MA-Macro-Economics-Marathi-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -1
1
meceûe DeeefLe&keÀ uesKeebkeÀve -I
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ìs
1.1 ÒemleeJevee
1.2 uesKeebkeÀvee®eer leÊJes
1.3 meeþe DeeefCe ÒeJeen
1.4 meblegueve DeeefCe Demeblegueve
1.5 meejebMe
1.6 ÒeMve
1.7 meboYe&
1.0GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
mLetue De Le&Meem$e Je mLetue DeLe&Meem$ee®eer SkeÀ MeeKee uesKeebkeÀve ³eeefJemeeþe Je ÒeJeen ³ee oesve mebkeÀuHeveebceOeerue HeÀjkeÀ mecepetve IesCes.
mebleguevee®es efJeefJeOe ÒekeÀej DeY³eemeCes.
1.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
met#ce DeLe&Meem$ee®ee DeLe& (Meaning of Macro Economic s):
DeLe&Meem$e ns SkeÀ meeceeefpekeÀ Meem$e Demetve meceepeeleerue DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®ee DeY³eeme
keÀjCeejs Meem$e Deens. ÒeecegK³eeves DeLe&Meem$ee®³ee met#ce DeLe&Meem$e Je mLetue DeLe&Meem$ e³ e eo e s v e
MeeKee Deensle. DeLe&Meem$e%e Òee. j@ivej efHeÀMe (Prof. Ragner Frisch) ³eebveer meJe&ÒeLece met#ce
DeLe&Meem$e Je mLetue DeLe&Meem$e ³ee mebkeÀuHeveeb®ee JeeHej 1933 ceO³es kesÀuee. met#ce DeLe&Meem$ee®eer
(Micro Economics) GlHeÊeer ner Mikros ³ee cetU ûeerkeÀ MeyoeHeemetve Peeueer Deens, lej mLetue
DeLe&Meem$ee®eer (Macro Economics) GlHeÊeer ner Makros³ee cetU ûeerkeÀ MeyoeHeemetve Peeueer
Deens.munotes.in

Page 2

2mLetue DeLe&Meem$eeceO³es SkegÀCee®ee efkebÀJee meceûee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees pemes Sket ÀCe je<ì^er³e
GlHeVe, SketÀCe efkebÀceleHeeleUer, SketÀCe GlHeeove, SketÀCe ceeieCeer, SketÀCe HegjJeþe, SketÀCe Jesleveoj,
SketÀCe jespeieej, SketÀCe ye®ele, SketÀCe iegbleJeCetkeÀ Fl³eeoeR®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. mLetue
DeLe&Meem$eeuee®e (Macro Econ omics) cejeþerceO³es mece<ìer DeLe&Meem$e, meceûeue#eer DeLe&Meem$e
³ee veeJeebveer osKeerue mebyeesOeues peeles.
mLetue DeLe&Meem$ee®eer J³eeK³ee (Definitions of Macro Economics ):
Òee. pes. Sue. n@v meve ³eeb®³ee celes, ’mLetue DeLe&Meem$e ner DeLe&Mee m$ee®eer DeMeer MeeKee Deens keÀer,
p³eeceO³es ceesþîee meceg®®e³eeleerue mebyebOee®ee pemes keÀer jespeieeje®ee DeekeÀej, SketÀCe ye®ele DeeefCe
iegbleJeCetkeÀer®es ÒeceeCe, je<ì^er³e GlHeVe Fl³eeoeR®ee efJe®eej kesÀuee peelees.“
Òee. kesÀ. F&. yeesu[eRie ³eeb®³ee celes, ’mLetue DeLe&Meem$e ns J³eeqkeÌleiele HeefjCeeceebMeer mebyebefOele vemetve
les meceg®®e³e efkebÀJee mejemejer HeefjCeeceebMeer mebyebefOele Demeles, l³ee®ee mebyebOe J³eeqkeÌleiele GlHeVeeMeer
vemetve je<ì^er³e GlHeVeeMeer Demelees, l³ee® ee mebyebOe J³eeqkeÌleiele efkebÀceleerMeer vemetve mejemejer
efkebÀceleHeeleUerMeer Demelees.
meceûe DeeefLe&keÀ uesKeebkeÀvee®ee DeLe& (Meaning of Macroeconomic Accounting ):
mLetue efkebÀJee meceûe DeeefLe&keÀ uesKeebkeÀvee®ee mebyebOe SkegÀCe mejeme jer Je uesKeebefkeÀ³e IeìkeÀebMeer
Demelees. mLetue DeeefLe&keÀ uesKeebkeÀve ns Òel³eskeÀ HeefjCeeceeceO³es Peeuesu³ee yeouee®ee Flej HeefjCeeceeleerue
yeoueeMeer keÀe³e mebyebOe Deens, ns mHe<ì keÀjle veener.
je<ì^er³e GlHeVe ceespeceeHee®es efkebÀJee uesKeebkeÀvee®es cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes osMeeleerue GlHeeokeÀ
ef¬eÀ³ee DeeefCe GlHeVe efveefce&keÀ J³eJenej ³eeb®ee uesKeepeesiee efkebÀJee veeWoer þsJeCes nes³e.
meceûe DeeefLe&keÀ uesKeebkeÀve cnCepes osMee®³ee DeeefLe&keÀ meebefK³ekeÀer³e ceenerl eer®es SkeÀef$ekeÀjCe
Demeles. ¿ee meebefK³ekeÀer³e ceeefnleer®³ee mebkeÀuevee®³ee DeeOeejs osMee®³ee efJekeÀemee®es Deboepe yeebOeues
peeleele lemes®e ³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejs efJekeÀemee®es efve³eespeve meeO³e keÀjlee ³esles. lemes®e yeN³ee®e
YeefJe<³ eele ³esCeeN³ee DeeefLe&keÀ mecem³eeb®es Deboepe Jele&Jetve Ghee³e³eespevee keÀjlee ³esleele. cnCetve
keÀesCel³eener je<ì^emeeþer ³eesi³e mLegue efkebÀJee meceûe DeeefLe&keÀ uesKeebkeÀve efkebÀJee je<ì^er³e GlHeVe uesKeebkeÀve
DeefleMe³e cenÊJee®es Demeles .
1.2 uesKeebkeÀvee®eer leÊJes (PRINCIPLES OF ACCOUNTING)
meceûe DeeefLe&keÀ uesKeebkeÀvee®eer keÀener cegueYele leÊJes Deensle peer Heg{erueÒeceeCes Deensle.
1.uesKes ner DeeefLe&keÀ DeY³eemeeMeer mebyebefOele DemeeJeerle.
2.GlHeeove, GlHeVe, Jemletb®ee Ke®e& Je mees³eer megefJeOee ³eeb®ee [eìe (DeekeÀ[sJeejer / ceeefnleer)
Deboeefpele keÀjleevee ®eeuet Je3.GlHeeoveeuee yeepeejYeeJeevegmeej cegu³e Demeles.
4.keÀu³eeCee®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeMeer megmebie le GHeYeesie Ke®e& ne keÀeceieejMekeÌleer®es Deeoeve
(Input) cnCetve veceespelee Debeflece ceeieCeer (Final Demand) cnCetve ceespeues peeles.munotes.in

Page 3

31.3 meeþe DeeefCe ÒeJeen (STOCK AND FLOW)
meeþe (Stock) DeeefCe ÒeJeen (Flow) ¿ee meceûe DeeefLe&keÀ uesKeebk eÀveeceOeerue cenÊJeHetCe&
mebkeÀuHevee Deensle. meeþe DeeefCe ÒeJeen je<ì^er³e uesKeebkeÀveeceO³es keÀe³e&Meerue DeLe&J³eJemLes®³ee ®eueeb®eer
ceeefnleer meceeefJe<ì Demeles.
meeþe (Stock) :
meeþe ner mebkeÀuHevee SkeÀe efJeefMe<ì efmLej efyebotvee cees peueer peeles. pesJne mLetue DeLe&Meem$eer³e
meebefK³ekeÀer³e ceeefnleer®es efJeMuesceespeceeHe. lesJne meeþe ner mebkeÀuHevee DeefleMe³e cenÊJee®eer þjles. DeeefLe&k eÀ Je=×er ceespeC³eemeeþer efkebÀJee
legueveelcekeÀ DeY³eeme keÀjC³eemeeþer mLetue DeLe&Meem$eeceO³es meeþe ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej kesÀuee peelees.
pesJne SKeeoe efJeefMe<ì efyebot, efJeefMe<ì keÀeueeJeOeeryeÎue ®e®ee& kesÀueer peeles; lesJne meeþe ³ee mebkeÀuHeves®ee
DeÒel³e#eHeCes GHe³eesie neslees.
Goe. SkeÀe HeeC³ee® ³ee ìekeÀerceO³es meeþuesues HeeCeer. ns meeþe ³ee mebkeÀuHeves®es GÊece GoenjCe
Deens.
ÒeJeen (Flow):
ÒeJeen ner mebkeÀuHevee oesve efyebotceO³es Ie[tve Deeuesu³ee J³eJeneje®es ef JeMuesmelele nesCeejer ef¬eÀ³ee Deens.
Goe. HeeC³ee®ee veU, osMeeleerue SkeÀe JeDebeflece Jemlet Je mesJeeb®ee GHeYeesie, ÞeefcekeÀebveer SkeÀ DeeþJe[e kesÀuesu³ee k eÀecee®ee ceesyeouee Fl³eeoer.
ÒeJeen ³ee mebkeÀuHevesmeesyele®e keÀeueeJeOeer®ee mebyebOe ³eslees. ÒeJeen ner mebkeÀuHevee ieefleceeve
mJeªHee®eer Deens. ÒeJeen ner mebkeÀuHevee meeþe ³ee mebkeÀuHevesuee ÒeYeeefJele keÀjles. pemes keÀer HewMee®ee
HegjJeþe Jee{uee Demelee DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®³ee SkegÀCe meeþîeeceO³es osKeerue Jee{ nesles. ³esLes HewMee®ee
HegjJeþe ner SkeÀ ÒeJeen mebkeÀuHevee Deens lej HewMee®ee SkegÀCe meeþe ner SkeÀ meeþe mebkeÀuHevee Deens.
meeþe DeeefCe ÒeJeen uesKeebkeÀve (Stock and Flow Accounting ):
meeþe ne SkeÀe efmLej leejKesuee Demeuesuee ceeueceÊee oj Deens, lej ÒeJeen ne uesKeebkeÀve
keÀeueeJeOeerceO³es efJe¬eÀer, Kejsoer, cenmetue DeeefCe Ke®e& J³eJenejeb®es SkegÀCe MegukeÀ Deens. veHeÀe efkebÀJee
GlHeVe ns ÒeJee n Deensle, lej Yeeb[Jeuee®es ceespeceeHe ns meeþe lemes®e ÒeJeen mJeªHeele kesÀues peeles.
meeþe DeeefCe ÒeJeen ³ee mebkeÀuHevee SkeÀe HeejbHeefjkeÀ GoenjCee®³ee meene³³eeves DeefOekeÀ
®eebieu³ee ÒekeÀejs mecepetve ³esleerue pes Heg{erue Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs mHe<ì kesÀues Deens.munotes.in

Page 4

4Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.1
meeþe DeeefCe ÒeJeen ³eeb®es HeejbHeefjkeÀ GoenjCe
Jejerue Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.1 ceO³es yeeLeìye oeKeefJeuee Deens pees meeþe DeeefCe ÒeJeen ³ee
mebkeÀuHeveeb®es HeejbHeefjkeÀ GoenjCe Deens. yeeLe ìye ceOeerue HeeC³ee® ³eee f m L e jc e e $ e s u e em e e þ eD e mes
mebyeesOeues peeles. keÀejCe les SkeÀe efJeefMe<ì efyebotuee efkebÀJee JesUsuee oeKeJeues peeles. Goe. mekeÀeUer
10.00 Jeepelee yeeLeìyeceO³es 100 ueerìj HeeCeer Deens cnCepes®e yeeLeìyeceO³es 100 ueerì j
HeeC³ee®ee meeþe Deens.
l³ee®eÒeceeCes ÒeJeen mebkeÀuHevesuee yeeLeìyeceO³es yemeefJeuesu³ee veUe®³ee ceeO³eceeletve mecepelee
³esF&ue. yeeLeìyeceO³es ueeJeuesu³ee veUeceOetve Òel³eskeÀ leemeeuee efkebÀJee efceefveìeuee yeeLeìyeceO³es He[Ceejs
HeeCeer ns ÒeJeener Deens. cnCepes®e HeeC³ee®ee veU ne ÒeJeen mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjles. Lees[ke̳eele, meeþe ns
ÒeJeene®es HeÀU Deens. cnCepes®e ÒeJeeneleerue yeouee®ee meeþîeeJej HeefjCeece neslees. meeþe ne ÒeJeene®³ee
meb®e³eeves efvecee&Ce neslees, lej ÒeJe en ner SkeÀ melele mebkeÀuHevee Deens.
meeþe DeeefCe ÒeJeen ³eeb®eer keÀener GoenjCes :
Jew³eeqkeÌlekeÀ mebHeÊeer ner meeþe Deens, GlHeVe Je Ke®e& ns ÒeJeen Deensle.
yesjespeieej ueeskeÀeb®eer mebK³ee ner meeþe Deens, lej veeskeÀjer ieceeJele Demeuesu³e eueeskeÀeb®eer mebK³ee
ÒeJeen Deens.
DeLe&J³eJemLesleerue Yeeb[Jeue ns meeþe Deens, lej iegbleJeCetkeÀ ÒeJeen Deens.
lekeÌlee ¬eÀ. 1.1
meeþe DeeefCe ÒeJeen ®eues
meeþe ®eues ÒeJeen ®eues
Yeeb[Jeue meeþe (k)
HewMee®ee meeþe (m)
J³eJemee³e meeþe
meb®ee f³ele ye®ele
ÞeceMekeÌleer
SkegÀCe jespeieejmLetue je<ì^er³e GlHeeove (GNP)
GHeYeesie Ke®e&
ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ
efve³ee&le Je Dee³eele
meeþîeeleerue yeoue
meeJe&peefvekeÀ cenmetue Je meeJe&peefvekeÀ Ke®e&munotes.in

Page 5

5Jejerue lekeÌl³eeceO³es meceûe DeeefLe&keÀ uesKeebkeÀveeleerue meeþe ®eues Je ÒeJeener ®eues oMe&efJeueer
Deens.
meeþe DeeefCe ÒeJeen ³eebleerue leguevee (Comparison of Stock and Flow ):
meeþe DeeefCe ÒeJeen ¿ee ueJeef®ekeÀ mJeªHee®³ee mebkeÀuHevee Deensle. ³eeleerue cenÊJee®ee HeÀjkeÀ
Heg{eru eÒeceeCes Deens. meeceev³ele: cenÊece DeeefLe&keÀ ®euee®ee DeY³eeme ne SkeÀlej meeþe DeeefCe ogmejs
ÒeJeen mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme Deens. meeþe DeeefCe ÒeJeen ³ee oesvner mebkeÀuHevee SkeÀceskeÀebJej DeeOeejerle
Deensle. meeþe DeeefCe ÒeJeen ³ee mebkeÀuH evee mLetue DeLe&Meem$eeceO³es DeefleMe³e cenÊJee®³ee Deensle. ³ee
mebkeÀuHeveeb®³ee DeeOeejs DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee mecepeC³eeme ceole nesles.
meeþe DeeefCe ÒeJeen ³eebceOeerue leguevee Heg{erue cegÐeeb®³ee DeeOeejs ue#eele ³esF&ue.
1.meeþe DeeefCe ÒeJeen ns efYeVe ³egefveì Deensle. l³eecegUs ³eebvee efceUJeCes, Jepee keÀjCes DeeefCe leguevee
keÀjCes ³eecegUs mecem³ee GodYeJeleele. cnCetve iegCeesÊej, iegCeekeÀej DeeefCe YeeieekeÀej ns
cegu³eceeHeveemeeþer GHe³eespeveele DeeCeues peelee le.
2.meeþîeeceO³es kesÀJeU ÒeJeene®³ee ceeO³eceeletve yeoue kesÀuee peeJet MekeÀlees.
3.ieefCeleer³e¢<ìîee, keÀeueeblejeves meeþîeeuee ÒeJeene®es SkeÀef$ekeÀjCe cnCetve Heeefnues peeJet MekeÀles.
Goe. SKeeÐee efJeefMe<ì #eCeer, ueeskeÀmebK³es®eer mebK³ee ef kebÀJee peueeMe³eeleerue HeeC³ee®es ÒeceeCe.
4.meveeleveJeeÐeeb®³ee celes, ÒeJeen keÀener efJeefMe<ì JesUs®³ee Deblejeves ceespeues peeleele. Goe. SKeeÐee
efoJemeebceO³es efkebÀJee ceefnv³eeceO³es pevceeuee Deeuesu³eeb®eer mebK³ee.
1.4 meblegueve DeeefCe Demeblegueve (EQUILIBRIUM &
DISEQUILIBRIUM)
meblegueve (Equilibrium ):
DeeefLe&keÀ¢<ìîee, meblegueve ner mebkeÀuHevee DeMee efmLeleer®ee meboYe& osles keÀer p³eeceO³es efJeHejerle
DeeefLe&keÀ MekeÌleer pemes keÀer ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ¿ee meblegue veeceO³es Demeleele DeeefCe l³eeefþkeÀeCeer ³ee
efmLeleerHeemetve otj peeC³ee®eer vewmeefie&keÀ ÒeJe=Êeer vemeles.
mLetue efkebÀJee meceûe HeeleUeruee DeLe&J³eJemLee ner meblegueveeceO³es Deens ,Demes lesJne®e cnìues
peeles, pesJne SketÀCe ceeieCeer ner SkegÀCe HegjJeþîeeyejesyej Demeles DeeefCe SkegÀCe iegbleJeCetkeÀ ner SkegÀCe
ye®eleeryejesyej Demeles.
Demeblegueve (Disequilibrium ):
Demeblegueve ner SkeÀ DeMeer DeJemLee efkebÀJee efmLeleer Deens efkeÀ p³eeceO³es efJeHejerle DeeefLe&keÀ
MekeÌleer (Goe. ceeieCeer Je HegjJeþe) ¿ee meblegueveeceO³es vemeleele. osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®³ee keÀe³e&Meerue
Òeef¬eÀ³esceOetve®e Demeblegueveeme keÀejCeerYetle Demeuesu³ee IeìkeÀeb®eer efveefce&leer nesles. yeepeej DeLe&J³eJemLes®es
keÀe³e& ns Fleke̳ee ceesþî ee mebK³esves HejmHejmebyebefOele DeeefCe HejmHejmebJeeoer MekeÌleerÜ ejs efve³ebef$ele kesÀues
peeles, p³eecegUs yeepeejMekeÌleerceO³es (ceeieCeer Je HegjJeþe) meblegueve Ie[tve ³esC³ee®eer DeHes#ee kesÀueer peeJet
MekeÀle veener. yeepeej DeLe&J³eJemLesceO ³es, DeeefLe&keÀ MekeÌleerleerue Demeblegueve ner vesnceer®eer®e yeeye Deens.
keÀejCe DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee ¿ee ue#eeJeOeer efveCe&³e IesC³eeN³eebkeÀ[tve pemes keÀer ûeenkeÀ, GlHeeokeÀ, keÀeceieejmunotes.in

Page 6

6Fl³eeoeRkeÀ[tve Heej Hee[u³ee peeleele DeeefCe l³eeb®ee efve Ce&³e vesnceer SkeÀmeejKee vemelees. ³ee®ee HeefjCeece
cnCetve Demeblegueve Ie[tve ³esJet MekeÀles.
mLetue DeLe&Meem$eeceO³es meblegueve DeeefCe Demeblegueve (Equilibrium & Disequilibrium
in Macroeconomics ):
mLetue DeLe&Meem$eeceO³es meblegueve ns mec eûe ceeieCeer DeeefCe meceûe HegjJeþe ³ee ®euee®³ee
meene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esJet MekeÀles. pesJne, meceûe ceeieCeer (AD) = meceûe HegjJeþe (AS)Demelees,
lesJne DeLe&J³eJemLee ner meblegueveeceO³es Demeles. p³eecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer nesles. ÒeYeeJ eer ceeieCeer®³ee
(Effective Demand) efmLeleeruee, DeLe&J³eJemLee HetCe& jespeieej HeeleUeruee Deens, ³ee®ee DeLe& Demee
neslees keÀer, GlHeeove mebmeeOeveeb®ee ³egkeÌlelece JeeHej nesle Deens.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.2
AD = C + I + G -(X-M)
³esLes,
AD=meceûe ceeieCeer
C=GHeYeesie
I=iegbleJeCetkeÀ
G=meeJe&peefvekeÀ Ke®e&
(X-M) =efveJJeU efve³ee&le
AS = N + L + K + T
³esLes,
AS =meceûe HegjJeþe
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es, XDe#eeJej jespeieej, lej YDe#eeJej Òeef¬eÀ³ee oMe &efJeC³eele Deeueer
Deens. Deeke=ÀleerceOeerue Eefyebot®³ee efþkeÀeCeer DeLe&J³eJemLee ner meblegefuele jespeieej HeeleUerJej Deens. efyebot
EHeemetve mLeue eblej ns Demeblegueve oMe&efJeles .munotes.in

Page 7

7veesì :
1) ADP > ASP
pesJne meceûe ceeieCeer efkebÀcele (ADP)ner meceûe HegjJeþe efkebÀceleerHes#ee (ASP) peemle
Demeles, lesJne jespeieej Jee{efJeC³eeme JeeJe Demelees. keÀejCe meeOeves efve©He³eesieer Demeu³eecegUs jespeieej
Jee{Jelee ³esJet MekeÀlees.
2) ADP < ASP
pesJne meceûe ceeieCeer efkebÀcele (ADP) ner meceûe HegjJeþe efkebÀceleerHes#ee (ASP) keÀceer Demeles,
lesJne DeLe&J³eJemLee megjef#ele ®eeueefJeC³eemeeþer jespeieej keÀceer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
3) ADP = ASP
pesJne meceûe ceeieCeer efkebÀcele (ADP) ner meceûe HegjJeþe efkebÀceleeryeje syej (ASP) Demeles,
Demeles, lesJne DeLe&J³eJemLesle jespeieeje®eer F<ìlece HeeleUer Demeles.
mebleguevee®es ÒekeÀej (Types of Equilibrium ):
mebleguevee®es ÒeecegK³eeves Heg{erue oesve ÒekeÀej He[leele.
1) DeebefMekeÀ meblegueve (Partial Equilib rium) :
DeebefMekeÀ meblegueve ner DeeefLe&keÀ mebleguevee®eer DeMeer DeJemLee Deens keÀer, peer meblegueve HeeleUeruee
yeepeeje®ee keÀener®e (DeebefMekeÀ) Yeeie ue#eele Iesles.
2)meeceev³e meblegueve (General Equilibrium) :
meeceev³e meblegueve n s yee@ìce -DeHe efJeMuesHeeleUeruee ceeieCeer, HegjJeþe DeeefCe efkebÀceleer®es meblegueve mHe<ì keÀjles. ner mebkeÀuHevee meeceev³eHeCes
efJemle=le mebkeÀuHevee Deens. JeemleefJekeÀHeCes DeLe&J³eJe mLee keÀMeer keÀe³e& keÀjles, ³eeyeeyele meeceev³e meblegueve
ns cegueYetle ceeie&oMe&keÀ þjles.
1.5 meejebMe (CONCLUSION)
mLetue DeLe&Meem$eeceO³es meeceev³e meblegueve ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej kesÀuee peelees.
meeceev³e meblegueve ns keÀesCel³eener ie=nerleeJej DeeOeejerle veener.
meeceev³e meblegueve ns mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®³ee meblegefuele efmLeleerMeer mebyebefOele Deens.
meeceev³e meblegueve ns SkeÀe®e JesUer DeeefLe&keÀ J³eJemLes®³ee meJe& ®eueebMeer mebyebefOele Deens.munotes.in

Page 8

81.6 ÒeMve (QUES TIONS)
Òe. 1 Keeueerue mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
a)meeþe ®eue
b)ÒeJeen ®eue
c)meblegueve
d)Demeblegueve
e)mLetue DeLe&Meem$e
f)meceûe DeeefLe&keÀ uesKeebkeÀve
g)mebleguevee®es ÒekeÀej
Òe. 2 meeþe Je ÒeJeen ³eebceOeerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
1.7 meboYe& (REFERENCES)
AHUJA, D. (2009). Macroeconomics theory and policy. New Delhi -110
055: S.Chand and Company LTD.
Dwivedi, D. N. (2008). Macroeconomics Theory and Policy. New Delhi
110063: Tata McGraw -Hills.
Mankiew, N. G. (2005). Macroeconomics. New York, NY 10010: Worth
Publishers.
munotes.in

Page 9

9IeìkeÀ -1
2
meceûe DeeefLe&keÀ uesKeebkeÀve -II
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìs
2.1 ÒemleeJevee
2.2 JeemleJe GlHeVe DeeefCe HewMeeleerue GlHeVe
2.3 GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®es cenÊJe
2.4 efJeefJeOe #esef$e³e DeLe&J³eJemLesceO³es GlHeVee®³e e ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®es mHe<ìerkeÀjCe
2.5 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : efÜ#es$eer³e Òeefleceeve
2.6 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : ef$e#es$eer³e Òeefleceeve
2.7 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : ®eej #es$eer³e Òeefleceeve
2.8 cegueYetle meb%ee
2.9 ÒeMve
2.10 meboYe&
2.0 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
2.yebefomle DeLe&J³eJemLes®eer (efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLee) mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
3.efÜ#es$eer³e, ef$e#es$eer³e Je ®eej #esef$e³e DeLe&J³ eJemLesceO³es GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeY³eemeCes.
4.JeemleJe GlHeVe Je HewMeeleerue GlHeVe ¿ee mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
2.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
Òee®eerve keÀeUeceO³es, JemlegefJeefvece³e He×leer ner Jemlet Je mesJeeb®ee efJeefvece³e keÀjC³eemeeþer KetHe
megÒeefme× nesleer. Hejblet Jemlet®³ee efJeefvece³eemeeþer ueeskeÀebvee DeveskeÀ mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeiele nesles,
l³eecegUs ner JemlegefJeefvece³e He×leer ³eMemJeer nesJet MekeÀueer veJnleer lesJne SKeeÐee veJeÒeJele&vee®e er iejpe
Yeemet ueeieueer DeeefCe lesJneHeemetve efJeefvece³ee®es meJe&meeceev³e ceeHekeÀ cnCetve HewMee®ee mJeerkeÀej keÀjC³eele
Deeuee. l³eecegUs®e DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesuee ceewefêkeÀ DeLe&J³eJemLee Demes osKeerue mebyeesOeues peeJet
ueeieues. ³ee DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesceO³es Hewmee (Money) ne efJeefvece³e Òeef¬eÀ³esceO³es JeeHejuee peeJetmunotes.in

Page 10

10ueeieuee. Hewmee ne SkeÀ efJeefvece³ee®es ceeO³ece cnCetve keÀe³e& keÀjlees. Hewmee DeLe&J³eJemLesceO³es efJeefJeOe
YetefcekeÀe Heej Hee[lees. ³ee ÒekeÀjCe eceO³es, DeeHeCe DeLe&J³eJemLes®eer DeesUKe keÀ©ve IesCeej Deenesle.
DeLe&J³eJemLee (Economy) ner GlHeeove, efJeefvece³e DeeefCe GHeYeesie ³eeb®eer SkeÀef$ele J³eJemLee cnCetve
HeefjYeeefGlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ner m ebkeÀuHevee meceepeeletve Hewmee keÀMeeÒekeÀejs neue®eeueer keÀjlees,
³ee®es JeCe&ve keÀjles. GlHeeokeÀekeÀ[tve (GÐeesiemebmLee) keÀeceieejebkeÀ[s (IejiegleermebmLee) HewMee®ee ÒeJeen
ne Jeslevee®³ee ªHeele neslees DeeefCe Hegvne Jemleg®³ee efkebÀceleer®³e e ªHeele keÀeceieejebkeÀ[tve GlHeeokeÀebkeÀ[s
nesle Demelees. ³ee Ie[ecees[er efkebÀJee neue®eeueer GÐeesiemebmLee DeeefCe kegÀìgbyemebmLee ³eeb®³eeceO³es meelel³eeves
®eeuet Demeleele. Lees[ke̳eele, ³eeuee®e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele. GlHeVee®³ee
®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®eer efJeefJeOe #es$eer³e DeLe&J³eJemLesceO³es Òeefleceeves ³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe DeY³eemeCeej
Deenesle.
2.2 JeemleJe GlHeVe DeeefCe HewMeeleerue GlHeVe (REAL INCOME AND
MONEY INCOME)
JeemleJe ÒeJeen (Real Flow ):
’JeemleJe ÒeJeen cnCepes Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ³ee ®eej IeìkeÀeb®³ee mesJeeb®ee
kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve GÐeesiemebmLeskeÀ[s nesCeeje ÒeJeen Je l³ee®eÒeceeCes GÐeesiemebmLeskeÀ[tve kegÀì gbyemebmLeskeÀ[s
nesCeeje Jemlet Je mesJeeb®ee ÒeJeen ne s³e.“ JeemleJe ÒeJeeneuee®e Jemlet ÒeJeen efkebÀJee Demes osKeerue cnìues
peeles . JeemleJe ÒeJeen ne je<ì^ekeÀjerlee GlHeVee®es mebkeÀueve keÀjlees, cnCetve ne je<ì^e®³ee JeemleJe
GlHeVeeMeer osKeerue mebyebefOele Demelees.
JeemleJe GlHeVe (Real Income ):
JeemleJe GlHeVe ns GlHeeovee®ee DeekeÀej ceespeles. JeemleJe GlHeVeeceO³es Jee{ nesCes, ³ee®ee DeLe&
neslees keÀer, meceûe ceeieCeer ner YeeJeJee{er®³ee ojeHes#ee Jesieeves Jee{ueer Deens. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesceO³es
OeveelcekeÀ Je=×er Ie[tve ³esles.
JeemleJe GlHeVe ns YeeJeJee{ermeeþer mecee³eesefpele kesÀues peeles Je efmLej efkebÀceleeruee ceespeues
peeles. DeeefLe&keÀ Je=×er®es ceespeceeHe keÀjleevee JeemleJe GlHeVe (mLetue osMeebleie&le GlHeeove -GDP)
ue#eele Iesleues peeles.
HewMee®ee ÒeJe en(Money Flow ):
HewMee®ee ÒeJeen ne GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es ³eesieoeve efou³eeyeÎue GlHeeove IeìkeÀebvee Yetceer,
Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ³eebvee osC³eele ³esCeeN³ee ceesyeou³ee®ee GÐeesiemebmLeskeÀ[tve kegÀìgbyemebmLeskeÀ[s
nesCeeje ÒeJeen me boefYe&le keÀjlees.
HewMee®ee ÒeJeen ³ee mebkeÀuHevesceO³es Heg{erue oesve cegueYetle leÊJeeb®ee meceeJesMe neslees.
a)efJeefvece³e Òeef¬eÀ³esceO³es, efJe¬esÀlee (GlHeeokeÀ) ne leer®e me ceeve jkeÌkeÀce ÒeeHle keÀjlees, peer ¬esÀlee
(GHeYeeskeÌlee) Ke®e& keÀjlees.munotes.in

Page 11

11b)SkeÀe ceeiee&ves / efoMesves Jemlet Je mesJeeb®ee ÒeJeen DeeefCe ogmeN³ee ceeiee&ves Jemleg Je mesJee ÒeeHle
keÀjC³eemeeþer HewMee®ee ÒeJeen ³eecegUs ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneceO³es Je=×er Ie[tve ³esles.
HewMee®ee ÒeJeen nermebkeÀuHevee JeemleJe Òe Jeen mebkeÀuHeves®³ee Deieoer efJe©× Deens.
HewMeeleerue GlHeVe / veececee$e GlHeVe (Money Income or Nominal Income ):
HewMeeleerue GlHeVe efkebÀJee veececee$e GlHeVe ns ®eeuet efkebÀceleeruee GlHeVee®es ceeHeve keÀjles.
mecepee, jece®es 2012 ceO³es ve ececee$e / HewMeeleerue GlHeVe ns 40,000 ©. nesles pes Heg{erue Je5… ves Jee{ues Demesue, lej l³ee®es GlHeVe Jee{tve 42,000 ©. nesF&ue.
pesJne DeeHeu³eeuee DeLe&J³eJemLesleerue Je=×er®es ceespeceeHe keÀje³e®es Demeles, lesJne DeeHeu³eeuee
YeeJeJee{er®ee ÒeYeeJe mecee³eesefpele keÀjeJee ueeielees Je JeemleJe meeOevemeecegûeer efJe®eejele I³eeJeer ueeieles.
2.3 GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀejÒ e J e e n e ® e sc e n Ê J e (SIGNIFICANCE OF
CIRCULAR FLOW OF INCOME)
GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ner ÒeJeen mebkeÀu Hevee DeLe&J³eJemLes®es keÀe³e& meboefYe&le keÀjles efkebÀJee
oMe&efJeles. DeeHeu³eeuee ceeefnle Deens keÀer, DeLe&J³eJemLee SkeÀlej keÀe³e&#eceHeCes keÀe³e& keÀ© MekeÀles efkebÀJee
DeLe&J³eJemLes®³ee megueYe keÀe³ee&ceO³es De[LeUs ³esJet MekeÀleele. DeMee HeefjefmLeleerceO³es GlHeVee®³ee
®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneme cenÊJe ÒeeHle nesles. GlHeVee®³ee ®e¬eÀer³e ÒeJeene®es mLetue DeLe&Meem$eeceOeerue cenÊJe
Heg{erue cegÐeeb®³ee DeY³eemeeJe©ve ue#eele ³esF&ue.
1) Demebleguevee®eer mecem³ee %eele keÀjC³ee®³ee DeY³ee meemeeþer :
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mebkeÀuHeves®³ee meene³³eeves Demeblegueve mecem³ee DeesUKeC³eeme ceole nesJetve
Hegvne meblegueve mLeeefHele keÀjCes Meke̳e nesles. pej ®eef¬eÀ³e ÒeJeeneceO³es keÀener efJemebieleer DeefmlelJeele
Demesue, lej Demeblegueve otj keÀjC³eemeeþer l³eeuee Devegme©ve OeesjCe le³eej kesÀues peeles.
2) ieUleer Je ÒeJeene®³ee HeefjCeeceeb®³ee DeY³eemeemeeþer :
GlHeVee®ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen ner mebkeÀuHevee DeeefLe&keÀ Ie[ecees[erceO³es meblegueve jeKeC³eemeeþer
cenÊJeHetCe& Deens. ieUleer®³ee YetefcekesÀcegUs je<ì^e®³ee DeLe&J³eJemLesJejerue l³eeb®³ee ÒeYeeJeeb®ee efkebÀJee
HeefjCeeceeb®ee DeY³eeme keÀjCes meesHes peeles. Goe. Dee³eele ner GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneleerue ieUleer
Deens, keÀejCe Dee³eele ner DeeHeu³ee osMeeuee H ejefkeÀ³e osMeebvee ÐeeJeer ueeieCeejer osCeer Deens. ner ieUleer
LeebyeefJeC³eemeeþer mejkeÀejves ³eesi³e l³ee Ghee³e³eespeveeb®ee DeJeuebye kesÀuee Heeefnpes.
3) GlHeeokeÀ Je GHeYeeskeÌles ³eebceOeerue ogJee efkebÀJee meeKeUer :
GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀe j ÒeJeen ne GlHeeokeÀ Je GHeYeeskeÌles ³eeb®³eeceO³es ogJee ÒemLeeefHele keÀjlees.
4) YeeJeJee{ Je YeeJeIeìer®eer ÒeJe=Êeer :
®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneleerue ieUleercegUs DeLe&J³eJemLes®³ee megueYe keÀecekeÀepeeceO³es De[LeUe
efvecee&Ce neslees. Goe. ye®ele ner Ke®ee&®³ee ÒeJeeneleerue ieUleer Deens. pesJne ye®eleerceO³es Jee{ nesles, ³ee®eemunotes.in

Page 12

12GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej JeeF&ì HeefjCeece neslees. ³eecegUs jespeieej, GlHeVe DeeefCe efveefce&leer
³eeceO³es Ieì nesles Je l³eecegUs DeLe&J³eJemLesceO³es YeeJ eIeìer®eer ÒeJe=Êeer GÓJeles. ogmeN³ee yeepetuee
GHeYeesieecegUs jespeieej, GlHeVe, GlHeeove DeeefCe efJeÞeebleerceO³es Jee{ nesJetve DeLe&J³eJemLesceO³es
YeeJeJee{er®eer ÒeJe=Êeer GÓJeles.
5) iegCekeÀe®ee DeeOeej :
pesJne DeLe&J³eJemLesceO³es ieUleerH es#ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele HewMee®ee ÒeJeen ³esle Demesue, lesJne
SkegÀCe GlHeVe ns SkegÀCe GlHeeoveeHes#ee DeefOekeÀ nesF&ue. ne®e kesÀvme®³ee iegCekeÀe®ee DeeOeej Deens.
³eeGueì pesJne DeLe&J³eJemLesceO³es GlHeVe ÒeJeeneleerue ieUleer ner HewMee®³ee Hegj JeþîeeHes#ee ceesþer Demeles
lesJne SkegÀCe GlHeVe ns SkegÀCe GlHeeoveeHes#ee keÀceer Demeles. pesJne SkegÀCe GlHeVeeceO³es Jee{ nesles, lesJne
³ee®ee HeefjCeece cnCetve SketÀCe meb®e³eer jespeieej HeeleUer, GlHeVe, GlHeeove DeeefCe efkebÀcele HeeleUerceO³ es
l³ee keÀeueeJeOeerle Jee{ nesles.
6) ceewefêkeÀ OeesjCee®es cenÊJe :
GlHeVee®ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen ne ceewefêkeÀ OeesjCe efveefM®eleerceO³es GHe³eesieer He[lees. GlHeVee®ee
®eef¬eÀ³e ÒeJeen ne ceewefêkeÀ OeesjCee®³ee meene³³eeves osMeeceO³es, DeLe&J³e JemLesceO³es ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ
³eeb®³eeceO³es meceevelee ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eebceO³es meceevelee
ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es keÀe³e& Yeeb[Jeue yeepeejeÜejs kesÀues peeles. Yeeb[Jeue yeepeejeuee efv e³ebef$ele keÀjC³ee®es
keÀe³e& ns mejkeÀej / ceewefêkeÀ OeesjCe keÀjles.
7) jepekeÀesGlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeeefCe Ke®e& ns DeLe&J³eJemLesceO³es jepekeÀesmeene³³eeves mLew³e& Òeoeve keÀjC³ee®es keÀece keÀjles.
8) J³eeHeej OeesjCee®es cenÊJe :
GlHeVee®ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeen ne yebefomle DeLe&J³eJemLesceO³es mLew³e& efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece keÀjerle
veener, lej Kegu³ee DeLe&J³eJemLesMeer osKeerue mebyebefOele Deens. osMeec eO³es nesle Demeuesueer Dee³eele ner
GlHeVe ÒeJeeneleerue efkebÀJee HewMee®³ee ÒeJeeneleerue ieUleer mecepeueer peeles. keÀejCe Dee³eeleerle JemlegcegUs
osMeeleerue Hewmee ne efJeosMeeceO³es peelees. l³eeemeeþer osMeeves SkegÀCe efve³ee&leerceO³es Jee{ keÀ jeJeer Je lemes®e
Dee³eeleerceO³es Ieì keÀjeJeer pesCeskeÀ©ve GlHeVee®³ee ®eef¬eÀ³e ÒeJeeneceO³es ieUleerHes#ee GlHeVee®eer Yej
He[sue DeeefCe SkegÀCe®e DeLe&J³eJemLesceO³es jespeieej efveefce&leer GlHeeoveele Jee{ nesF&ue.
2.4 efJeefJeOe #esef$e³e DeLe& J³eJemLesceO³es GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®es
mHe<ìerkeÀjCe (ILLUSTRATION OF CIRCULAR FLOW OF
INCOME IN DIFFERENT SECTOR ECONOMI ES)
DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eebceO³es, ueeskeÀ J³eJenejebceO³es J³emle Demeleele. cnCepes®e efJeefJeOe #es$eer³e
DeLe&J³eJemLes ceO³es Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer -efJe¬eÀer ®eeuet®e Demeles.munotes.in

Page 13

13DeeefLe&keÀ J³eJenejebceO³es oesve ÒekeÀej®³ee ÒeJeeneb®ee meceeJesMe neslees. SkeÀ cnCepes Jemlet ÒeJeen
efkebÀJee JeemleJe ÒeJeen pees keÀer Jemlet Je mesJeeb®ee ÒeJeen Deens. ogmeje cnC epes HewMeeleerue ÒeJeen nes³e. Jemlet
ÒeJeen efkebÀJee JeemleJe ÒeJeen ne IeìkeÀ ÒeJeen (IeìkeÀ mesJeeb®ee ÒeJeen) DeeefCe Jemlet ÒeJeen (Jemlet Je
mesJeeb®ee ÒeJeen) ³eeb®³ee MeermebyebefOele Deens.
ceewefêkeÀ DeLe&J³eJemLesceO³es, IeìkeÀ mesJeeb®ee Ò eJeen ne IeìkeÀ J³eJenejeb®³ee ªHeele HewMee®ee
ÒeJeen cnCetve Hegjmke=Àle kesÀuee peelees. l³eeuee®e GlHeVe ÒeJeen Demes mebyeesOeues peeles.
GHeYeesi³e Jemlet Je mesJeebJejerue IeìkeÀ HesceWì Je Ke®ee&uee®e Ke®e& ÒeJeen Demes osKeerue mebyeesOeues
peeles.
Ke®e& ÒeJeen ne HewMee®³ee ÒeJeene®³ee mJeªHeele Demelees. oesvner GlHeVe ÒeJeen Je Ke®e& ÒeJeen ns
®e¬eÀekeÀej ªHeele efJe©× efoMee oMe&efJeleele. GlHeVe ÒeJeen Je Ke®e& ÒeJeen ³eeb®es efJeMuesDeLe&J³eJemLee Heg{erue ®eej #es$e ebceO³es Jeieeake=Àle kesÀueer peeles.
1) kegÀìgbyemebmLee #es$e
2) J³eJemee³e #es$e efkebÀJee GÐeesiemebmLee
3) mejkeÀejer #es$e
4) HejefkeÀ³e #es$e
Jejerue ®eej #es$eeb®ee JeeHej ne GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®eer efJeefJeOe Òeefleceeves le³eej
keÀjC³eemeeþer keÀjC³eele Deeuee Deens. pemes keÀer -
GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : efÜ#es$eer³e Òeefleceeve
GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : ef$e#es$eer³e Òeefleceeve
GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : ®eej #es$eer³e Òeefleceeve
2.5 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀe jÒ e J e e n:e f Ü # e s $ e e r ³ eÒ e e f l e c e e v e (CIRCULAR
FLOW OF INCOME : TWO SECTOR MODEL)
efÜ#es$eer³e ÒeefleceeveeceO³es kesÀJeU kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLee ³ee oesve #es$eeb®ee®e meceeJesMe
neslees. ³ee ÒeefleceeveeceO³es mejkeÀej Je HejefkeÀ³e #es$ee®ee meceeJesMe nesle veener. cnCetve ³ee Òeefleceeveeuee®e
yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®es ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Òeefleceeve Demes osKeerue mebyeesOeues peeles.
ns Òeefleceeve Heg{erue ie=efnleebJej DeeOeejuesues Deens.
1.DeLe&J³eJemLesceO³es kegÀìgb yemebmLee (Households) Je GÐeesiemebmLee (Firms) ner oesve®e #es$es
Deensle.
2.kegÀìgbyemebmLee ¿ee GlHeeovee®³ee IeìkeÀeb®³ee ceeuekeÀ Deensle.
3.Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove ns kesÀJeU GÐeesiemebmLee®e keÀjleele.
4.ye®ele vemeles.
5.DeLe&J³eJemLesceO³es mej keÀej®ee nmle#esHe vemelees.munotes.in

Page 14

146.osMeeceO³es Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej (SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeeceO³es J³eeHeej) nesle veener.
je<ì^er³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®es efÜ#es$eer³e Òeefleceeve ns ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mebkeÀuHeves®es
cegueYetle Òeef leceeve Deens. ³ee ÒeefleceeveeceO³es kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GÐeesiemebmLee ³eeb®³eeceO³es GlHeVee®es
keÀMeeÒekeÀejs ®e¬eÀekeÀej ieleerves HejmHejebceO³es mLeueeblej nesles, ³ee®es efJeMuesje<ì^er³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®³ee efÜ# es$eer³e Òeefleceevee®³ee efJeMuesÒekeÀej®³ee yeepeejeleerue J³eJeneje®es efJeMues1) Jemlet Je mesJee yeepeej
2) GlHeeove IeìkeÀ yeepeej
1) Jemlet Je mesJee yeepeej (Goods & Services Market) :
GHeYeesi³e Jem let DeeefCe mesJeeb®³ee yeepeejele kegÀìgbyemebmLee (Households) ns GHeYeeskeÌles /
ûeenkeÀ Demeleele, lej GÐeesiemebmLee (Firms) ¿ee GlHeeokeÀ efkebÀJee efJe¬esÀles Demeleele.
GÐeesiemebmLesceO³es GlHeeove IeìkeÀeb®ee (Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eesp ekeÀ) JeeHej keÀ©ve Jemlet Je
mesJeeb®es GlHeeove kesÀues peeles. GÐeesiemebmLeebvee GlHeeoveeceO³es ceole keÀjC³eemeeþer GlHeeove IeìkeÀeb®ee
HegjJeþe ne kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve kesÀuee peelees Je ³ee®ee ceesyeouee cnCetve Yetceeruee Keb[, Þeceeuee Jeslev e,
Yeeb[Jeueeuee J³eepe Je meb³eesp ekeÀeuee veHeÀe GÐeesiemebmLee Òeoeve keÀjleele. ³esLes GlHeVee®ee ÒeJeen ne
Ke®e& ªHeele GÐeesiemebmLeskeÀ[tve kegÀìgbyemebmLeskeÀ[s peelees. GlHeeefole Jemlet Je mesJeeb®ee GHeYeesie ne
kegÀìgbyemebmLee Iesle Demeleele Je l³eekeÀefjlee kegÀìgbyemebmLee ¿ee GÐeesiemebmLeebkeÀ[tve Jemlet Je mesJee efkebÀcele
osJetve Kejsoer keÀjleele. ³eeefþkeÀeCeer GlHeVee®ee ÒeJeen ne Ke®e& ªHeele kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve
GÐeesiemebmLeskeÀ[s peelees.
2) GlHeeove IeìkeÀ yeepeej (Market o f Factors of Production) :
Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ner ®eej GlHeeovee®eer IeìkesÀ Deensle. IeìkeÀ yeepeejeceO³es
kegÀìgbyemebmLee ¿ee GlHeeove IeìkeÀeb®ee HegjJeþe ne cnCepes®e efJe¬eÀer GÐeesiemebmLesuee keÀjles. cnCepes®e
³eeefþkeÀeCee r kegÀìgbyemebmLee ¿ee efJe¬esÀlee, lej GÐeesiemebmLee ¿ee ûeenkeÀ efkebÀJee GHeYeeskeÌles Demeleele. ner
GlHeeovee®eer IeìkesÀ GlHe eovee®³ee Òeef¬eÀ³esle menYeeieer nesleele. ³ee®ee ceesyeouee cnCetve GÐeesiemebmLee
¿ee kegÀìgbyemebmLeebvee peceerveeruee Keb[, Þeceeuee Jesleve, Yeeb[Jeueeu ee J³eepe Je meb³eespekeÀe me veHeÀe Òeoeve
keÀjerle Demeleele.
efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ne Heg{erue Deeke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve
DeefOekeÀ mHe<ì nesF&ue.munotes.in

Page 15

15Deeke=Àleer ¬eÀ .2 . 1
efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es kegÀìgbyemebmLee (Households) DeeefCe GÐeesiemebmLee (Firms) ³ee
oesve #es$eebceOeerue GlHeVe ÒeJeen oMe&efJeuee Deens. ³ee Deeke=ÀleerJe©ve Heg{erue yeeye er mHe<ì nesleele.
meg©Jeeleeruee kegÀìgbyemebmLee (Iejiegleer #es$e) ns GÐeesiemebmLesuee (GÐeesie#es$e) Jemlet Je mesJeeb®es
GlHeeove keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee GlHeeove IeìkeÀeb®ee pemes keÀer Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue
Je meb³eespekeÀ ³eeb®e e HegjJeþe keÀjles. ns GlHeeove IeìkeÀ GlHeeove keÀe³ee&ceO³es menYeeie osJetve Jemlet
Je mesJeeb®es DeLe&J³eJemLes®es GlHeeove keÀjleele.
DeLe&J³eJemLesceO³es Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeoveeceO³es menYeeie efou³eeyeÎue kegÀìgbyemebmLeebvee
GÐeesiemebmLee ¿ee Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ³ee GlHeeove IeìkeÀebvee Deveg¬eÀces Keb[,
Jesleve, J³eepe Je veHeÀe ceesyeouee cnCetve Òeoeve keÀjles. cnCepes®e ³eeefþkeÀeCeer GlHeVee®ee efkebÀJee
HewMee®ee ÒeJeen ne GÐeesiemebmLeskeÀ[tve kegÀìgbyemebmLeskeÀ [s peelees.
GÐeesiemebmLee ¿ee kegÀìgbmebmLeskeÀ[tve GHeueyOe nesCeeN³ee GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ceoleerves Jemlet Je
mesJeeb®es GlHeeove keÀjleele Je ³ee GlHeeefole Jemlet Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer kegÀìgbyemebmLee bvee keÀjleele.
kegÀìgbyemebmLee ¿ee l³eeb vee ÒeeHle Peeuesues GlHeVe (GÐeesiemebmLeskeÀ[tve ÒeeHle Peeuesuee GlHeeove
IeìkeÀeb®ee ceesyeouee) ns Jemlet Je mesJeebJej Ke®e& keÀjles cnCepes®e GlHeVee®ee efkebÀJee HewMee®ee ÒeJeen ne
kegÀìgbyemebmLeebkeÀ[tve GÐeesiemebmLeskeÀ[s nmleebleefjle keÀjles .
GlHeVee®ee efkebÀJee HewMee®ee ÒeJeen ne Demee®e GÐeesiemebmLeskeÀ[tve kegÀìgbyemebmLeskeÀ[s,
kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve GÐeesiemebmLeskeÀ[s DeeefCe Hegvne GÐeesiemebmLeskeÀ[tve kegÀìgbyemebmLeskeÀ[s DeeefCe
kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve GÐeesiemebmLeskeÀ[s ®e¬e ÀekeÀej He×leerves ®eeuet Demelees. ne®e efÜ#es$eer³e
(kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLee) DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen nes³e.
2.6 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : ef$e#es$eer³e Òeefleceeve (CIRCULAR
FLOW OF INCOME : THREE SECTOR MOD EL)
³ee ÒeefleceeveeceO³es kegÀìgbyemebmLee, GÐeesiemebmLee Je efJeÊeer³e #es$e ³ee leerve #es$eeb®ee meceeJesMe
Deens. efÜ#es$eer³e ÒeefleceeveeceO³es ³eeHewkeÀer efJeÊeer³e #es$ee®ee meceeJesMe veJnlee pees keÀer ³ee ÒeefleceeveeceO³es
keÀjC³eele Deeue eD e e n s .munotes.in

Page 16

16leerve #es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneceO³es mejkeÀej®es DeefmlelJe
efkebÀJee YetefcekeÀe ie=nerle OejC³eele Deeueer Deens. leerve #es$eer³e DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer
mejkeÀej®eer keÀj, keÀpe& Je Ke ®e& ³eeyeeyele®eer YetefcekeÀe mecepetve IesCes cenÊJeHetCe& þjles.
leerve #es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ne Heg{erue Deeke=Àleer®³ee
meene³³eeves DeefOekeÀ mecepetve ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.2
leerve #es$eer³e DeLe&J ³eJemLesle GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
Jejerue Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.2 ceO³es kegÀìgbyemebmLee (Households) ,G Ð e e s i e m e b m L e e (Firms) Je
efJeÊeer³e #es$e ³ee leerve #es$eebceOeerue HewMee®ee efkebÀJee GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen oMe&efJeC³eele Deeuee De ens.
Jejerue Deeke=ÀleerJe©ve Heg{erue yeeyeer mHe<ì nesleele.
kegÀìgbyemebmLee ¿ee GÐeesiemebmLesuee Jemlet Je mesJeeb®³ee GlHeeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee
GlHeeove IeìkeÀeb®ee (Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ) HegjJeþe keÀjleele DeeefCe GÐeesiemebmLee
³ee®ee ceesyeouee cnCetve kegÀìgbyemebmLeebvee Keb[, Jesleve, J³eepe Je veHeÀe ªHeele GlHeVe efkebÀJee Hewmee
Òeoeve keÀjleele cnCepes®e ³esLes HewMee®ee efkebÀJee GlHeVee®ee ÒeJeen ne GÐeesiemebmLeskeÀ[tve
kegÀìgbyemebmLeskeÀ[s neslees, ³e e®ee DeY³eeme DeeHeCe efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeen ÒeefleceeveeceO³es kesÀuee Deens.
³ee Òeefleceeveevegmeej, GÐeesiemebmLee ¿ee DeeHeu³ee GlHeVee®ee keÀener Yeeie ne Jemlet Je mesJeebJej
GHeYeesieemeeþer Ke®e& keÀjleel e, lej GJe&jerle Hewmee efkebÀJee GlHeVe ns efJeÊeer³e #es$eeceO³es efkebÀJee
efJeÊeer³e yeepeejeceO³es ye®ele keÀjleele.
GÐeesiemebmLee ¿ee DeeHeu³ee GlHeVee®ee (pes kegÀìgbyemebmLeekeÀ[tve Jemlet Je mesJeebJejerue Ke®e& ªHeele
GÐeesiemebmLeevee ÒeeHle n esles) keÀener Yeeie ne GlHeeokeÀ IeìkeÀebvee ceesyeou³ee®³ee mJeªHeele Ke®e&
keÀjleele, lej GJe&jerle Yeeie efJeÊeer³e mebmLeebceO³es ye®ele keÀjleele.
efJeÊeer³e #es$e ns kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLee ³eeb®³eekeÀ[tve ÒeeHle Peeuesu³ee ye®eleer®ee k eÀener Yeeie
ne kegÀìgbyemebmLeebvee ie=nkeÀpex cnCetve, lej keÀener GÐeesiemebmLeebvee iegbleJeCetkeÀermeeþer keÀpex cnCetve
osles.
DeMeeÒekeÀejs ³ee ÒeefleceeveeceO³es, GÐeesiemebmLeebkeÀ[tve kegÀìgbyemebmLesceO³es, kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve
GÐeesiemebmLe skeÀ[s, kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLee ³eeb®³eekeÀ[tve efJeÊeer³e #es$eekeÀ[s DeeefCe efJeÊeer³emunotes.in

Page 17

17#es$eekeÀ[tve kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLeekeÀ[s GlHeVee®ee efkebÀJee HewMee®ee ÒeJeen ne ®e¬eÀekeÀej
ieleerves nmleebleefjle nesle jenlees. cnCetve®e ³eeÒeefleceeveeuee leerve #es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue
GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele.
2.7 GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen : ®eej #es$eer³e Òeefleceeve (CIRCULAR
FLOW INCOME : FOUR SECTOR MODEL)
³ee ÒeefleceeveeceO³es HejefkeÀ³e #es$ee ®ee osKeerue meceeJesMe Deens. ³ee ÒeefleceeveeceO³es kegÀìgbyemebmLee,
GÐeesiemebmLee, efJeÊeer³e #es$e, HejefkeÀ³e #es$e Je mejkeÀej ³eeb®es efJeMues®eej #es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeene®es ³eesi³e mHe<ìerk eÀjCe Heg{erue
Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.3
®eej #es$eer³e DeLe&J³eJemLesceO³es GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
Jejerue Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.3 ceO³es, ®eej #es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ÒeJeen oMe&efJeuee
Deens. Jejerue Deeke=ÀleerJe©ve Heg{erue yeeyeer efveoMe&veeme ³esleele.
meg©Jeeleeruee kegÀìgbyemebmLee GÐeesiemebmLeebvee GlHeeove keÀjC³eemeeþer Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je
GÐeespekeÀ ³ee ®eej IeìkeÀeb®ee HegjJeþe keÀjles. GÐeesiemebmLee ¿ee kegÀìgbye mebmLeebvee GlHeeove
IeìkeÀeb®ee ceesyeouee cnCetve Keb[, cepetjer, J³eepe Je veHeÀe ³ee ªHeele GlHeVe ÒeeHle nesles.munotes.in

Page 18

18GÐeesiemebmLee ¿ee GlHeeoerle Jemlet Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer kegÀìgbyemebmLee bveekeÀ©ve l³eeb®³eekeÀ[tve GlHeVe
ÒeeHle keÀjleele.
l³eeveblej kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLee ¿ee ÒeeHle GlHeVeeletve keÀener GlHeVe efkebÀJee Hewmee efJeÊeer³e
mebmLeebceO³es DeeHeu³ee ye®eleer þsJeleele DeeefCe ye®eleer®ee ceesyeouee cnCetve efJeÊeer³e #es$e
kegÀìgbyemebmLeebvee ie=nkeÀpex Je ye®eleerJej J³eepe osles, lej GÐeesiemebmLeebvee keÀpex Je iegbleJeCetkeÀ Ke®e&
HegjefJeles.
mejkeÀej kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLee ³eebJej keÀj DeekeÀe©ve cenmetue efkebÀJee GlHeVe ÒeeHle keÀjles.
mejkeÀej ns ÒeeHle Peeuesues GlHeVe (kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesie mebmLee) kegÀìgbyemebmLeebvee Devegoeves Je
mebj#eCe osJetve DeeefCe GÐeesiemebmLeebvee GlHeeove keÀjC³eemeeþer Devegoeves osJetve Je Jemlet Je mesJeeb®eer
Kejsoer keÀ©ve Ke®e& keÀjles.
kegÀìgbyemebmLee ¿ee HejkeÀer³e osMeeletve efJeefJeOe Jemlet Je mesJe e Dee³eele keÀjles DeeefCe keÀener ÒeceeCeele
efve³ee&le keÀjles. lemes®e GÐeesiemebmLee osKeerue HejosMeeletve keÀ®®ee ceeuee®eer Dee³eele keÀjles DeeefCe
DeeefCe Heke̳ee ceeuee®eer efve³ee&le keÀjles.
Lees[ke̳eele, GlHeVe ÒeJeen Òeefleceeveeb®³ee Dee Oeejs DeeHeu³eeuee Kegueer Je yebefomle DeLe&J³eJemLee
Demeleevee GlHeVe efkebÀJee cegêe ÒeJeene®es mJeªHe ue#eele ³esles.
2.8 cegueYetle meb%ee (KEY TERMS)
1) GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circular Flow of Income) :
’SkeÀe IeìkeÀekeÀ[tve ogmeN³ee Ie ìkeÀekeÀ[s DeeefCe ogmeN³ee IeìkeÀekeÀ[tve Heefnu³ee IeìkeÀekeÀ[s
GlHeVee®es efkebÀJee HewMee®es pes ®e¬eÀekeÀej ieleer vesmLeueeblej nesle Demeles, l³eeuee®e GlHeVee®ee efkebÀJee
HewMee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele.“
2) IeìkeÀ yeepeej (Factor M arket) :
’IeìkeÀ yeepeej cnCepes Demee yeepeej nes³e keÀer p³eeefþkeÀeCeer Jemlet Je mesJeeb®³ee
GlHeeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ GlHeeove IeìkeÀeb®eer (Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ) osJeeCe -IesJeeCe
nesles.“
3)JeemleJe ÒeJeen (Real Flow) :
’GlHeeove IeìkeÀeb®ee (Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ) kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve GlHeeove
mebmLeskeÀ[s Je lemes®e Jemlet Je mesJeeb®ee GÐeesiemebmLeskeÀ[tve kegÀìgbyemebmLeskeÀ[s nesCeeje ÒeJeen cnCepes®e
JeemleJe ÒeJeen nes³e.“
4)HewMee ®ee ÒeJeen / cegêe ÒeJeen (Money Flow ):
’GÐeesiemebmLeskeÀ[tve kegÀìgbyemebmLesuee GlHeeove IeìkeÀeb®ee efouee peeCeeje ceesyeouee Je lemes®e
kegÀìgbyemebmLeskeÀ[tve GÐeesiemebmLesuee efoue speeCeejs Jemlet Je mesJeeb®es cetu³e cnCepes®e HewMee®ee ÒeJeen efkebÀJe e
cegêe ÒeJeen nes³e. “munotes.in

Page 19

195)yebefomle DeLe&J³eJemLee (Closed Economy) :
’byebefomle DeLe&J³eJemLee cnCepes DeMeer DeLe&J³eJemLee nes³e keÀer peer®ee Flej osMee®³ee
DeLe&J³eJemLesMeer keÀenerner mebJeeo vemelees. ³eeceO³es Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej cnCep es®e Flej je<ì^emeesyele
Dee³eele -efve³ee&le nesle veener.“
6)Kegueer DeLe&J³eJemLee (Open Economy) :
’Kegueer DeLe&J³eJemLee ner yebefomle DeLe&J³eJemLes®³ee Deieoer efJe©× Deens. ³eeceO³es
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®ee meceeJesMe neslees. “
2.9 ÒeMv e(QUESTIONS)
Òe. 1 Keeueerue mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
a)meeþe ®eue
b)ÒeJeen ®eue
c)meblegueve
d)Demeblegueve
e)mLetue DeLe&Meem$e
Òe. 2 meeþe Je ÒeJeen ³eebceOeerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
Òe. 3 efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Deek e=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì keÀje.
Òe. 4 ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì keÀje.
Òe. 5 ®eej #es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mH e<ì keÀje.
2.10 meboYe& (REFERENCES)
AHUJA, D. (2009). Macroeconomics theory and policy. New Delhi -110
055: S.Chand and Company LTD.
Dwivedi, D. N. (2008). Macroeconomics Theory and Policy. New Delhi
110063: Tata McGraw -Hills.
Mankiew, N. G. (200 5).Macroeconomics. New York, NY 10010: Worth
Publishers.
munotes.in

Page 20

20Yeeie -2
3
je<ì^er³e GlHeVe Je efkebÀcele mlej ³eeb®es efveOee&jCe
IeìkeÀ j®evee :
3.1 GefÎ<ìs
3.2 ÒemleeJevee
3.3 je<ì^er³e GlHeVee®eer JewefMe<ìîes
3.4 je<ì^er³e GlHeVee®eer mebkeÀuHevee
3.5 je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe
3.5.1 efveefM®ele efkebÀcele HeeleUerJej Üer#esef$e³e DeLe&J³eJemLesceO³es je<ì^er³e GlHeVee®es
efveOee&jCe
3.5.2 ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀer®ee ¢ef<ìkeÀesve je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe
3.6 mejkeÀej DeeefCe je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe
3.7 cegkeÌle DeLe&J³eJemL ee DeeefCe je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe
3.8 ÒeMve
3.9 meboYe& met®eer
3.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) je<ì^er³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
2) efÜ#esef$e³e DeLe&J³eJemLesle je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe mecepetve IesCes.
3) $eer#esef $e³e DeLe&J³eJemLesle je<ì^er³e GlHeVe efveefM®ele keÀjCes.
4) cegkeÌle DeLe&J³eJemLesle GlHeVee®es efveOee&jCe mecepetve IesCes.
5) ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀer®eer cetu³es efoueer Demeleevee je<ì^er³e GlHeVee®ee Deboepe yeebOeCes.
3.2 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
je<ì^er³e GlHeVe DeeefCe efkebÀcele HeeleUer efveefM®ele keÀjCes :
mLetue DeLe&Meem$e ns DeLe&J³eJemLes®ee meceûeHeCes DeY³eeme keÀjles. SketÀCe ceeieCeer, SketÀCe
HegjJeþe, je<ì^er³e GlHeVe, je<ì^er³e GlHeeove, je<ì^er³e Ke®e&, ®eueveJee{ , yesjespeieejer, Deeblejje<ì^er³e
J³eeHeej, ®eeuet Je Yeeb[Jeueer Keel³eeJejerue legì efkebÀJee efMeuuekeÀ, jepekeÀesmLetue DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemee®es IeìkeÀ Deensle.munotes.in

Page 21

21Jejerue efJeMuesDeens. je<ì^er³e GlHeVee®eer J³eeK³ee DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue. efÜ©keÌleer ìeUtve HejosMeeletve
efceUCeeN³ee GlHeVeemen SkeÀe JeHewMeeleerue SketÀCe cetu³e cnCepes je<ì^er³e GlHeVe nes³e.
YeejleeceO³es 1955 Heemetve keWÀêer³e meebefK³ekeÀer mebmLesves yebo DeLe&J³eJemLesle je<ì^er³e
GlHeVee®eer ieCevee keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer Iesleuesueer Dee{Ules , pesJne DeeHeCe DeLe&J³eJemLes®eer efÜ#esef$e³e
j®evee DeY³eemelees. lesJne Heg{erue leerve IeìkeÀeb®ee efJe®eej ÒeecegK³eeves keÀjeJee ueeielees.
je<ì^er ³eK e ® e &†j e < ì ^ e r ³eG l H e e o v e†j e < ì ^ e r ³e GlHeVe efkebÀJee ueeYeebMe.
De) je<ì^er³e Ke®e& cnCepes efouesu³ee JeKe®e&.
Dee) je<ì^er³e GlHeeove cnCepes SkeÀe JeHewMeeleerue cetu³e.
F) je<ì^er³e GlHeVe efkebÀJee u eeYeebMe ns SkeÀe JeÒeef¬eÀ³esleerue menYeeieeyeÎue efceUeuesuee SketÀCe HejleeJee nes³e.
meb%ee :
1) S. meer. efHeiet ³eeb®³ee celes, ’je<ì^er³e GlHeVe cnCepes HewMeele ceespeuee peeT MekesÀue Demee
meceepee®³ee GefÎ<ì GlHeVee®ee SkeÀ Yeeie nes³e, ³eeceO³es HejosMeeletve efceUCeejs GlHeVe osKeerue
meceeefJe<ì Demeles.“
2) efHeÀMej®³ee celes, ’je<ì^er³e GlHeVe cnCepes Debeflece GHeYeeskeÌl³eebvee efceUCeeN³ee mesJee. ³ee mesJee
l³eebvee Yeeweflek eÀ meeOevemeeceûeerkeÀ[tve efkebÀJee ceeveJeer meeOevemeeceûeerkeÀ[tve efceUt MekeÀleele.“
3) ceeMe&ue®³ee celes, ’SKeeÐee osMeeleerue GHeueyOe meeOevemeeceûeer®³ee (Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue,
meb³eespekeÀ) mene³³eeves SkeÀe JeHewMeeleerue cetu³e cnCepes je<ì^er³e GlHeVe nes³e.“
4) je<ì^er³e GlHeVe meefceleerves je<ì^er³e GlHeVee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer Deens ’efJeefMe<ì
keÀeueeJeOeerle DeLe&J³eJemLesle GlHeeefol e Jemlet Je mesJeeb®es efÜ©keÌleer ìeUtve ceespeuesues HewMeeleerue cetu³e
nes³e.“
3.3 je<ì^er³e GlHeVee®eer JewefMe<ìîes (FEATURES OF NATIONAL
INCOME)
1) je<ì^er³e GlHeVe ner SkeÀ mLetue DeLe&Meem$eer³e mebkeÀuHevee Deens :
mLetue DeLe&Meem$eer³e ®eue s ner mebHetCe& DeLe&J³eJemLesMeer mebyebefOele Demeleele. leer mJeleb$e efkebÀJee
J³eeqkeÌleiele vemeleele. osMee®es SketÀCe GlHeVe ns mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®es ef®e$e mHe<ì keÀjles cnCetve je<ì^er³e
GlHeVe ner mLetue DeLe&Meem$eer³e mebkeÀuHevee Deens.munotes.in

Page 22

222)je<ì^er³e GlHeVe ner ÒeJeen mebkeÀuHevee Deens :
DeLe&J³eJemLesle menYeeieer Demeuesu³ee SKeeÐee IeìkeÀe®es GlHeVe ns ogmeN³ee IeìkeÀe®ee Ke®e&
Demeles Je ns GlHeVe Ke®ee&®es ®e¬eÀ meelel³eeves ÒeJeener Demeles cnCetve je<ì^er³e GlHeVe ner ÒeJeen me bkeÀuHevee
ceeveueer peeles.
3)je<ì^er³e GlHeVe ns Jemletb®es cetu³e Deens :
je<ì^er³e GlHeVe vesnceer HewMeeceO³es ceespeues peeles DeeefCe l³eeceO³es kesÀJeU DeMee Jemlet DeeefCe
mesJeeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees p³ee Jemlet Je mesJeeb®ee HewMeele efJeefvece³e nesT MekeÀlees.
4)ceespeCeerleerue efÜ©keÌleer ìeUtve :
je<ì^er³e GlHeVeeceO³es SkeÀe JemeceeefJe<ì Demeles, pesCeskeÀ©ve ogHHeì ceespeCeer®eer $egìer efkebÀJee mecem³ee ìeUlee ³esF&ue.
5)JeeefÒel³eskeÀ DeeefLe&keÀ JeSefÒeue les 31 cee®e& ³ee keÀeueeJeOeerle je<ì^er³e GlHeVee®ee Deboepe yeebOeuee peelees.
3.4 je<ì^er³e GlH eVee®eer mebkeÀuHevee (CONCEPTS OF NATIONAL
INCOME)
1) yeepeejYeeJeevegmeej SketÀCe osMeebleie&le GlHeeoveGDPMP:
SketÀCe osMeebleie&le GlHeeove ns SkeÀe efouesu³ee JemeJe& Debeflece Jemlet D eeefCe mesJeeb®es SketÀCe HewMeeleerue cetu³e Demeles. ns yeepeejYeeJeevegmeej ceespeues peeles.
cnCetve, GDP = C + I + G (X -M)
GDP = Gross Domestic Product (SketÀCe osMeebleie&le GlHeeove)
C = Consumption expenditure (GHeYeesieeJejerue Ke®e&)
I = Investment expenditure (iegbleJeCetkeÀ Ke®e& )
G = Government expenditure (MeemekeÀer³e Ke®e&)
(X-M) = Export -Import (Net Export) (efve³ee&le -Dee³eele (efveJJeU efve³ee&le))
2)yeepeejYeeJeevegmeej SketÀCe je<ì^er³e GlHeeoveGNPMP:
SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove cnCepes GlHeeove IeìkeÀebveer HejosMeele efceUJeuesu³ee GlHeVeemeefnle
efouesu³ee JeGNP = C + I + G (X -M) + (R -P)
³esLes,
R=osMeer veeieefjkeÀebveer HejosMeele efceUJeuesuee Hewmee
P=HejosMeer veeieefjkeÀebveer osMeele efceUJeuesuee Je cee³eosMeer HeeþJeuesuee Hewmee.munotes.in

Page 23

233)yeepeejYeeJeevegmeej efveJJeU osMeebleie&le GlHeeoveNDPMP:
efveJJeU osMeebleie&le GlHeeove ns SketÀCe osMeebleie&le GlHeeove Heemetve Iemeeje cetu³e Jepee keÀ©ve
ÒeeHle kesÀues peeles.
NDP = GDP -Depreciation
Depreciation = Yeeb[JeueeJejerue Iemeeje (Goe. GlHeeovee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®eer ³eb$e
meecegûeer JeeHejuee r peeles HeefjCeeceer l³eeJej Iemeeje efkebÀJee legì efvecee&Ce nesles.)
4)yeepeejYeeJeevegmeej efveJJeU je<ì^er³e GlHeeoveNNPMP:
osMee®³ee jefnJeeMeebveer, SkeÀe JeDeeefCe mesJeeb®es Meg× yeepeej cetu³e ns yeepeejYeeJeevegmeej efveJJeU je<ì^er³e GlHeeove nes³e.
NNP = GNP -Depreciation (Iemeeje)
5)IeìkeÀ efkebÀceleerJej SketÀCe osMeebleie&le GlHeeoveGDPFC:
GDP GDPFC MP -DeÒel³e#e keÀj +Devegoeves
cnCetve,
GDPFC=C+I+G( X -M)-IT + S
IeìkeÀ efkebÀceleerJej SketÀCe osMeebleie&le GlHeeove cnCepes SkeÀe JemeercesceO³es GlHeeove Òeef¬eÀ³esle meeceerue Peeu³ee yeÎue GlHeeove IeìkeÀebvee Yee[s, Jesleve, J³eepe DeeefCe
veHeÀe ³ee mJeªHeele efceUeuesu³ee GlHeVee®eer yesjerpe nes³e.
6)IeìkeÀ efkebÀceleerJej SketÀCe je<ì^er³e GlHeeoveGNPFC:
IeìkeÀ efkebÀceleerJej SketÀCe je<ì^er³e GlHeeoveGNPFCefceUefJeC³eemeeþer DeeHeCe
yeepeejYeeJeevegmeej SketÀCe je<ì^er³e GlHeeoveGNPMPceOetve DeÒel³e#e keÀj Jepee keÀjCes Je
Devegoeves efceUefJeCes DeHesef#ele Deens.
GNP GNPFC MP -DeÒel³e#e ke Àj+Devegoeve
7)IeìkeÀ efkebÀceleerJej efveJJeU osMeebleie&le GlHeeoveNDPFC:
SkeÀe JeDeeefCe mesJeeb®es IeìkeÀ efkebÀceleerJej cees pesuesues HewMeeleerue cetu³e cnCepes efveJJeU je<ì^er³e GlHeeove nes³e.
IeìkeÀ efkebÀceleerJej efveJJeU je<ì^er³e GlHeeove ns Iejiegleer GlHeVe efkebÀJee Iejiegleer IeìkeÀ
GlHeVe cnCetvener DeesUKeues peeles.
NDP GDPFC MP -DeÒel³e#e ke Àj-Yeeb[JeueeJejerue Iemeejemunotes.in

Page 24

24efkebÀJee
NDP NDPFC MP -DeÒel³e#e keÀj +Devegoeves
8)IeìkeÀ efkebÀceleerJej efveJJeU je<ì^er³e GlHeeoveNNPFC:
JeHewMeeleerue efveJJeU cetu³e cnCepes IeìkeÀ efkebÀceleerJej efveJJeU je<ì^er³e GlHeeoveNNPFCnes³e.
³eeceO³es GlHeeove IeìkeÀebveer efceUefJeuesues efveJJeU GlHeVe meceeefJe<þ Deens.
NNP NNPFC MP -DeÒel³e#e keÀj +Devegoeves
9)®eeuet efkebÀceleerJej DeeefCe efmLej efkebÀceleerJej je<ì^er³e GlHeVe :
®eeuet efkebÀceleerJejerue je<ì^er³e GlHeVe ns efveJJeU je<ì^er³e GlHeeove Deens pes meO³ee®³ee yeepeej
YeeJee®³ee DeeOeejs ceespeues peeles. l³eeuee veececee$e je<ì^er³e GlHeVe Demesner cnCeleele.
efmLej efkebÀceleerJejerue je<ì^er³e GlHeVe cnCepes SKeeÐee efJeefMe<ì DeeOeejYetle JeefkebÀceleer®³ee DeeOeejs ceespeues peeCeejs efveJJeU je<ì^er³e GlHeeove nes³e. ³eeuee Je emleJe je<ì^er³e
GlHeVe Demesner cnCeleele.
10)Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe :
SkeÀe JekesÀuesu³ee meJe& GlHeVeeb®eer yesjerpe cnCepes Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHe Ve nes³e.
11)IeìkeÀ efkebÀceleerJejerue je<ì^er³e GlHeVeNIFC:
IeìkeÀ efkebÀceleerJejerue je<ì^er³e GlHeVe cnCepes GlHeeove IeìkeÀeb®³ee HegjJeþeoejebveer Yetceer,
Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ³eeb®³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³esleerue ³eesieoevee®³ee yeou³eele efceUJeuesu³ee Yee[s,
Jesleve, J³eepe Je veHeÀe ³ee mJeªHeele efceUJeuesu³ee meJe& GlHeVee®eer yesjerpe nes³e.
NI NNPFC MP -DeÒel³e#e keÀj +Devegoeve
12)Jew³eeqkeÌlekeÀ Ke®e& keÀjC³ee³eesi³e GlHeVe (PDI) :
Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeueceÊee keÀj, Dee³ekeÀj ³ee meejKes Òel³e#e keÀje®eer Jepee kesÀu³eeveblej efMeuuekeÀ
jenCeeN³ee J³eeqkeÌleiele GlHeVeeme Jew³eeqkeÌlekeÀ Ke®e& keÀjC³ee³eesi³e GlHeVe cnCeleele.
Jew³eeqkeÌlekeÀ Ke®e& keÀjC ³ee³eesi³e GlHeVe † SketÀCe GlH eVe-Òel³e#e keÀj
13)Jew³eeqkeÌlekeÀ ye®ele :
Jew³eeqkeÌlekeÀ ye®ele cnCepes Jew³eeqkeÌlekeÀ Ke®e& keÀjC³ee³eesi³e GlHeVe Je Òel³e#e Ke®e& kesÀuesues
GlHeVe ³eeb®³eeceOeerue HeÀjkeÀ nes³e.
Jew³eeqkeÌlekeÀ ye®ele † Jew³eeqkeÌlekeÀ Ke®e& keÀjC³ee³eesi³e GlHeVe -Òel³e#e Ke®e&munotes.in

Page 25

2514)oj[esF& GlHeVe :
je<ì^er³e GlHeVeeme osMee®³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³esves efJeYeeieues Demelee oj[esF& GlHeVe efceUles.
oj[esF& GlHeVe † je<ì^er ³e GlHeVe / ueeskeÀmebK ³ee
oj[esF& GlHeVe osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee mejemejer GlHe VeeJej ÒekeÀeMe ìekeÀles.
15)JeemleefJekeÀ efJe©× veececee$e SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove :
veececee$e SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove cnCepes, ®eeuet JeJemlet DeeefCe mesJeeb®es SketÀCe HewMeeleerue cetu³e nes³e. cnCepes®e DeeefLe&keÀ Jeveececee$e SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove ns DeeefLe&keÀ JeyeepeejYeeJeevegmeej ceespeues peeF&ue.
JeemleJe SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove cnCepes, DeeOeejYetle JeJemlet DeeefCe mesJeeb®es SketÀCe HewMeeleerue cetu³e nes³e.
cnCepes®e meO³ee®³ee efkebÀJee ®eeuet efkebÀceleerJej ceespeu³ee iesuesu³ee SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove
veececee$e SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove cnìues pe eles. lej otmejerkeÀ[s SKeeÐee DeeOeejYetle JeefkebÀceleerJej ceespeu³ee peeCeeN³ee SketÀCe je<ì^er³e GlHeeoveeme JeemleefJekeÀ SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove cnCetve
DeesUKeues peeles.
veececee$e je<ì^er³e GlHeeoveeJej efkebÀceleJee{ efkebÀJ ee ceneieeF&®ee HeefjCeece ìeUt MekeÀle veener.
Hejbleg JeemleefJekeÀ je<ì^er³e GlHeeoveeJej ceneieeF&®ee HeefjCeece vemelees .keÀejCe JeemleJe GlHeeove ns
DeeOeejYetle JeJeemleJe cetu³e ns DeLe&J³eJemLesle GlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeeb®es JeemleefJekeÀ yeepeej cetu³e osles.
veececee$e je<ì^er ³eG l H e e o v e† l³ee l³ee JeJeemleJe je<ì ^er³e GlHeeove † DeeOeejYetle JeGNP Deflator = veececee$e je<ì^er³e GlHeeove / JeemleJe je<ì^er³e GlHeeove
(Deflator -je<ì^er³e GlHeVe ceespele Demeleevee ®eueveJee{er®ee HeefjCeece keÀe{tve ìekeÀC³eemeeþer
yeveefJeuesues meebefK³ekeÀer³e IeìkeÀ)
JeemleJe je<ì^er³e GlHeeove =veececee$e je<ì^er³e GlHeeove / GNP Deflator
16)¬eÀ³eMekeÌleer meceevelee (PPP) :
keÀeue& iegmleeJe kewÀmeue ³ee mJeeref[Me DeLe&le%eeves oesve osMee®³ee ®eue veeceOeerue efJeefvece³e oje
J³eefleefjkeÌle ®euevee®eer KejsoerMekeÌleer oMe&efJeC³eemeeþer ¬eÀ³eMekeÌleer meceevelee (Purchasing Power
Parity) ner mebkeÀuHevee meg®eefJeueer.munotes.in

Page 26

26keÀesCel³eener oesve osMeeleerue ceneieeF&, jenCeerceevee®ee opee& Je Ke®e&, ceneieeF&®ee oj ³eeceO³es
efJeefJeOelee Demeles ³eecegUs oesve osMeeleerue ®euevee®³ee ¬eÀ³eMekeÌleer ceO³es leHeÀeJele efvecee&Ce nesles.
PPP =/PPFDPFHejosMeeleerue Jemletb®eer efkebÀcele (Foreign Price )
PDmJeosMeeleerue Jemletb®eer efkebÀcele (Domestic Price)
3.5 je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe (DETERMINATION OF
NATIONAL INCOME)
DeuHe keÀeUeceO³es je<ì^er³e GlHeVee®eer HeeleUer ner DeLe&J³eJemLesleerue SketÀCe ceeieCeer Deee fCe
SketÀCe ceeieCeer HegjJeþe ³eeb®³ee meceleesueeHeemetve þjles. kesÀvme ³eeb®³ee GlHeVe efveOee&jCe Òeleerceeveevegmeej
DeLe&J³eJemLesleerue efkebÀceleHeeleUer ceO³es yeoue nesle veener.
3.5.1 efveefM®ele efkebÀcele HeeleUerJej Üer#esef$e³e DeLe&J³eJe mLesceO³es je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe
(Determination National Income at Fixed Cost in Two sector
Economy) :
efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle ceeieCeer®es oesve IeìkeÀ Demeleele les cnCepes GHeYeesieemeeþer ceeieCeer
DeeefCe iegbleJeCetkeÀermeeþer ceeie Ceer.
SketÀCe ceeieCeer (Aggregate Demand ):
AD = C + I
AD = SketÀCe ceeieCeer, C=GHeYeesie, I=iegbleJeCetkeÀ
GHeYeesie ceeieCeer (Consumption Demand) :
GHeYeesie ceeieCeer ner ueeskeÀeb®³ee GHeYeesiee®³ee ÒeJe=ÊeerJej DeJeuebyetve Demeles. GHeYees ie ceeieCeer ner
GHeYeesiee®³ee ÒeJe=Êeer®es HeÀefuele Demeles.
DeuHekeÀeueerve ceeieCeer®es met$e C=a+b y
C=GHeYeesie
a=mJee³eÊe GHeYeesie
b=Je¬eÀe®ee Gleej
Deeke=Àleer 3.1
munotes.in

Page 27

27je<ì^er³e GlHeVe =GHeYeesie +ye®ele
Y=C+S
TOJe&ieeceer GHeYee sielee Je¬eÀ ne GHeYeesiee®ee GlHeVeeMeer Demeuesuee Lesì men mebyebOe oMe&efJelees.
GlHeVe DeeefCe GHeYeesielee Je¬eÀ ³eeb®³eeleerue Deblej ns ye®ele oMe&efJeles.
iegbleJeCetkeÀ ceeieCeer (Investment Demand) :
iegbleJeCetkeÀ ceeieCeer ne je<ì^er³e GlHe Vee®ee meceleesue þjJele Demeleevee SketÀCe ceeieCeer®ee SkeÀ
cenÊJee®ee IeìkeÀ mecepeuee peelees.
iegbleJeCetkeÀ ceeieCeerJej HeefjCeece keÀjCeejs Heg{erue oesve cenÊJee®es IeìkeÀ Deensle.
1) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee
2) J³eepe oj
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.2
SketÀCe HegjJeþe (Aggregate Supply) :SketÀCe HegjJeþe cnCepes SkeÀe JeGlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeeb®es SkeÀCe HewMeeleerue cetu³e nes³e.
SketÀCe HegjJeþîee®es IeìkeÀ :
1) Debeflece Jemlet DeeefCe mesJ eeb®ee HegjJeþe efkebÀJee GlHeeove
2) Yeeb[Jeueer Jemletb®es GlHeeove
DeuHe keÀeueeJeOeerceO³es Þece JeieUlee Flej meJe& IeìkeÀ efmLej Demeleele.
SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ cnCetve 450Je¬eÀ jsÒee. kesÀv me ³eeb®ee je<ì^er³e GlHeVe efveefM®eleer Òee©HeeceO³es efkebÀcele efmLej Demeu³ee®es ie=nerle
Oejues peeles.munotes.in

Page 28

28Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.3
450jscnCepes je< ì^er³e GlHeVe Demeles. 450js450js³eeceOeerue yeoue oMe&efJeles. efouesu³ee efkebÀceleeruee S ketÀCe ceeieCeer efpelekeÀer DeefOekeÀ Demesue eflelekeÀe
SketÀCe HegjJeþe DeefOekeÀ Demelees. 2) ner jsje<ì^er³e GlHeVee®eer meceleesue HeeleUer (Equilibrium Level of National Income) :
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.4
Jejerue Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.4 ceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes C+I js450OZjs

Page 29

29efyebotceO³es ísoleele. Je ne efyebot OYFlekesÀ GlHeVe oMe&efJelees. Eíso efyebot®³ee DeefuekeÀ[s efkebÀJee
HeueerkeÀ[s DeLe&J³eJemLee keÀe³e&jle jeefnu³eeme DeLe&J³eJemLesceO³es $e=ìer efvecee&Ce nesleele.
pej SketÀCe HegjJeþe ne SketÀCe ceeieCeerHes#ee peemle Demesue lej ³ee®ee DeLe& Gl Heeove
mebmLesceO³es Jemletb®es DeefleefjkeÌle GlHeeove nesle Deens. DeMee HeefjefmLeleerceO³es GlHeeove mebmLee DeeHeues
GlHeeove keÀceer keÀjleerue. p³eecegUs je<ì^er³e GlHeeoveeceO³es OYHe³e¥le Ieì nesF&ue. DeHesef#ele
GlHeeovee®eer HeeleUer (C + I) ³esLes ieeþueer peeF&ue. p³ee efþkeÀeCeer SketÀCe ceeieCeer DeeefCe SketÀCe HegjJeþe
meceeve Demeleerue.
cnCetve OYne je<ì^er³e GlHeVee®ee meceleesue (Equilibrium) Demesue.
ÒeYeeJeer ceeieCeer®es lelJe (Principle of Effective Demand) :
p³ee efþkeÀeCeer SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ Je SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ SkeÀceskeÀebme ísoleele l³eeme ÒeYeeJeer
ceeieCeer Demes mebyeesOeues peeles. ÒeYeeJeer ceeieCeer®³ee efþkeÀeCeer DeLe&J³eJemLes®ee meceleesue meeOeuee peelees.
kesÀvme Òeleerceeveevegmeej Heg{erueÒeceeCes ÒeYeeJeer ceeieCeer®es lelJe DeefOekeÀ mHe<ì kesÀues peeT MekesÀue.
Y=A D (Y=je<ì^er³e GlHeVe, AD = SketÀCe ceeieCeer)
AD = C + I + G (C=GHeYeesie Ke®e&, I=iegbleJeCetkeÀ, G=mejkeÀejer Ke®e&)
cnCetve Y=A D=C+I+G
Jejerue efJeJes®eveele tve ns mHe<ì nesles keÀer DeuHe keÀeueeJeOeerle GlHeVe DeeefCe jespeieej ns ÒeYeeJeer
ceeieCeer Üejs efveOee&efjle kesÀues peeles.
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes ,ÒeYeeJeer ceeieCeer (AD = AS) ner HetCe& jespeieej
HeeleUer ieeþC³eeme me#ece D emeles. Hejbleg kesÀvme ³eebveer l³eeb®³ee Òeleerceeveele ÒeYeeJeer ceeieCeer ner HetCe&
jespeieeje®eer HeeleUer ieeþC³eeHetJeea þjle Demeles Demes ÒeefleHeeefole kesÀues Deens. Devewef®íkeÀ yesjespeieejercegUs
ÒeYeeJeer ceeieCeer®ee meceleesue Je HetCe& j espeieeje®ee meceleesue ³eeceO³es leHeÀeJele efvecee&Ce nesles.
GlHeVee®eer meceleesue HeeleUer Heg{erue GoenjCeeJe©ve DeefOekeÀ mHe<ì nesF&ue.
GoenjCe ¬eÀ. 1. mecepee DeLe&J³eJemLesle mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ (I)©. 600 keÀesìer DeeefCe
GHeYeesie ÒeJe =Êeer efoueer Deens. GHeYeesie ÒeJe=leer (C) =200 +0.8 y
Jejerue ceeefnleer®³ee DeeOeejs GlHeVee®eer meceleesue HeeleUer ceespee.
mHe<ìerkeÀjCe : GlHeVee®eer meceleesue HeeleUer.
y=C+I
C = 200 + 0.8y
I = 600 keÀesìermunotes.in

Page 30

30Jejerue DeekeÀ[sJeejer met $eeceO³es ìekeÀu³eeme
y = 200 + 0.8y + 600
y = 800 + 0.8y
y( 1-0.8) = 800
0.2 y = 800
y = 800/0.2
cnCetve y = 4000
GlHeVee®eer meceleesue HeeleUer ©. 4000.
GoenjCe ¬eÀ. 2. mecepee SKeeÐee DeLe&J³eJemLesleerue GHeYeesie ÒeJe=Êeer c = 0.8y FlekeÀer Deen s.
GÐeespekeÀebkeÀ[tve Jemeceleesue HeeleUer keÀe³e Demesue?
Y=C+I (C = 0.8y, I = 500 keÀesìer)
Jejerue efkebÀceleer meg$eele ìekeÀu³eeme
y = 0.8y + 500
y-0.8y = 500
y(1-0.8) = 500
y = 500/0.2
cnCetve y = 2500 keÀesìer
GlHeVee®eer meceleesue HeeleUer ©. 2500 keÀesìer FlekeÀe Demesue.
3.7 ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀer®ee ¢ef<ìkeÀesve je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe :
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.4 ceO³es je<ì^er ³e GlHeVee®³ee meceleesuee®eer HeeleUer OY,lemes®e ye®ele DeeefCe
iegbleJeCetkeÀer®ee meceleesue GE³esLes meeOeuee peelees.
ye®ele cnCepes HewMee®³ee ÒeJeeneletve keÀener Hewmee yeepetuee keÀe{Ces ,lej iegbleJeCetkeÀ cnCepes
HewMee®³ee ÒeJeenele keÀene r Hewmee ìekeÀCes.
pej DeHesef#ele ye®eleerHes#ee DeHesef#ele iegbleJeCetkeÀ DeefOekeÀ Demesue, lej ³ee®ee DeLe&
DeLe&J³eJemLesletve yeensj efveIeCeeN³ee HewMeeHes#ee DeefOekeÀ Hewmee DeLe&J³eJemLes®³ee ÒeJeenele ìekeÀC³eele ³esle
Deens .HeefjCeeceer De Le&J³eJemLesleerue HewMee®ee ÒeJeen efJemle=le nesle Deens. ³ee®³ee efJe©× DeHesef#ele
iegbleJeCetkeÀ ner DeHesef#ele ye®eleerHes#ee keÀceer Demesue lej je<ì^er³e GlHeVe keÀceer nesF&ue.
DeMeeÒekeÀejs je<ì^er³e GlHeVee®ee meceleesue ne DeHesef#ele iegbl eJeCetkeÀ DeeefCe DeHesef#ele ye®ele pesLes
meceeve nesleerue DeMee efyebotJej meeOeuee peeF&ue.munotes.in

Page 31

31Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.5
ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀer®³ee ¢<ìerkeÀesve je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe Jejerue Deeke=Àleer ¬eÀ.
3.5 oMe&efJeC³eele D eeues Deens. `#e' De#eeJej je<ì^er³e GlHeVe, ye®ele SS-Je¬eÀ pees GlHeVee®³ee
efJeefJeOe HeeleUerJej ye®ele oMe&efJelees. II-Je¬eÀ iegbleJeCetkeÀer®eer ceeieCeer oMe&efJelees. ye®ele DeeefCe
iegbleJeCetkeÀer®es Je¬eÀ EefyebotceO³es SkeÀceskeÀebme ísol eele. ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ns OYGlHeVe
HeeleUerJej meceleesue meeOeleele.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.6
je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe oesve He×leeRveer Deeke=Àleer 3.6 ceO³es mHe<ì kesÀues Deens.
1) SketÀCe Ke®e& efkebÀJee SketÀCe ceeieCeer † Jem letb®ee SketÀCe HegjJeþe.
2) DeHesef#ele iegbleJeCetkeÀ † DeHesef#ele ye®ele.
Deeke=Àleer 3.6 ceO³es SketÀCe ceeieCeer®ee Je¬eÀ OZJejerue Qefyebot Jej je<ì^er³e GlHeVee®ee
meceleesue meeOeuee Deens. Deeke=Àleer®³ee Keeueerue YeeieeJej DeHesef#ele ye® eleer®ee Je¬eÀ SSJe DeHesef#ele
iegbleJeCegkeÀer®ee Je¬eÀ IIjsKeeìC³eele Deeuee Deens. Deeke=ÀleerceO³es cenÊJee®ee Yeeie cnCepes ye®eleer®ee Je¬eÀ
SSne GHeYeesie ÒeJe=Êeer®ee Je¬eÀ CO³eeveele IesTve jsKeeìC³eele Deeuee Deens. p³ee®³ee ceoleerves GlHeV emunotes.in

Page 32

32DeeefCe GHeYeesie ³eeceOeerue Deblej ceespelee ³esF&ue. Heg{s iegbleJeCetkeÀer®ee Je¬eÀ IIne ye®ele DeeefCe GHeYeesielee
³eeceOeerue Deblej ceespeC³eeme ceole keÀjsue. ye®ele DeeefCe GHeYeesie ³eeceOeerue Deblej ns DeHesef#ele
iegbleJeCetkeÀer FlekesÀ D emesue.
GoenjCe 1. mecepee DeLe&J³eJemLesceO³es mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ 200 keÀesìer ©He³es Deens. Je ye®ele ÒeJe=Êeer
S=-80 + 0.25y FlekeÀer Deens. DeMee HeefjefmLeleerle GlHeVee®eer meceleesue HeeleUer ceespee.
mHe<ìerkeÀjCe : ye®ele DeeefCe iegble JeCetkeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve GlHeVe HeeleUer®ee meceleesue S=I Demesue.
cnCepes®e ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ meceeve nesCes DeHesef#ele Deens.
S=-80 + 0.25y
I=©. 200 keÀesìer
Jejerue efkebÀceleer met$eeceO³es ìekeÀu³eeme S=I
-80 + 0.25y = 200
0.25y = 200 + 80
y = 280/0.25
cnCetve y = 1120 keÀesìer.
3.6mejkeÀej DeeefCe je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe (GOVERNMENT &
DETERMINATION OF NATIONAL INCOME)
DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee keÀeueeHeebceO³es mejkeÀej Del³eble cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej He[le Demele s.
mejkeÀejves kesÀuesu³ee efJeefJeOe Ke®ee¥vee mJee³eÊe Ke®e& mebyeesOeues peeles. mejkeÀejer Ke®e& G³ee De#ejeves
oMe&efJeuee peelees. $eer#esef$e³e DeLe&J³eJemLesle mejkeÀejer Ke®ee&®ee GlHeVeeJejerue HeefjCeece DeY³eemele
Demeleevee DeeHeCeeme Heg{eru em e t $ ee f c e U l e s .
Y=C+I+G
Y=je<ì^er³e GlHeVe
C+I +G=SketÀCe ceeieCeer
$eer#esef$e³e DeLe&J³eJemLesle je<ì^er³e GlHeVe efveOee&efjle keÀjle Demeleevee, C+I +Gner
HeefjCeeceer ceeieCeer Demeles. je<ì^er³e GlHeVee®ee meceleesue OYefyebotJej meeOeuee peelees. p³eeefþkeÀeCeer
SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe meceeve nesleele. ³ee HeeleUerJejerue keÀesCeleerner efJemebieleer MesJeìer je<ì^er³e
GlHeVee®³ee OYmlejeJej Hegveme¥®eef³ele nesF&ue.munotes.in

Page 33

33Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.7
DeLe&J³ eJemLesle mejkeÀejer Ke®e& nesle Demeleevee, ye®eleercegUs efvecee&Ce Peeuesueer legì ner Keepeieer
iegbleJeCetkeÀ Je me jkeÀejer Ke®e& ³eeb®³ee yesjpes FlekeÀer DemeCes DeHesef#ele Deens (I + G) .
meceleesue HeeleUerJej Y=C+I+G
Y-C=I+G
Y-C = Saving (S)
Therefore, in equilibrium S = I = G
Y=je<ì^er³e GlHeVe C=GHeYeesie I=iegbleJeCetkeÀ G=mejkeÀejer Ke®e&
3.7 cegkeÌle DeLe&J³eJemLee DeeefCe je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe (OPEN
ECONOMY AND DETERMINATION OF NAT IONAL
INCOME)
cegkeÌle DeLe&J³eJemLee ner HeÀkeÌle Flej osMeebMeer J³eeHeejeHegjleer ce³ee&efole vemeles, lej Flej
osMeebletve efJeÊe Je Yeeb[Jeuee®ee ÒeJeen meg×e cegkeÌleHeCes DeLe&J³eJemLesletve Jeenle Demelees.
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle HejkeÀer³e J ³eeHeej DeeefCe je<ì^er³e GlHeVe :
je<ì^er³e GlHeVe efveOee& jCee®³ee ®eej #esef$e³e Òeleerceeveevegmeej DeeHeCe efJeosMe J³eeHeej ie=n
mebmLee, GlHeeove mebmLee Deeoer mejkeÀej ³ee leerve efJeYeeieeceO³es efJeYeeieuee Deens. Dee³eele Je efve³ee&leer®es
DeekeÀejceeve ns je<ì^er³e GlHeVeeJej HeefjCeece keÀjle Demeles.
Òee. kesÀvme ³eeb®³ee GlHeVe efveOee&jCe Òeleerceeveevegmeej Dee³eele Je efve³ee&le ner GlHeVeeHeemetve
mJee³eÊe Demeles. Dee³eele Je efve³ee&leerceOeerue Je=×er efkebÀJee Ieì ner SketÀCe Ke ®ee&Jej HeefjCeece keÀjle Demeles.munotes.in

Page 34

34pesJne DeeHeCe DeeHeu³ee Heefj#eCeeceO³es efveJJeU efve³ee¥le (Xm)efceUJet ,lesJne DeeHeCeeme
meceleesue GlHeVee®es Heg{erue met$e efceUsue.
Y =C+I+G+( X -M)
C =a+b( Y -T) = a + by -bT
Y =a+b y -bT + I+G+X n
Y( 1 -b) =a-bT + I + G + X n
Y =  11a bT I G Xnb
DeMeeÒekeÀejs GlHeVee®eer meceleesue HeeleUer ner efveefM® ele mJee³eÊe Ke®ee&®³ee yesjpes FlekeÀer
Demesue. (i.e. a ++ bT + I +G + X n)iegCekeÀe®eer efkebÀcele (1/(1-b)).
®eej #esef$e³e DeLe&J³eJemLesle je<ì^er³e GlHeVee®eer meceleesue HeeleUer ner GlHeVe DeeefCe GHeYeesie
³eeceOeerue Deblej ns iegbleJeCetkeÀ, mejkeÀejer Ke®e& DeeefCe efveJJeU efve³ee&leer®³ee yesjpes FlekesÀ Demesue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.8
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.8 efveJJeU efve³ee&le ner Oeve Demeles ,lesJne GlHeVe efveOee&jCe oMe&efJeC³eele
Deeues Deens. pesJne efve³ee&le Dee³eeleerHes#ee peemle Demeles X-M>0 ,efve³ee&le mekeÀejelcekeÀ Demeles
lesJne G®®e GHeYeesielee Je¬eÀ jsKeeìC³eemeeþer leer GHeYeesie, iegbleJeCetkeÀ Je mejkeÀejer Ke®e& ³eeceO³es
efceUJeueer peeles, Je SketÀCe Ke®ee&®ee Je¬eÀ C+I+G+X nDemee yevelees. pees 450jsefyebotceO³es ísolees Je GlHeVe HeeleUer efveefM®ele keÀjlees. pesJne efveJJeU efve³ee&le vekeÀejelcekeÀ efkebÀJ ee $eÝCe
Demeles, cnCepes®e efve³ee&efleHes#ee Dee³eele peemle Demeles X-M<0 SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ efveJJeU
efve³ee&leer®³ee ÒeYeeJeecegUs C+I+G ®³ee Keeueer ³esF&ue Je keÀceer GlHeVe HeeleUer efveefM®ele keÀjsue.munotes.in

Page 35

353.7ÒeMve (QUESTIONS)
1.je<ì ^er³e GlHeVee®³ee JesieJesieUîee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2.je<ì^er³e GlHeVee®eer JewefMe<ìîes keÀesCeleer?
3.efÜ #esef$e³e Òeleerceeveele je<ì^er³e GlHeVe keÀmes þjJeues peeles?
4.cegkeÌle DeLe&J³eJemLesleerue je<ì^er³e GlHeVee®es efveOee&jCe mHe<ì keÀje.
3.11 meboYe& met®eer
Ahuja, D (1986). Macroeconomics Theory and Policy. New Delhi : S.
CHAND & Company Ltd.
Dwivedi, D. N. (2008). Macroeconomics Theory and Policy. New
Delhi 110063 : Tata McGraw -Hills.
Mankiew, N.G. (2005). Macroeconomics. New York, NY 10010 :
Worth Publishers.

munotes.in

Page 36

36Yeeie -2
4
Dee³eSme -SueSce efJeÍuesIeìkeÀ j®evee :
4.1 GefÎ<ìs
4.2 ÒemleeJevee
4.3 Jemlet yeepeej meceleesue Je¬eÀ (IS)
4.4 efJeÊe yeepeejeleerue meceleesue Je¬eÀ (LM)
4.5 Jemlet yeepeej DeeefCe efJeÊe yeepeejeleerue mecele esue(IS-LM)
4.6 Òeleerceevee®eer yeerpeieefCeleer³e ceeb[Ceer
4.7 Òeefleceeve Je OeesjCe efJeÍues4.8 ÒeMve
4.9 meboYe&met®eer
4.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) IS-LMmebkeÀuHevee mecep etve IesCes.
2) Jemlet yeepeej DeeefCe efJeÊe yeepeej mecepetve IesCes.
3) ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀer®³ee meceleesueles®eer HeeleUer MeesOeCes.
4) efJeÊe yeepeejeleerue meceleesueemeeþer peyeeyeoej IeìkeÀ DeY³eemeCes.
5) HewMee®ee HegjJeþe Jee{efJ eCes lemes®e HewMee®ee meeHeUe ner mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
4.2 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
Jemlet yeepeej DeeefCe Hewmee yeepeej Je l³eeceOeerue ogJee :
meg©Jeeleer®³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe DeY³eemeu³eeÒeceeCes mLetue efkebÀJee meceûeue#eer D eLe&Meem$e
ns mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee DeY³eeme keÀjles. pes. Sce. kesÀvme ³eeb®³ee 1936 meeueer ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee
“General Theory of Employment, interest and money” ³ee HegmlekeÀeceO³es, SKeeoer
DeLe&J³eJemLee pesJne Goemeerve keÀeceefiejer keÀjl e Demeles l³ee HeefjefmLeleerletve yeensj He[C³eemeeþer
HeefjCeece keÀke&À ceeieCeer®es lelJe ³eesi³e Deens, ³ee®es efJeJes®eve GÊece ÒekeÀejs kesÀues Deens. kesÀvme ³eeb®³ee celes,
yengleebMe mLetue DeLe&Meem$eer³e IeìkeÀ ns SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve D emeleele.munotes.in

Page 37

37Goe. J³eepeojeceO³es kesÀuesuee yeoue ne DeLe&J³eJemLesleerue GHeYeesie, iegbleJeCetkeÀ, je<ì^er³e
GlHeVe ³eeceO³es meg×e yeoue Ie[Jetve DeeCelees.
Heg{s 1937 ceO³es Òee. efnkeÌme ³eebveer IS-LMÒeefleceeve efJekeÀefmele kesÀues, p³eeÜejs Je mlet
yeepeej DeeefCe efJeÊe yeepeej ns SkeÀe®eJesUer SkeÀe®e GlHeVe Je J³eepe ojeJej meceleesue meeOeleele, ns
mHe<ì kesÀues peeT MekeÀles. cnCetve IS-LMÒeleerceeveeme kesÀvme Òeleerceevee®es efJemleeefjle mJeªHe ceeveues
peeles. jepekeÀescenÊJee®es mLetue DeLe&Meem$eer³e meeOeve Deens.
IS-LMÒeefleceeveeceO³es,
I = Investment (iegbleJeCetkeÀ)
S = Saving (ye®ele)
L = Liquidity preference (HewMee®eer ceeieCeer)
M=Money Supply (HewMee®ee HegjJeþe)
efnkeÌme ³eebveer DeeHeu³ee Òeleerceeveele oesve Je¬eÀ oMe&efJeues Deensle.
1) ISJe¬eÀ
2) LMJe¬eÀ
ISJe¬eÀ ne Jemlet yeepeeje®es ÒeefleefveefOelJe keÀjlees. lej LMJe¬eÀ efJeÊe yeepeeje®es
ÒeefleefveefOelJe keÀjlee s. veJe kesÀvmeJeeoer DeLe&Meem$e%e efnkeÌme, n@vmeve DeeefCe ueve&j ³eeb®³ee celes, ye®ele,
iegbleJeCetkeÀ, lejuelee ÒeeOeev³e (jesKe HewMee®eer ceeieCeer) DeeefCe HewMee®ee HegjJeþe ns ®eej ÒecegKe IeìkeÀ
GlHeVeeMeer pees[ues iesues Deensle. IS-LMÒeefleceeve J³eepee®ee oj DeeefCe GlHeVe ³eeb®³ee HeefjceeCeeletve
Jemlet yeepeej Je efJeÊe yeepeej ³eeb®ee meceleesue keÀMeeÒekeÀejs meeOeuee peelees ns mHe<ì keÀjles.
4.3 Jemlet yeepeej meceleesue Je¬eÀ (ISCURVE )
pesJne ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ (I = S)meceeve Demeleele lesJne Jemlet yeepeej meceleesue
meeOelees. ye®ele DeeefCe GlHeVe ³eeb®³eeceO³es Oeve mebyebOe Demelees. cnCepes®e pesJne GlHeVe Jee{les lesJne
ye®ele osKeerue Jee{le Demeles.
S=f( Y ) (ye®ele †GlHeVee®es HeÀue ve)
lemes®e iegbleJe CegkeÀerJej J³eepe oje®ee ÒeYeeJe Demelees. J³eepe oj Je iegbleJeCetkeÀ ³eeb®³eele $eÝCe
menmebyebOe Demelees. GoenjCeeLe& J³eepe oj Jee{u³eeme iegbleJeCetkeÀ keÀceer nesles ,lej J³eepee®ee oj
Ieìu³eeme iegbleJeCetkeÀ Jee{les.
I=f ( r ) (iegble JeCetkeÀ †J ³eepeoje®es HeÀueve )
ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ Heg{erue met$eevegmeej meceeve nesF&ue.
Y=C+S ( i )munotes.in

Page 38

38GlHeVe cnCepes DeeHeCe p³ee®ee GHeYeesie Ieslees les DeeefCe DeeHeCe p³ee®ee GHeYeesie Iesle veener.
GlHeVee®e e Demee efnmmee ye®ele cnCetve þsJeuee peelees. ³ee oesIeeb®eer yesjerpe nes³e. ³eeHewkeÀer keÀesCel³eener
oesve IeìkeÀeb®eer efkebÀcele efoueer Demelee eflemeN³ee IeìkeÀe®eer efkebÀcele ceespelee ³esles.
C=Y -S,
S=Y -C
efÜ#esef$e³e yebefomle De Le&J³eJemLesle ,pesLes HeÀkeÌle ie=nmebmLee DeeefCe GlHeeovemebmLee ye®ele DeeefCe
iegbleJeCetkeÀ keÀjleele lesLes,
Y=C+I ( i i )
meceerkeÀjCe (i)DeeefCe (ii)Je©ve DeeHeCeebme Heg{erue meceerkeÀjCe efceUles.
C+S=C+I ( i i i )
meceerkeÀjCee®³ee oesvner yeepetletve CJepee kesÀu³eeme
S = I (iv) ns ®eewLes meceerkeÀjCe efceUles.
DeuHe keÀeUele ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ meceev e DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
4.3.1 ISJe¬eÀe®es DeejsKeve :
ISJe¬eÀ ns Jemlet yeepeeje®³ee meceleesuee®es Deeke=Àleer Òee©He Deens. ISJe¬eÀ ne GlHeVe,
GlHeeove, GHeYeesie DeeefCe J³eepee®ee oj ³eemeejK³ee Debleie&le IeìkeÀeletve efvecee&Ce neslees. pe sJne
J³eepee®ee oj keÀceer neslees lesJne iegbleJeCetkeÀoej iegbleJeCetkeÀerme ÒeJe=Êe nesleele. keÀejCe J³eepe oj
Ieìu³eecegUs GlHeeove Ke®e& keÀceer neslees. Jee{erJe iegbleJeCetkeÀ SketÀCe ceeieCeeruee HetjkeÀ þjles. HeefjCeece
mJeªHe je<ì^er³e GlHeVe J ee{les. cnCepes®e ISJe¬eÀ ne efJeefJeOe J³eepe ojeJej je<ì^er³e GlHeVee®³ee
meceleesue HeeleUerMeer efveie[erle Deens.
ISJe¬eÀ ne J³eepeoj DeeefCe je<ì^er³e GlHeVee®³ee meceleesuee®³ee efJeefJeOe efyebogvee pees[Ceejer
js

Page 39

39Deeke=Àleer 4.1
Jejerue Deeke=Àleer ceOetve Panel A ceO³es `#e' De#eeJej iegbleJeCetkeÀ `³e' De#eeJej J³eepee®ee oj
oMe&efJeuee Deens. pesJne J³eepee®ee oj0rDeHesef#ele iegbleJeCet keÀ0IDeens. Panel B ceO³es ,450
jsDeens.
Heg{s J³eepe oj1rHe³e¥le keÀceer Peeu³eeme, GÐeespekeÀebvee GlHeeove ÒekeÀuHee®ee Ke®e& keÀceer
ueeiesue. HeefjCeeceer les peemle iegbleJeCetkeÀ keÀjleerueIJe iegbleJeCetkeÀ1IFlekeÀer nesF&ue Je
DeLe&J³eJemLesleerue SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ Jej®³ee yeepetme mejkesÀue.1CImet$eevegmeej je<ì^er³e GlHeVeele
Jee{ nesF&ue Je je<ì^er³e GlHeVee®ee meceleesue G®®e HeeleUerJej cnCepes®e1YJej meeOeuee peeF&ue.
HeefjCeeceer Panel C Jej je<ì^er³e GlHeVe Jee{tve1YFlekesÀ nesF&ue.
J³eepe oj Heg{s2rHe³e¥le Keeueer Deeu³eeme iegbleJeCetkeÀ meg×e2IHe³e¥le Jee{sue. HeefjCe eceer SketÀCe
ceeieCeer Jee{tve2CInesF&ue. meceleesue GlHeVee®eer HeeleUer2EnesF&ue Je je<ì^er³e GlHeVe2YHe³e¥le
Jee{sue.
Panel C Jejerue A, BDeeefCe efyebot Cpees[ues Demele e, J³eepe oj keÀceer Peeu³eeme je<ì^er³e
GlHeVeeceO³es Jee{ nesles ,ns oMe&efJeCeeje DeOeesieeceer ISJe¬eÀ ÒeeHle nesF&ue.munotes.in

Page 40

404.3.2 ISJe¬eÀe®ee Gleej :
ISJe¬eÀe®ee Gleej DeOeesieeceer Demelees pees J³eepe oj DeeefCe je<ì^er³e GlHeVe ³eeleerue $eÝCe
mebyebOee®ee efveoxMekeÀ Deens.
ISJe¬eÀe®³ee Gleeje®eer leerJe´lee (Steepness) ner Heg{erue IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles :
1) iegbleJeCetkeÀ ceeieCeer Je¬eÀe®eer ueJeef®ekeÀlee -pej iegbleJeCetkeÀ ceeieCeer J³eepe oje®³ee yeeyeleerle
DeefOekeÀ ueJeef®ek eÀ Demesue lej J³eepeojeceO³es Lees[er keÀHeele Peeu³eeme iegbleJeCetkeÀerceO³es ceesþe yeoue
neslees. p³eecegUs SketÀCe ceeieCeer®ee Je¬eÀ osKeerue peemle ÒeceeCeele efJemleejerle neslees Je Jejerue yeepetme
mejkeÀlees. HeefjCeeceer ISJe¬eÀe®³ee Gleeje®e er leerJe´lee keÀceer nesTve lees Dee[Jee neslees.
2) iegCekeÀe®eer efkebÀcele -ISJe¬eÀe®³ee Gleeje®eer leerJe´lee ner iegCekeÀe®³ee efkebÀceleerJej osKeerue
DeJeuebyetve Demeles. ûeenkeÀeb®eer meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer (MPC) ner iegCekeÀe®eer efk ebÀcele efveOee&efjle
keÀjle Demeles. Goe. pej ûeenkeÀeb®eer meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer (MPC) G®®e Demesue lej J³eepe
oj keÀceer nesle Demeleevee iegbleJeCetkeÀ Jee{les. Jee{erJe meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer (MPC) cegUs SketÀCe
ceeieCeer iegCekeÀe®³e e efkeÀbceleer®³ee Heìerle Jee{sue Je ISJe¬eÀe®³ee Gleeje®eer leerJe´lee keÀceer nesF&ue.
iegCekeÀe®eer efkebÀcele keÀceer Demeu³eeme lees meceleesue GlHeVe HeeleUerle keÀceer yeoue Ie[Jesue p³eecegUs
ISJe¬eÀe®³ee Gleeje®eer leerJe´lee peemle jenerue.
4.3.3 ISJe¬eÀe®es mLeueeblej :
Je¬eÀe®es mLeeve ns mJee³eÊe Ke®ee&®³ee HeeleUerJej þjle Demeles. mJee³eÊe Ke®e& cnCepes Demee
Ke®e& pees GlHeVeeJej DeJeuebyetve vemelees. yengleskeÀ keÀu³eeCekeÀejer mejkeÀejer ³eespevee Je OeesjCee vegmeej
kesÀuee peeCee je Ke®e& ne GlHeVe DeeefCe J³eepe ojeJej DeJeuebyetve vemelees.
GoenjCeeLe& : Jee{l³ee ueeskeÀmebK³esyejesyej MeeUe, Deejesi³e, jmles, JeenletkeÀ, efveJeeje Jee{le
Demeleele. ³ee megefJeOeebceOeerue Jee{ ner GlHeVeeJej DeJeuebyetve vemeles. HeefjCeeceer DeMee mJe©Hee®³ee
mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀercegUs ISJe¬eÀ Je j®³ee efoMesves mLeueebleefjle neslees efkebÀJee Gueì HeefjefmLeleerle
Keeue®³ee efoMesves mLeueebleefjle neslees. munotes.in

Page 41

41Deeke=Àleer 4.2
De) Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.2 vegmeej G®®e mJee³eÊe Ke®ee&cegUs ISJe¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkesÀue.
Dee) mJee³eÊe Ke®ee&ceOeerue Ieì ISJe¬eÀ DeeHeueer cetU mLeeveeHeemetve [eJeerkeÀ[s mejkesÀue.
F) mJee³eÊe Ke®e& Jee{u³eeme ISJe¬eÀeceO³es iegCekeÀe®³ee efkeÀbceleer®³ee Heìerle mLeueeblej nesF&ue.
4.4 efJ eÊe yeepeejeleerue meceleesue Je¬eÀ (LM CURVE )
LMJe¬eÀ J³eepe oj DeeefCe je<ì^er³e GlHeVe ³eeb®³eeleerue mebyebOe oMe&Jelees. LMne efJeÊe
yeepeejeleerue meceleesueeletve efceUJeuee peelees.SdMMSMHewMee®ee HegjJeþe.dMHewMee®eer ceeieCeer.
veJe kesÀvmeJeeoer DeLe&Meem$e%e (efnkeÌme, ueve&j DeeefCe n@vmeve) ³eebveer LMJe¬eÀe®eer mebkeÀuHevee
ceeb[ueer. Òee. kesÀvme ³eeb®³ee celes ,HewMee®eer ceeieCeer, J³eJenej, meeJeOeefi ejer DeeefCe meÆsyeepeer ³ee nsletveer
Òesefjle Demeles. ³eeHewkeÀer J³eJenej, meeJeOeefiejer ns nslet GlHeVeeMeer efveie[erle Demeleele ,lej meÆsyeepeer®ee
nslet J³eepe ojeJej DeJeuebyetve Demelees. HewMee®eer ceeieCeer ner GlHeVe HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles. keÀejCe
ueeskeÀebvee l³eeb®³ee owvebefove J³eJeneje®³ee iejpee HetCe& keÀjeJe³ee®³ee Demeleele. lemes®e J³eepeoj osKeerue
HewMee®³ee ceeieCeerJej ÒeYeeJe ìekeÀlees. keÀejCe Hewmee peJeU yeeUieC³ee®ee mebOeer l³eeie Ke®e& J³eepe oje
FlekeÀe Demele es.munotes.in

Page 42

42³eeHewM³ee®eer ceeieCeer DeeHeCe Heg{erueÒeceeCes ceeb[t MekeÀlees.
,dML Y r
³esLes,dMHewMee®eer ceeieCeerYGlHeVerJ³eepee®ee oj
HewMee®eer ceei eCeer ns GlHeVe DeeefCe J³eepee®ee oj ³ee®es HeÀefuele Demeles. n@vmeve ³eeb®³ee celes,
cnCeC³eevegmeej kesÀvme ³eeb®³ee met$eevegmeej DeeHeu³eeuee efJeefJeOe GlHeVee®³ee HeeleUerJej lejuelee
ÒeeOeev³ee® ³eeefJeefJeOe pees[îee efceUleele. efJeefJeOe GlHeVe e®³ee HeeleUerJej efJeÊeer³e mebmLeskeÀ[tve HewMee®ee
HegjJeþe efmLej Demelees.
Deeke=Àleer 4.3
GlHeVee®³ee efJeefJeOe mlejeJej efJeÊe yeepeejeleerue meceleesue.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es DeeHeCe LMJe¬eÀe®es efJeefJeOe IeìkeÀ DeY³eemet MekeÀlees. ³eeceO³es HewMee®eer
ceeieCeer, HewMee®ee HegjJeþe, J³eepe oj DeeefCe je<ì^er³e GlHeVe ³eeb®ee meceeJesMe neslees. kesÀvme ³eeb®³ee
lejuelee ÒeeOeev³e met$eevegmeej J³eepee®ee oj ne HewMee®eer ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe pesLes meceeve neslees DeMee
efþkeÀ eCeer efveefM®ele nesle Demelees.
DeLe&J³eJemLesle HewMee®eer ceeieCeer ner 1. J³eJenej, 2. meeJeOeefiejer, 3. meÆsyeepeer ³ee nsletveer Òesefjle
Demeles. J³eJenej nslettLDe#ejeves oMe&Jeuee peelees, meeJeOeefiejer nsletpLDe#ejeves oMe&Jeuee peelees, lej
meÆsyeepeer nsletsLDe#ejeves oMe&Jeuee peelees.munotes.in

Page 43

43dtp sML L L………………………….. (i)
p³eeceO³es1tpLL Lp³eeJej GlHeVee®ee HeefjCeece neslees.
1Lf y………………………………… (ii)
kesÀvme ®³ee met$eevegmeej,0Lns2Lmecepeues peeles.2Lf r…………………………………… (iii)
cnCetCe SketÀCe HewMee®eer ceeieCeer12LL L…………………………………… (iv)
pejLueedMmecepeu³eeme.12dML LcnCepes®e HewMee®eer ceeieCeer ner GlHeVeeyejesyej Jee{le Demeles. JeemleJe HewMee®eer ceeieCeer
J³eepeojeMeer $e ÝCe mebyebOe oMe&Jeles lej GlHeVeeMeer Oeve mebyebOe oMe&Jeles. cnCetve kesÀvme ³eeb®³ee lejuelee
ÒeeOeev³e Je¬eÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeme DeeHeCeeme GlHeVeele yeoue Peeu³eeme meceleesue J³eepeojeleerue
yeouee®es efJeMuesLMJe¬eÀ Dee ke=Àleer®es efJeMuesPanel A ceO³es `#e' De#eeJej HewMee®ee HegjJeþe Je `³e' De#eeJej J³eepee®ee oj oMe&efJeC³eele
³eslees. Panel B ceO³es `#e' De#eeJej je<ì^er³e GlHeVe lej `³e' De#eeJej J³eepe oj oMe&efJeC³eele Deeuee
Deens. Panel B vegmeej pesJne GlHeVe0YJe©ve1Ynesles Je MesJeìer2YJej peeles. lesJne Jee{erJe
GlHeVe HewMee®eer ceeieCeer Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees. JeemleJe HewMee®ee meeþe efmLej jenlees. DeMee
HeefjefmLeleerle J³eepe oj0rHeemetve1rHeg{s2rHe³e¥le Jee{Ces DeHesef#ele Deens. p³eecegUs efJeÊe yeepeejele
meceleesue efvecee&Ce nesF&ue.
cnCetve lejuelee ÒeeOeev³e Òeleerceeveev egmeej GlHeVe Jee{u³eeme J³eepeoj osKeerue Jee{lees.
Panel B Jejerue efyebot A, BDeeefCe efyebot Cpees[u³eeme DeeHeu³eeuee TOJe&ieeceer LMJe¬eÀ efceUlees.
LMJe¬eÀ GlHeVe DeeefCe J³eepee®ee oj ³eeb®³eeleerue mebyebOe oMe&Jelees. G®®e GlHeVee®³ee
efmLeleerle, JeemleJe HewMee®eer ceeieCeer G®®e Demeles Je meceleesue J³eepee®ee oj osKeerue G®®e jenlees. LM
HeefjCeeceer Je¬eÀ Deeke=Àleer 4.3 ceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes TOJe&ieeceer Demelees.munotes.in

Page 44

444.4.2 LMJe¬eÀe®ee Gleej :
LMJe¬eÀe®ee Gleej ÒeecegK³eeves Heg{erue oesve IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demelees.
1) lejuelee ÒeeOeev³e Je yeoueles GlHeVe :
Goe. Panel B ceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes pej GlHeVe0YJe©ve1YPeeues ,lej HewMee®eer
ceeieCeer0MJe©ve1MnesF&ue ne GlHeVe Jee{er®ee HeefjCeece Demesue. HewMee®eer ceeieCeer J³eJenej nslet
meeþer Jee{sue.1Lf y³ee®ee HeefjCeece efJeÊeer³e yeepeeje®³ee meceleesueeJej nesF&ue. HeefjCeeceer
J³eepee®ee oj Jee{Ces DeHesef#ele Deens.
2) HewMee®³ee ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee efkeÀbJee J³eepeojeleerue yeoueeme HewMee®³ee ceeieCeer®ee
Òeeflemeeo (meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer) :
LMJe¬eÀe®ee Gleej ne HewMee®³ee ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee Je J³eepeoj ueJeef®ekeÀlee
³eeJej DeJeuebyetve Demeles. HewMee®³ee ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®ekeÀlee peemle Demesue DeeefCe HewMee®³ee
ceeieCeer®eer J³eepeoj ueJeef®ekeÀlee keÀceer Demeu³eeme LMJe¬eÀe®ee Gleej leerJe´ Demelees.
mecepee ,HewMee®eer ce eieCeer J³eepe ojeMeer leguevesves DemebJesoveMeerue Demesue lej LMJe¬eÀ ne
uebye / GYeer jsJe¬eÀ #e De#eeuee meceeblej Dee[Jeer jsJ³eepe oj e®³ee yeoueeb® ³ee meboYee&le meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer HewMee®eer ceeieCeer keÀceer ueJeef®ekeÀ
Demeles. LMJe¬eÀ ne leerJe´ Gleeje®ee Demelees, lej J³eepe oje®³ee yeoueeb®³ee meboYee&le meÆsyeepeer®³ee
nsletmeeþer HewMee®eer ceeieCeer peemle ueJeef®ekeÀ Demeles ,lesJne LMJe¬eÀ ne #e De#eeuee meceeblej Dee[Jeer
js4.4.3 LMJe¬eÀe®es mLeueeblej :
HewMee®eer ceeieCeer ner efJeefJeOe nsletveer Òesefjle Demeles, leer GlHeVee®³ee Jee{er yejesyej HewMee®eer
ceeieCeer Jee{les. LMJe¬eÀ, efJeÊe yee peejeleerue meceleesue Heg{erue oesve keÀejCeecegUs yeouet MekeÀlees.
1) HewMee®³ee ceeieCeerleerue yeoue
2) HewMee®ee HegjJeþe
DeeHeCeeme ceeefnleer®e Deens efkeÀ Òee. kesÀvme ³eeb®³ee lejuelee ÒeeOeev³e efme×eble Je J³eepeoje®es
efveOee&jCe ³eevegme ej pej HewMee®ee HegjJeþe Jee{uee Je HewMee®eer ceeieCeer efmLej jeefnueer lej J³eepee®ee oj
keÀceer neslees. DeMee HeefjefmLeleer ceO³es LMJe¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees. ³ee®³ee efJe©× HewMee®ee HegjJeþe
keÀceer Peeuee efkebÀJee efouesu³ee GlHeVe HeeleUe rJej J³eepe oj keÀceer Peeu³eeme LMJe¬eÀ cetU mLeevee®³ee
[eJeerkeÀ[s mejkesÀue.
4.5 Jemlet yeepeej DeeefCe efJeÊe yeepeejeleerue meceleesue (IS-LM)
ISJe¬eÀ ne Jemlet yeepee je®es ÒeefleefveefOelJe keÀjlees, lej LMJe¬eÀ efJeÊe yeepeeje®es
Òeefleefvee fOelJe keÀjlees. ISJe¬eÀ ne J³eepe oj Je je<ì^er³e GlHeVe ³eeceOeerue $eÝCe menmebyebOe efveoxefMelemunotes.in

Page 45

45keÀjlees. ISJe¬eÀ ne DeOeesieeceer Demelees. lej ogmejerkeÀ[s LMJe¬eÀ TOJe&ieeceer mJeªHee®ee Demelees.
IS-LMJe¬eÀeb®ee ísove efyebot ne Jemlet yeepeej DeeefCe efJeÊe yeepeej ³eeb®ee meceleesue efveoxefMele keÀjlees.
p³eeefþkeÀeCeer J³eepee®ee oj DeeefCe GlHeVee®ee mLej efveOee&efjle neslees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.4 J³eepeoj DeeefCe GlHeVee®es efveOee&jCe
IS-LMJe¬eÀe®ee ísove efyebot EJ³eepee®ee oj ORefveOee&efjle keÀjlees lemes®e GlHeVee®ee
mLej OYosKeerue efveOee&efjle keÀjlees.
³ee efyebotJej GlHeVe DeeefCe J³eepee®ee oj Heg{erueÒeceeCes mebyebefOele Demelees.
1) iegbleJeCetkeÀ DeeefCe ye®ele meceleesue HeeleUerJej Demesue.
2) pesJne HewMee®e er ceeieCeer HewMee®³ee HegjJeþîeeMeer meceleesue HeeleUer meeOesue. DeMeeÒekeÀejs Jemlet yeepeej
DeeefCe efJeÊe yeepeej SkesÀcekeÀebMeer mebyebefOele Deensle.
4.6 IS-LMÒeleerceevee®eer yeerpeieefCeleer³e ceeb[Ceer (MATHEMATICAL
FORMATION OF IS -LM MODEL )
4.6.1 ISmet$ee®eer yeerpeieefCeleer³e ceeb[Ceer (Derivation of IS Function : Algebra
Method) :
met$e Jemlet yeepeeje®³ee oesvner meceleesue DeìeR®ee JeeHej keÀ©ve efceUefJelee ³eslees. l³ee Deìer
Heg{erue ÒeceeCes (i) AD = AS and (ii) I = S.
AD = Y = C (Y) + I (i) ………………………… (i)
C (y) = a + by ...................................................... (ii)
I=I -hi ……………………………………… (iii)
C=GHeYeesie (Consumption), a = mJee³eÊe GHeYeesie (autonomous consumption)
b=meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer (Marginal propensity to consume), y = GlHeVe
(Income)munotes.in

Page 46

46I=mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ (autonomous investment), i = J³eepe oj (interest rate) and/hI P.Y a by I hi……………………….. (iv)
11Y a I hib
mecepee ,GHeYeesiee®es met$e Heg{erueÒeceeCes Deens.10 0.5Cy y…………………………. (v)
iegbleJeCetkeÀer®es met$e Heg{erueÒeceeCes200 2000Ii i………………………… (vi)
Jemlet yeepeejeleerue meceleesuee®es met$e (IV)®eer GkeÀue (V)DeeefCe (VI)vegmeej...10 0.5 200 2000yy i………………… (vii)
 
 110 200 20001 0.5
2 210 2000420 2000iiyi 


4.6.2 meceleesue efmLeleer I=SÜejs ISJe¬eÀe®eer efveefce&leer :
ISJe¬eÀe®eer efveefce&leer Jemlet yeepeejeleerue meceleesuee®³ee Flej efmLeleervegmeej meg×e keÀjlee ³es les.Sy y cy……………………………. (viii)
GHeYeesiee®³ee met$eeceO³es efkebÀceleer ìekeÀu³eeme :10 0.5Sy y……………………………. (ix)
efouesu³ee iegbleJeCetkeÀ DeeefCe ye®ele met$eevegmeej Jeemleg yeepeeje®ee meceleesue I=S Heg{erueÒ eceeCes mHe<ì
nesF&ue.200 2000 10 0.5iy………………… (x)210 2000 0.5iymet$ee®³ee oesvner yeepetme 2 ves iegCeu³eeme, DeeHeCeeme
420 4000iy…………………………. (xi)420 4000yi………………………… (x)munotes.in

Page 47

474.6. 3LMmet$ee®ee r yeerpeieefCeleer³e ceeb[Ceer (Derivation of LM schedule :
Algebra icMethod) :
pesJnedsMMDemesue lesJne efJeÊeer³e yeepeej meceleesuee®³ee efmLeleerle Demesue.

,0d t spt
spMM M
Mk Y k
ML i
kesÀvme ³eeb®³ee Òeleerceeveevegmeej, H ewMee®ee ceeieCeer Je¬eÀ Keeueer ³esle Demeleevee yeekeÀoej nesTve Heg{s
ef#eeflepe meceeblej nesF&ue. p³eeuee HewMeeuee meeHeUe (liquidity trap) cnìues peeles.
spML I i………………………… (xi)
³esLesLDeeefCeIefmLej Deensle.IcnCepes J³eepee®ee oj.
efouesu³eetMDeeefCespMmet$eevegmeej SketÀCe HewMee®³ee ceeieCeer®es met$e Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.dMk Y I I i………………………… (xii)
mebHetCe& efJeÊeer³e yeepeeje®ee DeY³eeme keÀjle Demeleevee HewMee®ee HegjJeþeMsefmLej DemeCes
DeHesef#ele Deens. lemes®e efkebÀcele HeeleUer (P)osKeerue efmLej DemeCes DeHesef#ele D eens. lesJne veececee$e
HewMee®ee HegjJeþeMsne JeemleJe HewMee®³ee HegjJeþîeeFlekeÀe Demesue/Ms p. Deeke=ÀleerceO³es
efouesuee efJeÊeer³e yeepeeje®ee meceleesue met$e ¬eÀ. (xii)vegmeej mHe<ì nesF&ue.sdMMMk Y L I i…………………………. (xiii)
met$e ¬eÀ. (xiii)GlHeVee®³ee efJeefJeOe efmLeleer ceO³es Je J³eepee®³ee ojeJej efJeÊe yeepeeje®ee
meceleesue oMe&Jelees.
1YM s L I ik………………………… (xiv)munotes.in

Page 48

484.7 IS-LMÒeefleceeve Je OeesjCe efJeÍuesIS-LMJejerue HeefjCeece)
4.7.1 efJeÊeer³e OeesjCe :
pesJne mejkeÀej efkebÀJee ceO³eJeleea yeBkeÀ HewMee®ee HegjJeþe Jee{Jeles les Jee{uesuee HewMee®ee HegjJeþe,
HegjJeþe Je ¬eÀeme GpeJeerkeÀ[s mLeueebleefjle keÀjlees. ne yeoue Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.5 ceO³es oMe&efJeC³eele Deeuee
Deens.
Deeke=Àleer 4.5
Jee{uesuee HewMee®ee HegjJeþe Jee{erJe mejkeÀejer Ke®e&
Deeke=Àleer®eer [eJeer yeepet Demes efveoxefMele keÀjles efkeÀ ,pesJne HewMee®ee HegjJeþe Jee{lees lesJne
J³eepee®ee oj keÀceer neslees Je je<ì^er³e GlHeVe Jee{les.
4.7.2 efJeÊeer³e Je jepekeÀesDeeke=Àleer 4.5 ®³ee [eJ³ee yeepetme Heenlee HewMe e®ee HegjJeþe Jee{u³eeme LMJe¬eÀ GpeJ³ee
yeepetme mejkesÀue. HeefjCeeceer je<ì^er³e GlHeVe Jee{sue Je J³eepee®ee oj keÀceer nesF&ue. Deeke=Àleer®³ee GpeJ³ee
yeepetme mejkeÀejer Ke®e& Jee{u³eeme ISJe¬eÀ GpeJ³ee yeepetme mejkesÀue. je<ì^er³e GlHeVeeleerue Jee{ Je
J³eepe ojeleerue Jee{ ³eeceO³es cegueYetle mJeªHee®ee HeÀjkeÀ Deens. Hewmee HegjJeþîee®es efJemle=le OeesjCe J³eepe
ojeceO³es keÀHeele keÀjlees lej efJemle=le jepekeÀes4.7.3 HewMee®ee meeHeUe :
HewMee®ee meeHeUe cnCepes efouesu³ee J³eepe o jeJej GHeueyOe Hewmee DeeHeu³ee peJeU jesKe
mJeªHeele þsJeC³eeme ueeskeÀ ÒeJe=Êe nesleele. DeMee efmLeleerle Je¬eÀ `#e' De#eeuee meceeblej neslees. keÀceer
J³eepe oje®³ee efmLeleerle DeLe&J³eJemLesleerue meJe& jes Ke jkeÌkeÀce ueeskeÀeb®³ee neleele De[keÀles. DeMee
ÒekeÀejs HewMee®³ee meeHeUîeele jesKelee De[keÀu³eeme ceewefêkeÀ OeesjCe J³eepeojeJej HeefjCeece keÀjC³eeme
efve

Page 49

49cnCetve Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.6 ceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes `#e' De#eeJejerue D eekeÀ[s HewMee®eer ceeieCeer
oMe&efJeleele. Je `³e' De#eeJej J³eepee®ee oj oMe&efJeC³eele Deeuee Deens. J³eepee®ee oj keÀceer Demeleevee
Goe. 2… Demeleevee ueeskeÀ Hewmee DeeHeu³ee peJeU þsJeCes Hemeble keÀjleerue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.6
4.7.4 jepekeÀes out):
Jejerue ISJe¬eÀe®³ee efJeMuesyeepeeje®es Òeefleceeve Deens DeeefCe ISJe¬eÀeJej mejkeÀejer OeesjCee b®ee HeefjCeece neslees cnCepes®e mejkeÀej®³ee
jepekeÀes[eJeerkeÀ[s efkebÀJee GpeJeerkeÀ[s mejkeÀle Demelees.
ISJe¬eÀe®es met$eY G A bi
Jee{lee mejkeÀejer Ke®e& :
efJemleejCeeN³ee jepekeÀesJe Gb®eeJeCeejer SketÀCe ceeieCeer, SketÀCe HegjJeþîeele Jee{ Ie[Jetve DeeCesue. HeefjCeeceer ISJe¬eÀ cetU
mLeevee® ³ee GpeJeerkeÀ[s mejkesÀue. Deeke=Àleer ceOeerue efJeMuesHeeleUerJej GlHeVee®³ee HeeleUerceO³es iegCekeÀe®³ee efkebÀceleer®³ee HeìerceO³es Jee{ nesF&ue. ÒeejbYeer
DeLe&J³eJemLes®ee meceleesue efyebot EDemesue. J³eepee®ee oj efmLej Demeu³eeme Jee{erJe mejkeÀejer Ke®e& IS
Je¬eÀeme GpeJeerkeÀ[s mLeeveeblejerle keÀjsue Je veJee meceleesue efyebot E1ÒemLeeefHele nesF&ue. E1efyebot Jej
Jemlet yeepeeje®ee meceleesue meeOeuee peeF&ue Je efve³eesefpele Ke®e& ne SketÀC e GlHeeove FlekeÀe Demesue. HeCe
efJeÊe yeepeej meceleesueele vemesue ,keÀejCe Jee{erJe GlHeVeecegUs HewMee®eer ceeieCeer Jee{uesueer Demesue Je
Jee{erJe J³eepeojecegUs GlHeeove mebmLee iegbleJeCetkeÀ keÀceer keÀjleerue Je SketÀCe ceeieCeer keÀceer nesF&ue .munotes.in

Page 50

50Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.7
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.7
Jee{erJe mejkeÀejer Ke®e& SketÀCe ceeieCeerceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCelees Je ISJe¬eÀeme peesKeerce
efvecee&Ce nesles.
cnCetve mejkeÀejer Ke®ee&®³ee efJemleejecegUs Je G®®e J³eepe oje®³ee DeesIeele K eepeieer Ke®e&
keÀceer neslees. Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes HeÀkeÌle E11efyebotceO³es oesvner Jemlegyeepeej DeeefCe efJeÊeer³e
yeepeej meceleesue HeeleUerle Demeleerue cnCetve E11efyebot ceO³es JeemleJe HewMee®eer ceeieCeer ner HewMee®³ee
HegjJeþîeeFlekeÀer Demesue.
4.7.5 lejuelee MeesJejerue Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.7 vegmeej Jee{erJe mejkeÀejer Ke®e&, GlHeVe DeeefCe J³eepee®ee oj ³ee
oesIeebvee meceleesuee®³ee G®®e HeeleUerJej {keÀuelees. HeCe EDeeefCe E11efyebot®eer legu evee kesÀu³eeme, pesJne
DeeHeCe J³eepee®ee oj ogue&ef#ele keÀjlees lesJne Jemlet yeepeeje®ee meceleesue E11efyebotJej meeOeuee peelees.
E11®eer leguevee EefyebotMeer kesÀu³eeme ns mHe<ì nesles keÀer J³eepeoje®es mecee³eespeve DeeefCe l³ee®ee SketÀCe
ceeieCeerJejerue efJeHejerle HeefjCeece neslees. Jee{erJe mejkeÀejer Ke®ee&®ee efJemleejkeÀ HeefjCeece Jee{erJe GlHeVe
HeeleUer Y11, SsJepeer Y1Jej efmLej nesF&ue.
GlHeVee®³ee HeueerkeÀ[s peyeeyeoej IeìkeÀ kesÀJeU Y1SsJepeer Y11He³e¥le Jee{lees lees cnC epes I0
lesI1J³eepe ojeceO³es nesCeejer iegbleJeCetkeÀ, iegbleJeCetkeÀer®eer HeeleUer keÀceer keÀjles. DeMee ÒekeÀejs mejkeÀejer
Ke®e& Jee{ercegUs iegbleJeCetkeÀer®ee Ke®e& Jee{sue. lejuelee MeesOeesjCeecegUs J³eepee®ee oj Jee{lees HeefjCeeceer Keepeieer Ke®e& efJeMeslejuelee HeeleUer®es efveOee&jCe keÀjCes DeLee&le Jee{erJe mejkeÀejer Ke®ee&cegUs Je J³eepee®³ee G®®e
ojecegUs GlHeeove keÀceer nesC³eecegUs mec eleesuee®eer mecee³eespeve HeeleUer Jee{les.
1.pej GlHeVe peemle ÒeceeCeele Jee{ues Je J³eepee®ee oj keÀceer ÒeceeCeele Jee{u³eeme LMJe¬eÀ
ef#eeflepe meceeblej nesF&ue.munotes.in

Page 51

512.GlHeVe keÀceer ÒeceeCeele Jee{u³eeme DeeefCe J³eepe oj osKeerue keÀceer ÒeceeCeele Je e{u³eeme ISJe¬eÀ
ef#eeflepe meceeblej nesF&ue.
3.GlHeVe DeeefCe J³eepee®ee oj oesvner DeefOekeÀ Jee{u³eeme iegCekeÀe®eer efkebÀcele Jee{sue HeefjCeeceer IS
ceO³es ef#eeflepe meceeblej Jee{ nesF&ue.
4.Òel³eskeÀ HeefjefmLeleerle lejuelee MeesmejkeÀejer Ke®ee&le Jee{ nesles.
4.8 ÒeMve (QUESTIONS)
1.ISJe¬eÀ keÀmee keÀe{uee peelees?
2.ISJe¬eÀ Keeueer peeC³eemeeþer keÀesCeles IeìkeÀ peyeeyeoej Deensle?
3.LMJe¬eÀ keÀmee keÀe{uee peelees?
4.LMJe¬eÀe®es m Leueeblej mecepeeJetve meebiee.
5.HewMee®³ee meeHeUîee®eer mebkeÀuHevee mecepeeJetve meebiee.
6.ISJe¬eÀeJej jepekeÀes7.lejuelee Mees4.9 meboYe&met®eer (REFERENCES)
AHUJ A D. (2009), Macroeconomics Theory and Policy, New Delhi -
110055 : S. Chand and Company Ltd.
Blanchard (2000), Macroeconomics 2ndEdition, ed. Prentice Hall :
Olivier.
Dwivedi, D. N. (2008), Macroeconomics Theory and Policy, New
Delhi 110063 : Tata McGr aw-Hills.
Mankiew, N.G. (2005), Macroeconomics, New York, NY 10010 :
Worth Publishers.







munotes.in

Page 52

525
SkegÀCe ceeieCeer Je SkegÀCe HegjJeþe
IeìkeÀ j®evee :
5.1 GefÎ<ìs
5.2 ÒemleeJevee
5.3 SketÀCe ceeieCeer
5.4 SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀe®eer efvee fce&leer
5.5 SketÀCe HegjJeþe
5.6 oerIe&keÀeueerve SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ
5.7 mLetue DeLe&Meem$eer³e meceleesue
5.8 ceneieeF& DeeefCe yesjespeieejer
5.9 ceneieeF& DeeefCe yesjespeieejer®ee oj
5.10 efHeÀueerHe Je¬eÀ
5.11 oerIe&keÀeueerve efHeÀueerHe Je¬eÀ
5.12 oerIe&keÀeueerve efHeÀueerHe Je¬eÀ DeeefCe leke&Àmebiele DeHes#ee
5.13 efve5.14 ÒeMve
5.15 meboYe&
5.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) SkegÀCe ceeieCeer Je HegjJeþe Je¬eÀe®eer efveefce&leer mecepetve IesCes.
2) ceneieeF& Je yesjespeieejer®³ee mebk eÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
3) efHeÀueerHe Je¬eÀ DeY³eemeCes.
5.2 ÒemleeJevee
SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe Òeefleceeve :
mLetue DeLe&Meem$ee®³ee meveeleveJeeoer efme×ebleevegmeej GlHeeovee®es DeekeÀejceeve ns
DeLe&J³eJemLes®³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee HegjJeþe #ecelesJej DeJeuebyetve Demeles Je HegjJeþe #ecelee ner Yeeb[Jeue,munotes.in

Page 53

53Þece Je GlHeeovee®es leb$e%eeve ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. efkebÀcele ueJeef®ekeÀlee ns meveeleveJeeoer
DeLe&Meem$ee®eer cenÊJeHetCe& OeejCee Deens. ³ee efme×ebleeveg meej ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeb®es mecee³eespeve
keÀjC³eemeeþer efkebÀceleer ceO³es yeoue nesle Demelees. pesJne efkebÀceleer leeþj Demeleele lesJne DeLe&J³eJemLee
JesieUîee ceeiee&ves keÀece keÀjles. efkebÀcele leeþj Demeu³eeme ceewefêkeÀ OeesjCe DeeefCe jepekeÀesGlHeeoveeJej oerIe&keÀeUele ÒeYeeJe ìeketÀ MekeÀleele. efkebÀcele leeþjlee DeuHekeÀeueeJeOeerceO³es DeLe&J³eJemLee
efmLej jeKeC³eeceO³es OeesjCeeb®³ee ÒeYeeJee®ee DeY³eeme keÀjle Demeleevee leke&À HegjJeles.
5.2.1 SketÀCe ceeieCee r Je SketÀCe HegjJeþe Òeefleceeve (AD-AS model) GlHeeoveeleerue yeoue,
efkeÀceeve HeeleUer DeeefCe ceneieeF&®ee mlej mHe<ì keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees.
SketÀCe ceeieCeer®ee Je¬eÀ GlHeeove mebmLeeb®³ee SketÀCe Jemlet DeeefCe mesJeeb®es GlHeeove oMe&ef Jelees.
pes GlHeeove mejkeÀej efkebÀJee ie=n mebmLee efJeefJeOe efkebÀcele HeeleUerJej ceeieCeer keÀ© MekeÀleele.
5.2.2 SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ efkebÀcele DeeefCe SketÀCe GlHeeove ³eeb®³ee efJeefJeOe HeeleUîee
oMe&efJelees p³ee efþkeÀeCeer Jemlet yeepeej DeeefCe efJeÊe yeepeej meceleesueele Demelees.
SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ ne DeLe& J³eJemLesle GlHeeove mebmLeebveer efouesu³ee efkebÀcele HeeleUerJej GlHeeefole
kesÀuesues SketÀCe Jemlet DeeefCe mesJeeb®es ÒeceeCe oMe&efJelees.
5.2.3 SketÀCe ceeieCeer De eefCe SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀe®³ee mene³³eeves GlHeeove DeeefCe efkebÀcele
efveefM®eleer :
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.1
Jejerue Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.1 ceO³es `#e' De#eeJej SketÀCe GlHeeove oMe&efJeC³eele Deeues Deens. lej
`³e' De#eeJej efkebÀcele oMe&efJeC³eele Deeueer Deens. ADDeeefCe ASJe¬eÀe®ee meb³eesie meceleesue efyebot Emunotes.in

Page 54

54ceO³es neslees. Eefyebot meceleesue efkebÀcele0PDeeefCe0Ymeceleesue GlHeVe ³eeceO³es nesCeeje yeoue efkebÀcele
HeeleUer DeeefCe GlHeV eeJej HeefjCeece keÀjlees.
5.2.4 SketÀCe ceeieCeerleerue yeouee®ee J³eepeoj DeeefCe GlHeeoveeJejerue HeefjCeece :
mejkeÀejer Ke®ee&le Jee{ Peeu³eeme SketÀCe ceeieCeer ( AD) Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees (Deeke=Àleer
¬eÀ. 5.2 Hene) HeefjCeeceer GlHeeove0YJe©ve1YHe³e¥le Jee{ues lej efkebÀcele HeeleUer0PJe©ve1Pnesles.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.2
5.2.5 SketÀCe HegjJeþîeeceO³es Peeuesueer Ieì DeeefCe efkeb Àcele HeeleUer Je GlHeeove ³eeJej nesCeeje
HeefjCeece :
pej Deoeveeb®eer efkebÀcele Goe. cepegjer, keÀ®®ee ceeue ³eeb®eer efkebÀcele Jee{u³eeme SketÀCe HegjJeþe
Je¬eÀ [eJeerkeÀ[s mejkeÀlees (Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.3 Hene) GlHeeove Ke®e& Jee{u³eecegUs SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ
(AS) [eJeerkeÀ[s mejkeÀlees p³ee cegUs efkebÀcele HeeleUer0PJe©ve1PHe³e¥le Jee{les lej GlHeeove0YJe©ve1YHe³e¥le Keeueer ³esles.munotes.in

Page 55

55Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.3
5.3 SketÀCe ceeieCeer (AGGREGATE DEMAND -AD)
SketÀCe ceeieCeer ne GlHeeoveebveer SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe efkebÀcele HeeleUer ³eeleerue menmebyebOe
Deens.
5.3.1 SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ :
SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ DeOee sieeceer Demelees. G®®e efkebÀcele HeeleUer Demeleevee JeemleJe efMeuuekeÀ
keÀceer Demeles HeefjCeeceer Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer ceeieCeer keÀceer Demeles.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.4
munotes.in

Page 56

56Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.4 ceO³es `#e' De#eeJej SketÀCe GlHeeove lej `³e' De# eeJej efkebÀcele HeeleUer
oMe&efJeC³eele Deeueer Deens. ³ee efþkeÀeCeer DeeHeCe SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ DeOeesieeceer DemeC³ee® eer keÀejCes Heg{erue
ÒeceeCes -
1) JeemleJe efMeuuekeÀ HeefjCeece :
efkebÀceleer ceO³es nesCeeje yeoue ne JeemleJe cetu³eeJej HeefjCeece keÀjCeeje Demelees (GHeueyOe
HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer) Je efmLej efkebÀcele Demeuesu³ee ceewefêkeÀ mebHeÊeer®es DeJecetu³eve nesle Demeles.
p³eecegUs iejerye ueeskeÀ HetJeea Hes#ee Depetve iejerye nesle peeleele. p³eecegUs GHeYeesie keÀceer neslees Je
DeLe&J³eJemLesle Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer ceeieCeer Ieìles. ³ee®³ee yejesyej Gueì HeefjefmLeleerceO³es efkebÀcele
HeeleUer Ieìu³eeme HewMee®es JeemleJe cegu³e Jee{tve Kejsoer MekeÌleer Jee{les Je GHeYeesieeme ÒeJe=Êe keÀjles. ³eeuee
yeouel³ee efkebÀcele HeeleUerJej JeemleJe efMeuuekeÀ HeefjCeece Demes cnìues peeles.
2) J³eepe oj :
G®®e efkebÀcele HeeleUerJej ueeskeÀebvee DeHesef#ele J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer DeLe&J³eJemLesle
DeefOekeÀ HewMee®eer iejpe Yeemeles. p³eecegUs HewMee®eer ce eieCeer Jee{les. HewMee®eer ceeieCeer Jee{u³eeme HegjJeþe
efmLej þsJeC³eemeeþer IS-LMÒeleerceeveeceO³es DeY³eemeu³ee ÒeceeCes Jee{erJe HewMee®eer ceeieCeer J³eepe oj
Jee{erme keÀejCeerYetle þjsue. Jee{uesu³ee J³eepe ojecegUs Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ keÀc eer nesF&ue. ogmeN³ee
yeepetme HewMee®ee HegjJeþe efmLej Demeleevee efkebÀcele HeeleUer KeeueeJeu³eeme HewMee®eer ceeieCeer keÀceer nesF&ue.
keÀejCe efkebÀcele HeeleUer keÀceer Peeu³eeves DeHesef#ele J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ jkeÌkeÀce keÀ ceer
ueeiesue. HeefjCeeceer J³eepe oj KeeueeJeleerue. cnCepes®e iegbleJeCetkeÀer®eer ceeieCeer DeeefCe meeceev³e efkebÀcele
HeeleUer ³eeceO³es $eÝCe menmebyebOe Demelees.
3) HejkeÀer³e J³eeHeeje®ee HeefjCeece :
Yeejleeleerue meJe&meeOeejCe efkebÀceleer ®eer HeeleUer keÀceer Peeu³eeme efve³ee&le mJemle nesF&ue Je
Jee{sue. Jee{uesueer efve³ee&le DeeefCe Ieeleuesueer Dee³eele, mJeosMeer Jemletb®³ee SketÀCe ceeieCeer®ee efJemleej
keÀjsue. ³ee Gueì YeejleeceO³es efkebÀcele Jee{ Peeu³eeme efve³ee&le keÀceer ne sF&ue Je Dee³eele Jee{sue.
DeMeeÒekeÀejs ®eueJee{er®³ee keÀeUele efkebÀcele HeeleUer Jee{u³eecegUs efve³ee&leerle Ieì nesF&ue.
cnCetve®e Lees[ke̳eele, efkebÀcele HeeleUerle IemejCe Peeu³eeme GHeYeesie, iegbleJeCetkeÀ DeeefCe
efveJJeU efve³ee&leer®es Ò eceeCe Jee{les Je efkebÀcele HeeleUerle Jee{ Peeu³eeme GHeYeesie, iegbleJeCetkeÀ DeeefCe efveJJeU
efve³ee&leer®es ÒeceeCe Ieìles.
DeMeeÒekeÀejs Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.4 ceO³es oMe&efJeu³ee ÒeceeCes SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ ne SketÀCe
GlHeeovee®eer ceeieCeer DeeefCe meeceev³e efkebÀcele HeeleUer ³eeceOeerue $eÝCe menmebyebOeecegUs [eJeerkeÀ[tve
GpeJeerkeÀ[s Glejle peelees.munotes.in

Page 57

575.4 SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀe®eer efveefce&leer (DERIVATION OF AD
CURVE)
SketÀCe ceeieCeer®es efveOee&jkeÀ (C + I + G + ( X-M))SketÀCe meceleesue Ke®ee&®³ee osKeerue
efJeefJeOe HeeleUîee oMe&Jele Demeleele. keÀceer efkebÀcele HeeleUerJej ueeskeÀebkeÀ[s DemeCeeN³ee HewMee®eer Kejsoer
MekeÌleer Jee{le Demeles. keÀceer efkebÀcele HeeleUercegUs ueeskeÀ je<ì^er³e GlHeVee®³ee Òel³eskeÀ m lejeJej peemle
GHeYeesie keÀjleele. cnCetve GHeYeesielee Je¬eÀ Jej®³ee yeepetme mejkesÀue p³eecegUs SketÀCe Ke®e& (C + I +
G+X-M)osKeerue Jej®³ee yeepetme mejkesÀue.
Deeke=Àleer®ee DeY³eeme kesÀu³eeme Demes ue#eele ³esles keÀer ,0PefkebÀcele HeeleUerJej SketÀCe Ke®ee&®ee
Je¬eÀ (C + I + G + Xn)450jsGlHeVee®es meceleesue DeekeÀejceeve efkebÀJee SketÀCe GlHeeov ee®eer ceeieCeer efveOee&efjle keÀjlees. DeMeeÒekeÀejs
ÒeejbefYekeÀ efkebÀcele HeeleUer0PJej SketÀCe GlHeeovee®eer ceeieCeer0YDemesue. cnCetve panel (B) ceO³es
efkeÀceeve SketÀCe GlHeeove0Yns Lesì0PefkebÀcele HeeleUer®³ee efJe©× Demesue.
SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.5
Aggregate outputmunotes.in

Page 58

58ogmeN³ee GoenjCee®ee efJe®eej kesÀu³eeme, mecepee efkebÀcele HeeleUer0PJe©ve2PHe³e¥le Keeueer
Deeu³eeme ueeskeÀebkeÀ[erue GHeueyOe HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer Jee{sue Je GHeYeesielee Je¬eÀ (C2+I+G+
xn)Jej®³ee yeepetme mejkesÀue. cnCetve panel (B) ceO³es2PefkebÀcele HeeleUerJej GlHeeovee®eer
meceleesue HeeleUer2EJej SketÀCe ceeieCeer G®®e GlHeeove HeeleUer2YJej Demesue.
Deele HeefjefmLeleer Gueì Peeu³eeme cnCepes®e efkebÀcele0PHeemetve1PHe³e¥le Jee{u³eeme,
uekeÌvee®eer Demeer mebYeeJevee nesF&ue keÀer les iejerye Peeues Deensle. keÀejCe l³eeb®eer ¬eÀ³e MekeÌleer keÀceer Peeuesueer
Demesue. HeefjCeeceer les DeeHeuee GHeYeesie keÀceer keÀjleerue Je GHeYeesielee Je ¬eÀ(C1+I+G+x n)
Keeue®³ee efoMesves mLeueebleefjle nesF&ue. GHeYeesielee Je¬eÀ 450jsHeg{s efJeefJeOe efkebÀcele HeeleUerJejerue meceleesuee®es efyebot pees[u³eeme111102,,EEEDeeHeCeeme
SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ efceUsue.
DeMee®e ÒekeÀejs efkebÀceleer ceO³es Jee{ Peeu³eeme HewMee®³ee ceeieCeerceO³es Jee{ nesF&ue Je HewMee®ee
HegjJeþe keÀe³ece jenerue. ³eecegUs J³eepee®ee oj Jee{sue HeefjCeeceer iegbleJeCetkeÀ keÀceer nesF&ue. DeeefCe SketÀCe
Ke®ee&®ee Je¬eÀ Keeue®³ee efoMesves efJemLeeefHele nesF&ue Je SketÀCe GlHe eovee®eer ceeieCeer keÀceer nesF&ue.
Gueì HeefjefmLeleer ceO³es keÀceer efkebÀcele Demeleevee HewMee®eer ceeieCeer keÀceer Demesue. DeMee
HeefjefmLeleerceO³es HewMee®ee HegjJeþe efmLej þsJeu³eeme J³eepeeje oj keÀceer nesF&ue. HeefjCeeceer iegbleJeCetkeÀ
Jee{sue Je SketÀCe Ke®ee&®ee Je¬eÀ Jejleer mejkesÀue Je SketÀCe GlHeeovee®eer ceeieCeer Jee{sue.
l³ee®e He×leerves efkebÀcele HeeleUerceOeerue yeoue ne Dee³eele DeeefCe efve³ee&leerJej osKeerue HeefjCeece
keÀjle Demelees l³eecegUs efveJJeU efve³ee&le y eouele Demeles. osMeele pesJne efkebÀceleer keÀceer nesle Demeleele
lesJne efve³ee&le Jee{le Demeles Je efkebÀcele Jee{ Peeu³eeme Dee³eele Jee{le Demeles Je DeMee®e He×leerves SketÀCe
GlHeeove Jee{le efkebÀJee Ieìle Demeles.
5.4.1 SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ e®es mLeueeblej efkebÀJee iegCekeÀe®ee HeefjCeece :
Jejerue efJeMuesJej®³ee efkeÀbJee Keeue®³ee efoMesves efJemLeeefHele nesle Demelees. DeeHeCe MeemekeÀer³e keÀ j(G)iegbleJeCetkeÀ (I)
DeeefCe HewMee®ee HegjJeþe (M)efmLej Deens. DeeHeCe ns IeìkeÀ efkebÀceleerceOeerue yeoueeHeemetve mJeleb$e Deensle
Demes mecepelees.
Deelee ns efkeÀcebleer J³eefleefjkeÌle IeìkeÀ Deensle ³eeceO³es yeoue Peeu³eeme SketÀCe ceeieC eer®ee Je¬eÀ
DeeHeueer peeiee yeouesue.
1) mecepee mejkeÀejer Ke®ee&le Jee{ Peeueer, lej SketÀCe Ke®ee&®ee Je¬eÀ Jejleer mejkesÀue p³eecegUs efouesu³ee
efkebÀceleerJej meceleesue SketÀCe GlHeeove Jee{sue. SketÀCe ceeieCeer®ee Je¬eÀ peeiee yeouesue.munotes.in

Page 59

59Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.6 ®³ee Jej®³ee Yeeieele efouesu³ee efkebÀceleerJej SketÀCe Ke®e& (P)neC1+I+
G+x n+G , 450jsGlHeeove ³eeb®ee meceleesue meeOeuee peeF&ue.
mecepee mejkeÀejer Ke®ee&leGFlekeÀer Jee{ Peeueer, HeefjCeeceer SketÀCe Ke®ee&®ee Je¬eÀ Jejleer
mejkesÀue. SketÀCe Ke®ee&®ee Je¬eÀ cnCepes®enCIx G Gpees G®®e meceleesue HeeleUerJej1Pefyebotc eO³es 450jsSketÀCe Ke®e& Jee{C³ee®eer Òeef¬eÀ³ee efkebÀcele efmLej jeefnu³eeme Jee{erJe GlHeeove SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀeme
GpeJeerkeÀ[s {keÀue sue ns Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.6 ®³ee Keeueerue Yeeieele oMe&efJeC³eele Deeues Deens.
SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀeleerue mLeueeblejCe
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.6
5.4.2 iegCekeÀe®ee HeefjCeece :
efJemleeefjle MeemekeÀer³e OeesjCe cnCepes keÀj keÀHeele Je MeemekeÀer ³e Ke®ee&le Je=×er nes³e. pej
mejkeÀejer Ke®e& efkebÀJee iegbleJeCetkeÀ Jee{ueer lej l³eeJej iegCekeÀe®ee HeefjCeece efometve ³eslees. DeMeeÒekeÀejs
SketÀCe ceeieCeer ner ietCekeÀe®³ee DeekeÀejceeveeJej DeJeuebyetve Demeles.munotes.in

Page 60

601211Y Y Y AB GMPC
YGlHeVeeleerue yeoue1ABYJe©ve2YHe³e¥le Jee{Ces. Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.6 Hene.GmejkeÀejer Ke®ee&leerue Je=×erMPCmeerceeble GHeYe esie ÒeJe=Êeer DeeefCe 1/1MPCmet$e JeeHeju³eeme iegCekeÀe®eer efkebÀcele keÀUsue.
ns met$e Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.6 Je©ve IesC³eele Deeues Deens. meg$eevegmeej Jee{uesuee mejkeÀejer Ke®e& iegCekeÀe®³ee
efkebÀceleer®³ee Heìerle SketÀCe GlHe eoveeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCeles. ³eeme iegCekeÀe®ee HeefjCeece Demes mebyeesOeues
peeles.
³ee®eÒekeÀejs keÀjeceO³es Peeuesueer keÀHeele meg×e SketÀCe GlHeeove Jee{erme ÒeJe=Êe keÀjles Je SketÀCe
ceeieCeer Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees.
5.4.3 SketÀC e ceeieCeer Je¬eÀe®es mLeueeblej ns HewMee®³ee HegjJeþîeeleerue yeoueeJej osKeerue
DeJeuebyetve Demeles.
Jee{uesuee HewMee®ee HegjJeþe : Jee{uesuee HewMee®ee HegjJeþe, efkebÀcele HeeleUer Je J³eepee®ee oj efmLej
þsJeC³eele ³eMemJeer nesle veener. p³eecegU s DeLe& J³eJemLesle DeefOekeÀ iegbleJeCetkeÀ nesles. DeMeeJesUer SketÀCe
GlHeeovee®eer ceeieCeer G®®e Demesue cnCetve efJeÊe HegjJeþîee®ee efJemleej SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀeme
GpeJeerkeÀ[s {keÀuesue.
Ieìuesuee HewMee®ee HegjJeþe : Jejerue efJeJes®evee®³ee Gueì efmLeleerceO³es efouesu³ee efkebÀcele
HeeleUerJej pej HewMee®ee HegjJeþe Ieìuee lej HeefjCeeceer J³eepee®ee oj Jee{sue Je iegbleJeCetkeÀ keÀceer
nesF&ue Je SketÀCe ceeieCeer keÀceer nesF&ue. HeefjCeece mJeªHe SketÀCe ceeieCeer®ee Je¬eÀ [eJeerkeÀ[s me jkesÀue.
efveSketÀCe ceeieCeer®³ee efJeJes®eveeletve DeeHeCeeme Heg{erue efvelemes®e efJeÊeer³e OeesjCee®ee HeefjCeece SketÀCe ceeveJeer Je¬eÀe®³ee mLeeveeJej nesle Demelees. p³eecegUs J³eepeoj
Jee{lees Je iegbleJeCetkeÀ keÀceer nesTve SketÀCe ceeieCeer Ieìles Je SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ [eJeerkeÀ[s mejkeÀlees.
Gueì efmLeleer ceO³es jepekeÀesmejkeÀlees.
5.5 SketÀCe Hegj Jeþe (AGGREGATE SUPPLY)
SketÀCe HegjJeþe ³ee®ee DeLe& SketÀCe GlHeeove Demee ner nesleer. efouesu³ee efkebÀcele HeeleUerJej
efouesu³ee keÀeueeJeOeerle DeLe& J³eJemLesceO³es GlHeeefole SketÀCe Jemlet DeeefCe mesJeeb®ee HegjJeþe nes³e.
ueeskeÀmebK³eslee rue Jee{, JeemleJe Yeeb[Jeue Je=×er DeeefCe leebef$ekeÀ Òeieleer ³eecegUs SketÀCe HegjJeþe
Jee{le Demelees.munotes.in

Page 61

61SketÀCe HegjJeþe Deeke=ÀleerÜejs osKeerue oMe&efJeuee peelees.
5.5.1 DeuHe cegoleerle SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ (yeouel³ee efkebÀcele HeeleUervegme ej)
5.5.1.1 DeLe&Meem$ee®³ee meveeleve Jeeoer DeY³eemekeÀeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej
HeeleUer DeefmleJeele Demeles. HeefjCeeceer SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ HetCe& DeueJeef®ekeÀ Demelees.
(GOJe&ieeceer `³e' De#eeuee meceeblej)
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.7 Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.8
SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ : HejbHejeiele cele SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ : kesÀvmeer³e cele
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.7 meveeleve Jeeoer DeLe&Meem$e%ee ®ee ¢<ìerkeÀesve mHe<ì keÀjles lej D eeke=Àleer
5.8 kesÀvme®ee ¢ef<ìkeÀesve mHe<ì keÀjles.
5.5.1.2 kesÀvme : kesÀvme ³eeb®ee SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ efkebÀcele HeeleUer Je SketÀCe GlHeeove (HegjJeþe)
³eeb®ee menmebyebOe mHe<ì keÀjlees. ceboer®³ee keÀeUele Devewef®íkeÀ yesjespeieejer Dee fmlelJeele Demeles pesJne
DeLe&J³eJemLesle DeefOekeÀ®eer GlHeeove #ecelee Demeles. Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.8 SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ Dee[Jee
`#e' De#eeuee meceeblej Demelees Je HetCe& ueJeef®ekeÀ Demelees. SketÀCe ceeieCeerle Peeuesueer Jee{ SketÀCe
GlHeeove Je HegjJ eþe ³eeceO³es Jee{ Ie[Jeles.
DeuHekeÀeueerve SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀe®³ee leerve ÞesCeer :
De) #eweflepe meceeblej ÞesCeer (Horizontal Range )
ye)TOJe&ieeceer Gleej ÞesCeer (Intermediate upward sloping range )
keÀ)Deveguebye ÞesCeer (Vertical Range )munotes.in

Page 62

62leerve #es$e ÞesCeerleerue DeuHekeÀeueerve HegjJeþe Je¬eÀ
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.9
De) #eweflepe meceeblej ÞesCeer (Horizontal Range) :
kesÀvme DeeefCe kesÀvmeJeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes ,SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ efyebot PHeemetve aHe³e¥le
ef#eeflepe meceeblej Demesu e. kesÀvme ³eeb®³ee celeevegmeej, DeLe&J³eJemLee HetCe& jespeieeje®³ee efmLeleerceO³es
F<ìlece HeeleUerJej Demesue. Jejerue Deeke=Àleer®es efJeMuesDeLe&J³eJemLesceO³es GlHeeove ns meelel³ eeves HetCe& #ecelesHes#ee yfkeÀceer Deens. yDeeefCe yf³eeceOeerue HeÀjkeÀ
ns efveoxefMele keÀjlees keÀer GlHeeovee®ee efJemleej ne GlHeeove Ke®e& ve Jee{Jelee keÀjlee ³esT MekesÀue. ner
leHeÀeJele yesjespeieej keÀeceieej, efve©He³eesieer ceMeervejer De eefCe Flej Yeeb[Jeueer GHekeÀjCeeb®³ee mJeªHeele
yejer®e efveef<¬eÀ³e DemeCeejer leerJe´ ceboer efkebÀJee vewjeM³ee®eer DeLe&J³eJemLesJejerue HekeÀ[ oMe&Jeles.
ye) ceO³eJeleea TOJe&ieeceer Gleej ÞesCeer (Intermediate upward sloping range) :
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.9 ceO³es oMe&efJeu³ee vegmeej efyebot aDeeefCe befyebot ³eeb®³eeceO³es TOJe&ieeceer
Gleej ÞesCeer (Intermediate upward sloping range) Dee{Utve ³eles. ³eeefþkeÀeCeer GlHeeove y
DeeefCe yfHe³e¥le Jee{les. HeefjCeeceer efkebÀcele HeeleUer Jee{les. TOJe&ieeceer SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀe®eer keÀejCes
Heg{erueÒeceeCes -
1) GHeueyOe mebmeeOeves DeeefCe HetCe& jespeieej HeeleUer -Goe. je<ì^er³e GlHeeove efJemleejle Demeleevee
FueskeÌì^e@efvekeÀ Jemlet GlHeeove #es$eele kegÀMeue keÀeceieejeb®eer keÀcelejl ee Yeemeles ,lej keÀeHe[ GÐeesie
Je l³eemeejK³ee Flej GÐeesieeceO³es yesjespeieejer Dee{Ules. DeMee IeìkeÀebcegUs GlHeeove Òeef¬eÀ³esle
De[®eCeer GÓJeleele. p³eecegUs DeLe&J³eJemLes®³ee HetCe& mlejeJejerue keÀecekeÀepee®³ee HeeleUerJej
keÀe³e&jle Demeleeve e GlHeeove Ke®e& Jee{sue.
2) GlHeeoveeb®³ee efJemleejerle ÒekeÀej®³ee keÀ®®³ee ceeueeuee peemle ceeieCeer Demeu³eeves GlHeeovee®eer
efkebÀcele Jee{sue.
3) efmLej cepegjer oj DeeefCe cepegjeb®eer Ieìleer meerceeble GlHeeokeÀlee GlHeeove Ke®e& Jee{Jeles.munotes.in

Page 63

63Jejerue keÀejCeebcegUs Gl Heeove Ke®e&, jespeieej HeeleUer, HetCe& jespeieej HeeleUer®³ee Keeueer
Demeleevee Jee{le peeles. HeefjCeeceer Jemletb®eer efkebÀcele Jee{les keÀejCe l³eeefMeJee³e GlHeeove Ke®e& Hejle
efceUJeuee peeT MekeÀle veener.
keÀ) Deveguebye ÞesCeer (Vertical) :
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.9 oMe&efJeu³eeÒeceeCes meveeleve Jeeoer ÞesCeer Deveguebye Demeles. HetCe& DeueJeef®ekeÀ
Demeles. meveelev e Jeeoer DeY³eemekeÀeb®³ee celes, DeLe&J³eJemLee vesnceer HetCe& jespeieeje®³ee HeeleUerJej
keÀe³e&jl e Demeles. Deveguebye SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ ns oMe&efJelees efkeÀ ³eeHeg{s efkebÀceleerceO³es Jee{ Peeu³eeme
SketÀCe GlHeeoveeceO³es keÀesCeleerner Jee{ nesCeej veener. keÀejCe meJe& IeìkeÀ HetCe&HeCes JeeHejele Deensle.
5.6 oerIe&keÀeueerve SketÀCe Heg jJeþe Je¬eÀ (LONG RUN AGGREGATE
SUPPLY CURVE -LRAS)
Þece, Yeeb[Jeue DeeefCe leb$e%eeve ns oerIe&keÀeueerve SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀe®es efveOee&jkeÀ Deensle.
Y=F ( L ,K ,T )
oerIe&keÀeueerve SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ ne TOJe&ieeceeruebye ©He Demelees. Ske tÀCe ceeieCeer ceOeerue yeoue
ne DeuHekeÀeueerve Demelees. HeefjCeeceer GlHeeoveeJej keÀceer keÀeueeJeOeermeeþer HeefjCeece keÀjlees.
Jejerue efouesu³ee efveOee&jkeÀebceO³es Þece ne IeìkeÀ melele yeoueCeeje Deens DeeefCe keÀeceieej
DeeHeues Þece cepegje r®³ee meceleesue ojeJej osC³eeme le³eej nesleerue pesLes mebHetCe& jespeieej HeeleUer ieeþueer
peeF&ue. HeCe HetCe& jespeieeje®³ee HeeleUerJej osKeerue keÀener keÀeceieej ns veJeerve DeeefCe ®eebieu³ee
jespeieeje®³ee MeesOeele Demeleerue.
HeefjCeeceer D eLe&J³eJemLesle IeÒekeÀej®eer yesjespeieejerme yesjespeieejer®ee vewmeefie&keÀ oj Demes cnCeleele. pesJne DeLe&J³eJemLesle 4… les 5…
yesjespeieejer DeefmlelJeele Demeles ,lesJne l³ eeme HetCe& jespeieej HeeleUer Demes mebyeesOeues peeles.
oerIe&keÀeueerve HegjJeþe Je¬eÀ ne JeemleJe je<ì^er³e GlHeVe DeeefCe efkebÀcele HeeleUer ³eeb®³eeleerue mebyebOe
mHe<ì keÀjlees .p³ee efþkeÀeCeer jep³em lejer³e GlHeVe Je DeHesef#ele je<ì^er³e GlHe Ve meceeve nesleele.munotes.in

Page 64

64oerIe&keÀeueerve SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.10
Jejerue Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes oerIe&keÀeueerve SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ TOJe&ieeceer uebye ©He
Deens. l³eecegUs DeHesef#ele je<ì^er³e GlHeVe efkeb Àceleeryejesyej yeouele veener.
ns oeKeefJeC³eemeeþer Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.10 ®eer ceole Ieslee ³esF&ue, pesLes SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ
Jej®³ee yeepetme AD2He³e¥le mejkeÀlees. efkebÀcele HeeleUer P1He³e¥le Jee{les. SketÀCe GlHeeove Je cepegjer®ee
oj ns efkebÀceleerleerue yeoueeHes#ee peemle yeoueles. cnCetve oerIe& keÀeueeJeOeer ceO³es SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀeceO³es
yeoue nesle veener.
5.6.1 SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀeceOeerue yeoue :
DeHesef#ele je<ì^er³e GlHeVeeceOeerue yeoue ne SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀece O³es yeoue Ie[Jetve DeeCele
Demelees. SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀeceO³es yeoueeme keÀejCeerYetle IeìkeÀ 1. HetCe& jespeieej HeeleUer ieeþC³eemeeþer
keÀeceieejeb®³ee mebK³esleerue yeoue. 2. Yeeb[Jeue meeþîeeceOeerue yeoue. 3. leb$e%eevee®ee efJekeÀeme.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.11 Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.12
munotes.in

Page 65

65Jejerue Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.11 ®ee DeY³eeme kesÀu³eeme Demes ue#eele ³esles keÀer, pej DeeHeu³ee
peJeU ÒeefMeef#ele, kegÀMeue, megefMeef#ele keÀeceieejeb®ee HegjJeþe D emesue Je l³ee®³ee pees[eruee cegyeuekeÀ
ÒeceeCeele Yeeb[Jeue Je DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve Demeu³eeme SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees DeeefCe
je<ì^er³e GlHeVe1Yles2YHe³e¥le Jee{les.
Deeke =Àleer ¬eÀ. 5.12 vegmeej DeuHe keÀeueeJeOeerle HeÀkeÌle Þecee®ee HegjJeþe yeouelee ³eslees.
Yeeb[Jeue DeeefCe leb$e%eeve efmLej jenles. lemes®e Jesleve osKeerue efmLej jenles. pesJne Kejer efkebÀcele HeeleUer
Jee{les lesJne JeemleJe je<ì^er³e GlHeVe Jee{le s Je HegjJeþe osKeerue Jee{lees. pejer ®eeuet Jesleve efmLej Demeues
lejer efkebÀcele HeeleUer Gb®eeJeu³ee cegUs JeemleJe Jesleve keÀceer nesle peeles Je JeemleJe cepegjer oj keÀceer
Peeu³eecegUs GlHeeove mebmLee DeefOekeÀ keÀeceieej keÀeceeme þsJeC³eeme Ò eJe=Êe nesleele. HeefjCeeceer jespeieej
Jee{lees. Jee{uesuee jespeieej GlHeeoveele Jee{ Ie[Jetve DeeCelees. l³eecegUs DeuHe keÀeueeJeOeerle SketÀCe
HegjJeþe Je¬eÀ GOJe&ieeceer Demelees.
DeuHe keÀeueeJeOeer ceOeerue GlHeeovee®es met$e :,,YF L K TYSketÀCe GlHeeove (Aggregate output )LÞece (Labour is variable )KefmLej Yeeb[Jeue (Constant capital in short run )Tleb$e%eeve (Technology als o is constant in short run )
5.7 mLetue DeLe&Meem$eer³e meceleesue (MACRO ECONOMIC
EQUILIBRIUM) :
SketÀCe ceeieCeer -SketÀCe HegjJeþe Òeefleceeve (AS-AD)
pesLes SketÀCe ceeieCeer -SketÀCe HegjJeþe Òeefleceeve (AS -AD)SkeÀ$e ³esleele ³eeuee®e
HeefjC eeceer ceeieCeer efkebÀJee meceleesue cnCeleele. pes. Sce. kesÀvme ³eeb®³ee cnCeC³ee vegmeej, DeLe&J³eJemLesle
GlHeVee®eer HeeleUer Je GlHeeove ns jespeieeje®³ee HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles. jespeieeje®eer HeeleUer
HeefjCeeceer ceeieCeerJej DeJeuebyet ve Demeles. HeefjCeeceer ceeieCeerJej peemle Demeu³eeme jespeieeje®eer HeeleUer
osKeerue G®®e Demeles.
mLetue DeLe&Meem$eer³e meceleesue DeuHe keÀeueeJeOeer DeeefCe oerIe& keÀeueeJeOeer oesvner meeþer Heg{erue
ÒeceeCes.
5.7.1 DeuHekeÀeueerve mLetue De Le&Meem$eer³e meceleesue :
DeuHekeÀeueerve mLetue DeLe&Meem$eer³e meceleesue ne SketÀCe ceeieCeer SketÀCe HegjJeþe Òeefleceeve (AS
-AD)meceeve Peeu³ee veblej®e meeOeuee peelees.munotes.in

Page 66

66DeuHekeÀeueerve mLetue DeLe&Meem$eer³e ®eues
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.13
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.13 ceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes E1efyebot Heemetve Peeuesues efJe®eueve ns
DeLe&J³eJemLesle Demeceleesue efvecee&Ce keÀ© MekeÀles. mecepee efkebÀcele P1Heemetve P2He³e¥le Jee{u³eeme SketÀCe
ceeieCeer GGlHeeove mebmLee P1efkebÀcele HeeleUerJej meceleesue meeOeleerue. ³ee efJe©× pesJne efkebÀcele HeeleUer P1
Demesue SketÀCe ceeieCeer J>SketÀCe HegjJeþe NHes#ee peemle Demesue. p³eecegUs GlHeeo ve mebmLee GlHeeove
Jee{Jeleerue DeeefCe efkebÀcele osKeerue Jee{sue. ³eeJe© DeeHeCe Demee efveceeieCeer DeeefCe SketÀCe HegjJeþe ³eeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ yeoueu³eeme meceleesue efyebot yeouelees.
5.7.2 oe rIe&keÀeueerve mLetue DeLe&Meem$eer³e meceleesue :
DeLe&J³eJemLesle oerIe&keÀeueerve meceleesue meeOeC³eemeeþer JeemleJe je<ì^er³e GlHeVe Je DeHesef#ele
je<ì^er³e GlHeVe meceeve HeeleUerJej DemeCes DeHesef#ele Deens. oerIe&keÀeueerve efkebÀcele meceleesue DeeefCe JeemleJe
je<ì^er³e GlHeVe ³eeb®ee meceleesue meeOeC³eemeeþer ®eeuet cepetjer ojeme le[pees[ keÀjeJeer ueeieles. p³eecegUs
DeuHekeÀeueerve SketÀCe ceeieCeer mLeueeblejerle nesF&ue Je oerIe&keÀeueerve HegjJeþe Je¬eÀeme ísosue. p³ee efyebotceO³es
SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ Heg{s ísoCeej Demelees.munotes.in

Page 67

67Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.14
Jejerue Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.14 Panel (a) ceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes DeuHekeÀeueerve SketÀCe HegjJeþe
Je¬eÀ DeuHekeÀeueerve SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀeJej efyebot SJej Y0FlekesÀ JeemleJe je<ì^er³e GlHeVe Demesue Je
efkebÀcele HeeleUer P0FlekeÀer Demesue peer DeHesef#ele je<ì^er³e GlHeVee Hes#eeYkeÀceer Demesue.0YJeY³eeleerue HeÀjkeÀ ne #ece lesHes#ee keÀceer GlHeeoveecegUs efvecee&Ce neslees. ®e¬eÀer³e yesjespeieejer efvecee&Ce
Peeu³eecegUs yesjespeieejer®ee oj Jee{lees efkeÀ pees vewmeefie&keÀ yesjespeieejer Hes#ee peemle Demelees.
pej ®eeuet cepetjer®ee oj ueJeef®ekeÀ Demesue lej meveele veJeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes, DeuHe
keÀeUele meceleesue efyebotceO³es meeOeuee peeF&ue. pesLes yesjespeieejer vewmeefie&keÀ oj Hes#ee peemle Demesue. ®eeuet
cepetjer®ee oj keÀceer nesF&ue. HeefjCeeceer DeuHe keÀeueerve SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ GpeJeerk eÀ[s mejkesÀue. ns
mLeueeblej Heg{s meg© jenerue pees He³e¥le efyebot EceO³es oerIe&keÀeueerve HegjJeþe Je¬eÀ ísole veener. Heg{s veJeerve
meceleesue efkebÀcele HeeleUer P1efyebot He³e¥le Keeueer ³esF&ue DeeefCe SketÀCe ceeieCeer DeHesef#ele je<ì^er³e
GlHeVeeHe³e¥le Jee{sue.
Gueì HeefjefmLeleerle pej DeuHekeÀeueerve meceleesue DeHesef#ele GlHeeove HeeleUerHes#ee peemle
Demeu³eeme lees ceneieeF& Jee{erme keÀejCeerYetle þjsue.
cnCetve Fmìlece HeeleUerJej SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ oerIe&keÀeueerve SketÀC e HegjJeþe Je¬eÀeme ísosue
pesLes JeemleJe je<ì^er³e GlHeVe HetCe& jespeieej HeeleUerYieeþsue.
5.8 ceneieeF& DeeefCe yesjespeieejer (INFLATION AND
UNEMPLOYMENT)
ceneieeF& : {esyeU ceveeves ceneieeF& cnCepes oerIe& keÀeUele efk ebÀcele HeeleUer ceO³es Peeuesueer meelel³eHetCe& Je
ue#eele IesC³ee FleHele Jee{ nes³e.munotes.in

Page 68

68S. meer. efHeieg ³eeb®³ee celes, ceneieeF& lesJne DeefmlelJeele ³esles lesJne HewMeeleerue GlHeVe GlHeeove
Òeef¬eÀ³es Hes#ee DeefOekeÀ Jesieeves Jee{le peeles.
DekeÌues ³eeb®³ee celes, ceneieeF& ner meJe&meeOeejCe HeeleUerJej efkebÀJee efkebÀceleer®³ee mejemejerceO³es keÀe³ece
DeeefCe meelel³eHetCe& Jee{ Deens.
me@c³etumeve ³eeb®³ee celes, ceneieeF& efkebÀceleer®³ee meJe&meeOeejCe mlejele Jee{ oMe&efJeles.
5.8.2 c eneieeF& oje®eer ceespeCeer :
ceneieeF& oje®es ceespeceeHe oesve ÒekeÀejs nesles :
1)efkebÀcele efveoxMekeÀeb®³ee ìkeÌkesÀJeejerleerue yeoue (Percentage change in price index
number )(PIN)
2)GNP[erHeÌuesìj ceOeerue yeoue (Change in GNP Deflator )
t-1
tPINRate of Inflation= ×100PINNominal GNPGNP deflator=Roal GNP5.8.3 ceneieeF&®es ÒekeÀej :
1) ceO³ece ceneieeF& (Moderate Inflation) : JeeefceO³ece ceneieeF&.
2) mejHeìCeejer ceneieeF& (Galloping Inflation) : yeewceesue DeeefCe yueerv[sj ³eeb® ³ee celes
mejHeìCeejer ®eueveJee{ ner DeHeJeeoelcekeÀ HeefjefmLeleer ceO³es G®®e ojeJej peeles.
3)Deefle ÒeceeCeele ceneieeF& (Hyper Inflation) : ojJeJee{ nesCes ³eeuee ne³eHej ®eueJee{ Demes cnCeleele. 50… ce efnv³eeHes#ee peemle ®eueveJee{. Del³eefOekeÀ
ceneieeF&®³ee keÀeUele keÀeieoer ®eueve efvejLe&keÀ nesles DeeefCe HewMeeb®eer ceeieCeer ceesþîee ÒeceeCeele keÀceer nesles.
5.8.4 yesjespeieejer (Unemployment ):
yesjespeieejer DeMeer HeefjefmLeleer Deens p³eeceO³es Òe®eefuele Jesleve ojeJej keÀece keÀjC³eeme F®ígkeÀ
DemeCeeN³ee ueeskeÀebvee veeskeÀjer efceUle veener.
keÀe³e&keÀejer ueeskeÀ mebK³ee : Je³e JecnCetve ceespeueer peeles.
keÀeceieej MekeÌleer (Labour force )=jespeieej efceUeuesueer ueeskeÀmebK³ee +yesjespeieej ueeskeÀmebK³ee
yesjespeieejer®ee oj =keÀeceieej MekeÌleer -jespeieej efceUeuesueer ueeskeÀmebK³ee / keÀeceieej MekeÌleer x100munotes.in

Page 69

69yesjespeieejer®ee oj =jespeieej efceUeuesueer ueeskeÀmebK³ee / keÀeceieej MekeÌleer x100
Labour force - employmentUnemployment rate = ×100Labour force
Number of employedUnemployment rate =Labour force

5.8.5 yesjespeieejer®eer mebkeÀuHevee :
i)yesjespeieejer®eer meeceev³e efmLeleer
ii)meO³ee®eer yesjespeieejer®eer meeHleeefnkeÀ efmLeleer
iii)yesjespeieejer®eer owef vekeÀ efmLeleer
5.8.6 yesjespeieejer®es ÒekeÀej
i)Ieii)mebj®eveelcekeÀ yesjespeieejer
iii)vewmeefie&keÀ yesjespeieejer
iv)®e¬eÀer yesjespeieejer
5.9 ceneieeF& DeeefCe yesjespeieejer®ee oj (INFLATION AND THE
RATE OF UNEMPLOYMENT)
veJe meveeleveer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes ceneieeF&, yesjespeieejerJej keÀesCeleener HeefjCeece keÀjle
veener. HeCe meve 1958 ceO³es efye´efìMe DeLe&le%e London School of Economics ³esLeerue
ÒeeO³eeHekeÀ, S.[yu³et. efHeÀefueHme ³eebveer 1862 les 1958 He³ e¥le efye´ìerMe DeLe&J³eJemLes®³ee
DeY³eemeeletve yesjespeieejer Je ®eeuet cepegjer®³ee ojeleerue yeoue ³eeleerue mebyebOe mHe<ì kesÀuee. yesjespeieejer Je
®eeuet cepegjer®ee oj ³eeb®³ee ceO³es $eÝCe mebyebOe Demetve l³eeceO³es meceleesue meeOeuee peelees. yesjespeieejer®ee
oj keÀceer keÀjC³eemeeþer ceneieeF& ceO³es Jee{ nesCes iejpes®es Deens.
5.10 efHeÀueerHe Je¬eÀ
efHeÀefueHme ³eeb®³ee DeY³eemeevegmeej yesjespeieejer DeeefCe cene®eeuet cepegjer®ee oj ³eeb®³eeceO³es
$eÝCe mene mebyebOe Deens. ns Heg{e rue Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.15 ceO³es oMe&efJeC³eele Deeues Deens.munotes.in

Page 70

70Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.15
Jejerue Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.15 ceO³es efHeÀueerHe Je¬eÀ oMe&efJeC³eele Deeuee Deens. `#e' De#eeJej
yesjespeieejer®ee oj lej `³e' De#eeJej ceneieeF&®ee oj oMe&ef JeC³eele Deeuee Deens Je ACne efHeÀueerHe Je¬eÀ
Deens. efHeÀueerHe Je¬eÀ ne DeOeesieeceer Gleej Demetve lees yesjespeieejer®ee oj DeeefCe ceneieeF&®ee oj ³eeleerue
$eÝCe menmebyebOe mHe<ì keÀjlees. G®®e efkebÀcele HeeleUerJej Goe. 10… yesjespeieejer®ee oj 3… Demelees.
lej keÀceer efkebÀcele HeeleUerJej 5… yesjespeieejer®ee oj 8… jenerue.
ne meceleesue OeesjCe keÀl³ee&meceesj Hes®eÒemebie efvecee&Ce keÀjlees. l³eebvee G®®e ceneieeF& ojeJej
keÀceer yesjespeieejer efkebÀJee keÀceer ceneieeF& DeeefCe peemle yesjespeieejer ³eeHewkeÀer SkeÀ met$e efveJe[eJes ueeiesue.
efHeÀueerHe Je¬eÀe®es mHe<ìerkeÀjCe :
efHeÀueerHe Je¬eÀekeÀ[s kesÀvmeJeeoer ¢ef<ìkeÀesveeletve Heeefnu³eeme ceO³ece ÞesCeerle SketÀCe HegjJeþe
GOJe&ieeceer Deens Je lees jespeieeje®³ee HetCe& H eeleUer®³ee vepeerkeÀ Deens.
kesÀvme ³eeb®³ee celes SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ GOJe&ieeceer DemeC³eemeeþer Heg{erue oesve IeìkeÀ
keÀejCeerYetle Deensle.
1) DeLe&J³eJemLesle GlHeeove mebmLeeveer SketÀCe HegjJeþe GlHeeove Jee{Jeu³eeme yeouel³ee GlHeeove
meeOevee®³ee Ieìl³ee meerceeble GlHeeove HeÀueevegmeej (efJeMesGlHeeoveLMPPefouesu³ee efmLej JesleveeJej Ieìl³ee meerceeble GlHeeove HeÀueevegmeej meerceeble
GlHeeove Ke®e& Jee{le peeF&ue.LwMCMPP   2) jespeieej DeeefCe GlHeeove Jee{u³eeme, Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.14 ceO³es DeY³eemeu³eevegmeej Þecee®eer
ceeieCeer Jee{sue Je cepegjer®es oj Jee{le peeleerue Je SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ TOJe&ieeceer nesF&ue.
ceneieeF& DeeefCe yesje speieejer ³eeleerue mebyebOe mHe<ì keÀjle Demeleevee efHeÀueerHe Je¬eÀe®³ee
SkeÀeyeepetme cepegjer®³ee ojeleerue Jee{ Deens lej yesjespeieejer ogmeN³ee yeepetme Deens.munotes.in

Page 71

71yesjespeieejer -cepegjer -efkebÀcele Jee{ ³eeb®ee meceleesue :
efHeÀueerHe Je¬eÀ ne HeÀkeÌle cepegjer®ee oj DeeefCe yesjespeieejer®ee oj ³eeleerue mebyebOe oeKeJele
veenerle lej efkebÀcele HeeleUer DeeefCe yesjespeieejer ³eeleerue menmebyebOe osKeerue mHe<ì keÀjlees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.16
efHeÀueerHe Je¬eÀ ceneieeF& DeeefCe yesjespe ieejer ³eeb®eer mewOeeefvlekeÀ j®evee :
efJeefMe<ì ceneieeF& ojeJej efJeefMe<ì yesjespeieejer®ee oj meceeve nesCes ³eeuee meceleesue Demes
cnCeleele. Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.16 ceO³es [eJeerkeÀ[erue `³e' De#e yesjespeieejer®ee oj ceespelees Je
GpeJeerkeÀ[erue `³e' De#e JeeefGoenjCe : Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.16 ceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes 2.5… yesjespeieejer (6.5… -4…) 2…
(†5… -3…) ceneieeF& yejesyej meceleesue meeOeles. ³eeJe©ve Demes efomeles keÀer OeesjCe keÀjles ns
yesjespeieejer 6.5… Je©ve 2.5… ves keÀceer keÀ©ve 4… keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle Deensle. l³eemeeþer
l³eebvee ceneieeF&®ee oj 3… Je©ve 5… keÀjeJee ueeiesue. Gueì efmLeleer ceO³es ceneieeF& 5… Je©ve 3…
He³e¥le keÀceer keÀjC³ee®es GefÎ<ì Demeu³eeme DeeHeCeem e yesjespeieejer ceOeerue Jee{ (4… Je©ve 6.5…)
mJeerkeÀejeJeer ueeiesue.
GpeJ³ee yeepet®³ee `³e' De#eeJe©ve osKeerue DeeHeCeeme meceeve efveefHeÀueerHme Je¬eÀ ne DeuHekeÀeueerve Deens. oerIe& keÀeUele efHeÀefueHme Je¬eÀ mLeu eeblejerle nesle
jenlees. efHeÀefueHme Je¬eÀ ne 1961 les 1969 ³ee keÀeueeJeOeermeeþer®e ³eesi³e neslee. keÀejCe 1970
meeueer DeLe&J³eJemLee efHeÀefueHme Je¬eÀeHes#ee efJeHejerle nesleer. keÀejCe DeLe&J³eJemLee G®®e ceneieeF& DeeefCe
G®®e yesjespeieejer ³ee cegUs $emle nesleer. HeefjCeeceer DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme oj keÀceer neslees. G®®e
yesjespeieejer DeeefCe G®®e ceneieeF& ³ee efmLeleerme ³eecegUs DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme ceboeJelees ³eeme
’mLeyOelee“ Demes cnCeleele.munotes.in

Page 72

72cnCetve®e Demee efvekeÀesCeleener mebyebOe veener efkebÀJee Demesue lej keÀcekegÀJele mebyebOe Deens.
5.11 oerIe& keÀeueerve efHeÀueerHe Je¬eÀ (LONG -RUN PHILLIP CURVE)
ÖeÀeF&[ceve ³eeb®ee vewme efie&keÀ yesjespeieejer oje®ee efme×eble :
efceuìve ÖeÀeF&[ceve ³eebveer DeuHeeJeOeer®³ee efHeÀefueHme Je¬eÀe®ee leke&À mLetue DeLe&Meem$ee®³ee
efme×ebleeceO³es mecee³eesefpele kesÀuee DeeefCe DeeJele&vee®es mHe<ìerkeÀjCe efoues. efHeÀefueHme Je¬eÀ Òeef¬e À³esle l³eeves
oerIe&keÀeueerve efHeÀefueHme Je¬eÀ le³eej kesÀues. l³eeb®³ee DeY³eemeevegmeej l³eeb®ee Demee efJeMJeeme Deens keÀer oerIe&
keÀeueeJeOeerle ceneieeF&®ee oj efkeÀleerner Demeuee lejer yesjespeieejer®ee oj SkeÀ®e Demelees. yeskeÀejer®³ee ³ee
ojeuee ’yesjespeieejer®ee vewmeefie&keÀ oj“ cnCeleele. ’yesjespeieejer®ee Jesie ve Jee{JeCeeje ceneieeF& oj“
Demesner cnCeleele.
vewmeefie&keÀ yesjespeieejer®ee oj Natural rate of unemployment (NAIRU) ner
DeMeer efmLeleer Deens efpeLes GlHeeove mebYeeJ³e HeeleUerMeer megmebiele Demeleeveener yesjespeieejer DeefmlelJeele
Deens. ÖeÀeF&[ceve Demee ³egeqkeÌleJeeo Deens keÀer mejkeÀej®³ee efJemleeefjle DeeefLe&keÀ DeeefCe efJeÊeer³e
OeesjCeeb®³ee ceeO³eceeletve vewmeefie&keÀ yesjespeieejer keÀe³ece®eer keÀe{tv e ìekeÀlee ³esCeej veener. efJemleej OeesjCe
kesÀJeU ceneieeF& Jee{erme keÀejCeerYetle þjsue DeeefCe efHeÀefueHme Je¬eÀ Jejleer mejkesÀue Je G®®e yesjespeieejer
oMe&Jesue Je MesJeìer efHeÀefueHme Je¬eÀ mejU GYeer jsDeeke=Àleer ¬eÀ. 5.17
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.17 vegmeej ÖeÀeF&[ceve ³eeb®ee oerIe&keÀeueerve efHeÀefueHme Je¬eÀ `#e' De#eeJej
yesjespeieejer®ee oj ìkeÌkesÀJeejer ceO³es oMe&efJeC³eele Deeuee Deens. lej `³e' De#eeJej ceneieeF&®ee oj
ìkeÌkesÀJeejer ceO³es oMe&efJeC³eele Deeuee Deens. efJeefJeOe yesjespeieejer DeeefCe ceneieeF& ojeJej123,,SRPC SRPC SRPCns DeuHekeÀeueerve efHeÀefueHme Je¬eÀ Deensle. mecepee DeLe&J³eJemLee efyebot A
Jej keÀe³e&jle Demeleevee yesjespeieejer*nUDeeefCe ceneieeF&®ee ojFlekeÀe Deens, ns oj GlHeeovee®³ee
mebYeeJ³e HeeleUerMeer megmebiele Deensle. pej OeesjCe keÀl³ee¥veer yesjespeieejer keÀceer keÀjC³ee®es þjJeues lej les
efJemleej OeesjCe mJeerkeÀejleerue. Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.17 ceO³es oMe&efJeu³eeÒ eceeCes DeLe&J³eJemLee mebYeeJ³e
GlHeeovee®³ee HeeleUerJej Demesue lej efkebÀcele Jee{ cepegje®es JeemleJe GlHeVe keÀceer nesC³eeme keÀejCeerYetlemunotes.in

Page 73

73þjsue. p³eecegUs GlHeeove DeefOekeÀ Þecee®eer ceeieCeer keÀjleerue HeefjCeeceer yesjespeieejer keÀceer nesTve
jespeieej HeeleUer Jee{sue. cnCetve Jee{leer efkebÀcele DeeefCe keÀceer nesCeejer yesjespeieejer ³eeb®ee meceleesue efyebot
AHeemetve yeouetve efyebot BnesF&ue. DeuHekeÀeueerve efHeÀefueHme Je¬eÀ1SRPCHeeneJee. pej yesjespeieejer*nUHeemetveUHe³e¥le Keeueer DeeCeu³eeme Demes nesF&ue. HeCe vewmeefie&keÀ oje®³ee Keeueer yesjespeieejer
DeeCeeJe³ee®eer Peeu³eeme ns lesJne®e Meke̳e nesF&ue pesJne JeemleJe cepegjer®ee oj keÀceer nesF&u e. ®eeuet Jesleve
DeeefCe efkebÀcele Jee{ nesC³eemeeþer keÀener keÀeueeJeOeer®eer (ceboCe keÀeueeJeOeer -time lag )i e j p eD e m e l e s .
ne keÀeueeJeOeer ceneieeF& ojele DeuHe Jee{ Peeu³eecegUs DeeJeM³ekeÀ Demelees.
HeCe Heg{s G®®e ceneieeF& Jee{ nesC³eeme me g©Jeele nesles Je YeeJeJee{ercegUs ueeskeÀ DeefOekeÀ
Jeslevee®eer ceeieCeer keÀjleele.
cepegj peemle Jesleveemeeþer JeeìeIeeìer meg© keÀjleerue, ³ee meewosyeepeer®ee HeefjCeece JeemleJe
Jesleve Jee{C³eele nesF&ue. Jee{uesues JeemleJe Jesleve cepegjeb®ee r ceeieCeer keÀceer keÀjsue. p³eecegUs Þece
yeepeeje®ee meceleesue G®®e mlejekeÀ[s cnCepes®e efyebot CkeÀ[s mejkesÀue. efyebot BHeemetve efyebot C
He³e¥le®eer Jee{ yesjespeieejer DeeefCe ceneieeF& ³eeb®³ee ceO³es Jee{ nesle Demeu³ee®es oMe&efJeles. Heefj Ceeceer1SRPCne mLeueebleefjle nesTve2SRPCnesF&ue Je yesjespeieejer®ee oj Jee{tve vewmeefie&keÀ mLejeJej*nUefmLej nesF&ue. ceneieeF&®ee ojHeemetve2nesF&ue. ³eeHeg{s pej yesjespeieejer keÀceer keÀjC³eemeeþer
Òe³elve Peeu³eeme DeMeer®e HeefjefmLeleer Heg{s GÓJesue Je efyebot CHeemetve efyebot DHe³e¥le ®eer Jee{ yesjespeieejer
DeeefCe ceneieeF& ³eeb®³ee ceO³es nesF&ue Je leMeer®e Heg {s efyebot DHeemetve efyebot EceO³es meg×e DeMeer®e Jee{
nesF&ue. efJemleeje®es OeesjCe JeeHe©ve vewmeefie&keÀ yesjespeieejer®ee oj keÀceer keÀjC³ee®³ee Òe³elveecegUs efHeÀefueHme
Je¬eÀ Jejleer®e mejkeÀle jenerue DeeefCe vewmeefie&keÀ yesjespeieejer®ee o j Deens efleLes®e jenerue. pesJne DeeHeCe
oerIe& keÀeueeJeOeerceO³es efHeÀefueHme Je¬eÀ DeeefCe l³ee®es Jej®³ee efoMesves nesCeejs mLeueeblej DeY³eemelees. lesJne
DeeHeCeeme meceleesue efyebot Jej®³ee efoMesves mejkeÀle Demeu³ee®es Dee{Ules. AHeemetve CHeg{s Epes
DeuHekeÀeueerve efHeÀefueHme Je¬eÀeJej Deensle Je DeeHeCe ns efyebot pees[lees. A, CDeeefCe ElesJne DeeHeCeeme
SkeÀ mejU GYeer jsmebyeesOelees.
5.12 oe rIe& keÀeueerve efHeÀueerHe Je¬eÀ DeeefCe leke&Àmebiele DeHes#ee
leke&Àmebiele DeHes#ee efme×eble ne veeJe meveeleveJeeoer efme×eble cnCetve osKeerue ueeskeÀefÒe³e Deens.
leke&Àmebiele DeHes#ee efme×ebleevegmeej ®eeuet Jesleve DeeefCe efkebÀcele HeeleUer ³eeb®³ee mecee³eespeveeceO³es
keÀesCelesner Deblej veener. leke&Àmebiele DeHes#ee efme×eble ne Heg{erue oesve ie=nerlekeÀebJej DeeOeeefjle Deens.
1) keÀeceieej DeeefCe GlHeeove ns leke&Àmebiele efJe®eej keÀjleele l³eebvee DeLe&J³eJemLes®eer mebHetCe& pe eCe
Deens. l³eecegUs mejkeÀejer OeesjCee®ee DeLe&J³eJemLesJejerue HeefjCeece keÀe³e Demesue ³ee®ee Deboepe les
GHeueyOe ceeefnleer®³ee DeeOeejs yeebOet MekeÀleele.
2) cepegjer DeeefCe Jemletb®eer efkebÀcele ns peemle ueJeef®ekeÀ Demeleele l³eecegUs les l Jeefjle yeoueleele. veJeerve
ceeefnleer yeepeejele ê=leieleerves efHeÀjles Je ³ee®ee HeefjCeece ceeieCeer Je HegjJeþe Je¬eÀeJej efometve ³eslees.
DeMeeÒekeÀejs veJeerve meceleesue efkebÀceleer, veJeerve DeeefLe&keÀ Ieìvee DeeefCe OeesjCeebceO³es mecee³esef pele
nesleele. mejkeÀej®³ee megueYe DeeefLe&keÀ OeesjCee®ee HeefjCeece cnCetve SketÀCe ceeieCeer efkebÀJee Ke®ee&ceO³esmunotes.in

Page 74

74Peeuesueer Jee{ yesjespeieejer keÀceer keÀjC³eele DeHe³eMeer þjsue DeeefCe kesÀJeU ceneieeF& Jee{erme
keÀejCeerYetle þjsue. leke&Àmebiel e Jele&veecegUs oerIe&keÀeueerve SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ mebYeeJ³e je<ì^er³e
GlHeVee®³ee mlejeJej Deveguebye mejU jsoerIe&keÀeueerve efHeÀefueHme Je¬eÀ.
5.13 meejebMe (CONCLUSION)
Jejerue efJeJes® eveeletve Demee efvevewmeefie&keÀ oje®³ee peJeU þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Heeefnpes. Hejbleg keÀener DeLe&Meem$e%e ìerkeÀe keÀjleele
DeeefCe DeMeer efMeHeÀejme keÀjleele keÀer yeskeÀejer ®ee vewmeefie&keÀ oj mJele:®e SkeÀ DemHe<ì mebkeÀuHevee Deens.
DeLe&J³eJemLesle F<ìlece HeeleUer®eer osKeerue DeMeer®e DemHe<ì mebkeÀuHevee Deens. cnCetve DeeHeCe
ceneieeF&Meer meecevee keÀjC³eeme efkebÀJee lees keÀmee keÀjlee ³esF&ue ns efMekeÀC³eeme meg© Jeele keÀjCes iejpes®es
Deens.
5.14 ÒeMve (QUESTIONS)
1) SkeÀef$ele ceeieCeer®eer mebkeÀuHevee mecepeeJetve meebiee.
2) SkeÀef$ele ceeieCeer Je¬eÀ keÀmes efvecee&Ce neslees?
3) SkeÀef$ele ceeieCeer Je¬eÀe®ee Gleej Keeue®³ee efoMesves keÀe Demelees?
4) DeuHekeÀeueerve HegjJeþe Je¬eÀ mecepeeJetve meebiee.
5) oerIe&keÀeueerve HegjJeþe Je¬eÀ Deeke=ÀleerÜejs mHe<ì keÀje.
6) mLetue DeLe&Meem$eer³e meceleesue Òeleerceevee®³ee ceoleerves mecepeeJetve meebiee.
7) DeuHekeÀeueerve efHeÀefueHme Je¬eÀ mHe<ì keÀje .
8) oerIe&keÀeueerve efHeÀefueHme Je¬eÀ mHe<ì keÀje.
9) oerIe&keÀeueerve efHeÀefueHme Je¬eÀ DeeefCe leke&Àmebiele DeHes#ee mHe<ì keÀje.
5.15 meboYe&met®eer (REFERENCES)
AHUJA D. (2009), Macroeconomics Theory and Policy, New Delhi -
110055 : S. Chan d and Company Ltd.
Blanchard (2000), Macroeconomics 2ndEdition, ed. Prentice Hall :
Olivier.
Dwivedi, D. N. (2008), Macroeconomics Theory and Policy, New
Delhi 110063 : Tata McGraw -Hills.
Mankiew, N.G. (2005), Macroeconomics, New York, NY 10010 :
Worth Publishers.
munotes.in

Page 75

75IeìkeÀ -3
6
Kegueer DeLe&J³eJemLee : meb%ee DeeefCe mebkeÀuHevee
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GefÎ<ìs
6.1 ÒemleeJevee
6.2 J³eeK³ee Je mebkeÀuHevee
6.2.1 J³eeHeej Mes6.2.2 J³eJenej Mes6.3.3 Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee
6.2.4 mJe³eb®eueerle mecee³ee speve
6.3 meejebMe
6.4 MeyokeÀes6.5 mJeeO³ee³e / ÒeMve
6.6 meboYe&
6.0GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
Kegu³ee DeLe&J³eJemLes®es mJeªHe mecepetve IesCes.
J³eeHeejMesDeY³eemeCes.
Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee lemes®e mJe³eb®eueerle mecee³eespeve ³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
6.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
meveeleveJeeÐeeb®³ee cegkeÌle J³eeHeej OeesjCee®³ee efJe®eejebceO³es DeeHeCeeme Keg ueer DeLe&J³eJemLee
efometve ³esles. efJeefYeVe JemletmesJeeb®eer Dee³eele -efve³ee&le lemes®e ÞeefcekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ Je GÐeespekeÀ F. ®es
Deeblejje<ì^er³e mleje Jej nesCeejs menpe mLeueeblej Keg u³ee DeLe&J³eJemLesle DeHesef#ele Deens. meg©Jeeleeruee
meceûeue#eer DeLe&Meem$e e®ee DeY³eeme Debleie&le DeLe&J³eJemLee [esUîeebmeceesj þsJetve keÀjC³eele Deeuee.
osMee®es GJe&efjle peieeMeer mebyebOe vemeleele efkeÀbyengvee Demeues lejer les Del³eble ce³ee&efole Demeleele Demesmunotes.in

Page 76

76ie=nerle Oe©ve GHeYeesie, ye®ele, iegbleJeCetkeÀ, YeeJeJ ee{ F. IeìkeÀeb®es efJeMuesDeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle peeieeflekeÀ DeLe&keÀejCeele Decegueeûe yeoue Peeues Deensle. 1970 -80 ®³ee
oMekeÀele Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeceO³es 20… Jee{ Peeu³ee®es efometve ³esles. efJekeÀefmele osM eeb®³ee yejesyejerves
efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee Dee³eele -efve³ee&leerceO³es Jee{ Peeueer Deens. 1991 veblej®³ee keÀeueeJeOeerle
peeieeflekeÀerkeÀjCe DeeefCe GoejerkeÀjCe ³eeb®ee DeveskeÀ osMeebveer efmJekeÀej kesÀu³eeveblej peie peJeU ³esC³ee®³ee
Òeef¬eÀ³esceO³es Del³eble peueoieleerves Jee{ Peeueer Deens. SkeÀe osMeeleerue Jemlet mesJee, Yeeb[Jeue, leb$e%eeve,
ÞeefcekeÀ, GÐeespekeÀ ³eeb®es og meN³ee osMeele peeCes menpe Meke̳e Peeues. He³ee&³eeves DeefJekeÀefmele lemes®e
efJekeÀmeveMeerue osMeele HejkeÀ er³e Yeeb[Jeuee®ee DeesIe HetJeeaHes#ee efkeÀl³eskeÀ Heìerves Jee{uee.
peeieeflekeÀerkeÀjCeeHeemetve DeefueHle jeefnuesu³ee osMeebHes#ee p³ee osMeebveer Kegu³ee DeLe&J³eJemLes®ee efmJekeÀej
kesÀuee DeMee efJekeÀmeveMeerue osMeeb®ee efJekeÀeme peueo ieleerv es Peeuee. HeefjCeeceer Deepe peieeleerue yengleskeÀ
osMeeveer efmJekeÀej kesÀu³ee®es efometve ³esles. Kegu³ee DeLe&J³eJemLesMeer mebyebOeerle J³eeHeejleesue, J³eJenejleesue,
Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee, mJe³eb®eefuele mecee³eespeve F. IeìkeÀeb®ee DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeele DeY³eeme
keÀjCeej Deenesle.
6.2 J³eeK³ee Je mebkeÀuHevee (DEFINATIONS AND CONCEPTS)
Ketu³ee DeLe&J³eJemLesMeer mebyebefOele J³eeHeejMes(Balance of Payments) , Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee (Capital Mobil ity)DeeefCe mJe³eb®eefuele
mecee³eespeve (Automatic Adjestment) ³ee Del³eble cenÊJeHetCe& mebkeÀuHeveeb®ee DeLe& DeeefCe
l³eeb®³eeMeer mebyebefOele Flej IeìkeÀeb®ee DeY³eeme DeeHeCe keÀjCeej Deenesle.
6.2.1 J³eeHeejMes’efJeef Me<ì keÀeueKeb[ele oesve osMeeleerue ¢M³e Jemletb®³ee Dee³eele Je efve³ee&leer®es cetu³e
oMe&efJeCeejs He$ekeÀ cnCepes J³eeHeejMesmeceeefJe<ì Demeuesu³ee kesÀJeU ¢M³e ([esUîeebveer efome CeeN³ee -Visible ) Jemletb®³ee cetu³eeb®ee efJe®eej
kesÀuee peelees. J³eeHeejMesJ³eeHeejMesDeeblejje<ì^er³e J³eeHeejeleerue efmLeleer®es ef®e$eCe J³eeHeejMesefve³ee&le cetu³eebJe©ve DeeHeCeeme J³eeHeejMeskeÀuH evee ³esles. efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle osMeeves Dee³eele kesÀuesu³ee Jemletb®es cetu³e Je osMeeletve efve³ee&le
nesCeeN³ee ¢M³e Jemletb®es cetu³e pej meceeve Demesue lej J³eeHeejMesmeceleesueele Demelees. pej Dee³eele kesÀu³ee pee CeeN³ee ¢M³e Jemletb®es cetu³e ns efve³ee&le nesCeeN³ee ¢M³e
Jemletb®³ee cetu³eeHes#ee peemle Demesue lej J³eeHeejMespeeCeeN³ee ¢M³e Jemletb®es cetu³e efve³ee&le nesCeeN³ee ¢M³e Jemletb®³ee cetu³eeHes #ee keÀceer Demesue lej DeMee
HeefjefmLeleerle J³eeHeejMes1) ¢M³e Jemletb®ee efve ³ee&leer®es SketÀCe cetu ³e†¢ M ³e Jemletb® ³ee Dee ³eeleer®es SketÀCe cetu ³e:m e b l e g e f u e l e
J³eeHeejMes2) ¢M³e Jemletb®³ee efve³ee&lee r®es SketÀCe cetu³e >¢M³e Jemletb®³ee Dee³eeleer®es SketÀCe cetu³e : DeeefOeke̳ee®ee
J³eeHeejMes

Page 77

773) ¢M³e Jemletb®³ee efve³ee&leer®es SketÀCe cetu³e <¢M³e Jemletb®³ee Dee³eeleer®es SketÀCe cetu³e : legìer®ee
J³eeHeejMesJ³eeHeejMesmene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
De) meblegefuele J³eeHeejMesmeblegefuele J³eeHeejMesmeceeve Demeles. Heg{erue leke̳eeÜejs DeeHeCeeme ns mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
osMe ¢M³e Jemletb®³ee
efve³ee&leer®es SketÀCe cetu³e¢M³e Jemletb®³ee
Dee³eeleer®es SketÀCe cetu³eJ³eeHeejMesYeejle 10,000 keÀesìer ©. 10,000 keÀesìer ©. Dee³eele cetu³e †efve ³ee&le cetu ³e
DecesefjkeÀe 10,000 keÀesìer ©. 10,000 keÀesìer ©. Dee³eele cetu ³e† e f v e ³ee&le cetu ³e
mebletueerle J³eJenejMesJejerue lekeÌl³eeceO³es meblegefuele J³eeHeej Mesmees³eerkeÀef jlee oesve osMeebceO³es nesCeeje Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej oMe&efJeuee Deens. oesve osMeebceO³es J³eeHeej
Demeleevee SkeÀe osMee®eer efve³ee&le ner otmeN³ee osMee®eer Dee³eele Demeles. lej SkeÀe osMee®eer Dee³eele ner
otmeN³ee osMee®eer efve³ee&le Demeles. lekeÌl³eele oMe&efJeu³eeÒeceeCes oesvner osMeeb®es Dee³eele cetu³e Je efve³ee&le
cetu³en sm e c e e v eD e e n s .D e e ³eele cetu ³e† e f v e ³ee&le cetu ³eD e M e e re f m L e l e e rD e m e u ³eeves oesvner osMeeb®ee
J³eeHeejMesye) Òeefleke tÀue Je DevegketÀue J³eeHeejMesÒeefleketÀue J³eeHeejMesnesCeeN³ee Deelebjje<ì^er³e J³eeHeejele mecepee SkeÀe osMee®es efve³ee&le cetu³e peemle Deens. l³ee®eJesUer otmeN³ee
osMee®es lesJe{îee®e ÒeceeCeele Dee³eele cetu³e peemle Demeles. cnCepes®e oesve osMeeb®³ee Deeblejje<ì^er³e
J³eeHeejele SkeÀe osMee®³ee J³eeHee jMesDemeles. DevegketÀue J³eeHeejMes osMee®³ee J³eeHeejMesosMe ¢M³e Jemletb®³ee
efve³ee&leer®es SketÀCe cetu³e¢M³e Jemle tb®³ee
Dee³eeleer®es SketÀCe cetu³eJ³eeHeejMesYeejle 10,000 keÀesìer ©. 12,000 keÀesìer ©. efve³ee&le cetu³e DecesefjkeÀe 12,000 keÀesìer ©. 10,000 keÀesìer ©. efve³ee&le cetu³e >Dee³eele cetu³e
Yeejle † ÒeefleketÀue J ³eeHeejM esDecesefjkeÀe † DevegketÀue J ³eeHeejMes

Page 78

78Jejerue leke̳eele oMe&efJeu³eeÒeceeCes Yeejlee®ee J³eeHeejMesJ³eeHeejMeskesÀuesu³ee ¢M³e Jemletb®³ee Dee³eele cetu³eeHes#ee keÀceer Deens. cnCepes®e efve³ee&le cetu³e l³ee®eJesUer DecesefjkesÀ®ee J³eeHeejMesDecese fjkesÀle Yeejleeuee efve³ee&le kesÀuesu³ee ¢M³e Jemletb®es efve³ee&le cetu³e ns DecesefjkesÀves YeejleekeÀ[tve Dee³eele
kesÀuesu³ee ¢M³e Jemletb®³ee Dee³eele cetu³eeHes#ee peemle Deens. cnCepes®e efve³ee&le cetu³e >Dee³eele cetu³e.
J³eeHeejMesDemeueer lejer ³ee mebkeÀuHevesletve oesve osMeeb®³eeceO³es nesCeeN³ee Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®eer mebHetCe& keÀuHevee
³esle veener. keÀejCe J³eeHeejMesJ³eeHeejeceOeerue kesÀJeU ¢M³e Jemletb®³ee Dee³eele Je efve³ee&le cegu³ee®ee efnMesye kesÀuee peelees. oesve osMeebceO³es
Dee³eele DeeefCe efve³ee&le nesCeeN³ee De¢M³e Jemlet -mesJeeb®³ee Dee³e ele Je efve³ee&le cetu³eeb®ee ³eeceO³es meceeJesMe
nesle veener. Òel³e#eele cee$e oesve osMeebceO³es nesCeeN³ee Deeblejjje<ì^er³e J³eeHeejeceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee
¢M³e DeeefCe De¢M³e Jemlet mesJeeb®ee meceeJesMe Demelees. lesJne oesve osMeebleerue Deeb lejje<ì^er³e J³eeHeeje®eer
JeemleefJekeÀ efmLeleer mecepeC³eemeeþer DeeHeCeeme J³eJenejMes6.2.2 J³eJenejMeskeÀesCel³eener osMee®es Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue efJeÊeer³e J³eJene j mecepeC³eemeeþer J³eJenejMesns SkeÀ cenÊJee®es meeOeve Deens. mejkeÀejuee jepekeÀessefJemebkeÀuHevee GHe³egkeÌle þjles. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej DeeefCe efJeefvece³eemebyebOeer®es OeesjCe J³eJenejMesmebkeÀuHevesefMeJee³e DeeKeues peeT MekeÀle veener. SkeÀe efJeefMe<ì keÀeueKeb[eleerue (meeceev³ele: SkeÀ
Jeceespeues peeles. J³eeHeejMesDemeu³eeves osMee®³ee Deeblejje<ì^er³e J³eeHee j efJeDeeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®eer Kejer keÀuHevee ³esC³eemeeþer DeeHeCeeme J³eJenejMesJ³eJenejMesceespeues peeles.
6.2.2.1 J³eJenejMesÒee. efkebÀ[ueyepe&j ³eeb®³ee celes, ’efJe®eejOeerve DemeCeeN³ee osMeeleerue veeieefjkeÀ DeeefCe GJe&efjle
efJeMJeelee rue veeieefjkeÀ ³eeb®³eeleerue meJe& DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®eer efJeefMe<ì keÀeueeJeOeermeeþer®eer He×leMeerjHeCes
kesÀuesueer ceeb[Ceer cnCepes®e J³eJenejMes“The Balance of Payments refers to the systematised record of all
economic transacti ons between the residents of a reporting country and the
residents of the rest of the world during a given time period.”
-Prof. Kindleberger
Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeerves kesÀuesu³ee J³eeK³esvegmeej ’efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle Heg{erue yeeyeeR®es
meebefK³ekeÀer³e mJeªHee®es JeCe&ve cnCepes®e J³eJenejMes

Page 79

79De) SkeÀe osMee®eer DeLe&J³eJemLee DeeefCe GJe&efjle peieeleerue Jemlet JemesJeeb®es J³eJenej Je GlHeVe
ye) osMee®eer Flej osMeeb®³ee meboYee&le yeoueCeejer SsJepe DeeefCe os³elee nes³e.
DeLee&le, efJeefMe<ì keÀeueKeb[ele ¢M³e Je De¢M³e Jemlet JemesJeeb®³ee Dee³eele -efve³ee&leer®es cetu³e
oMe&efJeCeejs He$ekeÀ cnCepes®e J³eJenejleesue nes³e. J³eJenejMesDemeles. J³eJenejMesJemesJeeb®³ee Dee³eele efve³ee&le cetu³eeb®eer veeWo pekeÀele keÀ®esjerle (Custom Office) kesÀueer peeles.
³eeTueì penepe JeenletkeÀ, efJecee, efJeÐeeLeea Je ÒeJeemeer ³e eb®³eeJej efJeosMeele nesCeeje Ke®e&, J³eepe, keÀpe&
F. vee De¢M³e yeeyeer cnCeleele. ³ee®eer veeWo pekeÀele keÀ®esjerle nesle veener.
6.2.2.2 J³eJenejMesSKeeÐee osMee®³ee J³eJenejMesyeeyeer meceeefJe<ì Demeleele.
De. pecee yeepet (Credit) ye. Ke®e& yeepet (Debit)
1. osMeeletve efve³ee&le kesÀu³ee peeCeeN³ee Jemlet Je
mesJeeb®es cetu³eosMee ves Dee³eele kesÀuesu³ee Jemlet Je mesJeeb ®es ce tu³e
2. osMeeves efve³ee&le kesÀuesu³ee meesv³ee®es cetu³e osMeeves Dee³eele kesÀuesu³ee meesv³ee®es cetu³e
3. HejefkeÀ³e ÒeJeeMeebÜejs osMeele kesÀuee peeCeeje
Ke®e&osMeeleerue ÒeJeeMeebveer efJeosMeele kesÀuesuee Ke®e&
4. efJeosMeeletve osMeeuee efce UCeeN³ee osCei³ee osMeeves Flej osMeebvee efouesu³ee osCei³ee
5. osMeeleerue ueeskeÀebveer efJeosMeele iegbleefJeuesu³ee
Yeeb[JeueeJejerue J³eepeosMeele efJeosMekeÀebveer iegbleefJeuesu³ee Yeeb[JeueeJej
ÐeeJee ueeieCeeje J³eepe
6. osMeeves efJeosMeeletv e GYes kesÀuesues DeuHe Je
efoIe& cegoleer®es keÀpe&osMeeves efJeosMeele efouesues DeuHe Je oerIe& cegoleer®es
keÀpe&
7. efJeosMeeletve keÀpee&®³ee HejleHesÀ[ meeþer
Deeuesueer jkeÌkeÀceosMeeves efJeosMeeletve Iesleuesu³ee keÀpee&®eer kesÀuesueer
HejleH esÀ[ jkeÌkeÀce
8. osMeeuee HejefkeÀ³eebkeÀ[tve efceUCeejs
Yeeb[JeueeJejerue J³eepe, ³eg× Keb[Ceer F.
jkeÌkeÀceosMeeuee HejefkeÀ³eebvee ÐeeJee ueeieCeeje
Yeeb[JeueeJejerue J³eepe, ³eg× Keb[Ceer F. jkeÌkeÀce
6.2.2.3 J³eJenejMesJ³eJenejMesJ³eJenejMesHeg{erue ÒecegKe Hee®e Yeeieele Je ie&Jeejer keÀjC³eele ³eles.munotes.in

Page 80

801) ®eeuet Keeles (Current Account)
2) Yeeb[Jeueer Keeles (Capital Account)
3) SskesÀjer nmleeblejCe Keeles (Unilateral Transfer Account)
4) megJeCe& (Gold)
5) ®etkeÀ DeeefCe Yetue (Errors and Omissions)
1) ®eeuet Keeles (Curr ent Account) :
®eeuet Keel³eeceO³es osMee®es meJe& JeemleJe J³eJenej veeWoefJeues peeleele. DeMee J³eJenejeletve
osMeeuee SkeÀlej ÒeeHleer nesles efkebÀJee osC³eele Jee{ nesles. osMeeuee Peeuesueer ÒeeHleer pecee yeepetme (+)lej
osC³eeleerue Jee{ Ke®e& yeepetme (-)ef®evnemen ceeb[ueer peeles. ®eeuet Keel³ee®eer efJeYeeieCeer J³eeHeej Keeles
(Trade Account) Je mesJee J³eJenej Keeles (Invisible Account) DeMee ÒekeÀejs kesÀueer peeles.
J³eeHeej Keel³eele osMeeletve Dee³eele -efve³ee&le Deeuesues Jemletb ®es cetu³e veeWoefJeues peeles. efve³ee&le
cetu³e pecee yeepetme lej Dee³eele cetu³e Ke®e& yeepetme veeWoefJeues peeles.
mesJee J³eJenej Keel³eeceO³es meJe& ÒekeÀej®³ee mesJeeb®³ee osC³ee -IesC³ee®³ee J³eJeneje®eer veeWo
Demeles. pej osMee®³ee penepe Je enletkeÀ, yeBefkebÀie, efJecee F. mesJee Dev³e osMeeveer JeeHeju³ee lej l³eeletve
DeeHeCeeme GlHeVe efvecee&Ce nesles Je Demes J³eJenej pecee yeepetme veeWoefJeues peeleele. ³eeTueì pej Dev³e
osMeeb®³ee penepe JeenletkeÀ, yeBefkebÀie, efJecee F. mesJeeb®ee JeeHej osMeeves kesÀu³eeme osCes jkeÌkeÀce Jee{erme
ueeieles. Demes J³eJenej Ke®ee&®³ee yeepetme ceeb[ues peeleele.
2) Yeeb[Jeueer Keeles (Capital Account) :
Yeeb[Jeueer Keeles ns J³eJenejMesKeel³eeceO³es ÒeecegK³eeves Yeeb[Jeueer J³eJenejeb®eer veeWo kesÀueer peeles. SkeÀe osMeeleerue ueeskeÀeb®es ogmeN³ee
osMeeleerue ueeskeÀebmeesyele efJeefMe<ì keÀeUele pes efJeÊeer³e DeLeJee Yeeb[Jeueer J³eJenej keÀjleele l³eeb®eer veeWo
Yeeb[Jeueer Kee l³eele kesÀueer peeles. DeMee J³eJenejebcegUs osMee®³ee Yeeb[Jeueer SsJepe (Assets) DeeefCe
Yeeb[Jeueer os³elee (Liabilities) ³eele yeoue nesle Demeleele. Yeeb[Jeueer Keel³ee®eer efJeYeeieCeer
meeOeejCele: oesve ÒekeÀejele nesles. pemes,
De) Keepeieer Ye eb[Jeueer Keeles : ³eele J³eeHeejer yeBkeÀe, GÐeesie mebmLee ³eeb®³eekeÀ[erue Keepeieer
efMeuuekeÀer®ee meceeJesMe neslees. ³ee®es DeuHekeÀeueerve Keepeieer Yeeb[Jeueer J³eJenej Je oerIe&keÀeueerve
Keepeieer Yeeb[Jeueer J³eJenej Demes oesve ÒekeÀej He[leel e.
ye) MeemekeÀer³e Yeeb[Jeueer Keeles : ³eele mejkeÀejer Yeeb[Jeueer SsJepe DeeefCe Yeeb[Jeueer os³elee ³eele
yeoue Ie[Jetve DeeCeCeeN³ee J³eJenejeb®eer veeWo kesÀueer peeles.
3) SskesÀjer nmleeblejCe Keeles (Unilateral Transfer Account) :
³ee Keel³ eele ÒeecegK³eeves SkeÀe®e yeepetkeÀ[tve nesCeeN³ee nmleeblejCee®³ee J³eJenejeb®eer veeWo nesles.
Goe. osCeieer, Keepeieer osCeer, MeemekeÀer³e Devegoeve, DeuHekeÀeueerve ceole F. pej efJeosMeeletve jkeÌkeÀceemunotes.in

Page 81

81efceUle Demeleerue lej l³ee®eer veeWo pecee ye epetme DeeefCe pej DeeHeu³ee osMeeletve DeMee jkeÌkeÀcee Dev³e
osMeele peele Demeleerue lej l³ee®eer veeWo Ke®e& yeepetme kesÀueer peeles.
4) megJeCe& (Gold) :
Deeblejje<ì^er³e mlejeJej osMee®es nesCeejs megJeCe& J³eJenej cenÊJee®es ceeveues peeleele. l³ee®eer
veeWo mJeleb$eHeCes keÀjC³eele ³esles. efJeefYeVe osMeebceO³es meesv³ee®³ee efkebÀceleerle HeÀjkeÀ Peeu³eeme metJeCee&®eer
neue®eeue meg© nesles. metJeCee&®³ee Dee³eele -efve³ee&le cetu³ee®es osMee®³ee cegêe efveOeerJej Je Debleie&le
HegjJeþîeeJejn er HeefjCeece neslees.
5) ®etkeÀ DeeefCe Yetue (Errors and Omissions) :
J³eeHeejer ceeue Je metJeCe& ³eeb®³ee Dee³eele -efve³ee&leer®es DeekeÀ[s meercee MetukeÀ efJeYeeieekeÀ[tve
meeceev³ele: efyeve®etkeÀHeCes ÒeeHle nesleele. Hejblet DeuHekeÀeueerve Ye eb[Jeuee®³ee neue®eeueeR®eer efJeMJemeveer³e
ceeefnleer / DeekeÀ[sJeejer ÒeeHle nesC³eele De[®eCeer efvecee&Ce nesle Demeu³eeves MeesOeve Mesmeceeve ³esC³ee®eer Meke̳elee HeÀej keÀceer Demeles. DeMee JesUer ®etkeÀ -Yetue ³ee MeeroeKeefJeu³eecegUs MeesOeveMesmebletueve l³eeJej cetUer®e DeJeuebyetve vemeles.
3.2.2.4 MeesOeveMesMeesOeveMesmeceevelee ner efnMesyeer meceevelee Demeles. leer JeemleefJekeÀ meceevelee vemeles. ³ee®es efJeMueskeÀjlee ³esF&ue.
J³eJenejMe speeles. osMeeves kesÀuesues keÀener efJeosMeer J³eJenej ns osMeeuee GlHeVe efceUJetve osCeejs Demeleele. l³ee®eer veeWo
J³eJenejMesJ³eJenej J³eJenejMesDeLee&le ÒeeHleer Hes#ee Ke®ee&Hes#ee keÀceer Demeu³eeme J³eJe nejMesJ³eJenejMesveBOP R Plej
veBOP R PJejerue oesvner efmLeleerle J³eJenejMesceeb[C³ee®ee otnsjer J³eJenej veeWoCeer He×leercegUs J³eJenejMespej J³eJenejMesDeieoer ef leleke̳ee®e jkeÌkeÀces®eer efMeuuekeÀ Deiej legì oMe&efJeueer peeles. HeefjCeeceer J³eJenejMespecee Je SketÀCe Ke®e& SkeÀmeejKes nesleele. l³eecegUs J³eJenejMesJ³eJenejMesJe JeemleefJekeÀ J³eJenejMesHeÀjkeÀ SkeÀe keÀeuHeefvekeÀ GoenjCee®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes mece petve Ieslee ³esF&ue.munotes.in

Page 82

82mecepee SkeÀe J³ekeÌleer®es GlHeVe 25,000 ©. Deens cee$e l³ee J³ekeÌleer®ee Ke®e& 28,000
©. Peeuesuee Deens. cnCepes®e l³ee J³ekeÌleer®³ee DeboepeHe$ekeÀele 3,000 ©. ®eer legì efvecee&Ce Peeueer
Deens. ner letì Ye©ve keÀe{C³eekeÀef jlee J³ekeÌleer DeeHeu³ee ye®eleerceOetve 3,000 ©. ®eer G®eue IesF&ue
efkebÀJee 3,000 ©. ®es keÀpe& IesF&ue. ³eeJe©ve Heg{erue ÒeceeCes DeboepeHe$ekeÀ le³eej keÀjlee ³esF&ue.
J³ekeÌleer®es DeboepeHe$ekeÀ (De)
GlHeVe (pecee) Ke®e& (veeJes)
25,000 ©. 28,000 ©.
letì †3,000 ©.
mecepee ner letì Ye©ve keÀe{C³eekeÀefjlee l³ee J³ekeÌleerves 3,000 ©. ®es keÀpe& keÀe{ues. Deelee,
J³ekeÌleer®es DeboepeHe$ekeÀ (ye)
GlHeVe (pecee) Ke®e& (veeJes)
25,000 ©. 28,000 ©.
keÀpe& 3,000 ©. ............. .
28,000 ©. 28,000 ©.
DeboepeHe$ekeÀ (ye) ns efnMesyeer DeboepeHe$ekeÀ Deens. p³eele pecee Je Ke®e& yeepet oesvner meceeve
oeKeefJeu³ee Deensle. ³eeJe©ve J³eeqkeÌle®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer meblegefuele Demeu³ee®es efometve ³es les.
Lees[ke̳eele, J³eJenejMesjkeÌkeÀces®eer efMeuuekeÀ Deiej legì Yeeb[Jeueer Keel³eeJej oeKeJetve J³eJenejMespeelees. ³eeJe©ve mHe<ì nesles keÀer J³eJenejMesJ³eJenejMes6.2.2.5 MeesOeveMesBalance of Payment ):
Òee. efkebÀ[ueyepe&j ³eebveer J³eJenejMesmeebefieleues Deensle.
1) ®eef¬eÀ³e Demeceleesue (Cyclical Disequilibrium)
2) mebj®eveelcekeÀ Demebletueve (Structural Disequilibrium)
3) ÒeoerIe&keÀeueerve Demeceleesue (Secular Disequilibrium)
1) ®eef¬eÀ³e Demeceleesue (Cyclical Disequilibrium) :
osMee®³ee DeLe&J³eJemLesceO³es efvecee&Ce nesCeeN³ee lespeer, ceboer®³ee ®e¬eÀecegUs J³eJenejMesDemeceleesue efvecee&Ce neslees , l³eeme ®eef¬eÀ³e Demeceleesue Demes cnCeleele, lespeer -ceboer®eer efleJe´lee ner
JesieJesieUîee osMeeceO³es JesieJesieUer Demeles. l³ee®ee efJeHeefjle HeefjCeece Dee³eele Je efve³ee&le cetu³eeJej nesleevee
efometve ³eslees. Dee³eeleermeeþer DemeCeeN³ee c eeieCeer®³ee GlHeVe Je efkebÀcele ueJeef®ekeÀlesle melele yeouemunotes.in

Page 83

83Peeu³eevesner J³eJenejMesGlHeVe, iegbleJeCetkeÀ, efkebÀcele, ceeieCeer, HegjJeþe DeMee IeìkeÀebJej e fJeHeefjle HeefjCeece neslees Je ³ee meJe&
yeeyeeR®ee SkeÀef$ele HeefjCeece osMee®³ee Dee³eele cetu³e Je efve³ee&le cetu³eeJej nesTve J³eJenejMesDemeceleesue efvecee&Ce neslees.
2) mebj®eveelcekeÀ Demebletueve (Structural Disequilibrium) :
mebj®e veelcekeÀ yeoueeceO³es ueeskeÀeb®³ee DeeJe[er -efveJe[er, He@ÀMeve, yeoueCeeN³ee meJe³eer, lemes®e
GlHeeove nesCeeje meelel³eeves yeoue, He³ee&³eer Jemletb®ee yeepeejHesþsle ÒeJesMe F. IeìkeÀebceOeerue yeoueeb®ee
meceeJesMe neslees. ³ee meJe& mebj®eveelceke À yeoueebcegUs osMee®³ee Jemlet -mesJeeb®³ee Dee³eele Je efve³ee&leerceO³es
yeoue neslees. osMeeleerue yeoueles DeeefLe&keÀ OeesjCe lemes®e Deeblejje<ì^er³e Yeeb[Jeuee®es yeoueles ÒeJeen F.
cegUsner DeLe&J³eJemLesceO³es mebj®eveelcekeÀ yeoue Ie[tve ³esleele . cegK³ele: efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es
mebj®eveelcekeÀ yeoueebcegUs J³eJenejMesDeMee mebj®eveelcekeÀ yeoueebcegUs Dee³eele cetu³e Je efve³ee&lecetu³e ³eele yeoue nesJetve J³ eJenej leesueeceO³es
Demeceleesue efvecee&Ce neslees.
3) ÒeoerIe&keÀeueerve Demeceleesue (Secular Disequilibrium) :
J³eJenejleesueeleerue oerIe&keÀeueerve Demeceleesuee®es DeLe&J³eJemLesJej Del³eble IeelekeÀ mJeªHee®es
efJeHeefjle HeefjCeece Ie[tve ³es leele. efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ ³eeb®³eeceOeerue Jee{l³ee
leHeÀeJeleercegUs DeMee ÒekeÀej®³ee oerIe&keÀeueerve J³eJenejMes³eslees. osMeeleerue ueeskeÀeb®eer ye®ele keÀceer n esle Demesue lej DeMee osMeeleerue ueeskeÀeb®eer Kejsoer MekeÌleer
Jee{les. He³ee&³eeves JemletmesJeeb®eer ceeieCeer Jee{le Demeu³eeves Dee³eeleer®³ee ÒeceeCeele KetHe ceesþîee ÒeceeCeele
Jee{ nesleevee efometve ³esles. Dee³eele cetu³e ns osMee®³ee efve³ee &le cetu³eeHes#ee peemle Demeu³eeves
J³eJenejMesDee³eele keÀj, Jeeì ³eebmeejKes GHee³e keÀ©vener yeN³ee®e JesUe oerIe &keÀeueerve J³eJenejMesotj nesle veener. keÀener JesUe peeieeflekeÀ yeBkeÀ, Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer DeMee ÒekeÀej®ee Demeceleesue otj
keÀjC³eemeeþer GHee³e ³eespeC³eemeeþer osMeeJej mekeÌleer keÀjles. oerIe&keÀeueerve Demeceleesuee®es osMee®³ee
DeLe&J³e JemLesJej Del³eble efJeHeefjle HeefjCeece nesleevee efometve ³esleele. DeMee Demeceleesueeves osMee®³ee
DeLe&J³eJemLes®³ee efJeosMeer efJeefvece³e meeþîeeJejner ÒeYeeJe He[lees.
J³eJenejMes1) DeuHekeÀeueerve Demeceleesue Je
2) cetueYetle Demeceleesue ³eeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. J³eJenejMesDemLee³eer DeLeJee leelHegjl³ee mJeªHee®ee Demelees ,l³eeme DeuHekeÀeueer ve Demeceleesue cnCeleele.
DeuHekeÀeUele osMeele ³esCeejs De®eevekeÀ mebkeÀìs, ogvewmeefie&keÀ mebkeÀìs ³eecegUs ke=ÀDemec eleesuee®eer efmLeleer efvecee&Ce nesC³ee®eer peemle Meke̳elee Demeles. Demee J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue
leelHegjl³ee mJeªHee®ee Demeuee lejerner l³eeJej lJejerle GHee³e ³eespeCes Del³eble iejpes®es Demeles. Dev³eLee
l³ee®es ©Heeblej oerIe&keÀeuee rve Demeceleesueele nesJet MekeÀles.
J³eJenejMesceeb[ueer Deens. SKeeÐee osMeeceO³es ³eb$emeecegûeer, keÀ®®ee ceeue, DeVeOeev³e, peerJeveeJeM³ekeÀ Jemlet JemesJeemunotes.in

Page 84

84³eeb®eer meelel³eeves Dee³eele Jee{le Demesue lej efve³ee&le cetu³eeHes#ee Dee³eele cetu³e Jee{tve osMee®³ee J³eJenej
leesueeceO³es DeMee ÒekeÀej®ee cegueYetle Demeceleesue efvecee&Ce neslees. pesJne osMee®eer Jeeì®eeue DeefJekeÀmeerle
DeLe&J³eJe mLeskeÀ[tve efJekeÀmeveMeerue DeLe&J³eJemLeskeÀ[s Je efJekeÀmeveerue DeLe&J³eJemLeskeÀ[tve efJekeÀefmele
osMeekeÀ[s nesles lesJne J³eJenejMes6.2.2.6 MeesOeveMes(Causes of Disequilibrium in Balance of Payments ):
MeesOeveMes1) vewmeefie&keÀ keÀejCes (Natural Causes )
2) DeeefLe&keÀ keÀejCes (Economic Causes)
3) DeeefLe&kesÀlej keÀejCes (Non Economic Causes)
1) vewmeefie&keÀ keÀejCes (Natural Causes) :
vewmeefie&keÀ IeìkeÀeleerue yeoueeb®³ee osMee®³ee Dee³eele Je efve³ee&leerJej mekeÀejelcekeÀ lemes®e
vekeÀejelceke À HeefjCeece Ie[tve ³eslees. Hetj, DeeJeDeeHeÊeercegUs osMee®³ee ke=ÀefHeefjCeecele: osMee®³ee Dee³eeleerle Jee { nesles Je efve³ee&le Ieìles. efve³ee&leerle Ieì Peeu³eecegUs
J³eJenejMes2) DeeefLe&keÀ keÀejCes (Economic Causes) :
J³eJenejMes1) J³eeHeej ®e¬esÀ (Business Cycles) :
osMeeceO³es efvecee&Ce nesCeeN³ee lespeer -ceboer®³ee ®e¬eÀebcegUs mebHetCe& DeLe&J³eJemLesJej yejsJeeF&ì
HeefjCeece nesleele. lespeer®³ee keÀeUele ueeskeÀeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer meg Oeejles. DeLee&le ueeskeÀeb®³ee neleele
Hewmee Deeu³eeves l³eeb®eer ¬eÀ³eMekeÌleer Jee{les. ¬eÀ³eMekeÌleer Jee{u³eeves ®ewveer®³ee Jemlet, Deejeceoe³eer Jemlet Je
Òeefle<þs®³ee Jemlet F. Jemletmeeþer yeepeejHesþsle ueeskeÀeb®eer ceeieCeer Jee{les. HeefjCee cele: Dee³eeleerle ceesþîee
ÒeceeCeeJej Jee{ nesles. efve³ee&leerHes#ee Dee³eele Jee{u³eeves J³eJenejMesefvecee&Ce neslees.
2) efJekeÀeme Ke®e& (Development Expenditure ):
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMe eceO³es ueeskeÀeb®³ee keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[Jetve
DeeCeC³eemeeþer DeeefCe peueo DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej MeemeveekeÀ[tve
Ke®e& kesÀuee peelees. DeMee efJekeÀemeKe®ee&cegUs ueeskeÀeb®eer ¬eÀ³eMekeÌleer Jee{tve ceeieCeerle Jee{ nesles Je He³ee&³eeves
Dee³eele Jee{erme ueeieles. Demes efJekeÀmeveMeerue osMe efJekeÀemee®³ee ÒeeLeefcekeÀ DeJemLesle Demeu³eecegUs
l³eeb®eer efve³ee&le #ecelee keÀceer Demeles. HeefjCeecele: Dee³eele Je efve³ee&le ³eele Deblej efvecee&C en e s T v e
J³eJenejMes

Page 85

853) meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Jee{ (Growth in Marginal Consumption ):
DeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue iejerye ueeskeÀeb®eer meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeefOekeÀ
Demeles. ye®eleerHes#ee GHeYeesieeuee ³esLeerue ueeskeÀ DeefOekeÀ ÒeeO³eev³e osleele. He³ee&³eeves efve³ee&leermeeþer
Del³eble keÀceer ceeue Gjlees. efve³ee&leerHes#ee Dee³eele®e DeefOekeÀ keÀjeJeer ueeieu³eeves J³eJenejMesDemeceleesue efvecee&Ce neslees .
4) ÒeoMe&ve ÒeYeeJe (Demonstration Effect )
ÒeoMe&ve ÒeYeeJe ns ÒeecegK³eeves DeefJekeÀefmele osMeeb®³ee J³eJenejMeskeÀejCe Deens. efJekeÀefmele osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLesMeer mebHeke&À Deeu³eeveblej lesLeerue ÒeLee, HejbHeje, He@ÀMeve,
peerJeveMewueer ³eemeejK³ee yeeyeeR®ee DevegkeÀjCe DeefJekeÀefmele lemes®e efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue ueeskeÀ
keÀje³euee ueeieleele. HeefjCeecele: Dee³eeleerceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesles. Dee³eele Je efve³ee&leerceO³es
DeMee ÒeoMe&ve ÒeYeeJeecegUs Deblej efvecee&Ce nesTve J³eJenejMes5) YeeJeJee{ (Inflation) :
ceeieCeerHes#ee HegjJeþe pesJne keÀceer Demelees lesJne YeeJeJee{ nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles. lemes®e
Jee{l³ee efJekeÀ emeelcekeÀ Ke®ee&cegUsner ueeskeÀeb®³ee neleele Hewmee Deeu³eeves l³eeb®³ee ¬eÀ³eMekeÌleerle Jee{
nesTve YeeJeJee{ nesles. DeMeeJesUer osMeer yeepeejHesþsleerue Jemlet mesJeeb®ee legìJe[e efvecee&Ce Peeu³eeves
efve³ee&le Ieìles. ueeskeÀeb®eer JemletmesJeeb ®eer Jee{leer ceeieCeer HetCe& keÀjC³eemeeþer Dee³eele ceesþîee ÒeceeCeele
Jee{les. ³eecegUs J³eJenejMes6) Jee{leer ueeskeÀmebK³ee (Growth of Population) :
DeefJekeÀefmele lemes®e efJekeÀmeveMee rue osMeeceO³es ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee oj DeefOekeÀ Demelees.
peemle ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee ³ee osMeebceO³es ueeskeÀeb®³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer Òe®eb[ ÒeceeCeele
Dee³eele keÀjeJeer ueeieles. ceguele: efve³ee&le keÀceer®e Demeu³eeves osMee®ee J³eJenejleesue Demeceleesueele peelees.
7) DeeefLe&keÀ efJeDeefJekeÀefmele lemes®e efJekeÀmeveMeerue osMeele ÒeecegK³eeves oesve Jeie& efometve ³esleele. SkeÀ Jeie&
Þeerceleeb®ee (dDeensjs) lej SkeÀ Jeie& ieefjyeeb®³ee (v eenerjs) DeMes oesve Jeie& efometve ³esleele. ³eeleerue `Deensjs'
DeLee&le Þeerceleeb®³ee Jeiee&keÀ[s Òe®eb[ Hewmee Demeu³eeves l³eebvee HejosMeer ÒeJeeme keÀjCes, HejosMeeleerue
veeceebefkeÀle JemletmesJee JeeHejCes, veeJeueewefkeÀkeÀ Jee{efJeCeeN³ee Hej osMeeleerue JemletmesJee JeeHejCes ³ee®eer DeeJe[
Demeles. ³eecegUs osMee®³ee pecee yeepetHes#ee Ke®e& yeepet Jee{erme ueeietve J³eJenejMesJee{lees.
8) efJeosMeer Òel³e#e iegbleJeCetkeÀer®ee DeYeeJe (Lack of Foreign Direct Investme nt):
efJekeÀefmele osMeeleerue iegbleJeCetkeÀoejebveer efJekeÀmeveMeerue lemes®e DeefJekeÀefmele osMeele iegbleJeCetkeÀ
kesÀu³eeme lesLes GÐeesieOebÐeeb®³ee ÒeceeCeele Jee{ nesTve jespeieej efveefce&leerme neleYeej ueeielees. lemes®e
GlHeeovee®es ÒeceeC e Jee{u³eeves efve³ee&le Je=×er nesles. cee$e DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle efJekeÀefmele osMe
DeefJekeÀefmele osMeele iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme DemeceLe& þjues Deensle. HeefjCeecele: efve³ee&le Jee{erJej ce³ee&oe
Deeu³eeves Jee{l³ee Dee³eeleercegUs J³eJe nejMes

Page 86

869) yeenîe keÀpe& (External Loan) :
yeenîe keÀpee&le Jee{ Peeu³eeme Yeeb[Jeueer Keel³eeJej Hewmes pecee nesle Demeues lejerner YeefJe<³eele
os³elee ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{les. l³ee®ee HeefjCeece cnCetve J³eJe nej Mesefvecee&Ce neslees.
3) DeeefLe&kesÀlej keÀejCes (Non Economic Causes) :
J³eJenejleesueeleerue Demeceleesueeme keÀener DeeefLe&kesÀlej IeìkeÀner keÀejCeerYetle þjleele.
l³eeceO³es Keeueerue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe n eslees.
1) jepekeÀer³e IeìkeÀ (Political Factors ):
osMeeceO³es Demeuesueer jepekeÀer³e efmLeleer J³eJenejleesueeJej HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeles. osMee®eer
jepekeÀer³e efmLeleer efmLejles®eer Demeu³eeme HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoej iegbleJeCetkeÀ keÀj C³eeme DeekeÀefnesleele. HeefjCeeceer Òel³e#e HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Jee{tve efve³ee&le Jee{les. cee$e osMeeleerue jepekeÀer³e efmLeleer
pej DeefmLejles®eer Demesue lej efJeosMeer iegbleJeCetkeÀoej osMeeletve DeeHeueer iegbleJeCetkeÀ keÀe{tve Iesl eele. osMeer
iegbleJeCetkeÀer®esner ÒeceeCe Ieìles. HeefjCeecele: osMee®³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³esle De[LeUs efvecee&Ce nesleele. ³ee
meJee¥®³ee vekeÀejelcekeÀ HeefjCeeceebcegUs osMee®ee J³eJenejleesue Demeceleesue peelees.
2) meeceeefpekeÀ IeìkeÀ (Social F actors ):
osMeeceO³es Demeuesu³ee ÒeLee, HejbHeje, ueeskeÀeb®³ee meJe³eer, DeeJe[er -efveJe[er lemes meelel³eeves
yeoueCeejer He@ÀMeve ³eecegUs ueeskeÀeb®³ee ceeieCeerle Jee{ nesTve Dee³eele Jee{les. lemes®e ueeskeÀmebK³eeJee{,
osMeer Jemletyeeyele®ee Het Je&ûen F. keÀejCeebcegUs l³ee osMee®³ee efve³ee&le #ecelesJej ÒeYeeJe He[lees. DeMeeÒekeÀejs
meeceeefpekeÀ IeìkeÀebleerue yeoueecegUsner J³eJenejMes6.2.2.7 MeesOeveMes(Measures to Correct BOP Disequilibrium ):
J³eJenejMeskeÀjlees. ne Demeceleesue DeLe&J³eJemLesmeeþer IeelekeÀ mJeªHee®ee Demelees. keÀejCe J³eJenejleesueeleerue
Demeceleesuee®es DeLe&J³eJemLesJej efJeHeefjle HeefjCeece Ie[tve ³esleele. cnCetve JesUer®e ³eesi³e GHee³e³eespevee
keÀ©ve J³eJenejMes³esleele .
De) ceewêerkeÀ GHee³e³eespevee (Monetary Measures) :
³eeceO³es Keeueerue GHee³e³eespevee keÀjC³eeJej Yej efouee peelees.
1) ®eueve mebkeÀes®e (Deflation) :
³eeceO³es osMeeleerue ®euevee®ee HegjJeþe keÀceer keÀjC³eeJej Yej efouee peelees. osMeelee rue ®euevee®ee
HegjJeþe keÀceer Peeu³eeves ueeskeÀeb®³ee neleele Hewmee keÀceer peelees Je l³eeb®eer ¬eÀ³e#ecelee keÀceer nesles.
ueeskeÀeb®³ee KejsoerMekeÌleer keÀceer Peeu³eeves JemletmesJeeb®³ee efkebÀceleer Ieìleele. efMeJee³e ceeieCeer keÀceer
Demeu³e eves Dee³eele Ieìles. HeefjCeecele: J³eJenejMes

Page 87

872) DeJecetu³eve (Devaluation ):
osMeer ®eueveeb®es cetu³e efJeosMeer ®euevee®³ee leguevesle peeCeerJeHetJe&keÀ keÀceer keÀjC³ee®eer efceleer nes³e.
®euevee®³ee DeJecegu³eveecegUs HetJeea Fleke̳ee®e efJeosMeer ®eueveemeeþer HetJeeaHes#ee peemle osMeer ®eueve ÐeeJes
ueeieles. ³ee®ee HeÀe³eoe Demee neslees keÀer, l³eecegUs HejosMeele DeJecetu³eve keÀjCeeN³ee osMee®³ee JemletmesJee
mJemle nesleele Je He³ee &³eeves efve³ee&leerle Jee{ nesles. ³eeTueì osMeer ®euevee®es cetu³e Ieìu³eeves Dee³eele
ceneie nesles. efve³ee&le Jee{u³eeves J³eJenejMesJ³eJenejMes3) efJeefvece³e efve³eb$eCe (Exchange Control ):
J³eJenejMesmejkeÀej®³ee Jeleerves osMee®eer ceO³eJeleea yeBkeÀ efJeefvece³eeJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®e e Òe³elve keÀjles. p³ee
J³eeHeeN³eebveer HejkeÀer³e ®eueve efceUefJeues Demeles. DeMee ®euevee®es osMeer ®eueveele ceO³eJeleea yeBkeÀ ©Heeblej
keÀjles. kesÀJeU HejJeeveeOeejkeÀ JeeqkeÌlevee®e HejkeÀer³e Dee³eeleer®eer HejJeeveieer efoueer peeles. ³ee GHee³ eelebie&le
Dee³eele keÀesìe osKeerue þjJetve efouee peelees. HejkeÀer³e ®euevee®³ee J³eJenejebJej ceO³eJeleea yeBkesÀÜejs
efve³eb$eCe þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. HeefjCeecele: Dee³eele Ie[tve J³eJenejMesnesC³eeme ceole n esles.
ye)ceewefêkesÀlej GHee³e (Non-Monetary Measures ):
ceewefêkesÀlej GHee³eebceO³es Heg{erue yeeyeeR®ee DeJeuebye keÀ©ve J³eJenejMeskeÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
1) pekeÀele MetukeÀ (Tarrif ):
Dee³eeleerceO³es meelel³eeves nsCeejer Jee{ ns J³eJenejMesceeveues peeles. efJeosMeeletve nesCeeN³ee Dee³eeleerle JemletbJej keÀj DeekeÀe©ve DeLee&le Dee³eeleMetukeÀele Jee{
keÀ©ve DeMeer Dee³eele efve³eb$eCeele DeeCeueer peeJet MekeÀles. Dee³eele MetukeÀ ueeJeu³eeves Dee³eeleerle Jemlet
ceneie nesleele. HeefjCeecele: DeMee ceneie Jemletb®eer ceeieCeer Ieìles. ³ee®ee mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece
J³eJenejMes2) efve³ee&le Òeeslmeenve (Export Promotion ):
efve³ee&leerceO³es Jee{ Ie[tve Deeu³eeme J³eJenejMesefve³ee&leerceO³es Jee{ Ie[tve ³eeJeer ³eemeeþer mejkeÀej efve³ee&le MetukeÀele keÀHeele, efve³ee&leermeeþer De vegoeve
osCes, efve³ee&leoejebvee meJeueleer peenerj keÀjCes F. ceeiee¥®ee DeJeuebye keÀjles. l³eecegUs efve³ee&le Jee{tve
J³eJenejMes3) Dee³eele efve³eb$eCe (Import Quota ):
efve³ee&leerHes#ee osMeeceO ³es HejkeÀer³e JemletmesJeeb®eer Jee{Ceejer Dee³eele ns J³eJenejMesDemeceleesuee®es ÒecegKe keÀejCe ceeveues peeles. efve³ee&le cetu³eeHes#ee Dee³eelecetu³e peemle Demeu³eeme
J³eeHeejele legì efvecee&Ce nesles. ner legì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer efve ³ee&le Je=×er nesCes iejpes®es Demeles efkebÀJee
Dee³eeleerceO³es Ieì nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeefJekeÀefmele lemes®e efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es efve³ee&le Je=×er
keÀjC³eemebyebOeer DeveskeÀ cegueYetle mecem³ee Demeleele lesJne Dee³eele efve³eb$eCee Jej DeMee osMeebkeÀ[tve Yejmunotes.in

Page 88

88efouee peelees. l³eemeeþer Dee³eeleer®ee keÀesìe efveefM®ele kesÀuee peelees. He³ee&³eeves Dee³eele Ieìtve
J³eJenejMes4) Dee³eele He³ee&³eerkeÀjCe (Import Substitution ):
p³ee J emletmesJeeb®eer efJeosMeeletve ceesþîee ÒeceeCeeJej Dee³eele kesÀueer peeles DeMee JemletmesJeeb®es
GlHeeove pej osMeeceO³es Peeues lej Dee³eeleeruee mJeosMeele He³ee&³e GYee jnelees Je He³ee&³eeves Dee³eele
Ieìtve J³eJenejMes6.2.2.8 J³eeHeejMesBalance and Balance of Payments ):
y³eeHeejMes1. ’J³eeHeejMeskeÀeueKeb[ele ¢M³e JemletmesJeeb®³ee
Dee³eele -efve³ee&leer®es cetu³e oMe&efJeCeejs
He$ekeÀ nes³e.“1. ’J³eJenejMes¢M³e Je De¢M³e JemletmesJeeb®³ee Dee³eele -
efve³ee&leer®es cetu³e oMe&efJeCeejs He$ekeÀ nes³e.“
2. J³eeHeejMesDeens.2. J³eJenejMes3. J³eeHeejMesDeeblejje<ì^er³e J³eeHeejefJeHeefjefmLeleer®eer HetCe& keÀuHevee ³esle veener.3. J³eJenejMesJ³eeHeejefJe³esles.
4. J³eeHeejMes(yeBefkebÀie, efJecee, JenelegkeÀ F.) meceeJesMe
vemelees.4. J³eJenejMes(yeBefkebÀie, efJecee, JenelegkeÀ F.) meceeJesMe
kesÀuee peelees.
5. J³eeHee jMesDemet MekeÀlees.5. J³eJenejMes6.2.3 Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee (CAPITAL MOBILITY)
Yeeb[Jeuee®ee mebyebOe osMeeceO³es DeefmlelJeele Demeuesu³ee JeemleefJekeÀ mebHeÊeermee syele pees[uee
peelees. DeLe&J³eJemLesleerue GÐeesieOebos, ³eb$emeecegûeer, GlHeeovee®es meeefnl³e, DeOe&efveefce&le JemletmesJee F. ®ee
meceeJesMe Yeeb[JeueeceO³es kesÀuee peelees. Yeeb[Jeue HetJe&Jele GlHeeoerle GlHeeovee®es IeìkeÀ Demeleele,
p³eeb®ee Je eHej veJeerve JemletmesJee yeCeefJeC³eemeeþer kesÀuee peelees. meeOeejCele: Yeeb[Jeuee®ee JeeHej
iegbleJeCetkeÀermeeþer kesÀuee peelees. Yeeb[Jeuee®ee JeeHej keÀ©ve pemes Hewmee, mebHeÊeer iegbleJeCetkeÀ Je GlHeeove
Òeef¬eÀ³esceO³es Jesie efvecee&Ce keÀjC³ ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. p³eecegUs DeLe&J³eJemLesceO³es GlHeeove, GlHeVe,
ceeieCeer, HegjJeþe Je He³ee&³eeves GÐeesieOebÐeebceO³es Jee{ nesJetve jespeieej efveefce&leer nesC³eeme ceole nesles.
keÀesCel³eener osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es Ye eb[Jeuee®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer Demeles.munotes.in

Page 89

89Yeeb[Jeuee®³ee peesjeJej DeveskeÀ osMeebveer DeeHeu³ee DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme kesÀu³ee®es efometve ³esles.
meg©Jeeleer®³ee keÀeueeJeOeerle SkeÀe osMeeleerue Yeeb[Jeue menpeemenpeer otmeN³ee osMee le peeCes Meke̳e nesle
veJnl es. Jee nlegkeÀer®eer J³eJemLee Dee³eele -efve³ee&le efveyeb&OeCes, mejkeÀej®es OeesjCe F. cegUs Yeeb[Jeuee®³ee
ieefle#ecelesJej ce³ee&oe Demeu³ee®es efometve ³esle nesles. cee$e DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerceO³es
peeieeflekeÀerk eÀjCe DeeefCe GoejerkeÀjCee®ee peieeleerue yengleebMe osMeeveer efmJekeÀej kesÀu³eeveblej SketÀCe
peiee®³ee Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeceO³es Jee{ Peeu³ee®es ef®e$e efometve ³esles. He³ee&³eeves SkeÀe osMeeleerue Jemlet
JemesJee, J³ekeÌleer, GÐeespekeÀ Dee efCe Yeeb[Jeue otmeN³ee osMeeceO³es menpelesves peeC³ee®³ee ÒeceeCeeceO³es
keÀceeueer®eer Jee{ Peeueer Deens.
’SkeÀe osMeeleerue Yeeb[Jeue ogmeN³ee osMeebceO³es menpe peeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes Yeeb[Jeuee®eer
ieefle#ecelee nes³e.“ Yeeb[Jeuee®³ee ie efle#eceles®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es Yeeb[Jeuee®³ee nmleeblejCeeceO³es
keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer efveye¥Oeves DeHesef#ele vemeleele. efveye¥Oeves Demeueer lejer l³eeb®es Del³eble ce³ee&efole
Demeles. Yeeb[Jeuee®³ee HetCe& ieefle#eceles®³ee mebkeÀuHevesvegmeej SkeÀe osMeeleerue Yeeb[Jeue ogmeN³ee osMeeceO³es
nmleeblejerle nesleevee keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee JeenlegkeÀ Ke®e& ³esle veener. Yeeb[Jeuee®³ee Deeblejje<ì^er³e
ieefle#ecelesceO³es Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀer®ee ÒeJeen Del³eble cenÊJee®ee ceeveue ep e e l e e s .
6.2.3.1 Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#eceles®es cenÊJe (Importance of Capital Mobility ):
DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle Yeeb[Jeuee®es SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeeceO³es menpelesves nesCeeN³ee
DeeJekeÀ -peeJekeÀ Òeef¬eÀ³escegUs efJekeÀefmele, efJe keÀmeveMeerue lemes®e DeefJekeÀefmele DeMee meJe&®e osMeebvee HeÀe³eoe
Peeuee Deens. Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#eceles®es cenÊJe Heg{erue cegÐeeb®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.
1) Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀerle Jee{ :
Deepe peie peJ eU ³esC³ee®³ee ieefleceeve Òeef¬eÀ³escegUs SkeÀe osMeeleerue ÞeefcekeÀ, Jemlet JemesJee
lemes®e GÐeespekeÀ otmeN³ee osMeeceO³es menpelesves peele Deens. Yeeb[Jeuee®ee SkeÀe osMeeletve otmeN³ee osMeele
peeC³ee®ee nmleeblejCee®ee Jesie DeLeJee ieefle#ecelee ³eele Jee{ Peeu³eeves DeveskeÀ HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoej
otmeN³ee osMeeceO³es DeeHeues Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ keÀjleele. Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Peeu³eeves
DeveskeÀ DeefJekeÀefmele lemes®e efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es GÐeesieOebÐ eeb®³ee ÒeceeCeele Jee{ Peeu³ee®es
DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerceO³es efometve ³esle Deens.
2) J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue otj nesC³eeme ceole :
osMee®³ee Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeceO³es efve³ee&le cetu³eeHes#ee Dee³eele cetu³e peemle Demeu³eem e
J³eJenejMesDee³eele keÀceer keÀjCes efkebÀJee efve³ee&le Jee{efJeCes iejpes®es Demeles. Hejblet DeefJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue
osMeeb®eer cegueYetle mecem³ee Yeeb[Jeuee®eer Demeles. cee$e DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle Yeeb[Jeuee®³ee
ieefle#ecelesle Jee{ Peeu³eecegUs Demes osMe efJekeÀefmele osMeebceOetve leb$e%eeve, GHekeÀjCes, keÀ®®ee ceeue F.
mJe©Hee®es Yeeb[Jeue Dee³eele keÀ©ve lemes®e Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀer®³ee mene³³eeves DeeHeu³ee osMeele
GÐeesieOebÐeeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCele Deensle. He³ee&³eeves GlHeeove Jee{tve efve³ee&leerceO³es Jee{ nesle Deens.
J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue efvecee&Ce Peeuesu³ee DeMee osMee b®eer efve³ee&le Jee{u³eeves ne Demeceleesue otj
nesC³eeme ceole Peeueer Deens.munotes.in

Page 90

903) leebef$ekeÀ efJekeÀemeeme ceole :
Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#ecelescegUs efJekeÀefmele osMeeleerue Òeiele leb$e%eeve DeefJekeÀefmele lemes®e
efJekeÀmeveMeerue osMeele peeC³ee ®ee Jesie Jee{uee Deens. He³ee&³eeves DeMee leb$e%eevee®ee mene³³eeves leebef$ekeÀ
efJekeÀeme nesC³eeme ceole Peeueer Deens. ³ee leb$e%eevee®ee JeeHej keÀ©ve Deepe efJekeÀmeveMeerue osMe
efJekeÀemeekeÀ[s DeeieskegÀ®e keÀjleevee efometve ³esle Deensle.
4) ÞeefcekeÀeb®ee HeÀe³eoe :
Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#ecelescegUs Òeiele leb$e%eeve DeeefCe GlHeeove Òeef¬eÀ³esmeeþer DeeJeM³ekeÀ
Demeuesu³ee Flej GHekeÀjCeeb®eer Dee³eele Meke̳e Peeueer. l³eecegUs keÀewMeu³eefOe<þerle ÞeefcekeÀebvee l³eeb®³ee
keÀewMeu³eeÒec eeCes keÀece efceUC³eeme ceole Peeueer. efMeJee³e GÐeesieOebÐeeceO³es Jee{ Peeu³eecegUs jespeieej
efveefce&leer®ee Jesie Jee{u³ee®es efometve Deeues.
5) vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer®ee HegjsHegj JeeHej :
DeveskeÀ osMeebceO³es vewmeefie&keÀ meeOeveme ecegûeer efJeHetue ÒeceeCeele GHeueyOe Demetve osKeerue,
Yeeb[Jeuee®³ee keÀcelejlescegUs l³ee meeOevemeecetûeer®ee HegjsHegj ³eesi³e JeeHej k eÀjlee ³esle veener. Yeeb[Jeuee ®³ee
ieefle#ecelescegUs p³ee osMeele Yeeb[Jeuee®eer keÀcelejlee Deens Demes osMe Hej osMeeletve cegyeuekeÀ ÒeceeCeele
Yeeb[Jeuee®eer Dee³eele keÀ©ve DeeHeu³ee osMeeleerue vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer®ee HegjsHegj ³eesi³e JeeHej
keÀjleele Je DeeHeu³ee osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeleele.
6) cegueYetle DeeefCe DeJepe[ GÐ eesieeb®ee efJekeÀeme :
cegueYetle DeeefCe DeJepe[ GÐeesieOebos GYeejCeermeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeue DeeJeM³ekeÀ
Demeles. DeefJekeÀefmele osMeeceO³es Yeeb[Jeuee®³ee DeYeeJeer DeMee GÐeesieOebÐee®ee efJekeÀeme Peeuesuee vemelees.
Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#ecelesle Jee{ Peeu³eecegUs HejefkeÀ³e Yeeb[Jeuee®eer Dee³eele lemes®e Òel³e#e efJeosMeer
iegbleJeCetkeÀer®ee mene³³eeves Demes osMe DeeHeu³ee osMeele cetueYetle Je DeJepe[ GÐeesieOebÐee®ee efJekeÀeme
Ie[Jetve DeeCele Deensle.
7) efJeefJeOe osMeele GlHeVe meceevelee ÒemLeeefHele keÀjC³eeme ceole :
meeOeejCele: efJekeÀefmele, efJekeÀmeveMeerue, DeefJekeÀefmele DeLeJee ceeieeme DeMeer efJeefJeOe osMeeb®eer
efJekeÀemee®³ee DeJemLesvegmeej leguevee kesÀueer peeles. He³ee&³eeves peieeleerue keÀener efJe keÀefmele osMeeleerue
ueeskeÀeb®es GlHeVe lemes®e l³eeb®es peerJeveceeve DeeefCe Flej osMeeleerue ueeskeÀeb®es GlHeVe Je l³eeb®es peerJeveceeve
³eele HejeskeÀeìer®eer leHeÀeJele efometve ³esles. cee$e Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#ecelescegUs efJekeÀefmele osMeeb® ³ee
ceoleerves DeMee DeefJekeÀefmele osMeebveer DeeHeu³ee osMeeb®³ee efJekeÀemeemeeþer efJeMesGlHeVeeceO³es osKeerue Jee{ Ie[Jetve DeeCeueer Deens. He³ee&³eeves efJeefJeOe osMeeleerue GlHeVe efJekeÀceer nesC³e eme ceole Peeueer Deens.
6.2.3. 2Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#eceles®es leesìs / ce³ee&oe (Limitations of Capital
Mobility ):
keÀesCel³eener yeeyeeruee oesve yeepet Demeleele. p³eeÒeceeCes Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#eceles®es cenÊJe
Deens. l³ee®eÒeceeCes Yeeb[Jeue e®³ee ieefle#eceles®es keÀener leesìs DeLeJee ce³ee&oe meebielee ³esleerue.munotes.in

Page 91

911) HejkeÀer³e DeJeuebefyelJe Jee{les :
Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#ecelesves efJekeÀefmele osMeeleerue Yeeb[Jeuee®ee ÒeJeen efJekeÀmeveMeerue lemes®e
DeefJekeÀefmele osMeebceO³es Pee uee. He³ee&³eeves DeMee efJekeÀefmele osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme nesC³eemener ceole
Peeueer cee$e efJekeÀefmele osMeebJejerue leb$e%eeve, ³eb$emeecegûeer, Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ F. ®³ee yeeyeleerle
DeefJekeÀefmele osMeeb®es DeJeuebefyelJe efoJemeWefoJeme Jee{le Demeu³ee®es efometve ³esle Deens.
2) jespeieejele Ieì :
Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#ecelescegUs efJeosMeer Yeeb[Jeuee®ee DeesIe DeveskeÀ osMeebceO³es Jee{uee. Òel³e#e
efJeosMeer iegbleJeCetkeÀerceO³es Jee{ Peeu³eeves DeveskeÀ yengje<ì ^er³e kebÀHev³ee DeefJekeÀefmele lemes®e efJekeÀmeveMeerue
osMeele Jee{u³ee. l³eecegUs osMeer GÐeesieOebos Demee efJeosMeer kebÀHev³eeb®³ee Heg{s mHeOexle efìketÀ ve MekeÀu³eeves
yebo He[ues. He³ee&³eeves DeveskeÀ ÞeefcekeÀeb®³ee veeskeÀN³ee iesu³eeves jes peieej Jee{C³eeSsJepeer Ieìuee.
3) Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee DeeefCe yeBefkebÀie #es$eeJejerue mebkeÀìs :
DeveskeÀ efJekeÀefmele osMeeb®ee mebyebOe peieeleerue Flej osMeebmeesyele Demeu³eecegUs DeMee efJekeÀefmele
osMeebceO³es J³eepee®³ee ojele nesC eeN³ee ®e{ -Gleeje®ee efJeHeefjle HeefjCeece Flej osMeebleerue yeBefkebÀie #es$eeJej
Peeu³ee®es efometve Deeues Deens.
4) vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee DeHeJ³e³e :
Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#ecelesves DeveskeÀ efJekeÀefmele lemes®e efJekeÀmeveMeerue osMe ele efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ
Jee{ueer. He³ee&³eeves DeMee osMeeleerue vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer®ee DeefleefjkeÌle JeeHej DeveskeÀ yengje<ì^er³e
kebÀHeveerÜejs keÀjC³eele Deeuee. vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer®ee JeeHej keÀ©ve DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee e fveefce&le
JemletmesJee HejosMeeceO³es efve³ee&le kesÀu³eeves mJeosMeeleerue ueeskeÀebvee l³ee JemletmesJeeb®ee GHeYeesie ner Ieslee
Deeuee veener.
5) Deeblejje<ì^er³e keÀpee&le Jee{ :
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesceO³es Yeeb[Jeueer ieefle#ecelesle Òe®eb[ Jee {P e e u ³ e e ® e se f o m e t v e³ e s l e s .D e e p e
DeveskeÀ osMe efJekeÀemee®³ee veeJeeKeeueer IMF, World Bank lemes®e Flej efJekeÀefmele osMeebkeÀ[tve keÀpe&
Iesleevee DeeHeCe Henelees. yeN³ee®e JesUe DeMee keÀpee&®ee JeeHej efve³eesefpele efJekeÀemeemeeþer
megJ³eJeefmL eleefjl³ee nesleevee efometve ³esle veener. l³eecegUs keÀpee&®eer HejleHesÀ[ JesUsJej nesle vemeu³eeves
efoJemeWefoJeme Deeblejje<ì^er³e keÀpee&le Jee{ nesleevee efometve ³esle veener.
6) J³eJenejMesefve³ee&le Je=ef× Ie[ Jetve DeeCeCes ne cegueYetle ÒeMve DeefJekeÀefmele lemes®e efJekeÀmeveMeerue osMeebHeg{s
Deens. Yeeb[Jeuee®³ee ieefle#ecelesle Peeuesu³ee Jee{ercegUs DeveskeÀ osMe HejosMeeletve keÀpe&, leb$e%eeve,
GHekeÀjCes F. Yeeb[Jeuee®eer ceesþîee ÒeceeCeele Dee³eele keÀjleele. He³ee&³eeves Dee³eeleerle Jee{ nesTve efve³ee&le
cetu³eeHes#ee Dee³eele cetu³e Jee{les Je J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue Jee{le peelees. efMeJee³e yeouel³ee
efJeefvece³e oj He×leercegUs ®euevee®es cetu³e peemle DemeCeeN³ee osMeebmeesyele Dee ³eele keÀjeJeer ueeieu³eeme
Dee³eele cetu³eele ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ nesTve J³eJenejleesueleerue legì ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{les.munotes.in

Page 92

92Jejerue meJe& efJeJes®eveeJe©ve Demes mecepeles keÀer, Ketu³ee DeLe&J³eJemLes®³ee efmJekeÀejeveblej
peieYejele Yeeb[ Jeuee®eer ieefle#ecelee Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{uesueer Deens. l³eecegUs pejer efJekeÀefmele osMeeb®ee
DeefOekeÀ HeÀe³eoe nesle Demeuee lejer peieYejeleerue DeefJekeÀefmele lemes®e efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee SkebÀojerle
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeme l³eecegUs neleYeej ueeieuee Deen s,ns ner lesJe{s®e mel³e Deens.
6.2.4 mJe³eb®eefuele mecee³eespeve (AUTOMATIC ADJESTMENT)
keÀesCel³eener osMeeuee DevegketÀue Je ÒeefleketÀue DeMee J³eJenejleesuee®eer mecem³ee Yes[meeJele
Demeles. DeMee JesUer megefve³eesefpele ³eb$eCes®ee JeeHej keÀ©ve J³eJenejleesueele mJe³eb®eefuele mecee³eespeve
keÀjCes Meke̳e nesles. Demes mJe³eb®eefuele mecee³eespeve ns efkebÀcele DeeefCe GlHeVeeleerue yeoueebcegUs Meke̳e nesles.
efkebÀcele yeouee®ee efJe®eej yeouel³ee efkebÀJee ÒeJeeefn le efJeefvece³e ojele DeeefCe metJeCe& efJeefvece³eoj
He×leerceO³es kesÀuee peelees. SKeeÐee osMeeleerue mejkeÀej J³eJenejMeskeÀjC³eemeeþer keÀener OeesjCe peenerj keÀjles. DeMee OeesjCeele Ke®ee&le yeoue, efve³eesefpele Oeesj Ce, lemes®e
yeenîe DeeefCe Debleie&le efMeuekeÀer®es J³eJemLeeHeve l³ee®eyejesyej Òel³e#e efve³eb$eCe ³eeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.
DeMee ÒekeÀej®³ee OeesjCeelcekeÀ yeeyeeR®ee efve³eespeveelcekeÀ ¢<ìerves DeJeuebye kesÀu³eeme J³eJenejleesueeceOeerue
Demeceleesue otj nesTve mJe³eb®eefuele mecee³eespeve ÒemLeeefHele neslees.
6.2.4.1 meg JeCe& ®eueveeKeeueer mJe³eb®eefuele efkebÀcele mecee³eespeve (Automatic Price
Adjustment under Gold Standard ):
meeOe ejCele: peieeceO³es 1880 les 1914 ³ee keÀeueeJeOeerle metJeCe&®eueve He×leer DeefmlelJeele
nesleer. ³eeJesUer meesv³ee®es þjeefJekeÀ ojeves veeC³eele ©Heeblej nesle nesles. osMee®³ee ceO³eJeleea yeBkesÀÜejs
efJeefMe<ì efkebÀceleeruee meesv³ee®eer Kejsoer -efJe¬eÀer kesÀueer peele nesleer. l³eeuee®e meesv³ee®ee r ìbkeÀmeeUer efkebÀcele
(Mint Price of Gold) Demes cnCeleele. Òel³e#eele ìebkeÀmeeU ojeHes#ee peemle Deiej keÀceer
efkebÀceleeruee meesv³ee®eer Kejsoer -efJe¬eÀer nesle nesleer. Goe. DecesefjkesÀle, efye´ìveMeer J³eeHeej keÀjleevee
ÒeeflekegÀue J³eeHeejlee sue Peeuee neslee. DecesefjkeÀve Dee³eeleojebvee Dee³eele ceeuee®eer efkebÀcele meesv³eele ÐeeJeer
ueeieueer. Hejblet lesJe{s meesves nmleeblejCe keÀjC³ee®ee Ke®e&ner peemle ³esle neslee. l³eeJesUer DecesefjkesÀleerue
Dee³eeleoejeme 6.03 [e@uej osTve SkeÀ HeeQ[ efceUle neslee. ne DecesefjkesÀ®³ee meesv³ee®ee efve³ee&le efyebot
neslee. lemes®e Fbi[b®³ee J³eeHeeN³eeme 5.97 [e@uejHes#ee keÀceer HeeQ[®ee efJeefvece³e oj efmJekeÀejlee ³esle
veJnlee. DeMee JesUsme J³eJenejleesueeleerue meceleesue mLeeHeve keÀjC³e emeeþer Òel³e#e meesv³ee®eer osJeeCe -
IesJeeCe keÀjeJeer ueeiele nesleer.
6.2.4.2 yeouel³ee efJeefvece³e ojeKeeueer mJe³eb®eefuele efkebÀcele mecee³eespeve (Automatic
Price Adjustment under Flexible exchange Rates ):
yeouel³ee efJeefvece³e ojeceO³es J³eJ enejleesueeleerue Demeceleesue HejkeÀer³e ®euevee®³ee ceeieCeer
HegjJeþîeecegUs DeeHeesDeeHe mees[efJeuee peelees. yeouel³ee efJeefvece³e oj He×leerceO³es oesve osMeeleerue
®euevee®ee efJeefvece³e oj ne yeepeejele ®eueveeuee Demeuesueer SketÀCe ceeieCeer J e ®euevee®ee SketÀCe HegjJeþe
³eeb®³ee SkeÀ$eerkeÀjCeele þjlees. ceeieCeer HegjJeþîeeleerue yeoueevegmeej efJeefvece³e oj yeouelees. efJeefvece³e oj
meceleesueele Demeleevee HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejele efmLejlee efvecee&Ce nesles. pej osMee®³ee
J³eJenejleesueele legì efvecee&Ce Peeueer lej ®euevee®es DeJecetu³eve keÀ©ve ner legì Ye©ve keÀe{ueer peeles.
®euevee®³ee DeJecetu³eveecegUs ®euevee®es cetu³e keÀceer nesles. HeefjCeeceer Dee³eele ceneie Peeu³eeves Dee³eelemunotes.in

Page 93

93Ieìles. lej efve³ee&le mJemle Peeu³e eves efve³ee&leerle Jee{ Ie[tve ³esles. He³ee&³eeves oesve osMeeleerue
J³eJenejMesGoe. HeeQ[®³ee meboYee&le [e@uej®es DeJecetu³eve Peeues cnCepes HeeQ[®³ee yeou³eele peeoe [e@uej
ÐeeJes ueeieleele. l³ee cegUs DecesefjkesÀ®eer efve³ee&le Jee{les Je efye´ìve®eer Dee³eele keÀceer nesles.
Jejerue efJeJes®eve Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
ie=nerlekesÀ :
1) DecesefjkeÀe Je efye´ìve oesve osMe
2) oesvner osMeele yeouele er efJeefvece³e oj He×leer Deens.
3) efJeefvece³e ojele yeoue keÀ©ve DeeHeesDeeHe J³eJenejleesueele mecee³eespeve neslees.
4) oesvner osMeele efkebÀceleer yeouel³ee Deensle.
5) oesvner osMeele Keguee J³eeHeej Deens.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 6.1
³ee Deeke= Àleerle DJe¬eÀ DecesefjkesÀ®³ee ®eueveeyeeyele®eer ceeieCeer oMe&efJeCeeje Je¬eÀ Deens. lees®e
efye´efìMe Dee³eeleoejeb®ee Je¬eÀ Deens. SJe¬eÀ DecesefjkesÀ®ee efye´ìve®³ee efve³ee&leer meboYee&le DecesefjkesÀ®ee
efve³ee&le HegjJeþe Je¬eÀ Deens. DefyebotHeeMeer meceevelee ÒemLeeefHele nesles. OESsJe{e efJeefvece³e oj DeeefCe
OQSsJe{er ®euevee®eer mebK³ee efveefM®ele nesles. mecepee DecesefjkesÀ®³ee J³eJenejleesueele ÒeeflekegÀuelee
Deeueer. l³eecegUs ceeieCeerJe¬eÀ DHeemetve D1He³e¥le Ieìlees Je PP2SsJe{er legì efvecee&Ce nesles. ³ee®ee DeLe&
DecesefjkesÀle efye´efìMe Dee³eeleeryeeyele ceeieCeer Jee{les. efye´ìve®³ee HeeQ[eme ceeieCeer Jee{les l³eecegUs
DecesefjkesÀ®³ee [e@uej®es DeJecetu³eve nesle Je efye´efìMe HeeQ[e®es GOJe&cetu³eve nesles. ³eecegU s efye´ìve®³ee Dee³eele
efkebÀceleer DecesefjkesÀle Jee{leele. DecesefjkesÀ®³ee [e@uej®eer efkebÀcele keÀceer nesles. l³eeletve P1veJeerve meceleesue
efyebot Dee{Ulees. lesLes OE1³ee efJeefvece³e ojecegUs J³eeHeejleesueeleerue legì keÀceer nesles. HejkeÀ er³e
®euevee®eer ceeieCeer OQ 1FlekeÀer nesles.munotes.in

Page 94

94pesJne OE1FlekeÀe efJeefvece³e oj Jee{lees. lesJne efye´ìveceO³es DecesefjkesÀ®eer Jemlet mJemle Je
DecesefjkesÀletve efye´ìve®eer Jemlet ceneie nesles. l³eecegUs efye´ìveceO³es DecesefjkesÀ®³ee Jemletuee ceeieCeer Jee{les. les
D1Je¬eÀeÜejs oMe&efJeues Deens. lemes®e efye´ìvekeÀ[erue DecesefjkesÀ®eer efve³ee&le PHeemetve P1He³e¥le Jee{les.
l³ee®eJesUsme efye´efìMe Jemlet DecesefjkesÀle ceneie nesleele. DecesefjkesÀle Dee³eeleer SsJepeer mJeosMeer Jemlet Jej Yej
efouee peelees. l³eecegUs P2Heemetve P1keÀ[s ceeieCeer yeoueles. les DJe¬eÀeJej oeKeefJeues Deens. l³eeceO³es
leewueefvekeÀ ceeieCeer HegjJeþîee®³ee ueJeef®ekeÀles®ee efJe®eej kesÀuee Deens. Keeueerue Deeke=ÀleerceO³es ³ee®es
mHe<ìerkeÀjCe kesÀu es Deens.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 6.2
Deeke=ÀleerceO³es DDeeefCe Sns DeejbYeer®es ceeieCeer -HegjJeþe Je¬eÀ Deensle. les PefyebotHeeMeer
SkeÀceskeÀebvee ísoleele. lesLes OEne meceleesue efJeefvece³e oj Dee{Ulees. pej J³eJenejleesue ÒeeflekegÀue
Peeuee Je leesPP1FlekeÀe Peeuee lej HejkeÀer³e ®euevee®³ee ceeieCeer HegjJeþe ueJeef®ekeÀles®ee keÀceer HeefjCeece
neslees. l³eecegUs [e@uej®es DeJecetu³eve Je HeeQ[®es GOJe&cetu³eve nesTve veJeerve meceleesue efvecee&Ce neslees. ³eele
oesve osMeeleerue efkebÀcel eer®eer leewueefvekeÀ ieefleceevelee veJeerve meceleesue mLeeHevesme GHe³eesieer He[les. ³ee
efþkeÀeCeer P1efyebotHeeMeer OE1ne G®®e efJeefvece³e oj ÒemLeeefHele neslees. oesve osMeeb®³ee J³eeHeejeJej
l³eecegUs HeefjCeece neslees.
6.3 meejebMe (CONCLUS ION)
Òemlegle ÒekeÀjCeele kesÀuesu³ee efJeJes®eveeJe©ve mecepeles keÀer, Kegu³ee DeLe&J³eJemLesMeer mebyebOeerle
Demeuesu³ee J³eeHeejMesDel³eble cenÊJee®³ee mebkeÀuH evee Deensle. Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej keÀmee ®eeuelees
lemes®e Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele nesCeejer Dee³eele Je efve³ee&le ³eeb®ee osMee®³ee J³eJenejMesHeefjCeece neslees lemes®e J³eJenejMesueeieleele ³ee®es %eeve l³eeves ÒeeHle nesles. Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee mebkeÀuHevesJe©ve efJekeÀefmele osMeeleerue
leb$e%eeve, GlHeeove IeìkeÀ, Òel³e#e efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ ³ee®ee DeefJekeÀ efmele osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLesJej
keÀmee mekeÀejelcekeÀ DeeefCe vekeÀjelcekeÀ HeefjCeece neslees ³ee®eer keÀuHevee ³esles. mJe³eb®eefuele mecee³eespevemunotes.in

Page 95

95mebkeÀuHevesÜejs Ketu³ee DeLe&J³eJemLesle J³eJenej leesueeceO³es efvecee&Ce Peeuesu³ee Demeceleesue De Jecetu³eve,
GOJe&cetu³eve, Dee³eele -efve³ee&leerceOeerue yeoue ³eeb®³ee ceeO³eceeletve keÀMee ÒekeÀejs mecee³eesefpele neslees ³ee®eer
ceeefnleer efceUles.
Lees[ke̳eele Ketu³ee DeLe&J³eJemLesle DeLe&J³eJemLeeb®es keÀe³e& keÀmes ®eeueles ns mecepeC³eeme eþer
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeMeer mebyebOeerle J³eeHeejleesue -J³eJenejleesue lemes®e Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee Je
mJe³eb®eefuele mecee³eespeve ³ee mebkeÀuHevee®es %eeve DemeCes Del³eble cenÊJee®es Deens.
6.4 MeyokeÀesOpen Economy : Ketueer DeLe&J³eJemLee : Ketu³ee DeLe&J³eJemLesle ÞeefcekeÀ, GlHeeovee®es
IeìkeÀ, leb$e%eeve, GÐeespekeÀ ³eeb®es menpe mLeueeblejCe nesles.
Trade : J³eeHeej : meeOejCele: Ketu³ee DeLe&J³eJemLes®ee mebyebOe Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeMeer Deens.
DeMee J³eeHee jele SkeÀe osMeeleerue Jemlet -mesJeeb®eer otmeN³ee osMeele Dee³eele Je efve³ee&le nesles.
Trade Balance : J³eeHeejMesefve³ee&le cetu³e oMe&efJeCeejs He$ekeÀ cnCepes J³eeHeejMesBalance of Payments : J³eJenejMesDe¢M³e JemletmesJeeb®es cetu³e oMe&efJeCeejs He$ekeÀ cnCepes J³eJenejMesCapital Mobility : Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee : Deeblejje<ì^er³e mlejeJej Yeeb[Jeue e®es menpe
nesCeejs mLeueeblej.
Automatic Adjustments : mJe³eb®eefuele mecee³eespeve
6.5 mJeeO³ee³e / ÒeMve (QUESTIONS)
1) J³eeHeejleesue mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) J³eJenejMes3) J³eJenejMes4) J³eJenejMes5) J³eJenejMes6) ’J³eJenejMes7) J³eeHeejMes8) Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve Yeeb[Jeuee®e³ee ieefle#eceles®es cenÊJe meebietve
ce³ee&oe mHe<ì keÀje.
9) mJe³eb®eefuele mecee³ eespeve mebkeÀuHevee meefJemlej mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 96

966.6meboYe& (REFERENCE)
1.Carlin, Wendy and David Soskice (2007), Macroeconomics, Oxford
University Press.
2.D’Souza, Errol, Macroeconomics (2012), Dorling Kindersley (India)
Pvt. Ltd.
3.Michl, Thomas (2009), Macr oeconomic Theory, PHI Learning.
4.Ahuja H. L. (2016), Macroeconomics Theory and Policy, S. Chand &
Company Lts.
5.Richard T. Froyen (2015), Macroeconomics, Pearson.
6.Economic survey of India, 2020 -21.

munotes.in

Page 97

97IeìkeÀ -3
7
Dee³eSme -SueSce -yeerHeer (IS-LM-BP)Òeefleceeve
IeìkeÀ j®evee :
7.0 GefÎ<ìs
7.1 ÒemleeJevee
7.2 efmLej efJeefvece³e ojeyeeyele®ee meveeleveJeeoer ¢ef<ìkeÀesve
7.2.1 ìkeÀmeeue oj mecelee efme×eble
7.2.2 ¬eÀ³eMe keÌleer mecelee efme×eble
7.3 efmLej efJeefvece³e oje®es iegCeoes7.4 ISJe¬eÀ
7.5 LMJe¬eÀ
7.6 BPJe¬eÀ
7.7 IS-LM-BPÒeefleceeve
7.8 ceewefêkeÀ OeesjCe DeeefCe IS-LM-BPÒeefleceeve
7.8.1 ceewefêkeÀ OeesjCee®ee efJemleej DeeefCe IS-LM-BPÒeefleceeve
7.9 jepekeÀesef7.9.1 jepekeÀesef7.10 meejebMe
7.11 MeyokeÀes7.12 mJeeO³ee³e / ÒeMve
7.13 meboYe&
7.0GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1) efmLej efJeefvece³e ojeyeeyele ®ee meveeleveJeeoer ¢ef<ìkeÀesve DeY³eemeCes.
2) Jemlet, yeepeej, cegêe yeepeej DeeefCe efJeefvece³e yeepeej / J³eJenejMesoMe&efJeCeeN³ee IS-LM-BPÒeefleceevee®es efJeJes®eve DeY³eemeCes.
3) ceewefêkeÀ Je jepekeÀesef

Page 98

987.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
SkeÀe osMee®³ee ®euevee®es otmeN³ee osMee®³ee ®eueveele J³ekeÌle kesÀuesues cetu³e cnCepes efJeefvece³e oj
nes³e. meeOeejCele: efJeefvece³e oje®es oesve ce nÊJee®es ÒekeÀej He[leele. efmLej efJeefvece³e oj Je yeoueles
efJeefvece³e oj. efmLej efJeefvece³e oj J³eJemLesle osMee®³ee ceO³eJeleea yeBkesÀves þjJetve efouesu³ee ojeves meJe&
HejefkeÀ³e Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®es J³eJenej nesle Demeleele, lej ®eueve e®³ee SketÀCe ceeieCeer Je
HegjJeþîee®³ee yeepeejeleerue ÒeceeCeeJe©ve yeoueles. efJeefvece³e oj efveefM®ele nesle Demelees. Òemlegle
ÒekeÀjCeele efJeefvece³e ojeyeeyele®³ee JesieJesieUîee efme×eblee®eer ®e®ee& kesÀueer Deens. Debleie&le
DeLe&J³eJemLes®³ee meboYee&leerue Jemlet yeepeej Je ceewêerkeÀ yeepeej ³ee®es efJeJes®eve DeeHeCe IS-LM³ee
efme×ebleeb®³ee Debleie&le DeY³eemeues Deens. cee$e Jemlet yeepeej Je cegêe yeepeej ³eeb®³ee yejesyej®e efJeefvece³e
yeepeeje®³ee meceleesuee®ee SkeÀef$ele DeY³eeme k eÀjCeejs IS-LM-BP(cegb[sue -HeÌuesefcebie) Òeefleceeve ³ee
ÒekeÀjCeele DeeHeCe DeY³eemeCeej Deenesle. lemes®e ÒeefleceeveeJej ceewêerkeÀ DeeefCe jepekeÀesefHeefjCeecekeÀejkeÀlee osKeerue DeY³eemeC³ee®ee Òe³elve keÀjCeej Deenesle. Lees[keÌ ³eele Kegu³ee
DeLe&J³eJemLesleerue efJeefvece³e ³eb$eCee Je J³eJenejMes7.2 efmLej efJeefvece³e ojeyeeyele®ee meveeleveJeeoer ¢ef<ìkeÀesve (THE
CLASSICAL APPROACH OF FIXED EXCHANGE
RATE)
p³ee oje ves Deeblejje<ì^er³e yeepeejele osC³eeIesC³ee®es J³eJenej kesÀues peeleele. l³ee ojeuee
efJeefvece³e oj Demes cnCeleele. DeLee&le ,SkeÀe osMee®³ee ®euevee®es otmeN³ee osMee®³ee ®eueveele J³ekeÌle
kesÀuesues cetu³e cnCepes efJeefvece³e oj nes³e. Goe. Yeejle euee DecesefjkesÀletve Deeuesu³ee Dee³eeleer®es osCes
ÐeeJe³ee®es Demesue ,lej YeejleepeJeU [e@uej DemeCes iejpes®es Deens. lesJne efkeÀleer ©He³ee®³ee ceesyeou³eele
Yeejleeuee [e@uej Kejsoer keÀjlee ³esF&ue. lees oj cnCepes efJeefvece³e oj nes³e. meeOeejC ele: efJeefvece³e
oje®es oesve cenÊJee®es ÒekeÀej He[leele. SkeÀ efmLej efJeefvece³e oj Je otmeje yeoueles efJeefvece³e oj. pesLes
DeeHeCe efmLej efJeefvece³e ojeyeeyele efJe®eej keÀjCeejs Deenesle.
efmLej efJeefvece³e oj J³eJemLesle osMee®³ee ceO³eJele ea yeBkesÀves þjJetve efouesu³ee ojeves meJe&
HejkeÀer³e Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®es J³eJenej nesle Demeleele. DeMee efJeefvece³e oj J³eJemLesle
menpeemenpeer ceO³eJeleea yeBkeÀ efJeefvece³e ojeceO³es ceesþs yeoue keÀjC³eeme le³eej vemeles. efJeefvece³e
ojeceO³es efmLejlee jeKeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Òemebieer HejkeÀer³e yeepeejele nmle#esHe keÀ©ve
cnCepes®e HejkeÀer³e ®euevee®eer Kejsoer efkebÀJee efJe¬eÀer keÀ©ve l³ee®³ee GHeueyOelesJej ÒeYeeJe ìekeÀuee peelees
DeeefCe efJeefvece³e ojeleerue mL ew³e& jeKeues peeles. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee Deieoer meg©JeeleerHeemetve les
1914 He³e¥le cnCepes®e metJeCe& HeefjceeCe DeefmlelJeele DemesHe³e¥le meJe&®e je<ì^ebveer efmLej efJeefvece³e
oje®³ee He×leer®ee DeJeuebye kesÀuee neslee.
efmLej efJeef vece³e oj He×leerceO³es Òel³eskeÀ osMee®es ®euevecetu³e meesv³ee®³ee ceeO³eceeletve otmeN³ee
osMee®³ee ®eueveeMeer yeebOeuesues Demeles. ³ee He×leerle oesve osMeebceO³es efveefM®ele Peeuesuee efJeefvece³e oj
keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle yeouet efouee pe ele veener. Demes Demeues lejer Heneru³ee cene³eg×e®³ee
meg©Jeeleeruee ÒeLece Fbiue[ves Je veblej ³etjesHeeleerue yengmebK³e osMeebveer metJeCe& HeefjceeCe He×leer®ee l³eeiemunotes.in

Page 99

99kesÀu³eeves efmLej efJeefvece³e oje®eer ner He×leer DeeHeesDeeHe®e keÀesuece[ueer. Demes Demeues lejer Heg{s 1971
ceO³es Peeuesu³ee efmceLe meesefve³eve keÀjejeceO³es Hegvne SkeÀoe efmLej efJeefvece³e oj He×leer efìketÀve
jenC³eemeeþer efJeMesefmLej efJeefvece³ee yeeyele®³ee meveeleveer ¢ef<ìkeÀesveele Heg {erue efme×eblee®ee DeY³eeme keÀjeJee
ueeielees.
7.2.1 ìkeÀmeeue oj mecelee efme×eble (The Mint Par Parity Theory) :
efJeefvece³e oje®³ee ³ee ÒeCeeueerDebleie&le ®euevee®es cetu³e meesv³eeceO³es efveefM®ele kesÀues peele Demes.
p³ee ojeceO³es osMee®³ee ®euevee®es meesv³ee®³ee ojeceO³es ©Heeblej nesle nesles. l³ee ojeme ìkeÀmeeue oj
Demes cnìues peeles. osMee®eer ceO³eJeleea yeBkeÀ efveOee&efjle efkebÀceleerJej meesv³ee®eer Kejsoer -efJe¬eÀer keÀjC³ee®es
keÀece lelkeÀeue keÀjerle Demes. pej mecepee meesv³e e®eer Òeefle DeeQme efkebÀcele Fbiueb[ceO³es 6 HeeQ[ Deens lej
leer®e Fbiueb [ceOeerue meesv³ee®eer ìkeÀmeeue oj efkebÀcele Demeles. mecepee DecesefjkesÀceO³es meesv³ee®eer Òeefle
DeeQme efkebÀcele 36 [e@uej Deens lej DecesefjkesÀleerue meesv³ee®³ee ìkeÀmee ue oj 36$Deens ,Demes mecepeues
peeles.
³eeJe©ve [e@uej lemes®e HeeQ[ ³ee ®euevee®³ee Debleie&le DecesefjkeÀe Je Fbiueb[ ³eeb®³eeleerue
efJeefvece³e oj Heg{erue He×leerves keÀe{lee ³eslees.
3666[e@uej † 1 HeeQ[
cnCepes®e Fbi ueb[®³ee 1 HeeQ[ meeþer DecesefjkesÀuee 6 [e@uej ÐeeJes ueeieleerue. ³ee ojeuee
ìkeÀmeeue oj mecelee DeLeJee efJeefvece³e oje®ee ìkeÀmeeue oj mecelee cnìues peeles. keÀejCe ne oj
meesv³ee®³ee ìkeÀmeeue ojeJej DeeOeeefjle neslee. Demes Demeues lejer oesve o sMeebceO³es meesv³ee®³ee Dee³eele Je
efve³ee&leermeeþer pees penepe JeenlegkeÀ Ke®e& ³esle neslee l³eevegmeej ³ee ojeceO³es Lees[îeeHeÀej HeÀjkeÀeves
yeoue nesle neslee.
Deepe k eÀesCel³eener osMeeceO³es metJe Ce&efJeefvece³e oj He×leer DeefmlelJeele vem eu³eeves ne efme×eble
JeemleefJekeÀ Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve cenÊJee®ee ve þjlee kesÀJeU Mew#eefCekeÀ ¢<ìîee
cenÊJe jeKelees.
7.2.2 ¬eÀ³eMekeÌleer mecelee efme×eble (The Purchasing Power Parity Theory) :
efJeefvece³e oj efveefM® eleer®es meveeleveer DeLe&Meem$e%eeveer pes efme×eble ceeb[ues l³eele efJeMesDemeCeeje ¬eÀ³eMekeÌleer mecelee efme×eble 1802 ceO³es ceeb[C³eele Deeuee. l³eeveblej efjkeÀe[ex®³ee
efueKeeCeelener l³ee®ee GuuesKe Dee{Ulees. Demes Demeues lejer Meem$ eMeg× mJeªHeele ne efme×eble efmJeef[Me
DeLe&Meem$e%e iegmleesJe ke@Àmesue ³eebveer 1918 ceO³es ceeb[uee.
SKeeÐee osMee®³ee ®eueveeuee l³ee ®euevee®³ee efJeefMe<ì ¬eÀ³eMekeÌleercegUs ceeieCeer Demeles. ³ee
efme×ebleevegmeej oesve osMeebceO³es efJeefvece ³ee®³ee ojeuee l³ee osMeeleerue meeHes#e efkebÀceleer®ee oj efveOee&efjle
keÀjlees. cnCepes®e oesve osMeebceOeerue DeHejeJeefle&le ®eueveeceOeerue efJeefvece³e ojeuee l³ee osMeeleeruemunotes.in

Page 100

100®eueveeceOeerue Kejsoer -MekeÌleer, meceevelee efveOee&efjle keÀjles. mec epee xJemlet®³ee one veieebmeeþer
DecesefjkesÀle 1 [e@uej FlekeÀer efkebÀcele ÐeeJeer ueeieles Je efleleke̳ee®e Jemletbmeeþer Yeejleele 10 © efkebÀcele
ÐeeJeer ueeiele Demesue lej 1 [e@uej † 10 © Demee efJeefvece ³eo je f v e e f M ® e l en e s l e e s . ³eecegUs efJe®e ejebJej
DeeOeeefjle ¬eÀ³eMekeÌleer mecelee efme×eble oesve He×leerves ceeb[lee ³eslees.
efvejHes#e ceeb[Ceer (Absolute Version) :
³ee ceeb[CeerJe©ve efJeefvece³e ojevegmeej oesve osMeeleerue efYeVe ®euevee®³ee ¬eÀ³eMekeÌleer®ee Deboepe
yeebOelee ³eslees . efkebÀyengvee efYeVe ®euevee®eer ¬eÀ³eMekeÌleer p³ee efJeefMe<ì efyebotle meceeve nesles l³ee efyebotuee®e
efJeefvece³e oj efveefM®ele neslees.
SkeÀe®e Jemlet®³ee meboYee&le efkebÀJee efJeefJeOe Jemletb®³ee mecegne®³ee meboYee&le efkebÀceleer efJe®eej ele
IesTve l³eeJe©ve efJeefvece³e oj efveefM®ele kesÀuee peelees. l³eemeeþer Heg{erue met$ee®ee JeeHej kesÀuee peelees.00Pb QRPa Q³ee met$eele,RefJeefvece³e ojPaAosMeeleerue efke bÀceleerPbBosMeeleerue efkebÀceleer0QmebyebefOele YeejebkeÀ
³ee met$ee®ee JeeHej kesÀu³eeme efJeefvece³e oj efveefM®ele keÀjlee ³eslees. ³ee efJeJes®eveemeeþer Jemletb®³ee
efkebÀceleervee oesvner osMe eble efoues peeCeejs YeejebkeÀ meejKes®e Deensle Demes ie=efnle Oejues peeles. SkeÀe Goe.
®³ee mene³³eeves ns DeeHeCeeme mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
mecepee x³ee Jemlet®eer AosMeeleerue efkebÀcele 10 © FlekeÀer Deens. lej BosMeeleerue x
Jemlet®eer efkebÀc ele 1 [e@uej FlekeÀer Deens. oesvner osMeeleerue YeejebkeÀ mecepee 10 FlekeÀe Deens. lej Jejerue
met$eele efkebÀceleer Ieeleu³eeme efJeefvece³e oj Heg{erue ÒeceeCes keÀe{lee ³eslees.1$ 1020 10R`10$100R`cnCepes®e1$= 10 `efkebÀJee11$10`
DeMee efjleerves ³ee ceeb[Ceervegmeej Jemlet®³ee efvejHes#e efkebÀceleer®³ee ÒeceeCeevegmeej efJeefvece³e oj
efveefM®ele neslees.munotes.in

Page 101

101meeHes#e ceeb[Ceer :
meceleesue efJeefvece³e oj ke Àmee efveefM®ele neslees ³ee®es efJeJes®eve ke@Àmesue ³eebveer Kejsoer MekeÌleer
mecelee efme×elee®³ee efvejHes#e ceeb[Ceerle mecepeeJeues Deens. Hejblet meceleesue ojele yeoue nesTve mebyebOeerle
osMeeleerue Jemlet®³ee efkebÀceleerceO³es keÀmee yeoue nesl ees ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe osC³eemeeþer ke@Àmesue ³eebveer
efme×eblee®eer meeHes#e He×leerves ceeb[Ceer kesÀueer. meeHes#e ceeb[Ceerle ÒeecegK³eeves SkeÀe DeeOeejYetle efJeefvece³e
ojeHeemetve veJeerve efJeefvece³e oj keÀmee efveefM®ele neslees ns oMe&efJeue s Deens. cnCepes®e oesve efYeVe
keÀeueKeb[eleerue efkebÀcele ÒeceeCee®³ee letuevesves efmLej DemeCeeje efJeefvece³e oj yeouetve veJee efJeefvece³e oj
keÀmee efveefM®ele neslees ns meeHes#e ceeb[Ceerle oMe&efJeues Deens.
³eemeeþer Heg{erue met$ee®ee JeeH ej kesÀuee peelees.10110Pb PbRRPa Pa
³ee met$eele,1RveJeerve efJeefvece³e ojRDeeOeejYetle efJeefvece³e oj1PbBosMeeleerue ®eeuet Je³ee met$ee®ee JeeHej keÀ©ve veJeerve efJeefvece³e oj menpe efveefM®ele keÀjlee ³eslees.
mecepee BosMeeleerue ®eeuet Jeiee&leerue efkebÀcele efveoxMeebkeÀ 150 Deens. AosMeeleerue ®eeuet
JeefkebÀceleer met$eele Ieeleu³eeme veJeerve efJeefvece³e oj Heg{erueÒeceeCes efceUsue.150 /100201100 / 300150 10020100 30010R`
``efkebÀcele efveoxMekeÀeleerue yeoueevetmeej veJeer ve efJeefvece³e oj,1$ 10`Demee DeefmlelJeele ³esF&ue.
DeMee He×leerves ke@Àmesue ³eebveer DeeHeu³ee Kejsoer MekeÌleer mecelee efme×ebleeceO³es efvejHes#e ceeb[Ceer
Je meeHes#e ceeb[Ceer®³ee mene³³eeves efJeefvece³e oje®eer efveef M®eleer Je efkebÀcele HeeleUerleerue yeoueebcegUs DeMee
ojele nesCeejs yeoue ³ee oesvneR®es mHe<ìerkeÀjCe efoues Deens.
mew×ebeflekeÀ ¢<ìîee ne efme×eble Del³eble GHe³egkeÌle Demeuee lejer ³ee efme×ebleeJej Heg{erueÒeceeCes
efìkeÀe kesÀu³ee peeleele.munotes.in

Page 102

1021.³ee efme×ebleevegmeej efJeefvece³e oj ne ®euevee®³ee ¬eÀ³eMekeÌleerJe©ve þjlees. Hejblet Òel³e#eele efJeefvece³e
oje®³ee efveefM®eleerceO³es Dee³eele -efve³ee&le keÀj, osMee®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer, Yeeb[Jeue ÒeJeen,
Deeblejje<ì^er³e yeepeejeleerue ®e{ Glee j, mebyebefOele osMee®eer mebj#eCe veerleer F. IeìkeÀner cenÊJee®es
þjleele.
2.meeHes#e ceeb[Ceerle veJeerve efJeefvece³e oj þjefJeC³eemeeþer DeeOeej meceleesue oj ceenerle DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens ,HeCe Òel³e#eele Demee meceleesue oj þjefJeCes cegUele®e D eJeIe[ Deens.
3.kesÀvme ³eeb®³ee celes, ³ee efme×ebleele HeejmHeefjkeÀ ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee Je Yeeb[Jeuee®es mLeueeblej ³ee
oesve IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀjC³eele Deeuesuee veener.
4.Òee. n @jj³eeb®³ee celes ,osMeebleie&le efkebÀcele yeoueecegUs efJee fvece³e ojele yeoue Ie[tve ³eslees .HeCe
efJeefvece³e ojeleerue yeoueecegUs osMeebleie&le efkebÀcele HeeleUerle osKeerue yeoue nesT MekeÀleele ,³eekeÀ[s
ne efme×eble ogue&Me keÀjlees.
5.³ee efme×ebleevegmeej ¬eÀ³eMekeÌleer mecelee ie=efnle Oejleevee efYeVe osMeebleerue Jemletb®ee opee& efYeVe Demelees
Je l³eecegUs SKeeÐee Jemlet®³ee meboYee&le ¬eÀ³eMekeÌleer meceevelee ÒemLeeefHele nesCes Meke̳e vemeles ,ns
ue#eele Iesleues veener.
7.3 efmLej efJeefvece³e oje®es iegCeoesEXCHANGE RA TE)
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eebveer efmLej efJeefvece³e ojeyeeyele kesÀuesu³ee efJeJes®eveeJe©ve Ketu³ee
DeLe&J³eJemLesceO³es Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Jee{C³eemeeþer lemes®e efJeefvece³ee®es J³eJenej megjUerle Heej
Hee[C³eemeeþer efmLej efJeefvece³e oj ne HeÀe³eÐee®ee þjlees ,Demes mecepeles. efmLej efJeefvece³e oje®³ee
meceLe&veeLe& Keeueerue yeeyeer ceeb[u³ee peeleele.
1.efmLej efJeefvece³ee®³ee ojecegUs Deeblejje<ì^er³e J³eJenej megjUerle Je Kee$eerefMejHeCes Heej Hee[lee
³esleele.
2.efmLej efJeefve ce³e ojeDebleie&le nesCeejs J³eJenej SkeÀe efveefM®ele ojeves nesle Demeu³eeves meÆsyeepeerme
DeeUe yemelees.
3.efJeefvece³ee®ee oj efmLej Demeu³eeves osMeeleerue DeeefLe&keÀ J³eJenejebceO³es leguevesves efmLejlee jeKeCes
Meke̳e nesles.
4.efJekeÀmeveMeerue o sMeeb®ee J³eeHeejleesue Je J³eJenejleesue ne ÒeeflekegÀue Demelees. efmLej efJeefvece³e oj
He×leer®ee DeMee osMeeveer efmJekeÀej kesÀu³eeme J³eJenejleesueele meceleesue jeKeC³eemeeþer vesnceer keÀjeJes
ueeieCeejs ®euevee®es DeJecetu³eve Je TOJe&cetueve ³ee Heemetve ye®eeJe neslees.
5.efJeefvece³e oje leerue mLew³ee&cegUs HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoejebvee megjef#elelee Jeeìles. HeefjCeecele: Òel³e#e
HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ Jee{les.
6.efmLej efJeefvece³e ojecegUs Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeN³eebvee J³eeHeejemeeþer e fveefM®ele efkeÀle er jkeÌkeÀce
ueeiesue, ³ee®ee Deboepe yeebOelee ³eslees. l³eecegUs DekeÀejCe ceesþer jkeÌkeÀce peJeU yeeUieeJeer ueeiele
veener.
7.Deeblejje<ì^er³e ®eueveJee{er®ee OeeskeÀe ìeUC³eemeeþer efmLej efJeefvece³e oje®es meceLe&ve kesÀues peeles.munotes.in

Page 103

103Demes Demeues lejer efmLej efJeefvece³e oj He×leerceO³es keÀener GCeerJeener Demeu³ee®es efometve ³esles.
pemes,
1.efmLej efJeefvece³e oj efmJekeÀejCeeN³ee osMeeuee mJeleb$e Demes ®eueveefJeveener.
2.efmLej efJeefvece³e ojeves Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Jee{lees Demes pejer cnìues peele Demeues lejer
Feflenemeele leMeer veeWo veener.
3.meO³ee keÀesCel³eener osMeele efmLej efJeefvece³e oje®ee efmJekeÀej kesÀuee peele veener.
4.Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele pejer DemLew³e& efve cee&Ce Peeues lejer efJeefvece³e oj efmLej þsJeC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee peelees. ns mLew³e& ke=Àef$ece Demeles. l³eemeeþer je<ì^efnlee®ee yeUer peelees. ke=Àef$ece mLew³e&
jeKeC³ee®³ee Òe³elveecegUs keÀeUeyeepeej Jee{lees.
5.efmLej efJeefvece³e oje®es OeesjCe efmJekeÀeju³eeme HejosMeele Deeuesu³ee lespeer -ceboer®³ee IeìveebHeemetve
osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®es j#eCe keÀjlee ³esle veener.
7.4 ISJe¬eÀ /y e ® e l ei e g b l e J e C e t k e ÀJ e ¬ e À (IS CURVE / SAVING -
INVESTMENT CURVE)
ISJe¬eÀ ne Jemlet yeepeejeleerue efkeb ÀJee JeemleJe #es$eeleerue meblegueve oMe&efJelees. p³ee efþkeÀeCeer
ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ meceeve nesles. l³ee efþkeÀeCeer Jemlet yeepeejeleerue meceleesue ÒemLeeefHele neslees. ye®ele ns
GlHeVee®es Òel³e#e HeÀueve Deens.
S = f (y)………………… (1) lej ie gbleJeCetkeÀ ner J³eepeoje®es Ieìles HeÀueve Deens.
I = f (r) ……………….. (2) meceerkeÀjCe 1 DeeefCe 2 ves Keeueerue meceerkeÀjCe
efceUles,
I=S
ISJe¬eÀ J³eepeoj DeeefCe GlHeVee®³ee DeMee meb³eesieevee oMe&efJelees keÀer pesLes ye®ele DeeefCe
iegbleJe CetkeÀ meceeve nesles; keÀer p³ee efþkeÀeCeer Jemlet yeepeejeleerue meceleesue ÒemLeeefHele neslees. ISJe¬eÀ ne
$eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Demelees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 7.1
munotes.in

Page 104

104Jejerue Deeke=Àleerle `³e' De#eeJej GlHeVee®eer HeeleUer lej ‘OY’ De#eeJej J³eepeoj oMe&efJeuee
Deens. ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ meceevelee ÒemLeeefHele keÀjCeeN³ee ABCDE ³ee efyebotvee pees[ues Demelee IS
Je¬eÀ efceUlees keÀer pees Jemlet yeepeejeleerue meceleesue oMe&efJelees. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes J³eepeoj
Ieìu³eeme GlHeVe Jee{les Je GlHeVe Jee{u³eeme ye®eleerceO³es Jee{ nesles. Jee{uesues ye®ele iegbleJeCetkeÀerceO³es
JeeHejele ³esC³eemeeþer J³eepeoj IeìJeeJee ueeielees. ³eeJe©ve Demes mecepeles keÀer, DeLe&J³eJemLesleerue
JeemleefJekeÀ #es$eeceO³es GlHeVe DeeefCe J³eepeoj ³eeceO³es $eÝCeelcekeÀ mebyebOe Demelees keÀer pees Deeke=ÀleerceO³es
ISJe¬eÀeÜejs oMe&efJeuee Deens.
7.5LMJe¬eÀ (LM CURVE )
LMJe¬eÀeÜejs ®eueve / cegêe yeepeejeleerue meceleesue oMe&efJeuee peelees. LMne Meyo HewMee®eer
ceeieCeer Je HewMee®ee Hegj Jeþe ³ee®es mebef#eHle ©He Deens. ®eueve yeepeejeceO³es pesJne HewMee®eer ceeieCeer ner
HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee yejesyej Demeles. lesJne meceleesue ÒemLeeefHele neslees. meceleesueeceO³es L=M DeMeer
efmLeleer Demeles. efpeLes, L=L T+L SmeceerkeÀjCe eleerue LTÜejs cegês®eer J³eJenej nsleg Je o#elee
nsletmeeþer Demeuesueer ceeieCeer oMe&efJeueer Deens keÀer peer, GlHeVee®eer mejU HeÀueve Deens lej LSÜejs
HewMee®eer meÆsyeepeermeeþer Demeuesueer ceeieCeer oMe&efJeueer Deens. DeMeer ceeieCeer ner J³ee peoje®es Ieìles HeÀueve
Demeles. DeMeeÒekeÀejs cegêe yeepeejeleerue meceleesue Heg{erueÒekeÀejs oMe&efJeuee peelees.
M=L T(Y) + L S(r)
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme LMJe¬eÀ oMe&efJelee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 7.2
Jejerue D eeke=Àleerle ‘OX’ De#eeJej GlHeVe lej ‘OY’ De#eeJej J³eepeoj oMe&efJeuee Deens.
Deeke=Àleerleerue ABCDE ns efyebot pees[ues Demelee GlHeVe HeeleUer DeeefCe ®euevee®³ee ceeieCeer -
HegjJeþîeeleerue mebleguevee®³ee efyebotletve DeeHeCeeme jesKelee ceeieCeer Je ¬eÀ Je ®eueve HegjJeþe mebletueve
oMe&efJeCeeje LMJe¬eÀ efceUlees. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes ®eueve HegjJeþe efmLej Demeleevee GlHeVe
HeeleUer YJe©ve Y1DeMeer Jee{u³eeme J³eepeoj 3… Je©ve 4… neslees. GlHeVe HeeleUerle Jee{
Peeu³eeme J³eJenej ns letmeeþer ®euevee®eer ceeieCeer Jee{les Je l³eeletve J³eepeoj Jee{lees. LMJe¬eÀ ner
Òeef¬eÀ³ee mHe<ì keÀjlees.munotes.in

Page 105

1057.6 BPJe¬eÀ (BP CURVE)
BPJe¬eÀeÜejs osMee®³ee J³eJenej Mesne OeveelcekeÀ Gl eeje®ee Deme lees. Dee³eeleerceO³es Peeuesueer Òe®eb[ Jee{ ner J³eJenej Mesefvecee&Ce keÀjles. J³eepeoje®³ee mene³³eeves HejefkeÀ³e Yeeb[Jeuee®ee ÒeJeen DeekeÀefJee{er®³ee mene³³eeves J³eJenej MesDeeefCe GlHeeove ³eeleerue mebyebOe J³ekeÌle keÀjCeeje BPJe¬eÀ Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves oMe&efJelee
³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 7.3
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es ‘OX’ De#eeJej GlHeeove lej ‘OY’ De#eeJej J³eepeoj oMe&efJeuee
Deens. meeOeejCeHeCes J³eepeoj DeeefCe GlHeeove ³eeceO³es OeveelcekeÀ mebyebOe Demeu³ee®es efometve ³esles.
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes BPJe¬eÀ ne ‘OX’ De#eeme meceeblej Deens. BPJe¬eÀe®³ee GleejeJej
Yeeb[Jeuee® ³ee ieefle#eceles®ee ÒeYeeJe He[le Demeu³ee®es efometve ³esles. pesJne Yeeb[Jeue HetCe& ieefleMeerue
Demelees lesJne BPJe¬eÀ ne ‘OX’ De#eeme meceeblej jenlees. lej Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee ce³ee&efole
Demeu³eeme BPJe¬eÀe®ee Gleej ne OeveelcekeÀ jnele es. osMeeleerue ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{u³eeme Dee³eele
Jee{les. HeefjCeecele: efJeefvece³e ojele yeoue nesJetve BPJe¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees. pesJne ®eeuet
Keel³eeJejerue Jee{eJee / efMeuuekeÀ ner Yeeb[Jeueer Keel³eeJejerue $egìer SJe{e Demelees lesJn eBPJe¬eÀeÜejs
meceleesue ÒemLeeefHele neslees.
7.7 IS-LM-BPÒeefleceeve (IS-LM-BPMODEL)
IS-LM-BPÒeefleceeve je@yeì& cegb[sue Je ceekeÌme& HeÌuesefcebie ³eebveer ceeb[ues. Kegu³ee
DeLe&J³eJemLesle Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee, efmLej Je lejlee efJee fvece³e oj ³ee IeìkeÀeb®ee SkeÀef$ele efJe®eej
keÀ©ve Debleie&le Je yeefnie&le meceleesue keÀmee meeOeuee peelees ³ee®es efJeJes®eve cegb[sue -HeÌuesefcebie ³ee
DeLe&le%eeveer IS-LM-BPÒeefleceeveele kesÀues Deens. ns Òeefleceeve IS-LMÒeefleceevee®ee efJ emleej Demetve
l³eeuee kesÀvme®³ee efJeJes®evee®ee DeeOeej Deens. IS-LMÒeefleceeve ns yebef omle DeLe&J³eJemLesMeer mebyebefOele
nesles. lej IS-LM-BPÒeefleceeve ns Kegu³ee DeLe&J³eJemLesMeer mebyebefOele Deens. IS-LMÒeefleceeveele
J³eepeoj Je GlHeeove oj ³eeJej Yej osC³eele Deeuee neslee ,lej ³ee Òeefleceeveele DeuHekeÀeueerve efJeefvece³e
oj, J³eepeoj lemes®e GlHeeove oj ³eeb®ee efJe® eej kesÀuee Deens. Lees[ke̳eele, Kegu³ee DeLe&J³eJemLesMeermunotes.in

Page 106

106mebyebefOele Demeuesu³ee ³ee Òeefleceeveele Jemlet, yeepeej, cegêe yeepeej Je efJeefvece³e yeepeej ³eeb®³eele meceleesue
cnCepes®e Debleie&le Je yeefn&iele meceleesue keÀmee ÒemLeeefHele neslees ³ee®es efJeJes®eve kesÀues Deens.
ie==efnlekesÀ (Assumptions ):
1.HewMeeleerue meeOeejCe Jesleve oj Je efkebÀceleer efmLej
2.osMeer J³eepeoj DeeefCe HejefkeÀ³e J³eepeoj ³eeb®³eeleerue HeÀjkeÀeJe©ve Yeeb[Jeueer Keel³ee®ee pecee -
Ke®e& þjlees.
3.osMeer GlHeeove mlej Je efJeosMeer GlHeeove mlej ³eeb®³ee mebyebOeeletve J³eeHeejer Keeles pecee -Ke®e&
efveefM®ele kesÀuee peelees.
4.Yeeb[Je uee®eer ieefle#ecelee
5.GlHeVeeleerue Jee{eryejesyej keÀj DeeefCe ye®ele ³eele Jee{ nesles.
6.mejkeÀejer Ke®e&, yeenîe HejefkeÀ³e GlHeeove DeeefCe efJeefvece³e oj ³ee IeìkeÀebMeer SketÀCe ceeieCeer
mekeÀejelcekeÀ Demeles lej osMeebleie&le Iejsuet J³eepeojeMeer SketÀCe ceeieCeer vekeÀejelcekeÀ Demeles.
efme×ebleele JeeHejele Deeuesueer ®eue s(Use Variables in Model) :
Y-JeemleefJekeÀ SketÀCe Iejsuet GlHeeove
C-JeemleefJekeÀ GlHeVe
I-JeemleefJekeÀ YeeweflekeÀ iegbleJeCekeÀ
G-mejkeÀejer Ke®e&
D-ceeieCe er
M-HewMee®ee HegjJeþe
P-efkebÀcele mlej
I-J³eepeoj
T-keÀj
NX-efveJJeU efve³ee&le
IS-LM-BPÒeefleceeve ,cegb[sue -HeÌuesefcebie Òeefleceeve Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle osMeebleie&le Jemlet yeepeej Je ceg êe yeepeej l³ee®eyejesyej ye efnie&le
efJeefvece³e yeepeej ³eeb®ee SkeÀef$ele meceleesue keÀmee meeOeuee peelees ,³eeb®es megueYe efJeJes®eve IS-LM-BP
Òeefleceeveele osC³eele Deeues Deens. Jemlet Je cegêe yeepeeje®³ee Debleie&le efkebÀcele HeeleUer®ee mecel eesue Je
efJeosMeer efJeefvece³e oje®ee meceleesue SkeÀef$eleefjl³ee meeO³e keÀjC³ee®ee Òe³elve ³ee Òeefleceevee®³ee DeeOeejs
keÀjC³eele Deeuee Deens. ns oesvner meceleesue ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer IS-LM-BP³ee leerve Je¬eÀe®ee
SkeÀef$ele efJe®eej keÀjC ³eele Deeuee Deens.
IS, LM JeBPns eflevner Je¬eÀ p³ee efyebotle HejmHejebvee ísoleele l³ee efþkeÀeCeer Debleie &le Je
yeefn&iele meceleesue Heg {erue Deeke=Àleer oMe&efJeu³eeÒeceeCes efvecee&Ce neslees.munotes.in

Page 107

107Deeke=Àleer ¬eÀ. 7.4
Jejerue Deeke=ÀleerceO³ esIS-LMJeBPJe¬eÀ Eefyebotle HejmHejebvee ísole Demeu³eeves ³ee
efyebot®³ee efþkeÀeCeer Jemlet yeepeej, cegêe yeepeej Je efJeefvece³e yeepeej ³eeb®ee SkeÀef$ele meceleesue efvecee&Ce
neslees. cnCepes®e IS-LM-BPJe¬eÀe®³ee SkeÀef$ele meceleesueeves Debl eie&le Je yeefnie&le meceleesue meeOeuee
peelees.
ISJe¬eÀeJejerue efyebot Jemletb®ee DeefleefjkeÌle HegjJeþe Je Jemlet yeepeejeleerue ceeieCeer oMe&efJeleele.
³ee®es keÀejCe cnCepes DeefmlelJeele Demeuesu³ee J³eepeojecegUs Jemletb®ee HegjJeþe iejpes®ee Deens. l³eeHes#ee
peeoe DeLeJee keÀceer Demelees. lemes®e cegêe yeepeejelemeg×e LMJe¬eÀe®³eeJejerue efyebot HewMeeuee DemeCeejer
ceeieCeer l³ee®³ee HegjJeþîeeHes#ee peemle DeLeJee keÀceer oMe&efJeles. ³ee®ee DeLe& Òe®eefuele Demeuesu³ee
J³eepeojeuee GlHeV e HeeleUer cegêe yeepeejeleerue meceleesueemeeþer DeeJeM³ekeÀ lesJe{er keÀceer Demeue erlejer
Debleie&le Je yeefn&iele meceleesueemeeþer IS-LM-BPJe¬eÀ HejmHejebvee ísoCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. pej lemes
Peeues veener lej yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej IS-LM³eeb®³ee ísove efyebotle HeÀkeÌle Debleie&le meceleesue
ÒemLeeefHele nesF&ue. ³ee JesUer efJeefvece³e ojele iejpesvegmeej yeoue nesTve BPJe¬eÀ IS-LMJe¬eÀe®³ee
ísove efyebotletve peeTve meceleesue efvecee&Ce nesT MekeÀlees. cnCepes®e Jemlet yeepeej DeL eJee cegêe yeepeejele
keÀenerner efJemebieleer efvecee&Ce Peeu³eeme LMefkebÀJee ISJe¬eÀele yeoue nesTve efkebÀJee efJeefvece³e ojele
IemejCe nesTve ns eflevner Je¬eÀ SkeÀe®e efyebotle ísole Demeu³eeves Hetvne veJeerve Debleie&le Je yeefnie&le
meceleesue ÒemLeeefHele nesT MekeÀlees. mecepee IS-LMJe¬eÀe®³ee ísove efyebotletve BPJe¬eÀ peele vemesue
lej SkebÀoj J³eJenejMesMekeÀlees.
Lees[ke̳eele ,IS-LM-BPJe¬eÀeÜe js Jemlet yeepeej, cegêe yeepeej Je efJeefvece³e yeepeej ³eeb®ee
SkeÀef$ele mecele esue keÀmee ÒemLeeefHele neslees. DeLee&le p³ee efþkeÀeCeer ns eflevner Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísoleele
l³ee efþkeÀeCeer Debleie&le Je yeenîe meceleesue keÀmee ÒemLeeefHele ne slees,³ee®es efJeJes®eve kesÀues Deens.
7.8 ceewefêkeÀ OeesjCe DeeefCe IS-LM-BPÒeefleceeve (MONETARY
POLICY AND IS -LM-BP MODEL)
ceewêerkeÀ OeesjCe ner mebkeÀuHevee ®eueveefJeefJe

Page 108

108Jee{ keÀjeJeer keÀer Ieì keÀjeJeer ³ee yeeyele®es ceO³eJeleea yeBkesÀ®es efJeefMe<ì keÀeueeJeOeermeeþer®es OeesjCe cnCepes®e
ceewefêkeÀ OeesjCe nes³e . S.peer. neì& ³eeb®³ee celes, HewMee®³ee HegjJeþîeeJej efkebÀJee peveles®³ee HewMee®³ee
ceeieCeerJej ÒeYeeJe ìekeÀCeeN³ee DeeefCe meeJe&peefvekeÀ jesKeles®eer efmLeleer yeoueCeeN³ee OeesjCeeme ceewefêkeÀ
OeesjCe Demes cnìues peeles. DeLee&le osMee®³ee ceO ³eJeleea yeBkesÀ®es DeLe&J³eJemLesleerue Hewmee efJeOeesjCe Demeles l³eeuee®e ceewêerkeÀ OeesjCe Demes cnìues peeles.
ceewefêkeÀ OeesjCeele yeoue Ie[Jetve DeeCeu³eeme DeLee&le HewMee®³ee ceeieCeer -HegjJeþîeele yeoue
kesÀu³eeme l³ee®es SkebÀo jerle Yeeb[Jeuee®³ee ieefleMeeruelesJej, efJeefvece³e ojeJej, Iejsuet J³eepeoj Je GlHeVe
HeeleUer lemes®e Debleie&le Je yeefn&iele meceleesue ³eeJej keÀe³e HeefjCeece nesleele ³ee®es cegb[sue -HeÌuesefcebie
Òeefleceevee®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes ef JeJes®eve keÀjlee ³esles.
7.8.1 ceewefêkeÀ OeesjCee®ee efJemleej DeeefCe IS-LM-BPÒeefleceeve (Monetary
Expansio n in the IS -LM-BP Model) :
HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ keÀjCes DeLeJee J³eepeojele Ieì keÀjCes cnCepes ceewefêkeÀ OeesjCee®ee
efJemleej nes³ e. Yeeb[Jeuee®eer ieefleMeeruelee Metv³e Demeleevee Je Yeeb[Jeue HetCe&HeCes ieefleMeerue Demeleevee ³ee
efveleer®es SkebÀojerle Debleie&le Je yeefn&iele meceleesueeJej keÀe³e HeefjCeece nesleele ns Heg{erueÒeceeCes mHe<ì
ke˩ve.
De) Yeeb[Jeuee®eer ieefl eMeeruelee Metv³e Je cegêe efJemleejerkeÀjCe OeesjCe :
pesJne osMeeosMeebceO³es Yeeb[Jeuee®eer DeeJekeÀ -peeJekeÀ Deefpeyeele nesle veener lesJne Yeeb[Jeue
Òeef¬eÀ³ee ieeflenerve DeLeJee Metv³e ceeveueer peeles.
Keeueerue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves iee fleMetv³e Yeeb[Jeuee®³ee efmLeleerle efJemleeefjle cegêe OeesjCee®es
keÀe³e HeefjCeece nesleele ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes oslee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 7.5
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee Metv³e Demeu³ee cegUs BP1ne Je¬eÀ OY
De#eeme meceeblej cnCepes®e TOJe&ieeceer uebyeekeÀej Deens. DeejbYeer®ee meceleesue E1efyebotle ÒemLeeefHelemunotes.in

Page 109

109Peeuee Deens. keÀejCe E1³ee efyebotle IS, LM JeBPJe¬eÀ HejmHejebvee ísoleele. Yeeb[Jeuee®³ee
ieefleefnveles®³ee DeJemLesl e HewMee®ee HegjJeþe Jee{efJeu³eeves LM 1ne Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees Je LM 2
ne Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s efmLele neslees. efJeefvece³e ojele keÀesCeleener yeoue nesle vemeu³eeves veJeerve
DeuHekeÀeueerve meceleesue LM 2JeIS1³eeb®³ee ísove efyebotle efveefM ®ele neslees. cee$e ³ee efþkeÀeCeer
J³eJenejMesBPJe¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀleele Je LM 2Je¬eÀ efmLej j enlees. l³eecegUs IS2,L M 2JeBP2ns eflevner
Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee E2efyebotle ísoleele Je l³ee efþkeÀeCeer veJeerve Debeflece meceleesue efvecee&Ce neslees.
meceleesuee®³ee ³ee efmLeleerle HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ kesÀu³eeves J³eepeoj Ieìlees Je GlHeVee®³ee
HeeleUerle Jee{ nesles.
ye) HetCe& ieefl eMeerue Yeeb[Jeue Je cegêe efJemleejerkeÀjCe OeesjCe :
pesJne efJeefJeOe osMeele Yeeb[Jeuee®es mLeueeblej DeLeJee DeeJekeÀ -peeJekeÀ cegkeÌleHeCes DeeefCe efJevee
efveye¥Oe menpeHeCes nesles l³eeme Yeeb[Jeuee®eer HetCe& ieefleMeeruelee Demes cnCeleele. Yee b[Jeuee®³ee HetCe&
ieefleMeerueles®³ee efmLeleerle SKeeÐee osMeeves efJemleeefjle ceewêerkeÀ OeesjCe efmJekeÀeju³eeme l³ee®es Debleie&le Je
yeenîe meceleesuee®³ee efJeMues³esF&ue.
efJemleeefjle cegêe OeesjCe Je HetCe& ieefleMeerue Yeeb[Jeue :
Deeke=Àleer ¬eÀ. 7.6
Jejerue Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes BP1ne Je¬eÀ ef#eeflepemeceeblej Deens. keÀejCe Yeeb[Jeue
HetCe& ieefleMeerue Deens. meg©Jeeleer®³ee mecelees ueE1efyebot®³ee mene³³eeves oMe&efJeuee Deens. keÀejCe E1³ee
efyebotle IS, LM JeBPJe¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísoleele. efJemleeefjle ceewêerkeÀ OeesjCeeveblej GpeJeerkeÀ[s
mejkeÀCeeje LM 2Je¬eÀ efceUlees. l³ee®eyejesyej ³ee efmLeleerle IS1ne GpeJeerkeÀ[s mejkeÀCeeje Je¬eÀ
efceUlees. LM 1Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀu³eeves J³eJenejMesnesles. l³ee®ee®e HeefjCeece cnCetve ISJe¬eÀ osKeerue GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees. J³eepeojele Ieì Peeu³eeves
Yeeb[Jeuee®es yeefn&ieceve nesles. l³eecegUs IS2,L M 2,B P 1ns Je¬eÀ E2efyebotle ísole Demeu³eeves veJeerve
meceleesue efvecee&Ce neslees. ³ee efmLeleerle DeejbYeer®ee®e J³eepeoj ÒemLeeefHele neslees. lemes®e ®eeuet
Keel³eeJejerue efMeuekesÀletve yeefnie& le Yeeb[Jeuee®ee cesU Ieeleu ee peelees.munotes.in

Page 110

1107.9 jepekeÀesefPOLICY AND IS -LM-BP MODEL)
p³ee ÒeceeCes ceewefêkeÀ OeesjCee®ee HeefjCeece nesTve Debleie&le Je yeefn&iele meceleesue keÀmee yeouelees
³ee®es mHe<ìerkeÀjCe IS-LM-BPÒeefleceev eele efceUles. l³ee®eÒeceeCes jepekeÀesDebleie&le Je yeefn&iele meceleesueeJej keÀesCeles HeefjCeece Ie[tve ³esleele ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe IS-LM-BP
Òeefleceeve oslees. ceguele: keÀj, Ke®e& DeeefCe keÀpe& ³eeb®ee JeeHej keÀ© ve efve³eesefpele GefÎ<ìs HetCe& keÀjC³ee®ee
Òe³elve jepekeÀes7.9.1 efJemleejerle jepekeÀesefPolicy Fiscal and IS -LM-BP Model) :
meeJe&peefv ekeÀ Ke®ee&le Jee{ keÀjCes efkebÀJee keÀjele keÀHeele keÀjCes ,³eemebyebOeer®es OeesjCe cnCepes
efJemleejerle jepekeÀesMeemeveeceeHe&Àle ceesþîee ÒeceeCeeJej meeJe&peefvek eÀ iejpee HetCe& keÀjC³eeJej lemes®e Hee³eeYetle megefJeOeeb®ee
efJekeÀeme keÀjC³eeJej efve³eesefpele Ke®e& kesÀuee peelees. lemes®e keÀjeceO³es keÀHeele keÀjC³ee®es OeesjCe Meemeve
DeJeuebyeles. ³ee OeesjCee®es Yeeb[Jeue ieefleMeerue Demeleevee Je Yeeb[Je ue ieefleMetv³e Demeleevee Debleie&le Je
yeefn&iele meceleesueeJej keÀe³e HeefjCeece neslees ,lesIS-LM-BPÒeefleceevee®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes
Heenlee ³esF&ue.
De) ieefleMetv³e Yeeb[Jeue Je jepekeÀesosMeeosMeebceO³es Yeeb[Jeuee®eer DeeJekeÀ -peeJekeÀ DeLeJee mLeueeblej Deefpeyeele nesle vemesue lej
efJemleeefjle jepekeÀesDeeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
efJemleeefjle jepekeÀesDeeke=Àleer ¬eÀ. 7.7
munotes.in

Page 111

111Jejerue Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes IS1JeLM 1ns DeejbYeer®es Je¬eÀ Deensle. Yeeb[Jeuee®³ee
ieefleefnvelescegUs BP1ne DeejbYeer®ee Je¬eÀ GOJe&ieeceer uebyee keÀej Demelees. meg©Jeeleer®³ee meceleesue E1
efyebotle Deeuee Deens. keÀejCe ³ee efyebogle IS1,L M 1JeBP1ns Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísoleele. ÒeejbefYe keÀ
meceleesuee®³ee efþkeÀeCeer Deveg¬eÀces or1Jeoy1ne J³eepeoj Je GlHeVe HeeleUer efveOee&efjle nesl es.
Deejbyeer®³ee meceleesueeveblej jepekeÀesGpeJeerkeÀ[s IS2He³e¥le mejkeÀlees. l³eeJesUer LMJe¬eÀeuee ísole Demeu³eeves DeuHekeÀeueerve Debleie&le
meceleesue efvecee&Ce neslees. HeCe l³ee®e JesUer J³eJenejleesueele legì efvecee&Ce nesles. leer legì Ye©ve
keÀe{C³eemeeþer ®euevee®³ee cetu³eele Ieì keÀjeJeer ueeieles. ®euevee®es cetu³e Ieìu³eeves BPJeISJe¬eÀ
GpeJeerkeÀ[s Deveg¬eÀces BP2JeIS3Demes mejkeÀleele Je veJeerve meceleesue E2³ee efyebot®³ee efþkeÀeCeer neslees.
keÀejCe ³ee efþkeÀeCeer IS3,BP2JeLM 1Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísoleele. ³ee efmLeleerle J³eepeoj r1Heemetve
r2He³e¥le Jee{lees. lemes®e GlHeVe y1Heemetve y2He³e¥le Jee{les. DeLee&le Yeeb[Jeuee®³ee ieefleefnveles le
jepekeÀes®euevee®es cetu³e Iemejles.
ye) HetCe&le: ueJeef®ekeÀ Yeeb[Jeue DeeefCe efJemleeefjle jepekeÀesefYeeb[Jeuee®³ee HetCe&le: ueJeef®ekeÀ ieefleMeeruelesceO³es Yeeb[Jeuee®eer DeeJekeÀ -peeJekeÀ Deefveye¥efOele
Demeles. SKeeÐee osMeeleerue osMeer J³eepeoj, GlHeVe HeeleUer Je efJeefvece³e oj ³eeb®³eeleerue DeuHeMe:
yeoueecegUs Yeeb[Jeuee®es mLeueeblej ceesþîee ÒeceeCeeJej nesle Deme les. cnCepes®e osMeeleerue DeeefLe&keÀ
IeìkeÀeb®³ee yeoueeyeeyele les Del³eble mebJesoveMeerue Demeles. DeMee efmLeleerle meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{
kesÀu³eeme lemes®e keÀj keÀHeeefle®es OeesjCe DeJeuebyeu³eeme Debleie&le Je yeefn&iele meceleesueeJej ke Àe³e HeefjCeece
nesF&ue ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe IS-LM-BP (MF) Òeefleceeveele Dee{Ules. Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves
les DeeHeCeeme DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 7.8
Jejerue Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes IS1JeLM 1ns Deejb Yeer®es Je¬eÀ Deensle. Yeeb[Jeue HetCe&
ieefleMeerue Demeu³eecegUs BP1ne ef#eeflepe meceeblej Deens. E1efyebotle IS1,L M 1JeBP1ns Je¬eÀ
HejmHejebvee ísole Demeu³eeves l³ee efþkeÀeCeer ÒeejbefYekeÀ meceleesue efveefM®ele neslees. jepekeÀesefJemleejeveblej kesÀJeU ISne Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees. DeLee&le LM 1lemes®e BP1ns Je¬eÀ DeeHeeHeu³ee
peeieer efmLej jenleele. ³eeJe©ve Demes mecepeles keÀer, efJemleeefjle jespekeÀesoerIe&keÀeueerve HeefjCeece efometve ³esle veener. IS2³ee Je¬eÀeme LM 1³ee Je¬eÀeuee ísole Demeu³eevesmunotes.in

Page 112

112leelHegjlee DeuHekeÀeueerve meceleesue efvecee&Ce neslees. ³ee efþkeÀeCeer Yeeb[Jeue HetCe&le: ieefleMeerue Demeu³eeves
Yeeb[Jeuee®eer DeeJekeÀ peesjoej Jee{les. Je HeefjCeecele: efJemleeefjle jepekeÀesl³ee®ee ®eeuet Keel³eeJej HeefjCeece nesle veener. cee$e ®euevee®es cetu³e JeefOe&le nesles. HeefjCeecele: efJeefvece³e
Jee{lees. ne efJeefvece³e oj IS2Je¬eÀe®³ee [eJeerkeÀ[s mejkeÀlees. LMJe¬eÀ DeeefCe BPJe¬eÀ ³ee oesneWceO³es
efJemleejerle jepekeÀesefkeÀesCeleener yeoue nesle veener. cee$e ISJe¬eÀ Hegvne IS2Je©ve IS1He³e¥le [eJeerkeÀ[s mejkeÀlees. cnCepes
DeejbYeer®ee Je jepekeÀess³eslees keÀer, Yeeb[Jeue HetCe&lee ieefleMeerue Demesue lej jepekeÀesþjle veen er.
7.10 meejebMe (CONCLUSION)
Jejerue meJe& efJeJes®eveeJe©ve DeeHeCeeme efJeefvece³e oj J³eJemLee vescekeÀer keÀMeer ®eeueles ,ns
mecepeC³eeme ceole Peeueer Deens. mLeeefvekeÀ DeLeJee osMeebleie&le DeLe&J³eJemLesleerue meceleesueeyejesyej®e
Kegu³ee D eLe&J³eJemLesle efJeefvece³e yeepeej lemes®e J³eJenejMesÒekeÀjCe DeeHeCeeme ceeie&oMe&keÀ þjuee Deens. Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle Yeeb[Jeuee®eer ieefle#ecelee, efmLej Je
lejlee efJeefvece³e oj ³ee IeìkeÀeb®ee Ske Àef$ele efJe®eej keÀ©ve Debleie&le Je yeefn&iele meceleesue keÀmee meeOeuee
peelees .³ee®es efJeJes®eve DeeHeCeeme IS-LM-BPÒeefleceeveeletve kesÀues iesu³eeves Debleie&le DeLe&J³eJemLes®³ee
yejesyej®e yeefn&iele Ketu³ee DeLe&J³eJemLeeb®es meceleesue efJe< e³ekeÀ %eeve DeeHeCeeme ³ee ÒekeÀjCeeletve efceUeues
Deens. lemes®e ceewêerkeÀ Je jepekeÀesyeepeej, cegêe yeepeej Je J³eJenejMesceeefnleer efceUC³eeme ceole nesles.
7.11 MeyokeÀesExchange Rate -efJeefvece³e oj -p³ee ojeves Deeblejje<ì^er³e yeepeejele osC³eeIesC³ee®es
J³eJenej nesleele l³eeme efJeefvece³e oj cnCeleele.
Fixed Exchange Rate -efmLej efJeefvece³e oj -efmLej efJeefvece³e oj He×leerceO³es Òel³eskeÀ
osMee®es ®euevecetu³e meesv³ee®³ee ceeO³eceeletve ogmeN³ee osMee®³ee ®eueveeMeer yeebOeuesues Demeles.
Flexible Exchange Rate -yeoueles efJeefvece³e oj -yeepeejHesþsleerue ® euevee®eer SketÀCe
ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe ³eeb®³ee SkeÀef$ekeÀjCeeletve yeouelee efJeefvece³e oj efveefM®ele neslees.
Balance of Payment -J³eJenejMesDe¢M³e Jemlet JemesJeeb®es Dee³eele -efve³ee&le cetu³e oMe&efJeCeejs ns He$ekeÀ cnCepes J³eJenejMes7.12 mJeeO³ee³e / ÒeMve (QUESTIONS)
Òe. 1 efìHee efuene :
1) ISJe¬eÀmunotes.in

Page 113

1132) LMJe¬eÀ
3) BPJe¬eÀ
4) efmLej efJeefvece³e oje®es iegCeoesÒe. 2 Keeueerue ÒeMveeb®eer Lees[ke̳eele Gllejs ef uene.
1) efmLej efJeefvece³e ojeyeeyele®ee meveeleveJeeoer ¢<ìerkeÀesve mHe<ì keÀje.
2) ìkeÀmeeue oj mecelee efme×eble mHe<ì keÀje.
3) ¬eÀ³eMekeÌleer mecelee efme×eble mHe<ì keÀje.
4) IS-LM-BP(cegb[sue -HeÌuesefcebie) Òeefleceeve mHe<ì keÀje.
5) IS-LM-BPÒeefleceeve Je ceewêerkeÀ OeesjCee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee mHe<ì keÀje.
6) IS-LM-BPÒeefleceeve Je efJemleeefjle jepekeÀes7.12 meboYe& (REFERENCES)
1.Carlin, Wendy and David Soskice (2007), Macroeconomics, Oxford
University Press.
2.D’Souza, Errol, Macroeconomics (2012), Dorling Kindersley (India)
Pvt. Ltd.
3.Michl, Thomas (2009), Macroeconomic Theory, PHI Learning.
4.Ahuja H. L. (2016), Macroeconomics Theory and Policy, S. Chand &
Company Lts.
5.Richard T. Froyen (2015), Macroeconomics, Pearson.
munotes.in

Page 114

114Yeeie -4
8
GHeYeesie Je iegbleJeCetkeÀ
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìs
8.1 ÒemleeJevee
8.2 J³eeK³ee Je mebkeÀuHevee
8.3 GHeYeesie HeÀueve
8.4 GHeYeesiee®eer menpe Òeef¬eÀ³ee
8.5 GHeYeesieeyeeyele leelHegjles Je mLee³eer OeeskesÀ
8.6 iegbleJe CetkeÀ
8.6.1 iegbleJeCetkeÀer®es ÒekeÀej
8.6.2 iegbleJeCetkeÀer®es efveOee&jkeÀ IeìkeÀ
8.7 He³ee&Hle / cenÊece Yeeb[Jeueer meeþe
8.8 DeHeefjJele&efve³elee DeeefCe iegbleJeCetkeÀ
8.9 meejebMe
8.10 MeyokeÀesMe
8.11 mJeeO³ee³e / ÒeMve
8.12 meboYe&
8.0 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
GHeYeesie Je GHeYeesiee®eer menpe Òeef¬eÀ³ee mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
iegbleJeCetkeÀ mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes.
He³ee&Hle Yeeb[Jeuee®ee meeþe mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
mLee³eer Je keÀe³ecemJeªHeer GHeYeesieeleerue Oe eskesÀ DeY³eemeCes.munotes.in

Page 115

1158.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
YeejleemeejK³ee Deefle ueeskeÀmebK³ee DemeCeeN³ee efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es ueeskeÀeb®eer GHeYeesie
efJeJemletb®es GlHeeove nesC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀerceO³es Jee{ Ie[tve ³esCes iejpes®es Deens. HeCe kesÀJeU iegbleJeCetkeÀ
Jee{tve ®eeueCeej veener lej GlHeeefole nesCeeN³ee Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer nesC³eemeeþer ueeskeÀeb®es GlHeVen er
Jee{e³euee nJes. keÀejCe GHeYeesie DeeefCe GlHeVe ³eeb®ee Del³eble peJeU®ee mebyebOe Deens. GlHeVeele Jee{
Ie[tve Deeu³eeme GHeYeesieele Jee{ Ie[tve ³esles. ³eeTueì GlHeVeele Ieì Ie[tve Deeu³eeme GHeYeesieelener
Ieì Ie[tve ³esles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer D eeHeuee GHeYeesie keÀe³ece þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀefjle Demeles. Jele&ceeve
GHeYeesiee®eer HeeleUer YeefJe<³eelener keÀe³ece keÀMeer jenerue ³eemeeþer leer Òe³elve keÀefjle Demeles.
Òemlegle ÒekeÀjCeele DeeHeCe GHeYeeskeÌl³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve Del³ eble cenÊJee®eer mecepeueer
peeCeejer GHeYeesie Je GHeYeesiee®eer menpe Òeef¬eÀ³ee mebkeÀuHevee DeY³eemeCeej Deenesle. l³ee®eyejesyej
GHeYeesieemebbyebOeer leelHegjles Je mLee³eer mJeªHee®es OeeskesÀ ³eeb®ee osKeerue efJe®eej keÀjCeej Deenesle. osMee®³ee
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve iegbleJeCetkeÀ ner mebkeÀuHevee DeY³eemeCes ¬eÀceÒeeHle þjles.
iegbleJeCetkeÀer®es ÒekeÀej, iegbleJeCetkeÀerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ, He³ee&Hle Yeeb[Jeueer meeþe DeMee DeveskeÀ
cenÊJeHetCe& IeìkeÀeb®eer ³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe ³esLes ®e®ee& keÀjCeej Deenesle.
8.2GHeYeesie (CONSUMPTION)
DeLe&Meem$eer³e DeY³eemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve GHeYeesie ner mebkeÀuHevee DeefleMe³e cenÊJee®eer
ceeveueer peeles. SKeeÐee osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee GHeYeesie ÒeJe=Ê eerJe©ve l³ee osMee®³ee DeeefLe&keÀ efmLeefle®eer
keÀuHevee ³esles. meeOeejCele: efJekeÀefmele osMeeleerue ueeskeÀeb®ee GHeYeesie Ke®e& ne DeefOekeÀ Demelees lej
efJekeÀmeveMeerue Je DeefJekeÀefmele osMeeleerue ueeskeÀeb®ee GHeYeesie Ke®e& ne leguevesves k eÀceer Demelees, keÀejCe
GHeYeesiee®ee mebyebOe ne J³eeqkeÌle®³ee GlHeVeemeesyele peemle ÒeceeCeele Demelees. peemle GlHeVe DemeCeeN³ee
J³eeqkeÌleb®³ee GHeYeesieeJejerue Ke®e& ne keÀceer GlHeVe DemeCeeN³ee J³eeqkeÌleb®³ee GHeYeesieeHes#ee leguevesves DeefO ekeÀ
Demelees.
meeOeejCele: efìkeÀeT Je veeMeJeble GHeYeesi³e Jemlet Je mesJeebJej kesÀuesu³ee Ke®ee&me GHeYeesie Ke®e&
Demes cnCeleele. efìkeÀeT GHeYeesi³e Jemletle efì.Jner., jsef[Dees, efÖeÀpe, HeÀefve&®ej F. ®ee meceeJesMe neslees
lej veeMeJeble Jem letb®³ee GHeYeesieele Oeev³e, ogiOepev³e HeoeLe&, keÀHe[s, meeyeCe, efkeÀjeCee Jemlet,
YeepeerHeeuee, obÊecebpeve F. ®ee meceeJesMe neslees. lej [e@keÌìj, JeefkeÀue, ce@kesÀefvekeÀue, efJecee, yeBkeÀe F. veer.
HegjefJeuesu³ee mesJeeb®ee meceeJesMe Je l³eem eeþer kesÀuesu³ee Ke®ee&®ee meceeJesMe mesJeebJejerue Ke®ee&le kesÀuee
peelees. meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes, Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeleevee J³eeqkeÌle ye®eleerHes#ee
GHeYeesieeme ÒeeOeev³e oslees, keÀejCe Jemlet Je mesJeeb®³ee mesJev eeletve ceeveJeer iejpee HetCe& nesleele.
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes, GHeYeesie ne J³eepeojeJej DeJeuebyetve Demelees. l³eeb®³ee celes,
ye®ele kesÀu³eeme yeef#eme ªHeeves J³eepe efceUle Demeu³eeves J³eepeoj DeefOekeÀ Demeu³eeme J³eeqkeÌle®ee
GHeYeesie keÀceer jenlees ³eeTueì GHeYeesie peemle ÒeceeCeele jenlees. Hejblet kesÀvme ³eebveer meveeleveJeeÐeeb®³ee
³ee celee®es Keb[ve kesÀues. kesÀvme ³eeb®³ee celes, GHeYeesiee®ee mebyebOe J³eepeojeMeer vemetve GlHeVeeMeer Deens.munotes.in

Page 116

116l³eeb®³ee celes, J³ee qkeÌle®es GlHeVe Jee{u³eeme GHeYeesie Jee{lees Je GlHeVe Ieìu³eeme GHeYeesieele Ieì nesles.
Lees[ke̳eele GHeYeesie ns GlHeVee®es HeÀueve Deens.
8.3GHeYeesie HeÀueve (CONSUMPTION FUNCTION )
GlHeVe Je GHeYeesie ³eeb®³eeleerue keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOeeu ee GHeYeesie HeÀueve efkebÀJee GHeYeesie ÒeJe=Êeer
Demes cnCeleele. GHeYeesie ns efJeefve³eesie GlHeVee®es HeÀueve Deens, ner kesÀvme®³ee DeeefLe&keÀ efJeJes®evee®eer
ceO³eJeleea mebkeÀuHevee Deens. met$eªHeeves, GHeYeesie HeÀueve Heg{erue ÒekeÀejs Òemlegl e keÀjlee ³esles.
GHeYeesie † HeÀueve (GlHeVe)Cf y
Jejerue met$eevegmeej meceepee®ee GheYeesie Ke®e& ne meceepee®³ee GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demelees.
meceepee®³ee GlHeVeele Jee{ Peeu³eeme meceepee®³ee GheYeesie Ke®ee&lener Jee{ nesles. Heg{erue keÀeuHeefvekeÀ
GheYeesie ÒeJe=Êeer keÀes<ìkeÀeÜejs GheYeesie ÒeJe=Êeer oMe&efJelee ³esles.
lekeÌlee ¬eÀ. 8.1
GheYeesie HeÀueve
GlHeVe (Y)
(keÀesìer ©.)GheYeesie (C)
(keÀesìer ©.)mejemejer GheYeesie
ÒeJe=Êeer (APC)meerceeble Gh eYeesie ÒeJe=Êeer
(MPC)
0 20 - -
60 70 - -
120 120 1.0 0.83
180 170 0.94 0.83
40 220 0.92 0.83
300 270 0.90 0.83
360 320 0.89 0.83
Jejerue lekeÌl³eeJe©ve mHe<ì nesles keÀer, GheYeesie ns GlHeVee®es Jee{les HeÀue Deens. keÀejCe
GheYeesie Ke®e& ne GlHeVeeleerue Jee{eryejesyej Jee{le peelees. lekeÌl³eele oMe&efJeu³eeÒeceeCes ceboer®³ee keÀeUele
GlHeVe Metv³e Demeues lejer ueeskeÀ DeeHeueer YetlekeÀeUeleerue ye®eleer®ee JeeHej GheYeesieemeeþer keÀjleele.
GheYeeskeÌl³ee®es GlHeVe Je GheYeesie Ke®e& pes Les meceeve nesles, l³eeme GheYeeskeÌl³ee®³ee GheYeesiee®eer efkeÀceeve
HeeleUer Demes cnCeleele. veblej®³ee keÀeueeJeOeerle pemepemes GlHeVe Jee{les lemelemee GheYeeskeÌl³ee®³ee
GheYeesie Jee{lees. HeCe p³eeÒeceeCeele GlHeVe Jee{ Ie[tve ³esles, l³eeÒeceeC eele J³eeqkeÌle®³ee GheYeesieele Jee{
Ie[tve ve ³eslee l³eeHes#ee keÀceer ÒeceeCeele GheYeesieele Jee{ Ie[tve ³esles Je GJe&efjle jkeÌkeÀce ye®ele mJeªHeele
þsJeueer peeles ³eeuee®e kesÀvmeves GheYeesieeyeeyele®ee ceevemeMeem$eer³e efme×eble Demes cnìues D eens.munotes.in

Page 117

117GheYeesie ÒeJe=ÊeermebyebOeer Jejerue efJeJes®eve Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ ÒeceeCeele
mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 8.1
Jejerue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej GlHeVe HeeleUer, lej OYDe#eeJej GHeYeesie Ke®e& oMe&efJ euee
Deens. OZner jsDeens. ³eeJe©ve Demes mHe<ì nesles keÀer, GHeYeesie ns GlHeVee®es Jee{les HeÀue Deens. Deeke=Àleerle EefyebotpeJeU
GHeYeesie Je GlHeVe meceeve D eeues Deens. Eefyebotme mece GHeYeesie GlHeVe -Ke®e& efyebot cnCeleele.
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes GlHeVe OY 1Je©ve OY 2He³e¥le Jee{ues Demelee GHeYeesie OC 1Je©ve
OC 2He³e¥le Jee{les. cee$e ner Jee{ GlHeVeeleerue Jee{erHes#ee keÀceer Deens. C1C2GlHeVeeleerue pees Yeeie Ke®e& kesÀuee peele veener, lees ye®ele kesÀuee peelees. SS1³ee Deblejeves ye®ele ceespelee
³esles. cnCepes®e GHeYeesie HeÀueve mebkeÀuHevesJe©ve kesÀJeU GHeYeesie veJns, lej ye®elener ceespelee ³esles.
8.4 GHeYees iee®eer menpe Òeef¬eÀ³ee (CONSUMPTION SMOOTHING)
GHeYeeskeÌl³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve GHeYeesie ner Del³eble cenÊJee®eer mebkeÀuHevee Deens. J³eeqkeÌle
DeeHeuee GHeYeesiee®ee mlej, Jele&ceeve lemes®e YeefJe<³eele efìkeÀJetve þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀefjle Demeles.
GlHeVe ne GHeYeesieeJej HeefjCeece keÀjCeeje Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. GHeYeesie Je GlHeVe ³eeb®³eele
mece mebyebOe Demeu³ee®es efometve ³esles. DeLee&le GlHeVeele Jee{ Peeu³eeme GHeYeesieele Jee{ Ie[tve ³esles.
³eeTueì GlHeVeele Ieì Ie[t ve Deeu³eeme GHeYeesieele Ieì Ie[tve ³esles. meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer
DeeHeuee GHeYeesiee®ee mlej keÀe³ece keÀmee jenerue, ³ee®ee Òe³elve keÀjles.
DeeHeu³ee GlHeVeeletve Jele&ceeve iejpee HetCe& keÀ©ve YeefJe<³eeleerue GHeYeesie mlej jeKetve
þsJeC³eemeeþer YeefJe<³eele ye®ele keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes®e GHeYeesiee®eer menpe Òeef¬eÀ³ee nes³e.
GlHeVeeÒeceeCes Jele&ceeve keÀeueeJeOeerle GHeYeesie IesJetve YeefJe<³eele JesieJesieUîee keÀeueeJeOeermeeþer ye®ele
jeKetve þsJeCes ns GHeYeesiee®³ ee menpe Òeef¬eÀ³esceO³es DeHesef#ele Demeles. GHeYeesiee®³ee menpe Òeef¬eÀ³esceO³es
efJeefÊe³e J³eJemLeeHeveeme cenÊJe efoues peeles. efJeefÊe³e J³eJemLeeHeve keÀ©ve ye®eleerme ÒeeOeev³e efoues peelesmunotes.in

Page 118

118Je l³ee ye®eleer®ee JeeHej YeefJe<³eele mesJeeefveJe=Ê e Peeu³eeveblej GHeYeesie HeeleUer jeKetve þsJeC³eemeeþer kesÀuee
peelees. ceeveJee®ee SkebÀojerle mJeYeeJe Henelee l³ee®³eeJej Flejeb®³ee GHeYeesie ÒeJe=Êeer®eener HeefjCeece nesle
Demeu³ee®es efomegve ³esles. J³eeqkeÌle DeeHeuee GHeYeesie Flejeb®ee GHeYe esie Heentve yeoueefJeC³ee®ee Òe³elve
keÀjles. l³eemeeþer keÀener JesUe keÀpe& IesJetve ner DeeHeuee GHeYeesie Jee{efJeC³ee®ee J³eeqkeÌle Òe³elve keÀjles.
cee$e GHeYeesiee®³ee menpe Òeef¬eÀ³esceO³es ye®eleeruee ÒeeOeev³e osJetve GHeYeesie mlej efmLej jeKeC ³ee®ee
Òe³elve kesÀuee peelees. GHeYeesiee®³ee menpe Òeef¬eÀ³esvegmeej J³eeqkeÌleves pej Jele&ceeve GHeYeesie Iesle Demeleevee
DeeHeu³ee GlHeVeeletve YeefJe<³ekeÀeueerve GHeYeesieemeeþer ye®ele kesÀueer lej lees J³eeqkeÌle YeefJe<³eele
GÊeceefjl³ee GHeYees ie ÒeJe=Êeer efìkeÀJetve þsJet MekeÀlees ³eeGueì pej J³eeqkeÌleves Jele&ceeve GHeYeesieeJej ue#e
keWÀefêle keÀ©ve YeefJe<³ekeÀeueerve GHeYeesieemeeþer lej keÀceer ye®ele jeKetve þsJeueer lej YeefJe<³eeleerue GHeYeesie
efìkeÀJetve þsJeleevee J³eeqkeÌleuee D eveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles.
8.5 GHeYeesieeyeeyele leelHegjles Je mLee³eer OeeskesÀ (TEMPORARY AND
PERMANENT SHOCKS)
GHeYeesieeyeeyele®es leelHegjles Je keÀe³ecemJeªHeer OeeskesÀ J³eeqkeÌle DeeefCe meceepee®³ee SkebÀojerle
GHeYeesieeJej HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeueer peele. meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle DeeHeu³ee GHeYeesiee®ee mlej
YeefJe<³eele keÀe³ece jeKeC³ee®ee Òe³elve keÀefjle Demeles, HeCe GlHeVe DeeefCe ye®ele ³eeceOeerue leHeÀeJele
YeefJe<³eeleerue GHeYeesieeJej HeefjCeece ke Àjerle Demeu³ee®es efometve ³esles. efÖeÀ[ceve®³ee keÀe³ecemJeªHeer GlHeVe
ie=efnlekeÀevegmeej J³eeqkeÌle leelHegjl³ee GHeYeesieeHes#ee keÀe³ecemJeªHeer GHeYeesie HeeleUer jeKetve þsJeC³eeJej
Yej osles.
leelHegjles DeeefCe keÀe³ecemJeªHeer GHeYeesieeyeey ele®³ee Oeeske̳eeb®es ye®eleerJejerue DeeefCe
GHeYeesieeJejerue HeefjCeece :
Keeueerue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme ns DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 8.2
Oeeske̳eeb®es HeefjCeece
GlHeVe -GheYeesie Oeeske̳eeb®es ÒekeÀej ye®eleerJej HeefjCeece GheYeesieeJej HeefjCeece
1. leelHegjles vekeÀejelcekeÀ OeeskesÀ ye®eleGheYeesie2. leelHegjles mekeÀejelcekeÀ OeeskesÀ ye®eleGheYeesie3. DeHesef#ele YeefJe<³ekeÀeueerve vekeÀejelcekeÀ OeeskesÀ ye®eleGheYeesie4. DeHesef#ele YeefJe<³ekeÀeueerve mekeÀejelcekeÀ OeeskesÀ ye®eleGheYeesieGHeYeesieeyeeyele®ee leelHegjlee GlHeVe OeeskeÀe :
GHeYeesieeJej leelHegjl³ee GlHeVeeleerue Oeeske̳eeb®es oesve ÒekeÀejs efJeYeepeve keÀjlee ³esles.munotes.in

Page 119

119De) leelHegjles ®eeuet vekeÀejelcekeÀ GHeYeesieeJejerue OeeskesÀ
ye) leelHegjles ®eeuet mekeÀejelcekeÀ GHeYeesieeJejerue OeeskesÀ
De) leelHegjles ®eeuet vekeÀejelcekeÀ GHeYeesieeJejerue OeeskesÀ :
leelHegjleer ®eeuet vekeÀejelcekeÀ GHeYeesie ÒeJe=Êeer meeOeejCele: leelHegjles GlHeVe keÀceer Peeu³eeves
keÀceer nesles. GlHeV e keÀceer Peeu³eeves ye®elener keÀceer nesles. DeMee efmLeleerceO³es GHeYeesiee®eer menpe efmLeleer
J³eeqkeÌleuee mecee³eesefpele keÀjeJeer ueeieles. DeMee JesUer J³eeqkeÌle ceeieerue ye®ele GHeYeesieemeeþer JeeHejles. Demes
Demeues lejer DeMee keÀceer GlH eVee®³ee efmLeleerle J³ekeÌleer DeeHeuee GHeYeesie mlej jeKeC³ee®ee Òe³elve
keÀjles.
ye) leelHegjles ®eeuet mekeÀejelcekeÀ GHeYeesieeJejerue OeeskesÀ :
J³eeqkeÌle®³ee GlHeVeele Jee{ Ie[tve Deeu³eeme Jele&ceeve GHeYeesieele Jee{ Ie[tve ³esles. GlHeVe
Jee{er®ee J³ekeÌleer®³ee ye®eleerJejner mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Ie[tve ³eslees. GlHeVe DeeefCe GHeYeesieeleerue
mekeÀejelcekeÀ mebyebOe ³esles Òel³e³eeme ³eslees. Demes Demeues lejer GlHeVeele Jee{ Peeu³eeveblej GHeYeesieele
Jee{ Ie[tve ³esles. cee$e GlHeV eeleerue keÀener Yeeie ³eeJesUer ye®ele mJeªHeele YeefJe<³eeleerue GHeYeesieemeeþer
jeKetve þsJeueer peeles. Lees[ke̳eele Jele&ceeve De®eevekeÀ Jee{uesu³ee GlHeVe Jee{er®ee GHeYeesieeJej
mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece neslees. Jejerue efJeMuesDeeke=Àleer ¬eÀ. 8.2 GHeYeesie ceeie&
Deeke=ÀleerceO³es OXDe#eeJej GHeYeesie lej OYDe#eeJej GlHeVe oMe&efJeuee Deens. efyebot A
Heemetve EHe³e¥le GHeYeesieele Peeuesueer Jee{ ner leelHegjl³ee mJeªHee le GlHeVe Peeuesu³ee Jee{er®ee HeefjCeece
oMe&efJelees. C2Sns Deblej ³ee efmLeleerle Peeuesueer ye®ele oMe&efJeles.
GHeYeesieeyeeyele®ee keÀe³ecemJeªHeer GlHeVe OeeskeÀe :
GHeYeesieeJej keÀe³ecemJeªHeer GlHeVeeleerue Oeeske̳eeb®es oesve ÒekeÀejs efJeY eepeve keÀjlee ³esles.
De) DeHesef#ele YeefJe<³ekeÀeueerve vekeÀejelcekeÀ GHeYeesieeJejerue OeeskesÀ
ye) DeHesef#ele YeefJe<³ekeÀeueerve mekeÀejelcekeÀ GHeYeesieeJejerue OeeskesÀmunotes.in

Page 120

120De) DeHesef#ele YeefJe<³ekeÀeueerve vekeÀejelcekeÀ GHeYeesieeJejerue Oeeskes À:
pesJne Jele&ceeve GlHeVee®eer HeeleUer efmLej Demeles cee$e YeefJe<³eele GlHeVee®eer HeeleUer Keeueer
³esC³ee®eer Meke̳elee Demeles. DeLee&le YeefJe<³eele GlHeVe IeìC³ee®eer Meke̳elee Demeles efkebÀJee leMee
mJe©Hee®ee OeeskeÀe Demelees. DeMee JesUe r Jele&ceeve GHeYeesie keÀceer keÀ©ve YeefJe<³ekeÀeueerve GHeYeesie mlej
keÀe³ece jeKeC³eemeeþer meÐeefmLeleerle ye®eleeruee ÒeeOeev³e efoues peeles.
Jejerue efJeMuesDeeke=Àlee r ¬eÀ. 8.3
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes Jele&ceeve GlHeVe Y1efmLej Deens. cee$e YeefJe<³eele
GlHeVeele Ieì nesC³ee®eer DeHes#ee Demeu³eeves Jele&ceeve GHeYeesiee®ee efyebot AJe©ve GHeYeesie efyebot BHe³e¥le
Keeueer DeeCeuee peelees. keÀejCe YeefJe<³eele GHeYeesiee®eer menpe Òeef¬eÀ³ee keÀe³ece jeKeC³eemeeþer DeMee
efmLeleerle ye®eleeruee ÒeeOeev³e efoues peeles.
ye) DeHesef#ele YeefJe<³ekeÀeueerve mekeÀejelcekeÀ GHeYeesieeJejerue OeeskesÀ :
pesJne YeefJe<³eele J³eeqkeÌle®es GlHeVe Jee{C³ee®eer Meke̳elee Demeles DeMee JesUer J³ekeÌleer Jele&ceeve
GHeYeesie keÀe³ece þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. YeefJe<³eele GlHeVe Jee{C³ee®eer Meke̳elee Demeu³eecegUs lees
Jele&ceeve GHeYeesieeJej ue#e keWÀefêle keÀjlees. DeMee efmLeleerle J³ekeÌle er ye®ele keÀjC³eeme ÒeeOeev³e osle veener.
keÀejCe YeefJe<³eele GlHeVee®³ee HeeleUerle Jee{ nesCeej Demeu³eeves Jele&ceeve GHeYeesie keÀceer keÀ©ve ye®ele
keÀjCes l³eeuee Heìle veener. efMeJee³e YeefJe<³eele GlHeVee®eer HeeleUer Jee{Ceej Demeu³eeves Deele e ye®ele
keÀjCes l³eeuee DeeJeM³ekeÀner Jeeìle veener. ³eeuee®e DeHesef#ele YeefJe<³ekeÀeueerve mekeÀejelcekeÀ
GHeYeesieeJejerue OeeskesÀ cnCeleele. DeLee&le YeefJe<³ekeÀeueerve GlHeVe Jee{er®³ee DeHes#es®ee Jele&ceeve
GHeYeesieeJej mekeÀejelcekeÀ HeefjCee ce Ie[tve ³eslees.
8.6 iegbleJeCetkeÀ (INVESTMENT)
mLetue DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeele meceûe ceeieCeer®ee SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCetve
iegbleJeCetkeÀer®ee GuuesKe kesÀuee peelees. meeceev³ele: iegbleJeCetkeÀ cnCepes Yeeie, yee@C[, jesKes ³eeb®eer Ke jsoermunotes.in

Page 121

121Demes ceeveues peeles, cee$e ns HeÀkeÌle ceeuekeÀer nkeÌkeÀeb®es nmleeblejCe Demeles. ³ee iegbleJeCetkeÀeruee Kejer
iegbleJeCetkeÀ cnCelee ³esCeej veener. kesÀvme®³ee celes, JeemleJe iegbleJeCetkeÀerves GlHeVe Je GlHeeove HeeleUerle
Jee{ Ie[tve ³esle s. DeefuekeÀ[®³ee mLetue DeLe&Meem$eele iegbleJeCetkeÀ cnCepes JeemleJe iegbleJeCetkeÀ Demee
GuuesKe kesÀuee peelees. HewMee®³ee ceoleerves mebHeÊeer Kejsoer keÀjCes ,³eeuee iegbleJeCetkeÀ cnCelee ³esles. Þeerceleer
peesve je@efyevmeve ³eeb®³ee celes, ’meO ³ee DeefmlelJeele DemeCeeN³ee Jemletb®³ee meeþîeeleerue Jee {c n C e p e s
iegbleJeCetkeÀ nes³e, “(Investment means making an addition to the stock of goods
in existence) .kesÀvmeves Yeeb[Jeueer meeOeveeb®³ee (Resources) meeþîeeleerue Jee{ cnCepes JeemleJe
iegbleJeCetkeÀ Demes cnìues. l³eeb®³ee celes, Yeeb[Jeueer meeþîeeleerue Jee{ercegUs DeefOekeÀ GlHeeove Jee{tve
DeefOekeÀ jespeieej efveefce&leer nesles. l³ee®eyejesyej GlHeVe HeeleUerlener Jee{ Ie[tve ³esC³ee®eer Meke̳elee
Demeles.
8.6.1 iegbleJeCetkeÀer®es ÒekeÀej (Types of Investment) :
meeOeejCeHeCes iegbleJeCetkeÀer®es DeveskeÀ ÒekeÀej He[leele. l³eeHewkeÀer keÀener cenÊJee®es ÒekeÀej
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) mLetue iegbleJeCetkeÀ Je efveJJeU iegbleJeCetkeÀ (Gross Investment and Net
Investment) :
efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle efveefM®ele Yeeb[Jeueer meeþîeele, keÀ®®³ee ceeueele nesCeejer SketÀCe
iegbleJeCetkeÀ cnCepes mLetue iegbleJeCetkeÀ nes³e. DeLee&le SkeÀ meeOeejCele: SkeÀe DeeefLe&keÀ Jemeeþîee®³ee Kejsoermeeþe r®ee Ke®e& cnCepes®e mLetue iegbleJeCetkeÀ nes³e.
mLetue iegbleJeCetkeÀerletve Iemeeje Jepee kesÀuee Demelee peer iegbleJeCetkeÀ efMeuuekeÀ jenles ,efleuee
efveJJeU iegbleJeCetkeÀ Demes cnCeleele. Yeeb[Jeueer meeþîee®eer efPepe Ye©ve keÀe{C³eemeeþer ieg bleJeCetkeÀerleerue
keÀener Yeeie Ke®e& keÀjeJee ueeielees. De®eevekeÀ GÓJeCeejs mebkeÀì, YetkebÀHe, Hetj, vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer F. cegUs
nesCeejs vegkeÀmeeve ³eemeeþerner Iemeeje efJe®eejele I³eeJee ueeielees. l³eemeeþer®ee Ke®e& mLetue iegbleJeCetkeÀer letve
Jepee kesÀu³eeme DeeHeCeeme efveJJeU iegbleJeCetkeÀ efceUles.
2) mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ Je Òesefjle iegbleJeCetkeÀ (Autonomous Investment and
Induced Investment) :
efnkeÌme®³ee celes, iegbleJeCetkeÀer®es oesve cenÊJee®es ÒekeÀej He[leele. mJee³eÊ e iegbleJeCetkeÀ Je Òesefjle
iegbleJeCetkeÀ. cegkeÌle Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle Òesefjle iegbleJeCetkeÀ ner veHe̳ee®³ee ÒesjCesves kesÀueer peeles.
Òesefjle iegbleJeCetkeÀ Jee{u³eeme GlHeVeele Jee{ nesles. Òesefjle iegbleJeCetkeÀer®ee Je¬eÀ ne Oeve elcekeÀ Gleeje®ee
Demelees. pees keÀer iegbleJeCetkeÀerle nesCeeN³ee Jee{eryejesyej GlHeVeele nesCeejer Jee{ oMe&efJelees. Òesefjle
iegbleJeCetkeÀer®ee Je¬eÀ Heg{erueÒeceeCes oMe&efJelee ³esF&ue.munotes.in

Page 122

122Deeke=Àefle ¬eÀ. 8.4
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es OXDe#eeJej GlHeVe lej OYDe#eeJej iegbleJeCetkeÀ oMe&efJeueer Deens .
II1ne Òesefjle iegbleJeCetkeÀer®ee OeveelcekeÀ Gleeje®ee Je¬eÀ iegbleJeCetkeÀ Je GlHeVe ³eeleerue OeveelcekeÀ mebyebOe
oMe&efJelees.
efnkeÌme ³eeb®³ee celes, mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ ner GlHeVe yeoueeMeer mebyebOeerle vemeles. meeOeejCele:
mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ ner mejkeÀejceeHe&Àle kesÀueer peeles Je leer veHe̳eeMeer mebyebefOele vemeles. efve³eesefpele
DeLe&J³eJemLesle Hee³eeYetle megefJeOeeble Jee{ keÀjC³eemeeþer lemes®e ³eg×pev³e He efjefmLeleerle osMee®³ee
mebj#eCeemeeþer Meñeeñes Je meeOeves ³eebJej Meemeve DeMeer iegbleJeCetkeÀ keÀjlees. Òees. n@vmeve ³eeb®³ee celes,
mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ ner veJes GlHeeove leb$e, GlHeeoves, veefJeve MeesOe, ueeskeÀmebK³es®eer Jee{ F. Meer mebyeb efOele
Demeles. mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀer®ee Je¬eÀ ne ef#eeflepe meceeblej DeLee&le OXDe#eeme meceeblej Demelees.
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀer®ee Je¬eÀ oMe&efJelee ³esF&ue.
Deeke=Àefle ¬eÀ. 8.5
Jejerue Dee ke=Àleerle OXDe#eeJej GlHeVe Je OYDe#eeJej iegbleJeCetkeÀ oMe&efJeueer Deens IIne
ef#eeflepe meceeblej mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀer®ee Je¬eÀ Deens.munotes.in

Page 123

1233) JeemleJe iegbleJeCetkeÀ Je efJeÊeer³e iegbleJeCetkeÀ (Real Investment and Financial
Investment) :
efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle Yeeb[Jeueer meeþîeeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCeCeejer iegbleJeCetkeÀ cnCepes®e
JeemleJe iegbleJeCetkeÀ nes³e. uee@[& kesÀvme®³ee celes, osMeele veJeerve keÀejKeev³eeb®eer efveefce&leer, kebÀHev³eeb®³ee
MesDeme&®eer Kejsoer, veefJeve Iej IesCes F. meejK³ee iegbleJeCetkeÀeruee JeemleJe iegbleJeCetkeÀ Demes cnCeleele.
efJeÊeer³e iegbleJeCetkeÀerves Yeeb[Jeueer meeþîeeceO³es Jee{ ve neslee kesÀJeU meO³ee DeefmlelJeele
DemeCeeN³ee Jemlet veJ³eeves Kejsoer kesÀu³eeves l³eeb®³ee ceeuekeÀer n keÌkeÀeb®es nmleeblejCe nesles.
4) meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀ Je Keepeieer iegbleJeCetkeÀ (Public Investment and Private
Investment ):
osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee keÀu³eeCeeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer lemes®e osMee®ee DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme I e[Jetve DeeCeC³eemeeþer MeemeveeceeHe&Àle peer iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles efleuee meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀ
Demes cnCeleele. Goe. jmles, Jeerpe, HeeþyebOeejs, otjmeb®eej, Deejesi³e, efMe#eCe F. ceO³es MeemeveeceeHe&Àle
meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetk eÀ kesÀueer peeles.
veHeÀe keÀceeefJeC³ee®³ee GÎsMeeves Keepeieer GÐeespekeÀ peer iegbleJeCetkeÀ keÀjlees ,l³ee iegbleJeCetkeÀerme
Keepeieer iegbleJeCetkeÀ Demes cnCeleele. DeMee iegbleJeCetkeÀer®ee GodosMe meceepemesJee efkebÀJee ueeskeÀkeÀu³eeCe
vemetve DeeefLe&keÀ veHeÀe keÀceeefJeC³ee®ee Demelees.
5) efve³eesefpele iegbleJeCetkeÀ Je Deefve³eesefpele iegbleJeCetkeÀ (Intended Investment and
Unintended Investment ):
efJeefMe<ì GodosMe [esUîeemeceesj þsJetve les GefÎ<ì HetCe& keÀjC³eemeeþer pee ri e g b leJeCetkeÀ kesÀueer
peeles, leer efve³eesefpele iegbleJeCetkeÀ nes³e. Goe. efMe#eCee®es ÒeceeCe efJeefMe<ì ìke̳eebveer Jee{efJeC³eemeeþer
ojJeefve³eespeve Demeles. Keepeieer iegbleJeCetkeÀoej ner YeefJe<³eeleerue ceeieCeer®ee Deboepe yeebOetve efve³eesefpele
iegbleJeCetkeÀ keÀjleele.
pesJne yeepeejeleerue Jemletb®eer ceeieCeer keÀceer nesles lesJne meO³ee DemeCeejer iegbleJeCetkeÀ DeefveefM®e le
efkebÀJee peemleer®eer þjles DeMee iegbleJeCetkeÀeruee Deefve³eesefpele iegbleJeCetkeÀ Demes cnCeleele. ³eeuee®e DeefleefjkeÌle
iegbleJeCetkeÀ Demesner cnCeleele.
8.6.2 iegbleJeCetkeÀer®es efveOee&jkeÀ IeìkeÀ (Determinants of Investment) :
Keeueerue IeìkeÀebcegUs iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Deiej Ieì Ie[tve ³esles.
1) keÀj meJeueleer :
keÀjeceO³es meJeuele efoueer Demelee veJeerve iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles. meeOeejCele: cebefo®³ee
keÀeueeJeOeerle mejkeÀej keÀj ÒeceeCeele Ieì keÀjles. Demes Demeues lejer iegbleJeCetkeÀ Jee{ermeeþer keÀjeb®³ee
ÒeceeCeele peemle Ieì keÀjCes DeveskeÀ DeLe&lep%eebvee ceev³e veener. l³eeb®³ee celes, ³eecegUs mejkeÀej®³ee
GlHeVeele ceesþîee ÒeceeCeele Ieì Ie[tve ³esles.munotes.in

Page 124

1242) Jesleve HeeleUerle Ieì :
Jesleve HeeleUerle Ieì kesÀu³eeme SketÀCe JesleveeJej nesCeeje Ke®e& Ieìlees. HeefjCeecele: DeHesef#ele
veHe̳ee®³ee ojele Jee{ Ie[tve ³esles. veHe̳ee®³ee ojele Jee{ Ie[tve Deeu³eeme GÐeespekeÀ iegbleJeCetkeÀ
keÀjC³eeme Òesefjle nesleele. ³eeTueì HeefjefmLeleerceO³es iegbleJeC etkeÀ keÀceer nesles. cee$e Demes Demeues lejer
Jesleve keÀceer kesÀu³eeme ÞeefcekeÀeb®es GlHeVe Ieìles Je HeefjCeecele: l³eeb®eer KejsoerMekeÌleer keÀceer nesJetve
ceeieCeerle Jee{ nesles.
3) mejkeÀejer Ke®e& :
mejkeÀejves iegbleJeCegkeÀermeeþer kesÀue su³ee Ke®ee&ves iegbleJeCetkeÀer®eer HeeleUer Jee{les efMeJee³e
jespeieejelener Jee{ nesles. DeveskeÀ keÀu³eeCekeÀejer keÀe³ee&meeþer mejkeÀej iegbleJeCetkeÀ keÀjerle Demeles.
OejCeeb®eer GYeejCeer, jmles yeebOeCeer, ie=nefvecee&Ce, PeesHe[HeÆer efveceg&ue ve F. meeþer Keepeieer iegbleJeCetkeÀoej
le³eej vemeleele. mejkeÀejves DeMee keÀeceemeeþer iegbleJeCetkeÀ kesÀu³eeves DeLe&J³eJemLesJej l³ee®ee mekeÀejelcekeÀ
HeefjCeece neslees.
4) J³eepeoj :
J³eepeoj ne iegbleJeCetkeÀerJej HeefjCeece keÀjCeeje Del³ebl e cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. keÀceer
J³eepeoj Keepeieer iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeC³eeme ceole keÀjlees. keÀceer J³eepeojeves keÀpe& GHeueyOe Peeu³eeme
iegbleJeCetkeÀ Jee{t MekeÀles. ³eeTueì HeefjefmLeleerceO³es iegbleJeCetkeÀ Ieìles.
5)leb$e%eeve Je MeesOe :
leb$e%eeveele Peeuesueer Jee{ Je ueeieuesues veJeerve MeesOe ³eeb®ee iegbleJeCetkeÀerJej mekeÀejelcekeÀ
HeefjCeece Ie[tve ³eslees. leb$e%eeveeleerue yeoue ne vesnceer veJ³ee Je Jee{erJe iegbleJeCetkeÀerme Òeeslmeenerle keÀjlees.
pej leb$e%eeveeleerue ye oueecegUs Yeeb[Jeue GlHeeove iegCeesÊej Jee{le Demesue ,lej efveefM®eleHeCes iegbleJeCetkeÀ
Jee{erme ÒesjCee efceUles.
6) yeepeej j®evee :
mHeOee&lcekeÀ yeepeej j®evee iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme Òeeslmeenve osles. mHeOee&lcekeÀ yeepeej ³eb$eCee
Demesue l ej l³ee efþkeÀeCeer DeeefLe&keÀ Jee{ peueo ieleerves nesles Je iegbleJeCetkeÀer®ee oj ner Demelees. ³eeTueì
yeepeejeceO³es cekeÌlesoejer Demeu³eeme iegbleJeCetkeÀ Ieìles. [escej®³ee celes, cekeÌlesoejer ner iegbleJeCetkeÀ Ke®e& Je
DeeefLe&keÀ Jee{ oesnesb® ³ee ¢<ìerves neveerkeÀejkeÀ þjles.
7) efkebÀcele OeesjCe :
efkebÀceleerle pej melele peemle ®e{ -Gleej nesle Demeleerue lej l³ee®ee efJeHejerle HeefjCeece
Keepeieer iegbleJeCetkeÀerJej nesleevee efometve ³eslees. efkebÀcele HeeleUer keÀener ÒeceeCeele ef mLej Demesue l³ee®ee
mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Keepeieer iegbleJeCetkeÀerJej neslees.
8) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee :
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee DeefOekeÀ Demeu³eeme iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Ie[tve ³esles.
³eeTueì Yeeb[Jeuee®e er meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer Demeu³eeme veHe̳ee®³ee ojele Ieì nesC³ee®eer Meke̳elee
Demeu³eecegUs iegbleJeCetkeÀerle Ieì nesles.munotes.in

Page 125

1259) ceeieCeer :
GlHeeefole Jemlet JemesJeebvee yeepeejHesþsle ceeieCeer Demeu³eeme veHe̳ee®³ee ÒesjCesves iegbleJe CetkeÀerle
Jee{ Ie[tve ³esles. ³eeTueì HeefjefmLeleerceO³es iegbleJeCetkeÀ Ieìles. keÀejCe GlHeeefole Jemlet JemesJeebvee
ceeieCeer vemesue lej DeefleGlHeeovee®eer efmLeleer efvecee&Ce nesTve ceesþîee ÒeceeCeeJej vegkeÀmeeve nesC³ee®eer
Meke̳elee Demeles .
8.7 He³ee&Hle / cenÊece Yeeb[Jeueer meeþe (OPTIMAL CAPITAL
STOCK)
Yeeb[Jeuee®ee mebyebOe JeemleefJekeÀ mebHeÊeerMeer Demetve l³eele keÀejKeeves, GHekeÀjCes, efveefce&le lemes®e
DeOe&efveefce&le Jemlet JemesJee F. ®ee meceeJesMe neslees. veJeerve Je mlet JemesJeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eemeeþer
Yeeb[Jeuee®ee JeeHej neslees. SKeeÐee DeLe&J³eJemLesle GHeueyOe Demeuesueer SketÀCe Yeeb[Jeuee®eer cee$ee cnCepes
Yeeb[Jeueer meeþe nes³e. DeLe&J³eJemLesleerue Òel³e#eeleerue Yeeb[Jeueer mee þeJe DeHesef#ele Yeeb[Jeueer meeþe
p³ee efþkeÀeCeer meceeve Demelees ,l³ee HeeleUerme He³ee&Hle / cenÊece Yeeb[Jeueer meeþe Demes cnCeleele.
DeLe&J³eJemLesleerue Yeeb[Jeuee®ee He³ee&Hle meeþe mecepegve IesC³eemeeþer DeeHeCeeme Yeeb[Jeuee®³ee
meerceeble keÀe³e&#eceles®e e DeY³eeme keÀjeJee ueeiesue.
veJ³ee Yeeb[Jeueer ceeueceÊesHeemetve efceUCeeje DeHesef#ele veHe̳ee®ee oj cnCepes Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble keÀe³e&#ecelee nes³e. DeLee&le GlHeeove Ke®ee&Hes#ee peemle efceUCeeje ueeYee®ee oj cnCepes
Yeeb[Jeuee®eer meerce eble keÀe³e&#ecelee nes³e. kesÀvme®³ee celes, Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee oesve
IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.
De) Yeeb[Jeueer SsJepeeHeemetve efceUCeejs mebYeeJ³e GlHeVe
ye) Yeeb[Jeueer SsJepee®eer HegjJeþe efkebÀcele
= Yee[ b Jeueer SJ s epeeHeemev t e ec f eUCeejs meY b eeJ³e GlHeVeYeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#eceleeYee[ b Jeueer SJ s epee®eer Hej g Jeþe ek f ebÀc ele
mecepee, Yeeb[Jeueer SsJepeeHeemetve efceUCeejs mebYeeJ³e GlHeVe 10,000 ©. Demetve
Yeeb[Jeuee®eer HegjJeþe efkebÀcele 1,00,000 © Deens. ³eeJe©ve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee
Heg{erueÒeceeCes keÀe{lee ³esF&ue.
==% 
10,000Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e# & ecelee 1001,00,00010Jejerue GoenjCeeJe©ve Demes mecepeles keÀer, 1,00,000 ©. ®³ee Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀerJej
10… Jeeef

Page 126

126meeOeejCele: Yeeb[Jeuee®ee DeHesef#ele HejleeJee iegbleJeCetkeÀerJej HeefjCeece keÀjlees. DeLe&J³eJemLesle
peesHe³ e¥le Yeeb[Jeueer meeþe He³ee&Hle nesle veener leesHe³e¥le iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles. Keeueerue Deeke=Àleer®³ee
mene³³eeves ns DeeHeCeeme DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 8.6
GÐeesieele efmLej GlHeeove Ke®ee&®ee efve³ece Òel³e ³eeme ³eslees,ns ie=efnle Oe©ve Deeke=Àleer®es
mHe<ìerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes oslee ³esF&ue. Deeke=ÀleerceO³es Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#eceles®ee Je¬eÀ
(MEC) ne efJeefJeOe J³eepeojebvee Yee b[Jeuee®ee meeþe efkeÀleer Deens, ns oMe&efJelees. Deeke= Àleer CceO³es
ON³ee mLetue iegbleJeCetkeÀerme Yeeb[Jeueer Jemletb®³ee GÐeesiee®ee HetCe& ueJeef®ekeÀ HegjJeþe Je¬eÀ (SS)
oMe&efJeuee Deens. efmLej Ke®e& efve³eceevegmeej ON³ee mLetue iegbleJeCet keÀerceOetve ORner Hegve&YejCe
iegbleJeCetkeÀ Demetve leer efmLej Deens ,Demes ie=efnle Oejues Deens. l³eecegUs efveJJeU iegbleJeCetkeÀ oj RN
FlekeÀe Deens. Deeke=Àleer BceO³es yeepeejeleerue J³eepeojeMeer mebyebefOele DemeCeeje iegbleJeCetkeÀ oj
oMe&efJeCeeje iegbleJeCetkeÀer®ee efmeceeble keÀe³e&#ecelee oj MEIoMe&efJeuee Deens.
Deeke=Àleer ceO³es efyebot®³ee efþkeÀeCeer J³eepeoj Je Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ³eeb®³eele
meblegueve meeOeues Demetve ³ee meceleesue efyebot®³ee efþkeÀeCeer OK 1FlekeÀe He³ee&Hle Yeeb[Jeueer meeþe efveefM®ele
Peeuee D eens. mecepee pej J³eepeoj OR 1Je©ve OR 3FlekeÀe keÀceer Peeuee, lej MEC Je¬eÀeJejerue
Cefyebot®³ee efþkeÀeCeer meceleesue meeOeuee peeF&ue. ³ee efþkeÀeCeer He³ee&Hle Yeeb[Jeueer meeþe OK 3FlekeÀemunotes.in

Page 127

127efveefM®ele nesF&ue. Deeke=Àleer AceO³es oMe&efJeu³eeÒec eeCes efyebot CpeJeU J³eepeoj OR 3efveefM®ele neslees Je
OK 3ne Yeeb[Jeueer meeþe efveefM®ele neslees. OK 3ne Yeeb[Jeueer meeþe Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble
keÀe³e&#ecelesFlekeÀe Deens. ³ee efmLeeflele Òel³e#e Je DeHesef#ele Yeeb[Jeueer meeþe meceeve neslees .³ e s L e s
DeLe&J³eJemLee He³ee&Hle Yeeb[Jeueer meeþe ieeþles.
pej Yeeb[Jeueer Jemletb®³ee GÐeesieele Jee{l³ee GlHeeove Ke®ee&®ee efve³ece Òel³e³eeme ³esle Demesue
lej HegjJeþe Je¬eÀ ne ®e{le peeCeeje Je iegbleJeCetkeÀer®³ee meerceeble keÀe³e&#eceles®ee J e¬eÀ (MEI) Keeueer
Glejle peeCeeje Demee le³eej neslees. DeMee JesUer Òel³e#eeleerue Yeeb[Jeueer meeþe Je DeHesef#ele Yeeb[Jeueer
meeþe ³eeb®ee meceleesue Ie[Jetve DeeCele Demeleevee efveJJeU iegbleJeCetkeÀer®eer HeefjefmLeleer keÀMeer Demeles ns
Keeueerue Deeke=ÀleerJe©ve DeefOekeÀ ®eebieues mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 8.7
Jejerue Deeke=Àleer AceO³es Yeeb[Jeueer Jemletb®³ee GÐeesieele Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Je
J³eepeoj OR³eeb®es meblegueve Ie[tve ³esJetve A³ee mebleg ueve efyebot®eer efveefM®eleer nesles. ³ee efmLeleerle OK 1
FlekeÀe He³ee&Hle Yeeb[Jeueer meeþe Deens. ³ee efþkeÀeCeer efveJJeU iegbleJeCetkeÀ Metv³e Demeles. keÀejCe
DeLe&J³eJemLesleerue Òel³e#eeleerue Yeeb[Jeueer meeþe Je DeHesef#ele Yeeb[Jeueer meeþe mec eeve Demelees.munotes.in

Page 128

128Deeke=Àleer BceOeerue iegbleJeCetkeÀer®³ee meerceeble keÀe³e&#eceles®ee Je¬eÀ (MEI 1)Jejerue Zefyebotves
oMe&efJeuee Deens. pej J³eepeoj OR 3FlekeÀe keÀceer Peeuee lej DeHesef#ele Yeeb[Jeueer meeþe OK 4FlekeÀe
nesF&ue Je OK 1ne Òel³e#ee leerue Yeeb[Jeueer meeþe yevesue. Òel³e#eeleerue Yeeb[Jeueer meeþe Je DeHesef#ele
Yeeb[Jeueer meeþe ³eele K1K4FlekeÀer leHeÀeJele jenerue. pej ³ee oesve Yeeb[Jeueer meeþîeele meceleesue
Ie[Jetve DeeCee³e®ee Demesue lej efveJJeU iegbleJeCetkeÀerle Jee{ ke ÀjeJe³eeme nJeer. veefJeve iegbleJeCetkeÀerleerue oj
ne iegbleJeCetkeÀer®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Je Ieìuesuee J³eepeoj OR 3³eeb®³eeleerue Òel³eskeÀ keÀeueKeb[eleerue
meceevelescegUs efveefM®ele neslees Je HeefjCeeceer Yeeb[Jeueer meeþîeele Jee{ nesle s. Òel³e#eeleerue Yeeb[Jeueer
meeþîeekeÀ[tve DeHesef#ele Yeeb[Jeueer meeþîeekeÀ[s nesCeejer Jee{ ner efveJJeU iegbleJeCetkeÀ ojeJej HeefjCeece
keÀjles.
8.8 DeHeefjJele&efve³elee DeeefCe iegbleJeCetkeÀ (IRREVERSIBILITY AND
INVESTMENT)
DeHeefjJele&efve³e lee DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ner meceûeue#eer DeLe&Meem$eeceOeerue DeeOegefvekeÀ mebkeÀuHevee
Deens. iegbleJeCetkeÀer®ee He³ee&³eer efme×eble cnCepes DeHeefjJele&veer³e iegbleJeCetkeÀer®ee efme×eble nes³e.
DeHeefjJele&efve³eles®eer mebkeÀuHevee ³ee cenÊJeHet Ce& JemletefmLeleer®ee meboYe& osles keÀer, yeN³ee®e kebÀHev³ee Yeeb[Jeue
mìe@keÀ efJe¬eÀer keÀjC³eeme me#ece vemeleele. pesJne GÐeesie Hes{er lemes®e GÐeesie mecetn ³eeb®³ee jeKeerJe
Yeeb[Jeueer meeþîee®eer efkebÀcele Metv³eeFlekeÀer nesles lesJne GÐeesie Hes{er Je GÐeesie mebmLee ³eebvee HetCe&
DeHeefjJele&efve³eles®ee meecevee keÀjeJee ueeielees. DeHeefjJele&efve³elescegUs iegbleJeCetkeÀ kesÀuesu³ee Yeeb[Jeuee®es cetu³e
HetCe&HeCes ÒeeHle nesle veener. HeefjCeecele: iegbleJeCetkeÀerJej vekeÀjelcekeÀ Heef jCeece neslees.
8.9 meejebMe (SUMMARY)
Òemlegle ÒekeÀjCeele kesÀuesu³ee meJe& efJeJes®eveeJe©ve Demes mecepeles keÀer, GHeYeeskeÌlee DeeefCe
GlHeeokeÀ ³eeb®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve GHeYeesie DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³ee mebkeÀuHevee DeefleMe³e cenÊJee®³ee
Deensle. GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJe©ve DeeHeCe SKeeÐee osMee®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer mecepeles. keÀejCe Òeiele
osMeeleerue ueeskeÀeb®ee GHeYeesie Ke®e& ne ieefjye osMeeb®³ee leguevesle peemle Demeu³ee®es efometve ³esles. efMeJee³e
iegbleJeCetkeÀ ne osKeerue D eefOekeÀ efJekeÀeme oMe&efJeCeeje Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. iegbleJeCetkeÀ DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeeme Òeeslmeeefnle keÀjles. osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eemeeþer osMeeceO³es He³ee&Hle
Yeeb[Jeueer meeþîee®eer iejpe Demeles. ³ee®esner efJeJes®eve DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeele kesÀues. Lees[ke̳eele GHeYeesie,
iegbleJeCetkeÀ, He³ee&Hle Yeeb[Jeueer meeþe ³eebmeejK³ee Del³eble cenÊJee®³ee IeìkeÀeb®ee mekeÀejelcekeÀ DeeefCe
vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece osMee®³ee DeLe&keÀejCeeJej neslees ns ³eeJe©ve mecepetve ³esles.
8.10 MeyokeÀesMe (SOME CONCEPTS)
Consumption (GHeYeesie) : efìkeÀeT Je veeMeJeble JemletmesJeebJej kesÀuesu³ee Ke®ee&me GHeYeesie
Demes cnCeleele.
Consumption Function :(GHeYeesie HeÀueve) GHeYeesie Je GlHeVe ³eeb®³eeleerue keÀe³ee&l cekeÀ
mebyebOeeme GHeYeesie HeÀueve Demes cnCeleele.munotes.in

Page 129

129Investment (iegbleJeCetkeÀ) :meO³ee DeefmlelJeele DemeCeeN³ee Jemletb®³ee meeþîeeleerue Jee{ cnCepes
iegbleJeCetkeÀ.
Optimal Capital Stock (He³ee&Hle Yeeb[Jeueer meeþe) :Òel³es#eeleerue Yeeb[Jeueer mee þe Je
DeHesef#ele Yeeb[Jeueer meeþe p³ee efþkeÀeCeer meceeve nesleele ,l³ee HeeleUerme He³ee&Hle Yeeb[Jeueer meeþe
Demes cnCeleele.
8.11 mJeeO³ee³e / ÒeMve (QUESTIONS)
GHeYeesie mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
GHeYeesie HeÀueve cnCepes keÀe³e? Deeke=Àefle®³e e mene³³eeves mHe<ì keÀje.
GHeYeesiee®eer menpe Òeef¬eÀ³ee mebkeÀuHevee meebiee.
GHeYeesieeleerue leelHegjles Je mLee³eer mJeªHeeleerue OeeskeÀ Deeke=Àefle®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀje.
iegbleJeCetkeÀer®ee DeLe& meebietve ÒekeÀej mHe<ì keÀje.
iegbleJeCe tkeÀer®es efveOee&jkeÀ IeìkeÀ meebiee.
He³ee&Hle / cenÊece Yeeb[Jeueer meeþe mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
DeHeefjJele&efve³elee DeeefCe ie gbleJeCetkeÀ ³eeJej efìHe efuene.
8.12meboYe& (REFERENCES)
Carlin, Wendy and David Soskice (2007), Macroeconomics, Oxford
University Press.
D’Souza, Errol, Macroeconomics (2012), Dorling Kindersley (India)
Pvt. Ltd.
Michl, Thomas (2009), Macroeconomic Theory, PHI Learning.
Ahuja H. L. (2016), Macroeconomics Theory and Policy, S. Chand &
Company Lts.
Richard T. Froyen ( 2015), Macroeconomics, Pearson.
munotes.in

Page 130

130IeìkeÀ -4
9
HewMee®eer ceeieCeer
IeìkeÀ j®evee :
9.0 GefÎ<ìs
9.1 ÒemleeJevee
9.2 HewMee®eer ceeieCeer
9.2.1 HewMee®³ee ceeieCeer efJe9.2.2 ®eueve mebK³eeceeve efme×eble
9.2.3 jesKe efMeuuekeÀ ¢ef<ìkeÀesve / keWÀefye´pe ®eueve mebK³eeceeve efme×eble
9.2.4 kesÀvme®ee jeskeÀ[ Hemebleer ¢ef<ìkeÀesCe
9.3 Hewmee
9.3.1 HewMee®eer keÀe³ex
9.4 jesKes
9.5 Keepeieer mebHeÊeer
9.6 efJeÊeer³e os³elee / Yee[s
9.7 ÒeYetlJe / efmeveesjspe
9.8 efmeveesjspe®eer cenÊece HeeleUer
9.9 meejebMe
9.10 MeyokeÀes9.11 mJeeO³ee³e / ÒeMve
9.12 meboYe&
9.0GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
HewMeeb®eer ceeieCeer mebkeÀuHevee mecepegve IesCes.
HewMee®³ee ceeieCeer efJeHewmee, jesKes, Keepeieer mebHeÊeer, efJeÊeer³e os³elee F. mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
efmeiveesjbpe mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.munotes.in

Page 131

1319.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
meceûeue#eer DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeeceO³es DeLe&J³eJemLesceOeerue ceewêer keÀ mebleguevee®eer efmLeleer
mecepetve IesC³eemeeþer HewMee®³ee ceeieCeer®ee DeY³eeme keÀjCes Del³eble cenÊJee®es ceeveues peeles.
meveeleveHebefLe³e lemes®e veJemeveeleveHeb efLe³e DeeefCe DeeOetefvekeÀ DeLe&Meem$e%e ³eeb®³eeceO³es HewMee®³ee
mebkeÀuHeves efJeþjlees. keÀejCe DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle GHeYeeskeÌlee, GlHeeokeÀ, Debleie&le Je Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej
lemes®e Meemeve ³eeb®³ee SkebÀ ojerle GHeYeesie, GlHeeove, efve³eespeve DeMee keÀe³ee&meeþer Hewmee Del³eble
cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleevee efometve ³eslees. Hewmee Deepe kesÀJeU efJeefvece³ee®es ceeO³ece ³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve
veJns,lej l³ee®³ee yengDee³eeceer keÀe³ee&meeþer ef Je®eejele I³eeJee ueeielees. Òemletle ÒekeÀjCeele HewMee®eer
mebkeÀuHevee, HewMee®eer ceeieCeer DeeefCe HewMee®³ee ceeieCeer meboYee&leerue efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveeb®ee DeY³eeme
keÀjC³eele Deeuesuee Deens. l³ee®eyejesyej jesKes, Keepeieer mebHeÊeer, efJeÊe er³e os³elee DeMee mebkeÀuHeveeb®ee
osKeerue DeY³eeme keÀjC³eele Deeuee Deens.
9.2HewMee®eer ceeieCeer (DEMAND FOR MONEY)
efJeefJeOe DeLe&Meem$e%eebceeHe&Àle HewMee®³ee ceeieCeer®es JesieJesieUs efJeJes®eve kesÀues Deens. Kejblej Hewmee
ns efJeefvece ³ee®es meeOeve cnCetve JeeHejues peeles. HewMee®³ee meene³³eeves Òel³e#eHeCes keÀesCel³ee®e iejpes®eer
Hetle&lee kesÀueer peele veener. DeeHeCe owvebefove peerJeveele Jemlet mesJeeb®eer ceeieCeer keÀjlees keÀejCe l³eeceO³es
DeeHeu³ee iejpee HetCe& keÀjC³ee ®eer #ecelee Demeles. cee$e HewMeeceO³es DeMeer #ecelee vemeles. DeLe&J³eJemLesleerue
ceewêerkeÀ mebleguevee®eer efmLeleer mecepetve IesC³eemeeþer cegês®³ee / HewMee®³ee ceeieCeer®ee DeY³eeme keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. HewMee®³ee ceeieCeer®ee DeY³eeme ke Àjleevee DeveskeÀ mecem³ee ³esleele. l³eeceO³es Hewmee ns
SkeÀ efJeefvece³ee®es ceeO³ece cnCetve HewMeeuee DemeCeejer ceeieCeer Je Hewmee ns SkeÀ ceewêerkeÀ GlHeVee®es meeOeve
cnCetve HewMeeuee DemeCeejer ceeieCeer ³eeb®ee meceeJesMe neslees. HewMee®³ee ce eieCeer meboYee&le efJeefJeOe
DeLe&Meem$e%eebveer JesieJesieUîee ¢ef<ìkeÀesveeletve DeY³eeme kesÀuee Deens. Keeueerue lekeÌl³ee®³ee mene³³eeves
DeeHeCeeme ns oMe&efJelee ³esF&ue. munotes.in

Page 132

132lekeÌlee ¬eÀ. 9.1
9.2.1 HewMee®³ee ceeieCeerefJeDemand for Money) :
HewMee®³ee ceeieCeer meboYee&le pes.yeer.mes, pes.Sme. efceue, Dee³e&efJe&ve efHeÀMej F. meejK³ee
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eebveer DeeHeues efJe®eej ceeb[ues Deensle. l³eeb®³ee celes ,HewMeeuee mJeleb$e ceeieCeer
vemetve Jemlet -mesJee efJekeÀle IesC³eemeeþer efJeefvece³ee®es ceeO³ece cnCetve HewMeeuee ceeieCeer Demeles. l³eecegUs
Jemlet JemesJeeb®³ee ceeieCeerHes#ee HewMeeuee DemeCeejer ceeieCeer efYeVe mJeªHee®eer Demeles. keÀejCe JemletHe emetve
DeeHeCeeme mejU mJeªHeele GHe³eesefielee efceUles cee$e HewMeeHeemetve DeeHeCeeme mejU GHe³eesefielee ve
efceUlee HewMee®³ee meene³³eeves p³ee Jemlet JemesJeeb®eer Kejsoer kesÀueer peeles l³eeHeemetve DeeHeCeeme GHe³eesefielee
efceUles. meveeleveJe eÐeeb®³ee celes, HewMee®eer ceeieCeer ner ÒeJeeme keÀjerle Demeleevee ÒeJeeMeebveer kesÀuesu³ee
yeme®³ee eflekeÀerìeÒeceeCes Deens. p³eeJesUer ÒeJeeMeer DeHesef#ele efþkeÀeCeer Heesn®eu³eeveblej l³ee efleefkeÀìe®eer
efkebÀcele Metv³e Demeles, HewMee®esner lemes®e Deens, pej Jemlet -mesJeeb®eer HewMee®³ee ceeO³eceeletve Kejsoer -efJe¬eÀer
DeLee&le efJeefvece³e keÀjlee Deeuee veener ,lej HewMee®eer efkebÀcelener Metv³e Demeles.
Lees[ke̳eele, efJeefvece³e J³eJenejele megueYelee DeeCeC³ee®es keÀe³e& HewMee®³e e ceeO³eceeletve keÀjlee
³esles. Jemlet JemesJeeb®eer ceeieCeer ner®e KeN³ee DeLee&ves HewMee®e er ceeieCeer Demeles. meveeleve JeeÐeeb®³ee celes,
J³eepeojele nesCeejs ®e{ -Gleej ns cegês®³ee HegjJeþîeeleerue ®e{ -GleejeJej DeJeuebyetve vemeleele. keÀejCe
cegêe ner kesÀJeU ceO³emLeeb®eer YetefcekeÀe Heej Hee[erle Demeles. l³eecegUs JesieJesieUîee Jemletb®³ee efkebÀceleerJej
meg×e cegês®³ee HegjJeþîeeleerue ®e{ -Gleeje®ee HeefjCeece nesle veener. meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes
Jemletefve<þ IeìkeÀebJej cegês®eer ceeieCeer DeJeuebyetve Demeles. J³eeqkeÌleefve<þ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece cegês®³ee
ceeieCeerJej nesle veener. meveeleveJeeÐeebveer cegês®³ee ceeieCeer®ee efJe®eej J³eeqkeÌleiele mJeªHeele ve keÀjlee
Jemletefve<þ mJeªHeele kesÀuee cnCepes®e kesÀJe U mebHetCe& meceepee®³ee cegês®³ee ceeieCeer®ee efJe®eej kesÀu³eecegUs
meveeleveJeeÐeebveer ceeb[uesueer cegês®³ee ceeieCeer®eer mebkeÀuHevee SkeÀebieer þjles.munotes.in

Page 133

1339.2.2 ®eueve mebK³eeceeve efme×eble (The Quantity Theory of Money) :
Dee³e&efJe&ve efHeÀMej ³ eeDecesefjkeÀve DeLe&Meem$e%eeves l³eeb®³ee `cegês®eer KejsoerMekeÌleer (The
Purchasing Power of Money) '³ee 1911 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee HegmlekeÀe ceO³es cegês®³ee
ceeieCeer meboYee&le ®eueve mebK³eeceeve efme×eble ceeb[uee. ³ee efme×ebleevegmeej osMeeleerue Jemlet JemesJeeb®eer
efkeÀbcele HeeleUer ner HewMee®³ee HegjJeþîeeJej DeJeuebyetve Demeles. DeLee&le cegês®es cetu³e ns cegês®³ee
HegjJeþîeeJej DeJeuebyetve Demeles. HewMee®es cetu³e ns HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueles.
cnCepes®e HewMee®ee HegjJeþe ogHHeì Peeu³eeme HewMee®es cetu³e efvecceHeì nesles ,lej HewMee®ee HegjJeþe efveceHeì
Peeu³eeme HewMee®es cegu³e ogHHeì nesles.
efHeÀMej®es J³eJenej ¢ef<ìkeÀesveemeboYee&le DeeHeues efJeefvece³e meceerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes ce eb[ues.MV PTmeceerkeÀjCeele,M®eueveeleerue SketÀCe cegêeVcegês®ee Ye´ceCeJesie (cegês®ee Ye´ceCeJesie cnCepes efJeefMe<ì keÀeUele ®eueve efkeÀleer ueeskeÀeb®³ee
neleeletve efHeÀjle j enles l³ee®es ÒeceeCe)PmeeJe&peefvekeÀ efkebÀceleHeeleUerTSketÀCe J³eJenejeb®eer mebK³eeMVodJeejs osMeeleerue cegês®ee SketÀCe HegjJeþe efceUlees. lemes®e SketÀC e cegês®³ee Ye´ceCeJesiee®eer
keÀuHevee ³esles.PTodJeejs osMeele le³eej Peeuesu³ee Jemlet Je mesJeeb®es SkeÀe efJeefMe<ì keÀeUeleerue cegêsleerue
cetu³e oMe&efJeles. ³eeodJeejs osMeeleerue SketÀCe cegês®eer ceei eCeer oMe&efJeueer Deens. Dee³e efJe&ve efHeÀMej®³ee celes,
cegêsmeeþer Demeuesueer ceeieCeer ner ÒeecegK³eeves J³eJenej nsletmeeþer Demeles. l³eeb®³ee celes, HewMeeuee
mJele:meeþer mJeleb$e DeMeer ceeieCeer vemetve Jemlet Je mesJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer Demeles. l³eecegUs c egêsuee
DemeCeejer SketÀCe ceeieCeer ner SkeÀe efJeefMe<ì keÀeUeleerue Jemlet Je mesJeeb®³ee cetu³eeFlekeÀer Demeles.
Dee³e efJe&ve efHeÀMej ³eeb®³ee celes, osMeeleerue cegês®ee SketÀCe HegjJeþe ne SkeÀe efJeefMe<ì keÀeUeleerue
Jemlet Je mesJeeb®³ee cegê sleerue cetu³eeFlekeÀe®e Demelees. cnCetve,MV PTcnCepes®e cegês®ee HegjJeþe †
cegês®eer ceeieCeer nes³e.
efHeÀMej®es meceerkeÀjCe Heg{erue mJeªHeelener ceeb[lee ³esles,MVPT
DeLee&le osMeeleerue efkebÀce le HeeleUer ner osMeeleerue SketÀCe cegês®ee HegjJeþe Je SketÀCe J³eJenej
mebK³ee ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. efkebÀceleHeeleUer ner cegês®³ee HegjJeþîee®³ee mece ÒeceeCeele yeoueles lej
SketÀCe J³eJenej mebK³es®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueles.
yeBkeÀef veefce&le cegês®ee meceeJesMe keÀ©ve efHeÀMejves Heg{erueÒeceeCes meceerkeÀjCe ceeb[ues.munotes.in

Page 134

13411MV M VPT
meceerkeÀjCeele,
1MyeBkeÀefveefce&le cegêe
1VyeBkeÀefveefce&le cegês®ee Ye´ceCeJesi e
meceerkeÀjCeeÒeceeCes osMeeleerue efkebÀceleHeeleUer (P)nerM, V, M1DeeefCe V1³eeb®³ee mece
ÒeceeCeele yeoueles Je T®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueles.
efHeÀMej®³ee J³eJenej ¢ef<ìkeÀesvee®³ee ceoleerves DeLe&J³eJemLesleerue Jemlet Je mesJeeb®³ee
efkebÀceleerleerue yeoueeb®³ee keÀejCeebefJeJeeHej cegêeHeefjceeCe Je efkebÀceleer ³eeb®ee HejmHejmebyebOe oeKeefJeC³eemeeþer kesÀuee Deens. efHeÀMej®³ee J³eJenej
¢ef<ìkeÀesveeJej DeveskeÀ Dee#esHe Iesleuesues Demeues lejer p³ee keÀeUele efHeÀMejves DeeHeues efJe®eej ceeb[ues l³ee
keÀeUele l³eeves DeLe&Meem$eele ceesuee®eer Yej Ieeleueer Deens Demes cnCeeJes ueeiesue.
9.2.3 jesKe efMeuuekeÀ ¢ef<ìkeÀesve / keWÀefye´pe ®eueve mebK³ eeceeve efme×eble (Cash Balance
Approach / Cambridge Quantity Theory) :
jesKe efMeuuekeÀ ¢ef<ìkeÀesCeeuee®e keWÀefye´pe ®eueve mebK³eeceeve efme×eble Demes cnìues peeles.
Dee³e&efJe&ve efHeÀMej®³ee ®eueve mebK³eeceeve efme×ebleeuee efJekeÀuHe cnCetve [e@. ceeMe&ue, efHeiet, je@yeì&meve
DeeefCe kesÀvme ³eebveer mJele:®eer DeMeer meceerkeÀjCes ceeb[ueer. efle®e meceerkeÀjCes jesKe efMeuuekeÀ ¢ef<ìkeÀesve
cnCetve DeesUKeueer peeleele. efHeÀMejves DeeHeu³ee ®eueve mebK³eeceeve efme×ebleele cegêe ns SkeÀ efJeef vece³ee®es
ceeO³ece Deens ,Demes cnìues Deens lej jesKe efMeuuekeÀ ¢ef<ìkeÀesveevetmeej cetu³e meb®e³ee®es meeOeve cnCetve
HewMee®ee efJe®eej keÀjlees. keWÀefye´pe efJe®eejJebleeb®³ee celes, cegês®es cetu³e ns cegês®³ee ceeieCeer Je cegês®³ee
HegjJeþîeeJej DeJeuebyetve Demeles. cegês®eer ceeieCeer Je cegês®ee HegjJeþe p³ee efþkeÀeCeer meceeve nesleele l³ee
efþkeÀeCeer cegês®es cetu³e efveefM®ele nesles. DeLee&le®e cegês®eer ceeieCeer Je cegês®ee HegjJeþe ³eebleerue yeoueebcegUs
cegês®³ee cetu³eele yeoue nes lees. Demes Demeues lejer keWÀefye´pe efJe®eejJebleeb®³ee celes, cegês®es cetu³e efveefM®ele
keÀjC³eeceO³es cegês®³ee HegjJeþîeeHes#ee cegês®eer ceeieCeer peemle cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles.
keWÀefye´pe efJe®eejJebleebveer cegês®³ee ceeieCeer®es cenÊJe efHeÀMej®³ee J³eJenej ¢ef<ìkeÀesveeHes#ee
JesieUîee He×leerves HeìJetve efouesues Deens. cegês®ee GHe³eesie cetu³e meb®e³eemeeþer neslees ³eeJej l³eebveer ue#e
keWÀefêle kesÀu³ee®es efometve ³esles. DeeHeu³ee GlHeVeeleerue keÀener Yeeie meceepeeleer ue ueeskeÀ DeHesef#ele lemes®e
DeveHesef#ele GÓJeCeeN³ee mecem³eebvee leeW[ osC³eemeeþer meb®e³e mJeªHeele peJeU yeeUieleele Demes keWÀefye´pe
efJe®eejJebleeb®es cele Deens. l³eeb®³ee celes, cegêe meb®e³e ne ÒeecegK³eeves ueeskeÀeb®³ee jeskeÀ[ HemebleerJej
DeJeuebyetve Demelees. keWÀefye´pe efJe®eejJebleeb®³ee celes, ueeskeÀeb®eer jeskeÀ[ Hemebleer pesJe{er peemle lesJe{er cegêsuee
DemeCeejer ceeieCeer peemle Demeles. ³eeTueì ueeskeÀeb®eer jeskeÀ[ Hemebleer pesJe{er keÀceer Demeles lesJe{îee
ÒeceeCeele cegê s®eer ceeieCeer keÀceer Demeles.
keWÀefye´pe efJe®eejJebleeb®³ee celes, cegês®eer ceeieCeer efoueer Demeleevee cegês®es cetu³e ns cegês®³ee
HegjJeþîee®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueles. lej efkebÀceleHeeleUer cegês®³ee HegjJeþîee®³ee mece ÒeceeCeele
yeouele s. ³eeGueì cegês®ee HegjJeþe efouee Demelee cegês®es cetu³e ns cegês®³ee ceeieCeer®³ee mece ÒeceeCeele lejmunotes.in

Page 135

135efkebÀcele HeeleUer ner cegês®³ee ceeieCeer®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueles. l³eeb®³ee celes, cegês®eer ceeieCeer
Jee{u³eeme Jemlet Je mesJeeb®eer cee ieCeer keÀceer nesles. keÀejCe cetu³e meb®e³eemeeþer cegês®eer ceeieCeer kesÀueer iesu³eeves
ueeskeÀeb®ee Ke®e& keÀceer neslees. l³eecegUs Jemlet JemesJeeb®³ee efkeÀcebleerle Ieì nesles. DeLee&le ueeskeÀeb®eer cegês®eer
ceeieCeer keÀceer Demeu³eeme Jemlet JemesJeeb®eer ceeieCeer Jee{tve Jemlet mesJeeb®³ee efkebÀceleerle Jee{ Ie[tve ³esles.
keWÀefye´pe efJe®eejJebleebveer cegês®eer ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeleerue menmebyebOe Keeueerue meceerkeÀjCeebveer
oMe&efJeuee Deens.
[e@. ceeMe&ue ³eeb®es meceerk eÀjCe :
[e@. ceeMe&ue ³eebveer Keeueerue meceerkeÀjCe ceeb[ues Deens.
M=K Y
meceerkeÀjCeele,
M=cegês®ee SketÀCe HegjJeþe
Y=JeemleJe GlHeVe
K=JeemleJe GlHeVee®ee Demee Yeeie keÀer pees jesKe efMeuuekeÀer®³ee mJeªHeele þsJeuee peelees.
cegês®es cetu³e efveOee&jerle keÀjCeejs meceerkeÀjCe [e@. ceeMe&ue ³eebveer Heg{erueÒeceeCes ceeb[uesKYPM
meceerkeÀjCeeleerue,
P=cegês®es cetu³e / cegês®eer KejsoerMekeÌleer
Jejerue meceerkeÀjCeeJe©ve Demes mecepeles keÀer, cegês® es cetu³e ns cegês®³ee ceeieCeer®³ee mece
ÒeceeCeele ,lej cegês®³ee HegjJeþîee®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueles.
efHeiet®es meceerkeÀjCe :
HewMee®³ee ceeieCeer mebyebOeer efHeiet ³eebveer Keeueerue meceerkeÀjCe ceeb[ues.KRPM
meceerkeÀjCeele,
P=cegês®es cetu³e / cegês®eer KejsoerMekeÌleer
R=JeemleJe je<ì^er³e GlHeVe
K= J³emle GlHeVee®ee Demee Yeeie keÀer pees ueeskeÀ jesKe efMeuuekeÀer®³ee mJeªHeele
mJele:peJeU yeeUieleele.
M=cegês®ee SketÀCe HegjJeþemunotes.in

Page 136

136Jejerue mecee rkeÀjCeele oMe&efJeu³eeÒeceeCes cegês®es cetu³e ns ceeieCeer®³ee (K)mece ÒeceeCeele lej
HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueles. ³ee®ee®e DeLe& efkebÀceleHeeleUer ner cegês®³ee ceeieCeer®³ee
(K)J³emle ÒeceeCeele, lej cegês®³ee HegjJeþîee®³ee (M)mece ÒeceeCeele yeoueles.
efHeiet®³ee celes, HewMee®³ee cetu³eele nesCeeje yeoue ne ÒeecegK³eeves HewMee®³ee ceeieCeerleerue
yeoueecegUs efometve ³eslees. Keeueerue Deeke=Àleer®³ee me ene³³eeves ns DeeHeCeeme DeefOekeÀ ®eebieues mHe<ì keÀjlee
³esF&u e.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 9.1
Jejerue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej cegês®eer ceeieC eer Je HegjJeþe oMe&efJeuee Deens, lej OY
De#eeJej cegês®es cetu³e oMe&efJeues Deens. D, D 1,D2³ee Je¬eÀeÜejs cegês®eer ceeieCeer oMe&efJeueer Deens. SSne
cegês®ee HegjJeþe J e¬eÀ Deens. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes meg©Jeeleeruee cegês®eer ceeieCeer DDDemeleevee
cegês®es cetu³e OPSJe{s Deens. keÀejCe AefyebotpeJeU cegês®eer ceeieCeer ner cegês®³ee HegjJeþîeeSJe{er Deens.
cegês®³ee ceeieCeerle DDJe©ve D1D1SJe{er Jee{ Peeueer Demelee cegês®es cetu³e OPJe©ve OP1SJe{s
Jee{les ³eeTueì cegês®eer ceeieCeer DDJe©ve D2D2SJe{er keÀceer Peeueer Demelee cegês®es cetu³e OPJe©ve
OP2SJe{s keÀceer nesles. ³eeJe©ve Demes mecepeles keÀer, cegês®es cetu³e ns cegês®³ee ceeieCeer®³ ee mece ÒeceeCeele
yeoueles.
je@yeì&meve®es meceerkeÀjCe :
je@yeì&meve ³eebveer HewMee®³ee ceeieCeer meboYee&le Heg{erue meceerkeÀjCe efoues Deens.MPKT
meceerkeÀjCeele,PefkebÀceleHeeleUerMcegês®ee HegjJeþeTSkeÀe Je

Page 137

137je@yeì&meve ³eeb®³ee celes, efkebÀceleHeeleUer (P)ner cegês®³ee HegjJeþîee®³ee (M)mece ÒeceeCeele Je
cegês®³ee ceeieCeer®³ee (K)J³emle ÒeceeCeele yeoueles. je@yeì&meve Je efHeÀMej ³eeb®³ee meceerkeÀjCeele yeN³ee®e
ÒeceeCeele meec³e Deens. Demes Demeues lejer efHeÀMej®³ee meceerkeÀjCeele cegês®es keÀe³e& efJeefvece³ee®es meeOeve ³ee
¢ef<ìk eÀesveeletve cenÊJe efoues Deens, lej je@yeì&meve ³eeb®³ee meceerkeÀjCeele cegês®³ee cetu³e meb®e³ee®es meeOeve
³ee keÀe³ee&Jej Yej efoues Deens.
kesÀvme®es meceerkeÀjCe :
uee@[& kesÀvme ³eebveer l³eeb®³ee 1933 ceO³es efueefnuesu³ee ‘Tretise on Money’ ³ee ûebLeele
HewMee®³ee ceeieCeer meboYee&le Heg{erue meceerkeÀjCe ceeb[ues.
/NN PK PKJejerue meceerkeÀjCeele,N®eueveeleeru e cegês®ee HegjJeþePefkebÀceleHeeleUerKGHeYeesp³e Jemletb®eer DeMeer cee$ee keÀer p³eemeeþer ueeskeÀ jesKe efMeuuekeÀ yeeUieleele.
Jejerue meceerkeÀjCeeceO³es KefmLej Deens Demes ie=efnle Oejues De melee NceOeerue yeoue
efkebÀceleHeeleUerle mece ÒeceeCeele yeoue Ie[Jetve DeeCeles. cnCepes®e cegês®ee HegjJeþe ogHHeì kesÀu³eeme Je K
efmLej Demeu³eeme efkebÀceleHeeleUer osKeerue ogHHeì nesles.
Demes Demeues lej keWÀefye´pe efJe®eejJebleeb®³ee meceer keÀjCeebJej Heg{erue ìerkeÀe DeLeJee Dee#esHe Iesleues
peeleele.
1.keWÀefye´pe meceerkeÀjCeele cegês®³ee ceeieCeeryeeyele®³ee meÆsyeepeer®³ee nslet®ee efJe®eej kesÀuesuee veener.
2.keWÀefye´pe efJe®eejJebleebveer jeskeÀ[ efMeuuekeÀer®³ee ÒeceeCeeJej nesCeej e efkebÀceleHeeleUer®ee HeefjCeece
ogue&ef#ele kesÀuee Deens.
3.efHeÀMej®³ee meceerkeÀjCeeÒeceeCes®e keWÀefye´pe meceerkeÀjCeeceO³esner JeemleJe GlHeVe ceespeC³ee®eer mecem³ee
efvecee&Ce nesles.
4.J³eepeoj ne efkebÀcele HeeleUerJej HeefjCeece keÀjCeeje cenÊJ ee®ee IeìkeÀ Deens HeCe keWÀefye´pe
meceerkeÀjCeele J³eepeoje®ee efJe®eej keÀjC³eele Deeuesuee veener.
5.keWÀefye´pe meceerkeÀjCeele je<ì^er³e GlHeVeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀebkeÀ[s ogue&#e kesÀues Deens.
6.keWÀefye´pe efJe®eejJebleebveer ye®ele Je iegbleJeCetkeÀer®ee efkebÀceleHeeleUerJej nesCeeN³ee HeefjCeeceekeÀ[s ogue&#e
kesÀues Deens.
9.2.4 kesÀvme®ee jeskeÀ[ Hemebleer ¢ef<ìkeÀesve (Keyne’s Liquidity Preference
Approach) :
DeeOegefvekeÀ DeLe&Meem$e%eeHewkeÀer SkeÀ ÒecegKe DeLe&lep%e cnCetve u ee@[& kesÀvme ³eeb®³eekeÀ[s Heeefnues
peeles. 1933 ceO³es l³eebveer efueefnuesu³ee ‘Tretise on Money’ ³ee ûebLeele HewMee®³ee ceeieCeer mebyebOeer
keWÀefye´pe meceerkeÀjCe efoues nesles. Heg{s l³eebveer 1936 ceO³es efueefnuesu³ee l³eeb®³ee ‘The Generalmunotes.in

Page 138

138Theory of Employment, Interest and Money’ ³ee ûebLeele HewMee®³ee ceeieCeermebyebOeer
J³eeHekeÀ mJeªHeele ®e®ee& kesÀueer Deens. l³eeb®³ee ³ee ûebLeele l³eebveer cegêsuee DemeCeejer ceeieCeer ner jeskeÀ[
mJeªHeele cegêe peJeU yeeUieC³eemeeþer®eer ceeieCeer De meles,Demes vecego kesÀues Deens. DeLee&le cegêsuee
Demeuesueer ceeieCeer cnCepes jesKeleskeÀjerlee Demeuesueer ceeieCeer Demes l³eebveer cnìues. ³eeuee®e l³eebveer
jesKelee Hemebleer Demes cnìues. uee@[& kesÀvme ³eeb®³ee celes, Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Hewme e DeeHeu³eepeJeU jesKe
mJeªHeele yeeUie C³ee®ee Òe³elve keÀjlees. kesÀvmeves cegêe peJeU yeeUieu³ee®es ÒecegKe leerve GÎsMe / nslet
meebefieleues Deensle.
1) J³eJenej nslet (Transaction Motive)
2) o#elee nslet (Precautionary Motive)
3) meÆsyeepeer®ee ns let(Speculative Motive)
1) J³eJenej nslet (Transaction Motive) :
jesKelee ÒeeOeev³ee®³ee leerve nsletHewkeÀer J³eJenej nslet ne Del³eble cenÊJee®ee nslet mecepeuee
peelees. owvebefove J³eJenejeceO³es J³eeqkeÌle DeeHeu³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer j esKe mJeªHeele Hewmee peJeU
þsJelees. iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer ueeskeÀ meeefnl³e efJekeÀle IesC³eemeeþer Hewmee jesKe mJeªHeele peJeU
yeeUieleele lej GlHeeokeÀebvee GlHeeove IeìkeÀeb®es ceesyeoues osC³eemeeþer jesKe mJeªHeele HewMee®eer iejpe
Demeles. cegês®es cetu³e ns DeuHekeÀeUele efmLej Demeu³eeves efMeJee³e cegêe peJeU yeeUieCes HeÀejMes Keef®e&keÀ
vemeu³eeves ueeskeÀ Hewmee peJeU yeeUieleele. yeN³ee®e JesUe Heieej mJeªHeele Hewmee efceUC³ee®ee keÀeueeJeOeer
ne SkeÀ ceefnvee, HebOejJe[e Demee Demel ees. cee$e J³eeqkeÌleuee owvebefove peerJeveele Jemlet JemesJeeb®eer Kejsoer
keÀjC³eemeeþer cegês®eer iejpe Demeles, lesJne DeMee owvebefove J³eJenejeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer J³eeqkeÌleuee
jesKe mJeªHeele Hewmee DeeHeu³eepeJeU yeeUieeJee ueeielees.
kesÀvme®³ee celes, GlHeVeele Jee{ Ie[tve Deeu³eeme owvebefove DeLeJee J³eJenej nsletmeeþer HewMee®eer
ceeieCeer Jee{les. Þeercebleeb®es GlHeVe ieefjyeeb®³ee leguevesves DeefOekeÀ Demeu³eecegUs Þeercebleeb®eer J³eJenej
nsletmeeþer Demeuesueer HewMee®eer ceeieCeer DeefOekeÀ Demeles. DeLee&le J³eJenej nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer
ceeieCeer ner GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demeles. met$eªHeeves J³eJenej nsletmeeþer Demeuesueer HewMee®eer ceeieCeer
Heg{erueÒeceeCes oMe&efJelee ³esles.1Mf y
³esLes,
1MJ³eJenej nsletmeeþer Demeuesueer cegês®eer ceeieCeerYGlHeVe HeeleUer
Jejerue efJeJes®eve Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves Heg{erueÒeceeCes DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 139

139Deeke=Àleer ¬eÀ. 9.2
Jejerue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej GlHeVe HeeleUer ,lej OYDe#eeJej J³eJenej nsletmeeþer
DemeCeejer cegês®eer ceeieCeer oMe&efJeueer Deens. Jejerue Deeke=ÀleerceO³es DDne GlHeVe HeeleUer Je J³eJenej
nsletmeeþer Demeuesueer cegês®eer c eeieCeer ³eeleerue mece mebyebOe oMe&efJeCeeje ceeieCeer Je¬eÀ Deens.
2) o#elee nslet (Precautionary Motive) :
DeefveefMlelesves Yejuesu³ee J³eeqkeÌle®³ee peerJeveele DeepeejHeCe, JeeOe&ke̳e, yesjespeieejer, me Ce-
meceejbYe ³eebmeeþer YeefJe<³eele Hew Mee®eer iejpe Demeles. lesJne DeMee J³eJenejebmeeþer J³eeqkeÌle keÀener Hewmee
peJeU yeeUielees. GlHeeokeÀeueener YeefJe<³eele GÓJeCeeN³ee mecem³eebvee leeW[ osC³eemeeþer o#elee cnCetve
keÀener DeeieeT jkeÌkeÀces®eer lejleto keÀ©ve þsJeeJeer ueeieles. o#el ee nsletmeeþer DemeCeeN³ee cegês®eer ceeieCeerner
GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demeles. J³eepeoje®ee ÒeYeeJe o#elee nsletmeeþer peJeU yeeUieCeeN³ee cegêsJej He[le
veener. lesJne met$eªHeeves o#elee nsletmeeþer peJeU yeeUieueer peeCeejer cegês®eer ceeieCeer Heg{ erueÒeceeCes ceeb[lee
³esF&ue.2Mf y
³esLes,
2Mo#elee nsletmeeþer DemeCeejer cegês®eer ceeieCeerYGlHeVe HeeleUer
DeLee&le Jejerue efJeJes®eveeJe©ve Demes mecepeles keÀer , J³eJenej nsletmeeþer Je o#elee nsletmeeþer
DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer ner GlHeVee®³ee HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles.12 1MM LefkebÀJee1LF Y
³esLes,
1LJ³eJenej Je o#elee ns letmeeþer Demeuesueer cegês®eer ceeieCeermunotes.in

Page 140

1403) meÆsyeepeer®ee nslet (Speculative Motive) :
cegês®³ee ceeieCeerJej ÒeYeeJe ìekeÀCeeje meJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes meÆsyeepeermeeþer efkebÀJee
HeefjkeÀuHevee nsletmeeþer DemeCeejer cegês®eer ceeieCeer nes³e. HeefjkeÀuHevee nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer
ner cegK³ele: J³eepeojeJej lemes®e efkebÀcele HeeleUerleerue yeoueebJej DeJeuebyetve Demeles. YeefJe<³eeleerue
J³eepeojeleerue ®e{Gleej pej DeefveefM®ele mJeªHee®es Demeleerue lej meÆsyeepee rmeeþer DemeCeejer cegês®eer
ceeieCeer peemle Demeles. ³eeTueì YeefJe<³eele J³eepeoj efmLej jenC³ee®eer Meke̳elee Demesue lej
meÆsyeepeermeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Del³eble keÀceer Demeles. Jemlet®³ee efkebÀceleer, meesv³ee®³ee
efkebÀceleer, M esDeme&®³ee efkebÀceleer lemes®e J³eepeojele nesCeejs yeoue F. mJeªHee®³ee yeoueeb®ee HeÀe³eoe IesJetve
DeeHeues GlHeVe Jee{ JeC³eemeeþer ueeskeÀ Hewmee DeeHeu³eepeJeU yeeUieleele. Jemletb®³ee efkebÀceleer keÀceer
Demeleevee meÆsyeepe Jemlet Kejsoer keÀjlee le Je Jemletb®³ee efkebÀceleer Jee{u³eeveblej l³ee®e JemletmesJee efJe¬eÀerme
keÀe{tve ueeYe keÀceefJeleele.
J³eepeoj ne meÆsyeepeermeeþer DemeCeeN³ee cegês®³ee ceeieCeerJej ÒeYeeJe ìekeÀCeeje Del³eble,
cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. J³eepeojeceO³es nesCeeN³e e yeoueebcegUs MesDeme&®es YeeJener yeouele Demeleele.
l³eecegUs YeefJe<³eele HeÀe³eoe keÀceefJeC³ee®³ee GÎsMeeves meÆsyeepeermeeþer Demeuesu³ee cegês®eer ceeieCeer kesÀueer
peeles. meÆsyeepeer nsletmeeþer Demeuesueer cegês®eer ceeieCeer met$eªHeeves Heg{e rueÒeceeCes oMe&efJelee ³esF&ue.2Lf r
meceerkeÀjCeele,
2LmeÆsyeepeermeeþer Demeuesueer cegês®eer ceeieCeerrJ³eepeoj
Jejerue efJeJes®eveeJe©ve ue#eele ³esles keÀer, meÆsyee peer nsletmeeþer Demeuesueer cegês®eer ceeieCeer ner
J³eepeojeJej DeJeuebyetve Demeles, meÆsyeepeermeeþer Demeuesueer cegês®eer ceeieCeer ner J³eepeoje®es Ieìles HeÀue
Demeles. Keeueerue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeeHeCeebme ns oMe&efJelee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 9.3
munotes.in

Page 141

141Jejerue Deeke=Àleerle OXDe#eeJej meÆsyeepeermeeþer Demeuesueer cegês®eer ceeieCeer oMe&efJeueer Deens ,
lej OYDe#eeJej J³eepeoj oMe&efJeuee Deens. J³eepeoj pemee Ieìle peelees lemee YeefJe<³eele J³eepeoj
Jee{sue ³ee Devegceeveevegmeej ueeskeÀ cegês®eer jesKe ceeieCeer Jee{efJeleele. ns Jejerue Deeke=ÀleerJe©ve efometve ³esles.
J³eepeo j pesJne Del³eble DeuHe Demelees, lesJne ueeskeÀeb®eer mJele:peJeU efve<¬eÀer³e mJeªHeele peemle erle
peemle jkeÌkeÀce þsJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer efometve ³esl es.
Jejerue Deeke=Àleer jesKelee Hemebleer Je¬eÀeJejerue HetCe& ueJeef®ekeÀ DemeCeeje CDne Yeeie Dece³ee&o
jesKelee Hemebleer oMe&efJelees. ³ee efþkeÀeCeer jesKeles®ee meeHeUe efvecee&Ce neslees.
kesÀvme ³eeb®³ee efme×ebleevegmeej cegês®eer SketÀCe ce eieCeer met$eªHeeves Heg{erueÒeceeCes oMe&efJelee ³esF&ue.12 dML Y L r
DeMeeÒekeÀejs kesÀvme®³ee celes, DeLe&J³eJemLesleerue cegês®eer SketÀCe ceeieCeer ner J³eJenej nslet Je
o#elee nsletmeeþer peer keÀerGlHeVe HeeleUerJej DeJeuebyetve D emeles ,lej meÆsyeepeermeeþer cegês®eer ceeieCeer peer
keÀer J³eepeojeJej DeJeuebyetve Demeles ³eeb®es SkeÀef$ekeÀjCe Deens.
9.3Hewmee (MONEY)
DeLe&J³eJemLee keÀesCel³eener mJeªHee®eer Demeueer lejer Hewmee ne l³eeceOeuee Del³eble cenÊJee®ee
IeìkeÀ ce eveuee peelees. meveeleveJeeÐeebveer Hewmee ne SkeÀ efJeefvece³ee®es ceeO³ece Deens ,Demes cnìues Deens.
l³eeb®³ee celes, HewMeeuee mJeleb$e ceeieCeer vemeles. Hewmee ne l³eeb®³ee celes, efve<¬eÀer³e IeìkeÀ Deens, Demes
Demeues lejer DeeOegefvekeÀ DeLe&Mee m$e%eeb®³ee celes, Hewmee ne me¬eÀer³e IeìkeÀ Deens. l³eeb®³ee celes, Deepe
Hewmee meJe&MekeÌleerceeve yeveuee Demetve l³ee®ee ÒeYeeJe meJe&$e efometve ³eslees. Deepe HewMeeefMeJee³e DeeefLe&keÀ
J³eJenej keÀjCes DeMeke̳e vemeues lejer keÀþerCe Peeues Deen s. Yeeb[JeueÒeOeeve DeLe&J³eJemLesle lej meJe&
J³eJenej HewMee®³ee YeesJeleer efHeÀjleevee DeeHeu³eeuee Dee{Uleele. Demes Demeues lejer Hewmee cnCepes vescekeÀe
keÀe³e ?³eeyeeyele DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eebceO³es celeYeso efometve ³esleele. HewMee®³ee ÒecegK e keÀener J³eeK³ee
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
Òee. Jee @keÀj :
Òee. Jee @keÀj ³eeb®³ee celes, ’HewMee®eer keÀe³e& keÀjCeejer Jemlet cnCepes Hewmee nes³e.“
[e@. DeuÖesÀ[ ceeMe&ue :
[e@. DeuÖesÀ[ ceeMe&ue ³eeb®³ee celes, ’Jemlet DeeefCe mesJeeb ®³ee Kejsoer®es lemes®e Ke®e&
YeeieefJeC³ee®es meeOeve cnCetve p³ee Jemlet efve:MebkeÀHeCes efkebÀJee efJeMesl³ee meJe& Jemletb®ee cegêsle meceeJesMe kesÀuee peelees.“
Òee. ¬eÀeTLej :
Òee. ¬eÀeTLej ³eeb®³ee cel es, ’peer Jemlet efJeefvece³e ceeO³ece cnCetve meeceev³ele: efmJekeÀejueer
peeles DeeefCe l³ee®eyejesyej peer cetu³eceeHeve DeeefCe cetu³emeb®e³e ³ee®esner keÀe³e& keÀjles, leer Jemlet cnCepes
Hewmee nes³e.“munotes.in

Page 142

1429.3.1 HewMee®eer keÀe³ex (Functions of Money) :
DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLee ner cegêeefOeef<ìle DeLe&J³eJemLee ceeveueer peeles. HewMee®³ee mene³³eeves
Deepe efJeefJeOe keÀe³ex Heej Hee[ueer peele Demeu³eeves HewMeeme Devev³emeeOeejCe Demes cenÊJe ÒeeHle Peeues
Deens. Hewmee DeLe&J³eJemLesle p³ee Jesi eJesieUîee YetefcekeÀe Heej Hee[lees l³eebvee®e HewMee®eer keÀe³ex Demes
cnCeleele. HewMee®eer keÀe³ex DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
De) HewMee®eer ÒeeLeefcekeÀ keÀe³ex (Primary Functions of Money )
ye) HewMee®eer og³³ece keÀe³ex (Secondary Functions of Money )
keÀ) HewMee®eer DeekeÀefmcekeÀ keÀe³ex (Contingent Functions of Money )
[) HewMee®eer ieefleceeve keÀe³ex (Dynamic Functions of Money )
De) HewMee®eer ÒeeLeefcekeÀ keÀe³ex (Primary Functions of Money) :
J³eeHeeje®³ee ÒeeLeefc ekeÀ ÒeieleeJemLesHeemetve HewMeeuee peer keÀe³ex keÀjeJeer ueeiele Deensle ,l³eebvee
HewMee®eer ÒeeLeefcekeÀ keÀe³ex Demes cnCeleele. HewMee®³ee ÒeeLeefcekeÀ keÀe³ee&®es oesve GHeÒekeÀej He[leele.
1) efJeefvece³ee®es ceeO³ece
2) cetu³eceeHevee®es meeOe ve
HetJeea Jemlet efJeefvece³e He×leer DeefmleÊJeele nesleer. DeLee&le SkeÀe Jemlet®³ee yeou³eele otmejer Jemlet
efceUe³e®eer. Hejblet Jemlet efJeefvece³e He×leerceO³es veblej®³ee keÀeueeJeOeerle DeveskeÀ De[®eCeer GÓJee³euee
ueeieu³eeves Jemlet JemesJeeb®³ee osJeeCeIesJeeCeermeeþer MesJeìer HewMee®ee MeesOe ueeieuee. HewMee®ee MeesOe
ueeieu³eeveblej Jemlet efJeefvece³eeleerue meJ e& De[®eCeer otj Peeu³ee. DeeOeg efvekeÀ efJeefvece³e He×leerle HewMee®³ee
mene³³eeves Kejsoer efJe¬eÀer®es meJe& J³eJenej men peefjl³ee HetCe& keÀjlee ³esle Deensle.
efJeefvece³ee®³ee ceeO³eceeyejesyej®e Deepe Hewmee ns SkeÀ cetu³eceeHevee®es meeOevener yeveues Deens.
Kejblej HewMee®³ee cetu³eceeHevee®³ee keÀe³ee&letve®e l³ee®³ee efJeefvece³ee®es meeOeve ³ee keÀe³ee&®ee Giece neslees.
Jemlet Je mesJeeb®es cetu³e þjefJeu³ee®es keÀe³e& HewMeeuee keÀjeJes ueeieles. DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle Deepe Jemlet
JemesJeeb®es cetu³e HewMee®³ee®e mJeªHeele ceespeues peeles.
ye) HewMee®eer og³³ece keÀe³ex (Secondary Functions of Mone y):
HewMeeuee peer ÒeeLeefcekeÀ keÀe³e& keÀjeJeer ueeieleele l³eeletve®e HewMee®³ee og³³ece keÀe³ee&®ee Giece
neslees. DeeOegefvekeÀ keÀeueeJeOeerle DeeefLe&keÀ J³eJenejebceO³es Òe®eb[ Jee{ Peeu³ee®es efometve ³esles.
ìHH³eeìHH³eeves peieeleerue Òel³esk eÀ osMe DeeHeuee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Jesieeves keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle Deens.
meceepee®eer SkeÀe efJeefMe<ì ìHH³eeHe³e¥le DeeefLe&keÀ Òeieleer Peeu³eeJej®e HewMeeuee l³ee®eer og³³ece keÀe³ex Heej
Hee[eJeer ueeieleele. HewMeeuee meeOeejCele: Heg{erue ieewCe keÀe³e& Heej Hee[eJeer ueeieleele.
1) osCeer osC³ee®es meeOeve
2) cetu³emebûene®es meeOeve
3) Kejsoer MekeÌleer®³ee nmleeblejCee®es meeOevemunotes.in

Page 143

143keÀ) HewMee®eer DeekeÀefmcekeÀ keÀe³ex (Contingent Functions of Money)
p³eeJesUer DeLe&J³eJemLesle Þece efJeYeeieCeer DeeefCe efJeMesHewMeeuee keÀener DeekeÀefmcekeÀ keÀe³e& Heej Hee[eJeer ueeieleele. cegK³e Je ieewCe keÀe³ee&®³ee DevegMebieeves HewMeeuee
DeekeÀefmcekeÀ keÀe³e& keÀjeJeer ueeieleele. HewMee®³ee D eekeÀefmcekeÀ keÀe³ee&ceO³es HewMee®³ee Heg{erue keÀe³ee&®ee
meceeJesMe neslees.
1) HewMeeceO³es Jenefve³elee iegCeOece& Demeu³eecegUs HewMeeÜejs mebHeÊeer®es nmleeblejCe keÀjlee ³esles.
2) efJeefvece³ee®es ceeO³ece Je cetu³eceeHeve ³ee HewMee®³ee oesve keÀe³ee&®³ee ceeO³eceeletve Hewm ee mebHeÊeer®ee
lejuelee ÒeeHle nesles.
3) DeeOegefvekeÀ keÀeUele meJe& ÒekeÀej®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®es efnMesye þsJeC³ee®es keÀe³e&, HewMee®³ee
ceeO³eceeletve kesÀues peeles.
4) Yegceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespek eÀ ³ee GlHeeove IeìkeÀebvee l³eeb®es ceesyeoues osC³ee®es meeOeve cnCetve
Hewmee keÀe³e& keÀjlees.
[) HewMee®eer ieefleceeve keÀe³ex (Dynamic Functions of Money)
Òee. Hee@ue Fbefpeie ³eeb®³ee celes, DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle HewMeeuee Heg{erue iee fleceeve keÀe³e& Heej
Hee[eJeer ueeieleele.
1) efJeMes2) Jemlet JemesJeeb®eer efkebÀcele J³ekeÌle keÀjC³ee®es meeOeve
3) ye®eleer®es iegbleJeCetkeÀerme ªHeeblejCe keÀjC³ee®es meeOeve cnCetve H ewMeeuee keÀe³e& keÀjeJes ueeieles.
Jejerue meJe& efJeJes®eveeJe©ve DeeHeCeebme Demes mecepeles keÀer Jemlet efJeefvece³e He×leer veblej
DeefmlelJeele Deeuesu³ee HewMeeves kesÀJeU efJeefvece³ee®es ceeO³ece Deiej cetu³eceeHevee®es meeOeve SJe{s®e keÀe³e &
kesÀues vemetve DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meJe& DeeefLe&keÀ osC³ee -IesC³ee®³ee J³eJenejebceO³es Hewmee
cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJele Deens. peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesuee ieefleceeve keÀjC³ee®es keÀe³e& Deepe Hewmee
keÀjle Demeu³ee®es efomet ve ³esles.
9.4jesKes (BONDS)
mebHeÊeer peJeU yeeUieC³ee®es ogmejs meeOeve cnCepes jesKes. jesKes ner DeMeer ceeueceÊee Demeles
keÀer, SkeÀe efveefM®ele ÒeceeCeele DeeHeCeeme MeeMJele GlHeVee®eer Kee$eer efceUles. HewMeeÒeceeCes efkebÀcele
HeeleUerleer ue yeouee®ee l³ee®³eeHeemetve efceUCeeN³ee JeemleJe GlHeVeeJej HeefjCeece neslees. J³eepeojele
nesCeeN³ee yeouee®³ee cetu³ee®eener jesK³ee®³ee cetu³eeJej HeefjCeece neslees. J³eepee®³ee ojele Jee{ Peeueer
keÀer, jesK³ee®es cetu³e Ieìles ,lej J³eepee®³ee oj ele Ieì Peeueer keÀer, jesK³ee®es cetu³e Jee{les. jesK³ee®es
cetu³e Ieìues keÀer jesK³ee®eer ceeieCeer Jee{les. l³ee®ee HewMee®³ee ceeieCeerJej HeefjCeece neslees. jesKes ns DeeefLe&keÀ
yeepeejHesþsleerue SkeÀ iegbleJeCetkeÀoejebmeeþer cenÊJee®eer DeeefLe& keÀ mebHeÊeer Deens. yee@C[ uee DeeefLe&keÀ
yeepeejHesþsle mJele:®es Demes SkeÀ cetu³e Demeles. iegbleJeCetkeÀoejeuee GlHeVe efceUJetve osC³ee®es SkeÀ meeOeve
cnCetve Deepe yee@C[ keÀ[s Heeefnues peeles.munotes.in

Page 144

1449.5Keepeieer mebHeÊeer (PRIVATE WEALTH)
meeOeej Cele: Keepeieer mebHeÊeer DeeefCe mejkeÀejer mebHeÊeer ns mebHeÊeer®es ÒecegKe oesve ÒekeÀej ceeveues
peeleele. MeemeefkeÀ³e mebHeÊeer (Public Wealth) ner mejkeÀej®³ee veeJes Demeles. DeLee&le l³eeJej
mejkeÀej®eer ceeuekeÀer Demeles. Keepeieer mebHeÊeer ne r J³eeqkeÌleiele mJeªHee®eer Demeles. l³eeJej Keepeieer
ceeuekeÀer Demeles. Keepeieer mebHeÊeerJej p³ee J³eeqkeÌleves Hewmee iegbleJeuesuee Demelees. DeMee J³ekeÌleer®eer®e
ceeuekeÀer Demeles. Flej J³eeqkeÌle DeLeJee mejkeÀej l³ee ceeueceÊesJej DeeHeueer c eeuekeÀer nkeÌkeÀ meebiet MekeÀle
veener. osMeeleerue MeemeefkeÀ³e ceeuekeÀer®eer mebHeÊeer JeieUlee Flej meJe& mebHeÊeer ner Keepeieer #es$ee®³ee
ceeuekeÀer®eer Demeles. met$eªHeeves Keepeieer mebHeÊeer Heg{erueÒeceeCes oMe&efJelee ³esles./Wt Mt Bt It³esLes,WtKeepeieer #es$eeleerue vee@ceerue e®e mebHeÊeerMtefJeefMe<ì keÀeueeJeOeerleerue Keepeieer #es$eeleerue HewMee®ee meeþeBtefJeefMe<ì keÀeueeJeOeerleerue jesKes / yee@C[ ®ee meeþeItefJeefMe<ì keÀeueeJeOeerleerue J³eepee®ee oj
J³eepee®ee oje®ee HewMee®³ee meeþîeeJej Je jesK³eebJej HeefjCeece nesle Demelees. Lees[ke̳eele Deepe
MeemekeÀer³e mebHeÊeer yejesyej®e Keepeieer mebHeÊeer ®es ÒeceeCe Jee{le Demeu³ee®es efometve ³esles. Keepeieer #es$eeves
kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ, DeewÐeesefiekeÀ #es$e, mLeeJej ceeueceÊee, efJeefJeOe YeeweflekeÀ ceeueceÊes®eer ceeuekeÀer ³ee
meJee¥®ee meceeJesMe Keepeieer mebHeÊeerceO³es neslees.
9.6efJeefÊe³e os³elee (FINANCIAL ASSETS)
efJeefÊe³e os³elee ner SkeÀ DeYeeweflekeÀ ceeueceÊee Demeles. p³eeb®es cetu³e, keÀjejevegmeej efveefM®ele
nesles, pemes yeBkeÀ ef[Hee@efPeì, jesKes, kebÀHeveer®es YeeieYeeb[Jeue F. efJeefÊe³e os³elee iegbleJeCetk eÀoeju ee veHeÀe
efceUJetve osleele . YeefJe<³eele iegbleJeCetkeÀerJej HeÀe³eoe efceUeJee cnCetve DeveskeÀ iegbleJeCetkeÀoej DeYeeweflekeÀ
ceeueceÊesle iegbleJeCetkeÀ keÀjleele. efJeÊeer³e yeepeeje®ee mebyebOe osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeyejesyej pees[uee
peelees. efJeefÊe³e yeepeej mekeÀejelcekeÀ Òeeflemeeo osle Demeu³eeme, efJeefÊe³e yeepeejeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele
iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles. Deepe DeveskeÀ iegbleJeCetkeÀoej jesKes, veeceebefkeÀle kebÀHev³eeb®es MesDeme&, yee@C[ F.
ceO³es iegbleJeCetk eÀ keÀjC³eeme le³eej Demeleele. l³eeb®ee mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeJej
osKeerue neslees. GlHeeovee®es ÒeceeCe Jee{tve jespeieejele Jee{ Ie[tve ³esles. Deeblejje<ì^er³e efve³ee&lener
l³eecegUs Jee{les. DeLee&le efJeefÊe³e yeepeeje®ee efJekeÀeme osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eeme
ceole keÀjlees.
Deepe ceg®³egDeue HebÀ[ ceO³es iegbleJeCetkeÀ Jee{le Demeu³ee®es efometve ³esles. Hewmee, meeþe DeeefCe
jesKes ns efJeefÊe³e os³eles®es ÒecetKe leerve ÒekeÀej ceeveues peel eele. DeveskeÀ efJeefÊe³e os³elesceO³es lejuelee
Demeles. l³eeb®ee JeeHej DeeHeCe mebkeÀìkeÀeueerve HeefjefmLeleerceO³es keÀ© MekeÀlees. lejuelee Demeuesu³ee
efJeefÊe³e os³elesceO³es kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ DeefOekeÀ megjef#ele Demeles. yeBkesÀceO³es þs Jeuesueer ye®ele ner DeefOekeÀ
megjef#ele efJeefÊe³e ceeueceÊee ceeveueer peeles. Demes Demeues lejer efJeefÊe³e ceeueceÊesle / os³elesle kesÀuesu³ee
iegbleJeCetkeÀerJej Flej iegbleJeCetkeÀerHes#ee keÀceer ÒeceeCeele HejleeJee efceUle Demeu³ee®es efometve ³esles.munotes.in

Page 145

1459.7ÒeYetlJe / efmeveesjspe (SEIGNIORAGE)
efmeiveesjspe / ÒeYetlJe cnCepes mejkeÀejves ®euevee®ee GHe³eesie keÀ©ve keÀceefJeuesu³ee veHeÀe nes³e,
pees GlHeeoerle HewMee®es efJeefvece³e cetu³e DeeefCe HewMee®eer efveefce&leer keÀjC³eemeeþer Deeue suee GlHeeove Ke®e&
³eeleerue HeÀjkeÀ eFlekeÀe Demelees. ³ee ceeO³eceeletve Meemeveeuee HewMee®³ee íHeeF&veblej efveJJeU cenmetue
efceUlees. ÒeYetlJe ner mebkeÀuHevee Del³eble petveer Deens. metJeCe& / ceevekeÀ He×leerHeemetve leer®ee DeJeuebye kesÀuee
peelees. ³ee He×leer®ee cenÊJee®ee GÎsMe GlHeeove Ke®e& Ye©ve efveIeeJee ,ne Demelees.
9.8 efmeiveesjspe / ÒeYetlJee®eer cenÊece HeeleUer (THE OPTIMUM
LEVEL OF SEIGNIORAGE)
ÒeYetlJe / efmeiveesjspe®eer cenÊece / F<ìlece HeeleUer veececee$e HewMee®³ee Hegj Jeþîee®³ee Jee{er®ee
efJekeÀeme oj, YeeJeJee{er®ee oj lemes®e JeemleJe HewMee®eer ceeieCeer keÀceer keÀjC³eeMeer mebyebefOele Deens.
efmeiveesjspe / ÒeYetlJe Keeueerue He×leerves efueefnues peeT MekeÀles.00 00MM MSPM P
³esLes,
0
0M
McegueYetle / DeeOeej HewMee®eer Je=×er (the growth of base money )0MP=keÀj DeeOeej (tax base )
S=efmeveesjspe (Seignorage )
efmeveesjspe®eer F<ìlece HeeleUer Keeueerue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ ®eebieu³ee He×leerves
mHe<ì keÀjlee ³esF&ue. munotes.in

Page 146

146Deeke=Àleer ¬eÀ. 9.4
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es0123,,,SSSS³ee Je¬eÀebÜejs efmeiveesjspe®³ee efJeefJeOe HeeleUîee
oMe&efJeu³ee Deensle. Deeke=Àleer AceOeerue DDJe¬eÀ JeemleJe HewMee®³ee ceeieCeer®³ee HeÀueve oMe&efJelees.
Deeke=Àleer AceOeerue ‘E’efyebot®³ee efþkeÀeCeer efmeiveesjspe®eer F<ìlece HeeleUer oMe&efJeueer Deens. Deeke=Àleer C
ceO³es ‘E’efyebot®³ee efþkeÀeCeer osKeerue efmeiveesjspe®eer F<ìlece Hee leUer oMe&efJeueer Deens. CDeeke=ÀleerceO³es
OYDe#eeJej efmeiveesjspe Je OXDe#eeJej/MMoMe&efJeuee Deens.
9.9meejebMe (SUMMARY)
Jejerue meJe& efJeJes®eveeJe©ve DeeHeCeeme Demes mecepeles keÀer ,DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle Hewmee ner
mebkeÀuHevee efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveeletve Del³eble cenÊJee®eer Deens. Deepe Hewmee ne DeLe&J³eJemLesleerue SkeÀ
meef¬eÀ³e IeìkeÀ Deens keÀer, p³eecegUs DeLe&J³eJemLesleerue DeveskeÀ efJeefÊe³e J³eJenej megjUerleHeCes Heej
He[leele. HewMee®³ee mene³³eeves ueeskeÀ DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee mebHeÊeer®ee mebûen keÀjleevee efometve ³esleele.
mebHeÊeer keÀceeJeC³eemeeþer ueeskeÀ JesieJesieUîee ÒekeÀejs iegbleJeCetkeÀ keÀjleeveener DeeHeCeeme Dee{Uleele. jesKes,
MesDeme&, ceewu³eJeeve Jemlet, Òeefle<þeoMe& keÀ Jemlet ³eeceO³es Hewmee iegbleefJeC³eeJej ueeskeÀ Yej osleele.
Lees[ke̳eele cegês®³ee ceeieCeerefJeDeveskeÀ cenÊJeHetCe& IeìkeÀeb®eer ceeefnleer efceUles.munotes.in

Page 147

1479.10 MeyokeÀesMe (SOME CONCEPTS)
Hewmee (Money ):HewMee®es keÀe³e& keÀjCeejer Jemlet cnCepes Hewmee
Bond -jesKes
Keepeieer mebHeÊeer (Private Wealth ):MeemekeÀer³e ceeueceÊee JeieUlee Flej mebHeÊeer®ee meceeJesMe
Keepeieer mebHeÊeerle ³eslees.
efJeefÊe³e os ³elee (Financial Assets ):DeYeeweflekeÀ ceeueceÊesle kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ. pemes,
yee@C[, MesDeme&, yeBkeÀ ef[Hee@efPeì F.
ÒeYetlJe / efmeveesjspe (Seigniorage ):efmeveesjspe cnCepes mejkeÀejves ®euevee®ee GHe³eesie keÀ©ve
keÀceeefJeuesuee veHeÀe nes³e.
9.11 mJeeO³ee³e / ÒeMve (QUESTIONS)
1.HewMee®eer ceeieCeer mebkeÀuHevee meefJemlej mHe<ì keÀje.
2.HewMee®³ee ceeieCeerefJe3.HewMee®³ee ceeieCeer meboYee&leerue ®eueve mebK³eeceeve efme×eble mHe<ì keÀje .
4.HewMee®³ee ceeieCeermebyebOeer®ee jesKe efMeuuekeÀ ¢ef<ìkeÀesve / keWÀefye´pe ®eueve mebK³eeceeve efme×eble mHe<ì
keÀje.
5.Hewmee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve HewMeeb®eer keÀe³ex meebiee.
6. efìHee efuene
1.HewMee®eer ceeieCeer
2.HewMee®eer keÀe³ex
3.jesKes
4.Keepeieer mebHeÊeer
5.efJeefÊe³e os³elee
9.12meboYe& (REFERENCES)
Carlin, Wendy and David Soskice (2007), Macroeconomics, Oxford
University Press.
D’Souza, Errol, Macroeconomics (2012), Dorling Kindersley (India)
Pvt. Ltd.
Michl, Thomas (2009), Macroeconomic Theory, PHI Learning.
Ahuja H. L. (2016), Macroeconomics Theory and Policy, S. Chand &
Company Lts.
Richard T. Froyen (2015), Macroeconomics, Pearson.
munotes.in