ये आव्िक,
रयासया्यवनक ि ज uविक अस्त्रयांचीही चचया्थ करि े अवनिया्य्थ बनल े. ्यया ŀष्ीने सं्युक्त रयाष्ट्याने २Ž१५ मध्ये
वसिकयारलेल्यया अहि यालयात वनशस्त्रीकरि याची सि्थसमयािेशक Ó ्यया´्यया मयांडली आहे. ्यया अहि यालयानुसयार
वनशस्त्रीकरि Ì हिजे सि्थसंहयारक अ स्त्रयांचया ȮȶȲɁɀȿɄ ɀȷ ȤȲɄɄ țȶɄɅɃɆȴɅȺɀȿ) स मूळ उ¸ चयाटन
करीत करयारयातील सहभ यागी रयाष्ट्यां¸्यया सशस्त्र सuन्य तसेच पयारंपयाररक अस्त्रयांमध्ये संतुवलत घट घडि ून
आिि े ि अस े करतयांनया त्यया देशयां¸्यया सुरक्े¸्यया गरजया लक्यात घे9न प या्ययाभूत सuन्य क्मते¸्यया संिध्थनयास
प्रोतसयाहन देिे हो्य.
Qोबळ मयानयाने वनशस्त्रीकरि याचे दोन प्रक यार मयानले जयातयात. ्ययापuकì पवहलया प्रकयार Ìहिजे सयामयान्य ि
संपूि्थ वनशस्त्रीकरिž ȞȶȿȶɃȲȽ Ȳȿȵ ȚɀȾɁȽȶɅȶ țȺɄȲɃȾȲȾȶȿɅ) तर दुसरया प्रकयार क्ेत्री्य
वनशस्त्रीकरिž ȩȶȸȺɀȿȲȽ țȺɄȲɃȾȲȾȶȿɅ) ह या आहे. सयामयान्य आवि संपूि्थ वनशस्त्रीकरिž ह े उपल Êध
सि्थ शस्त्रयास्त्रयांनया नष् कर््ययाशी वनगडीत आहे. ही कयाहीशी आदश्थियादी अिस ्या असून त्ययामुळे वचरंतन
शयांततया आवि परसपर सहक या्य्थ ियाQीस लयागेल अस या विचयार आंतररयाष्ट्ी्य संबंधयाचे उदयारमतियादी
अË्ययासक मयानतयात.munotes.in

Page 115

115शस्त्रवन्य ंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरियाच े उपया्य
्ययाउलट क् ेत्री्य वनशस्त्रीकरिž ह ी संकलपनया विवशष् भyगोवलक क्ेत्रयातील आव्िक तसेच इतर संहयारक
अस्त्रयां¸्यया चयाचिीस विरोध करते. ्यया प्रकयारयातील वनशस्त्रीकरि यातून टzलयाटेलोलको संधी १९६७),
अंटयाव³ट्थकया संधी १९५९), ब याह्य अिक याश संधी १९६७) ्य यासयार´्यया संधéची वनमêती Lयाली आहे.
्यया संधéवियारे वनशस्त्रीकरि याची उवदिष् े सयाध्य करि े कयाही अंशी श³्य Lयाले आहे असे आपि यास Ìहितया
्येईल.
’.’ शस्त्रवन्य ंत्रण (ȘɃȾɄ ȚɀȿɅɃɀȽ)
वनशस्त्रीकरि या¸्यया तुलनेत शस्त्रवन्यंत्रि ह ी संकलपनया कयाहीशी ियासतिदशê आहे. शस्त्रवन्यंत्रिया¸्यया
विविध Ó्यया´्यया मयांड््ययात आल ेल्यया आह ेत. ्ययापuकì ब rरी कोलोड zकìन ्य यांनी मयांडलेली Ó्यया´्यया
आकलन या¸्यया ŀष्ीने महतियाची मयानली जयाते. बrरी कोलोड zकìन ्य यां¸्यया मते
जेÓहया एक वकंिया कयाही देश शस्त्रयांस्त्रयांचया विकयास, उत पयादन, स याठया, प्रसयार, वितरि आ वि ियापर कर ््ययास
प्रवतबंध घयालतयात तेÓहया त्ययास शस्त्रवन्यंत्रि Ìहितयात. शस्त्रवन्यंत्रियामध्ये पयारंपयाररक तसेच सि्थसंहयारक
अशया सि्थच अस्त्रयांिर वनब«ध घयाल््ययाचया प्र्यतन होतो.
शस्त्रवन्यंत्रि ह ी संकलपनया अिु्युगयातील विवशष् पररवस्तीत ून वनमया्थि Lयाली आहे. सuद्यांवतकŀष्z्यया
शस्त्रवन्यंत्रियाचया उगम १९५Ž ¸ ्यया उत्रयाधया्थत उद्य यास आल ी. सuन्यशक्तìिर म्यया्थदया घयालिे हयाही
शस्त्रवन्यंत्रियाचया घटक अस ून शक्तì¸्यया ियापरयास प्रवतबंध करि े त्ययावियारे ्युद्यास प्रवतबंध), ्युद्यादरÌ्ययान
शक्तìचया ियापर सीवमत करि े ्युद्यातील नुकसयान घटिि े) आवि शयांततयाकयाळयात शस्त्रयांचया ियापर आ वि
उतपयादन घटिि े शस्त्र म्यया्थदया सयाधिे ि वनशस्त्रीकरि घडि ून आिि े) ही शस्त्रवन्यंत्रियाची उवदिष्z्ये
ȞɀȲȽɄ) स यांगतया ्येतील. ही उवदिष्z्ये पयाहतया आपि यास शस्त्रवन्यंत्रि ्य या संकलपनेची पयाळेमुळे विविध
मध्य्युगीन नuतीक धम्थशयास्त्रे ि आ धुवनक आ ंतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यातही पहयाि्ययास वमळतयात.
शस्त्रवन्यंत्रियावियारे विविध देश शस्त्र यास्त्रयांचे उतपयादन ्यांबि््ययाचया अ्िया न कर ््ययाचया वनधया्थर करतयात.
्ययासयाठी विविध आंतररयाष्ट्ी्य संघटनयांची जसे कì आ ंतररयाष्ट्ी्य अि ुउजया्थ आ्योग, ȦȧȚȮ इ.) मदत
घेतली जयाते. शस्त्रवन्यंत्रि ही संकलपनया दोन वकंिया अवधक पक्यांनी एकत्र ्य े9न क याही समयान वसिकया्य्थ
मुद्यां¸्यया आधयारे जस े कì, श स्त्रयांची सं´्यया, शस्त्रयांचया पललया, संहयारकतया, इ.) श स्त्रयांिर वन्यंत्रि
आि््ययाशी संबंवधत आहे.
्यया संकलपनयां¸्यया संवक्Į पररच्ययानंतर आपि वनशस्त्रीकरि आ वि शस्त्रवन्यंत्रियाशी वनगडीत प्रमुE
प्र्यतनयांचया अË्ययास करि यार आहो त.
प्रसतुत प्रकरि याची विभयागिी तीन भयागयांत कर््ययात आल ी असून पयारंपयाररक अस्त्र े ȚɀȿɇȶȿɅȺɀȿȲȽ
ɈȶȲɁɀȿɄ), आ व्िक अस्त्र े ȥɆȴȽȶȲɃ ɈȶȲɁɀȿɄ) आ वि इतर सि्थसंहयारक अस्त्र े ȦɅȹȶɃ
ȮȶȲɁɀȿɄ ɀȷ ȤȲɄɄ țȶɄɅɃɆȴɅȺɀȿ) ्य या घटक यांचया आधयार घेत शस्त्रवन्यंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरि याची
चचया्थ कर््ययात आल ी आहे.munotes.in

Page 116

116अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
’.“ पारंपाåरक अस्त्रे (ȚɀȿɇȶȿɅȺɀȿȲȽ ɈȶȲɁɀȿɄ)
पयारंपयाररक अस्त्र े Ìहिजे सि्थसंहयारक अस्त्र े ȮȤț) िगळ तया अवसततियात असल ेली सि्थ अस्त्र े हो्य.
सशस्त्र संघष्थ ȘɃȾȵ ȚɀȿȷȽȺȴɅ) आ वि गुनहेगयारी कpतéमध्ये ȚɃȺȾȺȿȲȽ ȘȴɅȺɇȺɅȺȶɄ) सर या्थसपिे ियापरली
जयाियारी अस्त्रे Ìहिुनही पयारंपयाररक अस्त्रयांकडे पयावहले जयाते. ्ययात प्रयामु´्ययाने ्युद् रिग याडे, दीघ्थ पलल्यया¸्यया
तोZया, लQया9 विमयाने, लQया9 जह याजे, वमसयाईल आ वि वमसयाईल प्रक् ेपक, मयानिरवहत लQया9 हि याई
ियाहके ȬȿȾȲȿȿȶȵ ȚɀȾȳȲɅ ȘȶɃȺȲȽ ȭȶȹȺȴȽȶ) लQ या9 हेवलकॉÈटर, लह यान शस्त्र े इ. चया समयािेश
होतो.
सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया िuवĵक ज यावहरनयाÌ्ययातील नमूद वनद¥शयांनुसयार, आ ंतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांचे पयालन कर ीत
जर सदस ्य रयाष्ट्े पयारंपयाररक अस्त्र े बयाळगत अ्िया ियापरत असतील तर त्ययािर कसल ेही बंधन घयाल््ययात
्येत नयाही. त्ययामुळेच पयारंपयाररक अ स्त्रयांबयाबत वनशस्त्रीकरि यापेक्या țȺɄȲɃȾȲȾȶȿɅ) श स्त्रवन्यंत्रि
ȘɃȾɄ ȚɀȿɅɃɀȽ) कर ््ययाचयाच आúह जयासत होतयांनया वदसतो.
सि्थसंहयारक अ स्त्रयां¸्यया तुलनेत पयारंपयाररक अस्त्र े ही कमी घयातक अस तयात. तेÓहया पयारंपयाररक अस्त्रयां¸्यया
ियापरयािर वनब«ध घयाल््ययाची वकंिया शस्त्रवन्यंत्रि कर ््ययाची Eरंच गरज आह े कया ? अस या प्रश्न ्य े्े
विचयारलया जयािे सियाभयाविक आह े. पयारंपयाररक अस्त्र े ही तुलनेने कमी घयातक असल ी तरी त्ययां¸्यया
ियापयारयातून होि यारे नुकसयान हे न³कìच जयासत असते. विशेषत3 एEयाद्या रयाज्ययातील सश स्त्र संघषया्थमुळे
मयानिी हयानी हो9न ि यांवशक हत ्यया, बलयातकयार, पल या्यन आ वि स्लयांतरे ्ययासयारEे मयानिी सुरक्ेशी
वनगडीत प्रश्न वनमया्थि होतयात. शस्त्र यास्त्रीकरि ह ी संकलपनया आधी नमूद केल्ययाप्रमयािे सुरक्या कŌडीिर
ȪȶȴɆɃȺɅɊ țȺȽȶȾȾȲ) आ धयाररत आहे. तेÓहया, पयारंपयाररक अस्त्रयांचया ियापर हया स्यावनक पयातळीिर
वहंसेस चयालनया दे9न अस ुरवक्तत ेची भयािनया वनमया्थि कर तो तर क्ेत्री्य पयातळीिर शस्त्र यास्त्रसपधया्थ ियाQीस
लयागल्ययाने रयाष्ट्या-रयाष्ट्यांत अविĵयास ियाQीस लयागतो. पयारंपयाररक अस्त्रयां¸्यया ियापरयामुळे देशयातील पया्ययाभूत
सुविधया जसे कì रसत े, दळििळि या¸्यया सेिया, उद्ोगधंदे इ. च े नुकसयान हो9न आ व््थक ि र याजकì्य
अवस्रतया वनमया्थि होते. देशया-देशयांतील शस्त्र यास्त्रसपध¥मुळे शस्त्रयास्त्रEरेदीस अत ्ययावधक महत्ि वदले जयाते
ि आ व््थक विकयास सयाधिे कवठि बन ते. ्ययावशिया्य पर वक्य मदतीिर अत ्ययावधक अिल ंबून रहयािे
लयागल्ययाने देशयािरील कजया्थचया बोजया ियाQतो. ियाQत्यया पयारंपयाररक अस्त्रयां¸्यया ियापरयाशी वनगडीत असल ेलया
दुसरया महतियाचया मुदिया Ìहिजे ्यया अस्त्रयां¸्यया लहयान आक यारयांमुळे त्ययांचया होियारया अिuध Ó्ययापयार आवि
दहशतियादी संघटनयांसयार´्यया अरयाज्यी्य घटक यांकडे ȥɀȿ- ɄɅȲɅȶ ȲȴɅɀɃɄ) ्य या अस्त्रयांचे होत असि यारे
हसतयांतरि.
तेÓहया िरील अडचिéच या विचयार करतया पयारंपयाररक अस्त्रयांचे शस्त्रवन्यंत्रि Óहयािे ्ययाŀष्ीने जगभर यात मयागिी
होतयांनया वदसते. ित्थमयान पररवस्तीत पयारंपयाररक अस्त्रयां¸्यया शस्त्रवन्यंत्रियासयाठी पुQील उप या्य ्योजल े
जयातयांनया वदसतयात.munotes.in

Page 117

117शस्त्रवन्य ंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरियाच े उपया्य
Yk_2Ykå_D4ľk2It
eľlW^2ýR
eľk2d_]^kªUk
GkaRk_t8Yk^eľÓ^kYk_kItlW^]W
D_Rk_t8Yk^Yk_UeªDSkGĘ
D_Rk_t8Yk^
5DpSmøYk_2Ykå_D4ľk2IteľlW^2ýR
ȘɃȾɄȚɀȿɅɃɀȽɀȷȚɀȿɇȶȿɅȺɀȿȲȽȮȶȲɁɀȿɄ
) शस्त्रांिर म्या्यदा घालणारे उपा्य (ȤȶȲɄɆɃȶɄ Ʌɀ ȚɀȿɅɃɀȽ ȘɃȾɄ):
पयारंपयाररक अस्त्र े ही सि्थसंहयारक अ स्त्रयां¸्यया तुलनेत कमी घयातक अस ूनही त्ययां¸्यया अवनब«ध
ियापरयातून मयानितेस घयातक प्रश्न उप वस्त होतयांनया वदसतयात. सि्थसयामयान्य नयागररक आ वि
्युद्यातील सuवनक ्ययां¸्ययािर ्यया शस्त्रयां¸्यया ियापरयातून दूरगयामी पररियाम होतयांनया वदसतयात. विशेषत3
बुबीट्rप, लेसरशस्त्र े, ्युदधयातील सZोटक उ ि्थरके आवि भुसुŁंगे ्ययां¸्यया अमयानिी ियापरयामुळे
नयागररक आ वि सuवनकयांनया कया्यमचे जया्यबंदी Óहयािे लयागते. ्ययाŀष्ीने ȚɀȿɇȶȿɅȺɀȿɄ ɀȿ
ȧɃɀȹȺȳȺɅȺɀȿɄ ɀɃ ȩȶɄɅɃȺȴɅȺɀȿɄ ɀȿ Ʌȹȶ ȬɄȶ ɀȷ ȚȶɃɅȲȺȿ ȚɀȿɇȶȿɅȺɀȿȲȽ ȮȶȲɁɀȿɄ
ȚȚȮ) १९८Ž) ्य यासयार´्यया संधीची वनमêती Lयाली. ्यया संधीवियारे िर न मूद केलेल्यया
शस्त्रयास्त्रयां¸्यया अनयािÔ्यक ि अ मयानिी ियापरयािर वनब«ध घयाल््ययात आल े आहेत. सध्यया ्यया
संधीिर जगभर यातील ११४ द ेशयांनी सियाक्री केल्यया आहेत.
) शस्त्रव्यापाराचे वन्यमन करणारे उपा्य (ȤȶȲɄɆɃȶɄ Ʌɀ ɃȶȸɆȽȲɅȶ ȘɃȾɄ ȫɃȲȵȶ):
जगभर यातील शस्त्र यास्त्र Ó्ययापयारयाचे वन्यमन कर््ययासयाठी उचल ््ययात आलेल्यया प्रमुE पया9लयांपuकì
एक Ìहिजे ȮȲɄɄȶȿȲȲɃ ȘɃɃȲȿȸȶȾȶȿɅ ȮȘ). ्य या करयारयामध्ये सध्यया ४२ द ेश सहभ यागी
असून पयारंपयाररक अस्त्र े आवि दुहेरी ियापरया¸्यया सयाधन ि तंत्र²यानया¸्यया वन्यया्थतीिर देEरेE
ठेिियारी ही एक महतियाची बहुसतरी्य ्यंत्रिया आहे. ्यया करयारया¸्यया मयाध्यमयात ून सहभ यागी रयाष्ट्यांनी
त्ययार केलेल्यया सूचीतील शस्त्र यास्त्रे ि द ुहेरी ियापरयाची सयाधने ि तंत्र²यान ्ययांचे हसत यांतरि
कर््ययासयाठी पयारदश्थक कया्य्थपद्ती त्ययार केली आहे. ज्ययामुळे ही शस्त्रयास्त्रे ि सयाधने गuरकयामयासयाठी
ियापरली जया9 न्य े ्ययािर लक् ठेििे श³्य Lयाले आहे.
पयारंपयाररक अस्त्रयां¸्यया Ó्ययापयारयािर वन्यंत्रि अस यािे ि त्ययां¸्यया अिuध Ó्ययापयारयास पया्यबंद बस यािया ्यया
हेतूने २Ž१३ मध्ये ȘɃȾɄ ȫɃȲȵȶ ȫɃȶȲɅɊ Șȫȫ) च या सिीकयार कर््ययात आल या. जगभर यात
शस्त्रयास्त्रयां¸्यया अिuध हसतयांतरियातून गरीबी, मयानियावधकयारयाचे उललंघन आ वि संघषया्थस Eतपयािी
वमळते. तेÓहया आंतररयाष्ट्ी्य सतरयािर अश या हसतयांतरियालया ्यांबिियारी ि शस्त्रÓ्ययापयारयाचे वन्यमन
करियारी वन्यमयािली Șȫȫ वि यारे वनमया्थि कर ््ययात आल ी आहे. ्यया संधीिर जगभर यातील १५४
देशयांनी सियाक्री केली आहे.munotes.in

Page 118

118अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
) पारदश्यकता घĘ करणारे उपा्य (ȤȶȲɄɆɃȶɄ Ʌɀ ɄɅɃȶȿȸɅȹȶȿ ɅɃȲȿɄɁȲɃȶȿȴɊ)
ȘɃȾɄ ȫɃȲȵȶ ȫɃȶȲɅɊ Șȫȫ) च या सिीकयार कर््ययाआधी सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया आमसभेने २ŽŽ१
मध्ये लहयान ि हल ³्यया शस्त्रयास्त्रया¸्यया अिuध Ó्ययापयारयास चयाप बस यािया ्ययासयाठी कpती कया्य्थøम
वसिकया््ययात आल या. हया कpती कया्य्थøम ȧɃɀȸɃȲȾȾȶ ɀȷ ȘȴɅȺɀȿ Ʌɀ ȧɃȶɇȶȿɅ, ȚɀȾȳȲɅ
Ȳȿȵ ȜɃȲȵȺȴȲɅȶ Ʌȹȶ ȠȽȽȺȺɅ ȫɃȲȵȶ Ⱥȿ ȪȾȲȽȽ ȘɃȾɄ Ȳȿȵ ȣȺȸȹɅ ȮȶȲɁɀȿɄ Ⱥȿ ȘȽȽ ȺɅɄ
ȘɄɁȶȴɅɄ ȧɀȘ) ्य या नयाियाने BळEल या जयातो. लह यान ि हल ³्यया आक यारयाची ही शस्त्र यास्त्रे
तुलनेने कमी घयातक असल ी तरीही त्ययां¸्यया अवनब«ध सयाठz्ययािर वन्यंत्रि बस यािे ्ययाŀष्ीने अंकन
ȤȲɃȼȺȿȸ), Ó ्यिस्यापन ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ) आ वि पडतयाळिी ȫɃȲȴȺȿȸ) करि े गरजेचे आहे
असया सूर ्यया कpतीकया्य्थøमयाचया होतया. सं्युक्त रयाष्ट्याने आपल ्यया शयाĵत विकयास उवदि ष्यांžमध्ये
ȪɆɄɅȲȺȳȽȶ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ ȞɀȲȽɄ) २Ž३Ž प ्य«त जगभर यातील अि uध शस्त्रÓ्ययापयारयात
कमयाली घट घडि ून आि ््ययािर भर वदलया आहे. २ŽŽ१ ¸ ्यया ȧɀȘ च या आधयार घेत सं्युक्त
रयाष्ट्याने ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȫɃȲȴȺȿȸ ȠȿɄɅɃɆȾȶȿɅ ȠȫȠ) ्य या वन्यमयािलीचया २ŽŽ५ मध्ये सिीकयार
केलया. सं्युक्त रयाष्ट्याने ्यया वन्यमयािलीनुसयार लह यान शस्त्र यास्त्रयांचे Eयात्रीशीर अंकन पड तयाळिी
कर््ययासयाठी आंतररयाष्ट्ी्य सहक या्यया्थचया आúह धर््ययात आल या आहे.
सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया ȧɀȘ आ वि ȠȫȠ ्य या उपø मयांचे सिŁप हे कयाहीसे मयाग्थदश्थक आवि मूल्ययावधķीत
आहे. ्यया उपø मयांची अंमलबजयाििी करतयांनया रयाष्ट्यांनी वन्यवमत अहि याल सं्युक्त रयाष्ट्याकडे
सयादर करि े गरजेचे आहे.
’.” आवÁिक अस्त्रे (ȥɆȴȽȶȲɃ ȮȶȲɁɀȿɄ)
१६ ज ूलu १९४५ रोज ी अमेररकेने आपल ्यया मrनहrटन प्रकल पयाचया महतियाचया भयाग असल ेल्यया @पर ेशन
वट्नीटी¸्यया मयाध्यमयात ून नेÓहयाडया प्रयांतयात सि्थप्र्म अिुबया1बची चयाचिी केली. ्यया चयाचिीमुळे अमेररकया
अ्िस्त्रसजज देश बनल या होतया. ्यया चयाचिीनंतर लगेचच अ मेररकेने दुसö्यया महया्युद्याचया शेिट घडि ून
आि््ययात अ्िस्त्रया ंचया ȘɅɀȾȺȴ ɈȶȲɁɀȿɄ) ि यापर केलया. वहरोवशमया आवि नयागयासयाकì ्यया जपयानमधील
शहरयांिर अन ुøमे ६ @गस ट आवि ९ @गस ट १९४५ रोज ी अमेररकेकडून टयाक््ययात आल ेल्यया
अिुबया1बवियारे दुसरे महया्युद् संपले.
्यया अ्िस्त्रया ंची भ्ययािहतया पयाहतया त्ययांनया समूह संहयारयास्त्रेž ȮȶȲɁɀȿɄ ɀȷ ȤȲɄɄ țȶɄɅɃɆȴɅȺɀȿ-
ȮȤț) ्य या नयाियाने BळEल े जयाते. ्यया अ्िस्त्रया ंची विनयाशक श क्तì पयाहतया, दुसö्यया महया्युद्यानंतर
जगभर यात कुठेही अ्िस्त्रया ंचया पुनहया ियापर Lयालया नयाही. अ्या्थत केिळ अ ्िस्त्रे वहच समूह संहयारयास्त्रे नसून
्यया गटयात जuविक ि र यासया्यवनक अश या इतर अस्त्रयांचयाही समयािेश होतो. पयारंपररक अस्त्रयां¸्यया तुलनेत ही
समूह संहयारयास्त्रेž वभनन असून विनयाशकतया, Ó्ययापक क् ेत्रयािर होि यारया पररियाम आवि ्यया अस्त्रयांतून वनमया्थि
होियारे प्ररोधन हे हेतू त्ययावियारे सयाधले जयातयात.
दुसö्यया महया्युद्यानंतर ्यया अ्िस्त्रया ंचया ियापर जर ी Lयालया नसल या तरी वशत्युद्कयाळयातील दोन
महयासत्यांमधील सत्यास पध¥मुळे अ्िस्त्रया ंचे उतपयादन करि े ि त्ययांिर वन्यंत्रि प्रस ्यावपत करि े ्ययाकररतया
शस्त्रयास्त्रसपधया्थ घडून आल ी. वशत्युद्कयाळयातील ्यया वविधpिीकरियाची धयार वि²यान-तंत्र²यान क्ेत्रयातील
प्रगतीमुळे अवधक तीàि Lयाली. ्ययातूनच आ व्िक शस्त्र यास्त्रीकरि यास ȥɆȴȽȶȲɃ ȲɃȾȲȾȶȿɅ) स ुरियात munotes.in

Page 119

119शस्त्रवन्य ंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरियाच े उपया्य
Lयाली. वशत्युद्कयाळयातील ्यया शस्त्रयास्त्रसपध¥चे मुलभूत तति हे सुरक्या कŌडीž¸्यया ȪȶȴɆɃȺɅɊ țȺȽȶȾȾȲ)
तकया्थिर आ धयारलेले आहे. सुरक्या कŌडी¸्यया तकया्थनुसयार जेÓहया एEयादे रयाष्ट् सि-रक्ियासयाठी शस्त्रयास्त्रीकरि
कŁ प याहते तेÓहया त्यया रयाष्ट्याचे असे पया9ल अन ्य रयाष्ट्यां¸्यया ŀष्ीने घयातक ठर ते आवि प्रत्युत्रयादयाEल
अन्य रयाष्ट्ेही शस्त्र यास्त्रीकरि या¸्यया वदशेने ियाटचयाल कर तयात. शस्त्र यास्त्रसपधया्थ ही भ्य ȝȶȲɃ) आ वि
अवनवIJततया ȬȿȴȶɃɅȲȺȿɅɊ) ्य यांतून जनमयालया ्येते असे मयानले जयाते.
’.”. जागवतक अÁिस्त्रसपधा्य-
दुसö्यया महया्युद्यातील अ्िस्त्रया¸्यया ियापरयानंतर जग यात पुनIJ अ्िस्त्रया ंचया ियापर L यालया नयाही. महया्युद्
संपतयाच अमेररकया आवि सोवÓह्यत रवश्यया ्ययां¸्ययात जयागवतक नेतpतियासयाठी सपधया्थ सुŁ Lयाली.
विचयारप्रियाली¸्यया आधयारे वनमया्थि Lयालेल्यया संघषया्थतून जग याचे विभयाजन भ यांडिलश याही आवि सयाÌ्यियादी
अशया दोन गट यात Lयाले. ्ययामुळे जग ह े वशत्युद्याकडे िळयाले.
दुसö्यया महया्युदधयाचया वनिया्थ्यकì श ेिट करि याö्यया अिुबया1ब¸्यया चयाचिीविष्यी अमेररकेने अE ेर¸्यया
क्ियाप्य«त कमयालीची गुĮतया पयाळली होती. सोवÓह्यत रवश्ययास अमेररकेने अिुचयाचिीबयाबत ?निेळी
मयावहती वदल्ययाने कयाहीसे संश्ययाचे ि न यारयाजीचे ियातयािरि वनमया्थि Lयाले. अ्िस्त्रसंपननतेबयाबत
अमेररकेची मक्तेदयारी वनमया्थि Lयाल्ययाने महया्युद्यानंतर¸्यया कयाळयात अन्य रयाष्ट्ेही अ्िस्त्रवनवम ्थती¸्यया
सपध¥त उतरली. अमेररकेनंतर सोवÓह्यत रवश्ययानेही अ्िस्त्रत ंत्र²यान विकसीत करीत १९४९ मध्ये
चयाचिी केली. ्ययानंतर अमेररकया आवि सोवÓह्यत रवश्यया ्यया दोघयांनीही आपल े अ्िस्त्रत ंत्र²यान
अद््ययाित करीत अवधकयावधक संहयारक अस्त्र े त्ययार कर ््ययास सुरियात केली. ्ययातूनच सो वÓह्यत
रवश्ययाने १९५५ मध्ये हया्यűोजन ब या1बची चयाचिी केल्ययाने शस्त्रयास्त्रसपधया्थ अवधक घयातक बनल ी.
अ्िस्त्रया ं¸्यया मयाध्यमयात ून संहयारकतयाž आवि प्रभयािी प्ररोधनž करि यारया घटक अश या दुहेरी हेतूंची पुत्थतया
होत असल ्ययाने अमेररकया ि सो वÓह्यत रवश्ययाबरोबरच ्य ुनया्यटेड वकंगडम १९५२), Ā यानस १९६Ž),
आवि चीन १९६२) ्य या देशयांनीही अिुचयाच््यया घडि ून आिल ्यया. सुरक्या पररषदेचे स्या्यी सदस ्य
असल ेल्यया ्यया ȧ-५ द ेशयांनी अ्िस्त्रे प्रयाĮ केल्ययाने जयागवतक रयाजकयारियात भीती ि संश्ययाचे ियातयािरि
वनमया्थि Lयाले. ्ययानंतर¸्यया कयाळयात अ्िस्त्रे ि त्ययां¸्ययाशी वनगडीत तंत्र²यान इतर देशयांकडे जया9 न्य े
्ययाची कयाळजी ही ȧ-५ घ े9 लयागली. परसपरसपधया्थ असूनही ्यया रयाष्ट्यांनी शस्त्रवन्यंत्रियासयाठी आटोक याट
प्र्यतन केल्ययाने एक प्रक यारची उधि्थगयामी ȭȶɃɅȺȴȲȽ) शस्त्र यास्त्रसपधया्थ वनमया्थि Lयाली. ्यया प्र्यतनयांचयाच एक
भयाग Ìहिजे अ्िस्त्रप्रसयारबंदी संधी ȥɀȿ ȧɃɀȽȺȷȶɃȲɅȺɀȿ ȫɃȶȲɅɊ-ȥȧȫ) स यार´्यया संधéची वनमêती
Lयालेली वदसते.
्ययानंतर भयारत १९७४), प यावकसतयान १९८Ž ¸ ्यया दशक यात) आवि उत्र कोरर्यया २ŽŽ५) ्य यासयार´्यया
देशयांनीही सित3लया अ्िस्त्रसंपनन घोवषत केल्ययाचे वदसते. ्ययापuकì भयारत आवि पयावकसतयान ्य यांनी ȥȧȫ
िर सियाक्री केलेली नयाही. ȥȧȫ मधील तरतूदी भेदभयािजनक असल ्ययाचया ्युवक्तियाद भयारतयाने मयांडलया
आहे. उत्र कोर र्यया हया सुरियाती¸्यया कयाळयात ȥȧȫ च या सदस ्य देश होतया. मयात्र २ŽŽ३ मध्ये उत्र
कोरर्ययाने आपल े सदस ्यति मयागे घेतले आह े. ्यया देशयांÓ्यवतररक्त इस्त्र याइलसयार´्यया देशयाकडेही
अ्िस्त्रत ंत्र²यान असल ्ययाचे मयानले जयाते. सध्यया ्यया सि्थ देशयांकडे एकवत्रतपिे १४९ŽŽ अ ्िस्त्रे
असल्ययाचे मयानले जयाते. ्ययावशिया्य बेलजी्यम, जम्थनी, इटयाली, नेदरल1ड आ वि टकêसयार´्यया देशयांनी
नयाटोअंतग्थत अ्िस्त्र देियािघेियािीचे तति वसिकयारल्ययाचे वदसते.
अ्िस्त्रसंपननते¸्यया ्यया श्य्थतीमुळे वशत्युद् आ वि वशत्युद्ोतर कयालEंडयातही जयागवतक रयाजकयारि हे
अवस्र बनल े आहे. munotes.in

Page 120

120अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
’.”. अÁिस्त्रांचे शस्त्रवन्यंत्रण आवण वनशस्त्ररीकरण
अ्िस्त्रवनवम ्थती करून त ्ययावियारे प्ररोधन सयाध््यया चे प्र्यतन जगभर यातील प्रमुE रयाष्ट्े करतयांनया वदसत
आहेत. प्रमुE अ्िस्त्रसंपनन रयाष्ट्े आपल ्यया अ्िस्त्रया ं¸्यया क्मतेमध्ये गुियातमक आ वि सं´्ययातमक ियाQ
करतयांनयाही वदसतयात. कयाही रयाष्ट्े अ्िस्त्रत ंत्र²यान प्रयाĮ कर ््यया¸्यया प्र्यतनयात आहेत. १९४५ प यासून
आजप ्य«तचया जयागवतक इवतहयास पयाहतया ही गोष् ियारंियार वसद्ही होतयांनया वदसते. ्यया पयाĵ्थभुमीिर आ व्िक
शस्त्रवन्यंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरि ्य या संकलपनया समजून घे््ययाआधी आव्िक शस्त्र यास्त्रीकरि क या घडून
आले हे समजून घेिे गरजेचे आहे.
वहरोवशमया आवि नयागयासयाकì ्य या शहर यांिरील अि ुहलल्ययांनंतर जयागवतक रयाजकयारियात अिु्युगयाची
ȥɆȴȽȶȲɃ ȶɃȲ) स ुरियात Lयाली. िरील शहर यांिर L यालेल्यया अिुहलल्ययाने दुसö्यया महया्युद्याचया शेिट
Lयालया हया तयातकयावलक पररियाम िगळ तया अिु्युगया¸्यया सुरियातीमुळे वशत्युद्याची वदशया वनवIJत Lयाली.
्ययाचे कयारि Ìहिजे दुसरे महया्युद् संपतयाच सोवÓह्यत रवश्ययाने अमेररकेचे धुररिति ȟȶȸȶȾɀȿɊ)
वसिकयारयािे आवि पुि्थ ्युरोपयात आपल े वन्यंत्रि अस यािे ्ययाŀष्ीने अमेररकेने सित3लया अ्िस्त्रसंपनन देश
Ìहिुन घोवषत केले. मयात्र ्ययाचया पररियाम उलट L यालया ि सो वÓह्यत रवश्ययानेही अ्िस्त्रसंपननतेसयाठी
पया9ले उचल ीत शस्त्रयास्त्रीकरि यास सुरियात केली.
त्ययावशिया्य आव्िक शस्त्र यास्त्रीकरि हो तयाच जयागवतक पटल यािरील ्युद्यांचे सिŁप बदलल े. ्ययाचे कयारि
Ìहिजे अ्िस्त्रया ंचया ियापर Lयाल्ययास होि याö्यया संभयाÓ्य जीिीतहयानीचया विचयार करतया सि्थच रयाष्ट्े न्ययाय्य
्युद्े ȡɆɄɅ ȮȲɃ) ्य या संकलपनेचया आúह धŁ लयागले. ्यया पयाĵ्थभुमीिर वशत्युद् तसेच वशत्युद्ोत्र
कयालEंडयातही ्यया सि्थसंहयारक अ स्त्रयांतून होि याö्यया परस परवनवIJत संहयारयाžस ȤɆɅɆȲȽ ȘɄɄɆɃȶȵ
țȶɄɅɃɆȴɅȺɀȿ) ट याळ््ययासयाठी वनशस्त्रीकरि आ वि शस्त्रवन्यंत्रि ्य या दोनही ŀष्ीने प्र्यत न होतयांनया
वदसतयात.
्ययाŀष्ीने उचल ््ययात आल ेले पवहले पया9ल Ì हिजे १९४६ मध्ये सं्युक्त रयाष्ट्याने स्यापन L यालेलया
अिुउजया्थ आ्योग Ȭȥ ȘɅɀȾȺȴ ȜȿȶɃȸɊ ȚɀȾȾȺɄɄȺɀȿ). आ मसभेने अिुउज¥¸्यया वनमêतीतून
वनमया्थि Lयालेल्यया समस्ययांची सोडिि ूक कर ््ययासयाठी स्यापन केलेल्यया ्यया आ्योग यास पुQील विष्ययांिर
प्रसतयाि स यादर कर ््यया¸्यया सुचनया केल्यया होत्यया  १) श यांततयाम ्य कया्यया्थसयाठी िu²यावनक मयावहती चे रयाष्ट्या-
रयाष्ट्यांत आदयानप्रदयान, २) क ेिळ श यांततयाम ्य कया्यया्थसयाठी अिुतंत्र²यानयाचया ियापर म्यया्थदीत ठेििे, ३)
सि्थसंहयारक सिŁपयातील सि्थ अ्िस्त्रे नष् करि े, ४) आ वि, रयाष्ट्यांनी वन्यमयांचे उललंघन ि ट याळयाटयाळ
कŁ न्य े ्ययासयाठी वनररक्ि ि अन ्य मयाध्यमयाचे उपया्य शोधिे.
्यया आ्योग याने केलेल्यया सुचनयांचया आधयार घेत सं्युक्त रयाष्ट् अिुउजया्थ आ्योग याचे सदस्य बनया्थड्थ बŁच ्य यांनी
जून १९४६ मध्ये सितंत्रपिे आपल ी ्योजन या मयांडली. ्यया ्योजन ेस बŁच ्योजन याž șȲɃɆȴȹ ȧȽȲȿ)
असे Ìहटले जयाते. बनया्थड्थ बŁच ्योजन या मयांडत असतयांनया कयाही महतिपूि्थ मुदिे मयांडले होते. बŁच
्योजन ेžनुसयार अमेररकया आपल ्ययाकडील सि्थ अ्िस्त्रे कयाQून घेत आपल ्ययाकडील तंत्र²यान इतर देशयांनया
हसतयांतरीत कर््ययास होक यार दश्थिेल. त्ययावशिया्य वनररक्ि, देEरेE आ वि वनब«ध लयादू शकेल अश या
सितंत्र ्यंत्रिे¸्यया वनवम्थतीसही अमेररकया आपल ी संमती देईल. मयात्र अस े करतयांनया इतर देशयांनी
वमळयालेल्यया तंत्र²यानयाचया ियापर कर ीत अ्िस्त्रया ंची वनमêती करू न्य े अशी गळ अ मेररकेने घयातली.
सोवÓह्यत रवश्ययाने बŁच ्योजन ेबयाबत सं्युक्त रयाष्ट् वह संघटनया अमेररकया आवि इतर पयाIJयात्य देशयां¸्यया
दयाििीस बयांधली आहेž अशी भूवमकया मयांडत ही ्योजन या पुि्थपिे नयाकयारली. सोवÓह्यत रवश्ययाने बŁच
्योजन ेस दश्थिलेलया नकयार हया नंतर¸्यया कयाळयातील शस्त्र यास्त्रसपध¥स कयारि बनल या असे मयानले जयाते.munotes.in

Page 121

121शस्त्रवन्य ंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरियाच े उपया्य
्ययानंतर १९५३ मध्ये अमेररकन र याष्ट्याध्यक् डzियाईट आ्यस ेनहॉिर ्य यांनी आपल या शयांततेसयाठी अिू
कया्य्थøमž ȘɅɀȾ ȷɀɃ ȧȶȲȴȶ ȧɃɀȸɃȲȾ) मयांडलया. ्यया कया्य्थøमयावियारे आ्यस ेनहॉिर ्य यांनी अमेररकन
रयाजकयारियात अिुतंत्र²यानयाविष्यी असल ेली गोपवन्यतेची ȪȶȴɃȶȴɊ) कŌड ी Zोडल ी. ्युरोवप्यन
रयाष्ट्यां¸्यया मनयातील संभयाÓ्य अिु्युद्याची भीती नष् करि े, अि ुतंत्र²यान मनुष््ययालया उपक यारक करि े,
अिुभĘीसयाठी तंत्र²यानयाचया ियापर ियाQिून अ्िस्त्रसपधया्थ आटो ³्ययात आिि े ही ्यया कया्य्थøमयाची ठळक
उवदिष्े सयांगतया ्येतील. प्रत ्यक्यात शयांततेसयाठी अिू कया्य्थøमž हया अमेररके¸्यया शीत्युद्यातील प्रच यारतंत्रयाचया
ȧɃɀɁɀȸȲȿȵȲ) भ याग होतया. ्यया कया्य्थøमयावियारे अमेररकेने इस्त्रयाईल आ वि पयावकसतयानस यार´्यया देशयांनया
अिुभĘी उभयार््ययासयाठी मदत पुरिून एकप्रक यारे सोवÓह्यत रवश्यया¸्यया अटक याियाžस ȚɀȿɅȲȺȿȾȶȿɅ)
सुरियात केली. शयांततेसयाठी अिू कया्य्थøमयाचीž सकयारयातमक बयाजू Ìहिजे ्यया कया्य्थøमया¸्यया मयाध्यमयात ून
जयागवतक सतरयािर अि ुतंत्र²यानया¸्यया विधया्यक ि यापरयाचया आúह केलया जया9 लयागलया आवि १९५७ मध्ये
आंतररयाष्ट्ी्य अि ुउजया्थ आ्योग याची ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȘɅɀȾȺȴ ȜȿȶɃȸɊ ȚɀȾȾȺɄȺɀȿ-ȠȘȜȘ)
स्यापनया Lयाली.
्ययानंतर¸्यया कयालEंडयात सोवÓह्यत रवश्यया आवि अमेररकया ्ययांनी अिुबया1बपेक्या अवधक घयातक अश या
हया्यűोजन ब या1ब¸्यया चयाच््यया केल्यया. १९५Ž ते १९६Ž ्य या कयालयािधीत सिया्थवधक अ्िस्त्रचयाच््यया
घडून आल ्यया. जवमनीिरील तसेच समुþतळयाशी अ्िस्त्रचयाच््यया घे््ययात ्येत असल ्ययाने प्यया्थिरिी्य
हयानी¸्यया समस्यया उË्यया रयाहó लयागल्यया. अमेररकेने १९५४ मध्ये केलेल्यया अिुचयाचिीचया पररियाम हो9न
तÊबल ११,ŽŽŽ चy. वकमी. भुभयागयािर वकरिोतसयारी धूळ पसरल ी. ्ययाच िषê सोवÓह्यत रवश्ययाने
केलेल्यया अिुचयाचिीमुळे जपयानप्य«त वकरिोतसयारी धूळ पसरल ी. ्यया सि्थ घटन यांचया पररियाम पयाहतया
पंडीत जियाहरलयाल नेहरू ्य यांनी आव्िक पुि्थविरयामयाची ȥɆȴȽȶȲɃ ȪɅȲȿȵɄɅȺȽȽ) मयागिी केली. सपुटवनक
्यया सोवÓह्यत उपúहया¸्यया प्रक्ेपि १९५७) तसेच ³्युबया संघषया्थनंतर १९६२) अ ्िस्त्रचयाचिीिर बंदी
घयाल््यया¸्यया प्र्यतनयांनया गती प्रयाĮ Lयाली. ्ययातूनच १९६३ मध्ये आंवशक अ्िस्त्र चयाचिी बंदी करयारयास
ȧȲɃɅȺȲȽ ȥɆȴȽȶȲɃ ȫȶɄɅ șȲȿ ȫɃȶȲɅɊ-ȧȫșȫ) वसिकpती वमळयाली. ȧȫșȫ वि यारे ियातयािरि
ȘɅȾɀɄɁȹȶɃȶ), ब याह्य अिक याश ȦɆɅȶɃ ɄɁȲȴȶ) आ वि पया््ययाEयालील ȬȿȵȶɃ ɈȲɅȶɃ) स ि्थ
अिुचयाच््ययांिर वनब«ध घयाल््ययात आल े. ȧȫșȫ ह े शस्त्रवन्यंत्रि घडि ून आिि यारे महतियाचे मयाध्यम
मयानले जयाते. भयारतयासह १२६ द ेशयांनी ȧȫșȫ ्य या करयारयािर सियाक्री केली आहे.
्ययानंतर १९६८ मध्ये अ्िस्त्रप्रसयारबंदी ȥɀȿ- ɁɃɀȽȺȷȶɃȲɅȺɀȿ), वनशस्त्रीकरि țȺɄȲɃȾȲȾȶȿɅ)
आवि आव्िक तंत्र²यानया शयांततया ियापर््ययाचया अवधकयार ȩȺȸȹɅ Ʌɀ ɁȶȲȴȶȷɆȽȽɊ ɆɄȶ ȿɆȴȽȶȲɃ
ɅȶȴȹȿɀȽɀȸɊ) ्य या वतहेरी उवदिष्यांसयाठी वसितLल«ड ्ये्े अ्िस्त्रप्रसयारबंदी संधी ȥɆȴȽȶȲɃ ȥɀȿ-
ȧɃɀȽȺȷȶɃȲɅȺɀȿ ȫɃȶȲɅɊ-ȥȧȫ) स ंमत कर््ययात आल ी. सुरियातीलया केिळ २५ ि षया«सयाठी सयादर
Lयालेल्यया ȥȧȫ स ंधीलया १९९५ मध्ये अम्यया्थद कयाळयासयाठी मंजूरी दे््ययात आल ी. ȥȧȫ वि यारे अ्िस्त्रे
नसलेले देश आवि अ्िस्त्रसंपनन देश ्ययां¸्ययात ियाटयाघयाटी घडून आल ्यया. ्यया ियाटयाघयाटीनुसयार, अ्िस्त्रे
नसलेल्यया देशयांनी भविष््ययात कधीही अ्िस्त्रे वमळिया्यची नयाहीत ि त्ययामोबदल्ययात अ्िस्त्रसंपनन
देशयांनी शयांततयाम ्य कया्यया्थसयाठी आव्िक तंत्र²यान द्यािे ि सित3कडील अ्िस्त्रसयाठया नष् करयािया असे
ठरले. ्यया संधीचे िuवशष्z्य Ìहिजे अ्िस्त्रसंपनन देशया¸्यया शस्त्रसयाठz्ययाबयाबत मyन बयाळग््ययात आल े
आहे. ȥȧȫ िर तÊबल १९१ द ेशयांनी सियाक्री केली असून भयारत, इस्त्रयाइल, उ त्र कोरर्यया, पयावकसतयान
आवि दवक्ि सुदयान ्यया देशयांनी सियाक्री केलेली नयाही. उत्र कोरर्ययाने ्यया संधीिर सुरियातीलया सियाक्री
केलेली असल ी तरी २ŽŽ३ मध्ये मयाघयार घेत सित3लया अ्िस्त्रसंपनन बनिल े. भयारतयाने १९७४ आ वि munotes.in

Page 122

122अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
१९९८ मध्ये पोEरि ्य े्े अिुचयाचिी करीत सित3चे आव्िक सयामÃ्य्थ वसद् केले आहे. भयारतया¸्यया
मते, ȥȧȫ वि यारे जगयाचे विभयाजन आह े रे आवि नयाही रे ्यया दोन गट यात Lयाले असून अ्िस्त्रे बयाळग््ययाची
मक्तेदयारी केिळ मुठभर द ेशयांकडे रयाE््ययात आल ी आहे. ्ययावशिया्य अ्िस्त्रया ंचे वनशस्त्रीकरि कश या
पद्तीने Óहयािे ्ययासंबंधयात कुठलयाही ठोस क pतीकया्य्थøम ्यया संधीवियारे दे््ययात आलेलया नयाही. भयारतयाप्रमयािे
पयावकसतयानन ेही ्यया संधीस भेदभयािजनक असल ्ययाने नयाकयारले आहे.
आव्िक वनशस्त्रीकरि तसेच शस्त्रवन्यंत्रिया¸्यया ŀष्ीने जयागवतक रयाजकयारियात उचल ््ययात आल ेले
पुQचे ठोस प या9ल Ì हिजे सि«कष च याचिी बंदी संधी ȚɀȾɁɃȶȹȶȿɄȺɇȶ ȫȶɄɅ șȲȿ ȫɃȶȲɅɊ-
Țȫșȫ). ȥȧȫ प्र मयािे Țȫșȫ ह ीदेEील एक बह ुसतरी्य संधी आहे. सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया आमसभेकडून
१९९६ मध्ये सिीकpत Lयालेल्यया ्यया संधीनुसयार नयागरी अ्िया सuन्य अशया कोित ्ययाही कयारियाकररतया ि
ियातयािरियातील कोित ्ययाही सतरयािर भ ुवमगत, जमीनीिर, प या््ययाEयाली आवि आक याशयात) अि ुचयाचिी
करतया ्येियार नयाही असे ठरले. Țȫșȫ वि यारे ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȤɀȿȺɅɀɃȺȿȸ ȪɊɄɅȶȾ ȠȤȪ) ्य या ्यंत्रिेची
कलपनया मयांड््ययात आली असून त्ययावियारे जगभर यातील अि ुसZोटयांिर देEरेE करि े श³्य होियार आह े.
अ्िस्त्रया ंची गुियातमक ȨɆȲȽȺɅȲɅȺɇȶ) कप यात करि े, निीन अ्िस्त्रया ं¸्यया वनवम्थतीस ि उपल Êध
अ्िस्त्रया ं¸्यया विकयासयास विरोध करि े, अिुचयाच््ययांतून होि याö्यया आरोµ ्य ि प्यया्थिरिया¸्यया नुकसयानयास
्यांबवििे ्यया उवदिष्यांसयाठी Țȫșȫ च ी वनमêती केली आहे. जगभर यातील १८५ द ेशयांनी ्यया संधीिर
सियाक्री केली असून त्ययापuकì १७Ž द ेशयांनी ्ययालया मयान्यतया वदली आहे. तर भयारत, उत्र कोरर्यया आवि
पयावकसतयान ्य या देशयांनी Țȫșȫ िर स ियाक्री कर््ययास नक यार वदलया आहे. भयारतयाने Țȫșȫ मध्ये कयालबद्
वनशस्त्रीकरि या¸्यया तरतूदéचया अभयाि, रयाजकì्य, प्र वø्ययातमक, सुरक्याविष्यक त्रुटी आवि सिया्थत महतियाचे
Ìहिजे Țȫșȫ मधील सहभ यागयाबयाबत ?व¸Jक स ियातंÞ्ययािर ्येियारी गदया ्यया तीन कयारियांसयाठी आपल या
विरोध दश्थिलया आहे.
अ्िस्त्रया ं¸्यया वनशस्त्रीकरि आ वि शस्त्रवन्यंत्रियासयाठी वशत्युद् कयालEंडयात आवि त्ययानंतरही वतत³्यया च
जोरकसपि े प्र्यतन Lयाले. ्ययामध्ये सयामररक शस्त्रकपयात चचया्थ ȪɅɃȲɅȸȺȴ ȘɃȾɄ ȩȶȵɆȴɅȺɀȿ ȫȲȽȼɄ
ȪȫȘȩȫ) च या समयािेश प्रयामु´्ययाने होतो. १९९१ मध्ये Lयालेल्यया ्यया चचया्थबuठकयांतून अमेररकया आवि
सोवÓह्यत रवश्यया ्ययांनी सयामररक क्ेपियास्त्रयां¸्यया वन्यंत्रियासयाठी सं्युक्त पयािले उचल ््ययाचया वनि्थ्य घेतलया.
्यया ियाटयाघयाटéचया आधयार घेत दोनही देशयांनी सोवÓह्यत रवश्ययाचे पतन Lयाल्ययानंतर विभयाजीत रयाष्ट्यांनी)
२ŽŽ१ प ्य«त आपल ्ययाकडील आंतरEंडी्य क्ेपियास्त्रे ȠȚșȤ), ब या1बस्थ, आवि इतर अ्िस्त्रया ं¸्यया एकूि
सयाठz्ययापuकì ८Ž स याठया नष् केलया. २ŽŽ१ न ंतर ȪȫȘȩȫ ¸ ्यया दुसö्यया टÈÈ्ययास सुरियात Lयाली. ्ययालया
ȪȫȘȩȫ-ȠȠ अस े Ìहटले जयाते. मुळयात १९९३ मध्ये ȪȫȘȩȫ-ȠȠ िर स ियाक्री Lयाली असल ी तरी
२ŽŽŽ मध्ये त्ययालया वसिकpती वमळयाली. ȤȠȩȭ ्य या प्रकयारयातील अस्त्रयां¸्यया ियापरयािर बंदी घयालिे हे
ȪȫȘȩȫ-ȠȠ च े उवदिष् होते. मयात्र त्ययालया वततके ्यश वमळू शकल े नयाही आवि त्ययाची अंमलबजयाििी
हो9 शकल ी नयाही. रवश्यया आवि अमेररकया ्ययां¸्ययातील ्यया चचया«मधून रवश्ययाने २ŽŽ२ मधून कयाQतया
पया्य घेतल्ययाने ȪȫȘȩȫ-ȠȠ अप्यश ी ठरली.
’.”.‘ भारताचरी अÁिस्त्रप्साराविष्यरी भूवमका-
भयारतयाने नेहमीच अ्िस्त्रम ुक्त जग याचे सिÈन पयावहले आह े. ्ययामुळेच सियातंÞ्यप्रयाĮी नंतर भयारतयाने
अिुकया्य्थøमयाविष्यी आपल ी भूवमकया सपष् करतयांनया सि्थप्र्म शयांततयाम ्य अि ुकया्य्थøमयाची १९४७ ते
१९७४) घोषि या केली. भयारतयाने उजया्थक्ेत्रयात सि्यंपुि्थतया वमळयािी ्यया हेतूने होमी भयाभया ्ययां¸्ययासयार´्यया munotes.in

Page 123

123शस्त्रवन्य ंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरियाच े उपया्य
िu²यावनकयां¸्यया मदतीने ्ययाकयाळयात अिुकया्य्थøमयाची घोषि या केली. ्यया अिुकया्य्थøमयातूनच भ यारतयातील
अÈसरया, सया्यरस आ वि Lवल्थनया ्यया प्रया्योवगक तर तयारयापूर, मþयास, कuगया ्ययांसयार´्यया Ó्ययािसयाव्यक
अिुभĘz्ययांची वनमêती Lयाली. त्ययाकररतया पयाIJयात्य देशयांकडून िेळोिेळी तयांवत्रक सहक या्य्थही घे््ययात
आले. ्यया कयाळयात भयारतयाने अ्िस्त्रे विकसीत करयािीत कया ? ्यया विष्ययािर बö ्ययाच प्रमयाियात Eल च यालू
होतया. चीनसोब त Lयालेल्यया ्युद्यातील पर याभि, भ यारत- पयावकसतयान ्य ुद् आ वि १९६४ मध्ये चीनने
केलेल्यया अ्िस्त्रचयाचिीमुळे भयारतयातील धोरिक त्यया«मध्ये अवलĮतयाियादी धोरियाविष्यी दोलया्यमयान
पररवस्ती वनमया्थि Lयाली. १९६८ मध्ये सिीकpत ȥȧȫ कर यारयास भयारतयाने सपष् शÊदयांत विरोध दश्थिलया.
नोÓह¤बर १९६४ मध्ये लयालबहयादूर शयास्त्री ्य यांनी शयांततयाम ्य कया्यया्थसयाठी अिूतंत्र²यानया¸्यया प्रसतयाि यास
ततित3 मंजूरी वदली. परंतू ्यया प्रसतयाि यास प्रत्यक्यात उतर््ययासयाठी दीघ्थ कयाळ उलट यािया लयागलया. नंतर,
इंवदरया गयांधी ्ययां¸्यया कया्य्थकयाळयात भयारतयाने १८ मे १९७४ रोज ी पोEरि ्य या वठकयािी सि्थप्र्म शयांततयाम ्य
अिुविसZोट ȧȶȲȴȶȷɆȽ ȿɆȴȽȶȲɃ ȶɉɁȽɀɄȺɀȿ) घडि ून आिल या. भयारतयाने ्यया चयाचिीवियारे दवक्ि
आवश्ययात आपल या दबदब या वनमया्थि कर ््ययाचया प्र्यतन केलया.
पोEरि- Ƞ च याचिीनंतर भयारतयाने आपल ्यया अिुकया्य्थøमयास विविध कयारियांमुळे स्वगत केले. १९७४ ते
१९९८ ह या कयालEंड भयारतया¸्यया आव्िक सशस्त्रीकरि याचया कयालEंड मयानलया जयातो. इंवदरया गयांधी¸्यया
मpत्युनंतर रयाजीि गयांधी ्ययांनी अवलĮतयाियादी धोरियालया ियासतिियादयाची जोड द ेत शेजयारील रयाष्ट्यांसह
पयाIJयात्य ि इतर देशयांशी संबंध ŀQ कर ््ययास महत्ि वदले. रयाजीि गयांधी ्ययांनी सं्युक्त रयाष्ट्यापुQे अ्िस्त्रम ुक्त
ि वहंसयाविहीन जयागवतक Ó्यिस्ेसयाठी कpतीकया्य्थøम ȘȴɅȺɀȿ ȧȲȽȿ ȷɀɃ Ȳ ȥɆȴȽȶȲɃ ȮȶȲɁɀȿɄ
ȷɃȶȶ Ȳȿȵ ȥɀȿ ȭȺɀȽȶȿɅ ȮɀɃȽȵ ɀɃȵȶɃ) स यादर केलया. ्यया कpतीकया्य्थøमयाचे जयागवतक सतरयािर कy तुक
Lयाले. भयारतयाने वनशस्त्रीकरि याचे आपल े प्र्यतन चयालू ठेित असतयांनया अिुक्ेत्रयात तयांवत्रक सहक या्य्थ वमळयािे
्ययाकररतया सोवÓह्यत रवश्यया नंतर¸्यया कयाळयात रवश्यया), अमेररकया, Āयानस ्यया देशयांशी महतियाचे करयार
केले. १९९६ मध्ये भयारतयाने Țȫșȫ स यार´्यया करयारयािर आपल ी भूवमकया कठोर श Êदयांत सपष् केली.
१९९५ न ंतर¸्यया कयाळयात भयारतयाने अ्िस्त्रत ंत्र²यानया¸्यया आपल ्यया कया्य्थøमयास निस ंजीिनी वदली.
ततकयालीन पंतप्रधयान पी. Óही नरवसंह रयाि ्ययांनी अिुचयाच््ययांसयाठी प्र्यतन सुŁ केले. मयात्र ्यया प्र्यतनयांची
मयावहती अमेररकेस वमळयाल्ययाने त्ययास ्यांबियािे लयागले. १९९८ मध्ये अटल वबहयारी ियाजपे्यी ्ययां¸्यया
नेतpतियाEयालील सरक यारने पुनIJ पोEरि ्य े्े दोनद या अि ुचयाच््यया घडि ून आि त भयारतयालया
अ्िस्त्रसंपनन देशž Ìहिुन घोवषत केले. ्यया चयाचिीनंतर भयारतयाने आपल ी भूवमकया पुनहया सपष् करीत
प्र्म ियापरयास नक यारž ȥɀ ȷȺɃɄɅ ɆɄȶ)  विĵयासयाह्थ वकमयान प्ररो धनž ȚɃȶȵȺȳȽȶ ȾȺȿȺȾɆȾ
ȵȶɅȶɃɃȶȿȴȶ) ह ी ्ययापुQील आपल ी दोन धोरिे असतील अस े सपष् केले.
१९९८ ते २ŽŽ९ ह या भयारतया¸्यया अिुक्ेत्रयातील विकयासया¸्यया ŀष्ीने महतियाचया मयानलया जयातो. ्यया
कयाळयात भयारतयाने अमेररकेसोबत आपल े संबंध घĘ करीत २ŽŽ५ मध्ये नयागरी अिुकरयार केलया. ्यया
करयारयामुळे भयारतयास नयागरी कया्यया्थसयाठी आंतररयाष्ट्ी्य बयाजयारपेठेतून अि ुइंधन वमळिि े सहज श ³्य
Lयाले आहे. २ŽŽ९ न ंतर भयारतयाने आपल ्यया उजया्थसुरक्े¸्यया ŀष्ीने महतियाची पया9ले उचल ््ययास
सुरियात केली आ ह े. ्यया धोरियाचयाच एक भ याग Ìहिुन भयारतयाने आ प ल ्यया अ िुउजया्थ प्र क ल पयांनया
आंतररयाष्ट्ी्य अि ुउजया्थ आ ्य ो ग या¸्यया  Ƞ Ș Ȝ Ș ) वन्यमयािलीनुसयार वनररक्ि ि प ्य्थिेक्ियासयाठी Eुले
केले आहे. सध्यया भयारतयाने रवश्यया, अमेररकया, ्युनया्यटेड वकंगडम, दवक्ि कोर र्यया, कrनडया, अज¦टीनया,
कLयाकसतयान, मंगोवल्यया, @सट्ेवल्यया, जप यान, वÓह्यतनयाम इ . द ेशयांशी आव्िक सहक या्यया्थसयाठी
विविध करयार केले आहेत.munotes.in

Page 124

124अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
िरील नयागरी क्ेत्रयातील सहक या्य्थ िगळ तया भयारतयाने ȥȧȫ, Țȫșȫ कर यारयांबयाबत आपल ी भूवमकया कया्यम
ठेिली असून जरी ्यया करयारयांिर भयारतयाने सियाक्री केलेली नसल ी तरी अिुचयाच््यया कर््ययास एक मयागê
स्वगती वदली आहे.
’.• 6तर सि्य संहारक अस्त्रे (ȮȶȲɁɀȿɄ ɀȷ ȤȲɄɄ DȶɄɅɃɆȴɅȺɀȿ- ȮȤD)
सि्थसंहयारक अस्त्र े ही अलीकड¸्यया कयाळयात प्रचवलत Lयालेली संकलपनया आहे. अगद ी सोÈ्यया भयाषेत ्यया
संकलपनेचया अ््थ सयांगया्यचया Lयाल्ययास ही अस्त्रे संपूि्थ विनयाश घडि ू आिि यारी आहेत असे सयांगतया ्येईल.
१९७७ मध्ये सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया आमसभेतील ठर याियानुसयार सि्थसंहयारक अस्त्र याची Ó्यया´्यया पुQीलप्रमयािे
कर््ययात आल ी आहे.
सि्थ संहयारक अस्त्र े Ìहिजे
..... अश ी अस्त्रे ज्ययात आव्िक सZोट घडि ून आिि यारी अस्त्रे, वकरिोतसयार घडि ून आिि यारी अस्त्रे,
घयातक रयासया्यवनक आ वि जuविक अस्त्र े, आवि भविष््ययात िरील नमूद अस्त्रयांप्रमयािे Ó्ययापक प्र मयाियात
नयाश घडि ून आि ू शकतील अश या अस्त्रयांचया समयािेश आह े.
क्मते¸्यया भयाषेत बोलया्यचे Lयाल्ययास सि्थसंहयारक अस्त्र े ही एकया क्ियात लक्यािधी मयािसयांचया नयाश,
प्यया्थिरियाची हयानी ि भयािी वपQीिर दूरगयामी पररियाम कŁ शक तयात. विषयारी रसया्यनयांचया ियापर हो त
असल्ययाने Ó्यक्तéचया मpत्यू होतो. अन ेकदया जuविक अस्त्रयांवियारे सया् परसिि यारे जीिचø त्ययार केले जयाते.
्ययाआधी¸्यया भयागयात अ्िस्त्रे आवि त्ययां¸्यया शस्त्रवन्यंत्रियाशी वनगडीत मयानिी प्र्यतनयांची चचया्थ कर््ययात
आली आहे. ्ययाभयागयात सि्थसंहयारक अ स्त्रयांचया महतिपुि्थ भयाग असल ेल्यया जuविक आ वि रयासया्यवनक
अस्त्रयांची चचया्थ कर््ययात आल ी आहे.
’.•. जuविक अस्त्रे
जuविक अस्त्र े ्यया संकलपनेत प्रयामु´्ययाने सजीि जीियािू, बुरशी, कpमी इ.) आ वि वनजêि उद या. विषयािू)
मयाध्यमयांचया ियापर करून प्र वतपक्याचे, प्रवतपक्यातील नयागरीकयांचे तसेच ते्ील भूमीचे नुकसयान केले जयाते.
जuविक अस्त्रयांचया ियापर ही संकलपनया आक् ेपयाह्थ जuविक ्युद्तंत्रयाžशी ȦȷȷȶȿɄȺɇȶ ȳȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ɈȲɃȷȲɃȶ)
जोडल ी गेली असल ्ययाने आंतररयाष्ट्ी्य सतरयांिरील विविध करयार आवि संधé¸्यया मयाध्यमयात ून अश या
अस्त्रयांचया ियापर हया ्युद्गुनहयाž ȮȲɃȴɃȺȾȶ) मयानलया गेलया आहे. जuविक अस्त्रयां¸्यया ियापरयाशी संबंवधत
दुसरया पuलू Ìहिजे ही संकलपनया बचयाियातमक जuविक ्युद्तंत्रž țȶȷȶȿɄȺɇȶ ȳȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ɈȲɃȷȲɃȶ) ्य या
अ्या्थनेही ियापरली गेली असून ्यया संकलपनेनुसयार जuविक अस्त्रयांचया ियापर करून विवशष् भुभयाग/
भुभयागयािरील Ó्यक्तì, Ó्यक्तéचया समूह ्ययांनया हटवि््यया सयाठी केलया जया9 शक तो. ्यया दुसö्यया बयाजूने जuविक
अस्त्रयां¸्यया ियापरयाचे कयाही अंशी सम््थनही होतयांनया वदसते.
जuविक अस्त्रयां¸्यया ियापरयाचे दयाEले इवतहयासया¸्यया विविध टÈÈ्ययािर बघ या्यलया वमळतयात. प्रयाचीन वúक
कयालEंडयात अरगोट ्य या विवशष् बुरशीचया ियापर कर ीत प्रवतपक्या¸्यया वपक ि प या््ययाचे नुकसयान केले जयाई.
मध्य्युगीन कयालEंडयात सया्ी¸्यया रोगयाने वपडीत जीिीत/ मpत Ó्यक्तìस शत्रूभूमीिर पयाठिले जयाई ि
त्ययातून Ó्ययापक न ुकसयान घडि ून आिल े जयाई. आ धुवनक कयाळयात अ1Ňr³स, µल1डर ्ययासयार´्यया जuविक
मयाध्यमयांचया ियापर कŁन श त्रुपक्याचे नुकसयान घडि ून आि ््ययाचया विचयार होतयांनया वदसतो. िसत ुत3 ्यया munotes.in

Page 125

125शस्त्रवन्य ंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरियाच े उपया्य
जuविक मयाध्यमयांतून वनमया्थि होि यारी रोगर याई/ जीिीतहयानी ही इतकì सहज अस ते कì त ्ययांचया ियापर
्युद्यातील अस्त्र Ìहिुन Lयालया कì EरोEरच अश ी रोगरयाई वनमया्थि Lयाली होती असया प्रश्न ्य यातून उपवस्त
होतो.
दुसö्यया महया्युद्या¸्यया कयाळयात Āयानस, जपयान, इंµलंड अश या प्रमुE ्युरोवप्य देशयांनी जuविक अस्त्र े विकसीत
कर््यया¸्यया ŀष्ीने पयाउले उचलल ी होती. मयात्र ्यया अस्त्रयांचया ियापर Lयालेलया वदसत नयाही. जपयानने मयात्र
चीनमधील विविध सuवनक आ वि नयागररकयांिर ज uविक अस्त्रयांचया ियापर कŁन मयानिी प्र्योग ȟɆȾȲȿ
ȶɉɁȶɃȺȾȶȿɅ) क ेलेलया वदसतो. दुसö्यया महया्युद्या¸्यया समयाĮीनंतर शीत्युद्या¸्यया सुरियाती¸्यया कयाळयात
वāटन, अ मेररकया ्ययांनी Èलेग, ³्यु- वZिर स यार´्यया आज यारयांचया ियापर कर ीत जuविक अस्त्र े विकसीत
कर््ययास सुरियात केली होती. मयात्र ्यया प्र्यतनयांनया नंतर ्यांबवि््ययात आल े. सोवÓह्यत रवश्ययाने मयात्र
गुĮपिे जuविक अस्त्र े विकसीत करि े चयालूच ठेिले होते.
जuविक अस्त्रांिररील बंदरी ि शस्त्रवन्यंत्रण
जuविक अस्त्रयां¸्यया ियापरयािर बंदी घयाल््ययासयाठी सि्थप्र्म १९२५ ¸ ्यया वजनेÓहया प्रोटोकॉल मध्ये चचया्थ
कर््ययात आली. ्यया प्रोटोकॉलन ुसयार जuविक अस्त्रयांचया ियापर करि े, बयाळगिे आवि त्ययांचया विकयास करि े
्ययािर संपूि्थ बंदी घयाल््ययात आल ी आहे.
१९७२ ¸ ्यया șȺɀȽɀȸȺȴȲȽ ȮȶȲɁɀȿɄ ȚɀȿɇȶȿɅȺɀȿ șȮȚ) वि यारे वजनेÓहया प्रोटोकॉलच े सम््थन
कर््ययात आल े आहे. șȮȚ ्य या संधीवियारे जuविक अस्त्रयांचया विकयास, वनमêती, सिीकयार, हसत यांतरि
अ्िया सयाठया अशया सि्थ कpतéिर ब ंधने घयाल््ययात आल े आहे. șȮȚ ¸ ्यया मयाध्यमयात ून सि्थसंहयारक
सिŁपयातील सि्थच अस्त्रयांचे वनशस्त्रीकरि कर ््ययाचया घयाट घयाल््ययात आल या आहे. जगभर यातील १८३
देश ्यया संधीमध्ये सहभ यागी आहेत. ्ययाÓ्यवतररक्त १९८५ मध्ये स्यावपत @सट्ेवल्यया गटयानेही जuविक ि
रयासया्यवनक अस्त्रयां¸्यया ियापर ि प्रस यारयास विरोध दश्थिलया आहे.
२ŽŽ४ मध्ये, सं्युक्त रयाष्ट्या¸्यया सुरक्या पररषदेने १५४Ž ठर याि संमत करीत सि्थ सं्युक्त रयाष्ट् सदस्ययांनया
जuविक ि र यासया्यवनक अस्त्रविरोधी ्यंत्रिया विकसीत कर््ययाचे बंधन घयातले आहे.
’.•. रासा्यवनक अ स्त्रे (ȚȹȶȾȺȴȲȽ ɈȶȲɁɀȿɄ)
रयासया्यवनक अस्त्र े ही संकलपनया जuविक अस्त्रयांशी जोडल ी गेली असल ी तरीही ती मूलत3 वभनन आहे.
रयासया्यवनक अस्त्रयांची Ó्यया´्यया करया्यची Lयाल्ययास ती पुQीलप्रमयािे करतया ्येईल.
रयासया्यवनक अस्त्र े Ìहिजे मनुष््ययांनया इजया कर््ययासयाठी अ्िया ठयार मयार््ययासयाठी रसया्यनयांचया ियापर
कŁन त्ययार कर््ययात आलेली शस्त्रयास्त्रे.
जuविक अस्त्रयांप्रमयािे रयासया्यवनक अस्त्रयांचया ियापर दीघ्थकयाळयापयासून होत आल या आहे. आधुवनक कयाळयात
विशेषत3 पवहल्यया महया्युद्यादरÌ्ययान रयासया्यवनक अस्त्रयांचया ियापर कर ््ययात आल या. त्ययावशिया्य इरयाि-
इरयाक ्युद् १९८Ž-८८) मध्येही रयासया्यवनक अस्त्रयांचया ियापर L यालया. सशस्त्र संघषया्थमध्ये रयासया्यवनक
अस्त्रयांचया ियापर केलया जया9 न्य े असे िेगिेगÑ्यया आंतररयाष्ट्ी्य कया्यद्यांमध्ये नमूद कर््ययात आले आहे.
रयासया्यवनक अस्त्रयां¸्यया ियापरयािर वनब«ध घयाल््ययासयाठी वजनेÓहया प्रोटोकॉल १९२५) मधील आ वि
१९९३ मध्ये संमत Lयालेल्यया ȚȹȶȾȺȴȲȽ ȮȶȲɁɀȿɄ ȚɀȿɇȶȿɅȺɀȿ ȚȮȚ) च या आधयार घेतलया
जयातो. ्यया दोनही करयारयां¸्यया मयाध्यमयात ून रयासया्यवनक अस्त्रयांचया ियापर, वनमêती, हसत यांतरि, स याठया ्ययांिर munotes.in

Page 126

126अंतरया्थष्ट्ी्य स ंबंध
वनब«ध घयाल््ययात आल े आहे. ȦɃȸȲȿȺɋȲɅȺɀȿ ȷɀɃ Ʌȹȶ ȧɃɀȹȺȳȺɅȺɀȿ ɀȷ ȚȹȶȾȺȴȲȽ ȮȶȲɁɀȿ
ȦȧȚȮ) ह ी ȚȮȚ ¸ ्यया अंमलबजयाििीिर देEरेE करि यारी प्रमुE आ ंतरशयासकì्य स ंघटनया आहे.
्यया संघटनेची स्यापनया १९९७ मध्ये Lयाली असून १९३ द ेश ्यया संघटनेचे सदस्य आहेत. भयारत हया ्यया
संघटने¸्यया प्रमुE संस्यापक सदस ्य देशयांपuकì एक द ेश आह े. एE याद्या ्युद्यादरÌ्ययान रयासया्यवनक
अस्त्रयांचया ियापर L यालया आहे अ्िया नयाही ्ययाची तपयासिी कर््ययाचे अवधकयार ्यया संघटनेलया असून
वन्यवमत कयालयािधीनंतर सदस ्य देश आपल या अहि याल ्यया संघटनेस पयाठित असतयात. भयारतयाने १९९७
मध्ये आपल ्ययाकडील रयासया्यवनक अस्त्रयांचया सयाठया घोवषत केलया. २ŽŽ६ प ्य«त भयारतयाने आपल ्ययाकडील
एकूि सयाठz्यया¸्यया ७५  र यासया्यवनक अस्त्र े नष् केली होती. भयारतया¸्यया ्यया पयािलयाचे जगभर यात कyतुकही
Lयाले. २ŽŽ९ मध्ये भयारतयाने आपल ्ययाकडील संपूि्थ रयासया्यवनक अस्त्र े नष् केल्ययाची घोषि या केली.
’.– समारोप
जयागवतक रयाजकयारियाचे सिŁप हे गतीमयान आह े. दुसö्यया महया्युद्यानंतर जग प ुनहया वशत्युद्याकडे लोटल ्यया
गेले ि ्ययाकयाळयातील दहश तीचे संतुलन स याध््यया सयाठी शस्त्रयास्त्रसपधया्थ ियाQीस लयागली. वशत्युद् कयालEंड
हया वविधpिी जयागवतक रयाजकयारियाचे वनदश्थक होतया. मयात्र दोन ही महयासत्यांनया आपि विकवसत केलेल्यया
शस्त्रयास्त्रयांची संहयारकतया ²यात होती. ्ययातूनच श स्त्रवन्यंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरि याचे प्र्यतन गतीमयान Lयाले.
१९९१ मध्ये सोवÓह्यत रवश्ययाचे पतन Lयाल्ययानंतर जयागवतक रयाजकयारियातील प्रत्यक् सत्ेसयाठी संघष्थ
संपलया असल या तरी सि्थसंहयारक अ स्त्रयांचे सिŁप वदिस¤वदिस बदल त चयालले आहे. वशत्युद्ोत्र कयाळयात
भयारतयानेही अिुचयाचिी करीत सित3लया अ्िस्त्रसंपनन केले असल े तरी आपल या अिुकया्य्थøम शयांतते¸्यया
कयामयासयाठी अस ेल अस े सपष् केले आह े. सि्थसंहयारक अ स्त्रयांची आजच ी आकड ेियारी आवि
दहशतियादयासयार´्यया समस्यया पयाहतया ित्थमयान कयाळयातही शस्त्रवन्यंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरि ्य या संकलपनया
वतत³्यया च महतिया¸्यया आहेत हे पटते.
’.— सरािप्ij
१. शस्त्रवन्यंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरि ्य या संकलपनया ्ोड³्ययात सपष् करया.
२. वट पया वलहया
ǵ पयारंपयाररक अस्त्रयांचे शस्त्रवन्यंत्रि
ǵ आव्िक अस्त्रयांचे शस्त्रवन्यंत्रि
ǵ जuविक ि र यासया्यवनक अस्त्रयांचे वनशस्त्रीकरि
ǵ भयारतयाचे आव्िक धोरिmunotes.in

Page 127

127शस्त्रवन्य ंत्रि आ वि वनशस्त्रीकरियाच े उपया्य
’.Ž संदभ्य पुसतके
ǵ ȫȹȶɀɃȶɅȺȴȲȽ ȘɄɁȶȴɅɄ ɀȷ ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȧɀȽȺɅȺȴɄ ȤȲȹȶȿȵɃȲ ȢɆȾȲɃ ȪȹȺɇȼɆȾȲɃ
ȘȸɃȲɈȲȽ Țɀ.)
ǵ ȠȿɅȶɃȿȲɅȺɀȿȲȽ ȩȶȽȲɅȺɀȿɄ ȧȲȽȾȶɃ ȧȶɃȼȺȿɄ ȚșȪ ȧɆȳȽȺɄȹȶɃɄ)
ǵ आंतररयाष्ट्ी्य संबंध डॉ. प्रश यांत अमpतकर वचनम्य प्रक याशन)

munotes.in