MA-I-SEM-I-ECONOMICS-PAPER-I-Microeconomics-I-MARATHI-munotes

Page 1

1ÒekeÀjCe 1
IeìkeÀ -1
GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CetkeÀ
(Consumer’s Behaviour )
IeìkeÀ j®evee :
1.1 GefÎäîes
1.2 ÒemleeJevee
1.3 efJeJeskeÀer efveJe[ Je ÒekeÀì Hemebleer
1.4 ÒekeÀì Hemebleer efme×eble
1.5 GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCe mecem³ee
1.6 He³ee&³elee HeefjCeece
1.7 F&-F&-mueìmkeÀer ³eeb®ee He³ee&³elee HeefjCeece
1.8 GlHeVe HeefjCeece
1.9 Ke®e& HeÀueve
1.10 Hejes#e GHe³ee sefielee HeÀueve
1.11 je@³e®eer Dee³e[Wìerìer
1.12 mueìmkeÀer meceerkeÀjCe
1.13 meejebMe
1.14 HeeefjYeeef1.15 mejeJeemeeþer ÒeMve
1.16 meboYe&met®eer
1.1 GefÎäîes
Òemlegle ÒekeÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Heg{erue yeeyeer ue#eele ³esleerue.
1. ÒekeÀì Hemebleer efme×eble mecepetve Ieslee ³esF&ue.
2. GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCee®eer mecem³ee peeCetve Ieslee ³esF&ue.
3. He³ee&³elee HeefjCeece Je GlHeVe HeefjCeecee®es mJeªHe mHeä keÀjlee ³esF&ue.
4. Hejes#e GHe³eesefielee HeÀueve Je Ke®e& HeÀueve ¢äerkeÀesve mecepetve Ieslee ³esF&ue.
5. je@³e®eer Dee³e[Wìerìer Je mueìmkeÀer meceerkeÀjCee®eer ceeefnleer efceUsue .munotes.in

Page 2

21.2 ÒemleeJevee
DeLe&Meem$eer³e efJeMues(mLetue) DeLe&Meem$eer³e efJeMuesDeLe&Meem$eer³e efJeM uesceO³es DeeHeCe ûeenkeÀe®³ee Jele&veeyeeyele®es efme×eble DeY³eemeCeej Deenesle. GlHeeove Je ceeieCeer yeeyele®³ee
efJeMuesGHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve ner SkeÀ mecepeC³eeme Del³eble peìerue DeMeer yeeye Demeles Hejbleg efJeefJeOe DeLe&le%eebveer
GHeYeeskeÌl³eeb®³ee Jele&vee®ee DeY³eeme keÀªve efJeefJeOe efme×eble ceeb[uesu es Deensle. ³ee efme×eblee®³ee eEkeÀJee
efJeMuesDeeHeCe efJeJeskeÀer efveJe[ Je ÒekeÀì Hemebleer ¢äerkeÀesCe, efHeÀmeeryeue mesì DeeefCe GHeYeesie ,G H e ³ e e s i e e r l e e
cenÊeceerkeÀjCe, GlHeVe Je He³ee&³elee HeefjCeece, DeÒel³e#e GHe³eesieerlee ¢äerkeÀesve, je@³e Je mueìmkeÀer
¢äerkeÀesve ns efme×eble DeY³eemeCeej Deenesle.
1.3 efJeJeskeÀer efveJe[ Je ÒekeÀì Hemebleer
Òel³eskeÀ GHeYeeskeÌlee DeeHeCeeme nJeer DemeCeejer Jemlet eEkeÀJee Jemletb®ee meb®e meodmeo defJeJeskeÀ
yeg×er®ee efJe®eej keÀªve efveJe[le Demelees. GHeueyOe Demeuesu³ee efJeefJeOe Jemlet b®³ee meb®eeHewkeÀer ³eesi³e
meb®ee®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee DeeOeej Iesleuee peele Demelees. leLeeefHe [e@. DeeuÖesÀ[
ceeMe&ue ³eeb®³ee efJeMues³eesi³e lees Jemlegmeb®e efveJe[C³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees l³eemeeþer lees ¬eÀceJee®e keÀ GHe³eesieerlee lelJee®ee
DeeOeej Ieslees Demes cnìues Deens .leLeeefHe ÒeeO³eeHekeÀ Heer.S. me@c³egDeuemeve ³eeb®³ee celeevegmeej GHeYeeskeÌlee
ne JemlegieìeHeemetve ÒeeHle nesCeeN³ee legueeveelcekeÀ GHe³eesieerle s®ee efJe®eej keÀªve Jemlegmeb®ee®eer e fveJe[
keÀjlees.
1.4 ÒekeÀì Hemebleer efme×eble (Reveale d Preference Theory )
GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&vee®es JeemleJeJeeoer efJeMuesme@c³egDeuemeve ³eebveer meve 1947 ceO³es DeeHeu³ee `` Foundation s of Economic
Analysis``³ee ûebLeele GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele®ee ÒekeÀì Hemebleer efme×eble (Revealed
Preference Theory )ceeb[uee .³eeefme×ebleeuee®e DeefYeJ³ekeÌle Hemebleer efme×eble Demesner cnìues
peeles. ne efme×eble GHeYeeskeÌl³ee®³ee efJeJeskeÀer efveJe[ eryeeyele®ee Jele&veJeeoer/Jele&veefveÿ efme×eble
(Behaviourist The ory)c n C e t v e n e rD e e s U K e u e ep e e l e e s .
Òee. me@c³egDeuemeve ³eeb®³ee celes Òel³eskeÀ efJeJeskeÀer GHeYeeskeÌlee DeeHeu³eemeceesj GHeue yOe
Demeuesu³ee efJeefJeOe Jemlet ieìeletve ³eesi³e Jemle tieì efveJe[C³eemeeþer legueveelcekeÀ GHe³eesieerles®ee efJe®eej
keÀjlees lemes®e lees meyeU ¬eÀceJeejerles®ee DeJeuebye keÀªve ³eesi³e Demee Jemlet ieì efveJe[le Demelees ner
Òeef¬eÀ³ee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHeä keÀjlee ³esles.munotes.in

Page 3

3
Deeke=Àl eer ¬eÀ. 1.1
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.1 ceOeerue He -keÀ ner mebyebOeerle GHeYeesi³ee®eer eEkeÀcelejsGHeYeeskeÌl³eeme ÒeeHle nesCeeN³ee De Je ye Je mlet®es efJeefJeOe meb®e oefMe&Jele Deens. lej Deeke=ÀleerceOeerue ³e, j,
ue, Ke, Me DeeefCe ye DeeefCe De Jemletb®eer DeefOekeÀ mebK³ee osCeeje Demeuee lejer lees ieì ûeenkeÀe®³ee eEkeÀcelejsDeens l³eecegUs ne ûeenkeÀ veener .keÀejCe lees l³ee®³ee Kejsoer#eceles®³ee yeensj Deens. Deeke=ÀleerceOeerue Ke DeeefCe Me ns Jemletieìner
ûeenkeÀ efveJe[Ceej veener keÀejCe les eEkeÀcele jsoMe&efJele Deens .l³eecegUs ¿ee ûeenkeÀeme ³e, j DeeefCe ue ³eeHewkeÀer SkeÀeoe ieì efveJe[Ces DeeefOekeÀ GHe³egkeÌle
þjCeej Deens keÀejCe ns eflevner ieì eEkeÀcelejsDeensle. Hejbleg ³eeHewkeÀer keÀesCelee ieì Hemeble kesÀuee peeF&ue ns ûeenkeÀe®³ee Hemebleer¬eÀceebJej eEkeÀJee
DeefYeJ³ekeÌle HemebleerJej DeJeuebyetve Demeles. ûeenkeÀeves pej j ne Jemlegieì Hemeble kesÀuee lej `j` ³ee
ieìeHeemetve efceUCeejer legueveelcekeÀ GHe³eesieerlee Flej meJe& ieìeleerue GHe³eesieerlesHes#ee mejme jenles. ³ee®ee
DeLe& Demee neslees keÀer Òemlegle ûeenkeÀe®³ee ¢äerves j ne Je¬eÀieì ³e, ue, JemletieìeHes#ee mejme Deens.
meyeU ¬eÀceJeeefjlee : ûeenk eÀ pesJne Flej meJe& Jemletieì mees[tve j ne Jemlegieì efveJe[lees lesJne
l³ee®ee DeLe& Demee Demelees keÀer, lees Jemlegieì l³eeuee DeefOekeÀ meceeOeeve osCeeje Deens.
eEkeÀcelejslees j ieìemeeþer ÒekeÀì Hemebleer oefMe&Jele Deens.
Hemebleer ¬eÀceeleerue meelel³e Je meb¬eÀcekeÀlee :ûeenkeÀ pesJne SKeeoe efJeefMe<ì meb®e efveJe[lees
lesJne Hegvne DeMeer®e HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeu³eeme lees l³ee® e Jemlegieìe®eer cnCepes `j`®eer®e efveJe[
keÀjlees. ³eeuee Hemebleer ¬eÀceeleerue meelel³e Demes cnCeleele. lej Deeke=ÀleerceOeerue GoenjCeevegmeej
pej j ne ieì ue Hes#ee Þesÿ Demesue lej ûeenkeÀeves ³e Je j HewkeÀer efveJe[ keÀjleevee j ®eer®e efveJe[
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg ³e DeeefCe ue HewkeÀer efveJe[ keÀjleevee ³e ®eer efveJe[ ¬eÀceÒeeHle þjles.munotes.in

Page 4

4ÒekeÀì Hemebleer efme×eblee®eer ie=nerles
1) ûeenkeÀe®³ee DeeJe[erefveJe[erle yeoue nesle veenerle.
2) ûeenkeÀe®ee Hemebleer¬eÀce yeouele veen er l³eeceO³es meelel³e Demeles.
3) ûeenkeÀ l³ee®³ee eEkeÀcelejs4) DeefOekeÀ meceOeeve osCeeje meb®e efveJe[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
5) ûeenkeÀ ÒeyeU Hemebleer¬eÀcee®³ee DeOeejs efveJe[ keÀjlees.
ÒekeÀì Hemebleer efme×ebleeleerue oesÒekeÀì Hemebleer efme×ebleeceO³es ûeenkeÀe®³ee Jele&vee®es JeemleJeJeeoer efJeMueskesÀuesuee Demeuee lejer ³ee efme×ebleele Heg{erue oes1) ³ee efme×ebleeceO³es kesÀJeU eEk eÀcelejsveener.
2) ³ee efme×ebleeceO³es He³ee&³elee HeefjCeecee®es efJeMuespeelees ³ee®es Hegjsmes mHeäerkeÀjCe veener.
3) yeepeejeleerue efveke=Àä Jemlet eEkeÀJee efie HesÀve Jemlet®³ee yeeyeleerle ÒekeÀì Hemebleer keÀMeer Demeles ³ee®es
efJeMues4) ³ee efme×ebleele kesÀJeU oesve®e Jemlet®³ee meb®ee®es mHeäerkeÀjCe efceUles Òel³e#eele ûeenkeÀeme efJeefJeOe
Jemlet Kejsoer keÀjeJe³ee®³ee Demeleele.
5) Òel³eskeÀ ûeenkeÀ vesnceer efJeJe skeÀer efJe®eej keÀªve meb®ee®eer efveJe[ keÀjlees Demes cnCeCes ®egkeÀer®es Demeles.
6) Òel³eskeÀ ûeenkeÀe®³ee Hemebleer®es ªHeeblej efveJe[erceO³es nesles®e Demes cnCelee ³esle veener.
7) Deefve½eerlele sceO³es ûeenkeÀe®es Jele&ve keÀmes jenerue ³ee®es efJeMues8) Òemletle efme×ebleele efJeJeskeÀMeeruelesHes#ee Jele&veeleerue meelel³eeme DeefOekeÀ cenÊJe efouesues Deens.
DeeHeueer Òeielee r leHeemee :
1) ÒekeÀì Hemebleer cnCe pes keÀe³e?
2) ÒekeÀì Hemebleer efme×eble keÀesCeer ceeb[uee?
1.5 GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCe mecem³ee (Utilit y Maximization
Problem )
GHe³eesefielee efJeMues Del³eble cenÊJee®ee ÒeMve Demelees. pebsJne GHeYeeskeÌl³ee®eer DeboepeHe$ekeÀ js

Page 5

5JesieJesieȳee Jemlet®es meb®e oefMe&JeCeejs efJeefJeOe meceJe=Êee r Je¬eÀ DeefmlelJeele Demeleele, lesJneG H e ³ e e s i e e r l e e
cenÊeceerkeÀjCee®eer mecem³ee Heg{erueÒeceeCes mees[Jelee ³esles. GHe³eesieerlee cenÊeceerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee
mecepetve IesC³eemeeþer Heg{erue keÀener mebkeÀuHevee mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
DeboepeHe$ekeÀ meb®e (Budget Set ):DeboepeHe$ekeÀ meb®e cnCepes GHeYeeskeÌl³ee®³ee
GlHeVece³ee&osceO³es oesve JesieJesieȳee Jemlet®es KejsoerMeke̳e DemeCeejs efJeefJeOe meb®e nesle keÀer p³eeceO³es
oesvner Jemlet®³ee KejsoerJej keÀjeJee ueeieCeeje Ke®e& GlHeVee®³ee yejesyej eEkeÀJee Gl HeVeeHes#ee keÀceer
DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
Px Qx + Py Qy I
Px = x Jemlet®eer eEkeÀcele
Qx = x Jemlet®eer mebK³ee
Py = y Jemlet®eer eEkeÀcele
Qy = y Jemlet®eer mebK³ee
I = GHeYeeskeÌl³ee®es GlHeVe
DeboepeHe$ekeÀ jsDeMeer jsJemletmeb®e GHeYeeskeÌl³ee®³ee Kejsoer #ecelesceO³es Demelees. eEkeÀyengvee GHeYee skeÌl³ee®³ee GlHeVe
ce³ee&osceO³es xJeyJemlet®eer keÀceeue mebK³ee DemeCeejs efJeefJeOe G®®elece meb®e oefMe&JeCeejer leer jsDemeles.
eEkeÀcele ÒeceeCe ( Price Ratio )DeeefCe DeboepeHe$ekeÀ jsBudget Line ):eEkeÀcele ÒeceeCe cnCepes DeboepeHe$ekeÀ jsnes³e keÀer pes DeeuesKeeJejerue DeboepeHe$ekeÀ jskeÀe{C³eemeeþer DeboepeHe$ekeÀ jseEyeot ves Yeeieues peeles.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.2munotes.in

Page 6

6³ee GoenjCeeceOeerue DeboepeHe$ekeÀ js4
6
.66SBL 0.66


DeboepeHe$ekeÀ jsxeEkeÀJeeyHewkeÀer SkeÀe Jemlet®³ee ,xeEkeÀJee y³ee oesvner Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeoueecegUs lemes®e
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Jee{ eEkeÀJee Ieì Peeu³eecegUs yeouele Demeles.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.3
Deeke=Àleer DeceOeerue DeboepeHe$ekeÀ jseEkeÀcele keÀceer nesles lesJne HetJeeaHes#ee yJemlet®es DeefOekeÀ veie Kejsoer keÀjlee ³esleele l³eecegUs DeboepeHe$ekeÀ
jsDeboepeHe$ekeÀ jsGlHeVe Jee{ues Demelee DeboepeHe$ekeÀ j sjs

Page 7

7
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.4
GHe³eesieerlee cenÊeceerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee :
GHeYeeskeÌl³ee®eer DeboepeHe$ekeÀ jsmeceJe=Êeer Je¬eÀ ³eeb ®³ee mene³ ³eeves GHe³eesieerlee cenÊeceer keÀjCee®eer mecem³ee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves
mHeä keÀjlee ³esles.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.5munotes.in

Page 8

8Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.5 ceOeerue meceJe=Êeer Je¬eÀ 1 ne GHeYeeskeÌl³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀ jseEyeotl e ísotve peelees Deens lej meceJe=Êeer Je¬eÀ -2 ne keÀ eEyeotle mHeMe& keÀªve peele Deens. leLeeefHe Òemletle
GHeYeeskeÌl³eeme De, ye, Je keÀ ns eflevner meb®e l³ee®³ee KejsoerµekeÌleer®³ee DeeJeeke̳eele Deensle keÀejCe les
DeboepeHe$ekeÀ jsmeceJe=Êeer Je¬eÀ -1 Jej®e jenlees keÀer pees meceJe=Êeer Je¬eÀ -2 Hes#ee keÀceer GHe³eesieerlee osCeej Deens. cnCetve
GHeYeeskeÌl³eeves keÀ Jemletmeb®e efveJe[Ces ³eesi³e jenles keÀejCe keÀ ne meb®e G®®e HeeleUerJejerue meceJe=Êeer
Je¬eÀeJej Deens keÀer pees Je¬eÀ meceJe=Êeer Je¬eÀ -1 Hes#ee DeefOekeÀ GHe³eesieerlee osCeeje Deens. keÀejCe meceJe=Êeer
Je¬eÀe®³ee JewefMeäîeevegmeej efvecve HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀ G®® e meceeOeeve/GHe³eesieerlee oefMe&Jele
Demelees. l³eecegUs keÀ eEyeotle GHe³eesieerlee cenÊeceerkeÀjCee®es GefÎäîe HetCe& nesles.
1) De Je ye meb®e - DeuHe GHe³eesieerlee
2) keÀ meb®e - cenÊece GHe³eesieerlee Je Kejsoer®³ee DeeJeeke̳eele
DemeCee je meb®e
3) [m e b ® e - cenÊece GHe³eesieerlee Hejbleg Kejsoer®³ee DeeJeeke̳eele
vemeCeeje meb®e
cnCepes®e [ Jemletmeb®eeHeemetve GHe³eesieerlee Jee{Ceej Demeueer lejer ne meb®e Òemlegle
GHeYeeskeÌl³ee®³ee KejsoerMekeÌleer®³ee DeeJeeke̳eeyeensj D eens l³eecegUs ne meb®e l³eeuee Kejsoer keÀjlee ³esCeej
veener. cnC etve Òemletle GHeYeeskeÌl³ee®es cenÊece GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³ee®es GefÎäîe keÀ eEyeotle®e HetCe&
nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) DeboepeHe$ekeÀ meb®e cnCepes keÀe³e?
2) DeboepeHe$ekeÀ js3) DeboepeHe$ekeÀ js1.6 He³ee&³elee HeefjCeece (Substitution Effect )
GHeYeeskeÌl³eeme meceeve GHe³eesie osCeeN³ee oesve eEkeÀJee oesveHes#ee DeefOekeÀ Jemlet GHeueyOe
Demeleele lesJne GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjleevee He³ee&³elee HeefjCeecee®ee efJe®eej keÀjCes
¬eÀceÒeeHle þjles. pesJne oesve He³ee&³eer Jemlet GHeueyOe Demeleele lesJne oesve Jemlet®³ee eEkeÀceleerleerue
yeouee®ee ÒeYeeJe Flej Jemlet®³ee ceeieCeerJej nesle Demelees. Goe. xJey³ee oesve SkeÀceskeÀeme He³ee&³eer
Jemlet Demeleerue lej x®eer eEkeÀcele efmLej Demeleevee y®eer eEkeÀcele keÀceer Peeueer Demelee x®eer ceeieCeer
DeeHeesDeeHe keÀceer nesles lej ³ee Gueì y®eer eEkeÀc ele Jee{ueer Demelee x®eer ceeieCeer Jee{t MekeÀles. leLeeefHemunotes.in

Page 9

9xeEkeÀJee yJemlet®³ee eEkeÀceleerleerue yeouee®ee HeefjCeece cnCetve GHeYeeskeÌl³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀ jsyeoue Ie[tve ³esle Demeleele .
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.6
Goe. Jejer ue Dee ke=ÀleerceOeerue xJemlet®eer eEkeÀcele efmLej Demelee yJemlet®³ee eEkeÀceleerle Jee{
Peeueer Demelee cegU DeboepeHe$ekeÀ jsPeeueer Demelee ner DeboepeHe$ekeÀ jsGHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele keÀesCelesner yeoue nesle veenerle Hejbleg pej Jemlet®³ee eEkeÀceleerle yeoue Peeues lej
l³ee GHeYeeskeÌl³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀ jseEyeotner yeouele Demelees. keÀejCe cetU DeboepeHe$ekeÀ jsmHeMe& keÀjles lees mHeMe& eEyeotner yeouelees Je l³eecegUs GHeYeeskeÌl³ee®ee meceleesuee®ee eEyeotner yeouelees.
He³ee&³elee HeefjCee ceeceO³es GHeYeeskeÌl³ee®³ee meceleesuee®ee eEyeot yeouele Demeuee lejer lees l³ee®e
meceJe=ÊeerJe¬eÀeJejerue ogmeN³ee efyebotceO³es meblegueerle nesle Demeu³eeves meceeOeeve HeeleUerceO³es cee$e yeoue
nesle veener SkeÀe Jemlet®eer eEkeÀcele Jee{u³eecegUs pes veie keÀceer ÒeceeCeele Kejsoer keÀjeJes ueeieleele l³ee®eer
YejHeeF& ogmeN³ee Jemlet®es DeefOekeÀ veie Kejsoer keÀªve kesÀueer peeles ³eeuee®e He³ee&³elee HeefjCeece eEkeÀJee
ÒeeflemLeeHeve HeefjCeece Demes cnìues peeles.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.7munotes.in

Page 10

10Deeke=ÀleerceO³es PQner cetU DeboepeHe$ekeÀ jsveie lej xJemlet®es o-x1veie Kejsoer kesÀues peele Deensle .ne eEyeot eEkeÀceleyeÎue nesC³eeHetJeea®eer meblegueve
DeJemLee oMe& efJele Deens. Hejbleg pesJne yJemlet®³ee eEkeÀceleerle Jee{ Ie[tve ³esles lesJne M-Nner veJeerve
DeboepeHe$ekeÀ jsmeblegueve eEyeot le³eej neslees ³ee eEyeotle yJemlet®es keÀceer veie Kejs oer keÀjeJes ueeiele Deensle keÀejCe y
Jemlet®eer eEkeÀcele Jee{u³eecegUs y®eer Kejsoer y2Jeªve y1He³e¥le Ieìuesueer Deens. leLeeefHe ner Kejsoer
Ieìu³eecegUs GHe³eesieerlesle eEkeÀJee meceeOeeveeceO³es peer Ieì nesle Deens leer Yeªve keÀe{C³eemeeþer
GHeYeeskeÌlee xJemlet®eer Kejsoer o-x1Jeªve o-x2keÀjlees cnCepes xJemlet®es DeefOekeÀ veie Kejsoer
keÀªve He³ee&³elee ÒemLeeefHele keÀjlees. ³eeuee He³ee&³elee HeefjCeece eEkeÀJee ÒeeflemLeeHeve HeefjCeece Demes cnìues
peeles.
Òee. efnkeÌme ³eeb®³ee ef JeMuesG®®eHeeleUerJejerue DeLeJee efvecveHeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀeJej mLeueeblejer le nesle veener lej lees Deens
l³ee®e cegU Je¬eÀeJej jentve Demes mecee³eespeve keÀj lees keÀer p³eecegUs yJexJemlet®³ee Kejsoer®eer veiemebK³ee
yeoueles cee$e lees l³ee®e cegU meceJe=Êeer Je¬eÀeJej jenle De meu³eeves meceeOeeve HeeleUerle yeoue nesle
veenerle. cnCepes®e peer #eleer (vegkeÀmeeve) nesles les Flej Jemlet®es DeefOekeÀ veie Kejsoer keÀªve Yeªve
keÀe{ues peeles cnCetve ³eeuee #eleerHetjkeÀ yeoue Demesner cnìues peeles.
ÒeeflemLeeHeve eEkeÀJee He³ee&³elee HeefjCeeceeceO³es eEkeÀcele yeoueecegUs veJeerve eEkeÀcele jsDeMeer le³eej nesle Demeueer lejer ner jsyeoueecegUs GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleefJekeÀ GlHeeoveele yeoue Peeu³eecegUs veJeerve eEkeÀcele jsmeceeblej DemeCeejer M-NDeMeer keÀe{eJeer ueeieles keÀer peer HeÀue mec eJe=Êeer Je¬eÀeme mHeMe& keÀjCeejer Hejbleg
leer P-Q1³ee Je¬eÀeme meceeblej DemeCeejer Demeles. M-Nner eEkeÀcele jsmeceJe=Êeer Je¬eÀeJej RlesHne He³ee&³elee HeefjCeece oMe& efJeles keÀer p³eeceO³es xJeyJemlet®³ee Kejsoe rv e i e
mebK³esleerue yeoue oµe&efJeuee peelees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) He³ee&³elee HeefjCeece cnCepes keÀe³e?
2) He³ee&³elee HeefjCeece keÀesCeer ceeb[uee
1.7 F&-F&-mueìmkeÀer ³eeb®ee He³ee&³elee HeefjCeece (The E, E slutsky’s
Substit ution Effect )
DeLe&le%e F& F& mueìmkeÀer ³eebveer meve 1915 ceO³es `` ont h et h e o r yo fb u d g e to f
the consumer `` ³ee MeesOeefveyebOeeceO³es He³ee&³elee HeefjCeeceeefJemueìmkeÀer ³eeveer 1915 ceO³es ns efJeMues

Page 11

111952 ceO³es ns efJeMues³eeceO³es mueìd mkeÀer ³eebveer efnkeÌme ³ee®³eeHes#ee He³ee&³e leeHeefjCeecee®es efJeMuesefometve ³esles.
F& F& mueìmkeÀer ³eeb®³ee celes He³ee&³elee HeefjCeeceele SKeeÐee Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer Peeu³eecegUs
GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleJe GlHeVeele Jee{ nesles Je l³eecegUs lees cegU meceJe=Êeer Je¬eÀeJej®e meblegueerl ev e
neslee lees G®®e HeeleUerJejerue meceJe=ÊeerJe¬eÀeJej meblegueerle neslees. cnCepes®e Òee. efnkeÌme®³ee
efJeMuesGHeYeeskeÌlee G®®e HeeleUerJeje rue mece Je=Êeer Je¬eÀeJej meblegefue le neslees. cnCepes®e Òee. efnkeÌme®³ee
efJeMuesGHeYeeskeÌlee G®®e HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀeJej meblegueerle neslees.
He³ee&³elee HeefjCeece eEkeÀJee ÒeeflemLeeHeve HeefjCeec eeceO³es meJe&ÒeLece ner yeeye ue#eele IesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer pesJne oesveHewkeÀer SKeeÐee Jemlet®³ee eEkeÀceleerle Jee{ nesles lesJne mebyebOeerle
GHeYeeskeÌl³ee®es JeemleJe GlHeVe ( Real Inc ome)keÀceer nesles lej SKeeÐee Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer
nesles lesJne GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleJe GlHeVeele Jee{ nesle Demeles. keÀejCe lees GHeYeeskeÌlee Deens lesJe{îee®e
GlHeVeele HetJeeaHes#ee DeefOekeÀ Jemletb®eer Kejsoer keÀª MekeÀlees keÀejCe S KeeÐee Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer
Peeu³eecegUs l³ee Jemlet®³ee KejsoerJej keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee Ke®ee&le ye®ele nesles. l³ee ye®eleerletve DeeCeKeer
peeoe Jemlet®eer Kejsoer keÀjlee ³esCes Meke̳e nesles. ³esLes SkeÀ yeeye ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Dee ns keÀer Òee.
efnkeÌme ³eebveer DeeHeu³ee efJeMuesveener .l³eebveer GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleJe GlHeVeele yeoue Peeuee Demelee lees G®®e HeeleUerJejerue meceJe=Êeer
Je¬eÀeJej p eeC³ee®ee Òe³elve keÀjCeej ner yeeye efJe®eejele Iesleuesueer vemeu³eeves lees GHeYeeskeÌlee cetU meceJe=Êeer
Je¬eÀeJej®e meblegueerle nesle Demeu³ee®es cnìues Deens. Hejbleg Òee. mueìmkeÀer ³eebveer DeeHeu³ee efJeMuesJeemleJe GlHeVeeleerue yeouee® ee ne HeefjCeece ue#eele Iesleuee Demetve JeemleJe GlHeVeele Jee{ Peeueer
Demelee lees G®®e HeeleUerJ ejerue meceJe=ÊeerJe¬eÀeJej meblegefue le neslees Demes cnìuesues Deens. JeemleJe
GlHeVeele Jee{ Peeu³eecegUs mebyebOeerle GHeYeeskeÌlee SkeÀe Jemlet®³ee pe eieer ogmeN³ee Jemlet®ee GHeYeesie
ÒeeflemLeeefHele keÀªve DeeHeueer meceeOeeveHeeleUer Jee{JeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.8munotes.in

Page 12

12Deeke=ÀleerceOeerue meceJe=Êeer Je¬eÀ -1 Je 2 ns oesve JesieJesieȳee HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬ eÀ
Deensle. leLeeefHe P-Qner GHeYeeskeÌl³ee®eer cetU DeboepeHe$ekeÀ js¬eÀ. 1 uee mHeMe& keÀªve peele Demeu³eeves GHeYeeskeÌl³ee®ee cegU meceleesue ReEyeotle meeO³e nesle Deens,
keÀer p³ee eEyeotle GHeYees keÌlee o-y1Jeo-x1SJe{îee Jemlet Kejsoer keÀjerle Deens. leLeeefHe pesJne x
Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer nesles lesJne GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleJe GlHeVeele Jee{ nesles Je veJeerve DeboepeHe$ekeÀ
jsoMe&efJele Deens. Hejbleg Òemlegle GHeYeeskeÌl³eeme l³ee®³ee cegU GlHeVe HeeleUerme DeeCeC³eemeeþer cnCepes®e
DeeYeemeer GlHeVe Jee{ keÀe{tve IesC³eemeeþer ReEyeotletve peeCeejer Hejbleg P-Q1³eeDeboepeHe$ekeÀ jsmeceeblej DemeCeejer ogmejer DeboepeHe$ekeÀ jsmeceJe=Êeer Je¬eÀ -2u e e HeEyeotle mHeMe& keÀªve peele Demeu³eecegUs veJee meceleesue HeEyeotle le³eej neslees
keÀer, pees G®®e HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀeJej Deens .cnCepes®e Jemlet®³e e eEkeÀceleerle Ieì Peeu³eecegUs
He³ee&³elee HeefjCeecee®ee ÒeYeeJe cnCetve kesÀJeU GHeYeeskeÌl³ee®³ee Kejsoer veiemebK³esle®e yeoue nesle veener lej
l³ee®³eekeÀ[tve Kejsoer k esÀu³ee peeCeeN³ee Jemleg®es ÒeceeCe yeoueC³eeyejesyej®e l³ee®ee mebleg ueve eEyeotner
yeouelees .cnCepes®e lees GHeYeeskeÌlee G®®e HeeleUerJejerue ( H) eEyeotceO³es meblegefuele nesles keÀer pesLes
GHeYeeskeÌlee yJemlet®es o-y1SsJepeer o-y2SJe{s veie Kej soer keÀjlees Deens lej xJemlet®³ee o-x1
veieeSsJepeer Deelee o-x2SJe{s veie Kejsoer keÀjlees Deens. cnCepes®e yJemlet®es veie y1Jeªve y2He³e¥le
keÀceer kesÀues peeleele l³ee®eJesUer xJemlet®es veie x1Jeªve x2He³e¥le Jee{Jeues peeleele cnCepes®e y1-y2
SJe{îee Jemlet®eer ÒeeflemLeeHevee x1-x2SJe{îee xJemletves kesÀueer peeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Òee. F&. F&. mueìmkeÀer ³eebveer keÀesCel³ee MeesOeefveyebOeele He³ee&³elee HeefjCeece ceeb[uee?
1.8 GlHeVe HeefjCeece (Income Effect)
GHeYeeskeÌl³ee®es KejsoerefJeGlHeVeeleerue yeoueeJejner DeJeuebyetve Demeles. GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Jee{ Peeu³eeme GHeYeeskeÌl³ee®³ee
KejsoerMekeÌleerle Jee{ n esTve Kejsoer®es ÒeceeCe Jee{le Demeles leLeeefHe GlHeVeele Ieì Peeueer Demelee
Kejsoer®es ÒeceeCe keÀceer nesles ³eeuee®e GlHeVe HeefjCeece Demes cnCeleele. cnCepes®e GHeYeeskeÌl³ee®³ee
GlHeVeeleerue yeouee®ee GHeYeeskeÌl³eekeÀ[tve Kejsoer kesÀu³ee peeCee N³ee Jemlet®³ee veiemebK³esJej pees ÒeYeeJe
He[lees l³eeme GlHeVe HeefjCeece Demes cnCeleele.
1) meeceev³e Jemlet Je GlHeVe HeefjCeece :
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeleerue yeouee®es GHeYeesieeJejerue HeefjCeece meJe& Jemlet®³ee yeeyeleerle
meejKes®e vemele ele lej leer Jemlet DeeJeM³ekeÀ Jemlet Deens keÀer efveke=Àä opee&®eer Jemlet ( Giffenmunotes.in

Page 13

13Goods ) Deensle l³eeJej GlHeVe HeefjCeece DeJeuebyetve Demelees. meeceev³e Jemlet®³ee yeeyeleerle GlHeVee®ee
ÒeYeeJe ne OeveelcekeÀ mJeªHee®ee Demelees cnCepes®e pesJne SK eeÐee GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Jee{ nesle
peeles lesJne l³ee®³ee GHeYeesieele Jee{ nesle peeles lees GHeYeeskeÌlee DeefOekeÀ Jemlet Kejsoer keÀjlees lej GlHeVe
keÀceer Peeues Demelee keÀceer veiemebK³ee Kejsoer keÀjlees. ner yeeye Heg{erue Deeke=Àleer® ³ee meene³³eeves oMe& efJelee
³esles. Deeke=ÀleerceOeerue I1,I2JeI3ns leerve JesieJesieȳee HeeleUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀ Demetve P1-Q1,
P2–Q2,P3–Q3¿ee leerve JesieJesieȳee DeboepeHe$ekeÀ jscetU Deboepe He$ekeÀ jsGHeYeeskeÌlee xJemlet®eer O-BSJe{er veiemebK³ee Kejsoer keÀjlees Deens lej yJemlet®eer O-ESJe{er
veiemebK³ee Kejsoer kesÀueer peele Deens leLeeefHe GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele yeoue Peeuee Demelee GlHeVe
ÒeYeeJe Heg{erueÒeceeCes efometve ³eslees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.9
De) GlHeVeele Jee{ :
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele Jee{ Peeueer Demelee DeboepeHe$ekeÀ jsG®®eHeeleUerJej veJeerve DeboepeHe$ekeÀ jsDeeke=ÀleerceO³es P3–Q3ner veJeerve DeboepeHe$ekeÀ jsmHeMe& keÀjerle Demeu³eeves veJee meceleesue eEyeot le³eej neslees ³ee eEyeotle xJemlet®eer O-CveiemebK³ee lej
yJemlet ®eerO-GSJe{er veiemebK³ee Kejsoer kesÀueer peele Deens cnCepes®e HetJeeaHes#ee DeefOekeÀ veiemebK³ee
Kesjeroer kesÀueer peeles.munotes.in

Page 14

14ye) GlHeVeele Ieì :
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele I eì Peeueer Demelee GHeYeeskeÌl³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀ jsnesTve leer [eJeerkeÀ[s mejkeÀles Je P1–Q1ner veJeerve DeboepeHe$ekeÀ jsJe¬eÀ-1u e e ReEyeotle mHeMe& keÀªve peele Demeu³eeves ReEyeotle DeuHeHee leUerJejerue meceJe=Êeer Je¬eÀeJej
veJee meceleesue efvecee&Ce neslees. ³ee meceleesu eeJemLesle Òemletle GHeYeeskeÌl eexJemlet®es kesÀJeU O–Aveie
lej yJemlet®es O–ESJe{s®e veie Kejsoer keÀª MekeÀlees. GlHeVe yeoueecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee veJeer ve
meblegueve eEyeot ®eeJe¬eÀ le³eej kesÀuee Demelee pe es Je¬eÀ efceUlees l³eeme Sbpesue Je¬eÀ ( Engel Curve )
Demes cnCeleele. Deeke=ÀleerceOeerue ICCJe¬eÀ ne Sbpesue Je¬eÀ Deenss. ³eeuee®e GlHeVe GHeYeesie Je¬eÀ
(Income –Consumption -Curve-ICC)D e m e sc n C eleele.
2) efieHesÀve Jemlet Je GlHeVe HeefjCeece :
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeleerue yeouee®ee meeceev³e Jemlet®³ee GHeYeesieeleerue yeouee Jejerue
HeefjCeece IeìveelcekeÀ Demeuee lejer efieHesÀve Jemlet eEkeÀJee efveke=Àä Jemlet®³ee yeeyeleerle cee$e Gl HeVe
HeefjCeece ne vekeÀejelcekeÀ efometve ³eslees. cnCepes®e GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHevveele Jee{ Peeueer Demelee
efieHesÀve Jemlet®³ee GHeYeesieele Jee{ nesC³eeSsJepeer l³ee®³ee GHeYeesieele Ieì Peeuesueer efometve ³esles. SkeÀe
efJeefMeä ce³ee&osHe³e¥le G lHeVe Jee{ Peeueer Demelee efieHesÀve Jemlet®ee GHeYeesie keÀener ÒeceeCeele Jee{le
Demeuee lejer lees SkeÀe ce³ee&osveblej keÀceer neslees. l³eecegUs efieHesÀve Jemletyeeyele®ee GlHeVe GHeYeesie Je¬eÀ ne
ceeies JeUCeeje Je¬eÀ ( Backwar dB e n d i n gC u r v e )l e ³ e ej neslees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.10
Deeke=ÀleerceOeerue xDe#eeJej efieHesÀve Jemlet lej yDe#eeJej meeceev³e Jemletb®eer veiemebK³ee
oMe&efJeue erDeensle. Deeke=ÀleerceOeerue P1–Q1cetU DeboepeHe$ekeÀ jsAeEyeotle mHeMe& keÀjerle Demeu³eeves yJemlet®es o-ylej xJemlet®es O–Q1veie Kejsoer kesÀues peele
Deensle. Hejbleg pesJne GlHeVeele Jee{ nesle s lesJne GpeJeerkeÀ[s mejkeÀCeeN³ee veJeerve DeboepeHe$ekeÀ js

Page 15

15le³eej nesleele. Deeke=ÀleerceO³es GlHeVe Je e{er®ee ÒeYeeJe oeKeJeCeeN³ee P2–R2,P3–R3JeP4–
R4³ee leerve JesieJesieȳee G®®e HeeleUerJejerue DeboepeHe$ekeÀ jseEyeot oMe&efJeleele. ³eeceOeerue B,CeEyeotle GlHeVeJee{er®ee efieHesÀve Jemlet®³ee ceeieCeerJejerue ÒeYeeJe efomelees
Deens. leLeeefHe GlHeVeele p³ee ÒeceeCeele Jee{ nesles l³eeHes#ee KetHe keÀceer ÒeceeCeele efieHesÀve Jemlet®³e e
ceeieCeerle Jee{ nesles cee$e yDe#eeJejerue meeceev³e Jemletb®³ee ceeieCeerleerue Jee{ He enleeDemes efomet ve ³esles
keÀer GlHeVe Jee{er®ee meeceev³e Jemlet®³ee ceeieCeerJejerue ÒeYeeJe KetHe keÀceer efomelees. Deeke=ÀleerceOeerue
DeboepeHe$ekeÀ jsDemes efomeles keÀer, Deboe peHe$ekeÀ jseEyeotle Kejsoer kesÀu³ee peeCeeN³ee efieHesÀve Jemletb®eer mebK³ee keÀceer Peeu³ee®es efomeles cee$e meeceev³e Jemlet®³ee
Kejsoer le Jee{ Peeuesueer efomeles. cnCepes®e DeEyeotle efieHesÀve Jemlet®eer Kejsoer O-Q4Jeªve O-Q3
He³e¥le keÀceer Peeuesueer efomeles. Hejbleg l³ee®esJesUer meeceev³e Jemlet®eer Kejsoer O-Y3Jeªve O-Y4He³e¥le
Jee{uesueer Deens. cnCepes®e GlHeVee®ee efieHesÀve Jemletyeeyele®ee ÒeYeeJe vekeÀejelcekeÀ Demeu³ ee®es efomeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) GlHeVe -GHeYeesie js2) efieHesÀve Jemletyeeyele eEkeÀcele HeefjCeece keÀmee Demelees?
1.9 Ke®e& HeÀueve eEkeÀJee J³e³e HeÀueve ( Expenditure Function )
Ke®e& HeÀueveeceO³ es efouesu³ee eEkeÀcele HeeleUerceO³es DeHesef#ele GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³emeeþer
keÀceerle keÀceer Ke®e& keÀmee þsJelee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peelees .cnCepes®e SKeeÐee efJeefMeä
GHeYeeskeÌl³eeme keÀceerle keÀceer GHeYeesie Ke®e& keÀªve DeH esef#ele DemeCeejer GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³ee®eer
mecem³ee mees[Jeueer peeles. Ke®e& HeÀueveeceO³es GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³eemeeþer DeHesef#ele J³e³e HeÀueve
meceerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes ceeb[ues peeles.
iMin Pi Xi(1)Subject to U(x) U


³esLes PiXiSketÀCe Ke®e& Demetve lees v³egvelece keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles keÀer p³eecegUs
GHeYeeskeÌl³eeme keÀceer Ke®ee&ceO³es DeefOekeÀ DeHesef#ele GHe³eesieerlee meeO³e keÀjlee ³esF&ue. ³esLes meJee&le
cenÊJee®ee ÒeMve ne Demelees keÀer Pi Xi SketÀCe Ke®e& keÀceer keÀjle Demeleevee UcnCepes®e SketÀCe
GHe³eesieerlee keÀceer nesCeej veener ³ee®eer o#elee I³eeJeer ueeieles ns meceerkeÀjCe KeeueerueÒeceeCes efuen erues peeles.
xi = fi (P,U) I = l ---------------------------- (2)
³esLes P= Jemlet®e er eEkeÀcele
U= JemletHeemetve®eer GHe³eesieerlee
f=HeÀueveelcekeÀ menmebyebOemunotes.in

Page 16

16³ee efmLeleerceO³es meceerkeÀjCe SkeÀ ÒeceeCes SketÀCe J³e³e keÀceer keÀjC³eemeeþ ermeceerkeÀjCe z®eer
ceeb[Ceer KeeueerueÒeceeCes keÀjeJeer ueeieles;
iiiPf( P , U ) ( 3 ) 
Ke®e& HeÀueveeleerue cenÊJeHetCe& yeeyeer
1) Ke®e& HeÀueveeceO³es GHeYeeskeÌl³eeuee DeHesef#ele DemeCeejer G®®e GHe³eesieerlee/meceeOeeve meeO³e
keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Ke®e& efJe2) GHeYeeskeÌl³ee®³ee GHe³eesieerlesle Jee{ keÀjle Demeleevee l³eeuee keÀjeJee ueeieuee GHeYeesie Ke®e&
keÀceerle keÀceer þsJeC³eemeeþer Òe³elve nesCes DeHesef#ele DemeCes.
3) J³e³e HeÀueveeceO³es DeHesef#ele GHe³eesieerlee meeO³e keÀjC³eeyejesyej®e Ke®e& efkeÀ ceeve keÀjC³eekeÀ[sner
ue#e efoues peeles cnCepes®e keÀceerle keÀceer GHeYeesie Ke®ee&le DeefOekeÀeefOekeÀ GHe³eesefielee meeO³e
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Ke®e& HeÀueve cnCepes keÀe³e?
1.10 Hejes#e GH e³eeefielee HeÀueve (Indirect Utility Function )
GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele®³ee DeeOegefvekeÀ efme×ebleeceO³es efJeefJeOe efme×eble Je ¢äerkeÀesvee®ee
meceeJesMe neslees. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves ieleerMeerue ceeieCeer HeÀueve ( Dynamic D emand
Funct ion),j s < e e r ³ ec e e i e C e e rH e À u e v e( Linear D emand Function ), js(Linear Expenditure System -LES), Hejes#e GHe³eesieerlee HeÀueve ( Indirect
Utility Function ), J³e³e HeÀueve ( Expenditure Function ) Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees.
Òemletle Ieì keÀeceOeerue ³ee meojeceO³es DeeHeCe Hejes#e GHe³eesefielee HeÀueve ¢äerkeÀesve mecepetve IesCeej
Deenesle.
Òee. Deej mìesve ( Prof. R. Stone ) ³eeb®³ee celeevegmeej Òel³eskeÀ GHeYeeskeÌlee DeeHeueer
GHe³eesieerlee cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Deme lees l³eemeeþer lees kesÀJeU SkeÀ eEkeÀJee oesve Jemletb®ee
meboYe& Iesle veener lej Jemlet®³ee meb®eeHeemetve ÒeeHle nesCeejer GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCe ne ³eeceOeerue
meJee&le cenÊJee®ee GÎsMe Demelees. Hejes#e GHe³eesieerlee HeÀueveele GHe³eesieerl ee cenÊeceerkeÀjCee®es meceerkeÀjCe
Heg{erueÒeceeCes ceeb[ues peeles. Hejes#e GHe³eesieerlee HeÀuevee®es met$e/meceerkeÀjCe
V= (P,M)
V= Hejes#e GHe³eesieerlee
P= eEkeÀcele
M= GlHeVemunotes.in

Page 17

17ns met$e Demes mHeä keÀjles keÀer GHeYeeskeÌl³eeme ÒeeHle n esCeejer GHe³eesieerlee ner eEkeÀcele Je
GlHeVee®es HeÀueve Demeles.
cnCepes®e V = (P, M) = (x*) = u[x(P,M)]
³esLes
x* = x (P, M)
³eeuee DeÒel³e#e eEkeÀJee Hejes#e GHe³eesefielee HeÀueve Demes mebyeesOeues peeles keÀejCe GHeYeeskeÌlee
vesnceer eEke ÀceleerHes#ee lees p³ee Jemlet®ee GHeYeesie Iesle Demelees l³ee®ee DeefOekeÀ efJe®eej keÀjerle Demelees.
GHeYeeskeÌl³ee®eer GHe³eesieerlee l³ee®³eekeÀ[tve GHeYeesieu³ee peeCeeN³ee JemletJej DeJeuebyetve Demeles. ³eeceO³es
GHeYeeskeÌl³ee®eer G®®elece meeO³ eG H e ³ e e s i e e r l e e( Maximum attainable Utility ) ner eEkeÀcele
DeeefCe GlHeVee®es HeÀueve Demeles.
DeÒel³e#e/Hejes#e GHeYeesieerlee HeÀueveeceO³es :
1) eEkeÀcele Je GlHeVeeleerue ef[ûeer ner nesceespeerveerDeme Demeles. ( Homogeneous of degree
zero in price a nd income )That is;
V(tp, tm) = V(P, M) for >0
2) Non -Increasing in prices and non -decreasing in income (if
preferances are locally non -satiated then strictly increasing Income)
1.11 je@³e®eer Dee³e[Wìerìer (Roy’s Identity )
DeLe&le%e Deej. SHedÀ. j e@³e (1894 -1977) ³ee ÖeWÀ®e DeLe&le%eeveer meJe&ÒeLece GlHeeove
Hes{er®es efme×eble Je GHeYeeskeÌl³ee®eer efveJe[ ³ee®ee met#ce DeLe&Meem$eer³e efJeMuescenÊJeHetCe& efveHeÀuevee®es HeÀueve ceeveues peeles. ³eeceO³es
Hejes#e GHe³eesieerlee HeÀueve =V ( P ,M )
DeeefCe
ceeMe&ue®es ceeieCeer HeÀueveM i
iV
Pxf o r i 1 t o nVYje@³e®³ee Dee³e[WìerceOetve DeeHeCeeme ns mecepel es keÀer, GHeYeeskeÌl³eeme G®®e GHe³eesieerlee meeO³e
keÀjC³eemeeþer Jemletmeb®ee®eer efveJe[ keÀMeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. pesJne Jemlet®³ee eEkeÀceleerle yeoue
neslees lesJne G®®e GHe³eesieerlee keÀMeer meeO³e keÀjlee ³esles .MesHeÀ[&®³ee ÒeekeÀLeve eÒeceeCes Jemlet®³ee
eEkeÀceleerle Jee{ Peeueer Demelee GHeYeeskeÌl³ee®³ee GHeYeesieele Je He³ee&³eeves l³ee®³ee jenCeerceeveele Ieì nesle
Demeles. ³esLes SkeÀ yeeye ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer GHeYeesieele Peeuesuee Òel³eskeÀ yeoue ne
GHeYeeske Ìl³ee®³ee GHe³eesieerlesle yeoue Ie[Jetve DeeCele Demelees.
je@³e®³ee celeevegmeej The Indvidual Consumers Marshallion demand
function is equal to neg ative of the ratio of two partial der ivatives of
the maximum –value function .munotes.in

Page 18

181.12 mueìmkeÀer meceerkeÀ jCe (Slutsky Equation )
GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele®³ee meeceev³e efme×ebleeJeªve Demes efometve ³esles keÀer, ceeieCeer ner
cegK³ele: GHeYeeskeÌl³ee®eer Hemebleer, Jemleg®eer eEkeÀcele, DeeefCe GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demeles.
leLeeefHe DeLe&le%e ³egpesve mueìmkeÀer ( Eugen Slutsky ) ³eeb®³ee celeevegmeej Jemlet®eer ceeieCeer eEkeÀJee
GHeYeesie ne Jemlet®³ee eEkeÀceleerleerue yeoue DeeefCe GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeleerue yeoueeJej DeefOekeÀ
ÒeceeCeele DeJeuebyetve Demelees. pesJne eEkeÀceleer efmLej Demeleele lesJne GlHeVeeleerue Òel³eskeÀ yeoue
ceeieCeerJej ÒeYeeJe ìekeÀlees lej Gl HeVe efmLej Demeleevee Jemlet®³ee eEkeÀceleerleerue Òel³eskeÀ yeoue
GHeYeeskeÌl³ee®³ee JeemleJe GlHeVeeJej DeeefCe He³ee&³eeves Jemlet®³ee ceeieCeerJej ÒeYeeJe ìekeÀle Demelees.
cnCepes Jemlet®³ee ceeieCeerleerue Òel³eskeÀ yeoue ne ³ee oesve IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees. Hejbleg
mueìmkeÀerves DeeHeu³ee meceerkeÀjCee®eer ceeb[Ceer keÀjC³eemeeþer He³ee&³elee HeefjCeece DeeefCe GlHeVe
HeefjCeeceeme DeefO ekeÀ cenÊJe efoue sDeens.
mueìmkeÀer®es meceerkeÀjCe
ceeieCeerleerue yeoue =He³ee&³elee HeefjCeece +GlHeVe HeefjCeece       11 1 111 11 11 11 11 11X( P, I ) X( P , I ) X( P , I ) X( P , I ) X( P, I ) X( P, I)³esLes111 11X( P, I ) X( P , I )cnCepes ceeieCeerleerue yeoue111 11X( P, I ) X( P , I )cnCepes He³ee&³elee HeefjCeece111 11X( P, I ) X( P , I )cnCepes GlHeVe HeefjCeece
mueìmkeÀer®³ee meceerkeÀjCeeceO³es Heg{erue yeeyeer cenÊJee®³ee ceeveu³ee iesu³ee Deensle keÀer p³ee®ee mebbyebOe ³ee
meceerkeÀjCeeleerue DeblejmebyeOeeceO³es mHeä kesÀuee pee lees.
1) He³ee&³elee HeefjCeece : He³ee&³elee HeefjCeece ne vesnceer vekeÀejelcekeÀ Demelees ( it is always
negative) cnCepes®e pesJne xJemlet®eer eEkeÀcele Jee{les lesJne l³ee®³ee ceeieCeerle Ieì nesTve Flej
Jemlet®³ee ceeieCeerle Jee{ nesle Demeles.
2)GlHeVe HeefjCeece : GlHeVeeceO³es Peeuesu³ee yeouee®ee ÒeYeeJe ne vesnceer vekeÀejelcekeÀ vemelees lej lee s
keÀOeer neskeÀejelcekeÀ lej keÀOeer vekeÀejelcekeÀ mJeªHee®ee Demelees. efieHesÀve Jemlet®³ee ceeieCeeryeeyele lees
vekeÀejelcekeÀ lej meeceev³e Je mlet®³ee ceeieCeeryeeyele lees mekeÀejelcekeÀ mJeªHee®ee Demelees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Hejes#e GHe³eesefielee HeÀueve mHeä keÀje.
2) je@³e®es efJeMues3) GlHeVe HeefjCeece cnCepes keÀe³e?munotes.in

Page 19

191.13 meejebMe
met#ce DeLe&Meem$eer³e efJeMues¢äerkeÀesCe Del³eble cenÊJee®es ceeveues peeleele. GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele efme×eblee®eer Hee³eeYetle
ceeb[Ceer [e@. DeeuÖe sÀ[ ceeMe&ue ³eebveer kesÀuesueer Demeueer lej ³eeceO³es veblej®³ee keÀeUele DeveskeÀ megOeejCee
Peeu³ee®es efometve ³esles.
GHeYeeskeÌlee DeeHeu³eemeeþer Jemletmeb®ee®eer efveJe[ keÀjerle Demeleevee vesnceer lees Demee meb®e
efveJe[lees keÀer p³eecegUs l³eeuee cenÊece GHe³eesieerlee ÒeeHle nesF&ue, keÀer p³eeuee ³egkeÌle efveJe[ Demes
cnCeleele. Òee. me@c³egDeuemeve ³eeb®³ee celeevegmeej GHeYeeskeÌlee ÒeyeU ¬eÀceJeejerles®ee DeeOeej IesTve
GHeueyOe meb®eeHewkeÀer ³eesi³e Jemletmeb®ee®eer efveJe[ keÀjlees leLeeefHe ,ner efveJe[ keÀjle Demeleevee lees
DeeHeCeeme mees³eermkeÀj þjsue Demee meb®e DeeHeu³ee GlHeVee®³ee ce³ee&osle®e efveJe[le Demelees keÀer, p³eeuee
Feasible Set Demes cnìues peeles.
GHeYeeskeÌlee vesnceer DeeHeu³ee DeboepeHe$ekeÀ jskeÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees. l³eeme GHe³eesefielee cenÊeceerkeÀjCe Demes cnìues peeles.
GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeele yeoue Peeuee Demelee l³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀ jsGHeYeesieelen er yeoue Ie[tve ³esle Demeleele lemes®e He³ee&³eer Jemlet®³ee eEkeÀceleerle yeoue Peeuee Demelee
He³ee&³elee HejerCeece efometve ³eslees keÀer p³eecegUs SkeÀe JemletSsJepeer ogmeN³ee Jemlet®³ee GHe Yeesieele Jee{ kesÀueer
peeles.
Ke®e& HeÀueve mebkeÀuHeve svegmeej GHeYeeskeÌlee DeeCeu³ee GHe³eesieerles®es cenÊe ceerkeÀjCe keÀjC³ee®ee
GÎsMe meeO³e keÀjC³eeyejesyej®e lees Ke®e& efkeÀceeveerkeÀjCe keÀjC³ee®eener Òe³elve keÀjerle Demelees. Hejes#e
GHe³eesieerlee HeÀueve ¢äerkeÀesveevegmeej GHeYeeskeÌl³ee®es mece eOeeve eEkeÀJee GHe³eesieerlee ner GlHeVe DeeefCe
Jemlet®³ee eEkeÀceleerJej DeJeuebyetve Demeles .³ee oesve IeìkeÀele yeoue Peeuee Demelee GHe³eesieerleslener yeoue
Ie[tve ³eslees. mueìkeÀer meceerkeÀjCeevegmeej GlHeVe HeefjCeece DeeefCe He³ee&³elee HeefjC eece ne GHeYeeskeÌl³ee®³ee
Jele&veeceO³es cenÊJee®es Demeleele leLeeefHe efieHesÀve Jemlet®³ee yeeyeleerle GlHeVe HeefjCeece ne vekeÀejelcekeÀ
Demelees lej meeceev³e Jemletyeeyele neskeÀejelcekeÀ Demelees.
1.14 HeeefjYeeef1. efJeJeskeÀer efveJ e[ : GHeYeeskeÌlee DeeHeCeeme nJeer DemeCeejer Jemlet meodmeodefJeJeskeÀ yeg×er®ee efJe®eej
ke˻ve efveJe[lees.
2. DeboepeHe$ekeÀ jsJemlet®es ÒeceeCe oMe&efJeCeejer js3. He³ee&³elee : GHeYeeskeÌl³eeme meceeve meceeOeeve osCeeN³ee oesve eEkeÀJee DeefOekeÀ Jemlet.
4. GlHeVe HeefjCeece : GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHeVeeleerue yeouee®ee Jemlet Je mesJeeb®³ee ceeieCeerJej
nesCeeje HeefjCeece.munotes.in

Page 20

201.15 mejeJeemeeþer ÒeMve
1) ÒekeÀì Hemeb leer efme×eblee®es ìerkeÀelcekeÀ Hejer#eCe keÀje.
2) GHe³eesefielee cenÊeerkeÀjCe mecem³ee efJeMeo keÀje.
3) He³ee&³elee HeefjCeece mHeä keÀje.
4) F&-F& mueìdmkeÀer ³eeb®ee ÒeeflemLeeHeve HeefjCeece mHeä keÀje.
5) GlHeVe HeefjCeeceeJej efìHHeCe efuene.
6) Ke®e& HeÀueveeJej efìHHeCe efuene.
7) je@³e®eer Dee³e[Wìerner mHeä keÀje.
1.16 meboYe&met®eer
1. Singla R. K. (2010) Business Organization, V. K. Enterprises,
New Delhi, ISBN -9380006241.
2. Reynolds R. L. (2011), Basic Microeconomics, Textbook
Equity, Inc, ISBN -146117581X.
3. Johnson J. S. (2006), Introduction to Economic Andlysis,
Colifornia Institute of Technology, USA.
4. Hugh Gravelle x Ray Rees (2008), Microeconomics, Dorling
kindevsley (India) Pvt. Ltd. Delhi. ISBN -81-371-1655 -4.
5. Chauhan S. P .S. (2009), Microeconomics, PHI Learning
Private Ltd. ISBN -978-81-203-3860 -9.
6. Sanlay Rode (2012), Advaneed Microeconomics,
bookbo on.com, ISBN -978-87-403-0156 -4.
7. Krister Ahlersten (2008), Microeconomics exercises,
bookboon.con, ISBN -978-87-7681 -412-0.3



munotes.in

Page 21

21ÒekeÀjCe 1
IeìkeÀ -2
DeefveefM®elelesceOeerue GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CetkeÀ
(Consumer’s Behaviour in Uncertainty)
IeìkeÀ j®evee :
2.1 GefÎ<ì³es
2.2 He´mleeJevee
2.3 DeefveefM®elelesceOeerue GHeYeeskeÌlee®eer Jele&CetkeÀ
2.3.1 meWì Heerì medyeie&®ee efJejesOeeYeeme
2.3.2 v³etceve –cee@iexmìve& GHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀ
2.3.3 efHe´À[ceve –me@Jnspe ie=nerlekeÀ
2.3.4 ceekeÀexefJeìPed ie=efnlekeÀ
2.4 meejebMe
2.5 HeeefjYeeef2.6 mejeJeemeeþer He´Mve
2.7 meboYe&met®eer
2.1 GefÎ<ì ³es
He´mletle He´keÀjCee®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Het{erue yeeyeer ue#eele ³esleerue.
1.DeefveefM®eleles®³ee HeefjefmLeleerleerue GHeYeeskeÌl³ee®eer Jele&CegkeÀ ue#eele ³esF&ue.
2.meWì Heerìmedye ie&®ee efJejesOeeYeeme mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
3.v³etceve–cee@iexmìve&®ee GHe³eesefielee efveoxMeebkeÀ DeY³eemelee ³esF&ue.
4.efHe´À[ceve –me@Jnspe®es ie=efnlekeÀ mecepesue.
5.ceekexÀefJeìPed®es ie=efnlekeÀ mecepet MekesÀue.
2.2 He´mleeJevee
GHeYeeskeÌlee®es Jele&ve ns meJe&meeOeejCe efmLeleer Je DeefveefM ®elelesceO³es efYevve He´keÀej®es Demeles.
Jemlet efveJe[ermeboYee&le GHeYeeskeÌlee keÀMeeHe´keÀejs efveCe&³e Iesl ees ns efJeefJeOe DeLe&le%eebveer JesieJesieU³ee
HeOoleerves ceeb[ues Deens. yeepeejHesþsle GHeueyOe DemeCeeN³ee meJe&®e Jemlet Je mesJeeb®³ee GHe³eesefielesyeeyele
GHeYeeskeÌl³eeme ceeefnleer Demeles Demes veener. GHeYeeskeÌl³eeme DeHesef#ele Demeuesueer GHe³eesefielee l³eeves Kejsoer
kesÀuesu³ee Jemlet Je mesJeebkeÀ[tve He´eHle nesF&ue ³eeyeeyele efveefM®elelee vemeles. keÀebner JesUe DeHes#es Hes#ee DeefOekeÀmunotes.in

Page 22

22lej keÀebner JesUe v³etve GHe³eesefielee He´eHle nesles. cnCepes®e DeefveefM®eleles®³ee HeefjefmLeleerleerue GHeYeeskeÌlee®es
Jele&ve DeY³eemeC³ee®ee He´³elve He´mletle He´keÀjCeele kesÀuesuee Deens.
2.3 DeefveefM®elelesceOeerue GHeYeeske Ìl³ee®es Jele&ve (Consumer ’s
Behaviour in Uncertainty)
efJeÐeeLeea efce$enes DeeleeHe³e¥le DeeHeCe meJe&meeOeeejCe HeefjefmLeleerceO³es GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve keÀmes
Demeles ³eeyeeyele®es efJeefJeOe ¢<ìerkeÀesCe Je efmeOoeble DeY³eeme ues.Deelee DeeH eCeeme DeefveM®eerle HeefjefmLeleer
Demeu³eeme GHeYeeskeÌl³ee®es Jele&ve keÀmes Demeles ³eeyeeyele®es efJeefJeOe ¢<ìerkeÀesCe DeY³eemeeJe ³ee®es Deensle.
meceJeleea Je¬eÀ efJeMueskeÀmee efveJe[uee peelees lemes®e GHeYeeskeÌl³ee®³ee mebleguevee ®eer He´efke´À³ ee DeeefCe GHe³eesieerlee cenÊe ceerkeÀjCe
³eemeejK³ee yeeyeerb®ee DeY³eeme kesÀuee. Hejblet He´mletle ÒekeÀjCee ceO³es DeeHeCe GHeYeeskeÌlee DeefveM®eerlelee
Demeuesu³ee efmLeleerle DeeHeueer efveJe[ keÀMeer efveM®eerle keÀjlees ³eeefJeDeefveM®eerlelee ( Uncertainty )
yeepeejeleerue meJe&®e Jemlet Je mesJeebHeemetve He´eHle nesCeeN³ee ueeYeeyeeyele efkebÀJee GHe³eesieerles –
yeeyele vesnceer®e efveM®eerlelee vemeles .keÀener JesUsme Jemlet®³ee GHeYeesieeHeemetve lemes®e KejsoerHeemetve
DeHesef#ele Oejuesueer GHe³eesieerlee He´l³e#eele He´eHle nesC³ee®³ee Meke̳elee pesJne JesieJesieU³ee Demeleele
cnCepes®e DeHesef#ele GHe³eesiee rlee He´eHle nesF&ue efkebÀJee nesCeej veener DeMee oesvner Meke̳elee Demeleele lesJne
GHeYeeskeÌl³ee®³ee efveJe[er®ee He´Mve Del³eble cenlJee³ele Demelees. peesKeerce DeeefCe DeefveefM®elelee ³ee
He´l³e#eele JesieJesieU³ee mebkeÀuHevee Deensle peesKeerce ner SkeÀ DeMeer HeefjefmLeleerle Demeles keÀer p³eeceO³es
DeeHeCeeme (ie´enkeÀeme) meJe& mebYeeJ³e HeefjCeecee®³ee Meke̳elee befJeDeefveM®eerlelesceO³es DeHesef#ele HeefjCeeceeb®eer meJe& ceenerleer GHeYeeskeÌl³eeme ve meles lemes®e HeefjCeecee®³ee
mebYeeJ³elee efkeÀleer Deensle ³eeyeeyelener GHeYeeskeÌlee DeveefYe%e Demelees. DeMee efmLeleerleerue efveJe[er®eer
mecem³ee ner Del³eble JesieU³ee HeOoleer®eer Demeles cnCetve. DeeHeCe He´mletle ÒekeÀjCee ceO³es ³eeyeeyele® ³ee
Heg{erue ¢<ìerkeÀesveeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
2.3.1 meWì Heerìmedyeie& efJejesOeeYeeme –[@efveDeue yeveexueer
(St. Petersburg Paradox –Danial Bernoulli)
meWì Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeme ne SkeÀ DeLe&Meem$eer³e efJeMuesieefCeleer³e efJeJes®eveeceOeerue cenlJee®ee He´Mve Deens. keÀer p³ee®eer ceeb [veer meJe&He´Lece [@veerDeue yeveexueer®ee
®egueleYeeT ( Cousin ) efvekeÀesueme yeveexueer ( Nicolus Bernoulli ) ³ee ieefCele%eeves 9 meHìsyebj
1713 ceO³es He@jermeceOeer ue mebK³eeMeem$e%e Je ieefCele%e He@js jscev[ oer cee@vìceesì& ( Pierre
Raymond de Montmort ) uee efueefnuesu³ee He$eele kesÀuesueer nesleer. efvekeÀesueme yeveexueer ³eeves
meWì Heerìmeyeie& efJejesOeeYeemeeefJeHegjeJes efometve ³esleele. Hejblet He´l³e#eele ³ee efJe®eeje®eer J³eeHekeÀ ceeb[Ceer [@veerDeue yeveexueer ³eebveer mebsì
Heerìmeyeie& (jMeer³eeleerue vesJee veoer®³ee eflejeJejerue SkeÀ cenlJee®es Menj) ³esLeeru eAcademy of
Science ves He´efmeOo kesÀuesu³ee Commentries of the Imperial Academy of
science ceO³es GHeYeeskeÌl³ee®³ee efveJe[eryeeyele®eer DeefveM®eerleles ceOeerue mecem³ee Je l³ee®es efJeMues

Page 23

23meve 1734 ceO³es He´efmeOo kesÀues keÀer pes Heg{s meW ì Heerìmeyeie& ef JejesOeeYeeme cnCetve DeesUKeuee peeT
ueeieuee.
Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeieeceOeerue cegueYetle mebkeÀuHevee / mecem³ee
veJemeveeleveJeeoer DeLe&le%ee®³ ee celes GHeYeeskeÌlee ne efJeJes keÀMeer ueHe´eCeer Demetve lees vesnceer
DeeHeue erGHe³eesieerlee / ueeYe cenÊe ce keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjle Demelees. lees Meke̳elees OeeskeÀe ef kebÀJee
DeefveM®eerlelee³egkeÌle HeefjefmLeleer®ee mJeerkeÀej keÀjerle veener. leLeeefHe keÀener ueeskeÀ De efveefµ®e lelee
mJeerkeÀejle Demeleele. Hejblet pegi eeje®³ee [eJeeceO³es pesJne nejC³ee®³ee Je efpebkeÀC³ee®³ee Meke̳elee 50 ë
50 Demeleevee DeeefCe efpebkeÀu³eeme [eJeeJej ueeJeuesu³ee jkeÌkeÀcesHes#ee DeefOekeÀ jkeÌkeÀce efceUCeej
Demeleeveener ueeskeÀ pegieej keÀe KesUle veenerle ner mecem³ee [@veerDeue yeveexueer ³eebveer meWì Heerìmeyeie&
efJejesOeeYeeme cnCetve ceeb[ueer.
pegieeje®³ee KesUeceO³es mecepee nJesle veeCes G[Jegve ns[ Je ìsue He[C³eeJej KesUeleerue nej
peerle DeJeueb yegve Demeu³eeme peeRkeÀC³ee®eer Meke̳elee DeefveM®eerle Demeles .mecep ee veeCes nJesle G[Jeues
Demelee Heefnu³ee®e He´³eeveele ns[ (íeHe) He[uee lej efpebkeÀC³ee®eer efkebÀJee nejC³ee®³e erMeke̳elee 1 /2
SJe{er jenles ,Hejblet ³eeceO³es efveM®eerlelee vemeles lej l³eeceO³es efpebkeÀC³ee®³ee Meke̳elee DeefveM®eerle ( n)
Demeleele. DeMee efmLeleerle GHeYeeskeÌlee HewMee®³ee DeHesef#ele cegu ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve [eJe KesUeJe³ee®ee
efkeÀ veener les þjJele Demelees.
cegos´®es DeHesef#ele cetu³e ( Expected Money Value )
22322 11 112 2 ..... 23 22 2nnEMV            1122n
nn
³eeceO³es EMV ner Deveble Demeles keÀejCe íeHe He[C³eemeeþer Deveble JesUe ìe@me keÀjC³ee®eer
DeeJeM³ekeÀlee He[t MekeÀles DeMee HeefjefmLeleerle GHeYeeskeÌlee efkebÀJee [eJe KesUCeeje DeeHeue DeHes#eerle
ceewefê keÀ cegu³e ( Expected Money Value ) DeefOekeÀ k eÀjC³ee®ee He´³elve keÀjCeej Deens. Hejblet
³esLes lees ieceJeeJ³ee ueeieCeeN³ee GlHevvee®eer meerceeble GHe³eesieerlee Je efpebkeÀC³eekeÀ[s Jee{CeeN³ee GlHevee®ee r
meerceeble GHe³eesieerlee ³ee®e er leguevee keÀjle Demelees. pesJne ieceeJeC³ee®eer Meke̳e lee Demeuesu³ee GlHevvee®eer
meercee ble GHe³eesieerlee ye#eermeecegUs efceUCeeN³ee Jee{CeeN³ee GlHe vee®³ee meerceeble GHe³eesieerle s Hes#ee keÀceer
Demeu³eeme®e l eespegieej KesUCeej Deens.
Goe. 100 ©He³ee®ee [eJe ueeJeuee Demelee l³eecegUs 10 ³eg ìerume S Je{er GHe³eesieerlee ieceeJeC³ee®eer
Meke̳elee Deens Hejblet [eJe efpebkeÀuee Demelee. 1000 ©He³es efceUCeej Deensle Hejblet l³ee
1000 ©He³ee®eer GHe³eesieerlee 9 ³egìerume SJe{er Demeu³eeme lees GHeYeeskeÌlee [eJe KesUCeej
veener. Hejblet pesJne l³eeme 1 000 ©He³eekeÀ[s 11 efkebÀJee 11 Hes#ee DeefOekeÀ ³egìerume SJe{er
GHe³eesieerlee efceUCeej Demeu³eeme®e lees pegieejele Yeeie nesF&ue.munotes.in

Page 24

24GlHevvee®eer Ie ìleer efmeceeble GHe³eesieerlee Je Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeme
GHeYeeskeÌl ³ee®³ee GlHevveele pes bJneJee{ nesle peeles les bJne l³ee®³eekeÀ[erue GlHevvee®eer meerceeble
GHe³eesieerlee keÀceer –keÀceer nesle peele Demeles. lej ³eeGueì l³ee®es GlHevve keÀceer nesle Demeleevee
meerceeble GHe³eesieerlee Jee{le Demeles. Goe SKeeo³ee GHeYeeskeÌl³ee®es GlHevve 10,000 ©He³es SJe{s
Deens. DeMee efmLeleerle l³ee®³ee GlHevveele Jee{ nesTve les 10,500 jÀHe³es Peeues DeeefCe l³ee®es GlHevve
keÀceer nesTve les 9,500 ©He³es Demes Peeues lej GlHevveeleerue yeoue ne +500 ©He³es –500
©He³es Demee Deens leLeeefHe GlHevvee leerue yeoue ne 500 ©He³es SJe{e®e Demeuee lejer GHe³eesieerlesleerue
yeoue cee$e meejKee®e vemelees. ³esLes +500 ©He³es veer GlHevve Jee{ues Demelee GHeYeeskeÌl³ee®³ee
GHe³eesieerlesle 500 ³egìerumeves Jee{ nesF&ue cee$e pesJne l³ee®es GlHevve -500 ©He³e eveer Ieìsue lesJne
l³ee®eer GHe³eesieerlee 600 ³egìerumeves keÀceer nesF&ue keÀejCe GlHevve keÀceer Peeues Demelee pes GlHevve
ieceeJeues l³ee®es cenlJe DeefOekeÀ jenles KetHe ceesþe l³eeie kesÀu³ee®eer YeeJevee ceveeceO³es efvecee&Ce nesles. ner®e
yeeye DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.1
Deeke=ÀleerceOeerue GHe³eesieerlee Jeke´À GlHevveeleerue yeoueecegUs GHeYeeskeÌl³ee®³ee GHe³eesieerlesle
nesCeejs yeoue o Me&efJelees Deens. GHeYeeskeÌl³ee®es G lHevve Y1Demeu³eeme GHe³eesieerlee U1,G l H e v v e Y
Demeu³eeme GHe³eesieerlee Ulej GlHevve Y2Demeu³eeme GHe³eesieerlee U2SJe{er Deens. leLeefHe Y2les
YSJe{s GlHevve Jee{u³eeme GlHevveeleerue yeoue DeeefCe GHe³eesieerlesleerue yeoue ³eeceO³es leHeÀeJel eD e e n s .
keÀejCe GHe³eesieerlesleerue Jee{ keÀceer Deens. Y–Y>U 1-Ulemes®e Y–Y2>U–U2
Deelee DeeHeCe Demes mecepet keÀer GHeYeeskeÌlee Y³ee GlHevve efmLeleerceO³es Deens ³ee efmLeleerle lees
pej pegieej KesUuee lej –
lees efpekebÀu³ee me l³ee®e sGlHevve O-YJejÀve O-Y2SJe{s nesCeej Deens cnCepes®e l³ee®³ee
GlHevveele Y1–Y2SJe{er efveJJeU Jee{ nesCeej Deens DeeefCe GHe³eesieerlee cee$e U–U2
ves Jee{Ceej Deens.munotes.in

Page 25

25lees [eJeeceO³es neju³eeme l³ee®es GlHevve O-YSsJep eerO-YnesCeej Deens cnCepes®e Y-Y1
SJe{s cnCepes Y-Y2SJe{s®e GlHevve keÀceer nesCeej Deens leLeeefHe GHe³eesieerlee O-UJejÀve O-
U1nesCeej Deens.
cnCepes®e lees nejuee Demelee U-U1SJe{er GHe³eesieerlee IeìCeej Deens. lej efpebkeÀuee Demelee
l³ee®eer GHe³eesieerlee U-U2nesCeej Deens. ³esLes U–U1>U–U2cnCetve GHeYeeskeÌlee pegieej
KesUCeej veener. pesJne Jee{erJe GlHevveecegUs l³eeuee ne jC³ee®eer Meke̳elee Demeuesu³ee GlHevvee®eer pesJe{er
meerceeble GHe³eesieerlee ieceJeeJeer ueeieles l³e eHes#ee DeefOekeÀ GHe³eesieerlee efpebkeÀC³eecegUs efceUle Demesue lej®e
lees pegieej efkebÀJee DeefveefM®elelee Demeuesu³ee J³eJenejele Yeeie IesF&ue.
cnCepes®e
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2 .2
³ee Deeke=ÀleerceO³es Demes efometve ³esles keÀer GHeYeeskeÌlee peg ieejele nejuee Demelee l³ee®es GlHevve
O–YJe©ve O–Y1SJe{s lej GHe³eesieerlee O–UJejÀve O–U1SJe{er nesles leLeeefHe lees
pej efpebkeÀuee lej l³ee®es GlHevve O–YJejÀve O–Y2SJe{s nesles lemes®e l³ee®eer GHe³eesieerlee O
–UJe©ve O–U2SJe{er nesles. Hejbleg ³esLes U–U1³ee yeoueeHes#ee U–U2ne yeoue ceesþe
Deens cnCepes®e neju³eecegUs peer GHe³eesieerlee Ieìles l³eeHes#ee efpebkeÀu³eecegUs peer GHe³eesieerlee Jee{Ceej
Deens leer peemle Deens. DeeMee efmLeleerle lees pegieejele Ye eie I³eeJe³eeme le³eej nesCeej Deens.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
1. Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeme keÀesCeer ceeb[uee Deens?
2. Heerìmeyeie& efJejesOeeYeeme cnCepes keÀe³e?munotes.in

Page 26

262.3.2 v³egceve –cee@ieXmìve& GHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀ
(The Neumann –Morgenstern Utility Index)
meve 1947 ceO³es pee@ve Jee@ve v³egceve ( John Von Neumann ) DeeefCe Dee@mkeÀj
cee@iexmìve& ( Osker Moregenstern )³ e e o e s v e l e %eeveer DeeHeu³ee The Theory of
Games and Economic Behaviour ³ee ie´bLee®³ee leermeN³ee Yeeieele GHe ³eesieerlee ceeHeve
DeeefCe Heerìmeyeie& efJejesOeeYeemee®eer keÀejCeceerceeme keÀjCeejs He´iele efJeMuesl³eeceO³es l³ebeveer GHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀ keÀe{C³ee®eer HeOoleerner meg®eJeuesueer Deens. ³ee le%eebceOeerue p ee@ve
v³egceve ne nbiesjer³eve mebK³eeMeem$e%e neslee lej Dee@mkeÀj cee@iexmìve& ne pece&ve DeLe&le%e neslee keÀer p³eebveer
DeefveM®eerl elesceOeerue GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele cenlJeHegCe& mebMeesOeve kesÀuesues Deens. l³eebveer Heerìmeyeie&
efJejesOeeYeemee®es kesÀJeU He´iele efJeMuesMathamatical Base osC³ee®es keÀe³e& kesÀuesues Deens.
GHeYeeskeÌl³ee®eer efveJe[
v³egceve Je cee@iexmìve& ³eeb®³ee celeevegmeej GHeYeeskeÌlee vesnceer GH eueyOe He³ee&³ebeHewkeÀer meJeexlece
He³ee&³e efveJe[C³ee®ee He´³elve keÀjerle Demelees keÀer p³eecegUs l³ee®eer GHe³eesieerlee cenllece nesCeej Demeles.
mecepee ë
1)12XXDeMeer efmLeleer Demeu³eeme GHeYeeskeÌlee®eer1X®eer efveJe[ ner ogye&ue He´eOeev³elesJej
DeJeuebyegve Demesue keÀejCe ³esLes X1neX2Hes#ee efveM®eerleHeCes DeefOekeÀ GHe³eesieerlee osCeeje veener.
2)12XXDeMeer efmLeleer Demeu³eeme GHeYeeskeÌlee efveM®eerleHeCes X1®eerefveJe[ keÀjsue keÀejCe
³esLes X1ner X2Hes#ee DeefOekeÀ mHe<ì GHe³eesieerlee osCeejer Deens.
3)12XXDeMeer efmLeleer Demeu³eeme X1efkebÀJee X2ns oesvner meceeve GHe³eesieerlee osCeejs
Demeleele. ³ee efmLeleerle oesvnerHewkeÀer keÀe sCeleerner yeeye efveJe[t MekeÀlees.
Jejerue HeefjefmLeleerle GHeYeeskeÌlee ke´ÀceJee®ekeÀ GHe³eesieerlee lelJee®ee GHe³eesie keÀ©ve
efveJe[er®ee He´Mve keÀmee mees[Jelees ³ee®es efJeJes®eve keÀjC³eemeeþer v³egceve Je cee@iexmìv e& ³eeveer GHe³eesieerlee
efveoxMeeb keÀe®eer HeOoleer met®eJeuesueer Deens leer Heg{erueHe´ceeCes Deens.
N-MefveoxMeebkeÀe®eer ie=nerlekesÀ
1) GHeYeeskeÌlee®³ee efveJe[er®es HeÀueerle vesnceer®e DeefveM®eerle Demeles Hejblet GHeYeeskeÌl ³eeme GHeueyOe
He³ee&³eeceOetve lees ³eesi ³e He³ee&³ee®eer efveJe[ keÀjle Demelees.
2) He´l³eskeÀ efveJe[er®es HeÀueerle mebYeeJ³elee JesieJesieUer Demeles leLeeefHe l³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀjC³eemeeþer
GHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀe®ee JeeHej keÀjlee ³eslees.
3) GHe³eesieerlee efveoswMeebkeÀe®³ee DeeOeejs OeeskeÀe³egkeÌle efmLeleerleerue GHeYeeskeÌl³ee®³ee efveJe[er®ee He´Mve
mees[Jelee ³eslees.
HegCe& ke´ÀceJee³e ®elee(Complete Ordering)
pesJne GHeYeeskeÌl³eeme A, B, C ns leerve HeoeLe& GHeueyOe Demeleele Hejbleg l³eeceO³es Ane
BHes#ee ®eebieuee BneCHes#ee ®eebieuee Demelees lesJne DeeHeesDeeHe®e Ane CHes#ee ®eebieuee He³ee&³emunotes.in

Page 27

27Demelees. cnCepes®e pesJne DeefveM®eerle efmLeleer ceO³es GHeueyOe Demeuesues He³ee&³e JesieJesieUs Demeleele les bJne
legueveelcekeÀ GHe³eesieerlee efJe®eejele IesTve GHeYeeskeÌlee DeeHeu³ee efveJe[er®ee He´Mve mees[Jele Demelees. pees
He³ee&³e DeefOekeÀ GHe³eesieerlee efkebÀJee ueeYe osCeeje Deens lees DeefOekeÀ Hemeble kesÀuee peelees.
N-MGHe³eesieerlee efveoxMeebkeÀe®es meg$eA=B 1aa amebYeeJ ³elee
³esLes mebYeeJ³elee (P)ves oeKeJeu³eeme
A=B(1+ P ) P C
Deelee mecepee keÀer uee@ìjer®³ee mebYeeJ³elee C, AJeBDeMee Deensle. Aner efveM®eerle efmLeleer
Deens. C®eer mebYeeJ³elee PSJe{er Deens. DeeefCe B®eer mebYeeJ³elee ( 1-P)SJe{er Deens Je l³eeb®eer
GHe³eesieerlee Ua,UcJeUbDeMeer Deens. lesJne Jejerue meg$e Heg{erue He´ceeCes ceeb[lee ³esles.
Ua=PUc+(1-P)Ub
Deelee ³esLes P=4/5Demeu³eeme
cnCepe s®e0.8Demeu³eeme DeeefCe
Uc=100, Ub=0Demeu³eeme
Ua=(4/5) 100 + (1 -4/5 ) (0)
=80 (1/5)0
=80
cnCetve ³esLes A®ee efveoxMeebkeÀ Ua=80
B®ee efveoxMebekeÀ Ub=0
C®ee efveoxMeebkeÀ Uc=100
³eeceOegve GHe³eesieerles®³ee efveos&MeebkeÀe®³ee DeeOeejs ³eesi³e efveJe[ keÀjlee ³esles.
2.3.3 efÖeÀ[ceve –me@Jnspe ie=efnlekeÀ ( Friedman –Savage Hypathesis )
DecesefjkeÀve DeLe& le%e Je mebK³eeMeem$e%e efceuìve efHe´À[ceve ( Milten Friedman ) Je
efueDeesvee[er peerceer me@Jnspe ( Leonard Jimmie Savage ) ³ee DecesefjkeÀve ieefCele%eeveer meve
1948 ceO³es peve&ue Dee@HeÀ Heesefue ìerkeÀue FkeÀe@veeceer ³ee mebMeesOeve Heef$ekesÀle “Utility Analysis of
Choices Involving Risk”. ³ee uesKeeceOetve v³etceve c ee@iexmìve& ³eeb®³ee efJeMuesce³ee&oe Je $egìer Ye©ve keÀe{C³eemeeþer Oees keÀe³egkeÌle efmLeleerleerue efveJe[er®³ee He´Mveeyeeyele efJeMueskesÀuesues Deens. l³ee uee®e efHe´À[ceve –me@Jnspe ie=nerlekeÀ efkebÀJee efHeÀ[ceve –me@Jnspe GHe³eesieerlee HeÀueve
(Friedm an Savage Utility Function )D e m e s n e r c n C e l e e l e .
1) efHe´À[ ceve –me@Jnspe ie=nerlekeÀe®e smJejÀHe
v³egceve –cee@iexmìve& ³eebveer DeeHeu³ee efJeMuesDeefveefM®eerleles®³ee efmLeleerceO³es GHeYeeskeÌlee ke´ÀceJee®ekeÀ GHe³ees efieles®e e efJe®eej keÀ©ve GHe³eesieerlee
efveoxMeebkeÀe®³ee DeeOeejs DeeHeueer ³egkeÌle efveJe[ keÀ µeer keÀjlees ³ee®es efJeMues–meWJnspe ³eebveer cee$e SkeÀ®e J³ekeÌleer uee@ìjer / pegieej KesUles DeeefCe ef Jeceener Iesle Demeles cnCepes®e
OeeskeÀener mJe erkeÀejle Demeles. DeeefCe efJecee keÀe{tve OeeskeÀe ìeU C³ee®ee He´³elve keÀjle Demeles. ³ee efJeef®e$e
He´Mvee®es efJeMues

Page 28

28’efHe´À[ceve –me@Jnspe ³eebveer SkeÀ®e J³ekeÌleer OeeskeÀe ìeUC³eemeeþer efJeceener I esle Demeles DeeefCe
ogmejerkeÀ[s OeeskeÀe mJeerkeÀe©ve uee@ìjer efkebÀJee pegieejemeejK³ee yeeyeleerle menYeeieer nele Demeles cnCepes
SkeÀ®e J³ekeÌleer OeeskeÀe ìeUC³eemeeþer DeeefCe OeeskeÀe mJeerkeÀejC³ee ®eener He´³elve keÀjerle Demeles ,Demes keÀe
Ie[les ³ee®es Gllej MeesOeC³ee®ee He´³elve kesÀuesuee Deens.“ ( Milton Frieman and L.J.
Savage put forth the Hypothesis that describe why a same person
buy insurance to avoide risk as well as buy Lottery or indulge in
gumbling)
2) GlHevvee®³ee meerceeble GH e³eesieerlesleerue ®e{Gleej
efHe´À[ceve –me@Jnspe ³eeb®³ee celeevegmeej ,GlHevvee®eer meerceeble GHe³eesieerlee lemes®e
GHeYeeskeÌl³eeme He´eHle nesCeejer SketÀCe GHe³eesieerlee ³eeceO³es ¬eÀceyeOo HeOoleerves yeoue nesle vemeleele lej
l³eeceO³es melel e® e { G l e e jn e s l eD e m e l e e l e .G H e ³ e e s i e e r l e e Jeke´À ne vesnceer Je©ve Keeueer ³esCeej vemelees lej
lees Heg{erue Deeke=ÀleerceO³es oMe& efJeu³ee He´ceeCes GlHevvee®³ee SkeÀe efJeefMe<ì ce³ee&osHe³e¥le GlHevvee®eer SketÀ Ce
GHe³eesieerlee Jee{le peeles, lej l³e eveblej leer keÀceer nesT ueeieles Hejblet Hegvne leer Jee{t ueeieles. l³eecegUs
GlHevveeHeemetve®³ee GHe³eesieerles®ee Jeke´À ne uenjermeejKee efomeCeeje Demee le³eej neslees.
Deeke=Àleer®ee efJe®eej keÀjlee DeeHeCe Demes ie=nerle Oe© keÀer ³ee J³ekeÌleer®es IejeHeemetve®es GlHevve
A-FSJe{s Deens. cnCepes®e l³eeHeemetve®eer GHe³eesieerlee F–F1SJe{er Deens Hejblet pej Iejeuee Deeie
ueeietve vegkeÀmeeve Peeu³eeme l³ee®es GlHevve O-ASJe{s nesCeej Deens .DeMee efmLeleerle ner J³ekeÌleer efJecee
IesCes Dee fOekeÀ Hemeble keÀjsue keÀejCe ³esLes l³eeuee efceUCeejer GHe³eesieerlee peemle Deens. Goe. pejl ³ e e u e e
Ieje®ee efJecee keÀe{C³eemeeþer DeeHeu³ee GlHevveeleerue D-FSJe{e Ke®e& keÀjeJee ueeiele Demeu³eeme
l³ee®eer GHe³eesieerlee F–F1JejÀve keÀceer nesTve D–D1nesF&ue .Hejblet efJecee ve Iesleu³eeme pej
vegkeÀmeeve Peeues lej leer GHe³eesieerlee A–A1He³e¥le IeìCeej Deens. cnCepes KetHe ceesþe leesìe nesCeej
Deens cnCetve ³ee efmLeleerle J³ekeÌleer efJecee IesCes Hemeble keÀjles. Je O-DGlHevveeJej mece eOeeve ceeveles.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2 .3munotes.in

Page 29

29Deelee ner J³ekeÌleer DeeHeu³ee O-DSJe{ îeeGlHevveeleerue B-DSJe{s GlHevve Ke®e& keÀ©ve
uee@ìjer keÀe{C³ee®ee efkebÀJee pegieej KesUC³ee®ee He´³elve keÀjerle Demesue lej lees pej uee@ìjer efkebÀJee pegieej
efpebkeÀuee lej l³ee®es GlHevve O-DSsJepeer les O-KnesCeej Deens. cnCepes l³ee®eer GHe³eesieerlee D-
D1JejÀve K-K1nesCeej Demesue lej lees uee@ìjer / pegieej KesUC³ee®es Oee[me keÀjsue .keÀejCe
B-D³ee GlHevvee®eer GHe³eesieerlee keÀceer nesle Deen s. cee$e lees pej uee@ìjer efpebkeÀuee lej l³ee®³ee
GlHevveeHeemetve®³ee GHe³eesieerlesle He´®eb[ Jee{ nesCeej Deens. DeeefCe nejuee lejer l³ee®eer GHe³eesieerlee B-
B1, SJe{er jenCeej Deens keÀejCe O-D³ee GlHevveHeeleUerme l³ee®eer GHe³eesieerlee D-D1SJe{er Deens .
cnCepes leer B-B1Hes#eener keÀceer®e Deens DeMee efmLeleerle lees uee@ìjer efkebÀJee pegieej KesUC³ee®ee OeeskeÀe
mJeerkeÀejÀ Mek eÀlees. cnCepes®e ³esLes Heerìmedyeie& efJejesOee Yeemee®esner Gllej efceUles.
2.3.4 ceekeÀexefJeìPed ie=efnlekeÀ ( The Markowitz Hypothesis )
DeefveM®eerlelee DeeefCe OeeskeÀe³egkeÌle efmLeleerleerue GHeYeeskeÌl³ee®³ee Jele&veeyeeyele yeveexueer, v³egceve
–cee@ieXmìve& DeeefCe efHe´À[ceve –me@Jnsve ³eebveer S Keeoe GHeYeeskeÌlee DeMeer efveJe[ keÀe keÀjlees lemes®e
l³ee®³ee GHe³eesieerles®ee efveoxMeebkeÀ keÀm ee keÀe{lee ³eslees DeeefCe SkeÀe®e JesUer SKe eoer J³ekeÌleer efJeceeefn Iesles
DeeefCe pegieejner KesUles Demes keÀe nesles ³ee®es efJeJes®eve Jejerue le%eeb®³ee efJeMuesDel³ebleerkeÀ iejerye Je Del³ebleerkeÀ Þeerceble J³ekeÌleer®es Jele&ve cee$e ³eeHes#ee JesieUs Demeles Demes cele n@jer
ceekeÀes&efJeìdPe ³ee DecesefjkeÀve Meem$e%eeves ceeb[ues Deens.
ceekeÀexefJeìdPe ³eeb®³ee celes Del³eble ÞeeRcele Je Del³bele iejerye J³ekeÌleer Oe eskeÀe HelkeÀjC³eeme le³eej
vemeleele lej ceO³eceJeieea³e ueeskeÀ cee$e OeeskeÀe HelkeÀjC³eeceOes Heg{s Demeleele. l³ee®³ee celes GlHevvee®eer
meerceeble GHe³eesieerlee GlHevvee®³ee HeeleUerJej DeJeuebyegve vemeles lej peer GlHevveeleerue yeoueeJej
DeJeueb yetveDemeles. ( The Marginal Utility of Income relates to the changes
in the level of money income no to due absolute level of money
income ) ceekeÀexefJeìPe®³ee celeevegmeej He´l³eskeÀ J³ekeÌleer®es Jele&ceevekeÀeueerve GlHevve l³ee®ee OeeskeÀe
HelkeÀjC³ee® ee ¢<ìerkeÀesve efveOee&jerle keÀjC³eemeeþer cenlJee®eer YegceerkeÀe Heej Hee[les.
’GHeYeeskeÌl³ee®³ee GlHevveeleerue DeuHeMeer Jee{ l³ee®³ee efmeceeble GHe³eesieerlesle ceesþer Jee{
keÀjles cee$e GlHevveeleerue ceesþer Jee{ cee$e meerceeble GHe³eesieerl ee HeÀej Jee{Jeg MekeÀle veener ,leLeeefHe
GlHevveele DeuHeMeer Ieì Peeue erDemelee meerceeble GHe³eesieerlee Jee{les. DeeefCe GlHevveeleerue ceesþer Ieì
meerceeble GHe³eesieerlee ceesþ³ee He´ceeCeele Jee {C³e eme keÀejCeerYetle þjles. ( Hejblet l³ee®eJesUer SketÀCe
GHe³eesieerlee keÀceer nesle Demeles ns osKeerue efJe®eejele I³eeJes ueeieles.)“
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2 .4munotes.in

Page 30

30Deeke=ÀleerceOeerue MU ne HewMee®³ee efmeceeble GHe³eesieerles®ee Jeke´À Demetve lees ®e{Gle eje®ee
Deens .³esLes J³ekeÌleer®es cetU GlHevve O-M0Deens Demes ie=nerle Oe©ve l³ee®es GlHevve M2He³e&ble
Jee{u³eeme l³ee®³ee HewMee®eer meerceble GHe³eesieerlee Jee{les Hejblet l³eeveblej leer keÀceer nesles .lej M0Hes#ee
GlHevve keÀceer Peeu³eemener efmeceeble GHe³eesieerlesle Jee{ Peeuesueer efome tve ³esles.l³eecegUs ³esLes GlHevveele
KetHe ceesþer Jee{ nesC³eemeeþer ceesþe OeeskeÀe mJeerkeÀejuee peeCeej veener. lej ogmejerkeÀ[s GlHevve KetHe
ceesþ³ee He´ceeCeele keÀceer nesT ve³es cnCetve efJecee Kejsoer keÀjÀve OeeskeÀe ìeUC³ee®ee He´³elve kesÀue ep e e F & u e
keÀer p³eecegUs GlHevve O-M1Hes#ee keÀceer nesCeej veener ³ee®eer o#elee Iesleueer peeF&ue.
DeeHeueer He´ieleer leHeemee
1.v³etceve cee@iexmìve& efveosMeebkeÀ keÀesCel³ee Je2.efÖeÀ[ceve me@Jnspe ie=efnlekeÀ keÀesCel³ee mebM eesOeve Heef$ekesÀletve ceeb[C³eele Deeues?
3.ceekeÀexefJeìPed ie=efnlekeÀ keÀesCel³ee IeìkeÀeMeer mebyebOeerle Deens?
2.4 meejebMe
DeefveefM®elelee efkebÀJee OeeskeÀe³egkeÌle HeefjefmLeleerle GHeYeeske̳ee®es Jele&ve ns Del³eble JesieU³ee
HeOoleer®es Demeles. [@efveDeue yeveexueer ³eebveer l³eeyeeyele®ee Heerìdme yeie& efJejesOeeYeeme ceeb[uesuee Demetve,
v³etceve cee@iexmìve& ³eebveer GHe³eesefielee efveoxMeebkeÀ nermebkeÀuHevee ceeb[uesueer Deens. lej efÖeÀ [ceve me@Jnspe
ie=nerlekeÀeceO³es Sk eÀe®e JesUe r GHeYeeskeÌlee efJecee Ieslees Je OeeskeÀe keÀe HelkeÀjlees ³ee®es efJeMuesDeens. lej ceekexÀefJeìdPe ³eebveer Del³eble iejerye Je Del³eble Þeerceble J³ekeÌleer®es Jele&ve ceO³eceJeieea³eebHes#ee efYevve
keÀe Demeles ³ee®es efJe Jes®eve kesÀuesues Deens.
2.5 HeeefjYeeef1.meerceeble GHe³eesefielee –GHeYeeskeÌl³eeme Jemlet®³ee MesJe쮳ee veieeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee
2.6 mejeJeemeeþer He´Mve
1.DeefveefM®eleles®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2.meWì Heerìdme yeie&®ee efJejesOeeYeeme mHe<ì keÀje.
3.v³etceve –cee@iexmìve&®ee GHe³eesefielee efveoxMeebkeÀ efJe µeo keÀje.
4.efÖeÀ[ceve me@Jnspe ie=nerlekeÀ mHe<ì keÀje.
5.ceekeÀexefJeìmed ®es ie=nerlekeÀ mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 31

312.7 meboYe&met®eer
1.Singla R.K. (2010) Business organization, V .K. Enterprizes,
New Delhi, ISBM -9380006241.
2.Reynolds R.L. (2011) Basic Micro Economics, Textbook Equity,
Inc., ISBN –146117581X
3.Johnson J.S. (2006) Introduction to Economic Analysis
California Institute of Technology. USA.
4.Hugh Gravelle & Ray Rees (2008 ) Micro economics, Dorling
Kindersley (India) Pvt. Ltd. Delhi. ISBM –81-317-1655 -4
5.Chaunam S.P.S. (2009) Micro economics, PHI Learning Private
Ltd, ISBN –978-81-203-3860 -9.
6.Sanjay Rode (2012) Advanced Micro Economic, bookboon.
Com, ISBN -978-87-403-0158-4.
7.Krister Ahlerstan (2008), Microeconomic –Exercises,
bookboon. Com, ISBN 978 -87-7681 -412-0.

munotes.in

Page 32

32ÒekeÀjCe 2
IeìkeÀ -3
GlHeeove , Ke®e& DeeefCe HegjJeþe
IeìkeÀ j®evee
3.1 GefÎ<ì³es
3.2 He´mleeJevee
3.3 GlHeeove HeÀueve –J³eeK³ee , JewefMe<ì ³es, He´keÀej
3.4 DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀueve
3.5 oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀueve
3.6 mejue SkeÀefpeveMeer GlHeeove HeÀueve
3.7 keÀe@ye –[iueme GlHeeove HeÀueve
3.8 efmLej He´eflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀueve
3.9 meejebMe
3.10 HeeefjYee ef3.11 mejeJeemeeþer He´Mve
3.12 meboYe&met®eer
3.1 GefÎ<ì³es
GlHeeove HeÀueve ³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Heg{erue yeeyeeR®es DeekeÀueve nesF&ue.
1.GlHeeove HeÀuevee®e er mebkeÀuHevee Je JesefMe<ì³es ue#eele ³esleerue.
2.DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee ue#eele ³esF&ue.
3.mejeue SkeÀefpevemeer Je keÀe@ye –[iueme GlHeeove HeÀuevee®e er mebkeÀuHevee ue#eele ³esF&ue.
4.efmLej He´eflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee me cepeC³eeme ceole nesF&ue.
3.2 He´mHeeJevee
DeLe&Meem$e ele GlHeeoveHe´efke´À³ee ne Meyo pesJne HeeefjYeeefl³ee Meyoeuee jespe®³ee yeesueerYeeyeesueerYeeDeLee&ves GlHeeove He´efke´À³ee ne Meyo JeeHejC³eele ³eslees. DeLe&Meem$e p³ee p³ee He´efke´À³escegUs Jemlet efkebÀJee
mesJee ³eeb®³ee ©Heeves ceveg<³eeuee efceUCeeN³ee GHe³eesieerlesle Jee{ nesles. l³ee meJe& He´efke´À³eebvee GlHeeovemunotes.in

Page 33

33(Production ) Demes cnCeleele. GlHeeoveHe´efke´À³ee ner Flej vewmeefie&keÀ He´efke´À³eeHe´ceeCes DeeHeesDeeHe
Ie[le veenerle. lej l³ee ceveg<³e euee cegodoece Je He´³elveHegJe&keÀ Ie[Jetve DeeCeeJ³ee ueeieleele l³ee Ie[Jetve
DeeCeC³ eemeeþer ceveg<³eeuee p³ee IeìkeÀeb®ee efkebÀJee meeOeveeb®ee GHe³eesie keÀjeJee ueeielees l³ebevee GlHeeove
IeìkeÀ efkebÀJee meeOeves Demes cnCeleele.
He´mletle He´ke ÀjCeele GlHeeove Ke®e& Je HegjJeþe ³eeb®es efJeJes®eve kesÀues Deens.
3.3 GlHeeove HeÀueve ( Production function )
GlHeeove Hes{erle GlHeeove IeìkeÀ keÀe³e& keÀjleele DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece ne Jemletb® ³ee
efveefce& leerkeÀ[s nesle Demelees. Jemlegb®ee refveefce&leer ner leer Jemlet efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer He´³elve keÀjCeeN³ee
GlHeeokeÀ IeìkebÀeJej DeJeuebyetve Demeles. l³eecegUs GlHeeoveele JeeHejuesu³ee IeìkeÀeb®³ee jeMeer®ee
GlHeeovecee$esMeer SkeÀ efJeefMe< ì meyebOe Demelees. n³ee mebyebOee uee GlH eeoveHeÀueve Demes cnCeleele.
GlHeeove HeÀuevee®eer efJemleejerle J³eeK³ee Heg{erueHe´ceeCes keÀjlee ³esF&ue.
J³eeK³ee :
`SKeeÐee efJeefMeä Hes{er®ee GlHeeove HeÀueve mebyebOe ne SKeeÐee efJeefMeä JesUer eEkeÀJee efJeefMeä
SkeÀkeÀe®³ee meboYee&le IeìkeÀ eb®³ee efvejefvejeȳee Meke̳e Demeuesu³ee meb³eesieeMeer jeMeer DeeefCe Hes{er®³ee
GlHeeovee®³ee jeMeer ³eeb®ee mebyebOe oMe&efJeleele ne mebyebOe oMe&efJele Demeleevee leebef$ekeÀ %eevee®eer HeeleUerner
keÀe³ece DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.`
eEkeÀJee o gmeN³ee Meyoele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, `GlHeeoveele efvecee&Ce nesCeeje jeMeer mecegn Je
³eeb®³ee efveefce&leer keÀjlee JeeHejC³eele ³esCeejer GlHeeove IeìkeÀe ®eer jeMeer ¿eeb®³eeleerue mebyeb Oeeuee GlHeeove
HeÀueve Demes cnCeleele. cnCepes®e`SkeÀ t Ce GlHeeoel r e Jemleb® t eer jeMeerGlHeeove HeÀueveSketÀCe GlHeeove IeìkeÀeb®eer jeMeer
DeeOegefvekeÀ keÀeUele GlHeeove IeìkeÀebkeÀjerlee Deeoeve ( Input) Je GlHeeove jeMeerkeÀjerlee
Òeoeve ( Output) ns Meyo JeeHejC³eele ³esleele .cnCetve GlHeeove HeÀueve cnCepes `Deeoeve Je Òeoeve
¿eeleerue HeÀueveelcekeÀ eEkeÀJee Hee fjCeeceelcekeÀ mebyebOe nes³e` Demes cnCelee ³esF&ue. Deeoeveeb®³ee ÒeceeCeeJej
Òeoeveeb®es ÒeceeCe DeJeuebyetve Demeu³eecegUs Deoeve ner mJeleb$e ®euejeMeer ( Independent
Variable )D e e n s .G l H e e o v eH e À u e v e e ® e sm e g $ eH e g { e r u eÒ e c e e C e sc e e b [ u e sp e e l e s .,,, . . . . . .Pf a b c d nJejerue meg$eele P=Òeoeve lej a, b, c, d F. Dee oeves Je Òeoeves ³eeleerue mebyeb Oe`f`¿ee
De#ejeves meg®eefJeuee Deens.
GlHeeove HeÀueve ns SkeÀ ÒekeÀej®es ceeefnleerHe$ekeÀ Demeles. keÀejCe GlHeeoveHeÀueveeÜejs
DeeHeCeeme Dem es mecepet MekeÀles keÀer, IeìkeÀeb®³ee cee$ee JeeHejle Demeleevee efkeÀleer GlHeeove nesF&ue eEkeÀJee
efJeefMeä GlHeeove nJes Demesue lej l³eemeeþer GlHeeove IeìkeÀ efkeÀleer ueeieleerue cnCepes®e GlHeeove
HeÀueve GlHeeovee®³ee yeeyeleerle Deeoeve Je Òeoe vee®eer ceeefnleer osle Demeles.munotes.in

Page 34

34GlHeeoveHeÀuevee®eer JewefMeäîes :
1) GlHeeoveHeÀueve GlHeeovee®³ee YeeweflekeÀ cee$ee DeeefCe GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee YeeweflekeÀ cee$ee ³eeb®ee
mebyebOe oMe&efJeles.
2) GlHeeoveHeÀueve ns leebef$ekeÀ %eeveevegmeej yeoue le Demeles.
3) GlHeeoveHeÀueve J³ekeÌle keÀjleevee JesUs®ee SkeÀkeÀ efJe®eejele IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
4) GlHeeoveHeÀueve ceeefnleer keÀjC³ eemeeþer GlHeeokeÀ IeìkeÀemebyebOeer HegjsMeer ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
GlHeeoveHeÀuevee®es Òe keÀej :
1) DeuHekeÀeueerve GlHeeoveHeÀueve ( short -run prod uction function ) eEkeÀJee yeouel³ee
ÒeceeCee ®ee efve³ece ( Law of variable propo rtion)
2) efoIe&keÀeueerve GlHeeoveHeÀueve ( Long -Run Prodction Function ) eEkeÀJee ÒeceeCe Òel³e³e
efve³ece ( Law of Re turns to scale )
3) mejue SkeÀefpevemeer GlHeeoveHeÀueve ( Linear -Homogeneous production
function )
4) keÀe@ye [iueme GlHeeove HeÀueve ( Cobb -Douglas production function )
5) efmLej ÒeeflemLeeHeve GlHeeove HeÀueve ( CES -Constant Elasticity of
Substitution P rodction Function )
3.4 DeuHekeÀeueerve GlHeeoveHeÀueve (Short -Run Production
function ) eEkeÀJee yeouelJee ÒeceeCee®ee efve³ece ( Law of Variable
proportion )
GlHeeove HeÀueveele GlHeeovee®ee SkeÀ IeìkeÀ yeouelee þsTve Flej IeìkeÀ efmLej ceeveues
Demelee e fvecee&Ce nesCeeN³ee GlHeeove HeÀueveeme DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀueve Demes cnCeleele.
efoIe&keÀeUele Demee yeoue kesÀuee peele veener. DeuHekeÀeUele GlHeeoveHes{er SkeÀe IeìkeÀe®es HeefjceeCe
yeoueJeerle Demeleevee efvejefvejeȳee IeìkeÀeb®es DeeHemee le Demeuesues ÒeceeCe yeoueeJe³eeme megªJeele nesles.
cnCetve®e ³ee GlHeeove HeÀueveeme yeouel³ee ÒeceeCee®ee efve³ece Demes cnCeleele.
efme×eblee®es efJeOeeve :
1) Òees. mìerieuej ³eeb®³ee celes, `GlHeeovee®³ee keÀener meeOeveebvee efmLej þsJetve SkeÀe meeOeveele
meceeve Jee{ kesÀueer peele Demesue lej SkeÀe ce³ee&osveblej GlHeeoveele nesCeejer Jee{ keÀceer nesF&ue DeLee&le
meerceeble GlHeÊeer keÀceer nesFue.`
2) Òees. me@c³egSuemeve®³ee celes `efmLej meeOeveeb®³ee leguevesle keÀener meeOeveeb®³ee cee$es le Jee{
kesÀu³eeves GlHeeove Je=×er nesles Hejbleg SkeÀe ce³ee&osveblej meeOeveeb®³ee meceeve Jee{erletve ÒeeHle nesCeejs
DeefleefjkeÌle GlHeeove GÊejesÊej keÀceer nesle peeles.`munotes.in

Page 35

35Jejerue efJeOeeveeJeªve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, GlHeeoveele pej oesve I eìkeÀ Demeleerue Je
l³eeHewkeÀer SkeÀe IeìkeÀe®eer jeMeer efmLej Demesue DeeefCe ogmeN³ee IeìkeÀe®eer jeMeer yeoueleer Demesue lej
yeouelee IeìkeÀ Jee{le Demeleevee l³ee®es efmLej IeìkeÀeMeer Demeuesues ÒeceeCe Jee{le peeles. ³ee ÒeceeCe
Jee{eryejesyej Jem let®³ee GlHeeoveele nesCeejer Jee{ megªJeeleerme peemle Demeles. Hejbleg efJeefMeä ce³ee&osveblej
leer keÀceer nesles.
ie=nerles :
1) GlHeeove Òe¬eÀer³esmeeþer JeeHejues peeCeejs GleHeeove leb$e yeouele veener.
2) Ieìl³ee GlHeeoveHeÀuee®es efJeMues3) kesÀues peeCeejs GlHeeove mHeä mJeªHeele YeeweflekeÀ He×leerves ceespelee ³esles.
4) GlHeeove Òe¬eÀer³esle GlHeeove IeìkeÀeb®es SkeÀef$ekeÀjCe JesieJesieȳee ÒeceeCeele keÀjlee ³esCes Meke̳e
Demeues Heeefnpes.
5) Òe®eueerle GlHeeoveleb$eele yeoue nesle veener.
yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efve³ecee®es mHeäerkeÀjCe :
mecepee GlHeeoveele `De` DeeefCe `ye` ns oesve®e IeìkeÀ Deensle. `De` IeìkeÀ efmLej IeìkeÀ
Demetve lees Yetceer®eer cee$ee oMe&efJelees lej `ye` IeìkeÀ ne yeouelee IeìkeÀ Demetve lees Þece Deens Demes ie=nerle
Iesleu³eeme GlHeeoveeleerue yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efve³ecee®es keÀe³e& Heg{erue DeekeÀ[sJeejerJeªve efme× keÀjlee
³esF&ue.
ÞeefcekeÀeb®eer
mebK³eeYetefce®eer cee$ee SketÀCe GlHeÊeer mejemejer
GlHeÊeermeerceeble
GlHeÊeerDeJemLee
1 5 4 4 4
2 5 10 5 6 I
3 5 18 6 8
4 5 24 6 6
5 5 29 5.8 5 II
6 5 31 5.1 2
7 5 31 4.4 0
8 5 28 3.5 -3 III
9 5 24 2.66 -4
Jejerue lekeÌl³eele Yetceer®eer Je Þecee®eer SketÀCe, mejemejer Je meerc eeble GlHeÊeer oMe&efJeueer Deens.
Yetceer®eer cee$ee efmLe j Demeleevee Þecee®es HeefjceeCe Jee{le iesu³eeme Þecee®³ee HeefjceeCe Jee{eryejesyej SketÀCe
GlHeÊeer cee$e Jee{le iesueer Deens. Hejbleg mejemejer Je meerceeble GlHeÊeer cee$e SkeÀe ce³ee&osHe³e¥ le Jee{les Je
veblej keÀceer -keÀceer nesle iesuesueer De{Utve ³esles. Þecee®es HeefjceeCe Heefnu³ee cee$esHeemetve eflemeN³ee cee$esHe³e¥le
Jee{le Demeleevee meerceeble GlHeÊeer cee$e ®eewL³ee Þecee®³ee cee$esHeemetve leer melele keÀceer nesles Je MesJeìer lej
$eÝCeelcekeÀ nesles. mejemejer GlHeÊeer®³ee yeeyeleerlener efn®e efmLeleer Demeles. mejemejer GlHeÊeer Þecee®³ee
ÒeLece cee$esHeemetve ®eewL³ee cee$esHe³e¥le Jee{les veblej cee$e keÀceer nesles. SketÀCe GlHeÊeer cee$e meerceeble
GlHeÊeer Metv³e nesF&H e³e¥le Jee{les. ³ee leervener GlHeÊeer®³ee ÒeJe=ÊeerJeªve efve³ecee®³ee leerve DeJemLeemunotes.in

Page 36

36ceeveu³ee Deensle. mejemejer GlHeÊeer Jee{le Deens. leesHe³e¥le efve³ecee®eer ÒeLece DeJemLee, l³eeveblej meerceeble
GlHeÊeer Metv³e nesF&He³e¥le efve³ecee®eer ogmejer DeJemLee Je l³eeveblej eflemejer DeJemLee ceeveueer peeles. ¿ee
leervener DeJemLee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esleerue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.1
Deeke=Àleerle `#e` De#eeJej Þecee®³ee cee$ee Je `³e` De#eeJej GlHeÊeer cee$ ee ceespeu³ee Deensle.
`ST` ne SketÀCe GlHeÊeer, `meT` ne mejemejer GlHeÊeer Je `meerT` ne meerceeble GlHeÊeer oMe&efJeCeeje
Je¬eÀ Deens. Deeke=Àleerleerue leervener DeJemLeeb®es meefJemlej mHeäerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1)GlHeeovee®eer Ò eLece DeJemLee :
GlHeeovee®eer ÒeLece DeJemLee Þecee®es HeefjCeece `Dece 2` FlekesÀ nesF&He³e¥le Demeles. ³ee DeJemLesle
Þecee®eer mejemejer DeeefCe meerceeble GlHeÊeer Jee{le Demeles. meerceeble GlHeÊeer megjJeeleerme mejemejer GlHeÊeer
SJe{er®e Demeles. Hejbleg ³ee DeJemLesle meerceeble GlHeÊeerle nesCeeN³ee Jee{er®ee Jesie mejemejer GlHeÊeerHes#ee
peemle Demelees. MesJeìer mejemejer GlHeÊeer ` Dece 2` cee$esme cenÊece Demeles. ÒeLeceeJemLes®³ee MesJeìer
mejemejer GlHeÊeer meerceeble GlHeÊeeryejesyej Deme les. mejemejer GlHeÊeer meerceeble GlHeÊeeryejesyej DemeCeeN³ee
³ee GlHeeovecee$esme Hes{er®es ³egkeÌle GlHeeove ( Optimum Production )D e m e sc n ì u e sp e e l e sD e e e f C e
³ee efþkeÀeCeer oesvner GlHeeove IeìkeÀeb®es Demeuesues ÒeceeCe ns ³egkeÌle ceeveues peeles.
2) GlHeeovee®eer ogmejer DeJemLee :
GlHeeovee®³ee ogmeN³ee DeJemLesle mejemejer GlHeÊeer DeeefCe meerceeble GlHeÊeer ³ee keÀceer nesT
ueeieleele cee$e SketÀCe GlHeÊeer Jee{le Demeles. ³ee DeJemLes®³ee megªJeeleerme mejemejer DeeefCe meerceeble
GlHeÊeer k eÀceer nesC³ee®ee Jesie ne peemle Demelees DeeefCe meerceeble GlHeÊeer ner DeJemLee pesLes mebHeles l³ee
Þecee®³ee ` Dece 3` HeefjceeCeeme Metv³eeHe³e¥le peeTve Heesn®eles. ³ee DeJemLesle meerceeble GlHeÊeer keÀceer nesle
Demeles DeeefCe cnCetve GlHeÊeerle Nnemeceeve GlHeÊeer efve³ece keÀe³ee&efvJele neslees.munotes.in

Page 37

373) GlHeeovee®eer eflemejer DeJemLee :
eflemeN³ee DeJemLesle GlHeeovee®³ee IeìkeÀeb®ee meb³eesie cenÊece ÒeceeCeeHes#ee peemle Demelees
DeeefCe l³eecegUs ³ee DeJemLesle SkebÀoj GlHeÊeer keÀceer nesT ue eieles. mejemejer DeeefCe meerceeble GlHeÊeerner
³ee DeJemLesle keÀceer nesle Demeleele. ³ee efmLeleerle Þecee®eer meerceeble GlHeÊeer $eÝCeelcekeÀ nes C³ee®es cegK³e
keÀejCe Þecee®eer cee$ee Yetceer®³ee 5 SkeÀj cee$esme DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee Þececee$esHe s#ee DeefleefjkeÌle nesle
Demeles.
yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efve³ecee®es ì erkeÀelcekeÀ Heefj#eCe :
1) ne efme×eble yeouel³ee IeìkeÀe®³ee SkeÀefpevemeerHeCeeJej DeJeuebyetve Deens. efìkeÀekeÀejeb®³ee celes,
GlHeeoveeleerue yeoueles IeìkeÀ SkeÀmeejKes vemeleel e.
2) ne efme×eble yeouel³ee IeìkeÀe®³ee efmeceevle GlHeeokeÀlesJej DeJeuebyetve Deens HeCe SketÀCe GlHeeoveele
pees yeoue neslees lees efveJJeU efmeceeble IeìkeÀecegUs neslees ns cnCeCes yejesyej veener.
3) efmeceevle GlHeeovee®eer Je efmeceevle IeìkeÀe® eer mebkeÀuHevee ueneve eEkeÀJe eDeefle ueneve GÐeesiee®³ee
meboYee&le ueeiet He[les. pesLes GlHeeove ceesþîee ÒeceeCeele Demeles. lesJne efmeceevle IeìkeÀ ceespelee ³esle
veenerle.
4) ne efme×eble DeuHekeÀeUele®e Òel³e³eeme ³eslees lees efoIe&keÀeUeuee u eeiet nesle veener.
5) GlHeeovee®³ee Òeef¬eÀ³esle pesJne yeoueles IeìkeÀ yeoueleele lesJne efmLej IeìkeÀelener l³ee®e ÒeceeCeele
yeoue keÀjeJee ueeielees ³ee®ee efJe®eej ³ee efme×ebleele veener.
yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efme×eblee®es cenÊJe :
1) ³ee efve³ eceecegUs keÀejKeev³eeleerue yeouee®ee IeìkeÀeb®es veie efkeÀleer Jee{efJelee ³esleerue ns GlHeeokeÀebvee
mecepeles.
2) ³eecegUs SKeeÐee IeìkeÀe®³ee ueJeef®ekeÀles®eer keÀuHevee ³esles.
3) efJeYeepeve keÀe³ee&ceO³es GlHeeove IeìkeÀebvee ³eesi³e ceesyeoue e osC³eemeeþer ne efve³ece GHe³egkeÌle þjlees.
4) ³ee efve³eceeves He³ee&Hle GlHeeovee®es O ³es³e ÒeeHle keÀjlee ³esles.
5) mejkeÀejuee keÀj DeekeÀejleevee ne efve³ece GHe³egkeÌle þjlees.
DeMee ³ee efme×ebleeJej keÀener efìkeÀe Peeu³ee Demeu³ee lejer Òe e. me@c³egDeuemeve®³ee celes, ne
efme×eble DeeHeu³ee vesnceer®³ee HeenC³eeleerue Je DevegYeJeeme ³esCeejer SkeÀ leebef$ekeÀ Je DeeefLe&keÀ mJeªHee®eer
JemlegefmLeleer Deens. GlHeeoveeleerue cenÊJee®³ ee yeeyeer ³ee efme×ebleeves mecepeleele cnCetve
J³eeJene efjkeÀ¢<ìîee lees GHe³egkeÌle Deens ns veekeÀejlee ³esCeej veener.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) GlHeeove HeÀuevee®eer J³eeK³ee Je JewefMeäîes meebiee.
2) DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®eer ie=nerles meebiee.
3) yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efme×eblee®es J³eeJeneefjkeÀ cenÊJe meebiee.munotes.in

Page 38

383.5 oerIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀueve (Long -Run-Period production
function ) eEkeÀJee HeefjceeCe Òel³e#e efve³ece ( Law of Returns to
Scale):
yeouel³ee ÒeceeCee®³ee efve³eceele DeuHekeÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®eer cee rceebmee kesÀueer Deens. l³ee
efve³eceebleie&le SkeÀ IeìkeÀ efmLej þsTve ogmeN³ee IeìkeÀe®es ÒeceeCe yeoueles þsJeues nesles. efoIe&keÀeUele
GlHeeovee®es meJe&®e IeìkeÀ yeoueles Demeleele. efmLej cnCetve ceeveues peeCeejs Yetceer, ³eb$emeeceûeer ns
efoIe&k eÀeUele DeeJeM³ekeÀ l³ee ÒeceeCeele Jee{efJeues peeT MekeÀleele eEkeÀJee keÀceer nesT MekeÀleele. cnCepes®e
efoIe&keÀeUele efmLej IeìkeÀ ner meb%ee ueeiet He[le veener. efoIe&keÀeUele GlHeeovee®es meJe&®³ee meJe& IeìkeÀ
yeouele Demeleevee pees GlHeeoveHeÀu e mecesOe efceUlees l³eeme `HeefjceeCe Òel³e³e efve³ece` Demes cnCeleele.
HeefjceeCe Òel³e³e efve³ece ne GlHeeovee®³ee meJe& IeìkeÀeble l³ee®es DeeHemeeleerue ÒeceeCe keÀe³ece þsJetve
kesÀuesu³ee Jee{ercegUs GlHeeove cee$esleerue Jee{er®es mHeäerkeÀjCe keÀ jerle Demelees lees Heg{erue ie=nerleebJej
DeeOeeefjle Deens.
efme×eblee®eer ie=nerles :
1) J³eJenejele HetCe& mHeOee& DeefmlelJeele Deens.
2) GlHeeove mebK³esle ceespelee ³esles.
3) keÀesCel³eener ÒekeÀej®es leebef$ekeÀ yeoue GlHeeoveele nesle veenerle.
4) keÀeceieej Òe®eueerle DeJepeejs Je nl³eejs ³eeb®³ee mene³³eeves keÀece keÀjleele.
5) GlHeeovee®es meJe& IeìkeÀ yeouelee ³esleele cee$e meb³eespekeÀ ne IeìkeÀ efmLej Demelees lees yeouelee ³esle
veener.
GoenjCeemen mHeäerkeÀjCe :
ÒeceeCe Òel³e³e efv e³ece Heg{erue keÀeuHeefvekeÀ GoenjCee®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.
IeìkeÀ
meb³eesie
¬eÀceebkeÀcepetjeb®eer
mebK³eepeefceveer®es
#es$e (SkeÀj)SketÀCe GlHeeove
(efkeÌJebìue)meerceeble
GlHeeove
(efkeÌJebìue)ÒeJe=Êeer
1 1 1 8 8
2 2 2 17 9 Jee{lee
3 3 3 27 10 Òel³e³e
4 4 4 38 11 efmLej
5 5 5 49 11 Òel³e³e
6 6 6 59 10
7 7 7 68 9 Ieìlee
8 8 8 75 7 Òel³e³emunotes.in

Page 39

39Jeefjue keÀesäkeÀeJeªve Demes efometve ³esles keÀer, IeìkeÀe®³ee Jee{erle ÒeceeCeefMej yeoue kesÀues
Demelee ÒeLecele: J ee{les HeÀue, veblej efmLej HeÀue DeeefCe MesJeìer Ieìles HeÀue DeMeer HeÀueÒeeHleer nesles. ³ee
Jeefjue keÀesäkeÀeleerue MeslekeÀjer Oeev³ee®es GlHeeove Ieslees Demes ie=nerle Oejues Deens. GlHeeoveeleerue
GlHeeove Deeoevee®es ÒeceeCe 1 cepetj =1S k e À jp eceerve Demes Oejues Deens. MesJeìHe³e¥le ns ÒeceeCe
yeouele veener. Goe. 8 cepetj +8 SkeÀj peceerve cnCepes®e 1 cepetj =1 SkeÀj peceerve ns ÒeceeCe
keÀe³ece jneles. megªJeeleeruee SkeÀ SkeÀj Mesleermeeþer SkeÀ cepetj GHe³eesieele DeeCeu³eeves 8 efkeÌJeb ìue
Oeev³ee®es GlHeeove nesles. Deelee GlHeeove IeìkeÀe®es ÒeceeCe ogHHeì kesÀu³eeme 2 cepetj DeeefCe 2 SkeÀj
Mesleer kesÀu³eeme Oeev³ee®es GlHeeove 1 7 eEkeÌJeìue cnCepes®e ogHeìerHes#ee DeefOekeÀ nesles. Deelee GlHeeove
Deeoevee®es ÒeceeCe efleHHeì cnCepe s 3 cepetj Je 3 SkeÀj kesÀu³eeme Oeev³ee®es GlHeeove 27 eEkeÌJeìue
cnCepes efleHeìerHes#ee DeefOekeÀ nesles. ³esLes GlHeeove HeÀuee®eer Jee{leer ÒeJe=Êeer Dee{Ules. keÀejCe GlHeeove
IeìkeÀebceO³es kesÀuesu³ee Jee{erHes#ee GlHeeoveele DeefOekeÀ Yej He[les. ner Henerueer DeJemLee nes³e.
³eeHeg{s 4 cepetj DeeefCe 4 SkeÀj peceerve Je 5 cepetj DeeefCe 5 SkeÀj peceerve Demes GlHeeove
IeìkeÀeb®es ÒeceeCe ÒeceeCeye× Jee{efJeu ³eeme SketÀCe GlHeeoveele Jee{ nesles HeCe meerceeble GlHeeove efmLej
jneles. cnCetve ³e e ogmeN³ee DeJemLesme efmLej HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer Demes cnCeleele.
³eeveblejner 6 cepetj DeeefCe 6 SkeÀj peceerve, 7 cepetj DeeefCe 7 SkeÀj peceerve, 8 cepetj
DeeefCe 8 SkeÀj peceerve Demes ÒeceeCeye× GlHeeove IeìkeÀeb®es ÒeceeCe Jee{efJeu³eeme SketÀCe GlHeeoveele Jee{
nesles Hejbleg meerceeble GlHeeovee®es HeÀue Ieìle peeles. cnCetve eflemejer DeJemLee Ieìl³ee HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer
cnCetve DeesUKeueer peeles. ner yeeye Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ.3.2munotes.in

Page 40

40Jejerue Deeke=Àleerle `De#e` De#eeJej GlHeeove IeìkeÀeb®es yeoueles ÒeceeCe DeeefCe `De³e` De#eeJej
efmeceeble GlHeeove oMe&efJeues Deens. Deeke=Àleerle Jee{les HeÀue `yekeÀ` ner jsHeÀue oMe&efJeles lej `[F& ` jsGlHeeove ÒeceeCe HeÀuee®³ee DeJemLee :
GlHeeove ÒeceeCe HeÀuee®³ee efJeefJeOe DeJemLee keÀe efometve ³esleele ³ee®es efJeMues1)GlHeeove ÒeceeCee®es Jee{les HeÀue ( Increasing Returns to Scale ):
GlHeeoveele JeeHeju³ee peeCeeN³ee meJe& IeìkeÀe b®³ee ÒeceeCeele Jee{ kesÀueer Demelee SketÀCe
GlHeeoveele pesJne GlHeeove Deeoevee®³ee Jee{erHes#ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jee{ nesles lesJne GlHeeove
ÒeceeCee®es Jee{les HeÀue DevegYeJeeme ³esles. mecepee meJ e& IeìkeÀ 30 ìkeÌke̳eebveer Jee{efJeues Demelee SketÀCe
GlHeeoveele 60 ìkeÌke̳eebveer Jee{ Peeueer lej ner GlHeeove ÒeceeCee®³ee Jee{l³ee HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer nes³e. ner
ÒeJe=Êeer efvecee&Ce nesC³ee®es keÀejCe efoIe& keÀeUele mejemejer Ke®e& Ieìle peelee s, Debleie&le Je yeneaiele ueeYe
ÒeeHle nesleele, efJeMes2) efmLej ÒeceeCe HeÀue ( Constant Returns to Scale ):
GlHeeove IeìkeÀ p³ee ÒeceeCeele Jee{efJeues peeleele l³ee IeìkeÀeb®³ee Jee{er®³ee Òecee Ceele SketÀCe
GlHeeoveele Jee{ nesles lesJne l³eeuee efmLej HeÀuee®es ÒeceeCe Demes mebyeesOeues peeles. mecepee, GlHeeovee®³ee
meJe& IeìkeÀebceO³e s20 ìkeÌkesÀ Jee{ kesÀueer Demelee GlHeeoveele 20 ìkeÌkesÀ Jee{ nesle Demesue lej efmLej
ÒeceeCe HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer Dee{Ules. GlHeeove keÀe³ee&le efJeefJeOe ÒekeÀej®es HeÀe³eos DeeefCe leesìs meejKes®e
nesleele lesJne efmLej ÒeceeCe HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer Dee{Ules. GlHeeove keÀe³ee&le efJeefJeOe ÒekeÀej®es HeÀe³eos DeeefCe
leesìs meejKes®e nesleele lesJne efmLej ÒeceeCe HeÀuee®ee DevegYeJe ³eslees.
3) Ieìles ÒeceeCe HeÀue ( Decr easing Returns to Scales )
GHleeovee®³ee IeìkeÀ elep³ee ÒeceeCeele Jee{ kesÀueer peeles l³eeHes#ee SketÀCe GlHeeoveele keÀceer
ÒeceeCeele Jee{ nesles lesJne Ieìl³ee ÒeceeCe HeÀuee®ee efve ³ece DevegYeJeeme ³eslees. mecepee meJe& GlHeeove
IeìkeÀ 10 ìkeÌkesÀ Jee{efJeues Demelee SketÀCe GlHeeoveele 5 ìkeÌkesÀ Jee{ Peeueer cnCepes Ieìles HeÀue
DevegYeJeeme ³esles. Jee{l³ee GlHeeovee®es J³eJemLeeHeve keÀjCes keÀefþCe peeles. l³eecegUs Ieìl³ee Òe ceeCe
HeÀuee®ee Òel³e³e ³eslees. efJeefMeä ce³ee&osHeueerkeÀ[s GlHeeove Jee{u³eeme ÒeceeCee®es DeveskeÀ leesìs Òeyeue yevetve
Ieìl³ee HeÀuee®ee DevegYeJe ³eslees.
efme×ebleeJejerue ì erkeÀe :
DeveskeÀ DeLe&le%eeb®³ee celes, GlHeeovee®es IeìkeÀ meejK³ee®e ÒeceeCeele Jee{efJeCes Deiej keÀceer
keÀjCes Heg{erue keÀejCeebcegUs Meke̳e nesle veener.
1) keÀener GlHeeokeÀ IeìkeÀ DeefJeYeep³e Demeleele .GlHeeove ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀu³eeme®e Demes
IeìkeÀ JeeHejlee ³esleele. GlHeeovee®es ÒeceeCe ueneve Demeu³e eme Demes IeìkeÀ JeeHejlee ³esle veenerle.
2) efJeefMeä HeefjefmLeleerle meJe& IeìkeÀ ogHHeì keÀjCes Meke̳e nesle veener. mecepee, keÀeceieejeb®eer mebK³ee
Jee{efJeueer lej DeewÐeesefiekeÀ efMemle efyeIe[tve ieeWOeU efvecee&Ce nesF&ue.
3) keÀener GlHeeok eÀ IeìkeÀeb®ee HegjJeþe ce³ee&oerle Demelees lees Flej GlHeeokeÀ IeìkeÀebÒeceeCes Jee{efJelee
³esle veener. Goe. meb³eespekeÀ cnCetve ner keÀuHevee DeJ³eJene³e& Jeeìles.munotes.in

Page 41

414) Òee. ®eWyejefue ve ³eeb®³ee celes, J³eJenejele Jee{les ÒeceeCe HeÀue DevegYeJeeme ³ esCes DeefOekeÀ Meke̳e Demeles
keÀejCe ³eb$ee®es Je Þecee®es efJeMesJejerueÒeceeCes ³ee efme×ebleeJej keÀener efìkeÀe Peeu³ee Demeu³ee lejer DeeOegefvekeÀ DeLe&Meem$eeceO³es
³ee efme×ebleeuee cenÊJee®es mLeeve Deens. keÀener G lHeeokeÀ IeìkeÀ DeefJeYeep³e Je ce³ee&efole Demeues lejer ³ee
efme×eblee®³ee mene³³eeves GlHeeokeÀeuee GlHeeoveefJeDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) efoIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®eer keÀesCeleerner oesve ie=n erles meebiee.
2) efoIe&keÀeUele GlHeeovee®es efmLej IeìkeÀ ner mebkeÀuHevee keÀe ueeiet nesle veener.
3) efoIe&keÀeUele GlHeeovee®ee keÀesCelee IeìkeÀ yeouelee ³esle veener.
3.6 mejue SkeÀefpevemeer GlHeeove HeÀueve ( Linear Hom ogeneous
production function ):
`meJe& GlHeeove IeìkeÀe®es ÒeceeCe efJeefMeä ÒeceeCeele Jee{efJeues Demelee lesJe{îee®e ÒeceeCeele
GlHeeoveele Jee{ Ie[tve ³esle Demesue lej l³eeme mejU SkeÀefpevemeer GlHeeove HeÀueve Demes cnCeleele.`
³ee®ee DeLe& ³ee Ò ekeÀejele Deeoeveeb ®³ee ÒeceeCe ele pesJe{îee ÒeceeCeele Jee{ kesÀueer peeles
lesJe{îee®e ÒeceeCeele GlHeeoveele Jee{ nesles. Goe. Deeoeveeb®es Ò eceeCe 2 ìkeÌkesÀves Jee{efJeu ³eeme
GlHeeoveelener 2ìkeÌkesÀves®e Jee{ Ie[tve ³esles. ns®e Heg{erue meg$ee®³ee mene³³eeves DeefOeke À mHeä keÀjlee
³esF&ue.Pf ( a , b , c , d . . . . . . . n )mecepee Deeoevee®es ÒeceeCe ` n` Heìerves Jee{efJeu ³eeme Jejerue meceerkeÀjCeele Heg{erue ÒeceeCe yeoue
nesF&ue.np f (na, nb, nc, nd.......)³ee GlHeeovee®³ee HeÀueeme mejU SkeÀefpevemeer GlHeeove HeÀue eEkeÀJee Heneru³ee opee&®es ( First
Degree ) GlHeeove HeÀue Demes cnCeleele. pesJne GlHeeoveHeÀueve ns Kopee&®es ( KthDegree )
Demeles. lesJne Jejerue meceerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes ³esF&ue.
knp f ( n a ,n b ,n c ,n d . . . . . . . n )munotes.in

Page 42

42pej K=1 Demesue cnCepes®e K®eer eEkeÀcele 1 Demesue lej Jejerue GlHeeoveHeÀue efmLej
GlHeeoveHeÀue ( Constant returns to scale )D e m e l e s .pejK®eer eEkeÀcele 1 Hes#ee peemle
Demesue(K>1)l e jG l H e e o v e H e À u e v en sI e ì l e sG l H e e o v eH e À u e v e( Decreasing returns to
scale )D e m e l e sn sG l H e e o v e HeÀueve oesve ÒekeÀej®es Demeles. 1) pesJne Deeoeveeb®³ee mebK³esleerue Jee{er
SJe{er®e Jee{ GlHeeoveele nesle Demeles. lesJne l³eem e Heneru³ee opee&®es mejue SkeÀefpe vemeer GlHeeove
HeÀueve Demes cnCeleele. ns GlHeeoveHeÀueve efmLej GlHeeove HeÀuee®ee e fme×eble oMe&efJeles. 2) pesJne
GlHeeoveHeÀueve Heìer®³ee opee&®es Hejbleg SkeÀefpevemeer vemeles ( Non Homogenous ) Je l³ee®³ee
opee&®eer eEkeÀcele 1 Hes#ee keÀceer eEkeÀJee peemle Demeles. l³eeJesUsme Jee{les eEkeÀJee Ieìles GlHeeoveHeÀue
oMe&efJeles. cnCe pes®e Jee{l³ee eEkeÀJee Ieìl³ee GlHeeove HeÀuee®ee efme×eble oMe&efJeles.
3.7 keÀe@ye –[iueme GlHeeove HeÀueve ( Cobb –Douglas production
function ):
keÀe@ye [iueme ³ee DecesefjkeÀve DeLe&Meem$e%eeves mebK³eeMeem$eer³e He×leer®ee JeeHej keÀªve
YeeweflekeÀ Deeoeves Je Òeoeves ³ee oesneWceOeerue mebyebOe mHeä kesÀuee Deens. l³eebveer DecesefjkeÀve keÀejKeev³eeb®ee
DeY³eeme keÀªve DevegYeJeefme× Demes efveGÐeesiemebK³es®³ee GlHeeove Òe¬eÀer³ esMeer efveie[erle veener lej mebHetCe& keÀejKeeveoejer GÐeesieeMeer me byebOeerle
Deens. l³eebveer DecesefjkesÀleerue keÀejKeeveoejer®ee DeY³eeme keÀ©ve Demee efvekeÀejKeev³eeb®³ee GlHeeoveeceO³es peer SketÀCe Jee{ Pe eueer l³eeHewkeÀer 75 ìkeÌkesÀ Jee{ ner keÀeceieejebcegUs Je
25 ìkeÌkesÀ Jee{ ner Yeeb[JeueecegUs Ie[tve Deeueer. ogmeN³ee cene³eg×eveblej DeLe&Meem$e%eebceO³es ns GlHeeove
HeÀueve HeÀej ueeskeÀefÒe³e Peeues.
keÀe@ye [iueme®es GlHeeove HeÀueve ns mejU Sk eÀ efpevemeer GlHeeove HeÀueve Deens. ³ee GlHeeove
HeÀueveeceO³es keÀeceieej Je Yeeb[Jeue ns oesve GlHeeove IeìkeÀ efJe®eejele Iesleues Deensle .ns GlHeeove
HeÀueve ieefCeleer meg$ee®³ee mene³³eeves Heg{erueÒeceeCes ceeb[ues Deens.
Q= kLac(1-a)
Q= SketÀCe GlHeeove
L= keÀeceieejeb®eer mebK³ee
C= Yeeb[Jeuee®es ÒeceeCe
KJeaOeve efmLejebkeÀ
DeeefCe a<1
mecepee, keÀeceieej ( L) Je Yeeb[Jeue ( C) ³ee oesve IeìkeÀele gSJe{er Jee{ kesÀueer Demelee
GlHeeoveele Heg{erueÒeceeCes Jee{ Ie[tve ³esF&ue.1aaKg L g c-------------------- (I)11aa agg K L a c ----------------- (II)
1 aagg gDemes ceeveu³eeme1agKLac----------------- (III)1aQK L a ccnCetvegQ---------- ---------------- (IV)munotes.in

Page 43

43Deµeeefjleerves keÀeceieej (L)Je Yeeb[Jeue (c)³ee oesnesle gves Jee{ kesÀu³eeme
GlHeeoveeleosKeerue gves Jee{ nesles. cnCepes®e GlHeeoveIeìkeÀele (Yeeb[Jeue, keÀeceieej) pesJe{îee
ÒeceeCeele Jee{ kesÀue er lesJe{îee®e ÒeceeCeele GlHeeoveele Jee{ nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) SkeÀefpevemeer mejue GlHeeoveHeÀueve cnCepes keÀe³e?
2) keÀe@ye -[iueme ³eebveer DeeHeu³ee GlHeeove HeÀueveele keÀesCeles oesve GlHeeove IeìkeÀ efJe®eejele Iesleues
Deens le?
3) keÀe@ye -[iueme ³eebveer keÀesCel³ee osµeeleerue DeY³eeme keÀ©ve GlHeeove HeÀueve ceeb[ues?
3.8 efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀueve (CES-Constant
Elasticity of Su bstitution production function )
De@jes, ®esvesjer, efce vneme DeeefCe meesuees ³ee DeLe&le%eebveer 1961 ceO³es `efmLej Òeefle mLeeHeve
ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀuevee®eer` mebkeÀuHevee ceeb[ueer. ³ee GlHeeove HeÀueveele l³eebveer Q, C DeeefCe L
³ee leerve ®eueeb®ee Je A, aDeeefCe ³ee leerve Òe®eueeb®ee ( Paramete rs) meceeJesMe kesÀuee Deens. ns
GlHeeove HeÀueve Heg{erueÒeceeCes meg$eªHeeves meebielee ³esF&ue.1/QA c ( Ia ) L     
³esLes
Q= SketÀCe GlHeeove ( Total Output )
C= Yeeb[Jeue ( Capital )
L= Þece ( Labour )
A= keÀe³e&#ece Òee®eue ( Efficiency para meter )
=efJelejCe Òee®eue (DeuHeÀe) ( Distribution parameter )
=ÒeeflemLeeHeve Òee®eue (efLeìe) ( Substitution parameter )
Jejerue meceerkeÀjCeele `A`ns Òe®euee®eer keÀe³e&#ecelee met®eerle keÀjles. leb$e%eevee®eer efmLeleer
DeeefCe GlHeeovee®es mebIeìve efJeyeoueecegUs keÀe³e&#ecelee Òe®eueeÜejs GlHeeove HeÀueveele yeoue neslees. SketÀCe GlHeeoveeleerue IeìkeÀeb® ³ee
meeHes#e efnmm³eebMeer mebyeb Oeerle Yeeb[Jeue ÒekeÀef

Page 44

44cnCepes®e efJelejCe (DeuHeÀe)ves oeKeefJeues Deens. ns ÒeeflemLeeHeve Òee®eue Demetve IeìkeÀeb®eer
ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee ³eeÜejs oeKeefJeueer Deens.
³esLes, A>0 ,0< ,>-1Demes ceeveues Deens.
GlHeeo ve HeÀuevee®es iegCeOece& ( properties of CES production function ):
efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee DeeCeKeer megmHeäHeCes
ceeb[C³eemeeþer l³ee®³ee iegCeOecee&®eer eEkeÀJee JewefMe<ìîeeb®eer ®e®ee& keÀª.
1) ÒeLece ÞesCeer®es megpeeleer³e HeÀueve :
ns GlHeeove HeÀueve ÒeLece ÞesCeer®es Je mepeeleer³e mJeªHee®es Deens. Yeeb[Jeue DeeefCe Þece ³ee
IeìkeÀebceO³es ` n` FlekeÀer Jee{ kesÀueer Demelee SketÀCe GlHeeovemeg×e ` n` FlekesÀ Jee{les.
2) Metv³e ÞesCeer®es mepeele er³e GlHeeove :
³ee GlHeeove HeÀueveeleerue Yeeb[Jeue ( C) DeeefCe Þece ( L) ³ee IeìkeÀeb®es mejemejer DeeefCe
meerceeble GlHeeove Metv³e ÞesCeer®es Je mepeeleer³e mJeªHee®es Demeles. meeceev³eHeCes yengleskeÀ meJe& jsmepeeleer³e GlHeeove HeÀueveeceO ³es mejemejer Je meerceeble GlHeeove Metv³e ÞesCeer®es Demeles.
3) meceGlHeeove Je¬eÀe®ee yener&ieesue DeekeÀej :
efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀueveeÜejs meceGlHeeove Je¬eÀ keÀe{u³eeme l³ee®ee
DeekeÀej yenerieexue ³eslees. cnCepes®e Ye eb[Jeue DeeefCe Þece ³eeb®³eeleerue leebef$ekeÀ He³ee&³eles®ee meerceeble oj
(MRTS )I e ì l ep e e C e e j eD e m e l e e s .
4) (efLeìe) Üejs ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee efveefM®ele :
GlHeeove HeÀueveele efLeìeÜejs ( ) ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee efveef½ele kesÀue er peeles.
5) IeìkeÀeb®eer meerceeble GlHeeokeÀlee :
pej Þece DeeefCe Yeeb[Jeue ns oesvner IeìkeÀ SkeÀceskeÀebvee He³ee&³eer Demeleerue, lej Yeeb[Jeuee®³ee
cee$esle Jee{ kesÀu³eeme Þecee®³ee cee$ee keÀceer keÀjeJ³ee ueeieleerue. HeefjCeeceer Þecee®eer me erceeble GlHeeokeÀlee
Jee{sue. DeMee ÒekeÀejs ogmeN³ee IeìkeÀe®³ee cee$eebceO³es Jee{ Peeu³eeme He³ee&³eer IeìkeÀe®³ee meerceeble
GlHeeokeÀlesle Jee{ nesles.
6) ³etuej®³ee Òeces³ee®eer efme×lee :
³etuej®³ee Òeces³ee®eer efme×lee oeKeefJeC³eemeeþer ns GlH eeove HeÀueve ( CES) JeeHejues peeles.
SketÀCe GlHeeoveeleerue Yeeb[Jeue Je Þece ³ee IeìkeÀeb®es meeHes#e efnmmes þjefJeC³ee®³ee ¢äerves ceeb[uesues ns
Òeces³e ³ee GlHeeove HeÀueveeÜejs oeKeefJelee ³esles.
efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee HeÀuevee®³ee ce³ee&oe :
1) iegbleiegbleer®es efJeMuesCES GlHeeove HeÀueveele oesve GlHeeove IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. leLeeefHe, oesvebHes#ee
peemle IeìkeÀeb®eener ³eeceO³es meceeJesMe keÀjlee ³eslees. HeCe Demes kesÀu³eeme ns efJeMuesDeveekeÀueveer³e yeveles.munotes.in

Page 45

452) efJelejCe Òee®euee®es DeHegjs mHeäerkeÀjCe :
³ee GlHeeove HeÀueveeleerue efJelejCe Òee®eue eEkeÀJee Yeeb[Jeue ÒeCeerle IeìkeÀ meniegCekeÀ ³eeb®es
³eesi³e Je Hegjsmes mHeäerkeÀjCe efoues veener.
3) keÀe³e &#ecelee Òee®eue mJeleb$e keÀjlee ³esle veener :
³ee GlHeeove HeÀueveeleerue meJe& meeceûeer jerlemej Yejueer lejer `keÀe³e&#ecelee Òee®euee®es` cetu³e
Heemetve Deueie keÀjlee ³esle veener. lemes®e les SketÀCe GlHeeove, Yeeb[Jeue Je Þecee®³ee SkeÀkeÀeHee metve
mJeleb$e keÀjlee ³esle veener.
4) meeJe&$eerkeÀjCe keÀjlee ³esle veener :
CES GlHeeove HeÀueveeÜejs SKeeÐee GÐeesie mebmLes®es GlHeeove HeÀueve keÀe{u³eeme les
mecesOeerle GÐeesieeleerue Flej GÐeesiemebmLeebvee ueeiet keÀjlee ³esle veener. cnCepes ®e GlHeeove HeÀuevee®es Jee
efveDeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee keÀesCeer Je kesÀJne ceeb[ueer.
2) efmLej GlHeeove HeÀueveele oesve Hes#ee peemle GlHeeove IeìkeÀeb®ee keÀe DeY³eeme kesÀuee peele veener.
3) efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀuevee®³ee mebkeÀuevesle keÀesCel³ee ®euee®ee JeeHej kesÀuee
peelees.
3.9meejebMe
GlHeeovee®eer Òe¬eÀer³ee ner DeeHee sDeeHe Ie[Ceejer Òe¬eÀer³ee vemeles leer peeCeerJeHetJe&keÀ Ie[Jetve
DeeCeeJeer ueeie les. l³eecegUs GlHeeovee®³ee Òeef¬eÀ ³esuee Je l³ee®³ee DeY³eemeeuee Devev³e meeOeejCe cenÊJe
Deens. l³ee¢äerves DeuHekeÀeU Je oerIe&keÀeU nesCeejs GlHeeove ,l³eeceO³es Jee Hejues peeCeejs GlHeeove
IeìkeÀ Je l³eeb®es ÒeceeCe ³ee®es meefJemlej efJeJes®eve yeouel³ee ÒeceeCee®ee efve³ece ,HeefjceeCe Òel³e³e
efve³eceeceO³es kesÀues Deens. l³ee®eyejesyej mejue, SkeÀefpevemeer Je keÀe@ye [iueme ³eeb®³ee GlHeeove
HeÀuevee®esner meef Jemlej efJeJes®eve Òemlegle ÒekeÀjCeele Deens. SketÀCe®e GlHeeove HeÀueve, l³ee®es ÒekeÀej,
JewefMeäîes ³eeb®es meefJemlej efJeJes®eve Òemlegle ÒekeÀjCeele kesÀues Deens.
3.10 HeeefjYeeef1) GlHeeove HeÀueve : Deeoeve Je Òeoeve ³eeceOeerue men mebceOe
2) meerceeble GlHeÊeer : GlHeeovee®ee MesJeì® ³ee IeìkeÀ e®³ee JeeHeje®³eeveblej GlHeeoveele nesCeejer
SketÀCe Je=×er.munotes.in

Page 46

463) DeuHekeÀeU : p³ee keÀeUele GlHeeovee®es yeoueles IeìkeÀ yeouelee ³esleele.
4) Deeoeve : GlHeeoveemeeþer JeeHejues peeCeejs GlHee ove IeìkeÀ.
5) Ieìles HeÀue : GlHeeovee®³ee Òe¬eÀer³esle GlHeeove IeìkeÀ Jee{efJeues Demelee GlHeeoveele
Ieìl³ee ojeves Jee{ nesCes.
3.11 mejeJeemeeþer ÒeMve
1) yeouel³ee ÒeceeCee®ee efve³ece Lees[ke̳eele mHeä keÀje.
2) HeefjceeCe Òel³e³e efve³ecee®es efJeJes®eve keÀje.
3) mejue SkeÀefpevemeer GlHeeove HeÀuevee®es efJeMues4) efmLej ÒeeflemLeeHeve ueJeef®ekeÀlee GlHeeove HeÀueve cnCepes keÀe³e meebietve l³ee®eer JewefMeäîes Je
ce³ee&oe meebiee.
3.12 meboYe&met®eer
1) met#ce DeLe&Meem$e -Òee. jece osMecegKe
2) met#ce DeLe&Meem$e -[e@. peer. Sve Peecejs.
3) G®®elej DeeefLe&keÀ efme×eble -Òee. ke=À4) meg#ce DeLe&Meem$e -[e@. Smed. Jner. {ce{sjs
5) Modern Micro Economics –AK o u t s o yiannis
6) Advanced Economic Theory –M.L.Jhingan
7) meg#ceue#eer DeLe&Meem$e -[e@. Sced. Sved. efMebos.

munotes.in

Page 47

47ÒekeÀjCe 2
IeìkeÀ -4
GlHeeove Ke®e& Je veHeÀe
(Production Cost and Profit)
IeìkeÀ j®evee :
4.1 GefÎ<ìîes
4.2 ÒemleeJevee
4.3 GlHeeove Ke®e&
4.4 DeuHekeÀeefueve Je oerIe&keÀeueerve GlHeeove Ke®e&
4.5 veHeÀe
4.6 meejebµe
4.7 HeeefjYeeef4.8 mejeJeemeeþer Òeµve
4.9 meboYe& met®eer
4.1 GefÎ<ìîes
GlHeeove Ke®e& Je veHeÀe ³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme Heg{erue iees<ìer ue#eele ³esleerue.
1.GlHeeove Ke®e& Je GlHeeove Ke®ee&®es ÒekeÀej mecepeleerue.
2.DeuHekeÀeueerve Je e foIe&keÀeueerve GlHeeove HeÀuevee®³ee mebYeeJ³eles®es DeekeÀueve nesF&ue.
3.veHe̳ee®eer mebkeÀuHevee Je l³ee®es JesieJesieUs efme×eble mecepeleerue.
4.2 ÒemleeJevee
GlHeeovee®³ee ÒekeÀer³esceO³es GlHeeove JeJ³e³e Je veHeÀe ³ee oesve mebkeÀuHevee GlHeeok eÀe®³ee
¢<ìerves Del³eble cenÊJee®³ee Deensle, pesJe{e GlHeeove Ke®e& keÀceer efkebÀJee DeuHe Demesue lesJe{e
GlHeeokeÀe®ee veHeÀe Jee{lees Je GlHeeokeÀe®³ee veHeÀe Jee{uee lej iegbleJeCetkeÀ, jespeieej, GlHeVe ³ee meJe&®e
IeìkeÀele Jee{ nesles. l³eecegUs GlHeeove J³e³e Je veHeÀe ³ee mebkeÀuHeveeb®es Òemlegle ÒekeÀjCeele meefJemlej
efJeJes®eve keÀjC³eele Deeues Deens. ³eeceO³es GlHeeove J³e³ee®es ÒekeÀej, DeuHekeÀeueerve, Je efoIe&keÀeueerve
GlHeeove J³e³e, veHeÀe, veHe̳ee®es JesieJesieUs efme×eble ³ee meb keÀuHeveeb®es meefJemlej efJeJes®eve keÀjC³eele Deeues
Deens ³eeJe©ve veHeÀe Je GlHeeove veHe̳ee®eer mebkeÀuHevee mecepeC³eeme ceole nesF&ue.munotes.in

Page 48

484.3 GlHeeoveJ³e³e (Cost of Production)
GlHeeove keÀe³ee&le me ene³³e efJeefJeOe GlHeeove meeOeveebJej pees Ke ®e& keÀjeJee ueeielees l³eeuee
GlHeeoveJ³e³e efkebÀJee GlHeeove Ke®e& Demes cnCeleele. ceeieCeer Je HegjJeþîee®³ee mene³³eeves keÀesCel³eener
Jemleg®eer efkebÀcele þjles. ceeieCeer®³ee yeepet vesJemleg®eer meerceeble GHe³eesieerlee cenÊJee®eer Demeles lej
HegjJeþîee®³ee yeepetves Jemlet®ee GlHeeoveJ³e³e cenÊJee®ee Demelees. keÀejCe Jemlet®ee GlHeeoveJ³e³e
cenÊJee®ee Demelees. keÀejCe Jemleg®ee HegjJeþe ne Jemleg®³ee GlHeeove J³e³eeJej DeJeuebyetve Demelees.
GlHeeoveJ³e³ee®eer keÀuHevee ³esC³eekeÀjerlee GlHe eoveJ ³e³ee®es efvejefvejeUs ÒekeÀej efJe®eejele IesCes DeeJeµ³ekeÀ
Deens.
GlHeeoveJ³e³ee®es ÒekeÀej :
1) ceewefê keÀ GlHeeoveJ³e³e (Money Cost of Production) :
[e@. ceeµe&ue ³eeb®³ee celes, ceewefêkeÀ GlHeeoveJ³e³e cnCepes SKeeoer Jemleg le³eej keÀjC³e ekeÀjerlee
pesJe{e Hewmee efkebÀJee cegêe Ke®e& nesles lesJe{e l³ee Jemleg®ee ceewefêkeÀ GlHeeoveJ³e³e nes³e. ceewefêkeÀ J³e³eele
Heg{erue iees<ìeRJej Peeuesuee Ke®e& meceeefJe<ì kesÀuee peelees.
1.keÀ®®ee ceeue Kejsoer keÀefjlee ³esCeeje Ke®e&.
2.Jesleve, J ³eepe, veHeÀe ³eeJej nesCeeje Ke®e&.
3.³eb$ee®³ee IemeeN³ee®eer efkebÀcele.
4.efJecee Ke®e&
5.mejkeÀejuee ÐeeJes ueeieCeejs keÀj.
6.peeefnjeleerJejerue Ke®e& F.
ceewefêkeÀ GlHeeveJ³e³ee®es Heg{erue cegK³e oesve ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.
De) Òel³e#e efkebÀJee J³ekeÌle ceewefêkeÀ J³e³e (Direct or Explicit Cost) :
GlHeeokeÀe®³ee mJele:®³ee ceeuekeÀer®³ee vemeCeeN³ee meeOeveeJej pees Ke®e& neslees l³eeuee Òel³e#e
efkebÀJee J³ekeÌle ceewefêkeÀ J³e³e Demes cnCeleele. nîeele keÀ®®ee ceeue, cepetjer, J³eepe, Iemeeje JeenletkeÀ,
peenerjele, Sbpeì Fl³eeoerJej nesCeeN³ee Ke®ee&®ee meceeJesµe neslees.
ye) DeÒel³e#e efkebÀJee DeJ³ekeÌle ceewefêkeÀ J³e³e (Implicit Cost ):
GlHeeovee®³ee mJele:®³ee ceeuekeÀer®³ee GlHeeove meeOeveeb®ee JeeHej GlHeeoveele n esle Demeuee
lej l³eeJej nesCeeN³ee J³e³eeuee DeÒel³e#e efkebÀJee DeJ³ekeÌle J³e³e Demes cnCeleele. mJele:®³ee ceeuekeÀer®eer
meeOeves GlHeeokeÀeves Flej$e iegbleefJeueer Demeueer lej l³eeuee efkeÀleer ceesyeouee efceUeuee Demelee nîeeb®ee
efJe®eej keÀ©ve DeJ³ekeÌle ceewefêkeÀ J³e³e þjefJeC³eele ³esles.
2) JeemleefJekeÀ GlHeeoveJ³e³e (Real Cost of Production ):
JeemleefJekeÀ J³e³ee®eer keÀuHevee mHe<ì keÀjleevee [e@. ceeµe&ue cnCeleele `keÀesCel³eener Jemleg®³ee
efveefce&leerle efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee Þe ceerkeÀebvee pes Òel³e#e Je DeÒel³e#e Òe³elve keÀjeJes ueeieleele lemes®e
Yeeb[Jeuee®eer ye®ele keÀjC³eemeeþer peer Òeefle#ee keÀjeJeer ueeieles l³ee meJe& l³eeie Òe³elveebvee Jemlet®ee
JeemleefJekeÀ J³e³e Demes cnCeleele .munotes.in

Page 49

49cnCepes®e GlHeeoveJ³e³ee®ee efJ e®eej Hewµee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve ve keÀjlee ceveg<³eeves kesÀuesu³ee
Þecee®³ee Je l³eeiee®³ee ©Heele kesÀuesuee Deens. peceerveoej, ÞeceerkeÀ, Yeeb[Jeueoej Je mebIeìkeÀ ns
GlHeeove keÀe³ee&meeþer efJeefµe<ì ÒekeÀejs HeefjÞece keÀ©ve l³eeie keÀjerle Deme leele. cnCetve Keje
GlHeeoveJ³e³e ne l³eeie Je Þece mJe©Heele ceespeuee Heenerpes. Hejbleg Þece Je l³eeiee®es J³eJenejele De®etkeÀ
ceespeceeHe keÀjlee ³esCes Deµeke̳e Demeu³eecegUs J³e eJenejerkeÀ GHe³eesiee®³ee ¢<ìerves JeemleefJekeÀ J³e³ee®eer
mebkeÀuHev ee efJe©He³eesieer Deens.
3) JewkeÀefuHe keÀ GlHeeoveJ³e³e (Opportunity Cost of Production ):
jeefyevmeve ³eeb®³ee DeLe&µee m$ee®³ee J³eeK³esJej JewkeÀefuHe keÀ J³e³ee®eer mebkeÀuHevee DeeOeejerle
Deens. Òel³eskeÀ G lHeeove meeOevee®es JewkeÀefuHe keÀ GHe³e esie Demeleele. Hejbleg les meeOeve SkeÀe GHe³eesieele
DeeCeues lej l³eeJesUer l³ee meeOevee®ee ogmeje GHe³eesie keÀjlee ³esle veener. cnCepes®e les meeOeve SkeÀe
GHe³eesieele DeeCe ues Demelee Flej JewkeÀefuHe keÀ GHe³eesieeb®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees. n e l³eeie keÀjeJee
ueeieu³eecegUs peer neveer nesles lees efJ eefµe<ì GHe³eesieeuee JewkeÀefuHe keÀ J³e³e nes³e.
Goe. mecepee SkeÀe J³ekeÌleerves keÀeHe[e®es ogkeÀeve keÀe{ues lees ³ee J³eJemee³eele He[uee vemelee lej
l³eeuee 1000 ©He³es ceefnv³ee®eer vees keÀjer efceUeueer vemeleer. cnCetve l³ee efþkeÀeCeer l³ee J³ekeÌle er®³ee
OebÐeeuee Jew³eeqkeÌlekeÀ J³e³e 1000 ©He³es cenervee Deens. l³ee J³ekeÌleerves keÀeHe[e®es ogkeÀeve
®eeueefJeC³ee keÀefjlee 1000 © cenervee veeskeÀjer®ee l³eeie kesÀuee.
4) SketÀCe G lHeeove J³e³e ( Total Cost of production ):
SketÀCe GlHeeovejeµeer le³eej keÀjC³eekeÀjerlee pees Ke®e& ³eslees l³eeuee SketÀCe GlHeeove J³e³e
Demes cnCeleele. mecepee 100 veie le³eej keÀjC³eemeeþer SketÀCe 5000 ©He³es Ke®e& Deeuee Demesue lej
³esLes 5000 ©He³es ne SketÀCe GlHeeove J³e³e nes³e.
5) mejemejer GlHeeoveJ³e³e ( Average cost of production ):
SketÀCe GlH eeove J³e³eeuee SketÀCe GlHeeefo le jeµeerves Yeeieues Demelee mejemejer GlHeeove J³e ³e
efceUlees.
met$e †SkeÀtCe GlHeeoveJ³e³emejemejer GlHeeoveJ³e³eSkeÀC t e GlHeeefole jeµeer=
me³evee, 100 veie GlHeeefo le keÀjC³eemeeþer SketÀCe GlHeeove J³e³e 5000 ©He³es Deeuee Demesue
lej,
mejemejer GlHeeoveJ³e³e5000100†5 0© H e ³es
6) meerceeble GlHeeoveJ³e³e ( Marginal Cost of Production ):
meerceeble J³e³ee®eer keÀuHeve e mejemejer J³e³eeHes#ee cenÊJee®eer Deens SketÀCe GlHeeove SkeÀe veieeves
Jee{efJeC³eeme SketÀCe J³e³eele peer µeg× Jee{ nesles efleuee meerceeble GlHeeove J³e³e Demes cnCeleele.munotes.in

Page 50

50meg$e †SkeÀtCe J³e³eele neC s eeje yeouemeerceel b e J³e³eSkeÀC t e jeµeerle nesCeeje yeoue=
mecepee 16 veieeb®ee GlHeeove J³e ³e 5000 ©He³es Deens Je veieeb®eer mebK³ee 100 Je©ve
105 kesÀueer Demelee SketÀCe GlHeeove J³e³e 5250 ©He³es Peeuee lej,
meerceeble GlHeeove J³e³e5250 500105 100250550©He³es
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Jemleg®³ee HegjJeþîee®³ee yeepetveer keÀesCelee IeìkeÀ Del³eble cenÊJeHetCe& Demelees?
2) ceewefê keÀ J³e³ee®es keÀ esCeles oesve ÒekeÀej He[leele?
3) Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeeove J³e ³ee®eer m ebkeÀuHevee keÀesCeer ceeb[ueer?
4) meerceeble GlHeeove J³e³ee®es meg$e meebiee.
4.4 DeuHekeÀeueerve DeeefCe oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³e
GlHeeove J³e³ee®es efJeµueskeÀjCes DeLe&µeem$ee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®es Deens. keÀeueeJeOeer®es DeuHekeÀeU DeeefCe efoIe&keÀeU Demes oesve
ÒekeÀej ceeveues peeleele. DeuHekeÀeU DeeefCe efoIe&keÀeU ns Ie[îeeUer JesUs®³ee ( Clock time )
SkeÀkeÀeJe©ve Hee[uesues ÒekeÀej veen erle. lej keÀeueeJeOeer®es JeieeakeÀjCe ns GlHeeovee®³ee keÀesCel³ee IeìkeÀele
yeoue nesT µekeÀlees ³eeJe©ve Hee[uesues Demeleele. GlHeeokeÀ IeìkeÀe®es yeoueles IeìkeÀ DeeefCe efmLej
IeìkeÀ Demes efvejefvejeUs oesve ÒekeÀej Deensle. yeouel³ee IeìkeÀeb®ee H egjJeþe DeuHekeÀeUele
menpee -menpeer yeouet µekeÀle veener. GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee ³ee yeoueeJe©ve keÀeueeJeOeer®es JeieeakeÀjCe
nesles.munotes.in

Page 51

511) DeuHekeÀeU :
DeuHekeÀeU cnCepes Demee keÀeueeJeOeer keÀer p³ee keÀeueeJeO eerceO³es GlHeeokeÀ GlHeeovee® ³ee
yeouel³ee IeìkeÀebceO³es HetCe&HeCes yeoue keÀ© µekeÀleele. Hejbleg GlHeeoveeleerue efmLej IeìkeÀ ns keÀe³ece
jneleele. DeuHekeÀeUeceO³es GlHeeovee®es keÀ®®ee ceeue, mLee³eer cepetjer, FbOeve Fl³eeoer IeìkeÀele yeoue
nesT µekeÀlees. cee$e Fceejleer, ³e b$emeeceûeer Fl³eeoer®³ee cee$eele HeÀjkeÀ nesT µekeÀle veener. ³ee
keÀeueeJeOeerle IeìkeÀ cee$es®ee SketÀCe GlHeVeeµeer pees mebyebOe Demelees l³eeme DeuHekeÀeueerve GlHeeove J³e³e
Demes cnCeleele.
2) oerIe&keÀeU :
oerIe&keÀeUeceO³es meJe& IeìkeÀ yeou eues peeT µekeÀleele. oerIe&keÀeU ne SJe{e keÀeueeJeOeer
Demelees keÀer, p³eele efmLej cnCetve ceeveues peeCeejs IeìkeÀmeg×e yeoueues peeT µekeÀleele cnCetve ³ee
oerIe&keÀeueerve GlHeeovee®ee pees J³e³e Demesue l³eeme oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³e HeÀuev eD e m e sc n C e l e e l e .
DeuHekeÀeueerve DeeefCe oerIe&keÀeueerve GlHee ove J³e³e ns oesvnerner DeeHee Heu³ee yeouee®eer
JesieJesi eUîee ÒekeÀejs ÒeJe=Êeer oeKeefJe le Demeleele DeeefCe cnCetve l³eeb®es efJeµuesDeeJeµ³ekeÀ Deens.
DeuHekeÀeueerve GlHeeove J³e³e ( Short term production costs ):
DeuHekeÀeueerve GlHeeove J³e³ee®ee DeY³eeme keÀjleevee JesieJesieUîee He×leerbveer l³eeb®ee DeY³eeme
keÀjeJee ueeielees. SkeÀlej SketÀCe Ke®e& efJe®eejele IesTve efkebÀJee mejemejer DeeefC em e e r c e e b l eK e ® e e & ® ³ e e
He×leerves DeuHekeÀeueerve Ke®ee&®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
De) DeuHekeÀeueerve SketÀCe GlHeeove J³e³e ( Short term total costs ):
DeuHekeÀeUeceO³es SketÀCe GlHeeoveJ³e³e ns ÒekeÀejs efJe®eejele Iesleues peeleele ns oesve Òeke Àej
DeuHekeÀeUele GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ÒekeÀejeJe©ve þjuesues Deensle . ³ee oesve ÒekeÀejeHewkeÀer Heefn uee ÒekeÀej
cnCepes SketÀCe efmLej J³e³e DeeefCe ogmeje SketÀCe yeouelee J³e³e nes³e. SketÀCe efmLej J³e³e ne meceeve®e
Demelees. yeouel³ee IeìkeÀeJej ³ esCeeje Ke®e& ne yeouelee J³e³e oµe&efJele Demelees. SketÀCe yeouel³ee
J³e³ee®eer cee$ee GlHeeovee®³ee Jee{eryejesyej Jee{le Demeles.
GlHeeovee®³ee SketÀCe yeouelee J³e³e DeeefCe GlHeeovee®ee SketÀCe efmLej J³e³e ³eeb®³ee yesjpesuee
DeuHekeÀeUeleerue m eceûe J³e³e Demes cnCeleele. meceûe J³e³e ( Aggregate cost ) cnCeC³ee®es keÀejCe
keÀer, ³ee J³e³eele meJe& IeìkeÀe bJej ³esCeeN³ee Ke®ee&®ee meceeJesµe kesÀuesuee Demelees. SketÀCe meceûe J³e³e
yeouee®eer efoµee ner SketÀCe yeouel³ee J³e³eeme meceeblej efoµes ÒeceeCes®e Demeles. SketÀCe meceûe J³e³e ne
SketÀCe yeouee®ee J³e³eeme meceeblej Demelees. DeuHekeÀeUeleerue ns eflevnerner ÒekeÀej®es SketÀCe J³e³e Heg{erue
keÀes<ìkeÀeÜejs oeKeefJelee ³esleerue.
GlHeeovee®eer jeµeer SketÀCe efmLej J³e³e SketÀCe yeouele e J³e³e SketÀCe meceûe J³e³e
0v e i e 20 © 0© 20 ©
1v e i e 50 © 10 © 60 ©
2v e i e 50 © 18 © 68 ©
3v e i e 50 © 24 © 74 ©
4v e i e 50 © 36 © 86 ©munotes.in

Page 52

52Jejerue keÀes<ìkeÀele Demeuesuee efvejefvejeUîee J³e³ee®ee meyebOe ne Keeueerue Deeke=Àleerves DeefOe keÀ
®eebieu³ee jerleerves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.1
Jejerue Deeke=Àleerle SketÀCe efmLej J³e³e, SketÀCe yeouelee J³e³e DeeefCe SketÀCe meceûe J³e³e
oeKeefJeuee Deens. Deeke=Àleerle `#e' De#eeJej GlHeeovee®es HeefjceeCe ceespeuesues Deens DeeefCe `³e' De#eeJej
GlHeeove J³e³e oµe&efJeuee Deens. SketÀCe efmLej J³e³e ne meg©Jeeleeruee `DeesKe' SJe{e Demelees DeeefCe lees
GlHeeove efkeÀleerner Jee{ues lejer keÀe³ece j enlees. SketÀCe yeouelee J³e³e meg©Jeeleerme µetv³e Demelees DeeefCe
GlHeeovee ®³ee HeefjceeCee yejesyej Jee{le peelees. SketÀCe meceûe J³e³e e®eer `DeesKe' ³esLetve meg©Jeele nesles.
DeeefCe lees yeouelee J³e³e DeeefCe efmLej J³e³e ³eeb®³ee yesjpesves Jee{le peelees. SketÀCe efmLej J³e³e Je
yeouelee J³e³e ³ee oesneW®eer yesjerpe Sket ÀCe meceûe J³e³ee®ee Je¬eÀ oµe&efJele Demeu³eeves lees yeouel³ee J³e³e
Je¬eÀeme meceeblej Demelees.
Deµee jerleerves DeuHekeÀeUeceO³es Demeuesu³ee SketÀCe J³e³eeb®es efJeµuesSketÀCe J³e³ee®³ee efJeµuesles Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
ye) DeuHekeÀeueerve mejemejer DeeefCe meerceeble J³e³e ( Short term average and
marginal costs ):
mejemejer J³e³e ³ee®ee DeLe& Demee keÀer, Jeke&À Jej J³e³eeuee GlHeeovee®³ee SkeÀobj jeµeerves Yeeieues
Demeleele ³esCeejer jeµeer nes³e. ner yeeye DeeHeCeeme meg$e©Heeves Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.SkeÀtCe GlHeeove J³e³emejemejer J³e³eGlHeeovee®es SkeÀC t e HeefjceeCe=
mejemejer GlHeeoveJ³e³e ne GlHeeoveeceO³es nesCeeje yeoue DeefO ekeÀ ®eebieu³ee jerleerves mHe<ì
keÀ© µekeÀlees. GlHeeove J³e³eele DemeCeeje yeo ue ne mejemejer J³e³eecegUs DeefOe keÀ ®eebieu³ee jerleerves
oeKeefJeuee peeC³ee®es keÀejCe cnCepes ne J³e³e oj veieeJej ³esCeeje GlHeeoveJ³e³e oeKeefJele Demelees.munotes.in

Page 53

53meerceeb le J³e³e ne mebHetCe& J³e³eeleerue yeoue mHe<ì keÀjerle Demelees. GlHeeove cee$esleerue
yeoueecegUs SketÀCe GlHeeove J³e³eele efkeÀleer yeoue Peeuee ns meerceeble J³e³e oµe&efJelees. cnCetve meerceeble J³e³e
ne GlHeeove jeµeerle nesCeej³ee yeouee®es mebHet Ce& GlHeeove J³e³eele nesCeeN³ee yeoueeme Yeeieerues Demelee
ÒeeHle neslees. met$e©Heeves ne J³e³e Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.SkeÀtCe J³e³eele neC s eeje yeouemeerceeble J³e³eGlHeeove cee$esle nesCeeje yeoue=
mejemejer J³e³ee®es meg×e DeuHekeÀeUele SketÀCe J³e³eeÒeceeCes leerve ÒekeÀej He[leele. les cnCepes
mejemejer yeouelee J³e³e, mejemejer efmLej J³e³e DeeefCe mejemejer meceûe J³e³e nes³e.
³ee efvejefvejeUîee mejemejer J³e³ee®es l³ee®eÒeceeCes meerceeble J³e³ee®es mHe<ìerkeÀjCe Heg{erue
keÀes<ìkeÀe ®³ee DeeOeejs keÀjlee ³esF&ue.
GlHeeovee®ee r
jeµeerSketÀCe
efmLej
J³e³eSketÀCe
yeouelee
J³e³eSketÀCe
meceûe
J³e³emejemejer
efmLej
J³e³emejemejer
yeouelee
J³e³emejemejer
meceûe
J³e³emeerceeble
J³e³e
0 20 0 20 -- 0 -- --
1 20 15 35 20 15 35 15
2 20 20 40 10 10 20 5
3 20 22.5 42.5 6.6 7.5 14.1 2.5
4 20 25 45 5 6.25 11.25 2.5
5 20 30 50 4 6 10 5
6 20 39 59 3.3 6.6 9.8 9
7 20 49 69 2.8 7 9.9 10
Jejerue lekeÌl³ee®³ee µesJe쮳ee ®eej keÀe@uececeO³es mejemejer DeeefCe meerceeble J³e³ee®eer Jele&CetkeÀ
oµe&efJeueer Deens. ³ee µesJe쮳ee ®e ej keÀe@uececeO³es DeekeÀ[îee®³ee DeeOeejeJej keÀe{uesues ns mejemejer
DeeefCe meerceeble J³e³e Heg{erue Deeke=Àleer®³ee me ene³³eeves DeefOe keÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.2munotes.in

Page 54

54Jejerue Deeke=Àleerle `#e' De#eeJej Jemlet®es HeefjceeCe Deeef Ce `³e' De#eeJej mejemejer Je meerceeble
J³e³e ns cegêsle ceespeues Deensle. DeuHekeÀeueerve mejemejer efmLej J³e³ee®ee Je¬eÀ ne mejemejer efmLej J³e³e
jsmeerceeble J³e³ee®ee Je¬eÀ meerceeble J³e³e ne Je¬eÀeves oµe&efJeuee Deens. meerceeble J³e³ee®ee Je¬eÀ meerceeble J³e³e ³ee
Je¬eÀeves oeKeefJeuee Deens. ³ee efvejefvejeUîee J³e³eeb®eer ue#eCes Jeefjue lekeÌl³ee®³ee DeeefCe Deeke=Àleer®³ee
DeeOeej sHeg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) DeuHekeÀeueerve mejemejer efmLej J³e³e ( Short term average fixed costs ):
DeuHekeÀeueerve mejemejer efmLej J³e³e ne GlHeeovee®³ee ³eb$emeeceûeer, Fceejleer F. efmLej
IeìkeÀebJej ³esCeeje J³e³e Demelees. DeuHe keÀeueerve mejemejer efmLej J³e³e ne meg©Jeeleerme ceespeCes Deµeke̳e
Demeles. HeCe Jemlegb®³ee veiee®eer mebK³ee peµeer Jee{le peeF&ue, lemee ne J³e³e GÊejesÊej keÀceer nesle peelees.
ne J³e³e oeKeefJeC³ee®ee Je¬eÀeme meceHejeJe=Êe Je¬eÀ ( Rectangular Hyp erbola )D e m e sc n C e l e e l e
keÀejCe ³ee Je¬eÀeJejerue keÀesCel³eener efyebot®³ee efþkeÀeCeer `#e' DeeefCe `³e' De#eeJej uebye ìekeÀu³eeme p³ee
Dee³elee®es #es$eHeÀU meceeve jenerue. mejemejer efmLej J³e³e ne GlHeeove veieeb®³ee Jee{eryejesyej keÀceer nesle
peelees. ne J³e³e efkeÀleerner keÀceer Peeuee lejer µetv³e nesle vemelees.
2) mejemejer yeouelee J³e³e ( Average Variable Cost ):
mejemejer yeouel³ee J³e³eeme ÒeOeeve J³e³e ( Prime Cost ) Demesner cnCeleele. ne J³e³e
GlHeeovee®³ee yeouel³ee IeìkeÀeJej ³esCee je J³e³e Demelees. mejemejer yeouelee J³e³e ne meg©Jeeleerme
peemle Demelees. veblej ne J³e³e nUtnUt keÀceer nesle peelees. SkeÀe efJeefµe<ì ce³ee&osHe³e¥le mejemejer
yeouel³ee J³e³eele Ieì Peeu³eeveblej ne J³e³e nUtnUt Jee{t ueeielees. cnCepes®e ³ee J³e³e e®³ee Je¬eÀe®ee
DeekeÀej U(³et) De#eje meejKee Demelees efkebÀJee DeOe&®ebêeke=Àefle Demelees.
3) mejemejer meceûe J³e³e ( Average Aggregate Cost ):
mejemejer yeouelee J³e³e DeeefCe efmLej J³e³e ³eeb®eer yesjerpe mejemejer meceûe J³e³eeves oµe&efJeueer
peeles. mejemejer meceûe J³e³ee®ee Je¬eÀ mejemejer yeouel³ee Je¬eÀe®³ee Jej®³ee yeepetme Demelees. mejemejer
yeouel³ee J³e³ee®ee Je¬eÀ DeeefCe mejemejer meceûe J³e³ee®ee Je¬eÀ ³eeb®³eeleerue Deblej mejemejer efmLej J³e³eeves
oµe&efJeues peeles. l³eecegUs ns Deblej meg©Jeeleerme peemle Demeles. HeCe veblej keÀceer nesle peeles. mejemejer
meceûe J³e³e Je¬eÀe®ee DeekeÀej U³ee De#ejemeejKee Demelees. ³et DeekeÀej ÒeeHle nesC³ee®es keÀejCe cnCepes
ne Je¬eÀ yeouel³ee J³e³ee®³ee Je¬eÀeJej DeJeuebyetve Demelees. mejemejer yeouel³ee J³e³ee®ee Je¬eÀ ne ³eg
DeekeÀeje®ee Demeu³eecegUs mece ûe J³e³e Je¬eÀeme ³eg DeekeÀej ÒeeHle neslees.
4) meerceeble J³e³e ( Marginal Cost ):
meerceeble J³e³e ne GlHeeoveele meJee&le cenÊJee®ee J³e³e Deens keÀejCe ne J³e³e Jemleg®³ee e fkebÀcele
efveefµ®eleerle DeveskeÀ ¢<ìîee cenÊJee®ee þjlees. meerceeble J³e³e ne GÐeesieeleerue cenÊece ueeYee®eer
HeefjefmLeleer oµe&efJele Demelees. meerceeble J³e³e peesHe³e¥le meerceeble ÒeeHleer Hes#ee keÀceer Demelees. leesHe³e¥le
Òel³eskeÀ veJ³eeves le³eej nesC³eeN³ee Jemleg®³ee SkeÀkeÀeJej veHeÀe ÒeeHle nesle Demelees. YeeJe pesJne meerceeble
J³e³e meerceeble ÒeeHleerHes#ee peemle nesT ueeielees lesJne Jemlet®³ee Òel³eskeÀ veJeerve veieeJej veHe̳ee SsJepeer
leesìe nesT ueeielees. meerceeble GlHeeov e J³e³e peemleerle -peemle veHe̳ee®³ee ¢<ìerves keÀesCeleer GlHeeove
cee$ee Demesue les GlHeeoveeme meebiet µekeÀlees.
Deµee ÒekeÀejs DeuHekeÀeueerve GlHeeove J³e³ee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 55

55ye) oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³e ( Long Run Prod uction Costs ):
oerIe&keÀeueerve J³e³ee®es efJeµuescegueYegle HeÀjkeÀ efJe®eejele Iesleuee Heeefnpes. GlHeeokeÀ IeìkeÀe®³ee mJe©Heele nesCeeje HeÀjkeÀ Demee
Demelees keÀer, oerIe&ke ÀeUDele GlHeeovee®ee efmLej IeìkeÀ ner meb%ee efµe}ÁkeÀ j enele veener. oerIe&keÀeUele
GlHeeovee®es meJe& IeìkeÀ ns yeoueles Demeleele. DeuHekeÀeUele Yetceer efkebÀJee Flej meeceûeer ns IeìkeÀ efmLej
Demeleele. HeCe oerIe&keÀeUeceO³es nsner IeìkeÀ yeouet µe keÀleele DeeefCe DeeJeµ³ekeÀlesvegmeej keÀceer peemle
keÀjlee ³esleele. oerIe&keÀeUele J³e³ee®ee efJeµues1) oerIe&keÀeueerve mejemejer GlHeeove J³e³e.
2) oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³e.
oesvner J³e³ee®es meefJemlej efJeµues1) oerIe&keÀeueerve mejemejer GlHeeove J³e³e :
oerIe&keÀeUele efvecee&Ce nesCeeje mejemejer J³e³e Je¬eÀ ne DeveskeÀ DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e
Je¬eÀe®ee efceUtve yeveuesu ee Demelees. keÀejCe oerIe&keÀeUele Jemleg®³ee GlHeeove Jee{ervegmeej GlHeeovee®³ee
efvejefvejeUîee ÒekeÀej®eer me³eb$es JeeHejueer peeleele. meJe& DeuHekeÀeUe®ee efceUtve SkeÀ oerIe&keÀeU yevele
Demelees. oerIe&keÀeUele JeeHejueer peeCeejer DeveskeÀ me³eb $es HetCe&HeCes JeeHejueer peele vemeleele. keÀejCe
GlHeeovee®eer cee$ee keÀceer Demeleevee JeeHejueer peeCeejer me³eb$es l³eeb®³ee ³eesi³e DeekeÀejeHes#ee keÀceer
DeekeÀeje®es JeeHejueer peeleele lej GlHeeove Jee{er®³ee µesJe쮳ee DeJemLesle ner me³eb$es l³eeb®³ee ³eesi³e
DeekeÀejeHes#ee keÀceer DeekeÀeje®es JeeHejueer peeleele lej GlHeeove Jee{er®³ee µesJe쮳ee DeJemLesle ner me³eb$es
l³eeb®³ee ³eesi³e DeekeÀejeHes#ee peemle GlHeeovee®³ee HeefjefmLeleerle JeeHejueer peele Demeleele. oerIe&keÀeueerve
mejem ejer J³e³e ne efvejefvejeUîee DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³eebvee meJes<ìve keÀ©ve le³eej neslees .c n C e t v e
oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³ee®³ee Je¬eÀeme mebJes<ìve Je¬eÀ ( Envelope Curve )D e m e sc n ì u e sp e e l e s .
oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e ne DeuHekeÀeU eleerue mejemejer J³e³eemeejKee U(³et) ³ee De#ejemeejKee
Deeke Àeje®ee Demelees. cee$e `³eg ' ne DeekeÀej DeuHekeÀeUeleerue DeekeÀejeHes#ee De efOekeÀ Hemejì Demelees. lees
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee m eene³³eeves De efOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àle er ¬eÀ. 4.3munotes.in

Page 56

56³ee Deeke=Àleerle Hes{er®es GlHeeove Jee{le Demeleevee efvejefvejeUer DeuHekeÀeueerve meb³e$es peer
HeW{îeeÜejs JeeHejueer iesueerle l³ee®es DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e oµe&efJeues Deensle. ns DeuHekeÀeueerve
mejemejer J³e³e DemeJ³e 1,D e m eJ³e 2, DemeJ³e 3, DemeJ³e 4, DemeJ³e 5, ³ee Je¬eÀebveer oµe&efJeuesues Deensle.
DemeJ³e 1ne DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀ GlHeeovee®eer cee$ee keÀceer nesle Demeleevee JeeHeju³ee
peeCeeN³ee meb³e$ee®eer HeefjefmLeleer oµe&efJelees. GlHeeovee®eer cee$e eD e e s c e 1He³e¥le Jee{ueer Demelee DemeJ³e 2ns
meb³e$e JeeHejCes ³eesi³e Demeles. keÀejCe ³ee efmLeleerle `Deesce 1' ns GlHeeove DemeJ³e 1³ee meb³e$ee®³ee
meene³³eeves keÀe{u³eeme l³ee®ee mejemejer J³e³e ce 1He1³ee ogmeN³ee meb³e$ee®es GlHeeove kesÀu³eeme ³ esCeeN³ee
mejemejer J³e³eeHes#ee peemle Demesue cnCepes®e Hes{er®e GlHeeove Jee{le Demeleevee meb³e$es yeoueeJeer
ueeieleele. ceesþîee GlHeeovee®³ee cee$esmeeþer ceesþîee DeekeÀeje®eer meb³e$es JeeHejueer ueeieleele. Deµee
leNnsves efvejefvejeUer 5 meb³e$e s ie=nerle ceeveueer Deensle. ³ee Hee®ener meb³e$eeb®³ee DeuHekeÀeueerve mejemejer
J³e³eeme mHeµe&jsmejemejer J³e³eebvevee Deveg¬eÀces He, He 1,H e 2,H e 3DeeefCe He 4efyebot®³ee efþkeÀeCeer mHeµe& keÀjles. efomeJ³e
Je¬eÀe®ee DeekeÀej U(³et) ³ee De#ejemeejKee Deens. efoIe&keÀeueerve J³e³e ne DeuHekeÀeueerve
GlHeeoveJ³eeJejerue efJeefµe<ì mejemejer J³e³ee®eer cee$ee oµe&efJeCeeN³ee efyebot®ee HeJ³e Deens
oermeJ³e Je¬eÀ U(³et) DeekeÀeje®ee DemeC³ee®eer keÀejCes :
1) HeefjceeCe Òel³e ³e efve³ecee®es keÀe³e& :
oerIe&keÀeUele pejer yeouel³ee ÒeceeCee®ee efve³ece keÀe³ee&vJeerle nesle vemeuee lejer HeefjceeCe Òel³e ³e
efve³ece l³ee®eer peeiee Ye©ve keÀe{lees. He efjceeCe Òel ³e³e efve³eceevegmeej meg©Jeeleerme JeOeea Òel³e³e efve³ece,
veblej efmLej Òel³e³e efve³ece DeeefCe µesJeìer Nnemeceeve Òel³e³e efve³ece Demes 3GlHeÊeer efve³ece Deveg¬eÀces
keÀe³e& keÀjleele. Deµee jerleerves meg©Jeeleerme GlHeeoveele Ieì Pee u³eecegUs DeeefCe veblej Jee{ Peeu³eecegUs
oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³ee®ee Je¬eÀ U(³et) DeekeÀej OeejCe keÀjlees.
2) GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®eer DeefJeYeep³elee :
GlHeeovee®es keÀener IeìkeÀ ns oerIe&keÀeUele meg×e DeefJeYeep³e Demeleele. IeìkeÀeb®³ee
DeefJeYeep³elescegUs GlHeeove keÀceer Demeleevee meg©Jeeleerme l³eeb®ee HegjsHegj GHe³eesie nesle veener l³eecegUs
meg©Jeeleerme GlHeeove J³e³e peemle ³esle Demelees. GlHeeove Jee{le Demeleevee ³ee DeefJeYeep³e IeìkeÀele
SkeÀoce Jeeo nesT µekeÀle veener. l³eecegUs DeefJeYeep³e IeìkeÀeb®ee Deefle GHe³eesie neslees. Deleer
GHe³eesiee®³ee leeCeecegUs IeìkeÀ ³eesi³e keÀe³e&#ecelesves keÀe³e& keÀ© µekeÀle veenerle. l³eecegUs efJeefµe<ì
efyebotveblej Peeuesuee GlHeeove Jee{er®ee HeefjCeece oerIe&keÀeueer ve mejem ejer J³e³e Je e{C³eeJej neslees.
meg©Jeeleerme J³e³e Ieì DeeefCe veblej J³e³e Jee{ Demeu³eeves oermeJ³e Je¬eÀeme U(³et) DeekeÀej ÒeeHle neslees.
3) J³eJemLeeHeve He×leer :
GlHeeove J³e³e Je¬eÀeme U(³et) DeekeÀej ÒeeHle nesC³ee®es DeeCeKeer SkeÀ keÀejC ec n C e p e s
J³eJemLeeHeve He×leer nes³e. GlHeeove keÀceer Demeleevee J³eJemLeeHeveeJej ³esCeeje Ke®e& ne peemle Demelees.
GlHeeovee®es HeefjceeCe Jee{le Demeleevee meg©Jeeleerme keÀener ce³ee&osHe³e¥le J³eJemLeeHevee®³ee Ke®ee&le DeeefCe
efmLej Deµee keÀener ³eb$emeeceûeer®³ee Ke®ee&le cegUer®e Jee{ keÀjeJeer ueeiele veener. HeefjCeecele: GlHeeove
Jee{eryejesyej J³eJemLeeHeveeJejerue Ke®e& keÀceer keÀceer nesle peelees. ³eeefµeJee³e GlHeeove Jee{eryejesyej
J³eJemLeeHeve He×leer®eer keÀe³e&#ecelee Jee{le peele s. keÀejve DeeOegefvekeÀ He×leer®es J³eJemLeeHeve leb$e DeeefCe
Jewefµe<ìîeerkeÀjCee®ee JeeHej kesÀuee peelees. HeefjCeecele: meg©Jeeleeruee GlHeeovee®eer cee$ee Jee{le Demeleevee
oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e ne keÀceer nesT ueeielees.munotes.in

Page 57

57GlHeeovee®ee J³eeHe peme pemee Jee{le peeF&ue lemelemes ÞeceefJeYeepeve Jee{le peeles Je µesJeìer
ns ÞeceefJeYeepeve SJe{îee Debeflece HejekeÀe<ìsuee peeTve Heesn®eles keÀer, J³eJemLeeHekeÀeme efvejefvejeU³ee
ÞeefcekeÀeb®³ee keÀe³ee&Jej ue#e þsJeCes keÀefþCe peeles. l³ eecegUs GlHeeove ÒekeÀer³esle SkeÀ ÒekeÀej®eer efojbieeF&
efvecee&Ce nesles. keÀecee®ee Jesie keÀceer neslees. l³eecegUs GlHeeove mebmLesuee DeefceleJ³e³elee ÒeeHle nesT
ueeieleele DeeefCe oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e ne µesJeìer Jee{le peelees.
2) oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³e (Long Run Marginal Cost ):
DeuHekeÀeUe ÒeceeCes®e oerIe&keÀeUele meerceeble J³e³ee®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.
oerIe&keÀeUele efmeceeble J³e³e ne oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀeÒeceeCes U(³et) DeekeÀ eje®ee Demelees.
oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³e ne oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³eele nesCeeN³ee yeoueeme Jemlet®³ee GlHeeoveele
nesCeeN³ee y eoueeves Yeeietve efceU lees. oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³e keÀe{C³eemeeþer Deeke=Àleer®eer ogmejer SkeÀ
efJeµesmebyeOeele DeuHekeÀeueerve meerceeble Je¬eÀ keÀe{ues peeleele. lemes®e DeuHekeÀeueerve mejemejer Je¬eÀ p³ee
þerkeÀeCeer oerIe&keÀeueerve mejemejer Je ¬eÀeme mHeµe& keÀjerle Demeleele l³ee GlHeeove cee$esle Demeuesuee
DeuHekeÀeueerve meerceeble J³e³e ne l³ee Jemleg®³ee cee$esle Demeuesu³ee oerIe&keÀeueerve meerceeble J³e³eeyejesyej
Demelees. l³eecegUs mejemejer J³e³e Je¬eÀe®³ee mHeµe& efyebot®³ee mebyeOe ele Demeuesu³ee DeuHekeÀeueerve meerceeble
J³e³e Je¬eÀeJejerue efyebotvee pees[Ceejer jsDeeke=Àleer®³ee m eene³³eeves De efOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.4
Jejerue Deeke=Àleerle oer.me.J³e. ne oerIe&keÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀ Deens. ³ee Je¬eÀeves DemeJ³e 1,
DemeJ³e 2DeeefCe DemeJ³e 3³ee DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e Je¬eÀevee mebJes<ìve Iesleues Deens. DeuHekeÀeueerve
mejemejer J³e³e Je¬eÀe®³ee meby eOeele Demeuesu³ee DeuHekeÀeueerve meeRceele J³e³ee®es DemeerJ³e 1, DemeerJ³e 2, Je
DemeerJ³e 3³ee Je¬eÀebveer oµe&efJeuesues Deensle. ³ee DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³ee®es Je¬eÀ DeeefCe oerIe&keÀeueerve
mejemejer J³e³eeb®³ee Je¬eÀebvee p³ee efvejefvejeUîe eefþkeÀeCeer DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³ee®es Je¬eÀ mHeµe&munotes.in

Page 58

58keÀjleele. l³ee GlHeeove cee$es®³ee mebyeOeele Demeuesuee DeuHekeÀeueerve meeRceele J³e³e oeKeefJeCeejs efyebot
pees[tve efoIe&keÀeueerve meeRceele J³e³e Je¬eÀ keÀe{uesuee Deens.
Deeke=Àlee rle He 1,³ eD e e e f C eH e 2ns Deµee ÒekeÀej®es efyebot Deensle keÀer, ³ee efyebot®³ee mebyeOeeleerue
efyebot pees[tve oermeJ³e ne oerIe&keÀeueerve meeRceele J³e³ee®ee Je¬eÀ keÀe{uesuee Deens. oerIe&keÀeueerve meerbceele
J³e³ee®ee Je¬eÀ U(³et) DeekeÀeje®ee De ens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) DeuHekeÀeU Je efoIe&keÀeU ³eeleerue HeÀjkeÀ meebiee.
2) mejemejer GlHeeove J³e³ee®es meg$e meebiee.
3) DeuHekeÀeueerve mejemejer J³e³e oeKeefJeC³eeN³ee Je¬eÀeme keÀe³e cnCeleele?
4) mejemejer yeouee®ee J³e³ee®ee De ekeÀej keÀesCel³ee Fbûepeer De#ejemeejKee Demelees?
5) oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³ee®es oesve ÒekeÀej keÀesCeles ?
4.5 ve HeÀe (PROFIT )
GÐeespekeÀ efkebÀJee meb³eespekeÀ ³ee GlHeeove ÒekeÀer³esleerue ®eewL³ee IeìkeÀe®es GlHeVe efkebÀJee efkeb Àcele
cnCepes veHeÀe (profit) nes³e. Flej GlHeeokeÀ IeìkeÀebvee meecev³ele: HegJe&ceev³e keÀjejeÒeceeCes efkebÀcele
efoueer peeles meb³eespekeÀeuee cee$e ³ee leerve IeìkeÀeb®³ee efve³eespeerle efkebÀJee DeHesef#e le GlHeeokeÀlee Je Òel³e#e
GlHeeokeÀlee DeOe erkeÀ nesles. lesJne meb³eespekeÀeme veHeÀe efceUlees Je Òel³e#e GlHeeokeÀlee efve³ees efpele
GlHeeokeÀlesHes#ee keÀceer Peeu³eeme leesìe HelkeÀjeJee ueeielees.
meb³eespekeÀe®³ee mLetue l³eeb®³ee mJele:®³ee Yeeb[Jeuee®es J³eepe, l³eeb®³ee oQveefov e keÀecee®es
DeefYeÒesle Jesleve Je l³eeb®³ee mJele:®³ee peceerveer®ee Keb[ ns IeìkeÀ Jepee kesÀu³eeme pees veHeÀe efMeuuekeÀ
jnelees, l³ee®e efveJJeU efkebÀJee Meg× veHeÀe Demes veeJe oslee ³esF&ue. HetCe& mHeOexle meeceev³ele: JeepeJeer veHeÀe
efceUt Mek eÀlees, HeCe yeepeejHesþ DeHetCe& mHeOex®eer cnCepes JnsleeOeerkeÀej efkebÀJee cekeÌlesoejer mJe©Hee®eer
Demeu³eeme efceUCeeN³ee HeÀe³eÐee®ee yeje®e Yeeie mHeOex®³ee DeHetCe& mJe©HeecegUs efceUlees. veHeÀe DeefveefM®ele
Demelees, DemHe<ì Demelees Je lees k eÀener JesUsme $eÝCe ef®evnelcekeÀ Demelees. lemes®e ie efleceeve DeJemLesle lees
efvecee&Ce nesle Demeuee lejer lees mebK³eelcekeÀ j®evescegUs efvecee&Ce nesle Demeu³eecegUs l³eeb®³eemebyebOeer
mew×eb eflekeÀ efJeJes®eve Flej IeìkeÀ efkebÀcele efme×ebleeÒec eeCes HeÀejmes Jesieeves Je mHe<ì De®etkeÀ mJe©Heel eÒ e i e l e
nesT MekeÀues veener . ogmejs cnCepes HegCe& mHeOex®³ee DeJemLesle efceUCeeje veHeÀe ne HeÀkeÌle meb³eespekeÀeb®³ee
DeefYeÒesle efkeÀceleer FlekeÀe®e DemeCeej cnCepes DeMee HetCe& mHeOex®³ee DeJemL esle Meg× efkebÀJee efveJJeU veHeÀe
Meke̳e veener. lemes®e meveeleveJeeoer DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eveele efJeMuesOe©ve kesÀues Deens DeeefCe IeìkeÀeleerue yeoueeb®ee SkeÀceskeÀebJej nesCeeje HeefjCeece HetCe&le: leel keÀeU nesleesmunotes.in

Page 59

59Demes ie=nerle Deens. DeMee HeefjefmLeleerle ie efleceeveles®eer efkebÀcele cnCetve efkebÀJee leelkeÀe efuekeÀ HeÀjkeÀ ³ee
mJe©Heelener Meg× veHeÀe efvecee&Ce nesC³ee®es keÀejCe efomele veener. ns meJe& ue#eele IesTve®e veHeÀeefJeefme×e ble Depetvener DeefveefM®ele DeÒeiele Je DemHe<ì keÀe Deensle ns mHe<ì nesT MekesÀue. veHe̳ee®es
mHe<ìerkeÀjCe keÀjCeeN³ee efJeefJeOe efme×eblee®ee Lees[ke̳eele Dee{eJee Heg{erueÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.
1) Òee. pes. Sced.keÌueeke&À ³eeb®ee veHe̳ee®ee `ieefleceeveles®ee efme×eble' ( Dynamic Theory
of Profits ):
Òee. pes. Sced.keÌueeke&À ³eeb®³ee celes DeLe&J³eJemLes®³ee ie efleceevelescegUs cnCepes®e melele nesCeeN³ee
yeoueecegUs®e veHeÀe efvecee&Ce neslees. l³eeb®³ee celes, efJe¬eÀer efkebÀcele -GlHeeoveKe®e& † veHeÀe. Demee veHeÀe
HeÀkeÌle yeouel³ee HeefjefmLeleerle®e efvecee&Ce nesT MekeÀlees. Òee. keÌueeke&À ³eeb®³ee celes, DeLe&J³eJemLesle Heg{erue
Hee®e ÒekeÀej®es yeoue melele Ie[le Demeleele.
1) ueeskeÀmebK³ee Jee{le Demeles Je ueeskeÀeb®³ee meJe³eer melele yeouele Demeleele.
2) ueeskeÀeb®³ee iejpee Jee{leele.
3) Yeeb[Jeue meb®e³e Jee{le peelees.
4) leebef$ekeÀ yeoue nesle Demeleele.
5) GlHeeokeÀeb®³ee mebIeìveele yeoue nesle Demeleele.
³ee yeoueecegUs efJe¬eÀer efkebÀcele Je GlHeeove Ke ®e& ³eeb®³eele HeÀjkeÀ He[lees Je veHeÀe efvecee&Ce neslees.
ns yeoue nesle vemeu ³eeme efJe¬eÀer efkebÀcele †J ³eepe Ke®e& +Keb[ Ke®e& +Jesleve Ke®e& +meb³eespekeÀeb®³ee
Þecee®es, Yeeb[Jeuee®es Je peceerveer®es DeefYeÒesle Ke®e& (cnCepes®e SkeÀe DeLee&ve s meb³eespekeÀe®eer JeepeJeer
efkebÀcele) DeMeer DeJemLee nesCeej Je Meg× mJe©Hee®ee veHeÀe efceUCeej veener. Òee. veeF&ì ³eeb®³ee celes
veHe̳ee®ee ne efme×eble ef{metU Je ®egkeÀer®ee Deens keÀejCe meJe& yeoueecegUs veHeÀe efvecee&Ce nesle veener.
2) Òee. SHeÀ. yeer. ne@ues ³eeb®ee veHeÀeefJeTheory of Profits ):
Òee. ne@ues ³eeb®³ee celes ,GlHeeove ÒekeÀer³esleerue Je He³ee&³eeves efJe¬eÀerleerue meJe& OeeskesÀ HelkeÀjCes ner
meb³eespekeÀe®eer cenÊJee®eer peyee yeoejer Demeles. ns OeeskesÀ HelkeÀjC³eemeeþer ÒesjCee cnCetve meb³eespekeÀeme veHeÀe
efceUlees. Òee. ne@ues ³eeb®³ee celes, GlHeeoveeleerue ns OeeskesÀ ®eej ÒekeÀej®es Deensle.
1) Iemeeje Je Peerpe
Þe) Meg× OeeskeÀe
3) DeefveefM®elelee
4) keÀeueyeenîelee
Òee. ne@ues ³eeb®³ee celes, ³eeHewkeÀer Peerpe IeìkeÀ GlHeeove Ke®ee&le meceeefJe<ì keÀjlee ³eslees.
keÀeueyeenîeles®ee vescekeÀe Deboepe Ieslee ³esle veener. keÀejCe leebef$ekeÀ yeoue vemesue ueeskeÀeb®³ee meJe³eer keÀMee
Je keÀOeer yeoueleerue ³ee®ee Deboepe keÀjlee ³esle veener. Hejbleg Meg× OeeskeÀe ne Jemleg®³ee efJe¬eÀer®³ee yeeyeleerle
Je Flej DeveHes#eerle De%eele IeìkeÀeb®³ee meboYee&le efvecee&Ce neslees. ne OeeskeÀe HelkeÀjC³ee®eer efkebÀcele cnCetve
meb³eespekeÀeme veHeÀe efceUCes DeeJeM³eke À Demeles. ns Oeeske̳ee®es ÒeceeCe efpelekesÀ De efOekeÀ eflelekeÀe veHeÀe
DeefOekeÀ efceUeJee ueeielees. DeLee&le Òee. ne@ues ³eebveer veHe̳ee®³ee cegUeMeer DemeCeeje SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ
meebefieleuee Deens ³eele MebkeÀe veener. Hejbleg peemle veHeÀe efceUefJeC³eeN³eeme peemle OeeskeÀe HelkeÀjeJeemunotes.in

Page 60

60ueeielees Demes vesnceer®e Ie[le veener. Òee. keÀeJn&j ³eeb®³ee celes, veHeÀe ne OeeskeÀe HelkeÀjC³eemeeþer efceUlees
Demes ve cnCelee lees Oeeske̳ee®es ÒeceeCe keÀceer keÀjCeeN³ee meb³eespekeÀebme efceUlees Demes cnCeCes DeOeerkeÀ ³eesi³e
Deens.
3) Òee. S®ed. S. veeF&ì ³eeb®ee veHeÀeefJe(Uncertainity Bearing Theory of Profit ):
Òee. veeF&ì ³eebveer 1940 ceO³es ‘Risk Uncertainty and Profit’ ³ee DeeHeu³ee
Debl³ele Òeefme× ûebLeele veHe̳ee®es DeefOekeÀ ³eesi³e, efJemle=le Je efyeve®etkeÀ mHe<ìerkeÀjCe keÀjC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee Deens.
DeeHeu³ee mHe<ìerkeÀjCeele Òee. veeF&ì ³eebveer Òee. ne@ues ³eeb®³ee OeeskeÀe efme×ebleele cegueYetle
megOeejCee kesÀu ³ee. Òee. veeF&ì ³eeb®³ee celes, meb³eespekeÀeuee meJe&®e OeeskesÀ Deens lemes HelkeÀjeJes ueeiele
veenerle. keÀener OeeskesÀ meb³eespekeÀ SkeÀ$e Deeu³eecegUs ìeUlee ³esleele. keÀener OeeskesÀ Goe. Deeie, ®eesjer,
DeHeIeele, JeenlegkeÀ ³ee yeeyeleerle efJe cee GlejJetve OeeskeÀe ìeUlee ³eslees. DeMee Oeeske̳eeb®eer peyeeyeoejer
keÀener efkeÀceble IesTve J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee HelkeÀjleele. DeMee efkebÀceleer®ee meceeJesMe vesnceer®³ee GlHeeove
Ke®ee&le keÀjlee ³eslees.
Hejbleg keÀener OeeskesÀ Demes D emeleele keÀer, p³eeb®³ee yeeyeleerle DeMee efJec³ee®eer J³eJemLee®e keÀjlee
³esle veener. Goe. GlHeeove leb$eeleerue yeoue, He³ee&³eer Jemlegb®es GlHeeove, Jemleg®es JesieJesieUs ÒekeÀej Je
ceeieCeer / meJe³eer /®eJeer ³ee mebyeOeeleerue yeoue. ns Oeeskes ÀD e % e e l e ,Deboepe ve keÀjlee ³esCeejs Je efJec³ee®eer
J³eJemLee Meke̳e veener DeMee ÒekeÀej®es Deensle. Demes efJecee Meke̳e vemeCeejs OeeskesÀ cnCepes®e Òee. veeF&ì
³eeb®³ee Meyoele DeefveefM®elelee HelkeÀjC³ee®eer efkebÀcele cnCepes®e veHeÀe nes³e. cn Cepes®e yeouee®ee
HeefjefmLeleerle p³ee Oeeske̳ee®³ee yeeyeleerle efJecee GlejefJeCes Meke̳e veener Je GlHeeoveele les HelkeÀjeJes
ueeieleele l³eebvee DeefveefM®elelee cnCeeJes ueeieles Je leer mJeerkeÀejC³ee®es Oee[me meb³eespekeÀ keÀjlees cnCetve
l³eeu ev e H e À ee f c e U l e e s .
DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele Òee. Jesmìve ³eebveer Òee. veeF&ì ³eeb®³ee efme×eblee®es meceLe&ve keÀ©ve
DeefveefM®eleles®ee ne efme×eble DeefOekeÀ ÒeYeeJeer J³eeHekeÀ mJe©Heele ceeb[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. Òee.
Jesmìve ³eebveer Meg × veHeÀe cnCepes meb³eespekeÀeuee l³ee®³ee keÀceeue Jew³eeqkeÌle keÀ Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ efceUCeejs
GlHeVe DeMeer veHe̳ee®eer J³eeK³ee kesÀueer cnCepes®e veHeÀe Flej meJe& GlHeeove IeìkeÀeb®eer vekeÀejelcekeÀ
efkebÀcele osTve, lemes®e meb³eespekeÀe®ee J ew³ekeÌleerkeÀ Ke®e& YeeieJetve pes efMeuuekeÀ jenles l³ee DeefOekeÀeN³ee®³ee
mJe©Hee®ee Deens Je ns DeefOekeÀ®e meb³eespekeÀeme efceUles. keÀejCe lees Flej GlHeeove IeìkeÀeÒeceeCes
keÀjejelcekeÀ efkebÀcele ve Ieslee (cnCepes®e mebHetCe& OeeskesÀ ve ìeUlee ) GlHeeove Je efJe¬eÀerleerue meJe&
DeefveefM®elelee mJele: HelkeÀjlees, Flej IeìkeÀeb®³ee efkebÀceleer þjefJeleevee meb³eespekeÀ Je l³ee l³ee IeìkeÀe®eer
DeHesef#ele GlHeeokeÀlee ue#eele Ieslees Je Òel³e#eele ner GlHeeokeÀlee peemle Peeu³eeme l³eeme veHeÀ ee f c e U l e e s
keÀceer Peeu³eeme leesìe neslees.
cnCepes®e SkeÀe DeLee&ves pesJne veHeÀe efceUlees lesJne lees Flej GlHeeove IeìkeÀeb®³ee
GlHeeokeÀlesJej SkeÀ ÒekeÀej®ee keÀj®e ceevelee ³esF&ue, HeCe ne keÀjner ³eesi³e Deens, keÀejCe meb³eespekeÀeves
efveefM®ele Je DeefveefM®ele Demes meJe& OeeskesÀ meJee&®³eemeeþer HelkeÀjuesues Demeleele. lemes l³eeves ve kesÀu³eeme
ns OeeskesÀ Je ner DeefveefM®elelee vesnceer®³ee Flej GlHeeokeÀ IeìkeÀebvee HelkeÀjeJeer ueeiesue.munotes.in

Page 61

614) Òee. MetbHeerìj ³eeb®ee veHe̳ee®ee `veeJeerv³e efkebÀJee veJeÒeJele&ve efme×eble' ( Innovation
Theory of Profit ):
Òee. MetHeeRìj ³eeb®³ee celes, meb³eespekeÀeuee efceUCeeje HeÀe³eoe ieefleceeve HeefjefmLeleerle l³eeves
GlHeeokeÀ efkebÀJee efJe¬eÀer J³eJemLesle kesÀuesues pes veeefJev³eHet Ce& yeoue Demeleele, cnCepes®e l³eeves kesÀuesues pe s
veJeÒeJele&ve Demeles l³ee®ee ceesyeouee l³eeuee efceUlees. efceUCeeN³ee HeÀe³eÐee®³ee DeHes#esves®e meb³eespekeÀ
DeeHeu³ee GlHeeove efkebÀJee efJe¬eÀer J³eJemLesle veJeÒeJele&ve keÀjC³eeme le³eej nesle es. Òee. MegHeeRìj ³eeb®³ee
celes, `GlHeeove Ke®e& keÀceer keÀjC³eemeeþer efkebÀJee mejemejer ÒeeHleer Jee{efJeC³eemeeþer Je HeefjCeeceer mejemejer
ÒeeHleer Je mejemejer Ke®e& ³eeleerue HeÀjkeÀ keÀceeue keÀjC³eemeeþer GlHeeove Je efJe¬eÀerceO³es kesÀues pe eCeejs meJe&
ÒekeÀej veJeÒeJele&ve þjleele'. DeLee&le veJ³ee keÀuHeves®ee Òel³e#e J³eeHeejer GHe³eesie Peeu³eeefMeJee³e HeefjCeece
keÀejkeÀ veJeÒeJele&ve Peeues Demes cnCelee ³esle veener. veJes GlHeeove, veJes GlHeeove ceb$e, veJes mebIeìve,
efJe<ìer®eer veJeer J³eJemLee, ³ee mJe©Heele veJeÒeJele&ve nesle Demeles. DeLee&le HeefjefmLeleer melele yeouele
jenCes Je HeefjCeecele: yeoueuesu³ee HeefjefmLeleerle Hegvne, veJeÒeJele&vee®eer iejpe Demeles. HeefjCeecele:
veJeÒeJele&ve peesHe³e¥le meJe&meeOeejCe nesle veener DeMee DeuHekeÀeueerve veHeÀe efceUlees. cnCetve®e meb³eespekeÀeuee
melele veHeÀe efceUefJeC³eemeeþer yeouel³ee HeefjefmLeleer®ee efJe®eej keÀ©ve GlHeeove leb$e, mebIeìve
J³eJemLee, Je efJe¬eÀer J³eJemLee ³eele yeoue, megOeejCee, veJeÒeJele&ve keÀjC ³ee®ee melele Òe³elve keÀjeJee
ueeielees. cnCepes®e keÀener keÀeU veHeÀe efceUlees. veblej lees ve<ì neslees Je Hegvne veJeÒeJele&veeveblej efvecee&Ce
neslees.
5) Òee. kesÀjmìer[ ³eeb®ee veHeÀe efme×eble :
Òee. kesÀjmìer[ ³ee ke@Àves[er³eve DeLe&Meem$e %eeves ‘Capital, Interest and Profit’ ³ee
DeeHeu³ee 1959 ceO³es ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee ûebLeele veHe̳ee mebyeOeer®³ee HetJeea®³ee meJe& efme×ebleeceO³es
mecevJe³e meeOeC³ee®ee Òe³elve kesÀuesuee Deens. Òee. kesÀjmìer[ ³eeb®³ee celes, `yeouel³ee ieeflecee ve meceepeele
Dee{UCeeN³ee DeefveefM®ele HeefjefmLeeflele Deboepe keÀ© vemeb³eespekeÀeves peer ke=Àleer kesÀuesueer Demeles l³ee®ee
HeefjCeece cnCetve l³eeme veHeÀe efceUlees'.
l³eeb®³ee celes, veHe̳ee®³ee mebyeOe efmebceele GlHeeovelesµeer vemetve mee rceeble GlHeeokeÀlee
efme×ebleeb®eer ie=nerles Je Òel³e#e JeemleJelee ³eeceO³es pees HeÀjkeÀ Deens l³eeletve veHeÀe efvecee&Ce neslees. p³ee®es
vescekesÀ ieefCele ve keÀjlee, meb³eespekeÀeves Deboepe keÀ©ve DeeefLe&keÀ efveCe&³e Iesleuesues Demeleele. l³ee letve pes
DeefOeke̳e efvecee&Ce nesles les®e veHe̳ee®es mJe©He Demeles. Òee. kesÀjmìer[ ³eeb®³ee celes, veHe̳ee®es mJe©He
efjkeÀe[ea³eve Keb[, DeHetCe& mHeOee& mJe©Hee®³ee yeepeejeleerue Ieìl³ee GlHeeove Ke®e& Je¬eÀecegUs efceUCeeje
veHeÀe, veJeÒeJele&v ee®ee veHeÀe, Je efkebÀceleHeeUerleerue HeÀjkeÀecegUs efceUCeeje veHeÀe Deµee ®eej ÒekeÀej®es
Demeles. Hejbleg ns meJe&®e µeg× veHeÀe ceevelee ³esle veenerle lej l³eeHewkeÀer p³ee®ee mebyebOe meb³eespee®³ee
YeefJe<³ekeÀeueerve Deboepeeµeer ueeJelee ³eslees . l³eebvee®e µeg× veHeÀe cnCelee ³eslees. l³ee¢<ìerves Keb[
mJe©Hee®es GlHeVe þjeJeerkeÀ mJe©Hee®es Demeles Je l³ee®ee mecebOe Deboepeeµeer ³esle veener. p³ee ÒeceeCeele
cekeÌlesoejer efkebÀJee ¬esÀleeefOekeÀej HeefjefmLeleerle meb³eespekeÀ OeesjCe yeouet µekeÀlees, l³ee ÒeceeCeele l³ee®e
efvecee&Ce nesCeeje veHeÀe Deboepeeµeer mebyebefOele jnelees. veJeÒeJele&veeleerue Je efkebÀceleHeeleUerleerue yeoue HegCe&le:
Deboepeeµeer mebyeOeerle Demeleele cnCepes Òee. kesÀjmìer[ ³eeb®³ee celes, µeg× veHe̳ee®ee efJ e®eej, cekeÌlesoejer
mJe©Hee®eer yeepeejHesþ, yeepeejeleerue efkebÀceleHeeleUerle nesCeeje yeoue Je veJeÒeJele&ve ³eeb®³ee yeeyeleerle®e
keÀjlee ³esT µekesÀue. Òee. kesÀjmìer[ ³ee Deboepee®es oesve ieìele JeieeakeÀjCe keÀjleele.munotes.in

Page 62

62De) meJe&meeOeejCe Deboe pe :
meceûe DeLe&J³eJemLesµeer mebyebefOele DemeCeeN³ee ®eueeceO³es, Goe. ueeskeÀmebK³ee, je<ì^er³e GlHeVe,
ye®ele, iegbleJeCetkeÀ, SketÀCe ceeieCeer lemes®e jespeieej Dee³eele Je efve³ee&le ³eeb®³eele melele yeoue nesle
Demeleele. l³eeJej mejkeÀej®³ee ® eueve, DeboepeHe$ekeÀer Je Flej OeesjCeeb®ee ÒeYeeJe He[le Demelees.
l³eeb®³eeceOeerue yeoueecegUs efkebÀceleHeeleUer yeouele Demeles. HeefjCeeceer meeþJeuesu³ee ceeuee®³ee cegu³eele
Jee{ efkebÀJee Ieì nesle Demeles Je l³eeletve®e De®eevekeÀ veHeÀe efkebÀJ ee leesìe neslees ( Windfall gains
and losses ). Deµee yeouee®ee Deboepe IesTve meb³eespekeÀ DeeHeues efveCe&³e DeeKele Demelees. ns
Deboepe meeOeejCele: SkeÀe JemejkeÀejer O eesjCeeµeer mebceOeerle Demeleele.
ye) efJeµesmeb³eespekeÀeuee keÀener Deboepe mJele:®³ee GÐeesie mebmLesµeer mebyeOe DemeCeeN³ee GlHeeove Ke®e&,
efkebÀceleer, ceeieCeer, He³ee&³eer Jemlet Je Flej mHeOe&keÀ GÐeesiemebmLee®es OeesjCe ³eeyee yeleerle keÀjeJes ueeieleele.
³eeceO³es®e ÒeecegK³eeves cekeÌlesoej Je ¬esÀleeOeerkeÀej Deboepe lemes®e veJeÒeJele&vee®³ee meboYee&leerue Deboepe
³eeb®ee meceeJesµe neslees keÀejCe Deµee yeeyeleerle yeepeejHesþsle GÐeesiemebmLes®ee efve³eb$eCeelcekeÀ nmle# esHe nesCes
µeke̳e Demeles. l³eecegUs yeebOeues peeCeejs Deboepe Kejs nesC³ee®eer µeke̳elee DeefOekeÀ Demeles Je Deµee JesUer
³ee Deboepee®³ee DeeOeejeves Jej G}ÁsKe kesÀuesu³ee IeìkeÀele Demee yeoue kesÀuee peelees keÀer, p³eecegUs
HeÀe³eoe efvecee&Ce n esT µekesÀue. DeLee&le Deµee DeboepeeceO³es J³ekeÌleerefve<þ lemes®e Jemlegefve<þ Kee$eer ³eeb®es
efceÞeCe Demeles. DeLee&le ³ee efveCe&³eeleerue SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes veJeÒeJele&ve nes³e. Deµee yeeyeleerle
mJele:®³ee efJeµJeemeeves veJeÒeJele&ve keÀ©ve Deboepe keÀjCeeN³ee meb³eespekeÀeuee De efOekeÀ OeeskeÀe Je
Deefveefµ®elelee HelkeÀjeJeer ueeieles. efJeµesJeJee{les.
meJe&meeOeejCe Deboepee®ee efJeµesHeefjCeece nesle Demelees. meJe&meeOeejCe efkebÀceleHeeleUer IeìCeej efkebÀJee Jee{Ceej Demee Deboepe D emeu³eeme
l³ee®ee HeefjCeece GÐeesiemebmLes®³ee GlHeeovee®³ee efkebÀceleerJej neslees®e. ³eeTueì mejkeÀejer Ke®e&,
jespeieej ³eeb®³eele Jee{ nesCeej Demesue lej l³eeb®ee GÐeesiemebmLes®³ee GlHeeovee®³ee efkebÀceleerJej
ÒeeslmeenkeÀ HeefjCeece nesT µekeÀlee s. cnCepes®e meJe&meeOeejCe efkebÀceleHeeleUer efkebÀJee Flej meceûe
IeìkeÀeleerue yeoueeb®ee HeefjCeece GÐeesiemebmLes®es efJeµesÒeefleketÀue keÀjC³eeJej nesT µekeÀlees. SkebÀojerle He enlee veJe ÒeJele&ve Je l³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ leer cekeÌlesoejer
³eeb®³ee ÒesjCesletve meb³eespekeÀ veHeÀe efceUJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
6) Òee. yee@vHesÀvyewVej ³eeb®ee veHeÀe efme×eble :
Òee. ceeefì&ve yee@vHesÀvyewVej ³eebveer veHe̳ee®³ee veJemeveeleveJee oer Je veeF&ì ³eeb®³ee efme×eblee®es
SkeÀef$ekeÀjCe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. l³eebveer DeeHeu³ee efme×ebleele Heg{erue ie=nerle ceeveueer Deensle.
1) efmLej DeLe&J³eJemLee
2) HegCe& mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþ
3) GlHeeove IeìkeÀ HetCe&le: ieeflece eve Je efJeYeepekeÀ
4) yeepeejeleerue Òe®eefuele efkebÀceleer®es mebHetCe& %eeve
5) Yeeb[Jeue meb®e³eele Jee{ efkebÀJee Ieì nesT µekeÀles.
6) YeefJe<³ee®eer efveefµ®ele ceenerleer veener.munotes.in

Page 63

63JesieUîee µeyoele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, ³ee meceepeele veJ eÒeJele&ve veener Hejbleg
Deefveefµ®elelee Deens. efvecee&Ce nesCeeN³ee Deefveefµ®eleles®eer oesve keÀejCes Deensle 1) Yeeb[Jeue meb®e³eeleerue
yeouee®es HeefjCeece 2) GlHeeove HeÀuee®es mJe©He Je l³ee®es meniegCekeÀ ³eeb®es mJe©He. DeLee&le ner
Deefveefµ® elelee HetCe&le: efve³eb$eCeeyeensj Deens efkebÀJee efle®eer le erJe´lee keÀceer keÀjlee ³esCeej veener Demes cee$e
veener. ³ee efme×ebleeÒeceeCes DeeefLe&keÀ mJe©Heeuee Deefveefµ®elelee oesve ÒekeÀej®³ee Demeleele.
1) veHeÀe efvecee&Ce keÀjCeeN³ee Deefve efµ®elelee.
2) Flej GlHeeove IeìkeÀeb®³ee efkeÀcebleerJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee Deefveefµ®elelee.
JesieUîee µeyoele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, GlHeVee®es mJe©He keÀjejelcekeÀ vemeu³eecegUs
efvecee&Ce nesCeeN³ee Deefveefµe®elescegUs veHeÀe efvecee&Ce neslees. keÀjejelcekeÀ mJe©Heele Flej GlHeeokeÀ
IeìkeÀeb®³ee efkebÀceleer efou³eeveblej Jemlet®³ee efkeÀcebleer®ee pees Yeeie µescnCepes veHeÀe nes³e. GlHeeovee®³ee keÀener IeìkeÀebvee keÀjejelcekeÀ mJe©Hee®eer Deefve efµ®elelee Je keÀener
IeìkeÀebvee meb³eespeveelcekeÀ Deefveefµ®elelee HelkeÀjeJee ueeieleele. HeefjCeecele: Deefveefµ®ele mJe©Hee®es
GlHeVeeJej nkeÌkeÀ meebieC³ee®eer peyeeyeoejer HelkeÀjCes cnCepes meb³eespevee®es keÀece HelkeÀjCes Demee DeLe&
neslees.
Deefveefµ®eleles®³ee IeìkeÀecegUs meJe& Jemlet Je mesJeeb®³ee HegjJeþîee®³ee Je ceeieCeer®³ee HeefjefmLeleerle
yeoue Ie[lees. ns®e meb³eespeve mesJes®³ee yeeyeleerle Ie[les. meb³eespekeÀe®³ee ¢<ìerves l³ee®³ee #ecelesµeer mHeOee&
keÀjCeeje IeìkeÀ cnCepes DeHetCe& mHeOex®eer yeepeejHesþ nes³e. l³ee®³ee efkeÀceleerJej Flej DeveskeÀ efkeÀceleer®ee
HeefjCeece nesle Demelees. l³ee®eer efkebÀcele keÀjejelcekeÀ mJe©Heele þjJelee ³esle veener. l³eeuee efceUCeeN³ee
efkeÀceleer®eer SkeÀ efveefµ®ele DeJemLee Demet µe keÀle veener. lej l³ee®eer SkeÀ ce³ee&oe Demeles Je l³eeceO³es leer
DeKesjerme keÀesþsner Demet µekesÀue. Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 4.5 ceO³es meb³eespeve keÀewµeu³ee®eer efveefµ®ele efkebÀcele
þjefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
De ye keÀ
Deeke=Àleer ¬eÀ. 4.5
Deeke=Àleer `De' ceO³es GÐeesiemebmLeeb Debleie&le ¢<ìîee meb³eespeve mesJesmeeþer DemeCeejer ceeieCeer Je
HegjJeþe Je SketÀCe ÒeeHleer (DeHes#eerle) ³eeb®e e mebyebOe oeKeefJeuee Deens. `ceHe' ne Je¬eÀ meb³eespeve mesJes®ee
HegjJeþe Je ceeieCeer Je¬eÀner Deens. keÀejCe ceeieCeer keÀjCeeje®e HegjJeþe keÀjCeeje Demelees. ne Je¬eÀ
[eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jej ®e{Ceeje Deens. cnCepes®e DeOeerkeÀeefOekeÀ SketÀCe ÒeeHleer efkebÀJee SketÀCe
veHe̳ee®³ee ojeme meb³eespekeÀ DeeHeu³ee mesJesmeeþer DeOeerkeÀ ceeieCeer keÀjCeej Je lemee HegjJeþener keÀjCeej
efkebÀJee Deµee Jee{l³ee (DeHes#eerle) veHe̳ee®³ee ojeme meb³eespekeÀeb®eer mebK³ee Jee{Ceej. Debleie&le iegbleJe CetkeÀ
Jee{Ceej Je Flej IeìkeÀeb®eerner ceeieCeer Jee{Ceej.munotes.in

Page 64

64Deeke=Àleer `ye' ceO³es meb³eespeve mesJes®ee yee¿e HegjJeþe `He 1He2' Je yeenîe ceeieCeer `ce 1ce2'
oeKeefJeueer Deens. Deelee ³esLes meb³eespeve mesJee HegjJeþe Je¬eÀ vesnceer®³ee HegjJeþe Je¬e ÀemeejKee Je meb³eespeve
mesJee Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Keeueer mejkeÀCeeje Deens. l³eeb®³ee ísoveefyebotcegUs (F 2)m e c e l e e s u e
DeJemLesle SketÀCe veHeÀe oj þjlees lees `Deue 1' FlekeÀe Deens.
Deeke=Àleer `keÀ' ceO³es Deeke=Àleer®³ee `De' Je `ye ' Yeeiee®eer meceeblej yesjerpe Deens. DeLee&le
meb³eespeve mesJes®ee Debleie&le HegjJeþe Je Debleie&le ceeieCeer DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Deensle Demes ceeveu³eecegUs
`ce2ce2' Je `He 2He2' ns oesvner ceeieCeer Je HegjJeþe Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jej me jkeÀCeejs Deensle.
ceeieCeer Je¬eÀ HegjJeþe Je¬eÀeHes#ee DeefOekeÀ leerJe´ mJe©Hee®ee Deens Je l³eecegUs efmLej meceleesuee®eer Deì HetCe&
nesles. Deelee DeeHeCe Demes mecepet keÀer, `Deue 2' ner Deµee meb³eespeve mesJesme efceUt µekeÀCeejer Flej
OebÐeeleer ue keÀjejelcekeÀ efkebÀcele Demesue Demes ceeveues lej ue 2Je ue 1ne efveJJeU veHeÀe neslees.
megjef#eleles®eer ÒeJe=Êeer Je pegieejer ÒeJe=Êeer ³eeb®³ee legueveelcekeÀ leerJe´lesJej ne efveJJeU veHeÀe µetv³e Demesue keÀe
Jepee Demesue keÀe DeefOekeÀ Demes ue ns yejs®emes DeJeuebyetve jneles.
SkebÀojerle H eenlee veHe̳ee®es Demes HegCe& mHe<ìerkeÀjCe osCeeje SkeÀcesJe efme×eble meebieCes keÀþerCe
Deens. leLeeefHe OeeskeÀe, Deefveefµ®elelee, veJeÒeJele&ve Je ie efleceevelee ns veHeÀe efvecee&Ce keÀjCeejs c enÊJee®es
IeìkeÀ Deensle Demes efomeles. veJeÒeJele&ve efkebÀJee OeeskeÀe ³ee oesvner IeìkeÀeb®³ee cegUeµe er Hegvne Deefveefµ®elelee
Je ieleerceevelee ns IeìkeÀ ÒeYeeJeer Demeleele Je cnCetve®e veHeÀDee³ee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer
Deefveefµ®elelee ³ ee IeìkeÀe®es meJe&keÀDeens.
veHe̳eecegUs meeceev³ele: Heg{erue keÀe³e& kesÀueer peeleele Je leer meeceeefpekeÀ ¢<ìîee cenÊJee®eer Demeleele.
1) veHeÀe efceUJeCeeN³ee GÐeesiemebm Leebvee Flej GÐeesiemebmLee OeesjCeelcekeÀ yeoue keÀjC³eemeeþer
ceeie&oµe&keÀ þjleele.
2) veHe̳ee®³ee DeHes#esves GÐeesiemebmLee veJeÒeJele&ve keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer þsJeleele. l³eecegUs DeeefLe&keÀ Òeieleer
Je HegCe& jespeieej þsJeC³eeme ceole nesles.
3) veHe̳ee®³ee DeYeeJeecegUs leµeer GÐeesiemebmLee mJele:®³ee OeesjCeele Je keÀe³e&He×leerle yeoue keÀjles.
4) veHe̳ee®³ee ÒesjCesves GÐeesieOebÐeele DeefOekeÀ GÐeesiemebmLee ÒeJesµe keÀjleele Je meeOevemebHeÊeer®ee DeefOekeÀ
keÀe³e&#ece Je Jee{lee JeeH ej nesCes µeke̳e nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) GÐeespekeÀ efkebÀJee meb³eespekeÀe®es GlHeVe cnCepes keÀe³e?
2) veHe̳ee®³ee ie efleceeveles®ee efme×eble keÀesCeer ceeb[uee?
3) Òee.veeF&ì ³eeb®³ee ûebLee®es veeJe meebiee.
4) veJeÒeJele&ve cnC epes keÀe³e?
5) veHe̳ee®³ee veJemeveeleveJeeoer Je veeF&ì ³eeb®³ee efme×eblee®es SkeÀ$e erkeÀjCe keÀesCeer keÀ©ve veJe erve
veHe̳ee®ee efme×eble ceeb[uee?munotes.in

Page 65

654.6 meejebµe
Jemleg®eer efkebÀcele ceeieCeer Je HegjJeþîeeletve þjle Demeles Je Jemleg®eer efk ebÀcele ner GlHeeokeÀ Je
ûeenkeÀ ³ee oesneW ®³ee ¢<ìervesner cenÊJee®eer Demeles. keÀejCe ûeenkeÀ Jemlegb®eer efkebÀcele Je l³eeHeemetve
efceUCeejs meceeOeeve ³ee®ee efJe®eej ke À©ve Jemleg®eer Kejsoer keÀjerle Demelees lej ûeenkeÀ Jemleg®ee GlHeeove
Ke®e& J e l³eeuee efceUCeejer efkebÀcele ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve Jemleg®es GlHeeove Iesle Demelees. Òemlegle
ÒekeÀjCeele GlHeeove J³e³e Je veHeÀe ³ee®es efJeJes®eve kesÀues Deens. keÀejCe GlHeeove J³e³eeJej®e GlHeeokeÀe®ee
veHeÀe DeJeuebyetve Demelees. ³ee ÒekeÀjCe ele GlHeeoveJ³e³ee®eer mebkeÀuHevee, ÒekeÀej, efoIe&keÀeueerve Je
DeuHekeÀeueerve GlHeeoveJ³e³e, veHeÀe, veHe̳ee®es JesieJesieUs efme×eble F l³eeefo . meefJemlej efJeJes®eve kesÀues
Deens.
4.7 HeeefjYeeef1) GlHeeoveJ³e³e -GlHeeovekeÀe³ee&le meene³³e keÀjCeeN³ee IeìkeÀeJej nesCeeje Ke®e&.
2) meerceeble ÒeeHleer -GlHeeovee®³ee µesJe쮳ee IeìkeÀeHeemetve efceUCeejs GlHeVe.
3) Keb[ -peceerveer®ee ceesyeouee cnCetve efoues peeCeejs cegu³e.
4) veJeÒeJele&ve -GlHeeove Òe¬eÀer³esleerue veeJeerv³e HetCe& yeoue.
5) cekeÌlesoejer -yeepeejHesþsceO³es SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demelees Deµeer HeefjefmLeleer.
4.8 mejeJeemeeþer Òeµve
1) GlHeeove J³e³ee®eer mebkeÀuHevee meebietve l³ee®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.
2) DeuHekeÀeueerve GlHeeove J³e³ee®es meefJemlej efJeJes®eve keÀje.
3) oerIe&keÀeueerve GlHeeove J³e³ee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve l³ee®ee DeekeÀej `³et' (U)DemeC³ee®eer
keÀejCes meebiee.
4) veHeÀe cnCepes keÀe³e meebietve ves. Sced. keÌueeke&À ³eeb®ee veHe̳ee®ee efme×eble mHe<ì keÀje.
5) veHe̳ee ®ee Deefveefµ®eleles®ee efme×eble mHe<ì keÀje.
6) Òee. µegbHeerìj ³eeb®ee veHe̳ee®ee veJeÒeJele&ve efme×eble mHe<ì keÀje.
4.9 meboYe&met®eer (Reference Book)
1) meg#ce DeLe&Meem$e -Òee. jece osMecegKe
2) meg#ce DeLe&Meem$e -[e@. peer.Sve. Peecejs.
3)G®®elej DeeefLe&keÀ efme×eble -Òee. ke=À4) meg#ce DeLe&Meem$e -[e@. Smed. Jner. {ce{ sjs.
5) Modern Micro Economics -A. Koutsoyiannis
6) Advanced Economic Theory -M.L. Jhingan
7) cegu³e Je efJelejCe mew×ebefvlekeÀ efJeJes®eve Yeeie -1-ie. Òe. efHebHejkeÀj.
8) meg#ceue#eer DeLe&Meem$e -[e@. Sced. Sved. efMebos.
munotes.in

Page 66

66ÒekeÀjCe 3
IeìkeÀ -5
efkebÀcele DeeefCe GlHeeove efveOee&jCe
IeìkeÀ j®evee :
5.1 GefÎ<ìîes
5.2 ÒemleeJevee
5.3 HetCe& mHeOex®eer JewefMe<ìîes
5.4 HetCe& mHeOexleerue efkebÀceleefveOee&jCe -[e@. ceeMe&ue®ee ¢<ìerkeÀesCe
5.5 HetCe& mHeOexleerue Hes{er® ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue
5.6 HetCe& mHeOexleerue GÐeesiee®ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue
5.7 meejebµe
5.8 HeeefjYeeef5.9 mejeJeemeeþer Òeµve
5.10 meboYe& met®eer
5.1 GefÎ<ìîes
1.HetYe& mHeOex®³ee yeepe eje®eer Jewefµe<ìîes mecepeeJetve IesCes.
2.HetCe& mHeOexleerue efkebÀceleefveOee&jCeeyeeyele®ee ceeµe&ue®ee ¢<ìerkeÀesCe DeY³eemeCes.
3.HetCe& mHeOexleerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue DeY³eemeCes.
4.HetCe& mHeOexleerue GÐeesiee®ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue DeY³eemeCes.
5.2 ÒemleeJevee
yeepeejHesþs®eer mebj®evee cnCepes yeepeejHesþsle keÀe³e& keÀjerle Demeuesuee GÐeesiemebmLeebceOeerue
mHeOex®eer leerJe´lee mHe<ì keÀjCeejer j®evee nes³e. efkebÀceleerJej Heef jCeece keÀjC³ee®eer GÐeesiemebmLes®eer #ecelee,
GÐeesiemebmLeeb®eer mebK³ee DeeefCe HejmHejeJeuebefyelJe ³eeJej mHeOex®eer leerJe´lee DeJeuebyetve Demeles.
yeepeejHesþs®³ee mebj®evesJej ÒeecegK³eeves ûeenkeÀeb®eer mebK³ee, efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee, Jemlet ®es mJe©He,
yeepeejHesþsefJeHeefjCeece neslees. yeepeejHesþeb®es Òeceg Ke oesve ÒekeÀej Dee{Uleele. 1) HetCe& mHeOee& Je 2) DeHetCe& mHeOee&.
DeHetCe& m HeOexle cekeÌlesoejer, cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&, DeuHeeefOekeÀej, ܳeeefOekeÀej, GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer
DeeefCe ûeenkeÀeb®eer cekeÌlesoejer Fl³eeoer ÒekeÀej Dee{Uleele. J³eeJemeeef³ekeÀeuee yeepeejHesþsefJeDemeCes DeeJeµ³ekeÀ Deen s. GlHeeove keÀesCel³ee Jemlet®es keÀjeJe³ee®es? GlHeeovee®es ÒeceeCe efkeÀleer
þsJee³e®es? efkebÀcele keÀµeer DeekeÀejeJe³ee®eer F. meeþer yeepeejHesþs®es %eeve DeeJeµ³ekeÀ þjles. l³ee¢<ìerves ³ee
IeìkeÀeceO³es DeeHeCe HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveO ee&jCeeyeeyele ®e®ee& keÀjCeej Deenesle.munotes.in

Page 67

675.3 HetCe& mHeOex®eer Jewefµe<ìîes ( Characteristics of Perfect
Competiton )
HetCe& mHeOee& ne yeepeeje®ee Demee ÒekeÀej Deens keÀer, p³eeceO³es ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀles ³eeb®³eele efvejesieer
Je HetCe&HeCes Keg ueer mHeOee& Demeles. p³ee yeepeejHesþsle mece©Heer Jemletb®es DemebK³e ûeenkeÀ DeeefCe DemebK³e
efJe¬esÀles Demeleele cee$e keÀesCee®esner efkeÀcebleerJej efve³eb$eCe vemeles Deµee yeepeejHesþsme HetCe& mHeOee& cnCeleele.
Òee. veeF&ì ³eeb®³ee celes, ’p³ee yeepeejHesþsle ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles ns yeepeejHesþs®es mebHetCe& %eeve Demeuesues,
GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®eer mebHetCe& ieefleµeeruelee Je efJeYeepevelee Demeles Deµee yeepeejHesþsme HetCe& mHeOex®eer
yeepeejHesþ Demes cnCeleele.“ efcemesme peesve je@efyevm eve®³ee celes, ’pesJneb Òel³eskeÀ GlHeeokeÀe®³ee
GlHeeoveekeÀefjlee Demeuesueer ceeieCeer HetCe&le: ueJeef®ekeÀ Demeles, lesJne HetCe& mHeOee& DeefmlelJeele ³esles.
cnCepes®e, efJe¬esÀl³ee®eer mebK³ee FlekeÀer ceesþer Demeles keÀer, l³eeHewkeÀer keÀesCel³e ener SkeÀe efJe¬esÀl³ee®es
GlHeeove ns SketÀCe GlHeeovee®ee efJe®eej keÀjlee veieC³e Demeles DeeefCe ogmejs cnCepes ûeenkeÀ efJe¬esÀl³ee®eer
efveJe[ keÀjleevee meceeve ¢ef<ìkeÀesCe þsJeleele. l³eecegUs yeepeejeuee HetCe&lJe ³esles. HetCe& mHeOex®³ee yeepee je®eer
keÀuHevee ³esC³eemeeþer DeeHeCe ³ee yeepeejHesþs®³ee Jewefµe<ìîeeb®ee DeY³eeme keÀ©.“
1) DemebK³e efJe¬eÀles :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee DemebK³e Demeles. Òel³eskeÀ efJe¬esÀl³ee®ee Jemlet®ee
HegjJeþe ne yeepeejeleerue SketÀCe HegjJeþîee®³ee Del³eble DeuHe ÒeceeCeele Demelees. l³eecegUs efJe¬esÀl³eeves
Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee efkebÀJee DeeHeu³ee menkeÀeN³eeb®³ee meene³³eeves HegjJeþîeele Jee{ efkebÀJee Ieì kesÀu³eeme
l³ee®ee efkebÀceleerJej keÀenerner HeefjCeece nesle ve ener. yeepeejeleerue efkebÀcele ûeenîe ceevetve l³eeuee DeeHeuee
HegjJeþe efveefµ®ele keÀjeJee ueeielees. HetCe& mHeOexle Jemlet®³ee efkebÀceleerle yeoue keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej
keÀesCel³eener SkeÀe efJe¬esÀl³eeuee vemeu³eeves ³ee yeepeejHesþsleerue efkebÀ celeer meJe&$e meejK³ee Demeleele.
2) DemebK³e ûeenkeÀ :
ûeenkeÀeb®eer mebK³ee HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele DemebK³e Demeu³eecegUs Òel³eskeÀ ûeenkeÀe®eer Jemletuee
Demeuesueer ceeieCeer ner yeepeejHesþs®³ee SketÀCe ceeieCeer®³ee Del³eble DeuHe ÒeceeCee le Demeles. keÀesCeleener
ûeenkeÀ DeeHeu³ee ceeieCeerle yeoue keÀ©ve Jemlet®³ee efkebÀceleerJej ÒeYeeJe Hee[t µekeÀle veener. mHeOexleerue
ûeenkeÀe®es mLeeve veieC³e Demeles. Lees[ke̳eele HetCe& mHeOex®³ee ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe efveOee&jCeele Jemlet® eer
efkebÀcele ne®e cenÊJee®ee IeìkeÀ Demelees. ³ee mHeOexle efJe¬esÀlee DeeefCe ûeenkeÀ ns oesIesner efkebÀcele
mJeerkeÀejCeejs®e Demeleele.
3) SkeÀefpevemeer Jemlet :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele GlHeeokeÀeb®eer mebK³ee DemebK³e Demeueer lejerner efY eVe GlHeeokeÀebveer
GlHeeefole kesÀuesu³ee Jemlet cee$e SkeÀefpeveµeer Demeleele. Òel³eskeÀ efJe¬esÀl³eekeÀ[t efJekeÀueer peeCeejer Jemlet,
jbie, DeekeÀej, ®eJe, Jesmìve, Jepeve ³ee meJe& iegCeOecee¥veer SkeÀ®e Demeles. ³esLes JemletefYeVeles®ee DeYeeJe
Demelees. l³eecegUs®e efkebÀceleeruee cenÊJe ÒeeHle nesles. lemes®e ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀlee ³eeb®es mebyebOe
DeJew³eeqkeÌlekeÀ Demeleele.
4) cegkeÌle ÒeJesµe :
³ee yeepeejHesþsle keÀesCeleener efJe¬esÀlee kesÀJnener ÒeJesµe keÀ© µekeÀlees lemes®e lee s efveie&cevener keÀ©
µekeÀlees. l³ee®eyejesyej GlHeeove Jee{efJeCes DeLeJee keÀceer keÀjCes ³eeJej efveye¥Oe Demele veener, veHe̳ee®³eemunotes.in

Page 68

68DeHes#esves keÀener GÐeesiemebmLee veJ³eeves yeepeejele ÒeJesµe keÀjleerue lej leesìe menve ve keÀ© µekeÀCeeN³ee
mebmL ee yeepeejeletve yeensj He[leerue. l³eecegUs oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLeebvee Òemeeceev³e veHeÀe
(Normal Profit )e f c e U l e e s .
5) GlHeeove IeìkeÀeb®eer ieefleµeeruelee :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejHesþsle GlHeeovee®es IeìkeÀ ns HetCe& ieefleµeerue Demeleel e. GlHeeovee®es
IeìkeÀ keÀesCel³eener efþkeÀeCeer peeTve keÀece keÀjC³eeme le³eej Demeleele. GlHeeovee®es IeìkeÀ SkeÀe
GHe³eesieeletve ogmeN³ee GHe³eesieele menpeHeCes JeeHejlee ³esle Demeu³eeves GlHeeovemebmLes®³ee GlHeeove
j®evesle yeoue keÀjC³eele De[®e Ceer ³esle veenerle.
6) yeepeejHesþsefJeûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀles ³eebvee yeepeejHesþsleerue HeefjefmLeleerefJeyeepeejeleerue HegjJeþîee®eer efmLeleer, ceeieCeer®eer efmLeleer, He³ee& ³eer Je HejmHejHetjkeÀ Jemlet, efkebÀcele
Fl³eeoerefJeefJe¬eÀer keÀjerle Demeu³eeme ûeenkeÀ l³eeme ceeieCeer keÀjerle veener. lemes®e yeepeejel eerue Òe®eefuele
efkebÀceleerHes#ee keÀceer ojeme ûeenkeÀ ceeieCeer keÀ© µekeÀle veener.
7) peeefnjeleer®ee DeYeeJe :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejeleerue Jemlet ³ee SkeÀefpeveµeer Demeleele l³eecegUs ³ee yeepeejHesþsle
peenerjeleKe®e& µetv³e Demelees. ³ee yeepeejele efJe¬esÀlee keÀesCel³eener ûeenkeÀeme Jemlet®eer efJe¬eÀer keÀ© µekeÀlees
lemes®e ûeenkeÀ keÀesCel³eener efJe¬esÀl³eekeÀ[tve Jemlet Kejsoer keÀ© µekeÀlees. l³eecegUs efJe¬eÀer Ke®e& µetv³e
Demelees.
8) meeOevemeeceûeer®eer efJeYeep³elee :
Òee. ®eWyejefueve ³eeb®³ee c eles, meeOevemeeceûeer®eer mebHetCe& efJeYeep³elee ns HetCe& mHeOex®es Jewefµe<ìîe
Deens. GlHeeoveemeeþer JeeHejueer peeCeejer meeOevemeeceûeer ner efJeYeepeerle keÀjlee ³esle Demeu³eecegUs
GÐeesiemebmLesme ceesþîee ÒeceeCeeJejer ue GlHeeovee®es ueeYe efceUleele.
9) mebHetCe& ueJeef®ekeÀ ceeieCeerJe¬eÀ :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele efJe¬esÀles Je ûeenkeÀ ns oesIesner efkebÀcele mJeerkeÀejCeejs Demeleele.
yeepeejele ceeieCeer Je HegjJeþîeeletve efveefµ®ele Peeuesueer efkebÀcele oesIeebveener mJeerkeÀejeJeer ueeieles.
efJe¬esÀl³ee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve Dee{UCeeje ceeieCeerJe¬eÀ mebHetCe& ueJeef®ekeÀ Demelees. l³eecegUs ceeieCeerJe¬eÀ
OXDe#eeuee meceeblej Demelees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.1munotes.in

Page 69

69yeepeejele efveefµ®ele Peeuesu³ee ef kebÀceleerHes#ee pej Lees[erµeer efke bÀcele efJe¬esÀl³eeves Jee{efJeu ³eeme
l³ee®³eekeÀ[tve efJekeÀu³ee peeCeeN³ee Jemletb®eer ceeieCeer µetv³eeJej ³esT µekeÀles. DeeefCe Lees[erµeer efkebÀcele
keÀceer kesÀu³eeme meJe& Jemlet efJekeÀu³ee peeleerue. l³eecegU s efkebÀcele Jee{efJeCes efkebÀJee keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee peele veener. Jejerue Deeke=Àleerle ‘OK’³ee efkebÀceleeruee efJe¬esÀlee nJ³ee lesJe{îee Jemletb®eer efJe¬eÀer keÀ©
µekeÀlees. DDne ceeieCeer Je¬eÀ OXDe#eeme meceeblej Deens. ne ceeie CeerJe¬eÀ mejemejer ÒeeHleer DeeefCe
meerceeble ÒeeHleer®³ee yejesyej Deens. lemes®e DDner efkebÀcele jsDeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) HetCe& mHeOex®eer Jewefµe<ìîes keÀesCeleer Deensle?
2) HetCe& mHeOexleerue ceeieCeerJe¬eÀe®ee Deeke Àej keÀmee Demelees?
5.4 HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveOee&jCe -[e@. ceeµe&ue®ee ¢<ìerkeÀesCe (Price
Determination in Perfect Competition -Dr. Marshall ’s
Approach )
meveeleveJeeoer DeLe&µeem$e%eebceO³es HetCe& mHeOexle Jemletb®³ee efkeb Àcele efveOee&jCeeyeeyele oesve efJejesOeer
celeÒeJeen efometve ³esleele. SkeÀ efJe®eejÒeJeen Jemletb®³ee efkebÀceleer Jemlet®³ee ceeieCeerJej DeeOeejerle Demeleele
Demee neslee. lej ogmeN³ee efJe®eejÒeJeenevegmeej Jemletb®³ee efkebÀceleer Jemletb®³ee Hegj JeþîeeJej DeeOeejerle
Demeleele. [e@. ceeµe&ue ³eeb®³ee celeevegmeej HetCe& mHeOexle Jemletmeeþer DemeCeejer ceeieCeer Je l³ee Jemlet®ee
HegjJeþe ³eeb®³ee meblegueveeves Jemlet®eer efkebÀcele þjles.
ceeieCeer®eer yeepet :
yeepeejHesþsle Jemletuee ceei eCeer keÀe DeeefCe keÀµeer Demeles ³eeyeeyele [e@. ceeµe&ue ³eebveer DeeHeu³ee
efme×ebleele efJeJes®eve kesÀues Deens. JemletceO³es J³eeqkeÌle®eer iejpe HetCe& keÀjC³ee®eer µekeÌleer Demeles cnCepes®e
GHe³eesefielee Demeles, cnCetve Jemletuee ceeieCeer Dem eles. ûeenkeÀ Jemlet®eer ceeieCeer keÀjleevee l³ee Jemlet®eer
efkebÀcele DeeefCe efle®³eeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee ³eeb®ee efJe®eej keÀjlees. Jemletuee ÐeeJ³ee ueeieCeeN³ee
efkebÀceleerHes#ee efle®³eeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee pej peemle Demesue lej lees l³ee Jemlet®eer ceeieCeer
DeefOekeÀ keÀjlees. ³eeGueì HeefjefmLeleerle ceeieCeer keÀceer nesles. p³ee efkebÀceleeruee Jemlet®eer meerceeble
GHe³eesefielee Je efkebÀcele meceeve Demesue lesLes GHeYeeskeÌlee DeeHeueer ceeieCeer LeebyeefJele es. Lees[ke̳eele Jemlet®³ee
DeefOekeÀ efkebÀceleeruee ceeieCeerle mebkeÀes®e neslees lej keÀceer efkebÀceleeruee ceeieCeer efJemleejles. l³eecegUs ceeieCeer®ee
Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Keeueer GlejCeeje $eÝCe mJe©Hee®ee Demelees.munotes.in

Page 70

70HegjJeþîee®eer yeepet :
efJe¬esÀlee efkebÀJee GlHeeokeÀ Jemlet®ee HegjJeþe keÀjerle Demeleevee Jemlet®ee GlHeeoveKe®e& efJe®eejele
Ieslees. yeepeejeleerue efkebÀcele pej GlHeeoveKe®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Demesue lej efJe¬esÀl³eeme veHeÀe ÒeeHle neslees.
Deµee efmLeleerle lees HegjJeþîeele Jee{ keÀjlees. yeepeejeleerue efkebÀcele GlHeeoveKe®ee&Hes#ee keÀceer Demeu³eeme
efJe¬esÀlee HegjJeþîeele Ieì keÀjlees keÀejCe l³eeme leesìe neslees. efmLej GlHeeoveKe®ee&uee Jemlet®eer efkebÀcele
pesJe{er peemle lesJe{e veHeÀe peemle Je efkebÀcele keÀceer cnCetve veHeÀe keÀceer Demelees. HetCe& mHeOexle
GlHeeokeÀe®ee HegjJeþe Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Jej mejkeÀCeeje OeveelcekeÀ Gleeje®ee Demelees.
HetCe& mHeOexle Jemlet®eer efkebÀcele efveefµ®ele nesle Demeleevee Jemlet®eer c eeieCeer Je HegjJeþe ³ee oesvener
yeeyeer efJe®eejele I³eeJ³ee ueeieleele. pesJneb yeepeejeleerue efkebÀcele GlHeeoveKe®ee&yejesyej Demeles lesJne l³ee
efkebÀceleeruee HegjJeþe ve Jee{efJelee l³ee®e Jemletb®eer efJe¬eÀer keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee peel ees. HegjJeþîee®³ee
efme×ebleevegmeej Jemlet®³ee efkebÀceleJee{eryejesyej HegjJeþe efJemleejlees Je efkebÀcele Ieìeryejesyej HegjJeþîeele
mebkeÀes®e neslees. efkebÀcele DeeefCe HegjJeþe ³eeceO³es OeveelcekeÀ mebyebOe Demelees lej efkebÀcele Je ceeieCeer ³e eceO³es
$eÝCeelcekeÀ mebyebOe Demelees. p³ee efyebotme ceeieCeerJe¬eÀ DeeefCe HegjJeþeJe¬eÀ HejmHejebbyejesyej nesleele lesLes
Jemlet®eer efkebÀcele efveefµ®ele nesles. ner yeeye DeeHeCeeme Heg{erue keÀes<ìkeÀ DeeefCe Deeke=ÀleerJe©ve mHe<ì keÀjlee
³esF&ue .
efkebÀcele (©He³es) ceeieCeer (veie) HegjJeþe (veie)
5 150 75
7 100 100
10 75 150
Jejerue keÀes<ìkeÀele Jemlet®eer efkebÀcele 5 ©. Demeleevee ceeieCeer 150 veieeb®eer Deens Je HegjJeþe
75 veieeb®ee Deens. l³eecegUs ceeieCeer >HegjJeþe Deµeer ef mLeleer Demeles. HeefjCeeceer Jemlet®³ee efkebÀceleerle Jee{
nesles. Jemlet®³ee efkebÀceleerleerue Jee{er®ee HeefjCeece Jemlet®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeeJej neslees. Jee{uesu³ee
efkebÀceleercegUs ceeieCeerle Ieì nesles Je HegjJeþe Jee{ lees. Jemlet®eer efk ebÀcele ©. 10 Demeleevee ceeieCeer 75
veieeb®eer Je HegjJeþe 150 veieeb®ee Demelees. cnCepes®e HegjJeþe >ceeieCeer Deµeer efmLeleer efvecee&Ce nesles.
HeefjCeeceer efkebÀceleerle Ieì nesles. cnCepes®e pesJne efkebÀcele Ieìles lesJne ceeieCeerle Jee{ nesle s Je HegjJeþe
keÀceer neslees. Jemlet®eer efkebÀcele pesJne ©. 7 nesles lesJne Jemlet®eer ceeieCeer Je HegjJeþe oesvnerner 100 veieeb®es
cnCepes®e meceeve Demeleele. DeµeeÒekeÀejs HetCe& mHeOexle Jemlet®eer ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³eeb®³ee
meblegueveele tve efkebÀcele efveefµ®ele nesles. ner®e yeeye DeeHeCeeme Het{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì keÀjlee
³esF&ue.munotes.in

Page 71

71
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.2
Jejerue Deeke=Àleerle -
1) DD=efYeVe efkebÀceleeruee DemeCeejer ceeieCeer oµe&ef JeCeeje Je¬eÀ.
SS = efYeVe ef kebÀceleeruee DemeCeeje HegjJeþe oµe&efJeCeeje Je¬eÀ
E=meceleesue (ceeieCeer Je HegjJeþe meceeve)
OK = efkebÀcele
OX = HegjJeþe
2) OK 1=efkebÀceleJee{ .³ee efkebÀceleeruee HegjJeþe peemle Je ceeieCeer keÀceer efn efmLeleer -(K1C
ceeieCeerHegjJeþe K1B)
OK 2=efkebÀceleIeì -³ee efkebÀceleeruee HegjJeþe keÀceer Je ceeieCeer peemle efn efmLeleer -22KA KFHeefjCeeceer efkebÀcele OK 1efkebÀJee OK 2³esLes efveefµ®ele nesle veener. leer OK³ee
efkebÀcel eHeeleUerJej®e efveefµ®ele nesles keÀejCe, ³ee efþkeÀeCeer Jemlet®eer ceeieCeer † Jemlet®ee HegjJeþeKE OQDemelees.
[e@. ceeµe&ue ³eebveer DeeHeu³ee efJeµuesJemlet®³ee Hegj JeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeeje cenÊJee®ee IeìkeÀ keÀeU Demelees. Jemlet®³ee efkebÀceleer pejer
ceeieCeer -HegjJeþîeeJe©ve efveefµ®ele nesle Demeu³ee lejer keÀeueeJeOeer®ee efJe®eejner cenÊJee®ee þjlees.
Jemlet®ee HegjJeþe ne leebef$ekeÀ HeefjefmLeleer, Gl Heeove IeìkeÀeb®eer GHeueyOelee, keÀ®®ee ceeue,
GÐeesiemebmLes®ee DeekeÀej Fl³eeoer efYeVe IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demelees. DeuHekeÀeUele ³ee meJe& IeìkeÀele
yeoue keÀjCes µeke̳e vemeles. l³eecegUs efkebÀcele efveefµ®eleerceO³es keÀeU ne IeìkeÀ cenÊJee® ee þjlees. ceeµe&ue
³eebveer keÀeUe®eer efJeYeeieCeer leerve ÒekeÀejebceO³es kesÀueer Deens.
1) Del³euHe keÀeU / yeepeej keÀeUele Jemlet®es efkebÀcele efveOee&jCe :
Del³euHe efkebÀJee yeepeej keÀeU ne keÀener leemeeb®ee efkebÀJee HeÀej lej SkeÀe efoJem ee®ee Demelees. ³ee
keÀeueeJeOeerle GlHeeokeÀeuee Jemlet®³ee HegjJeþîeele Jee{ efkebÀJee Ieì keÀjlee ³esle veener. Deµee ÒekeÀej®ee
HegjJeþe ÒeecegK³eeves veeµeJeble Jemletb®ee Demelees. veeµeJeble Jemletb®ee meeþe keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs ³ee
keÀeU ele ceeieCeerle pemee yeoue neslees l³eevegmeej efkebÀceleerle yeoue neslees. Jemlet®ee HegjJeþe Je¬eÀ ne ‘OY’
De#eeuee meceeblej Demelees. cnCepes®e HegjJeþe Je¬eÀ DeueJeef®ekeÀ Demelees. l³eecegUs efkebÀceleefveefµ®eleerceO³es
ceeieCeer®ee ÒeYeeJe Demele es.munotes.in

Page 72

72
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.3
Deeke=Àleerle OXDe#eeJej veeµeJeble Jemletb®eer ceeieCeer Je HegjJeþe lej ‘OY’De#eeJej efkebÀcele
oµe&efJeueer Deens. ‘SQ’ ne HetCe& DeueJeef®ekeÀ HegjJeþe Je¬eÀ Deens. DDceeieCeerJe¬eÀ ne SQ³ee
HegjJeþeJe¬eÀeuee ‘E’³ee efyebotle ísolees. l³eecegUs OKefkebÀcele efveefµ®ele Peeueer Deens. ³ee efkebÀceleeruee®e
yeepeejYeeJe Demesner cnìues peeles.
mecepee keÀener keÀejCeeves ceeieCeerle Jee{ Peeu³eeme D2D2ne ceeieCeerJe¬eÀ SQ³ee
HegjJeþeJe¬eÀeme E2efyebotle ísole Demeu³eeves veJeerve meblegueve E2³ee efyebotle nesTve efkebÀcele OK 2
efveefµ®ele nesles. efn efkebÀcele HetJeeaHes#ee KK 2ves DeefOekeÀ Deens.
³eeGueì Jemlet®eer ceeieCeer keÀceer Peeu³eeme veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ cetU ceeieCeer Je¬eÀe®³ee
Keeue®³e e HeeleUerJej D1D1neO1HegjJeþeJe¬eÀeme E1³ee efyebotle ísole Demeu³eeves nîee efmLeleerle
OK 1ner meceleesue efkebÀcele efveefµ®ele nesles. Lees[ke̳eele Del³euHe keÀeUele QJemlet®³ee efkebÀceleerJej
ceeieCeerleerue yeouee®ee HeefjCeece neslees.
2) DeuHekeÀeUeleerue efkebÀceleefveOee&jCe :
DeuHekeÀeU ne Demee keÀeueeJeOeer Demelees keÀer, ³ee keÀeUele GlHeeoveele keÀener ÒeceeCeele yeoue
keÀjCes µeke̳e nesles. GlHeeove keÀe³ee&le JeeHeju³ee peeCeeN³ee yeouel³ee GlHeeove IeìkeÀele keÀener ÒeceeCeel e
yeoue keÀ©ve GlHeeoveele Jee{ keÀjlee ³esles. GlHeeoveeleerue ne yeoue keÀe³ecemJe©Heer Demele veener. ³ee
ie=nerleeJej DeeOeejerle [e@. ceeµe&ue cnCeleele keÀer, HetCe& mHeOex®³ee yeepeejHesþsle DeuHekeÀeUeleerue HegjJeþe
Je¬eÀ mebHetCe& DeueJeef®ekeÀ v emelees lej lees Del³euHe keÀeUeleerue efkebÀJee yeepeejkeÀeUeHes#ee peemle ueJeef®ekeÀ
DeeefCe oerIe&keÀeUeHes#ee peemle DeueJeef®ekeÀ Demelees. HeefjCeeceer DeuHe keÀeUeleerue Jemlet®³ee efkebÀceleer
yeepeejkeÀeUeHes#ee keÀceer DeeefCe oerIe&keÀeUeHes#ee peemle Demeleele. ner yeeye DeeHeCeeme Keeueerue
Deeke=ÀleerÜejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 73

73
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.4
Jejerue Deeke=Àleerle DD, DD 1JeD2D2ns DeuHekeÀeueerve ceeieCeerJe¬eÀ lej SSne HegjJeþe
Je¬eÀ Deens. DDceeieCeerJe¬eÀ DeeefCe SSHegjJeþeJe¬eÀ HejmHejebvee EefyebotceO³es ísoleele, ³ee meceleesue
efyebotme OKefn efkebÀcele efveOee&jerle nesles Je OQner Jemlet®eer ceeieCeer Je HegjJeþîee®eer HeeleUer efveefµ®ele
nesles.
DeuHekeÀeUele pej ceeieCeerle Jee{ Peeueer lej veJeerve ceeieC eerJe¬eÀ D1D1ne HetJeea®³ee
ceeieCeerJe¬eÀe®³ee Jej®³ee yeepetme GpeJeerkeÀ[s le³eej neslees Je lees HegjJeþe Je¬eÀeme E1³ee efyebotle ísolees.
³ee efþkeÀeCeer OK 1ner efkebÀcele efveefµ®ele nesles Je efkebÀceleerle Jee{ Peeu³eecegUs HegjJeþe OQHeemetve
OQ 1He³e¥le Jee{lees. ³eeGueì HeefjefmLeleerle ceeieCeerle Ieì Peeu³eeme veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ D2D2ne
cetU ceeieCeer Je¬eÀe®³ee [eJeerkeÀ[s efvecee&Ce nes lees. ne Je¬eÀ HegjJeþe Je¬eÀeme E3³ee efyebotle ísolees. ³esLes
OK 3ner efkebÀcele efveefµ®ele nesles. efkebÀcele Ieìu³eecegUs Jemlet®ee HegjJeþener OQHeemetve OQ 2He³e¥le
keÀceer neslees. Lees[ke̳eele HetCe& mHeOexle DeuHekeÀeUele Jemlet®ee HegjJeþe ne DeuHekeÀeUeHes#ee efkebÀJee yeepeej
keÀeUeHes#ee DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ Demelees. l³eecegUs Jemle t®³ee ceeieCeerleerue yeouee®ee efkebÀceleerJej nesCeeje
HeefjCeece ne Del³euHekeÀeUeHes#ee keÀceer Demelees.
3) oerIe&keÀeueerve efkebÀcele efveefµ®eleer :
oerIe&keÀeU ne Demee keÀeueeJeOeer Demelees keÀer, ³ee keÀeueeJeOeerle GlHeeovee®³ee meJe& Ieìk eÀebceO³es
yeoue keÀjCes µeke̳e Demeles. yeepeejHesþsleerue ceeieCeerleerue yeoueevegmeej HegjJeþîeele yeoue keÀjCes µeke̳e
nesles. ceeµe&ue®³ee celes GlHeeovee®³ee efmLej IeìkeÀeblener yeoue keÀjlee ³eslees. oerIe&keÀeU ele ceeieCeerleerue
yeouee®ee Jeml et®³ee efkebÀceleerJej keÀener HeefjCeece nesle veener. oerIe&keÀeUele Jemlet®³ee ceeieCeerleerue
yeoueeÒeceeCes HegjJeþîeelener yeoue keÀjCes µeke̳e nesle Demeu³eeves Jemletb®³ee efkebÀceleer efmLej Demeleele.
oerIe&keÀeUele Jemlet®eer efkebÀcele efveefµ ®eleer DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleerle OXDe#eeJej Jemlet®eer ceeieCeer JeHegjJeþe oµe&efJeuee Deens lej OXDe#eeJej
efkebÀcele oµe&efJeueer Deens. DD,D1D1JeD2D2ns ceeieCeerJe¬eÀ lej SS, S 1S1JeS2S2ns HegjJeþe
Je¬eÀ oµe&efJeues Deensle.munotes.in

Page 74

74
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.5
E³ee efyebotle GÐeesiemebmLes®ee meceleesue neslees keÀejCe ³ee efyebotle ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe Je¬eÀ
SkeÀceskeÀebvee ísoleele. ³ee meceleesueele OKner efkebÀcele efveefµ®ele nes les.
mecepee oerIe&keÀeUele Jemlet®³ee ceeieCeerle Jee{ Peeu³eeme veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ D1D1ne le³eej
neslees. GlHeeokeÀ ceeieCeerle Jee{ Peeu³eecegUs Jemlet®³ee HegjJeþener Jee{efJelees. l³eecegUs veJeerve HegjJeþe Je¬eÀ
S1S1ne le³eej neslees. veJ es ceeieCeer Je HegjJeþe Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee E1³ee efyebotle ísoleele. ³ee meceleesue
efyebotlener Jemlet®eer efkebÀcele HetJeea®eerle jenles. OK³ee efkebÀceleeruee Jemlet®eer ceeieCeer Jee{u³eeves HeÀkeÌle
HegjJeþîeele Jee{ nesles.
³eeGueì oerIe&k eÀeUele Jemlet®³ee ceeieCeerle Ieì Peeu³eeme veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ D2D2ne
le³eej neslees. l³eecegUs GlHeeokeÀner HegjJeþîeele Ieì keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. l³eecegUs veJeerve
HegjJeþeJe¬eÀ S2S2le³eej neslees. veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ Je HegjJeþeJe¬e À SkeÀceskeÀebvee E2efyebotle ísoleele. ³ee
meceleesueemener Jemlet®eer efkebÀcele OKner®e Demeles. Lees[ke̳eele oerIe&keÀeUele Jemlet®³ee ceeieCeerle nesCeejer
Jee{ efkebÀJee Ieì ner HegjJeþîeele Jee{ efkebÀJee Ieì keÀjC³eeme keÀejCeerYetle þjles. l³ee cegUs Jemlet®³ee
efkebÀceleer ³ee efmLej Demeleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Del³euHe keÀeU cnCepes keÀe³e?
2) Del³euHe keÀeUele Jemlet®ee HegjJeþe Je¬eÀ keÀmee Demelees?
3) DeuHekeÀeUeleerue HegjJeþe Je¬eÀe®ee DeekeÀej keÀmee Demelees?munotes.in

Page 75

755.5 HetCe& mHeOexleerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue ( Short Run
Equilibrium in perfect Competition )
DeuHekeÀeUele GÐeesiemebmLee meJe& GlHeeove IeìkeÀele yeoue keÀ© µekeÀle veener. GlHeeovee®³ee
yeouel³ee IeìkeÀele yeoue keÀjCes µeke̳e nesles. l³eecegUs DeuHekeÀeUele Hes{erme veHeÀe efceUlees®e Demes
veener. DeuHekeÀeUele Hes{er®³ee meceesj leerve µeke̳elee Demeleele. DeefleefjkeÌle veHeÀe, meeOeejCe veHeÀe Je
leesìe, HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele efJe¬esÀlee Je ûeenkeÀ ns oesIesner efkebÀcele m JeerkeÀejCeejs Demeleele. Jemlet®eer
ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³eeb®³ee meblegueveeletve efkebÀceleer efveefµ®ele nesleele.
GÐeesiemebmLes® ³ee DeuHekeÀeueerve meceleesueemeeþer meerceeble ÒeeHleer † meerceeble Ke®e& ner Deì HetCe&
JneJeer ueeieles. p³ ee GlHeeoveHeeleUerme ner Deì HetCe& nesles l³ee GlHeeoveeme GÐeesiemebmLesme DeefleefjkeÌle
veHeÀe efkebÀJee keÀceerle keÀceer leesìe neslees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.6
bJejerue Deeke=Àleerle -
OX = GlHeeove
OY = ÒeeHleer, Ke®e& Je efkebÀcele
MC = meerceeble Ke®e& @
AC = mejemejer Ke®e&
SVC = mejemejer yeouelee Ke®e&
SFC = mejemejer efmLej Ke®e&
E=meceleesue efyebot (meerceeble ÒeeHleer † meerceeble Ke®e&)
ON = meceleesueeleerue GlHeeove
OK = meceleesueeleerue efkebÀcele
NR = mejemejer Ke®e&
OK=N E ner efkebÀcele NR³ee mejemejer Ke®ee&Hes#ee REves DeefOekeÀ Deens. cnCetve RE
ne oj veieeceeies efceUCeeje veHeÀe Deens. oj veHeÀeceeies efceUCeeje veHeÀe ƒSketÀCe GlHeeove † SketÀCe
veHeÀe cnCetve RE × ON = KK 1RE(DeefleefjkeÌle veHeÀe)munotes.in

Page 76

76DeuHe keÀeUele GÐeesiemebmLesuee meceleesueele DeefleefjkeÌle veHeÀe efceUlees Demes veener.
meceleesueeJemLesle GÐeesiemebmLesuee meJe&meeOeejCe veHeÀe nesF&ue efkebÀJee leesìe nesF&ue.
meJe&meeOeejCe veHe̳ee®eer efmLeleer ( Normal Profit ):
GÐeesiemebmLesu ee GÐeesieele efìketÀve jenC³eemeeþer pees efkeÀceeve ceesyeouee efceUeJee ueeielees.
l³ee®ee meceeJesµe GlHeeove Ke®ee&l e®e kesÀuee peelees. mebIeìkeÀe ®³ee ³ee ceesyeou³eeme meJe&meeOeejCe veHeÀe
cnCeleele. cnCetve pesJne efkebÀcele ner mejemejer Ke ®ee&yejesyej Demeles lesJne Hes {erme meJe&meeOeejCe veHeÀe
efceUlees. ner yeeye DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=ÀleerÜeje mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.7
bJejerue Deeke=Àleerle -
OX = GlHeeove
OY = ÒeeHleer, Ke®e& Je efkebÀcele
MC = meerceeble Ke®e& @
AC = mejemejer Ke®e&
SVC = mejemejer yeouelee Ke®e&
SFC = mejemejer efmLej Ke®e&
E=meceleesue efyebot (meerceeble ÒeeHleer † meerceeble Ke®e&)
ON = meceleesueeleerue GlHeeove
OK = NE = meceleesueeleerue efkebÀcele
efkebÀcele † mejemejer Ke®e&
cnCetve meJe&meeOeejCe veHeÀe.
efkebÀcelejsleesìîee®eer efmLeleer ( Losses ):
Hes{eruee pesJne mejemejer Ke®ee&Hes#ee efkebÀcele keÀceer Demeles Deµee HeefjefmLeleerle leesìe efvecee&Ce
neslees. ner efmLeleer DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=Àleerle oµe&efJelee ³esles.munotes.in

Page 77

77
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.8
bJejerue Deeke=Àleerle -
OX = GlHeeove
OY = ÒeeHleer, Ke®e& Je efkebÀcele
MC = meerceeble Ke®e& @
AC = mejemejer Ke®e&
AVC = mejemejer yeouelee Ke®e&
AFC = mejemejer efmLej Ke®e&
E=meceleesue efyebot (meerceeble ÒeeHleer † meerceeble Ke®e&)
ON = meceleesueeleerue GlHeeove
OK = NE = meceleesueeleerue efkebÀcele
NR = mejemejer Ke®e&
OK = NE ner efkebÀcele mejemejer Ke®e& NRHes#ee ERves keÀceer Deens .ERneoj veieeceeieerue leesìe Deens.
oj veieeceeieerue leesìe ƒGlHeeove † SketÀCe leesìe.
ER × ON = K1KER(SketÀCe leesìe).
oerIe&keÀeueerve meceleesue ( Long Run Equilibrium ):
oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLee GlHeeoveele D eeJeM³ekeÀ les meJe& yeoue keÀ© MekeÀles. lemes®e
GlHeeove He×leer Je j®eveslener yeoue keÀ© MekeÀles. oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLes®ee mejemejer Ke®e&
v³etvelece Demelees. leesìîeeleerue mebmLee yebo nesT ueeieleele efkebÀJee Òe®eefuele efkebÀceleerMeer D eeHeuee
GlHeeoveKe®e& pegUJetve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. cetu³eefveefM®eles®³ee Òeef¬eÀ³esJej GÐeesiemebmLeeb®³ee cegkeÌle
ÒeJesMee®ee HeefjCeece neslees. HegjJeþîeeleerue yeoueecegUs pes cetu³e þjles l³eeuee `oerIe&keÀeueerve meeOeejCe
cegu³e' Demes cnCeleele. oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLesuee DeveskeÀ mHeOe&keÀ efvecee&Ce Peeu³eecegUs
GÐeesiemebmLes®ee veHeÀe efJeefJeOe mebmLeebceO³es efJeYeeieuee peeTve meJe&®e mebmLee oerIe&keÀeUele meeOeejCe
veHeÀe efceUefJeleele. oerIe&keÀeUele keÀceerlekeÀceer Gl Heeove Ke®e& Je peemleerle peemle GlHeeove DeMeer
DeJemLee Demeles. Het{erue Deeke=Àleerle GÐeesiemebmLes®es oerIe&keÀeueerve meblegueve mHe<ì kesÀues Deens.munotes.in

Page 78

78
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.9
bJejerue Deeke=Àleerle -
OX = GlHeeove
OY = efkebÀcele, Ke®e& Je ÒeeH leer
MC = meerceeble Ke®e& @
AC = mejemejer Ke®e& ( UDeekeÀeje®ee Je DeefOekeÀ Hemejì Deens)
AR = MRoerIe&keÀeueerve mejemejer ÒeeHleer † meerceeble ÒeeHleer
E=meceleesue -³ee efyebotle meerceeble ÒeeHleer † mee rceeble Ke ®e& DeeefCe mejemejer ÒeeHleer †m e j e m e j e rK e ® e &
³ee oesvner Deìer HetCe& nesleele.
ON = meceleesueeleerue GlHeeove
OK = NE ner meceleesueeleerue efkebÀcele
NE = mejemejer Ke®e&efkebbÀcele † mejemejer Ke®e&meJe&meeOeejCe veHeÀe
oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLesuee meJe&meeOeejCe veHeÀe®e keÀe efceUlees?
Jejerue Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes, pej efkebÀcele mejemejer Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Demeu³eeme
mejemejer ÒeeHleer † meerceeble ÒeeHleer®ee Je ¬eÀ Jej mejkesÀue. Jemlet®eer efkebÀcele OK 1nesF&ue. efkebÀcele
mejemejer Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Demeu³eeves GÐeesiemebmLeebvee DeefleefjkeÌle veHeÀe efceUt ueeiesue. l³eecegUs
veHe̳ee®³ee DeeMesves veJeerve GÐeesiemebmLee GÐeesieele ÒeJesMe keÀjleerue. HeefjCeeceer Jemlet®ee HegjJeþe Jee{tve
l³ee®ee HeefjCeece efkebÀcele nUtnUt keÀceer nesC³eeJej nesF&ue. ner efkebÀcele mejemejer Ke®ee&yejesyej nesTve
GÐeesiemebmLeebvee meJe&meeOeejCe veHeÀe efceUt ueeiesue.
³eeGueì pej efkebÀcele mejemejer Ke®ee&Hes #ee keÀceer Peeu ³eeme mejemejer ÒeeHleer † meerceeble ÒeeHleer
Je¬eÀ Keeueer mejkesÀue. efkebÀcele OK 2ner mejemejer Ke®ee&Hes#ee keÀceer Demeu³eeves GÐeesiemebmLesuee leesìe
nesF&ue. leesìe menve ve keÀ© MekeÀCeeN³ee GÐeesiemebmLee GÐeesieeletve yeensj He [leerue. l³eecegUs Jemletb®ee
HegjJeþe keÀceer nesF&ue. l³eecegUs efkebÀcele Jee{t ueeiesue Je leer Hegvne mejemejer Ke®ee&yejesyej nesF&ue. HeefjCeeceer
GÐeesiemebmLeebvee meJe&meeOeejCe veHeÀe ÒeeHle nesF&ue.munotes.in

Page 79

795.6 HetCe& mHeOexleerue GÐeesiee®ee DeuHek eÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue
oerIe&keÀeU cnCepes Demee keÀeueeJeOeer Demelees keÀer, p³eeceO³es GÐeesieeme GlHeeovee®³ee efmLej Je
yeouel³ee oesvner IeìkeÀebceO³es yeoue keÀjlee ³eslees. lemes®e GlHeeove leb$eelener yeoue keÀjCes µeke̳e ne sles.
oerIe&keÀeUele meJe& ÒekeÀej®³ee yeoueeb®eer µeke̳elee Demeu³eeves efJeefJeOe efveCe& ³eIeslee ³esleele. oerIe&keÀeUDele
HegjJeþe DeefOekeÀ ueJe ef®ekeÀ Demelees. l³eecegUs ceeieCeeryejesyej®e HegjJeþîee®eener efkebÀceleerJej ÒeYeeJe He[lees.
p³ee ef kebÀceleeruee yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer DeeefCe SketÀCe HegjJeþe meejKes nesleele. l³ee efkebÀceleeruee
GÐeesiee®ee meceleesue meeOeuee peelees. meJe& GÐeesiemebmLeebveer efceUtve SkeÀe efJeefµe<ì efkebÀceleeruee kesÀuesu³ee
HegjJeþîee®eer yesjerpe cnCepes GÐeesiee®ee SketÀCe HegjJeþe nes³e. lemes®e yeepeejHesþsleerue meJe& ûeenkeÀeb®³ee
ceeieCeer®eer yesjerpe cnCepes GÐeesiee®eer SketÀCe ceeieCeer nes³e. DeuHekeÀ eUele GÐeesiee®ee meceleesue Heg {erue
Deeke=Àleerle oµe&efJeuee Deens.
Deeke=Àleer ¬eÀ.5.10
bJejerue Deeke=Àleerle -
E=meceleesue efyebot (ceeieCeer † HegjJeþe)
SS = HegjJeþe Je¬eÀ
DD = ceeieCeer Je¬eÀ
ON = GlHeeove
OK = efkebÀcele
GÐeesiee®³ee meceleesuee®³ee efþkeÀeCeer Òel³eskeÀ GÐeesiemebmLee meceleesueeJemLesle Demeles.
oerIe&keÀeUele Jemlet®³ee ceeieCeerle Jee{ efkebÀJee Ieì nesT µekeÀles. l³eevegmeej GÐeesieeletve kesÀuee
peeCeeje HegjJeþener Jee{efJelee efkebÀJee IeìefJelee ³eslees. p³ee efkebÀceleeruee yeepeejHesþs®ee HegjJeþe Je ceeieCeer
oesvner meceleesueele ³eslee le l³ee efkebÀceleeruee GÐeesiee®ee meceleesue efveefµ®ele nesles. ns Heg{erue Deeke=Àleerle
mHe<ì nesF&ue.munotes.in

Page 80

80
Deeke=Àleer ¬eÀ. 5.11
B
Jejerue Deeke=Àleerle -
DD = ceeieCeerJe¬eÀ
SS = HegjJeþe Je¬eÀ
E=cetU meceleesue
ON = GlHeeove
OK = efkebÀcele
yeepeejHesþsle pej ceeieCeerle Jee{ Peeueer lej veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ ( D1D1)DeeefCe cetU
HegjJeþeJe¬eÀ ( SS)³ e e b ® ³ e e l e R1³esLes meceleesue meeOeuee peeF&ue. ³ee efþkeÀeCeer OK 1ner DeefOekeÀ®eer
efkebÀcele efveefµ®ele nesF&ue. DeefleefjkeÌle veHeÀe efce Ut ueeieu³eeves veJeerve GÐeesiemebmLee GÐeesieele ÒeJesµe
keÀjleerue. HeefjCeeceer HegjJeþe Jee{sue Je veJeerve HegjJeþe Je¬eÀ S1S1nesF&ue. veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ Je HegjJeþe
Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee E1³ee efyebotle ísoleerue. l³eecegUs Ieì nesTve leer cet U efkebÀcele OKFlekeÀer efveefµ®ele
nesF&ue.
³eeGueì HeefjefmLeleerle ceeieCeerle Ieì Peeu³eeves veJeerve ceeieCeerJe¬eÀ D2D2ne cetU
HegjJeþeJe¬eÀeuee R2³ee efyebotle ísosue Je veJeerve efkebÀcele OK 2FlekeÀer efveefµ®ele nesF&ue. efveefµ®ele
Peeues ueer veJeerve OK 2ner efkebÀcele GÐeesiee®³ee mejemejer Ke®ee&Hes#ee keÀceer Demeu³eeves GÐeesiemebmLeebvee
leesìe nesT ueeiesue. p³ee GÐeesiemebmLee leesìe menve keÀ© µekeÀCeej veenerle l³ee yeepeejeletve yeensj
He[leerue. l³eecegUs HegjJeþe keÀceer nesT ueeiesue. HeefjCeeceer Jemletb®³ee efkebÀceleerle nUtnUt Jee{ nesTve leer
cetU efkebÀcele OKFlekeÀer nesF&ue. veJeerve HegjJeþe Je¬eÀ S2S2DeeefCe ceeieCeerJe¬eÀ D2D2³eeb®³eele E2
³ee efyebotle meceleesue meeOeuee peeF&ue.
Lees[ke̳eele HetCe& mHeOex ®³ee yee peejele GÐeesieeuee oerIe&keÀeU ele meJe&meeOeejCe veHeÀe ÒeeHle
nesF&ue.munotes.in

Page 81

81DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) DeuHekeÀeUele Hes{ermeceesj keÀesCel³ee µeke̳elee Demeleele?
2) Hes{erme meJe&meeOeejCe veHeÀe keÀesCel³ee efmLeleerle ÒeeHle neslees?
3)Hes{erme leesìe keÀesCel³ee efmLeleerle menve keÀjeJee ueeielees?
4) oerIe&keÀeUele GÐeesiemebmLesuee meJe&meeOeejCe veHeÀe®e keÀe efceUlees?
5.7 meejebµe
yeepeejHesþsle HetCe& mHeOee& Je DeHetCe& mHeOee& Demes ÒecegKe oesve ÒekeÀej Demeleele . HetCe& mHeOex®ee
yeepeej ne SkeÀe efJeefµe<ì HeefjefmLeleerle efvecee&Ce neslees. HetCe& mHeOexleerue efkebÀceleefveefµ®eleer ner Jemlet®eer
ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. Jemlet®es mJe©He SkeÀefpeveµeer Demeu³eeves efJe¬esÀlee Je ûee nkeÀ ns
efkebÀcele efmJekeÀejCeejs Demeleele. HetCe& mHeOexle efJe¬esÀl³eeuee meJe&meeOeejCe veHeÀe ÒeeHle neslees. DeuHekeÀeUele
efkebÀceleerJej ceeieCeer®ee ÒeYeeJe Demelees. HetCe&mHeOexle DeuHekeÀeUeleerue HegjJeþeJe¬eÀ mebHetCe& ueJeef®ekeÀ vemelees
lej lees Del³euHekeÀeUeleerue HegjJeþeJe¬eÀeHes#ee peemle ueJeef®ekeÀ Je oerIe&keÀeueeJeOeerHes#ee peemle
DeueJeef®ekeÀ Demelees. l³eecegUs DeuHekeÀeUeleerue efkebÀceleer Del³eeuHekeÀeUeHes#ee keÀceer DeeefCe
oerIe&keÀeUeHes#ee peemle Demeleele.
5.8 Heeef jYeeef1.yeepeejHesþ : Del³euHekeÀeU keÀener leemeeb®ee efkebÀJee SkeÀ efoJemeeHe³e¥le®ee keÀeU
2.oerIe&keÀeueerve meeOeejCe cetu³e : oerIe&keÀeUele Jemlet® ³ee HegjJeþîeeleerue yeoueecegUs þjCeejs cetu³e.
5.9 mejeJeemeeþer Òeµve
1.HeCe& mHeOex®eer Jewefµe<ìîes mHe<ì keÀje.
2.HetCe& mHeOexleerue GÐeesiemebmLes®ee DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve meceleesue mHe<ì keÀje.
3.HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveOee&jCeeyeeyele [e@. ceeµe&ue®ee ¢<ìerkeÀesCe efJeµeo keÀje.
5.10 meboYe&met®eer
1.K.K.Dewet, Modern Economic Theory, Shyam Lal Charitable
Trust, New Delhi, 1995, ISBN -81-219-0531 -1
2.H,L. Ahuja, Modern Economics, S. Chand and Company, New
Delhi, 1996, ISBN -81-219-0452 -3munotes.in

Page 82

823.Dr. D.M. Mithani, Managerial Economics, Himalaya Publishing
House, New Delh i, 2011
4.R.N. Malhotra, Micro Economics, Alfa Publications, New Delhi,
2009, ISBN -978-93-80096 -01-8.
5.ke=À6.[e@. peer. Sve. Peecejs, met#ce DeLe&µeem$e, efHebHeUeH etjs De@C[ kebÀ. Heefyueµeme&, veeieHetj, 2011.
7.[e@. S ce. Sve. efµebos, met#ceue#eer DeLe&µeem$e, Deefpele HeefyuekesÀµevme, FmueeceHetj (meebieueer),
2003.

munotes.in

Page 83

83ÒekeÀjCe 3
IeìkeÀ -6
meJe&meeOeejCe meceleesue DeeefCe
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e
(General Equilibrium and Welfare
Economics )
IeìkeÀ j®evee :
6.1 GefÎäîes
6.2 ÒemleeJevee
6.3 meJe&meeOeejCe mebceleesue DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Me em$e
6.4 Jee@uejme ³eeb®ee mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meceesue yeeyele®ee ¢äerkeÀesCe
6.5 HetCe& mHeOee& DeeefCe GlHeeove Je efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue meJe&meeOeejCe meceleesue.
6.6 meceleesueeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe
6.7 He@jsìes keÀe ³e&#ecelee DeeefCe mHeOeelcekeÀ yeepeejHesþe
6.8 meejebMe
6.9 HeeefjYeeef6.10 mejeJeemeeþer ÒeMve
6.11 meboYe&met®eer
6.1 GefÎäîes
³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej DeeHeCeeme :
1. meJe&meeOeejCe mebleglesJej®eer mebkeÀuHevee DeeefCe keÀu³eeCeke Àejer DeLe&Meem$ee®eer mebkeÀuHevee
mecepesue.
2. Jee@uejme ³eeb®es mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meblegueveeyeeyele®es efJe®eej mecepeleerue.
3. HetCe& mHeOee& DeeefCe GlHeeove Je efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue meJe&meeOeejCe meceleesuee®eer ceeefnlee r
efJeMeo keÀjlee ³esleerue.
4. meblegueveeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe ue#eele ³esF&ue.
5. He@jsìes keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe ³eeceOeerue mebyebOe mHeä keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 84

846.2 ÒemleeJevee
IeìkeÀ ¬eÀceebkeÀ 3ceO³es DeeHeCe eEkeÀcele DeeefCe GlHeeovee®eer efveef½eleer keÀmes nesles ³ee®es efJeJes®eve
kesÀues. ³eeceO³es HetCe&mHeOee&, JewefMeäîes, eEkeÀcele efveef½eleer GÐeesie Je Hesþîee®es DeuHekeÀueerve Je oerIe&keÀeueerve
meblegueve, cekeÌlesoejerceOeerue eEkeÀcele DeeefC e GlHeeove efveef½eleer, ner cekeÌlesoejer ³eemeejK³ee efJeefJeOe
mebkeÀuHevee®ee DeY³eeme kesÀuee. Òemlegle ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe meJe&meeOeejCe meblegueve DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer
DeLe&Meem$e ³eeb®³eeleerue DemeCeeN³ee menmebyebOee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ³eeceO³es Jee@uejme ³eeb®eer
mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesle meblegueve keÀmes nesles, ³eeyeeyele ceeb[uesues efJe®eej, HetCe&mHeOee& DeeefCe GlHeeove,
efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue meJe&meeOeejCe meceleesue, meblegueveeleerue mLeerjles®es Demleerl Je, He@jsìes®eer
keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOee&¬eÀce yeepeejHesþe Fl³eeoer Dee{eJee IesCeej Deenesle.
6.3 meJe&meeOeejCe meceleesue DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e (Genera l
Equilibrium and welfare Economics )
meJe&meeOeejCe meceleesuee®ee efme×ebl e meew×ebeflekeÀ DeLe&Meem$ee®ee SkeÀ Yeeie Deens. ³eeceO³es
HegjJeþîeeleerue yeoue, ceeieCeer DeeefCe eEkeÀcele ³eeb®³eeleerue efJeefJeOe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle DemeCeejer
ÒeJe=Êeer, efJeefJeOe yeepeejHesþsle efveef½ele nesCeejer eEkeÀcele HeeleUer® es meblegueve ³eeb®es efJeJes®eve ³ee ceeO³eceeletve
mHeä nesles. meJe&meeOeejCe meceleesue ne SkeÀeeflcekeÀ meceleesuee®³ee efJeª× meblegue mebkeÀuHevee Deens.
SkeÀeeflcekeÀ meceleesueeceO³es HeÀkeÌle SkeÀe®e IeìkeÀe®³ee meceleesuee®ee DeY³eeme kesÀuee pe elees.
meJe&meeOeejCe meblegueve efme×ebleeceO³es DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe meceleesuee®³ee mebkeÀuHevee
DeeefCe meblegueve ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer ie=nerle Oejuesu³ee efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
meJe&meeOeejCe meblegu eve efme×eblee®eer meJe&ÒeLece ceeb[Ceer ÖeWÀ®e DeLe&Meem$e efueDeesve Jee@uejme ³eebveer 1894
ceO³es efueefnuesu³ee ’ Elements of Pure Ecomomics” ³ee ûebLeele kesÀueer. efJemleejerle
mJeªHeele meebieeJe³ee®es Peeu³eeme meJe&meeOejCe meblegueve mebkeÀuHevee mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®eer ceeefnleer osT
MekeÀles. ³eeuee®e DeeHeCe ’Bottom to Top ”efme×eble Demes cnCelees. ³eeceO³es J³ekeÌleeriele IeìkeÀeb®ee
eEkeÀJee J³ekeÌleeriele Jele&CegkeÀer®ee DeY³eeme keÀªve l³eeb®es efvepeelees. mLetue DeLe&Meem$ee®³ee efJekeÀeme Òee. kesÀvme ³eebveer ceesþîee ÒeceeCeele kesÀuee. Òee. kesÀvme ³eebveer
1936 ceO³es ’The General lheory of Employment, Interest and money ”
³ee ûebLeeceO³es ’Top to Bottom ”mebkeÀuHevee ceeb[ueer. kesÀvme ³eebveer DeLe&J³eJemLesleerue J³eeHekeÀ
IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee. l³ee®³eeDeeOeejs DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe mebkeÀuHeeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee. mLetue DeLe&Meem$ee®³ee ceeO³eceeletve meceûe DeMee J³eeHekeÀ ÒeMveeb®e er mees[JeCetkeÀ keÀMeer
keÀjeJeer ³eeyeeyele efJeJes®eve kesÀues. l³eeb®³ee celes DeLe&Meem$eer³e efJeMuesefnle vemetve mebHetCe& meceepee®es keÀu³eeCe Deens. ³eeJeªve kesÀvme®eer efJe®eej mejCeer efkeÀleer J³eeHe keÀ nesleer
³ee®eer keÀuHevee ³esles.
DeLe&Meem$ee®³ee Feflenemeele meJe&meeOeejCe meblegueve ner mebkeÀuHevee met#ce DeLe&Meem$ee®ee SkeÀ
Yeeie cnCetve DeesUKeueer peeles. yeepeej J³eJemlesceO³es eEkeÀcele DeeefCe GlHeeove ³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe
Demelees. SkeÀe Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeouee®ee HeefjCeece mebHetCe& meceepeJ³eJemLesJej nesle Demelees. Goe.munotes.in

Page 85

85ieJne®³ee eEkeÀceleerle yeoue Peeuee lej ieJneJej DeeOeeefjle DemeCeeN³ee Òel³eskeÀ GÐeesieeJej l³ee®ee
HeefjCeece Ie[tve ³esle Demeles. peme s ieJneHeemetve Heerþ -HeerþeHeemetve ye´s[ F. ®³ee eEkeÀceleerle yeoue Ie[tve
³eslees. cnCepes®e SKeeÐee Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeouee®ee DeLe&J³eJemLesJej efoIe&keÀeueerve HeefjCeece Ie[tve
³esle Demelees.
meJe&meeOeejCe mebkeÀueve mebkeÀuHeves®ee r Heeée&Yetceer:
meJe&meeOeejCe mebkeÀueve mebkeÀuHevee DeLe&Meem$eele meJe&ÒeLece veJemeveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%e
efueDee@ve Jee@uejme ³eebveer DeeHeu³ee megÒeefme× DeMee ’Elements of Pure Economics ”³ee
ûebLeele ceeb[ueer. meJe&meeOeejCe mebkeÀueve m ebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme keÀjerle Demeleevee l³eebveer DeveskeÀ met®evee
kesÀu³ee. ³eeceO³es J³eJemee³eerkeÀ DeLe&Meem$ee®³ee DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee. ³eeceO³es J³eJeneefjkeÀ
DeLe&Meem$ee®³ee DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee. p³eece O³es oesve Jemlet, DeveskeÀ Jemlet, GlHeeove Je=×er,
Hewmee F. Jee@uejme ne 20 J³ee MelekeÀeleerue Heefnuee DeLe&Meem$e%e nes³e keÀer, p³eeves ieefCeleer He×leer®ee
JeeHej keÀªve meJe&meeOeejCe mebkeÀuevee®eer mebkeÀuHevee Meem$eer³e Hee³eeJej ceeb[Ceer ke ÀjC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee.
J³ekeÌleeriele mebleguevee®³ee mebkeÀuHevesceO³es Flej Jemletb®³ee eEkeÀceleer mLeerj þsJetve SkeÀe Jemletb®³ee
eEkeÀceleerleerue yeoueecegUs meblegueveeJej keÀmee He×leerves yeoue neslees ³ee®ee DeY³eeme keÀjC³eele Deeuee.
J³ekeÌleeriele mebleguevee®es GoenjCe cnCepes [e@. ceeMe&ue ³eebveer ceeieCeer Je HegjJeþe meboYee&le kesÀuesues
efJeJes®eve nes³e.
meJe&meeOeejCe meblegueve mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme Jee@uejme veblej 1920 Je 1930 ®³ee
oMekeÀele efLeDejes Mee@keÀe ³eebveer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. 1950 ®³ee oMekeÀele meJe&meeOeejCe meblegueve
mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme kesÀveer³e -ce@jes, iesje[ [syet DeeefCe efueDeesve [yuet ce&keÀvesPeerpe ³eebveer kesÀuee.
l³eeveblej ieefCeleer He×leerves meJe&meeOeejCe mebleguevee®ee r ceeb[Ceer Meem$eer³e Hee³eeJej keÀjleevee Òe³elve Òee.
ye´esTj yeekeÀer ³eebveer kesÀuee.
meJe&meeOeejCe mebkeÀueve DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e :
meJe&meeOeejCe meblegueve mebkeÀuHevee ner JeemleefJekeÀ eEkeÀJee meew×eeflekeÀ DeLe&Meem$ee®es SkeÀ Yeeie
cnCetve DeesUKeues peeles. ogefce&U mebmeeOevee®ee keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHej keÀjCes ne JeemleefJekeÀ/mew×ebeflekeÀ
DeLe&Meem$ee®ee cegK³e efJeJeemleefJekeÀ De Le&Meem$eeceO³es Jemlet®es GlHeeove, GHe³eesie DeeefCe efJeefvece³e ³ee Yeeieeb®ee DeY³eeme kkesÀuee
peelees, HeCe ceeveJe ne IeìkeÀ ogue&#eerle jenlees. ³eeGueì keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele mebHeÊeeruee meeO³e
veener lej meeOeve cnCetve Heeefnues peele s. YeeweflekeÀ keÀu³eeCe DeeefCe SsefnkeÀ megKe ns cegK³e ceeveJee®es meeO³e
Deens. ceeveJeer keÀu³eeCee®ee DeY³eeme keÀjCeeN³ee Meem$eeme keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e Demes cnìues peeles.
meceepee®es efnle meeOeCes ns keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee cegK ³e nsleg Deens. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe cenÊece keÀjC³eemeeþer ceeveJeer J³eJenejele ³eesi³e lees yeoue meg®eefJeuee peelees.
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®es cegK³e keÀe³e& cnCepes DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®es ceeHeveob[ þjefJ eCes Je lees
efceUefJeC³eemeeþer ³eesi³e les DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeCes ns Deens. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e efJeefMeä
DeeoMee&®³ee DeeOeejeJej keÀu³eeCeemebyebOeer efveCe&³e Iesle Demeu³eeves l³eeme DeeoMe&Jeeoer Meem$e Demes cnìues
peeles.munotes.in

Page 86

86Deefuek eÀ[®³ee keÀeUele keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee PeHeeìîeeves efJekeÀeme Peeuee.
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme DeefYeceleHebLeer³e DeLe&Meem$e%e [e@. ceeMe&ue, efHeiet, je@yeervmeve
³eebveer kesÀuee. lemee®e lees DeOegefvekeÀ DeLe&Meem$e%e Òee . efnkeÌme, ke@Àu[esj, yejpesve, me@c³egDeuemeve ³eebveer
kesÀuee. GHe³eesefielesuee ÒeeOeev³e osCeejs DeLe&Meem$e%e peemleerle peemle ueeskeÀeb®es peemleerle peemle
meceeOeeve cnCepes meeJe&peefvekeÀ keÀu³eeCe ceeveleele. keÀesCee®³eener keÀu³eeCeele Ieìv en e s l e eS K e e Ð e e ® ³ e e
keÀu³eeCeele Jee{ nesCes cnCepes KeN³ee DeLee&ves keÀu³eeCe nes³e Demes He@jesìes ceevelees, ³ee Gueì DeeOegefvekeÀ
DeLe&Meem$e%e YejHeeF& lelJee®eer mebkeÀuHevee ceev³e keÀjleele lej ogmeN³ee yeepetuee DeLe&Meem$e%e yejpeve,
me@c³egDe uemeve ns DeLe&Meem$e%e meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe HeÀuevee®eer keÀuHevee ceeb[leele.
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®eer J³eeK³ee keÀjleevee mìerìesJnemkeÀer ceevelees keÀer, keÀu³eeCekeÀejer
DeLe&Meem$e ns Oeeefce&keÀ efme×eblee®ee Yeeie Demetve ns ÒeecegK³ eeves DeeefLe&keÀ OeesjCee®eer efveie[erle Deens.
(“Welfare economics is that part of general body of economic
lheory which is concenred primarily with policy. ”)
efHeiet®³ee celes, keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e ns HewMee®³ee ceespeceeHeevesner ceespelee D eeues Heeefnpes
(“be brought directly into relation with measuring rod of money” )
efJeiet®³ee keÀu³eeCee®³ee ¿ee J³eeK³esJej DeveskeÀebveer efìkeÀe kesÀueer. ìerkeÀekeÀejeb®³eeceles, HewMee®es cegu³e
Jemletb®³ee eEkeÀceleerle nesCeeN³ee yeoueevegmeej yeoue Ceejs Demeles, l³eecegUs Hewmee ns keÀu³eeCe ceespeC³ee®es
De®etkeÀ ceeHekeÀ Demet®e MekeÀle veener.
DeefYecele HebLeer³e DeLe&Meem$e ceeMe&ueves keÀu³eeCee®ee DeY³eeme keÀjerle Demeleevee GHe³eesefieles®ee
GHe³eesie kesÀuee Deens. l³eeb®³eeceles, J³ekeÌ leeruee Jemlet®³ee GHeYeesieeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee Deevebo,
meceeOeeve cnCepes®e keÀu³eeCe nes³e. ns keÀu³eeCe J³ekeÌleer DeeHeues GlHeVe keÀmes efceUefJeleele Je keÀmes Ke®e&
keÀjleele ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. Lees[ke̳eele ceeMe&ue®es k eÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e GHe³eesieslesJej
DeeOeejerle Deens.
³eeJeªve keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e%ee®³eeceles ceeveJeer peerJeveele mebHeÊeer ns Debeflece meeO³e
veener lej l³ee SsJepeer YeeweflekeÀ keÀu³eeCe Je SsefnkeÀ megKe ns ÒecegKe meeO³e Deens . ceveg<³ee®³ee keÀu³eeCee®³ee
DeeOeejeJej ceeb[Ceer kesÀuesu³ee DeLe&Meem$eeuee keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e cnìues peeles. ³ee DeLe&Meem$eele
keÀu³eeCee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer ³egkeÌle OeesjCeeb®ee Je eHej
keÀmee keÀjeJee ³ee®ee DeY³eeme keÀjles. DeeefLe&keÀ efJeMuesefveie[erle Demeles, efleuee keÀu³eeCe®es DeLe&Meem$e Demes mebyeesOeues peeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) meJe&meeOeejCe meblegueve cnCepes keÀe³e?
2) meJe&meeOeejCe mebleguevee®eer mebkeÀuHevee DeLe&Meem$eele meJe&ÒeLece keÀesCeer ceeb[ueer?munotes.in

Page 87

876.4Jee@uejme ³eeb®ee mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meceleesueeyeeyele®ee ¢äerkeÀesve
(Walrasian Equilibriom incompetative economy )
Jee@ueje@me ne meerceebleJeeoer mebÒeoe³eeleerue SkeÀ cenÊJee®ee DeLe&Meem$e%e cnCetve DeesUKeuee
peelees. Jee@ueje@meves DeLe&Meem$eer³e efJeMuesIeeleuee. l³eeves DeLe&Meem$e er³e efJeMues%eeve vemeuesu³ee J³ekeÌleeruee keÀesCel³eener ÒekeÀej®es YeefJe<³e veener. l³ee®³eeceles, DeLe&Meem$e cnCepes ogmejs
eflemejs keÀener vemetve keÀener ie=nerleeJej De eOeeefjle HetCe& mHeOex®³ee DeJemLesle eEkeÀcele efveef½eleer DeMeer nesles.
³ee®es efJeMuesefme×eblee®es SkeÀ$eerkeÀjCe keÀªve veJeerve efme×eble ceeb[uee . l³eeves yeerpeieCeefle Je Yetefceleer ³ee oesvneR®ee
JeeHej DeLe&Meem$eer³e efJeMuesJee@uejme DeeefCe mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³emLesleerue meblegueve :
efnDee@ Jee@uejme ³eebveer 1874 ceO³es efueefnuesu³ee Elements of pure Economics
³ee û ebLeele mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³emLesle meblegueve keÀmes ÒemLeeefHele nesles ³ee®es efJeJes®eve ieefCeleer He×leer®ee
JeeHej keÀªve kesÀues. Jee@uejme ³eeb®³eeceles, DeeefLe&keÀ J³eJenej Je Ieìvee ³eeb®es efJeJes®eve keÀjleevee
J³ekeÌleeR®es ceveesJ³eeHeej, J³ekeÌleeruee Jemletb®³ee GHeYeesieeHeemetve ÒeeHle nesCeejs meceeOeeve Fl³eeoer keÀuHeveeb®ee
DeeOeej I³eeJee ueeielees. cegu³eemebyebOeer J³ekeÌleerefveä Deiej meerceebleJeeoer efme×eble Jee@uejmeves mJeleb$eHeCes
ceeb[uee. ieefCeleer He×leer®ee JeeHej k esÀu³eeme DeLe&Meem$eeuee efveefMle mJeªHe ÒeeHle nesles Demes ÒeefleHeeove
kesÀues. ³ee He×leer®ee JeeHej keÀªve l³eeves GHe³eesefielee efme×eble Je meeJe&ef$ekeÀ meceleesue ³eeb®ee HejmHej
mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee.
Jee@uejme ³e ebveer ogefce&Ulee ne Meyo efJeefMeä DeLee&ves JeeHejuee l³ee®³eeceles ogefce&Ulee Meyoe®ee
DeLe& cnCepes meJee&le keÀceer meceeOeeve osCeeN³ee veieeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee nes³e. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer
peemleerle peemle meceeOeeve ÒeeHle keÀjC³e e®³ee GÎsMeeves osJeIesJeer®es eEkeÀJee efJeefvece³ee®es J³eJenej keÀjerle
Demeles. ³eeyeeyeerves oesve Jemletb®ee efJeefvece³e Je DeveskeÀ Jemletb®ee efJeefvece³e Demes JeieeakeÀjCe keÀªve Jemlet®es
cegu³e Demes þjles ³ee®es efJeJes®eve kesÀues. yeepeejel e mHeoe& Demeles Demes ie=erle Oeªve, DeveskeÀ J³ekeÌleer
DeeHeu³ee Jemlet efJekeÀC³eemeeþer yeepeejele ³esleele. l³ee DeeHeu³ee Jemletb®³ee efvejefvejeȳee eEkeÀceleer
meebieleele. l³ee eEkeÀceleer osTve efJekeÀu³ee iesu³eeme ceeieCeer Je HetjJeþe meceeve nesTve yeepeejele meceleesue
ÒemLeeefHele neslees. cee$e yeepeejele ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeceO³es meceevelee ve Peeu³eeme eEkeÀceleerle yeoue
nesT ueeieleele. DeeefCe yeoueeceeHe&Àle meceevelee ÒemLeeefHele kesÀueer peeTve meceleesue meeOeuee peelees.
DeMee ÒekeÀejs Jee@uejme®³ee celes, meerceeble GHe³eesieerlee meceeve keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves J³eJenej kesÀues
peeleele. l³eecegUs yeepeejele Jemletb®es cegu³e DeMee ÒekeÀejs þjles keÀer, l³eecegUs Jemleguee Demeuesueer ceeieCeer
Je HegjJeþe nesTve yeepeejHe sþsle meceleesue efvecee&Ce neslees. Jee@uejme®eer meerceeble GHe³eesefieles®eer mebkeÀuHevee
ner pesJne@vme Je iee@mesve ³eeb®³eeHes#ee JesieUer Je Þesÿ nesleer. keÀejCe Jee@uejme®³ee ÒeefleHeeoveele
HegjJeþîeeuee mLeeve efoues peeles. l³ee®eÒeceeCes ns e fJeJes®eve oesve J³ekeÌleer Je oesve Jemlet SJe{îeeHetjles®e
ce³ee&efole ve þsJelee yeepeejHesþsleerue DeveskeÀ Jemlet DeveskeÀ J³ekeÌleeR®ee l³eele meceeJesMe kesÀuesuee neslee.munotes.in

Page 88

88ieefCeleer³e meceerkeÀjCee®ee JeeHej keÀªve Jee@uejmeves oeKeJetve efoues k eÀer, DeLe&J³eJemLesleerue
Jemlet yeepeejHesþe Je IeìkeÀ yeepeejHesþe ³ee SkeÀceskeÀebMeer mebueive Demeleele Je ³ee yeepeejeceO³es SkeÀe®e
JesUer meceleesue meeO³e neslees. DeMee meceleesueeme ‘meeJe&ef$ekeÀ meceleesue ’Demes cnCeleele.
Jee@uejme®³ee ce les, HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele meeJe&ef$ekeÀ meceleesue meeO³e nesC³eemeeþer Keeueerue
DeìeR®eer Hetle&lee JneJeer ueeieles.
1) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®ee Òel³eskeÀ Jemletmeeþer®ee GHe³eesefielee Je¬eÀ ne mJeleb$³e Demelees.
2) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer efJeef vece³eeÜejs meceeOeeve cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
3) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es meceeOeeve cenÊece nesC³eemeeþer eEkeÀcele ner meerceeble GHe³eesefieles®³ee ÒeceeCeele
DemeeJeer.
4) Òel³eskeÀ Jemlet®eer ceeieCeer ner l³ee Jemlet®³ee HegjJeþîee Flek eÀer DemeeJeer ueeieles.
Jee@uejmeves GlHeeove IeìkeÀe®³ee yeepeejeleerue meceleesuee®es efJeMuesieefCeleer³e meceerkeÀjCee®³ee Deeoejs Jemlet yeepeej Je IeìkeÀ yeepeej ³eeb®³eeleerue DeeblejmebyebOe mHeä kesÀuee
Deens. l³eeves meJe&meeOeejCe mebleguevee®es efJeMuesDeens.
1) Jemlet yeepeej : ³ee yeepeejele GlHeeove mebmLee ³ee efJe¬esÀles Demeleelee lej Flej J³ekeÌleer ³ee ûeenkeÀ
Demeleele. GlHeeove mebmLee Jemlet®es GlHeeove keÀªve ³ee yeepeejele efJe¬eÀermeeþer DeeCele Demeleele lej
meJe&meeceev³e ueeskeÀ ns ûeenkeÀ cnCetve ³ee Jemlet Kejsoer keÀjle Demeleele.
2) IeìkeÀ yeepeej : ³ee yeepeejele p³ee®³eekeÀ[s peceerve, Þece, Yeeb[Jeue Je Flej IeìkeÀ Deensle DeMee
J³ekeÌleer ³ee GlHeeove IeìkeÀeb®es efJe¬esÀles Demeleele, lej GlHeeove mebmLee ³ee GlHeeove IeìkeÀeb®eer Kejsoer
keÀjerle Demeleele.
Jee@uejme®³ee celes Jemlet yeepeej Je IeìkeÀ yeepeej ³ee oesvnerceO³es SkeÀe®e JesUer meceleesue
ÒemLeeefHele nes le Demelees.
HetCe& mHeOee& DeeefCe meJe&meeOeejCe meblegue ( Perfectcompetation and General
equilibriom ):
pesJne Jemlet yeepeej Je IeìkeÀ yeepeejele HetCe&mHeOee& Demeles lesJne meJe&meeOeejCe meblegueve keÀmes
ÒemLeeefHekeÀ nesles ³ee®es efJeJes®eve H eg{erueÒeceeCes HetCe& mHeOee& cnCepes DeMeer mHeOee& p³ee mHeOexceO³es DemebK³e
ûeenkeÀ Je DemebK³e efJe¬esÀles SkeÀefpevmeer Jemlet®es GlHeeove keÀjleele Je p³ee yeepeejele ûeenkeÀ Je
efJe¬esÀl³eeuee yeepeejHesþs®es HetCe& %eeve Demeles. ûeenkeÀ Je efJe¬ esÀles ³eeb®³eeceO³es efvejesieer Je HetCe&HeCes Kegueer
mHeOee& Demeles. efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee FlekeÀer ceesþer Demeles keÀer, l³eeHewkeÀer keÀesCeueener efJe¬esÀl³ee®es GlHeeove
ns SketÀCe GlHeeovee®ee efJe®eej keÀjlee veieC³e Demeles DeeefCe ogmejs cnCepes ûeenkeÀ efJe¬esÀl³eeb®eer efveJe[
keÀjleevee meceeve ¢äerkeÀesve þsJeleele. l³eecegUs yeepeejeuee HetCe&lJe ÒeeHle neslees. HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele
keÀesCeleener ûeenkeÀ DeLeJee efJe¬esÀlee eEkeÀcele HeeleUerJej ÒeYeeJe ìeketÀ MekeÀle veener.munotes.in

Page 89

896.5 HetCe& mHeOee& DeeefCe GlHeeove Je efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue meJe&meeOeejCe
meceleesue. ( Perfec t competition and Gene equilibrium of
production and Exchange )
pesJne oesve Jemlet, oesve IeìkeÀ DeeefCe oesve J³ekeÌleeR®³eeceO³es efJeefvece³ee®es J³e Jenej Kejsoer
efJe¬eÀer®³ee meewosyeepeerletve nesle Demelees. oesve J³ekeÌleerceO³es pesJne J³eJenej Ie[tve ³esle Demeleele, lesJne
l³ee®³eeceO³es GlHeeove Je efJeefvece³eceO³es DeeHeesDeeHe meceleesue Ie[tve ³esleele. Keeueerue met$ee®³ee DeeOeejs
ns mHe ä keÀjlee ³esles.ABxy xy xyMRTS MRS MRS  
oesve Jemletleerue meerceeble ªHeevlejCe oj ne oesve Jemletleerue meerceeble GlHeeove Ke®ee&FlekeÀe
Demelees.xxyyMCMRTMC
pesJne Jemlet yeepeejeceO³es HetCe& mHeOee& DemleerlJeele Demeles. lesJne SKeeoer GÐeesie mebmLee
eEkeÀcele ³eb$eCesJej ÒeYeeJe Hee[t MekeÀle veener. DeMee JesUer leer GÐeesie mebmLee meerceeble GlHeeove Ke®e&
Yeªve FlekeÀer®e eEkeÀcele DeekeÀejles.xxMC PDeeefCeyyMC PKeeu eerue Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs GlHeeove DeeefCe efJeefvece³e ³eeb®³eeceO³es meJe&meeOeejCe meceleesue
keÀmee ÒemLeeefHele neslees ³ee®es efJeJes®eve keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 6.1munotes.in

Page 90

90GlHeeove ªHeevlejCe Je¬eÀ ne meerceeble GHee vlejCe oje®es efJeMuesHetCe& mHeOex®³ee HeefjefCeleerle p³ee efþkeÀeCeer GlHeeove ªHeevlejCe Je¬eÀ meerceeble ªHeevlejCe Je¬eÀeuee mHeMe&
keÀjlees l³eeefþkeÀeCeer Jemletb®eer eEkeÀcele efveef½ele nesles. Keeueer ue He×leerves HetJe& mHeOexle meJe&meeOeejCe
mebkeÀueve ÒemLeeefHele nesF&ue.xxxyyyMC PMRTMC Y-------------------------------- (1)
Deeke=Àleerle PPner eEkeÀcele jsJe¬eÀ ` Q’eEyeot®³ee efþkeÀeCeer eEkeÀcele jsÒemLeeefHele neslees. ³ee mebkeÀueve eEyeot®³ee efþkeÀeCeer xJemlet®es peemleerle peemle OX oHe³e¥le Je yJemlet®es
OY oHe³e¥le G®eueve efveef½ele nesles.
GHeYeeskeÌlee ne Jemletb®eer efveJe[ keÀjerle Demeleevee cenÊece meceeOeeve Je oesve JemletceOeerue
DemeCeejer efmeceeble He³ee&³elee oje®ee efJe®eej keÀjlees.
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele GHeYeeskeÌlee DeeHeuee meceleesue keÀmee efveef½ele keÀjlees ³e e®es efJeJes®eve
Heg{erue meg$ee®³ee DeeOeejeves IesC³eele Deeuee Deens.
AxxyyPMRSYDeeefCeGxxyyPMRSYõõõõõõõõ(bbbb2)
DeMee ÒekeÀejs meceerkeÀjCe (1) Je meceerkeÀjCe (2) Jeªve GlHeeokeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³eebvee
meceeve eEk eÀcele ÒeceeCeele meeceesjs peeJes ueeieles.
ABxxy xy xyyPMRT MRS MRSY DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLee cnCepes keÀe³e?
2) Jee@uejme ³eebveer 1874 ceO³es keÀesCel³ee ûebLeele mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meblegueveeef JeefJeMues6.6 meceleesueeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe
(Existence and stability of equilibrium )
Jee@uemeves meblegueveele mLeerjlee keÀMeer ÒeeHle nesles ³ee®es efJeJes®eve meeJe&ef$ekeÀ meceleesuee®³ee
DeeOee js ceeb[C³ee®ee Òe³elve kesÀuee. yeepeejHesþsle meblegueveele mLeerjlee ÒeeHle nesleevee meJe& ÒekeÀej®³eemunotes.in

Page 91

91Jemletb®³ee yeepeejHesþsle meceleesue ÒemLeeefHele JneJee ueeielees. Jee@uejmeves ieefCeleer meceerkeÀjCee®³ee DeeOeejs
meblegueveeleerue mLeerjlee D eMeer ÒemLeeefHele nesles ³eeyeeyele efJeJes®eve kesÀues. meblegueveele mLeerjlee ÒemLeeefHele
nesC³eeme Heg{erue Deìer®eer Hetle&lee JneJeer ueeieles.
1) efJeefvece³ee®³ee ceeiee&ves J³ekeÌleer DeeHeues meceeOeeve peemleerle peemle Jee{efJeC³ee®ee Òe³elv e keÀjles.
2) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Òel³eskeÀ Jemlet keÀefjlee mJele: GHe³eesefielee Je¬eÀ le³eej keÀjerle Demeles.
3) Òel³eskeÀ Jemlet®ee HegjJeþe Je l³ee JemletkeÀefjlee DemeCeejer ceeieCeer ³ee oesvnerle meceevelee Demeles.
4) p³eeJesUer JemletkeÀefjlee efoueer peeCeejer eEkeÀcele meerceeble GHe³eesefieles®³ee ÒeceeCeele Demeles.
l³eeJesUer Òel³eskeÀeuee peemleerle peemle meceeOeeve efceUles.
Jejerue ®eej Deìer HetCe& Peeu³eeJej meblegueveele mLeerjlee ÒemLeeefHele nesles. Jee@uejmeves Jemlet®³ee
yeepe ejHesþe Je G®eejkeÀ IeìkeÀeb®³ee yeepeejHesþe ³eeb®³eele HejmHej mebyebOe Demelees Demes oeKeefJeues Deens.
GlHeeokeÀ IeìkeÀebvee pees ceesyeouee efceUlees. l³ee®³ee mene³³eeves les l³eebvee ueeieCeeN³ee Jemlet efJekeÀle Iesle
Demeleele. GlHeeokeÀ DeMee Je mlet efJekeÀle Demeuesu³ee HewMee®³ee mene³³eeves GlHeeoveemeeþer ueeieCeejs
IeìkeÀ Kejsoer keÀjleele. SkebÀojerle DeLe&J³eJemLes®ee efJe®eej keÀjlee, DeLe&J³eJemLee ner DeveskeÀ
yeepeejHesþeb®eer efceUtve Demeles. DeMee yeepeejHesþsleerue ceeieCeer HegjJe þe Je eEkeÀcele ³eeb®ee SkeÀceskeÀebJej
ÒeYeeJe He[le Demelees. DeMee ÒekeÀejs mHeOee&³egkeÌle DeLe&J³eJemLesleerue Jemlet Je GlHeeokeÀ IeìkeÀ ³eebvee
DemeCeejer ceeieCeer Je HegjJeþe l³eele yejesyej l³eeb®³ee eEkeÀceleer ³eeb®ee HejmHejeMeer Del³eble peJe U®ee mebyebOe
Demelees.
Jee@uejme ³eeb®³eeceles meblegueveele mLeerjlee ÒemLeeefHele nesC³eeme Je mLeerjlee efìketÀve jenC³eeme
mejkeÀej®eer YetefcekeÀener cenÊJee®eer Demes ÒeefleHeeove kesÀues. mHeOee& ³egkeÌle DeLe&J³eJemLesleerue eEkeÀcele ³eb$eCee
Je meceepeJeeÐeebvee DeHes#eerle Meemevee®eer peyeeyeoejer ³ee oesneW®ee ³eesi³e mecevJe³e meeOeC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee. osMeele Kegu³ee mHeOex®eer HeefjefmLeleer efìkeÀefJeCes Je DeeefLe&keÀ mLew³e& ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer
Meemevee®eer YetefcekeÀe cenl JeHetCe& þjles keÀejCe ®eueve mebmLee Je ®eueve efJepeyeeyeoejer mejkeÀej®eer Demeles. mejkeÀjves jsuJes, efMe#eCe, v³ee³e, megjef#elelee Fl³eeefo yeeyeleerle
nmle#esHe keÀªve l³ee®es ³eesi³e mecevJe³e Ie[Jetve DeeCeues Heee fnpes. MesDej yeepeejeleerue meÆsyeepeeruee
DeeUe Ieeleuee Heeefnpes Je keÀeceieejebvee JeepeJeerHes#ee peemle keÀecee®ee leeCe He[lee keÀecee ve³es. osMee®³ee
efnlee®³ee Jemletb®³ee GlHeeoveele Meemeveeves menYeeie I³eeJes eEkeÀcele ³eb$eCesleerue DemLeer jlee otj keÀjC³ee®es
keÀe³e& Meemeveeves keÀjeJes Demes ÒeefleHeeove Jee@uejves kesÀues.
meejebMe
Jee@uej®³ee megmHeä efJeJes®eveeves DeLe&MeeKeeleerue cenÊJee®³ee DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®es HejmHej
mebyebOe mecepeC³eeme ceesuee®eer ceole Peeueer. Jee@uejme ves meerceeble mebÒeoe³ee®³ee Hee³eeYetle DemeCeeN³ee
J³ekeÌleerefveä ¢äerkeÀesvee®ee efnjsjerves HegjmkeÀej kesÀuee. meeJe&ef$ekeÀ meblegueveeceO³es ûeenkeÀeb®³ee
GHe³eesieeefJe¢äerkeÀesveeletve Iesleues peeleele Demes cele ceeb[ues. GlHeeove IeìkeÀeb®es ceeuekeÀ efJeefve³eesie keÀjleevee
J³ekeÌleerefveä ¢äerkeÀesve®e mJeerkeÀejleele. ceeuekeÀ kesÀJeU nesCeeN³ee veHe̳ee®ee®e efJe®eej keÀjerle veen erle
lej mJele:®³ee DemeCeeN³ee GHe³eesi³eles®eener efJe®eej keÀjleele. ÒeeHleer Je GHe³eesielee ³ee®ee mecevJe³e
meeOeC³ee®ee Òe³elve Jee@uejmeve ³eebveer kesÀuee, efJeefvece³e, GlHeeove, GlHeeokeÀ, Yeeb[Jeue, Hewmee ³ee meJe&®e
#es$eele meeJe&ef$ekeÀ mec eleesue keÀmes ÒemLeeefHele nesles ³ee®es efJeJes®eve kesÀues. cegkeÌle DeLe&J³eJemLes®eer efMeHeÀejme
keÀjleevee DeLe&J³eJemLes®³ee efJeefJeOe #es$eele nmle#esHee®eer keÀMeer iejpe Deens ³ee®es efJeJes®eve kesÀues.
Jee@uemeveves ieefCeleerHe×leer®ee JeeHe j keÀªve DeLe&Meem$e Go³eeme ³esT MekeÀles ³ee®es efJeJes®eve kesÀues.munotes.in

Page 92

926.7 He@jsìes keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe
(Pareto Efficiency and competiative markets )
DeLe&le%e He@jsìes ne DeeOegefvekeÀ keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee Hegj mkeÀlee& ceeveuee peelees.
efJeuÖesÀ[ He@jsìes (1848 -1923) ne Fìeefue³eve DeLe&Meem$e%e Demetve l³eeves keÀu³eeCeelcekeÀ
efJeMueskeÀmeesìer efvecee &Ce kesÀueer. DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®es ceeHeve keÀjC³ee®³ee nslegves SkeÀ efveefM®ele ceeHe meebefieleues.
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®³ee Feflenemeele He@jesìes ³eeb®ee efme×eble cewuee®ee oie[ cnCetve ceeveuee peelees.
He@jesìes®eer mebkeÀuHevee Deelc eefveÿ, keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eeleerue cenÊJee®eer Ieìvee Deens. l³eeb®³ee
efme×eleebves veJemeveeleveJeeoer keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele DemeCeejs oesmeveeleveJeeoer mebkeÀuHevesceO³es efveleerMeem$eeuee cenÊJee®es mLee ve efoues nesles Je mebkeÀuHevee GHe³eesefielesJej
DeeOeejerle nesleer. ³eecegUs DeLe&Meem$ee®es Meem$eer³e mJeªHe veä nesC³ee®ee OeeskeÀe neslee. DeMee
HeefjefmLeleerle efJeuÖesÀ[ He@jesìes ³eebveer keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®eer GYeejCeer GHe³eesefiel es®³ee mebK³eelcekeÀ
ceeHeve He×leer SsJepeer ¬eÀceJee®ekeÀ He×leerJej kesÀueer. He@jsìer®eer keÀmeesìer veJeerve keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e
cnCeve mebyeesOeueer peeles.
He@jesìes®eer keÀe³e&#ecelee (Pareto’s Efficiency ):
He@jesìes®eer keÀe³e&#ecele e efJeefJeOe veeJeeveer DeesUKeues peeles. ³eeuee®e He@jesìes®eer keÀmeesìer,
meeceeefpekeÀ cegkeÌlelece, He@jesìes DeefmLelJe, He@jesìes SkeÀcele efve³ece, He@jesìes keÀu³eeCee®ee ceeHeveob[ F.
He@jesìes®eer keÀe³e&#ecelee ³ee mebkeÀuHevesceO³es keÀu³ee Ce®eer keÀuHevee ceeb[leevee leerve cenÊJee®eer
GefÎäs meebefieleues Deensle.
1) mejkeÀejer OeesjCes Meem$eer³e DemeeJeerle efle®³eele DeeoMe&Jeeoer keÀuHevee vemeeJeer.
2) DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®eer keÀuHevee efJeMeo keÀªve efle®³eeceO³es ceeHeve #ecelee efJekeÀmeerle keÀjCes.
3) DeLe&Meem$e%eeb®eer meeJe&peefvekeÀ OeesjCeeefJeHe@jsìes keÀe³e&#eceles®eer J³eeK³ee ( Defination of Pareto Efficiency ):
cenÊece keÀu³eeCee®³ee HeefjefmLeleer®eer DeeHeCe DeMeer J³eeK³ee keÀª MekeÀlees keÀer, efpe®³eeceO³es
keÀesCel³eener ÒekeÀej®es HeefjJele&ve keÀjCes DeMeke̳e Demeles. keÀejCe meJe& J³ekeÌleeR®es meceeOeeve efmLej Demeles
l³eeme mees[tve DeMeke̳e Demeles. keÀejCe meJe& J³ekeÌleeR®es meceeOeeve efmLej Demeles l³eeme mees[tve meceeOeeve
Jee{les Deiej Ieìles. l³eeb®³ee celes, meceepee®³ee keÀu³eeCee®eer cenÊece efmLeleer DeMeer Demeles keÀer,
Jemlet®³ee GlHeeoveele DeLeJee efJeefvece³eele SKeeÐee®es keÀu³eeCe keÀceer kesÀu³eeefMeJee³e ogmeN³ee®es keÀu³eeCe
Jee{efJelee ³esle vee ner. keÀu³eeCee®eer cenÊece efmLeleer ieeþu³eeveblej DeLe&J³eJemLesle keÀesCel³eener ÒekeÀej®es
DeeefLe&keÀ Hegve:mebIeìve kesÀues Demelee meceepee®³ee keÀu³eeCeele Jee{ keÀjCes Meke̳e vemeles GlHeeove
IeìkeÀeb®³ee ³eesi³e meb³eesiee®eer efveJe[ cnCepes®e He@jesìes®eer keÀe³e&#ecelee nes³e.
He@jsìes®eer keÀe³e&#eceles®eer mebkeÀuHevee ( Concep to fp a r e t oE f f i c e n c y ):
meeceeefpekeÀ keÀe³e&#ecelee cnCepes DeMeer efmLeleer keÀer, pee efveleerve meceepeeleerue keÀesCeleener
mejme®e ogmeN³ee meom³eeuee vekeÀe s Demeuesu³ee HeefjefmLeleerle {keÀueueeefMeJee³e l³eeuee Heeefnpes l³ee
HeefjefmLeleerle ÒeJesMe keÀª MekeÀle veener.munotes.in

Page 93

93ogmeN³ee Meyoele meebieeJe³ee®es Peeu³eeme DeMeer efmLeleer keÀer, p³eeceO³es DeeefLe&keÀ meeOevee®³ee
HegveefJe&lejCeecegUs keÀesCel³ee ner meom³ee®eer efmLeleer efyeIe[u³eeefMeJee³e ogmeN³ee meom³eeb®eer efmLeleer megOeejCes
Meke̳e nesle veener. DeMee efmLeleeruee He@jesìes®eer keÀe³e&#eceles®eer mebkeÀuHevee cnCeleele.
efHeiet®eer DeeoMe& GlHeeovee®eer mebkeÀuHevee Je He@jsìes®eer keÀ e³e&#ecelee mebkeÀuHevee ³eeb®³eele Hegmeec³e Deens. He@jesìes ³eeb®eer keÀe³e&#ecelee mebkeÀuHevee efHeietÜejs mHeä kesÀuesu³ee DeeoMe& GlHeeovee®³ee
mebkeÀuHeves®es ÒeefleªHe Deens. oesvner mebkeÀuHevesle efMeKej efmLeleer mHeä kesÀueer Deens Je oe svner mebkeÀuHevesle
efMeKej efmLeleer mHeä kesÀueer Deens Je oesvner mebkeÀuHevesle Debleie&le meeceeefpekeÀ keÀuHeveele Jee{ nesles.
He@jesìes ³eeb®eer keÀe³e&#ecelee mebkeÀuHevee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeMeer mebyebOeerle efve:mebosn efmLeleer
oMe&efJe lees Hejbleg Demee SkeÀ G®®elece eEyeot vemetve DeveskeÀ G®®elece eEyeot Demeleele Je Òel³eskeÀ G®®eÊece
efyebot vemetve DeveskeÀ G®®eÊece eEyeot Demeleele Je Òel³eskeÀ G®®eÊece eEyeot DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®eer SkeÀ
efveef½ele cee$ee oMe&efJelees? ³ee efJ eMuesefmLeleer DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®eer SkeÀ efveef½ele cee$ee oMe&efJeles. DeLe&J³eJemlesceO³es DeMee DeveskeÀ cenÊece
keÀu³eeCee®³ee efmLeleer Demeleele. l³eeHewkeÀer keÀesC eleer SkeÀ efmLeleer mecepeC³eemeeþer meJeexÊece efmLeleer
jenerue. ³ee ÒeMvee®es GÊej Meke̳e Deens. pesJne GHe³eesefieles®eer Deble: Jew³eefkeÌlekeÀ leguevee kesÀueer peeF&ue.
He@jesìes®³ee keÀe³e&#ecelee efme×eleeb®eer ie=nerles ( Assumptions )
He@jesìes ®³ee keÀe³e&#ecelee efme×eble Heg{erue ie=nerleeJej DeeOeeefjle Deens.
1) Òel³eskeÀ GHeYeeskeÌlee DeeHeues Hewmes meceefmeceeble GHe³eesefieles®³ee efve³eceeÒeceeCes Ke®e& keÀjlees.
2) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mJele:®es meceeOeeve cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve k eÀjlees.
3) GlHeeove mebmLes®³ee GlHeeove leb$eevegmeej ªHeeblejCe HeÀueve þjuesues Demeles.
4) J³ekeÌleer®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleerle HeÀjkeÀ He[uee lej efle®³ee efJeefJeOe JemletHeemetve ÒeeHle nesCeejs
GHe³eesefieles®es Gcejµeea HeÀue mLeerj Demeles.
5) Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ Òeefle veie v³egveÊece mejemejer Ke®ee&ves GlHeeove keÀjlees lesJne®e meceleesue
efmLeleerle Demelees Je cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjlees.
6) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ner Òel³eskeÀ GlHeeove IeìkeÀe®³ee keÀener efnMM³ee®eer DeeefCe efJeefve ce³eeleerue
Òel³eskeÀ Jemlet®³ee Lees[îee efnMM³eeb®eer ceeuekeÀ Demeles.
He@jsìes ³eeb®ee meJe&mebceleer®ee efve³ece DeeefCe keÀe³e&#ecelee ( Pareto’s Unanimity Rule
&E f f i c i e n c y )
He@jesìes ³eebveer meebefieleuesuee meJe& mebceleer®ee efve³ece ne cenÊe ce meeceeefpekeÀ J³eJemLes®es
DeefJeYeep³e Debie nes³e. ³ee efve³eceeÜejs meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeele Peeuesu³ee HeefjJele&vee®es cegu³eceeHeve keÀjlee
³esles. ³ee efve³eceeÜejs DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele Jee{ Peeueer keÀer, Ieì Peeueer ³ee®eer keÀuHevee ³esl es. ³ee
efve³eceeÜejs meceepee®³ee cenÊece keÀu³eeCee®³ee efmLeleer®eer J³eeK³ee keÀjlee ³esles. He@jesìes ³eebveer
efJelejCee®³ee mecem³esJej ue#e keWÀêerle kesÀues veener. l³eeb®³eeceles “meceepeeceO³es GlHeVee®es efJeYeepeve
meceep³eeves mJeerkeÀejuesu³ ee efve³eceevegmeej neslees He@jesìes ³eeb®³eeceles meceepee®es keÀu³eeCe GlHeeovee®³ee
HeefjCeeceeJej DeJeuebyetve Demeles. l³eebveer efJelejCee®³ee mecem³es®ee l³eeie kesÀuee DeeefCe efJeefvece³e efJejnerle
GlHeeovee®³ee cegkeÌle meb³eesiee®³ee DeeOeejs meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®ee ceeHeveob[ efvecee&Ce kesÀuee. ”munotes.in

Page 94

94He@jesìer®³ee keÀe³e&#ecelee efme×eblee®es Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves efJeJes®eve :
He@jesìes ³eeb®³eeceles SkeÀe J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Jee{ kesÀueer Demelee ogmeN³ee keÀesCel³eener
J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCe HeeleUerle ieì nesle vemesue lej SketÀCe meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee HeeleUerle Jee{
nesles. He@jsìes®eer keÀe³e&#ecelee Keeueerue Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 6.2
Deeke=Àleer leerC¿ee eEyeotHeemetve AB¿ee Je¬eÀeJejerue D, F eEkeÀJee E¿ee efyebotJej Peeuesuee
yeoue Òeieleer oMe&efJelees. ner Òeieleer oesneW®³ee keÀu³eeCeele Òeieleer oMe&efJele Demesue eEkeÀJee keÀesCee®³ee
keÀu³eeCee®³ee HeeleUerle yeoue ve neslee SKeeÐee J³ ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Jee{ oMe&efJele. ner Òeieleer
oesneW®³ee keÀu³eeCeele Òeieleer oMe&efJele Demesue eEkeÀJee keÀesCee®³ee keÀu³eeCee®³ee HeeleUerle yeoue ve neslee
SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Jee{ oMe&efJele Demesue lej leer Òeieleer Demele sH e @ j s ì M e e sc e e v e l e e s .H e C e C,
D, F ®³ee yeensj®ee keÀesCeleener eEyeot He@jesìes®³ee keÀmeesìer®es mHeäerkeÀjCe keÀª MekeÀle veener.
GoejCeeLe&, pej DeLe&J³emLes®eer Òeieleer CHeemetve D®³ee ceeiee&ves Peeueer lej QeEyeotJej B®³ee
keÀu³eeCeele Jee{ P eeuesueer Demeueer lejer ` A’®es keÀu³eeCe Ieìuesues Deens lue#eele ³esles. SKeeÐee
J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Ieì keÀªve ogmeN³ee J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Jee{ keÀjerle Demesue He@jesìesuee ns
DeHes#eerle veener.
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe ÒeeHleer®³ee Deìer :
Fìeefue³eve DeLe&Meem$e%e He@jesìes ³eebveer keÀu³eeCe cenÊece keÀjC³ee®³ee ¢äerves DeeJeM³ekeÀ
ceeHeveob[e®es mHeäerkeÀjCe Fìeefue³eve YeeS.Heer.®ebo, pes. Deej. efnkeÌme, Dee@keÌmej ueeBies ne@ìsefuebie F. DeLe&Meem$e%eeveer kesÀues Deens. Òees. ueve&j
³eebveer GHeYeesie, GlHeeove Je efJeefvece³ee®³ee Deìer efvejefvejeȳee meerceeble meceeveleeb®³ee YeekesÀu³ee Deensle. ³ee cenervee “meeceeefpekeÀ cenÊecee®³ee efmeceeble ”Deìer Demes cnìues peeles.
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe Deìer mHe<³e keÀjC³eemeeþer Heg{erue cenÊJee®³ee ie=nerlekesÀ efJe®eejele
Iesleueer peeleele.munotes.in

Page 95

951) Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ Hes{er®es mJeleb$³e GlHeeove Heueve Demeles Je efJeJes®eve keÀeUele leebef $ekeÀ %eevee®eer
HeeleUer keÀe³ece jenles.
2) GlHeeove IeìkeÀ ÒeeflemLeeHeve keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
3) J³ekeÌleer®³ee Hemebleerle yeoue nesle veener lemes®e Òel³eskeÀ J³ekeÌleerpeJeU Jemletb®eer eEkeÀJee GlHeeokeÀ
meeOeveeb®eer SkeÀ efJeefMeä cee$ee Demeles.
4) GlHeeove IeìkeÀ Je Jemlet efJeYeepeveMeerue Je ieefleMeerue Demeleele.
5) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es ¬eÀceJee®eve GHe³eesefielee HeÀuele ns mJeleb$³e Demeles.
6) Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeeHeues GlHeVe Ke®e& keÀjerle Demeleevee meceefmeceeble GHe³ee sefielee efve³ecee®ee DeeOeej
Iesles lej Hes{îee GlHeeove IeìkeÀe®ee JeeHej keÀjerle Demeleevee meerceeble ÒeeHleer Je meerceeble Ke®e&
meceeve keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
7) Òel³eskeÀ Hes{er G®eejve keÀjerle Demeleevee veHeÀe cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles lej J³ekeÌleer
meceeOeeve cenÊece keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
³ee ie=nerlekeÀeb®³ee DeeOeejs meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe cenÊece keÀjC³eemeeþer p³ee Deìer meebefieleues
Deensle l³ee®es DeO³e³eve ³esLes keÀjCeej Deenesle.
1) efJeefve³ecee®eer meJ eexke=Àä/cegkeÌlelece efmLeleer ( Optimom Condition of
exchange ):
efJeefvece³ee®eer meJeexke=Àä efmLeleer lesJne®e Demeles pesJne efvejefvejeȳee GHeYeeskeÌl³eebceO³es Jemlet®es
JeeìHe ³eesi³e He×leerves Peeuesues Demeles. ³ee efþkeÀeCeer oesve Jemletb®es JeeìHe ³egkeÌlelece Demeles.
2) G®eejkeÀ IeìkeÀeb®³ee cegkeÌlelece GHe³eesiee®eer efmLeleer ( condition of option
Utilisation of factor ):
³ee Deìerle peer GlHeeove He×leer Òel³eskeÀ GlHeeove IeìkeÀe FlekeÀer®e cee$ee JeeHejele DeeCeles
keÀer, l³ee ceei esHeemetve ÒeeHle nesCeejer meerceeble YeeweflekeÀ GHe³eesieerlee l³ee®e IeìkeÀe®ee GHe³eesie keÀªve leer®e
Jemlet GlHeeove keÀjCeeN³ee Flej GlHeeove IesC³ee®³ee yejesyej Deens.
3) efJeMesDegree of Specialisation ):
Òel³eskeÀ GlHeeove Hes{eruee DeeHeu³ee GlHeeove ceeies®eer efveef½eleer keÀjleevee DeMee ÒekeÀejs keÀjeJes
ueeieles keÀer, leer cee$ee GlHeeove Hes{ermeeþer ³eesi³e DeMee JewefMeäerkeÀjCee®eer efmLeleer ÒeeHle nesF&u e. ³eesi³e
JewefMeäkeÀjCe lesJne®e nesF&ue pesJne SKee®³ee GlHeeove Hes{erme GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee ceeiesle meceeve Jee{
keÀªve GlHeeovee®³ee ceeiesle meceeve Jee{ keÀjCes Meke̳e nesCeej veener. DeMee ÒekeÀej®eer efmLeleer lesJne®e
ÒeeHle nesles keÀer, p esJne oesve meceeve Jemletb®es GlHeeove keÀjCeeN³ee keÀesCel³eener oesve GlHeeokeÀ Hes{îeebmeeþer
l³ee oesve JemlebtceOeerue meerceeble ªHeeblejCe oj ne meceeve jenerue.munotes.in

Page 96

964) GlHeeovee®³ee DevegkegÀuelece efve³eb$eCee®eer efmLeleer ( Optio mum Direction
of production ):
cenÊece keÀu³eeCee®³ee ÒeeHleermeeþer Jemletb®es efvejefvejeȳee GHe³eeskeÀl³eebceO³es DeMee ÒekeÀejs
DemeeJes keÀer, l³ee JeeìHeecegUs GHeYeeskeÌl³eebvee cenÊece meceeOeeve ÒeeHle nesF&ue DeeefCe GlHeeoveele cenÊece
keÀe³e&#ecelee ÒeeHle ne sF&ue. oesvner Deìerb®eer Hetle&lee nesC³eemeeþer GlHeeovee®es efve³eb$eCe ³eesi³e ÒekeÀejs
DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. GlHeeovee®es efve³eb$eCe DeMee®e ÒekeÀejs DemeeJes keÀer, GHeYeeskeÌles DeeefCe GlHeeokeÀ
ns meblegueveeJemLesle Demeleerue.
5) GlHeeoke À IeìkeÀeb®³ee ³egkeÌle DeeJeìvee®eer efmLeleer ( condition of
optiomum allocation of factors of production ):
keÀesCel³eener GÐeesieele GlHeeove IeìkeÀe®eer GlHeeokeÀlee cenÊece lesJne®e Demeles keÀer, pesJne
l³ee IeìkeÀe®es GÐeesieele JeeHejues peeCeejs IeìkeÀ ³eesi³e Demeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es GÐeesieele HegjsHetj
JeeHej neslees. pej SKeeÐee IeìkeÀeb®es HeefjCeece iejpesHes#ee peemle Demeleerue lej l³ee IeìkeÀeb®eer
GlHeeove #ecelee l³ee GÐeesieele keÀceer nesle Demeles. cnCetve DeMee HeefjefmLele erle GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®eer
keÀener cee$ee l³ee GÐeesieeletve ogmeN³ee GÐeesieele mLeeveeblejCe kesÀu³eeme GlHeeokeÀlee Jee{les. ns
mLeeveeblejCe DeMee DeJemLesHe³e¥le DemeeJes keÀer, GlHeeove IeìkeÀeb®eer GlHeeove #ecelee cenÊece nesF&ue.
GlHeeove IeìkeÀe b®eer GlHeeove #ecelee cenÊece nesC³ee®eer efmLeleer meerceeble Deìervegmeej DeMeer Deens keÀer,
pesJne GlHeeokeÀ IeìkeÀe®es Òel³eskeÀ GÐeesieeleerue JeeìHe kesÀuesues HeefjCeece FlekesÀ®e Demeles keÀer, l³ee
IeìkeÀe®eer meerceeble GlHeeokeÀlee meJe& GÐees ieemeeþer meceeve nesF&ue.
6) mebHeÊeer®es DeeblekeÀeueerve cegkeÌle Deeyebìve ( Optiomum Inter -temporal
allocation of Assets ):
mebHeÊeer®ee Jele&ceevekeÀeUeleerue JeeHej Je YeefJe<³ekeÀeUeleerue JeeHej ³eeceOeerue JeeìHe cegkeÌle
DemeeJee ueeielees. ns JeeìHe lesJne®e ³eesi³e nesles pesJne oesve JesUer MeesOeveoe³eer mebHeÊeerceO³es oesve
J³ekeÌleermeeþer Demeuesuee meerceeble ÒeeflemLeeHeve oj meceeve Demesue. ner Deì ÒeecegK³eeves keÀpee&®³ee
J³eJenejeJej keÀe³ee&efvJele nesleevee Dee{Utve ³esleele. T pee&®³ee J³eJenejebceO³es cenÊece meeceeefpekeÀ
keÀu³eeCe lesJne®e ÒeeHle nesles keÀer, pesJne $eÝCekeÀes Je OevekeÀes ³ee oesIeebmeeþer cegês®eer meerceeble GHe³eesefielee
meceeve Demesue ner meerceeble GHe³eesefielee lesJne®e meceeve nesles keÀer, pesJne GlHeeokeÀebvee Yeeb[Jeuee®³ee
JeeHejeHeemetve efceUCeeN³ee meerceeble GlHeeokeÀles®ee oj ne Òe®eefuele J³eepeojeyejesyej Demelees. DeMee
jerleerves mebHeÊeer®es Jele&ceeve DeeefCe YeefJe<³ekeÀeueerve GHe³eesieele ³eesi³e ÒekeÀejs JeeìHe kesÀu³eeme meeceee fpekeÀ
keÀu³eeCe DevegkegÀuelece efceUles.
7) GlHeeokeÀ IeìkeÀe®³ee SkeÀkeÀe®³ee JesUs®e cevekegÀuelece DeeJebìve ( Optiomum
allocation of Factor units time ):
cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee ¢äerves GlHeeokeÀ IeìkeÀ Je Hes{îee yeeyeleerleerue meerc eebleoj
meceeve DemeeJesle, cnCepes®e ³ee Deìervegmeej meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe cenÊecee®eer ÒeeHleer Jesieȳee SkeÀkeÀe®es
JeeìHe cegkeÌle Demesue lesJne®e nesles. ner cenÊece keÀu³eeCee®eer efmLeleer lesJne®e Demeles keÀer, pesJne Òel³eskeÀ
GlHeeokeÀ Ieìk eÀe®³ee yeeyeleerle Demeuesuee keÀece DeeefCe Deejeceeleerue meerceeble ÒeeflemLeeHevee®ee oj mebHetCe&munotes.in

Page 97

97meceepeemeeþer Demeuesu³ee keÀece DeeefCe Jemletb®es HeefjCeece ³eeb®³eeleerue meerceeble ªHeeblejCe ojeyejyejesyej®e
Demelees.
He@jesìes ³egkeÌleÊece efmLeleer DeeefCe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþ ( Pereto efficiency and
competative markets ):
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®eer ceeb[Ceer ÒeecegK³eeves DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeC³eele ceeie&oMe&keÀ
JneJes ³ee®e GÎsMeeves Peeuesueer Deens. mHeOee&lcekeÀ yee peejHesþsle cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®eer efveef½eleer
keÀMeer nesles ³ee®es efJeJes®eve He@jesìes ³eebveerkesÀues. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e HetCe& mHeOex®es meceLe&ve keÀjles.
HetCe& mHeOex®eer efmLeleer Demesue lej He@jsìer³eve cegkeÌlelece Òe eHleer nesT MekeÀles. Je He@jesìes®es cegkeÌlelece efmLeleer
Demesue lej®e GHe³eeskeÌleebvee cenÊece meceeOeeve DeeefCe GlHeeokeÀebvee cenÊece veHeÀe efceUt MekeÀlees.
GlHeeokeÀ Je GYeeskeÌles ns DeMee cenÊece HeÀe³eÐee®³ee DeJemLesle Demeleerue lej®e meec eeefpekeÀ keÀu³eeCe
cenÊece jenerue. l³eecegUs mejkeÀejves cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer HetCe& mHeOex®eer efmLeleer
efvecee&Ce nesF&ue Demes Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) efJeuÖesÀ[ He@jsìes ne keÀe sCel³ee jeä^eleerue DeLe&Meem$e%e Deens?
2) He@jsìes ³eebveer keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®eer ceeb[Ceer keÀesCel³ee He×leerJej kesÀueer?
3) He@jsìes®eer keÀe³e&#ecelee cnCepes keÀe³e?
6.8 meejebMe
meJe&meeOeejCe meceleesuee®ee efme×eble mewOoe beflekeÀ DeLe&Meem$ee®ee SkeÀ Yeeie Deens. ³eeceO³es
HegjJeþîeeleerue yeoue, ceeieCeer DeeefCe eEkeÀcele ³eeb®³eeleerue efJeefJeOe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle DemeCeejer
ÒeJe=Êeer, efJeefJeOe eEkeÀcele HeeleUer®es meblegueve ³eeb®es efJeJes®eve ³eeceeO³ec eeletve mHeä nesles. meJe&meeOeejCe
meceleesue ne SkeÀeeflcekeÀ meceleesuee®³ee efJeª× meblegueve mebkeÀuHelee Deens. SkeÀeeflcekeÀ meceleesueeceO³es
HeÀkeÌle SkeÀe®e IeìkeÀeb®³ee meceleesuee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. lej meJe&meeOeejCe meblegueve efme× ebleeceO³es
DeLe&J³eJemLesleerue meceleesuee®³ee mebkeÀuHevee DeeefCe meblegueve ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer ie=nerle Oejuesuee
efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
ceeveJeer keÀu³eeCe ne keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee ieeYee Deens. keÀ u³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele
mebHeÊeeruee meeO³e veener lej meeOeve cnCetve Heeefnues peeles. meceepee®es efnle meeOeCes ns keÀu³eeCekeÀejer
DeLe&Meem$ee®ee cegK³e nsleg Deens. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme [e@. ceeMe&ue, efHeiet, je@yeervmeve
³ee meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeyejesyej Òee. ef[ume, ke@Àu[esj, yejpesve, me@c³egwue meve ³ee DeeOegveerkeÀ
DeLe&Meem$e%eebveerner kesÀuee. cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer cegkeÌle OeesjCee®ee keÀmee keÀjeJee
³ee®es efJeJes®eve ³ee DeLe& Meem$e%eeveer kesÀues.munotes.in

Page 98

98Jee@uejme ³eebveer DeLe&Meem$eer³e efJeuebyeve ieefCeleerHe×leerves keÀªve ieeþerleerue mebÒeoe³ee®ee Hee³ee
Ieeleuee. Jee@uejme ³eebveer DeeefLe&keÀ J³eJenej Je Ieìvee ³eeb®es efJeJes®eve keÀjleevee J³ekeÌleer®es ceveesJ³eeHeej,
J³ekeÌleeruee Jemletb®³ee GHeYeesieeHeemetve ÒeeHle nesCeejs meceeOeeve Fl³eeoer keÀuHeveeb®ee DeeOeej Iesleuee.
ieefCeleer He×leer®ee JeeHej keÀªve GHe³eesefielee efme×ble Je meeJe&ef$ekeÀ meceleesue ³eeb®ee HejmHej mebyebOe
ÒemLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. pesJne Jemlet yeepeej Je IeìkeÀ yeepeejele HetCe& mHeOee& Demeles lesJne
meJe&meeOeejCe meblegueve keÀmes ÒemLeeefHele nesles ³ee®es efJeJes®eve kesÀues. mebleguevee®³ee Deìer®³ee Deeoejs
meblegueveele mLeerjlee ÒemLeeefHele keÀjlee ³esles ³ee®es efJeJes®eve kesÀues.
He@jesìes ne DeeOegveerkeÀ keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®ee HetjmkeÀlee& ceeveuee peelees. He@jesìesves
DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®es ceeHeve keÀjC³ee®³ee nslegves SkeÀ efveef½ele ceeHe meebefieleues. keÀu³eeCekeÀejer
DeLe&Meem$ee®eer GYeejCeer GHe³eesefieles®³ee mebK³eelcekeÀ ceeHeve He×leerSsJepeer ¬eÀceJee®ekeÀ He×leerJej kesÀueer.
He@jesìes ³eebveer keÀe³e&#ecelee ner mebkeÀuHevee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeMeer mebyebOeerle efve:mebosn efmLeleer oMe&efJelees.
HeCe Demee G®®eÊece eEyeo t vemetve DeveskeÀ G®®eÊece eEyeot Demeleele Je Òel³eskeÀ G®®eÊece eEyeot DeeefLe&keÀ
keÀu³eeCee®eer SkeÀ efveef½ele cee$ee oeKeefJeueer. meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe ÒeeHle keÀjC³eemeeþer meele cenÊJee®³ee
Deìer meebefieleu³ee. mHeOee&lkeÀce yeepeejHesþsle cen Êece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®eer efveef½eleer keÀMeer nesles ³ee®es
efJeJes®eve keÀjleevee HetCe& mHeOex®es
6.9 HeeefjYeeef1. JeemleJeJeeoer DeLe&Meem$e : p³ee DeLe&Meem$eele ogefce&U meeOevemebHeÊeer®es J³eJemLeeHeve,
Jemlet®es GlHeeove, ef Jeefvece³e Je GHeYeesie, eEkeÀcele efveef½eleer ³eemeejKee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme
kesÀuee peeles. l³eeme JeemleJeeoer DeLe&Meem$e cnCeleele.
2. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e : ceeveJeer keÀu³eeCee®³ee DeeOeejJe[ ceeb[uesu³ee DeLe&Meem$eeme
keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e&Meem$e Demes cnCeleele.
3. Jemlet yeepeej : Jemlet yeepeej ³ee mebkeÀuHevesle GlHeeove meb%ee ³ee efJekeÀle Demeleele lej Flej
J³ekeÌleer ûeenkeÀ Demeleele.
4. IeìkeÀ yeepeej : IeìkeÀ yeepeejele l³eekeÀ[s peceerve, keÀece, Yeeb[Jeue Je Flej IeìkeÀ Deensle
DeMee J³ekeÌleer ³ee GlHeeove IeìkeÀeb®es efJe¬esÀles Demeleele. lej GlHeeove meb%ee ³ee GlHeeove
IeìkeÀeb®eer Kejsoer keÀjerle Demeleele.
5. He@jesìes®eer keÀe³e&#ecelee : GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ³eesi³e meb³eesiee®eer efveJe[ cnCepeCes®e
He@jesì es®eer keÀe³e&#ecelee nes³e.
6.10mejeJeemeeþer ÒeMve
1) meJe&meeOeejCe meblegueve DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e ³eeleerue mebyebOe mHeä keÀje.
2) Jee@uejme®ee mHeOee&lcekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meblegueveeyeeyele®ee ¢äerkeÀesCe mHeä keÀje.
3) HetCe& mHeOee& DeeefCe GlHeeove Je efJeefvece³e ³eeb®³eeleerue meJe&meeOeejCe meceleesue mHeä keÀje.
4) meblegueveeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe ³eeJej efìHHeCe efuene.
5) He@jsìes®eer keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe Òeefleceeve mHeä k eÀje.munotes.in

Page 99

996.11meboYe&met®eer
1. M. L. Ahuja : Advanced Economic theory, S. Chand & Co. Ltd.,
New Delhi.
2. M. L. Seth : Micro Economics, Lakshmi Narain Agarwal Edn.
Publishers, Agra.
3. M. L. Jhingen : Micro Economic Theory, Vrinda Publication
(p) Ltd.
4. Dewelt K. K. : Modern Economic theory, S. Chand & Co.,
New Delihi.
5. J. K. Mehta and Mahash Chand : A guide to modern
Economic, Somaya Publications, Bombay.
6. I.M.D. Little, A Critique of Welfax Economics, Oxford
University Press, 2ndEdition, 1957.
7. M. W. Reder : Studies in the Theory of Welfare Economics,
(dumbia University Press, New York, 1947, P. 24
8. Om Prakash (2010) : Public Economics –Theory and
Practice, Vishal Publishing Company, New Delhi.
9. ke=ÀefÜleer³e DeeJe=Êeer 2002.
10. jece osMecegKe : G®®eÊej DeeefLe&keÀ efme×eble, Heeve 336 -354
11. Òee. pe. ³eMeJeble PejeJeerkeÀj, Òee. efJe. pe. iees[yeesues, Òee. pee@vmeve yeespexme : `[e³ecebn
DeLe&M eem$ekeÀesMe`, Diamond Publication, HegCes.
12. Wikipedia, the free encyclopedia.
13. Òee. [e@. pes. SHeÀ. Heeìerue : `meeJe&peefvekeÀ DeLe&keÀejCe` HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
14. [e@. pes. SHeÀ. Heeìerue : `DeeefLe&keÀ efJe®eeje®ee Fefleneme` HeÀ[ kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
15. Òee. Yeesmeues Je keÀebìs : DeeefLe&keÀ keÀuHeveeb®ee Fefleneme, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.

munotes.in

Page 100

100ÒekeÀjCe 3
IeìkeÀ -7
yeepeej DeHe³eMe DeeefCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e
(Market Failure and Welfare Economic )
IeìkeÀ j®evee :
7.1 GefÎäîes
7.2 ÒemleeJevee
7.3 yeepeej DeHe³eMe
7.4 efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble
7.5 eEkeÀceleerleerue yeouee®es keÀu³eeCeeJej nesCeeN³ee HeefjCeecee®es efJeJes®eve.
7.6 meejebMe
7.7 HeeefjYeeef7.8 mejeJeemeeþer ÒeMve
7.9 meboYe&met®eer
7.1 GefÎäîes
³ee IeìkeÀe®³ee DeY³eemeeveblej DeeHeCeeme Heg{erue yeeyeeR ue#eele ³esleerue.
1. yeepeej DeHe³eMee®eer mebkeÀuHevee mecepesue.
2. efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble ue#eele ³esF&ue.
3. eEkeÀceleerleerue yeouee®es keÀu³eeCeeJej nesCeejs HeefjCeece ue#eele ³esleerue.
4. meblegueveeleerue efmLejlee DeeefCe DeefmlelJe ue#eele ³esF&ue.
5. He@jsìes keÀe³e&#ecelee DeeefCe mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe ³eeceOeerue mebyebOe mHeä keÀjlee ³esF&ue.
7.2 ÒemleeJevee
yeepeej DeHe³eMe ner mebke ÀuHevee meJe& ÒekeÀej®³ee yeepeejHesþsle DevegYeJeeme ³esles. l³eecegUs ³ee
mebkeÀuHeves®ee DeLe&, meeJe&peefvekeÀ Jemlet®³ee yeeyeleerleerue yeepeej DeHe³eMe, yee¿elee DeeefCe yeepeej DeHe³eMe
³ee yeeyeeR®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. keÀu³eeCeke Àejer DeLe&Meem$ee®³ee ¢äerves yeepeej DeHe³eMe,
efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble DeeefCe eEkeÀcele yeouee®ee keÀu³eeCeeJej nesCeeje HeefjCeece DeY³eemeCes
cenÊJee®es þjles. ³ee meJe& IeìkeÀeb®eer ®e®ee& DeeHeCe Òemlegle ÒekeÀjCeeceO³es keÀjCeej Deenesle.munotes.in

Page 101

1017.3 yeepeej DeHe³eMe ( Market Failures )
DeeefLe&keÀ efme×ebleeceO³es yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee Del³eble cenÊJee®eer ceeveueer peeles.
Kegu³ee yeepeejeleerue Jemlet Je mesJeeb®eer efJeYeeieCeer keÀe³e&¬eÀce He×leerves ve Peeu³eeves yeepeej -DeHe³eM e³ e s l e s .
yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee DeLe&Meem$eele ÒeLecele: 1958ceO³es JeeHejueer iesueer.
yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee efyeiej mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe, yee¿e efceleJ³e³elee,
meeJe&peefvekeÀ Jemlet, He³ee&JejCe DeMee DeveskeÀ efJeyeepeejeleerue DeHe³eMe otj keÀjC³eemeeþer mejkeÀej®es nmle#esHeeyeeyele efJeJes®eve kesÀues peeles.
DeLe&Meem$eeleerue met#ce DeLe&Meem$eeceO³es efJeefJeOe mebkeÀuHevesle yeepeej DeHe³eMeeyeeye le Je l³eeJejerue
Ghee³eeyeeyele efJeJes®eve kesÀues peeles. mejkeÀej®³ee keÀener OeesjCeeyeeyele p³eeceO³es efJeMesJesleve, eEkeÀcele ³eb$eCee DeeefCe keÀu³eeCe Je megJ³eJemLee ³eeceO³es DekeÀe³e&#ecelee ³esles lesJne yeepeej DeHe³e Me
Ie[tve ³esles. yeepeej DeHe³eMe otj keÀjC³eemeeþer mejkeÀej®ee nmle#esHe DeJeM³ekeÀ Deens. ³eeyeeyele efJeJes®eve
veJemeveeleveJeeoer Je kesÀvmeer³eve DeLe&Meem$e%eeves kesÀues Deens.
yeepeej DeHe³eMee®eer mebkeÀuHevee ( Concep t of Market Failure ):
yeepeej DeHe³eMe ner meJe&meeOeejCeHeCes Òel³e³eeme ³esCeejer Ieìvee Deens. leer HeÀkeÌle
cekeÌlesoejer®³ee meboYee&le®e efometve ³esles Demes veener lej Flej mHeOex®³ee meboYee&lener efometve ³esles.
YeefJe<³ekeÀeueerve DeefmLejlee, leebef$ekeÀ DeeefCe Deee fLe&keÀ ceeefnleer®eer DeHetCe&lee DeeefCe efJe¬eÀer keÀewMeu³eeÜejs
yeepeejeleerue IeìkeÀeJej efJe¬esÀl³eeves peeCeerJeHetJe&keÀ kesÀuesueer keÀeceefiejer ³eeletve ne ÒeMve efÜiegefCele neslees.
Òee. cemeûesJn ³eeb®³eeceles yeepeej ³eb$eCesleerue DemeceeO eevekeÀejkeÀ keÀe³e& ÒeJe=Êeerme íso osC³eekeÀefjlee
mejkeÀejves megefveefM®ele kesÀu³eeÒeceeCes JeeìHe DeeefCe OeesjCe ³eeb®³ee mebyebOeer kesÀuesueer ke=Àleer cnCepes
DeHetCe&lesJej keÀe{uesuee lees[iee nes³e. ogmeN³ee yeepetves efJe®eej kesÀu³eeme yeepe ej DeHe³eMeeJejerue lees[iee
cnCepes efJelejCeke=Àleer nes³e. ner ke=Àleer GlHeVe DeeefCe mebHeÊeer ³eeb®³ee efJelejCeeyejesyej®e meg³eesi³e ceeiee&Jej
DeeefLe&keÀ meÊes®es keWÀêerkeÀjCe keÀªvener jep³eele ne Òe³elve keÀjlee ³eslees. DeLe&J³eJemLesleerue D eefve³ebef$ele
yeepeejHesþecegUs GlHeVe, jespeieej, eEkeÀceleer DeeefCe GlHeeove ³ee ieesäerle DeefmLejlee ³esles. DeMee mLew³e&
efvecee&Ce keÀjCeeN³ee ke=Àleer keÀe³eosMeerj ceeiee&ves LeebyeJetve DeLe&J³eJemLesuee mebj#eCe osCes ns mejkeÀej®es keÀe³e&
Deens.
meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe yeepeejHesþs®es DeHe³eMe :
meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe yeepeej DeHe³eMe SkeÀe GoenjCee®³ee mene³³eeves mHeä keÀjlee ³esles.
SkeÀe meb³eespekeÀeves [eme ÒeefleyebOekeÀ keÀe³e&¬eÀce efouee Deens. ne keÀe³e&¬eÀce DeLe& J³eJemLesle jeyeJeleevee ³ee
keÀe³e&¬eÀcee®ee ueeYe eEkeÀJee mesJee osMeeleerue meJe& veeieefjkeÀebvee osC³eeefMeJee³e jeyeefJelee ³esCes Meke̳e veener.
efMeJee³e meceepeeleerue p³ee kegÀìgbefye³eebvee ne keÀe³e&¬eÀce HegjefJeuee iesuee Deens. l³eebvee l³ ee®eer eEkeÀcele
ceespeeJeer ueeieCeej veener. cnCepes meceepe ³ee keÀe³e&¬eÀcee®³ee eEkeÀceleer®es eEkeÀJee Ke®ee&®es HeefjCeece efJe®eejele
ve Ieslee Ke®e&cegkeÌle ueeYe IesT MekeÀleerue.
meeJe&peefvekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle DeMee ceesHeÀle ueeYe Ie sCeeN³ee ueeYeOeejkeÀeb®eer GHeefmLeleer
De[®eCe efvecee&Ce keÀjles. SJe{s®e veJns lej yeepeejele keÀe³e&cecelesves Jemlet HegjefJeCes DeMeke̳e nesles.
DeLe&J³eJemLesleerue keÀener ueeskeÀ ³ee keÀe³e&¬eÀceeMeer efveie[erle Demetve keÀe³e&¬eÀce leguevesves Ke®eeakeÀ Demesue
lej keÀoeef®ele mJes®ísves Ke®ee&ceO³es menYeeieer nesC³ee®eer kegÀìgbye ÒecegKeekeÀ[tve le³eejer oMe&efJeueer peeF&ue.
Hejbleg ³ee keÀe³e&¬eÀceeceO³es menYeeieer nesCeeN³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Demesue lej Ss®íerkeÀ Keepeieermunotes.in

Page 102

102J³eJemLeeHeve ns vesnceer®e efve<ÒeYe þjles. cnCetve meeJe&peefvekeÀ JemletJej DebMeoeves I³eeJeer ueeieleerue eEkeÀJee
keÀe³e&#ece GlHeeoveemeeþer l³ee Jemletb®ee HegjJeþe mejkeÀejkeÀ[tve keÀjeJee ueeiesue. Goe. mJe®í
He³ee&JejCee®es ueeYe ceespeC³eemeeþ er meg×e nJes®ee ceeieCeer Je¬eÀ leHeemelee ³esF&ue. Meg× nJes®ee meeJe&peefvekeÀ
Jemlet®³ee mJeªHeeleerue ceeieCeer Je¬eÀ leHeemeeJee ueeiesue. SKeeÐee #es$eeleerue Meg× nJes®eer iegCeJeÊee
þjefJeC³eemeeþer nJeeceeve, iee[îee ®eeueJeC³ee®eer He×leer Deeef Ce DeewÐeesefiekeÀ ÒeotkeÀjeJee ueeiesue. SKeeÐee ÒeosMeeceOeerue mJe®í nJesmeeþer kesÀuesues Òe³elve ns l³ee ÒeosMeeleerue mJe®í
nJes®ee opee& megefveef½ele keÀjleerue. Meg× nJee keÀesCel³eener J³ekeÌleeruee GHeYeesielee ³esC eej veener Demes veener.
SKeeÐee J³ekeÌleeruee l³ee meceeOeeveeHeemetve DeeHeCeeuee HejeJe=Êe keÀjlee ³esCeej veener. Del³eble cenÊJee®eer
yeeye cnCepes Meg× nJee ner meeJe&peefvekeÀ Jemlet Deens DeeefCe Meg× nJes®eer ueeskeÀeb®eer ceeieCeer þjefJeCes
DeJeIe[ Deens. Meg× nJesmeeþer efvejHes#e yeepeej ³eb$eCee veener DeeefCe keÀesCel³ee yeepeejYeeJeeves ueeskeÀ Meg×
nJes®ee J³eeHeej keÀjeJe³eeme le³eej Deensle ns meebielee ³esCeej veener.
cee$e p³ee Yeeieeletve Meg× nJes®ee HegjJeþe nesle veener DeMee Yeei eele jenC³eemeeþer leguevesves
DeefOekeÀ eEkeÀcele osC³eeme le³eej nesleerue. keÀejCe p³ee efþkeÀeCeer DeMeg× nJes®ee HegjJeþe neslees l³ee
efþkeÀeCeer jenC³eeme leguevesves ueeskeÀ veeKetMe Demeleerue. meeJe&peefvekeÀ Jemlet cnCetve Meg× nJes®ee HegjJeþe ns
yeepeej DeHe³eMe ceeveues peeles. Lees[ke̳eele, Meg× nJesmeeþer Flej meJe& meeJe&peefvekeÀ JemletmeejKee Meg×
nJee ³ee Jemlet®eer ceeieCeer ner l³ee ÒeosMeeleerue Meg× nJes®³ee HegjJeþîeeJej DeeefCe ûeenkeÀeb®³ee J³ekeÌleeriele
DeeJe[er -efveJe[erJej De Jeuebyetve jenerue.
yee¿elee DeeefCe yeepeej ³eb$eCesleerue DeHe³eMe :
GlHeeokeÀ DeeHeu³ee efnMeesyeele Keepeieer Ke®e& keÀceerle keÀceer þsTve peemleerle peemle veHeÀe
efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. ne Ke®e& keÀjleevee keÀejKeeveoej mJeefnlee®ee ef Je®eej keÀªve keÀeìkeÀmej
keÀjlees HeCe Flejeb®ee efJe®eej keÀjerle veener. l³eecegUs Keepeieer Ke®e& keÀceer neslees. Hejbleg keÀejKeev³eecegUs
Goe. keÀeHe[ jbiekeÀece keÀjCeeN³ee Òeef¬eÀ³ee keÀejKeev³eecegUs nesCeeN³ee ÒeotHeeCeer Òeogefvecee&Ce nesleele. ³eecegUs meceepeeuee DeewHeefjCeece peveles®³ ee GlHeeokeÀlesJejner neslees. mejkeÀejuee Devegoeve osTve oJeeKeeves ®eeueJeeJes ueeieleele.
ne meJe& Ke®e& Keepeieer Ke®ee&le ue#eele Iesleuee peele veener. lej ne Ke®e& meeceeefpekeÀ Ke®ee&le cees[lees.
³eecegUs ³ee yeenîelesle yeepeej³eb$eCes®es DeHe³e Me o[uesues Deens.
¿ee yee¿elescegUs yeepeej³eb$eCesle ³esCeejs DeHe³eMe otj keÀjC³eemeeþer Kee$eer®³ee Ghee³e ³eespevee
meg®eefJeu³ee peeleele.
1) mejkeÀejkeÀ[tve keÀje®eer DeekeÀejCeer keÀjCes :
yeenîeles®ee ÒeMve mejkeÀejer keÀjecegUs megìt MekeÀlee s ³ee®es efJeJes®eve ³esLes keÀjCeej Deenesle.
³eemeeþer keÀebner ieesäer ie=nerle OejCes DeHes#eerle Deens.
1) GlHeeove mebmLes®ee meerceeble Ke®e& ne Keepeieer meerceeble Ke®e& þjefJelees.
2) yeepeejele HetCe& mHeOee& Deens.
3) meerceeble Keepeieer Ke®e & ne eEkeÀceleer FlekeÀe Demelees.
4) keÀejKeev³eecegUs efvecee&Ce nesCeejs Òeot5) meerceeble Keepeieer Ke®e& +yee¿elee Ke®e& =meeceeefpekeÀ Ke®e&munotes.in

Page 103

103
Deeke=Àleer ¬eÀ. 7.1
meerceeb le meeceeefpekeÀ Ke®e& ceespelee ³esle Demeu³eeves veJeerve Je¬eÀ ne meerceeble meeceeefpekeÀ Je¬eÀ
Demesue Je lees [eJ³ee yeepetme Jej®³ee yeepetuee Demesue les Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeues Deens. GlHeeove
mebmLes®eer meblegueve eEkeÀcele DekeÀ 1Je GlHeeove HeeleUer De[ 1Deens. GÐeesiemebmLes®ee efJe®ee j kesÀuee lej
`cece` DeeefCe `HeHe 1` ³ee Je¬eÀe®ee ísove eEyeot `þ 1` FLes meblegueve nesF&ue. Deelee yeenîe Ke®e& DeeefCe
He³ee&JejCe Ke®e& ³ee®ee efJe®eej keÀjlee Deelee veJeerve Ke®e& Je¬eÀ ne meerceeble meeceeefpekeÀ Ke®e& SJe{e
GlHeeove mebmLesmeeþer D emesue DeeefCe GÐeesiee®³ee ¢äerves HegjJeþe Je¬eÀ `He 1` Jeªve `He 2` FlekeÀe nesF&ue.
l³eeb®ee ísove eEyeot `þ 2` ne veJeerve meceleesue Demesue Je GlHeeove `[ 2` FlekesÀ meceleesue GlHeeove
Demesue. pej mejkeÀejves He³ee&JejCe Ke®e& Òeefle veieeme `j` yemee fJeuee lej veJeerve meerceeble Keepeieer Ke®e&
Je¬eÀ ne meerceeble meeceeefpekeÀ Ke®e& Je¬eÀe FlekeÀe nesF&ue. GÐeesieeb®ee HegjJeþe Je¬eÀ ne meJe& GlHeeove
mebmLes®³ee meerceeble Ke®e& Je¬eÀe®eer yesjerpe Demeu³eecegUs GÐeesie HegjJeþe Je¬eÀ `He 2` FlekeÀe nesF&ue Je veJeerve
meceleesue eEkeÀcele `DekeÀ 2` Je meceleesue GlHeeove `De[2` FlekesÀ nesF&ue. ³ee keÀje®ee Yeej GlHeeokeÀ Je
ûeenkeÀeceO³es `keÀ 1JeLeþ` Je ` keÀ1keÀ2þ2þ` Demee efJeYeeieeuee peeF&ue. ³eecegUs He³ee&JejCe neveer HetCe&le:
otj nesle veene r. Hejbleg ³ee efþkeÀeCeer l³eeJejerue Ke®e& HejJe[sue FlekeÀe Deens.
2) ceeueceÊee nkeÌkeÀ Je l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer :
DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eeb®³eeceles, yeenîeKe®e& mecem³ee meoesnesle Demeles. efvemeiee& ves efouesu³ee HeeCeer, nJee Fl³eeoer Jemlet cegyeuekeÀ Demeleele l³eeJej SkeÀe efJeefMeä
J³ekeÌleer®eer ceeuekeÀer vemeles. l³eecegUs veoer, veeues,Dees{s ³eele DeewÐeesefiekeÀ meeb[HeeCeer, DeJeMesìekeÀues peeleele Je ÒeotueeskeÀebvee $eeme menve keÀjeJee ueeielees. ³ee ueeskeÀebvee mJe®í Je Meg× HeeCeer JeeHejC³ee®ee ceeuekeÀer nkeÌkeÀ
efceUeu³eeme GÐeesie mebmLesle l³eebvee vegkeÀmeeve YejHeeF& ÐeeJeer ueeiesue Je Deelee ne Ke®e& yeenîe ve jenlee
Debleie&le Ke®e& neslees Je keÀe³e&#ece GlHeeove nesCes ³eemeeþer mejkeÀejuee keÀj, Devegoeve eEkeÀJee nmle#esHe
keÀjeJee ueeiele veener.munotes.in

Page 104

1043) yeenîe Ke®ee&meeþer nkeÌkeÀemeeþer efJe¬eÀer eEkeÀJee efueueeJe :
DeeefLe&keÀ J e=×er DeeefCe peueo DeewÐeesefiekeÀjCe ³eemeeþer mebHetCe& Òeotce³ee&osHe³e¥le ÒeotìekeÀC³eeme, keÀejKeeveeletve Oetj mees[C³eeme, ieoea letve jml³eeJej peeC³eeme Jeenveebvee HejJeeveieer efoueer
peeles. l³eecegUs keÀener ce³ee&efole ÒeceeCeele He³ee&JejCeneveer nesle Demeles. mejkeÀejkeÀ[tve He³ee&JejCe keÀj
Jemegue kesÀuee peelees eEkeÀJee ceeuekeÀer nkeÌkeÀ efouee peelees.
4) Òel³e#e me jkeÀejer efve³eb$eCe :
DeÒel³e#e Ghee³e HeÀejmes HeefjCeecekeÀejkeÀ þjle vemeu³eecegUs yeenîe Ke®ee&Jej mejkeÀej®es
Òel³e#e efve³eb$eCe þsJeCes ne Òel³e#e Ghee³e Hemeble kesÀuee peelees. mejkeÀejkeÀ[tve ÒeotefJeefMeä keÀe³eos kesÀ ues peeleele. nJee DeeefCe HeeCeer ³eele ceev³elee ÒeeHle HeeleUerHe³e¥le®e meeb[HeeCeer, Oetj
mees[Ces, meeb[HeeCeer Je DeJeMesyemeefJeC³eeefJemLeeHevee keÀjC³eele ³esles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) yeepeej DeHe³eMe cnCepes keÀe³e?
2) meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe yeepeej DeHe³eMe mHeä keÀje.
3) yee¿elee cnC epes keÀe³e?
7.4efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble ( Theory of second Best )
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eeceO³es ``LesDejer Dee@HeÀ meWkeÀ[ yesmì`` ner cenÊJee®eer mebkeÀuHevee
cnCetve DeesUKeueer peeles. pebsJne GHeYeeskeÌl³ee®es SkeÀe efþkeÀeCeer cenÊece meceeOeeve meeO³e nesles. lesJne
GHeYeeskeÌlee Heefnu³ee meceleesue eEyeotHes#ee DeefOekeÀ meceeOeeve ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ogmeN³ee meceleesue
eEyeotkeÀ[s peeC³ee®eer l³ee®eer ÒeJe=Êeer Demeles. ogmeN³ee meceleesue eEyeotkeÀ[s peeC³ee®eer GHeYees keÌl³ee®eer peer
ÒeJe=Êeer Demeles ³ee®es efJeJes®eve keÀjC³ee®ee Òe³elve efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×ebleekeÀ[s kesÀuee Deens.
efme×eblee®eer mebkeÀuHevee :
DeeefLe&keÀ efme×eblee®³ee mebkeÀuHevesle GHeYeeskeÌlee cenÊece meceeOeevee®eer HeeleUer meeO³e
keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees ³ee®es efJeJes®eve kesÀuesues Demeles. HeCe efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×ebleeceO³es
GHeYeeskeÌlee ne SkeÀe cenÊece HeeleUerJej meceeOeeveer vemelees lej lees l³eeHes#ee DeefOekeÀ meceeOeevee®eer
HeeleUer meeO³e keÀjC³ee®ee Òe³ elve keÀjerle Demelees cnCepes®e Heefnu³ee meceeOeeveeHes#ee ogmeN³ee
meceeOeevee®eer HeeleUer cenÊece keÀjC³ee®ee l³ee®ee Òe³elve Demelees.munotes.in

Page 105

105mecepee, yeepeej J³eJemLesle SkeÀe #es$ee®³ee DeHe³eMeecegUs mebHetCe& yeepeej J³eJemLesle DeHe³eMe
³esle Demesue Je ogmeN³ee #es$eeleerue ³eMeecegUs yeepeej J³eJemLesle mekeÀejelcekeÀ yeoue nesle Demeleerue Je
l³eeletve efJekeÀeme Ie[tve ³esle Demesue. DeMee J³eJemLesme efJekeÀeme cnCelee ³esle veener. cnCepes®e SkeÀe
#es$eeleerue DeHe³eMeecegUs meJe&®e #es$eele efJ ekeÀeme Ie[tve ³esle Demesue lej l³eeuee efJekeÀeme cnCelee ³esle
veener. lej DeLe&J³eJemLesleerue SkeÀe #es$eeleerue efJekeÀeme ve Ieìlee meJe&®e #es$eele efJekeÀeme nesle Demesue
lej l³eeuee yeepeej J³eJemLesleerue ³eMe cnCelee ³esF&ue. HeCe pesJne SkeÀe #es$eele DeHe³eMe ³esTve Flej
#es$eele ³eMe efceUle Demesue lej cee$e efJekeÀeme yeepeejJ³eJemLesuee ³eMemJeer yeveJet MekeÀle veener. DeMee
JesUer mejkeÀejves p³ee #es$eele DeHe³eMe ³esle Deens DeMee #es$eele mejkeÀejer OeesjCee®eer efveef½eleer keÀjeJee r Je
l³ee #es$ee®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee. ³eeletve yeepeej J³eJemLee HetCe&lJeeme peeC³eeme
ceole nesF&ue.
Jee@uejme ³eeb®ee meJe&meeOeejCe meceleesue efme×eble Je efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble :
Jee@uejme ³eeb®³ee meJe&me eOeejCe meceleesue efme×ebleeJej efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble DeeOeeefjle
Deens. ³ee efme×eblee®ee JeeHej J³ekeÌleeriele meblegueveemeeþerner kesÀuee peelees. Goe. KeeCe GÐeesieele KeeCe
GÐeespekeÀeb®eer cekeÌlesoejer Demeles. KeeCe GÐeesieeletve Keefve pes GlKeveve keÀjerle Demeleevee Òe®eb[ ÒeceeCeele
Òeotpeele Demeleele. l³eeletve keÀeceieejeb®³ee Deejesi³eeJej IeelekeÀ Demes HeefjCeece Ie[tve ³esle Demeleele.
ÒeotcekeÌlesoejerJej efve³eb$eCe DeeCet MekeÀles. ³eeJeªve SkeÀe IeìkeÀeb®es vegkeÀmeeve keÀªve ogmeN³ee IeìkeÀeb®ee
efJekeÀeme Ie[tve DeeCeuee peele Demesue DeMee efJekeÀemeeuee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme cnCelee ³esle veener. pesJne
yeepeejHesþsle mHeOee& Jee{le Demeles. lesJne GlHeeokeÀekeÀ[tve GlHeeove Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
GlHeeoveeceO³es pesbJne Jee{ ne sles lesbJne ÒeotcekeÌlesoej GlHeeove J³eJemLesceO³es keÀe³e&#ecelee Jee{Jet MekeÀlees. keÀesUmee GlHeeove keÀjleevee
KeesokeÀecee®³ee keÀeceeceO³es, J³eeHeejeceO³es, cekeÌlesoejercegUs keÀ e³e&#ecelee ³esT MekeÀles. HeCe KeeCe
KeesokeÀecee®³ee GÐeesieecegUs yeenîe DeefceleJ³e³elee ceesþîee ÒeceeCeele efvecee&Ce nesleele. ³eeJeªve SKeeÐee
GÐeesieeb®³ee GYeejCeercegUs pej ÒeotDemesue lej l³ee efJekeÀemeeme efJekeÀeme cnCelee ³esle veener. DeMee JesUer efJekeÀemee®ee Demee SkeÀ eEyeot
efveJe[eJee ueeiesue p³ee efþkeÀeCeer DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je He³ee&JejCe ³ee oesneW®ee meceleesue efveef½ele nesF&ue.
efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble DeeefCe DeeefLe&keÀ OeesjCe ( Theory of Second Best &
Economic policy ):
efueHmes DeeefCe ueevmekeÀejìj ³eebveer efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×ebleele DeeefLe&keÀ OeesjCeeyeeyele
cegÎs ceeb[ues Deensle. ³ee efme×ebleele `efvejLe&keÀlee` DeeefCe keÀ u³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eeleerue DebMele:
JesieUsHeCee oeKeefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. He@jesìe ³eeb®ee efme×eble DeLe&J³eJemLesleerue SkeÀe #es$eeleerue
cenÊece meceeOeeve HeeleUer oMe&efJelees HeCe ner meceeOeevee®eer HeeleUer Heg{s mejketÀ MekeÀl es ns efÜleer³e
ÞesÿlJee®³ee efme×eblee®³ee DeeOeejs efme× keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
mecepee DeLe&J³eJemLesceO³es Keepeieer cekeÌlesoejer, mHeOee&lcekeÀ GÐeesiemebmLee DeeefCe meeJe&peefvekeÀ
ceeuekeÀer®³ee GÐeesiemebmLee Deensle DeMee JesUer De Le&J³eJemLesle eEkeÀcele efveef½eleer keÀMeer nesles? ³eeletve
cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe keÀmes ÒeeHle nesles? ³ee efJeefJeOe ÒeMveeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjC³ee®ee Òe³elve
efueHmes DeeefCe ueevmekeÀejìj ³eebveer kesÀuee.munotes.in

Page 106

106yeepeejJ³eJemLesle pesJne mH eOee&lcekeÀlee Demeles. DeMeeJesUer yeepeej cegu³e efveef½eleeryeeyele
DeefmLejlee Demeles. DeMee DemLeerjles®³ee JesUer efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble GHe³egkeÌle þjlees. keÀesCelesner
OeesjCe keÀener IeìkeÀemeeþer ®eebieues lej keÀener IeìkeÀebmeeþer Je eF&ì Demeles. pesJne yeepeejJ³eJemLesceO³es
meeJe&peefvekeÀ ceeuekeÀer®es GÐeesie Je cekeÌlesoejer keÀe³e&jle Demeles DeMee JesUer He@jesìes®eer cenÊece efmLeleer
DeeCeCes keÀþerCe Demeles.
efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×eb®³ee DeeOeejs meeJe&peefvekeÀ GÐe esieebvee ³eesi³e DeejeKe[îeeceO³es
yeebOeCeer keÀªve F®íerle O³es³e meeO³e keÀjlee ³esles. HeCe Kegu³ee yeepeejele Je mHeOee&lcekeÀ efmLeleerle ns
DeMeke̳e Demeles.
efueHmes DeeefCe ueevmekeÀejìj ³eebveer efueefnuesu³ee uesKeeves DeveskeÀ DeLe&Meem$e%e ebvee
Dee½e³e&®ekeÀerle kesÀues. ne efme×eble keÀesCel³eener OeesjCeeJej ÒeYeeJe Hee[t MekeÀlees ns oeKeJetve efoues.
efueHmes DeeefCe ueevmekeÀejìj ³eeb®³ee efme×elee®³ee efJeJes®eveele veJeerve Demes keÀenerner veJnles HeCe
³ee efme×ebleeves JeemleJeJe eoer keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele DeeHeues ÞesÿlJe keÀe³ece þsJeues.
efÜleer³e ÞesÿlJee®es meceerkeÀjCee®³ee DeeOeejs efJeJes®eve :
efueHmes ueevmekeÀejìj ³eebveer efÜleer³e ÞesÿlJee®ee efme×eble Keeueerue meceerkeÀjCee®³ee DeeOeejs
mHeä kesÀuee.1nFx , . . . . . . . . . x ......................................................... (1)1nx, . . . . . . . . . x 0 ....................................................... (2)keÀkeÀii
ix iFF0 , i 1 , nx................... (3)keÀ
keÀii
nnFi1 , , n1F......................................... (4)keÀ
keÀii
nnFKK 1F....................................................... (5)keÀ -keÀ keÀ11n 1 nFF F K.................................... (6)
1
iFkeÀin1 i 1n i ni 1 n i
22
nnFF FFK0 ,F            keÀ keÀ keÀ keÀ
keÀ.................... (7)
i=1 , ----,n–1n1 i 1n i n1 i 1 n iii 22
nnFF FFQ, R
F      keÀ keÀ keÀ keÀkeÀ
DeJeM³ekeÀ cenÊece Deì efJeMuesii i i
1
nn n nQK R F,, i 1 , . . . . . . n 1FQ K R   
keÀ
keÀ(8)munotes.in

Page 107

107efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×eblee®eer meew×ebeflekeÀ ceeb[Ceer :
He@jsìer³eve Fälecelee Deìer ner m eJeexke=Àä mees[JeCetkeÀ mecepeueer peeles. HeCe keÀener
mebmLeelcekeÀ De[LeȳeecegUs Goe. cekeÌlesoejer, yee¿elee, Deiej DeefJeYeep³elee F. keÀejCeeves He@jsìer³eve
meerceeble Deìer cenÊece keÀu³eeCeemeeþer meceeOeevekeÀejkeÀ þjle veenerle. DeMee Heefjefm Leleerle cenÊece
(meJeexke=Àä) keÀu³eeCee®eer efmLeleer ÒeeHle nesle veener. ³ee MeesOeele efÜleer³e Þesÿlee®³ee efme×eblee®eer efueHmes
DeeefCe HueBkesÀmìj ³eebveer oeKeJetve efoues keÀer, He@jsìes meerceeble Deìerves jeefnuesu³ee meceeOeevee®eer iejpe ve ener
les meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe megOeeª MekeÀles. ³eeme®e meJeexlke=Àäles®³ee efme×eble cnìues peeles. ³ee efme×ebleele
pej SkeÀ Jee DeefOekeÀ Heefnu³ee ¬eÀcee®³ee Deìerves He@jsìes Fälecelee meceeOeeve keÀª MekeÀle veener. keÀejCe
mebmLeelcekeÀ De[®eCeer , cee$e ns meJe&meeOeejCe DeeJeM³ekeÀ veener Deiej Fälece veener keÀer He@jesìes Deìer®es
jeefnuesues meceeOeeve HetCe& keÀjles.
efme×eblee®es Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs mHeäerkeÀjCe
Deeke=Àleer ¬eÀ. 7.2
Jejerue Deeke=Àleerle He@jesìes®³ee FälecelesKe eueer GHeYeesie DeeefCe GlHeeove keÀe³e&#ecelee GlHeeove
meercesJej meeO³e keÀjlee ³esles. HeCe l³eeb®³eeceO³es keÀe³e&#ecelee ÒeeHle keÀjCes Meke̳e nesle veener keÀejCe keÀener
mebmLeelcekeÀ De[LeUs Demeleele. ns De[LeUs efoues Demelee meJeexlke=Àäles®³e eK e e u e e s K e e u e ® e se f v e j m e v e
GlHeeove meerces®³ee Deele neue®eeue keÀjles. Deeke=Àleer ` PP 1`G l H e e o v em e e r c e ej s < e eD e m e t v e` D`l e s` B`
³ee keÀesCel³eener eEyeotJej oMe&efJeles. meceepee®³ee xJey³ee oesve Jemletb®eer GlHeeove meercee ` PP 1`n e r
js`D` Deens. keÀejCe ³ee eEyeotueexy xyMRT MRSmeceepee®³ee meJe& J³ekeÌleermeeþer Deensle. ` D`
eEyeotuee meceepe ` Ic3` ³ee meJee&le Jej®³e e Je¬eÀeJej Deens DeeefCe ` ox` Je ` oy` ³ee oesvner Jemlet®es
cenÊece HeefjCeece GlHeeove keÀjlees DeeefCe GHeYeesie Ieslees.munotes.in

Page 108

108mecepee, keÀener De[LeUs yee¿ele: Deiej cekeÌlesoejer®³ee mJeªHeele efvecee&Ce Peeues lej les
Fälece eEyeot ` D` ns meeO³e keÀªve osle veenerle. Deµee ÒekeÀej®es De[LeUs ` KR` jsDe[LeUe efouee Demelee Fälece eEyeot PP 1³ee GlHeeove µeke̳elee meercesJej DemeC³ee®eer iejpe veener.
pej mecepee, meceepe ` B` eEyeotceO³es pees KRDe[LeUe js`x`Jemlet keÀceer efceUleerue ( ox1eEyeot®³ee efJeª× ³ee Jemlet GlHeeove kesÀuîee peeleerue. Deµee HeefjefmLeleerle pej meeOeve meeceûeer®es ` K`
eEyeotle HegveJee&ìHe Peeues lej ` D` eEyeotHes#ee ®eebieues Demesue. pejer leer ` PP 1` ³ee meercee jslejer. keÀejCe ` K` ne eEyeot ` Ic2` ®³ee Jej®³ee meeceeefpekeÀ meceJe=Êeer Je¬eÀeJej Deens.
pesLes ` B` ne eEyeot ` K` ³ee meJeexlke=Àäles®³ee Keeue®eer efmLeleer oMe&e fJelees. ³eecegUs meceepee®es
O³es³e pes Fälece DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe Demeles les meeO³e nesles. ` D` ner meJeexke=Àä efmLeleer HetCe& keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ veener pesJne DeLe&J³eJemLesle HetCe& mHeOex®eer efmLeleer DeefmlelJeele vemeles.
efme×eblee®es cenÊ Je :
³eeefme×ebleeves DeeefLe&keÀ OeesjCeele cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle kesÀues Deens. He@jsìes®eer keÀe³e&#ecelee
HetCe& mHeOexceO³es Jee{les; HeCe pesJne DeHetCe& yeepeej Demelees lesJne leer Ieìles. cnCetve DeLe&Meem$e%e Demee
¢äerkeÀesCe mJeerkeÀejlee le keÀer pej mejkeÀejves yeepeej DeHetCe&le: otj keÀjC³eemeeþer OeesjCeelcekeÀ Ghee³e
mJeerkeÀejsue. Goe. keÀj DeekeÀejCes eEkeÀJee Devegoeve osCes p³eeÒeceeCes yeenîelee Demeleerue l³eevegmeej lej
DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe Jee{les. HeCe meJeexlke=Àäles®³ee Ke eueesKeeue®ee efme×eble ueeiet He[lees. pesJne yeepeej
efvekeÀì®es mebyebefOele Demeleele. Goe. peWJne ye´s[ Je yeìjmeejK³ee HetjkeÀ Jemleg GlHeeove kesÀu³ee peeleele
Je GHeYeesie Iesleuee peelees, Deiej pesJne Flej yeepeejemeeþer yeepeej Deble:efmLele Jem letb®ee HegjJeþe
keÀjlees. Goe. ceeªleer GÐeesieemeeþer Deble:efmLele Jemletb®ee HegjJeþe cnCetve GlHeeokeÀ ìe³ej Je
SkeÌmemejerpe®ee HegjJeþe. DeMee efjleerves pejer Jemletmeeþer DeHetCe& yeepeej Demeuee lejer DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe
cenÊece nesles.
DeeHe ueer Òeieleer leHeemee :
1) meskebÀ[ yesmì efLeDejer keÀesCel³ee DeLe&Meem$e%eeves ceeb[ueer?
2) meskebÀ[ yesmì efLeDejer keÀesCel³ee IeìkeÀeMeer mebyebOeerle Deens?
7.5 eEkeÀcele yeouee®ee keÀu³eeCeeJej nesCeeN³ee HeefjCeecee®es ceespeceeHe
(Meas uring the welfare effects of price changes )
Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeouee®ee osMeeleerue meJe&meeceev³e ueeskeÀeb®³eeJej ceesþîeeÒeceeCeele
HeefjCeece Ie[tve ³eslees Je l³ee®ee HeefjCeece meceepee®³ee cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeJej Ie[tve ³es le
Demelees. He@jesìes®³eeceles SkeÀe J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Jee{ eEkeÀJee Ieì kesÀueer Demelee ogmeN³eemunotes.in

Page 109

109keÀesCeel³eener J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeHeeleUerle yeoue nesle vemesue lej SketÀCe meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee
HeeleUerle Jee{ nesless. eEkeÀcele HeeleUer Je keÀu³eeCe ³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe Deens. eEkeÀcele HeeleUer efJeefJeefJeOe DeLe&Meem$e%eebveer efJeefJeOe DeLe&keÀe{C³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. keÀener DeLe&Meem$e%eeb®³eeceles
HewMee®³ee mebK³esleerue Jee{ercegUs eEkeÀcele Jee{ Ie [tve ³esles lej keÀener DeLe&Meem$e%ee®³ee celes ÒeYeeJeer
ceeieCeerleerue yeoueecegUs eEkeÀcele HeeleUerle yeoue Ie[tve ³eslees. 1950 veblej eEkeÀcele HeeleUer®es
ceeieCeerpev³e eEkeÀceleJee{ Je Ke®e&pev³e eEkeÀceleJee{ Demes celeÒeJeen Heg{s Deeues.
eEkeÀceleHeeleUer Jee{er®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele mebLe ieleerves eEkeÀceleJee{ nesle Demeles DeMee
JesUer osMeeleerue meJe& IeìkeÀebvee ner eEkeÀceleJee{ GHe³egkeÌle þjle Demeles. keÀejCe DeMeer YeeJeJee{
GÐeespekeÀebvee, J³eeHeejer, ceO³ece MeslekeÀje r ³eebvee HeÀe³eosMeerj þjlees. lemes®e ûeenkeÀebveemeg×e ³ee eEkeÀcele
Jee{er®eer PeU HeÀejMeer peeCeJele veener l³eecegUsner ³ee eEkeÀceleJee{ercegUs meceepeeves keÀu³eeCe cenÊece
meeOeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. keÀejCe ³ee eEkeÀcele Jee{erves keÀe sCee®³eener keÀu³eeCeele Ieì nesle veener.
pesJne DeLe&J³eJemLesle ce³ee&osHes#ee DeefOekeÀ eEkeÀceleerle Jee{ nesles lesJne ner eEkeÀcele Jee{ keÀener
IeìkeÀebvee HeÀe³eosMeerj þjles. efJeMesþjles HeCe keÀeceieej, veeskeÀjoej, Meslecepetj DeMee efJeefJeOe GlHeeove IeìkeÀebvee vegkeÀmeevekeÀejkeÀ þjles.
³eeJe©ve keÀu³eeCee®³ee DeLe&Meem$eeÒeceeCes SkeÀe J³ekeÌleer®³ee efnlee®ee efJe®eej keÀªve meceepee®es ceesþîee
ÒeceeCeel e vegkeÀmeeve Ie[tve ³esle Demesue lej l³ee eEkeÀcele Jee{eruee ³eesi³e eEkeÀcele Jee{ cnCelee ³esle veener.
³eeletve cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeO³e nesle veener.
eEkeÀcele Jee{er®ee iejeryeeb®³ee keÀu³eeCeeJej keÀmee HeefjCeece Ie[tve ³eslees ³e e®es efJeJes®eve
GoenjCee®³ee mene³³eeves Heent. mecepee, DeLe&J³emLesle `De` peefceveceeuekeÀ, `ye` ÞeceerkeÀ `keÀ`
Yeeb[Jeueoej DeeefCe `[` meb³eespekeÀ Demesue. eEkeÀcele Jee{ercegUs ®eej ner GlHeeokeÀ IeìkeÀeb®³ee
keÀu³eeCeele yeoue nesle Demeleele. pe sJne DeLe&J³eJemLesle meelel³eeves eEkeÀcele HeeleUerle Jee{ nesle iesu³eeme
`De` peefceveceeuekeÀ, `keÀ` Yeeb[Jeueoej `[` meb³eespekeÀeme veHeÀe®³ee mJeªHeele ceesþîeeÒeceeCeele GlHeVe
efceUsue. HeCe `ye` ÞeefcekeÀeb®³ee JeemleJeerkeÀ GlHeeoveele Ieì Ie[t ve ³esF&ue Je ÞeceerkeÀeb®³ee keÀu³eeCeele
ceesþîee ÒeceeCeele Ieì Ie[tve ³esF&ue. ³eeJeªve SkeÀe J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele Ieì keÀªve Flejeb®³ee
keÀu³eeCeele Jee{ Ie[tve cenÊece meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe ÒeeHle keÀjlee ³esle veener.
Jemletb®³ee eEkeÀcel eer mebyebOeer®³ee mejkeÀejer OeesjCeele keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e cenÊJee®es þjles,
keÀejCe keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®³ee efme×eblee®³ee DeeOeejeJej Jemletb®³ee eEkeÀceleer DeMee DeekeÀejeJ³eele
keÀer, l³ee Jemlebt®³ee meerceeble GlHeeove Ke®ee&yej esyej Demeleerue. pesJne Jemletb®³ee eEkeÀceleer meerceeble
Ke®ee&yejesyej Demeleerue, lesJne meceepeeme efceUCeejs meceeOeeve cenÊece jeefnue. l³eecegUs GÐeesieeceO³es
Jemletb®³ee eEkeÀceleer meerceeble Ke®ee&yejesyej Demeleerue ³ee®eer keÀeUpeer mejkeÀej ves IesCes DeJeM³ekeÀ Deens. pej
Jemletb®³ee eEkeÀceleer meerceeble Ke®ee&Hes#ee peemle Demeleerue lej DeMee GÐeesieeJej efve³eb$eCe ìekeÀeJes eEkeÀJee
l³ee GÐeesieeJej mejkeÀejer ceeuekeÀer ÒemLeeefHele keÀjCes meceepee®³ee efnlee®³ee ¢äerves ³eesi³e jene rue.
meerceeble Ke®ee&Jej DeeOeejerle eEkeÀceleer vemeu³eeme SkeÀeefOekeÀej³egkeÌle mHeOexleerue DeHeJ³e³ee®es oesnesleele. l³eecegUs mejkeÀejves eEkeÀceleer meerceeble Ke®ee&yejesyej þsJeeJ³eele ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve
keÀu³eeCekeÀejer DeLe &Meem$e keÀjles.
eEkeÀcele HeeleUerle Jee{ Ie[tve DeeCeC³eeme cenÊJee®ee IeìkeÀ ne DeÒel³e#e keÀj ceeveuee peelees.
pesJne mejkeÀej DeÒel³e#e keÀjeceO³es Jee{ keÀjles lesJne Jemletb®³ee eEkeÀceleerceO³es Jee{ Ie[tve ³esles Je l³ee®ee
HeefjCeece J³ekeÌlee r®³ee keÀu³eeCeeJej nesle Demelees. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e DeÒel³e#e keÀj keÀceermunotes.in

Page 110

110DemeeJesle Demes meg®eefJeles. keÀejCe DeÒel³e#e keÀjecegUs GHeYeeskeÌl³ee®³ee mebleesÒel³e#e keÀjeHes#ee peemle Demelees. pej SKeeÐee J ³ekeÌleer peJeUtve meejKeer®e jkeÌkeÀce DeÒel³e#e keÀjebÜejs
Jemetue kesÀueer lej Òel³e#e keÀje®eer jkeÌkeÀce osTvemeg×e J³ekeÌleer®es meblegueve DeÒel³e#e keÀj efou³eecegUs
nesCeeN³ee meblegueveeHes#ee Jej®³ee leìmLelee Je¬eÀeJej nesles. cnCepes Òel³e#e k eÀj keÀu³eeCee®³ee ¢äerves
³eesi³e Deens Demes cnCelee ³esF&ue. Hejbleg Òel³e#e keÀj meg×e SkeÀe ce³ee&osHe³e¥le®e DemeeJesle. Dev³eLee
DeefleefjkeÌle Òel³e#e keÀje®ee HeefjCeece J³ekeÌleer®³ee keÀece keÀjC³ee®³ee F®ísme ceejkeÀ þªve, Deejecee®³ee
F®ísme Ò esjkeÀ þjsue. cnCetve keÀje®eer ce³ee&oe DeMeer DemeeJeer l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eebJej ÒeefleketÀue
HeefjCeece nesCeej veener Demes ceeie&oMe&ve keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$ee®³ee efme×ebleeHeemetve efceUles. keÀj
eEkeÀcele HeeleUer DeeefCe keÀu³eeCe efveef½eleer yeeyele efJeJes®eve keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e keÀjerle Demeles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) eEkeÀcele yeouee®eer ÒecegKe keÀejCes keÀesCeleer Deensle?
7.6 meejebMe
DeeefLe&keÀ efme×ebleele yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee Del³eble cenÊJee®eer ceeveueer peeles. Kegu³ee
yeepeejele Jemlet Je mesJeeb®eer efJeYeeieCeer keÀe³e&#ece He×leerves ve Peeu³eeves yeepeej -DeHe³eMe ³esles. yeepeej
DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee efyeiej mHeOee&lkeÀ yeepeejHesþe, yeenîe efceÊeJ³e³elee, meeJe&pe efvekeÀ Jemlet Je
He³ee&JejCe DeMee efJeefJeOe efJeYetefcekeÀe mejkeÀej®eer Deens. mejkeÀej keÀj, Devegoeve, Jesleve, eEkeÀcele ³eb$eCee DeeefCe keÀe³eoe megJ³eJemLee
³ee meeOeveeb®ee JeeHej keÀªve yeepeejeleerue DeHe³eMe otj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×eblee®eer ceeb[Ceer efj®e[& efueHmes DeeefCe kesÀuJnerve ueevmekeÀejìj ³eebveer
1956 ceO³es ceeb[ueer. GHeYeeskeÌlee DeeefCe l³ee®es meJe&m eeOeejCe meceleesue meeO³e keÀjC³ee®eer peer ÒeJe=Êeer
Demeles ³ee®es efJeJes®eve ³ee efme×ebleele keÀjC³eele Deeues. peWJne GHeYeeskeÌlee®es SkeÀe efJeefMeä efþkeÀeCeer
cenÊece meceeOeeve meeO³e nesles lesJne GHeYeeskeÌlee Heefnu³ee meceleesue eEyeotHes#e e DeefOekeÀ meceeOeeve ÒeeHle
keÀjC³eemeeþer ogmeN³ee meceleesue eEyeotkeÀ[s peeC³ee®eer peer ÒeJe=Êeer Demeles ³ee®es efJeJes®eve keÀjC³ee®ee Òe³elve
efÜleer³e ÞesÿlJee®³ee efme×ebleele kesÀuee Deens.
keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$eele eEkeÀcele yeouee®ee keÀu³eeCeeJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee DeY³eeme
kesÀuee peelees. Jemletb®³ee eEkeÀceleerleerue yeoueele DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Demelees. ³ee IeìkeÀe®³ee
yeoueecegUs DeLe&J³eJemLesle eEkeÀcele HeeleUerle yeoue Ie[tve ³esle Demeleele. Je l³ee®ee H eefjCeece J³ekeÌleeriele
keÀu³eeCeeJej lemes®e meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeeJej Ie[tve ³esle Demelees. eEkeÀceleHeeleUerleerue mebLe Jee{
Demesue, mejkeÀej®es efve³eb$eCe Demesue, keÀjeb®³ee j®evesceO³es ce³ee&oe Demesue lej meceepee®es cenÊece
meeceeefpekeÀ ke Àu³eeCe meeO³e nesT MekeÀles.munotes.in

Page 111

1117.7 HeeefjYeeef1. yeepeej DeHe³eMe : Kegu³ee yeepeejeleerue Jemlet Je mesJeeb®eer efJeYeeieCeer keÀe³e&#ece He×leerves ve
nesCes.
2. meeJe&peefvekeÀ Jemlet : p³ee Jemlet®³ee GHeYeesieeHeemetve GHeYeeskeÌl³eeme He jeJe=Êe keÀjlee ³esle
veener DeMeer Jemlet.
7.8 mejeJeemeeþer ÒeMve
1) yeepeej DeHe³eMe ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
2) meeJe&peefvekeÀ Jemlet DeeefCe yeepeejHesþs®es DeHe³eMe ³eeJej efìHHeCe efuene.
7.9 meboYe&met®eer
1. H. L. Ahuja : Advanced Econom ic Theory, S. Chand & Co. Ltd.,
New Delhi.
2. M. L. Seth : Micro Economics, Lakshmi Narain Agarwal Edn.
Publishers, Agra.
3. M. L. Jhingen : Micro Economic Theory, Vrinda Publication (p)
Ltd.
4. Dewelt K. K. : Modern Economic Theory, S. Chand & Co., New
Delihi.
5. J. K. Mehta and Mahash Chand : A guide to modern
Economic, Somaya Publications, Bombay.
6. I.M.D. Little, A Critique of Welfax Economics, Oxford
University Press, 2ndEdition, 1957.
7. M. W. Reder : Studies in the Theory of Welfare Economics,
(dumbia University Press, New York, 1947, P. 24
8. Om Prakash (2010) : Public Economics –Theory and
Practice, Vishal Publishing Company, New Delhi.
9. ke=ÀefÜleer³ e DeeJe=Êeer 2002.
10. jece osMecegKe : G®®eÊej DeeefLe&keÀ efme×eble, Heeve 336 -354
11. Òee. pe. ³eMeJeble jejeJeerkeÀj, Òee. efJe. pe. iees[yeesues, Òee. pee@vmeve yeespexme : `[e³eceb[
DeLe&Meem$ekeÀesMe`, Diamond Publication, HegCes.
12. Wikipedia, the free encyclopedia.
13. Òee. [e@. pes. SHeÀ. Heeìerue : `meeJe&peefvekeÀ DeLe&keÀejCe` HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
14. [e@. pes. SHeÀ. Heeìerue : `DeeefLe&keÀ efJe®eejeb®ee Fefleneme` HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
15. Òee. Yeesmeues Je keÀeìs : DeeefLe&keÀ keÀuHeveeb®ee Fefleneme, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve, keÀesuneHetj.
munotes.in

Page 112

112ÒekeÀjCe 4
IeìkeÀ -8
cekeÌlesoejer (Monopoly)
IeìkeÀ j®evee :
8.1 GefÎ<ìîes
8.2 ÒemleeJevee
8.3 cekeÌlesoejer®eer Jewefµe<ìîes
8.4 cekeÌlesoejerleerue efkebÀcele Je GlHeeove efveOee&jCe
8.5 cetu³eYeso
8.6 GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer
8.7 meejebµe
8.8 HeeefjYeeef8.9 mejeJeemeeþer Òeµve
8.10 meboYe&met®eer
8.1 GefÎ<ìîes
1.cekeÌlesoejer®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes.
2.cekeÌlesoejer®eer Jewefµe<ìîes DeY³eemeCes.
3.cekeÌlesoejerleerue efkebÀcele efveefµ®eleer®ee DeY³eeme keÀjCes.
4.cetu³eYesoe®eer me bkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.
5.GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer®ee DeY³eeme keÀjCes.
8.2 ÒemleeJevee
yeepeeje®es JeieeakeÀjCe mHeOex®³ee DeeOeejeJej kesÀues Demelee SkeÀeefOekeÀej efkebÀJee cekeÌlesoejer ne
SkeÀ cenÊJee®ee ÒekeÀej Deens. HetCe& mHeOee& Dee efCe cekeÌlesoejer ³ee oesvner ìeskeÀe®³ee yeepeejHesþe Deens le.
cekeÌlesoejerle mHeOex®ee DeYeeJe Demelees. cekeÌlesoejer ne DeHetCe& mHeOex®ee SkeÀ Yeeie Deens. cekeÌlesoejermeeþer
Fbûepeerle Monopoly ne µeyo JeeHejuee peelees. Fbûepeerleerue Mono cnCepe s SkeÀìe ( single )
DeeefCe polycnCepes efJe¬esÀlee ( seller ) nes³e. ³ee®ee DeLe& p³ee yeepeejHesþsleerue SKeeÐee Jemlet®ee
HegjJeþe SkeÀ®e efJe¬esÀlee efve³ebef$ele keÀjlees l³eeme cekeÌlesoej cnCeleele. cekeÌlesoejer mJe©Hee®³ee yeepeejele
Jemletue eH e ³ e e & ³e Demele veener. yeepeejele SkeÀìe®e efJe¬esÀlee Demeu³eeves HegjJeþîeeyejesyej®e efkebÀceleerJejnermunotes.in

Page 113

113l³ee®es efve³eb$eCe Demeles. veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe ns l³ee®es cegK³e GefÎ<ì Demeles. Òee. ®eWyejueerve ³eeb®³ee
celes, ’yeepeejele He³ee&³eer Jemletb®ee DeYeeJe DemeCeejer DeeefCe GlHeeovee®es efkebÀceleerJej HetCe&le: efve³eb$eCe
DemeCeejer efmLeleer cnCepes cekeÌlesoejer nes³e“. yeepeejele vewmeefie&keÀ cekeÌlesoejer, keÀe³eosµeerj cekeÌlesoejer,
meeJe&peefvekeÀ mesJee cekeÌlesoejer, µeemekeÀer³e cekeÌle soejer lemes®e DeeefLe&keÀ cekeÌlesoejer Demes ÒekeÀej
Dee{Uleele.
8.3 cekeÌlesoejer®eer Jewefµe<ìîes
cekeÌlesoejer®³ee Jewefµe<ìîeebJe©ve ³ee yeepeejHesþs®es mJe©He DeeHeu³ee ue#eele ³esF&ue.
1) SkeÀ®e efJe¬esÀlee : cekeÌlesoejer mJe©Hee®³ee yeepee jHesþsle SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demelees. SkeÀ efJe¬esÀlee
cnCepes SKeeoer J³ekeÌleer efkebÀJee keÀener J³ekeÌleeR®ee mecetn efkebÀJee SKeeoer mebmLee Demet µekeÀles. efJe¬esÀlee
SkeÀ®e Demeu³eeves Jemlet®³ee HegjJeþîeeJej l³ee®es mebHetCe& efve³eb$eCe Demeles . l³ee®eyejesyej efkebÀcelekeÀlee&ner
efJe¬esÀlee®e Demelees, efJe¬esÀlee HegjJeþîeele Jee{ efkebÀJee Ieì keÀ© µekeÀlees. cee$e lees SkeÀe®e JesUer HegjJeþe
DeeefCe efkebÀcele ³ee oesvneRJej efve³eb$eCe þsJet µekeÀle veener, keÀejCe l³ee®es ûeenkeÀeb®³ee c eeieCeerJej efve³eb$eCe
Demele veener.
2) DemebK³e ûeenkeÀ : cekeÌlesoejerleerue ûeenkeÀeb®eer mebK³ee DemebK³e Demeles. Òel³eskeÀ ûeenkeÀe®eer
Jemletuee Demeuesueer ceeieCeer yeepeejHessþsleerue SketÀCe ceeieCeer®³ee Del³euHe ÒeceeCeele Demeles. l³eeceg Us
SKeeoe ûeenkeÀ Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee DeLeJee DeeHeu³ee menkeÀe³ee&Üejs ceeieCeerle yeoue keÀ©ve ceeieCeerJej
HeefjCeece keÀ© µekeÀle veener. cekeÌlesoejerle ûeenkeÀ ne efkebÀcele mJeerkeÀejCeeje Demelees. lees peemleerle peemle
ceeieCeer Heg{s {keÀuet µekeÀlees cee$e efkebÀceleerJej HeefjCeece keÀ© µekeÀle veener.
3) mHeOe&keÀ vemeleele : ³ee yeepeejHesþsle veJeerve mHeOe&keÀebvee ÒeJesµeeJej efveye¥Oe Demeleele. cekeÌlessoeje®es
mebHetCe& efve³eb$eCe yeepeejHesþsJej Demeu³eeves lees HegjJeþîeeleerue yeouee®³ee meene³³eeves efkebÀceleerle yeoue
Ie[Jetve DeeCet µekeÀlees. l³ee®eyejesyej Hesìbì , keÀe@Heer jeF&ì, ì^s[ ceeke&À ³eemeejK³ee DeefOekeÀejeb®ee JeeHej
keÀ©ve lees mHeOe&keÀebvee otj þsJet µekeÀlees. keÀener JesUe keÀ®® ³ee ceeueeJej mebHetCe& ceeu ekeÀer ÒemLeeefHele
keÀ©vener mHeOe&keÀebvee yeepeejHesþsleerue ÒeJesµe veekeÀejuee peelees. keÀe³eÐee®³ee DeeOeejsner mHeOe&keÀebvee ÒeJesµe
veekeÀejuee peelees. Goe. Heesmì, jsuJes JeenletkeÀ mesJee F.
4) cetu³eYeso : cekeÌlesoejer®es cenÊJee®es Jewefµ e<ìîe cnCepes cetu³eYeso nes³e. cekeÌlesoej ûeenkeÀHejlJes
Jemlet®³ee JesieJesieUîee efkebÀceleer DeekeÀe©ve cenÊece veHeÀe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees.
5) He³ee&³eer Jemlet®ee DeYeeJe : yeepeejele cekeÌlesoeje®³ee Jemletbvee He³ee&³eer Je mlet GHeueyOe vemeleele.
pee@Suce [erve®³ee celes, cekeÌlesoejer mJe©Hee®es GlHeeove ns ef®ejkeÀeue efYeVelJe DeLeJee Keeme Jewefµe<ìîe
jenCeejs GlHeeove nes³e. ns Keeme Jewefµe<ìîe efkeÀl³eskeÀ JepeJeU®ee He³e e&³e GHeueyOe vemelees.munotes.in

Page 114

1146) veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe : yeepeejele mHeOe&keÀ efJe¬esÀlee GHeueyOe vemeu³eeves DeeefCe HegjJeþîee Jej mebHetCe&
efve³eb$eCe Demeu³eeves cekeÌlesoej vesnceer®e peemleerle peemle veHeÀe ns GefÎ<ì [esUîeemeceesj þsJetve Jemlet®eer
efJe¬eÀer keÀjerle Demelees.
7) peeefnjele Ke®ee&®ee DeYeeJe : yeepeejele SkeÀ®e efJe¬esÀlee GHeueyOe Demelees, l³eeme mHeOe&keÀ Demel e
veener, lees GlHeeove keÀjerle Demeuesueer Jemlet efkebÀJee efleuee He³ee&³eer mece©Heer Jemlet yeepeejele GHeueyOe
Demele veener. l³eecegUs DeeHeueer Jemlet FlejebHes#ee efYeVe Deens, efkebÀcele keÀceer Deens ³eemeejK³ee yeeyeeR®eer
peenerjele keÀjC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee vemeles. l³eecegUs cekeÌlesoejerle peenerjele Ke®e& µetv³e Demelees.
8) DeefleefjkeÌle #ecelee : cekeÌlesoej ne veHeÀe cenÊeceerkeÀjCeemeeþer Jemlet®eer efkebÀcele ner mHeOexleerue
efkebÀceleerHes#ee peemle DeekeÀejlees. l³ee®eyejesyej Jemlet®³ee HegjJeþîeele Ieì keÀ©vener efkebÀceleJee{er®ee ueeYe
neslees. cekeÌlesoej GÐeesiee®³ee HetCe& #eceles®ee Jee Hej keÀjerle veener. HeefjCeeceer GÐeesiee®eer GlHeeovee®eer
#ecelee efµe}ÁkeÀ jenles. ³eeuee®e DeefleefjkeÌle #ecelee cnCeleele.
9) cekeÌlesoejeuee Dee{UCeeje $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee ceeieCeerJe¬eÀ : cekeÌlesoeje®es HegjJeþîeeJej
efve³eb$eCe Demeles cee$ e ceeieCeerJej keÀesCelesner efve³eb$eCe vemeles. lees pejer peemleerle peemle efkebÀcele DeekeÀe©
µekeÀle Demeuee lejer lees lemes keÀjerle veener. Gueì efkebÀcele keÀceer DeekeÀe©ve peemleerle peemle Jemlet
efJekeÀC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demelees. l³eec egUs cekeÌlesoejeuee Dee{UCeeje ceeieCeerJe¬eÀ ne $eÝCeelcekeÀ
Gleeje®ee Demelees. ne Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Glejl³ee mJe©Hee®ee Demelees. Heg{erue Deeke=Àleer®³ee
meen³³eeves DeeHeCeeme ceeieCeerJe¬eÀe®ee Gleej oµe&efJelee ³esF&ue.
Deeke=À leer ¬eÀ. 8.1
8.4 cekeÌlesoejerleerue efkebÀcele Je GlHeeove efveOee&jCe (PRICE AND
OUTPUT DETERMINATION IN MONOPOLY )
cekeÌlesoejerle SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demeu³eeves GÐeesiemebmLee DeeefCe GÐeesie ne HeÀjkeÀ veenermee neslees.
cekeÌlesoejer yeepeejele Jemlet®eer efkebÀcele DeefOekeÀeefOekeÀ þsJeCes efkebÀJee efJe¬eÀer cenÊece keÀjCes ns cekeÌlesoeje®esmunotes.in

Page 115

115GefÎ<ì vemetve veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe ns cegK³e GefÎ<ì Demeles. cekeÌlesoejeme p³ee GlHeeoveeuee meerceeble
ÒeeHleer † meerceeble Ke®e& ner Deì HetCe& n esles l³ee GlHeeoveeme meceleesueeJemLee ieeþueer peeles. cekeÌlesoejerle
GlHeeove DeeefCe efkebÀcele ³ee®ee efveCe&³e efJeefµe<ì keÀeUeleerue GlHeVe DeeefCe GlHeeove Ke®e& ³eeJe©ve þjle
Demeu³eeves DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve efkebÀcele Demee Yeso ve<ì neslees.
GlHeeove Ke®ee&®³ee yeeyeleerle GlHeeoveele Jee{ nesle Demeleevee meg©Jeeleeruee ÞeceefJeYeeieCeer
DeeefCe Debleie&le ye®eleer efceUle Demeu³eeves mejemejer Ke®e& Ieìle peelees. efJeefµe<ì ce³ee&osHes#ee GlHeeove
Jee{u³eeme ÞeceefJeYeeie Ceerme ce³ee&oe He[leele. ceesþîee ÒeceeCeeJejerue GlHeeovee®es leesìs efomet ueeieleele Je
mejemejer Ke®e& Jee{le peelees. HeefjCeeceer mejemejer Ke®e& Je¬eÀe®ee DeekeÀej Fbûepeerleerue `³et' ( U)
De#ejemeejKee Demelees. GlHeeoveeleerue Jee{eryejesyej meje mejer Ke®e& keÀceer neslees. cee$e l³ee®eJesUer
meerceeble Ke®e& Jesieeves keÀceer nesle Demeu³eeves meerceeble Ke®e& Je¬eÀ mejemejer Ke®e& Je¬eÀeHes#ee Keeue®³ee
HeeleUerJej Demelees. mejemejer Ke®ee&le pesJne Jee{ nesles, lesJne meerceeble Ke®e& l³eenerH es#ee Jesieeves Jee{lees.
l³eecegUs mejemejer Ke®ee&®ee Je¬eÀ Jej mejkeÀle Demeleevee meerceeble Ke®ee&®ee Je¬eÀ l³eenerHes#ee Jesieeves Jej
mejkeÀlees.
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves cekeÌlesoejerleerue efkebÀcele Je GlHeeove efveOee&jCe mHe<ì k eÀjlee ³esF&ue.
meceleesuee®eer Deì : meerceeble ÒeeHleer † meerceeble Ke®e& (cenÊece veHeÀe)
Deeke=Àleer ¬eÀ. 8.2
OX = GlHeeove
OY = ÒeeHleer, efkebÀcele
AR = mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ
MR = meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ
AC = mejemejer Ke®e& Je¬eÀ
MC = meerceeble Ke®e& Je¬eÀ
E=meceleesue efyebot (meerceeble ÒeeHleer † meerceeble Ke®e&)
ON = meceleesueeleerue GlHeeovemunotes.in

Page 116

116OK = NP = meceleesueeleerue efkebÀcele
NS = mejemejer Ke®e&
efkebÀcele OK = (NP) mejemejer Ke®e& NSHes#ee SPves DeefOekeÀ Deens.SPoj veieeceeies veHeÀe.
SketÀCe veHeÀe † oj veieeceeieerue veHeÀe ƒSketÀCe GlHeeoveSP ON KKISPSketÀCe veHeÀeKKISPDeµeeÒekeÀejs cekeÌlesoejeuee efceUCeejeKKISPne DeefleefjkeÌle veHeÀe Demelees. GlHeeokeÀevesONHes#ee GlHeeove keÀceer efkebÀJee DeefOekeÀ kesÀu³eeme l³ee®³ee veHe̳eele Ieì nesles. l³eecegUs cekeÌlesoejONFlekesÀ GlHeeove keÀ©veOKSJe{er efkebÀcele efveefµ®ele keÀjlees. cekeÌlesoej DeeHeu³ee veHeÀe
cenÊeceerkeÀjCee®es GefÎ<ì HetCe& keÀjerle Demeleevee lees Jemlet®³ee ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee efJe®eej keÀjlees,
p³ee Jemlet®eer ceeieCeer ueJeef®ekeÀ Demeles l³ee Jemlet® eer efkebÀcele lees keÀceer DeekeÀe©ve peemleerle peemle veie
efJeketÀve DeeHeueer ÒeeHleer Jee{efJelees. ³eeTueì efmLeleerle peemle efkebÀcele DeekeÀe©ve keÀceer Jemlet efJeketÀve
cenÊece ÒeeHleer efceUefJelees.
8.5 cetu³eYeso ( Price Discrimination )
cekeÌlesoejer®es SkeÀ cenÊJee®es Jewefµe<ìîe cnCepes cetu³eYeso nes³e. cetu³eYeso cnCepes SkeÀe®e
ÒekeÀej®³ee Jemletmeeþer JesieJesieUîee ûeenkeÀebvee JesieJesieUer efkebÀcele DeekeÀejCes nes³e. Þeerceleer peesve
je@efyevmeve ³eeb®³ee celes, ’SkeÀe®e efve³ eb$eCeeKeeueer GlHeeove kesÀu³ee peeCeeN³ee SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee
Jemletmeeþer JesieJesieUîee ûeenkeÀebkeÀ[tve JesieJesieUer efkebÀcele IesCes cnCepes cetu³eYeso nes³e“. cekeÌlesoeje®es
Jemlet®³ee HegjJeþîeeJej HetCe&HeCes efve³eb$eCe Demeu³eeves lees GlHeeo veKe®e& meceeve DemeCeeN³ee SkeÀe®e
ÒekeÀej®³ee Jemlet Je mesJee JesieJesieUîee efþkeÀeCeer DeLeJee SkeÀe®e efþkeÀeCeer JesieJesieUîee efkebÀceleeruee
efJekeÀlees.
cetu³eYesoe®es ÒekeÀej :
cetu³eYesoe®es efJeefJeOe ÒekeÀej DeeHeCeeme Het{erueÒeceeCes m He<ì keÀjlee ³esleerue .
1) J³eeqkeÌlemeeHes#e cetu³eYeso :
SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee Jemlet Je mesJeebmeeþer JesieJesieUîee ûeenkeÀebvee efkebÀcele DeekeÀejueer peeles Goe.
SKeeoe [e@keÌìj SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee Dee@Hejsµevemeeþer Þeerceble Hesµebìuee DeefOeke À lej iejerye Hesµebìuee keÀceer
HeÀer DeekeÀejsue. DeµeeJesUer l³eeme J³eeqkeÌlemeeHes#e cetu³eYeso cnCeleele. l³ee®eyejesyej yeme, jsuJes
Fl³eeoer®eer Yee[s DeekeÀejCeer keÀjleevee efJeÐeeLeea, pes<þ veeieefjkeÀ, mJeeleb$³e mesveeveer F. vee efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee meJeueleer efou³ee peeleele.
2) mLeevemeeHes#e cetu³eYeso :
SkeÀe®e ÒekeÀej®eer Jemlet efvejefvejeUîee Òeosµeele efvejefvejeUîee efkebÀceleerme efJekeÀCes cnCepes
mLeevemeeHes#e cetu³eYeso nes³e. Goe. DeemeececeO³es GlHeeefole Peeuesuee ®ene DeemeececeO³es mJemle ojele
lej ceneje<ì^, keÀvee&ìkeÀ, iegp ejele ³eemeejK³ee jep³eele DeefOe keÀ ojeves efJekeÀuee peelees. Deeblejje<ì^er³e
HeeleUerJej yeepeejHesþsle efìketÀve jenC³eemeeþer SKeeoer Jemlet Debleie&le yeepeejHesþsHes#ee keÀceer ojevesmunotes.in

Page 117

117Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþsle efJekeÀeJeer ueeieles. keÀener JesUe Yeejleeleerue meeKejs®³ee yeeyeleerle ³ee
OeesjCee®ee DevegYeJe ³eslees.
3) J³eeHeejmeeHes#e cetu³eYeso :
GÐeesieeletve GlHeeoerle nesCeeN³ee Jemlet Je mesJee cekeÌlesoejer mebmLee pesJn e efJeefJeOe GHe³eesieemeeþer
efvejefvejeUîee efkebÀceleeRvee efJekeÀleele lesJne l³eeme J³eeHeejmeeHes#e cetu³eYeso cnCeleele. Goe.
µeemeveeceeHe&Àle Iejiegleer JeeHejemeeþer DeuHe ojeves JeerpeHegjJeþe kesÀuee peelees lej ke=ÀJeeHejemeeþer DeefOekeÀ ojeves kesÀuee peelees. lemes®e jsuJes JeenletkeÀerle ueebye He}Áîee®³ee ceeue JeenletkeÀermeeþer
DeuHe ojeves lej keÀceer Deblejemeeþer peeoe ojeves oj DeekeÀejCeer kesÀueer peeles.
4) keÀeueefvene³e cetu³eYeso :
keÀeueefvene³e cet u³eYesoeceO³es cekeÌlesoej mesJes®³ee JesUsvegmeej JesieJesieUer efkebÀcele DeekeÀejle
Demelees. Goe. ì^bkeÀ keÀe@uemeeþer efoJemee JesieUe oj Je je$eer 11 les mekeÀeUer 5 JeepesHe³e¥le JesieUe oj
DeekeÀejuee peelees. lemes®e efLeSìj®es ceeuekeÀner ce@efìveerKesUe®ee oj JesieUe Je efve³eefcele KesUemeeþer
JesieUe oj DeekeÀejleele.
5) Flej :
³eeefµeJee³e efuebieHejlJes cetu³eYeso, mesJeeHejlJes cetu³eYeso, Je³eHejlJes cetu³eYeso Fl³eeoer mJe©Hee®es
cetu³eYesoe®es ÒekeÀej Dee{Uleele.
cetu³eYesoeleerue meceleesue ( Equilibrium under Price Discrimination ):
cekeÌlesoejerÒeceeCes®e cetu ³eYesoe® ³ee cekeÌlesoejerleerue meceleesueemeeþer meerceeble ÒeeHleer † meerceeble
Ke®e& ner Deì HetCe& JneJeer ueeieles. cetu³eYesoeleerue meceleesueemeeþer Het{erue oes ve Deìer SkeÀe®e JesUer HetCe&
nesC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee Demeles.
1) Òel³eskeÀ yeepeejHesþsleerue meerceeble ÒeeHleer SkeÀmeejKeer Demeueer Heeefnpes.
2) Òel³eskeÀ yeepeejHesþsle meerceeble ÒeeHleer ner cekeÌlesoeje®³ee meerceeble Ke®ee&yejesyej Peeueer Heeefnpes.
³ee oesvner Deìer HetCe& Peeu³eeme cetu³eYeso keÀjCeeN³ee cekeÌlesoeje®ee veHeÀe cenÊeceerkeÀjCee®ee nslet
meeO³e nesTve meceleesue meeOeuee peelees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 8.3munotes.in

Page 118

118Jejerue Deeke=Àleerle `De' DeeefCe `ye' ³ee oesve yeepeejHesþ e Deensle. cekeÌlesoej DeeHeueer Jemlet oesve
efYeVe yeepeejHesþsle efJe¬eÀer keÀjerle Deens. oesvner yeepeejHesþsleerue ceeieCeer®es mJe©He efYeVe Deens. `De'
yeepeejeleerue ceeieCeer keÀceer ueJe®eerkeÀ Deens lej `ye' yeepeejeleerue ceeieCeer DeefOekeÀ u eJe®eerkeÀ Deens. `De'
yeepeejeleerue mejemejer ÒeeHleer®ee Je¬eÀ peueo ieleerves Keeueer ³eslees. lej `ye' yeepeejeleerue mejemejer
ÒeeHleer®ee Je¬eÀ cebo ieleerves Keeueer Glejle Deens.
cekeÌlesoejer mebmLes®ee meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ ne `De' Deeef Ce `ye' yeepeejHesþeb®³ee1MRDeeefCe2MR³ee meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀeb®³ee yesjpesJe©ve yeveuee Deens. cnCetve ne Je¬eÀ yeekeÀoej Deens. meerceeble
Ke®ee&®ee Je¬eÀ(MC)ne FbûepeerUDeekeÀeje®ee Demelees. oesvner yeepeejeleerue meerceeble Ke®e& DeeefCe
meerceeble ÒeeHleer pesLes SkeÀceskeÀebvee ísoleele. lees cekeÌlesoeje®ee meceleesue efyebot nes³e. Deeke=À leer `keÀ' ceO³es'E'efyebot® ³ee efþkeÀeCeer meerceeble ÒeeHleer Je meerceeble Ke®ee&®ee Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísolees lesLes
GÐeesiemebmLes®ee meceleesue meeOeuee peelees. cekeÌlesoej `De' yeepeejele1OQns GlHeeove1OP³ee
efkebÀceleerue e efJekesÀue lej `ye' yeepeejele2OQns GlHeeove2OP³ee efkebÀceleeruee efJekesÀue. `De'
yeepeejeleerue ceeieCeer keÀceer ueJe®eerkeÀ Demeu³eeves lesLes HegjJeþe keÀceer keÀ©ve peemle efkebÀcele DeekeÀejueer
peeF&ue. ³eeGueì `ye' yeepeejeleerue ceeieCeer peemle ueJe®eerkeÀ Demeu³eeves lesLes efkebÀcele keÀceer keÀ©ve
DeefOekeÀ veieeb®eer efJe¬eÀer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peeF&ue. Deeke=Àleerle1Ene De yeepeeje®ee meceleesue
Deens le j2Ene ye yeepeeje®ee meceleesue Deens. keÀejCe ³ee oesvnerner efþkeÀeCeer meerceeble ÒeeHleer † meerceeble
Ke®e& Deµeer efmLeleer Deens.1OQ`De' yeepeejHesþsleerue HegjJeþîeeHes#ee2OQne `ye' yeepeejHesþsleerue
HegjJeþe DeefOekeÀ Deens. lemes®e1OPner `De' yeepeejHesþsleerue efkebÀcele `ye' yeepeejHesþsleerue2OP³ee
efkebÀceleerHes#ee DeefOekeÀ Deens. `De' yeepeejHesþsleerue veHeÀe ne11'AEC'DeeefCe `ye' yeepeejHesþsleerue veHeÀe
2'A E C'ne Deens. ³esLes `De' yeepeejHesþsleerue veHeÀe ne DeefOekeÀ Deens. cekeÌlesoejer GÐeesiemebmLes®es
SketÀCe GlHeeove nsOQDeens.12OQ OQDeeefCe11 2 2'A E M' AEC A E Cne SketÀCe
veHeÀe Deens.
Jejerue efJeJes®eveeJe©ve Demes cnCelee ³esles keÀer, `De' yeepeejeleerue ceeieCeer keÀceer ueJe®eerkeÀ
Demeu³eeves cekeÌlesoejeme Jemletb®ee HegjJeþe keÀceer keÀ©ve efkebÀc ele peemle DeekeÀejlee ³esles. lej `ye'
yeepeejeleerue ceeieCeer DeefOekeÀ ueJe®eerkeÀ Demeu³eeves cekeÌlesoej Jemletb®ee HegjJeþe DeefOekeÀ keÀjlees Je efkebÀcele
keÀceer DeekeÀejlees.
cetu³eYeso keÀesCel³ee efmLeleerle µeke̳e Demelees?
cekeÌlesoeje rceO³es cetu³eYeso µeke̳e neslees Demes cnCelee ³esle veener. keÀejCe cekeÌlesoejer ner
cetu³eYesoemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deì Demeueer lejer HeefjHetCe& Deì Demele veener. cetu³eYesoemeeþer cekeÌlesoejeme
keÀener yeeyeeR®eer o#elee IesCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. cekeÌlesoejeme oesve efkebÀJee DeefOekeÀ yeepeejHesþe
SkeÀceskeÀebHeemetve mJeleb$e jeKelee Deeu³ee Heeefnpesle. mJemle yeepeejHesþsleerue Jemlet Je ceneie
yeepeejHesþsleerue Jemlet mJeble$e þsJelee Deeu³ee Heeefnpesle lemes®e ûeenkeÀner l³ee -l³ee yeepeej ele®e efmeefcele
jeneruee Heeefnpes. yeepeejHesþe mJeleb$e jeKeC³eemeeþer DeefOekeÀ Ke®e& ³eslee keÀecee ve³es. mejkeÀej®es
efkebÀceleerJej efve³eb$eCe vemeeJes.
DeLe&J³eJemLes®³ee ¢<ìerkeÀesCeeletve cetu³eYeso ³eesi³e keÀer De³eesi ³ens þjefJeCes DeJe Ie[ Demeles.
DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe, meeJe&peefvekeÀ GHe³egkeÌleles®³ee mesJee, meeceev³e iejpeeb®eer Hetle&lee, GlHeeoveele Jee{
Ie[Jetve DeeCeCes Fl³eeoer ¢<ìerkeÀesCeeletve cetu³eYesoe®es mece Le&ve kesÀues peeles. cee$e cetu³eYesoecegUs GlHeeovemunotes.in

Page 119

119meeOevee b®ee JesieJesieUîee JeeHejemeeþer og©He³eesie nesle Demesue, GlHeeoveele Ieì nesle Demesue lej
cetu³eYesoe®es OeesjCe De³eesi³e ceeveeJes ueeiesue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) cekeÌlesoejer®eer Jewefµe<ìîes meebiee.
2) cekeÌlesoejerleerue mecelees ueemeeþer®eer Deì meebiee.
3) cetu³eYeso cnCepes keÀe³e?
4) cetu³eYeso keÀesCel³ee efmLeleerle µeke̳e Demelees?
8.6 GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer ( Bilateral Monopoly )
GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerceO³es Jemlet®eer efJe¬eÀer keÀjCeeje efJe¬esÀlee Deeef Ce Kejsoer keÀjCeeje ûeenkeÀ ns
oesIesner SkeÀìs®e Demeleele, cnCepes®e efJe¬esÀl³ee®³ee yeepetves Je Kejsoeroeje®³ee yeepetvesner cekeÌlesoejer
Demeles. DeLe&µeem$eer³e efJeµuescekeÌlesoejerle efJe¬esÀl³eeuee ûeenkeÀe®³ee yeeyeleer leogmeje He³ee&³e Demele veener. l³eecegUs efJe¬esÀl³eeuee l³ee®e
ûeenkeÀeme Jemlet efJekeÀCes DeeJeµ³ekeÀ þjles. lemes®e ûeenkeÀeueener l³ee®e efJe¬esÀl³eekeÀ[tve Jemlet Kejsoer
keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ þjles. Deµeer cekeÌlesoejer Jemlet yeepeejele DeYeeJeeves®e Dee{Ules.
GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer yeepeejele oesve J³eeqkeÌleleerue Jemletb®ee efJeefvece³e p³eeÒekeÀejs neslees l³ee®e
He×leerves Jemlet®eer efkebÀcele efveOee&jerle nesles. ³ee Kejsoer -efJe¬eÀer ®³ee J³eJenejele Jemlet DeeefCe Hewmee ³eeb®es
nmleeblejCe nesles. efJe¬esÀlee Jemlet oslees Je l³ee®³ee ceesyeou³eele ûeenkeÀ Hewmee oslees. GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerle
Jemlet®es efkebÀcele efveOee&jCe keÀmes nesles les DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=Àleer®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 8.4munotes.in

Page 120

120Jejerue Deeke=ÀleerleOXDe#eeJej GlHeeove lejOYDe#eeJej Jemlet®eer efkebÀcele Je Ke®e&
oµe&efJeuee Deens.MRmeerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ.
AR = mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ (ceeieCeer Je¬eÀ)
MC = meerceeble Ke®e& Je¬eÀ (HegjJeþe Je¬eÀ)
E=meceleesue efyebot (³esLes meerceeble ÒeeHleer(MR)Je¬eÀ Je meerceeble Ke®e&(MC)Je¬eÀ HejmHeje bvee
ísoleele.
OK = efkebÀcele
³ee meceleesueeme efJe¬esÀl³eeme DeefleefjkeÌle veHeÀe ÒeeHle neslees. keÀejCe ³ee efþkeÀeCeer mejemejer
ÒeeHleer ner meerbceele Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ Deens. cekeÌlesoejer yeepeejeÒeceeCes ³ee meceleesueeme Deefleefjk eÌle veHeÀe
ÒeeHle neslees.
³eeGueì pesJne Kejsoeroe j ne DeefOekeÀ µekeÌleerµeeueer JecekeÌlesoej Demesue lej lees Jemlet®eer
efkebÀcele osleevee l³eeuee efceUCeeN³ee meceeOeevee®ee efJe®eej keÀjlees. l³eemeeþer l³ee®eer meeRceele HegjJeþe
efkebÀcele oµe&efJeCeeje ( MSP) Je¬eÀ keÀe{uee Deens. mejemejer ÒeeHleer ( AR) Je¬eÀ ne ceeieCeer Je¬eÀ
Demeu³eeves lees l³ee®eer meerceeble GHe³eesefielee Je l³eemeeþer osC³eeme le³eej Demeuesueer efkebÀcele oµe&efJelees. ³ee
efmLeleerle Kejsoeroej pesJne ON 1Jemlet® es veie Kejsoer keÀjlees, lesJne l³eeuee cenÊece meceeOeeve ÒeeHle
nesles. ceeieCeerJe¬eÀ ( AR) DeeefCe HegjJeþe Je¬eÀ ( MSP)H e j m H e j e b v e e ‘S’efyebotle ísoleele lesJneb
Jemlet®eer efkebÀcele OK 1SJe{er efmLej nesles. DeµeeÒekeÀejs GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer® ³ee yeepeejele pesJne
cekeÌlesoej efJe¬esÀlee DeefOekeÀ ÒeyeU Demelees lesJne l³eeme DeeHeu³ee Jemlet®eer efkebÀcele ‘OK’DemeeJeer Je l³ee
efkebÀceleerme ONveieeb®eer efJe¬eÀer keÀjC³eeme lees le³eej Demelees. pe bsJne ³ee yeepeejele cekeÌlesoej Kejsoeroe j
pej DeefOekeÀ ÒeyeU Demesue lej lees ‘OK 1’³ee efkebÀceleerme ONveie Kejsoer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
³ee®ee DeLe& GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerle efJe¬esÀlee Je Kejsoeroej oesIesner DeeHeuee HeÀe³eoe keÀ©ve cenÊece
meceeOeeve efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. l³eecegUs Jemlet®eer efkebÀcele OKefkebÀJee OK 1ner efveefµ®ele
nesle veener.
GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerle efJe¬esÀlee Je Kejsoeroej oesIesner efkebÀcelekeÀlex Demeu³eeves les efYeVe
efkebÀceleerJej þece Demeleele. cee$e oesIeebveener ogmeje He³ee&³e GHeueyOe vemeu³eeves SkeÀ$e ³esTve
HejmHejebceO³es mecevJe³e meeOetve efkebÀceleerefJeefJeefµe<ì efkebÀcele efveefµ®ele nesles. ner efkeÀbcele OKJeOK 1³ee oesve efkebÀcele er®³ee ceO³es efveefµ®ele nesles.
cee$e vescekeÀer keÀesCel³ee efyebotme efkebÀcele efveefµ®ele nesF&ue ns meebielee ³esle veener, Jemlet®eer efveefµ®ele nesCeejer
efkebÀcele ner efJe¬esÀlee Je Kejsoeroeje®³ee meewoeµekeÌleeryejesyej®e l³eeb®³ee keÀewµeu³e eJejner DeeOeeefjle Demeles.
keÀjej Je¬eÀe®³ee meene³³eeves GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerle Jemlet®eer efkebÀcele efveOee&jCe keÀjCes DeefOekeÀ meesHes
þjles. ns DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 121

121
Deeke=Àleer ¬eÀ. 8.5
Jejerue Deeke=Àleerle
OX = ‘X’ Jemlet®es veie (efJe¬esÀlee)
OY = GlHeVe / Hewmee (ûeenkeÀ)
D, D 1,D 2meceJe=Êeer Je¬eÀ (ns Je¬eÀ ‘X’Jemlet®eer Hewµee®³ee meene³³eeves nesCeejer Jemlet®eer Kejsoer
oµe&efJeleele.
Deeke=Àleerleerue D, D 1,JeD2ns m eceJe=Êeer Je¬eÀ Jemlet DeeefCe Hewmee ³eeb®es efYeVe ieì
oµe&efJeleele. ³ee leervener meceJe=Êeer Je¬eÀeJejerue meJe& ieìebHeemetve GHeYeeskeÌl³eeuee efceUCeejs meceeOeeve
meejKes®e Demeles. lemes®e Òel³eskeÀ Jej®³ee yeepetuee meceJe=Êeer Je¬eÀeJejerue ie ìebHeemetve efceUCeejs meceeOeeve
DeefOekeÀ Demeles. OXJemlet®³ee Kejsoermeeþer ûeenkeÀekeÀ[s HeÀkeÌle OYSJe{s GlHeVe Deens. ³ee
GlHeVee®³ee meene³³eeves ûeenkeÀ XJemlet®es efJeefJeOe veie Kejsoer keÀ© µekeÀlees. ûeenkeÀ pesJne XJemlet®es
ON 1veie Kejs oer keÀjlees lesJne lees l³eemeeþer YY 1Hewmes Ke®e& keÀjlees. pesJne ‘B’efyebot®³ee efþkeÀeCeer
meblegueve nesles lesJne lees Jemlet®es XON 2SJe{s veie Kejsoer keÀjlees Je l³eemeeþer lees YY 2SJe{s GlHeVe
Ke®e& keÀjlees.
DeeHeCeeme veHe̳ee®ee meceJ e=Êeer Je¬eÀ efkeÀbJee meceveHeÀe Je¬eÀ keÀe{lee ³eslees. ³ee Je¬eÀe®³ee
meene³³eeves efJe¬esÀl³eeuee efceUCeejs GlHeVe DeeefCe lees efJe¬eÀer keÀjC³eeme le³eej Demeuesues Jemleg®es veie
³eeleerue mebyebOe oµe&efJeleele. ³ee HeefjefmLeleerle GlHeeokeÀekeÀ[ s Demeuesuee HegjJeþe ONie=efnle Oejlee
GlHeeokeÀ DeeHeu³ee Jemleg®eer efJe¬eÀer Deµee He×leerves keÀjlees keÀer l³eeHeemetve l³eeuee peemleerle peemle veHeÀe
ÒeeHle Peeuee Heeefnpes. Deµee ÒekeÀej®es Je¬eÀ SpeJeLe&®³ee [yee Deeke=Àleerle keÀe{ues peeleel e. les mJeleb$eHeCes
oµe&efJeues peele veenerle. SpeJeLe&®eer [yee Deeke=Àleer DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes oµe&efJelee ³esles.munotes.in

Page 122

122
Deeke=Àleer ¬eÀ. 8.6
Deeke=Àleerle efJe¬esÀlee Je ûeenkeÀe®es meceJe=Êeer Je¬eÀ oµe&efJeues Deensle. efJe¬esÀlee cekeÌl esoeje®ee SketÀCe
HegjJeþe O1NDemelees lej OMSJe{e Hewµee®ee HegjJeþe ûeenkeÀekeÀ[s Demelees. D, D 1,D 2DeeefCe
D3ns ûeenkeÀe®es meceJe=Êeer Je¬eÀ Deensle. lej S, S 1,S 2DeeefCe S3ns efJe¬esÀl³ee®es meceveHeÀe Je¬eÀ
keÀe{ues Deensle. l³eecegUs pes O1efyebotuee yeefnieexue Deensle. ³eeleerue keÀesCel³eener efyebotuee efJe¬esÀlee DeeefCe
ûeenkeÀ ³eeb®³eele nesCeeje meewoe Je l³eeletve efceUCeejs GlHeVe ns ³eeJe©ve ue#eele ³esles.
mecepee Deeke=Àleerle Kefyebotle efJe¬esÀ lee Je ûeenkeÀ ³eeb®³ee mebewÐ ee®es meblegueve Peeues lej K
efyebotuee Kejsoeroej XJemlet®es ‘OB’veie Kejsoer keÀjlees Je l³eemeeþer lees ‘ML’efkebÀcele oslees cnCepes®e
lees mJele:peJeU OLHewmee yeeUielees. cnCepes®e efJe¬esÀlee XJemlet®es NHveie efJekeÀlees Je lees l³eeHeemetve
MLGlHeVe efceUefJelees. cnCepes®e l³ee®³eekeÀ[s O1HGlHeeove efµe}ÁkeÀ jenles.
Deeke=Àleerle D1,D 2JeD3ns Kejsoeroeje®es lej S2,S 3JeS4ns efJe¬esÀl³ee®es veHeÀe
meceJe=Êeer Je¬eÀ Deensle. ³ee oesvner meceJe=Êeer Je¬eÀe®³ee mHeµe& efyebotvee pees [ues Demelee PP 1ne Je¬eÀ
efceUlees. l³eeuee®e `keÀjej Je¬eÀ' Demes cnCeleele. keÀjej Je¬eÀeJejerue Òel³eskeÀ efyebot efJe¬esÀlee DeeefCe ûeenkeÀ
³eebceOeerue keÀjej mHe<ì keÀjlees. Deeke=Àleerleerue Wefyebot®³ee efþkeÀeCeer D1DeeefCe S2ns oesvner Je¬eÀ
HejmHejebvee ísoleele. cee$e ne eEyeot PP 1³ee keÀjej Je¬eÀe®³ee yeensj®ee Deens. Deeke=Àleerleerue FJeGns
efyebot PP 1³ee keÀjejJe¬eÀeJejerue Deensle. ³ee efyebotJej efJe¬esÀlee DeeefCe ûeenkeÀ ³eeb®eer efmLeleer WefyebotHes#ee
®eebieueer Deens, keÀe jCe efJe¬esÀlee Je ûeenkeÀ ns oesIesner G®®e meceJe=Êeer Je¬eÀeJejerue Deensle. l³eecegUs les F
DeeefCe G³eeceOeerue keÀesCel³eener efyebotJej SkeÀ$e ³esT µekeÀleele. DeµeeÒekeÀejs FDeeefCe GceOeerue
keÀesCel³eener efyebotuee l³eeb®ee keÀjej nesTve l³ee b®³eele efkebÀceleeryeeyele SkeÀcele nesles. cekeÌlesoej efJe¬esÀlee
pesJne PHeemetve P1keÀ[s mejkeÀlees lesJne Kejsoeroejeuee DeefOekeÀ HeÀe³eoe neslees lej pesJne lees P1
keÀ[tve PkeÀ[s mejkeÀlees lesJne efJe¬esÀl³eeme DeefOekeÀ ueeYe ÒeeHle neslees. cee$e ³ee efþkeÀeCeer Jemlet®eer
vescekeÀer efkeÀleer efkebÀcele efv eOee&efjle nesF&ue Je Jemlet®ee ceeieCeer -HegjJeþe efkeÀleer Demesue ³ee®es vescekesÀ
mHe<ìerkeÀjCe oslee ³esle veener. keÀjejJe¬eÀeJejerue keÀesCel³eener SkeÀe efyebotJej efJe¬esÀlee Deee fCe Kejsoeroej
³eeb®³eele efkebÀceleeryeeyele SkeÀcele nesles.munotes.in

Page 123

123DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer cnCepes keÀe³e?
8.7 meejebµe
DeHetCe& mHeOex®ee SkeÀ cenÊJee®ee ÒekeÀej cnCepes cekeÌlesoejer nes³e. DemebK³e ûeenkeÀ Je SkeÀ®e
efJe¬esÀlee ns cekeÌlesoejer®es ÒecegKe Jewefµe<ìîe Deens. cekeÌlesoejerle peenerjele Ke®ee&®ee DeYeeJe Demelees.
meerceeble ÒeeHleer Je meerceeble Ke®e& pesLes meceeve nesleele lesLes cekeÌlesoejer yeepeejele meceleesue meeOeuee peelees.
³ee mecel eesuee®³ee efmLeleerle cekeÌlesoejeme DeefleefjkeÌle veHeÀe ÒeeHle neslees. cekeÌlesoejer yeepeejele J³ekeÌleer,
J³eeHeej, keÀeU, mLeevemeeHes#e cetu³eYeso kesÀuee peelees. GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerle efJe¬esÀlee DeeefCe ûeenkeÀ
oesIesner SkeÀìs®e Demeleel e. cekeÌlesoejer yeepeejeÒeceeCes GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerlener DeefleefjkeÌle veHeÀe ÒeeHle
neslees.
8.8 HeeefjYeeef1) cekeÌlesoejer : p³ee yeepeejHesþsle SkeÀ®e efJe¬esÀlee Je DemebK³e ûeenkeÀ Demeleele.
2) GYe³eHe#eer cekeÌlesoejer : ye epeejele efJe¬esÀlee Je ûeenkeÀ oesIesner SkeÀìs®e Demeleele.
3) cetu³eYeso : SkeÀ®e Jemlet efJeefJeOe ûeenkeÀebvee JesieJesieUîee efkebÀceleerme efJekeÀCes.
8.9 mejeJeemeeþer Òeµve
1 cekeÌlesoejer®eer Jewefµe<ìîes mHe<ì keÀje.
2) cekeÌlesoejerleerue efkebÀcele Je GlHeeove efveOee&jCe mHe<ì keÀje.
3) cetu³eYesoe®es ÒekeÀej meebiee.
4) cetu³eYesoe®eer HeefjefmLeleerleerue efkebÀceleefveOee&jCe efJeµeo keÀje.
5) GYe³eHe#eer cekeÌlesoejerleerue efkebÀceleefveOee&jCe mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 124

1248.10 meboYe& met®eer
1.K.K.Dewet, Modern Economic Theory, Shyam Lal Charitable
Trust, New Delhi, 1995, ISBN -81-219-0531 -1
2.H,L. Ahuja, Modern Economics, S. Chand and Company, New
Delhi, 1996, ISBN -81-219-0452 -3
3.Dr. D.M. Mithani, Managerial Economics, Himalaya Publis hing
House, New Delhi, 2011
4.R.N. Malhotra, Micro Economics, Alfa Publications, New Delhi,
2009, ISBN -978-93-80096 -01-8.
5.ke=À6.[e@. peer. Sve. Peecejs, met#ce DeL e&µeem$e, efHebHeUeHetjs De@C[ kebÀ. Heefyueµeme&, veeieHetj, 2011.
7.[e@. S ce. Sve. efµebos, met#ceue#eer DeLe&µeem$e, Deefpele HeefyuekesÀµevme, FmueeceHetj (meebieueer),
2003.

munotes.in