Page 1
1IeìkeÀ -1
meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GÎsMe
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
1.2 efJe1.3 ueefuele meeefnl³e DeeefCe ueefueleslej meeefnl³e
1.4 meeefnl³ee®eer J³eeK³ee
1.5 HeeM®eeÊ ³eeb®ee meeefnl³e efJe1.6 meeefnl³eke =ÀleeR®eer efJeefJeOe Debies
1.7 meeefnl³eke=ÀleeRceOeerue DevegYeJeeb®eer JewefMe<ìîes
1.8 meceejesHe
1.9 mejeJeemeeþer ÒeMve
1.10 meboYe&
1.0 GÎsMe
1) efJeÐeeL³ee¥vee ueefuele meeefnl³e cnCepes keÀe³e ns mecepesue.
2) efJeÐeeL³ee¥vee meeefnl³ee®eer ef JeefJeOe Debies mecepetve Ieslee ³esleerue.
3) efJeÐeeL³ee¥vee meeefnl³eke=ÀleeR®³ee IeìkeÀeb®es efJeMues4) efJeÐeeL³ee¥vee meeefnl³eke=ÀleeRceOeerue DevegYeJeeb®eer JewefMe<ìîes mecepetve Ieslee ³esleerue.
5) efJeÐeeL³ee¥vee meeef nl³ee®³ee Ieeìe®es mJeªHe mecepetve Ieslee ³esF&ue.
1.1 Òeemlee efJekeÀ ë
meeefnl³e ne ceeCemee®³ee Dee³eg<³eeleerue DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve
ceeCemee®es meeefnl³eeMeer Deieoer Ieefve<þ veeles Deens. ceewefKekeÀ meeefnl³e Deee fCe efueefKele meeefnl³e Demes
meeefnl³ee®es ÒeecegK³eeves oesve cegK³e Yeeie He[leele. pes JeeCeerves, leeW[eves G®®eejues peeles l³ee
meeefnl³eeuee ceewefKekeÀ meeefnl³e Demes cnìues peeles DeeefCe pes keÀeieoeJej uesKeCeerves DeLeJee Hesve eves
efueefnue s peeles l³eeuee mLetueceeveeves efueefKele meeefnl³e Demes mebyeesOeues peeles. meeefnl³e ne Meyo DeeHeCe
KetHe J³eeHekeÀHeCes JeeHejlees. HeCe meeefnl³e cnCepes vescekesÀ keÀe³e? l³ee®es mJeªHe vescekesÀ keÀmes Demeles? les
Flej meeefnl³eeHes#ee JesieUs keÀmes Demeles? DeMee meeefnl³ee®eer vescekeÀer ue#eCes keÀesCeleer Demeleele?
meeefnl³eke=ÀleeR®es JesieJesieUs IeìkeÀ keÀesCeles Demeleele? meeefnl³eke=ÀleeRceOeerue DevegYeJe cnCepes keÀe³e,munotes.in
Page 2
2l³ee®es mJeªHe keÀmes Demeles? meeefnl³ee®es DeeMe³ee Meer Deee fCe Deeke=ÀleeryebOeeMeer cnCepes®e IeeìeMeer keÀesCeles
DeeefCe keÀmes veeles Demeles? keÀueeke=Àleer®ee Ieeì cnCepes keÀe³e? ns meejs keÀener efJemleejeves mecepetve IesCes
KetHe cenÊJee®es Deens. keÀejCe owvebefove peerJeveele DeemJeeoe®³ee, DeY³eemee®³ ee DeeefCe J³eeJeneefjkeÀ
iejpeeb®³ee DeeJeM³ekeÀlesvegmeej DeeHeuee meeefnl³eeMeer melele mebHeke&À ³esle Demelees. l³eecegUs DeeHeCe ³ee
ÒekeÀjCeele Jejerue cegÐeeb®³ee Devegns mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjCeej Deenesle.
1.2 efJemeeefnl³ee®ee efJe®eej ns peerJeve J³eJeneje®es SkeÀ cenÊJeHetCe& Debie Deens. mLetueceeveeves keÀLee,
keÀefJelee, keÀeobyejer, veeìkeÀ, ®eefj$e, Deelce®eefj$e, efveyebOe, ue efuele efveyebOe, Jew®eeefjkeÀ meeefnl³e,
DevegJeeefole meeefnl³e ³ee meJee¥®ee `meeefnl³e' DeLeJee `Jee*dce³e' ³ee ÒekeÀejele meceeJesMe kesÀuee p eelees. ³ee
meeefnl³ee®eer cnCet ve keÀener JewefMe<ìîes DeLeJee ue#eCes Deensle. Òee®eerve keÀeUeleerue meble ,H e b l e ,D e e e f C el e b l e
meeefnl³e keÀefJeles®³ee (keÀeJ³ee®³ee) mJeªHeele efueefnues peele nesles. l³eecegUs meJe&®e ÒekeÀej®³ee
meeefnl³eeuee keÀeJ³e, DeeefCe l³ee®³ee meceer#esuee keÀeJ³eefJe®eej (keÀeJ³eMeem$e) Demes cnìues peele nesles.
keÀeJ³e efJe®eej euee®e DeeOegefvekeÀ keÀeUele meeefnl³eefJe®eej Demesner cnìues peeles.
JeemleefJekeÀ meeefnl³e ³ee Meyoe®ee J³eeHekeÀ DeLe& `meeceûeer' Demee Deens. Hejer#es®es meeefnl³e,
mJe³ebHeekeÀe®es meeefnl³e, Mesleer®es meeefnl³e Fl³eeoer Demes MeyoÒe³eesie Dee HeCe vesnceer ke eHejle Demelees.
leLeeefHe ³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe p³ee meeefnl³ee®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle; les meeefnl³e Jejerue ÒekeÀej®³ee
meeefnl³eeHes#ee efYeVe Deens. DeeHeCe p³ee meeefnl³ee®eer ®e®ee& keÀjlees Deenesle, l³ee meeefnl³ee®ee efJe ®eej
keÀjlee `meeefnl³e' ne Meyo SkeÀ®e SkeÀ Demee efJeefMe<ì DeLe& meebielees DeeefCe lees cnCepes `uesKeve' ne
nes³e. ³ee uesKevee®³ee meboYee&lener meeefnl³e ner meb%ee meceeJesMekeÀ Deens. ³eeuee®e Jee*dce³e Demesner cnìues
peeles. pes JeeCeerce³e les Jee*dce³e DeeefCe pes efueefKele les meeefnl³e Demes mLetueceeveeves DeeHeCe cnCet MekeÀlees.
DeMeer DeLee&®eer J³eeHekeÀlee oesvner meb%eebyeeyele efomeles. leLeeefHe meJe&®e ÒekeÀej®³ee uesKeveeuee meeefnl³e
Demes cnìues peele veener. GoenjCeeLe& pevceke gbÀ[ueer, Heb®eebie, Deewmeeefnl³e Demes cnCele veener. l³eecegUs DeeHeu³ee ¢<ìerves meeefnl³e cnCepes vescekesÀ keÀe³e ns mecepetve Iesleues
Heeefnpes, les DeeHeCe Heg{erueÒeceeCes mecepeeJetve IesT.
1.3 ueefuele meeefnl³e DeeefCe ueefueleslej meeefnl³e
mebmke=ÀleceOeerue `mebefnle' ³ee MeyoeHeemetve `meeefnl³e' ³ee Meyoe®eer GlHeÊeer Peeueer Deens Demes
cnìues peeles. Demes meeefnl³e DeveskeÀ ÒekeÀejebceO³es efueefnues peeles. pemes keÀer keÀLee, keÀefJel ee, keÀeobyejer,
veeìkeÀ, meceer#ee Fl³eeoer. meeefnl³eele `ueefuele meeefnl³e' DeeefCe `ueefueleslej meeefnl³e' Demesner oesve
cenÊJeHetCe& Yeeie Hee[leele; ns ner DeeHeCe O³eeveele Iesleues Heeefnpes. DeeHeCe p³ee meeefnl³ee®ee efJe®eej
keÀjlees Deenesle les meejs ueefuele meeefnl³ee®ee Yeeie Deens DeeefCe ueefueleslej meeefnl³e cnCepes meeceeefpekeÀ
Meem$es, efJe%eeveMeem$e, JeeefCep³eMeem$e Fl³eeoer Meem$es efkebÀJee l³eeleerue uesKeve nesle. ueefuele
meeefnl³eele YeeJevesuee, efJe®eej euee, keÀuHevesuee , ÒeefleYesuee, DeuebkeÀejeuee cenÊJe Demeles; lej ueefueleslej
meeefnl³eele YeeJevesHes#ee efJe®eejeuee, lekeÀe&uee, leìmLesuee, Deveuebke=Àlelesuee DeefOekeÀ cenÊJe Demeles.
DeeHeCeeme ³ee ÒekeÀjCeele ueefuele meeefnl³ee® ³ee Deveg
Page 3
3keÀjleevee DeeHeCeeme Keeueerue cegÐeeb®ee leHeefMeueeves efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eekeÀefjlee DeeHeCeeme
meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer cnCepes keÀe³e? ³ee ÒeMvee®es GÊej mecepetve Iesleevee, meeefnl³ee®³ee cnCetve keÀen er
J³eeK³ee Deensle keÀe? DeeefCe Demeleerue lej l³ee keÀesCel³ee? ns ÒeLece mecepetve Iesleues Heeefnpes.
1.4 meeefnl³ee®³ee J³eeK³ee
Òee®eerve Yeejleer³e keÀeJ³e ceerceebmekeÀebveer keÀeJ³ee®³ee cnCepes®e He³ee&³eeves meeefnl³ee®³ee J³eeK³ee
Heg{erue ÒeceeCes meebefieleuee Deensle.
1)Yeecen :meeefnl³ee®eer J³eeK³ee meebieleevee Yeecen ³ee keÀeJ³eMeem$e Hebef[leeves `MeyoeLeez meefnleew
keÀeJ³eced' Demes cnìues Deens. ³ee®ee DeLe& Meyo DeeefCe DeLe& ³eeb®³ee me ene³³eeves keÀeJ³ee®eer He³ee&³eeves
meeefnl³ee®eer efveefce&leer nesles. Yeecene®³ee ³ee J³eeK³esletve Meyo DeeefCe DeLe& ³eeb®es m eeefnl³ecnCepes®e
SkeÀef$eleHeCee metef®ele neslees. owvebefove peerJeve peiele Demeleevee J³eJeneje®³ee mees³eerkeÀefjlee DeeHeCe
DeveskeÀ ÒekeÀej®es Meyo JeeHej lees. ³ee Meyoeb®eer®e YeeYeeJevee efJe®eej, keÀuHevee DeeHeCe FlejebHe³e¥le Heesn®eJeerle Demelees. HeCe DeeHeCe nsner mecepetve Iesleues
Heeefnpes; keÀer Yeemegboj iepeje®e Demelees. l³eecegUs meeefnl³ee®³ee efveefce&leerlener Meyoeuee DeeefCe l³ee Meyoe®³ee efJeefMe<ì
DeMee DeLee&uee Devev³emeeOeejCe Demes cenÊJe Demeles. DeLe&HetCe& Meyoe®eer ceeefuekeÀe ns meeefnl³ee®es SkeÀ
cenÊJee®es JewefMe<ìîe Demeles. cnCetve®e Yeeceneves meeefnl³ee®eer J³eeK³ee keÀjleevee Meyo DeeefCe Meyoe®³ee
DeLee&uee cenÊJe efoues Demeu³ee®es DeeHeCeeme efomeles.
2)oC[er :oC[er ³ee efJeÜeve Hebef[leeves `Mejerjb leeJeefo<ìeL e&J³eJeef®ívvee HeoeJeueer' Demes cnìues
Deens. ³ee J³eeK³es®es DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes efJeJes®eve keÀjlee ³esF&ue. F<ì (³eesi³e) DeLee&ves ³egkeÌle
Demeuesueer HeoeJeueer cnCepes keÀeJ³eMewueer. meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer mecepetve Iesleevee ³ee J³eeK ³es®es cenÊJener
O³eeveer IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meeefnl³eele Heoebvee cnCepes®e Meyoeb®³ee DeesUeRvee cenÊJee®es mLeeve
Demeles. Heoebvee ®ejCe Demesner cnìues peeles. DeLe&HetCe& HeoeJeueer ns keÀefJeles®es Mejerj Deens. keÀefJelee Jee®ele
Demeleevee efkebÀJee meeefnl³e Jee®ele Demeleevee ³ee Heoeb®³ee DeesUer jefmekeÀebvee peeCeJeu³ee Heeefnpesle.
DeLe&HetCe& HeoeJeueer ³ee keÀefJeles®es Mejerj Demeleele. Mejerje®³ee ceeO³eceeletve pemes DeeHeCe ceeCemee®³ee
ceveeHe³e¥le Heesn®ele Demelees, lemes®e ke ÀefJelesleerue Heoeb®³eeceeHe&Àle DeeHeCe keÀefJeles®³ee DeeMe³eeHe³e¥le DeLeJee
ieeY³eeHe³e¥le Heesn®ele Demelees.
3)Jeeceve Hebef[le :meeefnl³ee®eer J³eeK³ee keÀjleevee Jeeceve Hebef[le cnCeleele, `keÀeJ³eced ûeenced
DeuebkeÀejele~ meeQo³e¥ced Deuebk eÀej:~ jerefle: Deelcee keÀeJ³em³e~ efJeefMe<ìe Heoj®evee jerleer~' meeefnl³eele
MeyoeuebkeÀej DeeefCe DeLee&uebkeÀej Demeleele. Goe. GHecee, GlÒes#ee, ªHekeÀ, íbo, DeYebie, DeesJeer
Fl³eeoer. DeMee JesieJesieUîee DeuebkeÀejeb®ee GHe³eesie uesKekeÀ, keÀJee r DeeHeu³ee keÀueeke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve
keÀjle Demeleele. meeefnl³eeleerue DeeMe³e ueeskeÀebvee keÀUeJee, DeeJe[eJee, mecepeeJee ³eemeeþer DeuebkeÀejeb®eer
³eespevee meeefnl³eele kesÀuesueer Demeles. DeuebkeÀejebcegUs meeefnl³eele meeQo³e& efvecee&Ce nesles. Demes meebietve
Jeeceve Hebef[le Heg{s cnCeleele, `efjleer ne keÀeJ³ee®ee Deelcee Deens.' efJeefMe<ì mJe©Hee®³ee Heoj®evesuee
meeefnl³eele cenÊJee®es mLeeve Demeles. ³eemeboYee&le DeeHeCeeme yeeuekeÀJeeR®³ee `Deewogbyej '³ee keÀefJeles®es
GoenjCe oslee ³esF&ue.munotes.in
Page 4
4Swue leìeJej Hewue leìeJej efnjJeeUer IesTve
efveUemeeJeUe Peje Jeenlees yesìeyesìeletve
³ee j®evesle megboj Heos Deensle. DeuebkeÀej Deensle, DeeefCe yeeuekeÀJeeR®eer mJele:®eer DeMeer
meebieC³ee®eer SkeÀ jerle Deens. l³eecegUs ner j®eve e Jee®eeJe³eeme DeeefCe SskeÀeJe³eemener megboj Jeeìles. ³ee
DeLee&ves Heeefnues lej Jeeceveeb®³ee ³ee J³eeK³es®es cenÊJe O³eeveer ³esles.
4) ©êì : ©êì ³ee mebmke=Àle ceerceebmekeÀeves keÀeJ³ee®eer J³eeK³ee keÀjleevee Heg{erueÒeceeCes DeeHeues cele
ÒeefleHeeefole kesÀues Deens. les cnCeleele, `veveg MeyoeLeew keÀeJ³eced' .©êìeves keÀeJ³eeleerue cnCepes®e
meeefnl³eeleerue Meyo DeeefCe DeLe& ³ee oesve iees<ìeRvee cenÊJee®es mLeeve efoues Deens. ner J³eeK³ee Yeecene®³ee
J³eeK³esMeer yejer®eMeer efceUleer peg Uleer Deens. Yeeceneves pemes meeefnl³eeleerue Meyoeuee DeeefCe Meyoeb®³ee
DeLee&uee cenÊJe efoues Deens lemes®e cenÊJe ©êì ³eevesner efoues Deens. KejesKejer®e Meyo DeeefCe Meyoeb®ee
DeLe& meeefnl³eele cenÊJee®ee Demelees. Demee ogpeesje ³ee Hebef[leeves efouee Demeu³ee®es l³ee®³ee
J³eeK³esJe©ve DeeHeCeeme efometve ³esles.
5) DeeveboJeOe&ve : DeeveboJeOe&ve ³eebveer keÀeJ³ee®eer Òeke=Àleer mHe<ì keÀjleevee `keÀeJ³em³e Deelcee OJeveer'
Demes cnìues Deens. OJeveer cnCepes met®ekeÀlee. meeefnl³eke=ÀleerceOe tve pes DeveskeÀ DeLe& mebYeJet MekeÀleele, les
meg®ekeÀlee ³ee iegCeebcegUs. ³ee OJeveercegUs efkebÀJee met®ekeÀlescegUs meeefnl³eele DeveskeÀ DeLe& Jee®ekeÀebvee peeCeJele
Demeleele. ` ieCeHeleJeeCeer ',` D e e w o g b y e j ' ,` Ò e s c eD e e e f C ec e j C e '³ e eD e v e g ¬ e À c e s yee.meer. ce{xkeÀj, yeeuekeÀJeer,
ieesefJeboeûepe ³eeb®³ee keÀefJelee Jee®ekeÀeb®³ee ®eebieu³ee®e mcejCeele jeefnu³ee Deensle, l³ee l³eeleerue met®ekeÀlee
³ee iegCeecegUs. keÀefJelee DeveskeÀeLe&#ece Demeles. SkeÀ keÀefJelee DeveskeÀebkeÀ[tve DeveskeÀ DeLe e&veer Jee®eueer peeles.
DeLeJee SkeÀ®e keÀefJelee SkeÀe®e J³ekeÌleeruee Hegve:Hegvne Jee®eleevee DeveskeÀ DeLee&®eer peeCeerJe nesle jenles.
keÀueeJeble efpelekeÀe mebJesoveMeerue, meeQo³e&Je=Êeer®ee eflelekeÀer met®ekeÀlee l³ee meeefnefl³ekeÀe®³ee meeefn l³eele
Òeefleefyebefyele nesle Demeles.
6) kegbÀlekeÀ : Deeuneooe³ekeÀ HeoyebOeeuee kegbÀlekeÀe ves meeefnl³ee®³ee efveefce&le erlecenÊJee®es mLeeve efoues
Deens. Deeuneooe³ekeÀ HeoyebOe cnCepes Heoeb®³ee efkebÀJee ®ejCeeb®e ermeg³eesi³e yeebOeCeer nes³e. `MeyoeLeez
meefnleew Je¬eÀkeÀefJeJ³eeHeejMeeefueveer yebOes J³eJeefmleleew keÀeJ³eced leefJooeuneokeÀeefjCeer' DeMeer J³eeK³ee
kegbÀlekeÀ ³eebveer kesÀuesueer Deens. ³ee J³eeK³es®ee efJe®eej keÀjlee DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes efJeJes®eve keÀjlee ³esles.
jefmekeÀebvee DeLeJee Jee®ekeÀebvee meeefnl³eke=Àleer®es Jee®eve keÀjleevee Deevebo Jeeìsue, meceeOeeve Jeeìsue
l³eeb®³ee ef®eÊeJe=Êeer ÒemeVe nesleerue; DeMee ÒekeÀej®³ee meeefnl³ee®eer efveefce&leer keÀjCes kegbÀlekeÀ ³eebvee DeefYeÒesle
Deens. DeMee Òek eÀej®³ee meeefnl³ee®eer efveefce&leer meeefnl³eeleerue Heoeb®³ee DeLeJee ®ejCeeb®³ee meg³eesi³e
yeebOeCeerletve nesle Demeles. l³eecegUs kegbÀlekeÀeves Deeuneooe³ekeÀ Heoebvee meeefnl³e efveefce&leerle efouesues mLeeve
cenÊJee®es Jeeìles.
7) #esceWê : jme cnCepes®e YeeJevee, meeefnl³eele YeeJevesuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve Demeles.
`Deewef®elem³e jmeepeerefJeleYetlem³e' Demes #esceWê ³eebveer cnìues Deens. keÀues®³ee DeLeJee ueefuele
meeefnl³ee®³ee mebmeeje®ee DeeOeejmlebYe cnCepes YeeJevee nes³e. YeeJ evesefMeJee³e meeefnl³e ner keÀuHevee®e
DeMeke̳e keÀesìerleueer Deens. YeeJeves®ee efJeueeme keÀesCel³eener meeefnl³eke=Àleerle DeeHeCeeme HeneJe³eeme
efceUlees. YeeJevesuee®e mebmke=Àle Hebef[leebveer jme ner meb%ee efouesueer Deens. Yejleeves `veeìîeMee m$e' ³ee
l³ee®³ee ûebLeele jmee®es efJemle=le efJeJes®eve kesÀues Deens. nem³e, MeeskeÀ, keÀ©Ce, efyeYelme, Me=bieej, Jeerj,munotes.in
Page 5
5Meeble, YekeÌleer Demes jme meeefnl³eele Demeleele. efJeefJeOe ÒekeÀej®es veT jme meeefnl³eele DeeefJePeeuesues Demeleele D emesner ceeveues peeles. meeefnl³ee®³ee ceeO³eceeletve efJeefJeOe jmeebvee Òel³e³ekeÀejer keÀjCes ns
meeefnl³ee®es cenÊJee®es keÀece Demeles. Demes ÒeefleHeeove #esceWê ³eebveer kesÀues Deens. jme ner YeeJeves®eer®e SkeÀ
efJeefMe<ì DeJemLee Deens. HeeM ®eeʳe meceer#eslener keÀeJ³eele EMOTIVE ELEMENT Demes
meebefieleues iesues Deens. EMOTIVE ELEMENT cnCepes YeeJevesuee yeebOeCeejs IeìkeÀ. YeeJevee
DeLeJee YeeJeves®ee DeeefJe®eJe&Ces®³ee mJeªHeele Iesle Demelees. ®eJe&Cee cnCepes meeefnl³eeleerue YeeJevee ceeveefmekeÀ HeeleUerJej melele
DevegYeJele l³ee®ee DeemJeeo IesCes nes³e.
8)cecceì :cecceì ³eebveer `leled DeoesJ³eeK³ee meebefieleueer Deens. l³eeb®³eeceles oescnCepes keÀeJ³e nes³e Demes meebefieleues Deens. meeefnl³eeleerue efveoexefMeJee³e meeefnl³e iegCe³egkeÌle Demeues Heeefnpes. cnCepes les mel³e, efMeJe, DeeefCe megboj Demeues Heeefnpes. ne
efJe®eej cecceìeuee DeefYeÒesle DemeeJee. meeefnl³e meeOes meesHes ÒeemeeefokeÀ DemeeJes. MeyoeuebkeÀej DeeefCe
DeLee&uebkeÀej ³eeb® ee DeefOekeÀ YejCee meeefnl³eele vemeeJee. ceespeke̳ee®e DeeefCe meeefnl³ee®³ee DeeMe³eeuee
HetjkeÀ þjleerue FleHele®e DeuebkeÀej meeefnl³eele DemeeJesle. ³ee®ee DeLe&®e Demee keÀer megboj, DeLe&HetCe&
Meyoebvee cecceìebveer DeefOekeÀ cenÊJe efoues Deens.
9)efJeÍJeveeLe Hebef[le :efJeÍJeveeLe Hebef[le ³ee mebmke=Àle ceerceemebkeÀeves keÀeJ³ee®³ee mJeªHee®³ee
meboYee&le `Jeeke̳eb jmeelcekebÀ keÀeJ³eced' Demes cnìues Deens. #esceWê ³eebveer pemes meeefnl³eeleerue jmeeuee
cnCepes®e YeeJevesuee cenÊJe efo ues Deens, lemes®e efJeÍJeveeLe ³eebveerner jmeHetCe& Jeeke̳e cnCepes keÀeJ³e Demes
cnìues Deens. meeefnl³eele YeeJevesuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve Demeles. l³eecegUs DeveskeÀ mebmke=Àle
ceerceebmekeÀebveer meeefnl³eeleerue jmeeuee cenÊJee®es mLeeve efo ues Deens. meeefnl³eele pej YeeJeves®ee DebMe
vemesue lej lesª#e, keÀesj[s nesF&ue. Jee®ekeÀeb®³ee ¢<ìerves meeefnl³ee®es meeefnl³eHeCe®e jenCeej veener.
l³eecegUs efJeÍJeveeLe Hebef[le ³eebveer jmeeuee mLeeve efoues Deens, les cenÊJee®es Jeeìles.
10)peievveeLe Hebef[le :peieVeeLe Hebef[le ³ee meeefnl³e ceerceebmekeÀeves meeefnl³ee®eer J³eeK³ee
Heg{erueÒeceeCes kesÀueer Deens. les cnCeleele, `jceefCe³eeLe&ÒeefleHeeokeÀ: Meyo: keÀeJ³eced' peievveeLe ³eebveer
meeefnl³eeleerue jceCeer³e DeLee&uee cenÊJe e foues Deens. ³ee meboYee&le yeeuekeÀJeer ³eeb®³ee SkeÀe ®ejCee®ee
GuuesKe keÀjlee ³esF&ue. `meeQo³e& efomes efpeLes~ Je=Êeer jces ceePeer efleLes~~' jceCeer³e cnCepes megboj, ®eebieues,
Þes<þ opee&®es Demee DeLe& peievveeLe Hebef[le ³eebvee DeefYeÒesle Dem eeJee Demes efomeles. pej megboj Meyoeb®³ee
ceeO³eceeletve DeeMe³ee®es ÒekeÀìerkeÀjCe nesle Demesue; lej les megboj meeefnl³e Demee DeLe& ³ee J³eeK³esletve
Òeleerle neslees.
meeefnl³ee®³ee Òeke=Àleer®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjlee Jejerue J³eeK³eeb®³e e DeeOeejs DeeHeCeeme
meeefnl³e cnCepes keÀe³e ns DeOeesjsefKele keÀjlee ³esles. meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer vescekeÀer keÀMeer Demeles?
meeefnl³ee®ee efJe®eej keÀjleevee keÀesCekeÀesCel³ee iees<ìer O³eeveele I³eeJ³ee ueeieleele? ³ee meboYee&le DeeHeCe
Jejerue efJeJes®eve kesÀuesues Deens. meeefnl³ee®es efkebÀJee keÀeJ³ee®es keÀesCelesner SkeÀ®e SkeÀ ue#eCe vemeles. DeveskeÀ
cegÐeeb®ee efJe®eej meeefnl³ee®³ee efveefce&leer®³ee meboYee&le cenÊJee®ee Demelees. meeefnl³ee®eer efveefce&leer DeeefCe
efle®eer DeemJ eeoÒeef¬eÀ³ee ner iegbleeiegbleer®eer ye eye Demeles. l³eecegUs HeewJee&Ê ³e meceer#ekeÀebveer kegÀCeer Meyo DeeefCe
DeLe& ³eeb®³ee SkeÀªHelesuee cenÊJe efoues Deens, lej kegÀCeer efjleeruee, met®ekeÀlesuee, jme cnCepes YeeJevesuee,munotes.in
Page 6
6jceCeer³e DeLee&uee .DeMee DeveskeÀ iees<ìer®³ee meg³eesi³e JeeHejeletve Glke=À<þ meeefnl³ee®eer efveefce&leer nesle
Demeles; ns DeeHeCe O³eeveer Iesleues Heeefnpes. ³eeveblej HeeÍ®ee ʳe efJe®eejJebleebveer meeefnl³ee®³ee Òeke=Àleer
meboYee&le pees efJe®eej kesÀuee Deens leesner D eY³eemeCes ¬eÀceÒeeHle Deens.
1.5 HeeÍ®eeʳeeb®ee keÀeJ³eefJemeeefnl³ee ®³ee mJeªHeeefJeDeens. HeeÍ®eel³e meeefnl³e Meem$e%eebveerner meeefnl³ee®³ee Òek e=Àleer®ee efJe®eej keÀjleevee kesÀJeU YeeJevesuee
cenÊJe efoues veener lej l³ee YeeJeves®³ee DeeefJeÒeefleYee DeeefCe JewefMe<ìîeHetCe& MeyoeLe& ³eespevesuee FLes cenÊJe Demeuesues efometve ³esles. ³ee meboYee&le
DeeHeCeeme Keeueerue J³eeK³ee Heentve l³ee meboYee&le Heg{erue efJeJes®eve keÀjlee ³esF&ue.
1.The language of the imagination and the passions -n@peefueì
2.The best words in the best order -keÀesueefjpe
3.The art of producing pleasure by the just expression of
imaginative thought and felling in material language -keÀesì& ne@He
4.The rhythmic creation of beauty -S[iej De@ueve Hees
5.The most delightful and perfect form of utterance that human
words can reach -Deveexu[
6.The spontaneous ove rflow of powerful fellings Emotion
recollected in tranquility -Je[&mJeLe&
meeefnl³ee®³ee mJeªHeeefJeyengleskeÀ meJe& J³eeK³eebceOetve YeeJevee DeeefCe keÀuHevee ³ee oesve IeìkeÀeb vee cenÊJe efoues iesues Deens.
meeefnl³eele ue³e DeeefCe leeue Demelees Demesner keÀener J³eeK³eebceOetve meebieC³eele Deeues Deens. keÀener
J³eeK³eebceO³es YeeJevesmeesyele efJe®eejeueener meeefnl³eele cenÊJee®es mLeeve Demeles; Demes mHe<ì keÀjC³eele
Deeues Deens. Je[&mJeLe&®³ee J³eeK³e sle GlkeÀì YeeJeveeb®³ee menpeesêskeÀeuee cenÊJe efoues Deens. efMeJee³e
meeefnl³eele ceveve, ef®ebleve DeeefCe veJeefveefce&leer DeeJeM³ekeÀ Demeu³ee®es ÒeefleHeeovener keÀjC³eele Deeues
Deens. meeefnl³eele DeeefJekeÀmes meebefieleues Deens ³eeuee cenÊJe Demeles. ³ee efJe®eeje®es oMe&ve Jejerue J³eeK³eebceO³es efomeles Demes
cnìues lejer les JeeJeies þjCeej veener.
1.6 meeefnl³eke=À leeR®eer efJeefJeOe Debies :
meeefnl³ee®eer J³eeK³ee mecepetve Iesleu³eeveblej DeeHeu³eeuee meeefnl³eke=Àleer®³ee efJeefJeOe Debieeb®eer
®e®ee& keÀjCes iejpes®es Deens. meeefnl³eke=Àleer®eer SketÀCe meele Debies Deensle, leer Heg{erue ÒeceeCes.
1) Yeeefmeeefnl³ee®es cetueêJ³e Demeles. uesKekeÀ, keÀJeer DeeHeu³ee ceveeleerue efJe®eej , keÀuHevee, YeeJevee ³eebvee
MeyoebÜejs He³ee&³eeves Yee
Page 7
7Demeles DeeefCe Jee®ekeÀner YeeYeeKeeCeeKegCee keÀ©ve Flejebvee vesnceer mebosMe HeeþefJele Demeleele. ³eebvee®e `ef®evn' Demesner mebyeesOeues peeles.
YeeYeeue®ebê vescee[s ³eebveer YeeJ³eJeneje®eer, meeefnl³ee®eer DeeefCe Meem$ee®eer Demeles. DeMeer YeeyeesueerYeeefomeles. J³eJeneje®eer YeeJeeHejle Demeuees lejer ³ ee oesneWceO³es keÀeìskeÀesj meerceejsJeeHej efJeefJeOe mlejebJej SkeÀe®e Òemebieer nesCes Meke̳e Demeles. Òee. Jee.ue. kegÀuekeÀCeea ³eebveer `ueefuele
Jee*dce³ee®eer YeekeÀjCes ns Deens. DevegYeJeeJej ceefuueveeLeer keÀjCes, l³eeJe©ve efveleÊJeeb®eer ®e®ee& keÀjCes ns keÀece Meem$ee®³ee Yeemeeefnl³ee®eer YeeDeeOeejs®e meeefnefl³ekeÀ DeeHeu³ee DevegYeJeebvee J³ekeÌle keÀjerle Demeleele. l³eecegUs Meyoeuee He³ee&³eeves
Yeeveener, ns DeeHeCe mecepetve Iesleues Heeefnpes. uesKekeÀe®³ee ceveeleerue DevegYeJee®³ee DeeefJeefJeefMe<ì YeecenÊJee®es Demeles. l³eecegUs®e `MeyoeLe&' ner meb%ee DeeHeu³eekeÀ[s peeCeerJeHetJe&keÀ JeeHeju³ee®es efomeles.
meeefnl³ee®³ee YeeÒeeflecee, ÒeleerkeÀ Fl³eeoer IeìkeÀner ³esleele. DeMee IeìkeÀebcegUs meeefnl³ee®eer DeeMe³eelcekeÀlee DeeefCe
Jee®eveer³eleener Jee{le Demeles.
meeefnl³ee®³ee YeeefcenÊJee®ee ceeveuee Heeefnpes. ³ee IeìkeÀecegUs®e SkeÀe®e keÀueeke=Àleer®es DeveskeÀ DeLe& mebYeJeleele.
yeeuekeÀJeeR®³ee `Deewogbyej '³ee keÀefJeles®es ³eemeboYee&le vescekesÀ GoenjCe oslee ³esles. ³ee Deeþ DeesUeR®³ee
keÀefJeles®es efJeefJeOe meceer#ekeÀebveer DeveskeÀ ÒekeÀej®es DeLe& ueeJeuesues Deensle; DeeefCe les meJe& l³eeb®³ee Hejerves
Kejs®e Deensle. cnCetve®e meeefnl³ee®eer Yeeefle®³ee efþkeÀeCeer DeLe&J ³ekeÌleer®eer mece=×erner Dee{Ules. efveJJeU mebosMeJenvee®es keÀe³e& leer keÀjerle veener.
DeveskeÀeLe&lJe ne efle®ee Keeme efJeMesDeens DeeefCe les meeLe& Jeeìles. meeefnl ³ee®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee efJe®eej keÀjleevee DeefYeOee, ue#eCee DeeefCe
J³ebpevee ³ee leerve Meyo MekeÌleeR®eener efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ®eebieuee meeefnefl³ekeÀ DeeHeu³ee
efueKeeCeele ³ee Meyo MekeÌleeR®ee ®eebieuee JeeHej keÀjle Demel ees. cnCetve®e `uesKekeÀ leMeer Mewueer' Demes
efJeOeeve meeefnl³ee®³ee meboYee&le kesÀues peeles. keÀejCe Meyoeb®eer efveJe[, ÒeceeCeYee®eHeKeue JeeHej DeeefCe ³ee meJee¥®eer meg³eesi³e ceeb[Ceer, keÀuHeves®ee efJeefMe<ì D emee DeeefJeuesKekeÀeieefCekeÀ JesieJesieUe Demelees.
2)DeeMe³eelcekeÀ Debie :meeefnl³ee®³ee SketÀCe®e mJeªHee®ee efJe®eej keÀ© peelee meeefnl³eke=Àleer®es
Yeeefmeeefnl³eke=Àleer®eer Òeke=Àleer DeeMe³eÒeOeeve Demeles. DeeMe³eeletve®e keÀueeke=Àleerleerue DeLe& Gue ie[uee peelemunotes.in
Page 8
8Demelees. kesÀJeU Meyo cnCepes meeefnl³e veJns lej l³ee Meyoeb®³ee ceeO³eceeletve uesKekeÀ keÀesCelee DeeMe³e
ÒekeÀì keÀjlees ns cenÊJee®es Demeles. meeefnl³eeleerue DeeMe³ee®³ee mece=×ermeeþer uesKekeÀe®es DevegYeJeefJeÍJe
mebHeVe DemeCes iejpes®es Demeles. uesKekeÀe®es DevegYeJeefJeÍJe efpelekesÀ mece=× Demeles. eflelekesÀ l³eeves efvecee&Ce
kesÀuesues meeefnl³e HeefjCeecekeÀej keÀ Demeles. leLeeefHe kesÀJeU DevegYeJe efJeÍJee®eer mece=×lee Demesue lej leer
meeefnl³eke=Àleer mece=× þjsue Demesner cnCelee ³esle veener. cnCetve uesKekeÀeuee Deeuesuee efkebÀJee l³eeves
Iesleuesuee DevegYeJe lees keÀMeeÒekeÀejs DeeMe³eele ©Heebleefjl e keÀjlees; ns cenÊJee®es Demeles. ceeCemee®es ceve,
ceeveJeer peerJeve, l³ee peerJeveeleerue iegbleeiegle, peerJeveeleerue mebIekegÀletnue Demeles. ns kegÀletnue MeceefJeC³ee®es keÀece meeefnl³e keÀjer le Demeles. meeefnl³eele Òeefleefyebefyele nesCeejs
ns efJeÍJe DeeMe³ee®³ee Debieeves efJe®eej keÀ© peelee efkeÀleer mebHeVe Deens; ³eeJej keÀueeke=Àleer®es Þes<þlJe þjle
Demeles.
je.Yee. HeeìCekeÀj ³eebveer l³eeb®³ee ` meeQo³e&ceerceebmee '³ee ûebLeele DeueewefkeÀkeÀleeJeeo DeeefCe
ueewefkeÀkeÀleeJeeo ner mebkeÀuHevee ceeb[ueer Deens. ³eeleerue ueewefkeÀkeÀleeJeeo ns Oe=Je meeefnl³eke=Àl eer®³e e ceeveJeer
peerJeveeMeer mebyebefOele Deens. keÀueeke=Àleerleerue DeeMe³ee®³ee cenÊJeecegUs meeefnl³ekeÀuee uee wefkeÀkeÀleeJeeoekeÀ[s
PegkeÀuesueer Deens Demes les metef®ele keÀjleele. lesve ³ee ÖeWÀ®e meceer#ekeÀeves ceeb[uesues `³egieÒeJe=Êeer' ns met$ener
meceepee®³ee Jeeì®eeueerle efvecee&Ce nesCeeN³ee Òel³eskeÀ ³egiee®es SkeÀ met$e Demeles. les meeefnl³eele De eMe³ee®³ee
ªHeeves Òeefleefyebefyele nesle Demeles. DeMee DeeMe³ee®es ÒeefleHeeove lesve ³eebveerner kesÀues Deens. ³ee meboYee&le
meble, Heble, leble meeefnl³ee®eer efveefce&leer efMeJee³e Fbûepeer Dee¬eÀceCeeveblej®eer DeeefCe mJeeleb$³eHetJe& Je
mJeeleb $³eesÊej meeefnl³ee®es mJeªHe Heeefnues; lej keÀueeke=Àleerleerue DeeMe³e keÀeueKeb[eveg©He keÀmee
DeeefJeiegbleeiegbleer®es Demeues lejer meeefnl³eeue e meceepe peerJevee®ee DeeOeej Demelees, ns ceev³e keÀjeJes ueeieles. ne
meceepepeerJevee®ee DeeOeej®e meeefnl³eele DeeMe³eelcekeÀ ªHe IesTve DeJelejle Demelees. Òee. Mej ®®ebê
cegeqkeÌleyeesOe ³eeb®es ³ee meboYee&leerue efJe®eej cenÊJee®es þjleele. meeefnl ³eefJe®eej DeeefCe meceepeef®ebleve ³ee
ûebLeele les cnCeleele, ’meceepe cnCepes J³ekeÌleeR®ee mecetn Jee J³ekeÌleeR®eer ieesUeyesjerpe veJns. meceepeeuee
mJeleb$e DeMeer Debleie&le j®eveener Deens. leer efJeJeef#ele DeeefLe&keÀ mebyebOeeletve efveefM®ele nesles. meceepe
efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esle Oeeefce&keÀ, veweflekeÀ, meeceeefpekeÀ, keÀueeefJePeeuesu³ee Demeleele. l³ee meJee¥®ee ÒeJeen meceepe osneletve Jeenele Demelees. ³ee®eer peeCeerJe þsJetve
meeefnl³eefveef ce&leer DeefOekeÀeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ keÀjCes ns meeefnl³ee®ee DeeMe³eelcekeÀ Debiee®³ee
DeeefJecenÊJee®eer mecepeueer peeles.
3)©HeyebOeel cekeÀ / mebj®eveelcekeÀ Debie :meeefnl³ee®³ee mJe©Hee®ee efJe®eej keÀjleevee meeefnl³ee®es
mepe&ve DeeefCe meceer#ee ner oesve Debies ue#eele I³eeJeer ueeieleele. keÀeb쮳ee meeQo³e&Meem$eeceO³es ©He ner
mebkeÀuHevee meeQo³ee&vegYeJee®³ee keWÀêmLeeveer ce eveuesueer nesleer. keÀueeke=Àleer®³ee ©Hee®ee efJe®eej cnCepes®e
Ieeìe®ee efJe®eej nes³e. Ieeì, DeekeÀej, Deeke=ÀefleyebOe ns Meyoner ©He ³ee Meyoeuee He³ee&³e cnCetve JeeHejues
peeleele. mebj®eveeJeeoe®ee mebyebOe ÒeecegK³eeves Yeemeesm³egj ³eeb®³ee `meeceev³e YeeefJe®eej ceeveJebMeMeem$eeleerue SkeÀ ®eUJeU cnCetve ÒeLecele :³egjesHeYej Hemejuee. Yeeefueefn C³eeMeer DeLeJee yeesueC³eeMeer mebyebefOele vemetve leer meceepeeleerue ef®evn DeeefCe ef®evnerkeÀjCe ³eeb®³eeMeer
mebyebefOele Deens. mebj®eveeJeeoele Òel³eskeÀ iees<ì ner keÀesCel³ee lejer meeceeefpekeÀ mebkesÀleebveer yeveuesueer
Demeles. l³eeuee ef®ev nerkeÀjCe Demes cnCeleele. ner ef®evns meceepeceev³e Demeleele. Yee
Page 9
9DeLeJee mebj®evee Demetve l³eeleuee Òel³eskeÀ IeìkeÀ Flej IeìkeÀeb®³ee meboYee&le DeLe&HetCe& þjle Demelees.
mebj®eves®³ee meboYee&le `Jee*dce³eerve meb%ee mebkeÀuHev ee keÀesMe' ³ee ûebLeele Heg{erue efJeJes®eve kesÀues Deens, `meJe&
ÒekeÀej®³ee Jee*dce³eefveefce&leer®eer ©Hes DeeefCe DeLe& efve³ebef$ele keÀjCeejs `J³eekeÀjCe' le³eej keÀjCes DeeefCe
YeekeÀeJ³eMeem$e j®eCes ns mebj®eveeJeeoer meceer#es®es cegK³e GefÎ<ì Deens.' mebj®eves®³ee yejesyej®e DeeHeCeeme
©HeJeeoe®eener efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
cejeþer meeefnl³eele yee.meer. ce{xkeÀj ³eebveer ÒeLecele: ªHeJeeoer efJe®eej ceeb[uee. ªHe ne Meyo
HeÀe@ce& ³ee Meyoeuee He³ee&³e cnCetve JeeHejuee peelees. meeefnl³ee®ee efJe®eej ne DeefYeJ³ekeÌleer DeeefCe DeeMe³e ³ee
Devegns DeefYeJ³ekeÌleer®es (HeÀe@ce&) IeìkeÀ Demetve YeeJe, DeLe&, efJe®eej, keÀuHevee leÊJe, ¢ef<ìkeÀesCe ns DeeMe³ee®es
(keÀvìsvì) IeìkeÀ ceeveues peeleele. ³ee meboYee&le meb%ee -mebkeÀuHevee keÀesMeele Heg{erue Guue sKe Deeuesuee
Deens, `HeÀe@ce& cnCepes meeefnl³eke=Àleer®eer mebIeìvee keÀjCeeje ceO³eJeleea IeìkeÀ, cejeþerleuee ªHe ne DeeMe³e
DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³eeleu³ee ÜbÜe®ee efvejeme keÀjCeeje Demee Meyo Deens. DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³ee
oesve Jesi eJesieUîee iees<ìer veenerle; l³eeHewkeÀer keÀesCeleerner SkeÀ iees<ì o gmejerefMeJee³e DeefmlelJeele Demele
veener, l³ee oesvner SkeÀelce Demeleele. Demee efJe®eej ªHe ³ee mebkeÀuHevesceeies Deens. meeefnl³eke=Àleer ne SkeÀ
ªHeyebOe Deens Demes ceevetve ef le®eer meceer#ee keÀjCeejer He×leer cnCepes `ªHeefve<þ meceer#eeHe×leer 'Demes
mLetue ceeveeves cnCelee ³esles.' ns O³eeveer Iesleues lej DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esles keÀer, ªHe ³ee
mebkeÀuHeves®³ee DeeOeejs meeefnl³eke=Àleer®eer keÀueelcekeÀlee, meeefn l³eeleues meeefnl³eÊJe DeeefCe meeefnl³ee®es
meeQo³e& DeeefCe ns meeQo³e& efvecee&Ce keÀjCeejs IeìkeÀ ³eeb®ee MeesOe ³ee meceer#ee He×leerÜejs Iesleuee peelees.
keÀesCeleerner meeefnl³eke=Àleer ner HetCe&le: mJeleb$e (mJee³eÊe) Jemlet Demeles; efMeJee³e me eefnl³eke=Àleeruee meWefê³e
efkebÀJee SkeÀefpevemeer ªHeyebOe Demelees. ner oesve leÊJes ªHeefve<þ meceer#eeHe×leerle ie=nerle Oejueer peeleele.
³ee meceer#eeHe×leerle meeefnl³eke=Àleerleerue meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, SsefleneefmekeÀ ÒeYeeJeebkeÀ[s lemes ®e Oece&,
veerleer ³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles DeeefCe meeefnl³eke=ÀleerJej®e DeefOekeÀ ue#e keWÀefêle kesÀues peeles. cnCetve
keÀueeke=Àleer®es DeLe&efveCe&³eve keÀjleevee meeefnl³eyee¿e meboYee&®ee DeeÞe³e Iesleuee peeT ve³es, lemes®e efle®³ee
meeQo³ ee¥®es cetu³eceeHeve keÀjleevee meeefnl³eyee¿e efvekeÀYetefcekeÀe ªHeyebOee®³ee meboYee¥le Ieslee ³esles. ce{xkeÀjebveer ³ee leÊJeebvee®e `ue³eleÊJes' Demes cnìues Deens.
efMeJee³e uesKekeÀe®³ee De eefCe Jee®ekeÀeb®³ee cevee®³ee efJe®eejebHes#ee ³ee meceer#eeHe×leerle mebj®eves®ee JesOe
IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. efMeJee³e meeefnl³eke=Àleerleerue MeyoebJej ue#e keWÀefêle kesÀues peeles.
meeefnl³eeleerue efJeMes³eebvee ³ee meceer#eeHe×leercegUs DeefOekeÀ cenÊJe ³esle iesues. meeefnl³eke=Àleer ner SKeeÐee meWefê³e peerJeeÒeceeCes
keÀe³e& keÀjle Demeles, l³eecegUs uesKekeÀ DeeefCe l³ee®es ceve ³eeb®ee efJe®e ej keÀueeke=Àleer®eer meceer#ee keÀjleevee
ve Heenlee peer meeefnl³eke=Àleer uesKekeÀeves efueefnuesueer Deens l³ee mebefnles®es met#ce Jee®eve keÀ©ve mebefnlesleu³ee
ueneve meneve IeìkeÀeb®eener efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe keÀefJelesleerue efJeOee veele, efle®³eeleerue
leeefke&ÀkeÀ yebOeele mebj®evee Demeles DeeefCe l³ee efJeefMe<ì DeMee mebj®evescegUs keÀefJelesuee Ieeì DeLeJee DeekeÀej
ÒeeHle nesle Demelees. keÀejCe keÀefJelesuee efle®eer mJele:®eer efJeefMe<ì DeMeer mebj®evee Demeles. keÀ eJ³e
uesKeveeveblej keÀJeer®es keÀece mebHeles DeeefCe leer keÀefJelee meJee¥®eer nesleer. keÀefJelesleuee DevegYeJe Jee®ekeÀeb®ee
neslees. ³ee efJeefMe<ì Demee DevegYeJe p³eecegUs Deeuesuee Demelees l³ee®es cetU DeeHeCeeme ³ee mebj®evesle
meeHe[les. keÀef Jelesuee yeebOeCeejs DeveskeÀ IeìkeÀ ns keÀesCel³eelejer DebleefjkeÀ IeìkeÀebveer yeebOeuesues Demeleele.
l³eecegUs iebieeOej Heeìerue ³ee meboYee&le cnCeleele, `meeefnl³eke=Àleer®ee meWefê³e ªHeyebOe ne efle®³ee
DeeMe³eeletve, keÀeJ³eeLee&letve, efle®³ee DebieYetle iegCeebletve menpeHeCes, GÓJelees, DeeefCe l³ee DeLee&veemunotes.in
Page 10
10mebIeefìle keÀjerle Demelees.' DeMee mJeªHee®eer meceer#ee cejeþer leDel³euHe Deens. yee.meer. ce{xkeÀj, ceeOeJe
Dee®eJeue, ÒeYeekeÀj HeeO³es, iebieeOej Heeìerue, ce.meg. Heeìerue ³eebvee r DeMeeÒekeÀej®eer meceer#ee kesÀueer Deens.
4) keÀuHekeÀles®es Debie :keÀesCel³eener meeefnl³eÒekeÀejeuee JeemleJee®ee YejYekeÌkeÀce DeeOeej Demeuee
lejerner meeefnl³ee®eer megbojlee peHeC³eemeeþer efle®³eeJej keÀuHeves®es keÀuece ns keÀjeJes®e ueeiele s. l³eecegUs
meeefnl³ee®eer HeefjHetCe&lee keÀuHekeÀles® ³ee DebieeefMeJee³e HetCe& nesT MekeÀle veener. meeefnl³eeleerue YeeJevesuee
l³ee pees[erves®e keÀuHekeÀlesuee DeLeJee keÀueelcekeÀlesuee DeveskeÀ meeefnl³eMeeñeJesl³eebveer cenÊJee®es mLeeve
efoues. Deens. meeefnl³ee®es peie ns SkeÀÒekeÀej®es keÀefuHele peie Demeles. ner mebkeÀuHevee leMeer Jeeoûemle
Deens. ³eeletve®e ceie keÀuesmeeþer keÀuee (vee.meer.HeÀ[kesÀ) DeeefCe peerJeveemeeþer keÀuee (efJe.me.Keeb[skeÀj)
Demee Jeeo efvecee&Ce Peeuee, DeeefCe meeefnl³e Jeleg&Uele lees ieepeueener. ³ee Jeeoeves ìeskeÀe®ee Deeûen Oejuee
neslee. ³ee®ee DeLe& Demee veener keÀer, meeefnl³eele kesÀJeU keÀuHeves®³ee YejeN³ee Demeleele. JeemleJe DeeefCe
keÀuHevee ³eeb®ee ieesHeÀ meeefnl³eele iegbHeÀuesuee Demelees. mec eepee®es pemes®³ee lemes Òeefleefyebye keÀesCel³eener
meeefnl³eÒekeÀejele He[le vemeles; ns DeeHeCe O³eeveer Iesleues Heeefnpes. keÀejCe uesKekeÀ DeLeJee keÀJeer pees
DevegYeJe Ieslees l³ee®eer keÀueeke=Àleer®³ee DeeOeejs lees SkeÀ ÒekeÀej®eer HegvemLee&He vee keÀjerle Demelees. DevegYeJe
Jemlet®³ee DeeOeejs l³eebves efveefce&uesueer me=<ìer mebHetCe&le: veJeer Demeles. leer l³ee®eer mJele:®eer lej Demeles®e;
HeCe leer meJee¥®eerner nesT MekeÀles. Goe. efvemeie&, ieJele, ieJeleeJejerue HetÀue meJee¥veer®e He eefnuesues Demeles.
HeCe yeeuekeÀJeer ³ee efJekeÀefJeles®ee DeemJeeo Ieslees. l³eecegUs keÀueeke=Àleer SkeÀe®e JesUer efJeefMe<ì DeeefCe efJeMJeelcekeÀ Demel es. les ³ee
keÀuHekeÀles®³ee iegCeebcegUs Demesner DeeHeCe cnCet MekeÀlees. meeefnl³ee®³ee Òeebleeleerue DeMeer DeveskeÀ GoenjCes
DeeHeCe meebiet MekeÀlees. l³eecegUs DeeHeCeeme ³ee efJeJes®eveeJe©ve Demes cnCelee ³esles keÀer, uesKekeÀe®³ee þe³eer
Demeues ueer ÒeefleYeeMekeÌleer efkebÀJee keÀuHeveeMekeÌleer ³eecegUs uesKekeÀeves Iesleuesu³ee Òel³e#e peerJeveevegYeJee®es
JeemleJe DevegYeJeele ªHeeblej nesles DeeefCe lees DevegYeJe Meyoye× nesle Demeleevee ³ee DevegYeJeeJej keÀuHeves®es
keÀuece nesles. uesKek eÀeves Iesleuesu³ee JeemleJeHetCe& DevegYeJee®es keÀueevegYeJeele ªHeeblej nesles. ³eemeboYee&le
Òee. Jee.ue. kegÀuekeÀCeea ³eebveer HeÀej íeve oeKeuee efouee Deens; les cnCeleele, ’peerJeve DeeefCe meeefnl³ee®eer
me=<ìer ³eeb®³eeleerue mebyebOe ceelee Dee efCee efle®³ee G ojele Jee{Ceeje ieYe& ³eeb®³eele DemeCeeN³ee mebyebOeeÒeceeCes
Deens. ieYe& ceeles®³ee Gojele Jee{lees, l³ee Gojeletve ueeYeCeeN³ee peerJevejmeeJej l³ee®es HeesKejs; HeCe l³ee ieYee&®es DeefmlelJe mJeleb$e Demeles, mJee³eÊe D emeles. ceeveJeer peerJeve ns ceelesÒeceeCes Demetve
meeefnl³ee®es efJeÍJe efle®³ee Gojele Jee{CeeN³ee ieYee&meejKes Deens. ³ee meeefnl³ee®es DeefmlelJe mJeleb$e
Deens, mJee³eÊe Deens; HeCe l³ee®es Heesnesles! “Jejerue efJeJes®eveeJe©ve DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esles keÀer meeefnl³eele pemes JeemleJeeuee cenÊJe
Demeles lemes®e keÀuHekeÀles®³ee Debieeueener cenÊJe Demeles. meeefnl³ee®ee Òeeble keÀuHevesefMeJee³e HetCe& nesT
MekeÀle veene r.
5) ÒekeÀejelcekeÀ Debie :uesKekeÀe®³ee ceveeleuee DeeMe³e DeveskeÀ ÒekeÀejebveer J³ekeÌle nesle Demelees. lees
keÀLee, keÀefJelee, keÀeobyejer, veeìkeÀ, ®eefj$e, Deelce®eefj$e, ÒeJeemeJeCe&ve, ueefuele DeMee DeveskeÀ Debieebveer
J³ekeÌle nesle Demelee s. keÀJeer, keÀueeJeble ³eebveer Iesleuesu³ee DevegYeJeeletve®e lees DevegYeJe meeefnl³ee®³ee
SKeeÐee ÒekeÀejeceOetve DeeefJekeÀeobyejer Je veeìkeÀ ns meeefnl³ee®es þUkeÀ ÒekeÀej ceeveues peeleele. DeeefJecnCetve p³ee leerve He×leer meebefieleu³ee peeleele l³ee He×leeRMeer ns meeefnl³ee®es ÒekeÀej pees[ues iesuesues
Deensle. l³ee leerve He×leer Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue. 1) keÀeJ³ee lce, 2) veeìîeelce DeeefCe 3)
keÀLeveelcekeÀ ³ee l³ee leerve He×leer efJe®eejele IesTve®e meeefnl³eke=ÀleeR®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. ³eekeÀefjleemunotes.in
Page 11
11uesKekeÀe®es Jee®eve, ef®ebleve DeeefCe mebmkeÀej ³eeb®ee HeefjCeece ie=nerle Oejuee peelees. ns mee js efJe®eejele
IesTve DeeHeCeeme ÒekeÀejelcekeÀ Debiee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.
cejeþer le®e veJns lej peieYej DeveskeÀ YeeÒekeÀejele®e DeveskeÀ GHeÒekeÀejner He[leele. pemes keÀer DeYebie, DeesJeer, Yee©[, Dee³ee&, ueeJeCeer, HeesJee[s,
ÍueeskeÀ, iePeue, cegkeÌleíbo DeMee DeveskeÀ ÒekeÀejeble keÀeJ³eefveefce&leer kesÀueer peeles. keÀeJ³ee®³ee meboYee&le
efJe®eej keÀ© peelee DeeHeCee meYeeJevee ne IeìkeÀ ÒeeOeev³eeves ue#eele I³eeJe eu e e i e l e e s . keÀeJ³e ne
YeeJeveeÒeOeeve meeefnl³e ÒekeÀej Deens. mebmke=Àleeleerue `jmekeÀuHevee 'DeeefCe Fbûepeerle `Emotive
quality '³ee meb%ee YeeJevesMeer®e mebyebefOele Deens le. keÀefJelesle YeeJeveeb®eer DeefYeJ³ekeÌleer Demeles.
YeeJevesmeesyele®e k eÀJeer®ee DevegYeJe, l³ee®es J³eeqkeÌleceÊJe, keÀuHevee Fl³eeoeR®es Òeefleefyebye keÀefJelesle Gceìle
Demeles. leLeeefHe Flej Jee*dce³eÒekeÀejeb®³ee leguevesle Jee® ³eeLee&Hes#ee keÀefJelesle J³ebieeLee&uee cnCepes®e
metef®eleeLee&uee DeefOekeÀ cenÊJe Demel es. keÀefJelesle ªHeeuee DeeefCe Yeemeeefnl³e ÒekeÀejebÒeceeCes®e DeeMe³eeueener cenÊJe Demeles. keÀejCe meeefnl³e ner DeeMe³eJeeoer keÀuee Deens.
keÀJeer®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee keÀeJ³eele cenÊJee®es mLeeve Demeles . Flej Jee*dce³eÒekeÀejebHes#ee keÀJeer®³ee
ceveeleuee DevegYeJe keÀefJelesle®e DeefOekeÀ mece=×HeCes J³ekeÌle nesle Demelees. DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer®es
SkeÀªHelJe keÀefJelesle ÒeeOeev³eeves efomeles. ³eemeboYee&le Òee. DejefJebo Jeeceve kegÀueke ÀCeea ³eebveer keÀefJeles®³ee
meboYee&le vescekesÀ Yee<³e kesÀues Deens. les cnCeleele, ’DeeMe³eeefYeJ³ekeÌleer®³ee DeefYevvelJeecegUs keÀeJ³ee®es
MebYej ìkeÌkesÀ YeekeÀefJeleeb®es DeveskeÀ ÒekeÀej Demeu³eeves meJee¥vee meeceeJesue Demes met$e MeesOeCes Kejs®e keÀþerCe Deens. HeCe Demes
cnCelee ³esles keÀer, keÀeJ³eeletve meJe&meeOeejCeHeCes J³ekeÌle neslees lees keÀeJ³eevegYeJe. ³ee j®evesuee
keÀLeelcekeÀles®e er pees[ efceUeueer keÀer les keÀLeekeÀeJ³e nesles. j®eves®eer efJeefMe<ì efMemle ueeYeueer keÀer megveerle
efkebÀJee SKeeoe efJeefMe<ì jesKe efouee keÀer GÎsefMekeÀe efkebÀJee efJeueeefHekeÀe. “DeeHeues yengleebMe Jee*dce³e ns
keÀeJ³eye× Deens. keÀejCe Òe e®eerve keÀeUer cegêCekeÀuee Òeiele veJnleer. keÀefJeles®³ee leeueye×lee, ue³eye×lee
DeeefCe veeoce³elee ³ee iegCeebcegUs ceveeleuee DeeMe³e DeeþJeCeerle þsJeCes DeeefCe SkeÀe efHe{erkeÀ[tve lees ogmeN³ee
efHe{erkeÀ[s meesHeefJeCes Meke̳e nesle Demes. ceg êCe keÀues®ee MeesOe ueeieu³eeveblej cee$e HeÐeeÒeceeCes®e ieÐeelcekeÀ
uesKevener ceesþîee ÒeceeCeele efueefnues peeT ueeieues.
veeìkeÀ ns pemes mebefnleelcekeÀ Demeles lemes®e leer SkeÀ meeojerkeÀjCee®eer keÀuee Deens. les SkeÀ
¢M³ekeÀeJ³e Deens. ne Ò ekeÀejner DeeHeu³ee meeefnl³eHejbHejsle KetHe Òee®eerve keÀeUeHeemetve ®eeuele Deeuesuee
Deens. mebmke=Àle meeefn l³eelener Yejlecegveer, keÀeefue oeme Je Flej DeveskeÀ keÀJeeRveer veeìkeÀeJej DeeOeeefjle
DeeefCe veeìkeÀeb®esner efueKeeCe kesÀues Deens. ceje þer meeefnl³e HejbHejslener ieeWOeU, oMeeJeleej, leceeMee Deeo er
ueeskeÀHejbHejsle veeìkeÀe®es cetU MeesOeC³ee®ee Òe³elve Peeuee Deens. Fbûepeer Deeieceveeveblej ne keÀueeÒekeÀej
DeefOekeÀ ueeskeÀefÒe³e Peeu³ee®es efomeles. veeìkeÀeuee pemee meeefnl³ee®ee meboYe& Deens lemee®e lees Òe³eesiee®eener
Deens. l³eecegUs®e veeìkeÀ ne SkeÀ Òe³eesieefme× keÀueeÒekeÀej ceeveuee peelees. meeefnl³e, mebieerle, ve=l³e,
ef®e$e DeeefCe efMeuHe ³ee Hee®ener keÀueeb®ee Glke=À<þ efceueeHeÀ veeìkeÀebceO³es HeneJe³eeme efceUle es. keÀLee,
keÀeobyejer DeLeJee keÀeJ³e ne ÒekeÀej pemee SkeÀìîeeves DeemJeeo IesC³eepeesiee Demelees lemes veeìkeÀe®es
vemeles. veeìkeÀ ner keÀuee mecetneves mecetnemeeþer kesÀuesueer keÀuee Demeles. veeìkeÀe®³ee meeojerkeÀjCeeletve
pees veeìîeevegYeJe J³ ekeÌle neslees Lesì Òes#ekeÀebmeceesj J³ekeÌle nesle Demelees. l³eecegUs veeìkeÀeuee efpeJeble
keÀuee Demesner cnìues peeles. ef®e$eHeìele DeeHeCe peer ¢M³es Heenlees l³ee ¢M³eeb®es ef®eef$ekeÀjCe HetJeea kesÀJne
lejer Peeuesues Demeles. DeeHeCe He[ÐeeJej Heenlees lees kesÀJeU DeeYeeme Demelees. veeìkeÀe®es cee$e lemes
vemeles. veeìkeÀ meeoj keÀjCeejer Òes#ekeÀebmeceesjerue ceeCemes KejerKegjer Demeleele.munotes.in
Page 12
12veeìkeÀe®es keÀLeeveke À, Hee$emeb³eespeve, DebkeÀ, Òe JesMe, mLeue, Òemebie, mebIeMesJeì Demes IeìkeÀ ceeveues peeleele. ³ee meJe& IeìkeÀeb®³ee megboj cesUeletve ®eebieues veeìkeÀ Dee keÀejeme ³esle
Demeles. veeìkeÀ DeeveboHe³e&Jemee³eer cnCepes megKeelce DeeefCe og:KeHe³e&Je mee³eer cnCepes og:Keelce Demeles .
ÒenmeveelcekeÀner veeìkesÀ m eeoj keÀjC³eele Deeuesueer Deensle. ³ee meboYee&le yeyeve ÒeYet ³eeb®es veeJe ieewj Jeeves
Iesleues peeles. veeìkeÀ ceveesjbpeveemeesyele®e ÒeyeesOevee®esner keÀece vesìkesÀHeCeeves keÀjles . ke=ÀKee[eruekeÀj, ceecee JejsjkeÀj, cees. ie. j ebieCeskeÀj, efJepe³e leW[guekeÀj, meleerMe DeeUskeÀj, censMe
SuekegbÀ®eJeej, iees.Heg. osMeHeeb[s oÊee Yeiele, MeHeÀeDele Keeve, pe³eble HeJeej Deeo erDeveskeÀ veeìkeÀkeÀejebveer
ceveesjbpeveeyejesyej®e meceepee®es ÒeyeesOevener kesÀues Deens. Deepe®³ee k eÀeueKeb[ele keÀener meceer#ekeÀebveer
veeìkeÀ ne meeefnl³eÒekeÀej ve ceevelee lees SkeÀ mJeleb$e keÀueeÒekeÀej ceeveeJee De Meerner YetefcekeÀe Iesleuesueer
efomeles. keÀejCe veeìkeÀe®es cetueêJ³e kesÀJeU efveJesovee®eer Yee`mLeue keÀeuemeeHes#e DeefYeve³e' Deens Demesner meebieC³eele ³esles. veeìkeÀe®eer J³eeJemeeef³ekeÀ, Òee³eesefiekeÀ
DeMeerner Jeie&Jeejer keÀjC³eele ³esles. veeìkeÀeb®³ee meJe& mebkesÀleebvee Pegiee©ve osCeeje ve -veeìîe nener SkeÀ
veJee ÒekeÀe j efJeMesleguevesle ne ÒekeÀej cejeþerle efJeMesveYeesveeìîe, veeìîeíìe Fl³eeoer ÒekeÀejebceO³ es veeìîeuesKeve kesÀues peeles.
keÀeobyejer ne meeefnl³ee®ee ÒekeÀejner DeeOegefvekeÀ keÀeueKeb[ele yeje®e ueeskeÀefÒe³e Peeuee Deens.
[e@. efJe.vee. {JeUs ³eebveer keÀeobyejerefJeDeens. keÀeobyejer ne Flej Jee*dce³eÒekeÀejele meJee&le efJemle=le DeeefCe DeveskeÀ GHeÒekeÀej meeceeJeCeeje SkeÀ
cenÊJee®ee ÒekeÀej Deens. Fbûepeer Deeieceveeveblej ne meeefnl³eÒekeÀej DeeHeu³eekeÀ[s DeefOekeÀ ÒeceeCeele
efueefnuee peeT ueeieuee. l emes Heeefnues lej keÀeobyejeruee keÀesCeleener efJeefJevemelees. peerJeveeleerue meJe&®e %eeveMeeKeeb Meer ³ee Jee*dce³e ÒekeÀeje®ee mebyebOe Demelees.
meeefnl³e ÒekeÀejebceOeerue keÀLee DeeefCe keÀeobyejeruee ueeskeÀefÒe³e meeefnl³e ÒekeÀej®ee opee&
efceUeuesuee Deens. keÀejCe Jee®ekeÀeb®eer keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer efpe%eemee ns ÒekeÀej MeceJet Meke Àleele.
uesKekeÀe®³ee ceveeleerue DeeMe³eeuee DeeefJeosle Demeles. Jee®ekeÀebvee DeeMe³ee®eer J³eeHleer keÀUeJeer DeeefCe l³eeb®eer Jee®evee®eer DeeJe[ner peesHeemeueer
peeJeer ³eemeeþe r keÀeobyejer®ee uesKekeÀ vesnceer efveJesoveeJej efYemle þsJele Demelees. keÀLeevekeÀ, Hee$e ³eespevee,
JeeleeJejCe efveefce&leer, mebJeeo, mebIekeÀjerle Demelees. keÀeobyejer uesKeve keÀjlee keÀjlee ®eebieuee uesKekeÀ SkeÀÒekeÀejs peerJeveeJej Yee<³e keÀjerle
Demelees.
6) keÀueelcekeÀ Debie :meeefnl³eke=Àleer®es ³eLee³eesi³e DeekeÀueve keÀje³e®es Peeues lej meeefnl³eke=Àleer®³ee
keÀueelcekeÀ DebieekeÀ[s ogue&#e keÀ©ve ®eeue le veener. l³eecegUs meeefnl³eke=Àleer®es meeefnl³eHejbHejsleerue mLeeve
efveefM®ele nesle Demeles. meeefnl³eke=Àleer®ee efJe®eej keÀjleevee meeefnl³ecetu³es DeeefCe peerJevecetu³es ³eeb®ee
efJe®eej keÀjeJee ueeielees. meeefnl³eke=ÀleeRceOetve DeefYeJ³ekeÌ le nesCeeN³ee ³ee oesve iees<ìeRceO³es keÀueelcekeÀlee
DeefYeJ³ekeÌle nesle Demeles. meeefnl³eke=Àleer®ee DeLeJee keÀueeke=Àleer®ee DeemJeeo Iesle Demeleevee Jee®ekeÀ,
Òes#ekeÀ DeeefCe meceer#ekeÀ ³eebveer efJeefMe<ì DeMeer leìmLelee yeeUieCes DeefYeÒesle Demeles. ner leìmLelee®e
keÀueeke=Àleer®³ee keÀueelcekeÀ DebieekeÀ[s HeneJe³eeme efMekeÀefJeles. keÀueelcekeÀ leìmLe efkeÀleer DemeeJes ner iees<ì
keÀueeke=Àleer®e þjJele Demeles. meeefnl³eke=Àleer Meyo, Yee
Page 13
13Debieebveer efJekeÀefmele nesle Demeles. keÀueeke=ÀleerkeÀ[s Jee®ekeÀebveer efkeÀleer DeblejeJe©ve Hene³e®es ns l³ee
meeefnl³eke=Àleerletve®e þjsue DeMee ³egkeÌl³eeÒe³egkeÌl³eeb®eer ®eHeKeue ³eespevee uesKekeÀeves kesÀuesueer Demeles.
keÀueeke=Àleer ®³ee keÀueelcekeÀ Debieeb®ee DeemJeeo Iesleevee DeLeJee meceer#ee keÀjleevee J³eeqkeÌleiele
DeeJe[erefveJe[er otj þsJeeJ³ee ueeieleele. DeMee leìmLelescegUs keÀueeke=Àleer®³ee keÀueelcekeÀles®ee DeveskeÀebieebveer
MeesOe ueeiele Demelee s. keÀueeke=Àleer®³e e efJeefMe<ì DeMee HeefjCeecekeÀejleskeÀefjlee uesKekeÀeves DeeMe³e DeeefCe
DeeefJeDemesue lej kesÀJeU ceveesjbpevee®³ee DeLeJee J³eeqkeÌleiele DeeJe[erefveJe[er®³ee Heue erkeÀ[s peeTve
keÀueeke=Àleer®es cece& mecepetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eecegUs keÀueeke=Àleer®³ee
keÀueelcekeÀles®ee Òel³e³e ³eslees. ³eemeboYee&le Jemeble HeeìCekeÀj ³eebveer `meeefnl³eMeem$e mJeªHe D eeefCe
mecem³ee '³ee ûebLeele ceeb[uesues efJe®eej cenÊJee®es Jeeìleele les cnCeleele, ’meeefnl³eke=Àleerletve Ie[Ceejs
peerJeveoMe&ve, efle®³eeleerue J³eeqkeÌlejsKee, efJe®eej, peerJevecetu³es Fl³eeoer meJe& iees<ìer cnCepes efle®eer
êJ³emeeceûeer Jee Dee Me³eêJ³e Demeles. ³ee êJ³ee®es pes DeueewefkeÀkeÀ ªHe efme× nesles, l³eeJej
meeefnl³ekeÀ=leer®eer keÀueelcekeÀlee, ®eebieuesHeCe DeJeuebyetve Demeles. ner êJ³emeeceûeer efpelekeÀer efJeefJeOe,
meKeesue, DeveskeÀ Debies Demeuesueer Demesue l³ee ÒeceeCeele m eeefnl³eke=Àleer®es ªHe DeefOekeÀ iegbleeiegbleer®es,
J³eeefceÞe, mece=× Demesue. cnCepes®e Ieeìe®eer, ªHee®eer J³eeefceÞelee, mece=×lee meeefnefl³ekeÀ Þes<þles®ee,
cenÊes®ee efvekeÀkeÀjeJe³ee®ee Demesue lej keÀueeke=Àleer®³ee meJe& IeìkeÀebkeÀ[s efJeue#eCe leìmLeslesves Heeefnues Heeefnpes. ner
leìmLelee®e DeeHeCeeme keÀueeke=Àleerletve J³ekeÌle nesCeeN³ee keÀueelcekeÀleskeÀ[s IesTve peeles. efMeJee³e Jee®ekeÀ
Òes#eke Àeb®³ee DevegYeJee®³ee keÀ#ee DeMee keÀueelcekeÀlescegUs ©boeJele Demeleele.
³ee meboYee&le cegodoe mecepetve IesC³eekeÀefjlee DeeHeCeeme GoenjCeeoeKeue veeìkeÀ ³ee ÒekeÀeje®ee
Lees[ke̳eele efJe®eej keÀjlee ³esF&ue. veeìkeÀe®ee DeY³eeme oesve HeeleUîe eJej keÀjlee ³eslees. veeìkeÀeuee
mebefnleecetu³e DeeefCe Òe³eesiecetu³e Demeles Demes cnìues peeles. veeìkeÀeleu³ee mebefnles®ee efJe®eej
keÀueelcekeÀlesves pemee keÀj lee ³eslees. lemee®e Òe³eesiecet u³eeb®ee efJe®eejner keÀueelcekeÀles®³ee Debieeves keÀjl ee
³eslees. veeìkeÀe®eer meg©Jeele, ceO³e DeeefCe MesJeì veeìkeÀkeÀejeves keÀmee kesÀuee Deens. mebJeeoe®es mJeªHe
keÀmes Deens. veeìkeÀe®ee DeeMe³e keÀe³e Deens DeeefCe lees keÀMeeÒekeÀejs meebefieleuee Deens. Demee efJe®eej
veeìkeÀe®³ee mebefnles®³ee Deb ieeves keÀjlee ³eslees DeeefCe ³eelener keÀueelcekeÀles®ee efJe®eej veeìkeÀkeÀejeves kesÀuee
Deens keÀe ³ee®ee MeesOe Ieslee ³eslees. lemes®e veeìkeÀeleerue Hee$es, Hee$eeb®eer jbieYetHeeMJe&mebieerle, ÒekeÀeMe³eespevee ³ ee DevegHeefjCeecekeÀejleskeÀefjlee ³ee meJe& meeOeveeb®ee keÀe DeeefCe keÀmee GHe³eesie veeìîe uesKekeÀ DeeefCe
veeìîeefoioMe&keÀ ³eebveer kesÀuesuee Deens. ³ee®ee efJeefMe<ì DeMeer leìmLelee jeK etve DeY³eeme kesÀuee lej
keÀueelcekeÀles®eer efJeefJeOe Debies DeeHeCeeme peeCeJet ueeieleele. ns peeCeJeCes HeefjCeecekeÀejkeÀ Jne³e®es Demesue
lej DeeHeu³ee J³eeqkeÌleiele DeeJe[erefveJe[er otj keÀjeJ³ee ueeieleele.
7) meÊeeMeem$eer³e Debie :meceepee leerue Òel³eskeÀ iees<ìeruee efle®es cnCetve mJele:®es Demes Deefmlel Je
Demeles. ³ee DemeC³ee®es mJeªHe cnCepes®e l³ee efJeefMe<ì DeMee iees<ìer®eer meÊee nes³e. meeefnl³eke=Àleer®esner
efle®es cnCetve SkeÀ ÒekeÀej®es meÊeeMeem$eer³e Debie Demeles -Deefml elJe Demeles. leer meÊee meceepe ceveeJej
DeefOejep³ener ieepeJele Demeles. l³ee meÊes®es mHe<ìerkeÀjCe, meceer#ee DeLeJee ceerceebmee keÀjCeejs Meem$e
cnCepes meÊeeMeem$e nes³e. DeeefOeYeeweflekeÀ, J³eeJeneefjkeÀ DeeefCe ÒeefleYeeefmekeÀ DeMee leerve meÊe eÒ e e c e g K ³ e e v e s
ceeveu³ee peeleele. ³ee meboYee&le `Jee*dce³eerve meb%ee mebkeÀuHevee keÀesMe '³eeceO³es Heg{erue efJeJes®eve keÀjC³eele
Deeues Deens, `Huesìes®³ee celes Òel³eskeÀ Jemlet®³ee DeefmlelJeeceeies l³ee Jemlet®es kesÀJeU yegef×iec³e Demes melJemunotes.in
Page 14
14Demeles. ³ee meÊJeecegUs l³ee Jemletuee leer efJeefMe<ì Jemlet cnCetve DeefmlelJe ueeYeles. ner DeeefOeYeeweflekeÀ
meÊee nes³e. Òel³e#eeleerue Jemlet, keÀeue Je DeJekeÀeMe ³eeb®³ee ®eewkeÀìerle Demeleele Je %eevesbefê³eebveer DeeHeCe
l³eeb®ee DevegYeJe Ies T MekeÀlees. ner J³eeJeneefjkeÀ meÊee nes³e. keÀeue Je DeJekeÀeMe ³eeb®³eele mLeeve
vemeCeeN³ee, HeCe YeemeªHe HeeleUerJej DeefmlelJeele DemeCeeN³ee iees<ìer efkebÀJee ce=iepeUemeejKeer iees<ì ner
ÒeeefleYeeefmekeÀ meÊee nes³e. keÀueeke=Àleer®es ³ee leerve HewkeÀer keÀesCeles meÊeeMeem$eer³e mLeeve Deens? ne
meeQo³e&Meem$eeleerue SkeÀ ÒeMve Deens.' keÀesCel³eener keÀueeke=Àleer®³ee meboYee&le meÊeeMeem$eer³e mLeevee®ee
efJe®eej keÀjlee meJe&®e keÀueeke=ÀleeRvee SkeÀ®e SkeÀ meÊeemLeeve Demeles; ns cele mJeerk eÀejlee ³esle veener.
meeefnl³e, mebieerle, ve=l³e, ef®e$e, efMeuHe ³ee cetU Hee®e keÀuee Deensle. ³ee keÀueeke=ÀleeRceOetve
efvecee&Ce nesCeeN³ee mebJesovee DeeefCe l³eeb®ee DeemJeeo ³eeb®es mJeªHe JesieJesieUs Demeles. leepeceneue ner SkeÀ
DeefleMe³e megboj keÀueeke=Àleer Deens. ner keÀueeke=Àleer keÀeue DeeefCe DeJekeÀeMe ³eeb®³ee Deefmle lJeeleDeens. HeCe
keÀeobyejer DeLeJee keÀLee ne meeefnl³eÒekeÀej Heenlee ³ee ÒekeÀejebvee keÀeue DeeefCe DeJekeÀeMee®es ieefCele
pemes®³ee lemes ueeJelee ³esle veen er. keÀener keÀueeke=Àleerle JeemleJeoMeea ef®e$e jsKeeìC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee
Demelees. keÀesCeleerner ®eebieueer keÀueeke=Àleer ner ÒeefleYee DeeefCe JeemleJe, keÀuHevee DeMee iees<ìeR®³ee
J³eeefceÞelesves efvecee&Ce nesle Demeles. l³eecegUs keÀues®³ ee yeeyeleerle keÀesCelesner SkeÀ®e SkeÀ meÊeeMeem$eer³e
GÊej MeesOeCes cnCetve®e Meke̳e vemeles. ¬eÀes®es ³ee ceerceebmekeÀeves `keÀueeke=Àleer ³ee ceeveefmekeÀ Demeleele.'
Demes cele ceeb[ues Deens. ¬eÀes®es ³eeb®es ns cele SKeeÐee meeefnl³eke=Àleeruee ueeiet He[les lesJe{s SKeeÐee
efMeuHeke=Àleeruee ueeiet He[sue®e ³ee®eer Kee$eer osle e³esle veener. keÀueeke=Àleer®³ee ÒekeÀejevegmeej ceeO³ece
yeouele Demeles. mebieerlee®es ceeO³ece mJej DeLeJee metj ns Demeles. meeefnl³eke=Àleer®es ceeO³ece Meyo ns
Demeles. jbie, jscenÊJe Demeles lej kegÀþs j®evesuee cenÊJe Demeles. l³eecegUs keÀueeke=Àleer®³ee meÊeemLeevee®³ee meboYee&le
DeveskeÀ ceerceebmekeÀebveer Hejm Hej efJejesOeer celes ceeb[uesueer Deensle. Jee@jsve Je JesueskeÀ ³eebveer, ` keÀueeke=Àleer Je
keÀefJelee ner kesÀJeU ceeveefmekeÀ Ieìvee veener 'Demes cnìues Deens. l³eeb®³ee celes keÀefJelee cnCepes DeeoMee¥®eer
mece<ìer efkebÀJee ÒeceeCekeÀeb®eer mebj®e vee nes³e. ner ÒeceeCekesÀ meceepeceevemeele ªpeuesueer Demeleele; DeeefCe
leer®e meeefnl³eele DeJelejle Demeleele. ³ee®e ÒekeÀejs meer.Sce.pees[ ³eebveer `meeQo³e& ns Jemlegiele Deens' Demes
ceeveues lej Dee³e.S.efj®e[&me ³eebveer `keÀueeke=Àleer ner Jee® ekeÀeb®³ee ceveele DeefmlelJeele Demeles.' Demes
cnìues Deens. ³ee meJee¥Je©ve DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esles keÀer, meJe&®e keÀueeb®es meÊeeMeem$eer³e mLeeve
SkeÀe®e ÒekeÀej®es vemeles.
meeQo³e&ceerceebmee ³ee ûebLeele je. Yee. HeeìCekeÀj ³eebveer keÀ ueeke=Àleer®³ee meÊeeMeem$eer³e Debiee®³ee
meboYee&le efJemle=le efJeJes®eve kesÀues Deens. ³ee efJeJes®evee®ee DeeOeej IesTve DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esles keÀer,
keÀefJeles®³ee DeLeJee keÀesCel³eener meeefnl³eke=Àleer®³ee meeQo³ee&®³ee meboYee&le DeemJ eeoe®³ee HeeleUerJej efJe®eej
keÀjlee keÀesCeleener SkeÀ®e SkeÀ efve³ece vemelees. lees Òel³eskeÀe®ee DeLee&le®e JesieJesieUe Demelees. SkeÀe®e
Ieìvee Òemebieeb®³ee meboYee&le Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®eer Òeefleef¬eÀ³ee peMeer JesieJesieUer Demeles; leMeer®e J esieJesieUer
Òeefleef¬eÀ³ee SkeÀe keÀefJeles®eerner Demet MekeÀles. GoenjCeeLe& yeeuekeÀJeeR®³ee Deewogbyej ³ee keÀefJeles®es GoenjCe
oslee ³esF&ue. ³ee SkeÀe®e keÀefJeles JejDemebK³e Òeefleef¬eÀ³ee efJe®eejJeble meceer#ekeÀebveer veeWoefJeuesu³ee Deensle.
cnCetve ’Jee*dce³eerve keÀueeke=Àleer ceeveJecevemeeHes#e þjles. efJeefMe<ì meebmke=ÀeflekeÀ ÒeJeenele®e efle®es
DeefmlelJe mebYeJeles Je l³ee Hegjles®e les ce³ee&efole Demeles.“ ns efJeOeeve meeLe& Jeeìles.munotes.in
Page 15
151.7meeefnl³eke=ÀleeRceOeerue DevegYeJeeb®e er JewefMe<ìîes
meeefnl³eke=Àleer ner DevegYeJe IesC³ee®eer ke=Àleer Demeles. ³ee DevegYeJeeb®eer JewefMe<ìîes DeeHeu³eeuee
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) Deelceefve<þe : Deelceefve<þsuee DeelceHejlee Demesner cnCeleele. Meem$eer³e uesKeveele Jemlegefve<þlesuee
cenÊJe Demeu³eeves efleLes uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee mLeeve vemeles. l³eecegUs efleLes Deelceefve<þles®ee
ÒeMve efvecee&Ce nesle veener. ueefuele meeefnl³ee®³ee uesKeveele uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee cenÊJe Demeles.
Demes meeefnl³e pej ³eLeeLe& Jne³e®es Demesue lej cee$e Deelceefve<þlee nsJewefMe<ìîe cenÊJee®es þjles.
uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee þmee meeefnl³eke=Àleerletve Gceìle Demeu³eecegUs mebyebefOele uesKeve uesKekeÀeMeer
efveieef[le Demeles. cnCetve®e DeMee Òe keÀej®³ee uesKeveeuee DeelceHej mJeªHee®es uesKeve Demes mebyeesOeues
peeles. meeefnl³e ÒekeÀejevegmeej DeelceHej uesKevee®es mJeªHener efYeVe ÒekeÀej®es Demeles. keÀefJeles®³ee Òeebleele
les DeefOekeÀ Demeles lej keÀeobyejermeejK³ee ÒekeÀejele les legueve sves keÀceer Demeles. leLeeefHe keÀesCel³eener
uesKekeÀeves DeeHeu³ee DeelceHej DevegYeJeeMeer leeoelc³e HeeJeCes, SkeÀ©He nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
mLetueceeveeves Deelceefve<þe cnCepes uesKekeÀe®es DeeHeu³ee DevegYeJeeMeer Demeuesues
ÒeeceeefCekeÀHe Cee®es veeles nes³e. uesKekeÀe®³ee Deelceefve<þles®³ee meboYee&le yee.meer. ce{xkeÀj ³eebveer `Jee*dce³eerve
cenelcelee '³ee efveyebOeele efJemleejeves efueefnues Deens. l³eebveer oesve ÒekeÀej®eer Deelceefve<þe ceeveueer Deens.
uesKeveHetJe& Deelceefve<þe DeeefCe uesKeveieYe& Deelceefve<þe ns les oesve ÒekeÀej Deensle. ce{xkeÀjeb®³ee celes,
meeefnl³eeleerue Deelceefve<þe ns SKeeos veweflekeÀ DeeOeejleÊJe vemetve leer SkeÀ ceeveefmekeÀ DeLeJee Dee bleefjkeÀ
efmLeleer Deens. keÀesCeleener uesKekeÀ l³eeuee Dee uesues DevegYeJe, l³ee®³ee Dee³eg<³eele Ie[uesu³ee Ieìvee Òemebie
ner meeceûeer IesTve®e meeefnl³eefveefce&leer keÀjle Demelees. ³ee efveefce&leeruee GHekeÀejkeÀ þjsue DeMee
keÀuHeves®eerner ceole lees Iesle Demelees. ns meJe& keÀjleevee lees DeeHeu³ee DevegYeJeeMeer efkeÀleer ÒeeceeefCekeÀ
jenlees, ns cenÊJee®es Demeles. keÀueeJeble pej DeeHeu³ee DevegYeJeeMeer ÒeeceeefCekeÀ jeefnuee veener lej l³ee®eer
keÀueeke=Àleer ke=À$eerce þjC³ee®eer Meke̳elee Demeles. Jee®ekeÀe®³ee ceveeJej DeHesef#ele HeefjCeece G ceìefJeC³eele
leer DeHe³eMeer þjC³ee®eer Meke̳elee Demeles. l³eecegUs meeefnl³eke=Àleer®³ee efveefce&leerle uesKekeÀeves DeeHeu³ee
DevegYeJeeMeer keÀueelcekeÀ leeoelc³e HeeJeC³ee®eer iejpe efvecee&Ce nesles. meeefnl³eefveefce&leer®³ee ³ee Òeef¬eÀ³esuee
DeeHeCe mLetueceeveeves uesKeveHetJe& Deelceefve<þlee Demes cnCet MekeÀlees. l³ee®e yejesyej uesKekeÀ, keÀJeer,
keÀueeJebleeves Iesleuesuee DevegYeJe keÀer p³ee DevegYeJeeves uesKekeÀeme efue efnC³eeme ÒeJe=Êe kesÀues Deens DeMee
DeeeflcekeÀ DevegYeJee®eer ce eb[Ceer keÀjleevee uesKekeÀeves efueKeeCeele l³ee DevegYeJeeMeer ÒeleejCee ve keÀjCes,
l³eecegUs p³ee DevegYeJee®eer ceeb[Ceer uesKekeÀeuee keÀjeJe³ee®eer Demeles; lees DevegYeJe®e cegUele mHe<ì DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeeHeu³eeuee ves cekesÀ keÀe³e ce eb[e³e®es Deens ³ee®es Hegjles Yeeve uesKekeÀeuee DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. ns Yeeve®e pej DemHe<ì Demesue, uesKekeÀ®e pej DevegYeJee®eer ceeb[Ceer keÀjleevee
ieeWOeUuesuee Demesue, lej lees DevegYeJe ³eLeeLe&HeCes keÀueeke=Àleer®es ªHe IesT MekeÀle vee ner. l³eecegUs
uesKekeÀeves mJele:Meer lej ÒeeceeefCekeÀ Demeues®e Heeefnpes efMeJee³e Iesleuesu³ee DevegYeJee®eer ceeb[Ceer
keÀjleeveener l³eeves mJele:Meer Deelceefve<þ Demeues Heeefnpes. cnCetve®e ®eebieu³ee meeefnl³eke=Àleer®eer efveefce&leer
keÀjleeve e efle®eer meg©Jeele peMeer Deelceefve<þsves JneJe³eeme nJeer lemee®e meeefnl³eke=Àleer®ee MesJeìner
Deelceefve<þsle®e nesCes DeHesef#ele Demeles. ³ee DevegHeÀjkeÀner O³eeveer ³esCes iejpes®es D eens. Deelce eefJe
Page 16
16Demes ceeveues lej Deelceefve<þlee cnCepes ceeb[Ceerleerue DeLeJee meeojerkeÀjCeeleerue cetU DevegYeJeeMeer
ÒeeceeefCekeÀlee Demes ceeveues Heeefnpes.
2)meWêer³e SkeÀelcelee :meeefnl³eeleerue meWefê³e SkeÀelcelee DeLeJee meWêer³elJe ³ee mebkeÀuHevesuee
Fbûepeerle Organic Unity Demes cnìues peeles. lemes Heeefnues lej meWêer³elJe ne Meyo ÒeeefCeMeem$eiele
Meyo Deens. leLeeefHe yueeefoceej Jee F[ues ³eebveer lees meeefnl³ee®³ee SkeÀmebIelJee®³ee meboYee&le JeeHejuee
Deens. meeefnl³ee®³ee meWêer³elJee®eer mebkeÀuHevee meJe&ÒeLece De@efjmìe@ìueves JeeHejueer. meeefnl³eke=Àleer®³ee
efveefce&leer Òeef¬eÀ³esle DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee menYeeie Demelees. pemes keÀer keÀLee, Hee$es, efveJes ove, mebJeeo, mebIeYeeSkeÀefpevemeerHeCee ³esle Demelees. ceeveJeer Mejerje®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjleevee pemes nele ,Hee³e, veekeÀ,
[esUs, keÀeve Fl³eeoer DeveskeÀ DeJe³eJe ie=nerle Oejuesues Demeleele. ³ee meJee¥®ee efceUtve pemee ceeCetme le³eej
neslees. lemes®e meeefnl³eke=Àleer®³ee meboYee&lener Jejerue IeìkeÀ meeefnl³eke=Àleer®es meeefnl³e lJe þjJele
Demeleele. l³eecegUs®e DeveskeÀl Jeeletve nesCeejer SkeÀlJee®eer Òeleerleer Demes meWêer³e SkeÀelceles®es mJeªHe
Demeles. meeefnl³ee®³ee DevegYeJeele Demeuesu³ee efYeVe efYeVe IeìkeÀeb®ee SkeÀelce mebmkeÀej ³ee mebkeÀuHevesle
DeefYeÒesle Deens.
DeMee ÒekeÀej®³ee mebIeìvesleerue Òel³es keÀ IeìkeÀ cenÊJee®ee Demelees. meeefnl³eefveefce&leerle kesÀJeU
keÀLeevekeÀ DeLeJee YeeDeHesef#ele Demetve SkeÀ IeìkeÀ ogmeN³ee IeìkeÀeme keÀmee HetjkeÀ þjlees, les cen ÊJee®es Demeles. ne
SkeÀmebIeHeCee efpelekeÀe HejmHejHetjkeÀ eflelekeÀer keÀueeke=Àleer ³eMemJeer Demes ceeveeJe³eeme njkeÀle veener.
keÀueeke=Àleer®eer meceer#ee keÀjleevee cnCetve®e keÀueeke=Àleer®³ee kesÀJeU SkeÀe®e Debiee®ee efJe®eej keÀ©ve ®eeuele
veener. lej keÀueeke=Àleer®³ee efveefce&leerleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀ keÀueeke=Àleer®³ee GÊece yeebOeCeermeeþer keÀmee
cenÊJee®ee þjlees Deens; Demee meceûeles®ee efJe®eej ³ee mebkeÀuHevesle DeefYeÒesle Deens. Organic ³ee
Meyoe®ee DeLe&ner DeeHeCeeme `megJ³eJee fmLele mebIeìvee' ns®e meg®eefJelees. cnCepes®e meeefnl³eke=Àleerle Òel³eskeÀ
IeìkeÀ cenÊJee®ee Demelees. Òel³eskeÀ IeìkeÀeuee SkeÀ ÒekeÀej®es mJe³ebHetCe& DeefmlelJe Demeles. DeMee DeveskeÀ
mJe³ebHetCe& Yeeiee®es efceUtve SkeÀ HetCe& nesle Demeles. keÀesC eleerner ®eebieueer keÀueeke=Àleer ner DeMeeÒekeÀejs SkeÀ HetCe&
Demeles. ³ee SkeÀe HetCee&le DeveskeÀ IeìkeÀeb®es mJe³ebHetCe&lJe meeceeJeuesues Demeles. keÀueeke=Àleer®³ee Jee®ekeÀeJej,
DeemJeeokeÀeJej DeLeJee veeìkeÀe®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjlee Òes #ekeÀeJej ³ee HetCee&®ee SkeÀelce mebmkeÀej
nesle Demelees. ³ee SkeÀelce mebmkeÀejeuee®e meWêer³e SkeÀelcelee Demes cnìues peeles.
3)YeeDeeHeu³ee ceveeleerue efJe®eej, YeeJevee, keÀuHevee Flejebvee mecepeeJ³eele ³ee GÎsMeeves ceeCemeebveer Deeefoce
keÀeueKeb[eHeemetve keÀener ef®evneb®eer efveefce&leer ke sÀueer. ³ee ef®evnebvee meceepe ceev³elee efceUeueer DeeefCe YeeGiece Peeuee. peerYe, Dee sþ, Iemee, ìeUt ³eeb®³ee me ene³³eeves mJejebJej keÀceer DeefOekeÀ peesj osTve
efJeefMe<ì mJejeb®eer DeeefCe OJeveeR®eer efveefce&leer ceeCemeeves iejpesHeesìer kesÀueer. ³eeveblej ceeCemeeves efueHeer efvecee&Ce
kesÀueer. YeeDeeOeejeves keÀuee, meeefnl³e, Meem$e DeeoeR®eerner efveefce&leer nesle iesueer. YeeHe[leele. J³eJenejYeeÒekeÀej Deensle. DeeHeCe Lees[ke̳eele ueefuele meeefnl³ee®³ee Yee
Page 17
17keÀesCeleener uesKekeÀ l³eeuee Deeuesu³ee DevegYeJeebvee YeeDemelees. l³eecegUs DevegYeJeebvee Meyo©He osCes ns ueefuele meeefnl³ee®³ee YeeGefÎ<ì GÊece meeefnefl³ekeÀ DeefYeOee, ue#eCee DeeefCe J³ebpevee ³ee leerve MeyoMekeÌleeR®³eeÜejs ceeb[C³ee®ee
Òe³elve keÀjle Demel ees. ³eemeboYee&le Jee.ue. kegÀuekeÀCeea ³eebveer vescekesÀ efveefj#eCe veeWoefJeues Deens. les
cnCeleele, ’jespe®³ee J³eJenejeleerue yeesueC³eele YeeJevee [eskeÀeJet ueeieueer keÀer efle®es mJeªHe yeoueles. leer
yeesueCeeN³ee®eer `mJele:®eer YeeYeemee#eele keÀjCes ns Demeles. leer YeeSkeÀ ue³e, SkeÀ leeue Demelees. leesner Yeemeeefnl³eke=Àleer®eer Y eeYeeJ³eJeneje®eer YeeYeecenÊJee®es mLeeve Demeles. keÀejCe Meem$eer³e Yeel³eecegUs SkeÀe HeeleUerJej l³eebvee efJeÍJeelcekeÀ ªHe ÒeeHle P eeuesues Demeles. leLeeefHe ueefuele meeefnl³ee®³ee
Yeeleeue, DeuebkeÀej, Òeeflecee, ÒeleerkesÀ ³eeb®eer me=<ìer keÀJeer efvecee&Ce keÀjle Demele es. keÀueeJebleeb®eer efveefce&leer ner
veJeefveefce&leer Demeles. ÒeefleYes®³ee peesjeJej meeefnefl³ekeÀ peCet keÀener veJeer me=<ìer®e efvecee&Ce keÀjerle Demelees.
meeefnefl³ekeÀe®³ee keÀuHeveeMekeÌleercegUs YeeIe[le Demelees. ueefuele meeefnl³ee®eer Yeeueefuele meeefnl³ee®eer Yeeefve³eceeÒeceeCes®e uesKekeÀ efleleke̳ee l³ee®³ee Yeeef®evnebcegUs meeefnl³eele meeQo³e&efveefce&leer nesle Demeles.
4) efJeefMe<ì lee DeeefCe meeJe&ef$ekeÀlee :meeefnl³eeletve J³eke Ìle nesCeeje DevegYeJe SkeÀe®e JesUer efJeefMe<ì
Demelees DeeefCe l³ee®eJesUer lees meeJe&ef$ekeÀner Demelees. meeefnl³eeleerue nermeeJe&ef$ekeÀlee cnCepes®e
efJeÍJeelcekeÀlee nes³e. ueefuele meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeN³ee DevegYeJee®es ns oesve cenÊ Jee®es efJeMesDemes cnìues Heeefnpes. Meem$eer³e meeefnl³eele meeJe&ef$ekeÀlee Demeles, cnCepes®e lees DevegYeJe meJee¥®ee®e
Demelees. Meem$eer³e efve³ece keÀesCel³eener keÀeUer keÀesCel³eener efþkeÀeCeer SkeÀmeejKes®e Demeleele. les yeouele
veenerle. Meem$eer³e meeefnl³eeleuee DevegYeJe keÀesCee SkeÀìîee®e Demele veener. keÀejCe Meem$eer³e MeesOe
ueeJeCeeN³ee ceeCemee®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee þmee l³ee MeesOeeJej vemelees. lemee DevegYeJe meJee&Lee&ves meJee¥®ee
Demelees. meeefnl³ee®es lemes veme les. meeefnl³ee®ee DevegYeJe J³eeqkeÌlemeeHes#e Demelees. J³eeqkeÌleHejlJes lees
yeouele Demelees. l³eecegUs®e meeefnl³e eleerue DevegYeJeeuee efJeefMe<ì lee ueeYeuesueer Demeles. GoenjCeeoeKeue
kesÀMeJemegle ³eebveer efueefnuesu³ee legleejer ³ee keÀefJeles® es oslee ³esF&ue. ³ee keÀefJelesle keÀJeer cnCeleele, `SkeÀ
legleejer Ðee cepe DeeCetve HegbÀefkeÀve ceer efle mJe ÒeeCeeves' kesÀMeJemegleebveer SkeÀe legleejer®eer ceeieCeer mJele:meeþer
kesÀueer Deens; Demes JejkeÀjCeer efomeles DeeefCe l³eele JeeJeies Demesner keÀener veener. HeCe ³ee keÀefJeles®³ee
DevegcnCetve ne DevegYeJe kesÀMeJemegle ³eeb®ee J³eeqkeÌleiele Deens l³eecegUs®e lees efJee fMe<ì Demee Deens. HeCe ne r
keÀefJelee efuentve Het Ce&Peeueer, ÒekeÀeefMele Peeueer DeeefCe leer mecemle Jee®ekeÀeb®eer Peeueer. l³eebveener DeeefCe
DeeHeCeemener Dev³ee³ee®³ee efJejesOeele DeMeer legleejer nJeer Deens Demes Jeeìt ueeieues lej lees Deveg YeJe kesÀJeUmunotes.in
Page 18
18kesÀMeJemegle ³eeb®ee SkeÀìîee®ee jenle veener; lej lees meJee¥®ee neslees. ueefuele meeefnl³ee®ee DevegYeJe pemee
J³eeqkeÌlemeeHes#e Demelees lemee®e lees J³eeqkeÌleefvejHes#ener Demelees. l³eecegUs kesÀMeJemegleeb®ee DevegYeJe
efJeÍJeelcekeÀ neslees. cnCepes®e keÀueeke=Àleer SkeÀe®e JesUer efJeefMe<ìner Demeles DeeefCe meeJe&ef$ekeÀner Demeles.
meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeje DevegYeJe keÀJeer®ee Keepeieer DeLeJee Jew³eeqkeÌlekeÀ Demelees. HeCe
meeefnl³eefveefce&leer Peeu³eeJej meeefnefl ³ekeÀe®³ee DevegYeJeeleerue Jew³eeqkeÌlekeÀlee ieUtve He[le Demeles DeeefCe lees
DevegYeJe meJe&®e Jee®ekeÀeb®ee yevelees. veeìkeÀe®³ee meboYee&lener DeeHeCe ³ee cegÐee®ee efJe®eej mHe<ì keÀ©
MekeÀlees. veìmece´eì ns efJe.Jee. efMejJee[keÀj ³eeb®es ieepeue sues veeìkeÀ Deens. les SkeÀ Je=× Pee uesu³ee
veìe®³ee Dee³eg<³eeJej DeeOeeefjle Deens. HeCe ns veeìkeÀ Heenleevee ³ee veeìkeÀeleerue oenkeÀ Demee DevegYeJe
kesÀJeU SkeÀe veìe®ee Gjle veener; lej keÀesCel³eener osMeeleerue, keÀesCel³eener Òeebleeleerue Je=× e®³ee
Jeeìîeeuee Deeuesu³ee MeeskeÀelce DevegYeJeeMeer lees SkeÀ©He neslees. cnCetve lees DevegYeJe SkeÀe®e JesUer SkeÀe
veìe®ee lej Deens®e HeCe lees DeeHeu³ee®e Iejele DeHeceeefvele Peeuesu³ee mecemle Je=×eb®eener nesT MekeÀlees.
cnCetve®e lees DevegYeJe efJeefMe<ì DeeefCe meeJe&ef$ekeÀ cnCepes®e efJeÍJeelcekeÀner Deens. ueefueleslej meeefnl³ee®es
cee$e lemes vemeles. keÀejCe DeMee meeefnl³eeleerue DevegYeJe ns l³eeleerue Jew®eeefjkeÀ, lekeÀe&efOeef<þle
DevegYeJeecegUs meeJe&ef$ekeÀ Peeuesues Demeleele. u eefuele meeefnl³ee®ee DevegYeJe, l³ee®ee DeemJeeo Iesleevee cee$e
uesKekeÀ, keÀJeer®³ee J³ekeÌle erJewefMe<ìîee®³ee DeYeeJeerner DeeHeCeeme Ieslee ³eslees.
5) meeefnl³ee®es ceeO³ece DeeefCe meeOeve ³eeleerue HeÀjkeÀ :YeeDeens keÀer meeOeve Deens ³ee ÒeMveeJej yeje®e Keue Peeuesuee Deens. keÀener le p%e YeeceeO³ece ceeveleele lej keÀener efJeÜeve Yee³eeb®³eemeejK³ee keÀener efJe®eejJeblee bveer ne ÒeMve `Deveeþe ³eerDeens' Demesner cele ceeb[uesues Deens.
keÀesCel³eener keÀues®eer efveefce&leer keÀjleevee l³eeuee DeeJeM³ekeÀ DeMeer meeceûeer ueeieles. pemes keÀer ueesneje®ee
IeCe, ef®e$ekeÀeje®ee ye´Me DeeefCe jbie, efMeuHekeÀeje®eer íVeer DeeefCe nelees[er. ³ee®eÒeceeCes meeefnl³ee®³ee
efveefce&leerkeÀefjleener meeceûeer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. meeefnl³eefveefce&leermeeþer DeeJeM³ekeÀ DeMeer meeceûeer
keÀesCeleer? lej Meyo, DeLe&, Òeeflecee, DeuebkeÀej Fl³eeoer meeceûeer®³ee ceoleerves keÀJeer, uesKekeÀ meeefnl³ee®eer
efveefce&leer keÀjerle Demeleele. meeefnl³ee®³ee meeceûeer®³ee meboYee&le efJe®eej keÀjlee, Flej keÀueeÒekeÀejebÒeceeCes
Goe. íVeer, nelees[e, jbie Fl³eeoeRÒeceeCes YeeSkeÀ pevcepeele mJe³ebefveefce&leer Deens. l³eecegUs meeefnl³e ns ceeO³ece keÀer meeOeve ne ÒeMve efvecee&Ce neslees.
cnCetve®e JesueskedÀ Je Jee@jsve cnCeleele, ’Flej keÀueebntve meeefnl³ee®eer JesieUerkeÀ DeMeer keÀer,
meeefnl³ekeÀuesuee mJele:®es Demes Keeme ceeO³ece veener Je ³ee keÀues®eer DeveskeÀ efceÞe©Hes DeeefCe met#ce
meb¬eÀceCes efvemebMe³eHeCes DeefmlelJeele Demeleele.“ JesueskedÀ Je Jee@jsve ³eebveer keÀueeke=Àleerleerue efceÞeªHes DeeefCe
met#ce meb¬eÀceCes ³eebvee cenÊJe efou es Deens DeeefCe les jemlener Deens.
meeefnl³ee®³ee YeeyeesueC³eeleerue J³eJenej eleerue YeeDemeles . keÀesCeleener keÀJeer, meeefnefl³ekeÀ l³eeuee Deeuesuee Decetle& Demee DevegYeJe Jee®ekeÀeb®³ee ceveele
meb¬eÀeble keÀjerle Demelees. ³ee DeLee&ves lees l³eeuee Deeuesuee DevegYeJe YeeDemelees. l³eecegUs YeeosC³ee®es keÀece YeeÒekeÀejeceO³es mecepetve meebieC³eeuee cenÊJe Demeles. ³ee DevegcnCetve®e Yee
Page 19
19MekeÀlees. YeekeÀjleevee cnìues Deens, ’Yeenesles. J³eekeÀjCee®es efve³ece meebYeeUerle ns keÀe³e& peesJej Yeeles keÀe³e& keÀ©ve Yee(vegmeleer DeLe&meeHes#e ve jenlee) IeeìmeeHes#e Jee ªHemeeHes#e nesT ueeieles.“ l³eecegUs®e meeOeve keÀer
ceeO³ece ne ÒeMve Ye eue®ebê vescee[s ³eebvee Deveeþe³eer Jeeìlees. YeeJekeÀefJelesle YeekeÀjles, lej veeìkeÀ DeeefCe efveyebOeele leer meeOeve cnCetve keÀece keÀjles DeeefCe keÀeobyejer meejK³ee ÒekeÀejele
YeeYee³esles keÀer, keÀLee, keÀefJelee, veeìkeÀ, keÀeobyejer, efveyebOe DeMee meeefnl³e ÒekeÀejele YeecnCetve DeJelejle veener, lej meeefnl³eefveefce&leer Òeef¬eÀ³esle Yeeyeeyeleerle lej les DeefOekeÀ®e nesles DeeefCe leer ceeO³ece mJe©Hee®eer nesles. l³eecegUs DeeHeCeeme Demes cnCelee
³esles keÀer, YeeDeuebk eÀej Fl³eeoerle ©Heeblej Peeues keÀer l³eeuee meeefnl³ee®es ceeO³ece cnCelee ³esF&ue.
6) meeefnl³ee®ee Ieeì :Ieeì ³ee Meyoeuee ÒeefleMeyo cnCetve DeekeÀej Demes cnCe leele. Fbûepeerle ³ee
Meyoeuee form Demes cnCeleele. form ner meb%ee ÒekeÀej, j®evee, mebIeìvee, DeekeÀej, Deeke=ÀefleyebOe,
He×leer, leb$e, Mewueer, DeefYeJ³ekeÌleer, ªHe DeMee DeveskeÀ DeLee&ves JeeHejueer peeles. keÀueeke=Àleer®³ee Ieeìe®³ee
meboYee&le Jemeble HeeìCekeÀj cnCeleele, ’keÀueeke=Àleer Jee meeefnl³eke=Àleer ner efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee DeveskeÀ
IeìkeÀebveer yeveuesueer Demeles. ³ee DeveskeÀ IeìkeÀebvee yeebOeCeejs, mebIeefìle keÀjCeejs Jee SkeÀef$ele keÀjCeejs
efve³ece, leÊJe Jee leÊJes keÀesCe leer ³ee ÒeMvee®ee MeesOe DeeHeCe Iesle Demelees. ³ee leÊJeeuee®e principle
of form Demes cnìues peeles. meeefnl³ee®ee Ieeì Demes cnCeleevee DeeHeu³eeuee efle®es ªHe cnCepes®e
j®evee, mebIeìvee, DeekeÀej, Deeke=ÀefleyebOe, DeefYeJ³ekeÌleer Fl³eeoer DeefYeÒ esle Demeles. Ieeì ner meb%ee
keÀueemeeefnl³ee®³ee #es$eele ³ee efJeefMe<ì DeLee&ves ³eespele Demelees.“ keÀueeke=Àleer®³ee Ieeìe®³ee meboYee&le
efJe®eej keÀjlee Jemeble HeeìCekeÀjeb®es ns efJeJes®eve cenÊJee®es Jeeìles. Ieeì ³ee Meyoele ÒeceeCeye×lee,
J³eJeefmLeleHeCee, yeebbOesmetoHeCee ne DeLe& meeceeJeuesuee Deens. yee.meer. ce{xkeÀjebveer l³eeb®³ee `meeQo³e& DeeefCe
meeefnl³e' ³ee ûebLeele ’keÀueeke=Àleer®es meeQo³e& ns l³eele DeeefJeefle®³ee Ie[CeerJej, efkebÀJee IeeìeJej DeefOeef<þle Demeles. keÀesCel³eener keÀueeke=Àleer®ee Ieeì efkebÀJee ªHeyebOe
l³ee keÀueeke=Àleerle DebleYet&le Demeuesu³ee DevegYeJeeMeer efveieef[le Demelees.“ DeMee DeeMe³ee®es ÒeefleHeeove
kesÀues Deens.
keÀueeke=Àleer®³ee Ieeì e®³ee meboYee&le DeveskeÀ efJe®eejJebleebveer efJemleejeves `Ieeì '³ee leÊJee®es
efJeJes®eve kesÀues Deens. De@efjmìe@ìueves Deeefo -ceO³e -Deblee®es leÊJe meebefieleues Deens. lemes®e keÀebìves
DeveskeÀlesle SkeÀlee, keÌueeFJn yesueves DeLe&HetCe& ªHeyebOe DeMee leÊJeeb®ee efJe®eej ceeb[uee Deens. efMeJee³e
keÀueeke=Àleer®³ee Debleie&le megmebieleer, meWefê³e SkeÀelcelee, DeeMe³e -DeefYeJ³ekeÌleer ³eeb®³eeleerue SkeÀpeerJelJe,
DeveskeÀeLe&lee, efJejesOeYeeme, leeCe Jee mebIe³eespeuesueer Deensle. HeewJee&l³e DeeefCe DeeOegefvekeÀ meeefnl³e meceer#eslener ³ee DevegPeeuesuee efometve ³eslees. Je¬eÀeskeÌleer, OJeveer, Deewef®el³e efJe®eej lemes®e yee.meer. ce{xkeÀj ³eebveer ceeb[uesueer
mebJeeo, efJejesOe, meceleesue ner ue³eleÊJes DeMee leÊJeeb®ee keÀueeke=Àleer®³ee `Ieeìe'meboYee&le efJe®eej keÀjlee
³eslees.munotes.in
Page 20
20³ee cegÐeeb®³ee DevegmHe<ìerkeÀjCeeoeKeue DeeHeCe De@efjmìe@ìueves efouesu³ee SkeÀe leÊJee®ee Lees[ke̳eele efJe®eej keÀ©.
keÀesCeleerner ®eebieueer keÀueeke=Àleer ner SkeÀ mJe³ebHetCe& mece<ìer efkebÀJee HetCe& Demee³euee nJeer DeMeer De@efjmìe@ìue
³eeb®eer keÀueeke =ÀleerkeÀ[tve DeHes#ee Deens. keÀueeke=Àleer®³ee DeeìesHeMeerjHeCeeyeÎue l³eebveer efJemleejeves ®e®ee&
kesÀueer Deens. keÀueeke=Àleer®ee DeekeÀej DeeMe³eeveg©He DemeeJee. lees FlekeÀe ceesþe DeLeJee ueneve Demet ve³es
keÀer p³eecegUs keÀueekeÀleer®es Deek eÀueve nesC³eeme yeeOee efvecee&Ce JneJeer ³eemeeþer l³eebveer SkeÀ GoenjCe efoues
Deens. SkeÀe Oeev³ee®³ee keÀCeeJejerue ef®e$e Demees efkebÀJee efkeÀl³eskeÀ cewue ueebyeer®es ef®e$e Demees l³ee®es
DeekeÀueve ³ee DeMee DeekeÀejecegUs Meke̳e nesCeej veene r. l³eecegUs keÀueeke=Àleer®ee DeekeÀej cenÊJee®ee
Demelees. Demes De@efjmìe@ìuee Jeeìles. ³ee®e yejesyej keÀueeke=Àleer®eer meg©Jeele, ceO³e DeeefCe keÀueeke=Àleer®³ee
MesJeìner Del³eble cenÊJee®ee DeeefCe SkeÀefpevemeer Demeuee Heeefnpes; DeMee DeLee&®es ÒeefleHeeovener l³eebveer
kesÀuesues Deens. lees GlkebÀþeJeOe&keÀ DeeefCe ®e{l³ee YeepeCeer®ee Demeuee Heeefnpes. veeìkeÀ ³ee
keÀueeÒekeÀejekeÀefjlee ne efJe®eej DeefOekeÀ cenÊJee®ee þjlees. veeìkeÀe®ee MesJeì pej GlkebÀþeJeOe&keÀ
Jne³e®ee Demesue lej vee ìîeJemlet®eer iegbHeÀCe veeìkeÀkeÀejeuee efJe®eejHetJe&keÀ keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
veeìkeÀe® ³ee MesJeì®ee Deboepe pej Heefnu³ee®e ÒeJesMeeme Deeuee lej Jee®ekeÀ Òes#ekeÀeb®eer efpe%eemee
veeìkeÀe®³ee DeKesjHe³e¥le jenCeej veener. lesJne DeeOeer keÀe³e D eeefCe keÀmes meebiee³e®es, ceO³eblej keÀOeer
keÀje³e®e eDeeefCe MesJeì keÀmee keÀje³e®ee ns veeìkeÀe®³ee Ieeìe®³ee meboYee&le pemes cenÊJee®es Deens lemes®e
les Flejner meeefnl³eke=Àleermeeþer neriejpes®es Demeu³ee®es ÒeefleHeeove De@efjmìe@ìueves kesÀu³ ee®es efometve ³esles.
keÀesCeleerner megjef®ele keÀLeeJemlet Jeeìsue efleLes meg© nesle vemeles DeeefCe Jeeìsue efleLes mebHelener vemeles.
keÀejCe leer Deeoer -ceO³e -Deble ³ee leÊJeevegmeej yeebOeuesueer Demeles. leelHe³e& keÀe³e lej Ieeì cnCepes
meeefnl³ eke=Àleerleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer meg³eesi³e pegUCeer keÀjCeeje IeìkeÀ DeeefCe ³ee pegUCeer®es `ªHe'
nes³e. DeLee&le®e keÀesCel³eener ®eebieu³ee keÀueeke=Àleerle Ieeìeuee Devev³emeeOeejCe cenÊJe Demeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) `ueefuele' meeefnl³e cnCepes keÀe³e les meebiee?
1.8meceejesHe
meeefnl³ee®³ee Òeke=Àleer®³ee DevegmJeªHeeefJeyejs®eoe Del³eble me{UHeCes JeeHejlees. HeCe ³ee meb%esle efkeÀleer IeìkeÀ DebleYet&le Demeleele, ns Heeefnues lej
LekeÌkeÀ Jne³euee nesles. keÀejCe Òee®eerve keÀeUeHeemetve ³ee meb%esefJeHebef[leebveer kesÀuesuee Deens. ³ee meboYee &le HeewJee&l³e DeeefCe HeeÍ®eeÊ ³e DeMee oesve HejbHeje DeeHeCeeme oeKeJelee
³esleele. ³ee oesvner HejbHejebveer DeeHeCeeme meeefnl³ee®³ee JewefMe<ìîeHetCe& Debieeb®ee Heefj®e³e keÀ©ve efouee Deens.
l³eebveer Me yo, DeLe&, YeeJevee, ue³eye×lee, DeveskeÀeLe&lee, met®ekeÀlee, peerJeveYee<³e DeMee DeveskeÀ
IeìkeÀeb®³ee efJeJes®eveeletve meeefnl³ee®eer JewefMe<ìîes meebieC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. ³ee meboYee&le l³eebveer
meeefnl³ee®³ee J³eeK³eener meebefieleuesu³ ee Deensle.munotes.in
Page 21
21meeefnl³eke=Àleer mecepetve, DeekeÀueve keÀ©ve IesC³eemeeþer, efle®eer meceer#ee keÀjC³eemeeþer
meeefnl³eke=ÀleeR®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee Heefj®e³e DemeCes KetHe iejpes®es Demeles l³eecegUs meeefnl³eeleerue YeevescekeÀer keÀmes keÀece k eÀjle Demeles? DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³eele uesKekeÀ keÀmee megmebJeeo meeOele
Demeleele? keÀueeJebleeb®³ee keÀuHekeÀlesuee meeefnl³eke=Àleer keÀMeer cenÊJe osle Demeles? meeefnl³ee®es mJeªHe
Òe®eejelcekeÀ, ceveesjbpeveelcekeÀ DeeefCe ÒeyeesOevee lcekeÀ keÀmes Demeles? meeefnl³e keÀesCekeÀesCel³ee ÒekeÀejebceO³es
efueefnues peeles? Fl³eeoer yeeyeerner meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer mecepeeJetve Iesleevee DeLee&le®e cenÊJee® ³ee
Demeleele . ³ee®eyejesyej meeefnl³eeletve peer DevegYeJe JewefMe<ìîes Òeleerle nesleele. ³ee DevegefJe®eej kesÀuee Deens. meeefnl³eefveefce&leer®³ee Òeebleele DeeHeu³ee DevegYeJeebMeer uesKekeÀeves DeJ³eefYe®eejer efve<þe
yeeUieueer Heeefnpes; lej®e meeefnl³e keÀmeoej nesle Demeles. DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌl eer ³eele SkeÀelcelee
³esC³eemeeþer meeefnl³ee®³ee efJeefJeOe Debieeb®ee efJe®eej uesKekeÀe®³ee ¢ ef<ìkeÀesCeeletve keÀmee iejpes®ee Demelees?
meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeej sDevegYeJe SkeÀe®eJesUer efJeefMe<ì DeeefCe meeJe&ef$ekeÀ keÀmee Demelees? ceeO³e ce
DeeefCe meeOeveebceO³es keÀMeer SkeÀ©Helee meeOeCes keÀueeJebleebmeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeles? Flej DeveskeÀ
iees<ìeRmeejKee®e meeefnl³eeueener keÀmee DeekeÀej Demelees -Ieeì Demelees? ³ee DevegefJemleejeves ³ee ÒekeÀjCeele GneHeesn keÀ jC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. leelHe³e& meeefnl³eke=Àleer®eer Òeke=Àleer
mecepeeJetve Iesleevee JejerueÒeceeCes efJe®eej keÀjCes DeefveJee³e& þjles.
1.9meboYe& ûebLe
1.peesie, je.Þeer., `DeefYeveJe keÀeJ³eÒekeÀeMe' : Jnerveme ÒekeÀeMeve HegCes, 1997.
2.vescee[s, Yeeue®ebê, `meeefnl³ee®eer Yee3.Heeìerue, iebieeOej, `meceer#es®eer veJeer ªHes' : ce@pesefmìkeÀ ÒekeÀeMeve, cegbyeF&. 1955
4.Heeìerue, iebieeOej, `meceer#eeceerceebmee' : ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&. 1 955
5.ieCeesjkeÀj, ÒeYee, mebHee., Jemeble Deeyeepeer [nekesÀ Je Flej, `Jee*dce³eerve meb%ee mebkeÀuHevee keÀesMe' :
ie.je. YeìkeÀU HeÀeGC[sMeve ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 2001
HetjkeÀ ûebLe :
1.ceeueMes, efceefuebo, peesMeer, DeMeeskeÀ, `DeeOegefvekeÀ meceer#ee -efme×eble' : ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF&
2007
2.Dee®eJeue, ceeOeJe, `efkeÀce³ee' : ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 1961
3.iee[ieerU, iebieeOej, `Ke[keÀ DeeefCe HeeCeer' : Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 1960
4.iees[mes, o.ie. `Heesle' : Hee@H³eguej ÒekeÀeMeve, cegbye F& 1963
5.jmeeU, megOeerj, `keÀefJelee DeeefCe Òeeflecee' : ceewpe ÒekeÀeMeve, cegbyeF& 2007munotes.in
Page 22
221.10 mejeJeemeeþer ÒeMve
De) oerIeexÊejer
1) meeefnl³ee®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeb®³ee DeeOeejs meeefnl³ee®eer Òeke=Àleer mHe<ì keÀje.
2) meeefnl³eke=ÀleeR®³ ee efJeefJeOe Debieeb®ee HejeceMe& I³ee.
3) meeefnl³eke=ÀleeRceOetve J³ekeÌle nesCeejer JewefMe<ìîes GoenjCeebmen DeOeesjsefKele keÀje.
ye) ìerHee efuene.
1) meeefnl³eke=Àleer®³ee Yeeef2) uesKeveHetJe& Deelceefv e<þe DeeefCe uesKeveieYe& Deelceefve<þe ³eeb®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
3) meeefnl³ee®ee Ieeì cnCepes keÀe³e?
4) meeefnl³ee®es ceeO³ece DeeefCe meeOeve ³eeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
munotes.in
Page 23
23IeìkeÀ -2
meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³ee
IeìkeÀ j®evee :
2.1 GodosMe
2.2 ÒemleeJevee
2.3 meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe
2.4 meeefnl³eefveefce&leer®³ee MekeÌleer
2.5 ÒeefleYeeJ³eeHeej DeeefCe mJeHveJ³eeHeej
2.6 meeefnefl³ekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe
2.7 Yeejleer³e HejbHejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee efJe®eej
2.8 keÀuHeveeMekeÌleer meboYee&leerue Huesìes, keÀebì, keÀesueefjpe, ÖeÀe@F&[, ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eeb®es efJe®eej
2.9 meceejesHe
2.10 meboYe& ûebLe
2.11 mJeeO³ee³e
2.2GodosMe
1) meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe ue#eele ³esF&ue.
2) meeefnl³eefve efce&leer®³ee p³ee efJeefJeOe MekeÌleer l³ee®eer DeesUKe nesF&ue.
3) Yeejleer³e HejbHejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee ceeb[uesuee efJe®eej ue#eele ³esF&ue.
4) keÀuHeveeMekeÌleerefJe2.1 ÒemleeJevee
ceeveJeer peerJeme=<ìer DeveskeÀefJeOe Jemletbveer yeveue sueer Deens. DeMee Jemletb®es cegK³ele: oesve ÒekeÀej
He[leele. l³eeceO³es SkeÀ efvemeie&efveefce&le lej oesve ceeveJeefveefce&le Jemletb®ee meceeJesMe neslees. efvemeie&efveefce&le
Jemlet ³ee mJe³ebYet, efvenxletkeÀ, efve©ÎsMekeÀer³e Demeleele. cee$e ³eeG ueì ceeveJeefveefce&le Jemletb®es Demeles. l³ee
nsletHetJe&keÀ efvecee&Ce kesÀu³ee peeleele. ceeveJeer peerJeveeuee meene³³eYetle þjCes, l³eeletve ceeCemee®eer iejpe
YeeieCes, ceeveJee®³ee peerJeveeme l³ee GHe³eesieer nesCes F. nslet l³eeb®³ee efveefce&lee rceeies Demeleele. Demes Demeues
lejer ³eeletve MesJeìer ceeCemeeuee Deevebo efceUCes ns l³eeb®es Debeflece O³es³e Demeles. keÀueeefveefce&leer ner l³ee®e
Deeveboe®eer HeefjCeerleer Deens. meeefnl³e ner l³ee keÀueebHewkeÀer®e SkeÀ Deens. meeefnl³e ner ceev eJeefveefce&le keÀuee
Deens. ns met³e&mel³e keÀesCeerner veekeÀeª MekeÀCeej veener. ceeveJeeves kesÀuesueer meeefnl³ee®eer efveefce&leer nermunotes.in
Page 24
24l³ee®³ee mepe&veMeerueles®ee DeeefJekeÀener®e J³ekeÌleer uesKekeÀ Demeleele. l³ee®³eekeÀ[s®e uesKevee®eer ÒeefleYeeMekeÌleer Demeles. lees®e DeeHeues
peerJeveevegYeJe meeefnl³eeletve ceeb[lees. cee$e les DevegYeJe lees pemes®³ee lemes ve ceeb[lee l³eeuee pes YeeJeuesues
Demeles les mepe&MeerueHe Ces Meyoye× keÀjlees. l³ee®eer ner efveefce&leer meeefnl³ee®es efJeMJe efJekeÀefmele keÀjle
Demeles. ³ee efveefce&leer®eer efJeefMe<ì Òeef¬eÀ³ee Deens. meeefnl³ee®³ee DeY³eemeele ner Òeef¬eÀ³ee Gueie[tve
oeKeefJeueer peeles. Òee®eerve keÀeUeHeemetve meeefn l³ee®ee HeewJee&ʳe Je HeeM®eeʳe DeY³eemekeÀebveer ³ee
meeefnl³eefveefce&leer Òeef¬eÀ³esefJekeÀje³e®ee Deens.
2.3meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe
meeefnl³ eefJe®eejele meeefnl³eefveefce&leer ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. uesKekeÀ meeefnl³e keÀe
efueefnlees? l³ee®³ee uesKevee®eer ÒesjCee keÀesCeleer Demeles? uesKekeÀ uesKeve keÀmes keÀjlees? Jeiewjs ÒeMve ³ee
IeìkeÀe®³ee ceeies o[uesues Demeleele. JeemleefJekeÀ meeefnl³eefveefce&leer ner uesKekeÀefve<þ Òeef¬eÀ³ee Deens.
uesKekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe, l³ee®eer pe[CeIe[Ce, l³ee®es peerJeve, l³ee®eer keÀewìgbefyekeÀ HeefjefmLeleer, l³ee®ee
meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ HeefjJesMe, l³ee®ee YeJeleeue cnCepes l³ee®ee Heefjmej, YeewieesefuekeÀlee, JeeleeJejCe
F. iees<ìer ³ee Òeef¬eÀ³esle DebleYet&le Demeleele. ³ee meJee&®³ee SkeÀmebIe j®evesletve meeefnl³eefveefce&leer Ie[les.
³ee®eer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demeles. efleuee meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³ee Demes cnCeleele. Yeejleer³e
meeefnl³eefJe®eejele ³eeefJeuesKekeÀ ³eeb®eer meJe&meeceev³e ceeCemeeMeer leguevee keÀjleevee lees l³eeb®³eemeejKee®e efomele Demeuee lejer
l³ee®³eekeÀ[s uesKevee®eer ÒesjkeÀ MekeÌleer Demeles. efleuee ÒeefleYeeMekeÌleer Demesner cnìues Deens.
meeefnl³eMeem$eeceO³es ³ee ÒeefleYes®ee efJe®eej cetueYetleHeCes kesÀuee Demetve lees efJe®eej Heg{erueÒeceeCes ue#eele
Ieslee ³esF&ue.
2.4meeefnl³eefve efce&leer®³ee MekeÌleer
meeefnl³e Meem$eeceO³es Òee®eerve keÀeUeHeemetve meeefnl³ee®³ee efveefce&leerefJeceeb[uesues Deens. HeewJee&l³e DeLeJee HeeM®eeʳe DeY³eemekeÀebveer ³ee efveefce&leer®³ee keÀener MekeÌleer veceto kesÀue su³ee
Deensle. l³eeceO³es ÒeefleYee, mHetÀleea, keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe GlÒes#eCeMekeÌleer, YeeJeveelcekeÀlee ³eeb®ee
meceeJesMe neslees.
ÒeefleYee :
ÒeefleYee ner meeefnl³e efveefce&leerceOeerue ÒecegKe MekeÌleer Deens. efkebÀyengvee efleuee meeefnl ³eefveefce&leer®es
pevekeÀkeÀejCe Demesner cnìues peeles. HeewJee&l³e DeY³eemekeÀebveer ³eeefJeDeensle. l³eeb®ee DeeHeCe Heg{s efJemleejeves efJe®eej keÀjCeej®e Deenesle. FLes kesÀJeU ÒeefleYes®eer mebkeÀuHevee
mecepetve I³eeJe³ee®eer Deens. ³eeefJeDevegYeJeebvee veJes ªHe, veJee DeLe& DeeefCe veJee meboYe& osCeeN³ee ÒeefleYes®es Deblejbie Gueie[Ces ner keÀþerCe
iees<ì Deens, HeCe m et#ce meeQo³e&¢<ìer DeeefCe GppJeue keÀuHeveeMekeÌleer ns efle®es efJeMesSkeÀ veJeerve, DeHetJe& efJeMJe efvecee&Ce keÀjC³ee®es efle®es meeceL³e& ue#eele ³esle Demeu³eeves DeeefCe l³ee®e JesU
efle®³ee mJeªHee®ee vescekeÀe Deboepe u eeiele vemeu³eecegUs efleuee oerIe&keÀeUHe³e¥le HejcesMJejer osCeieermunotes.in
Page 25
25ceeveC³eele Deeues. ÒeefleYesuee DeueewefkeÀkeÀ MekeÌleer ceeveues iesues ³ee®es ÒecegKe keÀejCe efle®es efJejuelJe nes³e.
efle®es DeefmlelJe meJee¥®³ee efþkeÀeCeer vemetve HeÀej®e Lees[ îeeb®³ee efþkeÀeCeer Demeles. meceepe ne DeveskeÀ
J³ekeÌleeR®ee mecetn Demelees, HeCe l³eeleues Lees[s ueeskeÀ keÀJeer DeLeJee uesKekeÀ Demeleele. ceevemeMeem$eele
ÒeefleYes®ee efJe®eej JesieUîee He×leerves kesÀuesuee Deens. ÒeefleYeeJeblee®³ee efþkeÀeCeer efveefce&leer#ecelesyejesyej®e SkeÀ
efJeef#eHleHeCee Dee{Ule Demelees. l³eecegUs ÒeefleYee DeeefCe ceeveefmekeÀ efJeke=Àleer ³eeb®es meen®e³e& ie=nerle Oe©ve
ÒeefleYee cnCepes SkeÀ ceeveefmekeÀ efJeke=Àleer®e ceeveues iesues Deens. Òeefme× Fìeefue³eve cee vemeMeem$e%e
ueeWye´esmees ³eebveer ÒeefleYesuee Jes[e®eer yenerCe cnìues Deens. cee$e les mel³e veener. keÀesueefjpe ³ee
DeY³eemekeÀe®³ee celes, efJeef#eHleHeCee ÒeefleYeeJeblee®³ee efþkeÀeCeer Demelees ns Kejs, HeCe l³eeuee ceeveefmekeÀ
efJeke=Àleer cnCe lee ³esCeej veener. meJe&meeceev³e ceeCemee®³ee ceveesJ³eeHeejentve ÒeefleYeeJeblee®es ceveesJ³eeHeej
JesieUs Demeleele. l³eeuee DeHeJeeoelcekeÀlee Demes cnCelee ³esF&ue.
veJeefveefce&leer ns ÒeefleYes®es cenÊJee®es JewefMe<ìîe Deens. keÀJeer JeemleJee® es keÀOeer®e ³eLeeleL³e
ef®e$eCe keÀjerle veener. lej l³eeuee ÒeefleYes®eer pees[ osTve JeemleJee®es mepe&veMeerue DeeefJeDemelees. SketÀCe®e keÀuesyeeyele®eer ÒeefleYee ner meeQo³ee&Oeeefjle Demeles. keÀueelcekeÀ mel³eeuee meeQo³e&¢<ìer®ee
mHeMe& ueeYeuesuee Demelees. ³ee ¢<ìer®³ee DeeOeejs®e keÀJeerkeÀ[tve DevegYeJeeb®eer efveJe[ nesles DeeefCe l³eebvee
DeekeÀDevegYeJeeleerue efJeMJeel cekeÀ DeeMe³ee®ee MeesOe ³ee iees<ìerner ÒeefleYescegUs®e keÀJeeruee Meke̳e nesleele. l³eecegUs
ÒeefleYee ner meeefnl³eefveefce&leerceOeerue cenÊJee®eer MekeÌleer Deens.
mHetÀleea :
Òeefme× keÀJeer Je[&mJeLe& ³eebveer keÀeJ³ee®eer J³eeK³ee GlkeÀì YeeJe veeb®ee menpe, GlmHetÀle&
DeeefJeDeens. ³eeefJeDeJemLee Deens. ner efveefce&leer®³ee peeefCeJesves mebHetCe&HeCes Yeejuesueer keÀefJecevee®eer DeJemLee Demeles. keÀJeer®³ee
ceveele DevegYeJeeb®eer Peeuesueer Hegvej&®evee, l³eebvee ÒeeHle nesle Demeuesuee veJee meboYe& menpe GêskeÀeves yeensj
He[eJee ueeielees. l³eeuee vescekesÀ leeW[ HegÀìC³ee®³ee ¢<ìerves mHetÀleea®eer®e DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Demes
Demeues lejer mHetÀleea ner MekeÌleer ÒeefleYesmeejKeer vemeles. efle®³eele uenjerHeCee Demelees. leer ngkeÀceerHeCeeves
peeie=le nesT MekeÀle ve ener. keÀJeeruee vesnceer®e efle®³ee keÀueeves I³eeJes ueeieles. leer Òe³elvemeeO³e,
mLeuekeÀeuemeeHes#e vemeles. DeveskeÀoe ³ee mHetÀleea®³ee #eCeer keÀeJ³ej®eveener nesle veener. Ye©ve oeìtve
Deeuesu³ee DeJemLesle keÀJeeruee DeeefJepe©j osles. l³eecegUs®e meeefnl³ee®³ee p³ee MekeÌleer meebefieleu³ee peeleele l³eeceO³es mHetÀleea®ee meceeJesMe
kesÀuee peelees.“
keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe GlÒes#eCeMekeÌleer :
keÀesueefjpe ³ee DeY³e emekeÀeves ³ee oesve meeefnl³e efveefce&leerleerue MekeÌleerefJeceeb[uesues Deens. l³eeb®³ee celes, ’keÀuHeveebMeer kesÀuesueer yejer®e Jew®eeefjkeÀ, ®ecelkeÀ=efleHetCe& ¬eÀer[e Demeles lej
keÀuHeveelcekeÀlesle ®ewlev³ee®ee efke bÀJee ceeveJeer Deble:keÀjCee®ee DeeefJekeÀuHeveeb®ee mJewj efJenej nes³e. cee$e keÀuHeveeMekeÌleer ner SkeÀ mebHetCe& veJeefveefce&leer meeOeCeejer MekeÌleer Deens.
les SkeÀ ÒeefleYes®es DeeOeejYetle Debie Demeles. keÀu HeveeMekeÌleer®³ee keÀe³ee&le OeejCeeMekeÌleer DeeefCe
mcejCeMekeÌleer ³eebveener cenÊJee®es mLeeve Deens. ceeveJeer ceveeJej vesnceer veeveeefJeOe mebmkeÀej nesle
Demeleele. les lemes efJemce=leerlener peele Demeleele. HeCe l³eeb®ee meb®e³e, l³ee®eer Oeej Cee keÀUle vekeÀUlemunotes.in
Page 26
26ceeveJeer ceveele nesle Demeles. mcejCeMekeÌleer®³ee peesjeJej l³eeleerue DeLe&HetCe& mebmkeÀeje®eer ceeCetme
Hegve:efveefce&leer keÀjerle Demelees. meeefnl³eefveefce&leerle l³ee pegv³ee mebmkeÀejebvee veJes ªHe, veJee meboYe& ueeYele
Demelees. ns keÀe³e& OeejCee DeeefCe mcejCe ³ee oesve MekeÌleeR®³ee meene³³eeves keÀuHeveeMekeÌleer keÀjles ne®e
keÀeJ³eJ³eeHeej Demelees.“
meeefnl³e efveefce&leerceO³es YeeJeveebvee cenÊJee®es mLeeve Demeles. efkebÀyengvee efJe®eejebHes#ee YeeJevesJej
peemle Yej Demelees. keÀuHeveeMekeÌleer®³ee DeeOeejeJej YeeJeevegYeJeeme iees®ej ªHe osCes ns®e efleLes meeO³e
Demeles. ³ee YeeJeveelcekeÀles®ee®e SkeÀ ÒekeÀej cnCepes menevegYeeJe nes³e. keÀJeer Deble:keÀjCeele SkeÀ efJeMeeue
menevegYetleer®es DeefmlelJe D emeles. efle®eer efJeMeeuelee, J³eeHekeÀlee DeeefCe meJe&mHeefMe&lJe ³eeJej DeJeuebyetve
Demeles. meeefnl³eele uesKekeÀ, keÀJeer®³ee J³eeqkeÌleiele DevegYetleer efJeMJeemeelcekeÀ JneJ³ee ueeieleele. l³ee
keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe J³eeHekeÀ menevegYeeJe ³e eb®³ee efceueeHeÀeves®e nesT MekeÀleele. ³ee®³ee peesjeJej®e
ceeveJeer ceve DeeefCe J³eJenej ³eele keÀJeer KeesueJej ÒeJesMe keÀ© MekeÀlees. SketÀCe®e ner YeeJeveelcekeÀlee
meeefnl³eefveefce&leerceO³es cenÊJee®eer Deens.
2.5ÒeefleYeeJ³eeHe ej DeeefCe mJeHveJ³eeHeej
meeefnl³e efJe®eejele ÒeefleYes®eer mebkeÀuHeveelcekeÀ ceeb[Ceer efJe®eejele Iesleu³eeveblej ÒeefleYeeJ³eeHeej
DeeefCe mJeHveJ³eeHeej ³ee oesneW®eer ®e®ee& cenÊJee®eer þjles. efJeefJeOe ceevemeMeem$eebveer ³ee J³eeHeejeefJecetueYetle ef®ebleve kesÀuesues Deens. [e@. megOeerj jmeeU ³eebveer DeeHeu³ee `keÀefJelee DeeefCe Òeeflecee' ³ee ûebLeeceO³es
³eeefJeceveesefJeMu esDeeefCe l³ee®eyejesyej mJeHveeb®es ³eMemJeer efJeMueslej ¬eÀebleer Peeueer®e, HeCe l³e eyejesyej meceer#ee Meem$eeueener DeeHeu³ee keÀener mebkeÀuHevee J³eJeefmLele
ceeb[lee Deeu³ee. mJeHveeb®es efJeMuesDeeues. mJeHve ÒeleerkeÀeb®es yeveuesues, ÒeleerkesÀ GkeÀuetve cetU mJeHve nslet MeesOelee ³eslees. mJeHves cegK³ele:
Dele=Hle F®íeb®eer keÀefuHele le=Hleer efceUefJeC³eemeeþer He[leele. keÀefJeleener ÒeeflekeÀeb®eer yeveuesueer,
keÀeJ³eÒeleerkesÀner GkeÀuelee ³esT MekeÀleele Je l³eeceeieerue ceeveefmekeÀ ÒesjCee Mees Oelee ³esT MekeÀleele. mJeHve
DeeefCe JeemleJe ³eeb®³ee ÒeceeCes®e keÀeJ³e Je JeemleJe ³eeb®³ee veel³ee®ee JesieUîee ÒekeÀejs DevJe³e ueeJeCes Meke̳e
Peeues. l³ee oesvner JeemleJee®³ee kesÀJeU Òeefleke=Àleer veenerle ns cele ceeb[ues peeT ueeieues. oesvne rle nesCeejer
ÒeeflekeÀeb®eer j®evee keÀeuHeefvekeÀ Demeles. efle®³eele keÀeìskeÀesj keÀe³e&keÀejCeYeeJe efkebÀJee leeefke&ÀkeÀlee MeesOelee
³esle veener. ceeCemeeb®eer mJeHves oesve ÒekeÀej®eer Demeleele. peeiesHeCeer®eer mJeHves DeeefCe je$eer PeesHesle He[Ceejer
mJeHves ³ee oesvner ÒekeÀejeb®es efJeMues³eeb®³eeleerue meec³eYesoeb®ee efJe®eej meeefnl³e efJe®eejele DeveskeÀebveer kesÀuesuee Deens. ³eeefJekegÀuekeÀCeea ³eebveer `meeefnl³eefJe®eej' ³ee ûebLeele kesÀuesues efJeJes®eve cenÊJee®es Deens. Jejerue meJe& efJeJes®eveeletve
³ee®ee Òel³e³e ³eslees.
2.6meeefnefl³ekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe
keÀesCeleener uesKekeÀ ne meJe&ÒeLece ceeCetme Demelees. meJe& meeceev³e ceeCemeemeejKee®e l³ee®eener
peerJeveJ³eJenej Demelees. cee$e lees®e meeefnl³ee®eer efveefce&leer keÀ© MekeÀlees. Flej ceeCemes keÀ© MekeÀlemunotes.in
Page 27
27veenerle. ³eeceeies uesKekeÀe®es JesieUs J³eeqkeÌleceÊJe Demeles. DejefJebo Jeeceve kegÀuekeÀCeea ³eebvee r
`meeefnl³eefJe®eej' ³ee ûebLeeceO³es uesKekeÀe®eer iegCeJewefMe<ìîes meebefieleuesueer Deensle. l³eeceO³es
mebJesove#ecelee, MewMeJeJe=Êeer, DevegYeJemece=×er, efJeÜÊee, Jee*dce³eerve ¢ef<ìkeÀesve ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee
meJe& efJeMesHeg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
mebJesove#ecelee :
ceeCetme ne mebJesoveMeerue ÒeeCeer Deens. Òel³eskeÀ ceeCetme mebJesove#ece Demelees, HeCe mebJesoveMecelee
ns ues KekeÀe®es Keeme JewefMe<ìîes Demeles. mebJesove#ecelee cnCepes YeeJeefJeJeMelee efkebÀJee nUJesHeCee vemelees.
keÀesCel³eener DevegYeJeeleerue met#ceeeflemet#ce yeejkeÀeJes efìHeC³ee®eer #ecelee cnCepes mebJesove#ecelee nes³e.
meeefnl³eke=Àleerleerue YeeJe ves®es Deejesn -DeJejesn Je HeefjHeesDemeleele. %eeveWefê³eeb®³ee mebJesoveebefJeuesKekeÀ Je keÀJeeruee peceles. veJ³ee keÀeUele keÀeJ³ee®es mJeªHe JeiewjsyeÎue veJ³ee mebkeÀuHevee ceeb[u³ee
peeT ueeieu³ee. ³ee veJ³ee mebkeÀuHeveeefJepeeefCeJee efceUtve l³ee®eer meceûe mebJesoveÒeke=Àleer efvecee&Ce nesle Demel es. l³ee®³eekeÀ[tve efueefnu³ee peeCeeN³ee
meJe& keÀeJ³eeuee leer Deble:mLeHeCes met$eªHeeves pees[erle Demeles. ³ee mebJesoveÒeke=ÀleercegUs®e efJeefMe<ì keÀJeer®eer
Òel³eskeÀ keÀefJelee SkeÀ mJeleb$e, HeefjHetCe& j®evee Demetvener leer l³ee®³ee Dev³e keÀ efJeleebMeer pees[ueer peeles.
keÀJeer®eer mebJesoveÒeke=Àleer SkeÀoe efmLejeJeueer keÀer, l³ee®³ee uesKeveele keÀueelcekeÀlee Gjle veener. veJes veJes
DevegYeJe HetCe& ÒemLeeefHele Peeuesu³ee mebJesoveÒeke=Àleerle HeefjJele&ve Ie[Jeerveemes nesleele. J³ek eÌleer®³ee
mebJesoveÒeke=Àleer Jee mebJesove#ecelesyeÎue pemes Dee{Ules lemes®e SKeeÐee keÀeUelener SkeÀ meJe&meeOeejCe
mebJesoveÒeke=Àleer le³eej nesle Demeles. SkeÀe efJeefMe<ì leNnsves DevegYeJeeb®es efvejer#eCe, l³eeb®ee mJeerkeÀej DeeefCe
ceie l³eeb®e er ueeJeueer peeCeejer mebieleer ner keÀener keÀeUele meceeveHeCes meJe& keÀJeeR®³eele JeeJejleevee efomeles.“
MewMeJeJe=Êeer :
uesKekeÀe®³ee Debieer p³eeÒeceeCes mebJesove#ecelee cenÊJee®eer Deens leMeer®e l³ee®³ee
J³eeqkeÌleceÊJeeceO³es MewMeJeJe=Êeer cenÊJee®eer Demeles. l³eeuee yeeUHeCee®es mJeYeeJeefJeMesDemee efJe®eej DeveskeÀ ceevemeMeem$e%eebveer ceeb[uesuee Deens. keÀefJelJeeme DeeJeM³ekeÀ Demee Je=Êeer®ee
leepesHeCee, mebJesove#ecelee, efvejeiemeHeCee Fl³eeoer efJeMesJe=ÊeerefJeMesÒeeflecee ³ee ûebLeele ³eeefJepeerJeveHe×leer Je DeemLeeefJeyeeyeleerle efkebÀJee yeeueJe³eele Demes vemeles. ³ee Je³eele peerJeveHe×leer Je DeemLeeefJevemeleele. l³eecegUs Òel³eskeÀ DevegYeJe ne DevegYeJe cnCetve GHe³egkeÌleleeefvejHes#e yeg×erves mJeerkeÀejC³ee®eer SkeÀ
ef¬eÀ³ee ³ee Je³eele ceve keÀjerle Demeles. yeeuekeÀe®eer ner Je=Êeer ceesþsHeCeerner keÀJeerceO³es efìkeÀle Demeles. Flej
meJe&meeceev³e ceeCemes cee$e ceesþsHeCeer ª{ He×leerves®e DevegYeJe Iesle Demeleele.“ SketÀCe®e Òeew{eJemLeslener
MewMeJeJe=Êeer peHeCes cnCepes ner efJeefMe<ì keÀeJ³eesHe³eesieer ceeveefmekeÀlee peHeCes nes³e. Demes DejefJebo kegÀuekeÀCeea
³eebveer cnìuesues Deens.
DevegYeJe mece=×er :
meeefnefl³ekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeleerue efJeefJeOe Hewuetleerue ne cenÊJee®ee Hewuet Deens. ³ee®ee efJe®eej
mebJesoveMeeruelee DeeefCe MewMeJeJe=Êeer®³ee DeeOeejs®e kesÀuee peelees. ³eeefJe
Page 28
28#es$e Je Keesueer ³ee oesve ¢<ìeRveer DevegYeJeeb®eer mece=×er peesKeueer peeles. cnCepes Deveg¬eÀces mebK³eelcekeÀ
DeeefCe iegCeelcekeÀ ¢<ìerves. uesKekeÀeb®es DevegYeJe#es$e ce³ee&efole Deens keÀer J³eeHekeÀ, Demee SkeÀ efJe®eej kes Àuee
peelees. DevegYeJe#es$ee®³ee J³eeHekeÀlesHes#ee Keesueer®es Je GlkeÀìles®es Òel³e³ekeÀejkeÀ ef®e$eCe cenÊJee®es
ceeveCeeje ne SkeÀ He#e Deens. vegmeleer efJeefJeOelee efkebÀJee YeewieesefuekeÀ efJemleej meeefnl³eke=Àleer®³ee
Þes<þlJeeuee GHekeÀejkeÀ þ jle veener. lees DevegYeJe efkeÀleer KeesueJej JesOe IesTve uesKekeÀ, keÀJeerves efìHeuesuee
Deens ns cenÊJee®es Deens. mebJesove#ecelee DeeefCe MewMeJeJe=Êeer ³ee oesve efJeMesDevegYeJee®eer Gef®ele J³eJemLee ueeJeC³ee®³ee Dev eskeÀ Meke̳elee He[leeUtve Heent MekeÀlees DeeefCe Gef®ele Demee
keÀueelcekeÀ ªHeyebOe efvecee&Ce keÀ© MekeÀlees. Deepe®eer veJeer meceer#ee lej uesKekeÀe®eer DevegYeJemece=×er ³ee®e
efvekeÀefJeefJeOeleeHetCe& DeMee DevegYeJeeb®³ee kesÀJeU oMe&vee®eer DeHes#ee vemeles. Gueì DevegYeJeefJeMJee®es efpeJeble,
®ewlev³ece³e oMe&ve cenÊJee®es Demeles. ³ee oesvner efJeMeslej otOeele meeKej ³ee v³ee³eeves l³ee ke=Àleer®ee opee& Gb®eeJelees, uesKekeÀeueener cenÊJe ÒeeHle nesles. Jejerue
efJeJes®eveeletve uesKekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeleerue DevegYeJemece=×er ³ee Hewuet®es cenÊJe DeeHeu³ee ue#eele ³esles.
efJeÜÊee :
Òee®eerve mebmke=Àle ceerceebmekeÀebveer uesKekeÀ, keÀJeer®³ee Debieer DemeeJ³ee ueeieCeeN³ee p³ee cenÊJeHetCe&
iegCeeb®ee efJe®eej kesÀuesuee Deens l³eeceO³es efJeÜÊee ³ee®ee ÒeeOeev³eeves meceeJesMe neslees. keÀJeer %eeveer DemeeJee
Demes ce le l³eeceO³es Devegm³etle Deens. efJeÜÊee, J³eglHevvelee, J³eemebie, Heebef[l³e ns meJe& Meyo lemes
meceeveeLe&keÀ Deensle. %eevemebHeVelee ne meeefnefl³ekeÀe®ee SkeÀ DeeJeM³ekeÀ efJeMesDemeues lejer uesKekeÀe®³ee efþkeÀeCe er efJeÜÊee nJeer®e Demes veener. keÀejCe DeveskeÀ keÀJeer uesKekeÀ ns
efJeÜÊes®³ee HeeleUerJej Heesn®et MekeÀle vemeues lejer l³eeb®³ee uesKeveele Òe®eb[ ceesþer MekeÌleer Demeles. les
ÒeefleYeeJeble Demeleele.
Jee*dce³eerve ¢ef<ìkeÀesve :
uesKekeÀ DeL eJee keÀJeer ne SkeÀ ÒeefleYeeJeble, mepe&veMeerue J³ekeÌleer Demelees. l³ee®es J³eeqkeÌleceÊJe
FlejebHeemetve YeeweflekeÀ¢<ìîee JesieUs vemeues lejer l³eeb®eer ceveesYetleer, efJe®eejYetceer ner FlejebHes#ee
efveefM®eleHeCes JesieUer Demeles. ³eeceeies l³ ee®es mJeefJeo[uesues Demeleele. uesKekeÀeb®eer ner ¢<ìer l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®ee SkeÀ Hewuet Demelees. ³eeefJekegÀuekeÀCeea efueefnleele, ’meeefnefl³ekeÀe®³ee yeeyeleerle ner peerJeveefJe¢ef<ìkeÀesve Demeleele. l³ee®es ns ¢ef<ìkeÀesve l³ee®³ee meeefnl³eefveefce&leerle menYeeieer nesleele. Goe.
nefjYeeT DeeHeìs ns megOeejCeeJeeoer uesKekeÀ nesles. l³eeb®ee ne ¢ef<ìkeÀesve l³ee b®³ee meeefnl³eelener
HejeJeefle&le Peeuesuee Deens. Demes®e keÀueeJeeo Je peerJeveJeeo ³ee oesve ¢ef<ìkeÀesveeefJeSketÀCe®e uesKekeÀe®es, meeefnefl³ekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe ne meeefnl³e efveefce&leerceOeerue cenÊJee®ee
IeìkeÀ Demelees. l³ee®es veeveeefJeOe Hewuet Demeleele. ns Hewuet l³ee®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeuee veeefJev³e ÒeeHle keÀ©ve
osleele.
2.7Yeejleer³e HejbH ejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee efJe®eej
Yeejleer³e meeefnl³e efJe®eejele mebmke=Àle Je Òeeke=Àle DeY³eemekeÀeb®eer HejbHeje cenÊJee®eer Deens.
mebmke=Àle HejbHejsle meeefnl³ee®ee mew×ebeflekeÀ efJe®eej meJe&ÒeLece keÀjC³eele Deeu³ee®es efomeles. l³eeceO ³esmunotes.in
Page 29
29oC[er, Jeeceve, cecceì, peieVeeLe, Yeìdì leewlee, nsce®ebê, DeefYeveJeiegHle, ©êì ³ee DeY³eemekeÀeb®es
³eesieoeve cenÊJee®es Deens. ³ee meJee¥veer meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³esleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee cetueYetle efJe®eej
kesÀuesuee Deens, pees Yeejleer³e HejbHejsleerue meeefnl³e efJe®eejeuee Hee³eeYetle yewþkeÀ osCeeje Deens. l³eeb®es
ef®ebleve kesÀJeU Yeejleer³e®e veener lej peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue meeefnl³e efJe®eejeuee ÒesjkeÀ þjuesues Deens.
l³eecegUs ³ee meJee¥®es ef®ebleve þUkeÀHeCes ue#eele IesCes Deiel³ee®es þjsue.
oC[er :
ÒeefleYesefJe³eesefpeuesues Deensle. vewmeefie&keÀer cnCepes pevcepeele efceUeuesueer lej HetJe&Jeemevee iegCeevegyeefvOe cnCepes
HetJe&pevcee®³ee mebmkeÀeje®³ee HeefjCeeceeletve efceUeuesueer DeMeer ÒeefleYee Demeles Demes oC[er ³eebveer cnìuesues
Deens. oC[erves ÒeefleYes®es mJeªHe HetJe&pevceeceO³es ceveeJej Peeuesu³ee mebmkeÀejeletve efveDeble:mHetÀle& %eeve Demes meebefieleues Deens. l³eeb®³ee celes, ÒeefleYee ner Òe³elveebveer ÒeeHle nesle veener. Demes
Demeues lejer keÀeJ³emebHeoe ner Þegle DeeefCe DeefYe³eesie cnCepes J³eglHeVelee DeeefCe DeY³eeme ³eebveer ÒeeHle
nesCeejer Demeles Demes ner les cnCeleele.
Jeeceve :
oC[erÒeceeCes®e Jeeceve ³ee ceerceebmekeÀebvesner ÒeefleYes®es veeles HetJe&pevcee®³ee mebmkeÀejebMeer pees[uesues
Deens. l³eeb®³ee celes, ÒeefleYee ner `pevceev$eiele mebmkeÀejefJeMesHetJe&pevceebHeemetve ÒeeHle Peeuesuee SkeÀ efJeefMe<ì mebmkeÀej Demelees. l³ee mebmkeÀejeletve®e ÒeefleYes®eer efveefce&leer
nesles.
cecceì :
ÒeefleYes®eer J³eeK³ee keÀjleevee cecceì ³ee mebmke=Àle ceerceebmekeÀeves `MeeqkeÌle:keÀefJelJed yeerpeªHe
mebmkeÀejefJeMesmebmkeÀejeletve cnCepes®e HetJe&pevcee®³ee mebef®eleeletve GlHeVe nesles DeMeer cecceìe®eer YetefcekeÀe nesleer. peer
oC[er Je Jeeceve ³ee ceerceem ekeÀeb®³ee efJe®eejebMeer meceeblej Deens.
©êì :
©êì ³ee ceerceebmekeÀe®³ee celes, ³ee MekeÌleercegUs ceveesJe=Êeer leuueerve nesleele DeeefCe
JeC³e&efJemeebefieleues Deensle. SkeÀ menpe DeeefCe oesve GlHeeÐe ³eeb®ee l³eeceO³es meceeJesMe neslees. menpe ÒeefleYee ner
keÀJeeryejesyej®e pevce IesCeejer cnCepes pevcepeele Demeles. GlHeeÐe ÒeefleYee ner Meem$eeY³eeme efkebÀJee
ceefCeceb$eesDeefYeveJeiegHle :
ÒeefleYee ner `DeHetJe& Jemleg efvecee&Ce#ece Òe%ee' Deens Demes DeefYeveJe iegHle ³eebveer cnìuesues Deens.
HetJeea keÀOeerner vemeuesu³ee, veJeerve Jemletb®eer efveefce&leer keÀjC³ee®es meeceL³e& ef pe®³eele Deens leer MekeÌleer
cnCepes®e ÒeefleYee nes³e. Demes l³eeb®es cnCeCes nesles. FLes ÒeefleYes®³ee meboYee&le JeeHejuesuee Òe%ee ne Meyo
cenÊJee®ee Deens. Òe%ee ner SkeÀ cevee®eer MekeÌleer Demeueer lejer leer mce=leer, yeg×er, leke&ÀMekeÌleer ³eeH es#ee
JesieUer Deens. mce=leer ner YetlekeÀeUeMeer efveieef[le Demeles, celeer ner YeefJe<³eeleerue iees<ìer Òel³e#eHeCes Heenles,
yeg×er ner lelkeÀeueeMeer cnCepes Jele&ceevekeÀeUeMeer mebyebefOele Demeles, lej Òe%ee ner YetleYeefJe<³e Jele&ceeve ³ee
eflevner keÀeUele JeeJejles. cnCepes Òe%ee ner pesJne SkeÀoe Iesleuesuee DevegYeJe mce©ve ogmeN³ee meboYee&le
³eespeles lesJne l³eeletve®e keÀeJ³eelce Òeeflecee efkebÀJee DeuebkeÀej pevceeuee ³esleele.munotes.in
Page 30
30jepeMesKej :
`keÀeJ³eceerceebmee' ³ee ûebLeeceO³es jepeM esKej ³eebveer meeefnl³ee®eer me=<ìer ner ÒeefleYeemeefveyebOevee®³ee
mJeªHee®eer Demeles Demes cnìuesues Deens. Meem$eer³e JeCe&ve ³eebleerue Yeso oeKeJeC³eemeeþer l³eebveer mJeªHe
efveyebOeve DeeefCe ÒeefleYeemeefveyebOeve Demes oesve Meyo JeeHejues Deen sle. ³ee efJeMJeeleerue Jemlet peMee Demeleele
lemes l³eeb®es JeCe&ve, l³eeb®³ee Jemlegefve<þ Oecee&®es JeCe&ve ns mJeªHe efveyebOeveve nes³e. ÒeefleYeemee®es mJeªHe
keÀJeer®³ee ÒeleerleerMeer efveieef[le Demeles. ÒeefleYeeme ne JemletceO³es vemetve lees H eenCeeN³ee®³ee ¢<ìerceO³es
Demelees. Demes jepeMesKej ³eeb®es cele nesles.
ceefnceYeÆ :
ceefnceYeÆ ³eebveer `J³eeqkeÌleefJeJeskeÀ' ³ee ûebLee®eer efveefce&leer kesÀueer Deens. l³eebveer ÒeefleYes®ee efJe®eej
keÀjleevee efle®eer J³eeK³ee efouesueer Deens. l³eeb®³ee celes, jmeesef®ele MeyoeLee&®es ef®ebleve keÀjleevee ceve
SkeÀeûe Peeues keÀer SkeÀe efJeefMe<ì #eCeele Jemlet®³ee ieeY³eeuee mHeMe& keÀ©ve Gefole Peeuesueer keÀJeer®eer Òe%ee
cnCepes ÒeefleYee nes³e. c eefnceYeÆ ³eebveer ÒeefleYes®ee efJe®eej keÀjleevee cevee®³ee SkeÀeûelesJej Yej efouesuee
Deens. efJeMesefYe[lees. l³eeJesUer ueewefkeÀkeÀ ¢<ìeruee pes efom ele veener les l³ee®³ee ³ee eflemeN³ee DeueewefkeÀkeÀ [esUîeeuee
efomeles. Demes ceefnceYeÆ ³eeb®es cele nesles.
JeeiYeì :
JeeiYeìeves ÒeefleYes®es ue#eCe, ÒemeVe Meyo, veJeerve DeLe&, l³eeb®ee meb³eesie DeeefCe mcejCe ³ee
iees<ìer ®eebieu³ee keÀJeer ®³ee p³ee yeg×erle mHegÀjleele DeMeer meJe&leescegKeer yeg×er cnCepes ÒeefleYee Demes
meebefieleues Deens. ³ee J³eeK³esle efveefce&leerceO³es DeefYeÒesle Demeuesu³ee veJeerve DeLee&®ee cnCepes veJeerve
peeefCeJes®ee pemee GuuesKe Deens l³eeÒeceeCes ner efv eefce&leer meeefnl³ee®eer Demeu³eecegUs leer MeyoªHe
Demeu³ee®esner meg®eJeuesues Deens. ³ee peeefCeJee menpe mHegÀjuesu³ee Demeu³eecegUs l³eeb®ee DeeefCe l³ee p³ee
ÒemeVe Meyo ªHeeceO³es ûebefLele nesleele. DeuebkeÀeje®eer efveefce&leer ner Òemlegle Deeef Ce DeÒemlegle efkebÀJee GHeces³e
DeeefCe GHeceeve ³eeb®³ee veJ³ee meb³eesieebletve nesles. l³eeleerue DeÒemlegles efkebÀJee GHeceeves cnCepes kesÀJnelejer,
Òel³e#eHeCes Jee DeÒel³e#eHeCes Iesleuesues DevegYeJe Demeleele. l³eeb®es ÒecegKe DevegYeJee®³ee meb oYee&le mcejCe
nesTve l³eeb®ee ÒemlegleeMeer meb³eesie meeOeCes ne ÒeefleYes®ee®e J³eeHeej ceeveuee peelees.
nsce®ebê :
nsce®ebê ³eebveer ÒeefleYes®eer J³eeK³ee `ÒeefleYee veJeveJeesvces³ee®ee DeLe& pegv³e e, Heefjef®ele efJepeelees. FLes nsce®ebê ns Òe%ee ne DeefleMe³e cenÊJee®ee Meyo JeeHejleele.
peieVeeLe :
mebmke=Àle HejbHejsle HetJe&pevceeyejesyej ÒeefleYee ner owJeer M ekeÌleer Deens Demee SkeÀ efJe®eej ceeb[uee
peelees. peieVeeLe ³ee ceerceebmekeÀeves ³ee®eer ®e®ee& meJe&ÒeLece kesÀueer Deens. l³eeb®³ee celes, ÒeefleYee ner osJelee,
ceneHeg©ceerceebmekeÀeÒeceeCes®e peieVeeLe nsmeg×e ÒeefleYes®ee efJe®eej HeejbHeefjkeÀ He×leerves®e ceeb[leele.
YeÆleewle :
mebmke=Àle HejbHejsle YeÆleewleeves kesÀuesues ÒeefleYes®es efJeJes®eve JewefMe<ìîeHetCe& Deens. l³eebveer oMe&ve Je
JeCe&ve DeMee oesve mebkeÀuHevee ceeb[u³ee Deensle. Jemeble HeeìCekeÀj ³eebveer ³eeefJe
Page 31
31ceeb[uesues Deens. les efueefnleele, oMe&ve cnCepes efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemletb®³ee Oecee&®³ee leÊJeeb®es %eeve nes³e.
ns %eeve p³eeuee ne sles lees Meem$eevegmeej keÀJeer þjlees. cnCepes®e Meem$eevegmeej $eÝDeens. Hejbleg ueeskeÀ J³eJenejeleerue keÀJeer ³ee®ee DeLe& p³ee®³ee þe³eer oMe&ve Je JeCe&ve ³ee oesvner iees<ìer
Demeleele Demee nes³e. JeCe&ve keÀjC³ee®eer keÀJe er®eer MekeÌleer cnCepes®e ÒeefleYee Deens Demes YeÆleewle
cnCeleele.
SketÀCe®e Yeejleer³e meeefnl³eefJe®eejeleerue Jejerue ÒeefleYeeefJeJes®eve cetueYetle mJeªHee®es Deens.
l³eele HetJe&pevce, mebmkeÀej, owJeJeeo efomele Demeuee lejer keÀeJ³eMeem$eeceO ³es l³eeuee cenÊJee®es mLeeve
Deens. mebmke=Àle meeefnl³e ceerceebmekeÀebveer ÒeefleYee ner keÀeJ³eeceO³es veJ³ee veJ³ee GvceskeÀjCeejer Demeles Demes cnìuesues Deens. efle®³eeletve uesKeveeuee DeHetJe&lee efceUles. meeefnl³eeleerue D eeMe³e,
j®evee, Meyo ³eebvee veJelee ÒeeHle nesles. Demee efJe®eej ceeb[uesuee Deens. mebmke=Àle meeefnl³e Meem$e%eebveer
efouesueer ner ÒeefleYes®eer ue#eCes Heeefnueer lej l³eeletve ÒeefleYes®eer JewefMe<ìîes peeCeJeleele. ce.meg. Heeìerue ³eebveer
³eeefJepevceolle osCeieer Deens. efle®es mJeªHe DeueewefkeÀkeÀ Demeles. leer cevee®³ee SkeÀeûe DeJemLesle ef¬eÀ³eeMeerue
nesles. leer Jemlet® es Deble:mJeªHe Heent MekeÀles. ³ee MekeÌleercegUs meceesj vemeuesu³ee Jemletner keÀJeeruee
Òel³e#eeleerue JemletbmeejK³ee efomeleele. efle®³eecegUs veJes DeLe&, veJ³ee peeefCeJee efkebÀJee veJ³ee keÀuHevee
mHegÀjleele. DeHetJe& DeMee keÀLeevekeÀeb®eer efv eefce&leer leer®e keÀjles. veJ³ee efkebÀJee DeHetJe& peeefCeJee efveye×
keÀjCeejs Meyo meg×e ÒeefleYescegUs meg®eleele. l³eecegUs ÒeefleYee ner ceeveJeer mepe&veMeerueles®eer MekeÌleer Deens.'
2.8keÀuHeveeMekeÌleer meboYee&leerue Huesìes, keÀebì, keÀesu eefjpe, ÖeÀeF&[, ÒeYeekeÀj
HeeO³e s³eeb®es efJe®eej
meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³esceO³es ÒeefleYes®ee efJe®eej pemee cenÊJee®ee Deens lemee®e keÀuHevee
MekeÌleer®ee efJe®eejner cenÊJeHetCe& Deens. efJeMesefleuee DeeOegefvekeÀ efJeMesefþkeÀeCeer DeeHeu³eeuee Huesìes, keÀebì, keÀesueefjpe, ÖeÀe@F&[ Je ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eebveer keÀuHeveeMekeÌleer
meboY ee&le ceeb[uesues efJe®eej ue#eele I³ee³e®es Deensle. cee$e lelHetJeea keÀuHeveeMekeÌleer mebkeÀuHevee mecepetve
IesCes ¬eÀceÒeeHle þjsue.
Jemeble HeeìCekeÀj ³eebveer `meeefnl³eMeem$e : mJeªHe DeeefCe mecem³ee' ³ee ûebLeeceO³es keÀuHevee ³ee
Meyoe®ee ce efleleeLe& Del³eble efJemle=leHeCes ceeb[uesuee Deens. les efueefnleele, keÀuHevee (Imegination)
ner meb%ee DeveskeÀeLeea Deens. ³ee meb%es®es MeyokeÀesMeele DeveskeÀ DeLe& efouesues Deensle. ceve:HeìueeJej ef®e$e
GceìefJeCeejer ceeveefmekeÀ MekeÌleer, ³eg keÌleer, efJe®eej, leke&À, ceveele kesÀuesueer ³eespevee, MebkeÀe, DeeYeeme,
lejbie, nslet, ie=nerle OejCes Fl³eeoer DeLe& Deensle. keÀuHevee ner meb%ee DeeHeCe pesJne vesnceer®³ee peerJeve
J³eJenejele JeeHejle Demelees, lesJne MeyokeÀesMeeleerue JejerueHe wkeÀer keÀener DeLe& l³ee l³ee efJeefMe<ì meboYee&le
DeefYeÒesle Demeleele. cegK³ele: JeemleJeeuee efJejesOeer, Keesìs ³ee DeLee&ves nes³e. l³eecegUs keÀuHeveeMekeÌleer
³ee®ee vesnceer®³ee J³eJenejeleerue DeLe& JeemleJeeHeemetve otj nesCeejer, Keesìer, Ye´ ecekeÀ, DeeYeemece³e ef®e$es
efvecee&Ce keÀjCeejer Je l³eeÜejs cevee®es jbpeve keÀjCeejer MekeÌleer Deens. meeefnl³e DeLeJee keÀues®³ee #es$eele
keÀuHeveeMekeÌleer®ee DeLe& vesnceer®ee $eÝCecetu³emet®ekeÀ vemelees lej l³eeuee Òeefle<þe Demeles. veJeefveefc e&leer
keÀjCeejer MekeÌleer Demee YeeJe l³eele DeefYeÒesle Demelees. meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³esle ³ee keÀuHeveeMekeÌleer®eemunotes.in
Page 32
32efJe®eej cetueYetleHeCes kesÀuesuee Deens. efJeMeskesÀuesu es Deens. l³eeleerue keÀener efveJe[keÀ ef®eblevee®ee DeeHeCe efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
Huesìes ë -
Leesj ûeerkeÀ leÊJe%e Huesìes ns meeefnl³ee®es Glke=Àä peeCekeÀej nesles. l³eebveer meeefnl³ee®eer
cetueYetle ceerceebmee kesÀuesueer Deens . l³eeb®³ee celes, DeeoMe& jep³eHe×leer Ie[efJeC³eemeeþer efMe#eCe ns
cenÊJee®es Demetve l³ee®ee SkeÀ cenÊJeHetCe& Yeeie ne meeefnl³e Deens. meeefnl³eeoer keÀuee %eeveefJeDemeleele. l³eeb®es veeles cevee®³ee DeJemLeebMeer Demeles. %eeveefJeHejmHejmebyebOe ceeb[leevee Huesìesves %eevee®³ee ®eej Hee³eN³ee meebefieleu³ee Deensle. l³eeceO³es meJee&le
Keeue®³ee Hee³ejerJej Òeeflecee Deens. efle®es veeles keÀuHevesMeer Demeles. leer keÀuHevee DeeYeemeelcekeÀ Je
Ye´ceelcekeÀ Deens. Demes l³eeb®es cnCeCes Deens. Demes Demeues lejer %eeve Òeef¬eÀ³esle ner Hee³ejer cenÊJee®eer
Demetve efle®³eeJej®e Heg{s Jemlet, mebkeÀuHevee Je Hejcemel³e ³ee Hee³eN³ee GYeejuesu³ee Demeleele.
keÀuHevesveblej efJeMJeeme, mebkeÀuHeveelcekeÀ efJe®eej Je Hejce%eeve ÒeeHle nesles DeMeer YetefcekeÀe Huesìes ³eebveer
Iesleuesueer Deens. FLes Huesìesves kesÀuesuee keÀuHeves®ee efJe®eej ÒeefleYeelcekeÀ Demetve l³eeuee HeeM®eeʳe
meeefnl³eefJe®eejele cenÊJee®es mLeeve Deens.
keÀebì ë-
Òeefme× leÊ JeJesÊee keÀebì ³eebveer keÀuHeveeMekeÌleer ner %eeveeuee keÀejCeerYetle nesCeeN³ee cevee®³ee p³ee
MekeÌleer Deensle l³eeHewkeÀer SkeÀ Deens Demes cnìuesues Deens. ³ee®ee DeLe& keÀuHeveeMekeÌleer ner SkeÀ ceeveefmekeÀ
MekeÌleer Deens Demes les ceeveleele. mebJesoveMekeÌleercegUs SKeeoîee JemletkeÀ[tve DeeHeCeeme efJeefMeä
mJeªHee®³ee mebJesovee ÒeeHle nesleele. l³eeHetJeea®³ee DeveskeÀ DevegYeJeebletve l³ee Jemlet®eer mebkeÀuHevee DeeHeu³ee
efþkeÀeCeer Demeuesu³ee mebkeÀuHeveeMekeÌleerves le³eej kesÀuesueer Demeles. leer meeceev³e Demeu³eecegUs leer efJeefMeä
mebJesoveebvee mejU mejU ueeJelee ³esle veener. cnCepes efJeefMeä meHee&keÀ[tve ³esCeeN³ee efJeefMeä mebJesovee
DeeefCe DeeHeu³ee [eske̳eele Demeuesues meHe&lJe ³eeb®ee mejU meb³eesie nesle veener. l³e ecegUs ne meHe& Deens ns
%eeve efvepeer MekeÌleer keÀebìves ceeveueer, leer keÀuHeveeMekeÌleer nes³e. keÀuHeveeMekeÌleer ns meb³eesie meeOeC³ee®e s keÀe³e&
mebkeÀuHeveebJej DeeOeeefjle Demes keÀuHe le³eej keÀªve keÀjles. DeeefCe keÀuHeeb®³ee ceO³emLeerves mebkeÀuHevee
DeeefCe mebJesovee ³eeb®ee meb³eesie meeOeuee keÀer ne meHe& Deens ns %eeve efvekeÀebì ³eebveer keÀuHeveeMekeÌleeruee efveefce&leer#ece keÀuHeveeMekeÌleer Demesner cnìuesues Deens. p³eeJesUer
SkeÀoe DevegYeJeuesues Fbefê³emebJesÐe IeìkeÀ kesÀJeU Hegvne DevegYeJeC³eemeeþer ceveele meeþJeC³ee®es keÀe³e&
keÀuHeveeMekeÌleer keÀjles lesJne efleuee keÀebì Hegvne Òel³e³ekeÀejer keÀuHeveeMekeÌleer ner mebJesoveeb®³ee meeceûeerle
mebkeÀuHeveeb®³ee ceoleerefMeJee³e J³eJemLeeHeve keÀjles. l³eeuee mebkeÀuHevee vemeleele Demes veener, HeCe
efveeqM®ele mJeªHee®³ee mebkeÀuHevee vemeleele. l³eecegUs D eMee DevegYeJeele mebJesoveMekeÌleer, mebkeÀuHeveeMekeÌleer
DeeefCe keÀuHeveeMekeÌleer ³eeb®es keÀesCel³eener efve³eceeefMeJee³e mJewj efceueve Ie[les. ne®e meeQo³ee&®ee DevegYeJe
nes³e. Demes keÀeb쮳ee keÀuHeveeMekeÌleerefJe®eeje®es efJeJes®eve ce. meg. Heeìerue ³eebveer kesÀuesues Deens.
Sme. ìer. keÀesueefjpe ë-
keÀesueefjpe ³eeb®ee keÀuHeveeMekeÌleer®ee efJe®eej HeeM®eeʳe meeefnl³eceerceebmesle cenÊJeHetCe& Deens.
l³eebveer keÀuHeveeMekeÌleer®es oesve ÒekeÀej meebefieleues Deensle. l³eeceO³es SkeÀ Ò eLece ÞesCeer®eer Je oesve efÜefJeleer³e
ÞesCeer®eer keÀuHeveeMekeÌleer ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee keÀuHeveeMekeÌleer®³ee ÒekeÀejeb®³ee mJeªHe ³eeefJeje. Yee. HeeìCekeÀj efueefnleele, ÒeLece ÞesCeer®eer keÀuHeveeMekeÌleer meJe& meWefê³e %e eveele cenÊJee®eer keÀeceefiejermunotes.in
Page 33
33yepeeJeles. ns keÀe³e& mebJesoveMekeÌleer Je mebkeÀuHeveeMekeÌleer ³eeb®es efceueve Ie[tve DeeCeCes nes³e. ³ee®ee DeLe& ner
keÀuHeveeMekeÌleer %eevee®eer efveefce&leer keÀjles. leer keÀuHe efvecee&Ce keÀªve %eevee®eer efve< HeÊeer keÀjCeeN³ee
keÀeb쮳ee efveefce&leer#ece keÀuHeveeMekeÌleermeejKeer Deens. Hejbleg ner MekeÌleer meieÈîee ceeCemeebvee ueeYeuesueer
Demeles. leer keÀueeJebleebHegjleer ce³ee&efole veener. keÀueeJebleeb®ee mebyebOe efÜleer³e ÞesCeer®³ee keÀuHeveeMeke ÌleerMeer
Deens. ner MekeÌleer SkeÀ efvejeUs®e efJeMJe efvecee&Ce keÀjles. leer mebJesoveMekeÌleerkeÀ[tve efceUuesueer meeceûeerHeCe
l³eeletve SkeÀ veJeer yebefoMe efvecee&Ce keÀjCes ne efÜleer³e ÞesCeer®³ee keÀuHeveeMekeÌleer®ee GÎsMe Demelees. ner
yeboerMe cnCepes®e keÀueeke==Àleer eEkeÀJee keÀueeJeblee®es efvejeUs®e Demes efJeMJe nes³e. Jejerue meJe& efJeJes®eveeJeªve
keÀesueefjpeves ceeb[uesu³ee keÀuHeveeMekeÌleer efJe®eeje®es mJeªHe mHeä nesles.
ÖeÀe@F&[ ë-
ÖeÀe@F&[ ns peieefJeK³eele ceevemeMeem$e%e nesles. l³eebveer ceeveJeer ceve Je keÀuHeveeMekeÌleer®ee
cetueieeceer efJe®eej kesÀuesuee Deens. l³eeb®³ee celes keÀues®ee Giece ne ceeveJeer cevee®³ee efJeefJeOe mlejebceOetve
neslees. ÖeÀe@F&[®³ee keÀuHeveeMekeÌleerefJe®eejeefJeceveesefJeMuesìekeÀC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. l³eeb®³ee celes ®eebieues keÀeJ³e ns mJeHveebÒeceeCes®e iegblee iegbleer®es, Deleeefke&ÀkeÀ
Je ÒeleerkeÀelcekeÀ mJeªHee®es Demeles. DeeHeu³ee mJeHveeb®eer HeeUscegUs peMeer DeyeesOe Jee yeesOeHetJe& ceveele
Demeleele leMeer®e leer keÀeJ³eefveefce&leer®eerner Demeleele. mJeHveebcegUs peMeer F®íele=Hleer nesles, leMeer®e leer
keÀeJ³eecegUsner nesles. Òel³e#e keÀeJ³e uesKeveÒeef¬eÀ³ee ner peeefCeJes®³ee HeeleUerJej nesle Demeles. l³eecegUs
peeefCeJes®³ee HeeleUerJejerue IeìkeÀeb®eener keÀeJ³eele Meke̳e lesJe{e GHe³eesie nesle Demelees. Hejbleg keÀJeerueener
De%eele DemeCe eN³ee l³ee®³ee ceveesefJeMJeele keÀeJ³ee®eer HeeUscegUs Demeleele. keÀeJ³eeleerue Òeeflecee, ÒeleerkesÀ,
SketÀCe®e DeeMe³e Je ªHeefJeMesDeyeesOe ceveeleerue Òeef¬eÀ³eeb®es mJeªHe keÀUu³eeJej nesle Demelees. SkeÀe DeLee&ves keÀuHeveeMekeÌleer ner
mJeHveebceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Òeeflecee Ie[Jele Demeles, efleLes efle®ee cegkeÌle efJenej ®eeueuesuee Demelees.
l³eeÒeceeCes keÀeJ³eefveefce&leerlener keÀuHeveeMekeÌleer Òeeflecee I e[Jeles, cegkeÌle, efve³ecejefnle efJenej keÀjles. ÖeÀe@F&[
³eeb®³ee efJe®eejeletve l³eeb®³ee HegjmkeÀejkeÀl³ee¥veer keÀuHeveeMekeÌleer®es cetU ceeveJeer vesefCeJesle MeesOeuesues Deens.
mJeHveeb®es meeJe&YeewcelJe ceev³e keÀªve Deefve³ebef$ele keÀuHeveeMe keÌleer®ee HegjmkeÀej kesÀuee Deens.
ÒeYeekeÀj HeeO³es ë-
cejeþer meeefnl³eefJe®eejele ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eebveer meeefnl³e efveefce&leer Òeef¬eÀ³esefJeefJe®eej ceeb[uesues Deensle. l³eebveer meb%ee, yeesOevee Je ÒeefleYee DeMee leerve cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee ceeb[u³ee.
meJe& efJeMJe cnCepes Gpee& Deens. ceeveJee®eer meb%eeMekeÌleer ner JeweféekeÀ Gpex®es®e SkeÀ ªHe Deens. ³ee JeweféekeÀ
Gpexletve®e, meb%es®ee Giece Peeuee Deens. DeeHeu³ee meJe& meb%eeJ³eeHeeje®³ee cegUeMeer yeesOevee Demeles.
ceeveJee®³ee Oe[He[erceeies l³ee®eer peerJeve peieC³ee®eer peyejomle F®íe, peerJevele=peerJevele=peerJevele=Jew®eeefjkeÀ DeeefCe keÀueelcekeÀ DeMee meJe& Debieebvee J³eeHeCeejer Deens. les ÒeefleYes®es ye× ÒeefleYee DeeefCe cegkeÌle
ÒeefleYee Demes oesve ÒekeÀej ceev eleele. l³eeleerue ye× ÒeefleYee ner l³eeb®³ee celes yeesOevesMeer l³ee®eÒeceeCes
keÀejeefiejer, leb$e%eeve, mebmLeelcekeÀ Dee®eejOece&, J³eeJeneefjkeÀ veerleer Jeiewjs peerJevee®³ee J³eeJeneefjkeÀ
DebieebMeer efveieef[le Deens. ³eeGueì cegkeÌle ÒeefleYee ner veJeefveefce&leerMeer mebyebefOele Demeu³ee®es les meebieleele.
leer ner veJeefveefce&leer keÀuee, efJe%eeve, leÊJe%eeve, G®®e Oece&, efJeMeg× mvesn, ¬eÀer[e, Meg× veerleer Fl³eeoer
#es$eebceO³es mJejbpeveelcekeÀ Je=Êeerves keÀjles. veJeefvecee&Ce#ece lee ne efle®ee Oece& Deens. keÀues®³ee efJeMJeele leermunotes.in
Page 34
34veJeveJeerve mebkeÀuHeveeb®ee GHe³eesie keÀjles DeeefCe l³ee ªHeyebOeele ®ewlev³e DeesleC³eemeeþer YeeJeveeefveefce&leer®ee
GHe³eesie keÀjles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ÒeefleYeeJ³eeHeej DeeefC e mJeHveJ³eeHeej cnCepes keÀe³e les meebiee?
2.9 meceejesHe
meeefnl³eefJe®eejele meeefnl³eefveefce&leer ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. meeefnl³eMeem$eele HeewJee&l³e
DeeefCe HeeM®eeʳe ceerceebmekeÀebveer ³ee®eer efJeefMeä leÊJes efJeMeo keÀªve meeefnl³eefveefce&leer®eer Òeef¬eÀ³ee
meefJemlejHeCes meebefieleueer Deens . ³eeceO³es ÒeefleYee ne keWÀêJeleer& IeìkeÀ Demetve l³ee®eer cetueYetle ef®eefkeÀlmee
Jejerue efJeJes®eveeletve DeeHeu³ee ue#eele Deeuesueer Deens. l³eeuee pees[tve®e keÀuHeveeMekeÌleer efJeHeeM®eeʳe DeY³eemekeÀeb®es ef®eblevener cenÊJee®es Deens. pes DeeOegefvekeÀ He×leer®es Demetve l³eeletve meeefnl³ee®ee
veJee DevJe³eeLe& ¢iiees®ej Peeuesuee Deens.
2.10 meboYe& ûebLe
1. `meeefnl³eMeem$e ë Godiece DeeefCe efJekeÀeme' ë Heeb[gjbie Jeeceve keÀeCes
2. `meeefnl³eefJe®eej' ë [e@. DejeEJeo Jeeceve ke gÀuekeÀCeea
3. `meeefnl³eefJe®eej' ë mebHeeokeÀ [e@. oÊee$e³e Hegb[s, [e@. mvesnue leeJejs
4. `Yeejleer³e meeefnl³eMeem$e' ë ie. $³edb, osMeHeeb[s
5. `HeeM®eeʳe meeefnl³eMeem$e' ë efme×eble DeeefCe mebkeÀuHevee ë [e@. megjsMe Oee³eieg[s
6. `DeeOegefvekeÀ meeefnl³e efme×eble' ë efceefuebo ceeueMes, DeMeeskeÀ peesMeer
2.11 mJeeO³ee³e
1. meeefnl³eefveefce&leerÒeef¬eÀ³es®es mJeªHe mHeä keÀje.
2. meeefnl³eefveefce&leer®³ee MekeÌleer efJeMeo keÀje.
3. ÒeefleYeeJ³eeHeej DeeefCe mJeHveJ³eeHeej ³eeefJeI³ee.
4. meeefnefl³ekeÀe®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeleerue efkeefJeOe Hewuet mHeä keÀje.
5. Yeejleer³e HejbHejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer®ee efJe®eej efJeMeo keÀje.
6. keÀuHeveeMekeÌleermeboYee&le ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eeb®es efJe®eej mHeä keÀje.
munotes.in
Page 35
35IeìkeÀ -2.1
meeefnl³ee®eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee
IeìkeÀ j®evee :
2.1.0 GefÎ<ìîes
2.1.1. ÒemleeJevee
2.1.2.DeemJeeo cnCepes keÀe³e?
2.1.3.meeefnl³ee®eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee
2.1.4.DeemJeeokeÀe®es iegCeOece&
2.1.5.meeefnl³eevegYeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe
2.1.6.Jee®eveÒeef¬eÀ³ee, keÀeueefOeefÿle, mebÒes2.1.7.meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee –peesveeLeve keÀuej
2.1.8.meceejesHe
2.1.9.meboYe& ûebLe
2.1.0 GefÎ<ìîes
1) meeefnl³ee®eer DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee mecepeC³eeme ceole nesF&ue.
3) meeefnl³e DeemJeeokeÀe®³ee efþkeÀeCeer DemeCeejs iegCeOece& ue#eele ³esleerue.
3) meeefnl³eevegYeeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe keÀe³e Deens ns ue#eele ³esF&ue.
4) Jee®eve Òeef¬eÀ³ee Je keÀeueeefOe<þerle mebÒes2.1.1. ÒemleeJe vee ë
meeefnl³eefJe®eejeleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes DeemJeeo nes³e. uesKekeÀ keÀueeke=Àleer®es uesKeve
keÀjle Demelees. leer keÀueeke=Àleer Jee®ekeÀeHe³e¥le peeles lesJne l³ee keÀueeke=Àleer®eer Kejer keÀmeesìer Demeles.
Jee®ekeÀeuee keÀueeke=ÀleerceOetve k eÀesCelee peerJeveeMe³e efceUlees. leer keÀueeke=Àleer Jee®ekeÀeuee, jefmekeÀeuee
keÀesCelee peerJeveevegYeJe osles ³eeJej l³ee keÀueeke=Àleer®es ÞesÿlJe DeJeuebyetve Demeles. keÀueeke=Àleer®³ee ³ee
Òeef¬eÀ³esle Jee®ekeÀ ne IeìkeÀ cenÊJee®ee Demetve DeemJe eove Òeef¬eÀ³esceOeerue lees cenÊJee®ee Yeeie Demelees.
l³eecegUs ³ee DeemJeeoÒeef¬eÀ³es®ee efJe®eej keÀjCes Deiel³ee®es þjles. meeefnl³eefJe®eejele ³eeefJekeÀeUeHeemetve cetueYetle ef®ebleve ceeb[uesues Deens. efJeMesDeemJeeoÒeef¬eÀ³esmeboYee&le kesÀuesues efJeJes®eve cenÊJeHetCe& Deens. ³eeceO³es DeemJeeo ³ee MeyoeLee&Heemetvemunotes.in
Page 36
36l³eeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer mebkeÀuHevee efJemleejeves ceeb[uesueer Deens. ³ee®ee leHeMeerueJeej efJe®e ej
Heg{erueÒeceeCes ue#eele Ieslee ³esF&ue.
2.1.2. DeemJeeo cnCepes keÀe³e?
DeemJeeo ne Meyo HeekeÀMeem$eeletve Deeuesuee Deens. mebmke=ÀleceOeerue l³ee®ee DeLe& ®eJe, ®eJe
IesCes, KeeTve HeenCes Demee Deens. Fbûepeerle l³eeuee ìsmì (Test) Demes cnCelee le. SKeeoîee HeoeLee&®eer
®eJe keÀMeer Peeuesueer Deens. lees ®eebieuee Peeuee Deens keÀer veener ³ee®eer HeejKe DeemJeeoeletve ue#eele ³esles.
cee$e ne Meyo DeveskeÀ meboYee&le efJeefJeOeeLee&ves JeeHejuee peelees. meeceev³eHeCes DeemJeeo ne Meyo SKeeÐee
iees<ìercegUs nesCeeje Deevebo, megKe, meceeOeeve Jeiewjs oMe&efJelees. meeefnl³eMeem$eele DeemJeeo ner mebkeÀuHevee
HeekeÀMeem$eeletve Deeuesueer Deens. Òee®eerve YeemeJe&ÒeLece JeeHejueer. DeemJeeo³eefvle megcevemedë Òes#ekeÀeë Demes l³eebveer cnìuesues Deens. meeefnl³eefJe®eejele
DeemJeeo cnCepes jmeûenCe, DeekeÀueve DeemJeeoele cees[les. Fbûepeerle l³eeuee Test Demes cnìues peeles.
³ee®ee DeLe& to value properly eEkeÀJee Sympathetic reco gnition of excellence
Demee Deens. cnCepes meeefnl³eke=Àleerleerue vesceke̳ee meeQo³ee¥®eer menevegYetefleHetJe&keÀ Iesleuesueer oKeue DeeefCe
l³eeÜeje kesÀuessues ³eesi³e cetu³eceeHeve DeemJeeo ³ee mebkeÀuHevesle DebleYet&le Demeles.
2.1.3. meeefnl³ee® eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee ë
keÀesCel³eener meeefnl³eke=Àleer®es meeQo³e& ns keÀueeke=Àleer®³ee Deblejbie Je yeefnjbie ³ee oesneslener
DebleYet&le Demeles. DeeMe³e DeeefCe DeefYeJ³ekeÌleer ³ee oesve mlejeJeªve meeefnl³eeleerue meeQo³ee&®ee MeesOe
Iesleuee peelees. ³ee oesneW®³ee GYeejCeerleerue keÀewMeu³ee®eer oKeue DeemJeeoÒeef¬eÀ³esle ³esles. ³ee
Òeef¬eÀ³esefJevegmeles®e ceeveJeefveefce&le vemetve ceeveJeMejerjebleie&lener Deens. efueefKele Meyo eEkeÀJee YeeDeeOeejs uesKekeÀe®es Decetle& ceveesiele, DevegYeJe cetle& Je e iees®ej nesle Demelees. ³ee J³eJenejele jefmekeÀe®ee
mebyebOe uesKekeÀe®ee DevegYeJe keÀueeke=Àleer®³ee ªHeeves iees®ej Peeu³eeveblej ³eslees. jefmekeÀceveeMeer meb³eesie
HeeJelees lees MeyoªHe Peeuesuee uesKekeÀe®ee DevegYeJe. ner meb³eesieÒeef¬eÀ³ee cn Cepes®e `DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee 'n e s ³ e .
meeefnl³ee®eer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee efJeefJeOe IeìkeÀebveer yebefomle Demeles. uesKekeÀ, meeefnl³eke=Àleer
DeeefCe jefmekeÀ Demee uesKevee®ee efJe®eej keÀjleevee vesnceer®e SkeÀ ef$ekeÀesCe keÀefuHele kesÀuee peelees.
DeemJeeo Òeef¬eÀ³es®ee efJe®eej keÀjleevee ³eeHewkeÀer jefmekeÀ eEkeÀJee DeemJeeokeÀ ³ee eflemeN³ee keÀesvee®ee®e efJe®eej
cenÊJee®ee þjle Demelees. keÀejCe uesKekeÀ ne efvecee&lee, meeefnl³eke=Àleer ner efveefce&leer Demes oesve keÀesve
þjleele. DeemJeeokeÀ ne ³ee efveefce&leer®eer vescekeÀer oKeue IesT HeenCeeje eflemeje keÀesve nes³e.
l³ee®³eekeÀjJeer®e DeemJeeovee®eer ef¬eÀ³ee Ie[les. ³eemeeþer lees p³ee MekeÌleer®ee DeeOeej Ieslees leer MekeÌleer
cnCepes jefmekeÀlee, meeQo³e&#ecelee ner nes³e. meeefnl³eek eÀ[s HeenC³ee®eer ¢<ìer keÀesCeleerner Demees, l³eeletve
mebYeJeCeeN³ee HeÀefuelee®es mJeªHe keÀmesner Demees, HeCe DeemJeeo vee®eer cnìueer peeCeejer ef¬eÀ³ee SkeÀ®e nesle
Demeles. DeemJeeokeÀ keÀesCel³eener mebÒeoe³eeleerue Demeuee lejer l³ee®ee Òe³elve m eeefnl³eke=Àleerleerue cecee&®es,
meeQo³ee&®es, jmee®es ûenCe keÀjCes ne®e Demelees. lesJne DeemJeeo keÀebvee DeefYeÒesle DemeCeejs ceeie& efYeVe
Demeleele. HeCe l³ee®es meeO³e SkeÀ®e Demeles les cnCepes meeQo³e&Meem$ee®eer SkeÀ MeeKee Deens Demes cnìuesues
Deens.munotes.in
Page 37
37DeemJeeo Òeef¬eÀ³esefJepeeCeJeuesues DevegYeJe Meyoeb®³ee DeeOeejs efJeefMeä ©Heele meekeÀej keÀjerle Demelees, leer®e meeefnl³eke=Àleer
nes³e. Meyo ns®e efle®es cetueêJ³e Je meeOeve Demeles. Jee®ekeÀ l³ee Meyoeb®ee DeeOeej IesTve®e l³eeceeieerue
uesKekeÀe®ee DevegYeJe nsª Heenle Demelees. l³ee®eer ner ke=Àleer cnCepes keÀeJ³eemJeeo nes³e. DeMee DeemJeeoele
l³ee®³ee ceveeJej meeefnl³eke=Àleer®ee SkeÀ SkeÀelce mebmkeÀej nesle Demelees. ³ee mebmkeÀejele DeeMe³e DeeefCe
DeefYeJ³ekeÌleer ³eeb®es Sske̳e meeceeJeuesues Demeles. DeMee mebmkeÀej mJeerkeÀeje®³ee Üeje®e lees meeefnl³eke=Àleer®³ee
Deblejbiee®es Je yeefnjbiee®es efJeMescnCepes meJee&Lee&ves jefmekeÀe®³ee ceveeves keÀueeke=Àleerle kesÀuesues DeeJeieenve nes³e. ns DeeJeieenve ne ÒeJesMe
efpelekesÀ met#ce, Glke=Àä Je ®eesKeboU eflelekeÀe DeemJeeo Jej®³ee ÞesCeer®ee DeeefCe l³eeleerue Deevebone r
ceesþe, Jej®ee ÞesCeer®ee ceeveuee peelees.
meeefnl³eke=ÀleerkeÀ[s HeenC³ee®es DeveskeÀ efJeÐeceeve ¢efäkeÀesve Deensle. l³eecegUs efYeVe efYeVe
meceer#eeHe×leer DeefmlelJeele Deeuesu³ee Deensle. DeMee He×leeRHewkeÀer DeemJeeomeceer#ee ner mejUmejU
jmeemJeeoeJej®e Yej osTve DeefmlelJeele Deeuesueer He×leer Deens. HeCe ®eefj$eelcekeÀ, SsefleneefmekeÀ,
meceepeMeem$eer³e, ceekeÌme&Jeeoer, ceevemeMeem$eer³e Jeiewjs p³ee Flej He×leer efomeleele l³eeb®³eeyeeyeleerlener
DeemJeeo ne Hee³eeYetle IeìkeÀ Deens. ¢ä er keÀesCeleerner Demees, leer keÀueeJeeoer Demees Jee peerJeveJeeoer,
keÀueeke=Àleer®ee DeemJeeo ner meJe&ÒeLece DeeJeM³ekeÀ yeeye Deens. SketÀCe®e DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee ner DeefleMe³e
cenÊJee®eer iees<ì Deens. keÀueeJ³eJenejele efleuee cenÊJee®es mLeeve Dem eles. l³eeceO³es efJeefJeOe IeìkeÀ
DebleYet&le Demetve l³eeb®eer mebieleer ue#eele IesCes Deiel³ee®es Demeles.
2.1.4. DeemJeeokeÀe®es iegCeOece& ë
meeefnl³ee®³ee DeemJeeoÒeef¬eÀ³esle Jee®ekeÀe®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles. lees jefmekeÀ,
DeemJeeokeÀ ³ee YetefcekesÀletve meeefnl³ee®ee DeemJeeo Ieslees. keÀeJ³eemJeeo ne ³eesi³e jerleerves Peeu³eeefMeJee³e
keÀeJ³emeeQo³ee&®eer peeCeerJe nesCes Meke̳e nesle vee ner. l³eecegUs ³ee DeemJeeoÒeef¬eÀ³esle DeemJeeokeÀ ne
cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. l³ee®³ee ceeO³eceeletve ner meJe& Òeef¬eÀ³ee Ie[le Demeles. ®eebieuee DeemJeeokeÀ
nesC³eemeeþer l³ee®³ee Debieer keÀener iegCeOece& DemeeJes ueeieleele. DejeEJeo Jeeceve kegÀue keÀCeea ³eebveer
meeefnl³eefJe®eej ³ee ûebLeeceO³es DeemJeeokeÀe®es iegCeOece& meebefieleuesues Deensle. l³eeceO³es 1. ceeveefmekeÀ
mJeemL³e, 2. meeQo³e&¢äer, 3. jefmekeÀlee, 4. mebJesove#ecelee, 5. keÀueeMeem$ee®es DeO³e³eve,
6. efpe%eemee, 7. ceve e®eer efvece&uelee, 8. keÀueeke=ÀleerMeer leêtHe nesC³ee®eer #ecelee, 9. meeefnl³e DeeefCe
meeefnl³eÒekeÀej ³eeb®es %eeve, 10. keÀueelcekeÀ DeefueHlelee, 11. ÒeefleYee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJe&
DeemJeeokeÀ iegCeefJeMes1. ceeveefmekeÀ mJeemL³e ë
DeemJeeoÒeef¬eÀ³esle ceeveefmekeÀ mJeemL³e cenÊJee®es Demeles. keÀueemJeeo ner SkeÀ ceeveefmekeÀ iejpe
Demeu³eecegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleerpeJeU leer keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee mJeªHeele Dem eles®e Demeles. ieeC³ee®eer
©®eer vemeuesuee ceeCetme efJejU®e Demelees. HeCe meJee¥peJeU DemeCeejer ner jefmekeÀlee mebmkeÀeefjle vemeles,
leer kesÀJeU ÒeeLeefcekeÀ DeeJe[er®³ee mJeªHee®eer Demeles.munotes.in
Page 38
382. meeQo³e&¢äer ë
meeefnl³eefJe®eejele meeQo³e& ns cetueleÊJe ceeveuesues Deens. uesKekeÀ DeLeJee Jee®ekeÀ ³ee oesneW®³ee
HeeleUerJej meeQo³e&¢äer DeefleMe³e cenÊJee®eer Deens. DeemJeeokeÀeb®³ee Debieer ner meeQo³e&¢äer DemeCes
iejpes®es Demeles. keÀesCeleer keÀueeke=Àleer ®eebieueer Deens. ³ee®eer ¢äer Jee®eve, ef®ebleve Je DeY³eemeeletve Ie[les.
Jee®ekeÀe®es Jee®eve pesJe{s ®eebieues lesJe{s Jee®ekeÀe®es ef®ebleve DeefOekeÀ ÒeieuYe Demeles. ³eeletve®e l³ee®eer
meeQo³e& ¢äer efJekeÀefmele nesles Demes DeY³eemekeÀeb®es cnCeCes Deens.
3. jefmekeÀlee ë
keÀueemJeeo ner SkeÀ ceeveefmekeÀ iejpe Demeu³eecegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleerkeÀ[s leer keÀesCel³ee vee
keÀesCel³ee mJeªHeele Demeles®e. cee$e meeceev³e Jee®ekeÀ DeeefCe jefmekeÀ ³eeb®³eele HeÀjkeÀ Demelees. ®eesKeboU
Je=Êeer, met#ce efvejer#eCe DeeefCe ®eebieu³ee Jee*dce³eerve mebmkeÀejeletve meeceev³e J³ekeÌleer jefmekeÀ yevelees.
DejeEJeo kegÀuekeÀCeea ³eebveer jefmekeÀlesefJemebmkeÀejebveer le³eej nesles. HeCe leer efMekeÀJetve ³ esle veener. leMeer®e Òe³elvemeeO³ener veener. leer cegUele peMeer
Demesue leMeer®e cee$e MesJeìHe³e¥le jenle veener. efJekeÀmeveMeeruelee ne efle®ee efJeMesDeefOekeÀeefOekeÀ Jee®eveecegUs®e Jee®eveeleerue ®eebieu³ee JeeF&ìe®eer meerc eejskeÀueeceerceebmekeÀeb®³ee ceeie&oMe&veecegUs cetu³eceeHevee®es efvekeÀDeeJe[erves Jee®euesues HegmlekeÀ one HebOeje JemeeQo³e&mLeUeb®es oMe&ve nesle peeles. les kesÀJeU efJekeÀefmele Peeuesu³ee jefmekeÀlescegUs. jefmekeÀlesle jefmekeÀe®³ee
mebmkeÀeje®ee Jeeìe ceesþe Demelees. Òel³eskeÀ jefmekeÀ ne keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee meceepeele Je mebmke=Àleerle
Jee{uesuee Demelee s. l³ee®³ee cevee®³ee Ie[Ceerle DeeefCe SketÀCe ¢efäkeÀesveele l³ee®³ee mebmke=Àleer®es
iegCeefJeMes¢efäkeÀesve, SketÀCe®e peieC³ee®eer He×le ³ee meeN³eebJej l³ee®³ee mebmke=Àleer®eer meeJeueer He[uesueer Demeles.
cnCetve®e mebmke=Àleer®es met$e jefmekeÀles®³ee Ie[Ceerle cenÊJee®es Demeles.
4. mebJesove#ecelee ë
meeefnl³e ke=Àleer ner mecepeC³eemeeþer vemetve DevegYeJeC³eemeeþer Demeles Demes cnìues peeles.
³eeuee®e Òee. iees. efJe. keÀjboerkeÀj ³eebveer `keÀefJelee YeesieCes' Demes cnìues Deens. ns DevegYeJeCes eEkeÀJee YeesieCes
jefmekeÀ -DeemJeeokeÀ l³eeb®³ee mebJesove#eceles®³ee peesjeJej keÀª MekeÀlees leer efpelekeÀer GlkeÀì, leerJe´,
De®etkeÀ, met#ce, meJe&mHeMeea eflelekeÀe meeefnl³eke=Àleer®ee DevegYeJe efkebÀJee (GHe) Yeesiener GlkeÀì, leerJe´,
De®etkeÀ, met#ce, meJe&mHeMeea neslees. DeMee mebJesove#eceles®³ee DeYeeJeer Jee®ekeÀ HeÀkeÌle l³ee l³ee
meeefnl³eke=Àleer®ee oMe&veer DeLe& ueeJet MekeÀlees. l³ee ke=Àleerle o[uesues meeQo³e& nsª MekeÀle veener.
mebJesove#ecelee pevcepeele Demeles. leer SKeeo îee meceepee®eer Jee mebmke=Àleer®eer efcejemeoejer vemeles. DejeEJeo
kegÀuekeÀCeea ³eebveer mebJesove#ecelesefJe5. keÀueeMeem$ee®es DeO³e³eve ë
keÀesCel³eener iees<ìer®es %eeve ns leer ieesä mecepetve IesC³eemeeþer GHekeÀejkeÀ þjles. keÀues®³ee
#es$eele keÀueeMeem$ee®es DeO³e³eve ns c enÊJee®es Demetve keÀueemJeeoemeeþer les GHekeÀejkeÀ Deens. Dem es
DeO³e³eve keÀuee eEkeÀJee meeefnl³eeleerue ®eebieues JeeF&ì mecepeC³eeme, l³ee ¢äerves meeefnl³eke=Àleer®eer efveJe[
Je Jeie&Jeejer keÀjC³eeme DeeefCe cegK³eleë l³ee®ee meeQo³ee&lcekeÀ meboYe& ue#eele IesC³eeme ceole keÀjles.
SKeeoer meeefnl³eke=Àleer k eÀMeecegUs ®eebieueer Glejueer Deens eEkeÀJee keÀMeecegUs megceej Glejueer Deens ³ee®es
%eeve keÀueeMeem$ee®es DeO³e³eve osles. cegUele Jee®evee®es Jes[ Demeuesuee ceeCetme pemepemes DeeefOekeÀeefOekeÀmunotes.in
Page 39
39Jee®eve keÀjerle peelees lemelemes l³ee®es Jee®eve Dee fOekeÀ [esUme, peemle ÒeieuYe Je Òeew{ nesles. Jee®evee®ee
Demee J³eemebie®e l³ee J³ekeÌleeruee SkeÀ ¢äer oslees. Jee®evee®es Jes[ ner cegUele®e DeeJeM³ekeÀ ieesä Demetve
l³eeefMeJee³e efle®es J³eemebieele ªHeeblej nesCes DeMeke̳e Deens.
6. efpe%eemee ë
ceeveJeer peerJeveefJekeÀemeele efpe%eemee ner DeefleMe³e cenÊJee®eer yeeye þjuesueer Deens. eEkeÀyengvee
ceeCemee®³ee mepe&veMeerueles®ee lees SkeÀ iegCeefJeMesDeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee iegCeebceO ³es efle®ee meceeJesMe kesÀuesuee Deens. ³eeefJeDeeefCe ceeveJeer peerJeve ³eeleerue J³eJenej, l³eeleerue iegbleeiegble, l³eeleerue me¢M³e, De¢M³e oeueves
Fl³eeoeRyeÎue®es ceeCemee®³ee ceveeuee SkeÀ Keesue kegÀletnue Demeles. meeefnl³eke=Àleerleerue DeeMe³e DeeefCe
DeeefJemeceesj ³esles l³ee®ee mJeerkeÀej ³ee efpe%eemesHeesìer Jne³euee ueeielees. efle®³eeHee sìer®e iees®ej nesCeeN³ee
DevegYeJeefJeMJee®eer mebieleerner ueeJeueer peeles. SketÀCe®e efpe%eemee ne DeemJeeoeleerue cenÊJee®ee iegCeefJeMesDeens.
7. cevee®eer efvece&uelee ë
pegv³ee mebmke=Àle ceerceebmekeÀebveer DeemJeeokeÀe®es ceve oHe&CeJele nJ es Demes meebefieleuess Deens. oHe&Ce
cnCepes Deejmee nes³e. Deejmee mJe®í DemeeJee ueeielees, lej®e lees ³eesi³e Demes ÒeefleeEyeye oMe&Jet MekeÀlees,
l³ee®³eeJej vesceke̳ee DeeefCe vesìke̳ee mJeªHeele ÒeefleeEyeye Gceìt MekeÀles. ³eesi³e DeemJeeoveemee þer
meeefnl³eke=Àleer®es ³eLee³eesi³e Demes ÒeefleeEyeye ie{tU nesC³ee®ee mebYeJe Demelees. ns ceve pej HetJe&ûenotefDemesue lej ÒeefleeEyeye ie{tU nesC³ee®ee mebYeJe Demelees. mecepee, veJekeÀeJ³eeyeodoue DeeHeu³ee ceveele, les
JeeF&ì Deens Demee Het Je&ûen ¢{ Peeuee Deens Demes Peeues lej DeeHeCe veJekeÀeJ³ee®ee DeemJeeo ³ee
HetJe&ûeneletve®e IesT ueeielees Je l³eeceOeerue HeÀkeÌle GCeerJeeb®ee®e efJe®eej DeefOekeÀlesves ceeb[t ueeielees. cnCetve
HetJe&ûenefJejefnle mJe®í ceve ne ³eessi³e DeemJeeoemee þer®ee SkeÀ Del³eeJeM³ekeÀ efJeMes8. keÀueeke=ÀleerMeer leê= He nesC³ee®eer #ecelee ë
DeemJeeo Òeef¬eÀ³esleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ ne DeemJeeokeÀ Demelees. l³ee®³ee cevee®eer DeJemLee
DeemJeeoveemeeþer cenÊJee®eer Demetve keÀueeke=Àleer®³ee Dee mJeeoveele keÀueeke=ÀleerMeer leê=He nesCes Deiel³ee®es
Demeles. l³eeefJe³eeb®³eeMeer leê=He nesC³ee®eer #ecelee nJeer. leer Demeu³eeefMeJee³e keÀueeke=Àl eerle meeceeJeuesues Devle&yee¿e efJeMJe
DeeefCe l³eeceeie®es uesKekeÀe®es ceve lees KeN³ee DeLee&ves DevegYeJet MekeÀCeej veener ns ue#eele þsJeues Heeefnpes.
jefmekeÀceve ner meg×e SkeÀ meefJekeÀuHe meceeOeer®eer DeJemLee Deens ns ue#eele þsJeues Heeefnp es. jefmekeÀceve
DeMee DeemJeeokeÀeUer leuueerve Peeuesues Demeles. l³ee #eCeer l³eeuee l³ee meeefnl³eke=ÀleerefMeJee³e Flej
keÀesCel³ee®e ieesäeR®es Yeeve vemeles. DeMeer keÀueeke=Àleerce³e DeJemLee DeemJeeokeÀeUer ÒeeHle Peeueer keÀer,
ceie®e l³ee meeefn l³eke=Àleerleerue meeQo³ee&®ee mee#eelkeÀej jefmekeÀ ceveeuee nesT MekeÀlees.
9. meeefnl³e DeeefCe meeefnl³eÒekeÀej ³eeb®es %eeve ë
keÀeJ³ee mJeeoele %eeveeuee %eeve cnCetve mLeeve vemeles lej keÀeJ³eiele %eeve cnCetve les ue#eele
Iesleues peeles. ³eece O³es meeefnl³e DeeefCe meeefnl³ee®es ÒekeÀej ns cenÊJee®es Demeleele. l³eeb®es DeekeÀueve
keÀªve IesCes, l³eeb®ee DeY³eeme DemeCes, l³eeb®es %eeve DeJeiele DemeCes ³ee ieesäer DeemJeeo Òeef¬eÀ³eslemunotes.in
Page 40
40cenÊJee®³ee þjleele. l³eecegUs DeemJeeokeÀekeÀ[s ³ee ÒekeÀ ej®es %eeve ns iejpes®es Demeles. keÀejCe ns %eeve®e
l³eeuee meeefnl³ee®ee DeemJeeo Iesleevee ceeie&oMe&keÀ, ÒesjkeÀ þjles. ³eeefJeefueefnleele, meeefnl³eke=Àleer vescekeÀer keÀesCel³ee ÒekeÀejele cees[Ceejer Deens ns ue#eele IesCes efle®³ee
cece&ûenCee®³ee ¢äerves ceeie&oMe&keÀ þjCeejs Demeles. l³ee l³ee meeefnl³e ÒekeÀeje®³ee DevegpeerJeveoMe&veeyeeyele®³ee DeHes#ee mebkeÀes®ele Demeleele eEkeÀJee ªboeJele Demeleele. DeuHekeÀeUe®es HeefjceeCe
DemeCeejer keÀLee Deeef Ce ÒeoerIe& keÀeUe®es HeefjceeCe DemeCeejer keÀeobyejer ³eeleerue efJeJeskeÀ DeemJeeokeÀeuee
ceole keÀjerle Demelees. lees lees meeefnl³eÒekeÀej neleeUC³eeleerue uesKekeÀe®ee keÀ®®esHeCee, veJeefMekesÀHeCee
eEkeÀJee mejeF&leHeCee DeMee %eevee®³ee peesjeJej ®e jefmekeÀ DeemJeeokeÀeUer lee[t MekeÀles. SKeeoe uesKekeÀ
®eekeÀesjerye× uesKeve keÀjCeeje Deens keÀer veJee ceeie& efvecee&Ce keÀjCeeje yeb[Keesj Deens ³ee®es efveoeve DeMee
%eevee®³ee DeeOeejs®es jefmekeÀ keÀ© MekeÀlees. SketÀCe®e Jejerue efJeJes®eveeJ e©ve DeemJeeo Òeef¬eÀ³esleerue
meeefnl³ee®es %eeve Del³eble cenÊJee®es Deens ns DeeHeu³ee ue#eele ³esles.
10. keÀueelcekeÀ DeefueHlelee ë
HeeM®eeʳe DeY³eemekeÀ yeguees ³eebveer meeQo³e&Meem$ee®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee meceer#es®es ªHe
cnCetve Dee fueHleles®eer mebkeÀuHevee ceeb[uesueer Deens. meeefnl³ee®³ee DeemJeeoveeceO³es keÀueelcekeÀ DeefueHlelee
pe©jer Demeles. p³eeÒeceeCes keÀueemJeeoele leê=Helee DeeJeM³ekeÀ Deens l³ee®eÒeceeCes DeefueHlelee ner meg×e
iejpes®eer iees<ì Demeles. l³eeefMeJee³e efveKeU Deevebo Ieslee ³esle veener. cnCetve meeefnl³e efJe®eejele ³ee
oesvner iees<ìer SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Demetve les veeCes ns DeemJeeoe®es Deens Demes DejefJebo kegÀuekeÀCeea
³eebveer cnìuesues Deens. les Heg{s efueefnleele, meeefnl³eke=À leerletve DeeefJeSkeÀ©He Jee leê=He Peeuees veener, lej l³ee efJeMJeeleerue leHeefMeuee®eer, l³eeÜejs efme× nesCeeN³ee J³etne®eer
DeeefCe l³ee J³etne®³ee vesceke̳ee jesKee®eer DeeHeCeeme keÀuHevee ³esCeej veener. l³ eeleerue yeejkeÀeJes, l³eeb®eer
iegbleeiegble DeeefCe mees[JeCetkeÀ, meeefnl³e ke=Àleerleerue DeeMe³e Je DeeefJeFl³eeoeR®ee Leebie ueeieCeej veener, HeCe ³ee yejesyej®e ³ee meJe& iees<ìeRceO³es DeeHeCe HetCe&HeCes yeg[tve iesuees lej
³eeb®eer mebieleer ueeJeCes, ³eeb®eer JeerCe leHeemeCes, ³eeb®ee keÀueelcekeÀ meboYe& ueeJeCes, MesJeìer cetu³eceeHeve keÀjCes
Fl³eeoer iees<ìeR®ee Leebie ueeJeCes DeMeke̳e nesF&ue. l³eemeeþer DeefueHlelee nJeer. DeMeer DeefueHlelee DeemJeeo
Òeef¬eÀ³esle cegUele®e Demesue lej DeemJeeove efJeSketÀCe®e Jejerue efJeJes®eveeJe©ve DeemJeeokeÀemeeþer keÀueelcekeÀ DeefueHlelee cenÊJee®eer Demeles. ns ue#eele
³esles.
11. ÒeefleYee ë
DeemJeeokeÀe®³ee Debieer DemeeJ³ee ueeieCeeN³ee efJeefJeOe iegCeefJeMesefveoxMe kesÀuee peelees. JeemleefJekeÀ ÒeefleYee ner meeefnl³e efveefce&leerceOeerue keWÀêJeleea IeìkeÀ Deens. uesKekeÀe®³ee
Debieer ³ee Òe efleYes®ee pemee DebleYee&Je DemeeJee ueeielees leMee®e ÒekeÀejs Jee®ekeÀ, jefmekeÀ, DeemJeeokeÀe®³ee
Debieer meg×e ÒeefleYes®eer iejpe Demeles. ³ee®eer ceeb[Ceer Òee®eerve keÀeUeHeemetve ceerceebmekeÀebveer kesÀuesueer Deens.
DeefYeveJe iegHle ³ee mebmke= Àle keÀeJ³e ceerceebmekeÀebves DeeoMe& jefmekeÀeb®es JeCe&ve keÀjleevee `DeeefOekeÀejer®ee$e
efJeceue ÒeefleYeeveMeeueer meËo³e 'DeMeer l³ee®³ee yeÎue®eer DeHes#ee J³ekeÌle kesÀueer Deens. ³eeleerue meËo³e ne
Meyo HeÀej DeLe&HetCe& Deens. jefmekeÀ meËo³e n Jee. cnCepes uesKekeÀ Je meeefnl³eke=Àleer ³eeb®³ee yeÎue®³ee
l³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveele ³ee YetefcekesÀle cegUele®e menevegYeeJe nJee. ÒeefleYesves ³egkeÌle Demee meÛo³e DeefOekeÀejer
Demee®e l³ee®ee DeLe& Deens. FLes DeYeefveJe iegHleeves pees meËo³e DeefO ekeÀejer Demee GuuesKe kesÀuesuee Deens
lees cnCepes meeefnl³eeleerue peeCekeÀej, ceeefnleieej, %eeveer Demeuee Heeefnpes. HeCe lees vegmelee®e %eeveer Jee
ceeefnleieej Demelee GHe³eesiee®ee veener, lej leesner ÒeefleYeeJeble Demeuee Heeefnpes. vegmelee ue sKekeÀ®emunotes.in
Page 41
41ÒeefleYeeMeeueer Demetve Yeeiele veener, lej jefmekeÀner ÒeefleYeeMeeueer nJee. cnCetve DeemJeeoemeeþer DeefleMe³e
cenÊJee®ee iegCe cnCepes DeemJeeokeÀe®³ee Debieer ÒeefleYee DemeCes ne nes³e. efle®³ee DeeOeejs®e jefmekeÀ
meeefnl³e ke=Àleerleerue meJe& met®ekeÀ mLeUs peeCet MekeÀlees.
[e@. DejefJebo kegÀuekeÀCeea ³eebveer kesÀuesues Jejerue DeemJeeokeÀe®³ee iegCe efJeMescenÊJeHetCe& Deens. DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee mecepetve IesC³eemeeþer ³ee meJe& efJeMesGÊece DeemJeeokeÀ®e meeefnl³e e®ee Deevebo IesT MekeÀles. l³eeletve meeefnl³ee®ee J³eJenej ieefleceeve nesle
Demelees.
2.1.5 meeefnl³eevegYeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe
meeefnl³e ner peerJeveefve<þ keÀuee Deens. ceeveJe DeeHeu³ee peerJeve peeefCeJee meeefnl³eeletve Meyoye×
keÀjle Demelees. ³ee DeeefJeDevegYeJe efJeefJeOeebieer mJeªH ee®es Demeleele. keÀueevegYeJe ne ³eeleerue SkeÀ cenÊJee®ee DevegYeJe Deens.
meeefnl³e efJe®eejele ³ee DevegYeJeeefJeefueefnleele, `DevegYeJe ³ee mebkeÀuHevesle leerve Ieì keÀ meeceeJeuesues efomeleele. mebJesovee, efJe®eej DeeefCe
YeeJevee ns les leerve IeìkeÀ nesle. [esUs, veekeÀ, keÀeve, peerYe, lJe®ee ³ee Hee®e %eeveWefê³eebceeHe&Àle ceeCemee®es
yeenîe me=<ìerMeer ef¬eÀ³ee Òeefleef¬eÀ³eelcekeÀ J³eJenej ®eeuet Demeleele. ³eeHewkeÀer keÀesCel³eener Fbefê³eeÜeje yeenîe
me=<ìer®ee ueeYeCeeje mebosMe, l³eeuee cesbotkeÀjJeer efoues peeCeejs Òel³egÊej DeeefCe l³ee®es ceeCemee®³ee efþkeÀeCeer
mebYeJeCeejs HeefjCeece ner meJe& Òeef¬eÀ³ee Heent peelee yeenîe iees<ìeR®³ee meb³eesiee letve Heefnu³eeboe mebYeJeles leer
SWefê³e mebJesovee ns ue#eele ³esles. ³ee mebJesovee®ee DeLe& ueeJeuee iesu³eeveblej efJe®eej Je YeeJevee ³ee iees<ìer
³esleele. ³ee eflevneR®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeeletve®e SkeÀ efJeefMe<ì DeLe& Je jesKe ÒeeHle Peeuesueer pee CeerJe mebHetCe&
peeCeerJe mebYeJeles. efleuee DevegYeJe cnCelee ³esF&ue. meeefnl³eevegYeJeeefJeDemelees.' DejefJebo kegÀuekeÀCeea ³eebveer DeeHeu³ee meeefnl³eefJe®eej ³ee ûebLeeble meeefnl³eevegYeJee®es efJeMesmeebefieleuesues Deensle. l³eeceO³es 1. mebJesoveelcekeÀlee, 2. YeeJeveelcekeÀlee, 3. Jew®eeefjkeÀlee, 4.
met®ekeÀlee, 5. efJeefMe<ìlee DeeefCe efJeMJeelcekeÀlee, 6. meWefê³elJe ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJee¥ceOetve
DevegYeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe ¢iiees®ej nesles. ³ee meJe& efJeMeskeÀjlee ³esF&ue.
1. mebJesoveelcekeÀlee :
ceeveJeer J³eeqkeÌlelJee®ee SkeÀ efJeMesmepe&veMeeruelee ef JekeÀefmele nesles. SWefê³e mebJesoveelcekeÀlee ne keÀueelcekeÀ DevegYeJeeleerue DeeÐe IeìkeÀ
Deens. keÀesCel³eener keÀueeJeblee®³ee efþkeÀeCeer leerJe´ mebJesoveMeeruelee DemeeJeer®e ueeieles. l³eeefMeJee³e lees
peerJeveevegYeJeebvee keÀueelcekeÀ ªHe osT MekeÀle veener. ³ee®eer ®e®ee& meeefnl³eMeem$eele meeQo³e& efJe®eej
ef®ebleveeletve efJekeÀefmele Peeuesueer Deens. ³eeefJemebJesovee peeie=leerJej DeeOeeefjle Demee keÀuesefJemHe<ìerkeÀjCeemeeþer les HeÀkeÌle yeeuekeÀJeeR®es GoenjCe osleele. ce{xkeÀjebveer mebJesoveeb®es mebJeeo DeeefCe efJejesOe
Demes oesve iegCeelcekeÀ DeeefCe meceleesue Demee SkeÀ mebK³eelcekeÀ efc eUtve leerve ieì keÀeJ³eele efvecee&Ce nesleele
DeeefCe l³eeletve meeQo³e& Òeleerleer keÀMeer ³esles ³ee®es efJemle=le efJeJes®eve kesÀues Deens. SketÀCe®e ner
mebJesoveelcekeÀlee uesKekeÀe®³ee DevegYeJe efJeMJee®ee cenÊJeHetCe& Yeeie Demeles ns DeeHeu³ee ue#eele ³esles.munotes.in
Page 42
422. YeeJeveelcekeÀlee :
meeefnl³eevegYeJeeleerue mebJesoves®³ee veblej®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes YeeJeveelcekeÀlee nes³e.
keÀueevegYeJee®es ns efJeMeskesÀueer peeles. FLes YeeJevee ner ceeveJeer mebJesovee®e Demeles. HeeM®eeʳe meeefnl³eceerceebmesle ³ee®ee efJemleejeves
efJe®eej kesÀuesuee Deens. ³eeefJeDeeOeejmlebYe cnCe pes YeeJevee efJeueeme nes³e. l³eecegUs ³ee DevegYeJeele DemeCeeje YeeJeves®ee mHeMe&
JewefMe<ìîeHetCe& þjlees. l³eecegUs®e ne DevegYeJe keÀener efJeefMe<ì YeeJeveeb®eer peeie=leer DeeefCe HeefjHeesMekeÀlees. yeesPeefkeÀì ³ee meeQo³e& Meem$e%ee®³ee celes meeQo³ee&vegYeJeele SkeÀ megKeo YeeJevee Demeles. ueefuele
meeefnl³ee®ee keÀesCeleener ÒekeÀej Iesleuee lejer l³eeleerue YeeJeoMe&ve vesnceer®e cenÊJee®es ceeveues peeles.
mebmke=Àle ceerceebmekeÀebveer kesÀuesueer jme®e®ee& ner ³eeJej DeeOeeefjle D eens. jme cnCepes YeeJeves®eer®e SkeÀ
efJeefMe<ì DeJemLee nes³e. HeeM®eeʳe meceer#eslener YeeJeveevegyebOeer IeìkeÀ meebefieleuesues Deensle. lesJne
keÀeJ³eele DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje YeeJeveelcekeÀlee ne efJeMesDemelees. Jejerue efJeJes®eveeletve meeefnl³eevegYeJeeleerue YeeJeveelcekeÀles®es cenÊJe DeOeesjsefKele nesles.
3. Jew®eeefjkeÀlee
meeefnl³ee®es ueefuele Je ueefueleslej meeefnl³e Demes efJeYeepeve kesÀues peeles. l³eeleerue ueefuele
meeefnl³e ns pe mes YeeJeefvekeÀ Demeles. l³ee®eÒeceeCes ueefueleslej meeefnl³e ns Jew®eeefjkeÀ Demeles Demes cnìues
peeles. l³eecegUs Jew®eeefjkeÀlee ns meeefnl³eeleerue DevegYeJee®es SkeÀ efJeMeskegÀuekeÀCeea efueefnleele, ueefueleslej efkebÀJee Meem$eer³e meeefnl³e ns %eeveeMeer mebyebefOele Demeu³eecegUs
yegef×ceeiee&Meer efveieef[le ceeveues peeles, HeCe ueefuele meeefnl³eeueener efJe®eejeb®es JeeJe[s vemeles / vemeeJes.
FLes HeL³e FlekesÀ®e HeeUues iesues Heeefnpes keÀer, les ueeefue l³ee®³ee Debieeves efJekeÀefmele Peeues Heeefnpes.
Meem$eer³e Jee ueefueleslej meeefnl³eele lees HeÀkeÌle efJe®eej cnCetve veebole Demelees. keÀueeke=Àleer keÀener SkeÀ
efveefM®ele efJe®eej, Jew®eeefjkeÀ ¢ef<ìkeÀesCe DeeHeu³eeuee osleele. l³eeb®es meeefnl³ eD e e v e b oo s l e s ® e ,H e C eD e e v e b o e
yejesyej efJe®eejner osles. ³ee®es keÀejCe SkeÀ®e l³eeceeieerue DevegYeJeele Demeuesuee efJe®eej yeue$e IeìkeÀ nes³e.
efleLes efJe®eej ne vegmelee Jew®eeefjkeÀ HeeleUerJej jenle veener, lej lees keÀues®³ee HeeleUerJej ®e{ef Jeuesuee
efomelees. efJe®eejebcegUs meeefnl³eke=Àleeruee DeeHeesDeeHe SkeÀ YeejoemleHeCee ÒeeHle nesle Demelees. ³ee
IeìkeÀecegUs®e l³ee l³ee meeefnl³eke=Àleerle SkeÀ JesieUs meeceL³e& efvecee&Ce nesle Demeles. SketÀCe®e Jew®eeefjkeÀlee
ns meeefnl³eevegYee Jee®ee cenÊJee®ee Hewuet Deens.
4. met®ekeÀlee
keÀueelcekeÀ DevegYeJeeyeÎue mebJesovee, YeeJevee Je efJe®eej ³ee IeìkeÀebvee cenÊJee®es mLeeve Deens.
³eeyejesyej®e Flejner keÀener IeìkeÀ l³eele cenÊJee®es Demeleele. met®ekeÀlee ne l³eeHewkeÀer SkeÀ c enÊJee®ee
efJeMesMekeÀles. ueefuele meeefnl³eke=Àleer®es pes DevekesÀ DeLe& mebYeJet MekeÀleele les l³eeceeieerue DevegYeJee®³ee efþkeÀeCeer
yemeCeeN³ee met®ekeÀlee ³ee efJeMesDeMeer ueJeef®ekeÀlee Deeueer efkebÀJee DeveskeÀeLe&lee Deeueer lej DeveLe& mebYeJesue ns JesieUs meebiee³euee vekeÀes.
efleLes efveefM®el eeLe& nJee. met®ekeÀlescegUs ueefuele meeefnl³eevegYeJeele ®ecelke=Àleer peeCeJeles DeeefCe leer l³ee
DevegYeJeeuee DeekeÀJ³ekeÌleeruee leer Deveske Àoe Jee®eleevee DeveskeÀ DeLee&®eer peeCeerJe nesle peeles, ³eeceieeerue keÀejCe l³eeleerue
met®ekeÀles®es meeceL³e& ns®e nes³e Demes DejefJebo kegÀuekeÀCeea ³eebveer cnìuesues Deens.munotes.in
Page 43
435. efJeefMe<ìlee DeeefCe efJeMJeelcekeÀlee
ueefuele meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeN³ee DevegYeJee®es ns oesve efJeMesueefueleslej meeefnl³eeceeieerue DevegYeJeele HeÀkeÌle efJeMJeelcekeÀlee ne efJeMeskeÀejCe l³eeJej lees MeesOeCee N³ee, p³ee®ee lees Deens l³ee®³ee efJeefMe<ìlJee®ee þmee Gceìuesuee vemelees. lees
DevegYeJe meJee&Lee&ves meJee¥®ee Demelees. pemee v³etìve®ee ieg©lJeekeÀDejefJebo kegÀuekeÀCeea efueefnleele, keÀJeer®ee efJeefMe<ì DevegYeJe pesJne keÀeJ³eeletve J³ekeÌle neslees lesJne lees
SkeÀe®e JesUer l³ee keÀJeer®ee jentve meJee¥®ee nesle Demelees. HeCe keÀeJ³eeletve J³ekeÌle nesle Demeleevee®e
l³eeleerue KeemeieerHeCee efkebÀJee Jew³eeqkeÌlekeÀlee ieUtve He[le Demeles. lemeleme e SkeÀe®e JesUer lees DevegYeJe
keÀJeer®ee Demelees lemee®e leceece Jee®ekeÀeb®eener yevelees. cnCepes®e efJeefMe<ìlJe DeyeeefOele þsJetvener lees
efJeMJeelcekeÀ yevelees. les meJe&®e ueefuele meeefnl³eke=Àleerceeieerue efJeefMe<ìlJe efvejHes#e Peeuesues D emeleele.
HeÀkeÌle efJeMJeelcekeÀ Peeuesues Demeleele. l³eeb®³eeJej l³eeb®³ee efvecee&l³ee®es þmes vemeleele. cnCetve
Meem$eeleerue efueefKele Òe³eesieevegYeJe HeÀkeÌle meeN³ee peiee®es nesle peeleele. HeCe ueefuele
meeefnl³eke=Àleerceeieerue DevegYeJeeb®e e DeemJeeo l³eeb®³ee efvecee&l³ee®³ee J³ekeÌleer JewefMe<ìîeeb®³ee peeefCeJesefMeJee³e
DeMeke̳e Demelees. Jejerue meJe& efJeJes®eveeletve meeefnl³eeleerue DevegYeJee®es DemeCeejs efJeMesefJeMJeelcekeÀlee ns DeefleMe³e cenÊJee®es D eensle. l³eeletve J³ekeÌle nesCeeje DevegYeJe JesieUîee mJeªHee®ee
Demelees. ³ee®eer Òeef®eleer Deeu³eeefMeJee³e jenle veener.
6. meWefê³elJe
meeefnl³eevegYeJeeleerue Keeme efJeMes³eebveer keÀueeke=Àleer®³ee meWefê³elJee®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer. mepeerJe MejerjeÒeceeCes keÀueeke=Àleer®eer j®evee nJeer,
Demes l³eeb®es cele efomeles. nsiesue ³eebveer meeQo³ee&vegYeJee®³ee yeeyeleerle ³ee®eer ceeb[Ceer kesÀueer Deens.
DeveskeÀlJeele tve nesCeejer SkeÀlJee®eer Òeleerleer Demes efle®es mJe©He ³esLes ceeb[uesues Deens. meeefnl³eevegYeJeele
efkebÀJee keÀueevegYeJeele JemeCeeN³ee efYeVe efYeVe IeìkeÀeb®ee SkeÀelce mebmkeÀej ³eele DeefYeÒesle Deens. ³eeefJeDejefJebo kegÀuekeÀCeea efu eefnleele, veekeÀ, keÀeve, nele, Hee³e Fl³eeoer DeveskeÀefJeOe DeJe³eJeeb®³ee Jee
IeìkeÀeb®³ee ®ewlev³ece³e SkeÀ$eerkeÀjCeeletve ceeveJeer Mejerje®eer mebIeìvee peMeer mebYeJeles leMeer®e DeveskeÀefJeOe
IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs meeOeueer peeCeejer SkeÀelce Ye eefDeeefCe l³eeceeieerue DevegYeJe nes³e. DeMee mebIeìvesleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®eer DeHeefjne³e& DeeJeM³ekeÀlee
cenÊJee®eer Deens. pemee ceeveJeer Mejerje®ee Mejerj cnCetve SkeÀ®e SkeÀ mebmkeÀe jn e s l e e s .n e l e ,H e e ³ e ,l e e W [
F. IeìkeÀeb®es JesieJesieUs mebmkeÀej mJeleb$eHeCes peeCeJele veener. DeMeer®e SkeÀelcelee keÀueevegYeJeeyeeyele®e
mebYeJeles. cnCepes ueefuele meeefnl³eeletve J³ekeÌle nesCeeje DevegYeJe efpeJeble nJee, mJeleb$e nJee, ®ewlev³ ece³e
nJee DeeefCe cegK³e cnCepes Debleyee&nîe megmebIeefìle nJee, SkeÀelce nJee ne meWêer³eles®ee ³ee meboYee&le DeLe&
Deens.
SketÀCe®e ceeveJeer peerJeveeleerue efJeefJeOe DevegYeJe DeeefCe keÀueevegYeJe ³eeb®ee HejmHejmebyebOe Ieefve<þ
mJeªHee®ee De melees. lejermeg×e keÀueevegYeJee®es JesieUsHeCe l³ee®³ee meJe&meeOeejCe mJeªHeele®e o[uesues
Deens. FLes mebJesovee, YeeJevee DeeefCe efJe®eejeyejesyej®e Jejerue meJe& IeìkeÀ cenÊJee®es Deensle. ³eeletve
meeefnl³eevegYeJee®es mebef®ele le³eej nesles.munotes.in
Page 44
442.1.6Jee®ev e Òeef¬eÀ³ee, keÀeueeefOeef<þle mebÒesmeeefnl³e J³eJenejele De emJeeo, DeekeÀueve, cetu³eceeHeve ³ee efJeefJeOe Òeef¬eÀ³ee Deensle. keÀesCeleerner
keÀueeke=Àleer mecepetve IesC³eemeeþer ³ee®e Hee³eN³eebveer peeJes ueeieles. meeefnl³e efJe®eejele peer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee
meebefieleueer peeles l³eeceO³es Jee®eve Òeef¬eÀ³ ee ³ee IeìkeÀeb®ee DebleYee&Je kesÀuee peelees. Jee®eve ne
meeefnl³eemJeeoeleerue cenÊJee®ee Yeeie Deens. efkebÀyengvee lees DeeÐe IeìkeÀ þjlees. ³eeefJeefueefnleele, meeefnl³eke=Àleer ue#eHetJe&keÀ Jee®eu³eeefMeJee³e DeemJeeo Meke̳ e veener. meeefnl³eke=Àleer HetCe&
Jee®eu³eeJej®e efle®³eecegUs DeeHeu³eeuee Deevebo Jeeìuee keÀer veener, efle®³eecegUs DeeHeu³ee YeeJevee Je yeg×er
³eebJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee Jeiewjs iees<ìeryeÎue yeesuelee ³esF&ue. Deieoer ueneve keÀefJelee efkebÀ Jee efveyebOe
³eeb®ee DeemJeeo DeeefCe oerIe& keÀueeke=Àleer®ee DeemJeeo ³eeble DeeHeesDeeHe®e HeÀjkeÀ He[lees. SKeeos meesHes
YeeJeieerle SkeÀoe SskeÀues lejer DeeHeCeeuee Deevebo Jeeìt MekesÀue Je leeye[leesye JeenJee Demee Godieej
keÀe{Ceejs Þeesles meJ e&$e Dee{Uleele. HeCe oerIe&keÀeJ³e, keÀeobyejer Fl³eeoeR®ee vegmelee DeemJeeo
IesC³eekeÀefjlee meg×e Heg³ee meJe& Òeef¬eÀ³esle keÀeUe®es Yeeve efJemejlee ³esle veener. ÒeLec ele: ³esCeeje DevegYeJe ne keÀceer
keÀeueeJeOeer®ee Demeu³eecegUs l³ee®ee DeemJeeoner ce³ee&efole þ© MekeÀlees. cee$e SKeeoer keÀueeke=Àleer SkeÀoe
Jee®etve Peeu³eeveblej keÀener keÀeU peeT efouee Demelee Hejle Jee®eueer lej l³eeleerue DevegYeJe JesieUe þ©
MekeÀlees. efle®es DeekeÀueve JesieUs þjles. l³eecegUs meeefnl³eemJeeoele keÀeueeefOeef<þlelee Demeles Demes cnCelee
³esles.
DeemJeeokeÀ keÀueeke=Àleer®es Jee®eve keÀjlees. efle®ee DeemJeeo Ieslees l³eeveblej peer cenÊJee®eer
Hee³ejer ³esles leer cnCepe s l³ee keÀueeke=Àleer®es efJeMuesner MeeKee cenÊJee®eer þjles. meceer#esceO³es keÀueeke=Àleer®ee kesÀJeU DeemJeeo Iesleuee peele veener lej efle®es
³eessi³e cetu³eceeHevener kesÀues peeles. mece er#ekeÀ DeeHeu³ee ef®ebleveeletve keÀueeke=ÀleerceOeerue DeeMe³e mebÒesefkeÀjlees.
2.1.7 meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee -peesveeLeve keÀuej
meeefnl³ee®³ee DeemJeeoefJeefme×eble ceeb[uesues Deensle. l³eeceO³es meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee ner peesveeLeve keÀuej ³eebveer ceeb[uesueer
mebkeÀuHevee cenÊJee®eer Deens.
³eeefJekeÀuejves ner mebkeÀuHevee veesce ®ee@cmkeÀer ³ee Yeeceeb[uesueer Deens. ®ee@cmkeÀer®³ee celes Òel³eskeÀ DeJ³ebie ceeCemeeuee l³ee®eer efvepeYeeefJeefMe<ì YeeSkeÀ J³eJemLee GYeer Demeles. ³ee YeeefDemebK³e DeMeer DeLe&HetCe& Jeeke̳es efvecee&Ce keÀjCes Je Flejebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee DeMee Jeeke̳eeb®ee DeLe& ûenCe
keÀjCes Meke̳e nesles. ³ee %eeveeuee®e ®ee@cmkeÀer `YeeefmebkeÀuHevesuee Devegme©ve keÀuej ³eebveer DeeHeueer meeefnefl³ekeÀ #eceles®eer mebkeÀuHevee ceeb[uesueer Deens.'munotes.in
Page 45
45peesveeLeve keÀuej ³eebveer meeefnefl³ekeÀ #ecelesceO³es leerve ÒekeÀej®³ee % eevee®ee meceeJesMe kesÀuesuee
Deens. l³eeceO³es 1. YeeefmebkesÀleeb®es %eeve ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³eeb®ee efJemleejHetJe&keÀ efJe®eej Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³ esF&ue.
1. YeeefkeÀuej ³eeb®³ee celes, keÀesCel³eener Yeel³ee YeenJes. ner YeeefYeeefJee®elee ³esF&ue Demes veener. DeeHeCe ³ee #eceles®³ee DeeOeejs meeefnl³eke=Àleer®es kesÀJeU SkeÀ YeeefcnCetve Jee®eve keÀ© MekeÀlees.
2. meeefnefl³ekeÀ mebkesÀleeb®es %eeve :
Òel³eskeÀ meeefnefl³ekeÀ HejbHejsle efJeefJeOe meeefnefl³ekeÀ mebkesÀle Demeleele. ns mebkesÀle meeefnl³e
ÒekeÀej Je meeefnl³ee®eer leb$es, Mewueer, Òeeflecee, ÒeleerkesÀ, J³eeqkeÌlejsKee Demes IeìkeÀ F. efJekeÀLeelce meeefnl³ee®³ee Jee®evee®es mebkesÀle Je keÀefJeles®³ee Jee®evee®es mebkesÀle Sk eÀe®e ÒekeÀej®es Demele
veenerle. keÀLeelce meeefnl³eelener JeemleJeoMeea meeefnl³ee®es mebkesÀle, lesLeerue DeHes#ee SkeÀ ÒekeÀej®³ee
Demeleele. meejebMe, meeefnl³e ns meeefnl³e cnCetve Jee®eC³eemeeþer DeMee efJeefJeOe meeefnefl³ekeÀ mebkesÀleeb®es
%eeve DeeJeM³ekeÀ Deens. SKeeÐee meeefnl³eHejbHejsJej Dev³e meeefnl³eHejbHejs®ee ÒeYeeJe, mebmkeÀej He[uesuee
Demeuee lej meeefnefl³ekeÀ mebkesÀleeb®es #es$e efJemleejles.
3. meebmke=ÀeflekeÀ mebkesÀleeb®es %eeve :
yengleebMe meeefnl³eke= Àleerle YeeefOeeefce&keÀ Fl³eeoer meebmke=ÀeflekeÀ J³eJemLeebceOeerue mebkesÀleeb®eener DeeefJemeebmke=ÀeflekeÀ efJe®eej ÒeCeeueer®ee, cetu³eeb®ee mJee rkeÀej-DemJeerkeÀej meeefnl³eke=Àleerletve nesle Demelees.
l³eecegUs meeefnl³eke=Àleer®es ³eLeeLe& DeekeÀueve nesC³eemeeþer DeeHeu³eeuee ³ee efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ mebkesÀleeb®es
%eevener DeeJeM³ekeÀ þjles. Goe. njer veeje³eCe DeeHeìs ³eeb®³ee meeceee fpekeÀ keÀeobyeN³eebleerue peerJeve
oMe&vee®es ³eLeeLe& DeekeÀueve Jne³e®es Demesue lej SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeleerue efJeefMe<ì Jeiee&leerue peerJeve
He×leer®³ee mebkesÀleeb®es, HejbHejeb®es %eeve DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eeKesjerpe l³ee meeefnl³ee ®es cece&
DeeHeu³eeuee Gueie[t MekeÀCeej veener.
peesveeLeve keÀuej ³eeb®³ee meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee ³ee mebkeÀuHevesefJekesÀuesues Jejerue efJeJes®eve cenÊJeHetCe& Deens. ³ee leervener mebkesÀleeb®es %eeve uesKek eÀeuee DeefOekeÀ ÒeieuYe
yeveJeles. efkebÀyengvee l³ee®eer keÀueemJeeo #ecelee efJekeÀefmele nesles. l³eecegUs keÀuej ³eeb®eer meeefnefl³ekeÀ
%eeve#ecelee ner mebkeÀuHevee DeefleMe³e cenÊJee®eer þjles.munotes.in
Page 46
46DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) DeemJeeo cnCepes keÀe³e les meebiee?
2.1.8 meceejesHe
meeefnl³e efJe®eejele DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee DeefleMe³e cenÊJee®eer Deens. uesKekeÀ, meeefnl³eke=Àleer
DeeefCe Jee®ekeÀ ³eeb®³eeleerue ne SkeÀ mepe&veMeerue J³eJenej Deens. efJeMeskeÀueelcekeÀ Deevebo osCeeje IeìkeÀ Demelees. iees. ce. kegÀuekeÀCeea ³eebveer DeemJeeoÒeef¬eÀ³ee cnCepes SkeÀ
Ëo³emebJeeo Deens Demes cnìuesues Deens. ³eeletve meeefnl³e J³eJenejeleerue DeemJeeoe®es cenÊJe DeOeesjsefKele
nesles.
2.1.9 meboYe& ûebLe
1) `meeefnl³e efJe®eej ': DejefJebo Jeeceve kegÀuekeÀCeea
2) `meeefnl³eMeem$e : mJe©He DeeefCe mecem³ee' : Jemeble HeeìCekeÀj
3) `meeefnl³e efJe®eej ': mebHeeokeÀ [e@. oÊee$e³e Hegb[s, [e@. mvesnue leeJejs
4) `Yeejleer³e meeefnl³eMeem$e ':i e .$ ³ e b .o s M e H e e b [ s
5) `HeeM®eeʳe meeefnl³eMeem$e ': efme×eble DeeefCe mebkeÀuHevee : [e@. megjsMe Oee³eieg[s
6) `DeeOegefvekeÀ meeefnl³e efme×eble ': efceefuebo ceeueMes, DeMeeskeÀ peesMeer
2.1.10 mJeeO³ee³e
1) DeemJeeo n er mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) meeefnl³ee®eer DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee meefJemlej efJeMeo keÀje.
3) DeemJeeokeÀe®es iegCeOece& efuene.
4) meeefnl³eevegYeJee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe GoenjCeebmen efJeMeo keÀje.
5) peesveeLeve keÀuej ³eeb®eer meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
munotes.in
Page 47
47IeìkeÀ -3.1
meeefnl³e Òe³eespeve
IeìkeÀ j®evee :
3.1.1 GÎsMe
3.1.2ÒemleeJevee
3.1.3 ueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekeÀe
3.1.4mel³e
3.1.5%eeve
3.1.6veerleer
3.1.7yeebefOeuekeÀer
3.1.8meceejesHe
3.1.9meboYe&ûebLe
3.1.10mJeeO³ee³e
3.1.1 GÎsMe
1) meeefnl³ee®es Òe³eespeve mecepeeJetve IesCes.
2) meeefnl³eefveefce&leerle meeefnefl³ekeÀe®eer Deueewef keÀkeÀleeJeeoer YetefcekeÀe mecepeeJetve IesCes.
3) meeefnl³eeletve Òeefleefyebefyele nesCeeN³ee mel³ee®es mJeªHe peeCetve IesCes.
4) meeefnl³e DeeefCe vee rleer®ee mebyebOe DeY³eemeCes.
5) meeefnl³eefveefce&leerletve efceUCeeN³ee J³eJenej %eevee®ee MeesOe IesCes.
6) Òe³eespeve efJe®eejeleerue cenÊJee®es Demeuesu³ee yeebefOeuekeÀer®es mLeeve mecepeeJetve IesCes.
meeefnl³eÒe³eespeve ne efJe®eej Yeejleele YejleeHeemetve cnCepes®e (F.me. HetJe& 200) He³e¥le kesÀuee
iesuee Deens, DeeefCe lees Deepeleeiee³ele ®eeuet®e Deens. ³eeceO³es efJeMesDeeefCe Jee®ekeÀ ³ee oesIeeb®³eener ¢ef<ìkeÀesveeletve ÒeejbYeeHeemetve kesÀue e iesuee Deens. efkeÀl³eskeÀ JesUe
meeefnl³ee®es Òe³eespeve cnCepes meeefnl³eefveefce&leerceeieerue nslet Je meeefnl³e, Jee®evee®ee HeefjCeece ne efJe®eej
SkeÀ$e®e Peeu³eecegUs keÀenermee Jew®eeefjkeÀ ieeWOeUner efveceeCe& Peeuesuee Deens.
meeefnl³eÒe³e espevee®ee efJe®eej keÀjleevee efkebÀJee meeefnl³eefveefce&leer nesleevee meeefnefl³ekeÀe®es GefÎ<ì
lej leHeemeues peeles Hejbleg Jee®ekeÀe®ee GÎsMe keÀe³e? ³ee®eener efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeeHeu³ee
uesKevee®ee Jee®ekeÀeJej HeefjCeece JneJee , Demesner meeefnefl³ekeÀeuee Jeeìle vemeles. meeefnefl³ekeÀmunotes.in
Page 48
48meeefnl³eke=Àleer meeefnl³e efvecee&Ce keÀ©ve peelees. l³eeveblej l³ee meeefnl³eeJej efJeefJeOe Debieeves l³ee®eer
ceerceebmee nesle Demeles. ³eeletve®e DeveskeÀ celeceleeblejs Je DeY³eemeveer³e efJe®eej Heg{s ³esleele.
meeefnl³eefveefce&leer®³ee Òe³eespevee®ee GodosMe keÀe³e? meeefnl³eÒe³eespevee®ee efJe®eej keÀjC³eeDeieesoj
Jee®ekeÀebvee meeefnl³eefveefce&leerletve peeCeJeuesu³ee DevegYeJeeb®ee DeeHeu³ee owvebefove peerJeveeMeer mebyebOe Deens
keÀe? Demee Jee®ekeÀ efJe®eej keÀjlees. uesKekeÀ DeeefCe Jee®ekeÀe®³ee ¢ef<ìkeÀesCeeletve meeefnl³ee®es Òe³eespeve
keÀe³e? les keÀesCelee DeLe& Òeeflele keÀjles ns yeIeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3.1.2ÒemleeJevee
meeefnl³ee®es Òe³eespeve cnCepes meeefnl³e e fueefnC³ee®ee efkebÀJee Jee®eC³ee®ee nslet,GefÎ<ì nes³e.
Òe³eespevee®ee DeLe& nslet efkebÀJee GefÎ<ì Demes cnCelee ³esF&ue. keÀesCel³eener Jemlet®³ee mJeªHee®ee efle®³ee
Òe³eespeveeMeer Deieoer peJeU®ee mebyebOe Demelees. Goe. keÀeHe[ ner SkeÀ Jemlet Deen s. ceie l³ee®eer efveefce&leer
Meì&, keÀesì, ©ceeue, melejbpeer DeMee JesieJesieUîee keÀejCeemeeþer nesT MekeÀles. uesKekeÀ keÀueeke=Àleer®³ee
mJeªHee®ee efJe®eej keÀ©ve l³ee®eer Òe³eespeves þjefJele Demelees. YeeJevee ®esleJeC³eekeÀefjlee, efJeefMe<ì cele e®ee
Òe®eej keÀjC³eekeÀefjlee, G®®elej keÀueelcekeÀ Deevebo efceUefJeC³eekeÀefjlee meeefnl³ee®eer efveefce&leer nesle
Demeles l³eebvee®e DeeHeCe Òe³eespeve Demes cnCelees.
Òel³eskeÀ ke=Àleeruee DeLeJee Ieìvesuee keÀenerlejer keÀejCe Demeles, nslet Demel ees. l³eeefMeJee³e efle®eer
efveefce&leer nesle vemeles. meeefnefl³ekeÀeves ÒeefleYes®³ee yeUeJej efvecee&Ce kesÀuesueer meeefnl³eke=Àleer efvecee&Ce
Peeu³eeveblej leer meeefnl³eke=Àleer Jee®ekeÀebmener lesJe{îee®e ÒeceeCeeJej DeeHeueerMeer Jeeìtve peeles. l³eeletve lees
Deevebo IesC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Hejbleg meeefnl³eke=Àleer®eer efveefce&leer nesle Demeleevee l³ee®es vescekesÀ Òe³eespeve
keÀe³e? ne ÒeMve efvecee&Ce Peeu³eeme l³eele JeeJeies JeeìC³ee®es keÀener keÀejCe veener. keÀejCe efveefce&leerve blej
Òel³eskeÀpeCe l³ee®ee nslet, GÎsMe leHeemeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle®e Demelees. ³ee efveefce&leer meboYee&le cnCepes®e
meeefnl³eke=Àleer efveefce&leer®³ee DeLee&le meeefnl³ee®ee Òe³eespevee®ee efJe®eej HeÀej HetJeeaHeemetve DeveskeÀ meeefnl³e
ceerceebm ekeÀebveer ceeb[uee Deens. l³eeceO³es Yejle, Yeecen, ob[er, ©êì, Jeeceve, kegbÀlekeÀ, Yeespe, cecceì
³eebveer meeefnl³ee®³ee Òe³eespevee®ee efJe®eej ÒekeÀÞes<þ mLeeve osC³eele Deeues Deens. Lees[îeeMee efvejer#eCeeJe©ve osKeerue ns menpe ue#eele ³esle. meJe&
osMeeble Mew#eefCekeÀ DeY³eeme¬eÀceele keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee mJeªHeele meeefnl³ee®ee efveefM®eleHeCes meceeJesMe
kesÀuesuee Deens. efJeÐeeHeerþebceO³es efJeefJeOe YeeDemeleele. les keÀjerle Demeuesu³ee meeefnl³eefJeefve³elekeÀeefuekeÀebceOetve, Je=ÊeHe$eebceOetve meeefnl³eeyeÎue efJeMesDemeles. meceepeeleerue DeveskeÀ meeefnl³eÒesceer, J³ekeÌleer, mebmLee ³ee efJeDeekeÀeMeJeeCeer, otjoMe&ve F. ceeO³ecesner ³eeuee DeHeJeeo veener.
meeefnl³eeleerue veJ³ee, pegv³ee efJe®e ejÒeJeeneb®eer Je melele yeoueCeeN³ee Òe³eesieeb®eer veeWo Iesleueer
peeles. meceepeele meeefnefl³ekeÀebvee ceesþe ceeve -mevceeve Demelees. DeveskeÀ Keepeieer meeceeefpekeÀ mebmLee
DeLeJee Meemeve ³eb$eCeener l³eebvee JesieJesieUs HegjmkeÀej osle Demeleele . meeefnefl³ekeÀeb®ee ieewjJe keÀjC³ee®eer
ÒeLee HeÀej Òee®eerve keÀeUeHeemetve ®eeuele Deeueer Deens. ns meJe& Heeefnu³eeJej meenefpekeÀ®e Demee efJe®eej
ceveele ³eslees keÀer, meeefnl³eeuee FlekesÀ cenÊJe keÀMeemeeþer? meeefnl³e Demes keÀesCeles keÀe³e& keÀjles keÀer,
p³ee®³eecegUs l³eeuee SJe{s ceesþs mLeeve ÒeeHle Peeues Deens? Lees[ke̳eele cnCepes meeefnl³ee®es Òe³eespevemunotes.in
Page 49
49keÀe³e? p³ee keÀejCeemeeþer SKeeÐee Jemlet®eer efveefce&leer keÀjC³eele ³esles. les keÀejCe cnCepes l³ee Jemlet®es
Òe³eespeve nes³e .`efueefnCes' ns `uesKeCeer' ³ee Jemlet®es Òe³eespeve Deens. DeeHeCe owvebefove peerJeveele JeeJejleevee
l³ee Òel³eskeÀ Jemlet®es keÀenerlejer Òe³eespeve Demeles. ne efve³ece meeefnl³eeueener ueeiet Deens. HeÀjkeÀ SJe{e®e
Deens keÀer, J³eJenejeleerue SKee Ðee Jemlet®es Òe³eespeve DeeHeCe leeye[leesye meebiet MekeÀlees. l³ee®e lelHejlesves
meeefnl³ee®es Òe³eespeve meebieCes meesHes vemeles. uesKekeÀ keÀe efueefnlees?, Jee®ekeÀ, jefmekeÀ keÀe Jee®elees? ns
ÒeMve meeefnl³ee®ee DeY³eeme keÀjleevee DeeHeCeeHeg{s ³eeJesle, ns mJeeYeeefJekeÀ Deens. meeefnl³eefveefce&leerceeies
meeefnefl³ekeÀe®ee keÀener GÎsMe Demelees keÀe? ne ÒeMve efpelekeÀe ue#eCeer³e Deens, eflelekeÀe®e Jee®ekeÀe®ee
mebyebOe meeefnl³eeMeer Demeu³eecegUs Jee®ekeÀe®³ee ¢<ìervesner ne cenÊJee®ee D eens. efkeÀl³eskeÀJesUe meeefnl³ee®ee
DeY³eeme keÀjleevee meeefnefl³ekeÀeHes#ee Jee®ekeÀeuee, jefmekeÀeuee cenÊJe ÒeeHle nesles. keÀejCe uesKekeÀeves,
meeefnefl³ekeÀeves efueefnuesues meeefnl³e Jee®ekeÀeves Jee®eu³eeefMeJee³e l³ee meeefnl³ee®ee yejs -JeeF&ì HeCee, l³ee®eer
Þes<þ -keÀefve<þlee keÀMeer DeepeceeJelee ³esCeej? ns osKeerue cenÊJee®es Deens. meeefnl³ee®es cetu³eceeHeve
keÀjleevee, Jee®ekeÀekeÀ[tve Jee®eve nesle Demeleevee lees Jee®ekeÀ kesÀJeU cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer Jee®ele
vemesue lej lees ke ÀesCel³ee vee keÀesCel³eelejer keÀejCeemeeþer®e Jee®ele Demelees nsner mebYeJeveer³e Deens.
keÀesCelesner GefÎ<ì meceesj þsJetve Jee®ekeÀ Jee®eve keÀjlees. lemes®e meeefnefl³ekeÀ keÀenerlejer GÎsMe meceesj
þsJetve meeefnl³eefveefce&leer keÀjlees Demes cnCe Ces Oee[mee®es þjCeej Deens.
uesKekeÀ efueefnlees, DeeHeueer keÀueeke=Àleer efuentve ceeskeÀUe neslee. leer efveefce&leer HeÀkeÌle l³eeves
mJele:meeþer®e kesÀuesueer Demeles Demes l³eeuee JeeìCes ns meenefpekeÀ®e Deens. Hejbleg, l³ee efveefce&leerce Oetve
l³eeuee HeÀkeÌle meceeOeeve efceUCes ne®e GÎsMe Heg{s ³esF&ue. keÀejCe efvecee&Ce kesÀuesues meeefnl³e DeeHeu³ee®e
oHeÌlejele He[tve jentve l³ee®ee GHe³eesie keÀe³e? l³eecegUs kesÀJeU mJele:meeþer meeefnefl³ekeÀ efueefnlees Demes
cnCeCesner meb³egeqkeÌle keÀ keeìle veener. efvemeiee&le efvecee&Ce Peeuesu³ee DeveskeÀ yeeyeer Deensle l³ee keÀe efvecee&Ce
Peeu³ee? keÀMee efvecee&Ce Peeu³ee? ³ee efJekesÀuesueer meeefnl³eke=Àleer keÀe efve cee&Ce kesÀueer ³ee®es G Êej meeefnefl³ekeÀ lej osF&ue®e. HeCe Jee®ekeÀ osKeerue
³ee®es Gllej DeY³eemeebleer osJet MekesÀue.
meeefnl³eefveefce&leer ceeie®³ee Òe³eespeveemeboYee&le DeveskeÀ DeY³eemekeÀebveer, mebMeesOekeÀebveer DeeHeeHeueer
celeceleeblejs ceeb[ueer Je l³eeceOetve efveIeeuesu³ee efveefveCe&³eelcekeÀ meeefnl³ee®es Òe³eespeve Deens, Demes cnCeCesner ³eesi³e JeeìC³eepeesies veener. ³ee
celeceleeblejeceOetve®e keÀener Òe³eespeves Jee®ekeÀefv e<þ Deensle. lej keÀener meeefnefl³ekeÀ ³ee Òe³eespevee®ee
efJe®eej keÀjleevee meeefnl³eefveefce&leer®ee GÎsMe keÀe³e Demet MekeÀlees? nsner HeenCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3.1.3ueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekeÀe
meeefnl³eefveefce&leer keÀjC³eeceeie®ee me eefnefl³ekeÀe®ee nslet, GÎsMe, Òe³eespeve ³ee Debieeves efJe®eej
keÀjerle Demeleevee meeefnl³e uesKekeÀeuee ueewefkeÀkeÀ efceU Jetve os lees. l³ee®ee DeveskeÀ Jee®ekeÀebceO³es yeesueyeeuee
Peeuesuee Demelees. yengleskeÀ meeefnefl³ekeÀ l³eeb®eer mlegleer JneJ eer, ÒeMebmee JneJeer ³eemeeþer efueefnlees. Demes
Demetve osKeerue uesKeve keÀjCeeN³ee DeveskeÀ meeefnefl³ekeÀebvee ³eMe efceUsue®e Demes veener. l³eecegUs `Òeefme×er'
ueewefkeÀkeÀ efceUJeC³eemeeþer efueefnCeeje meeefnefl³ekeÀ keÀOeer®e Þes<þ þjle veener .ne nslet þsJeCes cnCepes
meeefnl³euesKevee®³ee yeeyeleerle yeeueerMeHeCee®es þjsue. l³eecegUs Kejs meeefnefl³ekeÀ Òeefme×er®³ee,munotes.in
Page 50
50ueewefkeÀkeÀe®³ee ceeies keÀOeerner OeeJele veenerle. les DeeHeues meeefnl³euesKevee®es keÀe³e& efvejblej keÀjle jenleele.
cnCetve®e DeMee meeefnefl³ekeÀebvee Òeefme×er DeeHeesDeeHe efceUles, l³eeb®ee ueewefkeÀkeÀ neslees.
meble %eevesMJejebveer efueefnuesueer `%eevesMJejer' ner DeeHeu³eeuee ueewefkeÀkeÀ efceUeJee, DeeHeu³eeuee
Òeefme×er efceUeJeer cnCetve efueefnuesueer veen er. lemes®e meble %eevesMJejebÒeceeCes Flej meble keÀJeeRveer osKeerue
efvecee&Ce kesÀuesu³ee meeefnl³eke=Àleer, uesKeve ns ueewefkeÀkeÀ efceUefJeC³eemeeþer Peeuesues veener. Meenerjer keÀJeer,
kesÀMeJemegle, iees.Je. osJeue, ke=À.Hee. Keeef[uekeÀj, jece i eCesMe ie[keÀjer ³eeb®es meeefnl³eefveefce&leer ceeie®es
GÎsMe ns ueewefkeÀkeÀ efceUJeC³eemeeþer le³eej Peeuesues veenerle. cee$e l³eebvee ³eMemJeer meeefnefl³ekeÀ cnCetve
Heg{erue keÀeUele meceepeceev³elee efceUeuesueer Deens. meeefnl³eke=Àleeruee efJeefJ eOe ÒeebleebceO³es efceUeuesues DeveskeÀ
HegjmkeÀej, nesCeejer meceer#ee, mebMeesOeve, l³eeb®³ee meeefnl³eke=Àleer®ee ueewefkeÀkeÀ Peeu³eeveblej l³ee®eer ®e®ee&
nesle Demeles Je l³eeletve®e l³eeuee Depetve uesKeveeme Òeeslmeenve efceUle jenles Je lees uesK eve keÀjle
Demelees. Hejbleg opexoej uesKeve keÀjCeejs meeefnefl³ekeÀ keÀmeu³eener ÒekeÀej®eer DeHes#ee ve þsJelee uesKeve
keÀjerle Demeleele.
meeefnefl³ekeÀeves efvecee&Ce kesÀuesueer meeefnl³eke=Àleer ner efle®³ee Jee®eveeveblej Jee®ekeÀ efveCe&³e os le
Demeleevee l³ee®eer Je=Êeer ner efvejb kegÀMe mJe®í De meles. ueewefkeÀkeÀ efceUeJee cnCetve Jee®ekeÀ Jee®eve keÀjlees,
Demes keÀOeerner nesle veener. meeefnefl³ekeÀ meeefnl³e efveefce&leer keÀjleevee DeeHeu³ee mJele:®³ee Deblece&veeletve
efueefnC³ee®ee Ò e³elve keÀjlees. ueewefkeÀkeÀ efceUefJeC³ee®ee HebÀoele He[Ceejs meeefnefl³ekeÀ leelHegjl³ee
keÀeueKeb[ele l³eebvee Jee®ekeÀ veeJeepeleerue Hejbleg l³eeb®³ee meeefnl³eke=ÀleerceOetve cetu³eebkeÀvee®³eeÜejs
p³eeJesUer meeefnl³eeke=Àleerleerue meeceeefpekeÀ, Jee*dce³eerve cetu³eeb®ee efJe®eej keÀjleevee meceer#ekeÀ, mebMeesOekeÀ
l³ee meeefnl³eke=Àleer®ee opee& leHeemele Demelees. meeefnefl³ekeÀ DeeHeu³ee ÒeefleYee meeceL³ee&ves pejer meeefnl³e
efvecee&Ce keÀjerle Demeuee lejer l³ee®³ee Meyo meeceL³ee&uee HeÀe j cenÊJe Deens. efJe. me. Keeb[skeÀjeb®³ee
`³e³eeleer' keÀeobyejerme %eeveHeerþ HegjmkeÀej efceUeu³eeveblej l³eeb®ee veeJeueewefkeÀkeÀ Peeuee. keÀejCe, l³eeb®³ee
Meyo meeceL³ee&ves keÀeobyejeruee meeceL³e& ÒeeHle Peeues Deens.
meeefnefl³ekeÀ uesKeve ke Àjle Demelees, Hejbleg meeefnl³e ns ceeveJeer DeHel³e Deens, Demes les
cnCeleele. les ³eecegUs®e keÀer, l³eeb®eer leer keÀueeke=Àleer l³eeves efvecee&Ce kesÀu³eeveblej efle®³ee leceeveJeer
peerJevee®es Òeefleefyebye He[uesues Demeles. Hejblet l³eeleerue ue sKevee®eer Mewueer, yeepe, MeyomeeceL³e& ns®e
meeefnl³eke=Àleeruee G®®e opee&He³e¥le IesTve peele Demeles. meeefnl³eke=Àleeruee veeJe efceUefJeC³eemeeþer Keeme
DeMeer keÀewMe u³ee HetJe&keÀ ³eespevee keÀjeJeer ueeieles, Demes veener. pes meeefnefl³ekeÀ peeC eerJeHetJe&keÀ
veeJeueewefkeÀkeÀ, Òeefme×er efceUefJeC³eemeeþer uesKeve keÀjleele les keÀOeer®e ³eMe mJeer nesle vemeleele Je l³eebvee
Òeefme×erner efceUle vemeles. keÀejCe ke=Àef$ece He×leerves uesKeve keÀjCeejs Je Dees{eleeCe keÀ©ve uesKeve
keÀjCeejs uesK ekeÀ ³eMemJeer Peeuesues veenerle Je l³eebvee Òeefme×erner efceUle veener ns JeemleJe Deens.
HetJeea®³ee keÀeUer Yeespe, YetefceUtve keÀeJ³eeHeemetve DeLe&ÒeeHleer Peeueer. HesMeJ eeF&le Meenerj keÀJeeRvee Demee ceeve efceUeuee. DeepeosKeerue
Yee.je. leebyes, ³eMeJeble, ®ebêMesKej ³eebvee DeeHeCe jepekeÀJeer cnCetve DeesUKelees. HeCe ne jepeeÞe³e
efceUefJeC³eeHetJeea& ³ee keÀJeeRveer DeeHeuee ueewefkeÀkeÀ JneJee, Demee ¢ ef<ìkeÀesve þsJeuee®e Demesue Demes veener.
ueewefkeÀkeÀleeJeeoer DeeHeu³ee uesKeveemeeþer meeefnefl³ekeÀ ueewefkeÀkeÀ efceUeJee ³ee¢<ìerves pejer efJe®eej keÀjle
Demeues lejer ueewefkeÀkeÀ efceUefJeC³eemeeþer peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve keÀjCes ns ³eesi³e JeeìC³eemeej Kes veener Je
leeefke&ÀkeÀ HeeleUerJej les HeìC³eemeejKes veener.munotes.in
Page 51
51meeefnl³eke=Àleer efuen erle Demeleevee uesKekeÀ SKeeoer keÀueeke=Àleer efueefnlees. leer Jee®ekeÀeuee YegjU
Ieeueles. Jee®ekeÀ leuueerve nesTve leer keÀueeke=Àleer Jee®ele Demelees. uesKe ve keÀjC³eemeeþer meeefnefl³ekeÀe®³ee
DevegYeJee®ee, keÀuHeveeMekeÌleer®ee, ÒeefleYes®ee JeeHej neslee s. efJeveesoer meeefnl³eeves Heg.ue. osMeHeeb[s ³eebvee
ueewefkeÀkeÀ efceUeuee cnCetve Heg.ue. osMeHeeb[s peeCeerJeHetJe&keÀ ueewefkeÀkeÀ efceUJeC³eemeeþe r uesKeve keÀjle jeefnues
Demes veener. meeefnl³eeletve ceeveJeer peerJeve peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee ceeveJeer peerJevecetu³eeb®ee
DebleYee&Je nesle Demesue lejles meeefnl³e meJee¥ieeves cen ÊJeHetCe& Demeles.
meeefnefl³ekeÀ keÀeobyejerkeÀ ej efMeJeepeer mee Jeble ³eebveer `ce=l³egbpe³e 'meejKeer G®®elece opee&®eer
meeefnl³eke=Àleer efueefnueer. l³eebvee l³ee meeefnl³eke=Àleerves G®®eHeeleUerJej®ee ueewefkeÀkeÀ efceUJetve efouee. Hejbleg
meeefnl³eke=Àleer efueefnleevee ueewefkeÀkeÀ efceUJeC³e emeeþer meeefnefl³ekeÀeves peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve kesÀuesuee veener.
ueewefkeÀkeÀleeJeeoer ¢<ìerkeÀesveeletve meeefnl³ee®³ee Òe³eespevee®ee efJe®eej keÀjle Demeleevee Jejerue cegÐeeb®ee
HejeceMe& DeeHeCe Iesleuee.
3.1.4mel³e
mel³e Jee®ekeÀebmecees jc e e b [ C ³ e e m e e þ e r ,meebieC³eemeeþer meeefnl³e efveefce&leer nesles Demes pejer
Òe³eespeve meebieC³eele ³esle Demeues lejer osKeerue GHejeskeÌle Òe³eespevee®eer ceerceebmee keÀjlee meeefnl³eÒeebleele
meeefnl³eÒekeÀejeb®ee efJeDeeHeu³ee meYeesJeleeue®³ee peieemeejKes ®eDeens. meeefnefl³ekeÀeuee Deeuesu³ee DevegYeJeeletve meeefnl³eke=Àleer®eer
efveefce&leer nesles. DeeHeu³ee keÀuHeves®³ee meene³³eeves meeefnefl³ekeÀ l³e eceO³es DeefOekeÀ Yej Ieeuetve SkeÀ veJes
peie efvecee&Ce keÀjlees. Hejbleg ns peie mel³e cegUer®e vemeles. ef®e$ekeÀej pemes íe³eeef®e$e jsKeeìlees leMee
ÒekeÀej®eer leer efveefce&leer Demeles.
meeefnl³e ne ceeveJeer peerJevee®ee Deejmee Deens ,Demes c nCeleele. Hejbleg DeejMeeceOeerue Òeefleefyebye
efkebÀJee íe³eeef®e$e ³eeceO³es SkeÀ ÒekeÀej®eer efmLejlee Demeles. HeCe meeefnl³e ns SkeÀe meeefnefl³ekeÀ
keÀueeJebleeves kesÀuesueer efveefce&leer Demeu³eeves l³eeceO³es mepeerJeHeCee meenefpekeÀ®e ÒekeÀJeeDemel³e ³eeb®ee efJe®eej kesÀu³eeme DeJeemleJener cnCelee ³esCes ³eesi³e veener. Hejbleg mel³ee®ee HejeceIesC³ee®ee Òe³elve kesÀu³eeme meJe&®e pemes®³ee lemes mel³e IeìveebJej, DevegYeJeeJej DeeOeejuesues cegUer®e
vemeles. m eeefnefl³ekeÀeuee peeCeJeuesu³ee mel³eeuee SkeÀ JesieUs meeQo³e&ªHe meeefnefl³ekeÀ oslees. mel³ee®ee
HejecekeÀe[ercee$ener yebOe vemelees. les He gÀue keÀMeeÒekeÀej®es, keÀmeues Deens, jbie, iebOe Demee keÀmeueener mebyebOe
vemeleevee SkeÀ mebgoj ¢M³e keÀJeer Jee®ekeÀebmeceesj GYes keÀjlees. ³ee®ee Kejs mel³e DemeCeeN³ee efJeMJeeMeer
keÀener osKeerue mebyebOe veener. lejerosKeerue DeeHeu³ee ceveeuee les ¢M³e mel³e Jeeìtve peeles. ner keÀueeJebleeb®eer
SkeÀ peeogF& efveefce&leer cnCeeJeer ueeieles.
³ee®eÒeceeCes iees. ye. osJeueeb®³ee Meejoe veeìkeÀe leJeemleJee ceO³es SkeÀe DeuHeJe³eerve cegueer®es ueive
SkeÀe Je=× J³ekeÌleerMeer þjles, ner yeelece er meeefnefl³ekeÀe®³ee keÀeveer He[u³eeJej l³ee®eer mebJesove#ecelee peeie=le
nesTve lees uesKeveeme ÒeJe=Êe neslees Je Meejoe veeìkeÀ le³eej nesles. ³ee veeìkeÀeleerue efJemel³e IeìveebMeer SkeÀªHe Deens. lees mel³e Deens ,Hejbleg veeì keÀeleerue Hee$eeb®ee ³ee mel³eeMeer mebyebOe
Demesue®e Demes veener. `HeCe ue#eele keÀesCe Ieslees?', `veìmece´eì' ³ee meeefnl³eeke=Àleerleerue mel³elee ner
meceepe eleerue JeemleJe Demeu³eeves®e l³ee®es Òeefleefyebye meeefnl³eele He[ues. DeeHeu³eeuee meee fnl³eeleeruemunotes.in
Page 52
52FmeeHeveerleerceOeerue ÒeeC³eebvee yeesuelee ³esles ns peie mel³e vemeles les DeMeke̳eÒee³e: DemeCeeN³ee efJemHeMe& keÀjCeejs Demes Demeu³eeves l³eeJej Lees[e JesU efJeMJeeme yemesue HeCe les keÀefuHele Demeu³ee®es
peeCeJesue. mel³e e®³ee Yetceerletve HeesDeMeeJesUer l³eeuee mJeleb$e Demes J³eeqkeÌlecelJe oeKeJele Demeles. mel³e Je Demel³e Demes ³ee®es SkeÀ veeles
Demeles. DeÓgle keÀLee, veJeue keÀLee ³e eceOeerue peie Jej Jej Heenlee mel³eeHes#ee JesieUs Jeeìles. HeCe l³ee
meJe& efþkeÀeCeer J³ekeÌle nesCeeje ceeveJeer mJeYeeJe JeemleJe ceeveJeer mJeYeeJeeMeer meceeblej®e Demelees.
GHejeskeÌle Òe³eespevee®ee efJe®eej ne Jee®ekeÀefve<ì Òe³eespevee®³ee ¢<ìerves keÀjCes ¬eÀc eÒeeHle þjsue.
3.1.5%eeve
meeefnl³eeuee efMe#eCeele mLeeve osC³eele Deeues Deens. ns DeeHeCe ceeies Heeefnues Deens. efMe#eCee®es
cegK³e Òe³eespeve %eeve osCes ns Deens. l³eecegUs meeefnl³ee®es Òe³eespevener %eeve osCes ns DemeeJes Demes JeeìCes,
mJeeYeeefJekeÀ Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve Jee*dce³e ns %eeve Deens. Demee ¢ ef<ìkeÀesve DeveskeÀ Þes<þ
efJe®eejJebleebveer kesÀuesuee efometve ³eslees. YejlecegveeRveer DeeHeu³ee `veeìîeMeem$e '³ee ûebLeele veeìkeÀeuee Heb®ece
Jeso Demes cnìues Deens. lej jepeMesKej ³eebveer DeeHeu³ee `keÀeJ³eceerceebmee' ³ee ûebLeele JesoefJeÐee,
leke&ÀMeeUe, JeeefCep³e, DeLe&Meem$e, Oece&MeeUe ³eeb®³eeyejesyej®e Heb®eceer meeefnl³eefJeÐee cnCetve meeefnl³ee®ee
ieewjJe kesÀuee Deens cecceìeves pesÒe³eespeve meebefieleues Deens l³ee Òe³eespeveeceO³es J³eJenej %eeve ns Òe³eespeve
meebefieleues Deens.
HeeM®ee ʳe meeefnl³e efJe®eejeceO³esner ne ¢ ef<ìkeÀesve þUkeÀ HeCes efometve ³eslees. HeeM®eeÊ ³e
meeefnl³e Meem$ee®ee pevekeÀ `De@efjmìe@ìue' ³eeves DeeHeu³ee `HeesSìerkeÌme ' ³ee ûebLeele Jee*dce³eeletve Deevebo
efceUlees. l³ee®ee mebyebOe %eeveÒeeHleermeeþer Deens. meeefnl³eeletve pes %eeve efceUles, l³ee®ee opee&
FeflenemeeHes#ee Þes<þ Demelees. meeefnl³e ns %eeve Deens Je %eeve osCes ns l³ee®es Òe³eespeve Deens Demes
meebefieleues Deens . ns Jeeke̳e pemes®³ee lemes mJeerkeÀejCes pejer keÀþerCe Demesue lejer Fefleneme, Yetieesue,
veerefleMeem$e, leÊJe%eeve Fl³eeoer DeLee&ves efJe%eeveMeeKee cnCelee ³esCeej veener. ³ee % eeveMeeKeebceO³es p³ee He×leer®ee DeJeuebye keÀ©ve efJepeelees. l³ee He×leer meeefnl³eele efomele veenerle. DeMee keÀesCel ³eenerefJenslet, GÎsMe vemelees. keÀesCeerner Jee®ekeÀ SkeÀe efJeefMe<ì efJeJeUle veener. keÀjceCetkeÀ, DeeveboÒeeHleer ne osKeerue meeefnl³ee®ee nslet Demelees. p³ee uesKeveeletve
Jee®ekeÀeuee Deeveboe®ee, ceveesjbpevee®ee DevegYeJe ³esle veener. l³ee®³ee ef®elleJe=ÊeeRvee leuueerve keÀjC³ee®es
p³ee®³eele meeceL³e& veener, Demes uesKeve efkeÀleerner %eeveoe³eer Demeues lejer l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee
meeefnl³eeuee keÀesCeerner meeefnl³e cnCet MekeÀCeej veener. meeefnl³eeÜejs®e ceeCemeeuee %eeve ÒeeHle nesles Demes
cnCeC³eele De Le& veener. Meem$eer³e Jee*dce³eeleerue %eeve ns cenÊJee®es Deens. les keÀesCeer meebefieleues ,keÀmes
meebefieleues les cenÊ Jee®es vemeles. cnCetve®e ns %eeve efpeleke̳ee Jemlegefve<þ, leke&Àmebiele He×leerves meebielee
³esF&ue lesJe{s DeeJeM³ekeÀ þjles. Jemlegefve<ì lee ne Meem$eer³e Jee*dce³ee®ee cenÊJee®ee efJeMesJemlegefve<þlee leke&Àmebiele jerleerves yeg×eruee Heìsue DeMee leNnsves ¬eÀceJeej ceeb[Ces ³eeuee Meem$eer³e
Jee*dce³eele cenÊJee®es mLeeve Deens. ef$ekeÀesCee®³ee leerve keÀesve eb®eer yesjerpe keÀeìkeÀesve Demeles. ns efme×
keÀjC³eemeeþer p³ee ÒeceeCes ¬eÀceJeej efJe®eej kesÀuee peelees. l³ee efJe®eejeleerue ¬eÀceJ³eJemLee leke&ÀMeg×
DemeeJeer ueeieles. ³ee efme×ebleeHe³e¥le DeeCeCeeN³ee Hee³eN³ee Jew®eeefjkeÀ Demeleele. l³ee yeg ×eruee HeìCeeN³ee
DemeeJ³ee ueeieleele. l³eeHewkeÀer SKeeoer Hee³ejer pejer leke&Àmebiele vemeueer lejer lees efme×eble Keesìe efkebÀJeemunotes.in
Page 53
53DeHegje He[lees. HeCe DeMeer leke&ÀefOe<ìerlelee meeefnl³eele DeHesef#ele vemeles. keÀejCe l³ee®ee nslet JesieUe
Demele es.
meeefnl³e ner SkeÀ keÀuee Deens Je keÀesCel³eener keÀues®ee nslet pemee meeQo³ee&lcekeÀ DeeefJeDemelees. lees meeefnl³e e®ee nslet Demelees. Meem$eer³e meeefnl³eele uesKekeÀ %eevee®ee MeesOe IesC³eele iegbleuee
peelees. ne %eevee®ee MeesOe p³ee Yeemeble %eevesMJejeb®³ee %eevesMJejer uesKeveeceOetve %eevee®ee Peje Jeenle jenlees. keÀejCe les meeefnl³e
peeCeerJeHetJe&keÀ, GHeosMeelcekeÀ Demeu³eecegUs efleLes % eeve osC³ee®es keÀe³e& meceesj ³esles. ceesjesHebleeb®es
Dee³ee&Yeejle GHeosMe keÀjC³ee®es®e keÀe³e& keÀjles. l³eeletve Jee®ekeÀebvee %eeveepe&ve nesC³eeme ceole nesles.
SKeeÐee keÀJeerves megboj keÀefJelee efueefnueer. leer keÀefJelee %eeve osC³eemeeþer l ³eeves efveefM®ele®e efueefnuesueer
vemeles.
meeefnl³eeletve peeCeJeCeejer mebJesoveelcekeÀ leeFlej keÀueebceOeerue mebJesoveel cekeÀlesHes#ee DeeCeKeer
JesieUer Demeles. Òel³eskeÀ keÀuesceOetve %eevee®ee efJeefomeCeeje Deevebo JesieUe Demelees. DeeHeu³ee Heb®eWefê³eeb®³ee me ene³³eeves JeemleJe peieele uesKekeÀeue ep e e s
DevegYeJe ³esle Demelees, peerJeve J³eJeneje®es pes DeeIeele l³ee®³ee ceveeJej Òeefleefyebefyele nesle Demeleele l³ee ves
ÒeeHle P eeuesues DeekeÀueve MeyoebceOetve lees J³ekeÌle keÀjle Demelees. cnCetve®e uesKekeÀ Dem ees,Meem$e%e Demees
efkebÀJee meJe&meeceev³e ceveg<³e Demees JeemleJe peiee®es %eeve keÀ©ve osC³ee®ee Heb®eWefê³eebHes#ee JesieUe ceeie&
l³ee®³eepeJeU vemelees. l³ee®³e e DeeOeejs®e DeeHeu³eeuee peiee®eer DeesUKe nesle Demeles. uesKekeÀeuee
nesCeejer ner DeesUKe ÒeecegK³eeves YeeJeefvekeÀ HeeleUerJej®eer Demeles. %eevee®³ee HeeleUerJej®eer vemeles. efle®ee
mebyebOe %eevee®³ee meeQo³e& mebJesovee peeie=le keÀjC³eemeeþer De melees. Jemeble $eÝletceO³es Pee[ebvee HeesHeìer
jbiee®eer HeeueJeer HegÀìles. ³esLeerue jbiee®eer peeCeerJe, %eeve Je ceeefnleer osC³eemeeþer Deens. HeCe ns efnjJesefnj Jes
ieej ieeueer®es ³ee jbiee®eer peeCeerJe DeMee ÒekeÀej®es %eeve osC³eemeeþer vemetve l³ee jbiemebJesoves®³ee DeeOeejs
ceveeleerue YeeJe peeie=le keÀjCeejs Demeles. l³eecegUs meeefnl³ee®es Òe³eespeve %eeve osC³eemeeþer Demeles. Demes
cnCeCes Oee[mee®es þjsue.
3.1.6veerleer
veerleer ns SkeÀ peerJeveJeeoer Òe³eespeve cnCetve l³ee®³eeke À[s Heenlee ³esF&ue. ³esLes SkeÀe cenÊJee®³ee
DeeefCe iegbleeiegbleer®³ee mecem³es®ee efJe®eej keÀjCes ³eesi³e nesF&ue. meeefnl³ee®ee ceeveJeer peerJeveeMeer keÀesCelee
mebyebOe ³eslees. ³eeJej veerleer®ee mebyebOe keÀe³e? ns ceeveCes Gef®ele þjsue. ’veerl eer ner cetuele: meeceeefpekeÀ
Ieìvee Deens.“ meceepee®³ee megJ³eJe efmLele OeejCesmeeþer efJeefOeefvemeceepeekeÀ[tve efvecee&Ce kesÀues peeleele. l³e ebvee meeceev³eHeCes efveleercet u³es Demes cnCeeJe³eeme njke Àle veener.
jece®ebê iee[ieerU ³eebveer ceeb[uesu³ee ³ee celee®ee HejeceMe& Iesleu³eeme veerleer®ee efJe®eej meceepee®³ee
megJ³eJeefmLele OeejCesmeeþer®es efve³ece yebOeves Demee efJe®eej keÀjCes meeefnefl³ekeÀ ¢<ìerves les ³eesi³e osKeerue
þjsue. Hejbleg veerleeruee SkeÀ JewefMJekeÀ ªHe ÒeeHle Peeu³eeves osMe keÀeueHejlJes leer yeoueles .Òel³eskeÀ osMeele
veerleer®es mJeªHe JesieUs Deens. veerleer®ee kesÀJeU meeceeefpekeÀ peerJeveeMeer mebyebOe vemetve veerleer ne efJeMJee®³ee
cegUeMeer Demeuesu³ee ®ewlev³ e MekeÌleer®ee DeeefJeDeelceJeeoer efJe®eejJeble Deensle. Oece&peerJeveeefMeJee³e veerleer efpeJeble jent MekeÀle veener, Demes ³eeb®es efveefM®ele
cele Deens.munotes.in
Page 54
54meeefnl³ee® ³ee Deiej keÀues®³ee ¢<ìe rves efJe®eej keÀjleevee DeeHeCeeme k esÀJeU meeceeefpekeÀ
efveleercet u³eeb®ee®e efJe®eej keÀjeJee ueeiesue. Jej veceto kesÀu³eeÒeceeCes Dee®eej ÒeOeeve, keÀce&keÀeb[elcekeÀ
veerleerefve³ece osMekeÀeueceeveeves yeoueleele. HeCe ³ee efve³eceeb®³ee cegUebMeer MeeÍJele DeMeer cetu³es Demeleele.
mel³e, Òesce, Deefnbmee, l³eeie nerefveleercet u³es Deensle. meeefnefl³ekeÀ meeefnl³eke=Àleer efueefnlees. l³ee®eJesUer l³ee
meeefnl³eke=Àleerle J³ekeÌle Peeuesu³ee YeeJeYeeJeveeb®³eeÜejs meeefnefl³ekeÀe®eer meeefnl³eke= Àleer veweflekeÀles®es [esme
vekeÀUle Heepele Demeles. keÀueeJebleeves meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DeesUKetve DeeHeu³ee keÀues®ee DeeefJekeÀje³euee nJee. meeefnl³e Jee®eve keÀjle Demeleevee Jee®ekeÀ l³eele jceceeCe nesle Demelees. keÀJeeR®³ee,
uesKek eÀe®³ee YetefcekesÀMeer lees mecejme Peeuesuee Demelees. ³ee YetefcekesÀJe©ve J³eeJeneefjkeÀ peerJeveele Hejle
³esleevee l³ee®es J³eeqkeÌlelJe mebHeVe Peeuesues Dee{Ules. l³ee®³ee YeeJevee GoeÊe yeveleele. l³eeuee DeJe Ce&veer³e
Demee Deevebo Peeuesuee Deme lees. ³ee Ieìvesuee GÎsMetve J³eJeneje®³ee HeeleUerJej DeeHeCe cee$e cnCelees keÀer,
meeefnl³e Jee®evee®es %eeve efceUles. Deevebo ÒeeHle neslees. veerleer®³ee yeeyeleerle Depetve SkeÀ efJe®eej Heg{s ³eslees.
megjsMe Oee³eieg[W®³ee celes ’veerleerlJee®es O e[s osCes ns meeefnl³ee®es keÀece veener. meeefnl³ee®³ee DevegYetleerletve
Jee®ekeÀeuee DeeHeesDeeHe®e keÀener veerleerle peeCeJeues Je meeefnl³eke=Àleer®ee SkeÀ keÀueeke=Àleer cnCetve lees l³ee
peeCeerJesletve efJe®eej keÀ ªueeieuee ,lej les GodyeesOeve m eeLe& Peeues Demes cnCelee ³esF&ue. Jee®ekeÀe®³ee
cevee®ee ÒeJeeme ³eeyeeyeleerle keÀmee neslees ns HeenCes cenÊJee®es De ens. meeefnl³eeletve veerleerleÊ JeekeÀ[s Je
veerleerle ÊJeekeÀ[tve Hegvne meeefnl³eeke=ÀleerkeÀ[s Demee ne oesve efyebotceOeerue ognsjer ÒeJeeme Deens.“ GHejeskeÌle
cele efJe®eeje leIesleu³eeme efueefnCeeje meeefnefl³ekeÀ DeeefCe Jee®eCeeje Jee®ekeÀ oesneW®³ee ¢ ef<ìkeÀesveeletve
veweflekeÀles®ee efJemegJ³eJeefmLele peieC³ee®eer MeeMJeleer osCeejs meeefnl³e veweflekeÀles®³ee peJeUHeeme peeCeejs meeefnl³e Demeles,
Demes cnCelee ³esF&ue .Demee veweflekeÀles®ee meJee¥ieerCe ¢<ìerves efJe®eej keÀjleevee Oeeefce&keÀ ,Jeieea³e DeeefCe
JewefMJe keÀ HeeleUerJej efle®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. Hejbleg DeeHeCeebme meeefnl³eeleerue veweflekeÀles®ee efJe®eej
keÀjeJe³ee®ee Demeu³eeme veweflekeÀlee oesvner HeeleUerJej Demeles Demes cnCeeJes ueeiesue. veerleer ns Òe³eespeve
uesKekeÀefve<þ Deens Deme s cnCeCes Oee[mee®es þjsue.
3.1.7yeebefOeuekeÀer
meeefnl³eefveefce&leer® ³ee Òeef¬eÀ³esle meeefnefl³ekeÀ meeefnl³eke=Àleer le³eej keÀjlees. ner meeefnl³eke=Àleer
efvecee&Ce Peeu³eeveblej Jee®ekeÀeves leer Jee®eueer Deiej ve Jee®eueer lejer uesKekeÀe®ee GÎsMe meeceeefpekeÀ
yeebefOeuekeÀer®ee Demelees. DeeHeCe p³ee meceepeele jenlees, yemelees, Gþlees, JeeJejlees, DeeHeCe l³ee
meceepee®es keÀenerlejer osCes ueeielees, l³ee meceepee®es DeeHeu³eeJej Deveble GHekeÀej Deensle. l³ee
meceepeecegUs DeeHeCe Ie[ue es l³ee meceepeeefJemenevegYetleer Demeles.
meeefnl³e uesKeveeceO³es meeefnl³ekeÀej DeeHeu³eeuee YeeJeuesu³ee DevegYe JeefJeMJee®ee efJemeeefnl³eele jsKeeìC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. DeeHeu³ee meceepeeleerue HejbHejsvegmeej ®eeuele Deeuesu³ee
efJeIeelekeÀ ®eeueerjerleer Demeesle Jee meceepe efJeIeelekeÀ DemebK³e efJekeÀjC³eemeeþer Je meceepe ³eesi³e l³ee efoMesuee ³esC³eemeeþer DeeefCe meceepe HeefjJele&ve nesC³e emeeþer pes uesKeve
kesÀues peeles les SkeÀe peyeeyeoejerves Je DeeHeCe meceepee®es keÀenerlejer osCes ueeielees cnCetve yeebefOeuekeÀer ceevetve
yejs®e meeefnefl³ekeÀ meeefnl³e uesKeve keÀjerle Demeleele. Yee. je. leebyes SkeÀe keÀefJelesle cnCeleele,munotes.in
Page 55
55peveHeUYej cnCeleer ue
ne³e ne³e
ceer Deelee jenerue keÀe³e& keÀe³e
keÀJeeruee keÀefJeles®³ee ceeO³eceeletve DeeHeCe ³ee meceepee®es keÀenerlejer osCes ueeielees ns oMe&Jee³e®es
Deens. ceeCetme ce=le Peeu³eeveblej l³ee®³ee ceeies l³ee®es keÀe³e& jenCes Dee JeM³ekeÀ Deens. lees l³ee meceepeeMeer
yeebOeerue jenCes Hemeble keÀjlees. meeefnl³eeceO³es 1945 veblej Go³eeuee Deeuesues DeveskeÀ meeefnl³eÒeJeen
p³eele ieebOeerJeeo, ceekeÌme&Jeeo, veJeje<ì^er³e, peve, m$eerJeeo, ûeeceerCe, oefuele, DeeefoJeemeer Deeoer Deensle
l³eeb®ee GÎsMe meceepeeleerue JeemleJeeJej DeeOeeefjle meeefnl³e uesKeve nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens ne Deens.
pes meeefnl³e ceveesjbpeveemeeþer efueefnuesues Demeles l³ee®ee meeceeefpekeÀ cetu³eebMeer keÀe[ercee$e
mebyebOe vemelees. l³eecegUs mee efnl³e uesKeve keÀjleevee 1960 veblej KeN³ee DeLee&ves yeebefOeuekeÀer®³ee
GÎsMeeves meeefnefl³ekeÀ uesKeve keÀ© ueeieuee, Demes cnCelee ³esF&ue. keÀJeer veeceosJe {meeU `mJeeleb$³e' ³ee
DeeHeu³ee keÀefJelesle cnCeleele,
`HebOeje Dee@iemì SkeÀ mebMe³eemH eo cenekeÀeJ³e Yeiees<þ
mJeeleb$³e kegÀþu³ee iee{Jeer®eb veeJe Deens
jecejep³ee®³ee efkeÀleJ³ee Iejele DeeHeCe -ne-leesle
GÃiece efJekeÀeme Gb®eer mebmkeÀej mebmke=Àleer
kebÀ®ee cetueYetle DeLe& mJeeleb$³ee®ee '2
mJeeleb$³e efceUtve SJe{er JeefJe®eejuee Deens. ns DeelceYeeve Deeues Deens. Hejbleg ns ÒeMve JeejbJeej efvecee&Ce nesleele. ns Kejs Demeues lejer
les ÒeMve DeeHeCe efJe®eejCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe efpeLes DeeHe Ce pevceuees, efleLeu³ee meceepeeMeer DeeHeCe
yeebOeerue DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Demes®e ÒeMve {meeUebveer efveiejieÆ DeMee ÒemLeeefHele meceepeJ³eJemLesuee
efJe®eejues Deensle. SkeÀe DeLee&ves ner l³eeb®eer meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer®e Deens. oefuel e, ûeeceerCe DeeefCe
ñeerJeeoer meeefnl³eeves ³ee yeebefOeuekeÀer letve®e ceeCemee®³ee meeefnefl³ekeÀeuee Kejer DeesUKe efceUJetve efoueer.
l³eebvee uesKeveemeeþer efJeefJeOe HeeleUîeebJej®es HegjmkeÀej efceUeues®e Hejbleg JeemleJee®ee HejeceMe& IesCeejs
meeefnl³e cnCetve ns meeefnl³e Òeefme×er HeeJeues ns osKeerue Kejs Deens. nepeerJeveefJepeerJeveele mecelee, mJeeleb$³e, v³ee³e DeeefCe yebOeglee ³eeb®ee HegjmkeÀej keÀjCeeN³ee DeeefCe l³ee Dee[ ³esCeeN³ee
meJe& J³eJemLesuee v ekeÀej osCeeje Deens. ne ¢ ef<ìkeÀesve J³ekeÌleerJ³ekeÌleeRleerue meewneo& peHeCeeje DeeefCe
J³eJemLee G×Jemle keÀjCeeje Deens. cnCetve®e oefuele meeefnl³eele meg[e®es ef®e$eCe HeÀejmes ÒeYeeJeerHeCes ³esle
veener. l³eeSsJepeer og:Ke Yeesiee ®es DeeefCe Jeso ves®es ef®e$eCe leerJe´ GlkeÀì ªHeele ³esles. ceeCemeeleu³ee
yeg×erÒeeceeC³eeJej oefuele meeefnl³e efJeMJeeme þsJeles. yeebefOeuekeÀer ³ee Heoe®ee oefuele meeefnl³ee®³ee meboYee&le
oesve He×leerves efJe®eej keÀjlee ³eslees. pees oe©Ce DevegYeJe uesKekeÀeve s Iesleuee l³ee®³ee ÒekeÀjCeele
DeefYe©®eer mebkesÀle, veweflekeÀ mebkeÀuHevee ³eeb® ee De[mej ³eslees. ne De[mej Peg iee©ve ÒeeceeefCekeÀHeCes
DevegYeJe J³ekeÌle keÀjC³ee®es Oee[me oeKeefJeCes Demee yeebefOeuekeÀer ³ee Heoe®ee DeLe& Deens. ³ee yeebefOeuekeÀ er®ee
mebyebOe DeeefJekeÀJeer kegÀmegceeûepeebveer yeebefOeuekeÀer SsJepeer meeefceuekeÀer Demee Meyo JeeHejuee Deens. yeebefOeuekeÀer
mJeerkeÀejCeejs les uesKekeÀ DeeefCe ve mJeerkeÀejCeejs les meeefnefl³ekeÀ DeMeer Jeie&Jeejer J³ebkeÀìsMe cee[iegUkeÀjmunotes.in
Page 56
56keÀjleele. Hejbleg yeebefOeuekeÀer®³ee le ÊJee®es cetU GiecemLeeve ceekeÌme&Jeeoele Deens. meeceeefpekeÀ Jele&veeMeer
yeebefOeuekeÀer HelkeÀjCes ner SkeÀ SsefleneefmekeÀ iejpe Deens. ogmeN³ee cene³eg×eveblej DeeH eu³ee osMeele
PeHeeìîeeves DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe Peeues. l³eeves Menjs DeeefCe Kes[er ³eeleerue Deblej peJeUpeJeU mebHeg<ìele
Deeues. Gueì pes DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ®eeuet Deens. l³eecegUs DeeefLe&keÀ efJeKes[îe eb®³ee peerJeeJej ®ebieUJeeoer mebmke=Àleer HeÀesHeÀeJeles Deens. ³ee ®ebieUJeeoer mebmke=Àleeruee HeefjJele&veeMeer
yeebefOeuekeÀer HejJe[Ceej veener. MeesûeeceerCe meeefnl³eeletve Dee efJecenelcee HegÀues ³eebveer efJeÐee ne HeefjJele&vee®ee DeeOeej Deens, ns peeCeues nesles. efJe%eeveefv e<þsves
ûeeceerCe peerJevee®es ª He yeoueCeej Deens. Mesleer DeeefCe MeslekeÀN³ee®ebs Je Meslecepegjeb®es Þece uegìtve
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe keÀjCeejer meceepeJ³eJemLee yeoueueer Heeefnpes. DeMeer YetefcekeÀe ûeeceerCe meeefnl³eeves
Iesleueer. HeefjJele&vee®eer veeboer meeefnefl³ekeÀeves GjeMeer yeeUietve uesKeve kesÀu³eeme ûeeceerCe uesKekeÀebvee
yeebefOeuekeÀer mJeerkeÀe©ve keÀ© efoues lej®e ¬eÀebleer nesF&ue. ns osKeerue lesJe{s®e Kejs Deens. FLes meJee&le
cenÊJee®eer yeeye cnCepes yeebefOeuekeÀer ns Òe³eespeve HetCe&le: uesKekeÀefve<þ Òe³eespeve Deens. Demes cnCelee
³esF&ue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) ueefuele meee fnl³ee®es Òe³eespeve mHe<ì keÀje.
3.1.8meceejesHe
meeefnl³ee®³ee Òe³eespevee®ee Oeeb[esUe Iesle Demelee ueewefkeÀkeÀ efceUefJeC³eemeeþer uesKekeÀ
meeefnl³eefveefce&leer keÀjleevee®ee meeefnl³eele ³esCeejer mel³elee He[leeUCeer keÀjC³eemeeþe rm e l ³ e ,% e e v e ,
veerleer, yeebefOeuekeÀer ³ee Òe³eespeveeb®ee efJe®eej JejerueÒeceeCes keÀjlee ³eslees. mel³e ,% e e v e ns Jee®ekeÀefve<þ
Òe³eespeve Deens. lej veerleer ns uesKekeÀefve<þ Òe³eespeve Deens. yeebefOeuekeÀer ns osKeerue uesKekeÀefve<þ Òe³eespeve
Deens.
3.1.9meboYe&
1) iee[ieerU ,jece®ebê meoeefMeJe :`keÀeJ³eMeem$eoerHe' eflemejs cegêCe peevesJeejer 1979, He=. 35
2) Oee³eieg[s, megjsMe : `meeefnl³e efJe®eej', mvesnJeOe&ve ÒekeÀeMeve, HegCes, le=leer³eeJe=Êeer -26 Dee@keÌìesyej,
2001, He=. 33.munotes.in
Page 57
573.10 mJeeO³ee³e
1) Òe³eespeve cnCepes keÀe³e les meefJemlej efuene.
2) meeefnl³ee®³ee Òe³eespeve efJe®eejeleerue %eeve DeeefCe veerleer ³ee mebkeÀuHevee GoenjCeemen efJeMeo keÀje.
3) Òe³eespeve efJe®eejele `yeebefOeuekeÀer' ®es mLeeve cenÊJeHetCe& ke Àmes Demes les meebiee.
4) meeefnl³ee®³ee Òe³eespeve efJe®eejeleerue ueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekesÀ®es efJeMues5) meeefnl³eeletve Òeefleefyebefyele nesCeeN³ee `mel³ee®es' mJeªHe vescekesÀ keÀmes Demeles les meesoenjCe ef uene.
munotes.in
Page 58
58IeìkeÀ 3.2
meeefnl³ee® esÒe³eespeve
IeìkeÀ j®evee :
3.2.1 ÒemleeJevee
3.2.2 GefÎ<ìîes
3.2.3meeefnl³e e®es Òe³eespeve cnCepes keÀe³e?
3.2.4ueewefkeÀkeÀleeJeeo / peerJeveJeeo
3.2.5mJee³eÊeleeJeeoer YetefcekeÀe
3.2.6cejeþerleerue mJee³eÊeleeJeeoer Òe³eespeveefJe®eej
3.2.7meeQo³e&efveefce&leer leerue keÀuesmeeþer keÀuee ner YetefcekeÀe
3.2.8meceejesHe
3.2.9meboYe&ûebLe
3.2.10mJeeO³ee³e
3.2.1ÒemleeJe vee ë
ceeieerue IeìkeÀele DeeHeCe meeefnl³e e®esÒe³eespeve cnCepes keÀe³e ³ee®ee efJemle=le Dee{eJee Iesleuee
Deens. ne Dee{eJee Iesle Demeleebvee uesKekeÀ keÀe efueefnlees nsner efJeMeo keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. mel³e,
%eeve, veerleer, yeebefOeuekeÀer ³ee Òe³eespeveeb®ee meeefnl³eefveefce&leer®³ee Debieeves efJe®eej keÀjerle Demeleebvee l³eeb®es
cenÊ Jener DeOeesjsefKele kesÀues Deens. Òemlegle ÒekeÀjCeele DeeHeCe Òe³eespeveefJe®eejeb®³ee DevegkeÀener cenÊJee®³ee mebkeÀuHeveeb®ee Oeeb[esUe IesCeej Deenesle. cejeþer YeeYeeefJe®eej DeeHeu³eeuee ³esLes keÀje³e®ee Deens.
`Òe³eespeve '³ee meb%esuee He³ee&³eer cnCetve `nslet', ` GefÎä ', `meeO³e' DeMee meb%ee JeeHeju ³ee
peeleele. ’keÀeJ³e efveefce &leer®³ee JesUer pees nslet meeefneql³ekeÀeves eEkeÀJee keÀJeerves ceveele Oejuesuee Demelees
l³eeuee®e meJe&meeOeejCeHeCes `Òe³eespeve 'Demes cnCeleele. “DeLee&le, `Òe³eespeve 'Je `keÀe³e&' Jee `HeefjCeece '
³eemeb%eeb®ee DeveskeÀoe SkeÀ$e GHe³eesie kesÀu ee peele Demeuee lejer l³ee oesneWceO³es SkeÀ Yeso Deens. lees
cnCepes Òe³eespeve ns keÀe³ee&®³ee leeefke&ÀkeÀ¢ä îeeDeeOeer Demeles DeeefCe keÀe³e& ns Òe³eespeve e®³ee veblej Demeles.
ceeveJee®³ee meJe&®e ÒeJe=Êeer (ke=Àleer) keÀener vee keÀener lejer Òe³ee speve [esȳeebmeceesj þsJetve kesÀu³ee peeleele.
meeefnl³e J³eJenejner ³eeuee DeHeJeeo veener. keÀejCe meeefnl³e J³eJeneje®³ee ÒeejbYeer DeeefCe Debefleceleë
ceeCetme®e Demelees. DeMee ³ee Òe³eespeve e®ee efJe®eej DeeHeu³eeuee uesKekeÀe®³ee DeeefCe Jee®ekeÀ e®³ee Debieeves
keÀjlee ³eslees. ³ee efJe
Page 59
59keÀjlees DeeefCe Jee®ekeÀ Jee DeemJeeokeÀ ³ee mee efnl³ee®ee DeemJeeo keÀe Ieslees? cnCepes uesKekeÀiele Òe³eespeve
DeeefCe Jee®ekeÀiele Òe³eespeve ³eener mJeªHeele Òe³eespeveefJe®eej keÀjeJee ueeielees. “
Òe³eespeveeyeodoue DeveskeÀ Ò eMve efvecee&Ce nesle Demeleele. SKeeo îeeJemlet®es SkeÀ®e SkeÀ Òe³eespeve
Demeles keÀer efle®eer SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ Òe³eespeves Demele ele?Jemlet®es SkeÀ ÒecegKe Òe³eespeve Je Dev³e og³³ece
Òe³eespeve sDemes Demeles keÀe? Jemlet®es Òe³eespeve meboYee&ÒeceeCes, keÀeUeÒeceeCes yeoueles keÀer yeouele veener ?
Fl³eeoer meeefnl³ee®³ee Òe³eespeve emeboYee&lener Demes keÀener ÒeMve GHeefmLele nesle Demeleele. meeefnl³ee®es
Òe³eespeve SkeÀ®e SkeÀ DemeeJes Demes DeeHeu³eeuee Jeeìle Demeues lejer meeefnl³e p³ee ceeCemeebveer efvecee&Ce
kesÀuesues Demeles l³eeb®³ee Òel³e#e peerJeve peiele Demeleebvee JesieJesieȳee YetefcekeÀe DeeefCe peerJeve ¢ef<ìkeÀesve
Demeleele. ³ee YetefcekeÀe®e l³eeb®³ee uesKevee® ³eeÒe³eespeve þjle Demeleele. l³eecegUs meeefnl³ee®eer JesieJesieUer
Òe³eespeve sm e e b e f i e l e u e e rp e e l e e l e .
3.2. 2GÎsMe
1) meeefnl³eeleerue Òe³eespeve efJe®eejeleerue peerJeveJeeoer YetefcekeÀe mecepe eJetve IesCes.
2) Òe³eespeve efJe®eejeleerue mJee³eÊeleeJeeoer mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
3) meeQo³ee&efve efce&leerleerue keÀuesmeeþer keÀuee ner YetefcekeÀe mecepeeJetve IesCes.
3.2.3meeefnl³ee®es Òe³eespeve cnCepes keÀe³e?
keÀueeefveefce&leer ,keÀueeJe keÀueevegYeJe ³eeb®³ee mJeªHee®ee MeesOe Iesleevee pes JesieJesieUs efJe®eej Jee
Jeeo efvecee&Ce nesleele. ³ee meJee&ceO³es SkeÀ meceeve Debleëmeg$e efomeles. nsDeble:met$ekeÀues®es mJeªHe,
Òe³eespeve Jee keÀe³e& ³eeb®³eeMeer Òel³e#eHeCes Jee De Òel³e#eHeCes efveieef[le Demeles. keÀues®es mJeeleb$³e , keÀues®eer
yeebefOeuekeÀer Jee keÀues®eer HeÀueÞegleer Demee keÀesCeleener ÒeMve Demeuee lejerner ³ee meJe& ÒekeÀej®³ee keÀues®ee,
keÀueeke=Àleer®ee nsleg keÀesCelee Demelees. ne ÒeMve Devegm³etle Demele es.GoenjCeeLe&, keÀuee HetCe&HeCes mJeleb$e
Demeles, DeMeer YetefcekeÀe Iesleueer lej keÀues®es Òe³eespeve meeQo³e&efveefce&leer keÀjCes, meeQo³e&mebJeOe&ve keÀjCes ns®e
Deens, Demes cnCeeJes ueeieles.
keÀues®ee/meeefnl³ee®ee nslet Jee Òe³eespeve Demes cnCeleevee DeeHeu³eeuee vescekesÀ keÀe³e DeefYeÒesle
Demeles? keÀueeJeblee®es efveefce&leerÒe³eespeve , jefmekeÀeb®es keÀueevegYeJee®es Òe³eespeve Je keÀueeke=Àleer®es Òe³eespeve
³eebleerue vescekesÀ keÀesCeles Òe³eespeve DeeHeu³eeue e DeefYeÒesle Demeles ?keÀues®es Òe³eespeve cnCeleevee DeeHeu³eeuee
keÀueeke=Àleer®es Òe³eespeve DeefYeÒesle Deens. efle®³ee yeensj peeTve DeeHeu³eeuee keÀues®³ee, meeefnl³ee®³ee
Òe³eespeve -keÀe³ee&®ee efJe®eej keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee veener.
keÀues®³ee eEkeÀJee meeefnl³ee ®³eeÒ e ³ e e s p e v e eyeeyele oesve J³eeHekeÀ ¢efäekeÀesCe ,mew×eefvlekeÀ YetefcekeÀe
HeeneJe³eeme efceUleele. ³ee YetefcekeÀe ueewefkeÀkeÀleeJeeo Jee peerJeveJeeo DeeefCe mJee³eÊeleeJeeo Jee keÀueeJeeo
Jee DeueewefkeÀkeÀleeJeeo cnCetve DeesUKeu³ee peeleele. Dee Heu³ee SketÀCe peerJeveeceO³es, DevegYeJeebceO³es
meeQo³ee&®es /keÀues®es, He³ee&³eeves meeQo³ee& vegYeJee ®es/keÀueevegYeJee®es Òe³eespeve keÀe³e, mLeeve keÀe³e, cnCepes®e
neDevegYeJe DeeHeCe keÀe Ieslees ne ÒeMve ueewefkeÀkeÀleeJeeo Je mJee³eÊeleeJeeo ³ee oesve J³etneb®³ee keWÀêmLeeveer
Deens. Jesieȳee ÒekeÀejs meebiee³e®es lej meceûe ceeveJeer peerJeveele keÀues®es Òe³eespeve keÀe³e ³ee keWÀêJeleeamunotes.in
Page 60
60ÒeMveeJej p³ee oesve HejmHejefJejesOeer YetefcekeÀe Iesleu³ee peeleele. l³eeletve®e ns oesve mebkeÀuHeve eJ³etn efvecee&Ce
Peeues Deensle. ³ee oesvner mebkeÀuHeveeJ³etneb®es mJeªHe keÀe³e Deens, les DeeHeCe ¬eÀceMeë mecepeeJetve IesT³ee.
HeeM®ee ʳeHejbHej sleceeveJeer peerJevee®eer leerve ÒecegKe Debies ceeveueer peeleele. %eeve, veerleer Je
meeQo³e& ner leerleerve Debies nesle. [veerleer Je J³eJenej ³ee oesvneR®ee efveoxMe J³eJenejelcekeÀlesle
(practical )kesÀuee peelees. ³eeKesjerpe DeeeqlcekeÀ mJeªHee®es vemeuesues kesÀJeU Fbefê³eeb®³ee HeeleUerJejerue
DevegYeJener ceeveJeer peerJeveele Demeleele. ³eeue e mebJesoveemegKe Demes cnCelee ³esF&ue. ]ceeveJeer peerJevee®³ee
³ee eflevner Debieeb®ee, #es$eeb®ee SkeÀceskeÀebMeer mebbyebOe Deens keÀe, Demeu³eeme lees keÀesCel³ee ÒekeÀej®ee mebyebOe
Deens, Demee ÒeMve efvecee&Ce neslees. ³eebHewkeÀer keÀesCelesner #es$e mJee³eÊe Deens Demes cnCee³e®es Demeues lej
ogmeN³ee oesve #es$eebMeer l³ee®ee mebbyebOe veener. l³ee #es$ee bleerue mebkeÀuHevee ³ee efJeefMeä #es$eele DeÒemlegle
Deensle, DeMeer YetefcekeÀe I³eeJeer ueeieles. cnCepes®e meeQo³ee&®es #es$e mJee³eÊe Dee ns, DeMeer YetefcekeÀe I³ee³e®eer
Demesue lej DeLee&le %eevee®³ee veerleer®³ee #es$eebleerue mebkeÀuHevee cetu³eb ³ee #es$eele DeÒemlegle Deensle, DeMeer
YetefcekeÀe I ³eeJeer ueeieles. ns®e %eeve DeeefCe veerleer ³ee #es$eeb®eer mJee³eÊelee ÒemLeeefHele ke Àjleevee keÀjeJes
ueeieles.
3.2.4 ueewefkeÀkeÀleeJeeo / peerJeveJeeo ë
DeeHeu³eemeceesjerue ÒeMve meeefnl ³ee®es Òe³eespeve keÀe³e Deens ?keÀe³e DemeeJes ?ne Deens.
ueewefkeÀkeÀleeJeeo erYetefcekeÀe IesCeejs Demes ceeveleele keÀer %eeve, veerleer ³ee pee rJevee®³ee meeQo³ee&Kesjerpe Dev³e
#es$eebleerue cetu³emebkeÀuHevee keÀues®³ee ,meeQo ³ee&®³ee #es$eele Òemlegle Deensle. kesÀJeU meeQo³e& efveefce&leer keÀjCes
ne keÀues®ee nslet vemetve peerJevemebJeOe&ve keÀjCes nsner efle®es SkeÀ ÒecegKe Òe³eespeve Deen s. l³eecegUs®e keÀuee
mJee³eÊelee Demeles leer ce³ee&efole Demeles. keÀueeke=Àleer®eer pe[CeIe[Ce, efle®eer yeebOeCeer keÀuee #es$eeleerue
efve³eceebyejesyejerves®e %eeveelcekeÀ, veweflekeÀ cnCepes DeeMe³eelcekeÀ efve³eceebveer, leÊJeebveerner nesle Demele s.
meeefnl³eemeejK³ee DeeMe³e ³egkeÌle keÀues®³ee meboYee&le ns efJeMesDeueewefkeÀkeÀ mJeªHee®ee®e Demelees Demes veener. efJeMeskeÀueevegYeJe DeeefCe peerJeveevegYeJe ³eeble iegCeelcekeÀ Yeso vemetve lees mebK³eelcekeÀ mJeªHee®ee Yeso Deens.
cnCepes®e keÀueevegYeJe ne DeefOekeÀ leerJe´, DeefOekeÀ GlkeÀì, DeefOekeÀ mebIeefìle mJeªHee®ee DevegYeJe
Demelees. meeefnl³e ns kesÀJeU meeQo³e& efveefce&leer keÀj le veener, les kesÀJeU efJeefMeä ÒekeÀej®ee Deevebo osle veener
lejles peerJevemebJeOe&vener keÀjles, Demes cnCeleevee ueewefkeÀkeÀleeJeeo îeebveevescekesÀ keÀe³e DeefYeÒesle Demeles?
heejbHeeefjkeÀ Òe³eespeve efJe®eejele meeefnl³e `yeesOe'osles Demes ce eveues Deens. ` yeesOe' ³ee HeejbHeefjkeÀ meb%esle
%eeve Je veerleer ³ee oesneW®ee meceeJesMe keÀjlee ³eslees. `yeesOe' ³eemeb%escegUs DeeHeCe yeesOeJeeoer (didactic )
YetefcekeÀe Ieslees Deenesle, Demes DeveskeÀ meceer#ekeÀebvee Jeeìles. l³eecegUs DeeHeCe meeefnl³e ns SkeÀ veJeer ¢äer
osles, Demes cnCet ³ee. ner ¢<ìer %eeveelcekeÀ Demesue eEkeÀJee veweflekeÀ Demesue.
%eeve osCes ns meeefnl³ee®es SkeÀ Òe³eespeve Deens. ner YetefcekeÀe DeveskeÀ meeefnl³eceerceebmekeÀebveer
Iesleueer Deens. meeefn l³eke=Àleerc egUs%eeve efceUles Demes cnCeleebvee efle®³eecegUs ceeefnleer ueeYeles. Jee®ekeÀ
yengÞegle neslees. l³eeue J³eJenej%eeve ueeYeles. DeejMeeleerue Òeefle eEbyeyeeÒeceeCes l³eeuee meceepee®es %eeve
ueeYeles. peerJevee®ee HegveëÒel³e³e ³eslees. Demee ce³ee&efo le DeLe& DeveskeÀebvee DeefYeÒesle Demelees. Hejbleg DeveskeÀ
meceer#ekeÀebveer met#ce mJeªHeelener ³ee YetefcekesÀ®eer ceeb[Ceer kesÀueer Deens. meeefnl³eeves %eeve o îeeJes.cnCepes®e
mel³ee®es, JeemleJe e®es, peerJevee®es oMe&ve Ie[JeeJes Demes ³ee Yetefc ekesÀle meebefieleues peeles. meeefnl³e %eeve oslesmunotes.in
Page 61
61³ee®ee meJe&meeOeejCe keÀesCelee DeLe& DeeHeu³eeuee DeefYeÒesle Demelees? meeefnl³e ns DeeHeu³eeuee ceeveJeer
cevee®es, mJeYeeJee®es , DeveskeÀ efJeOe ceeveJeer mebyebOeeb®es , ceeveJeer meceepee®es , mebmke= Àleer®es Demes DeveskeÀ Je
efJeefJeOe mlejebJejerue peerJevee®es oMe&ve Ie[Jeles. efJeefMeä mLeuekeÀeueeleerue ceeCemeeb®es peerJeve, l³eeb®³ee
peieC³ee®eer ue³e, l³eeb®³ee F®íe -DeekeÀeb#ee , Je=efÊe -ÒeJe==efÊe, Oe[He[ ³eeb®ee Òel³e³e osles. meeefnl³eecegUs
DeeHeu³eeuee ceeveJeer peerJevee®³ee DeebleefjkeÀ Je yee¿e JeemleJee®eer ,m e c e û e peerJevee®eer Òeef®eleer ³esles.
peerJeveeleerue efJeefMeälee Je meeJe&ef$ekeÀlee ³ee oesvnes b®ee Òel³e³e efceUlees. meeefnl³e SketÀCe®e ceeveJeer
peerJeveeJej ÒekeÀeMe ìekeÀ les. l³eecegUs DeeHeu³eeuee peerJeveeleerue cenÊJeHetCe&, cetueYetle ÒeMveeb®eer peeCe ³esles.
veJeer cece&¢äer ueeYeles. DeeHeu³ee DevegYeJee®³ee keÀ#ee efJemleejleele . DevegYeJe mece=× neslees. DeeHeu³eeuee
SkeÀ JesieUer peerJeve¢äer ueeYeles. meeefnl³ee ®eeDemee Òel³e³e ³esCes cnCepes®e l³eeletve efJeefMeä ÒekeÀej®es
%eeve ueeYeCes nes³e. Demes %eeve osCes ns l³ee®es Òe³eespeve -keÀe³e& Deens. DeeefCe ns %eeve efkeÀleer J³eeHekeÀ Je
met#ce mJeªHee®es Demeles, ³eeJej meeefnl³ee®es cetu³ener DeJeuebyetve De ens.
meeefnl³eletve pes efJeefJeOe mJeªHee®es %eeve efceUles. les mejUHeCes ceeefnleer®³ee mJeªHeele efceUle
Demeles. meeefnl³eke=Àleerle J³ekeÌle nesCeeN³ee peerJeveevegYeJeeble peerJeveÒemebieele, peerJevejerleerle les Demeles.
cnCepes ns cetle& mJeªHee leerue %eeve Demeles. efJeefJeOe meeefnl³eÒekeÀejebletve les Jesie Uîee mJeªHee bletve J³ekeÌle
nesle Demeles. keÀener meeefnl³e ke=Àleer letve les JeemleJeJeeoer He×leerves, lej keÀeneRceOetve les ÒeleerkeÀelcekeÀ
He×leerves k³ekeÌle nesle Demeles. DeLee&le, meJe&®e ÒekeÀejebleerue meeefnl³e ke=ÀleerkeÀ[tve %eevee®eer mejmekeÀì
DeHes#ee yeeUielee ³esle veener.
meeefnl³e p³eeÒekeÀeje®es %eeve ossles DeeefCe l³eeJej meeefnl³ee®es cetu³e DeJeuebyetve Demeles, DeMeer
YetefcekeÀe IesCes cnCepes meeefnl³e Je mel³e ³eeb®³eele efJeefMeä ÒekeÀej®ee mebyebOe Demelees, ns ceev³e keÀjCes
nes³e.
meeefnl³e evesveerleeryeesOe keÀjeJee. les DeeveboeodJeejs , ceveejbpeveeodJeejs veerefleyeesOe keÀjles. les l³ee®es
Òe³eespeve -keÀe³e& Deens. ner YetefcekeÀe keÀeUeHeemetve ®eeuel eD e e u e s u e e re f o m e l e s . ner yeesOeJeeoer eEkeÀJee Òel³e#e
veweflekeÀJeeoer YetefcekeÀe Deens. ogmejer YetefcekeÀe Demes ceeveles keÀer meeefnl³e meeQo³e&efveefce&leer keÀjleevee
Jee®ekeÀebJej p³ee ÒekeÀej®ee mebmkeÀej keÀjles. lees DeÒel³e#eHeCes veweflekeÀ lesuee HeesDeÒel³e#e veerefleJeeoer YetefcekeÀe cnCelee ³esF&ue. meeefnl³ee®ee veweflekeÀ mebmkeÀej ne JesieJesieȳee ÒekeÀejs nesle
Demelees DeeefCe lees otjieeceer , meJee¥ieerCe mJeªHee®ee Demelees. uesKekeÀe®ee veweflekeÀ ¢efäkeÀe sCe ne
meeefnl³eke=Àleer®³ee efJeefJeOe IeìkeÀebletve Òel³e#e eÒel³e#eHeCes J³ekeÌle nesle Demelees. meeefnl³eke=Àleer®es ªHener
³ee veweflekeÀ ¢efäkeÀesCe ebves efve³ele nesles. meceepeeleerue HeejbHeefjkeÀ veereflecetu³eeb®eer, veweflekeÀ ¢ef<ìkeÀesCeeb®ee r
cees[lees[, HesÀjceeb[Ceer ®eebieuee uesKekeÀ keÀjle Demelees. ³eeceOetve Jee®ekeÀeuee lees SkeÀ veJeer veweflekeÀ ¢äer
osle Demelees. DeeHeu³ee veweflekeÀ keÀuHeveeb®ee HesÀjefJe®eej keÀje³euee ueeJele Demelees. DeMee ÒekeÀej ®eer #ecelee
p³ee uesKeveece O³es Demeles, les uesKeve cetu³e¢äîee DeefOekeÀ mekeÀme Deens, Demes DeeHeCe cnCele Demelees.
meejebMe, uesKekeÀe®eer veweflekeÀlee, l³ee®eer cetu³e¢<ìer ne meeefnl³eke=Àleer®es cetu³e efveef½ele keÀjCeeje SkeÀ
cenÊJee®ee efvekeÀ DeJee&®eerve cejeþer meeefnl³eefJe®eejele pees Òe³eespeve efJe®eej ceeb[uee iesuee l³eele efJeefMeä
jepekeÀer³e ,meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleercegUs ueewefkeÀkeÀleeJeeoer J³etn ÒeyeU DemeCes mJeeYeeefJekeÀ nesles.
SkeÀesefCeme eJ³eeMelekeÀe®³ee GÊejeOee&le `yeesOe' Je `ceveesjbpeve 'ner meeefnl³eÒe³eespe vesþUkeÀHeCes efometve
³esleele. ³ee ÒeejbYeer®³ee ìHH³eeJej `yeesOe' ³ee®ee DeLe& meeceev³eleë mejU veerleerHeosMe, GodyeesOeve ,c e e e f n l e e r
Demee Deens. `yeesOe' cnCepes keÀeneR ®³ee ¢äerves meveeleve veerefleleÊJeeb®ee ,DeeO³eeeqlcekeÀ mJeªHee ®eemunotes.in
Page 62
62yeesOe Deen ss lej keÀener®³ee ¢äerves leesveJ³ee cetu³eeb®ee yeesOe Deens .c n C e p e s ® em e v e e l e v e e r , megOeejkeÀ,
jeä^Jeeoer ³ee meJee¥vee DeefYeÒesle Demeuesuee `yeesOe' ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& JesieJesieUe Deens. l³eecegUs®e
meeefnl³eeves ueeskeÀefMe#eCe keÀjeJes ,ueeskeÀceleeme JeUCe ueeJeeJes. ueeskeÀpeeie=leer keÀjeJeer, mJeosMe efveleer
Jee{JeeJeer DeMee DeHes#ee ³ee keÀeUele J³ekeÌle kesÀu³ee iesu³ee Deensle. `ceveesjbpeve' Jee `Deevebo' ³ee meb%eeb®ee
DeLe&ner jbpekeÀlesuee, jes®ekeÀlesuee, megKeJeeoeuee HetjkeÀ Demee ce³ee&efole Deens .cejeþerle mebmke=Àle Je
HeeM®eeÊ ³e meeefnl³eMeem$eeb®ee DeY³eeme ne pemepemee DeefOekeÀeefOekeÀ nesle iesuee. lemelemee
Òe³eespe veefJe®eej met#ce Je efJekeÀefmele Peeuesuee efometve ³eslees.
³eeYetefcekesÀ®eer®e keÀenerMeer efJekeÀefmele ªHes DeeHeu³eeuee keÀener meceer#ekeÀebceO³es HeeneJe³eeme
efceUleele. n. vee. DeeHeìs ns l³eebleerue SkeÀ meceer#ekeÀ nesle. l³eebveer `efJeoiOe Jee*dce³ee '®es efMe#eCe Je
Deevebo Demes ef ÜefJeOe nslet meebe fieleues Deensle. l³eeb®³ee celes meeefnl³e ns Jee®ekeÀeuee meodmeodefJeJeskeÀyeg×er
peeie=le þsJetve mevceeiee&uee vesles. l³ee®³ee efJeefJeOe ceveesJe=Êeer®ee efJekeÀeme keÀªve l³eeuee Meg× Deevebo osles.
meeefnl³ee®³ee ³ee Òel³e#e nsletyejesyejerves®e l³eebveer l³ee®ee SkeÀ DeÒel³e#e nsletner meebefieleuee Deens. l³eeb®³ee
celes meeefnl³e ns mel³eoMe&ve Ie[Jeles. cee$e ns mel³ee®es oMe&ve les me l³eeYeemee Je=le Ie[Jele Demeles.
mel³eoMe&ve cnCele Demeleevee l³eebvee mebmeeje®es ef®e$e, mebmeejeleerue cec ex ³eeb®es oMe&ve DeefYeÒesle Deens.
efJe. keÀe. jepeJee[s, [e@. kesÀlekeÀj ³eebmeejK³ee meceer#ekeÀebveers meeefnl ³eÒe³eespeve ele keÀener
efJeefMe<ì ieesäerJej Yej efouee Deens. jepeJee[ îeebveermeeefnl³e ns efvenx legkeÀ vemeles, DeMeer YetefcekeÀe Iesle ueer
Deens. l³eeb®³ee celes uesKekeÀeves keÀeobyeN³eeb Üejsmeceepee®³ee DeeMee -DeekeÀeb#ee -YeeJevee J³ekeÌle keÀjeJ³eele.
meceepee®es iegCeoeskeÀuHeveeb®ee Òemeej keÀjC³e eme keÀeobyejermeejKes ogmejs me eshes meeOeve veener. [e@. kesÀlekeÀjebveerner jeä^es Veleer,
meceepees ×ej,GoeÊe iegCeeb®eer peesHeemevee keÀjCes ner meeefnl³ee®eer Òe³eespeves ceeveueer Deensle.
ieebOeerJeeoer Je ceekeÌme&Jeeoer meceer#ekeÀebveer DeeHeCe mJeerkeÀejuesu³ee efJe®eejÒeCeeueervegmeej
meeefnl³ee®eer Òe³eespeves meebefieleueer Deensle. o. Jee. keÀeuesuekeÀj , Dee®ee³e& peeJe[skeÀj, meeves iegªpeer
ÒeYetleerieebOeerJeeoîeebveer meeefnl³eeves GoeÊelee, meJe&cebieue keÀu³eeCee®eer YeeJevee ³eeb®ee HegjmkeÀej keÀjeJee.
peerJeve mece=×, J³eeHekeÀ Je iebYeerj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee. peerJeveMeg×er, DeelceesVeleer keÀjeJeer,
Heg©l³eeie , mesJee Fl³eeoerMeer mebyebefOele O³es³eJeeo efvecee&Ce keÀjeJee, DeMee DeHes#ee yeeUieu³ee Deensle. ueeuepeer
HeW[mes, Yee. efJe. JejsjkeÀj, Deveble keÀeCeskeÀj ÒeYetleer ceekeÌme&Je eoîeebveer meeefnl³ee®eer meeceeefpekeÀ
GHe³egkeÌlelee cenÊJee®eer ceeveueer Deens. l³eeb®³ee celes meeefnl³eeves Òeiele erHej,Hegjesieeceer, ¬eÀebefleÒeJeCe
DemeeJes. ÞecepeerJeer®³ee efJekeÀemeeuee neleYeej ueeJeeJee .l ³ e e b ® ³ e e v³ee³e -nkeÌkeÀemeeþer ue{e oîeeJee.
ÞeefcekeÀeb®³ee peerJevee®eer, l³eeb®³ee mebIeÒe³eespeve emebyebOeer ceeb[uesu³ee ³ee YetefcekeÀe keÀceer -DeefOekeÀ HeÀjkeÀeves Òel³e#e veerle erJeeoer Je mLetue
peveelcekeÀ leeJeeoer YetefcekesÀMeer veeles meebieCeeN³ee Deensle. Hejbleg mJeeleb$³eHetJe& keÀeU ele keÀener meceer#ekeÀebveer
DeÒel³e#e veweflekeÀlee Jeeoer Je met#ce %eeveelcekeÀ leeJeeoer YetefcekeÀe b®eerner ceeb[Ceer kesÀuesueer Deens. Jee. ce.
peesMeer Je efJe. me. Keeb[skeÀj ns DeMee meceer#ekeÀebHewkeÀer nesle. l³eebveer `keÀuesmeeþer keÀuee 'nsÒe³eespeve
meeceev³eleë ceev³e kesÀueb Demeues lejer Òel³e#eele meeefnl³ee®³ee veweflekeÀ Je %eeveelcekeÀ Òe³eespeveebJejner Yej
efouee Deens. `keÀejCeevee bDeveskeÀlee 'ns l³eeb®³ee SketÀCe YetefcekesÀ®es ceO³eJeleea met$e Deens. l³eeb®³ee celes
mel³e, Me erJe Je meeQo³e& ns Dev³eesv ³emeeHes#e, Dev³eesv ³eeÞe³eer Je Dev³eesv³ emebmkeÀejkeÀ Deensle. DeelceesVeleer,
meceepeesVeleer ns meeefnl³ee®es keÀe³e& Deens. meeefnl³eecegUs DevegYeJe mece=× neslee. peerJeveefJeueeYeles. keÀueevebo ne meeef ÊJekeÀ DemeeJee Demee Deeûenner l³eebveer Oejuee Deens. l³eeb®³ee celes keÀuee nsmunotes.in
Page 63
63G®®elece peerJevee®es SkeÀ Debie Deens. efJe. me. Keeb[skeÀj ³eebveerner DeMee®e ÒekeÀej®eer YetefcekeÀe Iesleueer
Deens. l³eeb®³ee celes meeQo³e& ns mel³ece³e Demeles DeeefC el³eecegUs l³ee®ee J³eeHekeÀ veerleerMeer efJejesOe Demele
veener. meeefnl³eJee®eveecegUs Jee®ekeÀ vekeÀUleHeCes ®e mel³e, v³ee³e Je meeQo³e& ³eeb®³ee yeepet®ee neslees.
kegÀmegceeJeleer osMeHeeb[s ³eebveerner DeveskeÀ efvekeÀefMeJe Je meeQo³e& n er peerJevee®eer ef$eiegCeelcekeÀ DebiesDeensle. leer peerJevemeeHes#e Deensle. meeefnl³eevegYeJe ne
ceeveJeer DevegYetleer®e sef#eeflepe efJemleejlees, ceveg<³elJee®³ee ieeY³eeuee DeeJeenve keÀjlees. meeefn l³e ns
jefmekeÀe®³ee DebleëkeÀjCeeJej mebmkeÀej keÀªve l³ee®³ee DevegYeJee®eer HeeleUer Gb®eeJeles. meeefnl³ee®³ee
Òe³eespeve -keÀe³ee&efJeDeens.
je. Yee. HeeìCekeÀj ns DeueerkeÀ[®³ee ueewefkeÀkeÀleeJeeoer meceer#ekeÀebHewkeÀer SkeÀ cenÊJeHetCe&
meceer#ekeÀ nesle. `keÀuee 'nermebkeÀuHevee ef ÜOe´gJeelcekeÀ Demeles ne efme×evle ceeb[tve meeefnl³e ner keÀ uee
ueewefkeÀkeÀles®³ee Oe´gJeekeÀ[s DeefOekeÀ PegkeÀue sueer Demeles. Demes ÒeefleHeeove l³eebveer kesÀues Deens. l³eebveer
cejeþerle ÒeLece®e DeveskeÀ efvekeÀcelesmeeefnl³eemee jK³ee keÀuesceO³es keÀueeke=Àleer®eer Ie[Ce kesÀJe UmeeQo³ee&lcekeÀ ®eveJns lej %eeveelcekeÀ Je
veweflekeÀ leÊJee vegmeejner nesle Demeu³eecegUs DeemJeeokeÀele mJeeYeeefJekeÀHeCes %eeveelcekeÀ Je J³eJenejelcekeÀ /
veweflekeÀ YetefcekeÀe peeie=le nesleele. meeefnl³e Òel³e#eHeCes Jee DeÒel³e#eHeCes vewefleke Àlesj /HeefjHeesÒekeÀejs keÀjles. lemes®e les keÀesCel³ee ÒekeÀejs %eeve osles, ns l³eebveer oeKeJeues Deens. DeLee&le, l³eeb®eer YetefcekeÀe
ner meeOeveJeeoer vemetve leer meeefnl³eeuee meeO³e ceeveCeejer Deens. l³eeb®³ee celes meeefnl³e ns mec e=×
peerJevee®es meeOeve veJns, lej les mJeleë®e cetu³e³egkeÌle meeO³e Deens.
ueewefkeÀkeÀle eJeeoîeeb®³ee celes keÀues®e s,m e e e f n l ³ e e ® e s #es$e HetCe&HeCes mJee³eÊe veener. %eeve, veerle er³ee
#es$ee bleerue cetu³emebkeÀuHevee meeefnl³ee®³ee #es$eele Òemleg leþjleele, DeeefCe meeefnl³ee®es cetu³e ³ee
meeQo³exlej cetu³emebkeÀuHevee bveerner efveeqM®ele nesle Demeles.
3.2.5 mJee³eÊeleeJeeoer YetefcekeÀe ë
mJee³eÊelee Jeeoîeeb®³ee celes %eeve, veerleer, mebJesovee megKe ³ee peerJevee®³ee Flej Debieebmeeþer
meeQo³e&, keÀuee meeOeve cnCetve JeeHejues peeT MekesÀue, lemes les peelesner; Hejbleg meeQo³e e&®³ee meboYee&le les
cenÊJee®es veener. keÀesCelesner meebmke=ÀeflekeÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ, J³eeJeneefjkeÀ GefÎä meeO³e
keÀjCes ns keÀues®es Òe³eespevekeÀe³e& vemeles. keÀuee ner J³eJenejesHe³eesieer ieesä veJns eEkeÀJee leer ceveesjbpevee®esner
meeOeve veJns. ³ee Flej GefÎä ebkeÀefjlee, cnCepes meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e eEkeÀJee cevees jbpeve ³eebkeÀefjlee,
keÀuee jeyeefJeueer iesueer l ejer efle® eskeÀuee cnCetve Demeuesues cetu³e ¿eeJej DeJeuebyetve veener. meeQo³e&, keÀuee
ner mJe³ebYet, mJee³eÊe, meeO³eelcekeÀ cetu³es Deensle. leer HejeÞe³eer cetu³es veenerle. meeQo³e&efveefce&leer keÀjCes,
jefmekeÀeuee DeueewefkeÀkeÀ Demee Deevebo osCes, ns®e keÀues®es SkeÀcesJe Òe³eespeve Deens. keÀuee ner %eeveelcekeÀ ,
veweflekeÀ Òe³eespeve ebHeemetve cegkeÌle Demeu³eecegUs®e leermJeleb$e þjles. cejeþerceO³es ner YetefcekeÀe keÀuesmeeþer
keÀuee cnCetve DeesUKeueer peeles.munotes.in
Page 64
64Yeejleer³e HejbHejs®³ee meboYee&le yeesuee³e®es lej mebmke=Àle HejbHejsle DeueewefkeÀkeÀleeJeeo /
mJee³eÊelee Jeeo þeMeerJeHeCes DeefmlelJeele Deens. Hejbleg l³ee®eyejesyejerves ueewefkeÀkeÀleeJeeo er mebkeÀuHeveeJ³etnner
DeefmleÊJeele Demeuesuee efomelees. ceO³e³egieerve cejeþer meeefnl³eHej bHejsle ueewefkeÀkeÀleeJeeo e®³ee leguevesves
mJee³eÊelee Jeeoe®esDeefmlelJe #eerCe mJeªHeele Deens. Hee½eel³e meboYee&le De@efjmìe@ìueHeemetve les DeþjeJ³ee
MelekeÀe®³ee DeKesjHe³e¥le ns oesvneR mebkeÀuHeveeJ³etn DeefmleÊJeele Demeuesues oeKeJelee ³esleele .cee$e ³ee
meJe& meeefnl³eHejbHejebceO³es ³ee oesvneR mebkeÀuHeveeJ³etn ebceO³es ìeskeÀe®ee efJejesOe, leeCe Demeu³ee®es DeþjeJ³ee -
SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeHe³e¥le efomele veener. ³eeHejbHejebceO³es ³ee J³etnebceOeerue veeles cegK³eleë ieewCe -
ÒeOeeveYeeJ ee®es Demeuesues HeeneJe³eeme efceUles.
3.2.6 cejeþerleerue mJee³eÊeleeJeeoer Òe³eespeveefJe®eej ë
cejeþermeeefnl³eefJe®eejele mJee³eÊelee JeeoerJee keÀueeJeeoer efJe®eejeb®eer yeerpes efJeef®eHeUtCekeÀ jeb®³ee uesKeveele efomele Demeueer le jerner l³ee®eer mHe<ì ceeb[Ceer keÀjC³ee®es Þes³ e Þeer. ke=À.
keÀesunìkeÀjebvee ÐeeJe³eeme nJes. (ef®eHeUtCekeÀ jebveer megboj JesM³es®ee oeKeuee osT ve cnìues Deens keÀer,
efle®³ee ªHee®ee®e efJe®eej keÀjeJe³ee®ee Demesue, lej efle®³ee ®eeefj$³ee®ee efJe®ee j keÀªve GHe³eesie veener.)
keÀesunìkeÀjeb®³ee YetefcekesÀle Deevebo ns Òe³eespeve -keÀe³e& keWÀêmLeeveer Deens. l³eeb®³ee celes ueefuele meeefnl³e
ns jefmekeÀeuee Deevebo osC³ee®³ee nsletves efvecee&Ce nesles DeeefCe ne Deevebo peerJeve eleerue Dev³e Deeve boentve
efYeVe Demelees. meeefnl³eeves yeesOe neslees. les GHe³egkeÌle Demeles ner YetefcekeÀe keÀesunìkeÀjebveer þeceHeCes
veekeÀejueer Deens. keÀesunìkeÀjebveblej®³ee keÀener meceer#ekeÀebveer Deevebo ns meeefnl³ee®es cegK³e Òe³eespeve -
keÀe³e& ceeveues D emeues lejer l³eebvee DeefYeÒesle Demeuesuee Deevebo nemJee³eÊelee JeeoerHejbHejsleerue veener.
GoenjCeeLe& ve. ef®e. kesÀUkeÀj ³eebveer Deevebo ns keÀues®es cegK³e Òe³eespeve ceeveues Demeues lejerner
DeefOekeÀeefOekeÀ HeÀue ³ee v³ee³eeves DeÒel³e#e veer efleyeesOe nsner Òe³eespeve ceev³e kesÀues Deens. lej vee. meer.
HeÀ[kesÀ ³eebveer Deeveboefveefce&leer ne®e keÀues®ee cegK³e nslet Deens. leer GHe³eesieefve jHes#e Demeles Demes cnìues
Demeues lejer l³eeb®eer Deeveboe®eer keÀuHevee ner jbpeveJeeoer Deens.
cejeþer ceO³es mJee³eÊelee Jeeoer YetefcekesÀ®eer Del³eble keÀeìskeÀesj, leeefke&ÀkeÀ efMemleerves ceeb[Ceer
Heefnu³eeboe yee. meer. ce{xkeÀj ³eebveer kesÀueer. l³eebveer keÀues®eer meebmke=ÀeflekeÀ HeÀueÞegleer keÀe[erFlekeÀ erner veener
ns DeeJepet&ve me ebefieleues. ce{xkeÀj eb®eemJee³e ÊeleeJeeoe®eer GYeejCeer ,j®evee, ªHe (form )keWÀêmLeeveer
þsJetve Peeueer Deens. l³eeb®³ee celes keÀuee, keÀueevegYeJe meeO³eªHe Demelees. GHe³egkeÌle j®eves®ee nslet
efle®³eeyeenssj Demele es.leeefke&ÀkeÀ j®eves®ee nslegefle®³eele®e DebleYet&le Demeuee lejer leer leke&Àefve³eceebveer efme×
Peeuesueer Demeles. ³ee oe svner j®evee b®esmeeQo³ee&lce j®evee cetueleë JesieUer þjles. keÀejCe meeQo³ee&lce j®eves®ee
nslet ne efle®³eele®e Demelees Je leer mebJeeo efJejesOe ,mecelees ueJee ue³e efve³eceebveer efme× Peeuesueer Demeles.
meeQo³ee&lce j®eves®ee nslet ne Dev³e keÀesCel³eener ieesäer®es meeOeve nesCes ne vemelees. DeeHeuee DevegYeJe
meeQo³e&¢ä îeemece=× nesCes ³eeKesjerpe Dev³e nslet efleuee vemelees.
Heg. efMe. jsies ³eebveerner mJee³e ÊeleeJeeoerYetefcekeÀe Iesleueer Deens. l³eeb®³ee celes ,keÀuesves kesÀJeU
keÀuesmeeþer DemeeJes. meeceeefpekeÀ efnle, yeesOe, GHe³egkeÌle %eeve ³ee ieesäer osCes ns keÀues®es Òe³eespeve veener.
cee$e keÀuee ner GHe³ egkeÌleles®³ee HeueerkeÀ[s peeTve mel³eoMe&ve Ie[Jeles. DeMeerner YetefcekeÀe l³eebveer Iesleueer
Deens. DeMeer®e ef ÜOee Je=Êeer Jee. ue. kegÀuekeÀCeea Je iebieeOej iee[ieerU ³eeb®³ee YetefcekeÀe bceO³es HeeneJe³eeme
efceUles. kegÀuekeÀCeea ®³ee celes uesKekeÀeuee Peeuesuee SkeÀ DeLe &HetCe& YeeJeevegYeJe mee#eele keÀjCes Je l³ee bÜejemunotes.in
Page 65
65Deevebo osCes ns keÀues®es Òe³eespeve nes³e. Hejbleg Deeveboeyejesyej erves®el³eebveer peerJeveoMe&ve Ie[JeCes,
peerJeveevegYetleer®ee Òel³e³e osCe nsner meeefnl³eÒe³eespeve ceeveues Deens. iee[ieerUeb®³e ec e l e s meeefnl³e e®es
Òe³eespeve YeeJevee Jee efJe®eej veJns. lej DevegYeJe J³ekeÌle keÀjCes, cnCepes®e DevegYeJee®eer mebieleer, Deeke=Àleer
efvecee&Ce keÀjCes ns Deens. veweflekeÀ GHeosMe keÀjCes, meceepemegOeejCee keÀjCes. meceepeeyeÎue efme×evle ceeb[Ces
ns meeefnl³ee®es Òe³eespeve veJns. Hejbleg ³ee®eyejesyejerves lesDemesner cnCeleele keÀer, meeefnl³eeletve keÀueeJeble
efJeefMe<ì YeeJemel³e meebiele Demelees. l³ee YeeJemel³ee ®³ee ÒeleerleerHeemetve Je meeQo³ee&Heemetve nesCeeje Deevebo
Jee®ekeÀeuee osCes meeQo³e&Òeleerleer vesJee®ekeÀe ®esDevegYetefleefJeMJe mece=× keÀjCes. l³ee®eer peeCeerJe ÒeieuYe keÀjCes
ns meeefnl³ee®es Òe³eespeve Deens. ÒeYeekeÀj HeeO³es ³eebveer ceveesefJe%eevee®³ee DeeOeejs DeeHeueer mJee³eÊelee Jeeoer
YetefcekeÀe ceeb[ueer Dee ns.
l³eeb®³ee cele s kesÀJe ueemJeeo Jee mJejjb peveelcekeÀlee ns®e keÀues®ess Òe³eespeve Deens. ³ee
mJejjbpev eelcekeÀles ueeles ceWot®³ee j®evesle DeeOeej MeesOeleele. DevegYeJeele mJejjbpeveelcekeÀ Je=Êeerves jcetve
iesu³eecegUs meeQo³ee&vegYeJe efvecee&Ce neslees. ³esLes keÀesCeleerner J³eeJeneefjkeÀ ke=Àleer DeefYeÒesle veener. %eeveelcekeÀ,
veweflekeÀ ieesäeRHeemetve l³eebveer keÀuesuee HetCe&HeCes JesieUs kesÀues Deens. keÀuee, keÀueevegYeJe ne®e meeO³eªHe
Deens. ner l³ee b®eerYetefcekeÀe Deens. cejeþer le ³eeKesjerpe DeveskeÀ meceer#ekeÀebveer mJee³eÊelee Jeeoer YetefcekeÀe
IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
3.2.7 meeQo³e&efveefce&leer leerue keÀuesmeeþer keÀuee ner YetefcekeÀe ë
ef®e$e, efMeuHe, mebieerle F. ueefuelekeÀueebÒeceeCes meeefnl³e ner osKeeru eSkeÀ ueefuelekeÀuee ceeveueer
iesueer Deens. jefmekeÀebvee meeQo³e&Òeleerleer®ee Deevebo osCes ns meJe& ueefuelekeÀueeb®es SkeÀcesJe Òe³eespeve ceeveues
iesues Demeues lejer meeefnl³e keÀues®ee cee$e DeveskeÀ DeY³eemekeÀebveer ³eeyeeyeleerle DeHeJeeo kesÀ uee Deens. Flej
ueefuelekeÀueeb®³ee leguevesle meeefnl³ekeÀues®eer DemeCeejer DeeMe³eÒeOeevelee peerJeveoMe&veelcekeÀlee ue#eele
Ieslee kesÀJeU Deevebo osCes SJe{s®e efle®es SkeÀcesJe Òe³eespeve ceeveCes DeveskeÀebvee ceev³e Demeu³ee®es efomele
veener. meeefnl³ekeÀues®ee peerJeveeMeer DemeCeeje DevegyebOe cenÊJee®ee ceeveCeejer ner YetefcekeÀe peerJeveJeeoer
YetefcekeÀe cnCetve DeesUKeueer peeles. ke Àues®es efJeMJe ns ueewefkeÀkeÀ efJeMJeentve JesieUs Demeles. J³eeJeneefjkeÀ
GefÎäHetleeameeþer veJns lej Deu eewefkeÀkeÀ mJeªHee®ee Deevebo osC³eemeeþer®e efle®eer efveefce&leer nesle Demeles
Demes ceeveCeejer YetefcekeÀe ner keÀueeJeeoer YetefcekeÀe cnCetve DeesUKeueer peeles.
Òee. vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eebveer `keÀuesmeeþer keÀuee' ³ee leÊJee®ee ÒeecegK³eeves D eeHeu³ee meeefnl³eele
DeJeuebye keÀ©ve uesKeve kesÀues Deens. meeefnl³e ne uesKekeÀe®³ee DevegYeJeeb®ee De eefJeuesKeveeleerue DevegYeJe efuen erle Demeleevee uesKekeÀeuee kesÀJeU Deevebo®e DevegYeJee³euee efceUle Demelees. ns
uesKeve keÀjer le Demeleevee uesKekeÀ meceepeeuee yeesOe nesle Deens keÀer veener, jefmekeÀeuee Deevebo, DeeJe[ -
efveJe[, %eeve, nesle Deens keÀer veener ³ee®ee keÀesCeleener efJe®eej uesKekeÀe®³ee ceveele ³esle veener. efvejeieme
Deevebo osCeejer leer efveefce&leer Demel es. keÀesCel³eener nslet®ee efJe®eej nesle vemelees. ceeveJee®³ee efveefce&leerMeerue,
mepe&veMeerue ÒeJe=Êeer®ee lees menpe DeeefJe%eeveelcekeÀ keÀuee®e keÀues®eer efve peerJevee®eer Je= ×er keÀjerle Demeles. ’keÀuee ner keÀuesmeeþer®e Demeles,
keÀuesletve Jee®ekeÀebvee meeQo³e&oMe&ve Ie[efJeCes Je Deeuneo osCes ns®e meeefnl³eke=Àleer®es ÒecegKe keÀe³e& Deens.“
Demes vee.meer. HeÀ[keWÀ®es keÀuesyeÎue®es efJe®eej Deensle.munotes.in
Page 66
66keÀueeJeeÐeeb® ³ee celeevegmeej, keÀues®es efJeMJe ns mJeleb$e, mJee³eÊe, Je Devev³emeeOeejCe
Demeu³eecegUs efle®³eekeÀ[tve keÀueeyeenîe DeHes#ee kesÀu³ee peeT ve³es Demes l³eebvee Jeeìles. keÀuesves kesÀJeU
keÀues®es efve³ece HeeUeJesle. keÀueeke=ÀleerHeemetve efceUCeej e Deevebo efpelekeÀe Jew³eeqkeÌlekeÀ eflelekeÀe®e lees
meeJe&ef$ekeÀ Demelees. keÀueeke=Àleer cnCepes veJeerve me=<ìer efvecee&Ce keÀjCeejer SkeÀ Hegve&efve&efce leer Demeles. keÀuee
ner %eeveelcekeÀ, veweflekeÀ Òe³eespeveebHeemetve cegkeÌle Demeu³eecegUs®e leer mJeleb$e þjles. cnCetve meeQo³e&efveefce&leer
ner YetefcekeÀe keÀuesmeeþer keÀuee cnCetve DeesUKeueer peeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Òee. vee.meer. HeÀ[kesÀ ³eeb®es `keÀuesmeeþer keÀuee' efJe3.2.8 meceejseHe ë
meeefnl³e Òe³eespeve eyeeyele ueewefkeÀkeÀ leeJeeo Je mJee³eÊeleeJeeo ns oesve HejmHejefJejesOeer , J³eeHekeÀ
Demes mebkeÀuHeveeJ³etn oeKeJelee ³esleele. ueewefkeÀkeÀleeJeeo îeeb®³ee celes meeQo³e&Òel³e³eeyejesyejerves®e peerJevee®es
mebJeOe&ve keÀjCes. cnCepes®e %eeveelcekeÀ Je/ Jee veweflekeÀ ¢äer osCes ns meeefnl³ee®es SkeÀ cegK³e Òe³eespeve
Deens. ³eeGueì mJee³eÊelee Jeeoîeeb®³ee celes peerJevemebJeOe&ve keÀjCes ns meeefnl³ee®es Òe³eespeve vemetve kesÀJeU
meeQo³e&efveefce&leer keÀjCes ,m e e Q o ³ e e&vebo osCes ns®e meeefnl³ee®es Òe³eespeve Deens. meeefnl³e ns %eeveelcekeÀ, veweflekeÀ
Òe³eespeve ebmeeþer vemetve les ³eebHeemetve cegkeÌle, mJeleb$e Demeles. Òee®eerve Je ceO³e³egieerve mebmke=Àle lemes®e
HeeM®ee ʳe meeefnl³eHejbHejsle ueewefkeÀkeÀleeJee oJemJee³eÊelee Jeeons oesvner mebkeÀuHeveeJ ³etn DeefmlelJeele
Demeues lejer l³eebceO³es leeCee®es, efJejesOee®es veeles veener. Òee®eerve mebmke=Àle HejbHejsle ueewefkeÀkeÀleeJeeoe®³ee
leguevesle mJee³eÊelee JeeoDeefOekeÀ þeMeerJe mJeªHee le Deens. lej Òe e®eerve HeeM®eeÊ ³e HejbHejsle lees leguevesves
#eerCe mJeªHeele Deens. meeefnl³e Òe³eespeve eyeeyele `yeesOe' Je `Deevebo' ns met$e oesvner HejbHejebceO³es efomeles.
DeeOegefvekeÀ keÀeUele ueewefkeÀkeÀleeJeeo erJemJee³eÊelee Jeeoer ³eeb®³eele leeCee®es, me bIeDeens. ³ee keÀeUele ueewefkeÀkeÀleeJeeoer J³etne®eer JesieJesieȳee mebkeÀuHeveeb®³ee DeeOeejs ceeb[ CeerkeÀjC³eele
Deeueer Deens. efJeefJeOe %eeveelcekeÀ Je veweflekeÀ mebkeÀuHevee Òe³eespeve e®³ee meboYee&le ceeb[C³eele Deeu³ee
Deens le.yeebefOeuekeÀer ner l³eebleerue SkeÀ cenÊJee®eer mebkeÀuHevee Deens. ner efJeefJeOe ueewefkeÀkeÀleeJeeoer Òe³eespeves
Heeefnueer keÀer leer SkeÀ vemetve DeveskeÀ Deensle ,DeeefCe leerMeeMJele vemetve meceepe -mebmke=ÀeflemeeHes#e Deensle,
Demes cnCeeJes ue eieles. DeeOegefvekeÀ keÀeUele mJee³eÊelee Jeeoe®eerDel³eble keÀeìskeÀesj , leke&ÀMeg× ceeb[Ceer
kesÀueer iesueer Deens. DeMeer ceeb[Ceer ÒeLece keÀebìves kesÀueer. mJee³eÊelee Jeeoele, DeeveboJeeoer, DeeefJeJe ªHeJeeoer Demes Yeso oeKeJelee Dee ues lejer ³ee Jeeoe®e smeeefnl³eÒe³eespeve cetueleë MeeMJele Je SkeÀ®e
Demeles, Demes ceeveC³eekeÀ[s keÀue Deens.munotes.in
Page 67
673.2.9 meboYe&ûebLe ë
1) [e@. ³eMeJeble ceveesnj, `veJes meeefnl³eMeem$e', ³egiemee#eer ÒekeÀeMeve, veeieHetj
2) [e@. Jemeble HeeìCekeÀj, `meeefnl³eMeem$e : mJeªHe DeeefCe mecem³ee', He¨eiebOee ÒekeÀeMeve, HegCes
3) [e@. Oeveepeer iegjJe, `meeefnl³eMeem$e DeeefCe meeefnl³emeceer#ee', cejeþer DeY³eeme Heef$ekeÀe ¬eÀ. 5,
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
3.2.1 0mJeeO³ee³e ë
1. Òe³eespev e cnCepes keÀe³e les meefJemlej efuene.
2. meeefnl³ee®³ee Òe³eespev eefJe®eejeleerue ueewefkeÀkeÀleeJeeoer YetefcekeÀe meefJemlej efJeMeo keÀje.
3.Òe³eespeve efJe®eejeleerue mJee³eÊelee Jeeoer mebkeÀuHeves®ee HejeceMe& I³ee.
4.`keÀuesmeeþer keÀuee '³ee leÊJee®ee Heefj®e³e cejeþer meeefnl³ee®³ee meboYee&le keÀªve oîee.
5) Òe³eespeve cnCepes keÀe³e? les meebietve ueewefkeÀkeÀleeJeeo DeeefCe peerJeveJeeo ³ee mebkeÀuHevee meesoenjCe
mHeä keÀje.
munotes.in
Page 68
68Sce.S. -1,m e $ e -1
cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. -1
meeefnl³eMeem$e
Hejer#ee mJeªHe
De) Debleie&le ®ee®eCeer Hejer#ee -40 iegCe
Dee) me$eeble Hejer#ee -60 iegCe
(SketÀCe iegCe : 60)
met®evee : 1) meJe& ÒeMve mees[efJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) Debleie&l e He³ee&³e ue#eele I³eeJesle.
3) ÒeMveebmeceesjerue DebkeÀ iegCe oMe&efJeleele.
Òe.1 De) meeefnl³eefveefce&leerÒeef¬eÀ³es®es mJeªHe mHe<ì keÀje. (15)
efkebÀJee
Dee) meeefnl³ee®eer DeemJeeo Òeef¬eÀ³ee mHe<ì keÀje.
Òe.2 De) meeefnl³ee®³ee Deveg (15)
efkebÀJee
Dee) meeefnl³ee®es meJe&meeOeejCe mJeªHe mHe<ì keÀje.
Òe.3 De) meeefnl³ee®eer Òe³eespeve keÀesCeleer leer meebietve meeefnl³eeleerue %eeve ,efveleer ner Òe³eespeves
meefJemlej efuene. (15)
efkebÀJee
Dee) meeefnl³e ner `keÀuesmeeþer keÀuee 'keÀer`peerJeveemeeþer keÀuee' ³ee ¢ef<ì keÀesCeeletve meefJemlej
efJeJes®eve keÀje.
Òe. 4 efìHee efuene. (keÀesCel³eener oesve) (15)
De) meeefnl³eke =Àleer®es YeeefefkebÀJee
Yeejleer³e HejbHejsleerue ÒeefleYeeMekeÌleer
ye) DeemJeeokeÀe®es iegCeOece&
efkebÀJee
meeefnefl³ekeÀ %eeve#ecelee -peesveeOeve keÀuej
keÀ) yeebefOeuekeÀer Òe³eespeve
efkebÀJee
mJee³eÊeleeJeeoer Yete fcekeÀe
vecegvee ÒeMveHeef$ekeÀemunotes.in