Page 1
1 १प्रस्तावना (Introduction) घटक रचना १.१ उ द्द ि ष्ट े १.२ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध दृ ष्ट ी क ो न १.३ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न १.४ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न १.५ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा म ू ल् य म ा प न १.६ र ा ष्ट् र स ंघ १.७ स ा र ा ंश १.८ आप ण काय द्दशकल ो ? १.९ स ंद र् भ स ू च ी १.१ उद्दिष्टये स ंय ु क्त र ा ष्ट् र े ह ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा च् य ा द्द व क ा स ा त ी ल ए क म ह त् व ा च ा ट प् प ा म ा न ल ा ज ा त ो . समकाद्दलन स ंद र् ा भ त स ं य ु क्त र ा ष्ट् र ा ंन ा ज ा ग द्द त क स ंद र् ा भ त स व ो च् च म ध् य वत ी स र् ेच े स् थ ा न ह ी प्र ा प्त झ ा ल ेल े द्द द स त े. य ा दृ ष्ट ी न े स ंय ु क्तर ा ष्ट् र ा ंच ा अ भ् य ा स क र ण े म ह त् व ा च े आ ह े. य ा स ंय ु क्त र ा ष्ट् र े घ ट क ा च ा प र र प ू ण भ अ भ् य ा स ह ो ण् य ा च् य ा दृ ष्ट ी न े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध य ा द्दव द्य ाश ा ख ेख ेर ी ज द्द स ंध् द ा ंत ा च ी म ा ंड ण ी क र ण ा र े द्द व द्द व ध दृ ष्ट क ो न अ भ् य ा स न े अ द्द न व ा य भ आ ह े. त् य ा त ू न च आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध व आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा य ा त ी ल स ै ध् द ा ंद्द त क द्द व क ा स व म ू ल र् ू त आ ध ा र ा ंच ा स ंद र् भ आ प ण ा स क ळ ू श क त ो . य ा स ा ठ ी य ा प्र क र ण ा म ध् य े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध य ा द्दव द्य ाशाख ेत ी ल दृ ष्ट ी क ो ण ा ं च ी म ा ंड ण ी उ द ा र म त व ा द ी व व ास् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च् य ा स ंद र् ा भ त क र ण् य ा त आ ल ी आ ह े . त् य ाआ ध ा र े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच े म ू ल् य म ा प न क रू न आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स् त र ा व र श ा ंत त ा व स ह क ा य ा भ च े व ा त ा व र ण द्द न म ा भ ण क र ण् य ा स ा ठ ी द्द न म ा भ ण झ ा ल ेल ी प द्द ह ल ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा म् ह ण ून र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी म ा ंड ण ी ह ी स द्द व स् त र क र ण् य ा त आ ल ी आ ह े. य ा प्र क र ण ा च् य ा म ा ध् य म ा त ू न आ ंत र र ा ष्ट् र ीय स ंब ंध य ा द्दव द्य ाशाख ेत ी ल आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ह ी स ंक ल् प न ा व द्द त च ा द्द व क ा स उ द ा र म त व ा द ी व व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च ी स ंक ल् प न ा त् म क म ा ंड ण ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा च े म ू ल् य म ा प न व र ा ष्ट् र स ंघ ा च े य श अ प य श य ा च े अ व ल ो क न अद्दधक प्र गल्र् होईल अशी अ प ेक्ष ा आ ह े. १.२ आंतरराष्ट्रीय संबंधाचा दृष्टीकोन द्दवकास व स्वरूप ‘ आ ंत र र ा ष्ट् र ीय स ंब ंध ’ ह ा श ब् द ज ेर े म ी ब ेंथ म य ा ं न ा स व भ प्र थ म १ ७ ८ ९ स ा ल ी प्र थ म व ा प र ल ा . त ेव् ह ा प ा स ू न च य ा द्द व ष य ा क ड े ए क ा द्द व द्द श ष्ट दृ ष्ट ी क ो न ा त ू न प ा ह ण् य ा च ी प्र द्द ि य ा स ु रू झ ा ल ी . ज ेर े म ी ब ेंथ म प ू व ी ह ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ं ब ध ा स स् व त ंत्र द्द व द्य ाश ा ख ा द ेण् य ा च ा क ा ह ी च ा प्र य त् न झ ा ल ेल ा munotes.in
Page 2
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
2 द्द द स त ो . प र ं त ु ए क द्द व द्य ा श ा ख ा म् ह ण ून स् व त ंत्र दृ ष्ट ी क ो न द्द न म ा भ ण ह ो ण् य ा च ी प्र द्द ि य ा ख ऱ् य ा अ थ ा भ न े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े २ ० व् य ा श त क ा त च प ा र प ड ल ी . आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध य ा द्द व द्य ा श ा ख ेस अ न ेक द्द स द् ा ंत व दृ ष्ट ी क ो ण ा ंन ी उ त्त र ो त्त र अ द्द ध क स म ृ द् क े ल ेल े आ प ण ा ंस प ह ा व य ा स द्द म ळ त े. आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च् य ा अ भ् य ा स क ा ंन ी द्द व द्द व ध दृ ष्ट ी क ो न ा त ू न य ा द्द व द्य ा श ा ख ेक ड े प ा द्द ह ल े त् य ा म ु ळ े त् य ा च् य ा दृ ष्ट ी क ो न ा त ू न त् य ा ंच् य ा द्द स ंद् ा त ा च ा म ु ल र् ू त आ ध ा र ब न ल ेल ा द्द द स त ो . त् य ा म ु ळ े ‘ दृ द्द ष्ट क ो न ’ व ‘ द्द स ंध् द ा त ’ य ा स ंक ल् प न ा ंच ा म ू ळ अ थ भ अ व ल ो क न क र ण े आ व श् य क आ ह े. त् य ा ब र ो ब र च ‘ द्द स ंद् ा त ’ व ‘ दृ ष्ट ी क ो न ’ य ा त ी ल प र स् पर स ंब ंध स म ज ून घ ेण े ह ी आ व श् य क आ ह े. स ा ध ा र ण त : ‘ दृ ष्ट ी क ो न ’ म् ह ण ज े ए ख ा द्य ा द्द व द्द श ष्ट घ ट न ेक ड े व ा द्द व ष य ा क ड े द्द व च ा र व ंत ा च ी , श ा स्त्र ज्ञ ा च ी प ा ह ण् य ा च ी र् ू द्द म क ा व ा दृ ष्ट ी ह ो य . ज् य ा म ु ळ े व स् त ू द्द स् थ त ी च े द श भ न घ ड ू न य ेत े. वा स् त द्दव क दृष्टी हा शब्द Thea य ा श ब् द ा प ा स ू न आ ल ेल ा आ ह े. Thea य ा श ब् द ा च े द्द व क द्द स त रू प म् ह ण ज े Theary होय . Theary य ा श ब् द ा स म र ा ठ ी र् ा ष त ‘ द्द स ंध् द ा त ’ अ स े स ंब ो ध ल े ज ा त े. ‘ द्द स ंध् द ा त ’ य ा श ब् द ा च ा स व भ स ा ध ा र ण अ थ भ अ स ा स ा ंद्द ग त ल ा ज ा त ो क ी , ‘ द्द स ंध् द ा त ’ म् ह ण ज े ए ख ा द ी ग ो ष्ट , घ ट न ा , व स् त ु द्द स् थ त ी आ ह े त शी स म ज ा व ू न घ ेव ू न त् य ा ज्ञ ा न ा च् य ा आ ध ा र े ‘ अ च ूक द्द व ध ा न क र ण े, ज् य ा च ी क्ष म त ा र् द्द व ष्ट् य व त भ द्द व ण् य ा च ी अ स ेल . अ श ा द्द न ष्ट् क ष ा भ स द्द स ंध् द ा त अ स े म् ह ट ल े ज ा त े. त् य ा म ु ळ े ‘ दृ ष्ट ी क ो न व द्द स ंध् द ा त ’ य ा प र स् प र स ंब ंद्द ध त स ंक ल् प न ा ह ो त . आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े प द्द ह ल् य ा व द ु स ऱ् य ा म ह ा य ु द् ा न ंत र स ैध् द ा ंद्द त क म ा ंड ण ी च ी द्द न क ड प्र क ष ा भ न े ज ा णव ू ल ा ग ल ी . १ ९ ४ ५ न ंत र त र आ ं त र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च् य ा स् व रू प ा त ि ा ंत ी क ा र ी ब द ल घ ड ू न आ ल े. त् य ा म ु ळ े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े स ैध् द ा ंद्द त क म ा ंड ण ी क र ण् य ा क र र त ा द्दन रीक्ष ण, प र ी क्ष ण , त ा द्द क भ क त ा व अ न ु र् व ज न् य प द् त ी व र आ ध ा र ी त द्द व श्ल ेष ण क र ण् य ा च ी ग र ज द्द न म ा भ ण झ ा ल ी . द ु स ऱ् य ा म ह ा य ुद् ा न ंत र च् य ा क ा ल ख ंड ा त आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े व् य क्त ी च् य ा न ेत् य ा ंच् य ा व त भ न ा च् य ा अ भ् य ा स ा स ह ी प्र ा ध ा न् य प्र ा प्त ह ो त ग ेल े. य ु द् व श ा ंत त ेच् य ा प्र स ंग ा म ध् य े द्दव द्दशष्ट ए ख ा द्य ा र ा ष्ट् र ा च ा र ा ष्ट् र प्र म ु ख क स े व त भ न क र त ो य ा च ा अ भ् य ा स श ा स्त्र श ु द् प ध् द त ी न े क र त ा न ा व त भ न व ा द ी ि ा ंत ी घ ड ू न आ ल ी . त् य ा त ू न च आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध य ा द्द व द्य ा श ा ख ेच ा अ भ् य ा स अ द्द ध क द्द व श्ल ेष ण ा त् म क , व स् त ू द्द न ष्ठ प द् त ी न े क र ण् य ा त आ ल ा . य ा त ू न च व् य व स् थ ा व ा द ी , व त भ नवा द ी, ख ेळ द्द स ंध् द ा त य ा स ा र ख े दृ ष्ट ी क ो ण प ुढ े आ ल े. आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध य ा द्द व द्य ा श ा ख ेस स ै ध् द ा ंद्द त क स् व रू प प्र ा प्त क रू न द ेण् य ा च े म ह त् व ा च े क ा य भ ब्र ा य ल ी , फ े न द्द व क ह ॉ ल , ल ा ऊ ट र प क् ट , ओ प न ट ा ई म , स् ट ा क भ व ेब स् ट र , द्द क् व न् स ी र ा ई ट , ह ेन् स म ॉ ग ेथ ों , म ा ट भ न क ा प् ल ा न , म ॉ ड े ल स् क ी , स् ट ॅन ल े ह ॉ फ म न , ज े. ड ब् ल् य ू ब ट भ न इ त् य ा द ी द्द व च ा र व ंत ा न ी क े ल े. य ा त ी ल प्र त् य ेक श ा स्त्र ज्ञ ा च ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ं ध ा क ड े प ा ह ण् य ा च ा स् व त ंत्र दृ ष्ट ी क ो न ह ो त ा . त् य ा ंन ी म ा ंड ल ेल् य ा द्द स ंध् द ा त ा च ा व दृ ष्ट ी क ो न ा ंच ा व ा प र आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा म ध् य े नव् य ा न े द्द न म ा भ ण ह ो ण ा ऱ् य ा स म स् य ा ंची स ो ड व ण ूक क र ण् य ा क र र त ा ह ो ऊ ल ा ग ल ा . ए क ं द र ी त द्द स ंद् ा त व दृ ष्ट ी क ो न य ा स ंक ल् प न ा प र स् प र स ंब ंद्द ध त व प र स् प र प ू र क आ ह ेत . स ा ध ा र ण त : दृ ष्ट ी क ो न म् ह ण ज े अ भ् य ा स क ा च ी द्द व ष य ा क ड े प ा ह ण् य ा च ी प ध् द त ह ो य . द्द व ष य ा च् य ा अ ध् य य न ा क र र त ा , द्द व श्ल ेष ण ा क र र त ा अ भ् य ा स क आ क ड े व ा र ी च ी म ा द्द ह त ी च ी ज म व ा ज म व कर ण् य ा क र र त ा ज् य ा प द् त ी च ा अ व ल ंब क र त ो त ो म् ह ण ज े दृ ष्ट ी क ो न ह ो य . ज ेव् ह ा अ भ् य ा स क दृ ष्ट ी क ो न ा च् य ा आ ध ा र े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च् य ा अ ध् य य न ा स प्र ा र ं र् क र त ा त त ेंव् ह ा स् प ष्ट ी क र ण ा क र र त ा द्द स ंध् द ा त ा ंच ी द्द न द्द म भ त ी क े ल ी ज ा त े . स ा र ा ं श , दृ ष्ट ी क ो ण ा त ू न द्द स ंध् द ा त ा च ा द्दव कास होत ो. munotes.in
Page 3
प्रस्तावना
3 १.३ आंतरराष्ट्रीय संबंध उदारमतवादी दृष्टीकोन आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च ा ए क स् व त ंत्र द्द व ष य म् ह ण ून प्र ा र ं र् झ ा ल ा त् य ा क ा ळ ा त म् ह ण ज े स ा ध ा र ण त : प द्द ह ल् य ा म ह ा य ुद् ा न ंत र च् य ा प्र ा र ं र् ी च् य ा व ष ा ां म ध् य े उ द ा र म त व ा द ा च ा प्र र् ा व ह ो त ा . प्र ा म ु ख् य ा न े अ म ेर र क ा व इ ग् ल ंड म ध् य े य ा द्द व द्य ा श ा ख ा ंच ा द्द वक ा स झ ा ल् य ा न े त ेथ ी ल उदारम त वा दाच ा प्र र्ा व जागद्दत क राजकारणाच् य ा अभ्या साव र पडण े स् व ा र् ा द्द व क च ह ो त े. १ ७ व् य ा श त क ा त ी ल द्द ब्र द्द ट श त त् व ज्ञ ज ॉ न ल ॉ क य ा ंच् य ा ‘ म ा न व ी स् व र् ा व व द्दनस ग ा भ व स् थ ा ’ द्द व ष य क द्द व च ा र ा ंम ध् य े उ द ा र म त व ा द ा च ी प ा य ा र् र ण ी ह ो त ी . म ा न व ह ा म ूल त : द्द व व ेक ी अ स ू न आ प ल् य ा व इ त र ा ंच्य ाही बऱ्यावाईट ाच ा त ो सारास ार द्द वच ार करण्य ाच ी क्ष म त ा ब ा ळ ग ू न अ स त ो . स् व द्द ह त ा प्र म ा ण ेच स म ा ज ा च् य ा इ त र ा ंच् य ा द्द ह त ा च ी र् ा व न ा व ा प्र व ृत्त ी ह ी म ा न व ा म ध् य े द्द न स ग भ त : व स त अ स त े. प र स् प र स ह क ा य भ , स द र् ा व य ा स् व ा र् ा द्द व क म ा न व ी प्र व ृ त्त ी अ स ू न त् य ा त ू न च म ा न व ा च े समाजद्दशल स् वरूप व्यक्त ह ो त अ स त े. ह ी स म ा ज श ी ल त ा द्द व द्द व ध स् व रू प ा च् य ा स ा म ा द्द ज क स ंघ ट न ा द्द न म ा भ ण क र ण् य ा स ा ठ ी प्र व ृ त्त क र त े. य ा म ा न व ा च् य ा न ैस द्द ग भ क प्र व ृ त्त ी म ध ून च र ा ज् य क ा य द ा य ा स ा र ख् य ा व् य व स् थ ा द्द न म ा भ ण झ ा ल् य ा . य ा प्र व ृ त्त ी व र च ज ा ग द्द त क व् य व स् थ ा द्द न म ा भ ण क र ण े ह ी श क् य आ ह े ह ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा त ी ल उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च ा ग ा र् ा आ ह े. उ द ा र म त व ा द ी द्द स ंध् द ा त आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े र ा ष्ट् र र ा ज् य व् य व स् थ ा न ष्ट क र ण् य ा च ा आ ग्र ह न ध र त ा क े व ळ र ा ष्ट् र – र ा ज् य ा ंच् य ा व त भ न ा च े क ा य द्य ा न े द्द न य म न क र ण् य ा स प्र ा ध ा न् य द ेत ो . त् य ा म ु ळ े उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ह ी र ा ज् य क ेंद्र ी द्द स ंध् द ा त ा च ा स् व ी क ा र क र त ा न ा द्द द स त ो . प द्द ह ल् य ा म ह ा य ु द् ा न ंत र आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े उ द ा र म त व ा द ा च ी म ा ंड ण ी क र ण् य ा च े प्र थ म श्र ेय अ म ेर र क े च े त त् क ा द्द ल न र ा ष्ट् र ा ध् य क्ष व ु ड्र ो द्द व ल् स न य ा ंन ा द्द द ल े ज ा त े. त् य ा ंच् य ा ब र ो ब र ी न े न ॉ म भ ल ए ं ज ेल य ा ंन ी ह ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा स प्र ा ध ा न् य द्द द ल े. प द्द ह ल् य ा म ह ा य ु द् ा न ंत र व् ह स ा भ य च ा त ह झ ा ल ा . य ा त ह ा त ी ल च ौ द ा क ल म े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च् य ा उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा च् य ा द्द व क ा स ा त म ह त् व ा च ी ठ र ल ी . त् य ा त ह ी य ा त ी ल प ु ढ ी ल प ा च क ल म ा ंन ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च् य ा द्द व क ा स ा त म ह त् व ा च ी र् ू द्द म क ा ब ज ा व ल ेल ी द्द द स त े. १. ग ु प्त क र ा र व ग ु प्त र ा ज न य ा च ी प द् त ब ंद क र न े. २. म ु क्त व् य ा प ा र ा व र ी ल ब ंध न े न ष्ट कर ण े. ३. स व भ र ा ष्ट् र ा ंन ा स् व स ंर क्ष ण ा च े स ंप ू ण भ स् व ा त ंत्र् य द ेण े. ४. स व भ र ा ष्ट् र ा ंन ी श स्त्र क प ा त क रू न क े व ळ अ ंत ग भ त स ु र क्ष ेक र र त ा आ व श् य क त ेव ढ ी च श स्त्र ा स्त्र े ब ा ळ ग ण े. ५. व स ा ह त ीं च े प्र श्न व र् ौ ग ो द्द ल क स ी म ा ंच े व ा द द्द म ट द्द व ण् य ा क र र त ा स् व य ंद्द न ण भ य ा च् य ा त त् व ा च ा अ व ल ंब क र ण े. व ु ड्र ो द्द व ल् स न य ा ं न ी प्र ा म ु ख् य ा न े द ो न ध ा र ण ा ं व र आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े उ द ा र म त व ा द ा च ी उ र् ा र ण ी क र ण् य ा स प्र ा ध ा न् य द्द द ल े. ए क म् ह ण ज े ल ो क श ा ह ी च् य ा प्र स ा र ाच े त त् व , द्द व ल् स न य ा ंच् य ा म त े, ल ो क श ा ह ी र ा ष्ट् र े ब व् ह ंश ी श ा ंत त ा द्द प्र य अ स त ा त . ल ो क श ा ह ी र ा ष्ट् र ा ंम ध् य े य ु द् ा च े प्र स ंग व क् व द्द च त घ ड ू न य ेत ा त . द ूस र े त त् व म् ह ण ज े स ंश क्त आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ेच ी द्द न द्द म भ त ी व ु ड्र ो द्द व ल् स न य ा ंच ी अ श ी ध ा र ण ा ह ो त ी क ी , आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा व आ ंत र र ाष्ट्र ीय काय दा munotes.in
Page 4
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
4 य ा म ा ध् य म ा त ू न ज ा ग द्द त क स ंब ंध ा च े द्द न य म न क रू न र ा ष्ट् र ा र ा ष्ट् र ा म ध ी ल स ंघ ष भ स ो ड व त ा य ेत ा त . द्द व ल् स न य ा ंच् य ा म त े स त्त ा स ंत ु ल न ा प ेक्ष ा स ंघ ट न ा व क ा य द ा ह ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ु र क्ष ेच ी अ द्द ध क द्द व श्व ा स ू स ा ध न े ह ो त . व ु ड्र ो द्द व ल् स न य ा ंच् य ा उ द ा र म त व ा द ी द्द व च ा र ा ंन ा उ द ा र म त व ा द ी आ द श भ व ा द अ स े ह ी स ंब ो ध ल े ज ा त े. व ु ड्र ो द्द व ल् स न य ा ंच् य ा न ंत र आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा त ी ल उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च् य ा द्द व क ा स ा त न ॉ म भ ल ए ं ज ेल य ा ं च े य ो ग द ा न म ह त् व ा च े आ ह े. ‘ द ग्र ेट इ ल् य ू श न ’ य ा ग्र ंथ ा म ध् य े न ॉ म भ ल ए ं ज ेल य ा ंन ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च ा उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न स् प ष्ट क े ल ा आ ह े. न ॉ म भ ल ए ं ज ेल य ा ंच् य ा म त े , य ु द् ह े उ प य ु क्त अ स त े व य ु द् ा म ु ळ े ज ेत् य ा र ा ष्ट् र ा स म ो ठ ा फ ा य द ा ह ो त ो ह ी म ु ल त : ग ैर स म ज ूत आ ह े. आ ध ूद्द न क क ा ळ ा म ध् य े द ु स ऱ् य ा र ा ष्ट् र ा च ा प्र द ेश द्द ज ंक ू न घ ेण् य ा च ी म ो ठ ी द्द क म ंत द्द व ज ेत् य ा र ा ष्ट् र ा स ह ी म ो ज ा व ी ल ा ग त े. द्द श व ा य य ु द् ा म ु ळ े आ ंत रर ाष्ट्रीय व्या पारावर द्द वपरीत पररणाम ह ो ऊ न न ु क स ा न ह ो त े त े व ेग ळ े च . ए ं ज ेल य ा ंच् य ा य ा म ा ंड ण ी च ा आ ध ा र घ ेव ू न प ु ढ ी ल क ा ळ ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा प्र व त भ क ा ंन ी अ स ा द्द व च ा र म ा ंड ल ा क ी , ‘ र ा ष्ट् र ार ा ष्ट् र ा ंच् य ा व ा ढ त् य ा आ द्द थ भ क , व् य ा प ा र ी प र ा स् प र ा व ल ंद्द व त् व ा ंम ु ळ े य ु ध् द ा च ी उ प य ु क्त त ा आ प ोआप कमी होत जाईल व आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च े द्द न य म न क र ण ा ऱ् य ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य क ा य द्य ा च े व स ं घ ट न ा ंच े म ह त् व व ा ढ े ल . आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े य ा उ द ा र म त व ा द ी द्द व च ा र ा ं च् य ा प्र र् ा व ा त ू न च १ ९ २ ० च् य ा द श क ा त ी ल स ु ध ा र न ेच ा आ द श भ व ा द ी क ा य भ ि म त य ा र झ ा ल ा . र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी द्द न द्द म भ त ी झ ा ल ी . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा म ा ध् य म ा त ू न प्र थ म च स ा म ू द्द ह क स ु र क्ष ेच् य ा त त् व ा च ा स् वी कार जागद्दतक राष्ट् र स म ू ह ा न े क े ल ा . १ ९ २ १ म ध् य े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य न् य ा य ा ल य ा च ी स् थ ा प न ा झ ा ल ी . आ ंत र र ा ष्ट् र ी य क ा म ग ा र स ंघ ट न ा ह ी उ द्य ा स आ ल ी . १ ९ २ ८ च् य ा क े ल ॉ ग – द्द ि आ ंद क र ा र ा न े य ु द् ब ेक ा य द ेश ी र ठ र व ल े ग ेल े. स् व य ंद्द न ण भ य ा च् य ा त त् व ा च् य ा आ ध ा र े ऑ ट ो म न , ज म भ न , र द्द श य न व ऑ ल् र ो ह ेग र ी य न स ा म्र ा ज् य ा त ी ल प्र द ेश ा ंच ी प ु न र भ च न ा क रू न न व ी न स् व त ंत्र र ा ष्ट् र े द्द न म ा भ ण क र ण् य ा त आ ल ी . य ा र ा ष्ट् र ा ंम ध् य े ल ो क श ा ह ी श ा स न व् य व स् थ ेच ी प्र स् थ ा प न ा क र ण् य ा त आ ल ी . प र ं त ु उ द ा र म त व ा द ा च ी ह ी घ ौ ड द ौ ड १ ९ ३ ० च् य ा घ ड ल े ल् य ा घ ट न ा ि म ा न े थ ा ंब ल ी . उ द ा र म त व ा द ा च ी म ू ल त त् व े म ा ग े स ारू न प र त य ु र ो प म ध् य े शस्त्र स् प ध ा भ व स त्त ा स ंत ू ल न च् य ा त त् व ा न े आ ि म क स् व रू प ध ा र ण क े ल े. द ु स ऱ् य ा म ह ा य ुद् ा न ंत र न व् य ा न े स् व त ंत्र झ ा ल ेल् य ा र ाष्ट् र ा ंन ी प्र ा म ु ख् य ा न े अ द्द ल प्त त ावा दाच ा प ु र स् क ा र क रू न प र त आ ं त र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ोण ास प्र द्दतष्ठ ा प्र ाप्त क रू न द्द द ल ी . र् ा र त ा न े य ा स व भ प्र द्द ि य ेत प ु ढ ा क ा र घ ेत ल ा . त् य ा म ु ळ े द ु स ऱ् य ा म ह ा य ु द् ा न ंत र आ ंत र र ाष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न द्द व क द्द स त क र ण् य ा त प . ज व ा ह र ल ा ल न ेह रू ं च े य ो ग द ा न म ह त् व ा च े म ा न ल े ज ा त े. र् ा र त स् व त ंत्र झ ा ल् य ा न ंत र प्र ध ा न म ंत्र ी न ेह रू ं न ी प्र ा म ु ख् य ा न े उ द ा र म त व ा द ी त त् व ा ं च् य ा आ ध ा र े च र् ा र त ा च् य ा प र र ा ष्ट् र ध ो र ण ा च ी उ र् ा र ण ी क े ल ी . अ द्द ल प्त त ा व ा द ी ध ो र ण ा च ा अ व ल ंब अ स ो व ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंन ा द्द द ल ेल े म ह त् व अ स ो त् य ा म ा ग े प . ज व ा ह र ल ा ल न ेह रू ं च ा उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ीक ो ण च प्र र् ा व ी ह ो त ा ह े स् प ष्ट द्द द स त े. १ ९ ६ ० व १ ९ ७ ० च् य ा प ा द्द ि म ा त् य ज ग त ा त ी ल आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा त ी ल घ ड ा म ो ड ीं म ु ळ े प र त ए क द ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ं ब ंध ा म ध् य े उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा च् य ा द्द व क ा स ा स च ा ल न ा द्द म ळ ा ल ी . य ा क ा ळ ा त उ द ा र म त व ा द ा च् य ा न व् य ा श ा ख ा द्द न म ा भ ण झ ा ल् य ा त् य ा स न व उद ारमत वा द munotes.in
Page 5
प्रस्तावना
5 य ा न ा व ा न े स ंब ो ध ल े ग ेल े. य ा क ा ळ ा त ी ल उ द ा र म त व ा द ा म ध् य े आ द श भ व ा द ा च ा प्र र् ा व क म ी ह ो ऊ न त् य ा स व ैज्ञ ा द्द न क स् व रू प प्र ा प्त झ ा ल् य ा च े स् प ष्ट द्द द स त े . य ा दृ ष्ट ी न े प द्द ि म य ु र ो प म ध ी ल क्ष ेत्र ी य स ह क ा य ा भ च ा व आ द्द थ भ क ए क ा त् म ी क र ण ा च ा क ा ल भ ड व ा ई श व स ह क ा ऱ् य ा ं न ी व ै ज्ञ ा द्द न क पध्दत ी न े अ भ् य ा स क े ल ा . ड व ा ई श य ा ंन ी अ श ी म ा ंड ण ी क े ल ी क ी , ‘ स् व त ंत्र र ा ष्ट् र ा ंद र म् य ा न स ा त त् य ा न े च ा ल ण ा ऱ् य ा द्द व श ेष त : आ द्द थ भ क , व् य ा प ा र ी द ेव ा ण घ ेव ा ण ी म ु ळ े त् य ा र ा ष्ट् र ा त ी ल न ा ग र र क ा ंम ध् य े स ा म ा ई क ओ ळ ख व स ा म ा ई क म ू ल् य व् य व स् थ ा द्द व क द्द स त ह ो ण् य ा त म द त ह ो त े. त् य ा म ु ळ े श ा ंत त ा व स ह क ा य भ व ा ढ ी स ल ा ग त े. र ॉ ब ट भ क ो ह ेन व ज ो स ेफ न ा थ य ा ंच् य ा द्द व श्ल ेष ण ा न ु स ा र प ा द्द ि म ा त् य ज ग ा त ी ल द ेश ा ंम ध् य े ग ु ंत ा ग ु ंत ी च े प र स् प र ा व ल ंद्द ब त् व द्द न म ा भ ण झ ा ल े आ ह े. प र स् प र ा व ल ंद्द ब त् व ह े द ो न द ेश ा ंच् य ा श ा स न ा त ी ल स ंब ंध ा प ु र त ेच म य ा भ द्द द त न स ू न ज न त ेच् य ा प ा त ळ ी व र ी ल स ा म ा द्द ज क स ंब ंध , उ द्य ो ग ध ंद्य ा च े सीमापार अद्दस् त त् व व त द न ु ष ंग ा न े य े ण ा र े स ंब ंध अ स ा त् य ा च ा द्द व स् त ा र झ ा ल ा आ ह े. ल ष्ट् क र ी स ा म र्थ य भ ह े प र र ा ष्ट् र ध ो र ण ा च े प्र म ु ख स ा ध न र ा द्द ह ल ेल े न ा ह ी . य ा स ग ळ य ा ंम ुळ े प ा द्द ि म ा त् य द ेश ा ंद र म् य ा न स ंघ ष ा भ च ी व य ु द् ा च ी श क् य त ा अ ग द ी च न ग ण् य झ ा ल ी आ ह े. य ा द्द व च ा र ा ं न ा च प र स् प र ा व ल ंद्द ब त् व ाच ा उ द ा र म त व ा द अ स े स ंब ो ध ल े ज ा त े. उ त ो र ा न य ंग य ा ं न ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा च े म ह त् व द्द व श द क र त ा न ा न व उ द ा र म त व ा द ी स ंस् थ ा व ा द द्द व क द्द स त क े ल ा . त् य ा ंच् य ा म त े स ंस् थ ा द ो न प्र क ा र च् य ा अ स त ा त . ए क म् ह ण ज े, आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा व द ूस र ी म् ह ण ज े आ ंत र र ा ष्ट् र ीय द्दन य मव् य वस्था स ंस् थ ा च् य ा व ा ढ त् य ा ज ा ळ य ा ंम ुळ े र ा ज क ी य व स ा म ा द्द य क च न व् ह े त र आ द्द थ भ क , स ा म ा द्द ज क द्द व ष य ा ंव र ी ल आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ह क ा य भ व ा ढ ी स ल ा ग ल े आ ह े. ‘ त् य ा ंच् य ा य ा द्द व च ा र ा ंन ा च आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े उ द ा र म त व ा द ी स ंस् थ ा व ा द य ा न ा व ा न े स ंब ो ध ल े ज ा त े. आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ात ी ल उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा च् य ा द्द व क ा स ा त म ा य क ल ड ॉ व ेल य ा ंच े ह ी य ो ग द ा न म ह त् व ा च े म ा न ल े ज ा त े . म ा य क ल ड ॉ व ेल य ा ंन ी ल ो क श ा ह ीज न् य श ा ंत त ेच ा द्द स ंध् द ा त म ा ंड ल ा आ ह े. त् य ा ंच् य ा म त े, ‘ र ा ष्ट् र ा र ा ष्ट् र ा त ी ल द्द व व ा द ा च ी श ा ंत त ा म य म ा ग ा भ न े स ो ड व ण ूक , स ा म ा ई क म ू ल् य व् य व स् थ ा व आ द्द थ भ क स ह क ा य भ य ा त ी न ग ो ष्ट ीं म ुळ े ल ो क श ा ह ी द ेश ा ंद र म् य ा न य ुद् े क म ी ह ो त ा त व श ा ंत त ा न ा ंद त े. य ा द्द स द् ा ंत ा च े स म थ भ क अ स े न म ू द क र त ा त क ी , ‘ ज ग ा त ल ो क श ा ह ी च ा ज स ज स ा प्र स ा र ह ो ई ल त स त श ी य ु द् ा ंच ी श क् य त ा क म ी ह ो ऊ न श ा ंत त ेच े क्ष ेत्र द्दव स् त ारत ज ा ई ल . श ी त य ु द् ा च् य ा स म ा प्त ी न ंत र आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े न व उ द ा र म त व ा द ा च ा प्र र्ाव प र त व ा ढ ा व य ा स स ु रू व ा त झ ा ल् य ा च े द्द न द श भ न ा स य ेत े. स ा र ा ंश , आ ंत र र ा ष्ट् र ी य व् य व स् थ ा ह ी प्र ा म ु ख् य ा न े स ा व भ र् ौ म र ा ष्ट् र र ा ज् य ा ंच ी च व् य व स् थ ा अ स ल ी त र ी त् य ा त स ंघ ष भ अ ट ळ न स ू न र ा ष्ट् र र ा ज् य ा ंच े ए क म ेक ा ं श ी स ह क ा य भ श क् य आ ह े ह े उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च े प्र म ु ख ग ृ ह ी त क आ ह े. ज् य ा प्र म ा ण े व् य क्त ी द्द व व ेक ा न े द्द व च ा र क रू न व् य व स् थ ा व स ु र क्ष ा प्र स् थ ा द्द प त क रू श क त ा त त् य ा च प्र म ा ण े र ा ष्ट् र र ा ज् य े ह ी व् य व स् थ ा व स ु र क्ष ा प्र स् थ ा द्द प त क रू श क त ा त अ श ी उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा च ी ध ा र ण ा आ ह े. अ द्द र् ज ा त उ द ा र म त व ा द ा म ध् य े ‘ स ा म ू द्द ह क स ु र क्ष ेच ी स ंक ल् प न ा ’ ह े स ु र क्ष े च े प्र म ु ख स ा ध न म ा न ल े ग ेल े आ ह े. न व उ द ा र म त व ा द ी प र स् प र ा व ल ंद्द व त् व ा च ा द्द स ंध् द ा त आ द्द थ भ क त स ेच इ त र प ा त ळ य ा ंव र ी ल प र स् प र ा व ल ंद्द ब त् व ज स े व ा ढ त े त श ी प र स् प र स ह क ा य ा भ च ी प्र व ृ त्त ी व ा ढ त े, अ स े म ा न त ो . न व उ द ा र म त व ा द ी स ंस् थ ा व ा द ा म ध् य े द्द व द्द व ध आ ंत रर ा ष्ट् र ी य स ंस् थ ा ंच् य ा म ा ध् य म ा त ू न munotes.in
Page 6
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
6 राष्ट् र ार ा ष्ट् र ा त ी ल स ह क ा य भ व ा ढ त े अ स े म ा न ल े आ ह े त र ल ो क श ा ह ी ज न् य श ा ंत त ेच् य ा द्द स ंध् द ा त ा म ध् य े ल ो क श ा ह ी च ा प्र स ा र ह ेच स ु र क्ष ेच े व स ह क ा य ा च भ स ा ध न म ा न ल े ग ेल े आ ह े. १.४ आंतरराष्ट्रीय संबंधाचा वास्तववादी दृष्टीकोन आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध य ा अ भ् य ा स द्द व ष य ा सव्या पक व प्र गल्र् करण्यात वा स् त वव ादी दृ ष्ट ी क ो ण ा च े य ो ग द ा न स व ा भ द्द ध क म ह त् व ा च े आ ह े. व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ह ा त र्थ य े व व ा स् त द्द व क त ा य ा व र आ ध ा र र त अ स ू न प ू व भ म ा न् य त ा व ा न ै द्द त क आ द श भ य ाला य ा द्द स ंध् द ा त ा त क ो ण त ेह ी स् थ ा न न ा ह ी . व ा स् त व व ा द ी द्द व च ा र व ंत स ंर क्ष ण , श क्त ी य ा ंन ा क ें द्र द्द ब ंद ु ठ े व ू न त् य ा दृ ष्ट ी क ो न ा त ू न च आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा च े द्द व श्ल ेष ण क र त ा त . व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा च ी म ू ळ ह ी १ ८ व् य ा व १ ९ व् य ा श त क ा त ी ल द्द व च ा र व ंत ा च् य ा ल ेख न ा त म ो ठ य ा प्र म ा ण ा त द्द द स त अ सली त र ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च् य ा दृ ष्ट ी न े य ा दृ ष्ट ी क ो न ा च ा व ा प र १ ९ ३ ० न ंत र च प्र ा म ु ख् य ा न े ह ो ऊ ल ा ग ल ा . प्र ो . द्द न क ो ल स र ा इ र श् क े , द्द न त् श े, ह ॅर ा ल ा , ड े व् ह ी ड ई स् ट न , इ . एच. कार , द्दक् वन् सी राई ट इ त् य ा द ी द्द व च ा र व ंत ा न ी आ ंत र र ा ष्ट् र ीय स ंब ंध ा च् य ा अ भ् य ा स ा क र र त ा स त्त ा व ा द ी दृ ष्ट ीकोन स् व ी क ा र ल ा अ स ल ा त र ी य ा दृ ष्ट ी क ो ण ा स व ा स् त द्द व क स ैध् द ा ंद्द त क ब ैठ क द ेण् य ा च े क ा य भ ह ॅ न् स म ॉ ग ेथ ों य ा ं न ी च प ा र प ा ड ल े अ स े स् प ष्ट द्द द स त े. त् य ा म ु ळ े च म ॉ ग ेथ ों य ा ं न ा व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च े आ द्य प्र व त भ क म ा न ल े ज ा त े. आ द श भ व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा त ी ल स म स् य ा ंच ी स ो ड व ण ूक क र ण् य ा त अ प य श ी व अ प ू र ा ठ र ल् य ा न ंत र त् य ा च ी ज ा ग ा व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा न े घ ेत ल ी . व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा च े प्र म ु ख त त् व अ स े आ ह े क ी , ‘ प्र त् य ेक र ा ज क ी य प ु ढ ा र ी आ प ल् य ा र ा ष्ट् र ा च े द्द ह त स ा ध् य क र ण् य ा च ा प्र य त् न क र ी त अ स त ो . ह े द्द ह त स ा ध् य क र ण् य ा क र र त ा त् य ा स स त्त ा द्द क ंवा शक्त ी य ा स ा ध न ा च ा उ प य ो ग क र ा व ा ल ा ग त ो . य ा अ थ ा भ न े ह ा दृ ष्ट ी क ो न स त्त ा य ा घ ट क ा स स व ा भ द्द ध क प्र ा ध ा न् य द ेत ो म् ह ण ून त् य ा स ‘ स त्त ा व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ’ अ स े ह ी स ंब ो ध न व ा प र ल े ज ा त े. म ॉ ग ेथ ों य ा ंन ी ‘ प ॉ द्द ल द्द ट क् स अ म ा ाँ ग न े श न (Politics Among Nations) य ा ग्र ंथ ा त व ा स् त व व ा द ी दृष्टीक ो न ा च ी म ा ंड ण ी क े ल ी आ ह े. आ द्द थ भ क त स ेच इ त र प ा त ळ य ा ंव र ी ल प र स् प र ा व ल ंद्द ब त् व ज स े व ा ढ त े त श ी प र स् प र स ह क ा य ा भ च ी प्र व ृ त्त ी व ा ढ त े, अ स े म ा न त ो . न व उ द ा र म त व ा द ी स ंस् थ ा व ा द ा म ध् य े द्द व द्द व ध आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंस् थ ा ंच् य ा म ा ध् य म ा त ू न र ा ष्ट् र ा र ा ष्ट् र ा त ी ल स ह क ा य भ व ा ढ त े, अ स े म ा न ल े आ ह े त र लोकश ा ह ी ज न् य श ा ंत त ेच् य ा द्द स ं ध् द ा त ा म ध् य े ल ो क श ा ह ी च ा प्र स ा र ह ेच स ु र क्ष ेच े व स ह क ा य ा भ च े स ा ध न म ा न ल े ग ेल े आ ह े. वास्तववादी द्दसंध्दात अर्थ – व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा च ी म ा ंड ण ी क र त ा ंन ा क ा ह ी प्र म ु ख द्द व च ा र व ंत ा न ी व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा च ा स् प ष्ट क े ल ेल ा अ थ भ अ व ल ो क न क र ण े आ व श् य क ठ र त े. त् य ा त ी ल क ा ह ी प्र म ु ख द्द व च ा र व ंत ा च ा स ंद र् भ प ु ढ ी ल प्र म ा ण े म ा ंड त ा य ेई ल . munotes.in
Page 7
प्रस्तावना
7 १. शुमन ‘ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण म् ह ण ज े स त्त ेस ा ठ ी च ा ल ल ेल ा स ं घ ष भ ह ो य . व ा स् त व व ा द ी आ द श भ व ा द ी त त् व ा ंव र द्द व श्व ा स ठ े व त न ा ह ी त . त े ज ा ग द्द त क श ा ं त त ेप ेक्ष ा र ा ष्ट् र ी य द्द ह त ा स म ह त् व द ेत ा त . ’ २. आय. एल. क्ल्हाड ‘ आ ज च् य ा य ु ग ा त स व ा भ त म ह त् व ा च ा प्र श्न म् ह ण ज े स त्त ेच ी य ो ग् य व् य व स् थ ा ह ो य . ’ ३. मोर्गेन्र्ा ‘ स त्त ा म् ह ण ज े ए क ा म ा ण स ा च े द ु स ऱ् य ा म ा ण स ा च् य ा म न व क ृ त ी व र ी ल द्द न य ंत्र ण ह ो य . ’ ए क द ंर र त व ा स् त व व ा द्य ा ंच् य ा दृ ष्ट ी न े, ‘ स त्त ेच ी ल ा ल स ा जी म न ु ष्ट् य ा त अ स त े त श ी च त ी र ा ष्ट् र ा त ह ी अ स त े. स त्त ेच ी ल ा ल स ा ज ो प य ां त श ेव ट च् य ा व् य क्त ी व र अ द्द ध प त् य स् थ ा द्द प त ह ो त न ा ह ी त ो प य ां त क ा य म अ स त े. प्र त् य ेक र ा ष्ट् र ा च् य ा प र र ा ष्ट् र ध ो र ण ा च े उ द्द ि ष्ट द ेख ी ल स त्त ेच् य ा म ा ध् य म ा त ू न इ त र ा ंव र प्र र् ा व प ा ड ण े ह ेच अ स त े. स त्त ा व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च े स म थ भ क र ा ज क ी य प्र द्द ि य ेत त ी न घ ट क ा ंन ा प्र ा ध ा न् य अ स ल् य ा च े द्द न द श भ न ा स आ ण ू न द ेत ा त . ए क म् ह ण ज े, स त्त ा स ंप ा द न क र ण े व त ी च े ज त न क र ण े, द ूस र े स त्त ेत स त त व ा ढ व व ृ द् ी क र ण े व द्द त स र े स त्त ेच े स त त प्र द श भ न क र ण े. व ा स् त व व ाद्य ा ंच् य ा म त े, य ा त ी न घ ट क ा ंम ध ून च स ा म्र ा ज् य व ा द ी ध ो र ण व प्र द्द त ष्ठ े च े ध ो र ण द्द न म ा भ ण ह ो त े. व ा स् त द्द व क य ा च उ ि ेश ा न े १ ९ १ ४ त े १ ९ ४ ५ द र म् य ा न आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा व र र् ा ष्ट् य क र ण् य ा क र र त ा व द ु स ऱ् य ा म ह ा य ु द् ा न ंत र अ म ेर र क ा व स ो द्द व् ह ए त र द्द श य ा य ा द ो न र ा ष्ट् र ा ंच् य ा प र र ा ष्ट् र ध ो र ण ाच े स म थ भ न क र ण् य ा क र र त ा व ा स् त व व ा द ी द्द स ंध् द ा त ा च ा व ा प र श ी त य ु द् क ा ळ ा त झ ा ल ा . वास्तववादी द्दसंध्दाताची प्रमुख तत्वे :- व ा स् त व व ा द ी द्द स ंध् द ा त ा स ंद र् ा भ त ी ल व र ी ल र् ा ष्ट् य ा ं व रू न त् य ा च ी क ा ह ी प्र म ु ख त त् व े प ु ढ ी ल प्र म ा ण े स ा ंग त ा य ेत ी ल . १. वा स् त वव ादी दृष्टीको न द्द व च ा र ा ं प ेक्ष ा ऐ द्द त ह ा द्द स क घ ट न ा ंन ा अ द्द ध क प्र ा ध ा न् य द ेत ा त . ऐ द्द त ह ा द्द स क घ ट न ा ंच े द्द व श्ल ेष ण क रू न व ा स् त व व ा द आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा म ध् य े स त्त ेस अ स ल ेल े क ें द्र स् थ ा न स् प ष्ट क र त ा त . २. व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण व् य क्त ी व र ा ष्ट् र य ा ंच ी त ु ल न ा त् म क म ा ंड ण ी क रू न ज् य ा प्र ेर ण ा व्यक्ती च्या व त भ न ा स प्र र् ा द्द व त क र त ा त त् य ा च प्र े र ण ा र ा ष्ट् र ा च् य ा व त भ न ा स द ेख ी ल प्र र् ा द्द व त क र त ा त ह े द ा ख व ू न द ेत ा त . ३. व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ए क ल द्द व च ा र ा च् य ा त त् व ा प ेक्ष ा व ैद्द श्व क त े स अ द्द ध क प्र ा ध ा न् य द ेत ो . व ा स् त व व ा द ी ह ा व ैद्द श्व क दृ ष्ट ी क ो न क ा ह ी प रस् प र स ंब ंद्द ध त त त् व ा ंव र आ ध ा र ल ेल ी अ स ू न ही ग ृ ह ी त त् व े व् य क्त ी च े व त भ न व व् य क्त ी च् य ा प्र ेर ण ा , व् य क्त ी व स र् ो व त ा ल च ी प र र द्द स् थ त ी य ा ंच् य ा त ी ल प र स् प र स ब ंध ा श ी व उ त्त र द्द ज द्द व त् व ा श ी द्द न ग ड ी त आ ह े. munotes.in
Page 8
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
8 ४. व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च े प्र व त भ क र ा ष्ट् र क ें द्द द्र त , आ ंत र र ा ष्ट् र ी य व् य व स् थ ेच ा प ु र स् क ा र क र त ा त . त् य ा ंच् य ा म त े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य व् य व स् थ ा ह ी र ा ष्ट् र क ें द्द द्र त व् य व स् थ ा अ स ू न र् द्द व ष्ट् य ा म ध् य े ह ी र ा ष्ट् र ह ा घ ट क च क ें द्र स् थ ा न ी र ा द्द ह ल . ५. व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च् य ा दृ ष्ट ी न े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा म ध् य े अ र ा ज क त ा व स ंघ ष भ य ा घ ट क ा ंच े अ द्द स् त त् व द्द च र ं त न आ ह े. य ा प र र द्द स् थ त ी च् य ा घ ट क ा ंत ू न र ा ष्ट् र े स त्त ा प्र ा प्त ी करीत ा प्र य त् न कर ीत असत ात . ६. व ा स् त व व ा द अ स े प्र द्द त प ा द न क र त ो क ी , ‘ र ा ष्ट् र ा ंम ध् य े स त्त ा स् थ ा न व क्ष म त ेस अ न ु स रू न अ द्द ध क ा र श्र ेण ी अ स त े. ७. व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न स ा व भ र् ौ म स् व ा त ंत्र् य ा च ी स ंक ल् प न ा प्र स् त ु त क र त ा त . त् य ा ंच् य ा म त े, स त्त ेच् य ा आ ध ा र ा व र अ द्द ध क ा र श्र ेण ी अ स ल ी त र ी क ा य द्य ा च् य ा प ा त ळ ी व र स व भ र ा ष्ट् र े स म ा न अ स त ा त . य ा ल ा च व ा स् त व व ा द ी ‘ स ा व भ र् ौ म स् व ा त ंत्र् य ’ अ स े स ंब ो ध त ा त . ८. व ा स् त व व ा द द ेश ा ंत ग भ त ध ो र ण व प र र ा ष्ट् र ध ो र ण य ा द ो न ब ा ब ी स् व त ंत्र अ स ल् य ा च े स् प ष्ट करत ात. मॉर्गेर्ों यांचा वास्तववादी द्दसंध्दात – ह ॅन् स म ॉ ग ेथ ों य ा ंन ी ‘ प ॉ द्द ल द्द ट क् स अ म ॉ ग न ेश न् स ’ य ा ग्र ंथ ा त व ा स् त व व ा द ी द्द स ं ध् द ा त ा च े प्र द्द त प ा द न प्र म ु ख स ह ा त त् व ा ंच् य ा आ ध ा र े क े ल े आ ह े. त् य ा च ी म ा ंड ण ी प ु ढ ी ल प्र म ा ण े क र त ा य ेई ल . १. आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे वास्तद्दवक द्दनयमानुसार द्दनयंत्रण म ॉ ग ेथ ों य ा ंच् य ा म त े, र ा ज क ा र ण म ा न व ी व् य व ह ा र ा व र आ ध ा र र त अ श ा व स् त ु द्द न ष्ठ द्द न य म ा न ु स ा र घ ड त अ स त े. द्द व श ेष त : ज् य ा द्द न य म ा च् य ा आ ध ा र ा व र म न ु ष्ट् य व् य व ह ा र क र त ो त े द्द न य म अ ंत म भ न ा व र अ व ल ंब ू न अ स त ा त . त् य ा म ु ळ े त् य ा ंन ा द्द व र ो ध क र ण् य ा च ा अ द्द ध क ा र क ो ण ा स ह ी न स त ो . म ॉ ग ेथ ों य ा ंच् य ा म त े, स ा म ान् य स ा म ा द्द ज क द्द न य म ा ंप्र म ा ण े र ा ज क ा र ण द ेख ी ल क ा ह ी स् थ ू ल द्द न य म ा ंद्व ा र े द्द न य ंद्द त्र त ह ो त अ स त े. आ ं त र र ा ष्ट् र ी य स ंस् थ ा ंच् य ा र ा ज क ी य व् य व ह ा र ा ं च ी म ा द्द ह त ी प्र ा प्त क र ण् य ा क र र त ा व ा त् य ा स ु ध ा र ण ा क र ण् य ा स ा ठ ी प्र थ म य ा द्द न य म ा ं च े ज्ञ ा न प्र ा प्त क रू न घ ेण े आ व श् य क आ ह े. ‘ म ॉ ग ेथ ों प ु ढ े ह े ह ी स् प ष्ट क र त ा त क ी , ’ ह े द्द न य म क ो ण त् य ा ह ी न ै द्द त क द्द न य म ा ंद्व ा र े द्द न य ंद्द त्र त ह ो त न स त ा त . ए क ं द र ी त व ा स् त व व ा द ी द्द स ं ध् द ा त ा च् य ा दृ ष्ट ी न े ब ुध् द ी व अ न ु र् व य ा ंन ा र ा ज क ी य द्द स ंध् द ा त ा स आ ध ा र र् ू त स् थ ा न आ ह े. उ द ा . ए ख ा द्य ा द ेश ा च े प र र ा ष्ट् र ध ो र ण अ व ल ो क न क र ण् य ा क र र त ा त ेथ ी ल घ ट न ा व प र र ण ा म ा ंच े द्द व श्ल ेष ण क र ण े आ व श् य क अ स त े. र ा ज क ी य न ेत् य ा ं न ी क े ल ेल् य ा क ा य ा भ त ू न त् य ा ंच् य ा उ ि ेश ा ंच ा अ ंद ा ज ल ा व त ा य ेत ो व अ श ा प्र क ा र े त र्थ य ा ंच े त क भ स ंग त द्द व श्ल ेष ण क रू न क ा ह ी द्द न ष्ट् क ष भ क ा ढ त ा य ेत ा त व त र्थ य ा ंच ी र च न ा ह ी क र त ा य ेत े. २. राष्ट्रीय द्दहतासाठी सत्तेचा वापर – व ा स् त व व ा द ी द्द स ं ध् द ात ा च ा द ूस र ा म ू ल र् ू त आ ध ा र म् ह ण ून म ॉ ग ेथ ों र ा ष्ट् र ी य द्द ह त ा स प्र ा ध ा न् य द ेत ा त . म ॉ ग ेथ ों य ा ंन ी र ा ष्ट् र ी य द्द ह त ा क र र त ा श क्त ी व ा स त्त ा ह ा श ब् द व ा प र ल ा munotes.in
Page 9
प्रस्तावना
9 आ ह े. म ॉ ग ेथ ों य ा स ंद र् ा भ त अ स े प्र द्द त प ा द न क र त ा त क ी , शक्तीद्द क ं व ा स त्त ा म् ह ण ज े ए क ा व् य क्त ी च े अ न् य व् य क्त ी च् य ा ब ुध् द ी व क ा य ा भ व र द्द न य ंत्र ण प्र स् थ ा द्द प त क र ण े ह ो य . ’ व ा स् त व व ा द ी द्द स ं ध् द ा त ा अ न् व य े र ा ज क ी य न ेत ृ त् व ा स न ै द्द त क व अ न ैद्द त क अश ा बाबींच ा द्द व च ा र न क र त ा र ा ष्ट् र ा च् य ा द्द ह त ा स प्र ा ध ा न् य द ेऊ न द्द व च ा र व क ा य भ प ा र प ा ड ा व े लागत ात. पररणाम स् व रू प क ो ण त् य ा ह ी र ा ष्ट् र ा च े प र र ा ष्ट् र ध ो र ण ह े त् य ा र ा ष्ट् र ा च े द्द ह त आ व श् य क त ा य ा आ ध ा र ेच स ु द्द न द्द ि त ह ो त े. ए क ं द र र त , व ा स् त व व ा द ी द्द व च ा र व ंत द्द व श ुध् द र ा ष्ट् र ी य द्द ह त व श क्त ी द्द क ं व ा श क्त ी द्व ा र े त् य ा च ी प्र ा प्त ी ह े आ ं त र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा च े प्र म ु ख त त् व म ा न त ा त . र ा ष्ट् र ी य द्द ह त स ा ध् य क र ण् य ा क र र त ा न ैद्द त क त ेच ा द्द व च ा र क रू न य े अ स े ह ा द्द स ंध् द ा त स् प ष्ट स् व रू प ा त प्र द्द त प ा द न क र त ो . ज ो स े फ फ्र ाँ क् व ेल य ा स ं द र् ा भ त म् ह ण त ा त , ‘ र ा ष्ट् र ी य द्द ह त स ा ध ण े ह े प र र ा ष्ट् र ध ो र ण ा च े म ू ल त र् ू त त त् व आ ह े. ’ ३. पररद्दस्र्तीच्या संदर्ाथत राष्ट्रीय द्दहताचा द्दवचार – म ॉ ग ेथ ों य ा ंच् य ा व ा स् त व व ा द ी द्द स ंध् द ा त ा च े द्द त स र े प्र म ु ख त त् व म् ह ण ज े र ा ष्ट् र ी य द्द ह त ह े क ा य म न स ू न त् य ा त प र र द्द स् थ त ी न ु स ा र प र र व त भ न ह ो त अ स त े . र ा ष्ट् र ी य द्द ह त ा च ी क ल् प न ा ब द ल त् य ा प र र द्द स् थ त ी त द्द र् न् न अ स ू श क त े. म ॉ ग ेथ ों य ा स ंद र् ा भ त ह े स् प ष्ट क र त ा त क ी , ‘ प र र द्द स् थ त ी र ा ज क ी य र ा ष्ट् र ी य द्द ह त द्द न ध ा भ र ण क र ण् य ा त म ह त् व ा च ी र् ू द्द म क ा ब ज ा द्द व त अ स त े. त स ेच त् य ा द्द ह त ा च् य ा अ न ु ष ंग ा न ेच र ा ज क ी य व् य व ह ा र द्द न द्द ि त ह ो त अ स त ा त . ’ य ा च क ा र ण ा म ु ळ े ब द ल त ी प र र द्द स् थ त ी ल क्ष ा त घ ेऊ न र ा ज द्द क य न ेत ृ त् व ा स र ा ष्ट् र ी य शक्तीच ा द्दव चा र करून परर ाष्ट्र ध ोरण द्द न द्द ि त क र ा व े ल ा ग त े. उ द ा . ए ख ा द े अ द्द व क द्द स त राष्ट्र द्दवक स न द्द श ल र ा ष्ट् र ा ंच् य ा ग ट ा त स ा म ी ल ह ो त े द्द क ं व ा ए ख ा द े द्द व क स न द्द श ल र ा ष्ट् र आ प ल् य ा आ द्द थ भ क प्र ग त ी च् य ा आ ध ा र ा व र द्द व क द्द स त र ा ष्ट् र ा ंच् य ा ग ट ा त स ा म ी ल ह ो त े. त ेंव् ह ा त् य ा ंच् य ा ग र ज ा ंम ध् य े ब द ल ह ो ण े स् व ा र् ा द्द व क ठ र त े. त् य ा म ु ळ े व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ब द ल त् य ा प र र द्द स् थ त ी न ु स ा र श क्त ी व र आ ध ाररत र ाष्ट्रीय द्दहत ाच ा द्दव चा र करत ात. ४. नैद्दतकतेला र्गौण स्र्ान – न ैद्द त क त ा , न ी त ी , द्द न य म य ा स ा र ख् य ा ब ा ब ीं न ा व ा स् त व व ा द ा च ा प्र ख र द्द व र ो ध न स ल ा त र ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा म ध् य े म ा त्र र ा ष्ट् र ा च े द्द ह त , ग र ज व प र र द्द स् थ त ी द्द व च ा र ा त घ ेऊ न च द्द न त ी द्द न य म ा ं च ा उ प य ो ग क र ा व ा ल ा ग त ो . आ व श् य क त ा व ा ट ल ी च त र अ न ैद्द त क म ा ग ा भ च ा अ व ल ंब ह ी र ा ष्ट् र द्द ह त ा स ा ठ ी क र ा व ा अ स े म ॉ ग ेथ ों स् प ष्ट क र त ा त . त् य ा ंच् य ा म त े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा त न ैद्द त क त ेप ेक्ष ा द्द व व ेक व द ूर द श ी प ण ा य ा स अ द्द ध क म ह त् व अ स त े. म ॉ ग ेथ ों य ा ंच् य ा म त े व् य क्त ी च ा स् व ा थ भ , र् ी त ी , उ त्त र द्द ज द्द व त् व ा च ी द्द च ंत ा , स त्त ेच े आ क ष भ ण य ा ब ा ब ी व् य क्त ी म ध् य े न ैस द्द ग भ क अ स ू न व् य क्त ीं च् य ा व त भ न ा च ी त ी प्र ेर ण ा स् थ ा न े आ ह ेत . व् य क्त ी प्र र् ा न ेच र ा ष्ट् र ा च े व त भ न द ेख ी ल य ा च प्र ेर ण ा स् थ ा न ा ंव र आ ध ा र ल ेल े अ स त े. त् य ा म ु ळ े र ा ष्ट् र ी य द्द ह त स ंब ंध ा ंच े स म ा य ो ज न व ा आ ंत र र ाष्ट् र ी य श ा ंत त ा व स ु र द्द क्ष त त े कररत ा राष्ट् र ी य द्द ह त स ंब ंध ा च ा ब ळ ी द्द द ल ा . ज ा व ू श क त न ा ह ी . ५. राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय सामान्य नैद्दतक द्दनयमात पृर्कता – म ॉ ग ेथ ों य ा ं न ी व ा स् त व व ा द ा च ी म ा ंड ण ी क र त ा न ा र ा ष्ट् र ी य न ैद्द त क त ा , द्द न त ी म त्त ा व आ ंत र र ा ष्ट् र ी य न ैद्द त क त ा य ा म ध् य े क ो ण त् य ा ह ी प्र क ा र च ा स ंब ंध व ा स म न् व य म ा न् य क े ल ेल ा munotes.in
Page 10
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
10 द्द द स त न ा ह ी . म ॉ ग ेथ ों च् य ा म त े, ‘ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा त प्र त् य ेक र ा ष्ट् र ा च े स् व त ंत्र राजकीय व्यद्द क्तमत् व अस ू न स् व त : च् य ा द्द ह त ा च ी प ू त ी क र त े ह ेच त् य ा च े प्र म ु ख क ा य भ ह ो य . त् य ा म ु ळ े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य न ैद्द त क त े च े द्द न य म त् य ा व र ब ंध न क ा र क अ स ू श क त न ा ह ी त . व ा स् त व व ा द ी द्द स ंध् द ा त ा च् य ा दृ ष्ट ी न े न ैद्द त क द्द न य म ा ंच े अ द्द स् त त् व प र र ा ष्ट् र ध ो र ण ा त अ स त ा क ा म ा न य े. क ा र ण प्र त् य ेक र ा ष्ट् र ा त ी ल स ा म ा द्द ज क , र ा ज क ी य , स ा ंस् क ृ द्द त क , आ द्द थ भ क प र र द्द स् थ त ी न ु रू प न ैद्द त क त ेच् य ा ध ा र ण ा य ा व ेग ळ य ा अ स ू श क त ा त . त् य ा म ु ळ े व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न क ो ण त् य ा ह ी र ा ष्ट् र ा च् य ा न ैद्द त क इ च् छ ा आ क ा ंक्ष ा व ज ग ा ल ा द्द न य ंद्द त्रत करणाऱ् य ा न ैद्द त क द्द न य म ा ंम ध् य े सम न् व य स् थ ा प न क र ी त न ा ह ी . य ा द ो ह ों च े द्द न य म प ृ थ क अ स त ा त अ स े व ा स् त व व ा द ी द्द स ं ध् द ा त स् प ष्ट क र त ो . ६. राजद्दकय द्दवचारांची श्रेष्ठता – व ा स् व व ा द ा च ा र् र र ा ज द्द क य क्ष ेत्र ा त स् वा य त्तता प्र स् थाद्दपत करण् य ाव र असल् य ा क ा र ण ा न े द्द स ंध् द ा त क त् य ा ां न ी राजकी य द्द व च ा र ा ं न ा राष्ट्र ीय द्दहत, राष्ट्र ी य सत्त ा व स ंघ ष भ य ा ंन ा अग्रि म द ेव ू न व ै ज्ञ ा द्द न क व न ै द्द त क दृष्टीकोन प ू ण भ त: न ाकार ला आ ह े. वा स् त वव ादी द्द स ंध् द ा त ा त राजकीय द्द व च ा र ा ंन ा प्र ाध ान् य द्द द ल े ज ा त े. त् य ा म ु ळ े वा स् त वव ाद आ ंत र र ा ष्ट् र ी य राजकारणा स ं द र् ा भ त व ैज्ञ ा द्द न क द्द क ं व ा न ैद्द त क दृ ष्ट ी क ो ण ा च े महत् व स् वी कारण्या च् य ा द्द वरोध ात आ ह े. स ा र ा ंश म ॉ ग ेथ ों य ा ं न ी वा स् त व व ादाच ी जी सहा म ू ल र् ू त त त् व े म ा ंड ल ी आ ह ेत त् य ा त ू न म ॉ ग ेथ ों प्र ा म ु ख् य ा न े प ु ढ ी ल त ीन बाबींना अद्दधक महत् व द ेत अ स ल् य ा च े द्द द स त े. १) राजकीय व्यक्तीं ची आप ल्य ा र ा ष्ट् र ा च े द्दहत साध् य करण्या ची ई च्छ ा २) कोण त् य ाही र ा ष्ट् र ा च े द्दहत ह े त्य ा राष्ट्र ाच् य ा स ी म ेस ंब ंधी त स ेच आ द्द थ भ क, राजकीय व स ा ंस् क ृ द्द त क प्र र्ाव वा ढद्दवण् य ाश ी स ंब ंद्द ध त अ स त े ३) राष्ट्र ीय द्दहत ाच् य ा रक्ष णा कररत ा द्द क ं व ा प ू त ी स ा ठ ी राज्य शक्तीं चा वा पर करीत असत ात. वास्तववादी दृष्टीकोणाचे द्दटकात्मक परीक्षण – आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े वा स् त वव ादी द्द स ंध् द ा त ा न े आ प ल े अ ढळ स् थान द्द न म ा भ ण क े ल े अ स ल े त री वा स् त वव ादी द्द स ंध् द ा त ा व र प्र ा म ु ख् य ा न े प ु ढ ी ल प्र म ा ण े द्दटका क े ल ी ज ा त े. १) अशास्त्रीय द्दसंध्दात – द्द ट क ा क ा र ा ंच् य ा म त े, म ॉ ग ेथ ों य ा ंच ा वा स् त वव ादी द्द स ं ध् द ा त हा अश ास्त्र ीय आ ह े. कारण म ॉ ग ेथ ों न े शा स्त्र ीय द्दन कष आ पल्य ा द्द स ं ध् द ा त द्द व श्ल ेष ण ा त क ो ठ े ह ी व ा प र ल ेल े द्ददसत न ाहीत. द्द ट क ा क ा र ा ंच् य ा म त े, त र्थ य ा ंच् य ा अ न ु र् व ज न् य स ंश ो ध न ा त ू न सामान्य द्दव ध ा न क ा ढ ण े, त्य ा आधाराव र एक द्द न द्दित द्द स ंध् द ा त प्र स् थाद्दपत क र ण े आवश्य क अ स त े. प र ं त ु म ॉ ग ो थ ों न े अ स े काही न करत ा स व भ व्यक्ती व स व भ र ा ज् य े स त्त ेक र र त ा स ंघ ष भ करीत असत ात अ स े द्दव ध ा न करून त् य ाव र द्द स ंध् द ा त ा च ी उर्ार णी क े ल ी आ ह े. म ॉ ग ेथ ों य ा ंन ी ही य ा स ंद र् ा भ त अ स े प्र द्दतप ादन क े ल े आ ह े की, त् य ा ंच ा द्द स ंध् द ा त मान वी स् वर् ाव ा वर munotes.in
Page 11
प्रस्तावना
11 आ ध ा र ल ेल ा आ ह े. मात्र त् य ा ंच ी मान वी स् व र्ावाची क ल्पना व ैज्ञ ा न द्द क न ाही. म ॉ ग ेथ ों मान वी स् वर् ाव ा च्य ा क े व ळ स त्ता स् प ध ा भ य ाच प ैल ू व र र्र द ेत ा त. ए क ं द र ी त म ॉ ग ेथ ों य ा ंच ी द्द स ंध् द ा त उर्ारणी क े व ळ व्यद्द क्तगत ध ारण ा, अ ंद ा ज व अ न ु म ा न ा च् य ा आध ाराव र झ ा ल ेल ी अ स ल् य ा न े ती अश ास्त्र ी य व ा ट त े. २) सुंसर्गतीचा अर्ाव – म ॉ ग ेथ ों य ा ंन ी आप ल्य ा द्द स ंध् द ा त ा स वा स् त वव ादी अ स े स ंब ो ध ल े अ स ल े त री या द्द स ंध् द ा त ा म ध् य े ख ु ि म ॉ ग ेथ ों य ा ंन ी च काही आ द श भ व ा द ी त त् व े ही प्र द्दतप ादन क े ल ी आ ह ेत. राजकीय न ेत् य ा ंन ी क स े व त भ न ठ े व ा व े, र ा ज न य ा न े कोण त ी क ा य भ करावी त य ाद्दव ष य ीच ी म ॉ ग ेथ ों य ा ंच ी म त े आ द श भ व ा द ी आ ह ेत. त् य ा म ु ळ े हा द्द स ंध् द ा त व ास्त वव ाद व आ द श भ व ा द ा बरोबरच म ू ल् य प ू रक आ ह े. त् य ा म ु ळ े स ु ंस ग त ी च ा अर्ाव हा द ोष या द्द स ंध् द ा त ा ंस ल ा ग ू होत ो अ स े द्द ट क ा क ा र ा ंन ा व ा ट त े. ३) अपूणथ द्दसंध्दात – द्द ट क ा क ा र ा ंच् य ा म त े अ प ू ण भ द्द स ंध् द ा त हा दोष म ॉ ग ेथ ों च् य ा वा स् त वव ादी द्द स ंध् द ा त ा स ल ा ग ू होत ो. कारण, म ॉ ग ेथ ों य ा ंन ी र ा ज् य े स त्त ेस ा ठ ी स ंघ ष भ करत ात अ स े म ा न ू न आप ला दृष्टीकोन द्दव कद्दसत क े ल ा आ ह े. प र ं त ु र ा ज् य े क े व ळ स ंघ ष भ च करीत न ाही तर आप ल्य ा ग र ज ा ंच् य ा प ू त ी क र र त ा प र स् प र ा ंश ी स ह क ा य भ ही करत ात व त् य ा त ू न च राष्ट्र ीय द्दहत साध् य करत ात. ह ेर ल् ड स् प्र ाऊ ट य ा ंन ी य ा स ंद र् ा भ त द्दटका करत ान ा अ स े न म ू द क े ल े आ ह े की, म ॉ ग ेथ ों न े आप ल्य ा द्द स ंध् द ात ात राष्ट्र ीय ध ोर णा च् य ा उद्दिष्ट ाच ी च च ा भ क े ल ी न स ल् य ा म ु ळ े हा द्द स ंद् ा त अ प ू ण ठरत ो. ४) वस्तूद्दनष्ठतेचा अर्ाव – द्द ट क ा क ा र ा ंच् य ा म त े, म ॉ ग ेथ ोंच्य ा वा स् त वव ादा च्य ा द्द स ंध् द ा त समकाद्दलन स ंद र् ा भ त व स् त ू द्द न ष्ठ त ेच ा अर्ाव म ो ठ य ा प्र माणा त द्ददसतो. कारण आ ध ूद्द न क काळात अ ण् व स्त्र ा ंच् य ा स ंश ो ध न ा म ु ळ े स व भ च र ा ष्ट् र ा ंस म ो र स ु र द्द क्ष त त ेच ा प्रश्न उर्ा राद्दहला आ ह े त् य ा म ु ळ े आज प्र त् य ेक राष्ट्र राष्ट्र ीय द्दहत ाऐव जी स ा म ू द्द ह क स ु र द्द क्ष त त ेस अद्दधक प्र ाध ान् य द ेत आ ह े. र े म ण् ड एरीन य ा स ंद र् ा भ त म्हणत ात, ‘द्द वच ार प्र णा ल ी व द्दनयम य ा ंच् य ा त ी ल स ंब ंध ा क ड े हा द्द स ंध् द ा त द ु ल भ क्ष करत ो. त् य ा म ु ळ े या द्द स ंध् द ा त ा स व स् त ु द्द नष्ठ म ा न ण े च ु क ी च े ठ र े ल. ५) स्वायत्तेतेबाबत संद्ददग्धता – द्द ट क ा क ा र ा ंच् य ा म त े, म ॉ ग ेथ ों य ा ंन ी राजकीय क्ष ेत्र ा च् य ा स् व ा य त्त त ेव र र्र द्ददला असल ा त री स् वा य त् त्तता श ब् द ा च े स् पष्टी करण मात्र त् य ा ंन ी क ो ठ े च द्द द ल ेल े न ाही. म ॉ ग ेथ ों च् य ा प ु ढ ी ल द्द व ध ा न ा न े य ाबाबत स ंद्द द ग् ध त ा अद्दधक व ा ढ व ल ेल ी द्द द स त े. त े म्हणत ात द्दक आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा च े ध् य ेय सामा न्य अ स ल े प ा द्द ह ज े त् य ा म ु ळ े त् य ाला अन्य क्ष ेत्र ा त ह ी प्र व ेश करत ा य ेई ल. राजद्दकय क्ष ेत्र ा च ी स् वा य त्तता स ा ंग त असत ान ा इतर क्ष ेत्र ा त प्र व ेश क र ण् य ा च े उ ि ेश ठ े व ण े ह े परस् पर द्द व स ंग त आ ह े अश ी द्दटका त् य ा म ु ळ े या द्द स ंध् द ा त ा व र ह ो त े. munotes.in
Page 12
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
12 ६) द्दस्र्तीद्दशल द्दसंध्दात – म ॉ ग ेथ ों च् य ा म त े, राजकीय जग ह े द्दस्थ त ीशील अ स ू न सत्त ा स ंब ंध ह े न ेहमी स ा र ख े च राहत ात अ स े हा द्द स ंध् द ा त प्र द्द त पादन करत ो. द्द ट क ा क ा र ा ंच् य ा म त े व्या वहा ररक वा स् त व मात्र व ेग ळ े आ ह े. स् ट ॅ न् ल े हॉ फमन य ा ंन ी य ा स ंद र् ा भ त अ स े म् ह ट ल े आ ह े की, ‘या द्द स ंध् द ा त ा च् य ा द्दस्थ त ीशील स् व रू प ा म ु ळ े राज्याच् य ा व त भ न ा व र प्र र्ाव प ड ू न आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा म ध् य े बद ल घ ड व ू न आणणा ऱ् य ा घ ट क ा ं च ी हा द्द स ंध् द ा त न ोंद घ ेत न ाही. ए क ंदरीत ज्या घ ट क ा ंम ुळ े राज्याच् य ा व त भ न ा त फरक प ड ू शकत ो त् य ाच ी न ोंद न घ ेत ा च र्द्दव ष्ट् य कालीन घ ट न ा ं च े स् पष्ट ीकरण करण्याच ा प्रय त्न हा द्द स ंध् द ा त करीत अ स ल् य ा क ा र ण ा न े त्य ा स म य ा भ द ा पडत ात अ स े द्द द स त े. ७) स्वप्नवादी द्दसंध्दात – डॉ. ऍडी य ा स ंद र् ा भ त द्दटका करत ान ा म्हणत ात की, ‘वा स् त वव ाद एका द्द स म ेप य ां त त ाण ला ज ा ण े म् ह ण ज े त े एक अवास्त व ब न त े. आद्दण त् य ा त ू न तो स् वप् न व ाद बन त ो. म् ह ण ून वा स् त ववाद हा स ु द् ा प्र त् य क्षा त न उत रणारा स् वप् न वा द आ ह े. स ा र ा ंश, म ॉ ग ेथ ों य ा ंच् य ा द्द स ंध् द ा त ा व र अ न ेक द्द व च ा र व ंत ा न ी द्दटका क े ल् य ा आ ह ेत. प र ं त ु म ॉ ग ेथ ों य ा ं च् य ा द्द स ंध् द ा त ा म ध् य े काही त्र ु ट ी आ ह ेत त े मान्य करून ही आ ंत र र ा ष्ट् र र ी य राजकारणात काही प्रश्न न ी द्द त म ु ल् य ा ंच् य ा आधारा वर स ु ट ू शकत न ाहीत. त् य ासा ठी स त्त ेच ी आ वश् य कत ा अ स त े. त् य ा म ु ळ े र ा ष्ट् र ा न े अद्दधका द्दध क स त्ता प्र ाप्त कराव य ास हव ी ह े म ॉ ग ो थ ों च े म् ह ण ण े वा स् त ववादास अ न ु स रू न च आ ह े. त् य ा म ु ळ े च क े न ेथ च ॅ द्द म् प स न म्हणत ात. ‘आ ंत र र ा ष्ट् र ी य राज कारणाच्य ा द्द व द्व ा न ा ंत म ॉ ग ेथ ों च े स् थान स व भ श्र ेष्ठ आ ह े.’ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च् य ा अ भ् य ा स ा च े द्द वद्द व ध क ा ल ख ंड आ ह ेत. प्र त् य ेक ट प् प् य ाव र एका द्दवद्दशष्ट दृष्टीकोन ाच ी द्द न द्द म भ त ी झ ा ल ेल ी द्ददसत े. या प्र द्द ि य ेच ा च एक र्ाग म् ह ण ून आप ण वा स् त वव ादी दृ ष्ट ी क ो ण ा क ड े ही पहावय ा स ह व े. १९४ ० त े १९६० या क ा ल ख ंड ा त आ द श भ व ा द ा न ंत र व ास्त वव ादी द्द स ंध् द ा त ा न े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा च े व् य वस्थाप न क े ल े आ ह े. या दृ ष्ट ी क ो ण ा च े प्र व त भ क ह ेन् स म ॉ ग ेथ ों य ा ंन ी स ैध् द ा ंद्द त क प द् त ी न े त् य ा च े द्द व श्ल ेष ण क े ल े आ ह े. सामा न्यत: कोण त् य ाही द्द व च ा र क ा च े म ू ल् य म ा प न त् य ा न े क ोण त ी त त् व े म ा ंड ल ी न ाहीत य ाच ा द्द व चा र करून बसण्याऐवजी त् य ा च े ग ु ण ा त् म क म ू ल् य द्दकती य ाव रू न होत अ स त े. म ॉ ग ेथ ों य ा ंच े महत् व य ाच दृ ष्ट ी न े मान्य क र ण े आवश्य क आ ह े या द्द न ष्ट् क ष भ प्र त आप ण य ेत ो. १.५ आंतरराष्ट्रीय संघटना मू्यमापन – समकालीन जाग द्दतक राजका रणात आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघटना या घटकास अनन् य सा ध ारण महत् व आ ह े. या घ ट क ा च े अवलोकन प ु ढ ी ल म ु ि य ा य ंच् य ा आ ध ा र े करत ा य ेई ल. १) आंतरराष्ट्रीय संघटना अर्थ – ‘द्दर्न् न-द्दर् न्न राष्ट्र ातील शा स कीय य ंत्र ण ा न ी वा खाजग ी व्य क्तींन ी एकत्र य ेऊ न काही द्दव द्दशष्ट ह ेत ु साध् य करण्याकर र त ा स् थापन क े ल ेल ी स् थाय ी स् वरूपाच ी व्यव स् था द्द क ं व ा munotes.in
Page 13
प्रस्तावना
13 य ंत्र ण ा म् ह ण ज े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा हो य.’ अश्या आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा या घटकाचा स व भ स ा ध ा र ण अ थ भ स ा ंद्द ग त ल ा जात ो. साध ारणत: प र स् प र ा ंच े द्द ह त स ंब ंध समान असणा ऱ्य ा र ा ष्ट् र ा ंन ी सम ान स् वरूपाच ी ब ंध न े स् वत:वर घ ा ल ू न घ ेण े स् वद्द हत ा च्य ा दृ ष्ट ी न े आवश्य क अ स त े. या प्र काराच्य ा ग र ज ेत ू न च प्र ा म ु ख् य ा न े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा द्द न म ा भ ण होत असत ात. अश ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंप ैद्द क क ाहींच ी व्या प्ती जागद्दतक अ स त े तर काही स ंघ ट न ा या द्द वद्द शष्ट र ा ष्ट् र ा ंप ु र त् य ा च म य ा भ द्द द त असत ात. स ंय ु क्त र ा ष्ट् र े, जागद्दतक आर ोग्य स ंघ ट न ा या स ंघटना पद्दहल्य ा प्र कारात ील स ंघ ट न ा ंच े उदाहर ण हो य तर अर ब द्दलग, स ा क भ या स ंघ ट न ा द ु स ऱ् य ा प्र कारात ील आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच े उदाहर ण म् ह ण ून स ा ंग त ा य ेई ल. २) आंतरराष्ट्रीय संघटना प्रकार – जागद्दतक व प्र ा द ेद्द श क आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा या प्र क ा र ा ंब र ो ब र च आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच े आण खी प्र म ु ख दो न प्र कार म ा न ल े जात ात. त े म् ह ण ज े शासकी य व अश ासकी य स ंघ टना ह े होत. ज्या स ंघ ट न ा ंम ध् य े सर् ासद रा ष्ट्र ातील शासन य ंत्र ण े च े प्र द्दतद्दनद्द ध त् व द्द द ल ेल े अ स त े त्य ा शासकी य आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंम ध् य े खाजगी व्यक्ती, स ंस् थ ा य ा ंन ा सहर्ा गी होत ा य ेत न ाही. य ाउलट व ेग व ेग ळ य ा द ेश ा ंत ी ल व्य क्ती वा खाजगी स ंस् थ ा ज् य ा म ध् य े सहर्ा गी होऊ शकत ात त्य ा स व भ स ंघटना अश ासकी य मान ल्य ा जात ात. ३) आंतरराष्ट्रीय संघटना इद्दतहास – आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ह्या अग दी अद्दल कडच्य ा काळात आ ंत र र ा ष्ट् र ी य राजकारणात महत् वा ची र् ू द्द म क ा बजा द्दव त असल्य ा त री आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच े म ूळ प्र ाच ीन ग्रीक न ग र र ा ज् य ा म ध् य े आप णा स पहावय ास द्दमळत े. ग्रीस म ध् य े लहान-लहा न न ग र र ा ज् य ा ंम ध् य े करार करून स ंघ द्द न म ा भ ण करण्या ची प्र व ृत्त ी द्द द स ू न य ेत े. य ा म ा ग े आ त् म स ंर क्षण हाच उ ि ेश अ सला त री त्य ाम ा ध् य म ा त ू न दळ णव ळ ण व व् य ापार य ा स ब ंध ी च् य ा योज न ा ं न ा ह ी ग त ी द्द द ल ी ज ा त अ स े, य ा प्र द्द ि य ेम ु ळ े आ ध ूद्द न क आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच ा उ ग म ग्र ी क म ध ून ह ो ण् य ा स अ न ु क ू ल प र र द्द स् थ त ी ह ो त ी अ स े द्द द स त े. म ध् य य ु ग ी न क ा ल ख ंड ा त य ु र ो प म ध ी ल म ो ठ य ा न ग र र ा ज् य ा ंन ी व् य ा प ा र व ृ द् ी क र ी त ा ‘ ह ॅन् स ी ऑ द्द ट क ल ी ग ’ न ा व ा च ी स ंस् थ ा स् थ ा प न क े ल ी व प ु ढ े क ा ह ी र ा ज क ी य अ द्द ध क ा र ह ी य ा स ंस् थ ेस प्र ा प्त झ ा ल े. म ा त्र स् थ ा य ी स् व रू प ा च ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा स् थ ा प न क र ा व ी अ श ा प द् त ी च ी दृ ष्ट ी य ा म ा ग े न व् ह त ी ह े ह ी द्द न द्द ि त . त् य ा न ंत र च् य ा क ा ळ ा त प द्द व त्र र ो म न स ा म्र ा ज् य द्द क ं व ा ‘ द्द ि ि न च च भ ’ य ा स ा र ख् य ा स ंस् थ ा न ा र ा ज क ी य म ह त् व प्र ा प्त झ ा ल े अ स ल े त र ी आ ध ूद्द न क आ ं त र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच ी त त् व े त् य ा त अ ंत र् ू भ त न व् हती . आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच ा द्द व क ा स स ा ध ा र ण त : प ु ढ ी ल त ी न ट प् प् य ा त म ा ंड ल ा ज ा त ो . १) प्रर्म कालखंड – प ौ व ा भ त् य र ो म न स ा म्र ा ज् य न ष्ट झ ा ल् य ा प ा स ू न न ेप ो द्द ल य न च े स ा म्र ा ज् य न ष्ट ह ो ई प य ां त च ा स ु म ा र े त ी न-च ा र श त क ा ंच ा क ा ल ख ंड य ा प्र थ म क ा ल ख ंड ग ृ ह ी त ध र ल ा ज ा त ो . य ा प्र थ म क ा ल ख ंड ा म ध् य े ज ा ग द्द त क श ा ंत त ा प्र स् थ ा द्द प त क र ण् य ा क र र त ा व त् य ा दृ ष्ट ी न े munotes.in
Page 14
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
14 आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा द्द न म ा भ ण क र ण् य ा क र र त ा फ ा र श ी प्र ग त ी झ ा ल ेल ी द्द द स त न ा ह ी . म ा त्र य ा द्द व च ा र ा स व ै च ा र र क च ा ल न ा म ा त्र य ा क ा ल ख ंड ा त द्द म ळ ा ल ी अ स े द्द द स त े. ज ा ग द्द त क श ा ंत त ेक र र त ा अ न ेक य ो ज न ा द्द व च ा र व ंत ा क ड ू न प्र स् त ु त क े ल् य ा ग ेल्य ा. त् य ाव र ट ॉ म स स ल ी , द्द व ल् य म प ेन , रू स ो , ब ेंथ म, क ा ंट इ त् य ा द ी द्द व च ा र व ंत ा च ा प्र र् ा व प्र ा म ु ख् य ा न े ह ो त ा . य ा प्र थ म क ा ल ख ंड ा त द ो न प्र म ु ख श ा ंत त ा व ा द ी च ळ व ळ ी उदय ास आ ल् य ा . य ा म ध् य े १ ७ व् य ा श त क ा च् य ा म ध् य ा व र ‘ स ो स ा य ट ी ऑ फ फ्र े न् ड स ’ व १ ८ व् य ा श त क ा त द्द ब्र ट न व अ म ेर र क े त ल ो क द्द प्र य झ ा ल ेल ी ‘ क े क र ’ य ा स ं घ ट न ा ंच ा अ ंत र् ा भ व ह ो त ो . प ा श व ी श क्त ी च् य ा ब ळ ा व र क े ल ेल् य ा आ ि म ण ा द्द व र ो ध ा त द्द ह ंस क प्र द्द त क ा र क र ा व य ा च ा न ा ह ी ह े य ा स ंघ ट न ा ंच े ब्र ी द ह ो त े. य ा स ंघ ट न ा ंच ा य ु द् थ ा ंब द्द व ण् य ा च् य ा दृ ष्ट ी न े फ ा र स ा प्र र् ा व प ड ल ा न ा ह ी त र ी स ा म ा न् य ज न त ेस म ा त्र य ा स ंघ ट न ा प्र र् ा द्द व त क रू न ग ेल् य ा . ए क ं द र ी त , ज ा ग द्द त क श ा ंत त े क र र त ा २ ० व् य ा श त क ा म ध् य े उ द य ा स आ ल ेल् य ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंम ा ग ी ल त त् व ज्ञ ा न ाच े ब ी ज त् य ा क ा ळ ी प ेर ल े ग ेल े ह े म ा त्र द्दन द्दित. २) द्दितीय कालखंड – न ेप ो द्द ल य न च् य ा प र ा र् व ा न ंत र र् र द्द व ण् य ा त आ ल ेल् य ा द्द व् ह ए न् न ा प र र ष द ेप ा स ू न ( १ ८ १ ५ ) प्र थ म म ह ा य ु द् ा प य ां त च ा स ा ध ा र ण श ंर् र व ष ा भ च ा क ा ल ख ंड ह ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच् य ा द्द व क ास ातील द ु स र ा ट प् प ा म ा न ल ा ज ा त ो . न ेप ो द्द ल य न च ा प र ा र् व झ ा ल् य ा न ंत र य ु र ो प ी य र ा ज क ा र ण ा त प र त स त्त ेच् य ा स म त ो ल प ण ा च े र ा ज क ा र ण प्र ा र ं र् झ ा ल े. द्द व् ह ए न् न ा क ा ाँ ग्र ेस ह े त् य ा च ेच ए क उ द ा ह र ण ह ो य . य ा पर र ष द ेत ू न ‘ क ॉ न् स ट भ ऑ फ य ु र ो प ’ ह ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा द्द न म ा भ ण झ ा ल ी . य ा स ंघ ट न े न े य ु र ो प च ी र ा ज क ी य घ ड ी प र त न ी ट ब स व ल ी . य ा ब र ो ब र च य ा स ंघ ट न े न े स ा म ा द्द ज क व आ द्द थ भ क स ह क ा र ा च ी प्र व ृ त्त ी व ा ढ ी स ल ा व ल ी , ग ु ल ा म द्द ग र ी च ी प्र थ ा न ष्ट क र ण् य ा च ा स ंक ल् प य ा स ंघ ट न े न े प्र स् त ु त क े ल ा , ऱ् ह ा ई न व इ त र म ह त् व ा च् य ा न द्य ा ं व र ी ल व ा ह त ु क ी च े द्द न य ंत्र ण क र ण् य ा क र र त ा ल ेख ी क र ा र क रू न त् य ा च् य ा अ ंम ल ब ज ा व ण ी क र ी त ा य ंत्र ण ा ह ी द्द न म ा भ ण क र ण् य ा त आ ल ी . आ ं त र र ा ष्ट् र ी य प्र श्न स ो ड द्द व ण् य ा क र र त ा द्द न म ा भ ण झ ा ल ेल ा त ो प द्द ह ल ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य क ा य द ा म ा न ल ा ज ा त ो . क ॉ न् स ट भ ऑ फ य ु र ो प य ा स ंघ ट न े च ा प्रर्ा व य ु र ो प च् य ा र ा ज क ा र ण ा व र श त क र् र ह ो त ा . य ा क ा ल ख ंड ा त य ा स ंघ ट न े न े य ु र ो प ल ा अ न ेक य ु द् ा च् य ा प्र स ंग ा त ू न ब ा ह ेर क ा ढ ण् य ा च े म ह त् व ा च े क ा य भ प ा र प ा ड ल े ह े ज र ी ख र े अ स ल े त र ी अ न ेक आ ण ी ब ा ण ी च् य ा प्र स ंग ा त य ा स ंघ ट न ेच् य ा स र् ा ह ो ऊ श क ल् य ा न ा ह ी त ह े ह ी त ेव ढ े च ख र े आ ह े. य ा क ा ल ख ंड ा म ध् य े आ द्द थ भ क व व ैज्ञ ा द्द न क क्ष ेत्र ा त ी ल द्द व क ा स ा न े प्र त् य क्ष व्यव हारात आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र् ा व न ा ज ा ण व ू ल ा ग ल ी ह ो त ी . त् य ा त ू न च १ ९ व् य ा श त क ा त अ न ेक आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंस् थ ा उ द य ा स आ ल् य ा . १ ८ ५ ६ स ा ल ी स् थ ा प न झ ा ल ेल ा ड ॅ न् य ू ब आ य ो ग , १ ८ ६ ५ म ध् य े द्द न म ा भ ण झ ा ल ेल ी त ा र स ंस् थ ा , १ ८ ७ ४ स ा ल ी स् थ ा प न झ ा ल ेली ट प ा ल स ंस् थ ा ह ी त् य ा च ी क ा ह ी म ह त् व ा च ी उ द ा ह र ण े ह ो त . य ा स ं स् थ ा ंन ा र ा ज क ी य म ह त् व न व् ह त े. आ ंत र र ा ष्ट् र ी य ऐ क् य व श ा ंत त ा ह्य ा दृ ष्ट ी न े य ा स ंस् थ ा ंन ा म ह त् व न स ल े त र ी र् द्द व ष्ट् य क ा ळ ा त क श ा स ंस् थ ा द्द न म ा भ ण ह ो ण े आ व श् य क आ ह े य ा च े प्र द्द त क म् ह ण ून त् य ा ं न ा द्द न : स ंश य म ह त् व आ ह े. munotes.in
Page 15
प्रस्तावना
15 ३) तृत्तीय कालखंड – प्र त् य क्ष प द्द ह ल े म ह ा य ु द् व न ंत र च ा क ा ळ ह ा द्द त स र ा ट प् प ा म ा न ल ा ज ा त ो . प द्द ह ल े म ह ा य ु द् स ंप ल् य ा न ंत र व् ह स ा भ य च् य ा त ह ा त ू न र ा ष्ट् र स ंघ य ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ेच ी स् थ ा प न ा क र ण् य ा त आ ल ी . स् व स ंर क्ष ण ा स ा ठ ी क ो ण त् य ा ह ी र ा ष्ट् र ा स क े व ळ स् व त : च् य ा ब ळ ा व र अ व ल ंब ू न र ा ह ण् य ाच ा प्र स ंग य ेऊ न य े य ा क र र त ा स ा म ू द्द ह क स ु र द्द क्ष त त ेच ी य ो ज न ा प्र स् त ु त क र ण् य ा त आ ल ी . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स् थ ा प न ेत ू न र् द्द व ष्ट् य क ाळात य ु द् क र ण् य ा च ी प्र व ृ त्त ी न ष्ट ह ो ई ल अ श ी आ श ा ज ा ग द्द त क ज न स म ू द ा य ा म ध् य े प्र थ म च द्द न म ा भ ण झ ा ल ी . र ा ष्ट् र स ंघ ा ब र ो ब र य ा क ा ल ख ंड ा त आ ंत र र ा ष्ट् र ी य र ा ज क ा र ण ा स प्र र्ाद्द वत करणा ऱ्या आ ण ख ी द ो न म ह त् व ा च् य ा स ंघ ट न ा द्द न म ा भ ण झ ा ल् य ा . त् य ा प ैक ी ए क म् ह ण ज े ह ेग य ेथ े स् थ ा प न झ ा ल ेल े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य न् य ा य ा ल य व द ूस र े म् हण ज े द्द ज न ेव् ह ा य ेथ े स् थ ा प न झ ा ल ेल ी ज ा ग द्द त क क ा म ग ा र स ंघ ट न ा . द ु स ऱ् य ा ज ा ग द्द त क म ह ा य ु द् ा च् य ा ल ा ट े म ध् य े र ा ष्ट् र स ंघ ज र ी न ष्ट झ ा ल ा त र ी ह्य ा द ो न् ह ी स ंस् थ ा अ द्य ा प ह ी क ा य भ र त आ ह ेत . य ा व रू न य ा स ंघ ट न ा ंच् य ा उ प य ु क्त त ेच ी प्र द्द च त ी आ प ण ा स ह ो त े. र ा ष्ट् र स ंघ अ प य श ी ठ रू न द ु स ऱ् य ा म ह ा य ु द् ा च ा स ा म न ा ज ा ग द्द त क ज न स म ु द ा य ा स क र ा व ा ल ा ग ल ा त र ी द ु स ऱ् य ा म ह ा य ु द् ा च् य ा क ा ळ ा त प र त ए क न व् य ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ेच् य ा स् थ ा प न ेचा प्र स् त ाव ज ा ग द्द त क ध ु र ी णत् व क र ण ा ऱ् य ा र ा ज क ी य न ेत् य ा ंन ी प ु ढ े क े ल ा व त् य ा त ू न स ंय ु क्त र ा ष्ट् र े ह ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा स् थ ा प न झ ा ल ी . १ ९ ४ ५ न ंत र य ु द् व स ंघ ष भ ट ा ळ ू न श ा ंत त ा व स ह क ा य ा भ च ी र् ा व न ा व ा ढ ी स ल ा व ण् य ा क र रत ा अ न ेक ज ा ग द्द त क व क्ष ेद्द त्र य स ंघ टन ा द्द न म ा भ ण झ ा ल् य ा . य ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंन ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध य ा द्द व द्य ा श ा ख ेव र आ प ल ा स् व त ंत्र प्र र् ा व प ा ड ल ेल ा द्द द स त ो . आंतरराष्ट्रीय संघटनांचे परीक्षण – स ंय ु क्त र ा ष्ट् र े व त त् स म आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच् य ा उ प य ु क्त त े च े प्र ा म ु ख् य ा न े ए क ब ा ब ल क्ष ा त घ ेण े ग र ज ेच े आ ह े क ी , र ा ष्ट् रस ंघ व स ं य ु क्त र ा ष्ट् र े य ा द ो न् ह ी स ंघ ट न ा ंच ी द्द न द्द म भ त ी अ न ु ि म े प द्द ह ल् य ा व द ु स ऱ् य ा म ह ा य ु द् ा न ं त र झ ा ल ेल ी आ ह े. त् य ा म ु ळ े य ा स ंघ ट न ा ंच् य ा घ ट न ेम ध् य े य ु द् व स ंघ ष भ य ा प ा स ू न ज ा ग द्द त क स म ु द ा य ा स क स े द ूर ठ े व त ा य ेई ल य ा स प्र थ म स् थ ा न आ ह े. त् य ा म ु ळ े य ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंम ध् य े स ंघ ष ा भ च े द्द न व ा र ण क र ण े य ा स प्र थ म स् थ ा न त र स ह क ा य ा भ च ी उ प य ु क्त त ा ह्य ा स द ु य् य म स् थ ा न आ ह े. ज ा ग द्द त क श ा ंत त ा प्र स् थ ा द्द प त क र ण् य ा च् य ा दृ ष्ट ी न े ह ो त अ स ल ेल ा द्द व ल ंब ब घ ू न अ न ेक ा ंन ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच े औ द्द च त् य अ प्र स् त ु त व ा ट त े. त् य ा ंच् य ा म त े, स व भ स् व त ंत्र र ा ष्ट् र ा ंच े ए कच ज ा ग द्द त क स ंघ र ा ज् य झ ा ल् य ा द्द श व ा य ह ा प्र श्न स ु ट ण े श क् य न ा ह ी . स ध् य ा क ा य भ र त अ स ण ा ऱ् य ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंम ध ून घ ट क र ा ष्ट् र ा ंन ा ब ा ह ेर प ड ण् य ा च ा अ द्द ध क ा र आ ह े. ज ा ग द्द त क र ा ज् य द्द न म ा भ ण झ ा ल् य ा न ंत र त् य ा त ू न ब ा ह ेर प ड ण् य ा च ा स ंद्द व ध ा न ा त् म क म ा ग भ उ प ल ब् ध अ स ण ा र न ा ह ी . वा स् त द्दव क जागद्दतक र ा ज् य द्द न म ा भ ण ह ो ण् य ा च ी श क् य त ा आ ज त र ी ज व ळ प ा स द्द द स त न ा ह ी . प र ं त ु अ द्द स् त त व ा त अ स ल ेल् य ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच ा प ू ण भ ल ा र् घ ेण् य ा च ा द्द न ि य ज ग ा त ी ल र ा ष्ट् र ा ंन ी क े ल ा व त् य ा क र र त ा आ व श् य क त ेथ े आ प ल् य ा स ा व भ र् ौ म स र् ेस म ु र ड घ ा ल ण् य ा च ी त य ा र ी द श भ द्द व ल ी त र आ ज च् य ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा द ेख ी ल ज ग ा त श ा ंत त ेच े व स म ृ ध् द ी च े र ा ज् य द्द न म ा भ ण क रू श क त ी ल ह े द्द न द्द ि त ! munotes.in
Page 16
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
16 १.६ राष्ट्रसंघ र ा ष्ट् र स ंघ म् ह ण ज े प ॅ र ी स श ा ंत त ा प र र ष द ेच ी म ह त् व प ू ण भ द ेण ग ी ह ो य . त र अ म ेर र क े च े त त् क ा द्द ल न र ा ष्ट् र ा ध् य क्ष व ु ड्र ो द्द व ल् स न ह े र ा ष्ट् र स ंघ ा च े प्र म ु ख द्द श ल् प क ा र म ा न ल े ज ा त ा त . प द्द ह ल् य ा म ह ा य ु द् ा च् य ा स म ा प्त ी न ंत र व ु ड्र ो द्द व ल् स न य ा ं न ी अ स े द्द व ध ा न क े ल े ह ो त े क ी , America will be Neutral thought as well as in action म ा त्र न ंत र ल ो क श ा ह ी च् य ा स ंर क्ष ण ा स ा ठ ी त् य ा ं न ी म ह ा य ु द् ा त स ह र् ा ग घ ेऊ न १ ४ क लम ी क ा य भ ि म १ ८ ज ा न े व ा र ी १ ९ १ ८ र ो ज ी ज ा द्द ह र क े ल ा . त् य ा त ी ल श ेव ट च े १ ४ व े क ल म ह े र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स् थ ा प न े स ंब ंध ी च े ह ो त े. ए क प्र र् ा व ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स् व रू प ा च ी स ंघ ट न ा अ स ा व ी य ा आ द श भ व ा द ी द्द व च ा र ा ंम ध ू न र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स् थ ा प न ेच ी म ु ह त भ म ेढ र ो व ल ी ग ेल ी . त् य ा क र र त ा अ न ेक ब ैठ क ा ंच े आ य ो ज न क र ण् य ा त आ ल े. प ॅ र ी स य ेथ ी ल श ा ंत त ा प र र ष द ेम ध् य े र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी स न द च च ेस ठ े व ण् य ा त आ ल ी . त् य ा त क ा ह ी द्द क र क ो ळ द ुरू स् त् य ा क रू न त् य ा स म ा न् य त ा द ेण् य ा त आ ल ी . त् य ा म ु ळ े च व् ह स ा भ य व प ॅ र ी स प र र ष द ा ंच ा उ ल् ल ेख र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा अ भ् य ा स ा त अ द्द न व ा य भ प ण े य े त ो . र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी स् थ ापना १० ज ा न ेव ा र ी १ ९ २ ० र ो ज ी झ ा ल ी . य ा स ं घ ट न ेच े म ु ख् य ा ल य द्द ज न ेव् ह ा य ेथ े स् थ ा प न क र ण् य ा त आ ल े ह ो त े. राष्ट्रसंघाचा उिेश – र ा ष्ट् र स ंघ ा च ा प्र ध ा न उ ि ेश प ॅ र ी स श ा ंत त ा प र र ष द ेत स् थ ा प न क र ण् य ा त आ ल ेल ी व् य व स् थ ा क ा य म ठ े व ण े व श ा ंत त ा स ंध ी च े प ा ल न क र ण े ह ा ह ो त ा . य ा ब र ो ब र च ड ॅ द्द न् झ ंग शहराची व् य वस्था व स ा र प्र द ेश ा च े श ा स न च ा ल द्द व ण े, अ ल् प स ंख् य ा ंक ा ंक ड े ल क्ष प ु र द्द व ण े, स ंर क्ष ण प द् त ी क ड े ल क्ष द ेण े य ा स ा र ख ी प्र श ा स क ी य उ द्द ि े ष्ट ह ी र ा ष्ट् र स ंघ ा स द ेण् य ा त आ ल ी ह ो त ी . म ा न व क ल् य ा ण स ा ध न े ह ा ह ी र ा ष्ट् र स ंघ ा च ा ए क म ह त् व ा च ा उ ि ेश ठ े व ण् य ा त आ ल ा ह ो त ा . य ा अ न ु ष ंग ा न े र ो ग र ा ई द्द न म ू भ ल न , ग ुल ा म द्द ग र ी प्र थ ेच े उ च् च ा ट न , द ेह व् य ा प ा र थ ा ंब द्द व ण े य ा स ा र ख ी क ा य भ र ा ष्ट् र स ंघ ा क ड ू न अ प ेद्द क्ष त ह ो त ी . र ा ष्ट् र स ंघ ा न े आ प ल् य ा उ द्द ि ष्ट ा ं न ा अ न ु स रू न य ु द् र ो ख ण े व श ा ंत त ेच ी स् थ ा प न ा क र ण े, आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ह क ा य भ स् थ ा द्द प त क र ण े, स र् ा स द र ा ज् य ा ंच ी प्र ा द ेद्द श क प्र र् ु स त्त ा क ा य म र ा ख ण े व श स्त्र स् प ध ा भ ब ंद क रू न श ा ंत त ेच् य ा म ा ग ा भ न े व ा द स ो ड द्द व ण े य ा ब ा ब ीं न ा प्र ा ध ा न् य द्द द ल े. राष्ट्रसंघाची रचना – र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी र च न ा प ु ढ ी ल म ु द्य ा ंच् य ा आ ध ा र े अ द्द ध क स् प ष्ट क र त ा य ेई ल . १. राष्ट्रसंघाची सनद – र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी स न द ह ी र ा ष्ट् र स ं घ ा च ी र च न ा ठ र व ण् य ा त ी ल स व ा भ द्द ध क म ह त् व ा च ा घ ट क आ ह े. र ा ष्ट् र स ंघ ा च े स न द ेच े व ग ी क र ण प ु ढ ी ल द ह ा र् ा ग ा त क े ल े ज ा त े. १) कलम १ ते कलम ७ – क ल म १ त े ७ द र म् य ा न र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी र च न ा व स द स् य त् व य ा ब ा ब त ी त ी ल त र त ु द ी आ ह ेत . munotes.in
Page 17
प्रस्तावना
17 २) कलम ८ ते कलम ९ – राष्ट् र स ंघ ा च् य ा स न द ेत ी ल क ल म ८ व ९ म ध् य े ज ा ग द्द त क श ा ंत त ा द्द न म ा भ ण क र ण् य ा स ा ठ ी आ व श् य क द्द न : श स्त्र ी क र ण ा स ंद र् ा भ त ी ल त र त ु द ी आ ह ेत . ३) कलम १० ते कलम १७ – य ा क ल म ा ंम ध् य े ज ा ग द्द त क स् त र ाव रील वा दग्रस्त प्र श्न ा ंच ी स ो ड व ण ूक क र ण् य ा स ंद र् ा भ त ी ल त र त ु द ी आ ह ेत . ४) कलम १८ ते कलम २० – य ा क ल म ा न् व य े ज ा ग द्द त क स् त र ा व र अ न ेक र ा ज् य ा ंम ध् य े ह ो ण ा र े त ह , स ंध ी , क र ा र इ त् य ा द ी ब ा ब त ी त ी ल त र त ु द ी क र ण् य ा त आ ल् य ा आ ह ेत . ५) कलम २१ – क ल म २ १ अ न् व य े म न् र ो द्द स ंध् द ा त ा स ज ा ग द्द त क म ा न् य त ा द्द म ळ व ू न द ेण् य ा स ा ठ ी र ा ष्ट् र स ंघ प्र य त् न श ी ल र ा द्द ह ल अ श ी त र त ू द क र ण् य ा त आ ल ी . ६) कलम २२ – क ल म २ २ न ुस ा र द्द व श्व स् त द्द व व ा ह प द् त ी स ंब ंध ी च ी त र त ु द करण्यात आल ी. ७) कलम २३ – क म ल २ ३ अ न् व य े स ा म ा द्द ज क स ु ध ा र ण ेब ा ब त ी त ी ल त र त ु द करण्यात आल ी. ८) कलम २४ – क ल म २ ४ म ध् य े र ा ष्ट् र स ंघ ा स म व ेत इ त र आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच े ज े स ंब ंध आ ह ेत त् य ा स ंद र् ा भ त ी ल ब ा ब ी न म ू द क र ण् य ा त आ ल् य ा आ ह ेत . ९) कलम २५ - क ल म २ ५ अ न् व य े ८ म े र ो ज ी ह ो ण ा ऱ् य ा र े ड ि ॉ स स ंघ ट न ेच् य ा क ा य ा भ स ंब ं ध ी च े द्द व व े च न क र ण् य ा त आ ल े. १०) कलम २६ – कलम २६ अ न् व य े र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी द्द न द्द म भ त ी व र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स न द ेत ी ल द ु रु स् त ी ब ा ब त च ी प्र द्द ि य ा न म ू द क र ण् य ा त आ ल ी . २) सर्ासद संख्या – र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स ंस् थ ा प क र ा ष्ट् र ा ंच ी स द स् य स ंख् य ा ४ ३ ह ो त ी . त् य ा म ध् य े प द्द ह ल् य ा म ह ा य ु द् ा त स ह र् ा ग ी अ स ण ा र ी ३ ० र ा ष्ट् र े व १ ३ त ट स् थ र ा ष्ट् र े य ा ंच ा स ह र् ा ग ह ो त ा . ह ी स ंख् य ा प ु ढ ी ल क ा ळ ा त क म ी अ द्द ध क ह ो त ग ेल ी . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स द स् य र ा ष्ट् र ा ंन ा प ु ढ ी ल अ ट ीं च े प ा ल न क र ण े ब ंध न क ा र क ह ो त े. १. प र स् प र ा ंच् य ा स ा व भ र् ौ म त् व ा च ा आ द र क र ण े २. इ त र द ेश ा ंच् य ा अ ंत ग भ त क ा र र् ा र ा त ह स् त क्ष ेप न क र ण े ३. र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा प्र त् य ेक क ा र व ा ई त स ह र् ा ग ी ह ो ण े द्द क ं व ा त् य ा स प ा ठ ीं ब ा द ेण े. ४. र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा ध् य े य ध ो र ण ा ं द्द व र ो ध ा त ज ा ण ा र े त ह , क र ा र न क र ण े. ५. स द स् य र ा ष्ट् र ा व र ी ल प र क ी य आ ि म ण ा च ा ए क ज ु ट ी न े प्र द्द त क ा र क र ण े. ६. स द स् य र ा ष्ट् र ा ंम ध् य े क ा ह ी स ंघ ष ा भ च े प्र स ंग , म ु ि े द्द न म ा भ ण झ ा ल े त र र ा ष्ट् र स ंघ ा म ाफ भ त त े स ंव ा द ा च् य ा म ा ध् य म ा त ू न स ो ड व ण े. munotes.in
Page 18
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
18 ३) राष्ट्रसंघाच्या प्रमुख संस्र्ा – र ा ष्ट् र स ंघ ा न े आ प ल् य ा ध् य ेय ध ो र ण ा ं न ा प्र त् य क्ष ा त क ा य भ न् व ी त क र ण् य ा क र र त ा क ा ह ी स ंस् थ ा च ी द्द न द्द म भ त ी क े ल ी ह ो त ी . त् य ा च ा स ंद्द क्ष प्त आ ढ ा व ा प ु ढ ी ल प्र म ा ण े घ ेत ा य ेई ल . १) सर्ा (Assembly) – स र् ा ह ी र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी प्र म ु ख स ंस् थ ा ह ो त ी . र ा ष्ट् रस ंघ ा च े ब ह ु त ा ं श ी क ा य भ स र् ा य ा स ंस् थ ेम ा फ भ त च च ा ल व ल े ज ा त अ स े. य ा स र् ेत प्र त् य ेक स र् ा स द र ा ष्ट् र ा स आ प ल े त ी न प्र द्द त द्द न ध ी प ा ठ द्द व ण् य ा च ा अ द्द ध क ा र ह ो त ा . म ा त्र प्र त् य ेक स र् ा स द र ा ष्ट् र ा स ए क च म त द ेण् य ा च ा अ द्द ध क ा र ब ह ा ल क र ण् य ा त आ ल ा ह ो त ा . स द स् य र ा ष्ट् र े आ प ल् य ा म ध ून च अ ध् य क्ष व उ प ा ध् य क्ष म् ह ण ू न द्द न व ड क र ी त अ स त . स र् ेच ी स प् ट ें ब र म द्द ह न् य ा त व ा द्द ष भ क ब ैठ क द्द ज न ेव् ह ा श ह र ा त आ य ो द्द ज त क े ल ी ज ा त अ स े. य ा व ा द्द ष भ क ब ैठ क ी च ा क ा ल ा व ध ी स ा ध ा र ण त : त ी न आ ठ व ड े अ स े. स र् ेच ा अ ध् य क्ष द्द न व ड त ा न ा त ो छ ो ट ा र ा ष्ट् र ा ंम ध ी ल अ स ा व ा अ स ा स ंक े त प ा ळ ल ा ज ा त अ स े. स द स् य र ा ष्ट् र े स ह ा उ प ा ध् य क्ष ा ंच ी ह ी द्द न व ड क र ी त अ स त . य ा द्द श व ा य स र् ेच े क ा म क ा ज च ा ल द्द व ण् य ा क र र त ा स ह ा स द्द म त् य ा स् थ ा प न क े ल् य ा ज ा त . त् य ा त ी ल १ ) घ ट न ा त् म क व त ा ंद्द त्र क स द्द म त ी २ ) द्द न : श स्त्र ी क र ण स द्द म त ी व ३ ) अ थ भ स द्द म त ी य ा ंन ा म ह त् व ा च े स् थ ा न ह ो त े. २) सद्दमती (The Council) र ा ष्ट् र स ंघ ा च े क ा य भ क ा र ी म ंड ळ म् ह ण ून स द्द म त ी च ा द ज ा भ ह ो त ा . स द्द म त ी म ध् य े प्र ा र ं र् ी प ा च क ा य म व च ा र अ स् थ ा य ी स द स् य अ श ी र च न ा ह ो त ी . १ ९ ३ ४ म ध् य े य ा त ब द ल क रू न ह ी स द स् य स ंख् य ा स ह ा स् थ ा य ी व अ क र ा अ स् थ ा य ी स द स् य अ श ी क र ण् य ा त आ ल ी . र ा ष्ट् र स ंघ ज् य ा व ेळ ी द्द व स द्द ज भ त झ ा ल े त् य ा व ेळ ी म ा त्र द ो न स् थ ा य ी व अ क र ा अ स् थ ा य ी स द स् य स ंख् य ा ह ो त ी . स द्द म त ी च ी ब ै ठ क व ष ा भ त ू न च ा र व ेळ ा ह ो त अ स े. प्र स ंग ी द्द व श ेष अ द्द ध व ेश न ह ी ब ो ल ा व ल े ज ा त अ स े. ३) सद्दचवालय (Secretariat) – राष्ट्रस ंघ ा च े द ैन ंद्द द न क ा म क ा ज च ा ल द्द व ण े क र र त ा ए क ा सद्दच वा लया ची स् थापन ा क र ण् य ा त आ ल ी ह ो त ी . य ा स द्द च व ा ल य ा च े म ु ख् य ा ल य द्द ज न ेव् ह ा य ेथ े स् थ ा प न क र ण् य ा त आ ल े ह ो त े ज् य ा म ध् य े स ा त श ेह ून अ द्द ध क क म भ च ा र ी क ा य भ र त अ स त . य ा स द्द च व ा ल य ा च े प्र श ा स द्द क य प्र म ुख म् ह ण ून ए क स र द्द च ट ण ी स , द ो न स ह द्द च ट ण ी स व द ो न उ प द्द च ट ण ी स द्द न य ु क्त क र ण् य ा त आ ल े ह ो त े. स द्द च व ा लय ा च े क ा म क ा ज इ ंग्र ज ी व फ्र ें च र् ा ष ेत च ा ल त अ स े. ४) आंतरराष्ट्रीय न्यायालय – र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स् थ ा प न ेम ा ग े ज ा ग द्द त क श ा ंत त ा व स ु व् य व स् थ ा र ा ख ण े ह ा म ू ळ ह े त ु ह ो त ा . य ा ह ेत ू प ू त ी क र र त ा आ ंत र र ा ष्ट् र ी य न् य ा य ा ल य ा च ी स् थ ा प न ा क र ण् य ा त munotes.in
Page 19
प्रस्तावना
19 आ ल ी . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स न द े त ी ल क ल म १ ४ अ न् वय े आ ंत र र ा ष्ट् र ी य न्य ा य ालय ा ची स् थापना झ ाली . न्य ाय ाल य ा म ा फ भ त ज े क ा य द े, क र ा र र ा ष्ट् र स ंघ ा न े क े ल े अ स त ी ल त् य ा ंच े प ा ल न स द स् य र ा ष्ट् र ा ंक ड ू न ह ो त े क ी न ा ह ी ह े प ा ह ण े व श ा ंत त ा द्द ट क द्द व ण् य ा च े क ा य भ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य न् य ा य ा ल य ा व र स ो प द्द व ण् य ा त आ ल ो ह ो त े. १ ९ २ १ म ध् य े स् थ ा य ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य न् य ा य ा ल य ा च ी स् थ ा प न ा ह ेग य ेथ े करण्यात आल ी. राष्ट्रस ंघ द्द व स द्द ज भ त झ ा ल े त र ी आ ज ह ी आ ंत र र ा ष्ट् र ी य न् य ा य ा ल य म ा त्र क ा य भ र त आ ह े. राष्ट्रसंघाचे कायथ – र ा ष्ट् र स ंघ ा न े आ प ल् य ा स् थ ा प न ेप ा स ू न द्द व स द्द ज भ त ह ो ई प य ां त अ न े क म ह त् व ा च ी क ा य भ प ा र प ा ड ल ी . त् य ाच ी द्दव र्ाग णी साध ारणत: र ाजकीय व अ राजद्दकय अ श ा द ो न र् ा ग ा त क े ल ी ज ा त े. अ) राजकीय स्वरूपाची कायथ – र ा ष्ट् र स ंघ ा न े प ा र प ा ड ल ेल् य ा र ा ज क ी य स् व रू प ा च् य ा क ा य ा भच ा स ंद्द क्ष प्त आ ढ ा व ा प ु ढ ी ल प्र म ा ण े घ ेत ा य ेई ल . १) युपेन व मामलंडचे प्रश् न – व् ह स ा भ य च् य ा त ह ा न े अ स े द्द न द्द ि त क र ण् य ा त आ ल े ह ो त े क ी ह े ज म भ न ी च े द ो न् ह ी प्र द ेश ब ेद्द ल् ज य म ल ा द ेण् य ा त य ा व ेत . य ा च ी अ म ंल ब ज ा व ण ी २ ० स प् ट ें ब र १ ९ २ ० र ो ज ी र ा ष्ट् र स ंघ ा न े क े ल ी . २) हॉलंड बेटाचा प्रश्न – ह ॉ ल ंड ब ेट ा स ंद र् ा भ त व् ह स ा भ य च् य ा त ह ा न े द्द फ न ल ाँ ड ल ा अ द्द ध क ा र द ेण् य ा त आ ल ा ह ो त ा . य ा ब ेट ा व र व ा स् त व् य ा स अ स ण ा र ी ज न त ा ह ी द्द स् व ड ी श ह ो त ी . त् य ा म ु ळ े द्द फ न ल ाँ ड व द्द स् व ड न य ा ंच् य ा त व ा द द्द न म ा भ ण झ ा ल ा. र ा ष्ट् र स ंघ ान े द्द फ न ल ाँ ड च् य ा ब ा ज ून े द्द न ण भ य द ेत ा ंन ा स् व ी ड ी श ज न त ेच े व ेग ळ े प ण ज प ल े ज ा व े अ श ी ह ी त र त ु द क े ल ी . ३) मोसूल सीमारेषा वाद – म ो स ू ल य ा ख द्द न ज स ंप त्त ी न े स ं प न् न श ह र ा च् य ा त ा ब् य ा व रू न द्द ब्र ट न व त ु क भ स् थ ा न म ध् य े स ंघ ष भ ह ो त ा . १ ९ २ ४ म ध् य े द्द ब्र ट न न े ह ा प्र श्न र ा ष्ट् र स ंघ ा स म ो र म ा ंड ल ा . त् य ा व र त ु क भ स् थ ा न न े ह र क त घ े त ल ी . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स द्द म त ी न े य ा ब ा ब त द्द न ण भ य घ ेण् य ा क र र त ा ए क ा म ंड ळ ा च ी स् थ ा प न ा क े ल ी . य ा म ंड ळ ा न े व ा द ग्रस् त र् ा ग ा स र् ेट द ेव ू न आ प ल ा द्द न ण भ य ह ी द्द द ल ा म ा त्र त ु क भ स् थ ा न ल ा ह ा द्द न ण भ य म ा न् य झ ा ल ा न ा ह ी . ४) द्दिटन व फ्रान्स संघषथ – १ ९ २ १ म ध् य े फ्र ा न् स न े न ा ग र र क त् व ा स ंद र् ा भ त ी ल ए क क ा य द ा स ंम त क े ल ा ह ो त ा ज् य ा व र द्द ब्र ट न न े आ र ो प न ों द व ल ा . न ा ग र र क त् व ा स ंब ं ध ी च ा व ा द ह ी फ्र ा न् स च ा munotes.in
Page 20
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
20 अ ंत ग भ त द्द व ष य आ ह े अ श ी र् ूद्द म क ा फ्र ा न् स न े घ ेत ल ी . त् य ा व र आ ंत र र ा ष्ट् र ी य न् य ा य ा ल य ा न े फ्र ा न् स च े म् ह ण ण े फ े ट ा ळ ू न ल ा व ल े. प ु ढ े द ोन्हीं द ेश ा ंन ी ह ा प्र श् न द्दद्वपक्षीय व ा ट ा घ ा ट ी त ू न स ो ड व ल ा . ५) द्दहहएन्ना समस्या – प ॅ र ी स च् य ा श ा ंत त ा प र र ष द ेत ू न न व् य ा न े अ द्द स् त त् व ा त आ ल ेल् य ा द्द ल ओ द्द न य ा य ा र ा ज् य ा च ी र ा ज ध ा न ी द्द व् ह ए न् न ा ह ो त ी . प र ं त ु प ो ल ंड न े द्द व् ह ए न् न ा य ा श ह र ा व र आ प ल ा ह क् क स ा ंद्द ग त ल ा . य ा व ा द ा व र त ो ड ग ा काढण् य ाकररत ा राष्ट् र स ंघ ा च् य ा प ु ढ ा क ा र ा न े ए क ा ल व ा द ा च ी स् थ ा प न ा क र ण् य ा त आ ल ी . य ा ल व ा द ा न े द्द व् ह ए न् न ा श ह र द्द ल ओ द्द न य ा स द ेण् य ा च ा द्द न ण भ य ज ा द्द ह र क े ल ा म ा त्र प ो ल ं ड च े ल ष्ट् क र प्र म ु ख ज न र ल द्द झ ल ो म ो व् ह स् क ी य ा ंन ी ह ा द्द न व ा ड ा न ा क ा रू न द्द व् ह ए न् न ा श ह र ा च ा त ा ब ा घ ेत ल ा . य ा न ंत र स ा व भ म त ा च ा प्र स् त ा व र ा ष्ट् र स ंघ ा क ड ू न द ेण् य ा त आ ल ा . म ा त्र प ु ढ े त् य ा व र क ो ण त ा ह ी द्द न ण भ य ह ो व ू श क ल ा न ा ह ी . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा दृ ष्ट ी न े द्द व् ह ए न् न ा प्र श् न अ ध भ व ट च र ा द्द ह ल ा . ६) ग्रीस – इटली वाद – इ ट ल ी व ग्र ी स म ध् य े अ न ेक व ष ा भ प ा स ू न स ी म ा व ा द ा च ा प्र श्न स ं घ ष ा भ च े ए क प्र म ु ख क ा र ण ह ो त ा . य ा व र त ो ड ग ा क ा ढ ण् य ा क र र त ा ए क ा ल व ा द ा च ी द्द न द्द म भ त ी क र ण् य ा त आ ल ी . य ा ल व ा द ा त ी ल इ ट ा द्द ल य न प्र द्द त द्द न ध ी च ी १ ९ २ ३ म ध् य े ग्र ी स य ेथ े ह त् य ा झ ा ल ी . इ ट ल ी च े प्र म ु ख म ु स ो द्द ल न ी न े य ाबाबत ग्र ी स न े म ा फ ी म ा ग ू न न ु क स ा न र् र प ा ई द्य ा व ी अ स ा आ ग्र ह ध र ल ा . ग्र ी स न े म ु स ो द्द ल न ी च् य ा स व भ म ा ग ण् य ा म ा न् य क र ा व य ा स न क ा र द्द द ल ा . त् य ा म ु ळ े म ु स ा द्द ल न ी न े ग्र ी स व र ह ह ल् ल ा क रू न क ो फ च् य ु भ ब ेट त ा ब् य ा त घ ेत ल े . त् य ा व ेळ ी ग्र ी स न े र ा ष्ट् र स ंघ ा क ड े द ा द म ा द्द ग त ल ी . त े व् ह ा य ा म ध् य े म ध् य म म ा ग भ म् ह ण ून र ा ष्ट् र स ंघ ा न े ग्र ी स क ड ू न इ ट ल ी त न ु क स ा न र् र प ा ई पोट ी ५ कोटी द्दलरा इ त की रक्कम द्य ाव ी अ स ा द्द न ण भ य द्द द ल ा व ह ा प्र श् न स ो ड व ण् य ा च ा प्र य त् न क े ल ा . ७) ग्रीस – ब्र्गेररया वाद – ग्रीस – ब ल् ग ेर र य ा व ा द ऑ क् ट ो ब र १ ९ २ ५ म ध् य े उ फ ा ळ ू न आ ल ा . ऑक्ट ोबर १ ९ २ ५ म ध् य े ग्र ी स च् य ा ल ष्ट् क र ी त ळ ा व र ी ल प्र म ु ख ा च ा ब ल् ग ेर र य ा च् य ा स ैद्द न क ा न े ख ू न क े ल ा . ब ल् ग ेर र य ा न े न ु क स ा न र् र प ा ई द्य ा व ी अ श ी म ा ग ण ी ग्र ी स न े क े ल ी . म ा त्र ब ल् ग ेर र य ा न े त् य ा स प्र द्द त स ा द द्द द ल ा न ा ह ी . त् य ा म ु ळ े ग्र ी स न े ब ल् ग ेर रय ाच् य ा स र ह ि ी त प्र व ेश क े ल ा . ब ल् ग ेर र य ा न े ह ा प्र श्न र ा ष्ट् र स ंघ ा क ड े उ प द्द स् थ त क े ल ा . त् य ा व ेळ ी र ा ष्ट् र स ंघ ा न े य ु द् ब ंद ी च ा आ द ेश द ेऊ न ग्र ी स ल ा ४ २ ह ज ा र प ौं ड द ंड स ु न ा व ल ा म ा त्र ग्र ी स न े ह ा द्द न ण भ य प क्ष प ा त ी अ स ल् य ा च े ज ा ह ी र क र त द ंड र्रण्य ास न क ार द्ददल ा. munotes.in
Page 21
प्रस्तावना
21 ८) राष्ट्रसंघाकडून द्दन:शस्त्रीकरणा बाबत झालेले प्रयत्न – र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स् थ ा प न ेम ा ग े व् य ा प क द्द न : श स्त्र ी क र ण प्र द्द ि य ा र ा ब व ण े ह े ए क म ह त् व ा च े उ द्द ि ष्ट ह ो त े. र ा ष्ट् र स ं घ ा च् य ा ८ व् य ा क ल म ा म ध् य े य ा ब ा ब त व् य ा प क त र त ु द ी ह ो त् य ा . त् य ा स ंद्द क्ष प्त स् व रू प ा त प ु ढ ी ल प्र म ा ण े म ा ंड त ा य ेत ी ल . १. प्र त् य ेक र ा ष्ट् र ा न े आ प ल् य ा स् व स ंर क्ष ण ा स ा ठ ी आ व श् य क त ेव ढ ा च शस्त्र साठा बाळ गा वा . २. प्र त् य ेक द ेश ा च् य ा र् ौ ग ो द्द ल क द्द स् थ त ी च े अ ध् य य न क रू न र ा ष्ट् र स ंघ त् य ा र ा ष्ट् र ा स ा ठ ी आ व श् य क श स्त्र स ा ठ य ा च ा क ो ट ा द्द न द्द ि त क र े ल . ३. र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा प ू व भ स ंम त ी द्द श व ा य क ो ण त् य ा ह ी र ा ष्ट् र ा स श स्त्र स ा ठ ा व ा ढ द्द व त ा य े ण ा र न ा ह ी . ४. प्र त् य ेक र ा ष्ट् र ा न े य ु द् प ु र क उ द्य ो ग व ल ष्ट् क र ी स ा म र्थ य भ य ा ब ा ब त च ी अ द्य य ा व त म ा द्द ह त ी र ा ष्ट् र स घ ा स द ेण े ब ंध न क ा र क अ स ेल . ५. र ा ष्ट् र स ंघ ा न े प्र स् त ु त क े ल ेल् य ा श स्त्र क प ा त ी च् य ा ध ो र ण ा स प ू व भ स ंम त ी घ ेत ल् य ा द्द श व ा य क ो ण त् य ा ह ी न व ी न र ा ज् य ा स र ा ष्ट् र स ंघ ा च े स र् ा स द त् व द्द द ल े ज ा व ू न य े. ६. ज म भ न ी च् य ा श स्त्र क प ा त ी न ंत र र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी स व भ स र् ा स द र ा ष्ट् र े श स्त्र क प ा त ी च् य ा ध ो र ण ा च ी अ ंम ल ब ज ा व ण ी क र त ी ल . य ाप्रम ाण े प्र य त् न ा ं च ा र् ा ग म् ह ण ून र ा ष्ट् र स ंघ ा न े १ ९ २ ० क ा य म स् व रू प ा च े श स्त्र क प ा त म ंड ळ स् थ ा प न क े ल े. प ु ढ े २ ५ फ े ब्र ु व ा र ी १ ९ २ १ र ो ज ी ए क अ स् थ ा य ी स ंद्द म श्र म ंड ळ न ेम ण् य ा त आ ल े . १ ९ २ ५ म ध् य े र ा ष्ट् र स ंघ ा न े श स्त्र क प ा त ी च् य ा प्र श्न ा व र व् य ा प क च च ा भ घ ड व ू न आ ण ण् य ा क र र त ा ए क ा प र र ष द ेच े आ य ो ज न क े ल े. त् य ा प्र म ा ण े १ ९ ३ २ स ा ल ी द्द ज न ेव् ह ा य ेथ े ह ी प र र ष द स ंप न् न झ ा ल ी . त् य ा त ६ ० प ेक्ष ा अ द्द ध क द ेश ा ंच े २ ३ ० प्र द्द त द्द न ध ी स ह र् ा ग ी झ ा ल े ह ो त े. र ा ष्ट् र स ंघ ा च े स र् ा स द र ा ष्ट् र न स ण ा ऱ् य ा अ म ेर र क े न े ह ी य ा प र र ष द ेत स ह र् ा ग न ों द व ल ा . म ा त्र य ु र ो द्द प य न र ा ष्ट् र ा त ी ल प र स् प र व ा द व स ंश य य ा म ु ळ े ह ी प र र ष द अ प ेद्द क्ष त द्द न ण भ य ा प्र त प ो ह च ण् य ा त अप य शी ठरल ी. ब) अराजकीय स्वरूपाची कायथ – र ा ष्ट् र स ंघ ाच् य ा म ा ध् य म ा त ू न ज ी अ र ा ज क ी य स् व रू प ा च ी क ा य भ प ा र प ा ड ल ी त् य ा च ी स ंद्द क्ष प्त म ा ंड ण ी प ु ढ ी ल प्र म ा ण े क र त ा य ेई ल . १) आद्दर्थक कायथ – प द्द ह ल् य ा म ह ा य ु द् ा न े स व ा भ द्द ध क आ द्द थ भ क क्ष ेत्र ा स ब ा द्द ध त क े ल े ह ो त े . य ा म ह ा य ु द् ा न े अ न ेक र ा ष्ट् र े उ ध् व स् त झ ा ल ेल ी ह ो त ी . अ श ा व ेळ ी य ा र ा ष्ट् र ा ंच ी प र त उ र् ा र ण ी क र ण े स व ा भ द्द ध क ग र ज े च े ह ो त े. य ु द् द्द प द्द ड त ज न त े क र ी त ा र ा ष्ट् र स ंघ ा न े प ु ढ ा क ा र ा घ ेव ू न आ द्द थ भ क म द त स ंक द्द ल त क र ण् य ा क र र त ा एक सद्दमती गद्दठत क े ल ी . य ा स द्द म त ी न े क ज भ उ र् ा र ण ी क े ल ी ज् य ा च ा फ ा य द ा ऑ द्द स् र य ा , ह ंग ेर ी , ब ल् ग ेर र य ा , ग्र ी स इ त् य ा द ी द ेश ा ंन ा झ ा ल ा . प ु ढ ी ल क ा ळ ा त ह ी र ा ष्ट् र स ंघ ा न े munotes.in
Page 22
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
22 व ेळ ो व ेळ ी आ द्द थ भ क प र र ष द ा घ े व ू न स द स् य र ा ष्ट् र ा ंन ा , ग र ी ब र ा ष्ट् र ा ंन ा आ द्द थ भ क म द त द्द म ळ व ू न द ेण् य ा च ा प्र य त् न क े ल ेल ा द्द दसतो. १९२७, १ ९३० , १९३ १, १ ९ ३ ९ च् य ा आ द्द थ भ क प र र ष द ा ंम ध ून य ाबाब त ी त र ा ष्ट् र स ंघ ा न े र् र ी व य ो ग द ा न द्द द ल ेल े द्द द स त े. २) सामाद्दजक व मानवतावादी कायथ – प द्द ह ल् य ा म ह ा य ुद् ा न ंत र स ा म ा द्द ज क प्र श्न म ो ठ य ा प्र म ा ण ा त द्द न म ा भ ण झ ा ल े ज् य ा म ध ून ए क ू ण म ा न व ी म ू ल र् ू त ह क् क ब ा द्द ध त ह ो त ह ो त े. य ा व र म ा त क र ण् य ा स ा ठ ी र ा ष्ट् र स ंघ ा न े अ न ेक य ो ज न ा क ा य ा भ न् व ी त क र ण् य ा त म ह त् व ा च ी र् ू द्द म क ा ब ज ा व ल ी . द्द न व ा भ द्द स त ा ं च ा प्र श्न स ो ड द्द व ण् य ा क र र त ा र ा ष्ट् र स ंघ ा क ड ू न ए कत्र हाय कद्दमशन ची स् थापना क र ण् य ा त आ ल ी . १ ९ २ १ म ध् य े य ा क द्द म श न च े प्र म ु ख म् ह ण ून ड ॉ . न ा न् स ें य ा ंच ी द्द न य ुक्त ी क र ण् य ा त आ ल ी . य ा स द्द म त ी न े द्द न व ा भ द्द स त ा ं च े प ु न व भ स न क र ण् य ा त म ह त् व ा च े य ो ग द ा न द्द द ल े. य ा दरम् य ान च् य ा काळात क्षय, म ल ेर र य ा , क ॉ ल र ा , द ेव ी अ श ा स ं स ग भ ज न् य र ो ग ा ंच ी म ो ठ ी स ा थ आ ल ेल ी ह ो त ी . य ा स ा थ ीं न ा र ो ख ण् य ा स ा ठ ी ह ी र ा ष्ट् र स ंघ ा न े अ न ेक आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच ी म द त घ ेव ू न र् र ी व य ो ग द ा न द्द द ल े. र ा ष्ट् र स ंघ ा न े ग ु ल ा म द्द ग र ी , द्द स्त्र य ा - म ु ल े य ा ंच ा व् य ा प ा र , र् ेस ळ य ुक्त औ ष ध े, म ा द क प द ा थ ा ां च ी त स् क र ी य ा ं च े द्द न म ू भ ल न क र ण् य ा क र र त ा ह ी म ा न व त ा व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा त ू न म ह त् व ा च े क ा य भ प ा र प ा ड ल ेल े द्द द स त े. ३) अ्पसंख्यांक द्दवषयीचे धोरण – र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स न द ेत ी ल क ल म ा ंम ध् य े स् व ंय द्द न ण भ य ा च् य ा त त् व ा स ह ी म ह त् व ा च े स् थ ा न प्र द ा न क र ण् य ा त आ ल े ह ो त े. य ा त त् व ा स अ न ु स रू न च प द्द ह ल् य ा म ह ा य ु द् ा न ंत र अ न ेक न व ी र ाष्ट् र े अ द्द स् त त् व ा त आ ल ी . म ा त्र य ा न व् य ा न े द्द न म ा भ ण झ ा ल ेल् य ा र ा ष्ट् र ा ंम ध् य े अ ल् प स ंख् य ा ंक ा च् य ा ह क् क ा ं च ा प्रश्न ग ंर् ी र ब न ल ा ह ो त ा . अ ल् प स ंख् य ा ंक ा च् य ा ह क् क ा ंच े स ंर क्ष ण करण्य ाच ी जबाबदार ी त् य ा-त् य ा द ेश ा ंव र स ो प व ण् य ा त आ ल ी ह ो त ी . म ा त्र अ ल् प स ंख् य ा ंक स म ू ह ा ंच् य ा ह क् क ा ंन ा स ंब ंद्द ध त र ा ष्ट् र े स क ा र ा त् म क प्र द्द त स ा द द ेत न ा ह ीत ह े ज ा ण व ल् य ा न ंत र द्द व द्द व ध द ेश ा त ी ल अ ल् प स ंख् य ा क स म ू ह ा ंन ी र ा ष्ट् र स ंघ ा क ड े थ ेट त ि ा र ी न ों द व ण् य ा स स ु रू व ा त क े ल ी . र ा ष्ट् र स ंघ ा न े अ श ा १ ९ २ त ि ा र ी च े द्द न व ा र ण क े ल् य ा च ी न ों द आ ह े. ज म भ न ी म ध् य े द्द ह ट ल र न े ज् य ू ं च ी ज् य ा प द् त ी न े ह त् य ा क र ण् य ा स स ु रू व ा त क े ल ी त् य ा व ेळ ी र ा ष्ट् र स ंघ ा न े ज् य ू ं च् य ा प ु न भ व स न ा स ा ठ ी ए क ा क द्द म श न च ी स् थ ा प न ा क े ल ी . म ा त्र य ा ब ा ब त र ा ष्ट् र स ंघ ा स आ द्द थ भ क द्द न ध ी अ र् ा व ी फ ा र स े य ो ग द ा न द ेत ा आ ल े न ा ह ी . ४) प्रशासकीय कायथ – र ा ष्ट् र स ंघ ा न े व् ह स ा भ य च् य ा त ह ा च े प ा ल न क र व ू न घ ेण् य ा स ा ठ ी स् व त : क ड े क ा ह ी प्र श ा स क ी य क ा य भ ह ी घ ेत ल ेल ी द्द द स त ा त . स ा र प्र ात ा ंच ा प्र श् न व म ु क्त श ह र ड ॅ द्द झ ंग च ा प्र श्न द्द ह त् य ा च ी क ा ह ी म ह त् व ा च ी उ द ा ह र ण े ह ो त . munotes.in
Page 23
प्रस्तावना
23 ए क ं द र ी त र ा ष्ट् र स ंघ ा न े र ा ज क ी य व अ र ा ज क ी य अ श ा द ो न् ह ीं क्ष ेत्र ा त र् र ी व स् व रू प ा च े क ा य भ प ा र प ा ड ल ेल े द्द द स त े. राष्ट्रसंघाच्या अपयशाची कारणे – ज ा ग द्द त क श ा ंत त ा व स ु व् य व स् थ ा र ा ख ण े व म ा न व ी स म ु द ा य ा स म ह ा य ु ध् द ा च् य ा स ं क ट ा प ा स ू न म ु क्त ठ े व ण े य ा उ द्द ि ष्ट ा ंस ा ठ ी स् थ ा प न झ ा ल ेल े र ा ष्ट् र स ंघ अ व घ् य ा २ ० व ष ा भ च् य ा क ा ल ा व ध ी त क ो ल म ड ू न प ड ल े व ज ग ा स द ु स ऱ् य ा म ह ा य ु द् ाच ा स ा म न ा क र ा व ा ल ा ग ल ा . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा अ प य श ा च ी क ा र ण द्द म म ा ंस ा आ प ण ा स प ु ढ ी ल म ु ि य ा ंच् य ा आ ध ा र े क र त ा य ेई ल . १) हहसाथयच्या तहातून द्दनद्दमथती – र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी स न द ह ी व् ह स ा भ य च् य ा त हाशी जोडण् य ा त आ ल ी ह ो त ी . व् ह स ा भ य च् य ा त ह ा न े प र ा र् ू त र ा ष्ट् र ा ंव र द्द व श ेष त : ज म भ न ी व र अ द्द त श य अ प म ा न ा स् प द अ ट ी ल ा द ण् य ा त आ ल् य ा ह ो त् य ा . त् य ा म ु ळ े र ा ष्ट् र स ंघ ा द्द व ष य ी ए क प्र क ा र च ी घ ृ ण ा , द्व े ष ज म भ न ल ो क ा ंच् य ा म न ा त द्द न म ा भ ण झ ा ल ा ह ो त ा . त् य ा म ु ळ े च ज म भ न ी न े र ा ष्ट् र स ंघ ा स ‘ च ो र स ंघ ’ , ‘ म ु ख ा ां च ी स ंघ ट न ा ’ य ा श ब् द ा त द्द ह ण व ल े. ज म भ न ी च् य ा प्र च ा र त ंत्र ा प ु ढ े र ा ष्ट् र स ंघ ा स आ प ल ी प्र द्द त म ा उ ंच ा व ण े श क् य झ ा ल े न ा ह ी . ह े ए क र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा अ प य श ा च े म ह त् व ा च े क ा र ण ठ र ल े. २) अमेररकेची तटस्र्ता – व ा स् त द्द व क अ म ेर र क न र ा ष्ट् र ध् य क्ष व ु ड्र ो द्द व ल् स न य ा ं च् य ा क ल् प न ेत ू न च र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी स् थ ा प न ा क र ण् य ा त आ ल ी ह ो त ी . म ा त्र अ म ेर र क न द्द स न ेट न े र ा ष्ट् र स ंघ ा च े स द स् य त् व स् व ी क ा र ण् य ा स न क ा र द्द द ल ा . र ा ष्ट् र स ंघ ा स ज न् म द ेण ा र ी अ म ेर र क ा र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा प ा ल न पोषणाच ी ज ब ा ब द ा र ी इ ग् ल ंड व फ्र ा न् स व र द ेव ू न म ो क ळ ी झ ा ल ी . ह ी ज ब ा ब द ा र ी इ ग् ल ंड व फ्र ा ंन् स न े ह ी प्र ा म ा द्द ण क प ण े प ा र प ा ड ल ी न ा ह ी . अ म ेर र क े स ा र ख् य ा ब ड य ा राष्ट्र ाच ी त ट स् थ त ा र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा अ प य श ा च े ए क क ा र ण ठ र ल े. ३) जार्गद्दतक स्वरूप प्राप्त करण्यात अपयश – र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स् थ ा प न े प ा स ू न च य ा ब ा ब त च् य ा म य ा भ द ा स् प ष्ट प ण े प ु ढ े आ ल ेल् य ा द्द द स त ा त . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स् थ ा प न ा प्र द्द ि य े त प र ा र् ू त र ा ष्ट् र े, स ा म् य व ा द ी र द्द श य ा य ा ंन ा क ो ण त ेह ी स् थ ा न द ेण् य ा त आ ल े न ा ह ी . स र् ा स द त् व ह ी न ा क ा र ण् य ा त आ ल े. त् य ाचबरोबर सर् ासद र ा ष्ट् र ा ंच े स र् ा स द त् व ह ी द्द स् थ र र ा द्द ह ल ेल े न ा ह ी . क ा ह ी र ा ष्ट् र े आ प ल् य ा स ो य ी प्र म ा ण े र ा ष्ट् र स ंघ ा च े स द स् य त् व स् व ी क ा र त ह ो त े व ग ैर स ो य ी च े झ ा ल् य ा न ंत र ब ा ह ेर प ड त ह ो त े. त् य ा म ु ळ े र ा ष्ट् र स ंघ ा स स् थ ा प न े प ा स ू न च ज ा ग द्द त क स् व रू प द्द स द् क र त ा आ ल े न ा ह ी व त े द्दटकवत ा ही आल े न ा ह ी . ४) शांती सैन्याचा अर्ाव – र ा ष्ट् र स ंघ ा क ड े स् व त : च् य ा श ा ंद्द त स ैन् य ा च ा अ र् ा व ह ो त ा . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स न द ेत अ स े न म ू द क र ण् य ा त आ ल े ह ो त े क ी , ‘ र ा ष्ट् र स ंघ ा न े द्द व न ंत ी क े ल् य ा स स द स् य र ा ष्ट् र ा ंन ी श ा ंद्द त स ैन् य ज म ा क र ा व े. य ा प्र द्द ि य ेत इ ंग् ल ंड व फ्र ा न् स य ा प्र म ुख र ा ष्ट् र ा ंन ी च च ा ल ढ क ल क े ल् य ा म ु ळ े इ त र स र् ा स द र ा ष्ट् र ा ंन ी ह ी त् य ा स स क ा र ा त् म क प्र द्द त स ा द द्द द ल ा न ा ह ी . त् य ा म ु ळ े र ा ष्ट् र स ंघ आ ि म क र ा ष्ट् र ा ंद्द व र ो ध ा त क ो ण त ी ह ी ल ष्ट् क र ी क ा र व ा ई क रू श क ल े न ा ह ी . प र र ण ा म ी र ा ष्ट् र स ंघ क ो ल म ड ू न प ड ल े. munotes.in
Page 24
स ंय ुक्त र ा ष्ट् र
24 ५) सर्ासद राष्ट्रांमधील द्दवरोधी प्रवृत्ती – स र् ा स द र ा ष्ट् र ा ंम ध् य े अ न ेक ब ा ब त ी त प र स् प र द्द व र ो ध ी प्र व ृ त्त ी स ा त त् य ा न े प्र त् य य ा स य ेत ह ो त ी . द्द व च ा र ध ा र ा , द्द ह त स ंब ंध , ध ो र ण य ा ब ब त ी त प र स् प र द्द व र ो ध , प र स् पर स ंश य राष्ट् रस ंघ ा च् य ा अ प य श ा च े म ह त् व ा च े क ा र ण ठ र ल े. उ द ा . फ्र ा न् स ल ा ज म भ न ी द्द व रु द् स ु र द्द क्ष त त ा म ह त् व ा च ी व ा ट त ह ो त ी . त र द्द ब्र ट न ल ा म ा त्र स त्त ा स म त ो ल स ा ध ण े आवश् य क व ा ट त ह ो त े. स ा म् य व ा द ी र द्द श य ा व अ म ेर र क ा य ा त ी ल व ैच ा र र क द्द व र ो ध , ज म भ न ी व प र ा र् ू त र ा ष्ट् र ा ंच ा र ा ष्ट् र स ंघ ा द्द व र ो ध ी अ स ल ेल ा अ स ंत ो ष ह ी स र् ा स द र ा ष्ट् र ा ंच ी ए क ू ण प्र व ृ त्त ी त् य ा च् य ा अ प य श ा च े क ा र ण ठ र ल ी . ६) छोटया राष्ट्रांचा अपेक्षार्ंर्ग – र ा ष्ट् र स ंघ ा क ड ू न स व ा भ द्द ध क अ प ेक्ष ा छ ो ट य ा र ा ष्ट् र ा ंच् य ा ह ो त् य ा . प र द्द क य आ ि म ण प ा स ू न आ प ल े स ंर क्ष ण क र ण् य ा त र ा ष्ट् र स ंघ आ प ण ा स म द त क र े ल ह ी छ ो ट य ा र ा ष्ट् र ा ंच ी प्र म ु ख अ प ेक्ष ा प ू ण भ क र ण् य ा त ह ी र ा ष्ट् र स ंघ अ प य श ी ठ र ल े. छ ो ट य ा र ा ष्ट् र ा ंन ी अ न ेक त ि ा र ी र ा ष्ट् र स ंघ ा म ध् य े म ा ंड ल् य ा म ा त्र य ा त ी ल ब ह ु त ा ंश त ि ा र ी च े द्दन वा र ण करण्यात र ा ष्ट् र स ंघ ा ल ा अ प य श आ ल े. त् य ा म ु ळ े र ा ष्ट् र स ंघ ा क ड ू न अ प ेक्ष ा र् ंग झ ा ल ेल् य ा छ ो ट य ा र ा ष्ट् र ा ंच ा स म ू ह र ा ष्ट् र स ंघ ा प्र त ी उ द ा द्द स न झ ा ल ा ह े ह ी र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा अ प य श ा च े ए क क ा र ण ठ र ल े. ७) शस्त्रास्त्र स्पधाथ – ज ा ग द्द त क श ा ंत त ा व स ु व् य व स् थ ा द्द ट क द्द व ण् य ा स ा ठ ी र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा स म व ेत द्द न : श स्त्र ी क र ण ा स ंद र् ा भ त व् य ा प क त र त ु द ी ह ो त् य ा . म ा त्र प्र त् य क्ष ा त स र् ा स द र ा ष्ट् र ा ंक ड ू न ह ी त् य ा च ी अ ंम ल ब ज ा व ण ी क र व ू न घ ेण् य ा त र ा ष्ट् र स ंघ ा ल ा अ प य श आ ल े. द्द ह ट ल र न े र ा ष्ट् र स ंघ ा च े आ द ेश ध ु ड क ा व ू न ल ष्ट् क र ी स ा म र्थ य भ व ा ढ व ा व य ा स स ु र व ा त क े ल ी व त्य ाच् य ा र् ी त ी प ो ट ी स व भ च र ा ष्ट् र ा ंन ी ल ष्ट् क र ी स ा म र्थ य भ व ा ढ द्द व ण् य ा स प्र ाध ा न् य द्द द ल े. प र र ण ा म ी ज ग ा त प्र च ंड श स्त्र ा स्त्र स् प ध ा भ द्द न म ा भ ण झ ा ल ी . ह ी श स्त्र ा स्त्र स् प ध ा भ र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा अ प य श ा च े क ा र ण ठ र ल ी . ८) आद्दर्थक मंदी – १ ९ ३ ० स ा ल ी ज ग ा त आ द्द थ भ क म ंद ी च ी म ो ठ ी ल ा ट आ ल ी . य ा आद्द थ भ क म ंद ी च ा स ा म न ा क र ण् य ा स ा ठ ी स व भ च र ा ष्ट् र े स ंक ू द्द च त स् व रू प ा च ी आ द्द थ भ क ध ो र ण े अ व ल ंब ू ल ा ग ल ी . त् य ा म ु ळ े प र स् प र स ह क ा य ा भ च ी र् ा व न ा स द स् य र ा ष्ट् र ा ंम ध् य े ल ो प प ा व ल ी . र ा ष्ट् र स ंघ ा स आ द्द थ भ क म द त क र ा व य ा स ह ी क ो ण त ी ह ी र ा ष्ट् र े प ु ढ े आ ल ी न ा ह ी त . त् य ा म ु ळ े र ा ष्ट् र स ंघ ा च ा द्दव लय अ द्दध क जवळ आल ा. ए क ं द र ी त र ा ष्ट् र स ंघ व र ी ल द्द व द्द व ध घ ट क ा ंम ु ळ े अ प य श ी ठ र ल े. अ स े अ स ल े त र ी ज ा ग द्द त क श ा ंत त ा व स ु व् य व स् थ ा द्द ट क द्द व ण् य ा स ा ठ ी ए क ा प्र र् ा व ी ज ा ग द्द त क स ंघ ट न ेच ी आ व श् य क त ा आ ह े ह े र ा ष्ट् र स ं घ ा न े अ ध ो र े द्द ख त क े ल े ह ो त े. द ु स ऱ् य ा म ह ा य ु द् ा न ंत र र ा ष्ट् र स ंघ ा च ा उ द ा त्त ह ेत ु स ंय ुक्त र ा ष्ट् र ा ंच् य ा स् व रू प ा त प र त स् व ी क ा र ण् य ा त आ ल ा . स ंय ु क्त र ा ष्ट् र ा ंच ी उ द्द ि ष्ट य े, घ ट क , स ंख् य ा, क ा य भ प द् त ी य ा व र र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा त त् व ा ं च ी व अ न ु र् व ा च ी स् प ष्ट छ ा प प ड ल ी आ ह े. य ा व रू न र ा ष्ट् र स ंघ ा च ी उ प य ु क्त त ा स् प ष्ट ह ो त े . munotes.in
Page 25
प्रस्तावना
25 १.७ सारांश ए क ं द र ी त आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध , आ ंत र र ा ष्ट् र ीय राजकारण हा एक महत् वा चा अभ्या स द्दव षय आ ह े. स म क ा द्द ल न स ंद र् ा भ त त र य ा द्द व ष य ा च् य ा अ भ् य ा स ा स अ द्द ध क च म ह त् व प्र ा प्त झ ा ल े आ ह े. आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च ा अ भ् य ा स म् ह ण ज े स त्त ेच् य ा र ा ज क ा र ण ा च े द्द व श्ल ेष ण ह ो य ह ी ध ा र ण ा व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न ा च् य ा अ ध् य य न ा प ा स ू न द्द न म ा भ ण ह ो त े त् य ा प्रम ा ण ेच उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा त ू न ज ा ग द्द त क श ा ंत त ा व राष्ट्र र ा ज् य ा च ी क ल् प न ा ह ी प्र त् य क्ष ा त य ेई ल अ स ा आ श ा व ा द द्द न म ा भ ण ह ो त ो . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा अ प य श ा न े स ं य ुक्त र ा ष्ट् र ा च े म ह त् व अ द्द ध क च अ ध ो र े द्द ख त ह ो त े व ज ग ा ल ा द्द त स ऱ् य ा म ह ा य ु द् ाप ा स ू न व ा च द्द व ण् य ा क र र त ा व् य क्त ी व र ा ष्ट् र ा ंच् य ा व् य व ह ा र ा ं च ा प र र प ू ण भ अ भ् य ा स क र ण े अ द्द ध क द्द न क ड ी च े आ ह े ह े य ा अ भ् य ा स ा त ू न स् प ष्ट प ण े ज ा ण व त े. १.८ आपण काय द्दशकलो? प्र . १ ल ा . आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध ा च ा उ द ा र म त व ा द ी दृ ष्ट ी क ो न स् प ष्ट क र ा . प्र . २ र ा . व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ा च े द्द ट क ा त् म क प र र क्ष ण क र ा . प्र . ३ र ा . आ ंतर र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा ंच े म ु ल् य ा म ा प न क र ा . प्र . ४ था. र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा क ा य ा भ व र द्द ट प द्दलहा. प्र . ५ व ा . र ा ष्ट् र स ंघ ा च् य ा अ प य श ा च ी क ा र ण द्द म म ा ंस ा क र ा . द्दटपा द्दलहा १) उदारम त वा दी दृष्ट ीकोण २ ) म ॉ ग ेथ ों च ा व ा स् त व व ा द ी दृ ष्ट ी क ो ण ३ ) र ा ष्ट् र स ंघ ४ ) आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा १.९ संदर्थ सूची १) क ो ल् ह े स ंत ो ष द्द श ंद े स ु द्द न ल , ‘ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध , ए ज् य ु क े श न प द्द ब् ल श स भ , औ र ं ग ा ब ा द २०१४. २) र् ो ग ल े श ा ंत ा र ा म , ‘ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध , ‘ द्द व द्य ा प्र क ा श न , न ा ग प ु र , २ ० ० १ . ३) ब ो ज ेस ज ॉ न् स न , ‘ स ंय ु क्त र ा ष्ट् र आ द्द ण इ त र आ ं त र र ा ष्ट् र ी य स ंघ ट न ा , ड ा य म ंड प द्द ब् ल क े श न , प ु ण े, २ ० १ १ ४) द ेव ळ ण क र श ैल ेंद्र , ‘ स ंय ु क्त र ा ष्ट् र े’ , प्र द्द त म ा प्र क ा श न , प ु ण े, २ ० ० ८ ५) त ो ड क र ब ी . ड ी . , ‘ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध , ‘ ड ा य म ंड प द्द ब् ल क े श न् स , प ु ण े २ ० १ २ ६) र ा य प ु र क र व ंस त , ‘ आ ंत र र ा ष्ट् र ी य स ंब ंध, म ंग ेश प्र क ा श न , न ा ग प ू र २ ० ० १ . munotes.in
Page 26
संयुक्तराष्ट्र
26 २संयुĉराÕů घटक रचना २.१ उद्दिष्टे २.२ प्रस्तावना २.३ संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सनद २.३.१संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील तत्वे २.४ आमसभा २.४.१आमसभेची रचना २.४.२अद्दधवेशन व कामकाज पद्धती २.४.३अद्दधकार व कायय २.४.४आमसभेची भूद्दमका २.५ सुरक्षा पररषद २.५.१सुरक्षा पररषदेची रचना २.५.२सुरक्षा पररषदेचे अद्दधकार व कायय २.५.३सुरक्षा पररषदेच्या सद्दमत्या २.५.४नकाराद्दधकार २.५.४.१नकाराद्दधकाराचे समर्यन २.५.४.२नकाराद्दधकाराचा द्दवरोध २.५.५सुरक्षा पररषदेची भूद्दमका २.६ आंतरराष्ट्रीय न्यायालय २.६.१आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची स्र्ापना २.६.२आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची रचना २.६.३आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची उद्दिष्टे २.६.४आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची वैद्दशष्ट्ये २.६.५आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचे अद्दधकार व कायय २.६.६आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची भूद्दमका २.७ संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे महासद्दचव २.७.१महासद्दचवांची नेमणूक २.७.२महासद्दचवांचे अद्दधकार व कायय २.७.३महासद्दचवांची भूद्दमका munotes.in
Page 27
संयुक्तराष्ट्र
27 २.१ उिĥĶे (Objectives):- १) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या संसदेमधील तत्तवांचा अभ्यास करणे. २) संयुक्त राष्ट्र संघटनेची भूद्दमका अभ्यासणे. ३) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या यंत्रणेतील आमसभा या घटकाचा अभ्यास करणे. ४) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या यंत्रणेतील सुरक्षा पररषद या घटकाची माद्दहती घेणे. ५) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या यंत्रणेतील आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचा अभ्यास करणे. ६) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या काययपद्धतीमधील महासद्दचव या पदाद्दवषयी माद्दहती घेणे. २.२ ÿÖतावना (Introduction):- जागद्दतक स्तरावर आतापयंत झालेल्या दोन महायुद्धामुळे झालेल्या द्दवत्त व जीद्दवत हानीचे पररणाम संपूणय जगाला भोगावे लागले. पद्दहल्या महायुद्धाच्या समाप्तीनंतर आंतरराष्ट्रीय शांतता प्रस्र्ाद्दपत व्हावी, या उिेशाने राष्ट्रसंघाची स्र्ापना करण्यात आलेली होती, परंतु काही बलाढ्य राष्ट्रांनी राष्ट्रसंघाचे द्दनयम पालन न केल्यामुळे जगाला दुसऱ्या महायुद्धाला तोंड द्यावे लागले. दुसरे महायुद्ध रोखण्यात राष्ट्रसंघाला अपयश आल्यामुळे दुसऱ्या महायुद्धाच्या आगीत राष्ट्रसंघ भस्म झाले आद्दण राष्ट्रसंघाच्या भस्म झालेल्या राखेतूनच अखेर संयुक्त राष्ट्र संघाचा जन्म झाला. दुसऱ्या महायुद्धात पद्दहल्या महायुद्धापेक्षाही मोठ्या प्रमाणात जीद्दवत आद्दण द्दवत्तहानी झाल्यामुळे त्याचे जगावर गंभीर पररणाम झाले. पररणामी अशाप्रकारचे युद्ध भद्दवष्ट्यात होऊ नयेत आद्दण जगात शांतता नांदावी या उिेशाने २४ ऑक्टोबर १९४५ रोजी संयुक्त राष्ट्र संघटनेची स्र्ापना करण्यात आली. आधुद्दनक काळात अद्दधकाद्दधक द्दवकद्दसत झालेल्या तंत्रज्ञानामुळे राष्ट्रा-राष्ट्रामध्ये शस्त्रास्त्र स्पधाय वाढत गेली. यामुळे जगावर भीतीचे सावट द्दनमायण झालेले होते, म्हणून शांतता प्रस्र्ाद्दपत करण्याच्या हेतूने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर संयुक्त राष्ट्र संघटनेची द्दनद्दमयती करण्यात आली. जागद्दतक शांतता प्रस्र्ाद्दपत होऊन राष्ट्रा-राष्ट्रात सहकायायचे संबंध प्रस्र्ाद्दपत व्हावेत, राष्ट्रा- राष्ट्रात द्दनमायण झालेल्या शस्त्रास्त्र स्पधेला आळा बसावा, मानवाला शांततामय पद्धतीने सहजीवन जगता यावे, त्यासाठी मानवाला सुरद्दक्षतता प्राप्त करून देणे या उिेशाने संयुक्त राष्ट्र संघटनेची स्र्ापना करण्यात आली. प्रस्तुत प्रकरणामध्ये संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या महत्वपूणय घटक अंगांचा अभ्यास केला जाणार आहे. यामध्ये द्दवशेषतः संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सनद, आमसभा, सुरक्षा पररषद, आंतरराष्ट्रीय न्यायालय आद्दण संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे महासद्दचव इत्यादी घटक अंगांची रचना, उद्दिष्टे, अद्दधकार व कायय आद्दण आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील त्यांच्या भूद्दमकेचा अभ्यास करण्यात आलेला आहे. २.३ संयुĉ राÕů संघटनेची सनद (United Nation Organizations Charter):- द्दितीय जागद्दतक महायुद्धाच्या समाप्तीनंतर आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता अबाद्दधत ठेवण्याच्या दृष्टीने हालचालींनी वेग घेतला. त्याचाच एक भाग म्हणून संयुक्त राष्ट्र संघटना munotes.in
Page 28
संयुक्तराष्ट्र
28 स्र्ापन करण्यासंदभायतील २६ जून १९४५ रोजी सॅनफ्राद्दन्सस्को येर्े झालेल्या पररषदेत ५१ राष्ट्रांच्या प्रद्दतद्दनधींनी संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेवर सह्या केल्या. त्यानुसार २४ ऑक्टोबर १९४५ रोजी संयुक्त राष्ट्र संघटनेची स्र्ापना करण्यात आली. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमध्ये १११ कलमे असून १९ पररद्दशष्टांचा समावेश आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेची सुरुवात 'आम्ही संयुक्त राष्ट्राची जनता' अशा द्दवद्दशष्ट शब्दरचनेने करण्यात आलेली आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सनद पुढीलप्रमाणे आहे; "आम्ही संयुक्त राष्ट्राची जनता-ज्या युद्धाने आमच्या आयुष्ट्यात दोनवेळा मानवजातीला अपररमीत दुःखाच्या खाईत लोटले, अशा सवयभक्षक युद्धापासून भावी द्दपढ्यांचे रक्षण करण्यासाठी-मूलभूत मानवी अद्दधकार, मानवी जीद्दवताचे मूल्य आद्दण प्रद्दतष्ठा, स्त्री-पुरुष आद्दण लहान-मोठी राष्ट्रे यांच्या समान अद्दधकारावरील अढळ द्दनष्ठा प्रस्र्ाद्दपत करण्याचा-आंतरराष्ट्रीय तह, करारमदार आद्दण आंतरराष्ट्रीय द्दवद्दधद्दनयम या सवांमुळे द्दनमायण होणारी जबाबदारी तत्परतेने स्वीकारण्याचा व प्रत्येकाला न्याय द्दमळेल, अशी पररद्दस्र्ती द्दनमायण करण्याचा स्वातंत्र्याच्या व्यापक भूद्दमकेवरून सामाद्दजक प्रगती व राहणीमानाचा दजाय वाढद्दवण्याचा द्दनधायर करीत आहोत. आद्दण या उद्दिष्टासाठी-सद्दहष्ट्णुता पाहण्याचा आद्दण उत्तम शेजार याप्रमाणे शांततेने एकत्र राहण्याचा- आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षतता कायम राखण्यासाठी आमची सवय शक्ती एकवटण्याचा- सामूद्दहक द्दहताचा अपवाद वगळल्यास लष्ट्करी सामर्थयय न वापरण्याचा, त्यासाठी काही तत्वे व पद्धती मान्य करण्याचा-सवय जनतेच्या आद्दर्यक, सामाद्दजक प्रगतीच्या उत्तेजनार्य आंतरराष्ट्रीय यंत्रणा वापरण्याचा आमचा द्दनश् चय आहे व ही उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी आम्ही प्रयत्नांची पराकाष्ठा करु. त्यानुसार आमची सरकारे आपल्या प्रद्दतद्दनधींमार्यत सॅनफ्राद्दन्सस्को येर्े ही सनद मान्य करीत आहोत व 'संयुक्त राष्ट्रे' या नावाने ओळखली जाणारी आंतरराष्ट्रीय संघटना स्र्ापन झाल्याचे आम्ही, याअन्वये जाहीर करतो." संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या या सनदेमध्ये सदस्य राष्ट्रांचे हक्क आद्दण कतयव्य नमूद केलेली आहेत. त्याचप्रमाणे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या कायायची साधने आद्दण काययप्रणाली द्दनद्दित करण्यात आलेली आहे. ही सनद म्हणजे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या स्र्ापनेचे एक प्रमुख उपकरण आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या स्र्ापनेपासून म्हणजेच २४ ऑक्टोबर १९४५ पासून ही सनद अंमलात आलेली आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील चार कलमांमध्ये आतापयंत सुधारणा करण्यात आलेले आहेत. या सनदेत सुधारणा करण्यासाठी सुरक्षा सद्दमतीच्या पाच कायम सदस्यांसह संयुक्त राष्ट्रातील सदस्यांपैकी दोनतृतीयांश सदस्यांची मंजुरी द्दमळणे आवश्यक असते, त्याद्दशवाय संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमध्ये कोणतीही सुधारणा करता येत नाही. २.३.१ संयुĉ राÕů संघटने¸या सनदेमधील तÂवे:- २४ ऑक्टोबर १९४५ रोजी स्र्ापन झालेल्या संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील प्रमुख तत्वे पुढीलप्रमाणे आहेत; १) द्दन:शस्त्रीकरणाचा स्वीकार करणे. २) आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात आद्दर्यक सहकायय प्रस्र्ाद्दपत करणे. munotes.in
Page 29
संयुक्तराष्ट्र
29 ३) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांना भीतीपासून मुक्त जीवनाची शाश्वती देणे. ४) व्यापक तसेच स्र्ायी स्वरूपाची आंतरराष्ट्रीय सुरक्षा व्यवस्र्ा द्दनमायण करणे. ५) आंतरराष्ट्रीय शांतता प्रस्र्ाद्दपत करणे. सारांश:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या स्र्ापनेचे एक प्रमुख उपकरण म्हणजे संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सनद होय. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमध्ये संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सवय सदस्य राष्ट्रांचे हक्क आद्दण कतयव्य नमूद केलेली आहेत. या सनदेमध्ये संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या कायायची साधने तसेच काययप्रणाली द्दनद्दित करण्यात आलेली आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेची सुरुवात 'आम्ही संयुक्त राष्ट्राची जनता...' अशा द्दवद्दशष्ट शब्दरचनेने करण्यात येऊन आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता तसेच सामूद्दहक द्दहताच्या सुरद्दक्षततेचा उल्लेख या सनदेमध्ये करण्यात आलेला आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेची स्र्ापना या सनदेनुसार करण्यात आलेली आहे. बदलता काळ आद्दण पररद्दस्र्तीनुसार संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमध्ये आतापयंत काही सुधारणा करण्यात आलेल्या आहेत. आपली ÿगती तपासा. १) संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सनद स्पष्ट करा. २) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील तत्वे स्पष्ट करा. २.४ आमसभा (General Assembly):- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या प्रमुख सहा घटकापैकी आमसभा हा एक महत्तवाचा घटक आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सवय सदस्य राष्ट्रांना प्रद्दतद्दनद्दधत्व देणारी सभा म्हणून आमसभेकडे बद्दघतले जाते. आमसभा हे संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे चचाय आद्दण द्दवचारद्दवमशय करणारे एक मंडळ आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांनी आंतरराष्ट्रीय समुदायाकडून आपले द्दवचार, मत द्दकंवा तक्रारी मांडण्यासाठीचे आमसभा हे एक महत्तवाचे व्यासपीठ ठरलेले आहे. आमसभा ही संयुक्त राष्ट्र संघाच्या सवय सभासद राष्ट्रांची प्राद्दतद्दनद्दधक सभा असल्यामुळे आमसभेला 'संयुक्त राष्ट्राचे कायदेमंडळ', 'द्दवश्व संसद' (World Parliament) द्दकंवा संपूणय जगाची 'ग्रामसभा' असेही संबोधले जाते. २.४.१ आमसभेची रचना:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या राज्यघटनेतील चौर्थया प्रकरणात कलम ९ ते २२ मध्ये आमसभेच्या संदभायतील तरतुदी केलेल्या आहेत. आमसभेला सवयसाधारण सभा द्दकंवा महासभा असेही म्हटले जाते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या प्रत्येक सभासद राष्ट्राला आमसभेचे सदस्यत्व द्ददले जाते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या स्र्ापनेच्या वेळी आमसभेची सदस्य संख्या ५० होती, परंतु त्यामध्ये उत्तरोत्तर वाढ होऊन सध्या आमसभेतील सदस्यांची संख्या १९४ पयंत पोहोचलेली आहे. आमसभेचे मुख्यालय अमेररकेतील न्यूयॉकय येर्े आहे. संयुक्त munotes.in
Page 30
संयुक्तराष्ट्र
30 राष्ट्र संघटनेच्या प्रत्येक सदस्य राष्ट्राला आमसभेमध्ये आपले पाच प्रद्दतद्दनधी पाठवण्याचा अद्दधकार आहे, परंतु असे असले तरी प्रत्येक सदस्याला मतदानावेळी मात्र केवळ एक मत देण्याचा अद्दधकार देण्यात आलेला आहे. आमसभेचे सदस्यत्व देताना सदस्य राष्ट्रांच्या लोकसंख्येचा द्दकंवा भौगोद्दलक क्षेत्रर्ळाचा द्दवचार न करता प्रत्येक देशाला समान प्रद्दतद्दनद्दधत्व द्ददले जाते. याचाच अर्य संयुक्त राष्ट्र संघटनेमध्ये सवय सदस्य राष्ट्रांचा दजाय समान ठेवलेला आहे. २.४.२ अिधवेशन व कामकाज पĦती:- आमसभेचे अद्दधवेशन वषायतून एकदा घेतले जाते. सवयसाधारणपणे आमसभेचे हे अद्दधवेशन सप्टेंबर मद्दहन्याच्या द्दतसऱ्या मंगळवारी सुरू होते आद्दण ते द्दडसेंबरमध्ये पूणय होते. आमसभेच्या या वाद्दषयक अद्दधवेशनाद्दशवाय अद्दतररक्त द्दकंवा द्दवशेष अद्दधवेशन बोलावण्याचा अद्दधकार संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या महासद्दचवांना द्ददलेला आहे, परंतु तशाप्रकारची द्दवनंती आमसभेच्या बहुसंख्य सभासदांनी करणे आवश्यक असते द्दकंवा सुरक्षा सद्दमतीने तशी द्दशर्ारस करणे आवश्यक असते. आमसभेचे द्दवशेष अद्दधवेशन सवय सदस्य राष्ट्रांच्या सावयजद्दनक द्दहताची संबंद्दधत असलेल्या द्दवषयावर चचाय द्दकंवा द्दवचारद्दवद्दनमय करण्यासाठी बोलावले जाते. आतापयंत आमसभेची अशी अद्दधवेशने काहीवेळा बोलावण्यात आलेली आहेत. उदा. भारत-पाद्दकस्तान संघषय, इस्राईल संघषय, द्दर्द्दलपाईन्सची समस्या इत्यादी वेळी अशी द्दवशेष अद्दधवेशने घेण्यात आलेली आहेत. आमसभेच्या अद्दधवेशनामध्ये सदस्य राष्ट्रांच्या संदभायतील वेगवेगळ्या द्दवषयांवर द्दवचार द्दवमशय केला जात असल्यामुळे आमसभेला संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे 'द्दवचारद्दवद्दनमय मंडळ' (Deliberative Body) असेही म्हटले जाते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या आमसभेचे सदस्यत्व प्राप्त करण्यासाठी प्रत्येक सभासद राष्ट्राला दरवषी काही ठराद्दवक रक्कम सदस्य शुल्क म्हणून जमा करावे लागते. हे सदस्य शुल्क ठरद्दवण्याचा अद्दधकार आमसभेला देण्यात आलेला आहे. आमसभेच्या सदस्य शुल्काच्या माध्यमातून जी वगयणी जमा होते त्यामधूनच युनोचा पूणय खचय केला जातो. आमसभेच्या सदस्य राष्ट्राने जर सलग दोन वषय सदस्य शुल्क भरले नाही, तर अशावेळी त्या सदस्य राष्ट्राचा मतदानाचा अद्दधकार आमसभा स्र्द्दगत करू शकते. आमसभेच्या प्रत्येक वषी सप्टेंबर मद्दहन्यात होणाऱ्या अद्दधवेशनादरम्यान साध्या बहुमताने आमसभेच्या अध्यक्षाची द्दनवड केली जाते. आमसभेच्या अध्यक्षांची द्दनवड ही गुप्त मतदान पद्धतीने केली जाते. अध्यक्षांप्रमाणेच उपाध्यक्ष आद्दण आमसभेच्या सात प्रमुख सद्दमत्यांच्या सभापतींची द्दनवडदेखील अद्दधवेशनात केली जाते. आमसभेचे अध्यक्ष, उपाध्यक्ष आद्दण वेगवेगळ्या सद्दमतीच्या सभापतींचा काययकाल हा एक वषांचा असतो. आमसभा आपले कामकाज काही प्रमुख सद्दमत्यांमार्यत पार पाडीत असते म्हणजेच आमसभेला मदत करण्यासाठी वेगवेगळ्या सद्दमत्या गठीत केल्या जातात. यामध्ये राजकीय सुरक्षा सद्दमती, सामाद्दजक, मानवीय व सांस्कृद्दतक सद्दमती, आद्दर्यक आद्दण द्दवत्तीय प्रश्नासंबंधीची सद्दमती, द्दवश्वस्त राष्ट्रासंबंधीची सद्दमती, द्दवधी सद्दमती, प्रशासन व अंदाज सद्दमती इत्यादी सद्दमत्यांचा समावेश आहे. या सवय सद्दमत्यांच्या अध्यक्षांची द्दनवड आमसभेच्या सप्टेंबर मद्दहन्यात होणाऱ्या वाद्दषयक अद्दधवेशनादरम्यान केली जाते. munotes.in
Page 31
संयुक्तराष्ट्र
31 २.४.३ अिधकार व कायª:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सभेमध्ये कलम १० ते १६ यादरम्यान आमसभेच्या अद्दधकार व कायायचा उल्लेख केलेला आहे. त्यानुसार आमसभा प्राप्त अद्दधकारानुसार खालील कायय पार पाडीत असते; १) आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षतता तसेच राष्ट्रा-राष्ट्रातील सहकायायच्या तत्वावर द्दवचार द्दवद्दनमय करून द्दशर्ारशी करणे. २) संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या सनदे अंतगयत येणाऱ्या द्दवद्दवध द्दवषय द्दकंवा प्रश्नांवर चचाय करणे. ३) संयुक्त राष्ट्र संघाच्या सवय घटक मंडळांच्या कायायशीसंबंद्दधत अहवालावर आमसभेत द्दवचारद्दवद्दनमय करणे. ४) सुरक्षा पररषदेच्या स्र्ायी सदस्यांची द्दनयुक्ती करणे. ५) राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील मैत्रीपूणय संबंधांना कमजोर करणाऱ्या कोणत्याही पररद्दस्र्तीवर शांततापूणय मागायने समझोता करण्यासाठी द्दशर्ारशी करणे. ६) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सवय घटक संस्र्ांवर द्दनयंत्रण ठेवणे. ७) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सद्दचवालयातील सवय कमयचाऱ्यांच्या नेमणुकांना मान्यता देणे. ८) आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आद्दर्यक, राजकीय, सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक, शैक्षद्दणक तसेच आरोग्याच्या क्षेत्रात आंतरराष्ट्रीय सहकायय वाढवण्यासाठी अध्ययनाला चालना देणे. ९) आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचे न्यायाधीश तसेच संयुक्त राष्ट्रसंघाचे सरद्दचटणीस यांची सुरक्षा पररषदेच्या सहकायायने द्दनवड करणे. १०) द्दवद्दवध आंतरराष्ट्रीय समस्या द्दकंवा प्रश्नांवर सुरक्षा सद्दमतीला सल्ला देणे. ११) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेअंतगयत येणाऱ्या द्दवद्दवध द्दवषयावर चचाय घडवून आणणे. १२) अद्दखल मानवजातीच्या कल्याणासाठी द्दवद्दवध क्षेत्रात आंतरराष्ट्रीय सहकायय द्दमळद्दवणे. १३) सुरक्षा पररषद आंतरराष्ट्रीय न्यायालय आद्दर्यक व सामाद्दजक पररषद तसेच द्दवश्वस्त सद्दमतीने पाठवलेल्या वाद्दषयक अहवालावर द्दवचारद्दवमशय करणे. १४) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या अर्यसंकल्पावर द्दनयंत्रण ठेवणे. १५) आंतरराष्ट्रीय कायदा, मानवी हक्क तसेच मूलभूत स्वातंत्र्याचे संरक्षण व संवधयन करणे. १६) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमध्ये आवश्यकतेनुसार दुरुस्ती करणे. १७) आंतरराष्ट्रीय दृद्दष्टकोनातून महत्तवाच्या प्रश्न वा समस्यांवर चचाय करून द्दशर्ारशी करणे. munotes.in
Page 32
संयुक्तराष्ट्र
32 १८) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या द्दवद्दवध घटक संस्र्ांवर कायय करणाऱ्या नोकर भरतीचे द्दनयम द्दनधायररत करणे. १९) संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे सदस्यत्व देण्यासाठी सभासद राष्ट्रांचे सदस्य शुल्क द्दनद्दित करणे. २०) सुरक्षा पररषदेच्या द्दशर्ारसीनुसार दोन तृतीयांश बहुमताने नवीन सदस्यांना मान्यता देणे. २१) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सभासद राष्ट्रांच्या आद्दर्यक समस्यांचा द्दवचार करून त्यांच्या शुल्क भरण्याच्या कालावधीत वाढ करणे द्दकंवा द्दवद्दशष्ट प्रकारची सूट देणे. २२) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सभासद राष्ट्रांनी सतत दोन वषय नोंदणी शुल्क न भरल्यास त्यांच्या मतदानाच्या अद्दधकाराचा स्र्द्दगती देणे. २३) आंतरराष्ट्रीय स्तरावर संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या वतीने इतर संस्र्ा द्दकंवा राष्ट्रांशी करण्यात आलेल्या करारांना मान्यता देणे. २४) सुरक्षा पररषद आद्दण द्दवश्वस्त पररषदेचे अस्र्ाई सदस्य तसेच सामाद्दजक आद्दण आद्दर्यक पररषदेच्या सवय सभासदांची द्दनवड करणे. २५) आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षत ते संदभायत द्दवचारद्दवद्दनमय करून द्दशर्ारशी करणे. २६) आंतरराष्ट्रीय शांततेच्या संदभायत काही प्रश्न उपद्दस्र्त झाल्यास त्यासंदभायतील सूचना सुरक्षा पररषदेला देणे. २७) संयुक्त राष्ट्र संघाच्या सनदेच्या कृतीकाययक्षेत्रातील द्दकंवा संयुक्त राष्ट्राच्या कोणत्याही भागावर पररणाम करणाऱ्या द्दवद्दवध प्रश्न व समस्यांवर द्दवचारद्दवमशय करून द्दशर्ारशी करणे. २८) राष्ट्रा-राष्ट्रामधील परस्परसंबंध द्दबघडवणाऱ्या तसेच राष्ट्रांच्या सामूद्दहक द्दहताला धोका पोहोचद्दवणाऱ्या पररद्दस्र्तीवर शांततेच्या मागायने तोडगा काढून आंतरराष्ट्रीय सहकायय वाढवण्याच्या द्ददशेने प्रयत्न करणे. २९) सदस्य राष्ट्रांकडून घ्यावयाचा द्दनधी ठरवणे. ३०) संयुक्त राष्ट्र संघटनेअंतगयत द्दवद्दवध क्षेत्रांमध्ये कायय करणाऱ् या वेगवेगळ्या संस्र्ा तसेच संघटनांच्या कायायत समन्वय साधणे. ३१) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांच्या राष्ट्रीय प्रद्दतद्दनधीमंडळाला अद्दधस्वीकृती देणे. अशाप्रकारे संयुक्त राष्ट्र संघटनेअंतगयत आमसभेला आंतरराष्ट्रीय प्रश्न वा समस्यांवर द्दवचारद्दवमशय करून द्दशर्ारशी करण्यासंदभायत, संयुक्त राष्ट्राच्या अर्यसंकल्पावर द्दनयंत्रण ठेवण्यासंदभायत, संयुक्त राष्ट्राच्या द्दवद्दवध घटक संस्र्ेवरील पदाद्दधकाऱ्यांच्या द्दनवडणुकीबाबत तसेच संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या वेगवेगळ्या घटक संस्र्ांवर पययवेक्षण munotes.in
Page 33
संयुक्तराष्ट्र
33 करण्यासंदभायत, संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमध्ये दुरुस्ती करण्यासंदभायत महत्तवपूणय अद्दधकार प्राप्त झालेले आहेत. २.४.४ आमसभेची भूिमका:- आमसभेला प्राप्त असणाऱ्या अद्दधकारानुसार जी द्दवद्दवध कायय आमसभेकडून केली जातात, त्यातून आमसभेची भूद्दमका अद्दधक स्पष्ट होते. आमसभेमध्ये जागद्दतक जनमताचे प्रद्दतद्दबंब द्ददसत असल्यामुळे द्दनद्दितच आमसभेच्या द्दनणययाला तसेच भूद्दमकेला नैद्दतक महत्तव प्राप्त झालेले आहे. आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षततेच्या दृद्दष्टकोनातून द्दवद्दवध आंतरराष्ट्रीय प्रश्नांवर आमसभेमध्ये चचाय करून त्या समस्या सोडद्दवण्यासाठी प्रयत्न केला जात असल्यामुळे आमसभा ही ‘जगाची ग्रामसभा' द्दकंवा 'संसद' ठरलेली आहे. आमसभेच्या व्यासपीठावरून आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मानवी कल्याणाशी संबंद्दधत चचाय करून द्दशर्ारसी केल्या जातात. तसेच या व्यासपीठावरून जागद्दतक स्तरावर नेत्यांच्या भेटीगाठीतून द्दवचारद्दवमशय होत असल्यामुळे जागद्दतक समस्या सोडद्दवण्यासाठी वा प्रश्नांवर तोडगा काढण्यासाठी आमसभेच्या व्यासपीठाची भूद्दमका महत्तवपूणय ठरलेली आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेतील सुरक्षा पररषदेचे वाढते महत्तव आद्दण सुरक्षा पररषदेतील राष्ट्रांच्या मतभेदांमुळे आमसभेची भूद्दमका महत्तवपूणय बनलेली आहे. आमसभेचे अद्दधकार आद्दण कायय यावरून आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आमसभेची भूद्दमका महत्तवपूणय ठरलेली असली तरी आमसभेला प्राप्त असणारे बहुतेक अद्दधकार हे केवळ द्दवचारद्दवद्दनमय आद्दण द्दशर्ारशी करण्यासंदभायतील आहेत. परंतु आमसभेने घेतलेले द्दनणयय आंतरराष्ट्रीय स्तरावर बंधनकारक मानले जात नसल्यामुळे आमसभेचा प्रभाव कमी होताना द्ददसतो. त्याचप्रमाणे आमसभेच्या सदस्य संख्येत द्ददवसेंद्ददवस वाढ होत असल्यामुळे तसेच प्रत्येक देशाला पाच प्रद्दतद्दनधी आमसभेमध्ये पाठवण्याचा अद्दधकार असल्यामुळे आमसभेचा आकार द्ददवसेंद्ददवस वाढत चाललेला आहे. त्यामुळे आमसभेत होणाऱ्या चचेला योग्य द्ददशा न द्दमळता केवळ मेळाव्याचे स्वरूप प्राप्त होत आहे. तसेच आमसभेमध्ये आंतरराष्ट्रीय स्तरावर द्दवभाग व प्रदेशानुसार द्दवद्दवध गट द्दनमायण झाल्यामुळे सवयमान्य द्दनणययात द्दवद्दवध अडर्ळे द्दनमायण झालेले आहेत. त्याचप्रमाणे आमसभेमध्ये घेण्यात येणारे द्दनणयय बहुमतावर आधाररत असल्यामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर कायय करणाऱ्या आमसभेमध्ये सावयद्दत्रक पाद्दठंब्याचा अभाव जाणवतो. पररणामी आमसभेने घेतलेल्या द्दनणययाचा पाद्दहजे तेवढा प्रभाव द्दनमायण होऊ शकत नाही. असे असले तरीदेखील आंतरराष्ट्रीय शांततेच्या आद्दण सुरद्दक्षततेच्या संदभायत तसेच राष्ट्रा-राष्ट्रातील सहकायय वाढद्दवण्यासंदभायत आमसभेची भूद्दमका आजपयंतचा इद्दतहास पाहता महत्तवपूणय ठरलेली आहे. त्यामुळे द्दनद्दितच जगाची ‘ग्रामसभा’ द्दकंवा ‘सवयसाधारण सभा’ म्हणून आमसभेचे महत्तव नाकारता येणार नाही. कारण आमसभेच्या सवय सदस्य राष्ट्रांना आपले प्रश्न व समस्या मांडण्याचे मुक्त द्दवद्यापीठ आमसभेच्या रूपाने प्राप्त झालेले आहे. आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षततेच्या संदभायतील द्दवद्दवध प्रश्न संयुक्त राष्ट्र संघटनेमधील बड्या राष्ट्रांमध्ये असणारे परस्पर मतभेद, अद्दवश्वास तसेच बड्या राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकारामुळे सुरक्षा पररषद सोडवू शकलेली नाही. पररणामी सुरक्षा पररषद प्रश्न सोडवण्यासंदभायत अकाययक्षम बनत चाललेली आहे, त्यामुळे सुरक्षा पररषदेच्या काही जबाबदाऱ्या आमसभेला पूणय कराव्या लागत आहेत. १९७५ मध्ये आमसभेतील आद्दफ्रका आद्दण आद्दशया खंडातील munotes.in
Page 34
संयुक्तराष्ट्र
34 सदस्य राष्ट्रांच्या बहुमताने असा ठराव मंजूर करण्यात आलेला होता की, सुरक्षा पररषदेस आमसभेच्या बहूमतानुसार वा इच्छेनुसार द्दनणयय घेणे आवश्यक करण्यात आले. सारांश:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सहा घटक अंगापैकी एक प्रमुख अंग म्हणून आमसभेकडे बद्दघतले जाते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सवय सदस्य राष्ट्रांना आमसभेमध्ये प्रद्दतद्दनद्दधत्व देणारे आमसभा हे एकमेव घटक अंग आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या प्रत्येक सदस्य राष्ट्राला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आपले मत, द्दवचार, तक्रारी, प्रश्न वा समस्या मांडण्याचे आमसभा हे एक उत्कृष्ट आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठ आहे. आमसभा हा संयुक्त राष्ट्र संघटनेचा एक चचायत्मक भाग आहे, कारण आमसभेमध्ये राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील वाद द्दकंवा समस्यांवर चचाय केली जाते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे धोरण ठरद्दवण्याचा अद्दधकार आमसभेला असल्यामुळे आमसभेच्या उल्लेख 'संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे कायदेमंडळ' द्दकंवा संपूणय 'जगाची ग्रामसभा' म्हणूनही केला जातो. सुरक्षा पररषदेला प्राप्त असणारा नकाराद्दधकार तसेच संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या बड्या कायमस्वरूपी सदस्य राष्ट्रांच्या अडवणुकीचे धोरणामुळे अद्दनणीत राद्दहलेले प्रश्न सोडद्दवण्याच्या महत्तवाच्या कायायत आमसभेत साध्या बहुमताने द्दनणयय घेतले जाऊ लागले आहेत, त्यामुळे सहाद्दजकच आमसभेच्या अद्दधकारात वाढ होत आहे. त्याचप्रमाणे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या संकटकालीन सेनादलाच्या द्दनद्दमयतीमुळे देखील आमसभेचे महत्तव वाढलेले आहे. र्ोडक्यात महासभेत होणारी खुली व मुक्त चचाय, लहान-मोठ्या समानता, बहुमताने घेतले जाणारे द्दनणयय, सामूद्दहक काययवाही तसेच शांततेसाठी एकता या ठरावाने सुरक्षा पररषदेला पयाययी ठरलेली सुरक्षा उपाययोजना सद्दमतीची स्र्ापना इत्यादी मुळे आमसभेचे महत्व वाढलेले आहे. आंतरराष्ट्रीय अभ्यासक मॉगैंर्ा यांनी आमसभेचे वाढते महत्तव द्दवशद करताना म्हटले आहे की,"आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आमसभा ही संयुक्त राष्ट्र संघटनेची अत्यंत प्रभावी शाखा म्हणून उदयास येत आहे." यावरून आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आमसभेची भूद्दमका महत्तवपूणय ठरत आहे, हे स्पष्ट होते. आपली ÿगती तपासा. १) आमसभेचे अद्दधकार व कायय सद्दवस्तर द्दलहा. २) आमसभेची भूद्दमका स्पष्ट करा. ३) आमसभेची रचना सद्दवस्तर द्दलहा. २.५ सुर±ा पåरषद (Security Council):- संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे सुरक्षा पररषद हे एक महत्तवाचे अंग असून या सुरक्षा पररषदेची स्र्ापना १९४५ मध्ये करण्यात आलेली आहे. सुरक्षा पररषदेचे मुख्यालय अमेररकेतील न्यूयॉकय येर्े आहे. सुरक्षा पररषद संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे काययकारी मंडळ म्हणून ओळखले जाते. कारण आमसभेने घेतलेल्या द्दवद्दवध द्दनणययावर तसेच केलेल्या कायद्यांना प्रत्यक्षात munotes.in
Page 35
संयुक्तराष्ट्र
35 आणण्याचे कायय सुरक्षा पररषदेमार्यत केले जाते. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता राखण्यामध्ये सुरक्षा पररषदेची भूद्दमका महत्तवाची असते. त्याचपद्धतीने आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता धोक्यात आणणाऱ्या राष्ट्राद्दवरुद्ध कारवाई करण्याची मुख्य जबाबदारीदेखील संयुक्त राष्ट्र संघटनेने सुरक्षा पररषदेवर टाकलेली आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सवय सदस्य राष्ट्रांवर सुरक्षा पररषदेने घेतलेले द्दनणयय हे बंधनकारक असतात. आंतरराष्ट्रीय शांतता धोक् यात आल्यास तेर्े शांद्दतसैन्य पाठवून त्या राष्ट्राच्या अंतगयत कारभारात हस्तक्षेप करण्याचा अद्दधकार सुरक्षा पररषदेला देण्यात आलेला आहे. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता कशामुळे धोक्यात आलेली आहे ? ती कोणत्या राष्ट्राकडून धोक्यात आलेली आहे ? आंतरराष्ट्रीय शांततेला धोका द्दनमायण करणाऱ्या राष्ट्राद्दवरूद्ध कोणती कारवाई करायला हवी? यामध्ये प्रत्यक्ष लष्ट्करी कारवाई करायची की त्या राष्ट्रावर आद्दर्यक द्दकंवा व्यापारी दृद्दष्टकोनातून बद्दहष्ट्कार घालायचा ? हे ठरद्दवण्याचा अद्दधकार पूणयपणे सुरक्षा पररषदेला आहे. र्ोडक्यात आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेच्या दृष्टीकोनातून सुरक्षा पररषद हा संयुक्त राष्ट्र संघटनेचा अत्यंत महत्तवाचा भाग आहे. २.५.१सुर±ा पåरषदेची रचना:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदी मधील तरतुदीनुसार सुरक्षा पररषदेमध्ये ०५ स्र्ायी आद्दण ०६ अस्र्ायी सदस्य होते. परंतु १९६५ मध्ये संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सभेमध्ये करण्यात आलेल्या घटनादुरुस्तीनुसार सुरक्षा पररषदेची एकूण सदस्यसंख्या ११ वरून १५ करण्यात आलेली आहे. र्ोडक्यात या घटनादुरुस्तीनुसार स्र्ायी सदस्यांच्या संख्येत वाढ करण्यात आलेली नसून केवळ अस्र्ायी सदस्यांची संख्या वाढवून ती १० करण्यात आली आहे. सुरक्षा पररषदेच्या ०५ स्र्ायी सदस्यांमध्ये अमेररका, रद्दशया, चीन, फ्रान्स आद्दण इंग्लंड या देशांचा समावेश आहे. सुरक्षा पररषदेतील १० अस्र्ायी सदस्यांची द्दनयुक्ती ०२ वषांच्या काययकालासाठी संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या आमसभेकडून दोनतृतीयांश बहुमताने केली जाते. सुरक्षा पररषदेचे स्र्ायी सदस्यत्व द्दनद्दित करताना सदस्यत्वासाठी कोणतेही भौगोद्दलक द्दनकष ठरण्यात आलेले नव्हते, परंतु सुरक्षा पररषदेच्या अस्र्ायी सदस्यांची द्दनवड करताना मात्र भौगोद्दलक द्दनकषांनुसार ही द्दनयुक्ती केली जाते. अस्र्ायी सदस्यांची द्दनवड करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सवय सदस्य राष्ट्रांची द्दवभागणी पाच गटांमध्ये करण्यात आलेली आहे. यानुसार अस्र्ायी सदस्यांची द्दनवड करताना आद्दशया-आद्दफ्रका खंडातील देशांमधून ०५ प्रद्दतद्दनधी, पूवय युरोप मधून ०१ प्रद्दतद्दनधी, लॅद्दटन अमेररकेतून ०२ प्रद्दतद्दनधी तर पद्दिम युरोप मधून ०२ प्रद्दतद्दनधींची द्दनवड केली जाते. अशाप्रकारे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषदेमध्ये अस्र्ायी सदस्यांची द्दनयुक्ती करताना जगाचे भौगोद्दलकदृष्ट्या संतुलन राखण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सवय सभासद राष्ट्रांना अनुक्रमे सुरक्षा पररषदेमध्ये सदस्यत्व प्राप्त व्हावे, या उिेशाने संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या सनदेमध्ये तरतूद करण्यात आलेली आहे. त्यामुळे सुरक्षा पररषदेच्या अस्र्ायी सदस्य राष्ट्रांना सलग दुसऱ्यांदा सुरक्षा पररषदेचे अस्र्ायी सदस्यत्व देता येत नाही. सुरक्षा पररषदेच्या प्रत्येक सदस्य राष्ट्रांना आपला केवळ एकच प्रद्दतद्दनधी सुरक्षा munotes.in
Page 36
संयुक्तराष्ट्र
36 पररषदेमध्ये पाठवता येतो. अशाप्रकारे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सवय सदस्य राष्ट्रांना सुरक्षा पररषदेमध्ये क्रमाक्रमाने प्रद्दतद्दनद्दधत्व द्ददले जाते. सुरक्षा पररषदेच्या ५ स्र्ायी सदस्य असणाऱ्या राष्ट्रांना नकाराद्दधकाराचा (Veto Power) द्दवशेष अद्दधकार देण्यात आलेला आहे. त्यामुळे या नकाराद्दधकारानुसार ०५ पैकी एका सदस्याने जरी सुरक्षा पररषदेसमोर आलेल्या ठरावाबाबत नकाराद्दधकाराचा वापर केल्यास तो ठराव मंजूर होऊ शकत नाही. मात्र सुरक्षा पररषदेसमोर द्दवचारार्य आलेल्या ठरावावरील मतदानावेळी स्र्ायी सदस्यांपैकी एखादा सदस्य गैरहजर राद्दहल्यास तो त्या राष्ट्राचा नकाराद्दधकार मानला जात नाही. त्यामुळे नकाराद्दधकार वापरण्यासाठी स्र्ायी सदस्य राष्ट्राने मतदानाच्यावेळी प्रत्यक्षपणे उपद्दस्र्त राहूनच मतदान करणे आवश्यक असते. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता द्दटकवण्यासाठी सुरक्षा पररषदेतील पाचही स्र्ाई सदस्यांचे एकमत असणे आवश्यक आहे. त्याचप्रमाणे आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता धोक्यात आणणाऱ्या एखाद्या युद्धखोर राष्ट्राद्दवरुद्ध सामूद्दहक सुरद्दक्षततेच्या तत्वाअंतगयत कारवाई करण्यासाठी सुरक्षा पररषदेच्या पाच स्र्ायी राष्ट्रांची सवयसहमती अपेद्दक्षत असते. या उिेशानेच स्र्ायी राष्ट्रांना सुरक्षा पररषदेमध्ये नकाराद्दधकार बहाल केलेला आहे. सुरक्षा पररषदेतील स्र्ायी सदस्यांच्या या नकाराद्दधकारामुळे जगातील बड्या राष्ट्रांचे वचयस्व द्दटकवण्याचा प्रयत्न करण्यात आलेला आहे. कारण कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय दृद्दष्टकोनातून महत्तवाच्या प्रश्नावर या पाच बड्या राष्ट्रांचे एकमत झाल्याद्दशवाय संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सुरक्षा पररषद कोणताही महत्तवाचा द्दनणयय घेऊ शकत नाही. त्याचप्रमाणे या स्र्ायी सदस्यांनी नकाराद्दधकाराचा वापर केव्हा करावा आद्दण द्दकतीवेळा करावा याबाबतदेखील या स्र्ायी राष्ट्रावर कोणतेही बंधन टाकण्यात आलेले नाही. सुरक्षा पररषदेच्या अस्र्ायी राष्ट्रांना मात्र अशाप्रकारचा नकाराद्दधकार देण्यात आलेला नाही. २०१८ पयंत भारताने सात वेळा सुरक्षा पररषदेचे अस्र्ायी सदस्य म्हणून कायय केलेले आहे. तसेच वतयमान द्दस्र्तीत भारत संयुक्त राष्ट्र संघटनेचा सदस्य म्हणून काययरत आहे.सध्या सुरक्षा पररषदेचे अल्बाद्दनया, ब्राझील, गबान, घाना, भारत, आयलंड, केद्दनया, मेद्दक्सको, नॉवे आद्दण संयुक्त अरब अद्दमराती हे राष्ट्र अस्र्ायी सदस्य म्हणून काययरत आहेत. सुरक्षा पररषदेची सवय सदस्य राष्ट्रे आपल्या मधूनच इंग्रजी आद्याक्षराप्रमाणे एकाची अध्यक्ष म्हणून बहुमताने द्दनवड करतात. म्हणून द्दनवड झाल्यानंतर अध्यक्षांचा काययकाल हा एक मद्दहन्याचा असतो. त्यामुळे सहाद्दजकच सुरक्षा पररषदेतील प्रत्येक सदस्याला स्साला १५ मद्दहन्या मधून एकदा सुरक्षा पररषदेचे अध्यक्षपद द्दमळते. म्हणजे सुरक्षा पररषदेचे अध्यक्ष पद हे सतत चक्रीय पद्धतीने द्दर्रते असते. सुरक्षा पररषदेची बैठक ही साधारणपणे पंधरा द्ददवसातून एक वेळा होत असते. सुरक्षा पररषदेच्या मद्दहन्यातून सवयसाधारणपणे दोन बैठका झाल्या पाद्दहजेत असा संकेत आहे. या दोन बैठकामधील अंतर १४ द्ददवसांपेक्षा जास्त असू नये असा संकेत आहे. सुरक्षा पररषदेतील प्रत्येक सदस्य राष्ट्राला एक मत देण्याचा अद्दधकार देण्यात आलेला आहे. सुरक्षा पररषदेसमोर येणारे प्रश्न व ठरावावर घेतले जाणारे द्दनणयय हे बहुमताने ठरवले munotes.in
Page 37
संयुक्तराष्ट्र
37 जातात. सुरक्षा पररषदेच्या एकूण १५ सदस्यांपैकी ९ सदस्यांचे मत हे बहुमत मानले जाते. सुरक्षा पररषदेच्या दैनंद्ददन कामकाजासंबंधीच्या द्दनणययासाठी सुरक्षा पररषदेच्या १५ पैकी ९ सदस्यांचे होकारार्ी मत आवश्यक असते. काययपद्धतीसंदभायत घेतल्या जाणाऱ्या द्दनणययामध्ये सुरक्षा पररषदेच्या स्र्ायी सदस्यांना नकाराद्दधकार नसतो. मात्र आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेच्या संदभायत घेतल्या जाणाऱ्या कोणत्याही द्दनणययामध्ये ९ सदस्यांचे होकारार्ी मत आवश्यक असते. यामध्ये पाचही स्र्ायी सदस्यांचे होकारार्ी मत असणे अत्यंत आवश्यक असते. २.५.२ सुर±ा पåरषदेचे अिधकार व कायª:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमध्ये सुरक्षा पररषदेच्या कायायचा स्पष्टपणे उल्लेख केलेला आहे. या सनदेमधील कलम २४ नुसार संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे प्रमुख उद्दिष्ट साध्य करण्याची जबाबदारी पार पाडत असताना सुरक्षा पररषदेला द्दवद्दवध तत्तवांचे काटेकोरपणे पालन करावे लागते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील कलम २४ ते २६ मध्ये सुरक्षा पररषदेच्या अद्दधकार व कायायची सद्दवस्तर नोंद केलेली आहे, यानुसार सुरक्षा पररषदेचे अद्दधकार व काये पुढीलप्रमाणे आहेत; १) आंतरराÕůीय शांतता व सुरि±तता कायम राखणे:- आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता राखण्याची प्रमुख जबाबदारी सुरक्षा पररषदेची असते. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर द्दनमायण झालेल्या प्रश्न व समस्यांमुळे आंतरराष्ट्रीय शांतता भंग पावणार नाही आद्दण त्यातून आंतरराष्ट्रीय सुरद्दक्षततेला धोका द्दनमायण होणार नाही, याची खबरदारी सुरक्षा पररषदेला घ्यावी लागते. त्यासाठी द्दनमायण झालेले प्रश्न व समस्यांची सोडवणूक शांततामय मागायने करण्याचा प्रयत्न सुरक्षा पररषद करीत असते. त्यासाठी संबंद्दधत राष्ट्रांशी चचाय करणे, वाटाघाटी करणे, मध्यस्र्ी करणे, उभय राष्ट्रांचे मनोद्दमलन करण्यासाठी त्यांच्यात करार करणे, तडजोड करणे इत्यादी मागांचा वापर सुरक्षा पररषदेमार्यत केला जातो. र्ोडक्यात शक्यतोवर आंतरराष्ट्रीय प्रश्न द्दकंवा समस्या सोडद्दवण्यासाठी सुरक्षा पररषद शांततामय मागांना प्राधान्यक्रम देत असते, परंतु शांततामय मागायने एखादा आंतरराष्ट्रीय प्रश्न द्दकंवा समस्या सुटू शकत नसेल तर, अशावेळेस संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील कलम ३९ ते ५१ मधील केलेल्या तरतुदीनुसार संबंद्दधत राष्ट्राद्दवरोधात बलप्रयोगाचा वापर करून कठोर कारवाई करण्याचा अद्दधकार सुरक्षा पररषदेला देण्यात आलेला आहे. बलप्रयोगाचा वापर करताना सुरक्षा पररषद संबंद्दधत प्रश्न व समस्या सोडद्दवण्यासाठी सवयप्रर्म द्दबनलष्ट्करी प्रयोगाचा वापर करत असते. द्दबनलष्ट्करी प्रयोगाचा वापर करताना सुरक्षा पररषद संबंद्दधत राष्ट्राशी राजकीय संबंध तोडणे, आद्दर्यक बद्दहष्ट्कार टाकणे, आद्दर्यक नाकेबंदी करणे, संचार व दळणवळण माध्यमांची नाकेबंदी करणे, आंतरराष्ट्रीय बँकांमध्ये संबंद्दधत राष्ट्रांच्या असलेल्या खात्यांना सील करणे इत्यादी मागांचा वापर करीत असते. द्दबनलष्ट्करी प्रयोगाचा वापर करून संबंद्दधत समस्या वा प्रश्न सोडवण्यात यश येत नसल्यास शेवटचा मागय म्हणून सुरक्षा पररषद लष्ट्करी बळाचा वापर आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षतता कायम राखण्यासाठी करीत असते. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण munotes.in
Page 38
संयुक्तराष्ट्र
38 सुरद्दक्षतता राखण्यासाठी शेवटचा पयायय म्हणून सुरक्षा पररषदेकडून लष्ट्करी बळाचा वापर केला जातो. लष्ट्करी कारवाई करण्यासाठी सुरक्षा सद्दमतीला अद्दधकार द्ददलेले असले तरीदेखील संयुक्त राष्ट्र संघटनेकडे द्दकंवा सुरक्षा पररषदेकडे स्वतःचे सैन्य नसते, अशावेळी लष्ट्करी कारवाई करण्यासाठी सदस्य राष्ट्रांकडून सुरक्षा सद्दमतीच्या मागणीनुसार तात्पुरते सैन्य उभारण्यात येते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील कलम ४३ नुसार लष्ट्करी बळाचा वापर करण्यासाठी सुरक्षा पररषद संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांची मदत घेत असते. लष्ट्करी बळाचा वापर करीत असताना सुरक्षा पररषदेला मदत करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील कलम ४४ नुसार द्दमद्दलटरी स्टार् सद्दमतीची तरतूद करण्यात आलेली आहे. २) संयुĉ राÕů संघटनेत नवीन राÕůांना ÿवेश देणे:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे नवीन सदस्य होण्यासाठी सुरक्षा पररषदेचे अनुमोदन द्दमळणे आवश्यक असते. त्याद्दशवाय सदस्य होणारे नवीन राष्ट्र हे शांतताद्दप्रय तसेच संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेशी वचनबद्ध असणेही आवश्यक असते. सुरक्षा पररषदेच्या अनुमोदना बरोबरच संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या आमसभेचे दोन तृतीयांश बहुमत द्दमळाल्यानंतर संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे सदस्यत्व नवीन राष्ट्रांना बहाल केले जाते. सुरक्षा पररषदेच्या पाच स्र्ायी सदस्यांनी संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या नवीन सदस्य राष्ट्रांना सदस्यत्व देण्यासाठी अनुमती देणे आवश्यक असते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेने नवीन राष्ट्राला सदस्यत्व देण्याबाबतची द्दशर्ारस सुरत पररषद आमसभेला करीत असते, त्यानुसार आमसभा नवीन राष्ट्राच्या सदस्यत्वासंबंधी द्दनणयय घेत असते. ३) िनवडणूक िवषयक कायª:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेत नवीन राष्ट्राला सदस्यत्व देण्याची द्दशर्ारस सुरक्षा पररषद करीत असते. याद्दशवाय आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील न्यायाधीशांच्या द्दनवडीमध्ये सुरक्षा पररषदेची भूद्दमका महत्तवाची असते. सुरक्षा पररषद आद्दण आमसभा यांच्या द्दशर्ारशीनुसार आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील न्यायाधीशांची द्दनवड होत असते. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील न्यायाधीशांची द्दनवड करण्यासाठी सुरक्षा पररषद आद्दण आमसभा येर्े स्वतंत्रपणे एकाचवेळी मतदान घेतले जाते आद्दण त्यानुसार आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील न्यायाधीशांची द्दनवड होते. न्यायाधीशांची द्दनवड होताना मात्र सुरक्षा पररषदेच्या ५ स्र्ायी सदस्यांची अनुमती असणे आवश्यक असते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या महासद्दचवांची द्दनवड आमसभा करीत असली तरी महासद्दचवांच्या द्दनवडीला सुरक्षा पररषदेचे अनुमोदन असणे आवश्यक असते. तसेच महासद्दचवांच्या नावावर सुरक्षा पररषदेच्या पाचही स्र्ायी सदस्य राष्ट्रांचे एकमत होणे आवश्यक असते. र्ोडक्यात सुरक्षा पररषदेला संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे नवीन राष्ट्रांना सदस्यत्व देणे, आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील न्यायाधीशांची द्दनवड करणे तसेच संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या महासद्दचवांची द्दनवड करण्यासंदभायतील महत्तवाचे अद्दधकार प्राप्त आहेत. munotes.in
Page 39
संयुक्तराष्ट्र
39 ४) इतर अिधकार व कायª:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या घटक संस्र्ांमध्ये सुरक्षा पररषद ही अत्यंत प्रबळ घटक संस्र्ा आहे, म्हणून सुरक्षा पररषदेला इतर बाबतीतही काही प्रमुख अद्दधकार प्राप्त झालेले आहेत, ते पुढीलप्रमाणे; १) आमसभेला वाद्दषयक अहवाल सादर करणे. २) आंतरराष्ट्रीय स्तरावर राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील संघषय त्वररत र्ांबवण्याचा आदेश देणे. ३) राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील प्रश्न, समस्या, संघषय द्दकंवा आंतरराष्ट्रीय कायद्यांचे उल्लंघन झालेले असल्यास त्याची चौकशी करण्यासाठी सुरक्षा पररषदेला चौकशी आयोग नेमण्याचा अद्दधकार आहे. ४) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील कलम २९ नुसार आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता द्दटकवण्यासाठी सुरक्षा पररषदेला हंगामी लवाद(Ad hoc Tribunal) नेमण्याचा अद्दधकार आहे. या हंगामी लवादांना न्यायद्दनवाडा करण्याचा अद्दधकार असून त्यांनी द्ददलेला द्दनणयय संबंद्दधत राष्ट्रांवर बंधनकारक असतो. ५) आंतरराष्ट्रीय कायद्याद्दवषयी द्दनमायण झालेल्या समस्येवर आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाला सल्ला देणे. ६) राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील स्र्ाद्दनक वाद शांततेच्या मागायने सोडवण्यासाठी प्रादेद्दशक व्यवस्र्ा द्दनमायण करणे. ७) आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता कायम राखण्यासाठी बळाचा वापर करणे द्दकंवा बळाचा वापर करण्यास अद्दधकृत मान्यता देणे. ८) आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता राखण्यासाठी शस्त्रास्त्रांवर द्दनयंत्रण असणारी व्यवस्र्ा द्दनमायण करणे. ९) वाद द्दनमायण झालेल्या उभय राष्ट्रांना शांततेच्या मागायने संबंद्दधत समस्या द्दकंवा प्रश्नावर तोडगा काढण्याचे आवाहन करणे. १०) आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेला धोका उत्पन्न करणाऱ्या आक्रमक राष्ट्राद्दवरोधात कारवाई करण्याची द्दशर्ारस करणे. ११) आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेच्या संदभायत आक्रमक द्दकंवा गंभीर पररद्दस्र्ती रोखण्यासाठी काही तात्पुरत्या उपाययोजना करणे. १२) संयुक्त राष्ट्र संघटनेची संलद्दग्नत असणाऱ्या इतर घटक संस्र्ांना वेळोवेळी सहकायय करणे. munotes.in
Page 40
संयुक्तराष्ट्र
40 १३) द्दवद्दवध आंतरराष्ट्रीय प्रश्न द्दकंवा समस्यांवर उपाययोजना करण्यासाठी द्दवद्दवध सद्दमत्या द्दकंवा आयोगाची द्दनयुक्ती करणे. १४) आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील सामाद्दजक न्याय, मानवी हक्क, स्वातंत्र्य तसेच राहणीमानाच्या दजायत सुधारणा करण्यासाठी आमसभेला सल्ला देणे. १५) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेचे उल्लंघन करणाऱ्या सदस्य राष्ट्रांना काढून टाकण्याची आमसभेला द्दशर्ारस करणे. १६) सुरक्षा पररषदेच्या अद्दधकारा अंतगयत येणाऱ्या द्दवद्दवध द्दवषयांवर द्दवचारद्दवद्दनमय करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय पररषदा अर्वा संमेलनाचे आयोजन करणे. १७) आमसभेला आद्दर्यक, सामाद्दजक, सांस्कृद्दतक, आरोग्य आद्दण शैक्षद्दणक इत्यादी संदभायतील कायायचा अहवाल सादर करणे. १८) वादग्रस्त स्र्ळाचे द्दनरीक्षण करण्यासाठी द्दनरीक्षक द्दकंवा आयोग पाठवणे. १९) लष्ट्करीदृष्ट्या महत्तवाच्या असणाऱ्या द्दवश्वस्त प्रदेशासंबंधी केलेल्या द्दवद्दवध करारांना मान्यता देणे तसेच अशा द्दवश्वस्त प्रदेशावर देखरेख ठेवणे. अशाप्रकारे सुरक्षा पररषदेला आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता कायम राखण्याच्या संदभायमध्ये संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेनुसार काही महत्तवाचे अद्दधकार प्राप्त झालेले आहेत. त्या अद्दधकारानुसार महत्तवपूणय कायय सुरक्षा पररषदेला करावी लागतात. २.५.३सुर±ा पåरषदे¸या सिमÂया:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषदेला द्दतच्या कायायमध्ये मदत करण्यासाठी तसेच सल्ला देण्यासाठी द्दवद्दवध सद्दमत्यांची स्र्ापना करण्यात आलेली आहे. सुरक्षा पररषदेअंतगयत कायय करणाऱ्या द्दवद्दवध सद्दमत्या पुढीलप्रमाणे आहेत; १) द्दमद्दलटरी स्टार् कद्दमटी २) अणुशक्ती आयोग सद्दमती ३) द्दन:शस्त्रीकरण आयोग सद्दमती ४) नवीन सदस्यांना प्रवेश देणारी सद्दमती ५) प्रासंद्दगक सद्दमती अशाप्रकारे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषदेला सैद्दनकी कारवाई, अणूशक्ती, शस्त्रास्त्र तसेच इतर बाबतीमध्ये सल्ला देण्यासाठी वरील सद्दमत्या काययरत आहेत. munotes.in
Page 41
संयुक्तराष्ट्र
41 २.५.४नकारािधकार (Veto Power):- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या स्र्ापनेमध्ये अमेररका, रद्दशया, इंग्लंड, फ्रान्स आद्दण चीन या राष्ट्रांची भूद्दमका प्रमुख ठरलेली आहे. या ०५ राष्ट्रांना संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषदेमध्ये कायम सदस्यत्व बहाल करून नकाराद्दधकार देण्यात आलेला आहे. या राष्ट्रांना सुरक्षा पररषदेचे कायम सदस्यत्व देण्यापाठीमागे संहारक ठरलेल्या दुसऱ्या महायुद्धाची पाश्वयभूमी आहे. सुरक्षा पररषदेतील या कायम सदस्य असणाऱ्या दोस्त राष्ट्रांनी एकद्दत्रत येऊन लोकशाहीच्या रक्षणासाठी हुकूमशाही राष्ट्राद्दवरुद्ध लढा द्ददलेला होता. तसेच लोकशाहीचे रक्षण करण्याबरोबरच आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता राखण्याच्या कायायत या रस्त्यांची भूद्दमका महत्तवपूणय ठरलेली आहे. भद्दवष्ट्यात आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेला धोका उत्पन्न झाल्यास या पाच कायम सदस्य राष्ट्रांनी आपले सैन्य एकद्दत्रत करून संघद्दटतपणे प्रयत्न करावेत, अशी अपेक्षा ठेवून या पाच राष्ट्रांना संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषदेचे कायम सदस्यत्व देण्यात आलेले आहे. र्ोडक्यात या पाच सदस्य राष्ट्रांना कायम सदस्यत्व बहाल करून आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेची जबाबदारी त्यांच्यावर सोपवलेली आहे. अशाप्रकारे सुरक्षा पररषदेच्या या पाच कायम सदस्य राष्ट्रांना नकाराद्दधकार देण्यात आलेला आहे. सुरक्षा पररषदेसमोर आलेल्या कोणत्याही ठरावाबाबत द्दकंवा प्रश्नावर या पाचपैकी एका सदस्यानेही नकाराद्दधकाराचा वापर केल्यास तो ठराव मंजूर होऊ शकत नाही. कोणत्याही महत्तवाच्या प्रश्नावर द्दकंवा ठरावार या पाच कायम सदस्य राष्ट्रांचे एकमत झाल्याद्दशवाय सुरक्षा पररषद कोणताही महत्तवाचा द्दनणयय घेऊ शकत नाही. नकाराद्दधकाराचा वापर केव्हा आद्दण द्दकती वेळा करावा या संदभायत कायम सदस्य राष्ट्रांवर कोणतेही बंधन टाकण्यात आलेले नाही. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता द्दटकद्दवण्यासाठी या पाच कायम सदस्य राष्ट्रांचे एकमत असणे आवश्यक आहे, त्या हेतूनेच या राष्ट्रांना कायम सदस्यत्व बहाल करण्यात आलेले आहे. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता धोक्यात आणणाऱ्या कोणत्याही राष्ट्राद्दवरुद्ध सामूद्दहक सुरद्दक्षततेच्या तत्वाअंतगयत कारवाई करण्यासाठी या पाच कायमस्वरूपी सदस्य राष्ट्रांची सवयसहमती असणे आवश्यक असते. आजपयंत सुरक्षा पररषदेतील कायम सदस्य राष्ट्राकडून २५० पेक्षा अद्दधकवेळा नकाराद्दधकाराचा वापर करण्यात आलेला आहे. पाच कायम सदस्य राष्ट्रांपैकी सवायत जास्त वेळा नकाराद्दधकाराचा वापर रद्दशयाने केलेला आहे, तर चीनने सवायत कमी वेळा नकाराद्दधकार वापरलेला आहे. अशाप्रकारे सुरक्षा पररषदेच्या पाच कायमस्वरुपी सदस्य असणाऱ्या राष्ट्रांना प्रश्न ठरावावर नकार देण्यासाठी देण्यात आलेल्या द्दवशेष अद्दधकाराला 'नकाराद्दधकार' (Veto Power) म्हणून ओळखले जाते. सुरक्षा पररषदेच्या स्र्ापनेपासून ते १९९० पयंत म्हणजेच शीतयुद्धाच्या समाप्तीनंतर सुरक्षा पररषदेतील कायम सदस्य राष्ट्रांकडून नकाराद्दधकाराचा वापर शीतयुद्धातील राजकारणाचे साधन म्हणून करण्यात आलेला आहे. २.५.४.१ नकारािधकाराचे समथªन:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषदेमध्ये कायम सदस्य असणाऱ्या अमेररका, सोद्दवयत रद्दशया, चीन, फ्रान्स आद्दण द्दब्रटन या पाच राष्ट्रांना नकाराद्दधकाराचा द्दवशेष अद्दधकार munotes.in
Page 42
संयुक्तराष्ट्र
42 देण्यात आलेला आहे. या राष्ट्रांना देण्यात आलेल्या नकाराद्दधकाराचे समर्यन खालील मुद्द्यांच्या आधारे केले जाते; १) जगातील सवय राष्ट्रे तत्वतः समान असली तरी काही राष्ट्रे ही सामर्थययवान, तर काही राष्ट्रे ही दुबयल असतात, हे द्दनसगयतः मान्य करावे लागते. म्हणून या द्दनसगय तत्वानुसार सुरक्षा पररषदेतील पाच कायम सदस्य राष्ट्रांना द्ददलेल्या नकाराद्दधकाराचे समर्यन करण्यात येते. २) सुरक्षा पररषदेतील कायम सदस्य राष्ट्रांना द्ददलेल्या नकाराद्दधकारामुळे आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षतता राखण्याच्या कायायत अडर्ळा द्दनमायण होतो, असा आरोप केला जात असला तरीदेखील सुरक्षा पररषदेतील कायम सदस्य राष्ट्रांना संयुक्त राष्ट्र संघटनेमध्ये पररणामकारकपणे भूद्दमका पार पाडता यावी, तसेच जगातील लहान राष्ट्रांना आक्रमक, हुकूमशाही आद्दण साम्राज्यवादी राष्ट्रापासून परावृत्त करता यावे, त्याचपद्धतीने आंतराष्ट्रीय क्षेत्रातील राष्ट्रांच्या स्वार्ी प्रवृत्तीला द्दनयंत्रणात ठेवता यावे, जगाला दुसऱ्या महायुद्धापासून वाचवता यावे या उिेशाने सुरक्षा पररषदेतील सदस्य राष्ट्रांना नकाराद्दधकार देण्यात आलेला आहे आद्दण त्याचे समर्यन देखील करण्यात आलेले आहे. ३) सुरक्षा पररषदेतील कायम सदस्य राष्ट्रांना देण्यात आलेल्या नकाराद्दधकारामुळे संयुक्त राष्ट्र संघटनेत लोकशाही व्यवस्र्ा मजबूत होण्यास मदत झालेली आहे. कारण कायम सदस्य राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकारामुळे या राष्ट्रांना मुक्तपणे आद्दण स्वतंत्रपणे आपले मत सुरक्षा पररषदेमध्ये नोंदवण्याचा अद्दधकार प्राप्त झालेला आहे. ४) सुरक्षा पररषदेतील कायम सदस्य राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकाराच्या व्यवस्र्ेमुळे गुप्त राजनयाऐवजी खुल्या राजनय पद्धतीचा द्दस्वकार करण्यात आलेला असल्यामुळे आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेला अनुकूल पररद्दस्र्ती द्दनमायण झालेली आहे. ५) सुरक्षा पररषदेतील कायम सदस्य राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकारामुळे संयुक्त राष्ट्र संघटनेमध्ये एकाद्दधकारशाही द्दनमायण होण्याऐवजी सत्ता संतुलन द्दनमायण झालेले आहे. या सत्ता संतुलनामुळे जागद्दतक युद्धाची शक्यता बऱ्याच अंशी कमी झालेली आहे. ६) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या अद्दस्तत्वासाठी सुरक्षा पररषदेच्या कायम सदस्य राष्ट्रांना नकाराद्दधकार असणे महत्तवाचे मानले जाते. कारण जर या बड्या शद्दक्तशाली राष्ट्रांना नकाराद्दधकार द्ददला नसता, तर या बड्या राष्ट्रांनी इतर मागांनी आपले आद्दण आपल्या गटाचे द्दहतसंबंध सुरद्दक्षत ठेवण्याचा प्रयत्न केला असता आद्दण त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय शांततेला धोका द्दनमायण होण्याची शक्यता अद्दधक होती. ७) सुरक्षा पररषदेतील कायम सदस्य राष्ट्रांना द्ददलेल्या नकाराद्दधकारामुळेच संयुक्त राष्ट्र संघटनेला आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात शांती कायायत, संघषय द्दनवारणात तसेच द्दवद्दवध समस्या व प्रश्नांच्या सोडवणुकीमध्ये महत्तवाची भूद्दमका पार पाडता आली. नकाराद्दधकाराद्दशवाय कायम सदस्य राष्ट्रांनी अशी भूद्दमका पार पाडण्यात द्दनद्दितच munotes.in
Page 43
संयुक्तराष्ट्र
43 प्रयत्न केला नसता आद्दण त्यामुळे वैयद्दक्तक द्दहतसंबंधांसाठी या राष्ट्रांनी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर गटबाजी केली असती, पररणामी ही गटबाजी आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेला धोकादायक ठरली असती. ८) जगातील बड्या राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकारामुळेच ही राष्ट्रे संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सदस्य राद्दहलेली आहेत. जर अशा बड्या राष्ट्रांना सुरक्षा पररषदेचा नकाराद्दधकार द्दमळाला नसता, तर कदाद्दचत ही बडी राष्ट्रे संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सदस्य राद्दहली नसती, पररणामी बड्या राष्ट्रांच्या अभावी संयुक्त राष्ट्र संघटना प्रभावी ठरली नसती. ९) राष्ट्र संघाप्रमाणे संयुक्त राष्ट्र संघटना प्रभावहीन ठरू नये, म्हणून पाच बड्या शक्तींच्या नकाराद्दधकाराची समर्यन केले जाते. २.५.४.२ नकारािधकाराचा िवरोध:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषदेमध्ये पाच बड्या राष्ट्रांना देण्यात आलेल्या नकाराद्दधकाराचा द्दवरोध खालील कारणांमुळे केला जातो; १) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषदेतील कायम सदस्य राष्ट्र स्वतःचे आंतरराष्ट्रीय द्दहतसंबंध सुरद्दक्षत ठेवण्यासाठी नकाराद्दधकाराचा उपयोग करीत असतात. त्यामुळे अनेक महत्तवाच्या आंतरराष्ट्रीय प्रश्नांच्या संदभायमध्ये सुरक्षा पररषद द्दनद्दष्ट्क्रय ठरलेली अनेकवेळा द्ददसून आलेली आहे. त्यामुळे बड्या राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकाराचा द्दवरोध केला जातो. २) सुरक्षा पररषदेच्या कायम सदस्य राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकारामुळे संयुक्त राष्ट्र संघटनेत कायम सदस्य राष्ट्र आद्दण अस्र्ायी सदस्य राष्ट्र असा भेदभाव केला जात असल्यामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर द्दवषमता द्दनमायण झालेली आहे. त्यामुळे बड्या शक्तींना प्राप्त असणाऱ्या नकाराद्दधकाराचा द्दवरोध केला जातो. ३) सुरक्षा पररषदेतील पाच बड्या आद्दण कायम सदस्य राष्ट्रांनी स्वद्दहतासाठी म्हणजेच स्वार्ायसाठी नकाराद्दधकाराचा वापर केल्याचे अनेकवेळा द्दसद्ध झालेले आहे. या बड्या राष्ट्रांनी नकाराद्दधकाराचा वापर करून आपले प्रभुत्व आंतरराष्ट्रीय राजकारणामध्ये द्दनमायण करण्याचा प्रयत्न केला आहे, त्यामुळे नकाराद्दधकाराचा द्दवरोध करण्यात येतो. ४) सुरक्षा पररषदेची कायम सदस्य राष्ट्र त्यांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकाराचा वापर वेळोवेळी करत असल्यामुळे सुरक्षा पररषदेच्या कायायमध्ये अडर्ळे द्दनमायण होतात. त्यामुळे सुरक्षा पररषदेकडून अनेक आंतरराष्ट्रीय प्रश्न व समस्यांची सोडवणूक केली जाऊ शकत नाही, त्यामुळे देखील बड्या राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकारास द्दवरोध केला जातो. ५) सुरक्षा पररषदेतील कायम सदस्य राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकारामुळे आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात राष्ट्रांची सामूद्दहक सुरद्दक्षतता धोक्यात आलेली आहे, तसेच सामूद्दहक सुरद्दक्षततेच्या तत्तवावरील राष्ट्रांची आस्र्ादेखील कमी होत आहे. munotes.in
Page 44
संयुक्तराष्ट्र
44 ६) सुरक्षा पररषदेतील पाच बड्या सदस्य राष्ट्रांनी नकाराद्दधकाराचा वापर आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता राखण्यासाठी करावा, अशी अपेक्षा असते, मात्र वास्तवात या बड्या स्र्ायी सदस्य राष्ट्रांनी नकाराद्दधकाराचा वापर परस्परांवर कुरघोडी करण्यासाठी केल्याचे अनेकवेळा द्दनष्ट्पन्न झालेले आहे. त्यामुळे संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सुरक्षा पररषद ही संघटना शीतयुद्धाचे मैदान झालेली आहे. ७) सुरक्षा पररषदेच्या कायम सदस्य राष्ट्रांनी नकाराद्दधकाराचा वापर स्वःतद्दहताबरोबरच आपल्या द्दमत्र राष्ट्रांच्या द्दहतासाठी तसेच त्यांना संरक्षण प्राप्त व्हावे यासाठी अनेकवेळा केलेला आहे. त्यामुळे भेदभावाची भावना आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात या नकाराद्दधकारामुळे द्दनमायण झालेली आहे. अशाप्रकारे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषदेमध्ये जगातील पाच बड्या शक्तींना कायम सदस्यत्व बहाल करून द्ददलेल्या नकाराद्दधकाराचे समर्यन तसेच द्दवरोध देखील अनेक अंगांनी केला जातो, परंतु आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेच्या संदभायत संयुक्त राष्ट्र संघटनेची वास्तव भूद्दमका र्लद्रूप होण्यासाठी वास्तवात नकाराद्दधकाराच्या संदभायत काही सुधारणा होणे आवश्यक आहे. २.५.५ सुर±ा पåरषदेची भूिमका:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेची काययकारी सत्ता आद्दण अद्दधकार सुरक्षा पररषदेच्या हाती असतात. म्हणून आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील द्दवद्दवध समस्या द्दकंवा प्रश्न सुटणे अर्वा न सुटणे हे सवयस्वी सुरक्षा पररषदेच्या भूद्दमकेवर अवलंबून असते. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता राखण्याची जबाबदारी सुरक्षा पररषदेवर असते म्हणून आंतरराष्ट्रीय संबंध तसेच राजकारणामध्ये सुरक्षा पररषदेच्या भूद्दमकेला महत्तव प्राप्त झालेले आहे. सुरक्षा पररषदेच्या एकूण भूद्दमकेवरच संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या कायायचे यशापयश अवलंबून असते. परंतु आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील बड्या राष्ट्रांमध्ये असलेले मतभेद, परस्पर अद्दवश्वास तसेच सुरक्षा पररषदेतील पाच बड्या राष्ट्रांना द्दमळालेला नकाराद्दधकार यामुळे सुरक्षा पररषदेला द्दवद्दवध आंतरराष्ट्रीय प्रश्न समाधानकारकपणे सोडद्दवता आलेले नाहीत. कारण पाच बड्या राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकारामुळे या राष्ट्रांनी स्वतःचे द्दहतसंबंध द्दकंवा द्दमत्र राष्ट्राचे द्दहतसंबंध सुरद्दक्षत ठेवलेले आहेत. त्यामुळे सुरक्षा पररषद दुबळी होत आहे. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता द्दटकद्दवण्यासाठी सुरक्षा पररषदेतील पाच बड्या कायम सदस्य राष्ट्रांना प्राप्त झालेल्या नकाराद्दधकाराचा वापर स्वहीत द्दकंवा स्वगटातील राष्ट्रद्दहतासाठी होऊ लागल्यामुळे तसेच दुहेरी स्वरूपामध्ये नकाराद्दधकाराचा वापर झाल्यामुळे सुरक्षा सद्दमती कारवाई करण्यात अपयशी ठरत आहे. प्रार्द्दमक स्तरावर वापरण्यात येणारा नकाराद्दधकार आद्दण प्रस्तावावरील चचेच्यावेळी वापरण्यात येणारा नकाराद्दधकार असा दुहेरी स्वरूपाचा नकाराद्दधकार पाच बड्या सदस्य राष्ट्रांना प्राप्त झालेला आहे. पयाययाने अशा दुहेरी नकाराद्दधकारामुळे सुरक्षा पररषदेला आपली भूद्दमका प्रभावीपणे बजावता आलेली नाही. १९६५ मध्ये सुरक्षा पररषदेच्या अस्र्ायी सदस्य राष्ट्रांची संख्या वाढवण्यात आलेली असली तरीदेखील संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या लहान सदस्य राष्ट्रांना सुरक्षा पररषदेमध्ये कायय करण्याची संधी खूप कमी वेळा द्दमळालेली आहे. ६० पेक्षा अद्दधक लहान सदस्य राष्ट्रांना सुरक्षा पररषदेचे सदस्यत्व अद्यापपयंत द्दमळालेले नाही. munotes.in
Page 45
संयुक्तराष्ट्र
45 म्हणून ही सदस्यसंख्या वाढद्दवण्यासाठी तसेच लहान सदस्य राष्ट्रांना सुरक्षा पररषदेचे सदस्यत्व देणे यासाठी सुरक्षा पररषदेवर आद्दण महासभेवर मोठा दबाव द्दनमायण झालेला आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील द्दवद्दवध प्रश्न सोडवत असताना कोणते प्रश्न राष्ट्रीय आद्दण कोणते प्रश्न आंतरराष्ट्रीय संदभायतील आहेत यावर आंतरराष्ट्रीय न्यायालय द्दनणयय देताना असमर्य ठरलेले आहे. त्यामुळे सुरक्षा पररषदेलादेखील संबंद्दधत प्रश्न हे राष्ट्रीय आहेत की, आंतरराष्ट्रीय हे ठरद्दवण्यात समस्या द्दनमायण झालेली आहे. त्याचप्रमाणे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेनुसार सुरक्षा पररषदेला कोणत्याही राष्ट्राच्या अंतगयत कारभारात द्दकंवा प्रश्नात हस्तक्षेप करण्याचा अद्दधकार तोपयंत प्राप्त होत नाही, जोपयंत संबंद्दधत राष्ट्र सुरक्षा पररषदेकडे तो प्रश्न ठेवत नाही. र्ोडक्यात जोपयंत सुरक्षा पररषदेसमोर प्रश्न व समस्या मांडली जात नाही, तोपयंत सुरक्षा पररषदेला कोणतीही कारवाई करता येत नाही. र्ोडक्यात बड्या शक्तींना प्राप्त झालेला नकाराद्दधकार, संयुक्त राष्ट्र संघटनेची घटनात्मक बंधने, प्रश्नाचे स्वरूप राष्ट्रीय की आंतरराष्ट्रीय हे ठरवणे कठीण, गटबाजीचे राजकारण तसेच इतर काही कारणांमुळे सुरक्षा पररषदेला समाधानकारकपणे आपली भूद्दमका पार पाडता आलेली नाही. मात्र असे असले तरीदेखील आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेच्या दृष्टीकोनातून सुरक्षा पररषदेच्या कायायत आद्दण भूद्दमकेत काही उद्दणवा असल्या तरीदेखील आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेच्या संदभायत सुरक्षा पररषदेचे महत्तव नाकारता येत नाही. सारांश:- आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता यासंदभायतील सुरक्षा पररषदेची भूद्दमका महत्तवपूणय ठरलेली आहे. सुरक्षा पररषद ही संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे काययकारी मंडळ असून या पररषदेला प्राप्त असणाऱ्या अद्दधकारामुळे या पररषदेला आंतरराष्ट्रीय राजकारणामध्ये महत्तव प्राप्त झालेले आहे. परंतु सुरक्षा पररषदेतील पाच बड्या कायम सदस्य राष्ट्रांना देण्यात आलेल्या नकाराद्दधकारामुळे आंतरराष्ट्रीय प्रश्न वा समस्या सोडद्दवण्यामध्ये सुरक्षा पररषदेला समाधानकारकपणे भूद्दमका बजावणे शक्य होत नाही, कारण अंतगयत गटबाजीचे राजकारण, बड्या शक्तींचे स्वद्दहत आद्दण स्वगटाचे हीत याला अनुसरून करण्यात येणाऱ्या राजकारणामुळे सुरक्षा पररषद प्रश्न सोडवण्यामध्ये आद्दण आंतरराष्ट्रीय शांतता प्रस्र्ाद्दपत करण्यामध्ये समाधानकारक काम करू शकलेली नाही. आपली ÿगती तपासा. १) सुरक्षा पररषदेचे अद्दधकार व कायय सद्दवस्तर द्दलहा. २) सुरक्षा पररषदेच्या नकाराद्दधकाराद्दवषयी सद्दवस्तर द्दलहा. ३) आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुरद्दक्षततेमधील सुरक्षा पररषदेची भूद्दमका स्पष्ट करा. munotes.in
Page 46
संयुक्तराष्ट्र
46 २.६ आंतरराÕůीय Æयायालय (International Court of Justice):- आंतरराष्ट्रीय न्यायालय हे एक संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे प्रमुख अंग असून संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या अद्दधपत्याखाली कायय करीत असते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेअंतगयत कायय करणारी आंतरराष्ट्रीय न्यायालय ही एक कायमस्वरूपी आद्दण महत्तवपूणय घटक संस्र्ा आहे. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची एक स्वतंत्र घटना असून या घटनेनुसार आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचे कायय चालते. पद्दहल्या जागद्दतक महायुद्धानंतर राष्ट्र संघाअंतगयत आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची द्दनद्दमयती करण्यात आलेले होती, परंतु हे न्यायालय राष्ट्र संघाचा घटक अंग म्हणून कायय करीत नव्हते, तर तेव्हा ती एक स्वायत्त संस्र्ा होती, परंतु दुसऱ्या महायुद्धाच्या समाप्तीनंतर स्र्ापन करण्यात आलेले आंतरराष्ट्रीय न्यायालय हे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या आद्दधपत्याखाली कायय करते. २.६.१ आंतरराÕůीय Æयायालयाची Öथापना:- प्रर्म महायुद्धाच्या समाप्तीनंतर राष्ट्रा-राष्ट्रातील संघषांचे द्दनवारण करण्यासाठी राष्ट्र संघाअंतगयत कायय करणाऱ्या न्यायालयाची द्दनद्दमयती करण्यात आलेली होती, परंतु ते न्यायालय राष्ट्र संघाच्या अद्दधपत्याखाली कायय करीत नव्हते, तर ती एक स्वायत्त संस्र्ा होती. म्हणून राष्ट्रा-राष्ट्रातील प्रश्नांचे संघषय द्दनवारण करण्यात या न्यायालयाला र्ारसे यश आलेले नव्हते. हा अनुभव द्दवचारात घेऊन संयुक्त राष्ट्र संघटनेअंतगयत आंतरराष्ट्रीय न्यायालय स्र्ापन केले जावे, अशा प्रकारचा प्रस्ताव डंबाटयन ओक्स पररषदेमध्ये द्दवचारार्य ठेवण्यात आलेला होता. त्याचप्रमाणे १९४५ मध्ये झालेल्या याल्टा पररषदेमध्ये आंतरराष्ट्रीय न्यायालय स्र्ापन करण्यासाठी आवश्यक असलेली घटना तयार करण्यासंदभायत पावले उचलण्यात आली. तयार करण्यात आलेल्या आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या घटनेसंदभायत १९४५ मध्ये सॅनफ्राद्दन्सस्को येर्े झालेल्या पररषदेमध्ये चचाय करण्यात येऊन उपद्दस्र्त असलेल्या सदस्य राष्ट्रांची मान्यता द्दमळद्दवण्यात आली आद्दण आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची द्दनद्दमयती करण्यासंदभायत द्दशक्कामोतयब करण्यात आले. यानुसार १८ एद्दप्रल १९४६ रोजी आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची स्र्ापना करण्यात आली. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचे मुख्यालय नेदरलॅंडमधील हेग याद्दठकाणी आहे. २.६.२ आंतरराÕůीय Æयायालयाची रचना:- आंतरराष्ट्रीय न्यायालयामध्ये १५ न्यायाधीशांचा समावेश होता, परंतु अलीकडील काळात आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील न्यायाधीशांची संख्या वाढवून ती १६ करण्यात आलेली आहे. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील न्यायाधीशांची द्दनवड ही स्वतंत्रपणे संयुक्त राष्ट्र संघटनेची आमसभा आद्दण सुरक्षा पररषदेकडून एकाचवेळी केली जाते. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील न्यायाधीशांचा काययकाल हा ९ वषांचा असतो, कारण दर ३ वषांनी १/३ न्यायाधीश द्दनवृत्त होतात आद्दण तेवढ्याच न्यायाधीशांची नव्याने द्दनवड केली जाते. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील द्दनवड झालेल्या न्यायाधीशांमधून एका न्यायाधीशांची द्दनवड अध्यक्ष म्हणून, तर एका न्यायाधीशांची द्दनवड उपाध्यक्ष म्हणून केली जाते. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील अध्यक्ष आद्दण उपाध्यक्ष यांचा काययकाल प्रत्येकी ३ वषांचा असतो. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचे कामकाज चालवण्यासाठी १६ पैकी द्दकमान ९ न्यायाधीश उपद्दस्र्त असणे आवश्यक आहे. म्हणजेच आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची ९ ही गणसंख्या munotes.in
Page 47
संयुक्तराष्ट्र
47 आहे. त्याचप्रमाणे आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या कामकाजाची फ्रेंच आद्दण इंग्रजी ही अद्दधकृत भाषा आहे, परंतु एखाद्या राष्ट्राने आपली बाजू स्वतःच्या राष्ट्रभाषेतून मांडण्याची द्दवनंती केल्यास त्या देशाला राष्ट्रभाषेतून आपली बाजू मांडण्याची संधी द्ददली जाते. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात एका राष्ट्रातून एकावेळी केवळ एकच व्यक्ती न्यायाधीश म्हणून द्दनवडली जाते. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील न्यायाधीशांची द्दनवड करताना सुरक्षा पररषदेच्या कायम सदस्य राष्ट्राचे प्रत्येकी एक सदस्य न्यायाधीशपदी द्दनवडले जातात. १९८५ ते १९८८ या काययकाळात भारताचे श्री नागेंद्र द्दसंग हे आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील न्यायाधीश होते. तसेच २०१२ मध्ये भारताचे श्री दलवीर भंडारी यांनीदेखील आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचे न्यायाधीश म्हणून कायय केलेले आहे. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील द्दनवृत्त होणाऱ्या न्यायाधीशांना त्याच पदावर पुन्हा द्दनवडले जाऊ शकते. प्रत्येक देशातील सवोच्च न्यायाधीशासाठी जी पात्रता आवश्यक असते, ती पात्रता आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या न्यायाधीशांची असणे आवश्यक असते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सवय सदस्य राष्ट्रे ही आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचे सदस्य असतात. परंतु जी राष्ट्र संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सदस्य राष्ट्र नाहीत, अशा राष्ट्रांनादेखील आमसभा आद्दण सुरक्षा पररषदेने द्दनद्दित केलेल्या अटीनुसार आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचे सदस्यत्व द्दस्वकारता येते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्राला आपले प्रश्न, संघषय द्दकंवा समस्या आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातून सोडवून घेणे बंधनकारक नसले, तरी जेव्हा संबंद्दधत राष्ट्र आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात खटला दाखल करते, तेव्हा न्यायालयाने द्ददलेला द्दनणयय मान्य करणे संबंद्दधत राष्ट्राला बंधनकारक असते. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात राष्ट्रांशी संबंद्दधत खटले चालवले जातात. त्याचप्रमाणे आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेला द्दनणयय हा त्या खटल्याशी संबंद्दधत राष्ट्रावरच बंधनकारक असतो. त्याचप्रमाणे आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेला द्दनणयय हा अंद्दतम स्वरूपाचा असल्यामुळे त्या द्दनणययाच्या द्दवरोधात अन्य दुसरीकडे कुठेही दाद मागता येत नाही. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेल्या द्दनणययाचे पालन जर संबंद्दधत राष्ट्राकडून होत नसेल, तर अशावेळी ही बाब सुरक्षा पररषदेच्या लक्षात आणून द्ददल्यानंतर सुरक्षा पररषद त्या राष्ट्रावर कोणती कारवाई करायची याचा द्दनणयय घेत असते. र्ोडक्यात आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेल्या द्दनणययाची अंमलबजावणी करण्यासाठीची स्वतंत्र यंत्रणा द्दनमायण करण्यात आलेली नाही द्दकंवा तशी नोंद आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या घटनेत करण्यात आलेली नाही. त्यामुळे सुरक्षा पररषद त्यासंदभायत आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या घटनेतील कलम ९४(२) नुसार कारवाई करीत असते. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातील द्दनणयय हे बहुमताच्या तत्तवावर घेण्यात येतात. आंतरराष्ट्रीय खटल्याचा द्दनवाडा करीत असताना आंतरराष्ट्रीय न्यायालय सवय द्दनवाडे हे साध्या बहुमताने घेत असते. जेव्हा एखाद्या द्दनवाड्यामध्ये समर्यनार्य आद्दण द्दवरोधात मतांची बरोबरी होत असते, अशावेळी आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या अध्यक्षांचे मत द्दनणाययक मत (Casting Vote) म्हणून द्दस्वकारले जाते. आंतरराष्ट्रीय न्यायालय हे केवळ राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील संघषय सोडद्दवण्याचे कायय करते, त्यामुळे कोणतीही व्यक्ती या न्यायालयाचा सदस्य बनू शकत नाही द्दकंवा कोणत्याही व्यक्तीवर या आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात खटला दाखल करता येत नाही. munotes.in
Page 48
संयुक्तराष्ट्र
48 २.६.३ आंतरराÕůीय Æयायालयाची उिĥĶे:- १८ एद्दप्रल १९४६ रोजी द्दवद्दशष्ट उिेशानुसार संयुक्त राष्ट्र संघटनेअंतगयत आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची स्र्ापना करण्यात आलेली आहे. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची उद्दिष्टे ही संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या उद्दिष्टांना पूरक आहेत. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची प्रमुख उद्दिष्टे पुढीलप्रमाणे आहेत; १) संयुक्त राष्ट्र संघटनेपुढे येणारे कायदेशीर प्रश्न सोडवणे. २) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांनी मांडलेले प्रश्न व समस्या सोडवणे. ३) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या आमसभा आद्दण सुरक्षा पररषद या घटक अंगांनी सल्ला माद्दगतल्यास त्यांना तो सल्ला देणे. २.६.४ आंतरराÕůीय Æयायालयाची वैिशĶ्ये:- आंतरराष्ट्रीय न्यायालय ही संयुक्त राष्ट्र संघटनेची एक महत्तवाची घटक संस्र्ा असून संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांमधील द्दवद्दवध प्रश्न वा समस्या सोडद्दवण्यासंदभायत या न्यायालयाची भूद्दमका महत्तवाची असते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या उद्दिष्टांच्या चौकटीत राहून कायय करणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची वैद्दशष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत; १) अंितम Æयायालय:- राष्ट्रा-ष्ट्रामधील द्दवद्दवध प्रश्न व समस्यांच्या संदभायत आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेला द्दनणयय हा अंद्दतम स्वरूपाचा असतो, कारण आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेल्या द्दनणययाच्या द्दवरोधात कोणत्याही द्दठकाणी दाद मागण्याची व्यवस्र्ा नाही, म्हणून आंतरराष्ट्रीय न्यायालय हे अंद्दतम न्यायालय आहे. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेल्या द्दनणययाचे काटेकोरपणे पालन करणे हे संबंद्दधत राष्ट्रावर बंधनकारक असते, परंतु जर एखादे राष्ट्र आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेल्या द्दनणययाचे पालन करीत नसेल, तर अशावेळी संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सुरक्षा पररषद याद्दठकाणी हस्तक्षेप करीत असते. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेल्या द्दनणययाचे पालन संबंद्दधत राष्ट्र करीत नसल्यास ही बाब सुरक्षा पररषदेच्या लक्षात आणून द्ददल्यानंतर सुरक्षा पररषद संबंद्दधत राष्ट्रांवर करावयाच्या कारवाईसंदभायत द्दनणयय घेत असते. र्ोडक्यात आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेला द्दनणयय हा अंद्दतम स्वरूपाचा असल्यामुळे आंतरराष्ट्रीय न्यायालय हे अंद्दतम न्यायालय आहे. २) िनणªयाची बंधनकारकता:- आंतरराष्ट्रीय स्तरावर राष्ट्रा-राष्ट्रांमध्ये द्दनमायण झालेले प्रश्न द्दकंवा समस्येसंदभायत जेव्हा संबंद्दधत राष्ट्र आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाकडे खटला दाखल करीत असते, तेव्हा त्या खटल्याच्या संदभायत आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेला द्दनणयय मान्य करणे, हे संबंद्दधत राष्ट्रावर बंधनकारक असते. द्दनणययाशी संबंद्दधत राष्ट्र वगळता आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेला द्दनणयय इतर राष्ट्रांवर मात्र बंधनकारक नसतो. munotes.in
Page 49
संयुक्तराष्ट्र
49 ३) आंतरराÕůीय कायīाचा अथª लावणे:- आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या घटनेतील कलम ३६ नुसार आंतरराष्ट्रीय कायद्यांचा अर्य लावण्याचा अंद्दतम अद्दधकार हा आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाला आहे. आंतरराष्ट्रीय कायद्यांशी संबंद्दधत प्रश्न द्दकंवा समस्यांच्या संदभायत आंतरराष्ट्रीय न्यायालय आंतरराष्ट्रीय कायद्यातील तरतुदींचा अर्य लावत असते. ४) केवळ राÕůांवरील खटÐयांची सुनावणी:- आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील राष्ट्रा-राष्ट्रामध्ये असणारे द्दवद्दवध प्रश्न द्दकंवा समस्यांच्या संदभायतील खटले आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात दाखल केले जातात. म्हणजेच आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात केवळ राष्ट्रांवर खटले दाखल करता येऊ शकतात, मात्र व्यक्तींवरील खटले दाखल करता येत नाहीत. कारण आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचे सदस्यत्व केवळ राष्ट्रांना द्दमळत असते, मात्र व्यक्तीला सदस्यत्व द्दमळत नाही. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची स्र्ापना राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील प्रश्न सोडवण्यासाठी झालेली आहे. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात राष्ट्रावरील खटल्यांची सुनावणी होत असते. ५) िनणªया¸या अंमलबजावणीची यंýणा नाही:- आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्दवद्दवध प्रश्न वा समस्यांच्या संदभायमध्ये द्ददलेला द्दनणयय हा संबंद्दधत राष्ट्रावर बंधनकारक असतो. परंतु आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेला द्दनणयय जर एखादे संबंद्दधत राष्ट्र अंमलात आणत नसेल, तर त्या राष्ट्राद्दवरुद्ध द्दनणययाची अंमलबजावणी करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची कोणतीही स्वतंत्र व्यवस्र्ा द्दकंवा यंत्रणा द्दनमायण करण्यात आलेली नाही द्दकंवा यासंदभायत आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाला कोणताही अद्दधकार देण्यात आलेला नाही. पयाययाने आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेल्या द्दनणययाच्या अंमलबजावणीमध्ये ही उणीव द्ददसून येते. अशा पररद्दस्र्तीमध्ये एखादे राष्ट्र आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेल्या द्दनणययाची अंमलबजावणी करीत नसल्यास तसे सुरक्षा पररषदेच्या द्दनदशयनास आणून द्ददल्यास सुरक्षा पररषद त्या राष्ट्राद्दवरोधात संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेतील कलम ९४ (२) नुसार कारवाई करते. २.६.५आंतरराÕůीय Æयायालयाचे अिधकार व कायª:- आंतरराष्ट्रीय स्तरावर संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील तत्तवानुसार राष्ट्रांमधील द्दवद्दवध प्रश्न द्दकंवा समस्यांच्या संदभायतील दाखल करण्यात आलेल्या खटल्यांच्या संदभायमध्ये महत्तवाचे अद्दधकार आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाला प्राप्त झालेले आहेत. त्यानुसार आंतरराष्ट्रीय न्यायालय खालील कायय करते; १) कायदेशीर ÿij सोडवणे:- आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुव्यवस्र्ा कायम राखण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र संघटनेपुढे येणारे द्दवद्दवध कायदेशीर प्रश्न सोडद्दवण्याचे कायय आंतरराष्ट्रीय न्यायालय करते. munotes.in
Page 50
संयुक्तराष्ट्र
50 आंतरराष्ट्रीय प्रश्नांच्या संदभायत सुयोग्य मागय काढण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची भूद्दमका महत्तवाची असते. २) राÕůा-राÕůांमधील संघषाªचे िनवारण करणे:- आंतरराष्ट्रीय स्तरावर संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांमध्ये असणारे द्दवद्दवध प्रश्न द्दकंवा समस्यांचे द्दनवारण करण्याचे प्रमुख कायय आंतरराष्ट्रीय न्यायालय करते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांमध्ये असणारे सीमाप्रश्न, नद्यांच्या पाणी वाटपाचा प्रश्न, समुद्री सीमारेषा द्दनधायररत करण्याची समस्या, राष्ट्रीयत्वाचा प्रश्न, द्दनवायद्दसतांची समस्या, प्रादेद्दशक सावयभोमत्वासंदभायतील प्रश्न, सैद्दनक द्दकंवा नागररकांना ओद्दलस ठेवण्याचा प्रश्न इ. द्दवद्दवध प्रश्न द्दकंवा समस्यांचे शांततापूणय मागायने द्दनवारण करण्याचा प्रयत्न आंतरराष्ट्रीय न्यायालय करीत असते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांकडून आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाकडे दाखल करण्यात आलेल्या खटल्याच्या संदभायत आंतरराष्ट्रीय न्यायालय संघषय द्दनवारण करते. तसेच आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेला द्दनणयय त्या खटल्यातील संबंद्दधत राष्ट्रांवरच बंधनकारक असतो, मात्र तो इतर राष्ट्रावर बंधनकारक नसतो. ३) संयुĉ राÕů संघटने¸या घटक अंगांना सÐला देणे:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या आमसभा आद्दण सुरक्षा पररषद या महत्तवाच्या घटकांनी आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाला सल्ला माद्दगतल्यास तो सल्ला देण्याचा अद्दधकार आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाला आहे. आमसभा द्दकंवा सुरक्षा पररषदेने सल्ला देण्याची द्दवनंती केल्यासच आंतरराष्ट्रीय न्यायालय सल्ला देत असते अन्यर्ा नाही. त्याचप्रमाणे आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेला सल्ला आमसभा द्दकंवा सुरक्षा पररषदेवर मात्र बंधनकारक नसतो. र्ोडक्यात आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाकडे आमसभा द्दकंवा सुरक्षा पररषदेने माद्दगतलेला सल्ला आंतरराष्ट्रीय न्यायालय देत असते, परंतु न्यायालयाने द्ददलेल्या सल्ल्याचे पालन करणे हे आमसभा अर्वा सुरक्षा पररषदेवर सक्तीचे नाही. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने स्र्ापना झाल्यापासून द्दवद्दवध प्रश्नांच्या संदभायत सल्ला द्ददलेला आहे. उदा. पॅलेस्टाइन प्रदेशातील द्दभंत बांधण्याचा कायदेशीर पररणाम, संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्यत्वासाठी प्रवेश, संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सेवेत जखमी झालेल्यांना नुकसान भरपाई इ. ४) आंतरराÕůीय कायīाचा व करारांचा अथª लावणे:- आंतरराष्ट्रीय स्तरावर राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील द्दवद्दवध प्रश्न द्दकंवा समस्या सोडवण्यासंदभायत जे आंतरराष्ट्रीय कायदे द्दकंवा करार द्दनमायण करण्यात आलेले आहेत, त्या कायद्यातील द्दकंवा करारातील द्दवद्दवध तरतुदींचा अर्य लावण्याचे कायय आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाकडून केले जाते. र्ोडक्यात आंतरराष्ट्रीय कायदे तसेच करारांचा अर्य लावण्याचे महत्तवपूणय कायय आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाकडून केले जाते. २.६.६ आंतरराÕůीय Æयायालयाची भूिमका:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे महत्तवाचे अंग असलेल्या आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांमधील द्दवद्दवध प्रश्न द्दकंवा समस्या सोडवण्यामध्ये स्र्ापनेपासून ते munotes.in
Page 51
संयुक्तराष्ट्र
51 आजपयंत म्हणजेच जवळपास गेल्या ७५ वषायत महत्तवाची भूद्दमका बजावलेली आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेपुढे येणाऱ्या द्दवद्दवध कायदेशीर प्रश्नांच्या सोडवणुकीसाठी तसेच आंतरराष्ट्रीय कायद्यांचा आद्दण करारांचा अर्य लावण्यात देखील आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने महत्तवाची भूद्दमका बजावलेली आहे. त्याचप्रमाणे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषद तसेच आमसभेला अनेकवेळा महत्तवाच्या मुद्द्यांवर आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने सल्ला द्ददलेला आहे. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने मागील ७५ वषांमध्ये आमसभा आद्दण सुरक्षा पररषद या संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या घटकांना २४ वेळा महत्तवपूणय द्दवषयांवर सल्ला द्ददलेला आहे. त्याचप्रमाणे आंतरराष्ट्रीय न्यायालयासमोर आलेल्या द्दवद्दवध ७६ पेक्षा अद्दधक खटल्यांमध्ये न्यायद्दनवाडा करण्याचे कायय आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने केलेले आहे. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयासमोर येणाऱ्या द्दवद्दवध राष्ट्रा-राष्ट्रातील प्रश्न वा समस्यांमध्ये भूसीमा व समुद्री सीमा द्दनधायररत करण्यासंदभायतील वाद, आद्दर्यक आद्दण व्यापारी स्वरूपाचे वाद, राष्ट्रीयत्वाचा प्रश्न, आश्रयाचा अद्दधकार, द्दवम्बल्डन खटला, दादरा नगरहवेलीबाबत पोतुयगीजांनी दाखल केलेला खटला, कच्छच्या रणाबाबतीतील वाद, बल्गेररया, हंगेरी आद्दण रुमाद्दनयाच्या तहाच्या स्पष्टीकरणाचा दावा अशा प्रकारच्या प्रश्न वा समस्यांवर न्यायद्दनवाडा केलेला आहे. आजपयंतचा आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या न्यायद्दनवाड्याचा ईद्दतहास पाहता अमेररका आद्दण कॅनडा, इंग्लंड आद्दण डेन्माकय, द्दलद्दबया आद्दण याल्टा या देशांमधील वादग्रस्त प्रश्न सोडद्दवण्याचा प्रयत्न आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने केलेला आहे. शीतयुद्ध तसेच शीतयुद्धोतर काळात आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने काही महत्तवाच्या जागद्दतक समस्यांवर महत्तवपूणय द्दनणयय द्ददलेले आहेत. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुव्यवस्र्ा राखण्यासाठी द्ददलेल्या द्दनणययाबरोबरच आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने मानवी जीवन व संस्कृतीला अनुसरून पयायवरणाचे संरक्षण, मानवी हक्क व अनुशक्तीच्या शस्त्रास्त्र प्रसारावर मयायदा इत्यादीबाबत महत्तवपूणय द्दनणयय द्ददलेले आहेत. र्ोडक्यात आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने राष्ट्-राष्ट्रातील वादग्रस्त प्रश्न द्दकंवा समस्या सोडद्दवण्यामध्ये महत्तवाची भूद्दमका बजावलेली आहे. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने वादग्रस्त प्रश्नांच्या द्दनणययामध्ये महत्तवाची भूद्दमका पार पाडलेली असली तरीदेखील आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेल्या द्दनणययाची अंमलबजावणी करण्यासाठी स्वतंत्र व्यवस्र्ा अर्वा यंत्रणा द्दनमायण करण्यात आलेली नाही, त्यामुळे यासंदभायत आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची बाजू अपंग असलेली द्ददसून येते. कारण आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने द्ददलेले द्दनणयय अंमलात आणणारी स्वतंत्र अशी पोलीस द्दकंवा लष्ट्करी यंत्रणा संयुक्त राष्ट्र संघटनेकडे अद्यापतरी अद्दस्तत्वात आलेली नाही. सारांश:- आंतरराष्ट्रीय न्यायालय हे संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे एक महत्तवाचे घटक अंग असून या न्यायालयाने स्र्ापनेपासून ते आतापयंतच्या ७५ वषांमध्ये आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुव्यवस्र्ा राखण्यासाठी राष्ट्रा-राष्ट्रातील महत्तवाच्या व वादग्रस्त प्रश्न वा समस्या सोडद्दवण्यामध्ये महत्तवाची भूद्दमका पार पाडलेली आहे. राष्ट्रा-राष्ट्रामधील संघषय सोडद्दवण्यामध्ये संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या घटक अंगाना सल्ला देण्यामध्ये, आंतरराष्ट्रीय कायद्यांचा आद्दण करारांचा अर्य लावण्यामध्ये, तसेच संयुक्त राष्ट्र संघटनेसमोर येणारे द्दवद्दवध कायदेशीर प्रश्न सोडद्दवण्यामध्ये आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची भूद्दमका महत्तवाची ठरलेली आहे. munotes.in
Page 52
संयुक्तराष्ट्र
52 आपली ÿगती तपासा. १) आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची स्र्ापना आद्दण रचनेद्दवषयी सद्दवस्तर द्दलहा. २) आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची वैद्दशष्ट्ये स्पष्ट करा. ३) आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाचे अद्दधकार व कायय सद्दवस्तर द्दलहा. ४) आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाची भूद्दमका स्पष्ट करा. २.७ संयुĉ राÕů संघटनेचे महासिचव (Secretary General):- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमध्ये करण्यात आलेल्या तरतुदीनुसार संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे कायय द्दनद्दित आद्दण सुसंघद्दटतपने चालण्यासाठी संयुक्त राष्ट्रसंघाने एका द्दनयद्दमत कायायलयाची द्दनद्दमयती केलेली आहे, हे कायायलय संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे 'सद्दचवालय' म्हणून ओळखले जाते. या सद्दचवालयामार्यत संयुक्त राष्ट्र संघटनेचा दैनंद्ददन प्रशासकीय कारभार चालद्दवला जातो. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सद्दचवालयाची स्र्ापना १९४५ मध्ये करण्यात आलेली असून या सद्दचवालयाचे मुख्यालय अमेररकेतील न्यूयॉकय येर्े आहे. सद्दचवालयाला संयुक्त राष्ट्र संघटनेची एक घटक संस्र्ा असा दजाय देण्यात आलेला आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील १५ व्या प्रकरणामध्ये कलम ९७ ते १०१ मध्ये सद्दचवालयाच्या रचनेसंबंधीच्या तरतुदी केलेल्या आहेत. सद्दचवालयाच्या प्रमुखास 'महासद्दचव' असे संबोधले जाते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील कलम ९७ नुसार 'महासद्दचव' हे संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे 'प्रमुख प्रशासकीय अद्दधकारी' असतात. संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे महासद्दचव हे सद्दचवालयाचे प्रमुख म्हणून कायय करीत असतात. त्याचप्रमाणे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या एकूण कायायवर देखरेख ठेवणे, तसेच कायायत समन्वय साधण्याचे प्रमुख कायय सद्दचवालयामार्यत महासद्दचव करीत असतात. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सद्दचवालयात महासद्दचवांना त्यांच्या कायायत मदत करण्यासाठी ९ उपमहासद्दचव, प्रशासकीय अद्दधकारी, सहाय्यक तसेच द्दवशेषज्ञ आद्दण सुमारे पाच हजार कमयचारी वगय असतो. सद्दचवालयातील सवय कमयचारी वगायची नेमणूक महासद्दचवाकडून केली जाते, परंतु ही नेमणूक करताना आमसभेने ठरवून द्ददलेल्या द्दनयमानुसार महासद्दचव ती करीत असतात. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सद्दचवालयात अनेक द्दवभाग द्दनमायण करण्यात आलेले असून त्या प्रत्येक द्दवभागाचे प्रशासकीय नेतृत्व उपमहासद्दचवांकडे देण्यात आलेले असते. या सवय द्दवभागांवर महासद्दचवांचे द्दनयंत्रण असते. महासद्दचव हे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सद्दचवालयाचे मुख्य समन्वयक असतात. म्हणून समन्वयक या नात्याने सद्दचवालयाच्या कायायवर देखरेख ठेवण्याबरोबरच संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या घटनेनुसार द्दनधायररत केलेली कायय महासद्दचवांकडून केली जातात. २.७.१ महासिचवांची नेमणूक:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा पररषदेने केलेल्या द्दशर्ारशीनुसार आमसभेकडून महासद्दचवांची नेमणूक करण्यात येते. महासद्दचव पदासाठीच्या उमेदवारांची नावे द्दनद्दश् चत करण्यासाठी सुरक्षा पररषदेची द्दवशेष बैठक बोलावण्यात येत असते. या बैठकीमध्ये महासद्दचवपदी कोणास द्दनयुक्त करायचे यासंबंधी सुरक्षा पररषदेमधील पाच कायम सदस्य munotes.in
Page 53
संयुक्तराष्ट्र
53 राष्ट्रांचे एकमत झाल्याद्दशवाय महासद्दचवपदी द्दनयुक्त होणाऱ्या नावाची द्दशर्ारस सुरक्षा पररषद आमसभेकडे करीत नाही. सुरक्षा पररषदेतील पाच कायम सदस्य राष्ट्रांचे एकमत महासद्दचव पदाच्या द्दनवडीसंदभायत होण्यासाठी आतापयंतचा इद्दतहास पाहता हेच स्पष्ट होते की, तटस्र् व्यक्तींची नेमणूक महासद्दचव या पदावर करण्यात आलेली आहे. महासद्दचव या पदासाठी सुरक्षा पररषदेने ज्या नावाची द्दशर्ारस केलेली असेल ते नाव नाकारण्याचा अद्दधकार आमसभेला आहे. सुरक्षा पररषदेने द्दशर्ारस केलेले नाव आमसभेने नाकारल्यास सुरक्षा पररषद अशावेळी महासद्दचव पदासाठी नवीन नावाचा द्दवचार करीत असते. आमसभा सुरक्षा पररषदेने महासद्दचव पदासाठी द्दशर्ारस केलेल्या उमेदवाराचे नाव नाकारून स्वतः महासद्दचव पदासाठी दुसरे नाव सुचवू शकत नाही. कारण महासद्दचव म्हणून नावाची द्दशर्ारस करण्याचा अद्दधकार हा र्क्त सुरक्षा पररषदेलाच आहे. म्हणून सुरक्षा पररषदेकडून महासद्दचव पदासाठी नावाची द्दशर्ारस करण्यात आल्यानंतर आमसभेकडून गुप्त मतदान पद्धतीने महासद्दचवाची द्दनवड केली जाते. आमसभेमध्ये उपद्दस्र्त असणाऱ्या सदस्य राष्ट्रांच्या साध्या बहुमताने महासद्दचवांची द्दनवड केली जाते. महासद्दचवांची द्दनवड करण्यासाठी आमसभेच्या द्दवशेष बहुमताची आवश्यकता नसते. महासद्दचवांचा काययकाल ५ वषांचा असल्यामुळे आमसभेकडून त्यांची द्दनवड ५ वषांसाठी केली जाते. महासद्दचव पदावर पुनद्दनययुक्ती केली जाऊ शकते, परंतु दोन काययकालापेक्षा म्हणजेच १० वषायपेक्षा अद्दधक काययकालासाठी महासद्दचवाची द्दनयुक्ती करता येत नाही. आमसभा महासद्दचव पदाचा काययकाल वाढवू शकते, तसा अद्दधकार आमसभेला देण्यात आलेला आहे. २४ ऑक्टोबर १९४५ रोजी इंग्लंडचे ग्लॅडवीन जेब यांची संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे काययकारी महासद्दचव (हंगामी) नेमणूक करण्यात आलेली होती. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सद्दचवालयाचे पद्दहले महासद्दचव म्हणून नॉवेचे द्दरग्वे ली यांची द्दनवड २ र्ेब्रुवारी १९४६ रोजी करण्यात आलेली होती. १ जानेवारी २०१७ पासून संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या महासद्दचव म्हणून पोतुयगालचे ऑंटीन्यूओ गुड्रेस हे काययरत आहेत. संयुĉ राÕů संघटनेचे आजपय«त झालेले महासिचव- Sr.
No. Name of the Secretary
General Tenur ०१ Gladwyn Jebb (UK) -
Acting २४th Oct. १९४५ to ०१st Feb. १९४६ ०२ Trygve Lie (Noeway) ०२nd Feb. १९४६ to १०th Nov. १९५२ ०३ Dag Hammrskjold
(Sweden) १०th April १९५३ to १८th Sept. १९६१ ०४ U Thant (Burma) ३०th Nov. १९६१ to ३१st Dec. १९७१ ०५ Kurt Waldheim (Austria) ०१st Jan. १९७२ to ३१st Dec. १९८१ ०६ Javier Perer de cwllar
(Perm) ०१st Jan. १९८२ to ३१st Dec. १९९१ ०७ Boutros Boutros -Ghali
(Egypt) ०१st Jan. १९९२ to ३१st Dec. १९९६ munotes.in
Page 54
संयुक्तराष्ट्र
54 ०८ Kofi Annan (Ghana) ०१st Jan. १९९७ to ३१st Dec. २००६ ०९ Ban-ki-moon (South
Korea) ०१st Jan. २००७ to ३१st Dec. २०१६ १० Antonio Guterres
(Portugal) ०१st Jan. २०१७ to Present date २.७.२ महासिचवांचे अिधकार व कायª:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील कलम ९७ नुसार सद्दचवालयाचे 'महासद्दचव' हे संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे 'प्रमुख प्रशासकीय अद्दधकारी' असतात. सद्दचवालयाचे मुख्य प्रशासकीय अद्दधकारी या नात्याने महासद्दचवांचे काययक्षेत्र व्यापक बनलेले आहे. महासद्दचव हे सद्दचवालयाचे ‘मुख्य समन्वयक’ असतात. सद्दचवालयाच्या एकूण कायायवर देखरेख करणे व द्दनयंत्रण ठेवण्याबरोबरच संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील द्दनधायररत केलेली पुढील कायय महासद्दचवांकडून पार पाडली जातात; १) आंतरराष्ट्रीय संघषायमध्ये राष्ट्रा-राष्ट्रातील तणावाची पररद्दस्र्ती द्दनवारण करण्यामध्ये महासद्दचव मध्यस्र्ीची भूद्दमका बजावतात. सद्दचवालयाच्या मदतीने महासद्दचव आंतरराष्ट्रीय संघषायतील उभय पक्षांना राजनयाच्या तसेच वाटाघाटीच्या माध्यमातून संघषायवर तोडगा काढण्यासाठी मदत करीत असतात. र्ोडक्यात आंतरराष्ट्रीय संघषायचे करण्यामध्ये महासद्दचवांना मध्यस्र्ीची भूद्दमका पार पाडावी लागते. २) संयुक्त राष्ट्र संघटनेने केलेल्या वाद्दषयक कायायचा अहवाल आमसभेच्या वाद्दषयक अद्दधवेशनात सादर करणे. ३) आमसभेचे अद्दधवेशन बोलावणे तसेच आमसभेच्या कायायचा तपशील तयार करणे. ४) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांना त्यांच्या कायायमध्ये मदत करण्यामध्ये सद्दचवालय आद्दण सद्दचवालयाच्या महासद्दचवांची भूद्दमका महत्तवाची असते. र्ोडक्यात महासद्दचव संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांना मदत आद्दण सहकायय करीत असतात. ५) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या आमसभेने तसेच सुरक्षा पररषदेने घेतलेल्या सवय द्दनणययांची अंमलबजावणी करणे. ६) संयुक्त राष्ट्र संघटनेचा प्रमुख प्रशासकीय अद्दधकारी म्हणून आमसभेच्या तसेच संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या घटक अंगांच्या होणाऱ्या द्दवद्दवध सभांना उपद्दस्र्त राहणे तसेच त्या सभांची व्यवस्र्ा करणे. ७) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या घटनेतील कलम ९९ नुसार आंतरराष्ट्रीय दृद्दष्टकोनातून एखाद्या महत्तवाचा प्रश्न वा द्दवषय, आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेला धोका पोहोचवणारी बाब द्दकंवा प्रश् न सुरक्षा पररषदेच्यापुढे आणण्याचा, त्याचप्रमाणे संबंद्दधत समस्या व प्रश्नाकडे सुरक्षा पररषदेचे लक्ष वेधण्याचा अद्दधकार महासद्दचवांना आहे. महासद्दचवांना प्राप्त असणाऱ्या या अद्दधकारामुळे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या माध्यमातून द्दवद्दवध समस्या द्दकंवा प्रश्न सोडद्दवण्याचा मागय मोकळा होत असतो, म्हणून munotes.in
Page 55
संयुक्तराष्ट्र
55 महासद्दचवांची भूद्दमका ही प्रशासकीय नाही, तर अशाप्रसंगी त्यांची राजकीय भूद्दमकादेखील महत्तवपूणय ठरत असते. ८) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांनी वेळोवेळी केलेल्या द्दवद्दवध सूचनांची दखल घेणे तसेच या सुचना आमसभा आद्दण सुरक्षा पररषदेकडे पाठवणे. ९) संयुक्त राष्ट्र संघटनेशी संलद्दग्नत सवय सदस्य राष्ट्रांच्या संदभायत केलेल्या ठरावांची अंमलबजावणी करणे. १०) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या लहान तसेच मोठ्या सदस्य राष्ट्रांमधील समतोल साधण्याचे कायय महासद्दचवांना करावे लागते. या माध्यमातून संयुक्त राष्ट्र संघटनेची आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील द्दन:पक्षपाती प्रद्दतमा द्दनमायण करण्यात आद्दण ती द्दटकद्दवण्यात महासद्दचवांची भूद्दमका महत्तवाची असते. ही भूद्दमका पार पाडताना महासद्दचवांना बलाढ्य व मोठ्या राष्ट्रांचे द्दहतसंबंध न दुखवता लहान राष्ट्रांचा संयुक्त राष्ट्र संघटनेवरील द्दवश्वास द्दटकद्दवण्यासाठी मोठी कसरत करावी लागते. ११) आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात एखाद्या द्दठकाणी वादग्रस्त पररद्दस्र्ती द्दनमायण झालेली असल्यास अशा वादग्रस्त द्दठकाणाची पाहणी करणे आद्दण त्या द्दठकाणचा पूणय अहवाल आमसभा तसेच सुरक्षा पररषदेला सादर करण्याचे कायय महासद्दचवांना करावे लागते. १२) आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील द्दवद्दवध वाद द्दमटद्दवण्यात सहकायय करणे. १३) आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुव्यवस्र्ा राखण्याच्या संदभायतील व्यवस्र्ापन करणे. १४) द्दवद्दवध महत्तवपूणय द्दवषयांवर आंतरराष्ट्रीय पररषदांचे आयोजन करणे. १५) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सदस्य राष्ट्रांबरोबर द्दवद्दवध महत्तवाच्या द्दवषयांवर द्दवचारद्दवद्दनमय करणे. १६) संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या द्दवद्दवध घटक अंगांनी महासद्दचव यांच्यावर सोपवलेली जबाबदारी महासद्दचवांना पूणय करावी लागते. २.७.३ महासिचवांची भूिमका:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सद्दचवालयाचे 'मुख्य प्रशासकीय अद्दधकारी' या नात्याने महासद्दचवांची काययक्षेत्र अत्यंत व्यापक बनलेले आहे. सद्दचवालयाचे मुख्य समन्वयक म्हणून संयुक्त राष्ट्र संघटनेमध्ये महासद्दचवांचे स्र्ान आद्दण भूद्दमका अत्यंत महत्तवपूणय आहे. महासद्दचवांना प्राप्त झालेल्या अद्दधकारामुळे एखाद्या देशाच्या पंतप्रधानाप्रमाणे संयुक्त राष्ट्र संघटनेमध्ये महत्तवाचे स्र्ान प्राप्त झालेले आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील कलम ९८ नुसार महासद्दचव आमसभेला संयुक्त राष्ट्र संघटनेचा वाद्दषयक अहवाल सादर करत असतात. महासद्दचव सादर करत असलेल्या अशा अहवालामुळे संयुक्त राष्ट्र संघटनेची भद्दवष्ट्यातील द्ददशा आद्दण प्रवास द्दनद्दित होत असतो. संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे माजी महासद्दचव बुत्रोस घी यांनी शीतयुद्धाच्या समाप्तीनंतर संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या भावी वाटचालीसंबंधी 'An Agenda for Peace' आद्दण 'An Agenda for Development' असे दोन वाद्दषयक अहवाल आमसभेला सादर केलेले होते. त्याचप्रमाणे संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे माजी महासद्दचव कोर्ी अन्नान यांनी २१व्या शतकात संयुक्त राष्ट्र संघटनेपुढे munotes.in
Page 56
संयुक्तराष्ट्र
56 आव्हान म्हणून उभ्या राद्दहलेल्या द्दवद्दवध प्रश्न व समस्यांवरील उपाययोजनांचा सवयसमावेशक आढावा घेणारा वाद्दषयक अहवाल आमसभेसमोर २००० मध्ये सादर केला होता. हा अहवाल 'We the People: The Role of United Nations in the २१st Century' या नावाने ओळखला जातो. र्ोडक्यात अशाप्रकारचे अहवाल आमसभेत सादर करण्यामध्ये महासद्दचवांची भूद्दमका महत्तवपूणय असते. राजकीय अभ्यासक मॉगैंर्ा यांच्या मते, संयुक्त राष्ट्र संघटनेमध्ये महासद्दचवांना प्राप्त असणाऱ्या अद्दधकारामुळे त्यांचे स्र्ान संयुक्त संघटनेमध्ये एखाद्या देशाच्या पंतप्रधानाप्रमाणे द्दनमायण झालेले आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या आमसभेने कारवाई करण्याबाबत जी नवीन जबाबदारी महासद्दचवांवर टाकलेली आहे, त्यामुळे द्दनद्दितच महासद्दचवांचे संयुक्त राष्ट्र संघटनेतील महत्तव आद्दण भूद्दमकेला महत्व प्राप्त झालेले आहे. या द्दशवाय आंतरराष्ट्रीय शांतता प्रस्र्ाद्दपत करण्यामध्येदेखील महासद्दचवांची भूद्दमका महत्तवपूणय ठरलेली आहे. तसेच संयुक्त राष्ट्र संघटनेची सुरक्षा पररषद आद्दण महासभा या महत्तवाच्या घटक अंगांनी करावयाची सवय राजकीय कायय महासद्दचवांच्या कायायलयातून केली जात असल्यामुळे यामध्येदेखील महासद्दचवांच्या भूद्दमकेला महत्तव प्राप्त झालेले आहे. महासद्दचवांना प्राप्त असणारे अद्दधकार, त्यांची व्यद्दक्तगत प्रद्दतष्ठा त्याचप्रमाणे महासद्दचवांचे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सद्दचवालयातील कायम कायायलयीन अद्दस्तत्व यामुळे संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या द्दनणयय आद्दण कारवाईच्या केंद्रस्र्ानी महासद्दचव हे पद आलेले आहे. राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील संघषय सोडद्दवण्यात आद्दण आंतरराष्ट्रीय शांतता व सुव्यवस्र्ा राखण्यात संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या महासद्दचवांची भूद्दमका अद्दतशय महत्तवाची आहे. कारण आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुव्यवस्र्ा राखण्याची जबाबदारी जरी सुरक्षा पररषदेची असली तरी, या कायायत संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या महासद्दचवांनी आतापयंतचा इद्दतहास पाहता महत्तवाची भूद्दमका पार पाडलेली आहे, हे स्पष्ट होते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या महासद्दचवांनी राजनय, संघषायत मध्यस्र्ी करणे आद्दण द्दवद्दशष्ट संघषायकडे सुरक्षा पररषदेचे लक्ष वेधणे या तीन साधनांचा वापर करून संघषय व्यवस्र्ापन करण्यात आद्दण प्रश्न सोडवण्याचे कायय करण्यात महत्तवाची भूद्दमका पार पाडलेली आहे. संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सनदेमधील कलम ९९ नुसार महासद्दचवांनी आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता द्दटकद्दवण्याचा प्रयत्न करताना महत्तवाची भूद्दमका पार पाडलेली आहे. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षततेला धोका पोहोचद्दवणाऱ्या द्दवद्दशष्ट घटनांकडे महासद्दचव यांनी सुरक्षा पररषदेचे लक्ष वेधून अशा घटनांची दखल घेण्यास सुरक्षा पररषदेला भाग पाडलेले आहे. उदा. माजी महासद्दचव कुटय वाल्डेम यांनी इराणच्या प्रश्नाकडे तर डॅग हॅमरद्दशल्ड यांनी कांगो देशातील पररद्दस्र्तीकडे आद्दण त्यामुळे आद्दफ्रका खंडातील धोक्यात आलेल्या पररद्दस्र्तीकडे सुरक्षा पररषदेचे लक्ष वेधलेले आहे. सारांश:- संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सद्दचवालयाचे 'मुख्य प्रशासकीय अद्दधकारी' तसेच सद्दचवालयाचे 'मुख्य समन्वयक' या नात्याने महासद्दचव या पदाचे महत्तव वाढलेले आहे. सद्दचवालयातील महासद्दचवांमार्यत संयुक्त राष्ट्र संघटनेचा दैनंद्ददन प्रशासकीय कारभार चालद्दवला जातो. त्याचप्रमाणे सद्दचवालयाच्या एकूण कायायवर देखरेख ठेवणे आद्दण द्दनयंत्रण ठेवण्याची महत्तवाची जबाबदारी महासद्दचवांकडून पार पाडली जाते. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दक्षतता द्दटकद्दवण्यात तसेच राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील संघषय सोडद्दवण्यात संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या महासद्दचव या पदाला महत्तव प्राप्त झालेले आहे. munotes.in
Page 57
संयुक्तराष्ट्र
57 राष्ट्रा-राष्ट्रांमधील संघषायचे व्यवस्र्ापन आद्दण द्दनवारण करण्यामध्ये महत्तवाची भूद्दमका महासद्दचवांनी आतापयंत पार पाडलेली आहे. आपली ÿगती तपासा. १) महासद्दचवाचे अद्दधकार व कायय सद्दवस्तर द्दलहा. २) संयुक्त राष्ट्र संघटनेमधील महासद्दचवाची भूद्दमका स्पष्ट करा. ३) महासद्दचवांची नेमणूक यावर द्दनबंध द्दलहा. अिधक वाचनासाठी उपयुĉ संदभªúंथ:- १) Malhotra V. K., International Relations, New Delhi, २००१. २) Roskin Berry, International Relations: The New World of International Relations, New Delhi, २००२. ३) Bhuinya Niranjan, United Nations Problems and ProspectsCulcutta, १९८०. ४) Palmerr and Parkin's, International elations Culcutta, १९७०. ५) शमाय प्रभूदत्त, अंतरराष्ट्रीय संघठन, जयपुर, २००३. ६) प्रेमदेव जयप्रकाश, अंतरराष्ट्रीय संघठन, मेरठ, १९९७. ७) द्दसंहल एस. सी., आंतरराष्ट्रीय राजनीद्दत, आगरा, २००१. ८) वघवा एस., आंतरराष्ट्रीय राजनीद्दत के आधार, नई द्ददल्ली, २००१. ९) पाटील आर. एन., जागद्दतक संघटना, पुणे, १९९९. १०) कदम य.ना., समकालीन आधुद्दनक जग-१९४५ ते २०००, कोल्हापूर, २००१. ११) पाटील वा. भा., संयुक्त राष्ट्र आद्दण इतर आंतरराष्ट्रीय संघटना, पुणे, २०११. १२) वसंत रायपूरकर, आंतरराष्ट्रीय संबंध, नागपुर, १९९४. १३) वराडकर र. घ., आंतरराष्ट्रीय संबंध आद्दण राजकारण, नागपूर, १९९१. १४) बोजयस जॉन्सन, संयुक्त राष्ट्र आद्दण इतर आंतरराष्ट्रीय संघटना, पुणे, २०११. १५) रासम वासंती, खापरे कररयप्पा, आंतरराष्ट्रीय संबंध आद्दण राजकारण, कोल्हापूर, २००५. १६) तोडकर बी. डी., भारत आद्दण जग, पुणे, २०१०. १७) देवळाणकर शैलेंद्र ,संयुक्त राष्ट्रे, पुणे, २००८. १८) श्रीराम येरणकर, द्दनवडक संद्दवधाने आद्दण आंतरराष्ट्रीय संघटना, जळगाव, २०१८. munotes.in
Page 58
संयुक्तराष्ट्र
58 ३संयुĉराÕůांची भूिमका घटक रचना ३.१ उद्दिष्टे ३.२ प्रास्ताद्दिक ३.३ द्दिषय द्दििेचन ३.३.१ संयुक्त राष्ट्रसंघ ि भूद्दिका ३.३.२ संयुक्त राष्ट्रसंघाचे िेगिेगळे अंग ३.३.३ संयुक्त राष्ट्रसंघाचे िेगिेगळे उपांगे ३.३.४ संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या भूद्दिकेचे िूलयांकन ३.१ उिĥĶे "संयुक्त राष्ट्रांची भूद्दिका" या घटकाच्या अभ्यासासाठी पुढील उद्दिष्टे द्दनद्दित करण्यात आली आहेत. १. संयुक्त राष्ट्र म्हणजे काय हे सांगता येईल. २. संयुक्त राष्ट्राच्या भूद्दिका सांगता येतील. ३. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दिततेचे स्िरूप सिजािून सांगता येईल. ४. िानिी हक्क संरिण आद्दण संिर्धन या संदभाधत संयुक्त राष्ट्राची भूद्दिका सांगता येईल ५. संयुक्त राष्ट्र संघाच्या िेगिेगळ्या उपक्रिांचे स्िरूप सिजािून सांगता येईल. ३.२ ÿÖतािवक जागद्दतक राजकारणाचा द्दिचार करता शांतता आद्दण सुरद्दितता या दोन बाजू अत्यंत िहत्त्िाच्या ि संिेदनशील ठरताना द्ददसून येतात. कारण जागद्दतक पातळीिर झालेली दोन िहायुद्ध पाहता जागद्दतक शांतता आद्दण सुरद्दितता िोठ्या प्रिाणात भंग झाली होती. दोन्ही िहायुद्धात झालेली जीद्दित आद्दण द्दित्तहानी पाहता जागद्दतक शांतता ि सुरद्दिततेचे िहत्ि जगातील सिध राष्ट्रांना िाटू लागले.पद्दहलया िहायुद्धाच्या सिाप्तीनंतर जागद्दतक शांतता प्रस्थाद्दपत करण्यासाठी राष्ट्रसंघ ही आंतरराष्ट्रीय पातळीिर एक संस्था स्थापन करण्यात आली. राष्ट्रसंघाच्या द्दनद्दिधतीचे श्रेय िुड्रो द्दिलसन यांना जाते.िुड्रो द्दिलसन यांनी जगातील शांततेसाठी चौदा कलिी कायधक्रि हा घोद्दषत केला होता. परंतु राष्ट्रसंघ ही संघटना जगात शांतता द्दनिाधण करण्यासाठी अनेक कारणांनी द्दनष्ट्प्रभ ठरली होती. त्यातूनच संयुक्त राष्ट्रसंघाची दुसऱ्या िहायुद्धानंतर राष्ट्रसंघाच्या जागी देशा-देशांिर्ील जागद्दतक शांतता, munotes.in
Page 59
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
59 सुरद्दितता आद्दण सहकायध यांकररता द्दद. २४ ऑक्टोबर १९४५ रोजी स्थापना झाली.आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दितता राखणे,िानिी हक्कांचे संरिण आद्दण संिर्धन राखण्यासाठी तसेच आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटना, संयुक्त राष्ट्र शैिद्दणक, िैज्ञाद्दनक, सांस्कृद्दतक संघटना आद्दण जागद्दतक आरोग्य संघटनेच्या िाध्यिातून संयुक्त राष्ट्रसंघ ही आंतरराष्ट्रीय द्दिर्ी, आंतरराष्ट्रीय सुरिा, आद्दथधक द्दिकास, सािाद्दजक प्रगती, िानिाद्दर्कार या बाबींिध्ये सहकायध करण्यासाठी कद्दटबद्ध आहे. ३.३ िवषय िववेचन राष्ट्रसंघाचा प्रिुख उिेश म्हणजे पॅररस शांतता संिेलनात स्थापन करण्यात आलेली व्यिस्था कायि ठेिणे ि शांतता राखण्याच्या संदभाधत ज्या काही संर्ी असतील त्या संर्ीचे पालन करणे हा होता. युद्ध थांबिणे ि शांततेची स्थापना करणे, आंतरराष्ट्रीय सहकायध स्थापन करणे, सभासद राज्याचे प्रादेद्दशक सािधभौित्ि कायि ठेिून शस्त्र स्पर्ाध बंद करून शांततेच्या िागाधने िाद सोडिण्यािर राष्ट्रसंघाचा भर राद्दहला असला तरी राष्ट्रसंघात परस्पर सहकायाधच्या ऐिजी परस्परात ितभेद िोठ्या प्रिाणात द्दनिाधण झाले. त्यातूनच प्रत्येक राष्ट्र आपलया सैद्दनक शक्तीत िाढ करू लागले. िास्तद्दिक पाहता िोठ्या राज्याच्या भांडणात राष्ट्रसंघ हस्तिेप करू शकला नाही. राष्ट्रसंघाच्या संद्दिर्ानािध्ये युद्ध बंद करण्याच्या संदभाधत अद्दर्कृत असे काही द्दनयि नव्हते. अिेररका रद्दशया ही शद्दक्तशाली राष्ट्र राष्ट्रसंघाच्या बाहेर असलयािुळे राष्ट्रसंघाला शद्दक्तशाली राष्ट्राची िदत द्दिळू शकली नाही. एकंदरीतच राष्ट्र संघ अपयशी होण्यािध्ये सभासद राष्ट्राच्या संद्ददग्र् भूद्दिका ह्याच त्याच्या अपयशासाठी कारणीभूत ठरलया. त्यािुळे दुसऱ्या िहायुद्धाच्या काळातच द्दित्र राष्ट्रांना पुन्हा एकदा निीन जागद्दतक संघटनेची गरज भासू लागली. िास्तद्दिक पाहता राष्ट्रसंघ हा अनेक कारणांनी अपयशी ठरलयािुळे संयुक्त राष्ट्रसंघाची द्दनद्दिधती झालेली आहे आद्दण त्याची स्थापना करण्याचे श्रेय अिेररकेचे अध्यि रूझिेलट यांना जाते. संयुक्त राष्ट्र संघटनेने जी काही आपली उद्दिष्ट द्दनद्दित केलेली आहेत त्यािध्ये प्रािुख्याने आंतरराष्ट्रीय सुरद्दितता ि शांतता राखण्यािर भर द्ददलेला आहे. तसेच सभासद राष्ट्रांिध्ये परस्परात द्दित्रत्िाचे संबंर् जोपासण्याचे काि संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या िाध्यिातून केलया जात आहे. सोबतच आंतरराष्ट्रीय पातळीिरील सिकालीन सािाद्दजक आद्दथधक सिस्यांचे स्िरूप लिात घेता आद्दथधक, सािाद्दजक, सांस्कृद्दतक ि िानिी प्रश्न सोडिण्यासाठी राष्ट्रसंघ कद्दटबद्ध आहे. ३.३.१ संयुĉ राÕůसंघ व भूिमका दुसऱ्या िहायुद्धापूिीच राष्ट्रसंघ ही संघटना अनेक कारणांनी द्दनष्ट्प्रभ ठरली होती. दुसऱ्या िहायुद्धाच्या सुरूिातीस (१९३९) इंग्लंड,यूएसएच्या तत्कालीन नेत्यांनी युद्धोत्तर काळातील द्दनिाधण होणाऱ्या सिस्यांच्या सोडिणुकीच्या दृद्दष्टकोनातून द्दिचार करण्यास सुरुिात केली होती. रद्दशया ि फ्रान्स या राष्ट्रांचे नेतेही या प्रद्दक्रयेत सहभागी झाले होते. द्दिटीश पंतप्रर्ान द्दिन्स्टन चद्दचधल आद्दण अिेररकेचे राष्ट्राध्यि फ्रँद्दक्लन रूझिेलट यांची अटलांद्दटक िहासागरातील एका युद्धनौकेिर द्दद. १४ ऑगस्ट १९४१ रोजी भेट झाली.रूझिेलट यांनी या भेटीत संयुक्त राष्ट्र हा शब्द प्रथि िापरला.त्यािुळे संयुक्त राष्ट्राच्या द्दनद्दिधतीत अटलांद्दटक सनद हा प्रिुख टप्पा िानला जातो. munotes.in
Page 60
संयुक्तराष्ट्र
60 शत्रू-राष्ट्रांद्दिरूद्ध एकद्दत्रत आलेलया सव्िीस द्दित्र-राष्ट्रांनी अटलांद्दटक सनदेला पाद्दठंबा दशधद्दिला आद्दण द्दद. १ जानेिारी १९४२ ला अिेररकेच्या व्हाईट हाऊसिध्ये प्रेद्दसडेंट रूझिेलट, पंतप्रर्ान द्दिस्टन चद्दचधल यांच्या सोबत सोद्दव्हएट संघ ि चीनच्या प्रद्दतद्दनर्ींनी संयुक्त राष्ट्राच्या घोषणापत्रकािर सह्या केलया. म्हणजेच द्दद. १ जानेिारी १९४२ रोजी प्रथिच ‘संयुक्त राष्ट्रे’ या संस्थेच्या अद्दर्कृत स्थापनेस सहिती दशधद्दिली गेली होती. या घोषणापत्रकािर सह्या करणाऱ्या राष्ट्रांनी परस्परात सहकायाधने िागण्याची ि शत्रुराष्ट्राशी कोणतेही गुप्त करार न करण्याची शपथ घेतली होती. त्यानंतर संयुक्त राष्ट्र संघाच्या द्दनद्दिधतीत िास्को संिेलन (३० ऑक्टोंबर १९४३), तेहेरान पररषद (१ द्दडसेंबर १९४३),डंबाटधन ओक्स संिेलन,यालटा पररषद (११ फेिुिारी १९४५) ही संिेलने आद्दण पररषदा अत्यंत िहत्त्िाच्या आहेत. तसेच द्ददनांक २२ एद्दप्रल १९४५ ते २६ जून १९४५ या कालािर्ीत सॅनफ्राद्दन्सस्को येथे एक पररषद भरिण्यात आली या पररषदेत जिळपास ५० राष्ट्र उपद्दस्थत होते. ही पररषद म्हणजे संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या संद्दिर्ान द्दनद्दिधती िर्ली एक िहत्त्िाची पररषद िानली जाते. ह्याच पररषदेिध्ये संयुक्त राष्ट्राच्या संद्दिर्ान द्दनद्दिधतीचा िसुदा तयार करण्यात आला. त्यािुळे संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या द्दनद्दिधतीतला शेिटचा टप्पा म्हणून सॅनफ्राद्दन्सस्को पररषदेकडे पाद्दहलया जाते. शांतता, सन्िान आद्दण सिानता या द्दत्रसूत्रीच्या आर्ारािर संयुक्त राष्ट्र संघाची द्दनद्दिधती झाली आहे.दुसऱ्या िहायुद्धानंतर जागद्दतक शांतता, सुरद्दितता आद्दण सहकायध यांकररता द्दद. २४ ऑक्टोबर १९४५ रोजी स्थापन झालेली ही आंतरराष्ट्रीय संघटना आहे. या संघटनेचे िुख्यालय न्यूयॉकध येथे आहे. संयुक्त राष्ट्रसंघाचे १९४५ िध्ये सदस्यत्ि स्िीकारलेले िूळ ५१ सदस्य होते.आज संयुक्त राष्ट्रसंघाची सदस्य राष्ट्रांची संख्या १९३ आहे. संयुक्त राष्ट्र संघाच्या संरचनेचे िुख्य भाग म्हणजे िहासभा, सुरिा पररषद, आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक पररषद, द्दिश्वस्त पररषद, आंतरराष्ट्रीय न्यायालय, आद्दण सद्दचिालय या सिाांची स्थापना १९४५िध्ये झाली आहे. संयुĉ राÕůाची सनद (Charter of the united Nations) सनदेच्या प्रारंभी उिेद्दशका देऊन संयुक्त राष्ट्राच्या सनदेिध्ये एकोणीस प्रकरणे ि १११ कलिे आहेत. सध्याची सनद, द्दचनी, फ्रेंच, रद्दशयन, इंग्रजी आद्दण स्पॅद्दनश भाषेिध्ये उपलब्र् आहे. यूएन चाटªर:(संयुĉ राÕůाची सनद)
munotes.in
Page 61
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
61 ÿÖतावना प्रकरण I : उिेश आद्दण तत्त्िे (कलि 1-2) प्रकरण II: सदस्यत्ि (कलि 3-6) प्रकरण III: सुरिा राष्ट्राचे अंगे( कलि 7-8) प्रकरण IV: िहासभा ( कलि 9-22) प्रकरण V: सुरिा पररषद ( कलि 23-32) प्रकरण VI: द्दििादांचे पॅद्दसद्दफक सेटलिेंट ( कलि 33-38) प्रकरण VII: शांततेला र्ोका, शांततेचा भंग आद्दण आक्रिकतेच्या कृतींबाबत कृती ( कलि 39-51) प्रकरण VIII : प्रादेद्दशक व्यिस्था ( कलि 52-54) प्रकरण IX: आंतरराष्ट्रीय आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक सहकायध ( कलि 55-60) प्रकरण X : आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक पररषद ( कलि 61-72) प्रकरण XI: स्ियं-शाद्दसत प्रदेशांबाबत घोषणा ( कलि 73-74) प्रकरण XII: आंतरराष्ट्रीय द्दिश्वस्त प्रणाली ( कलि 75-85) प्रकरण XIII: द्दिश्वस्त पररषद ( कलि 86-91) प्रकरण XIV: आंतरराष्ट्रीय न्यायालय ( कलि 92-96) प्रकरण XV: सद्दचिालय ( कलि 97-101) प्रकरण XVI: द्दिद्दिर् तरतुदी ( कलि 102-105) प्रकरण XVII:संक्रिणकालीन सुरिा व्यिस्था ( कलि 106-107) प्रकरण XVIII: सुर्ारणा ( कलि 108-109) प्रकरण XIX:अनुिोदन आद्दण स्िािरी ( कलि 110-111) कलि२३,२७,६१,१०९ िध्ये सुर्ारणा करण्यात आलेलया आहेत. १९४५ िध्ये संयुक्त राष्ट्र संघाची स्थापना झालयापासून, संस्थेचे ध्येय आद्दण कायाधबिल चाटधरिध्ये िागधदशधन केले गेले आहे. ज्यात १९६३, १९६५ आद्दण १९७३ िध्ये तीन िेळा दुरुस्ती करण्यात आली आहे. संयुĉ राÕůा¸या सनदेची उĥेिशका: संयुक्त राष्ट्राच्या सनदेची सुरुिात 'आम्ही संयुक्त राष्ट्राची जनता' अशा शब्दात करण्यात आलेली आहे. "संयुक्त राष्ट्राचे आम्ही लोक जगात शांतता स्थापन करण्यासाठी, िानिाच्या प्रद्दतष्ठेचा ि योग्यतेचा आदर राखण्यासाठी, राष्ट्राराष्ट्रात सहकायध िाढिण्यासाठी, दैनंद्ददन आद्दथधक ि सािाद्दजक जीिन सुर्ारण्यासाठी प्रयत्न करू असा द्दनिय करतो आद्दण या उिेशाच्या munotes.in
Page 62
संयुक्तराष्ट्र
62 पूतधतेसाठी सद्दहष्ट्णुतेचे आचरण करून चांगलया शेजाऱ्याप्रिाणे शांततेने एकत्र राहण्याचे आद्दण आंतरराष्ट्रीय शांतता ि सुरद्दितता राखण्यासाठी आपले बळ एकटियाचे आहे, सोबतच सिाांच्या द्दहतसंबंर्ाच्या संरिणाथध शस्त्रास्त्राचा िापर करण्याखेरीज इतर िेळी शस्त्र ि सैन्याचा िापर कोणीही करणार नाही अशी शाश्वती द्दनिाधण करून देण्याची आद्दण सिध लोकांची आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक प्रगती व्हािी यासाठी ही आंतरराष्ट्रीय यंत्रणा उपयोगात आणाियाची आहे." संयुĉ राÕůाची उिĥĶे (भूिमका): संयुक्त राष्ट्राच्या चाटधर कलि १ िध्ये पुढील उद्दिष्ट द्दनद्दित करण्यात आली आहेत. १. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दितता राखण्यासाठी आद्दण शांततेला र्ोका द्दनिाधण करणाऱ्या आक्रिक कृत्याना दडपण्यासाठी द्दकंिा शांततेच्या इतर उललंघनासाठी प्रभािी सािूद्दहक उपाययोजना करून शांततापूणध िागाधने उपाय योजना करणे. २. सिान हक्क आद्दण लोकांच्या आत्िद्दनणधयाच्या तत्त्िाच्या आर्ारािर राष्ट्रांिध्ये िैत्रीपूणध संबंर् द्दिकद्दसत करणे आद्दण सािधद्दत्रक शांतता िजबूत करण्यासाठी योग्य उपाययोजना करणे. ३. आद्दथधक, सािाद्दजक, सांस्कृद्दतक द्दकंिा िानिी प्रश्नाच्या द्दनराकरनासाठी आद्दण िंश, द्दलंग, भाषा द्दकंिा र्िध असा भेद न करता सिाांसाठी िानिी हक्क आद्दण िूलभूत स्िातंत्रयांचा आदर आद्दण प्रोत्साहन देण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय सहकायध प्राप्त करण्यासाठी प्रयत्नशील राहणे. ४. या सिान उद्दिष्टांच्या प्राप्तीसाठी संयुक्त राष्ट्रास केंद्र िानून राष्ट्र राष्ट्राच्या व्यिहारांिध्ये सुसंिादीत्ि स्थापन करण्यासाठी, राष्ट्रांच्या कृतींिध्ये सािंजस्य सार्ण्यासाठी संयुक्त राष्ट्रास केंद्र बनिणे. संयुĉ राÕůा¸या सनदेचे मूलभूत तÂवे: कलि २ िध्ये कलि १ िध्ये निूद केलेलया उद्दिष्टांचा पाठपुरािा करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र संघ आद्दण त्याचे त्याचे सदस्य पुढील तत्त्िांनुसार कायध करतील. १. संयुक्त राष्ट्राची रचना सिध सदस्यांच्या सािधभौि सिानतेच्या तत्त्िािर आर्ाररत आहे. २. सिध सदस्य राष्ट्रांना सदस्यत्िािुळे द्दिळणारे हक्क आद्दण फायदे प्राप्त करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्राच्या कतधव्याचे पालन करतील. ३. सिध सदस्य राष्ट्रांनी आपले आंतरराष्ट्रीय द्दििाद शांततापूणध िागाधने अशा प्रकारे सोडिले पाद्दहजेत की ज्याद्वारे आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरिा आद्दण न्याय र्ोक्यात येणार नाही. munotes.in
Page 63
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
63 ४. सिध सदस्य राष्ट्रांनी त्यांच्या आंतरराष्ट्रीय संबंर्ांिध्ये कोणत्याही राज्याच्या प्रादेद्दशक अखंडतेला द्दकंिा राजकीय स्िातंत्रयाद्दिरुद्ध द्दकंिा संयुक्त राष्ट्रांच्या उद्दिष्टांशी द्दिसंगत ितधन द्दकंिा शक्तीचा िापर करू नये. ५. सिध सदस्य राष्ट्र संयुक्त राष्ट्र संघाला सध्याच्या सनदेनुसार केलेलया कोणत्याही कृतीला सहाय्य करतील आद्दण संयुक्त राष्ट्र संघ प्रद्दतबंर्ात्िक कारिाई करत असलेलया कोणत्याही द्दिरोर्क राज्याला सभासद राष्ट्र िदत करणार नाहीत. ६. गैरसभासद राष्ट्र देखील आंतरराष्ट्रीय शांतता ि सुरद्दितता राखण्याचा प्रयत्न करतील. ७. संयुक्त राष्ट्र संघ सभासद राष्ट्राच्या अंतगधत व्यिहारांिध्ये हस्तिेप करणार नाही परंतु जेव्हा एखादे राष्ट्र आंतरराष्ट्रीय शांतता भंग करीत असेल द्दकंिा आक्रिक कारिाई करत असेल त्यािेळी िात्र संयुक्त राष्ट्र संघ हस्तिेप करेल. सदÖयÂव िमळवÁयासाठी केÐया जाणाöया कृती: संयुक्त राष्ट्र संघटनेचे िूळ सदस्य अशी राज्ये असतील ज्यांनी सॅनफ्राद्दन्सस्को येथे संयुक्त राष्ट्र संघाच्या आंतरराष्ट्रीय संघटनेच्या पररषदेत भाग घेतला असेल द्दकंिा यापूिी १ जानेिारी १९४२च्या संयुक्त राष्ट्रांच्या घोषणा पत्रकािर स्िािरी केली असेल तसेच सध्याच्या सनदेिर ज्या राष्ट्रांनी स्िािरी केली असेल त्यानुसार त्याला िान्यता द्ददली जाईल. निीन सदस्यत्ि द्दिळिण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र संघाकडे अजध करािा लागतो. सुरिा सद्दितीतील पाच बड्या राष्ट्रांचे होकाराथी ित त्यासाठी आिश्यक असते. त्यानंतर हा प्रस्ताि आिसभेकडे पाठिला जातो. आिसभा देखील सदस्यत्ि बहाल करू शकते परंतु त्यासाठी आिसभेच्या दोन तृतीयांश बहुिताची गरज असते.तसेच सभासदत्ि घेणाऱ्या राष्ट्रास संयुक्त राष्ट्र संघाच्या अटीचे पालन करण्याची तयारी दाखिून ती स्िीकारािी लागते. तसेच सुरिा सद्दितीने केलेलया द्दशफारशीनुसार आिसभा एखाद्या राष्ट्राचे सभासदत्ि काही काळासाठी द्दकंिा कायिस्िरूपी रि करू शकते. तसेच सुरिा सद्दिती ज्या राष्ट्राद्दिरुद्ध आक्रिक स्िरूपाची कायधिाही करते त्या राष्ट्राचे सभासदत्ि तात्पुरते स्िरूपात रि केलया जाते. संयुक्त राष्ट्राचे कािकाज पाच भाषा िर्ून चालते ते म्हणजे द्दचनी, इंग्रजी, फ्रेंच, रद्दशयन आद्दण स्पॅद्दनश. संयुक्त राष्ट्रांच्या कायाधिध्ये पाच िुख्य िेत्रे सिाद्दिष्ट आहेत ती पुढील प्रिाणे: १. आंतरराÕůीय शांतता आिण सुर±ा राखणे दुसऱ् या िहायुद्धाच्या द्दिध्िंसानंतर १९४५ िध्ये संयुक्त राष्ट्रांची स्थापना करण्यात आली होती, ज्यािध्ये एक केंद्रीय िुिा होता तो म्हणजे आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दितता राखणे. संयुक्त राष्ट्र संघाच्या स्थापनेनंतर संयुक्त राष्ट्र संघ हे संघषध रोखण्यासाठी काि करते, संघषाधतील पिकार राष्ट्रांना शांतता प्रस्थाद्दपत करण्यास munotes.in
Page 64
संयुक्तराष्ट्र
64 िदत करते, संघषधग्रस्त प्रदेशात शांततारिक तैनात करून आद्दण शांतता द्दटकिून ठेिण्यासाठी पररद्दस्थती द्दनिाधण करते. आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरिेसाठी संयुक्त राष्ट्राच्या सुरिा पररषदेची जबाबदारी आहे. जनरल असेंब्ली आद्दण सेक्रेटरी-जनरल तसेच इतर संयुक्त राष्ट्रसंघाचे कायाधलये आद्दण संस्थांसह प्रिुख, िहत्त्िपूणध आद्दण पूरक भूद्दिका बजाितात. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या शांतता अद्दभयानांतगधत केिळ शांतता आद्दण सुरद्दितता राखण्यासाठीच प्रयत्न केले जात नाही तर राजकीय प्रद्दक्रया सुलभ करण्यासाठी, नागररकांचे संरिण करण्यासाठी, द्दन:शस्त्रीकरणात िदत करण्यासाठी, संिैर्ाद्दनक प्रद्दक्रया आद्दण द्दनिडणुकांचे संघटन, िानिी हक्कांचे संरिण आद्दण प्रोत्साहन आद्दण कायद्याचे राज्य पुनसांचद्दयत करण्यात आद्दण कायदेशीर राज्याचे अद्दर्कार िाढद्दिण्यास िदत करते. शांतता अद्दभयानाला संयुक्त राष्ट्र सुरिा पररषदेकडून आदेश प्राप्त होताच शांतता अद्दभयानाची कायधिाही केली जाते. सुर±ा पåरषद जागद्दतक शांततेला द्दनिाधण होणारा र्ोका द्दकंिा एखाद्या राष्ट्राच्या शांततेला बार्ा आणणाऱ्या आक्रिक ितधनाचे अद्दस्तत्ि ठरिण्यासाठी सुरिा पररषद पुढाकार घेते. सुरिा पररषद द्दििादातील पिकारांना शांततेच्या िागाधने द्दििाद सोडिण्याचे आिाहन करते आद्दण सिायोजनाच्या पद्धती द्दकंिा सिझोत्याच्या अटींची द्दशफारस करते. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या चाटधरच्या अध्याय VII अंतगधत, सुरिा पररषद आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरिा राखण्याची अंिलबजािणी ि उपाय करू शकते. सुर±ा पåरषद फोटो संयुĉ राÕů आंतरराÕůीय शांतता आिण सुर±ा कशी राखते?
munotes.in
Page 65
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
65 ÿितबंधाÂमक मुÂसĥीपणा आिण मÅयÖथी आंतरराष्ट्रीय राजकारणातील जागद्दतक संघषाधच्या स्िरूपाची चचाध करताना आपलयाला दोन जागद्दतक िहायुद्ध आठिािी लागतात. दोन्ही िहायुद्धात झालेली प्रचंड िनुष्ट्यहानी आद्दण द्दित्तहानी पाहता िानिी दुुःख किी करण्याचा सिाधत प्रभािी िागध पाहता प्रथितुः संघषध टाळणे हा आहे. त्याचाच द्दिचार करून जागद्दतक शांतता द्दनिाधण करण्याच्या दृद्दष्टकोनातून संयुक्त राष्ट्र संघ िुत्सिेद्दगरी आद्दण िध्यस्थीचा िापर करून संघषध रोखण्यात िहत्त्िाची भूद्दिका बजािते. िहासद्दचिांचे द्दिशेष आद्दण िैयद्दक्तक प्रद्दतद्दनर्ी, दूत आद्दण सललागाराच्या िाध्यिातूनही शांतता राखण्याचे प्रयत्न केले जातात. दहशतवादाचा मुकाबला करÁयासाठी ÿयÂन दहशतिादाद्दिरुद्धच्या जागद्दतक लढ्यात सिन्िय सार्ण्यासाठी संयुक्त राष्ट्रांकडून िेळोिेळी आिाहन केले जात आहे. द्दिद्दशष्ट दहशतिादी कारिायांशी संबंद्दर्त संयुक्त राष्ट्र संघ कायध प्रणालीच्या चौकटीत आंतरराष्ट्रीय दहशतिादाद्दिरुद्ध अठरा सािधद्दत्रक सार्ने स्पष्ट केली गेली आहेत. सप्टेंबर २००६ िध्ये, संयुक्त राष्ट्र संघाच्या सदस्य राष्ट्रांनी युनायटेड नेशन्स ग्लोबल काउंटर-टेरररझि स्रॅटेजी स्िीकारली आहे. िन:शľीकरण जनरल असेंब्ली आद्दण संयुक्त राष्ट्र संघाच्या इतर संस्था, द्दनुःशस्त्रीकरणाच्या िाध्यिातून अण्िस्त्रे आद्दण इतर िोठ्या प्रिाणािर द्दिनाश करणारी शस्त्रे आद्दण पारंपाररक शस्त्रांचे संदभाधत िेगिेगळे कायदे करून आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दितता राखण्यासाठी कायध करतात. पिIJम आिĀकेसाठी संयुĉ राÕů संघ कायाªलय डकार, सेनेगल येथील पद्दिि आद्दफ्रकेसाठी हे संयुक्त राष्ट्रांचे पद्दहले प्रादेद्दशक संघषध प्रद्दतबंर् आद्दण शांतता द्दनिाधण करणारे कायाधलय होते. पद्दिि आद्दफ्रकेतील शांतता आद्दण सुरद्दितता साध्य करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र संघाचे योगदान िाढिणे आद्दण पद्दिि आद्दफ्रकेतील द्दस्थरतेिर पररणाि करणाऱ् या सिस्यांचे द्दनराकरण करण्यासाठी एकाद्दत्िक प्रादेद्दशक दृद्दष्टकोनाला प्रोत्साहन देणे हे त्याचे उद्दिष्टे होते. संयुĉ राÕůसंघाने ÿदेशानुसार तयार केलेले शांतता अिभयान आिĀका िेस्टनध सहारािर्ील सािधितासाठी संयुक्त राष्ट्र द्दिशन (MINURSO) युनायटेड नेशन्स िलटीडायिेंशनल इंद्दटग्रेटेड स्टॅद्दबलायझेशन द्दिशन इन िाली (MINUSMA) िध्य आद्दफ्रकन ररपद्दब्लकिध्ये संयुक्त राष्ट्र बहुआयािी एकाद्दत्िक द्दस्थरीकरण द्दिशन (MINUSCA) munotes.in
Page 66
संयुक्तराष्ट्र
66 युनायटेड नेशन्स ऑगधनायझेशन स्टॅद्दबलायझेशन द्दिशन इन द डीआर काँगो (MONUSCO) अबेईसाठी संयुक्त राष्ट्र अंतररि सुरिा दल (UNISFA) दद्दिण सुदानिर्ील संयुक्त राष्ट्र द्दिशन (UNMISS) आद्दशया आद्दण पॅद्दसद्दफक भारत आद्दण पाद्दकस्तानिर्ील संयुक्त राष्ट्र लष्ट्करी द्दनरीिक गट (UNMOGIP) युरोप आद्दण िध्य आद्दशया कोसोिोिर्ील संयुक्त राष्ट्र अंतररि प्रशासन द्दिशन (UNMIK) युनायटेड नेशन्स पीसकीद्दपंग फोसध इन सायप्रस (UNFICYP) मÅय पूवª युनायटेड नेशन्स द्दडसेंगेजिेंट ऑब्झव्हधर फोसध (UNDOF) युनायटेड नेशन्स अंतररि फोसध इन लेबनॉन (UNIFIL) युनायटेड नेशन्स रूस पयधिेिण संस्था (UNTSO) २. मानवी ह³कांचे र±ण संयुक्त राष्ट्राच्या सनदीिध्ये "िानिाद्दर्कार" या शब्दाचा सात िेळा उललेख करण्यात आला आहे,ज्यािुळे िानिी हक्कांचे संिर्धन आद्दण संरिण हा संघटनेचा िुख्य उिेश आद्दण िागधदशधक तत्त्ि आहे.१९४८ िध्ये िानिी हक्कांच्या घोषणापत्राने िानिी हक्कांना आंतरराष्ट्रीय कायद्याच्या किेत आणणारी तत्त्िे िांडली गेली. तेव्हापासून संयुक्त राष्ट्र संघाने कायदेशीर आद्दण ऑन-द-ग्राउंड कृती कायधक्रि आखून िानिी हक्कांचे संरिण केले आहे. संयुĉ राÕů संघ मानवािधकारांची जपणूक आिण संर±ण कसे देते? संयुक्त राष्ट्र संघाचे िेगिेगळे अंग िानिी हक्काच्या अनेक सिस्यांचे परीिण करतात. त्यािध्ये प्रािुख्याने िद्दहलांची प्रगती, िुलांचे संरिण, स्थाद्दनक सिस्या, द्दनिाधद्दसतांना िागणूक, िणधद्वेष आद्दण िांद्दशक भेदभािाचे द्दनिूधलन, तसेच िहत्त्िाच्या सािाद्दजक द्दिकासाच्या िाध्यिातून िानिी हक्काची जपणूक करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र संघ कद्दटबद्ध आहे. िानिद्दर्काराच्या जपणुकीसाठी ि संरिणासाठी संयुक्त राष्ट्रसंघाची कायधप्रणाली पुढीलप्रिाणे आहे. मानवािधकार उ¸चायुĉ कायाªलय Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR) िानिाद्दर्कार उच्चायुक्त कायाधलयाचे द्दजनेव्हा येथे िुख्यालय आहे. तसेच या कायाधलयाचे अनेक प्रादेद्दशक कायाधलये आहेत. िानिाद्दर्कार उच्चायुक्त कायाधलयाने िानिाद्दर्कारांच्या संिर्धन आद्दण संरिणासाठी संयुक्त राष्ट्र संघाच्या कायधप्रणालीस munotes.in
Page 67
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
67 जबाबदारी द्ददलेली आहे. िानिी हक्कांसाठीचे उच्चायुक्त द्दनयद्दितपणे िानिी हक्कांच्या सिस्यांशी संबंद्दर्त पररद्दस्थतींिर भाष्ट्य करतात पररद्दस्थतीची चौकशी करतात आद्दण त्यािरील अहिाल प्रकाद्दशत करतात. मानवािधकार उ¸चायुĉ कायाªलयाचे ÿादेिशक कायाªलये आिĀका चार प्रादेद्दशक कायाधलय आद्दण केंद्रांसह आद्दफ्रकेत कायाधलये आहेत. अमेåरका न्यूयॉकध शहरात संपकध कायाधलय आहे . दद्दिण अिेररका प्रादेद्दशक कायाधलय सॅंद्दटयागो, द्दचली येथे आहे. िध्य अिेररकेसाठी प्रादेद्दशक कायाधलय पनािा द्दसटी, पनािा येथे आहे. आिशया आिण पॅिसिफक सुिा, द्दफजी येथे पॅद्दसद्दफक िेत्रीय कायाधलय आहे . दद्दिण-पूिध आद्दशयासाठी प्रादेद्दशक कायाधलय बँकॉक, थायलंड येथे आहे. युरोप आिण मÅय आिशया बेद्दलजयििध्ये युरोपसाठी प्रादेद्दशक कायाधलय आद्दण द्दबश्केक,द्दकद्दगधस्तानिध्ये िध्य आद्दशयासाठी एक प्रादेद्दशक कायाधलय आहे . मÅय पूवª बेरूत, लेबनॉन येथे िध्य पूिध आद्दण उत्तर आद्दफ्रकेसाठी प्रादेद्दशक कायाधलय आहे . उ°र आिĀका उत्तर आद्दफ्रकेसाठी प्रादेद्दशक कायाधलय ट्युद्दनसिध्ये आहे . मानवािधकार पåरषद २००६ िध्ये स्थापन झालेलया िानिाद्दर्कार पररषदेची द्दजद्दनव्हा येथे बैठक झाली. या पररषदेने िानिी हक्कांसाठी जबाबदार असलेलया संयुक्त राष्ट्राच्या कद्दिशन ऑन ह्युिन राइट्सची जागा घेतली आहे. मानवी ह³क करार संÖथा िानिाद्दर्कार करार संस्था या स्ितंत्र तज्ञांच्या सद्दित्या आहेत. ज्या िूलभूत आंतरराष्ट्रीय िानिाद्दर्कार करारांच्या अंिलबजािणीिर लि ठेितात. संयुक्त राष्ट्र संघाच्या सदस्य राष्ट्रांना करारातील निूद केलेलया अद्दर्कारांचा उपभोग घेता येईल यादृष्टीने प्रयत्न करण्याचे त्यांच्यािर बंर्नकारक आहे. मानवी ह³क कायª गट (UNDG) Human Rights Working Group िानिी हक्क कायध गट संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या द्दिकास प्रणालीिध्ये िानिी हक्कानां िुख्य प्रिाहात आणण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न करतो. munotes.in
Page 68
संयुक्तराष्ट्र
68 मिहलां¸या िÖथतीबाबत आयोग COMMISSION ON THE STATUS OF WOMEN २०१० िध्ये स्थापन झालेलया कद्दिशन ऑन द स्टेटस ऑफ िुिन (CSW) ही प्रिुख जागद्दतक आंतरराष्ट्रीय संस्था आहे जी लैंद्दगक सिानता आद्दण िद्दहलांच्या प्रगतीसाठी सिद्दपधत आहे. ३. मानवतावादी ŀिĶकोनातून कायª संयुक्त राष्ट्र संघाच्या उिेशाप्रिाणे "आंतरराष्ट्रीय पातळीिरील आद्दथधक, सािाद्दजक, सांस्कृद्दतक द्दकंिा िानितािादी सिस्यांचे द्दनराकरण करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय सहकायध प्राप्त करणे" हे संयुक्त राष्ट्रसंघाचे िहत्त्िाचे उद्दिष्ट आहे. त्या दृद्दष्टकोनातून संयुक्त राष्ट्र संघाने आपली सुरुिातीपासून ते आजपयांत िाटचाल केलेली आहे. संयुक्त राष्ट्र संघाने दुसऱ्या िहायुद्धानंतर उद्ध्िस्त झालेलया युरोप खंडाच्या पुनबाांर्णीसाठी िदत केली आहे. तसेच आंतरराष्ट्रीय पातळीिरील नैसद्दगधक आद्दण िानिद्दनद्दिधत आपत्तींिुळे आपत्कालीन पररद्दस्थतीत िानितािादी िदतीसाठी संयुक्त राष्ट्र संघटना आंतरराष्ट्रीय सिुदायािर अिलंबून आहे. संयुक्त राष्ट्र संघाच्या सद्दचिालयाचे िानितािादी व्यिहार सिन्ियाचे कायाधलय आपत्कालीन पररद्दस्थतीत प्रद्दतसादांचे सिन्िय सार्ण्यासाठी जबाबदार आहे. गरजूंना जलद आद्दण कायधिितेने िदत देण्यासाठी िानितािादी िदतीसाठी एक सिद्दन्ित, प्रणाली-व्यापी दृष्टीकोन आिश्यक आहे. त्यासाठी office of coordination of humanitarian affairs चा आदेश द्दडसेंबर १९९१ च्या सिधसार्ारण सभेच्या ठराि ४६/१८२ द्वारे नैसद्दगधक आपत्तीसाठी गरजूंना जलद ि ि सुसंगत प्रद्दतसाद देण्याच्या दृद्दष्टकोनातून िहासद्दचिांची भूद्दिका िहत्त्िपूणध आहे असा ठराि िंजूर करण्यात आलेला आहे. OCHA द्वारे व्यिस्थाद्दपत केलेला सेंरल इिजधन्सी ररस्पॉन्स फंड (CERF) हा नैसद्दगधक आपत्ती आद्दण सशस्त्र संघषाधिुळे प्रभाद्दित झालेलया लोकांसाठी िानितािादी प्रद्दतसादाला पाद्दठंबा देण्यासाठी सिाधत जलद आद्दण प्रभािी िागाांपैकी एक आहे. न्यूयॉकध येथे िानितािादी व्यिहाराच्या सिन्ियासाठी कायाधलय आहे. तसेच प्रादेद्दशक आद्दण देश कायाधलये पद्दिि आद्दण िध्य आद्दफ्रका, िध्य पूिध आद्दण उत्तर आद्दफ्रका, आद्दशया आद्दण पॅद्दसद्दफक, दद्दिणी भागात आहेत आद्दण पूिध आद्दफ्रका, लॅद्दटन अिेररका आद्दण कॅररद्दबयन आद्दण अनेक देशांिध्ये िानितािादी सललागार संघ कायधरत आहेत. संयुĉ राÕů संघ मानवतावादी मदत िवतåरत कशा पĦतीने करते? िानितािादी िदत द्दितरीत करण्याची प्राथद्दिक जबाबदारी असलेलया संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या संस्था पुढील प्रिाणे आहेत. munotes.in
Page 69
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
69 संयुĉ राÕů िवकास कायªøम,युनायटेड नेशÆस डेÓहलपम¤ट ÿोúाम (UNDP) युनायटेड नेशन्स डेव्हलपिेंट प्रोग्राि (UNDP) नैसद्दगधक आपत्ती थांबिण्यासाठी तसेच िदत उपलब्र् करून देण्याच्या दृद्दष्टकोनातून कृती कायधक्रि तयार करण्याची जबाबदारी युनायटेड नेशन्स डेव्हलपिेंट प्रोग्रािची आहे. जेव्हा आपत्कालीन पररद्दस्थती उद्भिते, तेव्हा UNDPचे द्दनिासी सिन्ियक राष्ट्रीय स्तरािर िदत आद्दण पुनिधसन करण्यासाठी सिन्िय सार्तात. संयुक्त राष्ट्र द्दिकास कायधक्रिाचे (UNDP) िुख्यालय न्यूयॉकध शहरात आहे. संयुĉ राÕů िनवाªिसत संÖथा / युनायटेड नेशÆस åरÉयूजी एजÆसी (UNHCR) युएन रेफ्युजी एजन्सी ही (UNHCR) दुसऱ्या िहायुद्धाच्या पाश्वधभूिीिर संघषाधिुळे द्दिस्थाद्दपत झालेलया युरोद्दपयन लोकांना िदत करण्यासाठी उदयास आली आहे. या एजन्सीद्वारे द्दनिाधद्दसतांचे संरिण करण्यासाठी आद्दण जगभरातील द्दनिाधद्दसतांच्या सिस्यांचे द्दनराकरण करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय कारिाईचे नेतृत्ि आद्दण सिन्िय सार्न्याची जबाबदारी पार पाडली जाते. संयुक्त राष्ट्र द्दनिाधद्दसत संस्थेचे (UNHCR) िुख्यालय द्दजद्दनव्हा येथे आहे. युिनसेफ,युनायटेड नेशÆस िचÐűÆस फंड (UNICEF) युद्दनसेफ िंद्दचत िुले आद्दण पौगंडािस्थेतील िुलांपयांत आद्दण प्रत्येक िुलाच्या हक्कांचे संरिण करण्यासाठी जगात काि करते. प्रत्येक िुलाच्या हक्कांचे संरिण करण्यासाठी युद्दनसेफ १९० हून अद्दर्क देश आद्दण प्रदेशांिध्ये कायध करते.बाल आरोग्य आद्दण पोषण, सुरद्दित पाणी आद्दण स्िच्छता, गुणित्तापूणध द्दशिण आद्दण कौशलय द्दनिाधण, िाता आद्दण बाळांसाठी HIV प्रद्दतबंर् आद्दण उपचार आद्दण द्दहंसा आद्दण शोषणापासून िुले आद्दण द्दकशोरियीन िुलांचे संरिण यासाठी युद्दनसेफ काि करते. युद्दनसेफचे िुख्यालय अिेररकेतील न्यूयॉकध शहरात आहे. जागितक अÆन कायªøम (WFP) UNHCR द्वारे द्दनिाधद्दसतासाठी अन्न आद्दण िाहतुकीसाठी द्दनर्ी संकद्दलत करून जागद्दतक अन्न कायधक्रिातंगधत (WFP) लाखो लोकांना अन्न पोहचिण्याची जबाबदारी सोपिण्यात आलेली आहे.तसेच पूर, पशुर्न, रोगाचा प्रादुभाधि आद्दण तत्सि आपत्कालीन पररद्दस्थतींनंतर शेतकऱ्यांना पुन्हा उत्पादन घेण्यासाठी जागद्दतक पातळीिरून िदत करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्रांच्या अन्न आद्दण कृषी संघटनेला (FAO) िदत केली जाते. जागद्दतक अन्न कायधक्रिाचे (WFP) िुख्यालय रोि, इटली येथे आहे.तसेच संयुक्त राष्ट्रांची अन्न आद्दण कृषी संघटनेचे (FAO) िुख्यालय रोि, इटली येथे आहे. munotes.in
Page 70
संयुक्तराष्ट्र
70 जागितक आरोµय संघटना (WHO) जागद्दतक आरोग्य संघटना (WHO) रोगाच्या प्रादुभाधिापासून द्दनिाधण होणाऱ्या सिस्या सोडिण्यासाठी ि रोगराई घालिण्यासाठी कद्दटबद्ध असते.तसेच नैसद्दगधक आपत्तीच्या काळात द्दनिाधण होणाऱ्या रोगराईच्या संदभाधत िानितािादी दृद्दष्टकोनातून चांगलया आरोग्यासाठी आंतरराष्ट्रीय पातळीिर सिन्िय सार्ते.जागद्दतक आरोग्यद्दिषयक बाबींिर नेतृत्ि प्रदान करणे, आरोग्य संशोर्न र्ोरण तयार करणे, आरोग्याचे द्दनकष आद्दण िानके द्दनद्दित करणे, तसेच प्रत्येक देशांना तांद्दत्रक सहाय्य प्रदान करणे आद्दण आरोग्य प्रिाहाचे द्दनरीिण आद्दण िूलयांकन यासाठी WHO जबाबदार आहे. जागद्दतक आरोग्य संघटनेचे (WHO) िुख्यालय द्दजनेव्हा, द्दस्ित्झलांड येथे आहे ४. शाĵत िवकास आिण पयाªवरण संर±ण संयुक्त राष्ट्र संघाने २०१५ िध्ये आपले शाश्वत द्दिकास र्ोरण जाहीर केले आहे.ज्यािध्ये भद्दिष्ट्यातील द्दपढ्यांसाठी एक द्दिकास िॉडेल देऊन जगातील गररबी किी करण्यासाठी आद्दण सिधत्र लोकांचे जीिन सुर्ारण्यासाठी सिोत्ति िागध प्रदान करते. बदलत्या हिािानाचा िानिी दृद्दष्टकोनातून द्दिचार केला तर िानिािर त्याचे गंभीर पररणाि पडताना आपलयाला द्ददसून येत आहेत.आज जागद्दतक सिुद्राची पातळी िाढत आहे, प्रलयकारी हिािानाच्या घटनांिध्ये भयंकर िाढ होत आहे, जगातील कोणताही देश हिािान बदलाच्या प्रभािापासून सुरद्दित नाही. त्यासाठी शाश्वत जागद्दतक अथधव्यिस्थेची उभारणी केलयास हिािान बदलास कारणीभूत असणारे हररतगृह िायू उत्सजधन किी होण्यास िदत होईल. या दृष्टीने संयुक्त राष्ट्र संघाच्या शाश्वत द्दिकास उद्दिष्टांची पूतधता करणे आद्दण २०२५ च्या पॅररस हिािान करारािध्ये उत्सजधन किी करण्याचे लक्ष्य साध्य करण्यािर भर द्ददला जात आहे शाĵत िवकास अज¤डा द्दिकसनशील जगातील जिळपास ४० टक्के लोकसंख्या दोन दशकांपूिीच अत्यंत गररबीत जगत होती. तेव्हापासून, जगाने अत्यंत गररबी द्दनम्म्यािर आणण्यासाठी प्रयत्न केले आहेत त्या दृष्टीने संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या द्दिलेद्दनयि डेव्हलपिेंट गोलस (MDGs) ने या िोठा हातभार लािला आहे. MDG चे यश आद्दण गररबी द्दनिूधलनाचे काि पूणध करण्याची गरज संयुक्त राष्ट्र संघाने शाश्वत द्दिकासासाठी िहत्त्िाकांिी २०३० अजेंडा स्िीकारला आहे ज्यािध्ये गरीबी सिाप्त करणे , शून्य भूक, चांगले आरोग्य आद्दण कलयाण, दजेदार द्दशिण,द्दलंग सिानता, स्िच्छ पाणी आद्दण स्िच्छता, परिडणारी आद्दण स्िच्छ ऊजाध, सभ्य काि आद्दण आद्दथधक िाढ,उद्योग, निकलपना आद्दण पायाभूत सुद्दिर्ा, किी असिानता, munotes.in
Page 71
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
71 द्दटकाऊ शहरे आद्दण सिुदाय, जबाबदार िापर आद्दण उत्पादन, हिािान द्दक्रया, पाण्याखालील जीिन, जद्दिनीिर जीिन, शांतता, न्याय आद्दण िजबूत संस्था यासाठी शाश्वत द्दिकासाची १७ उद्दिष्टे तयार केलेली आहेत. संयुक्त राष्ट्रांनी हिािान बदलाच्या िाटाघाटींना पाद्दठंबा द्ददला ज्यािुळे पॅररस करार झाला.पॅररस कराराचे िहत्त्िाचे उद्दिष्ट हे आहे की जागद्दतक तापिान िाढ पूिध-औद्योद्दगक पातळीपेिा २ अंश सेद्दलसअसपेिा किी द्दकंिा १.५ अंश सेद्दलसअसपेिा किी ठेिून हिािान बदलाच्या र्ोक्याला जागद्दतक प्रद्दतसाद िजबूत करणे. याव्यद्दतररक्त, पॅररस कराराचा उिेश हिािान बदलाच्या प्रभािांना सािोरे जाण्यासाठी देशांची ििता िजबूत करणे हा आहे. तसेच ही उद्दिष्टे गाठण्यासाठी द्दित्तपुरिठा, निीन तंत्रज्ञान आद्दण िद्दर्धत ििता-द्दनिाधण करणारे फ्रेििकध तयार केले जाईल. शाĵत िवकास आिण हवामान कृतीला समथªन देÁयासाठी काम करणारे ÿमुख कायªøम व संÖथा शाश्वत द्दिकासासाठी उच्च-स्तरीय राजकीय िंच High-level Political Forum on Sustainable Development इंटरगव्हनधिेंटल पॅनेल ऑन क्लायिेट चेंज (IPCC) Intergovernmental Panel on Climate Change जागद्दतक पयाधिरणीय कायधक्रि UNEP संयुक्त राष्ट्र द्दिकास कायधक्रि UNDP युद्दनसेफ संयुक्त राष्ट्र द्दनिाधद्दसत संस्था,युनायटेड नेशन्स ररफ्यूजी एजन्सी (UNHCR) इकॉनॉद्दिक कद्दिशन फॉर लॅद्दटन अिेररका आद्दण कॅररद्दबयन (ECLAC) प्रादेद्दशक सहकायध आद्दण एकात्िता साध्य करण्यासाठी आद्दफ्रकेसाठी आद्दथधक आयोग ECA युरोपासाठी आद्दथधक आयोग ECE आद्दशया आद्दण पॅद्दसद्दफकसाठी आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक आयोगाने (ESCAP) िेस्टनध एद्दशया साठी आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक आयोग ESCWA शाश्वत भद्दिष्ट्य सुद्दनद्दित करण्यासाठी UNDRR युनायटेड नेशन्स ऑद्दफस फॉर पाटधनरद्दशप (UNOP) जागद्दतक हिािान संघटना WMO आंतरराष्ट्रीय नाणेद्दनर्ी जागद्दतक बँक munotes.in
Page 72
संयुक्तराष्ट्र
72 संयुक्त राष्ट्र लोकसंख्या द्दनर्ी UNFPA शाश्वत िानिी िसाहतींच्या द्दिकासाला प्रोत्साहन देण्यासाठी UN-HABITAT जागद्दतक अन्न कायधक्रि संयुक्त राष्ट्राची अन्न ि कृषी संघटना आंतरराष्ट्रीय कृषी द्दिकास द्दनर्ी आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटना आंतरराष्ट्रीय सागरी संघटना आंतरराष्ट्रीय दूरसंचार संघ संयुक्त राष्ट्र शैिद्दणक, िैज्ञाद्दनक आद्दण सांस्कृद्दतक संघटना UNESCO संयुक्त राष्ट्र औद्योद्दगक द्दिकास संघटना UNIDO जागद्दतक पयाधटण संघटना UNWTO जागद्दतक आरोग्य संघटना जागद्दतक बौद्दद्धक संपदा संघटना संयुक्त राष्ट्र आंतरराष्ट्रीय प्रादेद्दशक गुन्हे आद्दण न्याय संशोर्न संस्था UNICRI शाश्वत द्दिकास आद्दण हिािान कृतीला सिथधन देण्यासाठी काि करणाऱ्या ह्या प्रिुख संघटना ि कायधक्रि आहेत. तसेच शाश्वत द्दिकास आद्दण हिािान कृतीला सिथधन देण्यासाठी आणखीही जागद्दतक पातळीिर काही संघटना आद्दण कायधक्रि काि करताना आपलयाला द्ददसून येतात. ५. आंतरराÕůीय कायīाचे पालन आंतरराष्ट्रीय पातळीिरील करार आद्दण आंतरराष्ट्रीय कायद्याच्या स्त्रोतांिुळे उद्भिलेलया बाबींचा द्दिचार करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय कायद्याचा द्दिकास आद्दण आदर करणे हे एक िहत्त्िाचे कायध संयुक्त राष्ट्र संघाचे आहे. न्यायालये, न्यायाद्दर्करण, बहुपिीय करार आद्दण सुरिा पररषद, जे शांतता िोद्दहिांना िान्यता देऊ शकते, द्दनबांर् लादू शकते द्दकंिा आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दिततेला र्ोका असलयास बळाचा िापर करण्यास अद्दर्कृत करू शकते. यासाठी संयुक्त राष्ट्र संघाचे सदस्य राष्ट्रे त्यास बांर्ील आहेत. संयुक्त राष्ट्रसंघाचे िुख्य न्याद्दयक अंग हे आंतरराष्ट्रीय न्यायालय (ICJ) आहे. संयुक्त राष्ट्र संघाची ही िुख्य संस्था आंतरराष्ट्रीय कायद्यानुसार राज्यांनी सादर केलेलया कायदेशीर द्दििादांचे द्दनराकरण करून राज्य राज्यातील िाद सोडिण्याचा प्रयत्न करते. हे न्यायालय १५ न्यायार्ीशांचे बनलेले आहे, ज्यांची सिधसार्ारण सभा आद्दण सुरिा पररषदेद्वारे नऊ िषाांसाठी द्दनिड केली जाते. munotes.in
Page 73
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
73 ३.३.२ संयुĉ राÕůसंघाचे वेगवेगळे अंग संयुĉ राÕůाची आमसभा िकंवा महासभा(General Assembly) संयुक्त राष्ट्रसंघाची जनरल असेंब्ली (UNGA) ही िुख्य र्ोरण ठरिणारी संस्था आहे. आिसभेलाच जागद्दतक संसदही म्हटलया जाते कारण सिध सदस्य राष्ट्रांचा सिािेश करून, हे संयुक्त राष्ट्रांच्या चाटधरिध्ये सिाद्दिष्ट असलेलया आंतरराष्ट्रीय सिस्यांच्या संपूणध बहुपिीय चचेसाठी एक अद्दद्वतीय िंच उपलब्र् करून देते. त्यािुळे जागद्दतक सिस्यांच्या बाबतीत जनिताचा दृद्दष्टकोन आद्दण िेगिेगळ्या भूद्दिका स्पष्ट होताना द्ददसतात त्यािुळे जगाचे भद्दितव्य ठरिणारी ही संयुक्त राष्ट्र संघाची िहत्त्िाची संस्था आहे. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या १९३ सदस्य राष्ट्रांपैकी प्रत्येकाला सिान ित देण्याचा अद्दर्कार आहे. िहासभेचे अद्दर्िेशन िषाधतून एकदा द्दनयद्दितपणे भरिलया जाते. अद्दर्िेशनाची सुरुिात सप्टेंबरच्या द्दतसऱ्या िंगळिारी होत असते.दरिषी सप्टेंबर ते द्दडसेंबर या कालािर्ीत आद्दण त्यानंतर आिश्यकतेनुसार आिसभेची बैठक होते. संयुक्त राष्ट्राची आिसभा संयुक्त राष्ट्रासाठी पुढील िहत्त्िाचे द्दनणधय देखील घेते सुरिा पररषदेच्या द्दशफारशीनुसार सरद्दचटणीसाची द्दनयुक्त करणे सुरिा पररषदेच्या स्थायी सदस्यांची द्दनिड करणे UN बजेट िंजूर करणे संयुĉ राÕů सुर±ा पåरषद आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरिा राखण्याची प्राथद्दिक जबाबदारी सुरिा पररषदेची आहे. तसेच आंतरराष्ट्रीय शांतता ि सुरद्दितता राखण्यासाठी आक्रिक राष्ट्राद्दिरुद्ध सािुद्दहकपणे द्दिरोर् करण्याचे काि हे सुरिा िंडळाचे प्रिुख कायध आहे. सुरुिातीच्या काळात पाच कायि सभासद ि सहा अस्थायी सभासद असे एकूण ११ सभासद होते. १९६५च्या घटनादुरुस्तीनंतर संयुक्त राष्ट्राच्या सभासद संख्येत िाढ झालयािुळे सुरिा िंडळाच्या अस्थायी सदस्यत्िाचे प्रिाण िाढिण्यात आलेले आहे.संयुक्त राष्ट्र सुरिा पररषदेत सध्या एकूण १५ सदस्य आहेत.त्या १५ पैकी चीन,फ्रान्स, सोद्दव्हएट रद्दशया, द्दिटन आद्दण अिेररका हे पाच स्थायी सदस्य आहेत.तर सिधसार्ारण सभेद्वारे दोन िषाांच्या िुदतीसाठी द्दनिडलेले दहा अस्थायी सदस्य त्यांचा कालािर्ी दोन िषाधचा असतो. सध्या अलबेद्दनया (२०२३),िाझील (२०२३),गॅबॉन (२०२३),घाना (२०२३),भारत (२०२२),आयलांड (२०२२),केद्दनया (२०२२),िेद्दक्सको (२०२२),नॉिे (२०२२),संयुक्त अरब अद्दिराती (२०२३) हे देश अस्थायी सदस्य आहेत. भारताला सुरिा पररषदेत कायि सभासदत्ि देण्याच्या बाबतीत िागील अनेक िषाधपासून प्रयत्न चालू आहेत. संयुक्त राष्ट्रातील अनेक राज्यांनी त्याबाबत पाद्दठंबाही दशधिलेला आहे. तरीही भारताला कायि सदस्यत्ि द्दिळू शकलेले नाही. munotes.in
Page 74
संयुक्तराष्ट्र
74 सुरिा िंडळाची बैठक आठिड्यातून एकदा होत असते दोन बैठकीतील अंतर १४ द्ददिसापेिा जास्त असू नये असा संकेत आहे.संयुक्त राष्ट्राच्या चाटधर अंतगधत सिध सदस्य राष्ट्रे पररषदेच्या द्दनणधयांचे पालन करण्यास बांर्ील आहेत. सुरिा िंडळाची िहत्त्िपूणध अशी एक ितदान पद्धती आहे. या ितदान पद्धतीद्वारे कायि सदस्य राष्ट्रांना सुरिा िंडळात नकाराद्दर्कार Veto देण्यात आलेला आहे. सुरिा िंडळात द्दिचार द्दिद्दनियासाठी ि ितदानासाठी येणारे द्दिषय दोन भागात िांडलया जातात. त्यापैकी सार्ारण द्दिषयािर पंर्रा सभासदांपैकी कोणत्याही नऊ सभासदांच्या अनुकूल िताद्वारे द्दनणधय घेतला जातो. परंतु िहत्त्िाच्या द्दिषयािर पंर्रा सभासदांपैकी नऊ जणांचे ित आिश्यक असते. परंतु नऊ सभासदांिर्ील पाच बड्या राष्ट्रांचे होकाराथी ित अत्यािश्यक असते. पाच कायि सभासद राष्ट्रापैकी एकाने जरी द्दिरोर्ी ित नोंदिले तरी ठराि संित होत नाही. परंतु एखाद्या िहत्त्िाच्या द्दिषयािर एखाद्या सभासद राष्ट्राने ितदान करणे िज्यध िानले द्दकंिा ते तटस्थ राद्दहले तर त्याला व्हेटो िानले जात नाही. तसेच सुरिा िंडळातील सभासद राष्ट्रापैकी कोणत्याही राष्ट्राचा प्रश्न चचेसाठी ि ितदानासाठी असेल तर त्या सभासद राष्ट्रात ितदान करता येत नाही, तसेच राष्ट्र कायि सभासद असले तरी त्यास आपला व्हेटोचा अद्दर्कारही िापरता येत नाही. सुरिा िंडळातील नकाराद्दर्कार हा एक िादांद्दकत प्रश्न आहे त्यािुळे राष्ट्रा राष्ट्रांिध्ये श्रेष्ठ आद्दण कद्दनष्ठ असे भेद द्दनिाधण होताना द्ददसून येते. त्यािुळे नकाराद्दर्काराचा अद्दर्कार हा सिानतेच्या द्दिरुद्ध आहे त्यािुळे तो नष्ट केला पाद्दहजे असे अनेक राष्ट्रांचे ि सिीिकांचे ित आहे. नकाराद्दर्काऱ्यांचा िापर सिधप्रथि सोद्दव्हएट संघाद्वारे केला गेला होता. एकंदरीतच सुरिा पररषद शांततेला र्ोका द्दकंिा आक्रिक कृतीचे अद्दस्तत्ि ठरिण्यासाठी पुढाकार घेते. द्दििादातील प्रश्नांना शांततेच्या िागाधने सोडिण्याचे आिाहन करते आद्दण सिायोजनाच्या पद्धती द्दकंिा सिझोत्याच्या अटींची द्दशफारस करते. काही प्रकरणांिध्ये, सुरिा पररषद द्दनबांर् लादण्याचा द्दकंिा आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरिा राखण्यासाठी बळाचा िापर करू शकते. आिथªक आिण सामािजक पåरषद संयुक्त राष्ट्राचा उिेश केिळ युद्धांना प्रद्दतबंर् करणे हाच नसून संपूणध िानि जातीचे रिण करण्याची जबाबदारी ही संयुक्त राष्ट्र संघाची आहे. संयुक्त राष्ट्र संघ िानिाचे जीिन सुखी आद्दण सिृद्ध करण्यासाठी प्रयत्नशील आहे. त्या दृद्दष्टकोनातून आद्दथधक सािाद्दजक, सांस्कृद्दतक, आरोग्य द्दिषयक कायध या पररषदेकडे सोपिण्यात आलेले आहेत. सुरुिातीच्या काळात िहासभेकडून १८ सदस्यांची द्दनिड या पररषदेिर केली जात होती परंतु १९६५ च्या घटनादुरुस्तीप्रिाणे ही संख्या २७ एिढी करण्यात आलेली आहे. २७ सभासदांपैकी नऊ सभासदांची द्दनिड ही दर तीन िषाांनी िहासभा करत असते. आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक पररषदेत प्रत्येक राष्ट्राचा एकािेळी एकच प्रद्दतद्दनर्ी असतो. आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक सुरिा पररषदेत द्दनणधय हे सार्ारण बहुिताने घेतले जातात. आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक पररषदेच्या िषाधतून किीत किी दोन बैठका होणे आिश्यक आहे. munotes.in
Page 75
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
75 आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक पररषदेच्या िाफधत िानिी जीिनाचे संरिण आद्दण िानिी िूलयाचे रिण केलया जाते. एकंदरीतच आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक पररषदेच्या िाफधत जागद्दतक पातळीिर द्दिद्दिर् देशातील दाररद्र्य दूर करणे, िागास राष्ट्रांना तांद्दत्रक िदत करणे, तसेच िागास राष्ट्राच्या द्दिकासासाठी कृषी, उद्योग ि द्दशिणाच्या द्दिकासात िदत करण्यासाठी कालबद्ध कायधक्रि आखण्याची जबाबदारी ही या पररषदेची आहे. आद्दथधक आद्दण सािाद्दजक िंडळ हे आपलया उिेशाच्या पूतधतेसाठी संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या िेगिेगळ्या उपांगाच्या त्यािध्ये आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटना, आंतरराष्ट्रीय शेतकरी ि अन्न संघटना, आंतरराष्ट्रीय बँक, संयुक्त राष्ट्र शैिद्दणक,िैज्ञाद्दनक ि सांस्कृद्दतक संघटना, आंतरराष्ट्रीय द्दित्त आयोग इत्यादींचे सहकायध घेताना आपलयाला द्ददसून येते. िवĵÖत पåरषद संयुक्त राष्ट्र संघाच्या सनदेने द्दिश्वस्त पररषदेची स्थापना संयुक्त राष्ट्रांच्या िुख्य अंगांपैकी एक म्हणून केली होती.संयुक्त राष्ट्राच्या द्दनयंत्रणाखाली ि देखरेखीखाली असलेलया अद्दिकद्दसत प्रदेशांचा कारभार पाहण्यासाठी द्दिश्वस्त पररषदेची स्थापना करण्यात आलेली आहे. द्दिश्वस्त प्रदेशाचे पुढील तीन प्रकार पडतात. एक पद्दहलया िहायुद्धानंतर द्दनिाधण झालेले प्रदेश पद्दहलया प्रकारात सिाद्दिष्ट होतात. दोन दुसऱ्या िहायुद्धाच्या काळात शत्रुराष्ट्रापासून दोस्त राष्ट्रांनी द्दजंकून घेतलेले आहेत असे प्रदेश. तीन स्ितंत्र राष्ट्र असूनही स्िखुशीने द्दिश्वस्त िंडळाकडे त्या प्रदेशाच्या द्दिकासासाठी देण्यात आलेलया प्रदेशाचा सिािेश द्दिश्वस्त प्रदेशांिध्ये होतो. िरील तीनही प्रकारच्या प्रदेशांिध्ये आद्दथधक, सािाद्दजक, राजकीय आद्दण सांस्कृद्दतक उन्नती करण्यासाठी या प्रदेशांना द्दिश्वस्त िंडळाकडे सोपिण्यात आलेले आहे.या प्रदेशांना स्िशासन करण्यायोग्य बनिणे हा द्दिश्वस्त पद्धतीचा उिेश असून त्यािध्ये भाषा, र्िध, िंश, हा भेद न बाळगता त्या द्दठकाणच्या लोकांना िानिी हक्क ि िूलभूत अद्दर्कार उपलब्र् करून देऊन त्या भागातील िागास लोकांना न्याय िागणूक द्दिळेल याची दखल द्दिश्वस्त पररषदेिाफधत घेतलया जाते. आंतरराÕůीय Æयायालय आंतरराष्ट्रीय न्यायालय (ICJ) हे संयुक्त राष्ट्राचे प्रिुख न्याद्दयक अंग आहे. संयुक्त राष्ट्रांच्या चाटधरद्वारे जून १९४५ िध्ये त्याची स्थापना झाली आद्दण एद्दप्रल १९४६ िध्ये काि सुरू केले. न्यायालयाचे िुख्यालय हेग (नेदरलँड) येथे आहे. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या सहा प्रिुख अंगापैकी न्यूयॉकध िध्ये नसलेले हे संयुक्त राष्ट्राचे िहत्त्िाचे आहे. न्यायालयाची भूद्दिका आंतरराष्ट्रीय कायद्यानुसार, िेगिेगळ्या देशांनी सादर केलेलया कायदेशीर द्दििादांचे द्दनराकरण करणे आद्दण संयुक्त राष्ट्र संघाच्या अद्दर्कृत िेगिेगळ्या अंगाच्या संदद्दभधत कायदेशीर प्रश्नांिर सललागार िते देणे आहे. munotes.in
Page 76
संयुक्तराष्ट्र
76 आंतरराष्ट्रीय न्यायालय १५ न्यायार्ीशांचे बनलेले आहे, जे संयुक्त राष्ट्र िहासभा आद्दण सुरिा पररषदेद्वारे नऊ िषाांच्या पदासाठी द्दनिडले जातात. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाच्या अद्दर्कृत भाषा इंग्रजी आद्दण फ्रेंच आहेत. सिचवालय संयुक्त राष्ट्राचे कायध प्रािाद्दणकपणे ि योग्यरीतीने होण्यासाठी संयुक्त राष्ट्राच्या िेगिेगळ्या अंग आद्दण उपंगात एकसूत्रता यािी या दृद्दष्टकोनातून सद्दचिालाची स्थापना करण्यात आलेली आहे. संयुक्त राष्ट्र संघाचे दैनंद्ददन काि जनरल असेंब्ली आद्दण इतर िुख्य अंगाद्वारे केले जाते. सद्दचिालय हे संयुक्त राष्ट्रसंघाचे प्रशासकीय अंग आहे. सद्दचिालयाचा एक प्रिुख सद्दचि ि दहा हजाराच्यािर नोकरिगध प्रशासकीय कािकाजात कायधरत आहेत. िहासद्दचि हे संयुक्त राष्ट्रांचे िुख्य प्रशासकीय अद्दर्कारी आद्दण संयुक्त राष्ट्रांच्या सद्दचिालयाचे प्रिुख असतात ३.३.३ संयुĉ राÕůसंघाचे वेगवेगळे उपांगे संयुक्त राष्ट्रांच्या सहा प्रिुख घटकअंगाद्दशिाय संयुक्त राष्ट्रांनी िेळोिेळी स्थापन केलेलया अनेक िेगिेगळे उपांगे आहेत. ही उपांगे संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या द्दिशेष कायाधत्िक संस्था म्हणून आंतरराष्ट्रीय व्यिस्थेचा एक भाग म्हणून कायध करत आहेत.संयुक्त राष्ट्रांच्या आद्दथधक, सािाद्दजक, सांस्कृद्दतक, तांद्दत्रक-िैज्ञाद्दनक अशा द्दिद्दिर् िेत्रांत या संस्था कायधरत आहेत संयुक्त राष्ट्राची एकूण सोळा उपांगे आहेत. ती पुढील प्रिाणे १.आंतरराष्ट्रीय अनुशक्ती संघटना २.आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटना ३.अन्न ि शेतकरी संघटना ४.संयुक्त राष्ट्रांची शैिद्दणक, िैज्ञाद्दनक ि सांस्कृद्दतक संघटना (यूनेस्को) ५.जागद्दतक आरोग्य संघटना ६.जागद्दतक बँक ७.आंतरराष्ट्रीय द्दिकास संस्था ८.भांडिल पुरिठा संस्था ९.आंतरराष्ट्रीय नाणेद्दनर्ी १०.आंतरराष्ट्रीय नागरी द्दििान िाहतूक संघटना ११.आंतरराष्ट्रीय टपाल संघटना munotes.in
Page 77
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
77 १२.दूरध्िनी संपकध संघटना १३.जागद्दतक हिािान संघटना १४.सागरी िाहतूक सललागार संघटना १५.जकात आद्दण व्यापार करार १६.आंतरराष्ट्रीय प्रिास संघटना िरील संघटना ह्या आंतरराष्ट्रीय पातळीिर आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दितता राखणे,िानिी हक्कांचे संरिण आद्दण संिर्धन, तसेच आद्दथधक, सािाद्दजक, राजकीय, सांस्कृद्दतक प्रश्नांिर काि करताना द्ददसून येतात त्यापैकी िहत्त्िाच्या संघटना अभ्यास आपण पुढील प्रिाणे करणार आहोत. १. आंतरराÕůीय कामगार संघटना आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटना सदस्य राष्ट्रांची सरकारे, द्दनयोक्ते आद्दण कािगारांना एकत्र आणते, कािगार िानके द्दनद्दित करणे, कािगारांसाठी र्ोरणे द्दिकद्दसत करणे आद्दण सिध िद्दहला आद्दण पुरुषांसाठी सभ्य कािांना प्रोत्साहन देणारे कायधक्रि तयार करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटना ही कद्दटबद्ध आहे. आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटनेच्या संद्दिर्ानाचा िसुदा १९१९ च्या सुरुिातीस लेबर कद्दिशनने तयार केला होता, ज्याचे अध्यि सॅम्युअल गॉम्पसध, युनायटेड स्टेट्सिर्ील अिेररकन फेडरेशन ऑफ लेबर (AFL) चे प्रिुख होते. बेद्दलजयि, क्युबा, झेकोस्लोव्हाद्दकया,फ्रान्स, इटली, जपान, पोलंड, युनायटेड द्दकंगडि आद्दण युनायटेड स्टेट्स या नऊ देशांच्या प्रद्दतद्दनर्ींनी ते बनिले होते. आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटनेच्या द्दनद्दिधतीची प्रेरक शक्ती सुरिा, िानितािादी, राजकीय आद्दण आद्दथधक द्दिचारातून द्दनिाधण झाली आहे.आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटनेच्या संस्थापकांनी त्या काळातील औद्योद्दगक राष्ट्रांिध्ये कािगारांच्या शोषणाच्या पाश्वधभूिीिर शांतता राखण्यासाठी सािाद्दजक न्यायाचे िहत्त्ि ओळखुन जगाच्या आद्दथधक परस्परािलंबनाबिल आद्दण बाजारपेठेसाठी स्पर्ाध करणाऱ्या देशांिर्ील कािकाजाच्या पररद्दस्थतीची सिानता द्दिळद्दिण्यासाठी सहकायाधची आिश्यकता स्पष्ट केलेली आहे. आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटनेचे िुख्य कायाधलय द्दस्ित्झरलँड िर्ील द्दजनेव्हा शहरात आहे.आंतरराष्ट्रीय कािगार संघटनेचे िुख्य उद्दिष्टे पुढील प्रिाणे सांगता येतील- कािािरील कािगारांना त्यांच्या अद्दर्काराच्या बाबतीत जागरूकता द्दनिाधण करून त्या अद्दर्काराच्या िापरास प्रोत्साहन देणे, रोजगाराच्या चांगलया संर्ींना प्रोत्साहन देणे, सािाद्दजक संरिण िाढिणे आद्दण कािाशी संबंद्दर्त सिस्यांिर संिाद िजबूत करणे. munotes.in
Page 78
संयुक्तराष्ट्र
78 २. संयुĉ राÕů शै±िणक, वै²ािनक, सांÖकृितक संघटना युनोस्को या संघटनेची स्थापना ४ नोव्हेंबर १९४६ ला झालेली आहे. ही संस्था जागद्दतक पातळीिर द्दशिण, द्दिज्ञान ि संस्कृतीच्या द्दिकासासाठी प्रयत्न करताना आपलयाला द्ददसून येते. या संस्थेच्या उदयाच्या संदभाधत बोलताना युद्धकाळात द्दित्र राष्ट्रांच्या द्दशिण िंत्रयांच्या संिेलना िर्ून या संस्थेचा उदय झालेला आहे. या संस्थेचे प्रिुख िुख्यालय पॅररस िध्ये आहे. एकंदरीतच द्दशिण, द्दिज्ञान, संस्कृती यासंदभाधत युनेस्को ही संयुक्त राष्ट्रांच्या कलपनांची प्रयोगशाळा आहे. तीस िषाांपेिा किी कालािर्ीत दोन िहायुद्धांनंतर, युनेस्कोचा जन्ि एक स्पष्ट दृष्टीकोनातून झाला.शाश्वत शांतता, राज्यांिर्ील आद्दथधक आद्दण राजकीय करार पुरेसे नाहीत,आपण लोकांना एकत्र आणले पाद्दहजे आद्दण संस्कृतींिर्ील परस्पर सिज आद्दण संिादाद्वारे िानिजातीची बौद्दद्धक आद्दण नैद्दतक एकता िजबूत केली पाद्दहजे यासाठी युनेस्कोची स्थापना झालेली आहे. युनेस्कोने प्रत्येक राष्ट्रातील तत्त्िज्ञ, कलाकार, द्दिचारिंत एकत्र केले. अगदी सुरुिातीपासूनच िणधद्वेषी द्दसद्धांतांचा द्दनषेर् केला आद्दण आम्ही नाद्दिन्यपूणध प्रकलप द्दिकद्दसत करून जग बदलण्याचा प्रयत्न केलेला आहे. युनेस्कोने िैज्ञाद्दनक संशोर्नाच्या जागद्दतक केंद्रांना जन्ि द्ददला आहे.युनेस्कोने आद्दफ्रका आद्दण पाचही खंडांचा पद्दहला सािान्य इद्दतहास द्दलद्दहण्यासाठी तज्ञ आद्दण द्दिद्वानांना एकत्र आणले.तसेच युनेस्कोने अनेक सािरता िोद्दहिा राबिलयाआहेत. सोबतच युनेस्कोने िैज्ञाद्दनक नैद्दतकता आद्दण िानिी द्दिकासासाठी सािधद्दत्रक तत्त्िे स्थाद्दपत करून िानितेने देऊ केलेलया सिोत्ति गोष्टींचे संरिण केले आहे. आज युनेस्कोचे १९३ सभासद राष्ट्र सदस्य आहेत. २२१७ किधचारी ५४ प्रादेद्दशक कायाधलयांसह आद्दण १३६ संस्था आद्दण संशोर्न केंद्रे जगात कायधरत आहेत.युनेस्कोने ११५४ जागद्दतक िारसा स्थळे घोद्दषत करून त्याच्या संरिणाची जबाबदारी स्िीकारलेली आहे. ३. जागितक आरोµय संघटना ७ एद्दप्रल १९४८ िध्ये स्थापन झालेली WHO ही संयुक्त राष्ट्रांची िहत्त्िाची संस्था असून जी सदस्य राष्ट्रांना आद्दण लोकांना आरोग्याला प्रोत्साहन देण्यासाठी, जगाला सुरद्दित ठेिण्यासाठी आद्दण असुरद्दित लोकांची सेिा करण्यासाठी काि करत आहे. या संस्थेचे िुख्य कायाधलय द्दजनेव्हा येथे आहे. जगातील लोकांची आयुिधयाधदा िाढिून लोकांच्या शारीररक ि िानद्दसक आरोग्य सुर्ारण्याच्या उिेशाने या संघटनेची िाटचाल सुरू आहे. जागद्दतक आरोग्य संघटनेच्या ८०००+ व् यािसाद्दयकच् या टीििध् ये डॉक् टर, एद्दपडेद्दियोलॉद्दजस्ट, शास्त्रज्ञ आद्दण व् यिस् थापकांसह जगातील आघाडीचे सािधजद्दनक आरोग्य तज्ञांचा सिािेश आहेत. एकद्दत्रतपणे जागद्दतक आरोग्य संघटना munotes.in
Page 79
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
79 जगात आरोग्याच्या बाबतीत द्दनिाधण होणाऱ्या आणीबाणीसाठी जागद्दतक पातळीिर सिन्िय सार्ते. रोगराई टाळण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न करते. तसेच जागद्दतक आरोग्य संघटना जागद्दतक पातळीिर आरोग्य सेिांचा दजाध िाढिण्यासाठी प्रयत्नशील आहे. प्रत्येकाला सुरद्दित आद्दण द्दनरोगी जीिनासाठी सिान संर्ी देण्याचा प्रयत्न जागद्दतक आरोग्य संघटनेच्या िाध्यिातून केला जातो. जागद्दतक आरोग्य संघटना संयुक्त राष्ट्रांच्या प्रणालीिध्ये आंतरराष्ट्रीय आरोग्याचे द्दनदेश आद्दण सिन्िय अद्दर्कारी म्हणून, अखंडता, व्यािसाद्दयकता आद्दण द्दिद्दिर्तेचा आदर या संयुक्त राष्ट्रांच्या िूलयांचे पालन करते. जागद्दतक आरोग्य संघटना किधचाऱ् यांची िूलये याद्दशिाय जागद्दतक आरोग्य संघटनेच्या घटनेत स्थाद्दपत िानिी हक्क, सािधद्दत्रकता आद्दण सिानतेची तत्त्िे तसेच संस्थेच्या नैद्दतक िानकांचे प्रद्दतद्दबंद्दबत करतात. जागद्दतक आरोग्य संघटनेची िूलय पाहता ही िूलये जगाच्या आरोग्याच्या दृद्दष्टकोनासाठी प्रेररत आहेत ज्यािध्ये सिध लोक आरोग्याची उच्च संभाव्य पातळी गाठतात आद्दण आरोग्याला प्रोत्साहन देणे, जग सुरद्दित ठेिणे आद्दण असुरद्दितांना सेिा देणे ह्यासाठी जागद्दतक आरोग्य संघटना कद्दटबद्ध आहे. ३.३.४ संयुĉ राÕůसंघा¸या भूिमकेचे मूÐयांकन संयुक्त राष्ट्रांची िाटचाल पाहता १९४५ िध्ये स्थापन झालेलया या आंतरराष्ट्रीय संघटनेने गेलया ७५ िषाांत सनदेतील उद्दिष्टांच्या पूतधतेच्या दृष्टीने िाटचाल केलेली असली तरी सुद्धा संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या उद्दिष्टांच्या पूतधतेसाठी अनेक ियाधदा ही संयुक्त राष्ट्र संघाला आलेलया आहेत. जागद्दतक शांतता स्थाद्दपत करणे हा संयुक्त राष्ट्रसंघाचा िुख्य उिेश राद्दहला असला तरी िहाशक्तीतील परस्पर संघषाधिुळे आद्दण ितभेदािुळे संयुक्त राष्ट्र संघाच्या ह्या ७५ िषाधच्या कालािर्ी जागद्दतक शांततेला अनेक िेळा र्ोका द्दनिाधण झालेला आहे.िहाशक्तीच्या संघषाांिुळे जागद्दतक पातळीिर शीतयुद्ध द्दनिाधण झाले. शीतयुद्धाच्या िातािरणािुळे सुरिा पररषदेच्या कायाधिर पररणाि झाला. शीतयुद्धाच्या काळातील संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या भूद्दिकेिरून सदस्य राष्ट्रात संशयाचे िातािरण द्दनिाधण झालेले आहे. पयाधयाने भारत-पाक युद्धे (१९४८, १९६५ ि १९७१), इझ्राएलची द्दनद्दिधती (१९४८) आद्दण नंतरचा अरब-इझ्राएल संघषध यात आिसभा आद्दण सुरिा पररषद यांनी िहत्त्िाची भूद्दिका बजािली आहे िात्र युद्धद्दिराि होऊनही या देशांतील संशयाचं िातािरण किी करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्रसंघ नक्कीच किी पडला आहे ही िस्तुद्दस्थती आहे. शस्त्रद्दनयंत्रण ि शस्त्र स्पर्ाध बंद करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र संघाने अनेक पािले उचलली पण त्या प्रयत्नास संयुक्त राष्ट्रसंघास ज्या पद्धतीने यश द्दिळणे अपेद्दित होते त्या पद्धतीने यश द्दिळू शकले नाही कारण संयुक्त राष्ट्र संघाच्या द्दनयिांचे पालन लहान राष्ट्रांनीच करािे असा िोठ्या राष्ट्रांच्या भूद्दिका राद्दहलेलया आहेत त्यािुळे िोठी राष्ट्र संयुक्त राष्ट्र संघाच्या द्दिचाराचे, तत्त्िाचं पालन करत नाहीत. त्यािुळे संयुक्त राष्ट्र संघािध्ये िोठ्या राष्ट्रांचा munotes.in
Page 80
संयुक्तराष्ट्र
80 िचधस्ि आद्दण प्रभुत्ि हे द्ददसून आलेले आहे. एकंदरीतच शस्त्रद्दनयंत्रण आद्दण शस्त्र स्पर्ेच्या संदभाधतील करारांिध्ये िोठ्या राष्ट्रांना झुकते िाप द्ददलेले आहे.िोठे राष्ट्र स्ितुःच्या फायद्यासाठी स्ितुःच्या दृद्दष्टकोनातून आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचा अथध लाितात त्यािुळे संयुक्त राष्ट्र संघटनाच्या उिेशांना काही िेळा हरताळ फासला जातो. जागद्दतक पातळीिरील द्दनशस्त्रीकरणाबाबत अनणुपरीिण प्रद्दतबंर् करार, अण्िस्त्र द्दनिाधण ि प्रसार प्रद्दतबंर्क करार, सिधसिािेशक चाचणी प्रद्दतबंर्क करार, असे करार करण्यात येऊनही या करारात अण्िस्त्रर्ारी राज्यांना झुकतो िाप देण्यात आलेले होते. यातूनच जागद्दतक पातळीिर अनेक संरिणात्िक लष्ट्करी करार करण्यात आलेले आहेत. त्यािुळे संयुक्त राष्ट्रसंघांिर सदस्य राष्ट्राचा जागद्दतक शांततेसाठी द्दिश्वास राद्दहला नसलयाचे हे र्ोतक असले तरी संयुक्त राष्ट्र संघाने अनेक द्दठकाणी आपली शांती सेना पाठिलेली आहे. संयुक्त राष्ट्राच्या संदभाधत सिध सदस्य राष्ट्रांना सिान अद्दर्कार द्ददला आहे असे म्हटलया जाते परंतु संयुक्त राष्ट्राच्या भूद्दिका पाहता ती सिानता केिळ ही निापूरतीच राद्दहलेली आहे कारण व्हेटोच्या अद्दर्कारािुळे संयुक्त राष्ट्रसंघा िर्ले िातािरण हे अनेकिेळा दूद्दषत झालेले आहे. अराजकीय िेत्रातही संयुक्त राष्ट्रांचे कायध िहत्त्िाचे आहे.१० द्दडसेंबर १९४८ रोजी संयुक्त राष्ट्रांनी सिधव्यापक िानिाद्दर्कारांची घोषणा केली ि िानिी हक्क आयोगाची स्थापना करून कोणताही भेदभाि न करता सिाांना सिान िूलभूत हक्कांची जाणीि करून द्ददली असली तरीही आजही जागद्दतक पातळीिर अनेक द्दठकाणी िानिी हक्काची िर गदा आणली जाते ही िस्तुद्दस्थती आहे. १९६० िध्ये िसाहतिाद हा िूलभूत िानिी हक्कांच्या संकलपनेद्दिरूद्ध असून कोणत्याही प्रदेशािरील परकीय िचधस्ि अंद्दतित: आंतरराष्ट्रीय शांततेला र्ोका द्दनिाधण करणारे आहे, हे आिसभेने स्पष्ट केले होते. त्या दृद्दष्टकोनातून संयुक्त राष्ट्र संघाने िाटचाल करून अनेक िसाहतींना स्िातंत्रय करण्यासाठी प्रयत्न केलेले आहेत. संयुक्त राष्ट्राने अनेक िेत्रांत भरीि ि द्दिर्ायक कायध केले आहे.संयुक्त राष्ट्रांनी िागासलेलया राष्ट्रांिर्ील दाररद्रय, बेकारीची सिस्या, त्यांच्या आद्दथधक द्दिकासासाठी कराव्या लागणाऱ्या उपाययोजना, िानितािादी दृद्दष्टकोनातून करािी लागणारे कायध या द्दिषयांिर लि केंद्दद्रत करून त्यासाठी तज्ज्ञांचे अभ्यासगट संघद्दटत करून द्दिकासाच्या संकलपनेला चालना द्ददली आहे.तसेच आंतरराष्ट्रीय शांतता, सुरद्दितता, लोकशाही तत्त्िांचे रिण, िुक्त िातािरणात सािधद्दत्रक द्दनिडणुका, अिषधण, दाररद्रय ि कुपोषण यांद्दिरूद्धचा लढा आदी िेत्रांत उललेखनीय कािद्दगरी या संघटनेने केली आहे. एकंदरीतच संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या भूद्दिकेचे िूलयांकन करताना संयुक्त राष्ट्र संघाच्या यश अपयशाची चचाध आपणास करता येईल. परंतु संयुक्त राष्ट्रसंघाचे कायधिेत्र पाहता ते कायधिेत्र अत्यंत व्यापक स्िरूपाचे आहे. त्यािुळे िोठ्या कायधिेत्रात काि करणाऱ्या या संघटनेच्या िाध्यिातून संपूणध जग सुखी आद्दण सिृद्धी होण्यासाठी अनेक अडचण द्दनिाधण होऊ शकतात हे आपलयाला लिात घेणे गरजेचे आहे. munotes.in
Page 81
संयुक्तराष्ट्रांची भूद्दिका
81 सारांश जागद्दतक शांतता आद्दण सुरद्दितता याबाबतीत स्थापन झालेलया संयुक्त राष्ट्र संघटनेने आंतरराष्ट्रीय शांतता आद्दण सुरद्दितता राखणे,िानिी हक्कांचे संरिण आद्दण संिर्धन करण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र संघटनेने िोठ्या प्रिाणात प्रयत्न केलेले आहेत.जागद्दतक शांतता आद्दण सुरद्दितता यांबाबतीत या संघटनेच्या ियाधदा स्पष्ट झालया असलयातरी ही या संयुक्त राष्ट्रसंघटनेद्वारे िानितािादी दृद्दष्टकोनातून कलयाणकारी योजनांनी आफ्रो-आद्दशयाई ि लॅद्दटन अिेररकेतील छोटया गरीब आद्दण पररद्दस्थतीने गांजलेलया देशांना द्ददलासा देणारी आहे.या द्दिकसनशील देशांना संयुक्त राष्ट्रांची त्यांच्या द्दिकासासाठी आजही द्दनतांत आिश्यकता िाटते. आपली ÿगती तपासा १. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या सनदेची चचाध करा? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या िेगिेगळे अंगािर भाष्ट्य करा? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३. शाश्वत द्दिकास आद्दण हिािान कृतीला सिथधन देण्यासाठी काि करणारे प्रिुख कायधक्रि ि संस्थाची चचाध करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 82
संयुक्तराष्ट्र
82 अिधक वाचनासाठी संदभª úंथ 1. Arora Prem.1984.Studies in international relations bookhive, New Delhi. 2. Craig Murphy N.1990.International Organization and Industrial Change: Global Governance Since 1950, New York. 3. Meiser Stanley.1995. United Nations: The First-Fifty Years, New York. 4. Nicholas Herber G. 1975.The United Nations as a Political Institution, Oxford. 5. Yoder Amos.1993.The Evolution of the United Nations System, New York. munotes.in
Page 83
83 ४आजचे संयुĉ राÕů (United NationsToday) घटक रचना ४.१ उिĥĶे ४.२ संयुĉ राÕůाचे बदलते Öवłप ४.३ संयुĉ राÕůातील बदल / सुधारणा ४.४ संयुĉ राÕůांचे औिचÂय / ÿÖतुतता ४.५ सारांश ४.६ आपण काय िशकलो? ४.७ संदभª सूची ४.१ उिĥÕ टे पिहÐया जागितक महायुĦा¸या अनुभवातून राÕůसंघ Öथापन झाला. परंतु राÕůसंघ जगास दुसöया महायुĦाचा धोका टाळÁयात अपयशी ठरला. Âयातूनच जगात शांतता व सहकायाªची भावना िचरंतन Öवłपात िनमाªण करÁयासाठी संयुĉ राÕů संघटना Öथापन झाली Âयास आज संयुĉ राÕůे हे संबोधन ÿचिलत झाले आहे. संयुĉ राÕůे मागील ७५ वषाªहóन अिधक काळ जगातील संघषाªचे ÿÔ न सहकायª व शांततामय मागाªने सोडवÁयाचा ÿयÂन करत आहे. Âयामुळेच जगात अनेकदा संघषाªचे ÿसंग उद् भवÐयानंतर ही जगास ितसöया महायुÅदाचा सामना करावयास लागला नाही. संयुĉ राÕůे जागितक शांतता व सहकायª िनमाªण करÁया¸या ÿधान हेतूने अिÖतÂवात आले असले तरी काळा¸या ओघात व बदलÂया संदभाªतील आÓहानामुळे Âया¸या Öवłप व रचनेत मोठे बदल झाले आहेत. २४ ऑ³टोबर १९४५ रोजी Öथापन झालेली संयुĉ राÕů संघटना व आजचे संयुĉ राÕůे याचे Öवłप, Åयेय, उिĥĶ यामÅये मोठे बदल झाले आहेत. िव²ान – तंý²ान व दुरसंचार संसाधनांमÅये झालेली øांती व Âया¸या िवकासाचा वेग ÿचंड असला तरी समकालीन संदभाªत ही संयुĉ राÕůांचे औिचÂय तेवढेच महÂवाचे वाटते. याŀिĶने या घटकात संयुĉ राÕůाचे बदलते Öवłप संयुĉ राÕůांमÅये घडवून आणलेÐया सुधारणा, संयुĉ राÕůांची समकालीन संदभाªतील ÿÖतुतता या घटकांचाअËयास करÁयात येणार आहे. ºयाचा उपयोग ‘संयुĉ राÕůे’ िवषयीचे आपले आकलन अिधक Óयापक व समृĦ होÁया¸या ŀिĶने िनिIJत होईल. ४.२ संयुĉ राÕůे बदलते Öवłप – संयुĉ राÕů संघटनेची Öथापना ही ÿामु´याने जगास ितसöया महायुĦा¸या धो³यातून वाचवÁया¸या हेतूने झाली होती. यािशवाय राÕůांना आपले ÿij शांतता, सहकायª, वाटाघाटी व संवादा¸या माÅयमातून सोडवÁयासाठी Óयासपीठ उपलÊध कłन देणे हा एक munotes.in
Page 84
संयुĉ राÕů
84 ÿधान उĥेश संयुĉ राÕů संघटने¸या Öथापने मागे होता. परंतु काळा¸या ओघात संयुĉ राÕůांची उिĥĶे अिधकािधक Óयापक होत गेली व Âयाÿमाणात संयुĉ राÕůांचे Öवłप ही बदलत गेलेले आपणास िदसते. यातील काही ÿमुख घटकांचा आढावा आपणास पुढील ÿमाणे घेता येईल. १) बहòप±ीयता – बहòप±ीयता हा संयुĉ राÕůां¸या Öथापनेमागील एक ÿमुख ÿेरक घटक रािहलेला िदसतो. समकािलन जागितक राजकìय संदभाªत तर हा घटक केवळ पयाªय न राहता अपåरहायª बनला आहे. बहòप±ीयते¸या अभावी जागितक अराजक िनमाªण होÁयाची भीती Óयĉ केली जाते. कारण बहòप±ीयते¸या अभावी स°ेचा परम ÿभाव िनमाªण होऊ शकतो हा स°ेचा परम ÿभाव छोटया-छोटया राÕůांसाठी घातक ठł शकतो. Âयामुळे बहòप±ीयता ही समकालीन अपåरहायªता Ìहणून पुढे आली आहे. या बहòप±ीयतेचे ÿितिनिधÂव संयुĉ राÕůां¸या माÅयमातून केले जाते. आजचे संयुĉ राÕůांचे Öवłप हे बहòप±ीयते¸या तÂवावर आधारलेले आहे. २) आÂमर±णाचा अिधकार अपवादाÂमक िÖथतीत : जागितक महायुĦ टाळÁयासाठी संयुĉ राÕůांची Öथापना झाÐयामुळे राÕůांना युĦा¸या ÿसंगाना सामोरे जाणारी पåरिÖथती िनमाªण होणार नाही याची काळजी संयुĉ राÕůे वाहते. संयुĉ राÕůे तरीही अपवादाÂमक पåरिÖथतीत राÕů-राºया¸या Öवयंिनणªया¸या तÂवास Öवसंर±णा¸या ŀĶीने आपÐया घटनेत एखाīा राÕůास आøमक राÕůािवरोधात युĦ पुकारÁयाचा अिधकार बहाल करते. या अिधकारामुळे एखाīा राÕůावर दुसöया राÕůाकडून सशľ आøमण झाले असेल तर आÂमर±णाकåरता हÐÐयात बळी पडलेले राÕů आøमक राÕůािवरोधात युĦ पुकाł शकते. या राÕůा¸या अिधकारास ‘The right of self defense in the event of an armed attack’ असे संबोधले जाते. अशा पåरिÖथतीत ही संबंिधत राÕůाने आपÐया कारवाई संबंधीची मािहती संयुĉ राÕůा¸या सुर±ा पåरषदेस देणे अपåरहायª असते. एकंदरीत अपवादÂमक पåरिÖथतीस आÂमर±णाचा अिधकार हा संयुĉ राÕůां¸या बदलÂया Öवłपातील एक महÂवाचा घटक होय. ३) जागितक Öतरावर समÆवय साधणारी मÅयवतê संघटना – जगास ितसöया महायुĦापासून वाचिवणे या ÿधान उिĥĶास अनुसłन Öथापन झालेली संयुĉ राÕůे काळा¸या ओघात नवनÓया आÓहानांचा सामना करतांना व जगात िवĵरचना ÿितमाने कायªÆवीत करताना समÆवय साधणारी मÅयवतê संघटना Ìहणून आज कायª करत असÐयाचे ÖपĶ िदसते. संयुĉ राÕůे आज राजकìय ±ेýाबरोबरच सामािजक, आिथªक, सांÖकृितक अशा बहòिवध±ेýात जागितक Öतरावर कायªरत असणाöया संघटनां¸या कायाªत समÆवय साधताना िदसते. जागितक Öतरावर या िविवध ±ेýात कायª करणाöया काही उपसंघटना संयुĉ राÕůांकडून सुł करÁयात आÐया आहेत. िशवाय िवĵ Óयापार संघटना, जागितक बँका, जागितक नाणेिनधी यासार´या संघटना ही संयुĉ राÕůांचे अिधपÂय माÆय करतात. संयुĉ राÕůां¸या घटनेतील कलम ६४ नुसार अशा संÖथांना आपÐया कायाªिवषयीचे वािषªक अहवाल संयुĉ राÕůांना सादर करणे बंधनकारक आहे. munotes.in
Page 85
आजचे संयुĉ राÕů
(United Nations Today)
85 एकंदरीत, जागितक Öतरावर िविवध ±ेýात कायªरत असणाöया संघटनांमÅये समÆवय साधÁयाचे मÅयवतê कायª करणे¸या ŀिĶने संयुĉ राÕůां¸या Öवłपात अिलकड¸या काळात बदल होतांना िदसत आहेत. ४) वैिĵक सदÖयÂव – समकािलन संदभाªत वैिĵक सदÖयता हे संयुĉ राÕůांचे बदलÂया Öवłपातील एक महÂवाचे घटक तÂव आहे.आज जगामÅये िबगरशासकìय आंतरराÕůीय संघटनांपैकì केवळ १८ संघटना या सामाÆय उिĥĶये असणाöया संघटना आहेत असे मानले जाते. Âयापैकì संयुĉ राÕůे ही संघटना एकमेव वैिĵक सदÖयता असणारी संघटना आहे. आंतरराÕůीय समुदायातील सवª राÕůे संयुĉ राÕůाचे सदÖयÂव ÿाĮ करÁयासाठी ÿयÂनशील असतात. आज Öवतंý व सावªभौम राÕů Ìहणून जागितक समुदायाकडून माÆयता ÿाĮ करÁयाकåरता संयुĉ राÕůाचे सदÖयÂव अिनवायª आहे. १९४५ साली संयुĉ राÕů संघटना ºयावेळी अिÖतÂवात आली Âयावेळी तीची सदÖय सं´या ५१ होती. आज ती १९१ पे±ा अिधक आहे. अदयापही काही राÕůे संयुĉ राÕůाचे सदÖयÂव ÿाĮ करÁयासाठी ÿयÂनशील आहेत. संयुĉ राÕůां¸या या वाढÂया कायª±ेýाने संयुĉ राÕůा¸या Öवłपातही मोठे बदल केलेले आपणास िदसतात. ५) बहòउĥेशीय Öवłप – जागितक शांतता व सहकायाªची भावना वृिĦगंत करणे हा संयुĉ राÕůां¸या Öथापनेमागील ÿधान हेतु होता. जागितक शांतता व सहकायाªची भावना वृिĦंगत करÁयासाठी व जगास युĦा¸या धो³यापासून वाचिवÁयासाठी शľिनयंýणा िशवाय दाåरþय, आरोµय व तÂसम ±ेýातील ÿijांची सोडवूणक करणे अÂयावÔयक असÐयाचे संयुĉ राÕůां¸या ल±ात आले. Âयासाठी संयुĉ राÕůांनी आपले Öवłप बहòउĥेशीय केलेले िदसते. आज संयुĉ राÕů संघटना आंतरराÕůीय शांतता व सुरि±तता िटकिवÁयाबरोबरच सदÖय राÕůांमÅये िमýÂवाचे, सहकायाªचे संबंध ÿÖथािपत करणे, आिथªक, सामािजक, सांÖकृितक व मानवी अिधकारां¸या ±ेýातील िविवध ÿij सोडिवणे Âयाकरीता सदÖय राÕůांचे सहकायª ÿाĮ करणे, मानवी ह³का¸या संवधªनाकरीता आंतरराÕůीय समुदायात जागŁकता व आदर िनमाªण करÁयाकåरता ÿयÂन करणे अशा िविवध उिĥĶांकरीता संयुĉ राÕůे आज कायªरत असलेले िदसते. ६) संघषाªचे ÓयवÖथापन – िवĵरचनेमÅये राÕů-राºय अवÖथे¸या िवकासाबरोबर राÕůीय सावªभौमÂवाचा संघषª उभा रािहलेला िदसतो. ÿÂयेक सावªभौम राÕů स°ाÿाĮीसाठी व आपÐया राÕůीय िहतसंबंधाकåरता सिøय असते यातूनच स°ा व राÕůीय िहतसंबंधासाठी चाललेÐया Öपध¥त अनेकदा संघषª िनमाªण होÁयाची श³यता वाढते. अशा पĦती¸या संघषाªचे ÓयÖथापन करÁयाचे कायª संयुĉ राÕůांना करावे लागते. या बरोबरीनेच वैिĵक पातळीवर सवा«¸या सामूिहक िहताकåरता सावªभौम राÕůां¸या धोरणांमÅये समÆवय साधने ही गरजेचे असते हे कायª संयुĉ राÕůे पार पाडतात. वाÖतिवक राÕůीय स°ा वृÅदéगत करÁया¸या अिनयंिýत महÂवकां±ेतून पिहले व दूसरे महायुĦ घडून आले munotes.in
Page 86
संयुĉ राÕů
86 होते. या अनुभवाचा सामना जागितक समूदायास परत करÁयाची वेळ येऊ नये याÖतव संयुĉ राÕůांनी आपÐया Öवłपात राÕůीय स°े¸या िनयंýणासाठी, राÕůां¸या धोरणांमÅये समÆवय साधÁयासाठी, वैिĵक पातळीवर सामूिहक कÐयाणाचे उिĥĶ साÅय करÁयासाठी मोठे बदल केलेले िदसतात. ७) राÕůीय िहताचे संवधªन – संयुĉ राÕůे हे जागितक समूदायास युĦासार´या आप°éपासून संघषाª¸या ÿijापासून परावृ° करÁयाचे महान कायª करत जागितक समुहास िवĵ राºया¸या अिधक समीप घेऊन जाÁयाचे कायª एका बाजूने करत असताना दुसöया बाजूने राÕůीय िहताचे संवधªन करÁयाचे कायª ही पार पाडताना िदसते. यासाठी संयुĉ राÕůांनी कालपरÂवे आपÐया रचना व Öवłपात आवÔयक ते बदल केलेले िदसतात. Âयामुळेच संयुĉ राÕůाचे सदÖयÂव राÕůांसाठी केवळ Âयांची आंतरराÕůीय ÿितमा वाढवणारेच साधन नाही तर अनेक ÿकारचे राजकìय, आिथªक, Óयापारी फायदे िमळवून देणारे आहे. संयुĉ राÕůांचे सदÖय बनÐयामुळे राÕůांना सामूिहक सुरि±तते¸या यंýणेत ÿवेश िमळतो. Âयांचे ÖवातंÞय व सावªभौमÂव अबािधत राखले जाÁयाची हमी Âयांना िमळते. Âयाचबरोबर संयुĉ राÕůां¸या राजनियक Óयासपीठावłन राजकìय Öवłपाचे ÿij ही शांतता व सहकायाª¸या माÅयमातून सोडवले जाऊ शकतात. िशवाय गरीब राÕůांना संयुĉ राÕůांकडून मोठा िवकास िनधी उपलÊध कłन िदला जातो. ºयातून ती राÕůे आपले आिथªक, सामािजक, सांÖकृितक ÿij सोडवू शकतात. याकरीता संयुĉ राÕůां¸या उपसंघटना मदतीसाठी तÂपर असतात. एकंदरीत िवĵराºयाचे ÖवÈन साकाराला आणत असतानाही राÕůीय िहताची काळजी घेÁयासाठी संयुĉ राÕůांनी आपÐया Öवłपात आवÔयक लविचकता ठेवलेली िदसते. ८) राºयक¤िþत Öवłप – संयुĉ राÕůे ही राºयक¤िþंत संÖथा मानली जाते. कारण संयुĉ राÕůे या संघटनेची Öथापना राºयां¸या ÿभावाखाली झाली असून राºयांचेच Âयावर िनयंýण असÐयाचे िदसते. Âयामुळे संयुĉ राÕůांना राºयामधील संघटनेचे Öवłप ÿाĮ झाÐयाचे िदसते. संयुĉ राÕůांची घटना तयार करतांनाच संयुĉ राÕůे ही संघटना राºयांना वरचढ होणार नाही याची काळची घेÁयात आली होती. उदा. संयुĉ राÕůां¸या घटनेतच अशी तरतुद करÁयात आली कì संयुĉ राÕůे ÿÂयेक सदÖय राÕůा¸या ÖवातंÞय व सावªभौमÂवाचा आदर करेल व कोणÂयाही राÕůा¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप करÁयाचा अिधकार संयुĉ राÕůांना नसेल. संयुĉ राÕůां¸या घटनाÂमक तरतुदी राºयांचा ÿभाव वाढवणाöया असÐया तरी मागील सात दशकात संयुĉ राÕůाचा ÿवास पाहता राºयांचा ÿभाव कमी होताना िदसतो आहे. राºयां-राºयामÅये संवाद व सहकायाªची भावना ºया ÿमाणात वृिĦगंत होत आहे Âया ÿमाणात राÕůीय सावªभौमÂव ही संकÐपना मागे पडून जग िवĵ राºया¸या संकÐपने¸या अिधक जवळ जात आहे. Âयामुळे संयुĉ राÕůांचे Öवłप राºयक¤िþत ÓयवÖथेपासून िवĵराºय ÓयवÖथे¸या ŀिĶने बदलत असÐयाचे ÿÂययास येते. munotes.in
Page 87
आजचे संयुĉ राÕů
(United Nations Today)
87 ९) क¤िþकरण व िवक¤þीकरण तÂवाचे सहअिÖतÂव – संयुĉ राÕůांचे Öवłप अËयासताना संयुĉ राÕůां¸या ÓयवÖथेत क¤िþकरण व िवक¤þीकरण हे दोÆही िवचार ÿवाह एकिýतपणे कायªरत असÐयाचे िदसतात. संयुĉ राÕůां¸या रचनेत राजकìय ŀĶया क¤िþकणावर तर आिथªक व सामािजक ŀĶया िवक¤िþकरणा¸या तÂवावर भर िदलेला िदसतो. उदा. सामूिहक सुरि±तते¸या ±ेýात सुर±ा पåरषदेला कायदेशीर, कायªकारी व Æयाियक Öवłपाचे Óयापक अिधकार आहेत. सुर±ा पåरषदे¸या या अिधकारांचे Öवłप एक ÿकारे िनरकुंश Öवłपाचे आहे. सुर±ा पåरषदे¸या िनणªयांचे पुनिवªलोकन ही होऊ शकत नाही. Âयामुळे राजकìयŀĶया संयुĉ राÕůे क¤िþकरणा¸या तÂवास माÆयता देते तर उलट सामािजक व आिथªक ±ेýात अनेक संÖथा, संघटना, आयोग व सिमÂया Öथापन कłन Âयांना मोठया ÿमाणात Öवाय°ता बहाल करÁयात आली आहे. १०) सुÖपĶ Öवłपात स°ािवभाजना¸या तÂवाचा अभाव – आधूिनक राÕů-राºय ÓयवÖथेत स°ा िवभाजनाचे तÂव मोठया ÿमाणात ÿचिलत असलेले िदसते. Âयाÿमाणे संयुĉ राÕůां¸या घटनेत ही स°ा िवभाजनाचे तÂव ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन झाला. माý संयुĉ राÕůां¸या घटनेतील तÂवे स°ािवभाजना¸या तÂवाची िनिवªवाद मांडणी करताना िदसत नाहीत. संयुĉ राÕůां¸या घटनेत आमसभा, सुर±ा पåरषद, आंतरराÕůीय Æयायालय व आिथªक आिण सामािजक पåरषदेमÅये जी स°ािवभागणी झालेली आहे. ती असमान व अÖपĶ Öवłपाची आहे. Âयामुळे या घटक संÖथामÅये अिधकारांचे िनयंýण व समतोलाचे तÂव खöया अथाªने कायªÆवीत होऊन शकलेले नाही. उदा. सुर±ा पåरषदेत आमसभा व आंतरराÕůीय Æयायालया¸या तुलनेत मोठे िनणाªयक अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत. ºयामुळे संयुĉ राÕůांना आपले िनणªय व भूिमका कायªÆवीत करताना अडथळे िनमाªण होतांना िदसतात. संयुĉ राÕůां¸या ÿचिलत घटनाÂमक तरतुदी ÿमाणे आंतरराÕůीय शांतता व सुरि±तता िटकिवÁयासाठी व ती धो³यात आÐयास Âयाचा सामना करÁयासाठी सुर±ा पåरषदेस कायदे करÁयाचा, Âयांची अंमलबजावणी करÁयाचा व या संदभाªत Æयायिनवाडा करÁयाचा असे सवªच अिधकार ÿाĮ झालेले आहेत. तरीही अËयासकां¸या मते, अिधकारां¸या िनयंýण आिण समतोला¸या तÂवाचा सÅया जरी संयुĉ राÕůां¸या घटनेत अभाव असला तरी या तÂवा¸या िवकासासाठी ±मता िनिIJतच संयुĉ राÕůां¸या घटनेतच अंतभूªत आहे. शीतयुĦा¸या काळात अमेåरका व सोिवयत रिशयामधील संघषाªमुळे जेÓहा सुर±ा पåरषद आंतरराÕůीय शांतता व सुरि±ततेशी िनगडीत महÂवा¸या ÿijांवर िनणªय घेÁयास असमथª ठरली. Âयावेळी आमसभेने घेतलेला पुढाकार याचे िनदशªक आहे. एकंदरीत संयुĉ राÕůा¸या Öथापनेपासून आजतागायत काळाÿमाणे संयुĉ राÕůांनी आपÐया रचना व Öवłपात सुंसगत बदल केलेले िनदशªनास येतात. munotes.in
Page 88
संयुĉ राÕů
88 ४.३ संयुĉ राÕůे – बदल िकंवा सुधारणा – संयुĉ राÕů रचना व Öवłपात मोठे बदल होणे गरजेचे आहे याबाबत सदÖय राÕůांमÅये एकमत जरी आढळत असले तरी कोणÂया ÿकार¸या सुधारणा व कोणÂया उिĥĶाकåरता सुधारणा यासंदभाªत माý Âयां¸यात गंभीर Öवłपाचे मतभेद आहेत. उदा. आंतरराÕůीय िबगर शासकìय संघटनांना लोकतांिýक, पारदशªक व उ°रदायी संयुĉ राÕůे याŀĶीने सुधारणा आवÔयक आहेत तर सुधारणावाīांना सवªसमावेशक व िवÖतारीत संयुĉ राÕůे आवÔयक वाटते, पुराणमतवाīांना माý संयुĉ राÕůांचा ÿभाव व सिøयता कमी करणे आवÔयक वाटते. याŀĶीने संयुĉ राÕůांमÅये सुधारणा करावया¸या हेतूने अनेक अहवाल, सूचना व िशफारशी येताना िदसतात. संयुĉ राÕůांमधील बदल व सुधारणांची मांडणी पुढील काही घटकां¸या आधारे करता येईल. अ) सुधारणा ÿिøयेचे Öवłप – संयुĉ राÕůांमधील सुधारणा ÿिøयेचे Öवłप पुढील मुĥयां¸या आधारे करता येईल. १) सुधारणांची अिनवायªता – कोणÂयाही संघटनेत ºयावेळी सुधारणा वा बदल अिनवायª Öवłपात पुढे येतो Âयावेळी संघटनेची Åयेये व उिĥĶे साÅय करÁयासाठी गुणाÂमक व कायाªÂमक सुधारणा कłन Âयात गितमानता आणत संघटने¸या रचनेत, बांधणीत, कायªपĦतीत, िनणªयिनिमªती ÿिøयेत व आिथªक बाबéमÅये आवÔयक ते बदल घडवून आणणे आवÔयक मानले जाते. याŀĶीने संयुĉ राÕůां¸या कायाªस कालानुłप गितिशलता ÿाĮ कłन देÁयासाठी, आÓहानांचा सामना करÁयासाठी आवÔयक सुधारणा घडवून आणणे हे या ÿिøया घटकात अपेि±त असते. Âयामुळे संयुĉ राÕůाÿती नाराज सदÖयांमधील वा घटकांमधील वाढत जाणारा अंसतोष कमी होÁयास मदत होईल अशी अपे±ा Óयĉ केली जाते. २) आÂमपåर±णाकåरता सुधारणा – सुधारणा ÿिøयेतील हे दुसरे महÂवाचे घटक तÂव Ìहणून ÿÖतुत केले जाते. संयुĉ राÕůे ही एक जगातील अितशय ि³लĶ िवक¤िþत व बहòआयामी ÓयवÖथा वा संघटन आहे. दुसöया महायुĦा¸या दाहक अनुभवा¸या पाĵªभूमीवर संयुĉ राÕůांची Öथापना झाली व शीतयुĦ काळात तीचा िवÖतार झाला. Âयामुळे ®ीमंत राÕůांचा ÿभाव व वचªÖव संयुĉ राÕůांवर ÖपĶपणे िदसतो. संयुĉ राÕůांसारखी आंतरराÕůीय राजकारणात राÕůां¸या वतªनास िनयंिýत करणारी आंतरराÕůीय संघटना ही कÐपनाच मुलत: सावªभौम राÕůां¸या पचनी पडणारी नÓहती. Âयामुळे संयुĉ राÕůा¸या ŀĶीने ºया उिĥĶांना Æयाय िदला जात आहे िकंवा नाही या आधारावर Öवत:चे मूÐयमापन करणे आवÔयक होते. या ŀĶीने संयुĉ राÕůांकåरता सुधारणांची ÿिøया ही आÂमपåर±णाची संधी Ìहणून ही पिहली जाते. munotes.in
Page 89
आजचे संयुĉ राÕů
(United Nations Today)
89 ३) संरचनाÂमक सुधारणांची मागणी – संयुĉ राÕůांमÅये संरचनाÂमक बदलांची मागणी ही संयुĉ राÕůां¸या Öथापनेपासून आहे. सॅनĀॉिÆसÖको पåरषदे मÅये संयुĉ राÕůांची पायाभरणी होत असतांनाच संयुĉ राÕůां¸या ÿचिलत ÿितमानामÅये कोणते व कसे बदल होणे गरजेचे आहे याची ही मांडणी केली गेली होती. काही मोज³या राÕůां¸या िहतसंबंधाकåरता संयुĉ राÕůे ही संघटना अिÖतÂवात येत असÐयाची गंभीर िटका संयुĉ राÕůांवर होत होती. Âयामुळे संयुĉ राÕůां¸या घटनेतच संयुĉ राÕůां¸या रचनेत बदल घडवून आणÁयाकåरता पुनिवªलोकन पåरषद बोलावÁयाची तरतुद अंतªभूत करÁयाची मागणी केली गेली होती. Âयामुळे संयुĉ राÕůां¸या Öथापनेपासूनच संयुĉ राÕůां¸या घटनेत बदल करÁयासाठी आúही असणारा व या बदलांना िवरोध करणारा वा अवरोध िनमाªण करणारा असे दोÆही गट कायªरत असलेले िदसतात. ४) सुधारणांचे ÿÖताव – संयुĉ राÕůां¸या सुधारणा ÿिøयेत सुधारणािवषयक आलेÐया ÿÖतावांची भूिमका ही महÂवाची रािहलेली िदसते. संयुĉ राÕůां¸या Öथापनेपासून आजतागायत संयुĉ राÕůांमÅये रचनाÂमक, कायाªÂमक व गुणाÂमक बदल घडवून आणÁयाकåरता अËयासकांकडून, आयोगांकडून व िबगरशासकìय संघटनांकडून ÿÖताव मांडले गेलेले आहेत. उदा. जॅकसन यांचे ±मता अÅययन, १८ राÕůां¸या समूहाकडून मांडला गेलेला सुधारणा ÿÖताव, कोफì अÆनान यांचा सुधारणा ÿÖताव. या ÿÖतावामधून संयुĉ राÕůांमधील िविवध संÖथा व संघटनाĬारे होणाöया कायाªत संतुलन कसे घडवून आणावे, समÆवय कला साधावा, पुनरावृ°ी कशी टाळता येईल, िव° पुरवठा व कामाची िवभागणी कशी करावी इÂयादी बाबतीत सुधारणा सुचिवÁयात आलेÐया आहेत. एकंदरीत िविवध Öतरावłन मांडÐया गेलेÐया सुधारणा ÿÖतावांची संयुĉ राÕůां¸या सुधारणा ÿिøयेत महÂवाची भूिमका आहे हे ÿÂययास येते. ५) सुधारणा ÿिøयेवरील शीतयुĦाचा ÿभाव – संयुĉ राÕůे यातील सुधारणा ÿिøयेत शीतयुĦांची भूिमका ही महÂवाची रािहलेली िदसते. संयुĉ राÕůा¸या Öथापने पासूनच शीतयुĦाचा काळ ही ÿारंभ झाला. १९४५ ते १९९१ हा शीतयुĦाचा कालखंड होय. या कालखंडात संयुĉ राÕůांमÅये बदल घडवून आणÁयासाठी मोठया ÿमाणात ÿÖताव आले माý या कालखंडात संयुĉ राÕůांमÅये बदल घडून येÁयाची ÿिøया माý संथ होती. सुधारणा ÿÖताव व सूचना यांना शीतयुĦ काळात राजकìय रंग िदसÐयामुळे हे सूचना व सुधारणा ÿÖताव वादात अडकत गेले व सुर±ा पåरषदेतील Óहेटोचा अिधकार रिशया व अमेåरका या दोÆहé महास°ांनी या सुधारणा ÿिøयांना िवरोध करÁयासाठी मोठया ÿमाणात वापरला. Âयामुळे शीतयुĦ काळात संयुĉ राÕůांमÅये घडून आलेÐया सुधारणा या अितशय िकरकोळ Öवłपा¸या रािहÐया. munotes.in
Page 90
संयुĉ राÕů
90 ६) घटनाÂमक सुधारणां¸या मयाªदा – संयुĉ राÕůा¸या Öथापनेपासून अजतागायत घटनाÂमक दुŁÖÂयांचा आढावा घेताना Âयातील मयाªदा ÖपĶपणे िदसतात. संयुĉ राÕůा¸या Öथापने पासून आजतागायत केवळ तीन घटनाÂमक सुधारणा ÿÂय±ात घडून येऊ शकÐया. Âयातील एक सुधारणा Ìहणजे सुर±ा पåरषदेतील हंगामी सदÖयांची सं´या सहा वłन दहा एवढी करÁयात आली. दुसöया घटना दुŁÖतीने आिथªक व सामािजक पåरषदेतील सदÖयांची सं´या १८ वłन २७ एवढी करÁयात आली तर ितसöया घटना दुŁÖतीने पुÆहा एकदा आिथªक व सामािजक पåरषदेतील सदÖयांची सं´या पुÆहा एकदा वाढवून ती २७ वłन ५४ करÁयात आली. या सुधारणांचे Öवłप व एकूण ÿभाव पाहता या अगदी जुजबी Öवłपा¸याच सुधारणा मानाÓया लागतील. Âयामुळे संयुĉ राÕůां¸या सुधारणा ÿिøयेत घटनाÂमक मयाªदा ÖपĶपणे जाणवतात. ७) सीमापार आÓहानांचा सामना – समकालीन संदभाªत संयुĉ राÕůां¸या सुधारणा ÿिøयेत सीमापार आÓहानांचा सामना करतांना राÕů-राºयांना ºया मयाªदा पडत आहेत Âया घटकांनी महÂवाची भूिमका बजावलेली िदसते. वातावरणातील बदल, पयाªवरणातील वाढते ÿदूषण, जागितक तापमान वाढ, गरीबी, लोकसं´येचा िवÖफोट, वांिशक संघषª, मानवी ह³कांचे उÐलंघन, Öथलांतर व िनवाªिसतांचे, ÿij, एड् स, कोरोना, Öवाईन Éलू सारखे िवषाणूंनी िनमाªण केलेली महामारी यासार´या आÓहानांचा सामना करणे एखाīा राÕůास वा राÕů समूहास श³य होत नाही. Âयाकरीता आंतरराÕůीय पातळीवłनच ÿयÂन करणे अपåरहायª आहे. Âयामुळे संयुĉ राÕůे Âयाकरीता महÂवाचे आहेत. या ŀĶीने संयुĉ राÕůां¸या रचनेत व Öवłपात आवÔयक सकाराÂमक बदल घडवून आणणे आवÔयक मानले जाते. ब) सुधारणा ÿिøयेचा ÿवास – संयुĉ राÕůांचा सुधारणा ÿिøयेचा ÿवास पुढील मुĥयां¸या आधारे मांडता येईल. १) ÿथम टÈपा – सं´याÂमक िवÖतारास ÿाधाÆय – सयुĉ राÕůा¸या Öथापनेनंतर घटनाÂमक सुधारणांची ÿथम मागणी ही संयुĉ राÕůां¸या काही घटक अंगा¸या सं´याÂमक िवकास संबंधीची होती. संयुĉ राÕůे ºयावेळीस Öथापन झाली Âयावेळी संÖथापक राÕůांमÅये आिशया व अिĀका खंडातील केवळ दोन-दोन राÕůांचाच समावेश होता. माý पुढील दोन दशकात ही सदÖय सं´या १९४ वर पोहचली. Âयातील ५० पे±ा अिधक सदÖय ही आिशया व अिĀका खंडातील होती. आिशया व आĀìका खंडातील सदÖय राÕůांची सदÖय सं´या वाढÁयाबरोबरच Âयां¸या ÿितिनिधÂवाचा ÿij ही िनमाªण झाला. Öथापणे¸या वेळी संयुĉ राÕůांची सदÖय सं´या ५१ होती. Âयाÿमाणे संयुĉ राÕůां¸या रचनेत ÿितिनिधÂव ÿदान करÁयात आले होते. परंतु संयुĉ राÕůां¸या सदÖय सं´येबरोबरच घटक संÖथांची सदÖयसं´या देखील वाढवली जावी व Âयामधून आिशयाई-munotes.in
Page 91
आजचे संयुĉ राÕů
(United Nations Today)
91 आĀìकì राÕůांना ÿितिनिधÂव िदले जावे या मागणीने १९५० आिण १९६०¸या दशकात जोर पकडला. उदा. १९६३ साली Öथापन झालेÐया ऑगªनाझेशन ऑफ आिĀकन युिनटी या आिĀकन राÕůां¸या संघटनेने आपÐया पिहÐयाच पåरषदेत संयुĉ राÕůां¸या िविवध संÖथा-संघटनांमÅये आिĀकì राÕůांना Âयां¸या संÖथे¸या ÿमाणात योµय ÿितिनिधÂव िमळावे अशी एकमताने मागणी केली होती. सुर±ा पåरषदेचा अपवाद करता पुढील काळात तीन घटना दुŁÖÂया कłन संयुĉ राÕůां¸या घटक संÖथांची सदÖय सं´या वाढवली. २) िĬतीय टÈपा – कायाªÂमक व गुणाÂमक सुधारणा संयुĉ राÕůा¸या Öथापनेपासूनच सुधारणां¸या ŀĶीने दोन मतÿवाह आढळून येतात. यातील एक ÿवाह हा सं´याÂमक िवÖताराचा व दुसरा ÿवाह हा कायाªÂमक सुधारणा व गुणाÂमक वाढीवर भर देणारा होता. १९४५ ते १९७० पय«त ÿथम ÿभाव ÿभावी होता. १९७० नंतर माý दुसरा ÿभाव पुढे आला. संयुĉ राÕůां¸या िविवध घटक संÖथांचा केवळ संÖथाÂमक िवÖतार कłन भागणार नाही तर गुणाÂमक वाढी¸या ŀĶीने ÿयÂन Óहायला हवेत हा िवचार पुढे आला. आĀो-आिशयाई राÕůांना ÿितिनिधÂव ÿाĮ झाले तरी गुणाÂमक सुधारणेचा ÿij हा अिनणêतच होता. Âयामुळे सुधारणे¸या या ÿवाहातंगªत गुणव°ा सुधारÁयासाठी ÿामु´याने पुढील घटकांना ÿाधाÆय देÁयात आले. अ) िविवध संÖथातंगªत होणाöया कायाªचे संतुलन व ÓयवÖथापन ब) कायाªची पुनरावृ°ी टाळणे क) कायाªत पारदशªकता ड) उ°रदाियÂव इ) आंतरराÕůीय िबगर शासकìय संÖथा-संघटनाना कायाªत सहभागी कłन घेणे, Âयांचे अहवाल, िशफारशी व संÖथांचा िवचार करणे. ई) िनणªयिनिमªती ÿिøयेत सुधारणा बाबत¸या मुīांवर अनेक सुधारणा ÿÖताव िविवध घटकांकडून आले परंतु सुर±ा सिमतीतील बडया राÕůां¸या दुटÈपी भूिमकेमुळे या सुधारणा ÿÂय±ात येऊ शकÐया नाहीत. ३) आिथªक सुधारणा – १९५० ¸या दशकापासून आिथªक सुधारणेची मागणी होत असली तरी या मागणीची तीĄता ÿामु´याने शीतयुĦो°र काळात वाढली. कारण शीतयुĦो°र काळात संयुĉ राÕůां¸या कायाªत ÿचंड वाढ झाली व दुसöया बाजूने शांितमोहीमांची सं´या ही वाढत गेली. Âयामुळे संयुĉ राÕůां¸या आिथªक सुधारणां संदभाªत ÿामु´याने पुढील घटक िवचाराथª आले. १) संयुĉ राÕůांना Öवत:चा आिथªक ąोत उपलÊध नसÐयामुळे खचाªकåरता बडया राÕůांवर संयुĉ राÕůांना िवसंबून रहावे लागते. munotes.in
Page 92
संयुĉ राÕů
92 २) सदÖय राÕůे आपला िनधी िवहीत वेळेत जमा करत नाहीत Âयावर काय उपाय करता येतील. ३) संयुĉ राÕůाचे ÓयवÖथापन कłन खचª कपात कशी करता येईल. ४) थकबाकì भरताना सदÖय राÕůे अनेक अटी घालतात याबाबत उपाय करणे. ५) संयुĉ राÕůा¸या खचाªत कपात करÁयाकåरता कमªचारी कपात व अनावÔयक कायª टाळणे. ६) संयुĉ राÕůांना कायमÖवłपी उÂपÆनाचे साधन िनमाªण करÁयाकåरता ÿयÂन करणे ७) संयुĉ राÕůांची उīोग जगताशी भागीदारी वाढवून खचाªची िवभागणी कशी करता येईल ते पाहणे. वरील बाबéना आिथªक सुधारणा ÿिøयेत ÿाधाÆय देÁयात आले. यासंदभाªत मागील तीन दशकात अनेक अहवाल सादर झालेले िदसतात. सुधारणा ÿिøयेतील अडथळे – संयुĉ राÕůां¸या एकूण ÿिøयेत सुधारणा घडवून आणणाöया मागाªत अनेक अडथळे िनमाªण होतांना िदसतात Âयातील ÿमुख घटकांची मांडणी पुढील मुĥयां¸या आधारे करता येईल. १) संकÐपनाÂमक मतभेद – संयुĉ राÕůां¸या अंतगªत सुधारणांची ÿिøया संथ राहÁयामागे सदÖय राÕůांची सं³लपनाÂमक िभÆनता ही एक ÿमुख समÖया Ìहणून पुढे आलेली िदसते. अगदी सुधारणा Ìहणजे नेमके काय? या ÿाथिमक बाबी संदभाªत ही सदÖय राÕůांमÅये एकवा³यता आढळत नाही. Âयामुळेच संयुĉ राÕůांमÅये अंतगªत सुधारणेची िनिIJत Óया´या ÿÖतुत करÁयात वा Âयास माÆयता ÿाĮ कłन देÁयात संयुĉ राÕůांना यश ÿाĮ झालेले िदसत नाही. Âयामुळे ÿÂयेक राÕů सुधारणा ÿÖतावांकडे Öविहत संबंधा¸या ŀिĶनेच पाहतात. Âयामुळे संयुĉ राÕůातील एखाīा राÕů वा राÕůगटाकडून मांडलेला सुधारणा ÿÖताव दुसöया राÕůगटांकडून नाकारला जातो. Âयामुळे संयुĉ राÕůां¸या सदÖय राÕůांमÅये संकÐपनाÂमक अथª संदभाªत एक वा³यता नसणे ही संयुĉ राÕůां¸या सुधारणा मागाªतील एक ÿमुख समÖया बनलेली िदसते. ii) बदल ÿिøये¸या ÓयाĮी बाबतीतील संĂम:- संयुĉ राÕůांमÅये अंतगªत बदलाची ÿिøया पार पाडत असतांना या बदला¸या ÿिøयेत कोणकोणÂया घटकांना सहभागी कłन ¶यावे याबाबत ही संयुĉ राÕůां¸या सदÖय राÕ ůांमÅये एकवा³यता नाही. सुधारणा Ìहणजे काय? याबाबत जसे संयुĉ राÕůां¸या सदÖय राÕůांमÅये एकमत नाही Âयाÿमाणे सुधारणा कोणÂया ±ेýात करावया¸या? याबाबत ही एकावा³यता नाही. संयुĉ राÕůांची जी तÂवे आधारभूत मानली जातात Âयाबाबत सुधारणा करावयाची कì नाही? संयुĉ राÕůांची जी ÿमाण munotes.in
Page 93
आजचे संयुĉ राÕů
(United Nations Today)
93 कायªपĦती आहे, रचना आहे Âयात सुधारणा करावयाची कì नाही? यासार´या बाबéमÅये सदÖय राÕůांमÅये मतभेद असÐयाने सुधारणांची ÓयाĮी नेमकì काय? याची िनिIJती अīापही झालेली िदसत नाही. Âयामुळेच संयुĉ राÕůांचे तÂकालीन महासिचव कोफì अÆनान यासंदभाªत Ìहटले होते. ‘‘In an organisation as 1979 and Complex as the United Nations, reform necessarily consists not of one or two simple actions but a multitude of tasks that amount to a major agenda that must be presued over time.’’ ii) संयुĉ राÕůांचे राजकìय Öवłप – संयुĉ राÕůांचे मुलभूत Öवłप व रचना ही राजकìय आहे. संयुĉ राÕůास काळा¸या ओघात अिधकािधक बहòआयामी Öवłप ÿाĮ होत गेले असले तरी राजकìय घटकास संयुĉ राÕůा¸या Öवłपात ÿथम Öथान ÿाĮ झालेले िदसते. हा राजकìय आयामच संयुĉ राÕůां¸या अंतगªत सुधारणांमÅये मोठा अडथळा ठरतांना िदसतो. ÿÂयेक सभासद राÕů संयुĉ राÕůां¸या Óयासपीठावर मांडलेÐया ÿÖतावाकडे राजकìय ŀĶीकोनातूनच पाहतात. ÿÂयेक राÕů Öविहतसंबंधा¸या पåरÿेàयातून Âया-Âया ÿÖतावाचे फायदे व तोटे जोखतांना आढळतात. Âयावłनच Âया ÿÖतावास िवरोध करायचा कì Âयाचे समथªन करावयाचे हे ÿÂयेक राÕů ठरवतांना िदसते. सुधारणा ÿÖताव कोणी मांडला व Âया ÿÖतावाची अंमलबजावणी कोणाकडून होणार? Âयाची िकमंत कोणास चुकवावी लागणार Âयाचा आपÐयास काय फायदा होणार? याबाबéना ÿÂयेक राÕů ÿाधाÆय देत Âया ÿÖतावाचा Öवीकार वा नकार ठरवत असÐयाने संयुĉ राÕůां¸या सुधारणा ÿिøयेस राजकìय रंगानी अिधक गडद केÐयाचे िनदशªनास येते. एकंदरीत, संयुĉ राÕůाचे राजकìय Öवłप हा संयुĉ राÕůां¸या अंतगªत सुधारणा ÿिøयेतील एक ÿमुख अडचण ठरतांना िदसतो आहे. ४.४ संयुĉ राÕůांचे औिचÂय / ÿÖतुतता – संयुĉ राÕůे हे जागितक Óयासपीठ समकालीन संदभाªत अिधकच अिनवायª व ÿÖतुत आहे हे पुढील काही मुīां¸या आधारे अिधक ÖपĶ करता येईल. १) राÕů-राºयांमÅये सुसंवाद साधणारी संघटना – समकािलन राÕů-राºय ÓयवÖथेमÅये समÆवय व सुसंवाद साधणारी जागितक संघटना Ìहणून संयुĉ राÕůांची ÿÖतुतता अिधक ÿभावी ठरतांना िदसते. राÕůां-राÕůांमधील िĬप±ीय, िवभागीय व वैिĵक पातळीवरील िविवध ÖवŁपा¸या समÖया सोडिवणारी एक कायªकारी वैिĵक पåरषद Ìहणून संयुĉ राÕůांची एक अिमट ओळख तयार झाली आहे. बहòप±ीयता वृĦéगत करÁयात संयुĉ राÕůे आज िनणाªयक भूिमका बजावतांना िदसते. ही संयुĉ राÕůांची भूिमकाच Âयास अिधक औिचÂयपूणª ठरवतांना िदसते आहे. संयुĉ राÕůांकडून राÕů-राºय ÓयवÖथेतील समÖया सोडवतांना ही ÿÂयेक राÕůा¸या धोरणांमÅये कृतéमÅये समÆवय साधÁयाचे कायª पार पाडले जात आहे. परÖपर सहकायª, परÖपर संवाद व शांतते¸या सहाÍयाने आंतरराÕůीय ÿijांची सोडवणूक करÁयाचे एकमेव वैिĵक Óयासपीठ Ìहणून संयुĉ munotes.in
Page 94
संयुĉ राÕů
94 राÕůांचे Öथान अढळ Öवłपात पुढे आले आहे. Âयामुळेच शशी थłर यासंदभाªत Ìहणतात, ‘‘The UN is a form where sovereign states can work out strategies for tackling global problems and an instrument for putting those strategies into effect.’’ संयुĉ राÕůां¸या माÅयमातून सवª राÕůांना आपले ÿij, समÖया, मते आंतरराÕůीय समूदायासमोर मांडÁयाची, आपली भूिमका िवशद करÁयाची संधी तर िमळतेच परंतु Âयाबरोबरीनेच वैिĵक Öवłपा¸या ÿijांचा सामना करÁयासाठी जागितक सहकायª व समथªन ही ÿाĮ होते. Âयामुळेच मानवी ह³कांचे उÐलंघन, जागितक दहशतवाद, जैिवक िविवधता, जागितक तापमानवाढ, वातावरणातील बदल, एड् स महामारी यासार´या समÖया व ÿijांची सोडवणूक ही संयुĉ राÕůां¸या सहभागािशवाय श³य होवू शकणार नाही ही वÖतुिÖथती सवª राÕů-राºयांना जाणवू लागली आहे. संयुĉ राÕůे वैिĵक Öवłपा¸या समÖयांवर जागितक लोकमत तयार करÁयाचे व ते ÿij मागê लावÁयासाठी आंतरराÕůीय सहकायª िनमाªण करÁयाचे कायª संयुĉ राÕůांकडून पार पाडले जात आहे. वाÖतिवक वैिĵक समÖयांची सोडवणूक करÁयासाठी राÕůां¸या धोरणांमÅये समÆवय साधणे पुरेसे नसते तर Âयां¸या धोरणांमÅये सुसंवाद िनमाªण करणे ही आवÔयक असते. राÕůा-राÕůांमÅये हा सुसंवाद िनमाªण Óहावा याकåरता संयुĉ राÕůे. ‘A Center for harmonizing actions of states Ìहणून आपली भूिमका चोख बजावत आहे. याŀĶीने संयुĉ राÕůांचे औिचÂय अिधक उठून िदसते. २) वैिĵक कायदा व मूÐयांवर आधारीत संघटना – आंतरराÕůीय समुदायातील सवाªिधक राÕůांचे ÿितिनिधÂव करणारी वैिĵक संघटना Ìहणून संयुĉ राÕůांचे Öथान असाधारण आहे. केवळ सं´याच नÓहे तर आधारा¸या ŀĶीने ही संयुĉ राÕůांचे समकालीन औिचÂय अिधक महÂवाचे ठरतांना िदसते. संयुĉ राÕůां¸या Öथापनेचे दोन मूलभूत आधार Ìहणून आंतरराÕůीय कायदा व वैिĵक मानवी मूÐय या घटकांना ÿाधाÆय देÁयात आले होते. Âयामुळेच संयुĉ राÕůांची Öथापना करत असतांना सदÖय राÕůांमÅये सावªभौमÂवाची समानता, राÕůांना अंतगªत कारभारात हÖत±ेप होणार नाही याची हमी, राÕůा-राÕůांमधील समÖया ÿij युĦ व संघाषाªऐवजी शांतता, सहकायª व संवादा¸या माÅयमातून सोडवÁयास ÿाधाÆय, ÿÂयेक राÕůा¸या Öवर±णा¸या अिधकाराचा सÆमान या आंतरराÕůीय कायīा¸या मूलभूत तÂवांना ÿाधाÆय देÁयात आले होते. Âयाचबरोबर दुसöया महायुĦात ºया पÅदतीने मानवी मूÐयांची, ह³कांची पायमÐली झाली Âयातून वैिĵक जनसमुदायास सावरÁयासाठी संयुĉ राÕůांनी शांतता, सहकायª, बंधुÂव, ÖवातंÞय, समता, Æयाय, मानवी ह³क यातÂवांना आपÐया Öथापन¤चा एक ÿमुख आधार मानले. संयुĉ राÕůां¸या या मानवी मूÐयां¸याआधारातून मानवी ह³कां¸या र±णाचे उिĥĶ िवकिसत झाले. Âयामुळेच अमेåरकेचे तÂकािलन परराÕůमंýी असलेले काड¥ल हल यासंदभाªत Ìहणाले होते. ‘‘The fulfillment of humanities highest aspirations.’’ Ļामुळेच आज ही आंतरराÕůीय कायīाची munotes.in
Page 95
आजचे संयुĉ राÕů
(United Nations Today)
95 अंमलबजावणी व मानवी ह³क व मुÐयांचे संर±क / संवधªन याŀĶीने संयुĉ राÕůे ÿÖतुत आहे. ३) जागितक सवō¸च ÓयवÖथा – समकािलन संदभाªत संयुĉ राÕůे सुर±ा, सामािजक, सांÖकृितक व आिथªक अशा सवªच ±ेýामÅये एक मÅयवतê राजवट Ìहणून उदयास आली आहे. आंतरराÕůीय शांतता व सुरि±तता राखÁयाची संपूणª जबाबदारी संयुĉ राÕůांकडे असलेली आपणांस पहावयास िमळते. याŀĶीनेच सामूिहक सुरि±तते कåरता कोणÂयाही राÕůािवरोधात कारवाई करÁयाचा अिधकार संयुĉ राÕůांकडे आहे जो इतर कोणÂयाही संघटनेस ÿाĮ झालेला िदसत नाही. वाÖतिवक बहòप±ीयता व सामूिहक सुरि±तता या संयुĉ राÕůां¸या दोन ÿमुख आधारभूत तÂवांमुळेच दुबªल राÕůां¸या ÖवातंÞय व सावªभौमÂवाचे संर±ण होतांना िदसते आहे. छोटया व कमकूवत राÕůां¸या संर±णाचा ÿij हा ऐितहािसक काळापासून गंभीर Öवłप धारण केलेला आपणास िदसतो. अशा दुबªल राÕůां¸या संर±णाकरीता राÕůांपे±ा अिधक शĉìशाली व ®ेķ बहòप±ीय संÖथाÂमक यंýणेची आवÔयकता असते. ही आवÔयकता सयुĉ राÕůे पूणª करताना िदसते. संयुĉ राÕůां¸या सनदेत ÂयाŀĶीने ÖपĶ तरतूद करÁयात आली आहे कì, संघटने¸या एका सदÖय राÕůावरील आøमण हे सवª सदÖय राÕůांवरील आøमण Ìहणून गृहीत धरले जाईल. या आøमणाचा सवª सदÖय राÕůे एकý येऊन मुकाबला करतील व हे आøमण परतवून लावÁयाचा ÿयÂन करतील. या ŀĶीने संयुĉ राÕůे Öथापने पासून आजतागायत किटबĦ असÐयाचे ÿÂययास येते Âयामुळे Âयाची ÿÖतुतता अिधकच आवÔयक ठरतांना िदसते. ४) मानवी सËयतेचे आशाÖथान – संयुĉ राÕůांकडे मानवी सËयतेचे आशाÖथान Ìहणून पािहले जात आहे. दोन महायुĦां¸या दाहक अनुभवांनी होरपळलेÐया जागितक मानवी समुदायासाठी शांतता व सहकायाªची आशा संयुĉ राÕůांनी अिधक आĵासक केली. Âयामुळेच संयुĉ राÕůांचे तÂकािलन महासिचव डॅग हॅमरािशÐड Ìहणतात. ‘‘Peace is possible’’हा आशावाद संयुĉ राÕůांमुळे ŀĶीपथात आला. १४ ऑगÖट १९४१ रोजी पाåरत झालेÐया अटलांिटक सनदेमधून ही हा आशावाद अिधक आĵासक Öवłपात Óयĉ झालेला िदसतो. अटलांिटक सनदेतील पुढील शÊद Âयाची आपणांस ÿिचती देतात, ‘‘The establishment of Peace, which will afford to all nations the means of dwelling in safety within their own boundries’’ जागितक शांततेकåरता अटलांिटक सनदे मÅये A wider and Permanent System of general Security ची संकÐपना अंतभूªत करÁयात आली. एकंदरीत सामूिहक सुरि±तता हे संयुĉ राÕůां¸या Öथापनेतील एक आधारभूत तÂव आहे. संयुĉ राÕůांनी या तÂवा¸या ÿÖथापनेकåरता जे कायª केले आहे जी भूिमका घेतली आहे Âयामुळे संयुĉ राÕůे हे मानवी संÖकृती करीता एक महÂवाचे आशाÖथान Ìहणून पुढे आले आहे. जे आजही तेवढेच औिचÂयपूणª वाटते. ५) संयुकत राÕůे बहòप±ीयते¸या िवचारिविनमयाचा अिवÕकार – munotes.in
Page 96
संयुĉ राÕů
96 संयुĉ राÕůांसारखी आंतरराÕůीय संघटना आज वैिĵक Öवłप धारण करत जागितक शांतता व सुरि±तता राखÁयात महÂवाची भूिमका बजावत असली तरी अशा पĦती¸या संघटनेची Öथापना करणे हा मूल िवचार माý बराच जुना आहे. आंतरराÕůीय संघयने¸या कÐपनेचे बीजे ÿामु´याने आपणांस युरोप¸या इितहासामÅये आढळतात. १७ Óया शतकामÅये युरोपमÅये राÕůां-राÕůांमÅये युĦ छेडले गेले जे पुढे ३० वष¥ चालले. वेÐटपािलया¸या तहाने हे युĦ संपुĶात आले. या वेÐटफािलया¸या तहातून जशी राÕů-राºयाची कÐपना अिधक िवकिसत झाली Âयाÿमाणेच आंतरराÕůीय संघटने¸या Öथापनेचेही बीजारोपन या तहातून झालेले िदसते. १६४८ साली झालेÐया या वेÐटफािलया¸या तहाने केवळ यूरोिपयन राÕůांमधील संघषª व युĦच थांबिवले नाही तर राÕůां-राÕůांमधील संघषª सोडिवÁयाकåरता बहòप±ीय सहकायाªचा मागª ही ÿÖतुत केला. वेÐटफािलया¸या तहा अगोदर युरोिपयन राÕůांमÅये राÕůा-राÕůांमधील संघषाªची सोडवणूक करÁयासाठी िĬप±ीय राजनय पĦतीचा अवलंब केला जात असे वेÐटफािलया¸या तहाने बहòप±ीय िवचारिविनमय ÿिøयेस चालना िदली. Âयानंतर¸या काळात या मागाªने राÕůे ÿij सोडिवÁयास ÿाधाÆय देऊ लागली. Âयामुळे वेÐटफािलया¸या तहाने बहòप±ीय िवचारिवनमय ÿिøयेचा पाया घातला असे Ìहटले जाते. Âयाचाच पुढे पåरषद राजनय असे संबोधले गेले. संयु³ त राÕůांची Öथापना ही बहòप±ीय िवचारिविनमय ÿिøयेचाच एक अिवÕकार होय. दुसरे महायुĦ चालू असतानच आंतरराÕůीय शांतता व सुरि±तता राखÁयाकåरता एका स±म आंतरराÕůीय संघटने¸या Öथापनेचा िवचार पुढे आला. १ जानेवारी १९४२ रोजी अमेåरकेचे तÂकािलन राÕůाÅय± Āँकलीन łझवे³ट यांनी ‘संयुĉ राÕůे’ या संकÐपनेची घोषणा केली. अटलांिटक सनद, कासाÊलांका पåरषद, मॉÖको पåरषद, डबÖटान ओकस ÿÖताव, याÐटा पåरषद, सॅनĀािÆससको पåरषद असा ÿवास करत संयुĉ राÕůे ही संघटना बहòप±ीय िवचार िविनमय ÿिøयेतून आकारास आली. सॅनĀािÆसÖको पåरषदेचा संदभª घेतला तरी याची ÿिचती आपणास येते. २५ एिÿल ते २६ जून १९४५ या दरÌयान सॅन ĀािÆसÖको येथे ही पåरषद भरिवÁयात आली. या पåरषदेत ५० राÕůांचे २८२ ÿितिनधी उपिÖथत होते. जवळ-जवळ दोन मिहने चाललेÐया या परिषदेमÅये संयुĉ राÕůा¸या सनदेस अंितम Öवłप देÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला. या कåरता अनेक सिमÂया व आयोग िनमाªण करÁयात आले होते. याच पåरषदेमÅये सुर±ा पåरषदेमधील पाच कायम सदÖय राÕůां¸या नावावर िश³ कामोतªब करÁयात आले. अमेåरका, सोिÓहयत रिशया, इµलंड, ĀाÆस, चीन या सुर±ा पåरषदे¸या पाच कायम सदÖय राÕůांनी २४ ऑ³टोबर १९४५ रोजी संयुĉ राÕůां¸या सनदेवर Öवा±री केली. २४ ऑ³टोबर १९४५ रोजी अशा रीतीने संयुĉ राÕůे ही संघटना अिÖतÂवात आली Âयामुळे २४ ऑ³टोबर हा िदवस संयुĉ राÕůे िदन Ìहणून जगभर साजरा केला जातो. अशा रीतीने सखोल बहòप±ीय िवचार िविनमयातून Öथापन झालेली संघटना समकालिन संदभाªत ही अिधक ÿभावी ठरतांना िदसते Âयामुळे तीची ÿÖतूतता िनणाªयक आहे या िनÕकषाªÿत आपण येतो. munotes.in
Page 97
आजचे संयुĉ राÕů
(United Nations Today)
97 ४.५ सारांश – एकंदरीत जागितक शांतता व सुरि±तता अबािधत राखÁयासाठी संयुĉ राÕůे ही जागितक संघटना बहòप±ीय िवचारिविनमया¸या ÿिøयेतून २४ ऑ³टोबर १९४५ रोजी अिÖतÂवात आली. पिहले महायुĦ व दूसरे महायुĦ या दरÌयान¸या काळात मानवी ह³कांचे झालेले उÐलंघन दोन महायुĦांमÅये झालेली ÿचंड िव° व मनुÕयहानी यामुळे जग भयभीत झाले होते. युĦ संघषª यातून मानवी समाजाची मुĉता करÁयासाठी शांतता, सहकायª व संवाद यािशवाय पयाªय नाही या जाणीवेतून जागितक धुरीणÂव करणाöया नेÂयांनी संयुĉ राÕůांचा िवचार ÿÖतूत केला व Âयास उ°रो°र अिधक समृĦ करÁयाचे काम पुढ¸या िपढीतील जागितक नेतृÂवाने वेळोवेळी केलेले िदसते. तÂकािलन पåरिÖथती¸या अवलोकनातून राजकìय व लÕकरी पåरिÖथतीतून आकारास आलेÐया या जागितक संघटने¸या Öवłपात, उिĥĶांमÅये काळा¸या ओघात बदल करÁयाचा Âयास अिधक Óयापक व ÿभावी बनिवÁयाचाही ÿयÂन होतांना िदसतो आहे. परंतु सदÖय राÕůांची Öविहतसंबंधी भूिमका बडया राÕůांची दांिभकता संयुĉ राÕůांचे राजकìय Öवłप व आिथªक, लÕकरी दुबªलता या घटकांमुळे Âयास मोठया मयाªदा िनमाªण झालेÐया िदसतात. तरीही जागितक जनसमूदायास ितसöया महायुĦा¸या धो³यापासून वाचवÁयाचे व जागितक शांततेचे आशाÖथान अिधक आĵासक करÁयाचे महान कायª संयुĉ राÕůांनी पार पाडलेले िदसते. ४.६ आपण काय िशकलो? ÿ. १ ला. संयुĉ राÕůांचे बदलते Öवłप ÖपĶ करा. ÿ.२ रा. संयुĉ राÕůातील बदल वा सुधारणा ÿिøयेवर िनबंध िलहा ÿ. ३ रा. संयुĉ राÕůातील सुधारणा ÿिøयेतील अडथÑयांची चचाª करा. ÿ. ४ था. संयुĉ राÕůाचे महÂव िवशद करा. ÿ. ५ वा. संयुĉ राÕůाचे औिचÂय सोदाहरण िलहा. िटपा िलहा १) संयुĉ राÕůाचे Öवłप २) संयुĉ राÕůाची ÿÖतुतता ३) संयुĉ राÕů Öवłपातील सुधारणा ४) संयुĉ राÕůे सुधारणेतील अडथळे ५) संयुĉ राÕůांची सुधारणा ÿिøया munotes.in
Page 98
संयुĉ राÕů
98 ४.७ संदभª सूची – १) देवळाणकर शैल¤þ, संयुĉ राÕůे, ÿितमा ÿकाशन, पुणे, २००८ २) रायपूरकर वसंत, आंतरराÕůीय संबंध, मंगेश ÿकाश, नागपूर २००१ ३) अúवाल रामेĵर दयालू, गुĮा कैलाशचंþ, आंतरराÕůीय राजनीती, जयÿकाशनाथ कंपनी, मेरठ, १९७२ ४) िचंचूनसुरे मा. िद., संयुĉ राÕůसंघ, इंिडया पिÊलिशंग हाऊस, मुंबई १९७० ५) वेदालंकार हåरद°, ‘आंतरराÕůीय संबंध’ सरÖवती सदन, िदÐली-७, १९७१ ६) शमाª ÿभुद°, ‘आंतरराÕůीय राजिनतीकì िवचारभूमी’, कॉलेज बुकडेपो, जयपुर १९६९ ७) Joshua Goldstein, 'International Relations' Long Man munotes.in