Page 1
1 १
लोकसा हह त्य : स् व रू प म ी म ा ां स ा
घट क रच ना
१.१ उद्देश
१.२ प्रस्तावना
१.३ लोकसाहहत्य म्हणजे काय?
१.४ लोकसाहहत्याची लक्षणे
१.५ लोकसाहहत्याच्या हवहवध अभ्यासकाांनी केलेल्या व्याख्या
१.६ लोकसाहहत्याची सांकेतव्यवस्था
१.७ लोकसाहहत्यामागील हनहमितीप्रेरणा
१.८ लोकसाहहत्य स्वरूपहववेचन:
१.८.१ 'लोक' आहण 'लोकमानस'
१.८.२ ‘लोकधमि’ आहण ‘लोकदैवत’
१.८.३ ‘लोकतत्त्व’ आहण ‘लोकसांस्कृती’
१.८.४ लोकवाङ्मय
१.९ साराांश
१.१० पूरक वाचनासाठी सांदभि
१.११ सांदभिग्रांथ सूची
१.१२ सांभाव्य प्रश्न
१ .० उ द्द े श प्रस्तुत घटक अभ्यासल्यानांतर आपल्याला पुढील उद्देश साध्य करता येईल:
१. लोकसाहहत्य ही सांकल्पना ध्यानात येईल.
२. लोकसाहहत्याच्या हवहवध अांगाांच्या पररचयासोबतच त्याचे स्वरूप, त्याची वैहशष्टे
लक्षात येतील.
३. लोकसाहहत्य म्हणजे काय हे त्याच्या हवहवध अभ्यासकाांनी केलेल्या व्याख्यातून स्पष्ट
होईल.
४. तसेच लोकसाहहत्यातील सांकेतव्यवस्था व लोकसाहहत्य हनहमितीमागील प्रेरणा
ध्यानात येईल.
५. लोकसाहहत्यातील लोकमानस, लोकदैवत, लोकसांस्कृती, लोकवाङ्मय, लोकतत्त्व या
सांकल्पना समजून घेता येतील. munotes.in
Page 2
लोकसाहहत्य
2 १ .२ प्रस् तावन ा लोकाांनी लोकाांसाठी हनमािण केलेले साहहत्य ते लोकसाहहत्य. हे हनमािण केलेले साहहत्य
म्हणजे समूहहनहमिती असते. त्यामुळे त्याला समूहापासून हवभक्त करता येत नाही. मौहखक
व अहलहखत स्वरूपात हा दस्तऐवज एका हपढीकडून दुसऱ्या हपढीकडे हस्ताांतररत होत
असतो.
लोकसाहहत्य हा मानवी जीवनाचा साांस्कृहतक ठेवा असतो. ती एक मानवी जीवन जगण्याची
रीत असते. लोकसाहहत्यातून समाज जीवनाचा आहवष्कार होत असतो; तर समाज
जीवनाला एकसांध ठेवण्याचे काम लोकसाहहत्य करत असते. त्यामुळे या दोन्ही गोष्टी
परस्परावलांबी असतात. जीवन जसजसे परावतीत होईल तसतसे बदल लोकसाहहत्याच्या
आशय आहण अहभव्यक्तीतही होत असतात. या साहहत्यातून मानवाच्या हनसगिप्राप्त
शहाणपणाचे बोल साांहगतलेले असतात. हे शहाणपण लोकसाहहत्यातील वेगवेगळ्या
प्रकारातून अहभव्यक्त होत असते. यातील सवाित लहान घटक असणाऱ्या म्हणी, वाक्प्प्रचार,
उखाणे पासून ते लोककथा, लोकगीत, लोककथागीत, लोकनाट्य, लोकहवधी अशा
सवाितून ते अहभव्यक्त होत असते. कलावांताच्या वकुबानुसार प्रत्येक हपढी आपल्या ज्ञानाची
भर त्यामध्ये टाकत असते. तसेच आपल्या सांस्कृतीचे, जीवनपद्धतीचे सारही अशा
साहहत्यातून गोवण्याचा प्रयत्न करत असते. त्यामुळे एका अथािने लोकसाहहत्याचा अभ्यास
हा मानवी जीवनाचा, सांस्कृतीचा अभ्यास ठरत असतो. पण लोकसाहहत्य ही जेव्हापासून
अभ्यासाची शाखा बनली तेव्हापासून सांस्कृतीचा अभ्यास म्हणून लोकसाहहत्याकडे न
पाहता वाङ्मय, साहहत्य म्हणून त्याकडे कसे पहावे हा हवचार मध्यवती आला. त्यातून
लोकसाहहत्याच्या हवहवध प्रकाराांची वगिवारी करून मौहखक व हलहखत (सांकहलत) साहहत्य
प्रकाराांचा अभ्यास होऊ लागला. त्यातील आशय, अहभव्यक्ती हवशेष, सादरीकरण अशा
हवहवध अांगाांनी तो पररपूणि होऊ लागला.
सदर अभ्यासपहिकेच्या अनुषांगाने आपण लोकसाहहत्याच्या या स्वरूपाची प्रथम माहहती
करून घेणार आहोत. तसेच लोकसाहहत्यातील लोककथा हा प्रकार अभ्यासून
मराठवाड्यातील सांकहलत कथाांचा अभ्यास करणार आहोत. तत्पूवी त्यातील
लोकसाहहत्याचे स्वरूप, घटक आपण अभ्यासणार आहोत.
१ .३ लो कसा हहत्य म् ह ण ज े का य ? १ .३ .१ लोकसा हहत् य हा शब् दाहवष् कार आ ह े :
‘लोकसाहहत्य हा शब्दबद्ध आहवष्कार आहे.’ असे मत प्रख्यात लोकसाहहत्य हवशारद
जोनास बॅलीस याांनी व्यक्त केले. त्याांचा हा हवचार आहदम आहण सुसांस्कृत समाजाच्या
सांदभाित आलेला हदसतो. त्याांच्या मते, "लोकसाहहत्य ही आहदम मानवाबरोबर सुसांस्कृत
मानवाची ध्वनी आहण शब्दाद्रारा गद्य व पद्य स्वरूपात झालेली परांपराप्राप्त हनहमिती होय.
"लोकसाहहत्य ही सांकल्पना प्रचांड हवस्तृत आहे. तो केवळ शब्दबद्ध वाङ्मय हवचार ठरूच
शकत नाही. लोकहवश्र्वास, लोकरुढी, परांपरा, रूढ कलाप्रकार, नृत्य, नाट्य इ. अनेक
घटक लोकसाहहत्यात समाहवष्ट असतात. लोकसाहहत्य एकाच व्याख्येत बांहदस्त करणे munotes.in
Page 3
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
3 कठीण आहे. मुळात लोकसाहहत्य हा एक सामाहजक शब्द आहे. लोक + साहहत्य अशी
शब्दाची फोड करता येते. वेद न मानणाऱ्या समूहाला भारतीय परांपरेत ‘लोक’ समजले
जाते. असे लोकसाहहत्य लोकसांस्कृतीचा भाग ठरते. सांस्कृती ही परांपरागत असल्याने
लोकसाहहत्य देखील परांपरागत ठरते. लोकाांमध्ये प्रचहलत असलेल्या मौहखक परांपरा
लोकसाहहत्यात समाहवष्ट होतात. लोकसाहहत्य हे नेहमी लोकाांचे असते; ते समष्टीचे असते.
लोकसाहहत्यात परांपरेने आलेले शहाणपण आहण लोकवृत्ती यात लोक समूहातील घटक
व्यक्तींना एकि ठेवण्याचे सामर्थयि असते. सामाहजक जीवनात एक प्रकारची एकरूपता
येऊन व्यक्ती-व्यक्तीत एक नवां नातां हनमािण होतां. लोकसाहहत्य समाजाला बाांधण्याचे आहण
एकसांध ठेवण्याचे अत्यांत बहुमोल कायि करते. लोकसाहहत्य हा शब्द लवहचक आहे त्यात
अहलहखत आहण मौहखक भाषाहवष्कार असतो.
१ .३ .२ लोकसा हहत् य ल ो क प्र ह त भ ेच ा ठस ा :
बी.ए.बॉटहकनच्या मते, लोकसाहहत्याची हनहमिती लोकप्रहतभेमुळे शक्प्य असते. या
सांस्कृतीत कोणताही हलहखत व्यवहार होत नाही केवळ मौहखक व्यवहार असतात. परांपरेने
एका हपढीकडून दुसऱ्या हपढीकडे आलेले हवशेषाांच्या स्वरूपात हवकहसत समाजात राहहलेले
ज्ञान ते लोकसाहहत्य होय. लोकसाहहत्य हे प्रगत हवकहसत समाजाकडे देखील असते.
लोकसाहहत्याची हनहमिती लोकसमूहाच्या भ्रमातून आहण आभासातून झालेली असते.
१ .३ .३ ल ो क ा ांन ी ल ो क ा ांस ा ठ ी ह न म ा ा ण क े ल ेल े:
लोकसाहहत्य हे लोकाांच्या सांस्कृतीचा एक महत्त्वाचा घटक असून तो लोकाांकडून
काळजीपूविक, हवचारपूविक हकांवा अजाणतेपणे सांरहक्षला जातो. लोकसाहहत्य हे लौहकक
परांपराचा हनधी असते. लोकजीवनाच्या कला व वाङ्मयाचा तो मूलाधार आहे. हथओडोर एच.
गास्टरच्या मते, लोकसाहहत्य लोकाांचे लोकाांनी हनमािण केलेले लोकाांसाठी असते. त्यात
व्यहक्तहवहशष्ठता नसून साविजहनक सजिनशीलता समाहवष्ट असते. जगातील कोणत्याही
भूप्रदेशातील मानवाच्या हनहमितीपासून आजपयंतच्या त्याांच्या परांपरा, श्रद्धा-हवश्वास,
आचार-हवचार आहण त्याांचे कलाहवष्कार समजावून घ्यावयाचे झाल्यास अभ्यासकाला
त्याांच्या लोकसाहहत्याकडेच यावे लागते. लोकाांच्या समग्र जीवनाचा अभ्यास लोक
साहहत्यातच होऊ शकतो. त्यात मानवाच्या सवि अांगाांना स्पहशिले जाते.
१ .३ .४ आ हदम म ा न व ा च े मन :
लोकसाहहत्य हे मानवाने युगानुयुगे घेतलेल्या अनुभवाांचे आहण हशक्षणाचे साररूप असते.
लोकसाहहत्यातील सांस्कृतीपूणि ज्ञान हे अहशहक्षत माणसाांकडून गोळा केलेले असते.
मानववांशशास्त्राचा अभ्यासक हस्पनोजा याांना "लोकसाहहत्य हे आहदम मानवाच्या मनाचा
यथाथि आहवष्कार वाटतो." हे लोक आधुहनक काळात जीवन जगत असले तरी ते प्राचीन,
परांपरागत जीवनच व्यहतत करीत असतात. म्हणून त्याांना हस्पनोजा 'आधुहनक प्राचीन' ही
हबरूदावली लावतो. लोकसाहहत्याची मुळे खूप खोलवर गेलेली असतात. ती अत्यांत
हवकहसत, सुसांस्कृत समाज जीवनातही आढळतात. असेच मत जॉन हमश याांनीही व्यक्त
केले आहे.
munotes.in
Page 4
लोकसाहहत्य
4 १ .३ .५ लोकसा हहत् य एक अहलहित कलाप्र का र :
लोकसाहहत्य हे लोकाहवष्काराचां सांहचत ज्ञान असतां. हचि, हशल्प, वास्तू, नाट्य इ. अनेक
स्वरूपात ते परांपरेने एका हपढीकडून दुसऱ्या हपढीकडे चालत आलेलां असतां.
लोकसाहहत्याचा महत्त्वाचा हवशेष म्हणजे ते सुसांस्कृत समाजातही मौहखक स्वरुपातच
असते. हवल्यम बॅस्कम याांच्या मते, लोकसाहहत्य म्हणजे दैवतकथा, आख्याहयका,
लोककथा, म्हणी, कोडी आहण मौहखक माध्यमातून व्यक्त होणारे कलात्मक आहवष्कार
होय. म्हणी, उखाणी पाखाणी, गीते इ. असांख्य घटकाांचा लोकसाहहत्यात समावेश करता
येतो.
१ .३ .६ . लोकसा हहत् य ह े हाडा म ा ांस ा च े लोकहशक्षक होय :
लोकसाहहत्याच्या कायािचा हवचार करताना लोकसाहहत्यातून लोकाांना अप्रत्यक्षपणे ज्ञान,
हशक्षण हदले जाते; हे लक्षात घ्यावे लागते. उदा. 'मादळ' या नाट्यात नव वधू-वराांनी कसे
वागावे याचे अनौपचाररकररत्या दशिनच घडहवले जाते. ह्यातून ओथांहबणारे ज्ञान हे शास्त्रीय
ज्ञानापेक्षा हभन्न असते. ते अनुभवाचे साररूप ठरते. लोकसाहहत्याद्रारे लोकसमूहाच्या
नीहतकल्पना, सामाहजक सांकेत, समाजमान्य कृती, समाज हवहधहनषेध, धमािचार इ.
असांख्य घटकाांचा बोध लोकसमाजाला हदला जातो. लोकसाहहत्य सकळ जनाांस शहाणे
करून सोडते. लोकसाहहत्यामुळे व्यावसाहयक कला, कौशल्य देखील एका हपढीकडून
दुसऱ्या हपढीकडे सांक्रहमत होतात. लोकसाहहत्य सहज हनमािण होते. हवकहसत होते. आहण
हततक्प्याच सहजतेणे ते लोकमानसाकडून स्वीकारले जाते. लोकसाहहत्यामध्ये समाजाच्या
नीहतकल्पना अहभव्यक्त होतात. कोणते कृत्य समाजमान्य, कोणते अमान्य, चाांगले काय-
वाईट काय, श्रेयस आहण प्रेयस, सदाचार आहण दुराचार असे अनेक हवषय लोकसाहहत्य
प्राहणकथा, नीहतकथा याांच्यामाफित हाताळत असते. समाजात कसे वागावे याचे साक्षात
दशिन लोकसाहहत्य घडहवत असते.
१ .३ .७ . लोकजीवन हा लोक स ाहहत् याचा ग ाभ ा :
लोकजीवन हा लोकसाहहत्याचा मूलाधार आहे. लोकसमूहाचा भावहनक आहवष्कार म्हणजे
लोकसाहहत्य होय. एकतेची भावना समाजामध्ये केवळ लोकसाहहत्यामुळे जागृत होते.
लोकजीवनाच्या आधाराहशवाय लोकसाहहत्य हे हजवांत राहूच शकत नाही. डॉ. प्रभाकर माांडे
म्हणतात, "लोकजीवनाला आकार देण्याचे कायि लोकसाहहत्य करत असते."
लोकजीवनाच्या प्रवाहाबरोबरच लोकसाहहत्य वाहत असते.
१ .३ .८ . लोकसा हहत् याचा प्र ा ण व ा य ू – लोकम ानस :
लोकसाहहत्यामधून आत्माहवष्कार होत नसतो. त्यात समाजमन बोलत असतां.
लोकसाहहत्याच्या क्षेिात समाजमन डोलत असते. प्रा. द. ग. गोडसे या सांदभाित म्हणतात,
"एखाद्या अनुभवाची ऊजाि समूहामध्ये असते. ती एकदा चेतहवली गेली की लोकसमूहातील
एका व्यक्तीकडून हनहमितीची प्रहक्रया होऊ लागते. ती व्यक्ती जी हनहमिती करीत असते ती
समष्टीची असते. फ्रान्स बोआस म्हणतात, "लोकसाहहत्य हनहमिती हटकून राहणे याला
लोकमानसच कारण ठरते." लोक समूहातील सवि व्यक्ती समूहाशी तादात्म्य पावतात.
लोकसाहहत्याच्या हनहमिती मागे एक कताि असला तरी तो हवरघळून जातो आहण ती munotes.in
Page 5
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
5 समाजहनहमिती होते. लोकसाहहत्यात व्यक्त होणाऱ्या भावभावना, इच्छा-आकाांक्षा, हवधी
हनषेधाच्या कल्पना व्यहक्तगत राहात नसून त्या समूहमानसाच्या ठरतात. लोकसाहहत्य हे
व्यक्तीचे जीवन सांपन्न आहण समृद्ध करायला मदत करते. व्यक्तीला लोकसमूहाचे सांहचत
प्राप्त होते. त्याला मागील हपढीचा वारसा प्राप्त होतो. लोकसाहहत्य हा लोकप्रहतभेचा
आहवष्कार असे बी .ए .बॉटकीन याांनी म्हटले आहे.
१ .३ .९ . लोकसा हहत् य हा ल ो क स ांस् क ृ त ी च ा झर ा :
लोकसाहहत्यातून लोकसांस्कृती पाझरते. लोकसाहहत्याला लोकसांस्कृतीचा आरसा म्हटले
जाते. लोककथा, लोकगीते इ. केवळ लोकाांची वाङ्मयीन अहभव्यक्ती नसते; तर त्यापेक्षा
अहधक काहीतरी त्यातून अहभव्यक्त होत असते. लोकसाहहत्याद्रारे लोकसांस्कृतीचे सातत्य
हटकहवले जाते. दुगािबाई भागवत म्हणतात, "लोकसाहहत्याचा अभ्यास म्हणजे सांस्कृतीचा
अहभसरणाचा अभ्यास होय." लोकसाहहत्यातील सांकेत हे देखील साांस्कृहतक हनयम
असतात. त्याांचे काटेकोर पालन करण्याची प्रवृत्ती त्या त्या समूहाची असते अशा प्रकारे
लोकसमाज याचां आकलन पुरेपूर व्हायचां असेल तर लोकसाहहत्याची कास धरायलाच हवी.
लोकसाहहत्यातून अशाच प्रकारे लोकसांस्कृती अखांडपणे वाहत असते.
१ .३ .१० . लोकसा हहत् य स ामाहजक ह न द े श ा च े घट क :
लोकसाहहत्य हवधी हनषेधाांनी युक्त असते. लोकसाहहत्यातून नीती हशक्षण हदले जाते.
समाजमान्य कृत्याांसांबांधी जाणीव त्यातून व्यक्त केली जाते. "लोकसाहहत्य हे सामाहजक
हवधीहनषेधाचा सुवाहक आहे." असे मत बॅटी वेग याांनी नोंदहवले आहे. एक व्यक्ती एखाद्या
घटनेचा हकांवा एखाद्या व्यक्तीचा जाहीर हनषेध करून धजावणार नाही परांतु लोकसाहहत्य ही
समूह मनाची हनहमिती असल्यामुळे लोकगीते, लोकनाट्य, लोककथा, हचि, हशल्प, हवनोदी
चुटके इत्यादी माफित ते शक्प्य ठरते. अशा साहहत्यात कोणीही आक्षेप घेत नाही कारण ते
साहहत्य सांपूणि समाजाचे असते. अन्याय, दडपण, छळणूक, हपळवणूक इ. जीवनसांबांहधत
अनेक जाहणवा लोकसाहहत्यातून प्रकट होत असतात.
१ .३ .११ . लोकसा हहत् य प्रच ा रक ी होडी :
लोकसाहहत्यरुपी नावेत बसून त्या त्या समाजाला प्रचार करणां, आपल्या भावना, जाणीव,
प्रश्न, समस्या, हवहवध आचार-हवचार, रुढी-परांपरा उविररत समाजापयंत हकांवा सगळ्याांपयंत
पोहचहवणे सहजध्याय बनते. लोकसाहहत्यातून साक्षात समाजमनचां बोलत असते.
लोकसाहहत्य सदैव लोकसमूहाला आकृष्ट करून घेते. लोकसाहहत्य समाजाला साकारीत
असते. लोकसाहहत्य स्वतः प्रचारकी नसले तरी त्याच्या प्रचाराचे साधन म्हणून उपयोग
केला जातो. प्राचीन काळात अध्याहत्मक हवचाराांचा प्रचार करण्याहेतूने महाराष्रातील
सांताांनी लोकसाहहत्याचा प्रभावी वापर केलेला आढळून येतो. लोकसाहहत्य समाज मनाशी
हहतगुज साधते. हे लक्षात घेऊन सांत एकनाथाांनी भारुडे रचली.
१ .३ .१२ . लोकसा हहत् य : जीवन ाती ल द ुः ि ा व र ल ेप :
लोकसाहहत्य हा सांपूणि समाजाचा आहवष्कार आहे. शास्त्राच्या भाषेत बोलावयाचे झाल्यास
लोकसाहहत्य हे चुांबक आहे. ते समाजरूपी लोखांडाला आपल्याकडे सतत खेचून घेते. munotes.in
Page 6
लोकसाहहत्य
6 दुःखा मागोमाग दु:ख भोगायला लागून लोक अक्षरशः मोडून पडतात. लोकसाहहत्य माि
त्याांच्या भकास, उदास आयुष्यात आनांदरुपी अमृताचा शीडकावा करते. लोकसाहहत्य
अशा दुभांगलेल्या लोकाांना उभारी आणते. लोकसाहहत्यातील कल्पनाहवश्व वास्तव
जीवनापासून दूर असते. ते लोकप्रहतभेने हनमािण केलेले असल्यामुळे त्यात प्रवेश केल्यावर
दैनांहदन जीवनातील दुःखाचा पार हनचरा होतो. येथे ॲररस्टॉटलच्या भाषेत बोलायचे
झाल्यास लोकसाहहत्यामुळे भावनाांचा 'कॅथॉहसिस' (हवरेचन) घडून येतो. लोकसाहहत्यातील
आभाससृष्टीमध्ये प्रवेश केल्यामुळे काही काळ का होईना माणसाांची वैयहक्तक काळजी,
हचांता, दुःख यातून सुटका होते.
१ .३ .१३ ल ो क स ा ह ह त् य ा म ळ े स् व प् न र ां ज न ह ो त े:
लोकसाहहत्य समाजातील आबालवृद्ध, स्त्री-पुरुष या सवांना सारखेच आनांददायी ठरते.
वृद्धाांना तर लोकसाहहत्य नवतारुण्यच बहाल करते. त्याांना त्याांचे जुने हदवस आठवतात
आहण म्हातारपण हवघळून जाते. लोककथा, म्हणी, उखाणे यात रांजन सामग्री ठासून
भरलेली असते. पयाियातून लोकसाहहत्य समाजप्रबोधन करण्यासाठी मनोरांजनाची कास
धरते.
१ .३ .१४ लोकसा हहत् य स ाक्ष ात क ल् प व ृक्ष :
लोकसाहहत्य आतापयंत उल्लेहखलेल्या घटकाांपेक्षा अजून बरेच काही आहे. लोकसाहहत्य
हा एक अथाांग सागर आहे. त्याच्या मांथनातून केवळ समाजोपयोगी ज्ञानरूपी अमृतच बाहेर
पडेल. लोकसाहहत्य हा साक्षात कल्पवृक्ष आहे. कल्पवृक्षाकडे जे जे मागावे, अपेक्षावे ते ते
हमळते. लोकसाहहत्यही असेच आहे. लोकसाहहत्य समूहहनष्ट अहस्मतेची जागृती करते.
उदा. ऐहतहाहसक कथागीतातून समाजामध्ये वीरवृत्ती हनमािण करण्याचे कायि केले जाते.
१ .३ .१५ लोकसा हहत् य ही हवहवध कला प्र क ा र ा ांच ी ग ांग ो त्र ी आ ह े :
परांपरेने चालत आलेली गीते, कथा, हचिकला, हशल्पकला, लेणी इ. सारे आहवष्कार
लोकसाहहत्यात समाहवष्ट केले जातात. लोकसाहहत्याला केवळ शब्दबद्धतेचा आहवष्कार
मानणे हे याच अथािने सविस्वी चुकीचे ठरते. लोकसाहहत्य हे शब्दाांच्या पलीकडे बरेच काही
असते. लोकसाहहत्य कला हजवांत ठेवणारे एक अजब रसायन असते. लोकसाहहत्य हे
हवहवध कलाांची खाणच असते असे म्हटल्यास अहतशयोक्ती ठरणार नाही. लोकसाहहत्यमुळे
हनरहनराळ्या कलाप्रकाराांना सांजीवक शक्ती हमळून अहधक बळकटी येते. शब्दकला,
हशल्पकला, रांगकला, दृककला, श्राव्यकला इ. सविच कलाांचा उगम हा लोकसाहहत्यातूनच
झालेला आहे. लोकसाहहत्य हा असा हप्रझम आहे, की ज्यातून नानाहवध कलाांचे अपस्करण
होते. जेव्हा या कलाप्रकाराांमध्ये साचलेपण येते त्यावेळी लोकसाहहत्य त्याला नवसांजीवनी
देते.
१ .३ .१६ लोकसा हहत् य ह े स म ा ज ा च े भ ौहत क ग रज भ ा ग ह व ण् य ा च े स ाधन :
हवहवध व्यवसायाांचे ज्ञान, अनुभूती, शहाणपण, कौशल्य आहण सवयी इ. सवि घटकाांचे
प्रहतहबांब साहहत्यातच पडत असते. एका हपढीकडील सांहचत ज्ञान हे केवळ शब्दातूनच नव्हे
तर कृती-उक्तीतून दुसऱ्या हपढीकडे स्थानाांतररत होत असते. सूत कातणे, हवणणे, हशवणे, munotes.in
Page 7
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
7 भरतकाम करणे इ. अनेक दैनांहदन लोकव्यवहार लोकसाहहत्यातूनच प्रसवत असतात.
ग्रामीण वा शहरी भागातील असाक्षर हकांवा अल्पसाक्षर कारागीर जसे लोहार, कुांभार,
चाांभार, सोनार इ. चालत आलेले पारांपररक व्यवसायहवषयक कौशल्येसुद्धा
लोकसाहहत्यामुळेच एका हपढीकडून दुसऱ्या हपढीकडे चालत येतात. लोकवैद्याकडील
उपचाराचे ज्ञान, हवहवध वनस्पतींचे गुण, हवामानाचे आखाडे बाांधण्याहवषयीचे ज्ञान इ.
अनेक अांगाचे ज्ञान सध्याच्या हपढीला केवळ लोकसाहहत्यामुळे प्राप्त होते.
स ा र ा ांश : लोकसाहहत्य हे जसे वैहश्वक आहे तसे ते जीवनाच्या सवांगाला स्पशि करणारे
सविव्यापी ज्ञान आहे.
१ .४ लो कसा हहत्याच ी ल क्ष ण े लोकसाहहत्याच्या अशा हवहवध शक्प्यता लक्षात घेताना आपण माररया लीच याांनी
साांहगतलेली लोकसाहहत्याची लक्षणे लक्षात घ्यायलाच हवी. या लक्षणाांवरून
लोकसाहहत्याचे हनहित स्वरूप आकलन होण्यास मदत होईल. त्याांनी आपल्या 'स्टँडडि
हडक्प्शनरी ऑफ फोकलोअर' या ग्रांथात ही लक्षणे नमूद केली आहेत.
लो कसाह हत्य ल क्ष ण े :
१) लोकसाहहत्य हे मौहखक हकांवा अहलहखत स्वरूपात असते.
२) लोकसाहहत्य हे एका हपढीकडील सांहचत ज्ञान असते ते पुढील हपढीस सोपहवले जाते.
३) 'पारांपररकता' हा लोकसाहहत्याचा प्रभावी गुण आहे.
४) लोकसाहहत्याचा काळ हा कालातीत वतिमान असतो. पयाियाने तो नेहमीच सजीव
वाटतो.
५) लोकसाहहत्य ही समूहमनाची हनहमिती असते. त्याचा कताि अज्ञात असतो.
लोकसाहहत्य हे व्यहक्तहवहशष्ट न राहता समष्टीचे होते. येथेच ते लहलत साहहत्याहून
वेगळे ठरते.
६) लोकसाहहत्य हा लोकसांस्कृतीचा आरसा असल्याने लोकसांस्कृतीच्या अध्ययनासाठी
लोकसाहहत्य सुलभ ठरते.
७) लोकसाहहत्य हा लोकमानसाचा आहवष्कार आहे.
८) लोकसाहहत्यात परांपरा हटकहवणे आहण त्या पुनरुज्जीहवत करणे या हक्रया घडतात.
लोकसाहहत्य हे पररवतिनशील असते, लवहचक असते.
९) लोकसाहहत्य हे लोकभ्रमातून हकांवा आभासी सृष्टीतून हनमािण झालेले असते.
१०) लोकसाहहत्य हे कला आहण वाङ्मय याांचा प्रभावी स्त्रोत आहे.
११) लोकसाहहत्य हे कोणत्याही सांस्कृतीच्या अहभसरणाबरोबर त्याच्या अभ्यासाचेही
साधन बनते. munotes.in
Page 8
लोकसाहहत्य
8 १२) लोकसाहहत्य सांपादन, हवकसन आहण सांक्रमण हे हपढान्हपढ्या सहज आहण
स्वाभाहवकपणे चाललेले असते.
१३) लोकसाहहत्यात हटकून राहण्याची प्रवृत्ती हदसते. लोकसाहहत्य समाज जीवनात होणारे
नवनवीन बदल आत्मसात करते.
१४) लोकसाहहत्य हा लोकसमूहाचा भावहनक आहवष्कार आहे. लोकसाहहत्य हा केवळ
शाहब्दक आहवष्कार ठरू शकत नाही.
लोकसाहहत्य हे लोकमानस असते. लोकसाहहत्य हा लोकसांस्कृतीचा आरसा असतो.
लोकसाहहत्यात व्यक्त होणारे लोकमानस हे हचि, हशल्प, गीत, कथा, म्हणी, उखाणे याांनी
नटलेले असते. लोकजीवन आहण लोकसांस्कृतीतील असांख्य घटना लोकसाहहत्यात
जागोजागी पेरलेल्या असतात. त्या झाडावर येणाऱ्या फळाांची चव अनेक हपढ्या चाखत
असतात. लोकसाहहत्य ही लोकाांचे जीवन जगण्याची एक सतत पररवतिनशील असणारी
लवहचक पद्धत आहे. या हवषयी लोकसाहहत्य हवशारद श्री. प्रभाकर माांडे म्हणतात,
"लोकसमूहातील घटक व्यक्तींचे परस्पराांतील भावसांबांध कायम राहतात. हचांता, भय, आनांद
हे भाव एकहितपणे अनुभवले जातात आहण व्यक्त केले जातात. त्यामुळे व्यक्तीची एका
अथािने मानहसक आहण भावहनक गरज भागहवली जाते. लोकसाहहत्याचा बहुताांश भाग हा
परांपरेने व्यापलेला असतो. लोकसमूहामाफित अनेक हवधी पार पाडले जातात तो त्याांच्या
जीवनाचा एक भाग असतो. आपला वांश अखांडपणे पुढे जावा, स्वसांरक्षणासोबतच
समाजाचे, गावाचे, पाड्याचे रक्षण व्हावे असे अनेक हेतू लक्षात घेऊन हे हवधी केले जातात.
सटवी पूजा, हपि शाांती, कुलदेवता हवधी, पाऊस मागण्याचा हवधी या सवि घटकाांसाठी
गावदेवीची यािा भरहवणे, जागरण, गोंधळ इ. कायिक्रमाांतून लोकसाहहत्य आकारास येते.
थोडक्प्यात लोकसाहहत्य हे लोक जीवनातील अनेक घटकाांचे एकजीव हमश्रण आहे.
लोकसाहहत्यात अनेक जीवनरांग असे बेमालूमपणे हमसळलेले असतात की, रांगसांगती
होऊन जाते.
१ .५ लो कसा हहत्याच्या हवह वध अ भ् य ा स क ा ां न ी क े ल े ल् य ा व्याख्या पारांपररक लोक जीवनाचे सांदभि असलेले साहहत्य म्हणजे लोकसाहहत्य होय.
लोकसाहहत्यामधून लोकमानसाचा, लोकमनाचा, लोकसांप्रदायाचा, आहवष्कार होत असतो.
लोकमानस हे नेहमीच गीत, सांगीत, कथा, नृत्य, नाट्य, उखाणे, आखाणे, पाखाणे, म्हणी,
लोकोक्ती, हचि, हशल्प, अशा हवहवध रूपातून व्यक्त होत असते. लोकसाहहत्यामध्ये अफाट
ताकद असते ती लोकाांना परांपरागत बदलत्या जीवन मूल्याांचे दशिन घडहवण्याची.
कोणत्याही समाजाचे साांस्कृहतक व सामाहजक सांहचत लोकसाहहत्यातून मौहखक
शब्दरूपातून साठवून ठेवता येते.
लोकसाहहत्य हवशारद दुगािबाई भागवत म्हणतात, 'लोककसाहहत्याचा अभ्यास म्हणजे
लोकसांस्कृतीच्या अहभसरणाचा अभ्यास होय'. कोणत्याही समाजाच्या रूढी, परांपरा, श्रद्धा,
हवश्वास, आचार - हवचार, लोकोक्ती, जीवन रहाटी, त्या समाजाची वैहशष्ट्ये याांचा अभ्यास
करायचा असेल तर लोकसाहहत्याकडेच अभ्यासकाला जावे लागते. हे लोकसाहहत्याच्या munotes.in
Page 9
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
9 दृष्टीने अत्यांत महत्त्वाचे आहे. असे अहतव्याप्त असलेले लोकसाहहत्य कोणत्याही एकाच
व्याख्येत बाांधून ठेवता येईल का?
लोकसाहहत्याच्या व्याख्या मानसशास्त्राच्या अांगाने मानसशास्त्रज्ञाांनी सविप्रथम साांहगतल्या.
या व्याख्याांमध्ये मानवी जीवनातील परांपराहधष्टीत प्राचीन अवशेष याांना हवशेष प्राधान्य
देण्यात आले आहे. समाजशास्त्रीय दृष्टीने लोकसाहहत्याची चचाि समाजशास्त्रज्ञाांनी केली
आहे. असे करताना त्याांनी समाजाच्या भौहतक परांपरेचे महत्त्व हवशेष ध्यानी घेतले.
लोकसाहहत्याचा अभ्यास करणाऱ्या हवद्रानाांनी लोकमानसावर हवशेष भर हदला आहे.
१ .५ .१ पाश्चात्त्य लोकसा हहत् य अ भ् य ा स क ा ांन ी लोकसा हहत् याच्य ा क े ल ेल् य ा व्याख् या :
'स्टँडडि हडक्प्शनरी ऑफ फोकलोअर' या माररया लीच याांच्या ग्रांथात हदलेल्या
लोकसाहहत्याच्या हवहवध व्याख्या खालीलप्रमाणे साांगता येतील.
१ ) हथ ओ डोर ग ास्ट र (Theodre Gaster) :
'It is a repository of popular traditions and an integral element of the
popular climate.' लोकसाहहत्य हे लोकसमाजाच्या लौहकक परांपराांचा हनधी व
लोकजीवनाचा सविसांग्राहक घटक असते. लोकसाहहत्य हे लोकाांनी, लोकाांसाठी आहण
लोकाांकडून हनमािण केलेले पूणिपणे लोकाांचे साहहत्य असते.
२ ) बी . ए . बॉटकीन (B.A.Botkin) :
In purely oral culture everything is folklore.
'ज्या सांस्कृतीत कोणत्याही स्वरूपाचा हलहखत व्यवहार होत नाही. त्यातील सारेच मौहखक
व्यवहार लोकसाहहत्यात असतात. बॉटहकनने लोकसाहहत्याचे स्वरुप अहधक स्पष्ट करताना
म्हटले आहे, की परांपरेने एका हपढीकडून दुसर्या हपढीकडे आलेले व हवशेष याांच्या
स्वरूपात हवकहसत समाजात राहहलेले ज्ञान म्हणजे लोकसाहहत्य होय. लोकसाहहत्यात
लोकगीते, लोककथा, लोकरूढी, लोकसमजुती इत्यादीचा समावेश होतो. अहवकहसत,
अधिहवकहसत लोकाांबरोबर प्रगत, सुसांस्कृत लोकाांतही लोकसाहहत्य प्रचहलत असते.
बॉटहकन याांनी केलेली लोकसाहहत्याची व्याख्या 'लोकप्रहतभे'वर भर देते.
३ ) हवल्यम बास्क म (William Bascom) :
'In anthropological usage the term folklore has come to mean myths,
legends, folktales, proverbs, riddles, verse and variety of other forms of
artistic expression whose medium is the spoken word."
'लोकसाहहत्य म्हणजे दैवतकथा, आख्याहयका, लोककथा, म्हणी, कोडी आहण मौहखक
माध्यमातून व्यक्त होणारे कलात्मक आहवष्कार होय.' बास्कम याांच्या मते, लोकसाहहत्य
सुहशहक्षत वा अहशहक्षत समाजातही मौहखक शब्दरूपातच अहस्तत्वात असते. बास्कम याांचे
लोकसाहहत्यासांदभाितील हवचार बॉटकीन याांच्या लोकसाहहत्यस्व रूप हवचाराांशी साधम्यि
साधतात. munotes.in
Page 10
लोकसाहहत्य
10 ४ ) जॉन हमश (John Mish) :
'हवद्यमान हशष्ट समाजातील अल्पहशहक्षत वगाित अहस्तत्वात असलेले प्राचीन लोकहवश्वास,
रीहतररवाज आहण परांपरा याांचा समावेश लोकसाहहत्यात असतो.'
पररकथा, धमिगाथा, उत्सव प्रथा, पारांपररक क्रीडा, क्रीडाप्रकार, लोकगीते, लोकसुभाहषत,
नृत्ये, हशल्पे व कला इत्यादी त्याची अांगे आहेत. जॉन हमश याांनी लोकसमाजाच्या
परांपरावशेषाांना हवशेष महत्त्व देऊन लोकसाहहत्याचा हवचार केला आहे.
५ ) ओ र े ह ल ओ हस्पनोजा (Aurelio Espinoza) :
Folklore may be said to be a true and direct expression of the mind of
primitive man.
'लोकसाहहत्य म्हणजे आहदम मानवाच्या मनाचा यथाथि आहवष्कार होय.'
हस्पनोजा हे लोकसाहहत्याचा हवचार लोकसांस्कृतीच्या आहण मानव-शास्त्रीय दृष्टीने करतात.
‚आधुहनक प्राचीन आहण अगदीच अहशहक्षत लोकसमाजात मौहखक स्वरूपात ज्या परांपरा
अहस्तत्वात असतात. उदाहरणाथि, लोकहवश्वास, लोकरूढी, लोकभ्रम, म्हणी, वाक्प्प्रचार,
उखाणी, गीते, कथागीते, कथा, हवधी, दैवतकथा इत्यादी. त्याांचा समावेश लोकसाहहत्यात
होतो. लोक हे आधुहनक प्राचीन लोक असतात‛. हस्पनोजा लोकसाहहत्याचा एक शास्त्र
म्हणूनच हवचार करतात त्याांच्या मते, लोकजीवनचा अभ्यास करण्याचे लोकसाहहत्य हे श्रेष्ठ
साधन आहे.
६ ) जोनास ब ॅल ी स (Jonas Balys) :
'Folklore comprizes traditional creation of people, primitive and civilized.'
'लोकसाहहत्य ही आहदम मानवाबरोबर सुसांस्कृत मानवाचे ध्वनी आहण शब्दाद्रारा गद्य वा
पद्य स्वरूपात झालेली परांपराप्राप्त हनहमिती होय'. लोकहवश्वास, लोकरूढी, लोकभ्रम,
लोककलाप्रकार , नृत्य, नाट्य आदींचा समावेश लोकसाहहत्यात होतो. बॅलीस याांनी आहदम
आहण सुसांस्कृत समाजाच्या सांदभाित लोकसाहहत्याचा हवचार केला आहे.
७ ) फ्रान्सी स उ तली (Francis Utley) :
“आहदम आहण सुसांस्कृत हशष्ट समाजात मौहखक स्वरूपात असणा-या लोकाहवष्काराांना
लोकसाहहत्य असे म्हणतात.”
लोकसाहहत्याच्या उपरोक्त व्याख्या लोकसाहहत्याचे स्वरूप हवशद करण्यास पुरेशा आहेत.
लोकसाहहत्याच्या हवहवध लोकसाहहत्य हवशारदाांनी केलेल्या व्याख्याांचा अभ्यास
केल्यानांतर असेच आपण म्हणू शकतो की, लोकजीवनाची सवंकष व्याख्या करता येत
नाही; म्हणूनच लोकजीवन हा ज्याचा पाया आहे अशा लोकसाहहत्याची देखील एकच एक
व्याख्या करता येत नाही.
munotes.in
Page 11
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
11 १ .५ .२ भ ारतीय लोकसा हहत् य अ भ् य ा स क ा ांन ी क े ल ेल् य ा लोकसा हहत् याच्य ा व्याख् या :
१ ) डॉ . ना . गो . न ा ांद ा प ू र क र :
'लोकवाङ्मय म्हणजे, लोकाांनी हनमािण केलेले आहण मौहखक परांपरेने प्राप्त झालेले जे वाङ्मय
तेच लोकवाङ्मय होय'.
लोकवाङ्मयाचा कताि लोकसमाजातील अज्ञात व्यक्ती असते. लोकवाङ्मयात लोककथा,
लोकगीते, कहाण्या, उखाणे इत्यादींचा समावेश होतो.'
२ ) डॉ . प्रभाकर म ा ांड े :
'लोकाांमध्ये प्रचहलत असलेल्या मौहखक परांपरा म्हणजेच लोकसाहहत्य होय.'
लोकसाहहत्य हे परांपरागत असते. लोकसाहहत्यातून लोकसांस्कृतीचे दशिन घडते.
लोकसाहहत्य हे लोकाांचे असते.
३ ) डॉ . व ा स द ेव श र ण अग्रवा ल :
लोकवाताि (लोकसाहहत्य) हे एक हजवांत शास्त्र आहे. 'लोक का हजतना जीवन है, उतनाही
लोकवाताि का हवस्तार है. लोकमें बसनेवाला जन, जन की भूमी और भौहतक जीवन तथा
तीसरे स्थानसे उस जन की सांस्कृहत इतने तीनों क्षेिमें लोक के पूरे ज्ञान का अांतभािव होता
है ।'
४ ) डॉ . क ृ ष् ण द ेव उ पाध्याय :
'लोकसांस्कृती हे अांतगित जनजीवनसे सांबांहधत हजतने आचार-हवचार, हवहधहनषेध, हवश्वास,
परांपरा, धमि, मूढाग्रह, अनुष्ठान आहद है वे सभी आते हैं।'
५ ) डॉ . श्य ाम परम ार :
'लोक की अपररहमत शक्ती, साहस, मनोभाव, मान्यताएां, हवश्वास, रागद्रेष, परांपराएां, अडाके,
टोनेटोनके, अनुष्ठान, रीहतररवाज, गीतकथाएां, वेशभूषा आहद सांयुक्त रूपसे लोकवाताि के
चेतन अहस्तत्व की घोषणा करते हैं।'
लोक साहहत्य हे एकसांघ समाजजीवनाचे असते. साक्षर, हनरक्षर, ग्रामीण, शहरी, सवि
स्तरातील लोकजीवनाचा लोकसाहहत्यात समावेश होतो.
६ ) द ग ा ा ब ा ई भ ाग वत :
'लोक साहहत्य म्हणजे सांस्कृतीच्या अहभसरणाचा अभ्यास होय.'
थो डक्यात लोकसा हह त्य म् ह ण ज े …:
१. लोकप्रहतभेचा आहवष्कार असते.
२. आहदम मानवाच्या मनाचा यथाथि आहवष्कार असते. munotes.in
Page 12
लोकसाहहत्य
12 ३. परांपरेने प्राप्त झालेले ज्ञान आहे.
४. मौहखक परांपरेमुळे झालेली हनहमिती होय.
५. रुढी परांपराांचे सांहचत असते.
६. लोकजीवनातील एकांदर लोकाहवष्कारी कलापरांपरा जसे लोकहवश्वास, लोकरूढी,
लोककथा, लोकगीते, नृत्य, नाट्य, नृत्यनाट्य इत्यादींचा समावेश असतो.
७. सांस्कृतीच्या अहभसरणाचा अभ्यास असतो.
१ .६ लो कसा हहत्याच ी स ां क े त व् य व स् थ ा लोकसाहहत्य हे लोकाांनी लोकाांसाठी हनमािण केलेले असते. म्हणजेच हे साहहत्य समूहाचे
असते आहण त्याची हनहमितीही समूहाची असते. त्यामुळे समूहातील अनेक गोष्टींचे प्रकटन
या लोकसाहहत्यातून होत असते आहण या सवािच्या मागे एक समूहमन म्हणजेच लोकमन
कायिरत असते. जेव्हा लोकसाहहत्यातील हवहशष्ट एका लोककला प्रकाराची हनहमिती होत
असते तेव्हा त्या हनहमितीच्या मागे या समूहातील अनेक सांकेताांचे पालन होताना हदसते.
हवहशष्ट समाजाच्या हवहशष्ट अशा रूढी, समजुती, प्रथा, परांपरा ह्या सबांध समाजामध्ये हस्थर
रुपाने अहस्तत्वात असतात. म्हणजेच समूहातील एका कुटुांबातील एका व्यक्तीपासून ते
अनेक व्यक्तींपयंत या गोष्टींचे अहस्तत्व असते. जेव्हा एखादी व्यक्ती ही कोणत्याही गोष्टीची
अहभव्यक्ती करत असते तेव्हा त्या अहभव्यक्तीच्या मागे त्या समूहातील या घटकाांचे सांबांध
जोडलेले हदसतात. हे सांबांध जोडण्याचे अजून एक कारण म्हणजे समूहाांमध्ये असलेल्या या
रूढी, परांपरा, समजुती या सवांवर त्या हवहशष्ट व्यक्तीचा आहण समूहाचा हवश्वास असतो.
यालाच लोकहवश्वास असे म्हटले जाते. उदाहरणाथि एखाद्या समूहातील एक व्यक्ती हवहशष्ट
एखाद्या देवतेची उपासना करत असेल, त्या देवतेसांबांधीचे सांकेत, त्याांचे आचरण करत
असेल तेव्हा हनव्वळ ती एकटीच व्यक्ती असे करते आहे असे असत नाही; तर सवि समाजच
त्याचे पालन करत असतो. ती व्यक्ती ज्या समूहातून येते त्या सांबांध समूहाच्या धारणा या
त्या देवतेसोबत जोडलेल्या असतात. म्हणजेच एखाद्या देवतेची हवहशष्ट पद्धतीने पूजा-अचाि
केल्यानांतर हकांवा हवहशष्ट गोष्टींचा त्याग केल्यानांतर सांरक्षण, धनसांपत्ती हकांवा यासारख्या
गोष्टी प्राप्त होतात असा सांकेत असेल तर त्या सांकेताचे पालन समाजातील अनेक व्यक्ती
करत असतात. यातून त्या व्यक्तीबरोबरच सांपूणि समाजाचे अहस्तत्व हटकून राहत असते.
वेगळेपण हदसत असते आहण त्यासोबतच त्याचे आहण समूहाचे सांरक्षण होत असते. या
अशा सांकेतातून समूहातील एका हपढीकडून दुसऱ्या हपढीकडे त्याचे हस्ताांतर होत असते
आहण असे हे सांकेत प्राचीन काळापासून आधुहनक काळापयंत हटकून राहहलेले हदसतात.
त्याांचे हे हटकणे हे लोकहवश्वासातून होत असते.
असे सांकेत आपल्याला समाजामधून सहजतेने शोधता येतात. उदा. लोकनृत्य, लोकनाट्य
हकांवा हवहवध प्रकारचे हवधी यातून असे सांकेत हदसतात. हवहशष्ट देवतेची पूजा करताना
हवहशष्ट रांगाचे वस्त्र वापरणे, हवहशष्ट हवधी करताना हवहशष्ट प्रकारचे हवधी क्रमाने करणे,
तसेच हवषम सांख्या असणाऱ्या गोष्टींची सरबराई असणे, हवहशष्ट हठकाण, देवता, उपास-
तापास, नाचण्याचे हकांवा सोंग घेण्याचे प्रकार यातूनही असे सांकेत हदसतात. हवहशष्ट munotes.in
Page 13
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
13 हवधींच्या वेळी हवहशष्ट वाद्ये वाजहवली जातात. दशावतार यासारख्या लोककला प्रकारातून
देवताांच्या मुखवट्याांची पूजा, असे मुखवटे हस्त्रयाांनी स्पशूि नयेत असे सांकेत आपल्याला
अनेक हठकाणी शोधता येतात. अशा सांकेताांना सांस्कृहतक हनयम असे म्हटले जाते. तर
सुप्रहसद्ध मानवशास्त्रज्ञ जीन्स बगि याांनी त्याला ‚मानवी वतिनाचे आदशि‛ असे म्हटले आहे.
या साांस्कृहतक हनयमाांचे, सांकेताांचे पालन हे काटेकोरपणे केले पाहहजे अन्यथा त्या गोष्टीतून
हमळणाऱ्या लाभापेक्षा तोटे होण्याची शक्प्यता वतिहवली जाते. त्यामुळे असे सांकेत हे
लोकहवश्वासासोबतच भीतीपोटीही हनयहमतपणे, काटेकोरपणे पाळले जातात. अनेक
लोककथा, लोकनाट्य यातून असे सांकेत हदसतात. पण हे सांकेत हवचारात न घेता केवळ
कथा म्हणून, मनोरांजन म्हणून लोककथेकडे पाहहले असता त्याचा अथि खूप ढोबळ
स्वरुपाचा हनघतो. अथाित सविच कथाांमध्ये असे सांकेत असत नाहीत. तसेच
लोकनृत्यामध्ये हवहशष्ट पद्धतीने केला जाणारा नाच हकांवा हवहशष्ट प्रकारची वाजहवली
जाणारी वाद्ये हे देखील वेगळ्या अथािचे सूचन करणारी असतात. तसेच हचिकला,
हशल्पकला, वेशभूषा, रांगभूषा यासाठी वापरले जाणारे रांग यामध्ये देखील रांगसूचना
असतात. त्यामुळे त्यातून वेगळा अथि ध्वहनत होत असतो.
लोक क थ ेब ा ब त च े स ांक े त :
१. लोककथेचा शेवट हा नेहमी सुखाचा असून बोध देणारा असतो.
२. लोककथेच्या शेवटामध्ये सुष्ट आहण दुष्ट याांच्यातील सांघषाित चाांगल्या स्वभावाच्या
व्यक्तीचाच हवजय होत असतो.
३. त्यामुळे चाांगल्या गुणाांचा पुरस्कार व दुगुिणाांचा हधक्प्कार कथाशयातून केलेला असतो.
४. लोककथेत वास्तहवक जीवनामध्ये शक्प्य नसणाऱ्या इच्छा, कल्पना पूणि होत असतात.
५. कथेतील नायकाच्या अांगी सवि चाांगले गुण असतात. जे ऐकणाऱ्याांना प्रेरणादायी
असतात. इ.
लोक हवधी ब ा ब त च े स ांक े त :
१. हवधी करण्यापूवी कुलदेवतेची प्रहतष्ठापना करणे.
२. हवधी व्यवहस्थत पार पडण्यासाठी सवि देवताना आमांिण देऊन त्याांचे पूजन करणे.
३. हवधीच्या प्रारांभी परांपरागत वाद्याांचा गजर.
४. हवधीसाठी हवहशष्ट लोकाांनाच हजर राहण्याची मुभा. काही हवधींना हस्त्रयाांना प्रवेश
हनहषद्ध असणे.
५. हवधीसाठी हवहशष्ट वस्त्रेच घालणे. इ.
munotes.in
Page 14
लोकसाहहत्य
14 १ .७ लो कसा हहत्यामाग ी ल ह न ह म ा त ी प्र े र ण ा लोकसाहहत्य हे लोकाांनी लोकाांसाठी हनमािण केलेले असले तरी या हनहमितीमागे काही
हवहशष्ट प्रेरणा कायिरत असलेल्या हदसतात.
१ . आ न ांद , उ त् स ाह व म न ो र ां ज न :
साहहत्यशास्त्रामध्ये साहहत्य हनहमितीच्या प्रेरणा अनेक अभ्यासकाांनी चहचिल्या आहेत.
त्यातील एक महत्त्वाची हनहमितीप्रेरणा म्हणजे आनांद होय. ही लहलत साहहत्याची मुख्य
हनहमिती प्रेरणा असली तरी ती लोकसाहहत्याचीही मुख्य प्रेरणा असल्याचे हदसते. याच्या
सोबतच उत्साह आहण मनोरांजन याही प्रेरणा कायिरत असतात. मुळात लोकसाहहत्याची
हनहमिती लोकाांसाठी असते आहण अनेक लोक जेव्हा अनेकहवध कारणाांनी एकि येत
असतात तेव्हा त्याांना मनोरांजनासाठी, उत्साह आहण आनांदासाठी अशा लोकसाहहत्याची
हनहमिती होत असते. अनेक हवधी, त्यातून पार पडणारी अनेक लोकनृत्ये, लोकगीते,
लोकसांगीत यात एक उत्साह असतो. तसेच या उत्साहाच्या सादरीकरणामध्ये आनांद आहण
मनोरांजनाचाही सहभाग असतो. अनेक लोककलाकार याचे सादरीकरण करत असतात.
त्याांच्या कलागुणाांमुळे लोकसमूह आनांहदत होत असतो; तसेच या सादरीकरणादरम्यान
सादर करणारे कलाकार आहण पाहणारा हकांवा ऐकणारा प्रेक्षक अशा दोघाांनाही आनांदप्राप्ती
होत असते. एखाद्या व्यक्तीचे वैयहक्तक हकांवा सामाहजक स्वरूपाचे दुःख, वेदना
लोकसाहहत्यातील साहहत्यप्रकारातून उत्कटतेने व्यक्त होत असते. त्यामुळे अशा दुःखाला,
वेदनेला साहहत्यातून माांडल्यानांतर दुःखाचा भार हलका होत असतो. लोकसाहहत्य ही
केवळ एका व्यक्तीची हनहमिती नसल्यामुळे त्याच्यामध्ये समूहमनाची सांवेदनशीलता
आहवष्कृत होत असते. त्यामुळेच यामध्ये समष्टीभावाचा समावेश होतो आहण म्हणूनच अशा
साहहत्याच्या हनहमितीमागे केवळ एकाच व्यक्तीपेक्षा लोकसमूहाचा आनांद सामावलेला
असतो. याच प्रयोजनातून लोकसाहहत्याची हनहमिती होत असते.
२ . स् व स ांर क्ष ण क र ण े व व ांश स ा त त् य ह ट क व ण े:
लोकसाहहत्याच्या हनहमितीमागे अनेकदा स्वसांरक्षण व वांशसातत्य हटकवणे ही कारणेही
हदसतात. एखादी व्यक्ती हकांवा लोकसमूह कधीनाकधी कोणत्यातरी वाईट अनुभवाला
सामोरा जात असतो. असे सांकट म्हणजे रोगराई, अहतवृष्टी हकांवा दुष्काळ हकांवा अनेक
हवनाशकारी घटना. या घटना म्हणजे सृष्टीचा प्रकोप मानला जातो. एकाच व्यक्तीबरोबर
अनेकाांच्या आयुष्यात त्या घडत असतात. तेव्हा त्याला सामूहहकतेचे रूप प्राप्त होत असते.
अशा घडणाऱ्या घटना होऊ नयेत यासाठी सांकेताांचे पालन व्यक्ती स्वतः व समूहासाठी
करत असतात. याांचे पालन भय हकांवा हनष्ठा या भावनेतून होत असतात. याच्या पाठीमागे
श्रद्धा-अांधश्रद्धा, कल्पना असतात. सृष्टी व्यवहारातील बहलष्ठ, अहनयांहित शक्तींवर हवहशष्ट
हवधींच्या, लोकगीताांच्या सादरीकरणातून, सांकेताांच्या पालनातून हवजय हमळवता येतो.
तसेच त्या शक्तींना प्रसन्न करता येते. असा एक हवश्वास माणसाच्या हठकाणी वाढीस लागतो
आहण हा लोकहवश्वास समूहामध्ये देखील हस्थर होतो. हवहवध आचारधमि, व्रत-वैकल्य, हचि,
हशल्प, कथा, गीत, नृत्य, उपासना या सवांचे अवलांबन एका व्यक्तीकडून व समूहाकडून
होत असते. तसेच हनपुहिकासाठी वांशप्राप्ती व्हावी यासाठीही हवहवध व्रत-उपवास, हवधी पार munotes.in
Page 15
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
15 पाडले जातात. या गोष्टी स्वत:चे आहण समूहाचे सांरक्षण व वांश सातत्य हटकवते ही लोकाांची
धारणा वाढीस लागून लोकसाहहत्याची हनहमिती होत असते.
३ . च र र त ा थ ा च ा ल व ण े:
साहहत्यशास्त्रामध्ये साहहत्याच्या हनहमिती मागे यश-अथिप्राप्ती असे देखील प्रयोजन साांहगतले
आहे. तद्रतच लोकसाहहत्याच्या हनहमितीमागेही अथिकारण असते. इथे अथिकारण म्हणजे
केवळ पैसा असे नाही तर त्याचा अथि चररताथािचे पालन असे होते. लोकसाहहत्यातील
बहुताांश साहहत्यप्रकार हे सादरीकरण या तत्त्वात मोडणारे असतात. त्यामुळे त्याांची हनहमिती
आहण त्यासोबतच त्याचे सादरीकरण होत असते. हे सादरीकरण करणारे लोककलावांत
असतात. या लोककलावांताांना त्याांच्या सादरीकरणासाठी लोकसमूहातून काहीएक प्राप्ती
होत असते. ज्याच्या आधारावर ते स्वतःची कलाउपासना तर करतातच पण त्यासोबतच
स्वतःचा चररताथिही चालवत असतात. महाराष्रातील हवहवध कथागीते, स्तुतीगीते-पोवाडा,
अभांग अशा अनेक प्रकारातून व त्याच्या सादरीकरणातून लोककलावांत आपला चररताथि
चालवत असतात. तसेच गोंधळ, जागरण, बहुरूपी, तमाशा, आख्यान, भारुडे, वासुदेव,
हपांगळा जोशी अशा अनेक लोककला प्रकारात लोककलावांत आपली नवहनहमिती करतात.
गावोगावी हफरून त्याचे सादरीकरण लोकाांसमोर ठेवतात. हकत्येकदा अशा हनहमितीत ते
आपले नावही गोवत असतात. यातून ते आपला चररताथि चालवत असतात. या प्रेरणेमुळेही
लोकसाहहत्याची हनहमिती होत असते.
४ .अस फल इ च्छा -आ क ा ांक्ष ा च ी प र र प ू ह त ा :
लोकसाहहत्यातील हवहशष्ट लोककलाप्रकारातून लोकसमूह आपल्या प्रत्यक्ष जीवनामध्ये
असफल झालेल्या इच्छा-आकाांक्षाांची पररपूती करून घेण्याचा प्रयत्न करत असतो.
मानवाच्या वास्तव जीवनात अपार असे दुःख, सांकटे, हतबलता असतात. त्या दुःखावर
मात करण्याचे बळ हकांवा पररहस्थती हकत्येकदा मानवाच्या हातात असत नाही. अशा
पररहस्थतीवर हवजय हमळहवण्याचे हरेक प्रयत्न त्याच्याकडून होत असतात. पण त्यात यश
हमळत नाही तेव्हा माि मनोमन स्वरुपाचे प्रहतजग हनमािण करून त्यामध्ये असे सुख
हमळवण्याचा प्रयत्न त्याच्याकडून होऊ लागतो. उदा. लोककथा, लोकगीते, लोककथागीते.
यासारख्या प्रकारातून प्रत्यक्ष जीवनात न घडू शकणारी, कल्पनेवर आधाररत पािे, त्याांचे
जगणे, त्याांच्याकडे असणाऱ्या अहद्रतीय शक्ती, हवहवध घटना, कथानकाचा शेवट यातून या
इच्छा पूणि केलेल्या हदसतात. कथाांमधील हवहवध प्रहतमा, स्वप्ने, लोकभ्रम, लोकहवश्वास
यातून या इच्छाांचा अथि लावता येतो. तसेच हवहवध प्रकारची व्रत-वैकल्य, पूजाअचाि, हवधी
यातूनही हवहशष्ट गोष्टींची प्राप्ती यातून होते असा लोभही यात असतो. लोकसाहहत्यातील
अशा गोष्टींचा अभ्यास हा मानसशास्त्रीय पद्धतीत केला जातो. त्यामुळे काल्पहनक स्वरुपाचे
जग हनमािण करून त्यामध्ये जगण्याची आहदम मानवी इच्छा ही लोकसाहहत्याच्या
हनहमितीला कारणीभूत ठरते.
munotes.in
Page 16
लोकसाहहत्य
16 १ .८ लो कसा हहत्य स् व रू प ह व व ेच न लोकसाहहत्याचे स्वरूप पाहत असताना लोकसाहहत्यातील काही महत्त्वपूणि सांकल्पना
समोर येतात. या सांकल्पना समजून घेणे खूप महत्त्वाचे ठरते. त्याचा हवचार आपण इथे
करू.
१ .८ .१ 'लोक ' आहण 'लोकमानस ' १ .८ .१ .१ लोकसा हहत् यातील ‘लोक ’ हा शब् द :
'लोकसाहहत्य' हा एक सामाहसक शब्द आहे. ‘लोकसाहहत्य’ हा शब्द 'लोक' आहण 'साहहत्य'
या दोन पदाांचा हमळून बनला आहे. ‘लोकसाहहत्य’ म्हणजे लोकाांचे साहहत्य असा सांदभि
आपण लोकसाहहत्याचे स्वरुप लक्षात घेताना अभ्यासला आहे. अथाित यात 'लोक' हा शब्द
अनेकाथी आहे. मराठी व्युत्पहत्तकोशात- सांस्कृतातील 'लुक्' या धातूपासून लोक या
शब्दाची व्युत्पत्ती साांहगतली आहे. ‘लोक’ हा शब्द जन, मनुष्य, समाज या अथािने वापरला
जातो.
'लोक ' हा हवश्वाचा हवभ ा ग :
'भारतीय सांस्कृतीकोश’ या भारतीय सांस्कृतीची ओळख करून देणाऱ्या ग्रांथाचे सांपादन
पांहडत महादेवशास्त्री जोशी याांनी केले आहे. सदर ग्रांथात 'लोक' हा हवश्वाचा हवभाग आहे
असे मानले आहे. 'स्वगि लोक', 'पृर्थवी लोक' आहण 'पाताळ लोक' असे हिलोक कहल्पले
आहेत. सूयि, हवष्णू आहण हशव हे हिलोकाांचे अहधपती म्हणजे हिलोकेश आहेत असे
साांहगतले आहे. या हिलोकबरोबर पृर्थवी, अांतररक्ष, स्वगि, मध्यहवभाग, जन्मस्थान,
पुण्यप्रसाद व सत्यलोक अशा सप्तलोकाचीही कल्पना माांडली आहे.
'लोक' समाज एक हवराट कल्पना आहे असे वेदवाङ्मयात मानले आहे. ऋग्वेदात 'लोक'
आहण 'जन' या शब्दाांचा उल्लेख अनुक्रमे 'लोकव्यवहार' व ‘स्थान' या अथािनी आढळतो.
अवघ्या हवश्वाच्या हनहमितीमागे ईश्वर आहे, हे वेदवाङ्मयाचे मत आहे.
लोक : हवहवध अधी त े हवह शष्ट अथी :
प्राचीन काळापासून भारतीय परांपरेत 'लोक' हा शब्द हवहवध अथािनी वापरला जातो.
न ा भ् य ा ां आ स ी द ांत र र क्ष शीष् ण ों द्ौ ुः स म व त ा त ् ।
प द ्भ् य ा ां भ ू ह म ह द ा श ुः श्रोत्रा तथा ल ो क ा ां अकल्पय त ।। (ऋ ग् व ेद , १० :१० :१४ )
या श्लोकाचा अथि समजून घेणे आवश्यक आहे.
'भगवांताच्या नाभीतून अांतररक्ष, मस्तकातून स्वगि आहण चरणातून भूमी, कानातून हदशा
आहण अहखल लोकाची हनहमिती झाली.' वेदोपहनषदाांपासून ते ‚महाभारत‛, ‚गीता‛,
भरतमुनींचे-‚नाट्यशास्त्र‛, पाहणनीची-‚अष्टाध्यायी‛ आहण वररुचीचे ‚वाहतिक‛ या ग्रांथाांतूनही munotes.in
Page 17
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
17 'लोक' शब्दाचा हवहवधाथी वापर आढळतो. या सवांचा हवचार करता 'एका हवहशष्ट सूिात
ओवला गेलेला मानवी समूह' असा ‘लोक’ या शब्दाचा अथि हाती लागतो.
'लोकसाहहत्य' या सांकल्पनेत माि 'लोक' या शब्दाचा हवहशष्ट अथी वापर होतो. तो 'समाज'
वा 'मानव समूह' या अथी होय.
इ ां ग्र ज ी त ी ल Folk:
मराठी भाषेत वापरला जाणारा ‘लोक’ हा शब्द इांग्रजी भाषेतील folk या शब्दावरून आलेला
आहे. अव्वल इांग्रजी काळात लोकसाहहत्याच्या अभ्यासाला प्रारांभ झाला. तेव्हाच
अभ्यासकाांना folk-lore' या शब्दाशी आपला प्रथम पररचय झाला. मराठीत या शब्दाला
'लोकहवद्या', 'लोकवाङ्मय', 'लोकसाहहत्य' असे पयाियी शब्द वापरले गेले. इांग्रजीत folk या
सांकल्पनेच्या स्पष्टीकरणातही मतहभन्नता आढळते. बव्हांशी व्याख्याांमध्ये ‘लोक’ या
शब्दाांचा अथि ‘वेगळी परांपरा, वेगळी जीवनपद्धती असणारा जनसमूह’ असा आढळतो.
मराठी लोकसाहहत्याभ्यासकाांनी या स्पष्टीकरणाच्या अहधक जवळ जाण्याचा प्रयत्न केलेला
हदसतो.
मर ाठीतील ‘लोक ’ हवषयक भ ू ह म क ा :
डॉ. ना. गो. कालेलकराांच्या मते, ‘लोक’ म्हणजे एका वेगळ्या सांस्कृतीचे दशिन घडहवणारा
वगि होय. हा वगि स्वाभाहवक जीवन जगत असतो. त्याांची सांस्कृती हनसगािला अहधक
जवळची असते. ही आद्य सांस्कृती नसली तरी हतची जुन्यात जुनी उपलब्ध होऊ शकणारी
अवस्था आहे. ही अवस्था समाजातील काही माणसाांच्या जीवनहवषयक सवयींतून,
रूढींतून, परांपरागत नृत्ये, गीत इत्यादी कलाकृतींतून प्रकट होऊ शकते.'
'लोकसा हहत् य : एक स्वतांि अभ्यासक्षेि' या ग्रांथात डॉ. गांगाधर मोरजे याांनी 'लोक'
सांकल्पनेचा हवचार वेगळ्या पद्धतीने केला आहे. त्याांच्या मते, 'समाजशास्त्रातील 'लोकसमूह
एकि येण्यामागे समाजधारणेची हवहशष्ट तत्त्वे असतात उदा. समान भाषा, समान भूपररसर
इत्यादी. लोकसाहहत्यातील 'लोक' अशा समान तत्त्वाांनी, भूप्रदेशाने, समान भाषा याच्या
आधारे एकि आलेले असतात. हे काही प्रमाणात खरे असले तरीही लोकसाहहत्यातील
'लोक' समूहापेक्षा वेगळा असतो. त्याांच्या एकि येण्यामागे समान सौंदयिभावनेचे महत्त्वाचे
सूि असते. गांगाधर मोरजे याांच्या मते, समान सौंदयिभावना, भाषा, नीहतकल्पना, तत्त्वज्ञान
या तत्त्वाांनी एकि आलेला समूह म्हणजे लोकसाहहत्यातील 'लोक' होय. समान
सौंदयिभावनेमुळे लोकसाहहत्य हे कलारूप धारण करते आहण मग लोकसाहहत्य हे वाङ्मय व
कला असते हे लक्षात येते. मौहखक आहवष्कार आहण कृती याांच्या प्रयोगातून लोकसाहहत्य
'जीवनाचा आहवष्कार' कलात्मकररत्या घडवीत असते.
‘लोक ’ स ांक ल् प न ेच ा ए क ा ांग ी हवचार :
‘लोक’ या सांकल्पनेचा हवचार करताना कोणत्यातरी एकाच अांगाचा हवचार केला जातो
म्हणून लोक ही सांकल्पना बहुतेक अभ्यासकाांच्या हववेचनात एकाांगी ठरते. munotes.in
Page 18
लोकसाहहत्य
18 १. केवळ नैसहगिक हकांवा हनसगािहधहष्ठत जीवन जगणारा मानवी समूह म्हणजे
लोकसाहहत्यातील 'लोक' मानणे.
२. अप्रगत, असांस्कृत, अहवकहसत लोकसमूह म्हणजे लोकसाहहत्यातील 'लोक' मानणे.
३. ‘एन्सायक्प्लोपीहडया ऑफ सोशल सायन्सेस’ या कोशात म्हटल्याप्रमाणे, 'केवळ
आहदम, असांस्कृत जमातीतील लोकभ्रम, रुढी इत्यादींचे अवशेष पुढे सभ्य समजल्या
जाणाऱ्या लोकसमूहात राहातात असे लोकसमूह; ज्यात या अवशेषाांचे प्रमाण हवशेष
असते त्याांना 'लोक' मानणे.
‘लोक ’: व्यापक स ांक ल् प न ा :
अप्रगत अवस्थेकडून प्रगत अवस्थेकडे प्रवास करणे, हे मानवी जीवनाच्या हवकासाचे
परांपरागत सूि आहे. आजचा शहरवासी हकांवा नगरवासी प्रगत मानवसमूह एकेकाळी
वन्यजीवन जगणारा, रानावनात राहणारा आहण कांदमुळे खाऊन जगणारा हकांवा हशकार
करून आपली उपजीहवका करणारा मानव होता. कालाांतराने तो ग्रामवासी झाला. पुढे
भौहतक प्रगतीमुळे तो शहरवासी झाला. वनवासी - > ग्रामवासी - > शहरवासी मानवाच्या
हस्थत्यांतराचे हे टप्पे आहेत. हस्थत्यांतराच्या या प्रवासात मानवाच्या 'यात्वात्मक'
(Spiritual) धारणेत बदल होत ती 'भावनात्म' (Emotional), ' तकािहधहष्ठत' (Rational)
अशी पयिवसीत होत गेली. परांपरागत मौहखक परांपरेने त्याच्यापयंत चालत आलेले
शहाणपण उरले. नीहतहवषयक प्राचीन कल्पना आजही त्याला काही प्रमाणात सोडता
आलेली नाही. वांश, भाषा, प्रदेश, देशहनष्ठा आजही त्याच्यात जागी राहहली. असा जो
जनसमूह, जो आजही खेड्यात वा शहरात राहातो. स्वतःच्या साांस्कृहतक परांपरेचे,
वैहशष्ट्याांचे जतन करतो. प्रगत जीवनाबरोबरच परांपरेने चालत आलेल्या भाषा, आचार,
हवचार, नीती, परांपराांचे भान ठेवतो. स्वतःच्या वेगळ्या सौंदयिभावनेची, मूल्यभावनेची
जपणूक करतो असे समूह म्हणजे लोकसाहहत्यातील 'लोक' होय, असे म्हणता येईल. अशा
लोकसमूहाचे साहहत्य ते लोकसाहहत्य होय. हे लोकसाहहत्य व्यहक्तहनष्ठ हनहमिती नसते. ती
समूहहनष्ठ हनहमिती असते. ‘लोक’ या सांकल्पनेचा व्यापक हवचार होणे लोकसाहहत्याच्या
अभ्यासासाठी उपयुक्त ठरते.
१ .८ .१ .२ लोकम ानस :
लोकसा हहत् य : लोकम ानस ाचा आ हवष् कार :
फ्राहन्सस बोआस याांनी ''द माईांड ऑफ हप्रहमहटव्ह मॅन' मध्ये- 'लोकसाहहत्याची जी हनहमिती
होते व हे लोकसाहहत्य एका हपढीकडून दुस-या हपढीकडे सांक्रहमत होते, आहण हटकून
राहाते ते केवळ लोकमानसामुळे!’ असे म्हटले आहे. कोणत्याही समाजातील वा प्रदेशातील
लोकसाहहत्याचा कताि एकच एक नसतो. लोकसाहहत्याचा हनमािता अनाहमक असतो.
लोकसाहहत्य ही कोण्या एकाची हनहमिती नसून ती लोकमानसाची हनहमिती असते.
लोकसाहहत्यातून लोकमानस प्रकट होत असते म्हणून लोकसाहहत्य लोकमानसाचा
आहवष्कार मानले जाते. याच सूिाचा आधार घेऊन लोकमानसाची सांकल्पना स्पष्ट करता
येईल. munotes.in
Page 19
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
19 स म ूह मनात व् य ह ि म न ा च े ह व र घ ळ ण े:
आपली प्रत्येकाची एक हवचारधारा असते, व्यहक्तगत जीवनजाणीव असते. तसेच समूहाच्या
सहवासाने तयार झालेली सामूहहक जाणीवही असते. लोकसमूहातील प्रत्येक व्यक्ती
समूहाशी एकरूप असते, समूहात हमसळलेली असते. आपण व्यक्ती म्हणून वेगळे असलो
तरी लोकसमूहात वावरताना आपले हनराळेपण वा वेगळेपण उरत नाही. समूहमनात
व्यहक्तमन हवरघळते आहण स्वतांि व स्वायत्त समूहमन तयार होते. यालाच 'लोकमन' असे
म्हणतात. समूहमनाशी एकरूप झालेल्या लेखकाने केलेली हनहमिती एका व्यक्तीची न राहाता
ती समूहाची, लोकमनाची म्हणजेच लोकमानसाची हनहमिती बनते.
स ा ांह घ क प न ह न ा ह म ा त ी :
लोकसाहहत्याच्या आहवष्कारात कुणा एका व्यक्तीच्या भावभावनाांना महत्त्व नसते तर
समूहाला महत्त्व असते.
प्रत्येक व्यक्तीचे व्यहक्तत्व समूहात हसद्ध होत असते. ती व्यक्ती ज्या समूहाचा भाग आहे,
त्याच्या कल्पना, हवचार, सवयी, रूढी तो समूह हनयांहित करत असतो. प्राचीन काळापासून
चालत आलेले परांपरागत मानस सुद्धा त्या व्यक्तीला प्राप्त होत असते. समूहमनाशी एकरूप
होऊन केलेल्या 'कृती' व 'उक्ती'मधून ते प्रकट होते. लोकसाहहत्यात व्यक्त होणाऱ्या
भावभावना, इच्छा-आकाांक्षा, हवहधहनषेधाच्या कल्पना व्यहक्तगत राहात नसून त्या
समूहातील प्रत्येक व्यक्तीच्या म्हणजेच समूहमानसाच्या होतात. ब्रूनो नेटल याांनी लोकगीत
हनहमितीसांबांधी आपल्या 'फोक अँड रॅहडशनल : म्युहझक ऑव्ह द वेस्टनि कांरीज' या ग्रांथात
लोकगीताची हनहमिती 'साांहघक पुनहनिहमिती' (communal creation) असते असे मत
नोंदवले आहे. ती कोणत्याही एका व्यक्तीची नसते. ती अनेकाांची असते. ही हनहमिती अनेक
लोक एकाच वेळी करतात. ही पूविहवचारसरणी नाकारून, 'साांहघक पुनहनिहमिती'चा हसद्धान्त
माांडला. नेटल याांचा साांहघक पुन:हनहमितीचा हसद्धान्त लोकगीत यासांबांधी असला तरी तो
एकांदर लोकाहवष्काराच्या दृष्टीने उपयुक्त आहे.
स व ा व् य ा प ी व स व ा स ा क्ष ी लोकम ानस :
लोकमानसाहवषयी अनेक गैरसमज आहेत जसे, लोकमानस हे अहशहक्षत, अप्रगत, वन्य
आहदवासी जमाती हकांवा अप्रगत ग्रामीण लोकाांतच असते. अथाित ही समजूत हनराधार
आहे. कारण ‘लोकमानस’ वन्य, ग्रामीण सांस्कृतीबरोबर शहरी सांस्कृतीतील व्यहक्तमनातही
अहस्तत्वात असते, असे हदसून येते. बुहद्धवादी व लौहकक साहहहत्यकाांच्या हनहमितीतही
लोकधमािसांबांधी अनेक गोष्टी येतात. डॉ. मधुकर वाकोडे याांनी 'लोकप्रहतभा आहण लोकतत्त्वे'
या ग्रांथात बहहणाबाईांच्या कहवतेत, माहहमभट्टाच्या 'लीळाचररिा'त लोकमानस कसे व्यक्त
झाले आहे, याचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला आहे.
लोकमानस नेहमीच अलौहककाची ओढ बाळगणारे असते. अद्भुताची सृष्टी पाहाण्यात रांगून
जाणारे असते. श्रीचक्रधराांचे उत्तरापांथे गमन झाल्यावर माहहमभट्टाांनी त्याांचे चररि हसद्ध
केले ते 'लीळाचररि'. या चररिकथेत लोकमानसाचे प्रहतहबांब स्पष्टपणे उमटलेले आढळते.
श्रीचक्रधराांच्या चररिातील काही घटना लोकमानसाने अद्भुताच्या पातळीवर अनुभवलेल्या
आहेत असे लीळाचररिातील अनेक लीळाांतून जाणवते. munotes.in
Page 20
लोकसाहहत्य
20 अहभ व्यिीची स म ूह ह व ह श ष्ट त ा :
लोकसाहहत्यात समूहहवहशष्टता उठावदार असते. प्रभाकर माांडे म्हणतात त्याप्रमाणे, आहदम
अवस्थेत व्यक्तीच्या मनातील व्यहक्तहवहशष्ट भाग अहतशय अल्प असतो. प्रत्येक व्यक्तीवर
समूहाचा प्रभाव असतो. व्यक्ती हशहक्षत झाली की, हतला स्वतःचे स्वतांि व्यहक्तमत्त्व प्राप्त
होते. तरी सुद्धा हतच्या व्यहक्तमनात समूहमन, लोकमानस असतेच. अशा व्यक्तीने केलेल्या
अहभव्यक्तीत व्यहक्तहवहशष्टता येण्याऐवजी समूहहवहशष्टता येते आहण लोकमानसाशी एकरूप
असलेल्या व्यहक्तमनाची ती हनहमिती वाटते. बहहणाबाईांच्या हनहमितीत असा अनुभव येतो
आहण बहहणाबाईांची कहवता हा व्यहक्तहनष्ठ आहवष्कार असूनही तो लोकमानसाचा
आहवष्कार वाटायला लागतो. तर परशरामाच्या ‘असा का केलास माझा त्याग’ या
लावणीतील गोपी कृष्णाला एक हवरहहणी हवचारते,
‘अस ा का क े ल ा स माझा त् याग ’ । क ण् य ा ग ोष्टीत धररला राग ।। ध ृ॥
वरवर पहाता जरी ही परशरामाची लावणी असली तरी त्यातील पुढच्या प्रश्नामुळे
ब ा ह े र काही लई ह द स ल े । म् ह ण ून मन पर ठई ब स ल े?
हकांवा हतने केलेल्या लाहडक तक्रारीमुळे
त ू दगलबा ज ब ै म ा न ा द श् म न ा । काहपल्यास ह क त् य ेक ा ांच् य ा माना ॥ अ र े द श् म न ा
प्रस्तुत रचना केवळ परशरामाची न राहता समूहमनाचा आहवष्कार ठरते.
अ न भ व ा च ी स ा म ूह ह क ऊ ज ा ा :
‘गाव करील ते राव करील काय?’ ही लोकोक्ती गाव एकहितपणे खूप मोठे काम सहज तडीस
नेऊ शकते, हेच अधोरेहखत करते. एखाद्या अनुभवाची ऊजाि समूहामध्ये असते.
समूहाकडून ती चेतहवली गेली की लोकसमूहातील कोणत्यातरी एका व्यक्तीकडून हनहमितीची
हक्रया घडू लागते. या व्यक्तीच्या हठकाणी हनहमितीक्षम अांगभूत गुण असतात. तो प्रहतभावान
असतो. लोकसाहहत्याची हनहमिती एका माणसाची नसतेच का कधी? डॉ. व्हेररयर एल्वीन
याांनी लोकगीतहनहमितीच्या सांदभाित या प्रश्नाची सोडवणूक करण्याचा प्रयत्न केला आहे. तो
असा- 'लोकगीत हे कोणत्याही व्यक्तीने हनमािण केलेले असले तरी कालाांतराने त्या व्यक्तीचा
हवसर पडून ते गीत समुदायाचे होते. आहण मुखपरांपरेने समाजात अहस्तत्वात राहाते. प्रा. द.
ग. गोडसे याांनी डॉ. एल्वीन याांच्या मताचे अहधक स्पष्टीकरण हदले आहे. ते असे, ही व्यक्ती
जी हनहमिती करीत असते ती समष्टीच्या / समस्त समूहाच्या अनुभवाची असते. लोकगीत हा
एका व्यक्तीने केलेला आहवष्कार असतो. हा आहवष्कार स्वयांस्रोत असतो, हे खरे असले
तरी ती अनुभूती समष्टीच्या अनुभवाांची असल्यामुळे ती 'सामूहहक पुनहनिहमिती मानली गेली
आहे. केवळ लोकगीताच्या सांदभाितच अशी सामूहहक पुनहनिहमिती होते असे नाही.
लोककथा, लोकनाटकातील काही प्रसांग, हचि, हशल्प यासारखे आहवष्कारही एकेक व्यक्ती
स्वतःच्या मगदूराप्रमाणेच करीत असते आहण तरीही त्या हनहमितीतून समूहमनाचीच भावना
अहभव्यक्त होत असल्याने ती हनहमिती व्यहक्तहवहशष्ट न राहता समूहहवहशष्टच होते.
लोकमानसाची होते.
लोकसाहहत्य हे समूहमनाची हनहमिती असते. लोकमानसाचा आहवष्कार असते. munotes.in
Page 21
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
21 १ .८ .२ 'ल ो क ध म ा ' आहण 'ल ो क द ै व त ' १ .८ .२ .१ ल ो क ध म ा :
ध म ा स ांक ल् प न ा :
लोकधमि आहण लोकदैवत या सांकल्पनाांचा हवचार करताना सवाित प्रथम धमि म्हणजे काय?
हे लक्षात घेणे क्रमप्राप्त आहे. "धमि म्हणजे माणूस आहण त्याच्या भोवतालचे पयािवरण
याांच्यातील सांबांहधत्वाच्या सांकल्पनेला मूति स्वरूप देणारी व प्रत्येक सांस्कृतीत आढळणारी
श्रद्धा, आचार याांची व्यवस्था होय.‛ धमि ही एक व्यवस्था आहे. मनुष्यमािाांवर आहण
हनसगािवर अहधसत्ता गाजहवणाऱ्या माणसापेक्षाही प्रबळ असणाऱ्या अशा शक्ती हनसगाित
वतित असतात, त्याांची आराधना करणे, अनुनय करणे म्हणजे धमि होय. अगदी प्राचीन
काळापासून माणूस टोळी करून राहाताना आहण नांतरच्या काळात समाज करून राहाताना
आपल्या बाांधवाांशी जखडला गेला तो धमािमुळेच होय. धमािचा आधार कोणताही समाज
मजबूत आहण भक्प्कम करीत असतो.
ल ो क ध म ा :
लोकसाहहत्य आहण लोकजीवन याांचा अतूट सांबांध असतो. त्याांच्या नात्याांची वीण घट्ट
असते. लोकसाहहत्याचा अभ्यास हा एक प्रकारे लोकजीवनाचाच अभ्यास असतो.
लोकमानस हवहवध रूपाांतून अहभव्यक्त होत असते. त्या रूपाांचा अभ्यास करताना
लोकजीवन, लोकसांकेत, लोकरूढी, लोकाचार-हवचार, लोकहवकास, हवहधहनषेध,
हवहधहवधाने याांचा शोध घ्यावा लागतो. लोकसाहहत्याचा पररपूणि अभ्यास करायचा असेल
तर लोकधमि समजून घेणे ही, कोणत्याही अभ्यासकाची गरज आहे. श्रद्धेवर आधाररत
कमिकाांडाची व आचारहवधींची व्यूहरचना म्हणजे 'लोकधमि' होय.
ल ो क ध म ा हाच य ा त ध म ा :
अवघे लोकजीवन गूढ अगम्य अशा शक्तींनी व्यापलेले असते. या शक्तींना प्रसन्न करण्यात
लोकमानसाचे हहत असते. अशा शक्तींची आराधना करणे, त्याांचा अनुनय करणे याचा एक
सुहवहहत आचार दृष्टोत्पत्तीस येत असतो. हा आचार म्हणजे लोकधमि होय. मानवाला
आपल्या सभोवतालच्या पयािवरणाशी जुळवून घेताना त्याला आजारपण, रोगराई, अवषिण,
दुष्काळ, अहतवृष्टी, पूर, महापूर, भूतहपशाच्च यासारख्या अनेक समस्याांना सामोरे जावे
लागले. लोकमानसाला अशा अदृश्य शक्तींची कमालीची भीती वाटत असे. या शक्तींना शरण
जाणे हकांवा त्याांना काबूत ठेवणे एवढेच लोकमानसाला ठाऊक होते. अदृश्य शक्तींवर हवजय
हमळहवण्यासाठी लोकमानसाने यात्वात्मकतेचा आधार घेतला. यालाच यातुधमि म्हणतात.
प्राचीन माणसाला सभोवतालच्या भौहतक हवश्वातील सवि वस्तुमािातील यात्वात्मक शक्तीची
जाणीव झाली होती. ही शक्ती हवहशष्ट मांि आहण हवधी याांच्या साहाय्याने वाढहवता वा कमी
करता येते, अशी कल्पना केली. हवहधयुक्त मांिगायनाने आहण मांिोच्चारयुक्त कमािने
स्वतःच्या हठकाणचे यात्वात्मक सामर्थयि वाढहवता येते व त्याद्रारे इष्टहसद्धी प्राप्त करून घेता
येते. अशीही त्याची दृढ श्रद्धा बनली. या प्रकारची जादू हवद्या, मांि-तांि जाणणारी अहधकारी
व्यक्ती प्राचीन समाजात होती. हतला भगत / देवऋषी (Shaman) म्हणत. भगत हा प्राचीन munotes.in
Page 22
लोकसाहहत्य
22 समाजाच्या दृष्टीने देवमाणूसच (Mangod) होता. या भगताच्या / देवमाणसाच्या साहाय्याने
अनेक गोष्टी साध्य करता येतात यावर प्राचीन माणसाने हवश्वास ठेवला. या हवश्वासातून
'हवधी', 'हनषेध' यासांबांधीचे कमिकाांड हनमािण झाले. हा प्राचीन 'यातुधमि' होय.
आ राधना हाच स ांक ट ह न व ा र ण ा च ा उ पाय :
आपल्यावर वारांवार येणारी सांकटे थोपवणे सहज शक्प्य नाही. आपल्यावर येणारी हवहवध
सांकटे आपल्या सभोवतालच्या सृष्टीत अलौहकक शक्ती व प्राणी आणतात, लोकमानसाने
असे मानले होते. सृष्टीतील या शक्तींना व प्राण्याांना आपलेसे कसे करता येईल? त्याांना
आपल्या अांकीत ठेवता येईल का? असे प्रश्न त्याला पडू लागले. हशवाय यातून मुक्त
झाल्याहशवाय आपल्यावरची सांकटमाहलका दूर होणार नाही असे त्याला वाटले आहण
त्यावरचा जो मागि त्याने शोधून काढला तो मागि सर जेम्स फ्रेझर म्हणतात त्याप्रमाणे
'आराधने'चा होता. यादृष्टीने त्याने काही मांि आहण हवधी हनमािण केले आहण त्यानांतर श्रद्धेने
त्याांचे पालन केले. अलौहकक शक्तींची प्राथिना करून, त्याांना आमीष दाखवून, काही वेळा
त्याांच्यावर जरब बसवून, पीकपाणी, सुखसमृद्धी इत्यादीची प्राप्ती करून घेता येते, अशीही
प्राचीन माणसाची श्रद्धा ठरली. आराधना हाच सांकटहनवारणाचा तरणोपाय ठरला.
स ा म ूह ह क क म ा :
यातुश्रद्धेतील अत्यांत महत्त्वाचे आहण लोकमानसावरील सांकट हनवारणाचे हवश्वासाहि तत्त्व, हे
सामूहहक कमािचे तत्त्व असते. वांश सातत्य आहण स्वसांरक्षणासाठी केले जाणारे हवधी
व्यहक्तगत पातळीवर असतात. असे कुलाचार कौटुांहबक असतात. त्या त्या कुळाचे असतात.
तथाहप सांपूणि समाजावरील अररष्ट टाळण्यासाठी सामूहहकररत्या हवधी करावा लागतो.
यातुशक्तीला आवाहन करून हवधीद्रारे इष्टहसद्धी वा अहनष्ट हनवारण करून घेता येते.
'सामूहहक कमि' हे यातुश्रद्धेतील एक महत्त्वाचे तत्त्व होय. कोणतीही इष्ट घटना हनसगाित
घडणाऱ्या घटनेचे अनुकरण करूनही घडहवता येऊ शकते. अशी श्रद्धा पक्प्की करून
त्यासांबांधी अनेक प्रकारचे हवधी हनमािण झाले. पाऊस मागण्याचे हवहवध हवधी आजही
लोकसमाजात आढळतात. हनपुहिक स्त्रीच्या हाताने झाडे लावू नयेत; हकांवा हववाह,
पुिजन्मोत्सव, धान्यपूजा आदी हवधीत मातृत्व प्राप्त झालेल्या स्त्रीचा समावेश करावा.
यासारख्या आचारामागे 'साधम्यि' कल्पनेचे तत्त्व आहे.
दुगािबाई भागवत याांच्या मते, "माणसाांनी देवाची कल्पना केवळ कल्पनेतूनच साकार केली
नाही. त्याांनी देवाांची कल्पना केली आहण नांतर सामाहजक तांिाप्रमाणे त्याांना आकार हदला
असेही नाही. सामाहजक भावनाांशी देवाहदकाांचा सांबांध येण्याचे कारण असे की, ज्या ज्या
वस्तूांचा उपयोग माणसे करीत त्या त्या वस्तूांशी ते सांबद्ध होत चालले होते. शरीराने व मनाने
ज्या ज्या गोष्टींचा माणसाांना उपद्रव होई. त्याांच्या बद्दलही माणसाांना हवहशष्ट भावना उत्पन्न
होत व त्यात ती गुांतत. या भावनाांमुळे माणूस आपल्या समाजबाांधवाांशी जखडला गेला. एक
समाज दुसऱ्या समाजाशी जोडला गेला. 'मानवी हवकासक्रमात माणसाच्या या सामूहहक
जीवनाचे हवघटन झाले. यातुश्रद्धा सांपुष्टात आली. सवािनी हमळून सामूहहकररत्या अमूक एक
हवधी केला, की त्याांचे अमूक प्रकारचे फळ प्राप्त होते. श्रद्धेवर आधाररत कमिकाांडाची व
आचारहवधींची व्यूहरचना अहस्तत्वात आली. ही व्यूहरचना म्हणजे 'लोकधमि' होय, या
'लोकधमािच्या आचरणासाठी देवदेवताांचे सण, उत्सव, हवधी, व्रते अहस्तत्वात आले. सवि munotes.in
Page 23
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
23 समाजाच्या सहभागातून व सहकायाितून लोकधमािचे आचरण होऊ लागले.
देवाधमािहवषयीचा सेवाभाव या धमािचरणात प्रबळ झाला. हवज्ञानयुगातल्या आजच्या प्रगत
माणसाच्या धाहमिक वतिनात आजही धमािच्या या दोन्ही कल्पनाांची सरहमसळ आढळून येते.
१ .८ .२ .२ ल ो क द ै व त :
श्र द्ध े त ू न हवहवध ल ो क द ै व त ा ांच ा हवकास :
समाजजीवन आहण लोकसांस्कृती याांच्या अन्योन्य सांबांधातून लोकदैवत या सांकल्पनेचा
उदय झाला. लोकाांच्या मनाांत असलेल्या श्रद्धेतून हवहवध लोकदैवताांचा हवकास झाला.
सांपूणि जगात हवहवध सांस्कृतीत लोकदैवत ही सांकल्पना पूजनीय मानली गेली आहे.
लोकदैवत हे मूतीच्या रुपात पुजले जात असले तरी झाड, काठी, समुद्र, नदी, डोंगर, हशळा
इत्यादी रुपात देखील लोकदैवताांचे स्वरुप हदसते. प्रामुख्याने लोकमानसाला हनसगाित
घडणा-या घटनाांचे कुतूहल होते. त्यातूनच हनसगािला देवत्व देऊन हनसगि पूजा सुरू झाली.
देवत्व कल्पना हा लोकधमि कल्पनेचा मूलाधार आहे. लोकमानसाचे हनरीक्षण केले असता
अनेक प्रकारच्या देवदेवता लोकसमाजात, लोकपररसरात अहस्तत्वात असलेल्या
आढळतात. यात प्रामुख्याने ग्रामदेवता, कुलदेवता, क्षुद्रदेवता, हपतृदेवता, स्त्रीदेवता,
वृक्षदेवता, जलदेवता, हशवेच्या देवता, प्राहणदेवता अशा हवहवध प्रकारच्या देवताांचा समावेश
आहे. आजही ग्रामपातळीवर मानवी देवताांचाही आढळ होतो.
स ृष्ट व स् त ू ांन ा द ै व त ा ांच ा द ज ा ा :
यासांदभाित थॅामन्सन याांनी माांडलेली देवत्वाहवषयीची सांकल्पना अभ्यासणे महत्त्वाचे आहे.
आदी मानव प्राथहमक पातळीवरील जीवन जगत असताना, ’आपल्या कामनापूतीसाठी
ईश्वर अगर तत्सम शक्तींना शरण जात नाही. हकांबहुना देव, प्राथिना, यज्ञ असे काही त्याच्या
आचारात नसतेच. आपल्या मांिसामर्थयािवरच त्याची पूणि श्रद्धा असते. हवहधयुक्त
मांिगायनाने इष्ट फलप्राप्ती झालीच पाहहजे यावरच त्याचा हवश्वास असतो.’ जसजसा मानव
हनसगािच्या साहन्नध्यात जाऊ लागला तसतशी माणसाला देव या कल्पनेची ओळख होऊ
लागली. सूयि, चांद्र, आकाश, ग्रह, तारे, हदशा, वृक्ष, पवित, औषधी वनस्पती या सवि सृष्ट
वस्तूांना त्यामुळे दैवताांचा दजाि माणसाने प्राप्त करून हदला. या सवि वस्तूांच्या हठकाणी मानवी
हवकार असतात असे तो मानू लागला.
The low est Savages known to us have no Gods and know nothing of
prayer or Sacrifice. Similarly, whenever we can penetrate the prehistory
of Civilized people’s we reach a level at which again there are no gods
no prayer or sacrifice what we find at this level is m agic.' हे थॉमसन याांचे
देवत्वाहवषयीचे हवचार महत्त्वाचे ठरावेत.
सांस्कृतीच्या प्राथहमक पातळीवरील माणसाहवषयी थॉमसन म्हणतात की,
The savages is a man of action. Instead of asking a god to do what he
wants done, he does it or tries to do if himself instead of pra yers he
utters or spells. In a world he practices Magic. munotes.in
Page 24
लोकसाहहत्य
24 म ां त्र य ि हवधी हीच द ेव त ा :
लोकमानसाचा असा दृढ हवश्वास होता, की हवश्वातील प्रत्येक वस्तू ही पूजनीय असते.
आपल्या जीवनावर प्रत्येक वस्तूचा प्रभाव पडतो. हवश्वातील सवि वस्तुमािाांमध्ये एक
यात्वात्मक सामर्थयि (Magical Potence) आहे. त्याची वाढ हवहशष्ट कमिकाांडाांनी आहण
मांिोच्चाराांनी होते आहण मानवाच्या इच्छा पूणि करण्याकररता या यात्वात्मक शक्तीला भाग
पाडता येते. जारणमारण हवद्येचा उपयोग करून आपल्याला ईहप्सत साधता येते. या
पातळीवरील कल्पनेत मांियुक्त हवधी हीच शक्ती देवता मानली गेली असावी. यात्वात्मक
हवधीच्या हठकाणी स्वयांभू सामर्थयि आहे. त्यामुळे देव म्हणून अशी काही शक्ती कल्पून अमूक
एक गोष्ट आमच्यासाठी कर, असे त्या देवाला साांगण्यापेक्षा ते स्वतःच करण्याकडे प्राचीन
माणसाची मानहसकता आढळते. देवासाठी प्राथिना वगैरे करण्यापेक्षा मांिगान करणे आहण
यातुवर हवश्वास ठेवणे त्याला पटते. यातूनच लोकमानसातील मांिोच्चाराचे महत्त्व वाढले.
मांियुक्त हवधी-हवधाने हा लोकमानसाच्या जीवनातील अहवभाज्य भाग बनला.
ई श्व र ा च े श्र े ष्ठ त् व मान्य :
मानव हा उत्क्राांतीवादी प्राणी आहे. हनसगाितील प्रत्येक घहटत, अघहटताचा अथि लावण्याचा
प्रयत्न मानवाने अगदी आदीम काळापासून केला आहे. सवि वस्तुमािात एकच यातुशक्ती
आहे, ही मानवाच्या होत असलेल्या मानहसक हवकासामुळे मागे पडली. हवश्वातील अदृश्य
शक्ती म्हणजे करुणाघन, सगुण, साकार असा परमेश्वर आहे, हे मानवाने मान्य करायला
सुरू केले. त्या करुणाघनाला प्राथिनेने प्रसन्न करून घेता येते, अशी देवत्वहवषयक कल्पना
पररवहतित होत गेली. हवश्वावर हनयांिण ठेवण्याचे आपले सामर्थयि दुबिल आहे याहवषयीची
माणसाची जाणीव वाढत गेली. साहहजकच आपल्याहून प्रबळ अशी शक्ती हवश्वात आहे.
आहण त्याच्या कृपेनेच आपले जीवन यशस्वी होते. ईश्वराचे श्रेष्ठत्व मानवाने मान्य केले.
ईश्वराबद्दल जसा आदर वाढला; श्रद्धा वाढली तशीच त्याच्याहवषयीची भीतीची भावनाही
वाढली. देवदेवताांचा प्रकोप झाल्यास मानव असहाय, हतबल होऊ शकतो याांचे अनेक
अनुभव लोकमानसाने घेतले.
द ेव त ा ांन ा वश करू न इ ष्टफलप्र ाप्ती :
लोकमानसाने अनुभवाच्या आहण श्रद्धेच्या जोरावर हे हनहित केले, की आपल्या सवि इच्छा-
आकाांक्षा पूणि करण्याचा हमखास मागि म्हणजे देवताांची पूजाअचाि होय. देवताांना प्रसन्न
करून; वश करून इष्टफलप्राप्ती हमळहवता येते. देवता रोगहनवारण करू शकतात. इतकेच
नव्हे तर या हवश्वातील आपले अहस्तत्व, सांरक्षण आहण वांशसांवधिन याच सविशक्तीमान
देवताांच्या म्हणजेच ईश्वराच्या अधीन आहे, असे माणसाला वाटू लागले.
यातुश्रद्धावस्थेत सूयि, चांद्र, आकाश, वृक्ष, प्राणी या सवि वस्तू मानवाने एकाच पातळीवर
मानल्या होत्या. सचेतन अचेतनात भेद केला नव्हता. परांतु देवत्वकल्पनेत पररवतिन
झाल्याबरोबर या सवि वस्तूांना देवत्व प्राप्त झाले. सूयिदेवता, चांद्रदेवता, आकाशदेवता,
पजिन्यदेवता, वृक्षदेवता, प्राणीदेवता, अन्नदेवता अशा हवहवध देवता हनमािण झाल्या.
देवताांच्या हठकाणी हवश्वचक्रात हस्तक्षेप करण्याचे सामर्थयि आहे हा समज रुढ झाला.
munotes.in
Page 25
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
25 यातुहवधीत भावनेला स्थान नव्हते. प्रभावी व अचूक मांिोच्चार आहण हवहधयुक्त कमि याांनाच
महत्त्व होते. धमिकल्पनेत बदल झाला. यातुधमि लोकधमाित रूपाांतररत झाला. लोकधमाित
भावना, नैहतकता याांना महत्त्व आले. लोकधमाित पारलौहककाचा हवचार रुजू लागला. हवधी
हाच धमि असतो आहण प्रत्येक हवधीची एक देवता असते. धमिहवधीचे मूळ देवत्वकल्पनेत
आहे असे गृहीत धरावे लागते हे रेग्लान लॉडि याांचे याबाबतचे मत लक्षणीय आहे. (दी
ओररहजन्स ऑव्ह ररलीजन)
सर जेम्स जॉजि फेजर याांनी हवहवध देशाांत हभन्न हभन्न कालखांडात अहस्तत्वात असलेल्या
यातुहवधी आहण धमिहवधी याांचे स्वरूप तपासले तेव्हा अनेक यातुहवधी धमिहवधीच्या
पातळीवर आले असल्याचे त्याांच्या लक्षात आले. ('गोल्डन बो', सर जेम्स जॉजि फेजर).
भारतीय दैवतशास्त्राचा हवचार करू लागलो की, वैहदक दैवते नजरेसमोर येतात आहण
यज्ञहवधींशी त्याांचा सांबांध हदसून येतो. यज्ञाचे स्वरूप केवळ यात्वात्मकच आहे. माणूस
वन्यजीवी असो, ग्रामजीवी असो, शहरवासी असो धमि हा हवधींच्या स्वरूपातच त्याच्या
आचरणात असतो. महाराष्रीय समाजजीवनाचे अवलोकन केले असता लोकमानसाचे असे
सांहमश्र स्वरूप आजही पाहावयास हमळते. आजही आहदवासी पाड्याांवर अनेक मुले
हशकलेली असूनही मृग नक्षिावर येणारा पाऊस थोडा लाांबला की पाऊस मागण्याचा हवधी
करून 'कामड' नृत्य करतात. कुटुांबाची वृद्धी व्हावी, धनधान्य हवपुल प्राप्त व्हावे, आपल्या
वस्तीला सुखशाांती लाभावी या हेतूने आजही धान्यपूजा सांपन्न होते. गावहशवेच्या
देवताांच्या तुष्ट्यथि आजही कोकणात दशावतारी व नमन खेळ सांपन्न होतात. हववाहानांतर
सांतती प्राप्त व्हावी म्हणून कुलदेवतेचा गोंधळ, जागरण केले जाते. 'बढण', 'हुईक' सारखे
हवधी मराठवाड्यात त्याच श्रद्धेने केले जातात. गावात रोगराईचा प्रादुभािव झाला आहण
रोगराई आटोक्प्यात येत नाही असे आढळताच मरीआईच्या नावे टोपली उतरण्याचा हवधी
पार पडतो.
लोकदैवताांचे प्रकार व त्याांचे लोकसमूहजीवनातील महत्त्व याांचा पररचय करून घेऊ.
अ. ग्र ा म द ेव त ा :
सांपूणि गावाचे दैवत म्हणजे ग्राम दैवत होय. भारत हा खेड्याांचा देश म्हणून ओळखला जातो.
आपल्या देशात ग्राम सांस्थेला हवशेष महत्त्व आहे. प्रत्येक ग्रामाचे सांरक्षक दैवत असते हेच
ग्राम दैवत म्हणून ओळखले जाते. भारतात आयांच्या वसाहती होण्यापूवीपासून भारतातील
मूळ रहहवासी ग्रामदेवताांची पूजाअचाि करत असावेत. वैहदक देवता साहत्वक आहण राजस
आहेत तर ग्राम देवता तामस आहण उग्र आहेत. ग्राम देवताांची मांहदरे आहण मूत्याि देखील
ओबडधोबड, राकट आहण काळपट असतात. त्याांचा नैवेद्य सुद्धा पांचपक्प्वान्नाांचा नसून
बळी हदलेला कोंबडा, बकरा इ. असतात. प्रत्येक ग्रामदेवतेच्या नावामागे हकांवा हतच्या
हनहमितीमागे एक तरी आख्याहयका हकांवा दांतकथा अहस्तत्वात असते.
ग्रामदैवताांत जरी, मरी, म्हसोबा, जोहतबा कोकणातील रवळनाथ, सातेरी, भूमका,
हवदभाितील आसरा, सुपोबा, हशवाभाया, भैरोबा (भैरव, बहहरोबा) पहिम महाराष्रातील
खामजाई, सोनजाई, माांढरदेवी, पाांढरदेवी, काली, मातृका, दहक्षण भारतातील पेडुम्मा,
पोलेरम्मा हकांवा महाराष्रातील इतर हठकाणी आढळणारे मुांजा, वेताळ (आग्या व रुद्र) ही munotes.in
Page 26
लोकसाहहत्य
26 ग्रामदैवते हवशेष प्रहसद्ध आहेत. मातृदेवता ही सृजनाची देवता मानल्याने भारतात बहुताांश
ग्रामदेवता स्त्रीरुपी आहेत.
गावातील वनस्पतीसृष्टीचे सांरक्षण व सांवधिन करणे, सांसगिजन्य रोगाांचे हनवारण करणे,
भूताखेताांपासून नैसहगिक आपत्तीपासून गावाचे रक्षण करणे, ग्रामवासीयाांचे सांततीसांवधिन
करणे व त्याांच्या आरोग्याची काळजी घेणे, अशी अनेक प्रकारची काये या देवता करतात
अशी समजूत आहे.
ग्रामदेवताांच्या पूजा, त्याांचे उत्सव, त्याांच्या यािा ठरावीक हतथींना होतात. या पूजनाप्रीत्यथि
अनेक प्रकारचे कलाप्रकार सादर होतात. हे कलाप्रकारही या ग्रामदेवताांच्या भक्तीची साधने
असतात. देवतेच्या भक्तीची लोकगीते, लोककथा, देवतेच्या सामर्थयािच्या कथा असलेली
लोकनाटके याांचा यात समावेश असतो.
ग्रामदेवताांची कृपा असेल तर रोगराई, दुष्काळादी नैसहगिक आपत्ती येत नाहीत. तसेच
धनधान्याची हवपुलता होऊन सवांचे कल्याण होते, अशी भाबडी पण ठाम समजूत ग्रामीण
जनतेत आहे. ग्रामदैवते ही तामस प्रवृत्तीची व शीघ्रकोपी आहेत, त्याांचा कोप झाला तर
सवांनाच पीडा होते, असे समजले जाते. गावावर हवघ्न, रोगराई हकांवा नैसहगिक आपत्ती येऊ
नये, म्हणून ह्या ग्रामदैवताांना नवस बोलतात व तो फेडतात. दरवषी जिा-उत्सवादी करून
त्याांना सांतुष्ट करतात. ग्रामदैवताांपुढे पशू-पक्षयाांचे बळी देण्यात येतात.
ग्रामदैवताांना लोक वेगवेगळ्या उहद्दष्टाांनी नवस बोलतात व फेडतात. नवस बोलण्यात अघोरी
व आत्मक्प्लेशपर प्रकारही असतात. उदा. हवस्तवावरून चालत जाणे, साष्टाांग नमस्कार
हकांवा लोळण घेत दैवतासमोर जाणे, स्वतःच्या केसास बाांधून रथ ओढणे हकांवा ‘बगाड’ घेणे
इ. नवस ह्या दैवताांना बोलले जातात व फेडले जातात. सांकटहनवारण, रोगहनवारण,
पुिप्राप्ती, हववाह, पजिन्यवृष्टी इ. हेतूांनी हे नवस बोलले जातात.
ब. क ल द ेव त ा :
आपल्या कुळाची देवता म्हणजे कुलदेवता होय. कुल आहण देवता या दोन शब्दाांना हमळवून
‘कुलदेवता’ हा शब्द बनला आहे. कोणत्याही कुळाचा उद्धार, कुळाची आध्याहत्मक प्रगती,
कुळाचे सातत्य इ. बाबींची पररपूती करण्यासाठी कुलदेवतेची उपासना करणे लोकमानसाने
मान्य केले आहे. कुळाचे पूविज ज्या हठकाणी पूवािपार वास्तव्यास होते, त्या प्रदेशातील
देवता प्रामुख्याने त्या त्या कुळाची कुलदेवता असते. वषाितून एकदा आपल्या कुलदेवतेचे
दशिन घ्यावे, असे लोकमानस साांगते. घरात होणा-या कोणत्याही मांगलकायािसाठी
कुलदेवतेस पाचारण करावे लागते, ही लोकपरांपरा आहे.
क. व ृक्ष द ेव त ा :
पुराण काळापासून आांबा, अश्वत्थ-हपांपळ, वड, तुळस, उांबर अशा अनेक झाडाझुडपाांना
लोकमानसाने देवता मानून त्याांची पूजा व आराधना केली आहे. वन्यजमाती तर अनादी
काळापासून वनदेवताांची आहण वृक्षदेवताांची मनोभावे पूजा करत आहेत. कारण त्याांच्या
मते, प्रत्येक वृक्ष सचेतन असतो आहण त्यात आत्मा वास करत असतो. लोकमानस
वृक्षराजीकडे एका वेगळ्या सकारात्मक दृष्टीने पहात आला आहे. वृक्षात असलेल्या munotes.in
Page 27
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
27 आत्म्याची आराधना भक्ती-भावाने केल्यास इहच्छत फलप्राप्ती होते, ही प्राचीन माणसाची
धारणा होती.
वेदपूविकालीन सांस्कृतीपासून हनमीतीचे प्रतीक मानलेल्या अश्वत्थ वृक्षाला सांतती प्राप्तीसाठी
मनोभावे पूजले जाते. कोणत्याही धाहमिक कायाित आहण धमि हवधींमध्ये आांब्याची पाच पाने
असलेल्या डहाळीला, पानाांना महत्त्वाचे स्थान असते. उांबर वृक्ष देववृक्ष मानला जातो, तर
तुळस भारतीय सांस्कृतीत मानाची ठरली आहे.
या देवताांबरोबर वनदेवता,जलदेवता लोकपरांपरेत पूजनीय आहेत.
१ .८ .३ ‘लो कतत्त्व ’ आहण ‘ल ो क स ां स् क ृ त ी ’ १ .८ .३ .१ 'लोकतत्त्व ':
लोकजीवनाशी, लोकव्यवहाराांशी सांबांहधत कृती-उक्ती म्हणजे लोकतत्त्वे होय. लोकमानसाचे
अहस्तत्व ज्या तत्त्वाांनी दृग्गोचर होते, त्या तत्त्वाांना लोकतत्त्वे म्हणणे सहेतुक वाटते.
कोणतेही साहहत्य लोकजीवनाशी हकतपत हनगहडत आहे, हे ठरहवण्यासाठी त्या साहहत्यात
हकती लोकतत्त्वे प्रहतहबांबीत झाली आहेत याचा आढावा घेणे क्रमप्राप्त ठरते. प्राचीन
साहहत्यात लोकतत्त्वे मोठ्या प्रमाणात सापडतात कारण तत्कालीन साहहत्यहनहमिती ही
समूह भावनेतून झालेली असे. आपण लोकसाहहत्याचा अभ्यास करतो म्हणून एक गोष्ट
आवजूिन लक्षात घ्यायला हवी की, लोकतत्त्वाांमुळे लोकसाहहत्य हे लौहकक साहहत्याहून
वेगळे ठरते. तात्पयि- “लोकतत्त्वाांचा आहण लोकसमूहाचा अगदी जवळचा सांबांध आहे.‛
लोकतत्त्वे म्हणजे समाजामध्ये रुढी, परांपरेप्रमाणे काही तत्त्वे ठरलेली असतात. समाजातील
प्रत्येक घटक हनमूटपणे ती तत्त्वे मान्य करून जगत असतो, यालाच ‘लोकतत्त्व’ असे
म्हणतात. लोकतत्त्वाची सदर व्याख्या प्रा. डॅा. धोंडीराम वाडकर याांनी केली आहे.
प्रा.धोंडीराम वाडकर याांनी अगदी स्पष्टपणे नमूद केले आहे, की लोकतत्त्वाांचा स्वीकार सांपूणि
समाजाकडून केला जातो. समाजाच्या भावभावनाांचा आधार लोकतत्त्व आहे.
लोकतत्त्व म् ह ण ज े काय ?:
डॉ. रा. हचां. ढेरे याांनी 'लोकसाहहत्य' या सांकल्पनेला पयािय म्हणून सविप्रथम 'लोकतत्त्व' ही
सांज्ञा वापरली. 'पुरातत्त्व' ही सांज्ञा जशी पुराणवस्तुसांशोधनशास्त्रासाठी सरािस रूढ झालेली
आहे, तशीच 'लोकतत्त्व' ही सांज्ञाही रूढ व्हायला हरकत नाही, असे डॉ. ढेरे याांचे प्रहतपादन
आहे. वस्तुत: 'लोकसाहहत्य' ही सांज्ञा 'folklore’ चा मराठी पयािय माणून अभ्यासकाांनी
स्वीकारलेली आहे. त्यामुळे लोकसाहहत्यासाठी पुन्हा 'लोकतत्त्व' अशी सांज्ञा वापरणे प्रस्तुत
वाटत नाही. 'folklore’ चा मराठी अथि जरी 'लोकहवद्या' असला तरी लोकहवषयक आहण
लोकप्रचहलत बाबींच्या अभ्यासाचे शास्त्र या अथािने लोकसाहहत्य हा हतचा मराठी पयािय
रास्त वाटतो.
१ ) स ा म ूह ह क त ा :
लोकसाहहत्य हा लोकमानसाचा आहवष्कार आहे. लोकसाहहत्याची हनहमिती समूहाकडून
केली जाते. लोकसाहहत्याचा कताि अनाहमक असतो. लोकसाहहत्याची हनहमिती एका munotes.in
Page 28
लोकसाहहत्य
28 व्यक्तीची नसते. एका व्यक्तीने हनमािण केलेल्या वाङ्मयकृतीत त्याच्या व्यहक्तमनाचा
आहवष्कार होतो. त्यामुळे अशी वाङ्मयकृती लहलत वा लौहकक वाङ्मयकृती ठरते. व्यहक्तहनष्ठ
वाङ्मयात लोकमानसाचा आहवष्कार सांभवत नाही. लोकसाहहत्याचे आवाहन समूहाला
असते. ते कुणा एका व्यक्तीला हकांवा व्यहक्तगत भावनाांना नसते. साहहजकच
लोकसाहहत्यातील एखाद्या कृतीची हनहमिती जरी एका व्यक्तीकडून झालेली असली तरी त्या
व्यक्तीचे मन समूहाशी वा लोकमनाशी एकरूप झालेले असते. त्यामुळे एका व्यक्तीने हनमािण
केलेल्या या रचनेत त्याच्या व्यहक्तमनाचा आहवष्कार होत नाही. ती हनहमिती ‘व्यहक्तत्वहीन
व्यहक्तमना'ची हनहमिती ठरते. कोणत्याही एका व्यक्तीला या हनहमितीचे श्रेय देता येत नाही.
सामूहहकता हे महत्त्वाचे लोकतत्त्व आहे.
२ ) व्यहि त्व हीनता :
आपण वर म्हटल्याप्रमाणे लोकसमूहातील एखादी व्यक्ती आपल्या वैयहक्तक भावभावनाांचा
आहवष्कार हनहितपणे करू शकत असेल. त्यात त्याच्या व्यहक्तमत्त्वाचे प्रहतहबांब उमटलेले
असते, समूहमनाचे प्रहतहबांब सांभवत नाही. व्यक्ती स्वतःला समाजापासून वेगळे काढून
स्वतःचे म्हणून हनराळे असे भावहवश्व, एखाद्या गीतात वा कथेत व्यक्त करीतही असेल, परांतु
त्याचे हे वेगळे व्यहक्तमत्त्व, समस्या समाजात हवरघळून जात असल्यामुळे गीतात वा कथेत
आढळणारी आत्महनष्ठ भावना ही व्यहक्तत्वहीन व्यहक्तमनाची होते. ती साविहिक स्वरूपच
घेते.
३ ) प र र व त ा न श ी ल त ा :
पररवतिन हा माणसाचा स्थायी भाव आहे. माणसाच्या आचार-हवचारात, त्याच्या वृत्ती-
प्रवृतीत कालानुरूप बदल होत असतात. लोकमानसाचे प्रहतध्वनी असणारे लोकसाहहत्य हे
पररवतिन स्वीकारते. बदलत्या पररहस्थतीत सतत पररवतिन पावत जाणे हे
लोकसाहहत्यातील महत्त्वाचे लोकतत्त्व मानायला हवे. प्रहतभावांताच्या हनहमितीचा स्वभाव
देखील पररवतिन पावत जाण्याचा असतो. पररवतिनशीलतेला त्या त्या काळातील प्रहतभावांत
हातभार लावत असतात. म्हणजे एखादी कथा, एखादे गीत एखादा माणूस रचतो. दुसरा
त्यात आणखी भर घालतो. एखादे गीत वारांवार हवधी, उत्सवात परांपरेने म्हटले जात असते.
पण काळ बदलत जातो तस तसे त्या गीतातील सांदभिही बदलत जातात. त्यात नवी भर
पडत जाते. वसई पररसरात लग्नसराईत गायल्या जाणाऱ्या गीतात पूवी 'चूल', चुलीत
पेटणारी लाकडे याांचे सांदभि येत. नांतरच्या काळात चुली ऐवजी शेगडी आली. नांतर स्टोव्ह
आला. त्यानांतर गॅसशेगडी आली.
वसईतून मुांबईत पाने, फुले, भाजी, दूध घेऊन हवक्रीला जाणाऱ्या पतीदेवाांना उद्देशून
म्हटल्या जाणाऱ्या पारांपररक गीतात बदल होत गेले. नऊवारी साडी आणायला साांगणारी
स्त्री पाचवारी पातळ आण म्हणायला लागली. कालाांतराने ड्रेस आणायला साांगू लागली.
सामाहजक पररहस्थतीत व भौहतक सांस्कृतीत जे बदल झाले त्याचे प्रहतहबांब लोकवाङ्मयातही
उमटले. या तत्त्वामुळेच लोकसाहहत्य हे केवळ 'काल’चे नसते. ते नेहमीच 'आज’चे होत
असते.
munotes.in
Page 29
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
29 ४ ) ग ू ढ त ा :
लोकमानस रहस्याने भरलेले आहे. लोकजीवनातील अनेक गूढ रहस्य उलगडण्यात
लोकमानस नेहमीच व्यस्त असते. मानवाच्या सभोवताली असणाऱ्या हनसगािने देखील
अनेक रहस्य आपल्या पेटाऱ्यात लपवून ठेवली आहेत. लोकमानसाने या सगळ्या गूढ
रहस्याांची उकल करण्याचा प्रयत्न कधी थेट तर कधी आडमागािने केलेला हदसून येतो.
लोकमानसाने या गूढतेचा आढावा लोकसाहहत्यातून घेतला नसता तर नवलच!
लोकसाहहत्यात सतत गूढ शक्तींचा उल्लेख येतो. अद्भुत शक्ती सतत माणसाांच्या
अवतीभवती वावरत असतात. त्याांच्या मदतीला येत असतात. त्यामुळे लोकसाहहत्यात
गूढरम्य वातावरण हनमािण होत असते. जादूच्या कथा या गूढतेतूनच जन्मल्या. ‘अलादीनचा
जादूचा हदवा’, ‘जादूचा अांगरखा’, ‘जादूची छडी’ इत्यादी. तसेच पाण्याखाली राज्य असणे,
माणसे आकाश मागे गमन करू शकणे, माणसाला गुप्त करू शकणाऱ्या अद्भुत वस्तू असणे,
इत्यादी. काही कथाांतून मोत्याांच्या माळेचा सांदभि येतो. ती गळ्यात घातली असता माणूस
गुप्त होतो. 'हसांहासन बत्तीशी'त राजा हवक्रमाच्या मांतरलेल्या खडावा वहणिलेल्या आहेत.
५ ) स् वप् न ह े च सत्य म ा न ण े :
मुळातच माणूस हा स्वप्नात जगत असतो. तो स्वप्नाळू प्राणी आहे. त्याला स्वप्न पाहायला
आहण स्वप्नात रमायला फार आवडते. पयाियाने लोकसाहहत्यात स्वप्नतत्त्व वारांवार
आढळते. राजा हररिांद्र आहण तारामती याांच्या कथेत स्वप्नाला अनन्यसाधारण महत्त्व
आहे. जे स्वप्नात हदले ते वास्तवातही देणे क्रमप्राप्त ठरते. जे स्वप्नात आहे ते प्रत्यक्ष
वास्तवातच आहे असे मानले गेले.
१ .८ .३ .२ ल ो क स ांस् क ृ त ी :
स ांस् क ृ त ी म् ह ण ज े काय ?:
लोकसांस्कृती ही सांकल्पना लक्षात घेण्यापूवी आपण ‘सांस्कृती’चा थोडक्प्यात पररचय करून
घेऊ.
जगप्रहसद्ध मानववांश शास्त्रज्ञ आहण सांस्कृतीच्या गाढ्या अभ्यासक व सांशोधक इरावती कवे
याांच्या मते, सांस्कृती म्हणजे, ’मनुष्य समाजाचे डोळ्याांसाठी हदसणारी भौहतक वस्तूरुप
हनहमिती व डोळ्याांसाठी न हदसणारी पण हवचाराांना आकलन होणारी मनोमय सृष्टी म्हणजे
सांस्कृती होय.’ इरावती कवे याांच्या मते, ‘सांस्कृती नेहमी परांपरागत असते. ती हदक्प्काल
हनबंहधत अशी असते.’ सांस्कृती सांपूणिपणे समाजाची असते परांतु ती व्यक्तींमधून आकारास
येते; हजवांत होते; नव्याने हनमािण होते; लय पावते. सांस्कृती ही कोणत्याही माणसाची
जीवनशैली बनते. सांस्कृती सांपूणि मानवी समाजाला व्यापून टाकते. ती समाजाच्या
जाहणवेत आहण नेहणवेत असते.
ल ो क स ांस् क ृ त ी : लोकसा हहत् याचा म ूल ा ध ा र :
लोकसाहहत्य आहण लोकसांस्कृती याांचा अत्यांत हनकटचा सांबांध असतो. लोकसांस्कृती हा
लोकसाहहत्याचा मूलाधार आहे. लोकसाहहत्य हे लोकजीवनाशी हनगहडत असते. munotes.in
Page 30
लोकसाहहत्य
30 लोकजीवन हे नेहमीच लोकसांस्कृतीशी नाते साांगते. म्हणजे लोकसाहहत्य हे लोकजीवनाशी
लोकसांस्कृतीशी हनगहडत असते. सामूहहक पातळीवर वावरणाऱ्या धारणा, सामाहजक
व्यवहार, रूढी, परांपरा, प्रथा या साऱ्या गोष्टींचा समावेश सांस्कृतीत होतो. आपले हवचार,
प्रयोजन, जीवन मूल्य या सवि गोष्टींचा समावेश सांस्कृतीत होतो. लोकसाहहत्याच्या
अभ्यासकाांनी लोकसाहहत्याला लोकसांस्कृतीचा आहवष्कार म्हटले आहे. कारण
लोकसाहहत्याचा हवचार त्यातील लोक या सांकल्पनेहशवाय करताच येत नाही. लोकाांच्या
जीवन जगण्याच्या पद्धतीची नोंद लोकसाहहत्यात घेतली जाते. एखाद्या समाजाची
जगण्याची रीत म्हणजे सांस्कृती श्रद्धा, प्रेम, आदर, वात्सल्य, परोपकार होय. ही सांस्कृतीची
मूल्ये आहेत. जीवनाच्या या भावनात्मक अांगाचा हवचार लोकसाहहत्यात केला जातो.
लोकसाहहत्य व लोकसांस्कृती या दोन सांकल्पना व त्याांचे परस्पर सांबांध लक्षात घेणे क्रमप्राप्त
ठरते. कोणत्याही समूहाच्या गरजाांपैकी अन्न, वस्त्र, हनवारा व वांश सातत्य या शारीररक
गरजा आहेत. कला आहण साहहत्य या लोकाांच्या मनाच्या अथाित भावहनक गरजा आहेत.
लोकमानसाच्या या भावहनक गरजा साांस्कृहतक लोकाहवष्कारातून पूणि होतात.
लोकाहवष्काराची समग्रता हे लोकसाहहत्याचे महत्त्वाचे वैहशष्ट्य आहे.
ल ो क स ांस् क ृ त ी एक सा व ा क ा ह ल क प्रहि या :
कोणत्याही भूप्रदेशात राहणारा व कोणत्याही समाजाचे प्रहतहनहधत्व करणारा मनुष्य हा
सांस्कृती हनमािण करणारा प्राणी आहे, असे मानले जाते. भौहतक वा अध्यात्मपर सांस्कृती ही
मानवाची स्वतःची हनहमिती आहे. या जगात सांस्कृतीहवहीन मानव, अशी कल्पना करताच
येत नाही. मनुष्य हा बुहद्धजीवी प्राणी असल्यामुळे बुहद्धमत्तेच्या जोरावर तो जीवनाचा अथि
लावण्याचा प्रयत्न करतो. तो आपल्या जीवनाला एक हनहित आकार देतो. असा आकार
देत असताना त्याच्या कृती-उक्तीतून कळत नकळत सांस्कृती हनमािण होते. ही सांस्कृती
मानवी व्यहक्तत्व आहण जीवन याांना समृद्धता देते. ती हचांतन आहण कलात्मक सृजनाची
हनहमिती असते. मानवी मूल्याांना अहधष्ठान प्राप्त करून देण्याचे काम सांस्कृती करते.
लोकसांस्कृती अभ्यासक टायलर या अभ्यासकाच्या मते ‘ज्ञान, हवश्वास, कला, आचार,
हवधी, ररती आहण हजच्यात अनेक गोष्टी सामावून घेण्याची कला असते ती सांस्कृती होय.’
परांपरेकडून स्वीकारलेले सांहचत, अनुभव व मानहसक आहण हक्रयात्मक व्यवहार या सवांचा
समावेश सांस्कृतीत होतो. सांस्कृतीमध्ये वांश परांपरेने आलेले कहल्पत वास्तव, वस्तू,
तांिकौशल्य, रूढी, धारणा, ज्ञान आहण मूल्याांचा अांतभािव होतो. लोकसांस्कृती मानवाच्या
सवि इच्छा-आकाांक्षा सामावून घेणारी, सवि रुढी-परांपराांना सन्मान देणारी, मानवी जीवनाच्या
सवि पैलूांना स्पशि करणारी एक सविसमावेशक, साविहिक आहण साविकाहलक प्रहक्रया आहे.
ल ो क स ांस् क ृ त ी : स म ा ज स ा प ेक्ष आ हण प र र व त ा न श ी ल :
‘सांस्कारपूणि व सांस्कारमय जीवन जगण्याची देशकाल हवहशष्ट ररती, जीवन पद्धती व जीवन
मूल्य म्हणजे सांस्कृती होय.’ सांस्कृतीची ही व्याख्या डॉ. कवे याांनी केली आहे. सांस्कृती
सांकल्पना बदलती असते. ती हस्थर नसते. सांस्कृती ही सांकल्पना स्थल, काल आहण
समाजसापेक्ष आहे. याहवषयी सहवस्तर हववेचन करताना डॉ. हवश्वनाथ हशांदे म्हणतात,
‘सांस्कृती ही मानवी जीवनाला व्यापून राहहलेली गोष्ट आहे. या सांस्कृतीद्रारे मानव आपल्या
भोवतालच्या सवि घटकाांशी समायोजन करत असतो. सभोवतालच्या काही गोष्टींचा munotes.in
Page 31
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
31 अांगीकार करून नव्या सांस्कृतीची तो जडणघडण करतो. सांस्कृती ही प्रहक्रया अखांडपणे
सुरू असते. कदाहचत त्याला आपण नव्या सांस्कृतीचा स्वीकार करत आहोत, याची जाणीव
होत नसेल. जेव्हा तो हभन्न सांस्कृतीच्या सांपकाित येतो तेव्हा त्याच्या लक्षात येते, की
आपण बदलत्या काळाबरोबर खूप बदलून गेलो आहोत. सांस्कृती ही एक व्यापक सांकल्पना
आहे.’ सांस्कृती ही समूहानुरूप बदलते. ती मानवी जीवनाला व्यापून टाकणारी सांकल्पना
आहे. समूहाच्या पातळीवर ती एकच एक असत नाही तर हतचे स्वरूप हभन्न असते. ती
सतत बदलणारी प्रहकया आहे अशा या सांस्कृतीच्या साांस्कृहतक जीवनाची कल्पना
लोकसाहहत्यातून येते.
ल ो क स ांस् क ृ त ी : नाग र स ांस् क ृ तीची प्रय ोग शाळा :
वैहदक काळापासून अ-नागर सांस्कृतीला ‘लोकसांस्कृती’ मानण्याचा समज रुढ आहे.
लोकसाहहत्याच्या अभ्यासक तारा भवाळकर म्हणतात, ’ग्रामीण जीवनशैलीचा मुख्य कणा
हनसगि आहण कृषीसांस्कृती हाच राहहल्याने त्या आधारेच ग्रामीण हस्थर समूहाांची
भौगोहलकतेनुसार वेगवेगळी जीवनशैली आकारत गेली. लोकसांस्कृतीत हवहवधता आली.
पुढे हीच नागर सांस्कृतीशी सांबांध न आलेली अ-नागर सांस्कृती लोकसांस्कृती म्हणून
ओळखली जाते. लोकसांस्कृतीबद्दल डॉ. शरद व्यवहारे म्हणतात, लोकसांस्कृतीच्या
प्रवाहात अनेक अांत:प्रवाह सहजपणे हमसळलेले आहेत. कृषीवलाांची जीवनधारा, भटक्प्या
लोकसमूहाची जीवनधारा, पारांपररक लोकसांस्थाांचे जीवन हवशेष, ग्रामरचनेतील पारांपररक
व्यवसायाांची जीवनधारा, मौहखक वाङ्मयाचा अांत:प्रवाह त्याचप्रमाणे लोककला इत्यादी
अांत:प्रवाह लोकसांस्कृतीत आपले वेगळेपण आहण रांग हमसळून प्रवाहीत राहहले आहेत.
लोकसाहहत्य हे समूह मनाच्या भाव-भावनाांची व हवचाराांची अहभव्यक्ती असते. त्यातून
लोकसांस्कृतीचे दशिन घडते. लोकसाहहत्यात बदलत्या जीवनधारणाांमध्येही हटकून
राहण्याची प्रवृत्ती असते. एखादा लोकसमूह त्याांचे पारांपररक व साांस्कृहतक हवशेष याांचे
जतन करतो. साांस्कृहतक, पारांपररक हवशेषाांच्या आधारेच लोकसाहहत्य, लोकसांस्कृतीचे
दशिन घडहवते म्हणूनच ते लोकसांस्कृतीच्या अध्ययनाचे एक महत्त्वाचे साधन बनते.
लोकसाहहत्य हे लोकसांस्कृतीचे शब्दरूप आहे, ही जाणीव ठेवून लोकसाहहत्याचा अभ्यास
आता हवशेषत्वाने होऊ लागला आहे. लोकसांस्कृती प्रकृतीशी अहधक सांबांध राहून वाढणारी
सांस्कृती असते. ती नागर सांस्कृतीच्याही अहधक हनकट नाांदणारी सांस्कृती असते. नागर
सांस्कृती ही लोकसांस्कृतीतील अनेक लोकहप्रय गोष्टींवर आपल्या हवशेषाांचे सांस्कार करून
त्याांना आपल्यात सामावून घेण्याची धडपड करत असते. लोकसांस्कृती आहण नागर
सांस्कृती अशा उभयहवध सांस्कृतींची देवाणघेवाण सतत चालू असते. त्याांचे शब्दरूप म्हणजे
लोकसाहहत्य. म्हणूनच रा. हचां. ढेरे याांनी "लोकसांस्कृतीचे उपासक" या पुस्तकात
‚लोकसांस्कृती ही नागर सांस्कृतीची प्रयोगशाळा आहे,‛ असे म्हटले आहे.
लोकसा हहत् य ह े च ल ो क स ांस् क ृ त ी च े स व ा स् व :
लोकसांस्कृतीशी लोकसाहहत्याचा इतका घहनष्ठ सांबांध आहे की जन्मापासून मृत्यूपयंतचे
जीवन सांस्कार, सण-उत्सव, यािा-जिा, कला-हक्रडा, देव-धमि या लोकजीवनाच्या सवि munotes.in
Page 32
लोकसाहहत्य
32 अांगोपाांगाांशी त्याचा अांगभूत असा सांबांध असतो. लोकसाहहत्य हे लोकसांस्कृतीचे सविस्व
आहे. लोकसाहहत्य हे लोकजीवनाला समग्रपणे गवसणी घालणारे असल्यामुळे त्यात
लोकाांच्या भाव-भावना, इच्छा-आकाांक्षा, सुख-दुःखे, श्रद्धा-धारणा, राग-द्रेश, आचार-हवचार
अनावृत्त स्वरूपात व्यक्त होत असतात. भारतीय सांस्कृतीच्या पूजकाांनी लोकसाहहत्य हे
लोकसांस्कृतीचे प्रमुख गमक मानले आहे. अथाित येथे लोकसाहहत्य आहण लोकसांस्कृती
याांचा सहसांबांध लक्षात घेत असताना एक गोष्ट आवजूिन लक्षात घेतली पाहहजे ती म्हणजे
लोकसाहहत्यातून लोकसांस्कृतीचे दशिन घडत असले तरी लोकसाहहत्य म्हणजे
लोकसांस्कृती नव्हे लोकसाहहत्याहशवाय इतरही अनेक आहवष्कारातून लोकसांस्कृतीचे
दशिन घडत असते.
रा. हचां. ढेरे याांच्या मते, ‘लोकसाहहत्य आहण लोकाचार हे लोकसांस्कृतीच्या अध्ययनाचे
प्राथहमक व प्रमुख साधन आहे. लोकधमािचे, लोकसांस्कृतीचे अभ्यासक डॉ.वासुदेवशरण
अग्रवाल याांनी ‘लोकसाहहत्य आहण लोकसांस्कृती याांचा सहसांबांध तपासत असताना
लोकसाहहत्याची व्याख्या, व्यापकता स्पष्ट केली आहे. त्याांच्या मते, ‚लोकवाताि एक हजवीत
शास्त्र हैं। लोग का हजतना जीवन हैं उतना ही लोकवाताि का हवस्तार है। लोक के बनानेवाला
जन, जन की भूमी और भौहतक जीवन तथा हतसरे स्थान में उस जन की सांस्कृती इन तीनों
क्षेिो में लोकके पूरे ज्ञान का अांतभािव होता हैं और लोकवाताि का सांबांध भी उनीके साथ हैं।‛
प्रस्तुत सवि हववेचनावरून हे आपल्या लक्षात येते, की लोकसाहहत्य हे लोकसांस्कृतीचे एक
अांग आहे. लोकसांस्कृतीच्या अभ्यासाचे ते एक साधन आहे. लोकसाहहत्य आहण
लोकसांस्कृती याांचे एकास एक नाते आहे. लोकसांस्कृतीच्या प्रदीघि व्यवहाराचे ते दशिन
घडहवते यात शांका नाही.
१ .८ .४ लो कवाङ्म य जे जे वाणीने युक्त असते त्याला वाङ्मय असे म्हणतात. हलहखत स्वरूपातील शब्दबद्ध
आहवष्कार म्हणजे साहहत्य होय. याचा अथि लोकवाङ्मय हा लोकसाहहत्याचा मौहखक
शब्दाहवष्कार आहे, असे म्हणता येईल. लोकवाङ्मय ही लोकसाहहत्याची मौहखक परांपरा
आहे. लोकसाहहत्यातील महत्त्वपूणि आहवष्कार म्हणजे लोकवाङ्मय होय. सर अलेक्प्झाांडर
क्राप याांनी लोकगीत, लोककथा, लोकनाट्य, लोकोक्ती, म्हणी, उखाणे-पाखाणे, कोडी इ.
लोकाहवष्काराांना लोकवाङ्मय ही सांकल्पना वापरली आहे. लोकमानसाच्या भावभावना,
रुढीपरांपरा, आचारहवचार, सणसमारांभ, जीवनजाहणवा, धाहमिक ररतीररवाज, लोकसांस्कृती
इ. गोष्टी लोकवाङ्मयात प्रगट होतात. अगदी सहज आहण उस्फूतिपणे अत्यांत गहतमान
असणा-या लोकजीवनाला गवसणी घालण्याचे अफाट सामर्थयि लोकवाङ्मयात असते.
लोकवाङ्मय ाचा हवशा ल पररसर :
सांपूणि लोकजीवनाला आपल्या कवेत घेणा-या लोकवाङ्मयाचा पररसर हवशाल आहण बहुरांगी
आहे. कोणत्याही भाषेतील व कोणत्याही लोकसांस्कृतीतील लोकवाङ्मय हे ‘गीतरुप’,
’कथारुप’ आहण ‘सांवादरुप’ असे अहभव्यक्तीच्या पातळीवर तीन प्रकारात हवभागलेले munotes.in
Page 33
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
33 असते. ‘गीतरूप’ लोकवाङ्मयात हवहवध लोकगीताांचा समावेश होतो. उदा. हवधीगीते,
पुरुषाांची गीते, हस्त्रयाांची गीते, फुगडी गीते, श्रमगीते, बडबडगीते, सणवाराांची गीते इ. गीताांचा
यात समावेश होतो. लोककथा, दांतकथा, पररकथा, दैवत कथा, आख्याने इ. याांचा समावेश
‘कथारुप’ लोकवाङ्मयात होतो. मांि, लोकजागर, म्हणी, उखाणे, चुटके, लोकनाट्य इ.
लोकाहवष्काराांचा अांतभािव ‘सांवादरूप’ लोकवाङ्मयात होतो.
लोकवाङ्मय आ हण लौहककवाङ्म य :
लोकसाहहत्य हवशारद याांच्या मते, ‘अहभजात लहलतसाहहत्य आहण लोकसाहहत्य याांना
जोडणारा दुवा म्हणजे लौहकक साहहत्य होय.’ लौहककगीताांचा सांबांध लोकजीवनाशी
कवीकृतीपेक्षा अहधक येत असल्यामुळे लोकगीते आहण लौहककगीते याांच्यात नेहमी देवघेव
चालू असते, असे प्रहतपादन देखील त्याांनी केले आहे. लौहककगीतात कवीच्या नाममुद्रा
असल्या तरी लोकजीवनातील सांकेतव्यवस्था असलेल्या सवि रचनाांचा समावेश
लोकवाङ्मयात करणे उहचत ठरते. लोकवाङ्मय आहण लौहककवाङ्मय यातील भेद आपण इथे
पाहू.
१. लोकवाङ्मय ही समूहाची हनहमिती असते. त्याचा कताि अनाहमक असतो. लौहकक
साहहत्य ज्ञात कत्यािची व्यक्तीहनष्ठ हनहमिती असते.
२. लोकवाङ्मय हे मौहखक परांपरा असलेले हनरक्षर समूहाचे वाङ्मय आहे. लौहकक
साहहत्यात देखील लोकपरांपरा असली तरी ते साक्षर व हशष्ट समाजाचे व्यक्तीहनहमित
साहहत्य आहे.
३. लोकवाङ्मयाचा लोकपरांपरेशी व लोकजीवनीशी घहनष्ट सांबांध असतो. लौहकक
साहहत्याचा सांबांध लोकजीवनाशी असतोच असे नाही.
४. लोकवाङ्ममयातून लोकसांस्कृतीचे दशिन घडते. लौहकक साहहत्यात लोकसांस्कृती
नावापुरतीच असते.
ल ो क व ा ङ्म य ा च े स् वरूप :
१. व्यहक्तमन समूहात हवलीन झाल्यानांतर लोकवाङ्मयाची हनहमिती होते म्हणून लोकवाङ्मय
समूहमनाची हनहमिती असते.
२. लोकवाङ्मय मौहखक परांपरेने चालत आलेले असते.
३. लोकवाङ्मय लोकजीवनाचा आहवष्कार आहे. लोकवाङ्मयात लोकजीवनाची अांग-प्रत्यांग
दृग्गोचर होत असतात. लोकजीवनातील अनेक घटना-प्रसांगाांचे सांदभि लोकवाङ्मयात
शोधता येतात. एखाद्या हवहशष्ट काळातील सामाहजक, साांस्कृहतक, धाहमिक, आहथिक,
भौगोहलक अगदी राजकीय देखील पररहस्थतीचा अभ्यास लोकवाङ्मयाच्या आधाराने
करता येतो.
४. समूहजीवनातून हनमािण होणारे लोकवाङ्मय समूहजीवनाला आवाहन करण्यासाठी
अत्यांत उपयुक्त ठरते. munotes.in
Page 34
लोकसाहहत्य
34 ५. लोकवाङ्मयातून लोकसांस्कृतीचा आहवष्कार होत असतो. लोकवाङ्मयातून
लोकसांस्कृतीचे दशिन घडते. लोकसांस्कृती प्रवाही करण्यासाठी, एका हपढीकडून दुस-
या हपढीकडे सोपहवण्यासाठी व समृद्ध व सांपन्न करण्यासाठी लोकवाङ्मय हातभार
लावीत असते.
६. लोकवाङ्मय ही हवहशष्ट काळात हनमािण झालेली हनहमिती असूनही ती कालमानपरत्वे
हनत्यनूतन होत असते. लोकवाङ्मय ही वतिमान काळाचीच प्रहतकृती वाटत असते.
लोकवाङ्मय लोकजीवनाचे आहण लोकसांस्कृतीचे सांहचत अक्षरधन असून त्यात
भूतकालीन लोकजीवनाचे सांदभि शोधता येतात. पण म्हणून काही लोकवाङ्मय,
लोकसांस्कृतीचे केवळ भूतकालीन 'अवशेष' ठरत नाही.
७. लोकवाङ्मय लोकभाषेची हनहमिती असते आहण ती अनेक लोकशास्त्राांशी सांबांध राखते.
८. हवहवध सामाहजक, साांस्कृहतक व धाहमिक हवधी इत्यादीशी लोकवाङ्मय सांबांहधत असते.
९. लोकवाङ्मयाचे स्वरूप प्रयोगहसद्ध कलेसारखे असते. लोकनाट्य, लोककथा,
लोककथागीते, आख्याने लोकसमूहासमोर सादर होत असतात.
१०. लोकवाङ्मय लोकसांकेताांना धरून असते.
११. लोकवाङ्मयाचा आहवष्कार लोकभाषेचा असल्याने त्यात नेहमीच्या जीवनाचा उत्साह
(vigour) जोश आहण ताजेपणा प्रकट होत असतो.
१२. लोकवाङ्मय हे समाजजीवनाचे साथि रूप असते.
आ पली प्रगती तपासा प्रश्न : त म च् य ा प्र द ेश ा त ी ल को ण त् या ही ए का लोकक थ ेच े ह क ां व ा ल ो क ग ी त ा च े स् वरूप व
व ै ह श स् पष्ट कर ा .
munotes.in
Page 35
लोकसाहहत्य : स्वरूपमीमाांसा
35 १ .९ स ा र ा ां श एकूणच लोकसाहहत्य म्हणजे काय, त्याच्या व्याख्या, हनहमितीप्रेरणा, सांकेतव्यवस्था तसेच
लोकसाहहत्यातील हवहवध सांकल्पनाांचा हवचार सदरील घटकामध्ये आपण केला. या
स्वरूपातून लोकसाहहत्य हे मानवी जीवनाशी अनेक अांगानी समरस झाल्याचे लक्षात येते.
मानवाच्या जन्मापासून ते त्याच्या मृत्यूपयंत अनेक टप्प्यावर लोकसाहहत्य कायिरत
असलेले हदसते. मानवी सांस्कृतीचा पररपाक म्हणजेच लोकसाहहत्य ठरते. हा सांस्कृतीचा
ठेवा एका हपढीकडून दुसऱ्या हपढीकडे मौहखक आहण अहलहखत स्वरूपात हस्ताांतररत होत
असतो. त्यामुळेच लोकसाहहत्याचे अहस्तत्व आधुहनक युगातही जाणवते.
लोकसाहहत्यातील हवहशष्ट कलाकृती, हवहशष्ट प्रदेशाची भाषा, पेहराव, सांकेत, परांपरा याांचे
प्रहतहनहधत्व करत असते. आहण म्हणूनच लोकसाहहत्य हे मानवी जीवनाचा अहवभाज्य
घटक ठरते.
१ .१० प ू र क वाच नासाठी स ां द भ ा १. ‘लोकसाहहत्य : उद्गम आहण हवकास’- शरद व्यवहारे
२. ‘लोकसांस्कृतीचे उपासक’ - रा. हचां. ढेरे
३. ‘भारतीय रांगभूमीच्या शोधात’ - रा. हचां. ढेरे
४. ‘सांत, लोक आहण अहभजन’ - रा. हचां. ढेरे
१ .११ स ां द भ ा ग्र ां थ १. ‘मौहखकता आहण लोकसाहहत्य’ - सांपादक- मधुकर वाकोडे/सुषमा करोगल (साहहत्य
अकादेमी)
२. ‘लोकरांगभूमी’ (परांपरा, स्वरुप आहण भहवतव्य) – डॉ. प्रभाकर माांडे (मधुराज
पहब्लकेशन्स)
३. ‘लोकसाहहत्य: बदलते सांदभि - बदलती रुपे’ – डॉ. गांगाधर मोरजे (पद्मगांधा प्रकाशन)
४. ‘लोकसाहहत्याचे अांतरांग’ – डॉ. रमेश कुबल (शब्दालय प्रकाशन)
५. ‘सामवेदी बोलभाषा लोकसाहहत्य’ - रे. फा. फ्राहन्सस कोररया (सप्तषी प्रकाशन)
६. ‘पहिम खानदेशातील आहदवासी लोकसाहहत्य’ – प्रा. डॉ. पुष्पा यशवांत गावीत (प्रशाांत
पहब्लकेशन्स)
७. ‘लोकसांस्कृतीचे प्राहतभा दशिन’ - सांपादन- अरुणा ढेरे / वषाि गजेंद्रगडकर (पद्मगांधा
प्रकाशन)
८. ‘पालघर हजल्हा: लोकजीवन व लोकसाहहत्य’ - भगवान रजपूत (अथिव पहब्लकेशन्स) munotes.in
Page 36
लोकसाहहत्य
36 ९. ‘लोकसाहहत्यशास्त्र : सांस्कृतीदशिन’ – डॉ. बापूराव देसाई (नवल प्रकाशन)
१०. ‘मराठी लोककथा’ – सांपादक-मधुकर वाकोडे (साहहत्य अकादमी)
११. ‘लोकसाहहत्य : हसद्धाांत आहण रचनाप्रकारबांध’ – डॉ.गांगाधर मोरजे (पद्मगांधा प्रकाशन)
१२. ‘कोकणातील लोककथा’ - सूयिकाांत आजगावकर (शब्दालय प्रकाशन)
१ .१२ स ां भ ा व् य प्रश्न अ ) दीघोत्त री प्रश्न
१) लोकसाहहत्य म्हणजे काय व त्याची लक्षणे साांगा.
२) लोकसाहहत्याच्या काही व्याख्या साांगून लोकसांस्कृती म्हणजे काय ते साांगा.
३) लोकसाहहत्याची सांकेत व्यवस्था साांगून लोकतत्त्वे म्हणजे काय ते स्पष्ट करा.
ब ) टीपा द्ा .
१) लोकसाहहत्य हनहमिती प्रेरणा
२) लोकमानस
३) लोकसाहहत्यातील सांकेतव्यवस्था
क ) एका वाक् यात उ त्त र े हलहा .
१) folklore या इांग्रजी शब्दाचा मराठी अथि काय आहे?
२) 'बढण', 'हुईक' सारखे हवधी महाराष्रातील कोणत्या भागात केले जातात?
३) ब्रूनो नेटल याांनी लोकगीत हनहमितीसांबांधी काय म्हटले आहे?
*****
munotes.in
Page 37
37 २
लोकसािहÂया¸या अËयासपĦती
घटक रचना:
२.१ उĥेश
२.२ ÿाÖतािवक
२.३ लोकसािहÂया¸या अËयासाचा ऐितहािसक आढावा
२.४ लोकसािहÂयाचे संÿदाय
२.४.१ भाषाशाľीय संÿदाय
२.४.२ िनसगªłपवादी संÿदाय
२.४.३ ĂांतकÐपनावादी संÿदाय (Euhemerist School)
२.४.४ ÖपĶीकरणवादी संÿदाय (हेतुकथावादी)
२.४.५ संÿसरणवादी संÿदाय
२.४.६ उ°रजीिवÂववादी िकंवा अवशेषवादी संÿदाय (Survival Theory)
२.४.७ िवसरणवादी संÿदाय (Diffusionist Theory)
२.४.८ ऐितहािसक - भौगोिलक संÿदाय
२.४.९ मानवशाľीय संÿदाय (Psychaological School)
२.५ लोकसािहÂया¸या अËयासपĦती
२.५.१ कायाªÆवयी अËयासपĦती
२.५.२ Åयेयिनķ अËयासपĦती
२.५.३ िवचारÿणालीपर अËयासपĦती
२.५.४ संदभाªÆवयी अËयासपĦती
२.५.५ संरचनाÂमक अËयासपĦती
२.५.६ वणªनाÂमक अËयासपĦती
२.५.७ तुलनाÂमक अËयासपĦती
२.५.८ मौिखक आिवÕकार सूýपĦती
२.६ लोकसािहÂया¸या अËयासपĦतीचे महßव
२.७ सारांश
२.८ संदभªúंथसूची
२.९ नमुना ÿij
लोकसािहÂय ही एका िविशĶ लोकसमूहाची मालम°ा नसून ती अिखल मानव जातीचे
जीवन दशªन आहे. Âयामुळे लोकसािहÂय कोणÂयाही देशाचे असो, Âयाचा अËयास हा
समÆवय पĦतीने करता येतो. काळ जसा बदलत जातो, तसतसे लोकसािहÂया¸या munotes.in
Page 38
लोकसािहÂय
38 Öवłपात पåरवतªन होत गेलेले िदसते. Âयामुळे लोकसािहÂय हे जुनेही नसते व नवेही नसते.
ते सतत आपली आिवÕकार łपे बदलत असते. Ìहणून लोकसािहÂयाचा अËयास Ìहणजे
बदलÂया सामािजक, सांÖकृितक जीवनाचा आिण संÖकृती¸या अिभसरणाचा अËयास
आहे. लोकसािहÂय नेहमी वतªमान काळी असते.
२.१ उĥेश १. लोकसािहÂया¸या अËयासाचा इितहास कथन करणे.
२. लोकसािहÂया¸या अËयासाचे संÿदायाचे ÖवŁप थोड³यात ÖपĶ करणे.
३. संÿदायां¸या अËयासपĦती िवशद करणे.
४. आधुिनक काळातील लोकसािहÂया¸या अËयासपĦतीची मािहती कŁन देणे.
५. लोकसािहÂया¸या अËयासप Ħतीचे महßव ÖपĶ करणे.
२.२ ÿाÖतािवक एकोणीसाÓया शतकात लोक सािहÂयाची ÿितिķत अËयासामÅये गणना होऊ लागली आहे.
युरोपातील नामांिकत अËयासकांनी लोकसािहÂया¸या सामúीचे ÖवŁप ÖपĶ करणे,
Âयामागील सामािजक, सांÖकृितक संदभª ल±ात घेऊन Âयांचे वगêकरण कŁन िवĴेषण,
अथªिनणªयन करणे, लोकसािहÂया¸या ÿेरणा, परंपरा यांचा शोध घेणे हे या अËयासात
महßवाचे असते.
लोकजीवनाचे वाÖतिवक Łप समजून ¶यावयाचे असेल तर लोकसािहÂय हे खाýीशीर
साधन आहे. लोकसािहÂयामÅये भाविनक आिवÕकार असला तरी Âयातून ÿकट होणारे
वाÖतव हे खरे असते. Ìहणून समाजजीवन समजून, उमजून घेÁयासाठी लोकसािहÂय
उपयोगी ठरते. तसेच एखाīा देशाचा सामािजक, राजकìय, धािमªक, ऐितहािसक, भौगोिलक
इितहास समजून घेÁयासाठी लोकसािहÂयाचा अËयास हा उपयुĉ ठरतो.
सािहÂया¸या अËयासामÅये सािहÂयपरंपरा, सािहÂयÿकार, सािहÂय Öवłप आदéचे
आकलन कłन घेताना लोकसािहÂय फायदेशीर ठŁ शकते. मानवी जीवन संपÆन बनिवणे
आिण सािहÂय समृĦ करÁयाचे सामÃयª लोकसािहÂयामÅये असÐयाने लोकसािहÂया¸या
अËयासाला खूप महßव आहे.
महाराÕůात लोकसािहÂया¸या अËयासाची सुŁवात फारच उिशरा झाली. सुŁवातीला हा
अËयास संकलना¸या पातळीवर होता. गेÐया तीन दशकांपासून िवīापीठीय पातळीवर
लोकसािहÂया¸या अÅययनाला सुŁवात झालेली िदसून येते. Âयामुळे शाľ Ìहणून
लोकसािहÂया¸या अËयासाची जुनी, समृĦ परंपरा महाराÕůात नÓहती.
munotes.in
Page 39
लोकसािहÂया¸या अËयासपĦती
39 २.३ लोकसािहÂया¸या अËयासाचा ऐितहािसक आढावा भारतात लोकसािहÂया¸या अËयासाची सुŁवात १९Óया शतकात इंúजांची स°ा
िÖथरÖथावर झाÐयानंतरच झाली. इंúज अिधकाöयांÿमाणे िùÖती िमशनöयांनी भारतीय
लोकजीवन व लोकसंÖकृती¸या अËयासाला ÿारंभ केला.
कनªल जेÌस टॉड याने १८२९ मÅये “अनॉÐस अँड ॲिÆटि³वटीज ऑफ राºयÖथान" या
नावाचा úंथ ÿकािशत कŁन Âयात राºयÖथानचा इितहास, Łढी, परंपरा, वेषभूषा असा
सांÖकृितक अËयास मांडला. तसेच ितथÐया लोककथा, लोकगीते, पोवाडे यांचा आपÐया
लेखनात उपयोग कŁन घेतला. तर िमस मेरी िफयर यांनी दि±ण भारतातील लोककथांचा
“ओÐड डे³कन डेज” या नावाने úंथ ÿकािशत केला. सन १८७२ साली डाÐटन याने
“िडसिøिÈटÓह ॲथो लॉजी ऑफ ब¤गॉल” या úंथात िविवध जाती-जमातीची मािहती
संकिलत केली होती. लाल िबहारी डे यांनी बंगालमधील लोकगीते, दंतकथा, यांचे संकलन
कŁन ते पुÖतकŁपाने ÿिसĦ केले. ‘åरचडª टेÌपल याने’ ‘लेजंडस् ऑफ पंजाब’ हा
पंजाबमधील कथागीतांचा संúह १८८४ मÅये ÿिसĦ केला. तर सर जॉजª िúयसªन यांनी
‘िलिµवÖटीक सÓह¥ ऑफ इंिडया’ Ļा úंथात लोकसािहÂयाचा भाषाशाľीय ŀĶीने अËयास
केला. सन १८८४ साली िवÐयम øुक यांनी ‘नॉथª इंिडयन नोटस् अँड ³युåरज’ नावा¸या
िनयतकािलकातून लोककथा आिण लोकगीते ÿकािशत केली. तसेच १८९६ मÅये
‘पॉÈयुलर åरलीजन अँड फोकलोर ऑफ नॉथªन इंिडया’ हा úंथ ÿकािशत कŁन Âयात
åरतीåरवाज, देवदेवता, भुतेखेते आदी गोĶéचे सिवÖतर िववेचन केले. øुक¸या ÿेरणेने
रामगरीब चौबे यांनी उ°रÿदेशातील लोकगीतांचा संúह ÿिसĦ केला.
लोकसािहÂया¸या अËयासाला १९२० नंतर एक नवे वळण ÿाĮ झाले. बंगालमÅये
िदनेशचंþ सेन, िबहारमधील रामचंþराय, उ°रÿदेशात पंिडत रामनरेश िýपाठी,
गुजरातमÅये झंवरचंद मेघाणी, देव¤þ सÂयाथê, वासुदेव शरण अúवाल यांनी
लोकसािहÂयाचा केलेला अËयास महßवपूणª आहे.
महाराÕůात १८७७ साली लोकसािहÂया¸या अËयासाला चालना िमळाली. राजारामशा ľी
भागवत, िवÕणुशाľी िचपळूणकर यांनी लोकगीते, लोककथा या िवषयांवर चचाªÂमक लेख
िलिहले. वा. गो. आपटे यांनी १९०७ साठी “अदभूत कथा” यावर लेख िलिहला. १९२४
एÆथोबेन यांनी िलिहलेÐया “फोकलोर ऑफ बॉÌबे” या úंथाचे गो. िव. कालेलकर यांनी
१९३४ साली भाषांतर केले.
काका कालेलकर, वामन चोरघडे, कमलाबाई देशपांडे यांनी लोकगीतांचे संकलन व
िववेचनाÂमक लेखन केले. लोककथा, लोकगीत यांचा िचिकÂसक आढावा घेणारे वामन
चोरघडे यांचे “सािहÂयाचे मूलधन” हे पुÖतक १९३८ मÅये ÿिसĦ झाले. तर ‘घाटावरील
लोकगीतांचे अपौŁषेय वाङ्मय’ हे कमालाबाई देशपांडे यांचे पुÖतक १९४४ साली
ÿकािशत झाले. तसेच ना. रा. श¤डे व ना. गो. नांदापूरकर यांनी लोकसािहÂयाची तािßवक व
िववेचनाÂमक मांडणी केली. munotes.in
Page 40
लोकसािहÂय
40 िव. का. राजवाडे यांनी १९२० साली ‘सºजनगडचे लोकगीत’ हा लेख व १९२५ साली
‘सूयªनारायणाची कहाणी व सूयªĄत’ हा लेख िलहóन लोकगीत व लोककथा या ÿकारांची
वैिशĶ्ये ÖपĶ केली आहेत.
सामािजक इितहास, परंपरा, संÖकृती जाणून घेÁयासाठी लोकसािहÂया¸या संकलनाचे
ÿयÂन मोठ्या ÿमाणात झालेले िदसून येतात. तसेच िचýमय जगत, शाळापýक, पाåरजात,
सĻाþी, सÂयकथा, सािहÂय, नवयुग, यशवंत, धनुधाªरी, मौज, अिभŁची अशा
िनयतकािलकांतून लोककथा, लोकगीते या संदभाªतील लेख ÿिसĦ झालेले आहेत.
महाराÕů लोकसािहÂय सिमतीने लोकसािहÂया¸या अËयासा¸या ŀĶीने चचाª-सभांचे
आयोजन, úंथसंपादन असे भरीव कायª केलेले आहे.
दुगाª भागवत यांनी सन १९५६ साली “लोकसािहÂयाची Łपरेखा” हा úंथ ÿकािशत कŁन
लोकसािहÂया¸या अËयासाला ÿारंभ केला. Âयात अनेक बाबéचे तकªशुĦ िवĴेषण केले.
Âयानंतर रा. िचं. ढेरे यांनी लोकसािहÂयाचा शाľशुĦ अËयास केलेला आहे.
‘लोकसंÖकृतीची ि±ितजे’, ‘लोकसंÖकृतीचे उपासक’, ‘लोकसािहÂय : काही अनुबंध’ असे
मौिलक úंथलेखन केले आहे.
डॉ. ÿभाकर मांडे यांनी ‘लोकरंगभूमी’, ‘लोकसािहÂयाचे अंत:ÿवाह’ असे úंथलेखन कłन
Âयांनी लोकसािहÂया¸या अËयासात भर टाकलेली आहे.
भारतातील आिण महाराÕůातील अËयासकांनी लोकसािहÂयाचा जो अËयास केला आहे
Âयाचा धावता आढावा आपण इथे घेतला. या अËयासाबरोबर पाIJाßय अËयासकांनी
लोकसािहÂयाचा अËयास केलेला आहे. Âयाचाही आढावा इथे घेणे ÿÖतुत ठरेल.
युरोप अमेåरकेत िवīापीठीय Öतरावर लोकसािहÂया¸या अËयासाला ÿारंभ होÁयापूवê
सांÖकृितक मानवशाľाचा एक भाग Ìहणून लोकसािहÂया¸या अËयासाला ÿारंभ झालेला
होता.
लोकसािहÂयाचा एक Öवतंý अËयासिवषय Ìहणून सगÑयात आधी युरोपीय देशात
लोकसािहÂयाला माÆयता िमळाली. ÿा. एन्. के. िचडिवक यांनी “सािहÂयातील अनेक
काÓयŁपांचा उगम आिण िवकास लोकसािहÂयातून झाला” असे ÿितपादन ‘दी úोथ ऑफ
िलटरेचर’ या úंथातून मांडलेला आहे. १८Óया शतकात युरोपातील तßववेÂयांचे ल±
लोकसािहÂयाने वेधून घेतले. परंपरे¸या ŀĶीने आपण अिधक ÿाचीन आहोत हे िसĦ
करÁयासाठी पुरावशेषांचा संúह करÁयास सुŁवात केली. Âयामुळे लोकसािहÂयाची सामुúी
गोळा होऊ लागली.
लोकसािहÂयाची सामुúी गोळा करÁयाचे ®ेय जेकब úीम (१७८५-१८६३) िवÐहेम úीम
(१७८६-१८५६) या जमªन बंधूकडे जाते. Âयांनी जमªन लोकगीते, लोककथा यांचा संúह
गोळा केला तसेच जमªन भाषा, धमªगाथा यांचाही अËयास केला. Âयांचे संशोधन सावªजिनक
ÖवŁपात लोकांना वाचÁयासाठी उपलÊध कŁन देÁयात आले. ÿाचीन धमªúंथांचे मूळही
लोककथांमÅये आहे. समान सांÖकृितक पåरिÖथतीत उगम पावÐयाने वेगवेगÑया ÿदेशात
सापडणाöया लोककथांमÅये समानता िदसते, असे िवचार úीम बंधूंनी मांडले. Âयानंतर munotes.in
Page 41
लोकसािहÂया¸या अËयासपĦती
41 जमªनी¸या åरचडª वॉगनर, ĀाÆस¸या एफ. मायकेल, इटली¸या िनकाले तोमािसयो यांनी
लोकसािहÂया¸या सामुúी संकलनाकडे अिधक ल± िदले.
इंµलडमÅये १८६६ साली फोकलोर सोसा यटीची Öथापना झाÐयाने लोकसािहÂय िवषयक
सामúी¸या अËया साचे क¤þ िनमाªण झाले. १९Óया शतका¸या उ°राधाªत युरोपचा अÆय
राÕůांशी संपकª आÐयाने आिदम जाती-जमाती¸या मौिखक, तौलिनक अËयासाची कÐपना
पुढे आली. यातून लोकसािहÂया¸या िविवध अËयासप Ħती िनमाªण होऊ लागÐया.
युरोपीय लोकसािहÂया¸या अËयासाचा काळ Ìहणजे इ.स. १८७० ते १९९० हा होय. या
काळात लोकसािहÂया¸या संदभाªत महßवपूणª काम झाले. सन १८६१ साली लंडनमÅये
आंतरराÕůीय लोकसािहÂय पåरषद भरली होती. तर १८८८ साली अमेåरकन फोकलोर
सोसायटीची Öथापना झाली. १९Óया शतकातील ॲÆűयू लँग, जेÌस Āेझर, एडवडª बी
टायलर यांनी केलेले कायª हे उÐलेखनीय आहे. समाज आिण संÖकृती¸या संदभाªत Âयांनी
लोकसािहÂयाचा केलेला अËयास हा महßवाचा आहे. टायलर यांचे ‘िÿिमिटÓह कÐचर ’ हे
पुÖतक Âया ŀĶीने महßवाचे आहे. Āेझर यांचा ‘दी गोÐडन बाŁ ’ हा úंथ मौिलक ÖवŁपाचा
आहे. मॅ³सÌयुलरने तर úीक आिण भारतीय दैवतकथांचा तौलिनक अËयास कŁन
सूयªिसĦाÆत मांडला. तर जॉजª कॉ³सने ‘द मायथॉलॉजी ऑफ आयªन नेशन’ यात
धमªशाľाचा तुलनाÂमक अËयास मांडला आहे. तर जमªन मनोिवĴेषण तº² िवÐयम वुंट
यांनी फोक सायकॉलॉजीमÅये केलेले संशोधन अितशय महßवपूणª आहे. मानसशाľ
अËयासक Āॉईड व युंग यांनी ÖवÈनिसĦांताची मांडणी कŁन लोकसािहÂय अËयासाला नवे
वळण िदले.
ऐितहािसक ŀĶी ने लोकसािहÂया¸या अËयासाची सुłवात ही ‘िथओडोरे बेनफे’ याने केली.
पंचतंýातील गोĶéचा जमªन भाषेत अनुवाद केला व लोककथेची जÆमभूमी भारतच आहे,
असे सांगणारा ‘भारतमूलक िसĦाÆत’ १८५६ मÅये मांडला. पाIJाßयांनी केलेला
लोकसािहÂयाचा अËयास धमªगाथा, लोकिवĵास, आचार-िवचार यांचा संúह कŁन Âयाचा
अËयास करÁयावर भर िदलेला होता. तुलनेत लोकगीते, Ìहणी इÂयादी शाÊद सामुúीकडे
दुलª± केलेले िदसून येते.
आतापय«त आपण भारत, महाराÕů आिण पाIJाßय देशात झालेÐया लोकसािहÂया¸या
अËयासाचा ऐितहािसक अंगानी संि±Į आढावा घेतला आहे.
२.४ लोकसािहÂयाचे संÿदाय ÿारंभी¸या काळात लोकसािहÂयाचा अËयास करणारे हे लोकसािहÂयाचे अËयासक नÓहते
तर ते वेगवेगÑया सामािजक शाľांचे अËयासक होते. Âयांनी आपÐया ŀिĶकोणानुसार
अËयास कŁन िस ĦाÆत मांडले. Âयांनी जे िसĦाÆतन केले होते Âयातून लोकसािहÂया¸या
अËयासाचे वेगवेगळे संÿदाय िनमाªण झाले. Âयाचे ÖवŁप समजावून घेऊ.
२.४.१.भाषाशाľीय संÿदाय:
सामाÆयत: १८१२ ते १८७१ Ļा काळात लोकसािहÂयाचा अËयास करणारे हे बहòतेक
भाषाशाľ² होते. Âयामुळे लोकसािहÂया¸या अËयासावर भाषाशाľीय अËयासाचा ÿभाव munotes.in
Page 42
लोकसािहÂय
42 असलेला िदसून येतो. या संÿदायाची उभारणी आयªन, िमसरी, फìट, कोिÐटक व टयूटॅिनक
या जुÆया जगातÐया मानववंशावरती झालेली आहे.
भाषाशाľीय संÿदायातील सवा«त ÿमुख व आयªन िसĦाÆताला ÿेरक ठरलेले मॅ³सÌयूलरचे
नाव ÿिसĦ असले तरी Âयाची सुŁवात úीम बंधुंपासून होते. जेकब úीम व िवÐयेम úीम
यांनी जमªन मायथॉलॉजीचा अËयास केला. úीम नंतर āेल, कुहन, मॅ³सÌयुलर डासेÆट व
कॉ³स अशी अËयास परंपरा आहे. तौलिनक भाषाशाľा¸या आधारे तौलिनक
काÓयशाľापय«तचे कायª±ेý या संÿदायाने Óयापले होते. साöया दैवतकथा एका िठकाणी
िनमाªण झाÐया आहेत. Âयांचा आÂमा सूयªकथा होय, असे भाषाशाľीय संÿदाया¸या
ÿितपादनाचे सार आहे. भाषाशाľीय संÿदायाचा ÿभाव १८५९ पय«त िटकून होता.
२.४.२. िनसगªŁपवादी संÿदाय:
भाषाशाľीय संÿदायाने दैवतकथेत आढळणाöया िनसगाªतील घडामोडé¸या आधाराने
झालेÐया ÿतीकŁप िचýणाला अिधक महßव िदले. Âयातूनच िनसगªŁपवादी संÿदाय
आकारास आला. मॅ³सÌयुलरने दंतकथांचे िनदान कŁन लोककथांकडे बघÁयाचे दोन
पयाªय सांिगतले होते. Âयातला दुसरा पयाªय Ìहणजे िनसगªŁपवाद. हा मॅ³सÌयूलरला व
इतरांना ÿतीत झाला होता. दैवतकथांत िनसगªŀÔयांचीच िविवध ÿतीके असतात, या
िवधानावरच या संÿदायची उभारणी झाली होती.
िनसगाªतील वाÖतव घटनां¸या आधाराने आÅयािÂमक Łपकांची मांडणी दैवतकथेत केलेली
असते असे िनसगªŁपवादी मानतात. िनसगाªत घडणाöया घटनां¸या कारणांचा उलगडा न
झाÐयाने Âयांनी िनसगाªलाच देव मानले. वैिदक वाङ्मयातील दैवतकथांमÅये ŁपकाÂमक
िचýण असते. Ìहणून वृý Ìहणजे मेघ, सरमा Ìहणजे वाöयाची झुळूक, अिदती Ìहणजे
आकाश, पावसाळा Ìहणजे इंþवृýांचे युĦ असे िनसगªवाīांना वाटते. िनसगªŁपवादी
संÿदायाचे जनकÂव हे मॅ³समूÐयरला िदले जाते. Âयानेच दैवतकथांमÅये Łपकांची रेलचेल
असते असे िवचारसूý मांडले आहे.
२.४.३. ĂांतकÐपनावादी संÿदाय (Euhemerist School) :
बािनयर आिण लांिÿअर हे Ăांतवादी संÿदायाचे पुरÖकत¥ आहेत. ĂांतकÐपनावादी
संÿदायात अवाÖतव कÐपनेला सवाªत जाÖत महßव िदले गेले आहे. ĂांतकÐपनावादी
संÿदायाचे असे Ìहणणे आहे कì, दैवतकथा Ìहणजेच अवाÖतव िकंवा Ăांत कÐपनेचा
(Fantasy) ऐितहािसक सÂयाशी झालेला िमलाफ होय. या ऐितहािसक सÂयाचा शोध
घेÁयावर ते ल± क¤िþत करतात.
ऐितहािसक पुŁषांना कÐपने¸या साहाÍयाने देवÂव बहाल केले जाते. Âयातून िमÃस् िकंवा
दैवतकथा िनमाªण होतात, असा ĂांतकÐपनावाīांचा दावा आहे. उदा. इंþाला ऋषéनी देव
करणे.
जेÌस Āेझर¸या मते, िमÃस् या िवNjव व मानव यां¸या उßपि°कथा असतात. Âया िवĵातील
शĉéचा, ईĵराचा शोध घेÁयासाठी जÆमतात. तसेच महनीय Óयĉé¸या कथा ही िमÃस्
बनतात. उदा. परशुराम, राम, कृÕण. इ. munotes.in
Page 43
लोकसािहÂया¸या अËयासपĦती
43 पुराणकथा ही ĂांतकÐपनेतून जÆमलेली असते. ित¸यात वाÖतव व किÐपत असते.
पुराणकथा Ìहणजे अवाÖतव िकंवा Ăांत कÐपनेचा ऐितहािसक सÂयाशी िमलाफ असतो. या
पुराणकथेभोवतीचे Ăामक, अĩुततेचे अवगुंठन दूर केले कì Âयातील ऐितहािसक सÂय हाती
लागते, Ìहणूनच पुराणकथेतील घटना ŀÔयाÂमक असÐया तरी Âयां¸या पाठीशी वाÖतव जग
असते असे ĂांतकÐपनावादी मानतात.
२.४.४. ÖपĶीकरणवादी संÿदाय (हेतुकथावादी):
दैवतकथावादी लोकांनी, अËयासकांनी िनसगाªतील घडामोडéचे ÿतीकाÂमक िचýण दैवत
कथांमÅये झालेले असते, अशी भूिमका मांडली. परंतु सवª दैवतकथांचा अथª लावता येईना.
Âयामुळे संÿदायाची मयाªदा ल±ात आली. दैवतकथा या हेतूकथा असतात. Âयात
कोणतातरी गिभªत हेतू असतो, असे Âयांना वाटू लागले. Âयातूनच हेतूकथावादी वा
ÖपĶीकरणवादी संÿदाय िनमाªण झाला. दैवतकथांमÅये कोणते तरी गूढ लपलेले असते. या
गूढाचा, अनाकलनीयतेचा शोध घेताना असे ल±ात आले कì, िनसगाªतील कोणÂयातरी
गोĶीचे ÖपĶीकरण देÁयासाठी या कथा जÆमाला आलेÐया असतात. Âया ŀĶीने शोध
घेÁयाचा ÿयÂन सुŁ झाला. Âया अËयासाला हेतुकथावादी वा ÖपĶीकरणवादी संÿदायाचे
Öवłप ÿाĮ झाले. या संÿदायाचा पुरÖकताª डाहनहाडªट याने ÖपĶीकरणाÂमक कथांचे
िववेचन करताना Âयाचा ÖपĶीकरणा¸या कृतीतून उगम झाला आहे असे Ìहटले आहे.
दुगाª भागवत यांनी ÖपĶीकरणाÂमक अंगाने उÂपि°कथांचा अËयास केला आहे. उदा. गाईचे
वासŁ जÆमत:च चपळ का असते याचे ÖपĶीकरण देणारी कथा िलिहली आहे.
ÖपĶीकरणवादी िसĦाÆत महßवाचा असला तरी Âया ला मयाªदा आहेत. कारण कोणÂयाही
कथेचे एकच एक ÖपĶीकरण नसते. Öथळ-काळ व ÓयĉìपरÂवे ही ÖपĶीकरणे बदलतात.
२.४.५.संÿसरणवादी संÿदाय:
मानवशाľाचा पिहला पुरÖकताª Ìहणजे ॲÆű्यु लँग होय. ॲÆű्यु लँग आिण एडवडª
टायलरचा १८७१ साली ‘िÿिमिटÓह कÐचर’ हा úंथ याŀĶीने महßवाचा आहे. या दोघांनी
मानववंशशाľीय ŀĶीने लोकसािहÂय सामुúीचा अËयास कŁन िनÕकषª काढले. जगातील
अनेक जमाती, Âयां¸या जीवनÿणाली, Âयां¸या Łढी, परंपरा, समजुती, िवधी, लोककथा
यात साधÌयª आढळते. ते मानिसक एकतेमुळे िनमाªण झालेले असते. मानवी संÖकृतीची
बीजे आिदमानवा¸या संÖकृतीत आढळतात असे काही िनÕकषª मांडले. तसेच समान
मानिसक अवÖथेत दैवतकथा िनमाªण झाÐयाने जगभरा¸या दैवतकथांमÅये साÌय आढळते.
Ļा ॲÆű्यु लॅग¸या िवचाराने दैवतकथां¸या अËयासाला नवी चालना िमळाली. इµलंडमÅये
१८७८ साली फोकलोर सोसायटी Öथापन झाली. Âया संÖथेĬारे लोकसािहÂया¸या
मानवशाľीय अËयासाला सुŁवात झाली.
२.४.६ उ°रजीिवÂववादी िकंवा अवशेषवादी संÿदाय (Survival Theor y):
मानवशाľ संÿदायाची मु´य शाखा ही उ°रजीिवÂववादी िकंवा अवशेषवादी संÿदायाची
आहे. टायलर व लँग हे या संÿदायाचे ÿवतªक होते. अवशेष Ìहणजे सÓहाªवल (Survival)
परंपरेने चालत आलेले आिण अवशेष Łपात िशÐलक असलेले आिदम संÖकृतीचे िवशेष munotes.in
Page 44
लोकसािहÂय
44 होय. टायलर व लँग यांनी रानटी लोकां¸या कथांचा (दैवतकथा) अËयास कŁन असा
िनÕकषª काढला कì, मूळ¸या कथा रानटी लोकांत आढळतात आिण Âयांचेच अनु¸छेिदत
िजवंत अवशेष सुसंÖकृत लोकां¸या मागावून आलेÐया कथांत आढळून येतात.
गतसंÖकृतीचे Łप आपणांसमोर सा±ात करÁयाचे सामÃयª अवशेषात आढळते. लµनात
बािशंग बांधणे, मामाचे महßव हे आजही िटकून आहे. हे एकापåरने संÖकृतीचे अवशेष आहेत.
‘िटकून राहÁयाची’ ÿवृ°ी जुÆया-नÓया कथांना व ÿथांना जोडणारी आहे.
टायलरने ‘िÿिमिटÓह कÐचर ’ (Premitive culture) या úंथात अवशेषांचा अËयास केला.
Âयातूनच या अËयासाला चालना िमळाली. संÖकृती संøमणात आया«नी आिदमानवाकडून
अनेक गोĶी ÖवीकारलेÐया असÐयाने Âयां¸या कथेत वÆय लोकां¸या दैवतकथेतील अनेक
अवशेष कसे िदसतात याचा अËयास अÆűयू लँग यांनी केला.
संÖकृती¸या बदलÐया टÈÈयावर काही गोĶéची उपयोिगता संपली कì, Âया गोĶी टाकÐया
जातात. पण काही गोĶी अशा असतात कì Âया दीघªकाल िटकून राहतात. अवशेषवादी
संÿदायामुळे अशा ÿकारचा अËयास करणे श³य होते.
२.४.७ िवसरणवादी संÿदाय ( Diffusionist Theory) :
िवसरणवादी िस ĦाÆताचा पåरपोष करणारा हा संÿदाय मानवशाľीय अËयासाचीच ए क
शाखा आहे. भौगोिलक पåरसीमा आिण वांिशक संÖकृती यांना या िसĦाÆतात खूप महßव
आहे. जगभरातील वÆय संÖकृतीचे धागेदोरे ÿगÐभ राÕůा¸या संÖकृतीतही सापडतात. हे
सÂय ÿÖथािपत झाÐयानंतर वेगवेगÑया सांÖकृितक कÐपनांची व आचारांची ÿादेिशक
िवभागणी तपासÁयास सुŁवात झाली. ÿÂयेक बाबé¸या संÿसरणांचे अËयासक नकाशा
काढू लागले. व कुठला तरी वÆय ÿदेश मÅयिबंदू कÐपून सांÖकृितक आचार-िवचारांचा
फैलाव इतर ÿदेशात िकती दूरवर गेलेला आहे याचा तपशील िवĬान घेऊ लागले. Âयामुळे
या पĦतीला िवसरण प Ħती असे नाव देÁयात आले.
२.४.८ ऐितहािसक-भौगोिलक संÿदाय:
ऐितहािसक-भौगोिलक पĦतीचा पिहला पुरÖकताª हा जे. øोन हा िफिनश लोकसािहÂय
िवशारद होता. Âयाने १८८१ साली या पĦतीचा उĤोष केला. लोकसािहÂयातील
लोककथांचा इितहास व Âयांचे उगमÖथान िनिIJत करÁयासाठी या पĦतीचा उपयोग सुł
झाला. ÿÂयेक लोककथेला Öवतंý इितहास असतो. Âयामुळे या इितहासाचा शोध घेणे
आवÔयक असते. लोकसािहÂया¸या संिहतां¸या आधाराने Âया सामुúीचा िनिमªती काळ
आिण िनिमªतीÖथळ शोधÁयाचा ÿयÂन हा संÿदाय करतो. Ìहणून याला ऐितहािसक
भौगोिलक संÿदाय Ìहणतात.
लोककथेची िविवध ÿाŁपे (Model) हाती आÐयानंतर Âया आधाराने लोककथेची मूळ
ÿाचीनतम आī लोककथा िनिIJत केली जाते. ती कथा Ìहणजे कथेचे आīŁप, आिदबंध,
(Arkitype ) आकêटाईप असते. या आिदबंधा¸या आधारे लोककथे¸या जÆमकाळासंबंधी
अनुमान केले जाते. तसेच मूळ आिदबंधा¸या आधारे नवे कÐपनाबंध कसे िनमाªण झाले?
कथेचे अंतरंग, बिहर«ग कसे बदलत गेले? Âयात कोणकोणÂया गोĶéची भर पडली? कथेचे
चढउतार, ÿेरणा-ÿवृती अशा आधाराने लोककथे¸या ÿवासाची िदशा िनिIJत केली जाते. munotes.in
Page 45
लोकसािहÂया¸या अËयासपĦती
45 लोककथे¸या आिदबंधापय«त पोहोचÁयाची ही शाľीय पĦती आहे. जे. øोन या
अËयासकाने ही पĦती मोडÐयानंतर बरोबर पÆनास वषा«नी –१९३१ साली याच पĦतीने
पÖतीस कथांचे भौगोिलक उगमÖथान व ऐितहािसक पåरणती दाखिवणारे लेखन ÿिसĦ
केले. या कथांना Type Tale िकंवा मूळकथा Ìहटले जाते.
लोककथेतील कÐपनाबंधा¸या िवĴेषणातून ÿमुख तßवांचा शोध घेता येतो. या तßवा¸या
आधारे कÐपनाबंधातील बदलांचा, ÿमाणांचा िवचार कŁन रचनांचा आलेख काढता येतो.
मूळ आिदबंध िनिIJत कŁन ÿमुख तßवांची रचना िनिIJत करता येते. आिदłपािवषयी
िनÕकषª काढताना इितहास, भूगोल यां¸या ²ानाचे साहाÍय घेता येते. Âयामुळे या पĦतीला
ऐितहािसक-भौगोिलक अËयास प Ħती Ìहणतात. या प Ħतीने कथा उगम, इितहास यांचा
शोध घेता येतो.
२.४.९ मानसशाľीय संÿदाय (Psychaological School):
मानसशाľ² लोककथांचा अÆवय Łपकात पाहतात. पूवê¸या अËयासकांनी लोकसिहÂयात
सृिĶÓयापार आिण िनसगªŀÔयांची ÿतीकं िदसत असÐयाचे मांडले पण मानसशाľ²ां¸या
मते ÿतीके ही िनसगाªतील घडामोडéची नसून ती मानवां¸या शारीर Óयापाराची असतात. या
शारीåरक ÿतीकांत ल§िगक ÿतीके उÂकटÂवाने आढळतात. Âयाचा लोकसािहÂयात
आिवÕकार झालेला असतो. हा शोध मानवी मना¸या संदभाªत घेतात. Ìहणून या पĦतीला
मानसशाľीय संÿदाय असे संबोधले जाते.
िसµमंड फॉईड याने सुĮ मनाची संकÐपना मांडली व Âया आधारे मनोÓयापाराचे िवĴेषण
केले. Âयाचा ÿभाव लोकसािहÂया¸या अËयासावर पडला. Āॉईडने लोककथा, लोकगीते
यां¸या उÂपतीचा शोध ÖवÈनां¸या ÖपĶीकरणाचा आधार घेऊन Âयाच धतêवर लावता येईल
असे ÿितपादन केले.
Āॉईडÿणीत Psycho-Analitical संÿदायात अन¥Öट जोÆस, एफ. åरकिलन यांनी
महßवाची भर घातली. तसेच Āॉईिडयन मनोिवĴेषणा¸या कालª अāाहम याने ÖवÈन आिण
दैवतकथा यांचा अथª लावÁयाचा ÿयÂन केला. पुराणकथांमÅये येणारी ÿतीके ही शारीåरक
असतात हे ÖपĶ केले.
युंग या मनोिवĴेषणवाīाने ही ÿतीकांची कÐपना माÆय केली. िमÃस्, आिदÿितमा यांचे
सैĦांितक िववेचन युंगने केले आहे. Āॉईडची ही मनोिवĴेषण पĦती लोकसािहÂया¸या सवª
सामुúीला सरसकट लावणे अश³य आहे. पण Âयामुळे काही घटकांचे नेमके िवĴेषण करणे
श³य आहे.
२.५ लोकसािहÂया¸या अËयासप Ħती आतापय«त लोकसािहÂयाचा अËयास कुठे आिण कसा झाला, Âया अËयासातून नवेनवे
अËयासाचे संÿदास कसे िनमाªण झाले? Âयांचे ÖवŁप कसे आहे? याची आपण सिवÖतर
चचाª केली. ÿÂयेक संÿदायाने आपली अËयासिवषयक भूिमका मांडली. Âयात मतमतांतरे
झाली. Âयामुळे लोकसािहÂया¸या अËयासा¸या क±ा ŁंदावÐया. हे संÿदाय Ìहणजे
लोकसािहÂयाचे शाľ, लोकसािहÂयशाľ होय. Âयामुळे लोकसािहÂयाला Öवतंý िवषय munotes.in
Page 46
लोकसािहÂय
46 Ìहणून माÆयता लाभली. िवīापीठीय Öतरावर Öवतंý Öथान िमळÐयाने लोकसािहÂया¸या
अËयासा¸या काही आधुिनक अËयासपĦती िनमाªण झाÐया.
२.५.१ कायाªÆवयी अËयासपĦती:
मानवी संÖकृतीत लोकसािहÂयाचे Öथान काय? समाजा¸या ŀĶीने लोकसािहÂया¸या
अËयासाचे महßव काय? कोणÂया ÿयो जनामुळे लोकसािहÂय िटकून राहते? या
िवचारांतूनच कायाªÆवयी अËयासपĦतीचा जÆम झाला. या अËयासप Ħतीचा खरा ÿणेता
‘āॅिनÖलो मॅिलनॉÖकì’ आहे. Âयाने आपÐया ‘िमÃस् लाँ िÿिमिटÓह सायकॉलाजी’ या úंथात
दैवतकथांचा कायाªÆवयी पĦतीने अËयास केला आहे. कायाªÆवयी Ìहणजे हेतुगभªता,
कायाªला चालना देÁयाची शĉì होय. जीवनाला िदशा देÁयाचे कायª दैवतकथा करतात.
हेतुगभª भूिमकेतून लोककथा, लोकगीते, िवधीकथा यांचा अËयास करता येतो असे
मॅिलनॉÖकìने ÿितपादन केले आहे.
लोकसािहÂय हे हेतुगभª असते. तसेच ते दैनंिदन व नैिमि°क जीवनाला िदशा देÁयाचे कायª
करते. असे कायाªÆवयी संÿदायाचे अËयासक मानतात. समाजजीवनात ÿचिलत असलेÐया
Łढी, िवधी व समाजाची भौितक संÖकृती याचाही अËयास करता येतो. एकूणच
लोकसािहÂयाचा अËयास करताना अमूक एक लोकसािहÂय ÿकार आिण समाजजीवनात
तो पार पाडीत असलेली भूिमका िवचारात घेऊन अËयास करÁयाची ही पĦती बरीच
ÿिसĦ पावली. उदा. दशावतार व नमन -खेळे हे लोकनाट्य ÿकार घेऊन Âयांचा अËयास
करावयाचा झाला तर या लोकना ट्य ÿकारांचे समाजजीवनात नेमके Öथान काय आहे? हे
नाट्यÿकार मानवी जीवनात कोणते कायª करतात? हे सांगावे लागेल. Âयामुळे लोकसािहÂय
व समाजजीवन यांचे िविवधांगी संबंध ल±ात येतील. तसेच समाजजीवन व लोकसािहÂय
ÿकार यां¸यातील देवघेव ÖपĶ होईल. तसेच या लोकनाट्य ÿकारांमुळे ÿाĮ होणारी
मूÐयŀĶी, जीवनŀĶी व Âया Âया समाजातील घटकांना समजून घेता येईल.
समाजिवकासातील Ļा लोकनाट्यांचा ÿÂय± सहभाग ÖपĶ होईल.
२.५.२ Åयेयिनķ अËयासपĦती:
या पĦतीने लोकसािहÂयाचा अËयास करÁयाचा ÿारंभ सवªÿथम जमªनीमÅये झाला.
लोकसािहÂयातून राÕůा¸या अिÖमतेचे वेगळेपण ÿकट होते. हे ल±ात घेऊन देशाचा
सांÖकृितक वारसा कोणता ते शोधून राÕůीय अिÖमता बळकट करÁयासाठी
लोकसािहÂयाचा वापर करता येईल. या उिĥĶाने जमªनीत लोकसािहÂया¸या अËयासाची
Åयेयिनķ पĦती सुŁ झाली.
जमªनी¸या िहटलरने आपÐया राजकìय तßवÿणालीत राÕůीय संकÐपनेला अनÆयसाधारण
महßव िदले होते. Âयामुळे जमªनीत ÿखर राÕůवाद बळकट करÁयासाठी िहटलरने अÐĀेड
रोझोन बगª, मंýी वॉÐटर डॅर आिण राÕůवादी चळवळीचा सहकारी बाÐडर फॉन िशरारा
यांना हाताशी धŁन Öवत:¸या राजकìय िवचारांना पोषक ठŁ शकेल याच पĦतीने
लोकसािहÂयाचा अËयास सुł केला. Âयातूनच Åयेयिनķ अËयास पĦती िवकिसत झाली.
सोिÓहएट रिशयातील राजकारणी मंडळीनी आपÐया साÌयवादी िवचारसरणीचा ÿचार व
ÿसार करÁयासाठी याच Åयेयवादी पĦतीचा अवलंब केला. लोकसािहÂय हे सजªनशील munotes.in
Page 47
लोकसािहÂया¸या अËयासपĦती
47 ®िमकांची अिभÓयĉì असते. ितथूनच ते अिखल समाजाचे होते. रिशयन लोकसािहÂय
िवशारद Êलािदमीर ÿॉप, अँűेÓह, साकोलाÓह हे पुढे आले. ®िमकां¸या सजªनशीलतेत
लोकसािहÂयाची िनिमªती सामावलेली आहे. या मताचा Âयांनी जोरदार पुरÖकार केला.
पåरणामत: नाझé नी जशी आपली राÕůवादी िवचारसरणी लोकसािहÂया¸या आधाराने पुढे
आणली तशी रिशयन साÌयवा īांनी आपÐया साÌयवादा¸या पुरÖकारासाठी
लोकसािहÂयाला वापłन घेतले. यावłन लोकसािहÂया¸या कायाªची Óयापकता ÖपĶ होते.
लोकसािहÂय हा समूहमनाचा आिवÕकार असतो. तो कसा राÕůÓया पी असू शकतो हेच या
अËयासपĦतीतून िसĦ होते.
२.५.३ िवचारÿणालीपर अËयास पĦती:
लोकसािहÂयातील वेगवेगÑया िवचारधारा िकंवा िवचारÿणाली व कायªÿणाली तपासÁया¸या
उĥेशातून या िवचारÿणालीपर अËयासपĦतीची िनिमªती झालेली िदसून येते.
वेगवेगÑया िवचारसरणéचा अËयास केला जातो तेÓहा ÿामु´याने Âया िवचारसरणीतील
Óयावहाåरकता व सैĦांितकता तपासली जाते. या दोन ÖपĶ करणाöया िवचारालाच
िवचारÿणाली व िवचारसरणी ( Ideology) असे Ìहटले जाते. िवचारÿणाली ही एक
िवचारांची ÓयवÖथा (System of Idea) असते.
काही िवचारÿणालéमÅये काÐपिनकतेला ÿाधाÆय असते तर काही िवचारÿणाली Ļा
वाÖतवाला ÿाधाÆय देणाöया व अनुभविनķा मानणाöया असतात. िवचारसरणीमÅये परÖपर
िवरोधी िवचारां¸या मांडणीमुळे िवचारांचा संघषª अपåरहायª ठरतो.
ÿारंभी¸या काळात लोकसािहÂयाचा अËयास करणारे लोकसािहÂयाचे अËयासक नÓहते.
तर सामािजक शाľाचे अËयासक होते. Âयामुळे Âयांनी आपापÐया ŀिĶकोणानुसार अËयास
केला. Âयातून लोकसािहÂयाचे वेगवेगळे ŀिĶकोण िनमाªण झाले. Âयांनी मांडलेले िसĦाÆत
अËयासिवषयाशी िनगिडत होते. या अËयासकांनी जे िसĦांतन केले Âयातूनच
लोकसािहÂयाचे संÿदाय Ìहणजेच िवचारधारा िनमाªण झाÐया. उदा. भाषाशाľीय संÿदास,
िनसगªŁपवादी संÿदाय इ. भाषाशाľीय िकंवा दैवतकथाशाľीय संÿदायाने दैवतकथेत
आढळणाöया िनसगाªतील घडामोडé¸या आधाराने ÿतीकŁप िचýणाला मह ßव िदले. Âयातून
िनसगªŁपवादी संÿदाय िनमाªण झाला. दैवतकथेत िनसगाªतील घटनांचे ŁपकाÂमक िचýण
असते पण िनसगªŁपवादी अËयासक दैवतकथेतील ŁपकाÂमक िचýणाचे आवरण दूर
साŁन Âयामागील वाÖतव शोधÁयाचा ÿयÂन करतात. िवचारÿणाली मधील हा संघषª इथे
ÿतीत होतो.
२.५.४ संदभाªÆवयी अËयासपĦती:
१९६० नंतर अमेåरकेत या पĦतीचा अवलंब कŁन लोकसािहÂयाचा अËयास सुł केला.
åरचडª डॉरसन याने अशा ÿकारचा अËयास करÁयाचा ÿयÂन केला. लोकसािहÂयात अनेक
गोĶी िविशĶ उÂसवात, िविशĶ ÿसंगी सादर केÐया जातात. हा संदभª Åयानात घेतला नाही
तर Âयाचे योµय आकलन होणार नाही. लोकसािहÂय ही एक ÿकारे Öथलकाळ संदभाªिधĶीत
घडणारी घटना असते. Âयामुळे लोकसािहÂयाचा अËयास हा केवळ लोकवाङ्मया¸या
भािषक संिहतेचा िवचार न राहाता तो समú ÖवŁपाचा होतो. लोककथा, लोकगीत असो वा munotes.in
Page 48
लोकसािहÂय
48 लोकनाट्य असो Âया Âया क लाकृती कोणÂया वातावरणात िनमाªण झाÐया, सादर झाÐया,
Âयांचा आिण सामािजक आचार-िवचार, łढी, िवधी यांचा संबंध काय? या सगÑया
तपिशला¸या आधारे लोकसािहÂयाचा अËयास करावया¸या पĦतील संदभाªÆवयी अËयास
पĦती Ìहणतात.
संदभाªÆवयी अËयास हा अनेक शाľां¸या मदतीने करावा लागतो. Ìहणजे ºया समाजा¸या
संदभाªत लोकसािहÂयकृतीचा अËयास या प Ħतीने करावयाचा असतो, Âया समाजा¸या
भािषक सवयी, Âयां¸या आिवÕकार, संकेतÓयूह या गोĶी समजून ¶याÓया लागतात. पण
लोकसािहÂयकृतीचे िवĴेषण करतांना भाषाशाľ, मानसशाľ, ना ट्यशाľ, िचÆहाथªशाľ,
संगीतशाľ इÂयादी शाľांचे साहाÍय ¶यावे लागते. उदा. आिदवासी नाट्यÿकार घेतला
तर यात समाजा¸या सामािजक, सांÖकृितक, धािमªक, शै±िणक धारणा कोणÂया? तो
समाज कोणÂया भूÿदेशात वावरतो. हे नीट समजून ¶यायला हवे. तसेच Âया नाटका¸या
शÊदसंिहता, रंगसंिहता यांची घडण, संघटन कसे होते? Âयाचीही मािहती असणे आवÔयक
आहे. लोकनाटक कोणते सामािजक, शै±िणक, सांÖकृितक धािमªक कायª करते? आिदवासी
रंगभूमी¸या ŀĶीने या नाटकाचे महßव काय? अशा संदभाªत हा अËयास केला तर तो
संदभाªÆवयी पĦतीचा अËयास ठरेल.
२.५.५ संरचनाÂमक अËयासपĦती:
लेवी Öůास या अËयासकाने अमेåरकेतील रेड इंिडयन लोकां¸या लोककथांचा अËयास
करताना Âयांनी संरचनाÂमक पĦतीने मांडणी केली. कोणÂयाही लोककथेचे कथानक,
उपकथानक, कथातंगªत येणारी संयोजक तßवे असे रचने¸या ŀĶीने तीन भाग असतात.
रेडइंिडयन जाती¸या लोकां¸या लोककथा फार छो ट्या असतात. तशाच Âया ÿदीघª
असतात. Âयांचा आकार नेहमी बदलत गेला आहे. काही कथांत घटनाÿाचुयª असूनही Âया
एकसंध असतात. एका ÿसंगातून दुसरा ÿसंग अशी ÿसंगांची माळ असते. हा सारा अËयास
लेवी Öůासने ‘दी Öů³चरल Öटडी ऑफ िमथ ’ या úंथात मांडला आहे.
संरचनाÂमक अËयासपĦतीचे दुसरे Łप Êलािदमीर ÿॉप याने मांडले आहे. Âयाने १९२८
साली ‘मॉरफॉलॉजी ऑफ फोकटेल’ हा úंथ िलिहला आहे. या úंथात ÿॉपने लोककथे¸या
आकृितबंधाचा िवचार मांडला आहे. या अËयासपĦतीने लोकसािहÂया¸या अËयासाला एक
नवीन िदशा िमळाली आहे.
लोकवाङ्मयाचे सुचनेनुसारी िवĴेषण या पĦतीने केले जाते. लोकवाङ्मय Łपाने झालेली
रचना ही एक वैिशĶ्यपूणª भािषक रचना Ìहणून वतªत असते. ÿÂयेक सािहÂयकृतीचा एक
रचनाबंध असतो. Âयाचे एक ŀक-®ाÓय Łप असते. या रचनेमागे िøयाशील, भािषक व
सािहिÂयक संकेतांमुळे ितला अथª ÿाĮ होतो. या भूिमकेतून जे अथªिनणªयन केले जाते
Âयाला संरचनावादी अËयास Ìहणतात. या प द्धतीत सािहÂयकृतीमधील शÊदाथाªÂमक,
वा³यिव²ासाÂमक घटकांचा वÖतुिनķ व संरचनाÂमक अËयास करावा लागतो.
थोड³यात संरचनाÂमक अËयासात कथे¸या Łपबंधा¸या िवĴेषणावर भर देणे, तसेच
कथे¸या आकृितबंधाचे ÖवŁप ÖपĶ करणे या पĦतéचा मु´य हेतू आहे.
munotes.in
Page 49
लोकसािहÂया¸या अËयासपĦती
49 २.५.६ वणªनाÂमक पĦती:
लोकसािहÂया¸या अËयासात आिण संशोधनात ±ेýीय अËयासाला फार महßव आहे.
वेगवेगÑया भागात जाऊन लोकसािहÂय िवषयक सामúीचे संकलन करणे,
लोककलावंता¸या मुलाखती घेणे, ÿijावली तयार कŁन Âयाआधारे उ°र िमळिवणे,
मािहतीचे वगêकरण करणे यामागाªने लोकसािहÂयाचा अËयास केला जातो. या पĦतीला
वणªनाÂमक िकंवा संकलन अËयासपĦती असे Ìहटले जाते. Ļा संकिलत सामुúीचे
एकýीकरण कŁन नंतर Âयाची वगªवारी केली जाते. Âयानंतर ती मािहती सांÖकृितक,
सािहिÂयक, भाषाशाľ², मनोवै²ािनक यां¸याकडे पाठिवली जाते. हे अËयासक Âया
मािहतीचे आपापÐया ŀिĶकोनानुसार िवĴेषण करतात. जमªन, ĀाÆस, Öवीडन, नाव¥ या
देशात अÂयंत शाľीय पĦतीने या अËयासपĦतीचा अवलंब कŁन लोकसािहÂयाचा
अËयास केला जातो.
२.५.७ तुलनाÂमक अËयासपĦती:
Āँज बोआस या अËयासकाने १९३५ साली लोकसािहÂयाचा तुलनाÂमक अËयास सुŁ
केला. यामÅये दोन िकंवा दोनहóन अिधक जातé¸या लोकांचे लोकसािहÂय आधाराला घेऊन
अËयासाĬारे िनÕकषª काढले जातात. Āँज बोआस नंतर अँलान लोमे³स याने दोन
संÖकृतीचा तौलिनक अËयास या आपÐया úंथातून केला. लोककथांचा तौलिनक अËयास
करÁयासाठी जगभर उपलÊध होणाöया लोककथांचे समान आिदबंध ल±ात घेऊन सूची
तयार केÐया जातात. सी. एन्. बनª यांने ‘दी हॅÁडबूक ऑफ फोकलोर’ या úंथात सन
१९१४ साली स°र कथांचा अËयास मांडला. Âयात ÿÂयेक कथेचा सारांश मांडून तुलना
केलेली आहे. अशा ÿकारे लोककथांचा तुलनाÂमक अËयास कłन कोणÂया कथा Ļा
पारंपåरक आहेत व कोणÂया नाहीत यांचा अंदाज करता येतो.
िनरिनराÑया लोकसमूहांत ÿचिलत असलेÐया Łढी, परंपरा, िवधीिवधाने, समजुती,
लोकगीते, लोककथा, Ìहणी, वा³ÿचार यांचे सूàम अÅययन कłन Âयां¸या संÖकृतीचे
िनराळेपण, वेगळा इितहास, समाजमन, अ िÖमता एकमेकांहóन कशा वेगÑया आहेत याचा
अËयास या तौलिनक अËयासातून श³य होतो.
२.५.८ मौिखक आिवÕकार सूýपĦती:
या अËयासपĦतीत लोकसािहÂया¸या मौिखक संिहता िवĴेषणाला महßव असते. या
अËयासपĦती¸या आ®याने लोकगायन, लोककथागायन, लोकना ट्य यां¸या
सादरीकरणातील शÊदािव Õकारांचा व अंगभूत कौशÐयांचा अËयास केला जातो. Ìहणून या
अËयास पĦतीत Åविनमुिþत संकलन महßवाचे असते. ±ेिýय सव¥±ण कŁन लोकसािहÂय
ÿकाराचे संकलन, Åविनमुþण कŁन आिवÕकारसूý व आशय यांचा सखोल अËयास केला
जातो. Âयाचबरोबर लोकसािहÂयÿकाराची शैली, रचनापĦती व मौिखक आिवÕकारसूý
याचे ÖवŁप तपासले जाते. अथाªत ÿÂयेक सादरीकरणात एक आिवÕकारसूý सापडते व
ÿÂयेक सादरीकरणात ते बदलते. हे खरे असले तरी ÿÂयेक कलाकृतीचे एक िविशĶ
आिवÕकारसूý असते हे ल±ात घेऊनच हा अËयास केला जातो. munotes.in
Page 50
लोकसािहÂय
50 वरील िववेचनातून लोकसािहÂया¸या काही अËयासपĦतीचा पåरचय कŁन िदला आहे.
Âयामुळे लोकसािहÂयाकडे पाहÁया¸या नवीन ŀिĶकोनाचा पåरचय िवīाÃया«ना होईल.
Âयाचबरोबर लोकसािहÂया¸या अ Ëयासा¸या क±ाही Łंदावतील.
२.६ लोकसािहÂया¸या अËयासपĦतीचे महßव: लोकसािहÂयाची ÓयाĮी फार मोठी असÐयाने Âयाचा अËयास अनेक अंगानी करता येतो.
Âयाकåरता लोकसािहÂया¸या अËयासप Ħती महßवा¸या आहेत.
लोकसािहÂया¸या अËयासप Ħतéमुळे लोकसािहÂया¸या िविवध पैलूंवर ÿकाश पडतो. उदा.
लोककथेचा जÆम कोठे झाला. Âयावर कोणÂया ऐितहािसक घटनांचा ÿभाव पडला आहे.
िकंवा कोणÂया ऐितहािसक घटनांचा Âयात समावेश आहे. याचा शोध घेता येतो. आपÐया
समाजात सतत बदल, पåरवतªन होत असते. संÖकृती¸या अंगाने पहायला गेलो तर
संÖकृती¸या बदलÂया टÈÈयावर काही गोĶीची उपयोिगता संपÐयाने Âया गोĶी टाकून िदÐया
जातात. पण काही गोĶी अशा असतात कì Âया दीघªकाळ िटकून राहतात. Âयांचा उपयोग
संपला तरी Âयाचे अिÖतÂव िटकून राहते. Âयांचा अËयास करÁयासाठी लोकसािहÂया¸या
अËयास पद्धती महßवा¸या ठरतात.
आपली ÿगती तपासा ÿij. तुÌही अËयासलेÐया कोणÂयाही लोककथेचे संरचनाÂमक पĦतीĬारे िवĴेषण करा.
२.७ सारांश एकूणच या घटकामÅये आपण लोकसािहÂयाचा वेगवेगÑया िवचारांनी अËयास करणाöया
संÿदायांचा व अËयासपĦतीचा िवचार इथे केला. लोकसािहÂयाचे केवल संकलन होऊन
चालत नाही, तर Âया संकलनासोबतच Âयाचे वगêकरण कłन Âया सािहÂया¸या
िनिमªतीÿेरणा, Âयातून सूिचत होणार मानवी समाज, Âयाचे संÖकार यांचे अवलोकनही
महßवाचे ठरते. अËयासा¸या या पĦतामुळे िविशĶ समाज समजून घेÁयास मदत होतेच;
िशवाय तुलनाÂमक पĦतीĬारे वेगवेगÑया भूÿदेशातही मानवी जगÁयाचे समान दुवेही
शोधता येतात. अशा पĦती¸या अËयासामुळे अ²ात काळातील मानवी जीवनाचा पåरचय
आधुिनक युगातही होÁया¸या संधी िनमाªण होतात. तसेच मानवशाľ, भाषाशाľ इ. munotes.in
Page 51
लोकसािहÂया¸या अËयासपĦती
51 सार´या अËयास संÿदायामुळे लोकसािहÂयाचे िविवध Öतर उलघडणे श³य झाले आहे.
Âयामुळेच लोकसािहÂयाचा या पĦतीचा अËयास हा आधुिनक अËयासशाľात मोडतो.
२.८ संदभªúंथसूची मांडे, ÿभाकर : ‘लोकसािहÂ याचे अंत:ÿवाह’, गोदावरी ÿकाशन, अहमदनगर.
िशंदे, िवNjवनाथ : ‘लोकसािहÂ य मीमांसा भाग-2’ Öनेहवधªन ÿकाशन, पुणे.
कुबल, रमेश : ‘लोकसािहÂ याचे अंतरंग’, शÊदालय ÿकाशन, ®ीरामपूर.
मोरजे, गंगाधर : ‘लोकवाđय शाखा’,
२.९ नमुना ÿij अ. दीघō°री ÿij
१. लोकसािहÂया¸या अËयासाचा ऐितहािसक अंगाने आढावा ¶या.
२. लोकसािहÂया¸या अËयासा¸या ÿ मुख संÿदायाची ओळख कłन īा.
ब. टीपा िलहा.
१. लोकसािहÂया¸या आधुिनक अËयासपĦती
२. लोकसािहÂया¸या अËयासाचे महßव
क. एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. लोकसिहÂया¸या तुलनाÂमक अËयासास ÿथम कोणी ÿारंभ केला?
२. ‘लोकसािहÂयाची Łपरेखा’ हा लोकसािहÂयावरील úंथ कोणाचा आहे?
*****
munotes.in
Page 52
52 ३अ
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
घटक रचना
३.१ उĥेश
३.२ ÿÖतावना
३.३ लोककथेचे उगमÖथान
३.४ लोककथेची उÂप°ी
३.५ लोककथांची भारतीय परंपरा
३.५.१ मराठी लोककथा परंपरा
३.६ लोककथा ÿकार
३.६.१ दैवतकथा
३.६.२ उÂपि°कथा
३.६.३ दंतकथा
३.६.४ परीकथा िकंवा अĩूतकथा
३.६.५ ÿाणीकथा
३.६.६ न±ýकथा
३.७ लोककथेची वैिशĶये
३.७.१ अĩूतरÌयता
३.७.२ संकेतबÅदता
३.७.३ अलौिकक Óयिĉजीवन
३.७.४ लोककथांतील रसपåरपोष
३.८ लोककथातील आशयसूýे व अनुभविवĵ
३.९ लोककथांतील कÐपनाबंध
३.१० लोककथा संरचना
३.११ लोककथेची भाषा
३.१२ लोककथेचे कथाÂम लिलत सािहÂयाला योगदान
३.१३ लोककथेचा समाजाशी अंतलªàयी बिहलªàयी संबंध
३.१४ सारांश
३.१५ संदभªúंथसूची
३.१६ ÖवयंअÅययन
munotes.in
Page 53
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
53 ३.१ उĥेश १) लोककथा Ìहणजे काय हे ÖपĶ करणे.
२) लोककथांचे Öवłप ÖपĶ करणे.
३) लोककथांचे उगमÖथान व लोककथांची उÂप°ी सांगणे.
४) मराठी लोककथा परंपरा, ÿकार व वैिशĶ्ये ÖपĶ करणे.
५) लोककथांची आशयसूýे व कÐपनाबंध िवशद करणे.
६) लोककथा संरचना िवशद करणे.
७) लोककथेने मराठी सािहÂयास िदलेले योगदान ÖपĶ करणे.
३.२ ÿÖतावना लोककथा व कथाकथन करणे आिण कथा ®वण करणे या माणसा¸या मनात बीजłपाने
असलेÐया ÿेरणेचे फळ आहे. कथा सांगणे आिण ती ऐकणे ही मानवी ÿवृ°ी अितÿाचीन
आहे. कथा सांगÁयाची ÿेरणा व कथा ऐकÁयाची गरज Ļामुळे कथा ही मनुÕया¸या
सांÖकृितक इितहासात ÿाचीन काळापासून आजपय«त नैसिगªक सोबती बनली आहे.
लोकसमूहाची ÿेरणा व गरज यां¸यामधून लोककथा मौिखक परंपरेने समूहमनात वसत
असतात. माणसांचे जग हे कथािÿय आहे. आपÐयाकडे रामायण, महाभारत, वेद-उपिनषदे,
āाĺणúंथ या धािमªक मानलेÐया úंथातून पुराणकाळात दैवतकथा, चातुयªकथा, नीितकथा,
बोधकथा अिÖतÂवात आलेÐया आहेत.
ऋµवेद काळापासून आजतागायत खळाळत वाहत आलेली लोकगंगा Ìहणजे लोककथा. जी
केवळ लोकांची, लोकांनी, लोकांना सांिगतलेली कथा Ìहणजे लोककथा. मराठी
लोककथे¸या ÿाचीनतेिवषयी सांगताना दुगाª भागवत Ìहणतात, “मानवी संÖकृतीचा
साकÐयाने िवचार केÐयास भाषेइतके ÿाचीनतम दुसरे काहीही नाही. मानवाने संपादन
केलेली पिहली कला वाणéची होय.” मानवी इितहासाचा ÿारंभ हा भाषेपासून होतो. भाषेची
सुŁवात झाÐयानंतर ÿाथिमक व दुसöया अवÖथेतील िविवध िनसगªŀÔयांची संगती
लावÁयाची व Âयाचा भा षेत कथाłपाने अनुवाद करÁयाची कला मानवाने साÅय केली.
सारांश ÿाचीन काळातील आिदमानवा¸या मनात कधीतरी िनमाªण झालेली लोककथा पुढे
वाहत रािहली.
मराठी लोककथा ही अितशय लविचक आहे. ती भारतीय लोककथे¸या ÿचंड िन िवÖतीणª
ÿवाहातील एक धारा असून ती आिदम काळापासून नैसिगªक घिटतां¸या Łपाने तर कधी
पशुप±ां¸या łपाने आलेली आहे. कहाणी, िचटुकले, आ´याियका, गोĶ िन कथा असा
देशकाल पåरिÖथतीनुłप पेहराव बदलत ती िटकून रािहली आहे. भारतातील लोककथांचा
ÿसार तर जगभर आढळून येतो. भारतीय लोककथा िभÆन िभÆन वेषात िनरिनराÑया देशात
आढळून येतात. Óयĉì ितत³या अिभÓयĉì या सूýानुसार एकाच लोककथेची िविवधłपे
िदसून येतात. munotes.in
Page 54
लोकसािहÂय
54 भारतीय लोककथां¸या ÿदीघª परंपरेत िविवधता आहे. तसेच मानवी Óयि³ त Âवाला आकार
देणाöया ®ेķ°म मूÐयांची जपणूक आहे. याचा पåरणाम हा आधुिनक मराठी लिलत कथे¸या
जडणघडणीवर झालेला आहे.
ÿाचीनकाळी या लोककथा कुणी िनमाªण केÐया. यािवषयी माý िनिIJत काही सांिगतले जात
नाही. परंतु लोककथे¸या मूलľोतांचा शोध घेताना काही लोकसािहÂय अËयासक,
लोकशाľ िवशारद यांनी मांडलेले िनÕकषª माý िवचारात घेता येतील.
३.३ लोककथेचे उगमÖथान लोककथांचा उगम कोणÂया देशात झाला ते सांगणे अवघड आहे. अनेक अËयासकांनी
लोककथे¸या उगमÖथानाचा शोध घेÁयाचा ÿयÂन केला. पण Âयात एकवा³यता नाही. परंतु
लोककथे¸या उगमासंबंधी खालील उपप°ी िवचारात घेता येतील.
१. लोककथांचा उगम भारतात झाला.
२. जगातील लोककथांचे मूळ उगमÖथान आया«¸या िजथे वÖती होÂया Âया मÅय
आिशयात आहे.
३. लोककथांचा उगम मानवा¸या आरंभी¸या अवÖथेपासून झाला आहे व ºया िठकाणी
आिद मानवाची वÖती होती ते लोककथांचे उगमÖथान आहे.
िथओडोर बेनफे या ºयू पंिडताने सवªÿथम ‘भारत देश हाच लोककथे¸या मूळ ąोताचा
जनक आहे’ असा िसĦांत मांडला. बेनफे हा जमªन, संÖकृत भाषािवशारद होता. Âयाने
पंचतंýाचे भाषांतर जमªन भाषेत केले. Âयात ÿारंभीच लोककथे¸या उगमाची चचाª केली
आहे. Âया¸या मते, सवªच लोककथा भारतातून युरोपात गेÐया. ÿाचीनकाळी भारतातून
ितबेट आिण मंगोिलयात बुĦ धमाªचा ÿसार होत गेला. तेÓहा Âया बुĦधमêय मंडळéबरोबर
भारतीय कथा ितकडे ÿसाåरत झाÐया. ितथून Âया लोककथांचा ÿसार इटली, Öपेन या
देशात झाला.
लोककथेचे उगमÖथान आिण ितचे पåरĂमण या िवषयी¸या बेनफे¸या मताचा पुरÖकार
Âयाचा अनुयायी Ā¤च पंिडत हॅमÆयूअल कॉÖकìन याने केला. Âयां¸या मते, लोककथांचा
इतर देशात जो ÿसार झाला Âयाचे कारण मूळ देशापासून दुसöया देशात िवकलेले गुलाम,
युĦकैदी, भटकंती करणाöया वÆय जमाती, िफरÖते Óयापारी, भट³या जमाती हो तं. असे
Âयांनी ÖपĶ केले.
अँűयू लँग, सर जेÌस Āेझर, हाटªलंड, जॉजª गोमेश यांनीही लोककथेचा उगम वÆय जमातीत
झाÐयाचे ÿितपादन केले आहे. माý भाषा पंिडत मॅ³सÌयुलरने लोककथांचा उगम मÅय
आिशयात, आया«¸या ÿा¸य वसाहतीत झाÐयाचे Ìहटले आहे. Âया¸या या मताचा पुरÖकार
पुढे दास¤ट, िवÐहेम úीम इÂयादéनी केला. जॉजª गोमेश यांनीही लोककथेचा उगम वÆय
जमातीत झाÐयाचे ÿितपादन केले आहे.
वरील िवचारवंतांची िविवध मते पािहली Ìहणजे लोककथेची परंपरा िनिIJत करताना
अडचण िनमाªण होते. अँűयू लँग याचा िसĦाÆत ल ±ात घेतला तर मानवाचे मूळ munotes.in
Page 55
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
55 वसितÖथान शेवटी कुठेतरी एकच असले पािहजे आिण ितथूनच मानव जगभर Öथलांतåरत
होत गेÐयाने लोककथां¸या परंपरा जगभर िवखुरÐया असतील हे मत अिधक राÖत वाटते.
आज जगभरातील लोककथांमÅये अनेक बाबी एकसार´या आढळतात ही बाबही महßवाची
ठरते.
३.४ लोककथेची उÂप°ी लोककथेची उÂप°ी केÓहा झाली हे सांगणे अवघड आहे. ित¸या उÂपतीचा काळ िनिIJत
करणे ही एक अवघड ÿिøया आहे. लोककथांचे आजचे Öवłप आिण Âयातून ÿÂययास
येणारे काही ÿाचीन अवशेष अËयासÐयानंतर असे िदसून आले कì, लोककथांचा जÆम
अितÿाचीन संÖकृतीत झाला असे िदसते. उÂप°ी काळा¸या ŀĶीने या ÿाचीनतेचा शोध
घेÁयाचा ÿयÂन लोककथां¸या आधारे घेता येऊ शकतो.
लोकसमूह हा दैवी शĉìवर िवĵास ठेवतो. दैवीशĉìमुळे लौिकक जगातील वÖतू माýावर व
घटनांवर पåरणाम होतो. अशी लोकसमूहाची समजूत असते. या समजूतीतून लौिकक-
अलौिकक जगातील चमÂका रािवषयी काही क Ðपना िनमाªण होतात. या कÐपनांमधून
कथांची िनिमªती होते. दैवतकथांचा आशय, Âयातील घटना इÂयादéचे ÖपĶीकरण पाहता
लोककथेचा जÆम हा ÿागैितहािसक काळातील असावा असे Ìहणता येते. ÿाचीन
संÖकृती¸या काही खुणा, काही अवशेष, लोककथा अīापही िटकवून आहेत.
लोककथांतील या Öवłपाचे उÐलेख वेदकाळात ÿचिलत असलेÐया कथा, पुराण,
वाङ्मयातील कथा यांचा आधार घेता लोककथांचा उगम अितÿाचीन काळी झाला असे
Ìहणता येईल.
Āॅाईड याने सुĮ मनाची संकÐपना मांडून कथा, गीते, यां¸या उÂप°ीचा शोध
ÖवÈनिसĦाÆताचा आधार घेऊन लावता येतो असे Ìहटले. ÖवÈन जशी ÿतीकłप असतात
तशाच लोककथा, लोकगीते ÿतीकłप असतात. ÖवÈनांचा जसा उलगडा करता येऊ
शकतो तसा लोककथां¸या िनिमªतीचाही उलगडा होऊ शकेल. अतृĮ इ¸छा, आकां±ाना
वाट कłन देÁयासाठी लोककथांची उÂप°ी होते.
मॅ³सÌयुलर¸या िनसगªłपवादी ŀिĶकोनातून जर िवचार करावयाचा झाला तर िनसगाªत
ºया िविवध घटना घडतात, Âया घटनांचे लोककथांत ÿितकाÂमक Öवłपात िचýण असते.
Ìहणून सृĶी¸या ÿितकìकरणातून लोककथांची िनिमªती झाली असली पािहजे, असे Ìहणता
येईल.
मानवशाľ²ांनी लोकसािहÂया¸या उगमाचा शोध घेताना Âयाचा संबंध हा
आिदसंÖकृतीतील मूलिवधéशी (creation Ritual) जोडला आहे. धमाªचे मूळ
यातुिøयांमÅये असून यातुिøयांचा उगम आिदसंÖकृतीतून झाला आहे. धमªिवधी व
यातुिøया या य²िवधीसाठीच िनमाªण केÐया आहेत. मानवशाľाचे ‘य²िवधी हाच मूलिवधी
असून मानवी जीवनातील साöया िवधéचा जÆम Âयातून झाला असला पािहजे. हे मत úाĻ
मानले तर लोककथेचा जÆम हा य²िवधी वा य²िवधीसंबंधी¸या िøयांतून झाला असे
मानता येते. munotes.in
Page 56
लोकसािहÂय
56 ३.५ लोककथांची भारतीय परंपरा भारतात लोककथांची परंपरा ÿाचीन असून येथील कथा वाङ्मय समृĦ आिण संपÆन आहे.
ही परंपरा जतन करÁयाची मोलाची कामिगरी Âयाकाळी कथकांनी केलेली िदसून येते.
िथओडोर बेनफे यांनी लोककथेचा मूलľोत सांगताना लोककथांची मूळ जÆमभूमी भारत
हीच आहे, हे मत सवªÿथम मांडले. पुढील अËयासकांनी बेनफेचे हे मत नाकारले तरी
भारतीय लोककथां¸या ÿाचीन परंपरेिवषयी अËयासकां¸या मनात संशय नाही.
भारतीय परंपरेचा शोध घेता असे ल±ात येते, कì वैिदक संिहता या भारतीय कथावाđयाची
उगमÖथाने आहेत. ऋµवेदातील संवादसुĉे आ´यानपर असली तरी कथे¸या परंपरेत ही
सुĉे आधारभूत Ìहणून अËयासनीय आहेत. पुŁरवा – उवªशी यां¸या संवादातून जी कथा
येते ती, तसेच यम-यमी संवाद, इंþ-इंþाणी संवाद ही आ´याने िवशेष ÿिसĦ आहेत. हीच
आ´याने पुढे उपिनषदकारांनी आिण āाĺणकारांनी, úंथकारांनी ÖवीकारÐयाचे िदसते.
धािमªक úंथ तसेच रामायण, महाभारतसार´या पौरािणक महाकाÓयात, वेदवाđयात,
जैनचूणêत धमाª¸या संबंधाने काही कथा आहेत. या ÿाचीन वाङ्मयातील कथांचे वळण
लोककथेसारखे आहे. पंचतंý, िहतोपदेश, वेताळ पंचिवशी, िसंहासन ब°ीशी, शुकबहा°री
आिण जातककथा हे भारतीय लोककथांचे आगरच मानायला हवे.
आज ÿचिलत असलेÐया लोककथांतील अĩूतता, चमÂकाराची िसĦी ÿाचीन कथेतही
पाहावयास िमळते. रंजकता व बोधा¸या ŀĶीनेही कथांचे साÌय लोककथेशी दाखिवता येते.
ÿाचीन कथा रंजक आिण उĨोधक असÐयामुळे लोकजीवनात Âया łजÐया, पसरÐया
आिण पुढे लोककथा Ìहणून नावाłपास आÐया असे Ìहणता येईल. ÿाचीन
कथावाङ्मयातील कÐपनाबंध िकंवा कथाबीज आजही काही लोककथांतून कायम
असÐयाचे िदसते.
Öथूलमानाने आज ÿचिलत असलेÐया लोककथेची ÿाचीन काळापासून सुł असलेली
वाटचाल आिण जडणघडण पुढीलÿमाणे सांगता येते.
वेदवाđय, पुराणवाđय, बौĦ जातके, जैन चूणêका, ÿाचीन úंथिनिवķ वाđय पारंपåरक
अĩूत कथांना लिलत वाđयाचे Öवłप देणारे वाđय.
३.५.१ मराठी लोककथा परंपरा:
मराठी लोककथा परंपरेचा शोध ¶यायला लागलो तर असे िदसून येते कì, मराठीमÅये
लोककथां¸या संकलनाला इ.स. १८६८ सालापासून ÿारंभ झाला. तरी लोककथांचे
संकलन व इसापकथांचे भाषांतर असे ते ÿयÂन होते. वासुदेव गो. आपटे यांनी अĩूतकथा
नावाचा लेख १९०७ साली िलहóन लोकसािहÂया¸या कथाअËयासाला सुłवात केली.
सन १९१८ साली िवÕणू िदवाकर वैī यांनी कहाÁयांचे पुÖतक िलहóन ÿिसĦ केले होते.
१९२५ साली िव. का. राजवाडे यांनी ‘लोककथा’ हा शÊद सुचिवला. शं. गो. दाते यांनी
१९३० साली लोककथांचा संúह ÿिसĦ कłन मराठीत लोककथां¸या Öवतंý संúहा¸या
कायाªला चालना िदली. Âयानंतर ना. गो. चाफेकर, म. िव. डŌगरे, ®ी. म. वद¥, बा. रा. ÿभू, munotes.in
Page 57
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
57 अनुसया भागवत इÂयादéनी िनयतकािलकांतून संúह आिण Öफूट लेखन ÿिसĦ केले.
महाराÕů सािहÂय पिýका , इितहास संशोधन पिýका यांत Öफुट łपाने व पुÖतक łपाने
कथा सािहÂय ÿिसĦ केले होते.
लोककथांचे Öवłप ÖपĶ करणे व उģम, िवकासाची चचाª करÁयाचा ÿयÂन डॅा. सरोिजनी
बाबर यांनी ‘लोककथा’ पुÖतकात केला आहे. दुगाª भागवत यांनी ‘लोकसािहÂयाची łपरेखा’
हा लोककथा ÿकारांची शाľीय चचाª करणारा मराठी úंथ ÿिसĦ केला. ‘मराठवाड्यातील
लोककथा’ हा डॉ. यु. म. पठाण यांनी संपािदत केलेला संúह लोककथांचा आहे. ‘एक होता
राजा’ आिण महाराÕů लोकसािहÂय सिमतीची इतर ÿकाशने यातही लोककथा आहेत.
लोकजीवनात िÖथरावलेÐया आिण ÿाचीन काळापासून परंपरेने चालत आलेÐया कथांचे
Öवłप िविवध ÿकारचे असून लोकसमाजाला नीती, रीती, धमª, शील, चाåरÞय यांचे िश±ण
देÁयाचे उिĥĶ या कथािवĵामागे असÐयाचे िदसून येते. तसेच गूढता, कÐपनावैिचÞय,
अद्भूतता आदी जागितक कथा वाđयात आढळणारी सगळी वैिशĶे मराठी लोककथांत
आढळतात.
३.६ लोककथा ÿकार लोककथा ही सं²ा अनेक लोककला ÿकारांना सामावून घेणारी सं²ा आहे. Âयामुळे
लोककथांचे वगêकरण िकंवा ÿकार पाडताना अËयासकांनी लोककथेचा आशय आधार
मानून वगêकरण केलेले आहे. यािशवाय लोकक थेची रचना, कथा, िवशेष कÐपनाबंध,
कथेचा िवकासøम या ŀĶीने लोककथेचे वगêकरण केलेले िदसून येते. लोककथांची
िनिमªती, िविवधता आिण िवपुलता ल±ात घेतली तर मराठी लोककलांचे ÿकार (वगêकरण)
पुढीलÿमाणे करता येतात.
१) दैवत कथा, २) उÂप°ी कथा, ३) पåरकथा िकंवा अĩुतकथा, ४) दंतकथा िकंवा
आ´याियका, ५) ÿाणी कथा िकंवा बोधकथा, ६) न±ýकथा
३.६.१ दैवतकथा:
दैवतकथांना धमªकथा िकंवा पुराणकथा असा एक पयाªयी शÊद आहे. Âयावłन दैवतकथांचे
Öवłप ल±ात येऊ शकते. दैवत कथा या ÿाचीनतम कथा आहेत. मानवा¸या ÿारंभी¸या
अवÖथेतही दैवतकथांचे अिÖतÂव होते. Âयामुळे मानवा¸या ÿारंभ काळापासूनचे इितहासाचे
काही िवशेष दैवत कथांत सापडतात. अँÆűयू लँग¸या मते, दैवतकथा Ìहणजे आिदमांचे
अिधभौितकशाľ होय. मानवा¸या सामािजक, भौितक, अÅयािÂमक िवकासाची अंगे यात
सामावलेली आहेत. दैवतकथा Ìहणजे देवदेवतांसंबंधी¸या कथा. देवदेवता िवषयी¸या ®Ħा
Âयां¸या सामÃयाª¸या हिकगती, देवदेवतांचे जÆम, अवतारकायª, Âयांचे शýू-िमý इÂयादéचा
या कथांत समावेश होतो. दैवतकथा या नावावŁन Âयांचा देव-देवतांशी असलेला संबंध
ल±ात येतो. या कथांचा महßवाचा िवशेष Ìहणजे पुढे Âयांचा धमाªशी आिण धमाªतील उपाÖय
दैवतांशी, मूतêशी, ÿाÁयांशी िनकटचा संबंध आला. munotes.in
Page 58
लोकसािहÂय
58 आिदम जीवनाला िनसगª अÂयंत जवळचा होता. िनसगाªतील काही शĉì आपÐया
जीवनाला पूरक आहेत, हे ल±ात आÐयानंतर अशा शĉéना Âयांनी देवÂव बहाल केले आिण
तेथूनच दैवत कथांचा उगम झाला असे काही अËयासकांचे Ìहणणे आहे.
दैवतकथा देवाधमाªसंबंधी मािहती सांगणाöया असतात Ìहणून Âया पूºय समजÐया जातात.
Âया धमाªशी संबंिधत असÐयामुळे Âयां¸याभोवती पािवÞयाचे वलय िनमाªण झालेले असते.
ÿÂयेक धमाªत अशा Öवłपा¸या कथा आढळतात.
अĩूतरÌयता हा दैवतकथांचा ठळक िवशेष असतो. शापाने माणसाचा दगड होणे. िवनापंख
आकाशात संचार करता येणे यासारखे चमÂकार, अĩूतरÌय वातावरण दैवतकथांत असते.
थोड³यात दैवतकथेतून ÿाचीन जीवनिचýणाबरोबर िनसगªशĉéना देवÂव बहाल कŁन
लोकां¸या मनात ®Ħा िनमाªण करÁयाचे कायª केले गेले. तसेच लोकां¸या मनात धमªभावना
जागृत ठेवÁयाचे कायªही दैवतकथेने केलेले आहे. दैवी आदशª, उ¸च चाåरÞय, ®Ħा यांĬारे
मानवी मनाला ताकद देÁयाचे सामÃयª दैवतकथांत असते.
३.६.२ उÂपि°कथा:
उÂप°ीकथेत परमेĵराने सृĶीची िनिमªती, रचना व मानवाची उÂप°ी कशी झाली याचा
समावेश या कथांमÅये होतो.
उÂप°ी कथांिवषयी जनसामाÆयां¸या मनात ®Ħेची भावना असते. पािवÞयाचे वलय या
कथांभोवती असÐयाचे िदसून येते. उÂप°ीकथांचा महßवाचा िवशेष Ìहणजे Âया ÿाचीन
असूनही सवªकाळात लोकांना Âया जवळ¸या वाटतात. या कथांचे ÖवŁप तसे काÐपिनक
असते. परंतु सवªसामाÆय लोक Âया कथांतील तपशील सÂय आिण ऐितहािसक असÐयाचे
धŁन चालतात. या उÂप°ी कथांत ÿलय आिण तħंतर झालेली सृĶीिनिमªती हा िवचार
Óयĉ झालेला असतो. सारांश सृĶीची, सृĶीतील मानव, ÿाणीमाý िनसगाªतील घटक या
सवा«¸या उÂप°ीचा, कायाªचा, ÖवŁप- िवशेषांचा िवचार उÂप°ीकथांतून झालेला आहे.
सृĶीतील अनेक गूढ चमÂकारांना आपÐया कÐपनेÿमाणे शोधÁयाचे ÿयÂन हे उÂप°ी
कथांतून केलेला आहे.
३.६.३. दंतकथा:
दंतकथा हा शÊद इंúजी Legend या शÊदाला समानाथª असा शÊद आहे. ही सं²ा Öथािनक
िकंवा ऐितहािसक आ´याियकांना वापरतात. ®ीधरां¸या पांडवÿतापा¸या ýेसĶाÓया
अÅयायातील ओवीत ‘दंतकथा’ हा शÊद आलेला आहे. बाकì संÖकृत सािहÂयशाľ िकंवा
अÆय पुराणúंथात हा शÊद सापडत नाही. “तŌडातŌडी सांिगतलेÐया गोĶी ºयांना पुरांणाचा
लेखी आधार नाही Âया दंतकथा” असा ®ीधरांना अथª अिभÿेत असावा.
३.६.४. परीकथा िकंवा अĩूतकथा:
अĩूत कथेला परीकथा असे Ìहणतात. कथेतील अĩूत घटना आिण सवªसामाÆय
माणसां¸या आवा³याबाहेरील कृती, घटना आिण ÿसंग चमÂकारा¸या कÐपनाबंधातून
गुंफलेÐया असÐयामुळे या कथांना अĩूतकथा असे नाव पडले. अĩूतकथेत नायक िकंवा munotes.in
Page 59
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
59 नाियका कथेतील मÅयवतê Óयĉì असते. Âया Óयĉìभोवती पराøमाची, चमÂकाराची,
उभारणी झालेली असते. या Óयĉì सुłवातील दु:खी असतात. परंतु शेवट माý सुखाÂम
होतो.
अĩूतकथेत अĩूत Óयĉì, ÿाणी, प±ी आिण अित मानवी योनीतील Óयĉì येत असÐयामुळे
एक ÿकार¸या अĩूततेचा ÿÂयय या कथांतून येतो. अĩूत कथेत दैववाद आिण नशीब यांचा
ÿभाव असतो. Âयात अनेक दैवी शĉì, अितमानवी योनीतील Óयĉì नायक -नाियकांना
संकटात साहाÍय करतात.
अĩूतकथेचे मु´य ÿयोजन मनोरंजन असते. अĩूत घटनांचे आकषªण, कÐपनारÌय िवĵात
रमÁयाचा मानवी Öवभाव, आदéचे वणªन या कथांतून घडते. Âयामुळे या कथांतून कोणताही
नीितबोध िमळत नाही. अĩूतकथा ही धमªकथा व िनितकथा यां¸यापासून दूर असते.
अĩूतकथेचे Öवłप धमªकथेचे कधीही नसते. कथेतून बोध करÁयाचा उĥेशही नसतो; तर
अĩूतरÌय िवĵाचे दशªन घडिवणे, मनोरंजन करणे आिण लोकजीवनात आशावाद व उÂसाह
िनमाªण करणे हे कायª अĩूतकथा करते.
३.६.५. ÿाणीकथा:
हा लोककथांतील अितÿाचीन कथा ÿकार होय. ÿाÁयाची कथा सांगून ÂयाĬारे बोध करणे
व उĨोधन करणे हे यामागे ÿयोजन असते. लोककथांचे नामवंत अËयासक Öटीथ थॉÌपसन
यांने ÿाणीकथांची Óया´या पुढील ÿमाणे केली आहे. “When the animal tal e is told
with an acknowledge moral purpose it became a fable.”
Öटीथ थॉÌपसन¸या मते, बोध देÁया¸या िकंवा नीितिशकवण देÁया¸या उĥेशाने कथा
सांिगतली जाते, तेÓहा ितला ÿाणीकथेचे ÖवŁप लाभते.
ÿाणीकथांची िनिमªती ÿाचीन काळी झाली. पंचतंýकथा या भारतीय ÿाणीकथा होत.
राजपुýांना नैितक िश±ण देÁया¸या हेतूने या कथांची रचना झाली. लबाड कोÐहा, शहाणे
कासव, िभýा ससा यां¸या ÖवभाववैिशĶ्यांचा उपयोग माणसाला Óयावहाåरक नीितपाठ
देÁयासाठी कŁन घेतलेला असतो.
ÿाणीकथांचे ÖवŁप पाहता असे ल±ात येते कì, या कथा किÐपत ÖवŁपा¸या असून
बोधÿत असतात. लोकजीवनात आज ÿचिलत असलेÐया कथा पंचतंýातूनच ÿसाåरत
झाÐया असाÓयात.
३.६.६. न±ýकथा:
सूयª-चंþ, आकाश व पृÃवी यां¸याÿमाणे आकाशातील तारे व न±ý यांचाही अथª
लावÁयाचा, Âयांचे ÖपĶीकरण देÁयाचा ÿयÂन कथांतून ÿाचीन काळी झालेला आहे.
आकाशातील न±ýे ही सूयª-चंþाची अपÂये आहेत, ही कÐपना अनेक लोककथांमधून
Öवीकारली गेली. सूयª आपली मुले खातो, हा कÐपनाबंधही जगातील लोककथांमधून
आढळतो. सूयª आकाशात आÐयानंतर न±ýे िदसत नाहीत, या घटनांवर आधाåरत या कथा
आहेत. munotes.in
Page 60
लोकसािहÂय
60 सूयª-चंþाÿमाणे कृितका न±ýां¸याही काही कथा आहेत. पुराणातही कृितका न±ýा¸या
कथा आहेत. भारतीय परंपरेनुसार कृितका या सĮषê¸या भायाª मानÐया जातात. असे
असले तरी Âया कधीच एकý येत नाहीत. कृितका, कुमारी, पतीिवरहीत असÐयाचा
कÐपनाबंध कथांतून अिधक Öवीकारला गेला. कृितकाÿमाणेच रोिहणी, मृग व Óयाध या
न±ýांिवषयी कथा आढळतात.
न±ýकथांचा अËयास केÐयास असे िदसून येते कì, कृितकादी पावसाळी न±ýांभोवतीच
जागितक कथांचे जाल िवणले गेले आहे.
३.७ लोककथेची वैिशĶ्ये जगातील जवळ जवळ सवª देशात लोककथा ÿचिलत आहेत. आपÐया वेगÑया
वैिशĶ्यांमुळे या लोककथांनी लोकजीवनात लोकिÿयता िमळिवलेली आहे. या
लोककथांमÅये अĩूतरÌयता, अलौिकक Óयĉìजीवन मानवी Öवभावातील िविवध पैलू
वैिचÞयपूणª ÿाणीजीवन, कÐपनाबंध अशी वैिशĶ्ये आढळतात.
३.७.१ अĩूतरÌयता:
मनोरंजन हा लोकसािहÂयाचा एक ÿमुख उĥेश असÐयाने अĩूतरÌयतेला लोककथात
महßवाचे Öथान आहे. लोककथा Ìहणजे अĩूतता असा समज या संदभाªत łढ आहे.
Âयामुळे लोककथा अĩूतरÌय असली पािहजे असा एक संकेत ठरलेला असतो. अĩूताचे
आकषªण मानवास असÐयाने लोककथांत अĩूत घटना व ÿसंग यांचे िचýण झालेले असते.
ही अĩूतता िविवध ÿकारे कथेत येते:
१. देशोदेशé¸या लोककथांतील अĩूत िवĵात अलौिकक घडणाöया घटना.
२. अमानवी शĉì¸या Óयĉéचा कथेत वावर असणे. अमानवी शĉéचा वावर असणे.
Âयांनी मनुÕयांसारखे बोलणे. यातून अĩूतरÌयता िनमाªण होते.
३. देवदेवता, दानव, य±, परी िचýिविचý ÿाणी, भूत-िपशा¸च, चेटकìण अशा गोĶी
कथांत येणे.
४. जडवÖतूंना कथेत मानवी वाणी ÿाĮ होणे.
५. एखादे वľ पåरधान करताच माणूस अŀÔय होणे.
६. अĩूत शĉì¸या, जादू¸या वÖतू, इि¸छत भोजन देणारी थाळी, छडी, अंगठी,
आकाशात संचार करÁयास मदत करणारी चटई, सतरंजी, बुट अशा अनेक अĩूत
वÖतूं¸या वणªनातून अĩूतरÌयता आणली जाते.
३.७.२ संकेतबĦता:
बöयाच लोककथांतून संकेत पाहावयास िमळतात. एक राजा आिण दोन राÁया – एक
आवडती व दुसरी नावडती. तसेच सावý आई ही दुĶच असणे हा संकेत लोककथेत
पाहावयास िमळतो. तीन राजकÆया, तीन भाऊ, तीन āाĺण असा ‘तीन’ चा संकेत munotes.in
Page 61
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
61 लोककथेत पाहावयास िमळतो. सात समुþ, सात अरÁये, सात पवªत, सात नīा असा
‘सात’चा संकेत लोककथेत असतो. तसेच बारा वष¥ वनवास, बारा वष¥ तपIJयाª, बारा कोस
अंतर असा बारा सं´येचा संकेत लोककथांमÅये असलेला िदसून येतो. या संकेतांिशवाय
नायक-नाियका भाµयवान असणे सुĶाचा िवजय व दुĶांचा पराजय, राजकÆयेचे तीन पण,
तीन अटी असे संकेत लोककथेत पाहावयास िमळतात.
३.७.३ अलौिकक Óयि³ त जीवन:
लोककथांमÅये सामाÆय माणसांचा वावर असतो. पण Âयां¸या बरोबरीने अलौिकक ÿाणीही
वावरत असतात. य±, पöया, देवदूत, चेटिकणी, रा±स, मÂÖयकÆया, नागकÆया
Âयाचबरोबर अĩूत देहगुण असलेÐया मानवी Óयĉéचा लोककथांत िवशेष वावर असतो.
उदा. गाढवाचे डोके असलेले शािपत गंधवª, हयúीव ही अĩूतरÌयतेची उदाहरणे आहेत.
वैिचÞयपूणª ÿाणीजीवन किÐपÐयाने लोककथांची रंजकता वाढते.
लोककथांतील Óयĉìचे Öवभावदशªन ÿाितिनिधक ÖवŁपाचे असते. अनेक Öवभावा¸या
Óयĉì, चांगÐया-वाईट, िवि±Į, चतुर-मूखª असे Óयĉì Öवभाव, नमुने लोककथांत
पाहावयास िमळतात.
३.७.४ लोककथांतील रसपåरपोष:
लोककथांमधून ÿामु´याने अĩूत रसांचा पåरपोष झालेला आढळतो. पåरकथा,
अĩूतकथांमधून अĩूतरसाचा उÂकट ÿÂयय येतो. य±, गंधवª, िकÆनर, अÈसरा, परी, रा±स,
चेटकìण आिण असामाÆय गुणां¸या मानवी Óयĉì यां¸या कृतीतून अĩूतरस ठायी ठायी
पाझरताना िदसतो. शृंगाररसाचा पåरपोष करणाöया कथाही लोकवाङ्मयात आहेत. नायक-
नाियके¸या िÿतीभावनेतून शृंगाररस लोककथांतून खुलिवलेला आढळतो.
भावािभÓयĉì¸या व भावाÖवादा¸या ŀĶीने महßवा¸या असलेÐया रसािवÕकाराचा आढळ
सवªच देशां¸या लोककथांतून होतो.
३.८ लोककथातील आशयसूýे व अनुभविवĵ १. भौितक िवĵ, Âयाचा पसारा, जीवसृĶी यांची िनिमªती कशी झाली?
२. माणसाचा जÆम Âयाचा मृÂयू या संबंधीचे गूढ शोधणे.
३. िनसगाªतील नानािवध चमÂकार.
४. देवदेवता आिण Âयां¸या कृती.
५. देवता आिण माणूस यां¸यामधील Óयवहार-संबंध.
६. देव व माणूस या दोघांमधील स´य व शýुÂव.
७. देव-दानव यांचे संबंध, Âयांचा जय-पराजय.
८. देवदेवतांची कृपा, Âयांचा आशीवाªद. munotes.in
Page 62
लोकसािहÂय
62 ९. वेगवेगळे धािमªक आचार Âयाचे महßव याबाबतचे अनुभव ही आशयसूýे लोककथांमÅये
आढळून येतात.
मानवी बुĦीला िवĵातील अĩूतरÌयता आिण अितमानवी शĉì यां¸यािवषयी नेहमीच
कुतूहल वाटत आले आहे. या कुतुहलापोटी ºया कथा िनमाªण झाÐया आहेत, Âया
कथांमÅये Öवगªलोक, मृÂयूलोक, पाताळलोक अशा वेगÑया अिवĵसनीय Öथळ पåरसराचा
वापर केलेला िदसून येतो. कथांमÅये सģुणी, दुगुªणी, सृĶ-दुĶ अशा ÿकार¸या गुणांनी युĉ
असलेली पाýे किÐपलेली असतात. संÖकृती घडण होत असताना¸या काळात माणसाने
अशा ÿकारचे कथािवĵ मोठ्या ÿमाणावर िनमाªण केलेले िदसून येते. ÿामािणक, सुĶ, सģुणी
माणसाचा िवजय होणे, तसेच अशा माणसांवर अनेक ÿकारची संकटे कोसळून Âयातून
Âयांची सुटका होणे असा सुखाÆत असणाöया अनेक कथा आढळतात.
मानवी शĉìचे वैिचÞयपूणª दशªन अशा ÿकार¸या कथांतून घडिवले गेले. या कथांमधील
नायक-नाियकांवर संकटामागून संकटे येतात. Âयावेळी अĩूत, अितमानवी शĉéकडून
Âयांना साहाÍय िमळते. Âयांची संकटातून सुटका होते. हा अनुभविवĵाचा आकृितबंध
®ोÂयाला आपले कĶमय जीवन जगÁयास बळ पुरिवणारा ठरतो. तसेच आपÐयाला
कोणाची ना कोणाची मदत िमळून आपले जगणे सुखकारक होईल असा िवĵास िनमाªण
करÁयास हा आकृितबंध साहाÍयभूत ठरतो.
ऐितहािसकतेचा आधार असलेÐया कथांचे एक समृĦ दालन लोकसािहÂयात आढळून येते.
सभोवताल¸या सामाÆय माणसांचे भावजीवनही लोककथांनी कथां¸या क¤þÖथानी आणलेले
आहे. सामाÆय माणसां¸या जगÁयातील साधेपणा, Âयां¸या आयुÕयात घडणाöया घटना यांनी
कथािवĵ भŁन गेले. Óयĉìची भावनाÂमकता, चतुरता, हòशारी, चलाखी, सद्सद् बुĦी,
ितची सहनशीलता, ित¸यातील नाठाळपणा अशा िविवध मानवी गुणांभोवती हे कथांचे
अनुभविवĵ क¤िþत झालेले आहे. महाराÕůात आिण भारतात अशा ÿकारचे अनुभविवĵ
असलेÐया कथा िनमाªण झाÐया. Âया ‘वाÖतव’ लोककथा Ìहणून ओळखÐया गेÐया.
ÿाचीन काळापासून माणसाला ÿािणमाýां¸या जीवनाबĥल कुतूहल आिण अफाट िजÓहाळा
आहे. ÿाÁयां¸या िनरी±णातून आिण मानवी Öवभावा¸या परी±णातून माणसाने ÿाणीसृĶीचा
मानवसृĶीशी सुमेळ साधणारी आशयसूýे हेŁन कथा िनमाªण केÐया आहेत. या कथांमÅये
ÿाÁयांचे केवळ मानुषीकरणच झाले नाही. माणूस जे जे करतो ते ते ÿाणी करतात. कधी
कधी ते माणसा¸या वागÁयापे±ाही चांगला वतªन Óयवहार करतात. मानवी िवसंगतीचे दशªन,
दोषांचे दशªन ÿाÁयां¸या Öवभावातून दाखवून िवनोद िनिमªतीबरोबर नीतीचे पाठ देÁयाचा
ÿयÂन केलेला िदसतो.
माणसाचे ĂĶ आचार- िवचार, Âयाचे अनैितक वतªन, Öवाथª, लंपटपणा या भावनांचे िवडंबन
करणाöया हाÖयकथा सांिगतÐया जाऊ लागÐया. पुŁषिवषयक तसेच कौटुंिबक नाÂया¸या
हाÖयकथा या कथांमधून मानवी Öवभावातील िवसंगतीचे दशªन घडते. िवडंबन वणªनातून
सदाचार, शहाणपणा याचे िश±णच लोकसमूहात ÿाĮ झाले. अशा रीतीने मराठी
लोककथांतील आशयसूýे व अनुभविवĵ िविवधांगी असून समú जीवन आिण आचार कवेत
घेणारे आहे. munotes.in
Page 63
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
63 ३.९ लोककथांतील कÐपनाबंध कÐपनाबंध Ìहणजे लोककथांचा असा एक मूलघटक जो Öवत: Öवतंýपणे िÖथर राहó
शकतो. अशा रीतीने िÖथर राहÁयासाठी Âयां¸यात कोणते तरी असाधारण तßव असते.
कÐपनाबंध िकंवा कथाबीज (Motif) हा कथेचा असा लहानातील लहान घटक असतो.
ºया¸यात परंपरेने िटकून राहाÁयाचा धमª असतो. परंपरेने िटकून राहाÁयाचे सामÃयª
कÐपनाबंधात (Motif) येÁयासाठी Âया¸यात असामाÆय आिण वेधक असे सßव असावे
लागते असे Öटीथ थॉÌपसनने Ìहटले आहे.
लोककथेची जडणघडण कÐपनाबंधातून होत असते. Âयामुळे कÐपनाबंध हा कथारचनेतला
महßवाचा घटक असतो. कÐपनाबंधािशवाय कथेचे अिÖतÂव संभवत नाही.
लोककथेत येणारे कÐपनाबंध तीन ÿकारचे असतात असे Öटीथ थॉÌपसन याने सांिगतले
आहे. १. देवता, असाधारण पशू, आIJयªजनक ÿाणी, रा±स, अÈसरा, नाग, तसेच मानव,
िवशेष कतृªÂव बजावणाöया शĉì िवषयीचे कÐपनाबंध. २. जादू¸या वÖतूसंबंधीचे
कÐपनाबंध. ३. लोककथांत घडणाöया घटनासंबंधीचे कÐपनाबंध. या कÐपनाबंधाशी
‘कतृªÂव’, ‘वÖतू’, ‘घटना’ या तीन घटकांचा संबंध असतो. लोककथांचे जे अनेक ÿकार
िदसून येतात, Âया ÿÂयेक ÿकारातील कथांतून हे तीनही घटक आढळतात.
कथानका¸या सवªच घटकांना कÐपनाबंध Óयापून असतात. कÐपनाबंधािशवाय लोककथा
अश³य असते. कÐपनाबंधा¸या आधारे जागितक लोककथांचे अÅययन करणे श³य होते.
कथािवशेषांमÅये िभÆनता श³य असते, परंतु कÐपनाबंधात एकाÂमता असते. Âयामुळे
जागितक लोककथांचा अËयास करावयाचा असेल तर सवª कÐपनाबंधांचा अनुøम तयार
कŁन Âयां¸या मूलÖवŁपात अËयास केला जातो.
लोकसािहÂय िवशारद िÖटथ थॉÌपसन याने कÐपनाबंधाचा अËयास कłन कÐपनाबंधांची
एक सूची तयार केली.
३.९.१ दैवतकथांमधील कÐपनाबंध:
दैवतकथा हा लोककथांतील एक ÿाचीन ÿकार आहे. यात शंकर-पावªतीचा फेरा, देवाचे
मानवांना साहाÍय, नारायणाने āाĺणा¸या łपात येणे. देवाने सÂवपरी±ा घेणे, िदवा पाहóन
लàमी ÿसÆन होणे, मरीआईचा फेरा येणे या कÐपनाबंधांचा समावेश दैवतकथा¸या
कÐपनाबंधांत होतो. Ìहणजेच देव, य±, गंधवª, िकÆनर व सांÖकृितक महßवाचे वीर
यासंबंधीचे कÐपनाबंध समािवĶ होतात. मानवी जीवन िनिमªती, मानवी िवĵाचे पालन व
Âयाचा नाश या संबंधीचेही कÐपनाबंध दैवतकथांमÅये आढळतात. उदा. ‘मनू आिण मासा’
ही कथा िवĵउÂप°ी¸या कÐपनाबंधातून िनमाªण झाली आहे.
३.९.२ ÿाणीिवषयक कÐपनाबंध:
लोककथांचे िवĵ िविवध ÿकार¸या ÿाÁयांनी Óयापलेले असते. हे ÿाणी नेहमीचे असतात.
तसेच ते ÿाणी अĩूत िवĵातील असतात. काही ÿाÁयांना मानवी गुण असतात. ते
मानवांसारखे Óयवहार करतात. उडणारा घोडा, वनगाईचे साहाÍय, पशूशी मानवाचा िववाह munotes.in
Page 64
लोकसािहÂय
64 होणे, प±ांनी मोती देणे, प±ांनी भिवÕय सांगणे, तसेच नागिवषयक िनरिनराळे कÐपनाबंध हे
ÿाणीिवषयक कÐपनाबंधात समािवĶ होतात.
३.९.३ िनषेधपर कÐपनाबंध:
लोकसािहÂयातील िवĵ हे संÖकृतीशािसत िवĵ आहे. संÖकृतीने काही िविधिनषेध
ठरिवलेले असतात. हे िनषेध संÖकृतीतील चाåरÞयकÐपनेशी िनगिडत असतात. नायकाने
बोलू नये, पावा वाजवू नये, मागे बघू नये, Öपशª कŁ नये, फळ न खाणे, खाÁयािवषयक
िनषेध, िविशĶ गोĶी बोलणे या िवषयीचेही िनब«ध लोककथांतील पाýिचýणावर असतात.
३.९.४ धातुिवषयक कÐपनाबंध:
लोकसमाजातील सारेच Óयवहार यातुशी िनगिडत असतात. Âयामुळे लोककथेचे अवघे िवĵ
यातुने असे भारलेले असते तसेच ते अĩूतानेही भारलेले असते. Ìहणूनच जादूची छडी,
जादूची सतरंजी, जादूचा पावा, महाल उडवणे, अŀÔय होणे, माणसाचे łपांतर ÿाÁयात
होणे, चेटकìण िľया, उडणाöया खडावा, गुĮ करणारी टोपी, जादूची वनÖपती असे
कÐपनाबंध समािवĶ असतात.
३.९.५ मृÂयूिवषयक कÐपनाबंध:
पुनच¥तना: अिहÐयेची शीळा होणे व पुÆहा िजवंत होणे, पाणी, रĉ िशंपडÐयाने मृत
Óयĉì िजवंत होणे.
भूताटकìचा कÐपनाबंध: भूताटकìचा संचार सवªý असणे.
पुनजªÆम: चौöयाऐंशी लàय योनी िफŁन मानव पुÆहा पुÆहा िविवध जÆम घेऊन या
पृÃवीतलावर अवतरतो.
झाडाचा पाला हòंगÐयास जीव पुÆहा येतो. अशा अनेक कÐपनाबंधाचा समावेश होतो.
३.९.६ चमÂकारासंबंधीचे कÐपनाबंध:
लोककथांमधील अनेक घटना-ÿसंग हे चमÂकृतीने Óयापलेले असतात. अशावेळी
पृÃवीवरील माणसांचा Öवगाªत, पाताळात, सहजåरÂया ÿवेश होतो. तसेच लोककथेतील
काही पाýे ही चमÂकाåरक असतात. उदा. अधªशरीर मानव व अधªशरीर ÿाणी.
अÈसराचे कÐपनाबंध, नागलोक, फळ खाÐÐयाने मूल होणे, घोडी नवरी, पाखरा¸या Łपात
नाियका, केळी खाÐÐयाने िशंगे फुटणे असे कÐपनाबंध हे चमÂकाराचे कÐपनाबंध Ìहणून
ओळखले जातात.
३.९.७ चेटूकसंबंधी कÐपनाबंध:
लोककथांमÅये रा±स, रा±िसणी यांचा मुĉसंचार असतो. चेटूक करणाöया रा±िसणी,
जादूगार, साधूंचे चेटूक असे कÐपनाबंध लोककथांत आढळतात.
munotes.in
Page 65
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
65 ३.९.८ िदÓय िकंवा परी±ा:
लोककथािवĵात िविवध ÿकार¸या परी±ांना, िदÓयांना माणसांना सामोरे जावे लागते. चातुयª
परी±ा, साहसाची परी±ा, शीलचाåरÞय परी±ा, अµनीिदÓय, ÖवÈनांचा अथª सांगणे, ÿijांची
उ°रे देणे, राºयकÆयेचा पण, ओळख पटिवणे अशा ÿकार¸या कÐपनाबंधातून
लोककथांची िनिमªती झालेली िदसून येते.
३.९.९ चातुयª व मुखªपणांचे कÐपनाबंध:
ÿाणीकथा, पशुकथा आिण िवशेषत: नीितकथांतून माणसां¸या, ÿाÁयां¸या चातुयाª¸या,
साहसा¸या हिककती किÐपलेÐया असतात.
बुिĦमान आिण मूखª, मूखª राजा, मूखª सावकार, लहान भाऊ बुिĦमान, मूखª जावई,
बायकोची हòशारी, चातुयाªने सुटका कŁन घेणे िकंवा िनसटणे अशा ÿकार¸या
कÐपनाबंधातून कथा आकारास आलेÐया िदसतात.
३.९.१० फसवणूक िकंवा धोका यांचे कÐपनाबंध:
लोककथांमÅये अनेक पाýां¸या वाट्याला फसवणूक आलेली असते. काही पाýे लबाडी
करतात. दुसöयांना धोका देतात. उदा. बायकोने नवöयास फसवणे, Óयिभचारी पÂनी, कपटी
िमý, धो³याने पकडणे, िवĵास घात, राजपुý लहान भावाला फसवतो, राजकÆया बापाला
फसवणे, सावý भावाला फसवणे, वेश पालटून िनघणे, राजकÆयेने पुŁष वेषांत वावरणे,
असे कÐपनाबंध आहेत.
३.९.११ भाµयोदयाचे कÐपनाबंध:
राजपुýाचा भाµयोदय होणे, शंकरा¸या कृपेने भाµय उजळणे, भुतां¸या कृपेने धनलाभ,
नावडतीचे मूल भाµयवान, राºयकÆयेबरोबर अÅयाª राºयाची ÿाĮी असे कÐपनाबंध हे
लोककथांत येतात.
३.९.१२ पुरÖकार व दंड कÐपनाबंध:
सोनेरी केसां¸या माणसास शोधून काढÁयासाठी पुरÖकार, राजा¸या ÿijांची उ°रे न
िदÐयास दंड, दुलªभ वÖतू¸या ÿाĮीमुळे राजाकडून ब±ीस अशा कÐपनाबंधातून
लोककथांची िनिमªती साधलेली िदसून येते.
३.९.१३ कौयाªचे कÐपनाबंध:
देवीला मुलगा बळी देणे, सवतीचे øौयª, सावý मुलाचा सावý आईने Âयाग करÁयास भाग
पाडणे. बायको¸या इ¸छेखातर भावाने बिहणीला मारणे, कतृªÂवाचे ®ेय घेÁयासाठी लहान
भावाचे खून करणे असे कÐपनाबंध लोककथां¸या िनिमªतीत साĻभूत ठरतात.
३.९.१४ काम, ÿेम, िववाह:
पöयां¸या मनात मानवी तŁणािवषयी कामवासना िनमाªण होणे, रा±सकÆयांचे राजपुýावर
ÿेम, सावकारा¸या मुलीचे ÿधान पुýावर ÿेम, कुŁप कलावंत राजपुýाचे राºयकÆयेशी लµन, munotes.in
Page 66
लोकसािहÂय
66 फळ खाÐÐयाने पुý ÿाĮी, डािळंबातून मुलगी असे कÐपनाबंध आहेत. Âयामधून
लोककथांची िनिमªती केलेली िदसून येते.
मराठी लोककथांमÅये काही कÐपनाबंध लोकिÿय झालेले आहेत.
१. सÂवपरी±ा-िचलया बाळ कथा, राजा हåरIJंþ- तारामती कथा.
२. मरीआईचा फेरा होणे.
३. मानवावरील संकटसमयी देवांनी धावून येणे- ňुवबाळ कथा
४. लाकडाचा घोडा आकाशात उडणे- राजा िवøम.
५. माणसाचे पशूंशी लµन होणे- गदभªगंधवª कथा.
६. मनुÕयवाणीत प±ी बोलणे, Âयांनी भिवÕय कथन करणे- शुø बहा°री.
७. माणसाचे ÿाÁयात łपांतर होणे.
८. िविशĶ फळ खाÐÐयाने मूल होणे- राम जÆम कथा
९. नावडÂया राणीचे मूल भाµयवान िनपजणे.
१०. भिवÕयवाणी होणे : कंसवध
११. देवीला बळी देणे.
१२. सावý आईने सावýमुलाचा छळ करणे.
१३. जादू¸या काडीने हवे ते ÿाĮ कŁन घेणे.
१४. हòशार बायको, मूखª नवरा.
१५. साहसी राजपुý. इÂयादी.
३.१० लोककथा संरचना कथाबीज, कथानक, पाý, वातावरण, िनवेदक, िनवेदन पĦती आिण भाषा हेच लोककथेचे
घटक असतात.
३.१०.१ कथाबीज:
कथेत कोणता तरी जीवनानुभव कÐपकतापूणªतेने आिवÕकृत झालेला असतो. Âयालाच Âया
कथेचे कथाबीज असे Ìहणतात. कथाबीजातून कथे¸या कलाÂमक अनुभविवĵाचा जÆम
झालेला असतो. कथे¸या बीजातून वा अनुभवाथाªतून कथेतील घटना, कथानक, पाýे,
वातावरण हे घटक िनमाªण होतात आिण ते कथासृĶीची िनिमªती करतात. Ìहणून कथाबीज
कथा घटकांना एकाÂम करते असे Ìहटले जाते. munotes.in
Page 67
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
67 ३.१०.२ कथानक:
कथानक हे िविशĶ अंगाने घटनांची एक मािलकाच असते. कथेमधील पाýे आिण घटना
िविशĶ अंगांनी कथानकाची उभारणी करतात. पाýे घटना घडिवतात आिण घटना
पाýांनाही घडिवतात. कथानक आकारात येते. कथानक, Âयांचे ÖवŁप यानुसार लोककथा
ओळखÐया जातात. कथेत िनवेदक असतो िकंवा बाहेरचा िनवेदक असतो. Âया¸या
िनवेदनातून कथानकाची उभारणी होत असते. लोककथे¸या कथानकात ÿधान व गौण
अशा दोÆही ÿकार¸या घटना घडतात. या दोÆही ÿकार¸या घटनां¸या अथªपूणª गुंफणीमधून
कथानक पूणªÂवास जात असते. कथानक पूणªÂवास नेणारा कथानकातील महßवाचा घटक
Ìहणजे काळ होय. कथा िविशĶ काळातच घडत असते; Ìहणजे कथानकाचा आरंभ, मÅय,
शेवट अशा तीन अवÖथांत कथेचा काळ Óयापलेला असतो. हा काळ कथेचा आरंभ आिण
शेवट यांना एकý कŁन कथा संरिचत करतो.
३.१०.३ घटना:
घटना आिण पाýे हे गोĶéचे ÿमुख घटक आहेत. घटना व पाýे परÖपरांना घडवीत
कथानकाची उभारणी करतात. पाýे आपÐया कृतéनी घटना घडवीत असतात. तर घटना
ही पाýांना घडवीत असतात. पाýां¸या कृतéमुळे जेÓहा घटना िनमाªण होतात, तेÓहा ते पाý
Âया घटनेचा कताª Ìहणून वतªत असते. घटनां¸या गुंफणीमधून कथेमÅये कथानक रचले
जाते. घटना Ļा िविशĶ काळी व Öथळी घडत असतात. Ļा घडलेÐया घटनांचे िनवेदन
करणारा कोणीतरी िनवेदक असावा लागतो. िनवेदक घटनांचे िनवेदन करताना घटनांची
आपÐया िविशĶ ŀĶीने गुंफण करतो. या गुंफणीमागे कोणतेतरी संघटना तßव असते.
काळøम, कायªकारणभाव, संभविनयता आदी तßवानुसार घटनांची गुंफण होऊन कथानक
आकाराला येते. काही वेळा आकिÖमक, अकारण, अकिÐपत घटना घडत असतात.
३.१०.४ पाý:
लोककथेतील पाý कथासंिहतेचा एक अंगभूत घटक असते, पाý कथानक घडवीत असते
आिण मानवी भावजीवनाशी आपला संबंध जोडीत असते. या अथाªने कथेतील पाýाला एक
िविशĶ Öवभाव आिण ÖवŁप ÿाĮ झालेले असते. उदा. उवªशी, अिहÐया, राजा िवøम,
नागद° ®ेķी, सुकेत ®ेķी ही मराठी लोककथांतील पाýे िविशĶ Öवभावाची संकेतŁप पाýे
आहेत. लोकमानसातील िविशĶ वृ°ीची ती īोतक आहेत. कथेत िविशĶ कायª करÁयासाठी
ती िनमाªण झालेली असतात. ही पाýे वाचक-®ोÂयां¸या अनुभवाचा िवषय बनत असतात.
पाýां¸या वृितÿवृ°éचे, कृतéचे अथª लावून वाचक, ®ोता ती पाýे समजून घेत असतात.
याŀĶीने कथागत पाýांना जरी कथेबाहेर Öथान नसले, तरी या पाýांना कथेÿमाणेच
समूहजीवनातही िविशĶ ÿकारचे कायª असते.
३.१०.५ वातावरण:
लोककथा कोणÂयाही ÿकारची असली तरी शेवटी ते एक कÐपनािनिमªत िवĵ असते. या
िवĵात पाýे िविशĶ पåरिÖथतीत, िविशĶ वातावरणात िविशĶ ÿकार¸या कृती करीत
असतात. पाýां¸या या कृतéना एक काÐपिनक, भौगोिलक अशी आधारभूमी कथेत ÿाĮ
झालेली असते. ती वाÖतवाचा आभास िनमाªण करीत असते. Âयात घडणाöया घटना munotes.in
Page 68
लोकसािहÂय
68 ÿÂय±ात घडणाöया घटनांसार´याच असतात. तशाच िकÂयेकदा वाÖतवापासून दूर
असणाöया पण कथागत वाÖतवात योµय वाटणाöयाही असतात. कथागत पाýांचा Óयवहार
ºया पåरिÖथतीत व ºया पĦतीने घडत असतो, Âयामुळेच ती पाýे व Âयांचे िवĵ आपÐयाला
पटत असते, ते वातावरण या घटकामुळेच होय. या अथाªने वातावरण हा घटक कथेत
महßवाचे कायª बजावत असतो.
३.१०.६ िनवेदक:
एक होता राजा. Âयाला दोन राÁया होÂया. एक होती आवडती. एक होती नावडती.
आवडती होती अहंकारी. नावडती गरीब िबचारी. आवडतीचा भपकारा नावडतीचा पुंगी
पसारा.
लेकुरवाÑया बायका. कथा तुमी आयका. कथा आहे Ąताची. इडािपडा टाळÁयाची.
उतू नका. मातू नका. घेतला वसा टाकू नका. गाईला Èयारे वासł तसे मायला लेकł.
कथा अशी गांजÐया िजवाची.
एका गावात एक शेतकरी राहात होता. Âयाने खूप काबाडकĶ कŁन संसार केला. इगूत
िनगूत केली. पैसा अडका जोडला.
वरील ितÆही िनवेदने मराठी लोककथांत आलेली आहेत. ही िनवेदने पाहाता असे िदसते
कì, कथेतील िनवेदक ®ोÂयांना िविशĶ ŀĶीने कथा सांगत आहे. Âयाने जो अनुभव घेतला
आहे तो ®ोÂयांना सांगावयाचा आहे. Ìहणून तो िविशĶ आवाज वापŁन सांगत आहे. कथा
सांगÁयाची ÿÂयेक िनवेदकाची एकच शैली नाही. तीनही कथांत तीन ÿकार¸या शैली
आहेत. परंतु एक गोĶ ÿकषाªने िदसते, कì ºया अथê िनवेदक िवĵासाने काही सांगू पाहात
आहे Âया अथê Âयाला कथागत िवĵातील सगळं काही ठाऊक आहे. Ìहणजे तो सवªसा±ी व
सवª² िनवेदक आहे. अथाªत ÿÂयेक कथेतील िनवेदक असा एकाच पĦतीने काही सांगेल
असे नाही. एखाīावेळी तो कथेचे कथानक, पाýे, ÿसंग यां¸याकडे समरसून आतून पािहल.
तर कधी तटÖथ वृ°ीने बाहेŁन पािहल. तर कधी तो वेगÑया मूÐयŀĶीने कथेकडे पािहल.
Öवत:¸या िवचारÿणालीने Öवत:¸या िविशĶ ®Ħाभावाने कथा सांगेल. याचा अथª कथेत
िनवेदक िविवध ÿकारचे असतात. कथेगिणक िनवेदकाची भूिमका वेगवेगळी असू शकते.
पुÆहा हा िनवेदक एकाच आवाजात कथा सांगत नाही. तो कधी कधी बोली भाषेतून बोलतो.
संिहतीकरण झालेÐया कथेतून तो ÿमाणभाषेतून बोलतो. िविशĶ शÊद, वा³ये िविशĶ
पĦतीने वापłन बोलतो. िविशĶ लकबीमुळे Âयांची िविशĶ अशी शैली तयार होते. Ìहणूनच
लोककथांना िविवध शैली ÿाĮ झालेÐया असतात.
कथेतील िनवेदक हा ľी िकंवा पुŁष असतो. पण या¸याशी कथेचा काही संबंध असतो
का? तर तसा संबंध असतो. हा िनवेदक कोणÂया ÿकार¸या संÖकृतीचा पुरÖकार करतो,
तो कोणता ŀिĶकोन Öवीकारतो, कोणती िवचारÿणाली Öवीकारतो याला महßव असते.
िनवेदका¸या ŀिĶकोनाचा, िवचारÿणालीचा कथेवर पåरणाम होत असतो. कथेतील िनवेदन
वणªनाÂमक, संवादाÂमक, भाÕयाÂमक असू शकते. िनवेदन पĦती¸या आधारे िनवेदक
कथेची गुंफण करतो. munotes.in
Page 69
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
69 लोककथेचा लौिकक लेखक नसतो. लोककथा ही संपूणª समूहमनाची िनिमªती असते.
लिलत कथेत लौिकक लेखक असतो. आिण कथेतही एक गिभªत लेखक असतो.
लोककथे¸या बाबतीत असे नसते. लोककथेत समूहमन हे पुŁष वा ľी भूिमकेतून कथा
कथन करीत असते. लोककथेचा ®ोता िविशĶ सांÖकृितक जीवनाचा एक अिवभाºय घटक
असतो. िविशĶ कथा कशी समजून ¶यायची Âयासंदभाªतील ²ान Âया ®ोÂयाला असते.
याचा अथª लोककथा सांÖकृितक पयाªवरणातच बांधील राहाते असे नाही. ती कथा समŁप
मानवी समूहाची असते.
३.११ लोककथेची भाषा लोककथा हे संपूणª काÐपिनक िवĵ असते आिण ते भाषे¸या आधारानेच अिÖतÂवात
आलेले असते. úंथिनिवĶ वा संिहताबĦ लोककथा वाचक वाचतो वा मौिखक कथा ®ोता
®वण करतो, ऐकतो तेÓहा Âया¸या मनात कथागत एका काÐपिनक िवĵाची ÿितमा िनमाªण
होते. असे हे काÐपिनक िवĵ वाचकां¸या वा ®ोÂयां¸या मनात िनमाªण करणे हे लोककथे¸या
भाषेचे महßवाचे कायª असते. “तालबĦ गīाचा ÓयविÖथत िवचार झाÐयािशवाय
लोककथां¸या कथनशैलीचे नीट आकलन होणार नाही. िजला चूणाªÿमाणे वृ°ाचा गंध नाही.
पण खुĥ गīा¸याच बांधणीतून िविशĶ नाद अंकुåरत होत आहेत. िविशĶ आंदोलनाÂमक
गती ÿतीत होत आहे. आिण ते गī Ìहणताना Öवरही गīाची मयाªदा ओलंडून िविशĶ
गīाची लबक धारण करतो. ते गī उघड गीताÿमाणेच ®ाÓय गī असते.” हे दुगाªबाई
भागवत यांचे भाषेिवषयीचे मत ल±णीय ठरावे.
दुगाªबाई भागवतां¸या मते, लोककथेची भाषा ही तालबĦ लोकगīाची असते. ‘अटंµया बनात
बटंµया डŌगरात एक नगरी होती. गोदागंगा वाहत होती. माणसं सुखी होती. गोदे¸या काठावर
पोरी पाणी भरीत होÂया. घागरी घरी åरचिवत होÂया.’ अशी तालबĦ भाषा वापरलेली िदसून
येते. (नागवंशी सातवाहन कथा)
‘ऐका ऐका कहाणी. कहाणी आहे पुराणी. कहाणी Âयागाची. कहाणी दानधमा«ची. धमª Ìहणजे
Âयाग. हाच धमª पण लोकांना कळत नाही. कळते पण वळत नाही.’ (Âयाग हाच धमª) Ļा
उदाहरणांवŁन लोककथेची भाषा, Âयातील तालबĦता अधोरेिखत झालेली िदसून येते.
वरील कहाÁया एका िविशĶ ठे³यात सांिगतÐया जातात. कुठे थांबायचे, कुठे ĵास ¶यायचा.
कुठे सूर उंच लागायचा. कुठे संथपणे हळूहळू कथन करायचे. संभाषणाचा भाग अिवभाªवांनी
व मुþािभनयाने कसा नाट्यपूणª करायचा हे सवª जसे काही ठरÐयाÿमाणे असते.
लोककथा सांगताना वापरलेली एक िविशĶ धाटणी असते. Âया धटणीतूनच अशा ÿकारचे
लोकगī, लोककथा जÆमाला येत असते. तरीही लोकभाषा ही साधी, Óयवहारी, वाÖतवाचा
िनद¥श करणारी असते. ती Öथलाचा, अवकाशाचा, भौगोिलक पåरसराचा िनद¥श करीत
असते. भाषा Óयावहाåरक असली तरी ती कथेतील किÐपत Öथळ आिण अवकाश िनमाªण
करÁयाचे कायª करीत असते. अटंµया बनात व बटंµया डŌगरात वसलेÐया नगरीचे ‘Öथळ’
िनमाªण करते. munotes.in
Page 70
लोकसािहÂय
70 लोककथामÅये जो िवषय विणªलेला असतो Âयाचे महßव ÖपĶ केलेले असते. तसेच ÖवŁपही
ÖपĶ केलेले असते. कथेत गितमान संवादवा³ये असतात. ती पाýमनातील भावना, िवचार,
िवकार साकार करीत असतात. थोड³यात कथे¸या भाषेतून वणªन, िनवेदन, संवाद व
िचंतनपर भाÕय ÿकट होते आिण Âयातून कथेचे िवĵ साकारते.
३.१२ लोककथेचे कथाÂम लिलत सािहÂयाला योगदान लोकांनी लोकांसाठी लोकां¸या भाषेतून िनमाªण केलेले सािहÂय हे लोकसािहÂय होय.
लोकसािहÂयाची िनिमªती लोकसमाजातूनच झालेली असते. Âयामुळे लोकसािहÂयाची भाषा
ही लोकसमाजा¸या किÐपत सािहÂयिवĵाला साकारणारी भाषा असते. लोकसािहÂय ही
समूहमनाची िनिमªती असते. साहिजकच ÿÂयेक Óयĉìचे अनुभविवĵ िनराळे असते आिण
समूहाचे अनुभव िनराळे असतात. Ìहणूनच लोककथेने लिलत सािहÂयाला कोणÂया गोĶी
बहाल केÐया आहेत हे पाहता येईल.
मूळ संÖकृत भाषेतील पंचतंý, जातककथा यात जी सरळता व सु®ाÓयता आहे.
मालाकथांमÅये जी तालबĦता आहे, ती ÿथम भाषांतåरत मराठी लोककथेत आली आिण
ितथून ती लिलत सािहÂयात आली आहे हे ल±ात घेतले पािहजे. लोककथांतील
कÐपनाबंध, कथािवशेष कथनपर लिलत सािहÂयाने सहजपणे आपÐयात सामावून घेतले
आहेत, लोककथांमधील आशयाचीही उसनवारी मराठी कथनपर लिलतसािहÂयाने केÐयाचे
िदसून येते. मराठी कथा, नाटक, काÓय या वाङ्मयÿकारांचा ÿारंभ हा लोकवाङ्मयातच
सापडू शकतो, असे नेहमीच Ìहटले जाते. या संदभाªतील अिभजात वाङ्मय व
लिलतवाङ्मय यां¸या मूळ ÿेरणा भारतीय लोकसािहÂयात दडलेÐया आहेत असे डॉ.
िवटंरिनझ याने Ìहटले आहे.
लोकसािहÂयात पåरकथा व Âयातील कÐपनाबंध Âयांचे रचनािवशेष, Âयांतील िनवेदन
कौशÐय ÖवीकाŁन मराठीत पåरकथा िकंवा Âयासार´या कथा िलिहÐया गेÐया आहेत.
दोहŌ¸या कथाŁपात साÌय असले तरी मूळ लोककथा ÿकारांवर आधाŁनच Âया िलिहÐया
गेÐया आहेत. आधुिनक मराठी लघुकथाकारांनी लोककथेची सोबत सोडलेली नाही. िव. सं.
खांडेकर, गंगाधर गाडगीळ यांनी Łपककथा िलिहÐया. जी. ए. कुलकणê यां¸या कथांत,
अÁणाभाऊ साठे यां¸या कादंबöयात लोककथांतून आलेली लोकतßवीय ŀĶी आिण गूढता,
लोकमानसाची गूढतेकडे असणारी ओढ ÖपĶपणे िदसून येते.
मराठी कथे¸या ÿारंभी¸या काळात ‘िललाचåरýां’तच लोकतßवांचा संचार झाला आहे; आिण
ŀĶाÆतकथांतील ŀĶाÆतात आधुिनक लघुकथेची बीजे सामावलेली आहेत हे कोणीही
अमाÆय करणार नाही. उदा. िवÕणुशाľी बापट यांनी ÿकािशत केलेला ‘बालोपदेश कथा’ हा
संúह मुलांस िश±ोपदेश Óहावा Ìहणून परम ÿीतीने नजर केला. या गोĶé¸या अखेरीस
ताÂपयª येते. Âया कथांचे ÖवŁप नीितकथेचे असून ºयाचे लेखन लोककथां¸या अंगाने झाले
आहे.
रा. ब. मोरोबा, काÆहोबा िवजयकर यांनी िलिहलेला ‘घािशराम कोतवाल’ या कथासंúहाचा
आदशª हा लोककथेचाच आहे. या साखळी कथांचे ÖवŁप हे कादंबरी सारखेच आहे. तसेच
वामन चोरघडे यां¸या अनेक कथां¸या िनवेदनाचा ढंग कहाणीचा आहे. पुनजªÆम, कĶाची munotes.in
Page 71
लोककथा : परंपरा व Öवłपिवचार
71 कहाणी, महायाýा, Ìहातारीची गोĶ यासार´या Âयां¸या कथा लोककथे¸या धतêवर¸या
असÐयाचे ल±ात येते. द.मा.िमरासदार यां¸याही कथनशैलीवर लोककथेतील कहाणी¸या
शैलीचा ÿभाव ठळकपणे जाणवतो.
३.१३ लोककथेचा समाजाशी अंतलªàयी, बिहलªàयी संबंध लोकवाङ्मयातून लोकसमूहाची वैिशĶ्ये, भावभावना, समजुती, Łढी यांचे ÿकटीकरण
अपåरहायªपणे होत असते. Âयातून कुटुंबÓयवÖथा, कौटुंिबक Óयĉìचे परÖपर संबंध,
समाजातील िविवध जातीजमातéचे परÖपरसंबंध व एकमेकांबĥलची मतमतांतरे यांचे
सहजåरÂया दशªन घडते. यावŁन लोककथांचा समाजाशी असलेला संबंध कळतो.
जÆम, उपनयन, िववाहसंÖकार, मृÂयू, दहन आिण िविधवैकÐये यासंबंधी¸या वैिवÅयपूणª
संÖकाराचे ÖवŁप लोककथांतून कळते. Âयाचबरोबर या लोककथांमधून माणसांचे भिवतÓय
āĺदेव ठरवतो. माणसाचे दैव पूवªकमाªनुसार जÆमÐयाबरोबर िनिIJत होते. यासार´या
समजुती समाजात Łढ असÐयाचे िनदशªनास येते. Ąतकथांमधून िविवध देवता आिण
िविशĶ ÿकार¸या देवदेवता यांचे समाजातील Öथान कळते. या देवदेवतांना कौल लावून
शुभाशुभाचा िवचार केला जातो. दानधमा«चे महßव, परोपकाराचे फळ, पितĄता धमा«ची
थोरवी, अितÃयधमाªचे पालन यासार´या अनेक गोĶéचा ÿसार हा लोककथांतून झालेला
िदसून येतो. लोककथांमधून ÿकटणारे अनुभविवĵ लोकमाणसाला वळण लावÁयाचे काम
करतात.
लोककथांमधून मानवी नातेसंबंधांचे तसेच नाÂयांमधील संघषª वा सौ´य यांचे कलाÂम
िचýण झालेले आढळते. Âयामुळेच लोककथांचे समाजाशी असलेले अंतलªàयी बिहलªàयी
संबंध हे ÖपĶ होतात.
आपली ÿगती तपासा ÿij. तुÌही ऐकलेÐया कोणÂयाही लोककथेचे ÖवŁप, िवशेष नŌदवा.
३.१४ सारांश एकूणच सदरील घटकामÅये आपण लोकसािहÂयातील लोककथा ÿकाराची परंपरा व
ित¸या ÖवŁप -िवशेषांबाबत चचाª केली. लोककथेचा िवचार करत असताना ित¸या munotes.in
Page 72
लोकसािहÂय
72 उगमÖथानािवष यीचे अËयासकांचे Ìहणणे पाहóन ित¸या भारतीय व मराठी परंपरेचा िवचारही
आपण यात केला. तसेच िविवध ÿकार, ितचे वैिशĶ्ये, आशयसूýे, कÐपनाबंध, संरचना या
बाबéचाही िवचार -आपण इथे केला.
आधुिनक लिलत कथासािहÂयाचे मूळ आपÐयाला या लोककथातून िदसते. कथा संरचनेचा
बंध आज¸या िलिखत कथावाđयातून िदसतो. तसेच लोककथेचे समाजाशी असलेले
जोडलेपण हा महßवाचा िवशेष लिलत कथावाđया¸या भरभराटीस पोषक ठरलेला िदसतो.
एकूणच मौिखकतेपासून िलिखत सािहÂया¸या ÿवासातील लोककथा या आīिबंदू ठरतात.
ित¸या अËयासातून कथावाđयाचे ÖवŁप व महßव Åयानात येते.
३.१५ संदभªúंथसूची भागवत, दुगाª : ‘लोकसािहÂ याची łपरेखा’, वरदा ÿकाशन पुणे.
मांडे, ÿभाकर : ‘लोकसािहÂ याचे अंत:ÿवाह’, गोदावरी ÿकाशन, अहमदनगर.
Ó यवहारे, शरद : ‘लोकवाđय : łप Ö वłप’, रजत ÿकाशन, औरंगाबाद.
३.१६ ÖवयंअÅययन अ) दीघō°री ÿij
१. लोककथा Ìहणजे काय ते सांगून लोककथेचे ÖवŁप िवशद करा.
२. मराठी कथेचे उगमÖथान आिण उÂप°ी यासंबंधी चचाª करा.
३. मराठी लोककथेचे ÿमुख ÿकार सोदाहरण ÖपĶ करा.
ब) टीपा िलहा.
१. मराठी लोककथां¸या कÐपनाबंधाची चचाª करा.
२. मराठी लोककथेचे मराठी सािहÂयाला योगदान.
३. लोककथेची भाषा
क) एका वा³यात उ°रे िलहा.
१. काÆहोबा िवजयकर व रा. ब. मोरोबा यांनी िलिहलेÐया कथा-संúहाचे नाव काय?
२. ‘भारत हाच लोककथेचे मूळ आहे’ असे ÿितपादन कोणÂया अËयासकाने ÿथम केले?
३. पंचतंýातील कथा या कोणÂया ÖवŁपा¸या कथा आहेत?
***** munotes.in
Page 73
73 ३आ
‘मराठवाड्यातील लोककथा’
(लोक शैलीतील एका सािहÂ यकृतीचा ÿकारलàयी अËयास)
मराठवाडा पåरसरातील ‘मराठवाड्यातील लोककथा’ या डॉ. यु.म.पठाण संपािदत
लोककथा आहेत. अËयासा¸या सोयीसाठी Ļा कथांचे लोककथा ÿकारानुसार गट केलेले
आहेत. उदा. दंतकथा, अĩूत कथा, बोध कथा इÂयादी. याचा अËयास या घटकात आपण
करणार आहोत.
घटक रचना
३.आ.० उĥेश
३.आ.१ ÿाÖतािवक
३.आ.२ लोककथा : Öवłप आिण वैिशĶे
३.आ.३ ‘मराठवाड्यातील लोककथा’
३.आ.३.१ दंतकथा
३.आ.३.२ अĩुतकथा
३.आ.३.३ Ö वभावदशªनपर लोककथा
३.आ.३.४ Ąतकथा
३.आ.३.५ िनसगªकथा
३.आ.४ सारांश
३.आ.५ संदभªúंथसूची
३.आ.६ ÖवयंअÅययन
३.आ.० उĥेश १. मराठवाड्यातील लोककथांचे Öवłप समजून घेणे.
२. मराठवाड्यातील लोककथेचे ÿकार ÖपĶ करणे.
३. या लोककथांचा आशय समजून घेणे.
४. या úंथ समािवĶ लोककथांचे कÐपनाबंध समजून घेणे.
५. या लोककथांची संरचना समजून घेणे.
६. लोककथांची भाषा, वातावरण यांचे िववेचन करणे.
७. मराठवाड्यातील लोकजीवन, लोकसंÖकृती, लोकłढी आदी समजून घेणे.
munotes.in
Page 74
लोकसािहÂय
74 ३.आ.१ ÿाÖतािवक भारतीय लोकसािहÂय हे भारतीय संÖकृती इतकेच पुरातन आहे असे िवधान केÐयास ते
वावगे ठरणार नाही. भारतीय सािहÂयामÅये कथनाÂम सािहÂयाला महÂ Âवाचे Öथान आहे.
कारण भारतीय कथावाङ्मयाने वेगवेगÑया पĦतीने जगावर ÿभाव टाकलेला आहे. बौĦ
आिण जैन संÿदायांनी धमªÿसारा¸या कायाªत लोकांना उपदेश करताना ‘ŀĶाÆत’ Ìहणून
भारतीय कथांचा वापर केलेला आहे. उदा. जातककथा. जेथे जेथे वरील संÿदायांचा ÿसार
झाला तेथे तेथे लोककथा जाऊन पोहोचलेली िदसून येते.
भारतीय लाकसमूहाची कथािÿयता व Âयामुळे कथा, गीतांना ÿाĮ झालेले देवता Öवłप
Âयांना वेगळे अिÖ त Âव ÿाĮ कłन देÁयाची ÿवृ°ी, या गोĶी ल±ात घेतÐया तर
लोकसािहÂयाकडे िवशेषत: कथासािहÂयाकडे पाहÁयाची भारतीय लोकसमूहाची ŀĶी समृĦ
भािवकाची का झाली हे ÖपĶ होते. कथा-कथन केले, गीत गायन केले तर पदरी पुÁय पडते,
मंगलाचा लाभ होतो इÂयादी कÐपना भारतीय लोकसमूहात पूवêपासूनच łढ आहेत.
Âयामुळे कथा-कथनाकडे भारतीयांचा ओढा िदसून येतो.
धािमªक आचरणामÅये भारतीय लोकसमूहाने लोकसािहÂया¸या लोकिवधी, लोककला,
लोकगीते, लोककथागीते, Ìहणी, लोकोĉì, लोकनाटके इÂयादी अंगाचा वापर केलेला
िदसून येतो. Âयामुळे आपले भारतीय लोकसािहÂय धमªकÐपनांशी िनगिडत झालेले िदसून
येते. भारतीय लोककथेतील Ąतकथा, दैवतकथा व तÂसम लोककथा या ŀĶीने िवशेष
ल±णीय ठरतात.
३.आ.२ लोककथा Öवłप आिण वैिशĶे लोककथांचे मूळ:
भारत ही लोककथांची जागितक जÆमभूमी मानली जाते. सवª लोककथांचे मूळ हे ‘सूयªकथा’
Ļा जगातÐया सवªच देशांत व भाषांत आढळून येतात. भारतीय लोकसमूह हे कथािÿय
मानले जातात. भारतीय लोकसमूहांना धािमªक व ऐितहािसक आिण अÆय िवषयांचे ²ान
देÁयासाठी (ऋिÂव²) कथा सांिगतÐया जात असत. वैिदक वाङ्मयातही धािमªक िवधी-
िवधाने, समाजसंÖकृती आिण देवदेवतां¸या संदभाªत अनेक कथा ÿचिलत आहेत.
Âयाचबरोबर महाकाÓये, महानाट्ये, संवादसुĉे, बौĦायन, हåरवंश, िवÕणूपुराण, कथासागर,
पंचतंý, अरेिबयन नाईटस्, बृहतकथा, हेतोपदेश, वेताळपंचिवशी, िसंहासन ब°ीशी,
शुकसĮती, बौĦकथा, जैनचूणê अशा िकतीतरी ÿाचीन कथाúंथा¸या संदभा«¸याĬारे
भारतीय लोककथांची समृĦ परंपरा साकार होते.
लोककथांचे वगêकरण/ÿकार:
मराठी लोककथांचे Öवłप व वैिशĶ्ये ल±ात घेऊन खालीलÿमाणे लोककथांचे वगêकरण
केलेले आहे:
१. दैवतकथा munotes.in
Page 75
‘मराठवाड्यातील लोककथा’
75 २. पåरकथा िकंवा अĩूत कथा.
३. उÂप°ीकथा-ÖपĶीकरणाÂमक कथा
४. दंतकथा िकंवा आ´याियका
५. बोधकथा िकंवा ÿािणकथा
६. हाÖयकथा
७. वीरकथा-पराøम कथा
८. अनुभव कथा. इ.
लोककथेची वैिशĶे:
सवªच लोककथांमÅये अĩूतरÌयता, अलौिकक Óयिĉजीवन, वैिचÞयपूणª ÿािणजीवन अशी
काही समान वैिशĶ्ये आढळतात.
१. लोककथांचा सामाÆय िवशेष Ìहणजे ित¸यात भłन रािहलेली अĩूतरÌयता होय.
ही अĩूतरÌयता िविवध ÿकाराने येते.
उदा.
अ) देव, दानव, रा±स, य±, परी यांचा संचार हा कथांतून होतो.
ब) जडवÖतूंना मनुÕयवाणी ÿाĮ होणे िकंवा जडवÖतूनी चमÂकार करणे.
क) मनुÕयेतर सजीव पदाथा«कडून अĩूत वतªन घडणे.
२. दुसरा िवशेष Ìहणजे अलौिकक Óयिĉजीवन होय.
लोककथांमÅये सामाÆय माणसांचा वावर असतो. या सामाÆय माणसांबरोबर य±, पöया,
चेटिकणी, मÂÖयकÆया, नागकÆया यां¸या बरोबरीने अĩूत देहगुण असलेÐया मानवी
Óयĉéचा लोककथेत वावर असतो. वैिचÞयपूणª असे ÿािणजीवन किÐपÐयाने लोककथांची
रंजकता वाढते व अĩूत रसांची िनिमªती होते.
३. लोककथा ही कोणÂयाही एका कथाłपातून (ÿकार) साकार होते.
४. लोककथे¸या मुळाशी असते तो लोकमानस. जीवनदशªन, लोकÖवभाव यातून Óयĉ
होणारे ÿाचीन संÖ कृतीचे अवशेषłप लोककथेतून ÿकट होते.
५. लोककथेतून मानवी, अितमानवी (अितंिþय) अशा िविवध ÿकार¸या Óयĉì, ÿाणी,
संिम® अवÖथा असलेली पाýे (Óयिĉरेखा) आढळून येतात. काही गौण पाýेही
असतात.
६. लोककथेत कÐपनाबंधाचा वापर केलेला असतो. हे कÐपनाबंध अनेक कथांमÅये
सारखे असू शकतात. कथेची रचना माý वेगळी असते. munotes.in
Page 76
लोकसािहÂय
76 ७. कथा घटना (ÿसंग) हा लोककथेतील महßवाचा घटक मानला जातो.
८. बöयाच कथांमÅये कथाबीज समान असते. Âयांना मूलकथा Ìहणतात.
कथाबीजाभोवती¸या घटना (ÿसंग) कÐपनाबंध, Óयिĉरेखा (पाýे) Ļा ÿदेशपरÂवे,
देशपरÂवे बदलू शकतात. माý मूलकथांमÅये कथाबीज बदलत नाही.
९. कथेतून वातावरण िनिमªती, वणªने, िचýमयता यांचा सुरेख वापर केलेला असÐयाने ती
काÓयसुलभ होते.
१०. कथेची िनवेदनशैली ही कथािनवेदनाचे भािषक-सŏदयªपूणª अंग मानले जाते.
११. कथाहेतू हा लोककथेचा महßवपूणª घटक मानला जातो. हेतूकथा ही ®Ħाशील असते.
भारतात आिण महाराÕůात कथावाचन, कथाकथन, कìतªन, लोककथा, गीतगायन,
पोथीपुराण कथावाचनाचे सĮाह आिण लोककला व लोककलावंत यांचे सादरीकरण याĬारे
या लोककथा जनमानसात ÿचिलत रािहÐया आहेत. Âयांचा ÿसार आिण ÿचार होत
रािहलेला आहे. शािहर, गŌधळी, भाट, सूत-मागध चारण, लवकुशी, दशावतार, नमन-खेळे
जाखडी याĬारे लोककथांचे आिण लोककथागीतांचे संकलन, संवधªन आिण जतन केलेले
िदसून येते.
Ìहाताöया िľयांनी (आजीबाई) लोककथांचा खिजना गोĶé¸या माÅयमातून पुढ¸या
िपढ्यांना देत अनौपचाåरक िश±णाचा मागª जतन केलेला आहे. रामायण, महाभारता¸या
तसेच पुराणúंथातील अनेक कथां¸या संवधªन, संर±णाचे काम लोककथां¸यामुळे होत आले
आहे. Âयातूनच लोकरामायण, लोकमहाभारतातील वेगळेपण लोकसंÖकृतीचा वेगळा असा
ठसा उमटवणारे ठरते आहे. मराठी लोककथांचा अËयास करावयाचा तर भारतीय
परंपरेतील वरील सवª कथांचा Óयापक िवचार केला जातो. वेद, पुराणे, उपिनषदे, āाĺणúंथ,
आरÁयके, जातककथा, जैनकथा, पंचतंý, इसापिनती, वेताळपंचिवशी, अरेिबयनस्
नाईटस्, िबरबलकथा, लोकचåरýातील ŀĶांतकथा इÂयादी सवª ÿकार¸या कथांचा व िविवध
भाषेतील ÿाचीन कथांचा मागोवा ¶यावा लागतो. िपढ्यान्िपढ्या ÿादेिशक, भािषक
सांÖकृितक आदान-ÿदान करÁयाची ÿिøया खूप मोठी आहे. Âयाचा ÿभाव मराठी
लोककथा िनिमªतीवर झालेला आहे.
मराठी लोककथेला आषªमहाकाÓयाची परंपरा लाभलेली आहे. गावा-गावातून, राना-वनातून,
िशवारातून व डŌगरदöयातून भटकत राहाणं हा ितचा Öवभाव आहे. लोककथेला आजपय«त
देश, ÿांत, धमª, जात यां¸यापैकì कोणा¸याच सीमारेषा पडÐया नाहीत. लोककथा ही जशी
ÿाचीन आहे तशीच ती ÿवाही आहे. लोककथा ÿवाही असÐयाने ती भटकंती करत जगभर
ÿसार पावली आहे. जागितक लोककथांची जÆमभूमी भारत आहे हे मॅ³समूलर आिण
िथओडर बेनफे यांनी माÆय केले आहे. एकूणच भारतीय भाषांतील व सवª ÿदेशातील
लोककथा Ļा भारतीय संÖकृतीचे ÿितिनिधÂव करतात असे िदसते.
मानवता जशी िवĵाÂमक तशीच लोककथा िवĵाÂमक बनलेली िदसून येते. भारतात
कथाकथनाची ÿाचीन परंपरा आहे. सूत, भाट, चारण, भागवतकार यांची एक परंपरा चालत
आलेली आहे. Âयामुळे लोककथांचे कथन व ®वण ही ÿिøया अखंिडतपणे सुł आहे. munotes.in
Page 77
‘मराठवाड्यातील लोककथा’
77 ३.आ.३ मराठवाड्यातील लोककथा बिह:शाला िश±ण मंडळ, मराठवाडा िवīापीठ, औरंगाबाद यांनी संपािदत केलेले
‘मराठवाड्यातील लोककथा’ हा लोककथांचे संúह लोकसािहÂया¸या अËयासकांना
मागªदशªक ठरणार आहेत. ‘मराठवाड्यातील लोककथा’ लोककथा संúाहकां¸या सहकायाªने
डॉ. पठाण यांनी लोककथा संúिहत केलेÐया आहेत.
ÿÖतुत संúहातील लोककथा मराठवाड्या¸या ÿाितिनिधक लोककथा आहेत, असे नाही
पण तरीही या लोककथांमधून मराठवाड्यातील एकसंध संÖकृती, जीवनपĦती, मूÐये
साकार झालेली आहेत. तसेच काही कथांमधून जीवनािवषयी वाटणारे कुतूहल ÿकट
झालेले आहे.
समाजमनाचे कंगोरे, तेथील लोकां¸या Öवभावातील गुणदोष, चालीåरती, ÿचिलत समजुती,
ऐितहािसक घटना, भौगोिलक पåरसर इ. गोĶéचा मूÐयांमÅये समावेश केलेला िदसतो. ही
मूÐयेच या लोककथांमÅ ये भरपूर ÿमाणात आढळतात. Âयाचा शोध घेणे आवÔयक आहे.
ÿÖतुत ‘मराठवाड्यातील लोककथा’ संúहात एकूण २९ लोककथा आहेत. अËयासा¸या
सोयीसाठी या कथांचे ÿकारिनहाय गट केलेले आहेत.
दंतकथा:
ितरका नंदी बैयील, तेरचे तुरंटे, फुलारणीची गोĶ, जोगाई, कयाधू.
अĩूत कथा:
सटवीचा िलखा, āाĺणी व ितची सात मुले, ऋण, फुलारणीची गोĶ, सटवी अ±ार, पैशाचं
झाड, ल±ुमीचा िटळा, आसरा मायéचा ढव, तीन बिहणी, चतुरा.
Öवभावदशªनपर कथा:
येडा नाöया, धूतªपÂनी, चतुर āाĺण पैसा पडला च...च, खरा पुÁयाÂमा, तानाजी देशमुख,
पैशाचं झाड, ®ीसंतबुवा महाराज, िमिÖकंदबुवा, माहेर.
Ąतकथा: पुषी आईतवारची कहाणी.
िनसगªकथा: सोयåरक, िचखली.
लोककथांचे वरील वगêकरण ल±ात घेता असे िदसते कì, Ļा लोककथांपैकì काही
लोककथा Ļा एकापे±ा अिधक ÿकारात समािवĶ होणाöया आहेत.
३.आ.३.१ दंतकथा तेरचे तुरंटे, फुलारणीची गोĶ, ितरका नंदी बैयील, जोगाई, कयाधू Ļा कथा दंतकथा
ÿकारात मोडणाöया कथा आहेत. पण ‘तेरचे तुरंटे’ ही कथा दंतकथेपे±ा चमÂकारा¸या
घटनांनी अिधक भरलेली आहे. संतराम आिण Âयाची पÂनी Ļा भूतपाýां¸या कृतीतून munotes.in
Page 78
लोकसािहÂय
78 चमÂकार ÿतीत होतो. तÂकालीन समाजात भूता-खेतांवर िवĵास ठेवला जात असे हे
शामराव व भाÖकरराव यां¸या पळून जाÁया¸या घटनेतून ÖपĶ होते.
‘फुलारणीची गोĶ’ ही लोककथा एका ऐितहािसक घटनेवर आधारलेली दंतकथा आहे.
काशीबाई Ļा ľी पाýाची िवĜलभĉì आिण ितचे सामÃयªच ÿतीत होते. पाटला¸या
मÑयातील जळलेली गंजी, कोटी दुसöया िदवशी पूवªवत होणे हा चमÂकार आहे. Âयामुळे
कथा अĩूतरÌयतेकडे वळते.
ÿÖतुत कथेत अĩूतता असली तरी Âया कथेतून úामजीवन, शेतीसंकृती आदीचे दशªन
घडिवले आहे.
‘ितरका नंदीबैयील’ कथेत शंकरा¸या िपंडीसमोरील बैलाची मान ितरकì का झाली याची
िदलेली कारणमीमांसा ही दंतकथेला जÆम देते. चारा खाताना ितरकì मान कłन बैल
िखडकìतून पाहतो. तेÓहापासून Âयाची मान ितरकì होते.
‘कयाधू’ या दंतकथेतील िहरÁयकÔ यपू¸या वधानंतर िवलाप करणाöया Âया¸या पÂनीला
®ीनृिसंहाने ‘नदीłपाने तू िजवंत राहशील अशा िदलेÐया वरामुळे झालेली नदीची िनिमªती
व नरसी āाĺणी गावात िहरÁयकÔ यपूचा असलेला वाडा Ļा दोÆही ऐितहािसक घटना या
दंतकथेला आधारभूत ठरतात.
‘जोगाई’ कथेत जोगाई Ìहणजेच अंबेजोगाईची ‘योगेĵरी’ देवी व परळी¸या ‘वैजनाथ’ यां¸या
अधुöया, मोडलेÐया िववाहाची ही कहाणी दंतकथेचे łप धारण करते. पहाटेला कŌबडा
आरवÐयाने वैजनाथ माघारी वळतो; तर िवरहाकूल योगेĵरी आरवणाöया कŌबड्याला
आपटून मारताच फुलांचा मंडप दगडी होतो. तसेच कŌबड्याचा दगड होतो. Ļा चमÂकाराने
भरलेÐया घटना आहेत. Ļा लोककथेतून आणखी एक गोĶ अधोरेिख त होते कì, देव-देवता
सुĦा संकेतांचे, िनतीिनयमांचे पालन करीत असत.
थोड³यात वरील दंतकथा Ļा केवळ दंतकथा नसून Âया नीतीिनयम, संकेताचे, चमÂकारांचे
दशªन घडिवतात.
३.आ.३.२ अĩूतकथा सटवीचा िलखा:
ÿÖतुत अĩूतकथेत दैववादाचा कÐपनाबंध वापरलेला आहे. माणसा¸या निशबात/दैवात जे
असते तेच घडते. दैव, िविधिलखीत कोणालाच बदलता येत नाही, Ļा लोकसंकेतावर
आधारलेली ही लोककथा आहे. गावपाटील आपÐया मुलीचे खाल¸या जाती¸या व
अÿितÕ ठीत वेसकरां¸या मुलांशी होणारे लµन टाळÁयासाठी नवöया मुलाला सटवीचा
हारतुरा आणायला सांगतो.
पाटला¸या या कृतीमधून जातीयता, ÿितķा Ļा गोĶéबरोबच वेसकरा¸या मुलाचा परÖपर
काटा काढÁयाची खलवृ°ी ÿकट झालेली आहे. तर सटवीचा हारतुरा आणणारा वेसकराचा
मुलगा भुजंग, माłती यां¸या व िपंपळवृ±ा¸या समÖया सोडिवतो, ही कृती Öवहीताबरोबर
इतरांचे कÐयाण साधÁयाची भूतदयावादी वृ°ी ÖपĶ करते. munotes.in
Page 79
‘मराठवाड्यातील लोककथा’
79 ‘सटवी अ±ार’ Ļा कथेतही चमÂकार, दैववाद आिण तांबुलाने (पानाची िपंक) गभªधारणा
होणे हे कÐपनाबंध आलेले आहेत. “िलिहले जे भाळी ते सुटेना कधी काळी” Ļा
लोकसंकेतावर आधारलेली ही कथा आहे. परपुłषा¸या खाÐलेÐया पाना¸या तांबुलाने
सखी¸या मुलीची गभªधारणा होणे, Âयानंतर ित¸याच मुलाशी ितचा िववाह होणे Ļा दोÆही
घटना वरील लोकसंकेताला बळकटी ÿाĮ कłन देतात. पण Âयाकरीता योजलेÐया
³लृÈÂया माý चमÂकाराने युĉ आहेत. कथे¸या शेवटी सटवी¸या मुलीने व नवöया मुलाने
आÂमहÂया करणे, Ļा कृतीतून Âया दोÆही पाýां¸या मनात सामािजक, नैितक मूÐये आिण
िववाह िवषयक संकेत यािवषयी असलेली चाड Óयĉ होते. Âयामुळे ही कथा बोधाकडे
वळते.
‘पैशाचं झाड’ कथेत āाĺणाला राजा¸या कĶामधूनच िमळालेÐया पैशाचं दान हवे
असÐयाने राजा परनगरीत कĶ कłन िमळिवलेÐया पैशाचे दान करतो. ही राजाची कृती
राजा¸या ®मÿितķा, कतªÓयिनķा व दानशूर वृ°ीवर ÿकाश टाकते. पण राजाने िदलेÐया
चार आÁयाचे झाड तयार होते. ही घटना अĩूततेला जÆम देते.
मृत माणसे िजवंत करणे हा कÐपनाबंध असलेली ‘āाĺण व तीची सात मुले’ ही कथा
िनखळ अĩूतरÌय कथा आहे. āाĺणा¸या सुनेची मारलेली सात मुले देवकÆया आिण
नागकÆया Ļांनी िजवंत करणे ही घटनाच अĩूत आहे.
मृत बालके, माणसे िजवंत करÁयाचा कÐपनाबंध ‘ऋण’ कथेतही वापरलेला आहे. āाĺण हे
पाý भिवÕयवेÂ ता असÐयाने आपली दहाही अÐपजीवी मुले माłन टाकतो. Âयातून Âयाची
दूरŀĶी Óयĉ होते. पण अकरावे मूल िजवंत ठेवतो, तेÓहा पÂनी माý दहा मुलांची अिभलाषा
Óयĉ करते. तेÓहा āाĺण दहा मुले िजवंत करतो. या घटना ÿसंगातून āाĺण पती-पÂनी¸या
Öवभावावर ÿकाश पडतो. तसेच कथेत अĩूत वातावरण िनिमªती होते. भिवÕयात होणारे
दु:ख टाळÁयासाठी वतªमानात मुलांना संपिवणे व अकरावे मूल दीघाªयुषी असÐयाने ते न
मारणे Ļातून āाĺण या पाýाचा िववेकì Öवभाव साकार झाला आहे.
‘नशीब’ या कथेत अĩूतरÌयतेचा/चमÂकाराचा व नशीबाचा असे दोन कÐपनाबंध आलेले
आहेत. Âयातूनच Âयांची रचना झालेली आहे. ÿÖतुत कथेतील गोसावी या पाýाने छोट्याशा
चुकìसाठी छोट्या मुलाचा घोडा बनिवणे हा चमÂकार आहे. पण या घटनेतून गोसावी
पाýाची øुरता, अिवचारीपणा अधोरेिखत होतो. गरीब āाĺणा¸या मुलाने (उÂसुकतेपोटी)
गोसाÓयाने सूचना देऊन नववी खोली उघडणे ही घटनाच कथेला चालना देते. नवÓया
खोलीतील łपांतåरत घोडा व गरीब मुलाचे मानवी भाषेतील संभाषण ही घटना चमÂकाåरक
आहे. गुहेत बसÐया जागेवłन गोसाÓयाने घोड्यावर बसलेÐया मुलासह घोडा मागे आणणे
व मुलाने िलंबू कापून दोन तुकडे फेकणे व घोडा पुढे जाणे Ļा सवª घटनामÅये चमÂकार
भरलेला िदसतो.
पुढे तो मुलगा घोड्या¸या सांगÁयानुसार Âया घोड्याचे गाढव बनिवतो व एका नगरीत येतो.
ितथे पाचÓया राजकÆयेसाठी गरीब ‘वर’ शोधणे सुł असते कारण ती राजा¸या ÿijाला ‘सवª
वैभव निशबाने िमळाले’ असे सांगते. पण Ļामुळे राजा पाचÓया राजकÆयेचे लµन Ļा ‘गरीब’
āाĺण मुलाशी लावतो. Ļा घटना-ÿसंगामधून राजा¸या आÂमलुÊध दुराúही
Öवभावाबरोबरच राजकÆये¸या ठामपणाचे, िनúही Öवभावाचे दशªन घडते. munotes.in
Page 80
लोकसािहÂय
80 कालांतराने वृĦ झालेला राजपुý नसलेला राजा राºयाची वाटणी आपÐया चार जावयांमÅये
कłन देÁयाचे ठरिवतो; पण Âयाकरीता ÿÂयेकाने एखादा पराøम कłन दाखवावा अशी
अट घालतो. पिहले तीन जावई आपÐया पÂनीचे ľीधन खचूªन खोट्या पराøमाचे सŌग
वटिवतात. तर चौथा जावई Öवत:ला पाठीवर डागून घेतो. व सोÆयाचा ससा आणतो. पण
Ļा चौघा जावया¸या खोटेपणावर पाचवा जावई राजासमोर ÿकाश टाकतो. खोटेपणा उघड
करतो. तेÓहा राजा गरीब जावया¸या हòशारीवर खुश होऊन Âयाला सवª राºय देतो, तेÓहा
पाचवी राजकÆया आपÐया निशबानेच हे वैभव िमळाले असे राजाला सांगते. नशीब व
आÂम®ेķता, आÂमÿौढी यात नशीबच ®ेķ ठरते असा बोधच या कथेतून केला आहे.
ल±ुमीची िशळा:
ÿÖतुत कथा चमÂकारा¸या कÐपनाबंधावर आधारलेली आहे. पूवêचे हैþाबाद शहर हे
आज¸या इतके मोठे नÓहते पण ितथली ÿजा खाऊन-िपऊन होती. राºयात एकìकडे सुख-
समृĦी होती, पण अÆयाय-अÂयाचारही चालू होते. Âयामुळे लàमी राºयातून िनघून जाते.
लàमीचे आगळेवेगळे łप पाहóन राºया¸या िसमेवरचा पहारेकरी भीतभीत अडिवतो. व
सीमेवरच लàमीला थांबवून पहारेकरी राजाची परवानगी आणÁयास जातो. Ļा
पहारेकöया¸या कृतीमÅये कतªÓयद±ता, ÿामािणकपणा, एकिनķा दडलेली िदसून येते.
राजवाड्यात आलेÐया पहारेकöयाने राजास राºयातून लà मी िनघून चालÐयाची बातमी
देतो तेÓहा राजाच Âया पहारेकöयाची हÂया करतो. कारण पाहरेकरी परत जाईपय«त लàमी
सीमेवरच थांबून राहील असा राजाचा अंदाज असतो. वरील घटनेतून राजा¸या धूतª पण
िनदªयी, अिववेकì Öवभावच ÖपĶ होतो. राजा जेÓहा आपÐया लवाजÌयासह सीमेवर जातो
तेÓहा ितथे लàमी नसते. Âया जागी एक उंच उभी िशळा असते. ही कथागत चमÂकाराची
घटना आशयसूýा¸या िवÖतारास मदत करते.
आसरामायीचा ढव:
माणसाने केलेला कुठलाही अितÖवाथª हा Óयथª जाणारा असतो. हा बोधच ÿÖतुत कथेĬारे
केलेला आहे. Âयामुळे या कथेत चमÂकाराचा/अĩूततेचा कÐपनाबंध असला तरी तो
बोधाकडे वळलेला िदसून येतो. िपंपळगावातील दुधानदीमधील आसरा मायी¸या डोहात
आसरामायीचे सोÆयाचे देऊळ आहे. Âयामुळे तो डोह आटत नाही; पण ºया िदवशी देवी¸या
मंिदराचा कळस िदसेल Âयावेळी पृÃवीवर दुÕकाळ पडेल असा समÖत लोकांचा समज आहे.
लोकमानसाचे दशªन Ļा कथेत घडते. आसरामायदेवीची िपंपळनेर गावावर कृपाŀĶी होती.
Âयामुळे गावातील लµनकायाªला यजमानाने हÓया असलेÐया भांड्याची िचĜी डोहा¸या
काठावर ठेवली कì दुसöया िदवशी सूयōदयापूवê डोहा¸या काठावर भांडी ठेवलेली असत.
लµनकायª आटोपले कì पुÆहा सवª भांडी Âया डोहा¸या काठावर नेऊन ठेवावी असा एक
अिलिखत िनयमच होता.
पण गावचा पाटील माý तो िनयम मोडतो, Öवाथाªने आंधळा झालेला पाटील घर¸या
लµनकायाªसाठी आणलेली भांडी परत करीत नाही. Âयामुळे गावकöयांनी लµनकायाªसाठी
भांड्याची िचĜी डोहा¸या काठावर ठेवली तरी भांडी काठावर येणे बंद झाले. पाटला¸या
अितÖवाथाªचा पåरणाम गावकöयांना नाहक भोगावा लागला. munotes.in
Page 81
‘मराठवाड्यातील लोककथा’
81 तीन बिहणी:
ÿÖतुत कथा ही देवता िनिमªतीची कथा आहे. लोकां¸या मनातील भĉìभाव, ®Ħाभाव,
यां¸यामुळे गावोगावी अशा देवता िनमाªण झालेÐया िदसतात. जालना तालु³यातील
सोमाठाणा गावातील तीनही अिववाहीत बिहणी पुढे लोकमानसा¸या ®Ħेतून देवताłप
झालेÐया िदसतात. मोठी व मधली बिहण अनुøमे पाणी व सरपण आणायला टेकडीवर
जातात. पण Âया परत न येता Âया टेकडéवर Åयान धारणा करीत बसतात. गावात ही बातमी
पसरÐयावर लोकं Âयांचे दशªन ¶यायला येऊ लागतात. एका भÐया पहाटे Âया दोÆही बिहणी
िनधन पावÐयाचे समजते. पुढे गावकरी मोठ्या टेकडीवर मोठ्या बिहणीचे Öमारक
उभारतात व छोट्या टेकडीवर मधÐया बिहणीचे Öमारक उभारतात व ितथे जýौÂसव सुł
करतात. या दोÆही घटनांमागे लोकमानसच िदसून येते.
ितसरी बिहण दोÆही बिहणéची वाट पाहत घरी रािहली. पुढे ती मरण पावÐयावर सोमठाणा
गावातील āाĺण ित¸या मूतêची ÿितķापना घरी करतो. थोड³यात, लोक®Ħेतून ही
देवतांची िनिमªती झालेली िदसून येते.
फुलारणीची गोĶ:
या कथेत अĩूतरÌयतेचा व ®Ħेचा असे दोन कÐपनाबंध आलेले आहेत. ÿÖतुत कथेतील
फुलारीण Ìहणजे काशीमाई¸या पंढरपूरला वारीला जाताना घडलेÐया चुकìमुळे पाटलाची
कोठी व गवताची गंजी जळणे, पाटलाने काशीमाईला अĬातĬा बोलणे, Âयावर काशीमाईने
िनघून जाणे आिण दुसöया िदवशी सकाळी सगÑया गोĶी पूवªवत असणे. या सगÑया
घटनाÿसंगाची उभारणी वरील दोÆही कÐपनाबंधातून झालेली आहे. तसेच आपली चूक
उमगÐयानंतर वारीहóन परतÐयावर काशीमाईची ±मा मागणे, ितचा सÂकार करणे या
घटनाÿसंगातून मानवी Öवभावाचे पैलू साकार होतात. पुढे आपÐया गावी काशीमाईचे
िनधन झाÐयावर गावकöयांनी ित¸या Öमरणाथª हåरनाम सĮाह सुł करणे ही कृती
लोकमानसातील ®Ħेचे, भĉìभावाचे दशªन घडिवतात.
चतुरा:
‘चतुरा’ ही āाĺणकÆये¸या-‘चतुरे¸या’ चातुयाªवर आधारलेली लोककथा आहे.
िनलकाÆत¸या अटीमुळे अनेक राजकÆयांना सुळावर चढावे लागते, Ìहणून ‘चतुरा’ मुदत
घेते. िनलकाÆत¸या पणाचा िवढा उचलते. पण Âयाचवेळी तीन वषाªची आिण एकेक कृती
अÂयंत चातुयाªने करते. पåरिÖथतीचा फायदा घेऊन ती एकेक कृती करत जाते. वाळलेÐया
भोपÑयांचा सांगाडा बनवून राýंिदवस पोहायला िशकताना पहारेकöयांचा िवĵास संपादन
करते व नगरीत येते. कलावंतीणीकडे गाणे िशकÁयासाठी आÐयावर ितने गाÁया¸या
संदभाªत घातलेÐया अटी तसेच राजकुमार िनलकाÆत गाणे ऐकायला येतो. तेÓहा Âया¸याशी
न बोलणे, चेहरा न दाखिवणे या घातलेÐया अटी ित¸या चातुयाª¸या īोतक आहेत. कारण
या अटीमुळे तो चतुरावर अिधक लुÊध होतो असे िदसते. Âयाने देऊ केलेले राºय न
Öवीकारता फĉ राºयमुþांिकत अंगठी घेणे, पौिणªमे¸या राýी दोघांनीच नौकािवहाराला
जाणे. Ļा सवª कृतéमागे ितची एक दूरŀĶी दडलेली िदसून येते. तीन वषा«ची मुदत
संपÐयानंतर ती मुलासह राजवाड्यात हजर होते व ते मूल हे िनलकाÆतचेच आहे हे munotes.in
Page 82
लोकसािहÂय
82 राजमुþांिकत अंगठी व कलावंतीण यां¸या मदतीने िसĦ करते. हे चातुयª ितला राजाची राणी
बनÁयास मदत करते.
३.आ.३.३ Öवभावदशªनपर लोककथा मानवी Öवभाव आिण Âयां¸या Öवभावातील िविवध पैलूंचे दशªन या कथासंúहातील काही
कथांमधून घडते. काही कथा Ļा जगावेगÑया अशा Öवभावाचे दशªन घडिवणाöया तर काही
कथा Öवभावदशªनाबरोबर मूÐयदशªन घडिवणाöया आहेत.
येडा नाöया:
ÿÖतुत कथेतील नारायण हे मु´य पाý असून वेडसर आहे. Âयामुळे लोकांनी Âयाचे ‘येडा
नाöया’ असे नाव ठेवलेले आहे. काही माणसं ही दुसöयाचे बोलणं ÿमाण मानणारी असतात,
ही माणसे ÖवबुĦीचा वापर करताना िदसत नाहीत तर काही माणसे ‘ऐकावे जनाचे करावे
मनाचे’ या वृ°ीची असतात, Âयामुळे Öवत:¸या बुĦीला आिण मनाला पटणाöया गोĶी करीत
असतात.
येडा नाöया हा पिहÐया वगाªत मोडणारा, िवचार न करणारा, भाबड्या Öवभावाचा आहे.
Âयामुळे येडा नाöया लµनानंतर माहेरी गेलेÐया बायकोला आणायला जातो तेÓहा आईने
सांिगतलेली गोĶ ÿमाण मानतो. आई¸या बोलÁयाचा वा¸याथªच ल±ात घेता. सासुरवाडीला
‘लवुन भजुन जाय बरं’ असे आई सांगते Âयाÿमाणे तो शेतातून जाताना वाकून जातो.
आई¸या बोलÁयातला Óयंगाथª घेऊन- सासूरवाडीला जाताना वाटेत कोणाशी न भांडता,
सगÑयाशी नăतेने वागत जा हा अथª ल±ात न घेतÐयाने नाöयाला राखणदाराचा मार खावा
लागतो. राखणदाराने हा हó आवाज काढत जा असे सांिगतÐयाने तो आवाज काढीत जातो
तेÓहा ससा पकडणारे फासे पारधी Âयाला मारतात. अशा काही आणखी घटना घडतात
आिण नाöयाला माý फुकट मार खावा लागतो. पण नाöया Ļाचा िवचारच करीत नाही.
सासुरवाडीला नाöयाला पाहòणचार Ìहणून िधरडं केलेले असते. पण आईने सांिगतले Ìहणून
तो कमी खातो. भूक लागते Ìहणून तो िश³याचा पाक काढायला जातो. तर सगळा पाक
अंगावर सांडतो. Âयामुळे कापूस अंगाला िचकटतो. तो अंगावरचा कापूस िनघावा Ìहणून
Ìहशी¸या गोठ्यात जातो. तर दूध काढायला आलेÐया सासूला (मामीला) Ìहैस Óयायली
असे वाटते व ती Ìहैशीचे वासł उचलायला येते तेÓहा नाöया आपण आहोत असे सांगतो.
या गंमती-जमती नाöया¸या Öवभावामुळे घडतात. घरी आÐयावर नाöया बायकोला िधरडं
करायला सांगतो पण Âयाला Âया पदाथाªचे नाव येत नसÐयाने बायकोला मारतो. तेÓहा
शेजार¸या बायका येतात आिण ‘पाठीचे िधरडे’ केले असे Ìहणतात. तेÓहा नाöया ओरडतो व
हेच करायला सांिगतले होते असे Ìहणतो. तेÓहा माý बायका नाöयाला हसतात. Ļा सगÑया
घटना नाöया¸या Öवभावाचाच पåरपाक आहे.
धूतª पÂनी:
ÿÖतुत कथेत गुंडोबा¸या पÂनीचा धूतªपणा साकार झालेला आहे. वैजनाथ¸या पूजेवर एका
āाĺणास जेवण वाढÁयाचा िनÂयनेम बंद करÁयासाठी गुंडोबाची बायको एक डाव आखते.
वैजनाथने घरी पाठिवलेÐया āाĺणास ती पाणी देते व नंतर ती Âया āाĺणास एक खोटी munotes.in
Page 83
‘मराठवाड्यातील लोककथा’
83 गोĶ सांगते कì, आपला नवरा घरी आलेÐया āाĺणास दाÓयाने बांधून मुसळाने ठेचतो.
Âयाबरोबर िभ±ुक āाĺण घाबłन पळू लागतो. ितत³यात गुंडोबा घरी येतो. तेÓहा गुंडोबाची
पÂनी िभ±ुकाला मुसळ व दावे न िदÐयाने तो िनघून गेला असे खोटे सांगते. Âयावेळी गुंडोबा
मुसळ व दावे घेऊन धावू लागतो. तेÓहा Âया āाĺणास गुंडोबा¸या बायकोचे Ìहणणे सÂय
वाटू लागते व तो जोरात धावू लागतो. तो थांबत नाही. Ļा घटना ÿसंगातून गुंडोबा¸या
पÂनीचा धूतªपणा अधोरेिखत झाला आहे.
चतुर āाĺण :
ÿÖतुत कथेतील चतुर āाĺण पोटापाÁयाचा ÿij सोडिवÁयासाठी घरदार सोडतो. पण कुठेच
सोय लागत नाही Ìहणून शेवटी तेला¸या घाÁयावर कामास राहतो. घरी पाठिवलेÐया
खुशाली¸या पýात ‘अधांतरी िनÂय माझं गमन असतं, अखंड पाýात भोजन करतो. बहòतेक
सवª गाठीस आले. एकवटÐयावर भेट होईल, असे िलिहतो.’ Ļातच Âयाचे चातुयª लपलेले
िदसते. हे पý वाचून घर¸यांना तो सुखासमाधानात आहे असे वाटते. Âया¸या मजकुराचा
अथª ‘तो पालखीतून िफरतो व सोÆयाचांदी¸या पाýात भोजन करतो, भरपूर þÓय कमावले,
रµगड पैसा घेऊन घरी घेऊन येईल’ असा घेतात. पण तो चतुर āाĺण काही घरी येत नाही.
तेÓहा घऱची मंडळी राजा सातवाहनामाफªत Âयाचा शोध घेतात. Âयानंतर Âया āाĺणाने
पýात िलिहलेÐया मजकुराचा नेमका अथª सातवाहन राजा समजून घेतो. āाĺणाचे
बुिĦचातुयª पाहóन राजा Âया āाĺणास आि®त Ìहणून आपÐया पदरी ठेवून घेतो. माणसाचे
चातुयª माणसा¸या कसे कामी येते हे या कथेतून ÖपĶ केले आहे.
पैसा पडला च…च
ÿÖतुत कथेत पटाईत, लोभी, ऐतखाऊ वृ°ीवर ÿकाश टाकलेला आहे. एक िभ±ूक Öवत:
काही न करता दुसöयाकडून सवª कामे करवून घेणे, हÓया Âया गोĶी िमळिवणे यात खूप
पटाईत होता. ®ीमंत धिनकाकडे जेवून, Âया¸याकडून भरपूर दि±णा िमळवून तो िभ±ूक
धिनकाबरोबरच दुसöया गावी जाÁयास िनघतो. ÿवासात तो िभ±ूक दि±णा, ®ीमंत
धिनकाचे उपरणे अÂयंत हòषारीने िमळिवतो. शेवटी ®ीमंत धिनकाला Âया िभ±ूकाची
āाĺणाची चीड येते. Âयाची फिजती करÁयासाठी Âयाला गाढव देतो. तो िभ±ूक गाढवावर
बसÐयाबरोबर नोकर गाढवावर चाबूक मारतो. Âयाबरोबर गाढव उधळते आिण िभ±ूक
(āाĺण) खाली आडवा पडतो. āाĺणा¸या ऐतखाऊ, लोभी Öवभावाचा पåरणाम Âयाला
असा भोगावा लागतो.
खरा पुÁयाÂमा:
Ļा कथेत वैजनाथ िशवमंिदरातील पुजाöया¸या ÖवÈनात येऊन शंकर सवª पंिडतांमधून
पुÁयाÂमा शोधÁयास सांगतो. वैजनाथ¸या मंिदरात सवª गोळा झालेÐया एकेका पंिडता¸या
हातात पुजारी शंकरा¸या पायाजवळील सुवणªपाý देतो. पण ते सुवणªपाý हातात देताच
काळवंडू लागते. कोणा¸याच हातात उजळून िनघत नाही. एक िदवस वैजनाथ¸या
दशªनासाठी घरदार, पैसाअडका याचा Âयाग कłन एक शेतकरी येतो. िशवदशªनाला येताना
तो अÆनपाणी न घेता चालत आलेला असतो. मंिदराजवळ येताच आपÐया अंगावरील
फाटकì घŌगडी आिण िशदोरीसाठी आणलेली भाकरी तो कुķ रोµयांना देतो. munotes.in
Page 84
लोकसािहÂय
84 पुजाöयाबरोबरच मंिदरात जातो. तो िशवदशªन घेतो. शंकरा¸या पायावर तो शेतकरी
नतमÖतक होताच ते सुवणªपाý अिधक तेजाने उजळते. तेवढ्यात आकाशवाणी होते.
‘पुÁयाÂमा ते सुवणªपाý तुझंच आहे’. परमेĵरी आकाशवाणी, िनÕकाम भĉìमागª या
कÐपनाबंधातून कथारचना झाली असून िनÕकाम भĉìचे महßव अधोरेिखत झालेले आहे.
तानाजी देशमुख:
ÿÖतुत कथेत सचोटी, ÿामािणकपणा, िनिÖसम भĉì याचबरोबर चमÂकाराचेही दशªन
घडते. ÿामािणकपणे, सचोटीने वागणाöया तानाजी देशमुखाला कचेरीतील अफरातफरी¸या
संशयाने होणारी अटक सहन होत नाही. अंबड देवीचे दशªन घेÁयास जाताना तो देवी¸या
मंिदराजवळील िविहरीत उडी घेतो. िशपाई धावत जातात. पण Âयाचे शवही सापडत नाही.
पण थोड्या वेळाने तानाजी देशमुखासारखा तŌडावळा असलेली एक व सवª सौभाµय लेणं
धारण केलेली ľी िविहरीतून बाहेर येते. ही घटना Ìहणजे एक चमÂकार असतो. नंतर ती
ľी मातापुरास जाते. व देवी¸या पायांना िमठी घालून ‘िनÕकारण आरोप झाले, जगÁयाची
इ¸छा नाही, मायाबाई पोटात घे’ अशी आळवणी करते. Âयाबरोबर अंबड डŌगराचा कडा
कोसळतो व “तानाजी देशमुख िशव झाला अशी गजªना होते.’’ िनिÖसम भĉ, ÿामािणक,
कुटुंब वÂसल तानाजी देशमुख अāुसाठी आÂमÂयाग करतो.
संतबुवा महाराज:
ÿÖतुत कथेत माणसा¸या अितउÂसाही Öवभावावर ÿकाश टाकला आहे. परभणी
िजÐĻातील िजंतूर गावातील ®ी. संतबुवा महाराज यां¸या बसÁया¸या गादीखाली हात
घातला कì पैसे सापडत. Ìहणून Âयांचा िशÕय माधवबुवा गादी उचलतो, Âयाला पैसे
सापडतात. पण Âयानंतर माý कधीच पैसे सापडले नाहीत. गादीखाली हात घातला कì
नेहमी सापडणारे पैसे हा चमÂकाराचाच भाग आहे. पण माधवबुवा¸या अितउÂसाहीपणाने
सगळा घात होतो.
दुसöया एका घटनेत नृहिसंहाचे उपासक असलेÐया संतबुवांना ÖवÈनात येऊन ‘मी तु»या
गावी येईन, तू गाडी घेऊन ये.’’ असा ŀĶांत िदला. कारण वाधª³यामुळे ®ीसंतबुवांना
िजंतुरहóन चार ±ेý येथे जाणे श³य होत नÓहते. ®ीसंतबुवांना िचपाडा¸या गाडीतून येताना
नृिसंह महाराजांनी मागे वळून न पाहÁयाची अट ®ीसंतबुवांना घालतात. पण मÅयेच ते
उÂसुकतेपोटी मागे वळून पाहतात तसे ती िचपाडाची गाडी मोडते. तेÓहा नृिसंह महाराज
ितथेच राहतात. ही घटना अितउÂसाही Öवभावाचे दशªन घडिवते.
माहेर:
माणसा¸या िठकाणी असलेला Öवाथª, हÓयास माणसा¸या नाशास कसा कारणीभूत ठरतो
Âयाचे उ°म उदाहरण Ìहणजे माहेर कथा होय. पाहòणा दरवषêÿमाणे िदवाळी¸या सणाला
सुभþे¸या माहेरी जाÁयाऐवजी Âयावषê सुनंदा¸या माहेरी जाÁयाचा बेत सुनंदाला बोलून
दाखिवतो. सुनंदाला माहेरच नसते. पण नवöयाला नाही कसे Ìहणणार Ìहणून ती दोघं
बैलगाडीने िनघतात. वाटेत जंगल लागते. वडा¸या झाडाखाली एक वाłळ िदसते. सुनंदा
नवöयाला (पाहòÁयाला) गाडी थांबवायला सांगते. व Öवत:ला संपिवÁया¸या इराīाने
वाłळापाशी जाऊन Âयात हात घालते. पण योगायोगाने सुनंदाचा हात सापा¸या munotes.in
Page 85
‘मराठवाड्यातील लोककथा’
85 डो³यावरील ब¤डाला लागतो आिण ते फुटते. Âयामुळे वेदनामुĉ साप ित¸या इ¸छेखातर
भाऊ होतो. ितला माहेर देतो. सुनंदाही नवöयासह पाच िदवस माहेरी राहाते. घरी
परतÐयावर पाहòणा (नवरा) सुभþेसमोर सुनंदा¸या माहेर¸या पाहòणचाराची Öतुती करतो.
तेÓहा सुनंदा सुभþेला सवª हिकगत सांगते. तेÓहा धना¸या लोभाने सुभþा जंगलात जाऊन
Âया वाłळात हात घालते व सपªदंशाने मरण पावते. हे सुभþेने Öवाथाªपायी आपले मरण
ओढवून घेतलेले असते.
३.आ.३.४ Ąतां¸या कथा Ąतां¸या कथा Ļा Ąता चे Öवłप ÖपĶ क रणाöया, मािहती देणाöया असतात. पण
Âयाचबरोबर Ąताशी संबंिधत चमÂकारांचेही दशªन घडिवतात असे िदसून येते.
पुषी आईतवाराची कहाणी:
ÿÖतुत कथेत Ąता¸या कÐपनाबंधाबरोबर चमÂकाराचा कÐपनाबंध आलेला आहे.
राजकÆये¸या मळापासून तयार झालेले मळाचे झाड कोणी राजपुý माý ओळखू शकत
नाही. पण वाघ माý राजा -राणीचे मळा¸या झाडािवषयीचे बोलणे चोłन ऐकतो व नंतर वाघ
āाĺणłप धारण कłन येतो व ते मळाचे झाड ओळखतो. या घटनांमधून ÿाÁयांना मानवी
भाषा समजते. तसेच ÿाणीही मानवी łप धारण करतात. तेवढी शĉì Âयां¸यापाशी असते.
हे ÖपĶ होते.
राजकÆयेचे वाघाबरोबर लµन होते. पण ती दु:खी राजकÆया वाघा¸या भुके¸या वेळी
तलावा¸या काठावर बसते. ितथे भेटलेÐया बाई¸या सांगÁयानुसार सतत चार वष¥ राजकÆया
सूयªनारायणाचे Ąत पुषी आईतवारी करते. Ąता¸या वेळी ती मुकì राहाते. पाचÓया वषê एका
पहाटे आंघोळ वगैरे आटोपून धुणी धुÁयासाठी राजकÆया नदीवर जाते. ितथे आलेÐया
वाघावर पाÁयाचे िशंतोडे उडताच Âयाचे शरीर माणसासारखे होते. तो राजिबंडा, राजपुý
िदसू लागतो. हा Ąतामुळे चमÂकार घडतो. गावकरी राजपुýाचे Öवागत करतात.
राजकÆयाही Ąताचे उīापन करते. पुढे ती दोघे सुखासमाधानाने राहतात. अÆय
Ąतकथासारखी ही Ąताची सुफल कहाणी आहे.
मुग¥ĵराची कहाणी:
िसÐलोडला पेशÓयाचे ढापरे नावाचे सरदार राहात होते. ितथे चोर, दरोडेखोर यांचा उपþव
सुł होता. पण सरदार ढापरे यांनी महादेवाची ÿाथªना केली आिण मग महादेवा¸या कृपेने
तो उपþव कमी झाला. पुढे सरदार ढापरेना दुधªर असा आजार होतो. तेÓहा ते पुÆहा
शंकराची एकिनķतेने भĉì करतात. तेÓहा ÿÂय± महादेव ÖवÈनात येऊन ŀĶांत देतो व
आपले वाÖतÓय केळगांव¸या िकÐÐयाजवळ¸या दरीत आहे असे सांगतो. ढापरे सरदार
दरीत जाऊन िलंगा¸या िठकाणी साफसफाई करतात. मग अनुķान करतात. आजारातून
पूणª बरे होतात. Âयानंतर ितथे ते मंिदर बांधतात. अशा ÿकारे ितथे मुड¥ĵराचे देवÖथान
िनमाªण होते.
munotes.in
Page 86
लोकसािहÂय
86 ३.आ.३.५ िनसगªकथा सोयरीक:
आटपाट नावा¸या जंगलातील गावात मारवेल आिण कुसळी¸या होऊ न शकलेÐया लµनाची
गोĶ आहे. वयात आलेली माखेल, ित¸या भोवती िपंगा घालणाöया वाöयाला ती जुमानत
नाही. ती सरळ माखेलकडे जाते व आपÐयाशी लµन करशील का अशी िवचारते. पण
माखेल ित¸याकडे बघायला तयार नसतो. तो- ‘सÅया लµनाची ितथी नाही, मागªशीषाªत बघू’
असे सांगतो. Âयामुळे अपमानीत झालेली कुसळी आपÐया जातवाÐयाबरोबर लµन कłन
मोकळी होते. कालांतराने थकलेला, कुłप िदसणारा माखेल कुसळीकडे जातो व
लµनासंबंधी िवचाł लागतो तेÓहा कुसळी ‘वाढलेÐया अंगाचा फताड्या तŌडाचा कोन
मेÐया.’’ असे िवचाłन Âयाचा अपमान करते. व आपले लµन झाÐयाचे सांगते. माखेल परत
जातो.
िचखली:
गणेशपूर नावा¸या गावाचे नाव िचखली कसे झाले Âयाची ही कहाणी आहे. एक कलावंतीण
ľी गणेशपूर गावातून ह°ीवłन ÿवास करीत असते. Âयावेळी वाटेत एका िचखलात ह°ी
łततो. Âयावेळी ती कलावंतीण ľी रागाने हे गणेशपूर गाव कसले ही तर िचखली असे
Ìहणते. या कथेत गावाचे नाव कसे तयार झाले Âयाची ही कथा आहे.
एकूणच या संúहामÅये वेगवेगÑया आशय Óयĉ करणाöया कथा समािवķ झालेÐया आहेत.
आशयानुसार Âयांचे वेगवेगळे ÿकार यातून अËयासता येतात.
आपली ÿगती तपासा ÿij- तुÌही ऐकलेÐया कोणÂयाही ÿदेशातील कथेचे ÿकारिनķ िवĴेषण करा.
३.आ.४ सारांश एकूणच सदरील घटकामÅये आपण मराठवाड्यातील लोककथांचा अËयास केला. या सवª
कथांमÅये लोककथेतील िविवध कÐपनाबंधाचा आढळ आहे. तसेच Âया िविवध िवषयांना
हाताळणाöया आहेत. काही कथांमÅये नीतीबोधाची िशकवण आहे तर काहीमÅये मानवा¸या
िविवध Öवभावांचे दशªन घडिवलेले आहे. तसेच Ąतकथा, िनसगªकथा, दंतकथा यातून
मनोरंजना सोबतच मानवी जीवनातील महßवा¸या संÖकारांचे, सामािजकìकरणाचे तßवही
सांभाळलेले िदसते. अĩुतÌयता हा या सवªच कथांमधील िवशेष आहे.
ÿÖतुत ‘मराठावाड्यातील लोककथा’ संúहातील ºया एकोणतीस लोककथा आहेत Âया
एका ÿकार¸या नाहीत. Âयां¸यामÅये वैिवÅय आहे. या मराठवाड्या¸या ÿाितिनिधक
लोककथा आहेत असे नाही पण Âया कथांमधून मराठवाड्याची सामािजक, सांÖकृितक munotes.in
Page 87
‘मराठवाड्यातील लोककथा’
87 पाĵªभूमी ÖपĶ होते. Âयाबरोबरच ितथली संÖकृितमूÐये, ÿदेश वैिशĶ्येही साकार होताना
िदसते.
या लोककथांचे आणखी एक िवशेष Ìहणजे या लोककथा िविवध गीतांनी िसĦ होतात. या
लोककथांमÅये भाषेचा केलेला वापर हा वैिशĶ्यपूणª आहे. ÿांतपरÂवे व जाितपरÂवे ही भाषा
बदलेली िदसते. मराठवाड्यापुरता िवचार केला तर असे िदसते कì, टापू-टापूतील,
मंडळामंडळातील बोलÁयात खूप िभÆनता असते. एकाच भाषेची पालटणारी Łपे या
लोककथांमÅये आढळतात. उदा. गुंता, िवटाळ, व सुतक हे शÊद. एक शÊद Łढ व इतर
थोडे अपåरिचत असे आढळतात. काही कथांत वा³यरचना Ļा तेलंगी-मराठी¸या
सीमेवर¸या आहेत. उदा. मी िक°ी हाका मारलो पण Âयानं जेवायला येईना. इÂयादी.
एकूणच िविवध ÿकारचे कÐपनाबंध, आशय या कथातून िदसतात. तसेच िवषय वैिवÅयामुळे
या सवª कथा वाचनीय व ®वणीय ठरतात.
३.आ.५ संदभªúंथसूची डॉ. भागवत, दुगाª : ‘लोकसािहÂ याची łपरेखा’, वरदा ÿकाशन, पुणे.
डॉ. कुबल, रमेश : ‘लोकसािहÂ याचे अंतरंग’ शÊदालय ÿकाशन, ®ीरामपूर.
पठाण, यु.म. (संपा.) : ‘मराठवाड्यातील लोककथा’, बिह:शाल िश±ण मंडळ मराठवाडा
िवīापीठ 1962.
३.आ.६ ÖवयंअÅययन अ) दीघō°री ÿij.
१) लोककथांमÅये Âया – Âया ÿदेशाची Ìहणून गणली जाणारी संÖकृतीमूÐये ÿकट होतात
हे िवधान मराठवाड्यातील लोककथां¸या आधारे ÖपĶ करा.
२) मराठवाड्यातील लोककथा या संúहातील कथा वैिवÅय ÖपĶ करा.
३) मराठवाड्यातील लोककथा या कथा संúहातून मराठवाडा सामािजक, सांÖकृितक
मूÐयांचे, ÿदेशा¸या वैिशĶ्यांचे िकतपत दशªन घडते ते सांगा.
ब) टीपा िलहा.
१) संúहातील अĩुतरÌय कथा
२) ‘चतुरा’ कथा िवशेष
क) एका वा³यात उ°रे िलहा.
१) ‘मराठवाड्यातील लोककथा’ हा संúह कोणी संपािदत केला आहे?
२) ‘येडा नाöया’ कथेतील नाöया कोणÂया पदाथाªचे नाव येत नाही Ìहणून बायकोला
मारतो?
***** munotes.in
Page 88
88 नमुना ÿijपिýका
एम. ए. भाग - २ सý - III,
अËयासपिýका ø. ११.२- लोकसािहÂय
परी±ा गुण िवभागणी
१. अंतगªत परी±ा- ४० गुण
२. सýांत परी±ा – ६० गुण
सूचना:
१. सवª ÿij सोडिवणे आवÔयक आहे.
२. अंतगªत पयाªय ल±ात ¶या.
३. ÿijांसमोरील अंक गुण दशªिवतात
ÿij १. लोकसािहÂयाची संकेत ÓयवÖथा सांगून लोकतßवे Ìहणजे काय ते
ÖपĶ करा. (१५)
िकंवा
लोकसािहÂय Ìहणजे काय ते सांगून लोकमानस ही संकÐपना ÖपĶ करा.
ÿij २. लोकसािहÂया¸या अËयासा¸या ÿमुख संÿदायाची ओळख कłन īा. (१५)
िकंवा
लोकसािहÂया¸या िविवध अËयास पĦतéचा आढावा ¶या.
ÿij ३. मराठी कथेचे उगमÖथान आिण उÂप°ी यासंबंधी चचाª करा. (१५)
िकंवा
‘मराठवाड्यातील लोककथा’ या संúहातील कथा वैिवÅय ÖपĶ करा.
ÿij ४. लोकसािहÂयाची Óया´या देऊन लोकसािहÂयाची संकेतÓयवÖथा Ìहणजे काय ते
सांगा. (१५)
िकंवा
मराठी लोककथेचे ÿमुख ÿकार सोदाहरण ÖपĶ करा.
***** munotes.in