Page 1
1 १
िसमांत, िसमांितकता , िसमांतीकरण
ा. रंगराव ह डगे
घटक रचना
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ िसमांत, िसमांितकता , िसमांतीकरण
१.२.१ िसमांत
१.२.२ िसमांितकता
१.२.३ िसमांतीकरण
१.२.४ िसमांतीकरणाच े व प आिण कार
१.२.५ िसमांितक करणाची कारण े
१.३ िन कष
१.४ सारांश
१.५
१.६ संदभ
१.० उि े
िसमांतीकरणा या समाजशा ीय आकलनाम य े अंत ी ा करण े.
िसमांतीकरणाची या या , व प आिण या ी या ंचा अ यास करण े.
१.१ तावना
येक समाजा या मानवी इितहासात सव कालख ंडात ितिबंिबत होणा –या य आिण
गटांचे िसमांतीकरण आिण सामािजक बिह कार ह े वा तव आह े. 20 या शतका या
उ राधा त रा ीय सरकार े, आंतररा ीय स ं था आिण स ं थांनी बिह क ृत गटा ं या
प रि थती स ुधार याकड े अिधक ल द े यास स ु वात क ेली. याचे ेय मानवी ह का ंशी
संबंिधत जाग कता आिण सामािजक स ंशोधनाच े मह व या ंना िदल े जाऊ शकत े. नागरी
समाज , वयं-सं था, विकली गट , सामािजक स ंशोधक आिण वय ंसेवी सं थांनी िसमा ंतीक munotes.in
Page 2
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
2 आिण सामािजक बिह कारा या सम य ेचे िनराकरण कर यात आिण शा त बदला ंचे
समथ न कर यात मह वप ूण भूिमका बजावली .
िसमांतीकरण आिण सामािजक बिह करणा या े ात, वण ेष, भेदभाव, जागितक करण ,
ग रबी, थला ंतरण, सामािजक क याण , आरो य आिण मानवी ह क यासार या अन ेक
सम या ंचे िनराकरण कराव े लागेल. तसेच संभा य िक ंवा य ात उप ेि त आिण बिह क ृत
य गट आिण लोकस ं येची यादी िव त ृत आह े. याम य े समाजातील सवा त अस ुरि त
घटका ंचा समाव ेश होतो : उदा. मिहला , बालक े, गरीब य , वांिशक आिण जाितक
अ पस ं याक , अपंग य , थला ंत रत, वृ य , माजी क ैदी, ग वापरणार े,
एचआय ही /एड्स सं िमत लोक , मनो ण , वे या यवसायी (sex worker), बेघर लोक
आिण िसमा ंतीक त ण . जरी त े िविवध पा भूमीतून आल े असल े तरीही या लोका ंना
सामा य सामािजक , आिथ क आिण व ैयि क सम या ंचा सामना करावा लागतो .
िसमांतीकरण आिण सामािजक बिह कारासाठी िनद शक आिण या या िभ न प र ि थती
आिण द ेशांम ये िभ न अस ू शकतात . हणून ि या , कार , पे, िसमांतीकरण आिण
सामािजक बिह काराची कारण े हे संबंिधत स ंदभा िव समज ून घेणे आव यक आह े. हा
िवषय तीन घटका ंम ये िवभागल ेला आह े: पिहल े एकक समास , िसमांतता आिण
िसमांतीकरण या स ंक पना ं या सामा य या या ंशी संबंिधत आह े. दुसरे एकक जात , वग ,
जमात , िलंग यावर आधा रत अस ुरि त गटा ंवर िसमा ंतीकरणाच े प रणाम प करत े. ितसरे
एकक बह िवध िसमांत गट आिण सामािजक बिह कार या ं या भ ेदभावा या आकलनाशी
संबंिधत आह े.
१.२ िसमांत, िसमांितकता आिण िसमा ंतीकरण स ंक पना
जगभरात कोट ्यावधी लोक िसमांितकत ेचा अनुभव घ ेतल आहेत. िसमांतीक गटा ंचे
यां या जीवनावर त ुलनेने कमी िनय ं ण असत े. हे यांना अस ुरि त आिण शोषणास
संवेदना म बनवत े. हे गट द ु च ा चा एक भाग बनतात यायोग े यां यात सकारा मक
आिण आ ासक स ंबंध नसतात , याम ुळे ते अलग होतात . िसमांतीकरणा या घिटतान े
सामािजक िनरी का ंचे ल व ेधून घेतले आहे आिण ग े या काही वषा त शै िणक े ात
चच चे क बनल े आह े. आपण िसमांत, िसमांितकता आिण िसमा ंतीकरण स ंबंिधत
संक पना ंवर िवचार क या .
१.२.१ िसमांत:
िसमांत हे कांही व त ू, घटना िक ंवा कृतीना िकनारी िक ंवा िसमां ारे प रभािषत क ेले जाते
क , हे काठ , झालर , िसमा, मया दा, प रघ इ . दश वते. सामा यतः याचा वापर म ु य
वाहा या िव अथा साठी क ेला जातो . "समाजा या िसमा" हणज े समाजा या काठावर
अि त वात असल े या लोका ं या मया दांचा स ंदभ देते. जे लोक सामािजक र या
वीकारल े या िनयमा ं या बाह ेर राहतात िक ंवा या ं याकड े सामािजक श नाही अशा
य िक ंवा गट बळ समाज िक ंवा सं कृतीपास ून अिल आह ेत आिण या ंना पूण पणे
वीकारल े जात नाही आिण प रणामी , वारंवार वंिचत आह ेत.
munotes.in
Page 3
िसमा त, िसमांितकता , िसमांतीकरण
3 या स ंदभा त चचा केली जात े यान ुसार या स ंक पना ंचे िविवध अथ आहेत.
िसमांतीक हा समाजातील शोिषत वग मानला जातो आिण ही एक साव ि क घिटत आह े. ‘द
एनसाय लोपीिडया ऑफ पि लक ह े थने’ िसमांत िकंवा िसमांितक गटा ंची या या अशी
केली आह े, "िसमांितक हणज े िसमेम ये ठेवणे आिण अशा कार े क ात िमळाल े या
िवशेषािधकार आिण अिधकारात ून वगळल े जाणे होय".
तुमची गती तपासा
१. िसमांतचा संक पना थोड यात िलहा ?
१.२.२ िसमांितकता
िसमांितकता हणज े मालम ेला स ंदिभ त िसमांत केले जाते. हे एखा ा द ेशातील थान
िकंवा बळ गट िक ंवा श क ातून वगळल ेले सामािजक थान अस ू शकत े. ही सामािजक ,
राजक य , आिथ क, पया वरणीय आिण ज ैवभौितक यव थ े या फरकान े एखा ा य ची
िकंवा गटाची अन ैि छक ि थती आिण प रि थती आह े. यांना स ंसाधन े, मालम ा ,
सेवांम ये वेश कर यापास ून, िनवडीच े वात ं य रोखण े, मता ंचा िवकास रोखण े हे शेवटी
अ यंत ग रबी िनमा ण करत े. पीटर िलओनाड यां या मते, “िसमांितकता हणज े उ पादक
ि या आिण सामािजक प ुन पादक ि या ं या म ु य वाहा या बा हेर असण े होय.”
िसमांितकत ेचे समाजशा ी य आकलन :
िसमांतीकरणासाठी जबाबदार असल े या सामािजक ि या ओळख यावर िसमा ंितकता
संशोधन क ि त आह े. िसमांतीकरणा या िव ेषणाशी स ंबंिधत स ंक पना आिण क पना ं या
ोतासाठी एक मजब ूत आधार अिभजात समाजशा ान े दान क ेला आह े. अनेक
समाजशा ीय ी कोन िसमांतीकरणा या ि य ेचे प ीकरण द ेतात. सामािजक
िव ाना या पर ंपरेत, िसमांतीकरणाचा सवा त जुना स ंदभ िसम ेल या 'द जर आिण
'सोिशयोलॉजी ऑफ प ेस'(1908 ) या िवषयावर शोधला जाऊ शकतो , या नंतर रॉबट ई.
पाक य ांनी या ं या ' ुमन माय ेशन अँड मािज नल म ॅन' या पेपरम य े पुनरावृ ी केली.
यानंतर श ुट्झने ‘ जर’ आिण ‘होम कमर ’, जी.एच. मीडच े 'द िफलॉसॉफ ऑफ द ेझ ट'
आिण द ुिख मचे 'अॅनोमी' आिण 'मॉरल क य ुिनटी' या िवषयावर क ेलेले िव ेषण
िसमांितकत े या घिटताब ल एक मजब ूत अंत ी दान करते.
तुमची गती तपासा
१. िसमांितकत ेचे समाजशा ीय आकलन थोड यात िलहा?
१.२.३ िसमांतीकरण
िसमांतीकरणाची स ंक पना स या या सािह यात पसरत े परंतु विचतच प रभािषत क ेली
जाते. जे हा यावर चचा केली जात े ते हा ती सहसा समाव ेशन आिण सामािजक
बिह करणा या संक पना ंशी संबंिधत असत े. ही व त ुि थती आह े क सामािजक बिह करण
आिण िसमा ंतीकरण पर पर बदलणार े िदसतात . ह सेन (2012 ) ने िनरी ण करतात क munotes.in
Page 4
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
4 समाव ेशन हणज े काय वगळण े हे केवळ तपासणी ार ेच समज ू शकत े. या अथा ने, या दोन
पर परस ंबंिधत आिण पर परावल ंबी ि या आह ेत.
‘िसमांतीकरण ’ आिण ‘सामािजक बिह करण ’ या िवषयावरील सािह यावर एक सरसकट
नजर टाक यास अस े िदस ून येते क त ेथे अनेक संक पना आह ेत. समान स ंध या
अभावाम ुळे आिण िश ण आिण सहभागातील अडथ याम ुळे उ वल े या सामािजक
बिह काराशी िसमांतीकरणाचा स ंबंध अस ू शकतो . सां कृितक आिण सामािजक
भांडवला या ीकोनात ून पािह या जाणा या सामािजक याय आिण समानत ेशी याचा
संबंध अस ू शकतो . हे यांना वगळण े आिण कल ंिकत कर यासाठी िवश ेष अस ुरि त
समजल े जात े या िविश गटा ंशी स ंबंिधत अस ू शकत े. हे ग रबी या सामािजक आिण
संबंधा मक पैलूशी स ंबंिधत अस ू शकत े. हे साव जिनक धोरणा या े ाम य े 'शत ते या
कलमा ं ारे' य क ेले जाऊ शकत े. हे उपेि त गटा ंना आवाज द े या या गरज ेशी संबंिधत
असू शकत े. िशवाय , िसमांतीकरण ह े संदभा शी स ंबंिधत अस याच े समजल े जाऊ शकत े,
याम य े सामािजक ब िह कार ही साप े ता िनमा ण करणारी ि या हण ून समजली जात े.
एखा ाला याच स ंदभा त इतरा ं या स ंबंधात उप ेि त हण ून पािहल े जाऊ शकत े.
िसमांतीकरण ह े एज सी या ीन े देखील समजल े जाते, यात, ते योगायोगान े घडत नाही -
उलट त े कृती आिण प रि थत मध ून उ वत े. िसमांतीकरणाची ि या गितमान आह े -
पया वरणातील चला ं या स ंचामधील पर परस ंवाद भिव यातील स ंभा यत ेवर मह वप ूण
भाव दिश त कर ेल. या व ेग या ेणी नाहीत , परंतु एकम ेकांवर अवल ंबून आिण
एकमेकांशी जोडल े या आह ेत.
िसमांतीकरण य , लोकस ं या िकंवा गटा ं या थानाच े वण न करत े जे 'मु य वाहातील
समाजा ' या बाह ेर ि थत आह ेत, जे स े या क थानी आह ेत, सां कृितक वच व आिण
आिथ क आिण सामािजक क याणा या िसमेवर राहतात . माश ल (1998 ) यांनी
िसमांतीकरणाची या या अशी क ेली आह े, “एक अशी ि या या ार े एखा ा सम ूहाला
िकंवा य ला कोण याही समाजातील मह वा या पदा ंवर आिण आिथ क, धािम क िकंवा
राजक य श या ितका ंवर व ेश नाकारला जातो ... एक िसमांत गट य ात
सं या मक बह मत बनव ू शकतो ...आिण कदािचत अ पस ं याक गटापास ून वेगळे केले
पािहज े, जे सं येने लहान अस ू शकतात , परंतु राजक य िक ंवा आिथ क स ेत व ेश
करतात ”.
डॅनेल यांनी िनरी ण मांडले क , िसमांतीक गटा ंना स ा आिण स ंसाधना ंपासून दूर ठेवले
जातात , तीच स ंसाधन े जी आिथ क, राजक य आिण प रि थतीम य े आ मिनण य स म
करतात . ‘िसमेमधील लोका ंचे’ एक उपजत व ैिश ्य असत े; उदा., यांना िश ण , आरो य
आिण समाजक याण या ंसार या आिथ क आिण इतर स ंसाधना ंम ये कमी व ेश आह े.
आणखी एक व ैिश ्य हणज े यांचा सहभाग आिण आ मिनण य कमी पातळीवर आह े.
तथािप , याला िसमा ंतीक समजल े जाते याची या या समाजा या ऐितहािसक आिण
सामािजक -आिथ क संदभा वर अवल ंबून असत े.
तुमची गती तपासा
१. िसमांतीकरणाची स ंक पना थोड यात सा ंगा? munotes.in
Page 5
िसमा त, िसमांितकता , िसमांतीकरण
5 १२.४ िसमांतीकरणाच े व प आिण कार
िसमांतीकरणाच े िविवध कार अि त वात आह ेत. आपण सामािजक , आिथ क, थािनक
आिण राजक य िसमा ंतीकरणावर एक नजर टाक ुया.
सामािजक िसमा ंतीकरण : िसमांितकता ही सामािजक प रि थतीम य े अिप त तस ेच संपािदत
केली जात े. काही गटा ंसाठी, जे ज मापास ून गंभीरपण े दुब ल आह ेत, िकंवा ज े िसमांत
गटांम ये ज मल ेले आह ेत (भारतातील किन जाती , जाितक अ पस ं याक ,
ऑ ेिलयातील थािनक लोक , मूळ अम े रकन इ .). िसमांितकत ेचा हा कार आजीवन
असतो आिण या ं या जीवनातील अन ुभवांना आकार द ेतो. इतरांसाठी, नंतर या
दुब लतेमुळे िसमांितकता ा होत े जी यव थ ेतील सामािजक आिण आिथ क बदला ंमुळे
सु होत े.
आिथ क िसमांतीकरण : आिथ क िसमांतीकरण आिथ क संरचनांशी संबंिधत आह े. िवशेषतः
बाजारा ं या स ंरचनेशी आिण या ं या एक ीकरणाशी स ंबंिधत आह े. बाजारा या
प रि थतीत , काही य िक ंवा गट सव साधारणपण े इतरा ंपासून िवभागल ेले असतात . या
य उव रत अथ यव थ ेपासून उप ेि त आह ेत अस े हणता येईल. िवशेषतः जर भ ेदभाव
िलंग, जात िक ंवा जाितकत ेवर आधा रत अस ेल तर िवभाजन आिण बिह करण या ंचा उदय
कधीकधी ग ैर-आिथ क आिण ग ैर-िव ीय अस ू शकतात . ग रबी आिण आिथ क
िसमांतीकरणाच े लोका ं या एक ूण आरो यावर आिण स ुि थतीवर दीघ कालीन य आिण
अ य प रणाम हो तील.
राजक य िसमांतीकरण : राजक य िसमांतीकरण ह े वगा ना लोकशाही आिण िनण य ि य ेत
भाग घ े यास नकार द ेते. यामुळे येक सामािजक , आिथ क आिण राजक य फाय ासाठी
िसमांतीकां या ह काच े नुकसान होत े. इतर सामािजक आिण आिथ क िवश ेषािधकारा ंम ये
वेश कर यासाठी राजक य स मीकरण ह े सवा त मह वाच े साधन आह े.
ादेिशक िसमांतीकरण : एखा ा िविश सम ुदायात िक ंवा द ेशात आढळणा या
िसमांतपणाच े व प या या राजक य , सामािजक आिण आिथ क इितहासावर आिण
या या न ैसिग क आिण मानवी स ंसाधना ं या द ेण यांवर अवल ंबून असत े. सामा यतः अस े
िदसून येते क या भागात राजक य , सां कृितक, आिथ क आिण पया वरणीय सम या ंचे
अिभसरण अन ुभवले जाते या भागात िसमांितकता आढळत े. तथािप , आिथ क संकटाची
िच हे दश िव यािशवाय सम ुदाय आिण द ेशांना राजक य आिण सा ं कृितक िसमांतपणाचा
अनुभव घ ेणे श य आहे. अशी िसमांितकता सहसा पाहण े सोपे नसत े कारण त े वच वा या
आड य ेते जे लोका ंना या ंचे राजक य , आिथ क िकंवा सा ं कृितक अिधकार वापर यापास ून
ितबंिधत करत े. अशा जागा सहसा िदसतात . तथािप , जे हा अम े रकन व ती िक ंवा
झोपडप ीतील श ेजार या बाबतीत वच वा या श "बिह करणा या जागा " तयार करतात
ते हा ते अिधक यमान बनतात .
तुमची गती तपासा
१. राजक य िसमांतीकरण आिथ क िसमांतीकरण आिण द ेिशक िसमांतीकरणाची
थोड यात मािहती ा ? munotes.in
Page 6
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
6 १.२.५ िसमांतीकरणाची कारण े
गे या दोन त े तीन दशका ंम ये जागितक करण , थला ंतर, आिथ क िवकास यासार या
काही घटना ंनी लाखो लोका ं या आिथ क आिण सामािजक जीवनावर ल णीय प रणाम
केला आह े. िसमांतीकरणाची अन ेक कारण े आहेत जी खालील माण े आहेत:
बिह करण : िसमांतीकरण भ ेदभाव आिण सामािजक बिह कार एक करत े. जाती आिण
वग य प ूव ह, जगभरातील अन ेक समाजांम ये, अनेक गट आिण सम ुदायांना सामािजक
बिह कार , आिथ क आिण सामािजक िवकासात या ं या उ पादक सहभागास अडथळा
आणतात .
जागितक करण : 1980 नंतर या काळात जागितक करणाम ुळे ितस या जगाचा बराचसा
भाग आिण कमी उ प न , िवकसनशील द ेशांना दुल ि त क ेले गेले. जागितक करणाच े युग
अनेक अिवकिसत द ेशांसाठी िच ंतेचे कारण आह े. आि का , लॅिटन अम े रका आिण
आिशयातील काही भागा ं या बाबतीत , मानव िवकासाच े िनद शक घसरत आह ेत.
िव थापन : िविवध रा ा ं या सरकारा ंनी राबिवल े या िवकास काय मांमुळे लोकस ं येचे
जबरद तीन े िव थापन झाल े आहे. जागितक भा ंडवलशाहीन े या या मागा वरील सव काही
न केले आहे. जसजस े अिधकािधक लोक यव थ ेचा एक भाग बनतात , तसतस े अिधक
समुदाय िव थािपत होतात , यां या जिमनी , उपजीिवका आिण आधार यव था िहराव ून
घेतात.
तुमची गती तपासा
१. िसमांतीकरणाची कारण े सांगा?
१.३ िन कष
िसमांतता ही ग ैरसोयीची एक जिटल ि थती आह े जी ितक ूल वातावरण , सां कृितक,
सामािजक , राजक य आिण आिथ क घटका ंमुळे उ व ू शकणा या अस ुर ांमुळे य आिण
समुदाय अन ुभवतात . जरी िसमांितकत ेवरील बह त ेक स ंशोधन जीवना या स ंकट त
आिथ क आिण पया वरणीय प रि थतीशी स ंबंिधत असल े तरी, िसमांततेची स ंक पना
सां कृितक, सामािजक आिण राजक य ितक ूल प रि थतीवर द ेखील लाग ू केली जाऊ
शकते. िव ाना ंचे असे िनरी ण आह े क , िविवध तरा ंवरील य साठी िसमांितकता
अपमाना पद आह े. हे आिथ क क याणासाठी , मानवी ित ेसाठी तस ेच भौितक
सुरि तत ेसाठी हािनकारक आह े. िसमांत गट ओळखण े तुलनेने सोपे आहे, यांना बळ
समाजातील सद या ंकडून अप रवत नीय भ ेदभावाचा सामना करावा लागतो .
१.४ सारांश
य आिण गटा ंचे सामािजक बिह करण आिण िसमा ंतीकरण ह े एक वा तव आह े जे
येक समाजात आिण मानवी इितहासा या सव कालख ंडात िदस ून येते. िसमांतीक ह े
काही व त ू, घटना िक ंवा कृती या प रघान े िकंवा िसमारेषे ारे प रभािषत क ेलेले असतात . munotes.in
Page 7
िसमा त, िसमांितकता , िसमांतीकरण
7 हे काठ, झालर , िसमा, मया दा, प रघ इ . देखील दश वते. समान स ंध या अभावाम ुळे आिण
िश ण आिण सहभागा या अडथ याम ुळे उ वल े या सामािजक बिह काराशी
िसमांतीकरणाचा स ंबंध अस ू शकतो . सामािजक , आिथ क, राजक य आिण ाद ेिशक
िसमांतीकरण यासारख े िसमा तीकरणाच े िविवध कार अि त वात आह ेत.
िसमांतीकरणाची अन ेक कारण े आहेत उदा . बिह कार , जागितक करण आिण िव थापन .
िसमांतीकरण आिथ क क याणासाठी , मानवी ित ेसाठी तस ेच भौितक स ुरि तत ेसाठी
हािनकारक आह े. िसमांत गट ओळखण े तुलनेने सोपे आ ह े, यांना बळ समाजातील
सद या ंकडून अप रवत नीय भ ेदभावाचा सामना करावा लागतो .
१.५
१. िसमांत, िसमांितकता आिण िसमा ंतीकरण या स ंक पना ंचे परी ण करा .
२. िसमांतीकरणाच े व प आिण कारा ंची चचा करा.
३. समाजातील िसमा ंतीकरणासाठी जबाबदार असल ेले घटक तपशीलवार सा ंगा.
१.६ संदभ
१. ttps://strathprints.strath.ac.uk/50672/1/Mowat_EERJ_2015_Towards_
a_new_conceptualisation_of_marginalisation.pdf
२. .https://www.drugsandalcohol.ie/11927/1/Co rrelation_marginalisation_
web.pdf
३. Mehretu, A., et.al(2000): Concepts in Social and Spatial Marginality,
Geografiska .Annaler., 82B(2): 89 -101, EBSCO Publishing
४. तांबे ुित, भारतीय समाजात िसमा ंतीकरणाची चचा संपली आह े काय?, समाज बोधन
पि का , जुलै-स ट बर 2014 , पृ . 33 – 40.
munotes.in
Page 8
8 २
जात, वग , जमाती , िलंगभाव आिण अ पस ं याका ंचे
िसमांतीकरण
घटक रचना
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ ीया ंचे िसमा ंतीकरण
२.३ अनुसूचीत जात च े िसमा ंतीकरण
२.४ अनुसूचीत जमात च े िसमा ंतीकरण
२.५ वगा या आधारावर िसमा ंतीकरण
२.६ अ पस ं याका ंचे िसमा ंतीकरण
२.७ िन कष
२.८ सारांश
२.९
२.१० संदभ
२.० उि े
िविवध ेञात सहन करा या लागल े या िसमांतीकरणा या या ीब ल अंत ी ा
करणे.
वंिचत गटांना भेडसावणा या िसमांतीकरणा या कारा ंचा अ यास करणे.
२.१ तावना
सीमांतीकरण हे अनादी काळापास ून चालत आले आहे .पूव ह आिण ढीवादी
िवचारसरण नी िसमांतीकरणा या आिण बिह कारा या थेला मदत केली आहे .जरी
िसमांतीकरणाची पातळी वैयि क तरापास ून जागितक तरापय त पसरली असली तरी,
इितहास दश िवतो क काही िविश गट आिण िविश समुदायांना जु या जाचक
आकृितबंधा ार े बळी पाडल े आहेत .जे हा, िसमांतीकरण आिण सामािजक बिह काराची
चचा क थानी येते ते हा िविश गट आिण यांचे बिह करण प होते .ते गट हणज े
मिहला , दिलत , आिदवासी , मुले, कैदी, िनवा िसत, अ पस ं याक , गरीब लोक इ .आहेत .या
करणाम य े आपण जात, जमाती , वग , िलंगभाव आिण अ पस ं याका ंवर आधा रत
िसमांतीकरणा या सम या प करणार आहोत . munotes.in
Page 9
जात, वग , जमाती , िलंगभाव आिण
अ पस ं याकांचे िसमा ंतीकरण
9 २.२ ि या ंचे िसमांतीकरण :
' ी' या श दाची या या िसमोन डी ब ु हरने सांिगत या माण े ‘ज माला य े याऐवजी आई
हो याची ि या ’ होय. हणून बु हरने हेगेल या मालक आिण ग ुलाम या ं यातील
दां दां मक प ु ष आिण ि या या ं यातील नात ेसंबंधांना समानाथ हण ून संदिभ त केली
गेली आह े. ि या ंना पु षा स ंबंधा 'इतर' मानतो आिण या ि य ेला 'इतरीकरण ' असे
संबोधल े जाते. अशा कार े ‘इतर’ला मह व ा झाल े आ हे आिण याच े परी ण करण े
आव यक आह े. यामुळे, बु हर या िव ेषणा या आधार े ‘ि या िक ंवा ‘इतर’ नावाची स ंपूण
ेणी समाजात चिलत असल े या स ंरचना मक आिण प तशीर भ ेदभावाम ुळे िसमा ंतीक
आहे.
'से सला ज ैिवक ेणी हण ून समजल े जाते आिण िल ंगभाव'ला सामािजक रचना समजल े
जाते हणून या स ंक पना ला समाज आिण या ं या रचना ंचे िलंगभावक ृत कस े बनवतात ,
याचे िव ेषण कर यात मदत करतात , समाजातील समाजीकरणा या स ं था जस े क
कुटुंब, िश ण , यव था , सारमा यम े, सं कृती, धम , कायदा यव था आिण इतर
िलंगभाव िनिम तीम य े आिण िपत ृस ाक म ू यांना बळकट कर यात मह वाची भ ूिमका
बजावतात . िलंभाव ह े ि या ंवरील (उ पादन , जो पादन , ल िगकता आिण गितशीलता
यावरील ) िविवध कार या िनय ं णां ारे कट होत े.
इतर सामािजक तरीकरणा ंम ये िलंगभाव समावेश आहे .यामुळे पु ष आिण ि या ंसाठी
िविवध प रणाम होतात .पु ष व आिण ी वा या या सामािजक रचनेचा ी या
जीवनातील येक पैलूवर भाव पडतो उदा . िमक बाजारप ेठेतील ितची ि थती , आरो य ,
शै िणक संधी आिण िनब ध, सामािजक जीवन , मनोरंजन आिण िव ांती ई . ी-पु ष
यां यातील ल िगक संबंधांम येही िलंगभाव असमानता िदसून येते आिण दु यम व
राख यात ून असमानत ेचे आकलन होऊ शकते .कधीकधी , ल िगकता आिण ल िगक िनवड
हा बिह कार , िसमांतीकरण आिण िलंगभाव-आधा रत िहंसाचाराचा आधार बनतो .ल िगक
अिभम ुखता आिण ल िगक ाधा य यांचा आिथ क आिण सामािजक तरावर य वर
हािनकारक भाव पडतो .
मिहला चळवळी आिण मिहला संघटना ंनी िवकासा या ा पा ंना आ हान िदले आहे . यांनी
कौटुंिबक, बाजार , साव जिनक /खाजगी संभािषत , राजकारण आिण िहंसाचारा या
संक पना ंचा िव तार कर याचा य न केला आहे . यांनी सामािजक चळवळ या मया िदत
या ीवरही िच ह उपि थत केले आहे आिण ान िनिम ती आिण साराची परेषा
िव तृत कर याचा य न केला आहे.
ि या ंचे िसमांतीकरण िविवध व पात :
िलंगभाव पूवा ह :िलंगभाव, सामािजक िभ नत ेचा सवा त जुना आिण कायमचा ोत आहे .
समाजातील िपतृस ा आिण िलंगभाव असमानता हे आरो य , अ न आिण पोषण या मागा ने
मिहला ं या वंिचतत ेचे मु य कारण आहे, अिधक संवेदना म मृ युदर आिण असंतुिलत ी-
पु ष माण तसेच िश ण , रोजगार , वेतन आिण राजक य ितिनिध वा या े ात याचे
प रणाम िदसून येत आहेत .ि या ंना पु षांकडून केवळ उपभोग ल िगक व तू िकंवा munotes.in
Page 10
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
10 जो पादक यं हणून वागणूक िदली जाते, प रणामी कुटुंबात आिण समाजात यांची
ि थती खालावली आहे .यामुळे िहंसाचार वाढला आिण मानवी ह क, वातं य, समानता
आिण याय नाकारला गेला.
दुहेरी जबाबदारी :ि या ंचा यां या एककाक भूिमकेकडे पाह याचा ीकोन झपाट्याने
बदलत आहे .िविवध नोकरी े ातील यांचा सहभाग , शै िणक े ातील गती, मिहला ंना
अिधक वातं य, अिधकार आिण िवशेषािधकार दान करणे यातून हे िदसून येते .अनेक
जबाबदा या ंमुळे साव जिनक आिण खाजगी े ात दो ही जबाबदा या सांभाळण े कठीण
आिण आ हाना मक असू शकते.
िनर रता आिण पारंपा रक समज ुती :िनर रता आिण कुटुंबातील पारंपा रक समज ुत मुळे
बह सं य मिहला ंना आरो यस ेवेपासून वंिचत ठेवले जाते .मिहला ंना यां या मूलभूत
अिधकारा ंची मािहती नसते .यामुळे माताम ृ यू आिण आजारपणाच े माण जा त आहे .
र य , र ाव गभ पात आिण इतर टाळता ये याजो या प रि थत म ुळे झाले या माता
मृ यूमुळे मिहला ंमधील उ च मृ यू दर िदसून येतो. हे मिहला ंचे आरो य आिण िवशेषत :
जनन आरो याकड े ित या िनर रत ेमुळे आिण आरो य आिण संतुिलत आहारािवषयी या
अ ानाम ुळे दुल होत अस याच े सूिचत करते .िनर रता देखील मिहला ंची पैसा
कमाव याची मता आिण पु ष धान कुटुंबात िनण य घे यात सहभाग मया िदत करते .
तुमची गती तपासा
१. ि या ं या सीमा ंतीकरणाच े व प सांगा?
२.३ अनुसूचीत जात च े िसमा ंतीकरण :
भारतीय जाित यव था िहंदूं धमा नुसार य ना िनि त िवषम ेणी दजा देते .भारतीय
जाित यव थान ुसार समाजातील सवा त खालचा दजा अनुसूिचत जात ना )SC)
जवळजवळ येक तरावर भेदभावाचा सामना करावा लागतो .या अनुसूिचत जात िव
संरचना मक भेदभाव शारी रक , मानिसक , भाविनक आिण सां कृितक शोषणाच े पात
आहे .हे सामािजक संरचना आिण सामािजक यव थ े ारे वैध मानल े आहे .या अनुसूिचत
जात ना गावां या सीमेबाहेरील व या ंम ये बिह क ृत केले गेले आहे, यांना अ व छ आिण
न राह यायो य प रि थतीत राह यास भाग पाडल े आहे .हे सव घटक यां या आरो याची
ि थती , आरो यस ेवा आिण जीवना या गुणव ेवर प रणाम करतात .िसमांतीक गटांम ये
आरो यस ेवेपय त पोहोचण े आिण यांचा वापर करणे हे यां या समाजातील सामािजक -
आिथ क थानाव न िनि त केले जाते.
जाती-आधा रत िसमांतीकरण हा मानवी ह का ंचा गंभीर आहे .जाती-आधा रत
भेदभावाम य े सामािजक , आिथ क, शै िणक , राजक य बिह कार , घरांम ये पृथ करण ,
साव जिनक आिण खाजगी सेवा आिण रोजगार यां या सुलभ वेशास नकार िकंवा
कधीकधी िनब ध समािव असतात .अनुसूिचत जात ना ऐितहािसक ्या दडपल े गेले
आहेत, सां कृितक ्या दबले गेले आहे आिण राजक य ्या उपेि त ठेवले गेले आहेत .
अ पृ यतेचे िनयम आिण 'शु ता आिण िवटाळ )अशु ता(' या धारणा या गटातील munotes.in
Page 11
जात, वग , जमाती , िलंगभाव आिण
अ पस ं याकांचे िसमा ंतीकरण
11 सद यांना काय कर याची परवानगी आहे, यांना कुठे जा याची परवानगी आहे, िववाह
िवषयक िनयम , सामािजक बिह कार , भोजन िनब ध, या सव गो चा दैनंिदन जीवना या
मह वा या बाब म य े िव तार केला जातो .
अनुसूिचत जात च े बिह करण , आिण िसमा ंतीकरण :
भारतीय उपखंडात जाित यव थ ेची सं था सु झा यापास ून अनुसूिचत जात च े
िसमांतीकरण सु झाले या समुदायाला अमानवी आिण अमानवी वागणूक िदली जाते जी
मानवी ह का ं या त वां या िवरोधात जाते अनुसूिचत जात ना भेडसावणा या काही
सम या खाली िद या आहेत:
आिथ क शोषण : बंिद त )बांधीव (मजुरांचा गैरवापर हा अनेक यवसाया ंम ये थािनक
राहतो िवशेषतः मुले अिधक असुरि त असतात यांना बालमज ुरी आिण बाल गुलामिगरीचा
धोका आहे कारण ते उपेि त अव थ ेत ज माला आले आहेत.
अलगाव : समाजातील त ण मुली आिण मुलांना िश णाची मया दा िकंवा वेश नाही .जरी
यां याकड े वेश असला तरीही , सामािजक अलगाव त ण िव ा या या आका ं ा
दाब यासाठी काय करते .त ण मुलांना वंिचतपणा , िशक या या जागेत भेदभाव आिण
कधीकधी शारी रक िहंसाचारा या पात प तशीर आिण यव थाब अ याचार सहन
करावे लागतात .
अ पृ यता एक कलंक: अ पृ यांचा सामािजक कलंक जीवना या सव े ात कट
होतो . यांना मंिदरांम ये आिण ा णा ं या सेवांम ये वेश नाकारला जातो आिण उ च
जात ार े यांना दूर ठेवले जाते .ते अपिव हणून ज मल ेले मानल े जातात आिण यांना
अपिव हणून जग याची आ ा िदली जाते .उव रत समाज शु तेब ल इतका िचंितत
आहे क ते अ पृ यांना कायम व पी आिथ क, सामािजक आिण राजक य दु यम ि थतीत
ठेवतात.
एखा ा या जातीशी संबंिधत कलंक, आयु यभर िटकतो आिण तो सं कार िकंवा कृतीने
दूर करता येत नाही . वत ना या संबंधात प रभािषत केले या, अ पृ यता हणज े
अ पृ यांनी सा रत केले या दूषणापास ून वतःच े र ण कर यासाठी उव रत समाजान े
पाळल े या था .कम कांडा या अशु तेची ही िचंता केवळ अ पृ यां या भूिमकेपुरती
मया िदत नाही .अ पृ यांना भौितक पृथ करणा ार े किन आिथ क आिण राजक य
ि थतीत ठेव यासाठी याची रचना केली गेली आहे.
तुमची गती तपासा
१. अनुसूचीत जात स ंदभा तील ‘अ पृ यांता’ सांगा?
२.४ अनुसूिचत जमात च े सीमा ंतीकरण
‘अनुसूिचत जमाती ’ ही सं ा थम भारतीय रा यघटन ेत आली .अनु छेद 366 (25)
अनुसूिचत जमातीची या या "अशा जमाती िकंवा आिदवासी समुदाय िकंवा अशा जमाती munotes.in
Page 12
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
12 िकंवा आिदवासी समुदायांमधील काही भाग िकंवा गट यांना या घटने या उ ेशाने
अनुसूिचत जमाती हणून कलम 342 नुसार मानल े जाते "अनुसूिचत जात माण ेच
अनुसूिचत जमात ना भारतीय समाजात संरचना मक भेदभावाचा सामना करावा लागतो .
अनुसूिचत जमाती या जातीकत ेवर आधा रत िसमांतीकरणाच े फिलत आहेत आिण
यां यावर ऐितहािसक अ याय झाला आहे.
अनुसूचीत जमात ना भ ेडसावणा या सम या :
नैसिग क साधनस ंप ीवरील िनयं ण गमावण े: पारंपा रकपण े आिदवास ना नैसिग क
संसाधना ंवर मालक आिण यव थापनाच े जवळजवळ पूण अिधकार आहेत .जमीन , जंगले,
व यजीव , पाणी, माती, मासे इ यादी संसाधन े सामुदाियक मालक ची आहेत .भारतात
औ ोिगक करणा या आगमनान े आिण आिदवासी व ती या भागात खिनज आिण इतर
संसाधना ंचा शोध लाग यान े, आिदवास या िनयं णान े देशांवर रा य िनयं णाचा माग
िदला आहे याम ुळे दोन गटांम ये सतत संघष होत आहे.
िश णाचा अभाव : िवकास ि य ेत मोठ्या माणात सहभाग आिण िश ण यांचा थेट
संबंध असला तरी, आिदवास ना अनेक कारणा ंमुळे िश णाचा लाभ घे यापास ून रोखल े
जाते .या घटका ंम ये आिदवासी अंध ा , पूव ह, घोर दा र ्य, अध - थाियक िकंवा
अिनि त जीवनप ती , वार य नसणे, परक य भाषा आिण शाळेत िशकवल े जाणार े िवषय
आिण आिदवासी भागात सुिवधांचा अभाव यांचा समाव ेश होतो; हे सव घटक िश णा या
अभावाला कारणीभ ूत ठरतात .
िव थापन आिण पुनव सन: बह तेक पायाभ ूत सुिवधा आिण िवकास क प आिदवासी
व ती या जिमनी या म यभागी असतात . क पा ंसाठी सरकारन े भूसंपादन के यामुळे
आिदवासी लोकस ं येचे मोठ्या माणावर िव थापन झाले आहे; िवशेषतः छोटानागप ूर,
ओ रसा , पि म बंगाल, म य देश या देशात . या याम ुळे आिदवास म य े परकेपणा
आिण िनराश ेची भावना िनमा ण झाली आहे.
आरो य आिण पोषणा या सम या : आिथ क मागासल ेपणा आिण असुरि त
उपजीिवक ेमुळे आिदवास ना आरो याशी संबंिधत सम या ंचा सामना करावा लागतो .यामुळे
कुपोषणाची सम या , उ च बालम ृ यू दर, त ण आई आिण बालक दोघांसाठी आयुमा नाची
पातळी कमी आहे.
िलंगभाव सम या : पया वरणाचा हास आिण जंगलांचा नाश यामुळे संसाधना ंचा आधार
झपाट्याने कमी होत आहे .याचा थेट प रणाम मिहला ं या आरो यावर होतो कारण चारा,
इंधन आिण पा याची यव था करणे यासार या घरगुती कामांची जबाबदारी मिहला ंवर
असत े .आिदवासी देशांना औ ोिगक आिण यावसाियक शोषणासाठी खुले के याने पु ष
आिण ि या बाजारा या अथ यव थ े या िनद यी कारवाया ं या समोर आले आहेत.
अि मत ेचा हास :आिदवासी सं था, िनयम आिण जीवनप ती यांचा थेट संघष आधुिनक
सं थांशी होत आहे . यामुळे आिदवासी अि मता जप याबाबत शंका िनमा ण होऊ शकत े .
आिदवासी बोली आिण भाषा नामश ेष होत आहेत आिण यामुळे आिदवासी अि मता न
होत आहेत . munotes.in
Page 13
जात, वग , जमाती , िलंगभाव आिण
अ पस ं याकांचे िसमा ंतीकरण
13 तुमची गती तपासा
१. अनुसूचीत जमात ना संदभा तील सम या िलहा ?
२.५ वगा वर आ धा रत िसमा ंतीकरण :
वग ही खुली यव था आहे .वग ही लविचक आिण अनुलंब गितशील पूण पणे मु
यव था आहे .एका ि थतीत ून दुसर् या ि थतीकड े जा या या ीने कोणताही अडथळा
नाही .दजा कतृ वावर आधा रत आहे, आिण ज म िकंवा वारसा पालक वा या दजा ने
नाही .हे एखा ा य ची संप ी, पैसा, बुि म ा , ितभा , श , िश ण , उ प न
इ याद ार े िनधा रत केले जाते .िसमांतीकरणाम ुळे समाजाची ”आहे रे !आिण नाही रे ! “
अशी िवभागणी होते, प रणामी गु हेगारी, अनारो य , वग संघष , आरो या या सम या आिण
गतीचे फायद े काही मोज या लोकांपुरते मया िदत आहेत.
वग भेदभाव, याला वग वाद असेही हणतात , हा सामािजक वगा या आधारावर पूव ह
िकंवा भेदभाव आहे .वग वाद हणज े बळ वग गटांना फायदा िमळव ून दे यासाठी आिण
मजबूत कर यासाठी गौण वग गटांवर प तशीर अ याचार होय .याम य े खालील गो चा
समाव ेश होतो :1 (वैयि क वृ ी आिण वत न, 2) धोरणे आिण प ती या खाल या
वगा या खचा वर उ च वगा या फाय ासाठी थािपत के या जातात , याचा प रणाम
उ प न आिण संप ी या असमानत ेवर होतो, 3) या यव थ ेला समथ न देणारे युि वाद
आिण हे असमान मू यांकन; आिण 4) यांना कायम ठेवणारी सं कृती.
गरीब िकंवा कामगार वगा तील लोक बळ गटा या ा आिण यां याब लची वृ ी
आंत रक बनवतात .ते वत :िव आिण यां या वगा तील इतर सद या ंिव लागू
करतात .अंतग त वग भेदभाव हणज े कामगार वग आिण गरीब लोकांकडून वग भेदभाव
वीकारण े आिण याचे समथ न करणे .उदाहरणाथ :कमी आ मस मान , उ च-वगा तील
लोकांिवषयी युनगंड, वगा या पारंपा रक नमु यांब ल ितर कार िकंवा लाज िकंवा वारसा
नाकारण े यांचा समाव ेश होतो .दुसरीकडे, वग े ात वतःप े ा कमी असल े या
लोकांिवषयी े वाची भावना , इतर कामगार -वग िकंवा गरीब लोकांब ल श ु व आिण दोष
देखील असू शकतो ; आिण वग वादी सं था या य आिण चांग या आहेत असा िव ास .
जे लोक म यमवग य आहेत ते कधीकधी बळ समाजाचा िव ास आिण यां याब लचा
ीकोन आंत रक बनवतात .इतरांिव खेळ याची यांची वृ ी असत े .आंत रक े ता
हणज े म यमवग य लोकांकडून वग य िवशेषािधकारा ंचे औिच य आिण वीकार .रवग
िवशेषािधकार अनेक कार े कट होऊ शकतो .याम य े मूत िकंवा अमूत फाय ा ंचा
समाव ेश आहे जसे क :िनयो या ंसोबत चांगले संपक , वारशान े िमळाल ेले पैसे, उ च
िश णासाठी "वारसा वेश', चांगली आरो य सेवा, दज दार िश ण , सं था मक श
असल े या लोकां माण ेच उ चार आिण भाषेत बोलण े आिण श णाली कशी काय करते
याचे आतून ान असण े.
munotes.in
Page 14
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
14 तुमची गती तपासा
१. वगा वर आधा रत िसमा ंतीकरणा स ंदभा त चचा करा?
२.६ अ पस ं याका ंचे िसमा ंतीकरण
समृ नैसिग क संसाधना ंमुळे, भारतीय उपखंडाने अनेक आ मण े आिण थला ंतर
पािहल े आहेत .प रणामी भारतीय समाजाची िनिम ती िविवध आिण बह लवादी म ये झाली
आहे .सामा यतः आिण आदश पणे, अ पस ं याक हे िविश समुदाय हणून वग कृत आहेत
जे समाजात अिधवास करतात परंतु बळ लोकस ं ये या तुलनेत सं या मक ्या गौण
मानल े जातात .भारतीय संिवधानान े भारतातील अ पस ं याका ं या संर णासाठी आिण
गतीसाठी िवशेष मूलभूत अिधकार िदले आहेत .तथािप , "अ पस ं याक "श दाची या या
संिवधानात नाही .असे असल े तरी अनु छेद 29 आिण 30 नुसार हा श द ामु यान े
धािम क आिण भािषक अ पस ं याका ंना सूिचत करतो .रा ीय अ पस ं याक आयोग
कायदा , 1992 या कलम 2(c) अंतग त मुि लम , शीख, ि न , बौ , जैन आिण
झोराि यन )पारशी (यांना अ पस ं याक समुदाय हणून अिधस ूिचत कर यात आले आहे.
जरी भारतीय समाजान े सिह ण ुता आिण बह लतावादाची भरभराट होत असली तरी, काही
फुटीरतावादी श म ुळे अ पस ं याका ंना उपेि त आिण बिह क ृत कर याचे िविवध कार
घडले आहेत . हणून, अनेक अ पस ं याक गटांना ओळख आिण सुरि तत ेचा अभाव आहे,
याची चचा खालील माण े आहे:
अि मत ेची सम या : अ पस ं याक वेगवेग या सामािजक -सां कृितक प त च े पालन
करतात , यांचा वेगळा इितहास आिण सां कृितक वैिश ्ये आहेत, अ पस ं याका ंना
अि मत ेशी संबंिधत आ हाना ंचा सामना करावा लागतो . यामुळे बह सं य समाजाशी
समायोजनाचा िनमा ण होऊ शकतो .
सुर ेची सम या : अ पस ं याक एक वेगळी ओळख असण े आिण समाजातील इतर
लोकां या संदभा त यांची सं या कमी अस याम ुळे यां या सवा गीण िवकास , मालम ा
आिण जीवनाब ल असुरि तत ेची भावना िनमा ण होऊ शकते .जे हा जे हा बह सं य आिण
अ पस ं याक समुदायांम ये तणाव आिण संघष असतो ते हा सुरि तत ेची ही भावना वाढू
शकते.
समतेशी संबंिधत सम या : भेदभावा या प रणामी , अ पस ं याक समुदायाला िवकासाची
फळे आिण संध पास ून दूर ठेवले जाऊ शकते .अि मत ेतील फरकाम ुळे, अ पस ं याक
समुदायाला असमानत ेची भावना येऊ शकते.
जगभरातील सव देशांम ये, अ पस ं याका ंमधील ग रबीच े माण जा त आहे .
अ पस ं याका ंचे अनेक कार आहेत :वांिशक ,जाती, रा ीय ,भािषक , सां कृितक ,
जमातीय , राजक य ,धािम क, िलंगभाव व ल िगक, थला ंत रत आिण िनवा िसत आहेत .
अपंग आिण मानिसक आरो य िवकार असल ेले लोक देखील अ पस ं याक गट मानतात .
दा र ्य, बेरोजगारी आिण तु ंगवास या लोकस ं येम ये बह सं य लोकांपे ा कमी आहेत .
शारी रक आिण मानिसक आरो य खराब आहे .तसेच शै िणक माणही कमी आहे. munotes.in
Page 15
जात, वग , जमाती , िलंगभाव आिण
अ पस ं याकांचे िसमा ंतीकरण
15 अ पस ं यांकांचे आरो य खराब असत े आिण यांना अनेकदा िहंसाचाराचा अनुभव येत .
पूव ह, भेदभाव, सामािजक बिह कार आिण िसमंतीकरण हे मुख घटक आहेत सरकार ,
कंप या आिण िश ण यव थ ेम ये सं था म क भेदभाव जगभरातील देशांम ये अि त वात
आहे हा भेदभाव असमानत ेसाठी एक िबज प पा भूमी दान करतो असमानता लोकां या
नोक या आिण िश ण , गृहिनमा ण आिण आरो यस ेवा िमळिव याची िकंवा यायालयीन
आिण कायद ेशीर संर णाचा सहारा घे याची मता ितबंिधत करते.
समाजशा ीय आिण मानसशा ीय संशोधनान े हे िस केले आहे क भेदभाव आिण
सामािजक बिह कार मानिसक आिण शारी रक आरो यावर प रणाम करतात , याचा
प रणाम य या काम कर या या आिण कमाव या या आिण स मानाच े जीवन
जग या या मतेवर होतो .हे सव घटक अ पस ं याका ंमधील ग रबी या उ च पातळीला
हातभार लावतात .
तुमची गती तपासा
१. अ पस ं याका ं या सीमा ंतीकरण संदभा तील सम या सा ंगा?
२.७ िन कष
सीमांतीकरण गैरसोय, पूव ह आिण श हीनता अनुभव याशी जोडल ेले आहे .
समाजा या िविवध घटका ंम ये सीमांतीकरण िविवध व पात कट होते .भारतात अनेक
समुदाय आिण गट आहेत यांना िलंगभाव, जात, वग , धम आिण जातीकत े या
आधारावर भेदभावाचा सामना करावा लागतो .या समुदायांना िसमांतीकरणाचा सामना
करावा लागतो याची वेगवेगळी कारण े आहेत . येकाला वेगवेग या कार े िसमांतीकरणाचा
अनुभव येतो .या येक ेणीचा संघष आिण ितकाराचा दीघ इितहास आहे .िवकासा या
संदभा त, िसमांतीक समुदायांना ह क, िवकास आिण इतर संधी उपल ध असताना यांचे
सां कृितक वेगळेपण जपायच े आहे.
२.८ सारांश
मिहला , दिलत , आिदवासी , मुले, कैदी, िनवा िसत, अ पस ं याक , गरीब लोक असे
अनेक गट आहेत, यांना जु या जाचक प त म ुळे िसमांतीकरणाचा सामना करावा लागला
आहे .िलंगभाव पूव ह, दुहेरी जबाबदा या आिण आिथ क, शै िणक आिण राजक य
अिधकारा ंचा अभाव यामुळे मिहला ंवरील भेदभाव िदसून येतो .जाती-आधा रत
िसमांतीकरण हा मानवी ह का ंचा गंभीर आहे .जाती-आधा रत भेदभावाम य े
सामािजक , आिथ क, शै िणक , राजक य बिह कार , घरांम ये पृथ करण , साव जिनक आिण
खाजगी सेवा आिण रोजगार यां या सुलभ वेशास नकार िकंवा कधीकधी िनब ध समािव
असतात .वग वाद हणज े बळ वग गटांना फायदा िमळव ून दे यासाठी आिण मजबूत
कर यासाठी गौण वग गटांवर प तशीर अ याचार होय. munotes.in
Page 16
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
16 भारतीय समाजान े सिह ण ुता आिण बह लतावादाची भर िदली असली तरी काही
फुटीरतावादी श चा प रणाम अ पस ं याका ंचे िविवध पात िसमांतीकरण आिण
बिह करण कर यात येते.
२.९
1. अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती या सम या प करा.
२ .वग आधा रत भेदभावा या सम य ेवर चचा करा.
३.'िलंगभाव-आधा रत भेदभाव आिण याची कारण े' िव तृतपणे सांगा.
४ .समाजातील अ पस ं याका ंना भेडसावणा या सम या सांगा.
२.१० संदभ
https://www.jstor.org/stable/4364095
https://www.yourarticlelibrary.com/tribes/six -main -problems -faced -by-the-
indian -tribes/42401
https://classism.org/about -class/what -is-classism/
munotes.in
Page 17
17 ३
एकािधक िसमाि तक सम ूह आिण या ंचे भेदभाव ,
वंिचतीकरण , आिण सामािजक बिह क ृतता
सिचन सानगर े
घटक रचना
३.० उि े
३.१ तावना
३.१.१ शा त िवकास आिण सामािजक बिह कार
३.१.२ सामािजक बिह कार आिण ोत
३.१.३ सामािजक बिह काराच े कार
३.२ सीमा तकरण आिण व ंिचतता
३.३ पूव ह आिण भ ेदभाव
३.३.१ भेदभाव व प कार
३.४ िन कष
३.५ सारांश
३.६
३.७ संदभ
३.० उि े: OBJECTIVES
सीमांतीकाराणाशी स ंबंिधत िविवध स ंक पना ंचे परी ण करण े
िसमाि तक करणाच े सीमांतीक गटांवर होणारे प रणाम समज ून घेणे
३.१ तावना INTRODUCTION:
लोकांना उ पादन म , िनरोगी आिण सज नशील जीवनाचा आन ंद घे यासाठी स म
वातावरण िनमा ण करण े हे िवकासाच े उि आह े. या कारणा तव , उपेि तत े या सम य ेवर
ल द ेणे मह वाच े आहे. जनसहभागा या ीन े िवकास यापकपण े समजला जातो . तथािप ,
िसमा तीकरण लोकां या मोठ ्या वगा ला िवकास ि य ेत सहभागी हो यापास ून वंिचत
ठेवते. ही एक ग ुंतागुंतीची आिण ग ंभीर सम या आह े याला धोरणा मक पातळीवर
हाताळण े आव यक आह े. हा िवभाग अशा ि या ंशी स ंबंिधत आह े जो सीमा ंतपणाशी
संबंिधत आह े, हणज े, सामािजक बिह कार , सामािजक भ ेदभाव आिण व ंिचतता होय. munotes.in
Page 18
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
18 सामािजक बिह कार ही एक जिटल आिण बह आयामी ि या आह े. याचा अथ अिधकार ,
व तू आिण स ेवा संसाधना ंना नकार द ेणे. यात सामा य नात ेसंबंध आिण ि याकलापा ंम ये
भाग घ े यास असमथ ता देखील समा िव आह े, जे समाजातील बह स ं य लोका ंना उपल ध
आहे, मग त े आिथ क, सामािजक , सां कृितक िक ंवा राजक य े ात असो . सामािजक
बिह काराचा य या जीवनमानावर आिण स ंपूण समाजा या समता आिण साम ंज यावर
हािनकारक प रणाम होतो . सामािजक बिह कार अन ैि छक आह े हणजे वगळल े यांची
इ छा िवचारात न घ ेता बिह कार केला जातो . सामािजक बिह का राचे कधीकधी च ुक या
प तीन े याच य ुि वादान े समथ न केले जात े क वगळल ेले गट वतः सहभागी होऊ
इि छत नाही त. जे हा वंचीतता इ गो ीवर व ेश ितब ंिधत करत े ते हा अशा तका चे स य
प नसत े.
३.१.१ शा त िवकास आिण सामािजक बिह कार (Sustainable Development
and Social Exclusion):
सामािजक बिह कारासाठी कोणतीही साव ि क मा यता नसल ेली या या िक ंवा मानक
िबंदू ( ब चमाक ) नसले तरी, िव ान , सरकारी स ं था, अशासक य स ं था आिण इतरा ंनी
मांडले या जवळजवळ सव या या ं या क थानी समाजात सहभागाचा अभाव आह े.
शा त िवकास य ेया या २०३० या अज डाम य े नमूद केलेले हे त व आह े क य ेक
य न े समृ ीचे फायद े याव ेत आिण क याणा या िकमान मानका ंचा आन ंद यावा . सव
रा आिण लोक आिण समाजातील सव घटका ंना दा र ्य आिण उपासमारीपास ून मु
करणे आिण िनरोगी जीवन आिण िश ण , आधुिनक ऊजा आिण मािहतीची उपल धता
सुिनि त करण े हा हेतू आहे. जर ही उि े सा य करायची असतील तर , अ ययन सं थांना
ग रबीम य े सवा त खोल आिण सवा त अस ुरि त लोका ंसाठी काम कराव े लागेल. अज डा
२०३० ने काय ाच े रा य वाढवण े, यायाला समान व ेश स ुिनि त करण े आिण
सव समाव ेशक आिण सहभागी िनण य घे याला यापक ो साहन द े याचे उि ठ ेवले आहे.
जे हा ह े येय आिण ल य भावीपण े कृतीत पांत रत क ेले जातात आिण यो य र या
मानक िब ंदू (ब चमाक ) केले जातात , ते हा त े ितिनिध व करतात क त े सामािजक
समाव ेशन ि य ेची उ ी े पूण करतात . तथािप , शा त िवकास य ेयांम ये ितिब ंिबत
होणा या िच ंतांपे ा सामािजक समाव ेशन यापक िच ंतांचा समाव ेश करत े.
जे हा लोका ंना उ प न , रोजगार , जमीन आिण घर यासार या भौितक स ंसाधना ंम ये िकंवा
िश ण आिण आरो य स ेवेसार या स ेवांम ये वेश नसतो त े हा -अज डा २०३० म ये
समािव क ेले या क याणच े आव यक पाया मानल े या सामाव ेशनास अडथळा य ेऊ
शकतो . जे हा समाव ेशन देखील मया िदत असतो त े हा लोक या ं या आवाजाचा वापर (
अिधकारा ंचा वापर ) क शकत नाहीत िक ंवा एकम ेकांशी संवाद साध ू शकत नाहीत आिण
यांचे अिधकार आिण स मान समान आदर आिण स ंर ण िदल े जात नाही .
अशा कार े सामािजक बिह का रात केवळ भौितक व ंिचतच नाही तर सं थांचा अभाव
िकंवा मह वप ूण िनण यांवर िनय ं ण तस ेच परक ेपणा आिण किन त े या भावना ंचा समाव ेश
आहे. जवळजवळ सव देशांम ये, वय, िलंग, अपंग व, वंश, वांिशकता , धम , थला ंतर munotes.in
Page 19
एकािधक िसमाि तक सम ूह आिण
यांचे भेदभाव, वंिचतीकरण , आिण
सामािजक बिह क ृतता
िसमांतीकरण
19 ि थती , सामािजक -आिथ क ि थती , राह याच े िठकाण आिण ल िगक अिभम ुखता आिण
िलंग ओळख ही कालपर व े सामािजक बिह कारा चे आधार आहेत.
तुमची गती तपासा
१. सामािजक बिह काराचा अथ सांगा?
३.१.२ सामािजक बिह कार आिण स ंसाधन े : Social Exclusion and Resources:
सामािजक आिण आिथ क ्या उप ेि त गटाच े मू यांकन समाजातील उपल ध िविवध
संसाधना ंकडे असल े या सामाव ेशाना या पातळीवर आिण स ुलभते ारे केले जाऊ शकत े.
येक समाजात काही लोका ंचा व ेगळा आिण व ैिव यप ूण मौ यवान स ंसाधना ंम ये
इतरांपे ा मोठा वाटा आिण स ुलभता असत े, जसे क : पैसा, मालम ा , िश ण , आरो य
आिण श ही सामािजक स ंसाधन े तीन कारांम ये िवभागली जाऊ शकतात .
सामािजक स ंसाधन े तीन प े:
भांडवली -अथ यव था : भौितक मालम ा आिण उ प ना या व पात ;
सां कृितक भा ंडवल: जसे शै िणक पा ता आिण ि थती ;
सामािजक भा ंडवल: संपक आिण सामािजक स ंघटना ं या आंतरजाला या
(नेटवक या) व पा त.
ब याचदा भा ंडवलाची ही प े पर पर यापी (ओ हरल ॅप ) होतात आिण एकाच े
दुस याम य े पा ंतर करता य ेते. उदाहरणाथ , चांग या क ुटुंबातील य महागड े उ च
िश ण घ ेऊ शकत े आिण याम ुळे सां कृितक िक ंवा शै िणक भा ंडवल िमळव ू शकत े.
सामािजक स ंसाधना ं या असमा न सामाव ेशाना या तीमाना ंना सामा यतः सामािजक
असमानता हणतात . सामािजक असमानता य मधील ज मजात फरक ितिब ंिबत
करते; उदाहरणाथ यांची वेगवेगळी मता आिण य न . कोणीतरी अपवादा मक ब ुि म ा
िकंवा ितभा स ंप न अस ू शकत े िकंवा या याकड े संप ी आिण दजा असू शकतो . तथािप
मोठ्या माणात सामािजक असमानता लोका ंमधील ज मजात िक ंवा नैसिग क फरका ंचा
प रणाम नस ून या समाजात त े राहतात या समाजान े िनमा ण केले आहे, याचा अथ असा
क सामािजक असमानता स ंरचना मक र या तयार क ेली गेली आह े.
३.१.३ सामािजक बिह काराच े कार : Forms of Social Exclusion:
सामािजक बिह क ृत ि या ंम ये िविवध प रमाण े आहेत
राजक य बिह कार : राजक य सहभाग आिण स ंघिटत कर याचा अिधकार , मतदानाचा
अिधकार आिण िनवडण ूक राजकारणाचा अिधकार आिण स ंधीचा नाग रक व ह क
नाकारण े समािव आह े. भ ला आिण लाप ेयर (१९९७ ) असा य ुि वाद करतात क
राजक य बिह कारात य या म ूलभूत ह का ंची आिण नागरी वात ं याची हमी द ेणारी
रा य ही तट थ सं था नस याची क पना द ेखील समािव आह े. याऐवजी ह े समाजा या
बळ वगा चे वाहन आह े आिण सामािजक समूहांम ये भेदभाव कर यासाठी याची सं था
वाप शकत े. munotes.in
Page 20
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
20 आिथ क बिह कार : कामगार बाजारप ेठांम ये वेश, पत आिण 'भांडवली मालम ा ' या
इतर कारा ंचा समाव ेश आह े.
सामािजक बिह कार भ ेदभावाच े प घ ेऊ शकत े आिण यात िल ंग, वांिशकता , वग आिण
वय यासार या अन ेक प रमाण े समािव आहेत. यामुळे अशा गटा ंना समाजक याणात
वेश िमळ याची स ंधी कमी होत े आिण मबाजारात या ं या समाव ेशानावर मया दा येते.
सां कृितक बिह कार : िविवध म ू ये, मानदंड आिण जीवनश ैली कोण या माणात
वीकारली आिण स मािनत क ेली जात े याचा स ंदभ देते.
ेण मधील संबंध पर परा ंशी जोडल ेले आिण आ छािदत (ओ हरल ॅप) आहेत. य या
भावा ंची जिटलता ल ात घ ेता, सामािजक बिह कारा या स ंदभा त एकच िविश कारण
ओळखण े अश य आह े. इतरांकडून मु ाम कारवाई क े यामुळे लोका ंना बिह काराचा
सामना करावा लाग ू शकतो ; सामािजक ि येचा प रणाम हण ून यात म ु ाम िक ंवा
कधीकधी िनवडीन ुसार कारवाई होत नाही . तथािप , बह तेक करणा ंम ये सामािजक
बिह कार ह े ग रबी , दुःख आिण कधीकधी म ृ यूचे मु य कारण अस ू शकत े. हे असमान श
संबंधां या काया मुळे घडत े असे हणता य ेईल.
तुमची गती तपा सा
१. सामािजक बिह काराचा स ंसाधन े सांगा?
३.२ िसमा तीकरण आिण व ंचीतता : MARGINALIZATION AND
DEPRIVATION:
सामािजक व ंिचतता आिण सामािजक बिह कार या स ंक पना य या या ं या
समाजातील या ं या जीवनात प ूण पणे सहभागी हो या या असमथ तेवर समान ल क ि त
करतात . िसमा तीकरण आिण/ िकंवा बिह कारा या कारणा ंनी उ वणार े अनेक गंभीर
प रणाम आह ेत. सवा त मोठा प रणाम हणज े सामािजक आिण साप े वंिचतता . सामािजक
असमानत े या चच शी जवळ ून संबंिधत स ंक पना ंपैक एक हणज े वंिचतता . समाजशा ीय
िव ेषण सामािजक चांगुलपणा या वेशाची असमानता हण ून यापकपण े वंिचतत ेची
या या करत े. यात ग रबी आिण इतर यापक व पा या ग ैरसोय चा समाव ेश आह े. हे
वयं-िवकासासाठी आिण म ूलभूत गरजा प ूण कर यासाठी आव यक स ंसाधना ंम ये वेश
नाकार याचा स ंदभ देते. संसाधन े सामािजक , आिथ क आिण सा ं कृितक अस ू शकतात
आिण म ूलभूत गरजा एका सं कृतीतून दुस या सं कृतीत बदल ू शकतात .
ग रबीप े ा वंिचत असण े ही एक यापक घटना आह े. दोन सं ा एकमेकांशी अंतरसंबंिधत
असूनही व ंिचतत ेपासून वगळ याची गरज आह े. सामािजक व ंिचतत ेचे मोजमाप सामािजक
सहभागा या अभावासाठी योगदान द ेणा या साम ी िक ंवा आिथ क संसाधना ं या कमतरत ेवर
जोर द े याकड े आहे. दुसरीकड े, सामािजक बिह कारा या उपाया ंनी सामािजक , सां कृितक
आिण राजक य ि याकलापा ं या िव त ृत ेणीम य े सहभागा या अभावावर भर िदला
आहे.. munotes.in
Page 21
एकािधक िसमाि तक सम ूह आिण
यांचे भेदभाव, वंिचतीकरण , आिण
सामािजक बिह क ृतता
िसमांतीकरण
21 तुलनेने चांगली आिथ क ि थती अस ूनही एखा ाला व ंिचत राहाव े लाग ू शकत े. पि म
आिशया आिण काही आि कन द ेशां माण े यु त भागातील लोक , शांततापूण राजक य
वातावरण नस याम ुळे आरो य , िश ण , व छता , घरे इ याद म य े वेश न िमळा यान े
वंिचत आह ेत. इतर बाबतीत , सां कृितक िनय मनामुळे वंिचतता िनमा ण होऊ शकतात .
सामािजक व ंिचतत ेचे दोन िवभाग खालील माण े आहेत:
पूण वंिचता: जीवनातील म ूलभूत गरजा ंचा अभाव हणज े अ न , पाणी, िनवारा आिण इ ंधन.
याचा अथ अि त वा या म ूलभूत गरजा - अ न, व आिण िनवारा प ूण कर यासाठी
साधना ंचा तोटा िक ंवा अभाव आहे.
सापे वंिचतता: जे हा य वतःची त ुलना इतरा ंशी करतात त े हा अन ुभवले या
वंिचतता ंना संदिभ त करत े. या य कड े एखा ा गो ीची कमतरता असत े ती वतःची
तुलना या ं याकड े असत े यां याशी करतात आिण अस े करताना या ंना वंिचतपणाची
भावना वाटत े. प रणामी , सापे वंिचतत ेम ये तुलना समािव असत े.
वंिचतता िस ांत : वंिचतता ंना सहसा यि िन अट म य े प रभािषत क ेले जाते. संक पना
"संदभ गट" याशी जवळ ून जोडल ेली आह े - एका गटास स ंदिभ त करते याशी एखा ा
य ची िक ंवादुस या गटाची त ुलना क ेली जात े. हणूनच व ंिचतता िस ांत, असे सांगतात
क ज े लोक वतःला स ंसाधना ंपासून वंिचत समजतात त े यांना मह वाच े आिण
अ याव यक मानतात , जसे क , ि थती , स मान , पैसा, िवशेषािधकार , याय, सामािजक
चळवळ म ये सामील हो याची व ृ ी अस ेल. लोकांना या ंचे येय आिण उि े सा य
कर यासाठी िविश सामािजक चळवळ म य े सामील हो यासाठी े रत कर यासाठी
सापे वंिचतता मह वाची भ ूिमका मानली जात े.
वॉ टर ि समन सा ंगतात क साप े वंिचतता अह ंकारी व ंिचतता आिण ब ंधु व
वंिचतताम ये िवभागली जाऊ शकत े. यां या मत े, अहंकारी व ंिचतता त े हा उ वत े जे हा
एखादी य वतःची / वतःची त ुलना द ुस या गटा या सद याशी करत े याची ती य
सद य आहे. जर तो वत : ला इतर य या त ुलनेत कमी िवश ेषािधकार िक ंवा कमी
सुिवधा िद याचा िवचार करत अस ेल तर या य ला अह ंकारी व ंिचतपणा य ेऊ शकतो .
दुसरीकड े, बंधु ववादी व ंिचतता त े हा उ वत े जे हा एखादा गट िक ंवा सम ुदाय वतःची
तुलना द ुस या गटाशी करतो आिण त ुलना करताना तो वतःला समाजा या काही
सामािजक , आिथ क आिण राजक य संसाधना ंपासून वंिचत िक ंवा वगळल ेले आढळतो .
ि समन या ं या मत े, मतािधकार चळवळ िक ंवा नागरी ह क चळवळ ही काही ठरािवक
उदाहरण े आहेत जी बंधु व वंिचतता दश वतात आिण ितिब ंिबत करतात .
तुमची गती तपासा
१. सामािजक बिह काराचा वंिचतता िस ांत सांगा?
munotes.in
Page 22
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
22 ३.३ पूव ह आिण भ ेदभाव : PREJUDICE AND
DISCRIMINATION:
पूवा ह हणज े दुस या य च े यां या किथत गट सद य वावर आधा रत नकारा मक
मू यांकन (उदा. वंश, जात, वग , िलंग, धम , ल िगक अिभम ुखता आिण मता ). अप रिचत
सां कृितक गटाच े सद य असल े या लोका ं या िव रोधात ह े सामा य आह े. पूव ह बह त ेकदा
िविश समाज (ि ट रओटाइप या ) पात स ु होतो , हणज े, एखा ा य ची िविश
वैिश ्ये िवचारात न घ ेता, केवळ या ं या गटातील सद य वावर आधा रत िविश िव ास
िकंवा धारणा . समज अित सामा यीक ृत होतात आिण गटा या सव सद या ंना लाग ू होतात .
पूव ह आिण भ ेदभाव यातील एक साधा फरक असा आह े क प ूव ह हा व ृ ीने करायचा
आहे, तर भेदभाव क ृतीतून आह े.
भेदभावाची या या करण े कठीण आह े. लोकशाही बाजार सोसायटीम य े भेदभाव हा
सामा यत : िन प आिण समान वागण ुक या िनकषा ं या िव मानला जात अस यान े,
भेदभाव प रभािषत कर यासाठी मह वप ूण मािणत मापक आहेत. भेदभावा या बह त ेक
या या इ ंि यगोचर प रभािषत कर या या दोन तरी व ेग या मा यमा ंभोवती िफरतात : अ)
हेतुपुर सर भ ेदभाव आिण ब ) िभ न भाव . पेजर आिण श ेफड (२००८ ) भेदभावा या
पधा मक या य ेब ल अ ंत ी दान करतात , परंतु िनरी ण करा क बह त ेक या या
वर नम ूद केले या दोन ेण पैक एकाम य े येतात.
वंशभेद, पूव ह, ल िगकता िक ंवा िविश समज सार या इतर स ंबंिधत घटना ंपासून
भेदभाव वेगळे कर याची गरज आहे. भेदभाव हा वत णुक या स ंचाला स ूिचत करतो , तर
इतर स ंक पना िवचारधारा , ि कोन िक ंवा िव ास या ंचा स ंदभ देतात. हे भाषा ंतर क
शकतात िक ंवा क शकत नाहीत िक ंवा भेदभावप ूण कृतीम य े कट होऊ शकतात .
भेदभाव ही एक क ृती िकंवा था आह े जी काही िविश िक ंवा किथत ग ुणां या आधार े य
िकंवा य या गटा ंम ये वगळत े, तोटे िकंवा फरक करत े. भेदभावाचा समाजशा ीय
अ यास दोन कार या चौकश म य े िवभागला जाऊ शकतो : १) सामािजक घटना हण ून
भेदभाव ( प करण े) आिण २) इतर पाळ या ग ेले या सामािजक घटना ंचे प ीकरण
हणून भेदभाव. िवषया ंची िव त ृत ेणी; जसे - समाजशा , मानवव ंशशा , रा यशा ,
मानसशा , अथ शा आिण कायदा - यांनी प ीकरणा मक व त ू हणून भेदभाव क ेला
आहे. या िवषया ंनी भेदभाव का होतो आिण कोण या प रि थत ना ज म िदला आिण
या या थ ेचे पुन पादन का क ेले यावर काश टाक याचा य न क ेला आह े. आप याला
' प ीकरणा मक व त ू हण ून भेदभाव' हा समाजशा ीय ि कोन इतर शाखा ंम ये,
िवशेषत: मानसशा िक ंवा अथ शा ात व ेगळे करण े आव यक आह े. याचे कारण अस े क
समाजशा ी य ि कोन सू म तरीय िव ेषणाकड े पाहतो , सामािजक ि य ेचा प रणाम
हणून घटना प करतो . हे अप रहाय पणे वैयि क पातळीवरील ाधा य े िकंवा
सं ाना मक ि या ंम ये ही घटना कमी करत नाही . समाजशा ा ंनी भेदभावाच े िनरी ण
केले या वार य घटन ेसाठी प ीकरण हण ून देखील स ंबोिधत क ेले आह े, हणज े munotes.in
Page 23
एकािधक िसमाि तक सम ूह आिण
यांचे भेदभाव, वंिचतीकरण , आिण
सामािजक बिह क ृतता
िसमांतीकरण
23 सामािजक तरीकरण ज े ि थती , भौितक फायद े आिण राजक य अिधकारा ं या असमान
िवतरणाशी स ंबंिधत आह े.
तुमची गती तपासा
१. भेदभाव आिण प ूव ह यातील फरक सांगा?
३.३.१ भेदभाव व प / कार : Forms of Disc rimination:
भेदभावाच े अनेक कार आह ेत:
वांिशक आिण वा ंिशक भ ेदभाव : वा तिवक आिण किथत वा ंिशक भ ेदां या आधारावर
य मधील असमान वागण ुक चा प रणाम . हे सामािजक जीवनातील िविवध तरा ंवर कट
होऊ शकत े, िकरकोळ द ुल िकंवा पर पर स ंवादातील ती व ैमन य त े साव जिनक
सं थांम ये मोठ्या ितिब ंबांपय त. याला जातीय असमानत े माण े संरचना मक िक ंवा
सं था मक भ ेदभाव अस ेही हटल े जाऊ शकत े.
िलंग, िलंगभाव आिण िल ंग अि मता भेदभाव : भेदभावाचा हा कार एखा ा य वर
या या किथत िल ंग, िलंगभाव आिण/िकंवा िल ंग ओळ खीवर आधा रत ितक ूल कारवाईचा
संदभ देते. ऐितहािसक ्या, ल िगक भ ेदां या आधारावर प ु ष आिण ि या ंसाठी
वेगवेग या सामािजक भ ूिमका या य ठर या आह ेत. अ यायकारक भ ेदभाव सहसा
समाजान े धारण क ेले या ल िगक ढ च े अनुसरण करतो .
धािम क भेदभाव : भेदभावाचा हा कार हणज े एखा ा य च े िकंवा सम ूहाचे यां या
आ याि मक िक ंवा धािम क ा ंवर आधा रत िक ंवा या ं या अभावावर व ेग या प तीन े
ितकूल वागणूक करणे.
उलटा भ ेदभाव : हा एक श द आह े जो बळ िक ंवा बह स ं य गटा या सद या ंिव िक ंवा
अ पस ं याक िकंवा ऐितहािसक ्या वंिचत गटा ं या सद या ं या बाज ूने भेदभाव दश वतो.
हा भेदभाव सामािजक असमानता द ूर कर याचा य न क शकतो ज ेथे काही व ंिचत
गटांना शि शाली गटा या समान िवश ेषािधकारा ंम ये वेश नाकार यात आला आह े. अशा
प रि थतीत व ंिचत गटा ंना आधीच भेडसाव ू शकणारा भ ेदभाव द ूर कर याचा ह ेतू आ ह े.
सकारा मक क ृती काय मांम ये अंतभू त (सकारा मक ) भेदभाव अधोर ेिखत कर यासाठी
उलट भ ेदभाव द ेखील वापरला जाऊ शकतो .
सं था मक प ूव ह िक ंवा भेदभाव : मोठ्या सं थां या काय प ती , धोरणे, कायद े िकंवा
उि ा ंम ये अंतभू त भेदभावाचा स ंदभ देते. या स ं थांम ये सरकार , कॉप र ेशन, िव ीय
सं था, साव जिनक स ं था आिण इतर मोठ ्या सं था समािव आह ेत. हे एका गटातील
काही सद या ं या अ यायकारक , अ य वागण ुक चा स ंदभ देते.
तुमची गती तपासा
१. भेदभावाच े अनेक कार सांगा?
munotes.in
Page 24
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
24 ३.४ िन कष : CONCLUSION:
सीमा तकरणाच े िविवध कार : सामािजक भ ेदभाव, सामािजक बिह कार आिण सामािजक
वंिचतता य , गट आिण सम ुदायांवर हािनकारक भाव िनमा ण करतात . अनेक
लोकांसाठी अन ेक आ हाना ंपैक एक या ंचे जीवन म ु य वाहातील समाजान े
"इतर"(परके) केले आहे ते हणज े यांचे आवाज प ु हा ा करण े आिण कथा प ु हा तयार
कर यासाठी श चा वापर करण े. वंिचत गट हण ून ओळख या गेले या आिण समथ नाचा
वापर करणा या लोका ंना भािवत करणा या आिण बोल या या आिण ऐक या या
अिधकाराचा बचाव कर यासा ठी भािवत करणा या दडपशाही रचना ंना मा यता द ेणे
आव यक आह े.
३.५ सारांश: SUMMARY:
सामािजक बिह कार ही एक जिटल आिण बह आयामी ि या आह े. याचा अथ अिधकार ,
व तू आिण स ेवा संसाधना ंना नकार द ेणे. सामािजक बिह कारात क ेवळ भौितक व ंिचतता
नाही तर सं थांचा अभाव िक ंवा मह वप ूण िनण यांवर िनय ं ण तस ेच परक ेपणा आिण
किन त ेची भावना समािव आह े. सामािजक असमानत े या चच शी संबंिधत स ंक पना ंपैक
एक हणज े वंिचतता . भेदभाव ही एक क ृती िकंवा था आह े जी काही िविश िक ंवा किथत
गुणां या आधार े य िक ंवा य या गटा ंम ये वगळत े, हानी िकंवा फरक करत े.
उपेि तत ेचे िविवध कार : सामािजक भ ेदभाव, सामािजक बिह कार आिण सामािजक
वंिचतता य , गट आिण सम ुदायांवर हािनकारक भाव िनमा ण करतात .
३.६ : QUESTIONS:
१. सामािजक बिह कार प रभािषत करा आिण सामािजक बिह कारा या कारा ंवर चचा
करा.
२. वंिचतत े या िस ा ंतांवर चचा करा आिण व ंिचतत े या सम य ेवर सिव तर चचा करा.
३. सामािजक भ ेदभावाची व ैिश ्ये आिण प े तपासा ?
३.७ संदभ : REFERENCES :
Dwivedi, O. (2007). Marginalization and Exclusion . Retrieved from
SpringerLink:
https://link.springer.com/chapter/10.1057/9780230627390_5
Sharma, J. R. (2018). Societies, Social Inequalities and Marginalization:
Marginal Regions in the 21st Century. In J. R. Sharma, Societies, Social
Inequalities and Marginalization: Ma rginal Regions in the 21st Century.
Silver, H. (1994). Social Exclusion and Social Solidarity: Three
Paradigms . Retrieved from GSDRC APPLIED KNOWLEDGE
SERVICES: https://gsdrc.org/document -library/social -exclusion -and-
social -solidarity -three -paradigms/
munotes.in
Page 25
25 ४
महा मा जोितबा फुले
आिण
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर
Òee. Deefcele megJeCee& efme×eLe& peeOeJe
घटक रचना
४.० उि ्ये
४.१ तावना
४.२ महा मा फ ुले यांचा जीवन प रचय
४. ३ महा मा फ ुले यांचे ीिश णातील योगदान
४. ४ महा मा फ ुले यांचा अ प ृ यतेसंदभा तील ीकोण
४. ५ सामािजक स ुधारणा चळवळ
४. ६ डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ंचा जीवन प रचय
४.७ डॉ. बी.आर. आंबेडकरा ंचे जाती यव थ ेवरीलिवचार
४.८ डॉ. बी.आर. आंबेडकरा ंची ेरणादायी काम े / काय
४.९ डॉ.बी.आर.आंबेडकरा ंचे ीम ु संदभा तील काय
४. १० भारतीय स ंिवधानाच े जनक /िश पकार
४. ११ िन कष
४. १२ सारांश / उपसंहार
४. १३
४. १ ४ संदभ
४.०. उि ्ये
महा मा फ ुले आिण डॉ. आंबेडकर या ंचा जीवन िवषयक अ यासाची ओळख क न
देणे.
सामािजक स ुधारणा चळवळीत म . जोितबा फ ुले य ांचे योगदान समज ून घेणे /
अ यासण े.
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ं या ल ेखन राजक य त व ानाच े अंतरंग जाण ून घेणे.
सामािजक असमानता /िवषमत ेचा आिण जातीआधा रत अ याचाराच े प र ण
करणे. munotes.in
Page 26
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
26 ४.१. तावना
िसमा तीकरण ही िव त ृत कारची स ंक पना आह े. “िसमा ती करण” िह ि या थािपत
तथा उदयो म ुख अिभजना ंनी िनमा ण केलेली अस ून उ च िव द किन या वगा तील
सामािजक आिथ क स ंबंधावर आधा रत आह े. या ि य े ारे म आिण सामािजक
संसाधना ंचे असमान िवतरण क ेले जात े. जाितआधा रत िसमा तीकरण ह े भारतीय
समाजात न ेहमी िदस ून येणारे िसमा तीकरण आह े िक याची पाळ ेमुळे भारतीय समाजातील
इितहास , धम आिण िह ंदू सं कृतीम य े सापडतात . जाती यव था ही उ चजाितय गटा ंना
मिवभागणीम य े अिधक स ूट देते आिण किन वण या ंना मा अिधक कामाच े/ माच े
वाटप करत े.
भारतीय समाज हा जाती समुहाचे आगार हण ून ओळखला जातो . अशी िविवध जाती
उ च-िनच भ ेदांवर आधारल े आहे. भारतीय वण यव था हीच जाती यव थ ेचे मुळ मानल े
जाते. वण यव थ ेतील आ ंतर-वण िववाहाचा िनयम जाती उदयास जबाबदार आह े. वण
यव थ ेतील ववणा तील िववाहाच जोडीदार िनवडत े. वणा चाच यवसाय करण े, े -
किन भ ेदाची पर ंपराही जातीत आह े. ा ण हा जात व वणा त े आह े. िति त
यवसाय पण कायम आह े. थोड यात ा णा ंनी आपल े े व कायम ठ ेव यासाठी जाती
ज माला घात या असा दावा ा ण े र चळवळीच े मत आह े. या जाती यव थ े या
भेदभाव व ृ ीमुळे अ प ृ यतेसारखी वाईट था ज माला आली होती . थोड यात िवषमत ेवर
आधारी समाजरचना ह े त व जातीच े आहे यामुळे उ चातीना िवश ेष अिधकार आिण किन
जाती िहन समज ून मुलभूत ह कापास ून पण व ंिचत ठ ेवले जात होत े. हणून समाजात
समता िनमा ण कर यासाठी जाती यव थ ेत अंत करण े आव यक आह े. असे मत ा ण े र
चळवळीच े होते ते आपण थोड यात पाह .
अशा कार े केवळ काय ा या तरावरच िन न जातीतील लोका ंना उप ेि त ठ ेवले जात
आहे तर राजक य व आिथ क भावा या पदा ंपासून ते वंिचत अस ून सां कृितक, भाविनक ,
भौितक आिण मानसशा ीय व ंिचतता द ेखील अन ुभवतात . ऐितहािसक अ यायाचा हा
कार शतकान ुशतका ंपासून िन न जातीतील लोका ंवर क ेला जात आहे. समािजक-
आिथ क ्या द ुब ल घटका ंसाठी आिण दा र ्यिनम ु लनासाठी भारत सरकारन े अनेक
काय म स ु केले आहेत.
भारतीय शा सनाच े िवधायक काय म जस े क , जातीआधा रत आर णान े भारतीय
समाजातील शोषीत वगा साठी िश ण , रोजगार आिण राजक य ितिनिध व स ुिनि त
कर यात मह वाची भ ूिमका बजावली आह े. या धोरणा ंची म ुळे महा मा फ ुले यां या
िलखाणात शोधली जा ऊ शकतात . यांनी लो कां या कायद ेिशर अिधकारा ंसाठी आपली
खर मत े मंडली होती.
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकरा ंनी समाजातील िसमाित ंकतां या उ थानासाठी मह वप ूण भूिमका
बजावली आह े. यामुळे यांना ‘दिलता ंचे कैवारी’ असेही स ंबोधल े जात े. जातीभ ेदाशी
संबंिधत व ैयि क अन ुभवां या दाहकत ेने यांना समाजातील आवाजिवहीन घटका ंचा
आवाज ब ुलंद कर यासाठी े रत क ेले. आिण कदािचत याम ुळेच समतावादी स ंिवधानाची त े munotes.in
Page 27
महा मा जोितबा फुले
आिण
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर
27 िनिम ती क शकल े िक या स ंिवधानात समता , वातं य, सामािजक याय आिण ब ंधुता
ई-मू यांना अन यसाधारण मह व आह े.
या करणात तथा भागात आपण महा मा जोितबा फ ुले आिण डॉ . बाबासाह ेब आंबेडकर या
दोन समाजस ुधारका ं या काया चा आढावा घ ेणार आहोत . यांनी िवषमतािध ीत भारतीय
समाजातील भ ेदभाव आिण उ चिनचत ेला आ हान द ेऊन िसमाित ंक घटका ं या उ नती
आिण बोधनाचा जो माग मोकळा क न िदला आहे. महा मा फ ुले यांनी ि या ं या आिण
अ पृ यां या ह कासाठी लढा िदला यांची ओळख क न घेऊया.
४.२. महा मा फ ुले यांचा जीवन प रचय
महा मा योितबा फ ुले य ांचा ज म ११ एि ल १८२७ म ये झाला . यांचे पुण नाव
योितबा गोिव ंदराव फ ुले (गो−हे) असे होते. पु यात या ं या क ुटुंबाचा फ ुले िव चा
यवसाय होता . याव न या ंचे आडनाव फ ुले असे झाले. यांचे ाथिमक िश ण प ुणे येथेच
झाले. इं जी िश णासाठी या ंनी कॉिटश िमशन हाय क ूल म य े घेतले. १८४७ म ये
थॉमस प ेन यां या रॉईट ऑढ म ॅन हा ंथांचे अ ययन क ेले यामुळे पेन या िवषयी या ं यावर
िवशेष भाव होता . १८४७ साली सावी ीबाईशी या ंचा िववाह झाला . ते हा या समाज
यव थ ेतील अ ंधकाराम ुळे यां या मनात िचड िनमा ण झाली होती . एका ा ण िम ा या
िववाह स ंगी ा ण वगा कडून अपमान सहन करावा लागला होता . १८४७ म ये पु या या
िभडे वाड्यात थम म ुल ची शाळा स ु केली. तसेच अ प ृ य म ुलांनसाठी शाळा आण
व तीग ृहाची थापना क ेली. िश णापास ून बह जन समाज व ंिचत अस याम ुळे िश णा या
सारावर िवश ेष ल क ि त क ेले होते. िवधवा प ुन िववाह , ीिश ण , अ पृ यता िनम ुल न,
अंध ा िनम ुल न आिण िश णा ंचा समाजातील श ु अितश ु समाजापय त सार ह े येय
समोर ठ ेवून आय ु यभर सामािजक , राजक य , धािम क िविवध चळवळी मोला ंचे योगदान
केले होते. अशा या थो िवचारव ंत आिण समाज स ुधारका या अ ंत २८ नो ह बर १८९०
साली िनधन झाल े. गुलामिगरी , साव जिनक स यधम , शेतकया चा अस ुड, ा णा ंची कसब ,
तृतीयर न (नाटक ), िशवाजी महाराजा ंचा पोवाडा , अखंड (का य) वगैरे सािह य िस
आहेत.
तुमची गती तपासा
१. महा मा फ ुले यांनी थॉमस प ेन यांचा कोणता ंथ वाचला होता ?
४.३. महा मा फ ुले यांचे ीिश णातील योगदा न :-
भारतीय ि या ंवर अन ेक बंधने होती. कम कांड, ढी, परंपरा व था या ं या जोखडात ी
बांधली होती . अनेक अ याय -अ याचार वषा नुवष ी सहन करत होती . सामािजक ,
धािम क, आिथ क व राजक य ग ुलामगीरी ीला जीवन जगाव े लागत होत े. ी क ेवळ
पु षां या उपभोगाची व त ू मानली जात होती . या सव अ याचारा पास ून मु साठी फ ुले
यांनी ी िश णाला मह व िदल े. या िशवाय िवधवा प ुनिव वाह, बालिववाह ब ंदी, पडदा
प ती वग ैरे सार या था ंना आळा घाल यासाठी काय केले. मुल साठी वत : शाळा
सु के या हो या . munotes.in
Page 28
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
28 भारतीय समाजात ि िश णाचा पाया घालणार े आध ुिनक समाज प रवत ना या चळवळी
अ य वत क महा मा जोितराव फ ुले य ांनी श ु -अितश ु ां या यथा िनिभ डपणे मांडणारे
होते. ा ण े र चळवळीला पोषक वातावरण िनमा ण करणार े मह मा फ ुले होते. यां या
मह वा या योगदानाची मािहती क न घ ेणे मह वाच े आहे. जोतीबा फ ुले यांचा य ेयवाद हा
याय व समत ेवर आधा रत होता . सव जाती व िवचारा ं या लोका ंना बंधुभावाची िशकवण
िदली. शु -अितश ु ांचा उ ार झा यािशवाय समाज स ुधारणा होणार नाही अस े प िवचार
होते.
महा मा फ ुले यांना िन न जातीगटातील म ुलामुल या िश णात स होता . यामुळे यांनी
१८४८ साली िन न जातीतील म ुलामुल ना िश ण ायला स ु वात क ेली.
अ पृ यांब लची घ ृणा लोका ं या मनात अस याम ुळे या शाळा ंम ये िशकव यासाठी िश क
उपल ध होत न हत े. यामुळे या कमी म . फुले आपली प नी सािव ीबाई ंना िश ण द ेउन
१६ मे १८४८ रोजी प ु यातील िभड े वाड्यात म ुल ची पिहली शाळा स ु केली आिण
सािव ीबाई ंवर िशि क ेची जबाबदारी सोपवली . प रणामी प ु यातील सनातनी लोक भडकल े
आिण या ंनी म. फुल या िवरोधात िह ंसक मोहीम स ु केली. परंतु म. फुल नी या सनातनी
िवरोधका ंना न ज ुमानता िनडरपण े बह जन समाजा या क याणासाठी वतःला वाह न घ ेतले.
समाजातील उप ेि त वगा तील म ुलामुल या िश ण सारासाठी या ंनी िश ण स ं थांचे
जाळे उभारल े. एवढ्यावर न था ंबता या ंनी सन १८५१ साली म ुल साठी दोन शाळा
थापन क े या. यां या या काया ब ल या ंना १८५२ साली िश णम ंडळाकड ून
गौरिव यात आल े.
सन १८५८ सालापय त या ंनी शाळा यव थापनात ून हळ ूहळू ल काढ ून घेऊन
सामािजक स ुधारणे या यापक े ात व ेश केला आिण समाजातील अिन था ं या
उ चाटनासाठी य न क ेले.
तुमची गती तपासा
१. महा मा फ ुले यांचा शै िणक काया ब ल मािहती सा ंगा?
४.४. अ पृ यतेसंदभा त म.फुल चा ीकोण :-
ीिश णाबरोबरच समाजातील अ प ृ य बा ंधवांना भ ेडसावणा या तथा भोगा या
लागणा या सम या ंचे िनराकरण कर याचा य न करतात . ांितकारी िवचार ह े ांितकारी
प तीन ेच समाजासमोर मा ंडले जावेत. असा या ंचा आ ह अस े. यांनी भरतोय समाज
संरचनेचे िव ेषण क ेले आिण श ू ाितश ू हे सवा िधक अ याचा रत अस याच े अधोर ेिखत
केले. हे करत असताना ता ंना असा िव ास होता क , शू ाितश ू संपूण समाजा या वतीन े
ांतीचे नेतृ व क न लीका ंना सनात या ं या ब ंधनात ून मु कर ेल. शु ाितश ु ांना
त कालीन भारतीय समाजातील थािपता ंनी िप या या पा याचा ह क नाकारला होता .
साव जिनक िविहरी आिण तलावा ंमधील पाणी वापरावर म जाव क ेला जायचा . परंतु
पु यातील आप या राह या घरातील पा याचा हौद या ंनी अ प ृ यांसाठी ख ुला केला आिण
यांना साव जिनक िठकाणा ंव न पाणी भरता याव े यासाठी लढा िदला . यांचे सदरील munotes.in
Page 29
महा मा जोितबा फुले
आिण
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर
29 मह काय ल ात घ ेऊन १८८८ साली त कालीन म ुंबईतील लोका ंनी ‘महा मा ’ ही पदवी
िदली. महा मा फ ुले हे समाजस ुधारका ं या पािह या िपढीतील समाजस ुधारक होत े.
महा मा फ ुले य ांनी अन ेक वष सात यान े धािम क आिण लौिकक ा ंवर भ ूिमका म ंडळी
आिण यात ून लोका ं या मनातील म द ूर केले त स ेच या ंनी जनसामा या ं या
बोधनासाठी श ेतक या ंचा आस ूड, गुलामिग री, तृतीय र न (नाटक ) साव जिनक स यधम
अशी अन ेक ंथ िलिहल े. वत मान प ा ंम ये सदरील ा ंवर चचा ही करत रािहल े.
याबरोबरच धािम क िवध ची कारण े आिण प रणाम यास ंदभा त कारणमीमा ंसा केली. त तच
समाजातील था , चालीरीती आिण पर ंपरांचे प रशीलन क ेले. हे करत असताना यातील
फोलपणा या ंनी उघड क न म ुत पुजा नाकारली आिण एक े रवाद मा य क ेला. दुस या
श दात म . फुल नी दा ंिभकता म ुत पुजा आिण िवषमताधा रत जाती यव था इ .वर कठोर
हर क ेला आह े. असे यां या ‘साव जिनक स यधम ’ या ंथातून िदसत े.
गेल ऑ व ेट या यात समाजशा ा ंनी आप या ‘Culture Revolt in a Colonial
Society’ या ंथात अस े हटल े आह े क , महा मा फ ुले य ांनी ा ंितकारी प तीन े
समाज बोधनास ंबंधीचे खर िवचार मा ंडले आहेत. अिभजात समाजशा ा ं या त ुलनेत
म. फुल नी मा ंडलेले िवचा र समाजशा ीय प रभाष ेची या ंना अिधक जन अस याच े
दश िवते. भारतीय स ंदभा त िहंदू सं कृती आिण जाती यव था ही ा हणवादावर आधा रत
आहे. यामुळे म. फुल नी जाती यव थ ेचे उ चाटन , अंध ा , िवषमता इ याद या
िवनाशाच े जीवन य ेय ठेवले ठेवले आिण ा ह णी चळवळ शी जवळीक साधली . िहंदू
धमा िध ीत जाती यव थ ेचे ते वच ववादी िवचारसरणी अस ून अस े महा मा फ ुले य ांना
िदसून आल े. यामुळे या शोषणकरी िवचारसरणी या िवरोधात भ कमपण े उभे होते.
अशा कार े, ा हणवादी िवचारसरणीन े केवळ आिथ क तरावरच न ह े तर सामा िजक आिण
राजक य पातळीवरही िसमा तीकरणा या ि य ेला चालना िमळाली .
तुमची गती तपासा
१. महा मा फ ुले यांचा शू ाितश ू ा या ा ंितकारी स ुधारणे संबंधी िवचाराची मािहती ा ?
४.५. सामािजक स ुधारणा चळवळ :-
१९ या शतका या इितहासाच े सार हणज े आध ुिनक िश णा या ओळख आिण ारण े
जागृत झाल े या समाजस ुधारणेची कथा होय . या काळात ि न िमशन या ंनी
िश ण सारासाठी प ु यात एक मराठी शाळा उघडली . परंतु त कालीन जनत ेला िश णाच े
मह व कळल े नस यान े शाळेत जाणाया लीका ंचे माण अ य प पटव ून िदल े. यासंदभा त ते
आप या अखंडात हणतात क ,
“िव ेिवना मती ग ेली | मतीिवना िनती ग ेली
िनतीिवना गती ग ेली | गतीिवना िव ग ेले
िव िवना शु खचल े | एवढे अनाथ एका अिव ेने केले.” munotes.in
Page 30
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
30 उपरो अख ंडात या ंनी िश णाच े मह व अधोर ेिखत क ेले आहे. महा मा फ ुल नी प पाती
जाती यव थ ेिव ब ंड क न मिहला आिण िन न जाती या लोका ंसाठी िश णाच े समथ न
केले. कारण िश ण ह े िन न जातीतील लोका ं या उ ाराच े एक साधन बन ू शकत े, असे
यांना वाट े. समतावादी समाजिनिम ती या ह ेतूने यांनी १८७३ साली या ंनी ‘साव जिनक
स यधम ’ चळवळीची थापना क ेली. ि या ंना औपचा रक िश ण यव थ ेत अंतभू त करण े,
िवधवा प ुनिव वाहाच े समथ न हेदेखील कारण ‘स यशोधक समाजा ’ या सहा यान े केले.
कारण मानवतावाद हा या ं या िवचारा ंचा पाया होता . जो समान आिण सामािजक
याया या पायावर उभा होता . फुले य ांनी समाजा तील जातीभ ेद, ह ंडा था , बालिववाह ,
सती था वग ैरे सार या वाईट था , ढी, परंपरा या ंना कडाड ून िवरोध क ेला होता .
स यशोधक समाजाची थापना : काही काळ फुले यांनी परमह ंस माफ त काय केले होती.
याच म ंडळाची ेरणा घ ेऊन २४ स ट बर १८७३६ रोजी स यशोधक समाजा ची थापना
केली. स यशोधक समाजाची काही मह वाची त व े हणज े (१) सव मानव एकाच द ेवांची
लेकरे आहेत. (२) देवाची प ुजा कर यासाठी ग ु िकंवा पुरोिहता ंची गरज नाही . (३) मानव
जातीन े न हेतर गुणाने े असतो . (४) कोणताही धम ई र िनिम त नाही .
स यशोधक समा जाचे काय :
१. शेतक यांना कज बाजारीपण व खच , बचत व ा णा ं या ग ैरहजेरीत ल न , िश णाला
मह व, ढीचा याग क न आध ुिनकत ेचा ि वकार यावर भर िदला आह े.
२. शु ाितश ु , ि या , शेतकरी या ंना आ ानात ून बाह ेर काढण े, समाजातील ा र कमी
कर याचा य न करण े.
३. ग रबा ं या म ुलांना शै िणक िश यव ृ ी देणे
४. हा लढा ा णा ं या ा णा ंशी चाल ू होता.
५. ा ण धम िवधीच े मं सामा या ंना कळत नाही हण ून स यशोधक समाजो
मंगला का ंसह सव पुजािवधी तयार क ेले. याचा सार ही क ेला. यानोबा सान े या
िवधुरांचा िववाह वत : फुले यांनी लावला होता .
६. फुले िशवाय योगदान : महा मा फ ुले य ां या िदनब ंधू प कास डॉ . संतूजी रामच ं
लाड या ंनी आिथ क मदत क ेली होती . नारायण लोख ंडे हे िदन ब ंधूचे संपादक होत े.
पुढे ते कामगार चळचळीच े नेतेही झाल े होते. डॉ. िव ाम धो े हे काही काळ
स यशोधक समाजाच े अ य होत े. राम या अ यावा या ंनी स यशोधक चळचळ ना
आिथ क मदत क ेली होती . को हाप ुरचे छ पती राजष शाह महाराज या ंनी फुले
यां या म ृ यूनंतर १९३५ पय त स यशोधक समाजाच े काय चालू ठेवले होते.
महा मा फ ुले य ां या योगदाना मुळे ा ण ेत चळवळ सु झाली . समाज बोधनासाठी
सािव ीबाई आिण जोितराव फ ुले यांनी केलेला याग व योगदान भारतीय समाजातील खरी
सुधारणा वादी चळवळी आधार िदला वाटत े. जोितराव या ंना श ु -अितश ु समाजाला
गुलामिगरीत ून यु चा लढा होता . यामुळे भारतीय इितहासात फ ुले यांचे योगदान अितषय munotes.in
Page 31
महा मा जोितबा फुले
आिण
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर
31 मह वाच े आहे. कारण िश णाब ल जाणीव फ ुले यांना झाली होती . हणून संपूण आय ु य
ी, शु -अितश ु समाजाला िश ण द ेऊन प रवत नासाठी खच केले आहे.
तुमची गती तपासा
१. महा मा फ ुल नी समाजस ुधार यासाठी कोण या चळवळी स ु के या हो या ?
४.६. डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ंचा जीवन प रचय
भारतातील य ेक य ला वािभमानान े जीवन जग यासाठी महा मा जोितराव फ ुले
यां या न ंतर जातीवाद / ा ण े र चळवळीला एक ख ंबीर न ेता ज माला आला तो हणज े
डॉ. िभमराव रामजी आ ंबेडकर या ंचा ज म १४ एि ल १८९१ म ये म य द ेशातील ‘मह ’
या सै या या वसाहतीत झाला . यांचे ाथिमक िश ण कोकणात (अंबवाडे) गावी झाल े.
यांचा जातीय भ ेदभावाचा अ याय सहन करावा लागला होता . पुढे मा यिमक िश ण
मुंबईत घ ेतले. यानंतर उ च िश णासाठी अम े रकेतील कोल ंबीया िव ा पीठात एम .ए.
इ लंड मधील क ुल ऑफ इकॉनॉिम स म य े एम.एस.सी. जम न म य े डी.एस.सी. हणज े
डॉ. आंबेडकर या ंनी िविवध पद या स ंपादन क न , अथ शा , समाजशा , मानवंशशा ,
धम शा , नीतीशा , िश णशा , इितहास , कायदा , रा यशा , त व ान आ िण इतर
सामािजक शा ाचा अ यास क ेला जातो. यामुळे संपूण जीवनात या ंनी िविवध या यान ,
शोध ब ंध आिण ंथ िलह न भारतीय त व ानाल िमळव ून िदली आह े. देशाब ल रा भ
आिण सामािजक समता ह े सु या ंचा काया चे होते. समाजा या जनजाग ृतीसाठी म ुकनायक
१९२० बिह क ृत भारत १९२७ , जनता १९३० , बु भारत १९५६ ही मह वाची व ृ प े
चालू केली होती . यािशवाय द ए नीिहल ेशन ऑफ का ट 1936 , ह वेअर श ु ास 1946 ,
बु दा अ ँ ड हीस ध मा , का ट इन इ ंिडया 1917 , द अ टच ेिबिलटी , बु द अ ँ ड मा स ,
थॉट ऑन पािक तान . संपूण जीवनात भारत द ेशा जाती म ु बनव ून सामािजक समता
थािपत कर यासाठी िविवध कारच े लढे िदले आहेत या ंची थोड यातओळख क न
घेऊया.
४.७. डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर या ंनी जातीअ ंतासाठी क ेलेले योगदान :
१) महाडचा स या ह १९२७ :
महाड या स या ह पास ून अ प ृ य बा ंधवां या म ु ला ख या अथा ने ारंभ झाला होता .
पूव अ प ृ य समाजाला साव जिनक पा या या ोताचा वापर कर याचा अिधकार न हता .
पण ४ ऑग ट १९२३ रोजी म ुंबई िविधम ंडळानी एक कायदा पास क न साव जिनक
पाणवठ े, धम शाळा, शाळा, मैदाने, बागा म य े सवा ना स ंचार व वापरासाठी ख ुले
कर यासाठीचा ठराव पास क ेला होता . यानुसार महाड नगर प रषद ेने पण महाड या
चवदार तळ े अ प ृशांसाठी ख ुले केले होते. उ च जाती या दबावापायी अ प ृ य तळयावर
पाणी भर यास घाबरत होत े. हणून डॉ . आंबडेकर या ंनी अ प ृ यांना धाडस आिण
आ मिव ास िनमा ण कर यासाठी आिण एक मानव हण ून िनसग द अिधकार आिण
आ मस मानासाठी उ च जातीची म ेदारी मोडीत काढ यासाठी हा लढा िनमा ण केला
होता. हा ह क सहजासहजी िमळाला नाही तर यायालयीन अडचणीवर मात क न munotes.in
Page 32
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
32 आप या अन ुयांचे र सा ंडून डॉ. आंबेडकर या ंनी आप या हजारो सहका यांसोबत या
त यात व ेश क न पाणी िपल े होते. हा जगा या इितहासातील पिहली चळवळ होती जी
केवळ िप या या पा यासाठी झाली होती .
२) मनु मृतीचे दहन १९२७ :
िहंदू धमा तील मन ु मृती या स ंहीतेने समाजातील श ु ा बरोबरच ी समाजाला िविवध
ह का पासून वंिचत ठ ेऊन आपमानीत व अ यायकारक वागण ूक देणाया संिहता या
मनु मृती या ंथाम य े आहेत. हणून शू व ी या ंना ा णी ग ुलाम बनवणा या संिहताचा
िध कार कर यासाठी २५ व २६ िडस बर १९२७ रोजी महाड य ेथे भरली होती . याम य े
जाती यव था व िवषमत े या िवषारी िवचार सा ंगणाया मनु मृतीचे साव जिनक र या दहन
केले होते.
३) नािशकचा काळाराम म ंिदर स या ह :
१९३० - १९३५ या काळात डॉ . आंबेडकर या ं या न ेतृ वाखाली नािशक य ेथील काळाराम
मंिदर व ेशा या स या ह झाला होता . अ पृ यांना साव जिनक िह ंदू मंिदरात व ेश
कर यास ब ंदी होती . अ पृ यां या म ंिदर व ेशाने मंिदरे बाटणार होती . मंिदरात व ेश
के याने अ प ृ य बा ंधवाच े स ुटणार नाहीत याची जाणी व डॉ. आंबडेकर या ंना ही होती .
अ पृ यांना स मानान े जीवन जग या या ह क िमळाव े इतरा ं या बरोबरीचा दजा िमळावा
यासाठी म ंिदर व ेशाची चळवळ डॉ. आंबडेकर या ंनी मह वाची मानली होती . हणून
आंबडेकर या ंनी मंिदर व ेश स या हाला िवश ेष मह वाची मानली होती . हणून वत : डॉ.
आंबेडकर
४) डॉ. आंबेडकर आयोिजत सभा व प रषदा :
अ पृ यां या ासाठी व बोधनासाठी डॉ . आंबेडकर या ंनी और ंगाबाद , येवला, मुंबई,
मलकाप ूर, तडवळ े ढोळी इ यादी िठकाणी मह वा या सभा घ ेत या हो या . माणगाव प रषद ,
अ.भा. बिह क ृत समाज प रषद , मुंबई ा ंत अ प ृ यता िनवारण प रषद , अ.भा. अ पृ य
प रषद िद ली म य े िश ण स च े व मोफत िमळाव े, कमी िशकल े यांना नोकरी िमळावी .
थािनक वरा य स ं थेत अ प ृ यांना ितिनधी न ेम यात याव े, सरकारी े ात कम चारी
हणून िशरकाव करावा . सवा नसाठी एकच शाळा असावी . महार वतन प ती या जिमनीवर
फेरफार करावा , अ पृ य िव ा या ना िश यव ृ ी िमळावी . तलाठी पद अ प ृ यांना िमळावी ,
मुंबई इला याचा िश ण म ं ी ा ण े र असावा . म पान व म ृत जनावरा ंचे मांस खा यास
बंदी करावी . नागपूर, िद ली आिण माणगाव प रषद ेत छ पती शाह महाराज हजर होत े.
लोकांनी आप या ह का ंसाठी स ंघटीत होऊन पार ंप रक जातीय यवसाय सोड ून स मान
दान करणार े रोजगार , नोक या व उ ोग कराव ेत. यासाठी िश ण मह वाच े आहे असे
आंबेडकर आप या सभ ेमधून सतत सा ंगत असतात .
५) शै िणक काय :
डॉ. आंबेडकर या ं या मत े, अ पृ य समाजाची ढी पर ंपरा आिण धािम क गुलामीत ून
मु साठी आध ुिनक िश ण िवश ेष मह व िदल े होते. हणून सु वातीपास ून अ प ृ य munotes.in
Page 33
महा मा जोितबा फुले
आिण
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर
33 समाजात श ै िणक जाग ृती व सार यावर भर िदला जात होता . वत: उ चिव ाभ ुिषक
होऊन समाजासमोर आदश िनमा ण केला आह े. २० जुलै १९२४ रोजी बिह क ृत
िहतकारणी सभ ेची थापना क न वाचनालय , ौढांसाठी रा ी या शाळा स ु के या हो या .
१९४६ म ये पीपल ए य ुकेशन सोसायटीची थापना क ेली. या सं थेचे मुंबईत िस ाथ
कॉलेज व और ंगाबाद य ेथे िमिल ंद महािव ालयाची व व तीग ृहाची थापना क ेली आह े.
यातून िश ण घ ेतले या अ प ृ य समाजातील लोक आप या ह का ंसाठी जाग ृत होऊन
समाजा या कामासाठी तयार झाल े.
६) राजक य काय :
डॉ. आंबेडकर या ंची राजक य काय धोरणा मक व पाच े होते. ग हन र या कायद े मंडळ
कौि सलच े सभासद हण ून काम करता ना ि टीश सरकार बरोबर भारतीय समाजा या
िहताच े धोरण े िनि त क ेली. कायद ेमं ी हण ून काम करताना व रा यघटन ेचा मस ूदा तयार
करताना अ प ृ यांना याय ह क िमळव ून दे याचा य न क ेले. डॉ. आंबेडकरा ंचे काय
हणून अ प ृ य समाजाची गती होऊन या ंना स माना ने जग याची स ंधी िमळाली आह े.
डॉ. आंबेडकर ह े भारतीय रा ीय कॉ ं ेसचे अ प ृ यां या ह का ंब ल घ ेतले या भ ूिमकेवर
आिण प ुणे करारावर नाराज होत े. या व ेळ या न े यांनी अ प ृ यां या ह का ंब ल
वाचनाब ल दश िवली नाही . हणून डॉ. आंबेडकरा ंनी यावर टीका क ेली होती . भारतातील
दिलत बा ंधवांना नेहमी अस े वाटत रहात े क , महा मा गा ंध नी वत ं मतदार स ंघा या
मागणीला िवरोध क न या ं या राजक य उ थानाला िवरोध क ेला आह े. गांधी हे ज माच े
वै य (िहंदू) होते तर डॉ . आंबेडकर ह े महार जातीच े होते. यामुळे अ प ृ यतेचे दाहक चटक े
डॉ. आंबेडकरा ंनी सोसल े होते. जातीभ ेदाचे ते सा ीदार होत े. महा मा गा ंध नी चात ुव य
यव थ ेचे अि त व मा य क ेले असल े तरी त े सव वण य ांनी समान मानल े होते. तर
याउलट डॉ . आंबेडकरा ंनी संबंध जाती यव थ ेतील उ चिन त ेला खर िवरोध क न उ च
जाती या था , परंपरा, ा आिण िवध च े अनुकरण क न वत :चा दजा वाढिव याचा
अ पृ यांमधील घात मोड ून काढ याचा य न क ेला. ह कासाठी या राजक य लढाया
असोत क (मंदीर यव थापना या िवरोधात जाऊन / परवानगी िशवाय क ेलेला) मंदीर
वेश असो दिलता ंना या ंचे ह क /अिधकार िमळव ून देऊ शकत नाहीत अशी म . गांध ची
धारणा होती . तर डॉ . आंबेडकरा ंना मा अस े वाटत होत े क , राजक य श दिलता ंचे
अिधकार स ुरि त क न अ प ृ यतेचे िनवारण क शकत े. अिहंसा आिण स या हाम ुळे
य च े मन:प रवत न होत े असे गांध ना वाटत होत े. तर उलटप ी आ ंबेडकरा ंचा कायदा ,
िश ण व राजक य ह कावर अिधक िव ास होता .
७) धमा तर :
डॉ. आंबेडकरा ंनी अ प ृ यांना िनवारण कर यासाठी य न करताना ख ूप वाईट अन ुभव
आला . यामुळे िहंदू धमा त अ प ृ य समाजाला मानवत ेचे ह क िमळणार नाही अस े जाणत
होते. हणून डॉ. आंबेडकर या ंनी िह ंदू धमा चा याग कर याची घोषणा १३ ऑ टोबर
१९३५ रोजी य ेवला प रषद ेत केली होती . “मी िहंदू धमा त ज माला आलो अस ेल, पण मी
िहंदू धमा त मरणार नाही ” असे जािहर क ेले होते. १४ ऑ टोबर १९५६ रोजी नागप ूर
मु कामी ऐितहािसक समार ंभात अस ं य अनुयायांसह िस ाथ गौतम ब ु ा या बौ धमा नी munotes.in
Page 34
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
34 िद ा घ ेतली याम ुळे िहंदू धमा तील अ प ृ यांना मु िमळ ून जरी मानवत ेचा व समत ेचा जात
िवरिहत नवा धम िमळाला आह े. हणून अ प ृ य हे बौ धमा तरीत होऊन वािभमानान े
जीवन जग ू लागल े आहेत.
४.८. आंबेडकरा ंचे जाती यव थ ेिवषयीच े िवचार :-
डॉ. आंबेडकर या ं या मत े, जाती यव था ही एक अशी यव था आह े क , जी पिव ता व
अपिव त े या आधारावर िवषमािधि त सामािजक स ंबंधाची िनिम ती करत े. ही यव था
अनेक धािम क िनष ेध िनयमा ंची संिहता आह े असे यांचे मत होत े.
जाती य व थेने या या िनष ेधिनयमा ं या सा ान े कडक िनब धाची अ ंमलबजावणी क ेली
आिण जातीजातीतील सामािजक स ंबंध िनय ंि त क ेले. एवढेच नाही तर जाती यव थ ेने
सामािजक वत न यवहार तथा सामािजक स ंबंधावर द ेखील िनब ध लादल े होत े.
Annihilation of Caste या ंथात या ंनी उपरोिलिखत वा तवावर काश टाकला आह े.
या ंथात या ंनी अस े मत मा ंडले आह े िक, िहंदू धम णालीत भारतीय जाती यव था
उ ोग धान समाजात यवसायात बदल आव यक असतानाद ेखील तसा बदल कर यास
मुभा द ेत नाही . थोड यात जाती यव था माच े िवभाजन करणारी यव था नसून
िमका ंचे िवभाजन करणारी यव था आह े. जी दा र ्याचे मुळ कारण आह े.
भारतातील उप ेि त / वंिचतांम ये िश णाचा सार करण े आिण या वगा ची आिथ क ि थती
सुधार या या उ ेशाने यांनी ‘बिह क ृत िहतका रणी सभ े’ची थापना क ेली. समतािधि त
भारतीय समा जाची उभारणी / पुनच ना कर या या ह ेतूने यांनी ‘िशि त -आंदोिलत आिण
संघिटत ’ हे ीदवा य उराशी बाळग ून काय केले. सन १९२७ साली महाड य ेथील चवदार
त याच े पाणी अ प ृ यांना चाखता याव े यासाठी ‘चवदार तळ े स या ह ’ केला. प रणामी
चवदार तळ े अ प ृ यांसाठी ख ुले झाले. तसेच नािशक य ेथील काळाराम म ंदीर
अ पृ यांसाठी ख ुले कराव े, या हेतूने डॉ. आंबेडकरा ंनी १९३० साली काळाराम म ंदीर
वेशासाठी क ेले या स या हाच े / चळवळीच े नेतृ व केले.
थोड यात साव जिनक िठकाणी अ प ृ यांचा वावर िनिष समाजाला जाई , या िवरोधात
जनआ ंदोलन क न साव जिनक िठकाणा ंचा वापर कर याचा अिधकार या ंना िमळव ून देवून
समता थािपत कर याच े काय डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकरा ंनी केले.
तुमची गती तपासा
१. डॉ. बाबासाह ेब. आंबेडकर या ं या मत े, जाती यव था स ंबंधी िवचाराची मािहती ा ?
४. ९. डॉ. आंबेडकरा ंचे ीमु ब लच े िवचार :-
सन १९१६ साली िलिहल े या भारतातील जाती यव था : संरचना, उ प ी आिण
िवकास ’ या शोधिनब ंधात २५ वष य आ ंबेडकरा ंनी ‘भारतीय जाती यव था ’ ही ि या ंवर
िनब ध लादणा या सामािजक अन ु ा आिण िनय ं णात ून भरभराटीला आली आह े.’ असे मत
मांडले आह े. यांचे सदरील िव ेषण जाित यव थ े या उ प ी व िवकासास ंबंधी या
चचा िव ाला अ ंत ी दान करत े. यां या मत े, त कालीन थािपत िवचारव ंतांनी munotes.in
Page 35
महा मा जोितबा फुले
आिण
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर
35 सती था , बालिववाह आिण लादल ेले वैध य या सामािजक क ु थां या उ प ीचा शोध
घे याऐवजी या था ंचे समाजावरील प रणाम प कर यात अिधक व ेळ घालवला आह े.
यांनी ा हणवादी जातीअ ंतग त ि या ंना अपमािनत करणा या प ती आचार / यवहारा ंना
ो सािहत क ेले आहे.
पुनरउ पादनाच े जातीअ ंतग त संगठन; अित र मिहला ं या ल िगकत ेवर िह ंसक िनय ं ण
आिण िवचारसरणी ार े िनयं ण करणा या वत न रत ची व ैधता ई . घटक जातीचा उदय
आिण िवकास हो यासाठी कारणीभ ूत आह ेत अस े मत मा ंडले आहे. या काळापास ून ते
िहंदूकोड िबल सादर होईपय त या ंनी मिहला ं या अिधकारा ंना मूलगामी बनिव याचा य न
केला. डॉ. आंबेडकरा ंनी ा हणवाद आिण या या द ुहेरी िपत ृस ेिवरोधात आपली बाज ू
मांड यासाठी अन ेक कार े यु वाद क ेला.
डॉ. आंबेडकर ह े मनु मृती आिण कौिट याच े अथ शा वग ैरे जु या काय ा या ंथांचे
/संिहतांचे क र िटकाकार होत े. जे वंिचत तथा उप ेि त वगा या आिण मिह लां या
शोषणािवषयीची कट ुता दिश त करतात . गौतम ब ु , महा मा फ ुले आिण स ंत कबीर या
महान समाजस ुधारका ं या आचार आिण मानवतावादी िवचारा ंनी डॉ . आंबेडकर ख ूप
भािवत झाल े होते. यांनी जाहीरपण े असे घोिषत क ेले क , अ पृ यांनी िहंदू सं कृती व
धमा चा याग क न अ य धमा चा वीकार करावा . वत: बौ धमा चा अ ंगीकार क न
यांनी आपल े िवचार क ृतीत आणल े होते.
तुमची गती तपासा
१. डॉ. बाबासाह ेब. आंबेडकर या ंचे ीमु ब लच े िवचार सांगा?
४.१०. भारतीय स ंिवधानाच े जनक :-
भारतीय स ंिवधानाच े जनक हण ून भारतर न डॉ . बाबासाह ेब आ ंबेडकर या ंना ओऴखल े
जात आह े. कारण स ंिवधाना या मस ुदा सिमतीच े अ य आ ंबेडकर होत े हणुन संिवधान
िनमा ण काया त या ंचे योगदान अि दतीय आह े. यांनी भारतीय समाजातील व ंिचत तथा
उपेि त समाज घटका ं या स मीकरणासाठी िवश ेष तरत ुदी संिवधानात क े या आहेत. पं.
नेह ं या म ंि मंडळात कायदा म ं ी आिण स ंिवधान सभ े या मस ुदा सिमतीच े अ य हण ून
यां यावर जबाबदारी सोपिवली होती . सादर जबाबदारी पार पडताना या ंनी अन ेक
मूलगामी िवचारा ंचा याग क ेला आिण शोषीत वगा साठी िवश ेषत: अनुसूिचत जातीला समान
अिधकार िम ळवून दे यासाठी काही िवश ेष घटना मक तरत ुदी के या अस े िदसून येते.
वतं भारता या स ंिवधानात कलम १५ आिण १७ नुसार अ प ु यतेची था ब ंड कर यात
आली अस ून १९५५ या अ प ृ यता काय ान े पृ या प ृ यतेला िनिष मान ून कायद ेशीर
समाजातील द ुब ल घटका ंना िश ण आिण आिथ क लाभ द े याची जबाबदारी रा यान े
उचलली ह े दुब ल घटका ं या िवकासासाठीच े एक सकारा मक पाउल ठरत े. वशोिषत
भारतात व ंिचत समाजघटक मा य करतील अशा िनयम आिण अट ची ता ंनी पर ेषा तयार
केली ती प ुढील माण े – munotes.in
Page 36
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
36 १) समान नाग रक व आिण म ुलभूत अिधकार व अ प ृ यतेची था ब ेकायद ेशीर आह े
असे घोिषत क ेले.
२) समानत े या अिधकारा या स ंर णाथ पुरेशा संवैधािनक तरत ुदी करण े.
३) भेदभावापास ून संर ण
४) िविधम ंडळात शोषीत वगा स पुरेसे ितिनिध व
५) नोक याम य े पुरेसे ितिनिध व
६) वंिचत व राजक य गती इ यादी बाबी स ुरि त करण े.
तुमची गती तपासा
१. डॉ. बाबासाह ेब. आंबेडकर या ंचे भारतीय स ंिवधान िनमा णात योगदानाची चचा करा ?
२. डॉ. बाबासाह ेब. आंबेडकर आिण महा मा गा ंध नी या ं यातील अ प ृ यां या
ह का ंब ल या भ ूिमकेवर चचा करा ?
४.११. िन कष :-
थािपता ंनी जवल ेले वच ववादी/ भू वशाली स ं कृतीत स ंरचना मक बदल घडव ून
आणू पाहणा या समाजस ुधारका ंपैक फुले हे पिहल े समाजस ुधारक आह ेत. िश ण हा य
आिण समाज अ ंतबा बदल घडव ून आणणार े आिण िज ासा व ृ ीस ो साहन द ेणारा
घटक आह े असे फुले यांचे मत होत े. जॉन ड े ही या ं या ‘िश ण ह े समाजाला अिधकािधक
लोकशाहीवादी /उदार बनवत े’ या मतावर म . फुल ची अगाध ा होती . परंपरांची
पुनबा धणी / पुनर चना, पुनिव चार आिण कारणमीमा ंसा कर यात या ंनी मह वाची भ ूिमका
बजावली आह े. म. फुल चा हा प ैलू समकालीन भारतातील जात या स ंदभा त ासंिगक क
जेथे घटना मक तरत ुदी अस ूनही जातीभ ेद आिण त स ंबंधीत अ याचार मोठ ्या माणात
आजही घडताना िदसतात .
सामािजक आिण राजक य अिधकारा ंसंदभा त आिण ा हणी व ृ ीची िन ंदा /िनषेध
कर या या ीन े डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकरा ंचे योगदान मोलाच े ठरत े. यां या वल ंत
/धगधग या ल ेखन आिण भाषणा ंनी अ प ृ यां या राजक य , आिथ क व सामािजक ा ंची
जाणीव क न द ेऊन या ं या िनवारणाचा माग श त क ेला. भारतीय रा यघटन ेट अंतभू त
रा या या िनद शा मक त वा ार े सुरि त / भाल क ेलेले मुलभूत ह क ह े डॉ. बाबासा हेब
आंबेडकरा ंचे सवा त मह वाच े योगदान आह े. डॉ. बाबासाह ेब आ ंबेडकर ह े भारतीया ंसाठी
केवळ ऐितहािसक य ुगपु ष नाहीत तर साम ुिहक आका ं ांचे पा ंतरण आिण व ंिचत
/शोिषता ं या म ु चे ितक आह ेत अस े हणाव े लागेल.
४.१२. सारांश :-
महा मा फ ुले हे जागितक यातीच े त व होत े. यामुळे यांना आदरान े ‘महा मा ’ असे
संबोधत असत . म. फुले हे त व तर होत ेच िशवाय त े एक उ क ृ पुढारी आिण क ुशल munotes.in
Page 37
महा मा जोितबा फुले
आिण
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर
37 संघटकही होत े. यांनी मिहला आिण अ प ृ य बा ंधवां या उ ारासाठी मह काय केले.
महा मा फ ुले यांना िन न कातीतील म ुलामुल या िश ण सार काया म ये अिधक स होता.
सन १८४८ या दर यान त े समाजस ुधारक हण ून नावा पाला आल े. म. फुले य ांनी
िश ण साराबरोबरच दिलत /अ पृ यां या ा ं या उ चाटनाथ देखील काय केले. िहंदुवाद
ही ा हणा ंची वच ववादी िवचारसरणी अस ून ती िन नजा तीतील लोका ंचे शोषण जत असे
यांचे मत होत े.
डॉ. आंबेडकरा ंनी समाजातील िसमाित ंक सम ुहां या उ थानासाठी मह वप ूण भूिमका
बजावली . यामुळे यांना दिलता ंचे कैवारी हणता त. डॉ. आंबेडकरा ं या मत े जाती यव था
ही पिव ता आिण अपिव त े या क पना अ ंतभू त अस णारी असमान तथा िवषमता धान
अशी सामािजक स ंबंधाची यव था आह े. ही यव था ि या ं या िनब ध लाद ून भरभराटीस
येते. अशी एक नवीन अ ंत ी त े दान करतात . यां यामत े, बेटी या हारावरील
िनब धातूनच जाती यव था िवकिसत होत े. भारतीय स ंिवधानाच े िश पका र हण ून डॉ.
आंबेडकरा ंनी भारतीय समाजातील व ंिचत घटका ं या स मीकरणासाठी िवश ेष तरत ुदी
के या आहेत.
भारतीय समाजात जाती यव था ह े मुख यव था होती . जाती यव था िवषमत े या
त वावर आधा रत आह े. उ च जातीला िवश ेष अिधकार बहाल क ेलेले असतात . तर किन
शु जात ना अिधकारा पास ून वंिचत ठ ेवले जाते. खालचा ही दजा देऊन भ ेदभाव क ेला
जातो. शु जातीवर अन ेक िनब ध होत े. या िव आवाज फ ुले आिण आ ंबेडकर या ंनी
िश णाचा चार व सार क ेला. जातीला धमा चा आधार अस या िह ंदूधमा त सुधारणा होत
नाही हण ून साव जिनक स य धम पया य फुले यांनी मा ंडला. तर आ ंबेडकर या ंनी बौ
धमा ची िद ा घ ेऊन िह ंदू जाती यव थ ेला मोठ े हादर े िदल े होते. समाजातील य ेक
य ला मानवत ेचे अिधकार आिण स मानाची वागण ूक दे याचा य न फ ुले व आ ंबडेकर
यांनी केला होता .
४.७ अ यासाच े
१) महा मा फ ुले य ांनी ीमु साठी क ेले या सामािजक आिण शै िणक काया ब ल
मािहती सा ंगा
२) महा मा फ ुले यांचा शू ाितश ू ा या ांितकारी सुधारणे संबंधी सिव तर मािहती ा
३) महा मा फ ुल नी समाजस ुधारणा चळवळी ब ल चचा करा?
४) डॉ. आंबेडकरा ंनी रा िनमा ते हणून िदल े या योगदानाच े प र ण करा .
५) डॉ. आंबेडकरा ं या जाती व अ प ृ यतेब ल या ि कोणाब ल चचा करा.
६) महा मा फ ुले आिण डॉ . आंबेडकरा ंनी यांनी ी आिण दिलता ं या उ थानासाठी
मह वप ूण काया ब ल तु हचे मत सांगा. munotes.in
Page 38
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
38 ७) महा मा फ ुले य ांनी ा णे र चळवळीच े नेतृ व करताना क ेलेले काय थोड यात
सांगा.
८) डॉ. आंबेडकर या ंनी भारतीय समाजातील जाती अ ंतासाठी क ेलेले योगदान प करा .
९) महा मा फ ुले आिण डॉ . आंबेडकर या ंनी ा णी जाती यव था मोड यासाठी क ेलेले
योगदानाची मािहती ा .
१०) िटपा िलहा .
अ) महा मा फ ुले यांची स यशोधक चळवळ
ब) डॉ. आंबेडकर या ंचा जाती अ ंतासंबंधी िवचार
४.१४. संदभ
फुले योितराव गोिवंदराव, (1830), “ अ पृ यांची कैिफयत ”,
फुले योितराव गोिवंदराव, (1855), “ तृतीय र न”, नाट्यकथा .
फुले योितराव गोिवंदराव, (1873), “ गुलामिगरी : ा णी धमा या आड पड ात
ि िटश रा यातील सुधारणा ”, पुना िसटी ेस, पुणे.
फुले योितराव गोिवंदराव, (1883), “ शेतक या ंचा असूड”, िदनांक सहा एि ल 1883,
पुणे
फुले योितराव गोिवंदराव, (1891), “ साव जिनक स य धम ”, सुबोध काश
छापखाना , मुंबई.
आंबेडकर डॉ. बाबासाह ेब, 1948, संिवधान सभ ेतील भाषण ेआिणचचा ” द गॅझेट ऑफ
इंिडया कािशत , नवीिद ली . 26 फे ुवारी 1948
आंबेडकर डॉ. बी. आर., (1946), “ ह वअर शु ाज: हाऊ बीकॅम फोर वणा इन िहंदी
आय न सोसायटी ?.
आंबेडकर डॉ. बी. आर., (1978), “ रड स ऑफ िहंदूझ म”, महारा शासना , ारा
िस . munotes.in
Page 39
महा मा जोितबा फुले
आिण
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर
39 आंबेडकर डॉ. बाबासाह ेब, 1979 -1990, “ डॉ. आंबेडकर रायिट ंगस अँड पीचस ”,
खंड एक, दोन, तीन, चार, पाच, सहा, सात आिण आठ, िश ण िवभाग , महारा
शासन , मुंबई.
आंबेडकर डॉ. बी. आर., (1917), “ का ट इन इंिडया: िदअर मेकॅिनझम जेनेसी
डे हलपम ट”, बंध, अले झांडर गो डनव ेझरस मानवशा ीय अ यासा या सेिमनार ,
कोलंिबया िव ापीठ , यूयाक , एक मे 1917
आंबेडकर डॉ. बी. आर., (1927), “ महार आिण यांची वतन: बिह क ृत भारत मधुन
संपादक य लेखांचा सं ह, नेहा काशन , नागपूर.
आंबेडकर डॉ. बी. आर., (1936), “ अिनिहल ेशन ऑफ का ट ” वयम ् डॉ. आंबेडकर
कािशत , राजगृह, दादर, मुंबई-14.
आंबेडकर डॉ. बी. आर., (1943), ‘ भारतातील अ पृ यांची सम या आिण गांधीजी’,
22 पृ वीराज रोड, नवी िद ली , 1 स ट बर 1943.
डॉ. िदप आगलाव े,( 2003 ), अिभजात समाजशा ी य िवचार , साईनाथ काशन ,
नागपूर,
िश पा जाधव , आिण सज राव बोराड े. (2017 ), भारतीय समाज स ंरचना आिण
प रवत न, िनराली काशन , मुंबई,
Dhanayare D.N. Themes and Perspectives in Indian Sociology,
Rawat Publication,
munotes.in
Page 40
40 ५
ई . ही . पे रयार रामा वामी
आिण
वे रयर एि वन
ा. रंगराव ह डगे
करण रचना
५.० उि े
५.१.पे रयार या ंचे जीवन आिण िवचार
५.२. िववेकवाद
५.३. जात आिण धम
५.४. मिहला ंचे
५.५. वािभमान चळवळ
५.६. भाषा आिण भाषा चळवळ
५.७. ाम उ नती
५.८. हे रअर एि वन यांचे जीवन आिण िवचार
५.९. आिदवासी िवकासात योगदान
५.१०. आिदवासी धोरणाची पाच त व े
५.११. िन कष
५.१२. सारांश
५.१३.
५.१४. संदभ
५.० उि े:
सामािजक आिण राजक य स ुधारक हण ून पे रयार यां या योगदानाब ल अ ंत ी ा
करणे.
जातीअंता या चळवळीची व ैिश ्ये समज ून घेणे.
भारतातील जमात या अ यासात ह े रअर एि वनच े योगदान तपासण े.
एि वनच े भारतातील आिदवासी धोरणातील योगदान आकलन क न घ ेणे. munotes.in
Page 41
ई . ही . पे रयार रामा वामी
आिण
वे रयर एि वन
41 ५.१. पे रयार या ंचे जीवन आिण िवचार :
ई. ही. रामा वामी "नायकर (1879 -1973 ), "पे रयार" श दचा अथ "मोठा माण ूस",
ला िणक अथ " िति त " िकंवा "वडील " या नावान े ओळख ले जातात. तािमळनाड ू या
इितहासातील एक िति त य आह ेत. पे रयार ह े यां या अन ेक योगदाना ं ारे ओळखल े
जातात : उदा. समाजस ुधारक , ा ण ेतर राजक य आिण सामािजक िहतस ंबंधांचे ेरक,
जातीिवरोधी लढव या , मिहला ं या ह का ंचे पुर कत आिण नाि तक आिण िवव ेकवादी
इ यादी . इ. ही.रामा वामी यांचा ज म म ास ांताचा त कालीन भाग असल े या इरोड य ेथे
झाला. लहानपणापास ूनच या ंनी भेदभाव वाढव यासाठी धमा चा वापर कर यावर टीका
कर यास सु वात क ेली. तिमळ लोका ंची ओळख आिण यासाठी या ंचा नेहमीच स ंघष
असतो . ते ा णवादा या त वा या िवरोधात होत े. ते 1919 म ये भारतीय रा ीय
काँ ेसम य े सामील झाल े. इरोड नगरपािलक े या अ य पदी असताना यांनी जाितभ ेद न
करणे, परदेशी कपड ्यांवर बिह कार घालण े इ यादी धोरण े सु केली. 1925 पय त या ंनी
काँ ेसम य े काम क ेले पण व ैचा रक मतभ ेद आिण का ँ ेस पदािधका या ंशी अ ंतग त संघष
यामुळे नंतर या ंनी ते सोडल े.
पे रयार ह े एक म ुख सामािजक आिण राजक य स ुधारक होत े. आधुिनक तिमळ
राजकारणात या ंनी अन ेक िवचारसरण चा पाया घातला . यांना " िवड चळवळीच े जनक "
असेही हटल े जाते. तािमळनाड ूम ये 1967 पासून सव रा य सरकार े दोन प ा ंनी थापन
केली आह ेत. ती हणज े – िवड मुने कळघम (DMK) आिण अिखल भारतीय अ णा
िवड मुने कळघम (AIADMK). हे दो ही प पे रयार या िवड र कळघम (डीके)
पासून वेगळे झाले, परंतु तरीही या ं या वारशा या त े दावा करतात .
तुमची गती तपासा
१. ई. ही. रामा वामी यांची थोड यात ओळख सा ंग.
५.२ िववेकवाद:
पे रयार या ंनी य ेक बाबतीत “संवादाची िववेकवाद क पना ” वापर याचा पाया
घातला. ते ाचीन ीक त वव े ा सॉ ेिटस आिण या ं या तक शा आिण तक शु ते या
क पन ेपासून े रत होत े. उ च वग आिण जाती या हात ून दडपशाहीचा सामना
कर यासाठी रामा वामी यांनी िववेकवाद हे श हण ून घेतले. ते वा तववादी आिण
आदश वादी त वा ंब ल बोल ू लागल े. जात आप यात फ ूट पाड ू शकत नाही , अशी भावना
आप याम य े असायला हवी . कोण याही समाजात ज े दु कम होतात त े आप या वाथ
कृ यांमुळे असतात . िववेकवादा ब ल या यां या वचनब त ेने यांना सां कृितक िनयमा ंना
आ हान द े यास व ृ केले जे वैध आिण सम य ेिशवाय वीकारल े गेले. कामगार वगा साठी
नेहमी अडचणी िनमा ण करणा या भा ंडवलदार वगा िव ही या ंनी आवाज उठवला . सव
अंगांनी शा ंततापूण जीवन जग यासाठी या ंनी िववेकवादाचा अवल ंब केला. ा ण
अ याचारा या स ंदभा त या ंनी सा ंिगतल े क , देव आिण धमा या नावाखाली आपण munotes.in
Page 42
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
42 मानवतावाद िवसरलो आहोत . पे रयार या ंनी देव, धम , कम कांड नाकार ले हणुन यांना
नाि तक मान ले जात होते.
५.३ जात आिण धम :
वैकोम स या ह (1924 -1925 )-वैकोिमस ह े सामािजक यायाच े पक - जे हा तािमळ
देशातील श ेकडो स या ह यां या बा ंधवांशी वीरताप ूण लढ्यात सहभागी झाल े होते.
वायकोम ह े त कालीन ावणकोर स ं थानात होत े. मुख देवता, भगवान महाद ेवाचे मंिदर,
एझाव आिण इतर जात या मया देबाहेर होत े, यांना िन न धािम क दजा समजला जातो .
िनषेधाचे िच ह हण ून, पे रयार यांनी सनातनी सम ुदाया ार े केलेली िह ंसा आिण अपमान
आिण पोिलसा ं या दडपशाही या दर यान स या हाच े अ य पद भ ूषवले. यां या
मोिहम ेला उ फ ूत पािठंबा िमळा यान े सरकारन े यां यावर ितब ंधा मक आद ेश लाग ू केले
आिण या ंना तु ंगात टाक यात आल े. स या ह अ ंशतः िवजयात स ंपला आिण तो एक
मह वाचा ट पा मानला ग ेला. यां या व ैचा रक मतभ ेदांमुळे ते गांध चे कडव े टीकाकार बनल े
आिण याचा स या हावरील या ं या िवचारा ंवर प रणाम झाला .
दि ण भारतातील म य थ जात च े वच व, आिण 1990 या दशकापास ून दिलत
राजक य आिण सा ं कृितक ितपादन , पे रयार या ं या जातीब ल या िवचारा ंचे आिण
मागासल े या जात या स मीकरणावर या ं या भावाच े पुनमू यांकन कर यास चालना
िमळाली . येथेही या ंनी ा णा ंनी म ेदारी हण ून काम क ेले आिण इतर समाजाची
फसवण ूक केली अशी टीका केली. धािम क था ंम ये जातीचा वापर कर या या थ ेचा
यांनी िनष ेध केला. पे रयार या ंना ा णवादा या िवरोधात विकली क े याब ल िनि तपण े
यां या पायावर उभ े केले जाईल . यांनी या वगा तील क ेवळ ा णा ंनाच आ हान िदल े नाही
तर जात आिण वग भेदाचे समथ न करणा या ा ण ेतरांनाही आ हान िदल े होते.
1990 म ये, िश ण आिण नोकरीम य े मागास जात साठी आर ण (सकारा मक क ृती)
लागू कर याचा भारत सरकारचा िनण य आिण यािव उ चवण य िवरोध याम ुळे
मागासल े या जात ना सश कर यासाठी प े रयार या ं या भ ूिमकेची आठवण झाली . पुढे,
1990 या दशकापास ून िहंदू मूलत व वा ा या न ूतनीकरणासह , पे रयार या ंची धम ,
िवशेषतः िह ंदू धमा ची टीका राजक य आिण बौि क ्या ओळखली ग ेली.
तुमची गती तपासा
१. ई. ही. रामा वामी यां या जात आिण धम िवचारा ंवर थोड यातचचा करा.
५.४ मिहलांचे :
मिहला ं या म ु आिण स मीकरणाबाबत प े रयार या ंचे िवचार या ं या काळा या पलीकड े
होते. ि या ं या ह का या े ात या ंचे सव म योगदान होत े. ि या ंकडे केवळ मुलांचा
सांभाळ करणारी हणून पािहल े जाते आिण या ं याकड े दुसरी कोणतीही ितमा नाही अस े munotes.in
Page 43
ई . ही . पे रयार रामा वामी
आिण
वे रयर एि वन
43 यांनी िनरी ण क ेले. यांना समाजातील ी -पु ष समानता व ैध ठरवायची होती .
ह ंड्या या अमान ुष थ ेिव त े ठामपण े उभे रािहल े. यां या मत े घट फोटान ंतर
मिहला ंनाही स ंप ीचा अिधकार आिण िश ण आिण आरो याम य े समान स ंधी िमळाय ला
ह यात . यांनी असा य ुि वाद क ेला क इतर लोक ि या ंचे आरो य जप या या आिण
कौटुंिबक स ंप ीच े र ण कर या या ीकोनात ून ज म िनय ं णाच े समथ न करतात , परंतु
यांनी ि या ं या म ु साठी याचा प ुर कार क ेला. च र कार डी . गोपाल क ृ णन या ं या
मते, पे रयार आिण या ं या चळवळी मुळे तिमळ समाजाला ि या ं या प रि थती
सुधारणेकडे ल वेधले गेले आहे.
५.५ वािभमान चळवळ :
वािभमान चळवळीला पे रयार या काळात मह वप ूण चालना िमळाली . यांनी इतरा ंना
वतःला आदरणीय मान याच े िश ण िदल े. मानवी क ृती तक शु िवचारा ंवर आधा रत
असावी . पे रयार या ं यासाठी वािभमानाच े त व ान अ य ंत मह वाच े होते. यांनी 1925
म ये वािभमानाचा चार क ेला आिण याम ुळे 1952 म ये चळवळीच े सं था मक करण
झाले. यांनी चळवळीची उि े अशी मा ंडली: यो य राजक य ा न देणे, गुलामिगरी िव द
वातं यासाठी लढा द ेणे, अिन ढी आिण कम कांड टाळण े, जाित यव थ ेचे िनमू लन
करणे, समतावादी समाज थािपत करण े, आिण बर ेच काही . वािभमान चळवळीन े
सामािजक ा ंतीचा उ ेश पूण केला.
तुमची गती तपासा
१. ई. ही. रामा वामी यांचे मिहला ं या म ु आिण स मीकरणाबाबत िवचार थोड यात
चचा करा.
५.६ भाषा आिण भाषा चळवळ :
शाळेत िशक यासाठी िह ंदी भाष ेची स कर या या नवीन धोरणाला या ंनी िवरोध क ेला
ते हा िवडीयन स ं कृतीब ल या ं याम य े आदर जाणव ू शकला . पे रयार या ंनी असा
युि वाद क ेला क असमानत ेचा पाया स ं कृत-चिलत िह ंदू धम ंथांम ये आहे आिण िह ंदी
भाषेला स ं कृतशी जवळीक िद याम ुळे, िहंदी भाषा लाद यान े सामािजक मागासल ेपणा
आिण धािम क वच व वाढ ेल. यांनी आपल े मत िह ंदी िवरोधी हण ून थािपत क ेले कारण
ते तिमळ लोका ंची सं कृती आिण क पना न कर ेल. ते हा स ंपूण दि ण भारत एक स
हणून िहंदी या चारा या िवरोधात ग ेला. पे रयार या ंची तिमळ स ं कृती आिण भाषा
जप यासाठी ख ूप ह ी होत े. जुनी तिमळ ही तिमळ , तेलगू, क नड आिण म याळमची
जननी अस याचा दावा तो न ेहमी करत अस े. आप या ल ेखनात ून आिण कल ेतून या ंनी
तिमळ भाष ेचा वापर क ेला.
munotes.in
Page 44
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
44 ५.७ ाम उ नती :
पे रयार या एका प ुि तकेत या ंनी “गाव उ नती ” अथा त ामीण भागा या गतीच े
आवाहन क ेले. " ामीण " हा श दच यां यासाठी भ ेदभावाच े तीक आह े. ामीण देशांम ये
सामािजक आिण आिथ क िभ नता खूप होती आिण ामीण लोका ंना सामा यतः सवा त
गरीब मानल े जात अस े. यां या सामािजक स ुधारणा या काळातील वा तवाशी स ुसंगत
हो या.
तुमची गती तपासा
१. ई. ही. रामा वामी यांचे िवडीयन स ं कृतीब ल िवचार थोड यात चचा करा.
५.८ हे रअर एि व न यांचे जीवन आिण िवचार :
हे रअर एि वन ह े मानवशा होत े आिण या ंना भारतीय मानवशा ाच े जे.जी. ेझर
हटल े जात े. हे रअर एि वन आिण ेझर या ं यातील फरक असा आह े क एि वनला
मानवशा ात िश ण िदल े गेले न हत े परंतु ेझर िव ापीठातील िव ान होत े आिण
यांना मानवशा ाच े आम चेअर हण ून संबोधल े जात अस े. एि वनचा ज म 1902 म ये
झाला; ते िसएरा िलओन या अ ँि लकन िबशपचा म ुलगा आिण ि िटश स ै याचा च ॅपिलन
जनरल हो ते. ते एका धािम क कुटुंबातील हो ते हणून यांनी धम शा ाच े िश ण घ ेतले आिण
धािम क काय चाल ू ठेव या या ीन े यांनी आप या कौट ुंिबक व ंशाचा वीकार क ेला.
यांनी एक िति त श ै िणक र ेकॉड ा क ेले आिण 1926 म ये ऑ सफड या
वायि लफ हॉलच े उपा य आिण यान ंतर लवकरच म ेट न कॉल ेजचे चॅपलेन बनल े.
पुरोिहत हो या चे काय पुढे ने याची जबाबदारी या ं यावर अस यान े यांनी धम शा ात
संशोधन व अ यास क ेला.
ि न चळवळी या सभ ेचा िव ाथ हण ून, एि वन ट ॅनिवक य ेथे उपि थत होत े, ते
जे.सी. िव सलो या ंना भेटले जे यां या ि न िमशनसाठी त णा ंची भरती कर या साठी
भारतात ून परत आल े होते. एि वनला आधीच भारतात य े याची इ छा होती आिण
साबरमती य ेथे काम करणा या िव सलो या ि तस ेवा संघात सामील हो यासाठी या ंना
सहज खा ी पटली . हणून, यांनी धािम क शोधा या बाज ूने इं लंडमधील ीकोनात ून
शै िणक कारक द सोडून िदली हण ून ते 1927 म ये महारा ात प ु यात िमशनरी हण ून
भारतात आल े. असे असल े तरी, नंतर या ंनी धमा तर कर याची आपली वचनब ता
सोडली आिण आपल े जीवन स ंशोधन आिण आिदवासी जीवन आिण स ं कृती जतन
कर यास मदत कर यासाठी समिप त केले.
भारतात त े महा मा गांध या िवचारा ंनी े रत झाल े आिण वात ं य चळवळीत भाग घ ेऊ
लागल े. यांनी उघडपण े भारतीय रा वादी कारणाला पािठ ंबा दश व याम ुळे, ते इं लंड या
छोट्या दौ यावर असताना ि िटश सरकारन े यां यावर कारवाई क ेली. नंतर या ंनी
यावहा रक राजकारणात ून माघार घ ेतली आिण भारतातील वत ं सामािजक काया कडे
यांचा मानवतावादी आव ेश दाखवला . munotes.in
Page 45
ई . ही . पे रयार रामा वामी
आिण
वे रयर एि वन
45 1928 -1931 या प ु यातील वा त यादर यान , एि वन रा ीय चळवळीम य े सामील
होते, यामुळे या काळात या ं या स ु वाती या काळात या ंना गांध या भावाम ुळे रा ीय
लढ्याचा एक भाग बन याची इ छा असल े या आिदवास साठी काम कर याची क पना
न हती . ते गांध या ख ूप जवळ होत े आिण या ंनी या ं यासोबत काम क ेले आिण या
बद यात गा ंध नी एि वनला आपला म ुलगा हटल े. गांधी आिण एि वन या ं यात ख ूप
जवळच े संबंध होत े आिण त े काही वष रा वादी स ंघषा साठी काम करत रािहल े.
सरदार व लभभाई पट ेल या ं या स यान ुसार, हे रअर एि वन या ंनी आपल े संपूण
आयु य आिदवासी लोका ंम ये काम कर यासाठी समिप त केले. हे या या कारिकद ला
कलाटणी द ेणारे ठरले. बौि कता , धािम कता, मानवतावाद आिण यावहा रकता यां या
सिम ना ंनी; एकि तपण े एि वन यांना 'मानवतावादी मानवशा ' बनवल े. सामा य
माणसाचा आिदवासी लोकस ं येकडे बघ याचा ीकोन पाह न त े उदास होत े. आिदवासी
असं कृत अस या या िवचाराला आ हान द ेत या ंनी आिदवास साठी काम करायला
सु वात क ेली.
तुमची गती तपासा
१. हे रअर एि वन यांचे भारती य रा ीय चळवळी तील सहभागाची चचा करा.
५.९. आिदवासी िवकासातील योगदान :
एि वनन े आप या िलखाणात आिदवास ना म ु य वाहात सामाव ून घे या या िवरोधात
नाही यावर भर िदला . यांना फ अस े सिमली करण कर याची इ छा होती , जे
आिदवास ना अन ुकूल होत े. आिदवासी िवकासातील या ंचे योगदान ख ूप मोठ े आहे आिण
यांनी आिदवास वर 26 मानवशा ीय कृत चे लेखन क ेले - यापैक 14 मोनो ाफ आह ेत,
2 कादंबरी आह ेत, 2 यांचे जुने िम शामराव िहवाळ े आिण या ंचे आ मच र यां या
सहकाया ने िलिहल े या मानवशा ीय अ यास आह ेत. यां या काया चे कौत ुक केले जाते
कारण यांनी लोकल ेखाचे िश ण घ ेतले न हत े िकंवा मानवशा ाच े िश ण घ ेतले न हत े
िकंवा मोनो ाफ िलिह यासाठी तो आिदवास सोबत राहत हो ते आिण यांनी तपशी लवार
मोनो ाफ िलिह ले होते.
यािशवाय या ंचे अनेक लेख िस झाल े आहेत. ते आिदवास वर सतत काम करणारा
माणूस होता आिण आज ह े मोनो ाफ आिण ल ेखन आिदवासी िवकास िक ंवा आिदवासी
धोरणा ंवरील सव अ यास म आिण अ यास मा ंचा भाग आह ेत. "मॅन इन इ ंिडया" या
िनयतकािलका ारे अनेक मौ यवान योगदान िदल े गेले यांनी मानवशा ीय काया शी
संबंिधत ल ेख कािशत क ेले. या ल ेखनात व ैयि क जमात वरील मोनो ाफ , भारतीय
लोककल ेचा अ यास , लोककला ंचे द तऐवजीकरण , आिदवासी धोरणाच े िवधान
इ याद चा समाव ेश आह े. munotes.in
Page 46
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
46 यािशवाय एि वनन े अनेक लेख कािशत क ेले. एि वन या स ु िस ल ेखनांपैक : 'ली हज
ॉम द ज ंगल' (1936 ), 'फुलमत ऑफ द िह स ' (1937 ), 'ए लाउड द ॅट्स ॅगिनश '
(1938 ), 'द बैगा' (1939 ), 'लॉस. ऑफ न ह (1942 ), 'मा रया मड र अँड सुसाइड '
(1943 ), 'महाकोशल या लोककथा ' (1944 ), 'मायकल िह स ची लोकगीत े' (1944 ),
छ ीसगडच े लोकगीत े (1946 ), ब डो हायल ँडस (1952 ) , िम स ऑफ द नॉथ -ई ट
ंिटयर ऑफ इ ंिडया (1958 ), ए िफलॉसॉफ ऑफ न ेफा (1959 ), द ायबल व ड ऑफ
हे रयर एि वन : एक आ मच र (1964 ). एि वन ह े िनःस ंशयपण े समकालीन
मानवशा ातील सवा त िवप ुल लेखकांपैक एक होत े. असे आढळ ून आल े आहे क या ंनी
भारतीय लोकल ेखीय मािहतीचा सवा त मोठा कोष तयार क ेला जो एका य कड ून आला
होता.
एि वन हे वयंिशि त मानवशा हो ते. कोण याही यावसाियक मानवशा ा या
िश णान ुसार या ंनी आपल े लेखन साच ेब क ेले नाही. मानवशा ासाठी ख ुले असल े या
प तीशा ीय आिण स ै ांितक ा ंवर या ंनी भ ु व िमळवल े परंतु ते िशकत असल े या
िवषया ं या स ंदभा त अथ पूण हवे अस यासच या ंचा वापर क ेला. एि वन वत : कबूल
करतात क तो किवत े ारे मानवशा ा कडे आले होते, याम ुळे यांना मानवशा एका
अिवभा य आिण मानवतावादी ि कोनात ून पाहता आल े. यां या श दात , "मानवशा ाच े
सार आिण कला ह े ेम आह े. यािशवाय काहीही स ुपीक नाही , काहीही स य नाही ".
एि वन या ंनी अन ेक मह वाची अिधक ृत पद े भूषवली जस े क : 1944 म ये ओ रसा
सरकारम य े मानवशा , 1946 ते 1949 पय त भारत सरकार या मानवशा िवभागाच े
उपसंचालक आिण नॉथ ई ट ंिटयर एज सी (NEFA) चे आिदवासी यवहार स लागार .
1954 पासून. यांना अन ेक स मान आिण श ै िणक प ुर कार िमळाल े: वेलकम म ेडल
(1943), र हस मेमो रयल म ेडल (1948 ), कॅ पबेल मेडल (1960 ), दादाभाई नौरोजी
पुर कार (1961 ), प भूषण (1961 ). आिदवासी िवषया ंवरील या ं या सखोल ानाम ुळे
पंत धान जवाहरलाल न ेह ंसह सरकारी य कड ून आिण या ंनी या ं यासोबत काम
केले अशा अन ेकांनी या ंना उ च आदर आिण आ मिव ास िदला . एि वन ह े
मानवशा ातील एक महान रोम ँिटक आिण भारतातील आिदवासी लोका ंचे सवा त े रत
इितहासकार मानल े जात होत े.
तुमची गती तपासा
१. हे रअर एि वन यांचे आिदवासी िवकासातील योगदान सांगा.
५.१०. आिदवासी धोरणाची पाच त व े:
एि वन यांनी भारतीय जमात साठी न ेह ं या धोरणा ंवर भाव टाकला . आिदवास शी
संबंिधत धोरणासाठी न ेह ंनी ‘पाच त व े’ मांडली. नेह ंनी अ य ंत ग रबी आिण
िनराधारत े या काळात आिदवास या जीवनातील उ फ ूत तेचे कौतुक केले. यांचा असा munotes.in
Page 47
ई . ही . पे रयार रामा वामी
आिण
वे रयर एि वन
47 िव ास होता क आिदवास ना आ धुिनक करणा या ि य ेत फेकले जाऊ नय े तर न ैसिग क
उ ा ंती ि या हण ून यात सहभागी होऊ िदल े पािहज े.
आिदवास शी स ंबंिधत पाच त व े खालील माण े आहेत.
1. आिदवासी लोका ंवर परक य म ू ये लाद याप े ा या ं या पर ंपरेनुसार आिण या ं या
ितभ े या धत वर या ंचा िवकास झाला पािहज े.
2. जंगलातील तस ेच जिमनीवरील आिदवास या ह का ंचा आदर क ेला पािहज े.
3. आिदवास या स ंघांना शासन आिण िवकासाच े िश ण िदल े पािहज े.
4. आिदवासी भागात अन ेक योजना ंचा अित शािसत होऊ नय े.
5. प रणामा ंचे मू यमापन स ं या मक मागा ने िकंवा खच केले या प ैशा या माणात क ेले
जाऊ नय े, परंतु मानवी जीवनावर झाल े या भावान े केले पािहज े.
एि वन या ंना समिप त मृ युलेखात, डेि हड म ँडेलबॉम यांनी िलिहल े क या ंनी भारतासाठी
मह वप ूण योगदान िदल े आह े जे मोजण े थोड े कठीण आह े, परंतु आिदवासी धोरणावर
यांनी केले या भावाप े ा ते अिधक मह वाच े असू शकत े. भारतीया ंचा वतःब ल आिण
समाजाब लचा ि कोन या ंनी बदलला . यांनी आिदवासी लोका ंचे र ण क ेले आिण
यां या तप वी प तीन े आिदवासी समाजात स ुधारणा कर याचा य न करणा या िहंदू
यु रट सशी अनेकदा स ंघष केला. यु रटॅिनझमचा हा ँड भारताचा खरा आ मा आह े हे
यांनी ठामपण े नाकारल े. यां या जीवनातील काही प ैलू भारता या स माननीय धािम क
परंपरेला अन ुस न आह ेत. भौितक स ंप ी, दा र ्य आिण उ च कारणासाठी आ म याग
कर यापास ून दूर राह यावर या ंचा िव ास होता .
एि वनच े समी क हणतात क ते आधुिनक रोम ँिटक िवरोधी हो ते, यां या आिदवासी
धोरणावरील भावान े आिदवास ना आणखी उप ेि त क ेले. आिदवास ना एकाक
ठेव या या या ं या िस ा ंताने यांना सव बा भावा ंसाठी अप ुरी तयारी क ेली आिण या चा
िवशेषतः ईशा य ेकडील आिदवास या अथ यव थ ेवर, सामािजक स ंरचनेवर आिण वत न
प त वर हािनकारक प रणाम झाला . दुसरीकड े, एि वन या चाह या ंचा असा य ुि वाद
आहे क या यािशवाय आिदवास ना◌े आणखी वाईट निशबी आल े असत े. याचा वारसा
वाद त अस ू शकतो , परंतु एि वनन े या क पन मांड या आहेत या आजही ास ंिगक
आहेत.
तुमची गती तपासा
१. हे रअर एि वन यांचे आिदवास शी िवकासा स ंबंिधत पाच त वा ब लच े सांगा.
munotes.in
Page 48
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
48 ५.११. िन कष :
मु रा ा ची यांची क पना आिण िश णाचा सार , तािक क िवचार , जाितहीन समाज ,
ग रबी आिण अ प ृ यता या ंचे िनमू लन आिण य या सवा गीण िवकासावर आधा रत
आहेत. यां या कृती आधुिनक आिशयाई इितहासातील ग ैर-मु य वाहातील व ैचा रक
वाहा ची अ ंत ी आिण स ंक पना दान करतात . अलीकड या काळात , पे रयार या ं या
िवचारा ंम ये नवीन राजक य वार य िनमा ण झाल े आह े आिण ा ण ेतर चळवळी या
इितहासातील बौि क वार यान े नवीन कारची जाग कता िनमा ण केली आह े. यामुळे
पे रयार या ं या ल ेखना या नवीन , सुधा रत आव ृ या, आिण प ुनमु ण उदयास आल े.
एि वनन े आध ुिनक भारता या म ूलभूत आदशा पैक एक योगदान िदल े; हाच भारतीय
रा ाचा िवकास आह े. भारतातील आिदवासी लोकस ं येवरील याची अ ययन े इितहास
सािह य व पात उपल ध आह ेत आिण ग ैर-मानवशा ीय वाचका ंसाठी उपल ध आह ेत.
यामुळे बळ समाजगटा ं या ानी मनावर प रणाम झाला आह े. सव सामािजक
जीवनाती ल सव पैलूंम ये िविवधता अस ूनही, भारतातील सव लोका ंना आव यक
एकतेब ल या ंना खा ी होती . आिदवास या िवकासासाठी या ंनी उदारमतवादी आिण
क पक ि कोन अवल ंबला. यामुळे भारता या समकालीन सामािजक -सां कृितक
जीवनात आदश वाद आिण वा तववाद या ंची उ म सा ंगड घालणारी आिदवासी धोरण े
तयार कर यास भारत सरकार स म झाल े. यामुळे नवीन भारतीय रा ाम य े भारता या
जीवनातील आिण िवचारा ं या पार ंपा रक आिण आध ुिनक घटका ंचे सं ेषण घडव ून
आण यास मदत झाली आह े.
५.१२. सारांश
पे रयार ह े यां या अन ेक योगदाना ार े ओळखल े जातात: समाजस ुधारक , ा ण ेतर
राजक य आिण सामािजक िहतस ंबंधांचे ेरक, जातीिवरोधी लढव या , मिहला ं या ह का ंचे
पुर कत आिण नाि तक आिण िवव ेकवादी इ यादी . यांना ाचीन ीक त व ानी
सॉ ेिटस आिण या या तक शा आिण तक शु ते या क पन ेतून ेरणा िमळाली .
वायकोम ह े सामािजक यायाच े पक आह े- जे हा तािमळ द ेशातील श ेकडो स या ह नी
वीर स ंघषा त आप या बा ंधवांशी हातिमळवणी क ेली. मिहला ं या म ु आिण
स मीकरणाबाबत प े रयार या ंचे िवचार या ं या काळा या पलीकड े होत े. पे रयार
यां यासाठी वािभमाना चे त व ान अ य ंत मह वाच े होत े. यांनी 1925 म ये
वािभमानाचा चार क ेला आिण याम ुळे 1952 म ये चळवळीच े सं था मक करण झाल े.
यांनी आपल े मत िह ंदीिवरोधी हण ून थािपत क ेले कारण त े तिमळ लोका ंची सं कृती
आिण क पना न कर ेल. यां या सामािजक स ुधारणा या काळातील वा तवाशी स ुसंगत
हो या.
हे रअर एि वन ह े मानवशा होत े आिण या ंना भारतीय मानवशा ाच े जे.जी. ेझर
हटल े जाते. एि वन हा रा ीय चळवळीत सामील हो ते यामुळे या या स ु वाती या
काळात या काळात याला गा ंध या भावा मुळे रा ीय लढ ्याचा एक भाग बन याची इ छा munotes.in
Page 49
ई . ही . पे रयार रामा वामी
आिण
वे रयर एि वन
49 असल े या आिदवास साठी काम कर याची क पना न हती . एि वनन े आप या िलखाणात
आिदवास ना म ु य वाहात सामाव ून घे या या िवरोधात नाही यावर भर िदला . याला
फ अस े सिमलीकरण कर याची इ छा होती , जे आिदवास ना अन ुकूल होत े. एि वन
यांनी भारतीय जमात साठी न ेह ं या धोरणा ंवर भाव टाकला . एि वनच े समी क
हणतात क तो आध ुिनक रोम ँिटक िवरोधी होता या ं या आिदवासी धोरणावरील भावान े
आिदवास ना आणखी उप ेि त क ेले.
५.१३. :
१. सामािजक आिण राजक य स ुधारक हण ून पे रयारां या योगदानाची चचा करा.
२. पे रयार या ं या न ेतृ वाखालील जातीिवरोधी चळवळी या वैिश ्यांचे परी ण करा .
3. हे रअर एि वन या भारतीय मानवशा ातील योगदानाची चचा करा.
4. आिदवास या सबलीकरणा या धोरणावर ह े रअर एि वनच े मत तपासा .
5. हे रअर एि वनच े च र ा मक मािहती सांगा.
५.१४. संदभ :
https://www.researchgate.net/publication/342503085_VAIKKAM_VEER
AR_EVR_AN_INSPIRING_LEADER
http://vpmthane.org/vpmDDSS/pdf/Article/24 -Periyar -a-crusader -against -
the-Hindus.pdf
https://anthrosource.onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1525/aa.1965.67.2
.02a00140
https://oxfordre.com/asianhistory/v iew/10.1093/acrefore/9780190277727.
001.0001/acrefore -9780190277727 -e-340
munotes.in
Page 50
50 ६
ताराबाई िश ंदे आिण प ंिडता रमाबाई
ा. रंगराव ह डगे
घटक रचना
६.० उि ये
६.१. तावना
६.२. ताराबाई िश ंदे यांचे ारंिभक जीवन
६.३. ताराबाई िश ंदे यां या जीवनातील िनणा यक ट पा
६.४. ताराबाई िश ंदे यांचे ी-पु ष योगदान
६.५. पंिडता रमा बाई या ंचे ारंिभक जीवन
६.६. पंिडता रमाबाई या ंचे युरोप आिण अम े रका वास
६.७. पंिडता रमाबाई म ु िमशन या स ं थापक अ य ा
६.८. पंिडता रमाबाई ंचे ि न धमा त वेश/ धमा तर
६.९. पंिडता रमाबाई ंचे ीवादास योगदान
६.१०. िन कष
६.११. सारांश
६.१२.
६.१३. संदभ
६.० उि य े
ताराबाई िश ंदेनी ी म ु साठी कल ेले योगदान समज ून घेणे.
नजीक या काळात ी वादी िवचारा ंना योगदान द ेणा या अ यासका ं या िवचारा ंना
ा क न द ेणे.
पंिडता रमाबाई या ं या मिहलाम ु स ंबंधी या िवचारा ंचे मू यमापन करण े.
६.१ तावना
१९ या शतकात भारतीय उपख ंडात अशा काही ि या ंचा उदय झाला िक या ंनी स च े
वैध य, ी िश णावरील िनब ध, स च े बालिववाह , जातीआधा रत िह ंसा, कुटुंबातील
कुटुंबाबाह ेरील ल िगक िह ंसा आिण खाजगी व साव जिनक जी वनात पाळावयाची तथा munotes.in
Page 51
ताराबाई िश ंदे आिण प ंिडता रमाबाई
51 अपेि त वत निवषयक माणक े आिण रती रवाज इ याद ना नकार िदला . एवढेच नाही तर
काही ि या ंनी दमणकरी जास ाक यव थ ेिव आवाजही उठवला . वासाहितक
कालख ंडात महारा ातील काही ि या ंनी च र े, आ मच र , वत मानपत ीय ल ेख आ िण
ंथा या मा यमात ून मिहला ं या सम या तथा ा ंना वाचा फोडली िक या ंची म ुळे
जास ाक यव थ ेम ये दडल ेली आह ेत. हे लेखन आज स ै ांितक आिण द ूरदश मानल े
जात अस ून ी वादी इितहास ल ेखनासाठी आधार त ंभ/ पा भूमी मानली जात े.
थोड यात , २० या शतकात काही मिहला ंनी आप या िवचारा ंत ा ंितकारी बदल क न
ीवादी चळवळीचा माग श त क ेला.
या भागात िव ा या ना अशाच दोन मिहला य म वा ंची ओळख क न िदली जाणार
आहे. िक या ंनी मिहला ंवर स न े लादल े या पार ंपा रक म ू य णालीवर टीका क ेली
असून या स यशोधक समाज व अथ मिहला समाजाशी स ंबिधत आह ेत.
पंिडता रमाबाई या भारतातील अ य ंत भावशाली मिहला स ुधारक हो या . यांचा ज म िद .
२३ एि ल १८५८ रोजी झाला . ब ्तातील ागितक िवचारा ंना ो साहन द ेणा या काही
मोज या समाजस ुधारका ंम ये यांची गणना केली जात े. यांनी िपत ृस ाक यव थ ेचा
िनषेध क न मिहला ंना िश णाचा ह क िमळावा यासाठी य न क ेला.
पंिडता रमाबाई या नामा ंिकत िव ान , िश णत आिण ीवादी मिहला हो या क या ंनी
समाजान े मिहला ंवरील घटल ेले िनब ध आिण अप े ा मोड ून काढ या . यांनी घटल ेले िनबंध
आिण अप े ा मोड ून काढ या . यांनी ३० नो ह बर १८८२ साली ‘आय मिहला समाज ’ ही
थापना क न या मा यमात ून मिहला ंना स मानप ूव क जीवन जगता याव े यासाठी य न
केले याम ुळे यांना भारतातील मिहला ं या िश ण िवषयक ह कासाठी लढणा या
मिहला ं या क ैवारी आह ेत अस े हटल े जाते.
६.२ ताराबाई िश ंदे यांचे ारंिभक जीवन
ताराबाई िश ंदे य ांचा ज म १८६० साली ब ुलढा यातील ब ेरार ा ंतात झाला . या मराठा
कुटुंबात ज म या हो या . समाजातील इतर ि या ं माण ेच या द ेखील चार िभ ंतीत ब ंिद त
हो या. तथािप या ंचे वडील बाप ुजी हरी िश ंदे यांचा या ंना भ कम पाठ बा होता . जे महस ूल
आयु काया लयात िलिपक होत े. यांनी १८७१ साली ‘िहंट टू द ए य ुकेटेड नेिट हज ’
नावाचा एक ंथ कािशत क ेला. ते इं जी भाष ेचे चांगले जाणकार होत े. यामुळे यांना
िश णाच े मह व मािहत होत े. यामुळे यांनी ताराबाई घरीच मराठी , सं कृत आिण इ ं जी
भाषा िशकिव या याम ुळे ताराबाई ं या भािषक कौश य े िवकिसत झाली . भाषेबरोबरच
ताराबाई आध ुिनक आिण अिभजात सािह यातही पार ंगत हो या . हे यां या ल ेखन
सािह यात ून ितिब ंिबत होत े.
ताराबा ई िशंदे यांचा िपत ृस ाक यव थ ेला ख ुले आ हान द ेऊन ल नान ंतर या आप या
पती या घरी ना ंदायला न जाता आप या विडला ं याच घरी पतीला घ ेऊन रािह या आिण
थािपत घरजावई प तीला िवरोध क ेला. एवढ्यावरही न था ंबता या ंनी ‘मातृ वािशवाय
ी प ूण होत नाही ’ या समाजधारण ेला शह द े यासाठी आय ु यभर नी :संतान राहण े पसंत munotes.in
Page 52
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
52 केले. दुस या श दात ताराबाईनी थािपत समाजाची तमा ना बाळगता समाजातील
ि या ंचे शोषण करणा या क ु थांचे समुळ उ चायन कर याचा ामािणक य न क ेला अस े
हणता य ेईल.
ताराबाई ं या वडीला ंचे म.फुले यां याशी ख ूप चांगले संबंध होत े. यामुळे खूप चांगले संबंध
होते. यामुळे ताराबाईनी या ं यासोबत जातीिनम ु लन आिण िल ंग आिण िल ंग समानता
थािपत कर यासाठी काय कर यास ार ंभ केला. भारतीय समाजात जाती यव था
अ यंत कठोर व पाची होती . असे असतानाही ताराबाईनी िन न जातीतील म ुल ना
िश ण द ेऊन जाती यव थ ेला ख ुले आ हान िदल े. हे काय यांनी महा मा फ ुले यां यासोबत
िमळून केले. यािशवाय िवधवा ंना पुनिव वाहास व ृ कर या या कमी या ंना महा मा फ ुले
यांना स य मदत क ेली. महा मा फ ुले िणत स यशो धक म ंडळाचा भाग बन ून या ंनी
उपरो काय केले. प रणामी या ंना या मह काया त समाजातील ीप ु षांकडून भरभ न
ितसाद िमळाला .
६.३ ताराबाई िश ंदे यां या जीवनातील िनणा यक ट पा
सन १८८१ साली ‘पुणे वैभव’ या अ य ंत सनातनी सा ािहक व ृ प ात कािशत झालेले
एक व ृ वाचल े आिण ताराबाई या जीवनाला वळण लागल े. या व ृ ाम य े (सदरील
सा ािहक प ात ) साव जिनक बदनामी आिण बिह कार टाळ यासाठी अनौरस म ुला या
ह येसाठी फाशीची िश ा झाल े या एका त ण ा हण िवधवा ीवर ह ला चढवला होता .
या ी िवरो धी लेखाला उ र हण ून ताराबाई िश ंदे यांनी १८८ पृ ांचा ‘ ी प ु ष त ुलना’
हा िनब ंधवजा ल ेख ंथ पान े कािशत क ेला. या लेखाम य े यांनी एक प रप व ीवादी
युि वाद मा ंडला आह े, िक यान े िपतृस ाक समाजा या रचन ेचे िव ेषण कर याची या ी
अिधक िव तारली . इतर ल ेखकां माण ेच या ं या ंथाम य े/ लेखनाम य े वाचका ंवर
खोलवर भाव टाक याची मता टाक याची मता आह े. यांची भाषा कठोर असली तरी
यांनी व त ूि थतीवर काश टाक याम ुळे यां या वाचका ं या थ ेट मनावर प रणाम होत
असे. यांनी पु षांचा ढ गीपणा , ि या ं या व ेदना (दु:ख) इतर ल ेखकांपे ा वेग या प तीन े
मांड या हो या . आप या सादर ल ेखाम य े यांनी अस े काही कळीच े मु े/ उपि थत
केले क , जे िवचार याच े धाडस भारतीय ि या कधी करणार मािहत आिण प ु ष
याची उ र े दे याचे धाडस कधी करणार नाहीत . यांचा ंथ उ च जातीतील िपत ृस ा
आिण जाती यव थ ेवरची िममा ंसा करणारा होता . त कालीन काशक तथा म ु क ह े बह धा
ा हण होत े, यामुळे ताराबाईचा हा ा ंितकारी ल ेखवजा ंथ कािशत हायला िवल ंब
झाला. प रणामी , यावेळी या ंथाने लोका ंचे अपेि त ल व ेधले नाही.
६.४ ताराबाई िश ंदे यांचे ी-पु ष योगदान
या पु तकात ताराबाईनी प ु षी यव थेने बया च काळापास ून ि या ंवर लादल े या दोषा ंवर
चचा केली. यांनी मिहला ंचे थान कमक ुवत क ेले. या ंथात या ंनी असाही दावा क ेला
आहे क , पु षां माण ेच मिहला ंम येही सव मता असतात . परंतु िपतृस ाक यव थ ेचे
यांना हेतूपुर कर दडपल े आहे. यातून बाह ेर काढ ून ि या ंचे उ थान करायच े असेल तर
ि या ंवर वत निवषयक कठोर िनब ध घाल याऐवजी िवधवा प ुनिव वाह, बालिववाह -िनमु लन, munotes.in
Page 53
ताराबाई िश ंदे आिण प ंिडता रमाबाई
53 सती था ई क ु थांवर बंदी घाल ून या ंचे उ चाटन कराव े. पु ष धान यव थ ेचा फायदा
घेऊन प ु षांनी िमळवल ेले िवशेषािधकार ह ेच मिहला ं या अवनतीच े मूळ करण आहे असे
यांचे ठाम मत होत े. यांनी आप या सदरील ंथात िविवध े ातील भारतीय प ु षां या
दुट पी मानका ंकडे/ माणका ंकडे ल व ेधले आहे.
यिभचार :
भारतीय समाजात यिभचार हा अ य ंत गंभीर ग ु हा मनाला ग ेला आह े. िवशेषतः ि या ं या
बाबतीत हा अ य अपराध मनाला ग ेला होता. कारण हाच अपराध प ु षाने केला तर
सहज र या समाज मा करतो . परंतु ीला मा आणत यातना सहन करा या लागतात .
पतीप नी या ना यातील शारी रक स ंबंधाबाबत िवचार क जाता भारतीय ीन े आपल े
शरीर आप या पतीकड े कसे सोपवाव े यास ंबंधी या अप े ा समाजान े िनधा रत क े या
आहेत. मग भल ेही तो प ु ष अप ंग, असो, म पी असो , ीलंपट असो वा वयोव ृ असो .
थोड यात , यिभचार या एकाच / सार याच ग ु ासाठी भारतीय ि या ंना पु षांपे ा
आधील कडक िश ा क ेली जात े.
देव :
ताराबाई िश ंदे यांनी भारतीय समाजातील ी आिण प ु षांसाठी प पाती िनयम / माणक े
बनिव याब ल द ेवाचा िध कार क ेला आह े. कारण ी आिण प ु ष ही जर एकाच ई राची
लेकरे असतील तर प ु षांना गंभीर ग ु ात ून सूट िमळत े आिण याच ग ु ासाठी अस
वेदना, िनंदा आिण िश ा भोगावी लागत े असा जळजळीत या ंनी त कालीन
धम मात डांना िवचारला आह े.
धम :
ताराबाई िश ंदे य ां यामत े, पु षी यव थ ेने वषा नुवषा पासून केवळ मिहला ंना िनय ंि त
कर याच े साधन हण ून धमा चा वापर क ेला आह े. िकंबह ना धमा ची िनिम तीच या ह ेतूने केली
आहे. एवढेच नाही तर धमा बरोबरच सा ं कृितक ि याकलापा ं या सा ान े ीया न े (मानवी )
ह क नाका न या ं यावर कायम अ याचार क ेले आहेत अस े यांनी हटल े आहे.
िपतृस ाक यव थ ेची दुट पी मानक े :
ताराबाईनी प ु षां या ध डीपणाकड े ल व ेधले आहे. यां यामत े, पु ष वत :ला धम र क
समजतात , परंतु यांनी धम सं कृती या र णाची जबाबदारी ि या ंवर ढकल ून वत : मा
वसाहतवादी आध ुिनक जीवन प तीचा अ ंगीकार क ेला अस याच े िदसत े.
उदा. पु षांची वेशभूषा, खानपाना या प ती , उपभोगाच े नवे आकृितबंध, आधुिनक िश ण
आिण वसाहतीक श ैली या िनवासात रिहवास ई . बाब चा उ साहान े केलेला वीकार वग ैरे.
थोड यात , भारतीय प ु ष ि टी श जीवनश ैलीचे अनुकरण कर यात सव च बाबतीत प ुढे
कडक / कठोर पालन कर याची अप े ा ठेवतात. या भूिमकेलाच या ंनी दुट पी भ ूिमका अस े
हटल े आहे. munotes.in
Page 54
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
54 मनु मृती :
मनु मृती हा ंथ भारतीय समाजाला जीवन जगताना िदशादश क ठरणारा ंथ होता , क जो
चंड पुराणमतवादी आिण ि या ंचे जीवन अस ब निवणारा ंथ आह े. यात अस े माहटले
आहे क , पु षांना भुरळ घालण े हा ि या ंचा वभाव आह े, यामुळे पु षांनी ि या ं या
संगतीत असताना सावध असल े पािहज े.
मुनु या नात े, िपता रि ती कौमाय
भता रि ती यौवन े
वाध य पु रि ती
ी वात ं याम न अह ित |
याचा मितताथ असा होतो क , बालपणी म ुली आप या वडीला ं या, त णपणी आप या
पती या आिण व ृ पणी आप या म ुलां या ता यात िनय ं णात ठ ेवले जाते. द् ी ही आज म
पारतं यातच असली पािहज े असे मत या ंनी मांडले आहे.
मिहला ंनी या ं यावर होणा या अ याया ती या ंनाच जबाबदार धरल े पािहज े, असे ते
हणतात . एवढ्यावर न था ंबता मिहला ंवरील या िनय ं णाकड े ते दमन आिण दडपशाही
हणून न पाहता आदर आिण स ंर ण हण ून यास ो सािहत करतात . यामुळेच ते
मिहला ंचा िववाह आिण मात ृ व अिनवाय असे हणतात
ताराबाई िश ंदे यांनी या काळात या श ा ंकडे समाजाच े ल व ेधले आिण लोका ंचे बोधन
क न सनातनी िवचारा ंचे उ चाटन कर याचा य न क ेला.
ि टीश राजवट :
ताराबाई िश ंदे या ीतीश राजवटीच े वागत व समथ न कराय या . कारण ि टीश राजवटीत
भारतीय ि या ंना िश णाचा अिधकार िमळाला होता . याचबरोबर अन ेक सामािजक
सुधारणा ंची म ुह त मेढ देखील ि टीश राजवटीतच रोवली ग ेली आिण ि टीश राजवट
पारंपा रक प ु ष धान यव थ े या जोखडात ून मु क शकत े. के यां या मिहला ं ती या
सुधारणािवषयक ीकोनाव न िदस ून येत होत े. हे ताराबाई िश ंद ना समजल े होते.
पित ता :
पित ता ही स ंक पना / सं ा िह ंदू सं कृती आिण पर ंपरांम ये वापरली जाणारी स ं ा अस ून
पतीशी एक िन राहणा या ी साठी ही स ं ा वापरली जात े. प नीन े आप या पतीची
मनोभाव े सेवा करण े या स ंक पन ेत अिभ ेत आह े. यां या मत े, आपली प नी पित ता
हावी अस े या प ु षांना वाटत े, यांनी पु षांम ये देवासारख े आहे असे मानण े आव यक
आहे.
munotes.in
Page 55
ताराबाई िश ंदे आिण प ंिडता रमाबाई
55 तुमची गती तपासा
१. ताराबाई िश ंदे यां यामत े िपतृस ाक यव थ ेची दुट पी पणा थोड यात सांगा.
६.५. पंिडता रमाबाई या ंचे ारंिभक जीवन
रमाबाई रानड े ा एका ब ुि मान ा हण क ुटुंबात ज म या . ि या ंनी िश ण घ ेतले पािहज े.
असा या ं या विडला ंचा िव ास होता , यामुळे यांनी रमाबाई ंना सं कृत, पारंपा रक िह ंदू
सामािजक िनयमा ं या िवरोधात जाऊन िलहायला वाचायला िशकवल े. यांचे बालपण
अ यंत हलाखी या ि थतीत ग ेले. अशा अव थ ेतही या ं या क ुटुंबाने भारतीय उपख ंडात
अनेक िठकाणी वास क न अन ेक भाषा ंचे ान घ ेतले. यांचे आईवडील आिण
बिहणभाऊ उपासमारीन े यांना गमवाव े लागल े. वया या अव या २० या वष स ं कृत
पठणातील या ंची िनप ुणता कलक या या ा हणा ंना भािवत क ेली. यानाना या ंनी एका
शु ाशी िववाह क ेला. १८७२ या नागरी िववाह काय ाप ूव असा िववाह अश य ाय होता.
या िववाहान ंतर दोन वषा ची या ंना एक म ुलगी झाली . परंतु दुद वाने याचवष या ं या पतीचा
मृ यू झाला . डो यावरील छ हरपल े तरी या डगमग या नाहीत . याच वष या ंनी ‘आय
मिहला समाज ’ या सं थेची थापना क ेली तस ेच ‘ ी धम नीित’ हे पिहल े पु तक कािशत
केले आिण ि टीश सरकारन े थापन क ेले या ‘हंटर किमशन ’ ऑन ए य ुकेशन’ या
किमशनसमोर या हजार झा या .
६.६. पंिडता रमाबाई या ंचे युरोप आिण अम े रका वास
चे तेनहॅम य ेथील डोरोथीम ब ॅले य ां या माग दश नानंतर दोन वषा नी रमाबाई
िफलाड ेि फया या मिहला वै क य महािव ालयातील आन ंदीबाई जोशी या ं या पदवीदान
समारंभाला उपि थत राह यासाठी स ंयु रा ात ग े या आिण त ेथेच ख या अथा ने
यां यातील ीवादी िवचारव ंताची ओळख अम े रकन जगताला झाली . तेथील ीवादी
िवचारा ंनी या भाराऊन ग े या. प रणामी या ंना भारतीय िह ंदू िवधवा ंसाठी शाळा
काढ याची क पना स ुचली. याचकाळात या ंनी ‘High Caste Hindu Woman’ हा ंथ
िलिहला . मिहला ं या म ु साठी स ं था उभार यासाठी लागणारा िनधी उभारण े हा
यामागील उ ेश होता . यांनी संपूण अमे रका मण क न या यान े िदली आ िण िनधी
उभा कर यासाठी या ंनी ‘रमाबाई म ंडळे’ थापन क ेली.
पंिडता रमाबाई या ंचे ‘द हायका ट िह ंदू वूमन’ हे पु तक उ चवण य िह ंदू ि या ं या
अ याचा रत आिण दडपल े या जीवनाच े ितिब ंिबत होत े. मीरा कोस ंबी या ंनी हे पु तक
अनिधक ृत भारतीय ीवादी जाहीरना मा हण ून घोिषत क ेला. हे पु तक १८८७ साली
युनायटेड ट ेटस म य े कािशत झाल े आिण त े एका वषा त या या ९००० ित िवक या
गे या. यात या ंनी भारतातील उ चवण य ि या ंची दुद शा तथा क ैिफयत मा ंडली होती .
भारतातील उ चवण य ीच े बालपण , िवबिववािह त जीवन , वैध य अशा िविवध
अव था ंमधून भारतीय ी कशी यागम ूत बनिवली आह े, यावर या ंथात या ंनी काध
टाकला आह े.
munotes.in
Page 56
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
56 ६.७. पंिडता रमाबाई या ंचे युरोप आिण मु िमशनच े सं थापक
अमे रकेतून भारतात परत आ यान ंतर प ंिडता रमाबाईनी प ु याजवळील ‘केडगाव’ येथे
िश ण व िश ण द े यासाठी ‘मु िमशन ’ ची थापना क ेली. वतः व ैध य जगात
असताना य ेणा या अन ुभवा ार े यांनी िवधवा ंना जग याची साधन े उपल ध क न िदली .
१८९६ साली पडल े या भीषण द ु काळापास ून र यावर आल े या हजारो बालक े आिण
िनराधार िवधवा ंना या ंनी आप या ‘मु िमशन व शारदा सदन ’ म ये आ य िदला . यांनी
आप या ‘Highcaste Hindu Woman’ या ंथात भारतातील उ च जातीतील िवधवा
ि या ं या यथा व ेदनांना अधोर ेिखत क न उथळ भारतीय पर ंपरांचा पदा फाश क ेला आह े.
६.८. पंिडता रमाबाई ंचे ि न धमा त वेश/ धमा तर
पंिडता रमाबाई या ंनी उ चवण य िह ंदू धम य ि या ंची दयनीय ि थती पाह न वत : चा धम
बदलायचा अस े ठरवल े आिण सन १८८३ साली या ंनी ि न धमा चा वीकार क ेला. एका
िति त ा हण क ुटुंबातील ीन े केलेले धमा तर पच याएवढा भारतीय समाज ग भ
न हता . यामुळे यां या धमा तराचा भारतीय समाजाला ध का बसला , यामुळे मीरा
कोसंबी या ंनी पंिडता रमाबाई ंचे धमा तर सा ा यवादी , ां यवादी , िपतृस ाक चौकटीत ून
पाहणे आव यक आह े. असा अिभ ाय न दवला आह े. पंिडता रमाबाई ंचे धमा तर या ं या
सवण िहंदू कुटुंबात झाल े या स ंगोपना या स ंदभा िव समज ून घेणे आव यक आह े असे
मीरा कोस ंबी हणतात . कारण या ंनी िहंदू जाती -समाजातील िपत ृस ाक स ंरचनेचे वच व
उघड क ेले होते.
६.९. पंिडता रमाबाई ंचे ीवादातील योगदान
पंिडता रमाबाई ा ी प ु ष समानत े या क र प ुर क या हो या . यामुळे यांनी भारतीय
िपतृस ाक यव थ े या िनयमा ंचे पालन कर यास आज म नकार िदला . यां या
लेखना या आिण पा ा य जगावरील भावाचा िव ेषणा मक ीकोन मीरा कोस ंबी यांनी
िदला आह े. यां यामत े, रमाबाई ंचे िलखाण ह े अगदी प अस ून यात रमाबाई ंनी बारतीय
िवशेषतः उ चवण य ि या ं या यथा व ेदनांना वाचा फोडली आह े. यां या या ीवादी
िवचारा ंना िपत ृस ाक , धम , रा वाद आिण आ ंतररा ीयता या ं या पर परिवरोधी
संरचनांचा आधार आह े असे हटल े आहे.
तुमची गती तपासा
१. पंिडता रमाबाई या ंचे ‘द हायका ट िह ंदू वूमन’ या पु तकाची थोड यात सा ंगा.
६.१०. िन कष
ताराबाई िश ंदे यांचे लेखन क ेवळ या काळातच न ह े तर आजही ास ंिगक आिण हण ूनच
मह वाच े ठरतात . पु षांना यव थ ेकडून िमळाल ेले िवशेषािधकार ि या ं या अधोगतीच े
कारण आह े असे ताराबाईना वाटत े. ताराबाई ा ा ंितकारी ल ेिखका हो या कारण या ं या
लेखनाचा वाचका ं या मनावर थ ेट व खोलवर प रणाम झाला आह े. यांनी िन न जातीतील munotes.in
Page 57
ताराबाई िश ंदे आिण प ंिडता रमाबाई
57 मुल ना िशि त कर याच े केलेले धाडसी काय आिण िपत ृस े या िवरोधी मा ंडलेले िवचा र
यां या जहालवादी व ृ ीचे दश न घडवतात . यां या अशा यव थ ेला िवचारणा या
लेखनाम ुळे ीवादी िवचारा ंचा अथा त ीवादाचा माग श त झाला .
पंिडता रमाबाई ा १९ या शतकात भारताम य े राहणा या एक ीवादी िव ान होत क
यांनी त का लीन भारतीय समाजाची ब ंधने झुगा न द ेऊन िपत ृस ेबरोबरच जात ह े
ि या ंना वश कर यासाठी वापरल े जाणार े एक घटक शा आह े असे परखड मत य
क न िपत ृस ेला ख ुले आ हान द ेणा या सामािजक िवरोधक हो या .
६.११. सारांश
ताराबाई िश ंदे य ां या ीवादी िवचारा ंचे थान आजही आढळ व अबािधत आह े. यांनी
आप या ‘ ी-पु ष त ुलना’ या ंथात मा ंडलेला ीवादी य ुि वाद आिण प ु षांचे नऊ दोष
ा बाबी भारतीय िपत ृस ाक समाजा या स ू म िव ेषण प ूरक ठरतात . यांचे सदरील
ांितकारी िवचार या ं या महा मा फ ुले य ां याशी असल े या व ैचा रक स याशी नात े
सांगतात. यामुळेच या ंनी .म फुले यां यासोबत जातीिनम ु लन आिण ल िगक समानत े या
िदशेने काय केले. पंिडता रमाबाई या भारतातील मिहला समाजस ुधारका ंपैक एक स ुधारक
हो या. यांनी भारतीय वण यव थ ेवर सडक ून टीका क न भारतीय रतीरीवाज व
िनब धांना झ ुगा न िदल े. यामुळेच या भारतातील मिहला ह का या म ु य वत क
बन या .
६.१२.
१) ी-पु ष त ुलना या िवषयावर िटपा िलहा .
२) ताराबाई िश ंदे यांनी भारतात ीवादाचा श त / मोकळा क ेला याच े मू यमापन करा .
3) मिहला ं या उ नतीसाठी प ंिडता रमाबाई ंनी िदल े या योगदानाची चचा करा.
२) पंिडता रमाबाई ं या योगदानात ून ीवादाची समाज तपासा .
६.१३. संदभ
१) www.researchgate.net
२) पंिडता रमाबाई ंचे जीवन : मिहला िश ण आिण सामा िजक स ुधारणा
३) feminisminiadia.com
munotes.in
Page 58
58 ७
आर ण व ितिनिध व ासाठी स ंिवधािनक तरत ूद
(CONSTITUTIONAL PROVISIONS FOR
RESERVATIONS AND ISSUES OF
REPRESENTATION)
सिचन सानगर े
घटक रचना :
७.० उि ्ये
७.१ प रचय / तावना
७.२ आर णासाठी घटना मक तरत ुदी
७.२.१ जाती आधा रत िविव ध वग करणाच े अवलोकन
७.२.२ समाजातील आिथ क दुब लांसाठी आर ण
७.२.३ मिहला आर ण िवध ेयक
७.२.४ ा सज डर य च े संर ण
७.२.५ अपंग य साठी आर ण
७.३ ितिनिध वाच े मु े
७.३.१ अनुसूिचत जाती व जमाती या आर णास ंदभा तील म ु े
७.३.२ िलंग आिण आर ण
७.३.३ अपंग आिण आर ण असणारी य
७.३.४ अ पस ं याक आिण आर ण
७.३.५ चांग या समाव ेशासाठी िशफारसी
७.४ सारांश
७.५
७.६ संदभ आिण अिधक वाचनासाठी
७.० उि ्ये
भारतीय रा य घटन ेतील िविवध अस ुरि त गटा ं या आर णा या तरत ूदीची
आव यकता समज ून घेणे.
असुरि त गटा ंची आर ण स ंबंधी गरज समज ून घेणे
ितिनिध व स ंबिधत म ुद् ांचे िव ेषण करण े. munotes.in
Page 59
आर ण व ितिनिध व ासाठी संिवधािनक तरत ूद
59 ७.१ प रचय / तावना :
या घटकाम य े भारतीय समाजातील िविवध अस ुरि त गटा ं या आर णा या तरत ूद वर
चचा करीत आहोत , तसेच या ं या ितिनिध वाशी स ंबंिधत म ुद् ांनाही आपण समज ून
घेऊ.
आर णाच े तीन घटक आह ेत:
राजक य आर ण
कलम ३३० आिण ३३२ नुसार, अनुसूिचत जमाती आिण अन ुसूिचत जमात ना
रा यातील लोकसभा आिण िवधानसभा अशा दो ही िठकाणी जागा उपल ध क न द े यात
आ या आह ेत जेणेक न ते समाजातील अ याचार त घटक हण ून या ं या त ारी
य करतील . मूलतः, या मागासवग य समाजात होणा या अ यायास द ूर कर यासाठी
सरकारी स ं थांवर दबाव आण या या उ ेशाने या काय माची स ु वात १० वषा या
योजन ेतून झाली . असे के याने ितिन ध ना एका बाज ूने िकंवा दुस या बाजूने असे लेबल
लाव याची क डी होत आह े. ितिनध नी या ं या सम ुदायातील त ार िवषयी अिधका या ंना
मािहती द े याचा य न क े यास िक ंवा ते यां या समाजा ंकडे दुल करतात अस े मानल े
गेले तर या ंना ह रजन िक ंवा आिदवासी नेते हटल े जाऊ शकत े. यां या ह का ंसाठी
आिण अ यायासाठी लढा द े यासाठी एसटी / एससी समाजातील सद य आिण या ंचे
िनवडून न आल ेले ितिनधी या ं यात राजक य च ेतनाचा अभाव आह े.
शै िणक आर ण
उ च िश णाम य े वंिचत गटा ंम ये मिहला , मुि लम , अनुसूिचत जाती आिण जमात चा
समाव ेश आह े (चनाना , १९९३ ). शै िणक मागासल ेपणाच े वण न कर यासाठी इतर अन ेक
प रमाण अ ाप िनवडल े जाऊ शकल े असल े तरीही उ च िश णात व ेश घेणा या
िव ा या या स ं येवर याचा िन कष आहे. हे अ याचारी गट या माणात या ं यावर
अ याचार क ेले जातात या माणात िभ न आह ेत. सु वातीपास ूनच, सरकारन े िनयु
केले या अन ेक सिम या आिण आयोगा ंनी शै िणक िवकासाच े मह व यावर जोर िदला आह े.
अशा कार े अजूनही चिलत श ै िणक मागासल ेपणा ह े अनुसूिचत जाती / जमाती तस ेच
इतर अ पस ं याका ं या बाज ूने असल े या सव घटना मक तरत ुद चे अपयश िस करत े.
रोजगार आर ण
१९४७ सालापय त साव जिनक े ातील अ पस ं यांकांसाठी रोजगार कोटा धोरण शोध ून
काढल े. देशातील एक ूण लोकस ं येत अनुसूिचत जाती / जमाती या सद या ंसाठी
साव जिनक े ातील नोक या ंचा वाटा आर ण भारतीय रा यघटन ेने सुिनि त क ेला आह े.
याचा प रणाम कामगारा ं या िनकाला ं या स ंदभा त रोजगारा या कोट ्यावर प रणाम
झाले या राखीव जागा ं या भागातील फरका ंम ये होतो . भारतीय रा यघटन े या अन ु छेद
१६ (४) ३२०(४) आिण ३३५ अंतग त साव जिनक े ात या ंचे पुरेसे ितिनिध व
सुरि त ठ ेव याची घटना घटन ेत तरत ूद आह े. अनुसूिचत जाती / जमाती जमात या munotes.in
Page 60
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
60 लोकस ं ये या आधार े आर ण कोटा एका रा यात द ुस या रा यात व ेगळा अस ू शकतो .
हणूनच अ पस ं यांकांना रोजगारा या कोटाच े धोरण या राखीव नोकया त नोकरी द ेऊन
यांचे कामगार प रणाम स ुधा शक ेल. यांना राखीव नोकरी िमळणार नाही या ंनादेखील
काही माणात िक ंवा इतर मागा ने यांचा सम ुदाय असल े या रोजगार े ात होणा या एक ूण
भरतीचा फायदा होऊ शक ेल.
आर णाव न भारतीय राजकारण वाद त ठरल े आहे. िवषयाची ग ुंतागुंत ल ात घ ेता,
बह तेक िववाद म ूळचा आह े. सामािजक थान े आिण स ंदभा नी िववादा या ती त ेवर प रणाम
केला आह े. संपूण इितहासाम य े, िभ न कार या आर णान े संपूण पणे संपूण समाजाकड ून
िभ न ितसाद आकिष त केले आहेत. वातं या या व ेळी, अनुसूिचत जाती (अनुसूिचत
जमाती ) आिण अन ुसूिचत जमाती (एसटी) िवरोधात आ या कारण तथाकिथत इतर
मागासवग य (ओबीसी ), यास अिधक ृतपणे सामािजक आिण श ै िणक मागासवग य
(एसईबीसी ) हणून ओळखल े जात े. भारतीय ब ु ीवादी आिण जनत ेला आर णाब ल
ठामपण े वाटत े. या युि वादा या प रणामी , दोन मोठ े गट उदयास आल े: आर णवादी
आिण आर ण िवरोधी . पूव , घटना यो य गो ी हण ून पािहल े जात होती आिण या ंनी ते
गुणव ेपे ा मह वाच े मानल े. यां या मत े, गुणव ा ह ेजोिनक स ं कृतीचे घटक आह े आिण
एक सा ं कृितक रचना आह े. दुसरीकड े आर णिवरोधी ि कोन असा य ुि वाद करतो क
ही घटना भारतीय घटन े या ाथिमक क पन े या िवरोधात ग ेलेली आह े, ती हणज े '
संधीची समानता ' (ह ड्डा, २००१ ).
आपली गती तपासा :
१. आर णाच े कार थोड यात िलहा.
७.२ आर णासाठी साठी घटना मक तरत ुदी
७.२.१. जातीवर आधा रत िविवध वग करणाचा आढा वा
अनुसूिचत जाती (एससी ) ची या या
(१) रा पती ह े रा यपाला ंशी स लामसलत क न व साव जिनक स ूचने ारे जाती , वंश,
जमाती िक ंवा कोण याही रा य िक ंवा क शािसत द ेशा या स ंदभा त जाती , वंश िकंवा
जमातीमधील भागा ंचे िकंवा गटा ंचे भाग िनिद करतात . रा य घटन े या उ ेशाने या रा य
िकंवा क शािसत द ेशा या स ंदभा त ही अन ुसूिचत जाती मानली जाईल . यांना कलम
३४१ अंतग त अन ुसूिचत जाती मानल े गेले आहेत.
(२) काय ान ुसार स ंसदेत कलम (१) अंतग त जारी क ेले या अिधस ूचनेत िनिद केले या
अनुसूिचत जाती या यादीत ून कोण याही जाती , वंश िकंवा जमातीमधील कोण याही जाती ,
वंश िकंवा जमातीतील िक ंवा गटाचा भाग समािव िक ंवा वगळता य ेईल, परंतु अिधस ूचना
जतन करा या कलमा ंतग त जारी क ेले या कोण याही अिधस ूचने ारे बदलता य ेणार नाही . munotes.in
Page 61
आर ण व ितिनिध व ासाठी संिवधािनक तरत ूद
61 "अनुसूिचत जाती " हणज े भारतीय रा यघ टने या उ ेशाने अशा जाती , वंश िकंवा जमाती
िकंवा अशा जाती , वंश िकंवा जमातीतील भाग िक ंवा गटा ंमधील भाग िक ंवा जमात चा भाग
अनुसूिचत जाती असा आह े.
अनुसूिचत जमाती (एसटी) ची या या
"अनुसूिचत जमाती " चा उ ल ेख करणार े भारतीय स ंिवधान ह े पिहल े द तऐवज आह े.
घटने या अनु छेद ३६६ (२५) नुसार अन ुसूिचत जमाती ह े या जमाती िक ंवा आिदवासी
जमाती िक ंवा यातील काही भाग िक ंवा गट आह ेत या ंना कलम ३४२ अंतग त अन ुसूिचत
जमाती मानल े गेले आहेत.
कोण याही रा य िक ंवा क शािसत द ेशा या स ंदभा त रा पती रा यपाला ं या
स या नुसार साव जिनक स ूचने ारे या जमाती िक ंवा आिदवासी जमाती िक ंवा या जमाती
िकंवा आिदवासी जमातीमधील काही भाग िक ंवा गट िनिद क शकतात . हे रा य िक ंवा
क शािसत द ेश अन ुसूिचत जमाती असतील .
काय ान ुसार स ंसदेत कलम (१) या अ ंतग त कोण याही जमात िक ंवा आिदवासी
जमाती या िक ंवा कोण याही जमाती या िक ंवा आिदवासी जमातीमधील िक ंवा गटाचा भाग
असल े या अिधस ूचनेम ये िनिद केले या अन ुसूिचत जमात या यादीचा समाव ेश अस ू
शकेल िकंवा वगळता य ेईल, परंतु याअ ंतग त जारी क ेले या अिधस ूचनेत यान ंतर कलम
बदलता य ेत नाही.
रा पती स ंबंिधत रा य सरकारा ंशी स लामसलत क े यानंतर अन ुसूिचत जमाती य ेक
रा य / क शािसत द ेश संदभा त अिधस ूिचत आद ेशात िनिद करतात . यानंतर केवळ
संसदच या आद ेशांम ये सुधारणा क शकत े.
अ पृ यता र क ेली तरीस ु ा अन ुसूिचत जाती आिण ज मात िव प ूवा ह काही ना
कोण या व पात कायम आह े - मग ती प , गु िकंवा अिभ य तील स ू म अस ू शकत े.
अनुसूिचत जाती आिण जमात वरील अ याचार वार ंवार होत असतात . अिधकािधक दिलत
आिण आिदवासी भ ूिमहीन होत आह ेत आिण श ेतमजुरां या गटात सामील होत आह ेत.
दिलत आिण आिदवास वरील अ याचारा ंमुळे जिमनीच े नुकसान होत े. भूिमहीनत ेची ही
अव था या ंना अस ुरि त बनवत े आिण या ं यावरील अ याचारा या प ुढील घटन ेस
ो सािहत करत े.
१९८० या दशकापास ून एससी आिण एसटी िवकास आिण क याण क पा ंसाठी
शासक य िनधी या िवतरणात सात यान े घट होत आह े. नोक या ंसाठी आर णाचा कोटा
दान क नही , सव साव जिनक स ेवां या उ च पातळीवरील अन ुसूिचत जाती आिण
जमात च े ितिनिध व कमी आह े. तथािप , स याची धोरण े खाली प आह ेत.
अनुसूिचत जाती आिण जमाती या स ंर ण आिण िवकासासाठी :
मागासवग य आिण िवश ेषत: अनुसूिचत जाती व जमात साठी असल े या तरत ुदी आिण
संर णाचा भारतीय घटन ेत समाव ेश कर यात आला आह े. या सम ुदायातील लोका ं या munotes.in
Page 62
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
62 िवकासासाठी रा य अ ंतग त सामािजक , आिथ क, राजक य , शै िणक , सां कृितक आिण
सेवा े ात स ेफगाड ् स (र क) आहेत.
आपली गती तपासा :
१. भारतीय रा यघटन ेत वण न के यानुसार अन ुसूिचत जाती व जमातीची या या करा .
सामािजक स ेफगाड ् स (र क)
घटनेतील कलम १७ , २३ , २४ आिण २५ (२) (ब) अनुसूिचत जात ना सामािजक
सुर ा दान कर यासाठी रा याला स ूचना द ेतात. कलम १७ हा समाजात अ प ृ यते या
िनमू लनाशी स ंबंिधत आह े. संसदेने अन ुसूिचत जात िव राबिव यात य ेणा या
अ पृ यतेचे िनराकरण कर यासाठी आिण नागरी ह का ंचे संर ण अिधिनयम , १९५५
आिण अन ुसूिचत जाती व अन ुसूिचत जमाती (अ याचार ितब ंधक) अिधिनयम १९८९
लागू केले.
कलम २३ म ये मानवातील दळणवळण आिण ‘बेगारी’ आिण इतर समान कार या
स या मा ंना ितब ंिधत क ेले आह े आिण अस े नमूद केले आह े क या तरत ुदीचे
कोणत ेही उ ल ंघन काय ान ुसार द ंडनीय ग ु हा अस ेल. या लेखात अन ुसूिचत जात ब ल
िविश उ ल ेख नसल े तरी बह ता ंश कं ाटी कामगार ए स.सी. आहेत हण ूनच, यां या
संर णासाठी हा ल ेख मह वप ूण आह े. बंधप ीत (कं ाटी) कामगारा ंची ओळख , मुि
आिण प ुनव सन यासाठी स ंसदेने बाँिडंग लेबर िस टम (उ मूलन) कायदा १९७६ लागू
केला.
कलम २४ म ये असे सूचिवल े गेले आहे क १४ वषा पे ा कमी वया या म ुलास कोण याही
कारखा यात / खाणीत काम कर यासाठी िक ंवा कोण याही इतर कार या धोकादायक
नोकरीम य े गुंत यासाठी नोकरीला लावल े जाणार नाही . या ल ेखात द ेखील अन ुसूिचत
जात चा िविश उ ल ेख नाही पर ंतु धोकादायक नोकरीम य े गुंतलेले बालमज ुर बह ता ंशी
अनुसूिचत जात मधील आह ेत.
अनु छेद २५ (२) (ब) असे हटल े आह े क िह ंदू धािम क सं था आिण या स ं था
साव जिनक आह ेत या सव वग आिण िह ंदूं या िवभागा ंम ये वेश कर यायो य असतील .
िहंदू या श दाम य े शीख , जैन आिण बौ धम मानणार े लोकही आह ेत.
आिथ क र क
कलम २३, २४, आिण ४६ हा अन ुसूिचत जाती आिण जमातीसाठी आिथ क संर णाचा
एक भाग आह े. कृपया कलम २३ आिण २४ मधील आधी या प र छ ेदांचा संदभ या.
अनु छेद ४६ हणत े क रा य आिथ क ्या दुब ल घटकातील लोक , िवशेषत: अनुसूिचत
जाती आिण जमाती या श ै िणक आिण आिथ क िहतस ंबंधांना मह वप ूण काळजी आिण
ो साहन द ेऊन सामािजक अ याय आिण शोषणापास ून संर ण द ेईल.
munotes.in
Page 63
आर ण व ितिनिध व ासाठी संिवधािनक तरत ूद
63 शै िणक आिण सा ं कृितक र क
अनु छेद १५(४) कोण याही सामािजक आिण श ै िणक ्या मागासवग य नाग रका ं या
आिण अन ुसूिचत जात साठी या गतीसाठी मह वप ूण तरत ूद कर यास रा यास साम य
देते. या तरत ुदीमुळे रा या ंना श ै िणक स ं थांमधील सव साधारण आिण यावसाियक
अ यास म वग ैरेसाठी अन ुसूिचत जमात साठी जागा राखीव ठ ेव यास परवानगी िमळाली
आहे.
राजक य र क
रा ये / क शािसत द ेशां या, थािनक वरा य स ं थां या, संसदे या लोकसभा आिण
अनुसूिचत जमात साठी असल े या जागा ंचे आर ण भारतीय रा यघटन ेत िदल े गेले आहे
आिण खालील माण े आहेत:
अनु छेद २४३ ड जागांचे आर ण :
(१) (अ) अनुसूिचत जातीसाठी ; आिण (ब) अनुसूिचत जमात साठी सव पंचायत तस ेच
नगरपा िलकांम ये जागा राखीव ठ ेव या जातील . या प ंचायत िक ंवा नगरपािलक ेत थेट
िनवडण ुकां ारे भर या जाणा या राखीव जागा ं या स ं येचे माण या प ंचायत े ातील
िकंवा अन ुसूिचत जमाती या अन ुसूिचत जात या लोकस ं ये या िजतक े श य अस ेल
िततके जवळ अस ेल. या मत दारसंघात या े ाची एक ूण लोकस ं या आह े. या जागा
पंचायत िक ंवा नगरपािलक ेत वेगवेग या मतदारस ंघांना वाटप क े या जाऊ शकतात .
(२) अनु छेद (१) अ वय े आरि त एक ूण जागा ंपैक एक त ृतीयांश िकंवा अिधक जागा
अनुसूिचत जाती िक ंवा जमाती या मिहला ंसाठी राखीव असतील .
(३) येक पंचायतीत थ ेट िनवडण ुकां ारे भर या जाणा या एक ूण जागा ंपैक एक
तृतीयांश िकंवा अिधक (अनुसूिचत जाती व अन ुसूिचत जमातीमधील मिहला ंसाठी राखीव
असल े या जागा ं या स ं येसह) मिहला ंसाठी राखीव असतील आिण अशा जागा जागा अस ू
शकतात . पंचायतीत व ेगवेग या मतदारस ंघांना आळीपाळीन े वाटप करा .
लोक सभाग ृहात अन ुसूिचत जाती व जमात साठी जागा ंचे आर ण -
(१) जागा लोकसभाग ृहात राखीव असतील या ं यासाठी :
(अ) अनुसूिचत जाती ;
(ब) आसाम या वाय िज ा ंम ये अनुसूिचत जमाती वगळता अन ुसूिचत जमाती ; आिण
(क) आसाम या वाय िज ा ंतील अन ुसूिचत जमाती .
(२) कलम (१) अंतग त अन ुसूिचत जाती िक ंवा अन ुसूिचत जमातीसाठी कोण याही रा य
िकंवा क शािसत द ेशात आरि त असल े या जागा ंची सं या सभाग ृहात रा य िक ंवा क
शािसत द ेशाला द े यात आल े या एक ूण जागा ं या स ं येइतक च अस ेल. लोक, रा य munotes.in
Page 64
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
64 िकंवा क शािसत द ेशातील अन ुसूिचत जाती / जमातीची लोकस ं या हण ून रा य िक ंवा
क शािसत द ेशाची एक ूण लोकस ं या आह े.
रा या ं या िवधानसभा ंमधील अन ुसूिचत जाती आिण जमात साठी जागा ंचे आर ण -
(१) येक रा या या िवधानसभ ेत आसाम या वाय िज ातील अन ुसूिचत जमाती
वगळता इतर जागा अन ुसूिचत जाती आिण जमात साठी राखीव असतील .
(२) कलम (१) अ वय े कोण याही रा यातील िवधानसभ ेत अन ुसूिचत जाती िक ंवा
अनुसूिचत जमातीसाठी राखीव असल े या जागा ंची स ं या ज ेवढी अस ेल िततक च
िवधानसभा मधील एक ूण जागा ं या स ं येइतक च अस ेल. रा यातील अन ुसूिचत जात ची
लोकस ं या िक ंवा रा यातील अन ुसूिचत जमातीची लोकस ं या िक ंवा रा याचा काही भाग ,
रा यातील एक ूण लोकस ं येसाठी कोण या जागा इत या आरि त आह ेत या स ंदभा त.
इतर मागासवग य (ओबीसी ) या या
अनुसूिचत जाती आिण जमाती यित र इतर मागासवग य द ेखील आह ेत. भारतीय
घटनेत मागासवग या ंची या या क ेलेली नाही . या गटाच े कोणत े वग आहेत हे ठरिवण े हे
क व रा या ंचे आहे. मागासवग य ह े असे आहेत जे शै िणक िक ंवा सामािजक ्या वंिचत
आहेत.
कलम ३४० नुसार रा पती सामािजक आिण श ै िणक ्या मागासल े या गटा ं या
प रि थतीच े परी ण कर यासाठी एक किमशन न ेमू शकतात .
आपली गती तपासा :
१. अनुसूिचत जाती व अन ुसूिचत जमाती स ंर णासाठी श ै िणक िक ंवा सामािजक ्या
सांगा.
इतर मागासवग या ं या काही तरत ुदी
िश ण आिण साव जिनक रोजगाराशी स ंबंिधत सेफगाड ् स
कोण याही सामािजक आिण श ै िणक ्या मागासवग य नाग रका ं या गतीसाठी रा य
घटनेत िवश ेष तरत ूद करत े. या तरत ुदी या ं या अ पस ं याक श ै िणक स ं थां यित र
खाजगी श ै िणक स ं था, रा या ार े अनुदािनत िक ंवा िवना अन ुदािनत श ै िणक स ं थांम ये
यां या व ेशाशी स ंबंिधत आह ेत.
रा यातील स ेवेम ये पुरेशा माणात ितिनिध व नसल े या नाग रका ं या मागासवग या ं या
बाजूने नेमणुका अथवा पदा ं या आर णाची तरत ूद रा य करत े.
एका वषा या भरल े या र जागा ंवर रा य राखीव तरत ूदीनुसार आरि त असल े या
वषा या र जागा ंचा िवचार करत े, कारण प ुढील वष िकंवा वषा म ये र पदा ंचा वेगळा
वग भरला जाईल आिण अशा कार या र जागा ंचा िवचार क ेला जात नाही . या munotes.in
Page 65
आर ण व ितिनिध व ासाठी संिवधािनक तरत ूद
65 भरले या वषा या र जागा ंसह, या वषा या र जागा ं या एक ूण सं येवर प नास ट क े
आर णाची कमाल मया दा िनि त कर यासाठी .
देखरेखी या तरत ुद साठी स ं था
रा यघटन े या कलम ३४० (१) नुसार िनय ु आयोगा या अहवाला या आधार े रा पती
अनुसूिचत जात चा स ंदभ इतर मागासवग य आिण अ ँ लो-भारतीय सम ुदायासह वग हणून
देऊ शकतात .
आपली गती तपासा :
१ . इतर मागासवग या ंना दे यात आल े या घटना मक आर णाब ल थोड यात िलहा .
अनुसूिचत जाती आिण जमात साठी होकाराथ क ृती िकंवा आर णािशवाय भारत सरकार
िलंग, वग आिण अप ंग वा या आधारावर य ना स ुर ा दान करत े.
७.२.२. समाजा या आिथ क ्या दुब ल घटका ंसाठी आर ण
७ जानेवारी २०१९ रोजी क ीय म ंि मंडळान े सव साधारण वगा तील आिथ क ्या
दुब ल िवभाग (ईड य ूएस) साठी सरकारी नोक या आिण श ै िणक स ं थांम ये १० %
आर णाला मा यता िदली . अनुसूिचत जाती / जमाती / ओबीसी वगा तील स या या ५०
% आर णाप े ा जा त ह े मंि मंडळान े ठरिवल े.
आिथ क ्या दुब ल घटका ं या तरत ुदी खालील माण े आह ेत
१. घटनेचा कलम १५ अनु छेद ६ नुसार रा य बनिव यास परवानगी द ेतो -
(अ) कलम (४) आिण (५) म ये नमूद केले या वगा यित र कोण याही नाग रका ं या
आिथ क ्या दुब ल घटका ं या गतीसाठी कोणतीही िवश ेष तरत ूद; आिण
(ब) कलम (४) आिण (५) म ये नमूद केले या वगा यित र कोण याही नाग रका ं या
आिथ क ्या दुब ल घटका ं या गतीसाठी कोणतीही िवश ेष तरत ूद यासह श ै िणक स ं था,
खाजगी श ै िणक स ं थांम ये यां या व ेशाशी स ंबंिधत िवश ेष शै िणक स ं था, खाजगी
शै िणक स ं था, अनुदािनत िक ंवा िवना अन ुदािनत कलम ३० या अन ु छेद (१) म ये
नमूद केले या अ पस ं याक श ै िणक स ं थां यित र रा य . जर ह े आर ण उपल ध
असेल तर आर ण स या या आर णा यित र अस ेल आिण य ेक वगा या एक ूण
जागांपैक जा तीत जा त दहा ट क े जागा असतील .
या ल ेखा या आिण कलम १६ या उ ेशाने, "कौटुंिबक उ प ना या आिण आिथ क
गैरसोयी या इतर िनद शकां या आधार े आिथ क ्या द ुब ल घटक ओळखल े जाऊ
शकतात .
२. घटनेचा कलम १६ अनु छेद ६ म ये स या या आर णा यित र , अनु छेद ४
म ये नमूद केले या वगा यित र कोण याही आिथ क ्या दुब ल घटकातील नाग रका ं या munotes.in
Page 66
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
66 बाजूने नेमणुका िक ंवा पदा ं या आर णाची तरत ूद कर यास रा य परवानगी द ेते. आिण
येक ेणीतील जा तीत जा त दहा ट क े जागा अधीन आह ेत.
आपली गती तपासा
१ . आिथ क दुब ल घटकातील य या ओळखी या ि य ेची यादी करा .
७.२.३. मिहला आर ण िवध ेयक
मिहला आर ण िवध ेयक रा यसभ ेने ९ माच २१० रोजी १८६ सद या ं या बाज ूने व १
िव बह मतान े मंजूर केले. माच २०१३ पय त लोकसभ ेने या िवध ेयकावर मत िदल े
नाही.
या िवध ेयकात लोकसभा िक ंवा भारतीय स ंसदे या खाल या सभाग ृहात आिण मिहला ंसाठी
रा य िवधानसभा ंम ये ३३.३३ ट के जागा राखीव ठ ेव याचा िवचार क ेला गेला आह े,
यानुसार ामीण आिण मिहला ंसाठी समान ट क ेवारी राखीव ठ ेव यात आली आह े.
अनु मे शहरी थािनक स ं था. १९९६ म ये ारंभापास ून हे िवधेयक भारतीय स ंसदेत
अनेक वेळा सादर कर यात आल े होते, परंतु मु य व े राजक य सहमती नस याम ुळे या
िवधेयकाची ि थती अिनि त रािहली आह े.
गुजरात आिण आं द ेशात, ३३ % पदे पोिलस , आरो य , िश ण आिण सामा य शासन
यासार या सव सरकारी िवभाग आिण स ेवांम ये मिहला ंसाठी राखीव आह ेत. २०१५
पासून केरळने आप या थािनक वरा य स ं थां या सव पदांसाठी ५५ % आर ण लाग ू
केले आहे.
घटनेत मिहला ंना भेदभाव, िहंसाचार आिण त करीपास ून वाचव यासाठी अन ेक तरत ुदी
आहेत, जसे क ः
अनैितक वाहत ूक ( ितबंध) कायदा १९५६ यायोग े मिहला आिण म ुलां या त करीस
ितबंध आह े.
ह ंडा बंदी कायदा १९६१ (१९६१ मधील २८ ) (१९८६ म ये सुधा रत ) यात
कोण याही प ाकड ून िकंवा कोण याही प ा या स ंबंधात मालम ा , पैशा या बाबतीत ह ंडा
देणे आिण वीकारण े टाळ याचा मानस आह े.
ि या ंची अवह ेलना करणारी िक ंवा ाचारी िक ंवा साव जिनक न ैितकत ेस संवेदना म
असणा या ितमा िक ंवा साम ीच े िनयमन करणारी मिहला ंिवषयी अस ंतोषपूण ितिनिध व
( ितबंध) कायदा १९८६ .
सती आयोग (िनवारण ) अिधिनयम , १९८७ (१९८८ चा ३ ) हा सती आयोगा या अिधक
भावी ितब ंध आिण याब ल गौरव कर यासाठी कायदा आह े. सती हणज े िवधवा ंना
िजवंत जाळण े िकंवा दफन करण े होय. munotes.in
Page 67
आर ण व ितिनिध व ासाठी संिवधािनक तरत ूद
67 घरगुती िह ंसाचार ितब ंिधत कायदा २००५ पासून मिहला ंचे संर ण यायोग े घरात या
कोण याही ीला घरात शारी रक , भाविनक , त डी, ल िगक िक ंवा आिथ क िहंसाचाराचा
सामना करावा लागतो .
कामाची जागा ( ितबंध, िनषेध आिण िनवारण ) कायदा २०१३ मधील ल िगक छळ ही
मिहला ंचे काम आह े यायोग े कामा या िठकाणी मिहला ंना ास द े यापा सून वाचिवण े आिण
यो य वत नासाठी माग दश क सूचना दान करण े हे आहे.
फौजदारी कायदा (दु ती ) कायदा २०१३ , याम य े ल िगक ग ु ांचा अथ प क ेला
गेला आह े, यात अ ॅ िसड ह ला , मोडतोड कर याचा य न , पाठलाग करण े, िवकृत
ल िगकता इ याद चा समाव ेश आहे.
कलम २४३ ड पंचायत आिण नगरपािलका ंमधील मिहला ंना आर ण द े याची हमी द ेते.
एकूण आरि त जागा ंपैक एक त ृतीयांश िकंवा याह न अिधक जागा राखीव आह ेत (एससी /
एसटी / ओबीसीसह ), मिहला ंसाठी.
आपली गती तपासा
१ . मिहला आर ण िवध ेयकाशी स ंबंिधत वादिववादावर काश टाका .
७.२.४ ा सज डर य च े संर ण
" ा सज डर य (अिधकार स ंर ण) कायदा ", २०१९ ही भारतीय स ंसदेची एक कायदा
आहे याचा उ ेश ा सज डर लोका ं या ह का ंचे संर ण, यांचे क याण आिण इतर
संबंिधत बाब चा ह ेतू आहे. ा सज डर िवध ेयकाला समाजान े पूण िवरोध दश िवला. िवरोधी
प ा या सद या ंनी २०१९ या काय ाची टीका क ेली आिण ा सज डर लोका ंना ते
आप या बाज ूने मतदान करणार नाहीत अस े आ ासन िदल े असल े तरी लोकसभ ेने ५
ऑग ट २०१९ रोजी आिण स ंसदेचे वरचे सभाग ृह रा यसभा या ंनी २६ नो ह बर २०१९
रोजी स ंमत क ेले. रा पत नी ५ िडस बर २०१९ रोजी याला सहमती दश िवली, यावर
हा अिधिनयम भारतीय राजप ात कािशत झाला . याच िदवशी राजप ात याच
अिधस ूचनेनंतर ती १० जानेवारी २०२० पासून भावीत झाली आह े.
याआधी , २४ एि ल २०१५ रोजी रा य सभेने खासगी सद य ित ची िशव या ंचे िबल -
“ह क व ह का ंची हमी , िश ण व नोकरीत आर ण (सरकारी नोकरीत २ % आर ण )
हमी द ेणारे खासगी सद य ित िच िशव या ंचे िवधेयक एकमतान े मंजूर केले. कायद ेशीर
मदत, पे शन, बेरोजगारी भ े आिण ा सज डर लोका ंसाठी कौश य िवका स. याम य े
रोजगाराम य े असणारा भ ेदभाव ितब ंिधत कर याबरोबरच ा सज डर लोका ंचा गैरवापर ,
िहंसाचार आिण शोषण रोख यासाठी तरत ुदीही कर यात आ या आह ेत. या िवध ेयकात
क व रा य तरावर क याणकारी म ंडळे थापन कर याबरोबरच ा सज डर ह क
यायालया ंची तरतूद कर यात आली आह े. शासनान े नवीन ा सज डर ह क िवध ेयक
आणून हे- ा सज डर य (अिधकार स ंर ण ) अ ॅ ट ”, २०१९ हणून मंजूर होईपय त
हे लोकसभ ेत ल ंिबत रािहल े. munotes.in
Page 68
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
68 जरी काही रा य े साव जिनक े ातील िश ण आिण नोकरी या स ंदभा त ा सज डरला
आंिशक आर ण द ेतात, परंतु २०१९ काय ात सामािजक आिण आिथ क ्या
मागासवग य लोका ं माण ेच ा स हस ला कोण याही कारच े अिनवाय आर ण िदल े गेले
नाही.
आपली गती तपासा
१ . ा सज डर य (अिधकार स ंर ण) अिधिनयम , २०१९ या तरत ुद चे प ीकरण
ा.
७.२.५. अपंग य साठी आर ण
अपंग य या ह का ंशी संबंिधत दोन घटना मक कायद े आहेत. या दो ही क ृ ये िद या ंग
य च े ह क स ुिनि त कर यासाठी नाग री समाज चळवळी , सरकारी किमशन या ंनी हाती
घेतले या च ंड काया चे फळ आह ेत.
िद या ंग य कायदा , १९९५
अपंग य (समान स ंधी, ह का ंचे संर ण आिण प ूण सहभाग ) कायदा १९९५ “नुसार"
एिशयन आिण प ॅिसिफक द ेशातील अप ंग लोका ंची पूण सहभाग आिण समानता यावर
घोषणा "कर यात आली . िडस बर १९९२ म ये बीिज ंग येथे एिशया आिण प ॅिसिफक
ांतासाठी आिथ क आिण सामािजक आयोगा या ब ैठक त ही घोषणाप जारी कर यात
आले होते, िजथे “आिशयाई व प ॅिसिफक दशकात अप ंग य च े दशक ” १९९३ - २००२
सु झाल े. काय ात अप ंग वा या सात अटी स ूचीब क े या आह ेत. या अन ु मे ी
कमजोरी , कमी ी , वण कमजोरी , लोकोमोटर अप ंग व, बौि क अप ंग व, मानिसक
आजार आिण क ु रोगात ून बरे झालेले आह ेत.
काय ान े अपंग य या स ंदभा त सामािजक क याणाचा ीकोन पाळला . मु य उ ी
हणज े अपंग व रोखण े आिण लवकर ओळखण े आिण अप ंग य ना िश ण आिण रोजगार
दान करण े. या काय ान े सरकारी नोकया आिण श ै िणक स ं थांम ये ३ % आर णाची
हमी िदली आह े. भेदभाव नसल े या उपाय हण ून, प रि थतीला अडथळाम ु कर यावर
भर िदला .
अपंग य चा ह क कायदा , २०१६
आरपीड य ूडी (The Rights of Persons with Disabilities Act, 2016 )
अिधिनयम , २०१६ म ये या यादीच े िव तार ७ ते २१ पय त केले गेले आहे. आता यात
सेरे ल पा सी , बौनेपणा, नायूंचा िडस ॉफ , आ ल ह ला पीिडत , कण बधीर , भाषा
आिण अ मता , िविश िश ण अप ंग व, ऑिटझम प े म िडसऑड र, ॉिनक
यू लॉिजकल िडसऑड र जस े क मि टपल ल ेरोिसस आिण पािक सन रोग , र
िवकार जस े क ह ेमोिफिलया , थॅलेसीिमया आिण िसकलस ेल एन ेिमया आिण बह अप ंग व.
काय ान े मानिसक आजाराची िव त ृत या या दान क ेली आ हे जी "िवचारा ंची, मनाची
भावना , समज, ीकोन िक ंवा म ृतीची मह वप ूण िवकृती आह े जी िनण याची, वागणुक ची munotes.in
Page 69
आर ण व ितिनिध व ासाठी संिवधािनक तरत ूद
69 आिण वा तिवकता ओळख याची मता िक ंवा जीवनातील सामा य माग या प ूण कर याची
मता या ंना ीण करत े." वरीलप ैक कोण याही अप ंग य प ैक कमीतकमी ४० % अपंग
य ब चमाक अपंग असल े या य हण ून वग क ृत के या आह ेत उ च समथ न गरजा
असणा या अपंग य हणज े यांना काय ा या कलम ५८ (२) नुसार मािणत क ेले गेले
आहे.
कमीतकमी ५ % जागा उ च िश णातील सव सरकारी स ं थांम ये आिण ब चमाक अपंग
असल े यांसाठी शासनाकड ून मदत िमळिवणा या ंना राखीव ठ ेवणे आव यक आह े. सव
सरकारी आ थापना ं या पदा ंवर ४ % आर ण िदल े जाव े, यासाठी ब चमाक अपंग
असल े या य साठी िविवध कार या अप ंगांसाठी िवभ ेद कोट ्या असतील . खाजगी
े ातील अशा िनयो ा ंना ो साहन िदल े पािहज े जे ब चमाक अपंग असल े या लोका ंना ५
% आर ण द ेतात. अपंग य साठी िवश ेष रोजगार िविनमय थापन करावयाच े आहेत.
आपली गती तपासा
१ . अपंग य चा कायदा १९९५ हा अप ंग य चा ह क कायदा २०१६ पासून कसा
वेगळा आह े याब ल तप शीलवारपण े सांगा.
७.३ ितिनिध वाच े मु े
७.३.१ अनुसूिचत जाती / जमाती या आर णाशी स ंबंिधत म ु े
सकारा मक क ृती ही एक यापक स ंक पना आह े यात भ ेदभावाचा ितकार कर यासाठी
आिण समाजातील सवा त आदश थाना ंम ये वगळल ेले आिण अधोर ेिखत गटा ंना अन ुमती
दे याची रणनीती असत े. स या चाल ू असल े या जातीभ ेद आिण दडपशाहीच े काही प ुरावे
असूनही, जातीय आर णाला राजक य सम या हण ून पािहल े गेले नाही तर भारतीय
लोकशाहीची पायाभ ूत गरज हण ून पािहल े गेले.
ितिनिध वा या िविवध पात या ंवर स ंघषा चा एक सामा य ोत हा आह े क कोण या
उपेि त गटा ंना वगळल े गेले आहे आिण का , तसेच कोण या गटा ंना ि य ेत समािव क ेले
गेले आहे.
राजक य चळवळीत स ंप ी, साम य आिण ान वाटप कर याच े मु य मा यम हण ून
जात चा उपयोग क ेला जात होता . यानंतर िविवध राजक य चळवळी झा या . १९७० या
दशकातील अन ेक राजक य प ा ंनी, जसे क दिलत प ँथस आिण दिलत स ंघष सिमतीन े
अिधक या य माणात श वाटप कर याची मागणी क ेली. या चळवळी आिण प ा ंना
गती िमळा याम ुळे हे प झाल े क एक क ृत आिण एकस ंध धोरणाचा दावा खोटा आह े.
प रणामी , राजकारणी िविश वा ंिशक गटा ंना िवश ेष फायद े असल ेले ल य बनव याची
श यता कमी करतात आिण ॉस -किटंग संल नता असल े या प स ं थांना ाधा य
देतात. परंतु, दुल ि त जाती व जमातीवरील कोट ्यांचा दुब ळ प रणाम अस ूनही, प पात
मह वाची भ ूिमका बजावत े अ से िदसत े. म य द ेश, िबहार , ओ रसा , आं द ेश आिण
उ र-पूव ड गराळ रा य े यासार या भारतातील म यवत रा य े मु यत: आिदवास नी munotes.in
Page 70
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
70 व ती क ेली आह ेत आिण भारतीय म ु य वाहान े आिण रा याच े, समाजातील प ॅन-इंिडयन
मॉडेल दूिषत क े यापास ून ते त आह ेत. अथ यव था आिण स ं कृतीने यांचा नाश क ेला
आहे. यामुळे यांना जमीन , जंगले आिण उ पादनावरील पार ंपा रक ह का ंपासून वंिचत
ठेवले आिण नवीन आिथ क आिण राजक य णाल या धोरणा ंचा फायदा हो यापास ून
यांना रोखल े. ईशा य ड गराळ रा या ंतील आिदवासी म य भारतातील लोका ंपे ा वेगळे
आहेत कारण ते गरीब िक ंवा अ याय त नाहीत . यांचा िमशनरी काया त जा त स ंपक
आला आह े आिण हण ूनच त े म य भारतातील लोका ंपे ा अिधक िशि त आह ेत.
आपली गती तपासा
१. आर ण व यातील घटका ंचे तपशीलवार वण न करा .
२. भारतातील अन ुसूिचत जाती / जमाती सम ुदायांवर प रणाम घडिवणा या
ितिनध या म ुद् ांचा उ ल ेख करा .
७.३.२. िलंग आिण आर ण
आप या समाजातील ल िगक अ पस ं यांकांना ल िगकत े या म ु ामुळे िवचिलत क ेले गेले
आहे, याम ुळे सामािजक िवभाजन होत े. यांचे अि त व असण े हे अ ाक ृितक मानल े जाते.
सु ीम कोटा ने नुकतीच थड ज डरला कोण याही िल ंगािव वत ं क पना हण ून
मा यता िदली . िशवाय , रोजगार शोध यासाठी कोटा ने ा सज डर लोका ंना 'सामािजक
आिण आिथ क ्या मागास ' समजल े पािहज े. तथािप , हे प कर यात आल े क या
िनकालाम य े केवळ समल िगक स ंबंध आह ेत आिण ते समल िगक, समिल ंगी य िक ंवा
उभयिल ंगी सार या समाजातील इतर घटका ंवर लाग ू होत नाही . समल िगक स ंबंधांचे
अलीकडील अ -गु हेगारीकरण यो य िदश ेने एक ल ंबीत पाऊल आह े, तथािप म ु य
वाहातील समाजातील व ैकि पक ल िगकता वीकार यासाठी अज ून बरेच माग आहे. या
अ पस ं यांकां या उ नतीसाठी काम करणा या असं य वय ंसेवी सं था अस या तरी ,
लोक यासाठी मोकळ े असतील तरच यश वी होईल . ितसरे िलंग मया दा कायम असताना ,
िलंग लोका ंना पूव ह, अ याय आिण भ ेदभाव सामोर े जाव े लाग ेल. अ पस ं यांक
ह का ंिवषयी िश ण आिण संवेदनशीलत ेसाठी, राजक य न ेते आिण या ं या घटक प ा ंना
यात सामील होण े आव यक आह े, कारण त े ारपाला ंचे आहेत जे हे ठरवतात क राजक य
प ांम ये िकती द ूर असल े या गटा ंना भाग घ े याची परवानगी आह े.
मिहला ंनी राजक य सहभागाबरोबरच िश णाम य े मह वप ूण गती केली आह े, तरीही
जगभरातील न ेतृ वपदावर या ंचे ितिनिध व कमीच आह े. राजकारणाम य े ल िगक
समानता आण यासाठी काही द ेशांनी या पोट -काय ा ंना ितसाद िदला आह े; कॉप र ेट
बोडा वर ल िगक समानता बाळग याची इ छा असणा या लोका ंम ये वाढ होत आह े.
देशातील मिह लांिवषयीच े वत न बह धा कोटा वीकार याशी स ंबंिधत आह े. भारत आिण नॉव
या दो ही द ेशांम ये, राजक य कोट ्यांची या ि छक िनय ु आिण बोड कोटाची अनप ेि त
ओळख याम ुळे संशोधका ंना काय म िव ेषण कर यास स म क ेले, हणून या
पुनरावलोकनान े या दोन यव था ंमधील प ुरा यांवर ल क ि त क ेले. भारतीय प ुरावा अस े
दश िवतो क कोट ्यातून मिहला न ेतृ व वाढत े आिण धोरणा मक प रणामा ंवर प रणाम होतो . munotes.in
Page 71
आर ण व ितिनिध व ासाठी संिवधािनक तरत ूद
71 सव च िनण य घेणा या सं थांम ये मिहला ंचे ितिनिध व करण े हे मिहला ंना राजक य ्या
स म बनव याच े मह वप ूण घटक आह े. एखादा द ेश भेदभाव करत अस यास आप या
नाग रका ंचा अिभमान बाळग ू शकत नाही आिण जोपय त तो आप या प ु षांइतकेच आप या
ि या ंशी वागत नाही तोपय त कोणताही स ुसं कृत समाज आध ुिनक अस याचा दावा क
शकत नाही . १९८० या दशका या उ राधा त राजीव गा ंधी यांनी िनवडण ूक सं थां या
सव तरा ंवर ३०% मिहला कोट ्याची क पना मा ंडली होती . मिहला ं या अिधकारा ंना
तळागाळातील तरावर बढती िमळावी यासाठी मिहला गटा ंना आर ण प ंचायत तरावर
मया िदत कराव े अशी या ंची इ छा होती . या मागणीकड े ल द े यासाठी ७३ आिण ७४ या
घटनाद ु तीचा समाव ेश कर यासाठी भारतीय रा य घटन ेत १९९३ म ये सुधारणा
कर यात आली . १९५५ म ये कोट ्यांचा म ु ा पु हा उठिवला ग ेला, परंतु संसदेत
मिहला ं या ितिनध कड े ल क ि त क ेले गेले. १९६६ म ये, देवगौडा या ं या न ेतृ वात
संयु मोचा या सर कारन े संसदेत आर ण लाग ू केले, परंतु काही प ु ष राजकार या ंनी हे
बदल नाकारल े या ंनी असा य ुि वाद क ेला क ि या ंनी घरीच राहाव े. मा यमा ंनी
"से सची लढाई " असे वण न केले होते. १९९८ म ये संसदेत मिहला ंसाठी ३३ % जागा
राखीव असल े या तािवत आर णा या िवधेयकािवरोधात िनष ेध न दिव यात आला .
तथािप , म यमवग य मिहला ंनाच फायदा होईल अशी िच ंता य क न या िवध ेयकाला
िवरोध करणा या पु षांनी अन ेकदा कामकाज तहक ूब केले, यामुळे हे िवधेयक तहक ूब
केले.
समकालीन भारताच े वैिश ्य हणज े उ पीिडत गटा ं या पर परिव रोधी हालचाली .
इितहासातील दीघ अ याचाराला त ड द े यासाठी समाजाच े संपूण लोकशाहीकरण
आव यक आह े. हे भारतासार या बह आयामी समाजात आणखी मह वाच े आह े, िजथे
राजक य यव थ ेने या दडपशाहीचा सामना कर यासाठी सव गटांम ये समानता स ुिनि त
केली पािहज े. दुस या श दा ंत, ल िगक समानता आिण याया या शोधास दडपशाही क ेलेले
गट आिण सम ुदाय म ु कर यासाठी या लढ ्याशी जोडल े जाणे आव यक आह े.
आपली गती तपासा
१. घटनेतील मिहला आर णातील आ हाना ंवर चचा करा.
७.३.३. अपंग आिण आर ण असणारी य
अनेक सा ं कृितक वचनां या जिटल , सू म स ू मतेचा िवचार करता , भारतातील
अपंग वासाठी बोलणी करण े आिण या या करण े आव यक आह े. एक कड े, अपंग व
हणज े कमतरता िक ंवा दोष अस े गृिहत धरल े जात े, प रणामी मता कमी होत े. या
यित र , धािम क े या स ंदभा त आणखी एक थीम दश िवली आह े क , अपंग लोका ंना
यां या द ु कमा ब ल िक ंवा या ं या क ुटुंबातील लोका ंना देव िश ा द ेतो. अश पणाला
भूतकाळातील व छता कर याचा एक माग हणून पािहल े जाते. अपंग वाब लची आणखी
एक समज ूतदारपणा वत : चे संर ण आिण काळजी घ े याचा एक माग आहे. जरी ती िवप ुल
नसली तरी ही उदाहरण े नॉन-पॉिझिटि हटी नकारा मक सा ं कृितक अि मत ेचे वण न कस े
करतात ह े प करतात . अपंग लोक अज ूनही समाजात स ंघष करताना िदसतात , कारण munotes.in
Page 72
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
72 समान स ंधी, संर ण ह क आिण प ूण सहभाग कायदा १९९५ अजूनही यो य
अंमलबजावणीची वाट पाहत आह े याम ुळे वातावरण अि य होईल . ( वणिवषयक द ुब लते
असणा या लोका ंसाठी दर आठवड ्याला एक सा ंकेितक भाष ेची बातमी िस क ेली जात े
आहे.) अपंग वगा साठी वाचन साम ीची ेणी मया िदत आह े आिण आव यकत े या इतर
कारणा ंमुळे यांना वगळल ेले वाटत नाही . ब याच करणा ंम ये, अपंग य साठी रा यान े
पुरिव या ग ेले या स ेवा वय ंसेवी े ा ार े पुरिव या जातात , याम ुळे गरज ू लोका ं या
अगदी लहान गटाचा भागद ेखील यात सहभाग घ ेता घेत नाही .
आपली गती तपासा
१. अपंग य या आर णास ंदभा तील सम या ंबाबत एक िटपण िलहा.
७.३.४. अ पस ं याक आिण आर ण
अनुसूिचत जाती -जमातीिवषयी मािहती द ेणा या सरकारन े तयार क ेले या जाती व
जमात या या ा अस ूनही घटन ेत अ पस ं यांकाची प या या नाही . "अ पस ं याक "
हा श द सामा यत : जाती या उ प ी , वंश, भाषा, राजकारण आिण धम यां या ार े
ओळख या जाणा या गटाच े वण न कर यासाठी क ेला जातो . भारतीय रा यघटन े या कलम
१४ नुसार काय ान ुसार अ पस ं यांकांना समान स ंर णाची हमी द े यात आली आह े.
कलम १५ म ये धम , वंश, जाती, िलंग िकंवा ज म थळा या आधार े भेदभाव कर यास
मनाई आह े, तर काय ान ुसार कलम १६ समान स ंर ण साव जिनक रोजगारावर लाग ू
आहे. कलम २९ म ये अ पस ं याका ंची भाषा , िलपी आिण स ं कृती याची हमी द े यात
आली आह े आिण अन ु छेद ३० यां या िव ास िक ंवा त व ाना या आधार े शै िणक
सं था थापन आिण शािसत कर या या या ं या अिधकाराची हमी द ेते. ाथिमक
तरावर मात ृभाषा िशकव या या प ुरेशा संध साठीही तरत ूद केली जात े. मुसलमान व नव -
बौ ह े दोन अ य सम ुदाय खरोखर व ंिचत आह ेत. नव-बौ ांचे बह स ं य लोक अन ुसूिचत
जातीच े आहेत, यामुळे अनुसूिचत जाती या चच त या ंचे थान असेल. घटनेत धािम क
अ पस ं याका ंना या ंचा वेगळा सा ं कृितक वारसा जप यासाठी वत ं शै िणक स ं था
थापन कर याची तरत ूद कर यात आली आह े. भारतीय समाज सा ं कृितक िविवधत ेसाठी
देखील ओळखला जातो . उ लेख करण े िवस नका , ितिनधी आिण सहभागी ि या
तयार कर ताना अ पस ं यक गटातील िभ नता िवचारात घ ेणे आव यक आह े आिण
अ पस ं याका ं या उ च वण नासाठी टाळ यासाठी पर पर ितिनिध व स ुिनि त करण े
आव यक आह े, यास कधीकधी मलई थर हटल े जात े. अ पस ं यांकांचे ितिनिध व
भावीपण े राजक य स ं थां या पलीकड े नागरी स ेवा आिण पोिलसा ंसार या इतर
रचनांम ये करण े आव यक आह े. स े या काळात अ याय द ूर कर यापास ून रोखल े या
सं था. (आंतररा ीय IDEA, २०१३ ).
आपली गती तपासा
१. भारतातील अ पस ं यांकांिवषयी एकसमान समज ूत घाल याची आ हान े प
करा. munotes.in
Page 73
आर ण व ितिनिध व ासाठी संिवधािनक तरत ूद
73 ७.३.५. चांग या समा वेशासाठी िशफारसी
अ सल सामाव ेशानाची िदशा मोठ ्या माणात बदल ू शकत े; तथािप , समाव ेशानाची
धारणा अ सल अस यास ती रा यघटन ेस कायद ेशीरपणा आिण वीक ृती दान करत े.
तरीही , ितिनिध व कायद ेशीरपणा द ेखील एक वाद त िवषय आह े आिण अ पस ं यांक
आिण िवश ेषतः धािम क गटा ं या वतीन े बोल याचा अिधकार कोणाला आह े हा आह े.
बह तेक धािम क गट सामा यत : एकसमान नसतात - एकतर आिथ क ्या िक ंवा
राजक य ्या - आिण या ंचे ितिनिध व बह त ेकदा गटा या उ च ू य च े मानल े जाते.
व तुतः उपसम ूह श आिण व ेगवेग या आवडीिनवडीतील ग ुंतागुंत अन ेक अ पस ं याक
गटांनी वाढिवली आह ेत, यात वा ंिशक अ पस ं यक, मिहला , एलजीबीटीआय लोक आिण
इतर अन ेकांचा समाव ेश आह े. हे उपेि त गट सहसा एकस ंध नसतात आिण िविवध मत े
दश िवतात , याम ुळे कोण याही बदल ि य ेस गटा ंचे यव थापन करण े अवघ ड होत े. याचा
अथ सहसा वत : ला िशि त करण े, एकमत बनवण े आिण बह स ं यतेब ल स ंवेदनशीलता
दे याआधी कमीतकमी सामा य म ैदान आिण य ुती थािपत करण े होय. िसमाि तक
गटातील सद या ंना घटन े या िनिम ती या ट ेबलावर जागा िदली ग ेली अस ेल तर , असे
मानण े असामा य नाही , ते ितिनिध वा या अन ेक पद े धारण क शकतात आिण
ितिनिध व ा क शकतात . हे िवशेषत: ि या ंसाठी खर े आहे, यांना बह त ेकदा सव
मिहला ंचे ितिनिध व क ेले जा याची अप े ा असत े, तसेच इतर उप ेि त गट , कारण अन ेक
सीमांत गट आिण या ंचे या प ाच े िहतसंबंध आह ेत या ंचे थान न करतात . यामुळे
यां या नोक या अिधक आ हाना मक बनतात . याचे उदाहरण हणज े ीन े मिहला ं या
ांवर कोणतीही भ ूिमका न घ ेता कोटा आव यकता िक ंवा इतर कायद ेशीर गरजा प ूण
कर यासाठी मिहला ंचा वापर क े याने पु ष आिण मिहला या दोघा ंचे ितिनिध व
कर यासाठी िनवडल ेली ी . ( ोक,२००६ )
रा यघटन े या ि य ेत अथ पूण योगदान द े यासाठी सीमा त गटा ंना एक करण े मह वाच े
आहे. दीघ कालावधीत , हे शा त शा ंतता आिण स ुरि तता तस ेच िविवध अि मत ेची
ओळख स ुिनि त कर ेल.
बह सं य गटांशी सकारा मक ग ुंतवणूक : अ पस ं यांक आिण उप ेि त गटा ंनी
बह सं यांकांशी स ंवाद साधण े मह वाच े आह े जेणेक न अ पस ं यांकांक रता मजब ूत
भूिमका बह स ं य िहतस ंबंध कमी कर ेल अशी मत े दूर होतील .
भावी समाव ेशन िनमा ण ि य ेवर या ं या वतः या सद या ं या उपेि त गटा ं या
िश णाम य े गुंतवणूक क न , सीमा त गट बह स ं यांक काम कर याप ूव कमीतकमी
सामा य पद े आिण यापक आ ंत रक आघाड ्या िमळ ू शकतात .
ामु यान े राजक य प , प कार आिण याय यव था - सीमांत गट आिण बळ गट
यां यात य ुती थापन करण े. हे समोरासमोर या स ंबंधां ारे ा क ेले जाऊ शकत े, परंतु
वच व असल े या गटा ंना उप ेि त लोका ं या गरजा ंब ल स ंवेदनशील कर या या उ ेशाने
िश ण आिण िश ण अिभयाना ं ारे देखील ा क ेले जाऊ शकत े. शेवटी, हे जनत ेसाठी
उपल ध क न िदल े पािहज े. यासार या ि य ेची सु वात बळ आिण उप ेि त गटा ं या munotes.in
Page 74
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
74 िहतस ंबंधात स ंरेिखत क न होत े. या ि य ेत, हे सुिनि त करा क उप ेि त गटा ंनी या ं या
सुरि तत ेिवषयी आदर य क ेला आह े.
बह आयामी विकला ंचा ि कोन : उपेि त गटा ं या ह का ंसाठी विकला ंसाठी यापक
ि कोन वीकारण े मह वाच े आह े. िवशेषतः या ंना मानवी ह का ं या मजब ूत
आराखड ्यावर तस ेच वत ं याय यव थ ेवर भर द े याची गरज आह े. रा यघटन े या
ि य ेत दुल ि त गटा ंचा सहभाग स ुलभ कर यासाठी मािहती क य ुिनकेशन ट े नॉलॉजी
(आयसीटी ) उपल ध अन ेक साधना ंपैक एक आह े. आिण हण ून समोरासमोर या
स लामसलत यासार या अ य प त चा पया य घ ेऊ नय े. आयसीटी -आधा रत
ए सच जम य े, ितिनध या सम या ंसह सहभाग या िहतस ंबंधांवर जोर द ेणे आिण मापन
करणे आव यक आह े.
यादी: भेदभाव नसल े या कलमा अ ंतग त िविश अ पस ं याक गटा ंची यादी कर यासाठी
काळजीप ूव क िवचार करण े आव यक आह े. िलंग-संवेदनशील मानद ंडांचा अवल ंब क न
ल िगक समानत ेला ो साहन द ेणारी घटना मक चौकट तयार करा . संिवधान िनिम ती
ि य ेत मिहला ंना भाग घ े यासाठी आिण रोजीरोटी या स ुरि तत ेिवषयी आिण
संघषा नंतर या यव था ंम ये सुर ा, सुर ा आिण भावी अ न स ुर ा यािवषयी या ं या
िचंता य कर यासाठी मिहला ंना स ंधी उपल ध क न द ेणे. िवशेषत: मिहला ंना
घटना मकत े या िलखाणास ंदभा तील ता ंि क िवषया ंम ये गुंतिव याचा आ मिव ास
िमळाला पािहज े.
दुल ि त गटा ं या ह काची बाज ू मांडणा या लोका ंना मानवी ह का ंची चौकट , वतं
याय यव था आिण सव साधारणपण े जबाबदार सरकार यासार या थ ेट या ं या
िहतस ंबंिधत तरत ुद वर ल क ि त कर याप े ा घटन ेत बदल कर यासाठी यापक ि कोन
बाळग याची गरज आह े.
शेवटी, भेदभाव नसल े या कलम े असल े या या ा ंम ये समािव कर या या य ना ंचा
िवचारप ूव क िवचार क ेला गेला पािहज े आिण द ुल ि त गटा ं या यादीतील सकारा मक आिण
नकारा मक भाव ओळख यासाठी प ुढील स ंशोधन हाती घ ेतले पािहज े. दुल ि त
गटांसाठी, सामा य मानवी ह क संर ण असल े या मजब ूत घटन ेपे ा याचा जा त फायदा
होतो.
७.४. सारांश
हे घटक िभ न अस ुरि त गटा ं या घटना ंम ये िविवध तरत ुदी आिण या ंना भेडसावणा
ितिनध या म ुद् ांना अधोर ेिखत करत े. अनुसूिचत जाती व अन ुसूिचत जमाती या
या य ेतून, घटनेतील िविवध स ुिवधांचा आढावा द े यात आला आह े. यानंतर इतर
मागासवग य वगा साठी ता प ुरती स ेफगाड ् स (र क) दे यात आल े आह ेत. िलंग आिण
अपंग वावर आधा रत आर णाची श ेवटी चचा केली जात े.
दुस या िवभागात , आपण भारतीय समाजातील िविवध गटा ं या ितिनध शी स ंबंिधत
मुद् ांवर चचा करतो . आर णाबाबत आिण अन ुसूिचत जाती आिण जमाती या ह का ंशी munotes.in
Page 75
आर ण व ितिनिध व ासाठी संिवधािनक तरत ूद
75 संबंिधत म ुद् ांचा थोड यात शोध घ े यापास ून आपण मिहला , ा स य आिण ल िगक
अ पस ं यका ंना भ ेडसािवणा या म ुद् ांमधून पुढे जाऊ . पुढे, अपंग वाशी स ंबंिधत
मुद् ांिवषयी मािहती समज ून घे याबाबत चचा झाली . चांग या समाव ेशासाठी काही
िशफारश सह याची समा ी होत े.
७.५
१. मिहला आर ण िवध ेयकावरील चच चे परी ण करा .
२. अनुसूिचत जाती व जमात साठी घटन ेत समािव असल े या तरत ुद ची पर ेषा.
३. भारतीय रा यघटन ेत नम ूद के यानुसार अप ंग व असल े या य या अिधकाराच े
तपशीलवार वण न करा .
४. भारतातील अन ुसूिचत जमाती आिण अन ुसूिचत जमाती गटा ंना यो य ितिनिध व
रोखणा या यं णेचे तपशीलवार वण न करा .
५. संसदेत मिहला आर णास ंदभा त वादिववाद ची चचा करा.
६. अपंग व असल े या य साठी होकाराथ क ृती राबिव या या आ हाना ंवर भा य करा .
७.६ संदभ आिण अिधक वाचनासाठी
Babu, H. (2010). The Curious Case of OBC Reservations. Economic and
Political Weekly, 45(47), 15 -18. Retrieved May 20, 2021, from
http://www.jstor.org/stable/25764 144
Basavaraju, C. (2009). Reservation Under the Constitution of India: Issues
and Perspectives. Journal of the Indian Law Institute, 51(2), 267 -274.
Retrieved June 1, 2021, from http://www.jstor.org/stable /43953443
Chanana, K. (1993). Accessing higher education: the dilemma of
schooling women, minorities, Scheduled Castes and Scheduled Tribes in
contemporary India. High Educ 26, 69 –92. Retrieved May 17, 2021, from
https://doi.org/10.1007/BF01575107
Hooda, S. Preet. (2001). Contesting reservations: the Indian experiment
on affirmative action. Jaipur: Rawat Publications.
International IDEA. (2013), Marginalised Groups and Constitution
Building. A Roundtable Report.
Krook, Mona. (2006). Gender Quotas, Norms, a nd Politics. Politics &
Gender. 2. 110 - 118. 10.1017/S1743923X06231015. munotes.in
Page 76
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
76 Menon, N. (2000). Elusive 'Woman': Feminism and Women's Reservation
Bill. Economic and Political Weekly, 35(43/44), 3835 -3844. Retrieved
May 20, 2021, from http://www.jstor.org/stable/4409891
Niranjan, M. (2020). Legal Rights of Transgender People in India.
Retrieved June 1, 2021 from
https://www.researchgate.net/publication/341280156_LEGAL_RIGHTS_
OF_TRANSGENDER_PEOPLE_IN_INDIA
Singh, G, (2021) Constitutional Validity in the Economically Weaker
Section Reservation, 4 (2) IJLMH Page 631 - 652 (2021). Retrieved June
1,2021, from DOI: http://doi.one/10.1732/IJLMH.26128
munotes.in
Page 77
77 ८
साव जिनक क ा
(PUBLIC SPHERE )
डॉ. फा ग ुनी वाहनवला
घटक रचना
८.० उि ्ये
८.१ तावना
८.२ जग न हेबरमास आिण साव जिनक क ा
८.२.१ टीका
८.३ भारतात साव जिनक क ेचा उदय
८.३.१ वसाहतवादी धोरणा ंचा भाव
८.३.२ रा ीय चळवळीचा भाव
८.४ वातं यो र भारतातील साव जिनक क ा
८.५ सारांश
८.६
८.७ संदभ ंथ
८.० उि ्ये
‘साव जिनक क ा ’ ही संक पना समज ून घेणे.
भारतात ‘साव जिनक क ा ’ कशी िवकिसत झाली ह े जाणून घेणे.
वातं यो र भारतातील ‘साव जिनक क े’िवषयी मािहती क न घेणे.
८.१ तावना
सामािजक िस ा ंत व िचिक सक त व ानामधील ‘ ँकफट कूल’ हणून ओळखला
जाणारा िवचार वाह ँकफट येथील गॉथ े िव ापीठाशी िनगिडत होता . सन १९३० या
दशकातील समकािलन सामािजक -आिथ क यव था ंिव ची (भांडवलदारी , फॅिस ट व
क युिन ट) िति या हण ून जम नीम य े ही व ैचा रक चळवळ दोन महाय ु ां या
दर यान या काळात (१९१८ -३३) व जम नीतील ‘वेईमार रपि लक ’ या काळात स ु
झाली. तक संगत अशा सामािजक स ं थां या मा यमात ून प रवत न घड ून येऊ शक ेल अशा
प रि थतीचा प ुर कार ‘ ँकफट कूल’मधील िवचारव ंत करत असत . य वाद ,
ऐिहकवाद आिण द ैववाद या मत णाल या पिलकड े जाऊन िचिक सक त व ानाची का ंस munotes.in
Page 78
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
78 धर या या य ना ंमुळे हे िवचारव ंत सामािजक िस ा ंतांम ये िचिक सकत ेवर भर द ेत
असत . १९६० या दशकापास ून ‘िद ‘इि टट ्यूट फॉर सोशल रीसच ’मधील िचिक सक
िस ांतां या कामाला जग न हेबरमास या ंनी स ंवादी तक संगतता (Communicative
Rationality ) व आ ंतर आ मिन ता (inter-subjectivity ) यावर क ेले या िच ंतनान े
चालना िमळाली .
८.२ जग न हेबरमास आिण साव जिनक क ा :
जग न हेबरमास ह े िचिक सक िस ा ंतां या पठडीतील एक जम न त व व समाजशा
आहेत. ‘साव जिनक क े’ची (Public Sphere ) संक पना ह े हेबरमास या ंचे सवा त ल णय
योगदान आह े. यात लोकशाहीचा आिण बह ढ ंगी समाजा ंमधील ित या अि त वाचा अ यास
केला जातो . ‘साव जिनक क े’चा इितहास आिण ित यास ंबंधीचा वाद जग न हेबरमास या ंनी
‘इि टट ्यूट फॉर सोशल रीसच ’म ये केले या कामात ून उ म कार े प होतो .
सन १९५० या दशकात ह ेबरमास या ंनी जम नीत ँकफट येथे हॉक हायमर व अ ॅ डोन
यां या हाताखाली िश ण घ ेतले. या काळात या ंनी बोधना या का ळात व अम े रक
आिण च रा य ा ंती या काळात िनवडण ूका कशा घ े यात आ या व याचा राजक य
संभाषणावर कसा भाव पडला याचा अ यास क ेला. हेबरमास या ं या मत े कोण याही
समाजा या लोकशाहीकरणात लोका ंचा राजक य सहभाग हा क ीय घटक असतो . यांनी
असे िलिहल े आहे क , उदारमतवादी लोकशाही या काळातील औ ोिगक समाजात ब ुझ वा
सामािजक जीवनाच े खासगी व प म ु यत: मा यमा ंतून होणारी चचा व उ च ू वग ठरवीत
असे. ‘साव जिनक क े’चे रचना मक प रवत न या या उलट े असत े.
ि टन, ा स व जम नीम य े १८ या व १९ याशतकात झाले या ‘बुझ वा साव जिनक
क े’ या िवकासाचा ह ेबरमास या ंनी अ यास क ेला आिण न ंतर २० या शतकात याचा
कसा हा स झाला यािवषयीच े उपि थत क ेले. बुझ वा साव जिनक क ा , साव जिनक मत
आिण िस ी या क पना ंचा आराखडा मा ंड याख ेरीज ह ेबरमास या ंनी सामा िजक
यव था , राजक य ि या आिण सामािजक क ेची संक पना व यामागच े त व ान सा ंगत
असतानाच समाजा या गरज ेनुसार साव जिनक क ा कशी िवकिसत होत जात े हेही
उदाहरणा ंनी दाखव ून िदल े. शेवटी या ंनी साव जिनक काया त कसा बदल होत ग ेला व
साव जिनक मत े कशी बदलत ग ेली याचेही पि करण क ेले. हेबरमास अस ेही सा ंगतात क ,
सुमारे सन १७०० या स ुमारास उदयास आल े या म यमवग य ब ुझ वा साव जिनक क ेने
य या कौट ुंिबक, आिथ क व सामािजक जीवनातील िच ंता या ं या गरजा ंची सीमार ेषा
आख याच े काम क ेले. या पर ंपरेत बुझ वा व नाग रक यांना एक आण यासाठी सामािजक
सहमती आिण सामाियक िहत ा ी या मागा मधील स ंघषा चा उपयोग क न घ ेतला जातो .
यां या स ंक पन ेतील साव जिनक क ेत वृ प े व िनयतकािलका ंसह मा यमा ंचे िव त ृत
े , जेथे राजक य चचा होतात अशा स ंसदेसार या स ं था, राजक य लब , सािह य
मंडळे, जेथे साव जिनक सभा -बैठका होतात अशी िठकाण े, प ज, कॉफ शॉ स तस ेच
सामािजक व राजक य िवचारिमिनमयास अन ुकूल अशा अ य साव जिनक जागा ंचा समाव ेश
होतो. एवढ्या िव त ृत असा साव जिनक क ेचा उदय झा यान े य व स ंघटना या
दोघांनाही आपल े िवचार थ ेटपणे य क न साव जिनक मतावर तस ेच आप या munotes.in
Page 79
साव जिनक क ा
79 समाजातील कायद े आिण धोरणा ंवर भाव टाक याची स ंधी इितहासात थमच िमळाली .
बुझ वा साव जिनक क ा िवकिसत झा यान े शासक य स ेला िवरोध करणार े अस े
साव जिनक मत व सव साधारणपण े बुझ वा म यमवग य समाजाचा वर च मा असल ेले
िहतस ंबंध िनमा ण करण े श य झाल े. हेबरमास या ंना अप ेि त असल ेली साव जिनक क ा ही
अशी जागा आह े जी नागरी जीवनातील द ैनंिदन गरजा व शासक य स ेचे े ा यां या मध े
असत े. प रणामी ही साव जिनक क ा कामाची िठकाण े आिण क ुटुंबांचे खासगी े आिण
शासन यव था या ं यातील स ंवादाचा द ुवा हण ून काम करत े. हेबरमास या ं या श दा ंत
सांगायचे तर ‘बुझ वा साव जिनक क ा ’ ही अशी जागा असत े जेथे य चा सरकारशी व
ित या ह का ंची गळच ेपी करणा या धोरणा ंशी संबंध येतो.
तुमची गती तपासा
१. सामािजक िव ानातील ‘ ंकफट िवचारधारा ’ थोड यात प करा .
साव जिनक क े या त वा ंनुसार सव साधारणपण े लोका ंशी संबंिधत अशा कण याही बाबीवर
तेथे चचा होऊ शकत े. अिभ य आिण स ंघटन वात ं य, मा यमा ंचे वात ं य आिण
राजक य यवहारा ंम ये खुलेपणान े सहभागी हो याची म ुभा या सवा नी िमळ ून ‘सावजिनक
क ा’ तयार होत े. अशा कार या ब ुझ वा साव जिनक क ेला लोकशाही चळवळ त ून
सं थागत व प ा होत े. यात स ंिवधानान े लोका ंचे ह क व अिधकार िनि त क ेले
जातात व लोका ं या आपसातील िक ंवा सरकारशी असल े या वादा ंचा िनवाडा कर या साठी
याय यव था उभी क ेली जात े. अशा कार े शासक य िनण य ि य ेत सव च बाबतीत
साव जिनक क ेचा प रणाम होत असतो .
हेबरमास या ं या मत े उदारमतवादी अशी साव जिनक क ा बोधन काळात तस ेच अम े रक
व च ा ंती या व ेळी उदयास आ या . पण आता क याणकारी सराकार या
भांडवलशाहीत व साव ि क लोकशाहीत ितच े व प मा यमा ं या भावाखालील
साव जिनक क ा अस े बदलल े आह े. िचंतन, चचा व िवचार -िविनमयात ून तक संगत
सहमतीन े साव जिनक मत तयार हो याच े िदवस आता माग े पडल े असून आता सव णांचे
िन कष आिण मा यमा ंमधील चचा यातून हवे तसे साव जिनक मत घडव ून घे याचे िदवस
आले आहेत.
दुस या श दा ंत सा ंगायचे तर ह ेबरमास मीिडयाला साव जिनक िवषया ंवर स यपण े चचा
कर याच े वैध मा यम मानत नाहीत . यां या मत े कॉप र ेट व सरकारी मालक या
मीिडयाला ह या असल े या िवषया ंवर चचा घडव ून आण याच े मा यम े ह तक बनली
आहेत. अशा कार े साव जिनक चचा आिण यातील य चा सहभाग या ं यातील नाळ
तुटली अस ून नाग रका ंची अव था ज े होईल त े िनमूटपणे पाहात बसा या लागणा या मूक
िनरी काची झाली आह े. साव जिनक क ेला नवस ंजीवनी द े यासाठी ह ेबरमन या ंनी ज े
अनेक ताव मा ंडले यांत साव जिनक आदान दान या ं या मा यमा ंतून होऊ शकत े
अशा स ं थांनीच यात ह त ेप कर या या तावाचाही समाव ेश आह े.
munotes.in
Page 80
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
80 ८.२.१ टीका:
हेबरमास या ंनी केले या ‘साव जिनक क े’ या अ यासाचीही अन ेकांनी िचिक सक मीमा ंसा
केलेली आह े. बु वा समाजा ंम ये ‘साव जिनक क े’वर बह धा गौरवण व मालम ादार
पु षांचा भाव अस े. पण ह ेबरमास या ंनी मा ंडले या ‘साव जिनक क े’ या स ंक पन ेत
सिह ण ुता, िविवधता व चचा -संवादाच े उदारपण े व लोकि यत ेने वागत क ेले जाते. बु वा
मानिसक ते या साव जिनक क ेत या ंचे आवाज व िहतस ंबंध दुल ि ले गेले अशा क करी
वगा या, पददिलता ं या व मिहला ं या साव जिनक क ाही यासोबतच तयार होत ग े या.
पददिलता ं या व क क या ं या साव जिनक क ा ंकडे हेबरमास या ंनी ल िदल े नाही, अशी
िटका अ ॅ ले झांडर ल ुगे व ऑ कर न ेिगट करतात .
यामुळे एकाच उदारमतवादी व लोकता ंि क अशा साव जिनक क ेचा यास धर याऐवजी
पर परा ंना छेद देणा या व स ंगी िवरोधाभासी अशा अन ेक साव जिनक क ा ंची क पना
करणे अिधक लाभदायी ठरत े. अशा साव जिनक क ा समाजा या म ु य वाहात ून
वगळ या ग ेले या गटा ं या तस ेच मु य वाहातही एकाह न अिधक अस ू शकतात . आणखी
हेही ल ात घ ेणे मह वाच े आहे क , न या सामािजक चळवळी , नवी त ं ान े व साव जिनक
आदान - दानाची नवी िठकाण े उदयास आ यान े साव जिनक क ेचे व पही बदलत
चालल े आहे.
तुमची गती तपासा
१. सामािजक िव ानातील ‘ ंकफट िवचारधारा ’ थोड यात प करा .
८.३ भारतात ‘साव जिनक क े’ चा उदय
भारत ही अन ेक अि मता ंची भूमी आह े. येथे नानािवध धम , भाषा, जमाती व समाजा ंम ये
स ेसाठी िक ंवा िटक ून राह यासाठी धडपड स ु असत े. याला जर श ुिचता व त े या
क पना ंची जोड िदली तर सवा ची एकम ुखी अिभ य हो यास िक ंवा समाजा ंम ये
आपसात आदान - दान हो यास वाव िमळण े अश य होत े. अशा अव थ ेत अ पस ं यां या
सं कृतीचे ितिब ंब उमट ू शकत नस यान े थािपता ं या साव जिनक क ा अ पस ं यां या
अिधकािधक आवा याबाह ेर या होत ग े या आह ेत. यात िविवधत ेची अिभ य स ु ा पुरेशी
होत नस यान े यांना उदािसन मानल े जात े अशा बह स ं यां या आचार -िनयमा ंवर व
मू यांवर साव जिनक क ा ठरत असत े.
भारतातील स याची साव जिनक क ा इ ं जांचा वसाहतवाद आिण या या िवरोधात उ या
रािहल े या रा ीय चळवळीन े िनणा यकपण े तयार झाली . वातं यानंतरही भारता या
साव जिनक क ेवर याच दोन गो चा भाव कायम रािहला आह े. भारतातील साव जिनक
क ेची वैिश ्ये समज यासाठी आधी या क ेचा उदय कसा झाला ह े जाणून याव े लागेल.
munotes.in
Page 81
साव जिनक क ा
81 ८.३.१ वसाहतवादी धोरणा ंचा भाव :
हेबरमास या ंनी स ंकि पत क ेलेली पि म य ुरोपची साव जिनक क ा व या ंला या
‘साव जिनक र ंगण’ हणतात यात फरक क न स ॅ ा ेईटॅग (१९९० ) भारतातील
साव जिनक क ा व ितचा उदय कसा झाला ह े प करतात .
इं जां या वसाहत वादी धोरणा ंचा भारतावर कसा भाव पडला ह े या सा ा यवादान े
भारतीय जनत ेला कशी वागण ूक िदली ह े जाणून घेत यान े उ म कार े समज ू शकत े. सॅ ा
ेईटॅग हणतात क , लोकांचे सरकारशी थ ेट सामािजक स ंबंध येणे इं जांनी कटा ान े
टाळल े. ाितिनधीक सरकारऐवजी या ंनी ाितिनिधक व पाची शासन यव था
राबिवली . यात समाजातील ठरािवक वगा चे ितिनिध व याच वगा तील य करत .
(अली, २००१ ) अशा कार े िविवध समाज घटका ंचे ितिनिध व करणा या य ची िनवड
सा ा यवादी सरकारच करत अस े. यातून या ंनी नामधारी ाितिनिधक शासन यव था
उभी क ेली.
भारत, इं लंड व ा समधील साव जिनक क ा ंमधील फरक ेईटॅग प करतात .
भारतातील सरकार ह े सा ा यसाहीच े होते, यामुळे य चा सरकारशी थ ेट संबंध येत
नसे. युरोपमधील रा ीय काय मांवर सा ं कृितक म ू ये व पर ंपरांचा मोठा पगडा आह े. यात
सामाियक इितहासावर भर द ेऊन सरकारशी य ेणा या संबंधांम ये सव जण समान अस याच े
दिश त केले जात े. लोकांचा समज याह न उलटा असला तरी इ ं जां या राजवटीत
भारतातील सा ा यवादी काय मात शासनातील िविवधत ेचे दश न होई .
इं लंड व ा सम य े साव जिनक िनदश ने व अ य िनष ेधा मक काय मां या मा य ंतून
जनमत तयार क न लोकानी या ं या शासन यव थ ेचे व प आका राला आण यात
योगदान िदल े. भारतातही रा वादाचा िवकास हो यासाठी याच मॉड ेलची गरज होती , पण
थािनक भावा ंमुळे ते पूणा शाने य ात य ेऊ शकल े नाही.
१९ या शतका या उ राधा त सरकार आिण य या ं यातील नात े प कर यासाठी
उ र भारतातील चळवळी मंडळ नी य ुरोपीय मॉड े सऐवजी लोका ंना काय वाटत े याकड े
अिधक ल िदल े. ेईटॅग अस े आ हान े ितपादन करतात क , या काळच े उ र
भारतातील ह े जनमत ब ह ंशी धमा शी िनगिडत अस े. यामुळे धािम क व क य ुिन ट अि मता
हा रा वादाला एक स ंभवनीय पया य झाला .
पि म युरोप या अगदी उलट अशी भारतात खास सा ं कृितक साव जिनक क ा आह े,
यास ेईटॅग ‘साव जिनक र ंगण’ (Public Arena) असे संबोधतात . या ‘साव जिनक
रंगणां’म ये लोक सरकारी शासन यवहारा ंम ये सहभागी होऊ शकतात . ह कूमत व
वैधते या म ु यांवर साव जिनक क ेची आखणी हो याची पर ंपरा आह े. आधुिनक काळात
पा ा य द ेशांत शासक य यवहारा ंमधील साम ुिहक सहभागही याच आधारावर थािपत
झाला.
सा ा यवादी स े या िवरोधात उ या रािहल े या रा ीय चळवळी या पा भूमीवर
भारतात साव जिनक क ा कशी आकाराला आली , हे समज ून घेणे मह वाच े आ ह े.
थािनका ंमधील या उ च ूंना फ आप याला स ेचे अिधकार हव े होते यांनी सरकारी munotes.in
Page 82
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
82 पातळीवर स ंगनमत व तडजोडी क े या. लोकांना वरा उभारणीचा ह क असण े याकड े
सं कतीमघील काही उपय ु िविधिनयम , मू ये, ा व था ं या आधार े वत :ची
साव जिनक क ा ठरिव याचा अिधकार या व पातही पाहता य ेईल. (तािमर , १९९३ ,
याचा स ंदभ देऊन अली , २००१ ) अ पस ं यांनाही विनण याचा अिधकार गाजिवता य ेत
असला तरी साव जिनक क े या रचन ेम ये बह स ं यां या म ू यांचा व ितका ंचा वाटा
नेहमीच जा त असतो . आपला सा कृितक वारसा जाहीरपण े य न क शक यान े
अ पस ं यांची हतबलता आणखी वाढत े.
तुमची गती तपासा
१. इं जां या वसाहतवादी धोरणा ंचा भारतावर कसा भाव पडला ह े थोड यात प
करा.
साव जिनक व खासगी क ेतील नात े:
पर परा ंशी स ंबंिधत अशी साव जिनक व खासगी क ा एकाच व ेळी अि त वात असण े ही
सा ा यवादी था होती . सा ा यवादी उ चवग आप या ाितिनिधक शासना या
मा यमात ून थािनका ंमधील उ च ूंशी व अ य समाजवगा या ितिनध शी कस े संबंध
ठेवतात यावर सा ा यवादाचा प रणाम ठरत असतो . सा ा यवादी यव थेतील खासगी
क ेचे वैिश ्य अस े क , यात सरकार सहसा ह त ेप करत नस े. असे असल े तरी या
खासगी क ेवरही सा ा यवादी शासनाचा भाव अस े. खास क न यि गत यवहारा ं या
परंपरागत ढी -परंपरांना काय ान े संिहताब क न सरकार खासगी क ेलाही भािवत
करत अस े.
यापार , फौजदारी यायदान , कं ाटांचे यवहार आिण सा ीप ुरा यांचे कायद े या बाबतीत
इं जांचे व अ ँ लो-इंिडयन कायद े लाग ू केले गेले. िहंदू व म ुि लमा ंसाठी क ेलेले कायद े
ठरािवक भागा ंसाठी न ह े तर य साठी मानल े गेले व कौट ुंिबक स ंबंध, कौटुंिबक मालम ा
व धािम क ा यासार या मानवी अि त वाशी अ य ंत िनकटच े संबंध असल े या गो च े
या दार े िनयमन क ेले गेले.
८.३.२ रा ीय चळवळीचा भाव :
साव जिनक जीवनातील गो चाही रा ीय चळवळीशी कसा स ंबंध होता , याचीही िचिक सा
ेईटॅग करतात . रा ीय चळवळीन े देशा या वात ं यलढ ्यात सहभागी हो याची मिहलाना
िदलेली हाक हीस ु ा एका ठरािवक वगा तील हणज े उ चवगा तील िह ंदू ीची ितमा
डोळयाप ुढे ठेवूनच िदल ेली होती . ‘भारत मात े’ या का पिनक िच ातही गौरवण ीच
दाखिवली ग ेली आह े. (च वत ,१९८९ ). या काळात साव जिनक क ेत उ चवणीय िह ंदू
समाजच आघाडीवर होता . १९ या शतका या उ राधा त झाल े या गोर ा आ ंदोलनाचा
दाखला द ेत ेईटॅग असा य ुि वाद करतात क , याचा प पण े रा वादाशी स ंबंध न हता .
तरीही त े एक मह वाच े पाऊल होत े. कारण या च कार या िस ीचा व स ंवादसाधना ंचा
वापर क न त े आंदोलनही याच साव जिनक क ेत उभ े रािहल े होत े. रा वादी
चळवळी माण ेच या आ ंदोलना या पाठीमागचा ह ेतूही सामाियक म ू ये व यवहारा या
प ती जपण े हाच होता . यामुळे भारतीय रा वादाचा िवकास पा ा य मॉडेलवर ब ेतलेला munotes.in
Page 83
साव जिनक क ा
83 होता, तरीही गोर ा आ ंदोलना ंसार या चळवळ नीही यावर पा ा य िवचारा ंएवढाच भाव
टाकला . ( ेईटॅग, १९९६ , याचा अली , २००१ , यांनी िदल ेला संदभ )
८.४ वात ं यो र भारतातील साव जिनक क ा :
इं जां या आमदानीत साव जिनक आिण खासगी साव जिनक क ा ंची थापना सरकारन े
केली. या िवरोधाभासी यव थ ेत सरकार ‘खासगी ’ िकंवा ‘ठरािवक ’ िहताच े िवषय या
क ेत येणा या िविवध समाजवगा वर सोडत े आिण वत : ‘सव साधारण ’ िकंवा साव जिनक
िहता या र काच े काम करत े. असे कर यामाग े मु य ग ृिहतक अस े होते क , सव ‘राजक य ’
बाबी फ सरकारी स ं थां या मा यमात ूनच हाताळ या जाऊ शकतात व धम ,
कुटुंब यव था आिण यि गत अि मता यासार या ‘अराजक य ’ िवषया ंत सरकारन े िकंवा
सरकारी स ं थांनी ल घाल याची गरज नाही . तरीही इ ं जां या सा ा यवादी सरकारन े
िहंदू आिम मुि लमा ं या यवहारा ंम ये थेट लुडबूड न करता अगदी उघडपण े यां यासाठी
यि गत कायद े (Personal Laws ) केले. याच प तीन े नंतर वत ं भारताच े संिवधान
तयार करताना यात अ पस ं य समाजा ं या सबलीकरणासाठी तरत ुदी के या ग े या.
भारतीय स ंिवधान तयार करताना द ुहेरी धोरण अवल ंिबले गेले, असे महाजन हणतात .
संिवधानान े थािपत होणा या यव थ ेने कोण याच समाजाच े मु ाम न ुकसान होणार नाही ,
याची काळजी घ े याचा य न करण े. मा ह े करत असतानाच द ुसरीकड े य ेक
समाजवगा ला या ं या मज न ुसार जीवन जग याची वा य ता िदली ग ेली. (अली, २००१ ).
यातून अडचण अशी होत े क , लोकशाही व सश करणाची सकारा मक धोरण े राबिवण े हा
िवषय साव जिनक क ेत येतात, पण खासगी क ा ह े मा एक म ृगजळ ठरत े. पा ा य
समाजा ंह न हे अगदी व ेगळे आहे. तेथे मानवा या ख या मू या या उदारमतवादी िवचारा ंतून
लोकशाही उदयास आली . भारतातील कायद े उदारमतवादी िवचारा ंतून केले जात असल े
तरी राजक य , धािम क िकंवा यि गत िवचारसरणी मा तशी नाही . यातच नानािवध
समाजवगा ची व या ं या अि मता ंची भर पडत अस यान े यांना ख या अथ ितिनिध व
दे या या व संध चे सवा साठी सम यायी वाटप कर या या सम या िनमा ण होतात .
लोकशाही व पा या साव जिनक व खासगी क ा ं या सहअि त वासाठी या दो ह म य े
सुधारणा होण े गरज ेचे आह े. दुस या श दा ंत सा ंगायचे तर आप याला बह स ं कृतीवादी
सं थां या मा यमात ून समाजात मुरवावा लाग ेल. साव जिनक क ेतही आ पस ं य
सं कृत चे भावी ितिब ंब उमट यासाठी दोन कारच े वत ं पण समा ंतर य न कराव े
लागतील . एक हणज े साव जिनक क ेत बह स ं यांक वगा चे ाब य िनमा ण होऊ न द ेणे.
दुसरे, साव जिनक व खासगी े ामधील ना याचा फ ेरआढावा घ ेणे.
तुमची गती तपासा
१. वात ं यो र भारतात साव जिनक क ा वर भारताच े संिवधान कसा भाव पडत
आहे थोड यात प करा .
munotes.in
Page 84
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
84 ८.५ सारांश
या पाठात आपण लोकशाहीसोबत साव जिनक क ेचा कसा उदय झाला याचा मागोवा
घेतला. नागरी समाजातील द ैनंिदन जीव ना या सव साधारण गरजा व सरकारी स ेचे े
यां या मध या जाग ेला हेबरमास ‘साव जिनक क ा ’ हणतात . साव जिनक क ेसंबंधी या
हेबरमास या ं या िवचारा ंवरही टीका मक चचा झाली आह े. आधी या ब ु वा समाजा ंम ये
साव जिनक क ेवर गौरवण , मालम ाधारक अशा गौरवण प ु षवगा चे मु यत: ाब य
होते. तर सावजिनक क े या आध ुिनक िवचारात सिह ण ुता, िविवधता आिण चचा -
संदावादाचा उदारमतवादी व लोकता ंि क िवचार अप ेि त आह े. बु वा समाजा ं या
साव जिनक क ेसोबतच यात या ंचा आवाज उमटत न हता अशा िमकवग , पददिलत व
मिहला ं या वत ं अशा साव जिनक क ा ंचाही उदय होत ग ेला. शेवटी आपण भारतातील
साव जिनक क ेचा िवचार क ेला. आज पाहायला िमळणारी भारतातील साव जिनक क ा
ामु यान े सा ा यवाद व याची िति या हण ून उ या रािहल े या रा ीय चळवळी या
भावाने तयार झाल ेली आह े. या अन ुषंगाने आपण वात ं यपूव व वात ं यो र काळातील
साव जिनक क ा ंचे िविवध प ैलूही अ यासल े.
८.६ :
१. जग न हेबरमास या ं या मतान ुसार ‘साव जिनक क ा ’ हणज े काय ह े प करा .
२. भारतात उदयाला आल ेली साव जिनक क ा युरोपह न व ेगळी आह े, असे का हटल े जाते
याची चचा करा.
३. भारतातील साव जिनक क ेवर रा ीय चळवळीचा कसा भाव पडला ह े सिव तर
सांगा.
८.७ संदभ सूची व अिधक वाचनासाठी ंथ
Amir Ali. (2001). Evolution of Public Sphere in India. Economic and
Political W eekly, 36(26), 2419 -2425. Retrieved May12, 2021,
from http://www.jstor.org/stable/4410806
Chakravarti, U. (1989). Whatever happened to the Vedic Dasi?
Orientalism, nationalism and a script for the past. Recasting
women: Essays in colonial history , 27-87.
Hohendahl, P., & Russian, P. (1974). Jürgen Habermas: "The Public
Sphere" (1964). New German Critique, (3), 45 -48.
doi:10.2307/487736
Jameson, F. (1988). On Negt and Kluge. October, 46, 151 -177.
doi:10. 2307/778684
munotes.in
Page 85
85 ९
सां कृितक रा वाद आिण िह ंदु वाची िचिक सा
(CULTURAL NATIONALISM AND
HINDUTVA EXAMINE)
िशवाजी उकर ंडे
घटक रचना
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ रा
९.३ रा वाद
९.४ कोिवड १९ दर यान रा वाद
९.५ सां कृितक रा वाद
९.६ भािषक रा वाद
९.७ सां कृितक रा वादाचा उगम
९.८ सां कृितक रा वादाची िचिक सा
९.९ िहंदु व
९.९.१ अथ
९.१० िचिक सा
९.११ सारांश
९.१२
९.० उि े
१. सां कृितक रा वादाच े अ ययन करण े आिण याची िचिक सा करण े.
२. िहंदु व चळवळीब ल जाण ून घेणे.
३. या याशी स ंबंिधत ग ुंतागुंतीचा शोध घ ेणे.
९.१ तावना :
Netflix, OTT लॅटफॉम आिण Amazon सं कृती या य ुगात, िजथे तु ही एका ि लकवर
उ पादन ऑड र करता आिण ते तुम या घरी पोहोचत े. या जगात आपण िबटकॉइन आिण munotes.in
Page 86
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
86 िडिजटायझ ेशनब ल बोलत आहोत , ितथे आपण अज ूनही सा ं कृितक रा वाद , िहंदु वाचा
अ यास करत आहोत , मग आपण आप या समाजात या स ंदभा त याच े मह व पाह
शकता . जसे ते हणतात , आप या शरीरात 18 या शतकातील माण ूस राहतो आिण 21 या
शतकातील माण ूसही राहतो . उदाहरणाथ , एखाद े रॉकेट ेिपत क ेले जात असताना , तो
एक वै ािनक शोध असतो . तथािप , लाँच कर याप ूव , आमंि त पुजारी प ूजा तीक हण ून
खर तर करतो याम य े अनेक था / ीकोन आह ेत या ंची उ प ी व ेगवेग या व ेळी एक
अि त वात आह े.
हे करण सा ं कृितक रा वाद आिण िह ंदु व या दोन स ंवेदनशील िवषया ंशी संबंिधत आह े.
समाजशा ाचा िव ाथ या ना यान े, तुम याकड ून ाथिमक गट , मते आिण सोशल
मीिडया ार े समाजीकरण झाल े यांपे ा तुमचे वाचन आिण ान वाढवण े आिण एक यापक
चौकट िवकिसत करण े अपेि त आह े. हे करण वाचताना त ु हाला काही गो ी ल ात
ठेवा या ला गतील आिण या हणज े जोपय त तु ही त ुमचा ीकोन ंदावत नाही आिण
सम य ेची दुसरी बाज ू पाह यासाठी तयार होत नाही , जी त ु ही याप ूव कधीही पािहली
नसेल. हेतू कोण याही गटा ंना ल य कर याचा नस ून ि या समज ून घेणे आिण आप या
समाजाला अिधक चा ंगले जाण ून घे यासाठी उपय ु ि कोनात ून पाहण े हा आह े. या
करणा ार े, लेखकाचा ह ेतू कोण याही धािम क गटाला , िवचारसरणीला , हेतुपुर सर िक ंवा
अजाणत ेपणान े हानी पोहोचवण े हा नाही . आ ही रा वाद , सां कृितक रा वाद ,
िहंदु वा या प ैलूंचा व त ुिन आिण श ै िणक ्या अ यास कर याचा य न करत आहोत .
९.२ रा
सां कृितक रा वादाचा समी क भाग समज ून घे याआधी , आप याला थम रा ाब ल
जाणून घेणे आव यक आह े. क ि ज िड शनरीम य े रा हण ून या स ंक पन ेची चचा
केलेली आह े, िवशेषत: जे हा एका भागात या ंचे सरकार , भाषा, परंपरा इ याद सह राहणा -
या लोका ंचा एक मोठा सम ूह हण ून िवचार क ेला जातो . लोकशाही , सा यवाद , ह कूमशाही ,
समाजवाद आिण भा ंडवलशाही या ंसार या िविवध कार या िवचारधारा रा ाम य े आहेत
यां या आधार े सरकार चालत े. मा , या सव 'िवचारधारा ंचा' लोकां या सा ं कृितक
यवहारा ंवर सात यान े प रणाम होत असतो . येक देशाचा आपला वतःचा हण ून
इितहास , वास , चुका, संघष , ि कोन असतात ; काही यश वी होतात तर काही या
िदशेने माग मण करत असतात .
९.३ रा वाद
कॉिल स िड शनरीन ुसार, रा वाद ही लोका ं या राजक य वात ं याची इ छा आह े यांना
वाटते क त े एखा ा द ेशाम य े ऐितहािसक िक ंवा सा ं कृितक ्या एक व ेगळे गट आह ेत.
जो रा वाद अन ुसरतो याला रा वादी हणतात . 1945 या या ं या िनब ंधात, जॉज
ऑव ल या ंनी रा वादीब ल चचा केली आह े िजथ े ते नमूद करतात , "रा वादी क ेवळ,
िकंवा मु यतः , पधा मक ित ेचा िवचार करतो ". याचे िवचार न ेहमी िवजय , पराभव ,
जय आिण अपमान यान ुसार वळतात . तो इितहासाकड े, िवशेषत: समकालीन इितहासाकड े
महान स ा घटका ंची सतत वाढ आिण ास हण ून पाहतो , आिण घडणारी य ेक घटना munotes.in
Page 87
सां कृितक रा वाद आिण िह ंदु वाची िचिक सा
87 याला एक ा यि क वाटत े क याची बाज ू ऊ व गतीकड े आह े आिण काही ेषी
ित पध अधोगतीकड े आ ह े.” एखा ाला ह े समज ून घेणे आव यक आह े क , इथे
रा वाद द ेशभ प े ा वेगळा आह े. तथािप , रा वादाचा एक भाग द ेशभ द ेखील आह े.
सं कृतीत रा वाद असतो आिण यात राजकारणही असत े.
या या सव समाव ेशकतेम ये, रा ीयता ही ाद ेिशक, आिथ क, िलंगभावा मक आिण
सां कृितक फरका ंम ये सामा य असल े या काही िवचारधारा ंपैक एक आह े. रा वाद ,
याने च लोका ंना 1789 म ये जुलमी राजा िव ब ंड कर यास िक ंवा 20 या
शतकातील अस ं य वसाहतिवरोधी , वातं य चळवळ ना े रत क ेले.
तुमची गती तपासा
१. रा आिण रा वादाचा अथ प करा .
९.४ कोिवड १९ दर यान रा वाद
देशांनी या ंचे िवमानतळ परद ेशी वाशा ंसाठी ब ंद केले. अगदी या ं याच द ेशात
थला ंत रता ंकडे काही िठकाणी धोका हण ून पािहल े जात होत े. रा वादाच े नवीन ट प े
िदसू लागल े जेथे काही द ेशांनी द ुस या द ेशाला लस चा प ुरवठा था ंबवला . पणती
पेटव यासार या ितका ंमधून, कोिवड बािधत लोका ंना यो ा हण ून संबोिधत क न ,
पंत धाना ंची भाषण े या ार े जातीय भावना जाग ृत कर यात आ या आिण िवषाण ूंिव
अखंड लढा द े यात आला . यातून लोका ंम ये ‘आ ही ’ ही भावना प ु हा िवकिसत झाली .
मा , यांना लाभ िमळाला नाही त े िनराश व नाराज झाल े. तरीही वात ं य चळवळीन ंतर,
कोिवड 19 हा एक मह वाचा ट पा होता िजथ े भारतान े रा वादाचा एक नवीन कार
पािहला याला सोशल मीिडयान े आणखी चालना िदली . कोिवड िव लढ यासाठी
जगभरात रा वादाला या द ेशातील न े यांनी आवाहन क ेले.
तुमची गती तपासा .
१. कोिवड -19 दर यान रा वादा या त वाचा वापर प करा .
९.५ सां कृितक रा वाद
काहीव ेळा राजक य रा वाद प पण े िदस याप ूव सा ं कृितक रा वाद अन ेकदा रा ीय
चळवळी या स ु वाती या ट यात असतो . सां कृितक रा वाद ह े रा ा या स ंवध नावर
क ि त आह े. येथे रा ाची ी ही राजक य स ंघटना नस ून एक न ैितक सम ुदाय आह े.
सां कृितक रा वादाच े मुख घटक ह े बुि जीवी आिण कलाकार आह ेत जे यां या
रा ाची ी यापक सम ुदायापय त पोहोचव याचा य न करतात . आधुिनकत े या
साम यम ुळे िनमा ण झाल े या सामािजक , सां कृितक आिण राजक य उलथापालथी या
काळात ही ी िनमा ण कर याची आिण अिभ य कर याची गरज ती त ेने जाणवत े. munotes.in
Page 88
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
88 सां कृितक रा वाद अस े मानतो क , सामा य पर ंपरेने लोक एक बा ंधले जातात . एखा ा
रा ाच े चा र य क ेवळ रा याप े ा सं कृतीतून उ म िदसत े. सां कृितक रा वादाचा एक
उ ेश हणज े रा ीय स ं कृतीचे िविवध प ैलू एक करण े.
टी.के. ओमेन या मत े, सां कृितक रा वाद धम , जात, जमाती , भाषा िक ंवा द ेशात
जल ेले यांचे 'नैसिग क बंधन' िटकव ून ठेव यासाठी आिण या ंचे पालनपोषण कर यासाठी
लोकां या लोकि य आका ं ां या अिभ य शी स ंबंिधत आह े.
जॉन हिच सन या मत े, सां कृितक रा वाद हा सामा यतः ऐितहािसक िव ान आिण
कलाकारा ं या एका छोट ्या गटाप े ा मोठा असतो जो रा ा या आठवण ना एक ाचीन
आिण अि तीय स यता हण ून जोड ून सम ुदायाला प ुन जीिवत कर याशी स ंबंिधत
असतो . परंतु काला ंतराने, थािपत राजक य रा वादी चळवळी आिण िव मान रा य या
दोघांना आ हान द ेत, सामुदाियक धत वर रा ाची प ुनिन िम ती कर याचा य न करणा या
मुख वैचा रक चळवळीत याचा िव तार झाला आह े. खरंच अन ेक संदभा म ये (उदा. पूव
युरोप आिण आिशयाम य े) या तळागाळातील चळवळीन े रा उभारणीत म यवत भ ूिमका
बजावली आह े.
९ .६ भािषक रा वाद -
वातं यो र भारतातील भािषक रा वाद आिण रा य प ुनर चना कायदा 1956 ,
अि त वात आ यान ंतर भारताला आप या सभोवताल या स ं थाना ंचे एक ी करण
कर याचा सामना करावा लागला . िवलीनीकरण ि य ेनंतर, भारता या राजक य
नकाशाम य े बॉ ब े, पंजाब आिण स ंयु ा ंत यासार या अस ं य बह भािषक ा ंतांचा
समाव ेश होता . रोबोिट स आिण आिट िफिशयल इ ंटेिलज स या य ुगात भािषक रा वादाचा
वापर अज ूनही होट ब ँक िमळव यासाठी आिण शि शाली गटा ंकडून दुब ल गटा ंम ये
वंशक ि त िव ास िनमा ण कर यासाठी क ेला जात आह े. एका मया देपय त, ते आव यक
आहे. तथािप , भािषक अि मता जपण े आिण ितच े उ ल ंघन करणा या ंना मॉब िल ंिचंग करण े
हे अनैितक आह े. माणसाच े जीवन भाषा , धम , जात, वग यापे ा वरच े असत े. भाषा
जप याची चचा होत अस यान े ही चळवळ वतः या िव अशी उभी राहत े. तर
दुसरीकड े थािनक , ादेिशक, आिदवासी भाषा ं या शाळा ब ंद के या जात आह ेत. इं जी
आिण खासगी मा यमा ं या शाळा ंना िदल ेले मह व ह े याला कारणीभ ूत आह े. ादेिशक
भाषांपे ा इं जीसाठी अिधक अन ुकूल यव था िनमा ण झाली आह े.
तुमची गती तपासा
१. भािषक रा वादाची चचा करा
९.७ सां कृितक रा वादाचा उगम
सां कृितक रा वादा या उ प ीब ल अन ेक मत े आहेत. काही िव ाना ंनी अस े नमूद केले
आहे िक, सां कृितक रा वादाचा इितहास 18 या शतकातील य ुरोपम य े सु होतो .
काह या मत े तो आय रश गटा ंम ये उ वला आह े. 19 या शतकात सा ं कृितक munotes.in
Page 89
सां कृितक रा वाद आिण िह ंदु वाची िचिक सा
89 रा वादाचा फोट घडव ून आणणारा 'िटिपंग पॉई ंट' हणून लीस न याला स ंदिभ त करतो ,
ते िनमा ण कर यासाठी याव ेळी क पना , सं कृती आिण राजकारणा या े ातील िविवध
घडामोडी एकि त होतात . या घडामोड म य े ऐितहािसकतावाद आिण इ ंडो-युरोिपयन
भाषाशा ाचा उदय होतो ; सािह य आिण कला म य े व छ ंदतावादाचा उदय ; आिण
घटना मक राजकारणासाठी वाढती वचनब ता आिण 'लोकांचे रा य ' यांचा समाव ेश होतो
(लीरस ेन, 2014 :11). जोहान गॉट ाइड हड र (1744 -1803 ) यां या ल ेखनान े
युरोपम य े सां कृितक रा वादा या उदयाचा एक नवीन ट पा िनमा ण केला. िव ापीठ े,
कलाकार , लेखक आिण स ंगीतकार या ंसार यानी या या उदयास योगदान िदल े; व त
लाकूड, लगदा आिण छापखा या या उदयाम ुळे लोका ंसाठी उपभोगासाठी एक उ पादन
हणून सां कृितक रा वाद िनमा ण झाला .
तुमची गती तपासा
1. सां कृितक रा वादावरील त ुमची िनरी ण े प करा .
९.८ सां कृितक रा वादाची िचिक सा
सां कृितक रा वादावर व ेगवेग या शाखा आिण कालख ंडातील िव ाना ंनी वेळोवेळी टीका
केली आह े. याची काही कारण े पाह या .
ह कूमशाही शासन
कोण याही ट यावर स ं कृती जप या या नावाखाली द ेश उ प धारण क शकतो .
ह कूमशाही स ं कृती एक अशी यव था िनमा ण करत े िजथे लोक म ु पणे जीवन जग ू शकत
नाहीत . आपण उ र को रयाच े उदाहरण घ ेऊ या , जेथे ह कूमशाहीम ुळे एखाद े रा इतर
सं कृत पास ून वतःची फारकत घ ेऊ शकत े. नेता हा नायक , मूत आिण उपासन ेची आिण
ाथ नेची व त ू बनतो . इंटरनेट, सारमा यमा ंना परवानगी नसत े. आत असल े यांवर कस ून
नजर ठ ेवली जात े. मु ा असा आह े क , सां कृितक रा वादाची क पना इतक प ुढे जाऊ
शकते क मानवा या म ूलभूत अिधकारा ंचे कधीही उ ल ंघन होऊ शकत े. तािलबानची स ा
असल े या िठकाणी , िजथे मिहला ंना िश ण द े याचा जो म ूलभूत अिधकार आह े ितथे यांची
िनवड दडपली जात े.
राजकारण
सां कृितक रा वाद सा माियक स ं कृती या िवचारसरणीवर भरभराटीला य ेतो. यात
रा वादाची राजक य धारणा आह े आिण ती सम या धान आह े. रा वादाची क पना
िविवधता स ंपवते आिण एकिजनसीपणा आणत े. हे पुढे वेळोवेळी िस कर यासाठी
वेळवेळी बदलत े. तेथे िन ेची परी ा असत े याला िवश ेषत: देशातील अ पस ं याक गटा ंना
वेळोवेळी त ड ाव े लागत े. यामुळे सम या िनमा ण होतात आिण तणाव िनमा ण होतो .
सां कृितक दडपशाही
सां कृितक रा वादा या आ य ंितक कारा ंमुळे दडपशाही होऊ शकत े. हे जगातील सवा त
िवकिसत द ेशांम ये िकंवा अगदी अिवकिसत द ेशांम ये देखील होऊ शकत े. एखा ा munotes.in
Page 90
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
90 समूहाचे िकंवा उप -समूहांची या ं या क पना , मू यां या दडपशाहीम ुळे अि मता न होत े
आिण िपढ ्या ेष आिण व ेदनांनी या ंना जगाव े लागत े. उदाहरणाथ - कॅनडाम य े, सरकारन े
थािनक आिदवास या घरा ंमधून मुले घेतली आिण म ुलांना िनवासी शाळांम ये ठेवले.
प रणामी , या मुलांना नवीन स ं कृती अ ंगीकारण े, नवीन भाषा , जीवनश ैली िशकण े भाग
पाडल े. सवा त मह वाच े हणज े ते यां या पालका ंपासून वेगळे झाल े होते. संताप आिण
वेदना घ ेऊन ती एक िपढी वाढली . तरीही भ ूतकाळाम ुळे आिदवासी सम ूह त आह े. हे
उदाहरण अस े दश वते क िवकिसत िक ंवा िवकसनशील , िकंवा अिवकिसत रा असल े
तरीही , सां कृितक रा वाद समाजा या शा ंततेसाठी िकती हािनकारक आह े.
िहंसेचा वापर
सां कृितक रा वादाची सम या अशी आह े क कोण याही व ेळी कोण याही घटन ेला
राजक य घटन ेत वापरल े जाऊ शकत े.. भारतीय स ंदभा त, अनेक िनष ेध, ि या स ंबंिधत
अ याय , मुल ना राजक य सदभा त पा ंत रत क ेले गेले आहे, याम ुळे शेवटी सा यवाद
आिण स ंताप द ेखील झाला आह े. मानवी म ू यांचा आदर माग े पडतो आिण सा ं कृितक
वच वाची क पना प ुढे येते. जे उ ल ंघन करणा या पीिडता ं या द ुस या बाज ूवर
िवचारतात , यांना िह ंसाचाराची वागण ूक िदली जात े. काही व ेळा या कामासाठी भाड ्याने
घेतले या ग ुंडां या माफ तही िह ंसेचा वापर क ेला जातो .
सामािजक चळवळीचा उदय
खा-खा यांनी एका म ुलाखतीत नम ूद केले आह े क म ूलभूत अिधकार आिण स ंसाधन े
नाकार यान े सामािजक चळवळी होतात . सं कृती एकिजनसीपणा या त वावर चालत े.
जे हा बळ गट आपली स ं कृती एखा ा उपसम ूहावर लाद याचा य न करतो त े हा तो
उपसम ूह आपली ओळख गमावतो . प रणामी , चळवळी उभा न उठाव होतो . यामुळे बाल
सैिनक, आ मघाती ह ल ेखोर, अनेक दशक े चालणार े संघष यासार या अन ेक नवीन
सम या िनमा ण होतात .
थोपल ेला रा वाद
वित त रा वाद हणज े िजथ े तु हाला त ुम या प े ा मोठ ्या गटा या मागणीन ुसार
वाग यास भाग पाडल े जात े. मह वा या रा ीय म ू यां या िविवध व पात आिण
तीका ंम ये हे आचरणात आणल े जात आह े. रा वादा या आदशा चे पालन न करणा या ंना
यांचे पालन कर यास भाग पाडल े जाते. काही वेळा आ या ची गो हणज े माणसाप े ा
ा याला जा त मह व िमळत े. याचे (संर ण) मुलभूत संसाधना ंसाठी िपढ ्यानिपढ ्या
उपेि त रािहल े या ल ु ाय ाणी , प ी आिण आिदवास प े ा जा त आह े. बळ राजक य
गट ितक े ठरवतो आिण इतरा ंवर लाग ू करतो .
बुि जीवी आिण पाठ ्यपु तके
वेळोवेळी, रा या ार े ाना या िनिम तीवर ल ठ ेवले जात आह े. बळ आिण अन ुकूल
वैचा रक िवचार पाठ ्यपु तका ं या मा यमात ून िव ा या पय त पोहोचवल े जात आह ेत.
अ यास माची रचना करण े आिण िव ाना ं या काया चे िनरी ण करण े तसेच या ं या munotes.in
Page 91
सां कृितक रा वाद आिण िह ंदु वाची िचिक सा
91 कामावर ब ंदी घालण े हे कुठेतरी वा तवाच े अध वट िच िनमा ण करणार े आहे. हे वा तवाची
दुसरी बाज ू पाह यासाठी य ची जागा द ेखील ब ंद करत े आिण प पाती व ैचा रक गटा ंनी
तयार क ेले या बनावट कथना ंवर िपढी वाढत आह े. शाळा, धािम क िनय ंि त शाळा आिण
िव ापीठा ंसार या इतर स ं थां ारे हे जगभर घडत आह े. ानाच े क मान या जाणा या
िव ापीठा ंचे खाजगीकरणात ून नुकसान होत आह े, कं ाटी िश क ज े एका वगा साठी
300/150 ित तास इतकया कमी पगारावर काम करतात , यां यासाठी मग जग याचा
क ानिनिम तीचा असा बनतो .
तुमची गती तपासा
1. सां कृितक रा वादा या पाच िचक सा ंची यादी करा
९.९ िहंदु व
९.९.१ अथ
िहंदु व हे िहंदू उज या िवचारसरणीच े नाव आह े याच े ितिनिध व भारतीय जनता पाट
(भाजपा ) िकंवा इंिडयन पीप स पाट करतात . ही रा ीय वयंसेवक स ंघ (RSS), िकंवा
रा ीय वय ंसेवक कोअर हण ून ओळख या जाणा या सां कृितक स ं थेची िवचारधारा
देखील आह े, याची थापना 1925 म ये झाली आिण याच े भाजपाशी मजब ूत संबंध
आहेत. िहंदु व ही एक राजक य िवचारधारा आह े. काही ल ेखक अस े िनदश नास आणतात
क या गटा ंना काही दशक े नाही तर वषा नुवष कमी अिधक माणात रा याच े पालक व आह े
- परंतु रा य श द ेखील याला एक अित र धार दान करत े.
९.१० िचिक सा
इंटरनेटचा वापर
"तांि क सा ं कृितक िह ंदू रा वाद " िकंवा िहंदू रा वादी िवचारसरणीचा चार कर यासाठी
जागितक भारतीय सम ुदायां ारे इंटरनेटचा वापर , कालांतराने वेगाने वाढला आह े. तं ान
आिण सोशल मीिडया - फेसबुक सार या िविवध ल ॅटफॉम या व ेशामुळे सां कृितक
रा वादाच े व प बदलल े आहे. वै ािनक आिण ता ंि क कौश य ह े आध ुिनक भारतीय
वािभ मानाच े आव यक ग ुणधम हणून अिधक ृत केले गेले आहेत. ते रा य आिण रा ा या
क पन ेत समािव क ेले गेले आह ेत आिण त े अि मता , समुदाय आिण समाजा या
दा यां माण े साकारल े आहेत. िहंदू रा वादी व ेबसाइट ्सवर, हा प िवरोधाभास एक कथा
तयार क न सोडवला जातो िजथे िहंदू धमा ची या या जागितक भा ंडवलशाही
आधुिनकत ेचा ऐितहािसक आिण ताि वक पाया हण ून केली जात े आिण बह स ं यांना या
वारशाच े नैसिग क वारस हण ून सादर क ेले जाते. तांि क-सां कृितक िह ंदू रा वाद िह ंदू
रा वादी िस ा ंता या म ूळ तावाला आम ंि त करतो - भारत एक िह ंदू रा आह े आिण
धािम क अ पस ं याक या या बाह ेरील आह ेत ही म ूळ क पना आह े. या ि कोनातील
सम या हणज े पाि मा य त ं ानाचा वापर अन ेकदा रा वादा या भावना जाग ृत
कर यासाठी आिण जागितक करणा या िवरोधातही क ेला जातो . munotes.in
Page 92
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
92 वाती चत ुव दी, ित या प ु तकात , लोकांना इंटरनेट शाखा ंम ये कसे िश ण िदल े जात
आहे, ते िलिहत े. ती अशी भर घालत े क इ ंटरनेटवर, लोकां या ट ्िवटर, फेसबुकवर
ोभक स ंदेश िलह यासाठी शाखा ोलस ना या ं या ोल या स ं येसाठी प ैसे िमळतात ,
यांना टाग ट िदल ेले असत े. िकंमत 40 . पासून आह े. मया िदत माणात ॉ ससाठी
ि या ंना टाग ट करण े, यां या श ु तेवर, िवनयशीलत ेवर िच ह िनमा ण करण े, यो य
याकरण नसण े आिण िह ंदी श दा ंचे इं जीत भाषा ंतर क न िह ंि लश बनवण े यासारखी
काही सामा य व ैिश ्ये देखील ितन े सांिगतली .
तुमची गती तपासा
१. िहंदु वावरील िचक सा करा
एक साधन हण ून जागितक करण
अजु न अ पाद ुराई (1990 ) सूिचत करतात क जागितक करणा या य ुगात 'एथनो क े स',
'मीिडया क े स,' 'फायना स क े स' आिण ट े नो क े स'चे जागितक वाह ओळख याच े
नवीन कार िनमा ण करतात . जागितक करणा या भावा या या सव वाचनात , सां कृितक
रा वाद हा द ुस या युगाकड े पाठ िफरवणारा िदसतो . गेराड डेलँटी मते आजचा समाज
"िचंतेचे युग" आहे. जागितक करणाम ुळे कपड े, खा यािप या या सवयी , नातेसंबंध आिण
अथ शा ात अचानक बदल झा याम ुळे काही गटा ंना अि मता आिण श न हो याची
भीती वाट ू लागली आह े. य म य े अि मता गमाव याची भावना द ेखील िनमा ण होत आह े
आिण हण ूनच आध ुिनक काळात , तं ानावर आधा रत समाजात ग ु हे अंतर प ूण
कर यासाठी उदयास य ेतात. थोड या त, दोन गट आह ेत एक जो अि मत ेची भावना द ेत
आहे, तर दुसरा जो घ ेत आह े. येथे अडचण अशी आह े क जर ऑफर करणारा तक हीन
असेल आिण याचा वाथ असेल, तर घ ेणा या ला आपण साप यात अस याच े समज ू
शकत नाही . यामुळे मोठ्या सामािजक सम या , अितर ेक समज ुती आिण दहशतवाद ,
वांिशक भ ेदभाव यासार या सम या उ वतात .
मानसशा ाचा वापर
या गटा ं ारे वापर या जाणा या प ती व ैिश ्यपूण आह ेत, यापैक एक हणज े
मनोवै ािनक , हणज े भीतीचा वापर . वतःची ओळख आिण आप ुलक ची भावना
गमाव याची भीती . ही भीती असहायत ेने, आपुलक या भावन ेने े रत होत े. ही अ ाताची
भीती आह े. कथा, िवचारधारा , पुराणकथा आिण कथा ंमधून ही अ ात भीती य क ेली
जाते. इतकेच नाही तर पाठ ्यपु तके, गाणी, साव जिनक भाषण े, मास मीिडया आध ुिनक
आिण पार ंपा रक पप ेट शो , पथनाट ्य िक ंवा आध ुिनक काळातील द ूरिच वाणी
वािह या ंसार या श ै िणक सािह यात ून ती य क ेली जात े. थािनक भाषा ंम ये, धािम क
ने यां या मा यमात ून, यमकब श दा ं ारे ती य क ेली जात े, प रणामी , क पना
सहजपण े य क ेली जात े आिण ती आकष क बनत े, याम ुळे त ण , लहान म ुले आिण
ौढां या मनात भीतीची ती म ृती िनमा ण होत े.
िवचारधार ेची पुनरावृ ी
त ण, मुलांचा म दू अजूनही प ूण वाढ झाल े या ौढ म दू या त ुलनेत िवकिसत होत आह े,
हणज े. म दूचे बाहयपटल अज ूनही िवकिसत होत आह े. यामुळे अनेक चळवळी लहान munotes.in
Page 93
सां कृितक रा वाद आिण िह ंदु वाची िचिक सा
93 मुलांना ल य क न या ंना बालस ैिनक बनवतात , यांना वा तवाच े अध वट िच दाखव ून
देतात. प रणामी , ते यां या जीवनात धोकादायक िनण य घेतात ज े अ यथा या ंनी घेतले
नसते. हे जािहराती या उदाहरणासह घ ेऊ - जे हा त ु ही ट ेिलि हजनवर थम एखाद े
उ पादन पाहता , ते हा त ु ही च ॅनेल बदल ू शकता . तथािप , जे हा जािहरात वारंवार िदस ून
येते, ते हा त ुमचा कल ती पाह याकड े असतो आिण ज े हा त ु ही द ुकानात खर ेदी करता
ते हा त ु ही या उ पादनावर िव ास ठ ेवून खर ेदी कर यास ाधा य द ेता. याच माण े,
जे हा क पना वार ंवार मा ंड या जातात आिण त हा तेथे िच ा या द ुस या ि कोनाला वाव
नसतो , ते हा लोक काही व ेळा तक संगत नसल ेले िनण य घेतात.
या चळवळ ची अडचण अशी आह े क त े मंिदराचा उगम , पुनबा धणीचा िनवडण ूक
िजंक यासाठी , होट ब ँक हण ून वापर करत राहतात . प रणामी , 1980 पासून देशात
एकाच राजक य प ाच े वच व रािहल े आहे. वातं यानंतर आपण स ु केलेली क पना ,
हणज े वै ािनक ीकोण असल ेला देश िवकिसत करण े, ही या िवचारान े मागे पडली .
यूटोिपयन व न
पौरािणक आक ृतीवर आधा रत समाज घडव याच े असे हे एक व न आह े. लोकांना सामील
हो याच े आमं ण द ेणा या रथया ा वार ंवार होत असता त, िवशेषतः िनवडण ुक पूव . मा ,
सबअ टन गट अशा व ना ंवर टीका करत आल ेले आहेत. अशा व ना ंनी एक ामक जग
िकंवा माग सुचिवला आह े जो िनमा ण ही करावा लाग ेल आिण यावर माग मण ही कराव े
लागेल. या ीकोनात अन ेक मु णालया ंनीही हातभार लावला आह े. अणुचाच या , चं ावर
पाठवल ेले अंतराळयान आिण द ुसरीकड े एका य ुटोिपयन व नाकड े झुकणारी ही व न े
पर परिवरोधी आह ेत.
एकिजनसीपणा
समूहाचा आधार एकिजनसीपणा या क पन ेवर आधा रत आह े. आिदवासी उपासना ,
श ु व, पंथ उपासना , िनसग पूजा, कुल तीक प े आिण नायक प ूजा यासा र या सव
अ या त समज ुती एका छ ात एक क े या जातात आिण एक गट बनतात . प रणामी ,
इतरांकडे धोका हण ून पािहल े जाते. बह लवादाच े कौतुक नसण े ही स ु ा अशा चळवळ ची
सम या आह े
नैितक धोरण रचना
हॉटे सम य े, साव जिनक उ ाना ंम ये काही िविश गटा ंकडून जोड या ंना मारहाण क ेली
जाते, हे आपण व ृ प ात पाहतो . या गटा ंचा दावा आह े क या ं या स ं कृतीचे
पाि मा यीकरण होत आह े. ते सं कृती या िवरोधात जात आह ेत. तथािप , सं कृती वतःच
िवकिसत होत असत े आिण ती एक गितशील स ंक पना आह े. हे गट काही व ेळा पबलाही
भेट देतात आ िण अगदी महानगरा ंम येही मिहला ंना मारहाण करतात . एखा ा
िवचारसरणीचा एखा ा य वर कसा भाव पडतो आिण त े इतर सहकारी मानवा ंना काशी
हानी पोहोचवत े याचे िनरी ण करण े ही आव यक आह े. munotes.in
Page 94
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
94 अशा कार े, िविवधत ेतील एकता हा कोण याही कार या स ंघषा िव चा उपाय आ हे.
दुस याचा आवाज ब ंद करण े िकंवा दुस याकड े धोका ,भीती हण ून पाहण े हे शांतताि य
समाजासाठी उिचत नाही . सं कृत मधील स ंवाद, धािम क गट इतरा ंवर आ मण
कर याप े ा िवकासास मदत करतील . चौकशी , िवचार यासाठी अवकाश द ेणे आिण
पर पर आदर ह ेच समाजा या वाढीच े उ र आह े. सहान ुभूती आिण यो य िश णाला
ाधा य िदल े पािहज े. गतीशील रा ाच े तीक हणज े सव सं कृत चे मू य आिण आदर
करणे हे आहे.
तुमची गती तपासा
१ . िहंदु व चळवळीवरील त ुमची िनरी ण े प करा .
९.११ सारांश
या करणात पिहला िवषय हाताळ ला आह े तो आह े सां कृितक रा वादाचा . टी.के.
ओमेन या मत े, "सां कृितक रा वाद हणज े धम , जात, जमाती , भाषा िक ंवा द ेशात
जल ेले यांचे 'नैसिग क बंधन' िटकव ून ठेव यासाठी आिण जोपास यासाठी लोका ं या
लोकि य आका ं ा य करण े होय". सां कृितक रा वादाची स ु वात १८ या शतकात
युरोपम य े झाली . काह या मत े ते आय रश गटा ंम ये उ वल े आह े. सां कृितक
रा वादाशी िनगडीत म ुख टीका ही आह े क तो अिधकारशाहीला वाव द ेतो. यातून
राजक य िवचारधारा िवकिसत हो यास मदत होत े. यामुळे थािनक सम ूहांचे सां कृितक
दडपण होत े. काही व ेळा तो स ंदेश दे यासाठी िह ंसेचाही वापर करतो . स या तीका ं ारे
देखील रा वाद लाग ू केला जातो आिण उ ल ंघन करणा या ंना िश ा क ेली जात े.
पाठ्यपु तके, िव ापीठ े आिण सािह य यावरही िनयमन आणल े जाते. या करणात आपण
या द ुस या िवषयाब ल िशकलो तो हणज े िहंदु व. ही उज या िवचारसरणीची िवचारधारा
आहे याम य े काही राजक य स ंदभ आिण सा ं कृितक स ं था आह ेत. ोिलंग, गुंडिगरी ार े
इंटरनेटचा ग ैरवापर ा या ं याशी स ंबंिधत म ुख टीका आह ेत. ते सं कृती न हो या या
भीतीसार या मानिसक प ैलूंचा देखील वापर करतात . प पाती िच े दाखव ून या ं या
िवचारसरणी साव ि क कर यासाठी आिण प ुनरावृ ी कर यासाठी चौकट आखतात . हे
राजेशाही जीवनाच े युटोिपयन व न तयार कर या या क पन ेवर देखील काय करत े. हे
एक पत ेवर देखील िव ास ठ ेवते. शेवटचा भाग आपण शा ंतता िनमा ण करणारी चौकट
कशी आण ू शकतो त े पाहतो .
९.१२
१. िहंदु व आिण याची िचिक सा यावर चचा करा
२. सां कृितक रा वादाचा उगम आिण याची िचिक सा प करा .
३. रा आिण रा वादा या स ंक पना ंवर चचा करा
munotes.in
Page 95
95 १०
दिलत ीवादी ीकोन - शिम ला रेगे
(DALIT FEMINIST PROSPECTIVE -
SHARMILA REGE)
ा. अिमत स ुवणा िस ाथ जाधव
घटक रचना
१०.० उि े
१०.१ दिलत ीवादाची ओळख
१०.१.१ दिलत ीवादी ीकोनाच े क िबंदू
१०.१.२ दिलत ीवादी स ंघटना ंचा उदय
१०.२ िन कष
१०.३ सारांश
१०.४
१०.५ उदाहरण ं
१०.० उि े
दिलत ीवादी ीकोनाच े िविवध प ैलू समज ून घेणे.
जात आिण िल ंगभावा या पर परस ंबंधांची, यातील ि या ंची मािहती िमळवण े.
१०.१ दिलत ीवादाची ओळख
िवसा या शतकातील शेवट या दोन दशका ंत (१९८१ -२००० ) िवकसनशील द ेशांतील
ीवादी स ंघष अिधक यापक झाला . भारतातील सामािजक चळवळ म य े, राजक य
चचा म ये जात स ंदभा तील व ेगवेगळे पैलू आिण जात ची भ ूिमका याचा समाजावर होणारा
प रणाम िवचारात घ े यात आला . १९९० म ये भारतात वत ं दिलत ीवादी स ंघटना ंचा
उदय झाला . या संघटना ंनी केले या चचा स ांम ये ीवादी राजकारणात दिलत मिहला ंचं
असल ेलं नग य ितिनिध व ठळकपण े िदसून आल ं. दिलत ीवादा या िनिम ान े ीवादी
राजकारणाची व ेगवेगळी प ं समज ून घेता आली . या िवषयाच ं मह व ल ात घ ेऊन गोपाळ
गु , शिम ला र ेगे आिण छाया दातार या ंनी काम क ेलं. या अ यासका ंनी केले या
अ यासात ून दिलत ीवाद आिण ीवादाच े छेदनिबंदू यावर काश टाक यात आला
आहे. शिम ला रेगे य ांनी दिलत ीवादास ंदभा त मांडलेली मत ं हा आप या अ यासाचा
िवषय आह े.
ीवादी ि कोन हा सवा साठी समान अिधकार आिण स ंधी देतो. िविवध मिहला ंची
ओळख , अनुभव, मता आिण ानाचा आदर क न या ं या अिधकारा ंची जाणीव क न munotes.in
Page 96
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
96 देणं, यांना अिधकािधक स म करण ं याचा ीवादात समाव ेश होतो . ीवादा या बौि क
इितहासाची त डओळख हो यासाठी काल मा स , ेड रक ए ंग स आिण ल ुकास या ंनी
तळागाळातील लोका ंचा केलेला अ यास िदशादश क आह े. ऐितहािसक ीकोनात ून िवचार
करता उप ेि त (वंिचत) समाजाला म ु य वाहात य ेताना य ेणा या अडचण चा िवचार या
ि कोनात क ेला आह े. दिलत ीवा दी ीकोनाकड े मु िवचार िवचार हण ून पािहल ं
जातं. याचं मु य कारण या िवषयाच ं खुलेपणान े िमळणार ं ान आह े. उपेि त समाजाला या
ि कोनात ून िमळणार ं थान ह े इतर कोण याही कशाहीप े ा वरच ं असेल. बह जनवादाला
आिण साप े तावादाला ितवाद कर याच ं काम दिल त ीवादी ीकोन करतो . वतः या
सोयीन े आिण राजक य मह वका ं ेसाठी वापर या जाणा या बह जनवाद आिण
सापे तावादाला दिलत ीवाद हा चा ंगला पया य ठरत आह े.
समाजात तयार झाल े या व ेगवेग या गटा ंतील व ैयि क अन ुभवांवर दिलत ीवादी
ीकोनाचा िस ा ंत आधारल ेला आह े. जात-धम -वण -वंश यावर आधारल ेले गट सामािजक
उतरंडी माण े (पदानुसार) तयार होत असताना याकड े ल द े याचं काम हा ि कोन
करतो . शिम ला रेगे य ां या मत े दिलत मिहला ही ेणी एकस ंध नाही . कारण दिलत
मिहला ं या ीकोनाचा िवषय हा बह िवध , वेगळा आिण विचत स ंगी िवरोधाभासी
असतो . दिलत मिहला ं या म ु संदभा तील ान ह े समाजातील इतर घटका ं या
मु बाबतही लाग ू पडत ं. हे ान िमळव यासाठी िल ंग, वंश, जात आिण ल िगकता या
िवषया ंची ओळख असण ं गरज ेचं आह े. या ि कोनात असल ेला ख ुलेपणा हा चच ला,
िचिक स ेला वाव द ेणारा आह े.
ीवादाची क ृ णवण य , उदारमतवादी , संरचनावादी आिण मा स वादी अशी िविवध अ ंग
आहेत. िवकसनशील द ेशातील ीवादी स ंघष अ यासत असताना दिलत ीवादी
ीकोनाची ओळख जगाला झाली . सामा य मिहला आिण दिलत मिहला वतःचा स ंघष
वतं पणे लढत असताना यात ून िमळणा या िविवध उपया ंतून दिलत ीवादी ीकोन
िवकिसत होत ग ेला. दिलत मिहला ं या अडचणी समज ून घे यासाठी या ंचं राह याच ं
िठकाण , या िठकाण या जाती आिण ितथला िल ंगभाव समज ून घेणं गरजेचं आहे.
दिलत ीवादाचा स ै ांितक ी कोन हा दिलत मिहला ं या एक ूण जीवनान ुभवाशी िनगिडत
आहे. याच म ु ाला अन ुस न त े पु ष धानता , जात ह े सामािजक स ंरचनेला छ ेद देणारे
घटक समज ून घेतात. दिलत ीवाद हा दिलत मिहला ं या शोषणाच े, वेगवेग या
कालख ंडात सामािजक स ंरचनेनुसार या शोषणात झाल े या बदलाच े आिण या या
प रणामा ंचे ऐितहािसक प ुरावे देतो. सव मिहला समान आह ेत आिण या ं या सम या
(शोषणही ) सारख ंच आह े या सव मा य समजाला दिलत ीवादी ीकोन छ ेद देतो.
तुमची गती तपासा .
१. ीवाद हणज े काय? सिव तर उ र ा .
२. दिलत ीवाद हणज े काय?
munotes.in
Page 97
दिलत ीवादी ीकोन - शिम ला रेगे
97 १०.१.१ दिलत ीवादी ीकोनाचा क िबंदू
रेगे य ां या मत े १९७० म ये िवकिसत झाल ेला ीवाद हा डा या ीवादाप े ा वेगळा
आहे. तो ३ मह वा या पात या ंवर समज ून घेता येईल.
1. ि या ंची ेणी/समूह
2. यांचे अनुभव
3. ि या ंचं वैयि क रा जकारण - ीवादी स ै ांितक ीकोनाचा क िबंदू नेहमीच व ैयि क
राजकारण रािहला आह े. ी हा घटक व ेगवेग या गटातील या ंची सामािजक ि थती
ी वाम ुळे यां यात आल ेलं दबल ेपण याच अ ंगांनी िवचारात घ ेतला जातो . केवळ
ि या ं या ेणी, यांचे अनुभव आिण व ैयि क राजकारण या घटका ंना िवचारात घ ेत यान े
ि या ं या वा तव ि थतीकड े दुल झाल ं आहे. या अ यासात जात , धम , वग , वंश हे घटक
वगळ यात आ यान े तो सव समाव ेशक हणता य ेणार नाही .
१९७० मधील ीवादाचा आवाज हा उ चवण य , उ चिशि त मिहला हो या. याच
मिहला ंचे अनुभव ह े साव ि क अन ुभव हण ून मा य क ेले गेले. याचा प रणाम हण ून सव च
मिहला ंना एका सा यात बिघतल ं गेलं. या अन ुषंगाने सव मिहला दिलत आह ेत िकंवा सव च
मिहला िन ो आह ेत अशा कारच ं साम यीकरण क ेलं गेलं. या साम यीकरणाम ुळे काही
मिहला ं या सम या ंपय त यवि थत पोचता आल ं नाही. उ चवण य मिहला ं या अन ुभवात ून
तयार झाल ेलं ान ह े जागितक पातळीवरील ि या ंचं ितिब ंब अस याच ं िच याम ुळं उभं
रािहल ं. या ि या ंचा व ैयि क राजकारणाचा पाया अन ुभव असतो . ि या ं या या
अनुभवाम ुळे दडप शाहीची प तशीर या या करता आली . या ि कोनाम ुळे दिलत
मिहला ं या सम या ंचा नेमका आढावा घ ेता येत न हता . यामुळे दिलतपणाच ं पु षीकरण
आिण ी वाच ं सवण करण झाल ं. प रणामी दिलत ी व द ुल ि त झाल ं.
१९७० आिण ८० चं दशक ह े ांती या प ुनन वीकरणाच े कालख ंड मानल े जातात . यावेळी
िमक दल , युवक ा ंती दल , स यशोधक क य ुिन ट प ासार या अन ेक संघटना उदयास
आ या . दिलत मिहला क थानी ठ ेवू या उ ेशाने िवचार करणा या या स ंघटना ंम ये
य ात मा ती ि थती पहायला िमळाली नाही . त कालीन दिलत प ँथर आिण ि या ं या
चळवळीतही ह ेच िच पहायला िमळाल ं. डा या ं या सहकाया ने सु झाल े या या स ंघटनाही
या अथा ने भावी काम क शक या नाहीत . दिलत प ँथरने १९७० या सा ं कृितक
पुन थानात मह वाची भ ूिमका पार पाडली . मा या ं या िलखाणात आिण काय मांतही
दिलत मिहला ंचं वण न हे मातृ वा या आिण शोिषत मिहल े या अन ुषंगानेच आल ं.
डा या िवचारसारणीचा भाव असल े या ि या ं या स ंघटना ंनी आिथ क आिण क करी
घटक क थानी ठ ेवून केलेलं काम ह े पु ष धानत ेची, भांडवलशाहीची िचिक सा
कर यासाठी मह वाच ं होत ं. वतं मिहला ं या गटा ंनीही ि या ं या िवरोधात होत
असल े या िह ंसाचाराब ल आवाज उठवला . यामुळे वग आिण प ु षस े या स ंघषा ला बळ
िमळाल ं. मा यात ून ा यवादा या ावर चचा झाली नाही . सव च मिहला शोिषत हण ून
िवचारात घ ेत या ग े या त े हा पुढील ट यात या ंना दिलत हण ून पािहल ं गेलं. या
मिहला ंना मु य वाहात ून वगळ यासाठी एवढ ं एक ठोस कारण प ुरेसं होत. munotes.in
Page 98
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
98 १९८० म ये वत ं िवचारा ं या मिहला ंचे गट ह े डा या ंवर आधा रत होत े. या काळात
यांनी म , िवकास , कायद ेशीर ि या आिण द ेशा या स ंदभा ने मह वा या असल े या इतर
संक पना ंची िचिक सा क ेली. यामुळे अनेक सै ांितक आिण यावहा रक स ुधारणा ं या
उदयाचा माग मोकळा झाला . मिहला ं या शोषणाची या ी समज ून घे यासाठी ीवादी
मिहला ंचे गट तयार झाल े. वग ( ेणी) संरचनेचा िवचार करत असल े या या गटा ंनी जात
आिण समाज या घटका ंकडे दुल केलं. मिहला ं या स ंघटना ंनी चालवल े या ह ंडािवरोध ,
मिहला ंवरील छ ेडछाड , जबरद ती आिण िह ंसाचाराला िवरोध या कार या मोिहमा ह े याचं
ठळक उदाहरण . फुले आिण आ ंबेडकरा ंनी दाखवल े या जातीय उतर ंडीचा आिण
पु ष धानत ेचा पर परस ंबंध मा या मा ंडणीत राह न ग े याच ं ल ात य ेतं.
मिहला ंवर होणा या जाती आधा रत िह ंसाचाराची एक प त रािहली आह े. ह ंडाबळीसार या
घटना , िहंसक िनय ं ण, ि या ं या गतीशीलत ेचे िनयमन आिण ल िगकता ह े थािपत
उ चवण या ंचं कायमच ं वैिश ्य रािहल ं आहे. दुस या बाज ूला दिलत मिहला ंना कामा या
िठकाणी बला कार , ल िगक अ याचार आिण शारी रक िह ंसाचारा या साम ूिहक आिण
साव जिनक धो याचा सामना करावा लागतो . मथुरा बला कार करणादर यान िविवध
मिहला स ंघटना ंनी िदल े या िति या ंमधून हा प पात िदस ून येतो. नॅशनल फ ेडरेशन ऑफ
इंिडयन व ुमन स ं थेने बला कारा या घटन ेकडे वग या ीन े पािहल ं. समाजवादी मिहला ंनी
ीने गमावल े या स मानाला 'काचेला गेलेला तडा ' ( लास व ेसल ॅिकंग) ही प रभाषा
वापरली . तर अिखल भारतीय मिहला प रषद ेनं य ा च ं मानसशा ीय प ीकरण िदल ं.
नामांतर आ ंदोलनादर यान मराठवाड ्यातील दिलत मिहला ंवर झाल े या ल िगक
अ याचारािव कोणतीही िति या उमटली नाही ह े िनरी णही अ यासका ंनी न दवल ं.
यामुळं बला कारिवरोधी मोहीम हास ु ा एक मह वाचा िवषय बनला .
रेगे य ां या य ुि वादान ुसार दिलत मिहला प ूव या त ुलनेत अिधकािधक ीस पडत
अस यान े यांना िह ंसाचार आिण ह याचा धोका िनमा ण झाला आह े. सरपंच, पंचायत
सद य आिण इतर ानिनिम ती ि य ेत या मिहला सहभागी अस यान े यां या िवरोधात
ती िति या उमटत आह ेत. याचा प रणाम या ं यावरील अ याचार िक ंवा कुटुंबातील ,
िम प रवारातील सद या ं या ह य ेत हो तो. या घटना ंमुळे दिलत आिण ीवादी
काय क या म ये संवाद साध याची गरज िनमा ण होत े. यामुळे थािनक पातळीवर
आंतरजातीय नात ेसंबंधांवर मनमोकळी चचा सु क न यायोग े हा सोडव याचा
िवचार करता य ेईल.
रेगे य ां या िनरी णान ुसार जागितक करण आिण िह ंदु वा या काळात िल ंगभाव आधा रत
सम या ंना सा ं कृितक सम या मानल ं जात आह े. अशा ि थतीत मिहला ंनी या ं या
सम या ंवर िवचार क न याची प ुन या या करण ं आव यक आह े. ीवादी राजकारणान े
ा यवादी िह ंदु वा या जात धम संक पन ेला आ हान ायला हव ं असं रेगे यांना वाटत ं.
ा णी जातवच वाची िल ंगभावा या ीकोनात ून िचिक सा करण ं याम ुळं श य होईल .
या िचिक स ेमुळे िलंगभाव आधा रत राजकारणाची प रभाषा व ैयि क अन ुभवांतून
सामािजक ेणीम य े पांत रत होईल . munotes.in
Page 99
दिलत ीवादी ीकोन - शिम ला रेगे
99 रेगे यांनी बाबासाह ेब आंबेडकरा ं या िव ेषणावर ल क ि त क ेलं आहे. याम य े जातीय
िवचारधारा हा ि या ं या ल िगकत ेचा आिण स ंघटनाचा पाया आह े. माच े ल िगक िवभाजन
आिण ल िगक माच े िवभाजन या दो ही गो ी जात ठरवत े. िवचार स ंवध न आिण
आ मसात कर या या ि या या ा णीकरणाचा एक भाग आह ेत. ऐितहािसक ्या
एकाच िपत ृस ाक प तीच े साव ि क करण कर यास ा यवादी नकार द ेत आल े आहेत.
यामुळेच अन ेक िपत ृस ाक यव था अि त वात अस ून या स ंरि तही आह ेत. ि या या
संरि त िपत ृस ाकत े या आधारावर एकि त यायचा य न करत अस या त रीही जात
आिण वगा या आधारावर या िवभाग या जातात . ीवा ा ंना या िवभाजनाचा आ हान
ायच ं असेल तर या ं या स ंघषा म ये िपतृस ाकत ेशी िनगिडत आिण स ंरिचत सामािजक
असमानता समािव क े या पािहज ेत.
आपली गती तपासा -
१. मागासवग य मिहला ंना कोण या अडचण ना सामोर ं जावं लागत ं?
१०.१.२ दिलत मिहला ं या स ंघटना ंचा उदय
१९९० या दशकात ि या ं या अि मता दश वणा या अन ेक वत ं आिण वाय
अिभ य अि त वात हो या . रा ीय दिलत मिहला महास ंघ आिण अिखल भारतीय
दिलत मिहला म ंचाची थापना ह े याच ं एक उदाह रण. रा य तरावर महारा दिलत
मिहला स ंघटनेची थापना १९९५ म ये झाली . भारतीय रपि लकन प ाची मिहला शाखा
आिण बह जन मिहला स ंघाने बह जन मिहला प रषद ेची थापना क ेली. िडस बर १९९६
म ये चं पूर येथे िवकास व ंिचत दिलत मिहला प रषद ेचं आयोजन कर यात आल ं. डॉ.
आंबेडकर या ंनी मन ु मृती जाळली तो िदवस (२५- िडस बर) भारतीय ीम ु िदवस
हणून साजरा कर याचा ताव द े यात आला . ा ण ेतर वैचा रक िवचार हा या स ंघटना
थापन कर याचा म ूळ िवचार होता . दर यान भारतीय ीम ु िदवस साजरा करण े आिण
संसदीय स ं थांम ये ओबीसी मिहला ं या आर णासाठी एक य ेणे हे मु ेही यािनिम ान े
सा य झाल े.
आज महारा दिलत ि या ं या स ंघषा तून आिण राजकारणात ून िनमा ण झाल े या ३
ि थती अन ुभवतोय . या ि थती िवरोधाभासी आिण एकम ेकांना आ छादल े या आह ेत.
स यशोधक मिहला सभ ेत मा स वादी-फुलेवादी-आंबेडकरवादी िवचार िदस ून येतो. दिलत -
बह जन एक त ून बह जन मिहला महास ंघाची स ु वात झाली . या ि य ेने वैिदक ा णी
परंपरेची िचिक सा क ेली आिण बह जन पर ंपरेतील आिदमाया या स ंक पन ेला पुन जीिवत
केलं.
दिलत मिहला स ंघटना ंनी फ ुले-आंबेडकरवादी िव चार करणा या दिलत प ु षांम ये
असल े या मन ुवादी िवचारा ंची िचिक सा क ेली. या संघटना ंनी अितमागास दिलत मिहला ंना
िवशेष ाधा य द े याचा िवचार क ेला. ि ती मिहला स ंघष संघटनेने (दिलत ि ती
मिहला ंची स ंघटना ) िविवध िवषया ंवर वाद उपि थत क ेले. याम य े धमा त रत लोका ंचे
पारंप रक यवसाय न होण े, यांची बदली स ेवा े ात होण े, ि ती समाजात जात आिण munotes.in
Page 100
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
100 देशानुसार िमळणारी उतर ंडीची वागण ूक, िविवध चच आिण ि ती स ंघटना ंकडून होणारा
िवरोध याचा समाव ेश होतो .
ीवादी राजकारणान े ा ण ेतर राजकारणाच ं केलेलं िच ण ह े वाय ( वतं ) मिहला ंना
वतःम य े डोकाव ून बघायला मदत करणार ं ठरल ं. यां या ितसादाच ं वग करण
पुढील माण े करता य ेईल -
1. दिलत मिहला ंना नेतृ वाची स ंधी िमळायला हवी अस ं मानणारा गट ा ण ेतर मिहला ं या
बाबतीत हा िवचार अ ंमलात आणत नाही ही ं ा मक ि थती आह े.
2. डा या ंनी जातीच ं पांतर वगा त करण ं आिण जात मधील भौितकवादावर चचा करण ं
याचं ितिब ंब या ंनी २५ िडस बर रोजी घोिषत क ेले या भारतीय ी -मु िदवसात ून
िदसून येतं.
3. व ची जाणीव झाल े या वाय मिहला ं या गटा ंना ी वादी राजकारणा या प ुनर चनेची
गरज वाटत े. कारण ा ण ेतर िवचार दश न या या ंना वतः या म ु चा माग वाटतो .
आधुिनक दिलत मिहला ं या चळवळ नी मा ंडलेले मु े हे दिलत ि या ं या नावा या
पलीकड े जातात आिण दिलत ीवादी ीकोनात ून ा ंितकारी बदल घडव ून
आणतात .
आपली गती तपासा -
1. दिलत मिहला स ंघटना ंतील फ ुले-आंबेडकरवादी ीकोन िच ण करा?
१०.२ िन कष
दिलत ीवाद हा ब ंिद त िक ंवा बिह क ृत समजला जाऊ शकत नाही , जो दिलत नसल े या
ि या ंना सम ृ क द ेत नाही . दिलत मिहला ंचं झाल ेलं चंड शोषण पाहता एक ूण शोषण
ही संक पना समज ून घे यासाठी दिलत ीवादाची गरज आह े. रेगे यां या िनरी णान ुसार
दिलत ेतर ीवादी लोक याव ेळी हा समज ून घेतात त े हा हा ीकोन या ंना ढी -
परंपरांपासून मु देणारा वाटतो . अशा कार े दिलत ीवादी ी कोन वीकारण े हणज े
१९८० या दशकात ीवा ा ंनी िमळवल ेला आवाज कधी गमावण े तर कधी स ुधारणे,
यात रचना मक बदल घडव ून आणण े होय. या ि य ेत वैयि क ीवा ा ंना िवरोधी आिण
सामूिहक िवषया ंम ये पांत रत कर याची मता आह े.
१०.३ सारांश
दिलत ी कोन िस ा ंताचा भर हा सामािजक र या बा ंधले या गटा ंमधील व ैयि क
अनुभवांवर आह े. हा ीकोन जात , वग आिण व ंशा या ेणीब , बह िवध , बदल या
संरचना मक श स ंबंधांवर ल क ि त करत ं. munotes.in
Page 101
दिलत ीवादी ीकोन - शिम ला रेगे
101 रेगे य ां या िनरी णान ुसार १९७० म ये िवकिसत झाल ेला ी वाद तीन
मह वा या पात या ंवर डा या ंपे ा वेगळा आह े. १) ि या ंची ेणी २) ि या ंचे
अनुभव ३) वैयि क राजकारण ह े सव ीवादी िस ा ंता या क थानी होत े.
रेगे यां या य ुि वादान ुसार दिलत मिहला ं या वाढ या यमानत ेमुळे यांना
िहंसाचार आिण ह या ंचा धोका िनमा ण झाला आह े.
१९८० या दशकात ि या ं या अि मत े या अन ेक वत ं आिण वाय
अिभ य िदस ून आ या .
अशा कार े दिलत ीवादी ीकोन वीकारण े हणज े १९८० या दशकात
ीवा ा ंनी िमळवल ेला आवाज कधी गमावण े तर कधी स ुधारणे, यात रचना मक
बदल घडव ून आणण े होय. या ि य ेत वैयि क ीवा ा ंना िवरोधी आिण
सामूिहक िवषया ंम ये पांत रत कर याची मता आह े.
१०४
१. दिलत ीवादी ीकोनातील मह वा या प ैलूंची चचा करा.
२. मिहला ंना ओळख िमळावी यासा ठी उदयास आल े या दिलत मिहला ं या स ंघटना ंची
मािहती ा .
३. दिलत मिहला स ंघटना ंतील फ ुले-आंबेडकरवादी ीकोन चचा करा?
१०.५ संदभ
https://www.epw.in/engage/discussion/caste -and-gender
https://www.india -seminar.com/2018/710/710_sharmila_rege.htm
munotes.in
Page 102
102 ११
जात, जमाती , आिण अि मत ेचे राजकारण , ल िगकता
आिण िसमांितकरण
(CASTE, TRIBAL’S, AND POLITICAL,
SEXUALITY AND MARGINALIZATION
OF IDENTITY)
ा. अिमत स ुवणा िस ाथ जाधव
घटक रचना
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ अि मत ेचे राजकारण हणज े काय?
११.३ भारतातील अि मत ेचे राजकारण
११.४ जात
११.५ धम
११.६ भाषा
११.७ वांिशकता
११.८ ल िगकता सामािजक ओळख
११.९ एल.जी.बी.टी.(LGBT) ची संक पना
११.१० ल िगक आिण पया यी िल ंग-िसमांितकरण
११.११ मु य वाहातील समाजात एल .जी.बी.टी. (LGBT) लोकांना भ ेडसावणा या
सम या
११.१२ सारांश
११.१३ वा याय
११.१४ संदभ
११.० उि े:
● जात, जमाती ,अि मत ेचे राजकारण , ल िगकता , आिण िसमा ंितकरण या स ंक पना ंची
अ ययनाथ ना ं ओळख क न द ेणे.
● आिदवासी , किन जाती आिण समल िगकांना भेडसावणा या सम या समज ून घेणे.
● आिदवासी , किन जाती आिण सम ल िगकांना येणा या अडथ या ंचे आिण अडचण च े
िव ेषण करण े. munotes.in
Page 103
जात, जमाती, आिण अि मत ेचे
राजकारण , ल िगकता
आिण िसमांितकरण
103 ११.१ तावना
थािनक ,आिण आिदवासी लोक बह त ेक वेळा रा ीय स ं ा ार े ओळखल े जातात
जसे क म ूळ लोक , आिदवासी लोक , थम रा सम ूह , आिदवासी , जनजाती , िशकारी
िकंवा ड गरी जमाती . लोकांची िविवधता ल ात घ ेऊन " थािनक आिण आिदवासी
समाजाच े " संर ण कर याच े उि जोपास ून, आंगीकरण कर यासाठी थमत : िवद् वत
सव समाव ेशक श दावली वापरली जात े व दो ही सम ूहांत समान ह का ंचा समाव ेश होतो .
उदाहरणाथ , लॅिटन अम े रकेत "आिदवासी " हा श द िविश -आि क वंशज सम ुदायांना
लागू केला गेला आह े (आंतररा ीय कामगार स ंघटना ).
" थािनक आिण आिदवासी लोक " ३७० दशल ाह न अिधक लोका ंसाठी एक सामा य
सं दाय आह े, जे जगभरातील ७० ह न अिधक द ेशांम ये आढळतात . थािनक आिण
आिदवासी लोका ंची वतःची स ं कृती, भाषा, रीित रवाज , ढी पर ंपरा आिण स ं था आह ेत
या यांना इतर समाजातील रचन ेपासून वेगळे करतात . याम य े ते वत : या
अि त वचा शोध घ ेतात (आंतररा ीय कामगार स ंघटना ).
एखा ा य ची िनिद ि थती , कठोर सामािजक जीवनश ैली, एका िपढीकड ून दुस या
िपढीकड े ह ता ंत रत होणा रा यवसाय ही सामािजक प रि थत ची व ैिश े जातीत ून
दश िवली जातात . एखा ा य या सामािजक थानाम य े जात मोठी भ ूिमका बजावत े.
आज द ेखील आध ुिनक समाजात जातीची पकड कमजोर झाली आह े पण ती प ूण पणे
नाहीशी झाल ेली नाही .
अिलकड या काळात भारतीय राजकारणात अि म तेचे राजकारण हा एक मह वाचा िवषय
बनला आह े. किन वगा चा उदय , धािम क ओळख , भाषा गट , जातीय स ंघष आिण वद ेशी
वांिशक स ंघष या सव पैलूंनी भारतातील अि मत े या राजकारणाच े मह व वाढवल े आहे.
अनेक िव ाना ं या मत े अि मत ेचे भा य प पण े एक आध ुिनक घटना आह े. ेग कॅ हौनन े
प रि थतीच े यो य वण न क न असा य ुि वाद क ेला क , आधुिनक काळात आप याला
वैयि क आिण ेणी ओळख बळकट कर यासाठी अि त व बळकट कर या या य ना ंना
सामोर े जावे लागत े. ही ाम ु यान े एक आध ुिनक घटना आह े कारण काही स ंशोधका ंचा
असा ढिव ास आह े क , अि मत ेची ओळख ह े वांिशकता , धम , भाषा, िलंग, ल िगक
ाधा य िक ंवा अिभजात थान इ याद या क ीय आयोजन या िस ा ंता वर अवल ंबून
असत े. अशा कार े "मालक चा आक ृितबंध नम ुना, सां वनाचा शोध या ंना सम ुदायाकड े
जा याचा ि कोन " असे हटले जाते. तथािप , आधुिनक जगातील जिटल सामािजक व
िविवध श घटक आिण घटना ं या क ृतीमुळे अि मत ेवर या बािधत घटकाच े प रणाम
होऊन सम या िनमा ण होतात . ' वत: िकंवा य वसाठी ’ अिध मािणत कोणताही शोध
ही िनद ष श यता नाही ; यात इतरा ंशी िवचारिवमश करण े, जसे क ब या चदा आ छािदत
आिण िववािदत , चिलत त वला िवरोध करण े आिण ' वत:' चा समाव ेश घेणे हे मह वाच े
ठरते. कॅ काड अस े प करतात क , "आधुिनक िवषय वत ं मू यां या क ेत
प रभािषत क ेले जातात याप ैक य ेकाने आध ुिनक िवषयला ाधा य िदल े आहे िकंवा
ाधा य द े याचा य न क ेला आह े.” याम ुळे अि मत ेची ओळख योजना सम या धान
बनते. असे असल े तरी, वैयि क आिण साम ूिहक अि मत ेची िच ंता जी एकाच व ेळी munotes.in
Page 104
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
104 मतभेदांवर जोर द े याचा य न करत े आिण इतरा ंसह समानता िति त कर याचा य न
करते, जो एक साव ि क उप म आह े.
११.२ अि मत ेचे राजकारण हणज े काय?
अि मत ेवरील भा य राजक य परीप े ीत कस े मांडता य ेईल? अि मत ेचे राजकारण या
राजक य चच चा आधार काय आह े ? चळवळ ची स ंघटन त व े कोणती आह ेत? जी
वतःला अि मत े या त वावर आधा रत मानतात . तसेच आपण कामगारा ं या चळवळी
अि मत े या राजकारणाच े उदाहरण हण ून प रभािषत क शकतो का ?असे हटल े जाते
क अि मत ेचे राजकारण , (आयड ेनिटटी पॉिलिट स ) "िविश सामािजक गटा ं या
सद या ं या अ याया या सामाियक अन ुभवांम ये थापन झाल े या राजक य ि याकलाप
आिण िस ा ंताची िव त ृत ेणी दश वते". एक राजक य ि याकलाप महण ून राजक य
योजन े या एका स ं थेला वंिचत गटा ंना "बिह कार आिण बदनामीत ून पुन ा ी" कर यासाठी
य न कर यास स ूिचत क ेले जात े. जे य न या ं या ' वयंपूण ता' या आधारावर ,
वांिशकता , िलंग, ल िगक ाधा य े यासारखी व ैिश ्ये िनधा रत करतात . सामािजक गटा ंचे
स मीकरण , ितिनिध व आिण मा यता िमळव याचा य न करण े हे अि मत े या
राजकारणाच े मु यतः उि आह े. परंतु यांना इतरा ंपे ा वेगळे आिण व ेगळे करणार े
िच हक लावून या ंचा समानत ेऐवजी फरकावर आधा र त वत व आिण अि मता हण ून
अधोर ेखीत करतात . िवरोधाभासीपण े, याचा अथ असा आह े क अि मत ेचे राजकारणाच े
अनुयायी काही िविश िच हकान ुसार आव यक त व समजतात . जे प रभािषत
िनरपे ते या भोवती सामािजक गटा ंची ओळख िनि त करतात . हे िच हक भाषा, सं कृती,
वांिशकता, िलंग, ल िगक आवडीिनवडी , जातीच े थान , धम , टोळी, वंश, इ यादी अस ू
शकतात . तसेच श दल ेख, पक , ि ट रयोटाइप ( ढीवादी ) आिण श ै िणक सािह यात
सं था मक आिण सकारा मक भ ेदभाव िक ंवा सकारा मक क ृती या प त ार े आिधक
बळकट करतात . अशा कार े अि मत े या राजकारणाच े समथ कांना केवळ काही "मूलत व "
ची ाथिमकता िक ंवा मु य व ैिश ्यांचा स ंच साम ूिहकत े या सद या ंनी सामाियक क ेले
आहे, मा इतरा ंनी नाही आिण व ैयि क य ना एकवचनी , अिवभा य , पूण पणे सुसंवादी
आिण सम याहीन ओळख हण ून वीकारल े आह े. हे मु य िच हक कामगारा ं या
संघटाता मक ग ुण िच हकाप े ा वेगळे आह ेत. यांना ओळख राजकारणात ग ुंतले या
गटां या िविश 'नैसिग क' िदले या ग ुणधमा ऐवजी या ं या सामा य आवडीन ुसार अिधक
प होत े. जे अि मत े या राजकरणावर िनधा रत असत े. जरी बर ेच अ यासक असा तक
करतात क "कामगार " ही एक व ैधता आिण एक गट हण ून पा ओळख आह े, यां या
चळवळ ना अि मत ेचे राजकारण हण ून संबोधल े जाऊ शकत े. परंतु कदािचत " अि मत ेचे
राजकारण " हा श द राजक य परी े ात एक भाग हण ून समकालीन सिव तर भा य
(discourse) म ये िनिहत क ेला असून ते कोण याही साव भौिमक करण आदश िकंवा
िवषयपि क ेत काही आव यक , थािनक आिण िविश वग क ृत ओळखीचा स ंदभ देते.
अि मत ेचे राजकारणाच े अन ुयायी समज , सां कृितक िच ह े आिण नात ेसंबंधां या
साम या चा वापर सामाियक सम ुदायाची भावना तयार कर यासाठी करतात आ िण नंतर या
पैलूंचे राजकारण क न या ं या िविश ओळख आिण अि मत ेचे य व िवषयी मा यत ेचा
दावा करतात . munotes.in
Page 105
जात, जमाती, आिण अि मत ेचे
राजकारण , ल िगकता
आिण िसमांितकरण
105 अि मत ेचे राजकारणा या िवरोधात सवा त जहाल टीका ही आह े क , बह तेक वेळा
अि मत ेचे पैलूंना आ हान िदल े जात े यावर वतःची िक ंवा सम ुदायाची भावना िनमा ण
कर याचा य न क ेला जातो .अि मत ेचे राजकारण दडपशाही आिण श हीनत े या अन ेक
पैलूंम ये गुंतलेले असूनही, भावशाली गटा ार े वापर या जाणा या नकारा मक द तऐव
असल ेला परा ंपरना नाकारतात . तसेच अिधक ृत यव थ ेला िवरोध क न व प ु हा असा
दावा क न वत : आिण समुदाया या सकारा मक ितमा तयार कर यासाठी शि शाली
साधना ंम ये अि त व थािपत करतात . दुस या श दात , असे हणता य ेईल क ,
अि मत ेचे पैलूं (माक र) जे किथतपण े समुदायाला प रभािषत क न िनि त क ेले जातात .
पण त े हा दडपशाहीच े एक नवीन प बनत े जे हा ते गटातील अ याव यकत ेची ि या
कठोर करतात व अ ंतग त संवादा मकता नाकारतात .
आपली गती तपासा -
१. अि मत ेचे राजकारण हणज े काय? चचा करा
११.३ भारतातील अि मत ेचे राजकारण
भारतात आप याला अस े िदस ून येते क वात ं यानंतर उदार लोकशाही राजवटीचा
अवल ंब क न ही सम ुदाय आिण साम ूिहक अि मता शि शाली रािह या आिण मा यत ेचा
दावा करत आह ेत. खरं तर, बेटीलन े (Beteille) हे दाखव ून िदल े आह े क भारतीय
राजकारणान े उदारमतवादी [वैयि क ] भावना आिण सम ुदाया या िच ंता आिण च ेतना
यां याशी िन ा साध याचा सात यान े य न क ेला आ हे. िबखू पारेख या ं या मत े, या
ि य ेने वाय आिण मोठ ्या माणावर वशािसत सम ुदायाची िव त ृत ेणी ओळखली
आहे. तसेच य आिण सम ुदाय दो ही ओळख ून या ंना या य आिण समान वागण ूक
देणारी य ची स ंघटना आिण सम ुदायाचा वत व हण ून वतःला स ुसंगत कर याचा
य न क ेला आह े. भारता या वात ं यो र रा या ंना िविश अि मत ेची मा यता द े या या
दा याम ुळे बह धा अन ेक िव ाना ंना असा िव ास वाट ू लागला क अि मत ेची वत व आिण
ओळख ह े भौितक आधारावर अस ून ती वत ं -नंतर या रा या ंना आिण स ंरचनांना दान
केली आह े. दुस या श दा ंत, रा या या स ंरचने या िनिम ती आिण द ेखरेखी ार े अि मत ेचे
राजकारणास सि य योगदानकता हण ून पािहल े जात े. जे िविश अि मत ेचे ीन े
लोकांना प रभािषत करतात आिण मा यता द ेतात. भारतात भाषा , धम , जात, वांिशकता
आिण आिद वासी ा व ेगवेग या बाब वर अि मत ेचे राजकारण आढळत े. परंतु अ से
हट यावर ह े गृहीत धरण े चुक चे ठरेल क याप ैक य ेक अि मत ेचे पैलूं इतर िनमा यां या
अित यापी भावापास ून वत ं पणे वाय पण े काय करतात . दुस या श दा ंत एकस ंध
भािषक गट जातीय संबंधां ारे, धािम क व ृ ार े िवभागला जाऊ शकतो जो िक ंवा सव
यापक वा ंिशक दा या या अधीन अस ू शकतात .
जात
जातीवर आधा रत भ ेदभाव आिण दडपशाही ह े भारतीय समाजाच े एक हािनकारक व ैिश ्य
आहे. वातं यो र काळात या ंचे राजकारणाशी असणा या स ंबंधांमुळे आतापय त दबल े या
जाती-गटांना फ राजक य वात ं यची मा यता िदली नाही , तर याब ल राजक य च ेतना munotes.in
Page 106
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
106 व जाग कताही िनमा ण झाली आह े. आंबेडकर आिण म ंडल आयोगा या जाती या
ि कोनातील फरक प करताना दीपा ंकर ग ु ा या ंनी हा िवरोधाभास मािम कपणे उघड
केला आहे. पूव या भारतीय समाजजीवनात ून आिण राजकारणात ून अ प ृ यता द ूर
कर यासाठी आर ण िक ंवा संर क धोरण आखल े गेले. यानंतर जात ह े एक मह वाच े
राजक य ोत मानल े गेले. वा तिवक र या , मंडल किमशनला बौि क ेरणा मानल े जाऊ
शकते कारण या ंनी जातीवर आधा रत वत व आिण ओळख ह े िवशेष आधोर ेिखत क ेले
आहे. असे हटल े जाऊ शकत े क , उ च जात नी या ं या उ च अि मत ेमुळे व म ुख
थानाम ुळे पूव पास ून राजक य आिण आिथ क यव थ ेतील ताकदी या पदा ंवर क जा क ेला
होता. जे हा म ंडळान े 'दिलता ंची' जात-अि मत ेची ग ैरसोय व अ याय ओळख ून
यां यामधील च ेतना वाढवली त े हा या ंना अस े िदसून आल े क , जात-अि मत ेची ओळख
ही हका ं या ा ीसाठी स ंघष ठरत आह े. जाित यव था , ही शु ता आिण अपिव ता ,
पदानु म आिण फरक या स ंक पना ंवर आधा रत आह े. यामूळे सामािजक गितशीलता
असूनही, 'शू आिण बिह क ृत समाजावर दडपशाही होत अस ून ते धािम क िवधी या
कलंकाने त आह ेत. ते यांचे जीवन अितशय ग रबी , िनर रत े म य े जगत आह ेत.
वरील कारणा ंमुळे “दिलत समाजाच े ” राजक य ह क नाकारल े जातात . संघषा मक
अि मत े या राजकारणाची उ पि ही जातीवर आ धा रत आह े असे हटल े जाऊ शकत े.
उ पीिडत जात या गटा ंना संर णा मक भ ेदभावा या पात रा य सहा य दान करत े. ही
समूह अि मता (group identity) जातीवर आधा रत अस ून जात अि मत े या (caste
identities) राजक य च ेतनेमुळे बळकट झाली . जात-आधा रत अि मता रा जक य
प ां ारे गैर-सं था मक आह े जे जात सह फ िविश अि मत े या िहतस ंबंधांचे संर ण
आिण स ंर ण कर याचा दावा करतात . भारतीय समाज आिण राजकारणात जात -
आधा रत अि मत े या राजकारणाची द ुहेरी भ ूिमका आह े, असा य ुि वाद क न
राजकारणा या एकि त स ंचयी प र णामाचा सारा ंश देता येतो. जातीवर आधा रत भारतीय
समाजाच े तुलनेने लोकशाहीकरण क ेले गेले परंतु याचव ेळी वग -आधा रत स ं थां या
उ ा ंतीला कमी क ेले.
आपली गती तपासा -
१. भारतातील अि मत े या राजकारणाची चचा करा?
११.४ धम
अि मत े या राजकारणाच े आणखी एक प हणज े सामाियक धािम क बंधनाचा समाजा या
बांधणीवर प रणाम होतो . भारतात , िहंदू धम , इ लाम , शीख, ि न आिण पारसी धम
(Zoroastrianism) हे काही म ुख धम आहेत जे लोक पाळतात . सं या मक ्या िहंदूंना
बह सं य मानल े जात े, जे आरएसएस (रा ीय वय ंसेवक संघ) िकंवा िशवस ेना सारख े
अनेक िहंदू िन ाव ंत गट आिण भाजपा (भारतीय जनता पाट ) िकंवा िहंदू महासभा सारख े
राजक य प असा दावा करतात क भारत एक िह ंदू रा य आह े. हे दावे भारत आिण
भारता या इितहासाब ल एकस ंध समज व िमथक िनमा ण करतात . या दा या ंचा िवरोध
इतर धािम क गटा ंकडून केला जातो कारण या ं या धािम क आिण सा ं कृितक जीवनातील
वाय ता गमाव याची श यता िनमा ण होत े. कारण या ं या एकस ंध दा याम ुळे व munotes.in
Page 107
जात, जमाती, आिण अि मत ेचे
राजकारण , ल िगकता
आिण िसमांितकरण
107 पधा मक प ुढाकारा ंमुळे अनेकदा जातीय द ंगली होतात . सामा यतः वीकार या ग ेले या
िमथक ह े धािम क त वा ंवर अि मत े या िवभाजनाची ि या करतात त े 'तु ीकरण िस ा ंत',
(appeasement theory) िनभ र असत े. यामूळे वेगवेग या सम या उ प न होतात जस े
क , 'जबरद तीन े धम प रवत न', सामा य 'िहंदूिवरोधी ' आिण अ पस ं याक धािम क गटा ंची
'भारतिवरोधी ' वृ ी इ या दी. 'बह सं य गट िक ंवा समाज हा 'वच ववादी आका ं ामूळे '
आिण दा याम ुळे अ पस ं याक गट िक ंवा समाजाला सामािजक -सां कृितक थान व ह क
('denial of a socio -cultural space') नाकारतात . ऐितहािसक ्या, १९ या
शतकातील िह ंदू पुन थानवादी चळवळ (Hindu reviv alist movement) हा असा काळ
मानला जातो याम य े धािम क आधारावर दोन वत ं सं कृत चे सीमा ंकन पािहल े गेले. जे
िहंदू आिण म ुि लम फाळणीम ुळे आणखी गहन झाल े. सां दाियक िवचारसरणी या पान े
सं था मक झाल े या सा ं दाियक िवचारधारा ग े या शतकातील िह ंदू-मुि लम संघषा या
मुख भाग बनला आह े. अिलकड या काळात िह ंदू आिण शीख , िहंदू आिण ि न
यां यातील लढती अन ेकदा जातीय स ंघषा त बदल या आह ेत. िहंदू रा ठामपणाचा उदय ,
सरकारच े ितिनधी व राजकारण , सां दाियक धारणा ंची िचकाटी , सामािजक -आिथ क
संसाधना ंसाठी प धा आिण जातीय िवचारसरणीची िनिम ती इ यादी बाबी ा ह े मोठ्या
दंगल म य े पा ंतर हो यासाठीची कारण े मानली ग ेली आह ेत. धमा वरील आधा रत
अि मत ेची योजना क ेवळ आ ंतररा ीय स ंदभा तच न ह े तर १९९० या दशकापास ून
भारतीय लोकशाही आिण धम िनरपे तेसाठी एक आ हा न बनली आह े.
वतं भारतात , बह मतवादी ितपादनाम ुळे अ पस ं यांक धमा या आ हीत े या पात
वतःच े िवरोधाभास िनमा ण झाल े. ांचा प रणाम स ंघष मय राजकारणात झाला जो
भारतातील नागरी समाजा या समकालीन प रमाणा ंना कमी करतो . या ि य े ारे
सं था म क ्या धािम क ताकत वाढली अस ून ती इितहासा या प ुन थाना ार े व
सां दाियक ेपण ार े भारताची रा ीय अि मता उ नती होऊ शकत े.
११.५ भाषा
भाषे ारे एक बा ंधले या साम ूिहकत े या धारण ेवर आधा रत अि मत े या दा या ंचे मूळ
काँ ेस या वात ं यपूव राजकारणात आह े असे हटल े जाऊ शकत े, यांनी भाषा ंवार
ांतरचन े या आधारावर वात ं यो र काळात रा या ं या प ुनर चनेचे आ ासन िदल े होते.
पण ही "JVP" ( जवाहरलाल न ेह , सरदार व लभबाई पट ेल आिण प ाभी िसताराम या )
सिमतीन े अस े कबूल केले क , जर सा व जिनक भावना "आ ही आिण जबरद त "
("insistent and overwhelming") असेल तर त कालीन म ास या त ेलुगू भािषक
देशातून आ ं ची िनिम ती होऊ शकत े. मायकल ेचर (Michael Brecher) यांनी
भारतीय राजकारणावर वच व गाजव यासाठी १९५३ ते १९५६ या काळात क े या
गेले या कड या स ंघषा चा उ ल ेख केला आह े.
उपरोिधकपण े भािषक साम ूिहकत ेसाठी वत ं रा या ंचा दावा हा १९५६ म ये संपला नाही
आिण आजही भारतीय न ेतृ वाची िच ंता कायम रािहली आह े.परंतु सम या अशी आह े क
रचना क ेलेले िकंवा दावा क ेलेले कोणत ेही रा य रचना ंम ये एक-वंशीय (mono -ethnic)
नाहीत आिण काह म य े सं या मक आिण राजक य ्या शि शाली अ पस ं याक munotes.in
Page 108
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
108 आहेत. यामुळे िव मान रा या ं या ाद ेिशक मया दा धो यात य ेत आह ेत आिण भािषक
रा या ं या सीमा ंवरील िववादा ंमुळे वाद िनमा ण होत आह ेत. उदाहरणाथ बेळगाव िज ावर
महारा आिण कना टक या ं यातील तणाव िक ंवा मिणप ूर या नागा सार या काही
भागांम ये.
संपूण देशासाठी एकसमान भाषा धोरण नस याम ुळे भािषक िवभागणी ग ुंतागुंतीची झाली
आहे. येक रा यात ाम ु यान े ादेिशक भाषा बह त ेक वेळा स ूचना आिण सामािजक
संवादाच े मा यम हणून वापरली जात े, प रणामी वतः या भाष ेशी िवकिसत होणारी
आ मीयता आिण िन ा एखा ा या म ूळ रा याबाह ेरही य होत े. अशा कार े भाषा एक
मह वाचा आधार बनत े यावर गटा ंची एकि त अि मता स ुसंघिटत होत े.
११.६ वांिशकता
जातीय व वा ंिशक अि मत ेची संक पना वापर याच े दोन माग आहेत; (एक), ती एका िविश
गुणधमा या आधारावर अि मत ेची िनिम ती उदाहरणाथ - भाषा, धम , जात, देश इ. (दोन),
एकािधक ग ुणधमा या आधारावर अि मत ेची िनिम ती. तथािप , सं कृती, चालीरीती , देश,
धम िकंवा जात या एकाप े ा जा त वैिश ्यां या आधारावर अि मत ेची रचना िनमा ण
कर याचा हा द ुसरा माग आहे, जो वा ंिशक अि मत ेची िनमा ण व घडण कर याचा सवा त
सामा य माग मानला जातो . एक वा ंिशक अि मता द ुस या जातीय अि मत े या स ंबंधावर
घडत असत े. एकापे ा जा त वा ंिशक अि मत ेमधील स ुसंवाद संबंध हे पर परिवरोधी अस ू
शकतात . जे हा वा तिवक िक ंवा का पिनक आधारावर वा ंिशक अि मत ेमधील पधा
असत े, ते हा ती वाय ता चळवळी , स ाची मागणी िक ंवा वा ंिशक द ंगली या व पात
य होत े. अि मत ेचे राजकारण िक ंवा याला आपण मा यत ेची मागणी हण ून संबोधू
शकतो , याचा म ूलभूत अथ असा आह े क , मूलत: समान ित ा व समान स मानाच े
राजकारण आिण िभ नत ेचे राजकारण (िकंवा स यता ) हे िवकसनशील आिण िवकिसत
दो ही द ेशांम ये उदयास आल े आह े. यांचा उगम िल ंग व ल िगक राजकारण , वांिशक
राजकारण आिण धािम क या या , िकंवा याच े काही स ंयोजन ह े अि मत े या आधारवर
संहसंबंधीत आह ेत.
आपली गती तपासा -
१. भाषा, धम , जात, वांिशक संक पना सांगा ?
११.७ ल िगकता सामािजक ओळख :
ल िगकत े या सामािजक अ ययनाम े जसे, ल िगक आचरण आिण प ती , ल िगक भावना ,
ल िगक अिभम ुखता, सामािजक सं था आिण स ं कृत ार े िविश ल िगक अि मता आिण
वत न कस े बिलत िक ंवा पराव ृत केले जातात इ यादी घटका ंचाअ यास समािव होतो .
ल िगकता आिण ल िगक ओळख व अि मता (sexual identity), आकष ण, आिण अस े
अनुभव ज े िलंग (sex) आिण िल ंगाशी (gender -socially const ructed) सुसंगत
असतात िक ंवा नसतात . याम य े िवषमल िगकता , समल िगकता (समिल ंगी गे (Gay) िकंवा munotes.in
Page 109
जात, जमाती, आिण अि मत ेचे
राजकारण , ल िगकता
आिण िसमांितकरण
109 समिल ंगी (lesbian), उभयिल ंगीपणा (bisexuality) इ याद चा समाव ेश queer theory
म ये होतो.
िवषमल िगतेस सहसा एक सव सामा य माण मानल े जात े. िवषमल िगकत े या िवपरीत
कोणतीही गो िवचिलत मानली जात े. या य ची या ं या ज ैिवक स ंभोगा या िव
भूिमका असत े यांना ा सज डर, िक नर िक ंवा त ृतीयपंथी (transgender) हणून
संबोधल े जात े. उदाहरणाथ , ा सज डर प ु षांचे समाजातील ि या ं या प ैलूंशी इतक े
भाविनक आिण मानिसक स ंबंध असतात क त े वत :ला ी हण ून ओळखतात .
ा सज डर मिहला ंसाठी प ु ष वाचा (masculinity) समांतर स ंबंध अि त वात आह े.
समाजात िल ंग प रवत नचे माण व यापकता िनि त करण े खूप कठीण आह े.
ा सस े शुअल (transexual) असे आहेत जे वै क य ह त ेपा ार े यांचे शरीर बदलतात
आिण या ंचे शारी रक अवयव या ं या िल ंग अि मत ेसह स ंरेिखत करतात . यांना पु ष-ते-
मिहला (MTF) िकंवा मिहला -ते-पु ष (FTM) ा सस े शुअल हण ूनही ओळखल े जाऊ
शकते. तथािप , सव ा सज डर य नी या ं या शरीरात बदल करण े िनवडल े नाही: बरेच
लोक या ंचे मूळ शरीरशा राखतात पर ंतु ते वतःला िवपरीत िल ंग हण ून समाजासमोर
सादर क शकतात . हे िवशेषतः ॉस ेस, केशरचना , प ती , िकंवा सामा यत : िव
िलंगाला िनय ु केले या इतर व ैिश ्यांचा अवल ंब क न क ेले जाते. हे ल ात घ ेणे मह वाच े
आहे क ॉस - ेिसंग सामा यतः वय ं-अिभ य , मनोरंजन िक ंवा वैयि क श ैलीचा एक
कार आह े. अप रहाय पणे उपरो ह े एखा ा या िल ंगािव अिभ य (APA 2008)
नसून ते वत या आवडीन ुसार असत े. ा सज डर आिण ा सस े शुअल य ना यां या
िलंग अि मत ेवर आधा रत भ ेदभावाचा अन ुभव य ेतो. जे लोक आिण समाज ा सज डर
हणून ओळखल े जातात (National Coalition of Anti -Violence Programs 2010)
रा ीय िह ंसा िवरोधी काय म २०१० नुसार या ं यावर ग ैर- ा सज डर य हण ून
ह ला िक ंवा भेदभाव हो याची श यता द ु पट असत े; यांना धमकाव याची श यता दीड
पट जा त असत े.
LGBT उपसम ूहांचे सव सद य ल िगकता आिण िल ंगाब ल या समज आिण पर ंपरेम ये
असल े या म ुळ हे समान प ूव हां या अधीन आह ेत. एलजीबीटी लोक , सामािजक
अ पस ं याक गटाच े सद य हण ून ओळखल े जातात ज े, िविवध कार या सामािजक -
आिथ क आिण सा ं कृितक अ यायान े त आह ेत. जे वतःला िभ निल ंगी हण ून
ओळखतात जस े क , लेि बयन , गे, बायस े शुअल आिण ा सज डर लोका ंना असिह ण ुता,
भेदभाव, छळ आिण या ं या ल िगक व ृ ीमुळे िहंसाचाराचा धोका हो याची श यता
असत े. हे होमोफोिबयाम ुळे (समल िगकत ेब ल भीती िक ंवा ितर कार ) आहे. समल िगकत े या
भीतीस बळ गटा या न ैितक, धािम क आिण राजक य िव ासा ंमुळे मोठ्या माणावर
चालना िमळत े . काही द ेशांम ये, समल िगकता ब ेकायद ेशीर आह े आिण द ंड, कारावास ,
ज मठ ेप आिण अगदी फाशीची िश ा आह े. जरी अन ेक समाजा ंनी मानवािधकारा ं या
काय ाम े ल णीय गती क ेली असली तरी , एलजीबीटी या अिधकार साव ि क वीक ृती
िमळव यासाठी स ंघष करावा लागतो . munotes.in
Page 110
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
110 १९४८ म ये तयार क ेले या मानवी ह का ं या साव ि क जाहीरना यात िवश ेष ल िगक
वृ ीचा समाव ेश नाही पर ंतू ही व त ुि थती काही लोका ंना एलजीबीटी या ह का ंवर
चच चा िवचार कर याची परवानगी द ेते. मानवािधकारा ं या घोषण ेत अस े नमूद केले आहे
क , या घोषण ेम ये कोण याही का रचे भेद न करता य ेक य ला सव समान अिधकार
आिण वात ं यांचा ह क आह े. आता जा तीत जा त लोक उघडपण े यांचे ल िगक व ृ ी
(sexual orientation) य करत आह ेत, आिण स ंघिटत करत आह ेत तस ेच या ं या
अिधकारा ंची मागणी करत आह ेत. या सम ूहां या सहकाया मुळे जगभरात एलजीबीटी
अिधकारा ंची वीक ृती वाढत आह े आिण काही द ेशांतील सरकार प ात एलजीबीटी
अिधकार आिण भ ेदभाविवरोधी कायद े क लागल े आहेत.
भिव यात जागितक तरावर LGBT ह का ंसाठी व या ं या यायासाठी प ुढील माण े
मु ावर काम कर याची गरज आह े जसे क , ल िगक व ृ ी, ेषयु गु हे आिण काय ाच े
संर ण, समान अिधकार आिण िवश ेषािधकार (िववाह , सामा य कायदा भागीदारी , वै क य
िनण य घेणे, इ छाश यावर आधा रत छळाच े उ चाटन करण े असेल, इ टेट, पालक व
आिण द क ) इ यादी .समाजातील बदला ंसाठी होमोफोिबया (समल िगकत ेचे भीती ) आिण
िवषमल िगकत ेवर काय क न समाज िशि त करण े हे मह वाच े आहे, तसेच संवेदना म
बनवून इतरा ंना यासाठी जाग ृत करण े हे देखील मह वाच े आहे.
आपली गती तपासा -
१. ल िगकता आिण ल िगक ओळख व अि मता संक पना ?
११.८ LGBT ची संक पना :
एलजीबीटी हणज े, लेि बयन , गे, बायस े शुअल आिण ा सज डर. एलजीबीटी ल िगकता
आिण िल ंग (gender identity) अि मता -आधा रत स ं कृत या िविवधत ेवर भर
दे या या ह ेतूने आह े. कधीकधी ल ेि बयन , गे, उभयिल ंगी िक ंवा ा सज डर असल े या
लोकांऐवजी ग ैर-िवषमिल ंगी िकंवा गैर-िलंगी य चा स ंदभ दे यासाठी वापरला जातो . एक
सव समाव ेशक लोकि य ओळख दाखिव यासाठी सव सामान ेतेपे ा व ेगळा (Q) अ र
जोडला जातो ही न द १९९६ पासून केली आह े. व तस ेच एलजीबीटी य ू (LGBTQ)
हणून देखील स ंबोधल े जात े. ल िगकअि मत ेवरील ाम ुळे या ंची ओळख ही
पया वरणम य े भेदभाव करणार े असत े व एलजीबीटी अिधकारा ं या ि थतीवर अवल ंबून
असत े. समिल ंगी या श दास स ुरवाती या काळात नकारा मक अथा ने मानल े गेले. हा श द
१९५० आिण १९६० या दशकात होमोफाइल या श दान े बदलला ग ेला (जे गे लोका ंशी
िनगडीत आह े) आिण न ंतर १९९० या दशकात ‘गे’ नावान े उदयास आला .
एलजीबीटी लोका ंना भेडसावणा या सम या :
लेि बयन , गे, बायस े शुअल आिण ा सज डर (एलजीबीटी ) लोकांना समाजात राहताना
चंड अडचण ना सामोर े जाव े लागत े िजथ े िवषमल िगकता सव सामा य आह े आिण
समल िगकत ेला िवचिलत मानल े जात े. सामािजक , राजक य , आिथ क आिण जीवना या
जवळजवळ सव े ात या ंना जगभर भ ेदभाव आिण बिह काराचा सामना करावा लागतो . munotes.in
Page 111
जात, जमाती, आिण अि मत ेचे
राजकारण , ल िगकता
आिण िसमांितकरण
111 एल.जी.बी.टी. लोकांना ल य करणारी होमोफोिबक िह ंसा आिण ग ैरवत ने िनयिमतपण े
घडतात . बह तांश देशांम ये समिल ंगी जोड या ंना िवपरीत िल ंग जोड या ंसारख े समान
अिधकार आिण स ंर ण िमळत नाही आिण प रणामी या ंना सामािजक स ुर ा योजना ,
आरो य स ेवा, पे शनम य े भेदभाव आिण ग ैरसोय सहन करावी लागत े.
िमक बाजारात व कामा या िठकाणी , बह सं य एल .जी.बी.टी. लोक आपली ल िगक व ृ ी
लपवतात कारण नोकरी गमाव या या भीती असत े व त े मानिसक छळ सहन करतात .
िवशेषतः अस ुरि त त ण LGBT लोक आह ेत या ंना कौट ुंिबक आिण म ै ी या सम ूहामधून
वेगळेपणा, शाळेत छळ आिण अ यता अन ुभवली जात े. याम ुळे काही करणा ंम ये
शाळेत कमीपणा , शाळा सोडण े, मानिसक आजार आिण ब ेघर हो या या ासला सामोर े
जावे लागत े.
इंटरिडिसि लनरी आिण मि टिडिसि लनरी टडीज (आयज ेआयएमएस ) या आ ंतररा ीय
जन ल नुसार, भेदभाव क ेवळ एलजीबीटी लोका ंना रोजगार , आरो य स ेवा, िश ण आिण
िनवास यासार या मह वा या समािजक स ुिवधात ून केवळ वगळ यात आल े नसून, तर
यांना भेदभाव समजापास ून दुल ि त क ेले व असुरि त बनवल े गेले. या गटा ंना सामािजक
बिह कार हो याचा धोका आह े आिण एलजीबीटी लोका ंना भेडसावणा या काही म ुख
सम या खालील माण े आहेत.
आपली गती तपासा -
१. एलजीबीटी ची संक पना ?
११.९ िसमांितकरण आिण सामािजक बिह कार :
िसमांितकरण (marginalisation) सामािजक जीवनापास ून सव तरा ंवर वंिचत राह याचा
मह वाचा भाग आह े. जो समाज उप ेि त आह े यां या जीवनावर आिण या ं याकड े
उपल ध स ंसाधना ंवर त ुलनेने कमी िनय ं ण असत े; ते कल ंिकत होऊन ब याचदा
नकारा मक साव जिनक मनोव ृ ीस बळी पडतात . कालांतराने ते कमी आ मस मान
िवकिसत करतात आिण अिल होऊ शकतात . सामािजक धोरण े प त चा अथ असा होऊ
शकतो क या ंना मू यवान सामािजक स ंसाधन े ज से क िश ण आिण आरो य स ेवा,
गृहिनमा ण, उ प न , िव ांती ि याकलाप आिण काय य ांत तुलनेने मया िदत व ेश आहे.
सामािजक बिह कारा या बाबतीत , उपेि तत ेचे प रणाम सारख ेच आह ेत.
उपे ाची उ प ी आिण ि या काहीही असो , दुब लता, ल िगकता , वांिशकता इ यादी
सामािजक ि कोन िक ंवा काय थळे बंद करण े, न परवडणारी घर े या सामािजक
प रि थतीम ुळे हा समाज उप ेि त रा हतो. एलजीबीटी य ना वण भेद, ल िगकता , दा र य
िकंवा इतर घटका ंचा अन ुभव य ेऊ शकतो . होमोफोिबया िक ंवा ा सफोिबयासह त े
मानिसक आरो यावर नकारा मक प रणाम करतात . अनेकदा एल .जी.बी.टी. लोकांना
यां या वतः या क ुटुंबांकडून, सेवांमधून, वै क य स ेवा, याय, कायद ेशीर स ेवा, आिण
िश ण या ंसार या अन ेक सामािजक स ंरचनेतून वगळ यात य ेते. िलंग अिभम ुखता, ल िगक
अि मता आिण अिभ य या ंचा एल .जी.बी.टी लोका ं या जीवनावर प रणाम होऊन त े munotes.in
Page 112
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
112 मूलभूत हका ंपासून वंिचत राहतात जस े क , आरो य स ेवा आिण ग ृहिनमा ण इ यादी .
एल.जी.बी.टी लोका ंचे िसमा ंितकरण सहसा या क ुटुंबाम य े यांचा ज म झाला यापास ून
सु होत े.
११.१० ल िगक आिण पया यी िल ंग-िसमांितकरण
बिह कार आिण भ ेदभाव :
लेि बयन , गे आिण ा सज डर य या जीवनावर बिह कार आिण भ ेदभाव याचा मोठा
प रणाम खालील माण े होतो.
शाळा लवकर सोडण े
घर आिण क ुटुंब सोडण े
िनयिमत नोकरी शोध यात अ म , इतरांपे ा कमी पया य.
समाजात द ुल ि त आिण अिल असण े
िविवध स ेवांम ये वेश नसण े
गितशीलता , इतर भागात ज याक रता व ृ करण े, (जसे क शहर आिण शहरी भाग )
(इंटरनिडिसि लनरी आिण म टीिड सीि लनरी टडीजच े आंतररा ीय जन ल
(IJIMS), 2014, खंड 1, मांक 5, 317 -331. 320)
कौटुंिबक आिण सामािजक मदतीचा अभाव
धमा कडून नकार (िवशेषतः म ुि लम आिण काही ि न म ूलत ववादी प ंथ)
आ मह य ेचा य न
िवपरीत िल ंगासह जबरद तीन े िववाह आिण न ंतर घट फो ट.
एल.जी.बी.टी. मुलांवर कौट ुंिबक िति या ंचा भाव :
गतकाळाितल नकार आिण िवरोधाम ुळे फारच थोड ्या िकशोरवयीन म ुलांनी या ं या
कुटुंबीयांजवळ वतः ची ओळख ही समिल ंगी अस याच े सांिगतल े. ौढ होईपय त बह त ेक
लेि बयन , समिल ंगी पु ष आिण उभयिल ंगीनी (एलजीबी ) इतरांना या ं या एलजीबी
ओळखीब ल सा ंिगतल े नाही. नकाराची भीती आिण ग ंभीर नकारा मक िति या ंनी अन ेक
एलजीबी ौढा ंनी या ंचे आय ु य उघडपण े सामाियक कर यापास ून रोखल े. अगदी
अलीकड ेच, इंटरनेट, शालेय िविवधता लब आिण एलजीबीटी य ुवा गटा ंनी समिल ंगी आिण
ा सज डर त णा ंना अच ूक मािहती , माग दश न आिण समथ न दे यास मदत क ेली आह े.
संसाधना ं या अिधक व ेशासह , पौगंडाव थ ेम ये अिधक एलजीबीटी आपली ख र ल िगक
अि मता जाणत आह ेत ( यांची समिल ंगी िकंवा ा सज डर ओळख िम , कुटुंब आिण इतर
ौढांसह सामाियक करत आह ेत). munotes.in
Page 113
जात, जमाती, आिण अि मत ेचे
राजकारण , ल िगकता
आिण िसमांितकरण
113 कुटुंब आिण काळजी घ ेणा या ंचा या ं या एलजीबीटी म ुलां या ओळखी या जोखीमवर व
क याणावर मोठा प रणाम होतो . पालक आिण या ं या एलजीबीटी म ुलांमधील स ंवादाचा
अभाव आिण ग ैरसमज ह े कौटुंिबक स ंघषा ना ज म द ेतात. संवादा या या सम या आिण
ल िगक अिभम ुखता आिण िल ंग ओळखीब ल समज नस याम ुळे लढाई आिण कौट ुंिबक
य यय य ेते व याम ुळे एलजीबीटी िकशोरवयीन म ुलांना जबरद तीन े घराबाह ेर काढल े
जाते. एलजीबीटी ओळखीशी य ुवकाना ं संबंिधत कौट ुंिबक स ंघषा मुळे यां या पालका ंशी
िनगडीत ठ ेव यात आल े आहे. तसेच या स ंघषा म े यांची एकतर अटक होत े िकंवा
यांना जबरद तीन े र यावर राह यास व ृत कर यात य ेते. ा ग ैरवत न वागण ुक मुळे
यां या आय ु यावर ग ंभीर सम या िनमा ण होतात तस ेच आरो य आिण मानिसक
आरो याचा धोका अिधक असतो . एलजीबीटी य ुवकाना ं वतःची ओळख लपवावी लागत े
कारण समिल ंगी असण े हणज े चुक चे िकंवा पापी अस े सांग यात य ेते. यां या ओळखीवर
बरेच जण िवचारतात ा भीतीन े आिण समाजामध ून या ंना नाकारल े जाऊ शकत े
यामूळे ते नेहमी ओळख लपव याचा य न करतात . यां या पालका ंना आिण क ुटुंबातील
इतर सद या ंना कोणत ेही दु: ख होणा र नाही हण ून देखील त े ओळख लपवतात . ा
भीतीम ुळे एचआय हीचा धोका व ग ैर पदाथा चे सेवन कर या या वत णूक ला चालना िमळत े.
ामुळे यां या भिव यासाठी योजना बनव या या मत ेवर, संधी आिण यावसाियक
िनयोजनवर प रणाम होतो .
आपली गती तपासा -
१. एलजीबीटीना य या जीवनात बिह कार आिण भ ेदभाव सामोर ं जावं लागत ं?
११.११ मु य वाहातील समाजात एल .जी.बी.टी. (LGBT) लोका ंना
भेडसावणा या सम या
गृहहीनत े या सम या (Homlessness):
बेघरपणाम य े यां या िविश गरजा प ूण करणा या घरा ंचा आिण स ेवांचा अभाव समािव
आहे. बेघर समिल ंगी जोड या ंना देशभरातील आ य थान यव थ ेम ये कौटुंिबक िनवास
उपल ध नाही . ा सज डर लोका ंना िनवारा णालीम य े वत : या ल िगक िनवडीन ुसार
समिल ंगी जोडीदारबरोबर राह यासाठी परवानगी नाही . गृहहीन LGBT लोकांना गैरवत न
आिण ास द ेणे इतर लोका ंडून अप रहाय आह े. बह तेक घरग ुती िह ंसा आ य थान े
यव थ ेम ये समिल ंगी पु ष िक ंवा ा सज डर लोका ंना वीकारत नाहीत .
बेघर एलजीबीटी त ण आिथ क मदतीिशवाय असतात , बह तेकदा औषधा ंचा वापर आिण
धोकादायक ल िगक वत नांम ये गुंततात आिण ब याचदा मानिसक आरो यच े िवकार
िवकिसत करतात . बेघर एलजीबीटी य ुवक ग ंभीर ार ंिभक वषा म ये िश ण आिण
सामािजक सहा यापास ून वंिचत राहतात . अ या ह न अिधक ब ेघर एलजीबीटी त णा ंना
समवय का ंकडून भेदभावाचा अन ुभव य ेतो.
munotes.in
Page 114
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
114 होमोफोिबया : (समिल ंगी िवषयवासना असणा यािवषयी वाटणारा ितटका रा िक ंवा
भीती)
समिल ंगी लोका ंब ल श ु व िक ंवा भीती हण ून सामा यत : होमोफोिबयाची या या क ेली
जाते, परंतु समल िगकत ेब ल सामािजक िवचारधार ेमुळे उ वल े या कल ंकांचा संदभ देखील
घेऊ शकतो . लेि बयन , गे, bisexual आिण ा सज डर लोका ंना असिह ण ुता, भेदभाव,
छळ आिण या ं या ल िगक व ृ ीमुळे िहंसाचाराचा धोका हो याची श यता असत े, जे
वतःला िभ निल ंगी हण ून ओळखतात . भावी गटाच े नैितक, धािम क आिण राजक य
थरावर मोठ ्या माणावरील काही घटक होमोफोिबयाला बळकटी द ेऊ शकतात .
होमोफोिबक वातावरणात राहण े हे अनेक एलजीबीटी लोका ंना नकारा मक िति या आिण
प रणामा ं या भीतीम ुळे व:ताची ल िगकता लपव यास भाग पाडत े. नॉन-हेटेरोसे शुअल
वत न, ओळख , नातेसंबंध आिण सम ुदायाब ल नकारा मक भावना िक ंवा ि कोन ह े अनेक
लेि बयन , गे, bisexual आिण ा सज डर (एलजीबीटी ) लोकां ारे अन ुभवले या
भेदभावाच े मूळ आह े. होमोफोिबया व ेगवेग या व पात िदस ून होतो , उदाहरणाथ
होमोफोिबक िवनोद , शारी रक ह ल े, कामा या िठकाणी भ ेदभाव आिण मा यमा ंचे
नकारा मक ितिनिध व . समिल ंगीपणा च ुक चा आह े असा िव ास लाद याम ुळे, ते
समिल ंगी अस ू शकतात याची जाणीव , लाज आिण वत : ची घृणा वाट ू शकत े, याम ुळे
यांचा आ मस मान कमी होतो . जे हा एलजीबीटी लोक ं यांचे ल िगक अिभम ुखता घोिषत
कर याचा िनण य घेतात त े हा या ंचे कुटुंब, िम आिण यापक समाजात ून या ंना दुल ि त
आिण भ ेदभावाचा सामना करावा लागतो .(ijims 317 -331. 322). होमोफोिबया लोका ं या
जीवनात अ य ंत हानी आिण य यय आणतात .
शाळा ंम ये एलजीबीटी िव ा या ना ास द ेणे:
एलजीबीटी िव ा या ना शाळा ंम ये छळाला सामोर े जावे लागत े. िकशोरवयीन असताना
अशा छळाला न घाबरता स ुरि त वाट ेल अशा प तीने सामोर े जाण े. संपूण देशात
लेि बयन , गे, बायस े शुअल आिण ा सज डर (LGBT) िव ा या ना शाळ ेत दररोज ास
िदला जातो . या िव ा या ना फ एलजीबीटी हण ून समजल े जाते यांनाही ास िदला
जातो. ब याच एलजीबीटी िव ा या ना छळाब ल बोलण े कठीण वाटत े कारण त े आप या
सं कृतीत अ ंतभू त आह े जे सहजरी या अशा ओळख चा वीकार करत नाही . एलजीबीटी
समुदायला ास द ेणे हे छळा या काराप ैक एक आह े याला अज ूनही लोकि य स ं कृतीत
परवानगी आह े.
मानिसक ास :
एलजीबीटी लोका ंची ल णीय स ं या या ं या द ैनंिदन जीवनात मोठ ्या माणावर कल ंक,
भेदभाव आिण छळ सहन करावा लागतो . यां या मानिसक आरो यावर नकारा मक
प रणाम होतो आिण याम ुळे मानसशा ीय पातळीवर ल णीय वाढ होत े व ते ास, वत:
ची हानी व आ मह याचा माग अवल ंबतात. एलजीबीटी िकशोरवयीन म ुलांना कोणता ही
आधार नस याम ुळे यांची ल िगक अिभम ुखता िक ंवा िल ंग ओळख ही अिल ठ ेवली जाऊ
शकते. सामािजक आिण भाविनक गती मध ून जात असताना या ंचा ौढ वापय तचा
वासात कायम अस ुरि तअसतो . एलजीबीटी लोका ंना ामीण भागात ून बाह ेर पडण े munotes.in
Page 115
जात, जमाती, आिण अि मत ेचे
राजकारण , ल िगकता
आिण िसमांितकरण
115 अनेकदा अिधक कठीण असत े. तुलना म क ्या शहरातील एलजीबीटी लोका ंना या ं या
जीवनातील इ छ ेनुसार े िनवड याची परवानगी अिधक अन ुकूल असत े
(आंतरिव ाशाखीय आिण बह -िवषयक अ यास (IJIMS), 2014, खंड 1, मांक 5,
317-331). पु ष आिण ी या ंस या ं या िवषमिल ंगी उदासीनता आिण िच ंता
अनुभव याची अिधक श यता असत े. या भावना ंम ये ती द ु: ख, िचंता, एकटेपणा,
सामािजक प रि थतीम य े अ व थता आिण दबल े या भावना ंचा समाव ेश अस ू शकतो . हे
केवळ या ं या ज डेर आयड ेनिटमुळे नाही! तर प ु ष धान समाजातील मानिसकता व िल ंग
िभ नता अस यान े यांना खूप ास होतो . खरं तर द ु: ख आिण ासाम ुळे यांना मानिसक
िवकार होतात . हे िनदाना ार े समजत े. ब याचदा होमोफोिबक समाजात राह यापास ून ते
कौटुंिबक नकाराला सामोर े जा यापय त, जीवनातील काही िक ंवा सव पैलूं बंद हो यापय त
अनेक घटक यात योगदान द ेतात. मानिसक िवका र ल िगक व ृ ीची ल ण े नाहीत , उलट
या भ ेदभावाची ल ण े आिण भ ेदभावाची भीती िनमा ण करणार े आह ेत. बह धा िह ंसा,
सामािजक नकार आिण िवलगीकरण याम ुळे, एलजीबीटी सम ुदायाला अन ेक ासाला सामोर े
जावे लागत े. १५ ते ५४ वयोगटातील लोका ंम ये िचंता, मनःि थती आिण पदा था चे सेवन
के यामुळे िवकार , आ मह या िवचार य ेणे हे मोठ ्या माणात होत े. श यतो समिल ंगी
आिण सरळ (straight communities) या दो ही सम ुदायांकडून नाकार याम ुळे,
बायस े शुअल ि या ंना समिल ंगी िकंवा िवषमिल ंगी मिहला ंपे ा मानिसक आरो य ख ूपच
कमी अस याच े आढळल े आह े. (Mayock) मायोक इ . (2009) आय रश अ यास
अहवालात अस े मोठ्या माणावर हटल े आहे क स ंपूण पणे एलजीबीटी लोक मानिसक
ासाला अिधक अस ुरि त आह ेत. यां यानुसार ६०% पे ा जा त ितसादकत थेट
तणाव आिण न ैरा याच े कारण ग ैर-िवषमिल ंगी ओळखीला द ेतात. समाजात होमोफोिबक
मनोवृ ी आिण िवषमल िगकत ेचा प रणाम हण ून भाविनक आरो य द ेखील वाईट अस ू
शकते या दा याच े समथ न करणारा प ुरेसा मोठा प ुरावा आह े. याम ुळे आ मिव ास कमी
होतो आिण िवश ेषत: त ण समिल ंगी मिहला ंसाठी आिधक तणाव वाढतो .
दीन -आिथ क ि थती आिण कामा या िठकाणी भ ेदभाव :
होमोफोिबया यित र , लेसबीयन , गे, बायस े शुअल आिण ा सज डर लोक दररोज
वंशभेदभाव आिण ग रबीचा सामना करतात . एलजीबीटी य या सामािजक -आिथ क
ि थतीतील फरका ंम ये कामा या िठकाणी एलजीबीटी य चा भ ेदभाव हा एक मह वाचा
घटक आह े. कामा या िठकाणी यापक भ ेदभावाम ुळे समिल ंगी आिण ा सज डर य
मोठ्या माणात सामािजक -आिथ क असमानत ेमुळे त आह ेत. सं था आिण व ैयि क
थेरिप ट न ेहमीच एलजीबीटी सम ुदायला अन ुकूल नसतात आिण काही थ ेरिप ट वतःच े
िवषमिल ंगी व ओळख ू शकत नाहीत .
वय क र (elde rs) एलजीबीटी समोरील आ हान े:
लेि बयन , गे, बायस े शुअल आिण ा सज डर (एलजीबीटी ) समुदायला वयान ुसार अन ेक
िविश स ंबंिधत िच ंतेला सामोर े जावे लागत े. सं था मक िवरोधाभासाम ुळे यांना पुरेसा
आरो य स ेवा, परवडणारी घर े िकंवा या ंना आव यक असल े या इतर सामािज क सेवांम ये
वेश व स ंिध िमळत नाही . बह तेक एलजीबीटी वय कर वतः स ेवा घेत नाहीत व व :ताचे munotes.in
Page 116
वंिचत गट आिण समुदाय : जात, जमात आिण िल ंगभाव
116 िवलगीकरण करतात . बह तेकजण एलजीबीटी सम ुदायातच सामािजक अलगाव आिण
वयवाद अन ुभवतात . हे मु े, बह तेकदा वण ेष आिण इतर कार या भ ेदभावाम ुळे गुंतागुंतीचे
असतात . धोरणकत , सेवा दात े य ां याकड ून मदतीसाठी वयोव ृ मागणी करतात .
एलजीबीटी लोक जसजस े मोठे होत जातात तसतस े ते अशा स ेवां या जगात व ेश करतात
जे कदािचत एलजीबीटी लोका ंशी प रिचत नसतील . एलजीबीटी वय का ंना भेडसावणा या
अनेक सम या या व त ुि थतीम ुळे उ वतात कारण क या ं याकड े सहसा िवषमिल ंगी
लोकांसारखीच क ुटुंब समथ न णाली नसत े. LGBT वय का ंना या ं या ाब ल फार
कमी क पना असत े जसे सरकारी आिण श ै िणक स ंशोधका ं या यापक अपयशाम ुळे
वृ ां या अ यासात ल िगक अिभम ुखता आिण िल ंग ओळखीब ल समािव क र यात
आले आहेत. कायद ेशीर आिण एलजीबीटी लोका ंना पार ंपा रकपण े वगळल े या धोरणा मक
रचनेब ल मािहती नसत े. तसेच या ंना सामािजक आिण आिथ क प रणामाम ुळे एलजीबीटी
वय का ंना िव ीय स ंसाधन े आिण सम ुदाय समथ न णालीम य े वेश नाकार यात य ेतो.
एलजीबीटी व ृ लोक सं ये या गटाब ल यापक ग ृहीतके लाव याची गरज (इंटरनॅशनल
जन ल ऑफ इ ंटरिडसीि लनरी अ ँड म टीिडसीि लनरी टडीज (IJIMS), 2014, खंड 1,
मांक 5, 317 -331.) समजून घेणे मह वाच े ठरते. एलजीबीटी वय क क ेवळ अधोर ेिखतच
नाहीत , तर या ंची अि मता कमी मानली जात े.
आपली गती तपासा -
१. एलजीबीटीना कोण या अडचण ना सामोर ं जावं लागत ं?
११.१२ सारांश
अ पस ं यांक जाती , वंश आिण भाष ेतील लोक , िविवध ल िगक ओळख असल े यांना
भेदभावाचा सामना करावा लागतो , मग त े िवकासा या कोण या ट यावर असल े
तरीदेखील आध ुिनक राजकारणात अि मता (Identity) ही एक मह वाची घटना बनली
आहे. सव िकंवा काही ग ुणधमा या आधारावर सामा य ग ुण सामाियक आधारावर गटा या
सद या ंची ओळख , िलंग, भाषा, धम , सं कृती, जातीयता इ यादी अि त वाच े िकंवा
अि मत ेचे व प दश वतात. या िविवध प ैलू या आधारावर िवष ेशतः लढाईत उपयोगासाठी
एक जमा हो याला अि मत ेचे राजकारण अस े हणतात . युनायटेड ट ेट्स आिण
युरोपम य े १९५० आिण १९६० म ये अि मत े या राजकारणाला व ैधता ा झाली .
भारतात , अि मत ेचे राजकारण , हे राजकारणाच े मह वाच े पैलू बनतात . दिलत
राजकारणाचा उदय , िवशेषतः I3SP आिण मागासवग य राजकारणाचा म ंडल किमशन
अहवाला या अ ंमलबजावणीन ंतर; १९५० पासून भारतीय रा या ंची भािषक स ंघटना ,
भाजपचा उदय , आरएसएस सार या स ंघटना ंची सि य भ ूिमका; आिण द ेशा या अन ेक
भागांम ये जातीय स ंघष , बंडखोरी आिण वाय ता चळवळी इ यादी भारतातील
अि मत े या राजकारणाची उदाहरण े आह ेत.भारतातील लोकशाही राजक य यव था
िविवध गटा ंना या ं या सामाियक ग ुणधमा या आधारावर स ंघिटत आिण ठाम कर यास
स म करत े. भारतीय राजकारणात अि मता राजकारणाचा नकारा मक आिण सकारा मक
दो ही भ ूिमका आह ेत. munotes.in
Page 117
जात, जमाती, आिण अि मत ेचे
राजकारण , ल िगकता
आिण िसमांितकरण
117 ११.१३ वा याय :
1. जात, वंश आिण भाष े या स ंदभा त अि मत े या राजकारणाची स ंक पना प करा .
२. ल िगकता हणज े काय? िवषमल िगकत ेपासून दुर झाल े यांना येणा या िविवध सम या ंना
उदाहरणासिहत प करा .
3. भारतीय राजकारणातील भाष ेवर आधा रत भ ूिमकेब ल िव त ृत चचा करा.
११.१४ संदभ /REFERENCES:
● American Psychological Association (APA). 2008. “Answers to Your
Questions: For a Better Understanding of Sexual Orientation and
Homosexuality.” Washington, DC. Retrieved January 10, 2012
(http://www.apa.org/topics/sexuality/orientation.aspx ).
● Avoiding Heterosexual Bias in Language; September 1991, Volume
46, Issue No. 9, 973 -974 by the American Psychological Association,
Inc. http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/language.aspx
● International Journal of Interdisciplinary and Multidisciplinary Studies
(IJIMS), 2014, Vol 1, No.5, 317 -331. 325
● LGBT From Wikipedia, the free encyclopedia, Retrieved 11 feb 2014
from http://en.wikipedia.org/wiki/LGBT
● Stances of Faiths on LGBT Issues: Islam;
http://www.hrc.org/resources/entry/stances -of-faiths -on-lgbt-issues -
islam
munotes.in
Page 118
1/53Document InformationAnalyzed documentMA I - SEM - II - वंिचत गट आिण समुदाय जात, जमाती आिण िलंग.pdf (D136683880)Submitted2022-05-16T08:38:00.0000000Submitted byPandit RajashriSubmitter emailrajashree@idol.mu.ac.inSimilarity1%Analysis addressrajashree.unimu@analysis.urkund.comSources included in the reportURL: https://books.google.com.hk/books?id=Q8lBDwAAQBAJ&pg=PP3&lpg=PP3&dq=%E0%A4%86%E0%A4%BF%E0%A4%A3+%E0%A4%86%E0%A4%BF%E0%A4%A5+%E0%A4%95+%E0%A4%86%E0%A4%BF%E0%A4%A3+%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%95&source=bl&ots=tMMsJ17JzY&sig=ACfU3U1qPUQm3sGNu8rCYrv4OeeHQt7Ntw&hl=zh-TW&sa=X&ved=2ahUKEwifi_aZtOP3AhXermoFHeILASkQ6AF6BAghEAMFetched: 2022-05-16T08:37:52.55300002SNEHA RATHOD 2015017000532336 YCMOU HSS.pdfDocument SNEHA RATHOD 2015017000532336 YCMOU HSS.pdf (D82850108)5URL: https://mu.ac.in/wp-content/uploads/2021/12/Paper-IV-Social-Economic-and-Administrative-History-of-Modern-India-1757-CE-%E2%80%93-1947-CE-Marathi-Version.pdfFetched: 2022-05-12T08:14:15.960000019URL: https://mr.vikaspedia.in/e-governance/online-citizen-services/91192893293e908928-90592894193894291a93f924-91c92e93e924940-91c93e924-92a92192493e933923940Fetched: 2021-12-29T11:03:58.99000001URL: https://cdn.mahanmk.com/ebook/current-affairs-dec-2019.pdfFetched: 2022-05-16T08:38:03.70300005URL: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%95Fetched: 2020-11-24T07:20:39.65300002URL: https://www.sndt.ac.in/pdf/cde/circulars/2019/list-of-assignment-questions-for-ba-ii-fresh-students.pdfFetched: 2021-05-19T19:08:21.51000002URL: https://books.google.com/books?id=Upw9DwAAQBAJ&pg=PT206&lpg=PT206&dq=%E0%A4%86%E0%A4%BF%E0%A4%A3+%E0%A4%86%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%A8+%E0%A4%86%E0%A4%BF%E0%A4%A3+%E0%A4%B8%E0%A4%82&source=bl&ots=3N-SDzVc3k&sig=ACfU3U0nEMYzgoIC9MK06xhkT45NDssuNw&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwi_2qChtOP3AhXPIUQIHfAADHIQ6AF6BAgIEAMFetched: 2022-05-16T08:38:07.50300001URL: https://cdn.s3waas.gov.in/s39ad6aaed513b73148b7d49f70afcfb32/uploads/2018/03/2018032275.pdf2munotes.in
Page 119
2/53pFetched: 2022-05-16T08:38:17.97700002URL: https://cdn.s3waas.gov.in/s33493894fa4ea036cfc6433c3e2ee63b0/uploads/2019/12/2019123045.pdfFetched: 2022-05-16T08:37:58.96000001URL: https://mdd.maharashtra.gov.in/1108/Basic-Rights?format=printFetched: 2022-05-06T10:22:14.84700001munotes.in