MA-Politics-SEM-1-Rajyakiya-siddhant-munotes

Page 1

1रयाजकरी्य वसदयांत - अ््थ आवि दृवष्कोन
घटक 1
1 राजकीय सिद्ाांत - अर्थ आसि दृसिकोन
घटक रचना
1.1 उद्दि�े
1.2 प्रस्तावना
1.3 राजकीय द्दिद्ाांत-अर्थ व्याख्या
1.4 राजकीय द्दिद्ाांताचे �द्द�कोन
1.5 आदर्थवादी आद्दि अनुभववादी �द्द�कोन
1.6 उदारमतवादी आद्दि मार्किथवादी �द्द�कोन
1.7 स्त्रीवादी �द्द�कोन
1.8 स्वयांअध्ययनािाठी प्रश्न
1.9 िांदभथग्रांर्
1.1 उसििे
 राजकीय द्दिद्ाांत म्हिजे काय ? ते िमजून घेिे.
 राजकीय द्दिद्ाांताच्या अभ्यािद्दवषयक पारांपाद्दक आद्दि आधुद्दनक �द्द�कोन िमजून घेिे.
1.2 प्रस्तावना
राज्यर्ास्त्राच्या लेखनात द्दर्यरी (Theory ) द्दिलॉिॉिी (Philosophy ) आयद्दिऑलॉजी
(Ideology ) या िांकल्पना द्दवद्दभन्न अर्ाथने वापरल्या जातात. त्यामुळे त्याांचा स्प�, काटेकोर अर्थ
माांििे अर्र्कय आहे. िवथिाधारिपिे राजकीय द्दिद्ाांताचा िांबांध राज्यर्ास्त्राच्या पारांपररक
�द्द�कोनार्ी येतो. राज्यर्ास्त्राच्या पारांपररक �द्द�कोनात आदर्थवादी द्दवचाराांना महत्त्व द्ददले जाते `काय
आहे' ? या पेक्षा `काय अिावे' ? हे िाांगण्यावर भर द्ददला जातो.
munotes.in

Page 2

2रयाजकरी्य वसदयांत
<űयू हrकर या द्दवचारवांताच्या मतानुिार, ``ज्या तत्व²ानात्मक आद्दि र्ास्त्रीय ²ानाच्या िांकलनामुळे
ते केव्हाही आद्दि कुठेही केलेले अिो - आजच्या आद्दि उīाच्या जगाद्दवषयीची िमजूत वाQते त्याला
`राजकीय द्दिद्ाांत' म्हटल जाते.
िवथिाधारिपिे राजकीय द्दिद्ाांत म्हिजे राजकीय द्दवषयाांवर केलेले तत्व²ानात्मक द्दचांतन. त्यामध्ये
तत्व²ान, द्दवचारप्रिाली आद्दि द्दव²ान 6.च्या मूलतत्वाांच्या आधारे बyद्दद्क माांििी केलेली अिते.
वास्तद्दवक पाहता राजकीय द्दिद्ाांताने माििाला दuनांद्ददन जीवनातील व्यवहाररक प्रश्नाांचा उलगिा
करण्यािाठी वेळोवेळी मदत केलेली अिते. राज्यर्ास्त्र द्दवषयातदेखील राजकीय द्दिद्ाांताने मोलाची
भर घातली आहे.
1.3 राजकीय सिद्ाांत - अर्थ Óया´या
िवथिाधारिपिे राजकीय द्दिद्ाांत म्हिजे राजकीय द्दवषयाांवर द्दवचारवांताांनी केलेले राजकीय द्दचांतन
होय ? द्दवद्दवध द्दवचारवांतानी राजकीय द्दिद्ाांत म्हिजे काय ? हे आपापल्या परीने िमजून िाांगण्याचा
प्रयत्न केला आहे.
1) िेबा7न -
``राजकारिाद्दवषयीचे द्दकांवा राजकारिार्ी प्रस्तुत अिलेले द्दचांतन म्हिजेच राजकीय द्दिद्ाांत
होय''.
``राजकीय प्रश्नाांचा द्दर्स्तबद् र्ोध म्हिजे राजकीय द्दिद्ाांत होय''
2) राजकीय द्दिद्ाांत म्हिजे माििाने आपल्या िमूह जीवनाचे व िांघटनेचे प्रश्न जािीवपूवथक
िमजावून घेण्याचा व िोिवण्याचा केलेला प्रयत्न होय.
र्ोिर्कयात राजकीय द्दिद्ाांत >क बyद्दद्क परांपरा अिून द्दतच्या 6द्दतहािात माििाने काळाच्या
Bघात राजकीय प्रश्नाांवर जे द्दवचार माांिले त्यातुन राजकीय द्दिद्ाांताचा उगम-द्दवकाि Lालेला
आहे.
अनेक राज्यर्ास्त्र²ाांनी, राजकीय द्दवचारवांताांनी राज्यर्ास्त्राच्या ?द्दतहािीक ��ीकोनाला
महत्त्व द्ददले आहे. पररिामी राजकीय द्दिद्ाांत िमजून घेण्यािाठी तत्कालीन स्र्ळ- काळ-
पररद्दस्र्तीचे िांदभथ िमजून ¶यावे लागतात. तिेच कोिताही राजकीय द्दिद्ाांत िमकाळातही
(आजचा काळ) आपल्याला मागथदर्थक ठरतो. उदा. आज िमाजात ज्या िामाद्दजक-राजकीय
चळवळी उभ्या राहत आहेत. त्याांचा आधार कालथ मार्किथचे राजकीय द्दवचार आहेत. munotes.in

Page 3

3रयाजकरी्य वसदयांत - अ््थ आवि दृवष्कोन
1.4 राºयeाľा¸या अÅयनाचे दृिmकोन / राजकीय सिद्ाांता¸या अÅययनाचे दृिmकोन
िामाद्दजक र्ास्त्राच्या क्षेýात पद्ती (Method ) आद्दि ��ीकोन (Approach ) या िां²ाांचा वापर
नेहमीच केला जातो. पद्त हा िामान्य र्Êद अिुन ज्याĬारे >खादे कायथ करण्याच्या द्दवर्ी� पद्तीचे
आकलन होते. िुव्यवद्दस्र्त अभ्यािािाठी पद्त म्हिजे ित्य र्ोधण्याची अर्ी प्रद्दøया की ज्याĬारे
द्दवĵिनीय ²ान प्राĮ हो9न अचूक द्दनÕकषथ काQले जातात. उदा. वu²ाद्दनक पद्त, तुलनात्मक पद्त
6.
��ीकोनामध्ये घटनेच्या िवा«गीि आकलनािाठी उपयुĉ पद्ती ठरवून अभ्यािाद्दवषयक प्रमुख
राजकीय द्दिद्ाांत-अर्थ आद्दि �द्द�कोन िमस्या ठरवली जाते. आपल्याला किा आद्दि कोित्या
द्दवषयाचा अभ्याि करायचा आहे याचाही द्दवचार केला जातो.
वाना िा7क या द्दवचारवांताच्या मते, ��ीकोन म्हिजे अिे मानदांि की, ज्याच्या आधारावर द्दवचार
करता ये7ल अर्ा िमस्या, प्रश्नाांची द्दनवि केली जाते त्यािाठी उपयुĉ िाधनिामग्री (Data ) द्दनविला
जातो. ��ीकोन म्हिजे महत्त्वाची िमस्या तिेच उपयुĉ माद्दहती कोित्या आधारावर द्दनविावी याचा
द्दवचार तर पद्त म्हिजे माद्दहती प्राĮ करण्याचे आद्दि वापरण्याचे प्रकार होय.
1) राजकीय द्दिद्ाांताच्या अध्ययनाचे ��ीकोन -
6तर िामाद्दजक र्ास्त्राप्रमािे राज्यर्ास्त्राच्या अभ्यािािाठी द्दवद्दभन्न ��ीकोनाचा अवलांब
केला जातो. प्रामुख्याने राज्य र्ास्त्राच्या अध्ययनािाठी दोन प्रकारचे ��ीकोन वापरले जातात.
1) पारांपाररक ��ीकोन
2) आधुद्दनक ��ीकोन
राज्यर्ास्त्राच्या पारांपाररक ��ीकोनाांतगथत मुख्यत3 तत्व²ानात्मक (Philosophical ),
?द्दतहाद्दिक (Historical ), वuधाद्दनक (Legal ) आद्दि िांस्र्ात्मक (Institutional ) पद्तीचा
वापर केला जातो.
पारांपाररक ��ीकोनात नuतीकता मूल्ये याांना प्राधान्य द्ददले जाते.
तर आधुद्दनक ��ीकोन अनुभव आद्दि वास्तवावर आधाररत आहे त्यात तÃर्े, घटनाांच्या
वास्तवावर भर द्ददला जातो. त्यामध्ये मूल्याांना कोित्याही प्रकारचे स्र्ान द्ददले जात नाही.
munotes.in

Page 4

4रयाजकरी्य वसदयांत
1.5 आUeथवाUm दृिmकोन (Normative Approach )
राज्यर्ास्त्राचा आदर्थवादी ��ीकोन मूल्ये आद्दि आदर्ाथवर आधारलेला अितो. भूतकाळात काय
आद्दि आज काय आहे ? यापेक्षा उīा काय अिावे ? यावर हा ��ीकोन भर देतो. आदर्थ िमाजरचनेचे
किे अिावे ? मानवी जीवनाची उद्दि�े कोिती अिावी या प्रश्नाांना या ��ीकोनामुळे महत्त्व प्राĮ होते.
राज्यार्ास्त्राचा अभ्याि तत्व²ान आद्दि नीतीर्ास्त्राचा >क भाग म्हिून केला जातो. उदा. राजा हा
नीतीवांत अिावा. राज्याने जनतेिाठी द्दहतकर काय¥ केली पाद्दहजे. या ��ीकोनाला तत्व²ानात्मक,
पारांपाररक ��ीकोन अिेही म्हटले जाते.
िामाजधारिेची काही मूलतत्वे गpहीत धłन त्याआधारे िमाजात काही आदर्थ उभे केले जातात.
िवथिाधारि तत्वाकिून द्दवद्दर्� आदर्ाथपय«त जािे हा या ��ीकोनाचा गाभा आहे. राजकीय द्दवचारवांत
आपापल्या प्रद्दतमा, बुद्ी द्दकांवा तकथर्ĉीच्या बळावर आदर्ाथची उभारिी करतात आद्दि ते आदर्थ
िमाजात प्रत्यक्षात उतरवण्याचा मागाथचा र्ोध घेतात. राज्यिांस्र्ेचे स्वłप किे अिावे ? नागररकाांर्ी
द्दतचे िांबांध किे अिावे? या प्रश्नाांच्या मुळार्ी >क नuद्दतकता आधारभूत अिते. माििाच्या आद्दि
िमाजाच्या ��ीने कोिती गो� योµय, मyल्यवान आहे ? हu नuद्दतक द्दनकषाांवर ठरते. ित्य, द्दर्व आद्दि
िुांदरम या तत्वाांना या ��ीकोनात प्राधान्य द्ददले जाते. न्याय, ित्वर्ील, नीतीपारायि िमाजािाठी
आदर्थ म्हिून स्वातांÞय, िमता आद्दि न्याय या आदर्थ मूल्याांचा पुरस्कार करतात.
 आUeथवाUm दृिmकोनाचm वuसeि‡े -
1) ]nÐयप्रVान -
आदर्थवादी ��ीकोनात मूल्याांना महत्त्व द्ददले जात अिल्याने तो मूल्यप्रधार मानला जातो. वाल्िो या
द्दवचारवांताच्या मतानुिार `?द्दतहािीक द्दवकाि, िांस्र्ात्मक द्दøयान्वयन आद्दि िावथजद्दनक अपेक्षा या
तीन्ही ��éनी राज्यर्ास्त्राची पाठमुळे आदर्थवादी ��ीकोनात खोल łजली आहे''.
2) काय आhे ? या Yे±ा काय अिावे ? यावर \र -
आदर्थवादी ��ीकोनात काय आहे ? यापेक्षा काय अिावे ? यावर भर द्ददला जातो. र्ोिर्कयात,
वास्तवापेक्षा भद्दवÕयाकिे, आदर्ाथकिे लक्ष द्ददले जाते. उदा. Èलेटो या ग्रीक द्दवचारवांताांने आदर्थ
राज्याची लोकिांख्या 5040 अिावी, अिे म्हटले आहे.
3) राजकीय तÂव²ानाaा ]Åयवतê स्र्ान -
राजकीय द्दिद्ाांताचा आदर्थवादी ��ीकोन राजकीय तत्व²ानाला महत्व देतो. या ��ीकोनात तत्व²ान
अभ्यािाचा क¤þद्दबांदु मानला जातो. िवथिाधारि राजकीय द्दनिथय देिे, त्याांचे तकथर्ुद् द्दवĴेषि करिे,
त्या िमर्थनार्थ युद्दĉवाद करिे या गो�ी राजकीय द्दवचारवांत करतात. तिेच मूल्याांना ते प्राधान्य देतात.
मूल्याांबाबत उदािीन व तटस्र् राहóन चालत नाही. राज्यर्ास्त्राचा अभ्याि मूल्याांना िोिून केला जा9
र्कत नाही. अिे या ��ीकोनाचे पुरस्कत¥ मानतात. munotes.in

Page 5

5रयाजकरी्य वसदयांत - अ््थ आवि दृवष्कोन
Èलेटो, <ररस्टॉटल, िामाद्दजक करारवादी द्दवचारवांत र्ॉमि हॉÊज, जॉन लॉक, जीन जrक कि¥ हेगेल
या द्दवचारवांताांनी आपल्या राजकीय द्दवचाराांत आदर्ा«ना महत्त्व द्ददले आहे. या द्दवचारवांतानी त्याला
महत्त्व द्ददलेच परांतु `जे अिावे' या बिलची द्दवचार केला द्दनरीक्षि आद्दि तुलना या अभ्याि पद्तीचा
अवलांब कłन तत्व²ानावरची ®द्ा त्याांनी Qळू द्ददली नाही.
उदा. Èलेटोने तत्व²ानी राजाच्या नेतpत्वाखालील आदर्थ राज्याची कल्पना माांिली. माििाच्या योµयते
प्रमािे त्याचे िमाजात िमायोजन होिे याला त्याने न्याय म्हटले आद्दि पाýतेनुिार प्रजाजनाांचे
वगêकरि केले.
अिोने आपले प्रद्दतपादन मानवी स्वभाराच्या द्दवĴेषिाने िुł केले आद्दि िवथिाधारि िामूद्दहक 7हेची
ित्िकल्पłप िांकल्पना माांिली. द्दतला िवथद्दहतकारी म्हिून िवथ®ेķ ठरवली.
हेगेलच्या राजकीय द्दवचाराांमध्ये राज्यिांस्र्ेचे दuवतीकरि केलेले द्ददिते. राज्यात राहóन आद्दि
राज्यामािथत मािूि स्वतांý द्दमळवू र्कतो, राज्यिांस्र्ा हे स्वातांÞयाचे मूतथ स्वłप अिते. द्दतला
स्वत3चे व्यद्दĉमत्व आद्दि 7हा (6च्Jा) अिते िवथ नागररकाांच्या 7हेची ती गोळा बेरीज निते.
 आUeथवाUm दृिmकोनावरma टmका -
आदर्थवादी ��ीकोन वास्तवापेक्षा कल्पनेला, व्यवहारापेक्षा स्वÈनरांजनाला आद्दि वतथमानापेक्षा
भद्दवÕयाला अद्दधक महत्व देतो, अर्ी टीका या ��ीकोनावर टीकाकराांनी केली आहे. अद्दतिuद्ाांद्दतक,
अवास्तव, >काांगी या दोषामुळे आदर्थवादी ��ीकोनाांची उपयुĉता काहीर्ी कमी होते, अिाही आक्षेप
घेतला जातो.
अिे अिले तरी हा ��ीकोन उपयुĉ ठरतो. राजकीय तत्व²ाांच्या आदर्ाथत्मक द्दचांतनामुळे
राज्यर्ास्त्रीय द्दवचाराांना नuद्दतक प्रद्दतķा प्राĮ होते व त्याचा नuद्दतक दजाथ उांचावतो. राजकीय
द्दवचारवांताच्या आदर्थ द्दचांतनातून राज्यकत्या«ना राजकािािदांभाथत नव्या द्ददर्ा द्दमळता.
उदा. िुप्रद्दिद् 6टाद्दलयन द्दवचारवांत मrद्दकयाव्हrलीने आपल्या `The Prince ' या ग्रांर्ात राजाला
राज्यकारभारा िांदभाथत उपदेर् केला आहे. त्याचे राजकीय द्दवचार आजही उपयुĉ ठरतात.
कyद्दटल्य / आयथ चािर्कय यानेदेखील आपल्या `कyद्दटल्याचे अर्थर्ास्र्` या ग्रांर्ात राज्यकारभारािांबांधी
राजाला मागथदर्थन केले आहे.
तिेच स्वार्ê, िांकुद्दचत, द्दवकारग्रस्त मानवी िमाजाचे उन्नयन व उदा°ीकरि कłन िमाजजीवनाला
पररपूिथतेच्या द्ददर्ेने नेण्याि आदर्थवादी ��ीकोन उपयुĉ ठरतो. मूल्ये, तत्वे आद्दि आदर्ा«ना
िमाजजीवनात महत्व द्ददले नाही तर व्यद्दĉगत आद्दि िामाद्दजक पातळीवर अध3पतन होण्याचा धोका
अितो.
munotes.in

Page 6

6रयाजकरी्य वसदयांत
1.5.2 अनn\ववाUm दृिmकोन -
अनुभवनपूवथ द्दचांतन आद्दि द्दनगमनावर आधाररत आदर्थवादी ��ीकोन राज्यर्ास्त्रात Èलेटो- ऑरीस्टॉल
पािून 19 व्या र्तकाच्या र्ेवटपय«त वापरला जातो. ?तीहाद्दिक आद्दि तyलाद्दनक पद्तीचा अवलांब
केला अिला तरी मुख्य लक्ष तत्व²ानावर होते.
1980 मध्ये ग्राहाम वॉलिचे `Human Nature in Politics ` हे पुस्तक प्रद्दिद् Lाले. ते
अनुभववादाच्या द्ददर्ेने पिलेले पद्दहले पा9ल होते. त्यात ग्राहम बालािने मानिर्ास्त्रीय अांगाने
राजकारिाचा अभ्याि केला. ऑर्थर बेन्टलेने या पुस्तकात िमाजर्ास्त्रीय अांगाने राजकारिाचा
अभ्याि केला. त्यानांतर मrर्कि वेबरने अनुभववादी पद्तीचा अवलांब कłन नोकरर्ाहीचा अभ्याि
केला काय अिावे ? या पेक्षा काय आहे ? यावर भर द्ददला.
वास्तद्दवक पाहता 1940 नांतरच्या काळात अनुभववादाचा द्दवर्ेष चालना द्दमळाली अमेररकन
राज्यर्ास्त्र²ाांनी या �द्द�कोनाचा वापर कłन राजकीय जीवनाच्या िवथ पuलूांचा अभ्याि केला.
प्रत्यक्षवाद व्यवस्र्ात्मक द्दवĴेषि वतथनवाद ही िवथ अनुभववादाची łपे आहेत. वस्तुद्दस्र्तीची जर्ी
आहे तर्ी नŌद करावी. ती करताना मूल्याांना स्र्ान अिू नये अध्यापन वस्तुद्दनķ अिावे, वस्तुद्दनķ
निावे ही अनुभववादाची द्दýिूýी आहे

राजकीय क्षेýात अनुभवाच्या आधारावर काQलेले द्दनÕकषथ, माद्दहती िांकलन, त्यानुिार तयार केलेले
द्दिध्दाांत म्हिजेच अनुभववाद होय.
र्ोिर्कयात, प्रत्यक्ष अवलोकन, द्दनरीक्षि, वगêकरि, मोजमाप 6. च्या आधारे मानवाच्या राजकीय
वतथनाचा, राजकीय घटनाांचा कायथकारि नाव िांबांध प्रस्र्ाद्दपत कłन त्याच्या आधारे द्दिद्ाांत
प्रस्र्ाद्दपत करिे, त्याची पुनथपाल करिे व द्दिद्ाांताची माांििी करिे म्हिजे अनुभववाद होय.

munotes.in

Page 7

7रयाजकरी्य वसदयांत - अ््थ आवि दृवष्कोन

अनुभववादी द्दवचारवांताांनी आदर्थवादी ��ीकोनाची िांकल्पनात्मक आद्दि िuद्ाांद्दतक चyकट पूिथपिे
नाकारली. िुłवातीच्या काळात हा ��ीकोन पारांपाररक ��ीकोनाला पूरक मानला गेला. माý नांतर
या दोन्ही द्दिद्ाांताांना अांतद्दवरोध द्दनमाथि Lाला. पारांपाररक द्दवचारवांताांना गpद्दहतकाांची अनुभवलक्षी
तपाििी अपूिथ व अद्दनिाथयक वाटली तर पारांपररक पद्तीने टाळा बांद खोलीत बिून केलेले
चyकटीतील तत्व²ानात्मक द्दचांतन अनुभव वाīाांनी अमान्य केले. तरीिुद्ा अनुभववादाकिे अद्दभजात
(परांपरागत) राजकीय द्दचकीत्िेचे पुQचे पा9ल म्हिून पाहीले जाते.
अनुभववाद द्दिद्ाांताच्या प्रद्दøयेकिे दुलथक्ष करीत नाही तर ²ान आद्दि उपलÊध चyकर्ीच्या तांýावर
भर देतो. द्दिद्ाांताच्या पुनłज्जीवनाची गरज अनुभववाīाांनी नांतरच्या काळात मान्य केली. िेद्दव्हि
7स्टन िारख्या द्दवचारवांताांनी स्वत3ची द्दिद्ाांते आद्दि प्रद्दतमाने द्दवकद्दित केली. अद्दतअनुभववादी
द्दवचारवांत पारांपररक राज्यर्ास्त्रातील मूल्याद्दभमुखता मध्यवतê मानतात.
अनुभववादी ��ीकोनाची वuद्दर्�‡े खालीलप्रमाRt3
1) आांतरराÕůmय -
अनुभववादी द्दवचारवांत आांतरर्ास्त्रीय ��ीकोन स्वीकाłन अन्य िामाद्दजक र्ास्त्रातील िांकल्पना व
अभ्यािपद्तीचा अवलांब कłन अभ्याि करतात. उदा. द्दनवििूकाांच्या द्दवĴेषिािाठी
िांख्यार्ास्त्राचा आधाल केला जातो. मानवी वतथनाच्या अभ्यािािाठी मानिर्ास्त्राचा आधार केला
जातो.
2) Óयावhाåरक प्रijाांवर \र -
अनुभववादी ��ीकोन आदर्थवादापेक्षा वास्तवावर भर देतो. व्यावहाररक प्रश्नाांच्या अभ्यािाला महत्व
देतो.
3) अनn\व व अवaोकनाaा ]hÂव -
अनुभववादी राजकीय द्दिद्ाांत घटना व घिामोिéचे प्रत्यक्ष द्दनरीक्षि, अवलोकन कłन तÃयद्दवĴेषर
कłन राजकीय द्दिद्ाांताची माांििी करतो.
munotes.in

Page 8

8रयाजकरी्य वसदयांत
4) ]nÐयसनरYे± दृिmकोन -
िांर्ोधन हे मुल्यद्दनरपेक्ष ��ीकोनातुन केले जावे. अनुभववादात मुल्याांना प्रद्दतक्षेची कोित्याही प्रकारचे
महत्व द्ददले जात नाही.
5) YnनथतYाििm -
जे द्दिद्ाांत, द्दनÕकषथ काQले जातात त्याची पुनथतपाििी कłन द्दिद्ाांताची द्दनद्दIJत माांििी केली जाते.
6) ±ेýmय िांeोVनाaा ]hÂव -
अनुभववादात तÃयिांकलनािाठी अत्याधुद्दनक व र्ास्त्रीय िाधनाांचा आधार घेतला जातो. क्षेýीय
िांर्ोधनाला महत्व द्ददले जाते.
7) आVnसनक अÅययनाYद्तmचा अवaां[ -
अनुभववादात अभ्यािाठी द्दनरीक्षि, पररक्षि, तुलना, िव¥क्षि, मुलाखती, नमुना पाहण्या,
िांख्यार्ास्त्रीय तांý अर्ा आधुद्दनक पद्तéचा अवलांब केला जातो.
अनn\ववाUm दृिmकोनातma Uोf / टmका -
अनुभववादाला प्रद्दतवाद म्हिून काही द्दवचारवांताांना अद्दतअनुभववाद ही िांकल्पना माांिली. रॉबटथ
िहाल हा या िांकल्पनेचा जनक मानला जातो. या ��ीकोनातील दोष खालीलप्रमािे-
1) अचnकता क]m -
अनुभववादी द्दिद्ाांतात अचुकता कमी अिते त्याचे द्दनÕकषथ िवथý िारखेच अितील अिे नाही मानवी
वतथन ितत बदलिारे अिते. पररिाम द्दनÕकषथ द्दिद्ाांत अचूक अित नाही.
2) आUeाथकPे Unaथe -
अनुभववादी ��ीकोन वास्तवावर भर देतो. पररिामी आदर्ाथकिे दुलथक्ष केले जाते. मानव हा
िमाजर्ील, िचेतन अिल्याने मानवी जीवनात वास्तवाद आदर्ाथलाही स्र्ान अिते.
3) eाľmय Yद्तmचा असतरेक -
अनुभववाīाांनी िांपूिथ लक्ष व्यावहाररक तÃय िांकलन आद्दि त्यािाठी नवीन पद्तéचा र्ोध घेण्यावर
क¤द्दþत केले. यामुळे द्दिद्ाांत द्दनद्दमथतीचे िारिा द्दवचार Lाला नाही. र्ास्त्रीय पद्तीचा अवलांब केल्यामुळे
राज्यर्ास्त्रातून िuद्ाांद्दतक बाबी न� Lाल्या. त्यातून द्दिद्ाांताची द्दनद्दमथती हो9 र्कली नाही.
4) िांकसaत ²ान यर्ायोµय अिेaच अिे नाhm -
मानवी वतथनप्रद्दøयेचा र्ोध घे9न त्यात पुनथप्रत्यक्ष ये7लच अिे द्दनद्दIJतपिे िाांगता येत नाही.
द्दलB स्ůाअिच्या मते, प्रस्तुततेच्या ��ीकोनावर द्दनकषावर अनुभववादी ��ीकोन कचकामी ठरतो.
अद्दतअनुभववाīाांच्या ��ीने पारांपाररक राजकीय तत्व²ानातील नuद्दतक आद्दि ²ानमीमाांिा र्ास्त्रीय
द्दचद्दकत्िा हेच ²ानिाधनेचे >कमेव रास्त क्षेý आहे. अनुभववाद आद्दि अद्दतअनुभववाद यो दोन्ही
��ीकोनात िुविथमध्य िाधण्याचा प्रयत्न 7स्टन आद्दि िहाल याांनी केला आहे. munotes.in

Page 9

9रयाजकरी्य वसदयांत - अ््थ आवि दृवष्कोन
7स्टन आद्दि िहाल याांच्या मते राजकीय द्दिद्ाांतात द्दवचार आद्दि द्दवĴेषिाबरोबर िजथनर्ील नuद्दतक
द्दचकीत्िा अांतथभूत अिते. राजकारिाची तटस्र् वस्तुद्दनķ स्प�ीकरिे र्ोधिाया«नी मूल्याांद्दवषयी
उदािीन राहण्याची गरज नाही. अनुभववादी ²ान ही चाांगल्या नuद्दतक द्दनविीची आवÔयक पूवथअट
मानावी लागते. वस्तुद्दन� ²ान नuद्दतक द्दनिथयाचा पयाथय हो9 र्किार नाही. माý ते नuद्दतक द्दनिथयाची
पूवथगरज अिते.
आदर्थवादी आद्दि अनुभववादी दोन्ही ��ीकोनाचे लàय राज्यर्ास्त्राच्या अध्ययनाच्या ��ीने महत्वाचे
आहे. दोन्ही ��ीकोनाांचा अवलांब कłन अभ्याि पूिथ करता येतो. मानव िमाज िमाजात किे
वागतात हे अनुभववादी ��ीकोन िाांगतो तर त्याांनी किे वागावे? हे आदर्थवादी ��ीकोन िाांगतो.
1.6 उUार]तवाUm आसि ]ा³िथवाUm दृिmकोन
1.6.1 उUार]तवाUm दृिmकोन
व्यĉीस्वातांÞयाला िवyच्च मूल्य मानिारी व व्यĉीला जास्तीत जास्त स्वातांÞय द्दमळेल अर्ा रीतीने
िमाजाचे िांघटन करिे हे मूलभूत ध्येय मानिारी द्दवचारप्रिाली म्हिून उदारमतवादाकिे पाद्दहले
जाते. उदारमतवाद ही तकथ आद्दि मानवी मूल्याांवर आधाररत अिलेली द्दवद्दर्� व्यवस्र्ा आद्दि
जीवनाचे मागथ स्प� करिारी द्दवचारधारा आहे. उदारमतवाद हा स्वातांÞय आद्दि िद्दहÕिुतेचे िमर्थन
करतो. त्यात प्रत्येकाच्या व्यद्दĉमत्वाची प्रद्दतķा व नuतीक मूल्य महत्वाचे मानले जाते. उदारमतवादात
व्यĉीस्वातांÞयाला अांतीम मूल्य मानले जाते. िामाद्दजक आद्दि आद्दर्थक िांस्र्ाांनी व्यĉीवर लादलेल्या
बांधनाांना उदारमतवादाने द्दवराषध केला आहे. राज्यिांस्र्ा, धमथिांस्र्ा व पारांपररक द्दनरांकुर् ि°ेलाही
उदारमतवाद द्दवरोध करतो.
उदारमतवादाचा प्रारांभ युरोपात 17 व्या र्तकात Lाला. र्ास्त्रीय-द्दव²ानातील र्ोधाांमुळे युरोपात
Cīोद्दगक उत्पादन पद्तीची िुłवात होत होती. धमथि°ेच्या क्षेýात पोपच्या ि°ेला आव्हान देण्यात
आले. नव्या मूमीच्या, खांिाांच्या र्ोधामुळे व्यापार-उद्ददम वाQत होता. िरांजामर्ाही व्यवस्र्ा
कोलमिून पित होती. भाांिवलर्ाहीच्या स्र्ापनेि िहाÍयकारी ठरिायाथ बाबéना चालना देिे हे
उदारमतवादाचे ध्येय होते. पारांपररक उदारमतवादात व्यĉीला िांपूिथ िमाजजीवनाचे क¤þ मानन्यात
आले. त्यातून व्यĉीवादाला चालना द्दमळाली. जॉन लॉक, <िम द्दस्मर्, जेरेमी ब¤न्र्ेम, जे.>ि. द्दमल.
र्ॉमि पेन या द्दवचारवांताांनी व्यĉी, व्यĉी स्वातांÞय, व्यĉीचे हर्कक द्दवचाराांना महत्व दे9न
उदारमतवादात भर घातली. मयाथद्ददत र्ािन, कायīाचे अद्दधराज्य, खाजगी मालम°ेच्या िांरक्षिाची
हमी, करार स्वातांÞय द्दनिथय स्वातांÞय ही पारांपररक उदारमतवादाची वuद्दर्�‡े आहे.
जॉन स्टुअटथ द्दमल, काांट, ग्रीन, हॉवहा9ि या द्दवचारवांताांच्या द्दवचाराांमध्ये आधुद्दनक उदारमतवाद
द्ददिून येतो. आधुद्दनक उदारमतवादाने स्वातांÞय आद्दि मनुÕयाची प्रगती यातील िांबांध स्प� केला आहे. munotes.in

Page 10

10रयाजकरी्य वसदयांत
त्यानुिार मनुÕयामध्ये स्वत3ला द्दवकद्दित करण्याची अपार र्ĉी िामावलेली अिते. पि त्याने
दुिया«च्या क्षमतेला बाधा व पोहोचवता द्दवकाि िाधला पाद्दहजे. व्यĉीच्या खाजगी
मालम°ेचे िांरक्षि व्हावे परांतु त्याचबरोबर काही िामाद्दजक-आद्दर्थक िमस्याांवर उपाय करण्याचे
कतथव्ये व आवÔयकता राज्याने पूिथ करावी. अिे या द्दवचारवांताांचे म्हििे आहे. आधुद्दनक
उदारमतवादाने द्दवतरिात्मक न्याय, कल्यािकारी राज्ये या िांकल्पनाांचे िमर्थन केले आहे. आधुद्दनक
उदारमतवादानुिार प्रत्येक व्यĉीमध्ये आपल्या आविीनुिार पयाथय द्दनविण्याची आद्दि त्यािाठी
उ°रदायी अिण्याची क्षमता आहे माý व्यĉीने परस्पराांचा आदर करावा. राज्याने त्यात हस्तक्षेप
कłन नये अिा हा उदारमतवाद मानतो.
हॉÊजहा9ि या द्दवचारवांताने उदारमतवादाची न9 तत्वे िाांद्दगतली आहे.
1) कायīाचे राज्य व कायīािमोर िमानता
2) जबाबदार र्ािन
3) द्दवचार, भाषि, लेखन, िांघटन व धमथस्वातांÞय
4) व्यविाय स्वातांÞय व िमान िांधीचे तत्व
5) आद्दर्थक स्वातांÞय: अर्थव्यवस्र्ेतील र्ािनिांस्र्ेच्या हस्तक्षेपाि द्दवरोध
6) अद्दधकारवादी कुटुांबाि द्दवरोध, स्त्री-पुłषाांना िमान स्वातांÞय
7) राÕůीय स्वातांÞय
8) आांतरराÕůीय राजकारिात िामÃयाथच्या वापराि व परकीय हस्तक्षेपाि द्दवरोध
9) राजकीय स्वातांÞय: जनतेचे स्वातांÞय: प्रyQ मताद्दधकाराचे मानवाच्या िामाद्दजक- आद्दर्थक
िांबांधाचा आदर्थ मानला जातो. जुन्या उदारमतवादात बाजारयांýिेतील मुÉत स्पध¥च्या
तत्वावर जोर द्ददला गेला. िमकालीन उदारमतवाद हा द्दनयांद्दýत बाजार व्यवस्र्ेच्या आदर्ाथला
स्वीकpत करतो. म्हिून तो कल्यािकारी राज्याचा िमर्थक बनला आहे.
1.6.2 ]ा³िथवाUm दृिmकोन
मार्किथ र्ोर द्दवचारवांत, व्यािांगी द्दवĬान, र्ास्त्रीय िांर्ोधक, >क øाांद्दतकारक द्दवचारवांत होता. अन्य
द्दवचारवांताांनी जग िमजून घेण्याचा प्रयत्न केला. परांतु मार्किथने जर बदलण्याचा द्दवचार केला.
िामाद्दजक पररद्दस्र्ती व मानवी जाद्दिवा याांच्यातील ĬांĬाांत्मक िांबांधातून द्दवचार आद्दि द्दिद्ाांत
जन्माला येतात. जनिामान्याांच्या मनाची पकि जेव्हा द्दिद्ाांत घेतात तेव्हा त्याांचे मोठ‡ा भyद्दतक
र्ĉीत łपाांतर होते आद्दि ही र्ĉी जग बदलण्याची ताकद अांगी बाळगते, अिा मार्किथचा द्दवĵाि
होता त्यामुळे िामाद्दजक र्ाýाांच्या अभ्यािाकिे मार्किथने मूतथ द्दचांतनाच्या ��ीने पाद्दहले, िĮरांजनाच्या
��ीने न पाहता िमाजातील वास्तव माांिण्याचा प्रयत्न केला. munotes.in

Page 11

11रयाजकरी्य वसदयांत - अ््थ आवि दृवष्कोन
िामाद्दजक द्दवचाराांची ित्याित्यता िuद्ाांद्दतक पातळीवर तपाििे र्र्कय निते, øाांद्दतकारक कpतéच्या
द्दनकषाांवर ती अजमवता येते. या िूýावर मार्किथवादाची उभारिी Lालेली आहे. ĬांĬात्मक भyद्दतकवाद,
वगथिांघषथ, िवथहारा वगाथची ĬांĬात्मक भyद्दतकवाद, अद्दतररĉ मूल्य, वगथिांघषथ, िवथहारा वगाथची øाांती,
िवथहारा वगाथची हòकूमर्ाही त्यातून द्दनमाथि होिारा वगथद्दवहीन िमाज आद्दि िमाजवादी व्यवस्र्ा अिा
िuद्ाांद्दतक प्रवाि मार्किथ उलगिून दाखवतो. कालथ मार्किथने माांिलेले या द्दिद्ाांतात पुQे लेद्दनन,
स्टॉद्दलन, माB-त्िे-तुांग याांनी काही िuद्ाांद्दतक िुधारिा कłन मार्किथवादात भर घातलेली आहे.
मार्किथवादी द्दवचारवांत राजकारिाला मानवी जीवनाची मूलभूत अर्वा स्वाय° कpती मानत नाही.
त्याांच्या मते कोित्याही िमाजाचे, देर्ाचे राजकारि तेर्ील अर्थव्यवस्र्ेर्ी अत्यांत जवळून जोिलेले
अिते.
मार्किथवादी द्दवĴेषि तीन गpद्दहतकाांवर आधाररत आहे.
1) िमाजातील िमाजघटक, िदस्य स्वतांÞय, िुट‡ा िुट‡ा व्यĉीच्या łपामध्ये आपले द्दहत
िाधण्यािाठी नागरी िमाजाचे िांघटन करतात. र्ोिर्कयात नागरी िमाज हे व्यĉéच्या स्वद्दहत
िाधनाचे क्षेý आहे. िमाजाती, िदस्याांना परस्पराांर्ी जोिण्याचे नागरी जीवन हे मुख्य िूý
आहे. आपि केवळ राजकारिावर लक्ष क¤द्दþत केले तर िमाजातील अांतद्दवराधकाांकिे दुलथक्ष
हो7ल. त्यामुळे वगथिांघषाथचे अद्दस्तत्व िमजू र्किारी नाही.
2) िामाद्दजक जीवनाच्या िांरचनेतांगथत पाया (Base ) आद्दि 6मला (Superstruc - ture) यात
िरक करिे आवÔयक आहे. िमाजाची आद्दर्थक रचना हा त्याचा पाया अिून कुटुांब, धमथ,
िमाज, िांस्कpती, कायदे हे त्याची अद्दधरचना आहे. िामाद्दजक उत्पादनाच्या प्रद्दøयेत मनुÕय
अर्ा िांबांधाची बद् होतो, ते त्याच्या 6च्Jापलीकिचे व अद्दनवायथ अितात. हे उत्पादन िांबांध
त्याांच्या भyद्दतक उत्पादनर्ĉीच्या द्दवकािाच्या द्दनद्दIJत अवस्र्ेनुिार प्रस्र्ाद्दपत होतात.
उत्पादन िांबांधामध्ये बदल Lाला की, वरच्या 6मल्यात बदल होतो. र्ोिर्कयात पायाच्या
स्वłपात बदल Lाला की वरच्या अद्दधरचनेचे स्वłप देखील बदलते. उत्पादक र्ĉीच्या
द्दवकािाबरोबरच िमाजाच्या वगथद्दचýातही बदल होतो. अर्ाप्रकारो िरांजामी िमाज आद्दि
भाांिवलर्ाही िमाजाच्या राजकारिात मूलभूत िरक आQळतो.
3) मार्किथवादी �द्द�कोन राजकारिाला øाांद्दतकारक कायथøमाच्या मागदर्थक łपातही पाहतो.
मार्किथ आद्दि टाांगेल्िच्या मतानुिार भाांिवलर्ाही व्यवस्र्ेअांतगथत मजुरी पद्ती कामगाराांच्या
परस्परस्पध¦वर आधाररत अिून. तेच त्याांच्या र्ोषिाचे मूळ कारि आहे. त्यामुळे कामगार
वगाथने आपले र्ोषि करिायाथ भाांिवलदार वगाथचा मुकाबला करण्यािाठी त्याांना लQा
देण्यािाठी आपले øाांद्दतकारी िांघटन बनवले पाद्दहजे. øाांतीकारक मागाथने वगथद्दवहीत िमाज
अद्दस्तत्वात ये7ल. munotes.in

Page 12

12रयाजकरी्य वसदयांत
मार्किथवादी द्दवĴेषिात मुख्यत3 पुQील दोन उद्दि�े मानली जातात.
1) िा]ासजक रचना -
यात िमाजव्यवस्र्ेच्या द्दभन्न łपाांचे वगêकरि अद्दभप्रेत आहे.
उदा. िरांजामर्ाही िमाज, भाांिवलर्ाही िमाज, िमाजवादी िमाज
2) कaासनसIJतm -
यात राजकीय पक्ष, दबावगट आद्दि अद्दभजन याांचा अभ्याि प्रस्तुत आहे. अभ्याि करताना
?द्दतहाद्दिक विथनात्मक र्uलीचा वापर केला जातो. आधुद्दनक िामाद्दजक िांर्ोधनाच्या पद्तीचा
आधार घेतला जात नाही.
मार्किथवादी �द्द�कोनाने अर्थकारि आद्दि राजकारि याांच्या परस्पर िांबांधाांचा अभ्याि
करण्याबाबत अभ्यािकाांमध्ये द्दवर्ेष आवि द्दनमाथि केली आहे.
मार्किथवादी �द्द�कोनाने राजकारिाला वगथिांघषाथचे पररक्षेý मानले आहे; राज्यिांस्र्ेकिे
मार्किथवाद र्ोषिाचे, दमनाचे िाधन म्हिून पाहतो.
मार्किथ आद्दि टाांजेल्िने िांपूिथ मानवी 6द्दतहािाांचे द्दवĴेषि कłन हा द्दवचार
माांिला की, खाजगी िांप°ीच्या मालकीच्या आधारे मानवी िमाज धद्दनक आद्दि
द्दनधथन वगाथत द्दवभागला आहे. धद्दनक वगथ प्रभूत्वर्ाली वगथ तर द्दनधथन वगथ परावलांबी राद्दहला आहे.
आधुद्दनक Cīोद्दगक िमाजात राजकीय��‡ा िवथ मानवमाýाांच्या स्वातांÞयाचा दावा केला
जातो. परांतु िरांजामर्ाहीच्या पतनानांतर िमाज आद्दर्थक��‡ा पुन्हा भाांिवलदार वगथ आद्दि
कामगार वगथ याांच्यात द्दवभागला आहे. राज्याची िवथ ि°ा केवळ भाांिवलदार वगाथच्या हातात
क¤द्दþत Lाली अिून, कामगाराांचे स्वातांÞय द्दनरर्थक बनले आहे. िमाज जोपय«त आद्दर्थक��‡ा
परस्परद्दवरोधी वगाथमध्ये द्दवभागलेला अिेल तोपय«त राजकीय व्यवस्र्ा कामगार वगाथला
परावलांद्दवत्वाच्या र्pांखलेतून मुĉ कł र्किार नाही. म्हिून मार्किथवादाने वगथिांघषाथला महत्व
दे9न अिा द्दवचार माांिला, या िांघषाथत कामगार वगाथला िांघद्दटत हो9न भाांिवलर्ाहीचा अांत
करावा लागेल. उत्पादनाच्या िाधनाांवर िमाजाची मालकी प्रस्र्ाद्दपत कłन िमाजवादाची
स्र्ापना करावी लागेल तेव्हाच वगथद्दवहीन िमाजाचा उदय हो9 र्कला.
र्ोिर्कयात, मार्किथवादाच्या मते, परस्परद्दवरोधी वगêय द्दहतिांबांधात राजकारिाच्या माध्यमातून
िमन्वय िाधता येत नाही याउलट राजकारि हे वगथिांघषाथचा पररपाक अिून वगथकलहाचा अांत
Lाल्यानांतर राजकारि िमाĮ हो7ल.
munotes.in

Page 13

13रयाजकरी्य वसदयांत - अ््थ आवि दृवष्कोन
1.7 ľmवाUm दृसिकोन
राज्यर्ास्त्राचा स्त्रीवादी ��ीकोन िामाद्दजक, राजकीय, आद्दर्थक, वuधाद्दनक अर्ा िवथ बाबतीत स्त्री-
पुरष िमतेचा पुरस्कार करिारा आद्दि द्दलांगाधाररत द्दवषमतेला द्दवरोध करतो. त्यातून स्त्रीयाांच्या प्रकट
होिायाथ राजकीय आकाांक्षाची अद्दभव्यĉी होते. राजकारि-ि°ाकारक म्हिजेच िावथजद्दनक
अद्दधकारपदप्राĮीत स्त्रीयाांना िमान िांधी प्राĮ व्हावी, स्त्रीयाांना िवथच क्षेýात िमान मानले जावे हा
स्त्रीवादाचे प्रमुख आर्य िूý आहे.
स्त्रीवादी द्दिद्ाांताचे मुख्य प्रद्दतपादन म्हिजे िमाजात ि°ेचा मोठ‡ा प्रमािात अवलांब केला जातो.
ि°ा िांकल्पनेच्या द्दवĴेषिात स्त्री हा >क र्ोद्दषत वगथ अिून, हे र्ोषि िवथव्यापी अिून, स्त्रीच्या
जीवनाच्या प्रत्येक आयामाि ने प्रभाद्दवत करते. पुłष हेच स्त्रीच्या र्ोषिाचे मूलस्त्रोत अिून, पुłषाचे
अद्दधपत्य हे प्रभुत्वाचे िवाथत प्राचीन आद्दि िवथ पररद्दचत अिे łप आहे. अर्ा या पुłषी वचथस्वापािून
स्त्रीची मुĉता Lाली पाद्दहचे. िमानतेच्या तत्वावर प्रद्दतķतेचे व अद्दधकाराचे स्र्ान प्राĮ करण्यािाठी,
स्त्रीयाांनी िांघद्दठत हो9न लQा īावा, अिे प्रद्दतपादन करिारी राजकीय द्दवचारिरिी म्हिजे स्त्रीवाद
होय. स्त्रीवादाचे ध्येय हे स्त्रीयाांच्या जीवनाचे स्तर उांचाविे, त्याांची जीवनर्uली िांपन्न करिे हे आहे.
ľmवाUाचा सवकाि -
स्त्रीवादी ��ीकेनाचा उदय 18 व्या र्तकाच्या उ°राधाथत Lाला. तत्कालीन िमाजकारि-
राजकारिावर ग्रीक द्दवचारवांत <ररस्टॉटलचा प्रभाव होता, त्याांच्या मते, स्त्रीया भावनाप्रधान अिल्याने
िामाद्दजक िमस्याांचा द्दवचार कłन द्दनिथय घेण्याची क्षमता त्याांच्याकिे नाही. र्ोिर्कयात, हा द्दवचार
पुłषि°ाक व्यवस्र्ेचे आद्दि स्त्रीयाांच्या दुÍयम स्र्ानाचे िमर्थ करतो.
अमेररकेने 1776 मध्ये स्वातांÞयाचा जाहीरनामा घोद्दषत केला. मानवी हर्ककाांचे िमर्थन केले. माý
त्यातून स्त्रीया आद्दि गुलामाांना वगळण्यात आले. 1791 मध्ये मूलभुत अद्दधकाराांचा राज्यघटनेत
िमावेर् करण्यात आला. माý हे अद्दधकार केवळ पुरषाांनाच बहाल करण्यात आले. त्या द्दवरोधात मेरी
उलस्टोन øॉÉट या स्त्रीवादी लyद्दखकतेने `A Vindication of the rights of women ` या पुस्तकात
लेखन कłन स्त्री-द्दर्क्षिाचा पुरस्कार केला.
19 व्या र्तकात जगभरात मताद्दधकाराची व्याĮी द्दवस्तारत अिताना द्दलांगाद्दधद्दķत भेदभावाच्या
आधारे स्त्रीयाांना मताद्दधकार देण्यात आला नाही. 6ांµलांिमध्ये स्त्रीमताद्दधकाराच्या चळवळीचे नेतpत्व
द्दāद्दटर् उदारमतवादी द्दवचारवांत जे.>ि. द्दमलने केले. स्त्री-पुłष िमानतेवर भर देिारे द्दवचार द्दमलने
माांिले. 1880 मध्ये स्त्रीवाद (Feminism ) हा र्Êद प्रयोग िवथप्रर्म वापरला गेला.
āेटी िा6टन या अमेररकन लेद्दखकेने कामाच्या द्दठकािी, राजकारिात, खाजगी जीवनात स्त्री- पुłष
िमानता प्रस्र्ाद्दपत करिारे उपाय िुचवले. munotes.in

Page 14

14रयाजकरी्य वसदयांत
19 व्या र्तकाच्या उ°राधाथत स्त्रीवादी चळवळéना स्त्री मताद्दधकार, िांततीद्दनयमन द्दवषयक द्दनिथय
घेण्याचे स्वातांÞय, स्त्री द्दर्क्षिाचा प्रिार, स्त्रीयाांच्या आरोµय द्दवषयक िमस्या, नोकरी- व्यविाय
करिायाथ स्त्रीयाांिाठी चाांगल्या िुद्दवधाांची मागिी केली. 19 व्या र्तकात स्त्री मताद्दधकार मान्य
करण्यात आला.
1970 च्या दर्कात मार्किथवादी, उदारमतवादी, मानिर्ास्त्रीय चyकटीत पुłष िलाह व्यवस्र्ेवर टीप
करण्यात आली. 1980 च्या दर्कात द्दलांगभेदभाव, द्दवषमता, पुłषी िमानता आद्दि पुłष क¤þीभूत
िमाजरचना याांचा द्दवरोध करिारे लेखन स्त्रीवाīाांनी केले.
ľmवाUm सवचारप्रवाhाचे प्र]nE सवचारिoý -
1) स्त्रीवादी राजकीय द्दवचारप्रिालीत िावथजद्दनक क्षेý हे पुłषाांचे तर खाजगी क्षेý स्त्रीयाांपुरतेच
िीद्दमत अििे ही द्दवभागिी स्त्रीवादाला मान्य नाही. स्त्रीयाांना पाहिायाथ िावथजद्दनक क्षेýात
नोकण्या, पदे 6. मध्ये पुłषी वचथस्व िांपवून स्त्रीयाांना पुłषाांप्रमािे वाटा द्दमळायला पाद्दहजे. ही
स्त्रीवादाची प्रमुख मागिी आहे.
2) चूल आद्दि मुल या परांपरागत क्षेýात स्त्रीयाांप्रमािे पुłषाांनीही िहभागी Lाले पाद्दहजे हे स्त्रीवादात
अद्दभप्रेत आहे.
3) द्दलांग��‡ा अांध िमाजाची (Sexiblind Society ) प्रस्र्ापना करिे हे स्त्रीवादाचे प्रमुख उिी�
आहे कारि द्दलांगाद्दधद्दळत द्दवषमतेĬारे स्त्रीयाांना द्दर्क्षि, आरोµय, वेतन, व्याविाद्दयक प्रगती 6.
पािून जािीवपूवथक वांद्दचत ठेवले जाते.
4) पुłषि°ाक व्यवस्र्ेत स्त्रीयाांची दिपिूक केली जाते. स्त्रीयाांवर अन्याय करिायाथ द्दलांगभेद
द्दवरद्दहत द्दनयमाांना स्त्रीवादाचा द्दवरोध आहे.
5) पुłषक¤द्दþत व्यवस्र्ेत, प्राद्दतद्दनद्दधक िांस्र्ाांमध्ये स्त्रीयाांची दिपिूक केली जाते. त्यामुळे
स्त्रीयाांची स्वाय°ता लोप पारते आद्दि त्याांच्या आत्मिन्मानाला वाव राहत नाही. र्ोिर्कयात,
स्त्रीदेखील >क व्यĉी अिून, जन्माद्दधद्दķत आदर, प्रद्दतķा स्त्रीला द्दमळाली पाद्दहजे. द्दलांगाद्दधद्दķत
भेिभाव िवथच क्षेýातून िांपवला पाद्दहजे अर्ी स्त्रीवादयाांची मागिी आहे.
र्ोिर्कयात, िमतेच्या द्ददर्ेने जािारा आद्दि ल§द्दगक द्दवषमतेला द्दवरोध करिाराद्दवचार स्त्रीवादी
द्दवचारधारेच्या क¤þस्र्ानी आहे.
ľmवाUm सवचारप्रवाh -
स्त्रीवादाचे उदारमतवादी, िमाजवादी जहालवादी उ°र-आधुद्दनक स्त्रीवाद अिे वगêकरि केलेजाते.
1) उUार]तवाUm ľmवाU -
उदारमतवादी स्त्रीवादाचा राजकारिाकिे पाहण्याचा �द्द�कोन व्यद्दĉवादी आहे. स्त्री आद्दि
पुłष दोघेही द्दववेकी आहेत त्यामुळे त्याांच्यात िमानता हवी, द्दलांगाद्दधद्दķत भेदभावाचे िमूळ munotes.in

Page 15

15रयाजकरी्य वसदयांत - अ््थ आवि दृवष्कोन
उच्चाटन केल्याद्दर्वाय स्त्रीयाांची प्रगती होिार नाही अिे या द्दवचारप्रवाहाचे म्हििे आहे.
स्त्रीद्दर्क्षि, स्त्री-पुłष वेतन िमानता याद्दवषयी स्त्रीवादी उदारमतवादी द्दवचारवांत आग्रही होते.
मेरी उलस्टोन øॉÉट, जे. >ि. द्दमल बेटी िायिन हे द्दवचारवांत या द्दवचारप्रवाहाचे मुख्यप्रवतथक
आहे.
2) ि]ाजवाUm सवचारप्रवाh -
िमाजवादी द्दवचारप्रवाहावर प्रामुख्याने कालथ मार्किथ आद्दि त्याचा िहकारी क¤þीक पrजेल्ि
याांचा प्रभाव पिलेला आहे. त्याांच्यामते, स्त्री-पुŁष द्दवषमतेचे मूळ िांप°ी हे आहे. िांप°ी धारक
पुŁष हा अद्दधक िामÃयथर्ाली बनतो आद्दि उदरद्दनवाथहािाठी स्त्रीला िांपूिथत £3 पुŁषावर
अवलांबून राहावे लागते. पररिाम स्वŁप, आद्दर्थक��‡ा ती कमकुवत बनते.
मार्किथच्या मते, िमाजवादाच्या स्र्ापनेनांतर िमाजातून खाजगी िांप°ीचे उच्चाटन हो7ल
आद्दि स्त्रीयाांचे दास्यत्व िांपु�ात ये7ल. अर्ा िमाजात स्त्री-पुŁषाांचा दजाथ िमान अिेल
कोिताही वगथ अद्दस्तत्वात राहिार नाही.
3) जhाaवाUm ľmवाU -
प्रामुख्याने िमाजवादी आद्दि जहालवादी स्त्रीवादाची तत्वे िमान आहेत, परांतु जहालवाद‡ाांनी
िमर्थन केलेली िाधने अद्दधक उग्र-आøमक स्वŁपाची आहेत.
या द्दवचारप्रवाहाच्या मते, स्त्रीयाांच्या पररद्दस्र्तीत बदल घिवून आिण्यािाठी अद्दस्तत्वात
अिलेले कायदे पुरेिे नाही.
Ā¤च द्दवचारवांत द्दिमोन-दी-बूहा1 ने आपल्या मQहर् िर्लेपव िर्ुि या पुस्तकात जहाल
स्त्रीवादाचा पुरस्कार केला आहे.
जहाल स्त्रीवाद‡ाांच्या मते, स्त्रीत्व ही पुŁषाांनी घिवलेली बाब आहे. स्त्रीमुĉीचे ध्येय
गाठण्यािाठी स्त्रीयाांनी द्दववाह, मातpत्वापािून मुĉ राद्दहले पाद्दहजे. स्वत3चे भद्दवतत्व त्याांच्यात
हातात अिून, त्यािाठी िामÃयथर्ाली बनले पाद्दहजे. तिेच कामाची स्त्री-पुŁष द्दवभागिी,
अद्दधकार िांरचनार् गभथधारिा, बालक अिावे द्दकांवा निावे, नको अिल्याि स्त्रीयाांना गभथपात
करण्याचा अद्दधकार आद्दि स्वातांÞय अिले पाद्दहजे, अर्ा आर्याचे आøमक द्दवचारमाांिले
आहे. तिेच ®मद्दवभागिी व प्रजोत्पादन यावरील पुŁषी वचथस्वाचा द्दधर्ककार केला.
स्त्रीमुĉीिाठी øाांतीद्दर्वाय दुिरा पयाथय नाही. अिा द्दवचार अग्रøमाने माांिला. िामाद्दजक-
राजकीय - िाांस्कpद्दतक िांस्र्ा पुŁषी वचथस्वापािून मुĉ करिे गरजेचे आहे. अिे प्रद्दतपादन
त्याांनी केले.
munotes.in

Page 16

16रयाजकरी्य वसदयांत
4. उ°र आVnसनक ľmवाU -
उ°र आधुद्दनक स्त्रीवाद आधुद्दनकते पलीकिे जातो यात बुद्दध्दद्दनķता प्रगतीबाबत
िभोवतालच्या पररद्दस्र्तीची नव्याने माांििी करावी अिे िुचवले आहे. िेररिा आद्दि
िा9लकाांटया ि¤च द्दवचारवताांनी या द्दवचारप्रवाहाचे द्दवĴेषि केले आहे.
हा द्दवचारप्रवाह स्त्रीयाांच्या द्दवलगतेचा पुरस्कार करतो. स्त्री-पुŁषातील दरी मूलभूत स्वŁपाची
अिून ती कधीही न िांपिारी आहे. त्यामुळे पुŁषी वचथस्वा द्दवŁध्द लQा उभारिे व्यर्थ आहे
म्हिून स्त्रीयाांनी स्वत3ची वेगळी जीवनर्uली तयार करावी. पुŁषाांपािून वेगळे हो9न प्रेम,
िहवाि, वuवाद्दहत िांबांध याांना द्दतलाांजली दे9न स्वत3च्या िांस्र्ा विाहती स्र्ापन करावी.
अपव्यप्राĮीिाठी पुŁषाांवर द्दविांबून न राहता कpद्दýम गभथधारिा या आधुद्दनक र्ास्त्रीय प्रगतीचा
िायदा ¶यावा. अर्ाप्रकारे पुŁषाांपािून स्वतांý हो9न स्त्रीयाांनी आपले वेगळे द्दवĵद्दनमाथि
करावे, अिा हा स्त्रीवाद िाांगता.
िाराांe -
स्त्रीवादी द्दवचारधारेने स्त्रीयाांवरील होिायाथ अन्याय, अत्याचाराला वाचा िोिली आहे. त्याांनी
द्दलांगाद्दधद्दळत भेद द्दलांगभेदाचे स्वŁप भेदभावात्मक िामाजे वास्तव पररद्दस्र्ती पुŁषी िमाजि°ाक
पध्दती, राजकीय िहभाग, िामाद्दजक न्याय अर्ा िवथ पuलुांवर प्रकार् टाकून नवीन राजकीय
द्दिद्ाांताची माांििी केली आहे. त्यातून मद्दहलाांचे कल्याि व मद्दहला िक्षमीकरिाबाबत नवनवीन
धोरिे, कायदे कŁन स्त्रीयाांच्या प्रगतीि हातभार लावला आहे.
1.8 स्वयांअÅययनािाOm प्रij
1. राजकीय द्दिद्ाांत म्हिजे काय ?
2. राजकीय द्दिद्ाांताच्या / राज्यर्ाýाच्या अध्ययनाचा आदर्थवादी �द्द�कोन स्प� करा.
3. राजकीय द्दिद्ाांताच्या अनुभववादी �द्द�कोनाची चचाथ करा.
4. राजकीय द्दिद्ाांताच्या उदारमतवादी �द्द�कोन द्दवर्द करा.
5. राजकीय द्दिद्ाांताच्या अभ्यािात मार्किथवादी �द्द�कोनाने मोलाची भर घातली आहे. तुमच्या
मताचे िमर्थन करा.
6. स्त्रीवाद म्हिजे काय ? ते िाांगून स्त्रीवादाचे द्दवद्दवध प्रवाह स्प� करा.
munotes.in

Page 17

17रयाजकरी्य वसदयांत - अ््थ आवि दृवष्कोन
1.9 िांU\थúांर्
1. राजकीय द्दिद्ाांत आद्दि द्दवĴेषि - िॉ. भास्कर लàमि मोळे, द्दपांपळपुरे <ण्ि कां. पद्दÊलर्िथ,
नागपूर
2. <ि 6ांþिर्कर्न टू पोद्दलद्दटकल द्दर्अरी राजनीद्दतर्ाý पररचखय मूळ लेखक B.पी. गाबा,
मराठी अनुवाद प्रा. तुकाराम जाधव, केिरकर प्रकार्न, पुिे
3. राजकीय द्दिद्ाांत व िांकल्पना, िॉ. अर्ोक व्ही जuन, िेठ प्रकार्न, मुांब7.

™™™
munotes.in

Page 18

GND
axDekhm
GND_IWk
8lĥĶt
ÿkÖSkldD
ldf^lddtIW
axDekhm4TªdÓ^k´^k
axDekhmImduleĶz^tSÂdt
axDekhmItÿDk_
ÿklSlWlVDaxDekhmItÿDk_
g2gUm^axDekhmImduleĶz^t
g2gUm^axDekhmItFnR
g2gUm^axDekhmItUxf4Tdk8Rmdk
4Å^±m^axDekhmImduleĶz^t
4Å^±m^axDekhmItFnR
4Å^±m^axDekhmItUxf4Tdk8lRdk
gh\kFkÂ]DaxDekhm4Tª
gh\kFkÂ]DaxDekhmItÖdłY
gh\kFkÂ]DaxDekhmImduleĶz^t
gh\kFkÂ]DaxDekhmItFnR
gh\kFkÂ]DaxDekhmItUxf4Tdk8Rmdk
IIkªÂ]DaxDekhm
IIkªÂ]DaxDekhmImduleĶz^t
gk_k2e
g_kdkgkOmÿijg2I
4lVDdkIWkgkOm8Y^nĉg2U\ªú2T
18munotes.in

Page 19

19लोकशयाही
8lĥĶz^t
axDekhm^kGNDk¸^k4Ë^kgkSoW5YRkgYnQma8lĥĶtgkÅ^D_Sk^tSma
axDekhmg2DÐYWtImBbEDłWGtRt
axDekhm¸^kldldVÿDk_k2Im]klhSmDłWGtRt
‘axDekhm¸^kldldVÿDk_k2ItduleĶz^5lRFnRUxfÖYĶD_Rt
’axDekhmg2DÐYWtldf^mKkRmdKkFpSmdkQD_Rt
“axDekhm¸^k[UaÂ^kÖdłYkIk5lRldDkgkIk5QkdkGtRt
”axDekhmSmaKWStIm\ol]DkÖYĶD_Rt
ÿkÖSkldD
ÿkImWDkbkYkgoWaxDekhmhkekgWÿDk_4lÖSÂdkS5ht4gt6lShkgkSmaldldV
Yn_kÓ^k2dłWÖYĶhxStÿkImWDkbk]Å^tFR_kº^4lÖSÂdkShxSmhmFR_kº^ÌhRKtI
axDekhmItÿkImWłYhx^axDk2Img°k4gatat_kº^ÌhRKtaxDekhmhx^axDekhmhm
g2DÐYWk5Skgdk«¸^kYå_I^kImLkatam5htúmDldIk_d2S4å_ÖNk£rNa^k2¸^kldIk_d
laEkRkShmaxDekhmg2DÐYWtIk8ÐatELkataklUgoW^tSxÿkImWDkbkYkgoWSt5VnlWD
ÌhRKtI5KY^«S¸^kDkbkSaxDekhmItÖdłYgSS[UaSFtatat5YRkglUgoW^tStÿkImW
DkbkSmaaxDekhm]Å^^nFmWDkbkSmaaxDekhm5lR5VnlWDDkbkSmaaxDekhm
^k]Å^t[_mIemYå_dSªWtLkatam5YRkglUgoW^tSkSaxDg2´^k5lR±týZbkWtKkÖS
4gatak\oÿUte^k]nbtÿkImWFR_kº^kSmaÿÂ^±axDekhmImKkFk5VnlWDDkbkS4ÿÂ^±
axDekhmWtGtSatam5ht6g“]Å^t]rµWkIkNªgWUtWngk_WkFå_Dk2WkDkhm4lVDk_
ÿUkWD_Á^kS5atSgtI6g”––]Å^t62µa2P]Å^tLkatÐ^k_ĉhmW_kº^øk2Sm]nbt
_kKk¸^k4lVDk_k2d_]^kªUk5Ð^k5lR^kSoW62µa2PImÿKkgkdª\y][Wam4ekÿDk_t
axDekhmImgnŁdkS62µa2PYkgoWLkam4gÐ^k]nbt62µa2PakaxDekhmIt]kht_G_ž4gtg2[xVat
KkSt^kSoWIaxDekhmIkldDkgLkak62µa2PW2S_KFkSma4WtDWdÖdS2ý_kÕůk2Wm
axDekhmIkÖdmDk_Dtak5lR4ekÿDk_tgS_kÓ^keSDkS62µa2P]Å^t8U^kg5atÐ^k
axDekhmIkÿgk_5lRÿIk_–Ó^k5lR—Ó^keSDkY^«Sg2YoRªKF\_Lkak
axDekhmIk5KIkldDkghkhKk_xdfkªSLkatakldDkg5ht
axDekhmhm>DlWÓdb_kKDì^^2ýRkIWkhmS_Sx>DKmdWkDPtYkhÁ^kIkŀlĶDxW5ht
Â^kIÿ]kRtaxDekhmhk>DKmdW]kFª5ht>DKmdWYĦSm5htÓ^ĉì]kýkd_4gRk_mlWSk2Smunotes.in

Page 20

20रयाजकरी्य वसदयांत
®Ħk5lRÓ^lĉ]ßdkImgk2\kbamKkRk_mÿlSķkhkaxDekhmIk5Â]k5lRaxDekhmItE_t
4lVķkW5ht
ldf^lddtIW
axDekhmhkDtdbekgWkIk>DldleĶÿDk_WgoWSx>DKmdWldf^DŀlĶDxW5ht
axDekhmIkldDkghk4lSÿkImWDkbkYkgoWhxS5atak5htÿkImWúmDWF__kº^kSma
_kº^Ó^dÖTtYkgoWaxDekhm¸^kldDkgkak4WnDoaGPk]xPmGPatÐ^k5htSWkFå_Dk2¸^k
h³Dk2ImgWU62µa2P]Vma_ĉhmW_kº^øk2SmĀ¤I_kº^øk2Sm5ekGPk]xPmSoWaxDekhmIk
ldDkghkDkhmeSDk2YkgoWlW_2S_hxS5htaxDekhm]Å^t42S\oªS4gRk_m]kWdSkdkUm
SßdtIaxDekhmak4lVDÿgkå_SD_Á^kgDk_Rm\oSO_atam5htSÂ^k]nbtIKFkSma
[hòg2´^_kÕůk2WmaxDekhmIkÖdmDk_DtÐ^kItlUgoW^tSt5VnlWDDkbkSaxDekhmak4Â^2S
]hßdÿkĮLkatat5htDk_RaxDekhmhkekgWkIk>D5VnlWDÿDk_ÌhRoWÿlgĦ5ht
KFkSmaWdÖdS2ý_kÕůk2WmaxDekhmekgWÖdmDk_atam5htSgtIaxDekhmekgW
ÖdmDk_Á^kSldldV_kÕůÖdS3IkFy_dg]KS5htSWdÖdS2ýÿÂ^tD_kÕůÖdS3akaxDekhm
_kÕů]kWÆ^kS5KVÆ^Sk]kWS4gÐ^kItlUgoW^tSt_kÕů_kº^k¸^k8U^kW2S_KFkSma
lW_2Dne_kº^g°tldŁĦg2GfªLkatat5htS62µa2PĀkÆg5lR^n_xYkSmaldldVUtekSlW_2Dne
_kº^g°tld_xVkS4ekÿDk_Itg2GfªLkÐ^kIm6lShkgkSWŌU5ht_kKg°tldŁĦ¸^k
g2GfkªSoWIaxDekhmldIk_8U^kg5at5lR^kSoWIaxDekhmIkldDkgLkatak5YRkg
lUgoW^tSxaxDekhmSY_ÖY_g]Sk5lRghDk_^k2d_\_lUakKkSx^kSoWKWSkg]kK
5lRUtekIkldDkgghKgkÅ^hxSxaxDekhmSY_]SglhÕRnSkgk2\kbamKkStÌhRoW
]Sl\ÆWSk4gamS_m]Sl\ÆWStSoWhm>DStakÿkVkÆ^lUatKkStaxDekhmekgWÿDk_kS
[2VnÂdkIk]hßd4goWDxRÂ^khmÿDk_¸^k]kWdlWl]ªS\tU\kdkakÖTkWWkhmÂ^kIÿ]kRt
axDekhmhkekgWkIk4gk>DÿDk_5htDìº^k]Å^tekgDdFªhkaxDk2Ĭk_tlWdPakKkSx
5lRaxDk2WkK[k[Uk_hmV_akKkSxÌhRoWIaxDekhmhkekgWÿDk_5VnlWDDkbkS
4Â^2SaxDlÿ^Lkatak5ht
axDekhmIk4TªdÓ^k´^k
axDekhm¸^kldDkgkIkhKk_xdfk«Ik6lShkg5htÖTbDkb5lRYå_lÖTSmWngk_
axDekhmldDlgShxS5atam5htÌhRoWaxDekhmSgSSYå_dSªWtLkatam5YRkglUgoW
^tSkSÂ^k]nbtaxDekhmhm>DFlS]kWÖdłYkImg2DÐYWk4goWÂ^k[k[SmS4WtDk2ImldldVmunotes.in

Page 21

21लोकशयाही
]St4gatat5YRkglUgoW^tSkSÂ^k]nbtaxDekhmIk4Tª[GS4gSk2WkaxDekhmImlWlIJS
Ó^k´^kD_Rt4lSe^DOmR5htDk_RÿÂ^tDldIk_g_RmVk_RD_Rk_mÓ^ĉìlSak4WnDoa
4gtaxDekhmItÖYĶmD_RD_mS4gStDxRÂ^khm>Dkdk³^kSaxDekhmImÓ^k´^kD_Rt
4lSe^DOmR5htaxDekhmžhkeÊU62úKmSmațȶȾɀȴɃȲȴɊž^keÊUkItÿlSłY5ht
țȶȾɀȴɃȲȴɊ Pt]køvgm^k]ob62úKmeÊUkIm8ÂY°múmD\kftSmațȶȾɀɄžPt]kgÌhRKt
axD4TdkKWSkždȚɃɀȴȺȲžøxle^kÌhRKtg°kž^keÊUk2YkgoWLkatam5ht
țȶȾɀɄȚɃɀȴȺȲ țȶȾɀȴɃȲȴɊ axDg°k axDk2Img°k^kdłWaxDekhmÌhRKtI
KWStImlD2dkaxDk2Img°khx^
axDekhmÌhRKtaxDk2It_kº^>dQkI4TªGt9WaxDekhmImÓ^k´^kYoRªhxSWkhmS_
axDk2gkOm4gatat5lRaxDk2DPoWÂ^kIkDk_\k_IkaRk_t_kº^ÌhRKtaxDekhm4gt
4ākh]la2DWWtaxDekhmldf^m5Yat]SÓ^ĉDtatam5htSdkÖSdkS4ākh]la2DW^k2Wm
DtatamaxDk2ItekgWaxDk2DPoWIkaldÁ^kS^tRk_tekgWdaxDk2Då_SkD_Á^kS^tRk_tekgW
^k4TkªWtDtatamaxDekhmImÓ^k´^k_kKDì^[k[SmSg2^nlĉDdkNStaxDekhm¸^kÓ^k´^k
4WtD4Ë^kgDk2Wm5lRldIk_d2Sk2Wm5YkYÐ^kŀlĶDxWkSoWDtatÐ^k5htSÂ^kgdk«IkldIk_
D_RtK_me³^WgatS_mÂ^kÓ^k´^k2]Å^t4gatÐ^kg]kWldIk_Vk_tSoWgkVk_RYRt
axDekhmIk4Tªg]KoWGtRtgx^mItO_StaxDekhmIkgdªÓ^kYD4Tªg]KoWGtS4gSkWk
5YRYnQmaldIk_d2Sk2¸^kÓ^k´^k2IkTxP³^kS5QkdkGt9
lh_xPxNg^k2¸^k]StaxDekhmÌhRKtekgWkIk4gkÿDk_Dìº^kS_kº^kImgdō¸I
g°kaxDk2¸^khkSm4gSt
akÖDì^k2¸^k]StaxDekhmhtDtdbekgWkItÖdłYWkhmS_Stg]kKkIt_kº^kIt
SgtI5lTªDdWulSDgnÓ^dÖTtItÖdłY5ht
‘4ākh]la2DW^k2¸^k]StaxDk2WmaxDk2ItaxDk2gkOmIkaldatatekgWÌhRKt
axDekhmhx^țȶȾɀȴɃȲȴɊȺɄɅȹȶȞɀɇȶɃȿȾȶȿɅɀȷɅȹȶɁȶɀɁȽȶȷɀɃɅȹȶɁ ȶɀɁȽȶ
ȲȿȵȳɊɅȹȶɁȶɀɁȽȶ 
’Kt>gl]a^k2¸^k]StaxDekhmhm>D4emekgWYĦSm5htlDº^k]Å^tg2YoRª
axDekgWg°kÖdS3lWdPoWlUatÐ^kÿlSlWVéWm]kZªS8Y\xFS4gSkS
țȶȾɀȴɃȲȴɊȺɄɅȹȶȷɀɃȾɀȷȸɀɇȶɃȿȾȶȿɅȺȿɈȹȺȴȹɅȹȶɈȹɀȽȶɀɃɅȹȶȾȲȻɀɃȺɅɊɀ ȷ
ɅȹȶɁȶɀɁȽȶȶɉȶɃȴȺɄȶɅȹȶȸɀɇȶɃȿȺȿȸɁɀɈȶɃɅȹɃɀɆȸȹɅȹȲɅȺɄɁȶɃɄɀȿȲȽȽɊȶȽȶȴɅȶȵ
ȳɊɅȹȶȾmunotes.in

Page 22

22रयाजकरी्य वसदयांत
“htWå_]W^k2¸^k]StaxDekhmÌhRKtekgWkIk4gkÿDk_hx^lDº^kekgWÿDk_kS
axDk2¸^khkSkS_kKDì^lW^2ýR4gSt
”ÿk]tD5^Óh_^k2¸^k]StaxDekhmhkDtdb[hò]SkWngk_IkaRk_kekgWDk_\k_
WgoWekgWDk_\k_DxRD_SxdÂ^kWtDekÿDk_tekgWDk_\k_D_kdkhtO_ldRk_k
>D]kFªhx^
•ÿklgam^k2¸^k]StaxDekhmht>D4gtekgW5htlDº^k]Å^tgh\kFGtÁ^kIm
g2VmÿÂ^tDkakl]bS4gSt
țȶȾɀȴɃȲȴɊ ȺɄȸɀɇȶɃȿȾȶȿɅȺȿɈȹȺȴȹȶɇȶɃɊɀȿȶȹȲɄɄȹȲɃȶ 
–[¤T]^k2¸^k]Stº^kekgWYĦSmSÿÂ^tDÓ^ĉìImFRWk>D4emI4gStd>DkYt±k
DxRkImhmFRWkKkÖSWgStÂ^kekgWYĦSmak axDekhm4gtÌhRSkS
țȶȾɀȴɃȲȴɊȺɄɅȹȶȷɀɃȾɀȷȸɀɇȶɃȿȾȶȿɅȺȿɈȹȺȴȹȶɇȶɃɊɀȿȶȺɄȴɀɆȿɅȶȵȲɄɀȿȶ
ȲȿȵȿɀɅȾɀɃȶɅȹȲȿɀȿȶ 
—IkÐgª]tå_^]^k2¸^k]StaxDekhmÌhRKt>Ekīkgoýk2Ikg2IlD2dkg2GNWtIk>EkUk
WDkekWkhmS_Sm>D4ekldIk_k2Im]og5lR5Ik_k2Imå_Sm5htDìKm
gdªgk]kÆ^k2¸^kUn3Ekakgk]kÆ^6¸Jt¸^k]kFªUeªWkWtUo_D_Á^kIkÿ^ÂWD_mS4gSt
ŽÿkPk^gm^k2¸^k]Stg2YoRª_kÕůk¸^k]kWkWtZk_]xOz^k42ekDPoWDk_\k_IkaRk_k
ekgWÿDk_ÌhRKtaxDekhmhx^țȶȾɀȴɃȲȴɊȺɄɅȹȲɅȷɀɃȾɀȷȸɀɇȶɃȿȾȶȿɅ Ⱥȿ
ɈȹȺȴȹɅȹȶȸɀɇȶɃȿȺȿȸȳɀȵɊȺɄȴɀȾɁȲɃȲɅȺɇȶȽɊȲȽȲɃȸȶȷɃȲȴɅȺɀȿɀȷɅȹȶȶȿɅȺɃȶ
ȿȲɅȺɀȿ
avPª[k7g^k2¸^k]Stº^k_kº^kSekgWg°kDxRÂ^khm>DkdFkª¸^khkSkSWgoW
g]kKkSmagdªaxDg]ohłYkWt4gStStaxDekhmekgWhx^
lFlPFK^k2¸^k]StaxDekhmhtekgWkIt_kº^kItSgtIg]kKkIt>DÖdłY5ht
>dQtIWÓhtS_^kSmWhmStl]®R5ht
‘úmDSßd²k2¸^k]StaxDk2Img°kÌhRKtaxDekhmhx^
4ekÿDk_taxDekhm^kg2DÐYWtIk4TªÿÂ^tDldIk_d2SkWtdk4Ë^kgDkWt>D
ekgWYĦSmÌhRoW>DKmdWYĦSmÌhRoWekgWkIkÿDk_ÌhRoWÖYĶDtatak5ht
dkÖSdkSaxDekhmhm>DDtdb_kKDì^g2DÐYWkWgoWgk]klKD5lR5lTªD
Ó^dÖTkÓ^kYoWGtRk_m>DÓ^kYDg2DÐYWk5htDk_R5lTªD5lRgk]klKD±týkS
K_axDekhmWgtaS__kKDì^axDekhmakDkhmI4Tª_khSWkhm4gtÿkakÖDìmunotes.in

Page 23

23लोकशयाही
^k2WmÖYĶDtat5htaxDekhm¸^kd_maÓ^k´^k5lRÂ^k2Ik4TªYkhSk5YRkg4gt
ÌhRSk^t7aDìaxDekhmSDtdb_kº^Dk_\k_kak 5lRg_Dk_akKWStIm]kÆ^Sk
4goWIkaSWkhmS_Â^kSKWSt¸^k]kÆ^St[_x[_IKWStIkgøì^gh\kFhm]hßdYoRª
4gSx
axDekhm¸^kd_maldldVÓ^k´^k5lRÂ^k2Ik4Tª8aFPoWYklhÐ^kW2S_5YRkgaxDekhmIm
EkamaDkhmSÂdtlD2dkduleĶz^tgk2FSk^tSma
axDekhmImSÂdtlD2dkduleĶz^t
g°tItldD¤þmD_R
axDekhm]Å^tKkÖSmSKkÖSaxDk2Wm_kKDì^gh\kF¶^kdk^k8ĥtekWtekgWg°tIt
4lVDklVDldD¤þmD_RDtatKkStekgWg°tItldD¤þmD_RLkÐ^k]nbtÓ^ĉìldDkgkak g2Vm
l]bSt^k8aNekgWg°tIt4lVDklVDD¤þmD_RLkÐ^kglSTtÓ^lĉldDkgEo2NÁ^kIkVxDk
lW]kªRhxSxÌhRoWaxDekhm]Å^tg°t¸^kldD¤þmD_RkIkKkÖS]hßdUt9Wg°t¸^k
ldD¤þmD_RkSoWKkÖSmSKkÖSKWStakhk_kKDì^gh\kFGtÁ^kImg2VmlUamKkSt
axDDÐ^kRDk_m ekgW
axDekhmSaxDDÐ^kRkd_ 4lVDklVD\_lUakKkSxDk_RaxDekhmekgWkIk8ĥteI
axDDÐ^kRD_Rthk4gSxaxDk2Ikgdk«FmRldDkgDgkD_Sk^t7a^t7a^kŀlĶDxWkSoW
axDekhm]Å^taxDDÐ^kRDk_m Dk^ªekgWk]kZªSDtamKkSkSÌhRoWaxDekhmak
axDDÐ^kRDk_m ekgW4gthmÌhNatKkSt
‘KWeĉìhkIaxDekhmIk5Vk_
axDekhmÌhRKtaxDk2ItekgWhx^axDekhmSKWStakldĵkgkSGtSÐ^kledk^axDk2It
ghDk^ªl]boeDSWkhmÌhRoWaxDk2¸^kghDk^kªledk^axDekhm^eÖdmhx9eDSWkhm
ÌhRoWIÌhNatKkStDìKWeĉìhkaxDekhmIk5Vk_5htaxDekhmhtaxDk2ItaxDk2gkOm
5lRaxDk2DPoWIkadatKkRk_tekgW4gÐ^k]nbtaxDekhmIkKWeĉìhkIÿ]nE5Vk_
5ht
’ek2SSt¸^k]kFkªWtYå_dSªW
axDekhm]Å^tDxRSthm[UadkYå_dSªWek2SSt¸^k]kFkªWtIhxSkSaxDekhmSYå_dSªWkgkOm
4Tdkøk2SmIk]kFkª4da2[akKkSWkhmSgtIaxDekhmSDxRÂ^khmÿijk2Imdg]Ö^k2Immunotes.in

Page 24

24रयाजकरी्य वसदयांत
gxPdRoDek2SSt¸^k]kFkªWtDtamKkStÌhRoWIaxDekhmSek2SStak4lSe^]hßdÿkĮLkatat
5ht
“Æ^k^]2PbkItÖdkS2Þ^
axDekhm]Å^tÆ^k^]2PbkaklWY±YkSmYRt5lRlW\êPYRtÆ^k^UtSk^kdk^kgkOm
Æ^k^]2PbkakÖdkS2Þ^UtRt4Â^2S5dÔ^D4gStÌhRoWaxDekhmSDk^Ut]2PbkWtDtatat
Dk^UtUtek¸^k_kº^GNWtemgng2FS5htSlD2dkWkhmShtSYkgoWYkhÁ^kgkOmSgtI
Dk^Ut]2PbkWtDtatÐ^kDk^īk2Im42]a[KkdRmDk^ªDk_m]2Pb^xµ^YĦSmWtD_mS5htlD2dk
WkhmhtYkhÁ^kgkOmÆ^k^]2PbkakÖdkS2Þ^UtRt4Â^2S5dÔ^D4gStÌhRoWaxDekhmS
Æ^k^]2PbkItÖdkS2Þ^]kÆ^Dtatat4gSt
”Ó^lĉÂdkImÿlSķk
axDekhm]Å^tÓ^ĉì5lRÓ^ĉìldDkghkGNDD¤þm\oSGND]kWakKkSxÌhRoW
axDekhm]Å^tÓ^ĉìakgkVWW]kWSkgkÅ^]kWatKkSt5lRÿÂ^tDÓ^ĉìIt]oÐ^UtEma
g]kW]kWatKkStTxP³^kSaxDekhm]Å^tÿÂ^tDÓ^ĉì¸^kÓ^lĉ]ßdkImÿlSķkdlSIt®tķÂd
KYatKkSt
•KWStItgkdª\y]Âd
axDekhmSKWSkgkdª\y]4gStDk_RaxDekhmS5YatÿlSlWVmlWdPoWUtÁ^kIk4lVDk_
KWStak4gSxKWStWtlWdPoWlUatÐ^kÿlSlWVé]kZªSaxDekhm]Å^tUtekIk_kº^Dk_\k_
IkadakKkSxÌhRoWIaxDekhmdkUmUtekSStTmaKWSkgkdª\y]4gRt5dÔ^D]kWatKkSt
–ÖdkS2Þ^g]Sk[2VnSk5lRÆ^k^SÂdkg]hÂd
ÖdkS2Þ^g]Sk[2VnSk5lRÆ^k^hmaxDekhmImYk^k\oSSßdt5htS^kSÂdk2ledk^
axDekhmIkldIk_5YRDłeDSWkhmÌhRoWWkFå_Dk2¸^kgdk«FmRldDkgkgkOmÂ^k2Wk
Æ^k^l]bdoWUtÁ^kgkOm5lRldldVSk4gRkö^kUtekSY_ÖY_k2]Å^t[2VnÂdkIm\kdWklW]kªR
D_Á^kgkOmaxDekhm]Å^t^kSßdk2Wk]hßdkItÖTkW5htaxDekhm]Å^tlWlIJS]^kªUtSÿÂ^tD
WkFå_DkakÖdkS2Þ^ÿkĮhxS4gStÂ^kIÿ]kRtaxDekhmSDk^īkg]x_gdªÓ^ĉéWkg]kW
]kWatKkStTxP³^kSÖdkS2Þ^g]Sk[2VnSk5lRÆ^k^htaxDekhmIt]oa\oS5Vk_5htS
—4ÐYg2´^k2Dk2Wk]hÂd5lRg2_±R
axDekhm]Å^t[hò]Skak]hßd4gatSgtIaxDekhmht[hò]SkItekgW4gatS_mhmUtekSma
4ÐYg2´^k2Dk2d_[hò]SdkÐ^k2ImhòDo]ekhmÿÖTklYShxRk_Wkhm^kImU±SkaxDekhm]Å^tmunotes.in

Page 25

25लोकशयाही
GtSamKkStaxDekhm]Å^tÌhRoWI4ÐYg2´^k2Dk2Wkg2_±RkImh]mlUamKkStSgtIÂ^k2It
4lhShxRk_Wkhm^kImU±SkGtSamKkSt
Ž_kº^GNWtItgdª®tķÂd
axDekhm]Å^t_kº^GNWtakgdª®tķÖTkWÿUkWDtatKkSt_kº^GNWkgdª®tķ4goW
_kº^GNWtakld_xVD_Rk_kDk^UkaxDekhmSDxRkakhmD_Sk^tSWkhmDk_RaxDekhmdkUm 
UtekS_kº^GNWtItgdª®tķÂdgdª]kÆ^Dtatat4gStÂ^k]nbtWkFå_Dk2¸^k4lVDk_k2It8Ða2GW
D_Rk_tDk^UtDk^Ut]2PbkakD_Sk^tSWkhmSSgtI_kº^GNWt¸^k®tķÂdk]nbtekgWlD2dk
KWSk>D]tDk2¸^k4lVDk_kd_4lSø]RDłeDSWkhm
ÿ\kdekamld_xVmY±
axDekhmSld_xVmY±ÿ\kdekam4gRt4Â^2S5dÔ^D4gStg°kVkö^k2d_lW^2ýR
OtdÁ^kgkOm5lRg°kVkö^k2DPoWhxRkö^kInDkKWSt¸^kWK_tg5RoWUtÁ^kgkOmld_xVm
Y±k2Im\ol]Dk]hßdYoRª4gStaxDekhm]Å^tld_xVmY±ÿ\kdekam4gÁ^k[_x[_I ld_xVm
Y±kWtDtdbld_xVkgkOmld_xVWD_SkKWSt¸^k\Ð^kgkOmekgWk¸^k^xµ^lWRª^kakYklO2[k
UtRthm4Ytl±S4gSt
glhÕRnStak]hÂd
axDekhmSglhÕRnSk]hßdYoRª]kWamKkStaxDekhm]Å^t6S_k2¸^k]SkIkhm5U_DtakKkSx
ÌhRoWaxDekhmS]Sl\ÆWSk4gamS_mglhÕRnSkhm]hßdkIm]kWamKkStY_]SglhÕRnStIk
axDekhm]Å^t5U_DtakKkSxaxDekhmldIk_ÖdkS2Þ^4gÐ^k]nbtY_ÖY_k2Im]StKkRoW
GtSamKkSkS5lRY_ÖY_k2¸^k]Sk2Ik5U_hmaxDekhm]Å^tDtakKkSxSgtI
[hòg2´^k2Dk2ÿ]kRt4ÐYg2´^k2Dk2Wkhm5Yat]S4TdkldIk_Ó^ĉD_Á^kImg2VmaxDekhmS
ÿkĮDłWlUamKkSt
‘ÿyQ]SklVDk_
axDekhm]Å^tKWStak5YatÿlSlWVmlWdPoWīk^It4gSkSÌhRoWaxDekhm]Å^tÿyQ
WkFå_Dk2Wk]SklVDk_[hkaDtatak5ht^k]SklVDk_kWngk_YkýľmYnŁfk2Wk]SUkWk¸^k
4lVDk_kĬk_t5YakÿlSlWVmlWdPÁ^kIk4lVDk_4gSx8Uk\k_Sk]Å^td^kImdf¥YoRª
DtatÐ^kÿyQľmYnŁfk2Wk]SklVDk_UtÁ^kS5atak5ht
’WkFå_Dk2It]oa\oS4lVDk_
axDekhm4gRkö^kUtek2]Å^tWkFå_Dk2¸^kÓ^lĉ]ßdkIkgdk«FmRldDkgD_Á^kgkOmWkFå_Dk2Wk]oa\oSh³DUtÁ^kS5atat5htS\k_Sm^_kº^GNWtWngk_\k_Sm^WkFå_Dk2Wkmunotes.in

Page 26

26रयाजकरी्य वसदयांत
ghkÿDk_It]oa\oSh³DUtÁ^kS5atat5htS^k]oa\oShxSkWkÆ^k^ka^kItg2_±RUtEma
UtÁ^kS5atat5ht
“_kKDì^Y±dlWdPRnDk
axDekhm4gRkö^kUtek2]Å^tldleĶDkaE2PkW2S_lWdPRnDkYk_YkPÐ^kKkSkS^k
lWdPRnDì]Å^tKWSk_kKDì^Y±k¸^k]kÅ^]kSoW_kKDì^gh\kFWŌUdS4gSt
lWdPRnDì¸^k]kÅ^]kSnWKWSk5YatÿlSlWVmlWdPoWUtS4gStSgk4lVDk_KWStak
axDekhm]Å^tÿkĮ4gSxaxDekhmlWdPRnDklKS³^kÿ]kRkSÖd¸J5lREtbm]tbm¸^k
dkSkd_RkSg2YÆWhxSmalSS³^kÿ]kRkSÂ^kUtekSmaaxDekhm^eÖdm]kWamKkSt
axDekhmdkUmUtekSlWdPRnDìItg2IaWD_Á^kgkOmÖdk^°^2ýRk8\k_amKkSt
4ekÿDk_taxDekhmImDkhmgdªgkVk_RduleĶz^t5YRkglUgoW^tSkS^kduleĶz^k2Wngk_
axDekhmhk>DekgWkIk4gkÿDk_5htDìº^k]Å^tKWStDPoWÿlSlWVéImlWdPDtam
KkSt5lRhtÿlSlWVmKWStakK[k[Uk_]kWatKkSkSaxDekhm]Å^tY_ÖY_ghDk^ª5lR
g]Sk^kd_hm\_lUakKkSxÂ^kIÿ]kRtÆ^k^ÖdkS2Þ^[2VnSkhmSÂdthm]hßdYoRª]kWam
KkSkSaxDekhmSKWStIk_kKDì^gh\kF]hßdYoRª]kWakKkSxKWSt¸^k_kKDì^
gh\kFkledk^ lD2dkghDk^kªledk^axDekhm^eÖdmhx9eDSWkhm
axDekhmItÿDk_
axDekhmItgdªgkVk_RYRtYnQmaUxW]n´^ÿDk_5htS
ÿÂ^±axDekhmțȺɃȶȴɅțȶȾɀȴɃȲȴɊ 
4ÿÂ^±lD2dkÿklSlWlVDaxDekhmȠȿȵȺɃȶȴɅɀɃȩȶɁɃȶɄȶȿɅȲɅȺɇȶțȶȾɀȴɃȲȴɊ 
axDekhm¸^kd_maÿDk_k[_x[_I axDekhmItYnQmaÿDk_hm5htS
‘gh\kFmaxDekhm
’IIkªÂ]DaxDekhm
ÿÂ^±axDekhmțȺɃȶȴɅțȶȾɀȴɃȲȴɊ 
ÿÂ^±axDekhmakEoY]xOk6lShkg5htÿkImWúmDWF__kº^kSÿÂ^±axDekhm4lÖSÂdkS
hxSmÿkImWúmD5lR_x]^kWF__kº^kSma WkFå_D>Dý^t9WekgWkg2[2Vm¸^kDk^kªldf^m
IIkªD_mS4gS5lR>DlýSYRtIIkªDłWlWRª^GtS4gSÿkImWDkbkSÿÂ^±
axDekhmak
FR_kº^
^kWkdkWtg2[xVatKkShxStÿkImWúmgd_x]]VmaSÂDkamW
WF__kº^k2It]^kªlUS±týZb]^kªlUSaxDg2´^k5lR]^kªlUSWkFå_DÂd^k]nbtÿÂ^±
axDekhm4lÖSÂdkShxSmSÂDkamWÿÂ^±axDekhm]Å^tekgWDk_\k_kldf^mItlWRª^munotes.in

Page 27

27लोकशयाही
GtÁ^kgkOmaxDlWlIJSDtatÐ^klUdem5lRO_ldatÐ^klODkRm>DlýS^tShxSt5lR
ldIk_ldlW]^DŁWekgWDk_\k_kImÅ^t^Vx_RtO_ldShxStúmg]VmaSgtI_x]WFR_kº^kS
ÿÂ^±axDekhm4lÖSÂdkShxSmSgtI4TtÆg]VmaWkFå_D>DlýSYRtekgWDk_\k_kIt
Vx_RO_dShxStÿÂ^±axDekhm]Å^tKWSkÖdS3glø^YRtekgWDk_\k_kSgh\kFGtS
hxSmSgtIekgW5lRKWSk^k2¸^k]Å^thmÿÂ^±YRtg2[2VÿÖTklYSLkatathxStKWSk>Dý
^t9Wgdk«gkOmDk^Ut[WdmShxSm5lRVx_RlWlÔISD_Á^kImDk^ªD_mShxSm
TxP³^kSº^kekgWYĦSmS_kº^kSmagdªWkFå_DekgWDk_\k_k]Å^tÿÂ^±YRtgh\kFm
hxSkSÂ^kekgWYĦSmak ÿÂ^±axDekhm4gtÌhRSkSKmWKrDŁgx^k_kKDì^
ldIk_d2SkWtÿÂ^±axDekhmItg]TªWDłWÿÂ^±axDekhmhm>D8°]ekgWYĦSm
4gÐ^kItÌhNatat5htŁgx^k2¸^k]StÓ^ĉìUngö^kItÿlSlWlVÂdDUklYhmDłeDSWkhm
Dk_RÓ^ĉìIt5Ik_ldIk_5Dk2±kSgtIÿijÿlSlWVéWklWlÔISYRtg]KoeDSWkhmS
ÌhRoWIłgx^kldIk_d2SkWtÿÂ^±axDekhmItg]TªWD_SÿÂ^tDÓ^ĉìWtekgWDk_\k_kS
ÿÂ^±YRtgh\kFGtÁ^kItg]TªWDtatat5htÿÂ^±axDekhmSekgWDk_\k_ÿlSlWVm]kZªS
IkadakWKkSkKWSkÖdS3ekgWDk_\k_kSgh\kFmhxS4gStÿÂ^±axDekhmSWkFå_D
ÖdS3lWRª^GtShxStldldVÿijdg]Ö^k2d_ÖdS3IIkªD_mShxStÿÂ^±axDekhmSKWSk
ÖdS3_kKDì^gh\kFkSglø^4gÐ^k]nbthm>D8°]YĦSm]kWamKkShxSm
4ÿÂ^±lD2dkÿklSlWlVDaxDekhmȩȶɁɃȶɄȶȿɅȲɅȺɇȶțȶȾɀȴɃȲȴɊ 
ÿkImWDkbkS]^kªlUSaxDg2´^k]^kªlUS\yFxlaD±týZb5lR]^kªlUSWkFå_DÂd^k]nbt
gdªaxD>Dý[goWIIkªldIk_ldlW]^DłeDShxStÌhRoW^kDkbkSÿÂ^±axDekhme³^
hxSmY_2Sn5VnlWDDkbkSdkQatamaxDg2´^kdkQatat\yFxlaD±týZb5lR
WkFå_DÂdk]Å^tLkatamdkQ^k]nbtÿÂ^±axDekhmÿ]kRtgdªaxDk2Wk>Dý[goWlWRª^GtSk
^tRte³^Wkhm5VnlWDDkbkS_kÕů_kº^lW]kªRLkam_kÕů_kº^k2IkldÖSmRª\oÿUtedkQSm
axDg2´^kSgtIDÐ^kRDk_m_kº^kIkÖdmDk_DtÐ^k]nbt_kº^kItdkQatatDk^ª±tý^kgdª
Dk_Rk2]nbtÿÂ^±axDekhm_k[dRtKdbKdb4e³^ILkat5htÌhRoW5VnlWDDkbkS
ÿÂ^±axDekhme³^WgÐ^k]nbtÿklSlWlVDaxDekhmIkY^kª^YnQt5atak5htTxP³^kS
ÿÂ^±axDekhmImg2DÐYWklWŁY^xFmO_Ð^k]nbtÿÂ^±axDekhmImKkFk5VnlWDDkbkS
4ÿÂ^±lD2dkÿklSlWlVDaxDekhmWtGtSatam5ht4ÿÂ^±axDekhmSKWSk5Yak
ÿlSlWVm]SUkWkĬk_tlWdPoWUtStKWStWtlWdPoWlUatÐ^kÿlSlWVm]kZªSKWSkekgWkS
gh\kFmhxS4gStÌhRoW^kaxDekhmakÿklSlWlVDaxDekhm4gtÌhRSkS
‘gh\kFmaxDekhmȧȲɃɅȺȴȺɁȲɅɀɃɊțȶȾɀȴɃȲȴɊ 
axDk2¸^kgh\kFkledk^ axDekhmImDÐYWkhmD_Rte³^Wkhm4å_ÖNxNa^k_kKDì^
ldIk_d2SkWtWkFå_DÂdkImÓ^k´^kD_SkWkÌhNat5htDìKx_kº^Dk_\k_kS gh\kFmhxSxmunotes.in

Page 28

28रयाजकरी्य वसदयांत
SxIWkFå_Dˀå_ÖNvNa^k2¸^k^kÓ^k´^tdłWWkFå_DhxÁ^kgkOm_kº^Dk_\k_kS gh\kF
GtRt]hßdkIt5hthtÖYĶhxStÌhRoW^k4TkªWtgh\kFmaxDekhmWkFå_Dk2Ikglø^_kKDì^
gh\kF4Â^2S]hßdYoRªO_SxTxP³^kSº^kaxDekhmSWkFå_Dk2IkÿÂ^±YRtKkÖSmSKkÖS
ÿ]kRkS_kKDì^gh\kF4gSxÂ^kaxDekhmggdªgkVk_RYRtgh\kFmaxDekhm4gt
ÌhRSkS
axDekhmÌhRKt_kº^Dk_\k_kIm 4em>D^2ýRk4gStDìº^k]Å^tÿÂ^tDÓ^ĉìIkgh\kF
]hßdkIk]kWakKkSxaxDekhm¸^k^kÓ^k´^k]VoWhmaxDekhmSmagh\kFkIt]hßd
4Vx_tlEShxStaxDekhm]Å^tg_Dk_akaxDk2ImDtdb]kÆ^Sk4goWIkaSWkhmS_Â^k]Å^t
axDk2Ikgh\kFhm]hßdkIk4gSxÌhRoWaxDekhm]Å^tgh\kFkImg2DÐYWk]hßdYoRª]kWam
KkSt
axDekhmÓ^dÖTtIkldDkghxÁ^kYodê_kKDì^gh\kFhkDkhmÓ^ĉìYn_SklD2dk±týkYn_SkI
]^kªlUShxSkY_2SnDkbk[_x[_axDekhmÓ^dÖTtIkldDkghxSFtakSgt_kKDì^gh\kFkIt
ÿ]kRdkQSFtatlWdPRnDìImYĦSm_kKDì^Y±YĦSmIkLkatakldDkgSgtIWdWdmW
g2goIW]kÅ^]k2]Å^tLkatakldDkg^k]nbtaxDekhmSmagh\kFdkQSFtakgh\kFm
axDekhmSaxDk2Ik_kKDì^gh\kFhkDtdb]SUkWkYn_SkI]^kªlUSW_khSkg\kg2]taWt
IIkªIbdbmdkUlddkUlWUeªWt]S]Sk2S_t^kgk_´^kldldV]kÅ^]kSoWdkQSFtak
axDekhm]Å^t_kKDì^gh\kFkak]hßdYoRªÖTkW5htÌhRoWaxDekhm_kKDì^gh\kFkIm
4Â^2S5dÔ^DSk4gStDk_RaxDekhmSmagh\kFk]nbtKWSt]Å^tgnÖYĶKkRmdlW]kªRhxS
4gSkSSgtI5Â]m^StIm\kdWkUtEmadkQmgakFSt
axDekhm¸^kÿÂ^tDÿDk_k2]Å^tWkFå_Dk2Ik_kKDì^gh\kF]hßdYoRªO_atak5ht
axDekhm¸^kDkhmÿDk_kSKWStIkgh\kFD]mÿ]kRkSS_DkhmÿDk_kSKWStIkgh\kF
4lVDÿ]kRkS4gatak5YRkglUgoW^tSxÿkImWDkbkSÿÂ^±axDekhm]Å^tKWStIk
gh\kF4gakS_mhmÂ^kgh\kFkItÿ]kR]ký>DklWlIJS]^kªUt]Å^tIhxSt
’IIkªÂ]DaxDekhmțȶȽȺȳȶɃȲɅȺɇȶț ȶȾɀȴɃȲȴɊ
IIkªÂ]DaxDekhmÌhRKt4emaxDekhmDìº^kaxDekhm]Å^tgkdªKlWDlhSk¸^kŀĶmWt
ldIk_ldlW]^IIkª4Tdkg2[2lVS[k[éd_8hkYxhD_Á^kd_4lVD\_lUakKkSxTxP³^kS
IIkªÂ]DaxDekhm]Å^tgkdªKlWDlhSgkVÁ^kgkOmgkdªKlWDå_Â^kldIk_ld]eªIIkª
D_Á^kd_4lVDklVD\_lUakKkSx

munotes.in

Page 29

29लोकशयाही
ÿklSlWlVDaxDekhmItÿDk_
ÿÂ^±axDekhmakY^kª^ÌhRoWÿklSlWlVDaxDekhm4lÖSÂdkS5amÿklSlWlVD
axDekhmItg2gUm^axDekhm5lR4Å^±m^axDekhm4gtUxWÿDk_5htS
g2gUm^axDekhmȧȲɃȽȺȲȾȶȿɅȲɃɊțȶȾɀȴɃȲȴɊ 
º^kaxDekhm]Å^tKWSk]SUkWkĬk_t5YatÿlSlWVmDk^Ut]2PbkSlWdPoWUtSt5lR^k
ÿlSlWVéDPoWDk^ªDk_m]2PbkImlWdPhxS4gStÂ^kaxDekhmakg2gUm^axDekhm4gt
ÌhRSkS
g2gUm^axDekhmSDk^ªDk_m]2PbkImlWdPhmldlV]2Pbk¸^kgUÖ^k2Ĭk_thxS4gStD¤þm^
ldlV]2PbkSº^k_kKDì^Y±kakÖYĶ[hò]S4gtaÂ^kY±kIt]2lý]2PblW]kªRhxStÂ^k]nbt
g2gUm^axDekhmSDk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2Pb^k2¸^kSY_ÖY_g2[2VÿÖTklYSLkatak
4gSxÂ^kIÿ]kRtg2gUm^axDekhmS]2lý]2Pb5YÐ^kDk^kªÿSmldlV]2Pbkakgk]olhDå_Â^k
K[k[Uk_4gStÌhRoW>Dk]2Þ^kIt^eÌhRKtg2YoRª]2lý]2PbkIt^e5lR>Dk]2Þ^kIt4Y^e
ÌhRKtg2YoRª]2lý]2PbkIt4Y^e]kWatKkStTxP³^kSg2gUm^axDekhmSlWRª^gk]olhDYRt
GtSatKkSkSKxY^«S]2lý]2Pbkd_ldlV]2PbkIkldĵkg4gSxSxY^«SI]2lý]2Pbkak4lVDk_
YUkd__khSk^tSt4Æ^TkWkhmg2gUm^axDekhmSWk]Vk_m5lRdkÖSldD4gtUxWÿDk_It
Dk^ªDk_mÿ]nE4gSkSSgtI^kaxDekhmSldlV]2Pb]2lý]2Pbk¸^k6¸JtWngk_Dk^ªD_mS
4gStg2gUm^axDekhmIt8Ukh_RÌhRKt62µa2PKYkWd\k_SkSmag2gUm^axDekhmhx^
4Å^±m^axDekhmȧɃȶȴȺȵȶȿɅȺȲȽțȶȾɀȴɃȲȴɊ 
º^kaxDekhm]Å^tKWSkÿÂ^±YRt]SUkWkĬk_t5YatÿlSlWVmDk^ªDk_m]2Pbk]Å^tlWdPoW
UtS4gStÂ^kaxDekhmg4Å^±m^axDekhm4gtÌhRSkS
4Å^±m^axDekhmSDk^ªDk_m]2PbkImlWdPhmldlV]2Pbk¸^kgUÖ^k2DPoWhxSWgStS_Sm
KWStDPoW]SUkWkĬk_tÿÂ^±YRthxS4gStÌhRKtIg2gUm^axDekhmSDk^ªDk_m]2PbkIm
lWdPldlV]2PbkDPoWhxS4gStSemSm4Å^±YĦSmShxSWkhm4Å^±m^axDekhmS
KWStDPoW4ÿÂ^±YRtlWdPakFtatakÿlSlWVmUtekIt4Å^±YUgk2\kbS4gSxhkUtekIk
4Å^±ÌhRKtIUtekIkdkÖSldDekgWÿ]nE4gSx4Å^±m^axDekhmSg2gUm^
axDekhmÿ]kRtDk^ªDk_mÿ]nEkItWk]Vk_m5lRdkÖSldD4gtUxWÿDk_WgoW4Å^±htI
>D]tddkÖSldDekgWÿ]nE4gSkS4Å^±m^axDekhmS4Å^±hkDk^kªÿSmldlV]2Pbkak
K[k[Uk_WgSxÂ^k]nbt4Å^±k2d_ldlV]2Pbkak4ldĵkgÓ^ĉD_Sk^tSWkhmÂ^kIÿ]kRt
4Å^±ldlV]2Pbk¸^kDk^Utldf^DDk^kªShÖS±tYD_mSWkhmS4Å^±m^axDekhmS4Å^±munotes.in

Page 30

30रयाजकरी्य वसदयांत
ht5YÐ^k]KêWngk_ldldVYUk2d_4lVDkö^k2ImWt]RoDD_mS4gSkSSgtI^kaxDekhmS
Dk^ªDk_m]2PbkSmaÿÂ^tD]2ýmhkÓ^lĉFSå_Â^k4Å^±k2WkK[k[Uk_4gSxÂ^k]nbt4Å^±
]2Þ^k2¸^kEkÂ^kS[UalD2dk]2lý]2PbkSoW>EkīkImhkDkaYĘmhmDłeDSkS4Å^±m^
axDekhmIt8°]8Ukh_RÌhRKt4]tå_DtSma4Å^±m^axDekhmhx^
g2gUm^axDekhmImduleĶz^t
ÿklSlWlVDaxDekhmIkg2gUm^axDekhm4TdkekgWYĦSmhk>DaxDlÿ^ÿDk_5ht
g2gUm^ekgWYĦSmIk 8U^5lRldDkghk62µa2P]Å^tLkakÌhRoW62µa2Pakg2gUm^
axDekhmIt8F]ÖTkWÌhNatKkSt62µa2PW2S_g2gUm^ekgWYĦSmIk ÿgk_5lRÿIk_\k_S
@Öůtla^kDrWPkĀkÆgKYkW4ekKFkSma4WtD_kÕůk2]Å^tLkakg2gUm^axDekhm
ÌhRKt4emekgWYĦSmDìº^kekgWYĦSm]Å^tekgWkImdkÖSldDg°kDk^Ut]2Pbkak
K[k[Uk_4gatÐ^k]2lý]2Pbk¸^khkSm4gStSgtI_kº^ÿ]nEWk]]kýekgD4goWSx
K[k[Uk_mYkgoWYoRªYRt]nĉ4gSx5VnlWDDkbkSg2gUm^ekgWYĦSmhkaxDekhmIkÿDk_
gdkªlVDaxDlÿ^ÿDk_ÌhRoWBbEakKkSx4ekg2gUm^ekgWYĦSmIm Dkhmÿ]nE
duleĶz^tYnQmaÿ]kRt5htS
]2lý]2PbDk^kªÿSmldlV]2PbkakK[k[Uk_4gSt
g2gUm^ekgWYĦSm]Å^t]2lý]2Pbht5YÐ^kDk^kªÿSmldlV]2Pbkakgk]olhD_mÂ^kK[k[Uk_
4gStÂ^k]nbt]2ým]2PbkItDk^ªgk]olhDK[k[Uk_m¸^kSÂdkWngk_IkaS4gStgkhlKDI
gk]olhDK[k[Uk_m¸^kSßdk]nbt
>DkgkOmgdª5lRgdk«gkOm>D
^kSßdkWngk_>Dk]2Þ^kIt
^eÌhRKtg2YoRª]2lý]2PbkIt^e5lR>Dk]2Þ^kIt4Y^eÌhRKtg2YoRª]2lý]2PbkIt4Y^e
]kWatKkStg2gUm^ekgWYĦSmSldlV]2PbkakldĵkgkSGt9W]2lý]2PbDk^ª_S4gSt
ldldVEkÂ^k¸^k]2Þ^k2WkÂ^k2¸^kDk^kªldf^mldlV]2PbkSKk[ldIk_Á^kIk4lVDk_
ldlV]2Pbkak5htÂ^k]nbt]2lý]2PbK[k[Uk_m¸^k\kdWtSoWg2gUm^ekgWYĦSmSDk^ªD_mS
4gSt
ekgWÿ]nEkItUxWÿDk_
g2gUm^ekgWYĦSm]Å^tUxWÿDk_ItDk^ªDk_mÿ]nE4gSkS>DWk]]kýlD2dkWk]Vk_m
Dk^ªDk_mÿ]nE5lRUng_tdkÖSldDDk^ªDk_mÿ]nEWk]]kýDk^ªDk_mÿ]nEhtÂ^kYUkd_
d2eY_2Y_tWt5atat4gxlD2dkKWStĬk_tlWdPatat4gxStY2SÿVkWdÂ^k2¸^kWtSpÂdkEkama
]2lý]2Pbk¸^k6¸JtWngk_Dk^ªD_mS4gSkSg2gUm^axDekhmSWk]]kýDk^ªDk_mÿ]nEkDPt
g°kgxYdatam4gamS_mÂ^kg°tIkdkY_]kýSt]2lý]2Pbk¸^k6¸JtWngk_dkgÐÐ^kWngk_
D_mS4gSkS^kekgWYĦSmSY2SÿVkWd]2lý]2PbhtIdkÖSldDDk^ªDk_mÿ]nE4gÐ^k]nbtmunotes.in

Page 31

31लोकशयाही
ekgWldf^Dg°tIkdkY_StID_mS4gSkSTxP³^kSg2gUm^axDekhm]Å^tWk]]ký5lR
dkÖSldDDk^ªDk_mÿ]nE4gtDk^ªDk_mÿ]nEkItUxWÿDk_4lÖSÂdkS4gSkS
‘]2lý]2PbkIkDk^ªDka4lWlIJS4gSx
g2gUm^axDekhm]Å^t]2lý]2PbkIkDk^ªDkagdªgkVk_RYRtYkIdfk«Ik4gakS_m
Dk^ªDkbkImlWlIJSekĵSmWgStDk_R^kaxDekhm]Å^tKxY^«S]2lý]2Pbkd_ldlV]2PbkIk
ldĵkg5htSxY^«SISt4lVDk_YUkd__khóeDSkSÌhRKtI]2lý]2Pbkd_^kaxDekhmS
ldlV]2Pb4ldĵkgÓ^ĉDłeDS4gÐ^k]nbt]2lý]2PbkakDk^ªDkbkImekĵSmWgSt
ldlV]2PbkWt4ldĵkgO_kd[hò]SkWt]2Ko_DtÐ^kg]2lý]2Pbkak4lVDk_YUkdłWYk^8Sk_
ÓhkdtakFStÌhRoWg2gUm^axDekhmS]2lý]2PbkIkDk^ªDka4lWlIJSÖdŁYkIk4gSx
’ek2SSt¸^k]kFkªWtYå_dSªW
g2gUm^axDekhmSldleĶDkakdVmW2S_Öd¸JdkSkd_RkSlWdPRnDkGtSÐ^kKkSkS^k
lWdPRnDìSKWSk]SklVDk_kĬk_t5YakÿlSlWVmlWdPoWUtS4gSt5YakÿlSlWVm
lWdPSkWk]SUk_k2d_DxRSthmUPYRWgStKWStWtlWdPoWlUatÐ^kÿlSlWVé]VoWIUtekIt
Y2SÿVkWd]2lý]2PbkImlW^nĉìhxStTxP³^kSg2gUm^axDekhm]Å^taxD]Sk¸^k5Vk_kd_
g_Dk_ek2SSt¸^k]kFkªWtÖTkYWhxS4gStÌhRoWg2gUm^axDekhmShxRk_tYå_dSªW
DxRÂ^khmÿDk_Imlh2gk_ĉYkSkledk^ ÌhRKtIek2SSt¸^k]kFkªWthxStlWdPoW5atÐ^k
ekgWkakg2gUm^axDekhmSKWlhSkItlWRª^Gt9WDk^ªD_kdmakFSkS4Æ^Tk^tRkö^k
lWdPRnDìS]SUkWkĬk_tKWSk_kKDì^g°tSek2SSt¸^k]kFkªWtYå_dSªWDłeDSt
“Dk^Ut]2PbDk^ªDk_m]2Pb^k2¸^kSmaGlWķg2[2V
g2gUm^ekgWYĦSm]Å^tDk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2Pbk]Å^tGlWķg2[2VÿÖTklYSLkatat
4gSkSDk_R]2ým]2Pbk2]VmaÿÂ^tDgUÖ^hkDk^Ut]2PbkIkhmgUÖ^4gSxg2gUm^
ekgWYĦSmSg2gUt]Å^tº^kY±kItÖYĶ[hò]S4gtaÂ^kY±k¸^kWtÂ^kImlWdPY2SÿVkW
ÌhRoWDtamKkSt5lRY2SÿVkWg2gUt¸^kgUÖ^k2]VoWI]2ým]2Pbk¸^kgUÖ^k2ImlW^nĉìDå_S
4gSkSTxP³^kS]2lý]2PbkItgUÖ^htldlV]2PbkItgUÖ^4gSkS>EkUk]2ým]2ýmYUkIm
eYTGtSkWkldlV]2PbkIkgUÖ^WgÐ^kgeYTGtSÐ^kYkgoWghk]lhÆ^k2¸^k5SldlV]2Pb
gUÖ^hxRt5dÔ^D4gStTxP³^kSg2gUm^ekgWYĦSm]Å^tDk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m
]2PbldetfS3]2lý]2Pb^k2¸^k]Å^tGlWķg2[2VÿÖTklYSLkatat4gSkS
”Y2SÿVkWk2It>D]nEmWtSpÂd
g2gUm^ekgWYĦSm]Å^t]2lý]2PbkWtY2SÿVkWk2It>D]nEmWtSpÂd]kÆ^Dtatat4gStY2SÿVkW
ht]2lý]2PbkItÿ]nE4gSkS]2lý]2Pbk¸^kÿÂ^tD[uODì¸^k4Å^±ÖTkWmY2SÿVkW4gSkSmunotes.in

Page 32

32रयाजकरी्य वसदयांत
Y2SÿVkW]2lý]2PbkSma]2Þ^k2ImlW^nĉì5lRÂ^k2ItEkStdkNYhmD_mS4gSkS]2lý]2PbkSma
>Ekīk]2Þ^kItY2SÿVkWk2em]S\tUlW]kªRLkÐ^kgÂ^k]2Þ^kak]2lýYUkIk_kKmWk]kīkdk
akFSxlD2dkY2SÿVkWÂ^k]2Þ^kak]2lý]2PbkSoWDkQoWNkDSkSTxP³^kSg2gUm^
axDekhm]Å^tY2SÿVkWhtYUD¤þÖTkWm4goWY2SÿVkWk2\xdSmg2YoRª]2lý]2PblZ_S4gSt
4gtÌhRÐ^kgdkdFtO_Rk_Wkhm
•_kKDì^Y±k2Im\ol]Dk]hßdkIm
g2gUm^axDekhmS_kKDì^Y±k2Im\ol]Dk]hßdkIm]kWamKkStDk_Rº^k_kKDì^Y±kIt
g2gUt]Å^tKkÖSaxDÿlSlWVm4gSmaÂ^k_kKDì^Y±kItg_Dk_lW]kªRhxS4gSt5lR
6S__kKDì^Y±kItaxDÿlSlWVmg2gUtSld_xVmY±kIm\ol]DkYk_YkPS4gSkSg2gUm^
axDekhmS_kKDì^Y±]FSxg°kVk_m4gxlD2dkld_xVmY±kSmaÂ^k2It]hßd4WÆ^gkVk_R 
4gStg2gUm^axDekhmSld_xVmY±g_Dk_ItUxfUkEdoWg_Dk_Wt^xµ^]kFkªWt_kº^Dk_\k_
D_kdk^kgkOmDk^ªSÂY_4gSxld_xVmY±g_Dk_¸^khòDo]ekhmÿdp°mak5bkGkaÁ^kIt
Dk^ªD_mS4gSxTxP³^kSg2gUm^axDekhmS_kKDì^Y±k2Im\ol]DkEoYI]hßdYoRª4gSt
–KW]SkIk5U_
g2gUm^axDekhm]Å^tg_Dk_ImÖTkYWkKW]Sk¸^k5Vk_kd_hxS4gStg_Dk_WtKW]SkIm
4dhtaWkDtÐ^kgÂ^k2Wk5Fk]mlWdPRnDìSKW]Sk¸^k5Vk_tKWSkYUkdłWUo_hmDł
eDStÌhRoWg2gUm^axDekhmSg_Dk_ImlWl]ªSm5lRYå_dSªW^k[k[mKW]Skd_5Vkå_S
GPS4gÐ^k]nbtg2gUm^axDekhmSKW]SkIk5U_DtakKkSx
g2gUm^axDekhmItFnR
g2gUm^axDekhmhkekgWÿDk_5VnlWDDkbkSaxDlÿ^O_Á^kYkOm]kFt^kaxDekhmS
4gRkö^kEkamaFnRk2Ikg]kdte5ht
K[k[Uk_ekgWYĦSm
g2gUm^axDekhmekgWYĦSmhmK[k[Uk_mekgWYĦSm5htDk_R^kekgWYĦSmSKxY^«S
Dk^Ut]2PbkIk]2lý]2Pbkd_ldĵkg5htSxY^«SI]2lý]2Pb4lVDk_YUkd__khóeDSt
]2lý]2PbkWtDk^Ut]2PbkIkldĵkgF]kdSkI]2lý]2PbkakYUkdłWYk^8Sk_ÓhkdtakFSt
ÌhRKtIg2gUm^axDekhmekgWYĦSmS]2lý]2Pbht5YÐ^kDk^kªÿSmDk^Ut]2Pbkak
gk]olhD_mÂ^kK[k[Uk__khS4gÐ^k]nbt4Tdk]2lý]2PbkakĻkK[k[Uk_mImKkRmd
4gÐ^k]nbt]2lý]2PbÿÂ^tDDk^ªldIk_YodªD5lRK[k[Uk_mYodªDYk_YkPS4gSt^k
K[k[Uk_m¸^kKklRdtSoW]2lý]2PbhòDo]ekhmdp°mWtWdkFSkKWlhSk¸^kŀĶmWtDk^ªD_mS
4gStmunotes.in

Page 33

33लोकशयाही
ld_xVmldIk_k2Ik5U_
g2gUm^axDekhm]Å^tg°kVk_mhtld_xVmldIk_k2Ik5U_D_mS4gSkS^kaxDekhm]Å^t
ld_xVmY±kIm\ol]Dk]hßdkIm4gStDk_Rld_xVmY±g°kVk_mY±kd_dtbxdtbmKmNmDk
D_mS4gSxlD2dkld_xVmY±kDPoWº^kgoIWkDtÐ^kKkS4gSkSÂ^k2IkldIk_g°kVk_m
D_mS4gSkS^kekgWYĦSm]Å^tld_xVmY±WtÂ^kak]2lýYUkIkUKkªlUakKkSx^kdłW^k
axDekhmSld_xVmY±kIkdkldIk_k2IklDSm5U_DtakKkSxhm[k[ÖYĶhxSt^k
ekgWYĦSmSUteg2DNDkbkS4gSkWkg°kVk_mY±hkld_xVmY±k¸^kWtÂ^k2WkdÂ^k2¸^k
ldIk_k2WkldĵkgkSGt9WDk^ªD_SkSTxP³^kSg2gUm^axDekhm]Å^tld_xVmY±kIk5lR
Â^k2¸^kldIk_k2Ik5U_DtakKkSx
‘Yå_lÖTSmWngk_[Ua
g2gUm^ekgWYĦSm]Å^tYå_lÖTSmWngk_[UaD_Sk^tSx]2Þ^k2¸^kEkÂ^k]Å^t4Uak[Uam
D_RtlD2dkWdmW]2Þ^k2Wk]2lý]2PbkSgk]kdoWGtRt^kekgWYĦSmSe³^hxSt^k
ekgWYĦSmSldetfYå_lÖTSm]Å^t]2lý]2Pbk¸^kg°t]Å^tdkQhmD_Sk^tSt5lRYå_lÖTSm
YodªdShxSkI]2lý]2PbkaklUatamdkQSmg°kDkQoWhmGtSk^tStg2gUm^axDekhm]Å^t
Dk^ªDk_m]2PbkIklD2dkDk^ªDk_m]2PbkSmagUÖ^k2IkDk^ªDkalWlIJSWgÐ^k]nbtdtbtWngk_
5lRDkbkWngk_Â^k]Å^tYå_dSªWD_Sk^tSt8Ukh_RkTª62µa2P]Å^tUngö^k]hk^nĦk¸^kDkbkS
I¤[_atW^k2¸^k?dKmldÆÖNWIlIªa^k2ImY2SÿVkWÌhRoWlWdPD_Á^kS5atamhxSmg2gUm^
axDekhmS4gRk_mhmYå_dSªWemaSk4Å^±m^axDekhm]Å^te³^WgStÌhRoWg2gUm^
axDekhm^kYå_dSªWemaSt]nbtKkÖS8Y^nĉO_am5ht
’]2lý]2PbdldlV]2PbkSY_ÖY_ghDk^ª
g2gUm^axDekhm]Å^t]2lý]2Pb5lRldlV]2Pb^k2¸^k]Å^tGlWķÖdłYkItg2[2VÿÖTklYS
Lkatat4gSkSldlV]2PbgUÖ^k2]VoWI]2lý]2PbkImlWl]ªSm^kaxDekhm]Å^tDtamKkSt
Â^k]nbt]2lý]2Pb5lRldlV]2PbY_ÖY_ghDk^kªWtekgWldf^DDk^ªD_mS4gSkSDk^Uk
lW]kªRD_RthtK_mldVm]2PbkItDk^ª4gatS_mDk^UklW]kªRD_Á^kgkOm5dÔ^D4gRk_m
]klhSmlD2dk²kWhtYoRªYRtldlV]2PbgUÖ^k2DPt4gStI4gtWkhmÌhRoWldlV]2PbgUÖ^k2Wk
]2ým]2Pbk]kZªSDk^UklW]kªRD_Á^kgkOm5dÔ^D4gRk_m]klhSmYn_damKkStÂ^k]nbt
Dk^UklWl]ªSmItDk^ª8°]ÿDk_tYk_YkPatKkStSgtI]2lý]2PbkWtGtSatÐ^klWRª^k2Wk
ldlV]2PbkIm]kÆ^Skl]bRt^kaxDekhmS5dÔ^D4gStTxP³^kS]2ým]2PbkWt]2Ko_Dtatat
ekgDì^Vx_RldldVlWRª^42UkKYýD^k2WkUtEmaldlV]2PbkIm]kÆ^Sk5dÔ^D4gSt
4ekÿDk_tg2gUm^axDekhm]Å^t]2lý]2Pb5lRDk^Ut]2Pb^k2¸^k]VmaY_ÖY_ghDk^kª]nbt
ekgWDk_\k_Ó^dlÖTSYRtIkaS4gSxY^kª^kWt^kUxGk2]Å^tg2GfªlW]kªRhxSWkhmmunotes.in

Page 34

34रयाजकरी्य वसदयांत
“^xµ^5lR4Wn\dmÓ^ĉìItekgW
g2gUm^axDekhm]Å^t]2lý]2Pbkd_]hßdkImK[k[Uk_m4gStÌhRoW]2lý]2PbkSma]2ýmht
Dk^ª±]^xµ^Yký5lR4Wn\dm4gRt5dÔ^D4gStDk_R4Dk^ª±]5lR4^xµ^
]2Þ^kd_g2gUtS5lRg2gUt[kht_hmNmDkhxÁ^kIme³^SkKkÖS4gStÌhRoWg2gUm^
axDekhm]Å^t4ekIgUÖ^k2Ik]2lý]2Pbk]Å^tg]kdteD_Á^kS^tSxDìKtDk^ª±]^xµ^
4Wn\dm5lRYký4gSma]2ýmDk^ª±]^xµ^Yký4gÐ^kgStÂ^k2ImK[k[Uk_m^xµ^YĦSmWt
Yk_YkPoeDSkSg2gUm^axDekhm]Å^t]2ým]2PbkIkgUÖ^hxÁ^kgkOmDxRSmhmeu±lRD
YkýSk5dÔ^D]kWamKkSWgamS_m]2ýmYUkd_^tRk_mÓ^ĉì_kKDì^SgtIgkdªKlWD
KmdWkSUmGª4Wn\dm4gSkS4ek4Wn\dmÓ^ĉéIkZk^Ukg2gUm^axDekhm
ekgWYĦSm]Å^tKWlhSkItlWRª^GtSkWkhxS4gSx
4ekÿDk_tg2gUm^axDekhm]Å^tldldVFnR4gÐ^k]nbthmekgWYĦSmKkÖSmSKkÖS
Utek2]Å^tÖdmDk_Á^kS5atam5ht
g2gUm^axDekhm]Vma Uxf4Tdk8Rmdk
g2gUm^axDekhm5VnlWDDkbkSaxDlÿ^O_atam4gamS_mUtEma^kaxDekhm]Å^tDkhm
UxflD2dk8Rmdk5QboW^tSkSÂ^kYnQmaÿ]kRt
[hò]S4gatÐ^kg°kVk_mY±kImhòDo]ekhm
g2gUm^axDekhm]Å^tldlV]2PbkSº^kY±kakÖYĶ[hò]S4gStÂ^kY±kItg_Dk_g°kłQ
hxS4gSt^kaxDekhmS[hò]Skak]hßdÿkĮLkÐ^k]nbt]2lý]2Pb5YÐ^k[hò]Sk¸^kKx_kd_
5YÐ^kgx^mItDk^Ut5lRÿÖSkd]2Ko_DłWGtS4gStDk^UtD_S4gSkWkg°kVk_mY±
[hò]Sk¸^kKx_kd_ld_xVmY±k2¸^kgoIWk2DPtdkÿÖSkdk2DPtZk_gta±UtSkWklUgSWkhm
Yå_Rk]mg2gUm^axDekhmS>DÿDk_t[hò]SÿkĮLkatÐ^kg°kVk_mY±kImhòDo]ekhmI
ÿÖTklYShxS4gSt
4lÖT_ekgWkIkVxDk
g2gUm^axDekhm]Å^tKxY^«SY2SÿVkW5lRÂ^k2¸^kWtSpÂdkEkama]2lý]2Pbkd_g2gUtIk
ldĵkg5htSxY^«SISt4lVDk_YUkd__khóeDSkSldlV]2PbkWtY2SÿVkWk2gh]2lý]2Pbkd_
4ldĵkgÓ^ĉDtÐ^kgÂ^kI±Rm]2lý]2PbY2SÿVkWk2ghYk^8Sk_hxS4gStÿÂ^tDdtbm>DkI
_kKDì^Y±kakDk^Ut]2PbkSÖYĶ[hò]Sl]bRte³^WgSt4ekdtbmUxWlD2dkÂ^kYt±k4lVD
_kKDì^Y±>Dý^t9WÂ^k2¸^kghDk^kªWtg2^nĉ]2lý]2PbS^k_hxS4gStY_2Sn4ekg2^nĉ
]2lý]2PbkIt\ldSÓ^lWlIJSWgSt_kKDì^Y±Y_ÖY_k2d_Dn_GxPmIt_kKDk_RD_S
4gÐ^k]nbtÓ^dhk_khkS4ekg2^nĉ]2lý]2PbkakÖTu^ªak\Rte³^WgStÂ^k]nbtg2gUm^munotes.in

Page 35

35लोकशयाही
axDekhmS4gtg2^nĉ]2lý]2Pb[WÐ^kgÂ^k]2lý]2PbkIk[_kIgkDkakdVmY_ÖY_k2Im
]WV_RmD_Á^k]Å^tEIªhxSxYå_Rk]m4gt]2lý]2PbKWlhSdUtelhSgkÅ^D_Á^kgkOm
DxRSkhmUmGªDkamWlWlIJSDk^ªø]dkVx_RO_doeDSWkhmTxP³^kSg2gUm^
axDekhm]Å^t]2lý]2PbkYnQt4lÖT_StImNk2FSmSadk_gUud4gStÂ^k]nbt4gt4lÖT_ekgW
DxRSthmIk2FatDk^ªDłeDSWkhm
‘]2lý]2Pbk¸^khòDn]ekhmIkVxDk
g2gUm^axDekhm]Å^tDtdbldVm]2PbkS[hò]S4gatÐ^kY±kImIhòDo]ekhmWgStS_
g°kVk_mY±k[_x[_I]2lý]2PbkImUtEmahòDo]ekhmlW]kªRhxÁ^kIkVxDk4gSxDk_Rº^k
WtÂ^kIt_kKDì^Y±k2]Å^t_kKDì^dKWKkÖS4gStÂ^k2ImIlWdP]2lý]2Pbk]Å^tÿk]n´^kWt
hxS4gStYå_Rk]mY±kSma5lR]2lý]2PbkSma4gtdKWUk_gUÖ^Y±leÖSm¸^kWkdkEkam
ldVm]2PbkSma6S_gk]kÆ^gUÖ^k2d_lW^2ýROtdmS4gSkSldlV]2Pbk¸^kgdªgkVk_R
gUÖ^k2WkDk^UklWl]ªSmImÿlø^kÂ^kIYĦSmWtekgWldf^DDk^kªSmaFn2SkFn2SghKkghKm
8]KSWkhmYå_Rk]m4gtldlV]2PbgUÖ^]2ým]2PbkWtS^k_DtatÐ^kÿÖSkdkg5QtdtQtW
GtSkg_bg_b]kÆ^SkUt9W]xDbthxSkS^k]nbt>DÿDk_t]2lý]2PbkImhòDo]ekhmÿÖTklYS
hxSk2WklUgStTxP³^kSdKWUk__kKDì^WtÂ^k2Ikÿ\kdY±leÖSmIkUkEdakKkRk_kVkD
5lRDk^UtlWl]ªSmgkOm¸^k5dÔ^D²kWkIkldlV]2PbgUÖ^k2DPt4gRk_k4\kd6
Dk_Rk2]nbtg2gUm^axDekhm]Å^t]2lý]2PbkImhòDo]ekhmÿÖTklYShxÁ^kIkVxDklW]kªRhxSx
’g°kld\kKWlgĦk2Sk¸^kld_xVm
ÿlgĦ_kKDì^ldIk_d2S]xÆNtÖ³^o^k2Wmg°kld\kKWk¸^k lgĦk2SkSÌhNatat5htDì
Dk^Ut]2PbDk^ªDk_m]2Pb5lRÆ^k^]2PbhtekgWkItSmW42FY_ÖY_k2YkgoWÖdS2ý
_klhÐ^kgWkFå_Dk2¸^kÖdkS2Þ^kIt_±RhxStg°kld\kKWk¸^k lgĦk2SkWngk_g2gUm^
axDekhmIkldIk_DtÐ^kg^kaxDekhm]Å^tDk^Ut]2PbDk^ªDk_m]2Pb^k2¸^kSmaY_ÖY_
GlWķg2[2Vk]nbtg°kld\kKWlgĦk2SkaklSak2KamlUamKkStdkÖSdkSDk^UtlW]kªRD_Rt
htDk^ªDk^Ut]2PbkIt4gatS_mUtEmag2gUm^axDekhm]Å^thtDk^ª[hòSk2eDłWDk^ªDk_m
]2Pb4TkªS]2lý]2PbID_Sk2WklUgStÂ^k]nbt^kaxDekhmS]2lý]2Pbg°kVk_mY±k¸^k
Vx_Rkak4WngłWIldVmlW^]k2ImlWl]ªSmD_Sk2Wk5QboW^tStTxP³^kS^kekgWYĦSmS
Dk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2Pb^k2¸^k]Å^tg°kld\kKWkak ÖTkWWgÐ^kItlUgoW^tStSgtI
Æ^k^]2PbUtEmaDk^Ut]2PbkWtDtatakDk^UklD2dkDk^ªDk_m]2PbkWtDtatamDpSmg2ldVkW[kĻ
4gÐ^kgSm_ĥD_StÌhRKtI^kekgWYĦSmSÆ^k^]2PbDk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2Pb
^k2¸^kDk^kªShÖS±tYD_mS4gStTxP³^kSg2gUm^axDekhm]Å^tDk^Ut]2PbDk^ªDk_m
]2Pb5lRÆ^k^]2PbY_ÖY_k2¸^kDk^ª±týkShÖS±tYD_Sk2WklUgoW^tSkShm[k[
g°kld\kKWlgĦk2Sk¸^kld_xVm4gÐ^kItÖYĶhxStmunotes.in

Page 36

36रयाजकरी्य वसदयांत
“ĂĶkIk_kakdkd
g2gUm^axDekhm]Å^tº^kY±kakDk^Ut]2PbkSÖYĶ[hò]S4gStÂ^kY±kItg_Dk_ÖTkYW
hxStÌhRoWÿÂ^tD_kKDì^Y±Dk^Ut]2PbkSÖYĶ[hò]SÿkĮD_Á^kgkOmVPYPS4gSx
Y_2Sn>EkīkdtbmDk^Ut]2PbkSDxRÂ^khm>Dk_kKDì^Y±kakÖYĶ[hò]SÿkĮWgÐ^kg
4ekdtbm4WtDY±>Dý^t9Wg2^nĉ]2ým]2PbÖTkYWD_SkS4WtDY±>Dý^t9WÖTkYW
Lkatat]2lý]2Pb4lÖT_StItLxDtGtS4gStÌhRoW4ek4lÖT_]2lý]2Pbkakgh\kFmgdª
_kKDì^Y±k2IkDk^]YklO2[k_khkdk^kgkOm_kKDì^Y±k2¸^kaxDÿlSlWVéWk ldldV5l]f2
UkEdamKkSkSYå_Rk]m4ek]2lý]2PbkS4Dk^ª±]Sk5lRĂĶkIk_]xOz^kÿ]kRkS
dkQÁ^kIkVxDk8ÂYÆWhxSx
”Y±m^\kdWtSoW_kÕůlhlSDPtUnaª±
g2gUm^axDekhm]Å^tDk^Ut]2PbkSº^k_kKDì^Y±kakÖYĶ[hò]SÿkĮhxS4gStSx
_kKDì^Y±g°kVk_mY±ÌhRoWDk^ªD_mS4gSxS_º^k_kKDì^Y±k2Wk[hò]SÿkĮhxS
Wkhm4gt_kKDì^Y±ld_xVmY±ÌhRoWDk^Ut]2PbkSDk^ªD_mS4gSkSg°kVk_m_kKDì^
Y±[hò]Sk¸^kKx_kd_hdtStO_kdlD2dkDk^Ut]2Ko_DŁWGtS4gSkSO_kdlD2dkDk^Ut]2Ko_
DłWGtS4gSk2Wkg°kVk_mY±ld_xVmY±k2¸^kgoIWk2DPtUnaª±D_SkSÌhRKtIg°kVk_m
Y±g°t¸^kVn2UmSdkd_S4gSxYå_Rk]mld_xVmY±g°kVk_mY±k¸^kDxRÂ^khmÿÖSkdkak
ld_xVkgkOmld_xVD_S4gSxdkÖSdkSSxÿÖSkdIk2Fak4gxdkdk7NSgtIld_xVmY±
gSSg°kVk_mY±kakNmDt¸^kVk_td_V_S4gSkSÂ^kIÿ]kRtld_xVmY±g°kVk_mY±k¸^k
DxRÂ^khmÿÖSkdkItdkDk^īkIt]oÐ^]kYWÂ^kDk^īk¸^k^xµ^4^xµ^St¸^k5Vk_kd_W
D_SkY±m^ŀlĶDxWkSoWD_mS4gSkSTxP³^kSg2gUm^axDekhm]Å^tg°kVk_mY±hk
g°t¸^k]ÖSm]Å^tU2F4gSxS_ld_xVmY±hkDtdbld_xVkgkOmld_xVD_Sg°kŁQY±kak
[UWk]D_Á^kIkÿ^ÂWD_S4gSxYå_Rk]mg2gUm^axDekhmSg°kVk_mdld_xVmY±k¸^k
Y±m^\ol]DkdŀlĶDxWk]nbt_kÕůlhSSgtIKWlhSkDPtUnaª±hxSt
•lWRª^kglda2[
g2gUm^axDekhm]Å^tekgWkImdkÖSldDg°kY2SÿVkWd]2lý]2Pbk¸^khkSm4gStY2SÿVkW
ht]2lý]2PbkItÿ]nE4gatS_mhmStÖdt¸JWngk_DxRSkhmlWRª^>DNtGt9eDSWkhmSS_
Â^kgkOmY2SÿVkWk2WkghDkö^k2emIIkªDłWlWRª^¶^kdkakFSxÌhRKtIDxRSthmekgDì^
Vx_RO_dS4gSk2WkY2SÿVkWk2Wk]2lý]2PbkSmagdªgUÖ^k2¸^kgoIWkldIk_kS¶^kÓ^k
akFSkSSgtIg°kVk_m_kKDì^Y±k¸^kÿ]nEkIm\ol]DkhmVx_RO_dSk2WkldIk_kS¶^kdm
akFStYå_Rk]mekgDì^Vx_RO_dÁ^kSdlWRª^GtÁ^kSlda2[hxSxmunotes.in

Page 37

37लोकशयाही
–axDekhmImKkFkWxD_ekhmGtÁ^kIkVxDk
g2gUm^axDekhm]Å^tekgWkImdkÖSldDg°khmY2SÿVkWd]2lý]2Pbk¸^khkSm4gStY_2Sn
]2lý]2PbkSmag]kdtek[k[Sg2gUm^axDekhmSDk^Ut]2PbkImgUÖ^Sk^kÓ^lSå_ĉ
DxRÂ^khmÿDk_ImldetfYkýSkO_dÁ^kS5atamWkhmYå_Rk]m]2lý]2PbkSº^k2Ikg]kdte
DtakKkSxSt]2ýmYUgk2\kbÁ^kgak^D5lRYkýSkVk_D4gSmaI4gtWkhmSgtI
]2lý]2Pbk]Å^tEkStdkNYD_Sk2Wk_kKDì^Y±kSmaÂ^kÓ^ĉìItdKWa±kSGtSatKkSt
ÌhRKtI_kKDì^ŀĶz^kdKWUk_4gRkö^k2Ikg]kdte]2lý]2Pbk]Å^thxS4gSx^kledk^º^k
_kKDì^Ó^ĉì]nbt]2lý]2PbkakKkÖSDkblÖT_Skak\ta4ekIÓ^ĉéIkg]kdte
gdªgkVk_RYRt]2lý]2PbkSDtakKkSx]2ýmÌhRoWÂ^k2ImlW^nĉìhxStSt5YÐ^kEkÂ^k[k[S
gKF5lR²kWm4gSkSI4gtWkhmYå_Rk]m4gt]2ým]hxU^Dtdb_kKDì^Dk^kªSÓ^ÖS
_khSkSÂ^k]nbtÖdS3¸^kEkÂ^kDPtlD2dkÿekgWkDPtÂ^k2ItUnaª±hxStYå_Rk]mÂ^kEkÂ^kIt
Vx_RO_dÁ^kImgdªgoýthmÿekgDdFkªDPtKkSkS4ekÿekgDdFkªakKWSt¸^k\kdWk2Im
DU_4gStI4gtWkhmÌhRoWg2gUm^axDekhmS4²kWmaxDk2Ik\_RkdkQÐ^k]nbt
axDekhmImKkFkWxD_ekhmGtÁ^kIkVxDklW]kªRhxSx
4ekÿDk_tg2gUm^axDekhmSd_maDkhm8Rmdk4TdkUxf5QboW^tS4gatS_m^kUxfk2d_
]kSD_mSKFkSma4WtDUtekSg2gUm^axDekhmDk^ª_S5ht62µa2P\k_SKYkW
@Öůtla^k4ekKFkSmaldldVUtek2]Å^tg2gUm^axDekhmg±]YRtDk^ª_S4gatamlUgoW
^tSt
4Å^±m^axDekhmImduleĶz^t
ÿklSlWlVDaxDekhmIk4Å^±m^axDekhm4TdkekgWYĦSmhk>D]hßdkIkÿDk_5ht
4Å^±m^axDekhmÌhRKt4emekgWYĦSmDì
º^kekgWYĦSm]Å^t_kÕůÿ]nEhkekgWkIk
SgtI_kÕůkIkÿ]nE4goWSxIdkÖSldDDk^ªDk_mÿ]nE4gSx
4Å^±m^axDekhmS
Dk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2PbÖdS2ýYRtDk^ªD_SkSÌhRKtI]xÆNtÖ³^o¸^k
g°kld\kKWk¸^k lgĦk2SkWngk_Dk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2PbY_ÖY_k2YkgoWÖdS2ýYRtDk^ª
D_mS4gSkSÂ^kIÿ]kRt4Å^±m^axDekhmSDk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2PbkIkDk^ªDka
UtEmalWlIJS4gSx^kaxDekhmSKWStDPoWlWdPoWUtÁ^kS5atakDk^ªDk_m]2PbkIkÿ]nE
ÌhRKtI_kÕůkÅ^±hkDk^Ut]2PbkakK[k[Uk_WgSxSgtIDk^Ut]2Pbkak_kÕůkÅ^±k2d_
4ldĵkgÓ^ĉD_Sk^tSWkhmÂ^kIÿ]kRt^kaxDekhmS_kÕůYSmdÂ^k2¸^k]2lý]2PbkakDk^Ut
]2PbkItgUÖ^ÿijdkKk[ldIkłeDSWkhmSgdªgkVk_RYRt4gtÖdłY4gRkö^k4Å^±m^
axDekhmImDkhmObDduleĶz^tYnQmaÿ]kRt5htS
munotes.in

Page 38

38रयाजकरी्य वसदयांत
Dk^ªDk_m]2PbkIklWlIJSDk^ªDka
4Å^±m^axDekhm]Å^tDk^ªDk_m]2PbkIkDk^ªDkahklWlIJS4gSx4Å^±m^axDekhmS
_kÕůkÅ^±k2ImlWdPLkÐ^kW2S_Â^k2WkÂ^k2IklWlIJSDk^ªDkaYoRªhx7Y^«SÂ^kYUkdłW
ghKkghKmUo_D_Sk^tSWkhmldleĶÿg2Fm_kÕůkÅ^±k2WkYUkdłWUo_D_Á^kgkOm
]hkl\^xFk¸^k Dk^ªYĦSmImS_SoU4Å^±m^axDekhmS4gamS_m^kÿlø^tIkghKkghKm
Dk^Ut]2PbdkY_DłeDSWkhmDk_Rhm]hkl\^xFkImDk^ªYĦSm4lSe^DOmR5lR
Fn2SkFn2SmIm4gStg2gUm^axDekhmSº^kÿ]kRtDk^Ut]2PbDk^ªDk_m]2Pbkd_4ldĵkgÓ^ĉ
DłW]2lý]2PbkakYUkdłWYk^8Sk_hxÁ^kg\kFYkPS4gStÂ^kÿ]kRt4Å^±m^
axDekhmSDk^Ut]2Pb_kÕůkÅ^±k2d_4ldĵkgÿÖSkdUkEaDłW_kÕůkÅ^±k2WkYUkdłW
Yk^8Sk_DłeDSWkhmSTxP³^kS4Å^±m^axDekhmSDk^ªDk_m]2PbkIk4TkªS
_kÕůkÅ^±k2IkDk^ªDkalWlIJS4gSx
_kÕůkÅ^±dkÖSldDDk^ªDk_mÿ]nE
4Å^±m^axDekhm]Å^tDk^ªDk_m]2PbkImDk^ªDk_mg°khm_kÕůkÅ^±k2¸^khkSk]Å^t
>DdNatam4gSt^kIkI4Tª^kaxDekhmS_kÕůkÅ^±htIDk^ªDk_m]2Pbk¸^kdkÖSldD
g°tIkdkY_D_mS4gSkS^kaxDekhmS_kÕůkÅ^±5YÐ^k6¸JtWngk_ldldVYUk2d_
4lVDkö^k2ImWt]RoDD_mS4gSkS4Å^±m^axDekhmS_kÕůkÅ^±k2WkÂ^k2¸^kDk^kª]Å^t
gÐakUtÁ^kgkOm]2lý]2PbDk^ª_S4gatS_m]2lý]2PbkWtlUatakgÐak_kÕůkÅ^±k2Wk
[2VWDk_DWgSxTxP³^kS4Å^±m^axDekhmSg2ldVkWkWtlUatÐ^kgdª4lVDk_k2IkdkY_
_kÕůkÅ^±D_mS4gÐ^k]nbtStIdkÖSldDekgWÿ]nE4gSkS
‘]2lý]2Pbkd__kÕůkÅ^±k2ItdIªÖd
4Å^±m^axDekhmS_kÕůkÅ^±k2WkÂ^k2¸^kDk^ªDk_mldf^DDk^kª]Å^t]USD_Á^kgkOm5lR
gÐakUtÁ^kgkOm]2lý]2Pb4gSt]2ým]2PbkItDk^ª_kÕůkÅ^±k2WkgÐakUtRthtK_m4gatS_m
]2lý]2PbkWtlUatakgÐak]ký_kÕůkÅ^±k2Wk[2VWDk_DWgSxÂ^kIÿ]kRt^kaxDekhmS
]2lý]2Pbht5YÐ^kDk^kªÿSm_kÕůkÅ^±k2WkK[k[Uk_4gSt^kaxDekhmS_kÕůkÅ^±
]2lý]2PbkSmagUÖ^k2WkDtÓhkhm[kht_Ik_ÖSkUkEdoeDSkSlD2dkdkNtaÂ^kgUÖ^kIm
]2lý]2PbkSWÓ^kWtWt]RoDDłeDSkSÌhRKtI]2lý]2PbkSma>Ekīk]2Þ^kWt4^xµ^Dk^ª
DtÐ^kg_kÕůkÅ^±Â^klODkRm6S_Ó^ĉìIm]2ýmÌhRoWWt]RoDDłeDSkSTxP³^kS
4Å^±m^axDekhmS]2lý]2Pbkd_YoRªYRt_kÕůkÅ^±k2ItdIªÖdÿÖTklYSLkÐ^k]nbt>DÿDk_t
]2lý]2PbUn[ªa[Watat4gSt
munotes.in

Page 39

39लोकशयाही
’g°kld\kKW5lRg°kg2SnaW
4Å^±m^axDekhm]Å^t]xÆNtÖ³^o^kldIk_d2SkWtÿlSYkUWDtatakg°kld\kKWkIk lgĦk2S
ÿÂ^±YRt42]akS5RakKkSx^kaxDekhm]Å^tDk^Ut]2PbDk^ªDk_m]2Pb5lRÆ^k^]2Pb
htekgWkItSmWhm42FY_ÖY_k2YkgoW4lVDklVDÖdS2ýOtdÁ^kS5atat5htS^kaxDekhmS
Dk^Ut]2PbDk^ªDk_m]2Pb5lRÆ^k^]2PbkItDk^ªÖdS2ýYRtgnł4gSt]ký4gt4gat
S_mhmÆ^k^]2PbDk^Ut]2PbkWtDtatÐ^kDk^īk2Im5lRDk^ªDk_m]2Pbk¸^kDpSmImduV
4duVSkSYkgS4gSt^kSoWÆ^k^]2Pbg°kg2SnlaSD_Á^kIkÿ^ÂWD_mS4gStTxP³^kS
4Å^±m^axDekhm]Å^tg°kld\kKW5lRg°kg2SnaW^kUxÆhm[k[m5QboW^tSkS
“Dk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2PbkItDk^ªÖdS2ýYRtIkaSt
4Å^±m^axDekhm]Å^tDk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2PbY_ÖY_k2YkgoWÖdS2ýYRtDk^ªD_mS
4gSkS^kaxDekhmS_kÕůkÅ^±lD2dk]2lý]2PbkSma]2ýmDk^Ut]2Pbk¸^kDk]DkKkSgh\kF
GtSWkhmSÂ^kIÿ]kRtDk^Ut]2PbkItgUÖ^UtEma_kÕůkÅ^±lD2dk]2ým]2PbkSma]2Þ^k2Wkÿij
ldIkłeDSWkhmS]2lý]2Pbk]Å^t_kÕůkÅ^±k2WmDk^Ut]2PbkSmagUÖ^k2ImIlW^nĉìD_Á^kIt
[2VW^kekgWYĦSmSWgStÌhRoWgdªgkVk_RYRtDk^Ut]2Pbk¸^k[kht_maÓ^ĉéIm]2ýmÌhRoW
]2lý]2PbkSdRêakFS4gStDk^Ut]2PbkĬk_tDk^UklWl]ªSmItDk^ªÖdS2ýYRtgnł4gSt
Â^kIÿ]kRt_kÕůkÅ^±k2Wk4WnDoaO_Rk_tldVt^D]2Ko_D_Á^kItDxRSthm[2VWDk^Ut]2Pbkd_
WgStTxP³^kS4Å^±m^axDekhmSDk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2Pb^k2¸^k]Å^tGlWķg2[2V
WgSkSSgtI]2lý]2PbkItgUÖ^htDk^Ut]2PbkItgUÖ^WgSkSÌhRKtI^kaxDekhmS
Dk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2PbhtY_ÖY_k2YkgoWÖdS2ý4gSkS
4ekÿDk_t4Å^±m^axDekhmItDkhmObDduleĶz^tlUgoW^tSkS
4Å^±m^axDekhmItFnR
4Å^±m^axDekhmSEkamaFnRlUgoW^tSkS
g2DNDkbkS8Y^nĉ
4Å^±m^axDekhmhmekgWYĦSmg2DNDkbkS4lSe^8Y^nĉO_StDk_R^kaxDekhm]Å^t
_kÕůkÅ^±htdkÖSldDekgWÿ]nE4goWÂ^k2¸^kIhkSmgdªg°tItD¤þmD_RLkatat4gSt
Â^k]nbt_kÕůkÅ^±Âdå_SlWRª^Gt9WÂ^kIm42]a[KkdRmD_mS4gSkSY^kª^kWthm
ekgWYĦSmg2DNDkbkS8Y^nĉO_SkWklUgStSgtI4Å^±m^axDekhmS_kÕůkÅ^±k2Wm
lUatat5Ute]2lý]2PbkSma]2ýmlD2dkÿekgDdFªWkDkłeDSWkhmTxP³^kS4Å^±m^
axDekhmhkekgWÿDk_g°t¸^k>DD¤þk]nbt5lRlWRª^k2¸^kÂdå_S42]a[KkdRm]nbtg2DN
DkbkgkOm4lSe^8Y^nĉO_Sxmunotes.in

Page 40

40रयाजकरी्य वसदयांत
lÖT_Sk
4Å^±m^axDekhmekgWhtlÖT_4gStDk_R^kaxDekhmSDk^ªDk_m]2PbkIkDk^ªDka
lWlIJS4gSx^kaxDekhmS_kÕůkÅ^±ht5YÐ^kDk^kªÿSmDk^Ut]2PbkakK[k[Uk_WgSkS
Â^k]nbtDk^Ut]2PbkIt_kÕůkÅ^±k2d_DxRSthmlW^2ýRWgStSgtIDk^Ut]2PbkDPoW4ldĵkg
Ó^ĉD_Á^kImNk2FSmSadk_hm_kÕůkÅ^±k2d_WgStÂ^k]nbtghklKDIekgWkakÖTu^ªak\St
Yå_Rk]mekgWkakUmGªDkamW5lRYå_Rk]Dk_D4ek^xKWk5lRekgDì^Vx_RlWlIJS
D_Sk^tSt5lRÂ^kIm42]a[KkdRmhmD_Sk^tStSgtI^kaxDekhmSÖdS2ýY__kÕům^
Vx_RkIm5ERmd42]a[KkdRmDtamKkStTxP³^kS4Å^±m^axDekhmSekgWhtlÖT_
4gSt
‘_kKDì^Y±k¸^kÿ\kdkYkgoW]nĉaxDekhm
4Å^±m^axDekhm]Å^t_kÕůkÅ^±k2IkDk^ªDkalWlIJS4gSx^kaxDekhmSÂ^k]nbt
_kÕůkÅ^±k2Wkld_xVm_kKDì^Y±k2¸^kld_xVkImU[kdkImlD2dkNmDtImYdkªWgSt^k
axDekhm]Å^t_kKDì^Y±k2d__kÕůkÅ^±k2Ikÿ\kdlUgoW^tSx^k8aNg2gUm^axDekhm]Å^t
]2lý]2Pbkakld_xVmY±k2IkVkD4gSxSgtI]2lý]2PbkIk[_kIgkdtbhmY±m^_kKDk_RkS
KkSx]ký4Å^±m^axDekhmS4ekÿDk_Im\mSm_kÕůkÅ^±lD2dk]2lý]2PbkakWgSt
4ekÿDk_t^kaxDekhmS_kÕůkÅ^±5lR]2lý]2PbY±m^ÿ\kdkYkgoW]nĉ4gÐ^k]nbtSt
5YatYoRªa±ekgWDk^kªd_D¤lþSD_S4gStTxP³^kS4Å^±m^axDekhm_kKDì^
Y±k2¸^kÿ\kdkYkgoW]nĉ4gÐ^k]nbtDk^kªImÿ\kdmYRt42]a[KkdRmhxSt
’ekgWkImDk^ª±]Sk
4Å^±m^axDekhm]Å^t_kÕůkÅ^±htdkÖSldDDk^ªDk_mÿ]nE4gSkSSgtIÂ^k2Ik
Dk^ªDkahmlWlIJS4gSx_kÕůkÅ^±Dk^Ut]2PbkakhmK[k[Uk_WgSkSÂ^k]nbt
Dk^ªDk_mldf^DDk^kªImYoRªK[k[Uk_m_kÕůkÅ^±k2Im4gÐ^k]nbtStSmK[k[Uk_mDkbKmYodªD
Yk_YkPmS4gSkS_kÕůkÅ^±k2Wk]2lý]2PbkSmagUÖ^k2ImlW^nĉìD_SkWkYoRªÖdkS2Þ^4gSt
Â^k]nbtDk^ª±]ekgWk¸^k8lĥĶYoSêgkOmDk^ª±][nlĦ]kWS²5lRYkýSkVk_DÓ^ĉéIm
]2ýmÌhRoWStlWdPD_SkSÂ^kIÿ]kRt^kaxDekhmS_kÕůkÅ^±k2¸^kWtSpÂdkEkama]2lý]2Pb
htaxD]Sk¸^k5Vk_kd__kÕůkÅ^±k2WkgÐakUtSWkhmS__kÕům^lhSa±kSGt9WgÐakUtS
4gÐ^k]nbt^kaxDekhmS_kÕům^lhSkakÿkVkÆ^lUatKkStTxP³^kS4Å^±m^axDekhmS
_kÕům^lhSPxÑ^kg]x_OtdoWekgWDk^ª±]YRtDk^ª_S4gStY^kª^kWt4gtDk^ª±]ekgW
KWhmS5lR_kÕůlhSkgkOm 8Y^nĉO_St
munotes.in

Page 41

41लोकशयाही
“g°kld\kKWk]nbtWkFå_Dk2¸^kÖdkS2Þ^kIt_±R
4Å^±m^axDekhmS]k2NtÖ³^o^k2¸^kg°kld\kKWlgĦk2SkWngk_Dk^Ut]2PbDk^ªDk_m]2Pb
5lRÆ^k^]2PbhtekgWkItSmWhm42FY_ÖY_k2YkgoWÖdS2ý4gSkSekgWkIthtSmWhm42F
ÖdS2ýYRtDk^ªD_mS4gSkSY^kª^kWtDk^Utldf^DDk^ªDk_mldf^D5lRÆ^k^ldf^D
Dk^k«ItD¤þmD_RhxSWgÐ^k]nbtÓ^ĉìÖdkS2Þ^4[klVS_khStTxP³^kS4Å^±m^axDekhmS
g°kld\kKWk¸^klgĦk2SkWngk_ekgWkItSmWhm42FY_ÖY_k2YkgoW4aF_khóWDk^ªD_mS
4gÐ^k]nbtWkFå_Dk2¸^kÖdkS2Þ^kIt_±RhxSt4ekÿDk_t4Å^±m^axDekhm]Å^td_maFnR
4gÐ^k]nbthmekgWYĦSm8Y^nĉ]kWamKkSt
4Å^±m^axDekhmSma Uxf4Tdk8Rmdk
4Å^±m^axDekhm]Å^t5QboW^tRkö^k8Y_xĉFnRk2]nbthmaxDekhm8Y^nĉ4gamS_m
Â^k]Å^tDkhmUxf4Tdk8RmdkUtEmalUgoW^tSkS8Rmdk4TdkUxfYnQmaÿ]kRt
hòDn]ekhmIkVxDk
4Å^±m^axDekhmS_kÕůkÅ^±5lRÂ^k2¸^kWtSpÂdkEkamDk^ªD_Rk_t]2lý]2Pbht
Dk^Ut]2Pbkak5YÐ^kDk^kªÿSmK[k[Uk_WgStÂ^k]nbtDk^Ut]2Pb_kÕůkÅ^±SgtI
]2lý]2Pbk¸^kld_xVkS4ldĵkgkIkO_kd]2Ko_DłeDSWkhm^kledk^_kÕůkÅ^±k2WkldleĶ
ÿg2FmldleĶDk_Rk2]nbt]hkl\^xFk¸^kDk^ªYĦSmWngk_YUkdłWYk^8Sk_D_Á^kImYĦSm
4Â^2SDOmRdFn2SkFn2SmIm5htYå_Rk]mDk^Ut]2PbghKkghKm_kÕůkÅ^±k2¸^kld_xVkS
]hkl\^xF]2Ko_DłeDSWkhmÂ^k]nbt4Å^±m^axDekhmS_kÕůkÅ^±hòDo]ehkÿ]kRtekgW
Dk_\k_D_Á^kIkVxDklW]kªRhxSx
[tK[k[Uk_axDekhm
4Å^±m^axDekhm]Å^t_kÕůkÅ^±5lRÂ^k2It]2lý]2Pb5YÐ^kDk^kªÿSmDk^Ut]2Pbkak
K[k[Uk_WgSt_kÕůkÅ^±k2WmO_datat>EkUtVx_R4^eÖdmLkÐ^kgldlV]2PbkWtYn_tgt
4lVDk_lUatWkhmSSgtI5dÔ^DÂ^kDk^īk2Wk]2Kn_mlUamWkhm4gkOYDkDk^Ut]2Pbkd_
OtdoW_kÕůkÅ^±5YamK[k[Uk_mDk^Ut]2Pbkd_QDaSkSS_Ung_mDPt_kÕůkÅ^±k2Wmg2[2lVS
Vx_RkIm]klhSmDk^Ut]2PbkaklUamWkhmSgtIg2[2lVSVx_Rk[k[SldVt^DkImUtEma]kFRm
DtamWkhm4gtÌhRoWDk^Ut]2Pb5YamK[k[Uk_m_kÕůkÅ^±k2d_QDaSt4ekÿDk_t4Å^±m^
axDekhmS_kÕůkÅ^±5YamK[k[Uk_mDk^Ut]2Pbkd_QDaSkSS_Dk^Ut]2Pb5Yam
K[k[Uk_m_kÕůkÅ^±k2d_QDaoW]xDbthxSt4ekÿDk_t^kaxDekhmS4Y^ekImK[k[Uk_m
_kÕůkÅ^±4TdkDk^Ut]2PbÖdmDk_Á^kgS^k_hxSWkhmSYå_Rk]m4Å^±m^axDekhmhm
>D[tK[k[Uk_axDekhmO_Stmunotes.in

Page 42

42रयाजकरी्य वसदयांत
‘g°kld\kKWkItUnÕYå_Rk]
4Å^±m^axDekhm]Å^tg°kld\kKWk¸^k lgĦk2SkWngk_ekgWkItlSÆhm42FDk^ªD_mS
4gSkSldetfS3Dk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2PbÖdS2ýYRtDk^ªD_mS4gÐ^k]nbt
_kÕůkÅ^±k2Wk5YamVx_Rt42]akS5RÁ^kgkOm5dÔ^D4gRk_mldVt^DtDk^Ut]2PbkDPoW
]2Ko_DłWGtSk^tSWkhmSlD2dkSm]2Ko_D_Á^kS4PTbt^tSkS_kÕůkÅ^±º^k_kKDì^
Y±kIt4gSmaÂ^kY±kakDk^Ut]2PbkS[hò]SWgÐ^kg_kÕůkÅ^±k2Wk5YÐ^kVx_Rkak
4WnDoaldVt^Dt]2Ko_DłWGtSk^tSWkhmSldVt^Dk¸^k]2Kn_m4\kdm_kÕůkÅ^±k2Wk5Yam
ekgWldf^DVx_Rt42]akS5RRtDOmRhxSt^kledk^Dk^Ut]2Pb5lR_kÕůkÅ^±
^k2¸^k]Å^tg2GfkªImlÖTSmlW]kªRLkÐ^kgDk^Ut]2PbkWt]2Ko_DtatÐ^kDk^īk2Im4Tdk
Vx_Rk2Im42]a[KkdRm_kÕůkÅ^±D_mSWkhmSTxP³^kS4Å^±m^axDekhm]Å^t
g°kld\kKWk¸^k lgĦk2SkWngk_Dk^ªhxS4gÐ^k]nbt^klgĦk2SkItUnÕYå_Rk]ekgWk¸^k
Vx_Rkd_5lRDk^kªd_hxSkS
’KWlhSkDPtUnaª±
4Å^±m^axDekhm]Å^tDk^ªDk_m]2Pb5lRDk^Ut]2PbÖdS2ýYRtDk^ªD_mS4gSkS
]2lý]2PbkItgUÖ^htDk^Ut]2PbkItgUÖ^WgSkSYå_Rk]m]2ýmDk^Ut]2Pbk¸^kDk]DkKkS
\kFGtSWkhmSY^kª^kWtKWSt¸^k6¸Jk4Yt±k5Dk2±kÿijg]Ö^kDk^5htS^kIm]klhSm
Dk^ªDk_m]2Pbkakl]bSWkhmTxP³^kS4Å^±m^axDekhmSKWStIm]St_kÕůkÅ^±5lR
]2Þ^k2Wkg]KoeDSWgÐ^k]nbtKWlhSkDPtUnaª±hxRkö^kVx_Rk2Im42]a[KkdRmhxÁ^kIk
VxDk4lVD4gSxTxP³^kS4Å^±m^axDekhmSKWlhSkDPtUnaª±hxÁ^kIm\mSm4gSt
“g2DNDkbkSlWŁY^xFm
4Å^±m^axDekhm]Å^tDk^ªDk_mldf^Dg°tImgdªgoýt_kÕůkÅ^±k2¸^khkSmD¤lþSLkatam
4gSkSÂ^k]nbtDOmRÿg2FmÂdå_SlWRª^GtÁ^kgkOmhmaxDekhm8Y^nĉ4gÐ^kIt4WtD
ldIk_d2Sk2It]S5htY_2SnUng_mDPtldIk_d2Sk2Ik4gk>D]Sÿdkh5htDìg2DNDkbkS
DOmRÿg2Fkakgk]x_tKkÁ^kgkOmDk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2Pb^k2¸^kSY_ÖY_ghDk^ª
4gRt5dÔ^D4gStY_2Sng°kld\kKWk¸^k lgĦk2SkWngk_4Å^±m^axDekhmSDk^Ut]2Pb
5lRDk^ªDk_m]2Pb^k2¸^kSY_ÖY_g2[2VWgoWStÖdS2ýYRtDk^ªD_mS4gSkSÌhRoW
4Å^±m^axDekhmSDk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2Pb^k2¸^kSY_ÖY_ghDk^ªWgÐ^k]nbt
ekgWDk_\k_D_Sk2Wk4WtDg]Ö^k2WkSŌPīkdtakFStDk^Ut]2Pb5lRDk^ªDk_m]2Pb
^k2¸^kS4lVDk_k2[k[SÖYVkª4gÐ^k]nbtg2DNDkamWYå_lÖTSmakgk]x_tKkRtDOmR4gSt
TxP³^kS4Å^±m^axDekhmg2DNDkbkSlWŁY^xFmlgÅUhxS4gÐ^k]nbtSmIkÖdmDk_
D_Rt4PIRmItO_Stmunotes.in

Page 43

43लोकशयाही
4ekÿDk_t4Å^±m^axDekhm]Å^td_maDkhmUxf4Tdk8Rmdk5QboW^tS4gÐ^k
S_mUtEma4]tå_Dtgk_´^kKFkSmaelĉekamUtek]Å^thmekgWYĦSmg±]YRtDk^ª_S5ht
ht]ký5YRkgWkDk_Sk^tRk_Wkhm
gh\kFkÂ]DaxDekhmȧȲɃɅȺȴȺɁȲɅɀɃɊțȶȾɀȴɃȲȴɊ 
gh\kFmaxDekhmht>DaxDekhmIt4gt]vPta5htDìº^k]Å^tKWSt¸^kÓ^kYD_kKDì^
gh\kFkd_\_lUakKkSxgh\kFmaxDekhmSWkFå_DVx_RkÂ]DlWRª^Gt9eDSkSDk_R
^kaxDekhm¸^k]vPta]Å^tWkFå_DkSVx_RkÂ]DlWRª^GtÁ^kImeĉì4gStÖTklWD5lR
_kº^ÖS_kd_5YRkggh\kFmaxDekhmlUgoW^tSt
gh\kFkÂ]DaxDekhm4Tª
gdªI_kKDì^Ó^dÖTt]Å^t_kKDì^gh\kF]hßdkIk4gSx5KKFkSma[hòg2´^Utek2Wm
axDekhmekgWYĦSmIk ÖdmDk_Dtatak5htaxDekhmImÓ^k´^kD_SkWk4ākh]la2DW^k2Wm
ÌhNatat5htDìaxDk2WmaxDk2ItaxDk2Då_SkIkadatat_kº^ÌhRKtaxDekhmhx^
4ākh]la2DW^k2¸^k^kÓ^k´^k]VoWaxDekhmSmaaxDk2¸^k_kKDì^gh\kFkImDÐYWk
5YRkg^tStKxY^«S_kKtekhmYĦSm4lÖSÂdkShxSmSxY^«SKWSt¸^k_kKDì^gh\kFkIk
ÿijI8ĩdSWÓhSkY_2SnW2S_¸^kDkbkS_kKtekhmImKkFkaxDekhmWtGtSamaxDekhm
Ó^dÖTtSekgWkImK[k[Uk_mKWStÿSm4gStaxDekhmSIkaDYkaD5lR]kaDUtEma
axDI4gSkSgkhlKDIUuW2lUWKmdWkSaxDk2Ikgh\kF4gRk_maxDekhmlNDoW_khRt
5Â^2lSD]hßdkImO_StaxDk2¸^kgh\kFkledk^ axDekhmImDÐYWkhmD_Rte³^WkhmŽ
Ó^keSDk¸^k8°_kVkªS_kº^ekľk¸^k ÖdłYkSZk_]xOt[UaLkatÂ^k]nbtÓ^ĉì5lR
Ó^lĉFN_kº^kWtlWlIJSDtatÐ^kIyDNmSDgtdkFSkSdÂ^k2It_kº^g2ÖTtemDgtg2[2V5htS
^kIk4Ë^kgD_Á^kgkOm_kº^ekľkak]hßdÿkĮLkatDxRÂ^khmÿDk_¸^k_kKDì^
Ó^dÖTtS_kKDì^gh\kFhkWkFå_Dk2Ik4g2SxfYg_dS4gSxÂ^kledk^_kKDì^Ó^dÖTtak
5Dk_5lRlÖT_SkÿkĮhx9eDSWkhm
ÿkImWúmDWF__kº^kSUtEmaaxDekhm4lÖSÂdkShxSmÂ^k]nbtSÂDkamWaxDekhmSUtEma
axDk2Ik_kKDì^gh\kFhxSkY_2SnSx_kKDì^gh\kF]^kªlUSÖdłYkShxSkDk_R
SÂDkamWg]kKÓ^dÖTtSma]lhakFnak]5lRY_Dì^WkFå_D^k2WkWkFå_DÂdkIk4lVDk_
ÿkĮWÓhSkÂ^k]nbtDkhmO_kldDaxDk2WkIgh\kFGtÁ^kIk4lVDk_SÂDkamWaxDekhmS
hxSk5VnlWDDkbkS]kýÿklSlWlVDaxDekhmÖdmDk_Ð^k]nbtKkÖSmSKkÖSaxDk2Ik
gh\kFaxDekhm]Å^tg]kldĶD_Á^kS5atak5htaxDekhmSg°kaxDk2¸^khkSm4gStmunotes.in

Page 44

44रयाजकरी्य वसदयांत
ht>DUk]kÆ^DtatDìaxDk2Ik_kKDk_RkSÿÂ^±gh\kFgnłhxSx]SUkWD¤þkd_]SUkW
DłWÿlSlWVmlWdPRthkUtEmaaxDk2Ik_kKDì^gh\kF5htg\kg2]taWk2]VoW\kfR
D_Rtg_Dk_ldf^m4WnDoalD2dkÿlSDoa[xaRtÌhRKtUtEmaaxDk2¸^k_kKDì^gh\kFkIk
>D\kF5ht4WtDUkS_axDhtSnYn_Ög_YRt_kKDk_RkSgh\kFmhxSWkhmSY_2SnhkUtEma
axDk2IkWDk_kÂ]Dgh\kFI5ht_v[NªPhka^k2Wmgk2lFSÐ^kÿ]kRtg°kVk_mdFkªledk^
g]kKkS6S_SmWÿDk_ItaxDDk^ª_S4gSkS^kSmaYlhakÿDk_ÌhRKtg°tgkOmÿ^ÂW
D_Rk_tUng_kÿDk_ÌhRKt_kKDk_RkSÖdk_Ö^4gRk_t5lRlSg_kÿDk_ÌhRKt_kKDk_RkS
Ödk_Ö^WgRk_t^kSmWÿDk_¸^kdFkªYuDìZĉYlhÐ^kUxWdFk«IkldIk_Igh\kFk¸^k
DÐYWtS42S\oªShxSWkhmS_Dkhm4Ë^kgDk2¸^k]St_kKDk_RkSÖdk_Ö^WgRkö^klSgö^k
dFkªIkhm42S\kªd_kKDì^gh\kFkldf^m¸^k g2DÐYWtS4l\ÿtS4gSxDk_R_kKDk_RkS
Ödk_Ö^WgÁ^kImldldVDk_Rt4goeDSkS_kKDk_RkSÖdk_Ö^WgRkö^kaxDk2]nbt_kKDì^
ÿlø^t¸^kÖdłYkd_dZlaSkd_Yå_Rk]hxÁ^kIme³^Sk4gSt4gt4aTk]^k2WmÖYĶDtatat
5htSgtI_kKDk_RkSÖdk_Ö^WgRk_taxDDkhmeĉì¸^kÿ\kdk]nbtlD2dkÿax\Wk]nbt
]SUkWkgk_´^k ]kÅ^]kSoW_kKDì^gh\kF4Wn\dS4gSkSÌhRoW_v[NªPhka^k2Wm
gk2lFSatÐ^kSmWhmÿDk_¸^kaxDk2Ik42S\kªdhkgh\kFmaxDekhm]Å^thxSx
gh\kFmaxDekhm]Å^tgh\kFhkDtdb]SUkWkYn_SkI]^kªlUSW_khSkg\kg2]taWtlWUeªWt
IbdbmdkUlddkUIIkª^kgk_´^k4WtD]kÅ^]kSoWÓ^ĉì_kKDk_RkSgh\kFmhxS4gSkS
axDekhmÓ^dÖTtIkldDkghxÁ^kYodê_kKDì^gh\kFhkDkhm±týkYn_Sk5lRÓ^ĉìYn_SkI
]^kªlUShxSkY_2SnlWdPRnDìImYĦSÿklSlWlVDg\kFphkImlWl]ªSm_kKDì^Y±YĦSmIk
LkatakldDkg5lRdSª]kWYýkgk_EmldDlgSLkatamg2goIWkIm]kÅ^]t^k]nbt
axDekhmSmagh\kFkImDÐYWk4lVDIÓ^kYDhxSFtam
Ó^ĉìº^k_kKDì^Ó^dÖTtIkGND4gSxÂ^kÓ^dÖTtItÖdłYd>DoRIÓ^dÖTkS2FªS
Yå_lÖTSm^kIkhmÓ^ĉì¸^kaxDekhmSmagh\kFkd_Yå_Rk]hxS4gSx_kKDì^g2GfkªS
gh\kFmhxÁ^kglD2dkg2GfªD_Á^kgº^kÓ^dÖTtS4WnDoaSk4gStÂ^kÓ^dÖTtSaxDk2]Å^t
_kKDì^Ödk_Ö^4lVD4gStSgtIaxDk2Ik_kKDk_RkSldldVÿDk_IkdldldVÿ]kRkS
gh\kFhm4gSxÌhRoWIaxDekhmÓ^dÖTtS_kKDì^gh\kFkak4lVD8°tKWl]bStSgtI
axDekhm¸^kldDkgk[_x[_I axDk2Ik_kKDì^gh\kFhmgh\kFmaxDekhmSdkQSx\k_SkS
ÖdkS2Þ^ÿkĮmW2S_ÿyQ]SklVDk_]kÆ^D_Á^kS5akÂ^k]nbt]SUkWk¸^k]kÅ^]kSoWaxD
lWdPRnDìS]xOz^kÿ]kRkSgh\kFmhx9akFat_kKDì^Y±k2¸^kg2´^tShmdkQLkam
GND_kº^YkSbmd_ldlV]2Pbd]2lý]2PbÓ^dÖTkldDlgSLkamY2Ik^S_kK¸^k
lWl]ªSmW2S_lKÐhkYå_fUY2Ik^Sgl]Sm5lRúk]Y2Ik^S^kg2ÖTk_kKDì^ŀĶz^k]hßdk¸^k
[WÐ^k^kg2ÖTk2¸^k]kÅ^]kSoWaxDk2¸^kgh\kFkItÿ]kRkSgdªIYkSbmd_]xOz^kÿ]kRkSmunotes.in

Page 45

45लोकशयाही
dkQat_kº^SgtIÖTklWDYkSbmd_mag2ÖTk2]Å^taxDk2¸^kgh\kFk]nbtgh\kFmaxDekhm
4lVD^eÖdmO_Sk2WklUgSt
axDekhm]Å^tgh\kF]hßdYoRª4gSxÌhRoWaxDekhmSmaaxDk2¸^kgh\kFkIm5dÔ^DSk
YnQma]nUzīk2¸^k]kÅ^]kSoWÖYĶhxSt
axDekhm]Å^tgh\kFkSoWaxDk2¸^kgnÖYĶKklRdklW]kªRhxSkSSgtI5Â]m^StIm
\kdWkhmdkQmgakFSt
axDk2¸^k]kFÁ^k4lVDgnÖYĶÖdłYkS]k2PÁ^kgkOmUtEmaaxDk2Ikgh\kF]hßdkIk
O_SxÌhRoWIKWSkIbdbmlWUeªWt]xIkªGt_kdg2Y6Ĭk_t5YÐ^k]kFÁ^k
axDekhm]Å^tÿlSYkUWD_mS4gStaxDekhmSma_kº^DS¥KWSt¸^k^k]kFÁ^kKkRoW
GtSkS5lRÂ^kgxPldÁ^k¸^kŀĶmWtÿ^ÂWD_SkSTxP³^kSaxDekhmaxDk2¸^k
gh\kFk]nbtgnlÖT_[WSt
‘g°kVk_m4l\KWdFkªd_lW^2ýROtdÁ^k¸^kŀĶmWthmaxDekhmSaxDk2¸^kgh\kFkak
4Â^2S]hßd4gSt
’axDekhm]Å^t5VnlWDìD_Rk¸^kÿlø^takFSmUtÁ^kgkOmKWStIkgh\kF]hßdkIk
4gSxKWStIkgh\kFl]bkakWkhmS_ekgWkWtlDSmhm8Uk_^xKWk_k[ldÁ^kIk
ÿ^ÂWDtakS_mÂ^k^eÖdmhx9eDSWkhmSgdk«Wm_kKDk_RkSgh\kFm4gkdt4gt
axDekhmS4l\ÿtS4gatS_mÿÂ^±kSgdk«Wkgh\kFGtRte³^hxSWkhmSgtI
axDekhmSmaaxDk2Ikgh\kFg2GlNSlD2dk4g2GlNSłYkIk4goeDSxÌhRKtI
_kKDì^Y±lD2dkhmSg2[2VmFNk¸^k]kÅ^]kSoWDtatakgh\kFhkg2GlNSÖdłYkIk
gh\kF4gSxS_l]ýk2emdDn2Nn[kem_kKDì^ÿijk2d_IIkªD_RthkaxDk2Ikg2GlNS
ÖdłYkIkgh\kF4gSxSgtIgh\kFmaxDekhm]Å^taxDk2Ik8ÖZnSªgh\kF5lR
akUatakgh\kFhmlUgoW^tSx8ÖZnSªgh\kFhkaxDekhmgkOm ak\Uk^DO_SxY_2Sn
akUatakgh\kFhkÖdt¸JkVk_mWgoWSxaxDekhmgGkSDO_SxaxDekhmlNDoW
_khÁ^kgkOm5lR4lVDldDlgShxÁ^kgkOmKWStWtÖdt¸JtWtgh\kFmhxRt5dÔ^D
4gStTxP³^kSgh\kFmaxDekhmSmaaxDk2Ikgh\kFhk8ÖZoSªYRt5htDì
[bK[_mWtakUakFtatak5ht^kd_gh\kFmaxDekhmIt\ldSÓ^4da2[oW4gSt
gh\kFkÂ]DaxDekhmItÖdłY
gh\kFmaxDekhm]Å^taxDk2¸^kKkÖSmSKkÖSgh\kFkd_4lVD\_lUakKkSxÿkImWúmD
WF__kº^k2]Å^t4WtDahkW]xOmWF__kº^4lÖSÂdkShxSm^kWF__kº^kSma [hòg2´^KWSk
DxRÂ^kWkDxRÂ^kÿDk_taxDekhmSma_kº^Dk_\k_kem g2[2lVShxSmúmDldIk_d2Smunotes.in

Page 46

46रयाजकरी्य वसदयांत
4å_ÖNvNa^k2¸^k]Stº^kÓ^ĉéIk_kº^Dk_\k_kS gh\kF4gSxSxI_kº^kIkWkFå_D
hx^TxP³^kS4å_ÖNvNa^k2¸^k^kÓ^k´^t]VoWÖYĶhxStDìWF__kº^kSma _kº^Dk_\k_kS 
º^k2Ikgh\kFhxSkÂ^k2WkI_kº^kIkWkFå_D[WÁ^kImg2VmÿkĮLkatamhxSmY_2Sn4gt4gat
S_mhmSÂDkamWúmDWF__kº^kSFnak]lľ^k5lRdmgdfk«¸^k5Sma]nak]naéWk
_kº^Dk_\k_kS gh\kFGtSk^tSWÓhSkÌhRKtIúmDWF__kº^kSma SÂDkamWaxDekhmS
gdªIWkFå_Dk2Ikgh\kFWÓhSkht^kdłWÖYĶhxSt5VnlWDDkbkSmaaxDekhm]Å^t]ký
WkFå_Dk2¸^kgh\kFkak4lVD]hßdÿkĮLkatat5htÂ^k]nbtIgh\kFmaxDekhmIt]vPta
ldDlgSLkatat5htlÖdL_a1P^kUtekSgh\kFmaxDekhm42SFªSDkhm8Yø]k2Ik4da2[
DtakKkSx^k]Å^taxDlWRª^gkdª]SaxDxYø]5lRÿÂ^kdhW4ek8Yø]k2Ikg]kdte
hxSx^kldldV8Yø]k2Ik4da2[DłWaxDekhmSaxDk2Ikgh\kF4lVDklVDdkQdak
KkSxgh\kFmaxDekhmSmaaxDk2Ikgh\kF4lVDdkQdRkö^k^k8Yø]k2ldf^mTxP³^kS
Ekamaÿ]kRtKkRoWGt9^kS
axDlWRª^ȩȶȷȶɃȶȿȵɆȾ 
KtÓhkaxDekhm]Å^tGtSatak>EkUklWRª^lD2dkDk^Ut]2PbkWtDtatak>EkUkDk^UkKWSt¸^k
ÖdmDpSmgkOmKWStg]x_ÿÖSnSDtakKkSxStÓhkÂ^kgaxDlWRª^4gtÌhRSkShkaxDlWRª^
gdªgkVk_RYRtUxWÿDk_Ik4gSx^kSmaYlhakÿDk_ÌhRKt4lWdk^ªaxDlWRª^5lRUng_k
ÿDk_ÌhRKt?l¸JDaxDlWRª^hx^KtÓhk>EkīkaxDekhmdkUm_kº^kSDk^Ut]2PbkWtDtatÐ^k
Dk^īkIm42]a[KkdRmD_Á^kYodêSxDk^UkKWSt¸^k]kÆ^StgkOmgkU_D_Rt5dÔ^DI
4gStStÓhkÂ^kaxDlWRª^kg4lWdk^ªaxDlWRª^4gtÌhRSkSS_KtÓhk>EkīkaxDekhmdkUm 
_kº^kSDk^Ut]2PbkWt]2Ko_DtatÐ^kDk^īkIm42]a[KkdRmhxÁ^kYodêSxDk^UkKWSt¸^k
]kÆ^StgkOmgkU_D_Rtht?l¸JDÖdłYkIt4gStStÓhk4ekaxDlWRª^kg?l¸JDaxDlWRª^
4gtÌhRSkS>EkīkldVt^Dkd_axDlWRª^kIm]kFRmKWStWtDtÐ^kgStldVt^D
axDlWRª^kgkOmKWStg]x_OtdatKkStaxDlWRª^^k8Yø]k]nbtKWStaklWftVklVDk_ÿkĮ
hxSx8Uk42V®ĦklW]oªaWDk^UkKWSt¸^kÖdmDpSmgkOmKWStg]x_OtdRtÌhRKtI
axDlWRª^kgOtdRthx^?l¸JDaxDlWRª^kgkOmlD]kWlDSmaxDk2IkYklO2[k4gkdkht
O_ldatKkStTxP³^kSaxDlWRª^kĬk_tWDx4gatamldVt^Dt_xEamKkSkSSgk4lVDk_
KWStak5htlÖdÂLa«P]Å^taxDlWRª^kIm]kFRmD_Rkö^kÿÖSkdkImlD]kWSmghKk_
Ó^ĉéWm]kFRmD_Rt5dÔ^D5htTxP³^kSlÖdL_a1P^kUtekSma_kº^Ó^dÖTtSKWStIk
gh\kFaxDlWRª^k¸^k]kÅ^]kSoWlUgoW^tSxÌhRKtIlÖdL_a1P]Å^tDk^UkaxDlWRª^kgkOm
KWStg]x_OtdoWKWStIkgh\kFWŌUdakKkSxlÖdL_a1P]Å^tKWStIkgh\kFdkQdÁ^kgkOm
axDlWRª^^k8Yø]kIk4da2[DtakKkSxmunotes.in

Page 47

47लोकशयाही
gkdª]SȧȽȶȳȺɄȴȺɅȶ 
KtÓhk>EkīkaxDekhmdkUmUtekSldleĶÿijkldf^mKW]SKkRoWGtÁ^kgkOmStTma
ekgWÓ^dÖTk Â^kÿijkd_KW]SGtSt5lRKWSkÂ^kÿijkd_5Yam4WnDoalD2dkÿlSDoa
ÿlSlø^kÓ^ĉD_S4gStStÓhk4ek8Yø]kggkdª]S4gtÌhRSkSUtekSmaldleĶÿijkd_
KWStItDk^]S5hthtgkdª]S^k8Yø]kSoWKWSt¸^kgh\kFkĬk_tKkRoWGtSatKkSt8Uk
WkFå_Dk2Wk]SUkWgĉìItD_kdtDìDłW^t^kldf^mKtÓhkKWStIt]SKkRoWGtSatKkStStÓhk
Â^kggkdª]S4gtÌhRSk^t7aTxP³^kSaxDekhm]Å^tKWStIkgh\kFdkQdÁ^kgkOm
gkdª]S^k8Yø]kIklÖdLak«P^kUtekS4da2[DtakKkSx
‘axDxYø]ȠȿȺɅȺȲɅȺɇȶ
KtÓhk>EkīkaxDekhmdkUmUtekSKWSk>EkUkDk^UkYoRªYRtS^k_DłWDk^Ut]2Pbk¸^k
ldIk_kTªYkOdS4gStlD2dkDk^Ut]2PbkWtDekÖdłYkIkDk^UkD_kdk^kg2U\kªSma]kFRm
Dk^Ut]2PbkDPtKWSkD_StStÓhk4ek8Yø]kgaxDxYø]4gtÌhRSkSaxD8Yø]k¸^k 
]kÅ^]kSoWKWStIkaxDekhmSmagh\kFdkQdakKkSx^k8Yø]kĬk_tKWStDPoWKWlhS
gkVRk_kIk2FakDk^UkDk^Ut]2PbkDPtÿÖSnSDtakKk9eDSxaxDxYø]kIt_lIS5lR
4_lISaxDxYø]4gtUxWÿDk_5htS_ImSaxDxYø]k¸^k ]kÅ^]kSoWKWSkº^kldf^kd_
Dk^īkIm5dÔ^DSk5htÂ^kldf^kd_ldVt^DS^k_DłWDk^Ut]2PbkDPtYkOdStKWStWt
YkOdatatldVt^DK_Dk^Ut]2Pbkak4]kÆ^4gtaS_KW]SGtSatKkStKW]SkWngk_ldVt^D
]2Ko_D_Á^kS^tSt4_lISaxDxYø]k¸^k]kÅ^]kSoWKWSk4Ytl±S4gatÐ^kDk^UkDtdb
ldf^kghDk^Ut]2PbkDPtYkOdStY_2Sn^kldVt^DkItYoRªÖdłYS^k_D_Á^kImK[k[Uk_mhm
Dk^Ut]2PbkIm4gSt
TxP³^kSaxDxYø]kĬk_thdm4gatamldVt^DtKWSk]2Ko_DłWGtS4gStaxDxYø]ht
axDekhmSmaÖdmDk_kÂ]D4ľ5htº^kĬk_taxDDÐ^kRgkVatKkSt
’ÿÂ^kdhWȩȶȴȲȽȽ
KtÓhkaxDekhm]Å^t]SUk_k2WmlWdPoWlUatakÿlSlWVm4Dk^ª±]d[tK[k[Uk_4gSxStÓhk
]SUk_k2WklWdPoWlUatÐ^kÿlSlWVmY_S[xaldÁ^kIkKx4lVDk_4gSxÂ^kgÿÂ^kdhW4gt
ÌhRSkSTxP³^kSÿÂ^kdhW^k8Yø]kĬk_tKWStIkaxDekhmSmagh\kFdkQdakKkSx
ÿÂ^kdhW^k8Yø]kĬk_tKWlhSWgkVRk_tlD2dkKWlhSkld_xVm lWRª^GtRkö^kaxDÿlSlWVéWk 
Y_S[xaldRte³^hxStY_2SnÓ^dhk_kS]kýÿÂ^kdhW^k8Yø]kIkUnŁY^xFhxÁ^kImIe³^Sk
KkÖS4gStDk_Rgk]kÆ^KWSt¸^k4²kWkIkFu_Zk^UkGt9W_kKDk_RkSma ]hßdkDk2±m
axD5YakÖdkTªgkVÁ^kIkVxDk4gSxmunotes.in

Page 48

48रयाजकरी्य वसदयांत
4ekÿDk_tÿÂ^±5lRgh\kFmaxDekhm¸^k]vPta]Å^taxDlWRª^axDxYø]gkdª]S5lR
ÿÂ^kdhW^kIk_]hßdk¸^kgkVWk2IkdkY_DłWKWSk4lVDklVDgh\kFGtS4gSt
gh\kFkÂ]DaxDekhmImduleĶz^t
gh\kFkÂ]DaxDekhm^kaxDekhm¸^k]vPta]Å^tWkFå_Dk2IkKkÖSmSKkÖSgh\kF4Ytl±S
4gSxWkFå_Dk2¸^kgh\kFkd_5Vkå_Sgh\kFmaxDekhmImDkhmduleĶz^tYnQmaÿ]kRt
Dk^Ut]2Pbk¸^kDk^kªSgh\kF
gh\kFmaxDekhm]Å^taxDk2IkDk^Ut]2Pbk¸^kDk^kªSÿÂ^±gh\kF4gSx?l¸JD5lR
4lWdk^ªaxDlWRª^axDxYø]^k8Yø]k2¸^k]kÅ^]kSoWaxDk2IkDk^UtlWl]ªSm¸^kDk^kªS
ÿÂ^±YRtgh\kF4gSxaxDk2DPoW>EkUkDk^UkYoRªÖdłYkSS^k_DłWSx
Dk^Ut]2Pbk¸^kldIk_kTªYkOdakKkSxSgtIDk^Ut]2PbkWtDekÿDk_IkDk^UklW]kªRD_kdk
^kIm]kFRmUtEma4WtDdtbkaxDk2DPoWDtamKkSt
axDÿlSlWVéItÿÂ^kdhW
gh\kFmaxDekhm¸^k]vPta]Å^t]SUk_k2WkÿÂ^kdhWkIk4lVDk_4gSx^k4lVDk_kWngk_
]SUk_k2WmlWdPoWlUatakÿlSlWVm4Dk^ª±]SgtI[tK[k[Uk_4gÐ^kgÂ^kak]SUk_Y_S
[xakdoeDSkSÿÂ^kdhW^k8Yø]kĬk_tKWlhSld_xVm lWRª^lD2dkDk^UtSgtIaxDDÐ^kR
WgkVRk_tlWRª^GtSatFtÐ^kgKWSk5YÐ^kÿlSlWVéWkY_S[xakdoeDSt
‘gdªgkVk_RYRtahkWUtek2gkOm8Y^nĉ
gh\kFmaxDekhmIt]vPtahtgdªgkVk_RYRtD]maxDg2´^k4gatÐ^k5lR\yFxlaD±týZb
D]m4gatÐ^kUtek2gkOm8Y^nĉ5ht]ký^k8aNgh\kFmaxDekhmItht]vPtaKkÖS
axDg2´^k5lRldeka\yFxlaD±týZb4gRkö^kUtek2Wk4PIRmIt5ht
’_kKDì^gh\kFk[k[S g]kWSk
gh\kFmaxDekhm¸^k^k]vPta]Å^tUtekSmagdªWkFå_Dk2Wk_kKDì^gh\kFGtÁ^kItg]kW
ÖdkS2Þ^dk4lVDk_5htUtekSmaÿÂ^tDWkFå_DDk^UkDgk4gkdk^kg2U\kªS5Yat]S
Dk^Ut]2PbkDPtWŌUdoeDSxlD2dk5Yam6¸JkaxDxYø]5lRaxDlWRª^^k]kÅ^]kSoW
g]kWYRtÓ^ĉDłeDSkSSgtIgkdª]S^k8Yø]kĬk_tldleĶÿijkd_4WnDoalD2dkÿlSDoa
ÿlSlø^kÿÂ^tDÓ^ĉìÓ^ĉDłeDSxgkdª]SkĬk_tekgWk¸^kVx_RlWl]ªSmd_KWSk5Yak
ÿ\kdYkPoeDSt

munotes.in

Page 49

49लोकशयाही
“WkFå_Dk2Itgk]olhDgkdª\y]Âd
gh\kFmaxDekhm]Å^tgdªWkFå_Dhtgk]olhDå_Â^kgkdª\y]4gSkSÌhRKtIgh\kFm
axDekhm]Å^tgkdª\y]g°khmUtekSmagdªWkFå_Dk2¸^kgk]olhDgkdª\y]ÂdkSlWhmS4gSt
gh\kFkÂ]DaxDekhmItFnR
gh\kFkÂ]DaxDekhm¸^k]vPta]Å^td_maduleĶz^k2dłWYnQmaFnRlUgoW^tSkS
KWlhSkIt_±R
gh\kFkÂ]DaxDekhm]Å^taxDk2IkKkÖSmSKkÖSgh\kF4gSxKWStIkDk^UtlWl]ªSm¸^k
Dk^kª]Å^t5lRVx_RlWl]ªSm¸^kDk^kªShmglø^gh\kF4gSxldldV8Yø]k2¸^k
]kÅ^]kSoW^kaxDekhmSKWlhSgkVatKkStY^kª^kWtgh\kFmaxDekhmSKWlhSkItg2_±R
hxS4gÐ^k]nbthmaxDekhmaxDlhSDk_m]kWamKkSt
ahkWUtek2gkOm8Y^nĉ
gh\kFkÂ]DaxDekhmhmD]maxDg2´^k4gRkö^k5lRD]m\yFxlaD±týZb4gRkö^k
Utek2gkOm8Y^nĉYĦSm5htDk_R4ekUtek2]Å^tgdªaxDk2WkekgWDk_\k_kS gh\kFmhxRt
e³^hxSt
‘axDk2Ikglø^gh\kF
gh\kFkÂ]DaxDekhm¸^k^k]vPta]Å^taxDk2Ikglø^YRt4lVDklVDgh\kF4gSxDk^Ut
lWl]ªSm5lRVx_RlWl]ªSmDk^kªSaxDk2Ikgh\kF4gÐ^k]nbthmYĦSm8Y^nĉO_StaxDk2Ik
glø^gh\kF4gÐ^k]nbtKWlhSkDPt^kYĦSmSUnaª±hxSWkhm
’KWStSKkRmdKkFpSm
gh\kFkÂ]DaxDekhm]Å^tKWStIkekgWDk_\k_kS 4lVDklVDglø^gh\kF4gÐ^k]nbt
KWSkgUudKkFpS5lRSÂY_4gSt4^xµ^lD2dkInDìIklWRª^4TdkDk^UkDtakKkRk_
Wkhm^kImU±SkKWStDPoWIGtSamKkStTxP³^kS^kYĦSm]Å^tKWStSdkQSmKkRmd
KkFpSmlUgoW^tSt
“Dk^Ut]2PbgUÖ^k2]Å^tKkFpSSk
gh\kFkÂ]DaxDekhm]Å^tKWStIkgUudglø^gh\kF4gSxEnĥKWSkKkFpS4gÐ^k]nbt
Dk^Ut]2PbgUÖ^hmlSSDtIKkFpS4gatatlUgoW^tSkSDk_RDxRÂ^khmInDì¸^kDk^īkak
4TdklWRª^kakKWStIkakFamIld_xVhxS4gSxÂ^k]nbtDxRSkhmInDìIklWRª^4Tdk
Dk^UkDtakKkRk_Wkhm^kImU±SkgKF4gRk_tDk^Ut]2PbkItgUÖ^GtS4gSkSmunotes.in

Page 50

50रयाजकरी्य वसदयांत
”axDlhSkIk5U_
gh\kFkÂ]DaxDekhm]Å^taxDlhSkIk5U_YodªDgÆ]kWDtakKkSxaxDlhSPkdaoW
DxRSkhmDk^Uk4TdkekgDì^Vx_R42]akS5RatKk9eDSWkhmTxP³^kS
gh\kFkÂ]DaxDekhm]Å^taxDlhSkIm4dhtaWkWhxSk^k8aNaxDlhSkIk5U_IDtak
KkSx
gh\kFkÂ]DaxDekhmItUxf4Tdk8Rmdk
gh\kFkÂ]DaxDekhm¸^k]vPta]Å^td_maFnRlUgoW^tS4gatS_m^kaxDekhm]Å^tDkhm
Uxf4Tdk8lRdkhm5htSÂ^kYnQmaÿ]kRt
JxNz^kUtek2gkOmI8Y^nĉ
gh\kFkÂ]DaxDekhmItht]vPtaDtdb5Dk_kWtJxNz^k5lRD]maxDg2´^k4gatÐ^k
Utek2gkOm8Y^nĉ5ht5VnlWDDkbkSdkQSmaxDg2´^k5lRdkQSt±týZbYkhSkht]vPta
KkÖSaxDg2´^k4gRkö^k5lRKkÖS\yFxlaD±týZb4gRkö^kUtek2gkOm8Y^nĉO_S
Wkhm
KWStS^xµ^±]StIk4\kd
gh\kFmaxDekhm]Å^tKWStIk4lVDklVDgh\kF]hßdYoRªO_Sx]kýekgWDk_\k_kS 
gh\kFGtRk_mKWSk^xµ^±]SkVk_RD_Rk_m4gtaI4gtWkhmY^kª^kWt±]SkWgRkö^k
axDk2Ikgh\kFdkQoWhmZk_gk8Y^xFhxSWkhmÌhRoWKWSt¸^k^xµ^±]St¸^k4\kdmhm
ÿRkamZk^Utem_O_SWkhm
‘Dk^Ut]2PbgUÖ^k2ItUkl^ÂdD]m
gh\kFkÂ]DaxDekhm]Å^tDk^UtlWl]ªSm¸^kDk^kªSKWStIkgøì^gh\kF4gSxaxDlWRª^
5lRaxDxYø]^k8Yø]k2¸^k]kÅ^]kSoWKWStIk4lVDklVDÿ\kdDk^UtlWl]ªSm¸^k
Dk^kªd_4gSxYå_Rk]mDk^UtlWl]ªSm[k[SDk^Ut]2PbgUÖ^k2ImK[k[Uk_mD]mhxSk2Wk
lUgStTxP³^kSDk^Ut]2PbgUÖ^k2Im\ol]DkD]m]hßdkImO_St
’ÖdS3lWRª^GtÁ^kSKWSk8UkgmW
gh\kFmaxDekhm]Å^tKWStIk4lVDklVD_kKDì^gh\kF]kÆ^DtakS_mgdªgkVk_RYRt
KWSkhmDxRSthm]hßdYoRªlWRª^GtÁ^kS8UkgmWO_atamlUgSthtgÂ^5YRWkDkłeDS
WkhmKWSt¸^k8UkgmWSt]nbtaxDekhm¸^k^eÖdmSt]Å^tExPklW]kªRhxSx
gh\kFmaxDekhm]Å^tduIkå_DÿlSlWVmÂdlUgoW^tSWkhmKWSt]Vma8lIS^xµ^St¸^k
4\kdm4ekduIkå_DÿlSlWlVÂdkIk 4Tdk6¸JkeĉìIk4\kdlUgoW^tSxmunotes.in

Page 51

51लोकशयाही
IIkªÂ]DaxDekhmțȶȽȺȳȶɃȲɅȺɇȶțȶȾɀȴɃȲȴɊ 
IIkªÂ]DaxDekhmhtaxDekhmItldDlgShxS4gatat4gt]vPta5htDìº^kaxDekhm]Å^t
gkdªKlWDlhSk¸^kŀĶmWtldIk_ldlW]^IIkª4Tdkg2[2lVS[k[éd_8hkYxhD_Á^kd_4lVD
\_lUakKkSxTxP³^kSIIkªÂ]DaxDekhm]Å^tgkdªKlWDlhSgkVÁ^kgkOmgkdªKlWDå_Â^k
ldIk_ld]eªIIkªD_Á^kd_4lVDklVD\_lUakKkSx^kaxDekhm]Å^tÓ^ĉìakÖdk^°Sk
lUatam4gSt>dQtIWÓhtS_Ó^ĉì¸^kÖdk^°StYkgoWI^kaxDekhm¸^k]vPtaImgnŁdkShxSt
]ký4gt4gatS_mUtEmaÓ^ĉìImÖdk^°Sk5lRgk]klKDg2[2Vht^kaxDekhm]Å^tg2GfkªIm
KkFkGtSWkhmSSgtIldleĶk2¸^klhSkIkIldIk_WD_SkgkdªKlWDlhSkIkldIk_^k
IIkªÂ]DaxDekhm]Å^t4lVDklVDÿ]kRkSDtakKkSx
IIkªÂ]DaxDekhm]Å^tgh\kFmLkatamKWSkldIk_ld]eªdII¥¸^k]kÅ^]kSoWY_ÖY_k2em
g2[2lVS4gStSgtIKWSkdkUlddkUIIkª^k]kÅ^]kSoWY_ÖY_k2It]S2dbdÁ^kgkOm
Y_ÖY_k2d_ÿ\kdYkPÁ^kgkOmÿ^ÂWD_mS4gSt^kaxDekhm]Å^tg]TªWkgkOmKWStIm]St
dbdRtÂ^k2It]SYå_dSªWD_Rthk_kKDì^g°tgkOm>D8°]5Vk_O_SxDk_R^k
axDekhm]Å^tÓ^ĉì¸^kÖdk^°StIk5U_DtakKkSxSgtI^k]nbt^kaxDekhmSÖdekgWk¸^k
±]Stakhm]hßdÿkĮhxSt^kaxDekhm]Å^tÓ^ĉì¸^kKmdWkSma]hßdYoRªGNDk2d_du^lĉD
lW^2ýROtdÁ^kIk4lVDk_Ó^ĉéWkÿkĮhxSxSgtIhmaxDekhm^k]kÅ^]kSoW_kKDì^g°tak
4lVDklVD5lRgSS8°_Uk^m[WdStIIkªÂ]DaxDekhm]Å^tÓ^ĉìlWRª^lWVkª_Rÿlø^tS
gSSDk^ª_S4gSkSgh\kFmaxDekhmYt±khk\kFIIkªÂ]DaxDekhm]Å^tlWlIJSdtFbkd
duleĶz^YoRª5htDk_Rgh\kFmaxDekhm]Å^tKWSk_kKDì^gh\kF^tS4gamS_mÂ^k]Å^t
gkSÂ^dklW_2S_Sk4gStI4gtWkhmDk_Rgh\kFmaxDekhmSmaÓ^ĉéIkgh\kFhk
[ö^kIdtbkÓ^ĉì¸^k6¸Jtd_4da2[oW4gSx]kýIIkªÂ]DaxDekhm]Å^tÓ^ĉìlWRª^lWVkª_R
ÿlø^tSlW_2S_YRtglø^4gSkSIIkªÂ]DaxDekhm]Å^tWkFå_D5lRÓ^kdgkl^D
_kKDk_Rm4emld\kFRmhxS4gStWÓhtSemY_dkWFmI>DÿDk_t^kaxDekhm]Å^tlUamKkSt
IIkªÂ]DaxDekhm]Å^tWkFå_DldldVKWlhSkemg2[2lVSgkdªKlWD]nUzīk2d_IIkª
ldIk_ld]eª4Tdk8hkYxhD_Á^k]Å^tglø^YRtgh\kFGtS4gSkS
IIkªÂ]DaxDekhmImduleĶz^t
IIkªldIk_ldlW]^kd_ \_
IIkªÂ]DaxDekhm]Å^tIIkªldIk_ldlW]^^kd_4lVDklVD\_lUakKkSxKWlhSkem
g2[2lVSgkdªKlWD]nUzīk2d_^kaxDekhm]Å^tÓ^kYDÖdłYkSIIkªGPdoW5RamKkSt5lR
^kĬk_tKWlhSgkVÁ^kIkÿ^ÂWDtakKkSxmunotes.in

Page 52

52रयाजकरी्य वसदयांत
gkdªKlWDlhSkIkldIk_
IIkªÂ]DaxDekhm]Å^tldleĶÓ^ĉé¸^kIdkg]oh¸^kIlhSkIkldIk_WD_SkKWSt¸^k
gk]olhDlhSkIkldIk_Ó^kYDÖdłYkSDtakKkSxÂ^k]nbt^kaxDekhm]Å^tgk]klKD
g2[2VkSg2GfªlW]kªRhxÁ^kIkg2[2V^tSWkhm
‘Ó^ĉìImÖdk^°Sk
IIkªÂ]DaxDekhm]Å^tÓ^ĉìakÖdk^°SkÿUkWDtatam4gStÓ^ĉìakÖdk^°]kWÁ^kYkgoWI
^kaxDekhmImgnŁdkShxSt]ký4gt4gatS_mÓ^ĉìaklUatÐ^kÖdk^°St]nbtgk]klKD
g2[2VkSg2GfªlW]kªRhxSWkhmDk_RldleĶk2¸^klhSk?dKmgkdªKlWDlhSkIkldIk_^k
axDekhmSDtakKkSx
’]SYå_dSªWkd_\_
IIkªÂ]DaxDekhm]Å^tIIkªldIk_ldlW]^ld]eª^k]kÅ^]kSoWÓ^ĉìIt]SYå_dSªWD_Á^kIk
5lR4lVDklVDgkdªKlWDlhSgkVÁ^kIkÿ^ÂWDtakKkSx
“KWStÿSm8°_Uk^m
IIkªÂ]DaxDekhm]Å^t_kKDì^g°kVk_mhtKWStÿSm8°_Uk^m4gSkSÓ^ĉì¸^kKmdWkSma
]hßdYoRªGNDk2d_^kaxDekhm]Å^tKWStItlW^2ýR4gStTxP³^kSKWStÿSm
8°_Ukl^Âdk¸^k \kdWtSoW^kaxDekhmSlWRª^GtSatKkSkS
”lWRª^lWVkª_Rÿlø^tSKWStIkgøì^gh\kF
IIkªÂ]DaxDekhm]Å^tKWSkIIkªldIk_ldlW]^ld]eª^k]kÅ^]kSoWUtek¸^klWRª^lWVkª_R
ÿlø^tS4lVDklVDÿ]kRkSgSSgh\kFmhxS4gSt
gk_k2e
5VnlWD_kKDì^lgĦk2Sk]Å^taxDekhmak]hßdkItÖTkWÿkĮLkatat5htDk_R5VnlWD
^nFhtaxDekhmIt^nF5ht^k^nFkSKFkSmaldldVUtekSaxDekhmekgWYĦSmÿklSlWlVD
gh\kFm5lRIIkªÂ]D4ekldldVÿDk_k2]Å^t42]akS5RamKkS5htaxDekhm¸^kÿÂ^tD
ÿDk_k2]Å^tKWStItlhSgkVÁ^kIk4lVDklVDÿ^ÂWDtakKkSx5VnlWDDkbkSDÐ^kRDk_m
_kº^k¸^kg2DÐYWtIk8U^LkÐ^k]nbtaxDekhmdkUm Utek2]Å^taxDekhmakIk2FatI]hßdÿkĮ
Lkatat5ht5VnlWDDkbkSaxDekhmhkDtdbekgWkIk>DÿDk__klhatakWkhmS_Sm>D
KmdWYĦSmSgtIldIk_ÿRkamUtEma[Watam5htaxDekhm^kekgWk¸^k5VnlWDÿDk_kS
KWSkžhkGNDD¤þl[2Uo]kWakKkSxmunotes.in

Page 53

53लोकशयाही
g_kdkgkOmÿijg2I
axDekhmÌhRKtDk^"htÖYĶDłWaxDekhmImSÂdtgldÖS_lahk
g2gUm^axDekhmImduleĶz^tÖYĶD_k
‘g2gUm^axDekhmItFnRUxfgldÖS_lahk
’4Å^±m^axDekhmItÖdłYÖYĶD_k
“4Å^±m^axDekhmItFnRUxfgldÖS_lahk
”gh\kFmaxDekhmÌhRKtDk^"htÖYĶDłWgh\kFmaxDekhmImduleĶz^tlahk
•gh\kFmaxDekhmItFnRUxfgldÖS_lahk
–IIkªÂ]DaxDekhmItÖdłYdduleĶz^tÖYĶD_k
4lVDdkIWkgkOm8Y^nĉg2U\ªú2T
ȡȲȺȿȤȧȧɀȽȺɅȺȴȲȽȫȹȶɀɃɊȞɆȺȽȵȧɆȳȽȺȴȲɅȺɀȿɄ 
ȥɀɃȾȲȿșȲɃɃɊȤɀȵȶɃȿȧɀȽȺɅȺȴȲȽȫȹȶɀɃɊȧȲȽȸɃȲɇȶ 
d]kªek]aka5VnlWD_kKWmlSDlgĦk2S]mWk±mÿDkeWWdmlUÐam—••
FU¥lUDk5lR[kIald]k5VnlWD_kKDì^ldĴtfRDvlÆNWtÆNaÿDkeWYnRt
—•“
\ka\xbt_kKDì^lgĦk2S5lR_kKDì^ldĴtfRlY2YbkYn_tÿDkeWWkFYo_—––
ÿklIFGk2F_tD_ldīkÿDkeWWkFYo_———
ÿk]nOkb_k]_kKDì^lgĦk2S5lR_kKDì^ldĴtfR42enaYlÊaDteÆgWkFYo_
——•


™™™munotes.in

Page 54

54रयाजकरी्य वसदयांत
GND
WkFå_DÂd
GND_IWk
‘.Ž 8ĥmĶt
‘. ldf^ lddtIW
‘.. WkFå_DÂd: g2DÐYWk, Ó^k´^k 5lR ldDkg
‘.. å_YlÊaDW WkFå_DÂd
‘..‘ 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂd
‘..’ dulĵD/ gkdªlýD WkFå_DÂd
‘..“ l\ÆW WkFå_DÂd
‘..” WkFå_DÂd 5lR KkFlSDìD_R
‘. gk_k2e
‘.‘ g_kdkgkOm ÿij
‘.’ 4lVD dkIWkgkOm YnÖSDt
‘Ž8ĥmĶt
. WkFå_DÂd ^k g2DÐYWtIk ldDkg Dgk Lkak ht g]KoW GtRt.
. WkFå_DÂdk¸^k ldldV ÿDk_k2Ik 4Ë^kg D_Rt 5lR Â^k 4Wnf2FkWt ^tRkö^k ldldV
Ó^k´^k2Ik 8hkYxh D_Rt.
‘. KkFlSD_RkIk WkFå_DÂdkd_ Dgk Yå_Rk] hxSx ^kIt ldĴtfR D_Rt.
‘ldf^lddtIW
WkFå_DÂd ^k eÊUkIk 4Tª g]KoW GtSkWk Â^k¸^k Ó^nÂY°mDPt ldetf a± īk^ak hdt. arlNW]Vma
'lgÓhmg' (civis) 5lR úmD]Vma 'YvlaNtg' (polites) ^k eÊUk2]VoW WkFå_DÂd (citizenship)
hk eÊU S^k_ Lkak. munotes.in

Page 55

55नयागररकति
WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtS SmW ]hÂdkIt GND 5htS, St YnQmaÿ]kRt;
. WkFå_DÂd ÌhRKt WkFå_DkIt Dk^Utem_ 4lVķkW 4gSt. WkFå_Dkak l]bRk_t WkF_m,
_kKDì^ 5lR gk]klKD h³D hk Â^kIk Yk^k 4gSx. ^k]nbt Dk^īk¸^k IyDNmS
WkFå_DkIk ÖdS2ý dkd_ e³^ hxSx.
. _kº^g2ÖTtS lD2dk 6S_ gkdªKlWD 5lR WkF_m g2ÖTk2]Å^t glø^ gh\kF 4gRt.
‘. WkFå_DÂd ÌhRKt >Dk ldleĶ _kKDì^ g]kKkIt g\kgUÂd 4gRt hx^. 5VnlWD
_kº^g2ÖTk 5lR _kÕů-_kº^k2Ik 8U^k]nbt WkFå_DÂd hm g2DÐYWk ÿkUtleD g\kgUÂdkem
KxPam Ftam. 6Tt 4gt W]oU D_kdt akFta Dì _kÕů-_kº^k2Wk ÿkUtleD, dk2leD, gk2ÖDplSD
lD2dk \klfD 5Vk_k2d_ ^k g\kgÂdkIt lW^2ýR D_Sk ^tSt.
’. WkFå_DÂd hm ]nbkS WuglFªD h³Dk2d_ 5Vk_atam g2DÐYWk 5ht. Y_2Sn WkFå_DÂdk¸^k
5VnlWD Ó^k´^tS h³DklVlķS IyDNégx[SI DSªÓ^t, K[k[Ukö^k 5lR g]kKlhSkgkOm
akUatÐ^k Dkhm [2VWk2IkUtEma g]kdte D_Sk ^tSx.
‘WkFå_DÂdkIk g2DÐYWkÂ]DldDkg
5K¸^k DkbkS 4lÖSÂdkS 4gatam WkFå_DÂdkIm g2DÐYWk >Dk ldleĶ ldDkgkÂ]D ÿlø^tSoW
8U^kg 5atam 5ht. ^k ldDkgkÂ]D ÿlø^tIt Ik_ NÈYt 5QboW ^tSkS. St YnQmaÿ]kRt:
. ÿkImW DkbkSma úmD WF__kº^t d _x]W gkăkº^k¸^k ekgWÓ^dÖTk2]Å^t WkFå_DÂdkIm
g2DÐYWk 8U^kg 5am.
. 8°_-]Å^^nFmW 5lR 5VnlWD DkbkS Ā¤I 5lR 4]tå_DW _kº^øk2Sm U_Ì^kW
WkFå_DÂdkIm g2DÐYWk 4lVD ŀQ Lkam.
‘. >DxlRgkÓ^k eSDkS ldÖSk_ Ykdatam \k2Pdam 4TªÓ^dÖTk 5lR Â^kak Yo_D 4em
8Uk_]SdkUm _kº^Ó^dÖTk lW]kªR Lkam. ^k DkbkS WkFå_DÂdk\xdSm¸^k h³DklVlķS
IyDNmak 5REm [b l]bkat.
’. ldgkÓ^k eSDk¸^k 8°_kVkªS YnQt 5atat [hògk2ÖDplSD d gk]nUkl^D 4lVDk_ 5lR
KkFlSDìD_RkIk ÿ\kdk2SoW lW]kªR LkatÐ^k ÿijk2]nbt WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtS 5lR
Ó^k´^tS 5REm \_ YPam.
d_ma W]oU DtatÐ^k DkaE2PkS WkFå_DÂdkIt UxW ]n´^ ÿDk_ lUgSkS.
. gkdªKlWD lhS, WkF_m gh\kF 5lR WkF_m FnRd°k (civic virtue) ^k SÂdk2d_ [tSatat
WkF_m ÿKkg°kD.
. du^lĉD 5lR EkKFm h³Dk2d_ 5Vk_atat 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂd. munotes.in

Page 56

56रयाजकरी्य वसदयांत
‘FR_kº^kÂ]D å_YlÊaDWWkFå_DÂd
FR_kº^kÂ]D WkFå_DÂd (å_YlÊaDW WkFå_DÂd) hm g2DÐYWk ^k g]KoW GtÁ^kYodê ]nbkS
FR_kº^ (å_YlÊaD) ÌhRKt Dk^ ht KkRoW GtRt 5dÔ^D 5ht. FR_kº^ eÊUkIk 8F] '_tg
YlÊaDk ' (ɃȶɄɁɆȳȽȺȴȲ) ^k arlNW eÊUkSoW Lkak º^kIk 4Tª 'gkdªKlWD Yå_GkS 4gatam FxĶ'
4gk 5ht. ^k]Å^t ekgW ht >D gkdªKlWD DSªÓ^ 5ht 4gt ]kWat KkSt, ÌhRKtI WkFå_Dk2Wm
ekgWÓ^dÖTtS glø^ gh\kF WŌUdkdk 4em 4Yt±k Dtam KkSt. ^k]Å^t FR_kº^kIk Kt WkFå_D
\kF 5htS, Â^k2¸^kgkOm Dkhm >D O_kldD 'WkF_m FnRd°k' (Civic Virtue) akFo 5ht 4gt ]kWat
KkSt. gkdªKlWD ±týkS WkFå_Dk2Wm gh\kFm hxRt ÌhRKtI WkFå_D 4gÁ^kIt DSªÓ^ lW\kdRt hx^.
^kakI WkF_m FnRd°k (Civic Virtue) 4gt g2[xVat KkSt. hm WkF_m FnRd°k WkFå_Dk2Wm ÖdS3]Å^t
ldDlgS D_k^ak hdm 4gt ]kWat KkSt. Â^kDå_Sk _x]W axDk2Wm ÿle±R, Ute\ĉì, DSªÓ^k2It
YkaW 5lR Dk^īkÿSm g]YªR ^k 4Â^kdÔ^D [k[m ]kWÐ^k hxÂ^k.
FR_kº^kÂ]D WkFå_DÂdkIm g2DÐYWk 4TtÆg ^k úmD WF_-_kº^kS 8U^kg 5am. ^k]Å^t
WkFå_Dk2Wm ekgWÓ^dÖTk , ÿekgDì^ Dk^¥ 5lR Æ^k^Ó^dÖTt]Å^t glø^ gh\kF WŌUdRt
4lWdk^ª hxSt. <å_ÖNxNaWt úmD WkFå_Dk2It dRªW D_SkWk 'all who share in the civic life of
ruling and being ruled in turn' 4gt ÌhNat 5ht. glø^ _kKDì^ gh\kF 5lR glø^ WkF_m
KmdW hm FR_kº^kÂ]D WkFå_DÂdkIm duleĶ^t hxSm. Y_2Sn ^k ÿkłYk¸^k ]^kªUkhm g]KoW ¶^k^ak
hÓ^kS. Ylhat ÌhRKt 4TtÆg 5lR ÖYkNkª hm úmD WF_-_kº^t 4lSe^ ahkW hxSm 5lR StTma
axDg2´^khm ]^kªlUS hxSm. Ung_t ÌhRKt StTma g]kKkS D]mSD]m l\ÆWÂd hxSt. lSg_t ÌhRKt,
StTma _kKDì^ Ó^dÖTk ^k gxÈ^k d gnNgnNmS hxÂ^k, º^k [hòSk2eYRt Y_ÖY_k2em 4gatam
BbE 5lR ldĵkgkd_ 4da2[oW hxÂ^k. ]WnÕ^k¸^k du^lĉD lD2dk DyNn2l[D KmdWkYt±k Â^kIt
_kKDì^ d gkdªKlWD 5^nÕ^ 4lVD ]hÂdkIt ]kWat KkS 4gt. hthm Å^kWkS ¶^k^ak hdt, Dì ^k
WF_ _kº^kS WkFå_D WgRkö^k Ó^ĉéWk ekgWÿlø^tS gh\kFm Óhk^Im Y_dkWFm WÓhSm. Â^k]nbt
gh\kF hk >DÿDk_Ik ldetfklVDk_ hxSk, Kx ]^kªlUS Ó^ĉéYn_SkI ]^kªlUS hxSk. ^kS Dtdb
'ÖdS2ý 5lR ]oblWdkgm YnŁf' hxSt. [kDì lľ^k, ahkW ]nat, Fnak] 5lR Y_Dì^k2Wk
WkFå_DÂdkSoW dFbÁ^kS 5at hxSt. Â^k]nbt >Dk ]^kªlUS g]ohkakI 'WkFå_D' ÌhRoW BbEat
KkS 4gt. 6S_ 4WtD g]nUk^ Â^kYkgoW d2lIS hxSt.
Â^kW2S_ _x]W DkaE2Pk]Å^t úmDk2¸^k WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtS ]xOt [Ua GPoW 5at. _x]W
gkăkº^kYnQt ldeka KWg]nUk^kak SgtI ÿUtek2Wk gk]kdoW GtÁ^kIt 5ÓhkW hxSt. ^k]VoWI
WkFå_DÂdkak duVklWD 5Vk_ UtÁ^kIm F_K lW]kªR Lkam. ^kĬk_t _x]W gkăkº^ 4lVDklVD
axDk2Wk Â^k2¸^kS gk]kdoW Gt9 eDat, SgtI Â^k gdk«Wk gk]kW Dk^īk2Ĭk_t g2_±Rhm UtÁ^kS
5at. Y_2Sn ^kShm úmD-ÿkłYkak 4WngłW lľ^k2Wk 5lR g]kKkSma lWÌW dFk«Wk (ldetfS3 munotes.in

Page 57

57नयागररकति
úk]mR axDg2´^tak) WkFå_DÂd WkDk_at Ftat hxSt. Y_2Sn Dk^Ut [WldRt 5lR Dk^īk2Im
42]a[KkdRm D_Rt ^k[k[SmSma Ó^dÖTk ]ký úmDk2Yt±k EoY lW_kbm hxSm. _x]W DkaE2PkS
WkFå_DÂd hm Dk^īkd_ 5Vkå_S 4em BbE lW]kªR LkÐ^kWt gdª WkFå_Dk2Wk Dk^īkIt gk]kW
g2_±R [hka Dtat Ftat, SgtI Dkhm 4lVDk_hm ÿUkW Dtat Ftat. ^k ÿkłYkIm UxW duleĶ^t W]oU
D_Sk ^tSma. Ylhat ÌhRKt, ^kS _x]W SgtI _x]W WgatÐ^k Ó^ĉéWkhm WkFå_DÂd [hka Dtat
KkS 4gt. Ung_t ÌhRKt, WkFå_DÂdkS 8S_2P lW]kªR DłW 'UnÍ^] WkFå_DÂdk'Im (civitas sine
suffragio) S_SoU D_Á^kS 5am. ^k UnÍ^] WkFå_Dk2Wk Dk^Utem_ h³D hxSt, Y_2Sn _kKDì^ h³D
]ký WÓhSt.
4ekÿDk_t úmD 5lR _x]W DkaE2PkS FR_kº^m^ WkFå_DÂdkIm UxW duleĶ^t ldDlgS Lkam-
Ylhat ÌhRKt gkdªKlWD/_kKDì^ ±týkS WkFå_Dk2Ik glø^ gh\kF 4Â^kdÔ^D 4gSx. Ung_t
ÌhRKt, WkFå_DÂdkak Dk^Utem_ 5Vk_ 4gRt F_KtIt 4gSt.
Y_2Sn FR_kº^kÂ]D WkFå_DÂdkIk Yk^k 4gatam 'FR_kº^dkU' hm g2DÐYWk gS_kÓ^k 5lR
4O_kÓ^k eSDkS ldDlgS Lkam. ^k ldDkgkSoWI FR_kº^kÂ]D WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtIkhm
hbohbo ldDkg hxS Ftak. FR_kº^dkUkIt UxW ÿDk_ 5htS- Wd-4TtlW^W FR_kº^dkU (neo-
Athenian republicanism) 5lR Wd-_x]W FR_kº^dkU (neo-Roman republicanism).
Wd- 4TtlW^W ÿkłYkWngk_ g2ÖTkÂ]D YkSbmd_ma gh\kF 5lR axDekhmdkUm gh\kF ^k2Wk
]hÂd lUat KkSt. ^kgkOm WkF_m FnRd°k 5lR WkFå_DÂd d Uteÿt] ]hÂdkIt O_St. _kº^g2ÖTtIt
ÖdkS2Þ^ 4[klVS OtdÁ^kgkOm ht GND ]hÂdkIt ]kWat KkSt. Wd- _x]W ÿkłYkWngk_ Ó^ĉì¸^k
ÖdkS2Þ^kIt KSW d g2dVªW ]hÂdkIt ]kWat KkSt. lWDxax ]rlD^kdtam 5lR KtÌg ]rlPgW ht
ldIk_d2S Wd-_x]W WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtIt KWD ]kWat KkSkS.Â^k2¸^k ]St, Yk_2Yå_D WF_
_kº^t hm K]kdk¸^k ekgWkg, hòDo]ekhm _kKdNmg 5lR 42SFªS Dahk2Wk ghK [bm YPo eDSma
4em hxSm. Â^k]nbt FR_kº^kÂ]D ]k2PRmS ÖdkS2Þ^kIt g2_±R D_Á^kgkOm Ó^lĉFS ÖdkS2Þ^kd_
\_ UtRkö^k g2ÖTkÂ]D Ó^dÖTtIm lWl]ªSm Lkam. ^k Ó^dÖTtIm Dkhm ObD duleĶz^t 5QbSkS,
Sm ÌhRKt, Dk^īkIt _kº^, Æ^k^ka^mW YnW_kdaxDW 5lR ÿklSlWlVD ekgW. ]vÆNtÖ³^o ^k
Ā¤I SÂd²kWt g2ÖTkÂ]D _IWtd_ ldetf \_ UtS g°kld\kKWkIk lgĦk2S ÿlgĦ Dtak. ]vÆNtÖ³^o
^k2¸^k ]St ekgWkIm SmW ÿ]nE Dk^¥- ÌhRKtI Dk^Uk [WdRt, Â^kIm 42]a[KkdRm D_Rt 5lR
Æ^k^UkW D_Rt ht DnOÐ^khm >Dk Ó^ĉì¸^k lD2dk g°kD¤þk¸^k hkSkS WgkdmS. 4gt GPÐ^kg,
Sm g°k lD2dk Ó^ĉì Kna]m hxÁ^kIk g2\d 4gSx. ÌhRoWI g2ldVklWD _kº^Ó^dÖTtS
g°kld\kKWk¸^k lgĦk2Skak ldetf ]hÂd lUat Ftat 5ht.
Ā¤I ldIk_d2S º^k2-KkD łgx ^k2Wm 'gk]klKD D_k_' (•”) ^k 5YÐ^k ú2TkS gk]olhD 7htIm
g2DÐYWk ]k2Pam. Łgx ^k2¸^k ]St, ÖdlhS 5lR Ó^ĉì6¸JtYamDPt Kk9W Ó^kYD 4ek gk]olhD munotes.in

Page 58

58रयाजकरी्य वसदयांत
6htIt YkaW D_Rt ht ÿÂ^tD WkFå_DkIt DSªÓ^ 5ht. DnOÐ^khm _kº^Ó^dÖTtS Dk^īkIt DkNtDx_
YkaW hxRt 4Â^2S 5dÔ^D [k[ 4gSt. Dk^īkIm 5²k YkbÐ^kWtI gk]klKD ?³^ d Æ^k^
ÿÖTklYS hxSt. 4TkªS, 6Tt gk]klKD ?³^, Æ^k^ d ÖTu^ª ht >Dk ÿDk_It gk]olhD lhS (common
good) 5htS 5lR łgx¸^k gk]olhD 6ht¸^k ldIk_kÿ]kRt St gkVat Ftat YklhKt. ÖdlhSkIk Â^kF
DłW gk]olhD lhSkIk ldIk_ D_Rt ^kSoW axDk2]Vma WkFå_DStIm \kdWk d gh\kF ^k
FR_kº^kÂÌD duleĶz^t lgĦt hxSkS.
•–—¸^k Ā¤I _kKøk2SmS _kKtekhmldŁĦ¸^k [2PkS UxW ÿ]nE ]kFÁ^k 5QbSkS. Â^kS
_kKDì^ Ó^dÖTtS WkFå_Dk2Wk g]kW dkFRoD 5lR glø^ gh\kFkIm h]m ^k2Ik g]kdte hxSx.
GNWkÂ]D ÿlø^tWt 4lÖSÂdkS 5atak ']kWdm h³DkIk Kkhm_Wk]k' hk 8Uk_]SdkUm 5lR
FR_kº^kÂ]DdkUm IyDNé]Å^t g]Æd^ GPdoW 5RSx. ^kSoW >D FxĶ ÖYĶ hxSt Dì Ā¤I
_kº^øk2Smd_ WkF_m FR_kº^dkUm (civic republicanism) Ó^dÖTtIk ÿ\kd hxSk. TxP³^kS,
Ā¤I _kº^øk2SmS lW_2Dne d 4lW^2lýS g°tldŁĦ ÖdkS2Þ^, Ödk^°Sk, g]St¸^k 5lR
axDgh\kF ^k SÂdk2d_ 5Vk_atam g2ldVkWkÂ]D _kº^Ó^dÖTtIk ldDkg Lkak.
WkFå_Dk2Ik gkdªKlWD 8Yø] d g2ÖTk2]Vak gh\kF hk Ó^ĉì 5lR g]kK ^k UxhŌgkOm
Zk^Utem_ O_Sx.
NmDkÂ]DlddtIW
Dkhm ldIk_d2Sk2Wm 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtSma 8lRdk 5lR ýnNm 4Vx_tlES D_S
å_YlÊaDW SÂdk2Wk VłW >Dk WÓ^k g2DÐYWkÂ]D _IWtIm ÌhRKtI Wd-å_YlÊaDWdkUkIm
lWl]ªSm Dtam. Y_2Sn úmDx-_x]W g2ÖDpSmS 8U^kg 5atat å_YlÊaDW WkFå_DÂd ht 5K¸^k
4Ó^dhk^ª 5ht. ]k^Da dvÐL_ (—–—) ^k2Wm Â^kIm UxW ]n´^ Dk_Rt gk2lFSam 5htS.
_kº^g2ÖTk d _kKDì^ ÿlø^tIt 5KIt Yå_]kR 5lR KlNaSk lDÂ^tD YNmWt dkQatam 5ht.
4ekS å_YlÊaDWdkUkS 4l\ÿtS 4gtaak glø^ WkF_m gh\kF GPdoW 5RRt KdbKdb
4e³^ 5ht. 4amDP¸^k DkbkS WkFå_D l[F_-_kKDì^ lD2dk _kKDì^ D±t[kht_ma gk]klKD,
5lTªD lD2dk DyNn2l[D Dk]k2Wk ÿkVkÆ^ Ut9 eDSkS. 5VnlWD _kÕů-_kº^k2]Å^t 4lVD ldldVSk
(heterogeneity) 4gSt 5lR Â^k]nbt lSTt WkFå_Dk2]Å^t 'WulSD ?³^' 5lR Y_ÖY_k2d_ma
ldĵkg lW]kªR hx9 eDS WkhmS. axDk2]Vma WulSD ?³^ 5lR >D]tDk2d_ma ldĵkg hk
å_YlÊaDW Ó^dÖTtIk Fk\k 5ht.
‘‘8Uk_]SdkUmWkFå_DÂd
>DxRmgkÓ^k eSDkS 8Uk_]SdkUm ldIk_Vk_tgx[SI \k2Pdam lhSg2[2Vk2Ik ÿ\kd dkQak. ^kI
Ó^dÖTtS YnQt WkFå_DÂdk¸^k å_YlÊaDW lgĦk2SkIk YkPkd DłW 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂd ŁYkg munotes.in

Page 59

59नयागररकति
5at. ^kS gk]klKD D_k_kIk lgĦk2S ]k2PRk_t ldIk_d2S Tv]g hvÊK 5lR KvW avD ^k2It
]hÂdkIt ^xFUkW 5ht.
Tv]g hvÊK ^k2It ^xFUkW ht ]hÂdkIt YR 4ÿÂ^± ÖdłYkIt 5ht. hvÊK ^k2¸^k ]k2PRmS Ó^ĉì
(individual) 5lR ekgWÓ^dÖTtIk TtN g2[2V akdatak lUgSx. Â^k5Vm¸^k ldIk_d2Sk2Wm
ekgWÓ^dhk_kS g]oh, g2ÖTk d dSWdkPz^k2Wk (estate) ]hÂdkIt ÖTkW Ut9 Dtat hxSt. hvÊK ^k2Wm
hm Y_2Y_k ]xPmS DkQS Ó^ĉìak ]hÂdkIt ÖTkW lUat. ^kÓ^lSå_ĉ, Tv]g hvÊK ^k2Wm 5YÐ^k
]k2PRmS ÖdkS2Þ^ d g]kWStIm IIkª Dtatam 5ht. Â^k2¸^k ]St ÖdkS2Þ^ hk ]WnÕ^kIk WuglFªD h³D
5ht. Â^kI[_x[_ Â^k2Wm WuglFªD g]StIk ldIk_ ]k2Pak 5ht. hvÊK ^k2¸^k ]St, ek_må_D 5lR
[yUz lVD YkSbéd_ ldf]Sk 4gam S_m Ó^ĉé]Å^t g]kWSk 4gSt. 8Uk_]SdkUm _kKDk_RkSma
Dkhm ]oa\oS GND ÌhRKtI Ó^lĉdkU (individualism), du^lĉD h³D (individual right s)
5lR g]kWSk (equality) ^k2Im ]m]k2gk Dtam 5ht. d_ma W]oU DtatÐ^k ]oa\oS GND
KYÁ^kgkOm hvÊK 'gkdª\y]' (sovereign) ekgWÓ^dÖTtIk Yn_ÖDk_ D_SkS.
gW ”–— ]Å^t 'Two Treatises of the Civil Government’ ^k 5YÐ^k ú2TkĬk_t KvW avD
^k2Wm 8Uk_]SdkUm g2_IWt¸^k FkË^kem 4gatat 'KmdW, ÖdkS2Þ^ 5lR ]ka]°tIt' g2_±R ht goý
]k2Pat. ^k goýkIk ldÖSkå_S 4Tª 4gk Dì '5YR 5Yat d 6S_k2¸^k (Ó^ĉé¸^k) KmldSkIt _±R
D_kdt 5lR DxRmhm 6S_k2It ÖdkS2Þ^ 5lR ]ka]°k lh_kdoW GtÁ^kIk ÿ^ÂW DŁ W^t'. avD ^k2Wm
6Tt hvÊK ^k2Wm GkaoW lUatÐ^k WuglFªD hDDk2¸^k IyDNmIk 5Vk_ GtSak 5ht. Y_2Sn ^k h³Dk2Im
IyDN LnFk_Ð^kg U2P lD2dk le±k D_Rk_m ^2ýRk >Dk ldleĶ gk]klKD D_k_kĬk_t ÖTkYW Lkam
4gt avD ^k2It ]S 5ht. ^kI ^2ýRtIt YnQt _kº^g2ÖTtS ŁYk2S_ Lkat. KvW avD ^k2¸^k ]k2PRmS
Ó^ĉìIt ÖdkS2Þ^ d ÖdlhS ^k UxW g2DÐYWk ÿDfkªWt YnQt ^tSkS.
hvÊK 5lR avD ^k2¸^k guĦk2lSD ]k2PRmS _kº^g2ÖTk, 4lVDk_ 5lR g]kWSk ^k g2DÐYWk
4lVD ldDlgS LkÐ^k. WuglFªD 4lVDk_k2¸^k ^k SN[2Umd_ YnQt 8Uk_]SdkUm ]oÐ^k2d_ 5Vkå_S
ekgWÓ^dÖTk 5lR Â^kak Yo_D 4em WkFå_DÂdkIm Ó^k´^k ldDlgS Lkam. \k2Pdam
4TªÓ^dÖTtS 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂd hm g2DÐYWk 4lVD ŁKam. 8Uk_]SdkUk¸^k WulSD 5lR
guĦk2lSD KklRdk ^k ÿ[xVW DkbkS KÆ]kak 5Ð^k. [nlĦÿk]kÁ^dkU, lddtDlWķk 4ek
SÂdk2[_x[_I Ó^lĉdkUkIk (individualism) ldIk_ ŁKo akFak. 'Ó^lĉdkU' lD2dk 'Ó^ĉìIt
4lVDk_' hm \k2PdaekhmSam ]Å^dSê 4em g2DÐYWk 5ht. 8Uk_]SdkUm g]kKkS Ó^ĉì ÖdS2ý
5lR Ödk^° _khRt Yg2S D_St. ht ÖdkS2Þ^ 5lR Ödk^°Sk ÿk]n´^kWt g]kKk¸^k hÖS±tYkldŁĦ
]klFSatat g2_±R 4gSt. 'lD]kW ekgW' ^k Vx_RkÂ]D SÂdkWngk_ IkaRkö^k 8Uk_]SdkUm
ekgWÿRkamS [kKk_YtOtS lD2dk Ó^lĉFS KmdWkS _kº^g2ÖTtIk D]mSD]m hÖS±tY 4gSx.
8Uk_]SdkUm ekgWÓ^dÖTtS WkFå_Dk2d_ Zk_em DSªÓ^t akUatam WgSkS. ]ký ^k 5VmIm munotes.in

Page 60

60रयाजकरी्य वसदयांत
ÿIlaS YĦSmS, ÌhRKtI å_YlÊaDW WkFå_DÂd WkFå_Dk2¸^k K[k[Ukö^k 5lR DSªÓ^k2[k[S
5úhm \ol]Dk GtSt. SnaWtWt 8Uk_]SdkUm Ó^dÖTtS hm g\kgUÂdkIm \kdWk D]m lUgSt.
\k2Pdaekhm 5YÐ^k gdō¸I leE_kd_ 4gSkWk WkFå_Dk2It 4lVDk_ dplĦ2FS Lkat hxSt. ^k
4lVDk_k2Ĭk_t WkFå_Dk2Wk 5YÐ^k EkgFm lhSkIt g2_±R d ÿIk_ D_Á^kak 4WÆ^gkVk_R ]hÂd
ÿkĮ Lkat. ^k ldÖSpS 4lVDk_±týkS WkFå_Dk2Wk g_Dk_m hÖS±tYkldŁĦUtEma Dkhm ldetf
4lVDk_ ÿkĮ Lkat. 4lVDk_k2gx[SI g]kWSk ÿÖTklYS D_Á^kIt ÿ^ÂW gnŁ hxSt.
WkFå_DÂdk¸^k 8Uk_]SdkUm ÿkłYkS 'Dk^īkYnQma g]kWSk' (Dk^īk42SFªS g]kW dkFRoD) ht
]hÂdkIt GND 5ht. 8Uk_]SdkUm ekgW DxRÂ^khm g]ohkak Dk^Utem_ ldetfklVDk_ UtS Wkhm.
]nĉ 5lR g]kW WkFå_D GPdÁ^k¸^k ŀĶmWt d2e, dFª, KkS, la2F\kd, V]ª 6Â^klU 4lÖ]Sk2d_
5Vk_atat l\ÆWÂd ht 4ÿÖSoS O_dat Ftat 5lR Â^k]nbt WkFå_DÂd hm >D gdªg]kdteD g2DÐYWk
ÌhRoW YnQt 5am. lD2[hòWk, 6S_ gk]klKD, gk2ÖDplSD, d 5lTªD KklRdk2]VoW GPatÐ^k
4lÖ]Sk2Wk d Â^kSoW lW]kªR Lkatam ldf]Sk 5lR ]kFkgatYR gx^mÖD__mÂ^k Unaªl±S DłW
g]kW WkFå_DÂd htI >D ÿ]nE 4lÖ]SkUeªD ÌhRoW YnQt ^tSt. gk]klKD, gk2ÖDplSD, d 5lTªD
4lÖ]Sk2¸^k ®tRm[ĥSt]nbt gk]kW Dk^Utem_ UKkª 4goWhm d2lIS g]ohk2Wk _kKDì^-gk]klKD
KmdWkS gk]kW ÿlSlWlVÂd d gh\kFk¸^k g2Vm ÿkĮ hxS WkhmS. 5lR ÌhRoWI 8Uk_]SdkUm
IyDN hm CYIkå_D ÖdłYk¸^k Dk^Utem_ g]kWStIt (formal equality) ]oa\oS g]kWStS
(substantive equality) łYk2S_ D_Á^kg 4g]Tª O_St.
gk]klKDWkFå_DÂd
Ungö^k ]hk^nĦkW2S_¸^k DkbkS 8Uk_]SdkUm ldIk_Vk_tS Dkhm 5]oakú [Ua Lkat. ^k DkbkS
4l\KkS 8Uk_]SdkUm ldIk_k2Wk 5VnlWD 8Uk_]SdkUm ldIk_k2Wm 5ÓhkW lUat hxSt. 4ek
Yå_lÖTSmS 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂdk¸^k g]KnSmUtEma [UaS hxÂ^k. Nm>I]keªa ^k lālNe
g]kKekľ²kWt 5YÐ^k guĦk2lSD ]k2PRmS ht [Ua 4IoD lNYat 5htS. 4O_kÓ^k 5lR
>DxlRgkÓ^k eSDkS WkF_m 5lR _kKDì^ 4lVDk_k2Wk 4lVķkW ak\at. 8Uk_]SdkUm
SÂd²kWkÿ]kRt WkF_m 4lVDk_k2Ik dkY_ D_S gk]klKD 5lR 5lTªD 4gn_l±SSk Uo_ Dtam
Kk9 eDSt. Â^k]nbt _kº^g2ÖTtDPoW gk]klKD-5lTªD gn_±k2Im 4Yt±k Dtam Kk9 eDS Wkhm.
]keªa ^k2Wm ^k ÿIlaS Vk_RtYkgoW Zk_DS GtS dtFbm \ol]Dk ]2Pam. WkF_m h³Dk2Wk gk]klKD
h³Dk2Im KxP 4gkdm 4gt ÿlSYkUW ]keªa D_SkS. ^kSoWI gk]klKD WkFå_DÂd ^k g2DÐYWtIk
8U^ Lkak. gk]klKD WkFå_DÂdkIm Yå_YoSê D_Á^kgkOm gk]klKD gn_±k Yn_dÁ^kDPt Da
4gatÐ^k _kº^g2ÖTtIm ÌhRKtI 'DÐ^kRDk_m _kº^' lh g2DÐYWk ldDlgS Lkam. gk]klKD
DÐ^kR ht gk]klKD 4lVDk_k¸^k D±tS 5at. 5lR gk]klKD d 5lTªD ÖdłYk¸^k Dkhm
]oa\oS dÖSo 5lR gtdk Yn_dÁ^kIm K[k[Uk_m ekgWkd_ NkDÁ^kS 5am. munotes.in

Page 61

61नयागररकति
KvW_vÐg ^k _kKDì^ ldIk_d2SkWt 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂdk¸^k guĦk2lSD ]k2PRmS ]xakIt
^xFUkW lUat 5ht. _vÐg ht gk]klKD dÖSo 5lR gtdk2¸^k YnWldªS_R ^k[k[S 5úhm \ol]Dk
]k2PSkS. Â^k2¸^k ]St dÖSo 5lR gtdk2¸^k 4g]kW dkNYk]nbt ÿI2P ldf]Sk lW]kªR Lkam 5htS.
5lR ÌhRoWI YnWldªS_Rk¸^k ÿlø^tSoW g]kKkSma d2lIS d ]kFkg g]ohk2Ik ldDkg Lkak
YklhKt. YnWldªS_RkIm hm ÿlø^k Yk_ YkPÁ^kgkOm >Dk SNÖT Ó^dÖTtIm ÌhRKtI _kº^g2ÖTtIm
F_K akFta. _vÐg ^k2¸^k ]St, gk]klKD-5lTªD h³DkIt gk]kW dkNY/ ldS_R 5lR gk]klKD
g[amD_R ht SÂd DnOÐ^khm WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtIk ]ob 5Vk_ 5htS.
ÖdkS2Þ^dkUmlgĦk2S
]kFkª_tN TrI_ ^k2¸^k Dk^ªDkakS lāNW]Å^t 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂdk¸^k gk]klKD Ó^k´^tak JtU
UtS ÖdkS2Þ^dkUm WkFå_DÂdkIk g2DÐYWtIk ldDkg Lkak. hòKn_ Y±k¸^k _kKdNmS gk]klKD
h³D 5lR DÐ^kRDk_m Vx_Rk2Wk [kKoak gk_at Ftat. _v[NªWvlLD ht ^k Wd-4l\KkS
8Uk_]SdkUm ÿkłYkIt ]n´^ Yn_ÖDS¥ hxSt.
5Yam ]oÐ^t/]oÐ^Ó^dÖTk KYRt lD2dk F_Kk \kFdRt ^k ]kWdk¸^k WuglFªD ÿt_Rk 5htS. ^k
ÿt_Rk2Im YoSªSk Ó^ĉì¸^k EkKFm Yå_GkS, WkF_m g]kKkSma gh^xFkWt lD2dk [kKk_ ldlW]k^kĬk_t
YoRª hx9 eDSt. ^k lWl]°kWt 6Tt YnÆhk >DUk 4l\KkS 8Uk_]SdkUm ldIk_k2d_ \_ UtÁ^kS 5ak.
Â^k2Sma Ó^lĉdkU (individualism) 5lR ]ka]°k h³D (avD¸^k ]k2PRmSak) ÿDfkªWt
4Vx_tlES hxSkS. ÖdkS2Þ^dkUm ]k2PRmWngk_ ]ka]°tIt _±R ht _kº^g2ÖTtIt ÿkTl]D DSªÓ^
5ht.
WdFR_kº^kÂÌD Wdå_YlÊaDWdkU ldgkÓ^k eSDk¸^k 8°_kVkªS 8Uk_]SdkUm
WkFå_DÂdk¸^k ]^kªUk ÖYĶ LkÐ^k. YnQt 8Uk_]SdkUm ekgWÿRkam¸^k guĦk2lSD g]m±tSoW Wd-
FR_kº^dkU 8U^kg 5ak. Dkhm NmDkDk_k2¸^k ]St, 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂdk¸^k ekgWÿRkamS
WkFå_D _kKDì^ ÿlø^tYkgoW Uo_ KkSkS. WkFå_Dk2]Å^t >D ÿDk_It _kKDì^ CUklgÆ^ 5lR
lWlÕø^Sk lW]kªR hxSt. ekWSta ]nZ ^k2Wm 'Pk^]tÆeÆg @Z _rlPDa Pt]xøgm' (——) ^k
5YÐ^k YnÖSDkS _kKDì^ lWlÕø^StIt lddtIW Dtat 5ht. ]nZ ^k2¸^k ]St, 4ek ÿDk_¸^k
lWlÕø^StIk l[]xP D_Á^kgkOm WkFå_Dk2Wk axDekhm ÿlø^tS gh\kF 4lVD ŀQ Dtak YklhKt.
^kSoW WkFå_Dk2It g±]mD_R hx7a, ]S\tU Ó^ĉ D_Rt e³^ hx7a d 5YÐ^k gk]kl^D g]Ö^k
ekgWkYnQt ]k2PoW _kKDì^ lWRª^ ÿlø^tS gh\kF WŌUdSk ^t7a. ]nZ ^k2¸^k ]k2PRmS
8Uk_]SdkUm ldIk_ÿRkamSma axDekhm Ó^dÖTk d å_YlÊaDW SÂdk2Ik ]tb GkaÁ^kIk ÿ^ÂW
Lkak 5ht.
]k^Da dvÐL_ ^k2Wm ]nZ ^k2¸^k ]k2PRmSma WkFå_Dk2¸^k glø^ gh\kFk[ĥa Dkhmgt dtFbt ]S
WŌUdat 5ht. dvÐL_ ^k2¸^k ]St, glø^ WkFå_DÂd Dtdb _kKDì^ ÿlø^tSma gh\kFkYn_St munotes.in

Page 62

62रयाजकरी्य वसदयांत
gml]S WgoW Â^kS WkF_m g]kKkSma Öd^2gtdm g2ÖTk, U[kdFN ^k2]Vak gh\kFgnĦk lSSDkI
]hÂdkIk 5ht. 4ekÿDk_¸^k gh\kFkSoW Y_ÖY_k2¸^k ghDk^kªWt Dkhm >D ÿDk_Im WkF_m
FnRd°k (civic virtues) lW]kªR hx9 eDSt.
‘’dulĵDgkdªlýDWkFå_DÂd
62lµae g]kKekľ² Nm .>I. ]keªa ^k2Wm dulĵD WkFå_DÂdkIm g2DÐYWkÂ]D ]k2PRm Dì Dtam.
]keªaWt ^k2Wm DtatÐ^k Ó^k´^tÿ]kRt WkFå_DÂd ht '>Ekīk _kKDì^ g]nUk^kIt / g]kKkIt YoRª 5lR
gk]kW gUÖ^Âd' hx^. ]keªa ^k2Wm 'lglNLWleY 41P gxea ³akg' (—“Ž) ^k 5YÐ^k
exVlW[2VkS WkFå_DÂdk¸^k SmW ÿ]nE GNDk2It ldĴtfR Dtatat 5ht, St YnQmaÿ]kRt:
WkF_mh³D: WkF_m h³D ht ]nbkS WDk_kÂ]D h³Dk2¸^k Yå_GkS ]xPSkS. Ó^lĉFS lD2dk
gk]klKD KmdWkS D]mSD]m g_Dk_m hÖS±tY 4gkdk ^k WDk_kÂ]D h³Dk2¸^k SÂdkd_ WkF_m
h³Dk2Ik ldDkg Lkak 5ht. ^kS ÿk]n´^kWt g]kWStIk h³D 5lR 4WtD ÿDk_¸^k 6S_
ÖdkS2Þ^kIk Kgt - 4l\Ó^ĉì, g2Ik_ d gUzgUlddtD[nĦm, ]ka]°k 6Â^kUm- g]kdte hxSx.
_kKDì^h³D: ^k h³Dk2Ĭk_t _kKDì^ gh\kF gnlWelIS D_Sk ^tSx. Â^kS ÿk]n´^kWt ]SklVDk_,
lWdPRnDìĬk_t ÖYVkªÂ]D _kKDk_RkS ÿÂ^± gh\kF WŌUdRt 5lR gkdªKlWD ±týkS 4lVDk_YU
(public office) \nfdRt ^k2Ik g]kdte hxSx.
gk]klKDh³D: gk]klKD h³Dk2It ]ob 8lĦĶ ht Ó^ĉìak lD]kW gk]klKD UKkª 5lR ÿlSķk
l]bdoW UtÁ^kIt 5ht. ^k 8lĥĶk2Im YoSªSk _kº^g2ÖTk gk]klKD h]mIt Dk^ªø] _k[doW D_S 4gSt.
4ek Ó^dÖTtak DÐ^kRDk_m _kº^Ó^dÖTk 4gt Wkd UtÁ^kS 5at 5htS.
]keªa ^k2Wm ]k2PatÐ^k h³Dk2Im ý^m hm ]nbkS >Dk 8Âøk2SmIk \kF 5ht. 4O_kÓ^k eSDkS
hbohbo h³Dk2Ik IyDN ldÖSk_S D_S hxSm. Â^kS g]kW WkF_m h³D, \kfR 5lR 4l\Ó^ĉìIt
ÖdkS2Þ^, ]ka]°tem lWFlPS h³D 5lR Æ^k^ h³Dk2Ik ldDkg Lkak. TxP³^kS, g]kWSk 5lR
ÖdkS2Þ^k¸^k h³Dk2Wk 5Sk Dk^Utem_ g2_±R ÿkĮ Lkat hxSt. Dk^īk¸^k _kº^kS YnQt
>DxlRgkÓ^k eSDkS ]SklVDk_kIm D±k dkQÐ^kWt Eö^k 4TkªWt _kKDì^ h³Dk2It gkdªlýDìD_R
Lkat. ^kI DkbkS 62µa2P]Å^t ÿklSlWlVD axDekhmIm ŁKdkS Lkam. YnQt ldgkÓ^k eSDkS
gk]klKD WkFå_DÂdkIk 8U^ hx9W Vx_RkÂ]D [Ua GPat. ^k [Uak2]Å^t 5Vm 4lÖSÂdkS
4gatÐ^k h³Dk2]Å^t \ylSD g2gkVWt d gk]klKD gtdk2Ik g]kdte hxSk. WkF_m h³Dk2ÿ]kRtI
_kº^g2ÖTtWt gk]klKD h³Dk2ImUtEma SKdmK D_k^Im 5ht. _kº^g2ÖTtIt ht ÿkłY YnQt
DÐ^kRDk_m _kº^ ÌhRoW ^n_xYkS 5lR 6S_ E2Pk2]Å^t ŁKat. ^n_xYkSma Dkhm _kÕůk2Wm
5_xµ^gtdk, le±R, FphlW]kªR, 5lR gk]klKD ld]k ^k2It Vx_RkÂ]D YkSbmd_ gkdªlýDìD_R
Dtat. >DoRI, ]keªa ^k2Wm 8Uk_]SdkUm ÿdkhkYkgoW Zk_DS GtS, gk]klKD-5lTªD ghkÍ^
D_Rt ht Dtdb U^kdp°mSoW 5atat UkW WgoW _kº^g2ÖTtIt 5ī DSªÓ^ 5ht 4em ]hÂdkIm ]k2PRm
Dtam. munotes.in

Page 63

63नयागररकति
]keªa ^k2¸^k lddtIWkS UxW]hÂdkIt GND 5QbSkS:
. _kKDì^ g]kKkS 4lÖSÂdkS 4gatÐ^k ®tRm[Ħ ldf]StIk ÿlSDk_ D_Rt
. d2lIS d Unaªl±S g]ohk2Wk YoRª WkFå_DÂd [hka D_Rt
gkdªlýD WkFå_DÂdk¸^k UxW SÂdk2d_ ÿk]n´^kWt NmDk hxSt:
. gkdªlýD WkFå_DÂdk¸^k guĦk2lSD ]k2PRmS lW_Yt± (SNÖT) _kº^g2ÖTk hk >D ]hÂdkIk
GND 5ht. ht lW_Yt± ekgW 'Dk^īkYnQt g]kW dkFRoD' 5lR 'Dk^īkIt g]kW g2_±R' ^k
UxW GNWkÂ]D S_SnUé]kZªS g]kWSk ÿÖTklYS D_Á^kIk ÿ^ÂW D_St. 6Tt g]kWStIt ]ob
8lĦĶ g]kW _kÕům^ g2ÖDpSmSoW >Dg2V g]kKkIm lWl]ªSm D_Rt hk 5ht. 4TkªSI, 4ek
Ó^dÖTtS gk2ÖDplSD, KkSm^, la2F\kdkÂ]D, dk2leD 4lÖ]Sk2Wk 5lR Â^k]nbt lW]kªR
LkatÐ^k gk]klKD ]kFkgatYRkd_¸^k II¥ak ÖTkW lUat KkS Wkhm. gk]klKD,
gk2ÖDplSD 5lR 5lTªD [k[é]nbt ldf]Sk 4goWUtEma gdk«Wk >DkI Æ^k^kWt dkFdÁ^kIk
5úh 6Tt ÿDfkªWt lUgSx.
. —–Ž¸^k etdNkDPt gkdªlýD WkFå_DÂdkd_ [hòg2´^k2DdkUm 4gÐ^kIm NmDk Lkam.
g]kKkIt >DýmD_R D_Á^kgkOm 4da2l[atÐ^k Vx_Rk2]Å^t [hòg2´^ g]kKk¸^k Vk_Rk2Wk
4lVD dkd lUak KkSx. ^k]nbt >DýmD_RkIt ]ob 8lĦĶ gkVat KkS Wkhm.
‘“l\ÆWWkFå_DÂdțȺȷȷȶɃȶȿɅȺȲɅȶȵȚȺɅȺɋȶȿɄ ȹȺɁ
8Uk_]SdkUm WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtS g]kKkSma gk2ÖDplSD Z_Dk2DPt d ldldVStDPt Zk_gt
a± lUat KkS Wkhm. ^kIt ÿ]nE Dk_R ÌhRKt 8Uk_]SdkUm ldIk_d2S ht WkFå_DÂdkIm Ó^k´^k
D_SkWk _kÕům^ 4lÖ]Sk, \kfk, d2e 5lR gk2ÖDplSD 6lShkg ^k2DPt 4lVD a± Yn_dS hxSt
5lR Â^kWngk_ ]k2PRm Dtam KkS hxSm. º^k Z_Dk2Im ]n´^S3 IIkª Dtam KkS hxSm St Dtdb
dFkªd_ 5Vk_atat hxSt. º^k g]kKk2]Å^t Vkl]ªD, dk2leD. \klfD lD2dk gk2ÖDplSD ldldVSk 5ht,
lSTt WkFå_DÂdkIm 8Uk_]SdkUm Ó^k´^k lWlIJSI SxDPm YPSt. 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂdkIt
ÿkłY gk]kl^D _kÕům^ 4lÖ]StIk ldDkg Dł YkhSt. ^k]Å^t >D ÿ[b 4lÖ]Sk 4gSt Km 6S_
4lÖ]Sk2Wk dtFdtFÑ^k ]kFk«Wm gk]kdoW GtSt. ht ]kFª lD2dk Vx_Rt hm 4TkªSI ÿ[b gk2ÖDplSD
4lÖ]St¸^k ÿ\kdkEkamI O_dam KkSkS. Â^k]nbt gÅ^k¸^k DkbkS l\ÆW WkFå_DÂdkIt ÿkłY
ldDlgS Dtat KkS 5ht º^kĬk_t dtFÑ^k (]n´^S3 4ÐYg2´^k2D) _kKDì^, dk2leD 5lR \klfD
4lÖ]Sk2Wk gk]kdoW GtSat Kk9 eDSt.
l\ÆW WkFå_DÂdkIm Ó^k´^k "_kÕůkSma 4ÐYg2´^k2D FN 5lR dk2leD g]nUk^k2Wk FNk2d_
5Vkå_S ldetf Dk^Utem_ lD2dk g2duVklWD h³D [hka D_Rt" 4em D_Sk ^t7a. 5^å_g ]rå_^W
^2F ^k2Wm l\ÆW WkFå_DÂdkIm g2DÐYWk łQ Dtam, Km ÿk]n´^kWt ÖdmDplS 5lR FNk2Sma Z_Dk2Wk
gk]kdoW GtRt ^kd_ 5Vk_\oS 5ht. ^k]Å^t ]kRgk2Wk g]kKkS ÖdS2ý Ó^ĉì ÌhRoW gk]kdoW GtRt, munotes.in

Page 64

64रयाजकरी्य वसदयांत
Â^kIÿ]kRt Â^k Â^k ldleĶ FNk2Sma gUÖ^ ÌhRoWhm ÖdmDpS D_Rt 4Ytl±S 4gSt. ^k
g2DÐYWtWngk_ KtÓhk 4ek Ó^ĉéWk h³D [hka Dtat KkSkS, Â^kdtbtg St Â^k2¸^k ldleĶ FNk]Vma
gUÖ^Âdkd_hm Dkhm ÿ]kRkS 5Vk_atat 4gkdtS 4gt ]kWat KkSt. ^2F ^k2¸^k ]St K_
4ÐYg2´^k2D FNk2Wk lWRª^ÿlø^tS YoRªYRt gh\kFm DłW ¶^k^It 4gta, S_ Â^k2¸^kgkOm ldetf
S_SnUm D_Rt 5dÔ^D 5ht.
'4ÐYg2´^k2D FN ht Wth]mI exlfS 4gSkS' ^k 5^å_g ^2F ^k2¸^k ÿlSYkUWkS Dkhm ]oa\oS
g]Ö^k 5htS. ^k]Å^t 4ÐYg2´^k2D FNk2Sma [n_gNatÐ^k 5lR ÿlSFk]m YĦSéIt lddtIW Dtatat
Wkhm. W2S_ Dkhm dfk«Wm lda lD]laDk ^k2Wm l\ÆW WkFå_DÂdk¸^k II¥S 5REm \_ GkSam 5lR
4ÐYg2´^k2Dk2¸^k h³Dk2Im 8Uk_]SdkUm ]k2PRm Dtam. lD]laDk ^k2¸^k ]St 4ÐYg2´^k2Dk2It
h³D ht ]kWdm h³Dk2¸^k gx[SmWt ^tSkS. Â^k]nbt 6S_ 8Uk_]SdkUm SÂdt 5lR ]oÐ^t Kgt
ÖdkS2Þ^, axDekhm 5lR Æ^k^ ^k2¸^k D±tS ^k h³Dk2It ldĴtfR D_Rt 5dÔ^D 4gSt.
^kYĦSmWt lD]laDk l\ÆW WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtIk ldÖSk_ D_SkS, º^k]Å^t axDekhmdkUm
WkFå_DÂdk¸^k Yå_GkS UtekSma 4ÐYg2´^k2D FNk2¸^k 5lR dk2leD FNk2¸^k ]kFÁ^khm gk]kdoW
GtÁ^kS ^kÓ^kS, 4gt lddtIW Dtat Ftat.
lD]laDk ^kgkOm UxW S_SnUm gnIdSkS-
4 gdª WkFå_Dk2¸^k g]kW h³Dk2It g2_±R D_Rt- ^k]Å^t V]kªIt ÖdkS2Þ^, g2GNWtIt ÖdkS2Þ^,
4l\Ó^ĉì ÖdkS2Þ^ 5lR g2Ik_ ÖdkS2Þ^ ^k2Ik g]kdte hxSx. FNk2Sma l\ÆWStIt g2_±R
D_Á^kgkOm St ]hÂdkIt O_SkS.
[ gk2ÖDplSD ldldVSk gk]kdoW GtRt- Â^kgkOm ldetf Dk^Utem_ 5lR g2duVklWD S_SnUm
D_Rt lD2dk ldleĶ g]nUk^k2Wk d FNk2Wk l\ÆWSt¸^k 5Vk_kd_ ldleĶ h³D [hka D_Rt.
lD]laDk Â^kYnQt Kk9W 4ÐYg2´^k2D SgtI ÖTak2Så_S g]nUk^k2gkOm ldetf h³Dk2Im ldÖSpS
]k2PRm D_SkS -
. ÖdekgWkIth³DȪȶȽȷȞɀɇȶɃȿȾȶȿɅȩȺȸȹɅɄ : [hó_kÕům^ Utek2Wm lW_lW_kÑ^k
gk2ÖDplSD FNk2¸^k ÖdS3It ekgW ÖTklYS D_Á^k¸^k ]kFÁ^k g]KoW ¶^k^ak hÓ^kS.
4gt h³D lUÐ^k]nbt ^k FNk2Wk _kKDì^ Ödk^°Sk lD2dk dtFbt ÿkUtleD Dk^ª±tý [hka
D_Sk ^tSt. Â^k]nbt ]xOz^k _kº^kS gkl]amS hxÁ^kYodêIt Â^k2It 4lVDk_ Dk^] _khSkS.
) [hòdk2leDh³DȧɀȽɊȶɅȹȿȺȴɃȺȸȹɅɄ : [hò-dk2leD h³D ht ldleĶ g]nUk^kak lUatat
4lVDk_ 4gSkS. ^k]kFt 4gk 8ĥte 4gSx Dì ^k dk2leD g]nUk^k2Wk Utek2SFªS g2_±R
l]bkdt, Â^k2¸^k ldleĶ g2ÖDpSmIt KSW d _±R Óhkdt. ^k FNk2Wk Â^k2It l\ÆWÂd d Â^k2Im
dtFbm g2ÖDpSm KxYkgÁ^kIk 4lVDk_ 4gkdk, 4gt ^kS 4WnÖ^oS 5ht. Â^k2¸^kd_ munotes.in

Page 65

65नयागररकति
g_Dk_Ik 4Tdk ÿÖTklYS g2ÖDpSmIk DxRSkhm U[kd 4go W^t. Öd-ekgWk¸^k h³Dk2Yt±k
[hò-dk2leD h³D lW_kbt 5htS, Dk_R ^kS ahkW FNk2It [hòg2´^ g]kKkS ldamWmD_R ht
4Ytl±S 5ht.
‘ ldetfÿlSlWlVÂdkIth³DȪɁȶȴȺȲȽɃȶɁɃȶɄȶȿɅȲ ɅȺɀȿɃȺȸȹɅɄ : axDekhm Wth]mI
g]kKkSma ldldVStak gn^xµ^ Æ^k^ Ut9 eDtaI, 4gt Wkhm. ldetf ÿlSlWlVÂdk¸^k
h³Dk2It 8lĥĶ ht _kº^g2ÖTtIt ÿkłY 4lVDklVD axDekhmdkUm Óhkdt ht 5ht.
ldlV]2Pbk]Å^t 4lVDklVD gk2ÖDplSD d dk2leD FNk2It ÿlSlWlVÂd 4gk^ak hdt, hthm
^k42SFªS ÌhNat 5ht. ^k]Å^t ldldV dk2leD g]nUk^k2gx[SI ]lhak, lUÓ^k2F 5lR F_m[
Ó^ĉéIkhm g]kdte Dtak Ftak 5ht. ^k gdª axDk2It exfR Tk2[dRt 5lR Â^k2Wk Öd^2-
lWRª^kIk 4lVDk_ ÿkĮ DłW UtRt 5dÔ^D 5ht, ht 6Tt 4Vx_tlES hxSt.
l\ÆW WkFå_DÂdkd_ ÿk]n´^kWt UxW ÿDk_t NmDk Lkatam 5ht. Ylhat ÌhRKt, l\ÆW WkFå_DÂdk¸^k
42SFªS Km [hògk2ÖDplSD Vx_Rt ÖdmDk_am KkSkS Â^k]nbt \tU\kd]nĉ gkdªlýDìD_Rkak 5ÓhkW
lUat KkSt. St >Dk [kKoak Æ^kÍ^ dkNat, S_m ]nbkS Sx WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtIk Fk\k 5ht ht
ldgłW IkaS Wkhm. Â^k]nbt WkFå_DÂdk]kZªS Km ldamWmD_RkIm ÿlø^k 4Ytl±S 5ht, Sx 8ĥte
gkÅ^ Dtak Kk9 eDS Wkhm. Â^k]nbt 4ÐYg2´^k2Dk2¸^k h³Dk2It g2_±R D_SkWk >DoR
WkFå_Dk2]Å^t Km ?³^kIm \kdWk dlVªS Óhk^ak hdm, Sm hx9 eDtaI 4gt Wkhm. Ungö^k ÿDk_Im
NmDk hm g]nUk^k2¸^k h³Dk2Wk F_KtYt±k KkÖS ]hÂd UtÁ^kd_ 5ht. 4gt D_SkWk DUklIS
Ó^ĉì¸^k h³Dk2Im Yk^]Ðam hx9 eDSt. Ó^ĉìak NmDk D_Á^kIk lD2dk WdlWl]ªSm D_Á^kIk
4lVDk_ 8_S Wkhm. g]nUk^k2Wk h³D UtSkWk g]nUk^k42SFªS 4gRkö^k \tU\kd d KkID
gk]klKD 8S_2PmIm IIkª hx7aI 4gt Wkhm. g2ÖDpSmIt g2_±R D_SkWk 4gthm hx9 eDSt lD
DnOÐ^khm [kĻ g2_±Rkd_/[2VWk2d_ 5±tY GtSak Kk7a 5lR g]nUk^k2¸^k 42SFªS [k[é]Å^t
hÖS±tY Dł W^t, 4emhm ]kFRm Dtam Kk7a- Km Wth]mI _kÕůkgkOm lhSDk_D lD2dk g]nUk^k2Sma
ÿÂ^tD gUÖ^kgkOm Æ^kÍ^ 4gtaI 4gt Wkhm.
‘”WkFå_DÂd5lRKkFlSDìD_R 
WkFå_DÂdkIm Ó^k´^k gk]kÆ^S: '>Ekīk ÿUtekSma WkFå_DkIt 4gt Dk^Utem_ ÖTkW º^k]nbt
>Dg]kW BbE lW]kªR Óhkd^kg ]US hxSt' 4em D_Sk ^t7a. KkFlSDìD_Rk]nbt
WkFå_DÂdk¸^k ^k ÿkUtleD [ĦStak ]xOt 5ÓhkW lUat 5ht. Â^k]nbt 4TkªSI WkFå_DÂd ^k
g2DÐYWtShm 4WtD [Ua GPoW 5at 5htS.
KkFlSlDD_Rk]nbt 4WtD Ute 5lR ldldV Utek2Sma axD ^k2¸^kSma 42S_ D]m Lkat 5ht, g2YDª
dkQak 5ht 5lR Â^kI[_x[_ Y_ÖY_k2d_ma 4da2l[Âdhm dkQat 5ht. ^k]Å^t UxW ÿ]nE FxĶéIk
8ÐatE D_Sk ^t7a. Ylham ÌhRKt KkFlSlDD_Rk¸^k _tNz^kS 52S__kÕům^ gm]k EnÐ^k munotes.in

Page 66

66रयाजकरी्य वसदयांत
LkÐ^k]nbt dÖSo, gtdk, g2Y°m, ]kRgt 5lR DÐYWk ^k2It ]nĉ UbRdbR e³^ Lkat. Ung_t ÌhRKt,
^k ]nĉ Ó^kYk_ 5lR UbRdbRkgkOm _kÕům^ 5lR 52S__kÕům^ 4ek UxÆhm YkSÑ^k2d_ ldetf
g2ÖTkÂ]D [Ua Dtat Ftat.
KklFlSDìD_RkIm ]n´^ duleĶz^t ÌhRKt 52S__kÕům^ Ó^kYk_ SgtI 5VnlWD Ó^kYk_m g2ÖTk2Wm
GtSatat KkFlSD ÖdłY, S2ý²kWkSma ÿFSm, ]klhSm 5lR g2ÿtfRk¸^k ±týkS Lkatam øk2Sm 6.
5htS. Â^kgx[SmWt 4WtD _kKDì^ SgtI duIkå_D GNDk2Ikhm g]kdte D_Sk ^tSx, Kgt-
g]kKdkUm _kº^g2ÖTkIk YkPkd 5lR Â^k]nbt Lkatak YklIJ]kÂ^ 8Uk_]SdkUm _kKDì^ ]oÐ^t
SgtI 8Uk_]SdkUm axDekhmIk ÿgk_, ldldV Utek2S Lkatak 6Öak]m DĘ_dkUkIk 8U^ 5lR
Â^kWt GtSatat KkFlSD ÖdłY 6Â^kUm. 6S_ _kKDì^ SgtI Y^kªd_RlWFPmS g]Ö^k 8Ukh_RkTª
UheSdkU, 5Ìa Yk9g, BLxW dk^nIk YkSb hxS Ikaatak T_ 5lR KkFlSD SkY]kWdkQ
^k2Imhm IIkª hxRt ^tTt 5dÔ^D 5ht. Â^k]nbt KkFlSlDD_R ÌhRKt 4lTªD, _kKDì^, gk2ÖDplSD,
du²klWD 5lR Y^kªd_Rm^ [Uak2Im >D KNma ÿlø^k 5ht 4gt ÌhRSk ^t7a. Yå_Rk]ÖdłY ,
Y_ÖY_k2d_ma 4da2l[Âd 4lVD dkQatat 5ht, dtFdtFÑ^k axDg]nhk2]Vak g2dkU dkQak 5ht
5lR _kÕůk2¸^k gm]k Kdb 5Ð^k 5htS.
]kWdm h³Dk2g2U\kªS Dkhm KkFlSD g2²k, g2DÐYWk 5lR lW^] 5Dk_kg ^tS 5htS. ht D_Á^kS
4WtD 52S__kÕům^ g2ÖTk 5lR g2GNWk ^k2Ik hkS\k_ 5ht, Kgt g2^nĉ _kÕů g2GNWk, ^nWtÖDx,
52S__kÕům^ Dk]Fk_ g2GNWk, ^n_xYm^ ^nlW4W (EU), ^o_xYm^ Dk8lÆga (EC). lKlWÓhk D_k_,
^n_xYm^ ]kWdm h³D g2GNWk 6Â^kUm. 52S__kÕům^ YkSbmd_ ]kWdm h³Dk2g2U\kªS LkatÐ^k
g2lhSmD_Rk]nbt 5lR KkFlSD WkF_m h³D g2GNWk2¸^k 8U^k]nbt UteYkSbmd_ WkFå_DÂdk¸^k
g2DÐYWtS 4WtD ]na\oS [Ua GPoW ^tS 5htS.
KvW 8_m ^k2Wm 5YÐ^k 'µax[ak^LteW 41P lgNmLWemY' (———) ^k YnÖSDkS 5°k¸^k KFkS
8U^kg ^tRkö^kWkFå_DÂdk¸^k ldldV ÿDk_k2¸^k 4Wnf2FkWt ‘8°_-_kÕům^’ (Post-national)
WkFå_DÂd ^k g2DÐYWtIm IIkª Dtam 5ht. ^k]Å^t Ekama [k[éIk g]kdte hxSx-
ǵ gk2ÖDplSDWkFå_DÂd- ^k]Å^t dtFdtFÑ^k g]nUk^k2Ik (Kgt dk2leD, a§lFD,
la2F\kdkÂ]D, lW_lW_kÑ^k d^xFNk2Sma axD) g]kKkS gh\kFm Óhk^Ik h³D g]kldĶ
hxSx. (å_IPªgW ——–)
ǵ 4ÐYg2´^kDWkFå_DÂd- ÌhRKt axDk2Ik Ungö^k >Ekīk g]kKkS g]kW h³D 5lR
DSªÓ^t l]bdÁ^kIk 4lVDk_ 5lR Â^k2glhS Â^k g]kKkS _khÁ^kIk 4lVDk_ ^k2Ik
g]kdte hxSx. (^ndka-PtlÓhg ——•)
ǵ Yå_lÖTSmDì^ WkFå_DÂd- ^k]Å^t YpÃdmIt _lhdkgm ÌhRoW ]kRgk2Wk l]bk^ak hdtS 4ek
h³D,4lVDk_ d DSªÓ^k2Ik g]kdte hxSx. (drW ÖNmW[FªW ——’) munotes.in

Page 67

67नयागररकति
ǵ DvÖ]xYvlaNW WkFå_DÂd- ^kS axD KFkSma 6S_ \kFk2Sma WkFå_D, g]nUk^ 5lR
g2ÖDpSéÿlS Dgk ŀlĶDxW ldDlgS D_SkS ^kIk g]kdte hxSx. (htÐP ——“)
ǵ úkhDWkFå_DÂd- ^k]Å^t gkdªKlWD 5lR EkKFm ±týkSma úkhDk2It h³D ÌhRKtI
úkhDk2Wk dÖSo , gtdk 5lR ]klhSm ^k2Ik ^xµ^ Yn_dOk hxÁ^kIk 4lVDk_ 5ht, ht 4Vx_tlES
Dtat KkSt. (ÖNmdWgW ——•)
ǵ F]WemaWkFå_DÂd -Ungö^k ÿUtek2Wk 5lR g2ÖDpSéWk \tN UtRkö^k2It 4lVDk_ 5lR
DSªÓ^t ^k]Å^t 4l\ÿtS 5htS. (8_m ——Ž)
ǵ Utek2Så_SWkFå_DÂd- ^kS Utek2Så_S g]ohk2It 4lVDk_ 5lR DSªÓ^t ^k2Ik g]kdte hxSx.
ǵ gk^[_WkFå_DÂd- ^kS 'WtlNLÆg'¸^k 4lVDk_ 5lR DSªÓ^k2Ik g]kdte hxSx.
^k WkFå_DÂdk¸^k Dkhm WdmW g2DÐYWk 5htS. ^k2]Å^t ]keªa¸^k WkFå_DÂd-ý^m¸^k
(citizenship trilogy) ]^kªUk a±kS ^tSkS, º^k]Å^t Dtdb _kÕů-_kº^kSma gUÖ^Âd ht
WkFå_DÂdk¸^k D¤þÖTkWm FphmS V_atat 5ht.
>Ekīk ÿUtekSma gUÖ^Âd 5lR 4lÖ]Sk ^k \xdSm lZ_Rkö^k WkFå_DÂdk¸^k Yk_2Yå_D
Ó^k´^k2Wk KkFlSDìD_Rk¸^k 8U^kW2S_ 5ÓhkW lUat Ftat 5ht. 4WtD Utek2]Å^t Unht_m
WkFå_DÂdkIm gx^ 5ht, SgtI WkFå_D WgRkö^k2Wkhm O_kldD h³D lUat KkSkS. ^k]nbt
DnOÐ^khm UtekIt WkFå_DÂd l]bdRt Yodê¸^k SnaWtWt gxYt Lkat 5ht. 
KkFlSDWkFå_DÂd>DldgkÓ^k eSDkS dkQatam g2YDªgkVWt 5lR [hò_kÕům^ Ibdbm ^k]nbt
KkFlSD WkFå_DÂd ^k g2DÐYWtIk 8U^ Lkak. ^k g2DÐYWtS 4gt ]kWat KkSt Dì gdª Ó^ĉéWk
^k KFkIt WkFå_D hxÁ^k¸^k WkÂ^kWt Dkhm O_kldD 4lVDk_ 5lR DSªÓ^t l]bSkS.
Yk_2Yå_DŀĶz^k WkFå_DÂdk¸^k ]nbkem >Ekīk _kÕů-_kº^kSma _kKDì^ g]nUk^ 4gSx 4gt
]kWat KkSt. ^kI Yk_2Yå_D ŀlĶDxWkak KkFlSD WkFå_DÂdkIm g2DÐYWk 5ÓhkW UtSt. >Ekīk
ÿUtekS [Ħ 4gatÐ^k WkFå_DÂdkak Sm KkFlSD 5^k] l]bdoW UtSt.
^klÖ]W gx^gka (——’) ^k2¸^k ]St KkFlSD WkFå_DÂdkIk Yk^k 'KkFlSD Ó^lĉÂdk'
(Universal Personhood) ]Å^t 5ht. KkFlSD Ó^lĉÂd ht WkFå_DÂdkak 5lR _kÕůk]Å^t
WkFå_D ÌhRoW gk]ma hxÁ^kak DxRÂ^khm Dk^Utem_ [k[éYkgoW dtFbt DkQSt. 8Ukh_RkTª,
^n_xYm^ Utek2]Vma 'YkhòRt Dk]Fk_' (FtÖN dDª_) hk ÿdFª ^n_xYkS lDÂ^tD df¥ dkÖSÓ^ D_S 5ht.
Â^k2Wk WkFå_DÂd [hka Dtat Ftatat Wkhm. St lSTt dkÖSÓ^ Dł eDSkS, Dk_R Â^k Â^k UtekWt
Â^k2Wk Dkhm Dk^Utem_ SgtI gk]klKD h³D lUatat 5htS.
^kdłW 4gk lWÕDfª DkQSk ^tSx Dì KkFlSDìD_Rk¸^k DkbkS WkFå_DÂdk¸^k ÿ]kR Ó^k´^tS
[Ua Lkak 5ht. ^k Ó^k´^tWngk_ WkFå_DÂd ht Utek¸^k gm]t42SFªS 5lR UtekWt lUatÐ^k munotes.in

Page 68

68रयाजकरी्य वसदयांत
h³Dk2Wngk_ O_ldat KkS 4gt. 5°k¸^k DkbkS 52S__kÕům^ g2ÖTk lD2dk ÿkUtleD g2GNWk 5lR
g2ÖTk >Dý l]boW ]kWdm h³Dk2Im Ó^k´^k O_dS 5htS. \ldÕ^kS ^k KkFlSD g]mD_Rk2]nbt
gkdª\y]Âdk¸^k 5lR _kÕů-_kº^k2¸^k ÿkUtleDSt¸^k g2DÐYWk2Shm [_tI ]xOt [Ua hxRk_ 5htS.
‘gk_k2e
4ekÿDk_t WkFå_DÂdkIm g2DÐYWk DkaY_Âdt ldDlgS hxS Ftam 4gt ÌhRSk ^t7a. ^k
g2DÐYWtd_ Â^k Â^k DkbkSma gk]klKD, _kKDì^, 5lTªD 5lR gk2ÖDplSD GNWk2Ik 5lR
dtFdtFÑ^k ldIk_Vk_k2¸^k ÿ\kd YPS Ftak. 4WtD ldIk_d2Sk2Wm Â^kWngk_ WkFå_DÂd ^k g2DÐYWtIt
lW_lW_kÑ^k ÿDk_t lddtIW Dtat. ^k ÿD_RkS 5YR ^k 8Âøk2SmIk 5lR lddtIWk2Ik 5Qkdk
GtÁ^kIk ÿ^ÂW Dtak 5ht.
WkFå_DÂdkg2U\kªSma g]DkamW IIk«]Å^t gk2ÖDplSD 5lR Vkl]ªD ÿdkhk2Ik ÿ\kd lUgSx.
4amDP¸^k DkbkS WkFå_DÂdkIm g2DÐYWk Ó^lĉlWķ IyDNm[kht_ YPoW dFê^, dk2leD,
la2F\kdkÂ]D 4lÖ]Sk KxYkgSt 5ht. —–Ž YkgoW KkFlSDìD_R 5lR [hògk2ÖDplSDdkU ^k
ldIk_Vk_k 4lVD ÿ[b hxS FtÐ^k 5lR Â^kSoWI WkFå_DÂdk¸^k ÿIlaS Ó^k´^k [UaS Ftam.
5KGPmak dkQÂ^k 52SU¥em^ ÖTak2S_k]nbt WkFå_DÂdk¸^k Yå_GkS [hògk2ÖDplSDdkU, ldldVSk
5lR l\ÆWÂd ^k2[ĥaIm IIkª ]hÂdkIm ]kWam KkSt.
‘‘g_kdkgkOmÿij
. WkFå_DÂdkIk g2DÐYWkÂ]D ldDkg ÖYĶ D_k.
. FR_kº^kÂ]D WkFå_DÂd ÌhRKt Dk^?
‘. 8Uk_]SdkUm WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtSma g]Ö^k ldeU D_k.
’. Nm. >I. ]keªa ^k2¸^k WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtIt lddtIW D_k.
“. KkFlSDìD_Rk¸^k DkbkS WkFå_DÂdk¸^k g2DÐYWtS DxRSt [Ua Lkat 5htS? NmY
lahk.


munotes.in

Page 69

69नयागररकति
‘’4lVDdkIWkgkOmYnÖSDt
. Andrew, Heywood. Political Theory: An Introduction. Palgrave Macmillan,
2004.
. Acharya, Ashok. Citizenship in a Globalizing World. Pearson Education
India, 2011.
‘. Bhargava, Rajeev. Political theory: An Introduction. Pearson Education
India, 2008.
’. Gauba, O. P. An introduction to political theory. Macmillan, 2003.
“. Kymlicka, Will. Multicultural citizenship: A liberal theory of minority rights.
Clarendon Press, 1995.
”. Urry, John. “Globalization and citizenship.” Journal of world -systems
research (1999): 310 -324.
•. Stanford Encyclopaedia of Philosophy, Citizenship,
https://plato.stanford.edu/entries/citizenship/#TwoModeCitiRepuLibe
(accessed online)


™™™
munotes.in

Page 70

70रयाजकरी्य वसदयांत
GND
5VnlWDSkd8°_5VnlWDSkdkU
4TªÓ^k´^kg2DÐYWkg2_IWk]oÐ^]kYW
GND_IWk
’ÿÖSkdWk
’6lShkgkSma5VnlWDSk
’‘5VnlWDSt¸^kldDkgkSmaÿ]nESÂdt
’’5VnlWDìD_RkItÖdłY
’ÿÖSkdWk
]kWdmKmdWkIk6lShkghk Yå_dSªWdkUmlUgSxDxRÂ^khmDkbkS]kWdKkS>DkldleĶ
lÖTSm]Å^tDk^]ÖdłYm_klhamWkhm]kWdkWtgSS8Âøk2SmDtam5ht8Ukh_RkTª5Yam
KmdWeuam_khRm]kWEkWYkWhtÿkImWDkbkYt±kgnEkgmWÿFSlUgStÌhRKtIÂ^k]Å^t
5VnlWDStImJkY5ht
Â^kIÿ]kRt_kKDì^ldIk_htgnĦkDkbkWngk_[UaSFtatldDlgShxSFtat]FStYkIJkß^4gx
lD2dk\k_Sm^_kKDì^ldIk_4gxgÅ^kIt^nFhtYå_dSªWkIm^nF5htÿÂ^tD±týkS
5VnlWDSkWkldÆ^KxYkgÁ^kImdp°mldDlgShxS5htKmdWkItÿÂ^tD±tý]FStgk]klKD
_kKDì^5lTªDgk2ÖDplSD4TdkCīxlFD4gta^kgdª±týkSFSmWtYå_dSªWhxS5ht
5VnlWDìD_Rk¸^k^kÿlø^tSoWgdªI_kº^tKkS5htShtgÂ^5htDì5VnlWDìD_RkImhm
]hßdYoRª5lRÓ^kYDÿlø^kgdªUtekSg]kWłYkWthxSWkhmDkhmUtekShmÿlø^kSmĄ
FSmWthxS4gatamlUgStS_DkhmUtekSlSImFlS]2U4gatamlUgSt5VnlWDìD_Rk¸^k^k
g2DÐYWtakgk]klKDlD2dk_kÕům^KmdWk¸^k>DkldleĶGNDkem4Tdkldetf\kFkemgml]S
D_Sk^t9eDSWkhmgdªIGNDk2Wk5VnlWDìD_RkImÿlø^kÿ\kldSD_mS4gSt4lVDk2e
ldDkgkgkOm5VnlWDìD_RkIk>DI4TªGtSakKkSxY_2Sn^kUxÆhmg2DÐYWk2Wkgk_EtI
g]KRt^xµ^Wkhm^kItDk_R4gtDìldDkg_kÕům^KmdWk¸^kDxRÂ^khm±týkSmag2[2lVS
4goeDSxKgtgk]klKDldDkg5lTªDldDkggk2ÖDplSDldDkgdFu_tY_2SnCīxlFD_R
g2YoRªgk]klKD[Uak¸^kGNDkemg2[2lVS5htmunotes.in

Page 71

71आधुवनकतया ि उ°र आध ुवनकतयाियाद
ÿÂ^tDkImldIk_Vk_kdtFbm4goeDSt5VnlWDStakDkhmaxDk2WmYkIJkÂ^k2DPoW
5atamÓ^dÖTk]kWatS_DkhéWm]kWdk¸^kgdk«FmRldDkgkDå_Sk5dÔ^D4gatam
lÖTSm]kWat
’6lShkgkSma5VnlWDSk
ÿkImWDkbm]WnÕ^UFPk2¸^kgklWÅ^kSÂ^k¸^k8Y^xFkSoW]kWdmKmdWÓ^SmSD_mShxSk
Y_2Sn]kWdkakÿk_2\mYkgoWIÿFSmIm5g4gÐ^kWt4Ô]^nFkYkgoWSt5VnlWD^nFkY^«S
]kWdKkSmIkFlSema?lShklgDÿdkgLkataklUgSx]Å^^nFmWDkbkSmaCīxlFDøk2Sm
¸^k]kÅ^]kSoWldldV±týkSma5VnlWDldIk_d5Ik_łQhx9akFak²kWxYkgWk^kg
^n_xY]Å^tÿxÂgkhWl]bkatdu²klWD±týkS4WtDWdWdmWldIk_g2DÐYWkYnQt5Ð^k
g]kKekľk]Å^t8Uk_]SdkUmldIk_hk5VnlWDldIk_kIk5Vk_ ]kWakFtakgk]klKD
D_k_kIklgĦk2S]k2PRkö^kTk]ghk£rÊKKmWKrWłgxdKk£rWavD^kldIk_d2Sk2WmKx
gk]klKDD_k_kIklgĦk2S]k2PakÂ^kSoWWdmWg]kKÓ^dÖTtIkldIk_ŁQLkak4O_kÓ^k
eSDkSmadu²klWDøk2SmWtaxDk2¸^kldIk_D_Á^k¸^kYĦSé]Å^t[UaGPdoW5ak^k
du²klWDøk2SmakI5VnlWDStImKWWmg]KatKkSt^k5VnlWDldIk_kSoWIgkdDk_m
K]mWUk_mG_kRtekhmgk]2Sekhm4ÖSkakKk9WY^kª^mÓ^dÖTkldDlgShx9akFÐ^k4lWĶ
Ikam_mSmY_2Y_k^k2Wk[kKoakOtdoWdkÖSddkUmgnVk_RkdkUmddu²klWDSt¸^kDgxNmakGkgoW
WdldIk_kakIkaWkl]bkamÂ^kSoWIYnQteh_mD_RkWtdtFV_ak
htKgt]kWdmKmdWk¸^kldldV±týkS5VnlWDStIk8U^LkakSgk_kKDì^±týkShmYk_2Ykå_D
_kKDì^Ó^dÖTt?dKmWdÓ^dÖTklWl]ªSmIkldIk_YnQt5akÂ^kSoWIÖdkS2Þ^g]SkdÆ^k^
^kg2DÐYWkghaxDekhmD_RakFSml]bkam
’‘5VnlWDSt¸^kldDkgkSmaÿ]nESÂdt
\k2Pdaekhmdp°m[bkdÐ^k]Å^^nFmWDkaE2Pk]Å^tK]mWUk_mÓ^dÖTkgkdDk_m
Ó^dÖTkldDlgSLkamhxSm4amDP¸^kDkbkSCīxlFD øk2SmW2S_]xOz^kÿ]kRkS
ldldV8īxFk2IkldDkgLkakÂ^k4Wnf2FkWt\k2PdaUk_k2Wm5YakYugk^k4lVDWZk
l]bdRkö^kldldVD2YÆ^k2]Å^tGkSakÂ^k]kÅ^]kSoW4lVDklVDWZkl]bdÁ^kImdp°m
dkQSFtamUngö^k[kKoakFå_[k2ItexfRhmdkQat4ekÿDk_t8īxF5lR[kKk_Ó^dÖTtWt
5VnlWDSt¸^kldIk_kgIkaWkl]bkammunotes.in

Page 72

72रयाजकरी्य वसदयांत
\k2PdaekhmSoWg]kKdkUd_ma]nUzīkWngk_\k2Pdaekhm¸^kldDkgkSoW®l]DdFkªIt
exfRdkQoakFat\k2PdaekhmakY^kª^mÓ^dÖTkexVÁ^kItDk]DkhmldIk_d2SD_mS
4gSkWkIKkÖSmSKkÖSaxDk2ItKkÖSmSKkÖSDÐ^kR^k\ol]DtSoWg]kKdkUm
ldIk_^kY^kª^mÓ^dÖTtIkKÆ]Lkakg]kKdkUkWtYå_dSªWdkUmldIk_k¸^k]kÅ^]kSoW
Ó^dÖTtaklUekUtÁ^kItÿ^ÂWDtat
‘Ó^ĉìdkUmldIk_kIkdkQSkÿ\kd ]Å^^nFmWDkaE2PkS^n_xYm^Ó^dÖTt]Å^tº^kldldV
Yå_dSªWdkUmøk2SmLkÐ^kÂ^kSoWÓ^lĉdkUmldIk_[bkdoakFak[hòSk2e]kWdKkSmWt
g]kKkWtg]kKkIt®tķUkWdFkªDPoWexfRLkat5ht^kU[atÐ^kg]kKkWtldldVh³Dk
Då_Skg2GfªdDpfmDtak
’ldgkÓ^keSDkSmaObDGNWk 8Uk_]SdkUmldIk_4lVDldÖSk _Ð^kWtg]kKdkUm
ldIk_]kFtYPakgdªýaxDekhmSgtI_kÕů_kº^Ó^dÖTk5Dk_kg^t9akFÐ^k
^kSoWI5VnlWDìD_RkImldIk_Vk_k[bkdamldetfÌhRKtldgkÓ^keSDk¸^k
8°_kVkªS8Uk_]SdkUEkKFmD_RdKkFlSDìD_R^kldIk_kWtKFÿ\kldSLkat
Yå_Rk]m_le^kIt——ItldGNWhm]hßdYoRªGNWkGPamY_2SnK]ªWmIt>DìD_R
—–—^kgDk_kÂ]DStDPtUnaª±DłWIkaRk_Wkhm
5VnlWDSkÌhRKtDk^"
S²k2¸^k]SkWngk_DxRÂ^kldleĶDkbkak5VnlWDDkbÌhRk^ItlD2dkDxRÂ^kldleĶ
DkbkakYk_2Yå_DDkaE2P]kWk^It^k[ĥa>D]SWkhmS_mgnĦk\k_Sm^g2ÖDpSmSmaKmIk_
^nFtgk2lFSamKkSkSÂ^kIkhmlWlIJSDkaE2PWkhmSgtI^n_xYkSmagnVk_RkdkUm^nFkIkÿk_2\
^k[ĥahmlWlIJS4gtdfª]kWSk^tSWkhmS_mgnĦk^kYodêIkDkaE2Phk5VnlWDSt¸^kldY_mS
dgÅ^kIkDkaE2P5VnlWDSt¸^kg2DÐYWteml]bSkKnbSk4ekYĦSmImadlIDSk5VnlWD
St[k[S4gStDkhmldIk_d2Sk2Wm5VnlWDStImÓ^k´^kDtam5htÂ^kIk4Ë^kgDtÐ^kW2S_
5VnlWDStIk4Tªg]KÁ^kg]UShxSt
5^5_gmWk^ ^k2¸^k]St5VnlWDìD_RÌhRKtY_2Y_kdkUk¸^kÖTkWkd_WdmW
Ó^dÖTk5lRg]kKkIkldDkgD_Rk_mÿlø^khx^ 
_v[NªQka^kldIk_d2Sk2¸^k]St5VnlWDD_Rhmg2YoRªgk]klKDYå_dSªWkemg2[2lVS
5ht^k]Å^t5lTªDCīxlFDeu±lRDd_kKDì^ldDkg ^kg2[2lVS[Ua4Ytl±S
5htSmunotes.in

Page 73

73आधुवनकतया ि उ°र आध ुवनकतयाियाद
5VnlWDìD_Rk¸^kg2U\kªSd_SmlUatÐ^kldĴtfRlD2dkÓ^k´^kWkW2S_gkVk_RS34gt
g]x_^tStDì^kg2U\kªS4Ë^kgDk2]Å^t>D]S5QbSWkhmgdªS²k2WmdtFÑ^kYĦSmWt
5VnlWDìD_RkIk4TªakdÁ^kIkÿ^ÂWDtak5ht
gk_k2e
‘>gYmd]kªhtldIk_d2SÌhRSkSDì5VnlWDìD_RkImÓ^k´^kD_RtDOmR5ht
4gh]Sm4gamS_mldĬkWk2Wm5VnlWDìD_Rkd_gh]SmUeªldam5htTxP³^kS
5VnlWDDk_RÌhRKtg]kKkSmaY_mdSªWkImg2DÐYWkhx^Y_2SnÿÂ^tD[Uakak
5VnlWDìD_RÌhRSk^tSWkhmDk_RDkhm[Ua4gthm4goeDSkSDìKtg]kKkak
]kFtNkDSkSQDaSkS5VnlWDSkhmetdNmg]kKYå_dSªWkImÿlø^k5htÂ^k]VoW
g]kKkakÿFSmDPtGt9WKkRt4Ytl±S4gSt
’’5VnlWDìD_RkItÖdłY
lddtDdkUÓ^ĉìKmdWkÿlSSDªemaŀlĶDxWkImlWl]ªSmD_SkSldIk_kSdg2[2VkS
DxRÂ^khmVkl]ªDú2TkakłQmY_2Y_tak5Vk_WgSxS_lddtDemaSkhkÿ]nE5Vk_
4gSxlddtDemaddu²klWDŀĶmDxWkSnWldIk_dlWRª^GtSatKkSkSaxDk2]Å^t
V]ªlW_Yt±StÿlS\kdWkdkQmgakFS5ht
_kº^k¸^k\ol]Dk2IkldÖSk_\k2Pdaekhm¸^k]kÅ^]kSoWS^k_LkatÐ^kÿijkWngk_
DÐ^kRDk_m_kº^kIklgĦk2SÖdmDk_RtF_KtIt[WatYå_Rk]mKWSt¸^k]oa\oSÿijk2Im
gxPdRoDD_Á^k¸^klWl]°kWt_kº^kakldldVDk^ªÖdS3D_Rtø]ÿkĮO_atÂ^kSoWI
_kº^k2¸^k\ol]DkldÖSk_Ð^k
‘Wdg]kK4ldÕDk_ KnÆ^kIkam_mSmY_2Y_k^kd_5Vk_atakg]kKDkak2S_kWt
Yå_dSªWkIm5gVłakFakg]kKkIk5Vk_hkldldVÿDk_¸^kY_2Y_k4gSkSÂ^k
4Wnf2FkWtKmdWÓ^SmSD_Á^kIkÿ^ÂWhxS4gSx5VnlWDìD_Rk¸^kg2U\kªS
CīxlFDldDkgeh_mD _R^kI[_x[_g]kKÓ^dÖTkKmdWKFÁ^k¸^kYĦSm[UaS
FtÐ^kÓ^ĉìÓ^ĉì]Vma\tU\kd^kWdg]kKk]Å^tD]mhxSkWklUgSx
’ldldVlgĦk2S^k2Img_l]gb5VnlWDìD_RkakDxRSkhm>D5Vk_WgSx^k]Å^t
4WtDg2DÐYWklgĦk2S^k2Ikg2Ik_4gSxgkVk_RSk^k]Å^teh_mD_RCīxFmD_R
le±Rg2ø]Rg2Ik_gkVWk2ImFlSemaSk[UaSm4TªÓ^dÖTk8īxF±týkIkldDkg
^k[_x[_IV]ªlW_Yt±Sk^kg2DÐYWkhm5VnlWDìD_Rk¸^k5Vk_[WatÐ^klUgSkSmunotes.in

Page 74

74रयाजकरी्य वसदयांत
“dgkhSm?dKm_kÕů _kº^kIkldÖSk_ ÿlgĦldIk_d2S>PdPªgmÐg¸^kldIk_kWngk_
g]DkamW_kÕůk2ImYkÔIkß^YkgoW]nĉìIm6¸JkÌhRKtI5VnlWDìD_Rhx^
Ungö^k]hk^nĦk¸^kg]kĮmW2S_4WtDdgkhSm^tSmaÖdkS2Þ^52UxaWtlWRkª^DNÈÈ^kd_
SmhxSm^k_kÕůkSmaWkFå_Dk2¸^k52UxaWk¸^kSmĄStWngk_Â^k2Wk^el]bkatdgkhSéIt
_kÕů_kº^kSłYk2S_Lkat
”WdxlUSUtekSmaYå_dSªWdkUWdÖdS2ýLkatÐ^kUtekSmaWkFå_Dk2]Å^t8ÂgkhkIt
IuSÆ^kItdkSkd_RhxStdfkªWndfªFnak]lF_mdYk_S2Þ^k¸^kDkaE2PkS4WtD[k[éIm
LkatamYmJthkN^kSoW4WtDYå_dSªWdkUmldIk_g2DÐYWk2¸^k5Vk_t5VnlWD
KmdWeuam5VnlWDg2ÖDpSmYk_2Ykå_D?dKmld²kWdkUSgtIaxDekhmGNWkdkU^k
]kÅ^]kSoWYå_dSªWGPSkWklUgSt
5VnlWDìD_RkItldl\ÆWGND
_kKDì^GND YodêlD2dk]Å^^nFmWDkbkSldldV_kº^k2]Å^t_kKkd_kKtekhm4gkI
ÿDk_gdªý5QbShxSk_kKk¸^k5²k2ItYkaWhtKWStakD_kdtIakFS4gt^k
Ó^dÖTt]Å^tKWStak_kº^k¸^k_kº^Dk_\k_kSgh\kFmhxÁ^kImg2Vml]bSWgtY_2Sn
5VnlWD_kKDì^ÿdkhk]Å^tÌhRKtIaxDekhmekgWÓ^dÖTt]Å^tKWSt¸^k
gh\kFkledk^_kKDì^Ó^dÖTkDk^kªlÆdShx9eDSWkhmTxP³^kS5VnlWDStImhm
_kKDì^[kKoYå_dSªWkImdÿekgWkSmagh\kFdkQdRk_m5ht
5lTªDGNDld°hkldf^]kWdk¸^kKmdWkIm6S_DxRÂ^khmGNDkYt±k4lVD
KdboWg2[2lVS5ht5lTªDldDkg^kakI5VnlWDìD_R4gthm]kWatFtat5ht
5lTªD±týk¸^k5VnlWDìD_Rkak]Å^^nFmWDkbkYkgoWgnłLkatÐ^kCīxlFD
øk2SmImWkStKxPatFtat5ht8ÂYkUWk¸^kgkVWk2]Å^t[UahxSFtak]kWdm®]k¸^k
lODkRm^k2lýD8Y^xFdkQak5lTªDldDkgk¸^k±týkSldetfDłWCīxFmD_R5lR
gtdkÓ^dgk^kS]hßdYoRª[UaGPoW5atTxP³^kSgkdªlýD5lTªDldDkghtI
5VnlWDìD_RkIt]n´^8ĥte5ht
‘gk]klKD GND úmD_kKDì^ldIk_d2S4rå_ÖNxNa]St]WnÕ^hk_kKDì^
ÿkÁ^k2[_x[_Igk]klKDÿkRm5ht]kRgkIkldDkghkg]kKk]Å^tIhx9eDSx
g]kKkSmadtFdtFÑ^kldf^k2IkldDkgLkÐ^kledk^5VnlWDìD_Rhmÿlø^kYoRªhx9
eDSWkhm^k]Å^t5_xµ^le±RV]ªg2ÖDpSm\kfkdFu_tldl\ÆW[kKogk]klKD
GNDkSg]kldĶ5htS5VnlWDìD_Rk]nbtÓ^ĉìItdSªWd]Wxdp°m]Å^t[Ua4Ytl±S
5ht^kIk4Tªgk]klKD]Wxdu²klWDŀlĶDxWkSoWldDlgSg]kK5VnlWDìD_Rkakmunotes.in

Page 75

75आधुवनकतया ि उ°र आध ुवनकतयाियाद
gk]x_tKk9eDSxKxY^«Sg]kKkSmagk]klKD\tUdgk]klKDldf]SkYoRªWĶhx9
eDSWkhmSxY^«SYå_dSªWkSĬk_t5VnlWDìD_Rg2\dWkhmTxP³^kSg]kKkIk
[ylĦDÖS_82IkdRtÌhRKtI5VnlWDìD_RkImgk]klKD[kKohx^
d_magdªGNDd8YGND^k2Ik4Å^^WDtÐ^kW2S_4gtlUgStDì5VnlWDìD_RhmlW_2S_
IkaRk_mÿlø^k5ht]kWdkaklÖT_Sk4l\ÿtSWkhm[UaÂ^kDkbkWngk_[Uahk4Ytl±S
4gSxÂ^kÿ]kRtldldV42Fk2Wmg]kKk]Å^t5VnlWDStImg2DÐYWkldDlgShxS4gSt^k
ÿlø^t]Å^tÿÂ^tDÓ^ĉìgh\kFmhxRt4Ytl±S5ht^kakI5YRÓ^ĉìlD2dkg]kKhk
g]kKk¸^k]n´^ÿdkhk¸^k]kÅ^]kSoW5VnlWDìD_Rk¸^kdkNIkam¸^klUetWt5ht4gt]kWat
KkSt


™™™


munotes.in