MA-Marathi-Paper-No.-2-Upyojit-Samiksha-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -1
meceer#es ®esmJeªHe Je meceer#es®eer GefÎäs
IeìkeÀ j®evee :
1.1. GefÎäs
1.2. ÒeemleeefJekeÀ
1.3. meceer#es®eer meb%ee
1.4. meceer#es®eer mebkeÀuHevee
1.5. meceer#e s®³ee J³eeK³ee
1.6. meceer#es®e s mJeªHe
1.7. meceer#es®eer Òeef¬eÀ³ee
1.8. meceer#ee Meem$e keÀer keÀuee ?
1.9. meceer#es®eer GefÎ<ìs
1.10 meceer#ekeÀeb®es iegCe
1.11 meboYe&
1.12 DeefOekeÀ DeO³e³eveemeeþer HegmlekesÀ
1.13 vecegvee ÒeMve
1.1. GefÎäs ë -
efJeÐeeLeea efce$eebvees ! ³ee Heefnu³ee IeìkeÀe®es DeO³e³ eve kesÀu³eeveblej D eeHeCeeme Keeueerue nslet meeO³e
keÀjlee ³esleele.
meceer#ee cnCepes keÀe³e efle®es mJeªHe keÀmes Deens ns keÀUsue.
meeefnl³e D eeefCe meceer#es®ee DevegyebOe ue#eele ³esF&ue.
meceer#es®es keÀe³e& keÀesCeles Deens ³ee®eer ceeefnleer efceUs ue.
³ee IeìkeÀeb ®es DeO³e³eve kesÀu³eeveblej efJe ÐeeL³ee¥®eer meeefnl³e meceer#ee efJemeeefnl³ee®eer DeesUKe meceer#ee keÀªve osles, ³ee®eer peeCeerJe nesles.
meceer#es®eer GefÎäs keÀesCeleer Deensle, ³ee®eer ceeefnleer efceUles.munotes.in

Page 2

21.2. ÒeemleeefJekeÀë
meeefnl³e DeeefCe meceer#es®es veeles Pee[ DeeefCe meeJeueermeejKes Demeles. Deieesoj meeefnl³e
pevceeuee ³esles. veblej meceer#ee pevceeuee ³esles. meeefnl³e meceer#es® es mJeªHe ns yengDebieer Demeles. meeefnl³e
efveefce&leerle kesÀJeU ke ÀLee, keÀeobye jer, veeìkeÀ DeeefCe keÀefJelee SJe{îee ÒekeÀejeletve meeefnl³e efveefce&leer nesle
vemeles, lej DeveskeÀ Jee*dce³e ÒekeÀejeletve meeefnl³e efveefce&leer nesle Demeles ³ee meJee¥ veemeeefnl³e meceer#es uee
v³ee³e ÐeeJee ueeielees. DeeF&uee peM eer meJe& cegues meceeve Demeleele lemes®e meceer#esuee meJe& meeefnl³e ÒekeÀej
peJeU®eer ,meejKeer DeeefCe meceeve Demeleele.
meeefnl³e meceer#esceO³es keÀueeJeble, keÀueeke=Àleer DeeefCe meceer#ee ³ee leerve IeìkeÀebvee
Devev³emeeOeejCe cenÊJe Demeles. meeefnl³e e®eermeceer#ee DeekeÀueve, DeemJeeo, cetu³eceeHeve ³ee Òeef¬eÀ³esletve
Ie[le Demeles. meeefnl³e meceer#esceO³es ³ee eflevner IeìkeÀeuee efJeMesDeesUKe meeefnl³e peieleeuee meceer#e e®e keÀªve osles. meceer# eener keÀueeJeble DeeefCe Jee®ekeÀ ³eeleerue ogJee
Demeles. meceer#ee keÀueeke=Àleer®e er menevegYetleerHetJe&keÀ meËo³e DeeefCe Jee®ekeÀ ³eeleerue ogJee Demeles.
keÀueeke=Àleer®³ee iegCeoesefveef½ele keÀjCes ns keÀe³e& meceer#ee keÀ jerle Demeles.
meceer#ee meeefnl³ee®eer meJe& yeepetbveer ef®eefkeÀlmee keÀjles. He[leeUCeer keÀjles DeeefCe
keÀueeke=Àleerleerue meeQo³e& mLeUe®ee MeesOe IesCes ns keÀe³e& meceer#ee keÀjerle Demeles. meeefnl³e meceer#es ®³ee
Òeef¬eÀ³esle keÀueeke=Àleer®es Jee®eve, keÀueeke=Àleerleerue Ieìveeb®es JeCe&ve, efJeMuesmeeefnl³e ke=Àleer®es cetu³eceeHeve DeeefCe leguevee ³ee meJe& IeìkeÀeb®ee DebleYee&Je meceer#eslekeÀjlee ³eslees. meceer#ee
meeefnl³e, meceepe, mebmke=Àleer ³eeb®ee DevegyebOe ueeJeCes DeeefCe DeLe& ueeJeCes ns keÀe³e& keÀjles.
meeefnl³eeleerue meebmke=ÀeflekeÀ meeceeefpekeÀ DeLe& ueeJetve l³ee keÀeUe®ee DeeefCe l³ee
meeefnl³e ke=Àleer®ee DevegyebOe ueeJeCes, l³ee meeefnl³eke=Àleerleerue meeceL³e& mLeUs DeeefCe ce³ee&oe ³eeefJeceeie&oMe&ve keÀjCes. keÀueeJebleeuee ®eebieues meeefnl³euesKeveemeeþer efoMee oeKeefJeCes ns®e meceer#es ®es keÀe³e&
Demeles. meeefnl³e ceesþsHeCe meceer#es JejDeJeuebyetve Demeles. cnCetve meeefnl³e #es$eele meceer#esuee efJeMescenÊJee®es mLeeve Demeles.
1.3.meceer#es®eer meb%ee ë
meeefnl³e DeeefCe meceer#ee ³eeb®es veeles Deletì Demeles. meceer#esuee Deieesoj `ìerkeÀe 'ne Meyo
JeeHejuee peele Demes. ìerke Àe cnCepes Pees[Hetve keÀe{Ces, oesJeeHejuee peele Demes. meceer#ee ne Meyo mece +F&#e ³ee cetU IeìkeÀ Meyoebveer le³eej Peeuee Deens. mece
cnCepes meJe& Debieeveer ®eejner yeepetbveer DeeefCe `F&#e'cnCepes HeneCes,efJe®eej keÀjCes, v³eeneUCes Demee DeLe&
meceer#ee ³ee Meyoe®ee Deens. meeefnl³eekeÀ[s meJe& yeepetbveer meceleesueHeCes, HeneCeer keÀjCes nes³e. JesieJesieȳee
¢äerves meeefnl³eekeÀ[s HeneCes cnCepes meceer#ee nes³e. meeefnl³ee®eer meceer#ee keÀjleev ee ceekeÌme&Jeeoer,
DeemJeeokeÀ, ®eefj$eelcekeÀ, SsefleneefmekeÀ, ceevemeMeem$eer³e, DeeefoyebOeelcekeÀ, meceepeMeem$eer³e,
ªHeJeeoer, mJee³e Êelee Jeeoer, Deebyes[keÀjJeeoer DeMee efJeefJeOe ¢äerves meeefnl³eekeÀ[s HeneCes, efYeVe efYeVe
He×leerves meeefnl³ ee®eer HeneCeer keÀªve efveCe&³e osCes cnCepes meceer#ee Demeles .munotes.in

Page 3

3`meceer#ee '³ee Meyoemeeþer criticisum ne Meyo JeeHejuee peelees. to criticise (ìt
¬eÀerefì meeF&pe )³ee OeeletHeemetve ne Meyo le³eej Peeuee Deens. peerJeveeleerue keÀesCel³eener ieesäeR®³e e
meJee¥efie Ce ef®eefkeÀlmesuee meceer#ee Demes cnìues peeles.
1.4.meceer#es®eer mebkeÀuHevee ë
meceer#ekeÀ megËo³eer keÀueeJeble Demelees. meceer#ee cnCepes keÀe³e? lej Jee®ekeÀ meeefnl³eke=Àleer®es
Jee®eve keÀªve meeefnl³ eke=ÀleerefJemeceer#ee keÀjleevee meeefnl³ ee®es mJeªHe, Òe³eespeve, cetu³e Fl³eeoer mebyebOeer p³ee mebkeÀuHevee Demeleele.
meeefnl³eke=Àleer efJekeÀjleevee ns efvekeÀcenÊJee®³ee Demeleele. meeefnl³ee®ee DevegYeJe ³ee Òeef¬eÀ³esle ner mebkeÀuHevee DeefYeÒe sle®e Demeleele.
meeefnl³eeleerue DevegYeJee®³ee Heeþerceeies DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee mebkeÀuHevee ef¬eÀ³eeMeerue Demeleele. meeefnl³ee®eer
meceer#ee efYeVe efYeVe ÒekeÀej®³ee mebkeÀuHevesJej DeJeuebyetve Demeles. mebkeÀuHevee ie=nerle ve Oejlee meeefnl³ee®eer
meceer#ee keÀjl ee ³esle veener. meceer#esmeeþer mebkeÀuHevee DeeJeM³ekeÀ Demeleele. meeefnl³eeleerue keÀLee,
keÀeobyejer ,veeìkeÀ, keÀefJelee Deeefo meeefnl³e ÒekeÀeje®eer mebkeÀuHevee ceeefnle DemeCes meceer#esmeeþer
cenÊJee®eer ceeveueer peeles. meeefnl³ee®³ee DevegYeJ eemeeþer mebkeÀuHevee DeHeefjne³e& Demeleele. meeefnl³e
DevegYeJe DeeefCe mebkeÀuHevee ³eeb®es veeles DeYeso Demes Demeles. keÀejCe meeefnl³e DevegYeJe ns mebkeÀuHevesefMeJee³e
IesT®e MekeÀle veener cnCetve®e meceer#es®³ee #es$eele mebkeÀuHevesuee efJeMes< e cenÊJe Demeles.
1.5. meceer#es®³ee J³eeK³ee ë
1) [e@. je. ie. peeOeJe ë -’ueefuele meeefnl³ee®es DeekeÀueve, DeemJeeo Je cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer
ieebYeer³ee&ves nesCeeje efJe®eejJ³eJenej cnCepes meceer#ee. “
2) [e@. je. Meb.JeeefUbyes ë-’efJe®ee jkeÀjC³ee®³ee Meem$eer³e He×leeruee Devegmeªve keÀener efveef½ele
leÊJeeb®³ee DeeOeejeves Jee* dce³ee®es efJeJeskeÀHetCe& efJeMuescnCeleele. “
3) Þeer. kesÀ. #eerjmeeiej ë-’ìerkeÀe cnCepes Jee*dce³eemebyebOee r®es Jee*d ce³e nes³e .“
4) Òee. iees. ce. kegÀuekeÀCeea ë-’HeefjefmLeleer keÀesCeleerner Demeueer lejer ìerkeÀeJe=Êeer ner GHepele®e
Demeles. J³eeqkeÌleHejlJes efle®ee DeeefJeDeeefJe5) Òee.Jee.ue. kegÀuekeÀCeea ë -’ìerkeÀe nekeÀOeer ve mebHeCeeje MeesOe Deens.“
6) [e@. ³eMeJeble ceveesnj ë-’meeefnl³e efveefce&leer DeeefCe meceer#ekeÀ ³eeb®eer ke Àe³ex, HejmHejHetjkeÀ
Deensle. meeefneql³ekeÀ DeeefCe meceer#ekeÀ ns oesIesner meceepee®³ee ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es Del³eble
peyeeyeoej jKeJeeueoej Deensle. les J³ekeÌleer®³ee ceeveJeer v³ee³eeves Òenjer Deensl e. meeefnl³e cnCepes
ceeveJeer GVe³evee®eer peerJevemeÊJes! meceer#e keÀ ³ee peerJevemeÊJee®eer Deejesi³e JeOe&keÀlee leHeemelees.
l³eele keÀener YesmeU Deens keÀe³e ,l³eele efJeIeelekeÀ Deens keÀe³e les leHeemelees, meeefnl³eke=Àleer®eer
DeMeer leHeemeCeer cnCepes meceer#ee nes³e. “munotes.in

Page 4

47) yegvesefve ³ejë-’efJeJejCe keÀjCes Je efveCe&³e osCes ns ìerkesÀ®es Òe³eespeve Dee ns.“
8) ce@L³et De@jvee@u[ ë-’HetJe&ûen ve yeeUielee kesÀuesues jmeûenCe cnCepes ìerkeÀe nes³e .“
9) je@yeì&meve ë-’leguevee keÀjCes ne®e ìerkesÀ®ee DeLe& nes³e .“
10)pee@ve[îegF &ë-’keÀesCel³eener keÀues®es yeewef×keÀ jmeûenCe cnCepes meceer#ee nes³e. “
11)ûe@nce ë-’efJe®eej keÀj C³ee®³ee Meem$eer³e He ×leeruee Devegmeªve keÀener efveef½ele leÊJee®³ee
DeeOeejs Jee* dce³ee®es efJeJeskeÀHetCe& efJeMues1.6.m e c e e r # e s ® e sm J e ª H e ë
meeefnl³e DeeefCe meceer#ee ³eeb®es veeles peJeU®es Demeles. Deieesoj meeefnl³e pevceeuee ³esles veblej
meceer#ee pevceeuee ³esles. meceer#ee ner meeefnl³eeJej DeJeuebyetve Demeles. meeefnl ³ee®eer meceer#ee JesieJesieȳee
¢äerkeÀesveeletve kesÀueer peeles. meceer#ee ner J³eeHekeÀ DeeefCe JewefJeO³eHetCe& mJeªHee®eer Demeles. meeefnl³eeleerue
meJe& Jee*dce³e ÒekeÀejebvee leer DeeHeu³ee keÀJesle Iesles. meeefnl³e ekeÀ[s [esUme vepejsves HeeneCe sc n C e p e s
meceer#ee nes³e. meeefnl³e e®es DeemJeeo, DeekeÀueve D eeefCe cetu³eceeHeve keÀjCes ³ee ÒeJeemeeuee meceer#ee cnìues
peeles. meeefnl³ee®es cetu³eceeHeve keÀjleevee p³ee mebkeÀuHevee l³ee meeefnl³ee®³ee ÒeebleeceO³es ie=nerle Demeleele.
l³ee meeefnl ³ee®es J³eJemLe eHeve, meeefnl³ee®eer Hegvecee¥[Ceer meceer#ee keÀjerle Demeles. meeefnl³ee®³ee meboYee&le
efle®es ³eMeeHe³eMe meceer#ee þjJeles. meeefnl³ee®eer meceer#ee ner DeveskeÀ mJeªHee®eer Demeles. meeefnl³ee®eer
Òeke=Àleer, mJeªHe, meeefnl³e efJemeeefnl³eke=Àleerle keÀmes Deeuesues Deensle, ³ee®ee MeesOe meceer#ee Iesles. meeefnl³eeuee mJeleë®es DeefmlelJe
Demeles. meceer#esuee mJeleë®es DeefmlelJe vemeles. meeefnl³e eJeªve meceer#es®es DeefmlelJe þjles. meeefnl³e ®e
vemesue lej meceer#ee DeeHeCe keÀMee®eer keÀjCeej ?meceer#ekeÀ efkeÀleerner meceer#e e GÊece opee&®eer keÀjerle
Demeuee lejer meeefnl³e eefMeJee³e meceer#es®ee efJe®eej keÀjlee ³esle veener. meeefnl³ee®es cet u³eceeHeve meceer#ee
keÀjles. meeefnl³eeJej efve³eb$eCe DeeefCe DebkegÀMe þsJeC³ee®es keÀe³e& meceer#ee keÀjles. Òel³eskeÀ keÀueeke=Àleer
®ewlev³eHetCe& Demeles. efle®ee MeesOe meceer#ekeÀe bveerIesC³ee®ee efkeÀleerner Òe³elve kesÀuee lej lees MeesOe DeHeg je
He[lees. mel³eMeesOevee®es HetCe& mJeeleb$³e meceer#esuee Demeu³eecegUs keÀueeke=Àleer ®³ee cegUeMeer peeTve
efle®³eeleerue meeQo³e& Jee®ekeÀeuee meceer#ee osle Demeles. meceer#ee ner efvejblej ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens.
keÀeUevegªHe peer cetu³es Deee fCe meboYe& yeoueleele l³ee ¢äerves meeefnl³ee®eer meceer#ee kesÀueer peeles. cnCetve
keÀeUeuee ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®es keÀe³e& meceer#ee keÀjerle Demeles. meceer#ee ner meeefnl³ee leerue HegveëÒel³e³ee®ee
Deevebo Iesle Demeles. meeefnl³ee®ee veJee DevJe³e eLe& ueeJe le Demeles ³ee DeLee&ves meeefnl³e #es$eele meceer#esuee
Devev³emeeOeejCe cenÊJe Demeu³ee®es efometve ³esles.
1.7.meceer#es®eer Òeef¬eÀ³eeë
1.7.1ÒeemleeefkekeÀ ë -
meeefnl³e meceer#ee ner efvejblej ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. meeefnl³e mece er#es®eer Òeef¬eÀ³ee ner
DeekeÀueve, DeemJeeo DeeefCe cetu³eceeHeve DeMeer ®eeuele Demeles. meceer#e keÀ Deieesoj meeefnl³e ke=Àleer
DeekeÀueve keÀªve Ieslees ;cnCepes mecepetve Iesle Demelees veblej efle®ee DeemJeeo Iesle Demelees DeeefCe efle®es
keÀueecetu ³esDeeefCe peerJevecetu³eeb®³ee DeeOeejs cetu³eceeHeve keÀªve efle®³eeleerue meeceL³e& DeeefCe ce³ee&oemunotes.in

Page 5

5DeefleMe³e menevegYetleerves DeeefCe leìmLeHeCes meebielees. keÀueeke=Àleer®es ³eLee³eesi³e cetu³eceeHeve keÀªve efveCe&³e
osCes ns meceer#es®es keÀe³e & Demeles. ìerkesÀ®ee cegK³e GHe³eesie cnCepes ueeskeÀeefYe©®eeruee JeUCe ueeJeCes nes³e.
ìerkesÀ®ee GÎsMe keÀueeke=Àleer®ee peeCekeÀejHeCes DeemJeeo IesCes DeeefCe DeemJeeovee®³ee DeesIeele DeeJeM³ekeÀ
lesLes cetu³eceeHeve eueener ve keÀ®ejCes nener Deens. efJeefMe<ì keÀueeke=Àleer®³ee meeQo³ee&mebbyebOeer, cecee&mebbyebOeer,
ceeveefmekeÀ HeefjCeeceemebyebOeer, meeceeefpekeÀ cenÊJeemebyebOeer DeefOeke=Àle efJeJes®e ve keÀjCes ns®e KeN³ee ìerkesÀ®es
keÀe³e& Deens. ÒeleJeejer ueeJeCes, iegCeoesDemeles. meeefnl³e meceer#ee keÀjleevee DeekeÀueve, DeemJeeo, cetu³eceeHeve ³ee IeìkeÀeb®es ³eesieoeve efkeÀleer
cenÊJee®es Demeles ³ee®ee efJe®eej Keeue erueÒeceeCes keÀj lee ³esl ees.
1.7.2DeekeÀueve ë-
DeekeÀueve cnCepes ûenCe keÀjCes, mecepetve IesCes nes³e. keÀueeke=Àleer ®eer meceer#e ekeÀjleevee l³ee
keÀueeke=Àleer®ee DeeMe³e leer keÀueeke=Àleer p³ee keÀeUele pevceeuee ³esles lees keÀeU, HeefjefmLeleer, keÀueeJeblee®es
J³eeqkeÌleceÊJe, ÒesjCee, ÖeYeeJ e, l³ee®eer efJe®eejmejCeer l³ee keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ,
DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, Mew#eefCekeÀ, Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer®ee meeefnl³eeJej keÀmee HeefjCeece Peeuee Deens ns
mecepetve I³eeJes ueeieles. lej®e meeefnl³ee®eer meceer#ee keÀjlee ³esles. keÀueeke=ÀleerefJeosCes cnCepes®e meceer#ee Demeles. efJe. me. Keeb[skeÀj ³eeb®³ee `¬eÀeQ®eJeOe 'keÀeobyejerle ieebOeerJeeoer efJe®eejeb®ee
lej ` oesve Oe´gJe 'keÀeobyejerle ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejeb®ee ÒeY eeJe Peeuesuee efometve ³eslees. meef®eve ceeUer ³eeb®ee
`meO³ee HeÊee Yetefceiele '³ee keÀefJeleemebûe ne®eer meceer#ee keÀje³e®eer Demesue lej l³eeb®³ee keÀefJelesyejesyej
l³eeb®es YeeJepeer Jeve mecepetve I³eeJes ueeiesue, lelkeÀeueerve HeefjefmLeleer mecepetve I³eeJeer ueeiesue lej®e
l³eeb®³ee keÀefJelee b®eer³eesi³e meceer#ee keÀjlee ³esT MekeÀles. peeieeflekeÀer keÀjCee®ee meceepeeJej keÀmee HeefjCeece
Peeuee ;l³eecegUs meceepeele cetu³eeb®eer cees[lees[ keÀMeer Peeueer ,MeslekeÀN³eeb ®³ee kegÀìgbye e®eerJeeleenle keÀMeer
Peeueer, lelkeÀeueerve efMe#eCe J³eJemLes®ee HeefjCeece meceepeeJej keÀmee Peeuee Deens ³ee®es ef®e$eCe
`yeejesceeme '³ee keÀeobyejerle meoevebo osMecegKe ³eebveer kesÀues Deens. lelkeÀeueerve HeefjefmLeleer , uesKekeÀe®ee
efJe®eej ³eeb®es veerì DeekeÀueve keÀªve Iesleu³eeefMeJee³e keÀueeke=Àleer ®eebieu³ee efjleerves mecepetve Ieslee ³esle
veener. keÀueeke=Àleer keÀesCel³ee meeefnl³eÒekeÀejele cees[les, l³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®es mJeªHe ner meceer#ekeÀeuee
ceenerle Demeues Heeefnpes. meeefn l³e #es$eele keÀueeke=Àleerves keÀesCeleer cetu³es efoueer, efle®es mLeeve DeeefCe
JesieUsHeCe keÀmes Deens ns meebieC³eemeeþer keÀueeke=Àleer®es veerì DeekeÀueve keÀ©ve I³eeJes ueeieles. keÀueeke=Àleer
J³eJeefmL ele DeekeÀueve Peeu³eeme efle®ee DeemJeeo ®e ebieu³eeÒekeÀejs Ieslee ³esl ees DeeefCe cetu³eceeHevener ³eesi³e
efjleerves keÀjlee ³esles. l³eemeeþer peeCetve IesC³eemeeþer keÀueeke=Àleer®es ,meeefnl³ee®es Jee®eve met#ce efjleerves kesÀues
Heeefnpes. efle®³eeleerue yeejkeÀeJes DeefleMe³e [esUmeHeCes pe eCetve Iesleues Heeefnpes. DeefleMe³e menevegYetleerves
meeefnl³ee®es Jee®eve keÀªve leer keÀueeke=Àleer cetUeHeemetve mecepetve Iesleueer Heeefnpes. meeefnl³eke=Àleer®es
meJee¥ieeves DeekeÀueve Peeu³eeefMeJee³e meceer#ee keÀjlee ³esle veener. meeefnl³ee®e er meceer#ee keÀjleevee DeekeÀueve
nermeceer#es®eer Heefnueer Hee³ejer Demetve meceer#es®³ee ogmeN³ee Hee³ejerJej cnCepes DeemJeeo ³ee Hee³ejerJej peelee
³esle veener. DeekeÀueveeuee meceer#ee #es$eele Devev³emeeOeejCe Demes cenÊJe Deens. l³eemeeþer keÀue eke=Àleer®³ee
DeekeÀueveeefMeJee³e meceer#es®ee efJe®eej keÀjlee ³esle veener ³ee®eer peeCeerJe meceer#esuee DemeeJeer ueeieles.
1.7.3Deemkeeo ë-
meeefnl³e e®eermeceer#ee keÀjleevee DeemJeeo ³ee ogmeN³ee Hee³ejeruee efJeMesIesCes cnCepes ª®eer IesCes. meceer#ekeÀ meeefnl³ee®ee DeemJeeo Iesleevee efveKeU, efvejHes#e, efvece&U ceveeves
DeeefCe keÀmeuee ner HegJe&ûenotefmeceer#ekeÀeuee meeefnl³ eke=Àleer®³ee cegUeHe³e¥le peelee ³esles. efle®ee KejeKegje efveKeU Deevebo Ieslee ³eslees.munotes.in

Page 6

6meeefnl³eeleerue meeQo³e&mLeUeHe³e¥le peeC³ee®eer DeeefCe efleuee meJee¥ieeves mecepetve IesC³ee®eer efpe%eemeeJe=Êeer
meceer#ekeÀepeJeU Demeueer Heeefnpes. meeefnl ³eke=Àleer®ee DeemJeeo IesC³eemeeþer DeemJeeokeÀ¢äer
meceer#ekeÀepeJeU Demeu³eeefMeJee³e efle®³eeleerue meeQo³ee&®ee DeemJeeo Ieslee ³esle veener. meeefnl³ee®ee
DeemJeeo Iesleevee meceer#ekeÀ euee meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer DeeefCe ÒeJe=Êeer %eele Demeueer H eeefnpes. meeefnl³ee®ee
veerì, J³eJe efmLele DeemJeeo Iesleu³eeefMeJee³e meeefnl³ee®eer veerì meceer#ee keÀjlee ³esle veener. DeemJeeoeJej®e
meceer#es®eer ceoej Demeles. meeefnl³ee®ee DeemJeeo Iesleevee meeefnl³e ke=ÀleerMeer SkeÀªHe DeeefCe mecejmetve
DeemJ eeo Iesleuee Heeefnpes.
1.7.4cetu³eceeHeve ë-
meeefnl³ee®e sDeekeÀueve keÀªve Iesleevee DeeHeCe keÀueeke=Àleer®es He=LekeÌkeÀjCe keÀjlees. efle®³eeleerue
DeveskeÀ IeìkeÀ veerì mecepetve Ieslees. meeefnl³ee®es JeCe&ve, efJeMuesDemeles. meeefnl³ee®³ee meceer#esmeeþer DeekeÀueve, DeemJeeo, cetu³eceeHeve ns IeìkeÀ cenÊJee®es Demeleele.
meceer#e sle ner Me=bKeuee cenÊJee®eer Demeles. ns meJe& IeìkeÀ SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve Demeleele. meeefnl³ee®es
cetu³eceeHe vekeÀjleevee meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer, meeefnl³ee®es Òe³eespeve, meeefnl³ee®es efvekeÀþsJeeJes ueeieleele. Jee*dce³eerve cetu³eceeHeve eefJemeeQo³e&¢<ìerves efJeMu esIeìkeÀeb®ee DeLe& Jee®ekeÀeuee pesJne meeQo³e&¢<ìerves DeLe&HetCe& Jeeìlees. lesJne l³ee DeLee&uee , l³ee IeìkeÀeuee
meeQo³e& ÒeeHle nesles. meeQo³e&cetu³es eEkeÀJee meeefnl³ecetu³es ner J³eeqkeÌleHejlJes yeouele Demeleele. peer meeefnl³e
ke=Àleer SkeÀe J³ekeÌleeruee ®eebieueer Jeeìsue leer®e ogmeN³ee J³ekeÌleeruee ®eebieueer Jeeìsue ®e Demes veener.
meeefnl³ee®es cetu³eceeHeve keÀueecetu³es DeeefCe peerJevecetu³eeb®³ee DeeOeejs kesÀues lej®e l³ee keÀueeke=Àleer®es
cetu³eceeHeve ³eesi³e neles. ns efvekeÀ³eevegmeej ve yeouelee leer MeeMJele, efJeéeelcekeÀ Deensle Demee efveueeielees. meeefnl³eÒekeÀejebvegmeej pemes meeefnl³ee®es cetu³eceeHeve efvekeÀmeceer#ee ¢äer DeeefCe mebÒeoe³eevegmeej ner yeouele Demeleele. meeefnl³ee®es cetu³eceeHeve ns efJeefJeOeebie erDeeefCe
meeQo³e& ¢äerves kesÀues lej meceer#es®es cenÊJe DeefOekeÀ Jeeìt MekeÀles. DeekeÀueve, DeemJeeo DeeefCe cetu³eceeHeve
³ee Òeef¬eÀ³esletve meceer#ee HeefjHetCe& nesC³ee®eer DeeMee Demeles.
1.8.meceer#ee Meem$e keÀer keÀuee?
meeefnl³eke=Àlee refJeefceUles. DeMeeJesUer meceer#ee Meem$e Deens keÀe? Demee ÒeMve meenefpekeÀ®e GYee jenelees. leLeeefHe ìerkeÀe
efvekeÀkeÀueeJemlet®ee mebmkeÀej Jne³e®ee lesner SKeeÐee pe[ JemletÒeceeCes efmLejªHe veener. l³eecegUs meeefnl³ee®³ee
meeQo³ee&®es efvekeÀDeens.
DeY³eemekeÀeuee DeOeerjHeCeecegUs ìerkeÀeMeem$e efpelekesÀ mee®esyebo DeeefCe DeHeefjJele&veer³e DemeeJes
Demes Jeeìsue eflelekesÀ les veener HeCe SJe{îee yejesyej®e l³eeuee keÀener leeefÊJekeÀ Hee³ee®e veener Demes cnCeCes
®egkeÀer®es nesF&ue.munotes.in

Page 7

7keÀueeJeblee®eer ÒeefleYee jefmekeÀeb®eer DeefYe©®eer ³eele SJe{s Jewef®e$³e Je efJeefJeOelee mebYeJeles keÀer,
meceer#es®es efmLej Meem$e efme× keÀjCes DeJeIe[ Deens. YeeweflekeÀMeem$ee®es efme×eble efpelekesÀ meeJe&ef$ ekeÀJe
meJe&keÀeefuekeÀ Demeleele. lemes®e meceer#es®es efme×eble Demet MekeÀCeej veenerle. ns GIe[ Demeues lejer
DeekeÀueve, DeJeueeskeÀve, JeieeakeÀjCe, efJeMuesJeeHejueer peeles. Meem$e³eemebkeÀuHevesle leke&ÀMeg× megmebiele Je megJ³eJeefmLelele ceeb[uesuee efJe®eej Je
efme×eble ÒemLeeHevesceO³es l³ee®eer Peeuesueer HeefjefCeleer ner peer keÀuHevee Deens leer meceer#e suee ueeiet He[les
cnCetve meceer#e e ner keÀuee Deens Demes cnCeC³e eme njkeÀle veener.
leke&ÀMeg× DeeefCe megmebiele efJe®eejeb®³ee ceeiee&ves meceer#es®ee ÒeJeeme nesle Demelees.
meeefnl³eke=Àleer ®eerleer JemlegefveÿHeCes efJeMues%eeveueeuemee J e efJe®eej peeie=leerkeÀ[s DeefOekeÀ PegkeÀuesues Deens. DeMee ÒekeÀejs meceer#es®³ee Meem$ee®es keÀener
efJeMesmeceer#e s®es mJeªHe Meem$eer³e Demeu³eeves meceer#eelcekeÀ uesKeve HeefjHetCe& keÀueelcekeÀ HeeleUerJej
Demet MekeÀle veener. keÀeJ³eelce ìerkesÀ®ee®e keÀe³e lees DeHeJeeo keÀueeJeeo Deens. ³ee ÒekeÀejele SKeeÐee
keÀueeke=ÀleerJej DeefYeÒee³e J³ekeÌle keÀjC³eeme meceer#esle peCet keÀener ogmejer SkeÀ keÀueeke=Àleer ®e efvecee&Ce
keÀjerle Demelees. HeCe DeMeeJesUer l³eeb®³ee uesKevee®es meceer#ee cetu³e efkeÀleer jneles ne SkeÀ ÒeMve Deens.
uesKevee®³ee ¢äerves vemeues lejer Òeef¬eÀ³es®³ee ¢äerves meceer#esuee keÀener keÀueebvee keÀuee cnCelee ³esF&ue.
meceer#es®eer megªJeele GHeueyOe meee fnl³eke=Àleer ®³ee DeJeueeskeÀveeletve Peeuesue erDemeles. ³ee DeJeueeskeÀveeletve
neleer ueeieuesues efvekeÀkeÀmeye DeefOekeÀ ueeieleb Demeu³eeves Òel³e#e meceer#ee n er keÀuee nesles.
meceer#e keÀ mebkeÀuHevee Je efvekeÀ³eebef$ekeÀHeCee ³esT oslee keÀecee ve³es. keÀejCe JesieJesieȳee keÀueeke=ÀleerceO³es p³eeÒeceeCes meeceL³e& Demeles,
l³eeÒeceeCes Yesoner Demeles. meceer#esle ³ee meec³eYesoe®eer meejKeer®e yegpetve jeKeeJeer ueeieles. SkeÀe®e
efvekeÀkeÀjC³eemeeþer SkeÀ ÒekeÀej®es keÀewMeu³e ueeiesle. efvekeÀ³esles®e Demes veener. cnCetve®e meceer#ee ner SkeÀ Meem$e vemetve keÀuee Deens.
je.Yee. HeeìCekeÀj efueefnleele, ’meceer#esle mebkeÀuHevee DeeefCe efvekeÀDemeuee lejer l³ee JeeHejele ³eebef$ekeÀHeCee ³esT MekeÀle veener. keÀejCe JesieJesieȳee keÀueeke=ÀleeRceO³es
p³eeÒeceeCes meeceL³e& Demeles. l³eeÒeceeCes Yesoner Demelees. meceer#esle ³ee meec³eYesoe®eer meejKeer®e yetpe
jeKeeJeer ueeieles. SkeÀe®e efvekeÀDev³ee³e neslees. l³eeSsJepeer SkeÀe®e keÀueeke=Àleer®³ee meboYee&le DeveskeÀ efvekeÀSkeÀ ÒekeÀej®es keÀewMeu³e ueeieles. cnCetve meceer#ee ns Meem$e vem etve keÀuee Deens Demes ceeveC³eele ³esles. “
meceer#es®eer DeeOeejYetle leÊJes meeceeefpekeÀMeem$ee®³ee He×leer®es Deensle lej Òel³e#e
meeefnl³eke=Àleer®³ee meboYee&le nesCeeje l³eeb®ee JeeHej ne keÀewMeu³ee®³ee keÀues®³ee He×leer®ee Deens. cnCetve
meceer#esle Meem$e DeeefCe keÀuee ³eeb®es efJeMes

Page 8

8Òee. Þeer. kesÀ. #eerjmeeiej cnCeleele, ’efveJJeU efvekeÀ%eeveeefMeJee³e keÀewMeu³e ner ³esT MekeÀC eej veener. meceer#esleerue Meem$e Je keÀueelcekeÀ DeMeer Debies
HejmHejeMeer efveie[erle Demeleele. meceer#ee Meem$e keÀer keÀuee Deens ns vescekesÀHeCeeves meebieCes keÀþerCe®e Deens.
meceer#ee meeefnl³eeleerue cetu³es, meeQo³e&mLeUs MeesOetve keÀueeke=À leer®ee DeemJeeo megËo³elesves Iesles DeeefCe
mebJesoveMeerue Je=Êeerves efveCe&³e osles lesJne meceer#ee keÀuee þjles. keÀueeke=ÀleerefJeJemlegefveÿ DeeefCe leke&Àefveÿ efle®³eeleerue cetu³es,efvekeÀefouesuee efveCe&³e ne Meem$ee®³ee HebkeÌleerle yemelees. meeefnl³ee®eer meceer#ee keÀjleevee meceer#ekeÀeuee efMe#ekeÀ,
v³ee³eeefOeMe DeeefCe MeesOe keÀe®eer YetefcekeÀe I³eeJes ueeieles .keÀueeke=Àleer®es ³eLee³eesi³e cetu³ece eHeve keÀjC³eemeeþer
Meem$e DeeefCe keÀuee ³ee oesvner®³eener keÀmeesìîee leHeemetve efveCe&³e ÐeeJee ueeielees. ¿ee keÀmeesìîee
meceesr#es®³ee #es$eele SkeÀceskeÀebme HetjkeÀ Deensle ns ue#eele I³eeJes ueeieles. “
1.9.meceer#es®eer GefÎ<ìs ë
meceer#ee nermeeefnl³e emeeþer DeefveJee³e& Demeles. meeefnl³e DeeefCe meceer#ee HejmHejeJeuebyeer Deensle.
meceer#ee mebkeÀuHevee, meb%ee, J³eeK³ee, mJeªHe, meceer#e s®eer Òeef¬eÀ³ee F. IeìkeÀeb®e er®e®ee& kesÀu³eeveblej
meceer#es®es keÀe³e& DeeefCe GefÎäs ³eeb®ee ef Je®eej Keeue erueÒeceeCes keÀjlee ³esl ees.
1.9.1. meceer#ee cetU ûebLee®eer DeesUKe keÀªve osles ë -
meceer#ekeÀ ne GÊece Jee®ekeÀ Demelees. meeefnl³e#es$eele peer veJeerve keÀueeke=Àleer Deeuesueer Deens.
efle®es Jee®eve meceer#ekeÀ keÀjlees. l³ee keÀu eeke=ÀleerJej meceer#ee efuentve lees Je=ÊeHe$eele eEkeÀJee
efve³elekeÀeefuekesÀle íeHetve ³esles .leermeceer#ee Jee®etve Jee®ekeÀeuee cetU keÀueeke=Àleer Jee®eC³ee®eer efpe%eemee
efvecee&Ce nesles. DeMee efjleerves Jee®ekeÀeuee meeefnl³e #es$eele veJeerv eD e e u e s u ³ e e keÀueeke=Àleer®eer DeesUKe keÀªve
osC³ee®es keÀe³e& meceer#ee keÀjerle Demeles. Goe. SefÒeue petve 2020®³ee cenejeä^ meeefnl³e Heef$ekesÀle
ÞeerkeÀeble osMecegKe ³eeb®³ee `efHe{erpeele 'keÀeobyejer®eer DeesUKe [e@. Heer. efJeÇue ³eebveer keÀªv ee f o u e e r .³ e e ® e
Heef$ekesÀle [e@. HegÀuee yeeietue ³eebveer He¨ejsKee OevekeÀj ³eeb®³ee `mewue Peeuee³e oesj '³ee keÀefJeleemebûene®eer
DeesUKe keÀªve efoueer. ³eeJeªve nsue#eele ³esles keÀer, meceer#ee meeefnl³eke=Àleer®eer DeesUKe Jee®ekeÀeuee
keÀªve o sC³ee®es keÀe³e& keÀjles.
1.9.2.meceer#ee meeefnl³e DeeefCe Jee®ekeÀ ³eeleerue ogJee Demeles ë-
meceer#ee nermeeefnl³e DeeefCe Jee®ekeÀ ³eeleerue ogJee Demeles. meeefnl³eele ®eebieues DeeefCe JeeF&ì
keÀe³e ns meceer#ee®e meebiele Demeles. meceer#ee Jee®ekeÀeuee meeefnl³e Jee®eC³eele ceeie&oMe&ve keÀjle Demeles.
Jee®ekeÀ DeeefCe meeefnl³e ³eeb®es DevegyebOe meceer#ee meebieles. Jee®ekeÀ DeeefCe meeefnl³e ³eeleerue ceO³e meceer#ee
Demeles. Jee®ekeÀeuee meeefnl³eefJeHee[Ces, meeefnl³ee®es ceeveJeer peerJeveeleerue cenÊJe efJeMeo keÀjCes ns keÀe³e& keÀjles. meeefnl³e ns ceeveJeer
peerJevee®ee SkeÀ DeefJeYeep³e Yeeie Deens. ceeCemeeefMeJee³e meeefnl³e Demet®e MekeÀle veener. me eefnl³eele
ceeveJeer peerJevee®es oMe&ve Ie[les. meeefnl³e DeeefCe Jee®ekeÀ ns HejmHejeJeuebyeer Demeleele. ³ee oesneWvee
pees[Ceeje ogJee cnCepes meceer#ee Demeles.munotes.in

Page 9

91.9.3.meceer#ee kegÀletnue efvecee&Ce keÀjles ë-
meceer#ee veJeerve Deeuesu³ee me eefnl³ee®ee Heefj®e³e keÀªve osles. keÀueeJebleeves keÀueeke=Àleerle
keÀesCelee veJeerve efJekeÀueeke=ÀleerJej®eer meceer#ee Jee®etve l³ee keÀueeke=Àleerle erue DeeMe³e, mJeªHe ,m e c e p e t v eI e s C ³ e e ® e e r efpe%eemee
Jee®ekeÀeuee ueeieuesueer Demeles .l ³ e e efpe%eemesHeesìer Jee®ekeÀ meeefnl³e Jee®eC³eekeÀ[s JeUle Demelees.
meeefnl³eeefJe1.9.4.meeefnl³eeefJemeceer#ee cnCepes keÀueeke=ÀleerefJemeeefnl³eke=Àleer®es ®engyeepetbveer He[leeUCeer keÀjles. DeeHeu³ee keÀþesj efveCe&³eeceg Usmeeefneql³ekeÀ neleele Hesve
ìeketÀve meeefnl³euesKevee®eer keÀe³ece®eer HeÀejkeÀle IesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer meceer#ee Iesles. ®eebieu³ee
meeefnl³euesKeveeyeÎue keÀueeJeblee®³ee HeeþerJej keÀewlegkeÀe®eer LeeHe meceer#ekeÀ ceejle Demelees. ®eebieues,³eesi³e
efueefnC³eemeeþer meceer#ee keÀueeJebleeuee ceeie&oMe&ve keÀjerle Demeles. meceer#ee keÀueeke=Àleer efJekeÀuee DeeefCe Meem$e ³ee cetu³eeb®ee DeeOeej IesTve efveCe&³e osle Demeles.
1.9.5.meceer #ee keÀueeJeblee®es mLee ve efveef½ele keÀjles ë-
meeefnl³e keÀueeJeble efueefnlees l³ee keÀueeke=Àleer Jeªve l³ee keÀueeJeblee®es cetu³e, opee& , cenÊJe
þjles. l³ee®ee meJee¥ieerCe ¢efäkeÀesve ue#eele ³eslees. SKeeÐee keÀueeJebleeves meceepe ,m e e e f n l ³ eD e e e f C e
mebmke=Àleer ³eeb®e eDevegyebOe keÀmee ueeJeuee Deens l³ee®es meceepeeÒeleer Òesce, efpeJneUe, menevegYetleer DeeefCe
DeemLee efkeÀleer Deens. lees kegÀþu³ee Jeiee&®es ÒeefleefveefOelJe keÀjlees. l³ee®ee peerJeve DeeefCe keÀueeefJe¢efäkeÀesve DeeefCe YetefcekeÀe keÀe sCel³ee Deensle. l³eebveer meeefnl³eele veJeerve keÀe³e Yej Ieeleueer ,keÀesCeles
veJeerve cetu³es DeeCeueer ³eeJeªve keÀueeJeblee®es mLeeve meeefnl³eele efveef½ele nesles. Goe. DeeOegefvekeÀ
keÀefJeles®es pevekeÀ kesÀMeJemegle ,ceele=Ëo³ee®es uesKekeÀ meeves ieg©peer, veJekeÀefJeles®e spevekeÀ yee. meer.
ce{s&keÀj, cegkeÌleíboe®es ÒeCesles keÀJeer Deefveue DeMee ÒekeÀejs meceer #eemeeefnl³ee®³ee #es$eele keÀueeJeblee®es
mLeeve þjJele Demeles.
1.9.6.meceer #eeuesKekeÀebvee ceeie&oMe&keÀ keÀjles ë-
meeefnl³eeleerue IeìkeÀeb®es JeCe&ve ,efJeMuesDemeles. meeefnl³eele ®eebieues keÀe³e DeeefCe JeeF&ì keÀe³e nsmeceer#ee meebieles. meceer#ekeÀ ne meeefnl³ee®ee
peeCekeÀej Demelees. Òel³eskeÀ meeefnl³ e ÒekeÀeje®eer Òeke=Àleer JesieUer Demeles. keÀener ÒeJe=Êeerle ner efYeVelee
Demeles. Òel³eskeÀ meeefnl³e ÒekeÀeje®es mJeªHe JesieUs Demeles. keÀueeJeble meeefnl³euesKeveele yeN³ee®e ®egkeÀe
keÀjleele lesJne meceer#ee veJeuesKekeÀebvee keÀe³e efueneJes DeeefCe keÀmes efueneJes ³ee®es menevegYetleerves ceeie&oMe&ve
keÀjerle Demeles. meceer#ee keÀueeJebleevee meeefnl³eues Kevee®eer De®etkeÀ Jeeì oeKeJeles. meeefnl³ee®ee Keje
Jee®ekeÀ meceer#ekeÀ®e Demelees. l³ee®es Jee®eve, ceveve, ef®ebleve DeeefCe efveefj#e Ceeletve keÀuee DeeefCe
peerJeveefJemeesveejeuee®e meesv³ee®eer HeejKe Demeles ,leMeer®e meeefnl³ee®eer HeejKe meceer#ekeÀeuee Demeles, l³ee®³ee
peesjeJej®e lees meeefnl³ee®eer ce³ee&oe DeeefCe meeceL³e& meebiele Demelees. veJeuesKekeÀebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes.
pegv³ee uesKekeÀe bveeSkeÀ meceer#eeyeÎue Deeoj³egkeÌle Ye erleerl³ee®³ee efþkeÀeCeer efvecee&Ce keÀjCes uesKekeÀebvee
ceeie&oMe&ve keÀjCes, Ie[JeCes ner meceer#es®eer veweflekeÀ peyeeyeoejer Demeles ner peyeeyeoejer leer vece´HeCes Heej
Hee[le Demeles.munotes.in

Page 10

101.9.7.meceer #ee cetu³eeb®ee MeesOe Iesles ë-
meceer#ee m eeefnl³eeleerue cetu³eeb®ee MeesOe Iesles. meeefnl³ee®es ÞesÿHeCe l³eeleerue cetu³e ebJej þjle
Demeles. meeefnl³eele kegÀþueer veJeerve cetu³es Deeueer Deensle. ³ee®ee MeesOe meceer#ee Iesles. keÀuee ce tu³eebyejesyej
peerJeve cetu³es keÀMeer Deeueer Deensle eEkeÀJee cetu³eeb®eer keÀMeer cees[lees[ Peeueer Deens ³ee®ee MeesOe meceer#ee
Iesles.keÀueeJeeoer meeefneql³ekeÀ peerJevecetu³eebvee cenÊJe osle veenerle lej peerJeveJeeoer keÀueecetu³eebvee cenÊJe
osle veenerle. meceer#ee oesvner He×leer®³ee cetu³eeb®ee MeesOe, MeesOe keÀ He×leerves Iesles. keÀesCel³ee keÀueeJeblee®³ee
meeefnl³eeves keÀesCeleer veJeerve cetu³es DeeCeueer ³ee®ee ner MeesOe meceer#ee Iesles. kesÀMeJemegleebveer mecelee,
mJeeleb$³e, yebOetYeeJe ,GoejceleJeeo ³ee cetu³eeb®ee l³eebveer HegjmkeÀej kesÀue suee efometve ³eslees .m e e v e s i e g © p e e R ® ³ e e
meeefnl³eele mel³e, efMeJe, me eQo³e& cetu³eebyejesyej jeä^YekeÌleer GoejceleJeeo ³eecetu³ee b®ee HegjmkeÀej
efomelees. Mej®®ebê cegeqkeÌleyeesOe ³eeb®³ee meeefnl³eeletve `ceevegyeebefOeuekeÀer' ³eecetu³eeb®ee HegjmkeÀej oefuele meeefn l³e, Hegjesieeceer meeefneql³ekeÀebveerner kesÀuee. `meeceeefpekeÀ
yeebefOeuekeÀer' ner mebkeÀuHevee cejeþerle ÒeLece DeMeeskeÀ MeneCes ³eebveer 1963 meeueer JeeHejueer ,lesJneHeemetve
³ee cetu³eeb®ee Deeûen keÀueeJeeoer meeefnl³eekeÀ[tvener peerJeveJeeoer meceer#ekeÀ keÀª ueeieues. ieb. yee.
mejoejebveer uesKekeÀe®eer yeebefOeuekeÀer mJeleëMeer®e Demeueer Heeefnpes cnCepes lees DevegYeJeeMeer, peerJeveefveÿsMeer
Je meeefneql³ekeÀ ceeO³eceeMeer Fceeve jeKesue Demes cnìues Deens. meeefnl³ee®eer meceer#ee keÀuee DeeefCe peerJeve
cetu³eeb®³ee DeeOeejs kesÀueer peeles. ³ee cetu³eeb®ee MeesOe meceer#ee meeefnl³eeletve MeesOekeÀ ¢äerves Iesle Demeles.
1.9.8.meceer #eemeeefnl³eke=Àleer®es ³eLee³eesi³e DeekeÀueve keÀj lesë-
meeefnl³e ke=Àleer efJeefMeä keÀeUele eE keÀJee Jesieȳee ÒeJeeneleerue, ÒekeÀejelee rue Demeles. l³ee
efJeefMeä keÀeUeleerue meeefnl³eke=Àleer®ee DeemJeeo DevegYeJe IesCes ns meceer#es®es meg©Jeeleer®es DeeefCe cenÊJee®es
GefÎä Deens. meceer#ee keÀjCes cnCepes meeefnl³eke=Àle erleerue IeìkeÀeb®es efJeMuesmeeefnl³eke=Àleer®ee DevJe³eeLe& ueeJeCes ³ee DeeOeejs l³ee meeefnl³eke=Àle er®escetu³eceeHeve keÀjCes ns meceer#es®es
keÀe³e& Demeles. meeefnl³eke=Àle er®escece& Gueie[tve oeKeefJeCes .e f l e ® ³ e ei e gCeJeÊes®eer HeejKe keÀjCes, cetu³e
efveef½ele keÀjCes, meeefnl³eke=Àle er®³ee DeekeÀueveeletve meceer#es®³ee Flej HeeleȳeebJejerue meeefnl³ee®³ee
meboYee&leerue ÒeMveeb®eer KejerKegjer, vescekeÀer peeCe ³esC³eemeeþer efJeefMeä meeefnl³eke=Àleer®ee DevegYeJe IesCes efle®es
³eLee³eesi ³e DeekeÀueve keÀjCes ns meceer#es®es keÀe³e& Demeles.
1.9.9.meceer #eemeeefn l³eseflenemee®eer ceeb[Ceer keÀjles ë-
meeefnl³e meceer#es®es GefÎäs meeefnl³eseflenemee®eer ceeb[Ceer keÀj Ces ns Demeles. efJeefMeä
meeefnl³eke=Àl eer®eer meceer#ee keÀjleevee l³ee meeefnl³eke=Àleer®eer Òel³e#eeÒel³e#e leguevee kesÀueer peeles. l³eeletve
efJeefMeä meeefnl³eke=Àleer®eer J³eJemLee ueeJeueer peele vemetve meeefnl³eHejbHejs®eerner DeeHeCe keÀceer -DeefOekeÀ
ÒeceeCeele pegUCeer, HesÀjpegUCeer keÀjle Demelees. ³ee®es® e peeCeerJeHetJe&keÀ Je meefJemlej ªHe cnCepes
meeefnl³eseflenemeuesKeve nes³e. efJeefMeä meeefnl³eke=Àl eer®ee efJe®eej keÀjleevee efJeefMeä meeefnl³eÒekeÀej,
efJeefMeä keÀeueKeb[eleerue meeefnl³eemebyebOeerner efvecee&Ce nesle Demeleele. DeeHeu³ee Yetefce kesÀvegmeejs ³ee
ÒeMveeb®ee Gueie[e keÀjCes. l³ee ÒeMveeb®eer SkeÀ J³eJemLee ueeJeCes DeeefCe l³eeletve meeefnl³ee®³ee #es$eele nesle
peeCeejs yeoue veeWoJeCes cnCepes®e meeefnl³eseflenemee®eer ceeb[Ceer keÀj Ces ns meceer#es®es GefÎä Demeles.
1.9.10 mecee r#ee meeefnl³e emebyebOeer®es efme×ebleve keÀ jlesë-
meceer#e emeeefnl ³eemebyebOeer®es efme×ebleve keÀjles ns meceer#es®es GefÎäs Demeles. meeefnl³eke=Àleer®³ee
DeekeÀueveeletve meeefnl³ee®es mJeªHe mHe<ì keÀjCes, meeefnl³ee®es ceeO³ece, Ieeì, meeefnl³eele erueDevegYeJee®es
mJeªHe, meeefnl³ee®es Òe³eespeves SkeÀ keÀer, DeveskeÀ ,leer keÀeUevegªHe keÀMeer yeoueleele. meeefnl³e DeeefCemunotes.in

Page 11

11Flej keÀueeb®ee DevegyebOe ueeJeCes ³ee efYeVe efYeVe ÒeMveeb®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀj le Demeles. lemes®e ³ee
Devegefme×ebleve keÀjCes ner GefÎä smeceer#es®eer Demeleele.
1.9.11.meceer #ee meeefnl³ee ®eer DeefYe©®eer Ie[efJeC³ee®es keÀe³e& keÀ jlesë-
meeefnl ³eke=Àleer® esDeekeÀueve keÀjCes l³eeleerue meeQo³ee&®ee Gueie[e keÀªve osC³ee®es keÀe³e&
meceer#ee keÀjerle Demeles. DeefYe©®eer cnCepes mebmkeÀej#ece ©®eer nes³e. meceer#ekeÀ ne meeefnl³ee®ee
peeCekeÀej Demelees l³eeves efouesuee meeefnl³eke=ÀleeryeÎue®e engbkeÀej cnCepes meceer#ee Demeles. meeefnl³eeleerue
jnm³ee®ee Gueie[e meJe&®e Jee®ekeÀebvee keÀjlee ³esF&ue ns meebielee ³esle veener. meeefnl³ee leerue cegUeHe³e¥le
peeTve l³ee®³eeleerue Deke&À yeensj keÀe{C³ee®es keÀe³e& meceer#ee keÀjles. Òel³eskeÀ me eefnl³eÒekeÀeje®es mJe©He
JewefMeä îesJesieUs Demeles. Jee®ekeÀebveer keÀe³e Jee®et ve³es DeeefCe keÀe³e Jee®eeJes ³eeb®es ceeie&oMe&ve meceer#ee
keÀjles.meeefnl³eJee®eve Òeef¬eÀ³esuee JeUCe ueeJeC³ee®es DeeefCe meeefnl³e Jee®evee®es ceeie&oMe&ve meceer#e ekeÀjerle
Demeles. meeefnl³eke=Àleer leerue meeQo³ee&®ee MeesOe IesTve efle®³ee meeceL³ee&®eer ,j n m ³ e e ® e erGkeÀue meceer #ee
keÀjle Demeles. meeefnl³eke=Àleer®e er DeesUKe meg©Jeeleeruee meceer #ee®e keÀªve osle Demeles. meeefnl³e
Jee®evee®eer HejbHeje efvecee&Ce keÀjCes, meeefnl³ee®eer DeefYe©®eer Jee{efJeCes DeeefCe meeefnl³ee®eer cenleer ieeCes,
meeefnl³e DeefYe©®eermeeþer mekeÀme JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjCes ns meceer#es®es keÀe³e& Demeles.
1.9.12.meceer #ee meeefnl³e mebmke=Àleer®es SkeÀpeerJe veeles meebie lesë-
meeefnl³e ,meceepe DeeefCe mebmke=Àleer ³eeb®es Deletì veeles Demeles. meeefnl³e ns meceepee®es DeHel³e
Demeles. l³ee keÀeUeleerue meceepee®ee, mebmke=Àleer®ee HeefjCeece meeefnl³eeJej nesle Demelees. meeefnl³e
meceepee®eer mebmke=Àleer pelev ekeÀjles. mebmke=Àle er ner meeefnl³eeuee, efJeefMeä meeefnl³eke=Àleer ueeIe[Jele
Demeles DeeefCe efJeefMeä meeefnl³eke=Àleer ner mebmke=Àleer uee Ie[Jele Demeles. mebmke=Àleer DeeefCe meeefnl³e ³eeb®es
veeles HejmHejeJeuebyeer Demeles. ns SkeÀpeerJe veeles mHeä keÀjCes ns keÀe³e& meceer#es®es Demeles. mebmke=Àleer
meeefnl³ee®ee DeefJeYeep³e Yeeie Demeles. meeefnl³e mebmke=Àleer®es oMe&ve Ie[Jeles. meeefnl³e DeeefCe mebmke=Àleer
³eeb®es SkeÀpeerJe veeles mHeä keÀjC³ee®es keÀe³e& meceer#ee keÀjles.
1.9.13.meceer #eekeÀueeJeblee®ee keÀeU Je®eefj$ee®eer DeesUKe keÀªve osle së-
meceer#ee uesKekeÀe®ee keÀeU , ®eefj$e, J³eeqkeÌlece ÊJe³ee®eer DeesUKe keÀ©ve osles. uesKekeÀe®³ee
uesKeveeJej, l³ee®³ee ÒeosMe, keÀeU, keÀesCel³ee efJe®eejmejCeer®ee ÒeYeeJe He[uee. uesKekeÀe®³ee meeefnl³e
uesKevee®³ee ÒesjCee ³ee®eer ceeefnleer Jee®ekeÀeuee meceer #ee keÀªve osles. DeCCee YeeT meeþs ³eeb®es HetJe&
Dee³eg<³e, J³eeqkeÌlece ÊJeHeef½ece cenejeä^ele JeejCee, ke=ÀkeÀeobyeN³e ele HeefM®ece ceneje<ì^eleerue ke=ÀJeeleeJejCe, HeefjefmLeleer, J³eeqkeÌleJeCe&ve, Yeemeeefnl³e uesKe veeme Yeeie Hee[les ns DeCCeeYeeTb®³ee meeefnl³e uesKevee®³ee YetefcekesÀJe©ve HeneJe³eeme
efceUles. les cegbyeF&meejK³ee ceneveiejele jenele Demele.l³eeb®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeJej l³ee keÀeUe®ee HeefjCeece
Peeuee. l³eeb®³ee J³eeqkeÌleceÊ Jee®eer pe[CeIe[Ce lesLes Peeue er.l³eeb®³ee meeefnl³euesKevee®eer ÒesjCee, ÒeYeeJe,
YetefcekeÀe, l³ee®es ®eefj$e, J³eeqkeÌlece ÊJeeJej kegÀCee®ee mebmkeÀej Peeuee Deens. uesKekeÀe®ee ¢efäkeÀesve ³ee®eer
ceeefnleer [e@. yeeyeg jeJe iegjJe ³eebveer `DeCCee YeeT meeþs meceepeefJe®eej DeeefC e meeefnl³e efJeJes®eve '³ee
meceer#ee ûebLeele keÀ©ve efoueer Deens.munotes.in

Page 12

121.9.14.meeefnl³eele ³eesi³e DeeefCe De³eesi³e keÀe³e? ³eekeÀ[s meceer#es®es ue#e Demeles ë-
meceer#ekeÀ ne Jee®ekeÀeleerue efJe®eejer DeemJeeokeÀ Demelees. ®eebieues meeefnl³e keÀesC elesDeens ns
Heefnu³eeboe meceer#ee þjJeles. meceer#ekeÀ meeefnl³ee®ee peeCekeÀej jefmekeÀ Demelees. ³ee peeCekeÀej jefmekeÀebveer
efouesuee meeefnl³eeyeÎue®ee efveCe&³e ne ie=nerle Oejuee peelees. meeefnl³e #es$eele keÀesCeleer veJeerve
meeefnl³eke=Àleer Deeuesueer Deens. ³ee®eer ®eentue meceer#ekeÀeuee ueeieuesueer Demeles. l³ee meeefnl³eke=ÀleerkeÀ[s
Jee®ekeÀeb®es ue#e JesOeC³ee®es keÀe³e& meceer#ee keÀjles. meceer#ekeÀe b®esue#e efJeÞeece yes[skeÀj ³eeb®³ee `jCeebieCe '
³ee keÀeobyejerkeÀ[s 1960 He³e¥le iesues veJnles, cnCetve ner keÀeobyejer ®e®es&le veJnleer. pesJne meceer#ekeÀeb®es
ue#e `jCeebieCe' keÀeobyejerkeÀ[s iesues lesJne efle®³eeJej ®e®ee& nesT ueeieueer. peeCekeÀej jefmekeÀebveer leer
keÀeobyejer Jee®etve keÀe{ueer. meceer#e keÀebveer ner keÀeo byejer efJe®eejele Iesleueer vemeleer lej leer ogue&ef#ele jeefnueer
Demeles. meeefnl³eele ®eebieues ,³eesi³e DeeefCe De³eesi³e keÀe³e ³eekeÀ[s meceer#ekeÀ e®es ue#e Demeles.
meeefnl³eke=Àleeruee ÒekeÀeMeele DeeCeCes ns keÀe³e& meceer#ee keÀjerle Demeles.
1.9.15.meceer#ee meeefnl³eele erue jnm³ee®ee MeesOe Iesles ë-
meceer#e emeeefnl³ee®eer ®e®ee& leHeMeerue Jeej keÀjles. efle®³eeleerue yeejerkeÀmeejerkeÀ leHeMeeruee®ee leer
MeesOe Iesles. meeefnl³eele o[uesu³ee jnm³ee®ee MeesOe meceer#ee Iesle Demeles. ce{ xkeÀj ³eeb®³ee keÀefJelee ogyeexOe
Demeu³ee lejer l³eeleerue jnm³ee®ee MeesOe meceer#ee Iesles. yeeuekeÀJeeR®eer `Deewogbyej '¿eekeÀefJelesleerue jnm³e
Jee®ekeÀeuee Depetve ner Gueie[le veener. l³ee jnm³ee®ee MeesOe meceer#ee Iesle Demeles. efo. kesÀ. yes [skeÀj
³eebveer ’meeefnl³eë efveefce&leer Je meceer#e e“³ee HegmlekeÀele `Deewogbyej '¿ee keÀefJelesleerue jnm³ee®ee MeesOe
Iesleuee Deens. meeefnl³eeleerue jnm³ee®ee MeesOe vece´HeCes IesC³ee®es keÀe³e& meceer#ee keÀjles.meeefnl³e ns met®ekeÀ
Demeles. De veskeÀe Le&lee meeefnl³ee®ee iegCe Demelees. keÀueeJeble ceeveJeer peerJeve Òele erkeÀ Òeefleceeb®³ee ceeO³eceeletve
meebiele Demelees. meJe& meeceev³e Jee®ekeÀeuee meeefnl³eke=Àleerleerue jnm³e Gueie[le veener. les jnm³e, iet {
GkeÀue keÀ©ve meeQo³ee&vebo osC ³ee®es keÀe³e& meceer#ee keÀjles.
1.9.16.meceer#ee meeefnl³e e®ee veJee DevJe³eeLe& ueeJe les ë-
keÀueeJeble meeefnl³ee®eer efveefce&leer keÀjlees HeCe l³eeuee meeefnl³eke=Àleerletve pes meebiee³e®es Demeles,
l³ee®³ee HeueerkeÀ[s peeTve keÀe³e lejer veJee rve meebieC³ee®eer Gceea meceer#ekeÀele Demeles. meceer#ekeÀ ne
meeefnl³ee®ee veJee DevJe³eeLe& ue eJele Demelees. meJe&meeceev³e Jee®ekeÀebvee pes DeekeÀueve nesle veener, %eele
nesle veener ,l ³ e e u e e veJ³eeves DeLe& ueeJelee ³esle veener. l³ee®ee DevJe³eeL e&veJ³eeves meceer#ee ueeJele Demeles
cnCetve meceer#ee ner meeefnl³ee®eer veJeefveefce&leer ceeveueer peeles.
1.9.17.mecee jesHe ë-
meeefnl³ee ®escetu³eceeHeve c etu³eÊ Jee®³ee DeeOeejs kesÀues peeles. meceer#ee meeefnl³ee®ee DevJe³eeLe&
ueeJeles. meeefn l³ee®es ³eLee³eesi³e DeekeÀueve meceer#ee keÀªve ieebYeer³ee&ves efveCe&³e osC³ee®es keÀe³e& meceer#ee
keÀjles. meeefnl³eeleerue mel³eMeesOeveeletve meeefnl³eeleerue meeQo³e&mLeUs MeesOeCes DeeefCe l³ee®eer peeCeerJe
Jee®ekeÀebvee keÀªve osC³ee®es keÀe ³e&meceer#ee keÀjles ³ee DeLee&ves meceer#ee ner veJeefveefce&leer ceeveueer peeles.
keÀueeJeble , Jee®ekeÀ ³eeb®³ee Heg{s peeTve meeefnl³ee®e e veJeerve DeLe& meceer#ee ueeJeerle Demeles FlekesÀ cenÊJe
meceer#esuee Demeles.munotes.in

Page 13

131.10. meceer#ekeÀe ®es iegCe ë
meeefnl³e DeeefCe meceer#ee nsHejmHejeJeuebyeer Demeles .keÀueeJeble, meeefnl³eke=Àleer DeeefCe meceer#e keÀ
ns leervener IeìkeÀ cenÊJee®e sceeveue speeleele. meeefnl³ee®eer meceer#ee meceer#ekeÀ keÀjle Demelees.
meeefnl³ee®eer meceer#ee keÀjC³eemeeþer meceer#ekeÀe®³ee Debieer meceer#e keÀeb®eer keÀener iegCe DemeeJes ueeieleele
lej®e lees meeefnl³ee®eer meceer#e e³ e e s i ³ e He×leerves keÀª MekeÀlees. meceer#e keÀeb®³ee Debieer keÀesCekeÀesCeles iegCe
DemeeJesle ³ee®eer ®e®ee& Keeue erueÒeceeCes keÀjlee ³esT MekeÀl es.
1.10.1.meceer#e keÀmeeefnl³ee®ee peeCekeÀej Demee Jee ë -
meceer#e keÀ ne GÊece Jee®ekeÀ DemeeJee ueeielees. lees meeefnl³e jefmekeÀJe=Êeerves Jee®eu³eeJej®e
l³eeuee meeefnl³ee leerue ®eebieues keÀe³e DeeefCe JeeF&ì keÀe³e mecepet MekeÀ les.meeefnl³e Je e®eC³eeletve®e
meeefnl³ee®es mJeªHe, Òe³eespeve, cetu³es ³ee®eer peeCeerJe nesles. meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer, Òe³eespeve,
efveefce&leer Òeef¬eÀ³ee, cetu³es ceenerle vemesue lej meceer#ee keÀjlee ³esle veener cnCetve meceer#ekeÀ ne GÊece Jee®ekeÀ
DemeeJee ue eielees.
1.10 .2.meceer#ekeÀ J³eemebieerDemeeJee ë-
meceer#ekeÀ ne J³eemebieer DemeeJee ueeielees. meceer#e keÀ meJe&%e Demesue lej®e yengDebieeves
meeefnl³ee®eer meceer#ee keÀª MekeÀlees. keÀueeke=Àleer®eer leguevee keÀ ªMekeÀlees. efle®³eeleerue meeceL ³e& DeeefCe
ce³ee&oe ³eeJej De®etkeÀ yeesì þsJet MekeÀlees. meceer#e keÀeue e meeefnl³eeyejesyej DeeblejefJeÐee MeeKes®es %eeve
Demeues Heeefnpes. meeefnl³eele Fefleneme, Yetieesue, ceeveJeJebMeMeem$e F. Meem$eeleerue meboYe& Deeuesueer
Demeleele l³eeb®eer G keÀue keÀjC³eemeeþer meceer#ekeÀ J³eemebieer, meJe&%e , yengÞegle DemeeJee ueeielees lej®e lees
keÀueeke=Àleer®eer meceer#ee ³eesi³e He×leerves keÀª MekeÀlees.
1.10 .3.meceer#ekeÀ epeJeU HetJe&ûenotefmeceer#ekeÀ ne mJe®í ,e f v e c e & U , efvejHes#e cevee®ee DemeeJee ueeielees. Oece&, JeCe&, Jeie&, efuebie,
ÒeosMe, ÒeJeen, Jeeo ³eeHeemetve otjjentve leìmLeHeCes meeefnl³ee®eer meceer#ee keÀjCeeje meceer#ekeÀ Demeuee
Heeefnpes .cejeþer rmeceer#ee ³ee®e ®e¬eÀele De[keÀueer Deens. cejeþer meceer #es®ee J³eJenej efvekeÀesHe vemeu³eecegUs
cejeþer meceer#ee Flej meeefnl³e meceer#es®³ee leguevesle efLeìer Deens. keÀesCelee lejer HetJe&ûenotefmeceer#ekeÀ evesmeeefnl³eke=Àleer®eer meceer#ee kesÀu³eeme l³ee keÀueeke=Àleeruee meceer#ekeÀ v³ee³e osT MekeÀle veener.
meceer#es®³ee #es$eele HetJe&ûenotefv³ee³eJeeoer nesT MekeÀles. cnCetve meceer#ekeÀ epeJeU HetJe&ûenotef³eeb®ee ÒeYeeJe meceer #esJej neslee keÀecee ve³es. ³ee ®eer Keyejoejer meceer#ekeÀebveer Iesleueer Heeefnpes lej®e leer
meceer#ee efvekeÀesHe nesT MekeÀles.
1.10 .4.meceer#ekeÀ euee cet u³eeb®eer HeejKe DemeeJeer ë-
meesv³ee®eer HeejKe meesveejeue eDemeles. leMeer meeefnl³ee®eer HeejKe meceer#ekeÀ euee DemeeJeer ueeieles.
meceer#ekeÀ euee keÀuee DeeefCe peerJeve ³ee cetu³eeb®eer HeejKe DemeeJeer ueeieles. me eefnl³ee®e er ÒekeÀ=leer, Òe³eespeve,
Gefodoä ,meceer#ekeÀeuee ceenerle DemeCes DeeJeM³ekeÀ Dem eles.meeefnl³ee®ee opee& me eefnl³eeleerue cetu³eebJej
DeJeuebyetve Demele es. me eefnl³eele keÀesCeles cetu³e sDeeuesueer Deensle ³ee®ee MeesOe meceer#ekeÀ Ieslees.munotes.in

Page 14

14meeefnl³eeleerue cetu³eeb ®eeMeesOe IesTve cetu³eeb®³ee DeeOeejs meeefnl³ee®es cetu³eceeHeve meceer#ekeÀ keÀjerle
Demelees. meeefnl³ee ®eer ÒeleJeejer þjefJeCes, opee& efveeqM®ele keÀjCes ns keÀe³e& meceer#ekeÀ cetu³eeb®³ee DeeOeejs
keÀjle Demelees. keÀueecetu³es keÀesCeleer DeeefCe peerJevecetu³es keÀesCeleer ³eeb®es JeieeakeÀjCe keÀªve l³ee cetu ³eeb®³ee
DeeOeejs meeefnl³ee®ee opee& þjefJeC³ee®es keÀe³e& meceer#ekeÀ keÀjle Demelees.
1.10 .5.meceer#ekeÀ efpe%eemeeJe=Êeer®ee DemeeJee ë-
%eeve peeCetve IesC³ee®eer peer Je=Êeer Demeles efleuee efpe%eemee Demes cnCeleele. meceer#ekeÀ ®eewkeÀme
yeg×er®ee Demelees, l³ee®es %eeve ®eewHesÀj Demeles. meceer#ekeÀ peeiel³ee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[lees.
meeefnl³e#es$eele keÀesCeleer veJeerve keÀueeke=Àleer Deeuesueer Deens, efle®ee DeeMe³e keÀe³e Deens, l³ee
keÀueeke=Àleerletve keÀueeJebleeves keÀesCeles Ò eMve ceeb[ues Deensle ns peeCetve IesC³ee®eer leerJe´ F®íe meceer#ekeÀe®eer
Demeles. ner efpe%eemeeJe=Êeer Demeu³eeefMeJee³e meeefnl³e e®ee MeesOe meceer#ekeÀ IesT MekeÀle veener. cnCetve
efpe%eemeeJe=Êeer ne iegCe meceer#ekeÀepeJeU DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deme les.
1.10 .6.meceer#ekeÀ e®³eeDebieer MeesOekeÀ Je=Êeer DemeeJe erë-
meceer#ekeÀ e®³ee Debieer MeesOekeÀJe=Êeer neiegCe DemeeJee . meeefnl³eele veJes keÀe³e Deeues Deens ³ee®eer
ceeefnleer meceer#ekeÀeuee Demeueer Heeefnpes. ûeeceerCe Yeeieele MeslekeÀjer YegF&cegiee®³ee MeWiee keÀe{tve mejJee Jes®etve
Ieslees. JeeJej ceeskeÀUs nesles, lejer MesleeJej keÀece keÀjCeejer Meslecepetj m$eer JeeJejeleerue {erieYej ceeleer
GkeÀjles lesJne efleuee SKeeoer YegF&cegiee® eerMeWie meeHe[les lesJne efleuee pees Deevebo efceUlees lees DeueewefkeÀkeÀ
opee&®ee Demelees. DeMeer MeesOekeÀJe=Êeer meceer#ekeÀepeJeU Demeueer Heeefnpe s lej®e keÀueeke=Àleeruee v³ee³e osT
MekeÀlees. uesKekeÀeuee pes meebiee³e®es Demeles les uesKekeÀ Meyoeletve met®ekeÀHeCes meebiele Demelees. ³ee
met®ekeÀlesletve J³ekeÌle nesCeeje DeLe& MeesOeC³ee®es keÀece ns meceer#ekeÀe®es Demeles. l³eecegUs leer meceer#ee
DeefOekeÀ DeLe&cetu³e, ceewefuekeÀ þjles.
1.10 .7.meceer#ekeÀe peJeU meeQo³e&¢äer De meeJeer ë -
meceer#ekeÀe ueemeeefnl³ee®es GefÎäs keÀesCe les Deens ³ee®eer peeCeerJe Demeueer Heeefnpes. meeefnl³ee®es
GefÎä meeQo³e&¢<ìer osCes ns®e Demeles. meceer#ekeÀ eves³eeGefÎäeMeer ÒeeceeefCekeÀ jentve meeefnl³eeleerue
meeQo³e&mLeUe®ee MeesOe Iesleuee Heeefnpes. meeefnl³eeleerue meeQo³e&mLeUe®ee MeesOe IesC³eemeeþer
meceer#ekeÀepeJeU meeQo³e&¢äer DemeeJeer ueeieles. meeQo³e&¢äer DemeCeeje meceer#ekeÀ ®e ®eebieu³ee DeLee&ves
keÀueeke=Àleeruee v³ee³e osT MekeÀlees.
1.10 .8.meceer#ekeÀ efveëHe#eHeeleer De meeJe eë-
meceer#ekeÀ nemeeefnl³ee®e epeeCekeÀej Demelees.lees megËo³eer Jee®ekeÀ Demelees. lees Òe%eeMeerue
DeeefCe ÒeefleYeeJeble Demelees. l³ee®eer ¢äer efvekeÀesHe Demeles. l³ee®es DebleëkeÀjCe efJeMeeue Demeles. lees
keÀceeueer®ee efpe%eemetJe=Êeer ®ee Demelees. l³eeuee keÀesCel³eener meeefnl³eÒekeÀej DeeefCe meeefnl³e ÒeJeen Jep³e&
Demelee keÀecee ve³es. lees meeefnl³ee®eer meceer#ee efveëHe#eHeeleer He×leerves kesÀu³eeme lees KeN³ee DeLee&ves
meeefnl³eke=Àleeruee v³ee³e osT MekesÀue. meceer#ekeÀ ne leìmLeHeCeeves DeeefCe efveëHe#eHeeleerHeCeeves meeefnl³ee®eer
meceer#ee keÀjCeeje DemeeJee.
1.10 .9.meceer#ekeÀ ne mJeeieleMeerueJe=Êeer®ee DemeeJee ë -
meceer#ekeÀ ne meeefnl³ee®ee GÊece Jee®ekeÀ Demelees. lees meeefnl³ee®ee peeCekeÀej Demelees.
l³eecegUs meeefnl³eeleerue ®eebieues JeeF&ì l³eeuee mecepel eD e m e l e s . veJ³eeves meeefnl³euesKeve keÀjCeeN³ee
meeefneql³ekeÀebvee mJeeieleMeerueJe=Êeerves ceeie&oMe&ve keÀjCes , ®eebieues meeefnl³e uesKeve keÀjCeeN³ee veJeuesKekeÀe®esmunotes.in

Page 15

15keÀewlegkeÀeves HeeþerJej MeeyeemekeÀer®eer LeeHe ceejCes ns keÀe³e& meceer#ekeÀeb ®es Demeles. lej®e meeefnl³ee®eer
DeefYeJe=×er nesT MekeÀles cnCetve meceer#ekeÀ e®³ee Debieer mJeeieleMeerueJe=Êeer DemeCes iejpes®es Demeles.
1.10 .10.meceer#ekeÀ eb®³ee Debieer efve efYe&[HeCee DemeeJee ë -
meceer#ekeÀ ne mel³e Jeeoer DemeeJee. mel³eMeesOe vee®eer meeQo³e&¢äer l³ee® ³eepeJeU DemeeJeer.
meeefnl³ee®e ermeceer#ee keÀjleevee p³ee keÀueeke=Àleer®es meeceL³e& DeeefCe ce³ee&oe l³eeue e efveefYe&[HeCeeves meebielee
Deeues Heeefnpes. meeefnl³eele ®egkeÀer®es efueefnues Demesue, les uesKeve l³ee keÀueek e=Àleer®³ee DeeMe³e meeQo³ee&uee
yeeOee ³esle Demesue lej leMeer met®evee meceer#ekeÀeuee oslee Deeueer Heeefnpes. meceer#ekeÀ meeefnl³ee efJeefveCe&³e osleevee efÜOee ceveëefmLeleerle Demesue lej leesmeeefnl³eke=Àleeruee ³eesi³e v³ee³e osT MekeÀle veener.
l³eemeeþer meceer#ekeÀ e®³ee Debieer efveefYe&[HeCee Demee³euee®e nJee. lees mel³eJeeoer Demeuee Heeefnpes .KeN³ee
Keesìîee®eer HeejKe keÀ©ve mel³ee®³ee yeepetves DeeefCe JeeF&ìe uee mel³ee®ee ceeie& efveefYe&[HeCes oe KeJelee
Deeuee Heeefnpes.
1.10 .11.meceer#ekeÀ mebJesoveMeerueJe=Êeer®ee DemeeJee ë -
meceer#ekeÀ epeJeU meeefnl³ee efJenJeer. keÀueeJebleeÒeceeCes®e l³eeb®³eekeÀ[sner SkeÀ ÒekeÀej®eer keÀuHeveeMe keÌleer, mepe&keÀlee Demee³euee nJeer.
³eeyejesyej®e l³ee®³eepeJeU efJeMuespeerJevemeÊJee b®ee DeYeeJe Demeuee, lej lees ® eebieuee meceer#ekeÀ nesT MekeÀCeej veener. meceer#ekeÀ
mebJesoveMeerue Demesue lej®e KeN³ee DeLee&ves meceleesue He×leerves meceer#ee keÀ ª MekeÀlees. lelkeÀeueerve
meceepeJeemleJe DeeefCe meeefnl³eeletve ceeb[u³ee peeCeeN³ee meceepemebJesovee ³eeb®eer He[leeUCeer meceer#ekeÀeuee
keÀjlee Deeueer Heeefnpes.
1.10 .12.meceer#ekeÀ meeefnl³eeleerue ®ewlev³ee®ee MeesOe IesCeeje DemeeJee ë -
keÀueeke=Àleer®³ee yeejerkeÀ ceesþîee ®ewlev³e leÊJee bcegUs efleuee SkeÀ Ieeì efvecee&Ce Peeuesuee Demelees.
³ee ®ewlev³ee®ee MeesOe meceer#ekeÀe bveer efleleke̳ee®e vece´HeCes I³eeJe³ee®ee Demelees .ne MeesOe cnCepes
keÀueeke=Àleer uee pevce osC³ee®ee Devev³emeeOeejCe ÒeefleYes®ee MeesOe Demelees, Demes Jee. ue. kegÀuekeÀCeer& ³eebveer
cnìues Deens. l³eecegUs keÀueeke=Àleerleerue efmLele ®ewlev³ee®ee MeesOe meceer#ekeÀeuee Ieslee Deeuee Heeefnpes.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)meceer#ee cnCepes keÀe³e? les mHe<ì keÀje.
meceejesHe ë -
meceer#ee ner efvejblej ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. cnCetve Jee. ue. kegÀuekeÀCeer& ³eebveer ’ìerkeÀe ne
keÀOeer ve mebHeCeeje MeesOe Deens “Demes cnìues Deens. meceer#ekeÀe®ee meeefnl³e DeeefCe keÀueeJebleeJej melele
DebkegÀMe Demelees.meeefnl³e #es$eele veJeerve keÀe³e Deeuesues Deens ³ee®eer ®eentue meceer#ekeÀeuee Demeles.
meceer#ekeÀ ne meeefnl³ee®³ee DeefYe©®eer®es JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjerle Demelees. meceer#ekeÀ cetu³eleÊJeeMeermunotes.in

Page 16

16Keyejoejer IesC³ee®es keÀe³e& keÀjlees. meeefnl³e DeeefCe meceer#ee ³eeb®es veeles DeefOekeÀ ¢{ keÀjC³ee®es keÀe³e&
meceer#ekeÀ keÀjlees. meceer#ekeÀ meeefnl³e #es$eeleerue JeeleeJejCe efvece&U, mJe®í, efvekeÀesHe þsJeC³ee®ee Òe³elve
keÀjlees. meeefnl³eefJepeeCeerJe DeefOekeÀ mHeä DeeefCe vescekeÀer keÀjC³eele meceer#ekeÀeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles.
1.11.m e b o Y e & ë
1) ceveesnj ,³eMeJeble :`veJes meeefnl³eMeem$e 'efJepe³e ÒekeÀeMeve, veeieHetj -440012.
2) [e@. MesUkesÀ, YeemkeÀj / Òee. meeUJes ,MeefMekeÀeble ë-`meceer#ee ë mebkeÀuHevee DeeefCe mJeªHe ',
Meyoeue³e ÒekeÀeMeve ÞeerjeceHetj Heefnueer DeeJe=Êeer 17 Dee@keÌìesyej, 2009.
3) HeeìCekeÀj, Jemeble :`meeefnl³eMeem$e mJeªHe DeeefCe mecem³ee ',He¨eiebOee ÒekeÀeMeve, meoeefMeJe
Hesþ,H e g C e sH e g v e c e g & ê C e , meHìWyej, 20 15.
4) [e@. ef®eceesjs, megMeerue ÒekeÀeMe :`meeefnl³e efJeefJeOee Dee efCe mece er#ee',Òeeflecee HeefyuekesÀMevme, HegCes
DeeJe=Êeer Heefnueer -14cee®e&,2 0 18.
5) [e@.jmeeU ,megOee rj:`Òeefleÿeve 'ef[meWyej 1987 ®³ee DebkeÀele ÒekeÀeefMele Peeuesuee `meceer#es®es
mJeªHe' ne uesKe.
6) yes[skeÀj, efo. kesÀ. :`meeefnl³e ë efveefce&leer Je meceer#ee ',ueeskeÀJee*ce³e ie=n, cegbyeF&, DeeJe=Êeer ®eewLeer
1999.
7) Leesjele, nefj½ebê :`cetu³eYeevee®eer meeceûeer '-Meyo HeefyuekesÀMeve, ÒeLece DeeJe=Êeer , meHìWyej
2016 .
8) kegÀuekeÀCeea, Jee. ue. :`meeefnl³e DeeefCe meceer#ee' HeeH³eguej ÒekeÀeMeve, cebgyeF& 1975.
9) peeOeJe, ceveesnj (mebHee .)` m e ceer#esleerue veJ³ee mebkeÀuHevee 'mJeªHe ÒekeÀeMeve, Deewjbieeyeeo
2001
10) Heeìerue, iebieeOej ë `meceer#es®eer veJe erªHes'ce@pesmìerkeÀ ÒekeÀeMeve, HegCes 1981.
11) kegÀuekeÀCeea ,iees. ce. ë`cejeþer meceer#e s®eer Jeeì®eeue ',mvesnJeOe&ve HeefyuekesÀ eEMeie neTme, HegCes
1998.
12) þeketÀj, jJeeRê ë`meeefnl³e meceer#e e DeeefCe mebJeeo ',efoueerHejepe ÒekeÀeMeve, HegCes 1999.
13)#eerjmeeiej ,Þeer. kesÀ. ë `ìerkeÀeefJeJeskeÀ 'Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cebgyeF& , DeeJe=Êeer Heefnueer, 1965.
1.12.DeefOekeÀ DeO³e³ev eemeeþer HegmlekesÀ ë
1) [e@. Hegb[s, oÊee$e³e, [e@. mvesnue leeJejs (mebHee .),`meeefnl³eefJe®ee j', mvesnJeOe&ve HeeqyueefMebie
neTme, HegCes ,le=leer³eeJe=Êeer 2001
2) ceeueMes ,efceefuebo ë `DeeOegefvekeÀ meceer# ee-efme×eble ',ceewpe ÒekeÀMeve, cegbyeF& 2007.
3) cenecyejs ,iebieeOej ë-`mee#esHeer meceer#e e' efoueerHejepe ÒekeÀeMeve ie=n,H e g C e s ,199 6.
4) iees[yeesues ,vee. je., ieb. vee. peesieUskeÀj ë `meeefnl³e meceer#ee ë mJeªHe DeeefCe efJekeÀeme '-
Jnerveme ÒekeÀeMeve, HegCes, Heefnueer DeeJe=Êeer, meHìWyej, 1981.
5) Oee³eieg [s,megjsMe ë `Heeef½eceeÊ ³emeeefnl³e Meem$e :efme×eble DeeefCe mebkeÀuHevee '-efveYe&³e
ÒekeÀeMeve, HegCes -1990.munotes.in

Page 17

171.13. vecegvee ÒeMve
De)oerIeexÊejer ÒeMve ë
1) meceer#ee cnCepes keÀe³e ?les meebietve meceer#es®es mJeªHe mHeä keÀje.
2) meceer# es®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee meebietve meceer#es®eer GefÎäs efuene.
3) DeeoMe& meceer#ekeÀeb®³ee Debieer keÀesCekeÀesCeles iegCe DemeeJesle les efJeMeo keÀje.
4) meceer#ee cnCepes keÀe³e ?meebietve meceer#es®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
5) meceer#es®³ee Òee f¬eÀ³es®es mJeªHe efJeMeo keÀje.
ye) ueIegÊejer ÒeMve ë
1) meceer#es®eer meb%ee mHeä keÀje.
2) meceer#es®eer mebkeÀuHevee efJeMeo keÀje.
3) meceer#es®³ee Òeef¬eÀ³esle DeekeÀueve ³ee IeìkeÀeb®es cenÊJe efkeÀleHele Deens, les efuene.
keÀ)SkeÀe Jeeke̳ee le GÊejs efuene.
1) ’ìerkeÀe ne keÀOeer ve mebHeCeeje MeesOe Deens “ ner J³eeK³ee keÀesCeer efueefnueer?
2) meceer#ee ne Meyo keÀesCel³ee cetU IeìkeÀ Meyoebveer le³eej Peeuee ?
3) DeekeÀueve cnCepes keÀe³e ?
4) meceer#ekeÀepeJeU keÀe³e vemeeJee ?




munotes.in

Page 18

18IeìkeÀ -2
ªHeJeeoer meceer#eeHe ×leer
IeìkeÀ j®evee :
2.1 GefÎäîes
2.2 ÒemleeJevee
2.3 meceer#ee cnCepes keÀe³e?
2.4 ªHeyebOe cnCepes keÀe³e?
2.5 ªHeJeeoer meceer#ee
2.6 ªHeJeeoer meceer#es®eer HeeMJe&Yetceer
2.6.1 jefMe³eve ªHeJeeo
2.6.1.1 jefMe³eve ªHeJeeoer meceer#es®eer leeeqÊJekeÀ YetefcekeÀe
2.6.1.2 jefMe³eve ªHeJeeoe®³ee ce³ee&oe
2.6.2 veJemeceer#ee -DeBiuees -DecesefjkeÀve ªHeJeeo
2.6.3 cejeþerleerue ªHeJeeoer meceer#ee efJe®eej
2.7 ªHeefveÿ meceer#eeHeodOeleer®eer JewefMeä îes
2.8 ªHeJeeoer meceer#es®³ee ce³ee&oe
2.9 ªHeJeeoe®ee Deble
2.10 meceejesHe
2.11 meboYe&ûebLe met®eer
2.12 HetjkeÀ Jee®eve
2.13 vecegvee ÒeMve
2.1. GefÎäîes ë-
1.meeefnl³ee®ee ªHeyebOe cnCepes keÀe³e? mecepetve Ies lee ³esF&ue .
2.ªHeJeeoer me ceer#es®eer HeeMJe&Yetceer ue#eele ³esF&ue.
3.ªHeJeeoe®eer leeeqÊJekeÀ YetefcekeÀe mHeä keÀj lee ³esF&ue .
4. jefMe³eve ªHeJeeo Je veJemeceer#ee ceeb[CeeN³ee DeY³eemekeÀeb®³ee YetefcekeÀe meebielee ³esF&ue.
5. cejeþerleerue ªHeJeeoer meceer#eeefJe®eej JeªHeJeeoer meceer#ee HeodOeleer®eer JewefMeäîes, ce³ee&oe ue#eele
³esF&ue.munotes.in

Page 19

192.2. Òemlee Jevee ë
peieYejeleu³ee meeefnl³e#es$eeceO³es efJeefJeOe meeefnl³e ÒeJeen, ÒekeÀej, efJeefJeOe DeefYeJ³ekeÌleer -
DeeMe³eelcekeÀ IeìkeÀeb®es efve³eceve Je GuuebIeve DeMee DeveskeÀ Ie[ecees[er Ie[le Deeuesu³ee Deensle. DeveskeÀ
ÒekeÀej ®³ee efJemeeefnl³eefveefce&leer®³ee ÒeejbYeeHeemetve les DeeleeHe³e¥le®³ee efveefce&leer ceO³es DeveskeÀ yeeyeleerle efJeefJeOelee efomeles.
meeefnl³eeleerue yeoue ns veJ³ee keÀeUe®eer, yeouel³ee ce eveJeer peerJeveevegYeJee®eer osCe Demeles.
meeefnl³eeletve mecetnceve Gue Ie[le Demeles DeeefCe meeefnl³ee®ee ÒeYeeJe -HeefjCeece meceepeeJej
He[l e Demelees. cnCepes®e meeefnl³ee®eer efveefce&leer Je l³ee®ee HeefjCeece meceepeeMeer efveieef[le Demelees.
l³eecegUs Jee®ekeÀe®³ee DeefYe©®eervegmeej meeefnl³eefveefce&leer nesles. lej veJ³ee JeUCee®³ee meeefnl³eke=Àleer
Jee®ekeÀe®³ee DeefYe©®eeruee JeUCe ueeJele Demeleele. SKeeoe Jee®ekeÀ pesJne SKeeoer meeefnl³eke=Àleer eEkeÀJee
efJeefMeä uesKekeÀe®eer meeefnl³eke=Àleer Jee®ele Demelees lesJne l³ee®³ee l³ee meeefnl³eke=ÀleerkeÀ[tve efJeefMeä
DeHes#eener Demeleele. ³eeletve SkeÀ ieesä ue#eele ³esles leer cnCepes Jee®ekeÀ ne meeefnl³e DeeefCe peerJeve ³eeb®ee
menmebyebOe ceevele Demelees. meeefnl³eekeÀ[s HeenC³ee®ee ne ¢efäkeÀesve cnCepes `peerJeveJeeoer ¢efäkeÀesve '
nes³e. lej keÀener Jee®ekeÀebvee meeefnl³eeletve keÀe³e ceeb[ues Deens l³eeSsJepeer les keÀ mes ceeb[ues Deens, efle®eer
Yeemeeefnl³eJ³eJenejele `keÀueeJeeoer ¢efäkeÀesve 'D e m e sc n ì u e sp e e l e s .
SKeeoe Jee®ekeÀ eEkeÀJee meceer#ekeÀ efJeefMeä meeefnl³ek e=Àleer®es meceLe&ve keÀjlees eEkeÀJee efJeefMeä
meeefnl³eke=Àleer DeeJe[ueer veener Demes meebielees lesJne l³eeceeies l³ee®ee meeefnl³eke=ÀleerkeÀ[s HeenC³ee®ee
¢efäkeÀesve keÀejCeerYetle Demelees. l³eeb®³ee ³ee ¢efäkeÀesveeletve l³eeb®es Demes efJeefMeä leÊJe, mebkeÀuHevee,
efJe®eej ÒeYeeefJele Peeuesues efomeleele. ³ee mebkeÀuHeveeb®³ee, leÊJeeb®³ee DeeOeejs meeefnl³eke=Àleer®es efJeMuesmeceer#ee kesÀueer peeles. ³ee mebkeÀuHevee, leÊJes cnCepes l³ee meceer#es®es leeefÊJekeÀ Debie Demetve Òel³e#e
meeefnl³eke=Àleer®eer kesÀuesueer meceer#ee cnCepes efle®es GHe³eespeve nes³e. cnCepes®e keÀesCel³eener
meceer#eeHe×leer®eer oesve Debie Demeleele. SkeÀ leeefÊJekeÀ Debie Je ogmejs GHe³eesefpele Debie nes³e. ÒeLeceleë
meceer#ee cnCepes keÀe³e ns DeeHeCe FL es Heent.
2.3. meceer#ee cnCepes keÀe³e ?
Jee®ekeÀe®es eEkeÀJee DeemJeeokeÀe®es meeefnl³eeyeeyele keÀe³e DevegketÀue eEkeÀJee keÀe³e ÒeefleketÀue ns
þjefJeCeejs keÀener efvekeÀopee& keÀe³e? Demes iegCeJeÊeeoMe&keÀ Dee[eKes efveef½ele Demeleele DeeefCe ÒeefleketÀue Òeefleef¬eÀ³ee Demeueer
lejerner DeMee®e mJeªHee®es l³ee®es efvekeÀHeefjCeeceoMe&keÀ Òeef leef¬eÀ³esletve l³ee®es SkeÀ efJeefMeä Yeeve metef®ele nesle Demeles. DeMee ÒekeÀej®³ee
Òeefleef¬eÀ³eebvee, DeefYeÒee³eebvee iebieeOej Heeìerue ³eebveer `ÒeeLeefcekeÀ mJeªHee®eer meceer#ee 'D e m e sc n ì u e sD e e n s .
(He=.3, iebieeOej Heeìerue, 2011) HeCe DeMee m JeªHee®³ee meceer#ee lcekeÀ efJeJes®eveeceeies kesÀJeU
Jee®ekeÀe®³ee SkeÀìîee®³ee DeeJe[erefveJe[er®ee efJe®eej Demelees .’meeefnl³eke=ÀleerefJecnCepes Jee®ekeÀe®³ee ceveeleerue HeefjCeeceJee®ekeÀ Òeefleef¬eÀ³ee nes³e. “D e M e e rJ ³eeK³ee iebieeOej Heeìerue ³eebveer
kesÀueer Deens. (He=.3, iebieeOej Heeìerue, 2011) Jee®ekeÀe®³ee DeeJe[erefveJe[er®ee efJe®eej efveJJeUmunotes.in

Page 20

20`Jew³eeqkeÌlekeÀ DeefYeÒee³e' ³ee ieìele cees[lees. HeCe DeefYeÒee³eeb®es ªHeeblej meceer#esle Jne³e®es Demesue lej
l³eeceO³es meecetefnkeÀ efvekeÀDemeuee Heeefnpes. pemes keÀer YeeT HeeO³es ³eeb®³ee keÀeobyeN³ee SKeeÐee Jee®ekeÀeuee DeeJe[leerue Je ogmeN³eeuee
veeJe[leerue. HeCe ogmeN³eeuee l³ee keÀe veeJe[u³ee Je Heefnu³eeuee l³ee keÀe DeeJe[u³ee Demee ÒeMve FLes
GYee jent MekeÀle veener. keÀejCe J³ekeÌleerHejlJes ©®eerefYeVelee Demeles ns meecetefnkeÀ mel³e DeeHeCe ceev³e
keÀjle Demelees. l³eecegUs DeefYeª®eer ner Jee®ekeÀHejlJes yeouele D emeles HeCe efJeefMe<ì keÀueeke=Àleer®³ee
meceer#ess®es efvekeÀmeceeve efvekeÀDeLe&efveCe&³eve, cetu³eceeHeve Je MeyoebkeÀve ner meceer#es®eer cegK³e Debies ceeveueer peeleele. cejeþer
meeefnl³eJ³eJenejele DeveskeÀ DeY³eemekeÀebveer meceer#es®³ee J³eeK³ee kesÀuesu³ee Deensle. l³eeleerue keÀener
J³eeK³ee FLes DeeHeCe Heent.
1) je. ie. peeOeJe : ’ueefuele meeefnl³ee®es DeekeÀueve Je cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer ieebYeer³ee&ves nesCeeje
efJe®eejJ³eJenej cnCepes meceer#ee.“ (He=.73, je. ie. peeOeJe, 1977) DeMeer J³eeK³ee je. ie.
peeOeJe
2) je. Meb. JeeefUb yes:’efJe®eej keÀjC³ee®³ee Meem$eer³e He×leeruee Devegmeªve keÀener efveef½ele leÊJeeb®³ee
DeeOeejeves Jee*dce³ee®es efJeJeskeÀHetCe& efJeMues(He=.26, je. Meb. JeeefUbyes, 19 46)
3) Jemeble Hee ìCekeÀj :’DeeHeCe efJeefMeä ieesäer®eer DeMeer meJe& yeepetbveer meceleesue HeenCeer keÀjlees cnCepes
l³ee JemletefJekeÀjlees. ³ee efJeOeeveeuee (cnCep es®e Deme efJeOeeve ûebefLele keÀjCeeN³ee uesKeve -Yeemeceer#ee Demes cnCelees.“ (He=.192, Jemeble HeeìCekeÀj)
4) iees. ce. kegÀuekeÀCeea :’HeefjeqmLeleer keÀesCeleerner Demeueer lejer ìerkeÀeJe=Êeer ner GHepele®e Demeles.
J³eeqkeÌleHejl Jes efle®ee DeeefJeefJeefMeä Ieeì Deeuee keÀer efleuee `ìerkeÀemeceer#ee' Demes mebyeesOeues peeles.“ (He=.3, iees. ce.
kegÀuekeÀCeer&, 1979) DeMeer J³eeK³ee iees. ce. kegÀ uekeÀCeea ³eebveer kesÀuesueer Deens. l³eebveer meceer#esmeeþer
`ìerkeÀe' Demee Meyo JeeHejuesuee Deens.
meojerue J³eeK³eeletve SkeÀ meejebMeªHe DeeHeCe FLes ceeb[t MekeÀlees. ’meeefnl³eke=Àleer®es Meem$eer³e
He×leerves Je efveef½ele DeMee leÊJeeb®³ee DeeOeejeves ceeb[uesues DeekeÀueve Je cetu³eceeHeve cnCepes meceer#ee“
Demes DeeHeCe cnCet MekeÀlees.
meeefnl³eke=Àleer®eer Meem$eer³e Je efveef½ele DeMee leÊJeeb®³ee DeeOeejeves meceer#ee keÀjCeeN³ee p³ee
He×leer cejeþerceO³es ª{ Peeuesu³ee Deensle l³eel eerue ªHeJeeoer meceer#es®ee efJe®eej DeeHeu³eeuee FLes
keÀjeJe³ee®ee Deens. ªHeJeeoer meceer#esuee®e ªHeyebOeelcekeÀ meceer#ee, mebj®eveeJeeoer meceer#ee eEkeÀJee
Deeke=ÀleerJeeoer meceer#ee Demes mebyeessOeues peeles. ªHeJeeoer meceer#eeHe×leer®ee efJe®e ej keÀjle Demeleevee
meeefnl³eeleerue ªHe Je ªHeyebOe cnCepes keÀe³e ner mebkeÀuHevee DeeHeCe leHeemetve Heent.munotes.in

Page 21

212.5. ªHeJeeoer meceer#ee ë
meeefnl³e meceer#es®³ee DeveskeÀ He×leerceOeerue ªHeJeeoer eEkeÀJee ªHeefveÿ meceer#eeHe×leer ner
Del³eble cenÊJe e®eer He×leer Deens. ner SkeÀ Meem$eer³e Je Jemlegefveÿ mJeªHee®eer He×leer Demetve leer keÀues®³ee
mJee³eÊe leÊJeeuee ÒeeOeev³e osCeejer Deens. ³ee He×leerceO³es `ªHe' ³ee mebkeÀuHevesuee DeefOekeÀ cenÊJe
Demeu³ee keÀejCeeves `ªHe' ³ee meb%es®ee Lees[ke̳ eele efJe®eej DeeHeCe FLes keÀª.
ªHe cnCepes keÀe³e ?
Fbûepeer `HeÀe@ce&' ³ee Meyoeuee He³ee&³e cnCetve cejeþerceO³es `ªHe' ne Meyo ³eespeuesuee Deens.
³eeefMeJee³e ³ee Meyoe®³ee DeLee&peJeU peeCeejs Deeke==ÀefleyebOe, Ieeì, DeekeÀej, j®evee nsner Meyo De ensle.
ªHe ³ee Meyoe®es meeQo³ee&Meer veeles Deens. lemes®e `Ieeì' ³ee Meyoe®es yeebOesmetoHeCeeMeer, J³eJeefmLeleHeCeeMeer
veeles Deens. `Ieeì' cnCepes ’ keÀueeke=Àleerleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer ³eesi³e leer pegUCeer DeeefCe ³ee pegUCeer®es
`ªHe' nes³e .“ ( meb%ee -mebkeÀuHevee keÀesMe, He=.208) Demee DeLe& meb%ee -mebkeÀuHevee keÀesMeeceO³es efouesuee
Deens. cnCepes®e keÀueeke=Àleer®es DeeMe³eelcekeÀ Je Mewueeriele meJe& IeìkeÀeb®eer ³eesi³e leer pegUCeer keÀueeke=Àleer®es
efJeefMeä ªHe efvecee&Ce keÀjle D emeles. ³ee iees<ìer meeefnl³eeleerue DevegYeJeeuee meeQo³e&cetu³e ÒeeHle keÀªve
osle Demeleele. yee. meer. ce{xkeÀj ³eebveer l³eeb®³ee `meeQo³e& DeeefCe meeefnl³e' ³ee ûebLeele `HeÀe@ce&' ³ee
Meyoemeeþer `megmebIeìvee' Je `Ie[Ce' ne Meyo JeeHejuesuee Dee ns. lej iebieeOej Heeìerue `HeÀe@ce&' ³ee
Meyoemeeþer `ªHeyebOe' DeeefCe `Deeke=ÀefleyebOe' ns oesve®e Meyo ³ eesi³e Demeu³ee®es meebieleele .l e m e s ® e
`FmLesefìkeÀ HeÀe@ce&' ³ee mebkeÀuHevesmeeþer `ªHeyebOe' ne Meyo DeeefCe `HeÀe@ce& '®³ee Flej GHe³eesieemee þer
Deeke=ÀefleyebOe Demee Meyo JeeHejCes Fä Demeu³ee®es les meebieleele.
’meeQo³e&efvejHes#e Jee meeQo³e&HetJe& êJ³emeeceûeer®eer meeQo³e&keÀejkeÀ leb$e³egkeÌleer®³ee DeeÞe³eeves
mebIeefìle Peeuesueer meeQo³e&HetCe& mebIeìvee cnCepes meeefnl³eke=Àleer®ee keÀueelce ªHeyebOe (Deeefì&efmìkeÀ HeÀe@ce&)
nes³e. “DeMeer jefMe³eve ªHeJeeÐeebveer `ªHeyebOee®eer' J³eeK³ee kesÀuesueer Deens. (iebieeOej Heeìerue, He=.150,
151 ,2 0 1 1 ) ³eeleerue meeQo³e&efvejHes#e Jee meeQo³e&HetJe& êJ³emeeceûeer cnCepes keÀe³e les vee rì ue#eele
Iesleues Heeefnpes. SKeeÐee meeefnl³eke=Àleerle uesKekeÀ Meyoeb®eer, Jeeke̳eeb®eer, ÒeleerkeÀ -Òeleerceeb®eer, Hee$eeb®eer
pees[Ceer keÀjle Demelees. les meJe& IeìkeÀ cnCepes êJ³emeeceûeer (ceìerefjDeue) nes³e. ner êJ³emeeceûeer
J³eJenejele efve l³evesces JeeHejueer peeles. leer mejOeesHeìHeCes J³eJenejele JeeHeju³eecegUs meeQo³e&¢ä îee ns
IeìkeÀ Goemeerve Demeleele. HeCe DeMee meeQo³e&efvejHes#e êJ³eIeìkeÀeb®eer ceeb[Ceer meeQo³ee&lce mebIeìve eEkeÀJee
pees[Ceerves nesles .l³eeuee leb$e³egkeÌleer (ìseqkeÌvekeÀ) Demes cnìues peeles. cnCepes®e ªHeJeeÐeebveer êJ³emeeceûeer
DeeefCe leb$e³egkeÌleer ³ee mebIeìves®³ee oesve IeìkeÀebvee DeefOekeÀ cenÊJe efouesues efomeles. ³ee DevegªHeJeeÐeebveer YeejefMe³eve ªHeJeeoer `ªHe' DeeefCe DeLe&/DeeMe³e ³ee oesve JesieJesieȳee mebkeÀuHevee ceeveleele.
l³eeb®³ee ³ee mebkeÀuHevesle ªHeeuee efpelekesÀ cenÊJe Deens eflelekesÀ DeeMe³eeuee eEkeÀJee l³ee®³ee DeLe e&uee
veener. l³eeceO³es DeLee&uee ieewCe mLeeve Deens. lej ³egjesHeer³e ªHeJeeoer DeY³eemekeÀ ªHe DeeefCe DeLe& ³ee
oesvner mebkeÀuHeveeceO³es meWefê³elJe Demeu³ee®es meebieleele. l³eebveer ³eeyeeyeleerle DeÜwlee®ee HegjmkeÀej kesÀuesuee
Deens. lej y ee. m eer. ce{xkeÀj, megPeeve ueB iej ³eemeejK³ee DeY³eemekeÀebveer ceeb[uesueer ªHee®eer mebkeÀuHevee
ner Jee*dce³eslej mebieerle -ef®e$eeoer `ªHee'®³ee mebkeÀuHevesJej DeeOeejuesueer Deens . ns leÊJe ÒeleerkeÀJeeoer
®eUJeUer®es leÊJe Deens. DeeOegefvekeÀ meeefn l³eJ³eJenejele `ªHe' DeeefCe `meeQo³e&' cnCepes `meWefê³e SkeÀlee'munotes.in

Page 22

22DeMeer J³eeK³ee ª{ Peeuesueer Deens. peerJeMeem$eele meWefê³e mebIeìvee eEkeÀJee `Dee@jie@efvekeÀ HeÀe@ce&' ner
mebkeÀuHevee p³ee He×leerves keÀece keÀjles l³ee®e He×leerves meeefnl³eelener leer keÀece keÀjle Demeu³ee®es
meebefieleues iesues. meeefnl³eke=Àleer®³ee Òel³eskeÀ IeìkeÀele Demes mebIeìve ns meWefê³e Demeu³ee®es les meebieleele.
keÀesCel³eener meeefnl³eke=Àleer®eer oesve ÒecegKe Debieeb®ee efveoxMe kesÀuee peelees. SkeÀ cnCepes De eMe³e
DeeefCe ogmejs DeefYeJ³ekeÌleer. ³eeleerue DeefYeJ³ekeÌleer®es Debie cnCepes meeefnl³eke=Àleer®eer YeeHe×leer, j®evee, Je=Êes, MeyokeÀUe, DeuebkeÀej, Òe leerkesÀ nes³e. lej DeeMe³e ³ee IeìkeÀele meeefnl³eeletve
J³ekeÌle nesCeeje DeLe&, YeeJe, DevegYeJeefJeée, keÀuHevee, efJe®eej, leÊJe F. ®ee meceeJesMe neslees. ªHeJeeoer
meceer#eHe×leerceO³es mee efnl³eke=Àleer®³ee ªHee®ee DeefOe keÀlesves efJe®eej neslees. meeefnl³eke=Àleer®³ee DeeMe³eeHes#ee
l³ee®eer j®evee, Yeemeceer#eeHe×leerceO³es kesÀues peeles cnCetve DeeHeCe ÒeLecele: `ªHe' cnCepes keÀe³e ns mecepeeJetve Iesleues.
³eeveblej DeeHeCe ªHeJeeoer meceer#eeHe×leer mecepeeJetve IesC³ee®ee Òe³ elve keÀª.
2.6ªHeJeeoer meceer#es®eer HeeMJe&Yetceer ë
keÀesCeleerner meeefneql³ekeÀ mebkeÀuHevee ner keÀeUe®³ee efJeefMeä ìHH³eeJej efvecee&Ce Peeueer Demes
þeceHeCes meebielee ³esle veener. keÀejCe leer mebkeÀuHevee efJekeÀefmele nesC³eemeeþer efle®e er HeeMJe&Yetceer, lelkeÀeueerve
cetu³eelcekeÀ yeoue Je veJeer iejpe ³ee®³ee DeeOeejeves leer efJekeÀefmele nesle Demeles. ªHeJeeoer meceer#eeHe×leer
ner DeMee®e HeeMJe&Yetceerletve efvecee&Ce Peeuesueer mebkeÀuHevee Deens. ner HeeMJe&Yetceer cnCepes De@ef jmìe@ìue®eer
`meWefê³e SkeÀles'®eer mebkeÀuHevee, keÀebì®eer `mJee³eÊe meeQo³ee&'®eer mebkeÀuHevee, ÒeeflekeÀJeeoe ®eer`keÀuesmeeþer
keÀuee' ner mebkeÀuHevee ³ee iees<ìer ³esleele. ³eeveblej ner mebkeÀuHevee J³eJenejele ª{ Peeueer. l³eeveblej ³ee
mebkeÀuHe vesuee DeefOekeÀ YejerJe keÀjCeejs jefMe³eve ªHeJeeo Je ³egjesHeer³e ªHeJeeo -v³et ef¬eÀefìefmePece ns oesve
cegK³e ÒeJeen nesle. jefMe³eeceO³es ³ee meceer#es®³ee Go³ee®ee keÀeU ne 1915 Je 1916 ne Deens. lej
Fbiueb[ -DecesefjkesÀceO³es lees 1930 ®ee Deens. ³ee meceer#es®ee ÒeYeeJe meeOeejCeleë 1950 He³e¥le
meeefnl³eeJej neslee. ªHeJeeoer meceer#es®eer leeefÊJekeÀ mJeªHee®eer ceeb[Ceer ÒeLece ªme DeeefCe Fbiueb[,
DecesefjkesÀle `veJemeceer#ee' ³ee veeJeeefveMeer 1915 veblej Peeueer. mJe®íboleeJeeoeJej®eer Òe efleef¬eÀ³ee cnCetve
ªHeJeeoe®ee ÒeejbYe Peeue sueeefomelees. ner ªHeJeeoer meceer#es®eer HeeMJe&Yetceer Deens. ³eeleerue jefMe³eve
ªHeJeeo Je DeBiuees -DecesefjkeÀve ªHeJeeo ³eeb®eer DeesUKe keÀ©ve IesT .
2.6.1. jefMe³eve ªHeJeeo ë
ªmeer eEkeÀJee jefMe ³eve ªHeJeeoeuee Heefnu³ee cene³eg×e®eer HeeMJe&Yetceer (1910 -1930) Deens.
³ee®eer oesve ÒecegKe keWÀês nesleer. SkeÀ cee@mkeÀes Je ogmejs meWì Heerìme&yeie& -Hesì^esûee[. ªHeJeeoe®ee efJe®eej
cee@mkeÀes ceO³es 1915 meeueer DeeefCe ogmeN³ee Je³eeleerue cee@mkeÀes ³esLes `o cee@mkeÀes efuebefiJeefmìkeÀ meke&Àue' cnCepes®e `cee@mkeÀes YeemLeeHevee jesceve ³eekeÀesymeve ³eebveer kesÀueer. ’YeeDeeefJenener SkeÀ DeeefJenJee.“ (He=. 90, jcesMe OeeWie[s, Deelceue#eer meceer#ee) DeMeer YetefcekeÀe jefMe³eve Yeeceeb[ueer. l³eebveer ceeb[uesu³ee efJe®eejeceO³es ªHeJeeoe®eer ceeb[Ceer Yee

Page 23

23lemes®e Yeeefl³eebvee ceev³e Demeu³ee®es efomeles. lej Heerìme&yeie& ³esLeerue `De@¬eÀe@efvece HeÀe@j o meesmee³eìer HeÀe@j o mì[er
Dee@HeÀ HeesSefìkeÀ ueBiJespe' cnCepes®e `k eÀeJ³eYee³eebveer kesÀueer. meeefnl³e DeeefCe meeefnl³ee®eer YeeDeveg2.6.1.1. jefMe³eve ªHeJeeoer®eer leeefÊJekeÀ YetefcekeÀe ë
jefMe³eve ªHeJeeoeves meeefnl³ee®³ee ªHeleÊJee®ee HegjmkeÀej kesÀuesuee Deens. l³eecegUs lees DeefOekeÀ
leb$eeefOeefÿle jeefnuee. l³eecegUs®e meeefnl³ee®ee efJe®eej eEkeÀJee meceer#ee cnCepes meeefnl³eleb$ee®ee efJe®eej
eEkeÀJee DeY³eeme ³eeJej l³eeb®ee DeefOekeÀ Yej neslee. jefMe³eve ªHeJeeoeceO³es cee@mkeÀesceO³es mLeeHeve Peeuesuee
Je Heerìme&yeie& ceO³es mLeeHeve Peeuesuee Demes oesve ieì keÀe³e&jle nesles. ³eeef MeJee³e ceekeÌme&Jeeo Je ªHeJeeo ³ee
oesvner leÊJeeb®ee cesU IeeueCeeje efceKeeF&ue yeeeqKleve ³eeb®ee SkeÀ eflemeje ieì keÀe³e&jle neslees.
l³eeb®³eemeesyele Jeesuee@efMevee@Je DeeefCe cesoJesosJe ns oesve meom³e keÀe³e&jle nesles. ³ee eflevner ieìeleerue
DeY³eemekeÀebveer jefMe³eve ªHeJeeoe®eer leeefÊJekeÀ YetefcekeÀe mHeä kesÀueer Deens. l³eeleerue keÀener
DeY³eemekeÀeb®ee efJe®eej DeeHeCe FLes keÀª.
1914 ceO³es `o cee@mkeÀes efuebefiJeefmìkeÀ meke&Àue' ³ee ceb[Ue®eer mLeeHevee jesceve ³eekeÀesymeve
³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer Peeueer. l³eeb®³eemeesyele efye´keÀ, yueeoerceerj HeesHe, yeesieeefìjsJn, ìescee®esJnmkeÀer ns
meom³e cnCetve keÀe³e&jle nesles. ³ee ceb[Ue®³ee Devegmeeefnl³e Yeeefle®es mJeªHe mJee³eÊe, DeelceevegMeeefmele Demeles. lemes®e SKeeÐee keÀJeer®ee YeeDeens ³ee®ee efJe®eej ³ee ªHeJeeoeceO³es kes Àuee peelees. ³eeceO³es DeHeefjef®eleerkeÀjCe cnCepes®e DeveesKeerkeÀjCe
Je Heefjef®eleerkeÀjCe cenÊJee®es ceeveues iesues. pemes keÀefJelesceO³es YeemJeªHeele DeJelejles. DeeefCe Yeel³eecegUs meeefnl³ee®³ee HeejbHeefjkeÀ DeeefCe Òe®eefuele ¢äeruee ªHeJeeoer veekeÀejleele. efleLes veeefJev³eeuee
DeefOekeÀ cenÊJe efouee peeles. DeHeefjef®ele iees<ìer meeefnl³eele Òeefleceeb®³ee meene³³eeves Hee fjef®ele keÀªve
efou³ee peeleele, DeMee mJeªHee®eer ceeb[Ceer l³eebveer kesÀueer
lej meWì Heerìme&yeie& eEkeÀJee Hesì^esiee[& ³esLes eqJnkeÌìj MueesJnmkeÀer ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer
1916 ceO³es keÀeJ³eYeelee³ev³eeveesJn ns meom³e cnCetve keÀe³e&jle nesles. ³eebveer keÀeJ³ee®es J³eJe®ísokeÀ ue#eCe meebieCeeje
`DeHeefjef®eleerkeÀjCee'®ee (ef[He@Àefceueje³ePesMeve) efme×eble l³eeb®³ee `Deeì& De@pe ìsefkeÌvekeÀ' ³ee uesKeele
ceeb[uee. `DeHeefjef®eleerkeÀjCe' ³ee efme×ebleeuee®e `DeveesKeerkeÀjCee®ee efme×eble' Demesner cnìues peeles.
³eeveblej®es Heg{®es DeY³eemekeÀ cnCepes ³egjer eflev³eeveesJe nes³e. l³eebveer DeeHeu³ee `o Òee@yuescme Dee@HeÀ Jnme&
ueBiJespe' ³ee uesKeele ªHeyebO ee®eer mebkeÀuHevee `ieefleMeerue mebj®evee' cnCetve ceeb[ueer. lemes®e l³eebveer
`meeefneql³ekeÀ Gl¬eÀebleer' ner veJeer mebkeÀuHeveener ceeb[ueer.
eqJnkeÌìj MueesJnmkeÀer ³eeb veer ceeb[uesuee `DeHeefjef®eleerkeÀjCee'®ee (ef[He@Àefceueje³ePesMeve) efme×e bleJe
³egjer eflev³eeveesJe ³eebveer ceeb[uesues `ieefleMeerue mebj®evee' Je`meeefneql³ekeÀ Gl¬eÀebleer' ³ee efme×ebleeb®es
efJeMues

Page 24

241. `DeHeefjef®eleerkeÀjCee®ee' efme×eble -
jefMe³eve ªHeJeeoer meceer#ekeÀ eqJnkeÌìj MueesJnmkeÀer ³eebveer D eHeefjef®eleerkeÀjCee®ee efme×eble
ceeb[uee. l³eeb®³ee celes, DeeHeu³ee peerJeveele Ie[CeeN³ee Ieìvee, Jemlet, DevegYeJeebkeÀ[s DeeHeCe l³ee®e l³ee
¢äerletve Heenele Demelees. l³eecegUs DeeHeu³ee vepejsuee efJeefMeä ieesäeRkeÀ[s efJeefMeä vepejsves HeenC³e e®eer
SkeÀ meJe³e pe[tve peeles. p³eecegUs DeeHeu³eeuee l³eele veeefJev³elee efomele veener. HeCe SKeeoe keÀueeJeble
l³ee Jemletb®eer ceeb[Ceer ª{ ¢äerletve, mebkesÀleeletve ve keÀjlee Jesieȳee, DeveesK³ee Je DeHeefjef®ele DeMee
¢äerletve keÀjle Demelees. l³eecegUs ª{ IeìkeÀebvee SkeÀe veJ³ee DeHeefjef®ele ¢äerletve jefmekeÀeuee
DevegYeJee³euee ueeJeCes ne Keje keÀues®ee nslet Demeu³ee®es l³eeves meebefieleues Deens. pemes DeveskeÀ
meeefnl³eke=ÀleeR®es cnCepes keÀLee -keÀefJelee -keÀeobyejer ³eeb®³eele efJe< e³emeec³e Demeues lejer l³eeleerue efveJesove,
keÀLeveleb$e, YeeDemes keÀueeleb$e JeeHejuesues Demeles. l³eecegUs meeefnl³eefJeDeHeefjef®eleerkeÀjCeecegUs leer keÀueeke=Àleer HetCe&leë efYeVe DeeefCe Jee®ekeÀeb®es ue#e JesOetve IesCeejer þjles.
ªHeJeeÐeeb®³ee celes, DeveesKeerkeÀjCeecegUs keÀuesuee efpeJebleHeCee ueeYele Demelees. ªHeJeeoe®³ee ³ee
efJe®eejecegUs meeefnl³eeleerue keÀejeefiejeruee DeefOekeÀ cenÊJe Deeues. lemes®e meeefnl³eele melele leb$eeefOeefÿle
yeoue keÀjC³eeJej Yej efouee iesuee.
SKeeÐee keÀLes®es efveJesove keÀLeeiele ceeveJeer Hee$eeves ve keÀjlee SKeeÐee ÒeeC³eeves keÀjCes ns
efveJesoveleb$e DeHeefjef®eleerkeÀjCeeceO³es cees[les. ³ee®es DeeCeKeer SkeÀ GoenjCe DeeHeu³eeuee FLes Heenlee
³esF&ue. yee. meer. ce{xkeÀjebveer YetHeeUer ³ee keÀeJ³eÒekeÀejele kesÀuesu³ee j®eves®ee DeeHeCe FLes efJe®eej keÀª.
’kegÀÆ efHeJeȳee HeneìeR
DeejJ elees owvebefoveer
YeeWiee “
Òemlegle keÀefJelesle `kegÀÆ efHeJeȳee HeneìeR '³ee DeesUerleerue `kegÀÆ'DeeefCe `DeejJelees owvebefoveer
YeeWiee '³ee DeesUerleerue `YeeWi³ee®es DeejJeCes 'Demes oesve veJes meeQo³ee&lcekeÀ DeHeefjef®ele MeyoÒe³eesie kesÀues ues
Deensle. efJeMesYeeefHeJeȳee jbieeuee lees JeeHeªve owvebefove peerJevee®³ee ÒeejbYeeHeemetve megª nesCeeN³ee jKejKeles®es met®eve ³ee
Meyoeletve nesles. lej `keÀeWye[e DeejJelees 'ne MeyoÒe³eesie Jee®ekeÀeuee ceenerle Deens. YeeWiee ne Jeepele
Demelees. `YeeWiee JeepeCes 'Je`keÀeWye[e DeejJeCes '³ee oesv ner ieesäer ceeveJeer peerJeveele efJeefMeä DeLee&®es
met®eve keÀjleele. ûeeceerCe Yeeieeleerue Heneìs®eer peeie keÀeWye[dîee®³ee DeejJeC³eeves nesles lej MenjeceO³es leer
peeiee YeeWiee Iesle Demelees. (FLes keÀJeer®³ee mecekeÀeUeleerue keÀejKeev³ee®es Ye eWies JeepeC³ee®ee meboYe& ne
keÀeceieejeuee keÀeceeJej npej jenC³ee®es met®eve J³ekeÌle keÀjCeeje Deens.) cnCetve keÀeWye[dîee®eer peeiee
YeeWi³eeves Iesleueer. `DeejJeCes 'ne Meyo Yee`YeeWiee 'DeeOegefvekeÀ, DeewÐeesefiekeÀ peerJeveeMeer pees[uesuee Meyo Deens. ³ee oesvner JesieJesieȳee keÀeue,
Heefjmej Je HeefjefmLeleer®es met®eve `YeeWiee DeejJeCes '³ee veJ³ee Òe³eesieMeerue j®evesletve keÀJeerves kesÀuee Deens.
veJ³ee j®evescegU s keÀefJelee DeefOekeÀ DeLee&lcekeÀ yeveles. ³ee efJeJes®eveeDeeOeejs Jejerue J³eeK³ee DeeHeu³eeuee
O³eeveele Ieslee ³esles. `kegÀÆ',`DeejJeCes '³ee meeQo³e&efvejHes#e êJ³emeeceûeer meeQo³e&keÀejkeÀ leb$e³egkeÌleer®³ee
DeeÞe³eeves mebIeìve kesÀu³eecegUs l eer meeQo³e&HetCe& yeveles Je efleuee keÀueelcekeÀ ªHeyebOe ÒeeHle neslees. HeÀkeÌle
mebosMeveemeeþer Yee

Page 25

25J³eJenejeHes#ee Yeep³eecegUs l³ee YeeGoenjCe ns kesÀJeU Yee2.`ieefleMeerue mebj®evee ' efme×eble -
ieefleMeerue mebj®evesceO³es ³egjer eflev³eeveesJe ³eebveer ceeb[ues keÀer, SKeeÐee meeefnl³eke=Àleerle pemes
ÒeOeeve IeìkeÀ Demeleele lemes®e ieewCe IeìkeÀner Demeleele. meeefnl³emeeceûeerleerue ³ee ieewCe DeeefCe ÒeOeeve
IeìkeÀeb®eer meeQo³ee&lcekeÀ j®evesvegmeej Deoueeyeoue, mLeeveeblej nesle Demeles. l³eecegUs meeefnl³ee®es
keÀueelcekeÀ Debie vesnceer ieefleceeve yevele Demeles. ne efme×eble cnCepes®e `ieefleMeerue mebj®evee' nes³e.
3.`meeefn eql³ekeÀ Gl¬eÀebleer 'e f m e × e b l e -
meeefneql³ekeÀ Gl¬eÀebleerceO³es SKeeÐee keÀeueKeb[ele meeefnl³ee®es veJes mebkesÀle, efve³ece le³eej nesle
Demeleele. HeCe les keÀeueeblejebveer meeQo³e&Metv³e, meJe³eer®es yeveu³ee ves Heg{®³ee meeefnl³eke=Àleerle ³ee
mebkesÀleebvee, efve³eceebvee cees[tve veJ³ee mebkesÀleeb®eer j®evee kesÀueer peele Demeles. ³ee veJ³ee mebkesÀleeb®ee
efJekeÀemener nesle Demelees DeeefCe les Heg{s ue³eeueener peele Demeleele. cnCepes veJeefveefce&leer, l³eeb®ee efJekeÀeme
DeeefCe Hegvne e fveefce&leer ns meeefneql³ekeÀ Òeef¬eÀ³esceO³es melele Ie[le Demeles. ne efme×eble cnCepes®e
`meeefneql³ekeÀ Gl¬eÀebleer' nes³e. ³ee oesve mebkeÀuHevee ³egjer eflev³eeveesJe ³eebveer ªHeJeeoe®³ee Devegceeb[u³ee.
jefMe³eve ªHeJeeoer meceer#es®eer keÀener JewefMeäîes FLes veceto keÀjlee ³esleerue, leer Heg{erueÒeceeCes ë -
1. ªHeJeeoer meceer#es®eer leeefÊJekeÀ YetefcekeÀe ner keÀeb쮳ee `mJee³eÊe meeQo³ee&®³ee' mebkeÀuHevesuee cenÊJe
osCeejer Deens.
2. jefMe³eve ªHeJeeoeves meeefnl³eYeeefle®³ee Ghee³e³eespevesuee keWÀêJeleea mLeeve efoues.
3. jefMe³eve ªHeJeeÐeebveer ieÐej®eves®ee efJe®eej DeefOekeÀlesves kesÀuee.
4. lemes®e jefMe³eve ªHeJeeoe®³ee DeeOeer®³ee keÀeUele Jee*dce³e DeO³e³eveeuee HeÀejmes cenÊJe veJnles. les
cenÊJe ³ee meceer#eeHe×leerves efceUJetve efoues.
5. Jee*dce³ee®³ee cnCetve Jesieȳee DemeCeeN³ee JewwefMe<ìîeeb®ee, Jee*dce³eerve êJ³ee®ee efJe®eej efJemleejeves ³ee
meceer#esle ceeb[uee.
6. jefMe³eve ªHeJeeÐeebv eer 1914 -20 ³ee Heefnu³ee ìHH³eele meeefnl³eeYeemeele `DeHeefjef®eleerkeÀjCe',
`mJee³eÊelee', `J³eJenejer Yeeceeb[u³ee. lej 1921 -26 ³ee ìHH³eele `ieefleMeerue mebj®evee', `meeefnefl ³ekeÀ Gl¬eÀebleer',
`keÀeJ³eelce mebj®evee', `keÀLee DeeefCe keÀLeej®evee' F. meejK³ee cenÊJee®³ee mebkeÀuHevee
meeefnl³eeY³eemeele ceeb[u³ee Je ªHeJeeoer efJe®eej efJekeÀefmele kesÀuee.
7. ³ee ÒeCeeueer®ee ÒeYeeJe ³eeveblej®³ee keÀeueKeb[eleerue mebj®evee Jeeo, keÀLeveceerceebmee, MewueerefJe®eej Je
ef®evnceerceebmesJej He[uesuee efomelees.munotes.in

Page 26

262.6.1.2 .jefMe³eve ªHeJeeoe®eer ce³ee&oe ë
SKeeÐee meceer#ee He×leer®eer efveefce&leer nesles lesJne efleves ceeb[uesu³ee efvekeÀHegvele&Heem eCeer nesle Demeles. pemes leer meeefnl³eele efJeefMeä iees<ìeRvee cenÊJe osle Demeles lemes®e leer keÀener
ieesäeRvee HetCe&leë [eJeuele Demeles. DeeefCe ³ee®e ieesäer ³ee He×leer®³ee ce³ee&oe þjle Demeleele. jefMe³eve
ªHeJeeoe®³ee ce³ee&oe DeeefCe GefCeJ ee DeveskeÀ meceer#ekeÀ, DeY³eemekeÀebveer veceto kesÀuesu³ee Deensle. iebieeOej
Heeìerue ³eebveer l³eeb®³ee uesKeele ceeb[uesu³ee ce³ee&oeb®ee efJe®eej DeeHeCe FLes keÀª.
1. ueerDeve ì^e@ìmkeÀer ³ee ceekeÌme&Jeeoer meceer#ekeÀeves DeeHeu³ee `efueìjs®ej D eB[ jsJnu³etMeve' ³ee ûebLeele
(1923) ªHeJeeÐeeb®³ee `mJee³eÊeleeJeeoer' meeefnl³eefme×ebleeJej ìerkeÀe kesÀueer. meeefnl³e ns meeceeefpekeÀ
Je DeeefLe&keÀ J³eJemLeeb®³ee Hee³eeJej DeJeuebyetve Demeu³eeves meeefnl³ee®eer Je keÀues®eer mJee³eÊelee ceev³e
keÀjlee ³esle veener ner ce³ee&oe l³eebveer veeWoefJeuee. meeefnl³e ns keÀesCel³eener DeLe&nerve HeeskeÀUerle pevcele
veener. uesKekeÀe®³ee peerJeveevegYeJeeb®eer ceeb[Ceer meeefnl³eeletve nesle Demeles DeeefCe uesKekeÀ ne efJeefMe<ì
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&k eÀ HeefjefmLeleerkeÀ ieìe®ee SkeÀ Yeeie Demelees. l³eecegUs l³ee®es ÒeefleeEyeye l³eeceO³es
Gceìle®e Demeles. les SkeÀceskeÀebHeemetve JesieUs keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs meeefnl³eeuee eEkeÀJee keÀuesuee
mJee³eÊe ceeveCes ner ³ee meceer#eeHe×leer®eer c e³ee&oe Deens.
2. jefMe³eve ªHeJeeoeves meeefnl³ee®³ee efJeMuesmebyebOeevee [eJeueues. ner ³ee meceer#eeHe×leer®eer ce³ee&oe ue#eele IesTve Sce. Sce. yeeeqKleve Je Heer. Sve.
cesodJnsosJn ³e e veJeceekeÌme&Jeeoer meceer#ekeÀ ³eebveer ³ee He×leeruee ³ee mebbyebOeeb®³ee efJe®eejeb®eer pees[ efoueer.
meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ DeeMe³e keÀueeke=Àleer®³ee IeìkeÀebletve, ªHeeletve keÀmee J³ekeÌle neslees Je
meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ meboYe& keÀueeke=Àleeruee DeefOekeÀ DeLee&lcekeÀ keÀmes yeveJeleele ns yeeeqKleve ³eebveer
HeìJetve efoues. DeeHeu³ee `o HeÀe@ce&ue cesLe[ Fve efueìjjer mkeÀe@uejefMeHe' ³ee ûebLeele (1928)
ªHeJeeÐeeb®eer keÀeJ³eYeeYetefcekeÀe ³eLeesef®eleHeCes mecepeeJetve IesTve l³eeceOeerue efJemebieleer, GefCeJee Je ce³ee&oe leke&Àefveÿ ³egeqkeÌleJeeo
keÀªve meceleesue ¢<ìerves l³eebveer mHeä kesÀu³ee Deenssle. meeefnl³ee®ee DeLe& meeceeef pekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ
meboYee&ves ueeJeCes ns ªHeJeeoer meceer#esuee ceev³e veJnles. ns meboYe& ³ee He×leerle `yeenîe' cnCetve ieCeues
peele ner ³ee HeOoleer®eer ce³ee&oe Deens.
3. leb$eeefOe<þerle yeoueeJej Yej -jefMe³eve ªHeJeeoeves leb$eeefOe<þer le yeoueeJej DeefOekeÀ Yej efouee.
l³eecegUs meeefnl³ee®³ee DeeMe³e efJeDeens, j®eueer Deens ³ee®eer ®e®ee& DeefOekeÀlesves kesÀueer iesueer. efJeMesceO³eJeleea nesleer. l³eecegUs keÀueeke=ÀleerceO³es DeeMe³e DeeefCe efJemeeQo³ee&uee DeefOekeÀ cenÊJe efoues iesues. ner ³ee meceer#eHe×leer®eer ce³ee&oe Deens. ³eeveblej ªHeJeeoer
meceer#es ®ee ogmeje ÒeJeen cnCepes veJemeceer#ee eEkeÀJee ³egjesHeer³e ªHeJeeo e®eer DeesUKe keÀ©ve IesT.
2.6.2 .veJemeceer#ee -DeBiuees -DecesefjkeÀve ªHeJeeo ë
jefMe³eve ªHeJeeoeHes#ee keÀenerMee Jesieȳee mJeªHee®eer ceeb[Ceer veJemeceer#esves kesÀueer.
Fbiueb[ceOeerue Dee³e. S. efj®e[&me, ìer. S. Sefue³eì, efJeu³ece ScHemeve Je pee@ve ¬eÀes, j@vmece, [yu³et kesÀ
efJeceme@ì, keÌueerDebLe ye´gkeÌme, Deueve ì@ì F. DecesefjkesÀleu³ee meceer#ekeÀebveer meeefnl³eefme×eblee® ³ee# e s $ e e l emunotes.in

Page 27

27kesÀuesu³ee uesKeveeuee `veJem eceer#ee' (v³et ef¬eÀefìefmePece) Demes cnìues peeles. ³eeb®es uesKeve 1920®³ee
oMekeÀele Òeefme× Peeues. 1941 meeue e®³ee `o v³et ef¬eÀefìefmePece' ³ee pee@ve ¬eÀes j@vmece ³eeb®³ee ûebLeecegUs
veJemeceer#ee Òe®eeje leDeeueer. ³eeceO³es DeveskeÀeb®es efvey ebOe meceeefJeä nesles. jefMe³eve ªHeJeeoeves
`meeefnl³ee®³ee ªHee' uee DeefOekeÀ cenÊJe efoues. lej veJemeceer#ekeÀebvee Meyoeb®³ee DeLee&uee DeefOekeÀ cenÊJe
efoues. DeBiuees DecesefjkeÀve ªHeJeeo ne met#ce Jee®eveeJej DeefOekeÀ Yej osCeeje neslee. ³eele erue Dee³e. S.
efj®e[&med DeeefCe ìer. Sme. Sefue³eì ³eeb®es uesKeve cenÊJeHetCe& nesles. ³ee mebÒeoe³eeuee ‘Formalist’
mebÒeoe³e cnCetvener DeesUKeues peeles. veJemeceer#esleerue leeefÊJekeÀ YetefcekeÀe ceeb[CeeN³ee meceer#ekeÀebveer kesÀJeU
`keÀefJelee '³ee meeefnl³eÒekeÀeje®ee®e efJe®eej DeefOekeÀlesves kesÀuesuee Deens. l³eecegUs meJee¥®es efJeJes®eve ns
keÀefJeles®³ee DevegDe) Dee³e. S. efj®e[&me d:-–
efj®e[&me ns SkeÀ cetu³eJeeoer meceer#ekeÀ nesles. ceevemeMeem$e%e, leÊJe%eeve DeeefCe keÀeJ³emeceer#ee
³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe Demelees Demee efJe®eej l³eebveer ceeb[uee. l³eecegUs l³eeb®es meceer#ee efme×eble
ceevemeMeem$eeJej DeeOeejuesues efomeleele. cetu³eefJel³eebveer kesÀues. keÀueevegYeJee®es efJeMuesl³eebveer meebefieleues. cejeþerleerue ceeOeJe Dee®eJeue ³eeb®³ee meceer#eeefJe®eejebJej efj®e[&me ³eeb®³ee ³ee
efJe®eeje®ee ÒeYeeJe efomelees. efj®e[&me ³eebveer uesKekeÀe®³ee cevee®ee ceevemeMeem$eer³e ceeieesJee IesC³eemeeþer
DeemJeeokeÀe®³ee ceevemeMeem$eeJej peemle Yej efouee. lemes®e Jee®ekeÀe ®ee meeefnl³eke=Àleeruee DemeCeeje
Òeeflemeeo DeeefCe Jee®eveevegYeJee®es cetu³eceeHeve ³eeJej Yej efouee. efJeefJeOe keÀueeke=ÀleeR®³ee
DeemJeeoevegYeJeeleues Deblej mHeä keÀjCes DeeefCe l³eeb®es Þesÿ -keÀefveÿlJe þjefJeCes ns l³eeb®³ee meceer#es®es
cegK³e Debie nesles. DeeHeu³ee veweflekeÀ Je meeceeefpekeÀ peerJeveeJej keÀues®es cetueieeceer HeefjCeece nesleele Je
meeefnl³eke=Àleer®eer mebefnlee meWefê³e Demeles Je efle®es `met#ce DeO³e³eve' Peeues Heeefnpes Demes l³eeb®es ceeveCes
nesles. meeefnl³eke=Àle eruee SkeÀ YeeefefJeMesceeb[CeercegUss meeefnl³ee®³ee Jee®eve, efJeJejCe Je cetu³eceeHeve ³ee Òeef¬eÀ³eebvee cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle Peeues.
ye) efJeu³ece ScHemev eë
efj®e[&me ³eeb®³ee met#ce Jee®evee®ee ÒeYeeJe ScHemeve ³eeb®³eeJej neslee. ScHemeve ns efj®e[&me ³eeb®es
efMe<³e nesles. ScHemeveves keÀeJ³eYeeefJeMuesmebefoiOelee nes³e. DeeefCe nslegHetJe&keÀHeCes DeveskeÀeLe&lee efvecee&Ce keÀjCes cnCepes veeveeLe&lee nes³e. efceefuebo
ceeueMes ³eebveer veeveeLe&les®eer J³eeK³ee efouesueer Deens. ’meeefnl³eke=ÀleerceO³es HejmHejefJemebiele Jee
HejmHejefJejesOeer DeMee ÒeJe=Êeer SkeÀ$e veebole Demeleele; l³eeb®³eeceO³es SkeÀ leeCe efvecee&Ce Peeuesuee Demelees;
³ee leeCeeuee J³ekeÌle keÀjCeeN³ee DeLe&j®evesuee `veeveeLe&lee' cnCelee ³esF&ue.“ (85, efceefuebo ceeueMes,
2018) ScHemeveves veeveeLe&les®es meele ÒekeÀejele efJeYeepeve kesÀuesues Deens. ªHeJeeoe®³ee ce³ee&oe
Deesueeb[tve ScHemeveves ûeecemeeefnl³ee®³ee mebkeÀuHeves®eener efJemleejeves efJe®eej ceeb[uee. ScHemeve ³eeb®ee ne
efJe®eej meeefnl³ee®³ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ YetefcekeÀe ue#eele IesCeeje efJe®eej neslee. ÒeJe=ÊeeRkeÀ[s
PegkeÀCeeje efJe®eej neslee. ³eeDeeOeer DeMee ÒekeÀej®eer meebmke=ÀeflekeÀ YetefcekeÀe jefMe³eve ªHeJeeoeves ceeb[uesueer
efomele veener. l³eeceg Us ªHeJeeoeleerue kesÀJeU Deeke=ÀefleyebOeeHes#ee l³ee®³ee DeLee&keÀ[s Je meeefnl³ee®³ee
meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ YetefcekesÀkeÀ[s JeUCeejer ner veJeerve Jeeì nesleer Demes cnCeeJes ueeiesue.munotes.in

Page 28

28ìer. Sme. Sefue³eì ë-
ìer. Sme. Sefue³eì ns HejbHejeJ eeoer meceer#ekeÀ Demeu³eeves l³eeb®³eemeeþer j@vmece ³eebveer
`SsefleneefmekeÀ meceer#ekeÀ' DeMeer meb%ee `v³et ef¬eÀefìefmePece' ³ee ûebLeeceO³es JeeHejueer. keÀJeer DeeHeues ûebLe
J³eefkeÌleceÊJe keÀeJ³eeletve DeefYeJ³ekeÌle keÀjlees ns l³eebvee ceev³e veener. keÀJeer®es J³eefkeÌleceÊJe keÀeJ³eefveefce&leerle
menYeeieer nesles HeCe efvecee&Ce Peeuesu³ee keÀeJ³eele l³ee®ee DebMe Gjle veener Demes l³eeb®es cnCeCes nesles.
’YeemebkeÀuHevee keÀesMe) DeMeer l³eebveer keÀeJ³ee®eer J³eeK³ee kesÀuesueer Deens. keÀefJelee cnCepes keÀJeerves mJele뮳ee
YeeJeveebHeemetve Je J³eeqkeÌleceÊJeeHeemetve efceUJeuesueer cegkeÌlelee Demeles Demes cele l³eebveer ceeb[ue s. cnCetve
keÀJeer®³ee keÀeJ³eeJeªve l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee MeesOe IesCes cetKe&HeCee®es Demeu³ee®es meebietve les keÀJeerHes#ee
keÀefJelesJej DeefOekeÀ ue#e keWÀefêle keÀjleele. l³eeb®³ee celes, keÀefJelee ner efle®es mJeleë®es Dee³egd<³e Demeuesuee r
meWefê³e Jemlet Demeles Je efleuee efle®es Demes mJeleb$e peerJeve Demeles. l³eeb®³ee ³ee efJe®eejeletve `meWefê³e
SkeÀelcelee' ³ee efJe®eeje®ee Heefj®e³e neslees.
l³eebveer `Jemlegefveÿ menmebyebOe' (Dee@ypeseqkeÌìJn keÀesefjuesefìJn) ³ee mebkeÀuHevesu ee DeefOekeÀ
cenÊJe Deens. keÀJeeruee DeeHeu³ee YeeJevee Jee®ekeÀebHe³e¥le Heesn®eJee³e®³ee Demeleerue l³ee efJeefMeä
ceeO³eceeb®³ee DeeOeejs, Jemletb®³ee meb®eeÜejs Heesn®eJelee ³esleerue. ³eeletve Jee®ekeÀ DeeefCe uesKekeÀ ³eeb®³eeleerue
J³eJenej nesle D emelees. l³eebveer keÀefJelesuee `Jee*ce³eerve Jemlet' Demes mebyeesOeues. l³eeb®³ee celeevegmeej
keÀefJeles®ee cnCepes®e `Jee*ce³eerve Jemlet'®ee DeemJeeo eEkeÀJee efle®es cetu³eceeHeve ns JemlegefveÿHeCes Peeues
Heeefnpes. cnCepes®e meeefnl³eke=Àleer eEk eÀJee `Jee*ce³eerve Jemlet' ner uesKekeÀe®³ee ®eefj$ee®eer DeefYeJ³ekeÌleer
vemeles. ³eeGueì `®eefj$eefvejHes#e keÀeJ³eke=Àleer' Demeles Demes ÒeefleHeeove l³eebveer kesÀues.
Dee³eJnj efJebìme& ë-
veJemeceer#es®ee efJe®eej ceeb[Ceejs meJe& meceer#ekeÀ ns Fbiueb[ DeeefCe DecesefjkesÀleerue nesles. l³eecegUs
meJee¥veer ªHeJeeoer meceer#es®ee efJe®eej efJeefJeOeebieebveer kesÀuesuee Deens. Fbiueb[ceOeerue Dee³eJnj eE Jeìme&³eebveer
`efÒeefueefcevejer Òee@yuescme' ³ee uesKeele DeeHeuee efJe®eej ceeb[uee. l³eeb veer keÀeJ³ee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes
kesÀueer Deens -’keÀefJelee ns Meyoeb®³ee meene³³eeves kesÀuesues SkeÀ efJeOeeve Demeles. Hejbleg les leeefÊJekeÀ DeLeJee
mew×ebeflekeÀ efJeOeeveebntve JesieUs Demeles.“ l³eebveer ieΪHe Je HeÐeªHeeleerue Meyoeb ®³ee meeceL³ee&®es efJeJes®eve
kesÀues. keÀefJelesle MeyoeceO³es mebkeÀuHeveelcekeÀ DeeMe³e Demelees. cevegd<³eeves efJe®eej, YeeJeves®³ee
mebÒesefveJe[keÀ Meyoeb®eer ³eespevee keÀjle Demelees, Demes cele l³eebveer ceeb[ues.
j@vmece ë -
j@vmece ns SkeÀ veweflekeÀles®ee Deeûen OejCeejs meceer#ekeÀ nesles. 1941 meeueer j@vmece ³eebveer
`veJemeceer#ee' ner meb%ee Òe®eejele DeeCeueer. l³eebveer mebj®evee (mì^keÌ®ej) Je Heesle (ìskeÌm®ej) ³ee oesve
mebkeÀuHevee `o v³et ef¬eÀefìefmePece' ³ee ûebLeele ceeb[u³ee. ³ee mebkeÀuHevee cejeþerceO³es ce. meg. Heeìerue ³eebveer
Heg{erueÒeceeCes ceeb[u³ee Deensle. ’mì^keÌ®ejceO³es l³eeuee keÀefJeles®³ee ieÐeevegJeeoel etve GheueyOe nesCeeje
leeefke&ÀkeÀ yebOe (uee@efpekeÀue Deei³eg&ceWì) DeefYeÒesle Deens, lej ìskeÌm®ejceO³es ³ee yebOeele ³eLeemLeeveer
³eespeuesues Jee De®eevekeÀ GmHegÀle&HeCes DeJelejCeejs efJeJeef#ele DeeefCe cetle& leHeMeerue l³eeuee DeefYeÒesle
Deensle.“ (He=. 327 ÒeYee ieCeesjkeÀj (mebHee.) 2001) keÀeJ³e ns cegUele®e HejmHejefJejesOeer leÊJes
meeceeJetve IesCeejs Demeles l³eecegUs keÀeJ³ee®eer Yeeceeb[Ceer l³eebveer kesÀueer.munotes.in

Page 29

29efceKeeF&ue yeee qKleve ë -
yeeeqKleve ³eebveer ªHeJeeoer efJeMuesosC³ee®es keÀece kesÀues. l³eebveer keÀueeke=Àleer®³ee ªHeefveÿ IeìkeÀebletve meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ DeeMe³e
keÀmee J³ekeÌle neslees DeeefCe meeefnl³eÒekeÀejeb®³ee ªHeefveÿ mebbkesÀleeb®es meeceeefpekeÀ -meebmke=ÀeflekeÀ
meboYee&leerue keÀe³e& keÀe³e Demeles DeMeer oesvner yeepetbveer efJe®eej keÀjCeejer ceeb[Ceer kesÀueer.
meeefnl³eÒekeÀejeb®³ee yeeyeleerlener YeeªHeefveÿ JewefMe<ìîes meebielee ³esleele ³ee®es ÒeefleHeeove l³ee bveer kesÀues.
keÌueerDebLe ye´g keÌme ë -
³eebveer l³eeb®³ee `o Jesue je@ì Deve&' ³ee HegmlekeÀele `keÀefJelee ner ceeCemes ceeCemeebmeeþer® ee f u e n e r l e
Demeues lejer efle®ee SkeÀ mJeleb$e ªHeyebOe Demelees Je l³ee®es Demes leke&ÀMeem$e Demeles.' (He=. 329 ,ÒeYee
ieCeesjkeÀj (mebHee.) 2001) Demes meebefieleues. HeCe kesÀJeU meceeve DeLee&®³ee ieesäer SkeÀ$e DeeCeCes eEkeÀJee
pees[îee ueeJeCes v eJns lej efJemebJeeoer, efJeDemeles. l³eeb®³ee celes, keÀeJ³ee®eer Yeeceeb[Ces ns keÀeJ³eYeel³eebveer ³eeletve keÀeJ³ee®³ee DeveskeÀeLe&les®es met®eve kesÀues Deens. lemes®e meeefnl³eke=Àleer®ee DeeMe³e DeeefCe
DeefYeJ³ekeÌleer ³ee JesieJesieȳee ieesäer veene rle³ e e ® e s n e rl ³ e e b v e e r met®eve kesÀues. keÌueerDebLe ye´gkeÌme ³eebveer ³ee
mebÒeoe³ee®eer Lees[ke̳eele JewefMe<ìîes meebefieleueer Deensle.
1. veJemeceer#esves Jee *dce³eerve meceer#ee Je meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer Goe. meceepekeÀejCe, Fefleneme,
DeLe&keÀejCe ³eeb®³eeceO³es Yeso kesÀuee. ³ee `yee¿e' meboYee&Heemetve meceer#esuee JesieUs keÀªve
meeefnl³eke=ÀleerJej®e ue#e keWÀefêle kesÀues.
2. veJemeceer#ee uesKekeÀeb®³ee cevee®ee DeeefCe Jee®ekeÀeb®³ee Òeefleef¬eÀ³eeb®ee JesOe ve Ieslee HeÀkeÌle
meeefn l³eke=Àleer®³ee mebj®eves®ee JesOe Iesles.
3. ³ee meceer#esves DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³eeleerue ÜbÜ Deceev³e kesÀues. DeeefCe `meWefê³e SkeÀelcelesle'
®ee efme×eble ceeb[uee. l³eebveer SketÀCe meeefnl³eke=Àleer®ee efJe®eej keÀjlee mebefnlesleeru e MeyoebJej DeefOekeÀ
Yej efouee.
4. mebefnles®³ee met#ce Jee®eveeuee cenÊJe efoues.
5. lemes®e Oece&, veerleerHeemetve meeefnl³ee®es JesieUsHeCe mHe<ì kesÀues. (He=. 322 -323 -meb%ee -mebkeÀuHevee
keÀesMe)
³ee JewefMe<ìîeebceO³es `meWefê³e SkeÀelcelee' ne efme×eble ceeb[uesuee Deens. ³ee®ee GuuesKe cejeþer
meceer#eeJ³eJenejele `meWefê³e ªHeyebOe' Demee kesÀuee peelees. ³ee efme×eblee®eer cenÊJee®eer leÊJes DeeHeu³eeuee
FLes Heenlee ³esleerue.
1. keÀesCel³eener meeefnl³eke=Àleer®es cetu³eelcekeÀ efJeMuesIesT ve³es. ’ªHeJeeÐeeb®³ee celes meeefnl³eeleerue efJe®eej DeeefCe YeeJevee ³ee meeefnl³eke=Àleer®³ee DebieYetle
iees<ìer vemeleele. l³ee yeensªve ueeou³ee peeleele. l³eecegUs Deieoer YeeJekeÀeJ³eelener mel³e DeeefCe
keÀefuHele ³eeb®es efceÞeCe nesles.“ (He=. 7, jcesMe OeeWie[s, 1991)
2. meeefnl³eke=Àleer®es efJeMues

Page 30

303. meeefnl³eJe=Êeer®³ee ªHeyebOee®ee MeesOe cnCepes efle®³ee meWefê³e Je meeQo³ee&lce DeLee&®ee MeesOe IesCes nes³e.
ner leÊJes `meWefê³e SkeÀelcelee' ³ee mebkeÀuHevesle meeceeJeuesueer Deensle.
³ee meceer#eeÒeJeeneletve Deeuesu³ee efJe®eejebJej, meceer#es®³ee ce³ee&oebJej keÀener DeY³eemekeÀebveer
Dee#esHe veeWoefJeues. ³e eceO³es meeefnl³ee®³ee keÀLeveelcekeÀ Je veeìdîeelcekeÀ meeefnl³eke=ÀleeR®ee efJe®eej
keÀeJ³eeÒeceeCes®e kesÀuee iesuee. l³eecegUs meeefnl³ee®es SkeÀmeÊJeerkeÀjCe Ie[tve ³esles Demee Dee#esHe ³ee
meceer#eeefJe®eejeJej veeWoefJeuesuee Deens. lemes®e keÀefJe lesceO³es HejmHejefJejesOeer IeìkeÀ Demeues lejer
keÀueeke=Àleer SkeÀelce, SkeÀkeWÀêder Demeles ne efJe®eej ³ee meceer#esves ceeb[uee. `³ee®ee DeLe& Demee neslees keÀer
HejmHejefJejesOeer IeìkeÀebceOeerue ÜbÜelcekeÀlee keÀeJ³eJemletves keÀesCel³ee vee keÀ esCel³ee ÒekeÀejs o[Hetve
ìekeÀuesueer Deens.' (87, efceefuebo ceeueMes, 2018) Demee Dee#esHe ³ee meceer#esJej veeWoefJeuee iesuee.
³eeÒekeÀejs HeeÍ®eeÊ ³e ªHeJeeoe®eer ceeb[Ceer efJeefJeOee bieebveer Peeuesueer Deens. cejeþerlener ªHeJeeoe®ee efJe®eej
ceeb[uee iesuee ³ee®eer DeesUKe DeeHeCe keÀ©ve IesT.
2.6.3 .cejeþerleerue ªHeJeeoer meceer#eeefJe®eej ë
cejeþerceO³es yee. meer. ce{xkeÀj, ceeOeJe Dee®eJeue, ÒeYeekeÀj HeeO³es, iebieeOej Heeìerue, megOeerj
jmeeU, je. Yee. HeeìCekeÀj F. meceer#ekeÀebveer ªHeJeeoer meceer#es®ee efJe®eej efJemleejeves ceeb[uee Deens.
`meb%ee -mebkeÀuHevee keÀesMeeceO³es 'ªHeJeeoer meceer#eeHe×leer®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀuesueer Deens.
’cejeþerceO³es `ªHe' ne DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³eeleu³ee ÜbdÜe®ee efvejem e keÀjCeeje Demee Meyo
Deens. DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³ee oesve JesieJesieȳee ieesäer veenerle, l³eeHewkeÀer keÀesCeleerner SkeÀ ieesä
ogmejerefMeJee³e DeefmlelJeele Demele veener, l³ee oesvner SkeÀelce Demeleele Demee efJe®eej `ªHe' ³ee
mebkeÀuH evesceeies Deens. meeefnl³eke=Àleer ner SkeÀ ªHeyebOe Deens Demes ceevetve efle®eer meceer#ee keÀjCeejer He×leer
cnCepes ªHeefveÿ meceer#eeHe×leer Demes mLetueceeveeves cnCelee ³esles.“ (He=.322, meb%ee -mebkeÀuHeve keÀesMe)
ªHeJeeoer meceer#esuee Deeke=À efleJeeoer meceer#ee Demesner cnìues peeles. meeefnl³eke=Àleer cnCepes
Deeke=Àleer Demes ³eeceO³es ceeveues peeles. ’DeeMe³eeuee veekeÀeªve kesÀJeU ªHeeJej ue#e keWÀefêle keÀjC³eeJej
efpe®ee Yej Demelees efleuee ªHeJeeoer meceer#ee“ cnìues peeles. cejeþerc eO³es ªHeJeeoer meceer#es® ³eeleeefÊJekeÀ
Debiee®es efJeMuesyee. meer. ce {xkeÀj ë
yee.meer.ce{xkeÀj ebveer ªHeJeeoer meceer#es®ee efJe®eej Meem$eMeg× jerleerves cejeþerceO³es ceeb[uee.
l³eebveer `keÀuee DeeefCe ceeveJe', `meeQo³e& DeeefCe meeefnl³e' ³ee ûebLeeletve meeQo³e&Meem$ee®eer ceeb[Ceer kesÀueer
Deens. l³eebveer keÀues®es efJeMeg× ªHe keÀe³e Demeles? Jee *dce³eeuee ueefuele keÀuee ceeve eJeer keÀe? ³ee®ee
efJe®eej ceeb[uee. l³eebvee r keÀues®es mJee³eÊe leÊJe ceev³e keÀªve meeQo³e&Meem$ee®eer ceeb[Ceer kesÀuesueer Deens.
meeQo³ee&®es DeefmlelJe mJeleb$e, mJe³ebYet Demeles Demee efJe®eej ceeb[tve l³eebveer meeQo³e&efJe®eejele
meeQo³e&YeeJevesuee cenÊJe efoues. meeQo³e&YeeJevee ner ueew efkeÀkeÀ peerJeveeleerue YeeJeveebHes#ee cnCepes®e jeie,
ueesYe, Yeerleer F. meejK³ee YeeJeveebHes#ee JesieUer, mJe³ebHetCe& Je mJee³eÊe Demeu³ee®es l³eebveer meebefieleues.
lemes®e ªHeJeeoer meceer#eeleÊJeeleerue ue³eefme×ebleeb®eer ceeb[Ceer kesÀueer. Je e*dce³eeuee ueefuele keÀuee ceeveeJeer
keÀe ³ee®es efJeMuesDeens keÀer veener ns l³ee efueKeeCee®³ee IeeìeJej, megmebIeìvesJej, HeÀe@ce&Jej DeJeuebyetve Deme les. ne Ieeì, ner
megmebIeìvee, ne HeÀe@ce& MeesOeeJe³ee®ee lej lees DeeHeCeebme l³ee efueKeeCeele JeeHejuesu³ee DeefYeJ³ekeÌleermunotes.in

Page 31

31He×leeRletve pemee MeesOelee ³esCeej veener, lemee®e lees DeefYeJ³ekeÌleer He×leer DeeefCe efle®³eeletve J³ekeÌle
kesÀuesuee D eeMe³e, YeeJeveevegYetleer ¿eeb®³ee HejmHej mebyebOeeletvener MeesOelee ³esCeej veener. ne Ieeì, ner
megmebIeìvee, ne HeÀe@ce& HeÀkeÌle DeeMe³eele, YeeJeveevegYetleerle®e MeesOee³euee nJee.“ l³eebveer mebJeeoue³e,
efJejesOeue³e Je meceleesue ue³e ³ee leerve ue³eleÊJeeb®eer ceeb[Ceer kesÀueer. meeQo³ee&®³ee mebIeìves®es efve³ece cnCepes
ue³eleÊJe nes³e. ³ee®es DeefOekeÀ®es efJeMuesl³eebveer efJemleejeves ceeb[ueer.
yee.meer.ce{xkeÀj ebveerkeÀues®es efJeMeg× ªHe keÀe³e Demeles ³ee®eer ceeb[Ceer kesÀueer Deens. l³eeb®³ee celes,
[esȳeebveer pes efomeles Je Deevebo efceUlees les SkeÀ meveeleve JeemleJe Demeles. HeCe keÀeJ³eeletve efceUCeeje
Deevebo ne #eCeYebiegj, #egê meceeOeeve osCeeje Demelees. l³eeb®³ee celes mebJesovee ¿ee DeLe&cegkeÌle Demeleele.
l³eeb®³eele %eeveelcekeÀ DebMe vemelees. Goe. S KeeÐee HegÀuee®ee jbie eEkeÀJee iebOe ne DeLe&efJejefnle Demelees.
lees HeÀkeÌle jbie Demelees. l³eecegUs [esȳeebveer Heeefnu³eeyejesyej l³eel etve ³esCeeje DevegYeJe ne efJeMeg×
mebJesoveeb®ee Demelees. HeCe pej ³ee mebJesoveebvee DeLe& yeneue kesÀuee lej cee$e l³ee efJeMeg× jenele veener.
l³eeb®³eeJej ceeveJeer YeeJeYeeJeveeb®es DeejesHeCe nesles. l³eeuee %eeveelcekeÀ DebMe ÒeeHle nesleele Je l ³eeYe´ä
nesleele. meeefnl³e nsner Demes ceeveJeer YeeJeYeeJeveeb®es DeejesHeCe kesÀuesues %eeveelcekeÀ DebMe Demeuesues
mebJesoveefJeMJe Demeles. l³eecegUs l³eeleerue mebJesovee DeLe&cegkeÌle Jee efJeMeg× vemeu³eeves meeefnl³e ner Ye´ä
keÀuee Deens Demes les ceeveleele.
ceeOeJe Dee®eJeue ë
cejeþerleerue ªHeJeeoer efJe®eej ceeb[Ceejs cejeþerleerue ogmejs cenÊJee®es meceer#ekeÀ cnCepes ceeOeJe
Dee®eJeue. ce{xkeÀjeb®³ee efJe®eejOeejs®ee ÒeYeeJe Dee®eJeue ³eeb®³ee efJe®eejebJej Deens. ’ceeCemeeves
peeCeerJeH etJe&keÀ, efJeefMeä ceeO³eceeletve efJeefMeä meeOeveeÜejs mJeleëme peeCeJeuesu³ee peerJeveªHee®ee kesÀuesuee
DeeefJeÒekeÀeMeve, cegbyeF&) DeMeer keÀueeke=Àleer ®eer J³eeK³ee Dee®eJeue ³eebveer kesÀueer. ªHeefveÿ efJe®eejeb®eer ceeb[Ceer
l³eebveer `peemJebo, jmeûenCeë keÀuee Je mJeªHe' DeeefCe `efkeÀce³ee' ³ee oesve ûebLeeletve kesÀuesueer Deens.
Jeemlet, ef®e$e, efMeuHe ³ee keÀueebceO³es `Ieeì' ner keÀuHevee `efmLej DeekeÀej '³ee DeLee&ves JeeHejuesueer Demetve
Jee*dce³eke=Àleer®³ee yeeyeleerle lemee DeLe& Ieslee ³esCeej veener ns l³eebveer meebefieleues. ’Heefnu³ee #eCeeHeemetve
Òeiele nesle peeCeeN³ee, #eCees#eCeer yeoueCeeN³ee DeeefCe Debleie&le leesue meeJejle e®e meeQo³ee&®ee DevegYeJe
osCeeN³ee SkeÀe ®esleves®eer peeCeerJe, ne®e DeeHeuee Jee *dce³eerve keÀueeke=Àleer®ee DevegYeJe Demelees. ³ee
®ewlev³ee®ee DeekeÀej ne `Ie[le peeCeeje' DeekeÀej (FvJne@eequJebie HeÀe@ce&) Demelees. cnCetve keÀeJ³eke=Àleer®³ee
meboYee&le ’DeekeÀej“ ner keÀuHevee `Òeiele nesCeeje DeekeÀej' ³ee®e DeLee&ves JeeHejlee ³esles. (He=.41,
efme×eLe& DeeieUs, 2003) cnCepes®e Jee*ce³eerve keÀueeke=Àleer®³ee yeeyeleerle DeekeÀeje®es mJeªHe ns efmLej
vemetve les Òeiele nesCeejs, Ie[le peeCeejs DeMee mJeªHee®es Demeles. ce{xkeÀjeb®³ee ue³eleÊJee®ee HegveefJe&®eej
l³eebveer l³eeb®³ee `me®esleve leesuee' ® ³eeefvekeÀj®evesuee meeQo³e&keÀejeÒele vesCeejs leÊJe (Fve -HeÀeefce¥ie efÒe befmeHeue) -`me®esleve leesuee' ns®e nes³e, Deme s
cnCeC³eeuee DeeOeej keÀesCel³eener keÀues®³ee #es$eeletve Ieslee ³eeJee. keÀesCel³eener ®eebieu³ee ef®e$eele eEkeÀJee
efMeuHeeke=Àleerle SkeÀner jsef®e$ee®ee Jee efMeuHeke=Àleer®ee `leesue' efyeIe[lees.“ (He=.42, G×=le -efme×eLe& DeeieUs, 2003) Demes
l³eebveer meebefieleuesues Deens. ner mebkeÀuHevee ce{xkeÀjeb®³ee ue³e cetueleÊJeeMeer, ieefleceevelesMeer efveieef[le Deens.
l³eebveer ceeb[uesuee efJe®eej ne `meeQo³e&keeoer keÀueeJeeo' cnCetve DeesUKeuee peelees. l³eebveer ceeb[uesu³ee
ªHeJeeoer efJe®eejele ue³e leÊJee®ee -me®esleve leesuee®ee efJe®eej cenÊJee®ee Deens. lemes®e MeyoªHe ÒeOeevemunotes.in

Page 32

32ceeveCeeN³ee jefMe³eve ªHe Jeeoe®³ee YetefcekesÀ®ee l³eebveer efJeMesSkeÀelcelee' Je `Heesle' ³ee mebkeÀuHeveeb®es Ghe³eespevener l³eeb®³ee meceer#eeefJe®eejele efomeles.
ÒeYeekeÀj HeeO³es ë
ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eebveer yee.meer.ce{xkeÀj Je je. Yee. HeeìCekeÀj ³eeb®³ee meeQo³e&Meem$eer³e efJe®eejeb®es
efJeMues³ee leÊJeeb®ee efJe®eej efomelees. ce{xkeÀj eb®³ee meceer#eeefJe®eeje®ee Òe YeekeÀj HeeO³es ³eeb®³eeJejner neslee.
l³eecegUs ce{xkeÀj eb®³ee ue³e -efme×eblee®ee veJee efJe®eej l³eebveer l³eeb®³ee ue³e -efme×eble eleceeb[uee. ’ue³e ns
keÀeefuekeÀ leÊJe Deens. SKeeÐee ieesäer®ee keÀeuee®³ee DeesIeele efJekeÀeme nesle Demeleevee efle®³e e keÀener
Debieeb®eer HegvejeJe=Êeer nesle Demeles. ns HegvejeJe=Êeer®es leÊJe cnCepes l³ee ieesäer®es ue³eleÊJe.“ (G×=le -
He=.49, efme×eLe& DeeieUs, 2003) Demes cele l³eebveer ³ee DevegiebieeOej Hee ìerue ë
cejeþerceO³es iebieeOej Hee ìerue ³eebveer ªHeJeeoer meceer#es®ee efJemleejeves efJe®eej kesÀuesuee efomelees.
l³eebveer ³eemeboYee&le ceeb[uesu³ee oesve cenÊJee®³ee mebkeÀuHeveeb®ee efJe®eej DeeHeCe FLes keÀª. efJeceme@ì ³eebveer
`o FvìsvMeveue He@Àuemeer' DeeefCe yeerDe[&mueer ³eeb veer `efo DeHesÀeqkeÌìJn He@Àuemeer' ns oesve uesKe efueefnues.
³eeletve l³eebveer Jemlegefveÿ meceer#eeHe×leeruee ®eeuevee efoueer. iebieeOej Heeìerue ³eebveer l³eeb®³ee ³ee
mebkeÀuHeveebvee Deveg¬eÀces `keÀefJenslegefveÿ leke&ÀÒeceeo' Je `jefmekeÀnslegef veÿ leke&ÀÒeceeo' ³ee meb%ee JeeHeju³ee
Je l³eeb®es efJeMues`meeefnl³eke=Àleer®es cetu³eceeHeve keÀjleevee uesKekeÀe®ee nslet O³eeveele IesCes ns Meke̳e veener Je
³eesi³ener veener' ns l³eebveer ceeb[ues.' ³ee®es mHeäerkeÀjCe osleeve e les cnCeleele keÀer, SkeÀoe keÀefJelee
pevceeuee Deeueer keÀer efle®³eeJej keÀJeer®es eEkeÀJee meceer#ekeÀe®es mJeeefcelJe Gjle veener. keÀefJelesJeªve pej
keÀJeerkeÀ[s ue#e iesues lej keÀefJeceve Je l³eeb®³ee ®eefj$eekeÀ[sner ue#e peeles. DeeefCe ³eeceg Us keÀefJeles®³ee
DeLe&efveef½eleermeeþer®es efJeMuespeerJeveevegYeJee®ee JesOe Iesleuee peeT ueeielees. ³eecegUs `keÀJeer®ee nslet cnCepes keÀefJelee' Demes meceerke ÀjCe
efvecee&Ce keÀªve keÀefJeles®es cetu³eceeHeve, DeLe&efveCe&³eve nesT ueeieles. l³eecegUs ³ee oesve DeY³eemekeÀebveer ne
`keÀefJenslegefveÿ leke&ÀÒeceeo' Je `jefmekeÀnslegefveÿ leke&ÀÒeceeo' meceer#ekeÀebveer ìeUeJee Demes cele veeWoefJeues
Deens. ³ee oesvner mebkeÀuHevee cnCepes keÀe³e ns DeeHeu³eeuee FLes Heenlee ³esF&ue.
`keÀefJenslegefveÿ leke&ÀÒeceeo' -ner meceer#ee keÀefJeles®³ee efveefce&leerceeieerue ceevemeMeem$eeHeemetve
DeejbYeles Je keÀJeer®eefj$eele mebHeles.
`jefmekeÀnslegefveÿ leke&ÀÒe ceeo' keÀefJeles®³ee ceevemeMeem$eer³e efJeMuesjefmekeÀeJej Peeuesu³ee mebmkeÀejMeesOeele leer mebHeles.
leer oesve leke&ÀÒeceeoe®eer ceeb[Ceer l³eebveer kesÀueer. DeBiuees DecesefjkeÀve meceer#ekeÀebveer nslegmebyebOeer®es
leke&Àoesmeeefnl³eke=Àleer®eer meceer#ee ner leer meeefnl³eke=Àleer efveefce&leerceeieerue uesKekeÀe®es nslet eEkeÀJee uesKekeÀe®es
peerJeve®eefj$e ³eeb®ee p ees mebyebOe Demesue lees efJe®eejele IesT ve³es. cnCepes®e uesKekeÀe®³ee ®eefj$eeuee ³esLes
ieewCe mLeeve efoues peeles. ogmeN³ee leke&ÀÒeceeoevegmeej jefmekeÀeJej efkebÀJee DeemJeeokeÀeJej meeefnl³eke=Àleerletvemunotes.in

Page 33

33pes HeefjCeece nesleele l³ee HeefjCeeceeb® ee efJe®eej ³ee meceer#esves ìeUeJee. ³eeletve meeefnl³eke=Àleer DeeefCe peerJeve
³eeb®³ee menmebyebOeeuee ner meceer#ee veekeÀejles. ³ee®es keÀejCe DeeHeu³eeuee jefMe³eve ªHeJeeoer meceer#eeHe×leer
ª{ nesC³eeHetJeea® ³ee efJe®eejOeejsle meeHe[les. jefMe³ev e meeefnl³emeceer#esle 1850 veblej®³ee HeVeeme JeÒeeflekeÀJeeo ÒeYeeJeer neslee. ³eeceO³es meeefnl³ekeÀeje®³ee peerJeveefJeefoues iesues nesles. uesKekeÀe®ee peerJeveevegYeJe, l³eeefJel³ee®eer celes ³eeb®ee efJe®eej l³ee uesKekeÀe®³ee keÀueeke=Àleer®³ee meceer#esceO³es ÒeeOeev³eeves kesÀuee peele neslee.
³ee Heeée&YetceerJej ªHeJeeo Go³eeme Deeu³eeves ÒeeflekeÀJeeoeves ÒeOeeve ceeveuesu³ee iees< ìeRvee ªHeJeeoeves
veekeÀejues. l³eecegUs ªHeJeeoer uesKekeÀebveer uesKekeÀe®³ee ®eefj$eeuee, l³ee®³ee peerJeveefJeefJe®eejebvee meceer#esle HeÀejmes mLeeve efoues veener. [e@. jcesMe OeeWie[s ³eebveer l³eeb®³ee `Deelceue#eer meceer#ee'
³ee ûebLeeceO³es ³eeyeeyele®es GÊece GoenjCe veceto kesÀues Deens. Heefnu³ee cene³eg×eHetJeer& jefMe³eve meeefnl³e
meceer#esle uesKekeÀe®³ee ®eefj$ee®ee l³ee®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ He$eJ³eJenejeb®ee efJe®eej kesÀuee iesuee. HegefMkeÀve ³ee
jefMe³eve keÀJeer®³ee keÀeJ³ee®³ee meceer#esle l³ee®³ee keÀeJ³eeHes#ee l³ee®³ee efJeefJeOe ÒesceÒekeÀjCeebvee ÒeLece
mLeeve efoues iesues. ÒeeflekeÀJeeoeceO³es DeMee mJeªHee®³ee Peeuesu³ee DeeflejskeÀe®ee HeefjCeece cnCepes
ªHeJeeoe®eer efveefce&leer nes³e. p³eeceO³es keÀJeer® ³ee ®eefj$eeuee ieewCe mLeeve efceUeues. ªHeJeeoer
meceer#eeefveefce&leer®ee ne Hee³ee cnCeeJee ueeiesue. ns ªHeJeeoer meceer#esceO³es meceer#ekeÀeves HeeUeJe³ee®³ee
HeL³eebceO³es l³ee®ee meceeJesMe kesÀuee iesuee.
2.7ªHeefveÿ meceer#eeHe×leer®eer JewefM eäîes ë
cejeþerceO³es ªHeJeeoer meceer#esyeeyele peer ®e®ee& DeY³eemekeÀebveer kesÀuesueer Deens l³eeletve ³ee
He×leer®eer JewefMeäîes Heg{erueÒeceeCes ceeb[lee ³esleerue.
1. ner SkeÀ Jemlegefveÿ mJeªHee®eer meceer#eeHe×leer Demetve YeeDeens.
2. meeefnl³eke=Àleer ner SkeÀ mJe³ebHetCe& Je mJee³eÊe Jemlet Demeles. ³ee efJeOeevee®ee HeeþHegjeJee ³ee meceer#esves
kesÀuesuee Deens.
3. meeefnl³eke=Àleeruee meWefê³e, SkeÀefpevemeer Demee ªHeyebOe Demelees ³ee leÊJee ®ee HegjmkeÀej ³ee meceer#esves
kesÀuee.
4. ³ee meceer#eeefJe®eejele uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee veieC³e mLeeve efoues iesue s.
5. mebefnlesle DeveskeÀ DeLe& Deensle Je les Jee®ekeÀeieefCekeÀ yeoueleele. lemes®e meeefnl³eeletve DeueewefkeÀkeÀ Je
ye´ïeevebo efceUlees ³eeJej ner meceer#ee Yej osles.
6. ªHeJeeoer meceer#ee ner uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleiele meboYee¥®es Je meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, SsefleneefmekeÀ
meboYee¥®es cenÊJe keÀceer keÀjles.
7. ner meceer#eeHe×leer keÀeJ³eYeel³eebveer ceeb[uesuee `DeHeefjef®eleerkeÀjCe' Je `efve³eceesuuebIeve' ns efvekeÀDeensle.
³eeJewefMeäîe ebJeªve efleuee `DeeveboJeeoer meceer#ee 'eEkeÀJee`mebj®eveeJeeoer meceer#ee 'Demesner
cnìues peeles.munotes.in

Page 34

342.8. ªHeJeeoer meceer#es®³ee ce³ee&oe ë
keÀeueyeoueeye jesyej meeefnl³ee®es mJeªHe pemes yeoueles lemes®e meceer#eeJ³eJeneje®es mJeªHener
yeouele Demeles. meeefnl³e ns keÀeUyeouee®es mebJesove, veJ³ee efJeDemeles. ceie meeefnl³ee®³ee ³ee veJ³ee efJemleejuesu³ee keÀ#eeb®es efJeMuesce³ee&efole efme×ebleeb®³ee DeeOeejs keÀjCes ns l³ee meeefnl³eke=ÀleerJej Dev³ee³ekeÀejkeÀ þ jle Demeles. l³eecegUs
meeefnl³eefveefce&leer®³ee ÒeJeene®³ee keÀ#ee pemepeMee ªboeJele peeleele lemeleMee meeefnl³emeceer#es®³ee
keÀ#eebceO³esner yeoue nesleevee efomelees. ªHeJeeoer efJe®eejÒeJeene®³ee DeeOeer®³ee ÒeleerkeÀJeeoeves meeefnl³eeHes#ee
uesKe keÀe®³ee J³eeqkeÌleiele peerJeveeuee DeefOekeÀ cenÊJe efou³eeves leer meceer#eeHe×leer #eerCe nesle iesueer Je
ªHeJeeo Go³eeme Deeuee. lej Heg{®³ee ìHH³eeJej ªHeJeeoe®ee meceer#eeHe×leer ª{ Peeueer. HeCe ³ee
He×leerceO³es ce³ee&oe efometve Deeu³ee l³ee Heg {erueÒeceeCes -
2.8.1. peerJeve DeeefCe meeefnl³e ³eeb®ee mebyebOe veekeÀejCe ë -
meeefnl³e ns efJeefMeä DeMee keÀeueeJekeÀeMeele, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ
HeefjefmLeleerle pevcele Demeles. SKeeoer J³ekeÌleer pesJne SKeeÐee mec eepeieìe®ee Yeeie Demeles lesJne l³ee
meceepeieìe®ee Fefleneme, HejbHeje, mebmkeÀej Je meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®ee HeefjCeece l³eeb®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ
peerJeveeJej nesle Demelees. meeefnl³e efvecee&Ce nesle Demeleevee uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®³e e Je Flej
meeceeefpekeÀ mJeªHee®³ee DeveskeÀ ieesäeR®ee leHeMeerue l³eeceO³es ³esle Demelees. ns leHeMeerue ªHeJeeoer
meceer#ee Deceev³e keÀjle veener. HeCe ³ee meJe& ieesäer meeefnl³e Jemletmeb®e cnCetve JeeHejles Demes ³ee meceer#es®es
cnCeCes Deens. ³ee meceer#es®es HegjmkeÀlex ìer. Sme. Sefue³eì l³eeuee `Jee*dce³eerve Jemlet' cnCetve
GuuesKeleele. Je ³eeb®ee DeemJeeo DeeefCe cetu³eceeHeve ns JemlegefveÿHeCes Peeuee Heeefnpes Demes les ceeveleele.
lemes®e ³ee®³ee DeeOeejeves®e les `Jemlegefveÿ menmebyebO e' ner mebkeÀuHevee ceeb[leele. ³eecegUs meeefnl³eeletve
J³ekeÌle nesCeeN³ee ³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee cetu³e³egkeÌle DeLe& efveef½ele keÀjCes DeeefCe efle®ee meceepeieì
³eeb®³eeleerue HejmHejmebyebOe leHeemeCes, meeefnl³eke=ÀleerefmLele Hee$eeb®³ee Jele& veYeeue#eele IesCes ³ee efvekeÀcnCepes®e ªHeJeeoer meceer#ee peerJeve DeeefCe meeefnl³e ³eeb®ee mebyebOe veekeÀejles. meeefnl³eke=Àlee rletve J³ekeÌle
nesCeejer peerJevecetu³es ner ³ee meceer#esle `Jemlet' cnCetve ieCeueer peeleele. efMeJee³e meeefnl³ee®ee DeemJeeo
DeeefCe cetu³eceeHeve Jemlegefveÿ He×leerves kesÀu³eeves meeefnl³eeletve DeeMe³ekeWÀêer DemeCeeN³ee mebmkeÀejebvee,
cetu³eebv ee DeemJeeokeÀeves kesÀJeU `Jemlet' cnCetve yeIeeJes ns ³eeletve meg®eefJeuesues Deens. l³eecegUs ªHeJeeoer
meceer#ee ner meceer#ee leÊJeeleerue SsefleneefmekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Je uesKekeÀe®³ee peerJevemeboYee&®es cenÊJe keÀceer
keÀjles.
2.8. 2.Deeke=Àe fleJeeoeJej Yej ë-
ªHeJeeoer meceer#esuee Deeke=ÀefleJeeoer meceer #ee Demesner cnìues peeles. keÀejCe ³ee meceer#eeHe×leer®ee
Yej ne meeefnl³ee®³ee IeeìeJej DeefOekeÀ Deens. ner meceer#ee peerJeveJeeoeuee veekeÀejles Je meeefnl³eeuee SkeÀ
`Jee*dce³eerve J emlet' ceeveles. ³eemeboYee&le HeeM®eele DeY³eemekeÀeleerue ìer. Sme. Sefue³eì, keÌueerDebLe ye´gkeÌme
³eebveer kesÀuesueer ceeb[Ceer Je cejeþerceO³es ÒeYeekeÀj HeeO³es, yee.meer. ce{xkeÀj ³eebveer kesÀuesueer ceeb[Ceer ³ee®ee
HegjmkeÀej keÀjCeejer Deens. ªHeJeeoe®eer He×leer ner JeCe&veelcekeÀ mJeªHee®eer nesleer, keÀues®ess JeCe&ve
keÀjC³eeJej efle®ee DeefOekeÀ Yej neslee. l³eecegUs leer DeeMe³eelcekeÀ DeLee&®³ee efJeMuesDeemJeeokeÀeJejerue, meceepeeJejerue HeefjCeeceeuee leer cenÊJe osle veJnle er. yee. meer. ce{xkeÀjebveer ceeb[uesueemunotes.in

Page 35

35ue³eefme×eble ne ³ee JeCe&veelcekeÀ He×leer®es leÊJe meebieCeeje Deens. lej keÌueerDebLe ye´gkeÌme ³eebveer ne efJe®eej
Yeemeceleesue ue³e ³ee®ee Lees[ke̳eele efJe®eej DeeHeCe FLes keÀª.
1. mebJeeoue³e ë -SkeÀe®e #eCeeuee Òeleerle nesCeeN³ee DevegYeJeebleu³ee oesve mebbyebOeeHewkeÀer SkeÀ pej
iegCeOece&¢äîee ogmeN³eeMeer HetCe&HeCes eEkeÀJee yengDebMeer pegUle Demesue, lej l³ee DevegYeJeeble mebJeeoue³ee®eer
Òe®eerleer ³esles.
2. efJejesOeue³e ë -SkeÀe®e #eCeeuee Òeleerle nesCeeN³ee DevegYeJeebleu³ee oesve mebbyebOeeHewkeÀer SkeÀ pej
iegCeOece&¢äîee ogmeN³eeMeer HetCe&HeCes eEkeÀJee yengDebMeer efJeª× Demesue, lej l³ee DevegYeJeeble efJejesOeoue³ee®eer
Òe®eerleer ³esles.
3. meceleesueue³e ë -SkeÀe®e #eCeeuee Òeleerle nesCeeN³ee DevegYeJeeble mebbyebOeeb®es pej oesve ieì Demele
DeeefCe ³ee oesve ieìeleerue mebbyebOeeb®eer mebK³ee pej HetCe&HeCes efkebÀ Jee yengDebMeer meejKeer Demeueer, lej l³ee
DevegYeJeebletve meceleesueue³ee®eer Òe®eerleer ³esles.
³ee eflevner efme×ebleevee ieefCeleer He×leer®es mJeªHe Deens. ner ceeb[Ceer meeefnl³eke=Àleer®³ee
j®eveeiegCeeb®ee mebK³eelcekeÀ DevegYeJeiegCeeb®ee ef Je®eej keÀjCeejer Deens. l³eecegUs leer leb$eye×leskeÀ[s mejkeÀles.
2.8. 3.keÀueeke=Àleer ner mJee³eÊe Demeles ë-
jefMe³eve ªHeJeeo Je veJemeceer#ee eEkeÀJee ³egjesHeer³e meceer#eeJ³eJenejele ªHeJeeoe®e sleeefÊJekeÀ
efJeJes®eve keÀjleevee keÀueeke=Àleer mJee³eÊe Je mJe³ebHetCe& Demeles Demes ceeveuesues Deens. l³ee®es efJeMuescejeþerceO³es ÒeYeekeÀj HeeO³ess ³eebveer kesÀues Deens. l³eebveer meeefnl³eeke=Àleeruee `ceesve@[' Demes cnìues Deens.
cejeþer meeefnl³eele efJe. me. Keeb[skeÀj ³eeb®ee `peerJ eveemeeþer keÀuee' DeeefCe vee. meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®ee
`keÀuesmeeþer keÀuee' ne Jeeo meJe&Heefjef®ele Deens. ³eeleerue peerJeveemeeþer keÀuee ne efJe®eej peerJeveJeeoe®ee
HegjmkeÀej keÀjCeeje Deens. lej keÀuesmeeþer keÀuee ne efJe®eej Deeke=ÀefleJeeoe®ee H egjmkeÀej keÀj Ceeje Deens.
ªHeJeeoer meceer#ee ner Deeke=ÀefleJeeoe®ee HegjmkeÀej keÀjCeejer meceer #eeHe×leer Deens. yee. meer. ce{xkeÀjebveer
ceeb[uesuee ue³eefme×eble ne Deeke=ÀefleJeeoe®e Deens. l³eebveer ªHeJeeoe®³ee Deveg[e@. ³eMeJeble ceveesnj ³eebveer efìkeÀe kesÀueer Deens. ce{xkeÀjebveer ceeb[uesuee ue³eefme×eble ne Òeke=Àefleleë®e
`Deeke=ÀefleJeeo' Demeu³ee®es les meebieleele. keÀejCe l³eeb®³ee celes, ’ce{xkeÀjebveer ceeb[uesuee meeQo³e&efJe®eej
ne meeefnl³eke=À leer®³ee yee¿eªHee®ee, efle®³ee DeeMe³eefvejHes#e j®eveeiegCeeb®ee efJe®eej Deens. Debefleceleë lees
keÀueeke=Àleer®³ee keÀejeefiejer®ee, leb$eefveÿ Demee ieefCeleceeveer efJe®eej Deens. “ (³eMeJeble ceveesnj, He=.315,
2009 ), meeefnl³ee®es efJeMues³ee cegK³e ieesäerJej ªHeJeeoer meceer#ee Yej osles. meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeje DeeMe³e DeeefCe
DeefYeJ³ekeÌleer IeìkeÀ ³eebvee®e Debefleceleë meeefnl³ee®es cetu³eIeìkeÀ cee vetve efJeMuesefomeles. ³eeletve meeefnl³eeMe³eeuee, ceeveJeer peerJevecetu³eebvee, peerJeveeuee He=Leieelce keÀjC³ee®es keÀece ner
meceer#ee keÀjles. leer kesÀJeU mee®esye× Deeke=Àefleye×lesJej DeefOekeÀ Yej osleevee efomeles .n s
meeefnl³eefveefce&leer®³ee nsletuee [eJeueleevee efomeles.munotes.in

Page 36

362.8. 4.SkeÀebieer efJe®eej ë-
ªHeJeeoer meceer#ee ner meeefnl³e Mewueer®³ee meboYee&ves DeefOekeÀ efJeMuesmeeefnl³ee®ee efJe®eej eEkeÀJee meceer #ee cnCepes l³ee®³ee kesÀJeU ªHee®ee efJe®eej Demele veener lej l³ee
meeefnl³eeke=Àleerletve J³ekeÌle nesCeeje DeeMe³eelcekeÀ DeLe&, YeeJevee ³eeb®eener efJe®eej Demelees. lemes®e
ªHeJeeoer meceer#esves meeefnl³e DeeefCe ceeveJeer peerJevee®ee mebyebOe veekeÀeju³eecegUs, meeef nl³eke=Àleer mJee³eÊe
Demeu³ee®ee efveJee&Ue efou³eecegUs meeefnl³ee® ³ee DeeMe³eelcekeÀ, DeLee&lcekeÀ Je YeeJeveelcekeÀ Debieeuee keÀceer
uesKeues iesues. l³eecegUs meeefnl³e DeeefCe keÀues®³ee MewueerJ³eefleefjkeÌle Flej leÊJeeb®eer GHes#ee ³ee meceer#esl e
nesles. kesÀJeU Mewueer efkebÀJee yee¿e ªHee®ee efJe®eej DeefOekeÀlesves kesÀu³eecegUs ner meceer#eeHe×leer SkeÀebieer þjles.
2.9. ªHeJeeoe®ee Deble ë
ªHeJeeoe®ee Deble 1930 meeueer jefMe³eve meec³eJeeoer jep³ekeÀl³ee¥®³ee jepekeÀer³e o[HeCeecegUs
Je ceekeÌme&Jeeoer efJe®eeje®³ee ÒeYeeJeecegUs Peeuee. meec³eJeeo ner SkeÀ jep³eJ³eJemLee Je meceepeJ³eJemLee
Deens. Jeie&efJenerve Je jep³eefJenerve meceepeJ³eJemLee mLeeHeve keÀjCes ne cegK³e DepeW[e ³ee efJe®eejOeejs®ee
neslee. ³ee meceepeJ³eJemLesleerue Gl Heeove Je efJelejCee®³ee cegK³e meeOeveebJej kegÀCee SkeÀe J³ekeÌleer®ee,
ieìe®ee DeefOekeÀej Demelee keÀecee ve³es lej l³eeJej mebHetCe& meceepee®ee meceeve nkeÌkeÀ Demeuee Heeefnpes ne
efJe®eej ceeb[uee iesuee. ûeerkeÀ leÊJe%e Huesìes ³eebveer l³eeb®³ee `efjHeeqyuekeÀ' ³ee ûebLeeletve ³eemebyebOeer®eer
meefJemlej ceeb[Ceer kesÀueer. lej keÀeue& ceekeÌme& Je ÖesÀ[efjkeÀ Sbiesume ³ee oesIeebveer meec³eJeeoe®eer Meem$eMeg×
ceerceebmee keÀªve ceekeÌme&Jeeoe®ee peenerjveecee ceeb[uee. p³eeceO³es Jeie&nerve mec eepeJ³eJemLee efvecee&Ce
nesC³eemeeþer keÀeceieejJeiee&®ee ue{e Je Yeeb[JeueMeener®ee Deble nesTve ¬eÀebleer nesCeej ne He³ee&³e ceeb[uee.
³ee oesvner mebkeÀuHeveeb®³ee cegUeMeer Demeuesueer leÊJes DeeOeejeuee IesTve meeefnl³eJ³eJenejeyeeyele®es efvekeÀceeb[ues iesues. meceepeJ³eJemLee Je jep³eJ³eJemLee ³ee®ee ceeCemee®³ee peerJeveeMeer mebyebOe ³eslees Je l³ee®es
Òeefleefyebye meeefnl³eeletve He[le Demeles. cnCetve meeefnl³eke=Àleer®ee DeeMe³e Je l³ee DeeMe³ee®³ee
DeekeÀueveemeeþer meceepeMeem$e efJe®ee jele IesCes cenÊJee®es Demeles. uesKekeÀ efJeefMeä Jeiee&le, HeefjefmLeleerle
pevceeuee ³eslees. l³eecegUs l³ee®³ee Jeiee&®es, HeefjefmLeleer®es ef®e$eCe meeefnl³eeletve ³esle Demeles. ªHeJeeoeves
keÀuesuee mJee³eÊe ceeveCes, meeefnl³ee®ee Je ceeveJeer pee rJevee®ee mebbyebOe veekeÀejCes DeeefCe Deeke=ÀleerJeeoe®ee
HegjmkeÀej keÀjCes ³ee ieesäer ceekeÌme&Jeeoer meeefnl³eefJe®eejeves Kees[tve keÀe{u³ee. Je Heg{s ceekeÌme&Jeeoer
efJe®eeje®ee ÒeYeeJe Jee{u³eecegUs ªHeJeeoer efJe®eejOeeje mebHegäele Deeueer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)ªHeJeeoer meceer#ee cnCepes keÀe³e?munotes.in

Page 37

372.10. meceejseHe ë
SketÀCe®e ªHeJeeoe ®ee ÒeejbYe , ªHeJeeoer meceer#ee He×leer®ee ÒeJeen, leÊJes, ce³ee&oe Je l³eeleerue
cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee Jejerue meJe& efJeJes®eveeletve ceeb[uesu³ee Deensle. ªHeJeeoeves meeefnl³ee®³ee Mewueeriele
Debieeuee cenÊJe DeefOekeÀ efou³eecegUs ner meceer#ee DeefOekeÀ leb$eye× Peeueer. meeefnl³e DeeefCe meceepe ³ee®ee
mebbyebOe veekeÀeªve leer mJee³eÊe Demeu³ee®es meebefieleu³eeves leer DeefOekeÀ ce³ee&efole Peeueer. HeCe Demes Demeues
lejer `DeHeefjef®eleerkeÀjCe', `meWe fê³e SkeÀelcelee' F. meejKes efme×eble ³ee He×leerves meceer#eeJ³eJenejele ª{
kesÀues. p³eecegUs meeefnl³ee®³ee DeekeÀueve Je cetu³eceeHeveemeeþer ns efme×deble cenÊJeHetCe& þjues. meceer#ee
He×leer cnCetve ³ee meceer#es®es DeefmlelJe HeÀej keÀeU efìkeÀues vemeues lejer ³ee He×leerves ceeb[uesu³ee
efme×debleebveer SketÀCe meceer#eeJ³eJenejele ceesuee®eer Yej Ieeleuesueer efomeles.
2.11 meboYe&ûebLe met®eer ë
kegÀuekeÀCeea, iees. ce. (mebHee.) 1979 ë `cejeþer ìerkeÀekeÀej' ÒekeÀeMeve, HegCes He. Dee. 1979
ieCeesjkeÀj , ÒeYee Je Flej (mebHee.) 2001 ë `meb%ee -mebkeÀuHevee keÀesMe', YeìkeÀU HeÀeGb[sMeve,
cebgyeF&, He. Dee. 2001.
peeOeJe, je. ie., 1977 ë `Jee*dce³eerve efveyebOeuesKeve', keÀe@efvìvesvìue ÒekeÀeMeve, HegCes, He. Dee.
1977.
OeeWie[s, jcesMe, 1991 ë` D e e l c e u e # e e rm e c e e r #ee', efoueerHejepe ÒekeÀeMeve, HegCes, He. Dee. HesÀyeg´.
1991.
Heeìerue, iebieeOej, 2011 ë` m e c e e r #eeceerceebmee ', ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, He. Dee. veesJnW. 2011.
ceveesnj, ³eMeJeble, 2009 ë `veJes meeefnl³eMeem$e', ³egiemee#ee r ÒekeÀeMeve, veeieHetj, He. Dee.
2001 , og. Dee. peguew 2009.
JeeefUbyes, je. Meb., 1946 ë `Jee *dce³eerve ìerkeÀe ë Meem$e DeeefCe He×leer' ,1946.
ce{xkeÀj, yee. meer. ë `keÀefJelee', ceewpe ÒekeÀeMeve ie=n, cebgyeF&.
HeeìCekeÀj, Jemeble ë` m e e e f n l ³ e M e e m $ e ë mJeªHe DeeefCe mecem³ee' ,He¨eiebOee ÒekeÀeMeve, HegCes
ceeueMes ,efceefuebo : `De eOegefvekeÀ meceer#ee -efme×eble', ceewpe ÒekeÀeMeve ie=n, Dee@iemì 2018 eflemejer
DeeJe=Êeer.
2.12 HetjkeÀ Jee®eve ë
DeeieUs, efme×eLe&, 2003 ë `cejeþerleerue ªHeefveÿ meceer#ee', mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, HegCes He. Dee.
2003.
kegÀuekeÀCeea, iees. ce. 1985 ë `cejeþer meeefnl³eeleerue mHeboves', megHeCe& ÒekeÀeMeve, HegCes 1985.
kegÀuekeÀCeea, Jee. ue. 1963 ë `meeefnl³e DeeefCe meceer #ee', Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cebgyeF& 1963.
iee[ieerU, iebieeOej 1977 ë `meeefnl³ee®es ceeveob[', Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cebgyeF& 1977.munotes.in

Page 38

38peeOeJe, ceveesnj (mebHee.) 1996 ë `meceer#es®³ee veJ³ee mebkeÀuHevee', ieesceblekeÀ cejeþer DekeÀeoceer,
HeCepeer, 1996.
HeeìCekeÀj, je. Yee. 1974 ë `meeQo ³e&ceerceebmee', ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, 1974.
2.13 vecegvee ÒeMve ë
De) oerIees&Êejer ÒeMve :
1.ªHeyebOe cnCepes keÀe³e meebietve jefMe³eve ªHeJeeoe®eer leeefÊJekeÀ YetefcekeÀe mHeä keÀje.
2. cejeþer ªHeJeeoer meceer#eeefJe®eeje®ee efJemleejeves e fJe®eej keÀjCeeN³ee DeY³eemekeÀeb®³ee efJe®eejeb®eer ®e®ee&
keÀje.
3. ³egjesHeer³e ªHeJeeo mHeä keÀªve ªHeJeeoer meceer#es®³ee ce³ee&oe meebiee.
ye) efìHee efuene.
1.ªHeefveÿ meceer#eeHe×leer®eer leÊJes.
2. ªHeJeeoer meceer#es®³ee ce³ee&oe.
3. cejeþe rleerue ªHeJeeoer meceer#ekeÀ.
4. meceer#ee cnCepes keÀe³e?
keÀ) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs efuene.
1.ceekeÌme&Jeeoe®ee peenerjveecee keÀesCeer le³eej kesÀuee?
2. meceer#es®eer ’ueefuele meeefnl³ee®es DeekeÀueve Je cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer ieebYeer³ee& ves nesCeeje
efJe®eejJ³eJenej cnCepes meceer#ee“ ner J³eeK³ee keÀesCeer kesÀueer?
3. yee. meer. ce{xkeÀjebveer keÀesCelee efme×eble ceeb[uee?
4. keÌueerDebLe yegkeÌme ns keÀesCel³ee ÒeJe=Êeer®es meceer#ekeÀ nesles?
5. jefMe³eve ªHeJeeoe®eer keÀesCeleer oes ve keWÀês nesleer?











munotes.in

Page 39

39IeìkeÀ -3
ceevemeMeem$eer³e meceer#ee
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GÎsMe
3.1 ÒemleeJevee
3.2 ceevemeMeem$eer³e meceer#ee cnCepes keÀe³e?
3.3 ceevemeMeem$eer³e meceer#es®es ef$emlejer³e mJeªHe
3.3.1 Fbo (Id)
3.3.2 Denb(Ego)
3.3.3 DeefleDen b(Super Ego)
3.4 ÖeÀeF[®eer ceveesefJeMues3.5 meeefnl³ee®ee ÖeÀe@F[ves ceveeMeer pees[uesuee mebyebOe
3.6 ceevemeMeem$eer³e meceer#ee He×leer ®eeGo³e
3.7 ceevemeMeem$eer³e meceer#esJej keÀeue& ³egbie®ee ÒeYeeJe
3.8 ceevemeMeem$eer³e m eceer#es®ee ¢ef<ìkeÀesCe
3.9 ceevemeMeem$eer³e meceer#es®³ee ce³ee&oe
3.10 meceejesHe
3.11 meboYe&ûebLe
3.12 ÒeMve
3.0 GÎsMe
1.efJeÐeeL³ee¥vee ceevemeMeem$e cnCepes keÀe³e mecepesue?
2.meeefnl³eele ceevemeMeem$eer³e ¢<ìer®eer DeesUKe nesF&ue.
3.cejeþer keÀe boyejerJejerue ceevemeMeem$ee®ee ÒeYeeJe ³ee®eer efJ eÐeeL³ee¥vee DeesUKe nesF&ue.
4.cejeþer keÀeobyejer®es ceveesefJeMues5.ceevemeMeem$eer³e meceer#escegUs cejeþer meeefnl³ee®es efJemleeefjle ªHe mecepetve ³esF&ue.
6.cejeþer me eefnl³e ns ceevemeMeem$eer³e ¢<ìerves mecepetve Ieslee ³esF&ue.
7.ceevemeMeem$eer³e meceer#esletve ÖeÀe@F [®ee meeefnl³e efme×eble ue#eele ³esF&ue.munotes.in

Page 40

403.1 ÒemleeJe vee ë
efJeÐeeLeea efce$eevees ³ee Heeþîe IeìkeÀele ceevemeMeem$eer³e meceer#ee He×leer®ee meefJe mlej DeY³eeme
keÀjCeej Deenesle. ceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee Gi ece ne 19 J³ee MelekeÀele Peeuee . meeefnl³e DeeefCe ceeveJe
³eeb®ee DeefleMe³e peJeU®ee mebyebOe Deens. meeefnl³e ner ceeveJeefveefce&le Demeu³eecegUs meeefnl³eele ceeveJee®³ee
YeeJeYeeJevee J³ekeÌle nesle Demeleele. ceeveJee®³ee DeeefJekesÀueerYeeþsJee cnCetve meeefnl³e efvecee&Ce Peeues DeeefCe ³ee meeefnl³eeuee ³eesi³e JeUCe ueeJeC³ee®es, efle®³eeceOeerue
iegCeoesmeceer#es®esner DeveskeÀ ÒekeÀej Deensle, ªHeJeeoer, mece epeMeem$eer³e, DeemJeeokeÀ meceer#ee, Deeefoyeb OeelcekeÀ
meceer#ee, ceekeÌme&Jeeoer meceer#ee, ñeerJeeoer meceer#ee F. DeeHeCeeme meceer#es®es ÒekeÀej meeefnl³eJ³eJenejele
efomeleele. ³ee Heeþîe IeìkeÀeceO³es DeeHeCe ceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
®euee lej efJeÐeeLeea efce$eevees DeeHeCe ceeieerue IeìkeÀebceO³es meceer#ee cnCepes keÀe³e? meceer#es®³ee
JesieJesieUîee ÒekeÀej®eer ceeefnleer DeeHeCe Iesleuesueer Deens. ³ee IeìkeÀele DeeHeCe ceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee
efJe®eej keÀjerle Demeleevee ÒeLece ceeveJeer cevee®eer meceer#ee keÀjCes DeJeIe[®e Deens Demes DeeHeCeeme Jeeìle
Demeues lejer Òeefme× efJe®eejJeble efmeiceb[ ÖeÀe@F[ves F.me. 1856 -1939 ceveese fJeMuesceeb[tve ceeveJeer Deblece&vee ®eeMeesOe Ies leuee Deens. ceevemeMeem$eer³e meceer#escegUs meeefnl³e#es$ee meveJeer efoMee
efceUe ueer. meeefnl³eeceO³es ceeveJeer Deblejceve HetCe&HeCes Yejuesues Deens. ns mHe<ì keÀ©ve ceevemeMeem$eer³e
meceer#ee ner ceeveJee®³ee DeyeesOe DeJemLesuee DeeefJeceveesefJeMuespeer menpeÒeJe=Êeer Deens leer cnCepes `keÀeceJeemevee' pes leer HetCe& veener efleLe sceeveJee®es meblegueve efyeIe[le
Demeles. SketÀCe®e l³ee®es ceeveefmekeÀ meblegueve efyeIe[le Demeles. les ceeveefmekeÀ meblegueve meg jUerle
þsJeC³eemeeþer DeeHeCe keÀuee ,meeefnl³e, veeìkeÀ, keÀe obyejer ³eeleerue Þe=bieej Heent ve DeeHeu³ee megHle
YeeJev eeb®es DeeefJeceeveJee®eer Dele=Hle F®íe nîee meeefnl³ee®³ee ceeO³eceeletve HetCe& nesle Demeleele. cnCepes®e
SKeeÐee J³ekeÌleer®eer vesefCeJesleerue F®íe ,megHle DeekeÀeb#ee nîee peeefCeJes®³ee HeeleUerJej Deeu³ee keÀer l³ee®es
l³ee®³ee ceveeJej Demeuesues o[HeCe efveIetve peeles. DeeHeu³ee F®íe HetCe& Peeu³ee®es meceeOeeve Jeeìles DeeefCe
lees ceveeves ceeskeÀUe Peeu³eecegUs l³ee®es ceve meblegefuele jenles. ³ee®e leb$ee®ee JeeHej ceevemeMeem$eer³e
meceer#eeHe×leer keÀjle Demel es DeeefCe meeefnl³eke=Àleer®es DeLe&efveCe&³eve keÀjle Demeles.
3.2 ceevemeMeem$eer³e meceer#ee cnCepes keÀe³e?
cejeþer meeefnl³e #es$eeceO³es 19 J³ee MelekeÀele veeJeeªHeeuee Deeuesueer meeefnl³e meceer#ee
cnCepes ceevemeMeem$eer³e meceer#ee nes³e. Òee®eerve keÀeUeHeemetve cejeþer meeefnl³eele ìH³eeìH³eeves yeoue nesle
Demeleevee DeeHeCeeme efometve ³esles. meeefnl³ee®eer meceer#ee ner efJekeÀe³e& keÀjerle Demeles. ³ee IeìkeÀeceO³es cejeþer meeefnl³e e fJeMJeele ceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee efJekeÀeme
keÀmee Peeuee ³ee®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle. meeOeejCele: ceevemeMeem$e ns ceeveJeer Jele& vee®ee DeY³eeme
keÀjerle Demeles DeeefCe meeefnl³e ns ceeveJeeuee mebmkeÀejerle keÀjerle Demeles ³ee oesvner H eeleUer®ee efJe®eejmunotes.in

Page 41

41kesÀuee Demelee DeeHeCeeme Demes efometve ³esles keÀer, meeefnl³eeuee DeefleMe³e met#ce efJe®eejekeÀ[s IesTve
peeC³ee®es meeceL³e& DeeHeCeeme ceevemeMeem$eer³e meceer#esle efometve ³esle Demeles. cnCetve ÒeLece DeeHeCe
ceevemeMeem$eer³e meceer#ee cnCepes keÀe³e ³ee®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
efJeÐeeLeea efce$eeveeW ceevemeMeem$eer³e meceer#ee ner ceeveJeer Deblejcevee®ee MeesOe Iesle Demeles.
meeefnefl³ekeÀ ne meeefnl³e uesKeve keÀjerle Demeleevee lees DeeHeu³ee Heefjmejel eerue Ieìvee ,I e [ e c e e s [ e r ® e s
met#ce DeJeueeskeÀve keÀ©ve efJe®eej J³ekeÌle keÀjerle Demelees DeeefCe mJele:®³ee YeeJevesletve Flejeb®es YeeJeefJeMJe
meekeÀejle Demelees. ceeveJeer cevee®³ee Deee fJeDemeles leer keÀueeke=Àleer SkeÀe J³ekeÌleer®³ee Deblejcevee®ee MeesOe jenle veener lej HetCe& ceeveJeer mJeY eeJee®es
ef®e$eCe meeefnl³eelet ve ÒekeÀì nesle Demeles DeeefCe ns ÒekeÀì Peeuesu³ee Deblejcevee®ee ef®eefkeÀlmekeÀ MeesOe
ceevemeMeem$ eer³e meceer#ee Iesle Demeles.
Òeefme× efJe®eejJeble efmeiceb[ ÖeÀe@F[ves ÒeLece ceveesefJe%eeve ns veJes Meem$e 19 J³ee MelekeÀele
Go³eeme Dee Ceues. ÖeÀe@F[ves ³ee ceveesefJeMuesDeefOe<þ eveosC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. ³ee ceveesefJeM uesHe×leer meeefnl³eele Deeu³ee®es DeeHeCeeme efometve ³esles. ceevemeMeem$eer³e meceer#esle ceeveJeer Deblejcevee®ee
MeesOe Iesleu³eecegUs meeefnl³e#e s$eele SkeÀ veJes JeUCe Deeues. megHle DeJemLesl e Demeuesu³ee ceeveJeer YeeJeves®ee
DeeefJeDeLe&efveCe&³eveemeeþer ceveesefJeMuesmeceer#ee He×leer 'Demes cnCelee ³esF&ue.
ceevemeMeem$eer³e meceer#esletve DeeHeCeeme Demes efometve ³esles keÀer, ceeveJeer ceveeleerue megHle YeeJevee
J³ekeÌleer®es ceeveefmekeÀ meblegueve þsJeC³e emeeþer cenÊJee®es keÀe³e& keÀjerle Demeles. J³ekeÌleer®³ee ceveeJejerue
efJeefMe<ì o[HeCe e®esefJeMuesceeveJeer peerJeveeceO³es JeemleefJekeÀ HeeleUerJej keÀener iees<ìer HetCe& keÀjlee ³esle veener .ceeveJeer
ceveeuee meceepe keÀener yebOeves Ieeuetve o sleDemelee s. HeCe uesKekeÀ ne ceeveJee®³ee Deblejceveeleerue megHle
YeeJevee keÀLee ,keÀefJelee, keÀeobyejer ³ee meeefnl³e ÒekeÀej®³ee ceeO³eceeletve DeeefJeo[Heuesu³ee YeeJeves uee SkeÀ veJeer efoMee oslees. ³ee ceeveJeer cevee®³ee megHle YeeJevee bvee keÀLee, keÀefJelee,
keÀeobyejer meeefnl³eeletve DeeefJemeeefnl³e efvecee&Ce keÀjerle Demeleevee ues KekeÀ ne Jee®ekeÀeuee veJ³ee ogefve³esle IesTve peelees .l³eeuee
efoJeemJeHveeletve l³eeb®³ee DebleefjkeÀ F®íe, YeeJevee J³ekeÌle keÀjlees ,DeMee ÒekeÀ ej®es efJe®eej efmeiceb[
ÖeÀe@F[ves ceevemeMeem$eer³e meceer#eCeele ceeb[u³ee®es DeeHeCeeme efometve ³esl es. ceevemeMeem$eer³e meceer#ee
He×le mecep etve Iesleevee ÖeÀe@F [ves ceeb[uesu³ee ceeveJeer cevee®es ef$emlejer³e ªHe ³ee®ee efJe®eej keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
3.3ceevemeMeem$eer³e meceer#es®es ef$emlejer³e mJeªHe ë
Òeefme× ceevemeMeem$e%e efJe®eejJeb le ³eebveer ceevemeMeem$eer³e meceer#es®³ee ¢<ìerves meeefnl³eeJej
ÒekeÀeMe ì ekeÀuee Deens. efmeiceb[ ÖeÀe@F [ves meeefnl³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesCeeletve efJe®eej keÀjerle Demeleevee
uesKekeÀe®³ee DebleefjkeÀ iegCee®ee DeY³eeme keÀjerle Demeleevee l³eebvee ceeveJ ee®³ee megHle DeJemLee®ee yeesOe nemunotes.in

Page 42

42meeefnl³e eceOetve Peeu³ee®es efometve ³eslees DeeefCe ÖeÀe@F [ves ceevemeMeem$eer³e meceer#esÜejs ceeveJe er cevee®³ee
leerve DeJemLee meebefieleu³ee Deensle.l ³ e el e ervnerDeJemLes®ee ÒeLece DeeHeCeeme efJe®eej keÀjeJee u eeieCeej
Deens. l³eebveer ceeveJee®³ee megHle DeJemLesuee ÒeLece DeJemLee ceeveueer De ens. ceeveJee®³ee DeÒekeÀì DeJemLee
ner meeefnl³ee®³ee ceeO³eceeletve DeeefJeDemesner cnìues Dee ns. ceeveJeer YeeJeYeeJevee nîee keÀener ÒeceeCeele oyeu³ee ,oeyeu³ee peeleele DeeefCe l³ee
DeyeesOe Demeuesu³ee YeeJevee nîee ceeveJe ermJeHvee®³ee ceeO³eceeletve l³eeb®es DeeefJeÒel³eskeÀ ceeveJee®eer ner menpeÒeJe=Êeer Deens. S ketÀCe®e meeefnl³ee®³ee ceeO³eceeletve l³ee YeeJevee ÒekeÀì nesle
Demeleele.
meeefnl³eeceO³es ñeer Heg©meceer#ee Iesle Demeles.
ceevemeMeem$eer³e meceer#eeHe×leercegUs meeefnl³e#es$eeceO³es SkeÀ veJeer efoMee Deeueer. l³ee keÀuHevesuee
JeemleJ eles®eer pees[ efmeiceb[ ÖeÀe@F[ves efoueer Deens. l³eebveer ceeb[uesu³ee DeJemLee Heg{erueÒeceeCes -
3.3.1Fbo (id) / F[ -’cevee®³ee pevcepeele Je vewmeefie&keÀ Yeeieeuee ÖeÀe@F[ves `Fbo'Demes mebyeesOeues
Deens. “ceeveJee®³ee pevcepeele keÀener vewmeefie&keÀ menÒeJe=Êeer®ee ³ee efþkeÀeCeer GuuesKe kesÀuee Deens. l³ee
J³ekeÌleerJej mebmkeÀej p³ee He×leerves Peeues Deens l³ee®ee HeefjCeece l³ee®³ee J³e eqkeÌleceÊ JeeJej nesle Demele es.
Hejbleg ceeveJee®³ee megHle DeJemLesceO³es keÀener pevcepeele vewmeefie&keÀ Yeeiee®ee DeY³eeme keÀjerle Demele evee
keÀeceMekeÌleer®ee (Id)F[ Demes veeJe osTve ÖeÀe@F [ves ceeveJeer YeeJeYeeJeves®ee DeY³eeme kesÀuee Deens.
meeOeejCele: ceeveJee®eer cetU®eer peer keÀeceMekeÌleer Deens l³eeuee®e Libido Demes cnìues peeles.
nsmeJe& ceeveJe ÒeeC³eeceO³es JebMeHejbHejsves menpe Deeuesueer megHle DeJemLee Deens. l³eeuee DeeHeCe Fbo (Id)
Demes cnìues Deens DeeefCe ³ee Fbo uee cnCepes®e ceeveJee®³ee vewmeef ie&keÀ ÒeJe=Êeeruee efve³eb$eCe keÀjC³ee®es keÀece
Denbce keÀjerle Demelees. pemes pemes ceeveJee®³ee MejerjeceO³es JesieJesieUîee mebmLee keÀe³e&jle Demeleele. Goe.
He®evemebmLee ,ceppeemebmLee F. ³eeb®eer Òeef¬eÀ³ee menpelesletve nesle Demeles. DeeHeCeem e ³eesi³e keÀener keÀeU
iesu³eeJej DeVee®eer iejpe ueeieles. ceeveJeeuee YetkeÀ ueeieles ,leer YetkeÀ YeeieJeC³eemeeþer DeeHeCe Òe³elve
keÀjerle Demelees. DeeHeCeeme DeVe efceUsHe³e¥le pees keÀeueeJeOeer ueeielees l³ee keÀeueeJeOeerceO³es DeeHeCeem e
LeebyeJeC³ee®es Òe³elve Denbce keÀjerle Demel ees cnCetve®e Fbo DeeefCe Denbce ns efve³eb$eCee®eer YetefcekeÀ e yepeeJele
Demeleele .
3.3.2Denb (ego) Denbce ë
ner meeOeejCeHeCes `Denb' ner ceeveJeer MejerjeceO³es pevcepeele keÀe³e& keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjerl e
Demeles. HeCe keÀeU JesU ³ee®ee efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee ner DenbceceO³es Demeles. cnCepes®e `Fbo' Je
`Denbce' ns ceeveJee®³ee peeCeerJe DeeefCe vesCe erJe³ee HeeleUerJej JeeJejleevee efomet ve ³esl ees.
3.3.3DeefleDe nb(Super ego) /DeefleDenbce ë
efmeiceb[ ÖeÀe@Fb[ves ceeveJeer cevee®ee DeY³eeme keÀjerle Demeleevee Den b,D e n bce, DeefleDenb ³ee le erve
DeJemLee®ee efJe®eej keÀjerle Demeleevee l³eebveer ceeb[uesue en ee f $ e m l e j e r ³ ee f m e × e b l ec e n Ê JeHetCe& Deens. keÀejCe
Fo DeeefCe Denb pesJne efve³eb $eCee®es keÀece keÀjerle Demeleele lesJne Deeflenbce ns l³eeb®³eeJej Peeuesuee
mebmkeÀej ³ee efþkeÀeCeer ³esle Demelees. pevcele: cetue ne ne[ecee bmee®ee ieesUe Demelees. l³ee®³ee efJekeÀemee®³eemunotes.in

Page 43

43DeJemLee nîee ceeles®³ee GojeHeemetve®e meg©Jeele nesle Deme leele. DeeefCe pesJne lees ceeles®³ee Gojeletve
yeensj ³eslees lesJne l³eeb®³eeJej JesieJesieUîee ÒekeÀejs mebmkeÀej nesle Demeleele. ceeveJeer cevee®³ee De%eele
DeJemLesletve lees %eele DeJemLesle ÒeJesMe keÀjerle Demelees DeeefCe l³eeletve®e l³eeuee mece epe mebmkeÀej l³eeb®³ee
DeyeesOe DeJemLesJej nesleele .lees ³ee me=<ìer®es Òel³e#e DeÒe l³e#e DeekeÀueve keÀª ve Ieslees. lesJne l³ee®³ee
efþkeÀeCeer Fbo DeeefCe Denbce yejesyej®e DeefleDenb (super ego) keÀe³ee&efvJele nesle Demel ees. DeeefCe ³ee
ceeveJeer c evee®³ee peeefCeJesletve vesefCeJesle ÒeJesMe keÀjlees DeeefCe l³eeuee meeefnl³eke=Àleer mecepeC³eeme GHe³eesieer
þjle Demeles.
3.4ÖeÀe@F [®eer ceveesefJeMuesmeeefnl³e De eefCe ceeveJe ³eeb®ee mebyebOe ne Deletì Deens. keÀejCe meeefnl³e efvecee&Ce keÀjCeeje ceeveJe
Deens DeeefCe l³eeceO³es ceeveJeer YeeJe YeeJeves®ee HeefjHeekeÀ Deeuesuee Demelees. l³ee ceeveJeer YeeJeYeeJeves®ee
ef®eefkeÀlmekeÀHeCes DeY³eeme ner ceevemeMeem$eer³e meceer#ee keÀjerle Demeles. meceer#ekeÀ ne cetU ele®e ceeveJe
Demelees. l³eeuee ceeveJeer ceve Demeles. ³ee ceeveJeer ceveeuee meeefnl³eeceO³es meeOeve cnCetve GHe³eesie kesÀuee
peelees. DeeefCe ceeveJeer ceveeceO³es le erve ÒekeÀej®³ee ceeveefmekeÀ YeeJevee keÀe³e&jle Demeleele. SkeÀ peeefCeJes®eer
`meyeesOe, yeesOe -HetJe&-meb%eeHetJe& Òeef¬eÀ³ee' ³ee leerve ceeveefmekeÀ ef¬eÀ³ee DeeHeCeeme meebielee ³es leerue.
ceeveJeer DevegYeJe ns ³ee le erve®e DeJemLesceO³es oyeues DeeefCe oeyeues peeleele. ceeveJe cetUele®e
efJemejeUt ÒeeCeer Deens l³eeuee keÀener iees<ìer %eele Demeleele lej keÀener lees efJeme©ve peelees .Hegvne l³eeuee
DeeþJeCe keÀ©ve efoueer Demelee Hejle l³eeuee l³ee iees<ìer®eer DeeþJeCe nesle Demeles. ceeveJee®e skeÀener
DeyeesOe DevegYeJe pes Dee³eg<³eele keÀOeer®e Ie[ues veener. ceeveJeer ceveele l³ee megHle DeJemLesle DeyeesOe
mJeªHeele SKeeÐee o[HeCeeKeeueer oyetve Demesue lej l³eeb®ee DevegYeJe n emJeHveeceO³es lees DeeefJenesleevee efomel ees. DeMee ÒekeÀejs ceeve Jeer ceve ns meyeesOe, yeesOeHet Je& DeeefCe DeyeesOe ³ee leerve cee veefmekeÀ
Òeef¬eÀ³eeletve®e ceeveJe erceve Ie[le Demeu³eecegUs DeeHeu³ee ceveesJ³eeHeejeceO³es ³ee leerve ÒekeÀej®³ee ceeveefmekeÀ
mebmLee DeeHeCeeme efometve ³esleele. ceeveJeer ceve ns DeefleMe³e ®eb®e ueDeens. ³ee ®eb®eue ceveeceO³es
JesieJesieUîee YeeJ evee®ee GêskeÀ Peeuesuee Demelees. ceeveJeer cegK³e iejpe e³eeDeVe, Jem$e, efveJeeje DeeefCe
®eewLeer iejpe ner keÀece -keÀeceeoer ner SkeÀ cenÊ JeHetCe& iejpe Deens. ceeveJeeuee efvel³eefve³eceeves mene
leemeeveblej YetkeÀ ueeiele Demeles .leerYetkeÀ Yeei eJeC³eemeeþer DeeHeCe DeVe HeoeLee&®ee MeesOe Ieslees DeeefCe
DeeHeueer YetkeÀ HetCe& keÀjerle Demelees DeeefC eH e gvne DeeHeu³ee keÀe³ee&®eer ieleer Jee{le Demeles. cnCetve®e
DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer l³ee®³eeMeer meg Ke ns efveie ef[le Deens. D eeefCe ceeveJeer JeemleJe peerJevee®ee
DeeefCe le ÊJe ³eeb®ee DenbMeer mebyebOe Deens keÀejCe meceepeele ®eebieues JeeF&ì ³ee®es efJe®eej DeeHeCeeme ª{er
meebiele Demeles. Oece&keÀuHevee DeeHeCeeme keÀener yebOeves Ieeuetve osles keÀer pes ceeveJeer ceve De ens l³eeves
keÀjeJe³ee®eer keÀeces DeeefCe l³eeletve ®eebieues JeeF&ì HeefjCeece DeeHeCeeme ve erleer-Deveerleer ns Òel³e#e DeÒel³e#e
efMekeÀJele Demeles. cnCetve DeeHeCeeme Demes cnCele e ³esF&ue keÀer, veerleer®es leÊ Je ns Deefle -DenbMeer efveie ef[le
Demel es.
efmeiceb[ ÖeÀe@F [vesceeveJeer cevee®³ee l³eeb®³ee ceveesefJeMuesmegHle DeyeesOe -megyeesOe cevee®ee efJeMuesmHe<ì kesÀu³ee®es efometve ³ esles.munotes.in

Page 44

44ceeveJeeceO³es pevcele: keÀeceJeemevee peeie=le Demeles .ceeveJe ÒeeCeer DeeefCe Flej ÒeeCeer ³eeb®ee pej
DeeHeCe efJe®eej kesÀuee lej keÀeceJeemevee ner menpe Òe Je=Êeer Deens leer Òel³eskeÀ met #ce-peerJeme=<ìeruee
keÀeceJeemeves®eer YetkeÀ ner ef ouesueer Deens leer HetCe& keÀjC³eemeeþer Òel³eskeÀ HeMeg He#eer ceeveJeÒeeCeer ns Dee³eg<³eYej
Oe[He[le Demelee le. ceeveJeeceO³es ner keÀeceJeemeves®eer peeie=leer ner Je³ee®³ee Hee®e JeDemeles. ueneCeHeCeeHeemetve ceeveJeeuee efYeVe efuebieer J³ekeÌleer®es DeekeÀkeÀeceJeemeves®eer Òeef¬eÀ³ee ner cegUele®e cegKe, iegob, efuebie ³eeletve keÀeceJeemeves®ee ÒeJeeme nesleevee efomelees.
ceeveJe DeeefCe Flej ÒeeC³eeceO³es HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele keÀeceJeeme ves®³ee yeeyeleerle efYeVele eefometve ³esles.
keÀejCe ceeveJe ne yeesueCeeje DeeefCe nmeCeeje ÒeeCeer Flej ÒeeC³eeHes#ee yeg×erceeve Deens. ceeveJee®eer
keÀeceJeeme ves®eer meg©Jeele SkeÀe efJeefMe<ì ìHH³eeìH³eeves HetCe& nesle Demeles. keÀeceJeeme ves®eeriejpe HetCe&
keÀjC³eemeeþer®e cegUele efJeJeen mebmLee DeefmlelJeele Deeueer DeeefCe lees DeeHeueer keÀeceJeeme ves®eer iejpe ner
³ee efJeJeen mebmLes®³ee ceeO³eceeletve HetCe& keÀjerle Demelees.
ceeveJe ÒeeCeer HetCe&le: HejeJeuebyeer Deens. l³ee ®³ee pev ceeHeemetve les ce=l³et He³e¥le®ee pej DeeHeCe
Fefleneme Heeefnuee lej lees HetCe&HeCes ogmeN³eeJej DeJeuebyetve jenCeeje ÒeeCeer Deens. ³ee ceeveJee®³ee Dele=Hle
YeeJeves®ee GêskeÀ ne keÀLee, keÀefJelee, keÀeobyejer, veeìkeÀ ³ee meeefnl³eeletve Dele=Hle YeeJevee HetCe& nesleevee
efometve ³esleele.
efmeiceb[ ÖeÀe@F&[ves ceveesefJeMuesceeveJee®³ee Dele=Hle YeeJevee nîee mJeHveHetleea®³ee ceeO³eceeletve HetCe& nesle Demeleele. keÀejCe ceeveJe ne
efJeefMe<ì Je³eele®e l³eeuee mJeHvee®ee DeeYeeme nesle Demeles DeeefCe mJeHveHetl eeaceO³es meg×e l³ee®eer
keÀeceJeemeves®eer Dele=Hle YeeJevee HetCe& nesle Demeles. keÀesCel³eener Heg©³esle Demeles . ÖeÀe@F&[®³ee celes leer SkeÀ keÀeceJeemeves®eer Dele=Hle ueQefiekeÀ Jeeme ves®³ee Hetleeameeþer SKeeÐee
Heg©ner ÒekeÀì Je DeÒekeÀì DeMee o esve Debieeb veer mJeHvee®eer Hetleea nesles DeeefCe DeMee®e oesve Debieeves meeefnefl³ekeÀ
ne ceeveJeer DeÒekeÀì YeeJevee DeeHeu³ee meeefnl³eeletve ceeb[le Demelees DeeefCe SkeÀ opexoej keÀueeke=Àleeruee
pevce osle Demelees.
ÖeÀe@F[ves KeN³ee DeLee&ves m eeefnl³e meceer#esuee SkeÀ veJee JeemleJeles®ee ceeie& oeKeJeuee DeeefCe
meeefnl³ee®³ee keÀ#ee ªboeJeu³ee®es efometve ³esles. keÀejCe mJeHveHetleea ner Òel³eskeÀ ceeveJe ÒeeC³ee®eer Demele s.
leMeer®e mJeHveHetleea®ee ogmeje Yeei e cnCepes ceeveJeeves efvece e&CekesÀuesuee ne meeefnl³ee®ee Hemeeje nes³e.
ceeveJeeves DeeHeu³ee DeueewefkeÀkeÀ yeg×er®³ee peesjeJej ,efoJee mJeHvee®³ee DeeOeejeJej®e ns meeefnl³ee®es efvecee&Ce
kesÀues Deens.
ÖeÀe@F[ cnCelees, mJeHve ner mebkeÀuHevee ceeveJeefveefce&le peMeer Dee ns leMeer®e meeefnl³e ner DeMeer®e
keÀuee ceeveJeefveefce&le Deens. p³eeceO³es ceeveJeer ceve ns Deesle Òeesle Yejuesues DeeHeCeeme efometve ³esleele.
meeefnl³eeceO³es YeekeÀueeke=Àleer HetCe& keÀjerle Demelees .meeefnl³eeletve uesKekeÀe®³ee megHle YeeJevesuee veJeer ®eeuevee efceUle Demeles.
DeeefCe cnCetve®e meeefnl³ee®³ee ceg UeMeer peeTve pej DeeHeCe efJe®eej kesÀuee lej meeefnl³ee®eer YeeJ³eeHeejele ef¬eÀ³ee efMeue Demeles Demes DeeHeCeeme meebielee ³esF&ue. meeefnl³e ns ceeveJee®³ee mJeHvejbpevee®es
keÀe³e& ÒeYeeJeerHeCes keÀjerle Demeles. SKeeoer G®®e opee&®eer meeefnl³eke=Àleer ceeveJeeuee efoJee mJeHveele
vekeÌkeÀer®e IesTve peele Demeles.munotes.in

Page 45

45ÒeLece ce eveJeer Yee JeefJeMJee®ee pej DeeHeCe efJe®eej kesÀuee lej ÒeLece mJeHveleb$e ns DeefmlelJeele
Deeues Deens DeeefCe l³eeb®eer Hetleea keÀjC³ee®³ee JesieJesieUîee ceeO³ecee®³ee Devegmeeefnl³eelener meb%es®³ee -Demeb%es®³ee Heele UerJe©ve meeefnl³eele meeQo³e& efvecee&Ce nesle Demeles. meeOeej CeHeCes
DeeHeCe meeefnl³e ns ceg Uele®e oesvener Debieeves yeveuesues Demeles ;HeCe pes DeefleMe³e G®®e opee&®es efueKeeCe
Deens,meeefnl³eke=Àleer Deens l³eeceO³es mJeHvejbpeven erDeeu³ee®es e fometve ³esle Demeles. meeefnl³ee®³ee ³ee
oesvner Debieeves efJe®eej kesÀuee lej meeefnl³eele uesKekeÀeb®³ee megHle YeeJeves®ee GêskeÀ l³ee®³ee
meeefnl³eke=ÀleerceO³es efometve ³eslees. ceevemeMeem$e ne efJeDeeefCe ceevemeMeem$eele ns mJeHveleb$e MeesOetve keÀe{ues uesDemeles. cnCetve DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esF&ue
keÀer, ceevemeMeem$eer³e meceer#ee ner meeefnl³ee®³ee cetU ieeY³ee®ee ef®eefkeÀlmekeÀ DeY³eeme keÀ©ve
meeefnl³e#es$eeuee veJeer ¢<ìer o sleDemeles.
3.5ÖeÀe@F[ves meeefnl³ee®ee ceveeMeer pees[uesuee mebyebOe ë
meeefnl³e DeeefCe ceeveJeer peerJeve ³eeb®ee DeefleMe³e Ieefve<þ mebyebOe Deens. meeefnl³eele ns ceeveJeer
peerJevee®es Òeefleefyebye mHe<ìHeCes Gceìuesues efometve ³esles. DeeefCe n s meeefnl³e ceeveJeeves®e efvecee&Ce kesÀues ues
Demeu³eecegUs ³ee meeefnl³eele ceeveJeer ceve JeemleJ³e keÀjerle Demeles. cnCetve c eevemeMeem$e%e efmeiceb[
ÖeÀe@F[ves ceeveJeer ceve DeeefCe meeefnl³ee®ee DeefleMe³e Ieefve<þ mebyebOe De meleesne efJe®eej ce eb[tve
meeefnl³eeuee SkeÀ veJeer efoMee DeeefCe iele erefoueer Deens. ÖeÀe@F[®³ee ceveesefJeMuesmeeefnl³eeleerue keÀHeesue keÀuHeerle Ieìvee ,Ie[ecees[er®ee ef®eefkeÀlmekeÀ DeY³eeme nesT ueeieuee DeeefCe ceeveJeer
Deblejcevee®ee MeesOe meeefnl³eeletve peeCeJet ueeieuee . ceeveJeer ceveeleerue DeyeesOe ceve ns meeefnl³ee®³ee
ceeO³eceeletve ÒekeÀì nesT ueeieu³eecegUs l³ee®³ee o[Heuesu³ee YeeJevee lees meeefnl³eeletve ÒekeÀì keÀ ª
ueeieuee. ceeveJee®³ ee keÀener DeyeesOe YeeJevee p³ee JeemevesMeer mebyeb efOele Demeleele l³eeÒel³e#e ÒekeÀì keÀ ª
MekeÀle veener leleerSkeÀ DemeY³e leeJeeìle Demeles. Hejbleg keÀeceJeemevee ner ceeveJee®eer SkeÀ menpeÒeJe=Êeer
Demeu³eecegUs D eeHeu³ee DeyeesOe DeJemLesle l³ee o[Hetve Demeleele .pej DeeHeCe l³eeuee ³ eesi³e efoMee efoueer
lej ceeveJee®es ceeveefmekeÀ meblegueve yejesyej j enles. ÖeÀe@F [®³ee ceevemeMeem$eer³e meceer#es®³ee ceeO³eceeletve
meeefnl³eele Deeuesu³ee ceeveJeer Jeeme ves®ee Òel³e³e ³eslees ner menpeÒeJe=Êeer Deens ns l³eebveer oeKeJetve efoues
Deens. DeeefCe ceeveJeer DeblejerkeÀ YeeJeves®ee, oyeuesu³ee Jeeme ves®ee GêskeÀ meeefnl³eeletve neslees ns l³eebveer
oeKeJetve efoues Deens. DeeefCe lesJneHeemetve®e meeefnl³eele DeyeesOe cevee®es ef®e$eCe keÀjCeejer meb%eeÒeJeener
meeefnl³eÒeJeene®es ef®e$ eCe Peeu³ee®es efometve ³esles. cejeþer meeefnl³eele DeMee meb%eeÒeJeener keÀLee keÀeobyejer®es
³eMemJeerHeCes Òe³eesie Peeu³ee®es efomeles. Goe. Òee. Jemeble keÀevesìkeÀjeb®³ee `Iej' keÀeobyejer®ee ³eeefþkeÀeCeer
GuuesKe keÀjeJee ueeiesue .lemes®e efJeÞee ce yes[keÀj ³eeb®³ee `jCeebieCe 'Demesue efkebÀJee yee.meer. ce{xkeÀjeb®³ee
`je$eer®ee efoJeme', `leebye[er ceeleer', `HeeCeer '³ee meJe&®e meeefnl³eke=Àleer®ee pej DeeHeCe efJe®eej kesÀuee lej
³eeletve ceeveJeer YeeJevee®es DeÒekeÀìHeCee®es ef®e$eCe Peeuesuesefomeles . l³eecegUs meeefnl³e #es$eele Yeeyeoueueer keÀejCe Òe®eefuele YeeÒekeÀì keÀjC³eemeeþer mJeHveeleerue Kebef[le DeeefCe DeyeesOe cevee®ee JesOe Iesleevee l³eeleerue JesieJesieUîee
Òeleercee DeeefCe Òele erkesÀ efvecee&Ce nesT ueeieu³ee DeeefCe meeefnl³eele ogyeexOelee Deeueer .keÀejCe J³eekeÀjCeerkeÀ
¢ef<ìkeÀesCeeHes#ee nîee meb%eeÒeJeener ceO³es efvejeUer®e Yeeoyeuesu³ee ,o[Heuesu³ee YeeJevee b®es ef®e$eCe keÀjerle Demeleevee meeefnl³eele DeefMueuelee Deeu³ee®es efometve
³esles.munotes.in

Page 46

46ceevemeMeem$elep%e efmeiceb[ ÖeÀe@F[ves meeefnl³ee®ee DeeefCe ceeveJeer Deblece&vee®ee mebbyebOe DeefleMe³e
lebleesleble pees[u³eece gUs meeefnl³eele Deblece&vee®³ee KeUyeUer®es ef®e$eCe meeefnl³eele efometve ³esles. Goe.
`nu³ee nu³ee ogog os' ³eele Deece®es®e ueeskeÀ Deecneuee keÀmes efieUe³euee efveIeeuesle, ns Deblece&vee®³ee
KeUyeUer®es ef®e$eCe Deeues Deens. cnCepes®e ³ee efþkeÀeCe er þmeþMeerle ÒeYeeJeer uesKevee®eer DeeJeM³ekeÀlee
veener lej ceeveJeer ceveeleerue iet {eLee&uee cenÊJe ÒeeHle Peeu³ee®es efomeles Goe. yee. meer. ce{xkeÀj ³eeb®eer
`je$eer®ee efoJeme' ner keÀeobyejer ³ee Deveg1. Jee*dce³e ns ceeveJeer cevee®ee DeeefJeceeveJeer efJemebieleerletve mebieleer MeesOele Demeles. Goe. `ces[ Fve Fbef[³ee' ³eeceO³es Ye´äe®eej ne efJeDeens. JeemleefJekeÀ Heenl ee ³eeceO³es mJeeYeeefJekeÀ peerJeve veener. ueeskeÀ pemes pegieej HeÊ es KesUleele, l³eebvee
keÀäe ®eer,cesnvele keÀjC³ee®eer meJe³e veener, les keÀ mes DeeUMeer yeveuesues Deensl~ ³ee®ee MeesOe
ceevemeMeem$eer³e meceer#ee Iesle Demeles. ceevemeMeem$eer³e m eceer#ee ner ceeveJeer Je=Êeer ÒeJe=Êeer®ee MeesOe Iesle
Demeles.
2 ceveg<³ee®³ee ceveeleerue efJe®eej, YeeJevee, keÀuHevee, Jeemevee, Jele&ve F. ®es cetU ceevemeMeem$eer³e
meceer#ee MeesOe leDemele s.lemes®e ceevemeMeem$eer³e meceer#ee ner ceeveJeer Jel e&vee®ee DeY³eeme keÀjerle Demeles.
ceeveJeer YeeJevee, keÀuHevee, Jeeme veeF .c e e v e m e M e e m $ e e r ³ em e c e e r # e e He×leerceO³es DeY³eemeueer peeles.
3. ceevemeMeem$ee®ee meeefnl³eeJej HeefjCeece Peeu³eecegUs ®eueef®e$eHeìemeejKes ef®e$eCe DeeefJeHe×leer lel³ee®³ee Mewueerle yeoue Peeuesuee Deens. l³ee®ee DeeHeCe MeesOe I³eeJe³ee®ee Deens. Goe. `Meeblelee
keÀesì& ®eeuet Deens', `Jee[e ef®ejsyeboer' ³ee le keÀueelcekeÀlee ³esles. jbpet ceemlejyejesyej HeUtve peeles. mebHetCe&
kegÀìgbyee®eer Jeeleenle nesles . Hejbleg ³ee meJe& efþkeÀeCeer keÀueelcekeÀlee Deeueer Deens. ³eele DeMueerueHeCee
Demeuee lejer lees mJeeYeeefJekeÀ Deens. cegueiee -cegueieer -veele keÀMeer Jeeieleele ³eeHes#ee keÀueelcekeÀlee HeenCes
DeeJeM³ekeÀ Demeu³ee®es efometve ³esles. ceevemeMeem$ eer³e meceer#escegUs keÀuee#es$eele HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele
efJekeÀeme Peeuee Deens. keÀues®³ee ceeO³eceeletve ceeveJeer megHle YeeJeves®ee De eefJeDeblejceveeleerue efJe®eej DeefYeJ³ekeÌleer ner mHe<ìHeCes ÒekeÀì nesT ueei eueer DeeefCe meeefnl³eeuee SkeÀ veJeer
efoMee DeeefCe efpeJebleHeCee Deeuee cnCetve meeefnl³e DeeefCe ceevemeM eem$eer³e meceer#ee ³eeb®ee Dev³ees v³e mebyebOe
Deens.
cnCetve®e pegveer meceer#ee peerJeveevegyebOe MeesOekeÀ DeeefCe leÊJeMeesOekeÀ jeefnuee r. JeemleefJekeÀ Heenlee
ceevemeMeem$eer³e meceer#ee keÀueeJeeoer YetefcekesÀ®ee mJeerkeÀej keÀjles. cnCepes ceevemeMeem$eer³e meceer#ee ner
meeQo³e&Jeeoeuee DeefOekeÀ cenÊJe osle Demeles.
ceevemeMeem$ee®ee Jee *dce³eefveefce&leer Jejerue ÒeYeeJe ë
Jee*dce³e efveefce&leer ®³ee ceeies ceeveJeer ceve Demeles. l³eeb®es mJe©He mLeuekeÀeue mebkeÀuHeveebveer
meerefcele kesÀuesues Demeles. Goe. iebieeOej iee[ieerU, Deevebo ³eeoJe ³ee uesKekeÀeb®es ceve l³ee b®³ee
efveefce&leer ceeies Demeles. les ceeveJeer ceve mLe U-keÀeUeMeer efveieef[le Demeles. pevceuee, Jee{uee l³ee
JeeleeJejCee®es, mLeU, keÀeU, ÒeosMee®es mebmkeÀej ns uesKekeÀeJej nesle Demeleele. HetJeea ns ÒeceeCe keÀceer
nesles. veeiejer Yeeieele meeefnl³e efveefce&leer nesle nesleer. leer HeÀkeÌle ceveesjbp eve keÀ©ve SkeÀ keÀueelcekeÀ
peerJeveÒeJeeme l³eele Deesle Òeesle Yejuesuee neslee. HeCe meeefnl³eeuee ceeveJeer peerJevee®ee Deejmee cnìu³eeves
l³eele meJe& ceeveJe peeleer®es oMe&ve Ie[tve Deeues DeeefCe ceevemeMeem$ee ®³ee ÒeYeeJeeves Jee*dce³eD e e e f C e
keÀueeb®es Deblejbie DeeefCe yeefnjbie yeoueu³ee®es efometve Deeues . Goe. meeefnl³ee®³ee ceeO³eceeletve keÀueeJeeomunotes.in

Page 47

47ceeb[e³e®ee keÀer peerJeveJeeo ceeb[e³e®es ns l³ee l³ee uesKekeÀe®³ee peerJeve Mewueervegmeej þjJeues Deens. ûeeceerCe
Yeeieeleerue oefuele ues KekeÀ ne meeOeejCe le:l³eeb®³eeJej Peeuesu³ee Dev³ee³e, Del³ee®eej, peguetce ³eeb®ee
GuuesKe meeefnl³eele keÀjle Demelees. l³eeletve lees peerJeveJeeo DeefleMe³e leUceUerves HeìJetve osC³ee®ee
Òe³elve keÀjerle Demelees. Hejbleg SkeÀe G®®e kegÀUeleerue ues KekeÀ megKe meceeOeeveele lees meeefnl³ee®ee JeeHej
ne HeÀkeÌle DeeefCe HeÀkeÌle efJejbiegUe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer keÀuHeves®es HebKe ueeJetve DeekeÀeMeele YejeN³ee
ceejerle Demelees. l³eeb®³ee meeefnl³eele keÀuesuee HeÀej cee sþs mLeeve Demeles. meeefn l³e ner SkeÀ keÀuee Deens
DeMeer l³eeb®eer cetU YetefcekeÀe DeeHeCeebme efometve ³esle Demeles. Hejbleg ceevemeMeem$eer ³emeceer#es®³ee Go³eeveblej
meeefnl³eeleerue J³ekeÌleer -J³ekeÌleercevee®³ee Deblejcevee®es met #ce DeY³eeme ceevemeMeem$eer³e meceer#esle Peeu³ee®es
efometve ³esles DeeefCe keÀuesuee JeemleJee®eer pees[ efceUle Demeles.
keÀeJ³e ëcejeþer, meeefnl³eefJeéeeceO³es ce{xkeÀjebveer `veJekeÀeJ³e 'DeeCeues. l³eebveer ceeveJeer megHle cevee®ee
DeeefJeGoe. `efHeHeele cesues Deesu³ee Gboerj' ³eeletve ceeveJeer peerJevee®es ef®e$eCe Deeues Deens. ceeveJeer
peerJevee®ee keÀeW[ceeje keÀmee Peeuee Deens. ³ee®es pJeueble GoenjCe ce{xkeÀjeb®³ee keÀefJelesletve ÒekeÀì
nesleevee efometve ³esles . keÀener Yeeie DeveekeÀueve er³e Demeuee lejer l³eeb®³ee meeefnl³ee ®es meeQo³e& Jee{JeC³eele
HeÀej ceesþer Yej He[u³ee®es efometve ³esles.
ce{xkeÀjeb®³ee keÀeJ³ee letve Meyoeb®eer cees[lees[ Deeu³ee®es efomeles. l³eebveer Deblece&veeleerue
peeefCeJeebvee MeyoªHe ÒeeHle keÀªve efoues. l³eeb®³ee keÀefJelesle ³esCeejer ogyeexOelee ne oeskeÀeJ³eeleerue meeQo³ee&uee Heesceeb[C³eemeeþer l³eeb®³ee uesKeveele DeMee Meyoeb®eer cees[lees[ efomeles.
veeìkeÀ ëJemeble keÀevesìkeÀjebveer `Jes[îee®eb Iej Gvnele' ceO³es Deblece&vee®ee MeesOe IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee
Deens. `je³eie[euee pesJne peeie ³esles' ceO³es mebYeepeer HeesjkeÀe Peeuee. l³eeceeieerue Deblec e&vee®ee MeesOe
IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. SkebÀojerle®e ceevemeMeem$eer³e meceer#ee Jesieȳee efoMesves efJekeÀefmele nesT
Heenle Deens. ³eele ³egbieves neleYee j ueeJeuee Deens. l³eeves meecet efnkeÀ DeÒekeÀì cevee®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer
Deens J e Òee®eerve keÀLee, HegjeCe keÀLee, Je´le -JewkeÀu³es , keÀneC³ee, ueeskeÀJee *dce³eeleerue efJeefJeOe keÀLee ³eeletve
ceeveJeer cevee®es ef®e$eCe kesÀues Deens. DeeefCe ueeskeÀmeeefnl³ee®es SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s keÀmes
mLeueeblej nesles ³ee®es efJeMuesHeeìCekeÀj, ÒeYeekeÀj HeeO³es, efo. kesÀ. yes[skeÀj, vejnj kegÀ©bokeÀj ³eeb®es ³ee efþkeÀeCeer GuuesKe kesÀues
Heeefnpes. l³eeb®es meeefnl³e uesKeve ns ceeveJe er ceve YeeJevee®es ef®e$eCe GueIe[tve oeKeJeuesue sDeens.
ceevemeMeem$eer³e meceer#ee ner keÀueeke=Àleer Debeflece ve ceevelee l³eeceeieerue keÀueeJeblee®es ceve,
l³eeb®eer OeejCee, keÀefJelee efveefce&leer®³ee JesU®eer uesKekeÀ -keÀJeer®eer ceeveefmek eÀlee ³ee meeN³eeletve keÀueeke=Àleer
keÀMeer mebYeJeles, ns MeesOeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. Goe. `meejs ÒeJeemeer Ie[er®es', ns HegmlekeÀ efueefnCeejs
pe³eJeble oUJeer `JeÀeue®e¬eÀ' ns veeìkeÀ keÀe efueefnleele. ³eeceeieerue l³eeb®eer ceeveefmekeÀlee MeesOeueer Heeefnpes
³ee meJee&b ®³ee keÀueeke=Àleer®ee MeesOe ns ceevemeMeem$eer³e meceer#ee He×leerceO³es Iesleuee peelees.
ceevemeMeem$e er³e meceer#esle keÀueeJeblee®es J³eeqkeÌleceÊJe meekeÀej nesles Je l³eeletve meeOeuesuee
YeeJeveelcekeÀ leesue F. ®esefJeJes®eve ³esles.munotes.in

Page 48

483.6ceevemeMeem$eer³e meceer#ee He×leer ®eeGo³e
ceeveJeer peerJeveeceO³es YeemJeleë®eer Òeieleer keÀ ªMekeÀuee vemelee. ÒeLece DeeHeCeeme Demes meebielee ³es F&ue keÀer, `ceeveJe' ne ÒeeCeer
Flej ÒeeC³eele yeg×erceeve ÒeeCeer Deens. efJe®eej keÀjCeeje ÒeeCeer Deens. ceeveJeeveer DeeHeu³ee yeg×er®³ee
peesjeJej Deepe ®ebêeJej Jemleer keÀjC³ee®es mJeHve Heenle Deens. ns meJe& ceeveJe DeeHeu³ee YeeefJe®eeje®eer osJeeCe IesJeeCe keÀ ªMekeÀuee l³eecegUs ner Òeieleer meeOeue er Deens. ceeveJe ÒeeCeer ne ceg Uele
YeeJevee ÒekeÀì keÀjCeeje ÒeeCeer Deens l³eeuee Deelce eefJeDeens.
ÒekeÀì nesC³ee®³ee Òeef ¬eÀ³esletve®e ceeveJe evesDeeHeues efJe®eej ogmeN³eeHe³e¥le Heesn®e efJeC³eemeeþer
YeepeerJeveeleerue yeN³ee JeeF&ì Ieìvee, Ie[ecees[er lees YeeefJe®eej ogmeN³eeHe³e¥le Heesn®eJet ueeieuee. ³ee efJe®eeje®³ee osJeeCe IesJeeCeerletve ceeveJeeves SkeÀ efJeMeeue DeMeer
meeefnl³e HejbHeje efvecee&Ce keÀªve SkeÀ DeeþJeCeer®ee þsJee efvecee &Ce kesÀuee Deens. ceeveJe cegUele efJe®eej
keÀjCeeje DeeefCe j[Ceeje, nmeCeeje ÒeeCeer Deens. ³eeletve DeeHeu³ee peerJeveeleerue yeN³ee JeeF&ì Ieìveeb®ee
uesKeepeesKee efvecee&Ce kesÀuee DeeefCe meeefnl³e efvecee&Ce kesÀues Deens.
JesieJesieUs efJe®eejJ eble DeeHeu³ee meeefnl³e efveefce&leerceO³es DeeHeues efJe®eej ogmeN³eeHe³e¥le DeefleMe³e
ceeefce&keÀHeCes Heesn®eJelees. meeefnl³ee®ee cegK³e efJeJ³eeHeejele ceeveJeer ceve ®ekeÀe³e&jle Demel es.meeefnl³eeletve les®e cetle& nesle Demeles DeeefCe meeefnl³ee®es
Jee®evener ns®e ceve keÀjerle Demeles Demes ceeveJeer cevee®es DeeefCe meeefnl³ee®es Deletì Demes veeles Deens.
meceer#ekeÀeuee meeefnl³ee®eer efveefce&leer, meeefnl³ee®es mJe ªHe DeeefCe meeefnl³ee®ee DeemJeeo ³ee leerve DebMee®ee
efJe®eej keÀjeJee ueeielees. DeeefCe ³ee eflevner DebMeeves ceeveJeer ceve ef¬eÀ³ee Meerue nesle Demeles. lej l³ee DebMee®e s
J³eeHeejeb®e smJe©He peeCetve IesC³eeme ceeveJeer cevee®es megJ³eJeefmLele %eeve DeefOek eÀ GHe³eesieer He[sue Demee
efJeéeeme keÀener meeefnl³e meceer#ekeÀebvee Jeeìuee DeeefCe ³ee efJeéeemeeletve ceevemeMeem$eer³e meceer#ee He×leer®ee
Go³e Peeuee.
meceer#e keÀeuee ceeveJeer cevee®ess megJ³eJeefmLele %eeve Demesue lej l³eeuee meeefnl³ee®es DeekeÀueve Je
DeLe&efveCe&³e DeefOekeÀ ®eebieu³ee jerleerves keÀ jlee ³esF&ue. ³ee YetefcekesÀlet ve DeY³eemeele DeeefCe meceer#e sle
ceevemeMeem$ee®eer ceole Iesleueer peeles. ’ceeveJeer cevee®³ee megJ³eJeefmLele %eevee®³ee DeeÞe³eeves
meeefnl³eke=Àleer®eer peer meceer#e e kesÀueer peeles efleuee `ceevemeMee m$eer³e meceer#ee 'cnCelee ³esF&ue. “
meeOeejCeHeCes meeefnl³e efJeéeele ceevemeMeem$eer³e ¢äerves meeefnl³ee®ee efJe®eej ne ogmeN³ee cene³eg×eveblej®e
Deeuee Deens. ³ee Deieesoj meblee bveer cevee®ee efJe®ee j kesÀuee, jeceoemee bveer cevee®es MueeskeÀ efueefnues,
Hejceséeje ®³ee cevee®³ee efveÿgjlesyeÎue ÒeMve efJe®eejues iesues. yeefnCeeyeeF¥veer cevee®es leÊJe%eeve meebefieleues.
meeefnl³e ns ceve DeeefCe yeg×er®ee DeeefJeDemeles. ³ee efJe®eejeletve meeefnl³ee®ee DeY³eeme ceevemeMeem$eer³e He×leerves keÀjC³eele ³eeJee ner He×le Heg{s
Deeueer. Heefnu³ee ÒeLece efmeiceb[ ÖeÀe @F[ves ceeveJeer cevee®ee DeY³eeme kesÀuee. Òeieì cevee®es peeCeerJ eJ e
vesCeerJe³egkeÌle cevee®es mJe ªHe l³eeves Gueie[tve oeKeefJeues. DeepeHe³e¥le HeÀkeÌle Òeieì cevee®ee®e efJe®eej
kesÀuee neslee. ceeveJeer ceveeleerue keÀece J eemeves®³ee Heie[îee®eener ÖeÀe@F [ves efJemleejeves HejeceMe& Iesleuee.
³eeHeg{s `De@[uej' ³ee ceevemeMeem$e%eeves ³ee le Yej Ieeleueer Je ceeveJeer ceveeceO³es Denbceieb[ Je v³etveieb[munotes.in

Page 49

49Demeleele ns meebefieleues .lej keÀeue& meer ³egbie ³eeves Jew³eeqkeÌlekeÀ ceveeyejesyej J³ekeÌle eruee SkeÀ meecet efnkeÀ efkebÀJee
meeceeefpekeÀ ceve Demeles Demee efJe®eej ceeb[uee. ³ee ceevemeMeem$ee®³ee DeY³eemeeletve meeefnl³e efveefce&leer
nesT ueeieueer Je ceevemeMeem$eeves ÒeYeeefJele Peeuesu³ee meeefnl³ee®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer
ceevemeMeem$ee®ee DeY³eeme GHe³egkeÌle Deens Je ceevemeMeem$eer³e ¢äerves mee efnl³ee®ee DeY³eeme keÀjlee ³eslees
ner efJe®eejOeeje Heg{s Deeueer. meeOeejCeleë ogmeN³ee cene³eg×eveblej ceeveJeer peerJeveele HeÀej ceesþer
GueLeeHeeueLe Peeueer Je l³ee®ee HeefjCeece Jee*dce³eeJejner ceesþîee ÒeceeCeele Peeuee. ³ee meJe& Òeef¬eÀ³esletv e
ceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee Giece Peeuee.
ceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee Go³e ne 19J³ee MelekeÀele Peeuee Deens. Òeefme× ceevemeMeem$e%e
DeeefCe ceveesefJeMuesceeveJeer cevee®³ee ¢ ef<ìkeÀesveeletve meeefnl³ee®ee Gueie[e nesT u eeieuee DeeefCe efmeiceb[ ÖeÀe@F [®³ee
efJe®eeje®ee ÒeYeeJe ne Flej meeefnl³ekeÀejeJej Peeuee DeeefCe l³eeletve®e ceeveJeer cevee®³ee mebkeÀuHevesletve®e
ceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee Go³e Pe eu³ee®es efometve ³esles. ÖeÀe@F[®³ee keÀuHeveeb®ee meeefnl³e
meceer#ekeÀebJejerue Heefnuee ne ÒeYeeJe cnCepes meeefnefl³ekeÀe®³ee DeebleefjkeÀ peerJevee®ee megKe, ogëKe,
mebIel³eeceO³es `Foce efkebÀJee meg Hleecee (F[)' ne Yeeie l³eeves ceeCemee®³ee DeyeesOe cevee®es ÒeefleefveefOelJe
keÀjCeeje Demes ceeveues Deens. lemes®e ceeCemee®³ee DeveskeÀ F®íe, Jeemevee, efJekeÀej ¿ee®ee Foced®ee
DeeefJeÖeÀe@F[ves ÒeK³eele ÒeyeesOevekeÀej keÀueeJeble efueDeesveeoex o eqJnvmeer ¿ee®³ee keÀueeke=Àleer®ee
ceveesefJeMuesJesOe Iesleuee DeeefCe l³ee DeeOeejs keÀueeefveefce&leer efJeceveesefJeMues3.7ceevemeMeem$eer³e meceer#esJej keÀeue& ³egbie ®ee ÒeYeeJe ë
ceevemeMeem$eer³e meceer#ee ner ceg Uele ceeveJeer cevee®es Meem$eer³e He×leerves efJeMuesDemeles. ³ee meceer#ee He×leer®ee Go³e efmeiceb[ ÖeÀe @F[ves k esÀuee Demeuee lejer ceevemeMeem$eer³e meceer#ee
He×leer®ee efJekeÀeme cee$e keÀeue& ³egbieves kesÀu³ee®es efomet ve ³esles. keÀeue& ³egbie ne ceg Uele ceevemeMeem$e%e nes³e.
ÒeLece l³eeves DeeefoyebOee®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer DeeefCe ceevemeMeem$eer³e me ceer#es®ee efJekeÀeme meeOeuee Deens.
l³eebveer DeeHeu³ee ’Dee@ve o efjuesMeve Dee@HeÀ Deve@efueefìkeÀue mee³ekeÀe@uee@peer ìt HeesSefìkeÀ Deeì&“ ³ee
DeeHeu³ee efveyebOeele Demes mHeä kesÀues Deens keÀer, keÀefJeleeb®es YeeJeveelcekeÀ DeeJneve ns Jee®ekeÀe keÀ[s efJeMesleerJe´lesves Heesn®ele Demeles. keÀejCe Jee®ekeÀ keÀefJelee Jee®eleevee DeeHeu³ee ceveeleu³ee DeyeesOe
(DevedkeÀe@vMeme) MekeÌleer®ee JeeHej keÀjlees Je keÀefJeleeb®³ee DeeMe³eevegmeej lees GÊesefpele ceve efvecee&Ce nesle
Demeles. ¿ee Me keÌleer cnCepes®e DeeefoyebOe nes³e. meeefnl³eeleerue cetue Òeeflecee Jee DeeÐelece Òeeflecee
(efÒecee@ef[&Deue Fcesef peme) nesle ceeCemeeb®³ee meecet efnkeÀ DeyeesOeele (keÀueseqkeÌìJn DevedkeÀe@vMeme)
ceeveJepeeleer®³ee DeveskeÀ efHe{îeeb®³ee SkeÀe®e Òeke Àej®³ee DemebK³e DevegYeJeeb®es meeþuesues DeJeMesDemele ele.les keÀe ner efJeefMe<ì ÒeefleceebceOetve mebIeefìle nesleele Demes keÀeue& ³egbie ceevelees. DeMee ÒekeÀejs ³egbie
vesceevemeMeem$eer³e meceer#esle Yej Ieeleueer Deens.munotes.in

Page 50

50ceevemeMeem$eer³e meceer#ee ner ceeveJeer ceve Gueie[tve oeKeJele Demeles. meeefnl³e ne ceeveJeer
peerJevee®ee Deejmee Deens. Òel³eskeÀ meeefnl³eke=ÀleerceO³es ceeveJeer ceve DeesleÒeesle Yejuesues Demeles. ceeveJe
DeeHeu³ee megHle DeJemLesleerue YeeJevee®ee GêskeÀ keÀLee ,keÀeobyejer, keÀefJelee b®³ee ceeO³eceeletve FlejeHe³e¥le
Heesn®e Jele Demelees. meeOeejCeHeCes meeefnl³eke=Àleer ner uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee ceveesefJeMJee®ee
DeeefJePeeu³ee®es efomeles. cnCetve®e ceevemeMeem$eer³e meceer#ee ner meeefnl³eele JesieJesieȳee ªHeele Deeu³ee®es
efomeles. cnCepes®e meeefnl³e ns ceeveJeer ceveeuee Deeuneo osles DeeefCe ³ee®e Òeef¬eÀ³esletve meeefnl³eele
je@ceBefìPe ceceO³es peeefCeJes®³ee HeeleUerJej Ie[le Demeles. JeemleefJekeÀ Heenlee ceevemeMeem$eer³e
meceer#eeHe×leerves meeefnl³e efveefce&leer ner peeefCeJes®³ee HeeleUerMeer mebueive Deens Demes ceeveues lejer efle®³eele
vesefCeJes®³ee DeyeesOe cevee®³ee HeeleUer Jejerue efJeéee®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej DeeefJeDeens. l³eecegUs efleLes uesKekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe ceveesefJeée ³ee ÒekeÀeje®³ee Meyoebvee SkeÀ JesieUe DeLe& ÒeeHle
neslees. meeefnl³ee®eer efveefce&leer peeefCeJes®³ee HeeleU erJej nesle Demeueer lejer efle ®es HeeUscegUs uesKekeÀe®³ee meg Hle
YeeJeveeb®ee DeeefJemeeefnl³eke=Àleer efvecee&Ce keÀjerle Demeleevee uesKekeÀ DeeHeues DevegYeJe l³ee®³ee meg Hle ceveeleerue
efJe®eej l³eeletve meceepeele Jee{le ® eeueuesueer efJeke=Àleer ³eeb®ee meefJemlej Gueie[e DeeHeu³ee keÀLee,
keÀefJelee, veeìkeÀ, keÀeobyejer®³ee ceeO³eceeletve mHeä ceeb[le Demelees. uesKekeÀe®³ee DeyeesOe ceveeleerue
Òeef¬eÀ³ee meeefnl³eke=Àleer®es DevegYeJe DeefOekeÀ vescekesÀHeCeeves ceeb[l ees ner ceevemeMeem$eer³e meceer#es®eer OeejCee
Deens.
DeeHeCe keÀe³e ,keÀmes Deenesle ³ee®eer peeCe erJe nesles DeeefCe `Den b'e f o m e l e e s ns meeOeejCeHeCes
Jeeml eJee®es leÊJe Deens Demes ÖeÀe@F [ ceevelees. lemes®e `Del³ebn' cnCepes DeeHeu³ee ke=Àleer Gke Ìleer®es
cetu³eceeHeve keÀjCeejer MekeÌleer cnCepes®e DeeHeu³ee efþkeÀeCeer Demeuesueer meodmeoefJeJeskeÀyeg×er nes³e. ner
veerleerMeer mebbyebefOele Deens. peeefCeJes®³ee ¢äerves DeveekeÀueve er³e DemeCeejer cetuelece vewmeefie&keÀ ÒesjCeebveer
Yejuesueer, l³eeb®es meceeOeeve keÀjleevee Dev³e keÀesCel³eener ieesäer®es Yeeve ve þsJeCeejer DeeHeu³eeleerue MekeÌleer
cnCepes `lele' ner megKeleÊJeeMeer mebyebefOele Deens. Demes mHeäerkeÀjCe ÖeÀe @F[o s l e e s .
ceeveJe ne meeOeejCeHeCes efoJeemJeHve keÀe jbieJelees? ³eeb®es mHe äerkeÀjCe osle Demeleevee ÖeÀe@F [
cnCelees keÀer, ceeveJeer ceveebleerue efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee F®íe Je JemlegefmLeleer®eer peeCe erJe ³eele vesnceer ÜdbÜ
Demeles. `Denb ' uee ³eeletve ceeie& keÀe{e³e®ee Demelees. DeeHeu³ee F®íeb®eer le=Hleer keÀ jC³eemeeþer ceeCemeeuee
JemlegefmLeleerle DevegketÀue yeoue Ie[Jetve DeeCelee ³esle veener. les Meke̳e Peeues veener lej ceeCetme efoJeemJeHves
jbieJelees DeeefCe l³eeÜejs DeeHeu³ee F®íeb®eer le=Hleer keÀ©ve Ieslees. efoJeemJeHveeceeies ceeCemee®³ee oesve ÒecegKe
F®íe Demeleele. l³ee cnCepes peieele ceesþsHeCe efceUJeC³ee®eer F®íe Òel³eskeÀ ceeveJeeuee Demeles lemes®e
ueQefiekeÀ ÒesjCee le=Hleer®eer F®íe ³ee oesve F®íeMekeÌleer JeemleJeele HetCe& veener Peeu³ee lej J³ekeÌle er
efoJeemJeHve Heenlees. ³ee F® íe lees jbpeveJeeoer keÀLee ,keÀeobyejerletve HetCe& keÀjerle Demelees. keÀejCe ceeveJeer
ceveeuee jbpeve keÀjCeejer keÀeobyejer ner SKeeÐee efoJeemJeHveemeejKeer Demeles. DeLee&le®e DeMee keÀeobyejerletve
efoJeemJeHvee®es jbpeve Je meeojerkeÀjCe Peeu³ee®e s efomeles DeeefCe l³eeletve Mewueer, mJeYeeJe, j®evee Demes
IeìkeÀner Demeleele l³eecegUs les SkeÀe J³ekeÌleer®es efoJeemJeHve ve þjlee meJee¥vee®e jes®ekeÀ Je ceveesjbpeve nesle
Demeles. keÀeobye jerleerue vee³ekeÀ ne ÒeefleketÀ ue HeefjefmLeleerJej ceele keÀªve ceesþe neslees DeeefCe SkeÀe
Demeeceev³e J³ekeÌleerMeer efJeJeen Ie[Jetve ³eslees. DeLee&le®e l³ee®³ee ueQefiekeÀ ÒesjCeeb®eer le=Hleerner nesleevee
efomeles .leer SkeÀe J³ekeÌleer®eer ve jenlee meJe&meeceev³eeb®³ee mJe ªHeele meJe&ceev³e nesles. Jee mleefJekeÀmunotes.in

Page 51

51peerJeveele SkeÀ G®®eYe´t kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleerMeer DeefleMe³e megboj cegueerMeer efJeJeen DeMeke̳e Demeless Hejbleg
uesKekeÀ ne keÀeobyejerleerue DeefleMe³e iejerye Je keÀle&yeieej vee³ekeÀe®eer efveJe[ keÀªve l³ee®³ee
efoJeemJeHveeb®eer Hetle&lee keÀjerle Demelees DeeefCe leer meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®³ee peerJeveeleerue DeeJe[er®ee ,
Deeveboe®ee efJemeeefnl³eeHegjlee®e ce³ee&efole Demeu³ee®es efomet ve ³esles.
ceeveJeer cevee®ee jmeemJeeo ceevemeMeem$eer³e meceer#ee Iesle Demeles.
1) keÀuee efveefce&leer®es mJe ªHe cetUele®e efJeJes®eveelcekeÀ Demeles. uesKekeÀe®³ee oyeuesu³ee Jeemeveebvee ÒekeÀì
nesC³eeme JeeJe efceUeuee cnCepes l³eeuee DeeefCe De Mee ef®e$eCeeves DeÒel³e#eHeCes Jee®ekeÀeb®es efJeJes®eve
nesTve Jee®ekeÀeuee DeMee oesIeebveener ef®eÊeMeebleer ueeYele Demeles.
2) ceevemeMeem$eer³e He×leer®³ee meceLe&keÀele keÀuesle DeMueerueles®eer Deesj[ keÀjCes efvejLe&keÀ Deens.
keÀejCe keÀesCel eener keÀueeJeble ceeveJeer ceveeleerue menpe ÒeJe=Êeeruee ÒekeÀì keÀjlees. l³ee vewmeefie&keÀ
Demeu³eeves l³eeefJe©× nekeÀejer keÀjCes efvejLe&keÀ Deens. Goe. `efieOee[s', `meKeejece yeeF¥[j',
`Depeiej' DeMee HegmlekeÀebyeÎue pesJne iepeyepe nesles lesJne ceevemeMeem$eer³e meceer#ee DeMee
keÀueeke=Àleer®es meceLe&ve®e keÀjles. ceeveJeer cevee®³ee iet{ J³eeHeeje®eer GkeÀue keÀjC³ee®ee Òe³elve iesu³ee
MelekeÀele ceesþîee ÒeceeCeele Peeuee. l³ee®ee HeÀe³eoe meceer#ekeÀ Je keÀueeJeble oesIeebveener nesle Deens .
keÀueeJeble oyeuesu³ee YeeJevee J³ekeÌle keÀjlees. lesJne l³ee®es ef®eÊe ÒemeVe nesles. menpe mJeeYeeefJekeÀ
Deens. les Deeues Heeefnpes. Mueerue -DeMueerue ns®e kesÀJne kesÀJne l³ee keÀueeke=Àleer®ee Deelcee nesTve
yemeleele.
3) ceevemeMeem$eer³e mec eer#ee He×leerle keÀueeke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve uesKekeÀe®³ee J³e eqkeÌleceÊJee®ee
l³ee®³ee efveefce&leerMeerueles®ee MeesOe IesCes cenÊJee®es Demeles.
4) keÀJeer®eer uesKevekeÀeueerve ceveefmLeleer, efleves Iesleuesues keÀefJeles®es ªHe ³eeb®eer Meyo ®e®ex®³ee DeeOeejeves
kesÀuesueer ce erceebmee Demeles.
5) ceevemeMeem$eer³e meceer#ee He×leerle mepe&ve Òeef¬eÀ³es®ee pees MeesOe Demelees lees ef®eefkeÀlmekeÀ
DeJeueeskeÀveHej HeCe keÀueeke=Àleerefveÿ Demelees.
6) mepe&keÀles®ee MeesOe IesCeejs DebleoMe&v e Demeles. Goe. ceeOeJe Dee®eJeue ³eeb®eer meceer#ee
keÀeobyejer -yeKej –jIegveeLee®eer Þeer. pe. peesMeer
`meeefJe$eer' -Heg. efMe. jsies, keÀefJelee -`ceeueJetve ìekeÀ oerHe'
megjsMe Yeì ³eeletve Deblejbie MeesOekeÀ Demeles. 1) O³es³e, 2) mJe©He, me eefnl³ee®ee DeemJeeo,
jmeefme×eble, ke@ÀLeeefme&me®es mJe©He mecepeeJetve IesC³eemeeþer ceevemeMeem$ee®es me ene³³e Iesleues peeles.
3.8ceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee ¢efäkeÀesCe ë -
meeefnl³e meceer#es®³ee JesieJesieȳee ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues peele s. l³ee l³ee meceer#es®es mJe©He,
efle®eer GefÎ<ìîes, efle®³eeleerue keÀueeefJemeeefnl³ee®es efJeMuesner ceeveJeer Deblece&vee®ee MeesOe Iesle Demeles. lemes®e DeeefJe/ uesKekeÀe®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjleevee efomeles. meeefnl³eke=Àleer ner uesKekeÀe®³ee J³eefkeÌlec eÊJee®eer,munotes.in

Page 52

52l³ee®³ee keÀuHeveeMekeÌleer®ee l³ee®³ee YeeJeYeeJeveeb®ee DeeefJemeceer#ee uesKekeÀe®eer Deelceefveÿe l³ee®³ee YeeJeveelcekeÀ DeJemLes®eer GlkeÀìlee, leerJe´lee l³ee®eer peieekeÀ[s
HeenC³e e®eer ¢äer ³ee meboYee&le meeefnl³ee®ee efJe®eej keÀjleevee efomeles. l³eeb®es cetu³e efveef½ele keÀjles.
jesceBefìkeÀ HejbHejsleerue meceer#e keÀebveer ³ee ÒekeÀej®ee DeJebueye ceevemeMeem$eer³e meceer#ee DeJeuebye Demeles.
meeefnl³eke=Àleer ner uesKekeÀe ®³ee J³e eqkeÌleceÊJee®ee ceveesefJeéee®ee DeeefJejesceBefìefmePece®eer OeejCee ceevemeMeem$eer³e meceer#e sle JesieJesieȳee ªHeele Deeuesueer Deens.
jesceBefìefmePececeOeerue J³eefkeÌleceÊJe ceveesefJeée ³ee ÒekeÀeje®³ee Meyoebvee ³ee me ceer#esle ceevemeMeem$eer³e me boYe&
ueeYeues Deens. jesceBefìefmePececeO³es ³ee ÒekeÀej®³ee Meyoeb®es DeLe& cegK³eleë peeefCeJes®³ee HeeleUerMeer mebueive
Deensle. ³ee Gueì ceevemeMeem$eer³e meceer#e eHe×leerves meeefnl³eefveefce&leer ner peeefCeJes®³ee Hee leUerMeer mebueive
Deensle.
ceevemeMeem$eer³e meceer#e eHe×leerves meeefnl³e efveefce&leer ner peeefCeJes®³ee HeeleUerJejerue ceeveJeer
Demeueer lejer efle®³eele vesefCeJes®³ee, DeyeesOe cevee®³ee HeeleUerJejerue efJeéee®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej
DeeefJeMeyoebvee SkeÀ JesieUe DeLe& ÒeeHle neslees. meeefnl³eefveefce&leer peeefCeJes®³ee HeeleUerJej nesle Demeueer lejer ³ee
HeeleUerJejerue IeìkeÀ ner meeefnl³eke=Àleerle Demeues lejer efle®eer HeeUscegUs uesKekeÀeueener De%eele Demeuesu³ee
l³ee®³ee ceveesefJeéeele Demet MekeÀleele. SKeeÐee meeefnl³eke=Àleerleerue Òeeflecee -ÒeeflekesÀ SketÀCe®e DeeMe³e Je
©HeefJeMesDeyeesOe ceveeleerue Òeef¬eÀ³ee keÀUu³eeJej nesle Demelees. DeLee&le®e l³eecegUs meeefnl³eke=Àleer®es DeeHeues DevegYeJe
DeefOekeÀ vescekesÀ ³eLeeLe& nesles. ner ceevemeMeem$eer³e meceer#e s®eer OeejCee Demeu³ee®es efometve ³esles.
meeefnl³eke=Àleer®ee uesKekeÀe®³ee ceveeMeer mee#eele mebbyebOe Demelees. meeefnl³eke=Àleerle ner
J³eeqkeÌlejsKee Je l³ee®³ee ceeveefmekeÀ DeJemLeeb®es ef®e$eCe Demeles. DeeefCe efle®³eeleerue Ieìveebvee ceeveefme keÀ
meboYe& Demelees. meeefnl³evegYeJee®eer Òeef¬eÀ³ee ner ceeveefmekeÀ mJeª Hee®eer Demeles. l³eecegUs cevee®³ee Ie[Ceer®es
%eeve pej Peeues lej ³ee meJe& iees<ìerJej ÒekeÀeMe Hee[t MekesÀue DeMeer ceevemeMeem$eer³e meceer#e sle Iesleueer
peeles. uesKekeÀe® es ceveesefJeée meeefnl³eke=Àleerleerue DeeMe³eeuee Demeuesues ceeveefmekeÀ meboYe& ³ee mebbyebOeer®eer
keÀceer DeefOekeÀ ®e®ee& Òee®eerve keÀeUeHeemetve Peeuesueer oeKeJelee ³esF&ue Hejbleg efleuee ceevemeMeem$eer³e meceer#ee
cnCelee ³esCeej veener. KeN³e eD e L e e & v e s ceevemeMeem$eer³e meceer#e e He×leer ner 19J³ee MelekeÀele®e ³ee
meceer#e s®³ee ¢ ef<ìkeÀesCeeuee ÒeejbYe Peeuee Deens. efmeiceb[ ÖeÀe@F[®ee ceevemeMeem$e%ee®³ee ceveeefJekeÀener efme×ebleebceO³es ³ee meceer#e s®ee Hee³ee Ieeleu³ee®es efo metve ³esles. l³eeves kesÀuesu³ee ceveesefJeMuesmeceer#ee ¢ef<ì keÀesCe efJekeÀefmele Peeuee l³eecegUs l³eeuee ceveese fJeMuescnCelee ³esF&ue. ÖeÀe@F[®es efme×ebleele ³ee meceer#e s®³ee ¢ef<ì keÀesCee®ee Hee ³ee Demeu³eecegUs l³eeb®eer ÒeejbYeer
Lees[ke̳eele keÀ©ve Iesleueer Deens. ÖeÀe@F[ves ceveeefJe(Conscious )yeesOeHetCe& (Pre-conscious )DeeefCe DeyeesOe Jee vesCeerJe (Unconscious )DeMee
leerve ceev eefmekeÀ Òeef¬eÀ³ee®es DeeefCe Denb (Ego)Del³enb (Super Ego )Je lele (Id)DeMee ceveeleerue
leerve MekeÌleer keWÀêeb®es efJeJes®eve kesÀues Deens. DeeHeu³ee peeefCeJes®³ee HeeleUerJejerue Ie[ecees[er cnCepes meyeesOe
Òeef¬eÀ³ee DemHegÀì DeMee peeefCeJee c nCepes yeesOeHetCe& Òeef¬eÀ³ee DeeefCe vesefCeJesleerue keÀOeer ner ve keÀUCeeN³ee
Ie[ecees[er cnCepes Demeb%e DeyeesOe Òeef¬eÀ³ee nesle. cevee®³ee ³ee eflemeN³ee Òeef¬eÀ³esleerue cetuelece ÒesjCee
ÒeJe=Êeer®eer peeCeerJe DeeHeu³eeuee keÀOeer ner efometve ³esle veener.munotes.in

Page 53

533.9ceevemeMeem$eer³e meceer#es®³ee ce³ee&oe
ceevemeMeem$eer³e meceer#es le cejeþer Jee*dce³ee®eer ef®eefkeÀlmee keÀjerle Demeleevee ®ebêkeÀeble
yeebefoJe[skeÀjebveer DeefleMe³e cenÊJeHetCe& DeY³eeme keÀ ªve keÀener ce³ee&oe ner meebefiel eu³ee Deensle.
®ebêkeÀeble yeebefoJe[skeÀj ³eebveer DeeOegefvekeÀ keÀeUele cejeþer meeefnl³ee®ee DeY³eemeHetCe& efJeJes®eve
keÀ©v eceevemeMeem$eer³e meceer#es®³ee keÀener ce³ee&oe ner meebefieleu³ee Deensle.l³eeb®³ee celes ceevemeMeem$eer³e
meceer#es ves ce jeþer meeefnl³eeuee SkeÀ veJeer ¢ä erefoueer Deens. lejerner l³eebveer uesKee®³ee MesJeìer cejeþer
meeefnl³eeleerue keÀeobyejer ³ee Jee*dce³e ÒekeÀejeJej ceevemeMeem$eer³e efme ×eblee®es Òeefleefyebye cejeþerle veener
Demes cele J³ekeÌle kesÀues Deens.
ceevemeMeem$eer³e efme ×eblee®es He[meeo cnCetve meeefnl³eele DeeMe³e, DeefYeJ³ekeÌleer, ceeveefmekeÀ
mJeemL³e, ueQefiekeÀ mebyebOee®es meceLe&ve, Deblece&vee®es oMe&ve, ÒekeÀì, DeÒekeÀì ce veDeMee mebkeÀuHevee
DeJele© ueeieu³ee, SkeÀ veJeer peeCeerJe ceeveme Meem$eeves meeefnl³eeuee efoueer.
HeÀ[ke̳eeb®³ee keÀeobyeN³eeletve JejJej ceevemeMeem$eer³e ¢äer efomeles lej cee[KeesuekeÀj, Heg. ³e.
osMeHeeb[s ³eeb®³ee keÀeobyeN³eebletve ÖeÀe @F[®³ee efme×eblee®ee ÒeYeeJe peeCeJelees. ÖeÀe @F[®³ee efme×ebleevegmeej
keÀueeJeble DeeHeu³ee efve`Yebieuesues osTU', `cegkeÌleelcee' ceOeerue keÀLeevekeÀele DeveweflekeÀ Òesce, Jeemevee DeMee mebkeÀuHevee ³esleele
lej Heg. ³e. osMeHeeb[s ³eeb®³ee `megkeÀuesues HegÀue' meoeHegÀueer ³eeleerue ³eeefvekeÀe ceveesefJe%eeve ÒeCeeueervegmeej
peieleevee efomeleele. cejeþer meeefnl³eeJej ceevemeMeem$eer³e ÒeYeeJe peeCeJeuee lejer HetCe&leë ceevemeMeem$eer³e
¢<ìer yeeUietve uesKeve Peeuesues veener DeMeer K eble ®ebêkeÀeble yeebefoJe[skeÀj ceeb[leele.
Lees[ke̳eele, ceevemeMeem$eer³e mebkeÀuHeveeb®ee þmee cejeþer meeefnl³eele Gceìt ueeieuesuee Demeuee
lejer mebHetCe& ceevemeMeem$eer³e ¢efäkeÀesve þsJetve cejeþer meeefnl³eele uesKeve ceesþîee ÒeceeCeele nesle evee
efomele veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)ÖeÀeF[®eer ceveesefJeMues3.10 meceejesHe
ceeveJeer cevee®eer GkeÀue ner ceevemeMeem$e keÀjerle Demeles. 19 J³ee MelekeÀele Go³eeme
Deeuesu³ee ceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee meeefnl³ee®³ee oeueveele cenÊJee®eer YetefcekeÀe Demeu³ee®es efometve
³esles. ceevemeMeem$e ns ceeveJeer Jele&vee®es met #ce DeJeueeskeÀve keÀjerle Demeles. yeeueHeCeeHeemetve lesmunotes.in

Page 54

54Je=×eHekeÀeUeHe³e¥le SketÀCe ceeveJeer YeeJe YeeJeves®ee DeY³eeme keÀjerle Demeles. JeemleefJekeÀ Henelee
ceevemeMeem$e ns ceeveJee®³ee DeefmlelJeeyejesyej ®e ceevemeMeem$ee®ee Go³e Peeuee Deens. HeCe ceevemeMeem$e
ns cee$e DeeOegefvekeÀ keÀeUele HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele efJekeÀeme HeeJeu³ee®es efometve ³esles. ceevemeMeem$ee®ee
efJekeÀeme `ceveesefJeMues DeeHeu³ee efme×ebleele ceeb[uee Deens. meeefnl³e ns SkeÀ ceeveJeer Deelc³ee®es efJeMuesceevemeMeem$e ns ceeveJeer Deblejcevee®es DeY³eeme keÀjerle Demeu³eecegUs ceevemeMeem$e DeeefCe meeefnl³ee®ee r
pees[ ner ÖeÀe@F [ves yemeJeueer Deens. ceevemeMeem$eer³e meceer#ee ner ceeveJeer ceveeJejerue o[HeCe otj keÀjerle
Demeles. ceeveJee®³ee megHle YeeJevee bvee ³eesi³e efoMee osC³ee®es keÀe³e& ceevemeMeem$eer³e meceer#ee He×leerle
keÀjerle Demeles. meeefnl³e eleerue DeveekeÀueve er³e ogyeexOe Demeuesu³ee meeefnl³e IeìkeÀe®eer GkeÀue ner
ceevemeMeem$eer³e meceer#ee keÀjerle Demeles.
meeefnl³eeletve ceeb[uesu³ee megHle efJe®eeje®eer ceeb[Ceer ner ceevemeMeem$eer³e meceer#es®³ee
ceeO³eceeletve Jee®ekeÀeuee uesK ekeÀeb®es efJe®eej l³eeb®eer YeeJevee, ner Jee®ekeÀebHe³e¥le Heesn®ele Demeles. cnCetve
ceevemeMeem$eer³e meceer#ee mecepetve IesC³eemeeþer DeeHeCeeme ceevemeMeem$eer³e meceer#e s®es ef$emlejer³e mJeªHe
mecepet ve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
meeefnl³e efvec ee&Ce keÀjerle Demeleevee uesKekeÀ, keÀJeer, veeìkeÀkeÀej DeeHeu³ee Deepegyeepetuee
Ie[uesu³ee Ieìvee Ie[ecees[er®ee met#ce DeY³eeme keÀjerle Demelees DeeefCe l³ee®³ee megHle ceveeJej l³ee l³ee
HeefjefmLeleer®ee HeÀej ceesþe HeefjCeece Peeuesuee Demelees l ³eeletve lees meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer, þsJetve
meceepeeleerue efJemebieleerJej yeesì þsJetve SKeeoer meeefnl³eke=Àleer®eer efveefce&leer keÀjerle Demelees DeeefCe les megHle
efJe®eej meceepeeHe³e¥le Heesn®eJeC³ee®es keÀe³e& keÀjles DeeefCe ceevemeMee m$e meceer#ee ner l³ee®eer Heg<ìer keÀjerle
Demeles. meeefnl³eeleerue Deeuesu³ee DeveekeÀueveer³ e Yeeiee®es met #ceHeCes efJeMueskeÀjerle Demelees.
efmeiceb[ ÖeÀe@F [ves ns ceveesefJeMues³esles. JesieJesieUîee keÀeueKeb[ele ceeveJeer YeeJevee yeouele Demeleele. ³ee yeoueCeeN³ee ceeveJeer ceveeuee SkeÀe
Meem$eele yeebOeues ns keÀece keÀþ erCeDemeues lejer efmeiceb[ ÖeÀe@F [ves ceeveJeer cevee®es efJeMuesDemeleevee megHle YeeJevesuee ³eesi³e Demee v³ee³e efou³ee®es efometve ³esles. keÀejCe ceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee
HeÀej ceesþe ÒeYeeJe meeefnl³eeJej Deens. meeefnl³e DeeefCe ceeveJe ³eeb®ee DeefleMe³e peJeU®ee mebyebOe Deens.
meeefnl³ee®³ee c eeO³eceeletve ceeveJeer ceve Gueie[le Demeles DeeefCe ceevemeMeem$eer³e meceer#ee ner l³eeb®ee
efJeMuesceevemeMeem$eer³e meceer#es®ee HeÀej ceesþe ÒeYeeJe Deme u³ee®es efometve ³esles.
3.1 1meboYe&ûebLe
1) kegÀuekeÀCeer, Jee.ue. : ` meeefnl³e : mJeªHe DeeefCe meceer#ee '-Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF&
2) [e@. osMecegKe, De©Cee : ` meeefnl³ee®es cece&yebOe '-efJepe³e ÒekeÀeMeve, veeieHegj
3) kegÀuekeÀCeer&, i ees.ce. : ` veJemeceer#ee : keÀener efJe®eej ÒeJeen '-cesnlee HeefyueefMebie neTme, HegCes
4) efMejJee[keÀj, kesÀ.j. : ` meeefnl³eJesOe '-cesnlee HeefyueefMebie neTme, HegCes.munotes.in

Page 55

553.1 2vecegvee ÒeMve
De) oerIeexÊejer ÒeMve :
1) ceevemeMeem$eer³e meceer#ee cnCepes keÀe³e?
2) efmeiceb[ ÖeÀe@F [®ee ef$emlejer³e efme×eble meebiee.
3) keÀeue& ³egbie ®ee efJe®eej mHe<ì keÀje.
4)ceevemeMeem$eer³e meceer#es® ³eec e ³ e e & o em e e b i e e .
ye) ueIegÊejer ÒeMve
1) meeefnl³eele ceveesefJeMues2) meeefnl³e cnCepes keÀe³e?
3) ceevemeMeem$eer³e meceer#es®es meeefnl³eeleerue GHe³eespeve meebiee.
4) `ceevemeMeem$eer³e meceer#ee Deblece&vee®ee MeesOe Iesles' mHe<ì keÀje.
5) efmeiceb[ ÖeÀe@F[®es efJe®eej.
keÀ) efìHee efuene :
1) ceveesefJeMues2) ceevemeMeem$eer³e meceer#ee
3) ³egbie
4) efoJeemJeHve



munotes.in

Page 56

56IeìkeÀ -4
GHe³eesefpele meceer#ee -ªHeJeeoer meceer#ee He×leervegmeej
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìîes
4.1 ÒemleeJevee
4.2 ªHeJeeoer meceer#ee He×leer®es GHe³eespeve
4.3 efkeÀ[uesue er ceeCemes (keÀLee) -iebieeOej iee[ieerU
4.4 keÀeJeUîee ef®eceCeer®eer iees<ì (keÀLee) -ieewjer osMeHeeb[s
4.5 oce³ebleer mJe³ebJej (keÀeJ³eebMe) -jIegveeLe Hebef[le
4.6 jbiee ³esF& Jees (keÀeJ³e) -%eevesÍJej
4.7 lekeÌlee (keÀefJelee) -De©Ce keÀesueì keÀj
4.8 SskeÀ peje vee (keÀefJelee) -Fbefoje meble
4.9 meceejesHe
4.10 meboYe&ûebLe met®eer
4.11 HetjkeÀ Jee®eve
4.12 vecegvee ÒeMve
4.0 GefÎ<ìîes
1) meeefnl³ee®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer ªHeJeeoer meceer#ee He×leer®es GHe³eespeve keÀmes keÀ© Mek eÀlees
³ee®es %eeve nesF&ue.
2) ªHeJeeoer meceer# eeHe× leer®es GHe³eespeve O³eeveele ³esF&ue.
3) keÀLee ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®es ªHeJeeoer meceer#es®³ee DevegMekeÀlees ³ee®eer ceeefnleer efceUsue.
4) ªHeJeeoe r meceer#ee He×leer®es DeJeuebyeve keÀ©ve `keÀefJelee' ³ee meeefnl³eÒekeÀeje®es efJeÍueskeÀjlee ³esF&ue ³ee®es %eeve nesF&ue.
4.1 ÒemleeJevee
efJeÐeeLeea efce$enes, DeeHeCe ³eeHetJeea meceer#es®es mJeªHe, efle®eer GefÎ<ìs ³eeyeeyele efJemlee jeves
ceeefnleer Iesleueer Deens. lemes®e ªHeJeeoer meceer#ee He×leer DeeefCe ceevemeMeem$eer³e meceer#ee He×leer ³eeb®ee
Heefj®e³e keÀ©ve Iesleuee Deens. ner meieUer ®e®ee& mew×ebeflekeÀ HeeleUerJej Peeuesueer Deens. cnCepes®e meceer#ee
efJe

Page 57

57mew×ebeflekeÀ, leeefÊJekeÀ ®e®ee& ne SkeÀ Yeeie Demelees. lej l³ee efme×eblee®ee, meeefnl³e leÊJeeb®ee JeeHej
keÀ©ve meeefnl³ee®es efkebÀJee meeefnefl³ekeÀeb®es cetu ³eceHeeve keÀjCes, ne ogmeje Yeeie Demelees. Òemlegle IeìkeÀele
DeeHeCe ªHeJeeoer meceer#ee He×leer®es GHe³eespeve keÀmes keÀje³e®es Demeles, les HeenCeej Deenesle.
meeceev³ele:, meeefnl³e J³eJenejele meeefnefl³ekeÀ, l³eeves efveefce&uesueer meeefnl³eke =Àleer DeeefCe jefmekeÀ
Demes leerve He#e Demeleele. ³ee leervener IeìkeÀebvee Devev³emeeOeejCe cenÊJe Demeles. ³ee leerve IeìkeÀeb®ee
menmebyebOe ne efvecee&lee >efveefce&le Jemlet >DeemJeeokeÀ Demee Demelees. cee$e jefmekeÀ Jee®ekeÀ / Þeeslee
HeÀkeÌle meeefnl³e Jee®etve efkebÀJee SsketÀve Leebyele veener, lej lees l³eeJej DeeHeueer DevegketÀue efkebÀJee ÒeefleketÀue
Òeefleef¬eÀ³eener osle Demelees. meeefnefl³ekeÀeuee DeMee Òeefleef¬eÀ³ee DeHesef#ele Demeleele. jefmekeÀ efpelekeÀe
ÒeieuYe, efJe ue#eCe, Ye eJeef³e$eer ÒeefleYee DemeCeeje, eflelekeÀer l³ee®eer Òeefleef¬eÀ³ee met#ce, efJeMuesiegCeoesefJeefMe<ì peerJevecetu³es ³eeb®ee keÀeìsk eÀesj JeeHej keÀ©ve meeefnl³eke=Àleer®es efJeMuescetu³eceeHeve keÀjlees, lesJne GHe³eesefpele meceer#ee DeekeÀejeme ³esles. ogmeN³ee Meyoeble meebiee³e®es cnCepes
efJeefMe<ì meceer#ee He×leer®ee, meeefnl³e cetu³eeb®ee JeeHej keÀ©ve meeefnl³eke=Àleer®eer kesÀuesueer meceer#ee cnCepes
GHe³eesefpele meceer#ee nes³e. yeN³ee®e JesUsuee DeMeer meceer#ee mLeU, keÀeU, Jee*dce³eerve HeefjÒes#e,
meceer#ekeÀe®ee ¢ef<ìkeÀesve ³eeb®³ee ÒeYeeJeele ³esC³ee®eer Meke̳elee Demeles. l³eecegUs S keÀe®e meceer#ee He×leer®ee
JeeHej keÀ©vener J³eeqkeÌleHejlJes JesieJesieUs efJeMuesmeceer#ee DeefOekeÀ Jemlegefve<þ DemeCes DeHesef#ele Demeles.
4.2 ªHeJeeoer meceer#ee He×leer®es GHe³eespeve
F.me. 1930 les 50 ³ee keÀeueKeb[ele DeBiuees DecesefjkeÀve meceer#es®³ee #es$eele New
Criticism efkebÀJee Formalism ³ee veeJeeves ªHeJeeoer meceer#es®eer GYeejCeer Peeueer. l³eeceO³es
cegK³elJes J.C. Ransom, Williams Empson, Cleanth Brooks, Williams K.
Wimsatt DeeoeRveer mew×ebeflekeÀ ceeb[Ceer kesÀueer. ªHeJeeoer meceer#ee He×leerle meeefnl³eke=Àleer ne SkeÀ
keÀueeke=Àleer cnCetve efle®³ee meWefê³e ©HeyebOeeJej ue#e keWÀefêle kesÀues peeles. ªHeJeeoer meceer#es®eer
meeefnl³eefJeoesve, meeefnl³eke=Àleeruee SkeÀefpevemeer efkebÀJee meWefê³e ªHeyebOe Demelees. meeefnl³eke=Àleer ceOeerue DevegYeJe,
DeeMe³emet$e, MeyoyebOe, Jeeke̳eyebOe, Òeeflecee, J³eeqke ÌlejsKee, Òemebie, keÀLeevekeÀ, efveJesokeÀ ³ee IeìkeÀeb®eer
SkeÀefpevemeer mebIeìvee cnCepes meeefnl³eke=Àleer®ee ªHeyebOe Demes meeceev³ele: cnìues peeles. (ªHeyebOeemeeþer
j®eveeyebOe efkebÀJee Ieeì Demes He³ee&³eer Meyoner ³eesefpeues peeleele) ³ee Ieì keÀeb®eer efJeefMe<ì jerleerves mebIeìvee
Peeuesueer Demeles. ³ee IeìkeÀebvee SkeÀelce keÀjCeejs keÀesCeles lejer DeeMe³emet$e meeefnl³eke=Àleerle ef¬eÀ³ee Meerue
Demeles. ns DeeMe³emet$e efle®³ee DeveskeÀ IeìkeÀebvee SkeÀelce keÀjerle Demeles. l³eecegUs me eefnl³eke=Àleeruee
SkeÀefpevemeer mebIeìvee ÒeeHle nesles. efleuee®e meWefê³e SkeÀlee Demes cnìues peeles. ³ee meWefê³e SkeÀlescegUs
meeefnl³eke=Àleer®³ee ªHeyebOeeuee keÀueelcekeÀ meeQo³e& ÒeeHle nesles, Demes ³ee meceer#ee He×leerle ie=nerle Oejues
peele s. cnCetve®e ³ee meceer#es®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer peeles. ’ªHeyebOee®³ee DeeÞe³eeves
meeefnl³eke=Àleer®eer meeQo³e&¢<ìerves peer Òel³e#e meceer#ee kesÀueer peeles, efleuee ªHeefve<þ meceer#ee cnCeleele.“
meWefê³e ªHeyebOee®ee efJeMeskeÀeJ³eeLee&le menpeHeCes mebIeefìle Peeuesuee Demelees. lees keÀefJeles®³ee keÀeJ³eeLee&le DebieYetleHeCes Jemele
Demelees. meWefê³e ªHeyebOe ne meeefnl³eke=ÀleerJej yeens©ve ueeouesue e vemelees. cnCetve ªHeJeeoer ¢<ìerletvemunotes.in

Page 58

58meceer#ee keÀjerle Demeleevee meeefnl³eke=ÀleerceO³es efle®³ee DebieYetle iegCeebceO³es DebieYetleHeCes®e Jemele
Demeuesu³ee ªHeyebOee®ee JesOe I³eeJe³ee®ee Demelees. yeens©ve SKeeÐee ªHeyebOee®eer mebkeÀuHevee meee fnl³eeJej
ueeoe³e®eer vemeles. ªHeJeeÐee®³ee celes meeefnl³eke=Àleeruee DeeHeu³eeuee mHe<ìHeCes peeCeJeCeejs SkeÀ MeyoªHe
DeefmlelJe Demeles. (Local Texture) lemes®e SkeÀ Decetle& DeLe&yebOe (Logical Texture)
Demelees. ³ee oesve Debiee®³ee osJeIesJeerletve keÀefJeles®ee / meeefnl³eke=Àleer®ee keÀeJ³eeLe& meekeÀejlees. l³ee®ee JesOe
IesCes ns ªHeJeeoer meceer#es®es keÀe³e& Deens. SkebÀoj Yeej®evee, DevegYeJee®eer J³eeefceÞelee, ÒeceeCeye×lee ns ªHeJ eeÐeeb®es meeefnl³e meeQo³ee&®es efvekeÀjefMe³eve ªHeJeeoeves keÀeJ³eelce Yee(mebj®evee), ieefleMeerue mebj®evee, meeefnefl³ekeÀ Gl¬eÀebleer ³eeyeeyele veJeer ceeb[Ceer kesÀueer. J³eeJen eefjkeÀ
GHe³eesieeefMeJee³e JeeHejueer peeCeejer YeeJesUsuee leer mJele: Kesjerpe ogmeN³ee keÀesCel³eener DeLee&®ee efveoxMe keÀjle veener, DeMee DeLe&efJejefnle YeeHegjmkeÀej keÀj les.
owvebefove peerJeveele DeeHeCe J³eeJeneefjkeÀ Jemlet efkebÀJee Flej iees<ìeRkeÀ[s mejeJeuesu³ee vepejsves
Heenlees. l³ee mejeJeuesu³ee ¢<ìeruee yeeefOele keÀ©ve l³ee®e iees<ìer DeveesK³ee DeHeefjef®ele ªHeele
DevegYeJee³euee ueeJeCes cnCepes DeHeef jef®eleerkeÀjCe nes³e. GoenjCeeLe&, `lekeÌlee' keÀefJelee. DeveskeÀoe
meeefnefl³ekeÀ HeejbHeefjkeÀ keÀLeveleb$ee®es, keÀeJ³emebkesÀleeb®es, J³eekeÀjCee®es GuuebIeve keÀ©ve veJes keÀLeveleb$e
veJes keÀeJ³emebkesÀle ³eeb®eer efveefce&leer keÀjlees. ns DeHeef jef®eleerkeÀjCe meeefnl³eeuee efveKeU keÀueelcekeÀ HeefjCeece
osles.
jefMe³eve ªHeJeeÐeebveer meeefnl³ee®³ee Meyo, Jeeke̳e, Òeeflecee, Hee$e Deeoer IeìkeÀebvee êJ³emeeceûeer
cnìues. ner êJ³emeeceûeer (Material) ÒeejbYeer meeQo³e&¢<ìîee Goemeerve Demele s. ³ee êJ³emeeceûeer®eer
meeQo³e&efve<þ mebIeìvee keÀjCeeN³ee ogmeN³ee IeìkeÀebvee leb$e³egkeÌleer (Device) Demes cnìues iesues.
`leb$e³egkeÌleer®³ee j®eveelcekeÀ mebIeìveelcekeÀ keÀe³ee&cegUs meeefnl³eke=Àleeruee keÀueelcekeÀlee, meeefnefl³ekeÀlee
(Litera riness) ÒeeHle nesles. ns j®eveelcekeÀ keÀe³e& ue³e, leeue, mJeefve³eceeb®eer veeoj®evee, keÀLeevekeÀ
³eemeejK³ee j®eveeMeerue, leb$e³egkeÌl³eebceOetve ÒekeÀì nesle Demeles. DeHeefjef®eleerkeÀjCe, efve³eceesuuebIeve ner
meeefnl³e keÀues®eer j®eveeleb$es Je e leb$e³egkeÌl³ee Demetve l³ee meeefnl³eke=Àleeruee meeefnefl³ekeÀlee ÒeeHle keÀ©ve
osle Demeleele. cnCetve meeefnl³eeuee meeefnefl³ekeÀlee ÒeeHle keÀ©ve osCeeN³ee leb$e³egkeÌl³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes
cnCepes meeefnefl³ekeÀles®ee DeY³eeme, meceer#ee keÀjC es nes³e. ³ee meeefnefl³ekeÀles®es mJeªHe efJeJes®eve Je
cetu³eve keÀjCes ns meceer#es®es keÀe³e& Deens.'
ªHeJeeoer meceer#esle uesKekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe, uesKeveHetJe& efkebÀJee uesKeveieYe& Deelceefve<þe,
meeefnl³eefveefce&leerJej ÒeYeeJe ìekeÀCeejs yee¿e IeìkeÀ, FlekesÀ®e veJns lej meeefnl³ee®ee Jee®ekeÀebJej nesCeeje
HeefjCeece ³eebvee Deefpeyeele cenÊJe veener. ner meceer#ee HeÀkeÌle meeefnl³eke=ÀleerJej ue#e keWÀefêle keÀjles.
cnCepes®e leer mebefnleeefve<þ Deens. ®eefj$eelcekeÀ, ceevemeMeem$eer³ e, meceepeMeem$eer³e, ceekeÌme&Jeeoer,
ñeerJeeoer DeMee meceer#ee He×leeRHes#ee leer cetuele: JesieUer Deens. ©HeJeeoer He×leerves meceer#ee keÀjleevee HeÀkeÌle
meeefnl³eke=ÀleerJej ue#e keWÀefêle keÀjeJes ueeiesue. meeefnl³eke=Àleerle DevegYeJe, MeyoyebOe , Jeeke̳eyebOe, Òeeflecee,
mepeerJe -efvepeer&Je Hee$es, Òemebie, keÀLeeJemlet, efveJesove Demes efJeefJeOe IeìkeÀ keÀmes Deeues Deensle? ³ee
IeìkeÀebvee keÀesCel³ee DeeMe³emet$eeves efJeefMe<ì ceeb[Ceer keÀ©ve meWefê³e mebIeìvee efkebÀJee ªHeyebOe ÒeeHle
keÀ©ve efouee iesuee Deens? meeefnl³eke=Àleerle Yee

Page 59

59YeeJeveelcekeÀ, veeoce³e DeLe& keÀmee ÒeeHle Peeuee Deens? meeefnl³eke=Àleerle mebJeeo -efJejesOeelcekeÀ ue³eye×
j®evee, DevegYeJee®eer J³eeefceÞelee, ÒeceeCeye×lee ³eebcegUs keÀmes meeQo³e& ÒeeHle Peeues Deens? meeefnl³eke=Àleer®es
iees®ej nesCeejs MeyoªHe DeefmlelJe DeeefCe l³eeÜejs efvecee&Ce nesCeejs Decetle& DeLe&yebOe ³eeb®ee HejmHej mebyebOe
keÀmee Deens? meeefnl³eke=Àleerle owvebefove JeemleJee®e s DeHeefjef®eleerkeÀjCe Deeues Deens keÀe³e? Deeues
Demeu³eeme keÀmes Deeues Deens? ª{ keÀLeveleb$es, keÀeJ³emebkesÀle, J³eekeÀjCe ³eebyeeyele efve³eceesuuebIeve
Ie[ues Deens keÀe³e? l³eeÜejs keÀueeHetCe&lee efvecee&Ce Peeueer Deens keÀe³e? meeQo³e&efvejHe s#e êJ³emeeceûeeruee
leb$e³egkeÌleer keÀMeer keÀueeke=Àleerle HejeefJele&le keÀjles? ³ee meJee¥®ee JesOe IesCes cnCepes ªHeJeeoer meceer#ee
keÀjCes nes³e. Lees[ke̳eele, meeefnl³eke=Àleer®es meeefnl³eHeCe DeeefCe meeQo³e& leerceO³es efveefnle IeìkeÀebÜejs keÀmes
efvecee&Ce Peeues Deens, ns MeesOeCes cnCepes ªHeJeeoer meceer#ee nes³e.
meeOeejCele: ªHeJeeoer meceer#ee ner keÀefJelee, ueIegkeÀLee DeMee ueIeglJe DemeCeeN³ee Jee*dce³e
ÒekeÀejeb®ee ÒeeOeev³eeves efJe®eej keÀ© MekeÀles. keÀeobyejer, veeìkeÀ, ® eefj$e, Jee*dce³e Demes oerIe& ieÐe
Jee*dce³e ³ee meceer#es®³ee HeefjIeeyeensj jenles. ner meceer#ee He×leer meeefnl³eke=Àleerleerue meeefnefl³ekeÀeuee /
meeQo³e& leerceOeerue IeìkeÀebÜejs keÀmes efvecee&Ce nesles. ³eeJej®e ue#e keWÀefêle keÀjles. Hejbleg meeefnl³eke=Àleerleerue
DeeMe³e, j®evee meeQo³e& leMee®e He×leerves keÀe J³ekeÌle Peeues Deens. ³eekeÀ[s ue#e osle veener efkebÀJee
meeefnl³eke=Àleer®³ee ÒeYeeJe #ecelesJejner ue#e osle veener. meeefnl³e J³eJenej ne kesÀJeU meeQo³ee&lcekeÀ peeCeerJe
osle v eener, lej lees meceepe meebmke=ÀeflekeÀ ÒeYeeJeeves ³egkeÌle Demelees, ³ee JemlegefmLeleerkeÀ[s ner meceer#ee
ogue&#e keÀjles. ³ee efle®³ee ce³ee&oe Deensle.
4.3 efkeÀ[uesueer ceeCemes (keÀLee) : iebieeOej iee[ieerU
De) iebieeOej iee[ieerU ³eeb®ee Heef j®e³e :
cejeþer veJekeÀLes®es DeOJe³et& cnCetve iebieeOej ieesHeeU iee[ieerU (25 Dee@iemì, 1923 -15
meHìWyej, 2008) ns DeesUKeues peeleele. les cegUele DeLe&Meem$ee®es ÒeeO³eeHekeÀ nesles. ÒeeO³eeHekeÀer®³ee
ÒeejbYeer®³ee keÀeUele®e l³eebveer keÀLeeues Keve meg© kesÀues. `efÒe³ee DeeefCe ceebpej' ner l³eeb®eer Heefnueer keÀLee
F.me. 1941 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeueer. lej `ceevemeef®e$es' ne Heefnuee keÀLeemebûen F.me. 1946 ceO³es
ÒekeÀeefMele Peeuee. l³eeveblej `keÀ[t DeeefCe iees[', `veJ³ee Jeeìe', `efYe jefYejs', `mebmeej', `G×Jemle
efJeMJe', `keÀyeglejs', `Kejb meebiee³e®e cnCepes', `leueeJeeleues ®eeboCes', `Deesues Tve' Deeoer keÀLeemebûen
ÒekeÀeefMele Peeues. ³eeefMeJee³e l³eebveer `efueueer®es HetÀue', `ogo&c³e' DeMee keÀeobyeN³ee, `ieesHegjeb®³ee Òe osMeele',
`meeleemecegêeHeefuekeÀ[s' ³eebmeejKeer ÒeJeemeJeCe&ves, `p³eeslmvee DeeefCe p³eesleer', `Jes[îeeb®ee ®eewkeÀesve'
³eebmeejKeer veeìkesÀ DeeefCe `Ke[keÀ DeeefCe ÒeeCeer', `HeeC³eeJej®eer De#ejs', `meeefnl³ee®es ceeveob[' Demes
meceer#eeûebLe efue efnues.
ye) `efkeÀ[uesueer ceeCemes' ³ee keÀLesefJeceeCemeeb®es yeensj efomeCeejs JeeieCes DeeefCe l³eeb®es Deblece&ve ³eeb®³eeceO³es keÀener JesUsuee efJemebieleer
Demeles, ÜbÜ Demeles. l³eecegUs JejJej meY³e megefMeef#ele YeemeCeeN³ee ceO³ec eJeieea³e ceeCemeeb®es peieCes®e
ie{tU nesTve peeles. ³ee®ee MeesOe iee[ieerUeb®eer keÀLee Iesles. l³eeb®es uesKeve ceveesefJeMuesCeeJej Yej osCeejs
Deens. keÌJeef®ele meb%eeÒeJeener ef®e$eCeeletve cevee®ee DeesIener mHe<ì neslees. veeJeerv³eHetCe& Òeeflec ee, ÒeleerkesÀ,
ceeefce&keÀ MeyokeÀUe ³eebcegUs l³eeb®es uesKeve ue#eJesOeer Peeues Deens. ceO³eceJeieea³e megmebmke=Àle peiee®es efJeefJeOe
Jeemevee -efJekeÀejebveer HeesKejuesues Deblece&ve l³eeb®³ee keÀLesle efJeMesuesKeveeves keÀener keÀeU KeUyeU ceepeefJeueer.munotes.in

Page 60

60`efkeÀ[uesueer ceeCemes' ner iebieeOej iee[ieerU ³eeb®eer 1946 ceO³es `DeefYe©®eer' ceOetve ÒekeÀeefMele
Peeuesueer ueIegkeÀLee Deens. SkeÀe jefJeJeej®³ee ogHeejer cegbyeF&leerue Kegìcegìîeeb®eer ® eeU ³ee ceO³eceJeieea³e,
Heeb{jHesMeer, G®®eJeCeea³e ueeskeÀeb®³ee ®eeUer meceesj®es SkeÀe meeceev³e cegefmuecee®es ®eHeuee®es ogkeÀeve ceJeeueer
HeÀes[leele Je uegìeuegì nesles, ne keÀLes®ee efJeefm$e³ee Je cegues, ogkeÀeve HeÀes[Ceejs ceJeeueer, jml³eeJe©ve peeCeejs Flej ueeskeÀ, yeIes Je Heesueerme DeMeer Hee$es
³esleele. le=leer³eHeg©HeÀes[C³eeHetJ eea®es ®eeUerleerue JeeleeJejCe, Òel³e#e uegìeuegì, l³eeceOeerue ®eeUkeÀN³eeb®ee DeÒel³e#e menYeeie
DeeefCe uegìeuegìer veblej®es Heesefuemeeb®³ee Deeieceveeveblej®es ¢M³e DeMeer Òemebie ceeefuekeÀe ³esles. ³ee meieUîee
Ieìves®es, l³eeceO³es Òel³e#e DeÒel³ e#e menYeeieer J³ekeÌleeR®es, l³eeb®³ee ceveeleerue YeeJe efJekeÀejeb®es, ef¬eÀ³ee -
Òeefleef¬eÀ³eeb®es JeCe&ve ³esLes. uesKekeÀ keÀener ÒeceeCeele mJele:®es efveJesove keÀjlees, lemes®e l³ee Hee$eeb®es
mebJeeoner veeWoefJelees. ³ee meieUîee meeefnl³e IeìkeÀ eb®eer efJeefMe<ì Je DeHetJe& DeMeer ceeb[Ceer keÀjlees.
l³eeletve®e keÀLes®ee ªHeyebOe meekeÀejlees. ne ©HeyebOe DeuHee#ejer, ¢M³eelcekeÀ DeeefCe efJeefJeOe meeefnl³e
IeìkeÀeb®³ee DeveesK³ee ceeb[Ceerletve meekeÀejuee Deens. keÀLesuee Menjele Ie[CeeN³ee e fnbot-cegefmuece obi³ee®eer
HeeMJe&Yetceer Deens DeeefCe ogkeÀeveHeÀes[er®³ee DeveHesef#ele Ieìvesletve DeveskeÀeb®es cegKeJeìs yeepetme me e©ve
l³eeb®³ee efkeÀ[uesu³ee ªHee®es oMe&ve Ie[ Jele Deens.
ceO³eceJeieea³e ceeCetme ne mebmkeÀejer, mejUceeieea, HeeHeYeer©, v³ee³eefÒe³e Demelees, Demee SkeÀ
meJe&meeOeejCe (iewj) mecepe Demelees. keÀLes®ee ÒeejbYeer®e `HesªJee[erleerue Kegìcegìîeeb®eer ®eeU cnCepes
ceneje<ì^eleerue ceO³eceJeieea³e mebmke=Àleer®ee megHeerkeÀ ceUe! l³ee ÒeleeHeMeeueer veeskeÀjeryeneÎ jj e < ì ^ e ® ³ e e
efMeJevesjer~ meveeleve mebmeejOecee&®es HejceHeefJe$e #es$emLeeve!' Demes JeCe&ve ³esles. Hejbleg Heg{s ³esCeeN³ee
DeveHesef#ele Ieìvesle Jejerue JeCe&vee®es HeÀesueHeCe GIe[ nesles. ceJeeueer ogkeÀeve HeÀes[leele, ³ee iegvnsieejer
IeìvesHes# ee mJele:uee mebmkeÀejer Je v³ee³eefÒe³e cnCeJeCeejer ceeCemes keÀmeesìer®³ee #eCeer pes Jele&ve keÀjleele les
DeveHesef#ele Je OekeÌkeÀeoe³ekeÀ Demeles. l³eeletve l³eeb®³ee ceveeleerue ÜsÒeJe=Êeer, efJekeÀejer ceve, Òeo Me&veKeesj ÒeJe=Êeer ³eeb®es®e oMe&ve Ie[les. ner mebmkeÀeje®ee yegjKee HeebIejuesueer
efkeÀ[uesueer ceeCemes Deensle, ns ³ee keÀLes®³ee meWefê³e mebIeìvesletve ªHeyebOeeletve J³ekeÌle nesles. efJeefMe<ì
mLeU, keÀeU, HeeMJe&Yetceer ³eeb®³ee HeefjCeeceeletv e SkeÀ iegvnsieejer mJeªHee®eer Ieìvee Ie[les. l³eele
DeveengleHeCes keÀener Hee$es Dees{ueer peeleele, keÀener mJele:ntve [eskeÀeJeleele. efJeefMe<ì Ieìvee Òemebie
Ie[leele. les J³ekeÌle keÀjleevee uesKekeÀ efJeefMe<ì MeyoiebOe, Jeeke̳eyebOe ³eeb®eer ³ee spevee keÀjlees. l³eebvee
efJeefMe<ì He×leerves iegbHetÀve SkeÀ j®eveeyebOe le³eej keÀjlees. l³eecegUs SkeÀ mebJeeo -efJejesOeelcekeÀ veeìîe
efvecee&Ce nesles. mejUceeieea JeeìCeejer ceeCemes DeHeefjef®ele ©Heele meceesj ³esleele. HeejbHeefjkeÀ OeejCee
GodOJemle nesleele. cnCepes®e efve³eceesuuebIeve nesles. mJele:®es Þes<þlJe efcejJeCeejs ®eekeÀjceeveer ne®e SkeÀ
efJejesOeeYeeme Deens. l³eecegUs Oece& mebkeÀuHevesleerue ye´ïe®e³e& ie=nmLeeoer DeeÞeceeb®eer peeiee keÀLesle veeskeÀjer,
ueive, cegueeb®es efMe# eCe Je HesvMeve ³eeceO³es HejeJeefle&le nesles. uesKekeÀ DeewHejesefOekeÀ Mewueerle l³eeb®³ee
peieC³ee®es JeCe&ve keÀjlees. `meeKej DeeefCe je@kesÀue ns l³ee mebmke=Àleer®es peUles ÒeMve nesles. meeefnefl³ekeÀ
cesUeJes DeeefCe ieCeHeleer GlmeJe ns l³ee Jei ee&®es meeceeefpekeÀ meesnUs nesles. ÒeerefleefJeJeen nîee l³eeb®³ee DeÓgle
keÀLee nesl³ee. oeefjêîe DeeefCe mebkegÀef®eleHeCee ne l³eeb®ee efHe{îeeve defHe{îee ®eeuele Deeuesuee Jeejmee neslee.'
DeMee ³ee ®eeUerle Iee© DeCCeeb®ee oecet neJejsHeCeeves Jeeie lees DeeefCe uegìeuegìerletve SkeÀ yegìe®ee pees[
efceUefJelees. mebmkeÀeje®³ee yeelee ceejCeejs Iee©DeCCee lees þsJetvener Iesleele. cegefmueceeb®³ee efJejesOeele
Dee¬eÀcekeÀHeCes yeesueCeejs SsveeHegjs mJele:®³ee yee³ekeÀeHeesjebvee ’yeensj ie[ye[ ®eeueu eer Deens. legcner Iejele
yemee“ cnCeleele. eflejJes yeb[esHeble veìJ³ee ceeueleeryeeF¥vee menpe peelee peelee OekeÌkeÀe ceejleele DeeefCe
meeUmetoHeCee®ee DeeJe DeeCeleele. jeOeeyeeF& DeeHeuee cegueiee ceOetuee ®eHHeue uegìe³euee ÒeJe=Êe keÀ©munotes.in

Page 61

61Heenleele. u eeruee DeeefCe ceveesnj ns veJeHeefjCeerle pees[Hes DeeHeues JesieUsHeCe oeKeefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
lej lesner oecegDeCCeebvee DeeJe[le veener. Heesueerme Deeu³eeJej meieUer HeUeHe Umegª nesles DeeefCe
jml³eeJe©ve peeCeeje SkeÀ keÀejketÀve DeeHeu³ee cegueebvee cnCelees, ’Dejs, Dejs peesjeves HeUe. Hee³e cees[ues
keÀer keÀe³e legce®es?“ JejJej Gmevee DeeJesMe DeeCeCeejer Hejbleg cegUele HeUHegìer DemeCeejer ceO³eceJeieea³e
Je=Êeer keÀLes®³ee MesJe쮳ee Jeeke̳eeletve DeOeesjsefKele nesles. ne keÀLes®³e e meWefê³e mebIeìves®ee, SkeÀelce
ªHeyebOee®ee HeefjHeekeÀ Demelees.
4.4 keÀeJeUîee ef®eceCeer®eer iees<ì (keÀLee) : ieewjer osMeHeeb[s
De) ieewjer osMeHeeb[s ³eeb®ee Heefj®e³e :
cejeþerleerue cenÊJee®³ee m$eerJeeoer uesefKekeÀe cnCetve ieewjer osMeHeeb [s (11 HesÀye´gJeejer, 1942 -
1 cee®e&, 2003) DeesUKeu³ee peeleele. l³eebveer cejeþer Je Fbûepeer ³ee oesve Yeel³eeb®es DeeefCe ‘Between Births’, ‘Lost Love’ DeeefCe ‘Beyond the Slaughter
House’ ns leerve Fbûepeer keÀeJ³emebûe nÒ e e f m e ×D e e n s l e .` D e e n sn sD e m e sD e e n s ' ne ueIegkeÀLee mebûen,
`SkesÀkeÀ Heeve ieUeJe³ee', `les©Dees DeeefCe keÀener otjHe³e¥le', `efvejieeþer DeeefCe ®ebefêkesÀ ie meeefjkesÀ ie!',
`ogmlej ne Ieeì DeeefCe Leebie', `cegkeÌkeÀece', `GlKeveve', `efJeb®egCe er&®es Oe[s' ns oerIe&keÀLee / ueIegkeÀeobyejer
mebûen ÒekeÀeefMele Deensle. ³eeefMeJee³e l³eebveer `Dejsefye³eve veeF&ìmed'®es cejeþer Yee`®e¬eÀ', `Deens ceveesnj lejer', `lejeU DeblejeU' Deeoer cejeþer HegmlekeÀeb®es l³eebv eer Fbûepeerle YeekesÀues Deens. l³eeb®es uesKeve ns DeeMe³e, ¢ef<ìkeÀesCe, DeJekeÀeMe ³eeb®³ee JesieUsHeCeecegUs yeng®eef®e&le þjues.
l³eebveer m$eer -Heg©ceeskeÀUsHeCeeves Je me®®esHeCeeves Heeefnues. lemes les ef®eef$ele kesÀues. l³eeb®eer `keÀeJeUîee ef®eceCeer®eer iees<ì' ner
keÀLee meHìWyej 1970 ceO³es `mel³ekeÀLee' ³ee ceeefmekeÀeletve ÒeLece Òeefme× Peeueer.
ye) `keÀeJeUîee ef®eceCeer®eer iees<ì' ³ee keÀLesefJe`keÀeJeUîee ef®eceCeer®eer iees<ì' ner SkeÀe HeejbHeefjkeÀ ueeskeÀkeÀLes®³ee ©HeeJekeÀeMeeJej yesleuesueer
DeHeÀueeletve ueIegkeÀLee Deens. cetU ueeskeÀkeÀLee peJeUpeJeU meJe& cejeþer Yeeefcee$e ieewjer osMeHeeb[s ³ee keÀeJeUe ef®eceCeer®³ee iees<ìer®eer Hegvecee¥[Ceer keÀjleele. l³eele ceeveJeer Je=Êeer -
ÒeJe=Êeer®es veJes jbie Yejleele. l³eecegUs cetU iees<ìer®es DeHeefjef®eleerkeÀjCe nesTve keÀLesuee veJes®e
meeQo³ee&lcekeÀ HeefjCeece ueeYel es.
ieewjer osMeHeeb[s ³eeb®³ee peJeU mecekeÀeueerve JeemleJeeleerue m$eer -Heg©DevegYeJe Deensle. SkeÀ mJeleb$eHeCes jenCeejer, megmJeªHe DeeefCe mJeYeeJeeves iejerye DemeCeejer, yegef×peerJeer
(uesKe Jeiewjs efueefnCeejer) m$eer Deens. leer SkeÀe veerìvesìke̳ee, ef®ekeÀeìer DemeCeeN³ee DeeefCe Lees[e ueyee[
keÀeceeletj DemeCeeN³ee efJeJeeefnle Heg©mJeleb$e DemeCes, efle®³eeJej kegÀCee®ee oyeeJe v emeCes efkebÀJee efle®eer iejpe DeMee keÀejCeebveer leer l³ee®³eekeÀ[s
Kes®eueer peeles. lej mJele:®³ee Helveeruee Gyeieuesuee lees efle®³eekeÀ[s Kes®euee peelees. Hejbleg keÀenerlejer ceesþs
Demceeve -megueleeveer mebkeÀì keÀesmeUles. efle®es Iej cees[tve He[les. leer mJeeefYeceeve iegb[eUtve þsJetve l³ee®³ee
oejele peeles. lesJne cee$e efle®³eemeeþer oej GIe[ues peele veener. leer keÀMee®³ee lejer leelHegjl³ee
DeeOeejeves mJele:uee meeJejles DeeefCe efle®eer efvekeÀ[ mebHeu³eeJej lees efleuee DeeHeu³ee Iej er yeesueefJelees.
DeLee&le leer l³eeuee DeHesef#ele Òeeflemeeo osle veener.munotes.in

Page 62

62ne meieUe Jele&ceeve JeemleJee®ee DebMe ieewjer osMeHeeb[s keÀeJeUe ef®eceCeer®³ee iees<ìer®eer Hegvecee¥[Ceer
keÀjle DeeHeu³eemeceesj ceeb[leele. HeejbHeefjkeÀ iees<ìerleerue keÀLeeYeeie, Òeeflecee, ÒeleerkesÀ ³eeb®es legkeÀ[s DeeefCe
Jele&ceeve JeemleJee®es keÀener legkeÀ[s ³eeb®³ee DeveesK³ee ceeb[Ceerletve ne keÀLes®ee ªHeyebOe meekeÀejlees. ³ee
keÀLesle meJee&le cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles les keÀLes®es efveJesove. n s efveJesove oesve efYevve keÀeUe®eer
meebOespees[ keÀjles, Heef#epeiele DeeefCe ceeCetme ³eeb®ee mJeYeeJe Je meJe³eer ³eeb®eer efJejesOe -efJekeÀemeelcekeÀ
ceeb[Ceer keÀjles, lej keÀOeerkeÀOeer Yee<³ener keÀjles. keÀLesle keÀeJeUer, ef®eceCee, ef®eceCeer n er leerve Hee$es
³esleele. lej l³eeb®eer Iej cnCepes efJeefMe<ì ÒeleerkebÀ Deensle. keÀLesle He#eer yeesueleele cnCepes les SkeÀ
ÒekeÀej®es DeHeefjef®elekeÀjCe Deens®e. Hejbleg ner keÀLee ÒeeCeerkeÀLee, veerleer keÀLes®es mebmkeÀej He®eJetve ªHekeÀ
keÀLes®³ee efoMesves mejkeÀles. DeLe¥gue nesles. l³ee keÀeJeUer®³ee Ieje®es JeCe&ve keÀjleevee uesefKekeÀe cnCeles,
’leMeele l³eeuee (Iejeuee) DeeOeej pejemeg×e veener. efveM®e³ee®ee veener, Òescee®ee veener, HewMee®ee veener,
leÊJee®ee veener.“ ³ee íesìîeeMee Jeeke̳ee®es DeveskeÀ met®ekeÀ DeLe& Deensle DeeefCe les DeeOeej vemeuesues Iej
keÀOeerner keÀesmeUt MekesÀue DeMeer Meke̳eleener Deens.
efkebÀJee Heg{erue JeCe&ve Hene : ’cees...Çe HeeTme Deeuee!“ Deeuee cnCepes keÀe³e, keÀesmeUuee®e.
Pee[b cnCetve j eefnueer veenerle, DeekeÀeMe cnCetve jeefnues veener, peceerve cnCetve jeefnueer veener. He[ He[
He[uee. Oees Oees He[uee. veesDee®³ee JesUer He[uee vee, lemee. efoJemeved efoJeme, je$eer®³ee je$eer. Yeerpe
Yeerpe efYepeueer, kegÀ[ kegÀ[ kegÀ[kegÀ[ueer. ef Heuueb IeÆ Oe©ve GYeer jeefnueer. HetJe& efomes veener, HeefM®ece
efomes veener -HeeCeer, vegmelee ceneHegj, efJepee, keÀ[keÀ[eì. “
³ee JeCe&veeletve, efveJesoveeletve efle®³eeJej keÀesmeUCeeN³ee mebkeÀìe®eer leerJe´lee, Ye³eeJenlee lej
peeCeJeles®e, He Ce efle®eer leguevee yee³eyeueceOeerue peieyeg[er®³ee JesU®³ee veesDee®³ee HeeJemeeMeer kesÀueer peeles.
³ee HeeJemeeves, mebkeÀìeves efleuee Ies jues Deens. efleuee megìkesÀ®ee ceeie& efomet ve³es, DeMeer keÀeW[er keÀjle
efveveeole HeeTme Deeuee Deens. ³ee mebkeÀìe®ee veeo ³ee JeCe&veele Deeuee Deens. DeLee&®³ee DeveskeÀ Meke̳elee
J³ekeÌle Peeu³ee Deensle.
³ee keÀLes®³ee DeveJeì ªHekeÀelcekeÀ ceeb[Ceerletve SkeÀ DeveesKee ªHeyebOe efvecee&Ce Peeuee Deens.
keÀLesuee ueeskeÀkeÀLes®³ee keÀLeve He×leer®eer ue³e Deens. HeCe v³ee³e -Dev³ee ³e, MeesYeeJevesuee mHeMe&ner ve keÀjlee keÀener Je=Êeer -ÒeJe=Êeer, l³eeb®es YeeJeefJekeÀej, l³eeletve efvecee&Ce nesCeejs Hes®eÒemebie
³eeJej®e Yee<³e Peeues Deens. Jele&ceeve peerJeveeleerue JeemleJe Sk eÀe DeveesK³ee Mewueerle, DeveesK³ee ªHeele,
DeveesK³ee Deeke=ÀefleyebOeele MeyoªHe OeejCe keÀjles. l³eeletve®e ner Depees[ keÀueeke=Àleer efvecee&Ce Peeuesueer
efomeles. veelesmebyebOeeb®eer efJepees[ ceeb[Ceer ns keÀLes®es DeeMe³emet$e oesve efYevve leHe Meerueeb®ee JeeHej keÀ©ve
SkeÀ SkeÀelce mebj®evee efvecee&Ce keÀjles. lej keÀLesletve DeefYeJ³ekeÌle Peeuesueer ueeskeÀkeÀLes®eer ue³e keÀLesuee
meeQo³ee&lcekeÀ HeefjCeece osles. keÀLesle JeeHejC³eele Deeuesues MeyoyebOe, Jeeke̳eyebOe ns DeeJepe&tve
DevegYeJeC³eemeejKes Deensle. GoenjCeeLe&, `ef®eceCeer ®eer iejpe' keÀLesleerue efJejeceef®evnsner KetHe yeesuekeÀer
Deensle. GoenjCeeLe&, keÀeJeUer®eer efveJeeN³ee®eer iejpe Yeeieu³eeJej ef®eceCee meeUmetoHeCes efleuee `Iejer
³eslesme vee?' Demes efJe®ee© ueeie uee. lesJne keÀeJeUer cnCeeueer, ’.....“ keÀLesle ve Deeuesues HeCe efleves
efouesues ns G Êejner keÀLesuee DeLee&®eer ienvelee ÒeeHle keÀ©ve osle ele.K e t H em e e N ³ e el e H e M e e r u e e H e s # e e
DeLe&mebHe=keÌle íesìs Jeeke̳eyebOe DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ þjleele, nsner FLes peeCeJeles. GoenjCeeLe&,
-(ef®eceCeerves) ceOetveceOetve ³eeuee -l³eeuee oej GIe[tve keÀjceCetkeÀ keÀ©ve Iesleueer.
-keÀeJeUer®ee meesme HegjJelee HegjJelee ef®eceC³ee®eer peer Dees{ûemle nesle nesleer...
-keÀeJeUer®eer Deieoer HeÀjHeÀì ef veIeeueer. nesleb -veJnleb les efnmeketÀve Iesleueb pee³e®eer HeeUer Deeueer.munotes.in

Page 63

63SkebÀoj, `keÀeJeUîee ef®eceCeer®eer iees<ì' ner meeefnl³eke=Àleer SkeÀ HeefjHetCe& ªHeyebOe IesTve
DeeHeu³eeHe³e¥le ³esles. SkeÀe HeejbHeefjkeÀ ueeskeÀkeÀLes®eer Hegvecee¥[Ceer keÀ©ve ceeveJeer peerJeveeleerue SkeÀ e
ÒeMveekeÀ[s DeefOekeÀ mepeieHeCes HeenC³ee®es Yeeve osles. efle®eer meWefê³e SkeÀlee Je veelesmebyebOeeb®³ee efJeHejerles®es
DeeMe³emet$e keÀLesuee opexoej Yeeef4.5 oce³ebleer mJe³ebJ ej (keÀeJ³eebMe) -jIegveeLe Hebef[le
De) jIegveeLe Hebef[le ³eeb®ee Heefj®e³e :
cejeþerleerue SkeÀ mejme Hebef[le keÀJeer cnCetve jIegveeLe Hebef[le ³eeb®ee GuuesKe kesÀuee peelees. les
efMeJekeÀeUeleerue cnCepes®e melejeJ³ee MelekeÀeleerue DemeeJesle, Demes p³es<þ DeY³eemekeÀ De. keÀe.
efÒe³eesUkeÀj Je o. meer. Hebieg ³eeb®es cele Deens. l³eeb®es `oce³ebleer mJe³ebJej', `iebpeWê cees#e' Je `jeceoeme
JeCe&ve' Demes keÀeJ³e GHeueyOe Deens. `oce³ebleer mJe³ebJej' ns Me=bieej Je keÀ© Cejmeeves HeefjHetCe& D emes 254
ueeskeÀeb®es keÀeJ³e Deens. oce³ebleer mJe³ebJeje®eer cetU keÀLee ceneYeejleele ³esles. l³eeJej DeeOeeefjle Þeer nkeÀJeerves `vewvepejsmeceesj þsJe tve jIegveeLe Hebef[leeves DeeHeues keÀeJ³e j®eues. meb#esHe®eeleg³e& ns jIegveeLee®es j®evee keÀewMeu³e
nesles. l³ee®³ee keÀeJ³eele leUîeekeÀeþer efvepeuesu³ee keÀuenbmee®es ef®e$eoMeea JeCe&ve ³esTve mJeYeeJeeskeÌleer
DeuebkeÀej meeOeuee peelees. efkebÀJ ee l³ee jepenbmeeuee jepeeves HekeÀ[u³eeJej lees nbme mJele:®eer keÀ©Ce
keÀneCeer meebielees lesJne keÀ©Ce jmee®ee GlkeÀmegYeeefkeÀJeeR®es JewefMe<ìîes Demeles.
ye) `oce³ebleer mJe³ebJej' ³ee keÀLeekeÀeJ³eeefJeDeeHeCeeme `oce³ebleer mJe³ebJej' ³ee keÀLeekeÀeJ³eeleerue Lees[e DebMe ªHeJeeoer meceer#es®³ee
¢ef<ìkeÀesveelet ve DeY³eemeeJe³ee®ee Deens. Kejs lej ªHeJeeoer meceer#ee ner mebHetCe& meeefnl³eke=Àleeruee SkeÀ
SkeÀelce mebj®evee ceeveles. ªHeyebOe ceeveles. l³eecegUs l³ee mebHetCe& j®eveeyebOee®ee, YeeefªHeJeeoer ¢ef<ìkeÀesveeletve efJe®eej ke ÀjCes ³eesi³e þjues Demeles. otmejs Demes keÀer ªHeJeeoer meceer#ee keÀefJelee
³ee ÒekeÀejeuee DeefOekeÀ ®eebieu³ee He×leerves ueeiet He[les. keÀejCe keÀefJelesceO³es keÀJeer YeemepeieHeCes Jee®eeLee&®³ee HeueerkeÀ[s peeTve keÀjle D emelees. keÀefJeles®³ee MeyoªHe DeefmlelJeeHeemetve
(Local Texture) Decetle& DeLe&yebOeeHe³e¥le (Logical Texture) peeTve Heesnes®eC³ee®eer efkeÀce³ee
keÀefJelesle ue#eCeer³eefjl³ee Ie[le Demeles. ³ee oesve Debieeb®³ee osJeIesJeerletve meekeÀejuesu³ee keÀeJ ³eeLee&®ee JesOe
³ee meceer#esle Ieslee ³eslees. meeefnl³eke=Àleeruee ÒeeHle nesCeejer keÀueelcekeÀ meeefnefl³ekeÀlee (Literariness)
MeesOelee ³esles.
oce³eble ermJe³ebJejeleerue Òemlegle keÀeJ³eebMe ne oce³ebleer Je jepenbme ³eeb®³ee ÒeLece Yesìer®³ee
ÒemebieeJej yesleuee Deens. mJele:®³ee megJeCe&¬eÀebleerves Flej jepenbmeeHes#ee JesieUe Gþtve efomeCeeje ne
keÀuenbme oce³ebleer®³ee ¢<ìerme He[lees. efleuee l³ee nbmeeuee HekeÀ[C³ee®ee DeefveJeej ceesn neslees. leer
DeeJeepe ve keÀjlee nUgJeej HeeJeueebv eer Heg{s nesles. FlekeÀe®e Òemebie FLes JeefCe&uee Deens. ns JeCe&ve keÀjleevee
jIegveeLeeves YeeefkeÀeJ³emebkesÀleeb®ee JeeHej ns Hebef[leer keÀeJ³ee®es efJeMes

Page 64

64Òemlegle keÀeJ³eebMeele MueskeÀjC ³eele Deeuee Deens. keÀener Meyo oesve efYeVe DeLee&ves ³eespeues Deensle. GoenjCeeLe&, ue#eer † ue#e
JesOetve Ieslees / ue#eCeebveer ³egkeÌle. JeCeea † JeCee&®ee efkebÀJee jbiee®ee / JeCe&ve keÀjCes. FLes jepenbme veue
jepee®ee otle cnCetve oce³ebleer peJeU Deeuee Deens. cee$e lees Lesì efle®³ee peJeU ³esTve efleuee efvejesHe osle
veener, lej ÒeLece efleuee mJele :®³ee meeQo³ee&ves ceesnele He e[lees. efleuee Flej meK³eebHeemetve otj vesC³eele
³eMemJeer neslees. ceie lees efle®³eeMeer yeesuelees. ner jepenbmee®eer ke=Àleer cetU DeeMe³eeuee meeQo³e& ÒeeHle keÀ©ve
osles. Flej He#eeb®³ee ue#eCeebMeer efceUleepegUlee ve meuesuee ne He#eer efle®es ue#e JesOetve Ieslees. lees megJeCeea
Deens, cnCepes ®eebieu³ee JeCee&®ee efkebÀJee meesvesjer Deens. l³ee He#eeuee OejC³eemeeþer leer nUtnUt Heg{s peeles.
neleeleerue yeebie[îee, Hee³eeleerue HeQpeCe ³eeb®ee DeeJeepe nesT ve osl ee DeueJeej HeeJeueebveer leer Heg{s nesles.
lesJne efle®eer iepeieeefceveer ®eeue Heentve nbme®e ceesnele He[lees. efleuee efvejKet ueeielees. lesJne leer veepetkeÀ
megbojer DeeHeuee kebÀkeÀCe DemeCeeje nele kebÀHe ve HeeJelee l³eeuee OejC³eemeeþer Heg{s keÀjles.
³ee keÀeJ³eele DeLee&®es DeeefCe j®eves®es meewbo³e& DeesleÒeesle Yejues Deens. DeveskeÀ DeveJeì MeyoyebOe
Deeues Deensle. GoenjCeeLe&, nbmeiecevee, kegbÀoobleer, ke=ÀMeesojer. ner meejer oce³ebleer®eer efJeMesefle®³ee ®eeueC³eeu ee iepeieleer®eer GHecee efoueer Deens. mee©H³e oeKeefJeues Deens. efle®es les efJeue#eCe
DeoekeÀejer®es ®eeueCes Heentve nbme®e ceesnele He[uee Deens. FLes nmeeJej ceeveJeer YeeJeveeb®es DeejesHevener
Peeues Deens. cnCepes®e DeefleMe³eeskeÌleer DeeefCe ®e sleveeiegCeeskeÌleer Demes oesve DeuebkeÀejner meeOeues Deensle.
DeeMe³ee®eer meeQo³ee&lcekeÀ ceeb[Ceer DeeefCe l³eemeeþer JeeHejuesueer DeveJeì MeyokeÀUe ³eecegUs keÀefJelesle
keÀueelcekeÀ meeefnefl³ekeÀlee DeJelejles. MueeskeÀe®ee íbo, efJeefJeOe Deuebk eÀejeb®es GHe³eespeve, DebieYetle
veeoce³elee DeeefCe ue³e ns IeìkeÀ leb$e³egkeÌleer®es cnCepes®e DeeMe³eeuee SkeÀelce mebj®evesle HeefjJeleeale
keÀjC³ee®es keÀece keÀjleele. l³eeletve ne DeveesKee ªHeyebOe DeekeÀejeme ³eslees. meebkesÀeflekeÀlee DeeefCe
jmeHeefjHees4.6 jbiee ³esF& Jees (keÀeJ³e) -%eevesÍJej
De) meblekeÀJeer %eevesMJej ³eeb®ee Heefj®e³e :
meble %eevesMJej (F.me. 1275 -1296) ns cejeþer meeefnl³ee®³ee ÒeejbYe keÀeUeleerue Sk eÀ
cenÊJee®es keÀJeer. JeejkeÀjer mebÒeoe³ee®³ee DeOJe³eg&HewkeÀer SkeÀ. peeCeerJeHetJe&keÀ cejeþerletve uesKeve Je cejeþer®ee
ieewjJe. `%eevesÍJejer' ns YeieJeodieerlee Jejerue Yee<³e cnCepes Deef Yepeele keÀeJ³ee®ee Glke=À<ì vecegvee.
³eeefMeJee³e `Dece=l eevegYeJe', `®eebieosJe Heeme<ìer', mHegÀì DeYebie, ieJeUCeer, efJejeC eer DeeoeR®es uesKeve l³eebveer
kesÀuesues Deens.
ye) `jbiee ³esF& Jees' -efJejeCeer keÀeJ³eeefJe`jbiee ³esF& Jees' ner efJejeCeer Deens. HejcesMJej Yesìer®³ee leerJe´ F®ísv es Deele& J³eeketÀUHeCes l³eeuee
Ieeleuesueer meeo efJejeCeerceO³es efomeles. efJejeCeerceO³es oesve ÒekeÀej®ee YeeJe Dee{Ulees. Heefnuee ÒekeÀej Deens
ceOegje YekeÌleer®ee. ³eeceO³es osJe ne efÒe³ekeÀj DeeefCe YekeÌle ne Òes³emeer®³ee YetefcekesÀle Demele es. osJeeMeer ceerueve
nesle veener cnCetve efJejneves leUceUCeejer efÒe³ee l³eeuee Deele& meeo Ieeueles. `Ieveg Jeepes IegCeIegCee' ner
%eeveosJe jef®ele efJejeCeer ³ee®es GÊece GoenCe Deens. efJejeCeerleerue ogmeje ÒekeÀej Demelees ceele=mebefcelee®ee.
cnCepes HejcesMJej DeeF& Deens DeeefCe YekeÌle eqle®eer Dees{ ueeieuesues yeeuekeÀ Deens. `jbiee ³esF& Jees' ner ³ee
YeeJevesleerue efJejeCeer Deens.munotes.in

Page 65

65³ee efJejeCeerletve SketÀCe Deeþ DeesUer Deensle. J³eJenejele DeeHeCe Heenlees keÀer DeeF& yeeUeuee
DeveskeÀ veeJeebveer nekeÀ ceejle Demeles. FLes Gueìs Deens. keÀJeerves HejcesMJejemeeþer one JesieJesieUer
efJeMesHeeefnu³eecegUs DeeHeesDeeHe®e DeHeefjef®e leerkeÀjCe Peeues Deens. meeceev³ele: ueeskeÀ p³ee He×leerves
HejcesMJejekeÀ[s Heenle veenerle. l³ee efJeMeskeÀjlees. l³eecegUs YekeÌleer®³ee Òeebleelener SkeÀe ueef[JeeU veel³ee®ee efMejke ÀeJe neslees. DeeHeesDeeHe®e Jeelmeu³e
YeeJevesletve meueieer®ee mJej DeeefCe ieesceìs Meyo ÒekeÀì nesleele.
FLes `jbiee ³esF& Jees...' cnCepes keÀe³e, ns ner Heeefnues Heeefnpes. osJee®eer DeejeOevee HetpeeDe®ee&
keÀ©ve kesÀueer peeles. ³eeleerue Hetpe e cnCepes cetefle&Hetpee. DeefYemeieUîee iees<ìer cnCepes DebieYeesie Demelees. meeceev³e YeeefJekeÀ DeMee Hetpesle iegbleuesuee Demelees, lej
efJe®eejer efJeJeskeÀer YeeefJekeÀ De®e&vesuee cenÊJe osleele . iee³eve, Jeeove, vele&ve, veecemebkeÀerle&ve DeMee efJeefJeOe
ceeO³eceeletve YeeqkeÌleYeeJe Je ceveer®eer Deele& J³eeketÀU DeJemLee J³ekeÌle keÀjlees. ³eeuee®e jbieYeesie cnCeleele.
DebieYeesie cebefoje®³ee ieeYeeN³eele ®eeuelees, lej jbieYeesie cebefoje ®³ee meYeeceb[Heele ®eeuelees. JeejkeÀjer
mebleebveer lej DeeHeuee Yepeve keÀerle&vee®ee jbieYeesie ne ®ebêYeeies®³ee JeeUJebìele ceeb[uee. DeMee
jbieYeesiee®³ee cnCepes®e Yepeve keÀerle&vee®³ee efþkeÀeCeer ³esC³eemeeþer, jbieele jbietve peeC³eemeeþer keÀJ eer
%eevesMJej HejcesMJejeuee DeeJele&HeCes meeo Ieeuele Deensle.
³ee efJejeCeer®³ee ªHeyebOeekeÀ[s ªHeJeeoer ¢ef<ìkeÀesveeletve Heeefnues lej keÀe³e efomeles? `jbiee ³esF&
Jees ³es' ns keÀefJeles®³ee ÒeejbYeer ³esCeejs ®ejCe leerve JesUsuee HegvejeJe=Ê e Peeuesues Deens. keÀesCeleerner iees<ì
ef$eJeej meebefieleueer keÀer leer Kejer Je DeblekeÀjCeHetJe&keÀ Deens, Demes ceeveC³ee®ee ÒeIeele Deens. ogmeN³ee
DeesUerle Hee®e Meyo Demetve l³eebHewkeÀer ®eej HejcesMJejemeeþer JeeHejuesueer efJeMesefkeÀþeF& ceePes ke=ÀDebleie&le veeoce³elee efvecee&Ce Peeueer Deens. eflemeN³ee DeesUerlener leerve efJeMesDeesUerle `legPee JesOet ceePes ceveer' DeMee Meyoele ceveer®es Deele& J³ekeÌle Peeues Deens. meneJ³ee DeesUerle
`efHeleebye© keÀeefmeuee' cnìues Deens. efHeleebyej Hee³eIeesUHeCes vesmeuesuee veener, lej lees ieg[I³eeHe³e¥le®e
Deens. cnCepes®e keÀeefmeuee De ens. l³eecegUs Heg{®³ee ®ejCeele `lewmee ³esF&ue keÀeb OeeJele' ne ®ejCeyebOe ³eslees.
lej MesJe쮳ee DeesUerle `legPes O³eeve ueeiees' DeMeer ÒeeLe&vee / ceeieCeer ³esTve MesJeìer keÀJeer®eer veececegêe
³esles.
osJee®es ªHe iegCe JeCe&ve DeeefCe l³eeue e jbieYeesieemeeþer ³esC³ee®es DeeJeenve, ne DeeMe³ee®ee Yeeie
Fleke̳ee SkeÀªHeHeCes ³ee efJejeCeerletve J³ekeÌle Peeuee Deens keÀer ³ee SkeÀelce mebj®evesle SkeÀner De#ej keÀceer -
peemle keÀjlee ³esCeej veener. Deele& YeeqkeÌleYeeJe ns ³ee keÀefJeles®es D eeMe³emet$e Deens. osJe DeeefCe YekeÌle ³ee
oesve Hee$eebvee ³ee DeeMe³emet$eeves IeÆHeCes pees[ues Deens. mebHetCe& keÀefJelesuee J³eeHetve jenCeejer ue³e DeeefCe
veeoce³elee (cnCepes®e leb$e³egkeÌleer) MeyoyebOee®³ee, ®ejCeyebOee®³ee JewefMe<ìîeHetCe& ce eb[Ceerletve Deeuesueer
Deens. Deele&YeeJeves®³ee GlkeÀ4.7 lekeÌlee (keÀefJelee) -De©Ce keÀesueìkeÀj
De) De©Ce keÀesueìkeÀj ³eeb®ee Heefj®e³e :
De©Ce keÀesueìkeÀj (1 veesJnWyej, 1932 -25 meHìWyej, 2004) ns cejeþ er Je Fbûepeerletve
keÀeJ³euesKeve keÀjCeejs peeieeflekeÀ keÀerleea®es keÀJeer nesles. peeefnjele #es$eele l³eebveer ûeeefHeÀkeÀ ef[PeeF&vej Jemunotes.in

Page 66

66mebefnlee uesKekeÀ cnCetve keÀece kesÀues. l³eeb®³ee keÀefJelesletve ceneveiejer³e peeefCeJee efJeMesPeeu³ee. `De©Ce keÀesueìkeÀj®³ee keÀefJelee', `ef®ejerefcejer', `efYepekeÀer Jener' ns cejeþer keÀeJ³emebûen DeeefCe
`pespegjer', `keÀeueeIees[e HeesScme', `o yeesì jeF&[ DeB[ Deoj HeesScme' ns Fbûepeer keÀeJ³emebûen Òeefme×
Deensle. les meeefnl³e DekeÀeoceer HegjmkeÀeje®es ceevekeÀjer nesles.
ye) `lekeÌlee' ³ee keÀefJelesefJeDe©Ce keÀesueìkeÀjeb®eer `lekeÌlee' ner keÀefJelee cnCepes DeHeefjef®eleerkeÀjCee®es GÊece GoenjCe
Deens. Kejslej cegUe#ejs DemeCeeje lekeÌlee ne DeeHeu³ee efvel³e Heefj®e³ee®ee Deens. lees FlekeÀe meJe³eer®ee
Deens keÀer l³eeleerue Òel³eskeÀ cegUe#ejemeeþer DemeCeeje SkeÀ Meyo, lees Meyo mHe<ì keÀjCeejer ef®e$eÒeeflecee
³eeb®³ee JewefMe<ìîeHetCe& DeefmlelJeekeÀ[s DeeHeues ue#ener peele veener. ³ee cegUe#ejebvee leke Ìl³eele mJele:®es
mevceeveveer³e mLeeve Deens. l³eeb®ee efJeefMe<ì ¬eÀce Deens. l³eeyeÎue keÀesCee®eer le¬eÀej veener. lekeÌl³eeleerue
cegUe#ejeb®³ee ef®e$eÒeeflecee HejmHejebMeer mebJeeoer Deensle keÀer efJemebJeeoer, l³ee mJele:®³ee mJeYeeJeeMeer
megmebi ele Jele&ve keÀjleerue keÀer efJeHeefjle ³ee®ee DeeHeCe keÀOeer efJe®eej keÀjle veener. keÀJeer ³ee meeN³eeb®ee
efJe®eej keÀjlees. l³eeletve efvel³e Heefj®e³ee®ee lekeÌlee DeeefCe ceeveJeer peiee®³ee leeC³eeyeeC³ee®ee De¢M³e oeye
³eeletve ner keÀefJelee me ekeÀejles.
ner keÀefJelee cegkeÌleíboe®ee Ieeì IesTve ³esles. SketÀCe 22 DeesUeR®eer keÀefJelee ner 7 keÀ[J³eebceO³es
efJeYeeieuesueer Deens. leerve DeesUeR®eer mene keÀ[Jeer Je ®eej DeesUer®es MesJeì®es keÀ[Jes Demee Deeke=ÀefleyebOe
Deens. Heefnu³ee H ee®e keÀ[J³eele JeCe&ceeuesleerue meieUîee De#ejeb®ee ¬eÀceeves GuuesKe ³eslees. ³ee Hee®e
keÀ[J³eebceOeerue MesJeì®eer DeesU l³ee De#ejebveer DeefOeûeefnle kesÀuesu³ee mLeeveeyeÎue Yee<³e keÀjles.
1..... meieUs DeeHeeHeues ®eewkeÀesve mebYeeUtve yemeues le
2..... meieUîeebvee mJele:®³ee ceeuekeÀer®³ee peeiee Deensle
3..... meieUs DeeHeeHeu³ee peeieer þeCe ceeb[tve yemeuesle
4..... ³eeb®ee SkeÀceskeÀebvee GHeêJe nesC³ee®eer Meke̳elee veener
5..... ³ee meieUîeebvee De{UHeo efceUeueb³e
³ee DeesUeRceOetve l³ee De#ejeb®es, Meyoeb®es mJeeleb$³e, efvejeJeuebefyelJe, l³eeb®es De{U mLeeve
DeeefCe Devee¬eÀceCee®eer Je=Êeer ³eeb®es met®eve nesles.
meneJ³ee keÀ[J³eele ³ee mepeerJe -efvepeeaJe ef®e$eÒeeflecee HejmHejebvee $eeme osCeej veenerle, efnbmee
keÀjCeej veenerle efkebÀJee HejmHejebvee G odOJemle keÀjCeej veenerle ³ee®es met®eve nesles. lej MesJe쮳ee
keÀ[J³eele HejmHejeb®eer kegÀjeHele keÀe{C³ee®es, mebIeHeg{s ³eg×pev³e HeefjefmLeleer efvecee&C en e s C e e jv e e n e r ,³ e e ® e s n e rm e t ® e v en e s l e s .
³ee keÀefJeles®ee ªHeyebOe keÀmee meekeÀejlees? lej keÀJeer JeCe&ceeuesleerue Meyoeb®eer SkeÀ DeveesKeer
ceeb[Ceer keÀjlees. l³ee MeyoyebOeevee SkeÀe DeeMe³emet$eeves pees[lees. l³eecegUs SkeÀ DeYetleHetJe& k eÀueeke=Àleer
efvecee&Ce nesles. ceeveJeer peerJeveeleerue meieUs mebIekeÀesCelesner efveefceÊe Hegjles. Hejbleg ceeveJeslej peieele efJeMesDeefle¬eÀceCee®eer, Dee¬eÀceCee®eer Meke̳elee vemeu³eecegUs mebIemJele:®es mLeeve efceUefJeCeeN³ee Je efìkeÀefJeCeeN³ee Òe³elveele ceeCetme keÀUle -vekeÀUle ogmeN³ee®³ee Jemlet,
ceeueceÊee, Mejerj DeeefCe ceve ³eeJej Dee¬eÀceCe keÀjlees. ³ee HeeMJe&YetceerJej Òemlegle keÀefJelee ve J³ekeÌle
Peeuesu³ee Jele&ceeve JeemleJeeyeÎue yejs®e keÀener meebietve peeles.munotes.in

Page 67

67`Menece=ie peesHe³e¥le Peyeueb Keele veener
leesHe³e¥le #eef$e³e HeCe ieCeHeleer®³ee Heesìele yeeCe c eejCeej veener '
³ee oesve DeesUeRletve efJejesOe -efJekeÀemee®es mHe<ì met®eve nesles. Menece=ieeves Peyeues KeeCes / ve
KeeCes DeeefCe #eef$e³eeves ieCeHeleer®³ee Heesìele yeeCe ceejCes / ve ceejCes ³eeb®ee DeLee&DeLeea keÀenerner mebyebOe
veener. Hejbl eg ceeveJeer peerJeveele Demes Ie[les. kegÀþslejer otjJej Ie[uesu³ee Ieìveeb®es He[meeo DeeHeu³ee
meYeesJeleer Gceìleele. ³ee ceeveJeer Dee¬eÀcekeÀ ÒeJe=Êeer®eer pej efvepeeaJe ef®e$eÒeefleceebvee yeeOee Peeueer, lej
cee$e Demes Ie[t MekesÀue, Demes keÀJee r metef®ele keÀjlees.
³esLes ÒekeÀeMe osMeHeeb[s kesÀpekeÀj ³eeb®es SkeÀ cele G×=le keÀjeJesmes Jeeìles. les efueefnleele,
’keÀesueìkeÀjeb®eer keÀefJelee ner efvepeeaJe Jemletbveer iepeyepeuesueer DeeefCe l³eeb®ee Jej®eDeens. ³ee efvepeeaJe Jemlet ceeCemeeb®³ee peieeMeer DeeHeues SkeÀ meceeblej peie ÒemLeeefHele keÀjleevee
efomeleele.“
4.8 SskeÀ peje vee (keÀefJelee) -Fbefoje meble
De) Fbefoje meble ³eeb®ee Heefj®e³e :
efJeMeg× YeeJekeÀefJelee efueefnCeeN³ee cenÊJee®³ee keÀ Jeef³e$eer cnCetve Fbefoje meble (1 peevesJeejer,
1914 -13 peguew, 2000) ³eeb®ee GuuesKe kesÀuee peelees. Fbefoje meble DeeefCe l³eeb®es Hele erveeje³eCe
meble ³eeb®³ee keÀefJeleeb®ee SkeÀef$ele keÀeJ³emebûen `menJeeme' (1940) ³ee veeJeeves Òeefme× Peeuee neslees.
1946 ceO³es vee. cee. mebleeb®es efveOeve Peeues. l³ee og:Kee®ee ieefnje ÒeYeeJe Fbefoje mebleeb®³ee keÀefJelesJej
peeCeJelees. `ieYe&jsMeerce', `yeengu³ee', `ceWoer', `jbieyeeJejer', `Mesuee' ns l³eeb®es ieepeuesues keÀeJ³emebûen
Deensle. l³eebv eer keÀLee Je ueefueleuesKener efueefnues. l³ee meeefnl³e DekeÀeoceer HegjmkeÀejeves mevceeefvele
nesl³ee.
ye) `SskeÀ peje vee' ³ee keÀefJelesefJe`SskeÀ peje vee' ner efJejnele& ÒesceYeeJe J³ekeÌle keÀjCeejer keÀefJelee Deens. ielekeÀeueerve Òe scemce=leer
Jele&ceeveeleerue SkeÀekeÀerHeCeeuee Jes{tve ìekeÀleele. l³eeJesUer m$eer cevee®eer nesCeejer leieceie ³ee keÀefJelesletve
J³ekeÌle nesles. meeceev³ele: ceeCetme p³ee mLeUer, p³ee efþkeÀeCeer JeeJejlees, l³ee mLeUeMeer, lesLeerue ®esleve -
De®esl eve JemletbMeer l³ee J³ekeÌleer®es SkeÀ DeebleefjkeÀ veeles efvecee&Ce nesle Demeles. menpeerJeveele Jemletbvee
Jew³eeqkeÌlekeÀ veelesmebyebOeeb®es meboYe& ueeYeuesues Demeleele. GoenjCeeLe&, yeeyeeb®es Hesve, cegueeb®eer KesUCeer,
efm$e³eeb®es oeefieves F l³eeoer. l³eecegUs menpeerJeveele SKeeoer J³ekeÌleer vemeles. lesJne l³ee®³ee JeeHejeleerue
Jemlet keÀener DeeþJeCeer peei³ee keÀjleele. ne Òel³eskeÀe®³ee DevegYeJeeme ³esCeeje owvebefove peerJeveeleerue Yeeie
keÀefJelesle JesieUs®e ªHe IesTve DeJelejuee D eens.
keÀJeef³e$eer efkebÀJee keÀefJelesleerue efveJesokeÀ `leer' SkeÀekeÀer YeeJevesves Jes{uesueer Deens. efle®ee men®ej
Deelee ³ee peieele veener. Hejbleg l³ee®³ee DemebK³e DeeþJeCeer efle®³ee ceveele DeeefCe Iejeleerue efJeefJeOe
Jemletle iegbleu ³eeDeensle. keÀefJeles®eer megª Jeele®e nesles. `DebOeejeves keÀ[s Ieeleues IejeYeesJeleer' ³ee Meyoebveer.
FLes `DebOeej' ne MeyoyebOe Jee®³eeLee&®³ee HeueerkeÀ[s peeTve J³ebpeveskeÀ[s mejkeÀlees. ³ee Meyoeletve og:Ke,
efvejeMee, mebkeÀì, efJejnJesovee Demes DeLee&®es DeveskeÀ Heoj Gueie[le peeleele. ne DebOeej meeN³ee
HeefjmejeYeesJeleer Deens keÀer veener ceen erle veener. Hejbleg lees efle®³ee IejeYeesJeleer vekeÌkeÀer®e keÀ[s Ieeuetve Deens.munotes.in

Page 68

68l³ee®e JesUer keÀewueejeJej peUOeejebveer Pe[He Ieeleueer Deens. DeeefCe DeMee JesUer SkeÀekeÀerHeCee®eer peeCeerJe
efleuee Iesje³eemleJe efoMeeefoMeebletve efle®³ee efoMesves mejkeÀueer Deens. leer SkeÀìer®e Iejele [esUs efceìtve
efveHeef®ele He[ueer Deens. DeMeeJesUer Ieje®es oej, DeejeceKeg®eea, keÀewueejeletve efþye keÀCeeje LeWye efleuee
men®eje®³ee SkeÀ SkeÀ DeeþJeCeer meebiele Deens. l³eecegUs efle®eer efJejn YeeJevee DeefOekeÀ®e leerJe´ nesles. efle®es
SkeÀekeÀerHeCe efleuee DeefOekeÀ®e ÒekeÀ³esCeeN³ee l³ee®³ee DeeþJeCeeRHeemetve megìkeÀe keÀ©ve IesC³eemeeþer keÀeveeJej nele þsJetve OeeJele megìles.
keÀefJeles®³ee ªHeyebOee®³ee ¢<ìerves efJe®eej keÀjlee keÀefJelesle Jele&ceeve keÀeU DeeefCe YetlekeÀeU
³eeb®eer efJejesOe efJekeÀemeelc ekeÀ ceeb[ueer Deens. De®esleve Jemlet yeesuele Deensle, cnCepes SkeÀ ÒekeÀejs
DeHeefjef®eleerkeÀjCe Ie[ues Deens. DebOeej DeeefCe HeeTme ³ee efle®³ee peerJeveeuee Jes{CeeN³ee Òeeflecee Deensle.
nJesnJesmes menpeerJeve neleeletve efvemeìtve iesu³ee®eer lee rJe´ YeeJevee keÀefJelesuee J³eeHetve Deens. l³ee®eer
oejeJej®eer ìkeÀ ìkeÀ efkebÀJee DeejeceKeg®eeale DemJemLeHeCes yemetve Jeeì HeenCes efkebÀJee p³es<þe®³ee HeeJemeele
peueOeejebveer l³eebvee SkeÀ$e keÀeW[Ces ³ee cegUele Ie[tve iesuesu³ee HeCe Hegvne ke Àoeef®ele Ie[C³ee®ee Yeeme /
Deeme J³ekeÌle keÀjCeeN³ee Ieìvee keÀefJelesle ®e{l³ee ¬eÀceeves ³esleele. efle®³ee cevee®eer Ieeuecesue Deme¿e
nesles. ³ee mce=leerletve megìC³eemeeþer leer Oe[He[les. ³ee®es DeuHee#ejer, Òel³e³ekeÀejer ef®e$eCe keÀefJelee keÀ jles.
keÀefJeles®ee Ieeì mebJeeoer Deens. efle®ee DeeMe³e YeeJeelcekeÀ Deens. YeeefJeefMe<ì ceeb[Ceerletve ns SkeÀekeÀerHeCee®es Ies©ve ³esCes Jee{le peeles. keÀefJelesleerue `leer'uee SkeÀe®e JesUer ³ee
mce=leer nJ³ee De ensle DeeefCe vekeÀesner Deensle. efle®³ee cevee®ee og:KeefJeYeesj YeeJe keÀefJeles®³ee HeoyebOeeletve
J³ekeÌle nesleer. SkeÀe DeHetJe& Meyomebefnles®ee, ªHeyebOee®ee pevce neslees. ³ee efveleeble megboj keÀueeke=Àleer®es
ceespeceeHe keÀesCel³ee®e yee¿e ef vekeÀmeeQo³e& Jee{JeCeejer þjles Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1)ªHeJeeoer meceer#ee He×leer®es GHe³eespeve keÀmes keÀjlee ³e sF&ue les meebiee?
4.9 meceejesHe
Lees[ke̳eele meeefnl³eke=Àleer ner mJe³ebHetCe&, SkeÀelce Yeeefmeeefnl³eke=Àleer ®es cetu³eceeHeve leerceO³es efveefnle Yeeefmeeefnl³eke=Àleerleerue Yeel³eecegUs meeefnl³eke=Àleer®es cetu³ecee Heve SkeÀ meWefê³e mebIeìvee ³ee YeeJevesves kesÀues peeJes, Demes ner meceer#ee
He×le ceeveles. DeeMe³e, YeeJe, veeo, ue³e ³eeb®³ee HejmHejeJeuebyeer efJeefMe<ì ceeb[Ceerletve meeQo³ee&lcekeÀ
meeefnefl³ekeÀlee le³eej nesles. l³ee®ee JesOe ³ee meceer#esle Iesleuee peelees. ueIeg DeJekeÀeMe DemeCeeN³ee Jee*dce³e
ÒekeÀejeb®ee ³esLes efJeMes

Page 69

694.10 meboYe&ûebLe met®eer
1) Heeìerue, iebieeOej : ` meceer#eeceerceebmee ', ceewpe ÒekeÀeMeve ie=n, cegbyeF&.
2) osMeHeeb[s kesÀpekeÀj ,ÒekeÀeMe :`cejeþer keÀefJelee : veJeer JeUCes ', meekesÀle ÒekeÀeMeve, Deewjbieeyeeo.
3) [e@. kegÀUkeÀCeea, DejefJebo Jeeceve :`GHe³eesefpele meceer#ee : ue#eCes DeeefCe He[leeUCeer ',c e s n l e e
ÒekeÀeMeve, HegCes.
4) [e@. þeketÀj, jJeeRê, [e@. ceesjs, vebokegÀceej (mebHeeokeÀ ):`meceer#eeHe×leer : efme×eble DeeefCe
GHe³eespeve ', He¨eiebOee ÒekeÀeMeve HegCes.
5) ceeueMes, efceefuebo, peesMeer ,DeMeeskeÀ :`DeeOegefvekeÀ meceer#ee -efme×eble ', ceewpe ÒekeÀeMeve ie=n, cegbyeF&.
4.11 HetjkeÀ Jee®eve
1) `efkeÀ[uesueer ceeCemes '(keÀLeemebûen) : iebieeOej iee[ieerU
2) `efkeÀ[uesueer ceeCemeb '-iebieeOej iee[ieerU -cejeþer mebHeoe, ³etìd³etye ®e@veue, (DeefYeJee®eve)
3) `Deens ns Demeb Deens '(keÀLeemebûen) : ieewjer osMeHeeb[s
4) Gouri Deshpande -Home / Fa cebook
5) ieewjer osMeHeeb[s -Deve³ee www.maayboli.com
6) `Oeeb[esUe ', ³etìd³etye ®e@veue, [e@. meleerMe ye[Jes -oce³ebleer mJe³ebJej Yeeie 1 les 7
7) `jbiee ³esF& Jees ³es '-iee³eve uelee cebiesMekeÀj
4.12 vecegvee ÒeMve
De) oerIeexÊejer ÒeMve
1) DeBiuees DecesefjkeÀve ªHeJeeoer meceer#es®es efJeMesªHeJeeoer meceer#ee keÀje.
2) DeHeefjef®eleerkeÀjCe ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve `lekeÌlee' keÀefJeles®es ªHeJeeoer meceer#ee
He×leervegmeej efJeMues ye) ìerHee efuene.
1) `keÀeJeUîee -ef®eceCeer®eer iees<ì' ceOeerue meWefê³e ªHeyebOe
2) `oce³ebleer mJe³ebJej' ceOeerue MeyoyebOeeb®es meeQo³e&.
keÀ) SkeÀe Jeeke̳eele GÊejs Ðee.
1) `efkeÀ[uesueer ceeCemes' ³ee keÀLes®es uesKekeÀ keÀesCe Deensle?
2) Fbefoje meble ³eeb®³ee keÀefJeles®es veeJe keÀe³e?
3) lekeÌlee ner keÀefJelee efkeÀleer keÀ[J³eebceO³es efJeYeeieuesueer Deens?
munotes.in

Page 70

70keÀLee -1
efkeÀ[uesueer ceeCemeb
iebieeOej iee[ieerU
jefJeJeej®eer ogHeej nesleer.
cegbyeF&le peeleer³e obi ³ee®³ee Gûe pJeeuee Ye[keÀu³ee nesl³ee. meg$³eeb®³ee nuu³eeves efvejHejeOe
ceeCemeeb®es osn efíVeefJeef®íVe nesle nesles. peceeJeeb®³ee ue{e³ee ®eeueu³ee nesl³ee. cetleea Yeive nesle nesl³ee.
ceefMeoer Oegcemele nesl³ee DeeefCe Heesefuemeeb®ee keÀj[e Debce ue meJe&$e peejer Peeuee neslee.
HeCe l³eeJesUer HesªJee[erleerue Kegìcegìîeeb®³ee ®eeUerleerue Jej®³ee cepeu³eeJej yejer®e meecemetce
Peeueer nesleer.
HesªJee[erleerue Kegìcegìîeeb®eer ®eeU cnCepes ceneje<ì^eleerue ceO³eceJeieea³e mebmke=Àleer®ee me gHeerkeÀ
ceUe! l³ee ÒeleeHeMeeueer veeskeÀjeryeneodoj je<ì^e®ee efMeJevesjer! meveeleve mebmeejOecee&®es HejceHeefJe$e
#es$emLeeve!
HeVeeme ©He³eebHeemetve oer[Mes ©He³eebHe³e¥le Jee{le peeCeeN³ee meeceeefpekeÀ ceeve -ceev³eles®³ee lesLes
DeveskeÀ ÞesCeer nesl³ee. l³eebleueer Òel³eskeÀ ÞesCeer cnCepes SkeÀ mJeleb$e peele nesleer DeeefCe peeleer -peeleeRle
jesìer -yesìer J³eJenejeuee efyeuekegÀue ceppeeJe neslee.
meensyeeb®eer cepeea DeeefCe HeieejJee{ ns lesLeerue Heg©veJeN³ee®ee Heieej Je mJele:®eb meeQo³e& ner Òel³eskeÀ yeeF&®³ee ³eesi³eles®eer ceeHeìer nesleer.
veeskeÀjer efceUJee³e®eer, ueive keÀje³e®eb DeeefCe cegueeb®eer efMe#eCeb keÀ©ve HesvMeve I³ee³e®eb Demes ¿ee
mebmeejOecee&®es ®eej DeeÞece nesles DeeefCe efJecee GlejCeb ns SkeÀ DeeJeM³ekeÀ Oece&ke=Àl³e nesleb.
meeKej DeeefCe je@kesÀue ns l³ee mebmke=Àleer®es peUles ÒeMve nesles. meeefnefl³ekeÀ cesUeJes DeeefCe
ieCeHeleer -GlmeJe ns l³ee Jeiee&®es meeceeefpekeÀ meesnUs nesles. ÒeerefleefJeJ een nîee l³eeb®³ee DeodYegle keÀLee
nesl³ee. oeefjêîe DeeefCe mebkegÀef®eleHeCee ne l³eeb®ee efHe{îeeved efHe{îee ®eeuele Deeuesuee Jeejmee neslee DeeefCe
meeceeefpekeÀ; jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ ÒeMveeb®³ee HeJele&Òee³e Pegb[er®³ee Pegb[er pejer DebieeJe j® e e u e e s v eD e e u ³ e e
lejer DeeHeueer mJe³ebkeWÀefêle ceveesJe=Êeer yeoueCeej veener Demee l³eeb®ee DeeiejkeÀjer ¢{efveM®e³e neslee...
DeMee Kegìcegìîeeb®³ee ®eeUerleerue ogmeN³ee cepeu³eeJej pejer yejer®e meecemetce Peeueer Demeueer,
lejer veìJ³ee ceeuele eryeeF& DeeHeu³ee yeeJeUì veJeN³eeJej KeskeÀmele nesl³ee les mHe<ìHeCes SsketÀ ³esle nesleb.
Mespeej®³ee®e Keesueerle IeeªDeCCeeb®ee Heʳeeb®ee De·e efKeoUle DeeefCe efKebkeÀeUle neslee. eflejJes yeb[esHeble
DeeHeu³ee efKe[keÀerMeer GYes jentve DeeHeCe mec eesj®³ee ®eeUerleerue SkeÀe megboj yeeF&keÀ[s Heenle veener
Deenesle Demeb oeKeefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle nesles. MeecejeJe oejele yemetve DeeHeu³ee pegv³ee í$eerMeermunotes.in

Page 71

71þekeÀþeskeÀ keÀjerle nesles. keÀeìkegÀUs DepeeieU SsveeHegjs efnbogcenemeYes®³ee jepeke ÀejCeeJej DeeHeu³ee
efkeÀjìîee DeeJeepeele ®e®ee& keÀjerle nesles DeeefCe SkeÀe veJeefJeJeeefnle newMeer oebHel³eeb®³ee ìeskeÀe®³ee Keesueer®eb
oej vesnceerÒeceeCes yebo®e nesleb.
Fleke̳eele Iee©DeCCeeb®ee oecet ie@uejerle Deeuee. DeeHeueer ®e·er l³eev es Jej Dees{ueer DeeefCe
meoN³ee®³ee yeenerves veekeÀ HegMeerle l³eeves Deepetyeepetme neJejsHeCeeves Heeefnueb. meieUer ®eeU neojsue DeMeer
keÀener iegHle yeeleceer efceUJeeJeer, veenerlej efJeef#eHle ke=Àleer keÀjeJeer, Demeues efJe®eej l³ee®³ee [eske̳e ele
efMeJeefMeJele nesles.
yeb[esHebleebveer veUepeJeU ceesuekeÀjCeer®ee nele keÀmee Oejeue DeeefCe efleves l³eeb®³ee keÀeveefMeueele
keÀMeer Ye[keÀeJeueer les l³eeves®e Iee©DeCCeebvee meebefieleueb veJnleb keÀe³e?
l³ee newMeer oebHel³ee®³ee yebo oej e®³ee HeÀìerletve Deele HeenC³ee®ee l³eeves De³eMemJeer Òe³elve
kesÀuee. MeecejeJeeb®³eekeÀ[s veJeb efMeJeC³ee®eb ³eb$e DeeCeueb Deens DeeefCe ceeOeJejeJeeb®³ee Iejele uee[t nesle
Deensle nîee cenÊJeHetCe& iees<ìeR®eer, DeeHeu³ee DeeF&uee meebieC³eekeÀefjl ee, l³eeves veeWo kesÀueer. DeeefCe ceie
ie@uejer®³ee keÀþ[îeeJej Deesþbietve l³eeves jml³eeJej ®eewHesÀj vepej HesÀkeÀueer.
l³ee JesUer l³ee ®eeUermeceesj®e DeMeer SkeÀ Ieìvee Ie[le nesleer keÀer leer Heentve oecetuee oesve
efo[ke̳eeb®eb DeeF&meÖetÀì Keeuu³eeFlekeÀe Deevebo Peeuee.
meceesj jml³eeJej ceJeeueer MeebleHeCes SkeÀ cegmeueceevee®eb Heeo$eeCee®eb ogkeÀeve HeÀes[erle nesles.
l³eeb®³eeleu³ee SkeÀe ueþdþ oeoeves SkeÀe Yeu³ee ceesþîee oie[eves kegÀueHee®ee keÀHeeUcees#e kesÀuee. ogmeN³ee
®eHeU HeerUoej Mejerje®³ee Heesjeves efnmeke̳eemejMeer oej GIe[ueb DeeefCe eflemeN³ee leebyeejuesu³ee
[esUîeeb®³ee jekeÀì meeLeeroejeves DeeHeu³ee keÀeþer®³ee HeÀìke̳eemejMeer KeUkeÀve meeN³ee keÀe®ee HeÀes[u³ee.
l³ee DeeJeepeemejMeer meejs ye®®es ueeskeÀ o®ekeÀues Je Yeerleer®eer DeeefCe keÀmeu³eeMee ogyeUîee
Deeveboe®eer efMeCeerkeÀ meieUîeeb®³ee Mejerjeletve iesueer.
DeeefCe les ¢M³e Heene³euee SJnevee MeskeÀ[es ueeskeÀ npej Peeues nesles. Òel³eskeÀ Fceejleerletve
[eske̳eeb®³ee jebiee®³ee jebiee l³ee ¢M³eekeÀ[s SkeÀeûelesves Heenle nesl³ee. DeeefCe YeerleercegUs pejer jmlee
efjkeÀecee Peeuee neslee, lejer l³ee®³ee oesvner ìeskeÀebvee ceeCemeeb®³ee Pegb[er JeeketÀve -JeeketÀve l³ee ¢M³eekeÀ[s
Heenle nesl³ee.
cee$e SkeÀ ie[er neleele MesCee®ee ieesUe IesTve SkeÀìe®e jml³ee®³ee ceO³eYeeieer l³ee ¢M³eekeÀ[s
Heenle GYee neslee. DeeefCe ueeskeÀeb®³ee Hegbpeke̳eeletve l³ee®eb les SkeÀìîee®eb®e efvejeUb GYeb jenCeb ueeskeÀebvee,
keÀe keÀesCe peeCes, ®ecelkeÀeefjkeÀ Jeeìle nesleb.
SkeÀ JesCeerJeeuee DeeHe uee Oeboe efJeme©ve les ¢M³e HeenC³eele Heej iegbietve iesuee neslee DeeefCe
DeYeeefJeleHeCes SkeÀ -SkeÀ HeeTue Heg{s mejkeÀle neslee. oesve Deieoer ueneve cegueb Ieeye©ve HeUtve peelee -
peelee meejK³ee ceevee JeUJetve l³ee ¢M³eekeÀ[s Heenle nesleer. DeeefCe SkeÀ íeveíeskeÀer®ee Hees

Page 72

72megefMeef#ele le©Ce nîee meJe& ueeskeÀebkeÀ[s eflejmkeÀejeves Heenle Ssìerle Deieoer l³ee HeÀes[uesu³ee
ogkeÀeveepeJeUtve Heg{s iesuee.
les ¢M³e Heenlee®e oecet efJepe³eeslceeoeves Deesj[uee, ’Dejs, Dejs,! les Heene ceJeeueer ogkeÀeve
HeÀes[leensle!“ l³eemejMeer Kegìcegìîeeb®³ee ®eeUerleerue ogmeN³ee cepeu³eeJej SkeÀ®e OeeJeHeU Peeueer.
kesÀJe{er jescencnCepes De e³eg<³eeleu³ee SkeÀe HeÀej ceesþîee Deeveboeuee cegkeÀu³eemeejKeb nesleb.
efpeLetve les ¢M³e meJee&le ®eebieueb efomesue DeMeer peeiee HeìkeÀJeC³eekeÀefjlee cegueeble
{keÀuee{keÀueer DeeefCe ceejeceejer meg© Peeueer, DeeefCe DeLee&le®e Iee©DeCCeeb®³ee Y eeb[Keesj DeeefCe
Dee[oeb[ Heesjebveer Flej cegueebvee kesÀJne®e l³ee peeiesJe©ve ngmekeÀeJeueb. ceeOeJejeJeeb®ee oesve JepesJne leer peeiee mees[ervee lesJne Iee©DeCCeeb®³ee yeveerves Lee[efoMeer l³ee®eb [eskebÀ iepeeJej DeeHeìueb,
DeeefCe y eeHe[e Meece pesJne j[le Iejele peeT ueeieuee lesJne leer meejer efHeÀoerefHeÀoer nmeueer.
Fleke̳eele Iee©DeCCee SkeÀoce DeeHeu³ee cegueebJej KeskeÀmeues, ’®euee js, ®eeueleer Jne Deele.
Gvee[ kegÀþ®eer! DeeefCe meieUîeebveer HegmlekebÀ I³ee neleele.“
l³eemejMeer l³eeb®eer meieUer cegueb Iejele HeUeueer. oecet cee$e lesLes®e GYee jeefnuee. ner
cenÊJee®eer yeeleceer ®eeUeruee HegjefJeu³eecegUs DeeHeu³eeuee keÀener efJeMesl³ee®eer keÀuHevee Peeueer nesleer. HeCe I ee©DeCCeebveer SkeÀ ìHeueer cee©ve l³ee®eer leer keÀuHevee otj kesÀueer
DeeefCe ceie les mJele: l³ee peei³eeJej GYes jentve iebcele Heent ueeieues.
MeecejeJe l³eeb®³ee Mespeejer ³esTve GYes jeefnues DeeefCe ’yeensj ie[ye[ ®eeueueer Deens. legcner
Iejele yemee“ Demeb DeeHeu³ee yee³ekeÀecegueebvee oj[eJetve meebietve keÀeìkegÀUs DepeeieU SsveeHegjs
keÀþ[îeepeJeU OeeJeues. l³eeb®³ee cevee®eer FlekeÀer Oeeboue G[eueer nesleer keÀer keÀþ[îeepeJeU
peeC³eekeÀefjlee les GIe[ GIe[ OekeÌkeÀeyegkeÌkeÀer keÀ© ueeieu es. DeeefCe MesJeìer MeecejeJeeb®³ee yeieuesletve ceeve
keÀe{tve les les ¢M³e Heent ueeieues.
MeecejeJe o³eeyeg×erves cnCeeues, ’Dejs, Dejs, keÀe³e efye®eeN³ee®eb vegkeÀmeeve keÀjleensle!“
l³eemejMeer SsveeHegjs SkeÀoce DeeHeu³ee efkeÀjìîee DeeJeepeele efkebÀ®eeUues, ’ns®e, ns®e les ®egkeÀleb
legce®eb. nîee cegme[îeebvee keÀe³e cnCetve o³ee oeKeJee³e®eer? les Deece®³ee yee³ekeÀe HeUJeleele, Heesjb
yeeìJeleele, osJeUb Ye´<ì keÀjleele! keÀener veener, l³eebvee Demee®e nele oeKeJeuee Heeefnpes.“
l³eeb®³ee l³ee DeeJesMeeves keÀenermes ieebiejuesues MeecejeJe cnCeeues, ’Denes, HeCe ns Yeeb[Ce
Leebyee³euee vekeÀes keÀe keÀOeer? MesJeìer DeeHeu³eeuee meieUîeebvee SkeÀe®e efþkeÀeCeer jene³e®eb Deens vee?“
HeCe SsveeHegjs DeeHeuee DeeJeepe leejmeHlekeÀele vesT ve efkebÀ®eeUues, ’keÀmeueb SkesÀ efþkeÀeCeer
jene³e®eb? Deecner DeefJebOeeb®ee efve:Heele keÀ©, l³eeb®eer [es®ekeÀer þs®et.“ DeeefCe l³eebveer Demes keÀener neleJeejs
kesÀues keÀer MeecejeJe Deieoer Ieeye©ve iesues.munotes.in

Page 73

73DeeHeu³ee Ye³ebkeÀj jepekeÀer³e cele ebveer jecejeJeebvee IeeyejJetve mees[C³eele SsveeHegN³eebvee HeÀej
Deevebo Jeeìs. DeeHeueer ef®ej[ueer iesuesueer DeefOekeÀejueeuemee HegjefJeC³ee®ee l³ee ogyeUîee ceeCemee®ee lees
Ske˨e ceeie& neslee.
’keÀmeueer jepekeÀejCee®eer ®e®ee& keÀjlee³e, Ssv eeHegjs? Deece®³ee Heieejele ®eej ªHe³es Jee{
nesF&ue Demeueb SKeeob jepekeÀejCe Demeueb lej meebiee“ Iee©DeCCee cnCeeues DeeefCe DeeHeCe keÀenerlejer
efJeue#eCe cegjyyeerHeCee®eb yeesueuees DeMee DeeMe³eeves l³eebveer meJee¥keÀ[s Heeefnueb.
meJee¥vee l³ eeb®eb cnCeCeb ceveesceve Heìueb DeeefCe cnCetve®e les keÀesCeeuee®e DeeJe[ueb veener.
veìJ³ee ceeueleeryeeF&osKeerue les ¢M³e Heene³euee ueieyeieerves yeensj Deeu³ee nesl³ee. HeCe ieoeale
OekeÌkeÀeyegkeÌkeÀer keÀ©ve keÀþ[îeepeJeU pee³euee DeeefCe mJele: ®eer Ssì efyeIe[Jee³euee l³eeb®eb ceve Oepesvee.
meeQo³e& DeeefCe ³eesi³elee nîeebveer DeeHeCe Flejebntve Þes<þ Deenesle DeMeer l³eeb®eer ÒeeceeefCekeÀ mecepetle nesleer.
ueeskeÀ ner iees<ì ceeveerle keÀmes veenerle nîee®eb l³eebvee vesnceer®e DeeÍ®e³e& Je eìs Je Flejebvee veekeÀ cegj[tve
DeeefCe veeJeb þsJetve DeeHeueb Þes<þlJe efmeodOe keÀjC³ee®ee l³eeb®ee Òe³elve vesnceer DeÆenemeeves ®eeueuesuee
Demes. DeeleeosKeerue l³ee Demeb®e keÀenerlejer HegìHegìle nesl³ee DeeefCe vesnceerÒeceeCes®e meJe& ueeskeÀ
l³eeb®³eekeÀ[s ogue&#e keÀjerle nesles.
Fleke̳eele eflejJes yeb[esHeble yeeJeUìHeCeeves ®eeuele Deeues DeeefCe ®eìkeÀve l³eebvee OekeÌkeÀe osTve
Heg{s iesues.
ceeueleeryeeF& ®ecekeÀu³ee. yeb[esHebleebveer ns cegÎece kesÀueb nîee®eer l³eebvee Kee$eer n esleer DeeefCe
yeb[esHebleebefJepeesje®eer GmeUer Keeuueer. l³eebvee Jeeìueb keÀer ®eìkeÀve Iejele peeJeb. HeCe, keÀe keÀesCe peeCes, l³eebvee l³ee
peeiesJe©ve nueeJebmeb Jeeìs®e vee. mJele:Jej l³ee efJeue#eCe peUHeÀUu³ee DeeefCe DeeHeu³ee keÀekeÀ¢<ìerves
l³eeb®³eekeÀ[s DeOeeMeerHeCes HeenCeeN³ee yeb[esHebleeb®eb [eskebÀ KeesyeN³ee®³ee JeeìermeejKeb þs®eeJeb FlekebÀ l³eebvee
lJesjml³eeletve ³eslee -peelee yee³ekeÀebvee OekeÌkesÀ Ðee³e®eer yeb[esHebleebvee ®ecelkeÀeefjkeÀ meJe³e nesleer
DeeefCe ns keÀmeb meeOelee ³esF&ue ns®e efJe®eej l³eeb®³ee [eske̳eele melele ®eeueuesues De mele. nîee yeeyeleerle
l³eeb®es pes yesle ®eeuele les FlekesÀ met#ce, Oetle& DeeefCe efveue&ppeHeCee®es Demele keÀer HegmJele:®eer®e efkeÀUme Jeeìt ueeies. HeCe l³ee ¬etÀj meJe³eerHeg{s l³eeb®eb keÀener ®eeuele vemes.
ceeueleeryeeF¥®ee ogyeUsHeCee l³ee mejeF&le ceeCemeeves leeye[leesye DeesUKeuee DeeefCe Deelee DeefOekeÀ
DeelceefJeÍJeemeeves l³eebvee OekeÌkeÀe osTve lees HeueerkeÀ[s iesuee.
lejer ceeueleeryeeF& mJele:Jej peUHeÀUle peei³eeJej®e GY³ee jeefnu³ee, ceie DeMeer keÀesCeleer
megHle peyejomle F®íe l³eebvee l³ee peei³eeJej®e efKeUJetve Oejerle nesleer keÀesCe peeCes...
Fleke̳eele vesnceer yebo DemeCeejb l³ee newMeer pees[H³ee®³ee Keesueer®eb oej GIe[ueb, DeeefCe
ceveesnj Je ueeruee yeensj Deeueer.munotes.in

Page 74

74l³ee oesIeeb®³ee Hee³eebl e® e H e u e en e s l ³ e eD e e e f C en e l e e b l en e l e © c e e u en e s l e s .® e e U e r l e e r u eF l e j
ueeskeÀebntve DeeHeCe DeeOegefvekeÀ, veerìvesìkesÀ Je mJe®í Deenesle ns oeKeefJeC³eekeÀefjlee leer oesIeb Demeb Jeeiele.
ie@uejerle SKeeob Mesye[b cetue efomeueb keÀer ueeruee SkeÀoce ’F&çç“ cnCetve efkebÀ®eeUe³e®eer. DeeefCe SKeeÐee
yeeF&®³ee Debyee[îee®eb ìeskeÀ megìuesueb Demeueb lej ueeskeÀebvee efomesue DeMee jerleerves ®ees©ve nmee³e®eer meJe³e
efleves mJele:uee ueeJetve Iesleueer nesleer.
ceveesnj SkeÀoe keÀe@uespe®³ee ef¬eÀke sÀì ìerceceO³es KesUuee neslee. l³eecegUs l³ee®³ee leeW[ele
vesnceer ef¬eÀkesÀì®eer YeekeÀjerle Demes...
Keeueer keÀe³e ®eeueueb Deens les l³eebvee efomesve e. cnCetve ceveesnjves Iejeletve ®eìkeÀve SkeÀ Keg®eea
DeeCeueer DeeefCe efle®³eeJej GYee jentve lees ueerueeuee Keeueer keÀe³e ®eeueueb Deens nîee®eb DeeHeu³ee celeeves
efJeveesoer JeCe&ve meebiee³euee ueeieuee.
les SskeÀleevee ueeruee ceeve JesUeJetve DeeefCe Flej DeveeJeM³ekeÀ neJeYeeJe keÀ©ve keÀener Godieej
keÀe{erle nesleer.
MesJeìer ceveesnj ueeruee®ee nele Oe©ve cnCeeuee, ’let jene vee FLeb Keg®eeaJej GYeer cnCepes
efomesue leguee veerì.“
lesJne ueeruee ueepele -cegjkeÀle ceveesnj®³ee Mespeej er Keg®eeaJej GYeer jeefnueer.
SJnevee l³ee pees[H³ee®ee GÎsMe efme×erme iesuee neslee. keÀejCe Keeueer HeÀes[u³ee peeCeeN³ee
ogkeÀeveeSsJepeer meejs ueeskeÀ ceevee JeUJetve yeeJeUìHeCeeves l³eeb®³eekeÀ[s®e Heent ueeieues nesles.
lesJne ueeruee HeÀCek eÀejueer, ’®eneìU cesues!“ DeeefCe ceie oesIeebveer Iejele peeTve Hejle oej
yebo ke˩ve Iesleueb.
l³ee®eb oej yebo Peeueb DeMeer Kee$eer Peeu³eeJej Iee©DeCCee cnCeeues, ’ogkeÀeve HeÀes[C³eeSsJepeer
ns ceJeeueer keÀener ueeskeÀeb®eer Leesyee[b keÀe HeÀes[ le veenerle keÀesCe peeCes!“
l³eeyejesyej meieUîee ueeskeÀebvee Deieoer ceveeHeemetve nmet Deeueb. keÀejCe meJee¥vee®e l³ee
pees[H³ee®eer HeÀej Demet³ee Jeeìle Demes DeeefCe DeeHeCener l³eeb®³eemeejKeb®e JneJeb Demeb Jeeìs... HeCe
l³eeb®³eemeejKeer ªHee® eer DeeefCe lee©C³ee®eer osCeieer keÀesCeeuee®e veJnleer DeeefCe meJee¥®es®e mebmeej Jee{uesues
Demeu³eecegUs l³eeb®³eeFleke̳ee Ssìerves keÀesCeeuee®e jenlee ³esle vemes.
FkeÀ[s ogkeÀeve HeÀes[C³ee®eb keÀece J³eJeefmLeleHeCes ®eeueueb nesleb. ogkeÀevee leu³ee keÀener efpevemee
ceJeeueer YejeYeje yeensj HesÀkeÀerle nesles DeeefCe keÀener mJele:keÀefjlee ieesUe keÀjerle nesles.
Òel³eskeÀ yeeyeleerle meJee¥®³eeHeg{s DemeeJeb DeMeer cenÊJeekeÀeb#ee OejCeeje oecet SJnevee l³ee
HeÀes[uesu³ee ogkeÀevee®³ee D eieoer peJeU peeTve GYee jeefnuee neslee. l³ee®³ee Debieele Meì& veJnlee. HeCe
l³ee®eer l³eeuee cegUer®e efHeÀkeÀerj veJnleer. DeeHeu³ee keÀle&yeieejer®ee l³eeuee efJeue#eCe DeefYeceeve Jeeìlemunotes.in

Page 75

75neslee. otj GYes jeefnuesu³ee Flej ueeskeÀebkeÀ[s Heentve lees eflejmkeÀejeves nmele neslee DeeefCe DeeHeueer MeW[er
[eske̳eeJe©ve veekeÀeHe¥le Dees{erle neslee.
Fleke̳eele SkeÀ Yew³³ee DeeHeu³ee®e yesefHeÀkeÀerj lebêerle Heg{s Deeuee. jml³eeJej ogkeÀeve HeÀes[ueb
peele Deens nîee®eer l³ee yesìîeeuee peeCeerJener veJnleer. HeCe l³ee ogkeÀeveepeJeU peelee®e meceesj He[uesu³ee
Heeo$eeCeeb®³ee jeMeerkeÀ[s l³ee®eb ue#e iesueb.
l³eemejMeer l³eeves Deieoer menpeHeCes DeeHeues HeÀeìkesÀ ®e{eJe keÀe{tve l³ee jeMeerleues ®eebieuesmes
yetì DeeHeu³ee Hee³eeble ®e{Jeues Dee efCe oesve -®eej yegìeb®³ee pees[îee KeekeÀesìerme cee©ve lees Deeveboeves
nmele Heg{s ®eeuet ueeieuee.
l³ee Yew³³ee®eb les ke=Àl³e Heentve meejs ueeskeÀ SkeÀoce Deieoer ceveeHeemetve nmeues. keÀejCe
meieUîeeb®³ee ceveebleu³ee megHle F®ísuee l³ee meeO³ee efmeO³ee Yew³³eeves cetle&mJeªHe efoueb nesleb.
Yew³³ee®³ee l³ee ke=Àleerves Flejebveener nUtnUt Oeerj Deeuee. neleele MesCee®ee ieesUe IesTve
jml³ee®³ee ceO³eYeeieer GYee jeefnuesuee jecee ie[er Heg{s mejmeeJeuee, DeeefCe oesve -®eej Hee³eleeCeeb®es pee s[
yeieuesle cee©ve l³eeves jmlee megOeejuee. DeYeeefJeleHeCes Heg{s mejkeÀCeeN³ee JesCeerJeeu³eevesosKeerue Ieeyejle
Ieeyejle l³ee®eb DevegkeÀjCe kesÀueb.
l³eeveblej meejs®e ueeskeÀ nUtnUt Heg{s mejkeÀues DeeefCe ceie leer Heeo$eeCeb HeUefJeC³eekeÀefjl ee
Ske˨e efieuuee Peeuee.
leer uegìeuetì Heentve SsveeHegjs DeYeeefJeleHeCes keÀþ[e mees[tve IeeF&ves efpev³eekeÀ[s JeUues.
leMeer Iee©DeCCee ®eìkeÀve efHeÀ©ve íodceerHeCeeves cnCeeues, ’keÀe³e SsveeHegjs, legcnerner efveIeeuesle
keÀer keÀe³e uetì ke Àje³euee?“
l³eemejMeer DeeHeCe keÀe³e keÀjerle Deenesle nîee®eer SsveeHegN³eebvee peeCeerJe Peeueer, DeeefCe DeeOeer®e
yeeJeUì Demeuesuee l³eeb®ee ®esnje Deieoer®e DepeeieU efomet ueeieuee.
Fleke̳eele Iee©DeCCeeb®ee oecet o[o[le Jej Deeuee. l³ee®³ee neleele SkeÀ yegìeb®ee pees[
neslee. lees Deesj[le Iee©DeCCeebvee cnCeeuee, ’DeCCee -DeCCee, ns Heene ceer yetì DeeCeuesle.“
Iee©DeCCee ÒemebieeJeOeeve jeKetve cnCeeues, ’Dejs cetKee&, DeMee jml³eeJej He[uesu³ee iees<ìer
keÀe DeeHeCe G®euee³e®³ee?... yejb HeCe Demet osle les yetì Deelee. veenerlej Hej l³ee ieoeale meeHe[Meerue
let.“
DeeefCe meJe& ueeskeÀeb®³eekeÀ[s SkeÀ efveue&ppe ¢ef<ì#esHe ìeketÀve les Iejele iesues Je lees yetì
DeeHeu³eeuee neslees keÀe veener les Heent ueeieues.munotes.in

Page 76

76oecetuee Deelee Dee fOekeÀ®e peesj ®e{uee. DeeefCe DeeF&ves efouesueer SkeÀ Yeueerceesìer efHeMeJeer IesTve
lees Keeueer efveIeeuee.
les Heentve jeOeeyeeF&vee HeÀej nsJee Jeeìuee DeeefCe oecetFlekeÀ®eb Je³e Demeuesu³ee DeeHeu³ee ceOetuee
meejKeb yeesìeves ef[Je®eerle l³ee cnCet ueeieu³ee, ’pee, Keeueer peeTve ³es pee. lees oecet Heene keÀmee ngMeej
Deens lees. veenerlej let!“
HeCe veepetkeÀ cevee®³ee ceOetuee leer keÀuHevee ceeveJeC³eemeejKeer veJnleer. l³eecegUs lees MesJeìer
kebÀìeUtve otj HeUtve iesuee DeeefCe efHebHee Dee[®³ee keÀesHeN³eele ueHetve yemeuee.
oecet Keeueer iesuee lesJne uegìeuetì Ssve jbieele Deeueer nesleer. meieUs ueeskeÀ SkeÀceskeÀebvee {keÀuele
nesles, Deesj[le nesles, Yeeb[le nesles, ceejeceejer keÀjerle nesles DeeefCe nmeleosKeerue nesles.
l³ee efieuu³eele peeCetveyegpetve meeHe[uesu³ee SkeÀe cneleejer®eer Heej oeceìer JeUtve leer
efkeb˨eeUerle nesleer.
Òel³eskeÀ peCe Deesj[le neslee, ’Dejs -Dejs, l³ee cneleejeruee mees[Jee.“ HeCe OekeÌkeÀeyegkeÌkeÀer
keÀje³e®ee keÀesCeer®e Leebyele veJnlee.
l³ee obieueerleosKeerue oecetves efMeleeHeÀerves DeeHeueer efHeMeJeer Yejueer DeeefCe lees Hejle ³esT ueeieuee.
Fleke̳eele SkeÀe oeb[i³ee ceJeeu³eeves l³ee®³ee neleeleueer efHeMeJeer efnmeketÀve Iesleueer DeeefCe lees efveIetve peeT
ueeieuee. oecet l³ ee®³eeceeies OeeJele Deesj[t ueeieuee. ’ns keÀe³e? ns keÀe³e?“
les SsketÀve lees ceJeeueer ceeies efHeÀjuee DeeefCe l³eeves oecet®³ee HeÀe[efoMeer Leesyee[erle ceejueer.
oecet®eb keÀeveMeerue ueeue Peeue. l³ee®³ee [esUîeeletve HeeCeer Deeueb DeeefCe l³ee ®eb [eskebÀ iejie© ueeieueb.
keÀmebyemeb Iejer peeTve l³eeves DeeHeueer nkeÀerkeÀle meebefieleueer.
DeeefCe efHeMeJeer njJeu³eeyeÎue Iee©DeCCee l³ee®³eeJej KeskeÀmeues cee$e!
Fleke̳eele Heesueerme ³esle Demeu³ee®eer Jeoea ueeskeÀebvee efceUeueer. ce Jeeueer leeye[leesye iegHle Peeues.
Flej ueeskeÀ mewjeJewje OeeJet ueeieues DeeefCe meesyele oesve -®eej yee³ekeÀe DeeefCe yejer®eMeer cegueb IesTve
peeCeeje SkeÀ keÀejketÀve Ieeye©ve l³ee meJee¥®³eeHeg{s OeeJele DeeefCe ceeies ve yeIelee Deesj[le neslee, ’ Dejs,
Dejs peesjeves HeUe, Hee³e cees[ues keÀer keÀe³e legce®es?...“
efveJe[keÀ iebieeOej iee[ieerU

munotes.in

Page 77

77keÀLee -2
keÀeJeUîee -ef®eceCeer®eer iees<ì
ieewjer osMeHeeb[s
’SkeÀ neslee...“
’keÀeJeUe!“
l³ee®eb keÀe³e Peeueb, ³ee iees<ìerHegjl³ee lejer l³eeb®³ee YetefcekeÀe yeoueu³ee. cnCepes leer Peeueer
keÀeJeUe. Deieoer ieesjerHeeve DeeefCe vekeÀìer Dem etvemeg×e. JejJej yeIeCeeN³eeuee efle®³eele keÀeJeUîee®eer
Deelcemebleg<ìlee efomeueerner Demeleer keÀoeef®ele, HeCe Kejb yeIelee kegÀþu³ee®e He#³eeMeer efle®eb lemeb meec³e
veJnleb. He#eer yesojkeÀej DeeefCe mJeleb$e Demeleele. les kegÀCee®eb keÀener osCe bIesCeb ueeiele veenerle. efn®eb
cnCepes cnCeeue l³ee®eb keÀpe&. kegÀCeer ®eebieueb Jeeieueb cnCetve, kegÀCeer efmevesceeuee vesueb cnCetve. kegÀCeer
jml³eele Leebyetve, ’efkeÀleer ie JeeUueerme DeueerkeÀ[s!“ cnCeeueb cnCetve, kegÀCeer uesKee®eer mlegleer kesÀueer
cnCetve, lej kegÀCeer vegmeleb, ’mee[er kesÀJe{îeeuee Iesleueerme?“ cnCeeueb cnCetve osKeerue. keÀje³e®eer®e
cnìueer lej efle®eer GbìemeejK³ee kegÀþu³eelejer iejerye, efve©HeêJeer, cegUele jeveìer HeCe cegÎece
ceeCemeeUJeuesu³ee ÒeeC³eeMeer®e legu evee keÀjeJeer ueeiesue. DeeHeCe Kejs keÀesCe, DeeHeueb ³ee peieele keÀece
keÀe³e DeeefCe DeeHeCe DeeÊee keÀjleenesle keÀe³e, keÀMee®ee®e HeÊee vemeuesueer. DeMee ³ee keÀeJeUerveb -
iees<ìerHegjl³ee, keÀejCe, Heg{s ke@Àj@keÌìjuee vemeueer, lejer efme®³egSM eveuee leer Deieoer ®eHeKeue yemeles Heene
-SkeÀe ef®eceC³eeMeer kesÀueer oesmleer.
’DeeefCe SkeÀ nesleer...“
’ef®eceCeer!“
cnCepes ef®eceCee. Deelee ne ef®eceCee cee$e Deieoer ef®eceCee. lees®e SkeÀceeieea Heefme&mìvme (SkeÀ
oeCee IesTve Yegj&keÀve G[tve iesueer -Jeiewjs.), leer®e HeÀkeÌle mJele:®eb efnle HeenC³ee®eer Je=Êe, lees®e
veerìvesìkeÀe HeÀmmeerHeCee, Deieoer ues®ejermeg×e DeLee&led ³ee ef®eceC³eeuee meepesMeer®e l³eeuee SkeÀ ef®eceCeer
nesleer -mJeeLeea, keÀesleer DeeefCe keÀe@keÀM³egDej. Deelee ³ee Deveg©He DeeefCe megKeer pees[H³eeuee SkeÀeSkeÀer l³ee
keÀeJeUerJej Oee[ keÀe IeeueeJeerMeer Jeeìueer, ns SkeÀ keÀes[b®e Deens. keÀoeef®ele ef®eceC³ee®³ee uebHeìHeCeeveb
l³eeuee mJemLe yemet efoueb vemesue efkebÀJee keÀoeef®ele `KejesKej®e Deen s lejer keÀe³e ne JesieUe DeeefCe
®ecelkeÀeefjkeÀ ÒeeCeer' cnCetve DeOe&Jeì kegÀletnue, DeOe&Jeì DeekeÀkesÀJeU SKeeÐee®eer peeCetveyegpetve HeÀmeJeCetkeÀ keÀjeJeer, cnCetve veJns.
’keÀeJeUîee®eb Iej nesleb... “
’MesCee®eb!“
les lej Kejb®e, MesCee®eb cnCepes Deesye[Oeesye[ efkebÀJee IeeCesj[b veJns, HeCe cetU iees<ìerle p³ee
DeLeer& Deens leme®e. lekeÀueeot, n@He@ÀPe[&, SkeÀe Oeke̳eevebmeg×e He[ueb Demeleb -veJns, He[ueb nesleb®e. kesÀueb
nesleb les®e cegUer jÎer DeeefCe leg®í iees<ìeRveer. DeeefCe leMeele l³eeuee DeeOeej pejemeg×e veener. efveÍ®e³ee®ee
veener, Òescee®ee veener, HewMee®ee veener, leÊJee®ee veener. ³esTvepeeTve l³ee keÀeJeUer®³ee Þe×s®ee DeeefCe
DeefYeceevee®ee. HeCe ne DeefYeceevemeg×e, Deieo er HeÀej neCeueb, HeÀej ceejueb, lej ceoleerme ³esCeej. SjJeer
Deevebo®e.munotes.in

Page 78

78’ef®eceCeer®eb Iej nesleb...“
’cesCee®eb!“
³ee®ee cee$e ceuee vekeÌkeÀer DeLe& veener keÀUuee. cnCepes iees<ìer®³ee ¢<ìerveb, les keÀener lejer
HeeC³eeveb ve efJejIeUCeeN³ee efp evemes®eb DemeeJeb, ns ³eesi³e. HeCe mecepee, KetHe Tve He[ueb Demeleb cnCepes
ceie? ceuee Demeb Jeeìleb, les kegÀþu³eelejer SkeÀe ÒekeÀej®³ee mebkeÀìeuee leeW[ osC³eeFlekebÀ cepeyetle DemeeJeb
-meJe&®e veener. ³ee ef®eceC³ee®eb Iej Demeb®e. lemeb keÀener les ceesþb YekeÌkeÀce nesleb DeMeeleuee Yeeie veener.
l³ee®³eemeejK³eeb®eb vemee³e®eb®e. HeCe leme iegUiegUerle DeeefCe megyekeÀ. cesCeemeejKeb Heeb{jb. ke@Àj@keÌìjuesme
DeeefCe keÀeJeUer®³ee ©Heeveb pees OeeskeÀe GYee jenC³ee®eer Meke̳elee nesleer, l³ee uee Heg©ve Gjsue Demeb
vekeÌkeÀer®e.
pemee He#eerpeieele, lemee®e ceeCemeeblener keÀeJeUîeeef®eceCeer®ee DeLee&DeLeea mebyebOe keÀener veener.
l³eebveer Yesìe³e®e®eb keÀejCe veJnleb DeeefCe mebyebOe þsJee³e®eb l³eentvener veener. Iejìerner keÀener
Mespee jerefyepeejer veJnleer. HeCe n@cuesìuee pemee veeìkeÀ ®eeuet jenC³eemeeþer lejer MesJe쮳ee DebkeÀeHe³e¥le
efpeJeble þsJee³euee®e ueeielees, lemeb DeeHeu³ee iees<ìermeeþer l³eeb®eer Yesì Peeueer, Demeb DeeHeCe Oe©ve ®eeuet.
SkeÀoe Yesì Peeu³eeveblej ceie k eÀeJeUer DeeefCe efle®ee mJeYeeJe +ef®eceCee DeeefCe l³ee®ee mJeYeeJe ³eeble®e
Heg{®eb meJe& keÀener Deeueb Demeb cnCeeJeb ueeiesue. leMeele efkeÀl³eskeÀ HeesÒeJeenHeefleleHeCee, efle®³eeJej ueneveceesþîeeb®ee vemeu esuee oeye, efle®eb mJeeleb$³e (cnCepes meceepee®³ee
¢<ìerveb; ceveeletve veJns) DeeefCe cegKel³eejHeCee, efle®eb [gie[gieCeejb SkeÀKeebyeer Iej, Fl³eeoer.
ef®eceC³eekeÀ[tve cnCeeue lej l³eeuee SkeÀe®e ef®eceCeer®ee Deeuesuee keÀenermee kebÀìeUe, efjkeÀece e JesU DeeefCe
cegK³e cnCepes keÀeJeUer®ee neleer ³esC³eepeesiesHeCee. lemeb keÀe³e efyeIe[Ceej nesleb? Hejle kegÀCeer kegÀCeeuee
HeÀmeJee³e®ee ÒeMve®e veJnlee -meieUer®e keÀMeer ceesþer, peeCeleer, ngMeej DeeefCe mee@efHeÀefmìkesÀìs[. ³esTve
peeTve ef®ec eCeerveb yejb®e DeekeÀeb[leeb[Je kesÀueb, HeCe veJeN³eeJej keÀener HeÀejmee HeefjCeece nesle veener
cnìu³eeJej MeneCeHeCeeveb ieHHe yemeueer. ³esF&ue MesHetì (efHeÀi³egjsefìJnueer. ef®eceC³eebvee kegÀþb MesHetì
Demeleb?) Ieeuetve ceeIeejer. ®eej efþkeÀeCe® es GefkeÀj[s ngbiee³e®eer meJe³e®e Deens cesu³eeuee! Deepe keÀe
Heneles Deens! Jeiewjs cnCetve, HebKe ceg[Hetve DeeHeu³ee cesCee®³ee Iejele mJemLe PeesHetve jeefnueer. ceOetveceOetve
³eeuee -l³eeuee oej GIe[tve keÀjceCetkeÀ keÀ©ve Iesleueer. ³ee keÀeJeUer®e e meesme HegjJelee HegjJelee ef®eceC³ee®eer
peer Dees{iemle nesle nesleer, l³eeuee nmetve Iesleueb.
ceie yejb®e keÀe³ekeÀe³e Peeueb. keÀeJeUer®eer Deieoer HeÀjHeÀì efveIeeueer. nesleb -veJnleb les efnmeketÀve
Iesleueb pee³e®eer HeeUer Deeueer.
’SkesÀ efoJeMeer keÀe³e Peeueb?“
’cees... Çe HeeTme Deeuee!“
Deeuee cnCepes keÀe³e, keÀesmeUuee®e. Pee[b cnCetve jeefnueer veenerle, DeekeÀeMe cnCetve jeefnueb
veener, peceerve cnCetve jeefnueer veener. He[ He[ Oees Oees He[uee. veesDee®³ee JesUer He[uee vee, lemee.
efoJemeved efoJeme, je$eer®³ee je$eer. Yeerpe Yeerpe efYepeueer. kegÀ[ kegÀ[ kegÀ[kegÀ[ueer. efHeuueb IeÆ Oe©ve
jeefnueer GYeer. HetJe& efomes veener, HeefM®ece efomes veener -HeeCeer, vegmelee ceneHetj, efJepee, keÀ[keÀ[eì.
’keÀeJeUîee®eb Iej i esueb...“
’Jeentve!“munotes.in

Page 79

79Iej®e keÀe³e, meieUb peie®e!
’ef®eceCeer®eb Iej iesue...“
’jentve!“
ceveele cnCeeueer, peeT kegÀþb, peeT kegÀþb? keÀe³e keÀ©, kegÀCeekeÀ[s yeIet? HeesjbyeeUb ceejueer
keÀeKeesìeruee, DeefYeceeve þsJeuee iegb[eUtve. ueUleueeWyele, efþHekeÀleef®eHekeÀle iesueer ef®eceC³eekeÀ[s. keÀMeer
Hees®eueer osJe®e peeCes! efkeÀleer DebOeej, efkeÀleer Yeerleer, efkeÀleer uee®eejer. HeCe iesueer. efleuee ceenerle®e veener,
ef®eceveer Deele yemetve®e Deens cnCetve. Jeeìueb, ceeP³eemeeþer peeiee k esÀueer Demesue. cesCee®³ee Iejìîeele.
HeeJemee®³ee yeensj. HeCe keÀmeueb keÀe³e nes!
’ceie keÀeJeUe iesuee...“
’ef®eceCeerkeÀ[s!“
’ef®eceCeeruee cnCeeuee...“
’ef®eGleeF&, ef®eGleeF&, oe...j GIe[!“
þesþeJeueb. JeepeJeueb. j[ueer. Deesj[ueer. nekeÀe ceeju³ee.
’ef®eceCeer cnCeeueer...“
’Leebye, ceeP³ee yeeUeuee vneT Ieeueles.“
ner GYeer®e. oesIeb Deele, KetHe nmeueer. ef®eceC³ee keÀe³e keÀOeer keÀeJeUîeebvee Iejele Iesleele
keÀe³e? DeeHeueb lej Yeeiet os. ceie yeIet. Demesue iejpe lej Leebyesue. y eIet meele -Deeþ efoJemeebveer. veener®e
ogmeN³ee keÀesCeer YeerkeÀ Ieeleueer lej ceie yeIet. DeeÊee keÀe³e IeeF& Deens? leguee ceer ved ceuee let. ce© os
efleuee meO³ee!
iees<ì Heg{s HegefMekeÀueer. Heeþ efHeÀjJetve ®eeueleer Peeueer. ng[ketÀve ng[ketÀve SkeÀ Pee[ Heeefnueb. lemeb ueneve®e, HeCe
cegUbHeeUb efle®³eele®e Jee{uesueb. l³ee®³eeKeeueer leer yemeueer. HeeTme efHeTve les Jee{eruee ueeieueb leMeer
efle®³eeJejleer meeJeueer Jee{ueer. íHHej Jee{ueb. J³eeHe Jee{uee. Deeleueer cegU Jee{tve YekeÌkeÀce Peeueer DeeefCe
SkesÀ efoJeMeer l³ee®eer ef®eceCeerMeer iejpe Yeeieu³eeJej ef®eceCee efle®³eekeÀ[s Deeuee DeeefCe cnCeeuee, ’keÀe³e
ie, ceeP³ee Iejer ³eslesme vee?“
yengOee l³eeves ef®eceCeeruee ceensjer HeeþJeueb DemeeJeb. lesJne keÀeJeUer cnCeeueer, ’...“
HeCe leer ogmejer®e Meg¬eÀJeej®eer Jeiewjs keÀneCeer Deens.
`keÀeJeUîee -ef®eceCeer®eer iees<ì',
keÀLeemebûen -`Deens ns Demeb Deens' -ieewjer osMeHeeb[s
ceewpe Ò ekeÀeMeve ie=n, cegbyeF&
DeeþJeer DeeJe=Êeer -2017
munotes.in

Page 80

80keÀefJelee -De
oce³ebleer mJe³ebJej
jIegveeLe Hebef[le
Demee He#eer ue#eer yeng efJendieue#eeR ve efceUlee
megJeCeea pees JeCeea Jeo keÀJeCe JeCeea keÀJeFlee
DeieeF& ne yeeF& ®eHeU Jeefj peeF&ue HeUtveer
Oe©b peeleW neleW nUgnUg le³eeles ve keÀUgveer
Ssmes Jeos, ceie le³eeme OejeJe³ee ns les nes³e nbmeiecevee Heefnueer®e Deens
Jeepes®e vee Jeue³e, vetHegjJeeo veesns leotleerme efvejKeesefve keÀmee ve ceesns
ns ceboceoHeo megboj kegbÀoobleer ®eeues pemee ceoOetjbOej Fbêobleer
nbmee Oeªb peJeefU pee³e ke= ÀMeesojer les efve(oce³ebleer mJe³ebJej, nbmeotle, jIegveeLe Hebef[le, DeeK³eevekeÀ keÀefJelee, mebHeeo. ieb.yee. ûeeceesHeeO³es DeeefCe
Flej, cegbyeF& efJeÍJeefJeÐeeue³e)
munotes.in

Page 81

81keÀefJelee -Dee

jbiee ³esF& Jees ³es
meble %eevesMJej

jbiee ³esF& Jees ³es, jbiee ³esF& Jees ³es
efJeþeF& efkeÀþeF& ceePes ke=ÀJewkegbÀþJeeefmeveer, efJeþeF& peie$e peveveer
legPee JesOeg ceePes ceveer, jbiee ³esF& Jees ³es
keÀìer keÀj efJejeefpele, cegiegìjlvepeef[le
Heerleebye© keÀeefmeuee, lewmee ³esF& keÀe OeebJele
efJeÍJe©He efJeÍJebYejs, keÀceUve³eveW keÀceUekeÀjs Jees
legPes O³eeve ueeiees, yeeHe jKegceeosJeerJejs Jees

munotes.in

Page 82

82keÀefJelee -F
`lekeÌlee'
De©Ce keÀesueìkeÀj
Deveveme, DeeF&, Fpeej DeeefCe F&[efuebyet
GKeU, Tme DeeefCe S[keÀe
meieUs DeeHeeHeues ®eewkeÀesve mebYeeUtve yemeuesle
SsjCe, DeesCeJee, DeewkeÀHe, Keìeje, ieCeHeleer DeeefCe Iej
meieUîeeb®³ee mJele:®³ee ceeuekeÀer®³ee peeiee Deensle
®ece®ee, í$eer, penepe DeeefCe Peyeueb
ìjyetpe, þmee, [yee, {ie DeeefCe yeeCe
meieUs DeeHeeHeu³ee peeieer þeCe ceeb[tve yemeuesle
leueJeej, Le[ieb, oewle, Oeveg<³e DeeefCe veU
Helebie, HeÀCeme, yeokeÀ, Yeìpeer DeeefCe cekeÀe
³eeb®ee SkeÀc eskeÀeuee GHeêJe nesC³ee®eer Meke̳elee veener
³e%e, jLe, uemetCe, Jenve DeeefCe Menece=ie
³ee meieUîeebvee®e De{UHeo efceUeueb³e
DeeF& yeeUeuee GKeUele IeeueCeej veener
Yeìpeer yeokeÀeuee uemeCee®eer He Àes[Ceer osCeej veener
ìjyetpeeuee Oe[ketÀve penepe ogYebieCeej veener
Menece=ie peesHe³e¥le Peyeueb Keele veener
leesHe³e¥le #eef$e³e HeCe ieCeHeleer®³ee Heesìele yeeCe ceejCeej veener
DeeefCe S[ke̳eeveb DeesCeJ³eeuee ìkeÌkeÀj efoueer veener
lej DeesCeJ ³eeuee Le[i³eeJej keÀHe HeÀes[e³e®eer keÀe³e iejpee³e

munotes.in

Page 83

83keÀefJelee -F&
SskeÀ peje vee
Fbefoje meble
DebOeejeves keÀ[s Ieeleues
IejeYeesJeleer;
peUOeejebveer Pe[He Ieeleueer
keÀewueejeJej.
SkeÀekeÀerHeCe Deeues Hemejle
efoMeeefoMeeblegve
Iesje³eem leJe...
SkeÀìer®e ceer
He[les efveHeef®ele efceìtve [esUs.
nUt®e ³esles oej Ieje®es
DebOeejeletve;
GYes jenles peje yeepeguee.
’SskeÀ peje vee...
DeeþJeles cepe leer... ìkeÀìkeÀ
l³ee yeesìeb®eer;
Menejles Deved jbiejesieCeebKeeueer
SkeÀ DeeþJeCe,
ielepe vceer®eer;
DeeYeeUelegve ìHeìHeCeeN³ee
l³ee LeWyeeb®eer.“
’SskeÀ peje vee“
ob[eJejleer nele þsJegveer
kegÀpeyegpe keÀjles DejeceKeg®eea
’DeeþJeles keÀe Depegve leguee leer
keÀelejJesUe?“
ceeefnle veJnles legpeuee,
Jeeì legPeer lees Heenle neslee
efceìtv e[ e s U s .
nesles oeìgve Deme¿e DeesPes;
nesleer Oegcemele efJeod³egled keÀeUer;munotes.in

Page 84

84Depetve nesles cepeuee peeefCeJe
efveefye[ Jeveebefleue...
ceO³ejeef$e®³ee JeeJeìUer®eer
-PeHeeìu³ee®eer
’SskeÀ peje vee“
keÀewueejebletve LeWye efþyekeÀuee
DeesþeJejleer
’SsskeÀ peje vee... SkeÀ DeeþJeCe.
p³es<þeceOeu³ee, l³ee je$eer®³ee
Heefnu³ee Òenjer,
DeveHesef#elemes
le³ee keÀeW[ues peUOeejebveer
legP³ee®eHeeMeer.
Gþuee pesJne yebo keÀje³ee
GIe[er efKe[keÀer,
keÀmes cnCeeuee...
ceer®e SskeÀues Meyo le³ee®es...
³ee [esUîee b®eer keÀjerue ®eesjer
Jeerpe ®eesjìer
ns®e ceuee Ye³e.“
-Oe[He[ues ceer, Gþues lesLegve;
megìues OeeJele
l³ee Jeemletlegve, l³ee HeeC³eelegve
efoMeeefoMeebletve,
nele þsJegveer keÀeveebJejleer;
SsskegÀ ve ³eeJes Meyo kegÀCee®es,
kegÀCeekegÀCee®es :
’SskeÀ peje vee“
’SskeÀ peje vee“
’SskeÀ peje vee“
munotes.in

Page 85

85Sce.S. -1,me$e -1
cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. -2
GHe³eesefpele meceer#ee -1
Hejer#ee mJeªHe
De) Debleie&le ®ee®eCeer Hejer#ee -40 iegCe
Dee) me$eeble Hejer#ee -60 iegCe
(SketÀCe iegCe : 60)
met®evee : 1) meJe& ÒeMve mees[efJeCe s DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) Debleie&le He³ee&³e ue#eele I³eeJesle.
3) ÒeMveebmeceesjerue DebkeÀ iegCe oMe&efJeleele.
Òe. 1 De) meceer#ee cnCepes keÀe³e les meebietve meceer#es®es mJeªHe mHe<ì keÀje. (15)
efkebÀJee
Dee) DeeoMe& meceer#ekeÀe ®³ee Debieer keÀesCekeÀessCeles iegCe DemeeJesle les mHe<ì keÀje.
Òe. 2 De) ªHeyebOe cnCepes keÀe³e les meebietve jefMe³eve ªHeJeeoe®eer leeefÊJekeÀ YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
(15)
efkebÀJee
Dee) cejeþer ªHeJeeoer meceer#eeefJe®eej Je efJeefJeOe DeY³eemekeÀeb® eer celes veeWoJee.
Òe. 3 De) ceevemeMeem$eer³e meceer#ee He×leer cnCepes keÀe³e les legce®³ee Meyoele meebiee. (15)
efkebÀJee
Dee) efmeiceb[ ÖeÀe@F&[®³ee ef$emlejer³e efme×eble meebietve ceevemeMeem$eer³e meceer#es®³ee ce³ee&oe
mHe<ì keÀje.
Òe. 4 De) ªHeJeeoer meceer#es®es GHe³eespeve meebietve `lekeÌlee' ³ee keÀefJeles®es Meyo meeQo³e& mHe<ì keÀje.
(15)
efkebÀJee
Dee) DeHeefjef®eleerkeÀjCe ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve `SskeÀ peje vee' ³ee keÀefJeles®es ªHeJeeoer
meceer#ee He×leervegmeej efJeMuesvecegvee ÒeMveHeef$ekeÀemunotes.in