MA-Politics-SEM-1-Lokprashasan-munotes

Page 1

1लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
्युवनN 
लोकप्रशासन अथ्य व्याप्ी ि महति
पाOाची रचना
१.०. उवदिष्े
१.१. लोकप्रशयासन अ््थ सिरूप व्ययाप्ी
१.२. लोक प्रशयासनयाचया विकयास
१.३. विकयास प्रशयासन
१.४. निलोक प्रशयासन
१.५. सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी
१.६. सुशयासन
१.७. निलोक व्यिस्यापन
१.८. सयारयांश
१.९. आपि कया्य वशकलो
१.१०. संदभ्थसूची
१.११. Gटक >क
१.१२. लोकप्रशयासन अ््थ व्ययाप्ी ि महßि
१.१३. उवदिष् े
.Ž. उवĥष्े
लोकप्रशयासन हे >क तŁि शयास्त्र मयानले जयाते. सयामयावजक शयास्त्रयांमध्ये अगदी अलीकडे ्यया अË्ययास
विष्ययाचया उगम Lयालया. 6वतहयास रयाज्यशयास्त्र ्ययासयार´्यया अË्ययास विष्ययांचया उपविष्य Ìहिून हया विष्य
अË्ययास क्षेत्रयांमध्ये प्रविष् Lयालया. मयात्र आधुवनक रयाष्ट्र रयाज्य व्यिस्े¸्यया विसतयारयाबरोबर ्यया अË्ययास
विष्यया¸्यया उपविष्य ते सितंत्र शयास्त्र ्यया प्रगतीचया आलेख अलपयािधीतच पूि्थतियालया गेलया. समकयालीन
संदभया्थत तर हया विष्य जयागवतक सतरयािर महßिपूि्थ स्यान वनमया्थि करतो आहे. विकवसत रयाष्ट्रयांमध्ये
जसे सुशयासनयाचे विविध प्र्योग कया्यया्थवनित होत आहेत तसेच विकसनशील रयाष्ट्रयांमध्ये विकयास प्रशयासनया
सयारखे अविष्कयार Gडून आले आहेत. ्यया दृष्ीने लोकप्रशयासन ्यया अË्ययास विष्ययाचया अ््थ, सिरूप,
व्ययाप्ी ्ययांचया मूलभूत अË्ययास करÁ्ययाबरोबरच जयागवतकीकरि, उदयारीकरि ि खयाजगीकरिया¸्यया
प्रवक्येतून, आवहयानयातून लोक प्रशयासनयात वनमया्थि Lयालेल्यया निीन संकलपनयांचया आQयािया वह ्यया Gटकयात
आपियास ¶्ययाि्ययाचया आहे. त्ययात प्रयामु´्ययाने विकयास प्रशयासन, सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी, निलोक munotes.in

Page 2

2लोकप्रशयासन
प्रशयासन, सुशयासन ि निलोक व्यिस्यापि ्यया Gटकयांचया समयािेश होतो. ्यया सि्थ Gटकयांचया जयागवतकीकरि,
उदयारीकरि ि खयाजगीकरिया¸्यया संदभया्थत कसया विकयास Lयालया आहे, त्ययासमोर कया्य आवहयाने आहेत,
्यया संकलपनयां¸्यया कया्य म्यया्थदया ि जमे¸्यया बयाजू आहेत, भयारती्य संदभया्थत ्यया प्रवक्ययांचे कया्य संदभ्थ
आहेत ्ययाची सविसतर मयांडिी ्यया Gटकयात आपल्यया अिलोकनया््थ ठेिली आहे. ज्ययाचया उप्योग हया
Gटक समजून GेÁ्ययासयाठी तर आपियास होईलच. परंतु ्यया पया्ययाभूत Gटकयािरच लोकप्रशयासन विष्ययाची
6मयारत उभयारलेली असल्ययामुळे लोकप्रशयासन विष्ययाची आपली समज ही अवधक िpवद्ंगत होÁ्ययास ्यया
Gटकयातील मयांडिीमुळे मदत होईल अशी अपेक्षया आहे.
.. लोकप्रशास न - अथ्य, Öिłप ि व्याप्ी
प्राÖतविक
लोकप्रशयासन हे सयामयावजक शयास्त्रयात अगदी अलीकडे >क सितंत्र अË्ययास विष्य Ìहिून स्यावपत Lयाले
आहे. कल्ययािकयारी रयाज्य संकलपने¸्यया विकयासयाबरोबर रयाष्ट्र-रयाज्यया¸्यया कया्यया्थचया मोठz्यया प्रमयाियािर
विसतयार Lयालया. परंपरयागत दृष्z्यया कया्यदया ि सुव्यिस्या ्ययापुरते म्यया्थवदत असियारे रयाज्ययाचे कया्य्थक्षेत्र
व्यक्तé¸्यया पयाळÁ्ययापयासून समशयानयाप्य«त
सि्थ कpती ि कया्यया्थनया प्रभयावित कŁ लयागले. ्यया दृष्ीने लोक
प्रशयासन ्यया शयास्त्रयाचया अË्ययास आधुवनक कयाळयात अत्ययािÔ्यक Lयालया. ्यया प्रकरियात लोकप्रशयासन ही
संकलपनया अË्ययासिे, त्ययाचे सिरूप ि कया्य्थक्षेत्रयाची मयावहती करून Gेिे तसेच लोकप्रशयासन ि खयाजगी
प्रशयासन ्ययातील सयाÌ्य ि भेद ्ययांचे आकलन करून Gेिे हे महßियाचे उवदिष् ठेिलेले आहे.
आधुवनक कयाळयात मयानिी जीिनयालया सिया्थवधक सपश्थ करियारया ि प्रभयावित करियारया विष्य Ìहिून ्यया
विष्ययाकडे पयावहले जयाते. 6वतहयास, रयाज्यशयास्त्र ्ययासयार´्यया सयामयावजक शयास्त्रयांचया >क उपविष्य Ìहिून
सुŁियाती¸्यया कयाळयात लोकप्रशयासन ्यया विष्ययाचया अË्ययास केलया जयात असे. मयात्र आज हया विष्य सितंत्र
शयास्त्र Ìहिून जयागवतक सतरयािर स्यावपत Lयालेलया वदसतो. >िQेच नवहे तर तो सयातत्ययाने विकवसत होत
आपली व्ययाप्ी ही विसतयारतयानया वदसतो. मयानिी जीिनया¸्यया सि्थ अंगयांनया सपश्थ करियाö्यया लोकप्रशयासन
्यया शयाखयांचया त्यया दृष्ीने अË्ययास करिे गरजेचे ठरते. पदिी ि पदव्युत्तर सतरयािर तसेच सपधया्थ परीक्षे¸्यया
दृष्ीने ही ्यया विष्ययासंदभया्थत Łची विद्या्ती िगया्थत ियाQतयानया वदसते. त्ययामुळे लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचया
संकलपनयातमक अË्ययास करिे आिÔ्यक आहे.
लोकप्रशासन अथ्य ि व्या´्या
लोक प्रशयासन ही संकलपनया समजून GेÁ्ययासयाठी प्र्म प्रशयासनž ही संकलपनेचे आकलन होिे गरजेचे
आहे. प्रशयासन संकलपनेचया अ््थ आपियास दोन भयाषेतील शÊदव्युतपत्तीतून सपष् करतया ्येतो. प्रशयासन
्यया शÊदयाचया 6ंúजी भयाषेत ȲȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɀȿ असया शÊदप्र्योग केलया जयातो. ्यया 6ंúजी भयाषेतील शÊदयाची
मूळ उतपत्ती लrवटन भयाषेतील Ȳȵ-ȾȺȿȺɄɅȺȲȶɃ
्यया शÊदयातून Lयाली आहे. लrवटन भयाषेतील Ȳȵ-
ȾȺȿȺɄɅȺȲȶɃ
्यया शÊदयाचया मूळ अ््थ व्यिस्या करिे, कयाळजी Gेिे असया होतो. प्रशयासन हया शÊद प्रž
आवि शयासz
्यया संसकpत भयाषेतील शÊदयापयासून बनलेलया आहे. ्ययाचया मूळ अ््थ उतकpष् रीतीने शयासन
करिे असया होतो. प्रयाचीन कयाळयात शयासन हया शÊद वनद¥श देिे, आज्या देिे ्यया अ्या्थने ियापरलया जयात munotes.in

Page 3

3लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
होतया. >नसया्य्कलोपीवड्यया वāटयावनकया मध्ये प्रशयासनयाचया अ््थ कया्यया्थचे व्यिस्यापन करिे वकंिया कया्य्थ
पूि्थ करÁ्ययाची ती >क प्रवक्यया आहे
असया सपष् केलेलया आहे. >कंदरीत प्रशयासन ही व्यिस्यापकी्य
कया्यया्थशी जोडलेली >क संकलपनया आहे. त्ययामुळे प्रशयासन ही समूहयात पयार पडियारी वक्यया आहे. त्ययामुळे
प्रशयासनयास सि्थव्ययापी सयामयावजक वक्येचे सिरूप प्रयाप् होते. प्रशयासन ही संकलपनया अवधक सपष्
करÁ्ययासयाठी पुQील कयाही व्यया´्ययांचया आधयार Gेतया ्येईल.
Ⱥ. हब्यN्य सा्यमन :
समयान उवदिष्यां¸्यया प्रयाप्ीसयाठी मयानिी समूहयाĬयारे केल्यया जयाियाö्यया सहकया्यया्थतमक
वक्यया Ìहिजे प्रशयासन हो्य.ž
ȺȺ. वZZनर :
मयानि आवि भyवतक सयाधनयांचे संGटन ि वन्यंत्रि Ìहिजे प्रशयासन हो्य.ž
ȺȺȺ. Ð्युथर गुवलक :
वनधया्थररत उवदिष्े, िया ध्ये्यप्रयाप्ीसयाठी कया्य्थ करून Gेिे Ìहिजे प्रशयासन हो्य.ž
Ⱥɇ. प्रो. ए. आर. त्यागी :
प्रशयासन ही >क प्रकयारची सयामूवहक प्रवक्यया आहे. त्ययामध्ये मनुष््य आवि
सयामúी ्ययांचे समंजसपिे संGटन आवि व्यिस्यापन केले जयाते.ž
ɇ. प्रो जॉन ए ववहग :
हेतू पूि्थ गोष् Gडिून आिÁ्ययासयाठी ि त्ययाचबरोबर ती रयासत गोष् Gडिून
आिÁ्ययात अड्ळया न ्ये9 देतया मोज्क्यया उप्योगी सयाधनयांनी पद्तशीर ि सुव्यिवस्त केलेले
कयाम Ìहिजे प्रशयासन हो्य.ž
ɇȺ. वZZनर ि प्रेÖथस :
6व¸Jत सयाध्ये प्रयाप्ीसयाठी मयानिी आवि भyवतक सयाधनयांचे संGटन आवि
वनद¥शन करिे Ìहिजे प्रशयासन हो्य.ž
सयारयांश, प्रशयासन Ìहिजे समयान उवदिष् प्रयाप्ीसयाठी मयानिी समूहयाचे सहकया्यया्थतमक प्र्यतन होत
अशी
प्रशयासन ्यया शÊदयाची व्यया´्यया आपियास सयांगतया ्येईल.
लोकप्रशासन व्या´्या:
प्रशयासन ्यया संकलपनेचे >क अंग Ìहिून लोकप्रशयासनयाकड े पयावहले जयाते. प्रशयासन ्यया शÊदयास लोकž ्यया
शÊदयाची जोड वदली की >कया नव्यया आश्ययाचया जनम होतो. लोकž हया शÊद सयाधयारित3 रयाज्ययातील सि्थ
जनतेस उदिेशून ियापरलया जयातो. लोकž ्यया शÊदयातून सयाि्थजवनकž असयाही >क अ््थ धिनीत होतो.
सत्तेचया >क स्त्रोत Ìहिूनही लोकž हया शÊद ्योजलया जयातो. त्ययामुळे लोक प्रशयासन Ìहिजे सयाि्थजवनक
कया्यया्थची व्यिस्यापन असे Qोबळ मयानयाने Ìहितया ्येईल. कयारि लोकयां¸्यया कया्यया्थची कयाळजी सरकयारकडून
पयार पयाडली जयाते. त्ययादृष्ीने ते सरकयारचे लोकयांसयाठी चे कया्य्थ Ìहिजे लोकप्रशयासन असयाही लोक
प्रशयासनयाचया अ््थ होतो.
लोक प्रशयासन ही संकलपनया पुQील कयाही व्यया´्ययां¸्यया आधयारे आपियास अवधक सपष् करतया ्येईल.
Ⱥ. िुűो विÐसन :
कया्यद्याची सविसतर ि पद्तशीर अंमलबजयाििी Ìहिजे लोकप्रशयासन हो्यž
ȺȺ. एZ. ए. वनúो :
लोक प्रशयासनयात कया्य्थकयाररिी, विवधमंडळ आवि न्यया्यपयावलकया ्यया वतनही
शयाखयांचया ि त्ययां¸्यया अन्योन्य संबंधयाचया ्ययांचया समयािेश होतो.munotes.in

Page 4

4लोकप्रशयासन
ȺȺȺ. माश्यल डीमॉक :
कया्यद्याची वक्ययानि्यन Ìहिजे लोकप्रशयासन हो्य. ती सरकयार¸्यया कया्य्थकयारी
मंडळयाची बयाजू आहे.ž
Ⱥɇ. डी िाÐडो :
रयाज्यकयारभयारया¸्यया व्यिस्यापनयाचे शयास्त्र ि कलया Ìहिजे लोकप्रशयासन हो्य.ž
ɇ. पसणी मr³िीन :
लोक प्रशयासन Ìहिजे असे प्रशयासन की ज्ययांचया संबंध क¤þी्य अ्िया स्यावनक
शयासनया¸्यया कया्यया्थशी ्येतो.ž
ɇȺ. सा्यमन ि मा³स्य :
सि्थसयाधयारित3 रयाष्ट्री्य, रयाज्य ि स्यावनक पयातळीिरील शयासनया¸्यया
कया्य्थकयारी शयाखयांनयाच लोकप्रशयासन असे Ìहितयात.ž
ɇȺȺ. 6ंNरनrशनल एनसा्य³लोपीवड्या @Z सोशल सा्यन स :
लोकप्रशयासनया¸्य या प्रवक्येमध्ये
शयासनयाचया उदिेश अगर 6¸Jया प्रत्यक्षयात आिÁ्ययासयाठी केलेल्यया सि्थ कpतéचया समयािेश होतो.ž
ɇȺȺȺ. Ð्यूथर गुवलक :
कया्यया्थ¸्यया पूत्थतेशी प्रशयासनयाचया संबंध असतो. लोकप्रशयासन हया समयाज
शयास्त्रयाचया >क भयाग आहे जो सरकयार¸्यया कया्यया्थशी संबंवधत आहे आवि प्र्मत: तो कया्य्थकयारी
शयाखेशी संबंवधत असतो, जे्े सरकयारचे कया्य्थ केले जयाते. तरी त्यया वठकयाि¸्यया प्रशयासकी्य
समस्ययांचया कया्यदेमंडळ आवि न्यया्यमंडळ ्ययां¸्ययाशी संबंध असू शकतो.ž
लोकप्रशयासनया¸्य या िरील व्यया´्ययांमधून हे सपष्पिे जयाििते की कयाही विचयारिंत लोक प्रशयासनयाचया
व्ययापक दृवष्कोनयातून विचयार मयांडतयात तर कयाही विचयारिंत लोकप्रशयासन आत सीवमत Gटकयांनया
प्रयाधयान्य देतयात. त्ययािरून लोकप्रशयासनयाच े अË्ययास विष्यक दृवष्कोन त्ययार Lयालेले वदसतयात.
लोकप्रशयासनया¸्य या सिरूपयाचया ि कया्य्थ क्षेत्रयाचया अË्ययास करÁ्ययासयाठी ्यया दृवष्कोनयाचे अिलोकन करिे
आिÔ्यक आहे. ते दोन दृवष्कोन पुQीलप्रमयािे मयांडतया ्येतील.
Ⱥ. एकीकृत वकंिा सि्यव्यापी दृवष्कोन
्यया दृवष्कोनयानुसयार लोकप्रशयासनयात सयाि्थजवनक धोरियांनया वक्ययानिीत करियाö्यया सि्थच वक्ययांचया समयािेश
होतो. ्यया दृवष्कोनयाचे सम््थक असया दयािया करतयात की >खयाद्या उवदिष् प्रयाप्ीसयाठी करÁ्ययात ्येियाö्यया
समú प्रवक्ययांचया प्रशयासनयात समयािेश होतो. व्यिस्यापनया¸्यया कया्यया्थसच प्रशयासन Ìहितयात असे ्यया
दृवष्कोनयाचे प्रवतपयादन आहे. त्ययामुळे संGटने¸्यया प्रमुखया पयासून ते ्ेट शेिट¸्यया Gटकयाप्य«त सिया«¸्यया
कया्यया्थचया समयािेश लोकप्रशयासनयात होतो. ्यया दृवष्कोनयाचे सम््थक शयासनया¸्यया वतनही अंगयांचया Ìहिजे
कया्यदे मंडळ कया्य्थकयारी मंडळ ि न्यया्यमंडळ ्ययां¸्यया कया्यया्थचया समú अË्ययास लोक प्रशयासनयात वहयािया
्ययासयाठी आúही असतयात. त्ययां¸्यया मते प्रत्येक संGटनेत सयाधयारिपिे तीन प्रकयारची कया्य¥ होत असतयात.
त्ययातील पवहले कया्य्थ हे धोरि वनवIJती संदभया्थतील असते तर दुसö्यया कया्यया्थचया संबंध धोरियानुसयार
विविध उपकमयांची रूपरेषया आखिे ि त्ययां¸्यया अंमलबजयाििीशी असतो. तर वतसरे कया्य्थ हे िरील
व्यिस्या कया्य्थरत रहयाव्ययात ्ययासयाठी करयाि्यया¸्यया ®मप्रधयान ि कम्थ कyशल्ययाशी वनगवडत असते.
>वककpत दृवष्कोनयाचे प्रिक्ते ्यया तीनही कया्यया्थचे महति सयारखेच आहे असे प्रवतपयादन करतयात.
>वककpत दृवष्कोनयाचे प्रवतमयान हे विकसनशील देशयांमध्ये मोठz्यया प्रमयाियात प्रत्य्ययास ्येते. विकवसत
देशयांमध्ये प्रशयासनयाचया विकयास उ¸च पयातळीिर Lयालेलया असतो. प्रशयासनयाची विविध कया्य्थ, त्ययासयाठी
अपेवक्षत असियाö्यया कyशल्ययांची वनवÔचती, कया्यया्थनुसयार संGटनयांचे विशेषीकरि ्यया बयाबी विकवसत munotes.in

Page 5

5लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
देशयांमध्ये आQळतयात. विकसनशील देशयांमध्ये मयात्र अशया पद्तीचे सपष् ि व्ययापक सिरूपयाचे विशेषीकरि
Lयालेले नसते. त्ययामुळे शयासन संस्यां¸्यया तीनही अंगयांचया परसपरयांशी संबंध ्येतो. त्ययांचया परसपरयांशी
संपक्थ ि प्रभयाि ही प्रत्य्ययास ्येतो. विकसनशील देशयांमध्ये >कूिच कया्य्थकमयाची आखिी, धोरि वनवIJती
्ययात सरवमसळ असते. अशया संदभया«मध्ये लोकप्रशयासनयाच ी >कीकpत दृवष्कोनयातून केलेली मयांडिीच
अवधक उप्युक्त ठरतयानया वदसते. ्यया दृवष्कोनयाचे प्रमुख सम््थक Ìहिून >ल. डी. वहयाईट, डीमvक,
वZZनर, >Z. >म. मया्कस्थ ्ययांनया Bळखले जयाते. ्यया दृवष्कोनयामुळे लोक प्रशयासनयाचया समúतेने अË्ययास
करिे अवधक सो्यीचे होते. मयात्र ्यया पद्तीने अË्ययास पुQे गेल्ययास लोकप्रशयासन ्यया अË्ययासविष्ययास
पसरट ि विसकळीत सिरूप प्रयाप् होते असया आक्षेप ्यया दृष्ीकोनयािर प्रयामु´्ययाने Gेतलया जयातो.
ȺȺ. व्यािसाव्यक दृवष्कोन
>वककpत दृवष्कोनयातील विसकळीत ि पसरट कुियाचया दोष टयाळÁ्ययासयाठी ि लोक प्रशयासनयास शयास्त्री्य
तेचया पया्यया देÁ्ययाकररतया व्यिस्यापकी्य दृवष्कोि ्ययाची मयांडिी प्रयामु´्ययाने पुQे आली. ्यया दृवष्कोनयाचे
सम््थक शयासन संस्े¸्यया तीनही अंगयांचया Ìहिजे कया्यदे मंडळ, कया्य्थकयारी मंडळ ि न्यया्यमंडळ ्ययां¸्यया
कया्यया्थचया अË्ययास लोकप्रशयासनयात केल्ययानंतर त्ययांचया आियाकया ि िसतुवनķतया कशी शयास्त्री्यते¸्यया
कक्षेबयाहेर जयाते हे सपष् करून शयासन संस्े¸्यया केिळ कया्य्थकयारी मंडळया¸्यया कया्यया्थचयाच अË्ययास
लोकप्रशयासन आत वहयािया ्ययासयाठी आúही वदसतयात. व्यिस्यापकी्य दृवष्कोनयाचे सम््थक >खयाद्या
उवदिष् प्रयाप्ीसयाठी करÁ्ययात ्येियाö्यया व्यिस्यापकी्य कया्यया्थचयाच समयािेश प्रशयासनयात होतो असे मयानतयात.
संGटने¸्यया प्रशयासकी्य कया्यया्थत Qोबळमयानयाने संGटनेतील सिया«चया सहभयाग होत असलया तरी प्रशयासन
्यया अंगयाने मयात्र केिळ िररķ अवधकयाö्ययाकडून केल्यया जयाियाö्यया कया्यया्थचया अ्िया प्य्थिेक्षियातमक कया्य्थ
करियाö्यया कया्यया्थचया समयािेश प्रशयासनयात होतो असे हया दृवष्कोन सपष् करतो. व्यिस्यापकी्य दृवष्कोि
लोकप्रशयासनयात वन्योजन, समनि्य, प्य्थिेक्षि, वनद¥शन, वन्यंत्रि, अहियाल, अंदयाजपत्रक ्यया सयार´्यया
Gटकयांनया मध्यितती स्यान देतो. ही सि्थ व्यिस्यापकी्य कया्य्थ आहेत Ìहिूनच ्यया दृवष्कोनयास
व्यिस्यापकी्य कया्य्थ असे Ìहितयात. हया दृवष्कोन प्रशयासकी्य कया्यया्थचे दोन भयागयात विभयाजन करतो.
कया्य्थ करिे ि कया्य्थ करिून Gेिे ्यया दोन कpती त्यया दृष्ीने महßिया¸्यया असतयात. व्यिस्यापकी्य दृवष्कोि
्ययातील कया्य्थ करून Gेिे ्यया व्यिस्यापकी्य कया्यया्थचयाच लोक प्रशयासनया¸्यया अË्ययासयात समयािेश असयािया
असे सपष् करतो.>कंदरीत, व्यिस्यापकी्य दृवष्कोनयानुसयार प्रशयासनयाचया संबंध Zक्त िररķ गटयातील
कयाही व्यक्तé¸्यया कया्यया्थ पुरतया सीवमत असतो. ्यया अशया व्यक्ती असतयात की ज्यया प्रशयासनया¸्यया उ¸च
सतरयािर असतयात, ज्ययां¸्ययािर प्रशयासनयास कुशलतया पूि्थक चयालविÁ्ययाचे >कंदर उत्तरदयाव्यति असते. जे
सि्थ प्रवक्ययांचे >कीकरि, वन्यंत्रि ि समनि्य करतयात. ्यया दृवष्कोनयाचे प्रमुख सम््थक Ìहिून ल्यु्र
गुवलक, सया्यमन, ्vमसन, वसम्बग्थ ्ययांनया Bळखले जयाते.
>वककpत दृवष्कोन ि व्यिस्यापकी्य दृवष्कोि ्ययातील Zरक प्रया. >म. पी. शमया्थ ्ययांनी सोÈ्यया शÊदयात
सपष् केलया आहे. ्ययासयाठी त्ययांनी >कया कयापड वगरिीचे उदयाहरि वदले आहे. ते Ìहितयात, Ÿसमजया >क
मोठी कयापडयाची वगरिी आहे. त्यया वगरिीमध्ये विविध कम्थचयारी, कयारयागीर, अवधकयारी आपयापली कयामे
विविध सतरयािर पूि्थ करीत असतयात. त्यया वगरिीसयाठी >क संचयालक मंडळ असते. ते धोरिविष्यक
कया्य्थ करते. त्यया संचयालक मंडळयाने Gेतलेल्यया वनि्थ्ययाची अंमलबजयाििी व्यिस्यापक संचयालक करीत
असतो. त्यया¸्ययाकडून समनि्य, प्य्थिेक्षि, वनद¥शन अशी कयामे केली जयातयात. वगरिीत विविध विभयागयाचे munotes.in

Page 6

6लोकप्रशयासन
प्रमुखही असतयात. त्ययाच प्रमयािे अनेक प्य्थिेक्षक असतयात. Zोरमन, लेखयापयाल, संदेश ियाहक, मजूर,
पहयारेकरी, Ĭयारपयाल, चपरयाशी 6त्ययादी कम्थचयारी कयाम करीत असतयात. प्रशयासनया¸्यया सि्थव्ययापी
दृवष्कोनयानुसयार िरील सि्थ कया्यया्थचया समयािेश प्रशयासनयात होईल आवि प्रशयासनया¸्यया व्यिस्यापनयातमक
दृवष्कोनयानुसयार केिळ संचयालक मंडळ, व्यिस्यापक, संचयालक, विभयाग प्रमुख, प्य्थिेक्षक ि Zोरमन
्ययां¸्यया कया्यया्थचया समयािेश प्रशयासनयात होईल. 
लोकप्रशासनाची व्याप्ी
लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया अअË्ययासविष्यया संदभया्थत विविध दृवष्कोन आहेत. त्ययात >कीकpत दृवष्कोन,
व्यिस्यापकी्य दृवष्कोि ि विष्यिसतू दृवष्कोन हे प्रमुख आहेत. त्यया आधयारयािरच लोकप्रशयासनयाच ी
व्ययाप्ी मयांडली जयाते. लोकप्रशयासनयाच ी व्ययाप्ी ्यया दृष्ीकोनया¸्यया आधयारे अवधक सपष् करÁ्ययापूिती पुQील
त्कत्ययािरून ती >कया दृवष्क्षेपयात ्येईल.axDÿekgWkIm
Ó^kĮm
ŀlĶDxWg2DnlISŀlĶDxW
>lDDpSŀlĶDxWÓ^dÖTkÂ]D
Ó^kYDŀlĶDxWekgWk¸^klSÆhm
ekEk2Ik4Ë^kg
ghDk^kªÂ]D
g]oh
_kKDì^
ÿlø^tIk\kFldf^dÖSo
ŀlĶDxWg]TªDlZZW_axDÿekgWkIm
SÂdtaxDÿekgWkIm
Dk^ª±týg]TªDdvD_ÿekgDì^
lgĦk2Sg2GNWkÂ]D
g2_IWk
Dk^ªYĦSm
lW^2ýR
lW^xKW
g2exVWYĦSm8Y^xlKS
ÿekgW_kKDì^Dk^ª
ld°m^Dk^ª
duVklWDDk^ª
g2_±DDk^ª
eu±lRDDk^ª
gk]klKDDk^ ª
5lTªDDk^ª
ldUtemDk^ª
gkăkº^m^Dk^ ª
ÖTkWm^Dk^ª
Sĉkø]k2D
संदभ्थ : लोकप्रशयासन › प्रया. डv. सुििया्थ गुडगे बेतके पp. क. १६munotes.in

Page 7

7लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
संकुवचत िा व्यिÖथापकी्य दृवष्कोनानुसार लोकप्रशास नाची व्याप्ी
लोकप्रशयासन शयास्त्रयाची व्ययाप्ी Ìहिजे लोक प्रशयासनयाचया अË्ययास विष्य ि कया्य्थक्षेत्र हो्य. लोकप्रशयासनयाच ी
व्ययापक अ्या्थने व्यया´्यया सिीकयारली तर लोकप्रशयासन आस शयास्त्र Ìहिून आपलया दजया्थ रयाखिे श्क्य
होियार नयाही असे कयाही विचयारिंतयानया ियाटते. त्ययात सया्यमन, हेʼnी Zे्यvल, ल्यु्र मूवलक ्ययांचया
प्रयामु´्ययाने समयािेश होतो. त्ययासयाठी त्ययानी लोकप्रशयासनयाच ी संकुवचत दृष्ीकोिया¸्यया आधयारे व्यया´्यया
करून शयासन संस्े¸्यया केिळ कया्य्थकयारी मंडळया¸्यया कया्यया्थचया समयािेश लोकप्रशयासनया¸्य या अË्ययास
विष्ययात वहयािया अशी मयांडिी केली. हेʼnी Zे्यvल, विलोबी, पी. मr्किीन, वपZनर, डीमvक ्ययांनी ्ययासंदभया्थत
केलेली मयांडिीही महßिपूि्थ असली तरी ल्यु्र मूवलक ्ययांनी पोसडकvब्थ वसद्यांतया आधयारे लोकप्रशयासनयाच ी
मयांडलेली व्ययाप्ी ्यया दृष्ीकोनयाची सि्थमयान्य प्रवतवनवधक व्यक्ती मयानली जयाते. ल्यु्र मूवलक्ययांनी लोक
प्रशयासनया¸्यया व्ययाप्ीत विविध कया्य्थ करियाö्यया Gटनयांचया समयािेश करून त्यया Gटनयांचे 6ंúजी शÊदयांमधील
आद्याक्षर Gे9न >क अ््थहीन शÊद बनिलया. तो शÊद Ìहिजे ȧȦȪțȚȦȩș हो्य. त्ययां¸्यया
लोकप्रशयासन व्यवक्तविष्यक विचयारयांनया पोसडकvब्थ दृवष्कोन ्यया नयाियाने Bळखले जयाते. लोकप्रशयासन
व्यक्तीचया हया दृवष्कोन पुQील प्रमयािे अवधक सपष् करतया ्येईल.
Ⱥ. ȧ- ȧȽȲȿȿȺȿȸ वन्योज न: कया्यया्थची रूपरेषया त्ययार करिे ि वनवIJत ध्ये्यया¸्यया प्रयाप्ीसयाठी
पद्तéचे वनधया्थरि करिे कररतया वन्योजनयाचे तति आिÔ्यक असते. त्ययामुळे हया दृवष्कोन
वन्योजन ्यया Gटकयास प्र्म स्यान देतो. >कंदरीत कया्यया्थची पूि्थत्ययारी ्ययादृष्ीने लोकप्रशयासनयात
वन्योजनया¸्यया कया्यया्थस महßियाचे स्यान आहे. त्ययामुळे वन्योजन आशी संबंवधत Gटकयांचया अË्ययास
लोक प्रशयासनयात होतो.
ȺȺ. Ȧ › ȦɃȸȲȿȺɄȲɅȺɀȿ स ंGNना : प्रशयासकी्य कया्यया्थसयाठी ्यंत्रिया उभी करिे िया वतची रचनया
त्ययार करिे आिÔ्यक कया्य्थ मयानले जयाते. प्रशयासनया¸्यया सो्यीकररतया विभयाग, उपविभयाग वनमया्थि
करिे ि त्ययासयाठी अवधकयारपद परंपरेचे तति सिीकयारिे ि त्यया सिया«नया >कवत्रत ठेििे संGटनेचे
मूलभूत िैवशष्z्ये असते. त्ययादृष्ीने संGटनया ्यया Gटकयाचया अË्ययास विष्य लोक प्रशयासनयात
अंतभू्थत असतो.
ȺȺȺ. Ȫ › ȪɅȲȷȷȺȿȸ क म्यचारीिग्य: प्रशयासनयाचे कया्य्थ प्रत्यक्षयात पूि्थतियास नेÁ्ययाची जबयाबदयारी
कम्थचयारीिग्थ पयार पयाडत असतो. त्ययाकररतया प्रशयासनयास मोठz्यया कम्थचयारी िगया्थची आिÔ्यकतया
कया्यम असते. त्ययादृष्ीने कम्थचयाö्ययांची भरती, प्रवशक्षि, बQती, सेियावनिpत्ती 6त्ययादी कम्थचयारी
व्यिस्यापनयाची कया्य्थ लोक प्रशयासनयाचया अË्ययास विष्य मयानलया जयातो.
Ⱥɇ. ț › țȺɃȶȴɅȺɀȿवनद ¥शन: कम्थचयारी िगया्थने कया्य्थ ्योµ्य पद्तीने पयार पयाडयािे ्ययाकररतया
वनद¥शयांकयाचे तति अत्ययािÔ्यक असते. ्यया तßिया¸्यया आधयारे कम्थचयाö्ययांनया मयाग्थदश्थन करिे,
कम्थचयाö्ययां¸्यया कया्यया्थसंबंधी वनि्थ्य Gेिे, हे वनि्थ्य सयामयान्य आदेशयां¸्यया सिरूपयात Gे9न ते
कम्थचयाö्ययांप्य«त पोहोचविÁ्ययाचे कया्य्थ पयार पयाडले जयाते. >कंदरीत कम्थचयारीिग्थ प्रत्यक्ष कया्यया्थिर
Łजू होतो त्ययािेळी त्ययास सयातत्ययाने मयाग्थदश्थन, सूचनया, आज्या दे9न त्ययां¸्यया >कूि कया्यया्थचे
संचयालन करिे Ìहिजेच प्रयावधकpत सत्तेकडून केले जयाियारे वनद¥शनयातमक कया्य्थ लोक प्रशयासनया¸्यया
सुव्यिवस्तपियासयाठी महßियाचे ठरते.munotes.in

Page 8

8लोकप्रशयासन
ɇ. Țɀ › ȚɀɀɃȵȺȿȲɅȺɀȿ समन ि्य: कया्यया्थ¸्यया विविध विभयागयांचया परसपरयांशी संबंध प्रस्यावपत
करून त्ययामध्ये समनि्य प्रस्यावपत करिे गरजेचे असते. ्ययादृष्ीने प्रशयासनयात वनमया्थि केलेले
सि्थ विभयाग, उपविभयाग ्ययामध्ये परसपर संबंध प्रस्यावपत करून त्ययामध्ये संGष्थ वनमया्थि होियार
नयाही ्ययाची दक्षतया Gेिे Ìहिजे समनि्य सयाधिे हो्य असे Qोबळमयानयाने मयानतया ्येईल. समनि्य
हे प्रशयासनयाचे >क अवनिया्य्थ कत्थव्य आहे. सि्थ विभयागयात ि प्रशयासकी्य कया्य्थ करियाö्यया कम्थचयारी
िगया्थत समनि्य सयाधलया गेलया नयाही तर प्रशयासन व्यिस्या अप्यशी ठरू शकते. त्ययामुळे समनि्य
हया Gटक लोकप्रशयासनयाचया महßियाचया अË्ययास विष्य आआहे.
ɇȺ. ȩ › ȩȶɁɀɃɅȺȿȸ अहिाल: कोित्ययाही कया्यया्थ¸्यया ्यशसिीतेमध्ये अहियाल ्यया Gटकयाचे
महßिही अनन्यसयाधयारि असते. प्रशयासनयास मयावहती पुरििे, अहियाल त्ययार करिे, सयादर करिे,
िpत्तयांतयाचे संकलन करिे हे >क महßियाचे कया्य्थ आहे. तपयासिी, चyकशी, सुधयारिया, संशोधन,
प्रवतिpत्त ्ययािर आधयारलेली मयावहती ि त्ययाची देियाि-Gेियाि प्रशयासनया¸्यया >कूि कया्यया्थसयाठी
महßियाची मयानली जयाते. त्ययामुळेच प्रशयासनयात कवनķ अवधकयाö्ययांनया मयावहती पुरििे ि
त्ययां¸्ययाकडून िpत्तयांत प्रयाप् करिे हे संसूचनयातमक कया्य्थ प्रशयासकी्य व्यिस्ेचया >क महßियाचया
Gटक असते. त्ययामुळेच अहियाल ्यया Gटकयांचया अË्ययास लोक प्रशयासनया¸्यया व्ययाप्ीत ्येतो.
ɇȺȺ. ș › șɆȵȸȶɅȺȿȸ अ ंदाजपत्रक: कोितेही कया्य्थ पूि्थतियास नेÁ्ययाकररतया वित्त हया Gटक
महßियाचया असतो. वितया वशिया्य कोितेही प्रशयासकी्य कया्य्थ तडीस जया9 शकत नयाही. Ìहिूनच
Ìहितयात, Ÿसि्थ सŌग करतया ्येतयात परंतु पैशयाचे सŌग करतया ्येत नयाही.  त्ययामुळे वित्त उपलÊध
करिे ि त्ययाचे व्यिस्यापन हे लोकप्रशयासनयांतग्थत असियारे >क महßियाचे कया्य्थ आहे. त्ययामुळे
लोक प्रशयासनया¸्यया व्ययाप्ीत अंदयाजपत्रक त्ययार करÁ्ययापयासून त्ययाची अंमलबजयाििी
करÁ्ययाप्य«त¸्यया सि्थ कया्यया्थचया अË्ययास केलया जयातो. ्योµ्य अंदयाजपत्रकया अभयािी प्रशयासनयाचया
डोलयारया कोसळू शकतो. Ìहिूनच अंदयाजपत्रक हया लोकप्रशयासनयात ील महßियाचया अË्ययास विष्य
आहे.
अशया पद्तीने ल्यु्र गुवलक ्ययांनी पोसडकvब्थ दृवष्कोनया¸्यया मयाध्यमयातून लोकप्रशयासनयाच ी सुटसुटीत ि
शयास्त्री्य कसोटz्ययांिर उतरेल अशी व्ययाप्ी मयांडली आहे. परंतु तरीही ्यया दृवष्कोनयािर मोठz्यया प्रमयाियात
टीकयाही होते. ्यया टीकेत प्रयामु´्ययाने पुQील मुदिे असतयात.
Ⱥ. अपूण्य वसदांत: लोकप्रशयासनया¸्य या व्यक्तीसंबंधी पोसडकvब्थ ्यया वसद्यांतयािर टीकयाकरि कडून हया
दृवष्कोन अपूि्थ असल्ययाची टीकया प्रयामु´्ययाने केली जयाते. टीकयाकयारयां¸्यया मते, हया वसद्यांत पररपूि्थ
नसून त्ययामध्ये प्रशयासनयाची निीन ि बदलती वदशया तसेच निनिीन वक्षवतजे सपष् होत नयाहीत.
त्ययामुळे हया वसद्यांत अपूि्थ ठरिून लोकप्रशयासनया¸्य या व्यवक्त संबंधीचे सिरूप सपष् करÁ्ययास
अपुरया ठरतो.
ȺȺ. व्यिहाåरक बाजू कडे दुल्य±: टीकयाकयारयां¸्यया मते ल्यु्र गुवलकने पोसडकvब्थ दृष्ीकोनयात लोक
प्रशयासनया¸्यया व्यिहयाररक बयाजूकडे पूि्थत3 दुल्थक्ष केले आहे. कयारि ल्यु्र गुवलक लोकप्रशयासनयाच ी
केिळ सयाधने सयांगतो. मयात्र ही सयाधने कशी ियापरयािीत, लोकप्रशयासनया¸्य या व्यिहयारयात त्ययाची
सयांगड कशी Gयालयािी, त्ययाची तंत्रे कोिती असयािीत ्ययासयार´्यया महßिया¸्यया बयाबéकडे दुल्थक्ष
करतो.munotes.in

Page 9

9लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
ȺȺȺ. आधुवनक लोकप्रशास नातील संकÐपनांचा आभाि: ल्यु्र गुवलक ने पोसडकvब्थ दृष्ीकोनया¸्यया
आधयारे लोकप्रशयासन शयास्त्रयाची व्ययाप्ी मयांडली. गुवलकची मयांडिी ततकयालीन सिरूपयात कदयावचत
्योµ्यही असेल परंतु समकयालीन संदभया्थत ्यया मयांडिीत कयालबयाĻतेचया दोष लयागू होतो. कयारि
आधुवनक लोकप्रशयासनयात ील जनसंपक्थ, मयानिी संबंध, प्रशयासकी्य ित्थन, प्यया्थिरिी्य प्रभयाि
अशया अनेक महßिया¸्यया संकलपनयांचया सपश्थ ्यया दृवष्कोनयात Lयालेलया वदसत नयाही.
विष्य िÖतू दृवष्कोन ȪɆȳȻȶȴɅ ȤȲɅɅȶɃ ȭȺȶɈ
लोकप्रशयासनयाच ी व्ययाप्ी सपष् करियारया आिखी >क महßियाचया दृवष्कोन Ìहिजे विष्य िसतू दृवष्कोि.
्ययास विष्य प्रयामु´्ययाचया चया दृवष्कोन असेही संबोधले जयाते. हया दृवष्कोन ȧ Ȧ Ȫ Ț Ȧ ȩ ș दृवष्कोनयाची
प्रवतवक्यया Ìहिून मयानलया गेलया असे वदसते. ्यया दृवष्कोनया¸्यया सम््थकयां¸्यया मते पोसडकvब्थ दृवष्कोन
संपूि्थ प्रशयासनया¸्यया वक्ययांनया समयाविष् करÁ्यया¸्यया बयाबतीत अपुरया तर आहेच वशिया्य पोसडकvब्थमध्ये
ज्यया Gटकयांनया मध्यितती स्यान प्रयाप् Lयाले आहे ियासतियात हे Gटक >िQे महßियाचे नयाहीत. कयारि
पोसडकvब्थ दृवष्कोनयात समयाविष् असलेली कया्य्थ ही केिळ प्रशयासनयाची सयाधने मयात्र आहेत. त्ययांनया
प्रशयासनयाचे गयाभया Ìहिून स्यान देिे ्योµ्य नयाही. त्ययामुळे हया दृवष्कोन असे सपष् करतो की केिळ
प्रशयासकी्य ्यंत्रिेस शयाबूत ठेिियारी सयाधनेस Zक्त पोसडकvब्थ मध्ये आहेत. ती सयाधने Ìहिजे प्रशयासनयाचे
अंवतम उवदिष् नवहे. ियासतियात जनतेसयाठी कया्यदया ि व्यिस्या, वशक्षि, सयाि्थजवनक आरोµ्य, शेतकी
कया्य्थ, लोक कम्थ, सयामयावजक सुरवक्षततया, न्यया्य आवि संरक्षि ्ययासयारखी लोकोप्योगी कया्य्थ पयार पयाडिे
हे प्रशयासनयाचे अंवतम उवदिष् असते. अशया पद्तीची कया्य्थ पयार पयाडÁ्ययाकररतया िेगÑ्यया प्रकयारचे तयांवत्रक
ज्यान आिÔ्यक असते. त्ययाचया अंतभया्थि पोसडकvब्थ मध्ये वदसत नयाही.पोलीस विभयागयाचे उदयाहरि ्यया
संदभया्थत Gेतले तर त्ययात आपियास गुनहे पकडÁ्ययाचे तंत्र महßियाचे ठरते. शयांततया भंग होत असल्ययास ि
गुनहे Gडत असतील तर कोिते मयाग्थ अिलंबयािे ्यया सि्थ बयाबी संदभया्थत विवशष् प्रकयारचे ज्यान पोलीस
विभयागयासयाठी आिÔ्यक असते. त्यया विवशष् ज्यानयावशिया्य पोलीस विभयाग आपले कया्य्थ व्यिवस्त पयार
पयाडूच शकत नयाहीत. अशया पद्तीने सि्थच संGटनया ि विभयाग हे वभनन असतयात. त्ययां¸्यया तयांवत्रक गरजया
िेगÑ्यया असतयात. सिरूप ि कया्य्थ वभनन असते. त्ययामुळे >कयाच व्यिस्यापन पद्ती¸्यया सहयाय्ययाने सि्थ
विभयागयांचे संGटन करिे अश्क्य ि चुकीचे ठरते. त्ययामुळे विवशष् कया्य्थपद्ती कडे िया विशेषोप्युक्त
तंत्रयाकडे दुल्थक्ष करिे Ìहिजे प्रशयासनया¸्यया मूळ उवदिष् कधीच दुल्थक्ष करÁ्ययासयारखे आहे असे हया
दृवष्कोि मयानतो. विष्य िसतू दृवष्कोनयाचे प्रो. वZZनर ि प्रो. िvकर हे दोन विचयारिंत महßियाचे प्रिक्ते
आहेत. वZZनरिे लोक प्रशयासनयाची व्यक्ती दोन Gटकयांमध्ये विभयावजत केली आहे. >क Ìहिजे
लोकप्रशयासनयाच ी ततिे. ्ययात वZZनर संGटनया, कम्थचयारी, व्यिस्या, पद्ती ि प्रवक्यया, पद्ती ि प्रवक्यया,
सयामúी ि पुरिठया, लोक वित्त, प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यति ्ययांचया प्रयामु´्ययाने समयािेश करतो. तर दुसö्यया
लोक प्रशयासनया¸्यया कया्य्थक्षेत्रयात क¤þ सरकयार, रयाज्य सरकयार, प्रयांती्य प्रयावधकरि, स्यावनक प्रयावधकरि
्ययांचया समयािेश करतो.
प्रो. हयाि¥ िvकर ्ययांनीही विष्य िसतू दृवष्कोनया¸्यया सहयाय्ययाने लोकप्रशयासनयाच ी व्ययाप्ी सपष् करतयानया
लोकप्रशयासन ्यया विष्ययाचे दोन भयागयात विभयाजन केले आहे. >कयास त्ययाने प्रशयासकी्य वसद्यांत असे नयाि
दे9न त्ययामध्ये सि्थ सतरयातील सयाि्थजवनक प्रशयासनयाची संGटनया, कया्य्थपद्ती, त्ययािरील अंतग्थत ि बयाĻ munotes.in

Page 10

10लोकप्रशयासन
वन्यंत्रि, वन्योजन, कयावम्थक प्रशयासन, वित्ती्य प्रशयासन, संसूचन, संशोधन, जनसंपक्थ अशया प्रमुख
बयाबéचया अË्ययास प्रशयासकी्य वसद्यांतयांग्थत केलया जयािया असे Ìहटले आहे तर दुसö्यया भयागयास तो
व्यिहयारियादी प्रशयासन असे Ìहटले आहे. ्ययात रयाजकी्य, सयामयावजक, कया्यदेविष्यक, शैक्षविक,
संरक्षियातमक, पररयाष्ट्री्य, स्यावनक सिरयाज्य संस्या ्ययासयार´्यया क्षेत्रयाशी वनगवडत कया्य्थ व्यिहयारियादी
दृष्ीने लोक प्रशयासनयात अË्ययासली जयािीत असे मत मयांडले आहे. ्यया वसद्यांतया¸्यया मयाध्यमयातून िvकर
्ययांनी लोकप्रशयासन व्यिहयारी दृष्ीने जे कया्य्थ करते त्ययाची मयांडिी केली आहे. ती संवशप् सिरूपयात
पुQीलप्रमयािे समजून Gेतया ्येईल.
Ⱥ. राजकी्य: रयाजकी्य कया्यया्थत तो कया्य्थकरिी - विवधमंडळ संबंध, मंत्री मंडळयाचे रयाजकी्य
प्रशयासकी्य उपकम, मंत्री ि अवधकयारी ्ययातील संबंध ्ययां¸्यया अË्ययासयाचया प्रयामु´्ययाने समयािेश
करतो.
ȺȺ. वित्ी्य: ्ययाच संपूि्थ वित्ती्य प्रशयासनयाचया अगदी अंदयाजपत्रकया¸्यया पूि्थत्ययारी पयासून ते कया्यया्थवनित
करÁ्ययास संबंधी¸्यया सि्थ कया्यया«चया समयािेश होतो.
ȺȺȺ. िuधावनक: ्ययाअंतग्थत प्रदत्त विवधवन्यम ते विविध विधे्यकयांचे मसुदया त्ययार करेप्य«त¸्यया कया्यया्थचया
समयािेश होतो.
Ⱥɇ. संर±क: ्ययाअंतग्थत प्रयामु´्ययाने लष्करी प्रशयासनयाचया अË्ययास केलया जयातो.
ɇ. शu±वणक: शैक्षविक संदभया्थत असियाö्यया सि्थ प्रशयासकी्य कया्यया«चया ्यया अंतग्थत अË्ययास होतो.
ɇȺ. सामावजक: ्यया विभयागयांतग्थत सयामयावजक क्षेत्रयातील Gटकयांचया उदया. रोजगयार सयामयावजक सुरक्षया
्ययांचया अË्ययास होतो.
ɇȺȺ. आवथ्यक: ्यया अंतग्थत आव््थक क्षेत्रयातील प्रशयासकी्य उपकमयांचया अË्ययास समयाविष् असतो. उदया.
परकी्य व्ययापयार Cद्ोवगक क्षेत्र 6त्ययादी.
ɇȺȺȺ. विदेशी: ्ययात विदेशी रयाष्ट्रयाशी संबंवधत सि्थ Gटकयांचया अË्ययास केलया जयातो उदया. रयाजया®्य,
आंतररयाष्ट्री्य सहकया्य्थ, आंतररयाष्ट्री्य करयार, 6त्ययादी.
Ⱥɉ. साăाज्यी्य: ्यया अंतग्थत 6तर देशयांिर िच्थसि असेल तर त्ययासंदभया्थतील समस्यया ि तंत्रे ्ययांचया
अË्ययास केलया जयातो.
ɉ. Öथावनक: ्यया अंतग्थत स्यानी्य प्रशयासनयाचया ि त्ययां¸्यया कया्यया्थचया अË्ययास होतो.
अशयाप्रकयारे लोकप्रशयासनया¸्य या व्ययाप्ी संबंधीचे दृवष्कोन आपली भूवमकया मयांडतयानया वदसतयात. ्ययातील
कोितयाही >कच >क दृवष्कोन ्योµ्य आहे ि पररपूि्थ आहे असे Ìहितया ्येियार नयाही. त्ययामुळे असे
Ìहटले जयाते की, मयानिया¸्यया शरीरयात ज्ययाप्रमयािे अवस्शयास्त्र ि शरीरशयास्त्र सवमव®त असते
त्ययाचप्रमयािे प्रशयासनयात पोसडकvब्थ मध्ये िवि्थलेले व्यिस्यापनयाचे सयामयान्य तंत्र ि विशेषोप्युक्त सयाधने
्यया दोनहीचे संवम®ि असते. बदलत्यया रयाजकी्य, सयामयावजक ि आव््थक पररवस्ती¸्यया संदभया्थत
लोक प्रशयासनया¸्यया अË्ययासया¸्यया कक्षया अद्यापही विसतयारÁ्ययाची आिÔ्यकतया आहे. सयारयांश,
लोकप्रशयासन हे >क गवतशील ि विकसनियादी शयास्त्र आहे. त्ययामुळे त्यया¸्यया व्ययाप्ी संबंधी विविधयांगी
दृवष्कोन वनमया्थि होिे सियाभयाविक आहे.munotes.in

Page 11

11लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
लोकप्रशासन आवण खाजगी प्रशासन:
लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचे संकलपनयातमक अिलोकन करतयानया लोकप्रशयासन आवि खयाजगी प्रशयासन
्ययातील सहसंबंधयाचया सयाÌ्य ि भेद स्ळयांचया अË्ययास करिे आिÔ्यक ठरते. सयाधयारित3 लोकप्रशयासन
हे शयासकी्य कया्यया्थशी वनगवडत असते तर खयाजगी प्रशयासन हे अशयासकी्य बयाबéशी संबंवधत आहे.परंतु
लोक प्रशयासन शयास्त्रयांमध्ये ्ययासंदभया्थत मतभेद आQळतयात. >क प्रियाह लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासन
असया भेद मयान्य करतो. त्ययामध्ये प्रयामु´्ययाने हब्थट्थ सया्यमन, वसम्बग्थ, ्vमसन, विलोबी ्यया विचयारिंतयांचया
समयािेश होतो. तर हया भेद मयान्य नसियार ्ययांमध्ये ल्यु्र गुवलक, उवि्थक, हेʼnी Zे्यvल, मेरी पयारकरी
Zvलेट हे विचयारिंत आहेत. त्ययां¸्यया मते सि्थ प्रकयारचे प्रशयासन मग ते सयाि्थजवनक क्षेत्रयातील असो की
खयाजगी क्षेत्रयातील असो ते सयारखेच असते, हेʼnी Zे्यvल ्ययासंदभया्थत असे Ìहितयात की, Ÿआपल्ययासमोर
प्रशयासकी्य शयास्त्रे अनेक नयाहीत. Zक्त >कच आहे, ते खयाजगी ि सयाि्थजवनक प्रशयासनयात सयारखेच लयागू
पडू शकते. 
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन ्यातील साÌ्य:
लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासन ्ययातील सयाÌ्य स्ळे पुQीलप्रमयािे सपष् करतया ्येतील.
Ⱥ. उĥेशातील समानता: लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासनयात उदिेशयाची समयानतया हे प्रमुख सयाÌ्य
दश्थविियारे तति मयानयािे लयागेल. कयारि दोनही प्रशयासनयाचया उदिेश प्रयामु´्ययाने समयाजयाची सेिया
करिे हयाच आहे.
ȺȺ. संGNनेची समानता: संGटनेचे तßि लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासन ्यया दोहŌसयाठी
अत्ययािÔ्यक आहे. कयारि संGटन तßिया अभयािी वह प्रशयासन आपली कया्य्थ पयार पडूच शकत
नयाही.
ȺȺȺ. अवधकारी िगा्यचे उत्रदाव्यति: लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासनयात अवधकयारी िगया्थचे उत्तर
दयाव्यति समयान पयातळीिर आिÔ्यक असल्ययाचे वदसते. मयानिी, भyवतक ि आव््थक सयाधनयांचे
्योµ्य ियापर करÁ्ययाचे कया्य्थ ्यया दोनही प्रशयासनयातील अवधकयारी िगया्थस पयार पयाडयािे लयागते. त्ययामुळे
उत्तरदयाव्यतियाची अवनिया्य्थतया दोनही प्रशयासनयात समयान रीतीने आQळते.
Ⱥɇ. जनसंपक्य: जनसंपकया्थ¸्यया अभयािी कुठलेच प्रशयासन ्यशसिी हो9 शकत नयाही. त्ययामुळे खयाजगी
प्रशयासनयाबरोबरच लोक प्रशयासनयात ही जनसंपक्थ तßियास तेिQेच प्रयाधयान्य वदलेले वदसते.
ɇ. प्रशासकी्य प्रवक्र्या ि व्यिÖथापनाचे GNक: प्रशयासन प्रवक्येची ततिे ि व्यिस्यापनयाचे Gटक
हे लोक प्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासनयात समयान वदसतयात. त्ययाच बरोबर प्रशयासनयास आिÔ्यक
असियारी तंत्रे ि कyशल्य ही सयारखीच आQळतयात.
ɇȺ. शोध ि संशोधन: बदलत्यया ि विसतयारत जयाियाö्यया गरजया भयागिÁ्ययासयाठी ि प्रचवलत उवििया दूर
करÁ्ययासयाठी लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासन ्ययात निीन शोध ि संशोधनयास सयारखेच प्रयाधयान्य
वदले जयात असल्ययाचे वदसते.munotes.in

Page 12

12लोकप्रशयासन
ɇȺȺ. मĉेदारी: लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासन ्यया दोहŌमध्ये मक्तेदयारी संदभया्थत ही समयानतया
आQळते उदया. सयाि्थजवनक क्षेत्रयाने कयाही उद्ोगयांमध्ये मक्तेदयारी स्यावपत केलेली वदसते. खयाजगी
प्रशयासनही पेटंट ¸्यया सहयाय्ययाने आपली मक्तेदयारी प्रस्यावपत करतयात.
अशया पद्तीने लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासन त्ययातील सयाÌ्यस्ळे आपियास आQळतयात.
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन भेद:
लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासन ्ययातील Zरक दयाखिियारे Gटक पुQीलप्रमयािे मयांडतया ्येतील.
Ⱥ. राजकी्य प्रभाि: लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासन भेद सपष् करियारया हया पवहलया Gटक मयानयािया
लयागेल. लोक प्रशयासनयािर >क प्रकयारे रयाजकी्य वन्यंत्रि प्रभयाि टयाकते. त्ययामुळे रयाजकी्य पक्ष ि
नेते, रयाजकी्य संGटनया ्ययां¸्यया प्रभयाियाखयाली लोकप्रशयासन >क प्रकयारे कया्य्थरत असते. खयाजगी
प्रशयासन मयात्र रयाजकी्य प्रभयाियापयासून दूर रयाहते.
ȺȺ. Öिłपातील भेद: लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासन ्यया संदभया्थत सिरूपयातील भेदही सपष्पिे
जयािितो. लोकप्रशयासनयाच े सिरूप हे मु´्यतिे नोकरशयाही सिरूपयाचे वदसते तर खयाजगी
प्रशयासनयाचे सिरूप हे व्यिसयाव्यक आQळते.
ȺȺȺ. व्यिहाåरक लिवचकता: लोक प्रशयासनयात >कसूत्रतया आQळते. प्रशयासकी्य कया्य्थ ि प्रशयासकी्य
वनि्थ्य हे वन्यमयानुकूल पद्तीनेच होतयात. त्ययामुळे लोक प्रशयासनयात व्यवक्तपरतिे वन्यम बदलत
नयाहीत. खयाजगी प्रशयासनयात मयात्र धोरियांची लिवचकतया आQळते. व्यवक्तगत प्रशयासनयाचे कया्यदे हे
लिवचक असतयात ि व्यवक्तपरतिे वभनन सिरूपयात अमलयात आिले जयातयात असे अनुभियास ्येते.
Ⱥɇ. आवथ्यक वन्यंत्रण: आव््थक वन्यंत्रिया संदभया्थत ही खयाजगी प्रशयासन ि लोकप्रशयासन ्ययात भेद
आQळतो. लोक प्रशयासनयात आव््थक वन्यंत्रि हे बयाĻ सत्तेचे असते.खयाजगी प्रशयासनयात मयात्र
खयाजगी प्रशयासनच आव््थक बयाबéकडे लक्ष पुरितयानया वदसते ि >कयाच वठकयािी ही दोनही कया्य¥
क¤þीत Lयालेली असतयात.
ɇ. उत्रदाव्यति: लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासनयात उत्तरदयाव्यति संदभया्थत मूलभूत सिŁपयाचया
Zरक आहे. लोकप्रशयासन अंवतमत3 जनतेप्रती उत्तरदया्यी असते. प्रत्येक कpतीची विचयारिया
लोकप्रवतवनधéकडून केली जया9 शकते. Ìहिून लोक प्रशयासनया¸्यया कया्यया्थचे संकलन आिÔ्यक
असते. खयाजगी प्रशयासनयात मयात्र जनतेप्रती उत्तरदयाव्यति नसल्ययाकयारियाने त्ययां¸्यया कया्यया्थची
तपशीलियार मयावहती संकलन करून ठेिया्यची आिÔ्यकतया नसते.
ɇȺ. नZा तति: लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासनयात उदिेशया संदभया्थत तßि Ìहिून समयानतया आQळत
असली तरी व्यिहयारयात मयात्र हेतू दृष््यया भेद सपष्पिे वदसतो.लोक प्रशयासनयाचया हेतू हया जनतेची
सेिया करिे असतो तर खयाजगी प्रशयासनयात मयात्र नZया िया Zया्यदया वमळििे हे मूलभूत प्रेरिया तßि
असते.
ɇȺȺ. गोपनी्यता: गोपनी्यते¸्यया संदभया्थतही ्यया दोनही प्रशयासनयात Zरक वदसतो. लोक प्रशयासनया¸्यया
कया्यया्थत गोपनी्यते¸्यया तßियास प्रयाधयान्य वदले जयाते. मंवत्रमंडळयाची गोपनी्यतेचे तßि प्रत्यक्षयात munotes.in

Page 13

13लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
कया्यया्थवनित करÁ्ययाची जबयाबदयारी लोक प्रशयासनयािर असते. खयाजगी प्रशयासनयात मयात्र
गोपनी्यते¸्यया तßियास >िQी मयान्यतया आQळत नयाही.
ɇȺȺȺ. सामावजक प्रवतष्ठा: सयामयावजक प्रवतķे¸्यया दृष्ीने लोक प्रशयासनयास खयाजगी प्रशयासनयापेक्षया िरचया
दजया्थ वमळत असलेलया वदसतो.
Ⱥɉ. Öपधा्यतमकता: लोकप्रशयासन हे सपध¥िर आधयाररत कया्य्थ करतयानया वदसत नयाही. लोक
प्रशयासनया¸्यया विविध विभयागयात उदया. कpषी विभयाग, वशक्षि विभयाग, आरोµ्य विभयाग हे >कमेकयांशी
सपधया्थ करतयानया वदसत नयाहीत. खयाजगी प्रशयासनयात मयात्र व्यिसयाव्यक संस्यांमध्ये सपधया्थतमक
भयािनया प्रभयािी असते.
ɉ. उतपननाची साधने: लोकप्रशयासनयाच ी उतपननयाचे सयाधन Ìहिून जनतेकडून प्रयाप् होियारया कर
महßियाचया असतो. खयाजगी प्रशयासनयात मयात्र उतपननयाचे सयाधन Ìहिून केिळ नZया हेच >कमेि
सयाधन असते.
ɉȺ. नोकर िगा्यचे संर±ण: लोक प्रशयासनयात सेिया देियाö्यया नोकर िगया्थस ज्यया प्रमयाियात संरक्षि प्रयाप्
असते तशी सुरवक्षततया खयाजगी प्रशयासनयात आपियास वदसत नयाही.
ɉȺȺ. आचार संवहता: लोक प्रशयासनयािर आचयारसंवहते¸्यया दृष्ीने अवधक बंधने आQळतयात. त्यया
तुलनेत खयाजगी प्रशयासन अवधक मुक्त सिरूपयाचे असते.
ɉȺȺȺ. का्य्य ±ेत्राची व्याप्ी: लोक प्रशयासनयात प्रशयासकयालया विसतpत क्षेत्रयात कया्य्थ पयार पयाडयािे लयागते.
त्यया तुलनेत खयाजगी प्रशयासनयाचे कया्य्थक्षेत्र हे सीवमत सिरूपयाचे असते.
अशया पद्तीने लोकप्रशयासन ि खयाजगी प्रशयासन ्ययात सयाÌ्य ि भेद आQळतयात.
आधुवनक राज्यव्यिÖथेत लोक प्रशासनाचे महति:
परंपरयागत पोवलसी रयाज्यव्यिस्ेत रयाज्ययाचे कया्य्थ केिळ कया्यदया ि सुव्यिस्या सयांभयाळिे आवि परकी्य
आकमियापयासून जनतेचे संरक्षि करिे >िQz्ययापुरतेच म्यया्थवदत होते. परंतु आधुवनक कयाळयात
रयाज्यव्यिस्ेत आमूलयाú बदल Lयाले आहेत. रयाज्यया¸्यया बदलत्यया भूवमकेत ि सिरूपयात लोकप्रशयासनयाच े
स्यान क¤þी्य सिरूपयाचे आहे. त्ययामुळेच प्रशयासकी्य विचयारिंत रयाज्ययास प्रशयासकी्य रयाज्य
अशी संज्या
ियापरतयात. मयानिी जीिनयातील प्रत्येक कpती आज रयाज्यसंस्ेने प्रभयावित केली आहे. त्ययाचे समप्थक
िि्थन करÁ्ययासयाठी ɈɀȾȳ Ʌɀ ɅɀȾȳ (गभया्थश्य ते समयावधस्यान) असया शÊद प्र्योग सध्यया ŁQ Lयालया
आहे. आधुवनक कयाळयातील रयाज्ययाचे ियाQते महßि पुQील कयाही मुद्यां¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया
्येईल.
Ⱥ. राज्या¸्या बदलत्या भूवमकेतील महति: परंपरयागत रयाज्यव्यिस्ेत प्रशयासनयाचया उदिेश कया्यदया
ि सुव्यिस्या रयाखिे ्ययापुरतयाच सीवमत होतया.परंतु आज रयाज्यया¸्यया बदलत्यया भूवमकेत ्यया
उदिेशयास गyि स्यान प्रयाप् Lयाले आहे. समú विकयास हे रयाज्ययाचे ध्ये्य Ìहिून आज सि्थमयान्य
Lयाले आहे. मयानियाचे जीिन अवधक समpद् ि सुखी करिे हे रयाज्ययाचे प्रधयान उवदिष् बनले आहे.
जयागवतकीकरि, उदयारीकरि ि तंत्रज्यानयातील कयांतीमुळे विकसनशील देशयां¸्यया विकयासया¸्यया munotes.in

Page 14

14लोकप्रशयासन
प्रवतमयानयां मध्ये मोठz्यया प्रमयाियात जवटलतया अनुभियास ्येत आहे.भयारतयासयार´्य या विकसनशील
देशयात सयांप्रदयाव्यकतया, प्रयादेवशकतया ्ययासयार´्यया संकुवचत प्रिpत्तीचे मोठे प्रस् आहे. अशया िेळी
देशयालया विकयासया¸्यया दृष्ीने गवतमयान करÁ्ययाचे महßियाचे कया्य्थ लोक प्रशयासनयािर अिलंबुन
वदसते. प्रो सयामकी बसू ्ययांनी आधुवनक रयाज्ययातील लोक प्रशयासनया¸्यया ियाQत्यया महßियाचया
Cद्ोवगकीकरि, ियाQते शहरीकरि, रयाज्ययाचे कल्ययािकयारी सिरूप, आंतररयाष्ट्री्यकरि, लोक
सुविधयांमधील विसतयार ि निउदयारमतियादयाचे तति कयारिीभूत असल्ययाचे सपष् केले आहे.
ȺȺ. लोकशाही शासन प्रणालीत महßिाची भूवमका: लोकशयाही शयासन व्यिस्ेस लोकशयाही मुल्य
ि तßियांप्रमयािे कया्यया्थवनित करÁ्ययात लोकप्रशयासनयाच ी महßियाची भूवमकया आहे. लोकशयाही शयासन
व्यिस्ेत रयाजकी्य पक्षयांमध्ये सत्तया पररित्थन वनिडिुकयां¸्यया मयाध्यमयातून होत असते.बö्ययाच
िेळया वनिडिुकी¸्यया रयाजकयारियासयाठ ी अ्िया सत्तया सपध¥तून लोकशयाहीियादी कpत्य
रयाज्यकत्यया«कडून होÁ्ययाची श्क्यतया असते.अशयािेळी संविधयावनक मूल्ययांची ि लोकशयाही तßियांचे
संरक्षि करÁ्ययाची जबयाबदयारी ही लोक प्रशयासनयािर ्येते. आधुवनक लोकशयाही रयाज्यव्यिस्ेत
लोकप्रशयासन ही जबयाबदयारी पूि्थ क्षमतेने पयार पडतयानया वदसते. कयारि प्रशयासन हे समयाजयात
शयाĵत सिरूपयात कया्य्थरत असलेले वदसते. लोकशयाही प्रवक्यया खö्यया अ्या्थने सजीि करयाि्यया¸्यया
असतील तर मूलत3 प्रशयासन कुशल, प्रभयािशयाली ि लोकवहतकयारी असयाि्ययास हिे. प्रशयासन
जर लोकहीत ?िजी विशेष समूह िया अवभजन िगया्थ¸्यया वहतसंबंधयाचे संिध्थन करत असेल तर
लोकशयाही Zयार कयाळ कया्यया्थवनित रयाहó शकत नयाही. Ìहिूनच ्ययासंदभया्थत ˀपल बी असे Ìहितयात
की, Ÿलोकशयाहीमध्ये प्रशयासन उत्तरदयाव्यति ि जनतेची प्रवतवक्यया ्यया दोन तßियांिर वनभ्थर असते.
त्ययामुळे लोकशयाही प्रवक्येस सकी्य करÁ्ययाकररतया नोकरशयाहीच सुद्या विसतpत सिरूपयात
प्रवतवनवधक बनिÁ्ययाची गरज असते.  लोकशयाही शयासन व्यिस्ेत लोक 6¸Jेचया सनमयान,
व्ययापक प्रचयार ि प्रसयार, विक¤þीकरि, उत्तरदयाव्यति ि जबयाबदयारीची प्रबळ भयािनया ्यया मयाध्यमयातून
लोकशयाही ची भूवमकया प्रयामु´्ययाने प्रत्य्ययास ्येते.
ȺȺȺ. कÐ्याणकारी राज्य का्या्यवनित करÁ्यातील भूवमका: कल्ययािकयारी रयाज्ययाचे सिरूप हे
पोवलसी रयाज ्ययापेक्षया िेगळे असते. पोवलसी रयाज्यव्यिस्ेत शयासन लोक कल्ययािकयारी कया्य्थ
आपल्यया 6¸Jेने करत असते .मयात्र कल्ययािकयारी रयाज्ययात लोक 6¸Jेने रयाज्ययास आपले कया्य्थ
करयािे लयागते ि त्यया कया्यया्थचे सिरूप लोक वहतयाचेच रयाहील ्ययाची खबरदयारी रयाज्ययास ¶्ययािी
लयागते.त्ययामुळे कल्ययािकयारी रयाज्ययाचया आश्य सयामयान्यत3 समयाजयातील सि्थ सतरयाप्य«त
सुव्यिवस्त जीिनया¸्यया संधी पोहोचतील ि मुक्त सियातंÞ्य उपभोगतील अशया व्यिस्ेशी
जोडलया त्ययामुळेच लोक कल्ययािकयारी रयाज्ययात लोकप्रशयासनयाच ी भूवमकया महßियाचीत्ययामुळेच
लोक कल्ययािकयारी रयाज्ययात लोक प्रशयासनयाची भूवमकया महßियाची मयानली जयाते.कयारि
कल्ययािकयारी रयाज्ययात प्रशयासनयास लोकवहतया¸्यया कया्यया्थस आपले नैवतक कत्थव्य मयानून सरकयारी
धोरियांची अंमलबजयाििी करयािी लयागते.्यया दृष्ीने कल्ययािकयारी रयाज्ययास कया्यया्थवनित करÁ्ययात
लोकप्रशयासनयाच े अनन्यसयाधयारि स्यान आहे.munotes.in

Page 15

15लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
Ⱥɇ. संÖकृती ि सभ्यतेचे संर±ण करणे: आधुवनक रयाज्यव्यिस्ेचे ि समयाज जीिनयाचे सिरूप
पयाहतया लोक प्रशयासन ्यंत्रिया वनकयामी Lयाली तर सबंध समयाजयात अरयाजकम्य पररवस्ती उĩिू
शकते. ्ययासंदभया्थत प्रया. डÊल्यू. वही. डनहrम ्ययांचे विधयान महßियाचे आहे. ते Ìहितयात, Ÿसंसकpतीचया
öहयास जर होत असेल तर तो Zक्त प्रशयासनयाची Gडी विसकळीत Lयाल्ययामुळेच होतो.  >कंदरीत
ित्थमयान समयाज ि सË्यतेचे संरक्षि करÁ्ययाचे महßियाचे कया्य्थ लोक प्रशयासनयाकडून होते.
ɇ. सामावजक पåरित्यनातील सुलभता: मयानिी जीिनयातील सि्थ अंगयांनया लोकप्रशयासन शयास्त्र
सपश्थ करते. त्ययामुळे लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया विसतयारयाबरोबरच लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचे महßिही
तेिQेच ियाQले आहे. प्रया. चयाल्थस बीअड्थ Ìहितयात, Ÿलोकप्रशयासनया 6तके उप्योगी दुसरे कोितेही
सयामयावजक शयास्त्र आठित नयाही.  समकयालीन संदभया्थत समयाजयातील विविध भेद ि विषमतया नष्
करÁ्ययासयाठी सयामयावजक पररित्थन ही >क महßियाची गरज Ìहिून पुQे आली आहे. ्ययादृष्ीने लोक
प्रशयासनयाचे महति अधोरेवखत करतया āूस ˀडÌस Ìहितयात, Ÿप्रशयासनही मयानिी जीिनयाची
अत्यंत महßियाची शयाखया आहे. कयारि समयाज पररित्थनयात सुलभतया आििे हे प्रशयासनयाचे मु´्य
कया्य्थ असते.  तर हेʼnी Zे्यvल लोकप्रशयासनयाच े ्यया दृष्ीने महßि सपष् करतयानया Ìहितयात,
Ÿप्रशयासनयाची प्रवक्यया ही सयाि्थजवनक सिरूपयाची आहे. रयाजकी्य, सयामयावजक आवि आव््थक अशया
सि्थच संGटनयात प्रशयासकी्य वक्यया आQळतयात. Ìहिून प्रशयासनयाचया िैज्यावनक पद्तीने अË्ययास
Lयालया पयावहजे. 
ɇȺ. सामावजक संÖथाना Öथu्य्य: सयामयावजक विकयासयासयाठी सयामयावजक स्ै्यया्थची वनतयांत आिÔ्यकतया
असते. लोक प्रशयासनयामुळे समयाजयास स्ै्य्थ प्रयाप् होते. अमेररकन समयाजशयास्त्रज् पvल वपजस्थ
्ययादृष्ीने लोकप्रशयासनयाच े महßि विशद करतयानया Ìहितयात, Ÿसमयाजयाची विद्मयान वस्ती सुरवक्षत
ठेििे हया प्रशयासनयाचया प्रमुख हेतू असतो. लोकप्रशयासन हे सयामयावजक संस्यांनया स्ै्य्थ प्रयाप् करून
देते. 
ɇȺȺ. प्रशासकी्य Öथu्य्य: लोकप्रशयासन ही समयाजयाची ि शयासनयाची >क स्या्यी शक्ती आहे. >क स्या्यी
शक्ती Ìहिून लोकप्रशयासन रयाज्ययांमध्ये अवहंसक मयागया्थने विधया्यक बदल Gडिून आिÁ्ययाचे
महßियाचे कया्य्थ पयार पयाडतयात. >क िेळ शयासन संस्या वहंसक पद्तीने बदलली जयाते मयात्र
प्रशयासनयात अशया वहंसक पद्तीलया ियाि वदसत नयाही. त्ययामुळे >कूि रयाज्यव्यिस्ेलया प्रशयासकी्य
व्यिस्ेलया स्ै्य्थ प्रयाप् कŁन देÁ्ययात ि त्यया मयाध्यमयातून विधया्यक कया्य्थ करÁ्ययात लोक
प्रशयासनयाची भूवमकया महßियाची ठरते.
ɇȺȺȺ. का्य्य±मतेचा विकास: कया्य्थक्षमतया हया कोित्ययाही समयाजयाचया देशयाचया विकयासयातील >क महßियाचया
Gटक हो्य. लोक प्रशयासन कया्य्थक्षमते¸्यया िpत्तीलया अवधकयावधक महßि देते. कया्य्थक्षमतेचया अभयाि
Ìहिजे प्रशयासनयातील >क प्रकयारचे बंडच असते. त्ययासयाठी प्रशयासनयात सुधयारिया Gडिून आििे,
प्रसंगयांनि्ये त्ययास पडतयाळून पयाहिे ि आिÔ्यकतेनुसयार बदल Gडििे हे महßियाचे कया्य्थ लोक
प्रशयासनया¸्यया मयाध्यमयातून पयार पयाडतया ्ये9 शकते. त्ययामुळे कया्य्थक्षमते¸्यया विकयासयासयाठी लोक
प्रशयासनयाचया अË्ययास करिे आिÔ्यक ठरते.munotes.in

Page 16

16लोकप्रशयासन
Ⱥɉ. आपत्éचा साम ना: मयानिी समयाजयात मयानिवनवम्थत ि वनसग्थवनवम्थत आपत्ती सयातत्ययाने वनमया्थि
होतयात. दुष्कयाळ, भूकंप, पूर, आजयारयांची सया् ्यया नैसवग्थक संकटयांमध्ये समयाजयाचे संरक्षि
करÁ्ययाचे ि संकटयांचया सयामनया करÁ्ययाचे कया्य्थ लोक प्रशयासनयाकडून पयार पयाडले जयाते. तसेच
दहशतियादी कयारिया्यया, परकी्य आकमिे, अंतग्थत बंडयाळी ्ययातून रयाज्ययातील जनते¸्यया जीवितयास
वनमया्थि Lयालेल्यया धो्क्ययापयासून ियाचिÁ्ययासयाठी ि त्ययांचे संरक्षि करÁ्ययासयाठी लोकप्रशयासन
ततपर असते. त्ययादृष्ीने लोकप्रशयासनयाच े महßि अनन्यसयाधयारि आहे.
ɉ. लोकप्रशासनाचे आंतरविīाशाखी्य Öिłप: लोकप्रशयासन हे >क सयामयावजक शयास्त्र आहे.
लोकप्रशयासनयात ील विचयार, तßिे ि अË्ययास पद्ती ्ययांची देियाि-Gेियाि 6तर सयामयावजक शयास्त्रयांशी
सयातत्ययाने होत असते. ही आंतरविद्याशयाखी्य देियाि-Gेियाि 6तर सयामयावजक शयास्त्रयांसयाठी ही
उप्युक्त ठरते. त्ययाच बरोबर प्रशयासनया¸्यया प्रगतीसही मदत होते.>क सयामयावजक शयास्त्र ्यया
भूवमकयांमधून शयासकी्य धोरियांचया विचयार करतयानया त्ययाचया सयामयावजक आश्य प्रशयासनया¸्यया दृष्ीने
महßियाचया ठरतो. कयारि समस्यया, वतचे सिरूप, वतचे विĴेषि, अंमलबजयाििीची पद्ती ि सेिया
पुरिÁ्ययासयाठी वनिडलेलया लक्ष गट
्ययांचया सयामयावजक संदभ्थ अंमलबजयाििी¸्यया तंत्र कyशल्ययापेक्षया
अवधक महतियाचया असतो. त्ययामुळे लोकप्रशयासनयाच े आंतरविद्याशयाखी्य सिरूप प्रशयासनया¸्यया ि
6तर सयामयावजक शयास्त्रयां¸्यया विकयासयाकरीतया पूरक ठरतयानया वदसते.
ɉȺ. समाजितणी जीिन व्यिसा्य: लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया विकयासयामुळे शयासनयाची रचनया ि कया्य्थ
्ययाचया शयास्त्री्य पद्तीने अवधक व्ययापक अË्ययास करिे श्क्य होत आहे.संशोधन ि वनरीक्षि
्ययातून शयासन कया्य्थक्षम होÁ्ययासयाठी अनेक तंत्रयांचया विकयास लोकप्रशयासन ्ययामुळेच श्क्य Lयालया
आहे. लोकसहभयाग ि त्ययातून होियारे नयागरी वशक्षि हे नयागररक GडिÁ्ययाचे महतियाचे मयाध्यम
ठरत आहे. त्ययामुळे >क समयाजितती जीिन व्यिसया्य Ìहिून तŁि िग्थ प्रशयासनयाकडे आकpष्
Lयालेलया वदसत आहे.
लोक प्रशयासनयाचे महति प्रशयासकी्य विचयारिंत त्ययां¸्यया कयाही विधयानयातून अवधक सपष् होते. ्यया दृष्ीने
कयाही विधयानयांचया संदभ्थ महßियाचया ठरतो. वडमvक लोक प्रशयासनयाचे महति सपष् करतयानया Ìहितयात,
Ÿप्रशयासनयाचे क्षेत्र Lयाले आहे की, प्रशयासन दश्थन हे जीिन दश्थन असे प्रतीत होत आहे.  तर पंवडत
जियाहरलयाल नेहरू Ìहितयात, Ÿलोकप्रशयासन सË्यजीिनयाचे रक्षकच नयाही तर ते सयामयावजक न्यया्य ि
सयामयावजक पररित्थनयाचे >क महयान सयाधन आहे.  µलैडन ्ययासंदभया्थत असे Ìहितयात वक, Ÿआधुवनक
्युगयात लोकप्रशयासन आम¸्ययासयाठी अत्यंत आिÔ्यक बनले आहे. लोकशयाहीमध्ये लोकप्रशयासन प्रत्येक
नयागररकयाचे अध्य्यन, वचंतन, मननयाचया विष्य आहे. मग तो विद्या्ती असो, मजूर असो, विचयारिंत असो
िया सरकयारी कम्थचयारी असो.  तर पvल >च. ˀपल बी Ìहितयात, Ÿसरकयारचया आधयार प्रशयासन आहे.
प्रशयासनया वशिया्य सरकयार कयाहीच करू शकत नयाही. प्रशयासनया वशिया्य सरकयार Zक्त ियादविियादयाचया ्कलब
रयाहील. तर िvलडो Ìहितयात,  प्रशयासन हया संसकpतीचया वबकट भयाग आहे. तो केिळ कया्य्थ करून
GेÁ्ययासयाठी नसून कया्य्थ करÁ्ययासयाठी देखील आहे. 
>कंदरीत लोकप्रशयासनयाच े सिरूप व्यक्ती ि त्यया¸्यया ततिज्यानयाचया सयामयावजक आश्य पयाहतया लोकप्रशयासन
समयाजयास स्ै्य्थ वमळिून देते प त्ययातील पररित्थन सुलभ ि सियाभयाविकपिे Gडिून आिते. त्ययामुळे munotes.in

Page 17

17लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
सुसंसकpत नयागरी समयाजया¸्यया स्ै्यया्थसयाठी ि विकयासयासयाठी कया्य्थक्षम ि वस्र लोक प्रशयासनयाची गरज
असते. अशया समयाजयाचे भवितव्य शयास्त्रशुद् रचनया असलेल्यया भ्ककम तयावßिक पया्यया असलेल्यया ि
कया्य्थक्षमतेने सयाि्थजवनक कया्य्थ करियाö्यया लोकप्रशयासन िरच अिलंबून असते ्ययात दुमत नयाही.
सारांश:
>कंदरीत लोकप्रशयासन हे >क विकवसत ि विसतयारत जयाियारे >क सयामयावजक शयास्त्र आहे. सयामयावजक
विकयासया¸्यया प्रयारंवभक अिस्ेत प्रशयासनयाचे सिरूप सरळ ि सयाधे होते. कयारि मयानिी जीिनच त्ययािेळी
सयाधे होते. मयानिी जीिनयातील गुंतयागुंत जशी ियाQत गेली तशी प्रशयासनयातील गुंतयागुंतही ियाQत गेली.
रयाज्यव्यिस्े¸्यया विकयासयाबरोबर लोकप्रशयासनयाच े कया्य्थही विसतयारत गेले.त्यया प्रमयाियात लोक
प्रशयासनया¸्यया सितंत्र अध्य्यनयाची गरज जयाििू लयागली. ्यया गरजेतूनच लोक प्रशयासनयाचया सितंत्र अË्ययास
विष्य Ìहिून शयास्त्री्यतेकडे प्रियास सुरू Lयालया. त्यया प्रमयाियात लोक प्रशयासनयाकडे पयाहÁ्ययाचे विविध
दृवष्कोनही विकवसत ही Lयाले. >वककpत, व्यिस्यापकी्य ि विष्य िसतू हे दृवष्कोन लोकप्रशयासन
शयास्त्रयाची व्ययाप्ी ठरिÁ्ययात महßियाचे मयानले जयातयात. त्ययािŁन लोकप्रशयासन विष्ययाचे अË्ययास शेत्र
वनवIJत होते. सयारयांश पोवलसी रयाज्य ते प्रशयासकी्य रयाज्य हया लोक प्रशयासनया¸्यया विकयासयाचया संदभ्थ
आपि ्यया प्रकरियात अË्ययासलया. तो लोकप्रशयासनया¸्य या विकयासयाचया आQयािया Gेतयानया पुQील प्रकरियात
आपियास उप्युक्त ठरेल.
.. लोक प्रशास नाचा विकास
प्राÖतविक
लोकप्रशयासन हे शयास्त्र सितंत्र अË्ययास विष्य Ìहिून सयामयावजक शयास्त्रयांमध्ये अË्ययासले जयात असले तरी
लोक प्रशयासनयाचया शयास्त्र Ìहिून असियारया विकयास हया दीG्थकयाळयापयासून वनरंतरपिे चयालू आहे. त्ययामुळे
लोकप्रशयासन हया विकवसत अË्ययासविष्य आहे. ्यया प्रकरियात लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचया सितंत्र शयास्त्र
Ìहिून कसया विकयास Lयालया, त्यया विकयास मयागया्थत कुठले अड्ळे आले ि त्ययास लोकप्रशयासन शयास्त्रयाने
कसया प्रवतसयाद वदलया, समकयालीन लोकप्रशयासनयात प्रचवलत असलेल्यया नि-लोकप्रशयासनयाच े सिरूप ि
िेगळेपि ्यया Gटकयांचया अË्ययास करिे हे आपले लक्ष आहे. ज्ययातून लोक प्रशयासनया¸्यया >कूिच सिरूप
ि विकयासयाची आपली समज अवधक प्रगलभ होईल.
प्रशयासनयाचे अवसतति प्रयाचीन कयाळयापयासून मयानिी समयाजयात कया्यम असले तरी त्ययाचे महßि मयात्र
उत्तरोत्तर िpवद्ंगत होत गेल्ययाचे जयाििते. रयाष्ट्र-रयाज्य व्यिस्े¸्यया उद्यया बरोबर आधुवनक तंत्रज्यान ि
विज्यानयात Lयालेल्यया कयांतीने मयानिी जीिनयाचे >कूि सिरूप प्रभयावित Lयाले. मयानिी जीिनयातील गुंतयागुंत
अवधक ियाQली. व्यिहयाररक जीिनयात ही जवटलतया अवधकच तीĄतेने पुQे आली. ्यया गुंतयागुंती¸्यया
समस्ययांनया प्रवतसयाद Ìहिून लोक प्रशयासनयात निनव्यया संकलपनया उद्ययास आल्यया ि लोकप्रशयासनयाचया
विकयास होत गेलया. सुŁियाती¸्यया कयाळयात लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचया विकयास हया विकवसत देशयातील
वन्योजन ि अंमलबजयाििी क्षेत्रयातील समस्ययांची उत्तरे शोधÁ्यया¸्यया प्रवक्येने प्रभयावित Lयालेलया होतया.
त्ययातही अमेररकेचया प्रभयाि लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया विकयासयात सपष्पिे जयािितो. परंतु नंतर¸्यया munotes.in

Page 18

18लोकप्रशयासन
कयाळयात विकसनशील रयाष्ट्रयातील प्रijयांनीही लोक प्रशयासनयास प्रभयावित केले ि त्ययातून लोक प्रशयासनयास
अवधक विकवसत ि समpद् सिरूप प्रयाप् Lयाले. आQयािया Gेिे त्यया दृष्ीने आिÔ्यक ठरते.
लोक प्रशासनाचा विकास:
लोक प्रशयासनयाचया विकयास प्रयामु´्ययाने पुQील पयाच टÈÈ्ययात अवधक सपष् करतया ्ये9 शकतो.
Ⱥ. प्रथम कालखंड ––• › —”: हया लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया विकयासयाचया पवहलया कयालखंड
मयानलया जयातो. लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचया सुव्यिवस्त ि वशसतबद् विष्य ्ययादृष्ीने ्यया कयालखंडयात
प्र्म अमेररकेत सुŁियात Lयाली. Ìहिून ्यया कयालखंडयास लोकप्रशयासनया¸्य या उद्ययाचया कयालखंड

असेही संबोवधले जयाते. प्रो. िुűो विलसन जे पुQे अमेररकेचे रयाष्ट्रयाध्यक्ष Lयाले त्ययांनी १८८७
सयाली लोकप्रशयासनयाच ी मुलततिे
हया शोध वनबंध प्रकयावशत केलया. ्यया शोधवनबंधयाने लोकप्रशयासन
्यया विष्ययाची सितंत्र शयास्त्र Ìहिून विकवसत होÁ्ययाची मुहóत्थमेQ रोिली. Ìहिून प्रो. िुűो विलसन
्ययांनया लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचे जनक Ìहिून गyरविले जयाते. प्रो. िुűो विलसन ्ययांनी रयाजकयारि ि
लोकप्रशयासन ्ययात मूलभूत सिŁपयाचया Zरक सपष् करून लोक प्रशयासनयाचया सितंत्र शयास्त्र Ìहिून
अË्ययास करÁ्ययाची गरज प्रवतपयादन केली. त्ययानंतर Ārंक जे गुडनया9 ्ययांनी १९०० सयाली
रयाजकयारि ि प्रशयासन ्यया úं्यातून प्रशयासन ि रयाजकयारि हे शयासनयाची िेगिेगळी कया्य्थ आहेत हे
अवधक सपष् केले. १८८७ ते १९२६ ्यया लोकप्रशयासनया¸्य या विकयासया¸्यया प्र्म कयालखंडयात
लोकप्रशयासन ि रयाजकयारि ्ययां¸्यया विलगीकरियािर प्रयामु´्ययाने जोर वदलेलया वदसतो.
विसयाव्यया शतकया¸्यया पूिया्थधया्थत लोकप्रशयासन ही रयाज्यशयास्त्रयाची >क महßियाची उपशयाखया बनली ि
लिकरच सितंत्र अË्ययास विष्य Ìहिून ्यया विष्ययाची प्रयारंवभक ियाटचयाल सुरू Lयाली असे वदसते.
हया कयालखंड धोरि ठरििे ि त्ययाची अंमलबजयाििी करिे ्ययात भेद करियारया कयालखंड होतया.

लुटीत सिया«चया सहभयाग(ɄɁɀȺȽɄ ɄɊɄɅȶȾ) ्यया अमेररकेतील प्रचवलत असलेल्यया पद्तीस
प्रवतवक्यया Ìहिून प्रो. िुűो विलसन लोक प्रशयासनयाचया अË्ययास मयांडलया ि त्ययातूनच
लोकप्रशयासनया¸्य या सितंत्र अË्ययासयाची सुŁियात Lयाली असे Ìहितया ्येईल.
ȺȺ. वद्ती्य कालखंड —• ते —‘— : लोकप्रशयासन विकयासयात ्यया कयालखंडयाचे महßि
अनन्यसयाधयारि असे आहे. Ìहिूनच ्यया कयालखंडयात लोकप्रशयासन विकयासयाचया सुिि्थकयाळž
Ìहटले जयाते. ्यया कयालखंडयात लोक प्रशयासनयाचे महति उत्तरोत्तर िpवद्ंगत होत गेल्ययाचे वदसते.
लोकप्रशयासनया¸्य या विकयासया¸्यया दृष्ीने कयांवतकयारक ठरलेली अनेक तßिे ्ययाच कयालखंडयात
प्रयामु´्ययाने मयांडली गेलेली वदसतयात. डÊल्यू. >म. विलोबी ्ययांचे लोक प्रशयासनयाचया वसद्यांतž,
ल्यु्र मूवलक ्ययांचया पोसडकvब्थ दृवष्कोन हे ्यया कयालखंडयातील महßियाचे úं् ि ततिे
लोकप्रशयासनयास सितंत्र शयास्त्र Ìहिून विकवसत करÁ्ययात पूरक ठरले. ्ययावशिया्य मेरी पयारकर,
िvलेट, हेʼnी Zे्यvल, 6त्ययादी प्रशयासकी्य विचयारिंतयांचे ही ्योगदयान महßियाचे ठरले.्यया कयालखंडयात
>कूिच प्रशयासनयाची ततिे ि मुलततिे वनवIJत करÁ्ययास प्रयाधयान्य देÁ्ययात आले. त्ययाच बरोबर ्यया
ततियांचया प्रशयासनयात प्रत्यक्ष ियापर करÁ्ययासही प्रयाधयान्य देÁ्ययात आले. त्ययामुळेच ्यया कयालखंडयात
प्रशयासनया¸्यया अवभजयात दृवष्कोनयाचया कयालखंड Ìहिून संबोधले जयाते. ्यया कयालखंडयात munotes.in

Page 19

19लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
लोकप्रशयासनयािर व्यिस्यापकी्य दृवष्कोनयाचे िच्थसि ियाQले. उदिेश आशी संबंध न ठेितया कया्य्थ
सक्षमते¸्यया दृष्ीने व्यिस्यापनयाची ततिे उप्योगयात आिÁ्ययात कयाहीही ियािगे नयाही उलट त्ययामुळे
प्रशयासन अवधक प्रभयािी बनेल अशी धयारिया ्ययामयागे होती. >कूिच हया कयालखंड लोकप्रशयासनया¸्य या
विकयासया¸्यया दृष्ीने प्रभयािी रयावहलया.
ȺȺȺ. तृती्य कालखंड —‘— - —’–: लोकप्रशयासनया¸्य या विकयासयात हया तpती्य कयालखंड
आवहयानयातमक कयालखंड मयानलया जयातो. ्यया कयालखंडयात लोकप्रशयासन शयास्त्रयाच नवहे तर सि्थच
सयामयावजक शयास्त्रयां¸्यया शयास्त्री्यतेिरच प्रijवचनह उपवस्त Lयाले होते. कयारि सयामयावजक
शयास्त्रयांमध्ये ही नैसवग्थक शयास्त्रयांप्रमयािे कसोटz्यया ियापरÁ्ययाचया आúह ियाQीस लयागलया होतया.
त्ययामुळे ्यया कयालखंडयात लोकप्रशयासन शयास्त्रयातील प्रचवलत संकलपनयांनया मोठz्यया प्रमयाियात
आवहयान देÁ्ययात आले. ्यया कयालखंडयात लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया मूलभूत ततियांिर मोठz्यया
प्रमयाियात टीकया हो9 लयागली. ्यया कयालखंडयात दरÌ्ययान १९३८ सयाली चेलटर बनया्थड्थ ्ययांनी
कया्य्थकयारी मंडळयाची कया्य्थ
हया úं् प्रकयावशत केलया. परंतु ्यया úं्यात >कयाही नव्यया तति ि
वसद्यांतयाची मयांडिी आQळत नयाही. पुQे हब्थट्थ सया्यमन ्ययांनी १९४७ सयाली
प्रशयासकी्य
व्यिहयारž हया úं् वलहóन लोकप्रशयासनयात कोितयाही वसद्यांत नयाही असे ठयाम प्रवतपयादन केले.
१९४७ सयालीच रvबट्थ पvल ्ययांनी लोकप्रशयासन हे शयास्त्र नयाही हे सपष्पिे जयाहीर केले. ्यया
कयालखंडयात डी ियालडो, जvन मvस 6त्ययादी विचयारिंतयांनी लोकप्रशयासनया¸्य या सैद्यांवतक
भूवमकेिर मोठz्यया प्रमयाियात टीकया केली. सयारयांश, लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया विकयासया¸्यया दृष्ीने
हया कयालखंड लोकप्रशयासनया¸्य या अिमूल्यनयाचया कयालखंड हो्य. ्यया कयालखंडयात प्रयामु´्ययाने
ित्थनियादी दृवष्कोनयाचया प्रभयाि लोक प्रशयासनयािर रयावहलया.
Ⱥɇ. चतुथ्य कालखंड —’– - —•Ž: लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया विकयासयातील हया कयालखंड
अंधयार्युगž Ìहिून Bळखलया जयातो. प्रशयासनया¸्यया प्र्योजनया िरच ्यया कयाळयात प्रijवचनह
उपवस्त करÁ्ययात आले. रयाज्यकत्यया्थ िगया्थचे रयाजकयारियाचे >क सयाधन >िQीच प्रशयासनयाची
सयामयावजक ि बyवद्क गरज आहे कया्य" असया प्रij प्रशयासकी्य विचयारिंतयांनया पडलया.कयालखंडयात
समयाजयापुQील समस्ययांनया उत्तरे देÁ्ययात प्रशयासन अप्यशी ठरू लयागले ि त्ययामुळे
लोकप्रशयासनयाच े नैवतक अवधķयान अवस्र बनले. ्यया कयालखंडयात लोकप्रशयासनयास सितंत्र
शयास्त्रयाचया दजया्थ नयाकयारून त्ययास >कया बयाजूने रयाज्यशयास्त्रयाची >क शयाखया Ìहिून जोडÁ्ययाचया
प्र्यतन Lयालया तर दुसö्यया बयाजूने लोकप्रशयासनयास प्रशयासकी्य विज्यानयाचे सिरूप देÁ्ययाचया
आúह धरÁ्ययात ्ये9 लयागलया. १९५६ सयाली ्ययासंदभया्थतील भूवमकया प्रसतुत करियारे
प्रशयासकी्य विदzन्ययान त्रैमयावसक
प्रकयावशत Lयाले. जेÌस मयाच्थ, सी>ट्थ 6त्ययादéचे लेखन ्यया
संदभया्थत महßियाचे मयानले जयाते. >कंदरीत लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया विकयासया¸्यया दृष्ीने हया
कयालखंड संकटम्य होतया असे वदसते.
ɇ. पाचिा कालख ंड —• पास ून पुQे: १९७१ नंतर लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचया सितंत्र शयास्त्र
Ìहिून विकयास होÁ्ययास खö्यया अ्या्थने सुŁियात Lयाली. विज्यान तंत्रज्यानयातील प्रगती बरोबर
लोकप्रशयासनयाच े महßिही ियाQीस लयागले. अनेक विचयारिंत लोक प्रशयासनयाचया सितंत्रपिे
अË्ययास करयाि्ययास पुQे ्ये9 लयागले. 6वतहयास, अ््थशयास्त्र, समयाजशयास्त्र, मयानििंशशयास्त्र munotes.in

Page 20

20लोकप्रशयासन
6त्ययादी सयामयावजक शयास्त्रयाशी लोक प्रशयासनयाचया आंतरविद्याशयाखी्य अË्ययासयास सुŁियात
Lयाली. १९७१ नंतर लोकप्रशयासनया¸्य या अË्ययासयात वनमया्थि Lयालेली गŌधळयाची पररवस्ती
संपून >क निी वदशया प्रयाप् Lयाली. १९७१ नंतर¸्यया कयाळयात लोकप्रशयासनयात वनमया्थि Lयालेल्यया
निीन प्रियाहयानी लोकप्रशयासन शयास्त्रयास अवधक समpद् बनविले. Ārकमrररनी ्ययांचे ɁɆȳȽȺȴ
ȲȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɀȿ Ⱥȿ Ȳ ɅȺȾȶ ɀȷ ɀȷ ɅɆɃȳɆȽȶȿȴȶ हे महßिपूि्थ úं् प्रवसद् Lयाले. ्यया úं्यामुळे
लोकप्रशयासनया¸्य या अË्ययासयाची अË्ययासक पया्ययाभरिी ि पयाĵ्थभूमी त्ययार Lयाली. १९७१ नंतर
लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचे सिरूप अवधकयावधक व्ययापक बनत गेले. आधुवनक तंत्रज्यानया¸्यया प्रगती
बरोबर लोकप्रशयासनया¸्य या सिरूपयासही आधुवनक सिरूप वमळत गेले. >कया बयाजूने प्रगत
विकवसत रयाष्ट्रयांमध्ये लोक प्रशयासनयाचया अË्ययास अवधकयावधक शयास्त्रशुद् ि व्यिहयारियादी
होÁ्ययाची प्रवक्यया गतीमयान Lयाली तर दुसö्यया बयाजूने अप्रगत ि विकसनशील रयाष्ट्र समूहयांनयाही
विकयासयाची प्रवक्यया गतीमयान करÁ्ययासयाठी लोकप्रशयासनयाच ी वनकड जयाििू लयागली. लोकशयाही
शयासन व्यिस्या कया्यया्थवनित करÁ्यया¸्यया दृष्ीने लोक प्रशयासनयास महतियाची भूवमकया तर
वमळयालीच परंतु सयाÌ्यियादी रयाष्ट्रयांमध्ये ही लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया अË्ययासयास मोठी गती
वमळयाली. जगभर विद्यापीठयांमध्ये लोकप्रशयासन ्यया विष्ययाचया सितंत्र शयास्त्र Ìहिून अË्ययास
हो9 लयागलया. >कंदरीत १९७१ नंतर चया कयालखंड हया लोकप्रशयासन विष्ययाचया >क सितंत्र
शयाखया Ìहिून विकवसत ि प्रस्यावपत होÁ्ययाचया कयालखंड आहे असे Ìहितया ्येईल.
सयारयांश, लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचया विकयास हया >कोविसयाव्यया शतकया¸्यया उत्तरयाधया्थत सितंत्र शयास्त्र Ìहिून
सुरू Lयालया. अलपयािधीतच लोकप्रशयासनयात अनेक महßियाचे वसद्यांत मयांडून त्ययास सितंत्र अË्ययासविष्य
Ìहिून प्रस्यावपत करÁ्ययात आले. ्ययादृष्ीने लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया विकयासयातील १९२७ ते १९३९
हया कयालखंड महßियाचया ठरलया. त्ययानंतर 6तर सयामयावजक शयास्त्रयांप्रमयािे लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया
अË्ययासयािर ित्थनियादी दृवष्कोनया¸्यया सम््थकयांनी आवहयान उभे केले. लोकप्रशयासनया¸्य या प्र्योजनयािरच
प्रijवचनह उपवस्त Lयाल्ययामुळे कयाही कयाळ लोक प्रशयासनयाचया शयास्त्र Ìहिून होियारया विकयास ्यांबलया.
मयात्र अलपयािधीतच लोकप्रशयासन शयास्त्र पुनहया उभे रयावहले. १९७१ नंतरचया कयाळ हया लोकप्रशयासनया¸्य या
भरभरयाटीचया कयाळ आहे. निनव्यया प्रियाहयाने लोकप्रशयासन आजही वनरंतर समpद् होत आहे ्यया वनष्कषया्थप्रत
आपि ्येतो.
.‘. विकास प्रशासन
विकयास प्रशयासन ही संकलपनया आधुवनक लोकप्रशयासनयात ील >क महßियाची संकलपनया हो्य. दुसö्यया
महया्युद्यानंतर वनमया्थि Lयालेल्यया सयामयावजक, आव््थक ि रयाजकी्य पररवस्तीतून जगभरयात ज्यया नव्यया
संकलपनया ि वनमया्थि Lयाल्यया, विकवसत Lयाल्यया त्यया
विकयास प्रशयासनयाचेž स्यान महßियाचे ठरते. दुसö्यया
महया्युद्यानंतर आवश्यया ि आवĀकया खंडयातील अनेक देश सयाăयाज्यशयाही¸्यया जोखडयातून मुक्त Lयाले.
नव्ययाने सितंत्र Lयालेल्यया ्यया देशयांनया विकयासयाकररतया परंपरयागत प्रशयासन व्यिस्े¸्यया कया्यया्थपुQे जयाÁ्ययाची
आिÔ्यकतया तीĄतेने जयाििू लयागली. त्ययाकररतया प्रशयासकी्य व्यिस्ेत मूलभूत बदल Gडिून आििे
गरजेचे ठरले. प्रशयासनयास सयामयावजक, आव््थक पररित्थनयाशी जोडÁ्ययाचया प्र्यतन Lयालया ि विचयारिंत ि munotes.in

Page 21

21लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
सयामयावजक शयास्त्रज्यानी त्ययास जो प्रवतसयाद वदलया त्ययातून विकयास प्रशयासन ही संकलपनया उत्तरोत्तर
विकवसत होत गेलेली वदसते. १९५० ¸्यया दशकयात विकयास प्रशयासन ही सज्या उगम पयािली. प्रशयासन
ही सज्या भयारती्य विचयारिंत ्यु. >ल. गोसियामी ्ययांनी Ʌȹȶ ɄɅɃɆȴɅɆɃȶ ɀȷ ɀȷ ȵȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ
ȲȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɀȿ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ ्यया मयांडली. त्ययांनी १९५५ सयाली भयारती्य प्रशयासन संस्यान(Ƞ.Ƞ.ȧ.Ș) ्यया
जन्थलमध्ये प्रवसद् केलया होतया. पुQे ्यया संकलपनेचया शयास्त्री्य दृष्z्यया जvज्थ úयांट (ȞȶɀɃȸȶ ȞɃȲȿɅ) ्ययांनी
अवधक विसतयार केलया. त्ययामुळे त्ययास विकयास प्रशयासनयाचया जनक मयानले जयाते. जvज्थ úयांट ्ययांचे
țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ ȘȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɀȿ: ȚɀȿȴȶɁɅɄ, ȞɀȲȽɄ ȤȶɅȹɀȵɄ हे १९७९ सयाली प्रवसद्
Lयालेलया úं् महßियाचया मयानलया जयातो. दृष्ीने >क गवतशील ि पररित्थनशील संकलपनया असियाö्यया
विकयास प्रशयासनयाचया अË्ययास करिे आिÔ्यक ठरते.
विकास प्रशासन अथ्य ि व्या´्या
विकयास प्रशयासन ्यया संकलपनेचया अ््थ सोÈ्यया शÊदयात सपष् करÁ्ययाकररतया अमेरीकन विकयास प्रशयासन
शयास्त्रज् 6वि«ग सिेड्थलो ्ययांनी विकयास प्रशयासन- संकलपनया ि समस्यया
्यया úं्यात >क उदयाहरि मयांडले
आहे ज्ययातून विकयास प्रशयासनयाचया अ््थ सहज सोÈ्यया शÊदयात व्यक्त होतयानया वदसतो. 6वि«ग सिेड्थलो ्ययांनी
्ययादृष्ीने पयािीपुरिठया विभयागयाचे प्रशयासन ि शहर विकयास ्योजनेचे प्रशयासन ्ययांची तुलनया केली आहे.
्ययातून विकयास प्रशयासनयाचया अ््थ सपष् करतयानया ते Ìहितयात,  पयािीपुरिठया विभयागयास करयाि्ययाची कयामे
त्यया विभयागयाचया >क प्रकयारे पररपयाठच असतो. जसे की पयािीपुरिठया व्यिवस्त चयालवििे, भविष््ययात
होियारया शहरयाचया विकयास लक्षयात Gे9न ्योजनया आखिे, पयाÁ्ययाचे मीटर बसवििे, त्ययाप्रमयािे पयािीपĘी
िसूल करिे 6त्ययादी सिरूपयाची कयामे पयािी प्रशयासनयाकडून वनत्यनेमयाने होतयात. शहर विकयास ्योजने¸्यया
प्रशयासनयाकडून होियारी कयामे मयात्र ्यया पेक्षया िेगळी असतयात. ती वनत्य कमयाची नसतयात. त्ययामध्ये
प्रयामु´्ययाने ्यया प्रशयासनयाकडून शहर विकयासयाकररतया जुन्यया िसत्ययांचे नुतनीकरि करिे, जुन्यया िसत्ययांचया
शोध Gेिे, ते्ील रवहियाशयांनया तयातपुरते स्लयांतररत करिे, निीन िसयाहत वनमया्थि करिे अशया
सिरूपया¸्यया कया्यया्थतून शहर विकयास Gडिून आिÁ्ययाची उवदिष् शहर विकयास प्रशयासन पयार पयाडत असते.
6वि«ग सिेड्थलो ्ययां¸्यया मते ही कयामे पयािीपुरिठया विभयागयास करयाव्यया लयागियाö्यया कयामयांपेक्षया अवधक कठीि,
अवधक धयाडसी ि नव्यया कलपनयाशक्तीची गरज व्यक्त करियारे आहेत. ही कया्य्थ प्रयामु´्ययाने पररित्थन
Gडिून आिियारी असतयात. अशया कया्यया्थसयाठी जे प्रशयासन कया्यया्थवनित होते त्ययास विकयास प्रशयासन असे
Ìहटले जयाते. 6वि«ग सिेड्थलो ्ययां¸्यया िरील उदया. आपि असे Ìहिू शकतो की, विकयास कया्य्थ पयार
पयाडÁ्ययाकररतया ि त्ययाĬयारे समयाज पररित्थन Gडिून आिÁ्ययाकररतया करयाव्यया लयागियाö्यया सि्थ प्रशयासकी्य
कया्यया«चया विकयास प्रशयासनयात समयािेश होतो.
व्या´्या:
विकयास प्रशयासन ही संकलपनया सपष् करÁ्ययाकररतया पुQील कयाही व्यया´्ययांचया आधयार Gेतया ्येईल.
Ⱥ. डोनाÐड सी. ÖNोन: Ÿविकयास प्रशयासन वनवIJत अशया उदिेशया¸्यया प्रयाप्ीसयाठी >कवत्रत प्र्यतनया¸्यया
रूपयात सि्थ ततिे ि सयाधने ्ययांची संवम®ि आहे. munotes.in

Page 22

22लोकप्रशयासन
ȺȺ. प्रो पॉल वमडॉस: Ÿविकसनशील देशयात आव््थक आवि सयामयावजक पररित्थन Gडिून आिÁ्यया¸्यया
रयाष्ट्री्य धोरियां¸्यया व्यिस्यापनयास विकयास प्रशयासन Ìहितया ्येईल. प्रशयासनयाचया संबंध
पररित्थनया¸्यया ्यया प्रवक्ययांचे मयाग्थदश्थन करÁ्ययाशी असतो. 
ȺȺȺ. एडिड्य विडनर: Ÿविकयास प्रशयासन Ìहिजे कया्यŎमुखी लक्षŌमुखी प्रशयासकी्य अिस्या हो्य. 
Ⱥɇ. मलō Zेनलोड: Ÿविकयास प्रशयासन हे निीन जीिनमूल्ययांचे ियाहक आहे 
ɇ. एच. जी. Āेडमन: Ÿविकयास प्रशयासनयाचया अ््थ समयाजयात आधुवनकतया आििे आवि प्रशयासकी्य
क्षमतया ियाQििे आहे. 
ɇȺ. प्रो. मॉNगोमरी Ÿविकयास प्रशयासनयाचे तयातप्य्थ रयाज्ययाची अ््थव्यिस्या आवि कयाही प्रमयाियात
सयामयावजक सेिया ्ययामध्ये वन्योवजतपिे पररित्थन आििे हे हो्य. 
विकास प्रशासनाची िuवशष्z्ये:
विकयास प्रशयासनया¸्यया िरील व्यया´्ययां¸्यया आधयारे विकयास प्रशयासनयाची कयाही प्रमुख िैवशष्z्ये पुQीलप्रमयािे
मयांडतया ्येतील.
Ⱥ. पåरित्यनवभमुखता: विकयास प्रशयासन ्यया संकलपनेचया मध्यवबंदू हया सयामयावजक ि आव््थक
पररित्थन Gडिून आििे हयाच वदसतो. विकयास प्रशयासन संकलपनेचया उद्यच मुळी ्यया
पररित्थनवभमुख भूवमकेतून Lयालेलया आहे. ्यया दृष्ीने सकयारयातमक पररित्थनयाची विकयास प्रशयासन
नेहमी सनमुख रयावहलेले वदसते.
ȺȺ. पåरणामवभमुखता: विकयास प्रशयासन पररियामकयारकतया ्यया Gटकयास अवधक महßि देते.
सकयारयातमक पररित्थन ि सकयारयातमक पररियाम ्ययािर विकयास प्रशयासन प्रयामु´्ययाने आधयारलेले
आहे. त्ययासयाठी विकयास प्रशयासन ध्ये्य ि कpती ्ययां¸्यया गवतशील कया्यया्थनि्यनयास अवधक महति
देतो. विकयास प्रशयासन आपल्यया कpतीची पररियामकयारकतया अनेक विकयासयां¸्यया आधयाररत सतत
तपयासत असते.
ȺȺȺ. िचनबदता: िचनबद्तया ि बयांवधलकी हया विकयास प्रशयासनयाचया >क अविभयाज्य भयाग मयानलया
जयातो. विकयास Gडिून आिियाö्यया कया्यया्थशी विकयास प्रशयासनयाची बयांवधलकी अपररहया्य्थ मयानली
मुळे िचनबद्तया हे विकयास प्रशयासनयाचे मूलभूत िैवशष्z्य ठरते.
Ⱥɇ. नाविन्यपूण्यता: विकयास प्रशयासन हे बदलत्यया कयाळयानुरूप सित3त बदल Gडिून आिÁ्ययास
बयांधील असल्ययाकयारियाने नयाविन्यपूि्थतया हे विकयास प्रशयासनयाचे >क महßियाचे िैवशष्z्य ठरते.
विकयास प्रशयासन हे सतत प्रगतीशील ि बदलत्यया पररवस्तीनुरूप ठेिÁ्ययाकरतया विकयास प्रशयासन
कवटबद् असते.
ɇ. लिवचकता: परंपरयागत प्रशयासनयात तयाठर सिरूप कठोर भयािनया ्यया Gटकयांनया मध्यितती स्यान
वदले जयाते. विकयास प्रशयासनयाचया गुिधम्थ मयात्र हया वदसतो. प्रशयासनयातील तयाठर सिरूपयामुळे
विकयासया¸्यया अनेक प्रकलपयांमध्ये अंमलबजयाििी¸्यया पयातळीिर म्यया्थदया ्येतयात. त्ययामुळे विकयास
प्रशयासन स्यानी्य पररवस्तीप्रमयािे, कयालयानुरूप बदल करÁ्ययाचया अवधकयार त्यया¸्यया Gटकयांनया
देते.त्ययामुळे लिवचकतया आहे विकयास प्रशयासनयाचे महßियाचे िैवशष्z्य ठरते.munotes.in

Page 23

23लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
ɇȺ. úाहकावभमुखता: úयाहकयावभमुखतया हेही विकयास प्रशयासनयाचे >क िैवशष्z्य मयानयािे लयागेल.
प्रशयासन हे úयाहक िया नयागररकयांनया सेिया पुरविÁ्ययाकररतया बद् असते. विवशष् जनसमूहयां¸्यया
आिÔ्यकतयांकडे विशेष लक्ष पुरवििे विकयास प्रशयासनयाचे महßियाचे कया्य्थ मयानले जयाते. विकयास
प्रशयासनयाचया उदिेशच मुळी जे मयागयास आहेत, िंवचत आहेत अशयांनया मु´्य प्रियाहयाबरोबर आििे
हयाच आहे.
ɇȺȺ. कालावभमुखता: विकयास प्रशयासन कयालयावभमुखतेशी बयांवधल वदसते. आपले ध्ये्य िेळेत पूि्थ
करÁ्ययाकररतया विकयास प्रशयासन सिया्थवधक महßि देते. विकयास प्रशयासनयात गवतशीलतया हे महßियाचे
तßि अंतभू्थत असल्ययाकयारियाने वनवIJत कयाल सीमया हे विकयास प्रशयासनयाचे >क महßियाचे िैवशष्z्य
ठरते.
ɇȺȺȺ. ध्ये्यावभमुखता: विकयास प्रशयासन ही बहòप्र्योजन ि बहòलक्षी प्रियाली आिली जयाते. विकयास
प्रशयासनया¸्यया संकलपनेत हया सिया्थवधक महßियाचया विष्य आहे की पररित्थनयाची जयागया नेमकी कया्य
असियार आहे" त्ययाचे सिरूप कसे असियार आहे" देशया¸्यया व्यिस्ेत ही ध्ये्ययांनया वनिडÁ्ययाची
जबयाबदयारी प्रयामु´्ययाने विकयास प्रशयासनयािर असते.
Ⱥɉ. लोकसहभावगता: लोकसहभयावगतया हे विकयास प्रशयासनयाचे >क अविभयाज्य तßि मयानले जयाते.
विकयास कया्य्थ, ्योजनयांची वनवम्थती ि अंमलबजयाििी ्ययात लोकयांची भयागीदयारी अ्या्थत रयाजकी्य
प्रशयासकी्य विक¤þीकरि होिे आिÔ्यक आहे. जनतेस वशवक्षत करून, मयावहती ि जनप्रबोधन
करून लोकसहभयाग ियाQविÁ्ययास विकयास प्रशयासन कवटबद् वदसते.
ɉ. प्रत्या्योजनता: विकयास प्रशयासनयाचे सयामÃ्य्थ स्ळ हे सत्तेचे विक¤þीकरि मयानले जयाते.
ज्ययां¸्ययाकडे अवधकयार आहेत ते कया्यया्थ¸्यया पूत्थतेसयाठी कररतया विकयास प्रशयासन प्रत्यया्योजनतेचया
प्रयामु´्ययाने अिलंब करतयानया वदसतयात.
विकास प्रशासनाचे Öिłप:
विकयास प्रशयासनयाचे सिरूप पुQील मुदzद्यां¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया ्येईल.
Ⱥ. अविकवसत राषůांशी वनगवडत संकÐपना: विकयास प्रशयासनयाचया जनमच मूलत3 अविकवसत
देशयातील समस्ययां¸्यया नीरया करÁ्ययाकरीतया >क उपया्य Ìहिून Lयालेलया आहे. दुसö्यया महया्युद्यानंतर
सितंत्र Lयालेल्यया रयाष्ट्रयांत समोर समस्ययांचे Qीग होते. प्रशयासन व्यिस्ेचे सिरूप हे िसयाहतियादी
संसकयारयात Łजलेले, तयाठर ि पयारंपयाररक पद्तीचे होते. रयाष्ट्र विकयासया¸्यया दृष्ीने हे प्रचवलत
प्रशयासन सहयाय्यभूत तर ठरियार नयाहीच उलट तो मोठया अड्ळया ठरेल ्ययाची सपष् जयािीि
अविकवसत देशयांनया होती. त्ययादृष्ीने रयाष्ट्री्य विकयासया¸्यया प्रकलपयांनया पूि्थतियास नेÁ्ययाकररतया
नव्यया सिरूपयाची गरज त्ययांनया प्रकषया्थने जयाििली. सयामयावजक ि आव््थक पररित्थननयाकररतया
प्रशयासन सकयारयातमक करिे, ते बयांधील करिे अविकवसत देशयांनया आिÔ्यक ियाटले ि त्ययातून
ज्यया संस्या वनमया्थि केल्यया ि जे प्रशयासनयाचे प्रवतमयान सिीकयारले, विकवसत केले त्ययासच पुQील
कयाळयात प्रशयासन हे संबोधन ्योजले गेले. त्ययामुळे विकयास प्रशयासन हे अविकवसत रयाष्ट्रयांशी
संबंवधत आहे हया Gटक विकयास प्रशयासनयाचे सिरूप अË्ययासतयानया प्रयाधयान्ययाने वनदश्थनयास ्येतो.munotes.in

Page 24

24लोकप्रशयासन
ȺȺ. वसदांत सि्यव्यापकता नाही: सयाधयारित: सयामयावजक शयास्त्रयांमध्ये चे वसद्यांत होते त्ययाचया प्रत्य्य
हया सयाि्थवत्रक मयानलया जयातो. मयात्र विकयास प्रशयासनयात मयांडले जयाियारे वसद्यांत हे अशया पद्ती¸्यया
सयाि्थवत्रकते¸्यया िया सि्थव्ययापकते¸्यया कसोटz्ययांिर उतरतयानया वदसत नयाहीत आवि ते विकयास
प्रशयासनयास अवभप्रेतही नयाही. विकयास प्रशयासन ही मूलत3 अगदी अलीकडील संकलपनया असून
ती विकसनशील रयाष्ट्रयां¸्यया विकयास विष्यक गरजया ि समस्ययां¸्यया संदभया्थत विकवसत Lयालेली
आहे. विकयासयाची प्रयारूपे िया प्रवतमयाने ही सि्थच सयारखी असू शकत नयाहीत. ही प्रवतमयाने जशी
विकवसत रयाष्ट्रे ि विकसनशील रयाष्ट्रे ्ययात >क असत नयाहीत तशीच ती विकसनशील रयाष्ट्रयांमध्ये
ही समयान असतील अशी अपेक्षया धरतया ्येत नयाही. कयारि रयाष्ट्रपरतिे विष्ययां¸्यया संकलपनया,
प्रयाधयान्यकम ि ते्ील सयामयावजक, आव््थक, भyगोवलक पररवस्ती ्यया संकलपनेस प्रभयावित
करत असते. त्ययामुळे संबंध रयाष्ट्रयांसयाठी विकयासयाचे >क >क असे वसद्यांत करिे िया ते प्रत्यक्षयात
आििे श्क्य होतयानया वदसत नयाही. िया तशी अपेक्षया करिे ही अनयाठयाई ठरते.
ȺȺȺ. समÖ्यांची काOीÁ्य पातbी अवधक: सयामयान्यत3 सि्थ देशयांमध्ये समस्यया विविध सिरूपयात
अवसततियात असलेल्यया वदसतयात. प्रशयासनयास ्यया समस्ययांचया सयामनया करयािया लयागतो. तरीही
सयामयान्यत3 असे वनदश्थनयास ्येते की पयारंपयाररक प्रशयासनयास ज्यया पद्ती¸्यया समस्ययांचया सयामनया
करयािया लयागतो त्ययापेक्षया विकयास प्रशयासनयास करयाव्यया लयागियाö्यया समस्यया ्यया अवधक जवटल ि
कयावठÁ्यपयातळी¸्यया असतयात. विकसनशील रयाष्ट्रयांमधील परंपरयागत सयामयावजक रचनया, िसयाहत
ियादयाची पयाĵ्थभूमी, आधुवनक मूल्य ि सयाधनयांचया अभयाि ्यया सिया«मुळे विकयास प्रशयासनयास विकयासयाचे
प्रकलप पूि्थ करतयानया विकयास कया्यया्थस अनुकूल पररवस्ती वनमया्थि करÁ्ययापयासून ते समयाज
मनयास त्ययार करÁ्ययाप्य«त अनेक जवटल समस्ययांचया सयामनया करयािया लयागतो. त्ययामुळे विकयास
प्रशयासनया¸्यया सिरूपयात आQळियाö्यया समस्ययांची कयाठीÁ्य पयातळी ही सयामयान्य पयातळीिर सहसया
आQळत नयाही.
Ⱥɇ. नाविन्यपूण्य ±ेत्रांशी संबंवधत: पयारंपयाररक प्रशयासनयामध्ये कया्यया्थची क्षेत्रे जिळजिळ वनवIJत
होती. परंतु विकयास प्रशयासनयाचे कया्य्थक्षेत्र हे मुळी नयािीन्ययाने ्ययाने भरलेले वदसते. नव्ययाने सितंत्र
Lयालेल्यया रयाष्ट्रयांसमोर समस्ययांचे ि जबयाबदयाö्ययांचे क्षेत्र हे अवतश्य व्ययापक होते. ्यया समस्ययांमध्ये
ही नयाविन्यतया होती. त्ययामुळे ्यया नयािीन्यपूि्थ समस्ययांचे वनरयाकयारि करÁ्ययाकररतया विकयास
प्रशयासनयास ही नयाविन्यपूि्थ क्षेत्रयात प्रिेवशत वहयािे लयागले. विकसनशील रयाष्ट्रयांमधील समयाज
पररित्थनयाची निीन आवहयाने विकयास प्रशयासनयास पेलयािी लयागली. उपलÊध असियाö्यया सयाधनयांची
जुळियाजुळि करतयानयाही अनेक नव्यया क्षेत्रयात नव्यया प्र्योगयांनया जनम वमळयालया. विकसनशील
रयाष्ट्रयांमध्ये विविध वठकयाि¸्यया ि विविध जनसमूहयां¸्यया 6¸Jया-आकयांक्षया वकमयान अपेक्षया
िेगिेगÑ्यया असतयानया त्ययाकडे विकयास प्रशयासनयास दुल्थक्ष करून चयालत नयाही. त्ययामुळे प्रशयासन
व्यिस्ेस आपली सितंत्र निीन ्यंत्रिया उभयारयािी लयागते.त्ययामुळे विकयास प्रशयासनयास निनिीन
दयालने ि कया्य्थक्षेत्रे सयातत्ययाने वनमया्थि होतयानया वदसतयात.
ɇ. आवथ्यक विकास मध्यितणी Öथान: विकसनशील ि मयागयासलेल्यया देशयांमध्ये विकयासयाचे प्रij
प्रयाधयान्ययाने आव््थक Gटकयांशी वनगडीत असलेले वदसतयात. त्ययामुळे विकयास प्रशयासनयास
आपल्यया ्योजनया ि कया्यया्थमध्ये आव््थक विकयास मध्यितती स्यान वदल्ययावशिया्य गत्यंतर रहयात munotes.in

Page 25

25लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
नयाही. भयारत सरकयारने पवहल्यया पंचियावष्थक ्योजनेत ्यया संदभया्थत सपष्ीकरि देतयानया नŌदिले
होते की, Ÿविकयास प्रशयासनयाचया क¤þवबंदू आव््थक विकयास हयाच असतो. सि्थ क्षेत्रयात विकयासयाचया
िेग हया बहòतयांशी लोक प्रशयासनया¸्यया गुिित्तेिर, कया्य्थक्षमतेिर ि त्ययालया प्रयाप् करून Gेतया
आलेल्यया सहकया्यया्थिर अिलंबून रयाहील.  त्ययादृष्ीने सियातंÞ्योत्तर कयाळयात भयारतयात वन्योवजत
अ््थव्यिस्या ि त्ययाĬयारे आव््थक विकयास हे महतियाची जबयाबदयारी विकयास प्रशयासनयास
पयार पयाडयािी लयागली. >कंदरीत आव््थक व िकयास हया व िकयास प्रशयासनयाचया मध्यितती
गयाभ मयानलया जयातो.
ɇȺ. समाज पåरित्यनाचे साधन: विकयास प्रशयासन ि समयाज पररित्थन हे अवभनन मयानले जयातयात.
विकयास प्रशयासन हे आधुवनक कयाळयात समयाजपररित्थनयाचे महßियाचे सयाधन Ìहिून विकवसत Lयाले
आहे. अविकवसत ि विकसनशील रयाष्ट्रयांमध्ये अवनष् रूQी, प्र्या, परंपरया, िेठवबगयारी, स्त्रीदयास्य,
जयातीभेद, वनरक्षरतया ि अज्यान, बयाल कयामगयार पद्ती ि देह व्ययापयार ्ययासयार´्यया अवनष् ि
अमयानिी समस्ययांमध्ये अडकलेल्यया समुहयांनया मुक्त करून विषमतयावधष्ीत समयाजयाची समतयावधवķत
पया्ययािर उभयारिी करÁ्ययाचे, सयामयावजक, आव््थक न्यया्ययाची प्रस्यापनया करÁ्ययाचे महयान कया्य्थ
विकयास प्रशयासनयास पयार पयाडयािे लयागते. त्यया-त्यया देशयांमध्ये वनमया्थि Lयालेले समयाजपररित्थनयाचे
विचयार प्रियाह, समयाजपररित्थनयासयाठी कवटबद् Lयालेले समयाज ि आंदोलने ्ययांचे ्यश सि्थसिी
विकयास प्रशयासनया¸्यया भूवमकेिर विसंबून असते. त्ययामुळे आधुवनक कयाळयात विकयास प्रशयासन हे
समयाज पररित्थनयाचे महßियाचे मयाध्यम मयानले जयाते.
विकास प्रशासनाची व्याप्ी:
विकयास प्रशयासनया¸्यया व्ययाप्ीमध्ये प्रयामु´्ययाने पुQील बयाबéचया समयािेश केलया जयातो.
१. आव््थक विकयासयाशी संबंवधत वनमया्थि Lयालेल्यया प्रशयासनयाचया विकयास प्रशयासनयात अंतभया्थि होतो.
२. विकयास कया्यया्थ¸्यया हेतूने ज्यया संGटनया िया संस्या स्यापन केल्यया जयातयात जसे की वन्योजन
आ्योग, Cद्ोवगक विकयास महयामंडळे, 6त्ययादीचया समयािेशही विकयास प्रशयासनयात होतो.
३. विकयास प्रशयासन कया्य्थवनित करियारया जो कम्थचयारी िग्थ असतो त्यया¸्यया व्यिस्यापनया¸्यया बयाबी ही
विकयास प्रशयासनयात समयाविष् होतयात.
४. सयामयावजक ि सयांसकpवतक विकयासयाकररतया जे प्रशयासन वनमया्थि होते तेही विकयास प्रशयासनयाचयाच
>क भयाग मयानले जयाते.
५. विकयास प्रशयासनयास समोरील समस्यया ि ्यया समस्ययांचे उप्योजन ्यया संदभया्थतील बयाबी ही विकयास
प्रशयासनया¸्यया संकलपनेत मोडतयात.
६. विकयास प्रशयासन ि नयागररक, विकयास प्रशयासन ि सयामयान्य जनतया ्ययांचे सहसंबंध ही विकयास
प्रशयासनयातील महßियाचया भयाग ठरतयात.munotes.in

Page 26

26लोकप्रशयासन
विकास प्रशासनाचे दृवष्कोण:
विकयास प्रशयासनयाचे प्रमुख दृवष्कोन प्रयामु´्ययाने दोन भयागयात िगतीकpत केले जयातयात. त्ययांची मयांडिी
पुQील प्रमयािे करतया ्येईल.
 प्रारंवभक दृवष्कोन:
विकयास प्रशयासनयाचया जो प्रयारंभीचया कयाळ होतया त्यया कयाळयात विकयास प्रशयासनयात जे दृवष्कोन विकवसत
Lयाले त्ययांचया समयािेश ्यया दृवष्कोनयात केलया जयातो. सयाधयारित3 १४५० ते १४७० हया कयालखंड ्यया
दृवष्कोनयानुसयार प्रयारंभीचया कयालखंड गिलया जयातो. ्यया कयालखंडयात पयाIJयाß्य रयाष्ट्रयां¸्यया विकयासयातमक
प्रयाŁपयांनया प्रयाधयान्य देÁ्ययात आलेले होते. ती प्रयारूपे पुQील प्रमयािे होती.
Ⱥ. आवथ्यक दृवष्कोन: हया आव््थक दृवष्कोन प्रयामु´्ययाने वतसö्यया जगयातील रयाष्ट्रयां¸्यया विकयासया¸्यया
हेतूने अ््थव्यिस्ेिर लक्ष क¤वþत करतो. ्यया दृष्ीकोनया¸्यया मते जलद गती¸्यया
Cद्ोवगकीकरियाने वतसö्यया जगयातील रयाष्ट्री्य देखील जलद गतीने विकयास सयाध्य करू
शकतील. त्ययादृष्ीने वतसö्यया जगयातील रयाष्ट्रयांचया बचतीकरियाचया सतर Cद्ोवगकीकरियाकररतया
ियाQवििे वननयांत गरजेचे आहे. ्यया दृष्ीकोनयाचे पुरसकत¥ प्रयामु´्ययाने वतसö्यया जगयातील रयाष्ट्रयां¸्यया
विकयासयाकररतया अrडम वसम्, जे. >स. वगल, ्किéस रोजया, कयाल्थमया्कस्थ ्यया विचयारिंतयां¸्यया
विचयारयांनया संदभती्य मयानतयात.
ȺȺ. प्रसार दृवष्कोन: प्रसयार दृवष्कोनयाची मयांडिी जयाने ईिट्थ रोजस्थ ि आर. >स. 6डयारी ्ययांनी
केली आहे. त्ययां¸्यया प्रतीमयानयास वडÉ्युजन मvडेल
असे Ìहटले जयाते. ्यया प्रतीमयानयानुसयार
मयागयास रयाष्ट्रयां¸्यया विकयासयाकररतया पवIJमी Cद्ोवगक समयाजयाचे पैसया, विचयार ि प्रशयासकी्य
प्रवतमयाने ्ययां¸्यया बरोबरीनेच सयामयावजक रचनेसही सिीकयारिे अवनिया्य्थ आहे. त्ययावशिया्य
विकसनशील ि अविकवसत रयाष्ट्रे आपली प्रगती सयाध्य करू शकियार नयाहीत.
ȺȺȺ. मनोिu²ावनक दृवष्कोण: मनोिैज्यावनक दृष्ीकोनयाचे प्रमुख प्रिक्ते Ìहिून डेववहड मrकलrड,
6नट्थ, हेमेन कुंकेल, 6ंकेलीस ्ययांचया उललेख केलया जयातो. ्यया दृवष्कोनयाचे सम््थक प्रयामु´्ययाने
विकयासयाकरतया व्यक्ती¸्यया अंगी असियाö्यया गुियां¸्यया विकयासयािर भर देतयात. प्रोतसयाहन,
पररित्थन, कमी वन्यंत्रि, रचनयातमकतया ही ्यया दृवष्कोनयातील प्रमुख तßिे मयानली जयातयात.
Ⱥɇ. अिलंबन दृवष्कोन: अिलंबन दृवष्कोनयाचे प्रमुख प्रिक्ते Ìहिून >. जी. Āेक ्ययांचया उललेख
करयािया लयागेल. >. जी. Āेक ्ययां¸्यया मते वतसö्यया जगयात गररबी िया 6तर समस्ययांचे ियासतव्य हे
त्ययांचे पयाÔचयाß्य रयाष्ट्रयांिरील परयािलंबनयातून अवधक प्कके Lयाले आहे. हे परयािलंबन
िसयाहतियाद ि नििसयाहतियादयाचे दृष््य सिरूप आहे. िसयाहतियादी ि ननिसयाहतियादी
भूवमकेतून पयाÔचयाß्य रयाष्ट्रयांनी वतसö्यया जगयातील रयाष्ट्रयांचे जे शोषि केले ि अद्यापही शोषि
करत आहेत त्ययातूनच ही विकसनशील ि अविकवसत रयाष्ट्रे सि्थ क्षेत्रयात मयागयासलेली रयावहली
आहेत.munotes.in

Page 27

27लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
 समकालीन दृवष्कोन
प्रयारंवभक दृवष्कोनयातून मयांडलेल्यया विविध प्रवतमयांनया¸्यया अप्यशयातून विकयास प्रशयासनयात आधुवनक ि
समकयालीन दृवष्कोन प्रयामु´्ययाने विकवसत Lयालेलया वदसतो. १९७० ¸्यया नंतर हे दृवष्कोन विकवसत
Lयालेले वदसतयात. अË्ययासक समकयालीन दृवष्कोनयातील प्रमुख तßियांची मयांडिी पुQीलप्रमयािे करतयात.
१. विकयासया¸्यया विविध वदशया ि प्यया्थ्यी व्यिस्या ्ययांचे अवसतति समकयालीन दृवष्कोि प्रसतुत करतो
२. सयांसकpवतक Gटकयांमध्ये पयावIJमयात्यकरियापेक्षया सिदेशी >तदिेशी्य Gटकयांनया समकयालीन दृवष्कोन
प्रयाधयान्य देतो.
३. विकयासयाचे लयाभ शेिट¸्यया Gटकयाप्य«त पोहोचवििे ि त्यया कररतया वितरियाची व्यिस्या अवधक
सक्षम करिे समकयालीन दृवष्कोनयास आिÔ्यक ियाटते.
४. समकयाल ीन दृवष्कोनयात लोकसहभयाग, ज्यानयात भयागीदयारी, व्यक्ती ि समूहयां¸्यया सुविधयांमधील
प्रगती ्यया Gटकयांनया महßि वदले जयाते.
५. विकयासया¸्यया क्षेत्रयात पयावIJमयाß्ययांिर विसंबून रयाहÁ्यया?िजी आतमवनभ्थरतेस प्रयाधयान्य देिे ि
सियातंÞ्ययाची सि्थ क्षेत्रयात जोपयासनया करÁ्ययास समकयालीन दृवष्कोन प्रयाधयान्य देतो.
६. वतसö्यया जगयातील रयाष्ट्रयां¸्यया मयागयासलेपियाचे >क महßियाचे कयारि Ìहिून हया दृवष्कोन ियाQत्यया
लोकसं´्येस प्रसतुत करतो. वतसö्यया जगयातील रयाष्ट्रयांचया विकयास लोकसं´्येिर वन्यंत्रि
प्रस्यावपत केल्ययावशिया्य हो9 शकियार नयाही असे समकयालीन दृवष्कोनयाचे मत वदसते.
विकास प्रशासना¸्या अप्यशाची कारणे
विकयास प्रशयासनयाने वतसö्यया जगयातील रयाष्ट्रयां¸्यया उभयारिीत महßियाची भूवमकया बजयािली असली तरी
अलीकड¸्यया कयाळयात विकयास प्रशयासनयाचे अप्यश हे नजरेत भरियारे आहे. त्ययाची कयारिे प्रयामु´्ययाने
पुQील प्रमयािे सयांवगतली जयातयात.
 अ्योµ्य धोरणे: विकसनशील ि अविकवसत रयाष्ट्रयांमध्ये विकयासयाकररतया जी धोरिे वनिडली
गेली ती मूलत3 वनिडच चुकीची ठरलेली वदसते. विकसनशील रयाष्ट्रयांनी आपल्यया पररवस्ती¸्यया
म्यया्थदया ि क्षमतयांचया अË्ययास न करतया धोरियांची वनिड केली िही वनिड त्यया रयाष्ट्रयां¸्यया
पररवस्ती¸्यया Gटकयाशी समनि्य सयाधियारी नवहती. त्ययामुळे विकयास प्रशयासनयास मोठz्यया प्ययास
सयामोरे जयािे लयागले असे टीकयाकयारयांचे मत आहे.
 नोकरशाहीचे परंपरागत प्रवतमान: विकसनशील ि अविकवसत रयाष्ट्रयांनी विकयासया¸्यया ्योजनया
कया्यया्थवनित करÁ्ययाची जबयाबदयारी प्रयामु´्ययाने परंपरयागत लोकशयाही कडेच सोपिली. निीन
विकयास संकलपनया ि नि जबयाबदयाö्ययांचे भयान ्यया िसयाहतियादी प्रिpत्ती विकवसत Lयालेल्यया
नोकरशयाही व्यिस्ेस ्येिे श्क्य नवहते. वशिया्य विकसनशील रयाष्ट्रयां मधील नोकरशयाहीचया
प्रशयासनयािरील प्रभयाि मोठया असल्ययामुळे लोक वनिया्थवचत रयाज्यकत¥ ही त्ययां¸्ययापुQे दुबळे ठरतयानया
वदसतयात. >कंदरीत नोकरशयाहीचे परंपरयागत सिरूप, प्रभयाि ि भूवमकया विकयास प्रशयासनया¸्यया
अप्यशयास प्रमुख कयारि ठरतयानया वदसते.munotes.in

Page 28

28लोकप्रशयासन
‘ साăाज्यिादी व्यिÖथांचा प्रभाि: ियासतितया आवश्यया ि आवĀकया खंडयातील रयाष्ट्रे ्युरोवप्यन
पयाÔचयाß्य सयाăयाज्यियाद्यां¸्यया गुलयामीत दीG्थकयाळ होते. ्यया िसयाहत ियादया विरोधयात जनआंदोलन
उभे करून ही रयाष्ट्रे सितंत्र Lयाली. मयात्र सियातंÞ्योत्तर कयाळयात ्यया रयाष्ट्रयांनी िसयाहतियादी
रयाष्ट्रयांची मुल्ये, प्रवतमयानेच आदश्थ मयानली. सयाăयाज्यियादी व्यिस्ेची आदश्थ ही विकयास
प्रशयासनयास पूरक ठरÁ्ययाची श्क्यतया दुरयापयासत आहे जयािीि नव्ययाने सितंत्र Lयालेल्यया
रयाष्ट्रयां¸्यया रयाज्यकत्यया«¸्यया ि प्रशयासनकत्यया«¸्यया ठयाई नसल्ययाकयारियाने विकयास प्रशयासनयाचे
प्रवतमयान अप्यशी ठरले.
’ साधनांचा अभाि: निीन उद्यनमुख रयाष्ट्रयांमध्ये संसयाधने ि सयाधने अशी दुहेरी कमतरतया
विकयास प्रशयासनया¸्यया दृष्ीने प्रयामु´्ययाने जयाििते. अशया पररवस्तीत त्यया रयाष्ट्रयांनया तंत्रज्यानयाकररतया
ि संसयाधनयांकररतया प्रयामु´्ययाने विकवसत रयाष्ट्रयां¸्यया मदतीिरच अिलंबून रयाहयािे लयागते. विकवसत
रयाष्ट्रे ही मदत करतयानया ज्यया अटी लयादतयात त्ययातून ्यया अविकवसत रयाष्ट्रयांचे >क प्रकयारे शोषिच
होते. हे शोषि Ìहिजे नि िसयाहत ियादयाने वनमया्थि केलेली >क प्रकयारे लुटीची सयाखळीच असते.
त्ययामुळेच विकयास प्रशयासन आपल्यया स्यावनक अडचिी लक्षयात Gे9न कया्य्थ करÁ्ययास असम््थ
बनते. ही ्यया परकी्य मदती¸्यया पररियामयांची शोकयांवतकया हो्य.
“ राजकी्य 6¸J ाशĉीचा अभाि : नव्ययाने सितंत्र Lयालेल्यया अविकवसत ि विकसनशील देशयांनया
लोकशयाही शयासन पद्तीचया, कया्य्थक्षम प्रशयासनयाचया कोितयाही अनुभि पयाठीशी नसल्ययामुळे
विकयास प्रशयासनयाचे प्रवतमयान रयाबवितयानया त्ययां¸्यया ठयाई 6¸Jयाशक्तीचया अभयाि प्रकषया्थने पुQे आलया.
वतसö्यया जगयात सत्तयास्यानी असियारे बहòतयांशी नेते हे दूरदृष्ीचया अभयाि ि अपररप्कि होते.
त्ययातच रयाजकी्य अवस्रतेने ्यया रयाज्यकत्यया«चे विकयासयाप्रतीचे मनोबल अवधक पररप्कि हो9
नयाही. मी विकयास प्रशयासन अप्यशी ठरले.
” जन सहभागाचा अभाि: कोितेही कया्य्थ जनते¸्यया प्रत्यक्ष सहभयागयावशिया्य पूि्थतियालया जया9
शकत नयाही िया प्रभयािीपिे कया्यया्थवनित हो9 शकत नयाही. भयारतयातील सयामुदयाव्यक विकयास
कया्य्थकम हे ्ययाचे उत्तम उदयाहरि हो्य. त्ययामुळेच विकयास कया्यया्थलया गती देिे जसे शयासनयाचे कया्य्थ
आहे त्ययाचप्रमयािे ही गती कया्यम रयाखÁ्ययासयाठी वकंबहòनया ती ियाQिÁ्ययाकररतया जन सहभयागयाची
वननयांत गरज असते. वतसö्यया जगयातील रयाष्ट्रयांमध्ये जन सहभयागयाची ्यया प्रती असियारी उदयासीनतया
विकयास प्रशयासनयाची प्रमुख म्यया्थदया ठरलेली वदसते.
सयारयांश, विकयास प्रशयासन हे दुसö्यया महया्युद्यानंतर वनमया्थि Lयालेल्यया जयागवतक पररवस्तीचया >क उपया्य
हो्य. शतकयानुशतके िसयाहतियादी गुलयामीत रयावहलेल्यया रयाष्ट्रयांनया १९५० ¸्यया दशकयात सियातंÞ्य वमळयाले.
्यया नव्ययाने सितंत्र Lयालेल्यया रयाष्ट्रयांनी विकयासयाची Lेप GेÁ्ययासयाठी पयारंपयाररक प्रशयासनया¸्यया पलीकडे
जया9न निे प्र्योग करÁ्ययाचे ठरिले. त्ययातून विकयास प्रशयासनयाचया उद्य Lयालया. परंतु वतसö्यया जगयातील
समयाज समूहयांमध्ये असियाö्यया उवनिया, अनुभियाची कमतरतया ि पयाIJयाß्य विकवसत रयाष्ट्रयांची
नििसयाहतियादी मयानवसकतया ि भूवमकया ्यया सिया्थमुळे विकयास प्रशयासनयािर ही कया्यम¸्यया कयाही म्यया्थदया
वनवIJत Lयालेल्यया वदसतयात.munotes.in

Page 29

29लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
.’. निलोक प्रशासन
लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया विकयास कमयातील >क महßियाचया Gटक Ìहिून निलोक प्रशयासन संकलपनेकडे
पयावहले जयाते. १९७० नंतर¸्यया कयाळयात लोकप्रशयासन शयास्त्रयात ज्यया कयांवतकयारी Gडयामोडी Gडल्यया
त्ययात निलोक प्रशयासन संकलपनेचे स्यान सिया्थत िरचे आहे. पयारंपयाररक लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया
क्षमतेविष्यी ि उप्युक्ततेविष्यी अनेक प्रij उपवस्त केले जयात होते. विशेषत3 अमेररकन समयाज ्यया
दृष्ीने अवधक संिेदनशील बनलेलया होतया. त्ययामुळे अमेररकेत लोकप्रशयासनया¸्य या मूलभूत वचंतनयास
अवधक ियाि वमळयालया. १९६७ Lयाली हनी सवमतीने वदलेलया अहियाल, त्ययाच िषती वZलयाडेवलZ्यया ि
वमनोāुक ्ये्े Lयालेल्यया पररषदया, ्यया पररषदयांमधील चचया«चे पूरक Łपयाने Lयालेले संपयादन, ्ययातून
अमेररकन तŁि प्रशयासकी्य विचयारिंतयांनी निे विचयारमं्न Gडिून आिले. त्ययातूनच लोकप्रशयासन
शयास्त्रयास निीन तयावतिक ि िैचयाररक बैठक प्रयाप् Lयाली ि लिकरच जगयाची मयान्यतया ही त्ययास प्रयाप् Lयाली.
ही नि िैचयाररक बैठक Ìहिजेच निलोकप्रशयासन हो्य.
निलोक प्रशयासनयाची मयांडिी करियाö्यया प्रशयासकी्य विचयारिंतयांनी लोक प्रशयासनयातील अनेक पयारंपयाररक
विचयार ि वसद्यांतयानया नयाकयारून निीन मयानिी ि सयामयावजक मूल्ययांची प्रस्यापनया केली. त्ययातून लोक
प्रशयासनयास निे सयामयावजक संदभ्थ ि ध्ये्य प्रयाप् Lयाले. त्ययानुसयार लोक प्रशयासनयात िसतुवस्ती ि
जीिनमूल्ययांनया आधयारभूत ठेिून सयामयावजक प्रijयांची पुरेपूर जयािीि शयाĵत सयामयावजक समस्यया
सोडविÁ्ययासयाठी प्र्यतन करिे अवधक महßियाचे मयानले. प्रशयासनयात मयानि ्यया Gटकयास निलोक
प्रशयासनयाने मध्यितती स्यान वदले. पयारंपयाररक प्रशयासनयातील कयाटकसर ि कया्य्थक्षमतया ्ययांनया वदलेले
अियासति महßि कमी वहयािे अशी मयांडियारे लोकप्रशयासन निलोक प्रशयासन
Ìहिून संबोधले जया9
लयागले. अशया पद्तीने नि बुवद्ियाद्यांचे आंदोलन Ìहिून लोक प्रशयासनयात निलोक प्रशयासन स्यावपत
Lयाले.
निीन लोक प्रशासनाचा विकास ि उतक्रांती
निीन लोक प्रशयासन ही संकलपनया अिलोकन करÁ्ययासयाठी ्यया संकलपनेची उतकयांती ि विकयासयाचया
आQयािया पुQीलप्रमयािे मयांडतया ्येईल.
Ⱥ. हनी सवमती अहिाल —”—: वसरr्क्युज विद्यापीठयातील प्रो. जvन सी. हनी ्ययां¸्यया
अध्यक्षतेखयाली अमेररकन लोकप्रशयासन सोसया्यटीने अमेररकेतील विद्यापीठयांमध्ये सिया्यत्त
सिरूपयात अध्यया्ययाची संभयािनया तपयासÁ्ययासयाठी सवमती गवठत केली होती. ्यया सवमतीने लोक
प्रशयासनयाशी संबंवधत समस्ययांचया विशेषत: लोकप्रशयासन >क विष्य की विज्यान प्रशयासकी्य
विचयारिंत ि प्रशयासक ्ययातील अंतर संशोधन हेतुचया अभयाि ्ययाचे अध्य्यन करून १९६७ सयाली
आपलया अहियाल सयादर केलया. ्यया अहियालयात लोकप्रशयासनयाच े अË्ययास क्षेत्र अवधक व्ययापक
करÁ्ययािर भर देÁ्ययात आलया. त्ययाच बरोबर लोकसेिया वशक्षियाबयाबत संदभया्थत रयाष्ट्री्य आ्योगयाची
स्यापनया केली जयािी, जे अË्ययासक लोकसेिेस िेळ देतील त्ययां¸्ययासयाठी वशष््यिpत्ती ्योजनया
असयािी, संशोधन कया्यया्थसयाठी विशेष आव््थक सहयाय्ययाची तरतूद करयािी ्यया सूचनया अहियालयात
प्रयामु´्ययाने नमूद करÁ्ययात आल्यया. त्ययाच बरोबर जvन सी हनी ्ययांनी लोकप्रशयासनयात ील प्रमुख munotes.in

Page 30

30लोकप्रशयासन
चयार समस्यया ही मयांडल्यया. त्ययात विष्ययासयाठी आव््थक वनधीची कमतरतया ि लोकप्रशयासन
संमेलने ि पररषदेची कमतरतया ्ययांचया समयािेश होतया. ्यया अहियालयाने लोक प्रशयासनयाची भूवमकया
्ययासंदभया्थत गंभीरतया पूि्थ विचयार करÁ्ययास प्रिpत्त केले.
ȺȺ. वZलाडेवÐZ्या संमेलन: अमेररकन रयाज्यशयास्त्र पररषद ि समयाज शयास्त्र पररषदे¸्यया सं्युक्त
विद्मयाने वडस¤बर १९६९ मध्ये जेÌस ली. चयालस्थब््थ ्ययां¸्यया अध्यक्षतेखयाली लोकप्रशयासनयाच े
वसद्यांत ि व्यिहयार ्यया मध्यितती संकलपनेिर अनुसरून वZलयाडेवलZ्यया ्ये्े >कया संमेलनयाचे
आ्योजन करÁ्ययात आले होते. ्यया संमेलनयात प्रयामु´्ययाने लोकप्रशयासन शयास्त्रयातील वसद्यांत ि
व्यिहयार क्षेत्र अË्ययास पद्ती ्ययासंदभया्थत चचया्थ Lयाली. ्यया चच¥तून प्रशयासकी्य विचयारिंतयांनी
मधील लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया >कूि सिरूप ि अË्ययास विष्यीचे ियाद प्रकषया्थने पुQे आले.
कयाही विचयारिंतयांनी लोक प्रशयासनयास बyवद्क वचंतनयाचे क¤þ Ìहिून प्रसतुत केले तर कयाही
विचयारिंत लोकप्रशयासन ही केिळ >क प्रवक्यया आहे ्यया मतयािर ठयाम रयावहले. कयाही विचयारिंतयांनी
लोकप्रशयासनयास प्रशयासनयाचया >क भयाग Ìहिून मयान्यतया देÁ्ययास पसंती दश्थिली तर कयाहéनी मयात्र
लोकप्रशयासनयास समयाजयाचया >क भयाग मयानले. त्ययामुळेच चयालस्थब््थ ्ययांनी ्यया संमेलनया संदभया्थत
आपले मत नŌदितयानया Ìहटले आहे, Ÿआपि लोकप्रशयासनयाच े क्षेत्र सीवमत केले तर आपि
शयास्त्री्य पद्तीचया उप्योग करू शकतो.  संमेलनयातून लोकप्रशयासनयाच े सिरूप वनवIJत हो9
शकले नयाही. परंतु निलोक प्रशयासनया¸्यया दृष्ीने हे संमेलन पया्ययाभूत ठरले. ्यया संमेलनयाने
निलोक प्रशयासनया¸्यया मूल्ययांनया चयालनया वमळयाली.
ȺȺȺ. वमनोāुक संमेलन —”–: १९६८ मध्ये वमनोāुक ्येते लोकप्रशयासन शयास्त्रयातील तŁि
प्रशयासकी्य विचयारिंतयां¸्यया पुQयाकयारयाने लोकप्रशयासनयाच ी संमेलन पयार पडले. ्यया संमेलनयाने
लोकप्रशयासन आत कयांवतकयारी बदल Gडिून आिले ि निलोक प्रशयासनयास स्यावपत केले. ्यया
संमेलनयात प्रयामु´्ययाने पररित्थनशील समयाजयात लोक प्रशयासनयाची भूवमकया कया्य असयािी ्ययािर
विचयार मयांडलया गेलया. वमनोāुक संमेलनयाचे सयारततिे सयांगियारया Ārकमrररनीकpत निीन
लोकप्रशयासनयाच ी वदशया: वमनोāुक पररप्रेक्षž हे निीन लोकप्रशयासनयाच े तति प्रदवश्थत करियारे प्र्म
लेखन ठरले. त्ययातूनच परंपरयागत लोकप्रशयासनयाच ी जयागया निीन लोक प्रशयासनयालया प्रयाप् Lयाली.
ियालडो ्ययादरÌ्ययान ɁɆȳȽȺȴ ȲȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɀȿ Ⱥȿ ɅȺȾȶ ɀȷ ɅɆɃȳɆȽȶȿȴȶ हया úं् प्रकयावशत केलया
जो निलोक प्रशयासनया¸्यया विचयार प्रस्यापने¸्यया दृष्ीने मोलयाचया ठरलया.
Ⱥɇ. व म नोāुक वद्ती्य संमेलन —––: २० सÈट¤बर १९८८ मध्ये वमनोāुक ्ये्े लोकप्रशयासन
शयास्त्रयाचे वĬती्य संमेलन पयार पडले. ्यया संमेलनयाने निलोक प्रशयासनयाचया विसतयार करÁ्ययात
महßियाची भूवमकया पयार पयाडली. वĬती्य वमनोāुक संमेलन हे व्ययाप्ी ि संकलपने¸्यया दृष्ीने
प्र्म वमनोāुक संमेलनयापेक्षया अवधक व्ययापक ि विसतयाररत होते असे वदसते. प्र्म वमनोāुक
संमेलनयात केिळ रयाज्यशयास्त्रयाची संबंवधत विचयारिंत सहभयागी होते तर वĬती्य वमनोāुक
संमेलनयात मयात्र रयाज्यशयास्त्रयाबरोबरच अ््थशयास्त्र, ्योजनया शयास्त्र, 6वतहयास, नीती विĴेषक,
समयाजशयास्त्र 6त्ययादी विष्ययांचे तज् ही सहभयागी Lयाले होते. प्र्म संमेलनयात लोकप्रशयासन
शयास्त्रयातील मूल्य, सयामयावजक समयानतया, पररित्थन ि प्रयासंवगकतया ्यया Gटकयांिर भर देÁ्ययात
आलया होतया तर वĬती्य संमेलनयात मयात्र नेतpति, संविधयावनकतया विवधित संदभ्थ, Cद्ोवगक munotes.in

Page 31

31लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
वनती ि आव््थक संदभया«नया प्रयाधयान्य देÁ्ययात आले. प्र्म संमेलनयात मु´्यत3 अवधकयारी तंत्री्य
विरोधी भूवमकया GेÁ्ययात आली तर वĬती्य संमेलनयात समयाज ि व्यिहयारीक विज्यानयात
लोकप्रशयासनया¸्य या ियाQत्यया भूवमके¸्यया बयाजूने कyल देÁ्ययात आलया. प्र्म संमेलनयात प्रयामु´्ययाने
सयामयावजक पररिेश पूि्थत3 सरकयार विरोधी होतया. लोक प्रशयासनयाने महतिया¸्यया सयामयावजक
विष्ययात सवक्यतया दयाखिÁ्ययासयाठी पुQयाकयार GेÁ्ययाची आिÔ्यकतया प्रवतपयादन करÁ्ययात
आली तर वĬती्य संमेलनयात मयात्र सयामयावजक ियातयािरि ि रयाज्यया¸्यया सहभयागयािर जोर देÁ्ययात
आलया. >कंदरीत प्र्म वमनोāुक संमेलनयात मूलभूत कयांवतकयारी विकयासया¸्यया विचयारयािर भर
होतया तर वĬती्य वमनोāुक संमेलन नयागररक सहभयाग, व्यिहयाररकतया ि मूलभूत पररित्थनयास
प्रयाधयान्य देतयानया वदसते.अशया पद्तीने वĬती्य संमेलनयाने निलोक प्रशयासनयाचया विचयार अवधक
विसतpत करÁ्ययात महßियाची भूवमकया बजयािली.
ɇ. वमनोāुक तृती्य संमेलन ŽŽ–: वमनोāुक तpती्य संमेलन हे दोन टÈÈ्ययात आ्योवजत करÁ्ययात
आले होते. ३ ते ५ सÈट¤बर २००८ हया पवहलया टÈपया होतया. ्ययात >कूि ५६ प्रशयासकी्य विचयारिंत
सहभयागी Lयाले. ि दुसरया टÈपया ६ ते ९ सÈट¤बर ्ययात >कूि ३०० प्रसतयाियािर चचया्थ हो9न ८०
प्रसतयाि सिीकpत करÁ्ययात आले.
्यया संमेलनयाची मध्यितती संकलपनया लोक प्रशयासन ि सयाि्थजवनक आवि िैवĵक लोकसेिया ्ययांचे भविष््य
अशी होती. वसरr्क्युज विद्यापीठयातील प्रयाध्ययापक रोसमrरी B
लेरी(ȩɀɄȶȾȲɃɊ Ȧ
ȣȶȲɃɊ) ्ययांनी ्यया
संमेलनयाची अध्यक्षतया केली. ्यया संमेलनयास प्रयामु´्ययाने अमेररकन अ््थव्यिस्ेस लयागलेली उतरती
कळया ि जयागवतक दहशतियादया¸्यया प्रभयाियाची पयाĵ्थभूमी होती. ्यया संमेलनयािर जयागवतकीकरियाचया मोठया
प्रभयाि रयावहलया. ्यया संमेलनयात प्रयामु´्ययाने लोकशयाही ि प्रदश्थन व्यिस्यापन, मयावहती तंत्रज्यान आवि
व्यिस्यापन, जयागवतकीकरि ि तुलनयातमक पररप्रेà्य, पयारदश्थकतया आवि उत्तरदयाव्यति ्ययासयार´्यया
विष्ययांिर प्रयामु´्ययाने चचया्थ Gडून निलोक प्रशयासनयाचया आश्य अवधक समpद् करÁ्ययाचया प्र्यतन करÁ्ययात
आलया. ्यया संमेलनयात लोकप्रशयासनयाच ी >क नव्ययाने व्यया´्यया प्रसतुत केली गेली.
Ȳ ɄɀȴȺȲȽȽɊ
ȶȾȳȶȵȵȶȵ ɁɃɀȴȶɄɄ ɀȷ ȴɀȽȽȶȴɅȺɇȶ ɃȶȽȲɅȺɀȿɄȹȺɁɄ, ȵȺȲȽɀȸɆȶ Ȳȿȵ ȲȴɅȺɀȿ Ʌɀ ɁɃɀȾɀɅȶ
ȹɆȾȲȿ ȷȽɀɆɃȺɄȹȺȿȸ ȷɀɃ ȲȽȽž ्यया व्यया´्येने लोकप्रशयासनयाच ी अË्ययास कक्षया Łंदयािली.
निीन लोकप्रशासनाची िuवशष्z्ये
निलोक प्रशयासनया¸्यया िरील उतकयांती ि विकयासयातून कयाही िैवशष्z्ये सपष् होतयात. ती पुQीलप्रमयािे
मयांडतया ्येतील.
Ⱥ. पåरवÖथतीसापे± बदल: निलोक प्रशयासन पररवस्ती सयापेक्ष बदलयांनया प्रयाधयान्य देतयानया वदसते.
सयामयावजक, रयाजकी्य, आव््थक पररवस्तीत ज्यया िेगयाने बदल होत आहेत त्ययाच िेगयाने लोक
प्रशयासनयानेही आपल्यया मयानदंडयाचया विकयास केलया पयावहजे ्ययासयाठी निलोक प्रशयासन आúही
वदसते.
ȺȺ. नागåरकांची भागीदारी: निलोक प्रशयासनयात वनि्थ्य प्रवक्येसयाठी लोकप्रवतवनधीतिया¸्यया तßियास
अवधक प्रयाधयान्य वदलेले आहे. प्रशयासनयात नयागररकयांची भयागीदयारी अवधकयावधक असयािी ्ययासयाठी
निलोक प्रशयासन कवटबद् वदसते.munotes.in

Page 32

32लोकप्रशयासन
ȺȺȺ. संGNनेत संरचनातमक बदल: निलोक प्रशयासन संGटने¸्यया रचनेत अअवधकयापद परंपरे¸्यया
तßियास असलेले महßि नयाकयारून प्रशयासन कया्यया्थतील कठोरतया कमी करÁ्यया¸्यया तßियास
प्रयाधयान्य देते. त्ययासयाठी निलोक प्रशयासनयात Jोटz्यया Jोटz्यया विक¤वþत ि लिवचक सिरूपया¸्यया
अवधकयारपद परंपरे¸्यया रचनेची कलपनया मयांडलेली आहे.
Ⱥɇ. तNÖथता ि बांवधलकीचा समनि्य: निलोक प्रशयासन सेिक िगया्थ¸्यया दृष्ीने तटस्तया ि
बयांवधलकी ¸्यया ततियात समनि्य सयाधÁ्ययाचया प्र्यतन करतो. निीन लोक प्रशयासनया¸्यया
तßियानुसयार सेिक िगया्थत तटस्तया असयािी परंतु सयामयावजक ि 6तर ततसम उपकमयांची
अंमलबजयाििी करतयानया हे तटस्तेचे आिरि नयाकयारÁ्ययाची ही तेिQीच गरज आहे.
कयारि त्ययामुळे प्रशयासकी्य अवधकयारी िगया्थस सदzसवĬिेक बुद्ीचया ियापर करÁ्ययाची संधी
प्रयाप् होते ि वतचया अवधक पररियामकयारक ियापर दुब्थल Gटकयां¸्यया ्योजनयांनया कया्यया्थवनित
करÁ्ययासयाठी होतो.
नि लोकप्रशासनाची उवĥष्े अथिा ल±
ियालडो ्यया विचयारिंतयाने निलोक प्रशयासनयाची लक्ष सपष् करतयानया असे Ìहटले आहे की, Ÿनिीन लोक
प्रशयासन आदश्थियादी वसद्यांत तयावतिक सयामयावजक प्रवतबद्तया ि सवक्यतया ्ययादृष्ीने >क प्रकयारचया Gोष
आहे.  निलोक प्रशयासनयाची उवदिष्े विचयारिंतयांनी विविध सिरूपयात मयांडली असली तरी निलोक
प्रशयासनयाची प्रयामु´्ययाने पुQील चयार उवदिष्े मयान्यतया प्रयाप् Lयालेली वदसतयात.
Ⱥ. प्रासंवगकता: वसद्यांत ि तßिज्यानया¸्यया दृष्ीने प्रयासंवगकतया हया Gटक अवतश्य महßिपूि्थ मयानलया
जयातो. कयारि वसद्यांत जोप्य«त प्रचवलत पररवस्तीत लयागू होत नयाही ि त्ययाची व्ययािहयाररक तया
वसद् होत नयाही तोप्य«त ते वसद्यांत अपूि्थच रयाहतयात. त्ययामुळे वसद्यांतयालया अनुभि मयान्यतया प्रयाप्
करून देÁ्ययासयाठी त्यया वसद्यांतयाची प्रसतुत वस्तीमध्ये प्रयासंवगकतया असिे अत्यंत आिÔ्यक
असते. त्ययासयाठी लोकप्रशयासन शयास्त्रज्यांनी सयामयावजक प्रij सोडिÁ्ययासयाठी त्ययाची पररपूि्थ जयाि
ि भयान ठेियािे असे निलोक प्रशयासनया¸्यया सम््थकयांनया ियाटते. कयारि प्रशयासनयास सयामयावजक
पररवस्तीत प्रत्यक्ष कया्य्थ करया्यचे असते. अशयािेळी शयास्त्री्य ज्यानयाबरोबरच ज्यया सयामयावजक
पररवस्तीमध्ये कया्य्थ करया्यचे आहे त्यया समयाजयातील सयामयावजक, सयांसकpवतक, आव््थक ि
रयाजकी्य पररवस्तीचे सÌ्यक आकलन ही आिÔ्यक असते. त्ययामुळेच लोक प्रशयासनयाने
समयाज संबंध दृवष्कोन
अंगीकयारÁ्ययाची आिÔ्यकतया निलोक प्रशयासनयास प्रकषया्थने भयासते.
>कंदरीत परंपरयागत लोक प्रशयासनयाने कया्य्थकुशलतेस आपले उवदिष् मयानले होते तर निलोक
प्रशयासन प्रयासंवगकतेस आपले लक्ष मयानतो.
ȺȺ. मूÐ्य: निलोक प्रशयासन मूल्ययांनया आपलया मूलभूत आधयार मयानते मूल्ययांपयासून लोकप्रशयासन
तटस् रयाहó शकत नयाही ही भूवमकया निलोक प्रशयासन शयास्त्रज्यांनी सुŁियातीपयासूनच सयातत्ययाने
मयांडलेली आहे. अमेररकेतील बुद्ीजीिी िगया्थनेही ्यया नैवतक बयांवधलकी¸्यया तßियास मयान्यतया
वदली. निलोक प्रशयासनयाने प्रशयासकी्य कया्यया्थ¸्यया विसतयारयाबरोबरच सयाि्थजवनक
पदयावधकयाö्ययां¸्यया कया्यया्थत सुद्या नैवतक वत¸्ययाप्रती जयागpती आिÔ्यक मयानतो. ्ययासयाठी निीन
लोक प्रशयासनयात उत्तरदयाव्यति ि वन्यंत्रिया¸्यया तßियास महßि देÁ्ययात आले आहे. आदश्थ ्युक्त munotes.in

Page 33

33लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
आश्य Gे9न प्रशयासनयाचे कया्य्थ केले जयािे ्ययासयाठी निलोक प्रशयासन शयास्त्रज् आúही आहेत.
Āेडररकसन संदभया्थत Ìहितयात, Ÿलोकप्रशयासन कमी सयाि्थजवनक परंतु जयासत जनतयावभमुख
असयािे, कमी िि्थनयातमक पि जयासत उपदेशयातमक असयािे, कमी संGटन प्रिि परंतु जयासत
जन प्रभयाि प्रिि असयािे, कमी तटस् परंतु जयासत आदश्थ ्युक्त असयािे िते शयास्त्री्य असयािे. 
>कंदरीत पयारंपररक लोक प्रशयासनयात कया्य्थ पयार पयाडÁ्ययास अवधक महßि वदले जयात होते मयात्र
निलोक प्रशयासनयाने कया्य्थ पयार पयाडतयानया कयाही मूल्य ि आदशया«नया प्रमयाि मयानÁ्ययाचे आपले
लक्ष वनवIJत केले.
ȺȺȺ. समानता: परंपरयाियादी लोकप्रशयासन हे >कूिच वस्वतशीलतेलया प्रयाधयान्य देत होते. निलोक
प्रशयासन समयाजयातील दुब्थल Gटकयांनया प्रती अवधक संिेदनशीलतेचया आúह धरते. दुब्थल, दवलत,
मवहलया अशया िंवचत समूहया¸्यया उत्यानयासयाठी ि समयाजयात न्यया्य ि समयानते¸्यया ततियाची
प्रवतķयापनया करÁ्ययासयाठी प्रशयासनयाने पुQयाकयार ¶्ययािया असे निलोक प्रशयासनियाद्यांनया ियाटते.
समयाजयातील सि्थ िगया«चया विकयास Lयाल्ययावशिया्य समयाजयाचया सिया«वगन विकयास सयाध्य हो9च
शकियार नयाही असे निलोकप्रशयासनियाद्यांचे मत आहे. प्रशयासकी्य कया्यया्थĬयारे सयामयावजक ि
आव््थक समतया प्रस्यावपत करून समयाजयातील उपेवक्षत िगया्थस न्यया्य वदलया जया9 शकतो.
सयामयावजक ि आव््थक वपळििूकीपयासून त्ययांचे संरक्षि केले जया9 शकते. त्ययासयाठी प्रशयासनयाने
शोवषतयां¸्यया बयाजू Gेियारया ियाजिी दृवष्कोन अंगीकयारÁ्ययाची गरज आहे असे निलोक प्रशयासन
शयास्त्रज्यांचे मत वदसते. >च. जी. Āेडररकसन ्यया संदभया्थत Ìहितयात, Ÿलोक प्रशयासनयाने सि्थ
सयामयावजक त्रुटी दूर करÁ्ययासयाठी कया्य्थ केले पयावहजे. मुक्तपिे समयाजयातील उपेवक्षत Gटकयांची
बयाजू Gेतली पयावहजे. त्ययासयाठी प्रशयासनयाने कpवतप्रिि बनले पयावहजे. >कंदरीत प्रशयासनयाने जर
न्ययाय्य भूवमकया Gेतली तर समयाजयातील अनेक समस्यया सुटÁ्ययास मदत होईल असे निलोक
प्रशयासन शयास्त्रज्यांनया ियाटते.
Ⱥɇ. पåरित्यन: प्रचवलत समयाजव्यिस्ेत विधया्यक पररित्थन Gडिून आििे हे निलोक प्रशयासनयाचे
>क महßियाचे लक्ष आहे. समतेसयाठी ि न्यया्यया¸्यया प्रस्यापनेसयाठी प्रशयासनयाने गवतमयान होिे
Ìहिजे पररित्थनयासयाठी कया्य्थरत होिेच असते. त्ययामुळे पररित्थन हे प्रशयासनयाचे उवदिष् असले
पयावहजे असे नि लोक प्रशयासन शयास्त्रज्यांनया ियाटते. वमनोāुक संमेलनयात ्यया दृष्ीने व्ययापक
प्रमयाियात विचयार विवनम्य करÁ्ययात आलया होतया. समयाजयात शवक्तशयाली असियाö्यया प्रस्यावपत
हीत संबंधी गटयांविरोधयात GेÁ्ययाची क्षमतया लोक प्रशयासनयात वनमया्थि वहयाि्ययास हिी ्ययासयाठी
निलोक प्रशयासन आúही आहे. ्ययासयाठी निलोक प्रशयासन समयाजपररित्थनयासयाठी निीन विचयार,
प्र्यतन ि सयाधनयांनया सिीकयारÁ्ययास प्रयाधयान्य देते. लोक प्रशयासनयाने केिळ सूचनया दे9न चयालियार
नयाही तर त्यया दृष्ीने प्रशयासनयाने समयाज पुनवन्थमया्थिया¸्यया कया्यया्थत सित3 ही सहभयागी वहयािे लयागेल
असे निलोक प्रशयासन ियाद्यांनया ियाटते. निलोक प्रशयासनयात नव्ययाने वनमया्थि Lयालेली विकयास
प्रशयासनयाची संकलपनया आज विकसनशील रयाष्ट्रयां¸्यया >कूि विकयासया¸्यया दृष्ीने महßियाची
भूवमकया बजयाित आहे. कयास प्रशयासनयाच विकयासयाची ि पररित्थनयाची वकम्यया Gडिून आिू शकते
असया विĵयास विकसनशील रयाष्ट्रयांमध्ये वनमया्थि Lयालया आहे.munotes.in

Page 34

34लोकप्रशयासन
लोकप्रशासन ि निलोक प्रशासन ्यातील भेद
परंपरयागत लोकप्रशयासन ि १९७० नंतर¸्यया कयाळयात उद्ययास आलेलया निलोक प्रशयासनयाचया Lयालेलया
विचयार ्ययातील मूलभूत सिŁपयाचया Zरक पुQील मुदzद्यां¸्यया आधयारे सयांगतया ्येईल.
Ⱥ. उĥेश: परंपरयागत लोकप्रशयासन ि निलोक प्रशयासनयात उदिेशया¸्यया संदभया्थत मूलभूत सिŁपयाचया
Zरक आQळून ्येतो. वमतव्य्य ि कया्य्थकुशलतया प्रशयासनयात सुवनवIJत करिे हे परंपरयागत
लोकप्रशयासनयाच े प्रधयान उवदिष् आहे तर निलोक प्रशयासनयाने आपल्यया लà्यया मध्ये सयामयावजक
न्यया्यया¸्यया प्रयाप्ीसयाठी कया्य्थकुशल ते बरोबरच वमतव्य्ययास प्रयाधयान्य वदलेले आहे.
ȺȺ. ±ेत्र: लोकप्रशयासन ि निलोक प्रशयासनयात अË्ययास शेत्र संदभया्थत ही मोठया Zरक वदसतो.
पयारंपयाररक लोक प्रशयासनयात लोक प्रशयासनयाचया संकुवचत दृवष्कोन प्रभयािी वदसतो. जो
व्यिस्याियादी दृवष्कोनयातून लोकप्रशयासनयास धोरि वक्ययांनि्ययाप्य«त सीवमत ठेितो. निलोक
प्रशयासनयाचया दृष्ीकोन मयात्र अË्ययास क्षेत्रया¸्यया संदभया्थत व्ययापक आहे. त्ययामुळे निलोकप्रशयासनयान े
आपली व्ययाप्ी धोरि, वक्ययानि्य, धोरि वनमया्थि ते धोरि मूल्ययांकनयाप्य«त विसतpत केलेली
वदसते.
ȺȺȺ. सत्ासंबंध: पयारंपयाररक लोकप्रशयासन ि निलोक प्रशयासनयात सत्तया संबंधया¸्यया रचनेिरूनही
मूलभूत सिरूपयाचे भेद आQळतयात. पयारंपयाररक लोक प्रशयासन केिळ व्यिस्यापकयां¸्यया कया्यया्थसच
प्रशयासन मयानते. निलोक प्रशयासन मयात्र सि्थच कया्यया«नया प्रशयासकी्य कया्यया्थचया दजया्थ देतयात िही
कया्य्थ जनवहतया¸्यया दृष्ीने अवनिया्य्थ आहेत असेही सपष् करतयात.
Ⱥɇ. राजकारण: पयारंपयाररक लोकप्रशयासन ि निलोक प्रशयासनयात रयाजकयारि ि प्रशयासन सहसंबंधया
संदभया्थत ही िेगळया दृवष्कोन अवसततियात असलेलया वदसतो. पयारंपयाररक लोकप्रशयासन रयाजकयारि
ि प्रशयासन ्ययां¸्यया अलगीकरियािर भर देते निलोक प्रशयासन मयात्र रयाजकयारि ि प्रशयासन ्ययां¸्यया
>कीकरियास प्रयाधयान्य देतयानया वदसते.
ɇ. मूÐ्य ि नuवतकता: पयारंपयाररक लोकप्रशयासन शयास्त्री्यते¸्यया कसोटीसयाठी लोकप्रशयासनयात मूल्य
ि नैवतकतया ्ययासयार´्यया बयाबéनया कोितेही स्यान असतया कयामया न्ये अशी ठयाम भूवमकया Gेते.
निलोक प्रशयासन मयात्र मूल्ययांपयासून लोकशयासन तटस् रयाहóच शकत नयाही असे सपष्पिे जयाहीर
करते.
ɇȺ. Öिłप: पयारंपयाररक लोकप्रशयासनयाच े सिरूप हे सयाधयारित3 संस्यागत ि Cपचयाररक सिरूपयाचे
आQळते. निलोकप्रशयासनयाच े सिरूप मयात्र संस्यागत ि Cपचयाररकते¸्यया ततियाबरोबरच
अनyपचयारीकतेसही सयामयािून Gेतयानया वदसते.
ɇȺȺ. आंतरविīाशाखी्य संबंध: पयारंपयाररक लोकप्रशयासन 6तर सयामयावजक शयास्त्रयांशी Zटकून ियागत
होते िया त्ययाची भूवमकया कयाहीशी अलगतयाियादयाची होती असे वदसते. लोकप्रशयासन ्ययाचया केिळ
व्यिस्यापनयाशी संबंध आहे असे पयारंपयाररक लोक प्रशयासनयात प्रियाह प्रभयािी होते. त्ययामुळे लोक
प्रशयासन हे >कयाकी असियारे शयास्त्र अशी Bळख वनमया्थि Lयाली होती. निलोक प्रशयासनयाने मयात्र
लोकप्रशयासनयाच ी >कयाकी Bळख पुसून लोकप्रशयासन हे समकयालीन प्रशयासन असून त्ययाचया
6तर सयामयावजक शयास्त्रयांची वनकटचया संबंध आहे हे सपष् केले.munotes.in

Page 35

35लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
ɇȺȺȺ. पåरभाषा: पयारंपयाररक लोकप्रशयासन ि निलोक प्रशयासन ्ययांची पररभयाषया ही विवभनन आहे.
पयारंपयाररक लोक प्रशयासनया¸्यया परीभयाषेनुसयार लोकप्रशयासनयात केिळ शयासकी्य प्रशयासनया¸्यया
कया्यया्थचया समयािेश होतो तर निलोक प्रशयासन ियादी पररभयाषेत लोकप्रशयासनयात शयासकी्य प्रशयासन
कया्यया्थबरोबरच खयाजगी क्षेत्रयािर आधयाररत सयाि्थजवनक सेिया, सि्यंसेिी संस्यांची सयाि्थजवनक
कया्य्थ 6त्ययादéचयाही समयािेश होतो.
Ⱥɉ. रचना: पयारंपयाररक लोकप्रशयासन ि निलोक प्रशयासनयाची रचनयाही िेगिेगÑ्यया तßियांनया प्रयाधयान्य
देियारी आहे. लोक प्रशयासनया¸्यया रचनेविष्यी पयारंपयाररक लोकप्रशयासन ि निलोक प्रशयासनयात
मूलभूत सिरूपयाचे भेद आहेत. पयारंपयाररक लोकप्रशयासन अवधकयारपदपरंपरे¸्यया तßियास ि तयाठर
ि क¤वþत सिरूपयास प्रयाधयान्य देते तर निलोक प्रशयासन अगदी ्यया उलट लिवचक पदसोपयान ि
विक¤वþत सिरूपया¸्यया रचनेस महßियाचे मयानते.
सारांश
लोकप्रशयासन हे >क विकवसत सयामयावजक शयास्त्र आहे. त्ययाचया विकयास वनरंतर चयालू आहे. ८८७ पयासून
१९७० चया कयालखंड हया सयाधयारित: पयारंपयाररक लोक प्रशयासनयाचया कयालखंड मयानलया जयातो. ्ययात
लोकप्रशयासन शयास्त्रयाची पया्ययाभरिी होÁ्ययाबरोबरच त्यया¸्यया शयास्त्री्यते िरही प्रijवचनह उपवस्त केले
गेले. परंतु ्यया संकटया¸्यया कयाळयातूनही लोकप्रशयासन पुनहया शयास्त्री्यते¸्यया कसोटीिर उतरÁ्ययास वसद्
Lयाले. शयास्त्री्यते¸्यया कसोटz्ययांचया अवतरेक हो9 लयागल्ययानंतर पयारंपयाररक लोक प्रशयासनयास आवहयान
देियारी मूल्य ियादी तŁियाई निलोक प्रशयासनया¸्यया सिरूपयात व्यक्त Lयाली. १९७० ¸्यया नंतर चया कयाळ
हया निलोक प्रशयासनयाचया कयाळ मयानलया जयातो. निलोक प्रशयासन ियाद्याने लोक प्रशयासनयाचया आश्य
अवधक समpद् केलया. >कूिच लोकप्रशयासनयास ही त्ययामुळे अवधक व्ययापकतया ि मयानिकेवनþततया आली
्यया वनष्कषया्थप्रत आपि ्येतो.
.“. साि्यजवनक खाजग ी भागीदारी
आधुवनक कयाळयातील बदलयांचया िेग सि्थच क्षेत्रयात ियाQलया. त्यया प्रमयाियात रयाज्यया¸्यया कया्य्थ क्षेत्रयातही ियाQ
Lयाली. >कया विवशष् म्यया्थदेप्य«त ्यया बदलयां¸्यया िेगयाचया सयामनया करÁ्ययात रयाज्यसंस्े¸्यया ्यश आले. मयात्र
समकयालीन संदभया्थत मयानिी समूहया¸्यया सभोितयाल विज्यान - तंत्रज्यानयाने ि जयागवतकीकरिया¸्यया प्रवक्येने
वदलेलया िेग हया मयानिी समयाजया¸्यया 6वतहयासयातील सिया्थत िेगियान Gडयामोडé¸्यया कयालखंडयात समकयालीन
संदभया«नया अंतभू्थत करत आहे. ्यया सि्थ बदलयां¸्यया प्रवक्येने ि जनसयामयान्ययां¸्यया अपेक्षेने शयासन सत्तेिरचे
तयाि ियाQत गेले. नयागरी समूहया¸्यया मयागिी¸्यया तुलनेत पुरिठया करÁ्ययात शयासनयाची दमJयाक हो9
लयागली. त्ययामुळे प्रशयासनयास ्ययािर निे उपया्य शोधिे आिÔ्यक ठरले. ्यया निीन ि िेगळे मयाग्थ
शोधÁ्यया¸्यया प्रवक्येतूनच जी विविध प्रवतमयाने पुQे आली त्ययातील सयाि्थजवनक-खयाजगी भयागीदयारी चे
प्रवतमयान हे >क महतियाचे प्रवतमयान हो्य. munotes.in

Page 36

36लोकप्रशयासन
साि्यजवनक - खाजग ी भागीदारी चा 6वतहास
सयाि्थजवनक - खयाजगी भयागीदयारी हया दृवष्कोन अगदी अलीकडचया ियाटत असलया तरी सयाि्थजवनक -
खयाजगी भयागीदयारी कलपनेचया 6वतहयास 6.स. सोळयाव्यया शतकयाप्य«त मयागे जयातो 6सिी सन सोळयाव्यया ि
सतरयाव्यया शतकयात सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी प्रवतमया नया ¸्यया मयाध्यमयातून Āयानस मध्ये मोठz्यया
प्रमयाियात रसते ि पुलयांची वनवम्थती करÁ्ययात आल्ययाचे दयाखले अË्ययासकयानी दयाखिून वदलेले वदसतयात.
वāटनमध्येही १८ ते २० ¸्यया दरÌ्ययान खयाजगी सयाि्थजवनक क्षेत्र भयागीदयारी सहया कंपन्ययां¸्यया पयािी
पुरिठया क्षेत्रयातील भयागीदयारीने वसद् होते. >कोविसयाव्यया शतकया¸्यया प्रयारंभी अमेररकेतही पयािी
व्यिस्यापनयाचे कया्य्थ ्ययाच प्रवतमयानया¸्यया आधयारे चयालतयानया वदसत होते. १९९२ मध्ये 6ंµलंडमध्ये सुरू
Lयालेली खयाजगी वित्तयाची (ȧȝȠ) हेही सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी चे उत्तम उदयाहरि हो्य.
>कोविसयाव्यया शतकयात भयारतयातही सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारीचे कयाही मोजके परंतु महßियाची
उदयाहरिे आQळतयात. उदया. १८५३ मध्ये कया्यया्थवनित Lयालेले बvÌबे ते ठयािे ही रेलिे कया्यया्थवनित करियारी
द úेट 6ंवड्यन पेवननसुलर रेलिे कंपनी, १८७४ ची बvÌबे ट्रयाम िे कंपनी, २० व्यया शतकया¸्यया प्रयारंभी
मुंबई ि कोलकतया ्ये्े चयालिले जयाियारे 9जया्थ वनवम्थती ि वितरि कंपन्यया ्यया सयाि्थजवनक खयाजगी
भयागीदयारी ¸्यया मयाध्यमयातूनच प्रकलप पूि्थतियास नेत होत्यया.
समकयालीन संदभया्थत भयारत सरकयारने सयाि्थजवनक खयाजगी क्षेत्रयात १९९० ¸्यया दशकयापयासून दमदयार
पयािले टयाकÁ्ययास सुŁियात केली. २१ व्यया शतकया¸्यया प्रयारंभी ्यया क्षेत्रयातील िेग भयारत सरकयारने बö्ययापैकी
ियाQिलया ि आज तर जिळ जिळ सि्थ महßियाचे प्रकलप ्यया मयाध्यमयातूनच कया्य्थवनित होतयानया वदसतयात.
आज भयारतयात सरकयारने अ््थमंत्रयाल्यया¸्यया मयाग्थदश्थनयाखयाली सितंत्र ȧȧȧ ȚȜȣȣ ची वनवम्थती केली
आहे. त्यया मयाध्यमयातून रेलिे, आरोµ्य सेिया, पया्ययाभूत सुविधया, वशक्षि, 9जया्थ ि 6तर महßिया¸्यया क्षेत्रयात
प्रकलप रयाबिले जयात आहेत. भयारतयात ्ययादृष्ीने अलीकड¸्यया कयाळयात ɇȺȲȳȺȽȺɅɊ ȸȲɁ ȷɆȿȵȺȿȸ
ɄȴȹȶȾȶ (ȭȞȝ) ्योजनया सुŁ केली आहे. ्यया ्योजनेप्रमयािे वनधी उपलÊध करून सयाि्थजवनक खयाजगी
भयागीदयारीस प्रोतसयाहन वदले गेले. हया वनधी प्रयामु´्ययाने आव््थक दृष्z्यया सम््थनी्य परंतु व्यिसयाव्यक
नसियाö्यया प्रकलपयांकररतया वदलया जयातो. त्ययात सरकयार कडून िीस ट्कके प्य«त अनुदयान ही वदले जयाते.
जयागवतक ब1क ही भयारतयात पया्ययाभूत सुविधया प्रकलपयां¸्यया मयाध्यमयातून मोठz्यया प्रमयाियात कज्थपुरिठया
करÁ्ययास उतसुक वदसते. जयागवतक ब1के¸्यया सहकया्यया्थने ही भयारतयात रसते ियाहतूक, 9जया्थ, पयािीपुरिठया,
सि¸Jतया, जलवसंचन, शहरी विकयास 6त्ययादी क्षेत्रयात सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी सुरू करÁ्ययात
आली. ३१ @गसट २००४ सयाली ्यया दृष्ीने स्यापन Lयालेली कवमटी @न 6नĀयासट्र्कचर (ȚȦȠ) ही
तर अत्यंत महßियाची ठरली. पंतप्रधयान सित3 ्यया सवमतीचे अध्यक्ष असतयात.
सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी ¸्यया मयाध्यमयातून व्ययापयारी पद्ती, सपधया्थ, रयाज्ययाचया कमीत कमी हसतक्षेप,
पयात्रतया पूि्थ नोकरिग्थ 6त्ययादी Gटकयांनया महßि देÁ्ययात ्येते. सयाि्थजवनक उवदिष्े खयाजगी व्यिस्यापकी्य
संच पद्तीने पूि्थ करÁ्ययात ्येतयात. भयारतया¸्यया आव््थक धोरियात बदल Lयाल्ययाने प्रशयासकी्य व्यिस्ेमध्ये
ही मोठz्यया प्रमयाियात बदल करÁ्ययात आलेले आहेत. जयागवतकीकरि उदयारीकरि ि खयाजगीकरिया¸्यया
सपधया्थतमक ्युगयात भयारती्य प्रशयासकी्य ्युगयात भयारती्य प्रशयासकी्य व्यिस्ेमध्ये निीन बदल सिीकयारयािे
लयागले आहेत हे सपष्पिे जयाििते.munotes.in

Page 37

37लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
साि्यजवनक खाजग ी भागीदारी अथ्य
सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी चया अ््थ सयाधयारित3 पुQील प्रमयािे सयांगतया ्येईल.
Ÿसयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी Ìहिजे शयासन ि खयाजगी भयांडिलदयार ्ययांनी परसपर संमतीने >कवत्रत
्ये9न >खयादया उद्ोग सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी Ĭयारे चयालििे हो्य. 
सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारीचया सि्थसयाधयारि अ््थ िरील प्रमयािे सपष् करतया ्येत असलया तरी देशपरतिे
्यया संकलपनेत मूलभूत सिरूपयाचे Zरक आQळतो. त्ययातील कयाही प्रमुख उदया. पुQीलप्रमयािे मयांडतया
्येतील.
Ⱥ. āाLीलमधील साि्यजवनक खाजग ी भागीदारीचा अथ्य: āयाLील शयासनया¸्यया मते सयाि्थजवनक
खयाजगी भयागीदयारी Ìहिजे शयासन ि खयाजगी बयाबी ्ययात >क करयार आहे. ज्ययामध्ये सेिया
व्यिस्यापनयाचे कया्यदेशीर बंधन प्रस्यावपत होते तर खयाजगी क्षेत्र हे वित्त, गुंतििूक ि व्यिस्यापन
्ययास जबयाबदयार आहे.
ȺȺ. दव±ण आवĀकन ȧȧȧ संकÐपना: द आवĀकन शयासनया¸्यया मते, Ÿशयासकी्य संस्या ि खयाजगी
संपत्ती ्ययात कया्यदेशीर करयार असून ते संस्या¸्यया कया्यया्थचे सयादरीकरि कया्य्थ करतयात ि रयाज्ययाचया
संपत्तीचया उप्योग महßिया¸्यया प्रकलपयांमध्ये जोखीम Gे9न करतयात. 
ȺȺȺ. भारताची ȧȧȧ संकÐपना: भयारती्य शयासनया¸्यया मते, Ÿȧȧȧ Ìहिजे प्रकलप आधयारभूत
कया्यदेशीरपिे प्रस्यावपत Lयालेलया करयार. ्ययात >कीकडे खयाजगी क्षेत्रयातील कंपन्यया ि दुसरीकडे
पैसे Gे9न पया्ययाभूत मयांडिीसयाठी सेिया देियारे आहेत. 
साि्यजवनक खाजग ी भागीदारी चे प्रकार
सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी¸्यया प्रकयारयांची मयांडिी करतयानया >खयाद्या उद्ोगयात शयासन वकती जबयाबदयारी
पयार पयाडतयात ि खयासगी गुंतििूकदयार वकती Gटकयांनया आधयार मयानले जयाते. त्ययाप्रमयािे सयाि्थजवनक
खयाजगी भयागीदयारी चे प्रकयार पुQील त्कत्यया¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया ्येतील
साि्यजवनक खाजग ी
भागीदारी चे प्रकारशासन आवण खाजगी ±ेत्रांमधील संबंध
Öथावनक शासनखाजगी ±ेत्र
१कया्यया्थवनित आवि अनुरक्षि
(ȴɀɃɁɀɃȲɅȺɀȿ Ȳȿȵ
ȾȲȺȿɅȶȿȲȿȴȶ)सुविधयांचे सियावमति मयालकीकया्यया्थवनित आवि अनुरक्षि
हे शयासनयाबरोबर करयारयाĬयारे
२्योजनया आरयाखडया ि बयांधिी
(ȵȶɄȺȸȿ Ȳȿȵ ȳɆȺȽȵ)सियावमति कया्यया्थवनित आवि
अनुरक्षि्योजनया आवि बयांधिी
३ित्थकंजी कया्यया्थवनित
(ɅɆɃȿȼȶɊ ɀɁȶɃȲɅȺɀȿ)वित्तपुरिठया सयादरीकरि
उदिेशया चे नेपÃ्य आवि
सियावमतिआरयाखडया बयांधकयाम आवि
ठरयाविक कयाळयात कया्यया्थवनितmunotes.in

Page 38

38लोकप्रशयासन
साि्यजवनक खाजग ी
भागीदारी चे प्रकारशासन आवण खाजगी ±ेत्रांमधील संबंध
Öथावनक शासनखाजगी ±ेत्र
४भयाडेपĘी चया करयार नंतर
खरेदी करिे (ȽȶȲɄȶ
ɁɆɃȴȹȲɄȶ)ठरयाविक कयाळयासयाठी
भयाडेपĘया तßियािर आवि
नंतर सियावमति ि मयालकीआरयाखडया वित्तपुरिठया
बयांधकयाम ठरयाविक
कयाळयासयाठी भयाडेपĘया िर देिे
५तयातपुरते खयाजगीकरि
(ɅȶȾɁɀɃȲɃɊ
ɁɃȺɇȲɅȺɄȲɅȺɀȿ)सुविधया विकेतया मयालक आवि ठरयाविक
कयाळयासयाठी सुविधयांचया ियापर
६भयाडेपĘया विकयास ियापर
(ȽȶȲɄȶ ȵȶɇȶȽɀɁ
ɀɁȶɃȲɅȶ)भयाडेपĘया तयातया वकंिया विकेतयाभयाडेकरू गुंतििूकदयार आवि
ठरयाविक कयाळयासयाठी
सुविधयांचया ियापर
७बयांधया हसतयांतरि ियापरया
(ȳɆȺȽȵ ɅɃȲȿɄȷȶɃ ɀɁȶɃȲɅȶ)सुविधयां¸्यया हसतयांतर आनंतर
मयालकी आवि नंतर भयाडेपĘया
दयातयागुंतििूकदयार विकयास करियार
प्र्म आवि नंतर दीG्थ
मुदती¸्यया भयाडेतßियािर
भयाडेकरू
८बयांधया मयालकी ियापरया
हसतयांतरि (ȳɆȺȽȵ ɀȿ
ɀɁȶɃȲɅȶ ɅɃȲȿɄȷȶɃ)विशेष ह्कक संपÁ्यया¸्यया
कयालयािधीत शेिटी सुविधया
खचया्थची िसुलीवित्तपुरिठया बयांधकयाम
अनुरक्षि व्यिस्यापन आवि
विशेष ह्कक कयालयािधीतील
शुलक आकयारिी
९बयांधया मयालकी ियापरया
(șɆȺȽȵ ɀȿ ȴɀɃɁɀɃȲɅȶ)विकेतया वित्तपुरिठया मयालकी आवि
कया्यया्थवनित
5Vk_FnPGt[tIDtgndRkªaxDÿekgWžY pŽ‘
भारतातील साि्यजवनक खाजग ी भागीदारी चे प्रमुख ±ेत्रे
भयारतयात सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी चे प्रवतमयान मोठz्यया प्रमयाियात प्रचवलत Lयालेले वदसते. प्रयामु´्ययाने
पुQील बयाबी संदभया्थत ्यया प्रवतमयानयाचया ियापर मोठz्यया प्रमयाियात होतयानया वदसतो आहे.
Ⱥ. रेÐिे ±ेत्र: 6ंवड्यन रेलिे केटररंग अ1ड टुररLम कvपōरेशन(ȠȩȚȫȚ) ्यया मंडळयाने रेलिेमध्ये खयाद्
पदया््थ बनििे, आव््थक दृष्z्यया सिसत हvटेलस ि मोठz्यया रेलिे सटेशन िरील Zूड ÈलयाLया हे
खयाजगी उद्ोगया¸्यया सहभयागयातून विकवसत केलेले वदसतयात. ्यया तßियाप्रमयािे न9 िषया्थ¸्यया
करयारयाने Zूड ÈलयाLया कररतया परियानया वदलया जयातो ि पुQे तीन िषया्थकररतया त्ययास मुदतियाQ
देÁ्ययाचीही तरतूद आहे. ȠȩȚȫȚ ¸्यया मयाध्यमयातून ्यया प्रवतमया नया¸्यया सहयाय्ययाने ȽɆɉɆɃɊ
ɅɀɆɃȺɄȾ ि ɁȲȽȲȴȶ ɀȿ ɈȹȶȶȽ ्यया प्रकयारयातही भयागीदयारी करÁ्ययात आली आहे.munotes.in

Page 39

39लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
ȺȺ. आरोµ्य ±ेत्र: भयारत सरकयारने आरोµ्य क्षेत्रयातील भयागीदयारी कररतया प्रयामु´्ययाने ्यया प्रवतमयानयाचया
ियापर जयागवतक आरोµ्य संGटनेची केलेल्यया करयारयात केलया आहे. ्ययावशिया्य आरोµ्य ि कुटुंब
कल्ययाि मंत्रयाल्ययाने >कूि बयारया ्योजनया सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी ततियांतग्थत सुरू केलेल्यया
वदसतयात. देशया¸्यया रयाजधयानी¸्यया वठकयािी अत्ययाधुवनक हvवसपटलसची वनवम्थती ही सरकयारने ्यया
तßियांतग्थत केलेली वदसते.
ȺȺȺ. पाणी ि Öि¸Jता ±ेत्र: ्यया क्षेत्रयात ही भयारत सरकयारने सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी प्रवत
मयानस मोठया ियाि वदलेलया वदसतो. ्ययाचे उत्तम उदया. Ìहिजे पयाÁ्यया¸्यया क्षेत्रयात न्यू वत्रपुर 6ंवड्यया
डेवहलपम¤ट कvपōरेशन वलवमटेड (ȥȫȠțȚȣ) हया प्रकलप तयावमळनयाडूत सुरू केलया आहे.
Ⱥɇ. मावहती तंत्र²ान ±ेत्र: सरकयारने सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी चे तति ई-शयासन प्रकलपयातही
मोठz्यया प्रमयाियात ियापरलेले वदसते. खयाजगी मयावहती तंत्रज्यान क्षेत्र हे ई-शयासनयाची जयािीि ि
मयावहती करून देÁ्ययासयाठी सहकया्य्थ करते. कयाही मयावहती-तंत्रज्यान कंपन्ययांनी शयासनया¸्यया
ई-प्रकलपयाचे प्रित्थक Ìहिून मोठे ्योगदयान वदलेले वदसते. मया्यकोसvÉट, आ्यबी>म, , >च सी
>ल, 6नZोवसस आवि ˀडोब ्यया ्ययापैकी कयाही प्रमुख कंपन्यया होत.
ɇ. राषůी्य ि राज्य महामाग्य: दळििळिया¸्यया पया्ययाभूत सुविधयांमध्ये रयाष्ट्री्य ि रयाज्य रसते
महयामयागया्थचे स्यान महßिपूि्थ आहे. सियातंÞ्योत्तर कयाळयात भयारत सरकयारने ्यया क्षेत्रयात भरीि कया्य्थ
केले असले तरी सरकयार¸्यया कया्यया्थिर म्यया्थदया आहेत ्ययाची जयािीि १९९० ¸्यया दशकयात
प्रकषया्थने Lयाली. त्ययातूनच ्यया क्षेत्रयातही सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी चे प्रवतमयान विकवसत केले
गेलेले वदसते.
खाजगीकरण ि साि्यजवनक खाजग ी भागीदारी ्यातील Zरक
खयाजगीकरि ि सयाि्थजवनक खयाजगी ि भयागीदयारी ्यया दोनही >कच संकलपनया आहेत असया गैरसमज
भयारतयात प्रयामु´्ययाने मोठz्यया प्रमयाियात आQळतो. ियासतियात मयात्र ्यया दोन संकलपनयांमध्ये मूलभूत
सिŁपयाचया Zरक आहे. तो पुQीलप्रमयािे मयांडतया ्येईल.
Ⱥ. जबाबदारी¸्या ततिातील Zरक: जबयाबदयारी¸्यया ततियां संदभया्थत खयाजगीकरि ि सयाि्थजवनक
खयाजगी भयागीदयारी ्ययात मूलभूत सिŁपयाचया Zरक आQळतो. जसे की, खयाजगीकरिया मध्ये
खयाजगी क्षेत्रयातील बयाकी¸्यया सेिया ि वनधी देÁ्ययाची जबयाबदयारी असते. तर दुसरीकडे सयाि्थजवनक
खयाजगी भयागीदयारीत शयासनयाĬयारे पुरिलेल्यया सेियांमध्ये पूि्थपिे समयािेशनयाची धयारिया आहे.
ȺȺ. मालकी िा Öिावमतिातील Zरक: मयालकी िया सियावमतियाचया संदभया्थत ही ्यया दोन संकलपनयांमध्ये
मोठया Zरक आहे. जसे की, खयाजगीकरियात सियावमतियाचे ह्ककया बरोबरीनेच त्ययाचे Zया्यदे ि
त्ययाचे मूल्य खयाजगी क्षेत्रयाकडे वदलेले असते. सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारीत मयात्र सयाि्थजवनक
क्षेत्रयाचे सियावमति िया मयालकी ही कया्यद्याने सरकयारने सित3कडे कया्यम रयाखलेली असते.
ȺȺȺ. सेिेचे Öिłप: खयाजगीकरि ि सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी ्यया दोन ततियात सेिे¸्यया
सिŁपयासंदभया्थत ही Zरक आQळतो. खयाजगी क्षेत्रयात सेिेचे सिरूप ि व्ययाप्ी ्ययांचे वनि्थ्य खयाजगी
पुरिठयादयारयांकडून होतो. तर सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारीत सेिेचे सिरूप ि व्ययाप्ी ही करयार
पद्तीने दोनही बयाजूने वनि्थ्य Gेतलया जयातो.munotes.in

Page 40

40लोकप्रशयासन
Ⱥɇ. जोखीम ि मोबदला ्यातील Zरक: जोखीम ि मोबदल्यया¸्यया संदभया्थतही खयाजगीकरि ि
सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी ्ययात मूलभूत सिŁपयाचया Zरक आQळतो. खयाजगीकरि आत
मुलंत:च जोखीम असते, परंतु सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारीत जोखीम ि मोबदलया ्यया दोनही
गोष्ी शयासन ि खयाजगी क्षेत्रयात ियाटल्यया जयातयात.
सयारयांश, सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी हे तति समकयालीन प्रशयासन व्यिस्ेतील महतियाचे तति ठरले
आहे. जयागवतकीकरि उदयारीकरि ि खयाजगीकरिया¸्यया प्रवक्येतून वनमया्थि Lयालेल्यया प्रियाहयांमध्ये
सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी हे >क महßियाचे प्रवतमयान आहे. विकसनशील देशयांनी पया्ययाभूत ि
उद्ोजकी्य क्षेत्रयात ्येियाö्यया विकयासकयामयां¸्यया म्यया्थदया नया भेदÁ्ययासयाठी प्रयामु´्ययाने ्यया तßियाचया अिलंब
केलेलया वदसतो. अ्या्थत रयाष्ट्र परतिे ्यया संकलपनेचया अ््थ ि आश्यया संदभया्थत सिरूपया संदभया्थत मोठे
Zरकही आहेत. भयारत सरकयारने सयाि्थजवनक क्षेत्रयास अवधक अत्ययाधुवनक ि कया्य्थक्षम सिरूप देÁ्ययाकररतया
प्रयामु´्ययाने ्यया प्रवतमयानयाचया ियापर केलेलया वदसतो.
.”. सु-शासन
सुशयासन ही लोकप्रशयासन रयाज्ययातील अलीकडची कलपनया मयानली जयात असली तरी प्रयाचीन
कयाळयापयासून ही >क गवतशील तßि Ìहिून प्रशयासनयात कया्य्थरत होती असे वदसते. १९८९ सयाली
जयागवतक ब1केने सुशयासन ही संकलपनया आधुवनक अ्या्थने प्र्म मयांडली. १९९२ सयाली जयागवतक ब1केने
जयारी केलेल्यया अहियालयात ्यया संकलपनेचे महßि अधोरेवखत करÁ्ययात आले ि ती् पयासून जगभर ्यया
संकलपनेचया अवतशीŅ प्रियास चयालू Lयालेलया वदसतो. जयागवतक ब1केने १९९२ ¸्यया आपल्यया अहियालयात
सुशयासनयाचे चयार पैलू अधोरेखीत केले. सयाि्थजवनक क्षेत्रयातील व्यिस्यापन, उत्तरदयाव्यति, विकयासयाची
िैधयावनक संरचनया ि मयावहती आवि पयारदश्थकतया ्यया चयार तßियांनया सुशयासन संकलपनेत जयागवतक ब1केने
आधयारभूत मयानले. ्ययाच कयाळयात सुशयासन हया लोकप्रशयासन शयास्त्रया¸्यया अË्ययास विष्ययाचया ही भयाग
बनलया. डेववहड @लबोन्थ ि µलrबरलर ्ययांचे ्यया संदभया्थतील ्योगदयान महßियाचे मयानले जयाते. ŸȩȶȺȿɇȶȿɅȺȿȸ
ȞɀɇȶɃȿȾȶȿɅ  ्यया úं्यात @लबोन्थ ि µलrबरलर ्ययांनी सुशयासन ्यया संकलपनेची मयांडिी केली आहे.
जयागवतकीकरि, उदयारीकरि ि खयाजगीकरिया¸्यया प्रवक्येने वनमया्थि Lयालेल्यया आवहयानयांचया सयामनया
करÁ्ययासयाठी प्रयामु´्ययाने सुशयासनयाचे प्रवतमयान विकवसत Lयालेले वदसते. ्ययादृष्ीने सुशयासनयाचया विकयास,
सिरूप ि मूलभूत तßियांचया भयारती्य संदभया्थत अË्ययास करिे आिÔ्यक ठरते.
सुशासन अथ्य ि व्या´्या
सुशयासन संकलपनेचया अ््थ पुQील कयाही व्यया´्ययां¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया ्येईल.
Ⱥ. जागवतक ब1क : Ÿपररियामकयारक लोकसेिया, विĵयासयाह्थ न्यया्यव्यिस्या ि लोकयांप्रती उत्तरदया्यी
असियारे प्रशयासन Ìहिजे सुशयासन हो्य. 
ȺȺ. ÈलेNो: Ÿन्यया्ययािर आधयाररत शयासन Ìहिजे सुशयासन हो्य. 
ȺȺȺ. Āीमrन: Ÿ जे्े कमीत कमी शयासन असेल ते सरकयार Ìहिजे सुशयासन हो्य. 
Ⱥɇ. ्युनेÖको: Ÿउत्तरदयाव्यति, पयारदश्थकतया, समतया ि लोकशयाही ्यया तßियांनया प्रयाधयान्य देियारे शयासन
Ìहिजे सुशयासन हो्य. munotes.in

Page 41

41लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
सुशासन संकÐपनेचा विकास
सुशयासन ही संकलपनया जयागवतक ब1केने १९८९ सयाली प्र्म प्रकयाशLोतयात आिली ि १९९२ ¸्यया
अहियालयाने ती जगभर प्रकयावशत Lयाली असली तरी सुशयासन ही संकलपनया 6वतहयास कयाळयात प्रयाचीन
कयाळयापयासून अवसततियात असलेली आQळते. समकयालीन सुशयासन संकलपनेचे अिलोकन करÁ्ययाकररतया
सुशयासन संकलपनेचया विकयास जयािून Gेिे ही त्यया दृष्ीने आिÔ्यक ठरते.
Èलेटो ्यया प्रयाचीन úीक तßििेत्यया¸्यया विचयारयांमध्ये आपियास सुशयासनयाची बीजे आQळतयात. Èलेटो ने द
ररपवÊलकž ्यया úं्यात तßिज् रयाजयाची ि न्यया्य वसद्यांतयाची जी मयांडिी केली आहे त्ययात सुशयासनयाची
संकलपनया अधोरेवखत Lयालेली वदसते. Èलेटो ने तयातकयालीन रयाज्यव्यिस्ेस अरयाजक ि अव्यिस्ेतून
बयाहेर कयाQÁ्ययाकरतया आदश्थ रयाज्य ि आदश्थ समयाज रचनेचे सिÈन प्रसतुत केले होते. त्यया¸्ययामते आदश्थ
रयाज्य तेवहयाच वनमया्थि हो9 शकेल ज्यया िेळी रयाजया हया ततिज्, आदश्थ, नीवतमयान, कत्थव्यदक्ष ि कया्य्थक्षम
असेल. >कंदरीत Èलेटोने नगर रयाज्ययांचया विनयाश रोखÁ्ययाकररतया, मयानिते¸्यया कल्ययाियासयाठी शयासनयास
अज्यान, सिया्तीपिया, अकया्य्थक्षमतया ्यया दोषयांपयासून मुक्त करÁ्ययाकरतया ततिज् रयाज्यकत्यया्थ¸्यया मयाध्यमयातून
सुशयासनयाची कलपनया मयांडलेली वदसते.
भयारती्य संदभया्थतही सुशयासनया¸्यया विचयार संकलपनेचे प्रयाचीन संदभ्थ पहयाि्ययास वमळतयात. भयारतयातील
पyरयाविक ि 6वतहयासकयालीन सयावहत्ययात प्रयामु´्ययाने बyद्कयालीन जयातकक्या, महयाभयारतयातील
शयांतीपि्थ, शुकयाचया्यया्थची नीवतसयार, पयाविनीचे अष्याध्यया्य, ियावलमकीचे रयामया्यि, कyवटल्ययाचे अ््थशयास्त्र
्ययासयार´्यया úं्यांमध्ये सुशयासनयाशी संबंवधत विचयार मोठz्यया प्रमयाियात आQळतयात. उत्तम शयासन ि
शयासन कत¥ कोियास Ìहियािे ्ययाची चचया्थ ्यया úं्या¸्यया मयाध्यमयातून प्रयाचीन भयारतयातही Lयालेली वदसते.
कyवटल्यया¸्यया अ््थशयास्त्रयातील संदभ्थ आधुवनक अ्या्थने महßिपूि्थ मयानलया जयातो. कyवटल्यया¸्यया मते
Ÿजर रयाजया समpद् असेल तर त्ययाची प्रजया प्रजया सुद्या समpद् असेल, रयाजयाचे जे चयाररÞ्य असेल तेच
प्रजेचे असेल. प्रजेची उननवत िया अिनती रयाजया िरच आधयारलेली असते. कयारि रयाजया हया सि्थ गोष्éचे
उगमस्यान आहे. सुष्यांचया सनमयान ि दुष्यांनया शयासन करिे रयाजयालयाच श्क्य असते.  कyवटल्य
्ययासंदभया्थत पुQे मयांडिी करतयानया Ìहितयात, Ÿरयाजया सतत कया्य्थरत असयाि्ययास हिया. त्ययामुळे प्रशयासन
गवतमयान रयाहते. ्ययादृष्ीने उद्ोग, ्यज्, न्यया्यदयान, þव्यदयान ि वन:पक्षपयाती आचरि ही रयाज्ययाची
प्रमुख Ąते आहेत. प्रजेचे सुख हेच रयाजयाचे सुख, प्रजेचे वहत हेच रयाजयाचे वहत. सित3¸्यया 6¸Jेची
तpप्ी करÁ्ययात त्ययाचे वहत नसते.  ्ययादृष्ीने कyवटल्यया¸्यया विचयारयांमध्ये सु-शयासनयाची कलपनया व्यक्त
होतयानया वदसते.
सु-शासनाचे मूलभूत ततिे
सु-शयासन ्यया संकलपनेची आधयारभूत ततिे पुQील मुदzद्यां¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया ्येतील.
Ⱥ. का्यīाचे राज्य : सु-शयासनयाचे महßियाचे तßि Ìहिून कया्यद्याचे रयाज्य ्यया Gटकयास प्रयाधयान्य वदले
जयाते. कया्यद्या¸्यया रयाज्ययावशिया्य सु-शयासनयाची प्रस्यापनया हो9 शकत नयाही. कया्यद्याचे सि्थ®ेķति
ि कया्यद्यासमोरील समयानतया ि कया्यद्याचे संरक्षि ही कया्यद्या¸्यया रयाज्ययाची ततिे सु-शयासनया¸्यया
अंमलबजयाििी करीतया आिÔ्यक ठरतयात. munotes.in

Page 42

42लोकप्रशयासन
ȺȺ. संिेदनशीलता: सु-शयासनयाचे संिेदनशीलतया हे >क महßियाचे तßि मयानयािे लयागेल. पयारंपयाररक
शयासन हे बवधर सिरूप धयारि करून होते. त्ययामुळे रयाज्ययातील जनते¸्यया 6¸Jया मयागÁ्ययांची
दखल ते संिेदनशीलपिे Gेतयानया आQळत नयाहीत. सु-शयासन दृवष्कोनयात मयात्र शयासन ि
प्रशयासनयाने संिेदनशीलपिे जनते¸्यया मयागÁ्ययांची दखल Gे9न ते सोडविÁ्ययासयाठी कवटबद्
रयाहिे आिÔ्यक मयानले जयाते.
ȺȺȺ. पारदश्यकता :शयासनयात पयारदश्थकतया ्यया तßियास ही आधयारभूत मयानले जयाते. शयासन ि प्रशयासनयात
पयारदश्थकतया नसेल तर त्ययाप्रती सयामयान्य जनते¸्यया मनयात विĵयासयाह्थतया ियाQीस लयागत नयाही.
सि¸J ि संिेदनशील प्रशयासनया कररतया पयारदश्थकतया हे तति आिÔ्यक मयानले जयाते. पयारदश्थकते
अभयािी प्रशयासनयात Ăष्याचयार ि संश्य ्यया प्रिpत्तéनया आधयार वमळतो. जो शयासनया¸्यया कया्य्थक्षमतेिर
ि विĵयासयाह्थतेिर >क प्रकयारे प्रभयाि टयाकतो. त्ययामुळे सु-शयासन पयारदश्थकते¸्यया तßियास प्रयाधयान्य
देतयानया वदसते.
Ⱥɇ. सहभावगता : कोित्ययाही शयासन ि प्रशयासनयाची उपकम ्यशवसितया ही प्रयामु´्ययाने सयामयान्य
जनते¸्यया सहभयागयािर अिलंबून असते. शयासन ि प्रशयासन प्रवक्येत जनतेचया सकयारयातमक
सहभयाग नसेल तर शयासन कोितयाही उपकम ्यशसिी करू शकत नयाही हे १९९० ¸्यया
दशकयाप्य«त जगयातील अनेक देशयांनी अनुभिले होते. त्ययामुळे सु-शयासनया¸्यया मयाध्यमयातून
जनसहभयागयास प्रयाधयान्य वदले जयाते. सु-शयासन ही संकलपनया नयागररकयांनी आपल्यया संिैधयावनक
उत्तरदयाव्यतिया¸्यया वनिया्थहनया कररतया प्रशयासनयाशी सहकया्य्थ करयािे, सि्यंप्रेररत, सिवनद¥वशत ि
सिप्रशयावसत ि प्रशयासनयाचे लक्ष प्रयाप् करÁ्ययासयाठी वसद् वहयािे असया आúह धरते. सु-शयासन
संकलपनेत अशया पद्तीचया जनसहभयाग प्रत्य्ययास आलया तर सयामयावजक भयांडिल, सयामयावजक
उद्ोगशीलतया, सहकया्यया्थतमक शक्तéचया खö्यया अ्या्थने रयाष्ट्रया¸्यया सpजनवशरते कररतया उप्योग
हो9 शकतो.
ɇ. राजकी्य उत्रदाव्यति : सु-शयासन हे रयाजकी्य ि प्रशयासकी्य अशया दोनही पद्ती¸्यया
उत्तरदयाव्यतियास प्रयाधयान्य देतयानया वदसते. उत्तरदयाव्यतिया¸्यया तßियावशिया्य प्रशयासन ि शयासनयात
दक्षतया, प्रवतबद्तया ि संिेदनशीलतया ्ययांचया विकयास होिे श्क्य होत नयाही असे वदसते. सु-शयासन
उत्तरदयाव्यति वनधया्थरिया¸्यया प्रियाली मध्ये लोकशयाही शयासन व्यिस्ेस ®ेķ स्यान देतो. सु-
शयासन हे लोकप्रशयासन, खयाजगी प्रशयासन ि नयागरी समयाज अशया सिया«कडून उत्तरदयाव्यतियाची,
बयांधीलकीची मयागिी करतयानया वदसतो.
ɇȺ. समानता ि समािेशन : शयासन संकलपनेत सि्थ प्रकयार¸्यया समयानते¸्यया तßियास प्रयाधयान्य वदलेले
वदसते. सयामयावजक ,आव््थक ि रयाजकी्य अशया सि्थ सतरयांिर स्त्री-पुŁष अशया सिया«नया कोितयाही
भेद न करतया समयान संधी वमळयाि्ययास हिी अशी सु-शयासनयाची अपेक्षया आहे. ्यया समयान संधीतूनच
प्रशयासनयातील समयािेशनयाची प्रवक्यया गवतमयान होईल ि प्रत्येक व्यक्ती-समूहया प्य«त प्रशयासन
पोहचू शकेल. सु-शयासनयातील समयािेशनया¸्यया प्रवक्ये¸्यया मयाध्यमयातून सयामयावजक, आव््थक ि
रयाजकी्य न्यया्यया बरोबर कमकुित िगया्थ¸्यया सशक्तीकरियाचया मयाग्थ प्रशसत करते ि त्ययांनया
समयाजया¸्यया मु´्य प्रियाहयात बरोबर जोडÁ्ययाचे कया्य्थ करते. त्ययामुळे शयासनयात समयानतया ि
समयािेशन ्यया तßियांनया आधयारभूत तßि Ìहिून महßियाचे स्यान वदले जयाते. munotes.in

Page 43

43लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
ɇȺȺ. मतu³्य : सु-शयासन संकलपनया मतै्क्य ्यया तßियास सही आधयारभूत तßि Ìहिून मयान्यतया देते. ्यया
ततिया¸्यया मयाध्यमयातून सुशयासन सयामयान्य जनतेचे सबलीकरि, त्ययांची कया्य्थक्षमतया ियाQिून त्ययाचया
उप्योग समयाजयातील समस्ययांची सोडििूक करÁ्ययासयाठी ियापरÁ्ययाचया मयाग्थ प्रशसत करतयानया
वदसते. कयारि लोकशयाही शयासन व्यिस्ेत सु-शयासनया¸्यया मते, बहòपक्षी्य हीतयांमध्ये उप्युक्त
मध्यस्ी, सहमती ि सयामंजस्य पूि्थ सिरूपयात व्ययापक सयामयान्यहीत असेल अशी मयांडिी करते.
ɇȺȺȺ. मानिी ह³क : सं्युक्त रयाष्ट्र संGटनेने १० वडस¤बर १९४८ रोजी मयानिी ह्ककयाचया जयागवतक
जयाहीरनयामया प्रसतुत केलया. ्यया मयानिी ह्ककयांनया सु-शयासनयात आधयारभूत तßि मयानले जयाते. सु-
शयासन ्यया मयानिी ह्ककयांनया मयानिी विकयासयाशी जोडतो ि मयानि विकयासयाचे अंवतम उवदिष् सयाध्य
करÁ्ययासयाठी व्यक्ती¸्यया सयामयावजक, रयाजकी्य ि आव््थक तसेच िै्यवक्तक अवधकयारयांनया >कीकpत
सिरूप देÁ्ययाचया प्र्यतन करतो आहे. ज्यया मयाध्यमयातून मयानिी ह्ककयांची सरळ ि सकस पद्तीने
अंमलबजयाििी होईल असे सु-शयासनया¸्यया संकलपनेत अवभप्रेत आहे.
Ⱥɉ. विकासातील सातत्य : विकयासयातील सयातत्य हे सू-शयासनयाचे महßियाचे तßि मयानयािे लयागेल. ्यया
सयातत्यपूि्थ विकयासयामध्ये मयानिी चेहरया असलेलया विकयास ि प्यया्थिरि संतुवलत समpद् विकयास
्यया तßियांनया प्रयामु´्ययाने प्रयाधयान्य देतयानया आQळते. समकयालीन वपQी¸्यया उपभोगया पुरतयाच
विकयासयाचया विचयार न करतया भयािी वपQी करतया नैसवग्थक संसयाधनयाची जपिूक करÁ्ययाची ि त्यया
कररतया विकयासयाची सयातत्ययाची कलपनया सु-शयासनयाकडून प्रसतुत केले जयाते.
ɉ. वनिडणुकीद्ारे सत्ांतरण : शयासन हे लोकशयाही मूल्य ि व्यिस्ेस आधयारभूत मयानते.
लोकशयाही शयासन व्यिस्ेचे महßियाचे तßि Ìहिजे शयांततयाम्य मयागया्थने सत्तयांतरि हे हो्य. हे तति
प्रत्यक्षयात कया्यया्थवनित करÁ्ययाचे मयाध्यम Ìहिून वनिडिूक ्यंत्रिेची व्यिस्या कया्यया्थवनित केली
जयाते. ्यया वनिडिुकयांचे आ्योजन पयारदश्थक ि शयांततयाम्य मयागया्थने होिे, सत्तेचे सत्तयांतरि
शयांततयाम्य, विवधवन्यमया¸्यया अधीन रयाहóन होिे ि शयासनयास वस्रतया लयाभिे हे सु-शयासनयात
अवभप्रेत आहे.
ɉȺ. शासन ि नागरी समाज समनि्य : सु-शयासन नयागरी समयाजया¸्यया भूवमकेस महßियाचे स्यान
देतो. शयासन ि नयागरी समयाज ्ययात समनि्य स्यावपत Lयाल्ययावशिया्य खö्यया सु-शयासन अवसततियात
्ये9 शकत नयाही िया त्ययाची प्रयाप्ी हो9 शकत नयाही असे Ìहटले जयाते. नयागरी समयाजया¸्यया
मयाध्यमयातून सयामयावजक, सयांसकpवतक, व्यिसयाव्यक ि आव््थक गटयांनया अवधकयावधक शयासकी्य
प्रवक्येत सयामयािून Gेिे, सहभयागी करिे ्यया समनि्ययात अपेवक्षत आहे.
ɉȺȺ. तक्रार वनिारण ्यंत्रणा : सु-शयासन नयागररकयां¸्यया तकयार वनियारियास प्रयाधयान्य देते. शयासन ि
नयागररक ्ययात समनि्य वनमया्थि होत असतयानया नयागररकयां¸्यया तकयार वनियारि ्यंत्रिया अवधक
कया्य्थक्षमपिे कया्यया्थवनित होिे आिÔ्यक मयानले जयाते. प्रयामु´्ययाने विकसनशील देशयांमध्ये अशया
तकयार वनियारि ्यंत्रिया ची गरज सिया्थवधक असते. कयारि विकसनशील देशयात शयासन ि नयागररक
्ययां¸्ययात सयामयावजक, रयाजकी्य, आव््थक सिरूपया¸्यया आंतरवक्यया मोठz्यया प्रमयाियात Gडून ्येत
असतयात, ्यया आंतरवक्ययां मधून मोठz्यया प्रमयाियात प्रij ि तकयारी वनमया्थि होतयात. ्ययाचे वनियारि
करिे शयासनयात आिÔ्यक मयानले जयाते. munotes.in

Page 44

44लोकप्रशयासन
सु-शासन ि भारत
जयागवतक सतरयािर विकसनशील देशयां¸्यया ्ययादीत भयारत हया >क महßियाचया देश आहे. १९५० ¸्यया
दशकयात आवश्यया ि आवĀकया खंडयात सयाăयाज्यशयाही¸्यया विरोधयात लQया दे9न िसयाहत ियादयापयासून ज्यया
रयाष्ट्रयांनी सियातंÞ्य वमळविÁ्ययात ्यश वमळिले त्ययात भयारत हे >क रयाष्ट्र प्रमुख मयानले जयाते. सियातंÞ्ययानंतर
आवश्यया ि आवĀकया देशयातील ्यया अविकवसत रयाष्ट्रयांनी रयाष्ट्र उभयारिी कररतया लोकशयाही शयासन
व्यिस्ेचयाच प्रयामु´्ययाने सिीकयार केलया. मयात्र अलपयािधीतच भयारत अपियाद करतया 6तर रयाष्ट्रयांमध्ये
लोकशयाही व्यिस्ेचे प्रवतमयान कोसळले. भयारत हया >कमेि देश आहे जे्े मयागील ७० िषया«हóन अवधक
कयाळ लोकशयाही शयासन व्यिस्ेचे कल्ययािकयारी रयाज्य संकलपनेचे प्र्योग वनरंतर चयालू आहेत. भयारतयाने
सियातंÞ्यया¸्यया िेळी उË्यया असलेल्यया अियाQव्य ि असं´्य समस्ययांनया सयामोरे जयातयानया, त्ययाचे वनमू्थलन
करÁ्ययाकररतया प्रयामु´्ययाने प्रशयासनयाची मदत Gेतली. संविधयानकयारयांमध्ये ही ्ययादृष्ीने सु-शयासनयाची
जयािीि सुसपष् सिरूपयात होती. १९९० ¸्यया नंतर भयारतयात ही जयािीि अवधक अधोरेवखत ि िpवद्ंगत
Lयाली. ्ययादृष्ीने भयारतयातील सु-शयासनया¸्यया ियासतियाचे अिलोकन करिे ही अत्ययािÔ्यक ठरते.
भारती्य शासन GNनातमक तरतुदी
भयारती्य संविधयान हे जगयातील सिōत्तम संविधयानया पैकी >क संविधयान मयानले जयाते. भयारती्य संविधयान
कयारयांनी आदश्थियाद ि व्यिहयार ियाद ्ययात समनि्य सयाधÁ्ययात ्यश संपयादन केले आहे. आदश्थियाद ि
समनि्य ियादया¸्यया ्यया अवत मनोहर समनि्ययातूनच सु-शयासन विष्यक संविधयानयातमक तरतुवद आपियास
आQळतयात. त्ययाची मयांडिी पुQील प्रमयािे करतया ्येईल.
 संविधानाचा सरनामा : भयारती्य संविधयानयाची उदिेवशकया ि सरनयामया हे सियातंÞ्योत्तर कयाळयातील
सु-शयासनया¸्यया >क प्रकयारे जयाहीरनयामया मयानयािया लयागेल. सु-शयासनयाशी वनगवडत सि्थ प्रमुख बयाबéनया
भयारती्य संविधयानयाची उदिेवशकया अधोरेवखत करते. भयारती्य नयागररकयांनया सयामयावजक, आव््थक ि
रयाजनैवतक न्यया्य ्ययाचे अवभिचन देत सियातंÞ्य, समतया, बंधुतया ्ययािर आधयाररत समयाज रचनया
वनमया्थि करÁ्ययाचया संकलपही देते. >कंदरीत भयारती्य संविधयानयाचया सरनयामया सु-शयासनयाची संवक्षप्
सिरूपयात मयांडिी करून ते प्रत्यक्षयात आिÁ्ययाची जबयाबदयारी शयासनकत¥ ि नयागररक ्यया दोहŌिर
सोपितयानया वदसतो.
 मूलभूत अवधकारांची मांडणी : भयारती्य संविधयानयाचया वतसरया भयाग हया संविधयानया¸्यया मूलभूत
संरचनेचया >क अविभयाज्य भयाग मयानलया जयातो. भयारती्य संविधयानया¸्यया वतसö्यया भयागयातील कलम
१२ ते ३५ दरÌ्ययान भयारती्य नयागररकयांनया प्रदयान करÁ्ययात आलेल्यया मूलभूत अवधकयार विष्यक
तरतुदी आहेत. ्यया अवधकयारयां¸्यया मयाध्यमयातून भयारती्य संविधयान सु-शयासनया¸्यया संकलपनेस
अपेवक्षत कया्यद्या समोरील समयानतया, दजया्थची ि संधीची समयानतया, अवभव्यक्ती सियातंÞ्य,
शोषियाविŁद्चया अवधकयार ्ययासयार´्यया प्रमुख संविधयावनक स्यान दे9न >क प्रकयारे पयाविÞ्यच
बहयाल केले आहे असे नवहे तर त्यया¸्यया अंमलबजयाििीकररतया ्यया तरतुदीनया ियादी ही बनिÁ्ययात
आले आहे. त्ययामुळे ्यया तरतुदéची अंमलबजयाििी करिे भयारत सरकयारिर बंधनकयारक ठरले
आहे. munotes.in

Page 45

45लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
‘ माग्यदश्यक तßिांची मांडणी : भयारती्य संविधयान कयारयांनी संविधयानया¸्यया चyÃ्यया भयागयात
सियातंÞ्योत्तर कयाळयात सत्तेिर ्येियाö्यया रयाज्यकत्यया«कररतया मयाग्थदश्थक तßियांची नŌद करÁ्ययात
आलेली आहे. ्यया तरतुदéनया संविधयानया¸्यया वतसö्यया भयागया सयारखे ियादी दजया्थ देÁ्ययात आलया
नसलया तरी मयाग्थदश्थक तßिया¸्यया प्रकयाशयातच रयाज्यकत्यया«नी धोरिे रयाबवित असया सपष् नैवतक
दबयाि रयाज्यकत्यया«िर वनमया्थि केलया आहे. सिō¸च न्यया्ययाल्ययाने ही अनेक िेळया मयाग्थदश्थक ततियांनया
रयाज्यकत्यया«¸्यया धोरियांची वचवकतसया करतयानया आधयारभूत मयानले आहे. भयारती्य संविधयानयात
अंतभू्थत करÁ्ययात आलेली मयाग्थदश्थक ततिे ही >क प्रकयारे सु-शयासनया¸्यया तßियांची मयांडिी ियाटयािी
>िQे सु-शयासनयाशी सुसंियादी आहेत. ्ययातील कयाही तßियांचया उदयाहरियासयाठी संदभ्थ Gेतलया तर
जसया की सि्थ लोकयांसयाठी कल्ययाियाची भूवमकया, स्त्री ि पुŁषयांनया समयान कयामयाकरतया समयान िेतन,
कयामगयारयांसयाठी वनिया्थह ्योजनया, सत्तेचे विक¤þीकरि ही तßिे सु-शयासनयाची ततिे होत.
सुशासन कåरता प्रशासनाचे प्र्यतन
भयारत सरकयारने सियातंÞ्योत्तर कयाळयात सुशयासन स्यावनक करÁ्ययासयाठी प्रयारंभी पयासूनच गयांभी्यया्थने
प्र्यतन केले हे वदसतयात त्ययातील कयाही प्रमुख बयाबéचया आQयािया पुQीलप्रमयािे Gेतया ्येईल.
१. १९५१ सयाली >. डी. गोरेियालया सवमतीने सुशयासन संदभया्थत अहियाल देतयानया अशी वशZयारस
केली की, लोकशयाही शयासनयात कया्य्थक्षम ि वनष्पक्ष प्रशयासन हे अपररहया्य्थ असून ्यया दृष्ीने
सरकयारने कत्थव्यततपर पररियामकयारक ि जबयाबदयार प्रशयासनयात कररतया प्रशयासनयाचे पुनस«Gटन
करिे आिÔ्यक आहे.
२. टी. टी. कpष्िÌमयाचयारी ्ययांनी १९५१ सयाली ्ययासंदभया्थत अहियाल देतयानया प्रशयासकी्य सुधयारियां¸्यया
दृष्ीने वजलहयासतरी्य प्रशयासनयास प्रवशक्षियाची व्यिस्या करÁ्ययाची गरज प्रवतपयादन केली होती.
३. १९८९ सयाली Lयालेल्यया >ल के Lया सवमतीने ्ययासंदभया्थत प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यतिया¸्यया Gटकयास
आपल्यया अहियालयात महßियाचे स्यान वदले होते
४. १९९६ हे िष्थ शयासनया¸्यया संकलपने¸्यया दृष्ीने भयारती्य संदभया्थत महßियाचे ठरले. ्यया दृष्ीने >कया
पररषदेचे आ्योजन करÁ्ययात आले होते ि ्यया पररषदेत प्रशयासनयाची पयारंपयाररक, वस्तीवशल
सिŁपयाचया ि अपGटकयांचया त्ययाग करून, त्ययात नयाविन्यपूि्थ Gटकयांनया ्योजून अवधक पयारदशती,
अवधक कया्य्थक्षम, अवधक गवतशील, अवधक संियादी ि संिेदनशील बनिून लोकयावभमुख केले
जयाईल. ्यया पररषदे पयासून सु-शयासनयाची संकलपनया भयारतयात Łजयाि्ययास ि विसतयारन्ययास सुŁियात
Lयाली
५. २००५ सयाठी अवसततियात आलेलया मयावहती अवधकयार कया्यदया, नयागररकयांची सनद, रोजगयार हमी
्योजनया (मनरेगया) हे ही सु-शयासनया¸्यया दृष्ीने पूरक ठरले.
६. दुसö्यया प्रशयासकी्य सुधयारिया आ्योगयाचया अहियाल सु-शयासनया¸्यया विकयासया¸्यया दृष्ीने महßियाचया
ठरलया आहे.
७. वशक्षियाचया मूलभूत अवधकयार कया्यदया २०१० हया ही ्यया टÈÈ्ययािरील महßियाचया Gटक आहे.munotes.in

Page 46

46लोकप्रशयासन
सयारयांश, भयारती्य प्रशयासन व्यिस्ेत ही सु-शयासन महßियाचया Gटक विष्य Ìहिून पुQे आलया आहे.
भयारती्य संविधयान कयारयांचे सिÈन हे सु-शयासनयाचे सिÈन होते. मयात्र भयारतयात सु-शयासनयाची संकलपनया ही
प्रयामु´्ययाने आधुवनक अ्या्थने १९९० ¸्यया दशकयात जयागवतकीकरि, उदयारीकरि ि खयाजगी करÁ्यया¸्यया
प्रवक्येतून आलेली वदसते. जयागवतक सतरयािर कमीत कमी शयासन हे āीद िया्क्य जसजसे विसतयारत गेले
तसतसे सु-शयासनयाचे तßि अवधकयावधक िpवद्ंगत होते आहे हया आजचया सयाि्थवत्रक अनुभि आहे हे
आपल्ययालया वनदश्थनयास ्येते.
.•. निलोक व्यिÖथापन
१९८० ¸्यया दशकयात लोक प्रशयासनयात पयारदश्थकतया ्येÁ्यया¸्यया दृष्ीने जे कयांवतकयारी बदल Gडून आले
त्ययात निलोक व्यिस्यापन ्यया संकलपनेची ्योगदयान महßियाचे आहे. उदयारीकरि, खयाजगीकरि ि
जयागवतकरियाची प्रवक्यया ज्यया प्रमयाियात विसतयारत गेली त्यया प्रमयाियात नि लोकप्रशयासन निलोक
व्यिस्यापनयाचे स्यानही िpवद्ंगत होत गेल्ययाचे वदसते. पयारंपयाररक लोकप्रशयासन हे कया्य्थशीलतया,
विशेषीकरि, क¤þीकरि ि पदसोपयानपरंपरे¸्यया तßियांनया प्रयाधयान्य देियारे होते. पयारंपयाररक
लोकप्रशयासनयात ील रचनयातमक संकलपनया िर मr्कस िेबर ि त्यया¸्यया सम््थक विचयार प्रियाहया¸्यया मोठया
प्रभयाि होतया. निलोक प्रशयासनयाने मयात्र िेबर प्रवित वसद्यांतयांनया टीकेस पयात्र ठरियाö्यया प्रशयासनया¸्यया
रचनेत नव्यया मूल्य ि तßियांनया सयामयािून GेÁ्ययाची वनकड प्रसतुत केली. निलोक प्रशयासनयाने प्रशयासकी्य
रचने¸्यया दृष्ीने प्रयारूप प्रसतुत केले. त्ययात निलोक व्यिस्यापनयाचे तति महßियाचे आहे. निलोक
व्यिस्यापनयाने शयास्त्री्य व्यिस्यापनया¸्यया पयारंपयाररक प्रतीमयानयाचे मूल्यमयापन करून हे दयाखिून वदले की
िेबर प्रवित दृवष्कोनयामुळे सयाि्थजवनक संस्या व्यवक्तवनरपेक्ष, कठोर ि ्ययांवत्रक बनले आहेत. त्ययामुळे
संGटनयातमक उवदिष्पूततीसयाठी कया्य्थक्षम व्यिस्यापन ि प्रभयािी उतपयादन प्रवक्यया रयाबििे श्क्य होत
नयाही. िेबर प्रवित दृवष्कोनयातील म्यया्थदयांिर मयात करÁ्ययासयाठी १९८० ¸्यया दशकयात लोक प्रशयासनयात
अनेक दृवष्कोन पुQे आले ज्ययांनी मयानिी प्रेरिया, कया्य्थक्षमतया ि सयाि्थजवनक धोरियाची वनवम्थती ि त्ययाची
अंमलबजयाििी ि व्यिस्यापनयािर नव्ययाने भयाष््य केले. नव्ययाने पुQे आलेल्यया ्यया दृवष्कोनयाने ्ययासंदभया्थत
लक्ष क¤वþत करून ियासतियात असियाö्यया समस्ययांिर प्रशयासनयाचे लक्ष िेधून Gेतले. ज्ययामुळे िेळेचया
अभयाि, मयावहती संकलनयातील अड्ळे ्ययासयार´्यया ततसम समस्यया दृवष्प्यात आल्यया. लोक प्रशयासनयात
वनमया्थि Lयालेले हे निे दृवष्कोन रचनयातमक पेक्षया लोकयावभमुखतेस प्रयाधयान्य देियारे आहेत. त्ययासयाठी
अनुकूल विक¤þीकरि, बदलत्यया ि स्यावनक गरजयां¸्यया पररपूवत्थ सयाठी आिÔ्यक असियारी लिवचकतया
ि पयारदश्थकतया ्ययांनया मध्यितती स्यान देÁ्ययात आले आहे. ्यया दृष्ीने निलोक व्यिस्यापनयाचया अË्ययास
करिे आिÔ्यक ठरते.
निलोक व्यिÖथापनाचे मूलभूत GNक
निलोक व्यिस्यापन हे शयास्त्री्य व्यिस्यापनया िरील टीकया आहे. ्यया दृवष्कोनयाने िेबरोत्तर नव्यया
दृवष्कोनयास अिकयाश प्रयाप् करून वदलया आहे. त्यया दृष्ीने त्ययांची पयारंपररक दृवष्कोनयापेक्षया असियारे
िेगळेपि ि मूलभूत Gटक पुQीलप्रमयािे सयांगतया ्येतील.munotes.in

Page 47

47लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
Ⱥ. राजकारण ि प्रशासनाची वदशा वदशाच ्या¸्या विक्रमचा चुकीची: िेगळी उत्तर कयाळयात
वनमया्थि Lयालेलया दृवष्कोि रयाजकयारि ि प्रशयासन ्यया शयाखया क मयास अकया्य्थक्षम ि अियासति
मयानतो धोरि त्ययार करÁ्ययाची ि त्ययाची अंमलबजयाििी करÁ्ययाची असे कपडे वनमया्थि होिे ही
प्रशयासनयात ि कया्य्थक्षमतया कठोरतया ्यया देशयांनया वनमया्थि करÁ्ययास कयारिीभूत ठरते असे ्यया
दृवष्कोनयाचे सम््थक Ìहितयात
ȺȺ. अिाÖति बुवदप्रामाÁ्य विरोध : मेसेजिर ि ततसम प्रशयासकी्य विचयारिंतयांनी प्रशयासनयाची जी
प्रवतमया ने विकवसत केली त्ययातून >क प्रकयारे तZ¥ शक्ती¸्यया कलपनेलया मुक्त ियािर वमळयालया परंतु
्यया दृवष्कोनयाचे प्रिक्ते प्रत्येक प्रijयाच तक्थशक्ती लयािून करिे व्यिहया्य्थ नसते हे सपष् करतयात त्यया
?िजी ते बयांवधल बुवद्प्रयामयाÁ्य चे तति प्रसतुत करतयात
ȺȺȺ. अवधकार पद परंपरे¸्या ततिाची पुनर्यचना: करिे दृवष्कोन प्रशयासन व्यिस्यापनयात
अवधकयारपद परंपरेचया तßियास क¤þस्यानी ठेिून क¤वþत करÁ्यया¸्यया तßियािर प्रयाधयान्य देतो मयात्र
हया दृवष्कोन प सोपयान परंपरेची पुनर्थचनया करÁ्ययाची आúही मयांडिी करतो बदलत्यया कयाळयात
कया्य्थक्षम उतपयादनक्षम ि नयािीन्यपूि्थ संGटनयातमक रचनेलया ही अवधकयार परंपरया ्यया तßियाची
पुनर्थचनया अत्ययािÔ्यक असल्ययाचे ्यया दृवष्कोनयाचे सम््थक सयांगतयात
Ⱥɇ. संGNनेशी कOोर वन्यम मध ्ये रचना अ्योµ्य : हया दृवष्कोि कठोर पुÁ्ययाबदिल लोकशयाही
सिरूपया¸्यया रचनया प्रशयासनया¸्यया कया्य्थक्षमते¸्यया >कूि ध्ये्यपूतती¸्यया दृष्ीने Zयारशया ्योµ्य नसतयात
हे सपष् करतो ्यया दृवष्कोनयानुसयार आकpती ि कया्य्थक्षमतेने कररतया कठोर वन्यम पद्तीपेक्षया
कया्यया्थचे समयाधयान ि कया्य्थ जी संधी उपलÊध असिे अवधक उप्युक्त ठरते
ɇ. साि्यजवनक सेिकांकडून साि्यजवनक वहत Gडतेच असे नाही : सि्थसयाधयारित3 सयाि्थजवनक
प्रशयासनया¸्यया मयाध्यमयातून सयाि्थजवनक वहत सयाध्य होते असे मयानले जयाते कयारि सयाि्थजवनक
प्रशयासनयाचया प्रधयान हेतू जनकल्ययाि हयात असतो ियासतियात मयात्र सयाि्थजवनक सेिकयांनया
प्रशयासकयां¸्यया हयातयात सयाि्थजवनक वहत सयाध्य होते असया सयाि्थवत्रक अनुभि मयात्र आपियास ्येत
नयाही कयारि सयाि्थजवनक क्षेत्रयातील प्रशयासक िग्थ हया सयाि्थजवनक ?िजी सि वहतसंबंधयांची कयाळजी
अवधक Gेतयात हया दृवष्कोि वनदश्थनयास आिून देतो.
निलोक व्यिÖथापनाची मूलभूत मूलभूत िuवशष्z्ये
व्यिस्यापन ही संकलपनया पुQील िैवशष्z्ये ्ययां¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया ्येईल
Ⱥ. खाजगी करÁ्यास प्राधान्य : पयारंपररक संरचनेत सयाि्थजवनक वहतयाकररतया सयाि्थजवनक क्षेत्रयास
प्रयाधयान्य वदले जयात होते निलोक व्यिस्यापन मयात्र खयाजगी क्षेत्रयातील तंत्रयाचया सयाि्थजवनक संस्या
सयाठी उ¸च दजया्थ¸्यया सेिया देÁ्ययाकररतया प्रोतसयाहन देते त्ययासयाठी निलोक व्यिस्यापनयात मे
सम््थक व्यिस्यापकी्य सिया्यत्ततया देÁ्ययाचया आúह धरतयात
ȺȺ. गुणित्ा मूÐ्यमापन वनद¥शक ्यांचा अंगीकार : व्यिस्यापनयात प्रत्यक्ष कया्य्थ ि सेिे¸्यया गुिित्तया
मयापन करतया कया्य्थ मूल्यमयापन वनद¥शयांकयाचया ियापर करÁ्ययास सुचिले आहे त्ययालयाही क¤þी्य
सतरयािरून जयागवतक जयागवतक पयातळी कडे जबयाबदयाö्ययांची वितरि स्यावनक पयातळी कडे munotes.in

Page 48

48लोकप्रशयासन
जबयाबदयाö्ययांची वितरि वहयाि्ययास हिे कयामया¸्यया सिरूपयात अवधक लिवचकतया असयािी अशी ही
मयांडिी निलोक व्यिस्यापन करतयात >क प्रकयारे नयागररकयांकडे सवक्य úयाहक Ìहिून निलोक
व्यिस्यापन पयाहतयात
ȺȺȺ. मानिी ि तांवत्रक संसाधना¸्या िापरास प्राधान्य : निलोक व्यिस्यापन हया दृवष्कोन कया्य्थक्षम
व्यिस्यापकी्य नेतpतियासयाठी पूरक ियातयािरि वनमया्थि करÁ्यया¸्यया भयागयातील >क प्रमुख अड्ळया
Ìहिून अवधकयार परंपरे¸्यया तßियास नयाकयारतो ि त्यया?िजी प्रशयासकी्य भरतीत गुिित्तया
कत्थबगयारी ि वित्त पूि्थतया ्ययास प्रयाधयान्य दे9न त्ययास ्योµ्य प्रवशक्षि उपलÊध करून मयानिी
तयांवत्रक संसयाधनयाचया ियापर करÁ्ययास प्रयाधयान्य देतो
Ⱥɇ. प्रोतसाहन ि उत्रदाव्यतिाचा समनि्य : निलोक प्रशयासनयात समनि्य ्यया तßियास अनुकूलतया
दश्थविÁ्ययात आली आहे त्ययासही उतपयादन प्रवक्येत िै्यवक्तक जबयाबदयारी चे तति मयानले जयाते
्यशसिी कया्य्थपूतती नंतर त्ययाच आव््थक सिŁपयात देखील बक्षीसही प्रदयान करयािे असे हया दृवष्कोन
सुचितो.
व्यिस्यापनयात सयाि्थजवनक क्षेत्रयातील सेिया करतयानया शयासकी्य क्षेत्रयांिर विसंबून रयाहÁ्यया?िजी वशक्षि
आरोµ्य ्यया सयार´्यया सयाि्थजवनक क्षेत्रयातील सुविधयांसयाठी वबगर शयासकी्य संस्यांचया ि सि्यंसेिी संस्यांचया
सहभयाग प्रयाधयान्य अशील असल्ययाचे मयान्य करÁ्ययात आले आहे
>कंदरीत आव््थक तयावक्थकतया ि कया्य्थशीलतया हे निलोक व्यिस्यापन नयाचे सूचक शÊद आहेत पयारंपयाररक
लोकप्रशयासनयात ील क¤þीभूत रचनया तयाठर सिरूपया¸्यया पद असो पयानयास नयाकयारून अवधक पयारदश्थक
बनÁ्ययाचे महßियाचे कया्य्थ व्यिस्यापनयाने पयार पयाडले आहे त्ययाकररतया निलोक व्यिस्यापन सयाि्थजवनक
क्षेत्रयािर पूि्थकयाम विसंबून रयाहÁ्यया¸्यया धोरियास प्रवतियाद करून सयाि्थजवनक वहत असतो वबगर शयासकी्य
संस्यां¸्यया सहभयागही प्रयाधयान्य देÁ्ययाची गरज प्रवतपयादन करते प्रशयासकी्य कया्य्थ कया्य्थशील ियातयािरियाची
वनवम्थती करÁ्ययात पद्त सोपयानया चे तति अड्ळया असून त्यया?िजी प्रशयासन कया्यया्थत खूप Jयान ि उत्तरया
उत्तरदयाव्यतियाचया तßियाचया समनि्य सयाधत मयानिी ि तयांवत्रक संसयाधनयाचया पुरेपूर ियापर करÁ्ययाचया आúह
निलोक व्यिस्यापनयात ठरलेलया वदसतो
सारांश
व्यिस्यापन हया प्रशयासनयातील महßियाची दृवष्कोन आहे खयाजगीकरि उदयारीकरि ि जयागवतकीकरि
आवि वनमया्थि केलेल्यया अिकयाशयात लोकप्रशयासन शयास्त्रयाने ्यया दृवष्कोनया¸्यया मयाध्यमयातून जो प्रवतसयाद
वदलया त्ययातून ्यया दोन संकलपनया प्रयामु´्ययाने पुQे आल्यया १९८० नंतर ¸्यया दशकयात निलोक प्रशयासनयात
ज्यया ज्यया संकलपनया वनमया्थि Lयाल्यया त्यया संकलपनयांनी पयारदश्थकतया बयांवधलकी ि मुले ्ययांनया प्रयाधयान्य देत
लोकसहभयागया¸्य या तßियास क¤þी्य स्यान प्रदयान केलेले वदसते लोक वनिड दृवष्कोन ि निलोक
व्यिस्यापन ्यया दोनही दृवष्कोनयामुळे लोकप्रशयासनयाच ी अË्ययासतया अवधक विसतयारली लोकप्रशयासनया¸्य या
असे अवधक संपनन ि सजीि बनलया ि लोकप्रशयासन खयाजगी करि उदयारीकरि ि जयागवतकीकरिया¸्यया
प्रवक्येने वनमया्थि केलेल्यया आवहयानयाचया मुकयाबलया करÁ्ययासयाठी अवधक ततपर ि सक्षम बनले ्यया
वनष्कषया्थप्रत आपि ्येतो.munotes.in

Page 49

49लोकप्रशयासन अ् ्थ व्ययाप्ी ि महति
.–. सारांश
लोकप्रशयासन हे विकसनशील शयास्त्र आहे दुसö्यया महया्युद्यानंतर वनमया्थि Lयालेल्यया पररवस्तीतून त्ययास
िेगळे सिरूप प्रयाप् Lयाले दुसö्यया महया्युद्याप्य«त सयाधयारित3 पयाIJयाß्य रयाष्ट्रयां¸्यया प्रभयाियाखयाली
लोकप्रशयासनया¸्य या विकयास होत रयावहलया मयात्र दुसö्यया महया्युद्यानंतर विशेषत3 १९५० ¸्यया दशकयात
नव्ययाने सितंत्र Lयालेल्यया रयाष्ट्रयाने आपल्यया पररवस्ती¸्यया संदभया्थत लोकप्रशयासनयाच े जे अिलोकन ि
उप्योजन केले त्ययातून लोकप्रशयासन सिरूपयात ि व्ययाप्ीत मोठे बदल Gडून आले पयाचशे ते रयाष्ट्र नयाही
त्ययाचया गयांभी्यया्थने विचयार करिे भयाग पडले पुQे विज्यान ि तंत्रज्यानयातील प्रगतीने लोकप्रशयासनया¸्य या
सिरूपयािर ि अË्ययास क्षेत्रयािर मोठया प्रभयाि टयाकलेलया वदसतो त्ययातूनही लोकप्रशयासन आत अË्ययासयाची
निी दयालने खुली Lयालेली आपियास पहयाि्ययास वमळतयात जयागवतकीकरि उदयारीकरि ि खयाजगी
करÁ्यया¸्यया प्रवक्येत प्रभयाि तर मयानिी जीिनया¸्यया सि्थ क्षेत्रयािर सि्थकष सिरूपयात पडलेलया वदसतो
त्ययापयासून लोकप्रशयासन नया सयारखे शयास्त्र तर अिधीत आली तर रयाहó शकत नवहते उलट लोक प्रशयासन
्यया प्रवक्येने सिया्थवधक प्रभयावित Lयालेले जयागवतकीकरिया¸्यया प्रवक्येत लोकप्रशयासन शयास्त्रयाने जो
प्रवतसयाद वदलया त्ययातून सयाि्थजवनक खयाजगी भयागीदयारी निलोक व्यिस्यापन वशि शयासन प्रशयासन अशया
निीन संकलपनयांचया उद्य Lयालया ि लोकप्रशयासन शयास्त्र अवधक समpद् Lयालेले वदसते भयारती्य संदभया्थत
ही लोक प्रशयासन संकलपनेतील ्ययांनया व्यया अविष्कयार ्ययांनी आपली जयागया मोठz्यया प्रमयाियात वनमया्थि
केलेली वदसते. ज्ययातून लोकप्रशयासन लोकयांप्य«त अवधक प्रभयािीपिे पोहोचतयानया आQळते आहे ्यया
वनष्कषया्थप्रत आपि ्येतो.
.—. आपण का्य वशकलो
१) लोक प्रशयासन Ìहिजे कया्य
२) लोकप्रशयासनयाच ी व्ययाप्ी सपष् करया
३) लोकप्रशयासन विकयासयािर वनबंध वलहया
४) लोकप्रशयासनयाच े सिरूप सपष् करया
५) निलोक प्रशयासनयािर वनबंध वलहया
६) सयाि्थजवनक आवि खयाजगी भयागीदयारी ही संकलपनया भयारती्य संदभया्थत सपष् करया
७) निलोक व्यिस्यापनयािर ही Èलीहया
८) सुशयासन संकलपनया सपष् करून सुशयासनयाचे आधयारभूत तßिे वलहया
९) विकयास प्रशयासन ही संकलपनया सपष् करून विकयास प्रशयासनयाचे मूल्यमयापन करया
१०) सुशयासन संकलपनया भयारती्य संदभया्थत सपष् करयाmunotes.in

Page 50

50लोकप्रशयासन
.Ž. संदभ्यसूची
) कयाने अवि लोकप्रशयासन विद् प्रकयाशन नयागपूर प्र्मयािpत्ती जुलै 00
) के सयागर लोकप्रशयासन के सयागर पवÊलकेशन पुिे 999
) के आर लोकप्रशयासन तßिे आवि वसद्यांत विद्या बुक पवÊलषेर Cरंगयाबयाद चy्ी आिpत्ती जयानेियारी
0
4) गुडGे बेचके सुििया्थ लोकप्रशयासन प्रशयांत पवÊलकेशन जळगयाि प्र्मयािpत्ती जून 0
) ग1ग के आर विकयास प्रशयासन विद्या बु्कस Cरंगयाबयाद 0
) महयाजन विरयाज िेललयाळ वमस्त्री लोकप्रशयासन हीच मr्कस पवÊलकेशन 0
™™™
munotes.in

Page 51

्युवनN 
वसदांत आवण दृष्ीकोन
पाOाची रचना
२.० उवदिष्z्ये
२.१ प्रसतयािनया
२.२ विष्य वििेचन
२.३ प्रशयासनयाचे पयारंपररक वसद्यानत
२.४ प्रशयासनयाचे आधुवनक वसद्यानत
२.५ अवभजयातियादी वसद्यानत
२.५.१ अवभजयातियादी वसद्यानतयामध्ये ्योगदयान देियारे विचयारिंत
२.५.२ संGटनेतील कया्य्थ
२.५.३ Zे्यvलचे व्यिस्यापकी्य गुि
२.५.४ व्यिस्यापनयाचे Gटक
.Ž उवĥष्z्ये
z वसद्यांत आवि दृष्ीकोनयाची संकलपनया समजून Gेतया ्येईल.
z अवभजयातियादी वसद्यांतयाची कयारिमीमयांसया करतया ्येईल.
z अवभजयातियादी वसद्यांतयाचे विĴेषि करतया ्येईल.
. प्रÖतािना
प्रशयासन व्यिस्या प्रयाचीन कयाळयापयासून कया्य्थरत आहे. कyवटल्ययाने अ््थशयास्त्रž ्यया गंधयात पशयासनयाचे
वकंिया रयाज्यकयारभयारयाचे वन्यम ि पद्ती ्ययांचे िि्थन केलेले आहे. बुडो विलसननी १८८७ सयाली
रयाजकयारियापयासून प्रशयासनयालया िेगळे केले. तेवहयापयासून लोकप्रशयासनयाचया उद्य Lयालया आवि त्ययालया
शयास्त्रयाचया दजया्थ वमळू लयागलया. लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचया अË्ययास विविध अË्ययासकयांनी िेगिेगÑ्यया
दृवष्कोनयातून केलया. लोकप्रशयासनशयास्त्र वसद्यांतया¸्यया ि तßियांचया कयाही अË्ययासकयांनी आदश्थ Gेतलया तर
कयाही अË्ययासकयांनी कया्यदे, वन्यम, अवधवन्यम के उपवन्यम ्ययां¸्यया आधयारे शयास्त्रयाची उभयारिी तयावßिक
पद्तीने केली.
51munotes.in

Page 52

52लोकप्रशयासन
. विष्य वििेचन
लोकप्रशयासन शयास्त्रयाचे वसद्यानत आवि दृवष्कोन ्ययांचया >कया अË्ययास करून >खयाद्या सयामयावजक
शयास्त्रया¸्यया प्रवक्येचे शयास्त्रशुद् आकलन वकंिया >खयाद्या सयामयावजक संGटने¸्यया रचनया, कया्य्थपद्ती ि
त्ययां¸्ययाĬयारे समयाजयािर होियाö्यया पररियामयांचया वनष्पक्षपिे आQयािया Gेतया ्येतो. सयामयावजक शयास्त्रयामध्ये
निनिीन विचयारप्रियाहयांचया मोलयाचया ियाटया आहे. लोकप्रशयासनयालया शयास्त्री्य दजया्थ वमळयाल्ययानंतर अनेक
निीन विचयारिंतयांनी विविध वसद्यानतयांचया ियापर केलया. लोकप्रशयासनयाचे वसद्यानत हे पयारंपररक आवि
आधुवनक सिरूपयाचे आहेत.
.‘ प्रशासनाचे पारंपåरक वसदानत
?वतहयावसक दृवष्कोन, तयावßिक दृवष्कोन, संस्यापक वकंिया िि्थनयातमक दृवष्कोन, िैधयावनक दृवष्कोन
रयाजकी्य दृवष्कोन वकंिया शयास्त्री्य व्यिस्यापनयातमक दृवष्कोन हे सि्थ वसद्यानत पयारंपररक सिरूपयाचे
आहेत. लोकप्रशयासनयात कया्य्थक्षमतया ि कयाटकसर ्ययांनया महßि देÁ्ययात आले असून अनेक वसद्यानत
आवि तßिे मयांडÁ्ययात आली आहेत.
.’ प्रशासनाचे आधुवनक वसदानत
लोकप्रशयासनयातील आधुवनक वसखयानतयामध्ये रचनयातमक, कया्यया्थतमक दृवष्कोन, प्यया्थिरिियादी दृवष्कोन,
ित्थनियादी दृवष्कोन मयानिी संबंधयाचया दृवष्कोन, संGटनयातमक वष्कोन आवि आधुवनकोत्तर वसद्यानत ि
टीकयाप्रधयान वसद्यानत 6त्ययादéचया समयािेश होतो. सयामयान्यपिे दोनही वसद्यानतयांचया समयािेश
लोकप्रशयासनया¸्यया अË्ययासयात केलया जयातो. लोकप्रशयासनया¸्यया वसद्यानतयाचे प्रकयार पुQीलप्रमयािे सयांगतया
्येतील.
.“ अवभजातिादी वसदानत Zे्यॉल, Ð्युथर µ्युलीक ि वलंडल 9वि्यक
लोकप्रशयासनयातील अवभजयातियादी वसद्यानतयालया संरचनयातमक, िग्थियादी, ्ययांवत्रकी ि शयास्त्री्य वसद्यानत
Ìहिून संबोधले जयाते. हʼnी Zे्यvल, ल्यु्र µ्युलीक ि वलंडल 9वि्थक, जे.डी. मूने, मेरी पयाक्थर Zvलेट,
>.सी. ररलले आवि शेलडन 6त्ययादी विचयारिंतयांनी अवभजयातियादी वसद्यानतयाचे सम््थन केले आहे. हया
वसद्यानत संGटने¸्यया सयाि्थवत्रक सिरूपयातील तßिे वनमया्थि करियारया आवि संGटने¸्यया Cपचयाररक
संरचनेिर आधयाररत आहे. अवभजयातियादी विचयारिंतयांनी संGटने¸्यया कया्यया्थचे विभयाजन ि समनि्य सयाध्य
करÁ्ययासयाठी विवशष् पद्ती त्ययार करÁ्ययाकडे लक्ष वदले आवि ्ययातून संGटने¸्यया प्रशयासकी्य संरचनेची
वनवम्थती Lयाली. अवभजयातियादी दृवष्कोन दोन बयाबéिर अिलंबून आहे.
१. संGटनेचे मyवलक वसद्यानत आदश्थ असतयात ि त्ययां¸्यया आधयारे कया्य्थ पूि्थ करÁ्ययासयाठी ्योजनया
बनवििे.
२. कम्थचयारी आवि अवधकयारी ्ययांची वन्युक्ती करÁ्ययाअगोदर संGटने¸्यया ्योजनेिर विचयार करिे.munotes.in

Page 53

53वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
.“. अवभजातिादी वसदानतामध्ये ्योगदान देणारे विचारिंत
हेʼnी Zे्यॉल ȟȶȿɃȺ ȝȲɊɀȽ : १८४१-१९२५ ्यया कयालयािधीमध्ये Zे्यvलनी शयास्त्री्य व्यिस्यापनयासयाठी
्योगदयान वदले असले तरी त्ययासोबत संGटने¸्यया संरचनयातमक वसद्यानतयात मोलयाची भर टयाकली आहे.
Zे्यvलनी १९१६ मध्ये Ā¤च भयाषेत ŸȘȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɀȿ ȠȿȵɆɄɅɃȺȲȽȺɄɅ ȞȶȿȶɃȲȽ आवि ȞȶȿȶɃȲȽ
Ȳȿȵ ȠȿȵɆɄɅɃȺȲȽ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅž ही दोन पुसतके प्रकयावशत केली.
१९२९ सयाली Zे्यvलचे ȞȶȿȶɃȲȽ Ȳȿȵ ȠȿȵɆɄɅɃȺȲȽ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ हे पुसतक 6ंúजीत प्रकयावशत
Lयाले. ्ययामध्ये त्ययांनी व्यिस्यापनयाचे विचयार मयांडले आहेत. Zे्यvलनी व्यिस्यापन शÊदया?िजी
प्रशयासन

शÊद अवधक िेळया ियापरलया आहे, त्ययांनी Cद्ोवगक संGटनेतील िररķ व्यिस्यापक विचयारयात Gे9न
संGटनेतील समस्यया सोडविÁ्ययाचया प्र्यतन केलया आहे ि Cद्ोवगक संGटनेतील कया्यया्थचे सहया विभयागयांत
विभयाजन केले.
.“. संGNनेतील का्य्य
¾ संरक्षियातमक कया्य्थ
¾ वहशेबयातमक कया्य्थ
¾ व्यिस्यापकी्य कया्य्थ
¾ वित्ती्य कया्य्थ
¾ तयांवत्रक कया्य्थ
¾ व्ययािसयाव्यक कया्य्थ
.“.‘ Zे्यॉलचे व्यिÖथापकी्य गुण
१) शैक्षविक गुि
२) तयांवत्रक गुि
३) शयारीररक गुि
४) मयानवसक गुि
५) नैवतक गुि
६) अनुभि गुि
७) व्यिस्यापकी्य गुि
िरील सयात गुि व्यिस्यापक वकंिया प्रशयासक ्ययां¸्ययासयाठी आिÔ्यक आहेत,munotes.in

Page 54

54लोकप्रशयासन
.“.’ व्यिÖथापनाचे GNक : Zे्यvल¸्यया मते, कोित्ययाही संGटनेतील व्यिस्यापनयात मु´्यत पयाच
मूलभूत Gटक आिÔ्यक आहेत.
ȧȦȚȚȚ GNक
¾ वन्योजन (ȧȽȲȿȿȺȿȸ)
¾ संGटनया (ȦɃȸȲȿȺɋȲɅȺɀȿ)
¾ आदेश (ȚɀȾȾȲȿȵ)
¾ समनि्य (Țɀ-ɀɃȵȺȿȲɅȺɀȿ)
¾ वन्यंत्रि (ȚɀȿɅɃɀȽ)
्यया Gटकयांचया समयािेश अवभजयातियादी वसद्यानतयात होतो.
.“.“ व्यिÖथापनाची तßिे : Zे्यvलने व्यिस्यापनयाची १४ तßिे सयांवगतली. ्यया तßियांचया ियापर
संGटनेतील पररवस्तीनुसयार करतया ्येतो.
१. कया्यया्थचे विभयाजन २. अवधसत्तया आवि जबयाबदयारी
३. वशसत ४. आदेशयाची >कतया
५. मयाग्थदश्थनयाची >कतया ६. व्यवक्तगत वहतयापेक्षया सयामयान्य वहतयालया महßि
७. कम्थचयाö्ययांचे िेतन ८. क¤þीकरि
९. अवधकयारपद परंपरया १०. सुव्यिस्या
११. स मतया १२. कम्थचयाö्ययां¸्यया कया्य्थकयाळयात वस्रतया
१३. पुQयाकयार १४. सहकया्यया्थची भयािनया
.“.” Ð्युथर µ्युलीक आवण वलंडल 9वि्यक : ल्यु्र µ्युलीक ि 9वि्थक ्ययांनी संGटनेतील
प्रशयासनयासयाठी आिÔ्यक तßिे मयांडली आहेत. ्यया दोGयांनी संGटने¸्यया वसद्यानतयासंबंधी १९३७ मध्ये

ȧȲɁȶɃɄ ɀȿ Ʌȹȶ ȪȴȺȶȿȴȶ ɀȷ ȘȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɀȿ
हे पुसतक वलवहले. ्यया पुसतकयात ्ययांनी प्रशयासनयाची
सयात तßिे सयांवगतली. ती तßिे Ìहिजे
ȧȦȪțȚȦȩș
वसद्यानत हो्य.
¾ ȧ - ȧȽȲȿȿȺȿȸ ›
¾ Ȧ - ȦɃȸȲȿȺɋȲɅȺɀȿ
¾ Ȫ - ȪɅȲȷȷȺȿȸ
¾ ț - țȺɃȶȴɅȺȿȸ
¾ ȚȦ - Țɀ-ɀɃȵȺȿȲɅȺɀȿ
¾ ȩ - ȩȶɁɀɃɅȺȿȸ
¾ ș - șɆȵȸȶɅȺȿȸmunotes.in

Page 55

55वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
µ्युलीक संGटने¸्यया वसद्यानतयामध्ये दहया तßिे सयांवगतली आहेत.
१. कया्यया्थचे विभयाजन २. विभयागी्य संGटनेचे आधयारभूत Gटक
३. हेतुत: समनि्य ४. वन्यंत्रि कक्षया
५. सवमत्ययांĬयारे समनि्य ६. प्रदत्तीकरि
७. अवधकयारपद परंपरया ८. रेखया ि सटयाZ Gटक
९. आदेशयाची >कतया १०. विक¤þीकरि
्यया सि्थ तßियांनी अवभजयातियादी वसद्यानतयात भर Gयातली आहे.
.“.• वलंडल 9वि्यक: 9वि्थक ्ययांनी संGटनेची आठ तßिे व्यिस्यापनयात सयांवगतली आहेत.
१. उदिेशयाचे तßि २. समयानतया
३. उत्तरदयाव्यति ४. अवधकयारपद परंपरया
५. वन्यंत्रि कक्षया ६. विशेषीकरि
७. समनि्य ८. पररभयाषया
शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाची िरील तßिे अवभजयातियादी वसद्यानतयांसयाठी मोलयाची आहेत. अवभजयातियादी
वसद्यानतयािर अनेक विचयारिंतयांनी टीकया केली.
. मानिी GNकांकडे दुल्य± : अवभजयातियादी वसद्यांतयािर ित्थनियादी विचयारिंतयांनी टीकया केली. हया
वसद्यांत ्ययांवत्रकी सिरूपयाचया आहे. ्ययामध्ये मयानिी बयाबéचया उललेख केलेलया नयाही. मयाच्थ ि सया्यमन¸्यया
मते हया वसद्यांत
्यंत्र प्रयारूप वसद्यानत
आहे.
. शास्त्री्य व्यिÖथापनाची अनेक तßिे परÖपरांशी विसंगत : अवभजयातियादी वसद्यानतयातील तßिे
परसपरयांशी विसंगत आहेत. हब्थट्थ सया्यमन ्ययां¸्यया मतयानुसयार संGटनया Jोटी असेल तर वन्यंत्रि कक्षया हे
तßि आदेशयाची >कतया तßियाशी विसंगत आहे. कया्य्थविभयाजन, विक¤þीकरि ि आज्ेची >कतया ही तßिे
वमळती-जुळती नयाहीत ्ययामुळे संGटनेत गŌधळ वनमया्थि हो9 शकतो. Ìहिून हब्थट्थ सया्यमनने
ȘȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɇȶ șȶȹȲɇȺɀɃ - १९४७ मधील úं्यामध्ये अवभजयातियादी वसद्यानतयातील संGटने¸्यया
तßियांनया Ìहिी
(ȧɃɀɇȶɃȳ) Ìहटले आहे.
‘. Nेलरचा प्रत्य± का्या्यनुभि ि Öित:ची मते : अवभजयातियादी वसद्यांतयात विचयारिंतयांनी संGटनेतील
प्रत्यक्ष कया्यया्थनुभियािरून ्यशसिी संGटनेसयाठी सित:ची मते ि विचयार संGटने¸्यया तßियातून मयांडली
आहेत. अशया प्रकयारची टीकया जरी अवभजयातियादी वसद्यांतयािर होत असली तरी, ्यया वसद्यानतयाचे विचयार
संGटनया ि व्यिस्यापनयालया वनवIJत सिरूप देÁ्ययासयाठी उप्युक्त ठरतयात. आधुवनक संGटनयांची वनवम्थती
करतयानया अवभजयातियादी वसद्यांतया¸्यया तßियाचया आधयार Gेतलया जयातो. ्यया तßिया¸्यया आधयारे संGटनेलया
वस्रतया प्रदयान होते.munotes.in

Page 56

56लोकप्रशयासन
अवभजयातियादी वसद्यांतयाने लोकप्रशयासनया¸्यया अË्ययासयात मोलयाची भर Gयातली आहे. प्रशयासनयाची शयाखया
सितंत्र असून वतचया सितंत्रपिे अË्ययास वहयािया हे सपष्तेचे कया्य्थ वसद्यांतयाने केले आहे. अवभजयातियादी
वसद्यांत हया संGटनयारूपी 6मयारतीचया पया्यया असलेलया वदसतो.
.Ž नोकरशाहीचा वसदानत  șɆɃȶȲɆȴɃȲɅȺȴ ȫȹȶɀɃɊ
मr³स िेबस्यचे मॉडेल ȮȶȳȶɃ
Ʉ ȤɀȵȶȽ
१८ व्यया शतकयातील Āयानसचे ियाविज्य मंत्री ववहनसेट डी. गयानती ्ययांनी १७४५ मध्ये सि्थप्र्म
नोकरशयाही

शÊद ियापरलया असलया तरी नोकरशयाहीचया जनक Ìहिून मr्कस िेबरलया Bळखले जयाते. कोित्ययाही
रयाष्ट्रयातील रयाजकी्य सत्तेमध्ये प्रशयासकी्य िगया्थची भूवमकया महßियाची असते. मr्कस िेबरने नोकरशयाहीचे
सपष्ीकरि करÁ्ययासयाठी आदश्थ पवतमयान (ȠȵȶȲȽ ȤɀȵȶȽ) त्ययार केली. मr्कस िेबरने प्रशयासन
चया अ््थ
िच्थसि गयाजवििे असया लयािलया. िेबरने सत्तया ि अवधसत्तया ्ययाविष्यी विचयार मयांडले आहेत. सत्तया ि
अवधसत्तेत Zरक केलया. सत्तया Ìहिजे बळजबरीने ि भीतीमुळे लोकयांनी वदलेल्यया आदेशयाचे पयालन
करÁ्ययाची वक्यया हो्य. अवधसत्तया Ìहिजे लोकयांनी सयांवगतलेली कया्य¥ सिखुशीने करÁ्ययाची वक्यया हो्य.
िेबर¸्यया मते, सत्तया अलपकयालीन असते तर अवधसत्तया दीG्थकयाळयाप्य«त असते.
नोकरशयाहीचे आदश्थ प्रयारूप मयांडÁ्ययासयाठी िेबरने अगोदर अवधसत्तेचे वििेचन केले आहे. अवधसत्तेचे
वििेचन हे नोकरशयाही वसद्यानतयाचया पया्यया आहे. अवधसत्तेचे तीन प्रकयार पुQीलप्रमयािे आहेत. -
.. पारंपåरक अवधसत्ा ȫɃȲȵȺɅȺɀȿȲȽ ȘɆɅȹɀɃȺɅɊ : िेबर¸्यया मते, ही अवधसत्तया िंशपरंपरेने
प्रयाप् होते. ्यया अवधसत्तेत परंपरेनुसयार रयाजयाचया मुलगया रयाजया बनतो. ्यया अवधसत्तेत लोक रयाजयाचे
आज्या पयालन करतयात.
.. दuिी अवGसत्ा ȚȹȲɃȺɄȾȲɅȺȴ ȘɆɅȹɀɃȺɅɊ : िेबर¸्यया मते, दैिी अवधसत्तया समयाजयातील
कयाही विवशष् लोकयांकडे असते. >खयाद्या व्यक्तीकडे असयामयान्य ि अलyवकक गुि असतयात Ìहिून
त्ययां¸्ययाकडे लोक िळतयात ि त्ययां¸्यया आदेशयाचे पयालन करतयात. उदयाहरिया््थ, धयावम्थक संत ि
नेतया.
.‘. िuधावनक तक्यसंगत अवधसत्ा ȣȶȸȲȽ ȩȲɅȺɀȿȲȽ ȘɆɅȹɀɃȺɅɊ : ही अवधसत्तया वनवIJत
वसद्यांत ि वन्यमयांिर आधयारलेली असते ही अवधसत्तया वन्यम ि कया्यद्याĬयारे वनमया्थि केली जयाते.
तक्थसंगतचया अ््थ समयाजव्यिस्ेचे विवशष् हेतू ि उवदिष्े वनवIJत करून ते सयाध्य करÁ्ययासयाठीचे
सयाधन ि मयाग्थ ठरविलेलया असतो. ्ययामुळे अवधसत्तेतील आदेशयांचे पयालनही होते. ्ोड्क्ययात, ्यया
अवधसत्ते¸्यया अवधमयान्यतेचया ąोत वन्यम ि कया्यद्यात असतो.
िेबरने िैधयावनक तक्थसंगत अवधसत्तेलया नोकरशयाहीचया आधयार मयानलया आहे. कयारि ही अवधसत्तया
विचयारपूि्थक त्ययार केलेल्यया कया्यद्यािर ि वन्यमयांिर आधयारलेली असते. िेबरने नोकरशयाहीचया
विचयार मूलत: संGटनया Ìहिून केलया. ्यया अवधसत्तेतील नोकरिगया्थलया नोकरशयाही
्यया विवशष्
नयाियाने Bळखले जयाते. िेबर¸्यया मते, नोकरशयाही हया संGटनेचया अत्यंत कया्य्थक्षम ि चयांगलया
प्रकयार आहे.munotes.in

Page 57

57वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
.’ मr³स िेबरचे नोकरशाहीचे आदश्य मॉडेल : मr्कस िेबरने नोकरशयाहीची व्यया´्यया केली नयाही
परंतु नोकरशयाहीची िैवशष्z्ये सयांवगतली. वन्युक्त केलेल्यया अवधकयाö्ययांचया प्रशयासकी्य संG Ìहिजे
नोकरशयाही. १९२७ सयाली ȫȹȶ ȫȹȶɀɃɊ ɀȷ ȪɀȴȺȲȽ Ȳȿȵ ȜȴɀȿɀȾȺȴ ȦɃȸȲȿȺɋȲɅȺɀȿ
्यया úं्यात नोकरशयाहीची िैवशष्z्ये सयांवगतली आहेत.
. पद आवण पदावधकारी ्यांतील Zरक : नोकरशयाही संGटनेत पदयांची रचनया तक्थशुद्पिे
केलेली असते. प्रत्येक पद पयाररभयावषत असते. त्यया पदयाचे अवधकयार, कया्य्थ ि जबयाबदयारी
सपष् केलेली असते. कोित्यया व्यक्तीलया वन्यमयाप्रमयािे प्रयाप् ते पद होते त्यया व्यक्तीलया पदया
िर असे प्य«त त्ययाचे आवधकयार ि लयाभ वमळतयात, पदमुक्त Lयाल्ययास त्यया अवधकयारयाचया
ियापर करतया ्येत नयाही.
. नोकरशाही संGNनेची ®ेणीिमा रचना : नोकरशयाही संGटनेची रचनया ही अवधकयारपद
परंपरया ततियािर ®ेिीबद् केलेली असते. पदयावधकयाö्ययातील संबंध िररķ ि कवनķ
पदयानुसयार वनवIJत केलेले सतयात, त्ययानुसयार प्रत्येकयालया अवधकयार प्रयाप् होतयात ि कया्य्थ
करयािे लयागते कवनķयांनया आपल्यया िररķयां¸्यया वन्यंत्रि क्षेत्रयात ि मयाग्थदश्थनयानुसयार कया्य्थ
करयािे लयागते. त्ययामुळे Gटनेत >करूपतया ि समनि्य रयाहतो. िररķ ि कवनķ
पदयावधकयाö्ययांमधील संबंधयांची सयाखळी संGटने¸्यया सिō¸च सतरयापयासून कवनķ
सतरयाप्य«त अखंड असते.
‘. विशेष²ानास प्राधान्य : नोकरशयाहीचया आतमया विशेषीकरि असतो, नोकरशयाहीचया
उद्य तयांवत्रक कyशल्यया¸्यया गरजेतून Lयालया आहे. संGटनेतील कया्य्थ विशेष कyशल्ययाने
पयार पयाडÁ्ययासयाठी पदयावधकया-्ययांची वनिड ि भरती विशेष ज्यान ि प्रयािीÁ्ययाने केले जयाते.
तसेच कया्य्थ प्रवशक्षि वदले जयाते. प्रवशक्षियाचया उप्योग संGटने¸्यया कया्यया्थलया होतो.
’. का्या्यची तक्यशुदपणे विभागणी : नोकरशयाही संGटनया तक्थसुद्तेिर आधयाररत
असल्ययामुळे कया्यया्थची विभयागिी वन्योजनबद ि तक्थशुद्पिे केली जयाते. प्रत्येक पदयाची
कया्य्थवनवIJती केली जयाते ि कया्य्थ पयार पयाडÁ्ययाचे अवधकयार वदले जयातयात. त्ययामुळे संGटनेची
उवदिष्े सयाध्य करÁ्ययासयाठी पदयावधकयारी कया्य्थ अवधक कया्य्थक्षमपिे करतयात.
“. का्य्यवनष्ठता : संGटनेतील प्रत्येक पदयावधकयारी आपल्यया पदयास ि कया्यया्थत >कवनķ
असतो. पदयावधकयारी व्यिसया्ययातील कyशल्य प्रयाप् करून GेÁ्ययासयाठी सतत प्र्यतनशील
असतयात. पदयावधकया-्ययांनया िेतन ि सेिया वनिpत्तीचयाही लयाभ कया्य्थवनķेतून वमळतो.
”. अनुशासन संवहता: नोकरशयाहीतील सि्थ पदयावधकयाö्ययांचे ित्थन आचयारसंवहतया ि
वन्यमयांनी वन्यंवत्रत केलेले असते. त्ययांचे पयालन कयाटेकोरपिे केले जयाते. त्ययामुळे संGटनेत
वशसत वनमया्थि होते तसेच कया्यया्थल्यीन गुप्ते¸्यया वन्यमयांचे पयालन होते ि कया्य्थक्षमतया
ियाQीस लयागते. आचयारसंवहतया भंग करियाö्ययािर कठोर कया्य्थियाही वकंिया वशक्षया केली जयाते.
•. Cपचाåरकता ि व्यवĉवनरपे±ता : नोकरशयाही संGटनेतील प्रत्येक कpती वन्यमयानुसयार
ि कयाटेकोर असते. ्यया कpतीमुळे कया्य्थपद्ती अवतश्य तयाठर ि पररदृQ बनते. प्रत्येक प्रij munotes.in

Page 58

58लोकप्रशयासन
व्यक्ती ि कया्य्थ वन्यमयां¸्यया चyकटीत रयाहóन पयावहले जयाते. ्यया वठकयािी नयाती-गोती. रक्तसंबंध
्ययालया महति नसते.
सियासयाठी समयान वन्यम
हे तति नोकरशयाहीत असते. नोकरशयाहीची
कया्य्थपद्ती Cपचयाररक असल्ययामुळे दप्रपद्ती वदसते ि नोकरशयाही¸्यया कया्यया्थत
सयातत्यतया वदसते. िेबरने िरील सि्थ विचयार नोकरशयाही संGटनेबयाबत मयांडले असले तरी
्यया विचयारयांिर टीकया करÁ्ययात आली आहे. ती पुQीलप्रमयािे
.“ नोकरशाही मॉडेलिरील Nीका : िेबरनी अवधसत्ते¸्यया आधयारे नोकरशयाहीचे मvडल मयांडले तरी
त्ययां¸्यया नोकरशयाही मंवडलिर अनेक विचयारिंतयांनी टीकया केली आहे.
. रॉबN्य मN्यन : िेबरची नोकरशयाही संकलपनया कयाही कवनķ पररियामयांनया जनम देते. िेबर¸्यया
मते, संGटनेची रचनया विशेषत: ®ेिीबद् रचनया ि वन्यम हे तयावक्थक आहेत. परंतु
सहजगत्यया संGटने¸्यया उवदिष्यातील हयावनकयारक पररियामयांनया जनम दे9 शकतयात आवि
नोकरशयाहीची कया्य्थक्षमतया प्रभयावित होते.
. ŁडाÐZ : िेबरचे नोकरशयाही मंवडल >क तयावक्थक मशीन आहे आवि प्रशयासकी्य
अवधकयारी ्यया मशीनचे सुटे भयाग आहेत.
‘. सा्यमन ि माच्य : िेबरने नोकरशयाही संGटने¸्यया रचनेिर अवधक लक्ष वदले आहे आवि
मयानिी सिभयाियाकडे दुल्थक्ष केले आहे.
’. पीNर Êलॉ9 : िेबरचे नोकरशयाही मvडेल प्रत्येक िेळी प्रत्येक वठकयािी लयागू करतया ्येत
नयाही कयारि ते पररित्थनशील नयाही. नोकरशयाही¸्यया तयावक्थकतेिर प्रijवचनह लयािते.
्ोड्क्ययात. िेबरने नोकरशयाहीचे मvडेल बदलत्यया पररवस्तीनुसयार बदलले पयावहजे.
“ प्रो. åरµज: िेबरचे नोकरशयाही मvडेल संकमिकयालीन आवि पररित्थनी्य विकसनशील
समयाजयातीलप्रशयासनयातील सपष् करू शकत नयाही.
”. NॉलकाN पास्यनस: पयास्थनस िेबर¸्यया आदश्थ नोकरशयाही¸्यया विचयारयांिर टीकया केली
आहे. िेबर¸्यया मते, प्रशयासकी्य कम्थचयारी तजज् Ìहिून जेिQे कया्य्थ करतो तेिQेच कया्य्थ
आदेशया¸्यया >कतया तßियातदेखील करू शकतयात. ्यया व्यिसया्ययातील कyशल्य संपयादन
करू शकेल असे वनवIJत सयांगतया ्येत नयाही. प्रशयासकी्य प्रमुखयाची आज्या पयाळयािी की
तंत्रज्यांची आज्या पयाळयािी ्ययाविष्यी प्रij वनमया्थि होतो
मr्कस िेबर¸्यया नोकरशयाही मvडेलिरील टीकया पुQीलप्रमयािे-
१. संGटने¸्यया संरचनेिर अवधक लक्ष वदले ि मयानिी संबंधयाकडे दुल्थक्ष केले.
२. िेबर¸्यया नोकरशयाही मvडेलमध्ये दÉतरवदरंगयाई कयारभयार चयालतो ्ययाकडे दुल्थक्ष केले आहे.
३. नोकरशयाहीमध्ये सत्तेची लयालसया मोठz्यया प्रमयाियात वदसते.
४. नोकरशयाहीतील अवधकयाö्ययांमध्ये हòकूमशयाही प्रिpत्ती वदसते.
५. नोकरशयाहीतील अवधकयारी जुन्यया पयारंपररक रीवतररियाजयाचे पयालन करतयात ि निीन विकयासयाप्रती
उदयासीन िpत्ती वदसते.munotes.in

Page 59

59वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
िेबर¸्यया नोकरशयाही मvडेलिर जरी अनेक टीकया होत असल्यया तरी नोकरशयाही ही प्रशयासनयाचया आतमया
आहे. नोकरशयाहीतील दोष दूर करÁ्ययासयाठी सत्तेचे विक¤þीकरि, वन्यंत्रियाची प्रभयािशीलतया, प्रशयासकी्य
न्यया्ययाल्ये, प्रभयािी संदेशिहन, जनतेचया सहभयाग, सयामयान्य जनतेप्रती उत्तरदयाव्यति निीन पररवस्ती
6त्ययादéचया सिीकयार केलया तर नोकरशयाहीचे आदश्थ मvडेल त्ययार होईल. िेबर¸्यया नोकरशयाहीचे वचंतन
पुQील निीन विचयारिंतयांनया मयाग्थदश्थक ि प्रेरक उरत आहे. आज नोकरशयाही Ìहिजे िेबर आवि िेबर
Ìहिजे नोकरशयाही हे समीकरि ियापरले जयात आहे.
.”. िेबरपIJात नोकरशाहीचा विकास ȧɀɄɅ ȮȶȳȶɃȺȲȿ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ :
मr्कस िेबरने नोकरशयाहीचे आदश्थ प्रयारूप १८ व्यया शतकयात मयांडले असले तरी २१ व्यया शतकयातही
महßिपूि्थ ठरत असलेले वदसते. नोकरशयाहीलया आधुवनक कयाळयात अनेक क्षेत्रयांत कया्य्थ करयािे लयागते.
नोकरशयाहीलया आव््थक ि सयामयावजक संGटनया¸्यया सपध¥त उतरयािे लयागत आहे.
नोकरशयाहीने सत्ते¸्यया विक¤þीकरियाĬयारे कया्य्थ करयािे. नोकरशयाहीलया सित:तील दोषयांनया दूर करून
लोकयावभमुख पररवस्तीनुसयार बदलयािे लयागत आहे. नोकरशयाहीतील सनदी सेिकयांनया सित: रयाजकी्य
तटस्तया, वनष्पक्षपयातीपिया, कया्यया्थशी >कवनष्, वन्यमयांचे पयालन ि अनुशयासन 6त्ययादी गुि आचयारियात
आिून कया्य्थक्षमतपिे कpती करयािी लयागते. उदयारीकरि, खयासगीकरि ि जयागवतकीकरि ्यया धोरियांचया
सिीकयार केल्ययामुळे शयासनया¸्यया कया्यया्थत ियाQ Lयाली आवि प्यया्थ्ययाने प्रशयासनयाचे कया्य्थक्षेत्र ियाQले.
नोकरशयाही¸्यया कया्यया्थत ि जबयाबदयारीत ियाQ Lयाली आवि नोकरशयाहीलया कया्य्थक्षमपिे प्रभयािीपिे ि
पयारदश्थक कया्य्थ पूि्थ करयािे लयागते. नोकरशयाहीने सयामूवहक वनि्थ्य प्रवक्येचया अिलंब करयािया ि लोकयावभमुख
बनयािे. नोकरशयाही संGटनेतील कयालबयाĻ कया्य्थपद्तीचया त्ययाग करून निीन तंत्रज्यानयाचया ियापर करयािया.
उदयाहरिया््थ, कvÌÈ्युटर, Zr्कस ि 6ले्कट्रvवन्कस सयाधने 6त्ययादी. आधुवनक कयाळयातील व्यिस्यापन हे
उवदिष्पूि्थ असयािे आवि नोकरशयाहीने सपधया्थतमक वस्तीत अवधक जबयाबदयार बनयािे. नोकरशयाहीतील
दÉतरवदरंगयाई, Ăष्याचयार, हòकूमशयाही, उत्तरदयाव्यतियाचया अभयाि 6. दोषयांनया मयावहती अवधकयार कया्यद्याने
्ोडz्ययाZयार प्रमयाियात आळया बसलया आहे.
िेबरपIJयात नोकरशयाहीचे मvडल आधुवनक लोकप्रशयासनयातील वसद्यांतयापुQे अपुरे ठरत आहे. त्ययातील
दोषयांनया दूर करÁ्ययासयाठी प्रशयासनयात टीकयाप्रधयान वसद्यांत उद्ययास आलया आहे. हया वसद्यांत जुग¥न
हेबरमयास ्ययांनी मयांडलया
मानिी संबंधाची शाbा एÐNन मे्यो ि 6तर
ȟɆȾȲȿ ȩȶȽȲɅȺɀȿ ȪȴȹɀɀȽ ȜȽɅɀȿ ȤȲɊɀ Ȳȿȵ ȦɅȹȶɃ
संGटने¸्यया पयारंपररक वसद्यांतयाĬयारे मयानिी Gटकयाकडे दुल्थक्ष केले होते. मयानियालया ्ययांवत्रक पद्तीने
Ìहिजे सयामयािे मयानले जयात होते. संGटनेतील अमयानिी्य तßियांनया विरोध करÁ्ययासयाठी मयानिी संबंधयाचया
वसद्यानत उद्ययास आलया. ्यया वसद्यानतयाचया संबंध मयानियाशी वनगवडत आहे. मयानिया¸्यया प्रेरिया, ित्थन,
अनyपचयाररक संबंध ्ययािर विचयार करÁ्ययात ्ये9 लयागलया. संGटनेचया अË्ययास मयानितयाियादी दृवष्कोनयातून
करियारया समयाजशयास्त्री्य विचयारिंत Ìहिून >लटन मे्यो
्ययांनया Bळखले जयाते. मयानिी संबंधयाचया दृवष्कोन munotes.in

Page 60

60लोकप्रशयासन
उद्ययास ्येÁ्ययासयाठी शयास्त्री्य व्यिस्यापन वसद्यानत कयारिीभूत होतया. कयारि त्ययाकयाळी
Cद्ोवगकीकरिया¸्यया विकयासयािर अवधक भर वदलया जयात होतया. मयालक, व्यिस्यापक ि कयामगयार
्ययां¸्ययातील संबंधयाकडे दुल्थक्ष केले जयात होते. तसेच कयामगयारयांनया कमी िेतन शोषि, अ्योµ्य ियातयािरि
अशया समस्ययांनया तŌड द्यािे लयागत होते. तेवहया त्यया समस्यया सोडविÁ्ययासयाठी >लटन मे्योनी
हv्vन्थ
प्र्योग करून मयानिी संबंधयालया महßि वदले.
हॉथॉन्य प्र्योग ȫȹȶ ȟȲɈɅȹɀɃȿȶ ȜɉɁȶɃȺȾȶȿɅɄ
मे्योनी हv्vन्थ प्र्योग ȮȶɄɅȶɃȿ ȜȽȶȴɅɃȺȴ ȚɀȾɁȲȿɊ ¸्यया हv्vन्थ संस्ेमध्ये (१९२७-१९३२) ्यया
कयाळयात केलया. मे्योने १९३३ मधील
ȫȹȶ ȟɆȾȲȿ ȧɃɀȳȽȶȾɄ ɀȷ Șȿ ȠȿȵɆɄɅɃȺȲȽ ȚȺȽȺɇȺɋȲɅȺɀȿ

्यया úं्यात मयानिी संबंधयाचया प्र्योग मयांडलया. हv्vन्थ प्र्योग तीन गटयात केलया.
. NेÖN łम अभ्यास ȫȶɄɅ ȩɀɀȾ ȪɅɆȵȺȶɄ : कम्थचयाö्ययां¸्यया कया्य्थक्षमतेिर बदलत्यया
पररवस्तीत कया्य्थ करतयानया कया्य पररियाम होतो हया अË्ययासयाचया उदिेश होतया.
अ प्रकाश ्योजना : ्यया प्र्योगयाचया उदिेश बदलत्यया प्रकयाश ्योजनेचया पररियाम कयामगयारयां¸्यया
उतपयादनयािर होतो वकंिया नयाही हे पयाहिे होतया. उदया., सहया-सहया मवहलयांचे दोन गट त्ययार
केले. दोनही गटयांनया सयारखे कया्य्थ वदले ि >कया गटयालया वस्र प्रकयाश ्योजनेत ठेिले तर
दुसö्यया गटयालया अवस्र प्रकयाश ्योजनेत ठेिले. ्यया प्र्योगया¸्यया अंती असे वदसून आले
की, दोनही गटयाचे उतपयादन ियाQलेले आहे.
ब प्रथम åरले अस¤Êली NेÖN łम : ्यया प्र्योगयात सहया मुलéचया >क गट त्ययार करÁ्ययात
आलया. ्यया मुलéनया न िेगिेगळ्यया रूममध्ये बसिून टेवलZोनची Jोटी-Jोटी उपकरिे
जोडÁ्ययाचे कया्य्थ वदले. ्यया मुलéिर देखरेख ि वन्यंत्रि ठेिÁ्ययासयाठी प्य्थिेक्षक नेमÁ्ययात
आलया. ्यया मुलीचे परसपरसंबंध सलो´्ययाचे रयाहतील असे ियातयािरि वनमया्थि करÁ्ययात
आले. मुलéनया सितंत्र मत नŌदविÁ्ययाची परियानगी वदली, कयामयाचे तयास कमी-जयासत
करÁ्ययात आले. तसेच मुलéनया सुविधया कमी-जयासत देÁ्ययात आल्यया, ्यया प्र्योगयाचया उदिेश
उतपयादनियाQीिर कया्य्थपररवस्तीचया वकती पररियाम होते हैŒ पयाहिे होतया. ्यया प्र्योगयांती
असे वदसून आले की हे उतपयािन ियाQले आहे.
क वद्ती्य åरले अस¤Êली NेÖN łम : ्यया प्र्योगयात
प्रेरिया
्यया Gटकयाचया विचयार करÁ्ययात
आलया. पयाच अनुभि कम्थचयाö्ययांची वनिड करून पूिती कया्य्थ करत होते ते्ेच कया्य्थ
करÁ्ययासयाठी ठेिÁ्ययात आले. परंतु ्यया कयामयासयाठी
बोनसž देÁ्ययात आले. त्ययामुळे
कम्थचयाö्ययांचे उतपनन ियाQले ि उतपयादनयातही ियाQ Lयाली.
ड मा्यका वÖÈलवNंग : ्यया प्र्योगयात पयाच मुलीचया गट सितंत्र रूममध्ये कया्य्थ करÁ्ययासयाठी
ठेिÁ्ययात आलया. ्यया कयाळयात पयाच िेळया कया्य्थ पररवस्ती बदलÁ्ययात आली. अवधक कया्य्थ
ि कमी िेतन देÁ्ययात आले. तसेच ्यया मुलéनया मयानवसक ि सयामयावजक सिरूपयात
>कमेकयां¸्यया Bळखी¸्यया नवहत्यया. तरीही त्ययां¸्ययात सहकया्यया्थची भयािनया वदसते ि
उतपयादन ियाQते.munotes.in

Page 61

61वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
. मुलाखत अध्य्यन ȠȿɅȶɃɇȽȶɈȺȿȸ ȪɅɆȵȺȶɄ : हया1्ोन्थ प्र्योगयातील हे प्र्योग प्य्थिेक्षियात
सुधयारिया करÁ्ययासयाठी करÁ्ययात आलया. ्यया प्र्योगयात अनेक कयामगयारयां¸्यया मुलयाखती Gेतल्यया ि
त्ययां¸्यया समस्यया जयािून GेÁ्ययाचया प्र्यतन केलया गेलया. ्यया प्र्योगयामुळे कयामगयाö्ययांचे मनोबल ियाQले.
कयामगयारयांची कया्य्थक्षमतया ियाQविÁ्ययासयाठी िै्यवक्तक, कyटुंवबक समस्यया कमी करÁ्ययात आल्यया.
कयामगयार ि व्यिस्यापकयात सहकयाö्ययाचे संबंध प्रस्यावपत करÁ्ययात आले.
‘. द बrक िा्यåरंग @ÊLि¥शन गN : ्यया प्र्योगयाचया मु´्य उदिेश कम्थचयाö्ययांतील अनyपचयाररक
सयामयावजक संबंधयातील मयावहती वमळवििे होतया. ्यया प्र्योगयासयाठी १४ कम्थचयाö्ययांचया >क गट त्ययार
करÁ्ययात आलया. ्यया कम्थचयाö्ययांनया िेतन त्ययां¸्यया कया्यया्थिरून देÁ्ययात आले. त्यया अध्य्यनयालया बrक
िया्यररंग @ÊLि¥शन गट Ìहितयात. ्यया प्र्योगया¸्यया शेिटी असे वदसून आले की, व्यक्तीलया आव््थक
लयाभयापेक्षया अनyपचयाररक संबंध अवधक महßियाचे असतयात.
हॉथॉन्य प्र्योगाचे वनषकष्य
१. कयामगयारयां¸्यया उतपयादनयािर भyवतक ि ियातयािरियातमक Gटकयांचया प्रभयाि पडत नयाही.
२. कयामगयार हया आव््थक मनुष््य नसून त्यया¸्यया कया्यया्थत भयािवनक ि सयामयावजक गरजयाही आिÔ्यक
आहेत.
३. अनyपचयाररक समूहयाĬयारे कयामगयारयांची कया्य्थक्षमतया ियाQविÁ्ययासयाठी सुरक्षया पुरवििे, सनमयान देिे,
मनोबलयाचया विकयास करिे आिÔ्यक असते.
४. कयामगयारयांनया संपूि्थ कया्य्थवस्तीचे ज्यान असल्ययास सयामयावजक संबंध वनमया्थि होतयात.
५. कयामगयारयां¸्यया तकयारीिरून उद्ोगयांनया संकेत वमळतयात.
६. अनyपचयाररक समूहया¸्यया कया्यया्थसयाठी नेतpति महßियाचे असते.
७. कयामगयारयांनया आव््थक कया्य्थ करÁ्ययाची प्रेरिया सहयानुभूवतपूि्थक प्य्थिेक्षक दे9 शकतो.
८. कयामगयारयां¸्यया प्रवतवक्यया ्यया कया्यया्थची सयामयावजक पररवस्ती ि कyटुंवबक सयामयावजक पररवस्ती
्ययामध्ये पररित्थन करÁ्ययासंबंधी असतयात,
९. व्यिस्यापकी्य व्यिहयारयासयाठी वनरीक्षि प्र्योग
तसेच तक्थ 6त्ययादéसयाठी िैज्यावनक आधयार Gेतलया
जयातो.
एÐNन मे्यो¸्या विचारांचे मूÐ्यमापन
मे्योनी हv्vन्थ प्र्योगयांतून मयानिी संबंधयाचया वसद्यानत मयांडलया असलया तरी त्यया¸्यया विचयारयािर टीकया
करÁ्ययात आली आहे.
१. वमलर ि Zोम ्ययां¸्यया मतयानुसयार हया्vन्थ प्र्योगयातील कया्य्थपद्ती दोष्युक्त होती.
२. मरे¸्यया मते, मे्यो सयामयावजक संशोधन वसद्यानतया¸्यया महßियासंबंधी अनवभज् होतया.
३. पीटर űकर ्ययां¸्यया मते, मे्यो¸्यया विचयारसरिीत प्रेरियांचया अभयाि आहे.
४. कयाही विचयार्यंतयां¸्यया मते, हया्vन्थ प्र्योगयाचे वनष्कष्थ अन्य उद्ोगसमूहयालया लयागू पडियारे नयाहीत
असे शंकयासपद वनष्कष्थ कयाQले आहेत.
िरील विचयारिंतयानी मे्यो¸्यया विचयारयांिर टीकया केली तरी मे्योचया हया्vन्थ प्र्योग अनेक विचयारिंतयां¸्यया
विचयारयांनया प्रेरिया देियारया ठरलया आहे.munotes.in

Page 62

62लोकप्रशयासन
१. कम्थचयाö्ययां¸्यया सयामयावजक ि मनोिैज्यावनक बयाबéिर भर वदलया आहे.
२. व्यिस्यापकयाने मयानिी संबंधयात ियाQ करयािी.
३. व्यिस्यापनयाने कयामगयारयां¸्यया व्ययािहयाररक ि ियासतविक समस्ययांचे अध्य्यन केले.
४. आधुवनक Cद्ोवगक समयाजयात आव््थक गरजयांबरोबर अनyपचयाररक सह्योगयाची गरज असते.
्ययाकडे अवधक लक्ष वदले.
५. ्यया प्र्योगयामुळे Cद्ोवगक व्यिस्यापनयात वशक्षि ि शोध, व्यिहयारयासयाठी अनुकूल ियातयािरि
त्ययार Lयाले ि निीन संशोधकयालया चयालनया वमळयाली.
मयानिी संबंध वसद्यानतयामध्ये 6तर विचयारिंतयांनी ्योगदयान वदले आहेत. रvबट्थ के, मट्थन, >Z.जे. रvधवलस
बग्थर, >ले्कस पयािेलयास, वक्डेविस, मयासको, डी. कयाट्थरयाईट वल्योनयाड्थ, सेलेस ि हब्थट, सया्यमन,
बनया्थड्थ, मेरी पयाक्थर Zvलेट, ȲɅ ȮɀɃȼ
, >ले्कस िvिलयास ्ययांचया - ȣȶȲȵȶɃɄȹȺɁ ȤȲȿ Ȳȿȵ ȝɆȿȴɅȺɀȿ,
>. >च. मvसलो ्ययांचया ȘȫȹȶɀɃɊ ɀȷ ȟɆȾȲȿ ȤɀɅȺɇȲɅȺɀȿ
आवि वल्योनयाड्थ सेलेस ्ययांचया ȫȹȶ
ȚȹȲȿȸȶ ȧɃɀȴȶɄɄ Ⱥȿ ȦɃȸȲȿȺɄȲɅȺɀȿ.
सयारयांशरूपयाने मयानिीसंबंधयातून संGटनेची उवदिष्े सयाध्य करिे श्क्य होत आहे.
ȳ ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ, șȶȹȲɇȺɀɆɃȲȽ, ȪɅɃɆȴɅɆɃȲȽ-ȷɆȿȴɅȺɀȿȲȽ ȘɁɁɃɀȲȴȹ
शास्त्री्य व्यिÖथापनाचा वसदानत ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ ȫȹȶɀɃɊ
Nेलरचा िu²ावनक व्यिÖथापनाचा वसदानत ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ ȫȹȶɀɃɊ ɀȷ ȫȲɊȽɀɃ
शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाचया जनक Ìहिून टेलरलया Bळखले जयाते. टेलरने उद्ोगक्षेत्रयातील समस्यया
सोडविÁ्ययासयाठी ि उद्ोगयाचे व्यिस्यापन करÁ्ययासयाठी शयास्त्री्य वकंिया िैज्यावनक व्यिस्यापन पत्तीचया
सिीकयार केलया.
Āेडररक टेलर ्ययांचया जनम २० मयाच्थ, १८५६ रोजी अमेररकेतील पेनवसलवहयावन्ययाž रयाज्ययातील
वZलयाडेवलZ्यया शहरयातील जम्थन टया9नž ्ये्े Lयालया. टेलरने हया्यűोवलक िक्थ 6ंटरप्रया्यजेस, वमडिेल
सटील कंपनी, मन्युZै्कचररंग 6नवहेसटम¤ट कंपनी 6त्ययादी वठकयािी नोकरी केली. टेलरने अवभ्ययांवत्रकी
शयास्त्रयातही मोलयाची भर टयाकली आहे. २८ मयाच्थ, १९९५ रोजी टेलरचे वनधन Lयाले.
टेलरने शयास्त्री्य दृवष्कोनयातून वलखयाि केले.
. Ș ȧȺȶȴȶ ȩȲɅȶ ȪɊɄɅȶȾ - –—“
. ȪȹɀɁ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ - —Ž‘
‘. ȫȹȶ ȘɃɅ ɀȷ ȚɆɅɅȺȿȸ Ʌȹȶ ȤȶɅȲȽɄ
’. ȫȹȶ ȧɃȺȿȴȺɁȽȶɄ ɀȷ ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ - —
िरीलपैकी तीन शोधवनबंध आहेत आवि >क शयास्त्री्य व्यिस्यापनयािरील úं् प्रकयावशत करÁ्ययात
आलया होतया.munotes.in

Page 63

63वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
शास्त्री्य व्यिÖथापनाची संकÐपना ȚɀȿȴȶɁɅ ɀȷ ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ
टेलरची शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाची संकलपनया उ¸च Cद्ोवगक कया्य्थक्षमतया आवि अवधक िेतन ि अत्यलप
खच्थ ्यया तßियािर आधयाररत आहे. पयारंपररक व्यिस्यापनयामध्ये असपष् तßिे, रूQ पद्ती, अकया्य्थक्षमतया
ि संGष्थ प्रवशक्षियाचया अभयाि 6त्ययादी समस्यया होत्यया. ्यया समस्यया सोडविÁ्ययासयाठी टेलरने निीन शयास्त्री्य
व्यिस्यापन संकलपनेचया सिीकयार केलया. त्ययामुळे ती Cद्ोवगक क्षेत्रया¸्यया विकयासयासयाठी आवि कयामगयार
कल्ययाियासयाठी उप्युक्त पद्ती ठरली.
शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाची संकलपनया टेलरने ȪȹɀɁ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ-१९०३ ि ȫȹȶ ȧɃȺȿȴȺɁȽȶ ɀȷ
ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ १९११ ्यया úं्यांत विसतpत सयांवगतली आहे. टेलर¸्यया मते, Ÿकयामगयारयांकडून
कोिते कया्य्थ करून ¶्ययािे आवि नंतर ते कया्य्थ उतकpष्पिे ि कमीत कमी खचया्थत कसे करयािे हे जयािून
GेÁ्ययाची कलया Ìहिजे व्यिस्यापन हो्य.  (ȫȹȶ ȲɃɅ ɀȷ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ ȺɄ ȵȶȷȺȿȶȵ ȲɄ ȼȿɀɈȺȿȸ
ȶɉȲȴɅȽɊ ɈȹȲɅ ɊɀɆ ɈȲȿɅ Ⱦȶȿ Ʌɀ ȵɀ Ȳȿȵ Ʌȹȶȿ ɄȶȶȺȿȸ ɅȹȲɅ ɅȹȶɊ ȵɀ ȺɅ Ⱥȿ Ʌȹȶ ȳȶɄɅ Ȳȿȵ
ȴȹȶȲɁȶɄɅ ɈȲɊ.)
ȪȹɀɁ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ
मधील व्यिस्यापनयाविष्यी टेलरचे मत, Ÿव्यिस्यापन Ìहिजे ज्ययात कम्थचयारी
त्ययांचे उतकpष् कया्य्थ देतयात आवि त्यया बदल्ययात मयालकयाकडून प्रोतसयाहनयातमक मोबदलया वमळितयात. 
सयाधयारित: टेलरने शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाची संकलपनया व्ययापक दृवष्कोनयातून केली आहे. व्यिस्यापन
संकलपनेत वनवIJत पद्ती ि वचवकतसयातमक संशोधनयाचया मयाग्थ सिीकयारलया आहे. ्यया संकलपनेचया मु´्य
उदिेश कमीत कमी खचया्थत जयासतीत जयासत उतपयादन वमळवििे असलया तरी टेलरने कयामगयार कल्ययाि
प्रेरिया, सयामयावजक वहत, मयालक िगया्थचया Zया्यदया ्ययाकडेही लक्ष वदले आहे.
शास्त्री्य व्यिÖथापनाची उवĥष्े ȦȳȻȶȴɅȺɇȶ ɀȷ ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ
. का्य्य±मता िाQविणे : कोित्ययाही उद्ोगयाचया मु´्य हेतू कया्य्थक्षमतया ियाQवििे हया असतो.
कया्य्थक्षमतया पूि्थ करÁ्ययासयाठी उद्ोगया¸्यया व्यिस्यापनयाने कयामगयारयांनया अवधक िेतन वदले पयावहजे
ि उतपयादन खच्थ कमी केलया पयावहजे.
. शास्त्री्य पदतीने प्रij सोडविणे : संGटनेचे ि व्यिस्यापनयाचे प्रij शयास्त्री्य पद्तीने सोडविले
पयावहजेत. कयारि व्यिस्यापनयांनी प्रijयांची सोडििूक विवशष् ज्यानया¸्यया आधयारे करयािी.
‘. कामगारांना प्रवश±ण देणे : प्रत्येक उद्ोगधंद्या¸्यया व्यिस्यापनयाने कयामगयारयांनया प्रवशक्षियामध्ये
कयामयाचे सिरूप सपष् केले पयावहजे ि अिजयारयांची मयावहती करून द्यािी.
’. का्या्यचे वOकाण ि व्यिÖथा प्रमावणत करणे : शयास्त्री्यदृष््यया उद्ोगधंद्यांमधील कयामगयारयांनया
प्रभयावित करून, त्ययां¸्ययातील गुििैवशष्z्ये लक्षयात Gे9न कयाम सोपविले पयावहजे आवि ज्यया
वठकयािी कयामगयार कयाम करतयात ते वठकयाि व्यिवस्त असयािे.
“. व्यिÖथापन ि कामगार ्यां¸्यात सहका्य्य : व्यिस्यापन ि कयामगयार ्ययां¸्ययात शयास्त्री्य पद्तीने
वमत्रतियाचे ि सहकया्यया्थचे संबंध वनमया्थि केले पयावहजेत आवि कयामगयारयांसयाठी कयामगयार संGटनया
वनमया्थि करयाव्ययात.munotes.in

Page 64

64लोकप्रशयासन
शास्त्री्य व्यिÖथापनाची तßिे ȧɃȺȿȴȺɁȽȶɄ ɀȷ ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ
टेलरने ȧɃȺȿȴȺɁȽȶɄ ɀȷ ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ-१९११ ्यया úं्यात शयास्त्री्य व्यिस्यापनया¸्यया
वसद्यानतयाची सतिे मयाडली. शयास्त्री्य व्यिस्यापनया¸्यया वसद्यानतयाची तßिे ही शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाचया
मु´्य गयाभया आहेत.
. का्या्य¸्या िाÖति वि²ानाचा विकास करणे : व्यिस्यापनयाने कया्यया्थ¸्यया ियासति विज्यानयाचया
विकयास करÁ्ययासयाठी कयामगयारयालया संपूि्थ वदिसयात वकती प्रमयाियात कया्य्थ पयार पयाडतया ्येईल हे
वनवIJत करिे. Ÿसंपूि्थ वदिसया¸्यया कया्यया्थचे विभयाजन तयासयामध्ये करिे Ìहिजे कया्यया्थ¸्यया ियासति
विज्यानयाचया विकयास करिे हो्य.  ियासति विज्यान Ìहिजे कया्यया्थचे विभयाजन विविध Gटक ि
उपGटक ्ययामध्ये करिे हो्य. कयामगयारयां¸्यया अनुभियानुसयार कया्य्थ पूि्थ केल्ययास उतपयादनयात ियाQ
होते. मयालक ि कयामगयार ्ययांनया Zया्यदया होतो तसेच úयाहकयालयाही Zया्यदया होतो. शयास्त्री्य
व्यिस्यापनयाĬयारे संGटनेचया हेतू सयाध्य होतो.
. कामगारांची शास्त्री्य पदतीने वनिड करणे : व्यिस्यापनयालया कया्य्थक्षम ि प्रयामयाविकपिे कया्य्थ
करून GेÁ्ययासयाठी कयामगयारयांची वनिड शयास्त्री्य पद्तीने करयािी लयागते. शयास्त्री्य पद्त Ìहिजे
कयामगयारयांची क्षमतया ि कलयागुि, सिभयाि तसेच सुप् गुि ्ययातून व्यवक्तविकयास Gडिून आििे
हो्य.
‘. कामगारांना प्रवश±ण देणे : शयास्त्री्य पद्तीने वनिड केलेल्यया कयामगयारयांनया प्रवशक्षि वदले
पयावहजे. तसेच कयामगयारयांनया पयाĵ्थभूमी ि कया्यया्थतमक प्रवशक्षि पद्तशीरपिे ि विसतयारपूि्थक वदले
पयावहजे. संGटने¸्यया व्यिस्यापनयाने संGटनेतील कयामगयारयांनया सि्यंविकयास करÁ्ययासयाठी आवि
कया्य्थ पूि्थ क्षमतेने करÁ्ययाची संधी वदली पयावहजे. व्यिस्यापनयाने निीन पद्तéचया, अिजयारयांचया ि
पररवस्तीचया कयामगयारयांनी सिखुशीने सिीकयार करयािया अशी व्यिस्या वनमया्थि करयािी.
’. व्यिÖथापन ि कामगार ्यां¸्यातील सहका्या्यचे संबंध : टेलर¸्यया मते, कयामगयारयांनया निीन
कया्य्थ निीन पद्तीने करÁ्ययासयाठी सतत प्रेरिया ि सZूतती देियारया Gटक Ìहिजे व्यिस्यापन हो्य.
कयामगयार व्यिस्यापनयाशी सहकया्य्थ करÁ्ययासयाठी त्ययार असतयात परंतु व्यिस्यापन कयामगयारयांनया
विरोध करते. त्ययामुळे टेलरने मयानवसक कयांतीची संकलपनया मयांडली. ्यया संकलपनेत व्यिस्यापन
ि कयामगयार ्ययांनया शयांततयाम्य पद्तीने >कत्र कसे आितया ्येईल ्ययाचया विचयार केलया आहे.
्ोड्क्ययात, व्यिस्यापन ि कयामगयार ्ययां¸्ययात सहकया्यया्थचे संबंध असिे गरजेचे असते.
“. व्यिÖथापन ि कामगार ्यां¸्यातील का्या्यची समविभागणी : टेलर¸्यया मते संGटनेतील कया्य्थ
ि जबयाबदयारी ्ययांचे समप्रमयाियात विभयाजन ि व्यिस्यापन कयामगयारयांत केले पयावहजे. संGटनेतील
कया्यया«पैकी महßियाची कया्य¥ ि जबयाबदयारी व्यिस्यापनयाने सित:कडे Gेतली पयावहजे. वकरकोळ
कया्य्थ कयामगयारयांकडे वदले पयावहजे. कया्य्थ ि जबयाबदयारी¸्यया विभयाजनयामुळे व्यिस्यापन ि कयामगयार
्ययां¸्ययात वमत्रतियाचे पयारसपररक संबंध वनमया्थि होतयात ि संGटनया संGष्थमुक्त होते. शयास्त्री्य
व्यिस्यापनया¸्यया तßियांपैकी कोितेही >क तßि Ìहिजे शयास्त्री्य व्यिस्यापन नयाही तर सि्थ
तßियांचे >कत्रीकरि Ìहिजे शयास्त्री्य व्यिस्यापन हो्य. शयास्त्री्य व्यिस्यापनयामध्ये कया्यया्थतमक
Zोरमनियाद, विभेदनयातमक िेतन पद्ती, अध्य्यन पद्ती ि मयानवसक कयांती 6त्ययादी बयाबéचया
समयािेश होतो.munotes.in

Page 65

65वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
शास्त्री्य व्यिÖथापनाची तंत्रे ȫȶȴȹȿȺɂɆȶɄ ɀȷ ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ
टेलरने सि्थप्र्म शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाची तंत्रे ि तßिे ्ययांमधील Zरक सपष् केलया. कयाही विचयारिंतयां¸्यया
मते, टेनर¸्यया शयास्त्री्य व्यिस्यापनया¸्यया तßियात ि तंत्रयात सरवमसळ Lयाली आहे परंतु टेलरने असे
सयांवगतले आहे की, Ÿव्यिस्यापनयाचे तßि लयागू करÁ्ययासयाठी तंत्र हया सिया«त मोठया सयाहयाय्यक Gटक आहे.
Cद्ोवगक क्षेत्रयातील समस्ययांचे समयाधयान शोधÁ्ययासयाठी व्यिस्यापनयाची तत्रे ि ततिे महतियाची बरसयात,
ȫȹȶ ȧɃȺȿȴȺɁȽȶɄ ɀɃ ȪȴȺȶȿɅȺȷȺȴ ȤȲȿȲȸȶȾȶȿɅ - १९११ ्यया úं्यात ्यया तंबयाचया उललेख केलया आहे.
. अध्य्यन पदती:
टेलरने व्यिस्यापन करÁ्ययासयाठी तीन अध्य्यन पखती सयांवगतल्यया आहेत.
अ) कयाळ अध्य्यन (ȫȺȾȶ ȪɅɆȵɊ)
ब) गती अध्य्यन (ȤɀɅȺɀȿ ȪɅɆȵɊ)
क) ्किया अध्य्यन (ȝȲɅȺȸɆȶ ȪɅɆȵɊ)
(अ) कयाळ अध्य्यन Ìहिजे कोित्ययाही कया्य्थसंपननतेसयाठी लयागलेलया िेळ ि त्ययांचया कयाळवनहया्य
अहियाल ठेििे हो्य.
(ब) गती अध्य्यन Ìहिजे कयामगयारयां¸्यया अनयािÔ्यक हयालचयाली टयाळून कया्य्थ करून Gेिे हो्य. कयाळ
अध्य्यनयालया सयाहयाय्यक गती अध्य्यन कया्य्थ करते.
(क) ्किया अध्य्यन Ìहिजे कयामगयारयांनया कया्यया्थनंतर वि®यांतीची गरज हो्य.
. का्या्यतमक Zोरमन :
Zोरमन Ìहिजे जो कयामगयारयांचया नेतया असतो वकंिया Cपचयाररकरीत्यया कयारखयानया व्यिस्यापनयाकडून
त्यया¸्यया पदयालया मयान्यतया वमळयालेली असते. टेलरने कया्यया्थतमक Zोरमनशीप संकलपनेमध्ये कयारखयान्ययात
कयाम करतयानया कयामगयारयांिर वन्यंत्रि ि श्थन करÁ्ययासयाठी >कया Zोरमन?िजी आठ Zोरमनची
संकलपनेमध्ये मयांडली. ्ययामधील Zोरमन वन्योजन क्षेत्रयात Ìहिजे कया्यया्थल्यीन कया्य्थ करियारे ि Zोरमन
कयारखयान्ययात कया्य्थ करियाö्यया क्षेत्रयात विभयावजत केले जयातयात, Zोरमनकडे कया्यया्थची जबयाबदयारी
त्ययां¸्ययातील क्षमतया ि कyशल्ययानुसयार सोपविली पयावहजे.
का्या्यल्यीन वन्योजन करणारे Zोरमन
अ का्य्यक्रम कारकून ȩɀɆɅȺȿȶ ȚȽȶɃȼ : ्यया कयारकुनयाचे कया्य्थ दैनंवदन कया्य्थकम त्ययार करिे
आवि त्यया संबंवधत सूचनया देिे.
ब सूचनापत्र कारकून ȠȿɄɅɃɆȴɅȺɀȿ ȚȽȶɃȼ : ्यया कयारकुनयाचे कया्य्थ कया्यया्थचे सूचनयापत्र त्ययार
करिे आवि गटनया्यकयाप्य«त पोहोचवििे.
क काb ि खच्य कारकून ȫȺȾȶ Ȳȿȵ ȚɀɄɅ ȚȽȶɃȼ : ्ययांचे कया्य्थ विविध कया्यया्थसयाठी लयागियारया
िेळ वकंिया कयाळ ि खच्थ ्ययाविष्यी मयावहती ठेििे.
ड अनुशासक țȺɄȴȺɁȽȺȿȲɃȺȲȿ : संGटनेमध्ये अनुशयासन ठेििे आवि संGष्थ सोडविÁ्ययाचे
कया्य्थ करिे. munotes.in

Page 66

66लोकप्रशयासन
कारखान्यात का्य्य करणारे Zोरमन
अ गNना्यक ȞȲȿȸ șɀɄɄ: प्रत्येक कयामगयारयाकडून ्योजनयावनवIJतीनुसयार कया्य्थ करून Gेिे.
कयामगयारयांनया कया्यया्थविष्यी आिÔ्यक मयावहती, मयाग्थदश्थन ि सयामúी देिे.
ब गतीना्यक ȪɁȶȶȵ șɀɄɄ : गती नया्यकयाचे कया्य्थ हे गतीिर वन्यंत्रि ठेििे, प्रत्येक कया्य्थ ्योµ्य
िेळेिर पूि्थ करिे.
क वनरी±क ȠȿɄɁȶȴɅɀɃ: उद्ोगयातील उतपयावदत िसतूंची तपयासिी करिे आवि िसतूची विकी
्योµ्य आहे वकंिया नयाही ्ययाचे परीक्षि करिे.
ड दुŁÖती ना्यक ȩȶɁȲȺɃ șɀɄɄ : ्ययाचे कया्य्थ मशीन वकंिया अिजयारयांची दुŁसती करिे,
‘. विभेदनातमक िेतनपदती :
टेलरने पयारंपररक िेतनपद्तीलया विरोध केलया, टेलर¸्यया मते, िेतन कयामगयारयांसयाठी प्रेरियादया्यी असते.
विभेदनयातमक िेतन Ìहिजे कया्य्थकुशलतया ि कया्य्थसंपननतया ्यया आधयारे िेतनयाचया दर वनवIJत करिे ि
वनवIJत िेळेत ठरिून वदलेले कया्य्थ पूि्थ केल्ययास त्ययांनया अवधक िेतन तर वनवIJत िेळेत कया्य्थ पूि्थ न
केल्ययास त्ययालया कमी िेतन देिे हो्य, कयामगयारयां¸्यया कया्यया्थतमक ्यशयासयाठी उ¸च िेतन ि अप्यशयासयाठी
कपयात ्यया तßियांचया ियापर विभेदनयातमक िेतनयामध्ये होतो. ्यया िेतनपद्तीमुळे कुशल कयामगयारयांकडून
३५ अवधक ®म वमळतयात तर अकुशल कयामगयारयांनया सित:चे कyशल्य ियाQविÁ्ययासयाठी प्रोतसयाहन
वकंिया अवभप्रेरिया वमळते.
’. मानवसक क्रांती:
टेलर¸्यया मते, व्यिस्यापन ि कयामगयार ्ययां¸्ययात संपूि्थ मयानवसक कयांती Gडिून आियािी
लयागते. मयानवसक कयांती ही कया्य्थ ि जबयाबदयाö्यया, दैनंवदन समस्ययांशी संबंवधत असते. व्यिस्यापन ि
कयामगयार ्ययांचे परसपरसंबंध सहकया्यया्थचे असतयात. सहकया्यया्थवशिया्य शयास्त्री्य व्यिस्यापन प्रत्यक्षयात ्ये9
शकत नयाही. अवतररक्त उतपयादनयातून वमळियाö्यया नÉ्ययाकडे व्यिस्यापन ि कयामगयारयांनी दुल्थक्ष केले
पयावहजे आवि अवतररक्त नÉ्ययाचया उप्योग व्यिस्यापनयाने कयामगयारयांनया बोनस¸्यया सिरूपयात ियाटÁ्ययासयाठी
करयािया. अवतररक्त उतपयादन ि नZया होÁ्ययासयाठी व्यिस्यापन ि कयामगयार ्ययां¸्ययात सहकया्यया्थचे संबंध
असयािे लयागतयात. ्ययालया टेलरने मयानवसक कयांती असे संबोधले आहे. शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाचया अविभयाज्य
Gटक Ìहिजे मयानवसक कयांती हो्य.
अशया प्रकयारे शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाचया वसद्यानत टेलरने मयांडलया असलया तरी अनेक विचयारिंतयांनी ्यया
वसद्यानतयाकररतया ्योगदयान वदले आहे. हेʼnी गैनट,वगलāे् हेररµटन 6मस्थन ्ययांचया शयास्त्री्य व्यिस्यापनयासयाठी
मोलयाचया ियाटया आहे. शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाचया सिीकयार उतपयादन ियाQविÁ्ययासयाठी केलया असलया तरी ्यया
वसद्यानतयािर अनेक विचयारिंतयांनी टीकया केली आहे.
ǵ Ÿटेलर¸्यया शयास्त्री्य व्यिस्यापनयात मूलत: शयास्त्रयाचया अभयाि आहे.  रॉबN्य हॉ³सी
ǵ शयास्त्री्य व्यिस्यापनयामुळे व्यिस्यापकयालया वनरंकुश सत्तया वकंिया शक्ती प्रयाप् होते. - @वलवहर
शेÐडनmunotes.in

Page 67

67वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
ǵ टेलरने कयामगयारया¸्यया प्रेरिया ि भयािनयांकडे दुल्थक्ष केले आहे. - वमस मेरी पाक्यर ZॉलेN
ǵ टेलर¸्यया शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाचया संबंध केिळ उतपयादनियाQीशी ि नÉ्ययाशी आहे. - जे. डी. एच.
कोल
टेलर¸्यया शयास्त्री्य व्यिस्यापन वसद्यानतयािर वकतीही टीकया होत असली तरी त्यया¸्यया ्योगदयानयाकडे
दुल्थक्ष करतया ्येियार नयाही.
Nेलरचे ्योगदान-
१. टेलरचे शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाचे विचयार कयांवतकयारक आहेत.
२. शयास्त्री्य पद्तीनुसयार उतपयादन कया्य्थक्षमते¸्यया ियाQीमुळे संसयाधनयांचया अपव्य्य टयाळतया आलया.
३. संGटनेची तंत्रे, कyशल्य ि कया्य्थपद्तीचे प्रमयािीकरि केले.
४. कयामगयारयांनया कया्यया्थ¸्यया प्रमयाियात मोबदलया वमळू लयागलया.
५. कयामगयारया¸्यया कyशल्ययात ियाQ Lयाली ि प्रवशक्षि उपलÊध Lयाले.
६. लोकप्रशयासनयातील वसद्यानतयासयाठी शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाची संकलपनया महßियाची ठरली.
टेलरने निीन शयास्त्री्य व्यिस्यापन पद्ती उद्ययास आिली. ्यया व्यिस्यापन वसद्यानतयामध्ये तेवहयापयासून
ते आतयाप्य«त अनेक पररित्थने Lयाली. १९८० ¸्यया दशकयानंतर सयाि्थजवनक क्षेत्रया¸्यया व्यिस्यापनयाची
गरज भयासली. ्यया निीन शयास्त्री्य व्यिस्यापन प्रियाहयालया नि-टेलरियाद Ìहिून संबोधले जयात आहे.
शयास्त्री्य व्यिस्यापनयाचया जनक Ìहिून टेलरलया Bळखले जयाते.
संGNनेचा ित्यनिादी दृवष्कोन एÐNन मे्यो ि 6तर
șȶȹȲɇȺɀɃȲȽ ȘɁɁɃɀȲȴȹ ɀȷ ȦɃȸȲȿȺɄȲɅȺɀȿ
लोकप्रशयासनयातील पयारंपररक विचयारयांमधील दोष दयाखविियारया वसद्यानत Ìहिजे ित्थनियादी दृवष्कोन
हो्य, ित्थनियादी अË्ययासयाची सुŁियात मयानसशयास्त्रज् जvन िrटसन ्ययांनी १९२५ सयाली केली. कयाही
विचयारिंतयां¸्यया मतयानुसयार १९३० मध्ये मे्योने सुरू केलेल्यया मयानिी संबंधयां¸्यया चळिळीतून ित्थनियादयाचया
पुरसकयार केलया गेलया. प्रशयासनशयास्त्रयात ित्थनियादी अË्ययासयालया महßियाचे स्यान देÁ्ययाचे ®े्य
हब्थट्थ
सया्यमन
्ययांनया वदले. सया्यमनने १९४७ सयाली वलवहलेलया
प्रशयासकी्य ित्थन
्यया úं्याने लोकप्रशयासनया¸्यया
अË्ययासयालया >क निीन वदशया वमळयाली.
ित्थनियाद Ìहिजे ित्थनया¸्यया अË्ययासयाचे क¤þ आवि संGटनेतील व्यक्तéची ियागिूक हो्य. व्यक्ती संGटनेचया
Gटक असून ती कशी ियागते ्ययाचया विचयार ित्थनियादी दृवष्कोनयात केलया जयातो. संGटनेतील व्यक्तéचे
परसपरसंबंध, विरोध ि सहकया्य्थ हे समúपिे समजून Gेतल्ययावशिया्य संGटने¸्यया कया्यया्थचया अË्ययास
करतया ्येत नयाही. हब्थट्थ सया्यमन, ब§क, बनया्थड्थ, मvसलो, मrक úेगर, हज्थबग्थ ि वकस आवगररस ्ययांचे
ित्थनियादी विचयार पुQीलप्रमयािे
. हब्यN्य सा्यमन : पयारंपररक प्रशयासनयािरील वसद्यानतयािर टीकया हब्थट्थ सया्यमनने केली आहे.
सया्यमनने पयारंपररक वसद्यानतयालया
Ìहिी
(ȧɃɀɇȶɃȳ) Ìहिून संबोधले आहे. पयारंपररक वसद्यानत munotes.in

Page 68

68लोकप्रशयासन
सि्थव्ययापी ठरू शकत नयाहीत. तर लोकप्रशयासनया¸्यया संGटनेतील सि्थव्ययापी वसद्यानत
मयांडिीकररतया प्रशयासनयातील
वनि्थ्य प्रवक्येचया अË्ययास अवधक महßियाचया ठरेल असे सया्यमनने
सयांवगतले आहे. संGटनेतील कयामगयारयांचे ित्थन हे उवदिष्यांनया धरून असते. ्यया उवदिष्यालया अनुसरून
सया्यमनने ित्थनयाची संकलपनया सयांवगतली. ित्थनियादयानुसयार प्रत्येक कयामगयार समयाधयानकयारक
कया्य्थ करू 6व¸Jतो. कयामगयारयाचया उदिेश अवधक कयाम करिे हया नसतो तेवहया िसतुवस्ती ि आदश्थ
लक्षयात Gे9न कयामगयारयां¸्यया ित्थनयाचया अË्ययास करयािया लयागतो.
. बrक : बrक ्ययांनी ित्थनियादी दृवष्कोनयातून विचयार मयांडले आहेत. ्ययां¸्यया मते, Ÿप्रत्येक व्यक्ती
संGटनेतून सित:चया विकयास सयाधू 6व¸Jते, तर संGटनया व्यक्ती¸्यया मयाध्यमयातून सित:चया विकयास
सयाधू 6व¸Jते. बrकने >कीकरि प्रवक्यया
सयांवगतली. ही प्रवक्यया Ìहिजे ज्यया वठकयािी व्यक्तीची
उवदिष्े ि संGटनेची उवदिष्े ्ययांनी >कवत्रत करून कया्य्थ करिे हो्य.
‘. चेÖNड्य बना्यड्य: संGटनेतील कयामगयारयांनी केलेले कयाम ि वमळियारे समयाधयान ्ययात समतोल
असयािया लयागतो. ्ययासयाठी बनयाड्थ ्ययांनी समतोलयाचया वसद्यानत मयांडलया. बनया्थड्थ¸्यया मते संGटनया
िररķ-कवनķ संबंधयािर उभी रयाहते. संGटनेची कया्य्थक्षमतया कम्थचयाö्ययां¸्यया समयाधयानयािर अिलंबून
असते. बनया्थड्थ¸्यया मते आव््थक प्रेरकयाप्रमयािे 6तर प्रेरक महतियाचे आहेत. अ) कयामया¸्यया वठकयािची
पररवस्ती ि ियातयािरि ब) व्यक्तीलया कयामयात सहभयागी करून Gेिे.क) कयामगयारयांतील संबंध
समयाधयानकयारक असयािेत. ड) कयामयातून समयाधयान वमळयाले पयावहजे. बनया्थड्थ¸्यया मते, कयामगयारयालया
चयांगली ियागिूक वदल्ययािर ते कया्य्थ चयांगले करतयात. जर त्ययांनया पशूसमयान ियागिूक वदली ते कयाम
करियार नयाहीत. संGटनेत चयांगले नेतpति असल्ययास कयामगयारयालया उतसयाह ियाटतो. अशया प्रकयारे
ित्थनियादी मयानिी संबंधयातून संGटनेचया अË्ययास बनया्थड्थनी केलया आहे.
’. अāाहम मॉÖलो : मvसलोनी गरजयांचया पदसोपयानकम वसद्यानत ित्थनियादी विचयारयातून मयांडलया
आहे. मयानिी गरजयांचया संबंध अवभप्रेरिेिर आधयाररत असतो. शयारीररक गरजया, सुरक्षयातमक
गरजया, सयामयावजक गरजया, सनमयानयासंबंधी गरजया ि आतमविकयासयाची गरज अशया पयाच गरजयांतून
मयानियालया समयाधयान ि अवभप्रेरिया वमळते असे सयांवगतले. अवभप्रेरिया वसद्यांतयाने ित्थनियादी
वसद्यांतयात भर Gयातली आहे.
“. मrक úेगर : मयानिी ित्थनयाचे विĴेषि
ȯ
आवि
Ȱ वसद्यानतयाĬयारे केले आहे. ɉ
वसद्यानत मयानियाचया
नकयारयातमक दृवष्कोन आहे. तर Ȱ वसद्यानत मयानिी ित्थनयाचया सकयारयातमक दृवष्कोन आहे. ्यया
वसद्यानतयाने ित्थनियादी दृवष्कोनयात भर Gयातली आहे.
”. Āेडåरक हज्यिग्य : मयानियालया कया्य्थसमयाधयान वमळविÁ्ययासयाठी
वĬGटक वसद्यांत
मयांडलया आहे.
्यया वसद्यांतयात आरोµ्य ि अवभप्रेरिया Gटक सयांवगतले आहेत. वĬGटकयाĬयारे ित्थनियादयात ्योगदयान
वदले आहे.
•. वक्रस मावग्यåरस : संGटने¸्यया जुन्यया वन्यमयात व्यक्ती¸्यया आकयांक्षया पूि्थ होत नयाहीत तेवहया संGष्थ
वनमया्थि होतो, कया्यया्थचे विभयाजन, वन्यंत्रि कक्षया ि अवधकयारयाची >कतया ्यया तßियांमुळे व्यक्तीची
कलपनयाशक्ती मयारली जयाते ्ययाबयाबत संGटने¸्यया कयामयाबदिल
अपररप्कितया ि पररप्कितया
वसद्यानत
मयांडलया आहे.munotes.in

Page 69

69वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
ित्यनिादाची िuवशष्z्ये
१. ित्थनियादी अË्ययासयात संGटनेतील मयानिी संबंधया¸्यया अË्ययासयालया प्रया्वमक सिरूप वदले आहे.
कयारि व्यक्ती-व्यक्तéमधील संबंधयातून त्ययाचे ित्थन वनवIJत करतया ्येते.
२. व्यक्ती¸्यया ित्थनयात सयातत्य ि वन्यवमतपिया असतो. वन्यवमततेचया उप्योग संशोधनयात ि
प्रशयासकी्य कयामकयाजयातही होतो.
३. व्यक्तीचे ित्थन कसे असयािे ्यया अगोदर व्यक्तीचे ित्थन कसे आहे हे शोधÁ्ययािर ित्थनियादयाचया
अवधक भर असतो. व्यक्ती¸्यया ित्थनयाचया ि त्यया¸्यया प्रशयासनयातील ियासतविक पररियामयाचया
अË्ययास हया दृवष्कोन करतो.
४. व्यक्ती¸्यया ित्थनयाचया सखोल अË्ययास करून प्रशयासकी्य सुविधयांसयाठी कयाही वसद्यानत ि
अनुमयानयांची वनवम्थती केली जयाते.
५ . ित्थनियादी अध्य्यनयातून अनुभि, वनरीक्षि ि म्यया्थवदत प्रेरिया पद्तीिर अिलंबून असतो.
ित्यनिादी दृवष्कोनािरील Nीका
१. ित्थनियादी वसद्यानत सि्थ प्रशयासकी्य वक्ययां¸्यया विĴेषियासयाठी उप्युक्त ठरत नयाही.
२. प्रशयासकी्य समस्ययांचे आकलन होÁ्ययासयाठी मयानिी मूल्ययांचे मोजमयाप करतया ्येत नयाही.
३. मयानिी ित्थनयाचे वनरीक्षि ि संकलन केलेली मयावहती अचूक ि ्योµ्य असेल असे नयाही.
४. प्रशयासकी्य ित्थन पूि्थपिे शयास्त्री्य ि शुद् सिरूपयाचे नसते.
५. मयानिी ित्थनयात वन्यवमततया नसते.
संGटने¸्यया ित्थनियादी वसद्यानतयािर टीकया जरी करÁ्ययात आली असली तरी ित्थनियादी वसद्यांतयाने
लोकप्रशयासनया¸्यया अË्ययासयात मोलयाची भर टयाकली आहे. ित्थनियादी दृवष्कोनयामुळे प्रशयासकी्य
प्रवक्येतील मयानिी संबंधयानया महतियाचे स्यान वमळयाले आहे.
ȴ ȤȲɃɉȺȲȿ, ȧɆȳȽȺȴ ȚȹɀȺȴȶ, ȧɀɄɅ-ȾɀȵȶɃȿ.
मा³स्यिादी दृष्ीकोन
मr्कस िेबर ्यया¸्यया अगोदर नोकरशयाही¸्यया सिरूपयासंबंधी चचया्थ करियाö्यया विचयारिंतयांपैकी कयाल्थ मया्कस्थ
(१८१८-८३) हया >क महßियाचया विचयारिंत हो्य परंतु त्यया¸्यया विचयारयांत नोकरशयाहीलया मध्यितती स्यान
वमळयाले नवहते. कयाल्थ मया्कस्थ हया सयाÌ्यियादयाचया
जनक Ìहिून Bळखलया जयातो. त्ययाने सयाÌ्यियादी दृवष्कोनयातून त्यया िेळ¸्यया समयाज-व्यिस्ेचे ि
अ््थव्यिस्ेचे सिरूप सपष् करÁ्ययालया विशेष महßि वदले होते. सियाभयाविकच मया्कस्थ¸्यया वलखयाियात
?वतहयावसक भyवतकियाद, भयांडिलशयाही व्यिस्ेची िैवशष्z्ये, त्यया व्यिस्ेत त्ययार होियारे अंतवि्थरोध,
िग्थसंGष्थ, अवतररक्त मूल्य, कयामगयार कयांती ि वतची अवनिया्य्थतया 6त्ययादी गोष्éनया जयासत प्रयाधयान्य वमळयाले
होते. त्ययाने नोकरशयाहीसंबंधी मयांडलेले विचयार हे भयांडिलशयाही व्यिस्ेचे सिरूप सपष् करÁ्यया¸्यया
अनुषंगयाने आलेले विचयार होते. भयांडिलशयाही व्यिस्ेत नोकरशयाही कोित्यया प्रकयारची भूवमकया पयार
पयाडते, हे दयाखिून देिे हया त्यया¸्यया त्ययासंबंधी¸्यया वलखयाियाचया उदिेश होतया.munotes.in

Page 70

70लोकप्रशयासन
िåरष्ठ िगा्यचे वहतर±ण
कयाल्थ मया्कस्थ असे समजतो की, नोकरशयाहीदेखील रयाज्ययाप्रमयािेच शोषियाचे >क सयाधन आहे.
समयाजयातील िररķ वकंिया प्रभयािशयाली िग्थ आपले िच्थसि प्रस्यावपत करÁ्ययासयाठी नोकरशयाहीचया >क
हत्ययार Ìहिून ियापर करीत असतो. हया िग्थ समयाजयातील 6तर िगया«िर वन्यंत्रि गयाजविÁ्ययासयाठी
नोकरशयाहीचया ियापर करीत असतो. मया्कस्थ¸्यया िग्थसंGषया्थ¸्यया वसद्यांतयाप्रमयािे समयाजयात िररķ ि कवनķ
िग्थ ्ययां¸्ययात सतत संGष्थ चयाललेलया असतो. ्यया संGषया्थत िररķ िग्थ अनेक गोष्éचया उप्योग आपले
वहतसंबंध सुरवक्षत रयाखÁ्ययासयाठी करून Gेत असतो. रयाज्य हे िररķ िगया्थ¸्यया हयाती असलेले >क
महßियाचे सयाधन हो्य. धम्थ, सयांसकpवतक प्रतीके ्यया गोष्ीही िररķ िगया्थ¸्यया वहतसंबंधयां¸्यया रक्षियासयाठी
उप्योगयात आिल्यया जयातयात. नोकरशयाही हेदेखील बररķ िगया्थ¸्यया हयातयाशी असलेले असेच >क महßियाचे
सयाधन हो्य, नोकरशयाही¸्यया मदतीने समयाजयातील िररķ िग्थ समयाजजीिनयािरील आपले िच्थसि अबयावधत
रयाखÁ्ययाचया प्र्यतन करतो.
विशेष ²ानाचा अभाि
जम्थन तßििेत्तया होल ्ययाने नोकरशयाही ही रयाज्य ि नयागरी समयाज ्ययांमधील सेतू असते, असे Ìहटले होते,
त्यया¸्यया मते, नोकरशयाही¸्यया मयाध्यमयातून रयाज्ययातील विवशष् वहतसंबंधयांचे सयामयान्य वहतसंबंधयांत रूपयांतर
केले जयाते. नोकरशयाहीलया समयाजया¸्यया वहतसंबंधीची अंतदृ्थष्ी असते त्ययामुळे रयाज्ययातील नयागररकयां¸्यया
कल्ययाियाचे कया्य्थ वत¸्ययामयाZ्थत केले जयाते. होलची नोकरशयाहीसंबंधीची िरील मते मया्कस्थलया अ्या्थतच
मयान्य नवहती. नोकरशयाहीकडे कसलेही विशेष ज्यान नसते तसेच नयागररकयां¸्यया वकंिया समयाजया¸्यया
प्रijयांविष्यी वतलया Zयारशी मयावहती नसते, असे मया्कस्थचे Ìहििे होते. तो असे सयांगतो की, नyकरशयाही¸्यया
विवशष् रचनेमुळे वतलया कोित्ययाही प्रijयाचे खरे सिरूप लक्षयात ्येत नयाही. नोकयाशयाही ्यंत्रिेत िररķ
पदयांिर कयाम करियाö्यया पदयावधकयाö्ययांनया विवशष् गोष्ीची जयाि नसते आवि कवनķ पदयांिर कयाम करियाö्यया
कम्थचयाö्ययांनया सयामयान्य तßियांची मयावहती नसते. सयाहवजकच, दोGयांनयाही पररवस्तीचे संपूि्थ आकलन
कधीच होत नयाही.
वििेकशीलतेचा अभाि
मया्कस्थ¸्यया मते, नोकरशयाही¸्यया वठकयािी वििेकशीलतेचया अभयाि असतो. नोकरशयाही ्यंत्रिेची रचनया
अवधकयारपद परंपरे¸्यया तßियािर Lयालेली असते. अशया प्रकयार¸्यया रचनेतून ज्यानयाचीही कमयाचनया त्ययार
होते. Ìहिजे संGटनेतील पदरचने¸्यया िेगिेगÑ्यया टÈÈ्ययात ज्यान ि मयावहती ्ययांचेही विभयाजन होते. अशया
वस्तीत पररवस्तीचे संपूि्थ आकलन वकंिया संपूि्थ ज्यान वतलया कधीच होत नयाही. नोकरशयाही
वििेकशीलतेची मक्तेदयारी सित:कडे असल्ययाचे समजत असली तरी, िसतुवस्ती मयात्र नेमकी त्यया¸्यया
उलट असते. नोकरशयाही सित:¸्यया सो्यीप्रमयािे पररवस्तीचया अ््थ लयािते त्ययामुळे ती ियासतितेपयासून
नेहमी दूरच असते.
गोपनी्यतेला प्राधान्य
नyकरशयाही¸्यया आिखी >कया िैवशष्z्ययािर मया्कस्थने टीकया केली आहे. त्यया¸्यया मते, नोकरशयाही आपले
दोष ि उवििया लपविÁ्ययासयाठी गोपनी्यतेचया आधयार Gेते. ती ज्यानयाचे रूपयांतर गोपनी्यतेत आवि क्षमतेचे munotes.in

Page 71

71वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
रूपयांतर गूQतेत करते. वतचया सि्थ कयारभयार गोपनी्यते¸्यया आिरिया खयाली Lयाकलेलया असतो. नोकरशयाही
्यंत्रिेतील िररķ पदयावधकयारी आपयापल्यया हयातयाखयालील कम्थचयाö्ययांनयाही गोपनी्यते¸्यया नयाियाखयाली सि्थ
मयावहती देत नयाहीत. संGटनेतील कवनķ सेिकही सयामयान्य जनतेपयासून अशयाच प्रकयारे मयावहती लपिून
ठेितयात. पररियामी, नोकरशयाहीलया >खयाद्या बंवदसत वकलल्ययासयारखे सिरूप प्रयाप् होते.
नोकरशाही िृत्ी
मया्कस्थ आिखी असे Ìहितो की, नोकरशयाही सित:लया रयाज्यया¸्यया 6¸Jेचे प्रतीक समजते. रयाज्ययाची
उवदिष्े सयाकयार करियारी ्यंत्रिया, अशया प्रकयारची सित:ची प्रवतमयाही त्ययार करते. त्ययातून रयाज्यया¸्यया
उवदिष्यांनया उदयात्ततया प्रयाप् करून देÁ्ययाचया वतचया प्र्यतन असतो. रयाज्य ि नोकरशयाही हे दोनहीही खरे तर
समयाजया¸्यया >कया विवशष् िगया्थ¸्यया वहतसंबंधयांचे रक्षि करÁ्ययाची कयामवगरी बजयावित असतयात परंतु
समयाजया¸्यया सि्थ Gटकयां¸्यया वहतयाची कयाळजी आपि Gेत असल्ययाचया नोकरशयाहीचया दयािया असतो.
त्यया्योगे रयाज्यसंस्या अवनिया्य्थ ि वििेकी असल्ययाचे वसद् करÁ्ययाचया वतचया प्र्यतन असतो. सत्तेची पूजया
बयांधÁ्यया¸्यया नोकरशयाही मनोिpत्तीचे दश्थनही ्ययातून होते. आपल्यया िररķयां¸्यया आज्यांचे वनमूटपिे पयालन
करÁ्ययालया नोकरशयाही ्यंत्रिेतील प्रत्येक Gटक महßि देत असतो. सयाहवजकच, लोकयां¸्यया समस्ययांबयाबत
ही ्यंत्रिया सदैि उदयासीन िpत्ती धयारि करते. अशया प्रकयारे नोकरशयाही लोकयांपयासून आवि ियासति
पररवस्तीपयासून पूि्थपिे अवलप् रयाहते.
नोकरशाही वसदानताचे परी±ण
आपि प्रयारंभीच सपष् केल्ययाप्रमयािे मया्कस्थने नोकरशयाहीचे शयास्त्री्य पद्तीने मूल्यमयापन केले असले
तरी, त्यया¸्यया तßिज्यानयात नोकरशयाही¸्यया विĴेषियालया मध्यितती स्यान लयाभले नवहते. रयाज्यसंस्ेचया
>क अविभयाज्य Gटक Ìहिून नोकरशयाही¸्यया भूवमकेची वजतकी दखल Gेिे त्ययालया आिÔ्यक ियाटले
तेिQz्ययापुरते त्ययाने वतलया महßि वदले. दुसरी गोष् Ìहिजे, नोकरशयाही विष्यीचे त्ययाचे विचयार विखुरलेल्यया
सिरूपयात आहेत. िेगिेगÑ्यया संदभया्थत आिÔ्यकतया भयासली तसे त्ययाने हे विचयार मयांडले आहेत त्ययामुळे
लोक प्रशयासनया¸्यया अË्ययासकयांनी नोकरशयाही विष्यी¸्यया मया्कस्थ¸्यया विचयारयांकडे आतयाप्य«त Zयारसे
गयांभी्यया्थने पयावहले असल्ययाचे वदसत नयाही. परंतु, नोकरशयाही¸्यया सिरूपयाबयाबत मr्कस िेबर¸्ययाही अगोदर
कयाल्थ मया्कस्थने चचया्थ केली होती ्ययाची नŌद Gेिे आिÔ्यक ठरते. नोकरशयाहीसंबंधीचे त्ययाचे विचयार हे
अ्या्थतच त्यया¸्यया सयाÌ्यियादी तßिज्यानयाचया >क भयाग आहेत. त्ययाने भयांडिलशयाही व्यिस्ेचे आवि त्यया
व्यिस्ेमधील रयाज्यया¸्यया भूवमकेचे जे विĴेषि केले आहे त्ययालया अनुसरून नोकरशयाहीविष्यी विचयार
मयांडले आहेत.
रचनातमक का्य्यिादी दृवष्कोण ȪɅɃɆȴɅɆɃȲȽ ȝɆȿȴɅȺɀȿȲȽ ȘɁɁɃɀȲȴȹ :
आधुवनक कयाळयात लोकप्रशयासनियास्त्रयाचया अË्ययास करतयानया रचनयातमक कया्य्थियादी दृवष्कोि सिीकयारलया
जयातो. प्रशयासनयासयाठी रचनया, संGटनया वकंिया ्यंत्रिया वनमया्थि करयािी लयागते. कया्यया्थ¸्यया सिरूपयािरून
विवशष् रचनया वकंिया संGटनया वनमया्थि केली जयाते. सयामयान्यत: प्रत्येक सयाि्थजवनक कया्यया्थसयाठी संGटनया
उभयारलेली असते. शयासकी्य खयाती, महयामंडळे, सितंत्र मंडळे ्ययांची प्रत्येकी सितंत्र संGटनया असते.
उदया. वशक्षि, संरक्षि, रेलिे, पोवलस अशया खयात्ययांची रचनया त्ययां¸्यया कया्यया्थ¸्यया सिरूपयािरून केली जयाते.
खयात्यया¸्यया संGटनेत विभयाग, उपविभयाग पयाडून अवधकयार ि कया्य¥ ्ययांचे ियाटप केलेले असते. तसेच munotes.in

Page 72

72लोकप्रशयासन
लोकप्रशयासनयासयाठी वनमया्थि केलेल्यया संGटनया परसपरयांिर प्रभयाि पयाडत असतयात. विविध खयात्ययां¸्यया
परÌपर सहकया्यया्थतून प्रशयासनयाचे कया्य्थ चयालते. अशयाप्रकयारे रचनया आवि कया्य्थ ्ययांचया परसपरसंबंध
विचयारयात Gे9न कयाही आधुवनक विचयारिंतयांनी लोकप्रशयासनयाचया अË्ययास केलेलया आहे. प्रो. आलमंड,
प्रो. ररµज, रvबट्थ मट्थन, डेववहड अrÈटर, टvलकvट पयास्थनस 6त्ययादी विचयारिंतयांनी रचनयातमक कया्य्थियादी
दृवष्कोि सिीकयारून लोकप्रशयासनशयाąयाचे विĴेषि केलेले आहे. समयाजयात रयाज्यसंस्ेलया विविध
सिरूपयाची कया्य¥ करयािी लयागतयात. अ्या्थत त्यया कया्यया«¸्यया अनुरोधयाने आवि पररवस्तीचया विचयार करून
प्रशयासकी्य ्यंत्रिया उभयारयाव्यया लयागतयात आवि आव््थक, सयामयावजक, रयाजकी्य अशया सिरूपया¸्यया संGटनया
वनमया्थि करयाव्यया लयागतयात. ्यया सि्थ संGटनयांचया अË्ययास लोकप्रशयासनयात केलया जयातो.
लोकप्रशयासनयाचया अË्ययास करतयानया मूत्थ आवि अमूत्थ अशया दोन प्रकयार¸्यया रचनयांचया विचयार करयािया
लयागतो. सरकयारी खयाती, संGटनया, विभयाग, मंडळे 6त्ययादी रचनया मूत्थ सिरूपया¸्यया होत. सत्तया, प्रभयाि,
अवधमयान्यतया, आदेश अशया सिरूपयाचया अË्ययास अमूत्थ सिरूपयाचया मयानलया जयातो. प्रभयाि, कया्य्थक्षमतया,
प्रशयासकी्य कyशल्य अशया अमूत्थ Gटकयांचया अË्ययास लोकप्रशयासनयात केलया जयातो, रयाज्ययाची जी
प्रशयासकी्य व्यिस्या असते वतचे विĴेषि लोकप्रशयासनयात केले जयाते. त्ययामुळे त्ययास व्यिस्याियादी
विĴेषि असे संबोधले जयाते. >खयादया विवशष् हेतू सयाध्य करÁ्ययासयाठी विवशष् ्यंत्रिया वकंिया व्यिस्या
वनमया्थि केली जयाते. संGटनेत विभयाग, उपविभयाग पयाडून त्ययां¸्ययात कया्यया्थचे (अवधकयारयाचे) विभयाजन केले
जयाते. त्यया विभयागयात आंतरसंबंध प्रस्यावपत करून त्ययां¸्ययात सहकया्य्थ, समनि्य सयाधलया जयातो.
अशयाप्रकयारे प्रशयासनयात रचनयातमक कया्य्थियादी दृवष्कोि सिीकयारलया जयातो. उदया. वशक्षि खयाते हे जनतेलया
वशक्षि देि ्यया हेतूने वनमया्थि केले जयाते. वशक्षियाचया हेतू सZल होÁ्ययासयाठी वशक्षि देÁ्ययाचे कया्य्थ कोित्यया
प्रकयारे देतया ्येईल ्ययाचया विचयार करून ्यया खयात्ययात विभयाग, उपविभयाग पयाडले जयातयात. वशक्षि खयात्ययाचया
आरोµ्य खयाते, अ््थ खयाते अशया खयात्ययांशी संबंध ्येतो.
्ोड्क्ययात, रचनया आवि कया्य्थ ्ययां¸्यया परसपर संबंधयांतून प्रशयासकी्य ्यंत्रिया वनमया्थि केली जयाते.
अशयाप्रकयारे लोकप्रशयासनयात रचनयातमक कया्य्थियादी दृवष्कोि सिीकयारून विविध प्रशयासकी्य संGटनयांचे
(व्यिस्यांचे) मूल्ययांकन केले जयाते.
लोकप्रशयासनया¸्यया रचनयातमक कया्य्थियादी दृवष्कोियाबयाबत विचयारिंतयात >कमत आQळल नयाही. प्रो. ररµज
्ययांनी प्रशयासकी्य व्यिस्ेची पयाच मूलभूत कया्य¥ सयांवगतलेली आहेत. १) रयाजकी्य, २) आव््थक, ३)
सयामयावजक, ४) रचनयातमक आवि ५) प्रवतकयातमक अशी पयाच कया्य¥ प्रत्येक समयाजयात आQळतयात. ररµजने
कpषक समयाज ि Cद्ोवगक समयाज ्ययां¸्यया कया्यया्थचया तुलनयातमक अË्ययास करून रचनयातमक कया्य्थियादी
दृवष्कोि सपष् केलया आहे.
प्रत्येक समयाजयात (संGटनेत) रचनया आवि कया्य्थ ्ययांचया परसपरसंबंध असतो. >खयाद्या ्यंत्रयाची जशी रचनया
असते तशी रचनया प्रत्येक संGटनेत आQळते. ्यंत्रयामध्ये विविध सुटे भर विवशष् पद्तीने जोडलेले
असतयात. अशया विविध सुटz्यया भयागयांची जी संपूि्थ रचनया (रूप) त्ययार होते वतलया व्यिस्या Ìहटले जयाते.
संGटनेतही विविध Gटक, विभयाग विवशष् पटते रचनयाबद् असतयात. ्यंत्रयाचे कया्य्थ जसे परसपरसंबंध
आवि परसपर सहकया्य्थ ्ययाĬयारे चयाल त्ययाप्रमयािेच प्रत्येक संGटनेचे (समयाजयाचे) कया्य्थ परसपर संबंधयातून,
परसपर सहकया्यया्थतून चयालले सयामयान्यत: प्रत्येक व्यिस्ेत पुQील िैवशष्z्ये आQळतयात. munotes.in

Page 73

73वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
१. प्रत्येक संGटनेची रचनया ही वत¸्यया उदिेशयानुसयार त्ययार केली जयाते.
२. संGटने¸्यया व्यिस्ेतील प्रत्येक Gटक आपले विवशष् सिरूपयाचे कया्य्थ को असतो. सि्थ Gटकयां¸्यया
कया्यया्थमळे व्यिस्ेची ्यंत्रिया गवतशील बनते. त्ययामुळे व्यिस्ेचया उदिेश सZल होतो.
३. संGटने¸्यया रचनेतील विविध Gटकयांत परसपरसंबंध असतयात. प्रत्येक Gटक परसपरसंबंध आवि
परसपर पूरकतया ्ययांचया विचयार करून ठरयािीक म्यया्थदेत कया्य्थ करीत असतो.
प्रत्येक संGटने¸्यया रचनेत (व्यिस्ेत) कया्य्थक्षमतया, पररियामकयारकतया आवि गुिकयारतया आQळून ्येते.
्यया वतनही लक्षियािरून त्यया व्यिस्ेचे मूल्ययांकन करतया ्येते. आधुवनक समयाजव्यिस्ेत रचनयातमक
कया्य्थियादी दृवष्कोियाचे महßि आवि आिÔ्यकतया ियाQलेली आहे. लोकप्रशयासनशयास्त्रयात रचनयातमक
कया्य्थियादी दृवष्कोियाचे महßि अनन्यसयाधयारि असे आहे.
लोकवनिड दृष्ीको न ȧɆȳȽȺȴ ȚȹɀȺȴȶ ȘɁɁɃɀȲȴȹ
१९६० दशकया अखेर लोकप्रशयासनयात लोकवनिड दृष्ीकोन अवसततियात आलया. पूिती लोकसेिेची कया्य¥
लोकप्रशयासनच कररत असे. त्ययामुळे लोकप्रशयासनयाचया >कयावधकयार वनमया्थि Lयालया. सयामयान्य जनतेलया
सेिेबयाबत प्यया्थ्य उपलÊध त्ययामुळे नवहतया. ्ययाच गरजेतून लोकवनिड दृष्ीकोनयाचया जनम Lयालया.
लोकप्रशयासनयाप्रमयािेच जनसेिेची कया्य¥ करियाö्यया 6तरही संस्या असयाव्ययात कयारि लोकयांनया सिōत्तम ि
दज¥दयार सेिया देियाö्यया संस्ेची वनिड करतया ्येईल. तसेच लोकप्रशयासन ि 6तर संस्यांमध्ये वनकोप
सपधया्थ वनमया्थि हो9न जनसेिेचया दजया्थ सुधयारेल ि लोकयांनया मनपसंत सेिया वमळू शकेल. शयासनयाने ि
शयासकी्य संस्यांनी नयागररकयां¸्यया 6¸Jेनुसयार कया्य्थ करयािे हया लोकवनिड दृष्ीकोनयाचया मूळ आधयार आहे.
्यया वसधदयांतयामुळे नोकरशयाहीतील अपप्रिpत्तीलया आळया बसेल. लोकप्रशयासनयाचया >कयावधकयार संपेल,
सयाि्थजवनक वित्तयाची उधळपĘी ्यांबेल.
खयाजगी सेियांनया महßि प्रयाप् होईल लोकसेिेत जनसहभयाग ियाQेल, लोकशयाही तßियांचे पयालन होईल,
लोकवनिड दृष्ीकोनयात िरील अनेक चयांगल्यया बयाबी असल्ययामुळे लोकप्रशयासनयातील >क आधुवनक
दृष्ीकोन Ìहिून मयान्यतया पयाित ववहनसेनट @सट्रोमलया लोकवनिड दृष्ीकोनयाचया मु´्यप्रित्थक मयानले
जयाते. त्ययाने ȫȹȶ ȠȿɅȶȽȽȶȴɅɆȲȽ ȚɃȺɄȺɄ Ƞȿ ȘȾȶɃȺȴȲȿ ȧɆȳȽȺȴ ȘȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɀȿ
्यया úं्यात
नोकरशयाही¸्यया पयारंपयाररक वसधदयांतया?िजी लोकशयाही प्रशयासनयािर भर वदलया आहे. बुशनेन, डया1नस,
Bलसन, टुलोक, वमरचेल, विवल्यम वनसकयानेन, Bपन हया्यमर. 6. विचयारिंत लोकवनिड दृष्ीकोनयाचे
सम््थक मयानले जयातयात.
लोकवनिड दृष्ीको नाची िuवशष्z्ये ȝȶȲɅɆɃȶɄ ɀȷ ȧɆȳȽȺȴ ȚȹɀȺȴȶ ȘɁɁȽɀȲȴȹ
लोकवनिड दृष्ीकोन हया नोकरशयाहीतील >कयावधकयार ि पदसोपयानयाचया प्यया्थ्यी दृष्ीकोन आहे.
नोकरशयाहीत सुधयारिया Gडिून आिियारया ि शयासनयाचया आकयार कमी करियारया हया दृष्ीकोन आहे. ्यया
दृष्ीकोनया¸्यया मयाध्यमयातून शयासनया¸्यया अनेक कया्यया्थचे खयाजगीकरि करून कया्य्थक्षमतया ियाQीिर भर
वदलया जयातो. तसेच लोकसहभयाग ि लोकयांची वनिड ्ययालयाही प्रोतसयाहन वदले जयाते. लोकवनिड दृष्ीकोन
हया बयाजयारसम््थक असून सयामयान्य जनतेलया सेिेसंबंधी अनेक प्यया्थ्य उपलÊध करून देत असतो.
सयामयान्य जनतेलया सेिया Gेतयानया अनेक प्यया्थ्य उपलÊध असले पयावहजेत. ्ययासयाठी शयासनयालया प्रोतसयाहन munotes.in

Page 74

74लोकप्रशयासन
वदले जयाते. सयामयान्य जनतेपुQे सेियाप्रयाप्ीसयाठी अनेक संGटनयातमक प्यया्थ्य असयािेत लोक प्रशयासनया¸्यया
>कयावधकयारयामुळे अकया्य्थक्षमतया, कया्य्थविलंब ि Ăष्याचयार 6. सयारखे दोष वनमया्थि होतयात. त्ययामुळे लोकयांनया
अपेक्षेप्रमयािे सेियाप्रयाप् होत नयाहीत. Ìहिूनच लोकवनिड दृष्ीकोनयाचे सम््थन केले जयाते.
लोकवनिड दृष्ीको नाची पुQील काही िuवशष्z्ये सांगता ्येतात.
१) लोकवनिड दृष्ीकोन हया नोकरशयाही विरोधी दृष्ीकोन आहे.
२) सयाि्थजवनक सेिया देियाö्यया संस्े¸्यया >कयावधकयारया?िजी लोकसेिया देियाö्यया अनेक संस्या
असयाव्ययात ्ययाचे सम््थन दृष्ीकोन करतो.
३) लोकवनिड दृष्ीकोन हया नोकरशयाही¸्यया >कयावधकयारयालया वदलेले आवहयान अ्िया प्यया्थ्य आहे.
त्ययामुळे लोकसेिया करियाö्यया नोकरिगया्थत पररित्थन ि कया्य्थक्षमतया वनमया्थि होईल.
४) लोकप्रशयासनया¸्यया प्रवतसपधती संGटनयांनया प्रोतसयाहन देियारया दृष्ीकोन आहे.
५) लोकसेिेची पूत्थतया करतयानया वनमया्थि होियाö्यया समस्ययांचे वनरयाकरि करÁ्ययासयाठी आव््थक
ततियािर अवधक भर देियारया वसधदयांत आहे.
६) हया दृष्ीकोन वनि्थ्यप्रवक्यया, विक¤þीकरि आवि प्रशयासनयात लोकसहभयागयालया महßि देियारया आहे.
७) खयाजगी संस्यांनया महßि देियारया हया वसधदयांत आहे.
मूÐ्यमापन ȜɇȲȽɆȲɅȺɀȿ
२० व्यया शतकया¸्यया शेिट¸्यया दशकयात सि्थजवनक क्षेत्रयाचया संकोच होत गेलया ि खयाजगी क्षेत्रयाचया मयात्र
अवधकयावधक विसतयार होत गेलया. लोकवनिड वसधदयांतया¸्यया प्रभयाियामुळे खयाजगी क्षेत्रयातील व्यिस्यापकी्य
तंत्रे आवि तßियांचया लोकप्रशयासनयातही अिलंब करÁ्ययात ्ये9 लयागलया. लोकवनिड दृष्ीकोनयानुसयार
बयाजयारयात सेिया देियाö्यया अनेक संस्या असतील खयाजगी संस्यां¸्यया तुलनेत सयाि्थजवनक सस्यां¸्यया सेिया
कमी दजया्थ¸्यया असतील तर लोक त्ययांचया लयाभ अलप प्रमयाियात Gेतील. कडव्यया सपध¥मुळे सयाि्थजवनक
क्षेत्रयाचे अवसतßि संपुष्यात आल्ययास गरीब जनतेलया खयाजगी संस्यां¸्यया महयागडz्यया सेिया प्रयाप् करिे
आव््थकदृष्z्यया परिडियार नयाही. लोकवनिड दृष्ीकोनयात सिवहतयालया, सिया्या्थलया विशेष महßि वदले आहे.
मयात्र हब्थट्थ सया्यमन Ìहितो की, व्यक्तीचया प्रत्येक वनि्थ्य हया सिया््थप्रेररत नसतो. अंशत: कया होईनया
व्यक्ती¸्यया वनķया कुटूंब, समयाज ि रयाज्ययाप्रती असतयात. त्ययामुळे व्यक्तीचया वनि्थ्य पूि्थत: सिया््थक¤वþत
असत नयाही. २० व्यया शतकया¸्यया उतरयाधया्थत लोकवनिड दृष्ीकोन अवतश्य सम््थ सिरूपयात उभया
रयावहलया. ्यया दृष्ीकोनयाĬयारे शयासन आवि नोकरशयाही ्ययां¸्यया >कयावधकयारयालया आवहयान दे9न
बयाजयारव्यिस्ेचे सम््थन करÁ्ययात आले. सयाि्थजवनक क्षेत्रयातील अवभकरियांनया अवन¸Jेनेच कया होईनया
बयाजयारयातील सपध¥मध्ये उडी ¶्ययािी लयागली. त्ययामुळे लोकसेिे¸्यया मयापदंडयात ि दजया्थत सुधयारिया
हो9लयागली ि लोकप्रशयासनयात विक¤þीकरि आवि लोकसहभयाग ियाQीस लयागलया.
उत्रआधुवनक दृवष्कोण ȧɀɄɅ ȤɀȵȶɃȿ ȘɁɁɃɀȲȴȹ
१९७० सयाली उत्तरआधुवनक दृवष्कोियातून प्रशयासकी्य ित्थनयाचया अË्ययास सुरू Lयालया. प्रो. डेववहड
6ंसटन ्ययांनी उत्तरआधुवनक ियादयाचया पुरसकयार केलया. पयारंपररक ित्थनियादी दृवष्कोियातीली-उवििया दूर munotes.in

Page 75

75वसद्यांत आवि दृष्ीकोन
करÁ्यया¸्यया उदिेशयाने उत्तर उत्तरआधुवनक ियादी कयांती सुरू Lयाली. मया्यकेल @कशvट प्रो. हेनडरसन,
वलBसट्रयास, >ररक वहोजेवलन, मेलZोड्थ, बयाड जोवहेनील 6त्ययादी विचयारिंतयांनी उत्तरआधुवनक ियादी
दृवष्कोि मयांडलया, ित्थनियाद हया उदिेशहीन, रूवQियादी आवि वसद्यांतियादी असल्ययामुळे प्रशयासनयात त्ययाची
व्ययािहयाररक उप्युक्ततया Zयारच कमी आहे असे उत्तरआधुवनक ियाद्यांचे मत आहे. प्रो. ह¤डरसन ्ययांनी
आपल्यया ȜȾȶɃȸȺȿȸ ȪɊɄɅȹȶɄȺɄ Ⱥȿ ȧɆȳȽȺȴ ȘȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɀȿ ्यया úं्यात असे मत मयांडले आहे की,
प्रशयासकी्य ित्थनयाची परंपरयाियादी दृष्ी हया बयाट (ȫȹȶɄȺɄ) असून ित्थनियाद हया प्रवतियाद (ȘȿɅȺ-ȫȹȶɄȺɄ)
आहे आवि उत्तर उत्तरआधुवनक ियाद हया त्ययाचया सुसंियाद (ȪɊȿɅȹȶɄȺɄ) आहे. प्रो. डेववहड ईसटन ्ययांनया
उत्तरआधुवनक ियादयाचया जनक असे संबोधले जयाते. त्ययां¸्यया मते, ित्थनियादी दृवष्कोियात पुQील
उपया्ययाĬयारे सुधयारिया Gडून आितया ्येतयात.
१. प्रशयासकी्य ित्थनया¸्यया संशोधन तंत्रयापेक्षया त्यया संशोधनयाचया हेतू सपष् अ््थपूि्थ असलया पयावहजे.
असे संशोधन हे महßिया¸्यया सयामयावजक प्रijयां¸्यया संदभया्थत Lयाले पयावहजे. संशोधन हे अवधक
अ््थपूि्थ, सपष्, प्रसंगोवचत असयािे.
२. उत्तरआधुवनकियादी संशोधकयाने स्ै्यया्थपेक्षया पररित्थनयािर अवधक भर द्यािया. संशोधकयाने
वस्वतवप्र्य, रूवQवप्र्य न बनतया िसतुवनķ दृवष्कोि सिीकयारयािया. वनष्पक्षपयातीपिे, िसतुवनķतेने
संशोधन करून तटस् िpत्तीने वनष्कष्थ कयाQयािेत. वनष्कष्थ कयाQतयानया सित:ची मते त्यया संशोधनयात
Gयालू न्येत.
३. संशोधकयाने मयानिया¸्यया खö्यया गरजयांचे संकलन करून मयानिवहतया¸्यया दृष्ीने वनष्कष्थ कयाQयािेत.
प्रयाप्, सद् पररवस्तीलया अनुकूल ि उप्युक्त असियाö्यया मूल्ययांचया, उवदिष्यांचया विचयार करून
संशोधन करयािे.
४. उत्तरआधुवनक ियादी संशोधकयाने सयामयावजक शयास्त्रयांचया परसपरसंबंध विचयारयात Gे9न मयानिया¸्यया
प्रशयासकी्य ित्थनयाची भूवमकया ि कयारिमीमयांसया सपष् करयािी. संशोधकयाने व्यिहयारियादी
दृवष्कोियातून प्रशयासकी्य ित्थनयाचे संशोधन करयािे.
५. मयानिी ित्थनयाची पयाĵ्थभूमी ही वहमनगयासयारखी असते. ित्थनयाची कयारिमीमयांसया करतयानया व्यक्ती
पूि्थपिे मयावहती दे9 शकत नयाही. प्रशयासकी्य ित्थनयातील चुकी¸्यया गोष्éची कयारिमीमयांसया
अपूि्थ, अ्योµ्य असू शकते. वहमनगयाचया १८ भयाग सपष्पिे वदसतो परंतु बयाकीचया ७८ भयाग
अदृÔ्य असतो. तसेच कयाहीसे ित्थनया¸्यया कयारिमीमयांसेबयाबत Gडते. उदया. Ăष्याचयारी प्रशयासक
संशोधकयालया त्यया¸्यया गैरित्थनयाची पूि्थ कयारिे देियार नयाही वकंिया चुकीची मयावहती देÁ्ययासही
कचरियार नयाही.
६. संशोधकयांचे संशोधन कया्य्थ पोसटमयाट्थम (शिवचवकतसया) सयारखे असू न्ये. मयानिी ित्थनया¸्यया
संशोधनयातून जे वनष्कष्थ कयाQले जयातील ते समयाजयालया उप्युक्त असयािेत. प्रयाप् पररवस्तीलया
उप्युक्त असियाö्यया मूल्ययांचया, उवदिष्यांचया विचयार करून संशोधकयाने वनष्कष्थ कयाQले पयावहजेत.
संशोधकयाने मूल्य पररक्षियाबरोबर सत्यशोधन करयािे.
७. ित्थनियाद्यांनी महßिया¸्यया प्रशयासकी्य, रयाजकी्य Gडयामोडी आवि समस्ययांकडे दुल्थक्ष करतया कयामया
न्ये. कमी महßिया¸्यया गोष्éिर संशोधन न करतया महßिया¸्यया गोष्éचे संशोधन केले पयावहजे. munotes.in

Page 76

76लोकप्रशयासन
अशयाप्रकयारे उत्तरआधुवनक ियादी विचयारिंतयांनी ित्थनियादयातील उवििया दूर करÁ्ययाचया प्र्यतन केलेलया
असलया तरी त्ययांचया हया प्र्यतन कयाहीसया अपूि्थ, असपष् ियाटतो. कयारि उत्तरआधुवनक ियाद्यांनी
ित्थनियादयाची आमूलयाú वचवकतसया करून अंवतम वनष्कष्थ कयाQलेले नयाहीत. तसेच ित्थनियादयातील सि्थ
दोषयांचे वनरयाकरि उत्तरआधुवनक ियादयात Gडून आलेले नयाही. मूल्य पररक्षिया¸्यया अगोदर सत्यशोधन
करयािे असे उत्तरित्थनियादयाचे मत आहे परंतु सरशोधन कसे आवि कोिते करयािे ्ययाबयाबत सपष् ि
वनसंवदµध विĴेषि आQळत नयाही. अशयाप्रकयारे उत्तरआधुवनक ियादयािर कयाही प्रमयाियात टीकया होत
असली तरीही उत्तरित्थनियादी कयांतीने लोकप्रशयासनया¸्यया अË्ययासयालया >क निी वदशया देÁ्ययाचया प्र्यतन
केलेलया आहे हे मयान्य करयािे लयागेल. ित्थनियादी दृवष्कोियात सुधयारिया Gडिून ते संशोधन अवधक
ियासतिियादी, समयाजयावभमुख ि उप्युक्त कसे ठरेल ्यया विष्यीची उत्तरआधुवनक ियाद्यांची भूवमकया अवधक
स्युवक्तक ि मोलयाची ियाटते.
™™™
munotes.in

Page 77

्युवनN ‘‘
कावम्यक प्रशासन
भरती, प्रवश±ण, सेिा, िेतन आवण सेिा संवहता
पाOाची रचना
३.० उवदष््ये
३.१ प्रसतयािनया
३.२ स नदी सेिेचया अ््थ
३.३ सेिकभरती
३.४ स नदी सेिकयांचे प्रवशक्षि
३.५ प्रवशक्षि : रयाज्य सेिया (महयारयाष्ट्र)
३.६ सयारयांश
‘.Ž उवĥष्z्ये
सनदी प्रशयासनयाचया अ््थ, महßि, सेिक भरती ि सेिक सेिकयांचे प्रवशक्षि ्ययाविष्यी सविसतर मयावहती
करून Gेिे हया प्रसतुत पयाठयाचया उदिेश आहे.
‘. प्रÖतािना
आधुवनक कयाळयात रयाज्यया¸्यया प्रशयासनयात सनदी सेिेलया अवतश्य महßि प्रयाप् Lयालेले आहे. वशिया्य
आधुवनक ्युगयात रयाज्यया¸्यया कया्य्थक्षेत्रयात ियाQ Lयाल्ययाने ि कल्ययािकयारी रयाज्य संकलपनेमुळे असल्ययाने,
जनते¸्यया अपेक्षया ि 6¸Jया पूि्थ करिे रयाज्ययाचे प्रया्वमक कत्थव्य बनल्ययामुळे रयाज्ययालया मदतीसयाठी िया
सहकया्यया्थसयाठी अ्िया जनवहतयाची कया्य¥ पयार पयाडÁ्ययासयाठी तज् प्रवशवक्षत, उ¸चवशवक्षत प्रवशवक्षत अशया
प्रशयासक िगया्थची अत्यंत आिÔ्यकतया असते. ज्ययास सनदी सेिक असे Ìहटले जयाते. ्यया विष्यी सविसतर
मयावहती पुQील प्रमयािे.
‘. सनदी सेिेचा अथ्य
सेिक प्रशयासन Ìहिजे संGटनेतील मयानिी Gटकयासंबंधीचे प्रशयासन हो्य. लोकप्रशयासनयाची कया्य¥ चयांगले
ि ्यशसिी होÁ्ययासयाठी उतकpķ सेिकयांची भरती ि वनिड होिे आिÔ्यक आहे. सेिक िगया्थची ्योµ्य
प्रकयारे भरती करून त्ययांनया प्रवशक्षि देिे, त्ययांची कया्य्थक्षमतया ियाQविÁ्ययासयाठी विविध उपकम त्ययार
करून रयाबवििे, त्ययां¸्यया सेियाशतती (िेतन, भत्ते, बQती, बदली, सुरवक्षततया) अन्य तरतुदी 6. गोष्ी
77munotes.in

Page 78

78लोकप्रशयासन
वनवIJत कŁन त्ययांनया वनिpत्तीनंतरही सेियांचे लयाभ वमळिून देिे 6. बयाबéचया समयािेश सेिक प्रशयासनयात
केलया जयातो. सेिक प्रशयासनयालयाच सेिक व्यिस्यापन असेही Ìहटले जयाते.
‘.‘ सेिकभरती : अथ ्य
सनदी सेिेत कम्थचयाö्ययांची भरती करिे ही अत्यंत महßियाची बयाब मयानली जयाते. कम्थचयाö्ययां¸्यया वन्युक्तीिर
प्रशयासनयाची कया्य्थक्षमतया अिलंबून असते. संपूि्थ प्रशयासनयाची ्यशवसितया ही वन्युक्त केल्यया जयाियाö्यया
सनदी सेिकयांिर अिलंबून असते, भरती संदभया्थत विविध विचयार वदसून ्येतयात.
मयाश्थल वडमvक ्ययां¸्यया मते,
विवशष् पदयासयाठी ्योµ्य प्रकयार¸्यया व्यक्ती वमळवििे Ìहिजे भरती हो्य.ž
प्रो. >ल.डी. वहयाईट ्ययां¸्यया मते,ž नयागरी सेिेतील >खयाद्या ररक्त पदयासयाठी उमेदियारयांनया सपधया्थ परीक्षेत
भयाग GेÁ्ययासयाठी आकवष्थत करिे Ìहिजे भरती करिे हो्य.
डी. ियालडो ्ययां¸्यया मते, नयागरी सेिेतील ररक्त पदयासयाठी ज्यया सपधया्थ परीक्षया Gेतल्यया जयातयात त्ययात भयाग
GेÁ्ययासयाठी ्योµ्य पयात्रते¸्यया उमेदियारयांनया आकवष्थत करून Gेिे ्ययास भरतीची प्रवक्यया असे Ìहितयात.ž
िरील विचयारिंतया¸्यया व्यया´्ययां¸्यया अË्ययासयािŁन असे लक्षयात ्येते, सेिक भरती Ìहिजे ्योµ्य कयामयासयाठी
्योµ्य व्यक्तीची पयात्रतया, गुिित्तया ्ययानुसयार वनिड करिे हो्य.
भरतीचे महßि :
भरतीची प्रवक्येलया प्रशयासकी्य संGटनेत कया्य्थ करÁ्ययासयाठी ्योµ्य व्यक्तéनया आकवष्थत करÁ्ययासयाठी ि
सनदी सेिेतील सेिेची गुिित्तया वटकिून ठेिÁ्यया¸्यया दृष्ीने अवतश्य महßि प्रयाप् Lयाले आहे. कयारि
अकया्य्थक्षम व्यक्ती जर प्रशयासनयात आल्यया तर त्ययाचया परीियाम देशया¸्यया विकयासयािर होतो. ्ययाकरीतया
सनदी सेिेतील भरतीलया अवतश्य महßि प्रयाप् Lयाले आहे.
सेिकभरती प्रवक्र्या:
सेिकभरती ही >क प्रवक्यया आहे. ्ययामध्ये अनेक वक्ययांचया समयािेश होतो.
१) सेिक भरतीची जयावहरयात देिे. (ȘȵɇȶɃɅȺɄȶȾȶȿɅ)
२) अज्थ मयागवििे ि त्ययांची Jयाननी करिे. (ȪȴɃɆɅȺȿȺɋȺȿȸ ȲɁɁȽȺȴȲɅȺɀȿɄ)
३) उमेदियारयांची परीक्षया आ्योवजत करिे. (ȚɀȿȵɆȴɅȺȿȸ ȶɉȲȾȺȿȲɅȺɀȿɄ)
४) गुिित्ते¸्यया आधयारे वनिड करिे. (ȪȶȽȶȴɅȺɀȿ)
५) नेमिुकीचे पत्र पयाठवििे. (ȘɁɁɀȺȿɅȾȶȿɅ)
६) 6त्ययादी टÈÈ्ययांचया समयािेश ्यया प्रवक्येत होतो. (ȧɃɀȳȲɅȺɀȿ)
सेिकभरती पदती ȤȶɅȹɀȵɄ:
सेिक भरती दोन पद्तीने करÁ्ययात ्येते.
१) अप्रत्यक्ष सेिकभरती
२) प्रत्यक्ष सेिकभरती.munotes.in

Page 79

79कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
अप्रत्यक्ष सेिकभरती Ìहिजे प्रमोशन, बदली ्यया तßियाने संGटनेत कया्य्थ करियाö्यया व्यक्तीलयाच उ¸च पद
देिे. सयाधयारिपिे िररķ पदयासयाठी अप्रत्यक्ष भरतीचे धोरि सिीकयारÁ्ययात ्येते. ्ययालयाच अप्रत्यक्ष
सेिकभरती Ìहितयात. अशया प्रकयार¸्यया भरती पद्तीत व्यक्ती¸्यया अनुभियाचया Zया्यदया वमळतो.
सयाधयारिपिे िररķ पदयासयाठी प्रत्यक्ष ि अप्रत्यक्ष भरतीपद्तीचया आधयार GेÁ्ययात ्येते.
प्रत्यक्ष सेिकभरती Ìहिजे वशक्षि Gे9न बयाहेर पडलेल्यया उमेदियारयांमधून गुिित्ते¸्यया आधयारयािर भरती
करिे. अशया प्रकयार¸्यया भरतीमुळे निीन ि उतसयाही सेिक वमळतयात. भयारतयात कवनķ पदयासयाठी पूि्थपिे
प्रत्यक्षररत्यया भरती करÁ्ययात ्येते. भयारती्य प्रशयासकी्य सेिेसयाठी सपधया्थतमक परीक्षया पद्तीĬयारे प्रत्यक्ष
भरती होत असते.
सेिकभरती ्यंत्रणा :
प्रत्यक्ष पद्तीने सेिकभरती करÁ्ययासयाठी सिया्यत्त ि सितंत्र ्यंत्रिया आहे. त्ययालयाच लोकसेिया आ्योग
Ìहितयात. रेलिेतील सेिकभरतीसयाठी सितंत्र लोकसेिया आ्योग आहे. त्ययावशिया्य आ्युवि्थमया महयामंडळ,
6ंवड्यन >अरलयाईनस, रयाष्ट्री्यकpत ब1कया 6त्ययादी सेिकभरती¸्यया सितंत्र ्यंत्रिया आहेत.
भरतीसाOी पात्रता ȨɆȲȽȺȷȺȴȲɅȺɀȿɄ:
प्रशयासकी्य सेिेत ्येÁ्ययासयाठी उमेदियारयांनी कयाही आिÔ्यक गोष्éची पूत्थतया करिे गरजेचे असते.
त्ययावशिया्य ते पयात्र ठरत नयाही. उमेदियारया¸्यया पयात्रतया २ भयागयात विभयावजत होतयात.
अ) सयामयान्य पयात्रतया आवि ब) विशेष पयात्रतया अशया दोन भयागयात पयात्रतया विभयावजत होतयात.
अ सामान्य पात्रता
१) नयागररकßि उमेदियार देशयाचे नयागररक असयािया.
२) ि्योम्यया्थदया
३) ियासतव्य वकंिया अवधियास त्यया प्रदेशयाचया नयागररक असयािया ही अट अमेररकया आहे. भयारतयात नयाही.
४) वलंग अट नयाही. भयारतयात कलम १६, स्त्री पुŁषयांनया समयान संधी देियार आहे.
ब) विशेष पात्रता
१) शैक्षविक पयात्रतया - प्रत्येक पदयासयाठी आिÔ्यक ती शैक्षविक पयात्रतया वनवIJत करÁ्ययात ्येते.
भयारतयात प्रशयासकी्य सेिेसयाठी उमेदियार पदिीधर असिे आिÔ्यक आहे. वलवपक सेिेसयाठी
वकमयान मrवट्रक असिे आिÔ्यक आहे,
२) अनुभि कया्यया्थनुभि
३) तयांवत्रक ज्यान- विशीष् व्यिसया्ययासयाठी आिÔ्यक असलेले तयांत्रीक ज्यान.उदया, सं´्ययाशयास्त्रज्,
अ््थशयास्त्रज्, कया्यदयासललयागयार 6त्ययादी,
४) व्यवक्तमßियाची चयाचिी मुलयाखती¸्यया मयाध्यमयातून GेÁ्ययात ्येते.
्योµ्यता वनवIJत करÁ्या¸्या पदती țȶɅȶɃȾȺȿȺȿȸ ɂɆȲȽȺȷȺȴȲɅȺɀȿɄ ȾȶɅȹɀȵɄ:
१) वनिड करियाö्यया अवधकयाö्ययांचे उमेदियारयाविष्यी मत, प्रशयासकी्य सेिेतील बहòतेक पदे सपधया्थतमक
परीक्षया पद्तीने भरÁ्ययात ्येतयात. ्यया परीक्षया लोकसेिया आ्योगयामयाZ्थत आ्योवजत करÁ्ययात
्येतयात.munotes.in

Page 80

80लोकप्रशयासन
परी±ांचे प्रकार :
सपधया्थतमक परीक्षेत ्योµ्य उमेदियारयांचे कमयांक वनवIJत करÁ्ययासयाठी परीक्षया पदधतीचया आधयार GेÁ्ययात
्येतो. वनदōष परीक्षया पद्तीमुळे पक्षपयात टयाळून ्योµ्य उमेदियारयांची वनिड करÁ्ययात ्येते. परीक्षयांचे विविध
प्रकयार आहेत.
 लेखी परी±ा ɈɃȺɅɅȶȿ ȜɉȲȾȺȿȲɅȺɀȿ: लेखी पररक्षेत उत्तरयाचे सिŁप दोन प्रकयारचे असते.
१) िसतुवनķ उत्तर (ȦȳȻȶȴɅȺɇȶ) २) दीG्थ उत्तरी उत्तर
२) िसतुवशķ उत्तर पद्तीत Ìहिजे हो्य, नयाही, वटकमयाक्थ करिे अशया सिरूपयाचे Jोटे प्रij
असतयात, दीG्थ उत्तर लेखीपररक्षेमध्ये उमेदियारयाचे विष्ययाचे ज्यान, विष्य मयांडÁ्ययाची
शैली, तयावक्थक सपष्ीकरि, िैचररक सपष्तया ्यया गोष्ी तपयासÁ्ययात ्येतयात. दीG्थ उत्तरपद्ती
पररक्षे¸्यया उत्तर पवत्रकया >कया परीक्षकयाकडे न पयाठवितया त्यया विविध परीक्षकयांकडे
पयाठविÁ्ययात ्येतयात. त्ययामुळे मूल्यमयापनया¸्यया प्रमयाियात Zरक ्येतो आवि उमेदियारयांिर
अन्यया्य होÁ्ययाची श्क्यतया असते.
 तोंडी परी±ा ȠȿɅȶɃɇȺȶɈ: तŌडी परीक्षेĬयारे उमेदियारयांची बyवद्क जयागरूकतया, समस्ययांची
आकलन क्षमतया, वनि्थ्य GेÁ्ययाची पयात्रतया, हजरजबयाबीपिया 6त्ययादी गुियांचे मूल्यमयापन करÁ्ययात
्येते.
‘ प्रात्यव±क परी±ा ȧȶɃȷɀɃȾȲȿȴȶ ȫȶɄɅ: तयांवत्रक सिŁपया¸्यया भरतीसयाठी अशया परीक्षया
GेÁ्ययात ्येतयात. उमेदियार आपल्यया कया्यया्थत वकती कुशल आहे हे पहयाÁ्ययास ठरयाविक िेळेमध्ये
त्ययांनया प्रयात्यवक्षक करून दयाखविÁ्ययास सयांगÁ्ययात ्येते. उदया. टंकलेखन, सटेनोúयाZर 6त्ययादीसयाठी
नोकरीची भरती ्यया पद्तीने होत असते.
’ मानसशास्त्री्य परी±ा :  ȧɄɊȴȹɀȽɀȸȺȴȲȽ ȫȶɄɅ: ही पद्त अमेररकेत आहे. उमेदियारयाची
बyवद्क पयात्रतया त्यया¸्यया ि्ययाप्रमयािे विकवसत Lयाली वकंिया नयाही, निीन आवहयाने सिीकयारÁ्ययाची
िpत्ती त्यया¸्ययात आहे वकंिया नयाही, पदयासयाठी आिÔ्यक ती कया्य्थक्षमतया आहे वकंिया नयाही हे
पयाहÁ्ययासयाठी ्यया पद्तीचया उप्योग करतयात ्यया मध्ये बुद्ीमत्तया चयाचिी, अrवÈटटz्यूट चयाचिी,
संपयादन चयाचिी GेÁ्ययात ्येते.
“ शारीåरक ±मता चाचणी ȧȹɊɄȺȴȲȽ ɅȶɄɅ: उमेदियार शयारीररकदृष्z्यया सुदृQ आहे वकंिया नयाही
हे पयाहÁ्ययासयाठी त्ययांची मेवडकल टेसट Gेतयात. त्यया व्यक्तीलया गंभीर सिŁपयाचया आजयार नयाही हे
बGÁ्ययात ्येते. लेखी ि तŌडी परीक्षेत ्यश संपयादन करूनही शयारीररकदृष्z्यया ्योµ्य नसेल तर त्यया
व्यक्तीलया नोकरी देÁ्ययात ्येत नयाही.
भारती्य सनदी सेिांचे िगणीकरण:
भयारतयातील सनदी सेियांचे पुQील प्रमयािे िगतीकरि वदसून ्येते.
अवखल भारती्य सेिा ȘȽȽ ȠȿȵȺȲ ȪȶɃɇȺȴȶ :
अवखल भयारती्य सेिेचया उद्य ईसट 6ंवड्यया कंपनी¸्यया भयारती्य सनदी सेिया ्यया सेिेतून Lयालया आहे.
भयारतयात वāटीशया¸्यया कयाळयात भयारती्य सनदी सेिेलया अवतश्य महति होते. ्यया सेिेलया अवतश्य प्रवतķया munotes.in

Page 81

81कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
प्रयाप् होती. कयाळयानुसयार सनदी सेिे¸्यया वन्यमयात बदल होत गेले असले तरी कंपनी¸्यया संचयालकयांनया
सेिकयांची वन्युक्ती करÁ्ययाबयाबत विशेषयावधकयार कया्यम रयावहले होते. सन १८५३ ¸्यया सनदी कया्यद्याने
हे विशेषयावधकयार संपुष्यात आले. सनदी सेिकयां¸्यया वन्यु्कत्यया वन्ययामक मंडळयाने केलेल्यया वन्यमयालया
अनुसरून होतील अशी व्यिस्या ्यया कया्यद्याने करÁ्ययात आली ि १८५३ पयासून भयारती्य सनदी
सेिेतील सेिकयांची वनिड सपधया्थ परीक्षयांĬयारे करÁ्ययाची परंपरया सुरू Lयाली. सुरूियातीलया ्यया परीक्षया Zक्त
6ंµलंडमध्ये Gेतल्यया जयात होत्यया. कयालयांतरयाने ्यया परीक्षया भयारतयामध्ये Gेतल्यया जया9 लयागल्यया. िेळोिेळी
्यया सेियांमध्ये बदल हो9 लयागले. उदया. भयारती्य सनदी सेिे¸्यया धततीिर अजून अवखल भयारती्य सेिया
वनमया्थि करÁ्यया¸्यया मयागिी हो9 लयागली आवि ्यया प्रकयार¸्यया सेिया वनमया्थि करÁ्ययात आल्यया. सन
१९१९ ¸्यया मvटेµ्यु चेÌसÉलड्थ सुधयारिया कया्यद्या¸्यया िेळी, भयारती्य सनदी सेिया, भयारती्य पोलीस
सेिया, भयारती्य िन सेिया, भयारती्य वशक्षि सेिया, भयारती्य शेती सेिया, भयारती्य मुलकी पशुिैद्की्य सेिया,
भयारती्य िन अवभ्ययांवत्रकी सेिया, भयारती्य िैद्की्य सेिया, भयारती्य अवभ्ययांवत्रकी सेिया ्यया प्रकयारे न9
अवखल भयारती्य सेिया अवसततियात होत्यया.
भारती्य सेिासंबंधीची GNनातमक तरतूद : भयारती्य रयाज्य Gटनेत अवखल भयारती्य सेियासंबंधी
तरतूद करÁ्ययात आली आहे. भयारती्य रयाज्यGटने¸्यया ३१२ व्यया कलमयानि्ये रयाज्यसभेने आपल्यया
उपवस्त रयाहóन मतदयान करियाö्यया सभयासदयां¸्यया दोन तpती्ययांस बहòमतयाने अवखल भयारती्य सेिया वनमया्थि
करिे रयाष्ट्रवहतया¸्यया दृष्ीने आिÔ्यक आहे. असया ठरयाि केलया. संसद कया्यदया करून >क वकंिया अवधक
अवखल भयारती्य सेिया वनमया्थि करू शकते. तसेच संसद ्यया सेियांमध्ये वन्युक्त करयाि्यया¸्यया व्यक्ती¸्यया
भरतीसंबंधी¸्यया आवि त्ययां¸्यया सेियाविष्यक 6तर अटीसंबंधीचे वन्यम त्ययार करू शकते.
अवखल भारती्य सेिांची िuवशष्z्ये:
 क¤þ सरकारचे वन्यंत्रण : अवखल भयारती्य सेिया क¤þ सरकयार ि रयाज्य सरकयारने ्ययांनया समयान
असतयात. परंतु ्यया सेिेतील अवधकयाö्ययांिर क¤þ सरकयारचे वन्यंत्रि असते. रयाज्य सेिेतील
महßिया¸्यया पदयांिर त्ययांची वन्युक्ती करÁ्ययात ्येत असल्ययामुळे Gटक रयाज्य सरकयारिर वन्यंत्रि
ठेिÁ्ययाचे क¤þ शयासनया¸्यया हयातयातील >क प्रमुख सयाधन आहे असे Ìहटले जयाते.
 क¤þ- राज्य सरकारांना समान सेिा : अवखल भयारती्य सेिया ्यया क¤þ - रयाज्य सरकयारयानया समयान
असतयात. ्यया सेिेतील सेिक अवधकयाö्ययांची वन्युक्ती क¤þ िया रयाज्य शयासनयामध्ये कुठेही केली
जया9 शकते.
‘ क¤þी्य लोकसेिा आ्योगाकडून वनिड : अवखल भयारती्य सेिेतील अवधकयाö्ययांची वनिड
क¤þी्य लोक सेिया आ्योगयामयाZ्थत करÁ्ययात ्येते. ्यया आ्योगयाĬयारे सपधया्थ परीक्षयाचे आ्योजन कŁन
्यया परीक्षयाĬयारे अवखल भयारती्य सेियांमधील अवधकयाö्ययाची वनिड केली जयाते.
अवखल भारती्य सेिांचे महßि : अवखल भयारतीत सेियांचे महßि खयालील मुद्यांिŁन लक्षयात ्येते.
 अवधकाö्यां¸्या अनुभिाचा Zा्यदा : ्यया सेियांमधील अवधकया-्ययांची नेमिूक देशयात कोठेही
केली जया9 शकते. ्ययामुळे क¤þ ि रयाज्य शयासनयांमध्ये सेिया करÁ्ययाची संधी त्ययांनया वमळते.
सहयावजकच त्ययांनया प्रशयासनयाचया मोठया अनुभि असतो. ्ययामुळे ्यया अनुभियांचया Zया्यदया क¤þ ि
रयाज्य ्यया दोGया सरकयारयांनया होतो.munotes.in

Page 82

82लोकप्रशयासन
 राषůी्य एकातमता वनमा्यण होÁ्यास मदत : ्यया सेियांमधील अवधकयारी क¤þ ि रयाज्य सरकयार
अशया दोनही वठकयािी कया्य्थ करीत असतयात. तसेच संपूि्थ देशयात कोठेही वन्युक्ती होत असते.
प्रशयासकी्य सेिेतील अवधकयारी रयाज्य सरकयार¸्यया सेिेत कया्य्थ करीत असले तरी आपि संपूि्थ
देशयाचया सेिक आहोत ्यया भयािनेने ते कया्य्थ करीत असतयात. परीियामी ्यया भयािनेतूनच रयाष्ट्री्य
>कयातमतया वनमया्थि होÁ्ययास मदत होते.
‘ देशा¸्या प्रशासनातचा दजा्य वNकिून OेिÁ्यासाOी: अवखल भयारती्य सेियांचे महßि ि
उप्युक्ततया डv. बयाबयासयाहेब आंबेडकर ्ययांनी सपष् केले ्यया संदभया्थत ते Ìहितयात की, देशया¸्यया
प्रशयासनयातचया दजया्थ वटकिून ठेिÁ्ययासयाठी कयाही महßियाची पदे असतयात. ्यया पदयांिर वन्युक्त
केलेल्यया सनदी सेिकयां¸्यया क्षमतेिरच प्रशयासनयाचया दजया्थ अिलंबून असतो. ्ययाकररतया रयाज्ययांचया
सित3¸्यया सनदी सेिया वनमया्थि करÁ्ययाचया ह्कक वहरयािून न Gेतया देखील संविधयानयाने भयारती्य
सेियांची तरतूद केली आहे.
’ उ¸च गुणित्ाधारकांची वनिड : अवखल भयारती्य सेियांमधील अवधकयाö्ययांची वनिड संपूि्थ
देशपयातळीिर केली जयाते. ्यया सेियांसयाठी Gेतल्यया जयात असलेल्यया सपधया्थ परीक्षयानया संपूि्थ देशयातून
उमेदियार बसत असतयात त्ययांमुळे चयांगली िया ®ेķ दजया्थची गुिित्तया असलेल्यया उमेदियारयांची वनिड
करिे श्क्य होते. ्यया सेिेत वनिड केलेल्यया अवधकयारी उ¸च गुिित्तयाधयारक असल्ययाने प्रशयासनयाचया
दजया्थ देखील उ¸च असतो.
भारती्य प्रशासकी्य स ेिा : अवखल भयारती्य सेियामध्ये भयारती्य प्रशयासकी्य सेिया ही सिया्थत महßियाची
ि प्रवतķेची मयानली जयाते. ्यया सेिेचया उद्य वāटीश कयाळयातच Lयालेलया आहे. भयारती्य शयासनयाने पूिती¸्यया
भयारती्य सनदी सेिे¸्यया धततीिरच १९४७ मध्ये ्यया सेिेची वनवम्थती केली. भयारती्य प्रशयासकी्य सेिेलया
हया ियारसया लयाभल्ययाने 6तर सेियांपेक्षया ्यया सेिेलया विशेष महßि ि प्रवतķया लयाभलेली आहे,
भारती्य प्रशासकी्य स ेिेतील भरती पदत: भयारती्य प्रशयासकी्य सेिेतील भरतीसयाठी भयारती्य
संविधयानयाने संGरयाज्ययासयाठी क¤þी्य लोकसेिया आ्योगयाची स्यापनया केली आहे. ्यया आ्योगयाची रचनया
पुQील प्रमयािे आहे.
क¤þी्य लोकसेिा आ्योग ȬȿȺɀȿ ȧɆȳȽȺȴ ȪȶɃɇȺȴȶ ȚɀȾȾȺɄɄȺɀȿ:
रचना: क¤þी्य लोकसेिया आ्योगयात >क अध्यक्ष ि 6तर सदस्य असतयात. सदस्ययांची सं´्यया ठरविÁ्ययाचया
अवधकयार संविधयानयाने रयाष्ट्रपतीलया वदलेलया आहे. तसेच ्यया आ्योगयालया अध्यक्ष ि सदस्ययांची वन्युक्ती
भयारतया¸्यया रयाष्ट्रपतीकडून केली जयाते. तसेच आ्योगयाचे अध्यक्ष ि सदस्य ्ययां¸्यया नोकरीसंबंधी¸्यया
सेियाशतती वनवIJत करÁ्ययाचया अवधकयार देखील रयाष्ट्रपतीनया आहे. आ्योगयाचे वनÌमे सदस्य हे क¤þ वकंिया
रयाज्य शयासनया¸्यया सेिेमध्ये कमीत कमी दहया िष¥ कयाम केलेले असले पयावहजेत अशी तरतूद Gटनेने
केली आहे.
का्य्यकाल: ्यया आ्योगया¸्यया सदस्ययांचया कया्य्थकयाल तो आपल्यया पदयािर रूजू Lयाल्ययापयासून सहया िष¥ वकंिया
ि्यया¸्यया पयासķ िष्थ ्यया पैकी जे अगोदर Gडेल तोप्य«त अवधकयार पदयािर रयाहतो. अ्िया मुदत संपÁ्ययापूिती
देखील तो आपल्यया पदयाचया रयाजीनयामया रयाष्ट्रपतीकडे दे9 शकतो. तसेच आ्योगयाचया अध्यक्ष वकंिया
सदस्ययालया गैरित्थनया¸्यया कयारियािŁन पद¸्युत कŁ शकतो. त्ययापूिती संबंवधत सदस्ययाची चyकशी
करÁ्ययाविष्यी रयाष्ट्रपती सिō¸च न्यया्ययाल्ययालया कळवितो. munotes.in

Page 83

83कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
्यया आ्योगया¸्यया अध्यक्षयालया वनिpत्तीनंतर क¤þ िया रयाज्य शयासनया¸्यया नोकरीत िया कोित्ययाही पदयािर कया्य्थ
करतया ्येत नयाही. परंतु आ्योगया¸्यया 6तर सदस्ययांनया क¤þी्य वकंिया रयाज्य लोकसेिया आ्योगयाचे अध्यक्ष
Ìहिून कयाम करतया ्येते. ्यया आ्योगयाचया सि्थ खच्थ भयारतया¸्यया संवचत वनधीतून केलया जयातो.
क¤þी्य लोकसेिा आ्योगाची का्य¥ : ्यया आ्योगयाची कया्य¥ पुQील प्रमयािे आहेत.
१) क¤þ शयासनया¸्यया सेियांमध्ये करयाि्यया¸्यया नेमिूकीसयाठी परीक्षया Gेिे.
२) रयाष्ट्रपतीनी विचयारिया केलेल्यया विष्ययासंदभया्थत सललया देिे.
३) क¤þशयासनया¸्यया सेियांमधील प्रत्यक्ष भरतीसयाठी उमेदियारयां¸्यया मुलयाखती Gेिे.
४) संसदेने कया्यदया करून आ्योगयाकडे सोपविलेली अवतररक्त कयामे पयार पयाडिे.
५) आपल्यया कयामयासंबंधीचया ियावष्थक अहियाल रयाष्ट्रपतीलया सयादर करिे.
६) दोन वकंिया अवधक Gटकरयाज्ययांनी विनंती केल्ययास त्यया रयाज्ययांनया सं्युक्त सेिया भरती¸्यया ्योजनया
त्ययार करÁ्ययास ि त्यया रयाबविÁ्ययास मदत करिे.
७) >खयाद्या रयाज्यया¸्यया रयाज्यपयालयाने विनंती केल्ययास क¤þी्य लोकसेिया आ्योग रयाष्ट्रपती¸्यया
परियानगीने संबंधी रयाज्यया¸्यया गरजया पूि्थ करÁ्ययासयाठी मदत करू शकतो.
Öपधा्य परी±ेचे ÖिŁप: भयारती्य प्रशयासकी्य सेिेतील भरतीसयाठी क¤þी्य लोकसेिया आ्योगयामयाZ्थत
दरिषती सपधया्थ परीक्षेचे आ्योजन केले जयाते. ्यया सपधया्थ परीक्षेचे सिŁप ्ोड्क्ययात पुQील प्रमयािे आहे.
Öपधा्य परी±ेची सूचना िा जावहरात : सपधया्थ परीक्षेची जयावहरयात क¤þी्य लोकसेिया आ्योगयाकडून सि्थ
रयाज्ययातील प्रमुख िpत्तपत्रयांमध्ये ि शयासकी्य रोजगयार समयाचयार ्ययामध्ये वडस¤बर मवहन्ययामध्ये पूि्थ
परीक्षेसंबंधी वदली जयाते. ्यया जयावहरयातीमध्ये संभयाव्य नोकरभरतीची सं´्यया, पयात्रतया, रयाखीि जयागयांसंबधी,
परीक्षेचे सिरूप, परीक्षया क¤þयाची ्ययादी अज्थ पयाठविÁ्ययाची िया @नलयाईन अज्थ भरÁ्ययासंबंधी वदनयांक,
परीक्षया शुलक 6. संबंधी मयावहती देÁ्ययात ्येते.
 पूि्य परी±ा : सयाि्थजवनक सेियांसयाठी Gेतली जयाियारी पूि्थ परीक्षया चयाळिी सिरूपयाची असते. ्यया परीक्षया
उत्तीि्थ होियाö्यया उमेदियारयांनयाच पुQील मु´्य परीक्षेलया बसतया ्येते. पूि्थ परीक्षेसयाठी >कूि दोन पेपर
असतयात. पूि्थ परीक्षेचे गुि अंवतम गुि Zलकयात गpहीत धरले जयात नयाही. मु´्य परीक्षेसयाठी ्योµ्य
उमेदियार वनिड हया पूि्थपरीक्षेचया हेतू असतो. पूि्थपरीक्षेमध्ये िसतुवनķ बहòप्यया्थ्यी असे प्रijपवत्रकेचे सिरूप
असते. चुकी¸्यया उत्तरयासयाठी >क तpती्ययांश (०.३३) गुि कमी केले जयातयात. प्रijपवत्रकया 6ंúजी ि वहंदी
भयाषेत असतयात. पूि्थ परीक्षया ि मु´्य परीक्षेचे सिरूप खयालील प्रमयािे आहे.
पूि्य परी±ा
प्रijपवत्रकया १ सयामयान्य अध्य्यन, गुि २००
प्रijपवत्रकया २ सी सयामयान्य आकलन सी सrट ,गुि २००
मु´्य परी±ा :
पयात्रतया पेपर
पेपर अ - भयारती्य भयाषया ३०० गुिmunotes.in

Page 84

84लोकप्रशयासन
पेपर ब - अवनिया्य्थ 6ंúजी ३०० गुि
्यया पेपरमध्ये Zक्त पयास होिं आिÔ्यक आहे. हे दोनही पेपर गुि अंवतम गुियांमध्ये धरले जयात नयाहीत.
गुियानुकमयासयाठी úयाह धरले जयाियारे अवनिया्य्थ विष्य :
पेपर १ वनबंध गुि ३५०
पेपर २ सयामयान्य अध्य्यन (भयारती्य ियारसया संसकpती 6वतहयास आवि भयारत ि जगयाचया भूगोल) गुि २५०
पेपर ३ सयामयान्य अध्य्यन (शयासन कयारभयार प्रकी्यया रयाज्यGटनया, रयाजकयारि आवि आंतररयाष्ट्री्य संबंध)
गुि २५०
पेपर ४ सयामयान्य अध्य्यन (विज्यान आवि तंत्रज्यान, अ््थव्यिस्या जैि विविधतया, प्यया्थिरि, सुरक्षया
आपत्ती व्यिस्यापन) गुि २५०
पेपर ५ - सयामयान्य अध्य्यन (नीतीमुल्ये >कयातमतया वनķया ि कल  दृवष्कोन गुि) ३५०
पेपर ६-िैकवलपक विष्य पेपर क १ गुि २५०
पेपर ७-िैकवलपक विष्य पेपर क.२ गुि २५०
व्यवक्तमßि चयाचिी (मुलयाखत गुि २७५)
>कुि गुि २०२५
6तर क¤þी्य सेिा :
्यया सेिेतील कम्थचयाö्ययांची भरती सपधया्थ परीक्षयांĬयारेच होत असते. ्यया परीक्षया क¤þी्य लोकसेिया
आ्योगयामयाZ्थतच Gेतल्यया जयातयात. ्यया सेियां¸्यया सं´्येत सतत ियाQ आहे. सन २००२ मध्ये ही सं´्यया
६६ 6तकी होती. ्यया सेिेतील कयाही महßिया¸्यया सेिया पुQील प्रमयािे आहेत,
१) भयारती्य विदेश सेिया
२) भयारती्य रेलिे सेिया
३) भयारती्य व्ययापयार सेिया
४) भयारती्य रेलिे िैसकी्य सेिया
५) सवह¥ @Z 6ंवड्यया
६) भयारती्य सीमया कर आवि क¤þी्य अबकयारी सेिया.
७) भयारती्य पुरिठया सेिया
८) भयारती्य आरोµ्य सेिया
९) भयारती्य मीठ सेिया
१०) भयारती्य संरक्षि लेखया सेिया
११) भयारती्य दूरसंचयार सेियाmunotes.in

Page 85

85कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
१२) भयारती्य लेखया परीक्षया आवि लेखया सेिया
१३) भयारती्य आव््थक सेिया
१४) क¤þी्य अवभ्ययांवत्रकी सेिया
१५) भयारती्य टपयाल सेिया
१६) भयारती्य महसूल सेिया
१७) भयारती्य विधी सेिया
१८) भयारती्य मयावहती सेिया
राज्यसेिा ȪɅȲɅȶ ȪȶɃɇȺȴȶɄ: भयारती्य रयाज्यGटनेने रयाज्ययासयाठी सितंत्र सनदी सेिेची तरतूद केली
आहे ्ययामुळे रयाज्यGटनेने रयाज्ययांसयाठी रयाज्य लोकसेिया आ्योगया¸्यया वनवम्थतीची व्यिस्या करÁ्ययात
आली आहे. ्यया आ्योगयाची रचनया पुQील प्रमयािे आहे.
राज्य लोकसेिा आ्योगाची रचना : क¤þी्य लोकसेिया आ्योग आवि रयाज्य लोकसेिया आ्योग ्ययां¸्यया
रचनेत जिळपयास सयाÌ्य वदसून ्येते. Zक्त कया्य्थकयालया¸्यया बयाबतीत ्ोडया Zरक वदसून ्येतो. तो Ìहिजे
्यया आ्योगया¸्यया सदस्ययाचया कया्य्थकयाल वकंिया अवधकयार पदयाची मुदत तो आपल्यया पदयािर Łजू Lयाल्ययापयासून
संहया िष¥ वकंिया ि्ययाची ६२ िष¥ पूि्थ होईप्य«त असते. ्ययाचयाच अ््थ अवधकयार पदयाची सहया िष¥ 6तकी
वकंिया ि्ययाची ६२िष¥ पूि्थ ्यया पैकी जी तयारीख प्र्म ्येईल त्यया तयारखेलया त्ययालया पद त्ययाग करयािया लयागतो
वकंिया आपल्यया अवधकयार पदयाची मुदत संपÁ्ययापूिती देखील तो अवधकयारी रयाजीनयामया दे9 शकतो. तसेच
्यया आ्योगया¸्यया पद¸्युतीची पद्त देखील क¤þी्य लोकसेिया आ्योगयासयारखीच आहे.
6तर तरतूदी : रयाज्य लोकसेिया आ्योगया¸्यया अध्यक्षयालया क¤þी्य लोकसेिया आ्योगयाचया अध्यक्ष वकंिया
सदस्य Ìहिून कयाम करतया ्येते. तसेच 6तर कोित्ययाही रयाज्य लोकसेिया आ्योगया¸्यया अध्यक्ष Ìहिूनही
कयाम करतया ्येते. पि क¤þ वकंिया रयाज्य सरकयारयांमधील 6तर कोित्ययाही लयाभया¸्यया पदयािर त्ययास कयाम
करतया ्येत नयाही. तसेच रयाज्य लोकसेिया आ्योगया¸्यया 6तर सदस्ययांनया क¤þी्य लोकसेिया आ्योगयाचे
अध्यक्ष वकंिया सदस्य Ìहिूनही कयाम करतया ्येते. तसेच त्ययांनया त्ययाच रयाज्यया¸्यया वकंिया 6तर रयाज्ययां¸्यया
लोकसेिया आ्योगयाचे अध्यक्ष Ìहिूनही कयाम करतया ्येते. पि क¤þ िया रयाज्य सरकयार ्ययातील 6तर
कोित्ययाही लयाभया¸्यया पदयािर त्ययांनया कयाम करतया ्येत नयाही. रयाज्य लोकसेिया आ्योगयाचया अध्यक्ष ि 6तर
सदस्य ्ययांचे िेतन ि भत्ते आ्योगया¸्यया 6तर खच्थ रयाज्यया¸्यया संवचत वनधीतून केलया जयातो.
राज्य लोकसेिा आ्योगाची का्य¥ : ्यया आ्योगयाची कया्य¥ क¤þी्य लोकसेिया आ्योगया¸्यया कया्य्थप्रमयािेच
असतयात.्यया आ्योगयाची कयाही महßियाची कया्य्थ पुQीलप्रमयािे आहेत.
१) रयाज्य शयासनया¸्यया सेिेत करयाि्यया¸्यया नेमिुकयांसयाठी परीक्षया Gेिे.
२) रयाज्यया¸्यया कया्यदेमंडळयानी कया्यदया करून आ्योगयाकडे सोपविलेली अवतररक्त कया्य¥ पयार पयाडिे.
३) आपल्यया कयामयासंबंधीचया ियावष्थक अहियाल रयाज्यपयालयालया सयादर करिे.
४) रयाज्यपयालयांनी विचयारिया केलेल्यया कोित्ययाही गोष्ीबयाबत रयाज्यपयालयालया सललया देिे. ्यया व्यवतररक्त
शयासनयाने मयागविलेल्यया विविध गोष्ी बयाबत आ्योग सललया दे9 शकतो.munotes.in

Page 86

86लोकप्रशयासन
उदया.
१) स नदी सेिया ि पदे ्ययांत नेमिूकया करतयानया >कया सेिेतून दुसö्यया सेिेत बQती करतयानया अ्िया
बदली करतयानया कुठले वनकष लयाियािे िया उमेदियारयांची पयात्रतया वकंिया ्योµ्यतया कया्य असयािी िया
कशी ठरवििे ्ययाबयाबत.
२) >खयाद्या रयाज्य कम्थचयाö्ययालया कत्थव्य बजयाित असतयानया अपGयात Lयालया असेल ि त्ययासयाठी त्ययाने
अपGयातयाची भरपयाई र्ककम अ्िया सेियावनिpत्ती िेतनयाची मयागिी केली असेल तर त्ययासंबंधी
शयासनयालया सललया देिे.
३) स नदी सेिया ि पदे ्ययांत भरती करÁ्ययां¸्यया पद्तीसंबंधी¸्यया बयाबी.
४) रयाज्य सरकयार¸्यया सेिेत कया्य्थरत असलेल्यया कम्थचयाö्ययां¸्यया वशसतविष्यी.
५) शयासकी्य कम्थचयाö्ययांविŁद् िया त्ययासंदभया्थत न्यया्ययालीन खटल्ययां¸्यया खचया्थबयाबत ियावष्थक अहियाल
रयाज्यपयालयांकडे सयादर करिे.
रयाज्य लोकसेिया आ्योगयास आपलया ियावष्थक अहियाल रयाज्यपयालयानया सयादर करयािया लयागतो. रयाज्यपयाल
सदर अहियाल रयाज्यया¸्यया कया्यदेमंडळयापुQे ठेिÁ्ययाची व्यिस्या करतो ि शयासनयाने कोित्यया वशZयारशी
नयाकयारल्यया ्ययाची मयावहती आ्योगया¸्यया अहियालया सोबत द्याि्ययाची असते. परंतु आ्योगया¸्यया वशZयारशी
श्क्यतो नयाकयारल्यया जयात नयाहीत असे वदसून ्येते.
‘.’ सनदी सेिकांचे प्रवश±ण
रयाज्यया¸्यया लोककल्ययािकयारी भूवमकेमुळे लोक प्रशयासनया¸्यया कया्यया्थची व्ययाप्ी ियाQली आहे. त्ययामुळे
प्रशयासकी्य कया्यया्थचे सिरूपही गुंतयागुतीचे बनले आहे. अशया पररवस्तीत संGटनेतील सेिकयांचे कyशल्य
ि कया्य्थक्षमतेत ियाQ आवि सुधयारिया करिे आिÔ्यक असते. ही गरज िया उवदिष्z्ये प्रवशक्षियाĬयारे सयाध्य
करतया ्येते.
प्रवश±णाचा अथ्य:
प्रशयासकी्य संGटनेतील सेिकयांचे कyशल्य, कया्य्थक्षमतया, ज्यान ि सयामÃ्यया«मध्ये ियाQ करÁ्ययासयाठी
हेतुपुरसकर प्र्यतन केले जयातयात. ्ययास प्रवशक्षि असे Ìहितयात. वशक्षि ि प्रवशक्षि ्ययामध्ये Zरक आहे.
तो Ìहिजे वशक्षि हे सिया«गीि सिŁपयाचे असते. तर प्रवशक्षि हे >खयाद्या विवशष् विष्ययापुरतेच म्यया्थदीत
असते. वशिया्य प्रवशक्षियाचया कयालयािधी म्यया्थदीत असतो. वशक्षिया6तके त्ययाचे सिŁप व्ययापक नसते.
तसेच वशक्षियाचे उवदिष् व्यक्ती¸्यया व्यवक्तमßियाचया सिया्थगीि विकयास Gडिून आििे, मयानिी मूल्ययांची
मयावहती करून देिे हया असतो. तर प्रवशक्षियाचे उवदिष् >खयाद्या विवशष् कया्यया्थबयाबत व्यक्ती¸्यया कyशल्ययात
ियाQ करÁ्ययाचया असतो.
प्रवश±णाची व्या´्या:
प्रवशक्षियाविष्यी विचयार िंतयां¸्यया विविध व्यया´्यया पुQील प्रमयािे केलेल्यया वदसून ्येतयात.
मेनडेल ्यया विचयारिंतया¸्यया मते प्रशयासनयातील निीन कया्यया्थसयाठी पुनरयािलोकन करिे, ित्थमयान कया्यया्थसयाठी
ज्यान ि कyशल्य ्ययांचया विकयास करिे आवि भविष््यकयाळयातील जबयाबदयारी सिीकयारÁ्ययाची त्ययारी ठेििे munotes.in

Page 87

87कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
्ययास प्रवशक्षि असे Ìहितयात.
एZ.एम. मा³स्य ्ययां¸्यया मते, नयागरी सेिकयांनया आपले कया्य्थ वशकतया ्ययािे ि त्ययांचया व्ययािसयाव्यक क्षेत्रयात
विकयास वहयािया Ìहिून त्ययांनया मयाग्थदश्थन ि मदत करÁ्ययासयाठी रयाज्यया¸्यया व्यिस्यापन विभयागयामयाZ्थत
जयािीिपूि्थक जो प्र्यतन केलया जयातो त्ययास प्रवशक्षि असे Ìहितयात.
एल.डी. वहा7N ्यया प्रशयासकी्य विचयारिंतया¸्यया मते, सनदी सेिकयांनया त्ययां¸्यया कया्यया्थविष्यी जे ज्यान
करून वदले जयाते आवि जे ज्यान सेिकयांनया त्ययां¸्यया सेिेत सतत उप्युक्त ठरते त्ययास प्रवशक्षि असे
Ìहितयात.
प्रवश±णाचे महßि:
लोकप्रशयासनयाची संGटनया कोित्यया उदिेशयाने कया्य्थ करते, संGटनेची ध्ये्यधोरिे कया्य आहेत ्ययाविष्यी
सनदी सेिकयांनया मयावहती असिे अत्यंत महßियाचे आहे. ्ययाच अनुषंगयाने सनदी सेिकयांची कया्य्थक्षमतेत
ियाQ करिे आपल्यया संGटनेविष्यी त्ययां¸्ययामध्ये बयांवधलकीची भयािनया वनमया्थि करिे आिÔ्यक आहे.
तेवहयाच सेिक िग्थ बयांवधलकी¸्यया भयािनेने कयाम करेल हया Zया्यदया प्रवशक्षियाचया असतो. ्ययावशिया्य त्ययाचे
मनोबल ियाQते. दृष्ीकोन विशयाल बनतो. लोकप्रशयासनयातील नि निे प्रियाह ि निे विचयार ्ययांचे ज्यान
त्ययांनया वमळते. प्रशयासनया¸्यया नव्यया तंत्रयाची मयावहती त्ययांनया वमळते ्ययामुळे सेिकयांमुळे नव्यया ि विधया्यक
कयामे करÁ्ययाची प्रेरिया वमळते. ्ययाकरीतया सनदी सेिकयां¸्यया प्रवशक्षियालया अवतश्य महßि प्रयाप् Lयाले
आहे. ्यया करीतया सनदी सेिकयां¸्यया प्रवशक्षि देÁ्ययाची व्यिस्या विविध सतरयांतून केली जयाते.
प्रवश±णाचा हेतू ि उĥेश : प्रवशक्षियाचया हेतू पुQीलप्रमयािे सयांगतया ्येईल.
१) सनदी सेिकयांनया प्रशयासन कया्यया्थ¸्यया उदिेशयांची ि कया्य्थपद्तीची जयािीि करून देिे.
२) सनदी सेिकयांनया त्ययां¸्यया कया्यया्थची जबयाबदयारी समजयािून देिे.
३) सनदी सेिकयां¸्यया ज्यानयात, कyशल्ययात ि कया्य्थक्षमतेत ियाQ करून त्ययांचे मनोबल, आतमविĵयास
ियाQवििे.
४) सेिकयांचया दृवष्कोि विशयाल बनिून प्रशयासकी्य बदल Gडिून आिÁ्ययासयाठी त्ययाची मयानवसक त्ययारी
करिे.
५) सनदी सेितील कम्थचयाö्ययांनया निनिीन गोष्ी विष्यी आवि विकयासयासंबंधी मयावहती दे9न प्रशयासन
कया्य्थ अवधक सुलभ ि ्यशसिी करिे.
६) सनदी सेिकयांत प्रशयासकी्य नैवतकतया वनमया्थि करिे.
प्रवश±णाचे प्रकार:
सेिक प्रशयाक्षियाचे विविध प्रकयार असून त्ययापैकी कयाही प्रकयार पुQीलप्रमयािे आहेत.
Cपचाåरक प्रवश±ण:
Cपचयाररक प्रवशक्षि ्ययाचया अ््थ उमेदियारयास त्ययाची सेिेत नेमिूक Lयाल्ययानंतर देÁ्ययात ्येियारे प्रवशक्षि
हो्य. Cपचयाररक प्रवशक्षि हे वन्योजनयातमक पद्तीचे असते. वनवIJत हेतूने सेिकयांनया त्ययां¸्यया प्रशयासकी्य
कया्यया्थचे ज्यान करून वदले जयाते. वकंिया उमदेियारयाची वनिड Lयाल्ययानंतर त्ययांनया सेिेत रूजू करून
GेÁ्ययापूिती प्रवशक्षि वदले जयाते. नयागरी सेिकयांनया त्ययाची जबयाबदयारी आवि महßि समजयािून द्यािी लयागते. munotes.in

Page 88

88लोकप्रशयासन
्ोड्क्ययात सनदी सेिकयां ची सेिेत भरती िया नेमिूक केल्ययानंतर कयाही कयाळ Cपचयारीक प्रवशक्षि द्यािे
लयागते. उदया. आ्य.>.>स परीक्षया पयास Lयालेल्यया उमेदियारयांची वनिड Lयाल्ययानंतर नrशनल अrकrडमी @Z
पवÊलक अrडवमनीसट्रेशन मसुरी ्ये्े >क िषया्थचे Cपचयाररक प्रवशक्षि ¶्ययािे लयागते.
अनौपचाåरक प्रवश±ण:
उमेदियारयाची सेिेत रूजू Lयाल्यया नंतर त्ययालया त्यया¸्यया कया्यया्थची मयावहती, ज्यान अनुभियाĬयारे वमळत जयाते.
्ययास अनyपचयाररक प्रवशक्षि असे Ìहितयात. अनyपचयाररक प्रवशक्षि कळत न कळत सहजपिे वमळत
असते. प्रवशक्षि देÁ्ययासयाठी वनवIJत पद्त नसते. िररķ अवधकयाö्ययांकडून कवनķ अवधकयाö्ययांनया आवि
कम्थचयाö्ययांनया अनुभियाĬयारे प्रवशक्षि वमळत असते. ्यया पद्तीलया पयारंपयाररक प्रवशक्षियाची पद्ती असेही
Ìहटले जयाते. कम्थचयारी प्रशयासनया¸्यया विविध विभयागयात कयाम करून ज्यान वमळवित असतो. ि कया्य्थक्षम
बनत असतो.
दीG्य मुदतीचे ि अÐप मुदतीचे प्रवश±ण:
प्रवशक्षियाची मुदत िया कयालयािधी वकती असिी हे प्रशयासनयातील पद, सिरूप, कया्य्थ आिÔ्यकतया,
उमेदियारयाची पयात्रतया पररवस्ती 6. बयाबीिर अिलंबून असतो. सयाधयारित:
वदG्थ मुदतीचे प्रवशक्षि >क ते तीन िषया्थचे असू शकते. उदया. भयारती्य प्रशयासनयातील सेिेतील अवधकयारी
(आ्य.>.>स. पोवलस अवधकयारी (आ्य.पी.>स.) सैन्ययावधकयारी ्ययांनया वदG्थ मुदतीचे प्रवशक्षि वदले जयाते.
तर अलप मुदतीचे प्रवशक्षि हे तीन ते न9 मवहन्ययाचे असू शकते. उदया. सहकयार, महसूल क्षेत्रयातील
कम्थचयारी िगया्थलया अलप मुदतीचे प्रवशक्षि वदले जयाते.
प्रिेशपूि्य प्रवश±ण :
प्रशयासकी्य सेिेत प्रिेश करÁ्ययापूिती प्रयाप् केलेले प्रवशक्षि Ìहिून प्रिेश पूि्थ प्रवशक्षि हो्य, ्यया प्रकयारचे
वशक्षि व्ययािसयाव्यक वशक्षि संस्या, महयाविद्याल्ये, तयांवत्रक संस्या ्यया मधून वदले जयाते. उदया. Cद्ोवगक
प्रवशक्षि संस्या, महयाविद्याल्ययातील पदिी अË्ययासकम, तयांवत्रक ि अवभ्ययांवत्रकी महयाविद्याल्ये. ्यया
वशिया्य देशयातील क¤þी्य लोकसेिया आ्योग ि रयाज्य लोकसेिया आ्योगया मयाZ्थत Gेतल्यया जयाियाö्यया विविध
सपधया्थ परीक्षयांकररतया अनेक संस्या विद्याÃ्यया«ची त्ययारी करून GेÁ्ययाकरीतया स्यापन Lयालेल्यया आहेत,
अशया संस्यांमधून वदले जयाियारे वशक्षियालया देखील प्रिेशपूि्थ प्रवशक्षि Ìहितया ्येईल.
प्रिेशोत्र प्रवश±ण :
प्रिेशोत्तर प्रवशक्षि Ìहिजे सेिेत रूजू Lयाल्ययानंतर उमेदियारयांनया त्ययां¸्यया प्रशयासन कया्यया्थसंबंधीचे प्रवशक्षि
देिे हो्य, संGटने¸्यया ध्ये्य धोरियासंबंधीची कया्य्थपद्तीची मयावहती देिे, सेिेविष्यी वनķया, कत्थव्यपयालन,
जबयाबदयारी ्ययाची जयाविि कŁन देिे 6. उदिेश प्रिेशोत्तर प्रवशक्षियाचया असतो. उदया. आ्य.>स.आ्य,
आ्य.पी.>स, सैन्य दलयातील अवधकयारी, पररयाष्ट्र खयात्ययातील अवधकयारी 6. कम्थचयाö्ययांनया ्यया प्रकयारचे
प्रवशक्षि वदले जयाते.
खातेवनहा्य आवण क¤वþत प्रवश±ण :
प्रत्येक खयात्ययाने नव्ययाने सेिेत रूजू Lयालेल्यया सेिकयांनया संबंधीत खयात्ययाचे ज्यान ि मयावहती करून
देअ्ययाची पद्त आहे. संGटनेतील िररķ अनुभिी अवधकयारी कवनķ सेिकयांनया प्रवशक्षि देतयात. उदया.
टपयाल खयाते, दुरधिनी विभयाग ्यया विभयागयातील सेिकयांनया वदले जयाियारे प्रवशक्षि क¤वþत प्रवशक्षि Ìहिजे munotes.in

Page 89

89कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
सि्थसयामयान्य प्रवशक्षि हो्य असे प्रवशक्षि क¤þ सरकयारकडून वकंिया विवशष् खयात्ययाकडून संस्ेकडून वदले
जयाते. विवशष् पदयासयाठी विवशष् पयात्रतेचे उमेदियार आिÔ्यक असतयात. अशयािेळी उमेदियारयांनया प्रवशक्षि
दे9न त्ययांची ्योµ्यतया िया पयात्रतया आवि कया्य्थ क्षमतया ियाQविली जयाते. उदया. आ्य.>.>स Lयालेल्यया
उमेदियारयानया िन अवधकयाö्ययांनया, िनविभयाग अधयाकयारी प्रवशक्षि डेहरयाडून, भयारती्य लोकप्रशयासन संस्या
वदलली ि महयारयाष्ट्रयातील ्यशिंतरयाि चवहयाि विकयास प्रशयासन प्रबोवधनी पुिे 6. वठकयािी क¤वþत प्रवशक्षि
¶्ययािे लयागते.
कौशÐ्य आवण पाĵ्यभूमी विष्यक प्रवश±ण :
कyशल्यतेचे प्रवशक्षि Ìहिजे कयाही विवशष् प्रकयार¸्यया कया्यया्थसयाठी कyशल्य विभयाग तंत्र आिÔ्यक असते.
त्ययामुळे सेिकयांनया ्यया प्रकयारचे प्रवशक्षि द्यािे लयागते. उदया. गुप्चर खयात्ययातील सेिकयांनया गुनहे शोधÁ्ययाचे
कyशल्ययाचे प्रवशक्षि ¶्ययािे लयागते. प्रशयासनयात वन्यंत्रि करिे, व्यिस्यापन करिे हे सुद्या >क प्रकयारचे
कyशल्यच आहे. पयाĵ्थभूमीविष्यक प्रवशक्षि Ìहिजे सेिकयांनया ज्यया क्षेत्रयात कया्य्थ करयाि्ययाचे आहे. त्यया
विष्यीची पयाĵ्थभूमी समजयािून देिे हो्य. उदया. ब1कéग व्यिसया्य वकंिया विमया व्यिसया्य. ्यया क्षेत्रयात कयाम
करियाö्यया सेिकयांनया त्यया क्षेत्रयाची पयाĵ्थभूमीची मयावहती देिे तसेच पररयाष्ट्र व्यिहयार खयात्ययातील
अवधकयाö्ययास 6वतहयास › आंतररयाष्ट्री्य संबंध, आंतररयाष्ट्री्य संGटनया, जयागवतक Gडयामोडीचे ज्यान
देियारे प्रवशक्षि हो्य.
भारतातील सनदी सेिकांचे प्रवश±ण:
सनदी सेिकयांनया प्रवशक्षि देÁ्ययासयाठी भयारतयात अनेक प्रकयार¸्यया प्रवशक्षि संस्या स्यापन करÁ्ययात
आलेल्यया आहेत. त्ययापैकी कयाही संस्या सिया्यत्त ि व्ययािसयाव्यक सिŁपया¸्यया आहेत. सरकयारी संस्या
पैकी कयाही संस्या क¤þ शयासनया¸्यया आहेत. तर कयाही संस्या वनरवनरयाÑ्यया रयाज्ययां¸्यया शयासनया¸्यया आहेत.
भयारतयातील कयाही महßिया¸्यया प्रवशक्षि संस्या पुQील प्रमयािे आहेत.
१) लयालबहयादूर शयास्त्री रयाष्ट्री्य प्रशयासन संस्या, मसुरी
२) सरदयार िललभभयाई पटेल रयाष्ट्री्य पोवलस प्रबोवधनी, हैदरयाबयाद
३) व्यिस्यापन विकयास संस्या, गुरगयांि
४) भयारती्य लोकप्रशयासन संस्या, वदलली,
५) úयामीि विकयास रयाष्ट्री्य संस्या, हैदरयाबयाद,
६) रेलिे कम्थचयारी महयाविद्याल्य, बडोदया.
७) भयारती्य प्रशयासकी सटयाZ महयाविद्याल्य, हैदरयाबयाद,
८) भयारती्य लेखया परीक्षया आवि लेखया कम्थचयारी प्रवशक्षि महयाविद्याल्य, वशमलया
९) सीमयाशुलक आवि क¤þी्य अबकयारी प्रवशक्षि संस्या, निी वदलली,
प्रवश±ण देÁ्या¸्या पदती :
सनदी सेिकयांनया प्रवशक्षि देÁ्ययासयाठी विविध पद्तéचया अिलंब केलया जयातो. प्रत्येक संGटनेत विवशष्
पद्तीने प्रवशक्षि वदले जयाते. त्ययामुळे प्रवशक्षि देÁ्यया¸्यया पद्ती विविध प्रकयार¸्यया वदसून ्येतयात. उदया. munotes.in

Page 90

90लोकप्रशयासन
अनुभिाद्ारे प्रवश±ण :
सवचियाल्ययात प्रत्येक खयात्ययात सनदी सेिक, अनुभियाĬयारे वशक्षि Gेत असतो. संGटनेतील विविध
विभयाग, शयाखया, ्ययांत कयाम करून सनदी सेिक अनुभि Gेत असतो.
Cपचाåरक पदतीचे प्रवश±ण :
सनदी सेिकयांनया जयािीिपूि्थक प्रवशक्षि वदले जयाते. उदया. विभयागी्य आ्युक्तयांकडून सि्थ वजलĻयावधकयाö्ययानया
वजलहया प्रशयासनया¸्यया संदभया्थत प्रवशक्षि वदले जयाते. वजलहयावधकयारी आपल्यया वजलĻयातील सि्थ
तहवसलदयारयांनया सूचनया मयाग्थदश्थन दे9न वजलहया प्रशयासनयाची मयावहती देत असतो.
सि्यसामान्य मावहती देणाö्या माध्यमांचा उप्योग कŁन प्रवश±ण देणे :
वन्यमयािली, सूचनयापत्रके, पुवसतकया, बुलेवटनस, úं्, वचत्रपट 6. मयाध्यमयांचया उप्योग करून नयागरी
सेिकयांनया प्रवशक्षि वदले जयाते.
पåरषदांद्ारे प्रवश±ण :
प्रशयासनयातील सनदी सेिकयांनया >कवत्रत बोलयािून, चचया्थ, भयाषिे, ियादविियाद, पररषदया, चचया्थसत्रे, कpतीसत्रे,
कया्य्थशयाळया ्ययामधून संबंवधत विष्ययािर तज् व्यक्ती¸्यया िया अनुभिी अवधकयाö्ययांĬयारे मयावहती दे9न
खुलेपियाने चचया्थ केली जयाते. ्ोड्क्ययात िरील बयाबीमधून सेिकयांनया प्रवशक्षि वदले जयाते.
‘.“ प्रवश±ण : राज्य सेिा महाराषů
रयाज्यशयासनया¸्यया प्रशयासनयात प्रत्येक पयातळीिर, कया्य्थक्षमतेत ियाQ वहयािी, महßियाचे प्रij सोडविÁ्ययाची
सेिक िगया्थत क्षमतया वनमया्थि वहयािी तसेच आधूवनक कयाळयात, आव््थक, सयामयावजक रयाजकी्य, तयांवत्रक
क्षेत्रयात मोठz्यया प्रमयाियात बदल होत आहेत ्यया बदलयांमुळे प्रशयासनयालया नि निीन आवहयानयांनया तŌड द्यािे
लयागत आहे. वशिया्य प्रशयासनयात >किया्क्यतया वनमया्थि वहयािी ्ययाकररतया महयारयाष्ट्र शयासनयाने सनदी
सेिकयांकररतया प्रवशक्षियाचे धोरि त्ययार केलेले आहे. ्ययाचयाच पररियाम रयाज्ययात विविध सेिक िगया्थकररतया
विविध प्रवशक्षि क¤þ वदसून ्येतयात. उदया. मुंबई, पुिे, नयागपुर, नयावशक 6. शहरयात शयासनयाचे प्रवशक्षि क¤þे
आहेत. हे सि्थ प्रवशक्षि क¤þे ्यशिंतरयाि चवहयाि विकयास प्रशयासन प्रबोवधनीशी (्यशदया,पुिे ) संलµन
आहेत.
प्रवश±णाचे प्रकार :
१) तयांवत्रक प्रवशक्षि (ȫȶȴȹȿȺȴȲȽ ȫɃȲȺȿȺȿȸ)
२) प्रशयासकी्य प्रवशक्षि (ȘȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɇȶ ȫɃȲȺȿȺȿȸ)
३) सेियांतग्थत प्रवशक्षि (Ƞȿ ȪȶɃɇȺȴȶ ȫɃȲȺȿȺȿȸ)
४) परदेशयातील प्रवशक्षि (ȝɀɃȶȺȸȿ ȫɃȲȺȿȺȿȸ)
िरील प्रवशक्षियांचया कयालयािधी तीन वदिस >क आठिडz्ययापयासून ते >क िषया्थचया असून शकतो. ्ोड्क्ययात
प्रवशक्षियाचे महßि, गरज ्ययािर प्रवशक्षियाचया कयालयािधी अिलंबून असतो. munotes.in

Page 91

91कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
महयारयाष्ट्र रयाज्य शयासनया¸्यया विविध विभयागयातील सनदी सेिकयांचे प्रवशक्षि प्रयामु´्ययाने महयारयाष्ट्रयातील
्यशिंतरयाि चवहयाि विकयास प्रशयासन प्रबोवधनी, पुिे ्ये्े होत असते. ्यया प्रबोवधनीस ्यशदा
ȰȘȪȟȘțȘ नयाियाने देखील संबोवधले जयाते. ्यशदया ही महयारयाष्ट्र शयासनयाची प्रशयासकी्य प्रवशक्षि
देियारी सिया्यत्त संस्या आहे. ्यया संस्ेमध्ये विविध प्रवशक्षि कया्य्थकम, कया्य्थशयाळया, चचया्थसत्र आवि
संशोधन प्रकलप ्ययासरखे कया्य्थकम सनदी सेिकयांकरीतया रयाबविले जयातयात.
‘.” सारांश
शयासनया¸्यया प्रशयासकी्य सेिेमध्ये सनदी सेिकयांची भरती ही क¤þ ि रयाज्य शयासनया¸्यया विविध
आ्योगयामयाZ्थत केली जयाते. सेिकयांची भरती केल्ययानंतर प्रशयासनयापुQील आवहयाने पेलÁ्ययाची क्षमतया ्यया
सनदी िगया्थत वनमया्थि वहयािी तसेच प्रशयासनयाची कया्य्थक्षमतया ियाQयािी, प्रशयासनयात सुसुत्रतया ्ययािी ्ययाकरीतया
्यया िगया्थलया प्रवशक्षियाची अत्यंत आिÔ्यकतया असते. ्यया करीतया क¤þ ि रयाज्य शयासनया¸्यया सनदी सेिकयांचया
प्रवशक्षि देियाö्यया विविध संस्या आपियास वदसून ्येतयात. प्रवशक्षि देियाö्यया संस्या असल्यया तरी खयाजगी
क्षेत्रयातील िगया«मध्ये जी कया्य्थक्षमतया वदसून ्येते ती शयासकी्य सनदी िगया्थमध्ये पहयाि्ययास वमळत नयाही.
Ìहिून ्यया करीतया अजून प्रवशक्षियामध्ये सुधयारियांची गरज आहे.
बQती ȧɃɀȾɀɅȺɀȿ
कोित्ययाही संGटनेमधील कम्थचयाö्ययांची कया्य्थकुशलतया ही त्ययां¸्यया मनोबलयाने प्रभयावित होत असते.
कम्थचयाö्ययांचे मनोबल वटकिून ठेिÁ्ययासयाठी त्ययांनया प्रेरिया देिे आिÔ्यक असते. ्यया दृष्ीने सनदी
सेिकयांनया प्रेररत करÁ्ययासयाठी बQती तßि सिीकयारÁ्ययात आले आहे. कम्थचयाö्ययां¸्यया चयांगल्यया कया्यया्थसयाठी
बQती वदली जयाते. Ìहिून बQतीलया
कम्थचयाö्ययां¸्यया विकयासयासयाठी लयागियारे 6ंधन
Ìहिून Bळखले
जयाते. बQती¸्यया संदभया्थत वāटन¸्यया Zुलटन कवमटीने असे Ìहटले आहे की, सनदी सेिेमधील
कम्थचयाö्ययां¸्यया प्रवतभेचया पूि्थ विकयास करÁ्ययासयाठी कम्थचयाö्ययांनया ्योµ्य िेळी ि ्योµ्य वठकयािी बQती वदली
पयावहजे. बQतीमुळे सनदी सेिक सित:चे गुि ि कyशल्य दयाखविÁ्ययास प्रिpत्त होतयात आवि अपेवक्षत
विकयासयालया हयातभयार लयागतो. बQती ही पद, सतर ि सनमयानयामध्ये ियाQ करियारी वकंिया ्योµ्यते¸्यया
आधयारयािर पुQे जयाियारी प्रवक्यया आहे. बQतीमुळे कम्थचयारी उतसयाही, कया्य्थक्षम ि कत्थव्यदक्ष बनतो आवि
जबयाबदयारी ि वशसत वनमया्थि होते. Ìहिून प्रशयासकी्य सेिेतील सनदी सेिकयांनया बQतीचे तßि महßियाचे
आहे.
बQतीचा अथ्य ि व्या´्या ȤȶȲȿȺȿȸ Ȳȿȵ țȶȷȺȿȺɅȺɀȿɄ ɀȷ ȧɃɀȾɀɅȺɀȿ :

ब…ती
्यया शÊदयालया पदोननती
्यया नयाियानेदेखील संबोधले जयाते. पदोननती ्ययाचया अ््थ पदयाची उननती

हो्य. पदोननती ्यया शÊदयालया 6ंúजीत ȧɃɀȾɀɅȶ असे Ìहितयात. लrवटन शÊद ȧɃɀȾɀɇȶɃȶ पयासून
ȧɃɀȾɀɅȺɀȿ हया शÊद त्ययार करÁ्ययात आलया आहे. ज्ययाचया मूळ अ््थ
पुQे चयालिे
असया आहे. ्ोड्क्ययात,
बQतीचया संबंध पद, सतर ि सनमयानयामध्ये ियाQ करिे आहे. बQतीलया अंतग्थत भरती वकंिया अप्रत्यक्ष
भरती असे संबोधले जयाते.
व्या´्या
¾ बQती, >कया पदयाकडून दुसö्यया पदयाकडे पोहचÁ्ययाचे संकेत दश्थविते, ज्ययात कम्थचयाö्ययां¸्यया
कत्थव्ययांमध्ये ियाQ होते आवि िेतनदेखील ियाQत असते. -विÐ्यम जी. Nॉरपे munotes.in

Page 92

92लोकप्रशयासन
¾ ŸबQती Ìहिजे सेिकयां¸्यया कया्यया्थत बदल करून कवनķ पदयािरून अवधक जबयाबदयारी¸्यया अिGड
अशया निीन पदयािर िेतनयात ियाQ करून नेमिूक करिे हो्य. डॉ. एल. डी वहा7N
¾ बQती ्यया तßियालया मोबदलया हया मु´्य आधयार असून ्यया प्रवक्येची मु´्य विशेषतया ही आहे की,
व्यक्ती¸्यया अवधकयारयात ियाQ होिे हो्य, अशया प्रकयारे बQती ही कवनķ पदयाकडून िररķ पदयाकडे
प्रगतीची ियाटचयाल असते. ्यया ियाटचयालीत कत्थव्ययांमध्ये देखील बदल Gडून ्येतयात. जे.ए.
वपZनर
¾ ŸबQती Ìहिजे कम्थचयाö्ययांची कवनķ पदयािरून िररķ पदयािर वन्युक्ती करिे हो्य. - विलोबी
¾ कवनķ पदयािरून िररķ पदयािर वन्युक्ती Gेतयानया नयागरी सेिकयां¸्यया जबयाबदयाö्यया आवि कत्थव्ये
्ययांत ियाQ होिे Ìहिजे बQती हो्य. सी.पी. भामरी
िरील व्यया´्ययांिरून बQतीची िैवशष््ये सपष् होतयात. ती पुQीलप्रमयािे आहेत.
१. बQतीमध्ये पदयाचे नयाि बदलते.
२. बQती ही कवनķ पदयाकडून िररķ पदयाकडे पोहोचÁ्ययाची प्रवक्यया आहे.
३. बQतीमुळे कम्थचयाö्ययांचे िेतन ियाQते.
८. बQती ही प्रवतķया ि सनमयानयाची सूचक आहे.
५. बQतीमध्ये कम्थचयाö्ययांची जबयाबदयारी उ¸च ि ®ेķ होते.
६. बQती ही संGटनेतील अंतग्थत भरत आहे.
बQतीचे महßि ȪȺȸȿȺȸȺȴȲȿȴȶ ɀȷ ȧɃɀȾɀɅȺɀȿ
कम्थचयारी प्रशयासनयातील भरती ि प्रवशक्षि ्यया तßिया>िQेच बQती तßियालयादेखील महßि प्रयाप् Lयाले आहे.
सनदी सेिेत कम्थचयाö्ययांनया बQती वदल्ययामुळे Zया्यदे होतयात. ते पुQीलप्रमयािे आहेत.
१. स नदी सेिेत बQतीचे तßि सिीकयारल्ययामुळे हòशयार ि कया्य्थक्षम व्यक्ती सनदी सेिेकडे आकवष्थत
होतयात. कयारि त्ययांनया बQतीची संधी वमळेल असे सतत ियाटत असते.
२. ब Qतीमुळे सनदी सेिकयांची कया्य्थक्षमतया ि मनोबल ियाQते. त्ययामुळे प्रशयासनयात वशसत, नैवतकतया
ि कया्य्थक्षमतया ्येते.
३. ब Qती¸्यया पद्तीने कया्य्थक्षम सेिकयांनया ्योµ्य पुरसकयार वमळतो. त्ययामुळे नोकरी हया त्ययांचया जीिन
व्यिसया्य बनतो. बQती वमळयाल्ययामुळे नोकर िग्थ अवधक जबयाबदयारीने ि वनķेने कया्य्थ करतो.
त्ययामुळे सयाहवजकच प्रशयासनयालया स्ै्य्थतया ि सयातत्य लयाभते.
४. बQती¸्यया पद्तीने संGटनेतील िररķ पदयासयाठी अनुभिी ि पयात्र व्यक्तéची वनिड करिे श्क्य
होते.
५. ब Qती तßियामुळे अनुभिी कम्थचयाö्ययांनया प्रशयासनयात वटकिून ठेितया ्येते.munotes.in

Page 93

93कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
६. ब Qती पद्तीमुळे सनदी सेिकयांनया चयांगले कयाम करÁ्ययाची प्रेरिया वमळते. सनदी सेिकयांनया िररķ
पदयािर वन्युक्त केले की ते अवधक जबयाबदयारीने आपली कया्य¥ पयार पयाडतयात. सयाि्थजवनक वहतया¸्यया
दृष्ीने ब…तीची पद्ती ्योµ्य ठरते. कयारि शयासनयालया आपली ध्ये्यधोरिे ्यशसिी करÁ्ययासयाठी
सयाि्थजवनक पैसया ्योµ्य पद्तीने खच्थ करून लोककल्ययाियाची कया्य्थ पयार पयाडÁ्ययासयाठी ्योµ्य,
अनुभिी ि कया्य्थक्षम नोकर िगया्थची गरज असते, बQती पद्तीमुळे ्योµ्य पयात्रतेचया सेिकिग्थ
प्रशयासनयालया प्रयाप् होतो.
७. ब …ती¸्यया तßियामुळे कम्थचयारी ि संGटनेमध्ये आतमी्यतेचे संबंध कया्यम रयाहतयात.
बQती विष्यीचे दोन दृवष्कोन विलोबी ्यया विचयारिंतयाने मयांडले आहेत.
त्ययांपैकी पवहलया दृवष्कोन Ìहिजे विविध भरविÁ्ययासयाठी ्योµ्य ि कुशल व्यक्ती वमळवििे हो्य.
तर दुसरया दृवष्कोन Ìहिजे प्रशयासनयाची कया्य¥ ्योµ्य रीतीने पयार पयाडयािी Ìहिून नोकरयांनया प्रेरिया देिे हो्य.
्ययाचया अ््थ असया की, सरकयार ि नोकर ्यया दोनही Gटकयां¸्यया दृष्ीने बQतीचे तßि वहतकयारक ठरते.
Ìहिून कम्थचयारी प्रशयासनयात बQती तßियाचे महßि ियाQत आहे.
बQतीची तßिे ȧɃȺȿȴȺɁȽȶɄ ɀȷ ȧɃɀȾɀɅȺɀȿ
कम्थचयारी प्रशयासनयात ब…तीची समस्यया अत्यंत महßियाची मयानली जयाते. कयारि ब…ती देतयानया ्योµ्य ि पयात्र
व्यक्तéनयाच िररķ पदे वमळयाली पयावहजेत. सनदी सेिकयांचया अनुभि ि कया्य्थक्षमतया विचयारयात Gे9न बQतीचे
तßि वसिकयारयािे लयागते. सयाधयारिपिे कम्थचयाö्ययांनया बQती देतयानया दोन तßियांचया विचयार करयािया लयागतो.
ती तßिे पुQीलप्रमयािे
अ सेिाज्येष्ठतेचे तßि ȧɃȺȿȴȺɁȽȶ ɀȷ ȪȶȿȺɀɃȺɅɊ : ज्येķतेचे तßि Ìहिजे बQती देतयानया सेिकयां¸्यया
सेिेचया कया्य्थकयाल विचयारयात Gेतलया जयातो. कम्थचयाö्ययाने वकंिया अवधकयाö्ययाने त्यया¸्यया सेिेत वकती कयाळ
कयाम केले हे पयाहóन ज्येķतेप्रमयािे बQती वदली जयाते. >खयाद्या संGटनेत कया्य्थ करियाö्यया कम्थचयाö्ययांमध्ये
ज्ययांची सेिया अवधक कयाळ Lयाली आहे त्ययांचया विचयार बQतीसयाठी केलया जयातो.
सेिाज्येष्ठता तßिाचे गुण :
बQती¸्यया ज्येķतया तßियाचे कयाही गुि पुQीलप्रमयािे आहेत.
१. सनदी सेिेत कम्थचयाö्ययांनया बQती देतयानया ज्येķतया तßियाचया अिलंब करिे सुलभ ि सोईचे ठरते.
कयारि ही पद्त सयाधी, सोपी ि सपष् आहे. कम्थचयाö्ययांची सेिया वकती कयाळ Lयाली हे पयाहóन ज्ययाची
सेिया जयासत Lयाली आहे त्ययांनया बQती वदली जयाते. त्ययामुळे बQतीबयाबत कम्थचयाö्ययांिर अन्यया्य
होत नयाही.
२ जेķतया तßियामुळे कम्थचयारी िगया्थत संGष्थ होत नयाही. कयारि ज्येķतेमध्ये कोितीही Zेरबदल होत
नयाही. कोित्ययाही पररवस्तीत ज्येķतेकडे दुल्थक्ष केले जयात नयाही.
३. ज्येķतया तßियानुसयार बQती करतयानया कोितयाही रयाजकी्य दबयाि ्येत नयाही. ज्यया कम्थचयाö्ययांची
ज्येķतया जयासत त्ययालयाच बQती वमळते. त्ययामुळे बQतीविष्यी पक्षपयातीपिया होत नयाही.
४. ज्येķते¸्यया तßियानुसयार संGटनेतील िररķ कम्थचयारी ि अवधकयारी ्ययांनया बQती वमळते. त्ययामुळे
त्ययां¸्यया अनुभियाचया Zया्यदया प्रशयासनयालया वमळत असतो.munotes.in

Page 94

94लोकप्रशयासन
५. ब Qती¸्यया ज्येķतया तßियामुळे सेिेतील सि्थच कम्थचयाö्ययांनया >कनया >क वदिस बQती वमळÁ्ययाची
संधी असते.
६. अनुभिी ि ज्येķ सेिकयांनया बQती तßियामुळे िररķ पदे वमळतयात. त्ययामुळे त्ययां¸्यया कया्यया्थचे
मूल्यमयापन हो9न प्रवतķया ि महßि लयाभते.
७. प्रशयासनयातील प्रत्येक नोकरयालया आपली ब…ती केवहया ि कोित्यया पदयािर होियार आहे ्ययाची
पूि्थकलपनया असते.
८. ज्येķतया ततियानुसयार बQती करतयानया वनवIJत तßियांचया अिलंब केलया जयातो. त्ययामुळे िवशलेबयाजी,
Ăष्याचयार 6त्ययादी दोष प्रशयासनयात वनमया्थि होत नयाहीत.
९. सेियाज्येķतेनुसयार बQती केल्ययामुळे सनदी सेिकयाचे मनोबल ियाQून ते कया्यम रयाहते.
१०. ज्येķतया तßियामुळे समयाजयातील कत्थबगयार ि हòशयार व्यक्ती सरकयारी नोकरीकडे आकवष्थत होत
असतयात. ्यया तßियानुसयार >कूि सेियाकयाळयात बQतीची संधी उपलÊध असते.
अशया प्रकयारे सेियाज्येķतया तति महतियाचे असले तरी हे तßि पूि्थपिे उप्युक्त ि ्योµ्य आहे असे Ìहितया
्येियार नयाही.
सेिाज्येष्ठता तßिाचे दोष :
१. प्रो. वZZनर ्ययां¸्यया मतयानुसयार ज्येķतया तßि बबतीसयाठी ्योµ्य नयाही कयारि ज्येķतेनुसयार
सेिकयांनया बQती वदली तर संGटने¸्यया िररķ पदयािर अ्योµ्य ि अपयात्र सेिकयांची वनिड हो9न
प्रशयासनयाचया दजया्थ खयालयाितो, प्रशयासनयाचया हेतू सZल होत नयाही.
२. ्यया पद्तीमुळे प्रशयासनयातील िररķ पदे अ्योµ्य व्यक्तीकडे जयाÁ्ययाची श्क्यतया असते. Ìहिून
>ल.डी. वहयाईट असे Ìहितयात की सेिया ज्येķतया हे धोकयादया्यक तति आहे.
३. µलडन ्ययां¸्यया मते ज्येķतया तßियानुसयार सेिकयांनया बQती वमळत नयाही कयारि >कयाच ®ेिीतील
अनेक कम्थचयारी बQतीसयाठी पयात्र असतयात परंतु िररķ पदे ्ोडी असतयात.
४. ्यया पद्तीत प्रत्येकयालयाच बQती वमळÁ्ययाची संधी असल्ययामुळे पदयाची कया्य¥ ्योµ्य प्रकयारे केली
जयात नयाहीत. सित: मध्ये सुधयारिया करÁ्ययासयाठी प्र्यतन केले जयात नयाहीत ि ्ययाचया अवनķ
पररियाम प्रशयासनयािर होतो.
५ ज्येķतया पद्तीत कया्य्थक्षम, कत्थव्यदक्ष ि गवतमयान नोकरयांनया संधी वदली जयात नयाही.
६. सेिकयांनया ज्येķतया तßियानुसयार बQती वमळिे अश्क्य असते. कयारि संGटनेत िररķ पदे ही
कवनķ पदयां¸्यया तुलनेने कमी असतयात, त्ययामुळे सिया«नया बQती वमळिून िररķ पदयािर जयातया ्येत
नयाही
७. >.डी.गोरि यालया ्ययांनी आपल्यया
प्रशयासकी्य भूवमकया
्यया úं्यात असे Ìहटले आहे की, कयाही
लोकयांनया 6¸Jया नसतयानयाही िररķ पदे वमळतयात.
८. ज्येķतया तßि बQतीसयाठीची सि्यंचवलत पद्ती असल्ययामुळे कवनķयां¸्यया मनयात िररķयां विष्यी
आदर नसतो.
९. ज्येķतया तßियामुळे वमळियारी बQती दीG्थ कयालयािधीची असल्ययामुळे तŁि. उतसयाही ि कया्य्थक्षम
कम्थचयारी नयारयाज ि उदयासीन होतयात.munotes.in

Page 95

95कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
अशया प्रकयारे ज्येķतया तßियानुसयार बQती करतयानया अनेक दोष आQळून ्येत असले तरी ही पद्ती पूि्थपिे
वनŁप्योगी आहे असे Ìहितया ्येियार नयाही. प्रो. विलोबी ्ययां¸्यया मते, संGटनेतील विविध पदयां¸्यया
पररवस्तीप्रमयािे ज्येष्तया ततियाचया अिलंब करिे ्योµ्य ठरेल Ìहिजे ज्येķतया पद्त उप्युक्त आहे.
ब गुणित्ेचे तßि ȧɃȺȿȴȺɁȽȶ ɀȷ ȤȶɃȺɅ
सनदी सेिेत कम्थचयाö्ययांची िररķ पदयािर बQती करतयानया गुिित्तेचे तßि सिीकयारÁ्ययात ्येते. कवनķ
सतरयािरील जी व्यक्ती ्योµ्य पयात्रतेची असेल वतलया िररķ पदयािर बQती वदली जयाते. जे सेिक वनपुि ि
कया्य्थक्षम असतील ते ब…तीस पयात्र समजले जयातयात. गुिित्तया पद्ती ज्येķते¸्यया तßिया¸्यया अगदी विŁद्
आहे. कम्थचयाö्ययां¸्यया गुिित्तेनुसयार िररķ पदयािर ब…ती वदल्ययाने प्रशयासनयात कया्य्थक्षमतया ि गती ियाQते.
संGटनेतील तŁि, हòशयार, पयात्र ि उतसयाही अशया सेिक िगया्थलया ब…ती वमळते. त्ययामुळे त्ययां¸्यया ज्यानयाचया
आवि कया्य्थक्षमतेचया Zया्यदया प्रशयासनयालया होतो. गुिित्तेमध्ये बyवद्क क्षमतया, नेतpतियाचे गुि ि चयाररÞ्य
6त्ययादéचया समयािेश होतो. त्यया पद्ती पुQीलप्रमयािे आहेत.
. परी±ा पदत ȜɉȲȾȺȿȲɅȺɀȿ Ȥȶȹɀȵ : सनदी सेिेतील कम्थचयाö्ययांची गुिित्तया
ठरविÁ्ययासयाठी त्ययांची परीक्षया ¶्ययािी लयागते. लोकसेिया आ्योग वकंिया संबंवधत खयात्ययामयाZ्थत
परीक्षया Gे9न कम्थचयाö्ययांची गुिित्तया ठरविली जयाते, ्ययासयाठी प्रयामु´्ययाने तीन प्रकयार¸्यया परीक्षया
Gेतल्यया जयातयात.
अ खुली Öपधा्य परी±ा ȦɁȶȿ ȚɀȾɁȶɅȺɅȺɇȶ ȜɉȲȾȺȿȲɅȺɀȿ : खुली सपधया्थ परीक्षया
प्रशयासनयातील सि्थ नोकरयांसयाठी खुली असते. प्रशयासनयातील कोित्ययाही खयात्ययातील
नोकर अशया परीक्षेलया बसू शकतयात. बö्ययाच िेळेस बयाहेर¸्यया नोकरयांनयादेखील अशया
परीक्षेस बसÁ्ययाची संधी वदली जयाते.
ब) म्या्यवदत Öपधा्य परी±ा ȣȺȾȺɅȶȵ ȚɀȾɁȶɅȺɅȺɇȶ ȜɉȲȾȺȿȲɅȺɀȿ: ज्यया
कम्थचयाö्ययांची कयाही विवशष् कयाळ वकंिया नोकरी Lयाली आहे अशया कम्थचयाö्ययांनया सपधया्थ
परीक्षेलया बसतया ्येते. ज्यया खयात्ययातील िररķ पदे भरयाि्ययाची असतयात त्ययाच खयात्ययांतील
कवनķयांनया ्यया प्रकयार¸्यया परीक्षेलया बसÁ्ययाची संधी वदली जयाते. उदया. भयारतया¸्यया क¤þी्य
प्रशयासनयात सवचियाल्यीन नोकö्ययांसयाठी विविध खयात्ययातील विभयागी्य अवधकयारी, शयाखया
- उपशयाखया अवधकयारी ि सटेनोúयाZर 6त्ययादी पदे भरतयानया सपधया्थ परीक्षया पद्त सिीकयारली
जयाते.
क उत्ीण्य परी±ा ȧȲɄɄ ȜɉȲȾȺȿȲɅȺɀȿ : नोकरयांची गुिित्तया तपयासÁ्ययासयाठी उत्तीि्थ
परीक्षया आ्योवजत केली जयाते. ्यया परीक्षयांनया बसÁ्ययासयाठी संबंवधत नोकरयांनया खयाते
प्रमुखयाची संमती ¶्ययािी लयागते. ्यया परीक्षेत उत्तीि्थ होÁ्ययासयाठी ठरयािीक गुि वमळवििे ही
अट असते. ्यया परीक्षेत जे-जे नोकर ठरयािीक गुि वमळिून उत्तीि्थ होतयात त्यया सिया«नया
पदयानुसयार बQती वदली जयाते. उदया. वलवपक, टया्यवपसट ि सटेनो अशया पदयांसयाठी उत्तीि्थ
परीक्षया पद्ती सिीकयारली जयाते.munotes.in

Page 96

96लोकप्रशयासन
परीक्षया पद्तीचे कयाही दोष आहेत.ते पुQीलप्रमयािे-
१. परीक्षया पद्तीमुळे भष्याचयार, पक्षपयातीपिया ि अन्यया्य ्यया दोषयांनया आळया बसत असलया तरी
परीक्षेमुळे उमेदियारयांतील प्रशयासकी्य गुियांचे मूल्यमयापन करतया ्येत नयाही. वनि्थ्यक्षमतया ,
प्रसंगयािधयान ि न्यया्यबुद्ी 6त्ययादी गुि प्रशयासनयातील कया्य¥ पयार पयाडÁ्ययासयाठी व्यक्तीजिळ असिे
आिÔ्यक असते.
२. सपधया्थ परीक्षया पयास होÁ्ययासयाठी पयाठयांतरयाचया ियापर करून उत्तीि्थ Lयालेले उमेदियार पदयाची
जबयाबदयारी खंबीरपिे पयार पयाडत नयाही.
३. परीक्षेतील उत्तर पवत्रकेचे मूल्यमयापन करीत असतयानया आतमवनķतया असते. त्ययामुळे Lयालेले
मूल्यमयापन वनष्पक्ष असे होत नयाही.
४. परीक्षेत न्ककल ि 6तर गैरमयागया्थचया ियापर होÁ्ययाची दयाट श्क्यतया असते.
५. ब Qतीसयाठी GेÁ्ययात ्येियाö्यया परीक्षेमुळे नोकरी¸्यया दैनंवदन कया्यया्थत अड्ळया वनमया्थि होतो.
त्ययामुळे त्यया जनवहतयालया बयाधक ठरतयात.
सपधया्थ परीक्षेमध्ये कयाही दोष असले तरी अमेररकन प्रशयासनयात सपधया्थ परीक्षेĬयारे ब…ती मोठz्यया प्रमयाियात
केली जयाते. Ìहिून सपधया्थ परीक्षेचे महßि ियाQत आहे.
क विभाग प्रामुखाचे व्यवĉगत मत : गुिित्तया पद्तीमध्ये विभयाग प्रमुखयाचे मतदेखील विचयारयात
Gेतले जयाते. कम्थचयारी सिया«त जयासत आपल्यया विभयाग-प्रमुखया¸्यया संपकया्थत ्येत असतयात.
त्ययासयाठी कम्थचयाö्ययां¸्यया संदभया्थत खरे मत विभयाग प्रमुखयाचेच असते. जर विभयाग प्रमुखयाने >खयाद्या
कम्थचयाö्ययालया बQतीसयाठी ्योµ्य दश्थविले तर त्यया कम्थचयाö्ययालया बQती वदली पयावहजे आवि जर
विभयाग प्रमुखयाने त्यया कम्थचयाö्ययालया अ्योµ्य दश्थविले तर त्ययालया बQती वदली जया9 न्ये.्यया
पद्तीमध्ये कयाही दोष आहेत. ते पुQीलप्रमयािे -
१. ही पद्ती िसतुवनķ नसून आतमवनķ सिरूपयाची आहे. कयारि संGटनयाप्रमुखयािर कवनķ
अवधकयारी विविध प्रकयारे दबयाि आिू शकतयात आवि प्रमुखयाचे अनुकूल मत वमळिू
शकतयात.
२. ही पद्ती Jोटz्यया संGटनयांसयाठी उप्युक्त आहे. ती मोठz्यया संGटनयांसयाठी उप्युक्त नयाही.
कयारि मोठz्यया संGटनेतील कवनķ कम्थचयारी ि िररķ प्रमुख ्ययांचे ्किवचतच संबंध ्येतयात,
िरील दोष टयाळÁ्ययासयाठी बहòतयांश रयाष्ट्रयांत पुQील उपया्य्योजनया केल्यया आहेत.
. बQती बोडा्यची Öथापना करणे: जगयातील बहòतयांश रयाष्ट्रयांमध्ये नोकरयांची बQती
करÁ्ययासयाठी >क सितंत्र बोड्थ स्यापन केले जयाते. असे बोड्थ प्रत्येक खयात्ययात
वनमया्थि केले जयाते. त्ययात खयाते प्रमुख ि 6तर िररķयांचया समयािेश असतो ्यया
बोडया्थĬयारे नोकरयां¸्यया सेियावििरि पुवसतकेचया विचयार केलया जयातो. उदया., भयारतया¸्यया
क¤þी्य ि रयाज्य प्रशयासनयात ्यया पद्तीचया ियापर केलया जयातो.munotes.in

Page 97

97कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
. अपील करÁ्याचा अवधकार : जर >खयाद्या नोकरयालया आपल्ययािर अन्यया्य Lयालया
आहे असे ियाटत असेल तर त्ययालया अपील करÁ्ययाचया अवधकयार असतो. त्ययाने
आपले अपील खयाते प्रमुखयामयाZ्थत सितंत्र बोडया्थकडे पयाठविले पयावहजे. बोड्थ अशया
तकयारéचया विचयार करते ि त्ययासंबंधीची वशZयारस करते. उदया., @सट्रेवल्यया ि
अमेररकेत नोकरयांनया असया अवधकयार वदलेलया आहे.
‘. सेिा वििरण पुवÖतका ि का्य्य±मतेचे मोजमाप ȪȶɃɇȺȴȶ ȩȶȴɀɃȵ șɀɀȼ
Ȳȿȵ ȜȷȷȺȴȺȶȿȴɊ ȩȲɅȺȿȸ : सेिया वििरि Ìहिजे प्रत्येक कम्थचयाö्यया¸्यया सेिेचे
रेकvड्थ ठेििे. कम्थचयाö्ययां¸्यया कया्यया्थसंबंधी नŌद ठेिून त्यया दÉतर नŌदी¸्यया आधयारे
त्ययांची ्योµ्यतया वकंिया पयात्रतया ठरवििे, सेिया वििरियाचया तुलनयातमक अË्ययास
करून कम्थचयाö्ययांनया गुिित्तया बQती वदली जयाते. सेिया वििरि, पुवसतकया, व्यवक्तगत
नŌद, गोपनी्य अहियाल 6त्ययादéĬयारे सेिकयां¸्यया ्योµ्यतेचे ि गुिित्तेचे मोजमयाप
केले जयाते. 6ंµलंड¸्यया प्रशयासनयात १९२१-२२ पयासून ही पद्ती रूQ करÁ्ययात
आलेली आहे. ्ययात नोकरयां¸्यया पुQील दहया गुियांची तपयासिी केली जयाते. (१)
कया्यया्थचे ज्यान (२) व्यवक्तगत ि चयाररÞ्य, (३),वनि्थ्यशक्ती (४) जबयाबदयारी
सिीकयारÁ्ययाची क्षमतया (५) वििेकशीलतया (६) अचूकतया (७) बोलÁ्ययाची शैली ि
व्यिहयारचयातु्य्थ, (८) प्य्थिेक्षि क्षमतया (९) उतसयाह (१०) कया्यया्थतील ित्थिूक,
िरील दहया गुियांचया विचयार करून प्रत्येक गुियासमोर पुQील पयाचपैकी >क शेरया वलवहलया जयातो.
(१) चटकन उठून वदसियारया, (२) Zयार चयांगलया, (३) समयाधयानकयारक, (४) अगदी सयामयान्य, (५)
हलकया. प्रत्येक गुियासमोर नŌद ठेिलेल्यया ®ेिी¸्यया आधयारयािर नोकरयां¸्यया बQतीसयाठी अंवतम
िग्थियारी केली जयाते.
्ययात पुQील चयारपैकी >क शेरया वदलया जयातो. (१) सिō¸च पयात्रतयाधयारक, (२) उ¸च पयात्रतयाधयारक,
(३) पयात्रतयाधयारक, (४) बQतीसयाठी अजून पयात्र नयाही.
िरीलप्रम यािे शेरया देियारया अवधकयारी हया संबंवधत नोकरयांपेक्षया दोन ®ेिीने उ¸च दजया्थचया असलया
पयावहजे. तसेच त्यया अवधकयाö्ययाने िरीलपैकी पवहल्यया ि शेिट¸्यया शेö्ययासयाठी सपष्ीकरि वदले
पयावहजे.
भारतातील बQतीची व ्यिÖथा ȧɃɀȾɀɅȺɀȿ ȪɊɄɅȶȾ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ
भयारतयामध्ये सनदी सेिेतील कम्थचयाö्ययांची भरती बयाĻ ि अंतग्थत पद्तीने केली जयाते. ्यया दोनही पद्तéचया
ियापर िेगिेगळ्यया सेिेत िेगिेगÑ्यया पद्तीने होतो. भयारतयामध्ये प्रयाचीन कयाळयापयासून बQतीची पद्त
आहे. पूिती कम्थचयारी जेवहया उतकpष् कया्य्थ करीत असत तेवहया रयाजया त्ययांनया पुरसकयार देत असे वकंिया सतर
ियाQित असे.
भयारतयातील सनदी सेिया Ìहिजे
ईसट 6ंवड्यया कंपनीची देिगी
असे Ìहटले जयाते. ईसट 6ंवड्यया कंपनीने
१७६९ मध्ये कम्थचयाö्ययांनया ज्येķते¸्यया आधयारयािर बQती देÁ्ययाचया वनIJ्य केलया होतया. तसेच वāवटश
शयासनयालया विनंती केली होती की, भयारतयात वāटनमधून अवधकयारी न पयाठवितया ्ये्ील कम्थचयाö्ययांनया
िररķ पदयािर बQती वदली जयािी. त्ययानंतर गुिित्तेलयादेखील बQतीचया आधयार मयानले गेले. त्ययामुळे munotes.in

Page 98

98लोकप्रशयासन
कया्य्थकुशलतेने ि उतकpष् कया्य्थ करियाö्यया कम्थचयाö्ययांनया तीĄ गतीने बQती वमळू लयागली आवि कवनķ
सतरयािर ज्येķतया तßियानुसयार बQती केली जयाते.
१. भयारती्य प्रशयासकी्य सेिया, भयारती्य पोलीस सेिया ि भयारती्य िनसेिेची ३३ पदे रयाज्यसेिे¸्यया
अवधकयाö्ययांĬयारे ज्येķतया वकंिया गुिित्तया तßियाĬयारे भरली जयातयात.
२. प्र्म ®ेिी¸्यया सेिेमध्ये ४५ पदे बQतीĬयारे भरली जयातयात.
३. वĬती्य ®ेिीची ६५ पेक्षयाही जयासत रयाजपवत्रत पदे बQतीĬयारे भरली जयातयात.
४. वĬती्य ®ेिीमध्ये तीन-चयार पेक्षयाही अवधक अरयाजपवत्रत पदे ब…तीĬयारेच भरली जयातयात.
५. तpती्य ®ेिी¸्यया बहòतयांश पदयांिर बयाĻ भरती होत असते तर कयाही पदे ब…तीĬयारे भरली जयातयात.
६. चतु््थ ®ेिी¸्यया सि्थ पदयांिर पूि्थत: बयाĻ भरती होत असते.
७. विशेषज्, सेिया जसे वशक्षि, डv्कटर, 6ंवजवनअररंग 6त्ययादéमध्ये बहòतयांश िररķ पदे बQतीĬयारेच
भरली जयातयात. रयाज्ययामध्ये तर ्यया सेिे¸्यया िररķ पदयांची बयाĻ भरती जिळपयास कमी होत
असते. ्यया सेियांमध्ये नेहमी ज्येķतेचया वसद्यानत सिीकयारलया जयातो.
भयारतयामध्ये बQतीची व्यिस्या संबंवधत विभयाग वकंिया सेिेसयाठी वनधया्थररत सेिया वन्यमयांिर अिलंबून
असते. कयाही विभयागयांमध्ये बQती¸्यया संधी अवधक असतयात तर कयाही विभयागयात बQती¸्यया संधी कमी
असतयात. बQती¸्यया कया्यया्थलया वनष्पक्षतया तसेच Gटनयातमक दजया्थ प्रदयान करÁ्ययासयाठी विभयागी्य बQती
सवमती देखील कया्य्थरत असते. ्यया सवमतीमध्ये संबंवधत विभयागयाचे अध्यक्ष, वित्त आवि कम्थचयारी
विभयागयाचे अवधकयारी ि लोकसेिया आ्योगया¸्यया प्रवतवनधéनया समयाविष् करÁ्ययाचे वन्यम ही सवमती करते
तसेच उपलÊध कम्थचयाö्ययां¸्यया ब…ती¸्यया पयात्रतेचे परीक्षि करीत असते परंतु िसतुवस्ती ही आहे की
बहòतयांश रयाज्ययां¸्यया विभयागयामध्ये बQती सवमतीची स्यापनया वन्यवमत रूपयाने होत नयाही.
गुिित्ते¸्यया आधयारयािर बQतीसयाठी संG लोकसेिया आ्योग ि कम्थचयारी वनिड मंडळयाĬयारे विभयागी्य सपधया्थ
परीक्षयांचे आ्योजन केले जयाते. ्यया परीक्षया कवनķ सतरयां¸्यया पदयासयाठी असतयात. बQतीशी संबंवधत सि्थ
महßिपूि्थ पदयांसयाठी विभयागयाĬयारे लोकसेिया आ्योगयाचया सललया Gेिे आिÔ्यक आहे. अशया प्रकयारे
प्रशयासकी्य संGटनेमध्ये बQती हे >क महßिपूि्थ अंग आहे जे कम्थचयाö्ययां¸्यया समयाधयानयालया वनिया्थ्यक
सतरयाप्य«त प्रभयावित करीत असते. त्ययासयाठी सि्थसमयािेशक धोरि बनविले पयावहजे.
कåरअर विकास ȚȲɃȶȶɃ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ
कम्थचयारी प्रशयासनयातील सनदी सेिकयां¸्यया धोरियातील >क मूलभूत विचयार Ìहिजे कररअर विकयास हो्य.
कररअर विकयासयामध्ये >खयाद्या व्यक्ती¸्यया नोकरी¸्यया वकंिया सेिे¸्यया कयालयािधीतील कया्य्थविष्यक
प्रगतीचया समयािेश होतो. कररअर विकयासयासयाठी चयांगल्यया व्यक्ती आपल्यया नोकरी¸्यया संपूि्थ
कयालयािधीसयाठी शयासकी्य सेिेकडे अकवष्थत होतील अशी पररवस्ती सनदी सेिेत वनमया्थि करिे
आिÔ्यक असते.munotes.in

Page 99

99कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
कåरअर विकासाचा अथ्य ि व्या´्या ȤȶȲȿȺȿȸ Ȳȿȵ țȶȷȺȿȺɅȺɀȿ ɀȷ ȚȲɃȶȶɃ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ
संपूि्थ कयारकीद्थ आपियास शयासकी्य सेिेत व्यवतत करयाि्ययाची आहे. ्यया नोकरीतील कया्यया्थतून सि्थ
प्रकयारची प्रगती सयाधयाि्ययाची आहे ्यया दृष्ीने विचयार करून उमेदियारयाने आपल्यया प्रगतीसयाठी वकंिया
विकयासयासयाठी तŁि ि्ययात कोित्ययाही उमेदियारयालया शयासकी्य सेिेत प्रिेश करतयानया त्यया उमेदियारयांनी
आपल्यया वनिpत्ती¸्यया ि्ययाप्य«त नोकरीची सिीकयारलेलया प्रवतवķत व्यिसया्य Ìहिजे
कररअर
असया अ््थ
सयांगतया ्येईल,
व्या´्या
ǵ कररअर विकयास Ìहिजे सनदी सेिेतच आपले कररअर GडविÁ्ययाची ि प्रगती सयाधÁ्ययाची
उमेदियारया¸्यया मनयात उतपनन Lयालेली प्रबळ 6¸Jया आवि त्यया वदशेने उमेदियारयाने केलेले प्र्यतन
हो्य.
कåरअर विकासा¸्या पदती ȤȶɅȹɀȵɄ ɀȷ ȚȲɃȶȶɃ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ
कररअर विकयासया¸्यया दोन पद्ती आहेत त्यया पुQीलप्रमयािे
. संGNनातमक कåरअर विकास पदती : संGटने¸्यया दृवष्कोनयातून जेवहया आपि कररअर
विकयासयाचया विचयार करतो तेवहया त्ययाचया अ््थ संGटनेने आपल्यया सेिकयां¸्यया प्रगतीलया वदशया प्रयाप्
करÁ्ययासयाठी ि प्रगतीिर लक्ष ठेिÁ्ययासयाठी प्रयाप् केलेली मयावहती Ìहिजे
संGटनयातमक कररअर

असे Ìहटले जयाते. ्यया मयावहती¸्यया आधयारे संGटने¸्यया प्रशयासकी्य गरजयांची पूत्थतया करÁ्ययासयाठी
आिÔ्यक ते व्यिस्यापनयातमक ि तंत्रज्यानयातमक मनुष््यबळ उपलÊध करिे संGटनेलया श्क्य
होते. आधुवनक कयाळयात सनदी कया्यया्थ¸्यया ियाQत्यया सिरूपयािरून संGटनयातमक कररअर
विकयासया¸्यया पद्तीलया अवधक महßि वदले जयाते.
. व्यवĉगत कåरअर विकास पदती : ्यया पद्तीमध्ये व्यक्तीलया क¤þस्यानी मयानून कररअर
विकयासयाचया विचयार केलया जयातो. व्यवक्तगत कररअर विकयास Ìहिजे व्यक्तीची कररअरविष्यक
उवदिष्े कोिती आवि ती उवदिष्े सयाध्य करÁ्ययासयाठी त्यया व्यक्तीने कोित्यया गोष्ी करिे गरजेचे
आहे ्ययािर विशेष भर देिे हो्य. संGटनयातमक कररअर विकयासयात संGटने¸्यया गरजयांची पूत्थतया
करÁ्ययासयाठी व्यक्ती¸्यया वकंिया सेिकयां¸्यया गुियांचया उप्योग कसया करून Gेतया ्येईल ्ययाचया विचयार
केलया जयातो. ्ययाउलट, व्यवक्तगत कररअर विकयासयात प्रत्येक व्यक्ती¸्यया कयामयातील प्रगती¸्यया
विकयासयात प्रत्येक व्यक्ती¸्यया कयामयातील प्रगतीचे सितंत्रपिे विĴेषि केले जयाते.
कåरअर विकासाचे उĥेश ȦȳȻȶȴɅȺɇȶɄ ɀȷ ȚȲɃȶȶɃ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ
कररअर विकयासयाचया मु´्य उदिेश कया्य्थकुशल ि ्योµ्य व्यक्तéनया शयासकी्य सेिेकडे आकवष्थत करिे आवि
त्यया व्यक्तéनया सेिे¸्यया संपूि्थ कयारवकदतीप्य«त सेिेत वटकिून ठेििे हया असतो. हया उदिेश सयाध्य करÁ्ययासयाठी
पुQील गोष्éची पूत्थतया करयािी लयागते.
१. स नदी सेिेत प्रिेश करÁ्ययासयाठी सि्थ नयागररकयांनया समयान संधी वमळयािी.
२. स नदी सेिेत
समयान कयामयासयाठी समयान िेतन
्यया तßियाचया अिलंब करÁ्ययात आलया पयावहजे.
३. स नदी सेिेतील सि्थ सेिकयांनया बQती¸्यया समयान संधी वमळयाल्यया पयावहजेत.munotes.in

Page 100

100लोकप्रशयासन
४. स नदी सेिेतील सेिकयांनया आपल्यया सेिेची शयाĵती ियाटली पयावहजे. ्ोड्क्ययात, जोप्य«त सेिक
सनदी सेिेत कत्थव्य पयार पयाडतो तोप्य«त सनदी सेिेची सेिकयांनया शयाĵती देÁ्ययात ्ययािी. ५.
सनदी सेिेतील सेिकयांनया कया्यया्थतून समयाधयान वमळयाले पयावहजे.
६. स नदी सेिेतील बQतीसयाठी गुिित्ते¸्यया तßियांचया अिलंब करयािया.
कåरअर विकासाचे महßि ȪȺȸȿȺȷȺȴȲȿȴȶ ɀȷ ȚȲɃȶȶɃ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ
प्रशयासकी्य संGटने¸्यया दृष्ीने कररअर विकयास महßियाचया असतो कयारि कररअर विकयासयाचे ्योµ्य
वन्योजन केल्ययास संGटनेलया अनेक लयाभ प्रयाप् होतयात. ते पुQीलप्रमयािे-
१. स नदी सेिेकडे ्योµ्य, पयात्र ि कत्थबगयार व्यक्तéनया आकवष्थत करतया ्येते.
२. संGटनेत ्योµ्य वठकयािी ्योµ्य सेिकयांची वन्युक्ती करिे.
३. स्त्री ि अलपसं´्ययाक ्ययांनया सनदी सेिेत समयान संधी उपलÊध करून देिे.
४. सेिकयांनया सेिेत प्रगती¸्यया संधी उपलÊध करून वदल्ययामुळे सेिकयांमधील असमयाधयानयाची भयािनया
कमी करतया ्येते.
५. स नदी सेिकयांनया आपल्यया कयामयाचे समयाधयान करर्यर विकयासयामुळे वमळते. त्ययामुळे त्ययां¸्ययामध्ये
कया्यया्थविष्यी >क प्रकयारचया उतसयाह वनमया्थि होतो. त्ययाचया पररियाम कम्थचयारी प्रशयासनया¸्यया
कया्य्थक्षमतेमध्ये ियाQ होते.
अशया प्रकयारे आधुवनक कयाळयात कम्थचयारी प्रशयासनयात कररअर विकयासयाचे महßि मोठz्यया प्रमयाियात ियाQत
चयाललेले
कåरअर विकासातील अड थbे ȦȳɄɅȲȴȽȶɄ Ⱥȿ ȚȲɃȶȶɃ țȶɇȶȽɀɁȾȶȿɅ
कररअर विकयासयामधून सेिक ि प्रशयासकी्य संGटनया ्ययांनया Zया्यदे वमळत असले तरी कयाही प्रमयाियात
दोष वकंिया अड्ळेही ्येत असतयात ते पुQीलप्रमयािे-
१. कररअर विकयासयातील स्यावनक Gटकयांचया अड्ळया वदसून ्येतो. कयारि सनदी सेिेतील कयाही
पदयांसयाठी स्यावनक लोकयांनया प्रयाधयान्य वदले जयात नयाही. त्ययामुळे ्योµ्य व्यक्ती सनदी सेिेपयासून
िंवचत रयाहतयात.
२. ्योµ्य व्यक्ती सनदी सेिेपयासून िंवचत रयाहते.
३. स नदी सेिेत कया्य्थक्षम ि कत्थबगयार सेिकयांनया 6तर सेिकयांप्रमयािे ियागिूक वदली जयाते. त्ययामुळे ्यया
सेिकयांमध्ये वनŁतसयाहीपिया ्येतो आवि सनदी सेिेत कररअर GडविÁ्ययाची 6¸Jया नष् होते.
४. सनदी सेिकयांनया सेिेत बQती देÁ्ययासयाठी करÁ्ययात आलेले वन्यम हे कररअर विकयासया¸्यया
मयागया्थतील अड्ळे ठरतयात.
५. स नदी सेिकयांनया बQती¸्यया संधी म्यया्थवदत असतयात. त्ययामुळे कररअर विकयासयालया पुरेशी संधी
वमळत नयाही. munotes.in

Page 101

101कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
अशया प्रकयारे कररअर विकयासयात कयाही अड्ळे ्येत असले तरी सनदी सेिेतील सेिकयांनया कररअर
विकयास करÁ्ययासयाठी त्ययां¸्यया गुिित्तेचया विशेष गyरि, निीन कया्य्थ करÁ्ययासयाठी संधी तसेच त्ययांनया
बQती देÁ्ययासयाठी ्योµ्य ्यंत्रिेचया अिलंब करयािया त्ययामुळे सनदी सेिकयांचया कररअर विकयास हो9 शकतो.
िेतन आवण सेिाशतणी ȧȲɊ Ȳȿȵ ȪȶɃɇȺȴȶ ȚɀȿȵȺɅȺɀȿɄ
कम्थचयारी प्रशयासनयातील >क समस्यया Ìहिजे कम्थचयाö्ययां¸्यया िेतनवनवIJतीची आहे. कयारि प्रत्येक
कम्थचयारी अवधकयावधक िेतनयाची अपेक्षया करत असतो. कम्थचयाö्ययांचया िेतनयािर जीिन सतर ि सयामयावजक
प्रवतķयाही अिलंबून असते. िेतनवनवIJती करतयानया कम्थचयाö्ययांची कया्य्थकुशलतया आवि जनतेचे वहत
लक्षयात ¶्ययािे लयागते. िेतनवनवIJती करतयानया अनेक आ्योगयांनी ि विचयारिंतयांनी वशZयारशी केल्यया आहेत.
िेतनवनवIJती तßिे  ȧɃȺȿȴȺɁȽȶɄ ɀȷ ȧȲɊ
. ्योµ्य िेतन : शयासनयाने िेतनवनवIJती करतयानया सेिकयांनया ्योµ्य िेतन वमळेल ्ययाचया विचयार करयािया.
सेिकयांनया व्य ि पुरेसे िेतन वदल्ययामुळे दोन गोष्ी सयाध्य होतयात. >क Ìहिजे पुरेशया िेतनयामुळे
सेिकयां¸्यया कyटुंवबक वििेचनया न होतयात. त्ययामुळे सेिकयांत कया्य्थक्षमतया वदसून ्येते. दुसरे Ìहिजे
ते अन्य प्रलोभनयांनया सहसया बळी पडत नयाहीत. त्ययामुळे Ăष्याचयार, लयाचलुचपत ्यया गोष्ी
प्रशयासनयात वदसून ्येत नयाहीत.
. कामा¸्या Öिłपािłन िेतनवनवIJती : सनदी सेिकयांचे िेतन त्ययां¸्यया कयामया¸्यया सिरूपयािरून
देÁ्ययाची अिस्या Lयाली पयावहजे. ज्ययाप्रमयािे अवधक महßियाची ि जबयाबदयारी कयामे करियाö्यया
सेिकयांनया 6तर सेिकयां¸्यया तुलनेत अवधक िेतन वमळयाले पयावहजे त्ययाप्रमयािे सेिकयांनया विशेष
कyशल्य ि गुिित्तेची कया्य¥ करतयानया ्योµ्य िेतन वमळयाले पयावहजे. ्यया सिया«चया विचयार करून
सनदी सेिकयां¸्यया िेगिेगÑ्यया ®ेिी ठरविÁ्ययात आलेल्यया असतयात त्यया नुसयार सनदी सेिकयांचे
िेतन वनवIJत केले जयाते.
‘. सेिेविष्यीचे आकष्यण िाQविÁ्याकåरता : सनदी सेिकयांचे िेतन वनवIJत करतयानया ्योµ्य,
कुशल ि गुिियान व्यक्ती सेिेकडे आकवष्थत Lयाल्यया पयावहजेत. त्ययासयाठी ्योµ्य िेतन व्यिस्या
असयािी लयागते. ्योµ्य िेतन असल्ययामुळे सनदी सेिक सेिेकडे आकवष्थत होतील आवि
प्रशयासकी्य सेिेचया दजया्थ वटकिून ठेितया ्येईल.
’. समान कामासाOी समान िेतन : िेतनवनवIJती करतयानया
समयान कया्यया्थसयाठी समयान िेतन
्यया
तßियाचया अिलंब केलया पयावहजे. तसेच >कयाच प्रकयारचे कया्य्थ करियाö्यया सि्थ सेिकयांनया समयान िेतन
देÁ्ययाची व्यिस्या शयासनयाने केली पयावहजे
“. चांगÐ्या मालकाचा आदश्य Oेिािा : कयाही विचयारिंतयां¸्यया मते, सनदी सेिकयां¸्यया िेतनयाबयाबत
शयासनयाने चयांगल्यया मयालकयाचया आदश्थ सिया«पुQे ठेिलया पयावहजे. विशेषत: खयासगी मयालकयांनी
आपल्यया सेिकयांनया पुरेसे िेतन देÁ्ययासंबंधी शयासनयाची जी अपेक्षया असते ती सि्थप्र्म आपल्यया
सेिकयांबयाबत पूि्थ केली असली पयावहजे. शयासनयाने सित: आदश्थ मयालक बनून आपल्यया सेिकयांचे
िेतन वनवIJत केले पयावहजे.munotes.in

Page 102

102लोकप्रशयासन
”. िेतनात सुधारणा करणे : सनदी सेिकयां¸्यया िेतनयात सुधयारिया करिे ही बयाब महßियाची समजली
जयाते. सेिकयाने सेिेत प्रिेश केल्ययािर सयामयावजक ि आव््थक पररवस्तीत बदल होत असतयात.
उदयाहरिया््थ, ियाQती महयागयाई, समयाजयातील जीिनमयानया¸्यया दजया्थत सुधयारिया करिे, जीिनविष्यक
दृवष्कोन बदलिे 6त्ययादी बयाबéसयाठी सनदी सेिकयां¸्यया िेतनयात सुधयारिया करिे आिÔ्यक
असते. त्ययासयाठी शयासन िेळोिेळी िेतन आ्योगयाची वन्युक्ती करते आवि सनदी सेिकयां¸्यया
िेतनयाची पुनर्थचनया करÁ्ययाबयाबत वशZयारशी करÁ्ययासयाठी सयांवगतले जयाते.
सनदी सेिकयांनया िेतनयाबरोबर अन्य सिलती वदल्यया जयातयात. ्यया सिलतéमध्ये आव््थक लयाभ ि
सुरवक्षतते¸्यया सुविधया ्ययांचया समयािेश होतो. आव््थक लयाभयामध्ये महयागयाई भत्तया, Gरभयाडे भत्तया, प्रियास
भत्तया, शहर भरपयाई भत्तया, आरोµ्य सयाहयाय्यतया, मुलयां¸्यया वशक्षियासयाठी भत्तया वकंिया सिलती, Gर ि ियाहन
खरेदी करÁ्ययासयाठी कज्थव्यिस्या 6त्ययादी गोष्ी सेिकयांनया िेतनयाबरोबर वदल्यया जयातयात. तसेच आव््थक
लयाभयावशिया्य रजया, ह्ककयाची रजया, विशेष प्रकयारची रजया, अपGयात वकंिया शयारीररक नुकसयान Lयाल्ययास
नुकसयानभरपयाईचया समयािेश होतो.
सेिाशतणी ȪȶɃɇȺȴȶ ȚɀȿȵȺɅȺɀȿɄ
सनदी सेिकयांची कया्य्थप्रियाली वनवIJत करÁ्ययासयाठी आवि वन्यमयाप्रमयािे व्यिहयार करÁ्ययासयाठी शयासनयाĬयारे
कयाही वन्यम आवि उपवन्यम त्ययार केले जयातयात त्यया वन्यमयांनया
आचयारसंवहतया
(Țɀȵȶ ɀȷ ȚɀȿȵɆȴɅ)
असे संबोधले जयाते. भयारती्य सुधयारिया आ्योगयाने अहियालयात आचयारसंवहतया आिÔ्यक असते असे
सयांवगतले आहे. Ÿप्रशयासनयाने उत्तम कया्य्थ करिे >िQेच महßियाचे नयाही तर प्रशयासनयाचे कया्य्थ करियारया
कम्थचयारी ्योµ्य िै्यवक्तक आचरि करियारया ि सरकयारी कम्थचयाö्ययां¸्यया वन्यमयांचे ि वशसतीचे पूि्थ पयालन
करियारया असिे आिÔ्यक आहे. जर कम्थचयारी ्योµ्य प्रकयारे कया्य्थ करत नसतील ि वन्यमयां¸्यया
आचयारसंवहतेचे पयालन करत नसतील तर दंड केलया पयावहजे.
सेिाशतणी वकंिा आचारसंवहतेची आिÔ्यकता ȥȶȶȵɄ ɀȷ ȪȶɃɇȺȴȶ ȚɀȿȵȺɅȺɀȿɄ
सनदी सेिकयां¸्यया सेियाशतती पुQीलप्रमयािे आहेत,
१) स नदी सेिकयांĬयारे होियाö्यया सत्तेचया दुŁप्योग टयाळÁ्ययासयाठी आचयारसंवहतया आिÔ्यक आहे.
२) सरकयारी सेिकयांनया रयाजकी्य क्षेत्रयापयासून दूर ठेिÁ्ययासयाठी आचयारसंवहतेची आिÔ्यकतया आहे.
३) प्रशयासकी्य कया्य्थक्षमतया वटकविÁ्ययासयाठी सनदी सेिकयांसयाठी कयाही वन्यम-उपवन्यम आिÔ्यक
आहेत.
४) सरकयारी सेिकयांचे आचरि नैवतक बनविÁ्ययासयाठी आचयारसंवहतया आिÔ्यक आहे. उदयाहरिया््थ,
भयारत, अमेररकया ि वāटन ्यया देशयां¸्यया सरकयारने सरकयारी कम्थचयाö्ययांसयाठी ्योµ्य आचरि, वन्यम
वकंिया सेियाशतती ठरविलेल्यया आहेत.
भारतातील सरकारी क म्यचाö्यांची आचारसंवहता
ȪȶɃɇȺȴȶ ȚɀȿȵȺɅȺɀȿ ɀȷ ȧȶɃɄɀȿȿȶȽ Ⱥȿ ȠȿȵȺȲ
भयारती्य रयाज्यGटने¸्यया कलम ३०९ मध्ये रयाष्ट्रपतीलया लोकसेिकयांसयाठी आिÔ्यक वन्यम बनविÁ्ययाचया
अवधकयार वदलेलया आहे. ्यया कलमयात क¤þी्य सरकयारने १९५१ मध्ये
अवखल भयारती्य सेिया कया्यदया

आवि
अवखल भयारती्य आचरि वन्यम
प्रस्यावपत केले आहेत. १९६५ मध्ये क¤þी्य लोकसेिया munotes.in

Page 103

103कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
आचयारि वन्यम त्ययार करÁ्ययात आले आहेत, १९६६ चया प्रशयासकी्य सुधयारिया आ्योगयाने ्यया प्रijयािर
विचयार करून पुQील आचयार-वन्यम सयांवगतले आहेत.
१. लोकसेिकयांनी पूि्थ वनķेने आवि 6मयानदयारीने आपली कत्थव्ये पयाळली पयावहजेत.
२. सरकयारी सेिकयांनी रयाजकी्य क्षेत्रयापयासून दूर असले पयावहजे.
३. सरकयारी सेिक कोित्ययाही पक्षयाचया सदस्य नसयािया.
४. सरकयारी सेिकयांनी सयाि्थजवनक कया्यया्थिरून सरकयारिर टीकया करू न्ये.
५. सरकयारी सेिकयांनी रयाजकी्य उदिेशयाने >कवत्रत केलेलया पैसया कोित्ययाही कोषयात दे9 न्ये.
६. विियाह, ियाQवदिस ि दुसö्यया कोित्ययाही उतसियामध्ये सनदी सेिकयांनी भेट सिीकयारू न्ये.
७. सरकयारी सेिकयांनी शयासनया¸्यया पूि्थसिीकpतीवशिया्य कोित्ययाही व्यिसया्ययात भयाग Gे9 न्ये.
८. सरकयारी सेिेत वन्युक्ती होतयानया सेिकयांनी आपल्यया मयालमत्तेची सूची सरकयारलया वदली पयावहजे.
९. कोित्ययाही सरकयारी अवधकयाö्ययाने आपल्यया विभयागयात आपल्यया नयातेियाईकयांनया वन्युक्त करू न्ये.
१०. सरकयारी सेिकयांनी शयासनया¸्यया गोपनी्य गोष्ी सयांगू न्येत.
११. सरकयारी सेिकयांनी कोित्ययाही रयाजकी्य पक्षयाचया प्रचयार करू न्ये.
अशया प्रकयारे सनदी सेिकयांनी सेियाशततीप्रमयािे आपली कया्य¥ पूि्थ केली पयावहजेत. त्ययामुळे प्रशयासनयाची
कया्य्थक्षमतया ियाQते.
ȳ मालक ि नोकर संबंधातील तक्रार वनिारण ्यंत्रणा
ȜȾɁȽɀɊȶɃ-ȶȾɁȽɀɊȶȶ ɃȶȽȲɅȺɀȿɄ, ȸɃȺȶɇȲȿȴȶɄ ɃȶȵɃȶɄɄȲȽ ȾȶȴȹȲȿȺɄȾ
ǵ उवदष््ये
ǵ प्रसतयािनया
ǵ कम्थचयारी संGटनया
ǵ ववहटले पररषद
ǵ मयालक ि नोकर संबंधयातील तकयार वनियारि ्यंत्रिया
ǵ कम्थचयारी संGटनयांची कया्य¥
ǵ सयारयांश
उवĥष्z्ये
मयालक-नोकर संबंधयाबयाबत मयावहती करून Gेिे हया प्रसतुत पयाठयाचया उदिेश आहे.
मालक - नोकर संबंध ȜȾɁȽɀɊȶɃ - ȜȾɁȽɀɊȶȶ ȩȶȽȲɅȺɀȿ 
कम्थचयारी प्रशयासनया¸्यया समस्ययांचया अË्ययास करतयानया
मयालक ि नोकर संबंध
्यया समस्येकडे दुल्थक्ष
करून चयालियार नयाही, नोकरी करियारे कम्थचयारी ि नोकरी देियारया वन्योक्तया हे दोनही प्रयाचीन कयाळयापयासून munotes.in

Page 104

104लोकप्रशयासन
ते आजप्य«त विŁद् विचयारप्रियाहयाने ियागत असतयात. सरकयार, उद्ोगपती वकंिया अन्य कोितयाही वन्योक्तया
असलया तरी तो कम्थचयाö्ययांकडून अवधकयावधक कया्य्थकुशलतेची ि प्रवतबद्तेची अपेक्षया करतो.
कम्थचयाö्ययां¸्यया मयागÁ्यया चयांगले िेतन ि उत्तम सोईसुविधया ्यया संबंवधत असतयात. आधुवनक कयाळयात
प्रशयासन लोककल्ययाियाची कया्य¥ करीत आहे. त्यया कया्यया्थसयाठी सनदी सेिकयांची वकंिया कम्थचयाö्ययांची
आिÔ्यकतया असते. Ìहिून सरकयारने जनतेबरोबर कम्थचयाö्ययांचयाही विकयास केलया पयावहजे. मयालक ि
नोकर संबंध प्रयामु´्ययाने तीन बयाबéनी प्रभयावित होत असतयात. D]ªIk_mg2GNWkIt
ÿDk_Ó^kdgkl^Dg2GNWk]kaDdWxD_g2[2V
]Ko_g2GNWkD]ªIk_mg2GNWkg2YkIk4lVDk_ÿekgDì^कम्यचारी संGNना ȜȾɁȽɀɊȶȶ
Ʉ ȘɄɄɀȴȺȲɅȺɀȿ
भयारती्य रयाज्यGटनया कलम १९ मध्ये नयागररकयांनया संGटनया बनविÁ्ययाचया अवधकयार वदलेलया आहे.
कम्थचयारी संGवटत हो9न आपल्यया मयागÁ्यया ि भयािनयांनया >कवत्रत रूपयाने सरकयारपुQे मयांडÁ्ययासयाठी
कम्थचयारी संGटनया स्यापन करतयात. त्ययांचे उदिेश सरकयारलया कम्थचयाö्ययां¸्यया समस्यया दयाखवििे,
कम्थचयाö्ययांची >कतया दयाखवििे, कम्थचयाö्ययां¸्यया समस्ययांचे वनरयाकरि करिे हे असतयात. कम्थचयारी संGटनया
दोन प्रकयार¸्यया असतयात.

D]ªIk_mg2GNWkItÿDk_Ó^kdgkl^Dg2GNWk]kaDd
WxD_g2[2V
]Ko_g2GNWkD]ªIk_mg2GNWkg2YkIk4lVDk_ÿekgDì^
. व्यािसाव्यक संGNना ȧɃɀȷȶɄɄȺɀȿȲȽ ȘɄɄɀȴȺȲɅȺɀȿ : व्ययािसयाव्यक संGटनया Ìहिजे
>कयाच व्यिसया्ययात कया्य्थ करियाö्यया,
@ल 6ंवड्यया वटचस्थ असोवस>शन
प्रशयासकी्य
अवधकयाö्ययांसयाठी
भयारती्य प्रशयासकी्य सेिया पररषदया 6त्ययादी कम्थचयारी संGटनया असून ्ययांचया
उदिेश पयारसपररक विचयारयांची ि अनुभियांची देियाि-Gेियाि करिे ि संबंवधत सदस्ययांचया व्ययािसयाव्यक
विकयास करिे हया असतो.munotes.in

Page 105

105कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
. मजूर संGNना ȫɃȲȵȶ ȬȿȺɀȿ : मंजूर संGटनयांची मु´्य कया्य¥ िेतन-भत्ते ि सोई सुविधयांचया
विकयास करिे 6त्ययादी आहेत. मजूर संGटनया धरिे, आंदोलने, Gेरयाि, वनदश्थने ि संप 6त्ययादी
मयागया«चया अिलंब करतयात. उदयाहरिया््थ, @ल 6ंवड्यया पोसट अrÁड रेलिे मेल सववह्थस ्युवन्यन
6त्ययादी. भयारती्य रेलिेमधील सनदी सेिकयांनया मजूर संGटनयांप्रमयािे समयान दजया्थ वदलया आहे.
अशी व्यिस्या प्रत्येक विभयागयात नयाही.
कम्थचयारी संGटनया कोित्ययाही प्रकयार¸्यया असल्यया तरी त्ययांचे मु´्य कया्य्थ नोकरयांचे समयाधयान करिे हे
असते. ्यया संGटनयांचे अवसतति नोकरयां¸्यया >कतेिर अिलंबून असते. सटvल ्ययां¸्यया मते, Ÿकधी-कधी
कम्थचयारी >खयाद्या संGटनेत ्ययासयाठी समयाविष् होतयात की, व्यिस्यापकयांची मनमयानी कठोर कया्य्थियाही
्ययां¸्ययापयासून आपले रक्षि वहयािे. अशया प्रकयार¸्यया सियानुभियातील संGटनया गरजे¸्यया आहेत.
 व्यािसाव्यक संGNना ि मंजूर संGNना ्यांमधील Zरक
क्र.व्यािसाव्यक संGNना मजूर संGNना
०१व्ययािसयाव्यक संGटनया िररķ सतरयािरील
कम्थचयाö्ययां¸्यया असतयात.मजूर संGटनया कवनķ सतरयािरील
कम्थचयाö्ययां¸्यया असतयात.
०२व्ययािसयाव्यक संGटनयांचया मु´्य उदिेश
कम्थचयाö्ययांचया बyवद्क, शैक्षविक ि
व्ययािसयाव्यक विकयास करिे हया असतो.मजूर संGटनयांचया मु´्य उदिेश भyवतक ि
आव््थक सुविधयांमध्ये ियाQ करिे हया असतो.
०३व्ययािसयाव्यक संGटनया तयांवत्रक वकंिया विशेषज्
सिरूपया¸्यया सेियांशी संबंवधत असतयात.मजूर संGटनयांचया संबंध हया सयामयान्य कम्थचयारी
वकंिया मजूर िगया्थशी असतो.
०४व्ययािसयाव्यक संGटनया विवशष् पवत्रकया,
बयातमीपत्रया¸्यया मयाध्यमयातून जनसंपक्थ स्यापन
करतयात.मजूर संGटनया सभया, समयारोह, वनदश्थन,
व्यवक्तगत संपक्थ 6त्ययादीबयारे जनसंपक्थ
स्यापन करतयात.
०५व्ययािसयाव्यक संGटनेमधील सदस्ययांची
सं´्यया नेहमीच म्यया्थवदत असते.मजूर संGटनेमधील सदस्ययांची सं´्यया मोठz्यया
प्रमयाियात असते.
०६व्ययािसयाव्यक संGटनया रयाजकी्य Gडयामोडीशी
संबंवधत नसतयात.मजूर संGटनयािर रयाजकी्य प्रभयाि वदसून
्येतो.
०७व्ययािसयाव्यक संGटनया सितंत्र असतयातमजूर संGटनयांमध्ये अनेक विभयागयांचे ्युवन्यन
कया्य्थरत असतयात.
०८.व्ययािसयाव्यक संGटनयांची नŌदिी सोसया्यटीज
रवजसट्रेशन अr्कट १८६० ¸्यया अंतग्थत होत
असतेमजूर संGटनयांची नŌदिी
ट्रेड ्युवन्यन अr्कट
१९२६ ¸्यया अंतग्थत होत असते.munotes.in

Page 106

106लोकप्रशयासन
कम्यचारी संGNनांची का्य¥
१. संGटनेचे ध्ये्य ि उवदिष्प्रयाप्ी करिे.
२. सि्थ कम्थचयाö्ययांनया समयाधयान वमळिून देिे.
३. मयालकयालया आपल्यया समस्यया समजयािून सयांगिे.
४. कम्थचयाö्ययांचे मनोबल ियाQवििे.
५. कम्थचयाö्ययांसयाठी विविध कया्य्थकमयांचे आ्योजन करिे.
६. आपल्यया संGटने¸्यया पक्षयात जनमत गोळया करिे.
७. िेतन आ्योगयासमोर आपली भूवमकया सपष् मयांडिे.
८. कम्थचयाö्ययां¸्यया आव््थक, मयानवसक ि सयामयावजक विकयासयालया सुवनवIJत करिे.
९. कम्थचयाö्ययांनया विचयार ि समस्यया प्रकट करÁ्ययासयाठी >क न्यया्यपीठ उपलÊध करून देिे.
कया्य्थपद्ती ि सेिया वन्यमयांमध्ये सुधयारिया Gडिून आििे.
्ोड्क्ययात, सि्थ प्रकयार¸्यया कम्थचयारी संGटनयांचया उदिेश सयारखया असतो. व्ययािसयाव्यक संGटनया संशोधन
कया्य्थ, आचयारसंवहतेची वनवम्थती, कया्य्थक्षमतेमध्ये ियाQ 6त्ययादी Gटकयांिर भर देते तर मजूर संGटनया िेतन
कया6वििे, भरती,बहती, िगतीकरि व्यिस्ेत सुधयारिया ि भyवतक सुविधयांिर लक्ष देते.
मालक ि नोकर संबंधातील तक्रार वनिारण ्यंत्रणा
ȤȲȴȹȺȿȶȿɊ ȷɀɃ ȪȶɅɅȽȶȾȶȿɅ ɀȷ țȺɄɁɆɅȶɄ ȳȶɅɈȶȶȿ ȜȾɁȽɀɊȶɃ Ȳȿȵ ȜȾɁȽɀɊȶȶ
सरकयारी कम्थचयाö्ययांचे प्रij, अडीअडचिी ि तकयारी दूर करÁ्ययासयाठी सयामूवहक देियाि-Gेियािी¸्यया
तßियाचया अिलंब करÁ्ययात ्येतो. ते तßि सि्थप्र्म खयासगी प्रशयासनयात लयागू करÁ्ययात आले आवि नंतर
लोकप्रशयासनयातही लयागू करÁ्ययात आले आहे. ्यया तßियाची अंमलबजयाििी करियारे पवहले रयाष्ट्र 6ंµलंड
आहे. सयामूवहक देियाि-Gेियािी¸्यया तßियाचया अ््थ प्रया. त्ययागी ्ययांनी पुQीलप्रमयािे सयांवगतलया आहे.
१. सरकयारĬयारे नोकर संGटनयांनया कया्यदेशीर मयान्यतया देिे.
२. सरकयार ि नोकर ्ययां¸्ययातील संबंध पयारसपररक बोलिीĬयारे ठरविले जयातयात. अशया संबंधयानया
कया्यदेशीर रूप वदले जयाते आवि करयार केलया जयातो.
३. संGष्थ सोडवितयानया सरकयारचया नोकरिगया्थशी संबंध ्येतो.
४. नोकर संGटनयांनया अपील करÁ्ययाचया अवधकयार देिे.
सयामूवहक देियाि-Gेियािी¸्यया तßियाचया अिलंब सि्थप्र्म 6ंµलंडने केलया आहे.
ववहNले पåरषद ȮȹȺɅȽȶɊ ȚɀɆȿȴȺȽɄ
6ंµलंडमधील खयासगी उद्ोगधंद्यातील मयालक ि नोकर ्ययां¸्ययात सुव्यिवस्त संबंध कसे वनमया्थि करतया
्येतील ्ययाचया विचयार करÁ्ययासयाठी १९१६ मध्ये जे. >च. ववहटले ्ययां¸्यया अध्यक्षतेखयाली >क पररषद
वन्युक्त केली गेली. ववहटले त्यया िेळी 6ंµलड¸्यया संसदेचे सदस्य होते ि नंतर ते हया9स @Z कvमनसचे
सपीकर Lयाले. ्यया सवमतीने केली ि वāवटश सरकयारने ती मयान्य केली. खयासगी उद्ोगधंद्याबयाबत ही munotes.in

Page 107

107कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
वशZयारस अवतश्य महßिपूि्थ ठरली Ìहिुन मयालक ि मजूर ्ययां¸्ययात उवचत संबंध वनमया्थि करÁ्ययासयाठी

सं्युक्त पररषद
स्यापन करÁ्ययात ्ययािी अशी वशZयारस केली ि वāटीश सरकयारने त मयान्य केली.
खयासगी उद्ोगयाबयाबत ही वशZयारस अवतश्य महतिपूि्थ ठरली. Ìहिून वतची मयागिी लोकप्रशयासनयातील
नोकरयांनी केली. त्यया मयागिीचया विचयार करÁ्ययासयाठी सरकयारने ८ >वप्रल, १९१९रोजी
सर मrलकम
रrÌसे
्ययां¸्यया अध्यक्षतेखयाली >क सवमती वन्युक्त केली. २८ >वप्रल, १९१९ रोजी ्यया सवमतीने आपलया
अहियाल सयादर केलया. सरकयारने ्यया सि्थ वशZयारशी मयान्य करून लोकप्रशयासनयातदेखील
सं्युक्त पररषद

स्यापन केली ि त्यया पररषदेलया ववहटले ्ययांचे नयाि देÁ्ययात आले.
वहNले पåरषदेची उवĥष्े
ववहटले पररषदे¸्यया स्यापने¸्यया िेळी >क उदिेशपवत्रकया प्रवसद् करÁ्ययात आली. त्यया उदिेशपवत्रकेतील
हेतू पुQीलप्रमयािे आहेत.
१. नोकरयांची गया-हयािी ि अडीअडचिी सोडविÁ्ययासयाठी ्योµ्य व्यिस्या करिे.
२. प्रशयासकी्य कया्य्थक्षमतेत ियाQ करÁ्ययासयाठी नोकरयांचे सहकया्य्थ वमळवििे.
३. नोकरयासंबंधी¸्यया विविध कल्ययािकयारी ्योजनया रयाबवििे.
४. विविध प्रशयासकी्य बयाबéसंबंधी नोकरयांचे अनुभि ि विचयार गोळया करिे,
वहNले पåरषदेची रचना
6ंµलंडमध्ये ववहटले पररषदेची रचनया वत्रसतरी्य आहे. परंतु त्ययां¸्ययात अवधकयारपद परंपरेचे संबंध नयाहीत,
प्रत्येक सतरयािरील ्यंत्रिेत >कंदरीत सदस्ययांपैकी वनÌमे सदस्य सरकयारचे प्रवतवनवधति करियारे ि वनÌमे
सदस्य नोकरयांचे प्रवतवनधी असतयात.
१) रयाष्ट्री्य ववहटले पररषद २) खयाते पररषद ३) वजलहया वकंिया प्रयादेवशक पररषद
. राषůी्य ववहNले पåरषद : रयाष्ट्री्य ववहटले पररषदेत >कूि ५४ सदस्य असतयात. त्ययातील वनÌमे
सरकयारचे प्रवतवनवधति करियारे असतयात तर वनÌमे सदस्य नोकरयांचे प्रवतवनवधति करियारे
असतयात. सरकयारी प्रवतवनधéची वन्युक्ती नोकर संGटनयांĬयारे केली जयाते. ्ययांचया कया्य्थकयाल
१ िषया्थचया असतो. रयाष्ट्री्य पररषदेत १ अध्यक्ष, १ उपयाध्यक्ष ि ४ सवचि असतयात. अध्यक्ष पद
सरकयारी प्रवतवनधीकडे तर उपयाध्यक्ष पद नोकरयां¸्यया प्रवतवनधीकडे सोपविले जयाते. ४ सवचियांपैकी
२ सवचि सरकयारचे तर २ सवचि नोकरयांचे असतयात. रयाष्ट्री्य पररषदेलया रयाष्ट्रयातील
लोकप्रशयासनयातील नोकरयां¸्यया नोकरी¸्यया अटी वनवIJत करिे ि खयाते पररषदयां¸्यया अवधवन्यमयांनया
मयान्यतया देिे अशया प्रकयारची कया्य¥ करयािी लयागतयात.
. खाते पåरषद : 6ंµलंड¸्यया प्रत्येक खयात्ययात >क पररषद स्यापन केलेली आहे. खयाते पररषदेत
प्रवतवनवधति करियारे ि नोकरयांचे प्रवतवनवधति करियारे असे दोन गट असतयात. सरकयारचे
प्रवतवनवधति करियाö्यया सदस्ययाची वन्युक्ती मंÞ्ययांĬयारे वकंिया विभयाग प्रमुखयाकडून केली जयाते. ्ययात
१ अध्यक्ष ि १ सवचि असतो. खयात्ययाचया प्रमुख पररषदेचया पदवसद् अध्यक्ष असतो.
‘. वजÐहा वकंिा प्रादेवशक पåरषद : प्रत्येक वजलĻयात वकंिया प्रयादेवशक तरयािर अशी >क ववहटले
पररषद स्यापन केली जयाते. ्ययांची रचनया ि कया्य¥ रयाष्ट्री्य पररषदेप्रमयािेच आहेत. ्यया पररषदेĬयारे
नोकरयां¸्यया स्यावनक समस्यया सोडविल्यया जयातयात.munotes.in

Page 108

108लोकप्रशयासन
ववहNले पåरषदेची का्य्यपदती (ȝɆȿȴɅȺɀȿ ȤȶɅȹɀȵ ɀȷ ȮȹȺɅȽȶɊ ȚɀɆȿȴȺȽ
ववहटले पररषदेने आपली कया्य¥ कशया पद्तीने केली पयावहजेत ्ययाविष्यीची पद्त वनवIJत केली आहे.
रयाष्ट्री्य पररषदेची बैठक वनमंवत्रत करÁ्ययाचया अवधकयार अध्यक्षयालया आहे. त्यया¸्यया गैरहजेरीत उपयाध्यक्षयालया
बैठकीस वनमंवत्रत असतयात, अशी बैठक तीन मवहन्ययांत >कदया वकंिया आिÔ्यकतया पडल्ययास वनमंवत्रत
केली जयाते. ्यया पररषदेचे बहòतयाश कयामकयाज सवमत्यया ि उपसवमत्ययांमयाZ्थत केले जयाते. बैठकीचया अध्यक्ष
हया पररषदेचया अध्यक्ष असतो. >खयाद्या प्रijयािर दोनही बयाजूंचे >कमत Lयाले नसेल तर त्ययासंबंधी वनि्थ्य
Gेतले जयात नयाहीत. पररषदेने Gेतलेल्यया वनि्थ्ययािर अध्यक्ष ि उपयाध्यक्ष ्ययां¸्यया सĻया असतयात आवि तो
वनि्थ्य कrवबनेट¸्यया संमतीसयाठी जयातो. कrवबनेटने त्ययालया मयान्यतया वदल्ययािर त्ययाची अंमलबजयाििी
केली जयाते.
ववहNले पåरषदेची का्य¥
१. स नदी सेिेतील कम्थचयाö्ययांचया अनुभि ि कलपनया ्ययांचया ्योµ्य प्रकयारे उप्योग करून GेÁ्ययासयाठी
सयाधनसयामúी उपलÊध करून देÁ्ययासंबंधी वनि्थ्य Gेिे.
२. कम्थचयाö्ययांनया कया्यया्थची जबयाबदयारी सिीकयारÁ्ययास प्रिpत्त करिे, कवनķ ®ेिीतील कम्थचयाö्ययांनया
कयाही महßियाची ि जबयाबदयारीची कयामे देिे.
३. स नदी सेिेत विविध ®ेिी ि िग्थ असतयात. िररķ-कवनķ अशी सतररचनया असते. सनदी सेिेतील
कम्थचयाö्ययांतील परसपरसंबंध वटकवििे, कम्थचयारी प्रशयासनयातील संGष्थ कमी करून समनि्य
सयाधिे.
४. कम्थचयारी प्रशयासनयाचया विकयास Gडिून आिÁ्ययासयाठी संGटनेत विविध सुधयारिया करÁ्ययासंबंधी
सूचनया ि वशZयारशी करिे.
५. कम्थचयारी प्रशयासनयातील भरती, प्रवशक्षि, बQती, िेतन, सेियाशतती 6त्ययादéबयाबत चचया्थ ि
विचयारविवनम्य करून वन्यम ठरवििे.
६. स नदी सेिकयां¸्यया बयाबतीत >खयादे विधे्यक कया्यदेमंडळयात मयांडयाि्ययाचे असेल तर त्ययासंबंधीचया
मसुदया त्ययार करिे.
अशया प्रकयारची विविध कया्य¥ ववहटले पररषदेलया करयािी लयागतयात.
ववहNले पåरषदे¸्या म्या्यदा
१. ववहटले पररषदेने Gेतलेले वनि्थ्य सरकयारने मयान्य केलेच पयावहजेत असे बंधन नयाही.
२. नोकर संGटनया ि सरकयार ्ययां¸्ययात प्रत्यक्ष बोलिी करÁ्ययास अशया पररषदया मजजयाि करू शकत
नयाहीत.
३. ववहटले पररषदे¸्यया कक्षेत ठरयािीक िेतन (२००० पŏड) वमळविियाö्यया नोकरयांचया समयािेश केलया
जयातो.
४. नोकरयांचे नयागरी अवधकयार, त्ययांची सुरवक्षततया 6त्ययादीसंबंधी पररषदेलया अवधकयार नयाहीत. ्यया
बयाबी सरकयारने आपल्यया कक्षेत ठेिल्यया आहेत.munotes.in

Page 109

109कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
५. ब Qती, बदली ि वशसतभंगया¸्यया कया्य्थियाहीची व्यवक्तगत प्रकरिे ववहटले पररषदे¸्यया कक्षेत ्येत
नयाहीत.
ववहटले पररषदेिर जरी कयाही म्यया्थदया टयाकÁ्ययात आल्यया. असे असले तरी त्ययामुळे नोकर िगया्थचे मनोबल
ियाQून >क प्रकयारचया संतुष्पिया वनमया्थि Lयालेलया आहे. अशया प्रकयारे सरकयार ि नोकर ्ययां¸्ययात चयांगले
संबंध वनमया्थि होतयात.
ȴ प्रशासकी्य नीवतमत्ा
Țɀȵȶ ɀȷ ȴɀȿȵɆȴɅ, ȲȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɇȶ ȶɅȹȺȴɄ
ǵ उवदष््ये
ǵ प्रसतयािनया
ǵ आचयारसंवहतया
ǵ प्रशयासकी्य नीवतमत्तया
ǵ नोकरशयाहीत पररित्थन Gडिून आिÁ्ययाची गरज
ǵ नोकरशयाहीत सुधयारिया Gडिून आिÁ्ययाचे मयाग्थ
ǵ प्रशयासकी्य नैवतकतया ि सयामयावजक प्यया्थिरि
ǵ सयारयांश
उवĥष्z्ये
सनदी सेिकयांची आचयारसंवहतया आवि प्रशयासकी्य मुल्ये ्यया संबंधी मयावहती करून Gेिे हया प्रसतुत
पयाठयाचया उदिेश आहे.
आचारसंवहता Țɀȵȶ ɀȷ ȚɀȿȵɆȴɅ
सनदी सेिकयांची कया्य्थप्रियाली वनवIJत करÁ्ययासयाठी आवि वन्यमयाप्रमयािे व्यिहयार करÁ्ययासयाठी शयासनयाĬयारे
कयाही वन्यम आवि उपवन्यम त्ययार केले जयातयात त्यया वन्यमयांनया
आचयारसंवहतया
असे संबोधले जयाते.
भयारती्य सुधयारिया आ्योगयाने अहियालयात आचयारसंवहतया (Țɀȵȶ ɀȷ ȚɀȿȵɆȴɅ) आिÔ्यक असते असे
सयांवगतले आहे. Ÿप्रशयासनयाने उत्तम कया्य्थ करिे >िQेच महßियाचे नयाही तर प्रशयासनयाचे कया्य्थ करियारया
कम्थचयारी ्योµ्य िै्यवक्तक आचरि करियारया ि सरकयारी कम्थचयाö्ययां¸्यया वन्यमयांचे ि वशसतीचे पूि्थ पयालन
करियारया असिे आिÔ्यक आहे. जर कम्थचयारी ्योµ्य प्रकयारे कया्य्थ करत नसतील ि वन्यमयां¸्यया
आचयारसंवहतेचे पयालन करत नसतील तर दंड केलया पयावहजे.
सनदी सेिकयां¸्यया रयाजकी्य तटस्तेची भूवमकया विकसनशील रयाष्ट्रयासयाठी Gयातक असते असे कयाही
विचयारिंतयांचे मत आहे. भयारतया¸्यया सिगती्य पंतप्रधयान ®ीमती 6ंवदरया गयांधी ्ययांनी सि्थप्र्म सनदी
सेिकयां¸्यया बयांधीलकीसंबंधी चचया्थ सुरू केली आवि रयाजकी्य तटस्तेिर टीकया केली. सनदी सेिकयांनया
सयाि्थजवनक वहतयाची कया्य¥ करयािी लयागतयात. बयांधीलकी तटस्तया ्यया संकलपनया पयारंपररक असल्ययाचे
वदसून ्येते. सनदी सेिकयां¸्यया बयांधीलकीसंबंधी तीन विचयारप्रियाहmunotes.in

Page 110

110लोकप्रशयासन
१. पवहल्यया विचयारप्रियाहयानुसयार वनिडिुकीत प्रत्येक रयाजकी्य पक्ष आपयापले जयाहीरनयामे जनतेपुQे
मयांडतयात. ज्यया पक्षयालया बहòमत वमळते तो पक्ष सरकयार बनवितो. जनतेलया वदलेल्यया आĵयासनयांची
पूत्थतया करिे हे त्यया पक्षयाचे नैवतक कत्थव्य असते आवि त्यया अनुषंगयाने मंवत्रमंडळयात निीन
धोरियांची आखिी केली जयाते परंतु त्यया धोरियाची अंमलबजयाििी वहतसंबंधी सनदी सेिकयांकडून
केली जयाते. ्यया सनदी सेिकयांची रयाजकी्य मते िेगळी असल्ययामुळे ्ययाची प्रयामयाविकपिे
अंमलबजयाििी होत नयाही ि सरकयारलया अप्यश ्येते. ्यया विचयारप्रियाहया¸्यया सम््थकयां¸्यया
मतयाप्रमयािे सत्तयाधयारी पक्षया¸्यया ध्ये्यधोरियालया पूरक अशी सनदी सेिकयांनी केली पयावहजेत
Ìहिजे सत्तयाधयारी पक्षयांशी सनदी सेिकयांची बयांधीलकी असली पयावहजे.
२. दुसö्यया विचयारप्रियाहया¸्यया सम््थकयां¸्यया मतयाप्रमयािे संसदी्य लोकशयाहीत अनेक रयाजकी्य पक्ष
असतयात.वनिडिुकी¸्यया मयाध्यमयातून ते सत्तेिर ्ये9 शकतयात. जर सनदी सेिकयांनी िेगिेगÑ्यया
कयाळयात िेगिेगÑ्यया प्रकयार¸्यया सत्तयाधयारी पक्षयां¸्यया ध्ये्यधोरियाची बयांधीलकी ठेिून कया्य¥ केली
तर त्ययांनया प्रत्येक िेळी िेगÑ्यया सिरूपयात कया्य्थ करयािे लयागेल. कयाही िेळया पूिती¸्यया सरकयारतZ¥
Gेतलेले वनि्थ्य सरकयार बदलल्ययामुळे बदलयािे लयागतयात. अशया प्रकयार¸्यया कया्य्थपद्तीमुळे गŌधळ
वनमया्थि होतो ि सनदी सेिकयांचे नीतीधै्य्थ कमी होते.
३. वतसö्यया विचयारप्रियाहया¸्यया सम््थकया¸्यया मतयाप्रमयािे सनदी सेिकयांची बयांधीलकी ही सत्तयाधयारी
पक्षया¸्यया ध्ये्यधोरियापेक्षया Gटनेने मयान्य केलेल्यया धोरियांशी संबंवधत असली पयावहजे. जर
सत्तयाधयारी पक्ष Gटनेतील धोरियाविŁद् कया्य्थ करीत असेल तर त्ययालया विरोध केलया पयावहजे.
सरकयार¸्यया कया्यया्थलया ्योµ्य वदशया देÁ्ययासयाठी िरती्य रयाज्यGटनेत नीतीवनद¥शक तßियांचया
उललेख केलया आहे. जर सत्तयाधयारी पक्ष त्यया वदशेने कया्य्थ करीत नसेल तर त्ययांनया मयाग्थदश्थन
करÁ्ययाची जबयाबदयारी सनदी सेिकयांची आहे.
्ोड्क्ययात, सनदी सेिकयांची Gटने¸्यया ध्ये्यधोरियांशी असियारी बयांधीलकी कया्य्थक्षम प्रशयासनयासयाठी
अत्ययािÔ्यक आहे.
प्रशासकी्य नीवतमत्ा ȘȵȾȺȿȺɄɅɃȲɅȺɇȶ ȜɅȹȺȴɄ
लोकप्रशयासनयात अनेक निनिीन संकलपनया सिीकयारून लोकप्रशयासनयातील Ăष्याचयार पूि्थपिे नष् करून
त्ययाची कया्य्थक्षमतया ियाQवििे आिÔ्यक आहे. ती नीवतमत्तया जर सरळ असेल तर कोितेही कया्य्थ ्योµ्य
प्रकयारे पूि्थ होत असते. कयाही विचयारिंतयांनी लोकप्रशयासनयातील नीवतमत्तेचे आधयार सयांवगतले आहेत. ते
पुQीलप्रमयािे
. सनमान : लोकप्रशयासनयाचे महßियाचे तßि Ìहिजे सनमयान आहे. ्ययामध्ये कया्यया्थसंबंधी बयांधीलकी,
जबयाबदयारीचया सिō¸च दजया्थ 6त्ययादéचया समयािेश होतो. प्रशयासकी्य अवधकयाö्ययांनी जर ्यया तßियांचया
अिलंब केलया तर प्रशयासन कया्य्थक्षम, गवतशील ि पयारदश्थक असलेले वदसून ्येईल.
. परोपकार : प्रशयासकी्य अवधकयाö्ययांनी समयाजयासयाठी सतकpत्य करÁ्ययासयाठी 6¸Jया व्यक्त करून
कया्य्थ करयािे.
‘. न्या्य : प्रशयासकी्य अवधकयाö्ययांनी ि प्रशयासनयाने 6तरयां¸्यया ह्ककयांचया मयान रयाखÁ्ययासयाठी कया्य्थ
करयािे ि प्रत्येक व्यक्तीची प्रवतķया ि सनमयान ्ययांचया आदर करÁ्ययाची भयािनया वनमया्थि करयािी.munotes.in

Page 111

111कयावम्थक प्रशयासन (भरती, प्र वशक्षि, सेिया, िेतन आवि सेिया संवहतया)
नोकरशाहीत पåरित्यन Gडिून आणÁ्याची गरज : प्रशयासकी्य नैवतकते¸्यया संदभया्थत Ìहिजे
नोकरशयाहीत सुधयारिया Gडिून आिÁ्ययासयाठी कोित्यया उपया्ययांचया अिलंब करयािया ्ययाविष्यी उलटसुलट
मतप्रदश्थन केले जयाते.आधुवनक नोकरशयाही¸्यया दोषयांविष्यी चचया्थ Lयाली आहे. नोकरशयाही बेजबयाबदयार
असते. वत¸्यया वठकयािी संिेदनशीलतया नसते अशी टीकया करÁ्ययात ्येते. नोकरशयाही¸्यया वठकयािी
सत्तयालयालसया, अकया्य्थक्षमतया, Ăष्याचयार, दÉतरवदरंगयाई 6त्ययादी दोष सयातत्ययाने वनदश्थनयास ्येतयात.
लोकप्रशयासनयाचे कया्य्थ नोकरशयाही ्यंत्रिेमयाZ्थत पयार पयाडले जयात असल्ययामुळे नोकरशयाही व्यिस्ेतील
दोष दूर केल्ययावशिया्य प्रशयासनयात नैवतकतया ्ये9 शकियार नयाही Ìहिून प्र्म नोकरशयाहीत सुधयारिया
केली पयावहजे तरच लोकप्रशयासनयात नीवतमत्तेलया स्यान वमळू शकते.
नोकरशाहीत सुधारणा Gडिून आणÁ्याचे माग्य : नोकरशयाहीत सुधयारिया Gडिून आिÁ्ययासयाठी
कोित्यया मयागया्थचया अिलंब करयािया ्ययाविष्यी विचयारितयांत >किया्क्यतया वदसून ्येत नयाही. ्ययाबयाबत हरमर
Zया्यनर ्ययां¸्यया मते कया्यदया ि प्रशयासकी्य अवधकयारया¸्यया सिरूपयात नोकरशयाहीिर बयाĻ वन्यंत्रि Gयालिे
आिÔ्यक आहे. सनदी सेिकयांिर अशया प्रकयारयाची बयाĻ वन्यंत्रिे Gयातल्ययावशिया्य त्ययांनया वशसत लयाितया
्येियारच नयाही. कयाल्थ Āेडररक ्ययां¸्यया मते, केिळ बयाĻ वन्यंत्रिया¸्यया मयागवन नोकरशयाही ्यंत्रिेतील दोष
दूर करतया ्येियार नयाहीत. हे दोष दूर करÁ्ययासयाठी अंतग्थत बदल Gडिून आिले पयावहजेत. सनदी सेिेत
्योµ्य व्यक्तéची भरती करिे ि त्ययांनया सयाि्थजवनक सेियां¸्यया मूल्ययाचे वशक्षि देिे हया त्ययािरील उपया्य हो9
शकतो.
प्रशासकी्य नuवतकता ि सामावजक प्या्यिरण : कयाही विचयारिंतयां¸्यया मते, लोकप्रशयासनयालया नैवतक
अवधķयान प्रयाप् होिे गरजेचे आहे. ्ययाविष्यी मतभेद करÁ्ययाचे कयारि नयाही. सयाि्थजवनक सेिकयांनी कयाही
मूल्ये प्रमयाि मयानून आपले कत्थव्य पयार पयाडले पयावहजे, सयाि्थजवनक सेिेत मूल्ययाचया उप्योग करÁ्ययात
्ये9 लयागलया तर वत¸्यया गुिित्तेत सुधयारिया होईल ि सेिेचया दजया्थ उ¸च रयाखलया जयाईल परंतु प्रशयासकी्य
नीवतमत्तेचया आúह धरतयानया लोकप्रशयासनया¸्यया
संGटनेचया विचयार करून चयालियार नयाही. कोितीही प्रशयासकी्य संGटनया विशयाल सयामयावजक प्यया्थिरियात
कया्य्थ करीत असते त्ययामुळे वत¸्यया कया्यया्थिर समयाजया¸्यया संसकpतीचया प्रभयाि पडतो Ìहिजे
लोकप्रशयासनया¸्यया संGटनेलया त्यया सयामयावजक प्यया्थिरियात कया्य्थ करयािे लयागते. त्यया प्यया्थिरियातील अन्य
Gटकयांचया वत¸्ययािर पररियाम होतो.
सारांश :
शेिटी प्रशयासक हे समयाजयाचेच अविभयाज्य Gटक आहेत. त्ययांनया समयाजयापयासून दूर करिे श्क्य नयाही.
सयामयावजक व्यिस्े¸्यया गुि-दोषयांचया प्रशयासकी्य संGटनेत वशरकयाि होिे अपररहया्य्थ आहे. आपि
वकतीही प्र्यतन केले वकंिया कोित्ययाही प्रकयारची सयािधयानतया बयाळगली तरी ही गोष् टयाळतया ्येत नयाही.
उदया. सयामयावजक व्यिस्याच Ăष्याचयारयाने úयासली असेल तर प्रशयासकी्य ्यंत्रिया Ăष्याचयारयापयासून अवलप्
रयाहयािी अशी अपेक्षया आपि करू शकत नयाही.
्ोड्क्ययात, कोित्ययाही सयामयावजक ि आव््थक संसकpतीचया लोकप्रशयासनयािर Zयार मोठया प्रभयाि पडत
असतो. ही सयामयावजक ि आव््थक संसकpतीच प्रशयासकी्य नीवतमत्तेचे सिरूप ठरविÁ्ययात कयारिीभूत
होत असते.
™™™munotes.in

Page 112

्युवनN ’
प्रशासकी्य उत्रदा व्यति ि पारदश्यकता
पाOाची रचना
४.१ उवदिष्े
४.२ प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यति
४.३ लोक प्रशयासनयािरील कया्यदे मंडळयाचे वन्यंत्रि
४.४ लोक प्रशयासनयािरील कया्य्थकयारी मंडळयाचे वन्यंत्रि
४.५ लोक प्रशयासनयािरील न्यया्यपयावलकेचे वन्यंत्रि
४.६ लोकपयाल  ि लोकया्युक्त
४.७ भयारतयातील लोकपयाल
४.८ महयारयाष्ट्र यातील लोकया्युक्त
४.९ लोकपयालपदयाची सद्वस्ती
४.१० ई-शयासन
४.११ मयावहतीचया अवधकयार कया्यदया
४.१२ नयागररकयांची सनद
४.१३ नयागरी समयाजयाची भूवमकया
४.१४ सयारयांश
४.१५ आपि कया्य वशकलो
४.१६ संदभ्थ सूची
’. उवĥष्े
लोकशयाही शयासन व्यिस्ेत लोकप्रशयासनया संदभया्थत उत्तरदयाव्यति ि पयारदश्थकतया ्यया Gटकयांनया महतियाचे
स्यान वमळयालेले वदसते. प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यतियाची संकलपनया ही प्रयामु´्ययाने लोकशयाही शयासन
व्यिस्े¸्यया विकयासयाबरोबर विसतयारत गेली तर प्रशयासकी्य पयारदश्थकतया तंत्रज्यानयातील कयांतीमुळे
अवधक सहज Lयालेली वदसते. लोकप्रशयासनयाच े उत्तरदयाव्यति कोित्यया Gटकयाप्रत ि वकती प्रमयाियात
असते हे त्यया शयासन व्यिस्े¸्यया सिरूपयािर अिलंबून असते. प्रशयासनयातील िररķ अवधकयाö्ययाने
सोपविलेले कयाम पूि्थ करÁ्ययाची जबयाबदयारी पयार पयाडÁ्ययाचे कम्थचयाö्ययाचे नैवतक कत्थव्य Ìहिजे
उत्तरदयाव्यति हो्य. लोकशयाही शयासन व्यिस्ेत >कया सत्तेिर दुसरी सत्तया वन्यंत्रि करते, तर दुसö्यया
सत्तेिर वतसरी >खयादी सत्तया वन्यंत्रि करते. ्ययातून लोकशयाही शयासन व्यिस्ेत सत्तेिर >कमेकयांचया
112munotes.in

Page 113

113प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
अंकुश >कमेकयांिर ठेिÁ्ययाची व्यिस्या असते. ्ययातूनच खö्यया अ्या्थने जबयाबदयारी ि उत्तरदयाव्यतियाची
संकलपनया वनमया्थि होते. लोकशयाही¸्यया प्रवक्येबरोबर शयासन ि प्रशयासन व्यिहयारयातील गुप्ते¸्यया
ततियाविरोधी जनमत ज्यया प्रमयाियात संGवटत Lयाले त्यया प्रमयाियात प्रशयासकी्य पयारदश्थकतेकरीतया
जनमतयाचया रेटया ियाQत गेलया. त्ययातून नयागररकयां¸्यया प्रवत प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यतियाची प्रवक्यया अवधक
प्रमयाियात विकवसत होत गेली. प्रशयासकी्य Ăष्याचयारयासयार´्यया अपप्रिpत्तéनया आळया Gयालिे हयाही >क हेतू
त्ययामयागे होतया. त्ययातून लोकपयाल, लोकया्युक्त, मयावहतीचया अवधकयार, नयागररकयांची सनद ्ययासयार´्यया
Gटकयांनया › व्यिस्यानया कया्यया्थवनित करÁ्ययाचया आúह जनआंदोलनयातून पुQे आलया. ्यया सिया«चया प्रभयाि
>कून लोक प्रशयासनयािर पडलेलया वदसतो. त्ययादृष्ीने ्यया प्रकरियात लोकप्रशयासन शयास्त्रयातील प्रशयासकी्य
उत्तरदयाव्यतियाची संकलपनया, त्ययािर संसदी्य, कया्य्थकयारी ि न्यया्य मंडळयाचे असियारे वन्यंत्रि, लोकपयाल,
मयावहतीचया अवधकयार, नयागररकयाची सनद, नयागरी समयाजयाची भूवमकया ि ई-प्रशयासन ्यया Gटकयांची मयांडिी
करÁ्ययात आली आहे. ज्ययामधून लोकप्रशयासनयातील प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यति ि पयारदश्थकतया ्यया
Gटकयांचे आपले अिलोकन अवधक व्ययापक ि समpद् होईल अशी अपेक्षया आहे
’. प्रशासकी्य उत्रदा व्यति
लोकशयाही शयासन व्यिस्ेत प्रशयासनयास दुय्यम स्यान प्रदयान केलेले असते. त्ययामुळे प्रशयासनयास
वनरंकुशपिे आपल्यया अवधकयारयािर कया्यया्थची अंमलबजयाििी करतया ्येिू शकत नयाही. प्रशयासनयािर ्येियारे
कया्यदेमंडळ, कया्य्थकयारी मंडळ, न्यया्य मंडळ, व्ययािसयाव्यक संGटनया अÔ्यया विविध Gटकयांकडून प्रत्यक्ष
ि अप्रत्यक्ष वन्यंत्रि प्रस्यावपत केले जयाते. अवधकयार प्रदयान प्रवक्येत ्यया दिष्ीने उत्तरदयाव्यति हया >क
अविभयाज्य Gटक मयानलया जयातो. त्ययावशिया्य अवधकयार प्रदयान प्रवक्यया पूि्थतियालया जया9 शकत नयाही.
्ययादृष्ीने लोकप्रशयासन शयास्त्रयात प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यतियाचया अË्ययास करिे महßियाचे ठरते.
प्रशासकी्य उत्रदा व्यति अथ्य ि व्या´्या
प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यति ही संकलपनया पुQील कयाही व्यया´्ययां¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया ्येईल.
. वZZनर: Ÿजबयाबदयारीचे Cपचयाररक आवि वनवIJत स्यान Ìहिजे उत्तरदयाव्यति हो्य.  
. डेनहील ि वZले: Ÿप्रशयासनयाने आपली जबयाबदयारी कशी पयार पयाडली ि त्ययाकरीतया अवधकयार कसे
प्रदयान Lयाले ्ययाचे >कत्रीकरि Ìहिजे प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यति हो्य. 
‘. मrकZारलrंड : Ÿप्रशयासनयातील िररķ अवधकयाö्ययाने सोपिलेले कयाम पूि्थ करÁ्ययाची जबयाबदयारी
पयार पयाडÁ्ययाचे कम्थचयाö्ययाचे नैवतक कत्थव्य Ìहिजे उत्तरदयाव्यति हो्य. 
लोकप्रशासनािरील वन्यंत्रण
लोक प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि ही संकलपनया पुQील व्यया´्ययां¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया ्येईल.
. जॉज्य Nेरी: Ÿवन्यंत्रि Ìहिजे कया्य चयालले आहे ते Ìहिजेच उवदिष्यांची पूत्थतया होते की नयाही ते
बGून ठरििे, वन्यंत्रि Ìहिजे कयामवगरीचे मूल्यमयापन करिे ि ठरिलेल्यया ्योजनेनुसयार कयामवगरी
नसल्ययास दोषसुधयारक उपया्य अिलंवबिे 
. कुनNस ि Bž डोनेल: ŸGटनयांनया ्योजनयांनुसयार जुळिून GेÁ्ययास भयाग पयाडिे Ìहिजे वन्यंत्रि
हो्य munotes.in

Page 114

114लोकप्रशयासन
लोकप्रशासनािरील वन्यंत्रणाचे प्रकार
लोक प्रशयासनयािरील वन्यंत्रियाचे प्रयामु´्ययाने दोन प्रकयारयात िगतीकरि केले जयाते. >क Ìहिजे अंतग्थत
वन्यंत्रि ज्ययात प्रयामु´्ययाने अंदयाजपत्रकी्य व्यिस्या, सेिक व्यिस्यापन, दक्षतया सि¥, प्रशयासकी्य मयानके,
प्रशयासकी्य नेतpति, अवधकयार परंपरया, चyकशी ि तपयासिी आवि ियावष्थक गुप्तया अहियाल सयार´्यया
Gटकयांचया समयािेश होतो. तर दुसरया प्रकयार Ìहिजे बयाĻ वन्यंत्रि ज्ययामध्ये कया्यदेमंडळ, कया्य्थकयारी
मंडळ, न्यया्य मंडळ ि नयागररक ्ययांचया अंतभया्थि होतो. ्ययातील बयाĻ वन्यंत्रियाचया लोक प्रशयासनया¸्यया ्यया
दृवष्कोनयातून अË्ययास करिे ्यया Gटकया¸्यया दृष्ीने महßियाचे आहे.
’.‘ लोक प्रशास नािरील का्यदेमंडbाचे वन्यंत्रण
लोकशयाही शयासन व्यिस्ेत देशयाकरतया कया्यदे करÁ्ययाची सि्थ®ेķ सत्तया कया्यदेमंडळयाकडे वनवहत
असते. कया्यदेमंडळ हे जनतेचे प्रवतवनवधति करत असल्ययामुळे जनतेचे सयाि्थभyमति हे तति खö्यया
अ्या्थने कया्यदेमंडळयात समयाविष् असते. ्ययावशिया्य कया्य्थकयारी मंडळ प्रशयासकी्य वन्यंत्रियाचे ही कया्य्थ
मोठz्यया प्रमयाियात पयार पयाडतयात. विलोबी ्ययासंदभया्थत असे Ìहितयात की Ÿकोित्ययाही देशयात प्रशयासकी्य
कया्य्थ वनद¥शन, प्य्थिेक्षि ि वन्यंत्रि ्यया प्रशयासकी्य कया्यया्थचे अवधकयार कया्यदेविष्यक विवहत Lयालेले
असतयात.  ्ययादृष्ीने कया्यदे मंडळयाकडे प्रशयासकी्य वन्यंत्रिया¸्यया सयाधनयांची मयांडिी पुQील प्रमयािे करतया
्येईल.
. प्रijोत्राचा तास: प्रशयासकी्य कया्यया्थसंदभया्थतील प्रijोत्तरयाचया तयास हे कया्यदेमंडळया¸्यया वन्यंत्रियाचे
>क प्रभयािी सयाधन मयानले जयाते. कया्यदे मंडळयामध्ये अवधिेशन कयाळयात दररोज प्रij
विचयारÁ्ययाकरीतया >क ठरयाविक कयालयािधी वनवIJत करÁ्ययात ्येतो. त्यया कयालयािधीस प्रijोत्तरयाचया
तयास असे Ìहटले जयाते. ्यया मयाध्यमयातून देशया¸्यया प्रशयासनयासंदभया्थत कोित्ययाही विष्ययािर प्रij
विचयारलया जया9 शकतो. ्यया प्रijयांची उत्तरे संबंवधत खयात्ययाचे मंत्री देत असतयात. परंतु विचयारल्यया
जयाियाö्यया प्रijयांची उत्तरे त्ययार करÁ्ययाचे कया्य्थ शयासनयातZ¥ पयार पयाडले जयाते. ्ययामुळे प्रशयासनयास
सतत जयागरूक रहयािे लयागते.
सभयागpहयात प्रij विचयारÁ्ययामयागे सदस्ययांचे उदिेश विविध सिरूपयात व्यक्त Lयालेले असू शकतयात.
तकयार नŌदिÁ्ययाचे सिरूपयाचे कयाही प्रij, विवशष् मयावहती वमळिÁ्ययाशी वनगडीत प्रij, विवशष्
समस्ये संबंधी सरकयारचे मत जयािून Gेियारे प्रij, अकया्य्थक्षमतेिर बोट ठेिियारे प्रij सयाधयारित3
सभयागpह सदस्ययांकडून विचयारले जयातयात. ्यया प्रijोत्तरया¸्यया सयाधनया मुळे कया्यदेमंडळयाचे
प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि वकती प्रभयािी असते ्ययाची मयांडिी करतयानया Ļूम मैटzसकेल असे Ìहितयात
की, Ÿसनदी सेिेमध्ये कया्य्थ केलेली कोितीही व्यक्ती मया»्यया ्यया विधयानयाशी सहमत होईल की,
सेिक िगया्थलया आपल्यया हयातून होियाö्यया प्रत्येक कpत्ययाची कयाळजीपूि्थक नŌद ठेिून त्ययांनया सदैि
सयािध ि बुजरे करÁ्यया¸्यया बयाबतीत जर कोिती गोष् अवधक कयारिीभूत होत असेल तर ती
असते संसदी्य प्रijयांची ियाटियारी भीती.  त्ययामुळेच प्रijोत्तरया¸्यया तयासयास सच्थ लयाईटž ची उपमया
वदली जयाते. सी अलबट्थ ्यया संदभया्थत Ìहितयात, Ÿप्रijोत्तरयाचया उप्योग प्रशयासनयातील त्रुटéिर
प्रकयाश टयाकÁ्ययासयाठी केलया जयातो. munotes.in

Page 115

115प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
प्रijोत्तरया¸्यया तयासयानंतर कया्यदेमंडळयात अध्यया्थ तयासयाचया कयालयािधी संवक्षप् चच¥सयाठी ही रयाखून
ठेिलया जयातो. ्यया कयालयािधीत ठरयािही मयानतया ्ये9 शकतयात ि उपप्रij ही विचयारले जया9
शकतयात. वāटनचे तयातकयालीन पंतप्रधयान मेजर अrटली ्ययांनी ्यया सयाधनयाचे महßि विशद करतयानया
Ìहटले होते, Ÿकया्यदेमंडळयात प्रij विचयारÁ्ययाची िेळ खö्यया अ्या्थने लोकशयाही चे सिōत्तम
उदयाहरि हो्य.  >कंदरीत प्रÔनोत्तरया¸्यया तयासयामूळे कया्यदेमंडळयाकडे प्रशयासकी्य वन्यंत्रियाचे
प्रभयािी सयाधन उपलÊध Lयाले आहे असे वदसते. आतयाप्य«तचया अनुभि पयावहलया तर हे सपष् होते
की प्रशयासनयािर वन्यंत्रि ठेिÁ्ययात ्यया सयाधनयाने महßियाची भूवमकया बजयािली आहे. . हे सयाधन
वक्ययाशील ि लिवचक सिŁपयाचे आहे.
. िाद-वििाद ि चचा्य : कया्यदेमंडळयाकडून प्रशयासनयािर वन्यंत्रि ठेिÁ्ययासयाठी दुसरे >क महßियाचे
सयाधन ियापरले जयाते ते Ìहिजे ियाद-विियाद ि चचया्थ हे हो्य. ्यया मयाध्यमयातून प्रशयासनयािर प्रत्यक्ष
प्रभयाि पयाडलया जयात नसलया तरी शयासनयाची >कूि ध्ये्यधोरिे, कया्य्थकम, कया्य्थपद्ती ्ययांचे
्यशयाप्यश 6त्ययादी बयाबéिर प्रभयाि पयाडलया जयातो. संसदी्य कया्य्थप्रियाली¸्यया मयाध्यमयातून
कयामकयाजयाची पद्ती वनवIJत करÁ्ययात आलेली आहे. त्ययाप्रमयािे संसदी्य कयामकयाजयास सकयाळी
११ ियाजतया सुŁियात होते. पवहलया तयास हया प्रijोत्तरयाचया तयास Ìहिून रयाखीि असतो. १९६२
पयासून ्ययात >क सुधयारिया करून प्रijोत्तरया¸्यया तयासयानंतर शून्य प्रहरž हया कयालयािधी रयाखून
ठेिÁ्ययात आलया आहे. ्यया शून्य प्रहर कयाळयात संसद सदस्य सयाि्थजवनक जीिनयात अचयानक
उĩिलेल्यया पररवस्ती संबंधी चचया्थ करÁ्ययासयाठी करतयात. १९७७ सयाली ्ययात दुŁसती करून
केिळ पयाच सदस्ययांनयाच त्ययात प्रij विचयारÁ्ययाचया ि त्ययािर चचया्थ Gडिून आिÁ्ययासयाठी सभयापती
परियानगी दे9 शकतील असे वनवIJत करÁ्ययात आले आहे.
्यया ियाद-विियाद ि चच¥¸्यया मयाध्यमयातून शयासनया¸्यया चुकयांिर बोट ठेिले जयाते. त्ययामुळे शयासनयाची
िया त्ययासंबंवधत खयात्ययाची बदनयामी होÁ्ययाची श्क्यतया अवधक असते. त्ययामुळे प्रत्येक खयाते
आपली प्रवतमया डयागयाळू न्ये ्ययासयाठी प्र्यतनशील असते, दक्ष असते. त्ययामुळे त्यया मंत्रयाल्यया¸्यया
प्रशयासक िगया्थस कया्यम दक्ष रयाहयािे लयागते. त्ययामुळेही कया्यदे मंडळयाचे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि
प्रस्यावपत होते.
‘. Öथगन प्रÖताि: कया्यदेमंडळयात अत्ययािÔ्यक ि रयाष्ट्री्य महßिया¸्यया प्रijयांिर चचया्थ Gडिून
आिÁ्ययाकरतया स्गन प्रसतयाियाचया प्रयामु´्ययाने ियापर केलया जयातो. सभयागpहया¸्यया सभयापती ि
अध्यक्षयांची परियानगी Gे9न संसदेचे वन्यवमत कयाम स्वगत करून निीन प्रसतयाियािर चचया्थ
Gडिून आिली जयाते. त्यया विवशष् प्रijयाकडे सभयागpहयाचे ि सरकयारचे लक्ष िेधिे हया ्यया स्गन
प्रसतयाियाचया महßियाचया हेतू असतो. त्यया विवशष् प्रijयांसंबंधी िया त्यया विवशष् रयाष्ट्री्य समस्ये संबंधी
सरकयारचे कया्य धोरि आहे, ती समस्यया सोडविÁ्ययाकररतया सरकयार कया्य उपया्य्योजनया करत
आहे ्ययाबयाबतीत ्यया प्रकयार¸्यया मयाध्यमयातून चचया्थ Gडिून आिली जयाते. त्ययामुळे देखील
प्रशयासनया¸्यया कया्यया्थची उलटतपयासिी Gडून ्येते ि कया्यदेमंडळयाचे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि
प्रत्य्ययास ्येते.munotes.in

Page 116

116लोकप्रशयासन
’. अविĵासाचा प्रÖताि: संसदी्य शयासन पद्तीत शयासन पद्तीत शयासनयािर वन्यंत्रि
ठेिÁ्ययाकररतया अविĵयासयाचया प्रसतयाि हे महßियाचे ि प्रभयािी सयाधन मयानले जयाते. ्यया प्रसतयािया¸्यया
मयाध्यमयातून सरकयारिर विĵयास नयाही असया प्रसतयाि सभयागpहयात मयांडलया जयातो. हया प्रकयार >क
प्रकयारे विरोधी सदस्य सरकयार¸्यया कयामकयाजयािर संतुष् नयाहीत हेच वसद् करियारया असतो.
त्ययामुळे विरोधी सदस्ययांकडून अविĵयासयाचया प्रसतयाि मयांडलया जया9 न्ये ्ययाकररतया सरकयार दक्ष
असते. अविĵयासया¸्यया प्रसतयाियासम्यी सरकयारलया आपल्यया ध्ये्यधोरियांचे ि केलेल्यया कया्यया्थचे
सम््थन करयािे लयागते. अविĵयासयाचया ठरयाि संमत Lयालया तर मंत्रीमंडळयात रयाजीनयामया देÁ्ययावशिया्य
गत्यंतर नसते. ते प्रशयासनयाचे >क प्रकयारचे अप्यश मयानले जयाते. अविĵयास प्रसतयािया¸्यया
मयाध्यमयातून संसदेचे शयासनयािर प्रत्यक्ष तर प्रशयासनयािर ि अप्रत्यक्ष वन्यंत्रि प्रस्यावपत Lयालेले
वदसते.
“. राषůपतéचे अवभभाषण: संसदे¸्यया प्रत्येक निीन अवधिेशनयाची सुŁियात रयाष्ट्रपती¸्यया
अवभभयाषियाने होते. रयाष्ट्रपतéचे अवभभयाषि हे >क प्रकयारे शयासनया¸्यया धोरि ि कpतीिर प्रकयाश
टयाकियारे असते. संसदी्य कयामकयाजयातील चयार वदिसयाचया अिधी त्ययािर चचया्थ करÁ्ययासयाठी
रयाखून ठेिलया जयातो. ्यया चयार वदिसया¸्यया कयालयािधीत संसद सदस्ययांनया प्रशयासनयािर टीकया
करÁ्ययाची मोठी संधी लयाभते. ्यया भयाषियानंतर चच¥सयाठी वमळयालेल्यया िेळेचयाही संसद सदस्य
प्रशयासनयािर वन्यंत्रि ठेिÁ्ययासयाठी उप्योग करून Gेतयात.
”. अथ्यसंकÐपी्य चचा्य: ियावष्थक अंदयाजपत्रकयािर संसदेत होियारी चचया्थ ही िैधयावनक वन्यंत्रिया¸्यया
दृष्ीने 6तर कोित्ययाही सयाधनयांपेक्षया महßियाची मयानली जयाते. सरकयारलया प्रत्येक िषया्थत करयाव्यया
लयागियाö्यया खचया्थकररतया ि होियाö्यया िया उभयारयाव्यया लयागियाö्यया उतपननयास लोकसभेची अनुमती
Gेिे आिÔ्यक मयानले जयाते. अ््थसंकलप ज्ययािेळी प्र्म लोकसभेत प्रसतुत केलया जयातो त्ययािेळी
प्र्मति: चच¥चया रोख हया मु´्यत: संपूि्थ अंदयाजपत्रकयािर ि त्ययात नमूद केलेल्यया तरतुदीबयाबत¸्यया
ततियासंबंधी असतो. अंदयाजपत्रकयािरील दुसरी चचया्थ होते तेवहया लोकसभेत प्रत्येक विभयागयाची
मयागिी मतदयानया करीतया प्रसतुत केली जयाते. ्ययािेळी संसद सदस्य त्यया विभयागयाने केलेल्यया
मयागÁ्ययांची तपशीलियार Jयाननी करतयात, गैरियाजिी मयागÁ्ययांिर बोट ठेितयात, त्ययािर चचया्थ
Gडिून आिली जयाते. प्रसंगी अशया मयागÁ्यया नयामंजूर ही केल्यया जयातयात. अ््थसंकलपया¸्यया संदभया्थत
मयागिी िरील मतदयानयाž संदभया्थत त्यया विभयागया¸्यया >कूि कयारभयारयािर टीकया हो9 शकते. अशया
पद्तीची टीकया ि चचया्थ त्यया - त्यया विभयागयािर >क प्रकयारचे वन्यंत्रियाचे कया्य्थच करीत असतयात.
त्ययामुळे प्रशयासन संसद सदस्ययांनी केलेल्यया सूचनयांनया गयांभी्यया्थने Gेतयात. भविष््ययात आपले
कोितेही आव््थक व्यिहयार लोकसभेने Gयालून वदलेल्यया िैधयावनक कसोटीिर उतरतयात िया नयाही
हे तपयासून पयाहÁ्ययाची दक्षतया ते सयातत्ययाने Gेतयात. अशया पद्तीने अ््थसंकलपी्य चच¥¸्यया
मयाध्यमयातून कया्यदेमंडळ लोक प्रशयासनयािर वन्यंत्रि करू शकते.
•. संसदी्य सवमत्यांमाZ्यत वन्यंत्रण: प्रशयासनयािर वन्यंत्रि ठेिÁ्ययाचे प्रभयािी ि कया्य्थक्षम मयाध्यम
Ìहिून संसदी्य सवमती तंत्रयाचया उललेख केलया जयातो. संसदेकडून िेळोिेळी अनेक सवमत्ययांची
स्यापनया केली जयाते. संसदी्य सवमत्यया >क प्रकयारे प्रशयासकी्य कया्यया्थचे वनरीक्षि करत असतयात. munotes.in

Page 117

117प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
प्रशयासनया¸्यया >कूि कया्यया्थची आवि त्ययां¸्यया वित्ती्य बयाबéची चyकशी, तपयासिी ्ययासयार´्यया
बयाबéमधून संसदी्य वन्यंत्रि प्रभयािी करÁ्ययाचे कया्य्थ संसदी्य सवमत्ययांकडून वनरंतरपिे चयालू
असते. कया्यदे मंडळयाचे संसदी्य सवमत्यया मयाZ्थत होियारे
वन्यंत्रि हे प्रयामु´्ययाने तीन संस्यांकडून होते. त्यया तीन सवमत्यया पुQील प्रमयािे होत.
१) सयाि्थजवनक लेखया सवमती
२) अंदयाज सवमती
३) आĵयासन सवमती
्ययाव्यवतररक्त ही कयाही सवमत्यया प्रशयासकी्य वन्यंत्रियात महßियाची भूवमकया पयार पयाडतयात. त्यया
सवमत्यया पुQीलप्रमयािे होत.
१) सयाि्थजवनक उपकम सवमती
२) वनिेदन सवमती
३) प्रदत्त विवधवन्यम सवमती
४) अनुसूवचत जयाती जमयाती कल्ययाि सवमती
५) खयातेवनहया्य सललयागयार सवमत्यया
्य यावशिया्य िेळोिेळी सवमत्यया स्यापन करÁ्ययाचया अवधकयार संसदेस आहे. ्यया सवमत्यया तज्
सदस्ययां¸्यया सहयाय्ययाने प्रशयासनयािर कया्यदे मंडळयाचे वन्यंत्रि प्रस्यावपत करÁ्ययासयाठी प्र्यतन
करतयात.
–. महालेखापरी±कांचे अहिाल: भयारत सरकयारचे वहशोब ठेििे ि त्यया वहशोबयांची तपयासिी करिे
्ययाकररतया भयारती्य संविधयानया¸्यया कलम १४८(१) अनि्ये महयालेखया परीक्षक ि वन्यंत्रकयाची
वनवम्थती करÁ्ययात आली आहे. केलेलया खच्थ ्योµ्य आहे की नयाही त्ययाप्रमयािेच प्रशयासनयाने खच्थ
करतयानया सुज्पिया, 6मयानदयारी, कयाटकसर ्ययासयार´्यया बयाबéकडे लक्ष वदले आहे की नयाही हे
लेखयापरीक्षियात नमूद केले जयाते. महयालेखया परीक्षक आपले अहियाल दरिषती आदश्थ वनकषयां¸्यया
आधयारे त्ययार करतयात. हे अहियाल संसदेत चच¥लयाही ठेिले जयातयात. ्यया अहियालयांिरील चच¥तून
संसद सदस्ययांकडून प्रशयासनया¸्यया दोषयांिर लक्ष िेधले जयाते. खचया्थ संबंधीचे खुलयासे मयावगतले
जयातयात. त्ययामुळे प्रशयासनयास ्यया दृष्ीने सतक्थ रयाहिे आिÔ्यक ठरते. अशया पद्तीने महया
लेखयापरीक्षकयांनी वदलेल्यया अहियालयातून ही कया्यदे मंडळयाचे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि प्रस्यावपत
होते.
—. प्रशासकी्य स ंGNन ि सेिक िगा्यची वनवIJती: प्रशयासकी्य संGटनया वनवIJती ि सेिक िगया्थची
वनवIJती हे प्रशयासनयािरील संसदी्य वन्यंत्रियाचे महßियाचे मयाध्यम ठरते. सरकयार¸्यया नव्ययाने
आिÁ्ययात आलेल्यया ध्ये्य ि धोरियांनया कया्य्थवनित करÁ्ययाकररतया संGटनया िया संस्यांची वनवम्थती
करिे आिÔ्यक असते. अशया संGटनयांची वनवम्थती करÁ्ययाचया अवधकयार हया संसदेकडे बहòतयांशी
िेळया असतो. अशया पद्ती ¸्यया संGटनेतील प्रशयासकी्य िगया्थची रचनया, पयात्रतया ि सेियाशतती
ठरविÁ्ययाचया अवधकयार ही संसदेकडेच असतो. संसदेची ही सवक्यतया प्रशयासनयािर >क प्रकयारे
वन्यंत्रि प्रस्यावपत करतयानया वदसते. munotes.in

Page 118

118लोकप्रशयासन
का्यदेमंडb वन्यंत्रण म्या्यदा: कया्यदेमंडळ हे जनते¸्यया सयाि्थभyमतियाचे प्रवतवनवधति करते. त्ययामुळे
सिō¸च सभया कया्यदे मंडळयाकडे असली तरी प्रशयासकी्य वन्यंत्रिया¸्यया दृष्ीने कया्यदे मंडळयाचे वन्यंत्रि
हे अप्रत्यक्ष सिरूपयाचे असते. कया्यदेमंडळया¸्यया प्रशयासकी्य वन्यंत्रियािर त्ययामुळे कयाही म्यया्थदया ्येतयात.
त्ययातील कयाही प्रमुख म्यया्थदयांची मयांडिी पुQील प्रमयािे करतया ्येईल.
. मंवत्रमंडb पदती: संसदी्य शयासन पद्तीत मंवत्रमंडळ हे ियासति कया्य्थकयारी सत्तया ियापरत
असते. मंवत्रमंडळयाची वनवम्थती हे संसदेतील सदस्ययांमधून होते. त्ययामुळे मंवत्रमंडळ हे कया्यदेमंडळ
ि कया्य्थकयारी मंडळयाचे >कयाच िेळी नेतpतिच नवहे तर अवधकयारही ियापरतयानया वदसतयात.
मंवत्रमंडळी्य पद्ती ही त्ययामुळे कया्यदे मंडळया¸्यया प्रशयासकी्य वन्यंत्रि िरील >क प्रमुख म्यया्थदया
ठरतयानया वदसते
. प्रशासकी्य का ्या्यची व्यापकता: आधुवनक कयाळयामध्ये प्रशयासकी्य कया्यया्थची व्ययापकतया प्रचंड
प्रमयाियात विसतयारली आहे. प्रशयासकी्य कया्यया्थिर वन्यंत्रि ठेिÁ्ययाकररतया Zयार मोठz्यया कम्थचयारी
िगया्थची ि त्यया त्यया क्षेत्रयातील कyशल्य तंत्र अिगत असलेल्यया तज्यांची गरज भयासते. ्यया दोनही
बयाबी कया्यदे मंडळयाकडे उपलÊध नसल्ययामुळे कया्यदे मंडळयाचे वन्यंत्रि हे अप्रत्यक्ष ि Cपचयाररक
सिरूपया पुरते म्यया्थवदत रयाहतयात.
‘. प±ी्य सरकारची म ्या्यदा: संसदी्य रयाजकयारि हे मूलत3 पक्षी्य रयाजकयारि Lयालेले आपियास
वदसते. प्रशयासनयाचे वनि्थ्य Ìहिजे सत्तयाधयारी रयाजकी्य पक्षयाचे वनि्थ्य असतयात. ते चुकीचे ि
Zसलेले असले तरी सत्तयाधयारी पक्षया¸्यया सदस्ययांकडून त्ययाचे जोरदयार सम््थन केले जयाते. ्यया
सम््थनयापुQे विरोधकयांचया आियाज दयाबलया जयातो. त्ययामुळे संसदेचे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रियाची
उवदिष् सZल हो9 शकत नयाही.
’. संसद सभासदांची उदासीनता: संसदी्य कयामकयाजयात संसद सदस्ययांची सजगतया अत्यंत
महßियाचया Gटक असतो. संसदेतील कयामकयाजयात संसद सदस्ययांनी वटपिे कयाQून, अË्ययास
करून सूचनया िया प्रij मयांडिे, प्रijयांिर चचया्थ करिे अपेवक्षत असते. मयात्र प्रत्यक्षयात संसद सदस्य
सभयागpहयात चचया्थ करिे तर दूरच वहीप कयाQल्ययावशिया्य उपवस्त रयाहतयानया ही वदसत नयाहीत.
संसद सदस्ययांची अनुपवस्ती, उदयासीनतया ही प्रशयासकी्य वन्यंत्रियाकररतया >क म्यया्थदया Ìहिून
पुQे आली आहे.
सयारयांश, कया्यदे मंडळ हे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि प्रस्यावपत करÁ्यया¸्यया व्यिस्ेतील >क महßियाचया
Gटक असूनही त्ययािर कयाही प्रमुख म्यया्थदया वनमया्थि Lयालेल्यया वदसतयात. ्यया सिया«चया सयारयासयार अË्ययास
करून कयाही विचयारिंतयांनी आपली मते ्ययासंदभया्थत व्यक्त केलेली वदसतयात जी कया्यदेमंडळया¸्यया
वन्यंत्रियास संदभया्थत प्रयामु´्ययाने असमयाधयानकयारक आहेत. जसे की पvल अrपलजी ्ययांनी भयारती्य
प्रशयासनया संदभया्थत आपले मत नŌदितयानया Ìहटले आहे की, Ÿभयारती्य संसदेचे लोक प्रशयासनयािरील
वन्यंत्रि हे नकयारयातमक, अत्ययावधक ि अकया्य्थक्षम करियारे आहे.  तर >ल. डी. ियाईट वहयाईट ्ययांनी
कया1úेस¸्यया संदभया्थत प्रशयासकी्य वन्यंत्रिया संदभया्थत आपले मत नŌदितयानया Ìहटले आहे, Ÿअमेररकन
कया1úेसचे वन्यंत्रि हे सदोष, सविकर, दमनकयारी बेजबयाबदयार असून िेळ ि शक्तीचे वनर््थक अपव्य्य
करियारे आहे.  munotes.in

Page 119

119प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
’.’ का्य्यकारी मंडbाचे वन्यंत्रण
प्रशयासनयािर कया्य्थकयारी मंडळयाचे असियारे वन्यंत्रि हे अंतग्थत सिरूपयाचे प्रत्यक्ष ि प्रभयािी असते. हे
वन्यंत्रि सयातत्यपूि्थ ि स्या्यी सिरूपयाचे असते. कया्य्थकयारी मंडळयाचे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि Ìहिजे
देशयाचया सि्थ®ेķ शयासक असतो, ज्यया¸्ययाकडे सि्थ कया्य्थकयारी सत्तया >किटलेली असते अ्िया त्ययात
विवहत असते अशया सत्तेचे वन्यंत्रि कया्य्थकयारी वन्यंत्रि Ìहिून Bळखले जयाते. मंवत्रमंडळ हे संपूि्थ
प्रशयासनया कररतया जबयाबदयार असते. मंÞ्ययां¸्यया ्यया जबयाबदयारीमुळेच त्यया जबयाबदयार शयासन पद्ती Ìहिून
Bळखले जयाते. त्ययातून मंÞ्ययांची जबयाबदयारी ि मंवत्रमंडळयाची सं्युक्त जबयाबदयारी ्यया दोन तßियांचया
पररियाम संसदी्य शयासन पद्तीत प्रशयासनयािर वन्यंत्रि करÁ्यया¸्यया व्यिस्ेिर होतो. ई. >म. µलrडन
Ìहितो की, Ÿकया्य्थकयारी मंडळयाचे तीन महßियाचे Gटक आहेत. ज्ययाĬयारे सनदी सेिकयांचे वन्यंत्रि होते ते
रयाजकी्य वनद¥शन, अंदयाजपत्रकी्य पद्ती ि सितंत्र संGटिेकडून केली जयाियारी कम्थचयाö्ययांची भरती
होत. ्ययावशिया्य कयाही मुद्यां¸्यया आधयारे कया्य्थकयारी मंडळयाचे वन्यंत्रि पुQील मुदzद्यां¸्यया आधयारे अवधक
सपष् करतया ्येईल.
. राजकी्य वन्य ंत्रण: क¤þी्य सतरयािरील पंतप्रधयानया¸्यया नेतpतिया खयालील मंत्रीमंडळ ि Gटक
रयाज्ययात मु´्यमंÞ्ययां¸्यया नेतpतियाखयालील मंवत्रमंडळ सयामुवहकररत्यया संपूि्थ प्रशयासकी्य कया्यया्थलयाही
जबयाबदयार असतयात. प्रत्येक मंÞ्ययाकडे ठरयाविक खयाते सोपविलेले असते. >कयापेक्षया अवधक खयाती
सुद्या सोपिलेली असू शकतयात. वशिया्य >कच खयात्ययात विविध सिरूपयाची कया्य¥ ही केली
जयातयात.
मंवत्रपररषद शयासनयाची धोरि वनवम्थती, खयात्ययाचे वनद¥शन, विविध खयात्ययात समनि्य Gडवििे ि
सि्थ खयात्ययांिर वन्यंत्रि करिे ्यया सयार´्यया कया्यया«करीतया जबयाबदयार असते. मंवत्रपररषदे¸्यया दृष्ीने
प्रशयासन व्यिस्ेचे सि्थच बयाबतीत नेतpति करत असते. मंवत्रमंडळ अंमलबजयाििी विष्यक सि्थ
कया्य्थ शयासकी्य सनदी सेिकयांची मदत Gे9नच पूि्थ करीत असते. मंत्री त्यया-त्यया खयात्यया कररतया
जबयाबदयार असतयात. त्ययामुळे प्रशयासनयािर ते संपुि्थ वन्यंत्रि करू शकतयात. प्रशयासनयातील
सिō¸च स्यान मंÞ्ययांनया वदले जयाते. त्यया तुलनेत प्रशयासनयातील सनदी सेिक अवधकयाö्ययांचे स्यान
दुय्यम सिरूपयाचे असते.
>कंदरीत मंवत्रपररषद पद्तीत मंत्री हया रयाजकी्य प्रशयासकयाची भूवमकया >कया परीने बजयािीत
असतो. त्ययामुळे त्ययाचे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि दैनंवदन कया्यया्थिरील वन्यंत्रि ठरते. ते प्रत्यक्ष ि
प्रभयािी वन्यंत्रि ठरते.
. अथ्यसंकÐपाची पदती: अ््थसंकलपया¸्यया मयाध्यमयातून लोकप्रशयासनयातील कोितेही खयाते
कया्य्थकयारी मंडळया¸्यया वन्यंत्रियातून सुटू शकत नयाही. कयारि अ््थसंकलप त्ययार करतयानयाचया सि्थ
खयात्ययािर आव््थक बंधने वनवIJत केली जयातयात. त्ययामुळे वित्त मंत्रयाल्यया¸्यया संमतीविनया कोितेही
कया्य्थ हयाती Gेतया ्येत नयाही. वशिया्य प्रत्येक विभयागयाचे सवचि ज्ययाप्रमयािे अ््थ मंत्रयाल्ययाकडून
खचया्थकररतया अनुमती Gेतयात, त्ययाचप्रमयािे खयात्ययाअंतग्थत अवधकयाö्ययांनया आपलया खयात्यया¸्यया
वन्योवजत खचया्थ कररतया आपल्यया खयातेप्रमुखयाची संमती ¶्ययािी लयागते. प्रत्येक खयात्यया¸्यया
वहशोबयाची तपयासिी केली जयाते ि त्यया बयाबतीत गैरप्रकयार आQळून आल्ययास संबंवधत munotes.in

Page 120

120लोकप्रशयासन
अवधकयाö्ययाविरोधयात वशसतभंगयाची कयारियाई केली जयाते. अशया प्रकयार¸्यया अ््थसंकलपी्य
पद्तीमुळे कया्य्थकयारी मंडळ प्रशयासनयािर प्रत्यक्ष वन्यंत्रि प्रस्यावपत करतयानया वदसते.
‘. कम्यचारी भरती पदती: प्रशयासनयासयाठी आिÔ्यक असलेलया कम्थचयारी िग्थ वन्युक्त करÁ्ययाचया
अवधकयार प्रत्यक्षयात ि ियासतियात कया्य्थकयारी मंडळयालयाच प्रयाप् Lयालेलया असतो. भयारतयात १९७०
पयासून कम्थचयारी प्रशयासन खयाते वनमया्थि करÁ्ययात आले असून शयासनया¸्यया विविध विभयागयातील
कम्थचयाö्ययांची भरती, बदली, पदोननती, सेिया वन्यम 6त्ययादी संदभया्थत >किया्क्यतया आिÁ्ययाकररतया
हे खयाते पद्तशीर कया्य्थ करीत असते.
शयासनयातील मंत्री धोरि ठरवितयानया, वनि्थ्य Gेतयानया ्यया कयामयाकररतया त्ययांनया उ¸च®ेिी¸्यया सनदी
सेिकयांचे सहकया्य्थ लयाभते. परंतु सनदी सेिकयांची भरती मयात्र सितंत्र आ्योगयाकडून केली जयाते.
सयाधयारित3 ि्य, पयात्रतया 6त्ययादé¸्यया आधयारयािर ्ययाची वनिड केली जयाते. आ्योगयाने वनिड
केलेल्यया उमेदियारयाची प्रशयासनयातील वन्युक्ती कया्य्थकयारी मंडळया Ĭयारेच केली जयाते. उ¸च ि
महßियाची पदे वन्युक्त करतयानया कया्य्थकयारी मंडळयालया बरेच सियातंÞ्य असते. सयाधयारित3 मंत्री
आपल्यया खयात्ययांकररतया सवचि ि उपसवचि अशी पदे आपल्ययाच मजतीप्रमयािे भरतयात ि त्ययातूनही
प्रशयासनयािर वन्यंत्रि प्रस्यावपत करतयात. वशिया्य लोकसेिया आ्योगयाने वशZयारस केलेल्यया
सेिकयांनया नयाकयारÁ्ययाचया अवधकयार मंवत्रमंडळयास असल्ययाकयारियाने भरती¸्यया पद्तीिर अंवतमत3
वन्यंत्रि कया्य्थकयारी मंडळयाचेच प्रस्यावपत होते.
्य यावशिया्य ही कया्य्थकयारी मंडळयाकडे सनदी सेिकयांची बQती ि बदली, सेिया वन्यमयािली, सनदी
सेिकयांची प्रवशक्षि क¤þे स्यापिे, त्ययांचे संचयालन करिे, सनदी सेिकयांची चyकशी लयाििे, त्ययांनया
वशक्षया देिे ्ययासयारखे अवधकयारही प्रयाप् Lयाल्ययामुळे कया्य्थकयारी मंडळयाचे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि
अवधक प्रभयािी बनते.
’. प्रदत्विवधवन्यम: प्रदत्तविधीवन्यमन हया कया्यदेमंडळयाचया विशेष अवधकयार आहे.
कया्यदेमंडळयाकडून कया्यदे वनवम्थतीचया अवधकयार ज्यया िेळी कया्य्थकयारी मंडळयाकडे ्येतो तेवहया
त्ययास सयाधयारित3 प्रदत्तविधीवन्यमन असे संबोधले जयाते. कया्यदे करÁ्ययाचया अवधकयार हया मूलत3
कया्यदे मंडळयालयाच आहे, परंतु कया्यदे मंडळ कया्यदे त्ययार करत असतयानया त्ययाची सि्थसयामयान्य
रूपरेषया त्ययार करत असते. परंतु त्ययातील बयाबéची सविसतर मयांडिी ि कया्यदेशीर बयारकयािे
संसद सदस्ययां¸्यया बö्ययाच िेळया आिया्क्ययाबयाहेरचे असते. वशिया्य अवधिेशन कयाळ हया अवतश्य
कमी असतो. त्ययामुळे ्यया सूàम बयाबéमध्ये संसद गुंतून रयाहत नयाही तर कया्यद्याची प्रत्यक्ष
अंमलबजयाििी करÁ्ययाकररतया लयागियारे वन्यम उपवन्यम बनविÁ्ययाचे अवधकयार कया्य्थकयारी
मंडळयाकडे सुपूद्थ केले जयातयात. हे अवधकयार मूळ सिरूपयात कया्य्थकयारी मंडळयाचे नसतयात. ते
कया्यदेमंडळयाकडून प्रदयान केलेले असतयात. Ìहिून त्ययास प्रदत्तविधीवन्यमन असे Ìहटले जयाते.
अशया पद्तीने प्रदत्तविधीवन्यमन ततियां¸्यया मयाध्यमयातून कया्य्थकयारी मंडळ प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि
प्रत्यक्षयात आिीत असते.
“. अध्यादेश: अध्ययादेश िया िटहòकूम जयारी करÁ्ययाचया अवधकयार कया्य्थकयारी प्रमुखयास असतो.
कया्यदे मंडळयाचे अवधिेशन चयालू नसेल अशया कयाळयात कया्यदे करÁ्ययाची भूवमकया कया्य्थकयारी munotes.in

Page 121

121प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
प्रमुखयाकडून बजयािली जयाते. हया अवधकयार सयाधयारित3 तेवहयाच ियापरलया जयातो ज्ययािेळी कया्यद्याची
तयातडीची गरज असेल ि कया्यदे मंडळयाचे अवधिेशन चयालू नसेल तर रयाष्ट्रप्रमुख अध्ययादेश जयारी
करू शकतयात. संविधयानयात ्यया अध्ययादेशयाचे सपष्ीकरि िया सम््थन देÁ्ययाची सक्ती रयाष्ट्र प्रमुखयांिर
केलेली नसल्ययामुळे रयाष्ट्रपती िया रयाज्यपयाल आपयापल्यया अवधकयारक्षेत्रयात हया अवधकयार सितंत्रपिे
कया्यया्थवनित करू शकतयात. कोित्ययाही न्यया्ययाल्ययामध्ये ्ययासंदभया्थत दयाद मयागतया ्ये9 शकत
नयाही. ्यया अध्ययादेशयाचया कयालयािधी मयात्र अवधकयात अवधक सहया मवहने ि कया्यदे मंडळयाचे
अवधिेशन चयालू Lयाल्ययापयासून सहया आठिडे रयाहó शकतो. कया्यदे मंडळयाने ्यया अध्ययादेशयास मंजुरी
वदली तर ्यया अध्ययादेशयाचे कया्यद्यात Łपयांतर होते. अशया पद्तीने अध्ययादेशया¸्यया मयाध्यमयातूनही
कया्य्थकयारी मंडळ प्रशयासनयािर वन्यंत्रि प्रस्यावपत करतयानया वदसते.
”. का्यदेमंडb ि लोकप्रशासन ्यातील दुिा: लोकप्रशयासन ि कया्यदेमंडळ ्ययातील दुिया Ìहिून
कया्य्थकयारी मंडळयास जी भूवमकया प्रयाप् Lयाली आहे त्ययातूनही कया्य्थकयारी मंडळयास प्रशयासनयािर
वन्यंत्रि प्रस्यावपत करÁ्ययाची संधी प्रयाप् होतयानया वदसते. लोकप्रशयासनयाच े उत्तरदयाव्यति प्रत्यक्षयात
कया्य्थ पयावलकेस असते ि कया्य्थपयावलकया कया्यदे मंडळयास उत्तरदया्यी असते. त्ययामुळे आपल्यया
उत्तरदयाव्यतियाची भूवमकया सयांभयाळÁ्ययाकरीतया कया्य्थकयारी मंडळयास लोक प्रशयासनया¸्यया सि्थ
कयामकयाजयािर देखरेख ठेियािी लयागते. लोक प्रशयासनया¸्यया सि्थ कयामकयाजयाची मयावहती कया्यदे
मंडळयास ¶्ययािी लयागते. ्यया जबयाबदयारी¸्यया पयालनयातूनच कया्य्थकयारी मंडळयाचे प्रशयासनयािर वन्यंत्रि
प्रस्यावपत होत असते.
सयारयांश, कया्य्थकयारी मंडळ हे प्रशयासनयािर वन्यंत्रि प्रस्यावपत करÁ्ययात महßियाची भूवमकया पयार पयाडते.
कया्य्थकयारी मंडळयाचे वन्यंत्रि हे सतत चयालियारे स्या्यी सिरूपयाचे वन्यंत्रि आहे. ्यया वन्यंत्रियात िररķ
अवधकयारी आपल्यया कवनķ अवधकयारी िया कम्थचयाö्ययांनया त्ययां¸्यया अकया्य्थक्षमतेबदिल जयाब विचयारू शकतयात
ि त्ययांनया ्योµ्य ती वशक्षया देÁ्ययाचया अवधकयार देखील िररķयांनया असतो. त्ययामुळे प्रशयासनयात सि्थ सतरयािर
कया्य्थ करियारे अवधकयारी ि कम्थचयारी जबयाबदयारीची जयािीि ठेिून आपले कया्य्थ करीत असतयात. प्रो. वनúो
कया्य्थकयारी मंडळयाचे वन्यंत्रियाचे महति विशद करतयानया Ìहितयात, Ÿकया्य्थकयारी मंडळयाचे लोक प्रशयासनयािरील
वन्यंत्रि ्ययाकररतया महßियाचे ठरते की त्ययामुळे >क प्रकयारे सकयारयातमक विकयास सयाधÁ्ययासयाठी सुरवक्षततया
ि दजया्थ वनमया्थि होतो.  प्रो. वनúो पुQे Ìहितयात, Ÿकोित्ययाही सतरयािर प्रशयासन कpती करतयानया अगदी
जिळचे ि प्रभयािी वन्यंत्रि कया्य्थकयारी मंडळयाकडूनच पयार पयाडले जयाते . >कंदरीत कया्य्थकयारी मंडळयाचे
प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि हे प्रत्यक्ष ि प्रभयािी सिरूपयाचे असते ्यया वनष्कषया्थप्रत आपि ्येतो.
’.“ न्या्यपावलकेचे वन्यंत्रण
प्रशयासनयािरील न्यया्ययाल्यीन वन्यंत्रि Ìहिजे प्रशयासकी्य अवधकयाö्यया¸्यया कpत्ययाची कया्यदेशीरतया
तपयासÁ्ययाचया न्यया्ययाल्ययाचया विशेष अवधकयार हो्य. न्यया्ययाल्यीन वन्यंत्रिया¸्यया मयाध्यमयातून अन्यया्य
Lयालेल्यया व्यक्तीस आपल्ययािर अन्यया्य करियाö्यया लोकसेिकयांविरोधयात वदियािी ि गुनहेगयारी दयािे
न्यया्ययाल्ययात दयाखल करÁ्ययाचया अवधकयार प्रयाप् होतो. सयामयान्य नयागररक ज्यया िेळी आपल्ययािरील
अन्यया्ययाविरोधयात दयाद मयागÁ्ययाकररतया न्यया्यपयावलकेकडे जयातो त्ययािेळी न्यया्यपयावलकया सनदी सेिकयांची munotes.in

Page 122

122लोकप्रशयासन
कpतीची कया्यदेशीरतया तपयासत असते. प्रशयासकयाची कpती ही बेकया्यदेशीर आQळून आली तर
न्यया्यपयावलकया त्यया सनदी सेिकयास दंड ि वशक्षया ठोठयािू शकते. अशया पद्तीने न्यया्ययाल्यीन वन्यंत्रिया¸्यया
्यया मयाध्यमयातून नयागररकयांिर होियाö्यया अन्यया्ययासही आळया बसतो. नयागररकयांचे अवधकयारही अबयावधत
रयाहतयात ि प्रशयासन व्यिस्ेिर वन्यंत्रि प्रस्यावपत केले जयाते.
न्यया्य पयावलके¸्यया प्रशयासनयािरील वन्यंत्रियाचे महति ही कया्यदेमंडळ ि कया्य्थकयारी मंडळया¸्यया वन्यंत्रिया
6तकेच महßियाचे मयानले जयाते. कया्यदेमंडळ ि कया्य्थकयारीमंडळ प्रशयासनयाचे धोरि ि खच्थ ्ययािर वन्यंत्रि
करते तर न्यया्यपयावलकया त्ययाची कया्यदेशीरतया तपयासते. त्ययामुळे >क प्रकयारे प्रशयासकी्य कpती सुव्यिवस्त
ि पूि्थ होÁ्ययाची हमी न्यया्यमंडळया¸्यया वन्यंत्रियातून प्रयाप् होते. न्यया्ययाल्यीन वन्यंत्रियाची व्ययाप्ी मयात्र
कया्यदेमंडळ ि कया्य्थकयारी मंडळया¸्यया तुलनेत म्यया्थवदत आहे असे जयाििते. कयारि न्यया्य मंडळ सित3हóन
प्रशयासनया¸्यया कया्यया्थत दखल दे9 शकत नयाही. न्यया्यमंडळयाचया प्रशयासनयात हसतक्षेप तेवहयाच Gडून ्ये9
शकतो ज्ययािेळी त्यया संदभया्थची मयागिी त्ययां¸्ययाकडे ्येते. त्ययामुळे न्यया्य मंडळयास प्रशयासनया¸्यया सरसकट
बयाबéसंदभया्थत हसतक्षेप करतया ्येत नयाही. सयाधयारित3 न्यया्यपयावलकया नयागररकयांचे ह्कक ि सियातंÞ्ययाचे
रक्षि करÁ्ययाकरतया, नयागररकयां¸्यया तकयारीचे वनियारि करÁ्ययाकरतया, प्रशयासकी्य Ăष्याचयार
्यांबिÁ्ययाकरीतया, संविधयान, कया्यदया, वन्यम 6त्ययादéचया अ््थ लयािÁ्ययासंदभया्थत न्यया्यपयावलकया प्रशयासन
कया्यया्थत हसतक्षेप करू शकते.
नागåरकांना तक्रार करÁ्याचे अवधकार:
नया्य मंडळयाकडे दयाद मयागÁ्ययाकररतया नयागररक सयाधयारित3 पुQील आधयार Gे9 शकतयात.
. का्य्य ±ेत्राचा अभाि: प्रत्येक अवधकयाö्ययाचे प्रशयासनयातील अवधकयारक्षेत्र त्ययास प्रयाप् Lयालेल्यया
अवधकयारयानुसयार वनवIJत केले जयाते. त्ययाच बरोबर त्ययाचे अवधकयार ियापरÁ्ययाचे भyगोवलक क्षेत्र
देखील वनधया्थररत केलेले असते. त्ययामुळे त्ययांनया आपल्यया अवधकयार क्षेत्रया¸्यया सीमया Bलयांडतया
्येत नयाही. जर >खयाद्या प्रशयासकयाकडून अशया कया्य्थकक्षया BलयांडÁ्ययाची कpती Gडून आली असेल
तर ते कया्य्थ त्यया¸्यया अवधकयारया बयाहेरील आहे Ìहिून न्यया्ययाल्ययाकडून ते कया्य्थ रदि केले जयाते. ते
कया्य्थ बेकया्यदेशीर असल्ययाचे नया्य पयावलकेकडून जयाहीर केले जयाते. उदया. भयारती्य संविधयानयात
असे नमूद करÁ्ययात आले आहे की, भयारतयातील कोित्ययाही सनदी सेिकयालया बडतZ्थ करÁ्ययाचया
अवधकयार त्ययास वन्युक्त करियाö्यया अवधकयाö्ययापेक्षया कोित्ययाही बयाबतीत कवनķ असियाö्यया
व्यक्तीस असतया कयामया न्ये. जसे की आ्य. >. >स. अवधकयाö्ययास भयारतया¸्यया रयाष्ट्रपती कडून
वन्युक्ती पत्र प्रयाप् होते होत असते. त्ययामुळे रयाज्यपयाल आ्य>>स अवधकयाö्ययांनया बडतZ्थ करू
शकत नयाहीत.
. का्यīाचा चुकीचा अथ्य: सनदी सेिकयांकडून जर कया्यद्याचया चुकीचया अ््थ लयािून कpती केली
गेली असेल िया >खयादया वनि्थ्य Gेतलया गेलया असेल तर अशया िेळी त्यया चुकी¸्यया अ्या्थमुळे ज्यया
नयागररकयांिर अन्यया्य होतो आहे िया Lयालया आहे अशी व्यक्ती न्यया्य पयावलकेकडे दयाद मयागू शकते
ि न्यया्य पयावलकया त्यया सनदी सेिकयांनी Gेतलेलया वनि्थ्य त्ययां¸्यया कया्यद्या¸्यया चुकी¸्यया
आकलनयािर आधयारलेलया आहे की नयाही तपयासून पयाहते ि तो चुकीचया अ््थ असेल तर तो वनि्थ्य
रदि ही करू शकते.munotes.in

Page 123

123प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
‘. तÃ्यशोधनातील चूक: प्रशयासकयाकडून कयाहीिेळया तÃ्य शोधÁ्ययात चूक होते ि त्ययां¸्ययाकडून
त्ययाची उपेक्षया होते. त्ययामुळे प्रशयासक चुकी¸्यया गpहीत ततियांिर आधयारलेल्यया मयावहतीचया उप्योग
करून कया्य्थपूतती करÁ्ययाचया प्र्यतन करतयात. परंतु अशया कpत्ययामुळे अनेक नयागररक अन्यया्यया
खयाली भरडले जयातयात. तेवहया अशया पररवस्तीत नयागररकयांकडे न्यया्य पयावलकेकडे जयाÁ्ययावशिया्य
दुसरया प्यया्थ्य रहयात नयाही. त्ययामुळे तÃ्यशोधनयातील चूक हया नयागररकयांनया न्यया्ययाल्ययाकडे दयाद
मयागÁ्ययाचया >क आधयार ठरतो
’. प्रावधकाराचा दुŁप्योग: प्रशयासकयाने आपल्यया पदयाचया ियापर िै्यवक्तक कयारियाने, सुडया¸्यया
भयािनेतून केलया असेल तर अशया िेळी बयावधत व्यक्ती िया नयागररक त्ययाविरोधयात न्यया्य पयावलकेकडे
दयाद मयागू शकतो. न्यया्य पयावलकया त्ययाची तपयासिी करून प्रशयासकयालया वशक्षयाही दे9 शकते.
“. चुकीची प्रवक्र्या : प्रत्येक लोकसेिकयास आपले कत्थव्य >कया विवशष् पद्तीने पयार पयाडयािे लयागत
असते. मयात्र >खयाद्या प्रशयासकयाने चुकीची प्रवक्यया अंगीकयारली िया अिलंवबली असेल तर त्ययािर
आक्षेप GेÁ्ययाचया अवधकयार नयागररकयांनया प्रयाप् असतो. उदया. प्रशयासकी्य सेिेतून >खयाद्या
कम्थचयाö्ययास बडतZ्थ करयाि्ययाचे असल्ययास त्ययािर बडतZतीची कया्य्थियाही करÁ्ययापूिती त्यया¸्ययािर
लयादलेल्यया आरोपयांचे सूचनया पत्र देिे आिÔ्यक असते ि अशी सूचनया न देतया >खयाद्या िररķ
अवधकयाö्ययाने कम्थचयाö्ययास सेिेतून कयाQून टयाकल्ययास हे प्रकरि न्यया्य पयावलकेकडून कया्यद्या¸्यया
दृष्ीने रदि ठरविले जयाते.
सयाधयारित3 िरील पररवस्तीत नयागररक प्रशयासनयापयासून आपले संरक्षि करÁ्ययाकररतया न्यया्ययाल्ययात
जया9 शकतयात.
न्या्याल्यीन वन्यंत्रणाची साधने:
प्रशयासकी्य अवधकयाö्ययांकडून जर नयागररकयांिर अन्यया्य Lयालया तर तो अन्यया्य दूर करÁ्ययाकररतया
कया्यदेशीर उपया्य Ìहिून प्रयामु´्ययाने दोन पद्ती अंगीकयारल्यया जयातयात. >क Ìहिजे कया्यद्याचे अवधरयाज्य
ि दुसरी पद्ती Ìहिजे प्रशयासकी्य कया्यदया. सयामयान्य नयागररकयांकररतया िेगळया कया्यदया ि प्रशयासकयांकरीतया
िेगळया कया्यदया अशी पद्ती ज्यया वठकयािी प्रचवलत असते त्ययास प्रशयासकी्य कया्यदया पद्ती असे Ìहटले
जयाते. ही पद्ती Āयानस ्यया देशयात प्रचवलत आहे. तर जो कया्यदया सि्थ नयागरीकयांकररतया समयान पद्तीने
लयागू होतो, कया्यद्यासमोर कोित्ययाही आधयारयािर भेद केलया जयात नयाही, त्ययास कया्यद्याचे रयाज्य असे
Ìहटले जयाते. भयारती्य संविधयानयाने कया्यद्याचे रयाज्य ही पद्ती सिीकयारलेली आहे. भयारती्य संविधयानया¸्यया
कलम ३०० अनि्ये सयामयान्य नयागररकयांनया क¤þ सरकयार िया Gटक रयाज्य सरकयार विरोधयातही खटलया
दयाखल करÁ्ययाचया अवधकयार प्रयाप् Lयालया आहे. न्यया्ययाल्ययाने प्रशयासकी्य वन्यंत्रियासयाठी पुQील पयाचमयागती
केलेली आQळतयात. त्ययाची मयांडिी पुQील प्रमयािे करतया ्येईल.
Ⱥ. बंदी प्रत्य±ीकरण : >खयाद्या व्यक्तीस केलेली अटक कया्यदेशीर आहे वकंिया नयाही नयाही हे
ठरविÁ्ययासयाठी अटक केलेल्यया व्यक्ती न्यया्ययाल्ययात हजर करया असया आदेश न्यया्ययाल्ययाकडून
वमळििे Ìहिजे बंदी प्रत्यक्षीकरि हो्य. जर >खयाद्या व्यक्तीस बेकया्यदेशीरररत्यया अटकेत
ठेिÁ्ययात आलेले असेल तर न्यया्ययाल्य त्ययासंदभया्थत प्रशयासनयालया आदेश देते ि त्ययाप्रमयािे
न्यया्ययाल्ययात पोहोचÁ्ययाचया प्रियासयाचया िेळ अपियाद करून २४ तयासयां¸्यया आत त्यया व्यक्तीस munotes.in

Page 124

124लोकप्रशयासन
न्यया्ययाल्ययात हजर केले जयाते. त्ययामुळे कोित्ययाही व्यक्तीस प्रशयासनयालया विनयाकयारि बंदी करतया
्येत नयाही. बंदी प्रत्यक्षीकरियाचया मयाग्थ त्ययामुळे न्यया्यपयावलकेचे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि प्रस्यावपत
करतो
ȺȺ. परमादेश: प्रशयासकी्य अवधकयाö्ययांकडून कया्य्थ करतयानया कुचरयाई Lयाल्ययास िया त्ययाने कया्यद्याने
ठरिून वदल्ययाप्रमयािे कत्थव्य पयालन नकयार वदल्ययामुळे व्यक्तीिर अन्यया्य होत असेल तर
प्रशयासकी्य अवधकयाö्ययाने आपले कत्थव्य पयालन करयािे ्ययाकररतया ्यया आदेशयाने न्यया्ययाल्य
प्रशयासकी्य अवधकयाö्ययास कत्थव्य करÁ्ययास भयाग पयाडू शकते. न्यया्ययाल्ययाĬयारे व्यक्ती िरील
अन्यया्य दूर करÁ्ययाचया तो >क प्रभयािी मयाग्थ ठरतो.
ȺȺȺ. प्रवतषेध: नयागररकयांनया िररķ न्यया्ययाल्ययाकडून कवनķ न्यया्ययाल्ययाचे न्यया्ययाल्ययातील >खयादया
खटलया चयालविÁ्ययातकरीतया बंदी आिÁ्ययाकरतया प्रवतषेध अज्थ उप्युक्त ठरतो. कयाही कयारियासति
कवनķ न्यया्ययाल्ययात वन्यमयानुसयार कयाम चयालिले जयात नयाही असे नयागररकयास ियाटले ि त्ययामुळे
त्ययात नुकसयान पोहोचेल असे ियाटले तर तो िररķ न्यया्ययाल्ययात प्रवतषेधचया अज्थ करतो. तो अज्थ
मंजूर Lयाल्ययास िररķ कोट्थ कवनķ कोटया्थतील कयामकयाज ्यांबिÁ्ययाचया आदेश देते. प्रवतषेध
Ìहिजे मनयाई करिे. नयागररक अशया प्रकयारे मनयाईहòकूम वमळू शकतयात. प्रवतषेध अज्थ केिळ
न्यया्ययाल्ययातील क्षेत्रयापुरतयाच म्यया्थवदत असतो. प्रशयासकी्य अवधकयाö्ययाविŁद् मनयाई हòकुम
न्यया्ययाल्ययाकडून आितया ्येतो त्ययास मनयाई आदेश असे Ìहितयात.
Ⱥɇ. अवधकार पृ¸Jा: प्रशयासनयातील अवधकयारी आपली पयात्रतया ि कया्य्थक्षेत्र नसतयानया अवधकयारयाचया
ियापर करतयात. त्ययामुळे >खयाद्या नयागररकया¸्यया ह्ककयािर प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष अवतकमि हो9
शकते. अशया पररवस्तीत >खयाद्या अवधकयाö्ययाने आपल्यया अवधकयारयाचया ियापर कोित्यया
आधयारयािर केलया ्ययाची विचयारिया करÁ्ययाचया अवधकयार अवधकयार पp¸Jया अवधकयारयातून प्रयाप् होतो.
ɇ. उतप्रेषण: उतप्रेषि Ìहिजे िरती प्रेवषत करिे. कवनķ न्यया्ययाल्ययात चयालविलया जयात असलेलया
खटलया िररķ न्यया्ययाल्ययात चयालविÁ्ययासयाठी पयाठिÁ्ययात ्ययािया आदेश िररķ न्यया्ययाल्ययाकडून
कवनķ न्यया्ययाल्ययासयाठी >खयाद्या नयागररकयास वमळितया ्येतो ्ययालया उतप्रेषि वमळििे असे Ìहटले
जयाते. अशया पररवस्तीत कवनķ न्यया्ययाल्ययातील संबंवधत खटल्ययाची सि्थ कयागदपत्रे िररķ
न्यया्ययाल्ययात मयागून Gेतली जयातयात.
>कंदरीत प्रशयासनयािरील वन्यंत्रियाकररतया न्यया्यपयावलकया ्यया पयाच सयाधनयांचया ियापर करते. नयागररकयांनया
न्यया्य देिे ि प्रशयासनयािर वन्यंत्रि प्रस्यावपत करिे ्यया दोनही उवदिष्यांनया सयाध्यकरÁ्यया कररतया हे
Gटनयातमक उपया्य ्योजने¸्यया तरतुदी उप्युक्त ठरतयानया वदसतयात.
न्या्य मंडbा¸्या प्रशासकी्य ्य ंत्रणा िरील म्या्यदा:
न्यया्ययाल्यीन वन्यंत्रियास कयाही म्यया्थदयाही पडलेल्यया वदसतयात. त्ययातील कयाही प्रमुख म्यया्थदयांची मयांडिी
पुQीलप्रमयािे करतया ्येईल.
Ⱥ. संविधानातमक ि का्यदेशीर म्या्यदा: भयारती्य संविधयानयाने न्यया्यपयावलकेचे कया्य्थक्षेत्र वनवIJत
केलेले आहे. त्ययामुळे त्ययाबयाहेर न्यया्य पयावलकेस हसतक्षेप करतया ्येत नयाही. वशिया्य संसद munotes.in

Page 125

125प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
िेळोिेळी कया्यदे करून न्यया्ययाल्यीन हसतक्षेपयास अनेक क्षेत्रयांबयाबत प्रवतबंध करतयानयाही आQळते.
त्ययामुळे संविधयावनक तरतुदी ि कया्यद्याने टयाकलेल्यया म्यया्थदया न्यया्ययाल्यया¸्यया प्रशयासकी्य
वन्यंत्रियािर म्यया्थदया टयाकतयांनया वदसतयात.
ȺȺ. न्या्याल्यीन पुQाकारास िाि नाही: न्यया्ययाल्यया¸्यया प्रशयासकी्य वन्यंत्रियािरील ही >क प्रमुख
म्यया्थदया ठरते. न्यया्ययाल्य सित3 होिून ्ययाबयाबत पुQयाकयार Gे9 शकत नयाही तर ज्यया व्यक्तीिर
अन्यया्य Lयालया आहे त्ययांने िया त्यया¸्यया ितीने कोिी न्यया्ययाल्ययाकडे दयाद मयागिे आिÔ्यक असते.
तरच न्यया्यपयावलकया त्ययात हसतक्षेप करू शकते.
ȺȺȺ. प्रदीG्य प्रवक्र्या: न्ययाव्यक प्रशयासकी्य वन्यंत्रियातील हया >क महßियाचया दोष ठरतो. न्यया्ययाल्यीन
प्रवक्येत लयागियारया िेळ, पैसया ि गुंतयागुंत >िQी असते की रोगयापेक्षया 6लयाज भ्यंकर ÌहिÁ्ययाची
िेळ ्ययावचकयाकत्यया्थ िर ्ये9 शकते. Ìहिून शहयाÁ्ययाने कोटया्थची पया्यरी चQू न्येž असे Ìहटले
जयाते.
Ⱥɇ. न्या्यप्रवक्र्ये¸्या म्या्यदा: न्ययाव्यक प्रवक्ययांचे तयांवत्रक सिरूप, मु´्य न्यया्यव्यिस्ेवशिया्य 6तर
न्यया्यप्रवक्येत तो खटलया चयालििे ि त्ययानंतर मु´्य न्यया्ययाल्यीन प्रवक्येत ्ययावचकया ि दयािया
दयाखल करिे ्यया प्रवक्येचे सिरूप ही खवच्थक ि तयांवत्रक असल्ययाकयारियाने प्रशयासकी्य वन्यंत्रियािर
मोठz्यया म्यया्थदया पडतयानया वदसतयात.
>कंदरीत भयारती्य न्यया्यव्यिस्या ही प्रशयासकी्य ्यंत्रिेिरील वन्यंत्रि प्रस्यावपत करियारी महतियाची
व्यिस्या आहे. न्यया्ययाल्यीन वन्यंत्रियामुळे संविधयानयाचे पयाविÞ्य ि नयागररकयांचे ह्ककही सुरवक्षत रयाहतयात
ि बयांधील ि उत्तरदया्यी प्रशयासकी्य व्यिस्या कया्यया्थवनित होÁ्ययास मदत होते.
’.” लोकपाल ि लोका्युĉ
प्रशयासनया¸्यया कpती विŁद् ि वनि्थ्ययाविŁद् नयागररकयां¸्यया तकयारी ?कÁ्ययासयाठी ि त्ययांचे वनियारि
करÁ्ययासयाठी वन्युक्त केलेल्यया शयासकी्य अवधकयाö्ययास लोकपयालž असे संबोधले जयाते. प्रशयासकी्य
Ăष्याचयारयािर वन्यंत्रि प्रस्यावपत करÁ्ययासयाठी जगभरयात लोकशयाही देशयांमध्ये जी आंदोलने Lयाली
त्ययातून >क मयाग्थ Ìहिून लोकपयालž ्यया व्यिस्ेकडे आशेने पयावहले जयाते. जयागवतक संदभया्थत लोकपयाल
्यया व्यिस्ेचया सिीकयार करियारे प्र्म रयाष्ट्र Ìहिून सिीडन ्ययादेशयाचया उललेख केलया जयातो. भयारतयातही
लोकपयाल व्यिस्ेचे वतचया आúह १९९० ¸्यया दशकयापयासून त्रीĄ Lयालेलया वदसतो. २०१८ सयाली
्ययासंदभया्थत भयारतभर मोठे आंदोलन Lयाले. ्यया आंदोलनयाने वनमया्थि केलेल्यया सत्तया विरोधी ियातयािरियातूनच
२०१९ सयाली सत्तयांतर ही Gडून आले. तरीही जनआंदोलनयास अपेवक्षत असलेले जनलोकपयाल बील
अद्यापही पयाररत हो9 शकलेले नयाही. ्यया दृष्ीने लोकपयाल ि लोकया्युक्त ्यया व्यिस्यांचया ि पदयांचया
अË्ययास करिे आिÔ्यक ठरते.
लोकपाल पदाचा जाग वतक 6वतहास / विकास : भयारतयासह जगभरयातील बहòतयांश देशयांनी लोकपयालž
्यया व्यिस्ेचे महßि ि आिÔ्यकतया आज मयान्य केलेली वदसते. ्यया दृष्ीने लोकपयाल हे पद जगभरयात
कसे विकवसत होत गेले ्ययाचयाही आQयािया Gेिे आिÔ्यक ठरते. लोकपयाल पदयास 6ंúजी भयाषेत
ȦȾȳɆȵɄȾȲȿ (@Ìबुडसमन) हया शÊद ्योजलया जयातो. आपि आपल्यया सो्यीकरतया लोकपयाल हया शÊद munotes.in

Page 126

126लोकप्रशयासन
्यया वििेचनयात ्योजतो आहोत. लोकपयाल ्यया संकलपनेचया उगम प्र्म सिीडन ्यया देशयात Lयालया. त्ययामुळे
सिीडनलया लोकल पदयाची जननी रयाष्ट्र संबोधले जयाते. न्यया्यपयावलकया ि ततसम संस्या कडून जनते¸्यया
गयाöहयाÁ्ययांचे, तकयारéचे वनियारि हो9 शकत नयाही ही बयाब लक्षयात आल्ययानंतर सिीडन कया्यदे मंडळयाने
@Ìबुडसमनž ्यया अवधकयाö्ययाची नेमिूक केली. अठरयाव्यया शतकया¸्यया सुŁियातीस सिीडन मध्ये
लोकपयाल ही संस्या सुरू Lयाली. १७१३ सयाली ्यया पदयास Zसट्थ चयानसेलर @Z जवसटस असे संबोधन
ियापरÁ्ययात आले होते. १८०९ सयाली त्ययास प्र्म @Ìबुडसमनž हे संबोधन ियापरÁ्ययात आले.
सिीडनमध्ये लोकपयाल पदयािर वन्युक्त अवधकयाö्ययाचया कया्य्थकयाळ हया चयार िषया्थचया असतो. त्ययाच व्यक्तीची
्यया पदयािर दुसö्ययांदया ही वनिड करतया ्येते. सिीडन मध्ये नयागररक ि सैवनक ्ययांसंबंधी¸्यया प्रijयांची
चyकशी करÁ्ययासयाठी दोन िेगिेगळे लोकपयाल आहेत. सि्थसयाधयारि न्यया्ययाल्य ि प्रशयासकी्य
न्यया्ययावधकरि ्ययांनी वदलेल्यया वनि्थ्ययात लोकपयाल Zेरबदल करू शकत नयाहीत. ते शयासनया¸्यया
कोित्ययाही विभयागयातून मयावहती मयागू शकतयात, कयागदपत्रे तपयासू शकतयात तसेच ते शयासकी्य अवधकयारी
ि न्यया्ययाधीश ्ययां¸्यया कया्यया्थिर देखरेख ठेिू शकतयात.
सिीडन नंतर ्युरोपयातील वZनल1ड, न्युLीलंड, डेनमयाक्थ, 6ंµलंड ्यया देशयांमध्ये ही @Ìबुडसमनची वन्युक्ती
करÁ्ययात आली. १९०९ सयाली वZनल1डमध्ये, १९५३ सयाली डेनमयाक्थमध्ये तर १९६१ सयाली
न्यूLीलंडमध्ये लोकपयाल पद वनमया्थि करÁ्ययात आले. १९६३ सयाली नvि¥ मध्येही लोकपयाल पद वनमया्थि
Lयाले. १९६७ मध्ये वāटनमध्ये पयाल्थम¤टरी कवमशनर (संसदी्य आ्युक्त) हे पद लोकपयाल¸्यया धततीिर
वनमया्थि करÁ्ययात आले. वāटनमध्ये सर जvन वहयाईट ्ययां¸्यया नेतpतियाखयालील >कया संशोधन गटयाने
लोकपयाल पदयासंबंधी संशोधन करून आपलया अहियाल वसटीजन अ1ड <डवमवनसट्रेशनž प्रवसद् करÁ्ययात
आलया होतया. ्यया अहियालयात वāटन सयाठी लोकपयाल पदयाची वशZयारस करÁ्ययात आली होती. त्ययाप्रमयािे
१९६७ सयाली वāटनमध्ये ्यया संदभया्थतील कया्यदया संमत कŁन पयाल्थम¤टरी कवमशनर हे पद वनमया्थि
करÁ्ययात आले. वāटनमध्ये पयाल्थम¤टरी कवमशनर ची वन्युक्ती ही रयाजया कडून केली जयाते. मयात्र त्ययास
बरखयासत करÁ्ययाचया अवधकयार हया संसदेस आहे. वāटनमध्ये क¤þी्य सूचनया आ्योग, लोकसेिया आ्योग ि
शयासकी्य मंत्रयाल्य ्ययां¸्यया संदभया्थत जनतेकडून आलेल्यया तकयारीसंबंधी चyकशी ि न्यया्यवनियाडया
करÁ्ययाचया अवधकयार पयाल्थम¤टरी कवमशनरयास असतो.
्ययावशिया्य जम्थनी, Āयानस, जयापयान, सोववह>ट रवश्यया ्ययासयार´्यया देशयातही लोकपयाल पदयासयार´्यया संस्या
कया्य्थरत Lयालेल्यया वदसतयात. जसे की Āयानसमध्ये सनदी सेिकयांविरोधयातील नयागररकयांनी केलेल्यया
तकयारéचे ि आरोपयांचे वनरयाकरि विशेष प्रशयासकी्य न्यया्ययाल्ययाĬयारे केले जयाते. ते्े प्रशयासकी्य
न्यया्ययाल्ययातील सिō¸च न्यया्ययाल्य Ìहिून रयाज्य पररषद ही संस्या कया्य्थ करीत असते. तर अमेररकेत
अन्यया्य, जुलूम, Ăष्याचयार ्ययापयासून नयागररकयां¸्यया अवधकयारयांचे रक्षि करÁ्ययाचे कया्य्थ कया1úेस¸्यया चyकशी
सवमतीकडून पयार पयाडले जयाते. अमेररकेत @Ìबुडसमन सयारखी संस्या कया्य्थरत करÁ्ययात आलेली
नयाही. सोववह>ट रवश्ययात प्रो्क्युरेटर जनरल कडून कया्यद्याचे पयालन शयासकी्य अवधकयाö्ययाकडून होते
की नयाही हे पयावहले जयात असे.
सयारयांश जगयातील अनेक देशयात लोकपयाल पदया सयारखी व्यिस्या कया्य्थरत असून ती रयाज्यकत्यया«िर
वन्यंत्रि प्रस्यावपत करÁ्ययाचे अवधकयारयां¸्यया गैरियापरयापयासून परयािpत्त करÁ्ययाचे ि प्रशयासनयात पयारदश्थकतया
आिÁ्ययाचे कया्य्थ करते.munotes.in

Page 127

127प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
’.• भारतातील लोकपाल
भयारतयात @Ìबुडसमन सयारखी व्यिस्या असयािी असया विचयार १९५९ सयाली डv्कटर सी. डी. देशमुख
्ययांनी मयांडलेलया वदसतो. भयारती्य संदभया्थत लोकपयाल पदयाची आिÔ्यकतया ि महति ि महßि विष्य
करून त्ययांनी ्यया पदयाची वनवम्थती करÁ्ययाचया आúह व्यक्त केलया होतया. भयारती्य संसदेत ्ययासंबंधीची
मयागिी करÁ्ययाचे ®े्य तयातकयालीन खयासदयार डv. >ल. >म. वसंGिी ्ययांनया जयाते. डv. >ल. >म. वसंGिी
्ययांनी १९६८ मध्ये लोकसभेत सि्थप्र्म लोकपयाल पदयाचया प्रij उपवस्त केलया. भयारती्य प्रशयासनयात
वनमया्थि होियारया अन्यया्य, Ăष्याचयार, लयाचलुचपत, पक्षपयातीपिया ्ययांनया प्रवतबंध GयालÁ्ययासयाठी लोकपयाल
ही संस्या कशी आिÔ्यक आहे ्ययाचे त्ययांनी प्रभयािी प्रवतपयादन केले होते. सिō¸च न्यया्ययाल्ययाचे न्यया. पी.
वही. रयाज¤þगडकर ्ययांनीही लोकपयालपदयाची आिÔ्यकतया प्रवतपयादन केली होती. पररषद पयातळीिर
लोकपयाल पदयाचया प्र्म उ¸चयार १९६२ सयाली Lयालया. १९६२ ¸्यया अवखल भयारती्य कया्यदया पररषदेत
भयारतयात लोकपयाल ही व्यिस्या स्यापन करिे गरजेचे आहे अशी मयागिी करÁ्ययात आली. १९६३
सयाली ज्यपूर ्ये्े भरलेल्यया कया1úेस पक्षया¸्यया अवधिेशनयात पंवडत जियाहरलयाल नेहरूंनी ही लोकपयाल
पदया¸्यया महतियास दुजोरया वदलया ि लोकपयाल ि लोकया्युक्त पदयांची वनवम्थती करÁ्ययाचे सूतोियाच केले.
१९६६ सयाली मोरयारजी देसयाई ्ययां¸्यया अध्यक्षतेखयाली स्यापन Lयालेल्यया प्रशयासकी्य सुधयारž आ्योगयाने
@Ìबुडसमन पद्तीचया सिीकयार करयािया अशी वशZयारस केली होती. ्यया सवमतीने ्ययासंदभया्थत केलेल्यया
प्रमुख वशZयारशéचया आQयािया पुQील प्रमयािे पुQील प्रमयािे Gेतया ्येईल
१. मंत्री, सवचि, प्रशयासकी्य अवधकयारी ्ययां¸्यया कया्यया्थविŁद् करÁ्ययात ्येियाö्यया आरोपयांची ि
तकयारéची चyकशी करÁ्ययाकररतया ि त्ययासंबंधी वनि्थ्य देÁ्ययाकररतया लोकपयाल ि लोकया्युक्त ्ययांची
वन्युक्ती करÁ्ययात ्ययािी.
२. लोकपयाल ि लोकया्युक्त हे शयासनया¸्यया तीनही शयाखया पयासून सितंत्र ि अलग असयािेत.
३. लोकपयाल ि लोकया्युक्त ्ययांचे कया्य्थ अनyपचयाररक पद्तीने ि गुप् पद्तीने Lयाले पयावहजे.
४. लोकपयाल ि लोकया्युक्त ही पदे सि्थसयाधयारिपिे न्यया्ययाल्ययातील न्यया्ययाधीशया>िQी अवधकयारयाची
ि महßियाची मयानली जयािीत. त्ययां¸्यया कया्यया्थत न्यया्ययाल्ययाने कोित्ययाही प्रकयारचया हसतक्षेप करतया
कयामया न्ये.
५. लोकपयाल ि लोकया्युक्त ्ययांनी आपले कया्य्थ वनष्पक्षपयातीपिे, वनसिया्तीपिे करयाि्ययास हिे.
६. लोकपयाल ि लोकया्युक्त पदयाची वन्युक्ती करतयानया रयाष्ट्रपतéनी पंतप्रधयान, सिō¸च न्यया्ययाल्ययाचे
सरन्यया्ययाधीश ि विरोधी रयाजकी्य पक्षयाचया नेतया ्ययां¸्यया सलल्ययानुसयार करयािी.
७. लोकपयालयाचया दजया्थ सरन्यया्ययाधीशया>िQया असयािया तो सिमजतीने आपल्यया पदयाचया रयाजीनयामया दे9
शकतो. तसेच त्यया¸्यया गैरित्थनयाचया मुळे त्ययास पद¸्युत करयाि्ययाचे Lयाले तर सिō¸च
न्यया्ययाल्ययातील न्यया्ययाधीशयांनया जी पद्ती सिीकयारली जयाते त्ययाच पद्तीने त्ययास पद¸्युत करयािे.
८. लोकपयालयाची मुदत पयाच िषया«ची िषया्थची असयािी ि पुनवन्थ्युक्तीची पद्ती अमलयात आिÁ्ययाचया
अवधकयार असयािया.munotes.in

Page 128

128लोकप्रशयासन
९. लोकपयालया ंनी आपलया अहियाल लोकसभेत सयादर करयािया, तर लोकया्युक्तयांनी तो विधयानसभेत
मयांडयािया.
१०. पररयाष्ट्र व्यिहयारयाशी संबंवधत असियाö्यया बयाबी, पयासपोट्थ, व्ययापयार, व्यिसया्य, सनदी सेिकयांची
सेियाशतती, सÌमयानदश्थक पदव्यया ि पुरसकयार 6त्ययादी संदभया्थत लोकपयालयास चyकशी करÁ्ययाचया
अवधकयार असतया कयामया न्ये.
्ययाप्रमयािे न9 मे १९६८ मध्ये भयारत सरकयार¸्यया ितीने लोकपयाल ि लोकया्युक्त विधे्यक लोकसभेत
मयांडले गेले. हे विधे्यक िरील प्रशयासकी्य आ्योगया¸्यया वशZयारशéिर >च आधयारलेले होते. मयात्र
पंतप्रधयानयांनया ्यया विधे्यकयातून िगळÁ्ययात आले होते. ्ययावशिया्य ्यया विधे्यकयात लोकपयालया¸्यया अवधकयार
कक्षेत महयालेखया परीक्षक, वनिडिूक आ्युक्त, लोकसेिया आ्योगयाचे अध्यक्ष, कया्यदे मंडळयाचे प्रवतवनधी
अपियाद करÁ्ययात आले. हे विधे्यक लोकसभेने पयाररतही केले परंतु रयाज्यसभेने हे विधे्यक Zेटयाळले.
११ @गसट १९७१ रोजी भयारत सरकयारने परत लोकपयाल ि लोकया्युक्त विधे्यक लोकसभेत मयांडले,
परंतु ते विधे्यक लोकसभेत संमत हो9 शकले नयाही. ्यया विधे्यकयात लोकपयालपदया¸्यया म्यया्थदयां मध्ये
मोठz्यया प्रमयाियात ियाQ करÁ्ययात आली होती. जसे की क¤þ सरकयार रयाज्य सरकयारमधील मंत्री ि सवचि
्ययांनयाही लोकपयाल विधे्यकयाने अवधकयारक्षेत्रयात आिले. वशिया्य भयारतयाबयाहेरील सनदी सेिकयांबयाबतही
लोकपयालयांनया खटले चयालविÁ्ययाचया अवधकयार देÁ्ययात आलया. न्यया्यमूतती पी. बी. मुखजती ्ययांनी ्यया
विधे्यकयािर टीकया करतयानया Ìहटले होते की, Ÿववहवजलनस कवमशन ि न्यया्ययाल्ये अवसततियात असतयानया
लोकपयालपदयाची आिÔ्यकतया नयाही. लोकपयालया¸्यया चyकशीमुळे न्यया्य प्रवक्येत वदरंगयाई वनमया्थि हो9
शकते. देशया¸्यया >कयातमते¸्यया दृष्ीने सुद्या लोकपयालपद Gयातक असून िेळेचया ि पैशयाचया अपव्य्य
करियारे आहे.  अशयाच पद्तीचे टीकयातमक सूर संसदेतही उमटले ि हे वबल Zेटयाळले गेले.
रयाष्ट्री्य आिीबयािी ¸्यया अवµनवदव्ययातून भयारती्य लोकशयाही १९७७ ¸्यया सयाि्थवत्रक वनिडिुकीत जनतया
पक्षया¸्यया सिरूपयात सवहसलयामत बयाहेर आली. जनतया पक्षया¸्यया रयाजिटीत जुलै १९७७ मध्ये परत
>कदया लोकसभेत मयांडÁ्ययात आले. १९७१¸्यया विधे्यकयापेक्षया १९७७ मध्ये जनतया पक्षयाने मयांडलेले
लोकपयाल विधे्यक हे अवधक व्ययापक होते. ्यया विधे्यकयातील कयाही प्रमुख तरतुदी पुQीलप्रमयािे मयांडतया
्येतील.
१. ्यया विधे्यकयानुसयार पंतप्रधयान, क¤þी्य मंत्री, रयाज्ययाचे मु´्यमंत्री ि संसद प्रवतवनधी ्यया विŁद्ही
तकयार करÁ्ययाचया अवधकयार नयागररकयांनया प्रयाप् होतया.
२. ्यया विधे्यकयात अशी तरतूद केली गेली होती की, सनदी सेिकयांविŁद्चे आरोप लोकपयाल¸्यया
अवधकयारक्षेत्रयात ्येियार नयाहीत परंतु त्यया¸्यया विŁद् तकयार करून दयाद मयागÁ्ययाचया अवधकयार
नयागररकयांनया असेल.
३. ्यया विधे्यकयाने कोित्ययाही सयाि्थजवनक उपकमयातील व्यक्तीविŁद् चयाररÞ्ययासंबंधी ि
गैरित्थनयासंबंधी चyकशी करÁ्ययाचया अवधकयार लोकपयाल¸्यया अवधकयारक्षेत्रयात आिÁ्ययात आलया
होतया.
४. ्यया विधे्यकया¸्यया मयाध्यमयातून कयागदपत्रे ि कया्यदेशीर करयारनयामे वमळिÁ्ययाचया तसेच ते
सोडविÁ्ययाचया अवधकयार लोकपयालयांनया देÁ्ययात आलया.munotes.in

Page 129

129प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
५. ्यया विधे्यकयाने कोितीही तकयार नŌदितयानया >क हजयार Łप्यया¸्यया िषया्थ¸्यया रकमेत Zरक
करÁ्ययाचया अवधकयार लोकपयालयास देÁ्ययात आलया.
६. चyकशी ्यंत्रिेनेकररतया जरूर असल्ययास असल्ययास जयादया कम्थचयारी िग्थ वन्युक्त करÁ्ययाचयाही
अवधकयार ्यया विधे्यकयानि्ये हे लोकपयालयास होतया.
जनतया पक्षयाने हे विधे्यक लोकसभेत संमत करून Gेतले. परंतु रयाज्यसभेत हे विधे्यक चच¥लयाही
मयांडÁ्ययात आल्ययानंतर ्यया विधे्यकयािर अवधक सखोल चचया्थ करÁ्ययाकरतया हे विधे्यक संसदे¸्यया सं्युक्त
सवमतीकडे सोपिÁ्ययात आले. परंतु १९७९ मध्ये जनतया पक्षयाची सरकयार कोसळले ि हे विधे्यकही
मयागे पडले.
जनतया पक्षया¸्यया सरकयारनंतर चरि वसंग ्ययांचे अलप कयाळयाचे सरकयार सत्तेत आले. त्ययानंतर सयाि्थवत्रक
वनिडिुकया हो9न 6ंवदरया गयांधी परत सत्तयास्यानी आल्यया. त्यया लोकपयाल विधे्यकया¸्यया दृष्ीने Zयार
उतसुक िया सकयारयातमक नवहत्यया. 6ंवदरया गयांधी¸्यया हत्येनंतर रयाजीि गयांधी सरकयारने ्यया दृष्ीने सकयारयातमक
पयािले टयाकÁ्ययास सुŁियात केली. सोमनया् र् ्ययां¸्यया अध्यक्षतेखयाली >क सवमती गवठत करÁ्ययात
आली होती. ्यया सवमतीने आपलया अहियाल १९८८ मध्ये संसदेत सयादर केलया. १९७७ ¸्यया विधे्यकया
प्रमयािेच ्यया विधे्यकयात ही पंतप्रधयान, मु´्यमंत्री, ्ययां¸्ययाविरोधयात तकयार करून दयाद मयागÁ्ययाचया अवधकयार
लोकपयालया¸्यया अवधकयार क्षेत्रयात समयाविष् करÁ्ययात आलया होतया. मयात्र रयाजीि गयांधी ्ययांचे सरकयार ही
सयाि्थवत्रक वनिडिुकीनंतर परत वनिडून ्ये9 शकले नयाही.
१९८९ ¸्यया सयाि्थवत्रक वनिडिुकीत वही. पी. वसंग ्ययां¸्यया नेतpतियाखयाली जनतया दलयाचे सरकयार
अवसततियात आले. ्यया सरकयारने २९ वडस¤बर १९८९ रोजी ततकयालीन कया्यदेमंत्री वदनेश गोसियामी
्ययांचेमयाZ्थत लोकसभेत प्रसतुत केले. ्ययािेळी न्यया्यमूतती असलेले ल¤वटन ्ययांनी अशी प्रवतवक्यया व्यक्त
केली होती की, Ÿआपल्यया देशयात शयासनयाने केलेली लोकपयालž संस्ेची स्यापनया Ìहिजे जिू कयाही
गेल्यया वकत्येक िषया्थतील आपल्यया देशया¸्यया गवल¸J ियातयािरियात वनमया्थि Lयालेली >क शुद् हिेची सुखद
Lुळूक हो्य.  परंतु विĵनया् प्रतयाप वसंह सरकयारही Zयार कयाळ वटकू शकले नयाही. पुQे नरवसंह रयाि
सरकयारने ्यया संदभया्थत Zयारसे कयाही केले नयाही.
लोकपयाल विधे्यकया¸्यया दृष्ीने नंतर¸्यया कयाळयात नयागरी समयाजयाने >कविसयाव्यया शतकया¸्यया प्रयारंभी
जनमत संधयाररत करÁ्ययास सुŁियात केली. मयावहती अवधकयार कया्यदया चळिळी¸्यया Łपयाने ्यया कया्य्थकत¥
ि नेत्ययां¸्यया आतमविĵयासयात भर पडली. त्ययातूनच अÁिया हजयारे ्ययां¸्यया नेतpतियाखयाली २०११सयाली
लोकपयाल आंदोलनयास सुŁियात Lयाली. देशभर जनलोकपयालयाविष्यी उतसुकतया ि सकयारयातमक भयािनया
वनमया्थि Lयाली. ततकयालीन मनमोहन वसंग सरकयारने नयागरी समयाजयाचे ®ी अÁिया हजयारे, अरविंद
केजरीियाल, शयांती भूषि, प्रशयांत भूषि ि वकरि बेदी ्ययां¸्ययासह विधे्यक त्ययार करÁ्ययासंबंधी सवमती
गठीत केली. त्ययात क¤þी्य कrवबनेट मंÞ्ययांचयाही समयािेश होतया. परंतु नयागरी समयाजयाचे सदस्य ि सरकयार
्ययात >कमत हो9 शकले नयाही. जनलोकपयाल आंदोलनयाने वनमया्थि केलेल्यया सरकयार विरोधी असंतोषयाचया
Zया्यदया प्रमुख विरोधी पक्ष असलेल्यया भयाजपयास २०१४ ¸्यया सयाि्थवत्रक वनिडिुकीत वमळयालया २०१४
सयाली नर¤þ मोदी ्ययां¸्यया नेतpतियाखयाली भयाजपयाचे सरकयार सत्तेत आले. २०१३ सयाली परत मोठz्यया
बहòमतयाने भयाजपया सत्तेत आलेली आहे. परंतु अद्याप तरी लोकपयाल संस्या सक्षम करÁ्यया¸्यया दृष्ीने
विद्मयान सरकयार कडून Zयार मोठे प्र्यतन Lयालेले वदसत नयाहीत. नयागरी समयाजया¸्यया आंदोलनयात ही
मोठी ZयाटयाZूट Lयाली ि पररियामी ्यया आंदोलनयाचया जो प्रभयाि होतया तो कयाळया¸्यया BGयात विरून गेलया munotes.in

Page 130

130लोकप्रशयासन
असे वदसते. >कंदरीत भयारतयात १९५९ पयासून लोकपयाल विधे्यकयाची िया पदयाची चचया्थ सुरू Lयाली परंतु
२०२० सयाल संपले तरी अपेवक्षत सिरूपयात हे पद भयारती्य शयासन प्रवक्येत कया्यया्थवनित Lयालेले वदसत
नयाही. Ìहिजे लोकपयाल पदयाची प्रतीक्षया ही तÊबल सयाठ िषया«ची प्रतीक्षया ठरली आहे.
’.– महाराषůातील लोका्युĉ
लोकया्युक्त ि उपलोकया्युक्त कया्यदया पयाररत करियारे ि कया्यया्थवनित करियारे महयारयाष्ट्र हे भयारतयातील पवहले
Gटक रयाज्य ठरले आहे. आतयाप्य«त देशयात दहया पेक्षया अवधक Gटक रयाज्ययांनी लोकया्युक्त पद वनमया्थि
केलेले वदसते. लोकया्युक्तयाची वन्युक्ती रयाज्यपयालयाकडून होत असते. रयाज्यपयालया¸्यया सहीने उ¸च
न्यया्ययाल्ययाचया मु´्य न्यया्ययाधीश विरोधी पक्ष नेतया िया सभयापती¸्यया सहमतीने लोकया्युक्तयांची नेमिूक होत
असते. ही वन्युक्ती पयाच िषया्थ¸्यया कयालयािधी करतया असते. लोकया्युक्त पदयाची सूत्रे हयाती GेÁ्ययापूिती त्ययालया
शप् ¶्ययािी लयागते. िेतन, भत्ते, पद¸्युती, सेियावनिpत्ती िेतन ्ययाबयाबतीत लोकया्युक्तयालया रयाज्यया¸्यया
उ¸च न्यया्ययाल्यया¸्यया मु´्य न्यया्ययाधीशयाप्रमयािेच सेिया सिलती ि िेतन वमळते. लोकया्युक्तया¸्यया सलल्ययाने
उपलोकया्युक्तयाची नेमिूक करÁ्ययात ्येते. सयामयान्यत: मंत्री, सवचि ि सनदी सेिक ्ययां¸्ययािरील आरोपयांचे
ि तकयारéचे वनियारि लोकया्युक्त करीत असतयात तर उपलोकया्युक्त 6तर प्रशयासकी्य अवधकयाö्ययांविŁद्
¸्यया तकयारéचे वनियारि करीत असतो. लोकया्युक्तयांने उपलोकया्युक्तयाने गैरित्थिूक केली ि अकया्य्थक्षमतया
दयाखिली तर रयाज्यपयाल त्ययांनया पदयािरून दूर करू शकतयात. परंतु ततपूिती त्ययांची चyकशी सिō¸च
न्यया्ययाल्यया¸्यया न्यया्ययाधीशयांकडून वहयािी लयागते. ्यया चyकशीस विवधमंडळया¸्यया दोनही सभयागpहयाची संमती
असयािी लयागते. सयारयांश, न्यया्ययाल्यया¸्यया महयावभ्योगयाप्रमयािेच लोकया्युक्तयांनया बडतZ्थ करÁ्ययाकरतया
विवशष् पद्तीचया सिीकयार केलया जयातो.
लोका्युĉाची का्य्य ि अवधकार
सयाधयारित: Gटक रयाज्ययातील नयागररकयांकडून संसदी्य मंत्री ि शयासकी्य अवधकयारी ्ययां¸्यया विŁद्
केलेल्यया तकयारéचे वनियारि करÁ्ययाचे कया्य्थ लोकया्युक्तयांकडून पयार पयाडले जयाते. वशिया्य लोकया्युक्त
सित3हóन >खयाद्या गैरकpत्ययाची दखल Gे9न त्ययाची चyकशी करू शकतयात. तसेच ित्थमयानपत्रयातील िया
प्रसयारमयाध्यमयातील बयातÌ्यया ियाचूनही कयाही गैरव्यिहयारयांसंदभया्थत लोकया्युक्त दखल Gे9 शकतयात.
सयाधयारितया नयागरी सेिेतील अवधकयारीिगया्थकडून सत्तेचया ि अवधकयारयांचया गैरियापर Lयालया, त्ययातून
6तरयांिर अन्यया्यGडून आलया, Ăष्याचयार Lयालया, चयाररÞ्यहनन Gडून आले तर त्ययासंबंधी¸्यया तकयारéचे
वनियारि करÁ्ययाचे कया्य्थ लोकया्युक्त करीत असतयात. वशिया्य सनदी सेिया, व्ययापयार, शेती, पोलीस,
वशक्षक, आरोµ्य, सयाि्थजवनक बयांधकयाम ि पयाटबंधयारे ्ययासयार´्ययाखयात्ययातील िया विभयागयातील
अवधकयाö्ययांसंदभया्थतही ज्ययािेळी Ăष्याचयारया¸्यया िया गैरकयारभयारया¸्यया तकयारी ्येतयात त्ययािेळी ्ययाबयाबत
चyकशी करून त्ययांचे वनरयाकरि करÁ्ययाचे कया्य्थ लोकया्युक्त ि उपलोकया्युक्त पयार पयाडत असतयात.
अशया पद्ती¸्यया तकयारéची चyकशी िया तपयास केल्ययानंतर हया Ăष्याचयार ि अन्यया्य दूर करÁ्ययाकरतया
लोकया्युक्त ्योµ्य अशी वशZयारस सक्षम अवधकयाö्ययाकडे करतो. ्यया वशZयारशéनया मूत्थ सिरूप देÁ्ययाचे
कया्य्थ सक्षम अवधकयाö्ययाकडून पयार पयाडले जयाते. संबंवधत सक्षम अवधकयाö्ययाने वशZयारशीप्रमयािे ्योµ्य ती
कयारियाई केली तर तो प्रij ते्ेच संपतो. परंतु सक्षम अवधकयाö्ययाने वशZयारशीप्रमयािे ्योµ्य ती कयारियाई
केली नयाही िया त्ययास सकयारयातमक प्रवतसयाद वदलया नयाही तर लोकया्युक्त त्ययासंबंधीचया अहियाल रयाज्यपयालयांनया
सयादर करतयात. रयाज्यपयाल विवधमंडळयापुQे हया अहियाल चच¥सयाठी ठेितयात. munotes.in

Page 131

131प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
लोकया्युक्तयां¸्यया तपयासया संदभया्थत कयाही म्यया्थदया आQळतयात. जसे की, लोकया्युक्तयांनया तपयास वकंिया चyकशी
गुप् पद्तीने करयािी लयागते. तकयार करियाö्यया व्यक्तéची आवि ज्यया¸्ययाविŁद् तकयार आहे त्यया व्यक्तीची
Bळख गुप् ठेियािी लयागते. त्ययासंबंधीची मयावहती जनतेप्रती जया9 न्ये अशी दक्षतया ¶्ययािी लयागते.
तपयासयाचया विष्य सयाि्थजवनक सिरूपयाचया असेल तर त्ययासंबंधी उGडपिे चyकशी िया तपयास करतया ्येतो.
लोका्युĉ स±म करÁ ्याकåरता आिÔ्यक सुधारणा:
महयारयाष्ट्रयातील लोकया्युक्त ि उपलोकया्युक्त हे पद अवधक बळकट ि सक्षम होिे कररतया अË्ययासक
सयाधयारित3 कयाही वशZयारशी करतयात. त्ययातील प्रमुख वशZयारशéची मयांडिी पुQील प्रमयािे करतया ्येईल.
. चौकशी सवमतीिर म्या्यदा Nाकािी: अË्ययासकयां¸्यया मते ज्ययािेळी लोकया्युक्त >खयाद्या बयाबé
संदभया्थत चyकशी करीत असतील तर अशयािेळी शयासनयाकडून त्ययाच बयाबी संबंधी चyकशी सवमती
वन्युक्त करतया कयामया न्ये. जर चyकशी सवमती वन्युक्त करयाि्ययाची असेल तर प्र्म लोकया्युक्तयांकडे
त्ययाविष्यी त्ययासंबंधी त्यया विष्ययासंबंधी चyकशी करयािी.
. अवधकारात व्यापकता: लोकया्युक्तयांचे अवधकयार अद्यापही पुरेसे व्ययापक नयाहीत. ते अवधक
व्ययापक करून कवनķ अवधकयाö्ययांपयासून ते िररķ अवधकयाö्ययांप्य«त ि सयामयान्य लोकप्रवतवनधी
पयासून मु´्यमंवत्रपदयाप्य«त सिया«नया लोकया्युक्तया¸्यया अवधकयार कक्षेत आििे गरजेचे आहे असे
कयाही अË्ययासकयांनया ियाटते.
‘. कामाचा ताण कमी करा िा: लोकया्युक्तया िरील अियाजिी कयामयाचया तयाि कमी करÁ्ययाची वनकड
अË्ययासक प्रकषया्थने सयांगतयात. त्ययासयाठी उपलोकया्युक्तयांची वनिड करयािी. तसेच नvन गrLेटेड
व्यक्तé¸्यया विरोधयातील तकयारी लोक आ्युक्तयांकडून कयाQून ¶्ययाव्ययात. त्ययामुळे त्ययांनया अवधक
महßिया¸्यया बयाबéिर लक्ष देÁ्ययास िेळ वमळेल अशी >क वशZयारस केली जयाते.
’. शासकी्य सहका्य्य: लोकया्युक्तयाचे कया्य्थ हे मूलत3 शयासकी्य सहकया्यया्थिर अिलंबून असते. मयात्र
बहòतयांश िेळया शयासनया¸्यया विविध खयात्ययांकडून असहकया्यया्थची ि उदयासीनतेची भूवमकया Gेतली
जयाते. त्ययामुळे लोकया्युक्तयांनया ्योµ्य ि पुरेशी मयावहती देिे हे विविध विभयागयांनया अवनिया्य्थ करिे
अशी >क वशZयारस मयांडली जयाते.
“. GNनातमक Öथान: कोित्ययाही पदयाची प्रवतķया त्यया पदया¸्यया Gटनयातमक दजया्थिर अिलंबून
असलेली वदसते. सियातंÞ्योत्तर कयाळयात वनिडिूक आ्युक्त, महयालेखया परीक्षक ्ययांची प्रवतķया
कया्यम रयाहिे ि िpवद्ंगत होÁ्ययाचे महßियाचे कयारि Ìहिजे ्यया पदयांनया संविधयावनक स्यान आहे.
तसेच Gटनयातमक स्यान हे लोकया्युक्त पदयास ही वमळिे आिÔ्यक आहे अशी >क वशZयारस पुQे
आली आहे.
”. लोका्युĉ वनिडीची काbजी: लोकया्युक्त वनिडीचया प्रij ही बö्ययाच िेळया कळीचया प्रij बनलेलया
वदसतो. ज्यया लोकया्युक्तयांनया संबंवधत प्रijयांची िया बयाबéची सखोल मयावहती ि ज्यान नयाही अशया
व्यक्तéची वन्युक्ती त्यया पदयािर Lयाली तर त्यया पदयाचे उवदिष् पूि्थतियालया जया9 शकत नयाही. त्ययामुळे
ही वनिड करतयानया त्यया संदभया्थतील वनकष अवधक सपष् करÁ्ययाची गरज वशZयारशी¸्यया सिरूपयात
व्यक्त Lयाली आहे.munotes.in

Page 132

132लोकप्रशयासन
’.— लोकपाल पदाची स īवÖथती
२०११ पूिती लोकपयाल विधे्यक पयाररत करÁ्ययाचे आठ अ्यशसिी प्र्यतन Lयाले होते. त्यया पयारzÔिभूमीिर
>वप्रल २०११ मध्ये जनलोकपयाल आंदोलनयास सुŁियात Lयाली. त्ययानंतर तयातकयालीन मनमोहन वसंग
सरकयारने प्रिि मुखजती ्ययां¸्यया नेतpतियाखयाली लोकपयाल विधे्यक वनवम्थती कररतया सवमती स्यापन केली.
त्ययानंतर २०१३ सयाली संसदे¸्यया दोनही सभयागpहयात लोकपयाल विधे्यक संमत Lयाले. १ जयानेियारी
२०१४ रोजी रयाष्ट्रपतéनी ्यया विधे्यकयािर सियाक्षरी केली ि १० जयानेियारी २०१४ पयासून हे विधे्यक
कया्यद्या¸्यया सिरूपयात अवसततियात आले.
लोकपयाल ि लोकया्युक्त ्यया वबलयामध्ये दुŁसती करÁ्यया करीतया नर¤þ मोदी सरकयारने २०१६ सयाली
दुŁसती विधे्यक सभयागpहयात प्रसतुत केले. जुलै २०१६ मध्ये सभयागpहयाने ते संमत केले. ्ययात प्रयामु´्ययाने
दोन दुŁसत्यया करÁ्ययात आल्यया. >क Ìहिजे २०१३ ¸्यया विधे्यकयात संसद ि विधी वन्यम सदस्ययांनया
वनिडून आल्ययानंतर ३० वदिसया¸्यया आत आपल्यया संपत्तीचे Gोषियापत्र प्रवसद् करिे अवनिया्य्थ होते.
ती म्यया्थदया ्यया दुŁसतीने रदि करÁ्ययात आली ि शयासन िेळोिेळी जे वनि्थ्य ्ययाकरतया प्रसतुत करेल
त्ययाप्रमयािे संसद सदस्य आपल्यया संपत्तीचे Gोषियापत्र प्रवसद् करू शकतील. Ìहिजे २०१३ ¸्यया
अवधवन्यमयातील कलम ४४ ्यया दुŁसतीने वनरस्त्र करÁ्ययात आले. त्ययाचबरोबर १० लयाखयापेक्षया अवधक
परदेशी चलन िया >क करोड पेक्षया अवधक भयारत सरकयारचे उतपनन ज्यया ट्रसटंनया िया संस्यांनया वमळते
त्ययांची ही संपत्ती जयाहीर करÁ्ययाची मुदत ्यया दुŁसतीने ियाQिÁ्ययात आली.
लोकपाल शोध सवमती
लोकपयाल अवधवन्यम २०१३ मध्ये असे सपष् करÁ्ययात आले आहे की भयारत सरकयारचे कम्थचयारी ि
प्रवशक्षि मंत्रयाल्य अशया सदस्ययांची ्ययादी त्ययार करतील जे लोकपयाल पदया¸्यया अध्यक्ष पदयाकररतया पयात्र
ि ्योµ्य असतील. त्ययानंतर ही प्रसतयावित नयाियांची ्ययादी आठ सदस्यी्य शोध सवमतीकडे पयाठिली
जयाईल. शोध सवमती ्यया नयाियांमधून वनिडक नयाियांची ्ययादी करून पंतप्रधयानयां¸्यया अध्यक्षतेखयाली गठीत
Lयालेल्यया लोकपयाल वनिड सवमती कडे ही ्ययादी हसतयांतररत करतील ्ययाप्रमयािे भयारतयात प्र्म सÈट¤बर
२०१८ सयाली सिō¸च न्यया्ययाल्ययाचे मयाजी न्यया. रंजनया प्रकयाश देसयाई ्ययां¸्यया अध्यक्षतेखयाली >क शोध
सवमती स्यावपत करÁ्ययात आली होती. २०१३ ¸्यया लोकपयाल कया्यद्याने हेही सपष् करÁ्ययात आले
आहे की Gटकरयाज्ययांनी हया कया्यदया अमलयात आल्ययापयासून >कया िषया्थ¸्यया आत लोकया्युक्त पदयाची वनिड
प्रवक्यया पूि्थ करयािी.
लोकपाल पदाची रच ना
लोकपयाल ि लोकया्युक्त अवधवन्यम २०१३ अनि्ये लोकपयाल पदयाची रचनया सपष् करÁ्ययात आली आहे.
त्ययातील प्रमुख बयाबी पुQीलप्रमयािे सपष् करतया ्येतील.
१. लोकपयाल वह >क बहóसदस्यी्य संस्या असून त्ययात >क अध्यक्ष ि जयासतीत जयासत आठ
सदस्ययांचया समयािेश असेल.
२. लोकपयाल ्यया संस्े¸्यया अध्यक्षस्यानी वनिड करÁ्ययात ्येियारी व्यक्ती सिō¸च न्यया्ययाल्ययातील
पूि्थ न्यया्ययाधीश असयािी वकंिया उ¸च न्यया्ययाल्ययातील मु´्य न्यया्ययाधीश असयािी वकंिया ती देशयातील
सनमयाननी्य ि 6तरयांकररतया प्रवसद् व्यवक्तमßि असयािे. वज¸्ययाकडे Ăष्याचयार विरोधी कया्य्थकम, munotes.in

Page 133

133प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
सयाि्थजवनक प्रशयासन, विमया, ब1वकंग, कया्यदया ि प्रबंधन ्यया क्षेत्रयातील वकमयान पंचिीस िषया्थचया
अनुभि असयािया.
३. लोकपयाल संस्ेत सदस्य Ìहिून वनिडले जयाियारे सदस्य हे सिō¸च न्यया्ययाल्ययातील मयाजी
न्यया्ययाधीश ि उ¸च न्यया्ययाल्ययाचे मु´्य न्यया्ययाधीश असयािेत वकंिया त्ययांनया सयाि्थजवनक क्षेत्रयातील
Ăष्याचयार विरोधी, प्रशयासन कया्य्थ, कया्यदे ि प्रबंधन, ब1क, विमया, सतक्थतया ्ययासयार´्यया क्षेत्रयातील
वकमयान पंचिीस िषया«चया अनुभि असयािया.
४. लोकपयाल पदयाचे अध्यक्ष ि सदस्य ्ययांचया कया्य्थकयाळ >कयािेळी पयाच िषया्थ¸्यया िया ि्ययाची ७० िष¥
पूि्थ होÁ्ययास जो कयालयािधी प्र्म पूि्थ होईल तो असेल.
५. लोकपयाल पदयाचे अध्यक्ष ि सदस्य ्ययांची वनिड ही वनिड सवमती¸्यया वशZयारशीने रयाष्ट्रपतीकडून
केली जयाईल. ्यया वनिड सवमतीचे अध्यक्ष पंतप्रधयान असतील. ्यया सवमतीत लोकसभया अध्यक्ष,
लोकसभेचे विरोधी पक्षनेतया, भयारतयाचे सरन्यया्ययाधीश िया त्ययांनी वन्युक्त केलेले प्रवतवनधी ि >क
प्र´्ययात कया्यदेपंवडत व्यक्ती ्ययांचया ्यया वनिड सवमतीत समयािेश असतो.
६. लोकपयाल अध्यक्ष ि 6तर सदस्य ्ययां¸्यया वनिडी करतया वनिड सवमती वकमयान आठ सदस्यी्य
शोध सवमतीची स्यापनया करेल.
्यया पद्तीने २०१९ सयाली वनिडिुकयां¸्यया अगोदर मोदी सरकयारने लेखयापयाल पदयाची लोकपयाल पदयाची
वनिड केली. त्ययाप्रमयािे सिō¸च न्यया्ययाल्ययाचे मयाजी न्यया्ययाधीश वपनयाकीचंþ Gोष ्ययांची लोकपयाल
संस्े¸्यया अध्यक्ष पदी वनिड केली. त्ययावशिया्य ४ न्ययाव्यक ि चयार गैर न्ययाव्यक क्षेत्रयातील सदस्ययांची
वनिड ही जयाहीर करÁ्ययात आली. न्ययाव्यक सदस्ययांमध्ये न्यया्यमूतती वदलीप बी. भोसले, न्यया्यमूतती
प्रदीप कुमयार मोहंती, न्यया्यमूतती अवभलयाषया कुमयारी ि न्यया्यमूतती अज्य कुमयार वत्रपयाठी ्ययांची वनिड
करÁ्ययात आली तर गैर न्यया्यीक क्षेत्रयांमध्ये >स.>स.बी. ¸्यया मयाजी प्रमुख अच्थनया शयामसुंदरम, महयारयाष्ट्र
रयाज्ययाचे पूि्थ मु´्य सवचि वदनेश कुमयार जैन, मह¤þ वसंग ि 6ंþजीत प्रसयाद गyमत ्यया चयार सदस्ययांनया गैर
न्ययाव्यक क्षेत्रयातील नयामिंत सदस्य Ìहिून वन्युक्त करÁ्ययात आले असून लोकपयाल ही व्यिस्या मयाच्थ
२०१९ आली पूि्थतियास गेली असे Ìहितया ्येईल.
लोकपाल पदाच े अवधकार ि का्य्य:
लोकपयाल ि लोकया्युक्त अवधवन्यम २०१३ अनि्ये लोकपयाल पदयाचे अवधकयार क्षेत्र ि कया्य्थ सपष्
करÁ्ययात आले आहे. त्ययातील प्रमुख बयाबéचया आQयािया पुQीलप्रमयािे Gेतया ्येईल.
१. लोकपयाल पदयाचया पदया¸्यया अवधकयारक्षेत्रयात पंतप्रधयान, क¤þी्य मंत्री, संसद सदस्य ि उ¸च ®ेिी
ते तीन ®ेिी मधील सि्थ कम्थचयारी ि अवधकयारी ्ययांचया समयािेश करÁ्ययात आलया आहे.
२. लोकपयालया ंनया पंतप्रधयानयां¸्यया आंतररयाष्ट्री्य संबंध, सुरक्षया, लोक व्यिस्या ि अिु9जया्थ ि
अिकयाश संशोधन ्ययासंबंधी¸्यया कया्यया्थव्यवतररक्त 6तर बयाबतीत Ăष्याचयारविष्यक आरोपयांची
चyकशी करतया ्येईल.
३. संसदेतील व्यक्त केलेल्यया वनिेदनयात संदभया्थत िया मतदयानयासंदभया्थत लोकपयालयांनया कोितयाही
चyकशीचया अवधकयार नयाही.munotes.in

Page 134

134लोकप्रशयासन
४. लोकपयाल पदया¸्यया अवधकयार क्षेत्रयात क¤þी्य कया्यद्याने स्यावपत संस्यां¸्यया सदस्य िया अध्यक्षयांचयाही
समयािेश करÁ्ययात आलया आहे. क¤þी्य अनुदयान ि मदत Gेत असियाö्यया पदयावधकयारी िया
कम्थचयाö्ययांची ही Ăष्याचयारयासंदभया्थत लोकपयाल चyकशी करू शकतयात.
५. सि्थ लोक सेिकयांनया आपल्यया संपत्तीचे Gोषिया पत्र प्रवसद् करÁ्ययाकररतया लोकपयाल भयाग पयाडू
शकतयात.
६. लोकपयाल पदया¸्यया अवधकयार क्षेत्रयात सीबीआ्य चया ही समयािेश करÁ्ययात आलया आहे. त्ययामुळे
सीबीआ्य िरील Ăष्याचयारया¸्यया आरोपयांचया संदभया्थत ही लोकपयाल चyकशी करू शकतयात.
७. जर लोकपयालयांनी >खयादे प्रकलप सीबीआ्य कडे चyकशी करतया सोपिले असेल तर अशयािेळी
लोकपयालयां¸्यया संमतीवशिया्य सीबीआ्य चyकशी अवधकयारी बदलू शकत नयाहीत.
८. लोकपयाल चyकशी सवमतीस न्ययाव्यक चyकशी सवमतीचया दजया्थ बहयाल करÁ्ययात आलया आहे.
९. कोितयाही लोकसेिक Ăष्याचयारया¸्यया प्रकरियात लोकसेिकयांनया दोषी आQळलया तर त्ययांनया
पदयािरून हटिÁ्ययाची वशZयारीश करÁ्ययाचया अवधकयार लोकपयालयांनया आहे.
१०. लोकपयाल प्रया्वमक चyकशी¸्यया िेळी पुरयािे नष् केली जयात आहेत असे ियाटल्ययास त्ययािर रोक
लयािू शकतयात.
अशया पद्तीने Ăष्याचयार वनमू्थलन ि वन्यंत्रियाकररतया लोकपयाल पदयास लोकपयाल ि लोकया्युक्त कया्यदया
२०१३ž ने कयाही महßियाचे अवधकयार ि भूवमकया प्रदयान केलेल्यया वदसतयात.
लोकपाल पदा¸ ्या म्या्यदा
लोकपयाल ि लोकया्युक्त कया्यदया २०१३ ¸्यया कयाही म्यया्थदयाही मयागील सयात िषया्थत विशेषतियाने पुQे
आलेल्यया वदसतयात. त्ययांची मयांडिी पुQील प्रमयािे करतया ्येईल.
१. लोकपयाल विवधवन्यम हो9नही तÊबल सहया िषया्थनंतर लोकपयाल पद भरतीची प्रवक्यया पूि्थ Lयाली.
्यया वदरंगयाईतून रयाजकी्य उदयासीनतया ही प्रमुख म्यया्थदया सपष् सिरूपयात वदसते.
२. लोकपयाल ि लोकया्युक्त कया्यदया लयागू Lयाल्ययापयासून >क िषया्थ¸्यया आत Gटक रयाज्ययांनी लोकया्युक्तž
पदयाची वनिड प्रवक्यया पूि्थ करून Gेिे अवनिया्य्थ करÁ्ययात आले होते. मयात्र केिळ १६ Gटक
रयाज्ययांनीच ही प्रवक्यया पूि्थ केलेली आहे.
३. लोकपयाल पदयाची वन्युक्ती ही मूलत3 रयाजकी्य पक्षप्रमुखयां¸्यया ितीने होते. जसे की पंतप्रधयान ि
विरोधी पक्ष नेते हे देशयातील प्रमुख रयाजकी्य पक्षयांचे नेतेच असतयात. वनिड सवमतीत रयाजकयारियाशी
वनगडीत व्यक्ती असल्ययाकयारियाने लोकपयाल पदया¸्यया वनिडीिर रयाजकी्य प्रभयाि पडतो जो
्ययािरील >क म्यया्थदया ठरते.
४. लोकपयाल पदया¸्यया पयात्र ते संदभया्थत कयाही तरतुदéचया सो्यीने अ््थ लयािलया जया9 शकतो जसे वक
प्रवसद् कया्यदेपंवडतž, प्रवसद् सत्यवनķž ्ययाची कोितीही कसोटी ियासतियात नसते. त्ययामुळे ्यया
वनिडीमध्ये तो कळीचया मुदिया ठरू शकतो.munotes.in

Page 135

135प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
५. २०१३ चया लोकपयाल ि लोकया्युक्त कया्यदया हया वहीसल Êलोअरž लया संरक्षि देÁ्ययास अपुरया आहे
अशी टीकया केली जयाते. जर आरोपी चyकशीत वनदōष सुटलया तर आरोप कत्यया्थिर खटलया
चयालिÁ्ययाची तरतूद ्यया कया्यद्यात असल्ययाने तकयारदयारयांनया प्रोतसयाहन वमळू शकियार नयाही.
६. लोकपयाल¸ ्यया अवधकयारक्षेत्रयातुन संपूि्थ न्यया्य पयावलकेस अपियाद करÁ्ययात आले आहे.
७. लोकया्य ुक्त वनिडीची प्रवक्यया पूि्थत3 रयाज्ययांिर सोपिÁ्ययात आली आहे.
८. Ăष्याचयारया¸्यया आरोपयांची नŌद Gेतयानया सयात िषया्थखयालील आरोपयांची नŌद Gेतया ्येियार नयाही ही ही
>क म्यया्थदया ्ययासंदभया्थत ठरते.
सयारयांश, भयारतयासयार´्यया विकसनशील रयाष्ट्रयात लोकपयाल ि लोकया्युक्त पदयांचे महति अनन्य सयाधयारि
आहे. Ăष्याचयार, लयाचलुचपत, सत्तेचया गैरियापर ्ययासयार´्यया Gटकयांमुळे भयारती्य सयामयावजक ि रयाजकी्य
व्यिस्या पोखरल्यया जयात आहेत. अशया पररवस्तीत लोकपयाल लोकया्युक्त ्यया सयार´्यया संस्यां¸्यया
मयाध्यमयातून ्ययािर अंकुश ्येईल अशी आशया सि्थसयामयान्य जनतेलया ियाटते आहे. मयात्र लोकपयाल ्यया
संस्ेची व्ययापकतया अियाजिी ियाQििेही ्योµ्य नयाही. जयागवतक संदभया्थतील लोकपयाल पदयाचया अनुभि
आपि पयावहलया तर प्रशयासनयातील गैरकयारभयार सुधयारिे >िQयाच मयाZक उदिेश ्ययामयागे असयािया. त्ययाकडे
मुक्तीदयातयाž िया देशयाचया उद्यार कतया्थ Ìहिून पयाहिे ्योµ्य ठरियार नयाही. कोित्ययाही पदयािर वन्युक्त
Lयालेल्यया व्यक्ती¸्यया कतु्थतियािर ही त्यया पदयाची प्रवतķया अिलंबून असते. सिीडन मध्ये वन्युक्त Lयालेले
पवहले लोकपयाल ्ययांनी >िQे अजोड सिरूपयाचे कया्य्थ केले की त्ययातून त्यया पदयास >क प्रकयारे अवधमयान्यतया
प्रयाप् Lयाली ि ही संस्या जगभर अनुकरिी्य मयानली जया9 लयागली. भयारतयात ्यया संस्ेने तÊबल १९५९
पयासून २०१९ प्य«त ्यया पदया¸्यया वनवम्थतीसयाठी संGष्थ Lयालेलया वदसतो. मयाच्थ २०१९ मध्ये ही संस्या
अवसततियात आली. मयात्र त्यया¸्यया वन्यमयािलीचया ि कया्य्थपद्ती वनवIJतीचया ही Gोळ बरयाच िेळ चयालू
रयावहलया. त्ययामुळे लोकपयाल ्यया संस्ेचे पररियाम ि प्रभयाि अनुभियास ्ययाि्ययास कयाही कयाळ वनवIJतच ियाट
पयाहयािी लयागियार आहे.
’.Ž 7-शास न Ȝ-ȞɀɇȶɃȿȲȿȴȶ
मयावहती तंत्रज्यानयाचया प्रभयाि हया जीिनया¸्यया प्रत्येक क्षेत्रयात िpवद्ंगत Lयालया आहे. सियाभयाविकच शयासन
संस्ेिर ही मयावहती तंत्रज्यानयाचया प्रभयाि वनमया्थि Lयालेलया वदसतो आहे. प्रशयासनयास अवधक कया्य्थक्षमतया,
पयारदश्थकतया ि गवतशीलतया देÁ्ययासयाठी शयासनयाने ई-शयासनया¸्यया ्यया तßियाचया प्रयामु´्ययाने अंगीकयार केलेलया
वदसतो. भयारतयात ही शयासनयाची कलपनया १९९०¸्यया दशकयात लोकवप्र्य होतयानया होÁ्ययास सुŁियात
Lयाली ती २०२० सयाल ्येतया-्येतया भयारतभर प्रस्यावपत Lयालेली वदसते. आज भयारती्य शयासन व्यिस्ेचे
ई-शयासन हे >क >क व्यि¸Jेदक लक्षि बनलेले आहे. ्यया दृष्ीने ई-शयासन संकलपनेचया अ््थ, कया्य्थक्षेत्र
ि प्रभयाि ्ययांचया अË्ययास करिे आिÔ्यक ठरते.
7-शासन संकÐपनातमक अथ्य
ई-शयासन ही संकलपनया सयाधयारितया पुQील तीन विधयानयातून सपष् होते.
१. ई-शयासन Ìहिजे 6ले्कट्रvवनक सयाधनयां¸्यया मयाध्यमयातून शयासकी्य सेिया ि मयावहती सि्थसयामयान्य
जनतेप्य«त पोहोचवििे हो्य.žmunotes.in

Page 136

136लोकप्रशयासन
२. ई-शयासन Ìहिजे शयासन आवि नयागररक ्ययां¸्ययात नव्यया प्रकयारचे संबंध प्रस्यावपत करÁ्ययाची
प्रवक्यया हो्य.ž
३. ई-शयासन Ìहिजे शयासन संस्ेची विविध कया्य्थ पयार पयाडÁ्ययाकरतया 6ले्कट्रvवनक सयाधनयांचया
उप्योग करून Gेिे हो्य.ž
7-शासन भारतातील विकास
ई-शयासन प्रवक्यया भयारतयात १९९० सयालयापयासून सुरू Lयालेली वदसते. भयारत सरकयारने १९९० सयाली
प्र्म 6ले्कट्रvवन्कसž विभयागयाची ची स्यापनया केली. त्यया मयाध्यमयातून सूचनया ि संचयार मयाध्यमयािर लक्ष
क¤वþत करÁ्ययाचे ध्ये्य सरकयारने सपष् केले होते. पुQे १९९१ सयाली रयाष्ट्री्य सूचनया विज्यान क¤þया¸्यया
मयाध्यमयातून सबंध देशयातील ्यया कया्यया्थल्ययांनया संगिीकpत संगिकीकpत करÁ्ययाकररतया विशेष प्रियालीिर
कया्य्थ सुरू केले. सूचनया प्रyद्ोवगकी ि कया्य्थप्रियाली संदभया्थत १९९८ सयाली बयारया कलमी कया्य्थकम Gोवषत
करÁ्ययात आलया होतया. त्ययानंतर 6सिी सन २००० सयाली ्यया विष्यी चया अवधवन्यम पयाररत करÁ्ययात
्ये9न ई-मयाध्यमयातून प्रयाप् संदेशयानया िैद्तया देÁ्ययात आली. २००५ सयाली पयाररत Lयालेल्यया मयावहती
अवधकयारयात ही ई-शयासनया¸्यया मयाध्यमयातून करÁ्ययात आलेल्यया मयावहती अजया्थनया िैद्तया देÁ्ययात आली.
नंतर¸्यया कयाळयात ई-शयासनयाचया विसतयार तंत्रज्यानया¸्यया विकयासयाबरोबर ियाQत गेलया. २०१४ सयाली
पंतप्रधयान नर¤þ मोदी ्ययांनी वडवजटल 6ंवड्ययाž ची Gोषिया करून ्यया प्रवक्येस अवधक गवतमयान करÁ्ययाचया
संकलप सोडलया होतया.
7-शासनाची उवĥष्े
ई-शयासनयाची प्रमुख उवदिष्े पुQीलप्रमयािे मयांडतया ्येतील.
१. रयाजकी्य प्रवक्यया, सेिया, उपलÊध विकलप ्ययाबयाबतची मयावहती ि ज्यान नयागररकयांनया पुरििे.
२. नयागररकयांनया मयावहती¸्यया आधयारे अवधक कpवतशील करिे. कpवतशील करÁ्यया कररतया नयागररकयांनया
मयावहती देिे, प्रवतवनवधति देिे, मतदयानया करीतया प्रिpत्त करिे, समुपदेशन करिे ि सहभयागी
करून Gेिे
३. व्यिस्ेस अवधक कया्य्थक्षम अवधक पररियामकयारक करिे ि शयासकी्य प्रवक्येत सुधयारिया करिे
४. नयागररकयांनया शयासनया¸्यया विविध सेिया @नलया6न पुरििे
५. पयारदश्थक, उत्तरदया्यी, कया्य्थक्षम ि पररियामकयारक प्रवक्यया लोकयांप्य«त सुलभ ि जलद पोचवििे,
्ययाकररतया प्रशयासकी्य सयादरीकरि, कpती करिे.
>कंदरीत ई-प्रशयासन Ìहिजे केिळ 6ंटरनेटचया ियापर >िQz्यया पुरती म्यया्थवदत संकलपनया नसून वतची
उवदिष्े अवधक व्ययापक आहेत.munotes.in

Page 137

137प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
शासनाचे प्रवतमान
ई-शयासनयाचे प्रवतमयाने पुQील मुदzद्यां¸्यया आधयारे सपष् करतया ्येतील.
. शासन ते शासन Ȟ Ʌɀ Ȟ: ज्ययािेळी शयासनयाचया >क विभयाग दुसö्यया विभयागयाशी ई-शयासनया¸्यया
मयाध्यमयातून संपक्थ करतो ि कया्य्थपूतती करून Gेतो तेवहया त्ययास शयासन ते शयासन प्रवतमयान असे
संबोधले जयाते.
. शासन ते नागåरक  Ȟ Ʌɀ Ț: शयासन ि नयागररक ्ययातील परसपरयातील व्यिहयार जसे की
आ्यकर भरिया, िीज वबले, सयात बयारया, तकयार अज्थ, अनुदयाने जमया करिे ्ययासयार´्यया बयाबी
शयासन ते नयागररक ्यया प्रवतमयानयात ्येतयात.
‘. शासन ते व्यिसा्य Ȟ Ʌɀ ș: शयासन ते व्यिसयाव्यक हया सहसंबंध ्यया प्रवतमयानयात समयाविष्
असतो. जसे की ट्रेवडंग, ȞȪȫ भरिया, विविध करप्रियाली, @नलया6न पद्तीने तकयार ि वनियारि
ि ततसम बयाबी ्यया प्रवतमया नयात ्येतयात.
’. शासन ते कम्यचारी Ȟ Ʌɀ Ȝ: शयासन ते कम्थचयारी ्यया प्रवतमयानया¸्यया मयाध्यमयातून शयासन
आपल्यया कम्थचयाö्ययां¸्यया ्ेट संपकया्थत रयाहते. जसे की वजलहयावधकयाö्ययांची ववहडीB कvनZरवनसंग,
तयातडीचे अहियाल, सि¥क्षि पयाहिी 6त्ययादी बयाबी ्ययात ्येतयात.
भारतातील 7-शास नाचे का्य्य±ेत्र
भयारतयातील ई-शयासनयाचया प्र्योग प्रयामु´्ययाने पुQील बयाबé संदभया्थत होतो
. 7-प्रशासन: शयासनया¸्यया प्रशयासकी्य विभयागयांमध्ये मयावहती तंत्रज्यान ि संसूचनया चया उप्योग करिे
Ìहिजे ई-प्रशयासन हो्य. मयावहती तंत्रज्यानया¸्यया शक्तीचया ियापर तळयागयाळयाप्य«त प्रशयासन पोचविÁ्यया
करीतया करिे हे ्यया ्योजनेत प्रमुख उवदिष् ठेिले जयाते. ्यया मयाध्यमयातून शयासकी्य कया्यया्थचे
सि्यंचलन ि संगिकीकरि करिे, तसेच प्रशयासकी्य अंतग्थत रचनया, विविध खयाते ि त्ययांची
कया्य्थ ्ययाची व्युहरचनयातमक संपक्थ जोडिे हे ्ययामध्ये कया्यया्थचे प्र्म सिरूप असते
. 7-नागåरक ि 7-सेिा: शयासन नयागररक ि सि्यंचवलत सेिया ्ययांचे अंतग्थत संबंध ि संपक्थ पयाहतया
्ययातून शयासन ि नयागररक ्ययां¸्ययात सुसंियाद सयाधलया जयातो. ्ययामुळे शयासनया¸्यया वनि्थ्य प्रवक्येत
लोकसहभयाग ियाQÁ्ययाची वक्यया जलद गतीने सयाध्य करतया ्येते.
‘. 7-समाज: ई-समयाजया¸्यया मयाध्यमयातून सयाि्थजवनक ्यंत्रिया, खयाजगी क्षेत्र, नयागरी समयाज ्ययां¸्ययामध्ये
म्यया्थदेपलीकडे परसपर संबंध ि अंतग्थत संियाद ्योµ्य बनिले जयातयात.
पारंपाåरक लोक प्रशास नाकडून मावहती तंत्र²ान ्युĉ प्रशासनाकडे
भयारती्य ई-शयासन हे भयारतया¸्यया पयारंपयाररक लोक प्रशयासनयास मयावहती तंत्रज्यान ्युक्त प्रशयासनयाकडे
शक्तीने ि ्यशसिीररत्यया Gे9न जयाते आहे हे सपष् वदसते. हे पुQील त्कत्ययािरून अवधक सपष् करतया
्येईल.munotes.in

Page 138

138लोकप्रशयासन
क्र पारंपाåरक लोक प्रशास नाकडून मावहती तंत्र²ान ्यु³त प्रशासनाकडे
०१अिजड कयागदपत्रयां¸्यया संवचकया (Zयाईल) संगिकीकpत संवचकया (Zयाईल)
०२अवधकयार पद परंपरया नेटिक्थ पvिर
०३मयावहती गुप् ठेिून सत्तया गयाजवििे मयावहतीचे आदयान प्रदयान करून
सक्षमीकरि करिे
०४खवच्थक प्रदश्थनयातमक
०५व्यवक्तगत संGटनयातमक
०६पूत्थतया ि वनरीक्षिविमुक्त उवदिष्े सयाध्ययावभमुख
०७ गट प्रवक्यया @नलया6न प्रवक्यया
०८ वदरंगयाई प्रवक्यया तयातकयाळ प्रवक्यया
०९ उवशरया प्रवतसयाद तयातकयाळ प्रवतसयाद
१० पुनहया पुनहया व्यक्तीस मयावहती वलहयािी लयागते लयागतेसंगिकीकpत मयावहती
११ कया्यया्थत पुनरयािक्ती अवधक वनवम्थती शील कया्य्थ
१२ वस्ती प्रज् ( जैसे ्े ) सयातत्यपूि्थ सुधयारिया
आधयार: गुडGे बेचके सुििया्थ, लोकप्रशयासन
पp. ९६
7-लोकशाही
लोकशयाही शयासन व्यिस्ेतील प्रत्येक कpती चया मध्यवबंदू प्रयामु´्ययाने लोककल्ययाि हयाच असतो.
ई-शयासनयामुळे मयावहतीचे आदयान-प्रदयान ि ज्यानयाचे संसूचन जलद गतीने Gडून ्येत आहे. मयावहती तंत्रज्यान
ि संसूचनयाचया उप्योग नयागररकयां¸्यया कया्य्थक्षमतया ियाQविÁ्ययाकररतया होतो आहे. लोकशयाहीत लोकसेिेचे
कया्य्थ, प्रशयासकी्य प्रवक्यया, धोरि वनवम्थती चे ज्यान हे शयासनयाचे महßियाचे अंग मयानले जयाते, पयारंपयाररक
प्रशयासन व्यिस्ेत ्ययाचया अंतभया्थि हया सवचियाल्यीन कया्यया्थत होत होतया. परंतु ई-लोकशयाहीने ्यया संदभया्थत
मूलभूत सिरूपयाचे बदल Gडिून आिलेले वदसतयात. ई-शयासनयामुळे शयासन प्रवक्येत अवधक पयारदश्थकतया
खुलेपिया आिलया आहे, नयागररकयांप्य«त सहजगत्यया मयावहती उपलÊध होते आहे, हे सि्थ सुदृQ लोकशयाही
करतया पूरक ठरत आहेत. त्ययामुळे >क प्रकयारे लोकशयाही शयासनव्यिस्या आतया ई-लोकशयाहीमध ्ये
परयािततीत होतयानया वदसते आहे. हे पुQील त्कत्ययािरून अवधक सपष् होईल
7-लोकशाही
सहभाग दश्यकपारंपाåरक शासनातील लोकसहभाग7-प्रशासनातील लोकसहभाग
सहभयागयाची पद्तप्रवतवनवधक सहभयाग िै्यवक्तक ि सयामूवहक सहभयाग
सहभयागयाचे कया्य्थक्षेत्रमूळजयागेिरूनच सहभयाग दुर¸्यया क्षेत्रयातूनही सहभयाग
सहभयागया¸्यया दृवष्कोनवनवष्क्य दृवष्कोन कया्य्थक्षम दृष्ीकोि
सहभयागयाचे पररियामअप्रत्यक्ष ि उवशरया पररियाम ्ेट ि तयातकयाळ पररियाम
आधयार: गुडGे बेचके सुििया्थ लोकप्रशयासनž पp. ९९munotes.in

Page 139

139प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
7-शासना¸्या म्या्यदा
ई-शयासन ही आज¸्यया कयाळयाची गरज Ìहिून पुQे आलेली असली तरी भयारती्य संदभया्थत ई-शयासनया¸्यया
संकलपनेस कयाही म्यया्थदयाही आहेत. त्ययातील कयाही प्रमुख म्यया्थदयांची मयांडिी पुQील प्रमयािे करतया ्येईल.
. तांवत्रक म्या्यदा: ई-शयासन ही संकलपनया महßियाकयांक्षी ि अत्ययािÔ्यक असली तरी भयारती्य
संदभया्थत त्ययािर तयांवत्रक म्यया्थदया मोठz्यया प्रमयाियात वनमया्थि Lयालेल्यया वदसतयात. त्यया प्रयामु´्ययाने दोन
प्रकयार¸्यया आहेत. >क तर तंत्रज्यानया¸्यया ज्यया प्रियाली आपियास ई-शयासन कया्यया्थवनित करÁ्ययासयाठी
आिÔ्यक आहेत त्ययातील बहòतयांशी प्रियालéचया स्त्रोत्र अमेररकयासयार´्यया बयाहेरील देशयांकडून
आपियास ¶्ययाव्यया लयागतयात. Ìहिजेच अद्यापही आपि ्यया तंत्रज्यानया¸्यया पयातळीिर सि्यंपूि्थ
नयाहीत. दुसरी Ìहिजे ई-शयासन ही कयाही महयानगरयांत पुरतीच ्यशसिी हो9 शकेल. परंतु
अद्यापही कयाही úयामीि दुग्थम डŌगरयाळ भयागयात गयाियाप्य«त पोहोचलेले नयाहीत ि ते्े ्यया तयांवत्रक
सुविधया नया लोकसमूह पयारखया आहे. त्ययामुळे ही शयासनयाचे प्रवतमयान गवतमयान करÁ्ययात ही तयांवत्रक
म्यया्थदया मोठया अड्ळया ठरतयानया वदसते.
. समनि्या¸्या अभाि: कोितीही ्योजनया कया्यया्थवनित करतयानया समनि्य हे तति अत्यंत महßियाचे
ठरते. ई-शयासन ्योजने¸्यया अंमलबजयाििीत प्रयामु´्ययाने आिÔ्यक समनि्ययाचया अभयाि सपष्पिे
जयािितो. क¤þ सरकयार ि रयाज्य सरकयार ्ययात समनि्ययाचया अभयाि, प्रशयासकी्य अवधकयारी ि
कम्थचयारी, समयाज ि शयासन, नयागररक ि अवधकयारी अशया सि्थच पयातळीिर समनि्ययाचया अभयाि ही
शयासनयािरील >क म्यया्थदया ठरते आहे.
‘. संरचनातमक म्या्यदा: ई-शयासन कया्यया्थवनित करÁ्ययात संरचनयातमक त्ययारी सक्षम असिे
अत्ययािÔ्यक होते. ियासतियात मयात्र ्ययासयाठी आिÔ्यक कया्यदे ि वन्यम बनितयानया अनेकदया
सरकयार पयातळीिर, प्रशयासकी्य सतरयािर उलट उलट सुलट प्रवक्यया िया वनि्थ्य वनधया्थरि Lयालेले
वदसते. त्ययामुळे उदयाहरिया््थ आधयार कयाड्थ पrन कयाड्थ >कमेकयांनया सलµन करतयानया शयासनया¸्यया ्यया
शयासनयास सिō¸च न्यया्ययाल्ययात अनेकदया मयाGयार ¶्ययािी लयागली िया त्ययास मुदत ियाQ तरी द्यािी
लयागलेली वदसते. 6तर शयासकी्य ्योजनयाही आधयारलया वलंक करतयानया ्यया संरचनयातमक म्यया्थदया
सयातत्ययाने आलेल्यया वदसतयात.
सयारयांश, ई-प्रशयासन ही आधुवनक लोकप्रशयासनयातील >क महßियाची संकलपनया असून आधुवनक
रयाज्यव्यिस्ेचे लोकशयाहीचे सिरूप त्ययामुळे पयार बदलून गेले आहे. नयागररक ि व्यक्ती शयासन दरबयारी
पूिती जयात असे. आज ई- शयासनयामुळे शयासन दरबयारच नयागररकयांकडे आलया आहे, ्येतो आहे. ई-शयासनयामुळे
प्रशयासनयास, लोकशयाहीस >क प्रभयािी गतीशीलतया, पयारदश्थकतया, कया्य्थशीलतया प्रयाप् Lयालेली वदसते.
’. मावहती अवधकार का्यदा ŽŽ“
जयागवतक मयानिी ह्कक जयाहीरनयाÌ्ययात प्रत्येक व्यक्तीस मयावहतीचया अवधकयार असयािया ्यया ततियास मयान्यतया
वदली आहे. सं्युक्त रयाष्ट्रयाने आपल्यया पवहल्ययाच अवधिेशनयात नयागररकयांनया शयासकी्य मयावहती वमळविÁ्ययाचया
अवधकयार मयान्य केलया होतया. १९४६ ¸्यया महयासभे¸्यया ्यया अवधिेशनयातील ठरयाि कमयांक ५९(१) मध्ये
्ययासंदभया्थत असे नमूद करÁ्ययात आले आहे की, मयावहतीचे सियातंÞ्य हया मूलभूत मयानिी ह्कक असून munotes.in

Page 140

140लोकप्रशयासन
अशया सि्थ ह्ककयांची कसोटी आहे, ज्ययासयाठी सं्युक्त रयाष्ट्रयाची वनवम्थती करÁ्ययात आली आहे.ž पुQे १९६६
मध्ये सं्युक्त रयाष्ट्रयांनी संमत केलेल्यया नयागरी ि रयाजकी्य ह्ककयां¸्यया आंतररयाष्ट्री्य करयारनयाÌ्ययातील
कलम १९ मध्ये मयावहतीचया अवधकयार व्यया´्ये¸्यया सिरूपयात सिरूपयात सपष् करतयानया असे Ìहटले आहे
की, प्रत्येक नयागररकयालया अवभव्यक्ती सियातंÞ्य ि विचयारसियातंÞ्य आहे, त्ययानुसयार कोित्ययाही सीमयां¸्यया
बंधनयावशिया्य वलवखत, मyवखक त्ययाचप्रमयािे कोित्ययाही कले¸्यया अ्िया 6तर मयाध्यमयातून मयावहती
मयागिे, वमळििे आवि देिे ्ययाचया ह्कक आहे. मयावहती¸्यया अवधकयारयाचया कया्यदया सि्थप्र्म १९७८ मध्ये
सिीडन ्यया देशयाने अमलयात आिलया. सिीडनमधील Ăष्याचयार वन्यंत्रियात ्यया कया्यद्याने प्रभयािी भूवमकया
बजयािली. त्ययाचया अनुभि लक्षयात Gे9न 6तर देशयांनीही ्यया संदभया्थतील कया्यदे करून नयागररकयांनया
मयावहतीचया अवधकयार वदलया.
भयारतयामध्ये मयावहती¸्यया अवधकयारयाची पया्ययाभरिी संविधयानया¸्यया मूलभूत अवधकयारयांमध्येच आहे.
भयारती्य रयाज्य Gटने¸्यया कलम १९(१) नुसयार प्रत्येक नयागररकयास आपली मते व्यक्त करÁ्ययाकररतया
मयावहती वमळिÁ्ययाचया मूलभूत अवधकयार आहे. ्यया अवधकयारयास संविधयानया¸्यया कलम २० ने अवधक
बळकटी वदली आहे. भयारतयात मयावहती¸्यया अवधकयारयाची मयागिी प्र्म सिō¸च न्यया्ययाल्यया¸्यया १९८२
¸्यया >कया वनि्थ्ययातून Lयालेली वदसते. ्यया वनि्थ्ययात सिō¸च न्यया्ययाल्ययाने प्र्म सपष् केले होते की,
Ÿशयासनया¸्यया व्यिहयारयाची मयावहती वमळििे हयाच व्यिहयार असयािया ि त्यया संदभया्थतील गोपनी्यतया हया
अपियाद असयािया.  भयारतयात कया्यदेशीरररत्यया मयावहती¸्यया अवधकयारयाची प्र्म मयागिी रयाजस्यान रयाज्ययात
Lयाली. रयाजस्यान मधील मजदूर वकसयान शक्ती संGटनेने १९९० मध्ये अŁिया रv्य ्ययां¸्यया नेतpतियाखयाली
ही मयागिी प्र्म मयांडली. त्ययानंतर¸्यया कयाळयात अरविंद केजरीियाल, अŁिया रv्य, अÁिया हजयारे ्ययांनी
्ययासयाठी देशपयातळीिर मोठी आंदोलने केली. मयावहती¸्यया अवधकयारयाचया प्र्म मसुदया प्रेस कyवनसल
@Z 6ंवड्ययाने त्ययार केलया होतया. ्यया सि्थ पयाĵ्थभूमीिर १२ @्कटोबर २००५ भयारत सरकयारने मयावहतीचया
अवधकयार कया्यदया संमत केलया. समयाजयातील सि्थ सतरयातील लोकयाप्य«त विकयास ्योजनया जयाव्ययात ि
Ăष्याचयारयास ि प्रशयासकी्य वदरंगयाईलया आळया बसयािया हया ्यया कया्यद्याचया प्रमुख उदिेश आहे. ्यया कया्यद्याĬयारे
क¤þी्य मयावहती आ्योग ि रयाज्य मयावहती आ्योग ्ययांची तरतूद करÁ्ययात आली आहे. ज्ययाचया अË्ययास ्यया
दृवष्कोनयातून करिे गरजेचे ठरते.
. क¤þी्य मावहती आ्योग रच ना: मयावहती अवधकयार कया्यदया २००५ ¸्यया वतसö्यया ्यया भयागयात
कलम १८ मध्ये क¤þी्य मयावहती आ्योगया¸्यया स्यापनया ि रचनया संदभया्थत तरतुदी करÁ्ययात
आल्यया आहेत. त्ययाप्रमयािे >क मु´्य मयावहती आ्युक्त ि 6तर जयासतीत जयासत १० मयावहती
आ्युक्त क¤þी्य मयावहती आ्योगयात असतील अशी तरतूद आहे. मु´्य मयावहती आ्युक्त ि मयावहती
आ्युक्तयांची वन्युक्ती रयाष्ट्रपती कडून होत असली तरी ती पुQील सवमती¸्यया वशZयारशीने वहयािी
असे बंधन कलम १२(३) नुसयार टयाकÁ्ययात आलेले आहे. ्यया सवमतीत पुQील व्यक्ती असतयात.
अध्यक्ष : भयारतयाच े पंतप्रधयान
सदस्य : लोकसभ ेतील विरोधी पक्षनेतया अ्िया विरोधी पक्षनेतया हे पद नसेल तर
सिया्थत मोठz्यया पक्षयाचया नेतया
सदस्य : प्रधयानमंत्री ्ययांनी वन्युक्त केलेल्यया >क कrवबनेट मंत्रीmunotes.in

Page 141

141प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
मु´्य मयावहती आ्युक्त वनिड करÁ्ययात ्येियारी व्यक्ती ती ही विज्यान तंत्रज्यान समयाजसेिया
व्यिस्यापन पत्रकयाररतया जनसंपक्थ मयाध्यम प्रशयासन ि वन्यमन विष्ययाचे ज्यान ि अनुभि असलेली
असयािी अशी अपेक्षया ्ययावशिया्य ती व्यक्ती रयाजकी्य पक्ष विवधमंडळ संसद ्ययांची सदस्य असियार
नयाही ही ि सितंत्रररत्यया उद्ोग ्योग ि व्यिसया्य करियारी ही असियार नयाही नयाही हे कलम १२
मध्ये हे सपष् करÁ्ययात आले आहे
. का्य्यकाb: मु´्य मयावहती आ्युक्त ि 6तर मयावहती आ्युक्त ्ययां¸्यया कया्य्थकयाळ मयावहती अवधकयार
कया्यदया २००५ ¸्यया कलम १३(१) मध्ये नमूद केल्ययाप्रमयािे पयाच िष्थ वनवIJत केलया असून
ि्यया¸्यया ६५ िषया्थप्य«त ते हे पद धयारि करू शकतयात मु´्य आ्युक्तयांनया हे पद दुसö्ययांदया धयारि
करतया ्येियार नयाही हेही कया्यद्यात सपष् करÁ्ययात आले आहे. 6तर मयावहती आ्युक्तयांनया पैकी
मु´्य मयावहती आ्युक्त नेमले जया9 शकतयात. परंतु त्ययांचया कया्य्थकयाळ ्यया दोनही पदयांचया वमळून
जयासतीत जयासत पयाच िषया्थचया असेल असे कलम १३(९) मध्ये सपष् करÁ्ययात आले आहे.
‘. मु´्याल्य: क¤þी्य मयावहती आ्योगयाचे मु´्ययाल्य हे वदलली ्ये्े असेल. परंतु क¤þी्य मयावहती
आ्योगयास क¤þ सरकयार¸्यया पूि्थ सवमतीने हे कया्यया्थल्य भयारतया¸्यया अन्य प्रदेशयातही कया्यया्थवनित
करतया ्येईल अशी तरतूद कलम १२(१) मध्ये आहे
’. िेतन: क¤þी्य मयावहती आ्योगयाचे मु´्य मयावहती आ्युक्त ि 6तर मयावहती आ्युक्त ्ययां¸्यया िेतनया
संबंधी मयावहती अवधकयार कया्यदया २००५ ¸्यया कलम १३(५) तरतूद करÁ्ययात आली असून
मु´्य मयावहती आ्युक्त त्ययाचे िेतन हे मु´्य वनिडिूक आ्युक्त प्रमयािे असेल ि 6तर आ्युक्तयांचे
िेतन हे 6तर वनिडिूक आ्युक्तयांनया प्रमयािे असेल असे वनवIJत केले आहे.
“. बडतZणी: मु´्य मयावहती आ्युक्त ि 6तर मयावहती आ्युक्त ्ययांनया बडतZ्थ करÁ्ययासंबंधी¸्यया तरतुदी
मयावहती अवधकयार कया्यदया २००५ ¸्यया कलम १४(१) ते कलम १४(४) दरÌ्ययान करÁ्ययात
आल्यया आहेत. त्ययाप्रमयािे खयालील संदभया्थत त्ययांनया बडतZ्थ केले जया9 शकते.
१. त्ययांनया नयादयार Ìहिून ठरविÁ्ययात आले असेल तर
२. रयाष्ट्रपतé¸्यया मते त्ययांचे नैवतक अध3पतन Lयाले असेल तर
३. ते पदयाबयावधत 6तर कयामे करत असतील तर
४. मयावहती अवधकयार ्यया संदभया्थतील कया्यया्थत बयाधया आित असतील तर रयाष्ट्रपती अशया
पररवस्तीत त्ययांनया बडतZ्थ करू शकतयात अशी तरतूद मयावहती अवधकयार कया्यद्यात
आहे.
मावहती आ्योगाचे अवधकार ि का्य्य
क¤þी्य मयावहती आ्योग ि रयाज्य मयावहती आ्योग ्ययांचे अवधकयार ि कया्य्थ समयान आहेत मयावहती अवधकयार
कया्यदया २००५ पयाचव्यया भयागयात कलम १८ ते २० दरÌ्ययान ्यया संदभया्थत सविसतर नŌदी आहेत त्ययाप्रमयािे
ते अवधकयार ि कया्य्थ पुQीलप्रमयािे मयांडतया ्येतील.
. तक्रारी ि चौकशी संबंधीचे का्य्य: पुQील बयाबी संबंधयात व्यक्तé¸्यया तकयारी सिीकयारिे ि त्ययांची
चyकशी करिे हे आ्योगयाचे कत्थव्य आहे.munotes.in

Page 142

142लोकप्रशयासन
Ⱥ. मयावहती मयागियारया अज्थ सिीकयारÁ्ययासयाठी संबंवधत प्रयावधकरियाने कोितयाही अवधकयारी
नेमलेलया नसेल
ȺȺ. सहयाय्यक जन मयावहती अवधकयारी अ्िया जनमयावहती अवधकया्यया्थने मयावहतीसयाठी चया
अ्िया वपलयासयाठी चया अज्थ सिीकयारÁ्ययास नकयार वदलया असेल
ȺȺȺ. मयावहती अवधकयार ्ययाप्रमयािे वमळयालेली मयावहती देÁ्ययास संबंवधत व्यक्तीस नकयार देÁ्ययात
आलया असेल तर
Ⱥɇ. मयावगतलेली मयावहती कया्यद्याने वनवIJत केलेल्यया मुदतीत वमळयाली नसेल तर
ɇ. अियाजिी सिरूपयाची ही आकयारÁ्ययात आली असेल अ्िया भरÁ्ययात भयाग पयाडले असेल
तर
ɇȺ. अपुरी ि खोटी मयावहती देÁ्ययात आली आहे असे ियाटले तर
ɇȺȺ. अवभलेख वमळििे अ्िया ते पहयाि्ययास वमळयािे ्यया संदभया्थतील कोितीही तकयार
ɇȺȺȺ. >खयाद्या प्रकरियात चyकशी करÁ्ययासंदभया्थतील ियाजिी कयारिे आहेत अशी आ्योगयास
खयात्री पटल्ययास आ्योग त्यया प्रकरियाची चyकशी करू शकतयात
Ⱥɉ. मयावहती अवधकयार कया्यदया कलम १८ प्रमयािे >खयाद्या प्रकरियाचया तपयास करÁ्ययासंदभया्थत
वदियािी प्रवक्यया संवहतया १९०८ दयाव्ययाची न्यया्य चyकशी करतयानया वदियािी न्यया्ययाल्ययाकडे
जे अवधकयार विवहत असतील ते अवधकयार मयावहती आ्योगयास प्रयाप् होतयात
ɉ. मयावहती अवधकयारया संदभया्थत तकयारéची चyकशी करतयानया सयाि्थजवनक प्रयावधकरिया¸्यया ज्यया
अवभलेखन हया कया्यदया लयागू होतो अशया कोित्ययाही अवभलेखयाची आरोµ्ययास तपयासिी
करतया ्येते ि कोित्ययाही कयारियाने सयाि्थजवनक प्रयावधकरियास अशया अवभलेख आ्योगयास
तपयासिी पयासून रोखून ठेितया ्येियार नयाही.
. अवपला संदभा्यतील का्य्य ि अवधकार: मयावहती अवधकयार कया्यदया २००५ कलम १९ ते कलम
१९ दरÌ्ययान आ्योगया¸्यया अपील विष्यक कया्य्थ ि अवधकयाö्ययाची अवधकयारयांची तरतूद आहे ती
कया्य्थ ि अवधकयार पुQीलप्रमयािे आहेत
Ⱥ. मयावहती मयावगतल्ययानंतर ठरयाविक मुदतीत मयावहती न वमळयाल्ययास वकंिया जनमयावहती
अवधकयाö्ययाचया वनि्थ्य चुकीचया आहे असे ियाटल्ययास तीस वदिसया¸्यया आत संबंवधत
सयाि्थजवनक प्रयावधकरिया¸्यया िररķ दजया्थ¸्यया अवधकयाö्ययाकडे अपील करतया ्येईल ियाजिी
कयारियांची खयात्री पटली तर तीस वदिसयांनंतरही अपील दयाखल करून Gेतले जयािे अशी
तरतूद आहे.
ȺȺ. त्र्यस् त्रया्यस् पक्षकया्य्थ बयाबतची मयावहती उदयाहरिया््थ उGड करÁ्ययाबयाबत मयावहती
अवधकयाö्ययाने वदलेल्यया वनि्थ्ययाविŁद् अपील करया्यची जनमयावहती अवधकया्यया्थने वनि्थ्य
वदल्ययानंतर ३० वदिसयां¸्यया आत त्र्यस् पक्षयाने ते करयािे अशी तरतूद आहेmunotes.in

Page 143

143प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
ȺȺȺ. अवपली्य अवधकयाö्ययाने वदलेल्यया वनि्थ्ययाविरोधयात अज्थदयारयास दुसरे अपील मयावहती
आ्योगयाकडे करतया ्येते मयात्र वनि्थ्य वमळयाल्ययानंतर ९० वदिसया¸्यया आत करयािे वकंिया
मुदतीत वनि्थ्य न वमळयाल्ययास मुदत संपतयाच अपील करयािे अशी तरतूद आहे ियाजिी
कयारिे असतील तर खयात्री करून त्ययानंतरही अवधकयारी अपील दयाखल करून Gे9
शकतयात
Ⱥɇ. जनमयावहती अवधकयाö्ययाचया वनि्थ्य हया त्र्यस् पक्षया¸्यया मयावहती विष्यी असेल तर अशयािेळी
आ्योग संबंवधत त्रसत पक्षयास आपली बयाजू मयांडÁ्ययाची संधी देतयात
ɇ. अवपलयािर सुनयाििी होईल तेवहया मयावहती मयागियाö्यया व्यक्ती¸्यया अ्िया संस्े¸्यया अजया्थिर
जो वनि्थ्य देÁ्ययात आलया तो सम््थनी्य होतो हे वसद् करÁ्ययाची जबयाबदयारी जनमयावहती
अवधकया्यया्थची असेल
ɇȺ. आ्योगयाकड े आलेले अपील हे ३० वदिसया¸्यया आत अ्िया ते दयाखल केल्यया¸्यया
वदनयांकयापयासून >कूि ४५ वदिसयापेक्षया अवधक होियार नयाही >िQ ्ययाच कयालयािधीत
वनकयालयात कयाQले जयाईल
ɇȺȺ. मयावहती आ्योगयाने वदलेल्यया वदलेलया वनि्थ्य बंधनकयारक असतो
ɇȺȺȺ. मयावहती अवधकयार आ्योग कया्यद्यातील तरतुदéची ्योµ्य पद्तीने पयालन वहयािे ्ययाकररतया
आिÔ्यक असतील अशया उपया्ययांची ्योजनया करÁ्ययास आदेश दे9 शकते ्ययासंदभया्थत
प्रयामु´्ययाने पुQील बयाबéचया समयािेश होतो
१. मयावहती अवधकयाö्ययाची वन्युक्ती करिे
२. मयावहतीचे प्रिग्थ प्रवसद् करिे
३. अवभलेख ठेिÁ्ययासंदभया्थत आिÔ्यक ते बदल करिे
४. अवधकयारी िगया्थस मयावहती अवधकयाö्ययाचे अवधकयारयाचे प्रवशक्षि देÁ्यया¸्यया तरतुदी
संदभया्थत ियाQ करिे
Ⱥɉ. मयावहती कया्यद्याअंतग्थत नमूद करÁ्ययात कोितयाही दंड आकयारÁ्ययाचया अवधकयार आ्योगयास
आहे
ɉ. आ्योगयाकड े अपील आल्ययानंतर अज्थदयारयास ि संबंवधत प्रयावधकरियास आ्योग आपलया
वनि्थ्य कळितो.
‘. दंडातमक Öिłपाची का ्य्य: मयावहती अवधकयार कया्यदया २००५ ¸्यया कलम २० ते कलम २०
दरÌ्ययान आ्योगया¸्यया दंडयातमक कयारियाई संदभया्थत संबंधी¸्यया तरतुदी आहेत त्यया पुQीलप्रमयािे
होत
Ⱥ. जनमयावहती अवधकयाö्ययाने कोित्ययाही ियाजिी कयारियावशिया्य मयावहती वमळÁ्ययाबयाबत चया
अज्थ सिीकयारÁ्ययास नकयार वदलया वकंिया कलम १(१) अनि्ये वनवIJत केलेल्यया िेळेत munotes.in

Page 144

144लोकप्रशयासन
मयावहती सयादर केली नसेल अ्िया मयावहती वमळयािी ्ययासयाठी केलेली विनंती दुष् हेतूने
नयाकयारली असेल वकंिया अपूि्थ अ्िया चुकीची ि वदशयाभूल करियारी मयावहती वदली असेल
अ्िया मयावगतलेली मयावहती नष् केली असेल अ्िया मयावहती देÁ्ययात अड्ळया आित
असेल असे आ्योगयाचे मत Lयाले तर प्रत्येक वदिसयालया दोनशे पननयास Łप्ये दंड आकयारलया
जयाईल परंतु हया >कूि दंड २५ हजयार Łप्ययांपेक्षया अवधक असियार नयाही अशी तरतूद
आहे.
ȺȺ. मयावहती अवधकया`्ययाने कोित्ययाही ियाजिी कयारियावशिया्य मयावहती वमळÁ्ययाबयाबत चया अज्थ
सिीकयारÁ्ययास कसूर केली असेल अ्िया कलम १(१) अनि्ये वनवIJत केलेल्यया िेळेत
मयावहती वदली नसेल अ्िया चुकीची, अध्थिट, वदशयाभूल करियारी मयावहती वदली असेल,
मयावहती देÁ्यया¸्यया कया्यया्थत अड्ळया आिलया असेल त्यया जनमयावहती अवधकयाö्ययास सेिया
वन्यमयानि्ये वशसतभंगया¸्यया कयारियाईची वशZयारस केली जयाते.
’. अहिाल विष्यक का्य्य: मयावहती अवधकयार कया्यदया २००५ ¸्यया कलम २५(१) चे कलम
२५(५) दरÌ्ययान मयावहती आ्योगया¸्यया अहियाल विष्य कया्यया्थची तरतूद आहे त्यया अहियालयांमध्ये
पुQील बयाबéची मयावहती असयािी अशी अपेक्षया आहे.
Ⱥ. प्रत्येक सयाि्थजवनक प्रयावधकरियाकडे मयावहती मयागÁ्यया करतया आलेल्यया अजया«ची सं´्यया
ȺȺ. जे अज्थ ZेटयाळÁ्ययात आले असतील त्ययांची सं´्यया ि अज्थ ZेटयाळÁ्ययाची कयारिे
ȺȺȺ. मयावहती आ्योगयाकडे आलेल्यया >कूि अवपलयांची सं´्यया ि त्ययािरील वनि्थ्ययाची मयावहती
Ⱥɇ. मयावहती अवधकयारी कया्यद्यांतग्थत करÁ्ययात आलेली वशसतभंगया¸्यया कयारियाई ्यया
कया्यद्यांतग्थत संदभया्थत िसूल केलेलया दंड ि Zी
ɇ. मयावहती अवधकयारी कया्यद्याची अंमलबजयाििी अवधक प्रभयािी वहयािी ्ययाकररतया आिÔ्यक
उपया्य्योजनया ि वशZयारशéची मयावहती
ɇȺ. हया अहियाल क¤þ सरकयार ि रयाज्य सरकयार अनुकमे संसदेत ि विवधमंडळयात सयादर
करतयात
सयारयांश, अशया पद्तीने क¤þी्य मयावहती आ्योग ि रयाज्य मयावहती आ्योग दरिषती अहियाल प्रवसद् करतयात.
मयावहतीचया अवधकयार हया प्रशयासनयात ि शयासन वनि्थ्य प्रवक्येत पयारदश्थकतया आिÁ्यया¸्यया दृष्ीने ि
प्रशयासकी्य Ăष्याचयार कमी करÁ्यया¸्यया दृष्ीने अवधक अवतश्य उप्युक्त ठरत आहे. ्यया अवधकयारयाने
सयामयावजक कया्यया्थत अúेसर व्यक्ती संस्या ि सि्यंसेिी संGटनया ्ययांनया अवधक बळ प्रयाप् Lयाले आहे. क¤þी्य
मयावहती आ्योग ि रयाज्य मयावहती आ्योगयाने ्यया दृष्ीने अवतश्य पूरक ि प्रभयािी कया्य्थ पयार पयाडलेली
वदसते.munotes.in

Page 145

145प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
नागरी समाज
तंत्रज्यानयातील प्रगतीमुळे ि जयागवतकीकरिया¸्यया >कूि प्रकpती प्रवक्येमुळे मयानिया¸्यया सयामयावजक
अिकयाशया¸्यया कक्षया Łंदयािल्यया आहेत. त्ययामुळे जयागवतक रयाजकयारियाचे सिरूप ही मोठz्यया प्रमयाियात
प्रभयावित Lयाले आहे. ते केिळ आतया आंतररयाष्ट्री्य न रयाहतया ते खö्यया अ्या्थने जयागवतक Lयाले आहे.
त्ययातून जयागवतक नयागरी समयाजयाची वनवम्थतीची प्रवक्यया िेगियान Lयाली आहे. जयागवतक संदभया्थमध्ये नयागरी
समयाजयाचया संकलपने अंतग्थत विविध क्षेत्रयात विविध पयातÑ्ययांिर कया्य्थ करियाö्यया अशयासकी्य संGटनया
संस्या वनमया्थि Lयाल्यया आहेत, होत आहेत. त्ययांचे जयागवतक रयाजकयारियात िेगळे स्यान वनमया्थि Lयालेले
वदसते. तसेच भयारती्य रयाजकयारियात ि प्रशयासनयातही नयागरी समयाजयाचे आपले सितंत्र अिकयाश वनमया्थि
केलया आहे. प्रशयासनयास पयारदश्थक ि गवतमयान करÁ्ययात नयागरी समयाजयाची भूवमकया ही तेिQीच महßियाची
मयानली जयाते. ्यया दृष्ीने नयागरी समयाजयाचे सिरूप ि भूवमकया ्ययांचया आQयािया Gेिे आिÔ्यक ठरते.
नागरी समाज स ंकÐपनेचा 6वतहास
नयागरी समयाज ही संकलपनया अगदी अलीकड¸्यया कयाळयात लोकवप्र्य Lयाली असली तरी ्यया संकलपनेचया
6वतहयास बरयाच जुनया आहे. सीसेरो, लvक, हेगेल, úयामली ्ययासयार´्यया तßििेß्ययां¸्यया वलखयाियात नयागरी
समयाज ्यया संकलपनेचया उद्य सयापडतो. जसे की रोमन तßिज् सीसेरोने समयाजया¸्यया दोन अिस्यांचे
वचत्रि केले आहे अिस्यांचे वचत्रि केले आहे. >कया अिस्ेत समयाज कया्यद्यािर आधयाररत असतो तर
दुसö्यया अिस्ेत कया्यदे अवसततियात नसतयात. अशी वसलेरो ्ययांनी मयांडिी करून दुसö्यया अिस्ेत
नयागरी संबंध प्रस्यावपत करिे कठीि होते असया वनष्कष्थ मयांडलया आहे. तर लvक ्ययांनी ्ययासंदभया्थत
मयांडिी करतयानया नयागरी ि रयाजकी्य समयाजया¸्यया >कत्रीकरि आिर भर वदलया. लvक ्ययां¸्यया मते नयागरी
समयाजयामध्ये रयाज्यसंस्या वनमया्थि हो9 शकते. नयागरी समयाजयात वशसत व्यिस्या सुरक्षया ्ययासयार´्यया
बयाबीनया Łजू होÁ्ययास आिÔ्यक पूरक पररवस्ती उपलÊध करतो. जम्थन विचयारिंत हेगेल ्ययाचे विचयारही
्यया संदभया्थत महßियाचे मयानले जयातयात. हेगेल ्ययां¸्ययामते नयागरी समयाज ही कुटुंब संस्या ि रयाज्य संस्या
्ययामधली अिस्या असून नयागरी समयाज ि रयाज्य ्ययांनया परसपरयांपयासून िेगळे करूनच अË्ययासिे गरजेचे
आहे. हेगेल ्ययां¸्यया मते रयाज्य ही सिō¸च सयामयावजक संस्या असून रयाज्यया¸्यया वनवम्थतीमुळे नयागरी समयाज
नष् होत नयाही. विसयाव्यया शतकयातील नि मया्कस्थियादी विचयारिंत Ìहिून Bळखल्यया जयाियाö्यया úयामली
्ययांनी नयागरी समयाजयाचे वििेचन करतयानया रयाज्य हे दमनिर आधयाररत असते तर नयागरी समयाज हया सहमती
िर आधयारलेलया असतो अशी भूवमकया मयांडली. सयारयांश, नयागरी समयाज ही संकलपनया प्रयाचीन कयाळयापयासून
रयाजकी्य तßिज्यानया¸्यया क्षेत्रयातील >क महßियाचया तßिविचयार रयावहलेली आहे असे वदसते.
समकालीन नागरी समाज स ंकÐपना
नयागरी समयाज ्यया संकलपनेची अध्ययापही अवधकpत वनवIJत सिरूपयाची व्यया´्यया उपलÊध नयाही.
अशयासकी्य संGटनया, सि्यंसेिी संस्या, सयामयावजक चळिळ ्ययासयारखे शÊद नयागरी समयाज ्यया संकलपने
कररतया व्यिहयारयात ्योजली जयातयात. त्ययामुळे नयागरी समयाज ्यया संकलपने अंतग्थत समयाविष् केल्यया जयात
असलेल्यया Gटकयांचे सिŁप विविधतया पूि्थ आहे. त्ययांचे कया्य्थक्षेत्र, कyशल्ययाचे क्षेत्र, वहतसंबंध, आकयारमयान
त्ययां¸्ययाकडील संसयाधने, भyगोवलक स्यान ि व्ययाप्ी, बंधनयांची पयातळी, संGटनयांची पयातळी, उवदिष्े, ती
सयाध्य करÁ्ययाचे मयाग्थ, डयाि पेच अशया सि्थच पयातÑ्ययांिर विवभननतया प्रत्य्ययास ्येते. तरीही ही समकयालीन
नयागरी समयाज ही संकलपनया पुQील दोन विधयानयां¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया ्ये9 शकते.
Ÿनयागरी समयाज हे असे >क अिकयाशआहे आहे वज्े रयाज्य ि बयाजयार ्ययां¸्यया व्यवतररक्त सि्यंसZूततीने munotes.in

Page 146

146लोकप्रशयासन
व्यक्ती समयान वहतसंबंध जोपयासÁ्ययासयाठी >कत्र ्येतयात 
कयालंदŌर ्ययांनी ्ययासंदभया्थत विधयान करतयानया Ìहटले आहे, Ÿनयागरी समयाज ही >क प्रवक्यया आहे वज¸्ययामध्ये
व्यक्ती आपयापसयात आवि आव््थक ि रयाजकी्य सत्तया सत्तयाक¤þया बरोबर ियाटयाGयाटी, ियाद, संGष्थ ि
समLोतया करतयात. 
नागरी समाजाच े Öिłप
नयागरी समयाजयाचे सिरूप पुQील मुदzद्यां¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया ्येईल.
. समान उĥेÔ्य प्राप्ी: नयागरी समयाजया¸्यया सिरूपयातील पवहलया प्रधयान Gटक Ìहिजे उदिेशयांची
समयानतया हो्य. नयागरी समयाज Ìहिजे >क प्रकयारे समयान उदिेश ्ययां¸्यया प्रयाप्ीकरतया वनमया्थि Lयालेले
व्यक्तéचे मुक्त संGटन हो्य. ्ययादृष्ीने नयागरी समयाज हया कया्यद्यािर आधयाररत समयाज असतो.
नयागरी समयाजयात सहमती हया महßियाचया Gटक कया्य्थरत असतो. दमन ्यया Gटकयास नयागरी समयाजयात
कया्य्थप्रियालीत स्यान नसते. नयागरी समयाजयाचे सदस्यति मूलत3 उसZूत्थपिे सिीकयारलेले असते.
. Öितंत्र राजकी्य अ िकाश: नयागरी समयाजयाचया रयाज्यसंस्ेची संबंध असतोच असे नसले तरी
नयागरी समयाजयाची सित3ची रयाजकी्य भूवमकया, रयाजकी्य मूल्ययां प्रवत बयांवधलकी असू शकते.
त्ययामुळे नयागरी समयाजया¸्यया सिरूपयात नयागरी समयाजया¸्यया सितंत्र रयाजकी्य अिकयाशयाचया अंतभया्थि
करिे गरजेचे ठरते.
‘. बाजार व्यिÖथेपासून Öितंत्र: नयागरी समयाज ही संकलपनया जशी रयाज्यसंस्ेचे पयासून मुक्त
असते तशीच ती बयाजयारव्यिस्ेत पयासूनही सितंत्र असते. जसे की बयाजयार व्यिस्ेतील नZया
वमळििे हे सि्थ सहभयागी Gटकयांची प्रधयान उवदिष् असते परंतु नयागरी समयाजयातील Gटक नÉ्ययाचे
उवदिष् डोÑ्ययासमोर ठेित नयाहीत. त्ययामुळे नयागरी समयाजयात नया नZया असेही संबोधले जयाते.
’. लोकशाही प्रÖथापना हे उवĥष्: नयागरी समयाज हया Gटक लोकशयाहीची उवदिष्े सयाध्य करÁ्ययाचया
>क महßियाचया मयाग्थ मयानलया जयातो. त्ययामुळेच लोकशयाही विरोधी संस्या संGटनया विचयारधयारया ्ययांनया
नयागरी समयाजयाचया भयाग मयानले जया9 शकत नयाही.
नागरी समाजा¸्या उद्याची कारण े
नयागरी समयाज हया रयाष्ट्री्य रयाजकयारि ि प्रशयासनयातील >क महßियाचया Gटक Ìहिून तर कया्य्थवनित Lयालया
आहे. ्ययावशिया्य नयागरी समयाज हया Gटक जयागवतक रयाजकयारि अ््थकयारि ि >कूि प्रवक्येत प्रभयावित
करतयानया वदसतो आहे. नयागरी समयाजयाची उद्ययाची पयाĵ्थभूमी पुQील कयाही Gटकयांनी वनमया्थि केलेली
वदसते.
. राषů राज्य व्यिÖथेतील निे Öिłप: सयाधयारित3 १९८० ¸्यया दशकयात रयाष्ट्री्य पयातळीिर
अनेक देशयांमध्ये नयागरी समयाजयाची कलपनया नव्ययाने प्रसतुत करÁ्ययात आली. ्ययाची प्रवक्यया
प्रयामु´्ययाने दोन पयातÑ्ययांिर Lयाली. >क Ìहिजे सयाÌ्यियादी रयाजिटी¸्यया विरोधयात नयागरी समयाज
>किटलया ि त्ययातून नयागरी समयाजयाचया मयानिी ह्कक ि शयांततेचया पुरसकयार करत पुQे सरसयािल्यया.
तर दुसö्यया बयाजूने उदयारमतियादी अ््थव्यिस्ेकडे संकमि करियाö्यया विकसनशील विकसनशील
अविकवसत रयाष्ट्रयांनी नयागरी संGटनया आपयापल्यया देशयात सयामयावजक आव््थक रयाजकी्य पुनर्थचनेत munotes.in

Page 147

147प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
महßियाची भूवमकया प्रदयान केली. ्ययातून नयागरी समयाजयाविष्यी ्यया देशयांमध्ये >क प्रकयारे आĵयासक
ियातयािरि त्ययार Lयालेले वदसते.
. राज्याचे बदलते Öिłप: अलीकड¸्यया कयाळयात रयाज्ययाचे सिरूप पयार बदलून गेलेले आपियास
पहयाि्ययास वमळतयात. १९९०¸्यया दशकयात कल्ययािकयारी रयाज्ययाची ची जयागया निउदयारमतियादी
रयाज्ययाने Gेतली त्ययातून >कया बयाजूने विकवसत रयाज्ययांमध्ये नयागररकयां¸्यया सिलती ि ततसम
अनुदयाने बंद Lयाली. तर विकसनशील देशयांमध्ये निउदयारमतियादी धोरियामुळे आव््थक दृष्z्यया
दुब्थल Gटकयांनया असलेले रयाज्ययाचे संरक्षि नष् Lयाले. अनेक जि आव््थक संकटयात सयापडले.
त्ययातून वनमया्थि Lयालेल्यया सपेस मध्ये नयागरी समयाजयाने आपली जयागया वनमया्थि करून रयाज्ययां¸्यया
प्रशयासनयािर ि >कूि प्रवक्ययांिर प्रभयाि पयाडयाि्ययास सुŁियात केली.
‘. सुशासनाची संकÐपना: १९९०¸्यया दशकयात सुशयासन संकलपनया अवधक विसतयारयाि्ययास
सुŁियात Lयाली. ्यया संकलपने¸्यया विकयासयाबरोबर नयागररकयांनया शयासकी्य संस्यांची म्यया्थदयांची
जयािीि होिेस सुŁियात Lयाली. त्ययातूनच शयासकी्य संGटने¸्यया अप्यश ि नयाकत¥पिया विŁद्
जनमत संGवटत हो9 लयागले. त्ययातून नयागरी समयाज पुQे आलया ि प्रशयासनयात >कूि पयारदश्थकतया,
जबयाबदयारी ि नयागररकयांचया प्रशयासन प्रवक्येतील सहभयाग ियाQीस लयािÁ्ययास उप्युक्त ठरलया.
’. जागवतक Öतरािरील बदल: जयागवतकीकरिया¸्यया ्यया प्रवक्येने जयागवतक सतरयािर ि रयाष्ट्री्य
समयाज जीिनया¸्यया संरचनया मध्ये मूलभूत सिरूपयाचे बदल Gडून आले आहेत. जयागवतकीकरिया¸्यया
प्रवक्येिे सयामयावजक, आव््थक ि रयाजकी्य अशया वत्रसतरी्य सिरूपयात बदल Lयाले ि त्यया सि्थच
क्षेत्रयात नयागरी समयाजयाने आपले कया्य्थ विसतयारले आहे.
“. मावहती ि संपक्य तंत्र²ान Lालेली क्रांती: मयावहती ि संसूचनया¸्यया सयाधनयांमध्ये Lयालेली कयांती
ही सि्थव्ययापी ठरली आहे. तंत्रज्यानया¸्यया प्रगतीने अनेक बयाबéनया Gटक कयालबयाĻ ठरिून त्ययांची
जयागया आधुवनक तंत्रज्यानयािर आधयाररत संकलपनया ि Gटकयांनी Gेतलेली वदसते. त्ययातूनही नयागरी
समयाजयाची व्ययापकतया ियाQÁ्ययास पूरक गोष्ी वमळयालेल्यया वदसतयात.
’.‘ नागरी समाजाची भूवमका
नयागरी समयाजयाची भूवमकया पुQील मुदzद्यां¸्यया आधयारे अवधक सपष् करतया ्येईल.
. सामावजक न्या्या¸्या प्रÖथापनेसाOी पुQाकार: सयामयावजक न्यया्यया¸्यया क्षेत्रयात नयागरी संGटनयांनी
महßियाची भूवमकया बजयािलेली वदसते. जयागवतकीकरिया¸्यया प्रवक्येचे जे प्रमुख दोष आहेत
त्ययातील सिया्थत महßियाचया दोष Ìहिजे जयागवतकीकरियामुळे आव््थक विषमतया प्रचंड प्रमयाियात
ियाQली आहे. मयानिी अवधकयार कयामगयार ि विकयासया¸्यया क्षेत्रयात कया्य्थ करियाö्यया संस्यांनी ्ययाची
दखल Gे9न जयागवतक ब1क जयागवतक व्ययापयार संGटनया नयािे वनधी ्ययासयार´्यया संस्यां¸्यया
धोरियाविरोधयात मोठी आंदोलने उभयारÁ्ययास सुŁियात केली आहे.
. प्रशासनाचे लोकशाहीकरण: ज्यया जयागवतक समूहयांनया कुठेच प्रवतवनवधति वमळत नयाही अशया
गटयांचया आियाज जगयासमोर मयांडुन नयागरी संGटनया महßियाची भूवमकया बजयाित आहेत. ्यया munotes.in

Page 148

148लोकप्रशयासन
मयाध्यमयातून नयागरी समयाज >क प्रकयारे जयागवतक लोकशयाहीस चयालनया देत आहेत. जयागवतक ब1क,
आंतररयाष्ट्री्य नयािेवनधी ि जयागवतक व्ययापयार संGटनया ्ययातील प्रमुख आंतररयाष्ट्री्य संस्यां¸्यया
व्यिहयारयांमध्ये लोकशयाही तßियांचया पुरसकयार करून त्ययां¸्यया कयारभयारयामध्ये सुधयारिया Gडिून
आिÁ्ययासयाठी अनेक नयागरी संGटनया आंदोलने उभयारत आहेत.
‘. विकासाचा प्या्य्यी दृवष्कोन: नयागरी समयाजया¸्यया मयाध्यमयातून १९८०-९० ¸्यया दशकयात
सयामयावजक न्यया्य, सहभयाग, सबलीकरि वचरंतनßि ्ययािर आधयाररत विकयासयाचया नव्यया
संकलपनयांची ि प्रवतमयांची मयांडिी करÁ्ययात आली. त्ययातून मयानिी चेहरया असलेल्यया विकयास हया
प्रशयासनयाचया >क महßिपूि्थ Gटक Ìहिून कया्य्थरत असलेलया वदसतो.
’. संGNना ि सÐलागाराची भूवमका: रयाष्ट्रयां¸्यया विकयासया¸्यया संदभया्थत मूलभूत समस्यया असियाö्यया
प्यया्थिरिी्य समस्यया, मयानिी ह्ककभंगयाची प्रकरिे ्ययाबयाबत नयागरी समयाजयाने आúहयाची भूवमकया
Gे9न शयासनयास ्यया भूवमकयांची उकल करÁ्ययास ि त्ययांचे वनमू्थलन करÁ्ययात महßियाचे ्योगदयान
वदलेले वदसते. ्यया दृष्ीने प्रशयासनयास नयागरी समयाजयाची होियारी मदत >क प्रकयारे सललयागयारयाची
आहे.
“. विविध सेिांचा पुरिOा: नयागरी समयाज देशयात जीिनयािÔ्यक िसतूंचया ि सेियांचया पुरिठया करÁ्ययात
ही महßियाची भूवमकया पयार पयाडलेली वदसते. ज्यया वठकयािी अनेक िेळ रयाज्यसंस्ेची मदत
पोहोचत नयाही ि पोहोचू शकत नयाही अशया वठकयाियाप्य«त समूह प्य«त नयागरी समयाज अनेक सेिया
Gे9न पोहोचतो आहे ही महßियाची बयाब ठरते.
”. मावहतीचा प्रसार करण े: नयागरी समयाज Gटक संस्या सितंत्रपिे संशोधन करून नयागरी समस्यया
विष्यीची मते जनतया ि शयासनयासमोर प्रसतुत करतयात. विशेषत: प्यया्थिरिियादी विकयासियादी
चळिळéनी ्यया संदभया्थत महßियाची भूवमकया बजयािलेली वदसते.
>कंदरीत जनते¸्यया ि शयासनया¸्यया कक्षया ŁंदयािÁ्ययाचे महßियाचे कया्य्थ ्यया संस्या पयार पडत आहेत. >कूिच
प्रशयासनयात नयागरी समयाजयाने आपलया >क अिकयाश वनमया्थि करून ई-प्रशयासन, सुशयासन, मयावहतीचया
अवधकयार नयागररकयांची सनद ्ययासयार´्यया संकलपनया प्रत्यक्षयात कया्यया्थवनित करÁ्ययात महßियाची भूवमकया
बजयािलेली वदसते.
’. नागåरकांची सनद
नयागररक प्रशयासनयामध्ये नयागररकयांचया आियाज शयासन प्रवक्येमध्ये उभयारलया जयािे आिÔ्यक मयानले जयाते.
नयागररक नयागररकयांची सनद हे >क असेच सयाधन आहे ज्यया मयाध्यमयातून प्रशयासन पयारदश्थक, जबयाबदयार
ि नयागररकयांशी सुसंियादी बनते. नयागररकयांची सनद ही मूलत3 कोित्ययाही संGटनया िया विष्ययाची आपल्यया
सेिया पुरविÁ्यया¸्यया आदश्थ संबंवधत केलेल्यया िचनबद्तेची ि बयांवधलकीची ्ययादी असते. लोक प्रशयासनयात
प्रशयासनयातील पयारदश्थकतया, उत्तरदयाव्यति ि जबयाबदयारीचे तति समयाविष् करÁ्ययाकररतया जे प्र्यतन Lयाले
त्यया चचया्थ विĵयातून नयागररकयांची सनद ही संकलपनया पुQे आली. ्यया संकलपनेने प्रशयासनयास नयागररकयांप्रती
अवधक उत्तरदया्यी बनिले. त्ययाचबरोबर नयागररकयांनयाही विभयाग ि प्रशयासनयाविष्यी अवधक संियादी
बनिले. ्यया दृष्ीने नयागररकयांची सनद ही संकलपनया अË्ययासिे आिÔ्यक ठरते.munotes.in

Page 149

149प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
नागåरकांची सनद पाĵ्यभूमी
१९८० ¸्यया दशकयात शयासकी्य खचया्थत ियाQ न करतया सयाि्थजवनक सेियांची गुिित्तया सुधयारÁ्ययाकररतया
शयासन विविध मयागया«चया शोध Gे9 लयागले. ्यया दृष्ीने प्र्म ्यशसिी प्र्यतन 6ंµलंडमध्ये Lयालया.
उपभोगत्ययां¸्यया 6¸Jया ि गरजयांप्रवत सेिया अवधक प्रवतसयादयातमक हो9न त्ययांचया दजया्थ उंचयािÁ्ययासयाठी
6ंµलंडचे तयातकयालीन पंतप्रधयान जvन मेजर ्ययांनी जून १९९१ मध्ये नयागररकयां¸्यया सनदेची कलपनया
प्रसतुत केली. नयागररकयां¸्यया सनदे¸्यया प्रभयािया मध्ये सुधयारिया करÁ्ययाकररतया १९९१ सयाली 6ंµलंडमध्ये
चयाट्थर मयाक्थ ्योजनया कया्यया्थवनित करÁ्ययात आली. वāटनमधील नयागररकयां¸्यया सनदेने जगभरयातील अनेक
देशयात नयागररकयां¸्यया सनदे¸्यया अंमलबजयाििी¸्यया दृष्ीने सकयारयातमक Gडयामोडी Gडून ्येÁ्ययास प्रयारंभ
Lयालया.
नागåरकांची सनद भारती्य पाĵ्यभूमी
भयारतयाने १९९१ सयाली निीन आव््थक धोरियांचया सिीकयार केलया. जयागवतकीकरि, उदयारीकरि,
खयाजगीकरिया¸ ्यया प्रवक्यया बरोबरच सुशयासन ई-शयासन सयार´्यया कलपनया आल्यया. त्ययातून प्रशयासनयाची
जनतेप्रतीची बयांवधलकी¸्यया अपेक्षया अवधक ियाQली. ्यया ियाQत्यया अपेक्षयांनया प्रशयासनयाकडून पुरेसया
प्रवतसयाद वमळत नवहतया. अशया िेळी १९९७ सयाली तयातकयालीन पंतप्रधयान अटल वबहयारी ियाजपे्यी ्ययांनी
सि्थ Gटक रयाज्ययातील मु´्यमंÞ्ययांची वदलली ्ये्े पररषद आमंवत्रत केली. ्यया पररषदेत पंतप्रधयानयांनी क¤þ
सरकयार ि रयाज्य सरकयार ्ययां¸्यया सि्थ मंत्रयाल्ययांमध्ये नयागररकयांची सनद ही संकलपनया रयाबिली रयाबियािी
असया आúह धरलया. नयागररकयांची सनद रयाबिली जयािी असया अवधकpत ठरयाि ्यया पररषदेत संमत Lयालया
ि त्ययाप्रमयािे शयासकी्य ि वनमशयासकी्य कया्यया्थल्य विभयागयांमध्ये नयागररकयांची सनद ही संकलपनया
रयाबविÁ्ययाची हयालचयाल भयारतयात प्र्म १९९९ ¸्यया दरÌ्ययान सुरू Lयाली.
पंतप्रधयानयांनी नयागररकयांची सनद रयाबविÁ्ययाचे जयाहीर केले तरीही सरकयारी कयाम आवि सहया मवहने ्यांबž
ही प्रवतमया कयाही पुसल्यया जयात नवहती. >जंट रयाजž हे भयारती्य सयाि्थजवनक सेिेचे सिरूप कयाही केल्यया
विरळ होत नवहते. त्ययामुळे ्यया विरोधयात जनमत संGवटत होत होते. ्ययासंदभया्थत कvमन कvज ्यया >च.
डी. शyरी ्ययां¸्यया अध्यक्षतेखयाली कया्य्थरत असलेल्यया संस्ेने महßियाचे ्योगदयान वदले. कvमन कvज
संGटनेने सतत नयागररकयांची सनद ्यया संकलपनेचया शयासकी्य पयातळीिर पयाठपुरयािया करून ब1वकंग, िीज
मंडळ, मयावहती प्रसयारि विभयाग ्यया क्षेत्रयात नयागररकयांची सनद ्यया तßियाची अंमलबजयाििी करÁ्ययास भयाग
पयाडले. ्यया विभयागयातील सकयारयातमक प्रवतसयाद ि पररियामयानंतर नयागररकयांची सनद सि्थच विभयागयांमध्ये
कया्यया्थवनित करÁ्ययात ्ययािी ्ययासयाठीच दहयाव्यया ्योजनया आ्योगयाने ही प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यतिया¸्यया
दृष्ीने नयागररकयांची सनद ही सयाि्थवत्रक करयािी अशी वशZयारस केली. त्ययास कया्यदेशीर सिरूप मयावहती
अवधकयार कया्यद्या¸्यया अंमलबजयाििी बरोबरच आले. मयावहती अवधकयार कया्यद्या¸्यया कलम ४ मध्ये
सपष्पिे नमूद करÁ्ययात आले आहे की प्रत्येक शयासकी्य ि वनमशयासकी्य विभयाग ि कया्यया्थल्ययाने
नयागररकयांची सनद दश्थनी भयागयात लयाियािी ज्ययातून त्यया विभयागया¸्यया >कूि प्रवक्यया ि उत्तरदयाव्यतियाची
मयांडिी सि्थसयामयान्य जनतेलया होईल.
नागåरकां¸्या सनदेचे उĥेश
नयागररकयांची सनद द्या्यचे उदिेश
नयागररकयांची सनद ही संकलपनया भयारती्य संदभया्थत १९९७ सयाली प्र्म प्रसतुत केली गेली. त्ययािेळी munotes.in

Page 150

150लोकप्रशयासन
नयागररकयां¸्यया सनदेची प्रमुख तीन उदिेश सपष् करÁ्ययात आले होते.
१. प्रशयासनयास उत्तरदया्यी ि लोकवप्र्य बनििे
२. प्रशयासनयातील पयारदश्थकतया ि मयावहतीची वनवIJती करिे
३. नयागररकयां¸्यया सेियांनया अवधक सपष्तया देत प्रेररत करिे
्यया उदिेशयाने मध्ये कयाळयात िेळोिेळी ियाQ होत गेली नयागररकयां¸्यया सनदेची प्रमुख उदिेश पुQील मुदzद्यां¸्यया
आधयारे अवधक सपष् करतया ्येतील.
. कालबद का्य्यपूतणीची वनवIJती: नयागररकयां¸्यया सनदेतून >खयाद्या कया्यया्थस वनवIJत वकती
कयालयािधी लयागियार ्ययाची सपष्तया व्यक्त करÁ्ययास प्रयाधयान्य देÁ्ययात आले आहे. शयासकी्य ि
वनमशयासकी्य कया्यया्थल्ययात नयागररकयाने िया त्यया उपभोक्तयाने अज्थ केल्ययानंतर ते कया्य्थ वकती
वदिसयात पूि्थतियास जयाईल ्ययाची शयाĵती त्ययास आगया9 सिरूपयात वमळिे हे नयागररकयां¸्यया
सनदेची प्र्म उवदिष् आहे.
. प्रशासकी्य उत्रदा व्यति ि नागåरकांचे सहका्य्य िृवदंगत करणे: प्रशयासनयात जनतेप्रती
उत्तरदयाव्यतियाची भयािनया वनमया्थि Lयाल्ययाखेरीज प्रशयासकी्य कया्यया्थतगतीमयानतया कया्य्थक्षमतया ्ये9
शकत नयाही ि जनतेचया सकयारयातमक प्रवतसयाद असल्ययावशिया्य कोितयाही विभयाग आपले कया्य्थ
पूि्थतियास ने9 शकत नयाही हे ियासति आहे. ्यया दृष्ीने नयागररकयां¸्यया सनदे¸्यया मयाध्यमयातून
प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यति ि नयागररकयांचे सहकया्य्थ िpवद्ंगत करिे हे नयागरी सनदेचे >क उवदिष्
मयानÁ्ययात आले आहे
‘. नागåरकांना अवधक स±म ि जागłक बनिणे: भयारतयामध्ये प्रशयासकी्य संरचनया ि प्रशयासनयाचे
मनसियासÃ्य हे वāवटश िसयाहतियादी प्रशयासनव्यिस्ेचया व्यिस्े¸्यया ियारशयातून आले. त्ययामुळे
सियातंÞ्योत्तर कयाळयात प्रशयासनयामध्ये >क प्रकयारचया अहंगंड वनमया्थि होत गेलया. मयात्र सयामयान्य
जनतया, नयागररक, उपभोक्ते मयात्र त्यया प्रमयाियात आपल्यया ह्कक ि अवधकयार आवि प्रवत जयागरूक
होÁ्ययाची आिÔ्यकतया होती, ती पूि्थतियालया जयात नवहती. त्ययामुळे शयासनयाकडून सयामयान्ययांकररतया
्योवजलेल्यया ्योजनया ि उपकमयांचे लयाभ नयागररकयांप्य«त पोहोचत नवहते. ्यया दृष्ीने नयागररकयां¸्यया
सनदे¸्यया मयाध्यमयातून नयागररकयांनया आपल्यया ह्कक ि अवधकयारयाप्रती अवधक सजग, सक्षम ि
जयागरूक करिे हे नयागररकयां¸्यया सनदी उवदिष् आहे.
’. नागåरकां¸्या सनदेची Öिłप: मयावहती अवधकयार कया्यद्याने नयागररकयां¸्यया सनदेची सिरूप कसे
असेल हे वनवIJत केले आहे. नयागररकयां¸्यया सनदे मध्ये कया्य अपेवक्षत ि अवनिया्य्थपिे शयासकी्य
ि वनमशयासकी्य संस्यांनी, कया्यया्थल्ययाने कया्य Gोवषत करयािे हे सपष् केले आहे. त्ययात पुQील
कयाही तßियांचया अंतभया्थि करिे आिÔ्यक असते ज्ययातून नयागररकयां¸्यया सनदेची सिरूप वनवIJत
होते. सयाधयारित3 नयागररकयां¸्यया सनदेत पुQील तति अंतभू्थत असिे अवनिया्य्थ आहे.
Ⱥ. संबंवधत विभयागयाचे वमशन कया्य आहे, ध्ये्य कया्य आहे, उवदिष् कया्य आहे ्ययाचे वििरि
नयागररकयां¸्यया सनदेत आिÔ्यक आहे.
ȺȺ. संबंवधत विभयागया¸्यया कया्यया्थचे सिरूप कसे आहे ि ते कसे असेल ्ययाची सपष् मयांडिी
नयागररकयां¸्यया सनदेत असिे अपेवक्षत आहे.munotes.in

Page 151

151प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
ȺȺȺ. संबंवधत विभयागयाशी कोितया नयागररकयांचया समूह बयांवधल आहे ि हया विभयाग कोित्यया प्रिगया्थ
कररतया कया्य्थरत आहे ्ययाचेही वििरि नयागररकयां¸्यया समोर असिे आिÔ्यक आहे. जसे
की कpषी विभयाग शेतकरी िगया्थसयाठी कया्य्थरत आहे. त्यया िगया्थकररतया कोिते कया्य्थ करÁ्यया
प्रवत कpषी विभयाग बयांधील आहे ्ययाची सपष् मयांडिी कpषी विभयागया¸्यया नयागररकयां¸्यया सनदेत
असिे अपेवक्षत आहे.
Ⱥɇ. संबंवधत विभयागयाने त्ययां¸्यया उपभो्कत्ययांकररतया कोित्यया सेिया ि सुविधया वनमया्थि केलेल्यया
आहेत, कोित्यया सेिया कया्यया्थवनित आहेत, कोित्यया सेिया प्रसतयावित आहेत, कोित्यया
सेिया स्वगत Lयालेल्यया आहेत ि त्यया कया स्वगत करÁ्ययात आलेल्यया आहेत अशया ततसम
बयाबéची मयांडिी ही नयागररकयां¸्यया संधीमध्ये असिे अपेवक्षत आहे.
ɇ. संबंवधत विभयागयाकडे अवधकयारी ि कम्थचयाö्ययांसंदभया्थत जनते¸्यया, उपभो्कत्ययां¸्यया,
नयागररकयां¸्यया तकयारी असतील तर त्ययाचे वनियारि करÁ्ययाची तकयार करÁ्ययाची ्यंत्रिया
कया्य आहे, त्ययाचे सिरूप ि प्रवक्यया कशी आहे ्ययाचीही मयांडिी नयागररकयां¸्यया सनदी मध्ये
असिे अपेवक्षत आहे.
ɇȺ. नयागररकयांची सनद ही सहज सोÈ्यया शÊदयांमध्ये मयांडलेली असयािी जेिेकरून ती
सयामयान्ययातल्यया सयामयान्य व्यक्तीस सहज समजू ि उमजू शकेल. त्ययात व्कलष्, तयांवत्रक
शÊदयांचया ियापर टयाळयािया अशी अपेक्षया असते. नयागररकयां¸्यया सनदेवतल शÊद्योजनया ही ्ेट
ि सहज समजियारी असयािी.
नागåरकांची सनद अंमलबजािणी¸्या अभाि कारणे
नयागररकयांची सनद ही संकलपनया मयावहती अवधकयार कया्यदया कलम ४ अनि्ये प्रत्येक शयासकी्य ि
वनमशयासकी्य विभयागयाकररतया दश्थनी भयागयात प्रदवश्थत करिे अवनिया्य्थ करÁ्ययात आले असले तरी
नयागररकयां¸्यया सनदेची ¸्यया >कूि प्रभयाियाचया ि अंमलबजयाििीचया अË्ययास करतयानया त्यया¸्यया अनेक
म्यया्थदया सपष् होतयात. त्ययातील कयाही प्रमुख कयारियांची मयांडिी पुQील प्रमयािे करतया ्येईल.
. कागदोपत्री अंमलबजािणी: नयागररकयां¸्यया सनदेची अंमलबजयाििी कया्यया्थल्यीन सतरयािर होत
असतयानया हे >क िरून आलेले Zrड आहेž ्यया भयािनेतून केिळ कयागदोपत्री अंमलबजयाििी
करून उरकून टयाकिेž ्यया पद्तीने नयागररकयां¸्यया सनदेची Gोषियापत्र कया्यया्थल्ययाने जयाहीर करून
टयाकले. ्ययाची अंमलबजयाििी करयाि्ययाची आहे ही कलपनया ही त्ययांनया अद्याप सपष् Lयालेली नयाही
हे सपष्पिे जयाििते.
. नागåरकांचा सहभाग नाही: नयागररकयांची सनद त्ययार करतयानया संबंवधत विभयागयानी नयागररकयां¸्यया,
त्यया संबंवधत विभयागयाशी वनगवडत उपभो्कत्ययांचया, िया प्रिगया्थचया विचयार Gेिे, त्ययांनया विĵयासयात Gेिे,
सहभयागी करून Gेिे अपेवक्षत होते. मयात्र ियासतियात नयागररकयांची सनद बनिÁ्ययाचे कया्य्थ >खयाद-
दुसö्यया कम्थचयाö्ययािर सोपिून ते वभंतीिर लयाििे >िQयाच त्ययाचया अ््थ Gेतलेलया वदसतो.
नयागररकयां¸्यया सहभयाग ्यया प्रवक्येत कुठेही नसल्ययामुळे त्ययािर मोठz्यया म्यया्थदया ्येिे सियाभयाविक
आहे.
‘. प्रवश±णाचा अभाि: कोितेही कया्य्थ ्योजनया ि उपकम पूि्थतियास ्ययाि्ययाचे असेल िया त्ययाची munotes.in

Page 152

152लोकप्रशयासन
्यशसिी अंमलबजयाििी करयाि्ययाची असेल तर त्यया उपकमयाची अंमलबजयाििी ज्ययाचे मयाZ्थत
होियार आहे त्ययांनया ्योµ्य ि प्रभयािी पद्तीने प्रवशक्षि देिे अत्ययािÔ्यक असते. मयात्र नयागररकयां¸्यया
सनदे¸्यया संदभया्थत अशया कोित्ययाही पद्तीचे प्रवशक्षि अवधकयारी ि कम्थचयाö्ययांनया नयागररकयांनया
देÁ्ययात आलेले वदसत नयाही. ्योµ्य प्रवशक्षिया अभयािी हया उपकम अ्यशसिी Lयालया असे वदसते.
’. नागåरकांमधील जाणीि जागृतीचा अभाि: नयागररकयांची सनद असया कयाही प्रकयार असतो आहे
्ययाची मयावहतीही नयागररकयांप्य«त अद्याप पोहोचलेली नयाही. सि्थसयामयान्य नयागररकयास नवहे तर
वशवक्षत कम्थचयारी िग्थ ि सि्यंसेिी संस्यांचे कया्य्थकत¥ ही ्यया प्रवक्येपयासून अद्यापही अनवभज्
आहेत. त्ययामुळे ्यया उपकमया¸्यया ्योµ्य प्रवसद्ी अभयािी ही ्योजनया अ्यशसिी ठरतयानया वदसते
आहे
“. पून्यमूÐ्यांकन ि अī्यािततेचा चा अभाि: नयागररकयांची सनद ही प्रवक्यया सयातत्ययाने अद््ययाित
होिे त्ययाचे वनरंतर पून्थमूल्ययांकन होिे ि त्ययाप्रमयािे नव्ययाने समयाविष् Lयालेल्यया बयाबी निीन वन्यम
निे बदल ्ययाची मयावहती त्ययातून उपलÊध होिे आिÔ्यक असते. तसेच जयाहीर करÁ्ययात
आलेल्यया नयागररकयां¸्यया सनदे तील त्रुटी, म्यया्थदया ्ययांचे अिलोकन, परीक्षि करून ्योµ्य त्यया
दुŁसत्यया, सुधयारिया ि बदल करिे अपेवक्षत असते. मयात्र अशया कोित्ययाही पद्तीची प्रवक्यया
रयाबिली गेली नयाही ि रयाबिली जयात नयाही. त्ययामुळे ही नयागररकयांची सनद ही प्रवक्यया अप्यशी
ठरतयानया वदसते आहे.
”. नागåरकांची उदासीनता: ियासतविक पयाहतया जनसहभयागयावशिया्य कोितयाही उपकम ्यशसिी
होत नयाही. मयावहती अवधकयार कया्यद्याप्रती जेिQी उतसुकतया नयागररकयांमध्ये, सि्यंसेिी संस्या ि
संGटनयांमध्ये, नयागरी समयाजयामध्ये आQळते तेिQी आस्या ि उतसुकतया नयागररकयांची सनद ्यया
प्रत आQळत नयाही. ही त्ययामुळे नयागररकयांची उदयासीनतया हया Gटक ्यया नयागररकयां¸्यया सनदेचया
अंमलबजयाििी¸्यया दृष्ीने >क महßियाचया अड्ळया ठरलया आहे.
नागåरकांची सनद प्रभािी होणे करीता उपा्य ्योज ना
नयागररकयांची सनद अवधक प्रभयािीपिे कया्यया्थवनित करÁ्ययाकररतया सयाधयारित: पुQील कयाही उपया्य ्योजतया
्येतील.
. प्रभािी समनि्याची ि तारतÌ्याची वनवम्यती: नयागररकयांची सनद अप्यशी ठरÁ्ययामयागे िया त्ययाची
प्रभयािहीन अंमलबजयाििी मयागे नयागररक ि प्रशयासन ्ययातील समनि्ययाचया अभयाि ि शयासन ि
प्रशयासन ्ययातील तयारतÌ्ययाचया अभयाि हे Gटक प्रमुख कयारि ठरले आहेत. त्ययामुळे नयागररक ि
प्रशयासन ्ययात सु्योµ्य समनि्य वनमया्थि करून ि शयासन आवि प्रशयासन ्ययात ्योµ्य तयारतÌ्य
प्रस्यावपत करून नयागररकयांची सनद अवधक प्रभयािी करिे सहज श्क्य आहे.
. वन्यम ि तßिांची प्रभािी अंमलबजािणी: नयागररकयांची सनद त्ययार करतयानया जी चपळतया
प्रशयासनयाने दयाखिली तेिQी ततपरतया नयागररकयांची सनद प्रत्यक्षयात कया्यया्थवनित करÁ्ययात मयात्र
दयाखिली गेली नयाही. ियासतियात वन्यम वनवम्थतीपेक्षया वन्यमयांची अंमलबजयाििी वकती प्रयामयाविकपिे
केली जयाते ्ययािर त्यया ्योजनया ि उपकमयाचे ्यश अिलंबून असते. नयागररकयांची सनद ही
अंमलबजयाििी¸्यया प्रयामयाविकते अभयािी प्रभयािहीन Lयाली आहे ती प्रयामयाविक अंमलबजयाििी¸्यया
्यया मयाध्यमयातूनच अवधक प्रभयािी करतया ्ये9 शकते.munotes.in

Page 153

153प्रशयासकी्य उत्तरदयाव ्यति ि पयारदश्थकतया
‘. तक्रार वनिारण ्यंत्रणा प्रभािी करणे: नयागररकयां¸्यया सनदेमध्ये त्यया त्यया संबंवधत विभयागयास
संदभया्थतील तकयारी करÁ्ययाची ि त्ययाचे वनियारि करÁ्ययाची ्यंत्रिया सपष् सिरूपयात प्रदवश्थत करिे
अवनिया्य्थ असते. त्ययाप्रमयािे अशी ्यंत्रिया नयागररकयां¸्यया सनदेचया ्यया मयाध्यमयातून जयाहीर ही
करतयात. मयात्र ही तकयार वनियारि ्यंत्रिया नयागररकयां¸्यया ्यया तकयारéची सयाधी दखलही ियासतियात
Gेतयानया वदसत नयाही. त्ययांचे वनियारि तर दूरची बयाब ठरते. त्ययाकररतया ही तकयार वनियारि ्यंत्रिया
अवधक कया्य्थक्षम, प्रभयािी ि उत्तरदया्यी बनििे अवधक गरजेचे ठरते. तकयार वनियारि ्यंत्रिे¸्यया
कया्य्थक्षमतेतूनच नयागररकयां¸्यया सनदे¸्यया अंमलबजयाििीचया मयाग्थ अवधक सुकर ठरू शकतो.
’. पुरÖकारांची ्योजना: नयागररकयांची सनद ्यशसिीररत्यया कया्यया्थवनित करतयानया पुरसकयार
्योजनयांचयाही प्रभयािी उप्योग करून Gेतया ्ये9 शकतो. ज्यया विभयागयांनी, अवधकयाö्ययांनी नयागररकयांची
सनद हया उपकम नयािीन्यपूि्थ पद्तीने प्रभयािी ि कया्य्थक्षमपिे रयाबिलया आहे त्ययां¸्यया कया्यया्थची
दखल Gे9न शयासनया¸्यया ितीने त्ययांनया सनमयावनत करÁ्ययात ्येिे गरजेचे ठरते. तसे केले तर ्यया
कयामयाप्रती प्रशयासनयाची Łची अवधक ियाQू शकते, त्ययांनया प्रोतसयाहन वमळू शकते ि प्रशयासकी्य िग्थ
नयागररकयांची सनद प्रभयािी रीतीने कया्यया्थवनित करÁ्ययाकररतया उद्ुक्त हो9 शकतो.
“. प्रभािी प्य्यिे±णाची गरज: कोितीही ्योजनया ही प्रभयािी रीतीने कया्यया्थवनित होिे कररतया त्ययािर
प्रभयािी प्य्थिेक्षियाची गरज असते. नयागररकयां¸्यया सनदेचया उपकम प्रभयािी रीतीने कया्यया्थवनित होतो
आहे की नयाही, नयागररकयांनया नयागररकयां¸्यया सभेत जयाहीर करÁ्ययात आलेल्यया सुविधया ियासतियात
वमळतयात की नयाही, त्ययां¸्यया तकयारéची ्योµ्य दखल Gेतली जयाते आहे की नयाही ्ययासंबंधी प्य्थिेक्षि
करियारी कोितीही ्यंत्रिया सद्वस्तीत उपलÊध नयाही. त्ययामुळे नयागररकयांची सनद प्रभयािीपिे
प्रत्यक्षयात कया्यया्थवनित करÁ्ययाकररतया प्रभयािी प्य्थिेक्षियाची गरज आहे.
सयारयांश, नयागररकयांनया प्रशयासकी्य लयाभ पररियामकयारक पद्तीने वमळयािेत, सयाि्थजवनक ि खयाजगी अशया
सि्थच क्षेत्रयात त्यया-त्यया विभयागया¸्यया उपभोग त्ययांनया सु्योµ्य पद्तीने आपल्यया सेिया उपभोगतया ्ययािे
्ययाकररतया नयागररकयांची सनद हया >क Gटक अवतश्य महßियाचया आहे. वāटनमध्ये ्ययाची सुŁियात Lयाली.
ते्ील ्यशयातून जगयातील अनेक देशयांनी ्यया सतुत्य उपकमयाचया सिीकयार केलया. भयारतयातही १९९० ¸्यया
दशकयापयासून ्यया विष्ययाची जयागpती ियाQत गेली. २००५¸्यया मयावहती अवधकयार कया्यद्याने त्ययास िैधयावनक
दजया्थ प्रयाप् Lयालया. मयात्र अंमलबजयाििी¸्यया पयातळी िर मयात्र केिळ Cपचयाररकतया वटकून रयावहली. ्ययातून
बयाहेर पडÁ्ययासयाठी शयासन, सि्यंसेिी संस्या, नयागररक आपयापल्यया परीने प्र्यतन करतयानया वदसत आहेत.
परंतु गरज आहे ्योµ्य समनि्य, ्योµ्य प्य्थिेक्षि, ि जनसहभयागयाची ्ययातूनच खö्यया अ्या्थने नयागररकयांची
सनद प्रत्यक्षयात कया्यया्थवनित हो9 शकेल ि भयारती्य लोकशयाहीचया आश्य अवधक सजीि बनिू शकेल.
’.’ सारांश
प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यति, प्रशयासकी्य वन्यम ि प्रशयासकी्य पयारदश्थकतया ्यया >कविसयाव्यया शतकयातील
लोकप्रशयासनया¸ ्यया अË्ययासयाचे महतियाचे Gटक आहेत. प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यतियावशिया्य प्रशयासकी्य
कया्य्थ चलन सु्योµ्य हो9 शकत नयाही. प्रशयासकी्य वन्यंत्रिया¸्यया लोकशयाहीकरियात कया्यदेमंडळ,
कया्य्थकयारी मंडळ ि न्यया्य मंडळ ्ययांचे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि हे अवतश्य महßियाचे Gटक तßि आहे.
प्रशयासकी्य पयारदश्थकतया आज¸्यया कयाळयाचया आियाज मयानयािया लयागेल. तंत्रज्यानयातील ि दूरसंचयार munotes.in

Page 154

154लोकप्रशयासन
मयाध्यमयां¸्यया कयांतीने लोकप्रशयासनया¸ ्यया पयारदश्थकतेचȶ आ्ययाम पयार बदलून टयाकले आहेत. त्ययातूनच
प्रशयासकी्य Ăष्याचयार वन्यंवत्रत करÁ्ययाकररतया लोकपयाल ि लोकया्युक्त व्यिस्ेचया आúह केिळ भयारतयातच
नवहे तर जगभर ियाQलेलया वदसतो. ई-शयासन आज¸्यया व्यिहयारयाचया महßियाचया भयाग रयावहलया आहे.
नयागररकयांची सनद, नयागरी समयाजयाची भूवमकया ि मयावहती अवधकयार कया्यदया ्ययातून लोकप्रशयासनयातील
नयागररकयांचया सहभयाग ि प्रभयाि सुवनवIJत होत आहे ्यया वनष्कषया्थप्रत आपि ्येतो.
’.“ आपण का्य वशकलो"
प्र.१ प्रशयासकी्य उत्तरदयाव्यति ही संकलपनया सपष् करून कया्यदे मंडळयाचे प्रशयासनयािरील वन्यंत्रि
सपष् करया.
प्र.२ प्रशयासनयािरील वन्यंत्रियाकररतया कया्यदेमंडळ कया्य्थकयारी मंडळ ि न्यया्य मंडळयाकडे असियाö्यया
मयागया«ची चचया्थ करया.
प्र.३ लोकपयाल ि लोकया्युक्त पदयांिर वनबंध वलहया.
प्र.४ प्रशयासकी्य पयारदश्थकतेत नयागरी समयाजया¸्यया चे भूवमकेचे विĴेषि करया.
प्र.५ मयावहती अवधकयार कया्यद्याचे मूल्यमयापन करया.
प्र.६ नयागररकयांची सनद ्ययािर टीप वलहया.
प्र.७ ई-शयासन संकलपनया सविसतर विशद करया.
’.” संदभ्य सूची
) Ȝ ȸɀɇȶɃȿȾȶȿɅ: Ʌȹȶ ɄȴȺȶȿȴȶ ɀȷ Ʌȹȶ ɁɀɄɄȺȳȽȶ, ȪȲɅɊȲȿȲɃȲɊȲȿȲ, ȧɃȶȿɅȺȴȶ ȟȲȽȽ ɀȷ
ȠȿȵȺȲ, 004
) ȜɅȹȺȴɄ Ȳȿȵ ȞɀɇȶɃȿȲȿȴȶ, ȘɃȴȹȲȿȲ ȪȲɈȲȹȺȽɊ, ȧȶȲɃɄɀȿ țȶȽȹȺ, 0
) ȞɀɇȶɃȿȾȶȿɅ ɀȷ ȠȿȵȺȲ, țȶɁȲɃɅȾȶȿɅ ɀȷ ȧȶɃɄɀȿȿȶȽ Ȳȿȵ ȫɃȲȺȿȺȿȸ, ȘȿȿɆȲȽ ȩȶɁɀɃɅ,
00-
4) Ȟɀɀȵ ȞɀɇȶɃȿȲȿȴȶ, ȤȲȵȹȲɇ ȞɀȵȳɀȽȶ, ȩɆɁȲ, ȥȶɈ țȶȽȹȺ, 04
) ȧɆȳȽȺȴ ȘȴȴɀɆȿɅȲȳȺȽȺɅɊ Ȳȿȵ ȫɃȲȿɄɁȲɃȶȿȴɊ: ȫȹȶ ȠȾɁȶɃȺȲɅȺɇȶɄ ɀȷ ȸɀɀȵ
ȞɀɇȶɃȿȲȿȴȶ, ȤȲȵȹȲɇ ȞɀȵȳɀȽȶ, ȦɃȺȶȿɅ ȽɀȿȸȾȲȿ, ȥȶɈ țȶȽȹȺ, 00
६) बंग के., लोकप्रशयासन तति आवि व्यिहयारž, विद्या बु्कस पवÊलशर, Cरंगयाबयाद, 0
७) गुडGे बेचके सुििया्थ, लोकप्रशयासनž, प्रशयांत पवÊलकेशन, जळगयाि, 0
™™™munotes.in