Page 1
1IeìkeÀ -1
SsefleneefmekeÀ Yee
1.1 GefÎ<ìs
1.2 ÒeemleeefJekeÀ
1.3 Yee
1.7.2 HeM®eeodiee ceer
1.8 Sseflen eefmekeÀ Yee
1.1 1 meboYe&ûebLe
1.12 mejeJeemeeþer ÒeMve
1.1GefÎ<ìs
SsefleneefmekeÀ Yee
Yee
Page 2
2leewueefvekeÀ Je Debleie&le Heg vej&®ev eHe×leer®es mJeªHe ue#eele IesTve ³ee oesneW ®³ee Üejs keÀesCel³eener
Yee
Yeeef
1.2ÒemleeJevee
Yee
Yee
HeejbHeefjkeÀ Je DeeOegefvekeÀ Demes oesve ¢ef<ìkeÀesve Go³eeme Deeues. Yee
Fefleneme ³eebmeejK³ee DeY³eeme #es$eebceO³es GHeefmLele nesCeeN³ee mecem³eeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjC³ee®³ee
efveefceÊeeves nesle Deme s. DeeOegefvekeÀ keÀeUele cee$e Yee
DeY³eeme He×leer cnCetve SsefleneefmekeÀ Yee
Page 3
3keÀeUeleerue efJeefYeVe Yeeef
kesÀuee peelees. yeouel³ee keÀeUevegmeej yeoueCeeN³ee Yeeef
³eeYee
meJe& Yee
1.4SsefleneefmekeÀ Yee
ue@efìve ³ee Yee
Page 4
4efJeefJeOe Yee
1.5SsefleneefmekeÀ Yee
Peeu³ee®ee efometve ³eslees. Hejbleg melejeJ³ee MelekeÀeleerue HeeÍ®ee ʳe mebMeesOekeÀebveer kesÀuesues osMeeìve Je
l³eeletve Peeuesues YeewieesefuekeÀ mebMeesOeve ³eeletve veJ³ee mebmke=ÀleeR®ee Heefj®e³e l³ eebvee Peeuee. ³eeletve l³eeb®eer
mebmke=Àleer efvejer#eCee®eer ÒeJe=Êeer Jee{erme ueeieueer. ³ee efvejer#eCeemeeþer GHeueyOe meeceûeerceOeerue cenÊJee®eer
meeceûeer cnCepes yee³eyeue Deeoer ûebLeeceOeerue HeejbHeefjkeÀ keÀLee. pesJne ³ee keÀLeeb®ee DeY³ee me kesÀuee peeT
ueeieuee lesJne ³ee keÀLee SsefleneefmekeÀ DeeefCe YeewieesefuekeÀ¢<ìîee mebefoiOe Jeeìt ueeieu³ee, DeveskeÀ ÒeMve
efvecee&Ce nesT ueeieues. l³ee meeefnl³eemeeþer JeeHeju³ee iesuesu³ee Yee
ef®eefkeÀlmesletve®e SkeÀesefCe meeJ³ee MelekeÀele SsefleneefmekeÀ Yee
Yee
HebOejeJ³ee Je meesUeJ³ee MelekeÀele Ie[uesu³ee efJeÐes®³ee Hegve©ppeerJeeveecegUs ³ee mecepegleeRvee
OekeÌkesÀ yemeues. Oeeefce&keÀ ¢ef<ìkeÀesvee ®es Òeeyeu³e Deesme©ve Oece&ûebLe, Òee®eerve cenekeÀeJ³e, pegveer
nmleefueefKeles F. mebefnleeb®eer ef®eefkeÀlmee DeefOekeÀ mee#esHeeves nesT ueeieueer .ner ef®eefkeÀlmee Mewueer®³ee
Debieeves keÀ©ve l³eeJe©ve ³ee mebefnleeb®eer keÀeueefveefÍ®eleer DeefOek eÀ vescekesÀHeCeeves nesT ueeieueer. ³ee
mebefnleeef®eefkeÀlmesuee efHeÀuee@ueespeer (Philology) Demes veeJe ³egjesHeer³e efJeMes
DeY³eeme HejbHejsle yee³eyeue Je pesvesefveme ³ee Òee®eerve ûebLeeb®³ee mebefnleeue#³eer Je MewueerJew%eeefvekeÀ
ef®eefkeÀlmes letve SsefleneefmekeÀ Yee
Peeuesueer Yeeef
³egjesHeer³e ueeskeÀeb®ee J³eeHeej Je lelmece keÀejCeebcegUs YeejleemeejK³ee Òee®eerve ,meebmke=ÀeflekeÀ Je
meeefnefl³ekeÀ HejbHeje ueeYeuesu³ee ÒeosMeeMeer DeesUKe Peeueer. ³eeceO³es mebmke=Àle Yee
Yee
Page 5
5DeY³eeme He×leer Go³eeme Deeu³ee. l³ee®³ee celes ³ee Yee
Goe.
mebmke=Àle p i t a r
ûeerkeÀ p a t e r
ue@efìve p a t e r
FbefiueMe t a th e r
(efceefuebo ceeueMes : 1999 : 32)
³ee GoenjCeeletve mebmke=Àle, ûeerkeÀ, ue@efìve Je Fbûepeer Yee
HejbHejsceO³es Òee®eerve keÀeUeHeemetve Y ee
efJe®eejele Iesleu³ee®es Dee{Ules. ³ee DeLee&ves Yee
Yeejleer³e HejbHejsle DeefmlelJeele nesleer.
meceeve mLeUs Dee{UCeeN³ee oesve efkebÀJee l³eentve DeefOekeÀ Yee
keÀuek eÀÊee ³esLeerue SefMe³eeefìkeÀ meesmee³eìer®³ee DeefOeJesMeveeceO³es meeoj kesÀuesu³ee efveyebOeeceOetve oesve
veJeerve keÀuHevee Yee
leewueefvekeÀ Hegvej&®eve ner yengYeeef
Page 6
6efve³eceevegmeejer nesCeejs OJeveer HeefjJele&ve ns Heg vej&®eveelcekeÀ He×leer®es cenÊJee®es ie=n erlekeÀ ceeveues
peeles. Yee
keÀeuemebieleer Je leke&Àmebieleer vewmeefie&keÀHeCes DebleYet&le Demeles. l³eecegUs Yee
Yee
MeyokeÀesMe Je ªHeJ³eJemLesceO³es Dee{UCeeN³ee mebK³eelcekeÀ Je iegCeelcekeÀ mJeªHee®³ee meec³emLeUeb®ee
efJe®eej ³ee Y eeef
mej efJeu³ece peesvme®³ee efJeOeeveele oesve iees<ìer cenÊJee®³ee Deensle. SkeÀlej l³eeves Yeeef
keÀjC³eeHetJeea SKeeÐee GHeueyOe vemeuesu³ee Y ee
Page 7
7SsefleneefmekeÀ DeY³eemeeceO³es Yeeef
³ee leke&À He×leeRceO³es Yee
peelees. l³eeceO³es Yee
Òel³eskeÀ JesUer meJe& Yee
Peeuesu³ee cet ueYetle HeefjJele&veeb®ee DeY³eeme keWÀêYeeieer Demelees.
1.8SsefleneefmekeÀ Yee
Page 8
81.8.1 leewueefvekeÀ DeLeJee yengYeeef
DeLee&le ³ee leewueefvekeÀ Hegvej&®eve He×leer®³ee efJeMeg×lesmeeþer keÀener efve³ecee®es keÀeìskeÀesj Heeueve
keÀjeJes ueeieles. Goe. keÀesCel³eener oesve efkebÀJee l³eentve DeefOekeÀ meceeve iegCeOece& oMe&efJeCeeN³ee Yee
menmebyebOeeletve Yeeef
l³ee®eyejesyej keÀesCel³e ener Yee
Yee
ogmeN³ee Yeeieele OJeefve¢<ìîee mebHetCe& meec³e D eens. cnCepes®e lesJe{îee legkeÀ[îeeHegjles Hle De MeerHegvej&®evee
menpe keÀjlee ³esles. Hejbleg Heefnu³ee Yeeieele mebmke=Àle ceO³es me DeeefCe DeJesmlee Yee
Yee
Page 9
9Demeu³eecegUs Debeflece Hegvej&ef®ele MeyoeceO³es `me'ns®e J³ebpeve ³esles DeeefCe DeJesmlee Yee
1982:153) ³ee HeefjefmLeleerceO³es ÖeWÀ®e Yee
Deeues Deens. ns leke&ÀmebieleHeCes ceeb[lee ³ee³euee nJes. Dev³eLee Demes efJeIeìve ³ee DeY³eeme He×leerceO³es
keÀefuHelee ³esle veene r. Lees[ke̳eele oesve efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Yee
Yee
Hegvej&®eve ³ee SkeÀe®e ceeiee&ves keÀjlee ³esles Demes veener. SkeÀe®e Yee
ie=efnlele ÊJee®ee DeLe& Demee neslees keÀer, ªHeJewef®e$³e p³ee Yee
Page 10
10HeefjJele&veeb®ee DeY³eeme keÀjC³ee®eer SkeÀ He×leer Yee
Yeeef
l³ee®eyejesyej SkeÀe®e Yee
Ieìvee keÀejCeerYetle þju³ee DemeeJ³eele ne DeY³eeme ³ee DeY³eeme MeeKesle DebleYet&le neslees. ³ee Yeeef
¬eÀceJeej Je met$eye× ceeb[Ceer keÀª ve Yee
GHeueyOe nesTue lesJe{e l³ee Yee
JeCe&ve ³esles. l³ee®eyejesyej Yee
Fefleneme efueefnC³ee®³ee ¢<ìerves GHe³eesieer He[les.
Lees[ke̳eele ³ee DeY³eeme He×leerceO³es keÀesCel³eener Yee
1.9SsefleneefmekeÀ Yee
Page 11
11DeY³eeme He×leerceO³es keÀener ce³ee&oener oeK eJelee ³esleele. ³ee DeY³eeme He×leerceO³es Yeeef
Yee
keÀeUe®³ee Je peveve Yee
l³ee®eyejesyej pevekeÀ Yee
mebYeJelees. Lees[ke̳eele ³ee Yee
³eeDeJemLesceO³es keÀesCel³ee lejer SkeÀe Yee
Page 12
12He×leer®³ee Go³ee®³ee cegUeMeer SsefleneefmekeÀ Yee
DeeHeueer Òe ieleer leHeemee :
1) SsefleneefmekeÀ Yee
Lees[ke̳eele efJeefJeOe keÀeueKeb[eleerue JesieJesieUîee Yee
MeeKesceO³es cejeþer Yee
DeY³eeme He×leerceO³es DeefYeÒesle Deens. ³ee Yeeef
Yeeef
kegÀuekeÀCeea ,ke=À.Hee. `cejeþer Yee
ceeueMes ,efceefuebo me. :1982 :`JeCe&veelcekeÀ Yee
ceeueMes ,efceefuebo me. 1998 :`DeeOegefvekeÀ Yee
ceeueMes ,efceefuebo me. 1999 :`Yee
cesnWoUs, ce.De. 1979 :`Yee
Page 13
131.12 vecegvee ÒeMve :
De) oerIeexÊejer ÒeMve :
1.pevekeÀ Yee
5.SsefleneefmekeÀ Yee
1.SsefleneefmekeÀ Yee
3.leewueefvekeÀ cnCepes®e yengYeeef
keÀ) yengHe³ ee&³eer ÒeMve :
1) SsefleneefmekeÀ Yee
2) mej efJeu³ece peesvme ³eebveer ÒeecegK³eeves keÀesCel³ee Yee
3) mej efJeu³ece peesvme ³eebveer KeeueerueHewkeÀer keÀesCel³ee Yee
De) mebmke=Àle -ûeer¬eÀ -ue@efìve ye) cejeþer -efnboer -keÀVe[
keÀ) leefceU -lesueieg -keÀVe[ [) efnye´t-Òeeke=Àle -Heeueer
4) Yeejleer³e Yee
keÀ) Debleie&le Hegvej&®eve eHe×leer [) Jejerue HewkeÀer meJe&
5) oesve keÀeueefyebotceOeerue Yeeef
De) meceepeYee
munotes.in
Page 14
14IeìkeÀ -2
Yee
2.0 GÎsMe
2.1 ÒemleeJevee
2.2 Yee
2.4 Yee
2.9 Dee³e&Yeejleer³e MeeKee
2.10 meceejesHe
2.11 mejeJeemeeþer ÒeMve
2.12 meboYe& ûebLe
2.0 GÎsMe
1.Yee
5.lemes®e Dee³e&Yeejleer³e Yee
`Yee
keÀjCeejer Yee
Page 15
15peelees. Hejbleg ceeveJeeves ueeJeuesuee Yee
efoues. ³ee J³eeK³eeveeceO³es®e peesvme ³eebveer ûeerkeÀ, ue@efìve, mebmke=Àle Fl³eeoer Yee
ceeb[Ces ner SsefleneefmekeÀ Yee
Yee
Demeleele, ns efme× keÀjC³eele Yee
Page 16
16Yee
efkebÀJee Òee®eerve keÀeU®³ee oesve efkebÀJee l³eentve DeefOekeÀ Yee
meec³eeHes#ee JesieUs Demesue, l³ee®eyejesyej les meec³e Yeeef
iejpes®es Deens.
Yee
ceeveues peeles. l³eemeeþer Jej veceto kesÀu³eeÒeceeCes leewueefvekeÀ efkebÀJee yengYeeef
Fb[es³egjesefHe³eve Yee
2.3 JeieeakeÀjCee®eer leÊJes
peieYejele peJeUHeeme meele npeej Yee
Page 17
17leer cnCepes Keb[, osMe, Oece&, keÀeue, ÒeYeeJe, Yee
efkebÀJee HeefjJeeefjkeÀ JeieeakeÀjCe efJeefJeOe Yee
Yee
`Òeke=ÀefleÒel³e³eeefvJele' ³ee meb%esle®e ³ee JeieeakeÀjCee®ee DeLe& meeceeJeuesuee Deens. keÀejCe Òel³eskeÀ Yee
HejmHej mebyebOe efJeefMe<ì efve³ece DeeefCe He×leerJej DeeOeeefjle Demeleele. Meyo Jee Heo ne Jeeke̳eeleerue
meeLe& IeìkeÀ Demeu³eecegUs Jeeke̳eeceO³es Meyoeb®eer ³eespevee efJeefMe<ì efve³eceebvee Devegme©ve efJeefMe<ì
He×leerves ne sle Demeles. keÀlee&, keÀce&, ef¬eÀ³eeHeoeb®eer Jeeke̳eeleerue mLeeves Òel³eskeÀ Yee
veeJeebveer DeesUKeues peeles. Muesiesue ³ee Yee
Yee
ve ueeielee mJeleb$e Meyo®e ueeJetve les keÀece kesÀues peeles. Òeke=Àleer -Òel³e³e Demes efJeYeepeve keÀjC³ee®eer ³esLes
iejpe®e Yeemele veener. cnCetve®e ³ee ieìeleerue Yee
He×leer DeMee Yee
DeefMue<ì Devle³eesieelcekeÀ, 5) DeefMue<ì DeebefMekeÀ ³eesieelcekeÀ.munotes.in
Page 18
18DeefMue<ì HetJe& -³eesieelcekeÀ ³ee Jeiee&leerue Yee
³ee ÒeosMeele yeesueu³ee peeCeeN³ee Yee
ye) efMue<ì ³eesieelcekeÀ Yee
efMue<ì ³eesieelcekeÀ Yee
GHeieìeleerue Yee
peeCeejer yeemkeÀ Yee
¢<ìerves DeeHeCe mecepeeJetve Iesleues. Hejbleg ³ee JeieeakeÀjCee®ee leeefÊJekeÀ DeeefCe J³eeJeneefjkeÀ GHe³eesie
HeÀejmee ve kesÀu³eecegUs ³ee JeieeakeÀjCee®ee HeÀejmee efJekeÀeme nesT MekeÀuee veener. Hejbleg JeCe&veelcekeÀmunotes.in
Page 19
19Yee
Yee
efþkeÀeCeer keÀjeJe³ee®eer Deens.
2.4 Yee
meec³e kesÀJeU ³eesiee³eesieeves Deeuesues veener. ³ee®eer Kee$eer Heìlee®e l³eebveer ³ee Yee
Yee
ceev³elee efceUJetve efou eer. ³ee DeY³eemeeHetJeea ue@efìve DeeefCe ûeerkeÀ Yee
meejK³ee efJeÜeve DeY³eemekeÀeves lej mebm ke=Àleuee®e Yee
2.5 peieeleerue ÒecegKe Yee
Page 20
20kesÀues iesues. ³ee DeY³eemeeletv e®e `Yee
1) Fb[es -³egjesefHe³eve efkebÀJee Dee³e &Yee
2) nsefceìes -mesefceefìkeÀ Yee
3) efmevees -efleyesefìDeve Yee
5) Dee@mì^es -DesefMe³ee®eer Yee
6) efHeÀvees -GefûekeÀ Yee
Page 21
217) DeuleeF&keÀ Yee
8) keÀe@kesÀMeme Yee
³ee Yee
Fb[esvesefMe³eve Je Hee@efueefveefMe³eve ¿ee ÒecegKe Yee
ceeoeieemkeÀj, ceuee³eÜerHe DeeefCe ÒeMeeble cenemeeiejeleerue DeveskeÀ yesìs ³ee HeefjJeejeMeer efvei eef[le Deensle .
³ee HeefjJeejeleerue Yee
2.6 Fb[es ³egjesefHeDeve Yee
Page 22
22meejK³ee DeY³eemekeÀebveer `Dee³e&Yee
Yee
Heefjmejevegmeej HetJexkeÀ[erue Demetvener l³eeb®³ee G®®eejCeele yeoue Peeuesuee vemeu³eecegUs l³eeb®ee meceeJesMe
`kesÀvlegce' cnCepes HeefM®ece ieìele keÀjeJee ueeielees.
Fb[es ³egje sefHeDeve Yee
l³eeb®³ee cetU Yee
Fb[es -³egjesefHeDeve Yee
Fb[es-³egjesefHeDeve Yee
Jemleer keÀ©ve jent ueeieues. l³eebvee `Dee³e&' Demes mebyeesOeleele. lesJne ³ee kegÀueelener oesve ieì nesleele. 1)
Yeejleer³e Dee³e& Yee
³ee Yee
Page 23
23peeCeejer Yee< ee cnCetve `yeeuìes' ns veeJe ³ee Yee
DeefmlelJeele veener. efle®eer peeiee pece&ve Je efueLegDeeefve³ece ³ee Yee
MelekeÀeleerue Deens. ³ee MeeKes®³ee Òee®eerve DeJemLesuee `Òee®eerve ef¸emleer muee@efJekeÀ' efkebÀJee `Òee®ee rve
yeuiesefjDeve' Demes veeJe Deens. ³ee MeeKes®³ee HetJe&, HeefM®ece, oef#eCe DeMee leerve GHeMeeKee Deensle. HewkeÀer
HetJe& Jeiee&leerue cenÊJee®³ee jefMe³eve Yee
3) Deeefce&efveDeve MeeKee :
³ee Yee
ueeietve®e ne Yeeef
Deefce&efveDeve Yee
³ee Yee
Yee
³ee MeeKesuee ue@efìve MeeKee Demesner cnCeleele. keÀejCe ner MeeKee cetU ue@efìveHeemetve Peeuesueer
Deens. ³ee MeeKes®es DeesmkeÀve Gefcye´Deve DeeefCe ue@ìve -He@ÀefuemkeÀve ieìeleerue Yee
Menjele yeesueu³ee peeCeeN³ee ue@efìveuee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. FìueerceOeerue Dev³e yeesueer Òe®eejeletve
veenerMee Peeu³ee Deensle. ue@efìve ner ûeebefLekeÀ Yee
Heesleg&ieerpe Je ªcesefveDece Yee
Page 24
246) ûeerkeÀ efkebÀJee nsuesefvekeÀ MeeKee :
³ee Yee
HejbHeje peHeCeeN³ee ûeerme yeesueerletve ûeerkeÀ Yee
7) pejce@efvekeÀ MeeKee :
³ee MeeKes®e er leerve GHeMeeKesle efJeYeeieCeer kesÀueer peeles.
1) HetJe&MeeKee : ³ee MeeKesleerue meJee&le Òee®eerve vecegvee FmeJeer mevee®³ee ®eewL³ee MelekeÀeleerue ieesefLekeÀ
Yee
2) HeefM®ece MeeKee : HeefM®ece MeeKes®es ne³e pejdce@efvekeÀ, uees pejdce@efvekeÀ Je De@iuees efÖeÀefPeDeve Deme s
ieì Deensle. pece&ve ner ne³e pejdce@efvekeÀ MeeKesleerue ÒecegKe Yee
8) kesÀefuìkeÀ MeeKee :
³ee Yee
MeeKesle Dee³eue¥[ceOeerue Dee³eefjMe Yee
Yee
FmeJeer mevee® ³eemeneJ ³eeles DeeþJ ³eeMelekeÀele efueefnuesueer yeew×Oeceea³e nmleefueefKeles ner
legKeejer Yee
³ee MeeKesleerue Yee
MeeKes®³ee Fb[es -³egjesefHeDeve Yee
Page 25
25celeÒeJeen Deensle. mebmke=Àle, ûeerkeÀ Je Yee
DeeefCe 2) Dee³e& Yeejleer³e MeeKee Demes oesve efJeYeeie nesleele. Òee®eerve Dee³e&Yeejleer³e Yee
FjeCeer MeeKes®³ee Òee®eerve, ceO³e Je DeJee&®eerve DeMee leerve DeJemLee Deensle ns DeeHeCe Fb[es -
³egjesefHeDeve Yee
ÒeeLe&veemlees$eebÒeceeCes Deens. ³ee oesve ûebLeeleerue meec³e Òee®eerve mebmke=Àle DeeefCe Òee®eerve FjeCeerlener efometve
³esles. Òee®eerve FjeCeer®es HetJexkeÀ[erue yeesueerle HeejMeer Oece&ûebLeeb®eer DeJesmlee Yee
HeefM®eceskeÀ[erue FjeCeer Yee
Òee®eerve HeefMe&Deve®es JewefokeÀ mebmke=ÀleMeer meec³e Deens. Òee®eerve HeefMe&Deve®eer ceO³e³egieerve DeJemLee cnCepes
HenueJeer DeeefCe DeJee&®eerve DeJemLee cnCepes FjeCeceO³es Deepe yeesueueer peeCeejer HeefMe&Deve Yee
KeesJeejer, JeeKeer GHeMeeKesle keÀeefMcejer KeesJeejer, keÀeefHeÀjermeejK³ee Yeejlee®³ee Jee³eJ³ekeÀ[s yeesueu³ee
peeCeeN³ee Yee
Page 26
262) Dee³e&Yeejleer³e MeeKee :
³ee MeeKes®³ee Òee®eerve, ceO³e DeeefCe DeJee&®eerve D eJemLee Deensle. Òee®eerve DeJemLesle JewefokeÀ
mebmke=Àle DeeefCe HeeefCeveer GÊejkeÀeueerve mebmke=Àle efkebÀJee DeefYepeele mebmke=Àle DeMee oesve Yeeef
DeJemLesle cejeþer, efnboer, yebieeueer, iegpejeleer Fl³eeoer Deepe yeesueu³ee peeCeeN³ee Yeejleer³e Yee
2.8 DeblejJeleg&U -yeefnJe &leg&U efme×eble
nesvues& ³eebveer ceeb[uesuee DeblejyeefnJe&leg&U efme×eble Dee³ee¥®³ee efÜjeieceve efme×ebleeJej
DeeOeejuesuee Deens. Jejleer DeeHeCe Fb[es -³egjesefHe Deve Yee
nes³e. ³ee efme×ebleeÒeceeCes HeefM®ece efnboer ner Deble jJeleg&Ueleerue Yee
DeblejJeleg& U-yeefnJe &leg&U efme×ebleevegmeej nesvuex ³eeb®³ee celes ,Dee³e& Yeejleele oesve ìesUîeebveer
Deeues. Heefnu³eeboe Deeuesueer Dee³ee¥®eer ìesUer iebies®³ee HeefM®ece ogDeeyeele Jemeenle keÀ©ve jeefnueer nesleer.
Hejbleg l³eeveblej Deeuesu³ee ogmeN³ee ìesUerleerue Dee³ee¥veer Heefnu³eeboe Deeuesu³ee Dee³ee¥vee ngmekeÀeJetve
ueeJeues. les HetJe& -HeefM®ece, oef#eCe -Gllej ³ee ®eejner efoMeebvee Heebieu³eecegUs ogmeN³ee ìesUerves ³esTve
iebies®³ee ogDeeyeele efmLejeJeu esu³ee Dee³ee¥®³ee JemeenleerYeesJeleer l³eeb®es SkeÀ keÀ[s Peeues. ³eeuee®e nesvuex
³eebveer yeensj®es Jeleg&U Demes cnìues. ³ee yeefnJe &leg&U Dee³ee¥®³ee yeesueerHeemetve cnCepes `ceeieOeer yeesueer' Heemetve
uees{er, efmebOeer, cejeþer, Deesefj³ee, efye nejer, yebieeueer Je Deemeeceer ³ee Jele&ceeve Yeejleer³e Yee
`Deble jJeleg&U' Demes cnìues. ³ee Jeleg&Ueleerue Dee³ee¥®³ee yeesu eerHeemetve cnCepes®e HeefM®eces®³ee `Meewjmesveer
yeesueer' Heemetve HeefM®ece efnboer ner Yee
veblej Deeuesu³ee Dee³ee¥®eer Yee
nesvuex ³eeb®³ee celes ÒeeiewefleneefmekeÀ keÀeUele Gllej Yeejle oesve yeesueer Yee
Òeeiewefl eneefmekeÀ keÀeUeHetJeea meeje Gllej Yeejle ceeieOeer yeesueerves®e J³eeHeuesuee neslee. DeLee&le nesvuex
³eeb®³ee ³ee celeele yejs®e leL³e Deens. keÀejCe Dee³ee¥®eer ogmejer ìesUer ³esTve iebies®³ee ogDeeyeele efmLej
nesC³eeDeeOeer pes Dee³e& ³ee efþkeÀeC eer nesles l³eeb®³ee®e `ceeieOeer' yeesueerves meJe&meeOeejCeHeCes GÊej efnbogmLeeve
J³eeHeuesuee efomelees. Meewjmesves®eer ueeì veblej Hee®ejermeejKeer Iegmeueer. nesv uex ³eeb®³ee ³ee efme×ebleeuee
efjmuees Je jeceÒemeeo ®eboe ³ee ceeveJeJebMeem$e%eebvee rner Heeefþbyee efouee. lej efûeDeme&ve ³eebvee nesvuex ³eeb®ee nemunotes.in
Page 27
27efme×eble ceev³e vemeuee lejer Dee³e&Yee jleer³e Yee
efnboer Yee
Dee³e&ueeskeÀ efnbogmLeeveele DeveskeÀ ìesUîeebveer Deeues. kesÀJeU oesve ìesUîeebveer Deeues Demes veener. l³eeleerue
keÀener ìesUîee HejmHejebMeer meeOec³e& oeKeefJeCeeN³ee nesl³ee. HewkeÀer Yeeef
2.9 Dee³e&Yeejleer³e MeeKee
Òee®eerve DeJemLee :
Dee³e&Yeejleer³e MeeKesleerue Òee®eerve Yee
cejeþer®³ee pe[CeIe[Ceerle keÀmee Jeeìe Deens les ³eeJe ªve ue#eele ³esles.
JewefokeÀ mebmke=Àle :
JewefokeÀ mebmke=Àle®³ee keÀeUeefJe
meJee¥veer®e ie=nerle Oejuee Deens. JewefokeÀ mebmke=Àleele ®eej Jeso Je ye´eïeCe ûebLe ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
GHeefve
ceb[ueeleerue Yee
De, F, G, $eÝ, S, Ss, Dees, Deew ns mJej JewefokeÀ mebmke=ÀleceO³es Dee{Uleele. efJeMes
DeeefCe DeelcevesHeo Demee Yeso Dee{Ulees. YetlekeÀeU oMe&efJeC³eemeeþer YetlekeÀeU, le=leer³e YetlekeÀeU DeeefCe
Hejes#e YetlekeÀeU DeMeer leerve ÒekeÀej®eer ªHes efomeleele. YeefJe<³ekeÀeU oMe&efJeC³eemeeþer `m³e' Òel³e³eer ªHes
Dee{Uleele. Hejbleg, keÀeueJ ee®ekeÀ ef¬eÀ³eeHeoeb®eer efve³eefcele ªHes Dee{Ule veenerle.
HeeefCeveer mebmke=Àle :
DeefYepeele mebmke=Àle®ee keÀeueKeb[ meJe&meeOeejCele: F.me. HetJe& 1000 les F. mevee®es ®eewLes -
Hee®eJes MelekeÀ ceeveuee peelees. ³ee keÀeUele `jecee³eCe', `ceneYee jle' ner cenekeÀeJ³es Je keÀeefueoeme,
YeJeYetleer Deeo eR®eer keÀeJ³e, veeìkesÀ lemes®e MebkeÀje®ee³e&, jeceevegpe Fl³eeoeR®eer leÊJe%eeveHej Yee<³es
efueefnueer iesueer. lej HeeefCeveer, Helebpeueer ³ee J³eekeÀjCekeÀejebveer GÊejkeÀeueerve mebmke=Àle®es J ³eekeÀjCe
efueefnues. DeefYepeele mebmke=Àle ner JewefokeÀ mebmke=Àle®eer GÊejkeÀeueerve DeJemLee ceeveueer iesueer Deens. efle®³ee
mJeveJ³eJemLesle HeÀejmee HeÀjkeÀ veener. mebmke=ÀleceO³es Jeeke̳eeleerue Meyo¬eÀce efveefÍ®ele veener. JewefokeÀ
mebmke=Àl eele GHemeiee&®ee ¬eÀceosKeerue efveefM®ele veJnlee. GÊejkeÀeueerve mebmke=ÀleceO³es cee$e GHemeie&munotes.in
Page 28
28Oeelet®³eeHetJeea ³esleele. JewefokeÀ Jee*dce³eeleerue yejs®emes Meyo GÊejkeÀeueerve mebmke=ÀleceO³es Dee{Ule
veenerle. ³eeefMeJee³e JewefokeÀ mebmke=ÀleceO ³es Dee³eele Meyoeb®eer mebK³ee ce³ee&efole Deens. GÊejkeÀeueerve
mebmke=Àleele les ceesþîee ÒeceeCeeJej meeHe[leele. efueefKele Yee
jeefnues. ³eeletve®e JesieJesieUîee Òeeke=ÀleYee
ceO³e DeJemLesle Òeeke=Àle DeeefCe DeHeYe´bMe Yee
mebmke=Àle Yee
`DeesU ' Demee neslees. ³ee ¢<ìerves OecceûebLeeleerue DeesUerle meceeefJe<ì Peeuesueer leer Heeueer.
Òeeke=Àle Yee
vesleevee efkeÀl³eskeÀ Meyoeb®eer HejbHeje mebmke=ÀleHe³e¥le veslee ³esle vemeu³ee®es meebielees. ³ee Yee
DeHeYe´bMe Yee
Page 29
29megª Peeuee. HewMee®eer DeHeYe´bMe, Meewjmesveer DeHeYe´bMe, ceeieOeer DeHeYe´bMe, ceneje<ì^er DeHeYe´bMe DeMee
DeHeYe´bMe yeesueer l³ee l³ee Òeeke=Àle Yee
Yeesieues Je ³esLeerue De e³ee&®³ee Òeeke=Àle Yee
MelekeÀeHe³e¥le DeHeYe´bMe Yee
1) Yee
Yee
2.1 1meboYe& ûebLe
1) ceeueMes , Fveeceoej / meesceCe (mebHee) : `Yee
2) kegÀuekeÀCeer, ke=À.Hee. : `cejeþer Yee
Page 30
304) ceeueMes, efceefuebo : `DeeOegefvekeÀ Yee
5) [e@. keÀeve[s, ceg. Þeer. : ` cejeþer®ee Yeeef
6) [e@. ceeueMes, [e@. Hegb[s, [e@. meesceCe : ` Yee
De) oerIeexÊejer ÒeMve :
1) SsefleneefmekeÀ Yee
1) DebleJe &le&gU -yeefnJe &leg&U efme×eble Lees[ke̳eele mHe< ì keÀje.
2) Fb[es -FjeefveDeve MeeKee Lees[ke̳eele efuene.
3) Dee³e&Yeejleer³e Yee
1) kegÀueefve<þ JeieeakeÀjCe
2) Yee
munotes.in
Page 31
31IeìkeÀ -3
mJeveHeefjJele&ve
IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒemleeJevee
3.2 mJeve cnCepes keÀe³e?
3.3 mJeveHeefjJele&ve: mebkeÀuHevee Je mJeªHe
3.4 mJeveHeefjJele&vee®eer keÀejCes
3.5 mJeveHeefjJele&vee®es ÒekeÀej
3.6 meceejesHe
3.7 meboYe& ûebLe
3.8 mejeJeemeeþer ÒeMve
3.0 GefÎ<ìîes
1.JeCe&veelcekeÀ Yee
5.DeeOegefvekeÀ Yee
`Yee
meceeJesMe neslees. ³ee oesvner mlejeJejerue HeefjJele& vee®eer ye´s[med[e@He&À ³eebveer meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ,munotes.in
Page 32
32jepekeÀer³e Je YeewieesefuekeÀ HeefjÒes#³eele keÀejCeceerceebmee keÀ ªve Deeþ keÀejCes meebefieleueer Deensle. ³eeceO³es
ÞeJeCe DeeefCe DeekeÀueve ³eebceO³es Ie[Ceejer ®etkeÀ, efJemce=leer, J eeefiebê ³eeleerue oes
J³ekeÌle keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee, HejYee
3.2 mJeve cnCepes keÀe³e?
Yee
mJeveefJe%eeve (Phonetics) ³ee MeeKesceO³es kesÀuee peelees. meeceev³ele: ceeveJe cegKeeJeeìs DemebK³e
OJeveer G®®ee ªMekeÀle Demeuee lejer meJe&®³ee meJe& OJeveer Yee
efouesueer Deens. Yee
Demeles. megìîe e megìîee mJeveebvee keÀener DeLe& vemeuee lejer efJeefMe<ì j®evesceO³es iesu³eeveblej l³eeuee DeLe&
ÒeeHle neslees. l³eecegUs mJeve ne Yee
G®®eejevegmeej JeieeakeÀjCe keÀ©ve l³eeb®eer GlHeÊeer keÀMeer nesles ³ee®ee DeY³eeme ne mLew³e&ÒeOeeve nes³e. lej
SkeÀe®e Yee
3.3 mJeveHeefjJele&ve : mebkeÀuHevee Je mJeªHe
vee. iees. keÀeuesuekeÀj ³eebveer DeeHeu³ee `OJeefveefJe®eej' ³ee ûebLeeceO³es Yee
Page 33
33Yee
’SkeÀe efJeefMe<ì keÀeUer, SkeÀe efJeefMe<ì ÒeosMeele yeesueu³ee peeCeeN³ee SkeÀe efJeefMe<ì
meceepee®³ee yeesueC³eeleerue mJeve keÀeueeblejeves yeoueleele. l³eeuee mJeve HeefjJele&ve Demes cnCeleele.“
mJeve HeefjJele&ve DeKeb[ Je meeJe&ef$ekeÀ Demeles. l³ee®eer SkeÀ Òeef¬eÀ³ee meelel³eeves keÀe³ee&efvJele
Demeles. ³ee Òeef¬eÀ³es®es cetU ceeveJee®³ee MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ mJeYeeJe JewefMe<ìîeele o[uesues Deens.
l³eele J³eeqkeÌlemeeHes#e, keÀeUmeeHes#e, ÒeosMe meeHes#e, meceepe meeHes#e Demes yeoue nesle Demeleele. mJeve
HeefjJele&vee®es cetU keÀMeele DemeeJes ³eemebyebOeer SsefleneefmekeÀ Yee
mJeve HeefjJele&vee®es keÀener mJeªHe efJeMes
meceepe DeeefCe mebmke=ÀleerceO³es p³eeÒeceeCes meelel³eeves yeoue nesleele. l³eeÒeceeCes mJeve HeefjJele&ve ns
mJeeYeeefJekeÀHeCes nesles. l³eele menpelee Demeles. les De%es³e cnC epes kegÀþs, kesÀJne, keÀmes Ie[sue ns meebielee
³esle veener. ³eeb®ee meceeJesMe neslees. SketÀCe®e mJeveHeefjJele&ve ner mebkeÀuHevee Yee
Yee
meebefieleueer Deensle. ³ee keÀejCeeb®es mJeªHe ognsjer Deens. keÀesCeleerner Yee
meeceev³ele: ³eeceO³es J³eeqkeÌlekeWÀêer, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, YeewieesefuekeÀ, jepekeÀer³e HeefjÒes#³eeleerue
keÀejCeeb®ee meceeJesMe neslees. l³eeb®ee efJe®eej efJemleejeves Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1) DevegkeÀjCeeb®eer DeHetCe&lee :
ceeveJe Yee
l³eeletve OJeveer HeefjJele&ve Ie[tve ³esles. Goe. `[e@keÌìj '³ee Meyoeb®es G®®eejCe `[ekeÀìj 'Demes kesÀues
peeles. ³eeletve mJeve HeefjJele&ve Ie[tve ³esles.
2) DeeUme :
ceeveJe ne mJeYeeJele: DeeUMeer ÒeeCeer Demelees. l³ee®³ee DeeUmeeceeies MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ
keÀejCes Demeleele. ceeCemeeleerue ³ee DeeUMeerHeCeecegUs yeN³ee®e JesUe l³ee®³ee yeesueC³eele yeoue neslemunotes.in
Page 34
34Demelees. efJeMes
3) JeebefMekeÀ Mejerj JewefMe<ìîes :
pevcele: SKeeÐee cegueeme DeeF& Jeef[ueebkeÀ[tve JeebefMekeÀ ªHeele keÀener Dee®eej, efJe®eej, efJekeÀej
³esleele. l³eecegUs l³ ee®³ee G®®eej ³eb$eCesle efyeIee[ Ie[tve ³eslees. ³ee®ee HeefjCeece l³ee®³ee yeesueC³eeJej
neslees. l³eeletvener mJeve HeefjJele&ve Ie[tve ³esles.
4) G®®eej Fbefê³eeleerue oes
l³eeceO³es peerYe pe[ DemeCes, oele vemeles, IeMeele efyeIee[ DemeCes Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. ns mJeve
HeefjJele&vee®es cenÊJee®es keÀejCe Deens.
5) ÞeJeCe Fbefê³eeleerue oes
G®®eejCe keÀjleevee yeoue nesT MekeÀlees. l³eecegUs ÞeJeCe ner ef¬eÀ³ee cenÊJee ®eer Deens. keÀeve ns
ÞeJeCeFbefê³e Demetve l³eeleerue oes
yeesuele Demeleevee yeesueC³ee®eer ieleer peueo þsJeu³eeme Meyoeb®ee G®®eej HetCe& nesle veener. yejs®e
Meyo uegHle nesleele. G ®®eejeceO³es HeÀjkeÀ He[lees. ³ee®ee HeefjCeece cnCepes G®®eej MeerIe´lesletve mJeve
HeefjJele&ve Ie[tve ³essles.
7) J³eJemee³e :
ceeveJe DeveskeÀ J³eJemee³e keÀjle Demelees. l³eele l³ee J³eJemee³eeceO³es efJeefMe<ì He×leerves DeeJeepe
keÀe{ues peeleel e. Goe. YeepeerJeeuee Yeepeer efJekeÀle Demeleevee `Yeepeer I³ee ,Yeepeer! 'Demee DeeJeepe
keÀe{lees. FLes `Yeepeer 'ne MeyoÒe³eesie oesveoe Deeu³eecegUs yeN³ee®e JesUe l³eeleerue mJeve SkeÀoe®e
G®®eejues peeleele. ³eeletvener mJeveHeefjJele&ve Ie[tve ³esl es. l³eecegUs J³eJemee³e ns meg×e mJeve HeefjJele&vee®es
keÀejCe þjles.
8) ueeskeÀYe´ce :
ueeskeÀYe´ce cnCepes meceepeele DemeCeeN³ee keÀener ®egkeÀer®³ee ÒeLee DeLeJee mecepe nesle. Yee
peelees. Goe. efMeJ³ee. ³eeletvener mJeve HeefjJele&ve Ie[tve ³esles.
9) De%eeve :
yeN³ee®e JesUe SKeeÐee Jemlet®eer ceeefnleer ueeskeÀebvee Demele veener. efle®es veeJe l³eebvee ceen erle
vemeles. DeM eeJesUer l³ee Jemlet veeJee®ee G®®eej l³ee J³ekeÌleeruee keÀjlee ³esle veener. ³eeletvener
mJeveHeefjJele&ve Ie[les.munotes.in
Page 35
3510) YeeTkeÀlee :
ceeveJe ne cetuele: YeeJeveeMeerue Demelees. DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee YeeJeYeeJevee ÒemebieHejlJes l³ee®³ee
ceveele efvecee &Ce nesleele. Òel³eskeÀ YeeJeves®³ee DeefYeJ³ekeÌleer JesUer ceeCemee®ee G®®eej yeouelees. Goe.
og:Kee®³ee JesUer lees j[lees. l³ee®ee kebÀþ Ye©ve ³eslees. l³eeJesUer nesCeejs G®®eej yeoueleele. l³eecegUs
YeeTkeÀlee ns meg×e mJeve HeefjJele&vee®es keÀejCe þjles.
11) G®®eejmeewkeÀ³e& :
Yee
mJeveHeefjJele&ve Ie[tve ³esles. l³eecegUs G®®eej meewkeÀ³e& ns mJeve HeefjJele&vee®es keÀejCe þjle Demeles.
12) DeeIeele :
keÀener ueeskeÀ yeesueleevee efJeefMe<ì MeyoebJej DeeIeele keÀ ªve yeesueleele efkebÀJee keÀeneR®³ee
DeeJeepeele oerIe& mJej meelel³eeves ³esle Demeleele . cegK³ele: DeeIeeleecegUs G®®eejele yeoue neslees. ³eeletve
mJeveHeefjJele&ve Ie[tve ³esles.
13) G®®eejoerIe&lee :
Yee
meebefieleues peeles.
14) uesKeve He×leer :
Yee
JesUer yeesueCeeN³ee®³ee G®®eejele yeoue kesÀuee peelees. Goe. `HeejbHeefjkeÀ '³ee Meyoe®ee G®®eej
`HeejbHe eefjkeÀ'Demee kesÀuee peelees. ³eeletve FLes mJeveHeefjJele& ve Peeu³ee®es efomeles.
15) vewmeefie&keÀ ceveesOew³e& :
ceeCemeeuee vesnceer veJ³ee®es DeekeÀ
16) meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer :
ceeveJe meceepeMeerue ÒeeCeer Deens. meceepe ne efJeefMe<ì mebmke=Àleerves yeebOeuesuee Demelees. l³ee
mebmke=Àleer®³ee Deblejbieele GHemeceepe Demeleele. l³eeb®eer efJeefMe<ì yeesueer Demeles. ³eele efJeefJeOelee
HeneJe³eeme efceUles. ³ee meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®ee HeefjCeece yeesueerJej nesle®e Demelees. ³eeletvener mJeve
HeefjJele&ve Ie[les.munotes.in
Page 36
3617) YeewieesefuekeÀl ee :
Yee
³esleele. ³eeletve mJeve HeefjJele&ve Ie[tve ³esles.
18) mLeueeblej :
ceeCemeeb®ee Fefleneme Heeefnu³eeme l³eeceO³es mLeueeblej ne cenÊJee®ee yeoue neslee. SkeÀ e
efþkeÀeCeeHeemetve ogmeN³ee efþkeÀeCeer l³eeves Deeefoce keÀeUeHeemetve mLeueeblej kesÀuesues Deens. Deepener DeveskeÀ
ueeskeÀ J³eJemee³e, ÒeJeeme ³ee efveefceÊeeves mLeueeblej keÀjleele. ³eeletve l³eeb®³ee Yee
19) efYeVe Yee
20) efpele -pesles mebyebOe :
YeejleeJe j JesieJesieUîee keÀeUele JesieJesieUîee HejkeÀer³e ueeskeÀebveer Dee¬eÀceCes kesÀueer Deensle.
l³eeceO³es Dee³e&, ntve, [®e, Fbûepe ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJee¥veer YeejleeJej Dee¬eÀceCe keÀ ªve
FLeu³ee SsleosMeer³e ueeskeÀebvee Hejeefpele kesÀue s. ³eeJesUer l³eebveer DeeHeueer Yee
meebmke=ÀeflekeÀ, jepekeÀer³e Je SsefleneefmekeÀlee HeeneJe³eeme efceUles. ye´s[med[e@He&À ³eebveer ³ee meJee¥®eer cetueYetle
ceeb[Ceer kesÀuesueer Deens. ³ee keÀejCeeletve®e mJeve HeefjJele&ve Ie[tve ³esles. l³ee®es keÀener ÒekeÀej He[leele.
l³eeb®eener ef Je®eej ye´s[med[e@He&À ³eebveer kesÀuesuee Deens.
3.5 mJeveHeefjJele&vee®es ÒekeÀej
1) iegCe :
mJeve HeefjJele&veeceOeerue iegCe ne cenÊJee®ee ÒekeÀej Deens. ³eeceO³es F, T, $eÝ, ue= SsJepeer Ss,
Dees Demes HeefjJele&ve Ie[tve ³esles. Goe. -legC[, le eW[ Demes mJeveHeefjJele&ve nesles.
2) Je=×er:
mJeveHeefjJele&ve nesle Demeleevee yeN³ee®e JesUe De, F, T, $eÝ, ue= SsJepeer Deew, Dee@, ue Demee
yeoue neslees. Goe. ceueerve †cewue, ceefn
Page 37
373) mebÒemeejCe :
Yee
`mebÒemeejCe' Demes cnCeleele.
4) mJejeieceCe :
Yee
5) mJejYekeÌleer :
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®ee Yee
ÒekeÀej -HejkeÀej Demes mJeveHeefjJele&v e kesÀues peeles.
6) Debl³emJejueesHe :
keÀener Meyoeleerue MesJeì®es JeCe& MeyoeJejerue DeeIeeleecegUs efkebÀJee G®®eejekeÀ[s yeesueCeeN³ee®es
ue#e vemeu³eecegUs G®®eejues peele veenerle. DeMee Debl³eJeCee&®ee keÀeueHejlJes ueesHe neslees. l³eeme
`Debl³emJejueesHe' Demes cnCeleele. Goe. peeJes -peeJeb, KeeJes -KeeJeb Demes mJeveHeefjJele&ve nesles.
7) meceeve mJejueesHe :
keÀener JesUe Meyoele ³esCeejs oesve meceeve mJej G®®eejele SkeÀ$e G®®eejues peeleele. l³eeJesUer
nesCeeN³ee mJeveHeefjJele&ve eme `meceeve mJejueesHe' Demes cnCeleele. Goe. SkeÀSkeÀ -SkesÀkeÀ, megkesÀ kesÀUs -
megkesÀUs Demes mJeve HeefjJele&ve nesles.
8) Iees
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) mJeve HeefjJele&vee®eer keÀejCes mHe<ì keÀje.munotes.in
Page 38
383.6 meceejesHe
SsefleneefmekeÀ Yee
1) vee. iees. keÀeuesuekeÀj, `OJeefveefJe®eej ', ceewpe ÒekeÀeMeve ie=n, cegbyeF&, ÒeLece DeeJe=Êeer, 1955.
2) DeMeeskeÀ kesÀUkeÀj, `Yee
3) me. ie. ceeueMes, ns. efo. Fveeceoej, Debpeueer meesceCe, (mebHee.),`Yee
4) efceefuebo ceeueMes, `DeeOegefvekeÀ Yee< eeefJe%eeve : efme×eble DeeefCe GHe³eespeve ', ueeskeÀJee*dce³e ie=n,
cegbyeF&, eflemejer DeeJe=Êeer, 2004.
3.8vecegvee ÒeMve
1) mJeve mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) mJeve HeefjJele&ve cnCepes keÀe³e les efuene.
3) mJeve HeefjJele&vee®eer keÀejCes efJeM eo keÀje.
4) mJeve HeefjJele&vee®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.
munotes.in
Page 39
39IeìkeÀ -4
DeLe&HeefjJele&ve
IeìkeÀ j®evee :
4.0 GÎsMe
4.1 ÒemleeJevee
4.2 DeLe&HeefjJele&vee®es mJeªHe
4.3 DeLe&HeefjJele&vee®eer keÀejCes
4.4 DeLe&HeefjJele&vee®es ÒekeÀej / JeieeakeÀjCe
4.5 Yeeef
4.7 Deeoevee®es ÒekeÀej
4.8 meceejesHe
4.9 meboYe& met®eer
4.10 mejeJeemeeþer ÒeMve
4.0 GÎsMe
1) DeLe&HeefjJele&vee®³ee mebkeÀuHevee®es DeekeÀueve keÀjCes.
2) DeLe&HeefjJele&vee®eer keÀejCes mecepetve IesCes.
3) DeLe&HeefjJele&vee®eer JeieeakeÀjCe Goe njCee meefnle DeekeÀueve keÀjCes.
4) Deeoevee®es (Yeeef
Yee
Page 40
40keÀesCelee vee keÀesCelee DeeMe³e ogmeN³eeHe³e¥le Heesn®eJeC³eemeeþer Yee
’Yee
Yee
nesleele. pesJne ³ee yeoueebvee efJemle=le, J³eeHekeÀ mJe ªHe ³esles Je les leer Yee
ue#eele ³esle veenerle. les Yee
4.2 DeLe&HeefjJele&vee®es mJeªHe
Meyo DeeefCe DeLe& ³ee®³ee meb³eesieeves Yeeef
DeLee&ceO³es pesJne HeÀjkeÀ efometve ³eslees. l³eeJesUsuee les DeLe&HeefjJele&ve Deens Demes cnCeeJes ueeieles.
Goe. mebmke=Àle Meyo `DeekeÀeMeJeeCeer' I³ee, mebmke=ÀleceO³es ³ee®ee DeLe& `osJeJeeCeer' neslees. Deelee
DeekeÀeMeJeeCeer®ee DeLe& jsef[Dees Demee yeoueuee Deens.
nsDeLe&HeefjJele&ve Yee
Guceeve ³ee Yee
mebyebefOele neslees. lesJne DeLe&HeefjJele&ve Ie[tve ³essles.“
OJeefveªHe DeekeÀej Je l³ee®ee DeeMe³e ³eebleerue mebyebOe cnCepes DeLe& eEkeÀJee SKeeoe DeefYeOeeveeMeer
(OJeveerªHe DeekeÀejeMeer) veJee DeLe& mebbyeb× neslees, lesJne DeLe&HeefjJele&ve Ie[tve ³esles. keÀce& keÀcce
keÀece ns DeeMe³eeuee ÒeeHle Peeuesues JesieJesieUs OJeveerªHe DeekeÀej nesle. `Mesie[er' cnCepes ³ee SkeÀe®e
OJeveerªHe DeekeÀejeuee Òee®eerve keÀeUer JesieUe Je DeueerkeÀ[s JesieUe Demes efYeVe D eLe& efceUeues Deensle. ner
oesvner DeLe& HeefjJele&ves®e Demes `Guceeve 'cnCeleele. yuetceefHeÀu[ cee$e OJeefve ªHeeb®ee efJe®eej yeepetueemunotes.in
Page 41
41þsJeleele Je DeeMe³eeJej ue#e keWÀefêle keÀjleele. Meyoeb®es J³eekeÀjCe eJej keÀe³e& ue#eele ve Ieslee Meyoeb®³ee
DeeMe³eele pes HeefjJele&ve nesles, lesJe{îeeHegjleer®e DeLe&HeefjJele&vee®eer J³eeHleer keÀjC³eeJej l³eeb®ee Yej Deens.
“Innovations which change the lerical meaning rather than
the grammatical function of a form are closed as change as change
of meaning or semantaic change” Demes DeLe& HeefjJele&vee®es mJe©He les mHeä keÀjleele.
keÀesCeleener Meyo Yee
keÀmee ÒeeHle neslees ns HeenCes meb³egeqkeÌlekeÀ þjsue. Jemlet Je efle®ee Jee®ekeÀ Meyo ³eebvee pees[Ceeje ogJee
cnCepes mebkesÀle Jee keÀuHevee nes³e.
Goe. `lees Iejer Deeuee ' cnCepes kegÀìgbyeele `ceguee -ceeCemeeble', ` efveJeeN³ee®³ee peeieer' Demee
l³ee®ee DeLe& neslees. yeewef×keÀ DebMeeyejesyej YeeJeefvekeÀ Debiener Demelees. `l³ee®es HeeefveHele Peeues' ne Meyo
F.me. 1761 ®³ee HeeefveHele®³ee eflemeN³ee ue{eF&veblej®e cejeþerceO³es ª{ Peeuee. `yegd×' ³ee Meyoe®ee
Jee®³e DeLe& `p³eeuee %eeve ÒeeHle Peeues Deens Demee!' HeCe Deepe `yeg×' cnìu³eeJej yeew× Oecee&®es
mebmLeeHekeÀ ieewlece yeg× DeeþJeleele. `uewuee cepevet', `jesefce³ees -p³egefue³eì' ner JeemleefJekeÀ J³eeqkeÌleveeces
Deensle. HeCe DeMeer pees[erves G®®eeju eer keÀer l³eeletve SkeÀceskeÀebmeeþer Òesceemeeþer ÒeeCe osCeeN³ee ÒesefcekeÀeb®eer
ÒeleerkesÀ GYeer jeneleele. FbûepeerceO³es `ceoj', `efmemìj' ³ee Meyoe®es SjJeer®es DeLe& JesieUs Je ®e®e& eEkeÀJee
ne@efmHeìueceO³es JesieUs nesleele.
Yee
³esleerue.
4.3 DeLe&HeefjJele&vee®eer keÀejCes
1) uee#eefCekeÀ Òe³eesie ë
DeeHeues efJe®eej ogmeN³eeHe³e¥le Heesn®eJeCes ne Yee
keÀjlees.
Goe. `ìsyeuee®es Hee³e', `Keg®eea®eer Heeþ' Fl³eeoer ³ee®e ÒekeÀejs `iees[ yeesueCes', `keÀìt
DevegYeJe', `efvepeeaJe Yee
ces³es ³ee Yee
Page 42
42De) Yeeef
Goe. Ne Personne (Nobody) HeCe keÀeueeblejeves Nens DeJ³e³e ieUtve He[ues.
Personne ne SkeÀ®e Meyo Person JeNobody ³ee oesvner DeLe ea JeeHejuee peeT ueeieuee.
ye)SsefleneefmekeÀ HeefjefmLeleer ë Meyoeb®es mJe ªHe HetJe&Jele jeefnues lejer HeefjefmLeleerceO³es Ie[le
Deeuesu³ee yeoueecegUs DeLee&le yeoue Ie[tve ³eslees.
Goe. ceeies Heeefnuesues `Messie[er' ®es®e GoenjCe HetJeea `keÀ esUMee®eer ®etue' ³ee DeLeea ne Meyo
JeeHejuee peeF&. Deelee `ie@me' `efJepes®eer Mesie[er' ³ee DeLeea JeeHejuee peelees. ³esLes Jemlet®³ee ©Heeblejeves
DeLe&HeefjJele&ve Ie[tve Deeues. ³eeuee SsefleneefmekeÀ HeefjefmLeleer keÀejCeerYetle Deens.
keÀ)meeceeefpe keÀ HeefjefmLeleer ë YeesJeleeue®³ee meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleervegmeej Meyoeb®es DeLe& yeoueleele.
Fbûepeer Yee
Ie[tve Deeuee Deens.
[)YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleer ë `keÀe@ve&' ³ee Meyoe®ee DeLe& Fbûepeerle `ient' ,mke@À®e ueeskeÀebmeeþer
`yeepejer' ,lej DecesefjkesÀceO³es `cekeÀe', Demee n eslees. `þeketÀj' ³ee Meyoe®ee GÊej ÒeosMeele
`#eef$e³eJee®ekeÀ' ,efyenejceO³es `veef YekeÀJee®ekeÀ' lej yebieeueceO³es `mJe³ebHeekeÀer' Demee GuuesKe neslees.
F)YeeweflekeÀ HeefjefmLeleer ë pemeepemee YeeweflekeÀ meeOeveebceO³es yeoue neslees. l³eeÒeceeC es Jemletb®eer veeJesner
yeoueleele. `iueeme' cnCepes HeeCeer efHeC³ee®es Yeeb[s ceie les HueeefmìkeÀ, mìsveuesme mìerue, efHeleU ³ee
keÀMee®esner Yeeb[s Demees.
3) efJevece´lee ÒeoMe&ve ë
vece´lee ne meeceeefpekeÀ efMeäe®eeje®ee DeefJeYeep³e Yeeie Deens . Got&ceO³es mJele뮳ee Iejeuee
`iejeryeKeevee' cnCeleele. ogmeN³ee®³ee Iejeuee `oewueleKeevee' cnCeleele. Deepe DeeHeCe ceeP³ee PeesHe[erme
HeefJe$e kesÀuesle. ³ee efþkeÀeCeer `³esCes' ³ee DeLeea `HeefJe$e keÀjCes' ne MeyoÒe³eesie kesÀuee Deens. Deece®³ee
Dee³eg<³eeleerue keÀener DeeþJeCeer ³ee HegmlekeÀeceO³es v³ee. jeve[s ³eeb®ee GuuesKe jceeyeeF& jeve[s ³eebvee
`mJeleë' ³ee meJe&veeceeves meJe&$e kesÀuee Deens.
4) Yee
Goe. `ce=l³et'³ee Yeer
m$eeruee Deeuesu³ee Je wOeJ³ee®es JeCe&ve leer efJeOeJee Peeueer Demes ve keÀjlee keÀHeeU Heeb{js nesCes, kegbÀkegÀ HegmeCes,
yeebie[er HegÀìCes DeMee JeekedÀÒe®eejeletve kesÀues peeles.munotes.in
Page 43
435) J³ebieelcekeÀlee ë
GHejesOeHetCe& yeesueC³eeletve Demes DeLe&HeefjJele&ve efometve ³es les.
Goe. yeoHewÀueer m$eeruee GÎsMetve `yeensjK³eeueer', `ieeJeYeJeeveer', `Gäer He$eeJeU', `pevce
meeefJe$eer' DeKeb[ meewYeei³eJeleer ns Meyo JeeHejues peeleele.
6) YeeJeeJesMe ë
Yee
nj, jece -jece, efMeJe -efMeJe DeMee HeefJe$e Meyoeb®ee GHe³eesie Ie=Cee, jeie, GÜsie F. ieesäermeeþer kesÀuee
peelees.
7) meen ®e³e& ë
Jemlet, efJe®eej, keÀuHevee ³eeb®es meen®e³e& HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeble MeyoeLee&ceO³es efometve ³esles. ns
meen®e³e& leerve ÒekeÀej®es Dee{Ules.
De) keÀuHeveepev³e meen®e³e& ë
keÀener HejmHejefYeVe ieesäerlener keÀuHeveeb®es meen®e³e& Demet Mek eÀles.
Goe. `keÀe³e yeepeej Yejuee Deens!' Demes DeeHeCe cnCelees lesJne Òel³e#e yeepeej Yejuesuee
vemetvener yeepeejeMeer mebyebOe DemeCeejer Oeeboue Je ie[ye[ -ieoea DeeHeu³ee ceveele keÀuHeves®³ee meen®e³ee&le
³esles. ns keÀuHevess®es meen®e³e& nes³e.
ye) efvekeÀìlJepev³e meen®e³e& ë
oesve JesieJesieȳee ieesäer pesJne SkeÀceskeÀeb®³ee efvekeÀì meeefVeO³eele ³esleele. lesJne l³eeb®eer cetU
veeJes pejer efYeVe Demeueer lejer l³eeletve veJeerve veeceeefYeOeeve efceUt MekeÀles.
Goe. ceesl³ee®ee nej Jee jl vee®ee nej ieȳeele Ieeueleele cnCetve l³eeuee `kebÀþernej /kebÀþnej'
ne MeyoÒe³eesie JeeHejuee peelees. ³eeefMeJee³e `leeì Jee{Ces' cnCepes `DeVe Jee{Ces', `iueeme I³ee' cnCepes
`Hes³e I³ee' Demee DeLe& Deens. ner meJe& efvekeÀìlJepev³e meen®e³ee&®eer Goe njCes cnCelee ³esleerue.
keÀ) mee¢M³epev³e meen®e³e& ë
oesve efYeVe ieesäeRceO³es keÀesCeles vee keÀesCeles meec³e peeCeu³eeJej l³ee oesve ieesäermebbyebOeer®es SkeÀ
GlkeÀì meen®e³e& ceveele menpeHeCes peeies nesles. l³ee®es HeefjJele&ve Jemletb®es efJeef Meä veecekeÀjCe keÀjC³eele
Jee DeLe&HeefjJele&ve nesC³eeceO³es nesles.
Goe. DeveejoeCee ([eefUbyee®es oeCes) `ieescegKeer' (osJeUeleerue HeeC³ee®³ee JeenCeerme efle®³ee
DeekeÀejeJeªve He[uesues veeJe). `Deebyesceesnj leebotU' (Deeby³ee®³ee ceesnjeÒeceeCes yeejerkeÀ Je megJeeefmekeÀ
cnCetve leeboUe®³ee SkeÀe peeleeruee `Deebyesceesnj leebotU' ns meeLe& veeJe He[ues Deens.)munotes.in
Page 44
44[) meec³eleÊJe (Analogy) ë
meen®e³ee&ÒeceeCes®e meec³eecegUsner MeyoeLee&ceO³es HeefjJele&ve nesles. DeLe&efJemleej Je DeLe&mebkeÀes® ens
oesve cenÊJee®e sHeefjJele&ve yeN³ee®e DebMeer meec³ele ÊJe Je ªHekeÀ ³eebceOetve efvecee&Ce nesleevee ³ee oesvner
IeìkeÀeb®ee GuuesKe ûes ³ee Yee
Goe. jecejep³e (megKe MeebleerHetCe& jep³e les jecejep³e) efIemee [IeeF& (ueesKeb[keÀece keÀjCeeN³ee
efIemee[ îeeme ueesKeb[ leeHeuesues Deens leesJej IeeJe IeeueeJes ueeieleele. HewþCeer (efm$e³eeb®es Jem$e HewþCeer) ns
HewþCes ³ee mLeueveeceeMeer efveieef[le De ens.) F.
8) Meyoebleerue mebefoiOelee ë
Yee
l³eecegUs vescekeÀe DeLe& meebieC³eeme FLes mebefoiOelee efvecee&Ce nesles.
9) J³eeqkeÌleJ³ekeÌleervegmeej Meyoeb®³ee DeLe&ÒeleerleerceO³es YesokeÀ ë
ceeCemee®³ee J³e eqkeÌleceÊJee vegmeej ,l ³ e e ® ³ e e³ e e s i ³ e l e s v e g m e e jD e L e e & l eH e e f j J e l e & v en e s l e s³ e e ® es keÀejCe
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee ceveeleerue meboYe& JesieUe Demelees.
Goe. ®eesj p³eeuee `F&éejke=ÀHee' cnCesue ,l³eeuee melHegª
YesonesCes mebYeJeveer³e Demeles.
10) Hemebleer -veeHemebleer ë
DeLe&HeefjJele&veekeÀ[s yuetceefHeÀu[ ³eeves efvejefvejeȳee ¢efäkeÀesveeletve Heeefnues Deens. Meat ³ee
Fbûepeer Meyoe®ee DeLe& `KeeoîeHeoeLe&' Demee neslees. `ceebme' ne Deue erkeÀ[s veJee Meyo ª{ Peeuee.
yuetceefHeÀu[ ³eeb®³ee celes, ne SkeÀe Yeeef
11) meJe&meeOeejCemeeþer efJeMes
Hejbleg veblej les meeceev³e HeoeLee&meeþer osKeerue JeeHejues peeleele. Goe. Yeepeer, MeeF& F. Yeepeer cnCepes
efnjJeerieej cnCetve Yeep³ee cnCepes efnjJ³ee Yeep³ee Demee³e®³ee HeCe Deelee Yeep³ee yeìeìs, keÀebos
Fl³eeoermeeþerner JeeHejues peeleele. l³ee®e ÒekeÀejs MeeF&®ee DeLe& keÀeUe Deens. HetJeea keÀeȳee MeeF&meeþer
MeeF& JeeHejueer peele nesleer, Hejbleg Deelee keÀesCel³eener jbiee®ee MeeF&mee þer MeeF& Meyo JeeHejuee peele Deens.munotes.in
Page 45
4512) Flej Yee
peele Deens.
Jej veceto kesÀuesu³ee keÀejCeebyejesyej®e Flejner DeveskeÀ keÀejCes Deensle p³eeb®ee DeLe& yeoueuee
Deens. DeefYeª®eercegUs DeLe& osKeerue yeoueuee Deens. keÀejCe ceeCetme keÀOeerkeÀOeer ueepe, Ü s
DeeefCe veeefJev³eHetCe& Jeeke̳eebcegUs DeLe& yeoueleele. YeeJegkeÀlee ³ee YeeJeelcekeÀ yeue MekeÌleercegUs DeLe& ye oue
osKeerue Meke̳e Deens. Goe. ¢ä, mewleeve, iee{Je ®ee GHe³eesie, Òesce DeeefCe jeie oesvnerceO³es JeeHejuee
peelees.
4.4 DeLe&HeefjJele&vee®es ÒekeÀej / JeieeakeÀjCe ë
DeLe&HeefjJele&vee®es JeieeakeÀjCe keÀjleevee HeefjJele&ve HetJe& DeLe& DeeefCe HeefjJele&vee sÊej DeLe&
³eeb®³eeleerue HejmHej mebyebOe ue#eele Iesleuee peelees. ³eevegmeej pegves JeieeakeÀjCe DeeefCe veJes JeieeakeÀjCe Demes
oesve ÒekeÀej Dee{Utve ³esleele.
De) pegves JeieeakeÀjCe ë
pegv³ee DeLe&HeefjJele&vee®es ÒekeÀej Heg{erue Òecee Ces ceeveC³eele Deeues Deensle.
1)DeLe&mebkeÀes®e ë
keÀesCel³eener Òeiele Yee
mebkeÀes®eekeÀ[s®e DeefOekeÀ PegkeÀlees.
Goe.
Meyo pegvee DeLe& veJee DeLe&
JesCee Jesovee Òemetefle Jesovee
ce=ie ÒeeCeer njerCe
Meat Food Edible flesh
Bound dog Hunting dog
2) DeLe&efJemleej ë
veJ³ee DeLee&®eer J³eeHleer pegv³ee D eLee&Hes#ee DeefOekeÀ Demeles. Meyo lees®e Demetvener DeLe&
efJekeÀefmele Peeuesuee Demelees.
Meyoeb®ee keÀeueeblejeves efJemleej Peeuesuee HeeneJe³eeme efceUlees l³eeme DeLe&efJemleej cnCeleele.
Goe.munotes.in
Page 46
46Meyo pegvee DeLe& veJee DeLe&
kegÀMeue /ÒeJeerCe JeerCeeJeeoveele ÒeJeerCe keÀesCel³eener keÀuesle efveHegCe
DemeCeejer J³ekeÌleer
³eJeve ûeerkeÀ HejkeÀer³e
DeOej Keeue®ee Deesþ oesvner Deesþ
3) meewc³eeLe&lJe ë -
³eele Meyoe®³ee cetU®³ee De Lee&Hes#ee veJ³ee DeLee&®es mJeª He meewc³e yeveuesues Demeles.
Goe. `DeekeÀeb[leeb[Je' cnCepes DekeÀeueer kesÀuesues efJeefMeä ve=l³e, Demee cetU DeLe& Deens. lees
meewc³e nesTve nìdìer, ogjeûener, Deej[e -Deesj[e Demee DeLe& ª{ Peeuee.
4)ªHekeÀpev³e HeefjJele&ve ë-
Heje®ee keÀeJeUe keÀjCes -DeefleMe³eeskeÌleerv es yeesueCes.
efmebneJeueeskeÀve keÀjCes -ielekeÀeuee®ee Dee{eJee IesCes.
yeeUkeÀ[t efceUCes -ueneveHeCeeHeemetve efMekeÀJeCe efceUCes.
5)mebefveefnleeLe& ÒeeHleer ë-
³eeceO³es mLeuekeÀeue¢äîee mebefveefnle DeMee DeLee&®eer ÒeeHleer nesles. Je DeLe&H eefjJele&ve
Ie[tve ³esles. Cheek ³ee Fbûepeer Meyoe®ee DeLe& `ieeue' Demee Deepe Deens.
Òee®eerve FbûepeerceO³es ceace cnCepes Jaw(peye[e) Demee DeLe& neslees. ³eeGueì Jaw
(Old French -joue) peye[e) cnCepes `ieeue' Demee DeLe& neslee cnCepes -
Old Engl ish cease ‘jaw’ > cheek
Old French Joue ‘cheek’ > jaw.
DeMee ÒekeÀejs mebefveefnleeLe& ÒeeHleerves GYe³e Meyoeb®³ee DeLee&®eer GueìeHeeueì nesles.
6) DeJe³eJe -DeJe³eJeer mebyebbOe ë
Meyoeb®es oesve DeLe& DeJe³eJe -DeJe³eJeer mebyebOeeves pees[uesues D emeleele. Goe. `oj[esF&'
cnCepes ojceeCeMeer.
7) leerJe´eLe&lJe ë
cegUeleerue DeLee&Hes#ee veJee DeLe& DeefOekeÀ leerJe´ neslees. Goe. efcepeeme (Dejyeer) cnCepes Òeke=Àleer
ley³esle HeCe cejeþerle lees DeJeepeJeer, Ssì, efMeäHeCee Demee Peeuee. l³ee®eÒe ceeCes Demmeue (Dejyeer,
`Demue ') cnCepes cetU SJe{e®e DeLe&, HeCe Heg{s cejeþerle lees peeefleJeble, Glke=Àä, Keje DeMee DeLee&ves
ª{ Peeuee.
8) DeLee&HekeÀ
osJeeefokeÀeb®³ee DeJeleejeefJe
Page 47
47Demee DeLe& ÒeeHle Peeuee. mebmke=Àle ` M³eeuekeÀ '³ e eM e y o e ® e eD e L e &` cesngCee ' Demee Deens. HeCe l³eeHeemetve
cejeþerle `meeuee' ner efMeJeer Deeuesueer Deens. mebmke=Àle `efkeÀvvej' -osJeeb®ee iee³ekeÀ ³eeHeemetve cejeþerle
`efkeÀveje' cnCepes Keguee vemeuesuee. ®eesjìe DeeJeepe keÀe{Ceeje Demee DeLe& Òe®eefuele Peeuee Deens.
9) DeLees&lkeÀ
Demee Deens. lejer cejeþerle lees ` ye[e ceeCetme ' ³ee DeLeea ³eesefpeuee peelees. `®eerpe' ³ee Meyoe®ee cetU DeLe&
Jemlet SJe{e®e neslee. leLeeefHe cejeþerle ®eerpe cnCepes Glke=Àä Je JewefMeäîeHet Ce& Jemlet.
Dee) veJes JeieeakeÀjCe ë
DeLee&®es pegves JeieeakeÀjCe HeefjHetCe& ve Jeeìu³eecegUs l³ee®³eele DeLee&cegUs nesCeejer yeouee®eer efoMee
pejer mecepeueer lejer DeLe&HeefjJele&ve Òeef¬eÀ³ee J³eJe®ísokeÀHeCes mecepeC³ee®³ee ¢äerves l³ee®ee GHe³e esie nesle
veener cnCetve DeeOegefvekeÀ Yee
peeT MekeÀlee s l³ee meJe& meboYee&®ee SkeÀef$ele mecetn nes³e. l³eecegUs®e HeefjJele&vee®eer veJeerve J³eeK³ee
’Meyoele Yeeef
oîeeJe³ee®ee Hewmee, SKeeoer ke=Àleer keÀjC³ee®ee DeeosMe osCes Demes meboYee &ÒeceeCes DeveskeÀ DeLe& Deensle.
1) DeLe&mebkeÀes®e :
SKeeoe Meyo HetJeeaHes#ee keÀceer meboYee&le GHe³eesefpeuee peeT ueeieuee keÀer DeL e&mebkeÀes®e ner
Òeef¬eÀ³ee Ie[tve ³esles. keÀener JesUe melele®³ee meen®e³ee&cegUs Meyoeyejesyej ³esCeejs veece efkebÀJee efJeMes
Heef$ekeÀe, Þee×efJeOeer -efJeOeer F.
yuetceHeÀeru[®³ee celes SKeeoe Meyo pej l³ee®ee meboYee&HewkeÀer keÀener efJeefMe<ì meboYee&le
HegvneHe gvne JeeHejC³eele Deeuee lej SskeÀCeeje l³ee DeL ee&uee®e l³ee Meyoe®ee HetCe& DeLe& ceevelee sJe HeefjCeeceer
DeLe&mebkeÀes®e Ie[tve ³eslees.
2) DeLe&efJemleej :
Meyoe®ee GHe³eesie HetJeeaHes#ee DeefOekeÀ meboYee&le kesÀuee peeT ueeieuee keÀer DeLe&efJ emleej Ie[tve
³eslees. Goe. `kegÀMeue' Je `ÒeJeerCe' ³ee Meyoe®es kegÀMe peeleer®es oYe& Jes®etve keÀe{Ceeje Je GÊece ÒekeÀejs
JeerCee JeepeefJeCeeje ns cetU DeLe& Deensle. HeCe Deelee keÀesCel³eener keÀeceele lejyespe, ®elegj Demeuesuee,
Demee J³eeHekeÀ D eLe& l³eebvee ÒeeHle Peeuesuee Deens. HetCe& mebmke=Àle `lesue' Meyoe®ee cet U DeLe& efleUeHeemetve
keÀe{uesues lesue Demee neslee. Deelee MeWieoeCee, ceesnjer, keÀj[F& ³eeb®esner lesue Demee J³eeHekeÀ meboYe& l³ee
Meyoeuee ÒeeHle Peeuee Deens.munotes.in
Page 48
48ieesHeþ cnCepes ieeF& þsJeC³ee®eer peeiee. HeCe Deelee yewue, cnwme þsJeC³ee®³ee peeiesuee ieesþe
cnCeleele. meec³eceguekeÀ DeLe&efJemleejeÒeceeCes meen®e³e&ceguekeÀ DeLe&efJemleejner Ie[tve ³eslees. Goe.
`JesCeerHeÀCeer', `YeekeÀjerYeepeer', `®eneHeeCeer' cnCepes HeÀkeÌle G®®eejuesuee Jemlet vemetve l³eentve Lees[sHeÀej
DeefOekeÀ Demee DeLe& Iesleuee peelees.
3) DeLee&vlej :
SKeeoe Meyo pesJne DeeHeu³ee pegv³ee Yeeef
Peeuee. yuetceefHeÀu[®³ee celes ner Òeef¬eÀ³ee oesve ìHH³eebveer Ie[les. Ò eLece DeLe& efJemleej nesTve SKeeoe
Meyo pegv³ee Je veJ³ee DeMee GYe³e meboYee&le JeeHejuee peeT ueeielees. keÀeueeblejeves DeLe& mebkeÀes®ee®³ee
Òeef¬eÀ³esle pegves meboYe& HetCe& JeieUues peeleele Je lees Meyo kesÀJeU veJ³ee meboYee&le®e JeeHejuee peeT
ueeielees. Goe. meglekeÀ ne Meyo HetJeea veJeerve yeeuekeÀe®³ee pevceecegUs DeMee®e DeLee&ves JeeHejuee peele
Demes. veblej DeLe&efJemleejeves lees kegÀìgbefye³eeb®es pevce DeeefCe ce=l³et l³ee oesneWcegUs ³esCeejs ³ee DeLee&ves
JeeHejuee peeT ueeieuee. keÀ eueeblejeves DeLe&mebkeÀes®e nesTve lees kesÀJeU ce=l³egcegUs ³esCeeN³ee DeMegYeemeeþer
GHe³eespeuee peeT ueeieuee. pevceecegUs ³esCeeN³ee DeMegYee meeþer Je=×er efkebÀJee meg³esj ns Meyo Òe®eefuele
Peeues.
4) Jemletª Heeblej :
Òel³e#e Meyoe®³ee DeekeÀej ele Je mJeªHeele yeoue ve Ie[lee ner MeyoebcegUs J³ekeÌle nesCeeN³ee
Jemletb®³ee mJeªHeeyeÎue Ie[tve ³eslees. efleuee JemletªHeeblej Òeef¬eÀ³ee Demes cnCeleele. Goe. Mesie[er
(keÀesUMee®eer Mesie[er, efJepes®eer Mesie[er) GYe³e JeieeakeÀjCeeb®³ee leewueefv ekeÀ efJe®eej kesÀu³eeme ogmejs
meboYee&efOeef<þle JeieeakeÀjCe DeefOekeÀ MeeñeMeg× Jeeìles.
4.5 Yeeef
efJeefYevve Yee
HetJeea DeeHeu³ee meceepeele vemeu³eecegUs Yee
peemle Demeles lej Òel³e³ee®es ÒeceeCe keÀceer Demeles.munotes.in
Page 49
49MeyoeÒeceeCes keÀener Òel³e³ener Yee
HeÀemeealetve cejeþerle Deeues. l³eeleerue keÀener Òel³e³e cejeþerHegjles GlHeeove#ece þjleele.
Goe. iewjJele&ve, iewjÒekeÀej, Ssve JesUer, S sve ogHeejer ,efkeÀuuesoej, peeceoej, Yeeb[Keesj,
obieueyeepe F.
Fbûepeerletve DeveskeÀ Meyo cejeþerceO³es Deeues. Goe. vneCe erIej SsJepeer yeeLe©ce, otjoMe&ve
SsJepeer efì.Jner. otjOJeveer -ìsefueHeÀesve Demes Demeues lejer Òel³e³eebyeeyele efJe®eej ke Àjlee `meye' (sub)
meejKee HetJe& Òel³e³e Je `me' (s)meejKee GÊej Òel³e³e SJe{e®e efJe®eejele I³eeJee ueeiesue. `meye' ne
HetJe&Òel³e³e cejeþer Meyoebvee ueeiele veener. meyeFvmHeskeÌìj, meyepeppe Demes Fbûepeer Meyo cejeþerves
pemes®³ee lemes Deeolle kes Àuesues Deensle. ner efmLeleer DeveskeÀ Je®eveer `[' Òel³e³ee®eer efomeles.
Goe. keÀe@uespesme, efì®eme&, Jeke&Àme& F. keÀejCe ns Òel³e³e cejeþerceO³es GlHeeove#ece þ©ve
veeceebvee ueeiet MekeÀle veener. ³ee®eÒeceeCes Sme.ìer, S®e.Sce.ìer, efme[keÀes ³e emeejKes DeveskeÀ Meyo
meb#esHeuesKeveeletve ©{ Peeues Deensle. Deeoeve kesÀuesuee Meyo Yee
meeceev³e ªHe nesles, efJeYekeÌleer Òel³e³e ueeieleele Je lees Meyo HetCe& cejeþer neslees. Goe. Hesefvmeue (ñeer),
ìsyeue (veHeg) keÀOeerkeÀOeer Deeoeve kesÀuesu³ee Meyoebvee ÒeefleMeyo cnCetve cejeþerle Yee
4.6 Deeoevee®es keÀejCe
Deeoeve Òeef¬eÀ³es®es mJeªHe Heee fnu³eeveblej Yeeef
1) DevegkeÀjCe ÒeJe=Êeer
2) DeefYeJ³ekeÌleer®eer iejpe
3) Òeefleef<þleHeCee®es ue#eCe
DevegkeÀjCee®eer Je=Êeer ner ceeCemeeceO³es GHepele Deme les l³eecegUs les D eeHeu³eeuee DeeJe[les, l³ee®es
®eìkeÀve DevegkeÀjCe kesÀues peeles. ns DevegkeÀjCe Meyo, Jeeke̳e ³eeyeeyelener efomeles. Goe. ‘Oh God’,
‘Happy Diwali’, ‘Thank you’, ‘Excuse me’ ³eemeejKes Meyo cejeþer ceeCetme
menpelesves JeeHejlees.
mJele:®³ee DeefYeJ ³ekeÌleer ®eer iejpe YeeieefJeCes ns Deeoeve Òeef¬eÀ³es®es cenÊJee®es keÀejCe Deens.
ogmeN³ee Yee
efyeefmkeÀì, efye³ee&Ceer F. DemebK³e Meyo DeefYeJ³ekeÌleer®eer iejpe YeeieefJeC³eemeeþer mJeerkeÀejues peeleele.munotes.in
Page 50
50Òeefleef<þleHeCee®es ue#eCe cnCetvener Yee
cnCetve efì®ej Demee GuuesKe kesÀJeU Òeefle<þe mebHeeove keÀjCes ³ee nsletves keÀjerle Demeleele.
4.7 Deeoevee®es ÒekeÀej
yuetceHeÀeru[v es oesve Yeeef
1) meebmke=ÀeflekeÀ Deeoeve (Cultural Borrowng) :
Òel³eskeÀ Yeeef
nesles. penepe J³eJemee³eeleerue DeveskeÀ Fbûepeer Meyoeb®es Deeoeve [®eceOetve Peeues Deens. Goe. Freight,
leak, pump, yacht Fl³eeoer opera, piano ns mebieerleefJe
[esmee', `F[ueer meebyee j' KeceCe {eskeÀUe ns Meyo Yeejleeleerue Flej ÒeeleebkeÀ[tve mJeerkeÀejues iesues
Deensle. Demes DeeoeveÒeoeve oesvner Òe ebleebceO³es nesle Demeles.
2) mebefveefnle Deeoeve (Intimate Borrowing) :
YeewieesefuekeÀ efkebÀJee jepekeÀ er³e ¢<ìîee SkeÀ®e ieCeu³ee iesuesu³ee meceepeele p³ee JesUer SkeÀeHes#ee
DeefOekeÀ Yee
Yee
³eg×efJe
JeñeefJe
keÀener JesUe Dev³e Yeeef
F. Yee
p³ee®³eekeÀ[s meÊee, Òeefle<þe Deens l³eeb®³ee JeeieC³ee yeesueC³ee®es DevegkeÀjCe keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer
meceepeeceO³es DeefOekeÀ efomeles. jepekeÀ er³e, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, J³e eJeneefjke À keWÀês ner Yeeef
Page 51
51keÀjleele. DeeOegefvekeÀ Fbûepeer -ueb[ve vecegv³ee®eer, DeeOegefvekeÀ ÖeWÀ®e -He@efjme vecegv³ee®eer lej DeeOegefvekeÀ
cejeþer-HegCesjer JeUCee®eer yeesueer ³ee®e keÀejCeecegUs Peeuesueer Deens.
ne@kesÀìves kesÀuesues Deeoeve Òeef¬eÀ³es®es JeieeakeÀjCe :
1) Meyoeoeve (Loan Word) :
SKeeÐee mebmke=Àleer®ee efJeefYevve mebmke=ÀleerMeer mebyebOe Deeu³eeme l³ee mebmke=ÀleerceOet ve Jemlet®ee Jee
®eeueerjerleer®ee mJeerkeÀej ueeskeÀ keÀjleele. lemes®e mJeYee
Ie[tve ³esles. Goe. cejeþerle FbûepeerceOetve je@kesÀì, jsef[Dees, ke@Àmesì, ef¬eÀkesÀì, efÖeÀpe, ìîetyeueeF&ì F.
Meyo mJeerkeÀejues lej Heesleg&ieerpe Yee
keÀener J esUe HejYee
osCes ne l³ee meceejbYee®ee DeLe&, HeCe Deelee Sbie speceWì ne ÒeefleMeyo JeeHejuee peeT ueeieuee. Fbûepeerleerue
mee@vesì ³ee keÀeJ³eÒekeÀejemeeþer l³ee®³eeMeer OJeefvemeec³e oeKeefJeCeeje cejeþer JeUCee®ee `megveerle' ne Meyo
efvecee&Ce Peeuee. Fbûepeerleerue Responsible ³ee Meyoeuee ÒeefleMeyo `peyeeyeoe j' ne cejeþerle oesve
DeLee&veer JeeHejuee peelees. `kegÀìgbyeeleerue peyeeyeoej J³ekeÌleer' (keÀle&J³ee®ee Yeej G®eueCeeje) efkebÀJee
`mejkeÀej ueeskeÀmeYesuee peyeeyeoej Deens' (³esLes `peyeeyeoej' cnCepes Fbûepeerleerue anserable ³ee
DeLeea JeeHejuee pe elees. ³ee meboYee&le ne@kesÀì cnCeleele, ‘If the model is a from with two
different ranges of usage only one of which is matched by a form in
the borrowing language. The borrower may extend his native form
to the other range of usage of the model.’
3) Yee
Demes Meyo yeveJeC³eeleerue HeÀe³eoe Demee keÀer HetJeea ve kesÀuesues DeLee&®es MeyoerkeÀjCe Yee
`Dee@ìesceesyeeF&ue' meeþer efkeÀleerner DeLe&HetCe& Meyo Jeeìuee lejer `ceesìej' ne Meyo cejeþerle ©Uuee,
³ee®eÒeceeCes efmebne®ee Jeeìe (uee³evme Mes³ej), Heeb{je nÊeer (JneF&ì SefueHebÀì) ns JeekeÌÒe®eejner ©Uues.
4) mebefceÞeeoeve (Loan Blend) :
Meyoeoeve Je ©Heeblejoeve ³ee oesve ÒekeÀejeb®es efceÞeCe nesTve DeMee ÒekeÀejs Meyo yevelee le,
cnCepes l³eeb®ee keÀener Yeeie Deeoeve Meyo Demelees. lej keÀener ©Heeble efjle,Yee
ìeF&ceMeerj ³eelener Demes®e efceÞeCe Deens.munotes.in
Page 52
525) G®®eejCeoeve :
Òeefle<þe ÒeeHle keÀ©ve IesC³eemeeþer meceepeeleerue Òeefleef<þle Jeiee&®eer ÒeJe=Êeer Demeles. ÒeceeCesÊ ej
yeesueer®³ee Yeeef
efMekeÀCeejer cegues Fbûep eer®³ee mebmeiee&ves cejeþerleerue `HeÀ' ³ee G®®eej oesve Deesþ pegUJetve G®®eej ve
keÀjlee Jej®es oele Je Keeue®ee Deesþ ³eeb®³ee mHeMee&letve G®®eej Fbûepeer ÒeceeCes keÀjleele. lemes®e `jece',
ke=À
SkeÀe Yee
Meyoeleerue `oej' ne Òel³e³e cejeþerle Òel³e³e cnCetve mJeerkeÀejuee. keÀejCe `efoue' ne `efoueoej',
`peceerve' Je peceerveoej Demes cet U Meyo Je Òel³e³eemekeÀì cetU Meyo Demes oesvner®es Deeoeve cejeþerves
kesÀu³eecegUs Òel³e³eeb®es JesieUsHe Ce ue#eele IesTve lesner mJeerkeÀejues iesues. cejeþer Meyoebvee HeÀemeea Òel³e³e
ueeJetve veJes Meyo le³eej Peeues. Goe. `®eJeoej', `HeeCeeroej', `ieer' ne Òel³e³e ueeietve `Heesìieer',
`osCeieer', `Keeveieer' ns Meyo yeveues.
efHeefpeve Je ef¬eÀDeesue Yee
meeTLeyeLe& ³eebveer kesÀuee Deens. êefJe[ Yee
efvepeYee
efYeVe meceepe ³esles. (je<ì^ erkeÀ ueeskeÀ -`Meewjmesveer' yeesuele ,cenejeefpekeÀ -`ceeieOeer', `ceneje<ì^er',
`Jewje<ì^erkeÀ' Je Dee Yeerj-DeHeYe´bMe yeesuele) lesJne M eewjmesveer, ceeieOeer, ceneje<ì^er, DeHeYe´bMe Je
GÊej skeÀ[erue keÀener yeesueer êefJe[eb®³ee Yee
iejpesletve ner Yee
Page 53
53jerleerves le³eej Peeuesu³ee veJ³ee e fJekeÀefmele Yee
1) DeLe&HeefjJele&vee®es mJeªHe mHe<ì keÀje.
4.8 meceejesHe
DeMeer ner DeeoeveÒeef¬eÀ³ee efle® ³eecegUs Yee
DeeK³eeleÒel³e³e F. J³eekeÀjefCekeÀ JewefMe<ìîes ueeYeleele.
Yee
4.9 meboYe& ûebLe met®eer
1) `Yee
4) `ceneje<ì^ Yee
6) `cejeþer®ee DeLe&efJe®eej '-DevegjeOee Heesleoej
7) `DeeOegefvekeÀ Yee
Page 54
54Links :
1)hi.m.wikibooks.org.
2)hi.m.wikiversity.org.
4.10 mejeJeemeeþer ÒeMve
De) oerIeexÊejer
1) Yee
3) DeLe& HeefjJele&vee®es pegves Jeieer&keÀjCe GoenjCeeÜejs mHe<ì keÀje.
4) DeLe& HeefjJele&vee®es veJes JeieeakeÀjCe GoenjCeeÜejs mH e<ì keÀje.
5) DeLe& HeefjJele&vee®es meen®e³e& ns keÀejCe efJemleejeves mHe<ì keÀje.
6) Deeoevee®eer Òeef¬eÀ³ee meebietve efle®es keÀejCe mHe<ì keÀje.
7) Deeoevee®³ee ÒekeÀejeb®es meeOeej efJeJes®eve keÀje.
ye) efìHee efuene.
1) DeLe& efJemleej
2) DeLe& HeefjJele&ve mJeª He
3) Deeoeve mebkeÀuHevee
4) DeLe&HeefjJele&ve keÀejCe -HeefjefmLeleerleerue yeoue
5) ©Heeblejoeve
6) meebmke=ÀeflekeÀ Deeoeve
munotes.in
Page 55
55IeìkeÀ -5
cejeþer Yee
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 ÒemleeJevee
5.2 Dee³e&Yeejleer³e Yee
5.2.2 HeeefCeveer³e -GÊejkeÀeueerve (DeefYepeele) mebmke=Àle
5.3 Dee³e&Yeejleer³e Yee
5.3.1.1 Heeueer Òeeke=Àle
5.3.1.2 Dev³e Òeeke=Àle Yee
5.5 nesvuex ³eeb®eer ceercee bmee
5.6 Flej DeY³eemekeÀeb®ee efJe®eej
5.7 cejeþer®eer Òeke=lleer
5.8 meceejesHe
5.9 meboYe& ûebLe
5.10 HetjkeÀ Jee®eve
5.11 mejeJeemeeþer ÒeMve
5.0 GefÎ<ìs
³ee IeìkeÀe® ³ee DeY³eemeeveblej De eHeu³eeuee, cejeþer Yee
Dee³e& Yeejleer³e Yee
Page 56
56DeeOegefvekeÀ Dee³e& Yee
5.1 ÒemleeJevee
Yee
Dee³e& Yeejleele Deeues l³eeJesUer l³eeb®eer peer Yee
Dee³e& Yeejleele ³esleevee les DeeHeueer Yee
DeJemLesle JewefokeÀ mebmke=Àle DeeefCe DeefYepeele efkebÀJee HeeefCeveer³e mebmke=Àle, ceO³e DeJemLesle Òeeke=Àle Je
DeHeYe´bMe lej DeJee&®eerve DeJemLesle cej eþer, efnboer, iegpejeleer, yebieeueer Fl³eeoer Yee
Dee³e& Yeejleer³e Yee
1) JewefokeÀ mebmke=Àle F.me. HetJe& 1500 -F.me. HetJe& 1000
2) DeefYepeele mebmke=Àle (HeeefCeveer³e mebmke=Àle) F.me. HetJe& 1000 le s F.me. 4 -5J e sM e l e k e À
2) ceO³e DeJemLee -
1) Òeeke=Àle -F.me. HetJe& 600 les F.me. 600
2) DeHeYe´bMe -F.me. 400 les F.me. 1200
3) DeJee&®eerve DeJemLee -
1) DeeOegefvekeÀ Yeejleer³e Yee
Page 57
575.2 Dee³e&Yeejleer³e Yee
Dee³e& Yeej leer³e Yee
-GÊejkeÀeueerve efkebÀJee DeefYepeele mebmke=Àle.
5.2.1 JewefokeÀ mebmke=Àle (F.me. HetJe& 1500 -F.me. HetJe& 1000 megceejs) :
meJe&meeOeejCeHeCes F.me. HetJe& 1500 les F.me. HetJe& 1000 ne JewefokeÀ mebmke=Àle®ee keÀeueKeb[
ceeveuee peelees. HetJeea®³ee Gefo®³e (bHebpeeye) osMe ele JewefokeÀ mebmke=Àleer veebole nesleer. ³ee Gefo®³eHeemetve
HetJexuee Òee®³e (ceieOe) lemes®e oef#eCeskeÀ[s efJeoYee&He³e¥le Dee³ee¥®³ee JewefokeÀ mebmke=Àle®ee ÒeYeeJe
He[C³eemeeþer ueeieuesuee ne keÀeU. JewefokeÀ mebmke=ÀleceOeerue ûebefLekeÀ Yee
2. cetOJe&v³e G®®eej `ì' J eiee&leerue JeCe& DeeefCe `U' Deensle. êJeer[er Yee
3. Deefle NnmJe `De' ®ee `F' neslees.
4. `ì' ne cetO Je&v³e veJ³eeves Deeuesuee Deens.
5. `me', `Me' DeeefCe `
7. JewefokeÀ mebmke=ÀleceO³es leerve ÒekeÀej®es `keÀ' veenerle lej `keÌke'®es `keÀ' efkebÀJee `®e' ceO³es Yesove
nesles.
8. Deelceve ceOeerue `Dee '® e e ueesHe neslees. Goe. `lcevee osJesY³e:~'
9. ³esLes ceO³emJeveeiece ceesþîee ÒeceeCeele nesle Demes. Goe. mJeieex -megJeieex, efJeMJeme -efJe
DeO³ejced~ megpeeles DeMJe me=ve=les~'
11.efJeMes
DeeK³eeves DeeefCe Hejmcewoer Je DeelcevesHeoer Oeelet DeMe e Yeeef
14.YeefJe<³ekeÀeU oMe&efJeleevee `m³e' Òel³e³eer ªHes Dee{Uleele.munotes.in
Page 58
5815.keÀeueJee®ekeÀ ef¬eÀ³eeHeoe®eer DeMeer efve³eefcele ªHes Dee³e& Yeejleer³e Yee
17.
JewefokeÀ mebm ke=ÀleceO³es legHe&Àjer, leeyegJe Fl³eeoer Meyo Keeefu[³eve efkebÀJee Demegj ³ee Yee
Yee
ìHHee -ìH³eeves Peeueer DemeeJeer.
5.2.2 HeeefCeveer³e -GÊejkeÀeueerve (DeefYepeele) mebmke=Àle -F.me. HetJe& 1000 les F.me. 4 -5
Jes MelekeÀ
mebmke=Àle®eer ner Heg{®eer DeJemLee. JewefokeÀ Oecee&le meceeefJe<ì Peeuesu³ee Dee³exlejeb®³ee Yee
cnCetve Gefo®³e osMeeleerue HeeefCeveer ³eebveer F.me. HetJe& 5 J³ee MelekeÀele `De<ìeOee³eer' ne ûebLe efueefnuee.
³eekeÀeUele mebmke=Àle Yee
YeJeYetleer ³eeb®³ee j®evee ner ³ee keÀeUeleerue. lemes®e MebkeÀje®ee³e&, jeceevegpee³e& Fl³eeoeR®eer leÊJe%eeveHej
Yee<³es ³ee®e keÀeUele efueefnueer iesueer. JewefokeÀ mebmk e=Àle®eer GÊejkeÀeueerve DeJemLee Demeu³eecegUs l³eeb®³ee
mJeveJ³eJemLesceO³es HeÀejmee HeÀjkeÀ efomele veener. HeeefCeveer, Helebpeueer ³ee J³eekeÀjCekeÀejebveer
GllejkeÀeueerve mebmke=Àle®es J³eekeÀjCe ceeb[t veefle®es mJeªHe mHe<ì kesÀues. mebmke=Àle®es J³eekeÀjCe
ceeb[u³eecegUs ûeebefLekeÀ Yee
HeeefCeveer³e -GÊejkeÀeueerve (DeefYepeele) mebmke=Àle®eer Yeeef
2.$eÝiJesoe®³ee Òee®eerve ceb[ueeceO³es `j' ne mJeve Dee{Ulees. oneJ³ee ceb[ueeHeemetve `j' Je `ue' ns
oesvner mJeve Dee{Uleele veblej `ue' DeefOekeÀ meeHe[lees.
3.Deeoeve kesÀuesu³ee Meyoe®eer mebK³ee DeefOekeÀ Deens. Goe. êefJe[er Yee
þeMeerJeHeCee efvecee&Ce Peeuee Deens.
5.meeceeefmekeÀ Meyo keÀjC³ee®eer ÒeJe =Êeer efìkeÀefJeuesueer efomeles.
6.JewefokeÀ mebmke=ÀleÒeceeCes®e DeefYepeele mebmke=ÀleceO³esner ªHeeb®eer mece=×er Dee{Ules.
7.DeefYepeele mebmke=ÀleceO³es ÒeLeces®es SkeÀJe®eve veje:, osJe:, ye´eïeCee: DeMeer nesleele.munotes.in
Page 59
595.3 Dee³e&Yeejleer³e Yee
5.3.1 Òeeke=Àle Yee
meJee&le pegveer Òeeke=Àle Yee
`Heeue' cnCepes `megjef#ele jeKeCes' ³eeJe©ve p³ee ûebLeele yeg×e®es leÊJe%eeve megje f#ele Deens, l³ee Yee
Jeermentve DeefOekeÀ efMeueeuesKe ³eeceOetve Heeueer Yee
Oele
2.`Ss' DeeefCe `Dees' ³ee meb³egkeÌle mJejeSsJepeer `S' DeeefCe `Dees' Demes Ske sÀjer mJej ³esleele. Goe.
kewÀueeMe -kesÀueeMe, ieewlece -ieeslece, SsjeJeCe -SjeJeCe.
3.mebmke=Àle `De' ®ee Heeue erYee
4.HeeueerceO³es SkeÀceskeÀeb®³ee meeefVeO³e eleerue JeCee&®³ee G®®eejebvee HejmHej HeefjCeece nesTve HetJe&JeCe& efÜle
efkebÀJee HejJeCe& efÜle neslees. Goe. Heg$e -Heglle (HetJe&JeCe& efÜle) HeCe& -HeCCe, Oece& -Oecce (HejJeCe&
efÜle)
5.pees[e#ejeb®es megueYeerkeÀjCe keÀjleevee keÀOeer -keÀOeer ceO³e s®e mJej pees[uee peeTve mJejYekeÌleer
nesleevee efomeles. Goe. meg#ce -megKegce, og:Kece -ogkeÌKece, mcejefle -megcejeflemunotes.in
Page 60
606.HeeueerceO³es `me', `Me', `
9.efJeYekeÌleer®ee efJe®eej keÀjlee ®eleLeea SsJepeer
11.Heeueerves mebmke=ÀleceOeerue efvejefvejeUs keÀeU Je DeLe& keÀe³ec e þsJeues. ³ee Yee
12.HeeueerceO³es efÜJe®eve efomele veenerle.
5.3.1.2 Dev³e Òeeke=Àle Yee
Meewjmesveer, ceeieOeer, ceneje<ì^er ³ee Yee
ceneje<ì^er®ee JeeHej Peeuesuee efomelees. ceneje<ì^er ner lelkeÀeueerve meJe&®e Òeeke=Àle Yee
³ee Òeeke=Àle Yee
3.HejmcewHeo, DeelcevesHeo ³ee®ee Yeso jeefnuee veener.
4.DeeK³eele ªHeeb®eer J³eJemLee HetCe&le: Heeueìueer.
5.mebmke=Àleeleerue keÀþesj J³ebpeves Ò eeke=Àleele ce=ot nesleele.
6.mebmke=ÀleceOeerue NnmJe mJeje®ee oerIe& DeeefCe oerIe& mJeje®ee NnmJe mJej keÀjCes ner Òeef¬eÀ³ee me nmee
efomeles.
5.3.2 DeHeYe´bMe Yee
Page 61
61osC³ee®ee Òe³elve Jej©®eer ³eebveer kesÀuee. J³eekeÀjCeye× Peeuesu³ee Òeeke=Àleuee mLew³e& efceUeues. ³ee
efmLejlJeecegUs yeouel³ee peerJevee®es J³ekeÌleªHe osC³ee®es efle®es meeceL³e& Kegbìues. me enefpekeÀ®e Yeeef
3.`ve' ®ee `Ce' neslees.
4.Meyoeb®³ee MesJeìer `G' ³eslees. mJejeb®ee G®®eej meevegveeefmekeÀ neslees .
5.m$eerefuebieer veeces DeekeÀejevle nesleevee efomeleele.
6.ef¬eÀ³eeHeoe®³ee ªHeele Deieoer mejuelJe Deens.
7.³eeceO³es Òeeke=ÀleÒeceeCes leerve efuebies, oesve Je®eves Demetve veecee®es ®elegLeea Je
5.4 Dee³e&Yeejleer³e Yee
kesÀu³ee. meJe& osMe HejkeÀer³e mebmke=Àleer®³ee meeefVeO³eele Deeu³eecegUs efYeVe efYeVe Yee
4.Òee®eerve Yeejleer³e Dee³e& Yee
Page 62
625.DeJee&®eerve cejeþer®ee Meyomebûen, efJeYekeÌleerÒel³e³e DeeefCe DeK³eeleJ³eJemLee DeHeYe´bMeeMeer
efceUleerpegUleer Demeuesueer HeneJemeeme efceUles.
6.$eÝ yeÎu e De, F, G, j, efj ns He³ee&³e mJeerkeÀejC³ee®eer He×le DeHeYe´bMeeÒeceeCes Demeuesueer efometve
³esles.
7.Hegefuueb ieer DekeÀejevle veecee®³ee ÒeLeces®eer SkeÀJe®eveer ªHes keÀOeerkeÀOeer DeeskeÀejevle keÀjC³ee®eer
DeHeYe´bMeeleerue ÒeJe=Êeer cejeþerves mJ eerkeÀejueer.
8.Oeeletmee efOele JeeHe©ve ef¬eÀ³eeHeoe®es ª He meeOeC³ee®eer He×leer DeHeYe´bMeÒeceeCes efometve ³esles.
9.DeHeYe´bMeele ve Dee{UCeejs YeefJe<³ekeÀeUe®es `ue' ns efve³eleef®evn cejeþerves mJeerkeÀejues.
10.DeK³eeleefJeYekeÌleer®ee efJe®eej keÀjle e ef¬eÀ³eeHeoe®eer Òel³e³eer ªHes Je OeeletmeeefOeles cejeþer DeHeYe´bMeeletve
Iesleueer Deensle. cee$e meb³egkeÌle ef¬eÀ³eeHeos cejeþerves mJeleb$eHeCes yeveJeueer.
11.³e Þegleer DeeefCe Je Þegleer ³eeb®ee DeHeYe´bMeeHes#ee DeefOekeÀlej JeeHej nesT ueeieuee .
12.cejeþer keÀeJ³eeceO³es Dee{UCeejer Devl³e ³ecekeÀ pegUefJeC³ee®eer He×leer cejeþerves DeHeYe´bMeeHeemetve
Iesleuesueer efomeles.
13.DeJee&®eerve Yee
munotes.in
Page 63
63Fb[es ³egjesefHe³eve Yee
Deblej -yeefnJe &leg&U efme×eble :
DeJee&®eerve DeJemLesleerue Yee
Page 64
64DeeefCe mebmke=Àleer oesvnerner IesTve Deeues. ³ee Dee³e& ueeskeÀeb®³ee Y ee
nesvuex ³eeb®ee Deblej -yeefnJe &leg&U efme×eble :
nesvuex ³eebveer 1880 ceO³es DeeHeu³ee ‘Comparative Grammer of the
Goudian Language’ ³ee ûebLeeble Yeeef
Heefnu³ee ìesUerve s Deeuesues Dee³e& iebies®³ee HeefM®ece ogJeeyeele Jemeenle keÀ©ve jeefnues. Hejbleg veblej
Deeuesu³ee Dee³ee¥veer ÒeLece Deeuesu³ee ìesUeruee ngmekeÀeJetve ueeJeues Je les mJele: efleLes efmLej Peeues. Heefnues
Deeuesues Dee³e& ueeskeÀ iebies®³ee ogJeeyee le HetJe&, HeefM®ece, oef#eCe, Gllej Demes meYeesJeleer jeefnues. cnCepes
veblej Deeuesu³ee Dee³ee¥®³ee meYeesJeleer l³eeb®es SkeÀ keÀ[s efvecee&Ce Peeues. nesvuex ³eeb®³ee celes ns yeefnJe &leg&U
nes³e. ³ee yeefnJe &leg&Ueleerue Yee
nesvuex ³eeb®³ee celes ÒeeiewefleneefmekeÀ keÀeUele Gllej efnbogmLeev eele oesve yeesueer Yee
ceeieOeer yeesueerves J³eeHeuesuee DemeeJee veblej Meewjmesveer®eer ueeì l³eeceO³es Hee®ejermeejKeer Iegmeueer.
Meewjmesves®eer ueeì ³eslee®e ceeieOeer yeesueeruee HetJe& DeeefCe oef#eCeskeÀ[s nìeJes ueeieues. Heg{s MeewjmesveerHeemetve
efvecee&Ce Peeuesu³ee HeefM®ece efnboer Yee
Page 65
65efme×ebleevegmeej cejeþer ner yeefnJe &leg&Ueleerue Yee
2.HeefM®eceer ieew[er³eve -HeefM®eceer efnboer, iegpejeleer, efmebOeer, Hebpeeyeer
3.Gllejer ieew[er³eve -Hene[er
4.oef#eCe ieew[er³eve -cejeþer
5.6 Flej DeY³eemekeÀe b®ee efJe®eej
efûeDeme&ve ³eebveer DebleJe&leg&U -yeefnJe&leg&Ueleerue Yeeef
jeceÒemeeo ®eboe ³eebveer nesvuex ³eebveer meebefieleuesu³ee efme×ebleeuee Lees[e leHeMeerue JeieUlee
ceev³elee efouesueer Demeles. c ejeþer Yee
Deeues. ³ee Dee³ee¥®³ee yeesueer JesieJesieUîee Demeu³ee lejer l³eeb®es Yee
kesÀueer Deens.
Hee.oe. iegCes ³eebvee DebleJe &leg&U-yeefnJe &leg&U ne efme×eble®e ceev³e veener. l³eeb®³ee celes, cejeþer®es
keÀener ÒeceeCeele DebleJeleg&Ueleerue lej keÀener yeefnJe &leg&Ueleerue Yee
mìsve keÀewvees ³eeb®eer ceerceebmee -nesvuex ³eebveer cnìu³eeÒeceeCes ceneje<ì^er Je Meewjmesveer ³ee SkeÀe®e
ÒekeÀej®³ee Yee
efme× kesÀues. cejeþer Je ceneje<ì^er ³eeb®es veeles mHe<ìHeCes ceeb[ues. lemes®e l³eebveer ceneje<ì^er ner
ceneje<ì^eleerue Yee
ceneje<ì^er Je DeOe&ceeieOeer ³eeb®³eeleerue meec³e DeefOekeÀ Deens.munotes.in
Page 66
665.7 cejeþer®eer Òeke=lleer
keÀesCel³ee® e Yee
le=leer³eHeg©
þsJeC³ee®eer Je=lleer, veeceeuee ueeieCeejs efJeYekeÌleer Òel³e³e, DeekeÀejevle Hegefuuebieer veecee®es S keÀJe®eve
GkeÀejevle þsJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer, Devl³e ³ecekeÀ, F®íeoMe&keÀ Oeelet, keÀener íbo ³eebmeejK³ee DeveskeÀ yeeyeer
cejeþerves ceneje<ì^er Yee
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Dee³e&Yeejleer³e Yee
cejeþer®eer HetJe&HeerefþkeÀe Heenleevee meJe&meeOeejCeHeCes mebmke=Àle -Òeeke=Àle -DeHeYe´bMe -cejeþer DeMeer
meeKeUer ceeveueer peeles. leer mebmke=ÀleeslHeVe Yee
5.9 meboYe& ûebLe
1) legUHegUs ,Meb. iees. : `³eeoJekeÀeueerve cejeþer Yee
3) kegÀuekeÀCeea, ke=À.Hee. : `cejeþer Yee
Page 67
674) ûeeceebHeeO³es ,ieb. ye. : `Yee
1) ieesjs,oeoe : `DeeOegefvekeÀ Yee
1) mebmke=Àle -Òeeke=Àle -DeHeYe´bMe -cejeþer Yee
munotes.in
Page 68
68IeìkeÀ -6
cejeþer Yee
6.0 GefÎ<ìîes
6.1 ÒemleeJevee
6.2 ³eeoJekeÀeueerve cejeþer Yee
6.3.2 ³eeoJekeÀeueerve cejeþer®es mJeªHe
6.4 yeneceveer keÀeUeleerue cejeþer Yee
6.4.3 yeneceveerkeÀeueerve JeCe&veÒeef¬eÀ³ee
6.5 efMeJekeÀeueerve cejeþer
6.5.1 efMeJekeÀeueerve Yee
6.5.3 efMeJekeÀeueerve Yee
6.7.2 DeebiuekeÀeueerve cejeþer Yee
6.8 mJeeleb$³eesÊej keÀeueKeb[eleerue cejeþer Yee
6.9 peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ÒeYeeJeeleerue Yee
6.10 meceejesHe
6.11 meboYe& ûebLe
6.12 HetjkeÀ Jee®eve
6.13 mejeJeemeeþer ÒeMvemunotes.in
Page 69
696.0GefÎ<ìs
efJeÐeeLeea efce$eebvees legcneuee DeY³eeme¬eÀceeuee Dem euesueer SsefleneefmekeÀ Yee
1) keÀeefuekeÀYeso ne IeìkeÀ DeY³eemeu³eecegUs Yeeef
4) JesieJesieUîee keÀeUele Yee
Yee
efMeueeuesKe, He$eJ³eJenej ³eeb®ee DeeOeej IesTve Yee
efMeJekeÀeU, HesM eJeskeÀeU, DeebiuekeÀeU, mJeeleb$³eesÊej keÀeU, peeieeflekeÀ erkeÀjCee®³ee ÒeYeeJeeleerue Yee
6.2 ³eeoJekeÀeueerve cejeþer Yee
keÀeUeleerue cejeþer Yee
ûebLe efueefnuee. lemes®e cenevegYeeJe mebÒeoe³eeleerue meeleerûebLe lemes®e cenobyes®es OekeÌkesÀ, `%eevesMJejer 'ne ûebLe
³ee®e %eevesMJejebveer efueefnuee. ³eg.ce. HeþeCe ³ee bveer F.me. 1200 les F.me. 1350 ³ee keÀeUeuee®e
cejeþer Yee
Page 70
706.2.1 ³eeoJekeÀeueerve Yee
³eeoJekeÀeueerve Yee
`ieesefJeboÒeYeg®eefj$e ',`cenobyes®es OeJeUs ', ®eeWYeeefJejef®ele `GKeenjCe' vejWêe®es `©eqkeÌceCeer mJe³ebJej' F.
®ee ³ee meboYee&le efveoxMe keÀjeJe³eeme nJee. SkeÀe DeLee&ves ns efJeHegue meeefnl³e GHeueyOe Demeu³e eves®e ³ee
keÀeueKeb[eleerue cejeþer Yee
ª{ Demeuesu³ee DeHeYe´bMeeÒecee Ces®e efle®³eeceO³es ceneje<ì^er Òeeke=Àle®es DeJeMes
6.3.1 ³eeoJekeÀeueerve cejeþer®es vecegves :
1) Þeer meJexmJeje ®es efMejer Oe©efve³eeb ®ejCe :
ceie OeJeUer ieeF&ve ieesefJebojeCee :
pesCes ©eqkeÌceCeer nefj³esueer lesCeW HeJee[s kesÀues Deefle yengle:
HeeefJepes Hejceeieefle Yeieleer DeeFkeÀleeb ke=À
ªHeueeJeC³es efle³ee efpebefkeÀ³esuee mebJemee©:
³ee ef$eYegJeveeceePeejerb ªHes megbo© JeeKeeCes cegjejer~~ (OeJeUs)
2) ³es ie ³es ie efJeþeyeeF&~ ceePes Heb{jer®es DeeF&~~1~~
Yeercee DeeefCe ®ebêYeeiee~ legP³ee ®ejCeer®³ee iebiee~~2~~
Flegke̳eemeefnle lJeeb yee ³eeJes~ ceePes DebieCeer vee®eeJes~~3~~
ceePee jbie legPes iegCeer~ cnCes veece³ee®eer peveer~~4~~
6.3.2 ³eeoJekeÀeueerve cejeþer®es mJeªHe :
³eeoJekeÀeueerve Yee
³eslees.
De) mJejÒeef¬eÀ³ee :
³eeoJekeÀeueerve Yee
Page 71
71megueYeerkeÀjCe keÀjC³ee®ee Òe³elve Peeuee Deens. ³eele ÒeecegK³eeves $eÝ >De, $eÝ >F, $eÝ >G ³ee leerve
Òeef¬eÀ³ee Peeu³ee®es efomeles.
Goe.
1) $eÝ>De:, le=Ce >leCekeÀì, ce=ot >ceT,Je=
2) $eÝ>F:, le=leer³e >leerpe, ¢ef<ì >efoþer, Ûo³e >efn³es
3) $eÝ>G:, $eÝpeg >Gpeg, ÒeeJe=
osTve mJejÒeef¬eÀ³ee ®eebieu³eeÒekeÀejs mecepetve Ieslee ³esF&ue.
NnmJe mJej Òeef¬eÀ³ee :
NnmJe mJej cnCepes p³ee mJejeb®ee G®®eej oerIe& ne sle veener Demes m Jej cnCepes NnmJe mJej
nes³e. p³ee mJejeb®ee G®®eej DeeKet[ neslees l³eeb®ee G®®eej keÀjC³eeme keÀceer JesU ueeielees cnCetve l³eebvee
NnmJe mJej Demes cnCeleele. mJejeb®ee G®®eej mJeleb$e neslees. ogmeN³ee keÀesCel³eener JeCee&®ee DeeOeej
IesC³ee®eer iejp e vemeles l³eeme mJej Demes cnCeleele. Goe.
kegÀcej >De
Nno³ee >$eÝ
³ejJner >S
DeMee keÀener ³eeoJekeÀeueerve cejeþer®es GoenjCes oslee ³esleerue.
oerIe& mJej Òeef¬eÀ³ee :
p³ee mJejeb®ee G®®eej oerIe& neslees l³ee mJejebvee oerIe& mJej Demes cnCeleele ef kebÀJee mJejeb®ee
G®®eej keÀjC³eeme DeefOekeÀ JesU ueeielees. l³eeb®ee G®®eej ueebyeì neslees. cnCetve l³eebvee oerIe& mJej Demes
cnCeleele. Keeueerue oerIe& mJej ³eeoJekeÀeueerve cejeþer leHeneJe³eeme efceUleele. Goe.
ceenemegKeemeer >Dee
DeeF&kesÀ >Ss
ceneje<ì^er >F&
DeePegF& >Dee, F&
meb³egkeÌle mJej :
oesve mJej SkeÀ$e ³esTve yeveuesu³ee mJejebvee `meb³egkeÌle mJej' Demes cnCeleele. mJejebHeg{s mJej
Deeu³eeves l³eeb®ee G®®eej keÀjCes DeJeIe[ peeles. ³ee efmLeleeruee Òeie=nîe efkebÀJee Hiatus(yeesueC³eel eerue
Keb[) Demes cnCeleele. Òeie=nîe ìeUC³eemeeþer (De +F=) Ss efkebÀJee (De +G=)D e e wD e M e em e b ³ e g k e Ì l e
mJejeb®ee GHe³eesie kesÀuee peelees.
De+F=Ss:meb. Òeefle<þeve >Òee. HeFþdþeCe >ce. HewþCe
meb.Òeefle%ee >Òee.HeFppee >ce.Hewpe
De+GDeew :meb. ®eleg
meb.®elegLe& >Òee.®eGlLe >ce.®eewLe. Demes meb³egkeÌle mJej ³eeoJekeÀeueerve cejeþer Yee
Page 72
72J³ebpeve Òeef¬eÀ³ee :
J³ebpevee®ee G®®eej keÀjleevee mJejeb®ee DeeOeej I³eeJee ueeiele es l³eeme J³ebpeve Demes cnCeleele.
³eeoJekeÀeueerve cejeþer Yee
petPe,efveomegjs,KeJeCes³ee,mebleesKesueer,JeerKes,YeefCepes,meebefI eleueer,mebJeíjs
YeCeleer,peeUerCe,meHeeRveer,JeesueKes,GHeeJees,ieg[ekesÀ
ye)veeceefJeYekeÌleer Òel³e³e ë
veeces Je meJe&veeces ³eeb®es Jeeke̳eeleerue ef¬eÀ³eeHeoeMeer eEkeÀJee Flej MeyoebMeer ³esCeejs mebyebOe p³ee
efJekeÀejebveer oeKeefJeues peeleele l³ee efJekeÀejebvee efJeYekeÌleer Demes cnCeleele. ³e eoJekeÀeueerve cejeþer Yee
1) ÒeLecee ë ieCesMeg , Devegûenes, osDees, mebMe³ees, efoDees, met³eex.
2) efÜleer³ee ë F³ee, peerCeexodOeeª, ieesmeefJe³eeles, DeefYeÒee³es, YeeJeeB, j e³eeB.
3) le=leer³ee ëF&MJejW, jeCesve, nefjosJeW, uesKeªJes, celml³eªHes, meJe&%es, meesveejs, Hebef[leer, F.
4) ®elegLeea ë®eewkeÀeref®e³ee, oejJebþs³ee, Hevns³ee, les³eemeer, meeieje.
5) Heb®eceer ëcesIeengefve, cesIeewefve, mecegêewefve, mevekeÀeefo keÀebntefve.
6)
1)meJe&veeces ëmeJe&veece cnCepes Jeeke̳eele veecee®³ee SsJepeer ³esCeeje Meyo cnCepes meJe&veec en e s ³ e .
veeceeb®ee Hegveª®®eej eEkeÀJee HegveJee&®eej ìeUC³eemeeþer meJe& ÒekeÀej®³ee veeceeb®³ee peeieer ³esCeeN³ee efJekeÀejer
Meyoeuee `meJe&veece' Demes cnCeleele.
meJe&veeces : legDee, ceer, letb, keÀJnCeer, pees, pes, keÀeF&, keÀesCeng.
cee, efce³ es, leeb n³ee.
efle³ee, efce³ee, pesCes, les³ee, efleDee.
les³eeles, ³es³ee, DeeHegues³ee, Ssmes³ee, le³ee, le³eeles.
pes³ee®ee, les³ee®es, les³eeb®eer, kesÀne®ee, pesne®ee, pesne®es, lesne®es.
2)DeeK³eele efJeYekeÌleer (ef¬eÀ³eeHeoe®es Òel³e³e)
mebmke=Àleele ef¬eÀ³eeHeoeuee `DeeK³eele' Demes cnCeleele. ef¬eÀ³eeHeoebvee cnCepes®e DeeK³eeleebvee
Òel³e³e ueeietve efJeefJeOe keÀeU Je DeLe& ³eeb®eer le³eej ªHes nesleele. l³eebvee DeeK³eele Òel³e³e Demes
cnCeleele. keÀeU Je DeLe& ef¬eÀ³eeHeoebvee nesCeejs e fJekeÀej Demeu³eecegUs ³eebvee®e DeeK³eeleefJekeÀej Demes
cnCeleele. ³eeoJekeÀeueerve cejeþer Yee
Page 73
733)1) Jele&ceevekeÀeU ë
Oeeb[esefUle, keÀjerle, Deeme, DeeFkesÀ, ®eeKes, DeeþJeer, yeesu es, ìeþs, IesF&, efveIes, yeebefOeleer,
PeebkeÀUerleer, keÀjerleer.
2) YetlekeÀeU ë
metleuee, efmekesÀ, Peeues, kesÀuee, OeeefjSuee, yeesYeeefJeueer, mejues, efveieeuee, meebIeerleueer,
efjieeuee, þsefJeefueDee, Gleefjuee.
3) YeefJe<³ekeÀeU ë
veeMewue, meebef[pewue, DeefYeJewue, Demeuew, nesJewue.
1) Dee%eeLe& ë Heefjmew, megveg, keÀjerpesmeg, vnJeeJee, keÀjeJes.
2) DeJ³e³es ë pes lesLeesefve, Heg{ejer, leLee, peQ, ³eNnJeer, leNner, cnCeewefve, DeePegF&, keÀ[ewveg,
Dee®ebêeke&À, Jejer, u eeieewefve, JesNner, Jeeb®eewefve.
keÀ) efJeMes
meesvesmeUe, keÀeveJe[e, peesnej, ceebogme, efpeDeeues, DeefmeJee©, yeesnjer, ceeboes[e, kegÀjeQ[er,
veJnUer, meemeerVeueer, efoefþJee, Hee³ee®esceesieª, yeesnjer, ceeboes[e, Demeueie, Deebleewjer, ceebefo³ eeUer,
jeCeerJe, yengJeme, ieeleebyeerue, yegbLeer, Deejesieve, Demes Meyomebûen ³eeoJekeÀeueerve cejeþerle HeneJe³eeme
efceUleele.
[) JeekedÀ Òe³eesie ë MeyoMe: nesCeeN³ee DeLee&Hes#ee efYeVe Je efJeefMeä DeLee&ves ª{ nesTve yemeuesu³ee
Meyomecetneuee `J eekedÀ Òe®eej' Demes cn Celeele. DeMeer keÀener JeekedÀ Òe³eesie Heg{erueÒeceeCes Deensle.
jLe HesueCes, yeeOee HeeJeCes, JejHe[e nesCes, mJeOecex jeneìCes, meenesefve peeCes, Deeìer keÀe{Ces,
Debieer JeepeCes, Dee[ IeeueCes, Dee[ peeCes, keÀeve Pee[Ces, Pee[er keÀjCes, veKeer ueeieCes, Heeìer yewmeCes,
cees[ OejCes DeMeer Jeeke̳eÒe³eesie ³eeoJekeÀeueerve cejeþerle HeneJe³eeme efceUleele.
6.4 yeneceveer keÀeUeleerue ceje þer Yee
³eeoJekeÀeueerve Jee*dce³ee®es megJeCe& ³egie meceeHle Peeues DeeefCe cenejeä^Yej GÊejsletve Fmueeceer Oe efce&³eeb®es
Hej®e¬eÀ Dee ues. Denceoveiej, efJepeeHetj, efJeoYe&, efyeoj, ieesJeUkeÀeW[e ³ee efþkeÀeCeer Fmueece er jep³es megª
Peeueer. ³ee jepeJeìer®ee SkebÀojerle cenejeä^e®³ee meJ ee¥ieerCe peerJeveeJej HeefjCeece Peeuee. ³ee keÀeUeleerue
cejeþer Yee
Page 74
746.4.1 yeneceveerkeÀeueerve Yee
1330) Kee ìsûeece (F.me.1348) veeieeJe F.me. 1367 ce{ieeJe ,J e s U g m e , yeeboes[s ³esLeerue keÀener
keÀesjerJe uesKe GHeueyOe Demeuessues HeneJe³eeme efceUleele.
`GKeenjCe' keÀlee& ®eeW Yee, `Jej oveeiesMe' keÀlee& De%eeveefme×, yeefnjeefHemee GHe&À
yeefnjepeeleJeso, keÀevnesHeeþkeÀ -veeceeHeeþkeÀ, keÀevnesHee$ee, oeceepeerHeble, Yeevegoeme, ÞeerHeeoJeuueYe Je
ve=efmebn mejmJeleer, mejmJeleer iebieeOej, peveeo&ve mJeeceer Fl³eeoeRveer DeeHeeHeu³ee Hejerves cejeþerle
ûebLekeÀle&=lJe kesÀues Deens. eEnot Je cegmeueceeve ³eeb®³ee Dee®eejefJe® eejeb®eer Je YeeqkeÌleHe ×leeR®eer keÀenerMeer
meebie[ ³ee keÀeUele oÊemebÒeoe³eele Ieeleueer iesuesueer efomeles.
®elegëMueeskeÀer YeeieJele, SkeÀveeLeer YeeieJele, ªeqkeÌceCeer mJe³ebJej, YeeJeeLe&jecee³eCe, DeYebie Je
Heos, Yeeª[s Fl³eeoer efJeHegue J ee*dce³emebHeoe SkeÀveeLeebveer efvecee&Ce kesÀueer. efMeJekeÀu³eeCe,
jceeJeuueYeoeme, efJe
Demes DeveskeÀ ûebLekeÀlex ³ee keÀeUele Peeues. `ieerleeCe&Je' keÀlex oemeesHebl e ns SkeÀ ³ee®e keÀeUeleerue ye [s
DeveskeÀ ûebLekeÀej nesle.
6.4.2 yeneceveerkeÀeueerve cejeþer®es vecegves ë
1. ®eeWYeeke=À le GKeenjCe ë
Deeuee Deeuee veejocegveer ~ Heeneleer yeieeìs G®eueewCeer ~
DemLeeveer lesCeW os
yeUer³ee Gûesmesveg ~ cegveer yewmee meernemeveer ~ meeGcee HeeJees DeJeOee©veg ~~ Deelee peeues Deece®es³ee Ssmes ~
Oejerleeb Oejerleeb ³eslee³es nebmes ~ lebJe DeOe& meernemeve ~ meesef[ue s ª
2) ieg©®eefj$e mejmJeleer iebieeOej ë -
efme× cnCes veeceOeejkeÀemeer ~ DeHetJe& Peeues Heefj³esmeer ~~ ieg ©®eefj$e efJemleejWmeer ~ meebielee meblees
SkeÀ Hee ~~2~~ Þeerieg© efvel³e mebieceemeer ~ peele Demelee Devegÿeveemeer ~ ceeieea lees Megê Heefj³esmeer ~
DeeHegues Mesleer GYee Demes ~~3~~ Þeerieg©les efvel³e osKeesveer ~ OeebJele ³esTefve Mesleebletefve ~ DeeHeCe
meeäebieer veceesveer ~ HegvejefHe peele DeeHegues mLeevee ~~4~~ ceeO³eevnkeÀeUer ceþemeer ³eslee ~ HegvejefHe
®ejCeer þsJeer ve ceeLee ~ Ssmes efkeÀleerSkeÀ efoJeme nesleeb ~ Megêe®eer YeeqkeÌle Jee{ueer ~~5~~
3) SkeÀveeLe ë
Depe&oemle Depe&oej yeboieer ~ yebosveyeepe meensye DeeueeskeÀced meueece ~ keÀe³eeHegjerkeÀj efpeJeepeerHeble
megYesoej ~ yegOeepeerHeble HeÀ[Ceerme ~ Hej ieCes Mejerjyeeo ~~ nefkeÀkeÀle ~~
mejkeÀej®eer jpee IesTve efveIeeues ~ lees mJeej nesTve efkeÀuues keÀe³eeHetj ³esLes oeKeue peenues ~~
ojesyemle Debceueoej meJe& mejkeÀejkeÀeceeme JeekeÀye veJnles ~~munotes.in
Page 75
754)efmebnemeveyeefÊeMeer ceneefuebieoeme ë
HegvejefH ej e p e ec e g n t l e &H e e n s ~m e l e j e J e e r ³ e sH e g l e U e r ³ e sm e b v e e r O ep e e ³ e s ~l e b J e leerme Jee®ee nesGveer yeesefUuee rk e À e ³ e s ~
les Heefj³esmee Hee ~~ leg efJe¬eÀceemeejerKee Oeer³e& Goe³e& nesefme~ lejer®e ³es meernemeveer yewmes~ Yeespeg cnCes les
kewÀmes~ meebies cepe~~ jeJees efJe¬eÀce Goe³e& Deefle~ $eerueeskeÀeR Jee{ueer p³ee®eer efkeÀleea~ yengUeskeÌleer p³ee YeUe
cnCeefle~ leesef®e Oev³eg~~
6.4.3 yeneceveerkeÀeueerve Yee
1) yeneceveerkeÀeueerve JeCe&Òeef¬eÀ³ee ë
yeneceveerkeÀeueerve JeCe&Òeef¬eÀ³ee KeeueerueÒeceeCes efometve ³esles. ³eeoJekeÀeueerve cejeþerleerue JeCee&le
yeneceveerkeÀeueerve ce jeþerle Heg{erueÒeceeCes yeoue Peeu³ee®es efomeles.
ke=À. Hee. kegÀuekeÀCeea ³eebveer ³ee meboYee&le ³eeoJekeÀeueerve Yee
©leg - $eÝefCe³ee
efjCeer³ee - $eÝefCe³ee
ieepeefle iepe&leer
þeJees LeeJees
mee®eef®e mel³eef®e
GHesie - GHe³eesie
jesmeW - jes
yesneW - efYeJees
GYeieuee - Gyeieuee
keÀeF& - keÀe³e
JeesPes- DeesPes
efvemeeCe - efveMeeve
mekeÀue - mekeÀU
Heg[gleer - Heg{leer
Fl³eeoer Meyoeb®eer veJeer ªHes ³ee keÀeUeleerue ue#eele ³esC³eemeejKeer Deensle.
3) Òel³e³e Òeef¬eÀ³ee ë
yeneceveer keÀeUeleerue cejeþer Yee
Page 76
764)
yeneceveer keÀeU ³eeoJekeÀeU
le³eeleW - (les³eebles)
[esȳee - ([esues³eeb)
ceeve - (ceeveg)
od³eeJee - (os³eeJee)
osJe - (osJees)
legpemeer - (legmeer)
cnCeesefve - (cnCeewefve)
peenuee - peeuee
Deeleue - Deelewue
yeesuee®es - yeesueeef®e³ee
Je
Ëo³eeJejer - Ëo³eJesNner
efJekeÀeme - efJekeÀesMeg
meieUe - mekeÀue
HeeJe³ee - HeefJe³ee
Deod³eeefHe - DeePegFb
efJe
Fl³eeoer Meyoeb®eer yeneceveer keÀeueerve ªHes veJ³ee JeUCee®eer Jeeìleele. HeÀemeeayejesyej
mebmke=Àleefveÿlee Lees[er Jee{uesueer efomeles.
veeceefJeYekeÌleer ë-
1. ÒeLece eë DeefOeJeeme g, meesunemeg, efJeMJeemeg, GlmeeJees, ceeJees, efveJee&nes Fl³eeoer, veeceeb®eer ªHes
ue#eCeer³e Deensle.
2. efÜleer³ee ë efvepe Ye=l³ee, keÀesCne, Goje, jeJeUe, mesJesmeer, Deecnebmeer, ceeles, efve©HeCeeles,
Deecnebueeiegefve, ³eeueeieer;
3. le=leer³ee ë efJeMJeemes, ³esCes, osJes, veejos, vecevesMeer.
4. ®elegLeea ë JeOeeLe&, MeeHeeLe&, ieceveeLe&, veeceemeeþer
5. Heb®eceer ë Oecee&ntefve, ÜejkesÀngveer, osJeeHeefjme, legpeHeemeer
6.
DeeK³eele ªHe ë
yeneceveer keÀeUeleerue cejeþerceO³es Heg{erueÒeceeCes DeeK³eele ©He HeneJe³eeme efceUleele.
keÀjlee, Henelees, keÀefjleer, GlHeeoer, HeeUer, keÀjer, GHep es, ÒekeÀìs, Fl³eeoer.munotes.in
Page 77
77Jele&ceevekeÀeUe®eer ªHes ë
þkeÀuee, þsuee, Jeeef{efVeuee, ueepeu³ee, meebies, cnCes, DeHeer&, keÀjer, ceejer Fl³eeoer.
YetlekeÀeueerve ªHes ë yeneceveer keÀeueerve Meyoeb®es YetlekeÀeueerve ªHes Heg{erueÒeceeCes
keÀjerve, cn Ceeue, osKeeue, He[sue, veemesue Fl³eeoer.
YeefJe<³ekeÀeUe®eer ªHes ë
Demeesleg , Heenes, keÀjer, DeJeOeejer, ueenes, Fl³eeoer.
Dee%eeLeea ªHes ë
³eeefpeues, yeesefuepes, Jele&efJepes, cnefCepes, Jebefopes Fl³eeoer. ³ee keÀeUele HeÀemeea -Dejyee r
Meyoeb®ee pees ÒeYeeJe cejeþerJej Gceìuee l³ee®es JeCe&ve ceeies Deeues Deens®e.
Meyomebûen ë
yeneceveer keÀeueerve cejeþerceO³es Keeueerue Meyomebûen HeneJe³eeme efceUleele.
veejocegveer, yeieeìs, DeebmegJes, uees®eCeer, Jeerveeso, mebleesmes yeU er³ee, DeeFkeÀesefve, keÀHeìs,
le³eeefme, GYee©veg, yejJes³ee, Demeeª, Yeeles³e, Dee
yeeboes[er, De byeje, peielHetCee&, meernemeveer, HegvejefHe, ieeCeieeHegjer, Deveg<þeveemeer, ceceleeF&, JeekeÀye,
GKe[s, HejieCee, F. cegmeueceeve jepeJeì Demeu³eecegUs mejkeÀej ojyeejer HeÀemeeale keÀeieoHe$es efueefnueer
iesueer. l³eecegUs efHeÀ³ee&oer, HewÀmeuee, Fv meeHeÀ, keÀeieo, DeefOekeÀejer peceeoej, nJeeueoej, efMeuesoej,
jeF&keÀ, HeeF&keÀ, jeTle yeejer, ojyeejer Depe& DeMeer Meyo J³eJenejele ³ee keÀeUeves ª{ Peeuesueer efometve
³esleele.
6.5 efMeJekeÀeueerve cejeþer ë (1600 -1700)
ne keÀeU cnCepes efMeJeje ³eeb®³ee efveefceÊeeves SkeÀ veJes lespe ÒekeÀeMeceeve Peeuesuee neslee.
efMeJeje³eeb®³ee vesle=ÊJeeves pegueceer Fmueeceer Dee¬eÀceCeeefJeª× ÒeeflekeÀejMekeÌleer ³ee®e keÀeUele peeieer
Peeueer. ³ee mJejep³e mLeeHeves®³ee megªJeeleer®³ee keÀeUele meceLe& j eceoeme, meble legkeÀejece ns oesve HeÀej
ceesþs melHegª
³ee keÀeUele Ieeuetve efouee. ³ee®e keÀeUele JeeceveHebef[le, jIegveeLe Hebef[le ³eebveer mJejep³e keÀeUele
DevegketÀue DeMee Hebef[leer JeUCee®³ee keÀeJ³euesKeveeme megªJeele kesÀueer nesleer.
6.5.1 efMeJekeÀeueerve Yee
kesÀMeJemJeeceer, v eeiesMe, efJeþdþue, JesCeeyeeF&, DekeÌkeÀeyeeF&, yeefnCeeyeeF&, efveUesyee, eEHeHeUvesj Fl³eeoer
meeOegkeÀJeer Je keÀJeef³e$eer ³ee®e keÀeUele nesTve iesu³eeves Jee*dce³ej®eves®es ÒekeÀej Jee{ues. HeÀemeea, Dejyeer,munotes.in
Page 78
78Meyoeb®eer Jee{ ³ee®e keÀeUele Peeueer. jepekeÀejCe Jee{ues lemes cejeþer He$euesKeve veJ³eeves Jee{t ueeieues.
He$euesKeve DeeefCe ³ee keÀeUele efueefnuesu³ee meeefnl³ee®ee DeeOeej IesTve efMeJekeÀeueerve Yee
6.5.2 efMeJekeÀeueerve cejeþer®es vecegves
1) meceLe & jeceoemeeb®es oemeyeesOe ë
Dees vecees efpe ieCevee³ekeÀe ~ meJe&efme×er HeÀUoe³eskeÀe ~ De%eeveYe´ebefleísokeÀe ~ yeesOeªHee ~~1~~
ceeefPe³es Deblejer YejeJes ~ meJe&keÀeU JeemleJ³e keÀjeJes ~ cepe JeekedÀ mebv³eeeme JeoJeeJes ~
ke=ÀHeekeÀìe#eskeÀªveer ~~2~~
legefPe³es ke=ÀHesef®eefve yeUs ~ efJelegUleer Ye´ebleer®eer He[Us ~ DeeefCe efJeéeYe#ekeÀ keÀeUs ~ oeM³elJe keÀerpes~~3~~
³eslee ke=ÀHes®eer efvepe G[er ~ efJeIe´s keÀebHeleer yeeHeg[er ~ nesTve peeleer osMeOe[er ~ veececee$es~~4~~
cnCeesve veeceW efJeIvenj ~ Deecne DeveeLeeb®es ceensj ~ Deeefo keÀ©veer njernj ~ Decej Jebefoleer~~5~~
2) JeeceveHebef[lee®es ³eLeeLe&oerefHekeÀe ë
J³eeHekeÀ vemes MejejeR ~ leeW Yeesie Ie[s keÀesCesHejer ~ Dele SJe met#celej ~ efYeGveer YesoJeeoer cnCeleer J³eeHekeÀ
~~ keÀer ®ebovee®ee eEyeog meg#celeje Hejer ~ Mewl³es J³eeHeer Mejerj ~ Ssmes yeesueleer Hejbleg ®ejCeer He[lee veerj ~
veJns Deesuee efìUe ueueeìer, ns vekeÀUs ~~ ®ejCe efYepeleer peUer ~ Hejer efìUe Deesuee veJns ®ebovee®ee
keÀHeeUer ~ Hee³e HeesUlee Deeq ivepJeeUer ~ ®ebove ueueeìer veJns G
3) jece®ebêHeble Deceel³eeb®es Dee %eeHe$e ë
mebHetCe& jep³ee®es meej les ogie&, ogie& vemeleeb ceeskeÀUe osMe Hej®e¬eÀ ³eslee®e efvejeÞe³e, Òepee Yeive
nesTve osMe GÜme neslees. osMe GÜme Peeu³eeJejer jep³e Demes keÀesCeeme cnCeeJes? ³eekeÀefjleeb HetJeea pes pes
jepes Peeues l³eebCeer DeeOeer osMeebceO³es ogie& yeebOetve lees lees osMe MeeMJele keÀªve Iesleuee, D eeefCe Deeuesues
Hej®e¬eÀmebkeÀì ogiee& Þe³eer Heefjnej kesÀues. ns jep³e lej leerLe&ªHe Leesjues kewÀueemeJeemeer mJeeceeRveer
ie[eJeªve®e efvecee&Ce kesÀues. pees pees osMe mJeMeemeveJeMe ve nes³e l³ee l³ee osMeer mLeueefJeMes
efve
mkejÒeef¬eÀ³ee ë
Dece®³ee, Decnebme, DeefÞeJeeo, efJemCeoeme, ueeKeesìe, Hee³eceeueer, ÒeeceeLeerveece, nefjJeKle,
ieeF&$eer®eer, efJe
Yeesieesìe, Jeef[iees, GHeêew F.
J³ebpeve Òeef¬eÀ³ee ë
efMeJekeÀeueerve J³ebpeveÒeef¬eÀ³es®eer keÀener GoenjCes Heg{erueÒeceeCes Deensle.munotes.in
Page 79
79ogkeÀesU, Kebefoue, uee³eKe, Pej esKee, p³eepeleer, pesÿ, peesKeeuele, pepet, osJn[er,
LeeHevee, LeerjeJeerU³ee, efJenceeves, OeeMele, HeveeU, keÀeyee&jer, Ketye, efmeleeyeer, ³esm³eeme,
JeUefKeues, veeceIeesMe, HeuebieHees
efMeJekeÀeueerve efJeYekeÌleer Òel³e³e keÀmes nesles ns Heg{erueÒeceeCes Henelee ³esleerue.
1. ÒeLecee ë vesceg, PegbpeejjeT, ,mebyebOeg, peerT, jeleer, nkeÀerkeÀleer, cegoleer.
2. efÜleer³ee ë ceneueemeer, DeeHeefCe³eemeer, j³el eerme.
3. le=leer³ee ë Yeìs, cenejepes, peieoUs, DeelcemegKes, nsefpeyeer.
4. ®elegLeea ë efÜleer³esÒeceeCes .
5. Heb®eceer ë Iejerntve.
6.
efMeJekeÀeueerve meJe&veece së
let, ceer, pes, les, efce³ee, legJee, ³ewmeer, legpe,
l³eebCeer, lesner, ³esner, keÀesCnes, eflener.
DeeK³eele ªHes ë
Jele&ceevekeÀeU ë
ieelees, vee®eeslees, oes
YetlekeÀeU ë
peeues, ceeefjuee, efoOeues, Deeefveues, yewmeues, Keeoueer, cnefìues, yeesefueues, þsefJeues, Hegefmeues
YeefJe<³ekeÀeU ë
³esF&vee, HeJee[sue, ®eeueMeerue Fl³eeoer.
Meyo³eesieer DeJ³e³es ë
l³eeJejer, legpeHejer, ceeCemeekeÀjJeer, cesefue³eeJejer, ³eeGHejs, osKele, Keeueles, lesLegveg,
yejngkegÀce, vepeoerkeÀ, keÀejCes, ceeieleer.
GYe³eevJe³eer DeJ³e³es ë
DeeefCe, DeeCe, ³ewmes, pes, cnCeewveg, Je. leNner, pewmes, lewmes.
GodieejJee®ekeÀ DeJ³e³es ë
yesueeMekeÀ, KetHe, JeenJee, ís, íer, yeme, neb. Deueyele Fl³eeoer.munotes.in
Page 80
80efMeJekeÀeueerve Meyomebûen ë
meceLe& jeceoeme, meble legkeÀejece, Jeeceve Hebef[le, cegkeÌleséej meejKes keÀJeer ³ee keÀeUele nesTve
iesues. l³eeb®³e e keÀeJ³eeletve efMeJekeÀeueerve Meyomebûen keÀmes nesles ns ue#eele ³esles. efJeMes
Dejyeer Meyo ë DeKl³eej, Deceerve, Fmleeo.
FMeejle , Keemee, nMece, eEncele, meueeyele, cegMe eefnje, cepeeueme, leieeoe, peeye, keÀmle
Fl³eeoer.
HeÀemeear Meyo ë GmleJeejer, Gceso, Keesieerj, DeeceojHeÌleer, DemkeÀje, ngVej, meHe&Àjepeer, yesueieece, pesj
Fl³eeoer.
efMeJekeÀeueerve JeekeÌÒe³eesie ë
efMeJekeÀeueerve JeekeÌÒe³eesie Heg{erueÒ eceeCes HeneJe³eeme efceUleele Hejeieboe nesCes, oeKeue nesCes, ietce
nesCes, efMejpeesjer nesCes, otOeYeele Je yesueYeeb[ej ³eeb®eer ef¬eÀ³ee keÀjCes, keÀewue ueeJeCes, ieveerceeme Iesje keÀjCes
Fl³eeoer.
6.6 HesMeJeskeÀeueerve cejeþer Yee
cenejepeeb®³ee veblej í$eHeleer mebYeepeerjepeW®ee JeOe, Meent®eer kewÀo, jepeejecee®eer keÀejkeÀero&, Meent®eer
megìkeÀe DeMee keÀeUele keÀOeer meÊee efmLej keÀ Oeer DeefmLej Peeueer. Heg{s HesMeJ³eeb®³ee neleer meÊee Deeueer.
HesMeJ³eebveer pemes meece´ep³e Jee{efJeueer lemes®e HesMeJ³eeb®³ee HejeYeJeeuee les®e keÀejCeerYetle þjues. cejeþer
keÀefJelee ³ee keÀeUele mebleHejbHejsletve HebleHejbHejskeÀ[s PegkeÀueer. l³eecegUs Heebef[l³e DeeefCe Me=bieej ³eele cejeþer
keÀefJelee DeefOekeÀ iegbleuesueer efometve ³esles. ³ee keÀeUeleerue ªeqkeÌceCeernjCekeÀlee& meecejepe Je efvejbpeve ceeOeJe
ns oesve cenÊJee®es keÀJeer nesles. `efMeJeefovekesÀmejer', `nefjJejoe' keÀlex ke=À
cejeþîeeb®³ee Je HesMeJ³eeb®³ee Heje¬eÀceer®³ee yeKejer efvecee&Ce nesTve cejeþer Yee
DevebleHebÀoer Fl³eeoer Meeefnjebvee cejeþer Yee
6.6.1 HesMeJeskeÀeueerve cejeþer Yee< es®es vecegves ë
1. ÞeerOej veePejskeÀj efueefKele ÞeerjeceefJepe³e ë -
Deyeueeb ve keÀUs mebmke=Àle JeeCeer ~ pewmes Dee[eleerue efvece&U HeeCeer ~
Heefj oesj Hee$eeJee®eesefve ~ DeMekeÌle peveeb kesÀefJe efveIes ~~munotes.in
Page 81
81les le[eieemeer ³esleeb lJejs ~ lelkeÀ eUef®e le=
meJee&me ceev³e ieerJee&Ce ~ pejer Demesue HetJe&HegC³e ~
lejer®e lesLeeR®es nes³e %eeve ~ Deyeuee peve kesÀefJe lejleer ~~
2) YeeTmeensyee®eer yeKej ë
`YeeTmeensye ce= l³et HeeJeues ns keÀesCeer SsefkeÀues veener Heeefnues veener. YeieJeble F®ískeÀªve l³ee
Menjeletve Heej He[tve Jee®etve nj SkeÀ keÀesþs Demeues leefj efvecee&Ce nesleerue.'
3) jecepeesMeer ë
nìeleìeves Heìe jbieJegveer peìe OeefjMeer keÀe efMejer ~ ceþ e®eer GþeþsJe keÀe lejer ~ Jeveeble DeLeJee peveeble
nes keÀeb ceveeles JneJes Hejer ~ njer®es veeJe YeJeebyegefOe lejer ~~ keÀe³e ieȳeele Ieeefueleer legUMeer®eer ueekeÀ[s ~
ner keÀe³e YeJeeuee otj keÀefjefleue ceekeÀ[s ~ yeensj efcejefJeMeer Deble nefjM eer JeekeÀ[s ~ DeMee YeeqkeÌle®³ee
jmeemeefnle let keÀmee cnCeefJeMeer yegOee ~ nefjjme meeb[gefve Iesmeer ogOee ~~
4) ceesjesHebleeb®es Dee³ee&Yeejle ë
ke=À
pesJne meYesefme vesueer Heeb®eeueer ceeefveues ve ceveeR Mece&
lesJne iesuee neslee keÀesþs jeOeemeglee legPee Oece& ~~
6.6.2 HesMeJeskeÀeueerve Yee
ceneYeejle, efì^efmì, keÀle&J³e, ³esMe, ³esLee%eeve, ¬eÀHee, þjeefJeuee, ce=l³e, nsle, ceepeesjer, Heeje³esCe,
yewmeuee, þwjeJe, efomeesve, Yejesmee, Goemeve, ceepeesjer, efJe©O³e, ³esLeeefmLele, meHleefjmeer, ê gefmì,
Fl³eeoer.
HesMeJeskeÀeueerve J³ebpeveÒeef¬eÀ³ee ë
HegjmkeÀej, jepekeÀejCe, (pe) HegC³ee®eJeU (pe), HebÀ[®³ee (Mee) efJe®³eej, p³eej, Òe³eesp³eve,
Yeesp³eveeme, Jemeesíie&, mebJeíj, Deewjbieeyeepe, ue[eF&, OeeC³ee, yeeleveer(cee), [eefUbYe, YeebbOe tve,
DeewMeOe, efmeJ³ee, keÀene[Ces, þnjleerue, efJep³eeHetj, MesveeHeleer, Meercee, JeeskeÀ, ieue, veieer, l³eepekeÀª
Fl³eeoer.
veeceefJeYekeÌleer®es keÀener vecegves ë
ieesäer, mJeeceer, ³eeoer, nsle Fl³eeoer.
4. ÒeLecee ë HegefCe³eeme, veyeeyeemee r, [sefj³eemeer, meensyee.
5. efÜleer³ee ë peeefleefveMeer, ÒekeÀejs, Ieeìs, ®eesjefì³eebveer, Þeercebleebner.
6. le=leer³ee ë leuesieeJeerntve.
7. Heb®eceer ë keÀesCne®ee, keÀesCee®³eevesmunotes.in
Page 82
828.
10. efJeMes
nes³esmleJej, Fl³eeoer.
11. meeceev³eªHes : HegCes³eeme, keÀejKeeves³eele, GHeeO³es®ee, yeesueCeW³ee®ee Fl³eeoer.
12. HesMeJeskeÀeueerve Meyomebûen : Hee³e Gleeje, Hee³eieesJee, HeevnJe, Heesìefleef[keÀ, efyeje[jeKes,
YeeF&®eej, LeeveefHeles, YegkesÀyebie, Jeeje HeeCeer, ueeieYeeie, Fl³eeoer Meyo ner ceOetve ceOetve HesMeJeskeÀeueerve
cejeþerle Yesìleele.
HesMeJeskeÀeueerve JeekeÌÒe³eesie :
HesMeJeskeÀeueerve cejeþer Yee
nes
6.7 DeebiuekeÀeueerv e cejeþer Yee
#es$eele HeefjJele&ve Ie[tve Deeues. meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ #es$eele Deecegueeûe yeoue Peeuee. Fbûepeer
mebmke=Àleer DeeefCe Yee
OeesjCeeletve F.me. 1822 ceO³es yeeBcyes vesefìJn Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer leHexÀ ¬eÀefcekeÀ HegmlekesÀ le³eej
keÀjC³eele Deeueer. yebieeuekeÀ[erue mesjeceHetj ³esLeerue efJeu³ece ke@Àjs ³eeb®³ee osKejsKeerKeeueer cejeefþ -
Fbûepeer keÀesMe le³eej Deeuee ³eeletve®e cejeþer Jee*dce³e ®eUJeUeruee meg©Jeele Peeueer.
6.7.1 cejeþer Jee*dce³e ®eUJeUeruee meg©Jeele :
Fbûepeeb®eer jepeJeì efmLej Peeueer. HegmlekesÀ í HeeF&®eer megefJeOee GHeueyOe Peeu³eeves HegmlekesÀ,
meeHleeefnkesÀ, ceeefmekesÀ, Je=ÊeHe$es meg© Peeueer. efmebnemeve yeÊeerMeer, jIegpeer Yeesmeu³eeb®eer JebMeeJeU, ieerlee
YeeJe®ebefêkeÀe, Fl³eeoer HegmlekesÀ íeHeueer iesueer. F.me. 1974 meeueer efJe
keÀeUele meg© kesÀues. yeeHet í$es, HejMegjece iees[yeesues, oeoesyee Heeb[gjbie ke=À
efveyebOe, Jee*dce³eeves meceepe HeefjJele&veele cenÊJee®es ³eesieoeve nesles. ³ee®ee®e HeefjCeece meeefnl³e #es$eeJej
Peeuee. ³eeletve®e cejeþer Yee
Page 83
836.7.2 DeebiuekeÀeueerve cejeþer Yee
pesLes efnbot ueeskeÀeb®es jep³e Deens, lesLes meJe&$e v³ee³ee®ee DebOe:keÀej Demelees. SJe{s®e veener,
Hejbleg efJeÐes®ee Je efJe®eejeb®ee ner Demelees. yeensj nesles keÀe³e Je peeles keÀe³e ³ee®ee k eÀener SkeÀ efJe®eej
vemelees. p³eeb®es l³eeb®es %eeve DeeHeues Hegjles®e, DeeHeues IejeHegjles Demeles. l³eeme otmejs keÀener SkeÀ þeTkeÀ
vemeles. keÀesCeer cnCeleerue keÀer, Leesj ueeskeÀeb®³ee Heojer efYe#egkeÀ, Yeì, Meem$eer, Hebef[le Demeleele. Hejble gl e s
ueeskeÀ efve©He³eesieer Demeleele. Meem$eer pes Deensle l³eeme ceeieerue npeejeW Je
’kegÀUJee[er -Yet
uebieesìîeeme osF& peeveJeer Hees
3) meeefJe$eeryeeF& HegÀueske=Àle peesefleyee®ee yeesOe :
mJeeceer peesefleyeeb®ee~ ueeies ceer ®ejCeer
l³eeb®eer iees[ JeeCeer~ ceveeR Iegces
cenej ceeieeb®eer~ keÀjles ceer mesJee
DeeJe[er®³ee osJee mce©efve³ee
mesJee mel³eOece&~ osF& meceeOeeve
þsJeer Meeble ceve~ DeeHeue js.
6.7.3 DeebiuekeÀeueerve cejeþer Meyomebûen :
Hejmee, HeeJeleer, yeesOe, Deejmee, H³eepeer, ogveeJeues, ue[er, ceesleer, leeefCeues, YeJe³ee, nemetb,
efJe
iebieeleefj, ìesHekeÀj, efYe#egkeÀer, J³e³e, ³epeceeve, Fl³eeoer.
6.8 mJeeleb$³eesÊej keÀeueKeb[eleerue cejeþer Yee
Meke̳e ner veJnles. ÒeoerIe& HeeJeCesoesveMes Je
ueeieues l³eecegUs l³eeb®eer Yee
MeW[s, MebkeÀj Heeìerue, pe³eJeble oUJeer, ef®e. $³eb. KeeveesuekeÀj, ceOeg cebiesMe keÀefCe&keÀ, Deevebo ³eeoJe,
®ebêkegÀ ceej veueies, ceneosJe ceesjs, MebkeÀjjeJe Kejele, veeje³eCe megJex, o³ee HeJeej, Deevebo Heeìerue,
yeeyeejeJe cegmeUs, DeMeeskeÀ JnìkeÀj, jepeve ieJeme, jbieveeLe Heþejs, De©Ce meeOet, meoevebo osMecegKe,munotes.in
Page 84
84veeieveeLe keÀe sleeHeuues, veeieveeLe Heeìerue Demes DemebK³e meeefnefl³ekeÀ ³ee keÀeUele meeefnl³e uesKeve
keÀjerle nesles.
6.8.1 mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue cejeþer Meyomebûen :
1) yeer. jIegveeLe Dee[ieeJe®es ®eewOejer :
Pe[Heer, keÀj[e, ueIeU, efmeHeje, efyeuJeoU, ®eneìU, keÀ[esmejer, efkeÀìeU, FjkeÀueer,
Dee[Jee[, DeekeÀ[t Fl³eeoer.
2) je. jb. yeesje[s ³eeb®eer Hee®eesUe :
Deppeeleer, DeJeef®ebo, Dee³eleU, FmkeÀesìe, GKeìleeW[³ee, keÀ[gmeb, keÀJej, [ebyeermeHeCee,
HeerjHeerj, yekeÌkeÀU, yeeefpeboer, yees®ekebÀ, yekeÌkeÀU Fl³eeoer.
3) vee. O ees. ceneveesje®eer ieebOeejer :
keÀceerpee, kegÀjJeb[er, legues, lekeÀeJeer, KeeWie, OeefìbieCe, He³egYeeT, yeekeÌkeÀesU, yeejefyepes, yeerì,
meHHej, yepeebìer, efyeIee, yeesve, Fl³eeoer.
4) keÀeW[Ceeleueb efpeCeb veeieveeLe Heeìerue :
GkeÀìeru³eeJe veer, GyeU, keÀ[yeesU, Keoeì, jeb[©, ceF&o, meìkeÀe, ìWyejer, Kees[e, GyeU,
Keoeì, kebsÀ[e, mejkeÀe, efnoefno, efKeUe, keÀ[yeesU, yegbie, yeeWoe Fl³eeoer.
5) mebYetleer yeeyet efyejeoej :
De[yebie, DeeUbke̳ee, kegbÀ®eer, kegÀ[îee, Fef®eobj, De[yebie, Debpetceve, efkeÀj[t, FmeleeN³ee,
Ke[eve, KeCeJeì Fl³eeoer.
6.9 peeieeflekeÀerkeÀjCee ®³ee ÒeYeeJeeleerue Yee
efueHeÌì, efJnmkeÀer, ceesyeeF&ue, c eesìej mee³ekeÀue, ìsyeue, He@Àve, mesueHeÀesve, mesue, iesì, ìgiesoj, legpe
De@v[ Le´es, efì.Jner. [e³eefvebie ìsyeue, Fl³eeoer DeveskeÀ Meyo peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs cejeþerle Deeuesues
efometve ³esleele.
6.9.1 ceeefnleer DeeefCe leb$e%eeve keÀeUelee rue cejeþer Yee
keÀeUe®³ee efJekeÀemee®eer ieg©efkeÀuueer Deens. %eeve, ceeefnleer, J³eeHeej, GÐeesie, efMe#eCe, DeLe&keÀejCe,
ceveesjbpeve, ¬ eÀer[e, ÒemeejceeO³eces, pevemebHeke&À, ³eemeejK³ee efJeefJeOe #es$eele mebieCekeÀe®ee J eeHej ceesþîee
ÒeceeCeele megª Deens cnCetve®e ³ee ³egieeuee `mebieCekeÀ ³egie' cnCetve DeesUKeues peeles.
6.9.2 ceeefnleer DeeefCe leb$e%eeve keÀeUeleerue Meyomebûen :
Je[& Òeesmesefmebie, Fbìjvesì, JesyemeeFì, yegkeÀ keÌueye, meef®e¥ie, F& -cesue, vesìJeke&À, kesÀyeue
Dee@veueeFve, keÀe@cH³egìme&, Jeu[& JeeF[ Jesye, ceefuìefce[er³ee FbìjHesÀme, ¬esÀef[ì keÀe[&, FueskeÌì^e@efvekeÀ
ke@ÀMe, yegkeÀ keÌueye, De@efHuekesÀ Meve, cenepeeue, mee³eyejcee@ue, ne³eHej ìskeÌmì ceeke&À DeHe ueBiJespe meJn&j,
³egefvekeÀes[, Sef[ìj, ceeke&À DeHe, Òeesûeece, keÀvJnì&j Òeesûe@cme, ÒeesJne³e[j, mebkesÀle mLeU,munotes.in
Page 85
85ne³eHejìskeÌmì, efuebkeÀ, De@efvecesMeve, me®e&, ieCekeÀ³eb$e, efHemees, Sìer Sce, Fl³eeoer Meyo ceeefnleer DeeefCe
leb$e%eeve keÀeUeleerue Demeuesues HeneJe³eeme efceUleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) efMeJe keÀeueerve cejeþer Yee
Yee
peeieef lekeÀerkeÀjCee®³ee ÒeYeeJeeleerue cejeþer Yee
1) kegÀuekeÀCeea, ke=À.Hee. : `cejeþer Yee
5) ieesefJeuekeÀ j,ueeruee : `JeCe&veelcekeÀ Yee
6) keÀoce, cenWê : `cejeþer®es JeCe&veelcekeÀ Yee
7) keÀeuesuekeÀj ,vee.iees. : `Yee
8) FboeHetjkeÀj, ®eb.o. `cejeþer Yee
11) Jee efUbyes,cees.je. `megiece cejeþer J³eekeÀjCe uesKeve ',efveefleve ÒekeÀeMeve HegCes, megOeeefjle DeeJe=Êeer
2011.munotes.in
Page 86
8612) [ e@. peeOeJe, cee.ce. (mebHeeokeÀ) `meeefnl³eOeeje 'FmeeHe ÒekeÀeMeve, veebos[ ÒeLeceeJe=Êeer veesJnWyej
2014.
13) pebyeeues [e@. efJeÇue -`ûeeceerCe meeefnl³e Je ûeeceerCe keÀeobyejer®es mJeªHe 'Deesce meeF& ÒekeÀeMeve,
osieuetj ÒeLeceeJe=Êeer 21 ef[meWyej ,2 0 1 2
6.12 DeefOekeÀ DeO³e³eveemeeþer HegmlekesÀ
1) ieesmeeJeer, j.je. : `cejeþer®es SsefleneefmekeÀ Yee
3) peesMeer, Òe. ve. `megyeesOe Yee
4) ieesjs,oeoe : `DeeOegefvekeÀ Yee
5) ûeeceesHeeO³e s,i e b . y e .: `Yee
De) oerIeexÊejer ÒeMve
1) cejeþer Yee
1) efMeJekeÀeueerve JeekedÀÒe³eesie efuene.
2) efMeJekeÀeueerve Yee
5) yeneceveer keÀeueerve cejeþer Yee
1) F.me. 1850 les F.me. 1950 ne kegÀþu³ee Yee
3) efMeJeepeer cenjepeeb®ee HeesJee[e keÀesCeer efueefnuee?
4) Yee
Page 87
87Sce.S. Yeeie -1, me$e -1
cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 4
SsefleneefmekeÀ Yee
De) Debleie&le ®ee®eCeer Hejer#ee -40 iegCe
Dee) me$eeble Hejer#ee -60 iegCe
(SketÀCe iegCe : 60)
met®evee : 1) meJe& ÒeMve mees[efJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) Debleie&le He³ee&³e ue#eele I³eeJesle.
3) ÒeMveebmeceesjerue DebkeÀ i egCe oMe&efJeleele.
Òe. 1 SsefleneefmekeÀ Yee
SsefleneefmekeÀ Yee
efkebÀJee
peieeleerue ÒecegKe Yee
efkebÀJee
mJeve HeefjJele&vee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve mJeveHeefjJele&vee®es ÒekeÀej meebiee.
Òe. 4 DeLe&HeefjJele&ve cnCepes keÀe³e les meebietve DeLe& HeefjJele&vee®es pegves JeieeakeÀjCe GoenjCeeÜejs
mHe<ì keÀje. (15)
efkebÀJee
DeebiuekeÀeueerve cejeþer Y ee
HesMeJeskeÀeueerve cejeþer Yee
Page 88
munotes.in