MA-History-SEM-II-Paper-VI-History-of-Contemporary-India-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
भारताची फाळणी
घटक रचना
१.१ ाईद्दि
१.२ प्रस्तावना
१.३ फाळणीची पार्श्वभूमी
१.४ द्दिराष्ट्र द्दसद्ाांत ाअद्दण पाद्दकस्तान सांकल्पनेचा ाईदय
१.५ भारताच्या स्वातांत्र्याची प्रगती ाअद्दण पाद्दकस्तानची द्दनद्दमवती
१.६ भारताच्या फाळणीला जबाबदार कोण ?
१.७ द्दनवडक द्दवचार
१.८ साराांश
१.९ प्रश्न
१.१० सांदभव
१.१ उद्दि १) भारताच्या फाळणीची पार्श्वभूमी समजून घेणे.
२) फाळणीला जबाबदार ाऄसणाऱ्या घटकाांची चचाव करणे.
३) जाद्दतयवाद ाअद्दण लोकशाही याांचा परस्पर सांबांध समजून घेणे .
४) स्वातांत्र्य ाअद्दण फाळणी याांचा सांबांध प्रस्थाद्दपत करणे .
५) फाळणी टाळता ाअली ाऄसती का यावर चचाव करणे.
१.२ प्रस्तावना भारतामध्ये द्दिद्दटशाांनी ‚फोडा ाअद्दण राज्य करा ‚ (Divide and Rule) या नीतीचा ाऄवलांब
करून ाअपले साम्राज्यवादी धोरण राबवले. १८५७ च्या ाईठावामध्ये द्दहांदू-मुस्लीम
ऐक्याच्या प्रदशवनामुळे हा ाईठाव मोडून काढताना ाआां्रजजाांची दमााक ााली. ्याांना कळून
चुकले की भारतामध्ये ाअपले शासन द्दटकवायचे ाऄसेल तर द्दहांदू ाअद्दण मुसलमानाांना एकत्र
येाउ देणे धोक्याचे ाअहे. १८५७ च्या ाईठावानांतर भारतीय जनतेचे नेतृ्व पारांपाररक
सरांजामशाही शासक वगावकडून ाअधुद्दनक द्दशक्षण घेतलेल्या मध्यमवगीयाांकडे ाअले. या
वगावने भारतीय जनतेमध्ये द्दिटीशाांच्या शोषण व्यवस्थेद्दवरुद् जनजागृती करून भारतीय
राष्ट्रवादाची मुहूतवमेढ रोवली. हा ाऄसांतोष कमी करण्यासाठी द्दिद्दटशाांनी भारतीयाांना शासन
व्यवस्थेमध्ये प्रद्दतद्दनद्दध्व देण्याची योजना ाअखली. ्यातूनच स्थाद्दनक स्वराज्य सांस्थाांचा
ाईदय ााला. या ाअधुद्दनक लोकशाही सांस्थाांमध्ये 'एक व्यक्ती एक मत ’ हे महत्त्वाचे तत्त्व munotes.in

Page 2

2 ाऄसून लोकशाहीमध्ये बहुमत ाऄसणाऱ्या वगावची सत्ता चालत ाऄसते. भारतामध्ये द्दहांदू
बहुसांख्य ाअद्दण मुद्दस्लम ाऄल्पसांख्य ाऄसल्यामुळे ाऄल्पसांख्य मुसलमानाांना बहुसांख्य
द्दहांदूांच्या भद्दवष्ट्यकालीन वचवस्ववादाची भीती वाटायला लागली. यातूनच फुटीरतावादी
प्रवृत्ती द्दनमावण ााल्या व मुसलमानाांचे द्दहतसांवधवन करण्यासाठी मुद्दस्लम लीगची स्थापना
ााली तर द्दहांदूांचे द्दहतसांवधवन करण्यासाठी द्दहांदू महासभेची स्थापना ााली. १९०९ च्या
कायद्याने मुसलमानाांना व१९१९ च्या कायद्याने द्दशखाांना स्वतांत्र मतदारसांघ देाउन या
फुटीरतावादाला द्दिद्दटशाांनी खतपाणी घालण्याचे काम केले. कााँ्रजेसनेही मुसलमानाांना
राष्ट्रीय चळवळीत सामावून घेण्यासाठी ्याांच्या मागण्या वेळोवेळी मान्य केल्या. ्यातूनच
पाद्दकस्तानची बीजे रोवल्या गेली. कवी मोहम्मद ाआक्बाल याांनी स्वतांत्र मुद्दस्लम राष्ट्राची
सांकल्पना माांडली तर रहमत ाऄली याने या सांकल्पनेला मूतवरूप देण्याचे काम केले. याचाच
ाअधार घेाउन पुढे बॅररस्टर जीना याांनी द्दिराष्ट्र द्दसद्ाांत माांडून पाद्दकस्तानची मागणी लावून
धरली. शेवटी स्वातांत्र्याच्या पूववसांध्येला ाअपली मागणी मान्य होत नाही म्हणून जीनाांनी
प्र्यक्ष कृती करून जातीय दांगलीसारख्या द्दहांसाचाराचा ाअधार घेतला. द्दिद्दटशाांनी हा
द्दहांसाचार थाांबवण्यासाठी द्दवषेश प्रय्न केले नाही तर कााँ्रजेसने हा द्दहांसाचार थाांबून
स्वातांत्र्याचा मागव मोकळा व्हावा म्हणून भारताच्या फाळणीला सांमती द्ददली. शेवटी १९४७
मध्ये भारताला स्वातांत्र्य द्दमळून भारत ाअद्दण पाद्दकस्तान या स्वतांत्र साववभौम राष्ट्राांची
द्दनद्दमवती ााली.
१.३ फाळणीची पार्श्वभूमी भारताच्या फाळणीचे मूळ हे द्दिद्दटशाांच्या फोडा ाअद्दण राज्य करा या नीतीमध्ये द्ददसून येते.
मुांबाइचा गव्हनवर एलद्दफस्टन याने म्हांटले होते की ‚द्दवभाद्दजत करा व राज्य करा ही प्राचीन
काळातील रोमन म्हण होती ाअद्दण ती ाअता ाअमची ाऄसायला पाद्दहजे.‛ प्रशासकीय
ाऄद्दधकारी ाऄसलेल्या जॉन स्रेची याने ाऄसे द्दलद्दहले होते की, ‚भारतातील द्दभन्नद्दभन्न
तत्त्वाांमध्ये द्दवरोध ाऄसणे ाअमच्या राजकीय द्दस्थतीच्या दृष्टीने चाांगले ाअहे.‛ १८५७च्या
ाईठावात बहादुरशहा जफरला पुन्हा सम्राट बनवण्याचा प्रय्न ााल्याने मुसलमानाांबिल
ाआां्रजजाांच्या मनात कटू भावना होती. वहाबी ाअांदोलनाने ती ाऄद्दधकच तीव्र बनली. ्यामुळे
ाआां्रजजाांनी मुसलमानाांना दडपून टाकण्याचे धोरण ाऄवलांद्दबले. परांतु द्दहांदूांमध्ये जशीजशी
राजकीय जागृती द्दनमावण ााली ाअद्दण ्याांनी राजकीय ाऄद्दधकाराांची मागणी सुरू केली तसे
तसे ाआां्रजजाांचे धोरण बदलत गेले. १९८०च्या सुमारास हे स्पष्ट ााले की राजकीय, ाअद्दथवक
ाअद्दण द्दशक्षणक्षेत्रात मागासलेल्या मुसलमानाांपेक्षा द्दहांदू द्दिद्दटश साम्राज्याकरता ाऄद्दधक
धोकादायक वाटू लागले. पररणामी दोन्ही धमावबिल ाआां्रजजाांचे धोरण द्दवद्दशष्ट ाअकार घेाउ
लागले.
१.३.१. सर सय्यद अहमद खान आद्दण अद्दिगड चळवळ :
सुरुवातीच्या काळात द्दहांदू-मुद्दस्लम ऐक्याचे कट्टर समथवक ाऄसलेले सर सय्यद ाऄहमद खान
पुढे कााँ्रजेसचे कट्टर द्दवरोधक ाअद्दण द्दिद्दटश साम्राज्याचे समथवक बनले. सुरुवातीच्या काळात
्याांनी द्दहांदू व मुसलमानाांना सुांदर वधूचे दोन डोळे ाऄशी ाईपमा द्ददली. १८८४ मधील एका
भाषणात ाऄहमद खान म्हणाले होते की ‛तुम्ही एकाच देशाचे रद्दहवासी ाअहात, द्दहांदू व
मुसलमान यामध्ये फक्त धमावची द्दभन्नता ाअहे ाऄन्यथा सवव लोक द्दहांदू, मुसलमान ाऄथवा munotes.in

Page 3

भारताची फाळणी
3 द्दिश्चन एकाच राष्ट्राशी सांलग्न ाअहेत.‛ पांजाब मधील द्दहांदू समोर बोलताना ते म्हणाले की,
‚ाअम्ही मनाने ाअद्दण रृदयाने एक होण्याचा प्रय्न केला पाद्दहजे;कायवही एकत्र केले पाद्दहजे;
जर ाअम्ही एक ाालो तर परस्पराांचा ाअधार बनू शकतो ाअद्दण ाऄसे न करता एकमेकाांना
द्दवरोध करत राद्दहलो तर ाअम्हा दोघाांचाही नाश होाइल ‚
मात्र हळूहळू सर सय्यद ाऄहमद खान याांच्या द्दवचाराांमध्ये बदल होाउ लागला. १६माचव
१९८८ रोजी मीरत येथे केलेल्या भाषणात ते म्हणाले की, ‚द्दहांदू व मुसलमान दोन राष्ट्र
ाअहेत एवढेच नाही तर ते द्दवरोधी राष्ट्र ाअहेत.‛ ्याांच्या ध्येयधोरणात ाऄसा ाऄचानक बदल
ााला कारण स्थाद्दनक मांडळे तयार करण्यासाठी द्दनवडणूक प्रद्दिया सुरू होताच स्वतांत्र
मतदारसांघाची मागणी करण्यात ाअली. ररपनच्या स्थाद्दनक स्वराज्य द्दवधेयकावर केंद्रीय
कायदे मांडळात बोलताना ्याांनी दोन्ही जमाती व धमावतील महत्त्वाच्या भेदाद्दवषयी व दोन्ही
धद्दमवयाांनी ाऄांद्दगकारलेल्या द्दशक्षणाच्या दजावद्दवषयी द्दवचार व्यक्त केले व स्पष्ट केले की,
‚सववसाधारण द्दनवडणूक पद्तीचा ाऄवलांब केल्यास मोठी जमात लहान लहान जमातीकडे
दुलवक्ष करेल‛. ाअता ाऄहमद खान पूणवत: मुसलमानाांचे पक्षपाती बनले. ाअपली जमात
राजकारण व द्दशक्षण क्षेत्रात पूणवत: मागासलेली ाअहेत याची ्याांना जाणीव होती. ाअपल्या
जमातीला पुरेसे प्रद्दतद्दनद्दध्व द्दमळणार नाही हे लक्षात येताच ते या द्दनष्ट्कषाववर ाअले की,
‚प्राद्दतद्दनद्दधक व जबाबदार प्रकारच्या पद्दश्चमेकडील राजकीय सांस्थाांसाठी ाऄजून भारतीय
पररपक्व ााले नाहीत‛. ाऄहमद खानच्या या द्दवचाराांनी द्दहांदू बिल भयगांड द्दनमावण होाउन
मुसलमान वेगळ्या मागावने द्दवचार करू लागले. पररद्दस्थतीचा ाऄचूक फायदा घेाउन द्दिद्दटश
प्रशासकाांनी द्दहांदू व मुसलमान याांमधील भेदाला खतपाणी घातले. ाऄद्दलगड कॉलेजच्या
ाअरांभीचे तीन द्दप्रद्दन्सपॉल - बेक , मॉररसन, ाअचवबोल्ड याांनी ाऄद्दलगड चळवळीला ाआां्रजज
समथवक व द्दहांदू द्दवरोधाचे रूप द्ददले. ाऄद्दलगड चळवळीने मुसलमानाांच्या मनात द्दिटीश
राजपदाद्दवषयी द्दनष्ठेची भावना द्दनमावण केली ाअद्दण भारताच्या राजकीय जीवनापासून दूर
राहण्याची प्रेरणा द्ददली. ऑगस्ट १८८८ मध्ये सय्यद ाऄहमद खान याांनी सांयुक्त भारतीय
राजद्दनष्ठ सभा ( United Indian Patriotic Association) स्थापना केली. ्यामागील
प्रमुख ाईद्दिष्ट म्हणजे, भारतातील ाआां्रजजी राजवटीचे समथवन करणे व मुसलमानाांना राजकीय
प्रवाहापासून दूर ठेवणे हे होते. (ाअधुद्दनक भारताचा ाआद्दतहास : ्रजोवर, बेलेकर;४९६)
१.३.२ भारतीय इद्दतहास िेखनाचा प्रभाव :
भारतीय ाआद्दतहासाच्या काही ाआां्रजज ाआद्दतहासकाराांनी द्दहांदु-मुसलमानाांन प्रश्न डोळ्यासमोर
ठेवून भारतीय सांस्कृतीच्या द्दवकासाच्या घटनािम द्दलद्दहला ाअद्दण ाऄप्र्यक्षरी्या
साम्राज्यवादाला चालना द्ददली. ्याांचे ाऄनुकरण करून काही भारतीय ाआद्दतहासकाराांनी
तसेच प्रद्दतपादन केले. प्राचीन भारताच्या ाआद्दतहासाला द्दहांदूयुग व मध्ययुगीन ाआद्दतहासाला
मुद्दस्लमयुग ाऄसे सांबोधून ाआद्दतहास कालखांडाचा ाअधार धमव ठरद्दवला. ाअपल्या राजकीय
ाअद्दण ाअद्दथवक ाईद्दिष्ट पूतीसाठी राजा ाअद्दण प्रजा दोघाांनीही धमावचा ाअधार घेतला हे खरे
ाअहे. परांतु सवव मुसलमान शासक होते व द्दहांदु शाद्दसत होते ाऄसे म्हणणे म्हणजे
वस्तुद्दस्थतीचा द्दवपयावस होाइल. मुद्दस्लम सत्तेच्या काळात द्दहांदूांचे शोषण ााले तसे ाअद्दण
तेवढे नसले तरी सामान्य मुसलमानाांचे ही शोषण ााले. पण ाऄशा प्रकारे स्याकडे पाठ
करून केवळ जातीय दृष्टीकोनातून द्दलद्दहल्या गेलेल्या ाआद्दतहासामुळे १९व्या शतकाचा munotes.in

Page 4

4 शेवटच्या कालखांडात ाअद्दण २०व्या शतकाच्या पूवावधावत भारतीय राजकारणाला प्रभाद्दवत
केले.
१.३.३ धमवसुधारणा चळवळीचा प्रभाव:
१९व्या शतकात ाालेल्या द्दहांदू व मुसलमान धाद्दमवक सुधारणा चळवळीत काही
परस्परद्दवरोधी त्वे होती. ाअपल्या धमावतील जुन्या टाकााउ प्रथा-परांपरा बाजूला सारून
धमावला ाईजाळा देणे हा या चळवळीचा ाईिेश होता. परांतु ्यातून काही ाऄद्दनष्ट तत्त्वे द्दनमावण
ााली. वहाबी ाअांदोलनाने सवव द्दबगर मुसलमान जनतेप्रती द्दजहाद पुकारणे ाअद्दण देशाला
दारुल ाआस्लाम बनण्याची स्वप्ने पाहणे द्दहांदूांसाठी ाऄमान्य ाऄशीच गोष्ट होती. ्याच न्यायाने
या देशाला ाअयाववतव बनवण्याच्या काही द्दहांदू सुधारकाांचा प्रय्न ाअद्दण शुद्दद् ाअांदोलनािारे
मुसलमानाांना द्दहांदू धमावत परत येण्याचे ाअवाहन करणे मुसलमानाांना ाऄमान्य ाऄसेच होते.
द्दववेकानांदाांनी प्राचीन भारताच्या गौरवशाली परांपराचा ाईल्लेख केल्यामुळे काही मुसलमान
नाराज होते ाअद्दण ते ाअपल्या परांपरासाठी पद्दश्चम ाअद्दशयाच्या ाआद्दतहासाकडे पाहू लागले.
द्दवसाव्या शतकाच्या प्रारांभी जहालवाद्याांनी महाराणा प्रतापद्दसांह, ात्रपती द्दशवाजी महाराज
व गुरुगोद्दवांद द्दसांग याांना राष्ट्रपुरुष मानून ्याांच्या वीरगाथा जनतेपयंत पोहोचवण्याचे प्रय्न
केले. मरगळ ाअलेल्या द्दहांदू समाजाला देशभक्तीने भारून टाकने, ाआां्रजजाांद्दवरुद् लढा देण्यास
तयार करणे, ाऄन्यायाचा प्रद्दतकार करण्यास द्दशकवणे, यासाठी वरील ाअदशव समोर
ठेवण्यात ाअले.दृष्टी राष्ट्रवादाची होती पण तसे करताना जाणते-ाऄजाणते पणे ाऄकबर,
शहाजान, औरांगजेब ाआ्यादी मुद्दस्लम सम्राटाांना परकीय सांबोधल्यामुळे मुसलमान ाऄस्वस्थ
ााले. ्याला खतपाणी घालण्याचे कायव मुसलमान पुढाऱ्याांनी केले व ्यातून जातीयवाद
बोकाळला. लोकमान्य द्दटळक , लाला लजपतराय , ाऄरद्दवांद घोष व नांतरच्या काळात महा्मा
गाांधी हे सवव द्दहांदू-मुसलमान ऐक्याचे समथवक होते. ाअपल्या भाषणाांमधून जनतेला प्रबोद्दधत
करताना ्याांना समजण्यासाठी काही ाईदाहरणे देत, स्वाभाद्दवकच ती द्दहांदू सांस्कृती,
परांपराांशी द्दनगद्दडत ाऄशी होती.ाअदशव राज्याची कल्पना करताांना गाांधीनी स्वाभाद्दवक रर्या
रामराज्य शब्दाचा वापर केला ते एक ाईदाहरण होते. वास्तद्दवक ्यात जा तीयता
औषधालाही नव्हती परांतु ाआां्रजजाांनी रााइचा पववत केला ाअद्दण ्याला जातीयवादाचा रांग
द्ददला. मुद्दस्लम पुढाऱ्याांनी ते ाईचलून धरले, पररणामी रामराज्य शब्दही मुसलमानाांना खटकू
लागला. जातीयवादाचे द्दवष हळूहळू ाआतके पसरले की द्दतरांगी ाेंडा समोर नतमस्तक
होण्यास मुद्दस्लम लीगने ाअक्षेप घेतला. वरील वैचाररक त्वज्ञानातून फुटीरतावादास
चालना द्दमळाली.
१.३.४ द्दिमिा द्दिष्टमंडळ :
भारत सद्दचवा पासून द्दजल्याच्या प्रशासनापयंत सवव पदाद्दधकाऱ्याांचे या बाबतीत एकमत
होते की भारतात ाआां्रजज सत्ता द्दटकवून ठेवायची ाऄसेल तर कााँ्रजेसच्या वाढ्या शक्तीला
काहीतरी प्रद्दतबांध घालणे ाअवश्यक ाअहे. ाऄसाच एक प्रद्दतबांध होता जातीय मतदारसांघ,
म्हणजेच मुसलमानाांसाठी स्वतांत्र जागाांचे ाअरक्षण ज्यात फक्त मुसलमान मतदारच भाग
घेतील. १९०९च्या घटना्मक सुधारणाांचे वारे वाहू लागले होते. ्यामुळे वरील द्दवचाराला
ाऄद्दतशय महत्त्व प्राप्त ााले. ाऄद्दलगड कॉलेजचे द्दप्रद्दन्सपल ाअचवबोल्ड याांच्या सूचनेवरून
ाअगाखान एक द्दशष्टमांडळ घेाउन ऑक्टोंबर १९०६ मध्ये व्हााइसराय लॉडव द्दमांटोला द्दसमला munotes.in

Page 5

भारताची फाळणी
5 येथे भेटले. द्दनवेदन स्वताः द्दप्रद्दन्सपल ाअचवबोल्डने तयार केले होते. द्दशष्टमांडळाने द्दिटीश
राजपदाप्रती द्दनष्ठा व्यक्त केली व ्याांच्या सुधारणाांची स्तुती केली. ्याचबरोबर सांयुक्त
द्दनवडणूक पद्ती ्याांच्या द्दहतासाठी योग्य नाही हेही स्पष्ट केले. मुसलमानाांना ्याांच्या
लोकसांख्येच्या ाअधारावर नव्हे तर ्याांचे राजकीय महत्त्व ाअद्दण साम्राज्याच्या रक्षणासाठी
्याांनी केलेल्या सेवेचे महत्त्व लक्षात घेाउन ्याांना जागा द्दमळाल्या पाद्दहजे ाऄशी द्दवनांती
केली. ही द्दवनांती लॉडव द्दमांटोने लगेच मान्य केली. ्यावर भारत सद्दचव लॉडव मोरलेने
व्हााइसराय लॉडव द्दमांटोला शाबासकी देत, ५ ऑक्टोंबर १९०६ रोजी द्दलद्दहले की, ‚ज्या
कुशलतेने तुम्ही पररद्दस्थती हाताळली ्याबिल येथे वृत्तपत्रे ाअद्दण जनता प्रसांशा करीत
ाअहे‛
१.३.५ मुद्दस्िम िीगची स्थापना १९०६:
द्दशमला द्दशष्टमांडळाच्या वेळी मुसलमान ने्याांनी एक केंद्रीय मुद्दस्लम सांघटना स्थापन
करण्याचे ठरवले होते. मुसलमानी द्दहताचे रक्षण करणे ्यामागील ाईिेश होता. ्याप्रमाणे
३० द्दडसेंबर १९०६ रोजी मुद्दस्लम लीगची स्थापना ढाका येथे करण्यात ाअली. द्दतचे ाईिेश
खालीलप्रमाणे होते.
(१) भारतीय मुसलमानाांमध्ये ाआां्रजज सरकार प्रती राजद्दनष्ठेची भावना वृद्दद्ांगत करणे ाअद्दण
सरकारच्या काही कायावबाबत गैरसमज द्दनमावण ााल्यास तो दूर करणे.
(२) भारतीय मुसलमानाांच्या राजकीय व ाआतर हक्काांचे सांरक्षण करणे ाअद्दण ्याांच्या
ाअकाांक्षा व गरजा सांयमपूणव शब्दात सरकार समोर ठेवणे.
ाऄशाप्रकारे प्रारांभापासूनच मुद्दस्लम लीग एक जातीयवादी सांस्था होती. द्दतचा ाईिेश केवळ
मुसलमानाांचा राजकीय व ाआतर द्दहताांचे रक्षण करणे हा होता . मुद्दस्लम लीगचे हेच रूप
१९४७ पयंत तसेच होते. नवाब वकार-ाउल-मुल्कने ाऄद्दलगडला केलेल्या भाषणावरून
लीगचा राजकीय ाईिेश स्पष्ट होतो. ्या भाषणात म्हटले होते की, ‚ाऄल्लाच्या कृपेने ाऄसे
होाउ नये की भारतातून ाआां्रजज सत्ता समाप्त ााल्यावर द्दहांदू ाअमच्यावर राज्य करतील ाअद्दण
ाअमच्या द्दजद्दवताला , सांपत्तीला व धमावला धोका द्दनमावण होाइल. या धोक्यापासून वाचण्याचा
एकच मागव मुसलमानाांसाठी ाअहे तो म्हणजे ाआां्रजज सत्ता कायम राहण्यास साहाय्यभूत ठरणे.
जर मुसलमान मनापासून ाआां्रजजाांच्या पाठीशी राद्दहले तर ्याांचे राज्य यथाद्दस्थत चालेल.
मुसलमानाांनी स्वताःला ाआां्रजज सैन्य मानले पाद्दहजे. ते द्दिटीश राज पदासाठी ाअपले रक्त
साांडण्यास व जीव ाऄपवण करण्यास तयार ाअहे.‛ १९१३ नांतर जवळ जवळ एक दशक
मुस्लीम लीगवर मौलाना मोहम्मद ाऄली, मौलाना मजर ाईल -हक, सय्यद वजीर हुसेन,
हजरत ाआमाम ाअद्दण महांमद ाऄली द्दजना याांच्या सारख्या सुधारक ने्याांचा प्रभाव होता.
१९२० ते १९२३ पयंत मुस्लीम लीगचे द्दवशेष ाऄसे कायव द्ददसत नाही. परांतु सायमन
कद्दमशन ाअद्दण गोलमेज पररषदाांमुळे मुद्दस्लम लीगमध्ये पुन्हा चैतन्य द्दनमावण ााले.या
वेळेपयंत पूणव जातीयवादी बनलेल्या द्दजनाकडे ाअता लीगचे सववमान्य ाअद्दण एकमेव नेतृ्व
ाअले. १९३२ च्या जातीय द्दनवाड्याने द्दहांदु-मुसलमानात ाऄसलेली तेढ ाऄद्दधकच
वाढवण्याचे कायव केले.
munotes.in

Page 6

6 १.३.६ द्दहंदू महासभा:
भारतात जातीय समजल्या गेलेल्या सांस्था द्दनमावण व द्दवकद्दसत होण्यासाठी द्दिद्दटशाांचे
साम्राज्यवादी धोरण कारणीभूत ठरले. द्दवद्दशष्ट जमातीच्या रक्षणासाठी स्थापन केलेल्या
ाऄशा सांस्था वैयद्दक्तकरर्या ्याांच्या ने्याांच्या ाअकाांक्षापूती करीत ाऄसताना ाऄप्र्यक्षपणे
द्दिद्दटश साम्राज्याला सहाय्यभूत ठरत हो्या. द्दहांदू महासभा, मुद्दस्लम लीग व दद्दलत जाती
सांघटना ्याला ाऄपवाद नव्ह्या. द्दहांदू महासभेच्या स्थापनेची नेमकी माद्दहती नाही. परांतु
१९१० मध्ये ाऄलाहाबादच्या प्रमुख द्दहांदूांनी ाऄद्दखल भारतीय द्दहांदू महासभा स्थापन
करण्याचा द्दनश्चय केला. १९११ मध्ये पांजाब द्दहांदू महासभेने ाऄमृतसर येथे द्दहांदु ाऄद्दधवेशन
ाअयोद्दजत केले. द्दहांदू महासभेचे कायावलय हररिार येथे ठेवण्यात ाअले ाअद्दण महत्त्वाच्या
द्दहांदू मेळयाांच्या प्रसांगी ाऄद्दधवेशने घ्यावी ाऄसे ठरवण्यात ाअले. १९२२ मध्ये ाऄसहकार
चळवळ थाांबल्यानांतर मलबार ाअद्दण मुलतान मध्ये व्यापक प्रमाणावर जातीय दांगली होाउन
्यात प्रचांड प्रमाणात द्दहांदूांच्या जीद्दवताचे व मालमत्तेचे नुकसान ााले. द्दहांदूांना
स्वसांरक्षणासाठी सांघद्दटत करण्याचे प्रय्न सुरू ााले. द्दहांदू महासभेची स्थापना करताना
्याचे महत्त्व प्रद्दतपाद्ददत करीत पांद्दडत मदन मोहन मालवीय म्हणाले, ‚मुसलमान ाअद्दण
द्दिश्चन ाऄनेक शतकाांपासून ाअपल्या धमवप्रसाराचे कायव करीत ाअहे. भारतातील बहुसांख्य
मुसलमान धमव पररवद्दतवत द्दहांदू ाअहेत हे थाांबवण्यासाठी एक द्दहांदू द्दमशन स्थापन करणे
ाअवश्यक ाअहेत.‛ ्याचप्रमाणे स्थाद्दनक मांडळामध्ये जास्त प्रद्दतद्दनद्दध्व द्दमळण्याच्या
मुस्लीम लीगच्या मागणीला ाऄडवून धरण्यासाठी द्दहांदू सांघटनेचे महत्त्व मालवीय याांनी स्पष्ट
केले. प्रारांभीच्या काळात शुद्ी व सांघटन द्दहांदुमहासभेचे ाईद्दिष्ट होते. ्याचप्रमाणे मालवीय
याांनी या चळवळीच्या ाअद्दथवक, सामाद्दजक ाईिेशावरही भर द्ददला. कााँ्रजेसचे कायव प्रामुख्याने
राजकीय क्षेत्रात ाऄसल्याने सामाद्दजक, साांस्कृद्दतक ाअद्दण द्दबगर राजकीय क्षेत्रात फारसे
कायव नव्हते. म्हणून द्दहांदू समाजातील जातीप्रथा, बालद्दववाह, ाऄस्पृश्यता ाआ्यादी सामाद्दजक
ाऄद्दनष्ट प्रथा दूर करण्याकरता द्दहांदुमहासभेचे सांघटन करण्यात ाअले. पांद्दडत मदन मोहन
मालवीय याांनी ही बाब स्पष्ट केली की, ‚द्दहांदू महासभा कााँ्रजेसची प्रद्दतस्पधी नसून कााँ्रजेसच्या
कायावला पूरक ठरेल व कााँ्रजेस सुदृढ बनेल यासाठी स्थापन करण्यात ाअली ाअहे‛.
्यावेळी एक धारणा ाऄशी होती की मुद्दस्लम लीग, ाऄकाली दल व ाआतर जातीय
सांस्थानप्रमाणे प्रमाणे द्दहांदुमहासभा एक होती ाअद्दण द्दतचा सामाद्दजक व साांस्कृद्दतक
ाई्थानाचा दावा पोकळ होता. १९३८ मध्ये स्वातांत्र्यवीर सावरकर द्दहांदू महासभेचे ाऄध्यक्ष
द्दनवडले गेले व ्या पदावर ाऄनेक वषे राद्दहले. ्याांच्या नेतृ्वाखाली सभेने एक राजकीय
कायविम तयार केला होता. कॉां्रजेसच्या मुसलमानाांना खुष ठेवण्याचा धोरणामुळे नाराज
ाालेल्या सावरकराांनी द्दहांदू राष्ट्राची गजवना केली. सावरकराांचे ाऄसे म्हणणे होते की, ‚या
देशाला मातृभूमी मानतात ्याांचा हा देश ाअहे. मुसलमान तसेच ाआतर ाऄल्पसांख्याकाांनी
ाऄल्पसांख्याांकासारखेच राहायला हवे. लोकशाहीच्या तत्त्वानुसार बहुसांख्याांकाांची भाषा
राष्ट्रभाषा ाऄसावी ‛. ाऄथावत भारत द्दहांदूांचा देश ाऄसला तरी ाआतराांना येथे न्याय द्दमळेल
्यासाठी ्याांनी एक व्यक्ती एक मत या द्दसद्ाांताचा पुरस्कार केला. द्दहांदू महासभेने भारतात
द्दहांदू जमात, द्दहांदू सांस्कृती, द्दहांदू राष्ट्र ाऄशी केलेली मागणी पाहून मुद्दस्लम लीगची
पाद्दकस्तानची मागणी ाऄद्दधकााऄद्दधक जोर धरू लागली . (ाअधुद्दनक भारताचा ाआद्दतहास :
्रजोवर, बेलेकर;५०१) munotes.in

Page 7

भारताची फाळणी
7 १.४ द्दिराष्ट्रवादाचा द्दसद्ांत आद्दण पाद्दकस्तान संकल्पनेचा उदय १.४.१. कवी महंमद इक्बाि :
सारे जहासे ाऄच्ाा द्दहांदोस्ता हमारा या गीताचे कवी व राजकीय द्दवचारवांत ाऄसलेल्या
महांमद ाआक्बाल हे मुसलमानाांसाठी स्वतांत्र पाद्दकस्तान मागणीच्या द्दवचाराचे जनक मानले
जातात. १९३०च्या मुद्दस्लम लीगच्या ाअलाहाबाद ाऄद्दधवेशनात ाआक्बाल म्हणाले की, ‚जर
हा द्दसद्ाांत मान्य केल्या जात ाऄसेल की, भारतातील जातीय समस्येचे कायम स्वरूपाचे
ाईत्तर भारतीय मुसलमानाांना ाअपला देश भारतात ाअपली सांस्कृती व प्रथा परांपराांचा पूणव
रूपाने व स्वतांत्रपणे द्दवकास करण्याचा ाऄद्दधकार देण्यात येत ाअहे, तर मााी ाऄशी तीव्र
ाआच्ाा ाअहे की पांजाब, वायव्य सीमाप्राांत ाअद्दण बलुद्दचस्तान याांचे एक राज्य द्दनमावण केले
जावे. द्दिद्दटश साम्राज्य ाऄांतगवत ाऄथवा बाहेर. भारताच्या वायव्य सीमेवर एक स्वतांत्र मुस्लीम
राज्य द्दनमावण करणे सध्या ्या प्रदेशातील मुसलमानाांचे ाऄांद्दतम ध्येय ाअहे.‛
१.४.२. रहमत अिी:
मुसलमानाांसाठी स्वताःचा देश ाऄसण्याची कल्पना ाआांग्लांडमधील केंद्दिज द्दवद्यापीठामध्ये
द्दशकत ाऄसलेल्या रद्दहमत ाऄलीची होय. पांजाब, वायव्य सीमा प्राांत, काश्मीर ाअद्दण
बलुद्दचस्तान याांचे द्दमळून एक स्वतांत्र मुद्दस्लम राष्ट्र व्हावे ाऄसा द्दवचार ्याच्या समोर होता
ाअद्दण ्याने ्याला पाद्दकस्तान ाऄसे नाव द्ददले होते. पांजाब-P, वायव्य सीमा प्राांत ाऄथावत
ाऄफगाद्दणस्तान -A, काश्मीर-K ाअद्दण द्दसांध-S बलुद्दचस्तान- THAN वरील प्राांताांच्या ाअद्य
ाऄक्षरावरून ाअद्दण शेवटच्या प्राांताच्या शेवटच्या शब्दावरून ्याने PAKISTHAN हे नाव
तयार केले. ्याचे ाऄसे स्पष्टीकरण होते की, ‚द्दहांदू व मुसलमान मूलताः स्वतांत्र व वेगळ्या
जमाती ाअद्दण राष्ट्र ाअहेत. तो द्दलद्दहतो ाअमचा धमव, सांस्कृती, ाआद्दतहास, परांपरा, साद्दह्य,
ाऄथव पद्ती, वांश द्दनयम, वारसा ाअद्दण द्दववाह पूणवपणे द्दहांदूांपेक्षा वेगळे ाअहे. ाोट्या ाोट्या
गोष्टींमध्येही ते वेगळेपण द्ददसून येते. ाअम्ही मुसलमान व द्दहांदू एकत्र भोजन घेत नाही व
परस्पर द्दववाह सांबांध नाही. ाअमचे राष्ट्रीय रीतीररवाज, पांचाांग, खाणेद्दपणे, पोशाख सवव काही
वेगळे ाअहे‛. (ाअधुद्दनक भारत; साहेबराव गाठाळ;२८५)
१.४.३ मुहम्मद अिी जीना:
द्दहांदू व मुसलमान स्वतांत्र जमाती ाअहेत ाऄशी स्पष्ट घोषणा जीनाने मुद्दस्लम द्दलगच्या
१९४०च्या लाहोर ाऄद्दधवेशनात केली. ्या ाऄद्दधवेशनात द्दजना म्हणाले ‚द्दहांदू व मुसलमान
हे शब्द केवळ धमव दशववीत नाहीत तर स्वतांत्र व वेगळी सामाद्दजक व्यवस्था दशववतात. द्दहांदू
व मुसलमानाांचे एक राष्ट्र बनेल हे केवळ स्वप्नरांजन होय. या दोघाांचे धाद्दमवक तत्त्वज्ञान,
सामाद्दजक रीतीररवाज , साद्दह्य सवव काही वेगळे ाअहे. ाऄशा दोन जमातींना एका
राज्यसूत्रात बाांधणे ज्यात एक ाऄल्पसांख्याांक ाअहे ाअद्दण दुसरा बहुसांख्याांक, म्हणजे
ाऄसांतोष वाढवणे ाअद्दण ाऄांती राष्ट्राचा द्दवनाश होय‛. ाऄशाप्रकारे वरील वैचाररक
पार्श्वभूमीच्या ाअधारे भारताच्या फाळणीची मागणी करताना मुद्दस्लम लीगने पुढील ठराव
सांमत केला, ‚मुद्दस्लम लीगचे हे ाऄद्दधवेशन ाऄसा दृढ द्दनणवय घेते की, या देशाची कोणतीही
घटना्मक योजना सफल होणार नाही तसेच मुसलमानाांना मान्य होणार नाही जी खालील
तत्त्वाांवर ाअधाररत नसेल. भौगोद्दलकदृष्ट्या एकमेकाांना लागून ाऄसलेल्या प्रदेशाांच्या munotes.in

Page 8

8 ाअवश्यक बदलाांसह ाऄशाप्रकारे सांघटन केल्या जावे जेणेकरून मुस्लीम बहुसांख्याक प्रदेश
एकत्र येाउन एक स्वतांत्र साववभौम राज्य बनवणे शक्य होाइल‛. मात्र ्या ठरावात प्रदेशाांचे
द्दववरण द्ददले नव्हते. पुढे १९४२ मध्ये द्दजनाांनी कुपलाँड याांना द्ददलेल्या स्पष्टीकरणात ाऄसे
म्हटले की, ‚पाद्दकस्तान एक मुद्दस्लम राज्य राहील ाअद्दण भारताच्या एका बाजूला वायव्य
सीमा प्राांत, पांजाब व द्दसांध ाऄसतील ाअद्दण दुसऱ्या बाजूला बांगाल‛. ्यात बलुद्दचस्तानचा व
ाअसामचा ाईल्लेख नव्हता तसेच काश्मीर व हैदराबादचे नाव नव्हते. मात्र १२ माचव १९४६
रोजी मुद्दस्लम लीगने कॅद्दबनेट द्दमशनला द्ददलेल्या मागणी पत्रात पांजाब, वायव्य सीमा प्राांत,
बलुद्दचस्तान, द्दसांध, बांगाल ाअद्दण ाअसाम या सहा प्राांताांचा ाईल्लेख व समावेश केला होता.
ाऄशाप्रकारे मुस्लीम लीगच्या १९४०च्या लाहोर ाऄद्दधवेशनात पाद्दकस्तानची ााया द्ददसून
ाअली. यानांतरच्या काळात पाद्दकस्तानची मागणी भारतीय मुसलमानाांसाठी कुरानाप्रमाणे
श्रद्ेची बाब ााली.
प्रगती
१) ष्ट्र स्पष्ट करा.
१.५ भारताच्या स्वातंत्र्याची प्रगती आद्दण पाद्दकस्तानची द्दनद्दमवती १.५.१. कााँग्रेसची मंद्दिमंडळे आद्दण मुस्िीम िीगचा मुद्दिद्ददन (१९३७ ते ३९):
१९३५च्या कायद्यानुसार पद्दहल्या द्दनवडणुका १९३७ मध्ये ााल्या. मुद्दस्लम लीगने ्यात
भाग घेाउन काही ाऄांशी यश प्राप्त केले. मुसलमानाांसाठी ाअरद्दक्षत ाऄसलेल्या ४८५
जागाांपैकी मुद्दस्लम लीगला फक्त ११० जागा द्दमळवता ाअल्या. वायव्य सीमा प्राांत, पांजाब,
द्दसांध, बांगाल सारख्या मुद्दस्लम बहुल प्राांतातही ाआतर मुद्दस्लम पक्षाने लीगला मागे टाकले.
कााँ्रजेसने मुांबाइ ,मद्रास,सांयुक्तप्राांत, द्दबहार, ओररसा व मध्यप्राांतात पूणव बहुमत द्दमळवले ाअद्दण
वायव्य सीमा प्राांतात सवावत मोठा पक्ष म्हणून कााँ्रजेस समोर ाअली. जुलै १९३७ मध्ये
कााँ्रजेसने सरकार बनवण्याचा द्दनणवय घेतला. मुद्दस्लम लीगने बांगाल, ाअसाम ाअद्दण पांजाब
मध्ये कााँ्रजेसबरोबर सांद्दमश्रे सरकार बनवण्याची ाआच्ाा प्रगट केली व ाअशा व्यक्त केले की
सांयुक्त प्राांत व द्दबहारमध्ये लीगच्या सदस्याांना मांद्दत्रमांडळात घेतले जााइल. पण
जातीयवादाला द्दवरोध करणाऱ्या कााँ्रजेसने ही सूचना फेटाळून लावली ाअद्दण स्पष्ट केले की
मुद्दस्लम लीगच्या सदस्याांना मांत्री बनवायचे ाऄसेल तर ्याांना कााँ्रजेसच्या प्रद्दतज्ञापत्रावर
स्वाक्षरी करावी लागेल. कााँ्रजेसची ही सूचना ्याांना मान्य होणे शक्यच नव्हते. जीनाांनी
कााँ्रजेसवर टीकेची ाोड ाईठवून ाऄसे म्हटले की, कााँ्रजेस म्हणजे द्दहांदू सांघटना ाअहे ाअद्दण ती
ाऄल्पसांख्याांकाांना द्दचरडू पाहात ाअहे. कााँ्रजेसकडून मुसलमानाांसाठी न्यायाची ाऄपेक्षा करणे
व्यथव ाअहे. १९३८ मध्ये मुद्दस्लम लीगने द्दहांदू कााँ्रजेसी प्राांतात मुसलमानाांवर होत ाऄसलेल्या
ाऄन्यायाची व ाऄ्याचाराची चौकशी करण्यासाठी पीरपूरच्या राजाच्या नेतृ्वाखाली एक
सद्दमती द्दनयुक्त केली. सद्दमतीने ाअपल्या ाऄहवालात मुसलमानाांवर होत ाऄसलेल्या
ाऄ्याचाराचा पाढा वाचला. ्यात म्हटले होते, ‚कााँ्रजेस व द्दहांदू महासभेचा ाईिेश एक ाअहे.
जरी कााँ्रजेस स्वताःला जातीवादी मानत नाही ाअद्दण काही कााँ्रजेसी खरोखर राष्ट्रवादी
धमावप्रमाणे ाअचरण करतात, परांतु ाऄद्दधकाांश कााँ्रजेसी द्दहांदू ाअहेत ाअद्दण ाऄनेक शतकाांचा
मुद्दस्लम व ाआां्रजज राजवटीनांतर शुद् द्दहांदू राज्य द्दनमावण करण्याचा ्याांचा प्रय्न ाअहे.‛ munotes.in

Page 9

भारताची फाळणी
9 सववसाधारण मुसलमानी जनमत ्यामुळे वेगळ्या द्दवचाराांनी प्रभाद्दवत होत होते. म्हणूनच
१९३९ मध्ये द्दितीय महायुद् सुरू होताच कााँ्रजेसच्या मांद्दत्रमांडळाांनी राजीनामे द्ददले ्यावेळी
मुद्दस्लम लीगने ‘मुक्ती द्ददन' साजरा केला.
१.५.२ १९४०चा ऑगस्ट प्रस्ताव:
युद्ानांतर ताबडतोब स्वातांत्र्य द्दमळावे ाअद्दण ाअता ाऄांतररम राष्ट्रीय सरकारची स्थापना
व्हावी तरच युद्ात पूणव सहकायव द्दमळेल या कााँ्रजेसच्या मागणीवर व्हााइसराय लीन द्दलथगोने
ऑगस्ट १९४० चा प्रस्ताव ठेवला. ज्यात युद्ानांतर घटना सद्दमती स्थापन करण्याबाबत
म्हटले होते; पण ्याचबरोबर ाऄल्पसांख्याकाांना ाअर्श्ासन देण्यात ाअले की, ‘ाआां्रजज सरकार
कोण्याही ाऄशा राज्यपद्तीचे समथवन करणार नाही ज्यात ्यातील सरकारचा ाऄद्दधकार
देशातील एक प्रमुख जमात मान्य करणार नाही'. या ाअर्श्ासनाचे स्वागत करून मुस्लीम
लीगने एक ठराव सांमत केला जात म्हटले होते, ‛भारताच्या भावी सांद्दवधानाच्या कठीण
प्रश्नाचे एकच ाईत्तर ाअहे, ते म्हणजे फाळणी.‛
१.५.३ १९४२चे द्दिप्स द्दमिन आद्दण फुटीर ििींना चािना:
मुद्दस्लम लीगच्या भारताच्या फाळणीच्या मागणीला द्दिप्स योजनेने ाऄद्दधक चालना द्ददली.
सरकारने जाहीर केलेल्या प्रस्तावात हे स्पष्ट केले की युद्ानांतर बनवल्या गेलेल्या घटनेला
खालील ाऄटीवर स्वीकृत केले जााइल.
(१) द्दिद्दटश भारतातील कोणताही प्राांत सांद्दवधान न स्वीकारता ाअपली द्दस्थती कायम ठेवू
ाआद्दच्ात ाऄसेल तर ्याला तसे स्वतांत्र ाअहे ाअद्दण कालाांतराने ाआच्ाा ााल्यास ्याला
भारतीय सांघराज्यात द्दवलीन होता येाइल.
(२) ाऄशा द्दवलीन होणाऱ्या प्राांताांची ाआच्ाा ाऄसल्यास ाआां्रजज सरकार ्याांच्या करता नव्या
सांद्दवधानाला मान्यता देाइल ाअद्दण ्याला भारतीय सांघराज्याच्या बरोबरीचा दजाव
ाऄसेल.
परांतु यामध्ये पाद्दकस्तानचा स्पष्ट ाईल्लेख नसल्यामुळे मुस्लीम लीगने द्दिप्स योजना
फेटाळून लावली ाअद्दण पाद्दकस्तानच्या योजनेचा पुनरुच्चार केला.
१.५.४. वेव्हेि योजना १९४५ :
१४ जून १९४५ रोजी भारत सद्दचव एमरीने कॉमन सभागृहात घोषणा केली की माचव
१९४२चा प्रस्ताव कोणताही ब दल न करता कायम ाअहे ाअद्दण मुख्य सेनापती वगळता
गव्हनवर जनरलच्या कौद्दन्सल सदस्याांची द्दनयुक्ती भारतीय राजकीय ने्याांमधून केली जााउ
शकते. ्यात द्दहांदू व मुसलमानाांचे समान प्रद्दतद्दनधी राहतील. ्यासाठी लॉडव वेव्हेलने
द्दसमला येथे जुलै १९४५ मध्ये एक सांमेलन बोलवले जेणेकरून कााँ्रजेस व लीग मधील
मतभेद दूर होाउ शकतील. कााँ्रजेसने ाअपल्याकडून दोन कााँ्रजेसी मुसलमान द्दनयुक्त
करण्याचा प्रस्ताव ठेवला. पण ्यावर द्दजनाने ाऄशी भूद्दमका घेतली की, सवव मुसलमान
सदस्य द्दलगकडूनच मनोद्दनत केले जावे. ाऄशा प्रकारे गद्दतरोध द्दनमावण ााल्याने वेव्हेलने munotes.in

Page 10

10 सांमेलन समाप्त केले ाअद्दण दाखवून द्ददले की, भारताची घटना्मक प्रगती रोखण्याचा
ाऄद्दधकार जणूकाही द्दजनाला ाअहे.
१.५.५. द्दिमंिी योजना १९४६ :
१९४५-४६ च्या द्दनवडणुकाांमध्ये मुद्दस्लम लीगने वायव्य सीमा प्राांत वगळता ाईववररत सवव
मुस्लीम बहुसांख्य प्राांतात खूप जास्त जागी द्दवजय सांपादन केला. मुद्दस्लम लीगला
मुसलमानाांची 75 टक्के मते द्दमळाली. सवव द्दहांदुबहुल प्राांतात ाअद्दण वायव्य सीमा प्राांतात
कााँ्रजेसने मांद्दत्रमांडळ बनवली तर लीगचे मांद्दत्रमांडळ बांगाल व द्दसांधमध्ये ाअली. पांजाब मध्ये
सवावत मोठा पक्ष मुद्दस्लम लीग ाऄसला तरी मांद्दत्रमांडळ मात्र युद्दनयद्दनस्ट पक्षाने ाआतर पक्षाांच्या
सहाय्याने बनवले. एकूण द्दचत्र ाऄसे होते की, लीग एक मजबूत राजकीय पक्ष ाअहे.
माचव १९४६ मध्ये भारत सद्दचव पेद्दथक लॉरेन्स, व्यापार मांडळाचा ाऄध्यक्ष स्टेफडव द्दिप्स
ाअद्दण नौदलातील ए. व्ही. ाऄलेक्ााांडर याांचा समावेश ाऄसले द्दत्रमांत्री मांडळ भारतात
पोहोचले. ाआांग्लांडचे पांतप्रधान लॉडव ाऄॅटलीने हे स्पष्ट केले होते की, ाऄल्पसांख्याकाांना
बहुसांख्याकाांच्या प्रगतीतील ाऄडथळा बनू द्ददला जाणार नाही. म्हणून द्दत्रमांत्री मांडळाने
पाद्दकस्तानची मागणी नामांजूर करून एक केंद्र सरकार ाऄसावे ाअद्दण ्याच्या द्दनयांत्रणाखाली
सांरक्षण, परराष्ट्र सांबांध व सांचार व्यवस्था ाऄसावी ाऄशी सूचना केली. पण ्याचबरोबर
लीगची मागणी ाऄांशताः स्वीकारली ाअद्दण प्राांताांना तीन भागात वाटण्याची सूचना केली.
• मद्रास, मुांबाइ, मध्यप्राांत,सांयुक्त प्राांत, द्दबहार व ओररसा हे द्दहांदुबहुल प्राांत ाऄ गटात.
• पांजाब, वायव्य सीमा प्राांत ाअद्दण द्दसांध हे मुद्दस्लम बहुल प्राांत ब गटात
• ाअद्दण बांगाल व ाअसाम क गटात ाऄशी व्यवस्था होती.
प्राांताांना पूणव स्वायत्तता देणे ाअद्दण गट बनवण्याचे स्वातांत्र्य होते. ्यातून मुद्दस्लम लीगला
पाद्दकस्तानचे सार द्दमळाले. याद्दशवाय या योजनेत घटना सद्दमती द्दनवडण्याची प्रद्दिया
द्दनद्दश्चत करण्यात ाअली ाअद्दण ्यानुसार ाालेल्या द्दनवडणुकीत सववसामान्य २१०
जागाांपैकी १९९ जागा कााँ्रजेसला द्दमळाल्या ाअद्दण मुसलमानाांसाठी ाऄसलेल्या ७८
जागाांपैकी ७३ जागा मुद्दस्लम लीगला द्दमळाल्या. ज्यावेळी वस्तुद्दस्थती जीनाच्या लक्षात
ाअले की,एकूण २९६ जागाांपैकी कााँ्रजेसला २११ चे समथवन द्दमळेल ाअद्दण मुस्लीम लीग
ाऄल्पमतात जााइल. ्यावेळी दोन घटना सद्दमतीची मागणी पुढे केली एक भारतासाठी व
दुसरी पाद्दकस्तानसाठी.
१.५.६ प्रत्यक्ष कायववाही आद्दण जातीय दंगिी १९४६-४७:
घटना सद्दमतीतील ाऄल्पमताला घाबरून द्दत्रमांत्री योजनेला द्ददलेली मांजुरी फेटाळून लावत
मुस्लीम लीगने १६ ऑगस्ट १९४७ हा प्र्यक्ष कायववाही द्ददवस म्हणून साजरा केला.
यामागील ाईिेश पाद्दकस्तानसाठी ाआां्रजजाांवर नव्हे तर द्दहांदूांवर दबाव ाअणणे हा होता. बांगाल,
सांयुक्तप्राांत, मुांबाइ, पांजाब ाअद्दण द्दसांध प्राांतात लीगने जातीय दांगली घडवून ाअणल्या. २
सप्टेंबर १९४६ पांद्दडत जवाहरलाल नेहरू याांच्या नेतृ्वाखाली ाऄांतररम सरकार बनवण्यात
ाअले. तो द्ददवस मुद्दस्लम लीगने शोकद्ददन म्हणून पाळला. ाऄांतररम सरकारमध्ये सामील munotes.in

Page 11

भारताची फाळणी
11 होण्यास सुरुवातीला लीगने नकार द्ददला पण नांतर २६ ऑक्टोंबर १९४६ ला सहभागी
ााली. ्यामागील हेतू ाऄांतररम सरकार यशस्वी बनवण्याचा नसून ाअतून तोडण्याचा होता.
तसेच घटना सद्दमतीत येण्यासही लीगने नकार द्ददला.
१.५.७ पंतप्रधान अाँटिी यांची घोषणा २० फेब्रुवारी १९४७:
कॉमन सभागृहात केलेल्या एका घोषनेिारे पांतप्रधान ाऄाँटली याांनी स्पष्ट केले की जून
१९४८ पूवी साववभौम सत्ता भारतीयाांकडे सोपवण्याचा सरकारचा द्दनश्चय ाअहे. जर मुद्दस्लम
लीग सहकायव देणार नसेल तर द्दिद्दटश सरकारला द्दवचार करावा लागेल की,‛ ाआां्रजज प्रदेशाांची
केंद्रीय सत्ता ठरवलेल्या तारखेपयंत कोणाकडे सोपवायची. सांपूणव सत्ता कोण्यातरी केंद्र
सरकारकडे द्दकांवा ाआतर प्रदेशातील प्राांतीय सरकारकडे द्दकांवा ाआतर मागव जो योग्य ाऄसेल व
भारतीयाांचा द्दहताचा ाऄसेल.‛ ाऄशाप्रकारे भारताचे एक्य कायम राखण्याचा ाआां्रजजाांच्या
मनोवृत्तीत बदल ाालेला द्ददसतो.
१.५.८ माउंटबॅटन योजना- (३ जून १९४७) व भारताची फाळणी :
१९४८ च्या जूनपूवी भारत सोडण्याचा द्दिद्दटशाांचा द्दनधावर ाऄसल्याचे पांतप्रधान ाऄटली
याांनी १९४७च्या फेिुवारीत घोद्दषत केले. या घोषणेने ाईत्तेद्दजत होाउन लीगने प्र्यक्ष
कृतीचा मागव स्वीकारला. पररणामताः पांजाबमध्ये भीषण दांगली ाईसळल्या. ्यामुळे
भारतातील सत्ताांतराचे कायव लवकर ाईरकण्यासाठी द्दिद्दटश सरकारने लॉडव मााईांटबॅटन याांची
नवीन व्हााआसरॉय म्हणून नेमणूक केली. ते माचव मद्दहन्यात भारतात ाअले. ्याांनी राष्ट्रीय
सभा व मुद्दस्लम लीग याांच्या ने्याांशी देशातील राजकीय पेच प्रसांगाबिल प्रदीघव वाटाघाटी
केल्या. परांतु बॅररस्टर जीनाांना देशाच्या फाळणीच्या द्दवचारापासून परावृत्त करण्यास ते
ाऄपयशी ठरले. भारतीय ने्याांशी ाालेल्या वाटाघाटी व देशातील राजकीय पररद्दस्थतीचा
ाऄभ्यास यातून द्दमळालेल्या माद्दहतीच्या ाअधारे लॉडव मााउांटबॅटन याांनी भारताच्या
फाळणीची योजना तयार केली. द्दिद्दटश सरकारची मान्यता घेाउन ्याांनी ३ जून १९४७
रोजी भारताच्या फाळणीची योजना जाहीर केली.
्यानुसार वायव्य सीमा प्राांतात लोकमतािारे भारतात द्दकांवा पाद्दकस्तानात सामील
होण्यासांबांधी द्दनणवय घ्यायचा होता. ्याच पद्तीने ाअसाम मधील बहुसांख्याांक मुद्दस्लम
द्दसल्हट द्दजल्याला द्दनणवय घ्यायचा होता. मुद्दस्लमबहुल प्रदेशाांचे प्रद्दतद्दनधी व ाआतर
प्रदेशाांच्या प्रद्दतद्दनधींनी ाअपल्या प्राांताांची फाळणी करायची ाऄथवा नाही हे ठरवायचे होते.
ाऄपेक्षेप्रमाणे या दोन्ही प्राांताांच्या द्दहांदुबहुल प्रदेशाांच्या प्रद्दतद्दनधींनी प्राांताांच्या फाळणीच्या
बाजूने कौल द्ददला. पूवव बांगाल ाअद्दण पद्दश्चम पांजाबने पाद्दकस्तानात तर पद्दश् चम बांगाल व पूवव
पांजाब ते भारतात सामील होण्याचा द्दनणवय घेतला. द्दसल्हट द्दजल्हा ाअद्दण वायव्य सीमा
प्राांतातील जनतेने पाद्दकस्तानच्या बाजूने कौल द्ददला.
मुद्दस्लम लीगने पांजाब व बांगालच्या फाळणीस मान्यता देाउन मााईांटबॅटन योजना
स्वीकारली. कााँ्रजेसच्या ने्याांना देशाच्या फाळणीची तरतूद ाऄसलेली मााईांटबॅटन योजना
नााइलाजाने स्वीकारावी लागली. ्याांनी सुरुवातीपासूनच स्वातांत्र्याबरोबरच ाऄखांड भारताचे
स्वप्न ाईराशी बाळगले होते. महा्मा गाांधींनी पूवव पाद्दकस्तानच्या कल्पनेस द्दवरोध करताना
म्हटले होते की, ‚माझ्या मूतव शरीरावरच पाद्दकस्तान. बनवावा लागेल‛. परांतु पाद्दकस्तानच्या munotes.in

Page 12

12 द्दनद्दमवतीबाबत बॅररस्टर जीनाांनी स्वीकारलेली दुरा्रजही भूद्दमका, देशात भीषण जातीय
दांगलीचा भडकलेला वणवा, हांगामी सरकारच्या कामकाजात वारांवार द्दनमावण होणारे पेच
प्रसांग यामुळे महा्मा गाांधी, जवाहरलाल नेहरू, सरदार वल्लभभााइ पटेल ाअदी सभेच्या
ने्याांनी शेवटी द्दनरुपायाने देशाच्या फाळणीस व पाद्दकस्तानच्या द्दनद्दमवतीस सांमती द्ददली.
ाऄशा प्रकारे भारतीय स्वातांत्र्याचा कायदा ाआांग्लडच्या सांसदेत १८ जुलै १९४७ मध्ये सांमत
करण्यात ाअला ाअद्दण ्याप्रमाणे १४ऑगस्ट १९४७ रोजी द्दसांध, बलुद्दचस्तान, वायव्य
सरहि प्राांत , पूवव बांगाल व पद्दश्चम पांजाब याांचे द्दमळून बनलेले पाद्दकस्तान ाअद्दण १५ ऑगस्ट
१९४७ रोजी ाईववररत भारत ाऄसे स्वतांत्र ाअद्दण साववभौम राष्ट्र भारतीय ाईपखांडात ाईदयास
ाअले.
१.६ भारताच्या फाळणीिा जबाबदार कोण ? भारताच्या फाळणीला जबाबदार कोण याची द्दनद्दश्चती करणे ाऄवघड काम ाअहे. या प्रश्नाचे
ाईत्तर लेखक कोण भारतीय, पाद्दकस्तानी द्दकांवा ाआां्रजज यावर ाऄवलांबून ाअहे. ाआद्दतहासकाराांनी
कााँ्रजेस, मुद्दस्लम द्दलग ाअद्दण द्दिद्दटश याांना वेगवेगळ्या दृष्टीने जबाबदार ठरवले ाअहे.
भारताची फाळणी ाआां्रजजाांची फोडा ाअद्दण राज्य करा द्दनतीचा, तसेच मुद्दस्लम लीगच्या
जातीयवादाचा ाअद्दण फुटीरतावादाचा तो एक स्वाभाद्दवक ाऄांद्दतम पररणाम होता. या दोन्ही
प्रवृत्तींनी परस्पर सहकायावने काम केले व फाळणी स्वीकारण्यास कााँ्रजेसला बाध्य केले.
ाऄनेक लेखक याबाबत कााँ्रजेसच्या ने्याांना दोष देतात. ्याांच्या मते कााँ्रजेसने कणखर
भूद्दमका घेतली ाऄसती व मु्सिीपणा दाखवला ाऄसता तर फाळणी टळू शकली ाऄसती.
पाद्दकस्तानात मात्र फा ळणीला तकवसांगत व ाअवश्यक मानले जाते. मुद्दस्लम राष्ट्रवाद
भारताच्या ाआद्दतहासात ाऄांतभूवत होता ाऄसा ्याांचा युद्दक्तवाद ाअहे. ाऄथावत पररणाम ाअद्दण
कारणे काही ाऄसली तरी पररद्दस्थतीचा ाऄचूक फायदा घेणाऱ्या द्दजनालाच फाळणीचे श्रेय
द्ददले जाते. द्दजनाची ताकद द्ददवसेंद्ददवस जास्तच वाढत गेली ाअद्दण शेवटी ्याांना
कायदेाअाम ाऄसे म्हटले जााउ लागले. पांद्दडत नेहरूांच्या मते, ‚मुसलमानाांमध्ये
मध्यमवगावचा ाईदय ाईद्दशरा ााल्याने ्याांच्यात जातीयतेची भावना बळावत गेली ाअद्दण
सांधीचा फायदा घेत लीगने मुसलमानाांमध्ये भीतीची भावना द्दनमावण केली‛. ाआस्लाम खतरें मे
है ाऄसा नारा देाउन सवव मुसलमान लीगच्या ाेंड्याखाली एकत्र ाअले ाअद्दण जीना
्याांच्याकररता प्रेद्दषत बनले. ्याचप्रमाणे द्दहांदू महासभेच्या कायावमुळे प्रक्षोभ द्दनमावण ााला
ाऄसे म्हटले जाते.
भारताच्या फाळणीसाठी सरदार पटेल, पांद्दडत नेहरू ाअद्दण राजेंद्र प्रसाद हे सुद्ा जबाबदार
ाअहेत. ्याांनी गाांधीजींच्या सहमती द्दशवाय जीनाांच्या पाद्दकस्तानच्या मागणीला सांमती
देाउन द्दहांदू ाअद्दण मुद्दस्लम बहुल प्राांताांमध्ये जनमत घेण्यास मान्यता द्ददली. ाऄब्दुल कलाम
ाअजाद ाअद्दण गाांधीजी याचा द्दवरोध करत होते परांतु स्वातांत्र्याची मह्वकाांक्षा ाऄसलेले
नेहरू ाअद्दण पटेल याांच्यासाठी गाांधींचा ाअता काही ाईपयोग नव्हता. ाऄांत: तीन जूनला
मााउांटबॅटन याांनी द्दवभाजनाची योजना माांडली ाअद्दण गाांधीजींनी ्याला सहमती दशववली.
जून १९४७ मध्ये गोद्दवांद वल्लभ पांत याांनी कााँ्रजेसमध्ये स्वीकृती प्रस्ताव माांडला. नेहरू
ाअद्दण सरदार पटेल याांनी याचे समथवन केले. परांतु ाअजाद ाअद्दण ाआतर सदस्याांच्या munotes.in

Page 13

भारताची फाळणी
13 द्दवरोधामुळे मत द्दवभाजन होाउन प्रस्तावाच्या बाजूने २९ व द्दवरोधामध्ये १५ मते पडली.
केवळ १४ मताांच्या ाऄांतराने कााँ्रजेसने भारताच्या द्दवभाजनाचा प्रस्ताव स्वीकार केला.
ाऄशाप्रकारे हे स्पष्ट होते की भारताच्या फाळणीला कााँ्रजेस, मुद्दस्लम द्दलग ाअद्दण द्दिद्दटश याांची
सांयुक्त भूद्दमका राद्दहलेली द्ददसून येते. म्हणून फाळणीसाठी कोणा एकावर जबाबदारी टाकता
येत नाही.
१.७ द्दनवडक द्दवचार (१) जवाहरिाि नेहरू:
मला ाऄसे वाटते की, हे घटनाांचे न टाळता येण्यासारखे दडपण होते ाअद्दण ज्या प्रकारे
ाअम्ही जात होतो ्या दलदलीच्या व प्रद्दतरोधाच्या मागावतून बाहेर येणे शक्य नव्हते ाअद्दण
पररद्दस्थती द्दबघडतच गेली. याद्दशवाय ाऄसे वाटत होते की सांघराज्याच्या घटकाांकडे
जास्तीत जास्त सत्ता ाऄसल्यामुळे स्वातांत्र्य द्दमळाले तरी भारत एक दुबवल देश बनेल. तशा
द्दवशाल भारतात सतत भाांडणे होत राद्दहली ाऄसती ाअद्दण द्दवघटनकारी त्वे कायवरत
राद्दहली ाऄसती. ्याद्दशवाय ाअम्हाला नजीकच्या भद्दवष्ट्यकाळात स्वातांत्र्य द्दमळद्दवण्याचा
दुसरा मागव द्ददसत नव्हता. म्हणूनच ाअम्ही ्याला मान्यता देाउन सुदृढ भारत द्दनमावण
करण्याचे ाअव्हान केले ाअद्दण काही ्यात सामील होाउ ाआद्दच्ात नाही तर ाअम्ही ्याांना
तसे करण्यास बाध्य करू शकत नव्हतो.
(२) सरदार वल्िभ भाई पटेि:
मला ाऄसे द्ददसून ाअले की भारताची फाळणी ाअम्ही मान्य केली नसती तर भारत लहान
लहान तुकड्याांत द्दवभागला गेला ाऄसता ाअद्दण पूणवताः नष्ट ााला ाऄसता. माझ्या एका
वषावच्या ाऄनुभवाने, मााी खात्री होाउन चुकली होती की, ाअम्ही ज्या मागाववरून समोर
जात होतो तो पूणवपणे द्दवनाशाचा मागव होता. ाअम्हाला एक नाही तर ाऄनेक पाद्दकस्तान
द्ददसले ाऄसते. ाअमच्या प्र्येक कायावलयात पाद्दकस्तानी घटक होता.
(३) सी एच द्दफद्दिप्स :
कााँ्रजेस ाअद्दण मुस्लीम लीग मध्ये वाढत ाऄसलेल्या मतभेदाांमुळे ाऄसा गद्दतरोध ाई्पन्न
ााला. तो १९४२ ची द्दिप्स योजना, १९४६ ची द्दत्रमांत्री योजना ाऄशा स्वरूपाचे
ाआां्रजजाांकडून प्रस्ताव येाउनही सांपूणव युद् काळात कायम राद्दहला. या वेळेपयंत जबाबदार
सरकार ाअद्दण भारताचे एक्य यावर भर देणारे ाआां्रजज ाअपले म्हणणे कााँ्रजेसच्या व मुस्लीम
लीगच्या गळी ाईतरवण्यात ाऄयशस्वी ााली. भारतीयाांना सत्तासांघषावची द्दचांता होती तर
मुस्लीम लीग प्रद्दतद्दनद्दधक सरकारच्या पररणामाांद्दवषयी द्दचांतीत होती.ाअपले लष्ट्करी व नागरी
द्दनयांत्रण कमी होत ाअहे तसेच देशात शाांतता व सुव्यवस्थेची द्दस्थती राद्दहलेली नाही हे
लक्षात येताच ाआां्रजज सरकारने फेिुवारी १९४७ मध्ये ाऄशी घोषणा केली की जून १९४८
च्या पूवी सत्तेचे हस्ताांतरण केले जााइल. शेवटी स्वातांत्र्य द्दमळवण्याच्या घााइत भारताची
फाळणी ााली.
munotes.in

Page 14

14 (४) ए के जॉन्सन:
काळाची मयावदा (जून १९४८ पयंत) वास्तद्दवक युद्ाच्या सुरुवातीच्या द्ददवसात ाआां्रजजाांनी
भारतीय मुलकी सेवेत भरती बांद करण्याचा स्वाभाद्दवक पररणाम होता. या सेवेत
कमवचाऱ्याांची सांख्या ाऄांदाजे ११०० पेक्षा जास्त राहत नव्हती. नोव्हेंबर १९४६ पयंत फक्त
मुख्य ५२० ाआां्रजज ाऄद्दधकारी व ाईरलेले भारतीय ाऄशी द्दस्थती होती. नोकरशाहीचे कायव
वाढत गेली ाअद्दण तुलनेत ाआां्रजज ाऄद्दधकारी कमी होत गेल्याने भारतावर प्रशासन करणे
१९४९ नांतर शक्य नाही हे स्पष्ट ााले होते. जी गोष्ट दोन्ही प्रमुख राजकीय पक्षाांना मान्य
नाही ते ्याांना स्वीकारण्यास बाध्य करण्यासाठी १९४७ मध्ये पोद्दलस दलही तेवढे
शद्दक्तशाली नव्हते. तसेच भारतात सत्ता द्दटकून ठेवण्यास लष्ट्कराचा वापर करायला द्दिद्दटश
सरकारची मनपूववक तयारी नव्हती.
१.८ सारांि भारतामध्ये द्दिद्दटशाांनी फोडा ाअद्दण राज्य करा या नीतीचा ाऄवलांब करून साम्राज्यवादाचा
पाया घातला. हे साम्राज्य द्दस्थर ठेवण्यासाठी ्याांनी द्दहांदू ाअद्दण मुसलमान याांच्यामध्ये दुही
द्दनमावण करण्याचे द्दनरांतर काम केले. भारतामध्ये जनजागृती होाउन राष्ट्रवादाची पायाभरणी
ााल्यानांतर भारतीय जनतेमध्ये जो ाऄसांतोष द्दनमावण ााला होता तो दूर करण्यासाठी
भारताला काही सांद्दवधाद्दनक सुधारणा देण्याचे द्दिद्दटशाांनी ठरवले. ्याचाच पररपाक म्हणजे
प्रद्दतद्दनद्दधक शासनाची द्दनद्दमवती होय. प्रद्दतद्दनद्दधक शासनामध्ये एक व्यक्ती एक मत हे त्व
ाऄसल्यामुळे बहुसांख्याांक लोकाांचे शासन ाईभे राहते. याचीच भीती बाळगून मुसलमानाांनी
स्वतांत्र मतदार सांघाची मागणी केली. ्याांच्या या मागणीला ाआां्रजज सरकारने लगेच मान्यता
देाउन १९०९ च्या कायद्यात तशी तरतूद केली. लोकमान्य द्दटळकाांनीही १९१६च्या
लखनाउ कराराच्या द्दनद्दमत्ता ने मुसलमानाांना राष्ट्रीय ाअांदोलनात सहभागी करून
घेण्यासाठी ्याांच्या या मागणीला सहमती द्ददली. ्यामुळे मुसलमानाांमध्ये फुटीरतावादाची
पाळेमुळे खोलवर रुजली. कवी ाआक्बाल ाअद्दण रहमत ाऄली याांनी पाद्दकस्तानच्या कल्पनेला
मूतव स्वरूप देाउन द्दिराष्ट्रवादाचा द्दसद्ाांत माांडला. द्दजनाांनी याचे समथवन करून
पाद्दकस्तानची मागणी ाईचलून धरली. १९३५ च्या कायद्यानुसार ाालेल्या द्दनवडणुकाांमध्ये
लीगला म्हणावे तसे यश द्दमळाले नाही. ्यामुळे कााँ्रजेसच्या मांद्दत्रमांडळाने १९३९ मध्ये
राजीनामा द्ददल्यानांतर ्याांच्या शासनातून मुक्त ााल्या बिल मुक्ती द्ददवस साजरा केला
ाअद्दण १९४० च्या लाहोर ाऄद्दधवेशनामध्ये पाद्दकस्तानी द्दशवाय काहीच कमी नाही याचा
पुनरुच्चार करून पाद्दकस्तानची द्दनद्दमवती ााल्याद्दशवाय स्वस्थ बसायचे नाही ाऄसा दृढ
द्दनश्चय लीगने केला. दुसऱ्या महायुद्ाच्या कालखांडामध्ये १९४२ द्दिप्स योजनेमधील
तरतुदीनुसार प्राांताांना स्वतांत्र राहण्याचा ाऄद्दधकार द्ददला गेला होता, ्यामध्ये पाद्दकस्तानची
बीजे द्ददसून येतात.१९४५ मधील वेवेल योजना जीनाांच्या दुरा्रजही स्वभावामुळे बारगळली.
्यामुळे जीनाांना ाअपण म्हणू तेच द्दिद्दटश सरकार ाअद्दण कााँ्रजेस ऐकते ाऄसे वाटले. तरीपण
१९४६च्या द्दत्रमांत्री योजनेत पाद्दकस्तानची मागणी फेटाळून लावत ाऄल्पसांख्याकाांना
बहुसांख्याकाांच्या द्दहताच्या ाअड येता येणार नाहीाऄसे म्हणतपाद्दकस्तानची मागणी फेटाळून
लावली. ाअपली स्वतांत्र राष्ट्राची मागणी फेटाळल्यामुळे मुद्दस्लम लीगने द्दचडून जााउन
जातीय दांगली घडवून ाअणल्या. द्दिद्दटश सरकारने हा द्दहांसाचार थाांबवण्यास ाऄसमथवता munotes.in

Page 15

भारताची फाळणी
15 दशववली. शेवटी नााइलाजाने हा द्दहांसाचार थाांबावा म्हणून कााँ्रजेसने पाद्दकस्तानच्या
द्दनद्दमवतीसाठी सहमती द्ददली.
ाऄशाप्रकारे द्दिद्दटशाांनी लावलेल्या जातीयवादी द्दवषवृक्षाला मुद्दस्लम लीगने खतपाणी घालून
वाढवले. हा जातीयवाद कााँ्रजेसला थोपवता न ाअल्याने शेवटी नााइलाजाने पाद्दकस्तानच्या
द्दनद्दमवतीला सांमती द्यावी लागली. ज्याचे पररणाम ाअज देखील भारत ाअद्दण पाद्दकस्तान
भोगत ाअहे.
१.९ प्रश्न १) भारताच्या फाळणीची सद्दवस्तर पार्श्वभूमी साांगा?
२) द्दिराष्ट्रवादाचा द्दसद्ाांत स्पष्ट करा ?
३) भारतीय स्वातांत्र्य ाअद्दण द्दवभाजन याचा सहसांबांध स्पष्ट करा ?
४) भारताच्या फाळणीस जबाबदार घटकाांची चचाव करा ?
१.१० संदभव १) ाअधुद्दनक भारताचा ाआद्दतहास - ्रजोवर बी एल ाअद्दण बेलेकर
२) भारत का ाआद्दतहास - के कृष्ट्ण रेड्डी
३) भारत का स्वतांत्रता सांघषव - द्दबद्दपन चांद्र
४) भारत का ाआद्दतहास - सुद्दमत सरकार
५) स्वतांत्रता के बाद भारत - द्दबद्दपन चांद्र


*****


munotes.in

Page 16

16 २
भारतीय संÖथानांचे िवलीनीकरण आिण राºयांची पुनरªचना
घटक रचना
२.१ उिĥĶ्ये
२.२ ÿÖतावना
२.३ भारतीय संÖथानांचे िवलीनीकरण
२.३.१ संÖथानां¸या िवलीनीकरणाची पाĵªभूमी
२.३.२ जुनागड
२.३.३ हैदराबाद
२.३.४ काÔमीर
२.४ राºयांची पुनरªचना
२.४.१ राºय पुनरªचनेची पाĵªभूमी
२.४.२ भाषावार राºय पुनरªचना
२.४.3 दार भाषावार सिमती १९४८
२.४.४ जे Óही पी सिमती १९४८
२.४.५ आंň ÿदेश व तािमळनाडूची िनिमªती १९५३
२.४.६ राºय पुनरªचना आयोगाची Öथापना १९५३
२.४.७ राºय पुनरªचना कायदा १९५६
२.४.८ महाराÕů व गुजरातची िनिमªती १९६०
२.४.९ पंजाब व हåरयाणाची िनिमªती १९६६
२.५ सारांश
२.६ ÿij
२.७ संदभª
२.१ उिĥĶ्ये १) संÖथानांचे एकìकरण का आवÔयक होते याचा अËयास करणे.
२) ÿमुख संÖथानां¸या िवलीनीकरणा अËयास करणे.
३) िवलीनीकरणानंतर राºयां¸या पुनरªचनेची पाĵªभूमी समजून घेणे.
४) पुनरªचनेची आवÔयकता का होती याचा मागोवा घेणे.
५) िविवध राºयां¸या िनिमªतीचा आढावा घेणे.
munotes.in

Page 17

भारतीय संÖथानांचे िवलीणीकरण आिण राºयांची पुनरªचना
17 २.२ ÿÖतावना १७५७¸या Èलासी¸या लढाईत िवजय िमळवून भारतामÅये िāिटश स°ेचा पाया घातला
गेला. यावेळी भारतावर कोणÂयाही राजकìय स°ेचा एकछýी अंमल नÓहता. Ìहणून
िāिटशांनी जसे जसे ÿदेश आपÐया अिधपÂयाखाली आणले तसे तसे Âयांची ÿशासन
ÓयवÖथा उभी केली. Âयातील काही भागावर िāिटशांची ÿÂय± स°ा होती तर काही
भागांवर Âयांचे मांडिलकÂव पÂकरलेÐया भारतीय राजांची स°ा होती. यालाच संÖथाने
Ìहंटली जातात. या संÖथानांशी िāिटशांनी करार कłन Âयांना अंतगªत Öवाय°ता िदली
होती. माý परराÕů Óयवहार आिण संर±ण ÓयवÖथा िāिटशां¸या हाती होती. अशा या
संÖथांनांची सं´या भारतामÅये सुमारे ५६२ होती. (आधुिनक भारताचा इितहास; úोवर,
बेलेकर :६५२) ही संÖथाने िāिटशांची एकिनķ होती आिण भारतामÅये ÖवातंÞय
चळवळीस सुŁवात झाÐयानंतर भारतीय जनते¸या असंतोषाला अटकाव करÁयासाठी
Âयांनी आघात ÿितबंधक Ìहणून कायª केले. भारतीय ÖवातंÞय चळवळीस यश येऊन
१९४७ मÅये भारत Öवतंý झाला व िāिटश स°ा भारतातून नĶ झाली. Âयामुळे
आपोआपच या देशी संÖथानावरील िāिटशांची सवō¸च स°ा आपोआपच समाĮ झाली.
भारतीय ÖवातंÞया¸या कायīामÅये या संÖथांनाना Öवतंý राहÁयाचा िकंवा भारत िकंवा
पािकÖतान या मधून कोणÂयाही देशात िवलीन होÁयाचा अिधकार देÁयात आला. भारतीय
ÖवातंÞया¸या पूवªसंÅयेला सरदार वÐलभभाई पटेल यांनी Âयांचे सिचव मेनन यां¸या साĻाने
या ५६२ संÖथानांपैकì जुनागड, हैदराबाद आिण काÔमीर ही संÖथाने वगळता १५ ऑगÖट
१९४७ पूवê बाकì संÖथानांना भारतात िवलीन करÁयास यश िमळवले आिण
ÖवातंÞयानंतर जुनागड, काÔमीर आिण हैदराबाद यांना लÕकरी बळावर भारतात सामील
कłन घेÁयात आले.
या संÖथानांना िवलीन कłन घेताना कोणताही ÖपĶ िनयम न लावता आजूबाजू¸या इतर
राºयांमÅये िकंवा Öवतंýपणे Âयांची रचना करÁयात आले. परंतु ÖवातंÞयानंतर भाषावार
ÿांतरचनेचा मुĥा समोर आला. Âयाचे पिहले यश Ìहणजे तेलगू भािषक आंň ÿदेश राºयाची
िनिमªती होय. यानंतर भाषावार ÿांतरचनेची चळवळ उभी राहóन भारत सरकारला भाषावार
ÿांतरचनेसाठी आयोग नेमावा लागला. या आयोगा¸या अहवाला¸या आधारे भाषावार
ÿांतरचनेला संमती िदली व भाषे¸या आधारावर राºयांची पुनरªचना करÁयात येऊ लागली.
Âयातूनच महाराÕů, गुजरात, पंजाब, हåरयाणा अशा राºयांची िनिमªती झाली आिण आजही
या मागणीमÅये खंड पडलेला िदसून येत नाही.
२.३ भारतीय संÖथानांचे िवलीनीकरण २.३.१ संÖथानां¸या िवलीनीकरणाची पाĵªभूमी:
इसवी सन १७५७ मधील Èलासी¸या लढाईने भारतात िāिटश स°ेचा पाया घातला.
Âयावेळी भारतामÅये कोणतीही एक संघ स°ा नÓहती लहान मोठ्या राजकìय स°ांमÅये
भारत देश िवभागलेला होता. Âयामुळे िāिटशांनी जसे जसे ÿदेश आपÐया ताÊयात घेतले
तस-तशी आपÐया सोयी¸या ŀĶीने ÿशासन ÓयवÖथा उभी केली. Âयाला कोणताही
शाľीय आधार नÓहता. Âयांनी काही भागावर आपले ÿÂय± शासन Öथािपत केले तर काही munotes.in

Page 18

18 भागांवर भारतीय राºयांची मांडिलक असलेली राºय होती. Âयांनाच आपण संÖथाने
Ìहणतो. अशा संÖथानांची सं´या भारतामÅये सुमारे ५६२ इतकì होती आिण Âयांनी एकूण
७,१२,५०८ चौरस मैल भूभाग Óयापला होता. Âयात काही मोठी राºय होती तर काही
अगदी लहान होती. हैदराबादचे राºय इटली इतके मोठे होते व Âयाची लोकसं´या १ कोटी
४० लाख होती तर उÂपÆन साडेआठ कोटी Łपये होते. दुसöया बाजूला िबलबारीचे राºय
होते ºयाची लोकसं´या केवळ स°ावीस होती व वािषªक उÂपÆन आठ Łपये होते १९४१
मधील अंदाजाÿमाणे दहा चौरस मैलांपे±ा कमी ±ेýफळ असलेली २०२ राºय, पाच चौरस
मैलां पे±ा कमी ±ेýफळाची १३९ राºय तर एक चौरस मैलांपे±ा जाÖत ±ेýफळ नसलेली
७० राºय होती .बहòसं´य राºय भारता¸या कमी उपजाऊ ÿदेशात व दुगªम भागात होती.
कंपनीने भारतात िवजय कायª करतांना सागरी िकनाöयावरील महßवाचे ÿदेश, समुþमागाªने
सहज आवागमन करता येतील अशी मोठमोठ्या नīांची सुपीक खोरी व ®ीमंत ÿदेश यावर
जाÖत ल± क¤िþत केले होते. (आधुिनक भारताचा इितहास: úोवर, बेलेकर ; २९४)
या राºयांÿती िāिटशांची नीती काळानुłप बदलत गेली. िāिटश कालखंडात द°क वारस
नामंजूर तसेच कुÿशासना¸या नावाखाली सातारा, झांसी, नागपूर, अवध यासार´या अनेक
संÖथानांचे िवलीनीकरण करÁयात आले. परंतु १८५७¸या उठावा पासून धडा घेऊन
िāिटशांनी या राºयां¸या बाबतीत मैýीपूणª धोरण अवलंबले आिण या राºयांनीही िāिटशांशी
एकिनķ राहóन भारतीयां¸या राजकìय असंतोषा िवŁĦ संर±णाÂमक िभंतीचे कायª केले.
भारतामÅये राÕůीय चळवळीचा उदय झाÐयानंतर Âयाचा ÿभाव संÖथानातील ÿजेवर पडणे
Öवाभािवक होते. Âयातूनच या संÖथानांमÅये ÿजा पåरषदांची Öथापना होऊन राजां¸या
अÆयायी आिण सरंजामशाही शासनािवŁĦ आवाज उठवÁयास ÿारंभ झाला व ही चळवळ
राÕůीय चळवळीशी जोडली गेली. ३ िडस¤बर १९३८ रोजी महाÂमा गांधéनी घोषणा केली
कì, “राºयांमÅये िनमाªण झालेली जागृती Ìहणजे काळाची मागणी आहे आिण पूणªपणे
जबाबदार शासनात राºयांनी Öवतःचे अिÖतÂव गमावणे िनिIJत ठरले आहे, यात कोणताही
अÆय मागª असू शकत नाही”. (आधुिनक भारताचा इितहास: úोवर, बेलेकर; ३०२)
दुसöया महायुĦा¸या काळात भारतातील राजकìय घडामोडéना चांगलाच वेग आला.
िāिटशांबरोबर काँúेसने असहकायाªचे धोरण अवलंिबले. Ìहणून भारतीयांचे सहकायª
िमळवÁयासाठी िāिटश सरकारने अनेक ÿयÂन केले. िøÈस िमशन -१९४२, वेवेल योजना
-१९४५, िýमंýी योजना-१९४६ आिण ÿधानमंýी अॅटली यांची घोषणा २० फेāुवारी
१९४७ Ìहणजे या ÿयÂनांचा एक भाग होता. वरील सवªच ÿÖतावामÅये भारतीय
राºयांबाबत िवचार करÁयात आला होता. िøÈस मंडळा¸या योजनेत राºयांची सवō¸च
स°ा दुसöया कोणाकडे सोपिवÁयाचा ÿÖताव नÓहता. Öवतः राºयांनीही आपला सावªभौम
स°ा असलेला वेगळा संघ जो भारतात ितसरी शĉì Ìहणून काम कł शकेल बनवÁयावर
िवचार केला होता. नर¤þ मंडळाचा चांसलर असलेÐया भोपाळ¸या नवाबाने अशी अपे±ा
Óयĉ केली कì, “भारतीय राºयांना अनाथ बनवून इंúज जाणार नाहीत व हा ÿij जातीय
आधारावर सोडवÁयाचा ÿयÂन करतील ”. परंतु २० फेāुवारी¸या ॲटलीची घोषणेत व ३
जून¸या लॉडª माऊंटबॅटन¸या योजनेत ÖपĶ केले कì, भारतीय राजांवरील िāिटशांची
सवō¸च स°ा समाĮ होईल आिण भारतीय राºयांना पािकÖतानात वा भारतात सामील
होÁयाचे ÖवातंÞय असेल. माउंटबॅटनने राºयाला िकंवा राºयां¸या संघाला Öवतंý ÿदेश
Ìहणून राहÁयास माÆयता िदली नाही. munotes.in

Page 19

भारतीय संÖथानांचे िवलीणीकरण आिण राºयांची पुनरªचना
19 हंगामी सरकारमÅये संÖथानासंबंधीचे खास खाते िनमाªण कłन Âयाची जबाबदारी सरदार
वÐलभभाई पटेलांकडे देÁयात आली आिण Âयां¸या मदतीला सिचव Ìहणून वी. पी. मेनन
यांची िनयुĉì केली. िवलीनीकरणासाठी राजांची माÆयता िमळवणे अितशय िबकट
असÐयाची पूणª जाणीव पटेलांना होती. याबाबतीत राजांवर अवाÖतÓय दडपण आणÐयास
संÖथानात नÓया जिटल समÖया असंतुĶ संÖथािनक उËया करतील हे ते जाणून होते.
Ìहणून Âयां¸यावर कोणÂयाही ÿकारे दडपण न आणता, संÖथानी ÿजेवरील Âयांचे अिधकार
Âयांनी भारत सरकार¸या हाती Öवखुशीने सोपवून देणे Âयां¸या िहताचे ठरेल, असे केÐयास
ÿशासकìय जबाबदारीतून ते मुĉ होतील, ÿजे¸या रोषाला Âयांना तŌड īावे लागणार नाही
आिण Âयां¸या संप°ीचा शांततेने उपभोग घेÁयास ते मोकळे होतील, हे संÖथािनकां¸या
मनावर ठसवÁयाचा Âयांनी कसोशीने ÿयÂन केला. अÐपावधीतच सरदार पटेलां¸या
मुÂसĥेिगरीला यश आले आिण िविलनीकरणास संÖथािनकांनी माÆयता िदली. परंतु
जुनागड, हैदराबाद व काÔमीर¸या संÖथािनकांनी उपिÖथत केलेÐया समÖयांचे िनराकरण
भारत सरकारला करावे लागले. वरील तीन संÖथानांपैकì जुनागड व हैदराबाद येथील गुंता
सरदार पटेलांनी बळाचा सोडिवला. माý काÔमीरचा ÿij गुंतागुंतीचा होऊन बसला तो
अīापही सुटलेला नाही.
२.३.२ जुनागड:
ºया िदवशी भारत Öवतंý झाला Âयाच िदवशी जुनागड संÖथाना¸या नवाब महाबतखानाने
जुनागड पािकÖतानात सामील झाÐयाची जाहीर घोषणा केली. केवळ भौगोिलक ŀĶ्या नÓहे
तर आिथªक व सांÖकृितक ŀĶ्या जुनागड हा काठीयावाडचा अिवभाºय घटक होता. या
संÖथानातील एकूण ÿजेपैकì २० ट³के मुसलमान तर ८० ट³के िहंदू होते. जुनागडचा
नवाब इÖलाम धमêय होता आिण अितशय चैनी िवलासी होता. Âयाने सुमारे ८०० कुýी
पाळली होती आिण या कुÞयांवर तो दरमहा १६ हजार Łपये खचª करी. या नवाबाचे वणªन
हॉडसन या इितहासकाराने 'द úेट िडÓहाइड' या आपÐया úंथात 'पÂयातला जोकर ' असे
केलेले आहे. (आधुिनक भारताचा इितहास १९४७-२०००; शांता कोठेकर, २३८)
जुनागडचा नवाब मुसलमान असÐयामुळे Âयाला पािकÖतान मÅये ओढÁयाचा जीनांचा
ÿयÂन होता. जीनांनी Âया¸यावरील दडपण वाढवून Âयाला मदतीची भरघोस आĵासने
िदली. मे १९४७ मÅये Âयाने शहानवाज भु°ो या मुÖलीम लीग¸या सदÖयाची जुनागड¸या
िदवान पदी िनयुĉì केली आिण भु°ो माफªत िजना जुनागड मधील सूýे हलवू लागले.
भारतामÅये सामीलीकरणाचे करारपý महाबतखानाकडे Öवा±रीसाठी धाडÁयात आले
असता भु°ो¸या सÐÐयानुसार सामीलीकरणाबाबत अजून आपण कोणताही िनणªय
घेतलेला नाही असे Âयाने १३ ऑगÖट १९४७ ला सरदार पटेल यांना कळवले आिण
Âयानंतर दोनच िदवसांनी भारता¸या ÖवातंÞयिदनी पािकÖतानात सामील झाÐयाची घोषणा
महाबतखानाने कłन टाकली. जुनागड¸या िविशĶ भौगोिलक िÖथतीमुळे महाबतखानाचा
हा िनणªय काठीयावाडा¸या ऐ³याला धोका िनमाªण करणारा होता. Âयामुळे भारत सरकार
अÖवÖथ झाले. Âयाचबरोबर काठीयावाडातील सवª नरेषांनी Âयाला ÿखरपणे िवरोध केला.
भारत सरकारने पािकÖतानशी या बाबत पýÓयवहार केला. तेÓहा १३ सÈट¤बर १९४७ला
जुनागड पािकÖतानात सामील कłन घेत असÐयाचे व पािकÖतानात सामील होÁयाचा
िनणªय घेÁयाचा नवाबालाला अिधकार असÐयाचे पािकÖतानने ठामपणे भारत सरकारला
कळवले. भारत सरकार पािकÖतानशी याबाबत पýÓयवहार करीत असतानाच जुनागड¸या munotes.in

Page 20

20 नवाब ÿजेवर मोठ्या ÿमाणावर अÂयाचार कł लागला. अÂयाचार कłन संÖथानातील िहंदू
ÿजेला आपली घरेदारे सोडून जाÁयास भाग पाडायचे आिण इतर मुसलमानांना जुनागड
मÅये येÁयास ÿोÂसाहन īायचे असा जुनागड¸या िदवानाचा डाव होता व Âयामागे
पािकÖतान सरकारची िचथावणी होती. संÖथानातील अÂयाचारामुळे ýÖत झालेली िहंदू
जनता नजीक¸या संÖथानात आ®य घेऊ लागली. िहंदू िनवाªिसतांचा हा लŌढा पाहóन
नवानगर¸या नरेशने भारत सरकारकडे तातडीचा खिलता पाठवून जुनागड मधील
समÖयेची अिवलंब दखल ¶यावी व तेथील िहंदू ÿजे¸या र±णाथª योµय ती कायªवाही
तातडीने करावी अशी िवनंती केली.
जुनागड नवाबा¸या पािकÖतानमÅये सामील झाÐया¸या घोषणेमुळे काठीयावाडातील
ÿजामंडळाचे नेते संतĮ झाले. नवाबावर दडपण आणून Âयाला Âयाचा िनणªय रĥ करÁयास
भाग पाडावे या हेतूने गांधीजéचा पुतÁया समळदास गांधी यां¸या नेतृÂवाखाली काठीयावाड
जनता आघाडी तयार करÁयात आली. काँúेसचा Âयाला पािठंबा होता. जुनागड नरेश¸या
अÂयाचाराला कंटाळलेÐया िहंदू ÿजेने काठीयावाड जनता आघाडीचे Öवागत
केले.काठीयावाड ÿजा पåरषदेचे नेते बलवंतराय मेहता, रिसक भाई पारेख आिण समळदास
यांनी मुंबईला Óही. पी. मेनन यांची भेट घेतली आिण भारत सरकारने जुनागड िवŁĦ
कारवाई न केÐयास काठीयावाडातील लोक कायदा आपÐया हातात घेतील असे Âयांना
िन±ून सांिगतले. Âयाचबरोबर समळदास यां¸या नेतृÂवाखाली जुनागडचे हंगामी सरकार
Öथापन झाÐयाची घोषणा ही २५ सÈट¤बर १९४७ रोजी करÁयात आली.
अशाÿकारे काठीयावाडातील पåरिÖथती अितशय Öफोटक बनत असÐयाचे पाहóन जुनागड
बाबत िवचार िविनमय करÁयासाठी भारता¸या मंिýमंडळाची बैठक १७ सÈट¤बरला झाली.
या बैठकìला लॉडª माऊंटबॅटन उपिÖथत होते. जुनागडमÅये ÿितकार करÁयासाठी भारतीय
लÕकर पाठवÁयाचा िनणªय मंिýमंडळाने एकमुखाने घेतला. माऊंटबॅटन यांना हा िनणªय
पसंत नÓहता. परंतु नेहł व पटेल यां¸या िनणाªयक भूिमकेमुळे माऊंटबॅटन यांना गÈप बसावे
लागले. लÕकरी कारवाईचा िनणªय घेतÐयानंतरही वाटाघाटीचा अखेरचा ÿयÂन भारत
सरकारने कłन पिहला. Âयासाठी बोलणी करÁयासाठी Óही पी मेनन यांना रवाना केले गेले.
पािकÖतानला कडक शÊदात खिलता पाठवला गेला. हे दोÆही मागª िनÕफळ ठरताच
जुनागड¸या सीमेलगत उभे असलेले भारतीय लÕकर जुनागड मÅये िशरले. भारतीय लÕकर
पाहóन भु°Ōनी तातडीने पािकÖतानकडे लÕकरी मदतीची मागणी केली परंतु अपेि±त मदत
िमळाली नाही. तेÓहा ÿ±ुÊध जनतेला आिण भारतीय लÕकराला तŌड देणे अश³य
असÐयाचे ओळखून भारतीय फौजा जुनागड¸या सीिमत िशरÁयापूवêच नवाबाने ऑ³टŌबर
१९४७ ¸या अखेरीस कराचीला पलायन केले. नवाबा िवŁĦ¸या उठावात काही
मुसलमानही सामील झालेले पाहóन जुनागड ताÊयात ठेवणे आपÐयाला श³य नसÐयाचे
भूतो यांनी िजनांना कळवले आिण जुनागडचा ताबा िवभागीय आयुĉां¸या हाती सोपवून ८
नोÓह¤बर १९४७ ला भु°ोही कराचीला िनघून गेले.जुनागड भागात िÖथरÖथावर होताच
जुनागड¸या सामीलीकरणाबाबत तेथील ÿजेचा कौल घेÁयाचा िनणªय भारत सरकारने
घेतला. Âयाÿमाणे फेāुवारी १९४८ मÅये जुनागड मÅये सावªमत घेÁयात आले. जुनागड
मधील सुमारे दोन लाख मतदारांनी पैकì केवळ ९१ मते पािकÖतान¸या बाजूने पडली. हा
ÿचंड अनुकूल कौल िमळताच जुनागडचे सामीलीकरण भारतात केले गेले. (आधुिनक
भारताचा इितहास १९४७-२००० ; शांता कोठेकर, २४०) munotes.in

Page 21

भारतीय संÖथानांचे िवलीणीकरण आिण राºयांची पुनरªचना
21 २.३.३ हैदराबाद:
१) हैदराबाद संÖथानाचे Öवłप:
मोगल साăाºया¸या िवघटना¸या काळात जÆमाला आलेले हैदराबादचे संÖथान भारता¸या
मÅयभागी वसलेले होते. भारतातील मोठ्या संÖथानांपैकì हैदराबाद एक होते. हैदराबाद¸या
ÿजेपैकì सुमारे ८५ ट³के लोक िहंदू व जेमतेम पंधरा ट³के मुसलमान असूनही शासक
मुसलमान असÐयामुळे िहंदू ÿजेवर सतत अÆयाय करीत असे. नागåरकांना मूलभूत
अिधकार तर नÓहतेच पण Âयाचबरोबर शासकìय सेवेत अितशय प±पात होता. मुलकì
शासनात सुमारे ७५ ट³के तर लÕकर व पोलीस दलात ९०ट³के भरती मुसलमानांची
असे. बहòसं´य ÿजा िहंदू असूनही उदूª भाषा Âयां¸यावर लादली गेली होती. १९११ साली
मीर उÖमान अली खान िनजाम स°ेवर आला. तरी िहंदु ÿजे वरील अÂयाचारात खंड
पडला नाही. हैदराबाद मधील िहंदू ÿजा कानडी, तेलगू व मराठी अशा तीन गटात
िवभागलेली असÐयामुळे िनजामा¸या शोषक व जुलमी शासनाला संघिटतरीÂया िवरोध
करणे Âयांना श³य होत नÓहते. िनजामाचे रोजचे उÂपÆन चार ल± Łपये असूनही ÿजा
कÐयाणासाठी Ìहणावा तसा तो उपयोग करत नसे. १९२० नंतर हैदराबाद मधील िहंदू
ÿजे¸या ÿबोधनाचे कायª आयªसमाजाने हाती घेतले . १९३६ मÅये मराठवाड्यात Öथापन
झालेÐया महाराÕů पåरषदेने नागåरकां¸या मूलभूत अिधकारांची मागणी केली. राजकìय
अिधकार िमळवÁयासाठी संघटीत लढा देÁया¸या हेतूने १९३८ साली हैदराबाद Öटेट
काँúेस नावाची संघटना Öथापन झाली. गोिवंदराव नानल या संघटने¸या अÅय±पदी होते.
Öवामी रामानंद तीथª यांचे ÿभावी नेतृÂव या सुमारास पुढे आले. या संघटने¸या Öथापनेमागे
राÕůीय काँúेसची ÿेरणा होती. हैदराबाद Öटेट काँúेसचे नेते राÕůीय काँúेस¸या नेÂयांशी
सतत संपकª साधून होते. भारतात स°े¸या हÖतांतरणाची ÿिøया सुł होताच
हैदराबादनेही भारतात सामील Óहावे ही मागणी हैदराबाद Öटेट काँúेस कł लागली. परंतु
लोकमताचा हा कौल िनजामाला मंजूर नÓहता.
२) जैसे थे करार:
भारतावरील िāिटश स°ा संपुĶात येताच हैदराबादला Öवतंý व सावªभौम राºयाचा दजाª
िमळवून घेÁयाचा आिण िāिटश राÕůकुलाचे सदÖयÂव िमळवÁयाचा Âयाचा मानस होता.
Ìहणून घटना सिमतीत सहभागी होÁयास Âयाने नकार िदला. तसेच सामीलीकरÁया¸या
करारपýावरही Öवा±री करÁयाचे Âयाने नाकारले. ११ जुलै १९४७ रोजी हंगामी सरकारशी
वाटाघाटी करÁयासाठी एक िशĶमंडळ Âयाने िदÐलीला रवाना केले. हैदराबादला Öवाय°
राºय Ìहणुन माÆयता िमळावी आिण भारतात कéवा पािकÖतानात सामील न होता
भारताशी जैसे थे करार करÁयाची परवानगी िदली जावी अशी मागणी Âयाने हंगामी
सरकारपुढे ठेवली.हंगामी सरकार ही मागणी मंजूर करणे अश³य होते. १५ ऑगÖट १९४७
पय«त सामीलीकरणाबाबत Âयाने मौन पाळले आिण सÈट¤बरमÅये िनजामाने एक नवी मागणी
भारत सरकार पुढे मांडली. हैदराबादला भारतात सामील करÁयाचा आúह भारत सरकारने
न धरता हैदराबादला सहवतê राºयाचा दजाª īावा व परदेशात वकìल नेमÁयाचा अिधकार
माÆय करावा. या बदÐयात िनजाम हा भारत सरकारशी जैसे थे करार कłन रेÐवे, पोÖट व
दळणवळण या बाबतचे भारत सरकारचे सवª िनयम पाळेल व भारता¸या मदतीसाठी वेळ munotes.in

Page 22

22 पडÐयास आपले लÕकर पाठवेल ही नवी योजना िनजामाने मांडली. िनजामा¸या मागÁया
मंजूर करÁयाचे सरदार पटेल यांची तयारी नÓहती. तरीही बöयाच उहापोहा नंतर
िनजामा¸या मागÁयां¸या अनुरोधाने कराराचा एक मसुदा तयार करÁयात आला आिण Âया
कराराला िनजामाची संमती िमळवÁयासाठी िशĶमंडळ २२ सÈट¤बरला हैदराबादला रवाना
झाले. कराराचा मसुदा िनजामाला बöयाच अंशी अनुकूल असूनही िनजामाने Âयावर Öवा±री
करÁयास टाळाटाळ केली आिण ºया िदवशी कराराचा मसुदा घेऊन हैदराबादचे िशĶमंडळ
िदÐलीला परत जाणार होते Âया िदवशी पहाटे तीन वाजता इ°ेहाद नावा¸या कĘर धमªिनķ
मुिÖलम संघटनेचा नेता कासीम रझवी व Âया¸या सुमारे ३० हजार अनुयायांनी िदÐलीला
जाणाöया िशĶमंडळातील ÿÂयेक सदÖया¸या घराला वेढा घातला आिण हैदराबाद भारतात
सामील करÁयात येऊ नये अशी मागणी केली. िनजामने करार अमाÆय कł नये असा
सÐला िनजामा¸या ÿधानमंýी यांनी देऊनही िनजामाने रजवी¸या दडपणाखाली येऊन
करार अमाÆय केला. इतकेच नाही तर आपÐया सवª अटी माÆय न झाÐयास आपण
पािकÖतानात सामील होऊ अशी धमकì िदली. माý Âयाच वेळी पुÆहा वाटाघाटी
करÁयासाठी दुसरे िशĶमंडळ िदÐलीला पाठवले या िशĶमंडळाबरोबर कािसम रजवीला
सरदार पटेलांनी भेटीसाठी बोलावले. Âयावेळी Âयांने अÂयंत उĥाम व आøमक पिवýा
घेऊन ; “ हैदराबाद हे इÖलािमक राºय आहे. Âया¸या ÖवातंÞयावर भारत सरकारने
अितøमण केÐयास हैदराबादमधीलच नाही तर, संपूणª भारतातील मुसलमान सशľ उठाव
केÐयािशवाय राहणार नाहीत. मुसलमान हा ÿथम एक योĦा असतो आिण आपला िनIJय
पूणª झाÐयािशवाय तो आपली तलवार Ìयान करत नाही. हैदराबाद वर आøमण झाÐयास
संÖथानातील एकही िहंदु िजवंत राहणार नाही, अशा धम³या िदÐया ”. (आधुिनक भारताचा
इितहास १९४७-२०००; शांता कोठेकर, २४२) याच सुमारास हैदराबाद संÖथानातील
िहंदूंवर रझाकारांनी अÂयाचार करÁयास ÿारंभ केला.
अशाÿकारे हैदराबाद मधील पåरिÖथती िचघळत असताना २९ नोÓह¤बर १९४७ रोजी
िनजामाशी एक वषª मुदतीचा जैसे थे करार भारत सरकारने केला. या काळात हैदराबाद व
भारत सरकार यांचे परÖपर संबंध पूवê¸या िनजाम-िāिटश संबंधा सारखे राहावेत, दोÆही
प±ांनी एकमेकांजवळ राजदूत ठेवावेत आिण दोघात असणारे िववाī ÿij लवादा माफªत
सोडवले जावेत अशा या करारातील तरतुदी होÂया. या करारामुळे Öवाय° राºयाचा दजाª
बöयाच अंशी हैदराबादला िमळणार असÐयामुळे तो करार सरदार पटेल यांना पसंत नÓहता.
परंतु लॉडª माउंटबॅटन यांनी घोळ घातÐयामुळे Âयांनी तो नाईलाजाने मंजूर केला.
जैसे थे हा करार भारत सरकारला माÆय करÁयास भाग पाडून आपण एक लढाई िजंकली
आहे असे िनजामाची कÐपना झाली. जैसे थे करारा¸या कालावधीत हर ÿयÂनाने आपले
सामÃयª वाढवून हा करार आपण धुडकावून लावू आिण हैदराबादवरच नÓहे तर िदÐलीवर
आपला Åवज फडकावून अशा Öवłपा¸या मुÖलीम मने उĥीिपत करणारा ÿ±ोभक ÿचार
यावेळी कािसम रझवी कł लागला. जानेवारी ते ऑगÖट १९४८ या काळात रजाकारांची
सं´या ितपटी पे±ाही जाÖत वाढली. िहंदूंवरील रझाकारां¸या पाशवी अÂयाचाराला उत
आला. लुटालूट जाळपोळ, िहंसक हÐले यांचे साăाºय हैदराबाद संÖथानात पसरले.
रझाकारां¸या रा±शी अÂयाचारातून िľया व मुलेही सुटली नाहीत. िहंदूंची सुरि±तता
धो³यात आÐयामुळे शेकडो िहंदू कुटुंबे घरादारावर तुळशीपý ठेवून संÖथाना बाहेर पडू
लागली आिण हैदराबादचे शासन जणू रझाकारां¸या हाती आले. munotes.in

Page 23

भारतीय संÖथानांचे िवलीणीकरण आिण राºयांची पुनरªचना
23 दरÌयान िनजामाने आपले लÕकरी सामÃयª वाढवÁयावर भर िदला. इराक,इराण व
पािकÖतान कडून शľाľे िमळवू लागला. वायुदल बलशाली करÁयास Âयाने िāिटश
अिधकाöयांची मदत घेतली. बॉÌबफेकì िवमाने खरेदी करÁयासाठी िāिटश कंपनीशी
पýÓयवहार केला. कनªल जॉन कॉब या अमेåरकेतील वायुदल अिधकाöयाला हाताशी धłन
अमेåरकेकडून अÂयाधुिनक शľाľे िमळवÁयासाठी Âयाची खटपट चालू होती.
पािकÖतान¸या मदतीवर तर Âयाची सवª िभÖत होती. जीना देखील िनजामाला
पािकÖतानमÅये सामील होÁयास उ°ेजन देत होते. एवढेच नाही तर पािकÖतान व हैþाबाद
यांना जोडणारी एक भूपĘी आपÐया ÿदेशातून पािकÖतानला īावी अशी मागणी करÁयाचे
धाåरĶ्य ही ते करीत होते. हैदराबादचा ÿij संयुĉ राÕůसंघाकडे सोपवावा असाही ÿयÂन
िनजामाचे अमेåरकेतील हीतसंबंधी कł लागले. संयुĉ राÕů संघातील अमेåरकन
ÿितिनधीने हैदराबादचा ÿij तेथे उपिÖथत करÁयाची तयारीही दशªवली. असे कłन
भारता¸या अंतगªत समÖयेला आंतरराÕůीय आयाम देÁयाचा व भारतावर बड्या राÕůांचे
दडपण आणÁयाचा साăाºय वादी शĉé¸या डाव होता.
३) पोलीस कायªवाहीचा िनणªय:
हैदराबाद संÖथानातील िहंदु ÿजे वरील अमानुष अÂयाचारा¸या आिण िनजाम परकìय
स°ांशी संपकª साधीत असÐया¸या बातÌया हैदराबाद मधील भारताचे राजदूत कÆहैयालाल
मुÆशी यां¸याकडून भारत सरकारकडे येत होÂया. हैदराबाद मधील आÂयाचारा¸या
बातÌयाने भारतातील लोकमत ÿ±ुÊध होत होते. भारत सरकारने हैदराबाद िवŁĦ
कायªवाही कłन तेथील बेबंदशाहीला आळा घालावा अशी मागणी अनेक भारतीय नेते कł
लागले. अशातच मे १९४८ मÅये िनजामाने दोन आदेश काढून हैदराबाद मधून भारताला
होणाöया मौÐयवान धातूंची िनयाªत बंद केली आिण भारत सरकारचे चलन हैदराबाद
संÖथानात अवैध ठरवले. यामुळे भारत सरकार िवल±ण अÖवÖथ झाले. या सुमारास २१
जून १९४८ रोजी लॉडª माऊंटबॅटन मायदेशी परतÐयामुळे पटेलांचे हात मोकळे झाले.
Âयानंतर¸या दोन मिहÆयात रझाकारांचे अÂयाचार बेसुमार वाढले. २९ ऑगÖट १९४८
रोजी माऊंटबॅटन यांना िलिहलेÐया पýात नेहŁ Ìहणतात; “ हैदराबाद िवŁĦ कारवाई न
करÁयाचा मी आजपय«त आटोकाट ÿयÂन केला. परंतु Âयामुळे मा»या िनकट¸या लोकां¸या
मनात मा»यािवषयी अिवĵास िनमाªण होऊ लागला आहे. हैदराबाद िवŁĦ बळाचा वापर
केÐया िशवाय हा ÿij िनकालात िनघणार नाही अशी माझी आता प³कì खाýी झाली आहे
आिण लÕकरी कारवाई करायची तर Âयात िवलंब करÁयात अथª नाही असेही माझे ÖपĶ मत
बनले आहे.” सरदार पटेलांनीही १५ जुलै रोजी केलेÐया एका जाहीर भाषणात हैदराबाद
िवŁĦ सशľ बळाचा वापर करÁयाचा मानस बोलून दाखवला. “हैदराबाद मधील
पåरिÖथतीत सुधारणा झाली नाही तर जुनागड सारखीच हैदराबादची िÖथती होईल आिण
ºया परकìय मदतीवर हैदराबाद िवसंबून आहे Âया मदतीचा Âयावेळी ियिÂकंिचतही उपयोग
होणार नाही”. असा गंभीर इशारा िह Âयांनी िनजामाला िदला. िनजामाला वठणीवर
आणÁया¸या हेतूने भारत सरकारने ÿथम हैदराबादची आिथªक नाकेबंदी केली परंतु हाही
मागª अयशÖवी झाÐयाचे पाहóन मंिýमंडळाने अखेर लÕकरी कारवाईचा िनणªय ९ सÈट¤बर
१९४८ रोजी घेतला. या िनणªयाची मािहती घटना सिमतीला देताना पटेल Ìहणाले,
“हैदराबाद आिण भारत यांचा ÿादेशीक ŀĶ्या अतुट संबंध असÐयामुळे हैदराबादचे Öवतंý
अिÖतÂव माÆय करणे भारताला श³य नाही. तसेच तेथील ÿजेवर सतत होत असलेÐया munotes.in

Page 24

24 अमानुष अÂयाचार िनिÕøयपणे पाहात बसणे भारत सरकारला श³य नाही. लÕकर
पाठिवÁयामागे हैदराबादवर सामीलीकरणाबाबत दडपण आणÁयाचा भारताचा हेतू नसून
केवळ जनते¸या सुरि±तते¸या ŀĶीने हे पाऊल उचलÁयात येत आहे हे Âयांनी ÖपĶ
केले.Âयाÿमाणे िनजामाला पूवªसूचनाही देÁयात आली.
४) ऑपरेशन पोलो:
िनजामाकडून झालेला करार भंग, रझाकारांनी सुł केलेला रĉपात,Âयांचे लूटमाराचे सý,
िनजामी फौजेचे उपद्Óयाप आिण हैदराबाद संÖथानातील उú होत जाणाöया
ÖवातंÞयलढ्याचे दडपण यामुळे िनजामािवŁĦ बळाचा वापर करणे अपåरहायª आहे Ìहणून
९ सÈट¤बर १९४८ रोजी भारत सरकारने सैÆयदलाला हैदराबाद वर चढाई करÁयाचे आदेश
िदले. Âयानुसार १३ सÈट¤बर १९४८ रोजी भारतीय फौजा हैदराबाद संÖथानांमÅये
घुसÐया. हैदराबाद संÖथानावरील लढाईची योजना ‘ऑपरेशन पोलो’ या सांकेितक नावाने
ओळखले जाते. भारतीय सेने¸या सदनª कमांडचे ÿमुख जनरल गोडाडª यांनी ही योजना
तयार केली तथािप ते िनवृ° झाÐयाने लेÉटनंट जनरल राज¤þ िसंग यांची िनयुĉì झाली.
Âयां¸या मागªदशªनाखाली मेजर जनरल जयंत चौधरी आिण Óहाईस माशªल मुखजê यांनी ही
योजना राबवली व पूणªÂवास नेली. १७ सÈट¤बर १९४८ रोजी हैदराबाद भोवती असलेÐया
िनजामी फौजांनी माघार घेतली. भारतीय सैÆयाने िनजामी फौजांचे ÿमुख जनरल अल
इिþस यांना शरणागती पÂकरावी असा संदेश पाठवला. Âयाÿमाणे १७ सÈट¤बर १९४८
रोजी सायंकाळी िनजामाने आपली शरणागती घोिषत केली. दुसöया िदवशी Ìहणजे १८
सÈट¤बर १९४८ रोजी भारतीय सैÆयाने िनजामाची राजधानी हैदराबाद शहरात ÿवेश केला.
तेथे मेजर जनरल चौधरéनी अिधकृतपणे िनजामाचे सेना ÿमुख जनरल इिþस यां¸याकडून
स°ेची सूýे Öवीकारली आिण भारतािवŁĦ युĦ करÁयाचा बेफाम वÐगना करणाöया
कािसम रझवी आिण पंतÿधान मीर लायक अली यांना अटक करÁयात आली.
(मराठवाड्याचा इितहास; सोमनाथ रोडे :१९६) संÖथांनी ÿजेने या कारवाईचे ÿचंड
उÂसाहाने Öवागत केले. ८ ऑ³टŌबर रोजी सरदार पटेलांनी हैदराबादला भेट िदली.
Âयावेळी िनजामाने भारताशी एकिनķ राहÁयाचे आिण ÿजा कÐयाणाचे आĵासन िदÐयामुळे
Âया¸या पदाला व ÿितķेला ध³का लावला गेला नाही. १९५२ मÅये हैदराबाद संÖथानात
सावªýीक सावªिýक िनवडणुका होऊन तेथे काँúेस मंिýमंडळ अिधकारावर आले.
अशा ÿकारे अÂयंत अÐपावधीत हैदराबाद िवŁĦची पोलीस कारवाई यशÖवीåरता घडवून
आणÁयाची आिण Âयानंतर िनजमांबाबत समोपचाराचे धोरण Öवीकाłन Âयाला भारता¸या
राजकìय ÿवाहात सामावून घेÁयाचे ijेय सरदार पटेल यां¸या पोलादी मुÂसĥेिगरीला आहे.
२.३.४ काÔमीर:
वरील दोÆही संÖथानांपे±ा काÔमीर मधील पåरिÖथती वेगळी होती. जÌमू-काÔमीरमÅये
बहòसं´य ÿजा मुिÖलम होती आिण शासक हरीिसंह िहंदू होता. काÔमीरचे ±ेýफळ
८४,४७० चौरस मैलांचे Ìहणजे हैदराबाद संÖथांनापे±ाही मोठे होते. येथे िहंदू व शीख
अÐपसं´य होते. हा ÿदेश अÂयंत िनसगªरÌय तर आहेच पण Âयापे±ा काÔमीरचे खरे महÂव
आंतरराÕůीय राजकारणा¸या ŀĶीने Âयाची असलेले मो³याची भोगोिलक िÖथती होते.
काÔमीरची जवळ जवळ तीन चतुथा«श लोकसं´या मुसलमान असÐयाने व Âयाची सीमा munotes.in

Page 25

भारतीय संÖथानांचे िवलीणीकरण आिण राºयांची पुनरªचना
25 एका बाजूने पािकÖतानशी संलµन असÐयाने काÔमीर पािकÖतानातच सामील Óहायला
पािहजे असे पािकÖतानला वाटे. पािकÖतान या शÊदातील 'के' हे इंúजी अ±र काÔमीर
शÊदावłनच घेतले गेले होते. परंतु सलग एकसंध मुिÖलम बहòसं´य ÿदेश पािकÖतानला
जावेत हे फाळणीची मूलभूत सूý केवळ िāिटश आंिकत भारतीय ÿदेशाला लागू होते.
अधªÖवाय° भारतीय संÖथानांना नÓहे. १९४७ ¸या भारतीय ÖवातंÞया¸या कायīाने
भारतीय संÖथांनाना Âयांनी भारतात िवलीन Óहायचे कì पािकÖतानला जाऊन िमळायचे कì
Öवतंý राहावयाचे हे ठरिवÁयाचा अिधकार िदला होता. ÿारंभी काÔमीर¸या महाराजांनी
पािकÖतानात जाÁयाचा िनणªय घेतला असता तर भारताकडून ÂयािवŁĦ कोणतीही
कायªवाही झाली नसती. परंतु दोहŌपैकì कोणÂयाही राÕůात िवलीन न होता Öवतंý राहÁयाचे
महाराज हåरिसंगा¸या मनात होते. Ìहणून दोÆही राÕůां¸या सरकारांशी Âयांनी जैसे थे करार
केला आिण १५ ऑगÖट १९४७ पय«त सामीलीकरणा संबंधी कोणताही िनणªय घेतला
नाही. Âयां¸या संÖथानां¸या सीमा पािकÖतान व भारत दोघांनाही लागून असÐयामुळे व
तेथील बहòसं´य ÿजा मुसलमान असÐयामुळे सामीलीकरÁयाबाबत िनणªय घेणे Âयांना
अवघड जात होत. या अडचणीमुळे Âयाने भारत िकंवा पािकÖतानामÅये सामील न होता
Öवतंý राहÁयाचा िनणªय घेतला. १५ ऑगÖट पूवê गांधीजी व लॉडª माऊंटबॅटन यांनी
काÔमीर नरेश हरीिसंगाशी चचाª कłन Öवतंý राहणे Âया¸या िहताचे ठरणार नाही हे पटवून
देÁयाचा ÿयÂन केला. लॉडª माऊंटबॅटन यांनी तर पािकÖतानात सामील होÁयाचा Âयाने
िनणªय घेतला तरी भारतीय नेते Âयाला हरकत घेणार नाहीत असे ते Ìहणाले. परंतु
लोकमताचा कौल घेऊनच काय तो िनणªय ¶यावा असा Âयाला सÐला िदला. काÔमीर हे
भारता¸या उ°र सीमेवर संलµन असÐयामुळे भारता¸या सुरि±तते¸या ŀĶीने काÔमीरचे
भारतात सामीलीकरण अगÂयाचे आहे अशी भारत सरकारची धारणा होती तर काÔमीरला
पािकÖतान ओढÁयाचा जीना आटोकाट ÿयÂन करत होते.
अशा िÖथतीत हरीिसंहाने पािकÖतानशी जैसे थे करार केलेला असतानाही पािकÖताने
काÔमीरची आिथªक नाकेबंदी केली. हे दडपण येऊन देखील काÔमीर नरेश आपला
ÖवातंÞयाचा हेका सोडत नाही असे िदसताच पािकÖतानने बळाचा वापर करÁयाचे ठरवले
आिण २२ ऑ³टŌबर १९४७ रोजी हजारा व पेशावर येथील लढाऊ टोÑयांना काÔमीरवर
हÐला करÁयास ÿवृ° केले. काÔमीर वåरल या हÐÐयात घुसखोरांनी लुटालुट, जाळपोळ,
बलाÂकार, क°ली असे अमानुष अÂयाचार कािÔमरी जनतेवर केले. अनेक गावे काबीज
कłन ®ीनगर¸या िदशेने Âयांनी आगेकूच सुł केली. Âयांना आवर घालने अश³य झाÐयाने
शेवटी हरीिसंहाने २४ ऑ³ टोबरला भारताकडे मदतीची याचना केली. ती मदत काÔमीरला
देÁयाचा िनणªय भारत सरकार घेणार असे २५ ऑ³टŌबर १९४७ रोजी संर±ण सिमतीत
झालेÐया चच¥वłन ल±ात येताच, भारतात सिÌमलीत न झालेÐया राºयाला लÕकरी मदत
देÁयाचा भारत सरकारला अिधकार नाही , असा कायīाचा पेच उपिÖथत कłन लॉडª
माऊंटबॅटन यांनी काÔमीरमÅये लÕकर पाठवÁयाबाबत अडथळा आणला. Ļा मुद्īाचे
िनराकरण करÁया¸या हेतूने नेहłंनी मेनन यांना तातडीने ®ीनगरला रवाना केले. Âयावेळी
हåरिसंग हे ®ीनगर सोडून जाÁया¸या तयारीत होते. कारण काही तासातच ®ीनगर शýू¸या
हाती पडणार अशी ल±णे िदसत होती. Âयामुळे पåरिÖथती¸या दडपणाखाली हरीिसंगांनी
लागलीच २६ ऑ³टŌबर १९४७ रोजी काÔमीर संÖथान भारतात िवलीन करÁयासंबंधी¸या
सामीलीकरण करारावर Öवा±री केली. शेख अÊदुÐला या कािÔमरी जनतेचा पािठंबा munotes.in

Page 26

26 असलेÐया काÔमीर¸या सवाªत बलशाली नेÂयांनेही काÔमीर भारतात िवलीन करÁयाचा
सÐला Âयाला िदला. २७ ऑ³टŌबर १९४७ रोजी भारत सरकारने या करारास माÆयता
देऊन लागलीच िवमानाने भारतीय सैÆय काÔमीर मÅये पाठिवÁयात आले. Âयामुळे
हÐलेखोर मागे रेटले जाऊन ®ीनगरचा बचाव झाला. परंतु तोपय«त हÐलेखोरांनी काÔमीरचा
िकÂयेक चौरस मैलांचा ÿदेश Óयापला होता. पåरणामी पािकÖतानने भारताशी युĦ सुł
केले. Âयावर भारताने सुर±ा पåरषदेत तøार केली. पािकÖताननेही िवरोधात तøार केली.
राÕůसंघाने मÅयÖथी कłन युĦबंदी रेषा िनिIJत कłन िदली. माý पािकÖतानने घेतलेला
जÌमू-काÔमीरचा ÿदेश आजाद काÔमीर या नावाने आजही Öवतंý आहे आिण Óयावहाåरक
ŀĶ्या Âयावर पािकÖतानचे िनयंýण आहे.
अशाÿकारे काÔमीर राºय भारतीय संघराºयाचा एक अिवभाºय घटक असून Âयाबाबत
आता कोणतेही ÿijिचÆह रािहलेले नाही, अशी भारताची धारणा असली तरी तो ÿij
अजूनही अिनणêतच आहे असा पािकÖतानचा दावा आहे. दोÆही राÕůा¸या संबंधात काÔमीर
एक सतत सलणारे शÐय ठरले असून Âयातून िनमाªण होणारा परÖपर अिवĵास, तणाव,
युĦे व शľाľ Öपधाª या बाबी दोÆही राÕůां¸या ŀĶीने घातक ठरÐया आहेत.
२.४ राºयांची पुनरªचना २.४.१ राºय पुनरªचनेची पाĵªभूमी:
भारत ÖवातंÞया¸या उंबरठ्यावर असताना संÖथांनासंबंधीची नीती िनधाªåरत करीत
असलेÐया सरदार पटेल यांनी दोन उिĥĶे िनिIJत केली होती. Âयापैकì पिहले उिĥĶ
संÖथानांचे भारतात सामीलीकरण कłन साÅय झाले तर दुसरे उिĥĶ संÖथानां¸या ÿदेशाचे
भारतीय संघराºयात पूणªतः िवलीनीकरण कłन घेणे आिण संÖथानातील ÿजेला भारतीय
नागåरकाÿमाणे सवª अिधकार देणे हे होते. १४ िडस¤बर १९४७ रोजी ओåरसातील कटक
येथे संÖथािनकां¸या बैठकìत बोलताना सरदार वÐलभभाई पटेल Ìहणाले कì, “संÖथाने ही
ÿांतां¸या शरीरावरील Ąणासारखी आहेत तेथील ÿजा ÿ±ुÊध मनिÖथतीत असून
कोणÂयाही ±णी उठाव कłन संÖथािनकांना ती पद¸युत कł शकते. Ìहणून संÖथािनकांनी
Öवाय°तेचा दुराúह न धरता ÿांतात िवलीन होÁयाचा िनणªय ¶यावा. संÖथािनकांनी हा
सÐला मानला नाही आिण Âयां¸या ÿजेने बंड कłन Âयांना पद¸युत केले तर भारत
सरकार Âयांना कोणÂयाही ÿकारचे साहाÍय देऊ शकणार नाही.” असा गिभªत इशारा Âयांनी
संÖथािनकांना िदला. Âयाचा योµय पåरणाम होऊन संÖथािनकांनी िवलीनीकरणास संिमती
िदली. संÖथानां¸या संपूणª िवलीनीकरणा मागील भारत सरकारचा हेतू देशातील सवª
ÿादेिशक घटक आकाराने मोठे आिण Öवयंपूणª बनिवÁयाचा आिण अशा सवª घटकांची
एकाÂमता साधून एकसंघी व लोकशाहीिनķ भारताची ÿितķापना करÁयाचा असÐयाचे
नमूद करÁयात आले. या िवलीनीकरणा¸या उĥेशासाठी तीन िभÆन मागाªचा अवलंब
करÁयात आला
१) लहान-लहान संÖथानांचे Âयालगत¸या मोठ्या संÖथानात िकंवा ÿांतात िवलीनीकरण
करणे हा पिहला मागª होता. Âयानुसार ओåरसा व छ°ीसगड भागातील संÖथाने अनुøमे
ओåरसा व मÅयÿांतात िडस¤बर १९४७ मÅये िवलीन करÁयात आली. माचª १९४८ मÅये munotes.in

Page 27

भारतीय संÖथानांचे िवलीणीकरण आिण राºयांची पुनरªचना
27 दि±णेतील सतरा संÖथाने मुंबई ÿांतात िवलीन झाली. Âयानंतर १९४९ ¸या मÅयापय«त
काठीयावाड मधील सुमारे २८९ संÖथाने आिण कोÐहापूर व बडोदा ही संÖथाने मुंबई
ÿांतात िवलीन केली गेली. अशाच ÿकारे पंजाब व बंगालमधील संÖथाने Âयां¸या नजीक¸या
ÿांतात िवलीन झाली. िवलीनीकरणा¸या करारा अÆवये आपÐया संÖथानांचे ÿशासन
संÖथािनकांनी भारत सरकार¸या हाती सोपवले. भारतीय संघराºयाचे अिवभाºय घटक
बनताच ÿांितक कायदेमंडळांत संÖथानी ÿजेला ÿितिनिधÂव देÁयात आले. भारतीय
संघराºया¸या घटनेत यांचा समावेश ‘अ' गटात करÁयात आला.
२) िवलीनीकरणाचा दुसरा मागª Ìहणजे ÿादेिशक, सामािजक व सांÖकृितक ŀĶ्या परÖपर
संलµन असलेÐया अनेक संÖथानांचे एकýीकरण कłन नवे ÿादेिशक घटक िनमाªण करणे.
यानुसार काठीयावाडातील सुमारे २२२ लहान लहान संÖथानांचे एकìकरण कłन फेāुवारी
१९४८ मÅये सौराÕůाची िनिमªती करÁयात आली. माळÓयाचा काही भाग, µवाÐहेर आिण
इंदौर ही संÖथाने िमळून मÅय भारत अिÖतÂवात आला. तर पितयाळा, नाभा, कपूथªळा
इÂयादी पूवª पंजाब मधील आठ राºय िमळून पेÈसूची िनिमªती करÁयात आली. जोधपुर,
िबकानेर, जयपुर, जैसलमेर इÂयादी संÖथांने िमळून राजÖथानची िनिमªती करÁयात
आली.ýावणकोर व कोचीन चे एकýीकरण जुलै १९४९ मÅये झाले. हैदराबाद, Ìहैसूर व
जÌमू-काÔमीरचे ÿदेश पूवêÿमाणेच ठेवÁयात आले. या नविनिमªत घटकांचा अंतभाªव
संघराºया¸या घटनेत ‘ब' गटात करÁयात आला.
३) अÂयंत मागासलेÐया ÿदेशातील लहान संÖथानांचे एकìकरण कłन Âया घटकांना
क¤þशािसत ÿदेशांचा दजाª देÁयाचा ितसरा मागª अवलंबÁयात आला. या ÿदेशांचा िवकास
जलद गतीने करÁयासाठी तेथे जबाबदार शासन न देता ÿशासनाची सूýे क¤þ सरकार¸या
हाती ठेवÁयात आली. यानुसार पूवª पंजाब मधील दहा ल± लोकवÖती¸या दहा हजार
सहाशे चौरस मैला¸या भागाचे łपांतर एिÿल १९४८ मÅये िहमाचल ÿदेशात केले.
बुंदेलखंड व Âयालगत¸या ÿदेशातील ३६ ल± लोकवÖती¸या पÖतीस संÖथानां¸या
एकýीकरणातून िवंÅय ÿदेश जÆमाला आला. िýपुरा, भोपाळ, क¸छ आिण पंजाब मधील
िबलासपुर यांचे शासन १९४९ ¸या अखेरपय«त क¤þ सरकारने हाती घेतले. या सात
ÿदेशांचा अंतभाªव राºयघटनेतील 'क' गटात करÁयात आला व तेथील ÿशासन चीफ
किमशनर माफªत क¤þ सरकार चालवू लागले.
अशाÿकारे १९४९ ¸या अखेरपय«त िवलीनीकरणाचा दुसरा अÂयंत महßवपूणª टÈपा
यशÖवीरीÂया पूणª झाला. या कायाªमÅये संÖथानांनी अडथळा तर आणला नाहीच, उलट
अितशय समंजसपणाने Âयांनी भारत सरकारला मदत केली व भारतीय संघराºय खöया
अथाªने एकसंघी व एकाÂम बनवÁयास िनःशंकपणे आधार लावला. Âयाबĥल सरदार
पटेलांनी संÖथािनकांची ÿशंशा केली व Âयांचे आभार मानले तसेच िवलीनीकरणा¸या वेळी
Âयांना िदलेली आĵासने ही पटेल यांनी तंतोतंत पाळली. संÖथािनकांचे तनखे ठरवून िदले
आिण Âयां¸या उपाधी, िवशेषािधकार, खाजगी मालम°ा आिण वारसाह³काची तरतूद
घटनेतील २९१ या कलमात कłन देÁयात आली. (आधुिनक भारताचा इितहास १९४७-
२०००; शांता कोठेकर :२४९)
munotes.in

Page 28

28 २.४.२ भाषावार राºय पुनरªचना:
भारताला ÖवातंÞय िमळताच भाषे¸या आधारावर राºयांची पुनरªचना करÁयाचा मुĥा पुढे
आला. िāिटशांनी ÿदेशां¸या सीमा बनवताना भाषा आिण संÖकृतीचा कोणताही िवचार
केलेला नÓहता . Âयातच जागोजागी असलेÐया संÖथांनांमुळे हा ÿij अिधकच गुंतागुंतीचा
बनलेला होता. भाषा आिण संÖकृती यांचा खूप जवळचा संबंध असतो आिण भाषेचा
रीतीåरवाजावर मोठा ÿभाव पडत असतो. मातृभाषेिशवाय िश±णाचा ÿसार चांगला होत
नाही. राजकारण आिण ÿशासन लोकांपय«त पोहोचÁयासाठी भाषा हे खूप महßवाचे माÅयम
असते. Ìहणून िश±ण, ÿशासन आिण Æयायालय मातृभाषेतून चालवÁयासाठी राºयांची
रचना ही भाषे¸या आधारावर असणे आवÔयक असते. Ļाच कारणामुळे काँúेसने १९२१
मÅये आपÐया घटनेत बदल कłन आपÐया ÿांतीय शाखा भाषे¸या आधारावर गठीत
केÐया होÂया. महाÂमा गांधी Ìहणाले होते कì, “ÿादेिशक भाषांना पूणª उंचीवर नेऊन
ठेवायचे असेल तर ,ÿांतांची भाषे¸या आधारावर रचना आवÔयक आहे”. Ìहणून Öवतंý
भारतामÅये भाषावार ÿांतरचनेचा ÿij ऐरणीवर आला. परंतु ÖवातंÞयानंतर राÕůीय नेतृÂव
भाषावार ÿांतरचनेला िवरोध करत होते. कारण फाळणीमुळे गंभीर ÿशासिनक, आिथªक
आिण राजिनतीक समÖया उÂपÆन झाÐया होÂया. २७ नोÓह¤बर १९४७ रोजी पंिडत
नेहłंनी ÖपĶपणे सांिगतले कì, “भारताचा अúøम हा भारताची सुर±ा आिण एकता
यासाठी राहील व भाषावार ÿांतरचनेचा िनणªय तुताªस बाजूला ठेवावा लागेल”. (आजादी के
बाद का भारत; िबिपन चंþ:१३४)
२.४.3 दार (भाषावार) सिमती १९४८:
भाषावार राºय रचना हा िनणªय काँúेसने िकÂयेक वषा«पूवê घेतला असÐयाचा हवाला देऊन
काही काँúेस सदÖयांनी भाषावार राºयरचनेचा आúह धरला. तेÓहा भाषावार ÿांतरचना
योµय ठरेल कì नाही याचा िवचार करÁयासाठी जून १९४८ मÅये घटना सिमतीने एस. के.
दार सिमतीची िनयुĉì केली. या सिमतीने राÕůीय िनķा व ÿादेिशक िनķा यांचा समÆवय
साधणे ÿÂय±ात अश³यÿाय आहे आिण देश आिणबाणी¸या पåरिÖथतीतून जात असताना,
ÿादेिशक पुनरªचना भाषे¸या आधारे केÐयास, ÿादेिशक िनķा बळावतील व Âया ÿमाणात
राÕůीय िनķा दुबळी होऊ लागेल, हे राÕůा¸या ŀĶीने घातक ठरेल अशा आशयाचा अहवाल
सादर कłन भािषक तßवावर ÿादेिशक पुनरªचने¸या मागणीला िवरोध दशªिवला. माý
ÿशासकìय सोयीसाठी आवÔयक ते ÿादेिशक बदल करÁयास हरकत नसावी असे मत या
सिमतीने ÿितपािदत केले.
२.४.४ जे Óही पी सिमती १९४८:
दार सिमती¸या िशफारशीवłन घटना सिमती ने भाषावार ÿांतरचने¸या िसĦांत घटनेमÅये
सामील न करÁयाचा िनणªय घेतला. Âयामुळे भाषावार राºय रचनेला समथªन असणाöया
जनतेमÅये असंतोष वाढत जाऊन दि±ण भारतामÅये भाषावार ÿांतरचनेची मागणी अजूनच
जोर धł लागली. Ìहणून भाषावार समथªकांना शांत करÁयासाठी काँúेसने िडस¤बर १९४८
मÅये जवाहरलाल नेहł, सरदार वÐलभभाई पटेल आिण काँúेसचे अÅय± पĘािभ
सीतारामÍया यांची जे Óही पी सिमती भाषावार राºयरचने¸या ÿijावर पुनिवªचार
करÁयासाठी िनयुĉ केली. या सिमतीने दार सिमती¸या अहवालातील िशफारशी पुढे करत munotes.in

Page 29

भारतीय संÖथानांचे िवलीणीकरण आिण राºयांची पुनरªचना
29 असा तकª िदला कì, भाषावार राºयरचनेपे±ा सÅया देशाची सुर±ा, एकता आिण आिथªक
संपÆनता यावर पिहले ल± िदले पािहजे असे सांिगतले. परंतु Âयाचबरोबर िजथे भाषावार
राºयांची मागणी अिधक आहे आिण तेथील इतर भािषकांचीही Âयाला संमती असेल तर
ितथे भाषावार राºयाची िनिमªती केली जाईल असे आपÐया अहवालात नमूद केले.
२.४.५ आंň ÿदेश व तािमळनाडूची िनिमªती १९५३:
जे Óही पी सिमती¸या अहवालाचा पåरणाम Ìहणून मþास मधून तेलगू भािषक आंň ÿदेशची
मागणी नेटाने पुढे आली. मþास राºयात तािमळ भािषक जनता अिधक होती तर तेलगू
भािषक जनतेचे ÿमाण कमी होते. Âयांचे हे ÿभुÂव नĶ करÁयासाठी तेलुगु भािषकांचे Öवतंý
राºय िनमाªण करÁयात यावे अशी मागणी तेलगू भािषक कł लागले. या िठकाणी तािमळ
भािषकांचाही भाषावार राºयाला पािठंबा होता परंतु Âयां¸यात मþास शहर कोणाकडे असावे
यावłन एकमत होत नÓहते. Âयामुळे तेलुगू भािषक आंňÿदेश¸या मागणी कडे पंिडत
नेहłंनी दुलª± केले. पåरणामी आपली मागणी क¤þ सरकार¸या गळी उतरवÁयासाठी पोĘी
®ीरामुलु यांनी १९ ऑ³टŌबर १९५२ रोजी आमरण उपोषण सुł केले आिण ५८
िदवसा¸या उपोषणानंतर १५ िडस¤बर १९५२ रोजी Âयांचे िनधन झाले. Âयामुळे तेथील
जनते¸या ŀĶीने ते हòताÂमा ठरले. ÿ±ुÊद तेलुगु जनतेने िहंसाचाराचा मागª अवलंिबला.
अशाÿकारे Öफोटक झालेली पåरिÖथती बघून तेलगू भािषक राºया¸या िनिमªतीसाठी वांछू
सिमती Öथापन करÁयात आली. या सिमती¸या िशफारशीनुसार ऑ³टŌबर १९५३ मÅये
कायदा पास कłन तेलुगू भाषकां¸या आंňÿदेश राºयाची िनिमªती करÁयात आली.
भारतीय संघराºयातील हे पिहले एकभाषी राºय होते. Âयाचबरोबर तािमळ भाषी राºया¸या
łपात तािमळनाडूची िनिमªती झाली. (आजादी के बाद का भारत; िबिपन चंþ :१३६)
२.४.६ राºय पुनरªचना आयोगाची Öथापना १९५३:
तेलुगू भािषक आंňÿदेश ची मागणी माÆय केÐयामुळे भाषावार राºय िनिमªतीची मागणी
इतरýही सुł झाली. राÕůीय ऐ³याचे कारण पुढे कłन नेहłंनी या मागणीला िवरोध केला
होता. परंतु Âयां¸या भूिमकेवर Âयां¸याच प±ातील नेÂयांनी टीका कłन भाषावार
ÿांतरचनेमुळे राºयात एकता िनमाªण होईल व Âयामुळे िवकासा¸या िवधायक योजना अिधक
यशÖवीåरÂया राबवता येईल असा युिĉवाद केला. Âयामुळे नेहłंचा नाइलाज होऊन
िडस¤बर १९५३ मÅये भाषावार ÿांतरचनेचा वÖतुिनķ अËयास करÁयासाठी एक आयोग
नेमला जाईल असे Âयांनी आĵासन िदले. Âयानुसार फाजल अली यां¸या अÅय±तेखाली
राºय पुनरªचना आयोगाची Öथापना करÁयात आली. पंिडत Ńदयनाथ कुंझł आिण सरदार
पिÁणकर हे या आयोगाचे सदÖय होते. या आयोगाने आपÐया कायªकाळात लोकमताचा
अंदाज घेÁयासाठी देशा¸या अनेक भागांचे दौरे कłन Âया आधारे आपला अहवाल ३०
सÈट¤बर १९५५ रोजी सरकारला सादर केला.
१) भारतीय संघराºयात िवīमान असलेÐया स°ावीस राºयां¸या व तीन क¤þशािसत
ÿदेशां¸या जागी, एकभाषी राºयां¸या तßवानुसार १६ समान दजाªची राºय आिण ३
क¤þ क¤þशािसत ÿदेश यांची िनिमªती करÁयात यावी ही मूलभूत िशफारस या आयोगाने
केली होती. munotes.in

Page 30

30 २) अ,ब, क अशी वगªवारी नĶ कłन संघराºयात राºय व क¤þशािसत ÿदेश असे दोनच
घटक असावेत अशी दुसरी िशफारस होती.
३) राजÿमुखांचे पद रĥ करÁयाची सूचना केली.
४) पंजाबचे भािषक Öवłप आिण दळणवळणा¸या गरजा ल±ात घेता पंजाबची मागणी या
आयोगाला समथªनीय वाटली नाही.
५) तसेच गुजरातीभाषी व मराठीभाषी ÿदेश िमळून मुंबईचे िĬभािषक राºय िनमाªण करावे
अशी िशफारस केली.
फाजल अली आयोगा¸या आहवाल जनतेपुढे येताच Âयावर उलटसुलट ÿितिøया झाÐया.
िवशेषतः पंजाब व महाराÕůातील जनमत िवल±ण संतĮ झाले. अखेरीस मूळ अहवालात
काही बदल कłन ऑगÖट १९५६ मÅये राºय पुनरªचना कायदा पाåरत करÁयात आला.
२.४.७ राºय पुनरªचना कायदा १९५६:
या कायīाने १४ राºय आिण ५ क¤þशािसत ÿदेशांची िनिमªती केÐया गेली. आंň ÿदेश,
आसाम, ओåरसा, िबहार, मÅयÿदेश, मुंबई, मþास, मैसूर, उ°र ÿदेश, केरळ, पंजाब,
राजÖथान व पिIJम बंगाल ही समान दजाªची राºय तर जÌमू काÔमीरला िवशेष दजाª िदला.
िदÐली, िहमाचल ÿदेश, मिनपुर, िýपुरा, अंदमान िनकोबार आिण लखिदव िमिनकॉय
अमीनदीवी बेटे क¤þशािसत ÿदेश होते. हैदराबादचा तेलुगु भािषक ÿदेश व १९५३ साली
िनमाªण करÁयात आलेÐया आंňाचे राºय िमळून नÓया आंňÿदेशचे राºय िनमाªण झाले. तर
अिÖतÂवात असलेÐया Ìहैसूर राºयात हैदराबाद मुंबई व मþास राºयातील कÆनड भाषीक
ÿदेश व कुगª समािवĶ करÁयात आले. ýावणकोर व कोचीन िमळून केरळचे राºय
अिÖतÂवात आले. मुंबई राºयात पूवêचा मुंबई राºयाचा ÿदेश, हैदराबाद ,मÅय ÿदेशातील
मराठीभाषी ÿदेश, सौराÕů आिण क¸छ यांचा अंतभाªव केला. मÅयÿदेशात अिÖतÂवात
असलेला मÅय ÿदेशाचा भाग, िवंÅयÿदेश, भोपाळ व राजÖथानमधील िहंदी भाषी भाग
समािवĶ करÁयात आला. अजमेरचा अंतभाªव राजÖथानात झाला तर पितयाळा व पूवª
पंजाबचा संघ पंजाब राºयात िवलीन करÁयात आला. या ÿादेिशक पुनरªचनेनुसार घटने¸या
पिहÐया पåरिशĶात पåरवतªन करÁयात आले. राºय पुनरªचना कायīा¸या ितसöया
पåरिशĶात सवª राºयां¸या लोकसभेतील ÿितिनधéची व Âयां¸या िविधमंडळातील सदÖयांची
सं´या नमूद करÁयात आली. (आधुिनक भारताचा इितहास १९४७ ते २000; शांता
कोठेकर :२५६)
२.४.८ महाराÕů व गुजरातची िनिमªती १९६०:
राºय पुनरªचना कायīाने तयार झालेÐया मुंबई राºयाने मराठी जनतेचे समाधान झाले
नाही. Ìहणून मुंबईसह Öवतंý महाराÕů राºयाची मागणी संयुĉ महाराÕů सिमती¸या
माÅयमातून केली गेली. तसेच क¤þीय मंिýमंडळातील िव°मंýी िचंतामणराव देशमुखांनी
Öवतंý महाराÕůा¸या मागणीसाठी मंिýपदाचा राजीनामा िदला. याच दरÌयान गुजराती भाषी
लोकांनी महागुजरात जनता पåरषदेमाफªत Öवतंý गुजरात राºयाची मागणी केली .अखेरीस
महाराÕůातील व गुजरात मधील वाढता िहंसाचार आिण तणाव याकडे दुलª± करणे क¤þ munotes.in

Page 31

भारतीय संÖथानांचे िवलीणीकरण आिण राºयांची पुनरªचना
31 सरकारला अश³य झाले. पåरणामी मुंबई राºयाचे िवभाजन कłन Âयातून मराठी भाषी
महाराÕů व गुजराती भाषी गुजरात राºयाची िनिमªती करÁयाचा िनणªय घेÁयात आला.
संयुĉ महाराÕů सिमतीची मुंबई सह महाराÕůाची मागणी माÆय झाली पण बेळगाव, िनपाणी
व कारवार महाराÕůात सामील केले जावे ही मागणी माý नामंजूर झाली. ही नवी ÓयवÖथा
करणारा मुंबई पुनरªचना कायदा २५ एिÿल १९६० रोजी पाåरत झाला आिण १ मे
१९६०रोजी महाराÕů राºयाची िनिमªती झाली. Âयाचबरोबर गुजराती भाषी गुजरात राºय
सुĦा उदयास आले.
२.४.९ पंजाब व हåरयाणाची िनिमªती १९६६:
१९५६ ¸या कायīानुसार पंजाबमÅये करÁयात आलेली ÿादेिशक ÓयवÖथा पंजाबी भाषीक
शीखांना माÆय नÓहती. Âयामुळे क¤þ सरकारवर दडपण आणÁयासाठी शीखांनी
आंदोलनाचा मागª अंगीकारला. अखेरीस या ÿijाचा िवचार करÁयासाठी Æयायमूतê शहा
सिमती Öथापन करÁयात आली. या सिमतीने सादर केलेÐया अहवाला¸या आधारे १९६६
साली पंजाब पुनरªचना कायदा पास केला. Âयात पंजाबचे िवभाजन कłन िशखांची वÖती
असलेÐया ÿदेशांचे पंजाब राºय व िहंदीभाषी लोकांचे हरीयाना राºय िनमाªण करÁयाची,
तसेच पंजाबचा काही पवªतीय भाग िहमाचल ÿदेशला जोडÁयाची तरतूद केली गेली.
अशाच ÿकारे यानंतरही महßवाचे ÿादेिशक बदल करÁयात आले. १९७१ साली आसाम
राºयातील मेघालयाला Öवतंý राºयाचा दजाª िदला गेला. तसेच िýपुरा, मिणपुर व िहमाचल
ÿदेश यांनाही राºयाचा दजाª देÁयात आला . आसाम राºयाची ÿादेिशक पुनरªचना कłन
िमझोराम व अŁणाचल ÿदेश असे दोन क¤þशािसत ÿदेश िनमाªण करÁयात आले. १९७३
साली Ìहैसूर राºयाचे नाव बदलून कनाªटक असे ठेवÁयात आले. तसेच लखदीव,
अमीनदीव व िमनीकॉय या बेट समूहाचे ल±िĬप असे नामांतर केले. १९७५ मÅये
िसि³कमचा घटक राºय Ìहणून भारतीय संघराºयात अंतभाªव करÁयात आला.
अशाÿकारे ÖवातंÞयानंतर भाषा, भौगोिलक िÖथती इÂयादी कारणाने वेगÑया राºयांची
मागणी वेळोवेळी होत रािहलेली िदसून येते. Âयाचाच पåरणाम Ìहणून २००० साली उ°र
ÿदेश मधून उ°राखंड, िबहार मधून झारखंड व मÅयÿदेश मधून छ°ीसगड या Öवतंý
राºयाची िनिमªती झाली आिण आता २०१४ मÅये आंň ÿदेश मधुन Öवतंý तेलंगणा राºय
अिÖतÂवात आले.
२.५ सारांश िāिटशांनी भारतामÅये स°ाÖथापन करत असताना आपÐया आवÔयकतेनुसार ÿांतरचना
केलेली होती. ÂयामÅये िāिटश भारत आिण िāिटशांचे मांडिलक असलेली संÖथाने अशी
िवभागणी होती. भारत ÖवातंÞया¸या उंबरठ्यावर असताना िāिटशांनी संÖथानांना भारतात
िकंवा पािकÖतानात सामील होÁयाचा िकंवा Öवतंý राहÁयाचा अिधकार िदला होता. भारत
सरकारने संÖथांनांसाठी Öवतंý खाते िनमाªण कłन वÐलभ भाई पटेल यां¸याकडे Âयाची
धुरा सोपवली. Âयांनी ५६२ पैकì हैदराबाद, जुनागड व काÔमीर वगळता भारतामÅये
उवªåरत संÖथांनांना आपÐया मुÂसĥेिगरी¸या आधारावर सामील कłन घेतले. हैदराबाद, munotes.in

Page 32

32 जुनागड व काÔमीर यांचा ÿij बळाचा वापर कłन सोडवला. अशाÿकारे एकसंध भारत
िनमाªण करÁयाचे ®ेय सरदार वÐलभभाई पटेल यांना जाते.
ही संÖथाने भारतामÅये सामील कłन घेतÐयानंतर राºय पुनरªचनेचा मुĥा समोर आला.
राÕůीय काँúेसने १९२१ पासून आपÐया ÿांतीय संघटना भाषे¸या आधारावर तयार केÐया
होÂया. हाच दुवा हेłन ÖवातंÞयानंतर भाषावर राºयरचनेची मागणी समोर आली. राÕůीय
ऐ³यासाठी ÿादेिशक िनķा घातक ठरतील Ìहणून नेहł आिण पटेल यांनी या मागणीला
िवरोध केला. परंतु Öवप±ातून आिण जनतेतून असणाöया भाषावार राºयरचने¸या ÿचंड
मागणीला राÕůीय नेतृÂव नाकł शकले नाही. Âयातूनच राºयपुनरªचना आयोग व
राºयपुनरªचना कायदा अिÖतÂवात येऊन, भािषक आधारावर राºयरचना वेळोवेळी
करÁयात आली . परंतु Âयातून संकुिचत ÿादेिशक िनķा तयार होऊन Âयाचे Łपांतर राÕůीय
िहतापे±ा ÿादेिशक िहताला अúøम देणाöया ÿादेिशक राजकìय प±ात झाले. या िशवाय
भाषावार ÿादेिशक पुनरªचनेचे तÂव एकदा माÆय झाÐयामुळे Âया¸या आधाराने करÁयात
येणाöया मागÁयात तेÓहापासून खंड पडलेला नाही .
२.६ ÿij १. भारतीय संÖथानां¸या िवलीनीकरणाची आवÔयकता का होती ÖपĶ करा ?
२. भारतीय संÖथाना¸या िवलीनीकरणाची ÿिøया थोड³यात सांगा ?
३. राºय पुनरªचनेची पाĵªभूमी सांगून आवÔयकता ÖपĶ करा ?
४. भाषावर राºयपुनरªचना कायīािवषयी मािहती िवशद करा ?
५. भाषे¸या आधारावर िनिमªती झालेÐया राºयांची सिवÖतर मािहती īा ?
२.७ संदभª १. आधुिनक भारताचा इितहास १९४७-२००० : शांता कोठेकर
२. आजादी के बाद का भारत : िबिपन चंþ
३. मराठवाड्याचा इितहास : सोमनाथ रोडे
४. भारतीय राÕůीय चळवळ : डॉ.साहेबराव गाठाळ
५. आधुिनक भारत : सुिमत सरकार
६. भारत का Öवतंýता संघषª : िबिपन चंþ
७. आधुिनक भारताचा इितहास : úोवर व बेलेकर
*****
munotes.in

Page 33

33 ३
भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक
राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
घटक रचना
३.१ उिĥĶ्ये
३.२ ÿÖतावना
३.३ भारतीय संिवधानाची पाĵªभूमी
३.४ भारतीय संिवधानाची िनिमªती
३.५ भारतीय संिवधानाची मु´य तÂवे
३.६ भारतीय लोकशाहीची वाटचाल
३.७ ÿादेिशक राजकारण
३.८ फुटीरतावादी चळवळ
३.८.१ तेलंगणा आिण आंň ÿदेश
३.८.२ आसाम
३.८.३ पंजाब
३.८.४ जÌमू आिण कािÔमर
३.९ सारांश
३.१० ÿij
३.११ संदभª
३.१ उिĥĶ्ये १) भारतीय संिवधानाची ऐितहािसक पाĵªभूमी समजून घेणे.
२) भारतीय संिवधानाची िनिमªती ÿिøया समजून घेणे.
३) भारतीय संिवधानाची मु´य तÂवे यावर चचाª करणे.
४) भारतीय लोकशाही¸या वाटचालीचा आढावा घेणे.
५) भारतातील ÿादेिशक राजकारण समजून घेणे.
६) भारतातील फुटीरतावादी चळवळीचा उदय आिण िवकास यांचा आढावा िविवध
राºया¸या संदभाªत घेणे.

munotes.in

Page 34

34 ३.२ ÿÖतावना २६ जानेवारी १९५० पासून भारत ÿजास°ाक लोकशाही राÕů Ìहणून उदयास आले.Âया
अगोदर भारतावर िāिटशांची स°ा होती. िāिटशांनी ÿशासन राबवत असताना कायīाचा
आधार घेतलेला होता. सुŁवातीला गÓहनªर जनरल¸या मदतीसाठी काही Óयĉéची िनयुĉì
केली जात असे. या Óयĉé¸या मदतीने गÓहनªर ÿशासना¸या संदभाªत िनणªय घेत असे. परंतु
एखाīा िनणªयासंदभाªत वाद िनमाªण झाÐयास बहòमता¸या आधारे िनणªय घेतÐया जात
असे. यामÅये आपÐयाला भारतीय लोकशाहीची बीजे िदसून येतात. भारतीयांमÅये
आधुिनक िश±णामुळे जनजागृती झाÐयानंतर लोकशाही सार´या आधुिनक संÖथा आिण
कायīाचे राºय यांची ओळख भारतीयांना झाली. भारतीय नेÂयांनी ÿशासनामÅये आपला
भारतीयांचा सहभाग असावा Ìहणून िāिटश सरकारकडे वेळोवेळी Âयासंबंधी मागÁया
केÐया. Âयाचा पåरणाम Ìहणून िāिटशांनी भारतीयांना टÈÈयाटÈÈयाने ÿशासनामÅये सहभागी
कłन घेÁयासाठी वेळोवेळी घटनाÂमक सुधारणांचा हĮा िदला. Âयातूनच िāिटश काळात
अनेक कायदे िनमाªण झाले. भारत ÖवातंÞया¸या उंबरठ्यावर असताना Öवतंý भारताचे
संिवधान Öवतः भारतीयांनी तयार करावे Ìहणून िāिटश सरकारने घटना सिमती¸या
िनवडणुका घेतÐया. या घटना सिमतीने Öवतंý भारतासाठी ÿदीघª आिण िलिखत संिवधान
तयार केले. जगामÅये िजथे िजथे जे काही चांगले असेल Âयाचा अंतभाªव आपÐया या
घटनेमÅये करÁयात आला आिण २६ जानेवारी १९५० पासून ही राºयघटना लागू
करÁयात आली . या राºयघटने¸या आधारे भारतामÅये लोकशाहीची वाटचाल यशÖवीपणे
सुł आहे. असे असले तरी िāिटशां¸या वसाहतवादाने िनमाªण केलेली आिथªक िवषमता
आिण ÿादेिशक असमतोल यामुळे ÿादेिशक राजकारणाला ÖवातंÞयानंतर गती िमळाली.
Âयातूनच ÿादेिशक िनķा वाढीस लागून राºयाराºयांमÅये संघषª उभे रािहले. Âयावर बöयाच
अंशी मात कłन देखील कालांतराने फुटीरतावादी चळवळी उËया रािहÐया. या
जातीयवादी चळवळéमुळे भारता¸या एकतेला व अखंडतेला धोका िनमाªण झाला होता. परंतु
तÂकालीन नेतृÂवाने कधी चच¥¸या माÅयमातून तर कधी बळाचा वापर कłन भारताला या
धो³यापासून वाचवले. आजही बöयाच िठकाणी हे जातीय आिण आिथªक संघषª अधून मधून
डोके वर काढत असतात.
३.३ भारतीय संिवधानाची पाĵªभूमी िāिटशांनी भारतामÅये स°ा Öथापन केÐयानंतर कायīाचे राºय ही संकÐपना राबवÁयास
सुŁवात केली. वगª-जात, उ¸च-नीच, गरीब-®ीमंत असा भेद न करता कायīापुढे सवª
समान आहेत हे कायīा¸या राºयाचे मु´य सूý असते. याबरोबरच भारतात लोकशाही,
Öवातंý, समता आिण बंधुता यासार´या आधुिनक संÖथा आिण मूÐय ŁजÁयास सुŁवात
झाली . आधुिनक िश±णामुळे भारतातील मÅयमवगêयांना या संÖथांची ओळख झाÐयामुळे
Âयांनी आपÐया Æयाय ह³कासाठी १८८५ मÅये राÕůीय काँúेसची Öथापना केली. काँúेसने
भारतीयां¸या राजकìय ह³कासाठी िāिटश सरकारकडे या आधुिनक संÖथा आिण मूÐय
यांची मागणी केली. Âयाचाच पåरणाम Ìहणून िāिटशांनी भारताला टÈÈयाटÈÈयाने घटनाÂमक
सुधारणा आिण राजकìय ह³क िदÐयाचे िदसून येते. १९०९ चा मोल¥-िमंटो सुधारणा
कायदा,१९१९ मॉÆटेµयू-चेÌसफोडª सुधारणा कायदा आिण १९३५चा भारत सरकार munotes.in

Page 35

भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
35 कायदा इÂयादी घटनाÂमक सुधारणा कłन भारतीयांना ÿशासनामÅये ÿितिनिधÂव देÁयाचा
वेळोवेळी ÿयÂन केला. यातून भारतीय संिवधानाची पायाभरणी झालेली िदसून येते.
१९२७ मÅये भारतीयांना पुढील टÈÈयातील घटनाÂमक सुधारणा देÁयासाठी सायमन
किमशनची िनयुĉì करÁयात आली. या किमशन मÅये एकही सदÖय भारतीय नसÐयामुळे
भारतीयांनी सायमन किमशनला कडाडून िवरोध केला. Ìहणून िāिटश सरकारने भारतीय
नेÂयांनाच असे आÓहान केले कì तुÌही सवा«नी िमळून सवा«ना माÆय होईल असे अंतगªत
Öवाय°ता असलेले संिवधान तयार करावे. Âयां¸या या आवाहनाला ÿितसाद देत सवªप±ीय
नेÂयांनी एकý येत पंिडत मोतीलाल नेहł यां¸या अÅय±तेखाली नेहł सिमती Öथापन
करÁयात आली. या सिमतीने सांगोपांग िवचार कłन आपला अहवाल नेहł åरपोटª¸या
Öवłपात १९२८ मÅये सरकारला सादर केला. Âयाला मोहÌमद अली िजना यांनी िवरोध
कłन आपला १४ कलमी कायªøम Öवीकार करÁयास सांिगतले. हा कायªøम राÕůीय
काँúेसला माÆय नसÐयामुळे नेहł åरपोटª यशÖवी होऊ शकला नाही. हा भारतीयांनी
संिवधान िनिमªती िवषयी केलेला पिहला ÿयÂन होता. सायमन किमशन¸या अहवाला¸या
आधारावरच पुढे िāटनमÅये तीन गोलमेज पåरषदा होऊन १९३५चा घटनाÂमक सुधारणा
कायदा अिÖतÂवात आला. जो भारतीय संिवधानाचा मु´य आधार समजला जातो. या
कायīा¸या आधाåरत िनवडणुका होऊन १९३७ मÅये िविवध राºयांमÅये भारतीयांची
ÿितिनधीÂव असलेली मंिýमंडळे राºयकारभारात आली. १७३९ मÅये दुसरे महायुĦ सुŁ
झाÐयानंतर भारतीयांना िवचारात न घेता भारताला युĦात सामील कłन घेतले Ìहणून
काँúेस¸या मंिýमंडळांनी राजीनामे िदले. परीणामी भारतीयांचे सहकायª िमळवÁयासाठी
िāिटशांनी १९४० मÅये ऑगÖट ÿÖताव भारतीय नेÂयांपुढे ठेवला. यामÅये युĦसमाĮीनंतर
भारताचे संिवधान तयार करÁयासाठी एक िनवाªिचत सिमती तयार करÁयात येईल अशी
तरतूद कłन भारताचे संिवधान बनिवÁयाचा अिधकार भारतीयांचा आहे हे माÆय करÁयात
आले होते. परंतु काँúेसला ही ÓयवÖथा ताÂकाळ हवी होती Ìहणून काँúेसने हा ÿÖताव
माÆय केला नाही. १९४२ मÅये दुसöया महायुĦाची तीĄता वाढÐयामुळे भारतीयांचे
सहकायª िमळवÁयासाठी िøÈस ÿÖताव भारतीयांपुढे ठेवÁयात आला. यामÅयेही
युĦसमाĮीनंतर घटना सिमतीची िनवडणूक कायदेमंडळा¸या किनķ सभागृहाĬारे
ÿमाणशीर ÿितिनिधÂवाचा पĦतीनुसार होईल असे सांगÁयात आले. Âयाÿमाणेच भारतीय
संÖथानांचा सहभाग असÁयाची देखील ÓयवÖथा केली होती. परंतु महाÂमा गांधीजéनी या
ÓयवÖथेला “बुडÂया बँकेचा पुढील तारखेचा धनादेश”, Ìहणत ही योजना नाकारली.
३.४ भारतीय संिवधानाची िनिमªती दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर िāिटशांिवŁĦ भारतात दाटलेला तीĄ असंतोष व शľ
बाळावर भारतावरील पकड िटकून धरÁयाची िāटनची असमथªता यामुळे भारतातून
लवकरच काढता पाय ¶यावा लागणार हे िāिटशांना कळून चुकले होते. Ìहणून भारता¸या
स°ा हÖतांतरणासाठी १९४६ मÅये िýमंýी योजना अथाªत कॅिबनेट िमशनची Öथापना
करÁयात आली. या कॅिबनेट िमशन¸या ÿÖतावामÅये घटना सिमतीची रचना ÖपĶ करÁयात
आली होती. Âयानुसार घटना सिमती अथाªत संिवधान सभा ÿांतीय िवधानसभांĬारे
िनवडली जाणार होती. ÿौढ मतािधकाराĬारे घटना सिमती िनवडÁयाची कÐपना बाजूला
सारली कारण Âयामुळे फार िवलंब झाला असता. ÿांितक िवधानसभे¸या सदÖयांना munotes.in

Page 36

36 सामाÆय, मुिÖलम आिण शीख अशा तीन भागात िवभािजत करÁयात आले. ÿÂयेक
भागातील सदÖयांना आपले ÿितिनधी ÿमाणशीर ÿितिनिधÂवा¸या पĦतीने िनवडायचे होते.
गÓहनªर ÿांतात हे ÿमाण दहा ल± लोकसं´येला एक ÿितिनधी असे होते. यामÅये िāिटश
भारतामधून २९२ ÿितिनधी िनवडून येणार होते तर ४ सदÖय मु´य आयुĉ ÿांतातून
आिण ९३ सदÖय भारतीय संÖथानातून मनोिनत होणार होते. काहीशा अिन¸छेने काँúेस व
मुिÖलम लीगने िýमंýी योजनेला Öवीकृती िदली. यानंतर घटना सिमतीसाठी झालेÐया
िनवडणुकìत २१४ साधारण जागांपैकì काँúेसला २०५ जागा िमळाÐया. िशवाय काँúेसला
४ िशख सदÖयांचे देखील समथªन होते. ७८ मुिÖलम जागांपैकì लीगला ७३ जागा
िमळाÐया. अशाÿकारे घटना सिमतीत पूणªतः काँúेसचे बहòमत ÿÖथािपत झाÐयाने िजना
अÖवÖथ झाले आिण २९ जून १९४६ रोजी मुिÖलम लीग िýमंýी योजना फेटाळून लावत
आहे असे जाहीर कłन घटना सिमतीमÅये सामील होÁयास लीगने नकार िदला. तरीही
घटना सिमतीची बैठक ९ िडस¤बर १९४६ रोजी िदÐली येथे सुł झाली . Öथायी अÅय±
Ìहणून डॉ³टर राज¤þ ÿसाद यांची िनवड करÁयात आली. Âयानंतर पंिडत नेहłंनी आपÐया
ÿिसĦ उĥेशांचा ठराव मांडला जो २२ जानेवारी १९४७ ला संमत झाला. (आधुिनक
भारताचा इितहास ; úोवर आिण बेÐहेकर : ४९० ) ºयात भारत Öवतंý सावªभौम गणराºय
असÐयाचे जाहीर करणे, संघराºयाची आखणी करणे, जनतेला सामािजक,आिथªक व
राजकìय Æयायाची हमी देणे. कायīा पुढे सवा«¸या समतेची, नागåरकां¸या मुलभूत ह³कांची,
अÐपसं´यांक मागासवगêय यां¸या िवकासाची हमी देणे इÂयादी बाबéचा अंतभाªव करÁयात
आला होता. ÖवातंÞय संúामातील पंिडत नेहł, सरदार पटेल, डॉ³टर राज¤þ ÿसाद,
मौलाना अबुल कलाम आजाद, डॉ³टर Ôयामाÿसाद मुखजê यासारखे माÆयवर नेते तसेच
डॉ³टर बाबासाहेब आंबेडकर, सर अलादी कृÕणÖवामी अÍयर, डॉ³टर जयकर यासारखे
िवĬान घटना सिमतीवर होते, ऑगÖट १९४७ मÅये घटना सिमतीने कायदेपंिडत डॉ³टर
बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या अÅय±तेखाली घटना तयार करÁयाकरता मसुदा सिमती
नेमली.Âया सिमतीने देशातील राजकìय, सामािजक व आिथªक िÖथती ल±ात घेऊन व
जगातील ÿमुख देशां¸या घटनांचा अËयास कłन घटनेचा मसुदा तयार केला. तो फेāुवारी
१९४८ मÅये ÿिसĦ झाला. घटना सिमतीत Âयावर साधक -बाधक चचाª झाÐयानंतर २६
नोÓह¤बर १९४९ रोजी घटना सिमतीचे अÅय± डॉ³टर राज¤þ ÿसाद यांनी घटनेवर Öवा±री
कłन घटना संमत झाÐयाचे जाहीर केले. २६ जानेवारी १९५० रोजी घटना लागू
करÁयात आली आिण भारत हा ÿजास°ाक Ìहणून जगा¸या ि±ितजावर उदयास आला.
३.५ भारतीय संिवधानाची मु´य तÂवे भारतीय राºयघटने¸या ÿÖतावनेत भारता¸या घटनेची उिĥĶे ÖपĶ केलेली आहेत.
कायīा¸या ŀĶीने ही ÿÖतावना Ìहणजे घटनेचा एक भाग नसला तरी ती भारतीय
राºयघटनेची आधारिशला आहे. ÖवातंÞय चळवळी¸या काळात भारतीय नेÂयांनी जे आदशª
जोपासले होते Âयांचा आिवÕकार राºयघटने¸या उĥेश पिýकेत झालेला आहे. “आÌही
भारतीय नागåरक भारताचे सावªभौम समाजवादी, धमªिनरपे±, ÿजास°ाक गणराºय िनमाªण
करÁयाचे आिण भारता¸या सवª नागåरकांना सामािजक, आिथªक व राजकìय Æयाय, िवचार,
आचार, उ¸चार ®Ħा, धमª व उपासना यांचे ÖवातंÞय, दजाª व संधी याबाबत समता,
Óयĉìची ÿितķा व राÕůाची एकाÂमता राखणारी बंधुता यांची हमी देÁयाचे आम¸या घटना munotes.in

Page 37

भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
37 सिमतीत आज नोÓह¤बर १९४९¸या २६ Óया िदवशी िवचारपूवªक ठरिवत आहोत. ही घटना
आÌही आम¸या कåरता माÆय व Öवीकृत करीत आहोत”. अशा ÿकारे भारता¸या
राºयघटने¸या उĥेशपिýकेत भारता¸या मानवतावादी आदशा«चे ÿितिबंब उमटलेले आहे.
माणसामाणसातील उ¸च नीच हा भेदभाव नĶ कłन सवा«ना समान पातळीवर आणÁयाचे
उिĥĶ Âयावłन ÖपĶ होते. िशवाय राÕůा¸या घटनेचे उगमÖथान कोणते, राºयÓयवÖथेचे
Öवłप कसे राहणार व Âया राºयÓयवÖथेचा ÿमुख उĥेश कोणता हे ही Âयावłन ÖपĶ होते.
(आधुिनक भारताचा इितहास; शांता कोठेकर :२०६)
१ ÿदीघª िलिखत घटना :
भारताची राºयघटना इंµलंड¸या घटनेÿमाणे अिलिखत नसून ३९६ कलमे व ८ पåरिशĶ
यांची िमळून एक ÿदीघª िलिखत घटना आहे. क¤þ व राºय सरकार यांचे Öवłप, मूलभूत
अिधकार, मागªदशªक तßवे, Æयायपािलका, संघ व घटक राºयां¸या अिधकारांची िवभागणी,
िनवाªचन आयोग इÂयादी सवªच बाबéचा खुलासेवार तपशील घटनेत असÐयाने भारताची
घटना कोणÂयाही राÕůा¸या राºयघटनेपे±ा ÿदीघª अशी आहे.
२. िविवध राºयघटनांचा ÿभाव :
भारतीय राºयघटना तयार करत असताना Âयावर िविवध देशां¸या राºयघटनेचा ÿभाव
पडलेला िदसून येतो. संसदीय लोकशाही इंµलंड¸या धतêवर आधारलेली आहे तर मूलभूत
ह³कांचा आधार हा रिशयन राºयघटना आहे. मागªदशªक तÂवे ही आयल«ड¸या घटनेवłन
घेतलेली आहे. अमेåरके¸या अÅय±ांÿमाणे भारताचा राÕůपती हा राÕůÿमुख असला तरी
तो शासन ÿमुख नाही. तो इंµलंड¸या राजाÿमाणे नामधारी राÕůÿमुख असून राÕůाचे
ऐ³याचे ÿतीक आहे. अशाÿकारे भारताची पåरिÖथती व आकां±ा यांचा संदभª ल±ात
घेऊन घटनेचे Öवłप िनिIJत करÁयात आले आहे.
३. संसदीय लोकशाही व सावªिýक मतदान अिधकार:
भारतीय घटनेनुसार भारताने संसदीय लोकशाहीची ÓयवÖथा केलेली आहे. या
ÓयवÖथेनुसार क¤þ आिण राºयात दोÆही िठकाणी जनतेĬारे िनवडलेÐया बहòमत असलेÐया
प±ाचे सरकार स°ेवर येते. क¤þामÅये पंतÿधान व राºयामÅये मु´यमंýी हे शासनाचे
वाÖतिवक ÿमुख असतात. Âयाचÿमाणे राÕůपती आिण राºयपाल ही घटनाÂमक नामधारी
ÿमुख असतात. कायªकारी मंडळ िवधानमंडळाला Ìहणजेच लोकÿितिनधéना जबाबदार
असते Ìहणजे खरी स°ा लोकांनी िनवडून िदलेÐया लोकÿितिनधé¸या हाती असते.
लोकÿितिनधéची िनवड सावªिýक ÿोढ मतािधकार व गुĮ मतदान पĦतीने केली जाते. १८
वषाªवरील सवª भारतीय नागåरकांना कोणÂयाही ÿकारे वंश, धमª, जात, ľी-पुŁष असा
भेदभाव न करता मतदान करÁयाचा अिधकार िदला गेला आहे.
४. संघाÂमक व एकािÂमकतेचा संगम:
िलिखत राºयघटना , क¤þ व घटक राºय यात अिधकार िवभागणी, Öवतंý Æयायपािलका ही
भारतीय राºयघटनेची वैिशĶ्ये संघाÂमक असली तरी शिĉशाली क¤þ, क¤þ व घटक राºय
यांची समान घटना, एकेरी ÆयायÓयवÖथा व एकेरी नागåरकÂव, संकटकालीन घोषणा munotes.in

Page 38

38 करÁयाचा िकंवा घटक राºयां¸या सीमेत बदल करÁयाचा संसदेला असलेला अिधकार Ļा
गोĶी एकाÂमकते¸या īोतक आहे. Ìहणजेच भारतीय राºयघटनेचे Öवłप संघाÂमक असले
तरी मूळ गाभा माý एकक¤þाÂमक आहे.
५. मूलभूत अिधकार:
भारतीय राºयघटनेत नागåरकां¸या मूलभूत अिधकारावर भर देÁयात आला आहे. समतेचा
अिधकार,ÖवातंÞयाचा अिधकार, धािमªक ÖवातंÞयाचा अिधकार, शै±िणक व सांÖकृितक
अिधकार,मालम°ेचा अिधकार, िपळवणूकìिवŁĦ अिधकार, घटनाÂमक उपाययोजनांचा
अिधकार या सात मूलभूत अिधकारांचा िनद¥श घटनेत करÁयात आला आहे. पिहÐया
अिधकारां¸या र±णाकरता सातÓया अिधकाराची तरतूद करÁयात आली आहे.
नागåरकां¸या मूलभूत अिधकारांना िदलेली माÆयता लोकशाहीतील जनकÐयाणाची हमी
मानले जाते.
६. मागªदशªक तßवे :
देशाचे शासन जाÖतीत जाÖत लोककÐयाणकारी Öवłपाचे असावे या हेतूने मागªदशªक तÂवे
राºयघटनेत नमूद करÁयात आली आहे. ही तßवे िनिIJत करताना आयल«ड¸या घटनेचा
ÿामु´याने आधार घेतलेला आहे. शासना¸या ŀĶीने ही तÂवे नीितिनद¥शक असतात.
मूलभूत अिधकारांना जसा कायīाचा पािठंबा आहे तसा तो मागªदशªक तÂवांना नाही. परंतु
शासकìय कामकाज चालवतांना या मागªदशªक तßवांनुसार चालावे अशी अपे±ा घटनेमÅये
नमूद केली आहे. Âया तÂवां¸या पाठीशी जनमताची शĉì असÐयाने कोणÂयाही प±ाचे
सरकार स°ेवर असले तरी Âयाला मागªदशªक तßवांचे उÐलंघन करणे सहजासहजी श³य
होत नाही.
७. एकेरी नागåरकÂव:
अमेåरकेत नागåरकाला संघराºयाचे व घटक राºयाचे असे दुहेरी नागåरकÂव िमळते. परंतु
भारतात ÿÂयेक Óयĉìला फĉ एकच संघराºयाचे नागåरकÂव िमळते. एकाÂम राºय
ÿणालीला ही ÓयवÖथा सहािजकच पोषक ठरणारी आहे.
८. Öवतंý Æयायपािलका:
संघराºया¸या िनिमªती बरोबर Öवतंý Æयायपािलकेची Öथापना करणे आवÔयक ठरले.
िजÐहा Öतरावर दुÍयम Æयायालय, Âयानंतर ÿÂयेक राºयात उ¸च Æयायालय व सवाªत
वर¸या Öतरावर सवō¸च Æयायालय अशी रचना केलेली आहे. राजकìय स°े¸या दबाव
Æयायदानावर येऊ नये Ìहणून िविधमंडळ व कायªकारीमंडळ यापासून Æयायपािलका Öवतंý
करÁयात आलेली आहे. Âयासाठी Æयायाधीशांची िनयुĉì करÁयाचा अिधकार कायªकारी
मंडळाला असला तरी Âयाला बडतफª करÁयाचा अिधकार कायªकारी मंडळाला देÁयात
आलेला नाही. Âयाकरता िविशĶ पĦती घालून देÁयात आलेली आहे.

munotes.in

Page 39

भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
39 ९. घटना दुŁÖतीची ÓयवÖथा:
भारता¸या राºयघटनेमÅये काळानुłप बदल करÁया¸या सोय केलेली आहे. कारण बदलती
पåरिÖथती व सामािजक पåरवतªन यानुसार घटनेत आवÔयक ते बदल होणे अगÂयाचे
असते. ÂयाŀĶीने घटनादुŁÖती¸या िविशĶ पĦती घटनेत नमूद करÁयात आÐया आहेत.
काही कमी महßवा¸या मुद्īांवर संसदे¸या साÅया बहòमताने घटना दुŁÖती होऊ शकते.
अÆय काही बाबतीत संसदे¸या दोÆही सभागृहात एकूण सदÖया¸या बहòमताने दुŁÖतीबाबत
ठराव संमत Óहावा लागतो. तर अितमहßवा¸या दुŁÖतीला दोÆही सभागृहात दोन-तृतीयांश
बहòमताने संमती िमळाÐयानंतर कमीत कमी अÅयाª घटक राºयांची संमती अिनवायª मानली
गेली आहे. अशाÿकारे भारतीय राºयघटना लविचक असली तरी Âयात सहजासहजी बदल
करता येत नाही.
अशाÿकारे घटनाकारांनी Öवतंý भारता¸या तÂकालीन गरजा व भिवÕयकाळाचा आकां±ा
ल±ात घेऊन भारताची राºयघटना तयार केली. भारतीय राºयघटनेवर बöयाच िवĬानांनी
टीकािटÈपणी केली आहे. आयÓहर जेिनंµज यां¸यामते “भारतीय राºयघटना ÿामु´याने
इंµलड सारखी आहे. केवळ भारत सरकारच नÓहे तर राºय सरकारे सुĦा इंµलंड¸या
पĦतीÿमाणे जबाबदार सरकारे आहेत. भारत सावªभौम लोकशाही ÿजास°ाक आहे हे खरे
असले तरी, आÌही Âयाला घटनाÂमक राजेशाही Ìहणू शकतो. कारण राÕůपतीचे कायª
पूणªपणे तसेच आहे जसे राजाचे आहे. क¤þ आिण राºय यां¸या परÖपर संबंधावर िवशेषतः
Óयापार व वािणºय बाबत ऑÖůेिलया¸या अनुभवाचा पåरणाम जाणवतो. वणªभेद आिण
जाती यािवषयीचा अपवाद वगळता अिधकार पýातील मूलभूत ÖवातंÞय इंµलंड¸या
घटनाÂमक इितहासा ¸या अनुभवातून घेतले आहेत. काही बाबतीत अमेåरकेतील िववादांची
छाप जाणवते.” (आधुिनक भारताचा इितहास; úोवर आिण बेलेकर:५१५) काही
इितहासकारांनी भारतीय घटनेला 'कैची आिण गŌदचा' खेळ Ìहटले आहे. तरी ºया
पåरिÖथतीमÅये घटनेची िनिमªती करÁयात आली, Âया पåरिÖथतीम Åये यापे±ा चांगले
संिवधान िनमाªण करता आले नसते. एम Óही पायली Ìहणतात कì, “भारतीय घटना कायª
करÁयासारखा दÖतावेज आहे, हा दÖतावेज आदशª आिण वाÖतिवकता यांचे िम®ण आहे.
ºयाने भारतातील सवª लोकांना एकý राहÁयाचा आिण Öवतंý भारता¸या िनिमªतीचा
आधार ÿधान केला आहे.”
आपली ÿगती तपासा
१) भारतीय संिवधानाचे महÂव ÖपĶ करा.
३.६ भारतीय लोकशाहीची वाटचाल लोकशाही Ìहणजे लोकांनी, लोकांसाठी आिण लोकांĬारे चालवलेले सरकार आहे.
लोकशाहीत दोन ÿकार आहेत - ÿÂय± लोकशाही आिण ÿाितिनिधक लोकशाही. ÿÂय±
लोकशाहीत सावªजिनक िनणªय घेÁयासाठी नागåरक थेट जबाबदार असतात. अशी
लोकशाही लोकां¸या छोट्या गटासाठी श³य आह. पण जेÓहा भारतासारखी लोकसं´या
मोठी असते तेÓहा ÿाितिनिधक लोकशाही हाच योµय उपाय आहे. नागåरक Âयां¸या
मतदाना¸या अिधकाराĬारे, Âयां¸या मतदारसंघात िकंवा पåरसरात Âयांचे ÿितिनधी munotes.in

Page 40

40 िनवडतात. भारतात ÿाितिनिधक लोकशाही सवª Öतरांवर लागू केली जाते. ºयामÅये लोक
पंचायत, नगरपािलका मंडळे, राºय िवधानसभा आिण संसदेत Âयांचे ÿितिनधी िनवडतात.
परंतु लोकशाही अिधकारां¸या यशÖवी अंमलबजावणीसाठी आिण देशा¸या िवकासासाठी,
लोकांनी अिधक िनयिमतपणे िनणªय घेÁयामÅये सहभाग घेतला पािहजे. सहभागी
लोकशाहीमÅये समूह िकंवा समुदायाचे ÿमुख िनणªय घेÁयासाठी एकिýतपणे सहभागी
होतात. भारतीय राºयघटना सामािजक Æयाय िमळÁया¸या उĥेशाने जी हमी देते Âयातून
देशाची जिटलता आिण बहòलता ÿितिबंिबत होते. भारताचा मूलभूत आदशª Âया¸या
संिवधानातून येतो. संिवधानात नमूद केलेÐया ÿिøयेनुसार कायदे केले जातात. हे कायदे
राºयघटनेने िनिदªĶ केलेÐया अिधकाöयांĬारे लागू केले जातात. सवō¸च Æयायालय हे
राºयघटनेचे सवō¸च Óया´याते आहे. जर आपण राºयघटना, Âयातील कृती आिण
वेळोवेळी केलेÐया सुधारणांचे बारकाईने िनरी±ण केले, तर भारतीय नागåरकांचे लोकशाही
ह³क चांगÐया ÿकारे जपले जातात आिण संिवधानाची रचना करताना राÕůाची जिटलता
आिण बहòलता यांचाही िवचार केला जातो. तथािप, िवशेषत: जात, समुदाय आिण िलंगावर
आधाåरत असमानतेचा दीघª इितहास असलेÐया भारतासार´या जिटल समाजात
लोकशाहीची ÿिøया राबिवने सोपी गोĶ नाही. ÖवातंÞयानंतर लगेचच लोकशाही कायाªिÆवत
करÁयासाठी भारत सरकारने जे ÿयÂन केले ते िवल±ण आहेत हे सÂय नाकारता येत नाही.
पंचायती राज, मिहला आर±ण , आिदवासी ह³क , अनुसूिचत जाती-जमाती कायदा , पाणी,
िश±ण आिण इतर अनेक ±ेýांतील वाद हाताळणे आिण मूलभूत कतªÓयां¸या
अंमलबजावणीसाठी वेळोवेळी कायīाची िनिमªती करणे यातून सरकारची काम करÁयाची
िजĥ िदसून आली.
वर नमूद केÐयाÿमाणे भारतात ÿाितिनिधक लोकशाही आहे आिण जनतेचा आवाज
राजकìय प±ाशी संबंिधत असलेÐया िनवडून आलेÐया लोकांĬारे ऐकला जातो. राजकìय
प±ाचे उिĥĶ सरकारी शĉì ÿाĮ करणे आिण िविशĶ कायªøमाचा पाठपुरावा करÁयासाठी
Âया शĉìचा वापर करणे आहे. राजकìय प± हे सामािजक आकलन आिण ते कसे असावे
यावर आधाåरत असतात. जे राजकìय प±ां¸या ÿितिनिधÂवानुसार वेगवेगÑया गटां¸या
िहताचे ÿितिनिधÂव करतात. राजकìय प±ांना ÿभािवत करÁयासाठी वेगवेगळे िहतसंबंध
काम करतात. जर Âयांचे िहतसंबंध पूणª झाले नाही, तर ते राजकारणात िविशĶ िहतसंबंध
जोपासÁयासाठी दुसरा राजकìय प± िकंवा दबाव गट तयार करतात. ÿÂयेक ÿदेशा¸या
Öवतः¸या गरजा आिण आकां±ा असतात. ÿादेिशक राजकìय प± आपापÐया ÿदेशाचा
आवाज उठवतात . तथािप , ÿादेिशक राजकारण कधीकधी गुंतागुंतीची पåरिÖथती आणते .
Âयातूनच ÿादेिशक राजकारण आिण भारतातील फुटीरतावादी चळवळé¸या उदय झालेला
िदसून येतो.
३.७ ÿादेिशक राजकारण ÿादेिशकता Ìहणजे काय:
ÿिसĦ इितहासकार िबपीनचंþ यांनी ÿादेिशकते संबंधी ÖपĶीकरण िदलेले आहे.
Âयां¸यामते, “भारतीय संघराºया¸या अंतगªत Óयवहारीक कारणां¸या आधारे एखाīा
राºयाची मागणी करने िकंवा अिÖतÂवात असलेÐया राºया¸या अंतगªत Öवाय° ÿदेशाची munotes.in

Page 41

भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
41 मागणी करणे याला आपण तोपय«त ÿादेिशकता Ìहणू शकत नाही जोपय«त याला एखाīा
राºया¸या उवªåरत जनते िवŁĦ शýुतापूणª भावनेने समोर आणले जात नाही. जेÓहा एखादे
राºय िकंवा ÿदेश आपÐया िहतसंबंधांसाठी पूणª देश िकंवा एखाīा राºयािवŁĦ संघषाªला
ÿोÂसािहत करतो तेÓहा Âयाला ÿादेिशकतावाद Ìहटले जाते.” (आजादी के बाद का भारत;
िबिपन चंþ :१६६)
भारतातील ÿादेिशकता ओळखÁयासाठी रशीद उĥी खान यांनी खालील ÿमाणे कसोट्या
सांिगतÐया आहे. जाÖतीत जाÖत एकिजनसीपणा आिण जाÖतीत जाÖत वेगळेपण हा
Âयाचा आधार आहे. यात बोलीभाषा, सामािजक रचना , वांिशक गट, लोकसं´याशाľीय
वैिशĶ्ये, भौगोिलक संलµनता, सांÖकृितक नमुना, अथªÓयवÖथा आिण आिथªक जीवन,
ऐितहािसक पाĵªभूमी, राजकìय पाĵªभूमी, आिण मानसशाľीय जाणीव यांचा समावेश होतो.
ÿादेिशकता ही िविशĶ भौगोिलक ÿदेशातील लोकांची ओळख आिण उĥेशाची सामाÆय
भावना Ìहणून Óयĉ केली जाते. ही लोकांना एकý आणून Âयां¸यात बंधुÂव आिण िनķेची
भावना िनमाªण करते. तथािप राÕůा¸या उिĥĶांिवŁĦ एखाīा ÿदेशा¸या अÂयािधक
आसĉìमुळे देशाचे अिÖतÂव, एकता आिण अखंडतेला मोठा धोका िनमाªण होतो.
ÿादेिशकतेचे राजकारण भारतात नवीन नाही. Âयाची मुळे वसाहतवादी धोरणां¸या काळात
खोलवर Łजलेली आहे. िāिटश सरकारने िविवध राजकìय प±ांना उपलÊध कłन िदलेली
िभÆन मानिसकता , ŀिĶकोण आिण अनुकूलता यातून Öवतंý अिÖमतेची बीजे रोवÐया गेली.
जाती¸या आधारावर अनेक राजकìय प±ांचा उदय हे Âयाचे धोतक होते. िāिटशां¸या
वसाहतवादी आिथªक धोरणामुळे काही ÿदेशांकडे दुलª± झाले. ºयामुळे आिथªक िवषमता
आिण ÿादेिशक असमतोल यांना चालना िमळाली. १९४० ¸या दशकात डीएमके यांनी
उभारलेली āाĺणेतर þिवड चळवळ पुढे Öवतंý तिमळ राºया¸या मागणी मÅये परावितªत
झाली. पåरणामी आंň ÿदेशामÅये तेलगू देशम प±ाने वेगÑया राºयाची मागणी केली.
१९५० आिण १९६० ¸या दशकामÅये वेगÑया राºयां¸या मागणीसाठी मोठ्या ÿमाणात
िहंसक Öवłपाचे आंदोलने झाली. राºय पुनरªचने¸या अËयासादरÌयान भािषक आयोगाने
भाषे¸या आधारे वेगÑया राºयां¸या लोकां¸या मागÁया कशा पूणª केÐया हे आपण पािहले
आहे. अशाÿकारे अनेक राºयां¸या िनिमªतीने भारतात राजकìय ÿादेिशकवादाचा उþेक
झाला.१९७० आिण १९८०¸या दशकात ÿादेिशकते¸या आधारे अनेक राºय िनिमªतीचे
कायदे केले गेले.२००० ¸या दशकामÅये ÿादेिशक वंिचतते¸या भावनेमुळे मÅय ÿदेशातून
छ°ीसगड, िबहार मधून झारखंड आिण उ°र ÿदेशातून उ°राखंड या तीन नवीन राºयांची
िनिमªती करÁयात आली. अशाच ÿकारे २०१४ मÅये आंň ÿदेशातून तेलंगणा वेगळे
करÁयात आले.
ÿादेिशक राजकारणाचे पåरणाम: ÿादेिशक राजकारणाचे पुढील ÿमाणे पåरणाम झाले .
१) अनेक ÿादेिशक प±ांचा उदय झाला.
२) ÿादेिशक समÖयावर ल± क¤िþत करÁयासाठी Öवतंý ओळख िनमाªण करÁयाची
जनतेला सवय झाली. munotes.in

Page 42

42 ३) ÿादेिशकते¸या अÂयािधक Öवłपामुळे फुटीरतावादी चळवळी वाढÐया ºयामुळे
भारता¸या अंतगªत सुर±ेला धोका िनमाªण झाला. Âयाचेच īोतक Ìहणजे कािÔमरी
दहशतवादी, तेलंगणा चळवळ व पंजाब मधील फुटीरतावादी चळवळ होय.
३.८ फुटीरतावादी चळवळ आपण या अगोदर बिघतÐया ÿमाणे भारतामÅये कशाÿकारे नवीन भाषावार राºयांची
पुनरªचना करÁयात आली. Âयातून ÿादेिशकवादाला नवे धुमारे फुटत गेले. Âयाचे łपांतर
पुढे चालून आøमक आिण िहंसक फुटीरतावादी चळवळी मÅये कसे झाले यासंबंधी
उदाहरणा दाखल काही राºयांतील पåरिÖथतीचा आपण आता आढावा घेणार आहोत.
३.८.१ तेलंगणा िवŁĦ आंň ÿदेश :
आंň ÿदेशामÅये एकच भाषा आिण संÖकृती असून देखील िवकासातील असमानता आिण
आिथªक संधी मधील िवषमता यावर आधाåरत उपÿादेिशक आिण राजिनितक संघषª
उदयाला आला होता. १९५३ मÅये आंň ÿदेश राºयाची Öथापना करÁयात आली आिण
१९५६मÅये हैदराबाद मधील तेलगु भािषक ÿदेश आंň ÿदेशमÅये सामील करÁयात आला.
भाषावार राºयिनिमªतीमुळे तेलगु लोकांचा सांÖकृितक, राजनीितक आिण आिथªक िवकास
होईल ही Âयामागची धारणा होती. परंतु तेलंगणा हा िनजामा¸या वचªÖवाखाली असÐयामुळे
अÂयािधक अिवकिसत होता. आंň ±ेýातील लोकांचे राजकारण आिण ÿशासन यामÅये
वचªÖव असÐयाने आंň सरकार तेलंगणा¸या िवकासाकडे जाणूनबुजून दुलª± करते. Âयामुळे
तेलंगणाचा आिथªक िवकास खुंटला आहे अशी भावना तेलंगणातील जनतेची होती.
तेलंगणाचा जलदगतीने िवकास Óहावा Ìहणून १९६९मÅये वेगÑया तेलंगणा राºयासाठी
आंदोलन उभे रािहले. सरकारी नोकöयांमधील प±पात आिण तेलंगणा मधील वाढती
बेरोजगारी हा या आंदोलनाचा मु´य आधार होता. १९१८ मÅये हैदराबाद¸या िनजाम
सरकारने असा िनयम केला होता कì, सवª ÿशासिनक नोकöयांमÅये Öथािनक लोकांना
ÿाधाÆय िदले जाईल.१९५६ मÅये तेलंगणाचे आंňामÅये िवलीनीकरण केले तेÓहा तेथील
नेÂयांमÅये असा करार झाला होता कì हा िनयम पुढेही चालू राहील आिण हैदराबाद मधील
उÖमािनया िवīापीठासमवेत सवª शै±िणक संÖथांमÅये तेलंगणामधील िवīाÃया«ना ÿाधाÆय
िदले जाईल. परंतु तेलंगणा मधील लोकांचे असे Ìहणणे होते कì आंň सरकार जाणून बुजून
या िनयमाकडे दुलª± करत आहे .
१९६८ ¸या शेवटी उÖमािनया िवīापीठातील िवīाथê नोकöयांमधील भेदभावा¸या ÿijावर
संपावर गेले. लवकरच हे आंदोलन तेलंगणा¸या इतर भागात पसरले. ÂयामÅये १९६९ ¸या
सवō¸च Æयायालया¸या िनणªयाने तेल ओतÁयाचे काम केले. कारण Æयायालयाने १९५६
मधील कराराला घटनाबाĻ Ìहणून घोिषत केले. या आंदोलनाला सरकारी कमªचारी,
िश±क, वकìल, Óयापारी आिण इतर मÅयमवगाªने मोठ्या ÿमाणात पािठंबा िदला. (आजादी
के बाद का भारत ;िबिपन चंþ :४०३)
वेगÑया तेलंगणा राºया¸या मागणीसाठी संघिटतपणे आंदोलन चालवÁयासाठी तेलंगणा
ÿजा सिमतीची (टी पी एस) Öथापना करÁयात आली. यामÅये काँúेसमधील असंतुĶ नेतेही
सामील झाले. ÿमुख राÕůीय प±ांनी आिण साÌयवादी प±ांनी या मागणीचा िवरोध केला munotes.in

Page 43

भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
43 तर Öवतंý पाटê, संयुĉ सोशािलÖट पाटê आिण जनसंघा¸या Öथािनक कायªकÂया«नी या
मागणीला समथªन िदले. परंतु इंिदरा गांधी आिण काँúेस¸या क¤þीय नेतृÂवाने या मागणीला
सĉ िवरोध कłन आंň सरकारला तेलंगणा¸या बाबतीत सहानुभूतीपूवªक िवचार करÁयाची
सूचना केली. Âयामुळे १९६९¸या अखेरीस या संघषाªचा शेवट झाला. तरीही १९७१¸या
िनवडणुकांमÅये टीपीएस ने तेलंगणातील १४ पैकì १० जागांवर िवजय िमळवला.
िनवडणुकांनंतर क¤þ सरकारने एक करार कłन १९५६ चा करार तसाच पुढे चालू
ठेवÁयासंदभाªत िनणªय घेतला आिण तेलंगणा¸या िवकासासाठी तेलंगणा ±ेिýय सिमती¸या
Öथापनेची घोषणा केली. Âयामुळे नाराज असलेÐया मÅयमवगêयांचे बöयाच ÿमाणात
समाधान झाले. मु´यमंýी āĺानंद रेड्डी यां¸या जागी तेलंगणातील पी Óही नरिसंहराव
यांची िनयुĉì केली आिण सÈट¤बर १९७१ मÅये टीपीएस काँúेसमÅये िवलीन झाली.
वरील ÓयवÖथेमुळे तेलंगणातील जनतेचे समाधान तर झाले परंतु आंň ±ेýातील जनतेमÅये
यामुळे असंतोष िनमाªण झाला. Âयां¸या मते १९५६ चा मुलकì ÿाधाÆयाचा िनयम िकतीही
संशोिधत केला तरी सरकारी नोकöयांमÅये आंň ±ेýातील जनतेला मोठ्या ÿमाणात
ÿभािवत करेल. अशातच १९७२ मÅये सवō¸च Æयायालयाने ÿाधाÆयøम िनयमाला चालू
ठेवÁयास माÆयता िदÐयामुळे हा असंतोष संघषाª¸या łपात पुढे आला. तेलंगणा ÿमाणेच
आंňमधील िवīाÃया«नी आिण अराजपिýत कमªचाöयांनी संप आिण ÿदशªन करÁयास
सुŁवात केली. Âयांचे Ìहणणे होते कì, आंň ÿदेशचे सरकार नोकöयांमÅये प±पात करीत
आहेत, कमªचाöयां¸या िवŁĦ भेदभाव करत आहे, डॉ³टरांचे असे Ìहणणे होते कì
आरोµयाचा िनधी हैदराबाद शहराकडे वळवÐया जात आहे, विकलांना आंň ±ेýामÅये वेगळे
उ¸च Æयायालय पािहजे होते, Óयापारी लोक ÿÖतािवत शहरी संप°ी हदबंदी िवधेयकाचा
िवरोध करत होते, Âयाचे मोठे जमीनदार आिण ®ीमंत शेतकरी समथªन करीत होते.
पंतÿधानांनी परत एकदा २७ नोÓह¤बर १९७२ रोजी करार कłन १९५६ ¸या मुलकì सेवा
िनयमांमÅये संशोधन कłन हा िनयम हैदराबाद शहरा करीता १९७७ पय«त आिण उवªåरत
तेलंगाना ±ेýा साठी १९८० पय«त लागू राहील असे घोिषत केले. या कराराला आंň
±ेýातील जनतेने तेलंगणा¸या प±ातील मानून आंदोलन अिधक तीĄ केले. अराजपýीत
कमªचारी अिनिIJत काळासाठी संपावर गेले. Âयांनी Öवतंý पाटê, जनसंघ आिण काही अप±
नेÂयांĬारे ÿोÂसािहत होऊन वेगÑया राºयाची मागणी पुढे केली. Âयांचे हे आंदोलन आता
तेलंगणा¸या बरोबरच क¤þ सरकार¸या देखील िवरोधात होते. काँúेसमधील काही नेÂयांचे
याला समथªन होते. परंतु साÌयवादी प± आिण िकसान सभा यांनी या मागणीला जोरदार
िवरोध केला. इंिदरा गांधéनी आंň जनते¸या वेगÑया राºया¸या मागणीला कडाडून िवरोध
करत संयुĉ आंňÿदेशचे समथªन केले. २१ िडस¤बर १९७२ मÅये मुलकì िनयम िवधेयक
लोकसभेमÅये पाåरत कłन १७ जानेवारी १९७३ला नरिसंहराव सरकार बरखाÖत केले व
आंňÿदेश मÅये राÕůपती राजवट लागू केली. Âयामुळे हळूहळू या संघषाªवर िनयंýण
िमळवून सÈट¤बर मÅये क¤þ सरकारने सहासुýी कायªøम तयार केला. ºयानुसार १९५६ चा
मुÐकì िनयम समाĮ कłन राºया¸या सवª ÿादेिशक िवभागांमÅये Öथािनक लोकांना
ÿाधाÆय देÁयाचे ÿावधान केले गेले. घटनेमÅये ३२ वी दुŁÖती कłन हा कायªøम लागू
केला. ºयामुळे अिधकांश काँúेस नेते संतुĶ झाले. िडस¤बर १९७३ मÅये राÕůपती राजवट
हटवÁयात आली आिण सवªसंमतीने मु´यमंýी बनलेले व¤गल राव यांना हा फामूªला लागू
करÁयास सांगÁयात आले. पåरणामी आंňÿदेश¸या दोÆही ÿादेिशक िवभागातील वेगÑया munotes.in

Page 44

44 राºयाची मागणी समाĮ झाली तथािप नंतर बीजेपी ने याला आपला कायªøम बनवले.
(आजादी के बाद का भारत ;िबिपन चंþ : ४०६)
तेलंगणा आिण आंň ±ेýातील जनते¸या वेगÑया राºयाची मागणी क¤þ सरकारने फेटाळून
लावली कारण इतर िठकाणीही अशीच मागणी होÁयाची श³यता होती. परंतु या दोÆही
±ेýातील मागÁया माÆय करÁयास वाव होता कारण यां¸या मागÁया जातीयवादी आिण
सांÖकृितक नसून आिथªक Öवłपा¸या होÂया. या संघषाªमधून एक गोĶ िशकायला िमळाली
ती Ìहणजे दोन वेगÑया राºयातील नÓहे तर एकाच राºयातील वेगवेगÑया ±ेýातील
आिथªक िवषमता दूर कłन संपूणª राºयाचा एकिýत िवकास करणे आवÔयक आहे.
Âयाचबरोबर हे ही माहीत झाले कì केवळ भाषे¸या आिण सांÖकृितकते¸या आधारावर
जनतेमÅये ऐ³य भावना िनमाªण होऊ शकत नाही.
३.८.२ आसाम:
आसामी लोकसं´ये¸या ŀĶीने एक छोटेसे राºय आहे. येथील जनतेला आपÐया आसामी
ओळख कमी होÁया¸या िकंवा पुसून जाÁया¸या भीतीने बöयाच वषाªपासून घेरले आहे.
Âयाची कारणे पुढील ÿमाणे आहे,
(१) आसामी लोकांचे Ìहणणे आहे कì, क¤þ सरकारने आसाम वर नेहमीच भेदभावपूणª
नीतीचा अवलंब केला आहे. क¤þीय िनधी वाटपात आिण औīोिगक व आिथªक िवभाग
यांचे Öथान िनधाªåरत करताना हा भेदभाव ÿकषाªने िदसून येतो. आसाम मधील क¸चे
तेल, चहा आिण Èलायवुड उīोगांमधून ÿाĮ होणारे करा¸या Öवłपातील
उÂपÆनापासून आसामला वंिचत केले आहे. Âयांचे Ìहणणे होते कì, आसाम मधील
उÂपादनातून देशातील इतर भागाचा िवकास केला जातो. Âयाचÿमाणे आसाम मधील
चहा, Èलायवुड आिण इतर वÖतूंचे उÂपादन आिण िवøì Óयवहारावर बाहेłन
आलेÐया लोकांचा िवशेषतः मारवाडी आिण बंगाली लोकांचा कÊजा आहे आिण या
उīोगातील मजूरही अिधकांश गैरअसामी आहे. Âयामुळे Âयांनी अशा मागÁया केले कì
चहा आिण Èलायवूड उīोगातून िनमाªण होणारे कर Öवłपातील उÂपÆनामÅये
असामला अिधक िहÖसा देÁयात यावा, तेलातील रॉयÐटी वाढवÁयात यावी, क¤þाची
आिथªक सहायता आिण योजना वाढिवÁयात याÓया, आसाम मÅये तेलाचे कारखाने
उभारÁयात यावे, आसामला इतर भारताबरोबर रेÐवेĬारे चांगÐया ÿकारे जोडÁयात
यावे आिण राºय व क¤þ सरकार मधील शासकìय सेवांमÅये आसामी लोकांना
जाÖती¸या संधी िदÐया जाÓयात.
(२) वसाहितक कालखंडामÅयेच नाही तर ÖवातंÞयानंतरही आसाममÅये गेलेÐया बंगाली
लोकांनी शासकìय नोकöया , शै±िणक संÖथा आिण आधुिनक Óयवसाय यामÅये
वचªÖव िनमाªण केलेले आहे. शै±िणक ŀĶ्या मागास असÐयामुळे आसामी युवक
बंगाली युवकांशी Öपधाª कł शकत नÓहते. Âयामुळे आसामी भाषी लोकांमÅये अशी
भावना िनमाªण झाली कì, िश±ण आिण मÅयमवगêय नोकöयांमÅये बंगाली लोकां¸या
वचªÖवामुळे आसामी भाषा आिण संÖकृतीला धोका िनमाªण झाला आहे. पåरणामी
१९५०¸या दशकांमÅये आसामी भाषी लोकांनी सरकारी नोकöयांमÅये ÿाधाÆय
देÁयासाठी आिण आसामी भाषेला राºयाची एक माý भाषा बनिवÁयासाठी तसेच munotes.in

Page 45

भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
45 आसामी भाषेला शै±िणक माÅयम बनवÁयासाठी आंदोलन उभे केले. सरकारी
भाषे¸या पåरवतªनासाठी चाललेÐया या आंदोलनामुळे बंगाली आिण असामी भाषी
लोकांमÅये शýुÂव िनमाªण होऊन १९६०¸या सुमारास भाषाई दंµयांना सुŁवात झाली.
लवकरच १९६० मÅयेच बांगला भाषी आिण काही जनजातीय समुदाया¸या इ¸छे
िवŁĦ आसाम¸या िवधानसभेत एक कायदा कłन आसामीला एक माý सरकारी
कामकाजाची भाषा घोिषत करÁयात आले. तसेच १९७२ मÅये गुवाहाटी िवīापीठाशी
संबंिधत सवª महािवīालयांमÅये असामी भाषेला िश±णाचे माÅयम Ìहणून माÆयता
िदली. याचा पåरणाम Ìहणून जनजातीय समुदायांनी आसाम मधून वेगळे होÁयाची
मागणी केली.
(३) आसाम मधील अशांततेला ितसरे कारण Ìहणजे बंगाल, बांगलादेश आिण नेपाळ मधून
येणाöया बेकायदेशीर िवदेशी Öथलांतåरतांचा ÿij होय. मोठ्या ÿमाणातील गैरअसामी
लोकसं´येमुळे आसाम¸या जनतेमÅये अशी भीती िनमाªण झाले कì आपÐयाच
ÿदेशांमÅये आपण अÐपसं´यांक होऊन जाऊ. पåरणामी आपली भाषा आिण
संÖकृती दुसöयां¸या आधीन होऊन जाईल, अथªÓयवÖथा आिण राजकारणातील
आपले वचªÖव समाĮ होईल व शेवटी आसामी समुदाय Ìहणून असलेली आपली
ओळख आिण िविशĶता नĶ झाÐयािशवाय राहणार नाही.
राजकìय मुĥा Ìहणून बेकायदेशीर Öथलांतåरतांचा ÿij १९५० पासूनच पुढे येत होता .परंतु
याचा िवÖपोट १९७९ मÅये झाला. कारण बेकायदेशीर आलेले हे Öथलांतåरत राºयामÅये
मोठ्या ÿमाणात मतदार बनले होते . १९७९ मÅये होणाöया िनवडणुकांमÅये बेकायदेशीर
Öथलांतåरतांचा वरचÕमा राहील या भीतीने ऑल आसाम Öटूड¤ट युिनयन आिण आसाम गण
संúाम पåरषद यांनी बेकायदेशीर Öथलांतåरतां¸या िवरोधात चळवळ सवª सुł केली.
आंदोलनकÂया«चा दावा होता कì , या िवदेशी लोकांची लोकसं´या एकूण लोकसं´ये¸या
३१ ते ३४ ट³यांपय«त मोठी आहे. Âयामुळे क¤þ सरकारकडे Âयांनी अशी मागणी केली कì,
आसाम¸या सीमा बंद कłन बेकायदेशीर Öथलांतåरतांवर बंदी आणावी आिण या
Öथलांतåरतांची ओळख पटवून Âयांची नावे मतदार यादी मधुन कमी करावी व तोपय«त
िनवडणूका घेÁयात येऊ नये. या आंदोलनाला इतके समथªन िमळाले कì १६ पैकì १४
मतदार संघामÅये िनवडणुका होऊ शकÐया नाही.
१९७९ ते १९८५ दरÌयान आसाम मÅये राजनीितक अिÖथरता, राºय सरकारची
अÖतÓयÖतता आिण राÕůपती राजवट लागू होणे अशा घटना घडÐया. याच दरÌयान सतत
िहंसक चळवळी, संप, कायदेभंग इÂयादी गोĶéमुळे जनजीवन ठÈप झाले होते. बरीच वषª क¤þ
आिण राºयातील नेÂयांमÅये चच¥¸या अनेक फेöया झाÐया होÂया परंतु Âयातून कोणतेही
समाधान िनघू शकले नाही. अशातच क¤þसरकारने १९८३ मÅये घेतलेÐया िनवडणुकांवर
जवळजवळ पूणª बिहÕकार टाकला गेला. आसामी भाषी बहòसं´यांक असलेÐया ÿदेशांमÅये
दोन ट³ ³ यांपे±ाही कमी मतदान झाले. काँúेसने सरकार बनवले परंतु Âयाला वैधता
नÓहती. याच वेळी राºयÓयापी िहंसेमÅये जवळ जवळ तीन हजार लोक मारले गेले. १९८३
नंतर परत चचाª होऊन शेवटी राजीव गांधी सरकार आंदोलकांसोबत १५ ऑगÖट १९८५
मÅये एका करारावर Öवा±री करÁयास यशÖवी झाले.या करारानुसार १९५१ ते १९६१
¸या दरÌयान आसाम मÅये आलेÐया िवदेशी नागåरकांना मतदानाचा अिधकार आिण munotes.in

Page 46

46 नागरीकता िदली जाईल असे ठरले. १९६१ ते १९७१ दरÌयान आलेÐया नागåरकांना दहा
वषª मतदानाचा अिधकार िदला जाणार नाही परंतु नागåरकÂवाचे इतर अिधकार िदले
जातील. १९७१ नंतर आलेÐया लोकांना वापस पाठवले जाईल. आसाम¸या आिथªक
िवकासासाठी Öवतंý पॅकेज िदÐया जाईल. औīोिगक िवकासासाठी दुसरा एक तेल
शुĦीकरण कारखाना, एक कागदाचा कारखाना आिण एक तांिýक िश±ण संÖथा Öथापन
केÐया जाईल अशा तरतुदी होÂया. Âयाचबरोबर आसामी लोकां¸या सांÖकृितक, सामािजक
आिण भाषाई अिÖमतेला सुर±ा ÿदान करÁयाकरता ÿशासिनक र±ा कवच देÁयाचे माÆय
केले. ( आजादी के बाद का भारत ;िबिपन चंþ : ४११)
वरील करारा¸या आधारावर मतदार यादी तयार करÁयासाठी गांभीयाªने काम सुŁ केले गेले.
तÂकालीन िवधानसभा भंग कłन िडस¤बर १९८५ मÅये पुÆहा िनवडणुका घेÁयात आÐया.
आसाम गण पåरषदेला िवधानसभेमÅये १२६ पैकì ६४ जागांवर िवजय िमळाला. ऑल
आसाम Öटुडंट युिनयनचा नेता ÿफुÐल महंतो ३२Óया वषê Öवतंý भारतातील सवाªत तŁण
मु´यमंýी बनला आिण या बरोबरच आसाम मधील दीघªकालीन जहालवादी राजकारणाचा
शेवट झाला. परंतु Âयाच बरोबर वेगÑया राºयांसाठी बोडो जमात आिण फुटीरतावादी
युनायटेड िलबरेशन Āंट ऑफ आसाम (उÐफा) यांचा उदय झाला.
अशाÿकारे आसाम मधील बेकायदेशीर Öथलांतåरतां¸या िवरोधातील हे आंदोलन
जातीयवादी आिण फुटीरतावादी नसून आिथªक व सांÖकृितक िवकासासाठी होते असे
िदसून येते. यामुळे भारता¸या ए³यामÅये आिण अखंडते मÅये कोणताही अडथळा िनमाªण
झाला नाही.
३.८.३ पंजाब:
१९८०¸या दशकामÅये पंजाब फुटीरतावादी चळवळीचा बळी ठरला. १९४७¸या पूवê
पंजाब मÅये जाितयवाद िहंदू, मुिÖलम आिण िशख या तीन जमातéमÅये िýशंकू पĦतीने
अिÖतÂवात होता. ºयामÅये एका¸या िवŁĦ दोघे असे आलटून पालटून चालत असे. परंतु
१९४७ ¸या नंतर पंजाब मधून मुिÖलम जितयवाद नĶ होऊन िहंदू आिण शीख
एकमेकांिवरोधात उभे ठाकले. ÿारंभापासूनच अकाली नेतृÂवाने जितयवादाचा अंगीकार
केला होता. धमªिनरपे± ÓयवÖथेचा िवरोध कłन अकाली दलाने धमª आिण राजकारण
आÌही वेगळं कł शकत नाही असे सांिगतले. तसेच अकाली दल िशखांची एक माý
ÿितिनधी आहे असे Âयांचे Ìहणणे होते. Âयांनी िहंदू वर असा आरोप लावला कì Âयां¸यावर
āाĺणवादी हòकूमशाही लादली जात आहे. Âयामुळे िशखांची ओळख नĶ होत असून िशख
धमª खतरे मे असा नारा िदला. तसेच काँúेसला िहंदुÂववादी संघटना संबोधून िशख
समुदायांमÅये काँúेस िवरोधी वातावरण िनमाªण केले. १९५३ मÅये माÖटर तारािसंह
Ìहणतात कì, “इंúज चालले गेले परंतु आÌहाला ÖवातंÞय िमळाले नाही, आम¸यासाठी
ÖवातंÞय Ìहणजे फĉ मालकांमधील बदल आहे. गोरे जाऊन काळे आले. लोकशाही आिण
धमªिनरपे±ते¸या आडून आम¸या धमाªला व जातीला डावलÁयात येत आहे.”
अकाली दलाने गुŁÓदारांचा िवशेषतः सुवणª मंिदराचा आपÐया राजकारणासाठी मोठ्या
ÿमाणात उपयोग करÁयास सुŁवात केली होती.१९६६ पय«त पंजाब मÅये मु´यता दोन मुĥे
ÿमुख होते पिहला राºया¸या भाषे संबंिधत होता. िहंदू जनता िहंदी भाषेसाठी आúही होती munotes.in

Page 47

भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
47 तर िशखांचे Ìहणणे होते कì गुŁमुखी िलपीतील पंजाबी ही राºयाची भाषा असावी. दुसरा
मुĥा पंजाबी सूËयाबĥल होता, जो अिधक भावनाÂमक आिण फुटीरतावादी Ìहणून पुढे
आला. १९५५ मधील राºयपुनरªचना आयोगा¸या Öथापनेनंतर अकाली दल, सी पी आय,
काही कॉंúेस नेते आिण पंजाबी िवĬानांनी भाषे¸या आधारावर पंजाबची पुनरªचना करÁयात
यावी अशी मागणी केली. ºयानुसार पंजाबी भाषीक पंजाब आिण िहंदी भाषीक हåरयाणा
यांची िनिमªती केली जावी. परंतु या मागणीला पंजाब मÅये Ìहणावी तशी सहमती
नसÐयामुळे Âयांची िह मागणी फेटाळÐया गेली. १९५६ साली पेÈसू पंजाबमÅये सामील
केले गेले. परंतु लवकरच माÖटर तारािसंग यां¸या नेतृÂवाखाली अकाली दलाने पंजाब¸या
मागणीसाठी संघषª उभा केला. Âयांचे Ìहणणे असे होते कì, “िशखांना आपÐया Öवतंý
ÿदेशाची आवÔयकता असून Âयांचा धमª आिण राजकारण यांचे वचªÖव राहÁयासाठी ते
आवÔयक आहे.” जाितयवादी आधारावर पंजाब¸या मागणीला नेहłंचा िवरोध होता कारण
Âयांचे Ìहणणे होते कì, यामुळे राजस°ा आिण समाज यां¸या धमªिनरपे± चåरýाला ध³का
पोहोचेल. परंतु संत फतेह िसंह यांनी माÖटर तारा िसंह यांना अकाली दलातून बाहेर
केÐयानंतर पंजाबची मागणी फĉ भाषे¸या आधारावर केÐयामुळे आिण हåरयाणामधील
जनतेने िहंदी भाषी हåरयाणाची आिण कांगडा िजÐĻाने िहमाचल ÿदेश मÅये जाÁयाची
मागणी केÐयामुळे १९६६ मÅये पंजाब आिण हåरयाणा या दोन Öवतंý राºयांची िनिमªती
करÁयात आली व कांगडा िजÐहा िहमाचल ÿदेश मÅये िवलीन करÁयात आला. परंतु
चंदीगड कोणाला िमळाले पािहजे यावłन वाद झाÐयाने चंदीगडला क¤þशािसत ÿदेश Ìहणून
माÆयता िदली गेली.
भाषावार पंजाबी राºयाची मागणी पूणª कłनही पंजाब मधील समÖयेचे समाधान झाले नाही
कारण ही समÖया राजकìय नसून जातीयवादी होती. Âयामुळे पंजाब मधील समÖया नÓया
Łपात पुढे आली. पंजाब¸या िनिमªतीनंतर अकाली दलाकडे कोणताही राजकìय कायªøम
रािहला नसÐयाने,जनसमथªन िमळवÁयासाठी जाितयवादी तÂवाचा आधार घेÁयािशवाय
पयाªय रािहला नाही. संत लŌगोवाल यां¸या नेतृÂवामÅये अकाली दलाने पंतÿधानांना
धािमªक, राजनीितक, आिथªक आिण सामािजक अशा ४५ मागÁयांचे मागणी पý सोपवून
Âयासाठी चळवळ सुł केली. यांची एक मागणी पूणª केले कì दुसरी मागणी उभे राहत असे.
Âयांचा मु´य ŀिĶकोन हा होता कì पंजाब एक िशख धमêय राºय आहे आिण अकाली दल
िशख धमêय पाटê असÐयामुळे भारतीय संघराºया¸या रचनेपे±ा ®ेķ आहे.
१९७० ¸या दशकामÅये जातीयवादी तßवांना खूष करÁया¸या नीतीमुळे पंजाब मÅये
१९७९¸या दरÌयान जहाल जातीयवादी आतंकवादाची सुŁवात संत िभंþांवाले यां¸या
नेतृÂवात झाली. याला µयानी झेलिसंग यां¸या नेतृÂवाखालील पंजाब काँúेसचा मुक पािठंबा
होता. िभंþांवाले आिण अमरीक िसंह यां¸या नेतृÂवाखाली ऑल इंिडया िशख Öटूड¤ट
फेडरेशनने आपÐया आतंकवादाची सुŁवात २४ एिÿल १९८० रोजी िनरंकारी संÿदायाचे
ÿमुख यांची हÂया कłन केली. यानंतर अनेक िनरंकारी, अिधकारी आिण काँúेस¸या
कायªकÂया«¸या हÂया झाÐया. सÈट¤बर १९८१ मÅये एक वृ°पý संपादक जगत नारायणची
हÂया झाली. ते िभंþांवालेचे ÿमुख टीकाकार होते. µयानी झैल िसंह यांनी िभंþांवाले यांना
सरकारी कारवाई पासून वाचवले. १९८२ मÅये िभंþांवाले यांनी आपÐयाला सुरि±त
करÁयाकरता सुवणª मंिदरा¸या गुŁनानक भवन मÅये आसरा घेतला आिण तेथून ते
आपÐया आतंकवादी कायªवाĻांचे नेतृÂव कł लागले. िभंþांवाले आता पंजाब¸या munotes.in

Page 48

48 राजकारणातील ÿमुख नेतृÂव Ìहणून पुढे आले. १९८३ नंतर Âयांनी मोठ्या ÿमाणात
िहंदूंना आपला िनशाणा बनवायला सुŁवात केली. असे असले तरी पंजाब ÿशासन आिण
भारत सरकार या आतंकवाīांिवŁĦ कारवाई करÁयास कच खात होते. िभंþांवाले यांनी
बँका, दुकाने आिण शľागार लुटून आपÐयाला आिथªक आिण शľाअľां¸या ŀĶीने
मजबूत बनवले.
एिÿल १९८३ मÅये पोलीस महािनदेशक आटवाल यांची Öवणª मंिदरातून ÿाथªना आटोपून
बाहेर येताना हÂया करÁयात आली. याबरोबरच आतंकवादी कारवाया वाढत जाऊन िशख
आिण िहंदूं¸या मÅये जातीयवादी भावना वाढायला लागली. िभंþांवाले आता भारतीय
राजस°े¸या िवŁĦ सशľ संघषाª¸या नारा देऊ लागले.
१९८४ मÅये पंजाबची िÖथती मोठ्या ÿमाणात िबघडायला लागली. अकाली नेतृÂवाने ३
जून १९८४ पासून आतंकवादाचा नवा अÅयाय सुł करÁयाचे आÓहान कłन Âयासाठी
जन समथªन िमळवÁयाचा ÿयÂन सुł केला. या िÖथतीमÅये सवाªत धोकादायक ÿकार
Ìहणजे पंजाब मÅये पािकÖतानचा वाढता हÖत±ेप होता. पािकÖतानने भारताचा िवŁĦ
आतंकवादी संघटनांना ÿिश±ण देणे व शľाľे पुरिवणे असे कायª सुł केले. िवदेशातील
काही जाितयवादी शीख समुदायाने सुĦा आिथªक आिण शľाľां¸या łपात मदत घेऊन
ÿोÂसाहन िदले. यामुळे पंजाब आिण पूणª देशा¸या ऐकतेला व शांततेला धोका िनमाªण
झाÐयाची भावना िनमाªण झाली. िहंदूनी पंजाब सोडून जाÁयास सुŁवात केली. जाÖतीत
जाÖत गुŁĬारांची तटबंदी कłन Âयांना शľागाö यांमÅये łपांतåरत केले जात होते. एकूण
काय तर पंजाबमÅये उठावाची जोरदार तयारी सुł होती आिण जनतेचा सरकारवरील
िवĵास झपाट्याने कमी होत चालला होता.
मे १९८४ ¸या शेवटी हे ÖपĶ झाले कì पंजाबी आतंकवादा¸या िवŁĦ बलÿयोग
करÁयािशवाय पयाªय नाही. तेÓहा ऑपरेशन Êलू Öटार ची योजना बनवÁयात आली.
Âयानुसार ३ जून १९८४ रोजी भारतीय सेनेने सुवणªमंिदराला वेढा घातला आिण ५ जून
रोजी मंिदरात ÿवेश केला. परंतु सेने¸या अनुमानापे±ा आतंकवाīांची सं´या आिण
शľाľे कìतीतरी अिधक ÿमाणात होती. Âयामुळे ही छोटी कायªवाही न राहता ितला
युĦाचे Öवłप आले. सवाªत धोकादायक गोĶ Ìहणजे मंिदरामÅये जवळपास एक हजार
भािवक अडकले होते. Âयामधील बरेचसे दोÆही बाजूकडील गोळीबारामÅये मारले गेले.
अकाल त´त पूणªतः नĶ झाले. हरमंिदर सिहब जे शीखांचे सवाªत पिवý Öथळ होते
Âया¸यावर गोळीबारा¸या खुणा िदसत होÂया. तरीपण सैिनकांनी आपÐयाकडून अनेकांचे
बिलदान देऊन काळजी घेतली होती. या कारवाईमÅये िभंþांवाले आिण Âयांचे अनेक
अनुयायी मारले गेले.
अिधकतर लोकांनी याला आतंकवादिवरोधी कारवाई न मानता धमª िवरोधी आिण िशख
समुदाया¸या अपमान Ìहणून बिघतले. परंतु Âयासोबतच ऑपरेशन Êलू Öटार ने हे दाखवून
िदले कì भारत सरकार कोणÂयाही आतंकवादाला संपवÁयासाठी खंबीर आहे. ऑपरेशन
Êलू Öटार¸या नंतर िशख आतंकवाīांनी इंदीरा गांधी यांनी सुवणªमंिदराला अपिवý
केÐयाबĥल बदला घेÁयाची शपथ घेतली आिण Âयाचाच पåरणाम Ìहणून ३१ ऑ³टŌबर
१९८४ रोजी इंिदरा गांधé¸या सुर±ा पथकातील दोन िशख र±कांनी Âयांची हÂया केली. munotes.in

Page 49

भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
49 िवशेष Ìहणजे Âयां¸या या सुर±ार±कांना हटवÁयाचा सÐला िदला गेला होता. पण Âयांनी
धमªिनरपे± भारतामÅये असे आपण कł शकत नसÐयाचे सांिगतले होते. इंिदरा गांधé¸या
ह°ेने उ°र भारतामÅये िशखिवरोधी भावना िनमाªण होऊन जातीय दंगली उसळÐया.
िदÐलीमधील िहंसक कारवाईमÅये अडीच हजार लोक मारले गेले. इंिदरा गांधé¸या जागी
पंतÿधान Ìहणून नोÓह¤बर १९८४ मÅये राजीव गांधी यांनी शपथ घेतली. Âयांनी िडस¤बर
१९८४ ¸या िनवडणुकांनंतर पंजाब मधील समÖया सोडवÁयासाठी कंबर कसली. Âयासाठी
जानेवारी १९८५मÅये अटक केलेÐया सवª अकाली दला¸या नेÂयांना सोडून देÁयात आले
आिण Âयां¸यासोबत चचाª सुł केली. Ļा गोĶी मुळे पंजाब¸या समÖया सुटÁयापे±ा
ऑपरेशन Êलू Öटार मुळे िमळालेला फायदाही नĶ झाला आिण आतंकवादास नवसंजीवनी
िमळाली. तरीपण ऑगÖट १९८५ मÅये राजीव गांधी आिण लŌगोवाल यांनी पंजाब
करारावर Öवा±री केली. क¤þ सरकारने अकालé¸या ÿमुख मागÁया माÆय केÐया तर इतर
मागÁयांवर पुनिवªचार करÁयाचे आĵासन िदले. सÈट¤बर १९८५ मÅये राºय िवधानसभा
आिण संसदे¸या िनवडणुका होणार होÂया Âया िनवडणुकांमÅये भाग घेÁयाची घोषणा २०
ऑगÖट १९४५ रोजी लŌगोवाल यांनी केली. Âयाच िदवशी आतंकवाīांनी लŌगोवाल यांची
हÂया केली. पिहÐयांदा अकालéना राºय िवधानसभेमÅये पूणª बहòमत ÿाĮ झाले आिण
सूरिजत िसंह बरनाला यां¸या नेतृÂवात सरकार Öथापन करÁयात आले. बरनाळा
सरका¸या अकायª±मतेमुळे आतंकवादी समुदाय पुÆहा संघिटत होऊ लागले. Âयां¸यावर
िनयंýण ठेवणे सरकारला श³य झाले नाही Ìहणून १९८७ मÅये राÕůपती शासन लागू केले
गेले. राÕůपती शासन लागू कłनही पंजाब मधील आतंकवाद वाढतच गेला. शेवटी १९८८
मÅये क¤þ सरकारने ऑपरेशन Êलॅक थंडर राबवून Öवणª मंिदरातून आतंकवाīांना बाहेर
काढÁयात यश िमळवले .१९९१ मÅये नरिसंहराव सरकारने आतंकवाīां¸या िवŁĦ कठोर
कारवाई केली. Âयाबरोबरच फेāुवारी १९९२¸या िनवडणुकांमÅये यश िमळवलेÐया
पंजाब¸या बेअंत िसंह यां¸या नेतृÂवाखालील काँúेस सरकारने आतंकवाīां¸या िवŁĦ
कडक पावले उचलली. या Óयितåरĉ सी पी आय आिण सीपीएम या दोन साÌयवादी प±ांनी
मोठ्या ÿमाणात आतंकवादा¸या िवŁĦ भूिमका घेतÐयामुळे १९९३ पय«त पंजाब मधून
आतंकवादाचा सफाया झाला. अशाÿकारे पंजाब मधील फुटीरतावादी चळवळ ही
जातीयवादी भूिमका घेऊन उदयास आली होती. ºयामुळे भारता¸या अंतगªत सुर±ेला व
अखंडतेला धोका िनमाªण झाला होता. तथािप या आतंकवादा िवŁĦ सरकारने कडक
पावले उचलÐयामुळे यावर िनयंýण िमळवले गेले. पण Âयासाठी इंदीरा गांधी सार´या
नेÂयांना आपला जीव गमवावा लागला.
३.८.४ जÌमू आिण कािÔमर:
ऑ³टŌबर १९४७ मÅये िवलीनीकरणा¸या पýावर Öवा±री झाÐयापासून जÌमू आिण
काÔमीरला भारतीय राºयघटने¸या कलम ३७० नुसार िवशेष राºयाचा दजाª देÁयात
आलेला होता. काÔमीर संÖथानाने भारतात िवलीन होताना फĉ िवदेशनीित, दळणवळण
आिण संर±ण याचेच हÖतांतरण क¤þ सरकारला केले होते बाकì बाबतीमÅये जÌमू आिण
कािÔमर Öवाय° होते. या राºयाला आपले वेगळे संिवधान बनवÁयाची, वेगळा राºयÿमुख
(सþ ए åरयासत ) िनवडÁयाची आिण आपला वेगळा Åवज बनवÁयाची परवानगी होती.
Âयाचा अथª असा होतो कì भारतीय घटनेतील मूलभूत अिधकार येथील जनतेवर लागू होत
नÓहते. Âयाचÿमाणे भारतीय संघराºयाचे सवō¸च Æयायालय, िनवडणूक आयोग आिण munotes.in

Page 50

50 महालेखाकार अशा संÖथां¸या जÌमू-काÔमीरवर कोणताही अिधकार नÓहता. कलम ३७०
काÔमीर¸या िविलनीकरणा¸या संबंिधत नसून क¤þ आिण राºयातील देवाण-घेवाण या
संबंिधत होते. १९५६ साली िवधानसभेने भारतामÅये काÔमीर¸या िवलीनीकरणाला
माÆयता िदली. Âयामुळे कािÔमरचा िवशेष दजाª जवळपास समाĮ झाÐयासारखाच होता.
याबरोबरच भारतीय संघराºयाचे सवō¸च Æयायालय, िनवडणूक आयोग, संिवधानातील
मूलभूत अिधकार काÔमीरला लागू झाले. भारतीय संसदेला काÔमीर संबंधात कायदे
बनवÁयाचा अिधकार ÿाĮ झाला. Âयाचबरोबर काÔमीरमधील ÿशासिनक सेवा अिखल
भारतीय सेवांशी जोडÐया गेÐया. तसेच सþ ए åरयासत नाव बदलून राºयपाल तर
ÿधानमंÞयाला मु´यमंýी संबोधले जाऊ लागले.
काÔमीरची Öवाय°ता कमी केÐयामुळे काÔमीर जनतेचा एक मोठा िहÖसा नाराज झाला.
दुसरीकडे कलम ३७० नुसार काÔमीरचे संपूणª िवलीनीकरण, ÿशासिनक सेवांमÅये
जाÖतीचा वाटा आिण जÌमूला काÔमीरपासून वेगळे करÁयासाठी एक शिĉशाली आंदोलन
उभे रािहले. लवकरच या आंदोलनाला जातीयवादी रंग आÐयाने जÌमू आिण काÔमीर
धािमªक आधारावर िवभĉ होÁयाचा धोका िनमाªण झाला. कारण काÔमीर एक मुिÖलम
बहòसं´यांक भाग होता तर जÌमूमÅये िहंदूंची सं´या अिधक होती. जÌमूमधील आंदोलनाचे
नेतृÂव जÌमू ÿजा पåरषद करत होती, जीचे नंतर जनसंघांमÅये िवलीनीकरण झाले. या ÿजा
पåरषदेने जÌमू काÔमीरचा ÿij अिखल भारतीय Öतरावर नेÁयाचा ÿयÂन केला. दरÌयान
३० जून १९५३ रोजी जनसंघाचे अÅय± Ôयामाÿसाद मुखजê यांचा Ńदय िवकारा¸या
झट³याने ®ीनगर तुŁंगात मृÂयू झाला. जÌमू-काÔमीरमÅये बंदी असतानाही Âयांनी सरकारी
आदेशाचे उÐलंघन केÐयामुळे Âयांना तुŁंगात टाकÁयात आले होते. यां¸या मृÂयूमुळे जÌमू
ÿजा पåरषदेचे नेतृÂव काÔमीर¸या पािकÖतान समथªक जातीयवाīां¸या हाती गेले. Âयांनी
भारताचे धमªिनरपे± चåरý बदनाम करÁयाचा ÿयÂन कłन काÔमीर वरील भारताचे िनयंýण
हाणून पाडÁयाचा ÿयÂन केला. (आजादी के बाद का भारत; िबिपन चंþ:४२४)
शेख अÊदुÐलांची भूिमका:
काÔमीरचे जातीयवादी तÂव जे पािकÖतान मÅये िवलीन होÁयाची मागणी करत होते आिण
जÌमूमधील जातीयवादी तÂव जे भारतात संपूणª िविलनीकरणाची मागणी करत होते, या
दोÆहé¸या दबावात येऊन शेख अÊदुÐला हे फुटीरवादाकडे झुकायला लागले. ते
जातीयवादाची शĉì आिण धमªिनरपे±तेची कमजोरी यावर अवाÖतव भर īायला लागले.
Âयाचबरोबर काÔमीरचे भारतातील िविलनीकरण मयाªिदत Öवłपाचे असावे आिण जाÖतीत
जाÖत Öवाय°ता असावी यावर ते जोर देऊ लागले. Âया¸याही पुढे जाऊन १९५३ मÅये ते
अमेåरका आिण इतर िवदेशी देशां¸या मदतीने काÔमीरला Öवतंý करÁयाची भाषा बोलू
लागले आिण कािÔमरी मुसलमानां¸या जातीयवादी भावना भडकावू लागले. पंिडत नेहłंनी
Âयांना समजावÁयाचा ÿयÂन केला पण Âयांचा शेख अÊदुÐलांवर काहीही पåरणाम झाला
नाही. शेवटी Âयां¸या प±ातील नेÂयांनी Âयां¸या या वागÁयाचा िवरोध कłन Âयांना
हटवÁयाची माग णी केली. पåरणामी शेख अÊदुÐला यांना हटवून Âयां¸या जागी ÿधानमंýी
Ìहणून ब±ी गुलाम मोहÌमद यांची िनयुĉì केली. या नÓया सरकारने Âयांना लगेच अटक
कłन तुŁंगात डांबले. पंिडत नेहł या घटनेने नाराज झाले, परंतु ते राºय सरकार मÅये
हÖत±ेप कł इि¸छत नÓहते. १९५८ मÅये पंिडत नेहłं¸या ÌहणÁयानुसार शेख अÊदुÐला munotes.in

Page 51

भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
51 यांना तुŁंगातून मुĉ करÁयात आले. परंतु Âयांनी जातीयवादी आिण फुटीरतावादी ÿचार
सुł ठेवÐयाने Âयांना परत तीन मिहÆयांनी अटक करÁयात आली. एिÿल १९६४ मÅये
नेहłंनी अÊदुÐलांना परत तुŁंगातून मुĉ केले. आता अÊदुÐलांनी असे बोलायला सुŁवात
केली कì, काÔमीरचे िविलनीकरण िनणाªयक नसून राºयाचा Öविनणªयाचा अिधकार
िमळवÁयासाठी ते संघषª करत राहतील. Âयांना आता पािकÖतान समथªक राजकìय समुदाय
ºयाचे नेतृÂव मौलवी फाłक आिण आवामी ए³शन किमटी करत होते यां¸याही िवरोधाला
सामोरे जावे लागत होते. Âयांना परत १९६५ते १९६८ दरÌयान घरातच नजरकैदेत
ठेवÁयात आले. दरÌयान ब±ी गुलाम मोहÌमद यांनी जÌमू-काÔमीरवर कठोर िनणªयाĬारे
आिण सरकारी यंýणेचा दुŁपयोग करत शासन केले. Âयां¸यानंतर जी एम सािदक आिण
मीर कािसम यांनी शासनाची धुरा सांभाळली. परंतु हे दोघेही ÿभावशाली ÿशासक आिण
राजनीितक मुÂसĥी नÓहते. यां¸या काळात राºय सरकार लोकिÿयता िमळू शकले नाही
तरीही पािकÖतान समथªक शĉì या काळात कमजोर रािहÐया. १९७१चे युĦ आिण
पािकÖतानचे िवभाजन होऊन बांगलादेशची झालेली िनिमªती याचा काÔमीरवर मोठा
पåरणाम झाला. पािकÖतान समथªक आवामी ए³शन किमटी आिण फुटीरतावादी
Èलेबीसाईट Āंटला यामुळे मोठा राजकìय झटका बसला. शेख अÊदुÐला यां¸या मÅये आता
मोठी सुधारणा झाली होती. ते क¤þ सरकार बरोबर अिधक जबाबदारीने वागू लागले. Âयामुळे
इंिदरा गांधéनीही Âयां¸यापुढे िमýÂवाचा हात केला. Âयां¸यावरील सवª िनब«ध उठवून Âयां¸या
सोबत चचाª सुł केली. शेख अÊदुÐला यांनीही Öविनणªय आिण जनमत संúह हे मुĥे सोडून
देÁयाचे माÆय कłन आपली मागणी भारतीय संघराºया¸या अंतगªत Öवाय°ता यापुरतीच
मयाªिदत ठेवतील हे माÆय केले. १९७५ मÅये ते परत एकदा नॅशनल कॉÆफरÆसचे नेता
आिण जÌमू-काÔमीरचे मु´यमंýी बनले.१९७७¸या मÅयवती िनवडणुकांमÅये ते िवजयी
झाले. १९८२ मÅये Âयांचा मृÂयू होऊन Âयांचा जागी Âयांचा मुलगा मुलगा फाŁख अÊदुÐला
मु´यमंýी बनला.
फाŁख अÊदुÐला, बंडखोरी आिण अितरेकì:
१९८२ नंतर जÌमू-काÔमीरमÅये एक तर फाłक अÊदुÐला यांचे शासन असते िकंवा
राÕůपतीला राजवट लागू असते. १९८३ ¸या िनवडणुकांमÅये फाłक अÊदुÐला यांना ÖपĶ
बहòमत िमळाले. परंतु लवकरच क¤þ सरकार बरोबर Âयांचा बेबनाव झाला. जुलै १९८४
मÅये जी एम शहा यांनी नॅशनल कॉÆफरÆस फूट पाडली आिण क¤þ सरकार¸या
सÐÐयानुसार राºयपाल जगमोहन यांनी फाŁख अÊदुÐला यांना मु´यमंýीपदावłन हटवून
Âयां¸या जागी जी एम शहा यांना खुचêवर बसवले. परंतु जीएम शहा ĂĶाचारी आिण शासन
करÁयास लायक नसÐयाने ते कािÔमरी पंिडतांवर होणाöया हÐÐयांना थोपवू शकले नाही.
Âयामुळे १९८६ मÅये Âयांचे सरकार बरखाÖत कłन राÕůपती राजवट लागू केली. १९८७
मÅये राजीव गांधी यांनी फाłक अÊदुÐला यां¸याबरोबर िनवडणुकांसाठी आघाडी केली.
परंतु िनवडणुका िजंकÐया नंतर फाłक अÊदुÐला राजकìय आिण ÿशासिनक ŀĶ्या
राºयावर िनयंýण ठेवू शकले नाही. यानंतर काÔमीर मÅये फुटीरतावादी आंदोलन जोर
पकडू लागले. िहजबुल मुजािहĥीन तसेच अÆय कĘरपंथी पािकÖतानी समथªक समुदाय व
जÌमु अँड काÔमीर िलāेशन Āंट यां¸या नेतृÂवाने जÌमू-काÔमीर¸या पूणª ÖवातंÞयासाठी
िहंसक चळवळी आिण सशľ उठाव सुł केला. या सवª समुदायांना पािकÖतानकडून
आिथªक मदत, शľसाठा आिण ÿिश±ण िदÐया जाऊ लागले. यांनी पोिलस Öटेशन, munotes.in

Page 52

52 सरकारी कायाªलये आिण इतर सरकारी इमारतéवर हÐले करÁयास सुŁवात केली. सवाªत
महÂवाचे Ìहणजे कािÔमरी पंिडतांवर हÐले कłन Âयांना आपली जमीन जायदाद सोडून
जÌमू आिण िदÐली येथील शरणाथê िशिबरांमÅये जाÁयास बाÅय केले. पåरणामी बंडखोरी
आिण अितरेकì कारवाया िनयंिýत करÁयासाठी क¤þातील Óही पी िसंग सरकारने फाłक
अÊदुÐला यांचे सरकार बरखाÖत कłन राÕůपती राजवट लागू केली. तरीही मोठ्या
कालखंडानंतर १९९६ मÅये झालेÐया िनवडणुकांमÅये फाłक अÊदुÐला परत िनवडून
आले. (आजादी के बाद का भारत; िबिपन चंþ;४२७)
कालांतराने जÌमू-काÔमीर¸या पूणª ÖवातंÞयाचे समथªक ऑल पाटê हòåरयत कॉÆफरÆस,
जÌमू अँड काÔमीर िलāेशन Āंट तसेच पािकÖतान समथªक मुजािहĥीन हे आपली शĉì
गमावून बसले आहेत कारण यांनी Öथािनक लोकांची मोठ्या ÿमाणात लुटमार केली होती.
परंतु अजूनही पािकÖतान समिथªत आिण संघिटत आतंकवाद जÌमू व काÔमीर मधील
राजकारणाला ÿभािवत करणारा एक घटक Ìहणून आजही कायªरत आहे.
आपली ÿगती तपासा
१) फुटीरतावादी चळवळीवर थोड³यात मािहती िलहा.
३.९ सारांश िāिटशांनी कायīाचे राºय भारतामÅये Öथापन केले. कायīा¸या आधारे ते राºयकारभार
करत असे. यातच भारतीय राºयघटनेची पाळेमुळे आपÐयाला िदसून येतात. िāिटशांनी
भारताला वेळोवेळी ºया घटनाÂमक सुधारणा िदÐया Âयाचाच सवō¸च पåरणाम Ìहणजे
भारताचे ÖवातंÞय आहे. ÖवातंÞयानंतर घटना सिमतीची िनिमªती झाली. ÂयामÅये राÕůीय
चळवळीत भाग घेतलेÐया अनुभवी लोकांचा समावेश होता. या लोकांनी ÖवातंÞय
चळवळी¸या काळात लोक जागृती करतांना उभे केलेले आदशª आिण मूÐय यांचा घटनेमÅये
समावेश केला आिण भारताची राºयघटना जगातील आदशª राºयघटना Ìहणून
नावाłपाला आली. या घटना िनिमªती मÅये डॉ³टर बाबासाहेब आंबेडकर यांचे िवशेष
योगदान असून Âयांची िवĬ°ा आिण सामािजक मूÐय घटनेमÅये पदोपदी िदसून येतात.
भारता¸या या आदशª राºयघटनेमुळे ÖवातंÞयानंतर भारतामÅये लोकशाहीची यशÖवी
वाटचाल झालेली िदसून येते. तरीही वसाहतवादा¸या शोषणाÂमक ÓयवÖथेमुळे िनमाªण
झालेली ÿादेिशक िवषमता आिण असमतोल यामुळे ÿादेिशक राजकारणाला चालना
िमळाली. Âयातूनच ÿादेिशक िनķा व Âयाची जोपासना करणारे ÿादेिशक नेतृÂव यांचा उदय
झाला. परंतु कणखर राÕůीय नेतृÂवाने यावर िवजय िमळवून या समÖयेचे वेळोवेळी
िनराकरण केले. असे असले तरी भारतामधील पंजाब, काÔमीर, आंň ÿदेश आिण आसाम
अशा ÿदेशांमÅये फुटीरतावादी चळवळी उËया रािहÐया. यांनी जातीयवादी िहंसक संघषª
उभे कłन आतंकवादाला ÿोÂसाहन िदले. बöयाच वेळेस यांना िवदेशी शĉéचे ÿोÂसाहनही
िमळाले. तरीही राÕůीय नेतृÂवाने वेळोवेळी चचाª कłन Âयांचे समाधान करÁयाचा ÿयÂन
केला . तर काही ÿसंगी कडक पावले उचलत बळाचा वापर कłन या फुटीरवादी शĉéवर
िवजय िमळून भारता¸या एकतेला व अखंडतेला असलेला धोका दूर केलेला िदसून येतो. munotes.in

Page 53

भारतीय संिवधान, लोकशाही, ÿादेिशक राजकारण व फुटीरतावादी चळवळी
53 ३.१० ÿij १. भारतीय सिवधानाची ऐितहािसक पाĵªभूमी सांगून संिवधानातील महßवा¸या तÂवांची
चचाª करा?
२. ÿादेिशक राजकारणाचा उगम आिण िवकास यांचा आढावा ¶या?
३. भारतामधील फुटीरतावादी चळवळीचा उदय आिण िवकास िविवध रा ºयां¸या
संदभाªसह ÖपĶ करा?
३.११ संदभª १. आजादी के बाद का भारत - िबिपन चंþ .
२. आधुिनक भारताचा इितहास - शांता कोठेकर.
३. आधुिनक भारताचा इितहास - úोवर आिण बेÐहेकर.
४. भारतीय राÕůीय चळवळीचा इितहास - साहेबराव गाठाळ
५. भारत का Öवतंýता संघषª - िबिपन चंþ


*****

munotes.in

Page 54

54 ४
जमातवाद आिण धमªिनरपे±ता
घटक रचना
४.१ उिĥĶ्ये
४.२ ÿÖतावना
४.३ जमातवाद आिण धमªिनरपे±ता : Óया´या आिण अथª
४.४ भारतातील जमातवादाची कारणे
४.५ भारतीय राजकारणाचे जमातवादीकरण
४.६ भारतीय धमªिनरपे±ते समोरील आÓहाने
४.७ सारांश
४.८ ÿij
४.९ संदभª
४.१ उिĥĶ्ये १. जमातवाद आिण धमªिनरपे±ता यांची Óया´या व अथª समजावून घेणे.
२. जमातवादी ल±णांचा आढावा घेणे.
३. भारतीय राजकारणाचे जमातवादीकरण कसे झाले याची चचाª करणे.
४. जमातवादामुळे धमªिनरपे±ते समोर िनमाªण झालेÐया आÓहानांवर चचाª करणे.
४.२ ÿÖतावना भारत हा िविवधतेने नटलेला देश असÐयामुळे आिण भारतामÅये अनेक जाती धमाªचे लोक
राहात असÐयाने सवा«ना सामावून घेÁयासाठी भारतीय राºयघटनेने धमªिनरपे±
लोकशाहीचा अंगीकार केला आहे. यासाठी भारतीय राºयघ टनेने कोणÂयाही एका धमाªचे
समथªन केलेले नसून ÿÂयेकाला आपापÐया धमाªनुसार वागÁयाचे ÖवातंÞय िदलेले आहे.
परंतु लोकशाहीमÅये ‘एक Óयĉì एक मत ' हे तÂव महßवाचे असÐयामुळे ºया¸या पाठीमागे
अिधक लोक Âयाचे राºय हे सूý काम करत असते. Âयामुळे जमातवादी राजकìय प±
नेतृÂव आपÐया जनाधार वाढिवÁयासाठी धमाªचा उपयोग करतात. यातूनच भारतामÅये
जमातवादाचा ÿचार झपाट्याने झालेला िदसून येतो.
ऐितहािसक काळापासून भारतामÅये वेळोवेळी िवदेशी लोकांचे आगमन होत रािहले व
भारतालाच आपली कमªभूमी मानून येथील संÖकृतीत ते िमसळून गेले. Âयाबरोबरच
भारतीय भूमीमÅयेही अनेक धमª आिण पंथ यांचा वेळोवेळी उदय झाला. Âयांनी आपला धमª
तÂवां¸या आधारे आपापÐया धमाªचा ÿचार ÿसार केला. भारतामÅये इÖलाम धमêय
राºयकÂया«चे आगमन झाÐयानंतर Âयांनी स°ा िमळवÁयासाठी आपÐया सैिनकांना munotes.in

Page 55

जाितयवाद आिण धमªिनरपे±ता
55 धमाª¸या आधारावर Öफूतê देÁयाचा ÿयÂन अनेक वेळा केला. Âयांचा स°ाÖथापने मागील
हेतू राजकारणाबरोबरच इÖलाम धमाªचा ÿचार ÿसार करणे हा असला तरी इतर
ÿदेशांÿमाणे ते भारताचे इÖलामीकरण कł शकले नाही. Âयांनी स°ेसाठी धमाªचा वेळोवेळी
वापर केला परंतु धमाª¸या आधारावर िहंसक जातीय दंगली झाÐयाचे ÿणाम माý उपलÊध
नाही. भारतामÅये िāिटशांचे आगमन झाÐयानंतर आपÐया स°ेचा िवÖतारासाठी व
ŀढीकरणासाठी Âयांनी ‘फोडा आिण राºय करा ' या नीतीचा अवलंब केला. अठराशे
स°ावनचा उठावामÅये िहंदू-मुÖलीम हे खांīाला खांदा लावून लढÐयामुळे िहंदू-मुिÖलमांची
एकता आपÐया साăाºयासाठी घातक आहे; हे ओळखून िāिटशांनी या दोन धमा«मÅये तेढ
िनमाªण करÁयाचे ÿयÂन सुł केले.
अठराशे स°ावनचा उठावानंतर भारतातील पारंपाåरक सरंजामशाही नेतृÂव मागे पडून
आधुिनक िश±ण घेतलेÐया मÅयमवगêयां¸या हाती भारतीय राजकारणाचे नेतृÂव आले.
आपÐयाला ÿशासनामÅये सहभाग आिण राजकìय ह³क िमळावे Ìहणून या वगाªने एकý येत
१८८५ मÅये धमªिनरपे± आशा राÕůीय काँúेसची Öथापना केली. याच दरÌयान िāिटशांनी
भारतीयांना Öथािनक ÿशासनामÅये सामावून घेÁयासाठी काही घटनाÂमक तरतुदी केÐया
व Âयासाठी लोकशाही मागाªने िनवडणुकां¸या माÅयमातून ÿितिनिधÂव देÁयाचे माÆय केले.
यातूनच जनाधार िमळवÁयासाठी भारतीय राजकारणामÅये जमातवादाचा उदय झालेला
िदसून येतो. पुढे चालून मुिÖलम, िशख व दिलतांना Öवतंý मतदार संघ देÁयाची घोषणा
करÁयात आली. याचा फायदा उचलत जमातवादी तßवांनी एकý येत मुिÖलम लीग आिण
अकाली दल यासार´या संÖथांची Öथापना केली. याला िवरोध Ìहणून िहंदू महासभे
सार´या िहंदुÂववादी संघटनेची Öथापना करÁयात आली . या जमातवादी वृ±ाचे सवाªत
िवषारी फळ Ìहणजे धमाª¸या आधारावर झालेली पािकÖतानची िनिमªती होय. पंिडत नेहł
Ìहणतात कì, “One Com munalism dose not end the other ; each feeds on
the other and both fatten”. ( आधुिनक भारताचा इितहास; úोवर बेÐहेकर: ४९५)
Ìहणजे एक जमातवाद दुसöया जमातवादाला संपवू शकत नाही तर तो दुसöया जातीवादाला
जÆम देत असतो आिण नंतर दोघांमÅये संघषª उभा राहतो. या वĉÓया ÿमाणे िāिटशांनी
भारत सोडÐयानंतरही जमातवाद कमी न होता तो नÓया Łपात समोर आलेला आहे. याला
जातीयवाīांचा आøमक ÿचार ÿसारा बरोबरच धमªिनरपे± शĉéना जाितवादास
थोपवÁयात आलेले अपयश देखील कारणीभूत आहे. याचाच उहापोह आपण या ÿकरणात
करणार आहोत.
४.३ जमातवाद आिण धमªिनरपे±ता: Óया´या आिण अथª भारतीय समाजाचे राजकìय, आिथªक आिण सामािजक ŀĶ्या जमातवादीकरण कशाÿकारे
झाले आहे. Âयाने धमªिनरपे±ते समोर कोणती आÓहाने उभी केली. याचा अËयास
करÁयापूवê आपÐयाला जमातवाद व धमªिनरपे±ते¸या अथª समजून घेणे गरजेचे आहे .
४.३.१ जमातवाद / संÿदायवाद:
जमातवाद या शÊदाची Óया´या करताना , ए. आर. देसाई Ìहणतात, “धमª व संÖकृतीला ®ेķ
मानून राजकìय हेतू साÅय करणाöया िवचारास जमातवाद असे Ìहणतात”. आर. सी. munotes.in

Page 56

56 मजुमदार यां¸या मते “सांÿदाियकता Ìहणजे धमª व राजकारणाचा वापर Öवतः¸या
Öवाथाªसाठी करणे होय”. िबपीन चंþ यां¸या मते, “जमातवादी िवचारधारा असे मानते कì,
भारतीय समाज अशा वेगवेगÑया गटांमÅये िवभािजत झालेला आहे ºयाचे आिथªक,
राजनीितक, सामािजक आिण सांÖकृितक िहतसंबंध एकमेकांपे±ा वेगळे आहे आिण या
धािमªक अंतरामुळे ते एकमेकांचे शýू आहे”. ते पुढे Ìहणतात कì “जमातवाद ही एक अशी
िवĵास ÿणाली आहे कì, या माÅयमातून समाज, अथªÓयवÖथा व राजकारण यांचे
अवलोकन आिण िवĴेषण केले जाते आिण Âया¸या अवती भोवती राजकारण संघिटत केले
जाते. (आजादी के बाद का भारत; िबिपन चंþ:६१०) जातीवादाचा मूळ उĥेश जमातवादी
िहंसा घडवून आणणे हा नसून जातीवादाचा ÿचार आिण ÿसार करणे हा आहे. या
जमातवादी िवचारधारेचा दीघªकालीन पåरणाम Ìहणजे जमातवादी िहंसक संघषª होय.
जमातवादी िवचारधारा एका िविशĶ उंची वर पोहोचÐयानंतर जमातवादाची भीती आिण
Ĭेष िनमाªण झाÐयाने जमातवादी िहंसा घडून येते. अशाÿकारे जमातवादी िवचारधारा
िहंसेिवना िजवंत राहó शकते. परंतु जमातवादी िवचारधारे¸या पाĵªभूमी िशवाय जमातवादी
िहंसाचार घडू शकत नाही. एकूणच काय तर जमातवादी िवचारधारा हा एक राजकìय रोग
असून जमातवादी दंगे हे Âयाचे बाĻल±ण आहे. Ìहणजेच सांÿदाियक िवचारधारेकडे
दुलª± केÐयामुळे जमातवादी िहंसा होताना िदसते. Ìहणून जमातवादाचा अंगीकार करणारे
जमातवादी िहंसा फैलवत नाही, तर जमातवादी िवचारधारा फैलवÁयात धÆयता मानतात.
Âयांचा ÿमुख उĥेश मोठ्या ÿमाणात नरसंहार करणे हा नसून जाÖतीत जाÖत जनतेचे
जमातवादीकरण करणे हा असतो.
४.३.२ धमªिनरपे±ता:
धमªिनरपे±ते िवषयी चचाª करताना िबिपन चंþ असे Ìहणतात कì, “धमªिनरपे±तेचा अथª
राजस°ा आिण राजकारण यापासून धमाªला वेगळे करणे व धमाªला Óयĉìची खाजगी बाब
Ìहणून माÆयता देणे होय. यासाठी हे पण आवÔयक आहे कì, राजस°ा आपÐया
नागåरकांना धमª आिण जाती¸या आधारावर कोणताही भेदभाव करणार नाही”. (आजादी के
बाद का भारत ; िबिपन चंþ:६११) भारतीय राºयघटने¸या ÿÖतावनेमÅयेच धमªिनरपे±
ÿजास°ाक गणराºय िनमाªण करÁयाचे घटनाकारांनी नमूद केले आहे. भारतात राहणाöया
िविवध धमाª¸या धमªभावनांचा योµय तो आदर राखला जाईल; याची हमी घटनेत िदली आहे.
समाजात शांतता व सĩावना नांदावी याकåरता तसे करणे आवÔयक होते. राÕů धमª Ìहणून
कोणÂयाही धमाªला माÆयता देÁयात आलेली नाही िकंवा धमाª¸या आधारे सावªजिनक
जीवनात कोणताही भेदभाव केÐया जात नाही. ÿÂयेक Óयĉìला आपापÐया धमाªÿमाणे
आचरण करÁयाची व शांतते¸या मागाªने धमाªचा ÿचार करÁयाची मुभा देÁयात आली आहे.
परंतु बळजबरीने कोणावरही आपला धमª लादने व Âयासाठी सĉìने पैसा गोळा करणे या
गोĶीला घटनेने परवानगी िदलेली नाही. सरकारी िकंवा सरकारी अनुदान ÿाĮ कोणÂयाही
संÖथांमधून धािमªक िश±ण िदले जाणार नाही याचीही तरतूद घटनेत केलेली आहे. धािमªक
ÖवातंÞय माÆय केले असले तरी धािमªक बाबéचा आिथªक, राजकìय व सामािजक बाबéवर
पåरणाम होणार असेल तर Âयाबाबत कायदे करÁयाचा अिधकार सरकारला िदला आहे.
मिशदीत िकंवा मंिदरात पूजा ÿाथªना करÁयासंबंधी कायदा करता येणार नाही,परंतु
मंिदरा¸या िकंवा मिशदी¸या मालम°ेबाबत कायदा करÁयाचा अिधकार आहे. िहंदूंची मंिदरे
अÖपृÔयांना खुली करÁयाचा अिधकार सरकारला आहे. धमाª¸या कारणावłन कृपान munotes.in

Page 57

जाितयवाद आिण धमªिनरपे±ता
57 बाळगÁयाची मुभा िशखांना देÁयात आलेली आहे. माý कोणÂयाही धािमªक आचरणामुळे
सामािजक शांतता व बंधुभाव यांना बाधा येऊ नये याची काळजी घेणे सरकारचे कतªÓय
आहे. अशी आपली राºयघटना सांगते. (आधुिनक भारताचा इितहास;शांता
कोठेकर:२११)
४.४ भारतातील जमातवादाची कारणे भारतामÅये जमातवादा¸या वाढीमÅये खालील घटकांनी महßवपूणª भूिमका िनभावली आहे.
१. आिथªक आिण सामािजक मागासलेपण:
ÖवातंÞयानंतर भारताने धमªिनरपे±तेचा अंगीकार केला असला तरी वसाहाितक शासना¸या
दुÕपåरणामामुळे िनमाªण झालेली आिथªक िवषमता आिण सामािजक समÖयांमुळे बहòतांश
भारतीय जनमानसात असंतोष होता. ÖवातंÞयानंतर यावर बöयाच अंशी िनयंýण िमळवले
गेले असले तरी Öवतंý भारतामÅये लोकां¸या महÂवकां±ा अिधक वाढÐया होÂया. या
महßवाकां±ांना खतपाणी घालÁयाचे काम जमातवादी नेतृÂवाने केले. इतर धिमªयांनी
आिथªक संसाधनांवर केलेÐया कÊजामुळे या समÖया िनमाªण झाÐयाचे भासवÁयाचा ÿयÂन
केला. या अशा ÿकार¸या िवचारांना मÅयमवगª आिण छोटे भांडवलदार यांनी अिधक
ÿितसाद िदला. ते आपÐया समÖयांमागील कारणे समजÁयात कमी पडÐयाचे िदसून येते.
२. सामािजक संøमण:
भारतीय समाज पूवêपासून एका िविशĶ बंिदÖत समाजÓयवÖथे मÅये गुरफटलेला होता.
ÖवातंÞयानंतर संयुĉ कुटुंब पĦती, बलुतेदारी, जातीÓयवÖथा इÂयादी पारंपाåरक संÖथा
झपाट्याने मोडकळीस येत होÂया आिण कामगार संघटना, िकसान सभा, राजकìय प±
इÂयादी आधुिनक संघटनां बंधुÂवाचे एक वेगळे नाते तयार करत होÂया. या िविवध
संÖथांमधून नेमकì कशाची िनवड करावी, या िĬधा मनिÖथतीतून काही लोक जमातवादी
संघटनांकडे ओढले गेले.
३. राजकìय आदशªवादांचा öहास:
राÕůीय चळवळी दरÌयान काँúेस नेÂयांनी जे राजकìय आदशª िनमाªण केले होते.
ÖवातंÞयानंतर हळूहळू Âयांचा öहास होत गेला. राÕůीय एकता आिण सामािजक
धमªिनरपे±ता मजबूत करÁयासाठी ÖवातंÞयानंतर िवशेष ÿयÂन केले गेले नाही. Âयामुळे
मूलभूत सामािजक पåरवतªनास आवÔयक असणारे ÿेरणादायी समतावादी िवचार यांची
िनिमªती होऊ शकली नाही. पåरणामी जमातवादी तÂवांनी उचल खाÐली.
४. ÿशासनाची कचखाऊ भूिमका:
मागील काही वषा«पासून भारतीय राजकìय ÓयवÖथा आिण ÿशासनाने िवशेष कłन पोिलस
खाÂयाने जमातवादी िहंसा रोखतांना कच खाÐलेली िदसून येते. जमातवादी िवचारधारा
आिण िहंसा रोखÁयाचे सवाªत ÿभावी माÅयम हे सरकार असते. परंतु ÿशासनाने कधीही
पूणª ताकतीने आपÐया शĉìचा उपयोग जमातवादी िवचारधारा आिण िहंसा रोखÁयासाठी munotes.in

Page 58

58 केलेला नाही. बराच वेळा ÿशासनामÅये सुĦा जमातवादी तßव काम करत असÐयाने
जमातवाद रोखतांना भेदभाव होताना िदसतो.
५. धमªिनरपे± प±ांची जमातवादी प±ांसोबत आघाडी:
१९६० नंतर धमªिनरपे± प±ांनी आपला राजकìय हेतू साÅय करÁयासाठी जमातवादी
प±ांसोबत आघाडी करÁयास मागेपुढे बिघतले नाही. Âयामुळे जमातवादाला हातभार
लागÁयास मदतच झाली. १९६० मÅये धमªिनरपे± काँúेसने केरळ मÅये मुिÖलम लीग
सोबत राजकìय आघाडी केली होती. १९६७ मÅये समाजवादी प±ाने जनसंघासोबत
जाÁयास मागेपुढे बिघतले नाही. १९७५ मÅये जयÿकाश नारायण यांनी आरएसएस,
जनसंघ आिण जमात ए इÖलामी यांना एकý कłन काँúेस िवरोधात संपूणª øांतीचा नारा
िदला आिण १९७७मÅये जनसंघामÅये सामील झाले.१९८९¸या िनवडणुकांमÅये Óही पी
िसंह यां¸या नेतृÂवात जनता दलाने भाजपासोबत अÿÂय±पणे िनवडणुक आघाडी केली
होती आिण साÌयवादी प±ाने अÿÂय±पणे Âयांना पािठंबा िदला होता. पåरणामी जमातवादी
िवचारधारेची झपाट्याने वाढ झाली. (आजादी के बाद का भारत; िबिपनचंþ: ६१७)
४.५ भारतीय राजकारणाचे जमातवादीकरण १९६०¸या दशका¸या आरंभी भारतामÅये धािमªक मुद्īांचा वापर राजकारणासाठी
करÁयास सुŁवात झाली. मुिÖलम लीग¸या ÖवातंÞयापूवê¸या जमातवादी राजकारणापासून
ÿेरणा घेऊन जमातवादी शĉì आकाराला येत होÂया. ºयाÿमाणे मुिÖलम लीगने ‘इÖलाम
खतरे म¤ है’ चा नारा देताच मुसलमान लोक संघिटत होऊन मुिÖलम लीग¸या पाठीमागे उभे
रािहले. Âयाÿमाणे िहंदू जमातवादा¸या मागे लोक उभे रािहले नाही. कारण मुसलमान
भारतामÅये अÐपसं´यांक असÐयाने Âयांना बहòसं´यांक िहंदूंची भीती दाखवÁयात आली
होती. परंतु भारतामÅये िहंदू बहòसं´यांक असÐयामुळे अशा ÿकारची भीती दाखवून िहंदू
जमातवाद संघिटत करता आला नाही. Ìहणून १९७०¸या दशकात िहंदू जमातवादी शा
मुद्īा¸या शोधात होते कì, ºयामुळे िहंदू धमाªला जमातवादा¸या आधारे संघिटत कłन
Âयाचा राजकारणासाठी उपयोग करता येईल. लवकरच Âयांना बाबरी मिशद आिण राम
जÆमभूमी िववादा¸या łपाने १९८०¸या दशका¸या आरंभी अशा मुद्īा¸या शोध लागला .
या मुīा¸या आधारे िहंदू जमातवादाला संघिटत केÐया जाऊ शकत होते. कारण भगवान
राम हे िहंदूंचे दैनंिदन जीवनमूÐय आिण भाविनक आÖथा यांचे ÿतीक होते. Âयांचे नाव
करोडो िहंदूं¸या मनामÅये ÿाचीन काळापासून घर कłन होते. बöयाच काळापासून भाजप
आिण Âया¸या सहयोगी संघटना िवĵ िहंदू पåरषद आिण बजरंग दल ºयांचे राÕůीय
Öवयंसेवक संघाने ÓयविÖथत पालन-पोषण केले होते. Âयां¸या सहकायाªने बाबरी मशीद-राम
जÆमभूमी या मुद्īा¸या आधारे िहंदू जमातवादाला संघिटत कłन Âयाचा राजकारणासाठी
उपयोग करÁयात जमातवादी यशÖवी झाले. Ìहणून बाबरी मिशद-राम जÆमभूमी िववाद
नेमका काय आहे हे आपण थोड³यात समजून घेऊ.
४.५.१ बाबरी मिशद-राम जÆमभूमी िववाद:
सोळाÓया शतका¸या आरंभी मोगल शासक बाबर या¸या सरदाराने उ°र ÿदेश मधील
अयोÅया येथे बाबरी मिशदीची िनिमªती केली होती.१९Óया शतका¸या आरंभी काही िहंदूंनी munotes.in

Page 59

जाितयवाद आिण धमªिनरपे±ता
59 असा दावा केला कì आयोÅयेमधील बाबरी मिशदी¸या जागी राम जÆमभूमी असून तेथे
मिशद बांधÁया¸या अगोदर रामाचे मंिदर होते. १९४९ पय«त या मुīाला कोणीही गांभीयाªने
घेतले नाही. परंतु १९४९ मÅये एका जमातवादी िजÐहा Æयायाधीशाने काही िहंदू
पुजाöयांना मिशदीमÅये राम सीते¸या मूतêची ÿितķापना कłन पूजा करÁयास परवानगी
िदली. या कृतीचा पंिडत नेहł आिण सरदार वÐलभभाई पटेल यांनी िवरोध केÐयाने उ°र
ÿदेश सरकारने या मिशदीला कुलूप ठोकून िहंदू आिण मुसलमान दोघांनाही या िठकाणी
जाÁयास बंदी घातली. Âयानंतर हे ÿकरण ÆयायÿिवĶ झाÐयाने दोÆहीही समाजाचे ताÂपुरते
समाधान होऊन १९८३ पय«त येथे शांतता कायम होती. परंतु यानंतर िवĵ िहंदू पåरषदेने
राम जÆमभूमी मुĉìसाठी मोठ्या ÿमाणात ÿचार कłन बाबरी मशीद जमीनदोÖत करावी व
Âया जागी राम मंिदर उभे करावे, असे आवाहन केले. १९८६ मÅये उ°र ÿदेश¸या
मु´यमंÞयां¸या सÐयावłन िजÐहा Æयायाधीशाने बाबरी मिशदीचे दरवाजे उघडून Âया
िठकाणी पुजाöयांना पूजा करÁयाची परवानगी िदली. पåरणामी जमातवादी भावना भडकून
देशामÅये दंगली सुł झाÐया. िवĵ िहंदू पåरषदे¸या नेतृÂवाखाली िहंदू तर बाबरी मशीद
ॲ³शन किमटी¸या नेतृÂवाखाली मुसलमान जमातवादी लोक एकý येऊन एकमेकां¸या
िवरोधात उभे ठाकले. िहंदू जमातवादी मिशद पाडून Âया िठकाणी राम मंिदर िनमाªण
करÁयाची मागणी करत होते तर मुिÖलम जमातवादी मिशद वापस मागत होते.
४.५.२ राजकारणासाठी उपयोग:
१९८९ मधील िनवडणूका समोर ठेवून िवĵ िहंदू पåरषदेने बाबरी मिशदी¸या जागेवर राम
मंिदर िनमाªण करÁयासाठी खूप मोठे आंदोलन उभे केले आिण मंिदरा¸या उभारÁयासाठी
गंगाजलाने पिवý केलेÐया िवटा संपूणª भारतातून घेऊन येÁयाचे आवाहन िहंदू जनतेला
केले. १९८९ मधील िनवडणुका ÿचंड जातीयतावादी तणावात पार पडÐया आिण भाजपने
१९८४ मधील २ जागांवłन ८६ जागांपय«त मजल मारली. क¤þामÅये Óही पी िसंह सरकार
भाजपने बाहेłन िदलेÐया पािठंÊया¸या आधारे स°ेत आले. आपÐया वाढलेÐया
जनाधाराला अिधक मजबूत बनवÁयासाठी मिशदी¸या जागी अिधकृतपणे मंिदर
बनवÁयासाठी १९९० मÅये लाल कृÕण आडवाणी यांनी अिखल भारतीय रथयाýेचे
आयोजन केले. या रथयाýेमुळे ÿचंड जमातवादी तणाव वाढीस लागून अनेक िठकाणी
जमातवादी िहंसा झाÐया. ऑ³टोबर १९९० ¸या शेवटी मुलायमिसंह सरकारने मिशदी¸या
आवारात जाÁयावर बंदी घातलेली असतांना देखील भाजप आिण िवĵ िहंदू पåरषद यां¸या
नेतृÂवाखाली मोठ्या ÿमाणात बाबरी मशीदीजवळ लोक एकý आले. जमावाला
पांगवÁयासाठी आिण मशीदीची सुर±ा Óहावी Ìहणून पोिलसांनी गोळीबार केला Âयात
शंभराहóन अिधक लोकांचा मृÂयू झाला. या घटनेनंतर भाजपने Óही पी िसंह सरकारला
िदलेले समथªन वापस काढून घेतले. पåरणामी १९९१ ¸या िनवडणुकांमÅये ११९ जागा
िजंकत भाजप सवाªत मोठा िवरोधी प± Ìहणून पुढे आला. Âयाचÿमाणे भाजप उ°र ÿदेश,
मÅय ÿदेश, राजÖथान आिण िहमाचल ÿदेश मÅये देखील स°ा िमळवÁयात यशÖवी झाले.
िमळालेÐया या राजकìय लाभाला अिधक मजबूत बनवÁयासाठी भाजप आिण िवĵ िहंदू
पåरषदेने ६ िडस¤बर १९९२ रोजी बाबरी मिशदी¸या आवारात जवळजवळ दोन लाख
लोकांना एकý जमवले. या जमावाने मिशदीवर चढून मिशद जमीनदोÖत केली. भाजपचा
कÐयाणिसंह सरकारने सवō¸च ÆयायालयामÅये मिशदी¸या संर±णा¸या हमी िदलेली
असतानाही ब¶याची भूिमका घेतली. क¤þ सरकारनेही कचखाऊ भूिमका घेतÐयाने ÿचंड munotes.in

Page 60

60 ÿमाणात जमातवादी तणाव वाढून देशा¸या संपूणª भागामÅये जातीय दंगलéचे पीक उभे
रािहले. मुंबई, कलक°ा आिण भोपाळ सवाªिधक ÿभािवत झाले. मुंबईमÅये तर जवळ-जवळ
एक मिहनाभर नरसंहार चालू होता. ÂयामÅये तीन हजाराहóन अिधक लोकांचा बळी गेला.
यावर कालांतराने िनयंýण िमळवले गेले असले तरी, बाबरी मिºजद -राम जÆमभूमी हा
िववाद शरीरावरील जखमे ÿमाणे वेळोवेळी िचघळत असतो. Ļाच मुद्īा¸या आधारावर
भाजपने १९९६ ¸या िनवडणुकìमÅये १६१ जागा िमळवÐया व अÐप काळासाठी
िमýप±ां¸या सहकायाªने स°ा Öथापन केली. १९९८ ¸या िनवडणुकांमÅये १८२ जागा
िमळवून स°ा Öथापन केली. परंतु Ļाही वेळेस भाजपचे सरकार अÐपजीवी ठरले. माý
१९९९¸या िनवडणुकांमÅये भाजपने १८२ जागांवर िवजय िमळवत िमý प±ां¸या
सहकायाªने मजबूत आघाडी सरकार Öथापन केले आिण या सरकारने आपला कायªकाळ
यशÖवीपणे पूणª केला.
अशाÿकारे बाबरी मशीद राम जÆमभूमी िववांद आपÐयाला धािमªक मुĥा वाटत असला तरी
वाÖतिवक तसे नाही आहे. वाÖतिवकता ही आहे कì, जमातवाīांना धमाªमÅये कोणताही
रस नसतो ते फĉ धािमªक मुīांचा उपयोग आपले राजकìय हेतू पूणª करÁयासाठी करत
असतात. िविवध धमाªतील धािमªक मतभेद हे जमातवादाचे मूळ कारण नाही. तसेच
आपापÐया धमाªनुसार आचरण करणे सुĦा जमातवाद नाही. उलटप±ी कोणताही धमाªचे
आÅयािÂमक ( आजादी कì बाद का भारत ; िबिपन चंþ:६२१)
आपली ÿगती तपासा.
१) ‘²ात’ भारता¸या िवकास मागाªतील सवाªत मोठा अडथळा आहे. ÖपĶ करा.
४.६ भारतीय धमªिनरपे±ते समोरील आÓहाने भारताची धािमªक आधारावर फाळणी झाÐयामुळे उसळलेÐया जातीय दंµयां¸या
पाĵªभूमीवरही भारतीय जनतेने धमªिनरपे±तेचा आपÐया जीवनमूÐया¸या Öवłपात Öवीकार
केला आिण धमªिनरपे±तेला भारतीय राºयघटनेमÅये Öथान देऊन धमªिनरपे± राजस°ा
आिण समाजाची िनिमªती केली. ÖवातंÞय चळवळीचा वारसा, महाÂमा गांधéचे बिलदान,
पंिडत नेहłंची धमªिनरपे±तेमÅये असलेली आÖथा याबरोबर सरदार पटेल, मौलाना
आजाद इÂयादी नेÂयांचा संÿदाियकतेला असलेÐया िवरोधामुळे १९५० ¸या दशकामÅये
धमªिनरपे±ता सवō¸च िशखरावर होती. परीणामी १९५२,१९५७ आिण १९६७ ¸या
िनवडणुकांमÅये जमातवादी प±ांची कामिगरी िनराशाजनक होती. Âयामुळे आरएसएस,
जनसंघ, जमात-ए-इÖलामी, मुिÖलम लीग आिण अकालीदला सार´या जमातवादी
राजकìय प±ांनी जनाधार िमळवÁयासाठी धािमªक मुīांचा आधार ¶यायला सुŁ आिण
नैितक मूÐय जमातवादाला ÿोÂसाहन देत नाहीत. Ìहणूनच महाÂमा गांधी यांनी १९४२
मÅये Ìहटले होते कì, “धमª ही Óयĉìची खाजगी बाब असून, राजकारणामÅये धमाªला
कोणतेही Öथान नसले पािहजे.”
वात केली. १९६०¸या दशकामÅये जमातवादी शĉì वाढत जाऊन भारतीय समाजाचे
मोठ्या ÿमाणात सांÿदाियकरण होत गेले. १९५८ मÅये जमातवादी िहंसेमÅये बळी
जाणाöयांची सं´या ७ होती Âयात १९५९ मÅये वाढ होऊन ४९ झाली तर १९६१ मÅये munotes.in

Page 61

जाितयवाद आिण धमªिनरपे±ता
61 १०८ बळी गेले. िवशेषतः १९६१ मÅये जबलपूरमÅये झालेÐया जमातवादी दंगलéनी संपूणª
देशाला हादरवून सोडले. जमातवादाला आळा घालÁयासाठी पंिडत नेहłंनी ताÂकाळ एका
राÕůीय एकता पåरषदेची Öथापना केली. १९६२ मधील िचनी आøमणाने भारतीय
जनते¸या ÿÂयेक ÖतरांमÅये राÕůीय एकतेची भावना जागृत केली, Âयामुळे जमातवादी
िवचारधारा मागे पडली. परंतु ही िÖथती अÐपकाळ िटकली.
१९६० ¸या दशका¸या मÅयंतरी जमातवादी शĉéनी पुÆहा उचल खाÐली आिण भारतीय
जनतेचा मोठा भाग जमातवादी शĉé¸या ÿभावाखाली आला. जनसंघाने संसदेमÅये
१९६२ ¸या १४ जागां¸या तुलनेत १९६७ मÅये ३५ जागांवर झेप घेतली. Âयाचबरोबर
उ°र भारतातील काही राºयांमÅये आघाडी सरकारमÅये सहभाग नŌदवला. याचदरÌयान
जमातवादी िहंसे¸या घटना वाढत गेलेÐया िदसून येतात. १९६४ मÅये १०७० िहंसक
घटनां घडून ÂयामÅये १९१९ लोकांचा बळी गेला. तर १९६९ मÅये ५२० दंगली होऊन
ÂयामÅये ६७३ लोकांचा बळी गेला. १९७१ ते १९७७ ¸या दरÌयान जमातवादी िहंसे
मधून काही ÿमाणात उसंत िमळाली आिण या दरÌयान ÿÂयेक वषê ५२० दंगली व एक
हजारापे±ा कमी माणसे दंगलीत मृÂयुमुखी पडली. १९७१ ¸या िनवडणुकांमÅये इंदीरा गांधी
यांनी आपली िÖथती मजबूत केÐयामुळे १९६७ ¸या िनवडणुकìमÅये ३५ जागा असलेÐया
जनसंघाची ताकत २२ पय«त खाली आली. १९७१ मÅये झालेले भारत-पाक युĦ आिण
बांगलादेशची िनिमªती यामुळे िहंदू आिण मुिÖलम दोÆहीही जातीयवाīांना मोठा ध³का
बसला. परंतु १९७८ नंतर जमातवाद आिण जमातवादी िहंसा पुÆहा एकदा वाढत जाऊन
ती अिनयंिýत Öतरापय«त जाऊन पोहोचली.
१९८०¸या दशकामÅये देशातील महßवां¸या शहरांबरोबरच úामीण भागालाही जमातवादी
िवचारधारेने आपला िवळखा घातला. जातीवादा¸या ŀĶीने सुरि±त मानÐया जाणाöया
केरळ, तािमळनाडू, ओåरसा, पिIJम बंगाल आिण आंň ÿदेश या राºयांनांही जमातवादाने
आपÐया कवेत घेतले. Âयाचÿमाणे आता जमातवादी दंगली पूवªिनयोिजत, अिधक संघिटत
आिण अिधक वेळेपय«त चालायला लागÐया. दंगलखोरांना मोठ्या ÿमाणात आिथªक मदत
आिण शľाľे यांचा पुरवठा केला जाऊ लागला. Åयानात घेÁयासारखी गोĶ Ìहणजे
१९७५ ते ७७ दरÌयान ºयावेळेस जनसंघ आिण जमात-ए-इÖलामी या जमातवादी
संघटनांचे ÿमुख नेते तुŁंगात होते Âयावेळी जमातवादी िहंसा व जमातवादी िवचारधारे¸या
ÿचारामÅये फार मोठी घसरण झालेली िदसून येते. कारण दंगली संघिटत करणारे आिण
जमातवादी Ĭेष पसरवणारे खूप कमी लोक तुŁंगा¸या बाहेर होते. दुसरीकडे जनता
सरकार¸या काळामÅये सांÿदाियकता आिण दंगली ĻामÅये मोठ्या ÿमाणात वाढ झाली
कारण जनता सरकारवर आरएसएस आिण जनसंघाचा मोठा ÿभाव होता. या काळातील
सांÿदाियकतेचा वेग एवढा ÿचंड होता कì, १९८० मÅये इंदीरा गांधी पुÆहा स°ेवर येऊनही
Âया सांÿदाियकतेला रोखू शकÐया नाही. (आजादी के बाद का भारत ; िबपीन चंþ :६१२)
Âयातीलच एका िशख सांÿदाियकतेने Âयांचा बळी घेतला. यानंतर सांÿदाियकता वाढतच
जाऊन बाबरी मशीद -राम जÆमभूमी िववादा¸या łपात सांÿदाियकतेचा Öफोट झाला.
Âयामुळे भारतीय धमªिनरपे±तेला मोठा ध³का बसलेला िदसून येतो.

munotes.in

Page 62

62 ४.७ सारांश भारताने ÖवातंÞयानंतर धमªिनरपे± ÿजास°ाक लोकशाहीचा अंगीकार केलेला आहे.
भारतीय ÖवातंÞय चळवळीतून िमळालेले आदशª आिण भारतामधील िविवध जाती-धमा«¸या
अिÖतÂवामुळे भारत धमªिनरपे± असणे आवÔयक आहे. परंतु भारताने लोकशाहीचा अवलंब
केÐयामुळे जनाधार िमळवÁयासाठी राजकìय प±ांनी वेळोवेळी िविवध मुīांचा आधार
घेतलेला िदसून. भारतीय राÕůीय काँúेस ÖवातंÞयानंतर राजकारणामÅये दबदबा असलेला
एकमेव राÕůीय प± होता. या प±ाने ÖवातंÞयानंतर भारताला आिथªक, शै±िणक व
सामािजक ŀĶ्या सशĉ बनवÁयासाठी िमि®त अथªÓयवÖथेचा आधार घेऊन पंचवािषªक
योजनां¸या माÅयमातून िनयोजनबĦ िवकासाची कास धरली होती. परंतु जनसंघ, अकाली
दल, जमात-ए-इÖलामी आिण मुÖलीम लीग या सार´या जमातवादी प±ांनी आपÐयाला
आिथªक िवकासा¸या आधारावर जनाधार िमळत नाही, Ìहणून धािमªक मुद्īांचा आधारे
राजकारण करÁयास सुŁवात केली. Âयांनी जनते¸या आिथªक आिण सामािजक समÖयांना
जमातवादी रंग देऊन Ļा समÖयांचे मूळ धािमªक िहतसंबंधांमÅये आहे, असा भासवÁयाचा
ÿयÂन केला. या जमातवादी प±ांना धमªिनरपे± प±ांनी साथ िदÐयामुळे आिण Âयां¸या
जमातवादी िवचारधारेला वेळेवर ÿÂयु°र न िदÐयामुळे भारतामÅये जमातवाद अिनयंिýत
िÖथतीमÅये पोहचून Âयाने राजकारणावर आपली पकड घĘ केली. पåरणामी भारतामÅये
वेळोवेळी जातीय िहंसा होऊन ÂयामÅये अनेक िनरपराध जनतेचा बळी गेला. Âयाबरोबरच
जमातवादाने भारता¸या आिथªक आिण सामािजक िवकासामÅये अडथळा िनमाªण केÐयाची
िदसून येते.
अशाÿकारे भारत मूलतः एक धमªिनरपे± राÕů आहे. जमातवादाने धमªिनरपे±ते पुढे मोठे
आÓहान उभे केले असले तरी भारतीय जनमानस याला सहजासहजी Öवीकारणार नाही .
कारण भारतातील जनतेने जमातवादी प±ांना मतदान धािमªक आधारावर न करता Âयां¸या
आिथªक समÖया हे प± ÿÖथािपत प±ांपे±ा अिधक चांगÐया ÿकारे सोडू शकतील ही
Âयामागची अपे±ा आहे. Âयां¸या समÖया जमातवादी प±ांनी योµय ÿकारे सोडवÐया
नाहीतर या पàयांचीही पीछेहाट होÁयास उशीर लागणार नाही.
४.८ ÿij १. धमªिनरपे±ता आिण जमातवाद यांची Óया´या सांगून अथª ÖपĶ करा?
२. भारतातील जमातवादा¸या वाढीस कारणीभूत असलेÐया ÿमुख घटकांची चचाª करा?
३. भारतीय राजकारणाचे जमातवादीकरण कसे झाले याचा आढावा ¶या?
४. भारता¸या धमªिनरपे±ते समोर असलेÐया आÓहानांचा मागोवा ¶या ?
४.९ संदभª १. आजादी के बाद का भारत - िबिपन चंþ .
२. भारत का Öवतंýता संघषª - िबिपन चंþ .
३. भारतीय राÕůीय चळवळीचा इितहास - डॉ. साहेबराव गाठाळ.
४. आधुिनक भारताचा इितहास (१९४७ ते २०००) - शांता कोठेकर.
***** munotes.in

Page 63

63 ५
िम® अथªÓयवÖथा
घटक रचना
५.० उिĥĶ्ये
५.१ ÿÖतावना
५.२ िम® अथªÓयवÖथेची Óया´या
५.३ िम® अथªÓयवÖथा
५.४ १९४८ चे औīोिगक धोरण
५.५ िम® अथªÓयवÖथेचे वैिशĶ्ये
१) सावªजिनक व खाजगी ±ेýाचे सहअिÖतÂव
२) िकमंत यंýणेची भूिमका
३) मूलभूत ±ेýामÅये सावªजिनक ±ेýाचा सहभाग
४) खाजगी ±ेýावरील सरकारचे िनयंýण व िनयमन
५) आिथªक िनयोजन
६) मĉेदारीवरील िनयंýण
७) आिथªक िवषमतेमधील घट
८) उपभो³Âयां¸या सावªभौमÂवाचे सरं±ण
९) िम® अथªÓयवÖथेमधील सरकारचे Öथान
१०) इतर वैिशĶ्ये
५.६ सारांश
५.७ ÿij
५.८ संदभª
५.० उिĥĶ्ये १) िम® अथªÓयवÖथा Ìहणजे काय हे समजून घेणे.
२) िम® अथªÓयवÖथे¸या Óया´यांचा अËयास करणे.
३) िम® अथªÓयवÖथेची वैिशĶ्ये जाणून घेणे.
५.१ ÿÖतावना िāिटशांनी आपÐया वसाहतवादी कालखंडात भारताचे मोठ्या ÿमाणावर आिथªक शोषण
केÐयाने ÖवातंÞयानंतर भारतासमोर अनेक आिथªक समÖया उËया रािहÐया. १९३१ ¸या
काँúेस¸या कराची अिधवेशनात काँúेसने एक ÿÖताव पाåरत कłन भारतातील munotes.in

Page 64

64 अथªÓयवÖथेचे Öवłप कसे असावे, याबĥल गंभीरपणे िवचार केला होता. भारताला
ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर पंिडत जवाहरलाल नेहł हे भारताचे पंतÿधान झाले. नेहł हे
समाजवादी िवचारधारेचे समथªक असÐयाने देशातील आिथªक साधने खाजगी लोकां¸या
हाती सोपवणे Âयांना माÆय नÓहते. तसेच सवª आिथªक साधने सरकारी िनयंýणाखाली
असावे या¸या देखील ते िवरोधी होते. Âयामुळे पं. नेहł यांनी िम® अथªÓयवÖथेचे धोरण
Öवीकारले. िम® अथªÓयवÖथेत सावªजिनक ±ेý व खाजगी ±ेý यांचे सहअिÖतÂव असते.
१९४७ पासून भारताने िम® अथªÓयवÖथेचा Öवीकार केला. १९८० पय«त देशाचा िवकास
याच िवचारधारेवर आधाåरत होता. परंतु १९८० नंतर खाजगी उīोगांचा िवकास होत
नÓहता तर सरकारी ±ेýांमÅये अनेक दोष िदसून आले. १९८५-८६ राजीव गांधी पंतÿधान
झाÐयानंतर काही ÿमाणात भारता¸या आिथªक धोरणात बदल होत गेला. व १९९१ मÅये
भारतात िनमाªण झालेÐया आिथªक संकटामुळे भारताने िम® अथªÓयवÖथेचा Âयाग कłन
उदारीकìकरण, खाजगीकìकरण व जागितकìकरण या धोरणांचा िÖवकार केला.
५.२ िम® अथªÓयवÖथेची Óया´या १९४७ मÅये भारताने िम® अथªÓयवÖथेचा िÖवकार केला. िम® अथªÓयवÖथे¸या मु´य
Óया´या पुढीलÿमाणे
१) ÿा. सॅÌयुअलसन:
ºया पĦतीत उÂपादन उपभोग व व िवभाजना¸या ÿिøयेत बाजारातील घटकांबरोबर
सरकारी िनयंýण देखील कायª करीत असतात. अशा अथªÓयवÖथेस ' िम® अथªÓयवÖथा '
Ìहणतात.
२) अथªशाľीय शÊदकोश:
ºया अथªÓयवÖथेमÅये भांडवलशाही व समाजवादी अथªÓयवÖथेची वैिशĶ्ये िदसून येतात.
ºयामÅये सरकारतफ¥ आिथªक Óयवहारांचे िनयमन केले जाते, ती अथªÓयवÖथा Ìहणजे '
िम® अथªÓयवÖथा ' होय.
आपली ÿगती तपासा.
१) िम® अथªÓयवÖथे¸या Óया´या सांगा?
५.३ िम® अथªÓयवÖथा गåरबी, बेरोजगारी, अÐप िवकास, व फाळणीमुळे िनमाªण झालेÐया िविवध समÖया व देशाचे
िबघडलेले आिथªक संतुलन या समÖया सोडवÁयासाठी व भारताला आिथªक ŀिĶकोनातून
आÂमिनभªय बनÁयासाठी खाजगी ±ेýाबरोबरच सावªजिनक ±ेýाचा देखील िवकास हा
महÂवाचा मनाला गेला. ÖवातंÞयानंतर काँúेसने हे ÖपĶ केले होते िक, देशातील ÿमुख
उīोग िविवध सेवा, खिनजľोत, रेÐवे, जल वाहतूक व इतर ÿमुख वाहतुकìचे साधने
यां¸यावर सरकारचे िनयंýण असेल. काँúेस¸या या िनणªयाला सरकार बरॊबरच सवªसामाÆय
जनतेचा देखील पािठंबा होता. १९४५ ¸या मुंबई योजनेमÅये देखील उīोगपतéनी हे munotes.in

Page 65

िम® अथªÓयवÖथा
65 िÖवकार केले होते िक, पायभूत उīोग व िविवध उīोगांचा िवकास घडवून आणÁयासाठी हे
±ेý सरकारी िनयंýणाखाली असले पािहजे.
सवª ±ेýे सरकार¸या हाती देणारी साÌयवादी अथªÓयवÖथा व सवª ±ेýे खाजगी
भांडवलदारां¸या हाती ठेवू पाहणारी अिनब«ध भांडवलशाही अथªÓयवÖथा, या दोÆही
अथªÓयवÖथांमÅये काही गुण व काही दोषही आहेत. िम® अथªÓयवÖथा हा या दोघांतील दोष
टाळून गुण ÖवीकारÁयाचा ÿयÂन आहे. साÌयवादी अथªÓयवÖथेत सवª अथªÓयवहारांचे
सरकार¸या हातात क¤þीकरण झाÐयानंतर पåरणामी राºयस°ेचेही क¤þीकरण होते व
ÓयिĉÖवातंÞयाचा लोप होतो. Âयाचा पåरणाम आिथªक िवकासाची गती मंद होत जाणे
असाही होतो. संपूणª अथª±ेý शासना¸या हातात येÁयातील हा सवा«त मोठा धोका आहे.
याउलट अिनब«ध भांडवलशाहीत मĉेदारी वाढते, मजुरांचे व úाहकांचे शोषण होते, मोठ्या
ÿमाणात आिथªक िवषमता िनमाªण होते व संसदीय लोकशाही अिÖतÂवात असूनही
संप°ी¸या जोरावर राजकìय स°ा खाजगी भांडवलदारांना आपÐया मनाÿमाणे राबिवता
येते. िम® अथªÓयवÖथेमुळे या दोÆही टोकां¸या अडचणéतून आपÐयाला मागª काढता येईल,
अशी अपे±ा असते.
आपली ÿगती तपासा.
१) िम® अथªÓयवÖथा Ìहणजे काय ते सांगा?
५.४ १९४८ चे औīोिगक धोरण १९४८ ¸या औīोिगक धोरणात िम® अथªÓयवÖथेचे उĥीĶ्ये डोÑयासमोर ठेवून खाजगी व
सावªजिनक ±ेýाचे महÂव ÖपĶ केले व भारतीय उīोगांचे चार भागात िवभागणी केली गेली.
१) सरकारची पूणª मĉेदारी असलेले उīोग:
सशľे, दाŁगोळा, अणुशĉì, रेÐवे, वीज इ.
२) संिम® ±ेýातील उīोग:
कोळसा, लोखंड, पोलाद, जहाजबांधणी, िवमानसेवा इ.
३) सरकारी िनयंýणाखालील उīोग:
अवजड यंýसामúी, रसायने, खते, िसम¤ट, साखर इ.
४) खाजगी ±ेýातील उīोग:
वरील सवª गटात न बसणाöया उīोगांचा समावेश यामÅये केला गेला व ÂयामÅये सरकारचा
हÖत±ेप माÆय केला.
१९४८ ¸या औīोिगक धोरणात सरकाने पåरिÖथतीनुसार आवÔय³य ते बदल कłन
सरकारी ±ेý व खाजगी ±ेý यां¸या िनयंýणाखाली कोणते उīोग असावे, यािवषयी योµय
असे िवĴेषण केले आहे. munotes.in

Page 66

66 आपली ÿगती तपासा.
१) १९४८ चे औīोिगक धोरण ÖपĶ करा?
५.५ िम® अथªÓयवÖथेचे वैिशĶ्ये भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर देशाचा आिथªक िवकास घडवून आणÁयासाठी
उīोगधंīांवर सरकारी िनयंýण आवÔयक मानले गेले. व पिहÐया पंचवािषªक योजनेत
िमि®त अथªÓयवÖथेची झलक ही आपणास बघायला िमळते. १९५० नंतर भारतात िम®
अथªÓयवÖथा लागू केली गेली. िजचा ÿभाव चार शतकापय«त भारतीय अथªÓयवÖथेवर िदसून
येतो. या िम® अथªÓयवÖथेचे काही ÿमुख वैिशĶ्ये होते, ते पुढीलÿमाणे:
१) सावªजिनक व खाजगी ±ेýाचे सहअिÖतÂव:
िम® अथªÓयवÖथेत सरकारी व खाजगी ±ेýाचे सहअिÖतÂव आपणास बघायला िमळते.
अथªÓयवÖथा िह दोन ±ेýामÅये िवभािजत झालेली असते. एक सरकारी व दुसरे ±ेý हे
खाजगी होय. सरकारी ±ेýातील उīोगांची मालकì व ÓयवÖथापन हे सरकारकडे असते.
सरकारने िनयुĉ केलेले अिधकारी व कमªचारी या ±ेýांचे ÓयवÖथापन बघत असतात.
देशा¸या ŀĶीने अितशय महÂवाचे सवª उīोग हे सावªजिनक ±ेýात येत असतात. उदा.
मूलभूत उīोग, सरं±ण सािहÂय िनिमªती उīोग, अणुशĉì इ. खाजगी उīोगांची मालकì व
ÓयवÖथापन खाजगी ±ेýाकडे असते. आपÐया उīोगांचा िवकास व िवÖतार करणे तसेच
नवीन उīोगधंदे उभारणे याबाबत िनणªय घेÁयाचे ÖवातंÞय हे खाजगी ±ेýाला असते.
ÖवातंÞयानंतर भारताने िनयोजनबĦ पĦतीने देशाचा िवकास घडवून आणÁयासाठी
सरकार व खाजगी या दोÆही ±ेýांना एकý आणून िम® अथªÓयवÖथा Öवीकारली.
२) िकमंत यंýणेची भूिमका:
िम® अथªÓयवÖथेत िकमंत िनयंýण व सरकारी हÖत±ेप या दोÆही गोĶी महÂवा¸या
असतात. सावªजिनक ±ेýातील सवª िनणªय हे सरकार व Âयांचे सरकारी अिधकारी घेत
असतात. ºयामÅये उÂपादन िकती ¶यावे, Âया उÂपादनाची िकंमत, Âया उÂपादनातील
सरकारी गुंतवणूंक इ. माý िम® अथªÓयवÖथेत खाजगी ±ेýातील वरील सवª िनणªय िकमंत
यंýणेĬारे घेतले जातात. खाजगी ±ेýामÅये उÂपादन कोणासाठी करायचे? उÂपादन कसे
करायचे? या बाबतीत िनणªय घेÁयासाठी िकमंत यंýणा ही महÂवाची भूिमका बजावते.
३) मूलभूत ±ेýामÅये सावªजिनक ±ेýाचा सहभाग:
१९४७ मÅये भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर भारतीय अथªÓयवÖथेसमोर अनेक ÿij
होते. ºयामÅये गुंतवणुकìसाठी भांडवलाचा पुरवठा, मागासलेÐया पायाभूत सुिवधा,
औīोिगकरणाचा अÂयÐप दर , बेरोजगारी, शेती ±ेýाचा मागासलेपणा व सामािजक
असमतोल इ. या सवª पåरिÖथतीमधून मागª काढÁयासाठी औīोिगक ±ेýामÅये सरकारी
हÖत±ेप महÂवाचा मानला गेला. यामधूनच १९५६ चे औīोिगक धोरण सरकारने पाåरत
केले. भारताने िम® अथªÓयवÖथेचा Öवीकार केÐयामुळे दूरगामी िवकासा¸या ŀĶीने munotes.in

Page 67

िम® अथªÓयवÖथा
67 आवÔय³य असणाöया अितमहÂवा¸या उīोगातील मोठ्या ÿमाणातील गुंतवणूक
सावªजिनक ±ेýामाफªत झाÐयामुळे औīोिगकìकरणाचा पाया रचला गेला.
४) खाजगी ±ेýावरील सरकारचे िनयंýण व िनयमन:
भारतासार´या िम® अथªÓयवÖथेमÅये खाजगी ±ेýाकडून औīोिगक ±ेýाचा मोठा भाग हा
Óयापला गेला आहे. परंतु कामकाजा¸या बाबतीत खाजगी ±ेý हे पूणªपणे मुĉ ठेवले गेले
नाही. सरकारने खाजगी ±ेýाला िशÖत लावÁयासाठी खाजगी ±ेýांवर काही िनयंýण ठेवले
आहे.
५) आिथªक िनयोजन:
भारताने १९५१ पासून पंचवािषªक योजनां¸या माÅयमातून देशाचा आिथªक िवकास घडवून
आÁयासाठी आिथªक िनयोजनाची ÿिøया Öवीकारली. िम® अथªÓयवÖथेमÅये आिथªक
िनयोजनाला िवशेष महÂव आहे. खाजगी व सावªजिनक ±ेýातील उÂपादनाची योµय
िवभागणी कłन िनयोिजत केलेÐया उÂपादनाची लàय गाठता यावी या ŀĶीने आिथªक
िनयोजन हे महÂवाचे ठरते. भारताने गेÐया ७५ वषाªत िनयोजना¸या माÅयमातून देशाचा
आिथªक िवकास घडवून आणÁयाचे ÿयÂन केÐयाचे िदसून येतो.
६) मĉेदारीवरील िनयंýण:
िम® अथªÓयवÖथेमÅये सरकार मĉेदारी िनयंýण करणे व ितचे िनयमन करणे यासाठी
ÿयÂनशील असते. भारतामÅये ÖवातंÞयानंतर मोठ्या ÿमाणात 'मĉेदारी गृहे' िनमाªण होत
आहेत. यामागे सरकराचा मु´य उĥेश मĉेदारांनी सावªजिनक िहतासाठी कायª करावे हा
असतो.
७) आिथªक िवषमतेमधील घट:
आिथªक िवषमता ही देशा¸या सामािजक व आिथªक िवषमतेमधील एक महÂवाचा अडथळा
आहे. ®ीमंत वगाªकडून सवªसामाÆय लोकांचे शोषण होऊ नये Ìहणून सरकार िविवध
उÂपादनात वाढ कłन सवा«ना सामान संधी उपलÊध कłन देÁयाचा ÿयÂन करत असते.
ºयामुळे सामािजक Æयाय ÿÖथािपत होऊन आिथªक व सामािजक कÐयाण साÅय होईल.
भारतासार´या िम® अथªÓयवÖथा असणाöया देशात सामािजक व आिथªक िवषमता
Öथािपत करÁयासाठी 'सामािजक Æयाय िवभागाची ' Öथापना करÁयात आली. िम®
अथªÓयवÖथेचे मु´य उिĥĶे हे आिथªक िवषमता कमी करणे असÐयाने भारताने समाजवादी
समाजÓयवÖथा Öवीकारली आहे.
८) उपभो³Âयां¸या सावªभौमÂवाचे सरं±ण:
िम® अथªÓयÖवÖथेमÅये उपभोगÂयां¸या सौवªभौमÂवाला िवशेष महÂव िदले जाते. úाहकांना
(उपभोगÂयांना) Âयां¸या आवडीनुसार Ìहणजेच बाजारपेठां¸या मागणीनुसार उÂपादन करत
असते. तसेच भांडवलदार úाहकां¸या आवडीनुसार उÂपादनात गुणाÂमक सुधारणा व
िविवधता िनमाªण करत असते. अशा पåरिÖथतीमÅये वÖतूं¸या िकंमती वाढÁयाचा धोका
िनमाªण होतो. तेÓहा सरकार सावªजिनक लाभा¸या ŀĶीने वÖतूंचा िकंमती Ļा िनयंýण munotes.in

Page 68

68 करÁयाचा ÿयÂन करते. पåरणामी खाजगी उÂपादक व भांडवलदार यां¸याकडून
उपभोगÂयांची केली जाणारी िपळवणूक थांबते.
९) िम® अथªÓयवÖथेमधील सरकारचे Öथान:
िम® अथªÓयवÖथेमÅये सावªजिनक व खाजगी ±ेýाचे सहअिÖतÂव असÐयाने यामÅये
सरकारची भूिमका िह अितशय महÂवाची ठरते. अथªÓयवÖथेला बळकटी देÁया¸या उĥेÔयाने
सरकारने खाजगी ±ेýाला उÂपादन कायाªसाठी ÖवातंÞय जरी िदले असले तरी Âयां¸या
ÿÂय± व अÿÂय± कृतéवर सरकारचे पूणª िनयंýण आहे. दुबªल घटकां¸या कÐयाणासाठी
िविवध योजना तयार करणे व राबिवणे, आिथªक िवकासासाठी खाजगी व सावªजिनक ±ेýात
योµय गुंतवणूक करÁयाचे कायª सरकार करत असते.
१०) इतर वैिशĶ्ये:
भांडवलशाही अथªÓयवÖथेमÅये उīोगांचे राÕůीयीकरण करणे ही बाब कजª मानली जाते तर
समाजवादी अथªÓयवÖथेमÅये सवªच उīोग राÕůीयीकरण केले जाते. िम® अथªÓयवÖथेमÅये
माý देशा¸या Öवरं±णा¸या ŀĶीने व समाजिहता¸या ŀĶीने महÂवाचे उīोग व बँकांचे
राÕůीयीकरण केले जाते.
आपली ÿगती तपासा.
१) िम® अथªÓयवÖथेचे वैिशĶ्ये सांगा?
५.६ सारांश जी अथªÓयवÖथा केवळ साÌयवादी Öवłपाची िकंवा केवळ खाजगी भांडवलशाही Öवłपाची
नसून, िज¸यात Âया दोÆही ÿकारांचे िम®ण आढळते, अशी अथªÓयवÖथा िह िम®
अथªÓयवÖथा Ìहणून ओळखली जाते. भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर भारताने आपली
अथªÓयवÖथा मजबूत करÁयासाठी सरकारी व खाजगी ±ेýाला सोबत घेऊन देशाचा िवकास
घडवून आणला. िम® अथªÓयÖथे¸या माÅयमातून भारताने गेÐया ४० वषाªत देशाचा
आिथªक िवकास घडवून आणला. भारताने आिथªक िनयोजनाचा मागª अवलंबवून िम®
अथªÓयवÖथा यशÖवीåरÂया भारतात लागू केली.
अशा ÿकारे ÖवातंÞयानंतर िबघडलेÐया अथªÓयवÖथेमÅये सुधारणा घडवून आणÁयामÅये
िम® अथªÓयवÖथा ही यशÖवी ठरली. परंतु पुढे यामÅये अनेक दोष िदसून आले. ºयामुळे
भारत सरकारने १९९१ मÅये उदारीकरण, खाजगीकìकरण व जागितकìकरण या धोरणांचा
Öवीकार कłन देशाचा िवकास केला. आज मोदी सरकार¸या काळात देशापुढे मोठे आिथªक
संकट उभे रािहÐयाने सरकारने मोठ्या ÿमाणावर सरकारी ±ेýाचे खाजगीकìकरण
करÁयास सुरवात केली आहे. काही अथªतº²ां¸या मते, ही बाब भिवÕयात देशा¸या
अथªÓयवÖथेसाठी अितशय धोकादायक ठरेल.
५.७ ÿij १) िम® अथªÓयवÖथा Ìहणजे काय ते सांगून Âयाचे Öवłप ÖपĶ करा? munotes.in

Page 69

िम® अथªÓयवÖथा
69 २) िम® अथªÓयवÖथचे वैिशĶ्ये ÖपĶ करा?
३) िम® अथªÓयवÖथे¸या Óया´या सांगून १९४८चे औदयोिगक धोरण ÖपĶ करा?
५.८ संदभª १) िबपीनचंþ ,मृदुला मुखजê, आिदÂय मुखजê, आझादी के बाद का भारत (१९४७ -
२००७), िहंदी माÅयम कायाªÆवय िनदेशलाय, िदÐली िवĵिवīालय , २०१५
२) कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास (१९४७ - २०००), साईनाथ ÿकाशन ,
नागपूर,२०१३
३) शमाª वृज / शमाª शैलबाला, समसामाियक भारत (१९४७ - २०००), पंचशील
ÿकाशन, जयपूर, २००७
४) नारायण लàमी , भारतीय अथªÓयवÖथा, आर.बी.डी. पिÊलकेशन, जयपूर, २०२०
५) भारतीय अथªÓयवÖथा, (Study Ma terial), िशवाजी िवīापीठ , कोÐहापूर


*****

munotes.in

Page 70

70 ६
पंचवािषªक योजना
घटक रचना
६.० उिĥĶ्ये
६.१ ÿÖतावना
६.२ ÖवातंÞय पूवªकाळातील आिथªक िनयोजन िकंÓहा िनयोजनाचा इितहास
६.३ िनयोजन मंडळ / योजना आयोग
६.४ पंचवािषªक योजना
१) पिहली पंचवािषªक योजना (१९५१ - ५२ ते १९५५ - ५६)
२) दुसरी पंचवािषªक योजना (१९५६ -५७ ते १९६० -६१)
३) ितसरी पंचवािषªक योजना (१९६१ ते १९६६)
४) योजना अवकाश / तीन वािषªक योजना (Öवावलंबन योजना) (१९६६ - १९६९)
५) चौथी पंचवािषªक योजना (१९६९ ते १९७४)
६) पाचवी पंचवािषªक योजना (१९७४ ते १९७९)
७) सरकती योजना िकंÓहा जनता दलची योजना (Rolling Plan)
८) सहावी पंचवािषªक योजना (१९८० -१९८५)
९) सातवी पंचवािषªक योजना (१९८५ -१९९०)
१०) वािषªक योजना िकंवा Öवावलंबन योजना (Yearly Plan )
११) आठवी पंचवािषªक योजना (१९९२ - १९९७)
१२) नववी पंचवािषªक योजना (१९९७ ते २००२)
१३) दहावी पंचवािषªक योजना (२००२ ते २००७)
१४) अकरावी पंचवािषªक योजना (२००७ ते २०१२)
१५) बारावी पंचवािषªक योजना (२०१२ ते २०१७)
६.५ नीती आयोग
६.६ पंचवािषªक योजनांचे पåरणाम / यश
६.७ पंचवािषªक योजनांचे अपयश
६.८ सारांश
६.९ ÿij
६.१० संदभª
६.० उिĥĶ्ये १) ÖवातंÞयपूवª काळातील िनयोजनाचा आढावा घेणे. munotes.in

Page 71

पंचवािषªक योजना व शेती सुधारणा
71 २) भारतातील पंचवािषªक योजनांचा सिवÖतर अËयास करणे.
३) पंचवािषªक योजनांचे यश िकंवा पåरणामांचा अËयास करणे.
४) पंचवािषªक योजनेचे दोष तपासणे.
६.१ ÿÖतावना िāिटशांची भारतात स°ा Öथापन झाÐयानंतर Âयांनी भारतात आिथªक साăाºयवादाचे
धोरण Öवीकारले व मोठ्या ÿमाणात भारतीय संप°ीची लूट केली. Âयाचा पåरणाम हा
भारतीय अथªÓयवÖथेवर िदसून येत होता. १५ ऑगÖट १९४७ ला भारत Öवातंý
झाÐयानंतर देखील भारताची आिथªक पåरिÖथती िबकटच होती. अÂयंत कमी कृषी
उÂपादन, औदयोिगक ±ेýाचा अÐप िवकास व फाळणीची समÖया यामुळे अनेक आिथªक
ÿij िनमाªण झाले होते. यामुळे ÖवातंÞयानंतर पंिडत जवाहरलाल नेहł यांनी आिथªक
पुनरªचनेची कायª हाती घेतले. ÖवातंÞयपूवª काळात काही उīोगपती, अथªशाľ² व
अिभयंते यांना आिथªक िनयोजनाचे महÂव पटले होते. रिशयाने १९२८ पासूनच पंचवािषªक
योजना यशÖवीरीÂया आपÐया देशात राबवून अथªÓयवÖथेचा िवकास घडवून आणला होता.
Âयामुळे Âया ÓयवÖथेचे अनुकरण करावे असे अनेकांना वाटत होते. Ìहणूनच ÖवातंÞयानंतर
भारतीय अथªÓयवÖथेला गती देÁयासाठी पं. जवाहरलाल नेहł यांनी पंचवािषªक योजनेचा
िÖवकार केला.
६.२ ÖवातंÞयपूवª काळातील आिथªक िनयोजन िकंÓहा िनयोजनाचा इितहास ÖवातंÞयपूवª काळात भारतात आिथªक िनयोजनासाठी अनेक ÿयÂन केले गेले होते. आिथªक
िनयोजन Ìहणजे, ‘आिथªक ÓयवÖथेतील उपलÊध साधन सामुúीचा कायª±म वापर कłन
काही ठरािवक उिĥĶे काही ठरािवक काळात साÅय करणे होय.’ ÖवातंÞय पूवª काळात अशे
अनेक ÿयÂन झाले होते ते पुढीलÿमाणे:
१) एम. िवĵेĵरÍया योजना:
१९३४ मÅये एम िवĵेĵरैया यांनी आपÐया Panned Economy For India (भारतासाठी
िनयोिजत अथªÓयवÖथा) या úंथामÅये सवªÿथम भारतासाठी िनयोजनाची संकÐपना
मांडली. १९३४ मÅये ÿकािशत Âयां¸या योजनेत Âयांनी औīोगीकरणावर भर िदÐयाने
कृषी ÓयवÖथेवर अवलंबून असणाöयांची सं´या कमी होईल, अशी संकÐपना मांडली.
‘िनयोजन करा अथवा नĶ Óहा’ या शÊदात Âयांनी िनयोजनाचे महßव सांिगतले. या
योजनेमुळे भारतात आिथªक िनयोजना¸या ŀĶीने पिहले पाऊल टाकले गेले.
२) FICCI योजना:
एन. आर. सरकार अÅय± असलेÐया भांडवलदारां¸या FICCI (Federation of Indian
Chambers of Commerce & Industry) या संघटनेने मुĉ अथªÓयवÖथेला िवरोध munotes.in

Page 72

72 करत राÕůीय िनयोजन आयोगाची गरज बोलून दाखवली. या योजनेत केÆसवादी
िवचारसरणीचा Âयांनी पुरÖकार केला.
३) काँúेस योजना:
१९३७¸या ÿांतीय िनवडणुकांमÅये अनेक ÿांतात काँúेसचे सरकार Öथापन झाले होते.
Âयामुळे आिथªक िनयोजना¸या ÿijास चालना िमळाली. १९३७ मÅये काँúेसने ' राÕůीय
आिथªक सिमतीची ' Öथापना केली. १९३८ मÅये तÂकालीन काँúेसचे अÅय± सुभाषचंþ
बोस यांनी िदÐली मÅये ÿांतातील उīोग मंÞयांचे एक अिधवेशन बोलावले. या अिधवेशनाचे
अÅय± पं. जवाहरलाल नेहł हे होते. या अिधवेशनामÅये औदयोिगक करणाची चचाª केली
व आिथªक िनयोजनािवषयी एक अहवाल सादर केला गेला.
४) मुंबई योजना:
ÖवातंÞयपूवª काळात भारतातील आिथªक िनयोजना¸या ±ेýात मुंबई योजनेला िवशेष महÂव
आहे. मुंबईतील ८ उīोगपतéनी ºयामÅये जमशेदजी टाटा, घनÔयामदास िबलाª यांचा
समावेश होता. Âयांनी ‘A Plan of Economic Development for India’ हा आराखडा
जाहीर केÐया Âयालाच बॉÌबे Èलॅन (१९४४) Ìहणून ओळखतात. बॉÌबे Èलानचे अÅय± जे.
आर. डी. टाटा होते. या योजनेत एकूण र³कम १० हजार कोटी Łपये तर १५ वषाªत
दरडोई राÕůीय उÂपÆन दुÈपट करणे हे उिĥĶे ठेवले होते. तीĄ औīोगीकरण, Óयापार,
जमीन सुधारणा, लघुउīोग याबाबत िह योजना सकाराÂमक होती.
५) जनता योजना:
मुंबई योजने¸या तीन मिहÆयानंतर इंिडयन फेडरेशन ऑफ लेबर ( Indian Federation
of Laboure ) यां¸या तफ¥ १९४५ मÅये मानव¤þनाथ रॉय यांनी ‘ जनता योजना ’ ही
योजना मांडली. मा³सªवादी समाजवादाचा ÿभाव असलेÐया या योजनेत जगÁयासाठी
आवÔयक असणाöया मुलभूत सुिवधां¸या िनयोजनावर भर देÁयाचे सांगÁयात आले. यात
कृषी व उīोग या दोÆही ±ेýांवर भर देÁयात आला होता. परंतु सवाªिधक भर हा कृिष
िवकासावर देÁयात आला. या योजनेचा आराखडा १० वषाªसाठी १५ हजार कोटी Ł.
होता.
६) गांधी योजना:
महाÂमा गांधé¸या तÂव²ावर आधारलेली 'गांधी योजना' ही वधाª येथील गांधीवादी नेते
अúवाल यांनी मांडली होती. या योजनेत úामीण िवकास , कुटीर व लघुउīोग तसेच कृषी
ÓयवÖथेवर सवाªिधक ल± क¤िþत करÁयात आले होते. आिथªक िवक¤þीकरण हे मु´य
वैिशĶ्य असलेÐया या योजनेचा आराखडा ३० हजार कोटी Ł. होता.
७) इतर योजना:
१९४४ मÅये भारतात तÂकालीन िāिटश सरकारने सर आद¥िशर दलाल यां¸या
अÅय±तेखाली एक आयोग बनवला, ºयामÅये अÐपकालीन व दीघªकालीन आिथªक योजना
बनवÐया होÂया परंतु Âयावर कुठलेही कायª झाले नाही. १९४६ मÅये अंतåरम सरकार¸या munotes.in

Page 73

पंचवािषªक योजना व शेती सुधारणा
73 काळात planning advisory board ची Öथापना केली. ºयाचे अÅय± ®ी. के. सी.
िनयोग होते. या बोडªने योजना किमशन¸या Öथापनेचे सूचना केÐया.
आपली ÿगती तपासा.
१) ÖवातंÞयपूवª काळातील भारतातील आिथªक िनयोजनाचा आढावा ¶या?
६.३ िनयोजन मंडळ / योजना आयोग नोÓह¤बर १९४७ मÅये काँúेसने प. जवाहरलाल नेहł यां¸या अÅय±तेखाली Economic
Programme Co mmittee ची Öथापना केली. ºयांनी २५ जानेवारी १९४८ ला आपले
åरपोटª ÿÖतुत केले व एक Öथायी यॊजना आयोगा¸या Öथापनेची भूिमका Âयांनी मांडली.
ºयमुळे पंिडत नेहłं¸या अÅय±तेखाली १५ माचª १९५० भारत सरकार¸या ÿÖतावाĬारे
(मंिýमंडळा¸या ठरावाĬारे) िनयोजन आयोगाची Öथापना करÁयात आली. िनयोजन
आयोगाची पिहली बैठक २८ माचª १९५० रोजी पार पडली. सÅया या आयोगात एकूण
सदÖय १७ आहेत. सदÖय व उपाÅय± यांचा कायªकाल हा िनिIJत नाही.
ÖवŁप – या सिमतीचे ÖवŁप सÐलागारी असून Âयाला घटानाÂमक Öथान नाही, रचना –
एक अÅय±, एक उपाÅय± व पूणªवेळ सदÖय असतात. काही मंýी अधªवेळ सभासद
असतात. तसेच काही वåरķ अिधकारी असतात. या आयोगाचे पंतÿधान हे पदिसÅद
अÅय± असतात. उपाÅय± व इतर सदÖय यां¸यासाठी िनिIJत कायªकाल व िनिIJत योµयता
िदलेली नाही. इतर सदÖयांमÅये अथªशाľ², िवचारवंत, िनयोजनमंýी व सिचवाचा
समावेश असतो. सरकार¸या इ्¸छेÿमाणे िनवड व सं´या यामÅये पåरवतªन केले जाते.
योजना आयोगाचे काय¥:
१. देशातील संसाधने, भांडवल, भौितक साधनसामúीचा िवचार कłन पंचवािषªक
योजनेचा आराखडा तयार करणे.
२. योजने¸या उिĥĶांचा अúøम ठरिवणे
३. वेळोवेळी क¤þ सरकार तसेच राºय सरकारांना आिथªक समÖयां¸या गरजेनुŁप सÐला
देणे.
४. देशातील भौितक भांडवली व मानवी संसाधनांची मोजमाप करणे व यांचा
पåरणामकारक व संतुलीत वापर कŁन घेÁयासाठी योजनेची िनमêती करणे.
५. आिथªक िवकासातील अडथळे दूर कłन योजनेत वेळोवेळी आवÔयक बदल करणे.
आपली ÿगती तपासा.
१) िनयोजन मंडळ अथवा िनयोजन आयोगाची मािहती īा?
munotes.in

Page 74

74 ६.४ पंचवािषªक योजना पंचवािषªक योजना िनयोजनाची तÂवे भारताने रिशया कडून Öवीकारली आहेत. रिशयामÅये
१९२७ मÅये ÿथम िनयोजनास सुŁवात झाली. जोसेफ Öटॅिलन यांनी १९२७ मÅये
सोिÓहएत युिनयनमÅये पिहली पंचवािषªक योजना राबिवली. आिथªक िनयोजन Ìहणजे,
आिथªक ÓयवÖथेतील उपलÊध साधन सामुúीचा कायª±म वापर कłन काही ठरािवक उिĥĶे
ठरािवक काळात साÅय करणे. पंचवािषªक योजना क¤þीयकृत आिण एकािÂमक राÕůीय
आिथªक कायªøम आहेत. पंचवािषªक योजना या शÊदातच Âयाचा अथª दडलेला आहे.
देशा¸या िवकासासाठी ५ वषाªचा एक आराखडा आखÁयात येतो Âयालाच ' पंचवािषªक
योजना ' Ìहणतात. पिहली पंचवािषªक योजना ही पंिडत जवाहरलाल नेहł यांनी ८ िडस¤बर
१९५१ला संसदेत मांडली होती. ही योजना जरी ८ िडस¤बरला मांडली गेली असली तरी
या पंचवािषªक योजनेचा कालावधी हा १ एिÿल १९५१ ते ३१ माचª १९५६ हा úाĻ धरला
जातो.
१) पिहली पंचवािषªक योजना ( १९५१ - ५२ ते १९५५ - ५६ ):
पिहली पंचवािषªक योजना िह १ एिÿल १९५१ ते ३१ माचª १९५६ या कालावधी साठी
लागू केली गेली होती. या योजनांचे अÅय± तÂकालीन पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहŁ
हे होते. तर उपाÅय± गुलझारीलाल नंदा होते. िह योजना हेरॉÐड डोमर यां¸या ÿितमानावर
( मॉडेल ) आधारलेली होती. या योजने¸या सुŁवातीस दुसöया महायुĦाचे झालेले पåरणाम
व नुकÂयाच झालेÐया फाळणीमुळे मोठ्या ÿमाणावर अÆनधाÆयाची टंचाई िनमाªण झाली
होती. Âयामुळे शेती, जलिसंचन व ऊजाª (४५%) यावर या योजनेत ÿाधाÆय देÁयात आले
होते.
योजना काळात घेÁयात आलेले काही महÂवाचे ÿकÐप:
• १९५१ – िसंþी ( झारखंड) येथे खत कारखाना. देशातील सावªजिनक ±ेýातील
पिहला खत कारखाना.
• १९५१ – िच°रंजन (पिIJम बंगाल) येथे रेÐवेचा कारखाना सुŁ करÁयात आला.
• १९५२ – कोयना ÿकÐप (हेलवाड, ता. पाटण, िज. सातारा, महाराÕů)
• १९५४ – पेरांबुर (तािमळनाडू) येथे रेÐवेचा कारखाना सुŁ करÁयात आला.
• १९५४ – िहंदुÖथान अँटीबायोिट³स, िपंपरी पुणे येथे Öथापन
• १९५५ – दामोदर खोरे िवकास योजना. (झारखंड आिण पिIJम बंगाल)
• १९५५ – भाøा नांगल ÿकÐप, सतलज नदीवर असुन िहमाचल ÿदेश व पंजाब
राºयांचा संयुĉ ÿकÐप.
• िहराकुड ÿकÐप (ओåरसा) महानदीवर.
munotes.in

Page 75

पंचवािषªक योजना व शेती सुधारणा
75 इतर महÂवाचे कायªøम:
• १९५१ मÅये Öवतंý भारताची पिहली जनगणना करÁयात आली.
• ८ मे, १९५२ पासून औīोिगक िवकास व िनयमन अिधवेशन १९५१ लागू करÁयात
आला.
• २ ऑ³टोबर १९५२ रोजी सामुदाियक िवकास कायªøमाची łपरेषा जाहीर करÁयात
आली.
• २ ऑ³टोबर १९५२ रोजी राÕůीय कुटुंब िनयोजन कायªøमाला सुŁवात झाली. परंतु
१९६१ नंतर या कायªøमाची गती वाढली.
• हातमाग उīोगाचा िवकास करÁयासाठी २ ऑ³टोबर १९५२ रोजी ‘ अिखल
भारतील हातमाग बोडªची ’ Öथापना करÁयात आली.
• १९५३ मÅये अिखल भारतीय खादी व úामोīोग बोडाªची Öथापना करÁयात आली.
• १ जुलै १९५५ रोजी अिखल भारतीय úामीण पतपाहणी सिमती¸या िशफारसीनुसार
(गोरवाल सिमती) एिÌपåरयल बँकेचे łपांतर Öटेट बँक ऑफ इंिडया मÅये करÁयात
आले.
• जानेवारी १९५५ मÅये भारतीय औīोिगक पत आिण गुंतवणूक महामंडळ (ICICI)
Öथापन करÁयात आले, ºयाने माचª १९५५ मÅये आपले कायª सुł केले.
या पंचवािषªक योजने¸या काळात माÆसूनने साथ िदÐयाने १९५१ मÅये ५० दशल± टन
असलेले अÆनधाÆयचे उßपÆन १९५५ मÅये ६४.९ दशल± टन झाले. कृिषÿमाणे
औदयोिगक उÂपादन ही ४०% वाढले, परंतु या योजनेत काही दोष देखील होते, राÕůीय
उÂपादनात अपे±ेÿमाणे वाढ झाली नाही. अपे±ेÿमाणे रोजगार वाढू शकला नाही. असे
असले तरी ही योजना भारता¸या िवकासासाठी महÂवाची ठरली.
आपली ÿगती तपासा .
१) पिहÐया पंचवािषªक योजनेचा आढाव ¶या?
२) दुसरी पंचवािषªक योजना (१९५६ - ५७ ते १९६० - ६१):
दुसरी पंचवािषªक योजना िह १ एिÿल १९५६ ते ३१ माचª १९६१ या कालखंडासाठी लागू
केली होती. या योजनेचे अÅय± प. जवाहरलाल नेहŁ होते तर उपाÅय± टी. टी.
कृÕणाÌमाचारी हे होते. िह योजना महालोनोबीस मॉडेलवर आधारलेली होती. या योजनेत
आिथªक िवकासाची गती वाढवÁयात आली व तीĄ औīोिगकìकरणावर भर देÁयात आलं.
राÕůीय उÂपÆन २५ ट³³यांनी वाढावे व Âयासाठी अवजड उīोगधंदे वाढवावे असे Åयेय
होते.
munotes.in

Page 76

76 या योजनेची ÿमुख उĥीĶ्ये:
१. िभलाई (छ°ीसगड) पोलाद ÿकÐप (१९५९) - रिशया¸या मदतीने Öथापन करÁयात
आला.
२. Łरकेला (ओåरसा) पोलाद ÿकÐप (१९५९) - जमªनी¸या मदतीने Öथापन करÁयात
आला.
३. दुगाªपूर (पिIJम बंगाल) पोलाद ÿकÐप (१९६२) - िāटन¸या मदतीने Öथापन करÁयात
आला.
४. भेल BHEL (Bharat Heavy Electricals Ltd.) - भोपाळ कंपनीची Öथापना.
५. नानगल व Łरकेला खत कारखाने.
या योजनाकाळात जलिसंचनाखालील ±ेý ५६.२ दशल± एकरावłन ७० दशल± एकर
एवढे वाढले. यांिýक उÂपादन करणाöया कारखाÆयांची वाढ झाली.
आपली ÿगती तपासा.
१) दुसöया पंचवािषªक योजनेबĥल मािहती ¶या ?
३) ितसरी पंचवािषªक योजना (१९६१ ते १९६६)
ितसरी पंचवािषªक योजना िह १ एिÿल १९६१ ते ३१ माचª १९६६ याकाळात लागू केली
गेली. या योजनेचे अÅय± पं. जवाहरलाल नेहŁ आिण लालबहादूर शाľी हे होते, तर
उपाÅय± हे सी. एम. िýवेदी आिण अशोक मेहता होते. ही योजना सुखमोय चøवतê आिण
महलोनोिबस मॉडेलवर आधारलेली होती. या योजनेची काही उĥीĶ्ये होती ती
पुढीलÿमाणे:
१) राÕůीय उÂपनात ५% वाढ करणे.
२) अÆनधाÆय उÂपादनात Öवयंपूणªता आणणे.
३) पोलाद, रासायिनक उÂपादने, इंधन, िवīुत शĉì इ. उīोगधंīात वाढ करणे.
४) नोकरीधंīात वाढ कłन बेकारीची समÖया सोडिवणे.
५) सामान संधी िनमाªण कłन उÂपÆनातील िवषमता नĶ करणे व आिथªक स°ेचे
क¤þीकरण होऊ न देणे.
योजने¸या दरÌयान घडलेÐया ÿमुख घटना:
ितसरी पंचवािषªक योजना ही िनराशजनक ठरली. या योजने¸या काळात अनेक राजकìय व
आिथªक संकटे िनमाªण झाली. १९६२ मÅये भारत – चीन युĦ व १९६५ मÅये भारत –
पािकÖतान युĦ झाले, Âयामुळे मोठे आिथªक नुसकान झाले. युĦÿयÂनांना ÿाधाÆय īावे
लागÐयामुळे चलनवाढ झाली. िशवाय या काळात परराÕůीय मदत देखील कमी झाली. या munotes.in

Page 77

पंचवािषªक योजना व शेती सुधारणा
77 योजने¸या पिहÐया चार वषाªत राÕůीय उÂपÆन २०% ने वाढले परंतु शेवट¸या वषाªत ते
उÂपÆन ५०% िन घटले. धाÆया¸या उÂपादनात १०२० ल± टन हे उÂपादन योजने¸या
पिहÐया वषाªत झाले होते, परंतु शेवट¸या वषाªत ते ७२० दशल± टन इतके झाले.
औदयोिगक उÂपादन माý ८.५% िन वाढले. औदयोिगक उÂपादनात व औīोिगिक करणात
झालेली वाढ हेच ितसöया योजनेचे वैिशĶ्ये Ìहणता येईल.
आपली ÿगती तपासा.
१) ितसöया पंचवािषªक योजनेदरÌयान घडलेÐया महÂवा¸या घडामोडéचा आढावा ¶या?
४) योजना अवकाश / तीन वािषªक योजना (Öवावलंबन योजना) (१९६६ - १९६९):
ितसöया पंचवािषªक योजने¸या समाĮीनंतर १ एिÿल १९६६ मÅये चौथी पंचवािषªक योजना
लागू करणे अपेि±त होते, परंतु ितसöया पंचवािषªक योजनेची असफलता, १९६२ चे चीन
सोबतचे युĦ, १९६५ चे भारत –पािकÖतान युĦ यामुळे देशात िनमाªण झालेली कमकुवत
आिथªक िÖथती, परकìय मदत िमळÁयाबाबतची संिधµधता, १९६५ -६६ मÅये पडलेÐया
भयंकर दुÕकाळ पåरिÖथमुळे चौथी पंचवािषªक योजना भारतात लागू करÁयात आली नाही.
व १९६६ ते १९६९ ¸या दरÌयान योजनेला सुĘी देÁयात आली. ही सुटी १ एिÿल
१९६६ ते ३१ माचª १९६९ दरÌयान रािहली. Âयामुळे या योजनेला Gap in Planning
असे देखील Ìहटले जाते. मोरारजी देसाई यांनी याला 'योजना अवकाश ' असे देखील
Ìहटले. या सुĘी¸या कालावधीत सरकारने तीन वािषªक योजना राबवÐया ºयांचे उिĥĶ
Öवावलंबन हे होते. या योजनेचा कायªकाल हा १ एिÿल १९६६ ते ३१ माचª १९६९ असा
होता. या योजनेचे अÅय±ा इंिदरा गांधी या होÂया तर उपाÅय± अशोक मेहता आिण डी.
आर. गाडगीळ हे होते. ही योजना महलोनोिबस मॉडेल वर आधाåरत होती.
१) पिहली वािषªक योजना (१९६६-६७):
१९६६ ¸या खरीप हंगामात सरकारने हåरत øांती¸या तंý²ानाचा वापर केला. ६ जून
१९६६ मÅये Łपयाचे ३६.५ ट³³यांनी अवमूÐयन घडवÁयात आले.
२) दुसरी वािषªक योजना (१९६७-६८):
हåरत øांती¸या तंý²ानामुळे व पुरेशा माÆसूनमुळे अथªÓयवÖथेची पåरिÖथती सुधारÁयास
सुरवात झाली. १९६७-६८ मÅये अÆनधाÆयांचे उ¸चांकì उÂपादन झाले.
३) ितसरी वािषªक योजना (१९६८-६९):
अÆनधाÆय उÂपादन व िकमती िÖथरावÐया. Óयवहारतोल सुधारला व चौथी योजना सुŁ
करÁयास अनुकूल पåरिÖथती िनमाªण झाली.
आपली ÿगती तपासा.
१) अवकाश योजना Ìहणजे काय ते सांगा?
munotes.in

Page 78

78 ५) चौथी पंचवािषªक योजना ( १९६९ ते १९७४ ):
तीन वािषªक योजनेनंतर चौथी पंचवािषªक योजना १९६९ मÅये लागू करÁयात आली.
यावेळी मु´यभर हा Öवालंबन हे होते. िह योजना अ ॅलन मान व अशोक Łþ ÿितमान (खुले
सातÂय ÿितमान / Open Consistency Model ) यां¸या मॉडेलवर आधाåरत होती. या
योजनेचे अÅय± हे ®ीमती इंिदरा गांधी Ļा होÂया. तर उपाÅय± धनंजय गाडगीळ,
सी.सुāमÁयम, दुगªÿसाद धर हे होते. या योजनेचे घोषवा³य 'Öथैयाªसह आिथªक वाढ' हे
होते.या योजने¸या दरÌयान माचª १९७१¸या संसदीय िनवडणुकì¸या वेळी इंिदरा गांधéनी
”गरीबी हटाओ” ही घोषणा िदली.
चौÃया पंचवािषªक योजनेचे उिĥĶे:
१) ५.७% वािषªक वृĦीदर (NDP आधाåरत).
२) सवाªिधक खचª कृषी व िसंचन आिण Âयानंतर उīोग आिण वाहतूक दळणवळण.
३) संप°ी व आिथªक िवक¤þीकरण आिण ÿादेिशक िवकासावर भर.
४) िश±ण व मनुÕयबळ िवकासावर भर.
या योजनेतील साÅय गोĶी:
१) वािषªक वृĦीदर – ३.३%
२) अÆनधाÆय उÂपादन – १०४.७ Mt
३) चलनवाढ तीĄ.
आपली ÿगती तपासा.
१) चौÃया पंचवािषªक योजनेची मािहती सांगा?
६) पाचवी पंचवािषªक योजना (१९७४ ते १९७९):
पाचवी पंचवािषªक योजना ही १ एिÿल १९७४ ते ३१ माचª १९७८ या कालावधीमÅये
राबवÁयात आली. या योजने¸या अÅय±ा ®ी. इंिदरा गांधी या होÂया तर उपाÅय±
दुगªÿसाद धर, पी. एन. ह³सर होते. ही योजना अ ॅलन मान व अशोक Łþ यां¸या
ÿितमानावर िकंÓहा मॉडेल वर आधाåरत होती. (खुले सातÂय ÿितमान)
या योजनेचे उिĥĶे हे पुढील ÿमाणे ठरवÁयात आले होते:
१) ४.४% वािषªक वृĦीदर (GDP आधाåरत)
२) गåरबी हटाओ.
३) सावªजिनक खचª - १ ) उīोग २) कृषी व िसंचन ३) ऊजाª
munotes.in

Page 79

पंचवािषªक योजना व शेती सुधारणा
79 या योजनेतील साÅय गोĶी:
१) वािषªक वृĦीदर - ४.८%
२) भरमसाठ चलनवाढ (२५%)
३) अÆनधाÆय उÂपा दन – १२६mt
महßवा¸या घडामोडी :
योजना काळात हाती घेÁयात आलेले ÿकÐप:
१) TRYSEM – úामीण भागातील तŁणां¸या Öवयंरोजगारासाठी ÿिश±ण कायªøम.
२) दाåरþय रेषेतील कुटुंबांना मोफत व अनुदािनत सेवा.
३) úामीण व शहरी कामगारांची उÂपादक कायªक±मता वाढिवणे.
इतर महÂवाचे कायªøम:
१) १९७४ - पोखरण येथे भारताची पिहली यशÖवी अणुचाचणी.
२) ऑ³टोबर १९७५ रोजी पिहÐया ५ ÿादेिशक úामीण बँका Öथापन करÁयात आÐया.
३) १९७६ - ७७ मÅये दुसö यांदा भारताचा Óयापारतोल अनुकूल ठरला.
४) १९७६ मÅये भारताचे पिहले राÕůीय लोकसं´या धोरण जाहीर करÁयात आले.
५) १९७५ - ७६ मÅये बाल कÐयाणासाठी एकािÂमक बाल िवकास योजना (ICDS)
सुł करÁयात आली.
६) १९७७ - ७८ मÅये वाळवंटी ±ेýामÅये पåरिÖथकìय संतुलन ÿÖथािपत करÁयासाठी
वाळवंट िवकास कायªøम (DDP) सुł करÁयात आला.
आपली ÿगती तपासा.
१) पाचÓया पंचवािषªक योजनेचा आढावा ¶या?
७) सरकती योजना िकंÓहा जनता दलची योजना (Rolling Plan) :
भारतामÅये १९७७ मÅये जनता पाटêचे सरकार आले. माचª १९७८ जनता सरकारने
पाचवी योजना संपुķात आणली. १ एिÿल १९७८ मÅये जनता सरकारने Öवतःची सहावी
योजना (सरकती योजना) सुŁ केली. या योजनेचा कायªकाळ हा १ एिÿल १९७८ ते
जानेवारी १९८० या दरÌयान होता. या योजनेचे अÅय± मोरारजी देसाई आिण चरणिसंग हे
होते तर उपाÅय± डी. टी. लकडावाला होते. ही योजना गुÆनार िमडाªल ÿितमानावर
आधारलेली होती.
munotes.in

Page 80

80 या योजने¸या दरÌयान घडलेÐया महßवा¸या घडामोडी:
१) िजÐहा उīोग क¤þाची Öथापना. (१९७८)
२) कामासाठी अÆन योजना. (१९७९)
१९८० मÅये काँúेसची स°ा पुÆहा आÐयानंतर जानेवारी १९८० मÅये काँúेस (आय) ने
सरकती योजना फेटाळली. १ एिÿल १९८० नवीन सहावी योजना सुŁ करÁयात आली.
आपली ÿगती तपासा.
१) सरकती योजना ÖपĶ करा ?
८) सहावी पंचवािषªक योजना (१९८० -१९८५):
जानेवारी १९८० मÅये काँúेस (आय) स°ेवर आÐयानंतर Âयांनी सरकती योजना
फेटाळली. १ एिÿल १९८० नवीन सहावी पंचवािषªक योजना सुŁ करÁयात आली. या
योजनेचे अÅय± ®ीमती इंिदरा गांधी व राजीव गांधी (३१ ऑ³टोबर १९८४ रोजी इंिदरा
गांधीची हÂया) होते तर उपाÅय± दुगाªÿसाद धर होते. ही योजना ॲलन व Łþ यां¸या
मॉडेलवर आधाåरत होती. या योजनेत मु´य भर हा दाåरþ्य िनमुªलन व रोजगार िनिमªतीवर
देÁयात आला व सवाªिधक खचª हा ऊजाª ±ेýावर केला गेला. या योजने¸या दरÌयान
अपेि±त िवकास दर हा ५.०२% िनधाªåरत करÁयात आला तर या योजनेत साÅय
५.०७% झाले. या योजना कालावधीत राÕůीय उÂपÆनातील एकूण वाढ २८% होती.
सहाÓया पंचवािषªक योजनेची ÿमुख वैिशĶे पुढीलÿमाणे:
१) ०२ ऑ³टो १९८० रोजी एकािÂमक úामीण िवकास कायªøमाची सुŁवात.
२) ०२ ऑ³टो १९८० रोजी राÕůीय úामीण रोजगार कायªøमाची सुŁवात.
३) १५ ऑगÖट १९८३ रोजी úामीण भूिमहीन रोजगार हमी योजना सुŁ करÁयात आली.
४) १९८२ पासुन नवीन २० कलमी कायªøमाची सुŁवात करÁयात आली.
५) िवशाखापĘणम व सालेम, तािमळनाडु येथे पोलाद ÿकÐप सुŁ करÁयात आले.
६) दाåरþ्य िनमुªलन, रोजगार िनिमªती, आिथªक ÿगती व आिथªक समृĦी हे या योजनेचे
उिĥĶ्य होते.
७) जाजª फना«डीस यां¸या पुढाकाराने १९७८ मÅये िजÐहा उīोग क¤þांची Öथापना
झाली.
सहावी पंचवािषªक योजना बहòतांशी यशÖवी झाली असे मानले जाते. योजना कालावधीत
राÕůीय उÂपÆनातील एकूण वाढ २८% होती.
munotes.in

Page 81

पंचवािषªक योजना व शेती सुधारणा
81 आपली ÿगती तपासा.
१) सहाÓया पंचवािषªक योजनेची मािहती īा?
९) सातवी पंचवािषªक योजना (१९८५ -१९९०):
सातÓया पंचवािषªक योजनेचे अÅय± हे राजीव गांधी होते, तर उपाÅय± हे डॉ. मनमोहन
िसंग, पी िशवशंकर, माधविसंग सोळंकì आिण रामकृÕण हेगडे होते. या योजनेत िनयोजन
मंýी Ìहणून डॉ. मनमोहन िसंग हे काम बघत होते. िह योजना āÌहानंद व वकìल यां¸या
“मजूरी वÖतु ÿितमाना” वर आधारलेली होती. या मॉडेलनुसार ®िमक उपभोग घेत
असलेÐया वÖतु व सेवां¸या उÂपादनास ÿाधाÆय देÁयात आले. या योजनेला 'रोजगार
िनिमªती जनक' योजना असे Ìहणतात. या योजनेचे मु´य उिĥĶ्ये हे उÂपादन व रोजगार
िनिमªती होते, तर योजनेचे घोष वा³य' अÆन, काम व उÂपादकता. 'िनयोजनामÅये लोक
सहभागासाठी आिथªक व राजकìय स°ेचे िवेक¤þीकरण करणे हा या योजनेचा उĥेश होता.
या योजने¸या दरÌयान अपेि±त िवकास दर हा ५% होता तर साÅय दर हा ०६.०२%
ठरला.
सातÓया पंवािषªक योजनेची मु´य वैिशĶे पुढीलÿमाणे:
१) या योजनेस ‘रोजगार िनिमªती जन योजना’ असे Ìहणतात.
२) १९८५ - ८६ पासुन इंिदरा गांधी आवास योजना सुŁ करÁयात आली.
३) १९८८ मÅये दशल± िवहीर योजना सुŁ करÁयात आली.
४) २० ऑगÖट १९८६ ऑपरेशन Êलॅक बोडª व दुसरा २० कलमी कायªøम सुŁ
करÁयात आला.
५) ०१ एिÿल १९८९ रोजी पासुन जवाहर रोजगार योजना ही úामीण भागासाठी व
नेहŁ रोजगार योजना ही शहरी भागासाठी सुŁ करÁयात आली.
६) वािषªक राÕůीय उÂपÆन वाढीचे िनयोजीत उĥीĶ पारीत केÐयाने ही योजना यशÖवी
ठरली.
संपूणªपणे यशÖवी योजना Ìहणून ०७ Óया पंचवािषªक योजनेस ओळखले जाते.
आपली ÿगती तपासा.
१) सातÓया पंचवािषªक योजनेचा आढावा ¶या?
१०) वािषªक योजना िकंÓहा Öवावलंबन योजना (Yearly Plan) :
सातवी योजना संपÐयानंतर लगेच आठवी योजना सुŁ करÁयात आली नाही. Âयाऐवजी
दोन वािषªक योजना राबवÁयात आÐया. क¤þातील स°ा बदलÐयामुळे ८ वी योजना पुढे
ढकलÁयात येवुन १९९० -९१ वािषªक योजना सुŁ करÁयात आली. १९९० - ९१ ते munotes.in

Page 82

82 १९९१ - ९२ या दोन वािषªक योजना राबिवÁयात आÐया. या दोन वािषªक योजनांचा
कालखंडास ' िनयोजनाची सुĘी ' असे Ìहटले जाते. िह योजना १ एिÿल १९९० ते ३१
माचª १९९१ आिण १ एिÿल १९९१ ते ३१ माचª १९९२ यादरÌयान राबवली गेली. या
योजनेचे अÅय± चंþशेखर आिण नरिसंहराव हे होते. तर उपाÅय± मधू दंडवते, मोहन
धाåरया आिण ÿणब मुखजê होते.
या योजनेतील ÿमुख घडामोडी:
१) १ व ३ जुलै १९९१ रोजी Łपयाचे अवमुÐयन.
२) २४ जुलै १९९१ रोजी तÂकालीन अथªमंýी डॉ. मनमोहनिसंग यांनी नवे आिथªक व
औīोिगक धोरण िÖवकारले.
३) या योजनांमÅये ०२.०५ % िवकास दर होता.
४) १९९१ मÅये भारताने नवे आिथªक धोरण खाजगीकरण, उदारीकरण व
जागितकìकरण ही धोरणे िÖवकारÁयात आली.
आपली ÿगती तपासा.
१) वािषªक योजना िकंÓहा Öवावलंबन योजनेबĥल मािहती īा?
११) आठवी पंचवािषªक योजना (१९९२ - १९९७):
भारतात आठवी पंचवािषªक योजना अÔया वेळेस राबवÁयात आली, जेÓहा आंतरराÕůीय
Öथरावर अनेक आIJयªजनक व øातéकारी आिथªक व सामािजक पåरवतªन सुŁ होते. या
योजनेचे अÅय± पी. िÓह. नरिसंह राव व चंþशेखर होते, तर उपाÅय± रामकृÕणा हेगडे,
मोहन धारीया व ÿणव मुखजê होते. ही योजना पी. िÓह. नरिसंहराव व मनमोहन िसंग यां¸या
मॉडेलवर आधाåरत होती. या योजनेची मु´य घोषणाही "िनयंिýत अथªÓयवÖथेकडून
िनयोिजत अथªÓयवÖथेकडे" अशी होती.
या योजनेची मु´य उिĥĶ्ये िह पुढीलÿमाणे होती:
१) शतका¸या अखेरपय«त पूणª रोजगाराचे उĥीĶ गाठÁयासाठी पुरेशा रोजगारा¸या संिध
िनमाªण करणे.
२) लोकसं´या वाढीचा वेग िनयंिýत करणे.
३) १५ ते ३५ वषª वायोगटातील सवा«ना ÿाथिमक िश±ण देऊन Âयां¸यातील िनर±रतेचे
संपूणª उ¸चाटन करणे.
४) कृिष ±ेýाचा िवकास व िविविधकरण कłन अÆनधाÆयां¸या बाबतीत देश Öवयंपूणª
करणे व िनिमªतीसाठी योµय असा शेतमालाचा आढावा िनमाªण करणे.
५) ऊजाª, वाहतूक, दळणवळण, िसंचनसोई इ सोई-सुिवधा वाढÂया ÿमाणात उपलÊध
कłन देवून भावी काळातील देशा¸या आिथªक िवकासाचा भ³कम पाया घालणे. munotes.in

Page 83

पंचवािषªक योजना व शेती सुधारणा
83 या योजना काळात हाती घेÁयात आलेले ÿकÐप पुढीलÿमाणे होते:
१) १९९२ मÅये पिहÐयांदा सावªजिनक ±ेýातील उīोगांमÅये िनगु«तवणुकìची ÿिøया
सुł करÁयात आली.
२) १९९२ - ९३ मÅये Łपया Óयापार खाÂयावर आंिशक पåरवतªनीय १९९३ - ९४ मÅये
Óयापार खाÂयावर पूणª पåरवतªनीय, तर १९९४ - ९५ मÅये चालू खाÂयावर पूणª
पåरवतªनीय करÁयात आला.
३) १९९२ मÅये (SEBI) ला संवैधािनक दजाª देÁयात आला. सेबी (Securities
Exchange Board of India) Öथापना १९८८ साली झाली. ही संÖथा देशातील
शेअर बाजारांवर िनयंýण ठेवत आहे. देशात सÅया २४ शेअर बाजार आहेत. Âयातील
महाराÕůात ०४ शेअर बाजार आहेत. Âयांतील मुंबईमÅये ०३ (Öथापना १८७७ ) व
पुणे येथे ०१ आहे. पुणे शेअर बाजार िनिमªती १९८२ मÅये करÁयात आली.
४) १९९२ मÅये ७३ व ७४ Óया घटनादुłÖतीने पंचायत राज ÓयवÖथेला संवैधािनक
दजाª देÁयात आला.
५) १९९३ - ९४ मÅये खाजगी ±ेýात पुÆहा बँका Öथापन करÁयाची संमती देÁयात
आली.
६) १९९६ मÅये भारतात पिहÐयांदा डीपॉिझटची ÿणालीची सुरवात करÁयात आली.
िह योजना सवªच ±ेýांमÅये यशÖवी ठरली. या योजनेअंतगªत अपेि±त िवकास दर हा
०५.०६% एवढा िनिIJत केला होता तर साÅय ०६.०८ % एवढा होता. ही योजना बहòतांश
यशÖवी ठरली. याच योजनेमÅये सवाªिधक परकìय चलन ÿाĮ झाले. कृषी ±ेýात वािषªक
सरासरी वाढीचा दर ३.९% एवढा तर उīोग ±ेýात वािषªक सरासरी वाढीचा दर ८.०% ने
वाढला. सेवा ±ेýात वािषªक सरासरी वाढीचा दर ७.९% एवढा होता.
आपली ÿगती तपासा.
१) आठÓया पंचवािषªक योजनेची मािहती īा?
१२) नववी पंचवािषªक योजना ( १९९७ ते २००२):
िह पंचवािषªक योजना १९९७ ते २००२ या काळासाठी लागू केली होती. या योजना
काळात िनयोजन आयोगाचे अÅय± एच.डी.देवगौडा व अटल िबहारी वाजपेयी तर िनयोजन
आयोगाचे उपाÅय± मधु दंडवते, जसवंतिसंग, कृÕणचंþ पंत होते. ही योजना १५ वषाª¸या
दीघªकालीन योजनेचा भाग होती. या योजनेतील घोषवा³य “सामािजक Æयाय आिण
समानतेस आिथªक वाढ.” हे होते. या योजनेमÅये परदेशी भांडवल गुंतवणूकìस ÿाधाÆय
देÁयात आले. तर योजनेदरÌयान सवाªिधक खचª उजाª ±ेýावर करÁयात आला. तर
सवाªिधक भर कृषी व úामीण िवकासावर देÁयात आला. िह योजना गांधीवादी ÿितमानावर
आधारलेली होती.
munotes.in

Page 84

84 या योजनेचे ÿमुख उĥीĶे:
१) कृिष व úामीण िवकास Ļांना अúøम.
२) आिथªक वाढीचा दर वािषªक सरासरी ६.५% एवढा साÅय.
३) सवाªत मूलभूत िकमान सेवा पुरिवणे.
४) शाĵत िवकास.
५) ľी, अनुसूचीत जाती, जमाती, इतर मागासवगêय इ. चे सबलीकरण.
६) लोकांचा सहभाग वाढू शकणाö या संÖथां¸या िवकासास चालना.
नवÓया पंचवािषªक योजनेचे महÂव:
National Highways Development Programme हाती घेÁयात आला. सावªजिनक
±ेýातील उīोगांना Öवाय°ता देÁयासाठी नवरÂन व िमिनरÂन शृंखला सुŁ करÁयात
आली. कृषी िवमा महामंडळाची Öथापना करÁयात आली. कृषी ±ेýात वाढीचा दर कमी
झाला. कृषी ±ेýात वािषªक सरासरी वाढीचा दर २.४४%, उīोग ±ेýात वािषªक सरासरी
वाढीचा दर ४.२९%, सेवा ±ेýात वािषªक सरासरी वाढीचा दर ७.८७% एवढा होता. या
योजनेतील अपेि±त िवकास दर हा ६.०५% व साÅय ५.०५% एवढा होता.
आपली ÿगती तपासा.
१) नवÓया पंचवािषªक योजनेची मािहती īा?
१३) दहावी पंचवािषªक योजना ( २००२ ते २००७):
दहाÓया पंचवािषªक योजने¸या आराखड्यास राÕůीय िवकास परीषदेने ०१ सÈट¤बर २००१
रोजी मंजुरी िदली. या योजनेचे अÅय± अटलिबहारी वाजपेयी व डॉ मनमोहनिसंग हे होते,
तर उपाÅय± के. सी. पंत व मॉंटेकिसंग अहलुवािलया. या योजनेअंतगªत सवाªिधक भर हा
िश±ण ±ेýावर देÁयात आला. व सवाªिधक खचª उजाª ±ेýावर करÁयात आला. िह योजना
गांधीवादी ÿितमानावर आधारलेली होती. या योजनेचे घोषवा³य समानतेसह सामािजक
Æयाय असे होते. या योजनेअंतगªत अपेि±त िवकास दर ८ .००% िनिIJत केला होता तर
साÅय दर हा ७.०६% एवढा होता.
दहाÓया पंचवािषªक योजनेचे वैिशĶे:
१) सामािजक सुर±ा ÿायोिजक योजना २३ जानेवारी २००४ रोजी सुŁ झाली.
२) ०९ फेāुवारी २००४ रोजी वंदे मातरम् योजना सुŁ झाली.
३) ०२ फेāुवारी २००६ रोजी राÕůीय रोजगार हमी योजना आंňÿदेश या राºयातुन सुŁ
झाली. munotes.in

Page 85

पंचवािषªक योजना व शेती सुधारणा
85 ४) १० फेāुवारी २००६ रोजी िवशेष आिथªक ±ेý सेझ¸या कायīाची अंमलबजावणी
झाली.
दहाÓया पंचवािषªक योजनेचे उिĥĶ्ये:
१) वािषªक वृĦीदर ०८% करणे.
२) दाåरþ्य रेषेखालील लोकसं´येचे ÿमाण २००७ पय«त २१% तर २०१२ पय«त
११% पय«त कमी करणे.
३) २००१ ते २०११ या दशकातील लोकसं´या वाढीचा दर १६.०२% पय«त कमी
करणे.
४) सा±रतेचे ÿमाण २००७ पय«त ७५% करणे तर २०१२ पय«त ८०% पय«त साधणे.
५) बालमृÂयुÿमाण २००७ पय«त दर हजारी ४५ पय«त आणणे. तर २०१२ पय«त दर
हजारी २८ पय«त कमी करणे.
आपली ÿगती तपासा.
१) दहाÓया पंचवािषªक योजनेचा आढावा ¶या?
१४) अकरावी पंचवािषªक योजना ( २००७ ते २०१२):
११ Óया पंचवािषªक योजनेस राÕůीय िवकास परीषदेने १९ िडस¤बर २००७ रोजी मंजुरी
िदली. या योजनेचे अÅय± डॉ. मनमोहनिसंग होते, उपाÅय± मॉंटेकिसंग अहलुवािलया होते
तर सिचव सुधाताई िपÐलई Ļा होÂया. ही योजना गांधीवादी ÿितमानावर आधारलेली
होती. या योजनेचे घोषवा³य “वेगवान आिण सवª समावेश िवकासाकडे” असे होते. या
योजनेत सवाªिधक खचª हा सामािजक सेवांवर करÁयात आला. नंतर 11 Óया पंचवािषªक
योजनेचे नामकरण राÕůीय िश±ण योजना असे करÁयात आले आहे.
या योजनेत अपेि±त िवकास दर ०९.००% तर साÅय ०६.०७% झाले.
योजना काळात हाती घेÁयात आलेले कायª:
१) वेगवान वृĦी, ºयामुळे दाåरþ्य कमी होऊन रोजगारां¸या संधीची िनिमªती होईल.
२) आरोµय व िश±णासार´या सेवांची उपलÊधता, िवशेष: गåरबांसाठी उपलÊध कłन
देणे.
३) िश±ण व कौशÐय िवकासा¸या माÅयमातून सबलीकरण करणे.
४) राÕůीय úामीण रोजगार हमी योजने¸या माÅयमातून रोजगारा¸या संधीचा िवÖतार
करणे.
५) पयाªवरणीय शाĵतता. munotes.in

Page 86

86 आपली ÿगती तपासा.
१) अकराÓया पंचवािषªक योजनेचा आढावा ¶या?
१५) बारावी पंचवािषªक योजना (२०१२ ते २०१७):
१५ सÈट¤बर २०१२ रोजी िनयोजन मंडळाने १२Óया योजने¸या मसुदयाला माÆयता िदली.
या योजनेचे अÅय± डॉ. मनमोहन िसंग व नर¤þ मोदी होते, तर योजनेचे उपाÅय± मॉंटेकिसंग
अहलुवािलया होते. या योजनेचे घोषवा³य हे ' जलद, शाĵत आिण अिधक समावेश वृĦी '
हे होते. या योजनेची ÿमुख उिĥĶे ही पुढीलÿमाणे होती.
१) वाढी¸या दराचे ल± कमी कłन ८% वािषªक सरासरी इतके ठेवÁयात आले आहे.
कृिष ±ेý ४% तर कारखानदारी १०% इतके ल± ठेवÁयात आले आहे.
२) योजनेचा मु´य भर पायाभूत सुिवधा, आरोµय व िश±ण या ±ेýांवर असेल.
३) योजनेचा आकार ४७.७ ल± कोटी इतका असेल.
२०१४ मÅये भारतीय जनता पाटêचे सरकार क¤þात आÐयाने Âयांनी िह योजना बंद केली.
व िनयोजन आयोगा¸या जागी ' नीती आयोगाची ' Öथापना केली.
आपली ÿगती तपासा.
१) बाराÓया पंचवािषªक योजनेचा मािहती सांगा?
६.५ नीती आयोग ( National I nstitute for Transforming India ) भारताचे पंतÿधान नर¤þ मोदी यां¸या अÅय±तेखाली १ जानेवारी २०१५ रोजी पूवê¸या
योजना आयोग ( Planning Commission) या सरकार¸या मु´य संÖथेचे łपांतर नीती
(National Institute for Transf orming India) या संÖथेमÅये करÁयात आले. १५
माचª १९५० रोजी तÂकालीन पंतÿधान जवाहरलाल नेहł यां¸या अÅय±तेखाली योजना
आयोगाला सुŁवात झाली होती, ºयाचे ÿमुख कायª पंचवािषªक योजनांĬारे िवकासासाठी
योजना आखणे आिण Âयांची अंमलबजावणी करणे हे होते. परंतु आता देशाचे आिथªक
धोरण 'नीती आयोग' ठरवणार आहे. नीती आयोगाचे पिहले अÅय± हे नर¤þ मोदी
(पंतÿधान) हे होते तर उपाÅय±- अरिवंद पानगåरया (अथªत²) होते.
नीती आयोगाची सरंचना:
पूवê¸या िनयोजन आयोगाÿमाणेच देशाचे पंतÿधान हे नीतीचे पदिसĦ अÅय± असतात.
िनयामक मंडळात सवª राºयांचे मु´यमंýी आिण क¤þशािसत ÿदेशांचे नायब राºयपाल यांचा
समावेश आहे. तसेच मंडळात उपाÅय±, दोन पूणªवेळ सदÖय, िवīापीठातील व संशोधन
संÖथेतील दोन अधªवेळ सदÖय, पंतÿधानांनी िनयुĉ केलेले क¤þीय मंिýमंडळातील चार
सदÖय यांचा समावेश आहे. नीतीचा उपाÅय± हा आयोगाचा कायªकारी ÿमुख असतो.
आयोगामÅये सरकारी आिण खाजगी संÖथांतील तº²ांची वेळोवेळी सदÖय Ìहणून नेमणूक
करÁयाची ÓयवÖथा आयोगाĬारे करÁयात येते. नीतीमÅये ‘टीम इंिडया हब’ आिण munotes.in

Page 87

पंचवािषªक योजना व शेती सुधारणा
87 ‘इनोÓहेशन हब’ अशी दोन नवीन क¤þे Öथापन करÁयात आली आहेत. राजधानी िदÐली
येथे या आयोगाचे मु´यालय आहे.
नीती आयोगाचे धोरण:
नीतीमÅये ‘िथंक टँक’ या संकÐपनेवर भर िदलेला असून, धोरण आखताना क¤þ आिण
राºय सरकार यां¸या भागीदारीचा समावेश यात आहे. नीतीने भारतातील धोरणाÂमक
आिण दीघªकालीन धोरणांवर ल± क¤िþत केले आहे. याĬारेच भिवÕयात आिथªक
वृिÅददरवाढीवर भर िदला जाईल. úामीण Öतरापय«त पोचÁयाचे काम नीती करणार आहे.
सामाÆयां¸या िवकासातून राÕůाचा िवकास घडÁयाऐवजी भांडवलशाही अथªÓयवÖथे¸या
िवकासातून राÕůाचा आिण सामाÆयांचा िवकास घडावा , ही या धोरणाची िदशा आिण
आशय आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१) नीती आयोगाची मािहती īा ?
६.६ पंचवािषªक योजनांचे पåरणाम / यश १९५१ मÅये सुŁ झालेली पंचवािषªक योजना भारतासाठी काही ±ेýात लाभदायक ठरÐया.
िāिटशां¸या आिथªक धोरणांमुळे भारतीय अथªÓयवÖथा कमकुवत झाली होती, ितला गती
देÁयाचे कायª पंचवािषªक योजनांनी केले. या यॊजनाचे यश हे पुढील ÿमाणे होते.
१) राĶीय उÂपनातील वाढ :
राÕůीय उÂपनातील वाढ हे आिथªक िवकासाचे ÿतीक आहे. पंचवािषªक योजनां¸या दरÌयान
राÕůीय उÂपना¸या वाढी चा दर हा ४.१% ÿितवषª होता. पिहÐया पंचवािषªक योजनात
वाढीचा दर हा २.२% िनधाªåरत केला होता. ÿÂय±ात माý ३.७% ÿितवषª वाढ झाली.
काही योजना आपले िनधाªåरत लàय पूणª कł शकले नाही परंतु आठÓया योजनेत िवकास
दर हा वाढून ६.६% झाला.
२) कृषी ±ेýात झालेली ÿगती:
िāिटशां¸या आिथªक शोषणाचा सवाªिधक फटका हा शेतकöयांना बसÐयाने ÖवातंÞयानंतर
कृषी ±ेýात बदल करणे आवÔय³य होते. पिहÐयाच पंचवािषªक योजनेत कृषी ±ेýात
आमूलाú बदल घडवून आÁयासाठी अनेक योजना राबवÐया. १९६६ पासून कृषी¸या
तांिýक िवकासावर भर िदÐयामुळे हåरत øांती होऊ शकली. योजना काळात अÆनधाÆय
उÂपादनात ितÈपट वाढ झाली व कृषी ±ेýात िवकास झाला. कृषी ±ेýात झालेÐया
िवकासामुळे आज भारत अÆनधाÆयाची आयात करÁयाऐवजी िनयाªत कł लागला आहे.
३) उīोगातील ÿगती :
पंचवािषªक योजनेची सवाªत महÂवाची उपलÊधी Ìहणजे उīोग±ेýात झालेली ÿगती होय.
उīोगातील ÿगतीमुळे योजना काळात गेÐया ७५ वषाªत भारताची अथªÓयवÖथा संपूणª munotes.in

Page 88

88 िवĵाची दहावी औīोिगक ÓयवÖथा Ìहणून समोर आली आहे. औदयोिगक ±ेýातील
महÂवाचे यश Ìहणजे भारतीय उīोगांचे झालेले िविवधकरण होय. भारता¸या औदयोिगक
±मतेचे िविविधकरण व िवÖतार होÁयात सरकारी ±ेýाचे योगदान महÂवाचे आहे. सवª
उपभोµय वÖतू व पोलाद, िसम¤ट Ļा सार´या मूलभूत वÖतूंमÅये देश हा Öवावलंबी बनत
आहे.
४) रोजगारा¸या संधीत वाढ:
पंचवािषªक योजनां¸या दरÌयान रोजगारा¸या संधी वाढवÁयाचा सातÂयाने ÿयÆत केला
गेला. यासाठी अनेक महÂवाकां±ी योजना सरकारĬारा राबवÁयात आÐया. Ļा
ŀिĶकोनातून रोजगार िवÆमुख कायªøम, कुटीर लघु उīोगांचा िवकास यासार´या िवशेष
योजना कायªøमामुळे रोजगारा¸या संधीत वाढ झाली.
५) सामािजक Æयाय:
देशातील ÿÂयेक नागåरकाला सामािजक Æयाय देÁया¸या ŀĶीने व िवषमात कमी कłन
गरीब वगाªतील लोकांचा िवकास करÁयासाठी गåरबी िनमूªलन कायªøम राबिवÁयात आले.
úामीण िवकास कायªøम, राÕůीय úामीण रोजगार कायªøम, úामीण भूिमहीन रोजगार
कायªøम, ÿधानमंýी úामोदय योजना, इ.सार´या अनेक महतवा¸या योजना राबवÁयात
आÐया.
आपली ÿगती तपासा.
१) पंचवािषªक योजनां¸या पåरणामांची चचाª करा?
६.७ पंचवािषªक योजनांचे अपयश भारतात पंचवािषªक योजना राबिवताना ÂयामÅये अनेक ýुटी िनमाªण झाÐया तसेच लोकांचा
योµय सहकायª न लाभÐयाने योजनेमÅये ठरवलेले लàय ÿाĮ करणे अवघड बनले. Ļा
पंचवािषªक योजना जरी यशÖवी ठरÐया असÐया तरी ÂयामÅये अनेक ýुटी िनमाªण झाÐया
Âया पुढीलÿमाणे:
१) आिथªक असमानता:
डॉ. आर. के. हजारी, द° सिमती व एकािधकार आयोग हे ÖपĶ करते िक, पंचवािषªक
योजनां¸या काळात भारतात आिथªक असमानता मोठ्या ÿमाणावर वाढली. ®ीमंत हा
अिधक ®ीमंत बनला तर गरीब हा गरीबच रािहला. देशातील जवळपास २६% पेàया जाÖत
लोकसं´या गåरबी रेषे¸या खाली आहे.
२) बेरोजगारीतील वाढ:
पंचवािषªक योजनां¸या काळात देशातील शहरी व úामीण ±ेýातील बेरोजगारांची सं´या
वाढणे हे या योजनेचे सवाªत मोठे अपयश होते. पिहÐया योजनेत बेकारांची सं´या िह ७०
लाख होती तर आठÓया योजनेत ही सं´या १५३ लाखावर पोहचली. याचे मु´य कारण munotes.in

Page 89

पंचवािषªक योजना व शेती सुधारणा
89 Ìहणजे जड उīोगांना आवÔयकतेनुसार जाÖत महÂव देणे, ºयामुळे िशि±त व तंý²ान
िश±ण ÿाĮ लोकांची बेरोजगारी वाढत आहे.
३) काळया पैशातील वाढ:
भारतातील िविवध कर , Âया करांची जाÖत दर, करांची चोरी व िविवध आिथªक िनयंýणामुळे
देशामधील काळा पैसे हा मोठ्या ÿमाणावर ÿसाåरत झाला. अŁण कुमार यांनी आपÐया ‘
The Black Economy in India ’ या पुÖतकात भारतातील काÑया पैशाची चचाª केली
आहे. Âयां¸या मते १९९५-९६ या काळात भारतात काळा पैसा हा सकल घरेलू
उÂपादना¸या ४०% झाला होता.
४) वÖतूं¸या िकमतéमÅये झालेली वाढ:
भारतातील पंचवािषªक योजना वÖतूंचा िकंमती िÖथर ठेवÁयात अपयशी झाÐया. ÿÂयेक
पंचवािषªक योजनते मूÐयवाढी¸या लàयाची ÿाĮी न होऊ शकÐयाने याकाळात
मूÐयवाढीचा øम िनद¥शात येतो. पåरणामी देशाती गरीब जनता, मजदूर व िनिIJत वेतन
िमळिवणाöया वगाªवर महागाईचा बोझा हा वाढत आहे.
५) िवदेशी कजाªचा भार:
Öवतंýपूवª काळात भारतावर िवशेष िवदेशी कजª नÓहते. पण योजना काळात Âया योजना
यशÖवी राबिवÁयासाठी मोठया ÿमाणात िवदेशी कजª घेतÐयाने Âयाचा भार हा वाढला आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१) पंचवािषªक योजना का अपयशी ठरÐया Âयाचा आढावा ¶या ?
६.८ सारांश िāिटशां¸या आगमनापूवê भारतीय अथªÓयÖथा पिIJमी युरोिपयन देशां¸या अथªÓयवÖथेपे±ा
अिधक िवकिसत होती. िāिटशांची भारतात स°ा ÿÖथािपत झाÐयानंतर Âयां¸या आिथªक
धोरणांमुळे भारतीय अथªÓयवÖथा पूणªपणे पणे कोलमडून पडली. Âयामुळे ÖवातंÞय
िमळाÐयानंतर भारतीय अथªÓयवÖथेला गती देणे आवÔय³य होते. १९५१ मÅये भारतात
पिहली पंचवािषªक योजना राबवली गेली. व एक सुधाåरत काøªमाĬारे देशाचा øमबĦ
िवकास घडवून आणला गेला. गेÐया ७५ वषाªत देशांमÅये १२ पंचवािषªक योजना राबिवÐया
गेÐया, या योजनां¸या काळात िवकसनशील देशांमÅये सवाªत अिधक वेगाने िवकिसत
होणाöया देशांमÅये भारतच दहावा øमांक लागतो. या योजनाकाळात काही ±ेýांमÅये
भारताची ÿगती िह उÂसाहवधªक आहे.
६.९ ÿij १) िनयोजन मंडळाचा आढावा घेऊन ÖवातंÞयपूवª काळातील भारतातील िनयोजनाची
मािहती īा ?
२) पिहÐया ते सहाÓया पंचवािषªक योजनांचा सिवÖतर आढावा ¶या ? munotes.in

Page 90

90 ३) सातÓया ते बाराÓया पंचवािषªक योजेची मािहती īा ?
४) नीती आयोगाबĥल मािहती īा ?
५) पंचवािषªक योजनां¸या पåरणामांचा आढावा ¶या ?
६) पंचवािषªक योजना अपयशी का ठरÐया Âयाची चचाª करा ?
६.१० संदभª १. आजादी के बाद का भारत - िबिपन चंþ .
२. भारत का Öवतंýता संघषª - िबिपन चंþ .
३. भारतीय राÕůीय चळवळीचा इितहास - डॉ. साहेबराव गाठाळ.
४. आधुिनक भारताचा इितहास (१९४७ ते २०००) - शांता कोठेकर.



*****


munotes.in

Page 91

91 ७
शेती सुधारणा
घटक रचना
७.० उिĥĶ्ये
७.१ ÿÖतावना
७.२ शेतीमधील सुधारणा
१) जमीनदारी पĦतीचा नाश
२) जिमनीचे िकंÓहा शेतीचे एकýीकरण
३) सहकार शेती
७.३ िवनोबा भावे व भूदान चळवळ
७.४ शेतीमधील सुधारणांचे पåरणाम
१) सरंजामशाही (सामंतवाद) ÓयवÖथेची समाĮी
२) सामंती शोषण व दडपशाहीतून मुĉì
३) शेतकöयांना जिमनीवरील अिधकार ÿाĮ
४) लोकशाही मूÐयांचा िवकास
५) शेतीमधील िवकास
७.५ सारांश
७.७ ÿij
७.८ संदभª
७.० उिĥĶ्ये १) ÖवातंÞयानंतर झालेÐया शेती सुधारांचा आढावा घेणे.
२) भूदान चळवळीचा अËयास करणे.
३) शेती सुधारणांचे पåरणाम अËयासणे.
७.१ ÿÖतावना ÿाचीन काळापासून शेती हा भारतीय अथªÓयवÖथेचा मु´य कणा रािहलेला आहे.
िāिटशां¸या आिथªक धोरणांचा सवाªत जाÖत फटका हा शेतकöयांना बसला. िāिटशांची
महसूल पĦती, शेतीचे Óयापारीकरण, अन-औīोिगकìकरण यामुळे शेतकरी हा आणखीनच
गरीब बनला. भारतात जमीनदारी ÓयवÖथेमुळे कृिष±ेýात ÿचंड िवषमता िनमाªण झाली.
ÖवातंÞयानंतर भारतीय अथªÓयवÖथेला बळकटी देÁयासाठी पं. जवाहरलाल नेहł यांनी
सवªÿथम शेतकöयांचे ÿij सोडवून शेतकöयांची आिथªक पåरिÖथती सुधारÁयासाठी munotes.in

Page 92

92 शेतीमधील अÆनधाÆयचे जाÖतीत जाÖत उÂपादन वाढवÁयाचे धोरण राबिवले. तसेच
पिहÐया पंचवािषªक योजनेत जिमनीिवषयक धोरण जाहीर केले. व शेतीमÅये सुधारणा
घडवून आणÁयासाठी िविवध कायदे पाåरत केले, ºयामÅये जमीनदारी पĦतीचा नाश,
कुळांना जिमनीची मालकì देÁयाचा अिधकार, सहकार शेतीला ÿाधाÆय, शेतीला
पाणीपुरवठा करÁयासाठी िविवध जलिसंचना¸या योजना इ. भर देÁयात आला.
७.२ शेतीमधील सुधारणा १) जमीनदारी पĦतीचा नाश :
सरकार व शेतकरी यां¸या मÅये असलेÐया मÅयÖथ वगाªचे अिधकार समाĮ केÐयािशवाय
शेतीमÅये सुधारणा करणे श³य होणार नाही याची जाणीव तÂकालीन काँúेस सरकारला
होती. या मÅयÖथ वगाªमÅये मु´यकłन जमीनदार, तालुकेदार व मोठे भू - ÖवािमÂव
(®ीमंत Óयापारी, सावकार, व ®ीमंत शेतकरी ) यांचा समावेश होता. व जिमनीचा एक मोठा
भूखंड हा Âयां¸या ताÊयात असÐयाने Âयांचे अिधकार कमी करणे आवÔय³य होते. १९४९
मÅये गोिवंद वÐलभ पंथ यां¸या अÅय±तेखाली जहागीरदारी व जमीनदारी ÿथेची समाĮी
करÁयासाठी एका आयोगाची Öथापना केली गेली. या सिमतीने राजÖथान, मÅयÿदेश,
उ°र ÿदेश, िबहार, मþास, आसाम व मुंबई इ. ÿांतामÅये असलेÐया मÅयÖथ वगाªचे
अिधकार समाĮ करÁयाची सूचना िदली. या आयोगा¸या सूचनेवर ÿांतीय सरकराने
जहागीरदारी व जमीनदारी ÿथे¸या समाĮीसाठी एक कायदा पास करÁयाचे आÅयदेश
काढला. िबपीन चंþ यां¸या मते, “ जवाहरलाल नेहł, गोिवंद वÐलभ पंथ, व सरदार पटेल
या सार´या काँúेस¸या मु´य नेÂयांना जमीनदारी ÿथा नĶ करÁया¸या संदभाªत काही
साशंकता होती. Âयांना भीती होती िक, जमéनदार आपली संप°ी वाचवÁयासाठी
Æयायालयाचा आधार घेतील व सÌपतीचे अिधकार व Âयांना िदली जाणारी भरपाई यां¸या
िवŁĦ ते ÿij िवचारतील. Âयामुळे राºयां¸या िवधानसभेत जमीनदारी ÿथा समाĮ
करÁयासंबधी एक कायदा िनिIJत केलेÐया भरपाई सोबत पास केला. तसेच हा मÅयÖथ वगª
Æयायालयात न जाÁयासाठी Âया कायīाला Æयायालयीन ÿिøयेचा बाहेर ठेवावे असे ठरले.
व कायदा पास करÁयासाठी फĉ राÕůपतéची अनुमती आवÔय³य आहे ºयाचा ÖपĶ अथª
होता िक, हा कायदा पास करÁयाचे सवª अिधकार हे क¤þातील मंिýमंडळाकडे होते.”
(िबपीन चंþ, आझादी के बाद भारत, पृ. ø. ५३६) हा कायदा पास झाÐयामुळे
जमीनदारांनी या कायīाला िवरोध करायला सुरवात केली. पटना उ¸च Æयायालयाने या
मÅयÖथ वगाªची अपील Öवीकार केली. Ìहणून १९५१ मÅये पिहले व १९५५ मÅये चौथे
संिवधानात संशोधन कłन जमीनदारी व जहागीरदारी ÿथा समाĮ करÁयासाठी राºयातील
िवधानसभेला काही िवशेष अिधकार देÁयात आले. १९५६ ÿयÆत बहòसं´य राºयातील
जमीनदारी ÿथा िह समाĮ करÁयात आली. जो शेतकरी एखादी जमीन कसत असेल Âयाला
ती जमीन वापस देÁयात आली. परंतु यामÅये १९४९ मÅये जमीनदारी व जहागीरदारी ÿथा
समाĮ करÁयासाठी आयोगाची Öथापन केÐयाने जमीनदारांनी Âयां¸या जिमनीमधून
शेतकöयांना बेदखल करÁयास सुरवात केली होती Ìहणून सवª राºयांनी एक कायदा पास
कłन १९४९ व Âया¸या नंतर ºया शेतकöयांना बेदखल केले होते ते बेकायदेशीर मानले
गेले. munotes.in

Page 93

शेती सुधारणा
93 जमीनदारी ÿथा समाĮ केÐयामुळे पारंपाåरक जिमनीची मालकì असणारे मोठे जमीनदार
अथवा जिमनीचे मालक यांचा जिमनीवरील अिधकार हा संपला. शेतकöयांना जिमनीची
मालकì ÿाĮ झाली. Âयांना जिमनीवरील सवª अिधकार ÿाĮ झाले व ती जिमनीवर Âयांची
कायमÖवłपी मालकì ÿाĮ झाली . (Öथावर मालम°ा) ºयामुळे जिमनीवłन Âयांना
कुठÐयाही पåरिÖथतीमÅये काढून टाकता येत नÓहते. जिमनीवर शेतकöयांचे कायमÖवłपी
अिधकार ÿाĮ झाÐयाने ते आपÐया जिमनी िवकू शकत होते, Âया जिमनी कोणालाही गहाण
देऊ शकत होते व कोणालाही भेट Ìहणून देऊ शकत होते. तसेच सरकार¸या परवानगीने
Âया जिमनीचा वापर अकृषी कायाªसाठी देखील करÁयाचा अिधकार Âयांना ÿाĮ झाला.
याबदÐयात शेतकöयांना फĉ िनयिमत łपाने सरकारला कर īावा लागत असे. Âयाला
आपÐया शेतीसंबंधी पूणª अिधकार ÿाĮ झाले होते. ºयामÅये तो कोणते पीक घेता येईल
िकंवा Âयासाठी तो कोणते तंý²ान वापरेल इ.
१९६० पय«त भारतात जमीनदारी ÿथा ही जवळपास संपुĶात आली होती. जर या
कायīाचे मूÐयांकन केले तर असे आढळते िक, या कायīामुळे मÅयÖथ वगाªची भूिमका
समाĮ होऊन Âयांना जिमनीवरील अिधकार हे गमवावे लागले. व शेतकöयांना Âया
जिमनीवर अिधकार ÿाĮ झाला. परंतु यामÅये अनेक दोष देखील होते, जमéनदार वगाªने
Öवतःला शेतकरी दाखवून मोठ्या-मोठ्या शेतीवर आपला अिधकार सांिगतला. तसेच
Âयांनी आपÐया जिमनीवłन अनेक शेतकöयांना बेदखल केले. शेतकöयांकडे यासंदभाªतील
कागदपýे नसÐयाने ते Âया जिमनीवर आपला अिधकार िसĦ कł शकले नाही.
जमीनदारांनी शेतकöयांना बेदखल कłन Âया जिमनी आपÐया नातेवाईकां¸या नावे केÐया.
परंतु या कायīाचे मु´य वैिशĶ्ये Ìहणजे शेतीमधील सरंजामशाही ÓयवÖथा िह नĶ झाली.
सामािजक व आिथªक ÓयवÖथेमÅये सामंतांची िÖथती िह नाजूक बनली. शेतकöयांकडून
मोठ्या ÿमाणावर वसूल केले जाणारे िविवध कर हे समाĮ झाले. व सरकारने िनिIJत केला
कर हा Âयांना īावा लागला. शेतकöयांवर कुठÐयाही ÿकारचे अितåरĉ कर नसÐयाने
Âयांनी आधुिनक तंý²ानाचा वापर कłन आपली शेती िवकिसत केली. Âयांना जिमनीची
कायमÖवłपी मालकì ÿाĮ झाÐयामुळे ते आपÐया शेतीकडे अिधक ल± देऊ लागले
ºयामुळे Âयां¸या उÂपनात वाढ झाली.
आपली ÿगती तपासा .
१) जमéनदारी ÿथा कशी समाĮ केली ते सांगा?
२) जिमनीचे िकंवा शेतीचे एकýीकरण:
शेती¸या सुधारणांमÅये शेतीचे एकýीकरण हे एक महÂवाचे कायª होते. ÖवातंÞयानंतर
शेतकöयांना जिमनीवरील अिधकार ÿाĮ झाला होता पण Âया जिमनी छोट्या-छोट्या
तुकड्यांमÅये िवभागÐया गेÐया होÂया. ºयामुळे शेतकöयांचे नुकसान होऊन शेती¸या
उÂपादनात घट होत गेली. Âयामुळे शेतीचे एकýीकरण करणे आवश³य होते. हे शेतीचे
एकýीकरण दोन ÿकारे केले गेले. munotes.in

Page 94

94 १) एकाच शेतकöयां¸या जिमनी Ļा वेगेवेगÑया तुकड्यांमÅये िवभागÐया गेÐया होÂया व
Âया दूर-दूर होÂया. अशा वेळेस शेतकöयांना तेवढीच जमीन िह एकाच िठकाणी देÁयात
आÐया.
२) यामÅये सहकार शेती सुŁ करÁयात आली.
शेती¸या एकýीकरणाचा िवचार हा ÖवातंÞयपूवª काळात मांडला गेला होता, पण भारतात
पंचवािषªक योजना राबवÐयानंतर सवªच राºयांमÅये शेतीचे एकिýकरण केले गेले. पिहÐया
पंचवािषªक योजने¸या समाĮीनंतर जवळपास १ करोड २१ लाख हे³टर जिमनीचे
एकýीकरण करणे श³य झाले.
३) सहकार शेती:
भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर तÂकालीन काँúेस सरकार सहकार शेती सुŁ करÁया¸या
बाजूने होते. परंतु भारतीय शेतकरी सहकार शेती िह संकÐपना िह नीटपणे समजू न
शकÐयाने ही ÓयवÖथा भारतात िवशेष लोकिÿय होऊ शकली नाही. सवªÿथम आपण
सहकार शेती Ìहणजे काय हे नीटपणे समजून घेऊ. सहकारी शेती Ìहणजे, जमीन
कसणाöया अनेक शेतकöयांनी Öवे¸छेने आपÐया जिमनीचा मालकì ह³क अबािधत ठेवून
ती लागवडीसाठी एकिýत करणे होय. सामाÆयतः यामधील शेतकरी हे छोटे असून
Âयां¸याकडची साधनसामगी तुटपुंजी असते. शेतीबरोबरच ते आपली साधनसामगी (उदा.
अवजारे, बैल इ.) एकिýत करतात आिण सहकारी शेती संÖथेची Öथापना कłन
कृिषिवषयक सवª काय¥ ते सामूिहकपणे पार पाडतात. शेतकöयाबरोबरच Âयां¸या कुटुंबातील
Óयĉì शेतीत काम करतात. Âया कामाचा मोबदला Âयांना िमळतो, िशवाय खचª वजा जाता
उवªåरत नÉयाचे (वाढाÓयाचे) शेतकरी-सभासदात वाटप केले जाते. अनेकदा जमीन मोठया
जमीनदाराकडून िकंवा शासनाकडून भाडेपĘीने िमळिवली जाते. अÐपभूधारक
शेतकöयांबरोबरच भूिमहीन शेतमजूर व úामीण बेरोजगार Óयĉéना ही जमीन कसÁयासाठी
िदली जाते. ‘एकासाठी सवª आिण सवा«साठी एक’, या सहकारा¸या मूलमंýानुसार अनेक
सभासद एकý आÐयाने Âयांची संघशĉì वाढते. संÖथेची पत वाढÐयामुळे बँकेमाफªत कजª,
सुधाåरत िबयाणे, आधुिनक तंýे व यंýसामगी उपलÊध होते. एकिýत पाणीपुरवठया¸या
योजनाही राबिवÐया जातात. शेतमालाचे उÂपादन, ÿतवारी, साठवण, ÿिøया, िवøì इ.
सेवा संÖथेमाफªत िमळत असÐयाने शेतीची उÂपादकता वाढून शेतकöयांचे उÂपÆन
वाढÁयास मदत होते. Âयाचबरोबर परÖपरसहाÍय, ÿेम, बंधुÂव, सहकायाªची वृ°ी यांसारखी
सामािजक मूÐये जोपासÁयास मदत होते. úामीण अथªÓयवÖथेत सहकारी शेतीमुळे मोठया
ÿमाणावरील उÂपादनाचे लाभ िमळून लोकांचे जीवनमान उंचावले जाते.
ÖवातंÞयापूवê भारतात सहकार शेती िह संकÐपना Łजली होती. ÖवातंÞयापूवê महाÂमा
गांधी, जवाहरलाल नेहł याÓयितåरĉ इतर समाजवादी व साÌयवादी नेÂयांनी सहकार शेती
िह देशा¸या आिथªक िवकासात हातभार लावेल असे मत मांडले. जुलै १९४९ मÅये
काँúेसने शेतीमÅये सुधारणा घडवून आणÁयासाठी एका सिमतीची Öथापना केली, या
सिमतीला कुमारÈपा सिमती देखील Ìहटले जाते. यासिमतीने सहकार शेतीसंदभाªत काही
उपाय सुचवले होते. पिहÐया पंचवािषªक योजनेत या ÿijांवर चचाª देखील केली गेली.
पिहÐया पंचवािषªक योजनेत úामीण अथªÓयवÖथेला गती देÁयासाठी सहकारी शेतीवर भर munotes.in

Page 95

शेती सुधारणा
95 देÁयात आला. मÅयम व लहान शेतकöयांना Öवे¸छेने एकý येऊन सहकारी संÖथा Öथापन
करÁयासाठी ÿोÂसाहन देÁयाचे ÿÖतािवत करÁयात आले. राºय सरकारांनी सहकारी
संÖथा¸या िवकासासाठी योµय असा आराखडा तयार करावा , अशी िवनंती िनयोजन
मंडळामाफªत करÁयात आली. पåरणामतः १९५६ ¸या अखेरीस देशभरात एक हजार¸या
आसपास सहकारी शेती-संÖथा कायªरत झाÐया, परंतु केवळ पंजाब, मुंबई व उ°र ÿदेश या
राºयांतील संÖथांनी िवशेष ÿगती केली. इतर राºय सरकारांनी सहकारी शेती¸या
सूचनेकडे दुलª±च केले.
सहकार शेतीचे सवाªत जाÖत समथªन पंिडत जवाहरलाल नेहł यांनी केले. जानेवारी
१९५९ नागपूर अिधवेशनात सामूिहक पणे शेती करणे, गावांचे संघटन हे úामपंचायत व
úाम सहकार या दोघांवर अवलंबुन असावे असे Ìहटले गेले. परंतु काँúेस मधील इतर नेते
एन. जी. रंगा, राजगोपालाचारी , चरणिसंह यांनी याचा िवरोध केला.
आपली ÿगती तपासा.
१) सहकार शेतीचा आढावा ¶या?
७.३ िवनोबा भावे व भूदान चळवळ िवनोबा भावे हे भारतीय ÖवातंÞयसैिनक व भूदान चळवळीचे ÿणेते होते. महाÂमा गांधéनी
१९४० मÅये ‘वैयिĉक सÂयाúह’ ची घोषणा केली, Âयावेळीही पिहले सÂयाúही Ìहणून
Âयांनी आचायª िवनोबा भावे यांची िनवड केली. पुढे ते सवōदयी नेते Ìहणून ÿिसĦ झाले.
समाजात आिथªक Æयाय िमळावा Ìहणून आचायª िवनोबा भावे यांनी भू - दान चळवळीला
सुरवात केली. भूिमहीन लोकांना जाÖतीत जाÖत जमीन बाळगणाöया लोकांनी आपली
जमीन Öवयंफुतªपणे दान Ìहणून īावी अशी िवनंती िवनोबा भावे यांनी केली. Âयां¸या या
हाकेला अनेक जमीनदारांनी व भू - धारकांनी ÿितसाद िदला. Âयां¸या या आंदोलनामुळे
भूिमहीनांना अनेक नवीन जिमनी िमळाÐया. या आंदोलनाĬारे जवळपास ५ करोड एकर
जमीन िमळवÁयाचा उĥेश होता. हे आंदोलन सरकारी आंदोलन नÓहते, परंतु काँúेसने व
सरकारने या आंदोलनाला आपले समथªन िदले होते.
या आंदोलनाची सुरवात ही एक आकिÖमत घटना होती. हैदराबादजवळील िशवरामपÐली
येथे सवōदय समाजाचे ितसरे अिधवेशन १९५१ ¸या एिÿलमÅये झाले. Ļा संमेलनानंतर
१५ एिÿल १९५१ रोजी साÌयवादी िहंसाÂमक चळवळéनी ýÖत झालेÐया तेलंगणात
शांतीचा संदेश पोहोचिवÁया¸या हेतूने िवनोबाजéनी पदयाýा सुł केली. Ļा पदयाýेतूनच
भूदान आंदोलनाचा ÿारंभ झाला. १८ एिÿल १९५१ रोजी िवनोबाजी नळगŌडा
िजÐĻातील ( सÅयाचे तेलंगणा ) पोचमपÐली या गावी गेले असताना काही हåरजन मंडळी
Âयां¸या भेटीस आली. Âयां¸या अडचणéची िवनोबांजéनी चौकशी केली, तेÓहा ‘जमीन
िमळाली तर आमचा ÿij सुटेल’ असे ती मंडळी Ìहणाली. उपिÖथत असलेÐया इतर
मंडळéपैकì रेड्डी नावा¸या सģृÖथाने शंभर एकर (४०.४६ हे³टर ) जमीन देऊ केली हेच
पिहले भूदान होय. पोचमपÐली¸या Ļा घटनेतून एक महान आंदोलन िनमाªण झाले.
शांितयाýेचे भूदानयाýेत łपांतर झाले, नैितक संदेशाला Óयावहाåरक कृतीची जोड िमळाली.
Ļा घटनेनंतर इतर सवōदय कायªकÂया«¸याही पदयाýा वेगवेगÑया राºयांतून सुł झाÐया. munotes.in

Page 96

96 यानंतर Âयांनी उ°र भारताकडे आपली चळवळ सुŁ केली. पवनार आ®म ते िदÐली
यादरÌयान Âयांनी ६२ िदवस पदयाýा केली िजथे Âयांना १९,४३६ एकर भूदान ÿाĮ झाले.
िदÐली वłन ते उ°र ÿदेशात गेले ितथे Âयांना २,९५,०१८ एकर जमीन भूदान Ìहणून
ÿाĮ झाले. माचª १९६७ पयªत भूदानात िमळालेÐया जिमनीचा आकडा ४२ ल± ७० हजार
एकरांपयªत (१७,२७,६४२ हे³टरांपयªत) गेला असून Âयातील जवळजवळ पÆनास ट³के
जमीन िबहारमधील लोकांनी िदली. िबहारमधील Âयां¸या यशाने हे िसĦ झाले िक,
अिहंसाÂमक मागाªने शेती व शेतकöयां¸या समÖया Ļा सोडवÐया जाऊ शकतात.
िवनोबाजé¸या कायाªने ÿेåरत होऊन Âयाकाळातील ÿमुख समाजवादी नेते जयÿकाश
नारायण यांनी १९५३ मÅये राजकारणांमधून सøìय संÆयास घेतला व ते भूदान
आंदोलनात सहभागी झाले. यानंतर िवनोबा भावे यांनी उडीसा, आंň ÿदेश, तािमळनाडू,
केरळ व कनाªटक इ. राºयामधून भूिमदान ÿाĮ करÁयाचा ÿयÆत केला, माý इकडे Âयांना
अÐप यश िमळाले. १९५५ नंतर भूदान आंदोलन हे कमजोर पडत गेले.
अनपेि±त व आ®यªकारक ÿितसाद िमळून Ļा आंदोलनाचा Óयाप वाढत गेला. भूदानातून
ÿेमदान, बुिĦदान, ®मदान, संप°ीदान व जीवनदान असे पंचदान आंदोलन िनमाªण झाले.
Ļामुळे सवाªनाच Âयात सहभागी होणे श³य झाले. लोकांचे Ńदयपåरवतªन करणे, Âयांची
जीवनŀĶी बदलणे आिण Âया अनुरोधाने समाजाची पुनरªचना करणे, असे भूदानाचे तÂव²ान
िवनोबाजéनी सांिगतले. भूिमहीनांचा ÿij केवळ जमीन देऊन सुटत नाही. ती
कसÁयाकåरता साधनसामúीची गरज असते. शेतीवर आधारलेले Âयांचे जीवन भ³कम
पायावर उभारÁयाकåरता úा मराºय Öथापना , úामोīोग, नई तालीम इ. काया«ची
आवÔयकता िनमाªण झाली आिण भूदान व रचनाÂमक कायª Ļांचा अिवभाºय संबंध
ŀĶोÂप°ीस आला. Ìहणून सवōदय कायªकÂयाªनी Ļा कायाªला Óयापक Öवłप देÁयाचे
ÿयÂन केले. भूदान आंदोलनातील मÅयवतê कÐपना अगदी साधी वाटली , तरी ितला
महßवाचे वैचाåरक अिधķान िवनोबांनी िदलेले आहे. भूिमहीनांची गरज पुरी करणे, हा Ļा
आंदोलनातील ÿधान हेतू नसून जिमनीिवषयीची व पयाªयाने संप°ीिवषयीची आसĉì
नाहीशी करणे, हा खरा हेतू आहे. आंदोलनातून मालकì ह³क नĶ करÁया¸या हेतूने
ºयां¸याजवळ िनवाªहापुरतीही जमीन नाही, Âयांनीदेखील आपली सवª जमीन īावी, भूय²
करावा असा िवनोबांचा आúह आहे. १९६७ पय«त भूदानात िमळालेÐया जिमनीचा आकडा
४३ ल± एकरपय«त पोहोचला. Ļा आंदोलनाचा Óयाप वाढत गेला. अनेकांनी या
आंदोलनाचा उÐलेख िवसाÓया शतकातील एक मोठी अिहसंक øांती, असा केला आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१) भूदान चळवळीची मािहती सांगा?
७.४ शेतीमधील सुधारणांचे पåरणाम समकालीन भारतातील शेती सुधारणांचा अËयास केले तर असे आढळते िक, शेती
ÓयवÖथेमÅये पािहजे Âया सुधारणा अजून होऊ शकÐया नाही. गेÐया ७५ वषाªत
शेतकöयां¸या आयुÕयात थोडाफार फरकाने बदल झालेला िदसून येतो. या शेती सुधारणांचे
पåरणाम पुढील ÿमाणे होते. munotes.in

Page 97

शेती सुधारणा
97 १) सरंजामशाही (सामंतवाद) ÓयवÖथेची समाĮी:
शेती सुधारणेमÅये सरकारने केलेलं सवाªत पिहले कायª Ìहणजे मÅयÖथ वगाªची समाĮी होय.
ÖवातंÞयापूवê सरकार व शेतकरी यां¸या मÅये मÅयÖथ वगª होता,जो समाजात ÿभावशाली
होता. यामÅये जमीनदार, जहागीरदार व ताÐलुकेदार इ. वगª होते. हा मÅयÖथ वगª फĉ
जिमनीचे मालक नÓहते, तर Âयां¸या कडे काही ÿशासकìय अिधकार देखील होते. शेती
सुधारणा कायīामुळे या मÅयÖथ वगाªची शĉì कमी होऊन सरंजामशाही ÓयवÖथा नĶ
होÁयास मदत झाली.
२) सामंती शोषण व दडपशाहीतून मुĉì:
सरंजामशाही ÓयवÖथेमÅये शेतकöयांचे मोठ्या ÿमाणावर शोषण व छळ होत असे. सामंत
अथवा मÅयÖथ शेतकöयांकडून बेगार (सĉìचे ®म) याÓयितåरĉ नगदी अथवा िविवध वÖतू
Ļा करां¸या łपाने वसूल केÐया जात. एकìकडे मोठ्याÿमाणावर आकारला जाणारा भूमी
कर व दुसरीकडे सामंतांकडून वसूल केले जाणारे िविवध कर यामुळे शेतकöयांचे जीवन हे
कĶदायक बनले होते. सरंमजामशाही ÓयवÖथा कायīाने समाĮ झाÐयाने सामंती
शोषणापासून शेतकöयांची मुĉì झाली.
३) शेतकöयांना जिमनीवरील अिधकार ÿाĮ:
शेती सुधारणा कायदा लागू केÐयाने शेतकöयांना जिमनीवर Öथायी अिधकार ÿाĮ झाला.
यापूवê जमीनदार, ताÐलुकेदार व जहागीरदार यां¸या ÿभावाखाली असलेÐया जिमनीवर
शेतकöयांचा कुठलाही अिधकार नÓहता. Âयांना शेतीवर गुलामाÿमाणे वागणूक िदली जात.
शेती कायīामुळे शेतकöयांचा जिमनीवर पूणª अिधकार ÿाĮ झाला व शेतकरी आपÐया
इ¸छेÿमाणे शेतीवर पीक घेऊ लागले व जिमनीची मालकì Âयांना ÿाĮ झाÐयाने ती शेती
िवकÁयाचा अिधकार Âयांना ÿाĮ झाला.
४) लोकशाही मूÐयांचा िवकास:
कायīाने शेती सुधारणा घडून आÐयाने लोकशाही मूÐयांची वाढ झाली. तÂकालीन भारत
सरकारने लोकशाही मूÐयांची जोपासना कłन जमéनदार वगाªवर कुठलेही जबरदÖती न
करता कायदयाĬारे जिमनीची मालकì िह शेतकöयांना िदली. ºयामुळे शेतकöयांनाच
जिमनीवर Öथायी अिधकार ÿाĮ झाला.
५) शेतीमधील िवकास:
सरंजामशाही ÓयवÖथेची समाĮी तसेच शेतकöयांचा जिमनीवर अिधकार ÿाĮ झाÐयाने
शेतीमÅये मोठ्या ÿमाणावर िवकास होता गेला. मÅयÖथ वगª शेतकöयांकडून जे अितåरĉ
कर वसूल करत होते ते थांबÐयाने शेतकरी आिथªकŀĶ्या Öवावलंबी बनले. शेतीवर
शेतकöयांना अिधकार िमळाÐयाने शेतकöयांचे वािषªक उÂपÆन हे िनिIJत झाले. शेतीमÅये
सहकार शेती सुŁ झाÐयाने शेतकöयांना कृषी कायाªसाठी Óयाज सहज उपलÊध झाले.
ºयामुळे शेतकöयांनी आपÐया शेतीमÅये नवीन तंý²ांचा वापर कłन शेतीचा आिथªक
िवकास घडवून आणला. munotes.in

Page 98

98 आपली ÿगती तपासा.
१) शेती सुधारणा कायदा¸या आढावा ¶या?
७.५ सारांश ÖवातंÞयानंतर शेती ÓयवÖतेमÅये सुधारणा िह आधुिनक काळाची गरज होती. याकाळात
शेतकöयांची िÖथती सुधारÁयाचा बराच ÿयÆत केला गेला. शेती सुधारांमÅये बहòतांश
राºयात जमीनदारी पĦती नĶ करÁयाकåरता कायदे पास करÁयात आले. कसणाöयाला
जमीन īावी असा ÿयÆत केला गेला. शेतकरी व सरकार यां¸या मÅये जे दलाल होते
(जमनीदार, जहाँगीरदार, ताÐलुकेदार) या सवा«ची दलाली बंद करÁयात आली. यासवª
कायīांचा पåरणाम Ìहणून ल±ावधी कुळे जिमनीचे मालक बनले. जिमनीची मालकì
कुळांना भेटÐयामुळे Âयांनी शेती ÓयवसायामÅये आणखी रस दाखवÐयाने शेतीचा िवकास
घडून आला. याच काळात शेतकöयांना आिथªक Æयाय िमळावा Ìहणून आचायª िवनोबा भावे
यांनी भूदान चळवळ सुŁ केली. याचळवळीमुळे अनेक भूिमहीनांना नवीन जिमनी िमळाÐया.
७.६ ÿij १) ÖवातंÞयानंतर भारतात झालेÐया शेती सुधारणेचा आढावा ¶या?
२) सहकार शेती िह संकÐपना ÖपÖट करा?
३) भूदान चळवळीचा आढाव ¶या?
४) शेतीवरील सुधारणांचा भारतावर झालेला पåरणाम सांगा?
७.७ संदभª १) शमाª वृज / शमाª शैलबाला, समसामाियक भारत (१९४७-२०००), पंचशील ÿकाशन,
जयपूर, २००७
२) िबपीनचंþ ,मृदुला मुखजê, आिदÂय मुखजê, आझादी के बाद का भारत (१९४७ -
२००७), िहंदी माÅयम कायाªÆवय िनदेशलाय, िदÐली िवĵिवīालय , २०१५
३) कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास (१९४७ - २०००), साईनाथ ÿकाशन ,
नागपूर,२०१३
४) कोलारकर श. गो. Öवतंý िहंदुÖथानचा इितहास (१९४७ - १९८०), ®ी. मंगेश
ÿकाशन, नागपूर, १९९७
५) समकालीन भारत (१९४७ - २०००), (Study Material) वधªमान महावीर खुला
िवĵ िवīालय, कोटा
६) Kapila Uma (Edi.), Indian Economy since Independence, Academic
Foundation, २०१८.
७) Chandra Shekhar, Political Economy of India, Vikas Publication
House, New Delhi, १९९२.
८) Datt & Sundharam, Indian Economy, S. Chand Publication, Mumbai,
२०१५.
*****
munotes.in

Page 99

99 ८
बँकांचे राÕůीयीकरण
घटक रचना
८.० उिĥĶ्ये
८.१ ÿÖतावना
८.२ भारतातील बँकांची ऐितहािसक पाĵªभूमी
८.३ बँकां¸या राÕůीयीकरणाची कारणे
१) आिथªक िवकास घडवून आणणे
२) बँकेतून ®ीमंत लोकांचा ÿभाव नĶ करणे
३) शेती, लघु - मÅयम उīोग व Óया पाöयांना आिथªक सहाÍÍयता
४) बँिकंग ÓयवÖथेमÅये ÿोफेशनिलझम आणणे
५) úामीण भारतात बँकेचा िवÖतार घडवून आणणे
६) सरकारी धोरणांचे पालन
८.४ इंिदरा गांधéची भूिमका
८.५ चौदा बँकांचे राÕůीयीकरण (पिहला टÈपा)
८.६ बँकां¸या राÕůीयकरणाचा (दुसरा टÈपा)
८.७ बँका¸या राÕůीयीकरणाचे पåरणाम
८.८ सारांश
८.९ ÿij
८.१० संदभª
८.० उिĥĶ्ये १) भारतातील बँकांची ऐितहािसक पाĵªभूमी यांचा अËयास करणे.
२) बँकां¸या राÕůीयीकरणाची कारणे तपासणे.
३) बँका¸या राÕůीयीकरणात इंिदरा गांधी यांची भूिमका अËयासणे.
४) बँकां¸या राÕůीयीकरणाचे पåरणाम अËयासणे.
८.१ ÿÖतावना भारताला ÖवातंÞय िमळाले तेÓहा देशाची आिथªक पåरिÖथती गंभीर होती. िāिटशांनी
केलेÐया आिथªक शोषणाचे िवपåरत पåरणाम ÖपĶ िदसत होते. देशातील मूठभर लोकांजवळ
अमाप संप°ी होती. उरलेला ९०% समाज गरीबीचे जीवन जगत होता. ताÕकंद करारानंतर
लाल बहाĥुर शाľी यांचा मृÂयू झाला. १९६७ साली इंिदरा गांधी पंतÿधान बनÐया. munotes.in

Page 100

100 Öवतः¸या ±मतेची ओळख पटिवÁयासाठी इंिदराजéना कठोर िनणªय ¶यावे लागणार होते.
पंतÿधान इंिदरा गांधé¸या काळात देशातील १४ ÿमुख बँकांचे राÕůीयकरण करÁयात
आले. कोणÂयाही देशा¸या अथªÓयवÖथे¸या यशÖवी संचलनासाठी व देशाचा आिथªक
िवकास घडवून आणÁयासाठी बँका Ļा महÂवा¸या भूिमका बजावत असतात. इंिदरा
गांधéनी १४ बँकांचे केलेले राÕůीयीकरण हा एक धाडसी व अथªÓयवÖथेला कलाटणी देणार
िनणªय ठरला. इंिदरा गांधीनी १४ बँकांचे केलेलं राÕůीयीकरण हा Âयां¸या राजकìय
कूटनीतीचा भाग होता िक Âयांना गåरबांचे कÐयाण करायचे होता हा एक िववादाÖपद ÿij
आहे. तरी Âयां¸या या िनणªयाने देशातील आिथªक ±ेýात एकच खळबळ िनमाªण केली.
८.२ भारतातील बँकांची ऐितहािसक पाĵªभूमी लोकांना पैसे जमा करÁयासाठी आिण लोकांना कजª वाटÁयासाठी जी िव° संÖथा कायª
करते ितला बँक असे Ìहणतात. सवª ÿकार¸या आिथªक सेवा या मु´यतः बँके¸या
माÅयमातून चालतात. भारतातील नÓहे तर संपूणª जगभरातील बँका या िव°ीय सेवा देत
असतात. आधुिनक जगात बँक हा शÊद िकंÓहा िह ÓयवÖथा सवªसामाÆय लŌकाना पåरिचत
आहे. परंतु बँक हा शÊद कधी ÿचिलत आला याबĥल िवĬानांमÅये एकमत आढळून येत
नाही. काहé¸या मते, बँक हा शÊद जमªन शÊद (BANCK) या शÊदापासून बनला असावा,
तर काहé¸या मते हा शÊद इटािलयन भाषेतील (BANCO ) या शÊदापासून बनला आहे
ºयाचा अथª “Common Fund ” असा होतो. जगातील बँकांचा इितहास हा ई. स. पूवª
२००० वषा«पूवê बेबोलीयन िकंÓहा úीक मÅये आढळतो. इ. स. पूवª. २००० मÅये
अिसåरयन आिण बॅिबलोिनयन संÖकृतीमÅये आपÐयाला कज¥ िदÐयाची काही उदाहरणे
बघायला िमळतात. या मंिदरातील साधक Ìहणजेच पुजाöयानी काही Óयापाöयांना कजª िदले
होते असे उÐलेख आढळतात. भारतात वैिदक काळापासूनच बँिकंग ÓयवÖथा असÐयाची
मािहती आढळते. भारतात ÿाचीन काळामÅये अनेक Óयापारी संÖथा Ļा बँक ÓयवÖथेचे
कायª कारात असÐयाचे पुरावे आढळतात.
अले³झांडर हॅिमÐटन यांना “आधुिनक बँिकंगचे जनक” Ìहणून ओळखले जाते. भारतातील
आधुिनक बँिकंग ÓयवÖथा िह िāिटश कालखंडापासुनन सुŁ झाÐयाचे िदसून येते. १७७०
मÅये भारतात ‘बँक ऑफ िहंदुÖतान’ ही पिहली बँक Öथापन झाली. ही बँक अले³झांडर
अँड कंपनीने कलकßयाला Öथापन केलेली होती. माý ही बँक १८३२ मÅये बंद पडली.
१८०६ मÅये ईÖट इंिडया कंपनीने ‘बँक ऑफ कलक°ा’ ही पिहली ÿेिसडेÆसी बँक Öथापन
केली. १८४० मÅये दुसरी ÿेिसडेÆसी ‘बँक ऑफ बॉÌबे’ या नावाने Öथापन करÁयात आली
आिण १८४३ मÅये ‘बँक ऑफ मþास’ ही ितसरी ÿेिसडेÆसी बँक Öथापन करÁयात आली.
१८६५ मÅये अलाहाबाद बँक, अलायÆस बँक ऑफ िसमला या बँकांची Öथापना करÁयात
आली. १८८१ मÅये मयाªिदत जबाबदारी¸या तßवावर अवध कमिशªयल बँक या बँकेची
Öथापना करÁयात आली. मयाªिदत जबाबदारी¸या तÂवानुसार बँकेमÅये गुंतवणूकदार
असतात. यांची जबाबदारी कमी असते. Âयामुळे भांडवलदार अशा ÿकार¸या बँका Öथापन
करÁयाला ÿाधाÆय देतात. १८९४ मÅये पंजाब नॅशनल बँकेची Öथापना झाली आिण संपूणª
भारतीयां¸या मालकìची ही पिहलीच बँक होती. २०Óया शतका¸या सुरवातीस भारतीय
बँकामÅये अनेक दोष िदसू लागÐयाने Âया बँका बुडू लागÐया. हे टाळÁयासाठी िāिटश
सरकारने १९२० मÅये इंिपåरयल बँकेची िनिमªती केली. १९३५ मÅये भारताची मÅयवतê munotes.in

Page 101

अ) बँकांचे राÕůीयीकरण
101 बँक Ìहणून 'åरझÓहª बँक ऑफ इंिडयाची' Öथापना झाली. १९४९ मÅये åरझÓहª बॅंकचे
राÕůीयकरण करÁयात आले. १९५५ मÅये 'इंिपåरयल’ बँकेचे राÕůीयीकरण कłन ितचे
नामकरण 'Öटेट बँक ऑफ इंिडया' असे केले.
आपली ÿगती तपासा.
१) भारतातील बँकांची ऐितहािसक पाĵªभूमी सांगा?
८.३ बँकां¸या राÕůीयीकरणाची कारणे एखाīा बँकेची अथवा काही बँकांची मालकì जेÓहा सरकार Öवतःकडे घेते व Âया बँकेचे
िकंवा बँकां¸या ÓयवÖथापनाची जबाबदारी सरकारकडे येते, Âयास ' राÕůीयीकरण ' असे
Ìहणतात. åरझÓहª बँक ऑफ इंिडयाचे राÕůीयीकरण १ जानेवारी १९४९ रोजी करÁयात
आले. १जुलै १९५५ रोजी इंिपåरयल बँकेचे राÕůीयीकरण कŁन Öटेट बँक ऑफ इंिडया ची
(SBI) ची िनिमªती करÁयात आली. इंिदरा गांधéनी १९ जुलै १९६९ रोजी राÕůपतé¸या
वटहòकूमाĬारे ५० कोटी Ł. पे±ा अिधक ठेवी असणा-या १४ मोठ्या Óयापारी बँकांचे
राÕůीयीकरण करÁयात आले. बँकां¸या राÕůीयीकरणाची अनेक कारणे होती ती
पुढीलÿमाणे
१) आिथªक िवकास घडवून आणणे:
पंचवािषªक योजनां¸या यशÖवी संचलनासाठी मोठ्या ÿमाणावर िव°ीय साधनांची
आवÔय³यता होती. िव°ीय समÖयांमुळे शेती, छोटे व मोठे उīोगधंदे यां¸या िवकासाची
गती मंदावली होती. Âयामुळे देशाचा आिथªक िवकास जलद गतीने घडवून आणÁयासाठी
बँकांचे राÕůीयीकरण आवÔय³य होते.
२) बँकेतून ®ीमंत लोकांचा ÿभाव नĶ करणे:
ÖवातंÞयानंतर बँिकंग ÓयवÖथेवर ®ीमंत वगा«चा ÿभाव होता. व देशातील ८०% संप°ी या
मूठभर ®ीमंत लोकां¸या हाती एकवटÐयाने सामाÆय Óयĉéना बँकेकडून कुठÐयाही ÿकारची
मदत िमळत नÓहती. राÕůीयीकरण होÁयापूवê Óयावसाियक बँक ‘³लास बँिकंग’ नीतीचा
वापर करायचे. याअंतगªत केवळ ®ीमंतांनाच बँकेĬारे कजª आिण इतर सुिवधा उपलÊध
कłन िदÐया जाय¸या. या काळात बँका Ļा आपÐया िमýांना िकंÓहा मोठ्या उīोगपतéना
आपÐया फायīासाठी बँकेतील पैसा Óयाजाने देत. व राÕůीय िहता¸या कायाªसाठी आिथªक
मदत करÁयास नकार देत. राÕůीयीकरण कłन उīोगपतéचा हा ÿभाव नĶ करणे हे मु´य
उĥेश होता.
३) शेती, लघु - मÅयम उīोग व Óया पाöयांना आिथªक सहाÍÍयता:
या बँकांवर मोठ्या Óयापाöयांचे िनयंýण असÐयाने सवªसामाÆय Óयापाöयांना कुठÐयाही
ÿकारची आिथªक मदत िमळत नसे. लघु उīोग व Óयापाöयातील िवकासामÅये कजª उपलध
कłन देणे हे फार आवÔय³य असते परंतु हे कजª फĉ ®ीमंत Óयापाöयांना िकंÓहा जवळ¸या
Óयĉéना िदले जात असÐयाने छोटे उदयोगधंदे, शेती यांचा हवा तसा िवकास होत नÓहता. munotes.in

Page 102

102 कृषी, लघु आिण मÅयम उīोगांसोबत छोटे Óयापाöयांना सरळ अटéवर आिथªक लाभ
िमळवून देÁयासाठी बँकांचे राÕůीयीकरण कारणे आवÔय³य होते.
४) बँिकंग ÓयवÖथेमÅये ÿोफेशनिलझम आणणे:
बँका जेÓहा खाजगी ±ेýात होÂया, तेÓहा Âया कमªचाöयां¸या ÿिश±णाची कुठलीही ÓयवÖथा
नÓहती. तसेच Âया कमªचाöयांची नोकरी िह बँका¸या मालकावर िनभªर होती. Âयामुळे आपली
नोकरी िटकवून ठेवÁयासाठी मोठ्या ÿमाणावर ĂĶचाराला वाव होता. राÕůीयीकरणामुळे या
कमªचाöयांना ÿिश±ण देऊन कायª±मता व कुशलता वाढवणे हे मु´य उिĥĶे होते.
५) úामीण भारतात बँकेचा िवÖतार घडवून आणणे:
राÕůीयीकरणाचा मु´य उĥेश भारतातील úामीण भागात बँिकंग ±ेýाचा िवकास घडवून
आणणे हा होता. ºयामुळे मोठ्या ÿमाणात úामीण भागातून पैशांची गुंतवणूक होईल तर
दुसरीकडे बँका Ļा शेतकöयांना Óयाजाने पैसे देऊन ÂयाĬारे अथªÓयवÖथेचा िवकास घडवून
आणेल.
६) सरकारी धोरणांचे पालन:
१९४८ ¸या भारतातील आिथªक व औदयोिगक धोरणांĬारे हे ÖपĶ केले होते िक, राÕůीय व
सामािजक महÂवा¸या कोणÂयाही उपøमाĬारे राÕůीयीकरण केले जाईल. समाजवाद व
गåरबी हटाव सारखे कायªøम यशÖवी करÁयासाठी बँकांची भूिमका िह महÂवाची होती.
Âयामुळे Âयाचे राÕůीयीकरण करणे आवÔयक आहे अशी भूिमका तÂकालीन सरकारने
घेतली.
आपली ÿगती तपासा.
१) इंिदरा गांधी यांनी बँकांचे राÕůीयीकरण का केले Âयाची कारणे सांगा?
८.४ इंिदरा गांधéची भूिमका भारतात १९६० पासूनच ८ ±ेýीय बँकांचे ÿायोिगक तÂवावर राÕůीयीकरण करावे हा
िवचार Łजू लागला होता. १९६६ मÅये इंिदरा गांधी Ļा पंतÿधान झाÐया. तÂकालीन
आिथªक ÓयवÖथेमÅये मोठे बदल घडवून आणÁयासाठी Âयांनी पाऊले उचलायला सुरवात
केली. सामाÆय माणसाला कजªपुरवठा करता यावा, Óयापाराÿमाणेच शेतीसाठी व इतर
úामीण उīोगांनाही पतपुरवठा करावा. यासाठी देशातील ÿमुख बँकांवर सरकारचे िनयंýण
असणे आवÔय³य आहे, असे इंिदरा गांधीना वाटत होते. या बँकांचे राÕůीयीकरण केÐयास
पतपुरवठ्यािवषयी काही मागªदशªक िनयम कसे तयार करता येईल व ®ीमंतांसाठीच
असलेले हे ±ेý सामाÆयांसाठी कसे उपलध होईल याŀĶीने इंिदरा गांधी ÿयÆत करत होते.
१९६६ मÅये आकशवाणीवर िदलेÐया भाषणात बँके¸या राÕůीयीकरणा¸या संदभाªत आपले
उĥेश मांडले होते. Âयां¸या मते,
१) सामाÆय गरजू माणसाला पतपुरवठा Óहावा. munotes.in

Page 103

अ) बँकांचे राÕůीयीकरण
103 २) बँकेवरील आिण अथªपुरवठयावरील मूठभर लोकांची मĉेदारी संपावी.
३) शेती, úामीण, उīोग व छोटे - मोठे उīोगधंदे यांनाही बँकेने मुĉहÖते कजª īावे.
४) बँकेतील नोकरांना संर±ण देऊन Âयां¸या सेवाशतêतीत सुसूýता आणणे.
आपली ÿगती तपासा.
१) १४ बँकां¸या राÕůीयीकरणात इंिदरा गांधी यां¸या भूिमकेचा आढाव ¶या?
८.५ चौदा बँकांचे राÕůीयीकरण (पिहला टÈपा) २५ ऑ³टोÌबर १९६७¸या मंिýमंडळा¸या बैठकìत बँकां¸या राÕůीयीकरणाचा िवचार,
राÕůीय पतपुरवठा सिमतीचे गठन आिण शेती व úामीण उīोगधंदयांना आिथªक मदत
यािवषयी सिवÖतर चचाª झाली. या बैठकìत बँकां¸या राÕůीयीकरणाचा ठराव मांडÁयात
आला. बँकां¸या राÕůीयीकरणा¸या िवŁĦ मोरारजी देसाई, सÂयनारायण िसÆहा व चेÆना
रेडी हे या ठरावा¸या िवŁĦ बोलले. तर जगजीवन राम, यशवंतराव चÓहाण व Öवणªिसंग
यांनी आपला होकार इंिदरा गांधé¸या बाजूने िदला. मोरारजी देसाई हे काँúेसचे जेķ नेते
असÐयाने व इंिदरा गांधी या नुकÂयाच स°ेवर आÐयाने यावेळी मोरारजी देसाई यांना
Âयांनी िवरोध केला नाही. मोराररजी यांनी यावेळी सवª ÿमुख बँकांचे एका राÕůीय øेडीट
कॉँिसलĬारे िनयंýण Óहावे, या कॉँिसलचे अÅय± åरझÓहª बँकां¸या गÓहनªरला īावे व
यामाफªत शेती, úामीण उīोगधंदे यांना मोठ्या ÿमाणात आिथªक मदत देÁयात यावी असे
सुचवले. Âयां¸या या िनणªयाला इंिदरा गांधी यांनी पाठéबा िदला. याचवेळेस काँúेस¸या
अÅय±पदाची िनवडणूक होती. िसंिडकेटने अÅय± Ìहणून नीलम संजीव रेड्डी यांची
उमेदवारी घोिषत केली. तर अप± उमेदवार Óही. Óही. िगरéना इंिदराजéचा पािठंबा होता.
यामुळे िसंिडकेट - इंिदरा संबंध ताणले गेले. मोरारजी देसाई यावेळेस अथªमंýी होते.
बँकां¸या राÕůीयीकरणातील ÿमुख अडथळा दूर करÁयासाठी सवªÿथम इंिदराजéनी
मोरारजी देसाई यां¸याकडील अथªखाते काढून घेतेले. व ते खाते Öवतःकडे ठेवले.
१९६९ मÅये बंगलोर येथे काँúेस¸या अिधवेशनानंतर १९ जुलै १९६९ मÅये इंिदरा
गांधéनी बँकांचे राÕůीयीकरण घडवून आणले. राÕůपतé¸या Öवा±रीने काढलेÐया
वटहòकूमान¤ १४ ÿमुख मोठ्या बँकांचे राÕůीयीकरण करÁयात आले. या वटहòकूमाचे नाव
"उपøमांचे संपादन आिण हÖतांतरण वटहòकूम १९६९" असे होते. यामÅये ºया बॅंका¸या
ठेवी ५० कोटी Łपये िकंÓहा Âयापे±ा जाÖत होÂया अशा बँकांचे राÕůीयीकरण करÁयात
आले. अशा ÿकारे वटहòकूमाĬारे १४ बँकांचे ÖवािमÂव व िनयंýण हे सरकार¸या ताÊयात
आले. १० फेāुवारी १९७० मÅये सवō¸य Æयायालयाने १४ बँकांचे राÕůीयकरण
घटनाबाĻ घोिषत केले. परंतु लोकां¸या दबावामुळे व समाजवादी िवचारधारे¸या ÿेरणेने
तसेच सवō¸य Æयायालयाने घेतलेÐया आ±ेपांचे िनराकरण कłन सरकारने १४ फेāुवारी
१९७० ला राÕůपतé¸या नवीन अÅयादेशाĬारे बँकांचे पुÆहा राÕůीयीकरण केले. Ļा बँका
पुढीलÿमाणे होÂया:
१) स¤ůल बँक ऑफ इंिडया munotes.in

Page 104

104 २) बँक ऑफ इंिडया
३) पंजाब नॅशनल बँक
४) बँक ऑफ बडोदा
५) युनाइटेड कमिशªयल बँक
६) कॅनरा बँक
७) युनाइटेड बँक ऑफ इंिडया
८) देना बँक
९) िसंिडकेट बँक
१०) युिनयन बँक ऑफ इंिडया
११) इलाहाबाद बँक
१२) इंिडयन बँक
१३) बँक ऑफ महाराÕů
१४) इंिडयन ओÓहरसीज बँक

आपली ÿगती तपासा.
१) इंिदरा गांधी यांनी कोणÂया १४ बँकांचे राÕůीकरण केले?


munotes.in

Page 105

अ) बँकांचे राÕůीयीकरण
105 ८.६ बँकां¸या राÕůीयकरणाचा (दुसरा टÈपा) १५ एिÿल १९८० मÅये इंिदरा गांधी यांनी आणखी सहा मोठ्या बँकांचे राÕůीयीकरण
करणारा कायदा पास केला. या सहा बँका पुढीलÿमाणे होÂया
१) आंň बँक
२) पंजाब अँड िसंध बँक
३) िवजया बँक
४) कॉपōरेशन बँक
५) Æयू बँक ऑफ इंिडया
६) ओåरयंटल बँक ऑफ कॉमसª
या सवª बँकांकडे ठेवी २०० कोटी Ł. पेàया अिधक होÂया. राÕůीयीकरणा¸या दुसöया
टÈÈया बरोबर देशातील ९३% बँक Óयवसाय सावªजिनक ±ेýात आले.
८.७ बँका¸या राÕůीयीकरणाचे पåरणाम १) बँकेकडे पडून असलेला अनावÔयक पैसा आवÔयक ±ेýामÅये गुंतिवÁयात आला.
यामÅये ÿाथिमक से³टर, छोटे उīोग, कृषी आिण छोटे ůाÆसपोटª यांचा समावेश
होता.
२) शासनाने राÕůीय बँकांना िदशािनद¥श देत लोन पोटªफोिलयोमÅये ४०% कृषी कजª देणे
अिनवायª केले. सोबतच ÿाथिमकता ÿाĮ इतर ±ेýातही कजª देÁयात आले. यामुळे
मोठ्या ÿमाणात रोजगार उपलÊध झाला.
३) राÕůीयीकरणानंतर बँकां¸या शाखांचा वेगाने िवÖतार झाला. बँकांनी Âयांचा Óयवसाय
गाव, शहरा-शहरांपय«त पोहोचिवला. आकडेवारीनुसार जुलै, १९६९ मÅये देशात बँकां
केवळ ८३२२ शाखा होÂया. १९९४ पय«त या शाखा ६० हजारां¸या पलीकडे
पोहोचÐया.
४) बँका Ļा सरकार¸या िनयंýणात आÐयामुळे लोकांचा बँकेवरील िवĵास वाढला,
Âयामुळे बँकेतील गुंतवणूक वाढत गेली. १९६९ मÅये ४६४५ करोड Łपये बँकेची
गुंतवणूक होती तीच गुंतवणूक १९८६ मÅये ९८००० करोड Łपया पय«त पोहचली.
५) बँकां¸या राÕůीयीकरणाचा सकाराÂमक ÿभाव हा इतर ±ेýावर देखील पडला. १९९२
मÅये िवमा कंपÆयांचे राÕůीयीकरण करÁयात आले. व पुढे १९७३ मÅये कोळसा
कंपनीचे देखील राÕůीयीकरण करÁयात आले.
आपली ÿगती तपासा.
१) बँकां¸या राÕůीयीकरणाचे पåरणाम सांगा? munotes.in

Page 106

106 ८.८ सारांश १९६७ साली इंिदरा गांधी पंतÿधान बनÐया. Öवतः¸या ±मतेची ओळख पटिवÁयासाठी
इंिदराजéना काही कठोर िनणªय ¶यावे लागले. १९६७ मÅये इंिदरा गांधी यांनी काँúेस
पाटêमÅये १० सूýी कायªøम सादर केले. बँकेवर शासनाने िनयंýण असावे हा यामागील
मु´य हेतू होता. राजा-महाराजांना िमळणारा आिथªक लाभ बंद करणे, िकमान मजुरीचे
धोरण ठरिवणे, पायाभूत संरचणेचा िवकास, कृषी, लघु उīोग आिण िनयाªतीत गुंतवणूक
वाढिवणे हा यामागील मु´य हेतू होता. इंिदरा गांधéनी १९ जुलै, १९६९ रोजी एक सूचना
काढून देशातील १४ मोठ्या खासगी बँकांचे राÕůीयीकरण केले. या सूचनेला ‘बँिकंग
कंपनीज ऑिडªनÆस’ ÌहटÐया जाते. पुढे याच नावाने िवधेयक पाåरत करÁयात आले.
यानंतर Âयाचे कायīात Łपांतर झाले. राÕůीयीकरण होÁया¸या आधी देशामÅये केवळ Öटेट
बँक ऑफ इंिडया ही एकमाý शासकìय बँक होती.
बँकां¸या राÕůीयीकरणांमुळे या बँकांचे पतपुरवठा धोरण बदलले. ºयामुळे सामाÆय
माणसाला िह आता कजª िमळू लागले. सामाÆय Óयĉì , Óयापारी व नवीन तŁण उīोजकही
आपÐया उīोग उभारणीसाठी आÂमिवĵासाने बँकेकडे जाऊ लागला. बँकेतील पैसे हा
सवªसामाÆय माणसा पय«त िझरपू लागला.
८.१० ÿij १) भारतातील बँकांची ऐितहािसक पाĵªभूमी सांगा?
२) इंिदरा गांधी यांनी बँकांचे राÕůीयीकरण का केले Âयाची करणे सांगा?
३) बँकां¸या राÕůीयीकरणातील इंिदरा गांधी यांची भूिमका सांगून बँकांचे राÕůीयीकरण
ÖपĶ करा?
८.९ संदभª १) शमाª वृज / शमाª शैलबाला, समसामाियक भारत (१९४७ - २०००), पंचशील
ÿकाशन, जयपूर, २००७.
२) िबपीनचंþ ,मृदुला मुखजê, आिदÂय मुखजê, आझादी के बाद का भारत (१९४७ -
२००७), िहंदी माÅयम कायाªÆवय िनदेशलाय, िदÐली िवĵिवīालय , २०१५.
३) कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास (१९४७ - २०००), साईनाथ ÿकाशन ,
नागपूर,२०१३.
४) कोलारकर श. गो. Öवतंý िहंदुÖथानचा इितहास (१९४७ - १९८०), ®ी. मंगेश
ÿकाशन, नागपूर, १९९७.
५) िपंपलपÐले आर./ मुटकुळे रामभाऊ, Öवतंý°ोर भारताचा इितहास, कैलाश
पिÊलकेशन, औरंगाबाद.
६) समकालीन भारत (१९४७ - २०००), (Study Material ) वधªमान महावीर खुला
िवĵ िवīालय, कोटा.
***** munotes.in

Page 107

107 ९
कृषी िवकास
घटक रचना
९.० उिĥĶ्ये
९.१ ÿÖतावना
९.२ हåरत øांती
९.३ हåरतøांतीची कारणे
१) आधिनक बी - िबयाणे
२) शेतीमÅये आधुिनक खतांचा वापर
३) शेतीमधील आधुिनक उपकरणे व यंýाचा वापर
४) जलिसंचना¸या सोयी
५) पीक सरं±ण व कìड िनयंýण
६) पायाभूत सुिवधांचा िवकास
९.४ हåरतøांतीचे पåरणाम िकंवा गुण
१) आिथªक ÿभाव
२) शेती उÂपादन व उÂपादकता वाढली
३) शेतकöयां¸या ŀिĶकोनात बदल
४) ÿित हे³टरी उÂपादन खचª कमी
५) शेतीमधील भांडवली गुंतवणुकìमधील वाढ
६) Öथलांतरात घट
९.५ हåरतøांतीचे दोष
१) जिमनीचा Ćास
२) िविशĶ िपकां¸या उÂपादनात वाढ
३) ÿादेिशक िवषमतेमधील वाढ
४) बेरोजगारीतील वाढ
५) ®ीमंत व मोठ्या शेतकöयांना फायदा
६) िसंचन सुिवधानांचा अभाव
९.६ सारांश
९.७ ÿij
९.८ संदभª
munotes.in

Page 108

108 ९.० उिĥĶ्ये १) हåरतøांती¸या अËयास करणे.
२) हåरतøांती¸या पåरणामांची चचाª कारणे.
३) भारतातील औīोिगक धोरणांचा आढावा घेणे.
४) औīोिगक धोरणां¸या िवकासा¸या Öवłपाचा आढाव घेणे.
९.१ ÿÖतावना øांती Ìहणजे अचानक झालेला बदल, असा बदल हा राजकìय , सामािजक, आिथªक िकंÓहा
संÖकृतीचा देखील असू शकतो. आधुिनक - नवीन तंý²ान व यंýांची सांगड घालून शेती
कसÁयाचा जुÆया व परंपरागत पĦतीचा Âयाग कłन Âयाऐवजी नवीन पĦतीचा अवलंब
करणे व ÂयाĬारे शेती उÂपादनाची पातळी वाढवणे Ìहणजे 'हåरतøांती' होय. कृषी ±ेýात
१९४०–७० या काळात जागितक पातळीव र संशोधन व नवीन तंý²ानाचा अवलंब कłन
धाÆयोÂपादनात उÐलेखनीय वाढ केली गेली. ती चळवळ Ìहणजे हåरतøांती होय.
अमेåरकन कृिषशाľ² व हåरतøांतीचे जनक नॉमªन बोरलॉग यांनी मेि³सको येथे कृषी
±ेýात Óयापक असे संशोधन कłन जादा व भरपूर उÂपÆन देणाöया, रोगांचा ÿितकार
करणाöया िविवध िपकां¸या जाित-ÿजाती िवकिसत केÐया. Âयां¸या पुढाकाराने सुł
झालेÐया या चळवळीमुळे शेती उÂपÆनात ल±णीय वाढ होऊन ल±ावधी लोकांची
उपासमार होÁयाचे टळले. भारतात सवªÿथम १९६५ साली उ¸च पैदास िबयाणांचा वापर
केला गेला. भारतासार´या अÆनधाÆयाची नेहमी टंचाई जाणवणाöया देशाला हåरतøांतीमुळे
अÆन-धाÆया¸या बाबतीत Öवयंपूणª होता आले. भारतातील थोर कृिषतº² व भारतीय
हåरतøांतीचे जनक डॉ. एम. एस. Öवािमनाथन हे होते. नंतर¸या काळात पंजाबराव
देशमुख, वसंतराव नाईक व Âयां¸या सहकाöयांकडे हåरतøांतीचे मोठे ®ेय जाते.
हåरतøांतीमुळे नवीन तंý²ानाचा वापर, संकåरत िबयाणे, उ¸च पैदास िबयाणे इ. चा वापर
वाढवून उÂपादकता दुÈपटीपे±ा वाढवÁयात आली. हåरतøांतीमुळे धाÆय उÂपादनात
कमालीची भर पडून वाढÂया लोकसं´येला आवÔयक असे पुरेसे धाÆय उपलÊध होऊ
शकले. ही जरी जमेची बाजू असली, तरी लोकसं´येत सातÂयाने भर पडत असÐयाने व
जिमनीचा पोत घटत असÐयाने भिवÕयात अडचणी िनमाªण होऊ शकतात. जगातÐया
पुढारलेÐया देशांना हåरतøांतीचा जेवढा लाभ झाला, तेवढा आिĀकेमधील मागासलेÐया
देशांना झाला नाही. हåरतøांतीला अिभÿेत असलेÐया कृषी संशोधन व तंý²ाना¸या
वापरासाठी आवÔयक असलेÐया अिवकिसत देशांतील पायाभूत सोयी-सुिवधांची वनवा,
ĂĶाचार व एकूणच असुरि±ततेची भावना या समÖया Âयासाठी कारणीभूत ठरÐया. काही
बाबतीत टीका झाली असली , तरी हåरतøांतीमुळे जगभर शेतीचा िवकास होऊन आधुिनक
तंý²ानामुळे अÆनधाÆया¸या साठ्यात मोठी भर पडली. भारत व चीन यांसार´या जाÖत
लोकसं´या असलेÐया देशांना हåरतøांतीमुळे मोठा िदलासा िमळाला आहे.
munotes.in

Page 109

कृषी व औīोिगक िवकास कृषी िवकास
109 ९.२ हåरत øांती िāिटशां¸या आिथªक धोरणांचा सवाªत जाÖत फटका हा कृषी ±ेýाला बसला. ÖवातंÞयपूवª
काळात िāिटशांनी अÆनधाÆय उÂपादनाकडे िकंÓहा शेती िवषयक उÂपादनाकडे जाÖत ल±
न िदÐयाने भारतात अÆनधाÆय उÂपादनाची टंचाई िनमाªण झाली. ÖवातंÞयानंतर अÆनधाÆय
टंचाई िनमाªण झाÐयाने अÆनधाÁयाची मोठ्या ÿमाणावर आयात करावी लागली. Âयामुळे
भारत सरकारने शेतीिवषयक उÂपादन वाढवÁयासाठी नवीन पĦती, चांगÐया व उ°म
ÿकार¸या िबयाणांचा वापर, रासायिनक खते आिण पाणीपुरवठ¸या सोयéचा िवकास
करÁयावर भर देऊन शेती¸या उÂपादनात øांितकारक बदल घडवून आणÁयासाठी ÿयÂन
करÁयात आले. या ÿयÂनालाच 'हåरत øांती' अथवा भारताचे नवे कृषी धोरण असे
Ìहणतात.
हåरतøांती Ìहणजे केवळ शेतीचे परंपरागत Öवłप बदलणे असा Âयाचा अथª नसून यामÅये
शेती¸या परंपरागत Öवłपातील बदलाबरोबरच जाÖतीत जाÖत उÂपादनासाठी वेगवेगळे
शेतीिवषयक ÿयोग अिभÿेत आहे. हåरतøांतीमÅये मोठ्या ÿमाणात सुधाåरत िबयाणे,
आधुिनक उपकरणे, रासायिनक वापर , िसंचना¸या सोयी, पीक संर±ण, योµय मूÐयांची
खाýी व जाÖत उÂपादन देणाöया बी - िबयाणा¸या नवीन जाती Ļा शेतकöयांना पुरवÁयात
आÐया. Âयामुळे शेती¸या उÂपादनात ल±णीय वाढ झाली.
ÖवातंÞयानंतर पं. जवाहरलाल नेहł यांनी शेती¸या िवकासाकडे िवशेष ल± िदले. Âयासाठी
जमीनदारी पĦतीचा नाश कłन कसेल Âयाची जमीन हा कायदा केला. पंचवािषªक योजना
राबवून शेरीसुधारणा केÐया. भाøा - नांगल ÿकÐप राबवून पाणी पुरवठ्या¸या सोयी केÐया.
१९६० मÅये भारतात ÿकिषªत Öथैय िजÐहा कायªøम आखÁयात आला. भारतातील एकूण
१५ िजÐहांमÅये सखोल शेतीचा ÿयोग करÁयात आला. हा कायªøम या िजÐयांमÅये
यशÖवी झाÐयाने हा ÿयोग संपूणª भारतात राबवून हåरतøांती घडवून आणली. १९५० -
५१ ते १९६६ -६७ या १६ वषाªत शेती उÂपादनात आमूलाú व øांितकारी बदल झाले.
१९६७ - ६८ मÅये भारतीय शेती उÂपादनात झालेÐया आमूलाú बदलास हåरतøांती असे
Ìहटले गेले. हåरतøांतीमुळे शेती उÂपादन व उÂपादकतेमÅये २५% अिधक वाढ झाली.
आपली ÿगती तपासा.
१) हåरत øांती Ìहणजे काय ते सांगा?
९.३ हåरतøांतीची कारणे शेतीचा जलद गतीने िवकास घडवून आणणे, परंपरागत जुÆया उÂपादन पĦतीचा Âयाग
कłन नवीन उÂपादन पĦती¸या साहाÍयाने नवीन उÂपादन वाढिवणे Ìहणजे 'हåरतøांती'
होय. हåरतøांतीचे कारणे िकंवा जबाबदार असणारे घटक अथवा हåरतøांतीचे वैिशĶ्ये
पुढीलÿमाणे सांगता येतील.

munotes.in

Page 110

110 १) आधुिनक बी - िबयाणे:
हåरत øांतीसाठी आधुिनक संकåरत बी - िबयाणे वापरले जाते. या िबयाणांचा उपयोग
केÐयाने अÆनधाÆयाचे एकरी उÂपादन वाढते व एकूण उÂपादनात वाढ होते. Ìहणून चांगले
िबयाणे उÂपािदत करÁयासाठी सरकारने सीड्स फामª तयार केले. भारतीय शेती संशोधन
संÖथा व भारतातील कृषी िवīापीठे यांनी संशोधन कłन भरपूर िपके देणाöया नÓया
संकåरत जाती शोधून काढÐया. तीन मिहÆयात िपकांचे उÂपादन होईल अशा पĦतीने गहó,
तांदूळ, ºवारी व मका इ. िपकां¸या नवीन जाती िवकिसत करÁयात आÐया. या िपकांचे
िबयाणे शेतीमÅये उपयोगात आणÐयाने शेती¸या उÂपादनात वाढ झाली.
२) शेतीमÅये आधुिनक खतांचा वापर:
शेतीमÅये िपके िह सतत घेतÐयाने जिमनीची सुपीकता कमी होत जाते, तेÓहा जिमनीची
सुपीकता िटकवÁयासाठी व वाढवÁयासाठी खतांचा वापर हा अिपåरहायª ठरतो. रासायिनक
खतां¸या वापरामुळे िपकांची चांगली वाढ होते, जिमनीची एकूण सुपीकता वाढते Âयामुळे
एकूण उÂपादनात वाढ होते. िपके जलद व भरपूर वाढÁयासाठी आधुिनक खतांचा वापर
केला गेला तसेच खतां¸या नवीन िविवध ÿकार व ती वापरÁयाची नवीन पĦती शोधून
काढÁयात आÐया. भारतात १९५१ - ५२ मÅये खतांचे उÂपादन ३९ हजार टन होते ते
१९९४ - ९५ मÅये १० दशल± टन झाले.
३) शेतीमधील आधुिनक उपकरणे व यंýाचा वापर:
शेतीमधील एकूण उÂपादनात वाढ करÁयासाठी शेतीचे पूणª िकंÓहा आंिशक यांिýकìकरण
होणे आवÔय³य आहे. शेतीचे उÂपादन वाढवÁयासाठी ůॅ³टर, पेरणीयंý, कापणीयंý,
मळणीयंý, पाणीपुरवठ्यासाठी वीज िकंÓहा िडझेल पंप, शेतमाल वाहतुकìचे साधने इ. चा
उपयोग करणे अिभÿेत आहे. भारतातील बहòसं´य शेतकरी हा गरीब असÐयाने सरकारने
यंýे िवकत घेÁयासाठी कजª उपलÊध कłन देते. शेतीमÅये आधुिनक उपकरणाचा उपयोग
केÐयाने एकूण उÂपादन खचª कमी होतो, एकूण उÂपादनात वाढ होते व शेतकöयांचे नÉयाचे
ÿमाण वाढते.
४) जलिसंचना¸या सोयी:
भारतातील शेती िह िनसगाªवर अवलंबून असÐयाने व हåरत øांतीला भरपूर पाणी
पुरवठयाची आवÔयकता असÐयाने केवळ पावसा¸या पाÁयावर अवलंबून चालत नाही.
शेतीमधून अितåरĉ उÂपादन घेयाचे असेल तर जलिसंचना¸या सोयी उपलÊध कłन देणे
आवÔय³य आहे. भारतात मोठ्या धरणाचे ÿकÐप, मÅयम पाटबंधारे योजना, कालवे,
तलाव, िविहरी, पाणी आडवा पाणी िजरवा , कूपनिलका इ. योजनेअंतगªत िसंचनायचा
सोयéवर ल± क¤िþत करÁयात आले. २००६ - ०७ पय«त भारतातील एकूण िसंचन ±मता
१०२.८ दशल± हे³टसª पय«त वाढली होती तर िसंचन ±ेýातील ÿÂय± वापर हा ८७.२
दशल± हे³टसª पय«त वाढला.
munotes.in

Page 111

कृषी व औīोिगक िवकास कृषी िवकास
111 ५) पीक सरं±ण व कìड िनयंýण:
शेतीमÅये लागवड केÐयानंतर उगवणाöया िपकांवर िविवध रोग पडतात. Âयामुळे िपकाची
एवढं चांगÐया पĦतीने होत नाही. तसेच खतां¸या वापरामुळे िविवध रोगांचे - िकडीचे ÿमाण
वाढते. Âयामुळे िपकांचे सरं±ण करणे आवÔय³य असते. भारतातील संशोधन संÖथांनी
िपकांवरील रोगांचे िनवारण करÁयासाठी अनके औषधी शोधून काढली आहे, Âया
औषधां¸या ÿयोगामुळे िपकांवरील रोगांचे िनयंýण होऊन एकूण उÂपादनात वाढ होते.
िपकांवरील रोगिनयंýण हा हåरतøांती¸या जबाबदार घटक मानला जातो.
६) पायाभूत सुिवधांचा िवकास:
भारतात पिहÐया व दुसöया पंचवािषªक योजने¸या कालावधीत úामीण पायाभूत सुिवधांचा
झालेला िवकास हा हåरतøांतीसाठी ÿेरक ठरला. पायाभूत सुिवधां¸या घटकामÅये वाहतूक
व दळणवळण, िनयंिýत बाजारपेठा, साठगृहे, शेती िश±ण, ÿिश±ण शेती िवÖतार व शेती
संशोधन इ. बाबéचा समावेश होतो. या पायाभूत सुिवधा शेतकöयांना िमळाÐयाने नवीन
तांिýक लागवड पĦतीचा वापरास ÿोÂसाहन िमळते. हåरतøांती¸या यशात पायाभूत
सुिवधांचा झालेला िवकास महÂवाचा होता.
आपली ÿगती तपासा.
१) हåरत øांतीची कारणे सांगा?
९.४ हåरतøांतीचे पåरणाम िकंÓहा गुण भारतामÅये १९६७ - ६८ मÅये पिहली हåरतøांती व १९८३ -८४ मÅये दुसरी हåरतøांती
घडून आली. तसेच सवªच पंचवािषªक योजनांमÅये शेतीचे उÂपादन वाढिवÁयाचा ÿयÂन
झाला. Âयामुळे १९७७ नंतर भारत हा अÆनधाÆया¸या ŀĶीने Öवयंपूणª बनला. या
हåरतøांतीचे अनेक सकाराÂमक पåरणाम होते ते पुढीलÿमाणे
१) आिथªक ÿभाव:
शेती हा भारतीय अथªÓयवÖथेचा कणा असÐयाने देशा¸या आिथªक िवकासातील शेतीचे
योगदान हे अितशय महÂवाचे मानले जाते. हåरतøांतीमुळे शेतकöयां¸या उÂपादनात वाढ
झाÐयाने औīोिगक व सेवा±ेýातील वÖतूंची मागणी वाढली. औīोिगक िवकास गितमान
झाÐयाने देशाचा आिथªक िवकास झाला. हåरतøांतीमुळे शेती ±ेýात ल±णीय वाढ
झाÐयाचे िदसून येते.
२) शेती उÂपादन व उÂपादकता वाढली:
हåरतøांतीमुळे भारतीय शेतीत नवीन तंý, संकåरत िबयाणे, जलिसंचनाचे संशोधन इ.
कारणांनी शेतीतील दर एकरी उÂपादकता वाढली. हåरतøांतीने ºवारी, बाजरी, मका, या
अÆनधाÆया¸या उÂपादनाबरोबरच ऊस , कापूस, तेलिबया या नगदी िपकां¸या उÂपादनातही
वाढ झाली. हåरतøांतीमÅये गहó, तांदूळ या िपकांची उÂपादकता वेगाने वाढÐयाने भारत या munotes.in

Page 112

112 उÂपादना¸या बाबतीत Öवयंपूणª झाला. २०१० - ११ मÅये भारतात अÆनधाÆयचे उÂपादन
हे २३० दशल± टन पय«त वाढले होते.
३) शेतकöयां¸या ŀिĶकोनात बदल:
हåरतøांतीपूवê भारतीय शेतकरी शेतीकडे उदरिनवाªहाचे साधन Ìहणून बघत असे, परंतु
हåरतøांतीनंतर शेतकöयांचा शेतीकडे बघÁयाचा ŀिĶकोन पूणªपणे बदलला. हåरतøांतीमुळे
शेतकöयांचे उÂपादन वाढÐयाने शेती Óयवसाय हा िकफायतशीर असÐयाची जाणीव
शेतकöयांना झाली. शेतकöयांचा आÂमिवĵास वाढÐयाने तो बाजारािभमुख बनला.
शेतकöयांची आिथªक िÖथती सुधारÐयाने िश±णाचा ÿसार वाढला, खेडी बाजारपेठांशी
जोडÐया गेÐया, दळणवळणा¸या साधनात वाढ झाली , नवीन तंý - संकåरत िबयाणे यां¸या
वापराने शेती¸या उÂपादनात वाढ होऊन शेतकöयाचे उÂपÆन वाढले व Âया¸या
राहणीमानाचा दजाª सुधारला.
४) ÿित हे³टरी उÂपादन खचª कमी:
हåरतøांतीमुळे शेतीचे उÂपादन वाढÐयामुळे उÂपादन खचª कमी झाला. थोड³यात,
शेती¸या उÂपादनात वाढ झाÐयाने ÿित हे³टरी खचª कमी होऊन शेती उÂपादना¸या
िनयाªतीला चालना िमळाली. Âयामुळे िवदेशी चलनाची ÿाĮी होÁयास मदत झाली.
५) शेतीमधील भांडवली गुंतवणुकìमधील वाढ:
हåरतøांती मुळे शेतकरी हा वषाªतून दोन िकंÓहा तीन वेळा िपके घेऊ लागला. Âयामुळे
उÂपादकता व उÂपादनात झालेली वाढ, िकंमतीमधील Öथैयª इ. शेतकöयां¸या उÂपादनात
वाढ होÁयास मदत झाली. शेतीतून उÂपÆन िमळू लागÐयामुळे भांडवली गुंतवणुकìमÅये वाढ
झाली व शेतीचा सवा«गीण िवकास झाला. शेतात िवहारी खणणे, वीजपंप, पाईपलाईन,
ůॅ³टर, मळणी, कापणी यंýाची खरेदी, जमीन सपाटीकरण इ. गोĶीमुळे शेतात मोठ्या
ÿमाणावर गुंतवणूक वाढली.
६) Öथलांतरात घट:
हåरतøांतीमुळे शेती¸या उÂपादनात वाढ झाÐयाने शेतीतमधून िमळणाöया नÉयामुळे व
शेतीवर ल± क¤िþत करÁयासाठी úामीण भागाकडून शहरी भागाकडे होणारे Öथलांतर कमी
झाले. शेतीमधून वाढलेÐया उÂपादनामुळे शहरी भागातील बरीच कुटुंबे आपÐया मूळ गावी
शेती करÁयासाठी Öथलांतåरत झाली. हåरतøांती¸या हा आिथªक व सामािजक ÿभाव
देशा¸या आिथªक िवकासाला गती देणारा ठरला असे Ìहटले जाते.
आपली ÿगती तपासा.
१) हåरत øांती¸या पåरणामांची चचाª करा?

munotes.in

Page 113

कृषी व औīोिगक िवकास कृषी िवकास
113 ९.५ हåरतøांतीचे दोष हåरतøांतीमुळे देशाचा आिथªक िवकास झाला असला तरी Âयामधून काही समÖया देखील
िनमाªण झाÐयाचे िदसून येतात. हåरतøांतीचे नकाराÂमक पåरणाम िकंÓहा हåरतøांतीचे दोष
हे पुढील ÿमाणे
१) जिमनीचा Ćास :
हåरतøांतीमुळे िपकां¸या आकृितबंधातील बदल, वषाªतून दोन ते तीन िपके घेणे,
रासायिनक खतांचा अितरेक वापर, कìटकनाशके इ. चा मोठ्या ÿमाणावर वापर झाÐयाने
शेतीमधील उÂपादन हे घटू लागले. रासायिनक खतांचा जाÖत वापर केÐयामुळे जिमनीची
उÂपादन ±मता कमी होऊन जिमनीचा कस कमी होत गेला. कìटकनाशके व औषधां¸या
वापरामुळे िपकांवर तसेच शेतकöयां¸या शरीरÖवाÖथावर Âयाचा पåरणाम झाला.
हåरतøांतीमÅये पडीक जमीन लागवडी खाली आÐयाने जंगल ±ेý कमी झाले, जिमनीची
धूप घडून आली. थोड³यात, हåरतøांतीमुळे अÆनधाÆय¸या उÂपादनात वाढ झाली व
जिमनीचा Ćास घडून आला.
२) िविशĶ िपकां¸या उÂपादनात वाढ:
हåरतøांतीमुळे गहó, ºवारी, बाजरी, व मका इ. िपकां¸या उÂपादनात वाढ झाली. परंतु
तेलिबया, कापूस, ताग, या Óयापारी िपकांमधील उÂपादनात फारशी वाढ झाली नाही.
शेतीमधील नवीन संशोधनाने अÆनधाÆया¸या काही िपकांची वाढ झाली, परंतु
कडधाÆया¸या उÂपादनात वाढ घडून आली नाही. तसेच भारता¸या िविवध िठकाणी
वेगवेगÑया वातावरणामुळे िविवध िपके घेतली जातात Âया ŀĶीने Ļा िपकां¸या िविवध जाती
िनमाªण करÁयात आपण अपयशी ठरलो. थोड³यात अनेक िपकां¸या उÂपादनात
हåरतøांती¸या ÿभाव िदसून येत नाही.
३) ÿादेिशक िवषमतेमधील वाढ:
भारता¸या काही राºयातच हåरत øांती िह यशÖवी झाÐयाचे िदसून येते. पंजाब, राजÖथान,
हåरयाणा, गुजरात, तािमळनाडू, उ°रÿदेश, केरळ महाराÕů इ. या राºयात हåरतøांती¸या
ÿभाव िदसून येतो. अÆय राºयात या øांतीचा फारसा ÿभाव िदसून आला नाही. देशा¸या
भौगोिलक िवÖतारा¸या मानाने हåरतøांतीचे ±ेý हे मयाªिदत रािहÐयाने ÿादेिशक िवषमता
वाढीस लागली. तसेच सवª राºयात पीक वाढीचा वेग हा एकसारखा नÓहता ºयामुळे
आिथªक िवषमता वाढली.
४) बेरोजगारीतील वाढ:
हåरतøांतीमुळे शेती करÁया¸या परंपरागत पĦतीऐवजी नवीन तंý व यंýाचा अवलंब
झाÐयाने शेतीवर काम करणाöया घटकास िकंÓहा लŌकाना रोजगार उपलÊध होÁयास
अडचणी िनमाªण झाÐया. एक यंý अनेक Óयĉìचे कायª एका िदवसात करत असÐयाने
®ीमंत शेतकöयांनी शेतमजुरांऐवजी यंýाचा वापर करÁयास सुरवात केली. पåरणामी munotes.in

Page 114

114 शेतकöयांना रोजगार न िमळाÐयाने ते बेरोजगार झाले व मोठ्या ÿमाणावर शेतमजुरांचे
Öथलांतर शहरी भागात होऊ लागले.
५) ®ीमंत व मोठ्या शेतकöयांना फायदा:
भारतातील २०% मÅयम व ®ीमंत शेतकöयांना हåरतøांती¸या फायदा झाÐयाचे िदसून
येतो. शेतीमधील नवीन तंý²ान लहान शेतकöयांना Öवीकारता आले नाही. Âयामुळे मोठे
शेतकरी हे आणखी ®ीमंत बनले व यामधून अÿÂय± åरÂया जमéनदारी पĦतीला चालना
िमळाली. भांडवल कमी असÐयाने छोटे शेतकरी शेती Óयवसायातून िकंÓहा Öपध¥मधून बाहेर
फेकले गेले. सहकारी सोसायट्या व बँकांमधून िमळणाöया कजाªचा फायदाही मोठ्या
शेतकöयांना झाला. मोठे शेतकरी व लहान शेतकरी यां¸या उÂपनातील तफावत िह १०%
वाढली. थोड³यात हåरतøांतीमुळे उÂपÆनातील िवषमता वाढली.
६) िसंचन सुिवधानांचा अभाव:
भारतात एकूण लागवडीखाल¸या ±ेýा¸या ३८% ÿदेशात िसंचनसुिवधा उपलÊध आहे.
उवªåरत जिमनीचे ±ेý हे पावसा¸या पाÁयावर अवलंबुन आहे. िसंचन सुिवधा अपुöया
असÐयाने संकåरत िबयाणे, रासायिनक खते, कìटकनाशके इ. ¸या वापरावर बंधने येतात.
जलिसंचन साधनां¸या अपुरेपणामुळे हåरत øांतीचा िवÖतार करता येत नाही.
जलÓयवÖथापना¸या अभावामुळे भारतातील भूजल पातळी िदवस¤िदवस खोल जात आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१) हåरत øांतीचे दोष सांगा?
९.६ सारांश १९७० ¸या दशकात देशात हåरत øांतीची मुहóतªमेढ रोवली गेली. Âयाआधी भारताला
अÆनधाÆया¸या भीषण टंचाईचा सामना करावा लागत होता. देशा¸या एकूण लोकसं´ये¸या
अÆनधाÆया¸या गरजेइतके उÂपादन देशात होत नÓहते. यासाठी अÆनधाÆयाचा मोठा साठा
आयात करावा लागत होता. ही पåरिÖथती बदलÁयासाठी हåरत øांतीची योजना आखली
गेली. वेगवेगÑया तंýाने अÆनधाÆयाचे उÂपादन वाढिवणे हा हåरत øांतीमागचा उĥेश होता.
हा उĥेश साÅय झाला आिण भारत अÆनधाÆया¸या िनिमªतीत Öवयंपूणª झाला. आज भारत
हा अनेक राÕůांना अÆनधाÆयाची िनयाªत करतो. हåरत øांतीत यशÖवी ठरलेÐया गहó या
िपका¸या मेि³सकन वाणापासून भारतात गÓहाचे कÐयापासोना व सोनािलका हे वाण
िवकिसत करÁयात आले. तायचुंग कंपनीने तैवानमधून आणलेÐया भाता¸या (तांदूळ)
वाणांना भारतात जया असे नाव देÁयात आले. हåरत øांती यशÖवीतेमुळे १९७० मÅये
भारतातील अÆनधाÆय उÂपादन ११० दशल± मेिůक टन इतके वाढले. हåरतøांती जरी
भारतात यशÖवी ठरली असली तरी हåरत øांतीचे काही दुÕपåरणाम आता िदसू लागले
आहेत. खते, कìटकनाशके, औषधे, रसायने यांचा िपकांवर मारा कłन िपकांचे उÂपादन
वाढिवणे ही हåरत øांतीची ओळख होती. जिमनीचा पोत जाणून न घेता भरपूर पाणी देणे,
रासायिनक खतांचा िपकांवर भडीमार करणे यांसार´या उपायांमुळे देशातील शेतजिमनीचा
कस कमी होऊ लागÐयाचे िदसून येऊ लागले आहे. Âयाचबरोबर हåरत øांतीचे उिĥĶ munotes.in

Page 115

कृषी व औīोिगक िवकास कृषी िवकास
115 साÅय करÁयासाठी जिमनीला बेसुमार पाणी िदले जाऊ लागले. यासाठी भूगभाªतील
पाÁयाचा ÿचंड ÿमाणात उपसा केला जाऊ लागला. याचा पåरणाम भूगभाªतील पाÁयाची
पातळी कमी होÁयात होऊ लागला आहे.
९.७ ÿij १) हåरतøांती Ìहणजे काय ते सांगून हरतीøांती¸या कारणांचा आढाव ¶या?
२) भारतावर हåरतøांती¸या काय पåरणाम झाला ते ÖपĶ करा?
३) हåरत øांती¸या दोषांचा आढावा ¶या?
९.८ संदभª १) शमाª वृज / शमाª शैलबाला, समसामाियक भारत (१९४७ - २०००), पंचशील
ÿकाशन, जयपूर, २००७.
२) िबपीनचंþ ,मृदुला मुखजê, आिदÂय मुखजê, आझादी के बाद का भारत (१९४७ -
२००७), िहंदी माÅयम कायाªÆवय िनदेशलाय, िदÐली िवĵिवīालय , २०१५.
३) कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास (१९४७ - २०००), साईनाथ ÿकाशन ,
नागपूर,२०१३.
४) कोलारकर श. गो. Öवतंý िहंदुÖथानचा इितहास (१९४७ - १९८०), ®ी. मंगेश
ÿकाशन, नागपूर, १९९७.
५) िपंपलपÐले आर./ मुटकुळे रामभाऊ, Öवतंý°ोर भारताचा इितहास, कैलाश
पिÊलकेशन, औरंगाबाद.
६) समकालीन भारत (१९४७ - २०००), (Study Material ) वधªमान महावीर खुला
िवĵ िवīालय, कोटा.




***** munotes.in

Page 116

116 १०
औīौिगक िवकास
घटक रचना
१०.० उिĥĶ्ये
१०.१ ÿÖतावना
१०.२ १९४८ चे औīौिगक धोरण
१०.३ १९५६ चे औīौिगक धोरण
१०.४ १९७७ चे औīौिगक धोरण
१०.५ १९८० चे औīौिगक धोरण
१०.६ १९९१ चे औīौिगक धोरण
१०.७ १९९३ चे औīौिगक धोरण
१०.८ २००१ चे औīौिगक धोरण
१०.९ भारतातील औ īौिगक िवकासाचे Öवłप
१) सवª ÿकार¸या उīौगधंदयांचा िवकास
२) सावªजिनक ±ेýाचा िवकास
३) उīौगधंīां¸या ÓयवÖथापनाचे िविवध ÿकार
४) ÿादेिशक असमोताल कमाई करÁयाचा ÿयÂन
५) सहकार±ेýाचा िवकास
१०.१० सारांश
१०.११ ÿij
१०.१२ संदभª
१०.० उिĥĶ्ये १) भारतातील औ īौिगक िवकास समजून घेणे.
१०.१ ÿÖतावना िāिटशां¸या आिथªक धोरणांमुळे ÖवातंÞयापूवê भारतात थोड्या फार ÿमाणात उīौगधंīांचा
िवकास झालेला िदसून येतो. ÖवातंÞयपूवª काळात भारतात कापड उīौग, ताग उīौग,
साखर उīौग, आिण लोखंड व पोलाद या उīौगांची Öथापना झाली होती. ÖवातंÞयानंतर
उīौगधंīाकडे बघÁयाचा सरकारचा ŀिĶकोन बदलला. १९४७ मÅये पं. जवाहरलाल
नेहł यांनी देशा¸या आिथªक िवकास घडवून आणÁयासाठी एका सिमतीची Öथापना केली.
या सिमती¸या िशफारशéवर १९४८ मÅये औīौिगक धोरण मांडले गेले. १९५१ मÅये
भारतात िनयोजनाचे युग सुŁ झाÐयाने देशा¸या औīौिगकìकरणाला एक वेगळी िदशा ÿाĮ munotes.in

Page 117

औīोिगक िवकास
117 झाली. व देशाचा सवा«गीण आिथªक िवकास सुŁ झाला. पंचवािषªक योजनां¸या दरÌयान
देशातील जुने उīौगधंīांचा झपाट्याने िवकास झाला तर अनेक नवीन उīौगधंदे Öथापन
झाले.
१०.२ १९४८ चे औīौिगक धोरण १९४८ ¸या औīौिगक धोरणात िम® अथªÓयवÖथेचे उĥीĶे डोÑयासमोर ठेवून खाजगी व
सावªजिनक ±ेýाचे महÂव ÖपĶ केले व भारतीय उīौगांचे चार भागात िवभागणी केली गेली.
१) सरकारची पूणª मĉेदारी असलेले उīौग:
शाľासे, दाŁगोळा, अणुशĉì, रेÐवे, वीज इ.
२) संिम® ±ेýातील उīौग:
कोळसा, लोखंड, पोलाद, जहाजबांधणी, िवमानसेवा इ.
३) सरकारी िनयंýणाखालील उīौग:
अवजड यंýसामúी, रसायने, खते, िसम¤ट, साखर इ.
४) खाजगी ±ेýातील उīौग:
वरील सवª गटात न बसणाöया उīौगांचा समावेश यामÅये केला गेला व ÂयामÅये सरकारचा
हÖत±ेप माÆय केला.
१९४८ ¸या औīौिगक धोरणात सरकाने पåरिÖथतीनुसार आवÔय³य ते बदल कłन
सरकारी ±ेý व खाजगी ±ेý यां¸या िनयंýणाखाली कोणते उīौग असावे यािवषयी योµय
असे िवĴेषण केले आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१) १९४८ चे औīौिगक धोरण सांगा?
१०.३ १९५६ चे औīौिगक धोरण १९५६ ¸या औīौिगक धोरणात संिम® भारता¸या िवकासात आवÔय³य अÔया पूरक
वाटचाली ठेवÁयात आÐया. या धोरणात समतोल िवकासाचे उिĥĶे ठेवÁयात आले. १९५६
¸या औīौिगक धोरणा¸या मसुīात वरील धोरणाला सुसंगत असे सवª उīौगधंīांचे
वगêकरण तीन िवभागांत करÁयात आले.
१) राºयस°ेचे संपूणª वचªÖव असलेले उīौग:
कोळसा, लोखंड व पोलाद, खिनज तेले, काही अवजड यंýसामúी, सवªसाधारण िवīुत-
यंý-सामúी.
munotes.in

Page 118

118 २) िवकासा¸या ŀĶीने महßव असलेले सरकारी ±ेýात वाढिवÁयाचे उīौगधंदे:
या ±ेýात नवीन उīौगधंदे Öथापन करÁयाची जबाबदारी सरकारने घेतली. उदा., यंý -
अवजारे, अ ॅÐयुिमिनयम, ÿितजैिवक पदाथª, खते, सागरवाहतूक आिण
३) खाजगी ±ेý:
एक व दोन यांमÅये अंतभूªत नसलेÐया उīौगांचा या िवभागात समावेश करÁयात आला.
याÓयितåरĉ
१) खाजगी व सावªिजक उīौगांना Æयाय व समानतेची वागणूक देऊन Âयांना ÖवातंÞय
करÁयाचा पूणª ÿयÂन केला गेला.
२) औīौिगक िवकासात परकìय भांडवलाची भूिमका Öपषट कłन िवकासाचे धोरण
आखले.
लघुउīौगांना व कुटीरोīौगांना १९५६ ¸या औīौिगक धोरणात रोजगारी , िवक¤िþत
अथªÓयवÖथा व उभारणीस लागणारे अÐप भांडवल Ļा तीन कारणांमुळे महßवाचे Öथान
िदले गेले. िवशेषतः योजनेतील अवजड व मूलभूत उīौगधंīांना वाढीकåरता बरेच भांडवल
खचª होणार असÐयामुळे उपभोµय वÖतूं¸या पुरवठ्याकåरता लघुउīौगांवरव कुटीरोīौगांना
भर िदला गेला.
आपली ÿगती तपासा.
१) १९५६ चे औīौिगक धोरण ÖपĶ करा ?
१०.४ १९७७ चे औīौिगक धोरण १९७७ मÅये भारतात जनता सरकार स°ेवर आÐयाने १९५६ ¸या औīौिगक धोरणावर
Âयांनी कडक टीका केली. व २३ िडस¤बर १९७७ मÅये संसदेमÅये नवीन औīौिगक धोरण
मांडले. Âयाला १९७७ चे औīौिगक धोरण Ìहणतात.
१) मोठ्या उīौगांचे ±ेý आिण कायª यांचे िनयमन व िनयंýण करÁयाचे ठरवले.
२) मोठे उīौग व उīौगपतé¸या िव° पुरवठयावर िनयंýण तसेच मĉेदारी िवŁĦ
कायदयाचा वापर करणे.
३) ºया उīौगातील तंý²ान भारतात िवकिसत झाले आहेत Âया परदेशी कंपÆयांचे करार
यांचे नूतुिनकìकरण करता येणार नाही. उदा. िबिÖकटे, साखर, पावडर, कॉफì, पंखा
इ.
४) तांिýक ±ेýात पूणªपणे Öवावलंबी होÁयाचे धोरण ठरवले आहे.
५) मालक व मजूर यां¸यातील संबंध सुधारÁयासाठी कामगारांना ÓयवÖथापनामÅये
Öथान, कामगार कायदे, भागभांडवलात वाव इ. कायाªत सामावून घेÁयात आले. munotes.in

Page 119

औīोिगक िवकास
119 आपली ÿगती तपासा.
१) १९७७ चे औīौिगक धोरणाची मािहती īा ?
१०.५ १९८० चे औīौिगक धोरण १९८० मÅये देशात पुÆहा एकदा काँúेसची स°ा आÐयाने तसेच १९७७ ¸या औīौिगक
धोरणांचा अथªÓयवÖथेवर कुठलाच ÿभाव न पडÐयाने काँúेसने २३ जुलै १९८० मÅये
नवीन औīौिगक धोरणांची घोषणा केली. हे धोरण १९५६¸या धोरणावरच अवलंबून होते.
१) सावªजिनक ±ेýातील उīौगात नवचैतÆय आणून रोजगार व िव°ीय साधनसामुúी
वाढवून देशाचा आिथªक िवकास घडवून आणणे.
२) औīौिगक आजारपण असणाöया उ īौगांना करात सूट देणे व Âयांना अनुदान देऊन ते
पुÆहा Öथािपत केले. व शासना¸या ताÊयातील उīौग राºयसरकारकडे देÁयात आले.
३) िनयाªत ÿधान उīौगांना आिथªक साहाÍय देणे.
४) आधुिनकìकरणाचा िवचार कłन Öपध¥¸या युगात िटकÁयासाठी उ¸य औīौिगक
तंý²ान वापरÁयाची परवानगी देÁयाचे धोरण.
५) úामीण भागातील रोजगार वाढवÁयासाठी úामउ īौगांची Öथापना करÁयाचे ठरले.
आपली ÿगती तपासा.
१) भारताचे १९८० चे औīौिगक धोरण सांगा?
१०.६ १९९१ चे औīौिगक धोरण पी. Óही. नरिसंहराव यां¸या नेतृÂवाखाली Öथापन झालेÐया काँúेस सरकराने अथªमंýी डॉ.
मनमोहन िसंग व उīौगमंýी पी. जे. कुåरयन यांनी २४ जुलै १९९१ मÅये भारता¸या नवीन
औīौिगक धोरणांची घोषणा केली. Âयांनी आपÐया धोरणात खाजगीकìकरण,
जागितकìकरण व उदारीकìकरण या नवीन धोरणांचा िवचार देऊन भारतीय अथªÓयवÖथेला
आंतरराÕůीय अथªÓयवÖथेचा दजाª देÁयाचा ÿयÆत केला. या ओīौिगक धोरणांची ÿमुख
वैिशĶ्ये पुढीलÿमाणे:
१) सावªजिनक ±ेýाची ÓयाĮी िह मयाªिदत कłन फĉ सात उīौग हे सावªजिनक
±ेýासाठी राखून ठेवले व बाकì सवª उīौग खाजगी ±ेýासाठी मुĉ केले. हे सात
उīौग शľिनिमªती, दाŁगोळा, अणुशĉì, रेÐवे, कोळसा, खिनजे व लोखंड.
२) या औīौिगक धोरणानुसार १८ उīौग सोडून बाकì सवª उīौगांचे परवाने रĥ केले.
३) भारतात परकìय गुंतवणूक वाढवÁयासाठी तसेच भारताची िनयाªत व परकìय
गुंतवणुकìत वाढ घडवून आणÁयासाठी ५१ परकìय गुंतवणुकìस माÆयता िदली.
४) मĉेदारी व Óयापारी कायदा िशिथल केला गेला. munotes.in

Page 120

120 ५) भांडवल बाजारांचा िवकास घडवून आणणे.
१९९१¸या औīौिगक धोरणाने १९५६¸या औīौिगक धोरणां¸या चौकोटीबाहेर जाऊन
मूलभूत बदल घडवून आणले. बदललेÐया काळानुसार भारताने आपले हे धोरण आखले
होते.
आपली ÿगती तपासा.
१) भारताचे १९९१ चे औīौिगक धोरण ÖपĶ करा ?
१०.७ १९९३ चे औīौिगक धोरण १९९३¸या औīौिगक धोरणांचे मु´य वैिशĶ्ये Ìहणजे भांडवल बाजाराची सरकारी
िनयंýणापासून मुĉता करÁयात आली. या धोरणानुसार परकìय िविनमय िनयंýण
कायīाऐवजी ( FEMA) परकìय िव°ीय ÓयवÖथापन कायदा ( FERA) संमत करÁयात
आला. या कायīानुसार
१) ºया कंपÆयांमÅये ४०% पेàया जाÖत िवदेशी भांडवल आहे. Âयां¸यावरील िनयंýणे
दूर करÁयात आली.
२) भारतीयांना िवदेशात Öथावर मालम°ा खरेदी करÁयाचा अिधकार िमळाला.
३) १४ एिÿल १९९३ रोजी ºया १८३ उīौगांना पूवê परवाना देणे बंधनकारक करÁयात
आपले होते. Âयामधून तीन उīौगांना वगळÁयात आले.
४) िडस¤बर १९९६ मÅये १६ ÿकार¸या उīौगात ५१% पय«त परकìय भांडवला¸या
गुंतवणुकìस माÆयता िदली गेली.
आपली ÿगती तपासा.
१) १९९३ चे औīौिगक धोरण थोड³यात सांगा?
१०.८ २००१ चे औīौिगक धोरण २००१ ¸या औīौिगक धोरणात देशाची अथªÓयवÖथा अिधक खुली करÁयाचे धोरण
राबिवले गेले.
१) औīौिगक िवकासा¸या वेगात वाढ करÁयासाठी थेट परकìय गुंतवणुकìस माÆयता
देÁयात आली.
२) या औīौिगक धोरणात परकìय गुंतवणुकìबाबत उदार धोरण Öवीकłन तेल
शुĦीकरण ±ेýात १०० % परकìय गुंतवणुकìस माÆयता देÁयात आली.
३) सावªजिनक ±ेýात िनगु«तवणूकìचे धोरण Öवीकाłन सावªजिनक ±ेýात २७
उīौगांमधील िनगु«तवणुकìची ÿिøया सुŁ करÁयात आली. munotes.in

Page 121

औīोिगक िवकास
121 ४) लघु व कुटीर उīौगांना चालना देÁयासाठी तसेच बाजार िवषयक सुिवधा
पुरवÁयासाठी 'बाजार िवकास सहाÍयक योजना ' सुŁ केली.
५) िनयाªत Óयापाराला उ°ेजन देÁयासाठी िनयाªत गृहांना लागू असणारी परवाना पĦती
रĥ करÁयात आली. २००२ ते २००७ या काळातील पंचवािषªक योजनेत आयात -
िनयाªतीचे धोरण हे उदारीकìकरणावर आधारलेले होते.
आपली ÿगती तपासा.
१) २००१ चे औīौिगक धोरण थोड³यात सांगा?
१०.९ भारतातील औ īौिगक िवकासाचे Öवłप भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर देशा¸या औīौिगकìकरणाला एक वेगळी िदशा ÿाĮ
झाली. पं. नेहł यांनी िम® अथªÓयवÖथेचा Öवीकार कłन भारतातील उīौगधंदे हे
सावªजिनक व खाजगी ±ेýाखाली आणले. नेहł यांनी भारतातील औīौिगक धोरणाला गती
िदली. पुढे इंिदरा गांधी यांनी नेहłंचे औīौिगक ŀĶ्या Öवावलंबी होÁयाचे धोरण पुढे चालूच
ठेवले. राजीव गांधé¸या काळात बदललेÐया पåरिÖथतीमÅये अनेक नवीन धोरण
ÖवीकारÁयात आले तर पी. Óही. नरिसंहराव सरकार¸या काळात खाजगीकìकरण ,
जागितकìकरण व उदारीकìकरण हे तÂव Öवीकाłन अथªÓयवÖथेला बळकटी देÁयाचा
ÿयÆत केला गेला. या औīौिगक िवकासाचे Öवłप हे पुढीलÿमाणे होते:
१) सवª ÿकार¸या उīौगधंदयांचा िवकास:
Öवýंत°ोर काळात भारतात सवª ÿकार¸या उīौगधंīांचा िवकास झाला आहे. अनेक
उपभोµय वÖतूंबरोबरच भांडवली वÖतूंचे देखील उÂपादन होऊ लागले. छोटी उपकरणे
तसेच अवजड व कुशल यंýे देशात िनमाªण होऊ लागली. कागद, साखर, िसम¤ट, कापड इ.
मोठ्या उīौगांना लागणारी यंýसामúी भारतातच बनू लागली. पोलाद कारखाने, मोटारी,
आगगाडीचे इंिजने व डबे, जहाज बांधणी इ. मोठे उīौगधंदे भारतात मोठ्या ÿमाणावर
िवकिसत झाले. भारतात सवª ÿका¸या उīौगधंīांचा िवकास झाÐयाने देशाचा आिथªक
िवकास घडून आला.
२) सावªजिनक ±ेýाचा िवकास:
ÖवातंÞयानंतर भारताने िम® अथªÓयवÖथेचा Öवीकार केला. िम® अथªÓयवÖथेमÅये काही
उīौगांचा िवकास सावªजिनक ±ेýात करÁयात आला तर काही उīौगांचा िवकास हा
खाजगी ±ेýावर सोपवÁयात आला. भारताने देशा¸या आिथªक िवकासासाठी आखलेÐया
कायªøमात खाजगी ±ेýाबरोबर सावªजिनक उīौग±ेýालाही महÂव िदले.
३) उīौगधंīां¸या ÓयवÖथापनाचे िविवध ÿकार:
ÖवातंÞयपूवª काळात भारतातील बहòतेक उīौगधंदे हे खाजगी उīौगपतé¸या मालकìचे होते.
याकाळात सावªजिनक ±ेýातील उīौगधंदे अभावानेच िदसून येतात. ÖवातंÞयानंतर
उīौगधंīांचे ÓयवÖथापनाचे िविवध ÿकार िदसून येतात. munotes.in

Page 122

122 १) खाजगी ±ेý:
खाजगी ±ेýातील उīौगधंदे ÿामु´याने तीन ÿकारचे असतात.
अ) लहान उīौग:
हे उīौग एका Óयĉì¸या मालकìचे असतात.
ब) भागीदारी:
दोन िकंÓहा Âयापे±ा अिधक (२० पय«त) सं´या असलेÐया Óयĉéनी संयुĉåरÂया चालवलेले
Óयवसाय.
क) मोठ्या ÿमाणावर Óयापार िकंÓहा उÂपादन करÁयासाठी मयाªिदत सावªजिनक कंपनी
Öथापन केली जाते.
२) सावªजिनक ±ेý:
सावªजिनक ±ेýातील ÓयवÖथापन हे तीन ÿकारचे असते.
अ) काही उīौग सरकारी खाÂयामाफªत चालवले जातात. उदा. रेÐवे आकशवाणी, पोÖट,
टेिलúाफ इ.
ब ) ÖवÍयात मंडळ:
िविशĶ उīौगसंÖथा चालवÁयासाठी लोकसभेने मंजूर केलेÐया कायदयानुसार
महामंडळाचा कारभार Öवाय° महामंडळ पĦतीने सरकार चालिवते. उदा. आयुिवªमा
महामंडळ, अथªपुरवठा महामंडळ, महारÕů राºय पåरवहन महामंडळ.
क) कंपनी कायīातील तरतुदीनुसार नŌदवलेÐया कंपÆया:
यामÅये फĉ ५१% जाÖत अिधक भागभांडवल सरकारने पुरवलेले असेल तर कंपनी
कायīातील तरतुदीनुसार कारभार चालवून कारभारावर सरकार िनयंýण ठेवते.
४) ÿादेिशक असमोताल कमी करÁयाचा ÿयÂन :
ÖवातंÞयपूवª काळात देशा¸या काही िविशĶ भागातच औīौिगक िवकास झालेला होता.
देशातील अनेक ÿदेश पूणªपणे अिवकिसतच रािहले होते. परंतु िनयोजना¸या काळात
देशातील सवª भागांचे आिथªक िवकास होÁयाकडे सरकारने ल± िदले आहे. अिवकिसत
ÿदेशात उīौगधंदे सुŁ करÁयासाठी सरकारने िवशेष सवलती िदÐया तर काही सरकारी
उīौगसंÖथा मागासलेÐया भागातच सरकारने सुŁ केÐयाने Âया भागांचा आिथªक िवकास
होÁयास मदत झाली.
५) सहकार±ेýाचा िवकास:
ÖवतंýÿाĮी नंतर भारताने िनयोजन लागू कłन उīौगधंदे चालवÁयाचा एक महÂवाचा मागª
Ìहणून सहकारी संÖथा Öथापन केÐया. आिथªक ŀĶ्या दुबªल Óयĉéनी एकý येऊन Öवतःचा munotes.in

Page 123

औīोिगक िवकास
123 आिथªक िवकास कłन घेणे हा सहकारी संÖथेचा मु´य उĥेश आहे. भारतात अनेक
उīौगधंदे चालवÁयासाठी सहकारी संÖथा िनघाÐया आहे. महाराÕůातील सहकारी साखर
कारखाÆयांनी तर खूपच मोठे यश संपादन केले आहे. ÖवातंÞय काळातील औदयोिगक
िवकासाचे ठळक वैिशĶ्ये Ìहणजे औīौिगक ±ेýात सहकारी संÖथंचा झालेला उदय होय.
आपली ÿगती तपासा.
१) भारतातील औīौिगक िवकासाचे Öवłप सांगा?
१०.१० सारांश िवसाÓया शतका¸या सुरवातीपासूनच जगातील िविवध देशांनी औīौिगकìकरणाचे महÂव
ओळखून आपÐया देशात औīौिगकìकरणास सुरवात केली होती. औīौिगक धोरण हे
ÿÂयेक देशा¸या आिथªक धोरणाचे महÂवाचे साधन मानले जाते. देशातील उīौगांची वाढ
िनकोप, संतुिलत व सŀढ पायावर उभी करÁयासाठी औīौिगक धोरणांची आवÔय³यता
असते. भारतने ÖवातंÞयानंतर िम® अथªÓयवÖथेचे धोरण Öवीकाłन आपले औīौिगक
धोरण आखले. १९४८ पासून भारताने काळानुसार आपÐया औīौिगक धोरणांत बदल
कłन भारतीय उ īौगधंīांचा व भारतीय अथªÓयवÖथेचा िवकास घडवून आणला. १९९१
मÅये बदलेÐया पåरिÖथनुसार भारताने उदारीकìकरण, जागितकìकरण व खाजगीकरण या
धोरणांचा Öवीकार केला. जर देशाची आिथªक पåरिÖथती बदलायची असेल तर कोणÂयाही
देशाचे औīौिगक धोरण हे ताठर ठेवता येत नाही, भारताने देखील पåरिÖथनुसार व
काळानुसार आपÐया औīौिगक धोरणात बदल कłन देशाचा आिथªक िवकास केला.
१०.११ ÿij १) पं. जवाहरलाल नेहł यां¸या कालखंडात झालेÐया औīौिगक धोरणांचा आढावा
¶या?
२) १९७७ - १९८०¸या दरÌयान झालेÐया औīौिगक िवकासाची मािहती īा ?
३) १९९१ - २००१ ¸या दरÌयान झालेÐया भारता¸या औदयोिगक िवकासाची मािहती
īा?
४) भारतातील औīौिगक िवकासाचे Öवłप ÖपĶ करा?
१०.१२ संदभª १) िबपीनचंþ ,मृदुला मुखजê, आिदÂय मुखजê, आझादी के बाद का भारत ( १९४७ -
२००७ ), िहंदी माÅयम कायाªÆवय िनदेशलाय, िदÐली िवĵिवīालय , २०१५
२) शमाª वृज / शमाª शैलबाला, समसामाियक भारत ( १९४७ - २००० ), पंचशील
ÿकाशन, जयपूर, २००७ munotes.in

Page 124

124 ३) कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास ( १९४७ - २००० ), साईनाथ
ÿकाशन, नागपूर,२०१३
४) कोलारकर श. गो. Öवतंý िहंदुÖथानचा इितहास ( १९४७ - १९८० ), ®ी. मंगेश
ÿकाशन, नागपूर, १९९७
५) भोसले व काटे, Öवातंýो°र भारतीय अथªÓयवÖथा, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर
६) Kapila Uma (Edi.), Indian Economy since Independence, Academic
Foundation, 2018.
७) Chandra Shekhar, Political Economy of India, Vikas Publication
House, New Delhi,1992.
८) Datt & Sundharam, Indian Economy, S. Chand Publication, Mumbai,
2015
९) भारतीय अथªÓयवÖथा,(Study Material), िशवाजी िवīापीठ , कोÐहापूर.
१०) úामीण िवकास , (Study Material), मुंबई िवīापीठ, मुंबई.



*****

munotes.in

Page 125

125 ११
जागितकìकरण
घटक रचना
११.० उिĥĶ्ये
११.१ ÿÖतावना
११.२ जागितकìकरण
११.३ जागितकìकरणाची Óया´या
११.४ जागितकìकरणाचे वैिशĶ्ये
११.५ जागितकìकरण आिण भारत
११.६ जागितकìकरण व भांडवलशाही
११.७ जागितकìकरणाचे फायदे
१) औīोिगकìकरणास चालना
२) बाजारपेठांचा िवÖतार
३) परकìय Óयापारात वाढ
४) रोजगारामधील वाढ
५) सेवा ±ेýांचा िवÖतार
६) सामािजक - सांÖकृितक संबंधामÅये झालेली वृĦी
११.८ जागितकìकरणाचे तोटे
१) Öथािनक उīोगधंīास मारक
२) बहòराÕůीय कंपÆयांची बाजारपेठेतील मĉेदारी
३) बेरोजगारीमधील वाढ
४) िवकसनशील देशांची आिथªक लूट
५) पयाªवरणीय समÖया
६) पायाभूत सुिवधांकडे दुलª±
११.९ सारांश
११.१० ÿij
११.११ संदभª
११.० उिĥĶ्ये १) जागितकìकरण Ìहणजे काय हे अËयासणे.
२) जागितकìकरणा¸या िविवध Óया´यांचा अËयास कłन Âयाची वैिशĶ्ये तपासणे. munotes.in

Page 126

126 ३) जागितकìकरणाचे फायदे अËयासणे.
४) जागितकìकरणाचे तोटे अËयासणे.
११.१ ÿÖतावना भारतीय अथªÓयवÖथेत १९९० ¸या दशकात आिथªक ±ेýात अनेक बदल झाले. याकाळात
भारतावर मोठ्या ÿमाणावर िवदेशी कजª असÐयामुळे जागितक बँक आिण आंतरराÕůीय
नाणेिनधी Ļा संÖथांनी भारताला कजª देतांना भारतावर काही अटी लादÐया. तÂकालीन
पंतÿधान पी. Óही. नरिसंहराव व अथªतº² डॉ. मनमोहन िसंग यांनी भारतीय अथªÓयवÖथेत
काही धोरणाÂमक बदल कłन िवदेशी कंपनीसाठी भारतीय अथªÓयवÖथा खुली कłन
अथªÓयवÖथेत काही मूलभूत बदल घडवून आणले. व १९९१ मÅये भारताने
जागितकìकरण , खाजगीकìकरण व उदåरकìकरण या धोरणांचा Öवीकार कłन आपÐया
आिथªक धोरणांना नवीन łप िदले. जगातÐया सवाªत मोठ्या अथªÓयवÖथेबरोबर भारतीय
अथªÓयवÖथेचा िवकास जलद िकंÓहा तीĄ गतीने घडवून आणणे हा या धोरणांचा मु´य
उĥेश होता.
११.२ जागितकìकरण जागितकìकरणाची नीती िह ऍडम िÖमथ¸या िनरंकुशते¸या धोरणांवर आधारलेली आहे.
आज¸या काळातील जागितकारणाची संकÐपना िह १४ ऑगÖट १९४१ ¸या अटलांिटक
सनदेत सापडते. दुसöया महायुĦानंतर मागासलेÐया देशां¸या आिथªक िवकासासाठी
आिथªक धोरणे व Óयापार िवषयक धोरणे कशी असावी याबाबत जागितक पातळीवर िवचार
सुŁ झाला व Âयामधूनच १९४४ मÅये आंतरराÕůीय नाणेिनधी, जागितक बँक, १९४७
मÅये आंतरराÕůीय आिथªक सहकायª गटाची Öथापना करÁयात आली. जागितकìकरण
Ìहणजे देशाची अथªÓयवÖथा इतर देशांसाठी (खासकłन इतर देशा¸या कंपनीसाठी) खुली
करणे. आपÐया देशाची अथªÓयवÖथा िह जागितक अथªÓयवÖथेशी जोडून घेणे. आपÐया
देशात इतरांना मुĉपणे Óयापार आिण आिथªक Óयवहार कłन देणे. आिण आपण इतरां¸या
देशात Âयाचÿकारे Óयापार व आिथªक Óयवहार करणे.
१९९० मÅये सोिवयत युिनयनचा पाडाव झाÐयानंतर जागितकारणा¸या ÿिøयेला वेग
आला. १९८० नंतर इंµलड, Āांस, रिशया, ऑÖůेिलया इ. देशात आिथªक सुधारणेचे व
पुनरªचनेचे जे कायªøम सुŁ झाले. Âयामधून जागितकìकरणाची ÿिøया िह सुŁ झाली.
जागितकìकरण िह संपूणª जगाची एकच बाजारपेठ िनमाªण करणारी ÿिøया आहे िकंÓहा एका
अथाªने जागितक अथªÓयवÖथा िनमाªण करणारी ÿिøया आहे. Âयामुळे िह मुळात आिथªक
ÿिøया आहे. परंतु या ÿिøयेत आिथªक पैलूंबरोबरच सामािजक, राजकìय, शै±िणक,
सांÖकृितक आिण पयाªवरण िवषयक अनेक पैलू आहे. जागितकìकरणामुळे ÿगत देशांना
नवीन बाजारपेठा उपलÊध होतात.
थोड³यात, जागितकìकरण Ìहणजे खुली Öपधाª व नवे तंý²ान यां¸या माÅयमातून
उÂपादकता वाढिवणे व संपूणª जगाची एकच बाजारपेठा िनमाªण करणे होय. munotes.in

Page 127

जागितकìकरण
127 आपली ÿगती तपासा.
१) जागितकìकरण Ìह णजे काय ते सांगा?
११.३ जागितकìकरणाची Óया´या जागितकìकरण िह अÂयंत संकìणª व मानवी जीवना¸या िविवध पैलूंशी संबिधत असणारी
अशी ÿिøया आहे. Âयामुळे जागितकìकरणाचा एक िविशĶ अथª सांगणे अवघड आहे.
वेगवेगÑया अËयासकांनी वेगवेगÑया ŀिĶितकोनातून जागितकìकरणा¸या Óया´या केÐया
आहे. Âयापैकì काही महÂवा¸या पुढीलÿमाणे :
१) दीपक नÍयर:
एखाīा राÕůचे आिथªक Óयवहार Âया¸या भौगोिलक व राजकìय सीमे¸या बाहेर िवÖताåरत
करÁया¸या ÿिøयेला 'जागितकìकरण ' Ìहणतात.
२) Łसी मोदी:
मुĉ Öपधाª व नवे तंý²ान याĬारे उÂपादन व उÂपादकता वाढिवणे आिण संपूणª जगाची
सलग एकच बाजारपेठ िनमाªण कłन वÖतू व सेवा यांची िवøì करणे.
३) ®वणकुमार िसंग:
जागितकìकरण Ìहणजे, आंतरराÕůीय Öतरावर सवª राĶांची एकच बाजारपेठ िनमाªण कłन
तेथे जगातील साधनसामुúीचा व भांडवलाचे सुलभ पåरचालन करणे होय.
४) अँथनी िगडेÆस:
जगातील िविवध लोकांमÅये व ±ेýामÅये वाढत असणारी पारÖपाåरकता व परÖपर िनभªयता
Ìहणजे जागितकìकरण होय. िह पारÖपाåरकता आिथªक व सामािजक संबधातील तसेच
Öथळकाळातील अंतर िमटवून टाकते.
५) एम. अलāो व ई. िकंग:
ºया ÿिøयेĬारे जागितक लोक एकच समाजात एकिýत होतात. Âया ÿिøयेस
जागितकìकरण Ìहणतात.
६) जागितक बँक:
जागितक बँके¸या मते, जागितकìकरण Ìहणजे
१) उपभोµय वÖतूसह सवª वÖतूवरील आयात िनयंýणे टÈÈया - टÈपाने रĥ करणे होय.
२) आयात शुÐकाचे दर कमी करणे.
३) सावªजिनक उīोगांचे खाजगीकìकरण करणे होय. munotes.in

Page 128

128 ७) चंþकांत खंडागळे:
जगातील िविवध लोक , राÕůे व समाज यां¸यामÅये असलेÐया भौगोिलक व राजकìय
समाजाचे उÐलंघन कłन Âयांना जागितक Öतरावर आिथªक, राजकìय , सामािजक आिण
सांÖकृितक Óयवहार मुĉपणे करÁयास वाव देऊन एकच जागितक ÓयवÖथा िनमाªण करणे
Ìहणजे ' जागितकìकरण ' होय.
८) ऋषी मोदी:
मुĉ Öपधाª िकंÓहा खुली Öपधाª नवे तंý²ान यातून उÂपदकता आिण उÂपादन वाढिवणे
Ìहणजे ' जागितकìकरण ' होय.
वरील िविवध Óया´यां¸या आधारे जागितकìकरणाचा अथª आपणास तीन ŀिĶकोनातून
सांगता येईल.
१) आिथªक ŀिĶकोनातून:
जागितकìकरण Ìहणजे जागितक अथªÓयवÖथा िनमाªण कłन ित¸याशी सवª राÕůां¸या
अथªÓयवÖथेशी जोडणे.
२) सामािजक ŀिĶकोनातून:
जागितकìकरण Ìहणजे जगातील िविवध लोक, राÕůे िकंÓहा समाज यां¸यात आिथªक,
सामािजक, राजकìय, सांÖकृितक संबंध ÿÖथािपत कłन Âयांना एकाच जागितक ÓयवÖथेत
सामील कłन घेणे होय.
३) राजकìय ŀिĶकोनातून:
जागितकìकरण Ìहणजे िवकिसत अÔया ÿभुÂवशाली राÕůांनी आपली आिथªक, सामािजक
व सांÖकृितक Åयेयधोरणे इतर राÕůांना ÖवीकारÁयास लावणे होय.
थोड³यात, जागितकìकरण Ìहणजे जगातील िविवध लोक, राÕůे िकंÓहा समाज यां¸यातील
आिथªक, सामािजक, राजकìय, सांÖकृितक,शै±िणक संबंधाची जागितक ÓयवÖथा िनमाªण
करणारी ÿिøया होय.
आपली ÿगती तपासा.
१) जागितकìकरणा¸या िविवध Óया´यांचा आढावा ¶या?
११.४ जागितकìकरणाचे वैिशĶ्ये जागितकìकरण िह एक वैिĵक संकÐपना आहे. आिथªक ŀĶीने ती संपूणª जगाची एकच
अथªÓयवÖथा िनमाªण करणारी ÿिøया आहे. सामािजक ŀĶीने जगातील सवª समाज व लोक
यांना एका जागितक ÓयवÖथेमÅये सामील कłन घेÁयाची ÿिøया आहे. तर राजकìय ŀĶ्या
ती ÿभुÂवशाली राÕůांनी Âयांची Åयेयधोरणे इतर राÕůांना ÖवीकारÁयास भाग पडणारी
ÿिøया आहे. जागितकìकरणाची अनेक वैिशĶ्ये आहे ते पुढीलÿमाणे सांगता येतील: munotes.in

Page 129

जागितकìकरण
129 १) संपूणª जगासाठी एकच अथªÓयवÖथा िनमाªण करणे.
२) जागितक िविवध समाजांना एका जागितक ÓयवÖथेत आणणे.
३) उदारीकरण व खाजगीकìकरण यांना चालना देणे.
४) िविवध माÅयमांĬारे जागितकìकरणास चलन गितमान करणे.
५) जागितकìकरणात िवकिसत राĶांचे ÿभुÂव आढळून येते.
६) जागितकìकरण िह जगात आमूलाú बदल घडवून आणणारी ÿिøया आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१) जागितकìकरणाची वैिशĶ्ये सांगा?
११.५ जागितकìकरण आिण भारत १९४७ ला भारताला ÖवातंÞय िमळाले. ÖवातंÞयानंतर भारताने भांडवलशाही व
समाजवादी या दोÆही ÿकार¸या अथªÓयवÖथेचा उ°म समÆÓयय साधणाöया िम®
अथªÓयवÖथेचा Öवीकार केला. पंचवािषªक योजना राबवून समाजवादी समाजरचना िनमाªण
करÁयाचा ÿयÆत केला. याचकाळात अनेक उīोगधंदे िनमाªणकłन Âयाचे िनयंýण
सावªजिनक ±ेýाकडे अथाªतच सरकारकडे होते. १९५० ते १९९० या ४० वषाª¸या
काळात अकायª±मता, ĂĶाचार, गैरÓयवÖथापन, नोकरशाहीचे वचªÖव, राºयकÂया«चा
हÖत±ेप इ. गोĶéमुळे सरकारला मोठ्या ÿमाणावर तोटा सहन करावा लागला. ºयामुळे
दाåरþ्य, बेकारी व महागाई वाढत गेली. १९८० ते १९९० या दशकात मोठी चलनवाढ
िनमाªण झाली. परकìय गंगाजळी अथाªत चलनसाठा हा घटत गेला. देशाला अÆय
अडचणéना देखील सामोरे जावे लागले. यासवª कारणांमुळे १९९१ मÅये भारतात मोठे
आिथªक संकट उभे रािहले. या संकटाचे Öवłप पुढील ÿमाणे होते.
१) भारताचा आिथªक िवकासाचं दर हा मे १९९१ पासून ऋणाÂमक झाला.
२) चलनवाढीचा वािषªक दर हा १७% होता.
३) भारतातील राजकìय अिÖथरतेमुळे आंतरराÕůीय बाजारात भारताची आिथªक पथ
घसłन िवदेशी Óयापारात कजª उभे करणे अवघड झाले.
४) १९८९ - १९९१ याकाळात अिनवासी भारतीयां¸या भारतीय बँके¸या ठेवी कमी
झाÐया.
या संकटúÖत पåरिÖथतीमÅये २१ जून १९९१ रोजी पी. Óही. नरिसंह राव हे पंतÿधान
झाले. भारताची आिथªक िÖथतीमÅये बदल घडवून आणÁयासाठी भारत सरकारने
आंतरराÕůीय नाणे िनधी व जागितक बँकेकडे कजª मािगतले. कजª देताना या दोÆही
संÖथांनी भारताने आपÐया आिथªक धोरणात पुढीलÿमाणे बदल करावे असे सुचवले.
१) Łपयाचे अवमूÐयन करावे. munotes.in

Page 130

130 २) राजकोषीय तुटीत कपात करावे.
३) परकìय भांडवलंस भारतात मुĉ ÿवेश īावा.
या अटी माÆय कłन भारत सरकारने जून १९९१ मÅये नवीन आिथªक धोरण जाहीर केले.
व उदारीकरण, खाजगीकìकरण व जागितकìकरण या तÂवांचा Öवीकार केला. व इथूनच
भारतात जागितकìकरणाची सुरवात झाली.
भारताने जागितकìकरणाचा Öवीकार कłन नवीन आिथªक धोरण Öवीकारले. या आिथªक
धोरणात पुढील तरतुदी होÂया.
१) आयात - िनयाªतीवरील िनब«ध िशिथल करणे.
२) आयत - िनयाªतीवरील जकात करात मोठी कपात केली गेली.
३) मुĉ Óयापाराचे धोरण Öवीकारले गेले.
४) Łपयाचे टÈÈया टÈÈयाने अवमूÐयन कłन Łपया पूणªतः पåरवतªनीय केला.
५) सोÆया¸या आयातीवरील िनब«ध पूणªतः उठवले.
६) परकìय चलना¸या Óयवहारावर िनयंýण ठेवणाöया कायīात बदल कłन कमीत कमी
िनयंýण असणारा हा कायदा संमत केला.
७) १५ एिÿल १९९४ रोजी भारतने गॅट करारावर सही कłन जागितक Óयापारी
संघटनेचे सद्सÂव Öवीकारले. व दळणवळण पयªटन, Óयापारी व पायाभूत सेवा इ.
मÅये परकìय गुंतवणुकìस माÆयता िदली.
जागितक Óयापारी संघटना आिण गॅट यां¸या धोरणांमुळे जगात मुĉ Óयापार सुŁ झाला. या
मुĉ Óयापारामुळे भारता¸या आिथªक िवकासाला चालना िमळाली. भारताने आपÐयाला
कोणÂया उÂपादन ±ेýात जाÖत फायदा आहे. याचा िवचार कłन ÂयाŀĶीने आपले डावपेच
आखले. भारताने १९९१ - ९२ पासून आिथªक सुधारणा कायªøम राबिवÁयास सुरवात
केली. आिथªक सुधारणा कायªøमानंतर Ìहणजे १९९१ - ९२ नंतर ते २००० - २००१
पय«त भारता¸या Öथूल देशांततªगत उÂपादनवाढीचा दर ६.१% एवढा होता. आिथªक
सुधरणापूवê तो ५.३% एवढा होता. १९९५ - ९६ नंतर उÂपादन वाढीचा दर ११.८%
इतका होता.
आपली ÿगती तपासा.
१) भारताने जागितकìकरण का लागू केले ते सांगा?
११.६ जागितकìकरण व भांडवलशाही जगातील बहòतेक औदयोिगक िवकिसत राÕůांमÅये भांडवलशाही अथªÓयवÖथा आज
बघायला िमळते. भांडवलशाहीचा जगभर वाढ व िवÖतार करÁयामÅये जागितकìकरणाची
महÂवाची भूिमका रािहली आहे. Ìहणूनच भांडवलशाही व जागितकìकरण यांचा जवळचा munotes.in

Page 131

जागितकìकरण
131 संबंध रािहलेला आहे. १९७० पूवê अराÕůीयीकरन या नावाने इंµलडमÅये
खाजगीकìकरणाची ÿिøया सुŁ होऊन तेथील अनके उīोग हे खजगी ±ेýाकडे सोपवले
गेले. इंµलंड¸या अनुभवाने ÿेåरत होऊन १९८० मÅये Āांस व Âयानंतर ऑÖůेिलया,
जपान, तुकêÖथान या राÕůांनीही खाजगीकìकरण Öवीकारले. १९८८ मÅये रिशयाचे
राĶाÅया± िमखाईल गोबाªचेÓह यांनी उदारीकरण, खाजगीकìकरण व जागितकìकरण या
तÂवांचा Öवीकार केÐयाने सोिवएत रिशयासह łमािनया, पोलंड, बÐगेåरया इ. राĶांमधील
समाजवादी अथªÓयवÖथा कोसळÐया व तेथील सरकारी उīोगांचे खाजगीकìकरण
करÁयात आले. चीननेदेखील आिथªक ±ेýात उदारीकìकरण व खाजगीकरणाचा तÂव
Öवीकारले, परंतु राजकìय ±ेýात समाजवादी ÓयवÖथा कायम ठेवली. पुढे टांझािनया,
िचली, अÐगेåरया, āाझील, हॉंगकॉंग, िसंगापूर, मेि³सको, तैवान इ. राÕůांनीही
उदारीकìकरण व खाजगीकरणाचे तÂव Öवीकारले. ÖवातंÞयनंतर भारताने िम®
अथªÓयवÖथेचा Öवीकार कłन देशाचा िनयोजनबĦ िवकस घडवून आणÁयाचा ÿयÂन
केला. परंतु १९९१ मÅये भारतात मोठे आिथªक संकट उभे रािहÐयाने भारताने
उदारीकìकरण, खाजगीकìकरण व जागितकìककरणाचे तÂव Öवीकारले. अशा ÿकारे
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेĬारे भांडवलशाही अथªÓयवÖथेचा जगभर ÿसार केला जात आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१) जागितकìकरण व भांडवलशाही यांचा परÖपर संबंध सांगा?
११.७ जागितकìकरणाचे फायदे भारताने जागितकìकरणाचा Öवीकार केÐयामुळे भारता¸या अथªÓयवÖथेवर व
अथªÓयवÖथेतील िविवध ±ेýांवर जागितकìकरणाचे िविवध पåरणाम घडून आलेले आहे, ते
पुढीलÿमाणे :
१) औīोिगकìकरणास चालना :
जागितकìकरणांमुळे िवकसनशील राÕůांत औīोिगकìकरणास मोठी चालना िमळाली.
भारता¸या ŀिĶकोनातून औīोिगकìकरणाचा मोठा फायदा झालेला िदसून येतो.
जागितकìकरणांमुळे भारतात अनेक परकìय व Öथािनक कंपÆयांनी नवीन उīोगधंदे सुŁ
केले. तसेच सÅया¸या उīोगांचा िवÖतार घडवून आणला. उदा. फोडª व हòंडाई यासार´या
परदेशी कंपÆयांनी भारतात मोटार कारखाने उभारले. तर आयटीसी, िहंदुÖथान िलÓहर,
पेÈसी, कोका - कोला, िप»झा हट इ. कंपÆयांनी खाī - पदाथª व शीतपेया¸या कारखाने
काढले. खाजगीकìकरणा¸या ÿिøयेĬारे बंद होÁया¸या मागाªवर असलेले उīोगधंदे खाजगी
उīोजकांना िदÐयामुळे उīोगांची कायª±मता, गुणव°ा व उÂपादकतेमÅये वाढ झाली.
तसेच अंतगªत व बिहगªत वाहतुकìवरील िनब«ध हटÐयामुळे पयªटन व हॉटेिलंग उīोगांचा
िवकास घडून आला.
२) बाजारपेठांचा िवÖतार:
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत परकìय भांडवल व तंý²ान इ. एका राÕůातून दुसöया राÕůांत
सहज ÿवेश िमळू लागला. तसेच ÿÂयेक राÕůातील उīोजकांना परकìय बाजारात भांडवल munotes.in

Page 132

132 उभारÁयास व Âयांची उÂपादके परकìय बाजारपेठेत िनयाªत करÁयास परवानगी िदÐयाने
राÕůीय व आंतरराÕůीय बाजारपेठेत Öपधाª िनमªण होऊन बाजारपेठांचा िवÖतार होÁयास
मदत झाली.
३) परकìय Óयापारात वाढ :
जागितकìकरणानंतर भारताने 'मुĉ Óयापार धोरणांचा' Öवीकार केÐयाने आयत-िनयाªत
Óयापारावरील िनब«ध दूर झाले. भारताने आपÐया आयात करात कपात कłन आपले चलन
पåरवतªनीय करावे लागले. या सवª उपायांमुळे भारताचा परकìय Óयापार मोठया ÿमाणात
वाढला. जागितकरणामुळे भारताचा परकìय Óयापार हा जगातील ÿÂयेक देशाबरोबर होऊ
लागला. उदा. भारताचा सुरवातीस Óयापार हा केवळ इंµलंड, जमªनी, जपान, कॅनडा,
अमेåरका, रिशया इ. मोज³या च देशांबरोबर होत होता. जागितकìकरणामुळे भारताचा
Óयापार हा मÅयपूवª राÕůांशी ºयामÅये इराक, सौदी अरेिबया, कुवेत, दुबई इ. तर आिĀकन
राÕůांमधील द. आिĀका, केिनया, घाना, टांझािनया, इथोिपया इ. देशांशी Óयापार होऊ
लागला. याÓयितåरĉ लॅिटन अमेåरकन देशांशी देखील भारताला Óयापार वाढिवÁयाची संधी
आहे.
४) रोजगारामधील वाढ :
जागितकìकरणामुळे भारतात उ¸चिशि±तांना व कुशल Óयĉéना रोजगारा¸या अनेक संधी
उÂपÆन झाÐया आहेत. उīोग, Óयापार, ÓयवÖथापन, वाहतूक संÿेषण, मािहती तंý²ान इ.
अनेक ±ेýांमÅये रोजगारा¸या अनेक संधी उÂपÆन झाÐया आहे. अनेक रोजगार उÂपÆन
झाÐयामुळे रोजगार िकंÓहा नोकरीसाठी आवÔय³य असणारे िश±ण देणाöया अनेक िश±ण
संÖथाही भारतात सुŁ झाÐया.
५) सेवा ±ेýांचा िवÖतार:
भारतात जागितकìकरणामुळे सेवा ±ेýांचा मोठ्या ÿमाणावर िवÖतार झालेला िदसून येतो.
वाहतुकì¸या ±ेýात खाजगी गुंतवणूक सुŁ झाÐयाने रÖते व महामागª यांची िÖथती बदलली.
हवाई वाहतुकìत खाजगी व परकìय कंपÆयांनी गुंतवणूक केÐयाने हवाई वाहतुकì¸या सेवाही
सुधारÐया. बँका व िव°संÖथांना Öवाय°ता िमळाÐयाने इंटरनेट बँिकंग, ईटीएम सुिवधा
लोकांना िमळू लागÐयाने बँिकंग सुिवधा Ļा सुधारÐया. जागितकìकरणामुळे संÿेषण ±ेýात
øांती घडून दूरÅवनी, मोबाईल, इंटरनेट इ. ±ेýांचा िवÖतार घडून आला. Âयामुळे जगातील
कोणÂयाही Óयĉìशी Âवåरत व जलद गतीने संपकª साधने श³य झाले.
६) सामािजक - सांÖकृितक संबंधामÅये झालेली वृĦी:
जागितकìकरणामुळे जगातील िविवध राÕůांमधील लोक परÖपरां¸या राÕůांना भेटी देऊ
लागÐया आहे. िश±ण, रोजगार, पयªटन इ. िनिम°ाने िविवध जगातील लोक कुठेही
Öथलांतåरत होऊ लागली. जागितकìकरणामुळे फĉ आिथªक सहकायªच वाढले नाही तर
जगातील सामािजक - सांÖकृितक संबंध देखील वृिĦगंत झाले. जागितकìकरणामुळे
राजकìय व भौगोिलक सीमा दूर होऊन जग खूप जवळ आले. जागितकìकरणामुळे
जागितक खेड्यांचे ÖवÈन ÿÂय±ात उतरले. munotes.in

Page 133

जागितकìकरण
133 आपली ÿगती तपासा.
१) जागितकìकरणाचे फायदे सांगा?
११.८ जागितकìकरणाचे तोटे १) Öथािनक उīोगधंīास मारक:
जागितकìकरण हे Öथािनक उīोगांस मारक ठरत आहे. जागितकìकरांमुळे उ°म ÿती¸या
परकìय वÖतू मोठ्या ÿमाणात व ÖवÖत दरात Öथािनक बाजारपेठेमÅये उपलÊध होत आहे.
Öथािनक वÖतू Ļा परकìय वÖतूंशी Öपधाª कł न शकÐयाने Öथािनक वÖतूंची मागणी कमी
होऊन ते उīोगधंदे बंद पडÁया¸या मागाªवर आहे. तसेच परकìय देशात तयार होणाöया
वÖतू Ļा मोठ्या ÿमाणावर जािहरातीवर पैसे खचª करात असÐयाने Öथािनक उīोगधंīांची
िवशेषतः लघु उīोगांची Öथािनक बाजारपेठेतुन पीछेहाट होत आहे.
२) बहòराÕůीय कंपÆयांची बाजारपेठेतील मĉेदारी:
जागितकìकरणामुळे अनेक बहòराÕůीय कंपÆयांनी िविवध देशां¸या बाजारपेठेत आपली
मĉेदारी िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. अमेåरका, पिIJम युरोिपयन राÕůे, जपान इ.
देशातील अनके महÂवा¸या कंपÆयांनी गरीब व िवकसनशील राÕůांमधील उīोग आपÐया
ताÊयात घेऊन Öथािनक उīोगांना बाजारपेठांमधून हĥपार केले आहे. अÂयाधुिनक
तंý²ान, उ°म ÓयवÖथापकìय कौशÐय , आकषªक जािहरातीबाजी इ. जोरावर बहòराÕůीय
कंपÆयांनी जागितक बाजारपेठेतील एक मोठा िहÖसा काबीज केला आहे.
३) बेरोजगारीमधील वाढ:
जागितकìकरणामुळे बेरोजगारी¸या मोठ्या ÿमाणावर वाढ झाÐयाचे िदसून येते. परकìय
वÖतूंशी Öथािनक माल िकंÓहा Óयापारी Öपधाª कł शकत नसÐयाने Öथािनक उīोगधंदे बंद
पडून बेरोजगारांची सं´या वाढत आहे. खाजगीकìकरांचे धोरण देखील देखील बेरोजगारी
वाढवÁयास हातभार लावत आहे. खाजगीकìकरां¸या धोरणांमुळे कामगारांची कपात होऊन
अनेक कामगार हे बेरोजगार झाले.
४) िवकसनशील देशांची आिथªक लूट:
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत ÿÂयेक राÕůांनी आपÐया भौगोिलक सीमा ओलांडून इतर
देशात आपला Óयापार समृĦ केला व तेथील बहòतेक बाजारपेठा Ļा Âयांनी काबीज केÐया.
जागितकìकरणामुळे िवकिसत देश उदा. अमेåरका व इतर युरोिपयन राÕůे िह िवकसनशील
व इतर मागास राÕůांची आिथªक लूट करत असÐयाचे िदसून येते. रॉयÐटी, कजाªवरील
Óयाज, नफा इ. ¸या łपा ने िह आिथªक लूट घडत आहे. या ÿिøयेत िवकसनशील देशात
िमळालेले उÂपÆन आपÐया देशात पाठवून िवकिसत राÕůे िह आपली आिथªक लूट करीत
आहे.
munotes.in

Page 134

134 ५) पयाªवरणीय समÖया:
जागितकìकरणामुळे पयाªवरणाची समÖया िह अिधक गंभीर बनत चालली आहे. बहòराÕůीय
कंपंÆया व उīोगपती जाÖत नफा िमळवÁया¸या उĥेÔयाने नैसिगªक साधनसामुúीचा मोठ्या
ÿमाणावर गैरवापर करत आहे. पयाªवरणाचे Öवरं±ण व संवधªन करÁयाऐवजी या बहòराÕůीय
कंपÆया मोठ्या ÿमाणावर जंगल तोड करीत आहे. पयाªवरणाचा संतुलन िबघडÐयाने
µलोबल वॉिमªग सार´या अितशय गंभीर समÖया Ļा जगासमोर उËया टाकÐया आहे.
६) पायाभूत सुिवधांकडे दुलª±:
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत बहòराÕůीय कंपÆयांना पायाभूत सेवा ºयामÅये वीज,
पाणीपुरवठा, रÖते वाहतूक, संÿेषण इ. ±ेýात गुंतवणूक करÁयाची परवानगी िदली गेली
होती. परंतु या कंपÆया याकडे दुलª± करत आहे. व जाÖत नफा िमळवÁया¸या ŀĶीने ते
िविवध चैनी¸या वÖतू ºयामÅये वॉिशंग मशीन, संगणक, लॅपटॉप, मोटार, कार, इ. ±ेýात
मोठ्या ÿमाणावर गुंतवणूक करत असÐयाचे िदसून येते. यामुळे पायाभूत व जनते¸या
मूलभूत बाबéकडे दुलª± होऊन चैनी¸या वÖतूमधून जाÖत नफा िमळवÁयाचा ÿयÆत Ļा
कंपÆया करीत आहे.
आपली ÿगती तपासा.
१) जागितकìकरणाचे तोटे थोड³यात सांगा?
११.९ सारांश जागितकìकरण हे नवीन आिथªक धोरणाचे एक महÂवाचे सूý आहे. जागितकìकरण Ìहणजे
देशा¸या राजकìय सीमेबाहेर आिथªक Óयवहारांचा िवÖतार कारणे होय. भारताने १९९१ -
९२ पासून नवीन आिथªक धोरण राबवÁयास सुरवात केली आहे. जागितकìकरणामुळे
भारतीय अथªÓयवÖथा ÿगती¸या मागाªवर आहे व पुढील काळात िह हा आिथªक वेग आणखी
वाढÁयाची श³यता आहे. जागितकìकरणामुळे मुĉ Öपधाª व नवीन तंý²ान यामुळे उÂपादन
व उÂपादकता वाढिवणे व संपूणª जगाची सलग एकच बाजारपेठ िनमाªण कłन वÖतू व सेवा
यांची िवøì करणे हे जागितकìकरणाचे मु´य वैिशĶ्ये आहे.
जागितकìकरणाचा भारताला काही ÿमाणात फायदा झाÐयाचे िदसून येतो.
जागितकìकरणामुळे भारतासार´या िवकसनशील राÕůांमÅये िवदेशी Óयापाराला महÂवाचे
Öथान िनमाªण झाले. िवदेशी Óयापारामुळे देशा¸या िवकासाला चालना िमळाली. नवीन ²ान
व अनुभवा¸या फ़ायīाने भारताचा िवदेशी Óयापार वाढला.
११.११ ÿij १) जागितकìकरण Ìहणजे काय ते सांगून जागितकìकरणां¸या िविवध Óया´यांचा आढाव
¶या?
२) भारतातील जागितकìकरणाचे वैिशĶ्ये सांगा? munotes.in

Page 135

जागितकìकरण
135 ३) जागितकìकरणाची फायदे सांगा?
४) जागितकारणा¸या तोट्यांचा आढावा ¶या?
११.१० संदभª १) पंिडत निलनी, जागितकìकरण आिण भारत , लोकवाđय गृह, मुंबई, २००४
२) िबपीनचंþ ,मृदुला मुखजê, आिदÂय मुखजê, आझादी के बाद का भारत (१९४७ -
२००७), िहंदी माÅयम कायाªÆवय िनदेशलाय, िदÐली िवĵिवīालय , २०१५
३) घाटगे / वावरे अिनल, भारतीय अथªÓयवÖथा, िनराली ÿकाशन , पुणे, २०१०
४) Óयावसाियक पयाªवरण, (Study Material), िशवाजी िवīापीठ , कोÐहापूर.
५) जागितकìकरण आिण समाज ,(Study Material), िशवाजी िवīापीठ , कोÐहापूर.
६) Datt Ruddar, Economic Reforms in India, S. Chand, Mumbai 1997


*****






munotes.in

Page 136

136 १२
िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
घटक रचना
१२.० उिĥĶ्ये
१२.१ ÿÖतावना
१२.२ डॉ. बाबासाहेबांचे िľयांसाठी कायª
१२.३ भारतीय िहंदू कोड िबल
१२.३.१ िहंदू कोड िबलामधील आठ अिधिनयम
१२.३.२ िहंदू कोड िबलामधील ७ घटक
१२.४ इ.स. १९५५ -५६ मÅये मंजूर झालेले चार िहंदू कायदे
१२.५ भारतातील ľीमुĉì चळवळ (१९४७ -२०००)
१२.५.१ सामािजक सुधारणांचा पåरणाम
१२.५.२ राÕůीय चळवळीचा पåरणाम
१२.५.३ ÖवातंÞयो°र कालखंड
१. ÖवातंÞयानंतरची ľीवादी चळवळ पुनजाªगरण
२. िľयां¸या चळवळीची रचना
३. मिहलांचा अËयास आिण मिहलां¸या हालचाली: संवाद
४. सहभागी तंý
५. नवीन मिहला गटां¸या कायªपĦती
६. मिहला ह³क चळवळीचा राजकìय -सामािजक -आिथªक अज¤डा
७. नवीन मिहला गटांनी घेतलेले मुĥे
८. अÆयायकारक कौटुंिबक कायīांिवŁĦ लढा
९. कायदेिवषयक सुधारणा
१०. मिहलांचे पुनŁÂपादक अिधकार
११. दाłिवøì¸या िवरोधात लढा
१२.६ मिहला चळवळ आिण िवकास अज¤डा
१२.७ सामािजक चळवळी आिण मु´य ÿवाहातील राजकìय ÿिøया
१२.८ मिहला सबलीकìकरणाकडे वाटचाल
१२.९ सारांश
१२.१० ÿij
१२.११ संदभª munotes.in

Page 137

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
137 १२.० उिĥĶ्ये हे युिनट पूणª केÐयानंतर, िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होतील:
१. िहंदू कोड िबला¸या तरतुदéचे िवĴेषण करतील.
२. िहंदू कोड िबला¸या समथªन आिण िवरोधाचे मूÐयमापन करतील.
३. िहंदू कोड िबलावरील िभÆन वैचाåरक ÿवाह आिण वादिववादांची गंभीरपणे ओळख
होईल.
४. समकालीन भारतातील िľयां¸या चळवळीĬारे ल§िगक पूवाªúहांना कसे आÓहान िदले
जाते याचे िवĴेषण करतील.
५. िविवध वैचाåरक ÿवाह आिण वादिववाद गंभीरपणे ओळखतील.
६. भारतातील ľीमुĉì चळवळीवरील सामािजक सुधारणांचा आिण राÕůीय चळवळीचा
पåरणाम ÖपĶ करतील.
७. ÖवातंÞयो°र कालखंडातील भारतातील ľीमुĉì चळवळीचे मूÐयांकन करतील.
१२.१ ÿÖतावना भारतात ÿाचीन काळापासून पुŁषÿधान संÖकृती łढ होती व समाजात िľयांना दुÍयम
Öथान होते. पूवêपासून भारतातील अनेक समाज सुधारकांनी िľयांना Łढी परंपरेतून बाहेर
काढÁयासा ठी अनेक ÿयÂन केले. ľी िश±ण, सती बंदी (१८२९) , िवधवा पुनिवªवाह
कायदेशीर माÆयता (१९५६) , ľीĂूण हÂया ÿितबंध (१८७०) , आंतरजातीय िववाहास
माÆयता (१८७२) , संमती वयामÅये वाढ (१८९१) यांचा समावेश होतो. यामÅये ईĵरचंþ
िवīासागर , पंिडता रमाबाई, राजाराम मोहन राय , धŌडो केशव कव¥, ºयोितबा सािवýी बाई
फुले यांचे कायª महÂवाचे ठरते. परंतू डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी ľी मुĉì साठी केलेले
ÿयÂन अितशय महÂवाचे आहेत.
िहंदू कोड िबल (िहंदू सिहंता िवधेयक) हे ľीयां¸या सशĉìकरणासाठी एक पाऊल होते.
भारत ÖवातंÞय झाला तेÓहा िहंदू समाजात पुŁष आिण मिहलांना घटÖपोटाचा अिधकार
नÓहता. पुłषांना एकापे±ा अिधक लµन करÁयाचे Öवतंý होते परंतु िवधवा दुसरे लµन कŁ
शकत नÓहती. िवधवांना संप°ीपासून सुĦा वंिचत ठेवÁयात आले होते.
रा±सांचा संहार करणा -या दुगाª, काली, चंडी या देवता ľीłप असÐया, तरी ÿाचीन
काळापासून भारतातील ľी शोिषत व अÆयायúÖतच आहे. वेदकाळात गागê, मैýेयी,
काÂयायनी , सुलभा या िľया āĺवािदनी होÂया. इितहास-काळात िजजाबाई , ताराबाई ,
अिहÐयाबाई , चांदिबबी, राणी लàमीबाई इ. राजघराÁयातील िľया लढवÍया होÂया.
मÅययुगीन काळातील मुĉाबाई, जनाबाई , िवठाबाई , काÆहोपाýा इ. संतिľयांनी
अभंगरचनेतून ľी¸या आÅयािÂमक मुĉìची कÐपना मांडली, तरी हे सवª अपवाद आहेत.
मनुवादी िवचारसरणी¸या ÿाबÐयामुळे येथील ľी दुबªल, परावलंबी व अ²ान-अंधकारात munotes.in

Page 138

138 िपचलेलीच होती. धमाªने ľीला धािमªक रीितåरवाजांत कोणतीही िøयाशील भूिमका िदली
नाही, उलट, ĄतवैकÐयांचे ओझे पापपुÁयाशी जोडून शारीåरक कĶ व उपवास ित¸यावर
लादले. नव-या¸या मृÂयूनंतर सती जाणे, बालवयातील िववाह व मातृÂव, बालाजरठिववाह ,
िवधवांचे केशवपन, िश±णाचा अभाव हे येथील ľीचे भोग होते.
भारतातील सामािजक चळवळé¸या िवसतृत Öवłपा¸या संदभाªत ľी चळवळीचे महÂव
आजही िटकून आहे. ÓयाĮी आिण िवÖतार ल±ात घेता ही चळवळ दीघªकालीन आहे आिण
जगभर ितचा ÿभाव आहे. पुढील टÈÈयां¸या मदतीने ľी-चळवळéचा अËयास केला जाऊ
शकतो.
१२.२ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे िľयांसाठी कायª बाबासाहेबां¸या मते कोणÂयाही समाजाचे मुÐयमापण Âया समाजातÐया िľयांची पåरिÖथती
कशी आहे यावłन करता येते. समाजाने िľयां¸या िवकासाकडे ल± क¤þीत करणे
आवÔयक असÐयाची Âयांची आúही भूिमका होती. ही समú ÿगती केवळ पूŁषांची नÓहे तर
िľयांची देखील होणे गरजेचे आहे. हे भान Âयांना िवīाथê द±ेतच आले होते. ते ľी
िश±णाचे पूरÖकत¥ होते. औरंगाबादला Âयांनी िमिलंद महािवīालयाची Öथापना केली येथे
मुलéनाही ÿवेश िदला.
खाण कामगार िľला ÿसूती भ°ा, कोळसा खाणीत काम करणाया ľी कामगारांना पूŁषा
इतकìच मजूरी, बहòपÂनीÂवा¸या ÿथेला पायबंद, मजुर कĶकरी िľयांसाठी २१ िदवसांची
िकरकोळ रजा , एका मिहÆयांची ह³काची रजा, दुखापत झाÐयास नुकसान भरपाई आिण
२० वषाªची सेवा झाÐयावर िनवृ° वेतनाची तरतूद यासार´या महÂवा¸या िनणªयाचा
उÐलेख करता येतो. कामगार िकंवा नोकरी करणा-या िľला ÿसूती रजा िमळवून देणारे डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर हे जगातील पहीले Óयĉì होते. भारतानंतर अनेक वषा«नी इतर
देशातील महीलांना ÿसूती रजा मंजूर झाली आहे.
बाबासाहेबांनी १९४७ मÅये कायदे मंýी असताना िहंदू संिहता िवधेयक अथाªत िहंदु
कोडिबलाचा ÿÖताव लोकसभेत मांडला. अÖपृÔयतेचे उ¸चाटन, लµन संबंधातील ľी
पुŁष समानता, ľीयांना घटÖफोट घेÁयाचा अिधकार , वारसा ह³काचे लाभ िľयांनाही
देÁयाची तरतूद या तÂवांचा यात समावेश होतो. बाबासाहेबांनी आपÐया चळवळीत िľयांना
आवजूªन सहभागी कłन घेतले. १९२७ चा महाडचा चवदार तळयाचा सÂयाúह , १९३०
चा नािशकचा काळाराम मंिदर सÂयाúह, १९४२ ¸या नागपूरातÐया महीला पåरषदेत िľया
मोठया सं´येने सहभागी झाÐया होÂया. िľयांनी आपले ह³क िमळवÁयासाठी Öवतः ही
पूढे यायला हवे हा िवचार आंबेडकरांनी मांडला. ºया मतदाना¸या अिधकारासाठी यूरोप
मधÐया िľयांना संघषª करावा लागला. तो अिधकार भारतीय िľयांना न मागताच
बाबासाहेबांनी िदला होता. अÔया तöहेने बाबासाहेबांचे भारतीय िľयांसाठी अनेक कायª
आहेत.
आपली ÿगती तपासा
१. डॉ. बाबासाहेबांचे िľयांसाठी केलेले कायª िवषद करा. munotes.in

Page 139

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
139 १२.३ भारतीय िहंदू कोड िबल डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना काही िवशेष वगª िकंवा िवशेष जाती¸या िľयांना Âयाचा
फायदा होईल याची िचंता नÓहती. Âयांना सवª जाती आिण वगाª¸या िľयां¸या अिधकारांचे
संर±ण करायचे होते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना वाटत होते कì देशा¸या िवकासासाठी
देशा¸या सवª वगाªतील लोकांना समानतेचा अिधकार िमळाला पािहजे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडरांना आपण ओळखतो ते भारतीय राºयघटनेचे िशÐपकार आिण
दिलतांचे कैवारी Ìहणूनच. पण Âयाचे कतृªÂव इतपतच मयाªदीत नाही. आंबेडकरांनी भारतीय
समाजात िľयांना समानतेची वागणूक िमळावी Ìहणून अहोराý ÿयÂन केले. िľयांना
कायदयाने ह³क, दजाª आिण ÿितķा ÿाĮ कłन देÁयाचे ÖवÈन Âयांनी िहंदू कोड िबला¸या
माÅयमातून केले. Öवतंý भारताचे पिहले कायदेमंýी Ìहणून बाबासाहेबांची इ¸छा होती कì
तमाम िľयांना या जाचक łढी आिण परंपरामधून मुĉ करावे आिण ते आपले कतªÓय आहे
असे समजून Âयांनी िहंदू कोड िबल बनवायला घेतले. १९४७ पासून सतत ४ वषª १ मिहना
२६ िदवस बाबासाहेबांनी अिवरत कĶ कłन िहंदू कोड िबल तयार केले. आिण २४
फेāुवारी १९४९ रोजी संसदेत मांडले.
१२.३.१ िहंदू कोड िबलामधील आठ अिधिनयम:
या िबलामÅये आठ अिधिनयम बनवले आहेत.
१. िहंदू िववाह अिधिनयम
२. िवशेष िववाह अिधिनयम
३. द°क घेणे, द°कúहण अÐपायु - संर±ता अिधनीयम
४. िहंदू वारसदार अिधिनयम
५. दुबªल आिण साधनहीन कुटुंबातील सदÖय यांना भरन-पोषण अिधिनयम
६. अÿाĮवय संर±ण सÌबÆधी अिधिनयम
७. वारसदार अिधिनयम
८. िहंदू िवधवाला पुनिवªवाह अिधकार अिधिनयम
१२.३.२ िहंदू कोड िबलामधील ७ घटक:
हे िबल ७ वेगवेगÑया घटकांशी िनगिडत कायदयाचे कलमात Łपांतर कłन पाहणारे होते.
हे ७ घटक खालील ÿमाणे.
१. जी Óयĉì मृÂयूपý न करता मृत पावली असेल अÔया मृत िहंदू Óयĉì¸या (ľी आिण
पू दोघांचाही) मालम°े¸या ह³का बाबत.
२. मृताचा वारसदार ठरवÁयाचा अिधकार munotes.in

Page 140

140 ३. पोटगी
४. िववाह
५. घटÖफोट
६. द°क िवधान
७. अ²ानÂव व पालकÂव
िहंदू कोड बील ÿथमतः १ ऑगÖट १९४६ रोजी संसदेत मांडले गेले परंतु Âयावर
कोणतीही संमती झाली नाही. नंतर ११ एिÿल १९४७ रोजी संिवधान सभेत डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यांनी ते पुÆहा मांडले. या िबलाने िहंदू धमाªत Âयाकाळी असलेÐया
कुÿथांना दूर केले Âया ÿथांचे वणªन पुढील ÿमाणे, िहंदू धमाªतील "िमता±रा" (दायभाग
आिण िमता±रा या संÖकृत úंथात वारसा ह³काबĥल मांडणी आहे.) नुसार वारसा ह³काने
संप°ी मुलांकडेच हÖतांतरण होत असे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी िहंदू कोड बीलात
सवªसामाÆय मिहलांसोबतच िवधवा व ित¸या मुलéना देखील समािवĶ केले. याचाच अथª
िहंदू कोडबीलातून Âयांनी मुलéना मुलांबरोबरीचा वारसा ह³कात दजाª देवू केला. िहंदू
दायभाग कायīानुसार मिहलांना ित¸या पतीची संप°ी िवकता येत नसे. अथाªत ती पुढे
पती¸या भावांकडे अथवा मुलांकडे ह³काने जात असे. यावर िहंदू कोड बीलात मिहलांना
ती¸या पती¸या मालकìची संप°ी िवकÁयाचा अिधकार ÿदान करÁयात आला. िहंदू धमाªत
Âयाकाळी असलेÐया आणखी एका कुÿथेनुसार द°क घेतलेÐया मुलाला संप°ीचा
अिधकार नसे. तो अिधकार ÿदान करÁयाचा िहंदू कोडबीलात मांडला. िहंदू कोड िबलात
बहòपÂनीÂव ÿथेला मºजाव कłन एक पÂनीÂवाचा पुरÖकार केला.
संसदे¸या आत व बाहेर िवþोहाचे वातावरण तयार झाले. सनातनी अनुयायांसह आयª
समाजी पय«त आंबेडकरांचे िवरोधी झाले. भारतीय ÖवातंÞयानंतर जवाहरलाल नेहłंनी
कायदेमंýी डॉ. आंबेडकरांवर िहंदू वैयिĉक कायīास एक समान नागरी कायīा¸या ŀĶीने
पिहले पाऊल Ìहणून काम करÁयाची जबाबदारी सोपिवली. डॉ. आंबेडकरांनी Öवतः एक
सिमती Öथापन केली. ºयात ते सिमतीचे अÅय± होते तर सदÖय के.के. भंडारकर, के.वाय.
भांडारकर, कायदामंýी जी.आर. राजगोपाल आिण बॉÌबे बारचे एस.Óही. गुĮे होते. इ.स.
१९४७ ÖवातंÞयपूवª काळात िवधानसभेला सादर केलेÐया मसुīामÅये सिमतीने केवळ
िकरकोळ बदल केले. पण िवधेयक संिवधान सभेसमोर ठेवÁयापूवê सनातनी िहंदू नेÂयांनी
'िहंदू धमª धो³यात आहे' अशी ओरड सुŁ केली.
बाबासाहेबांनी इ.स. १९४७ पासून सतत ४ वष¥ १ मिहना २६ िदवस काम कłन िहंदू
कोड िबल तयार केले होते. हे िबल संसदेत ५ फेāुवारी १९५१ रोजी संसदेत मांडले. परंतु
अनेक िहंदू सदÖयांसह, ºया काही जणांनी मंिýमंडळात पूवê मंजुरी िदली होती Âयांनीही
आता या िबलाला िवरोध केला. ºयांनी मंýी मंडळात िहंदू कोड िबलास मंजूरी िदली होती ते
तीन सदÖय बी.एन. राव , महामहोपाÅयाय आिण गंगानाथ झा हे होत. मुलतः या मसुदा
समीतीचे अÅय± देखील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर असÐयामुळे िहंदू कोड बीलासाठी गठीत
केलेÐया सिमतीची सदÖय सं´या ही डॉ. आंबेडकरांसह ३+१ अशी चार होती. आधीचे
िहंदू कोड बीलास Âयांची सहमती होती परंतु डॉ. आंबेडकरांनी Âयावर कोणतीही कायªवाही munotes.in

Page 141

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
141 झाली नाही Ìहणून नÓयाने मांडलेÐया बीलाला Âया तीन सदÖयांनी देखील िवरोध केला.
भारताचे राÕůपती राज¤þ ÿसाद, भारताचे गृहमंýी व उपपंतÿधान वÐलभभाई पटेल,
उīोगमंýी Ôयामाÿसाद मुखजê, िहंदू महासभेचे सदÖय मदन मोहन मालवीय आिण पĘाभी
सीतारामÍया यांनी िवधेयकाला िवरोध केला. बाबासाहेब आंबेडकरांनी भारतीय िľयांना
कायīाने ह³क, दजाª आिण ÿितķा ÿाĮ कłन देÁयाचा ÿयÂन िहंदू कोड िबला¸या
माÅयमातून केला होता.
या िľयां¸या ŀĶीने महßवा¸या असलेÐया िवषयांवर संिवधान सभेने जात, धमª िकंवा
िलंगभेद कłन मानवÿाÁयात कायदा भेदभाव करणार नाही, Æयाया¸या तराजूत सवा«ना
एकाच मापात तोलले जाईल अशी घोषणा केली. या पाĵªभूमीवर िहंदू िľयांना Âयाचे ÆयाÍय
ह³क देÁयास िवरोध झाला.
या िबलातील घटÖफोट , िĬभायाª या कलमांना सनातनी मनोवृ°ी¸या िवरोधकांनी तीĄ
िवरोध केला. हे बील तीन+एक सदÖयांनी आधी तयार केले परंतु उवªåरत तीन सदÖयांनी
पुढे Âयाला िवरोध केला व या िबलासाठी डॉ. आंबेडकरांनी पुढे राजीनामा िदला. इतर तीन
सदÖय िकंवा संिवधान सभेतील अÆय सदÖयांनी Âयांना साथ िदली नाही. माý हे िबल
आंबेडकर मंýीपदी असताना मंजूर होऊ शकले नाही. Âयामुळे दुःखीकĶी होऊन
आंबेडकरांनी २७ सÈट¤बर इ.स. १९५१ रोजी कायदेमंýी पदाचा राजीनामा िदला आिण
नेहłंनी तो मंजूर केला. राजीनामा िदÐयानंतर Âयावर लोकसभेमÅये िनवेदन करÁयाची
संधी उपसभापतéनी नाकारली. तÂकालीन नवशĉì वृ°पýात िहंदू कोड िबलाचा खून
झाला अशी बातमी आली होती.
आपली ÿगती तपासा
१. िहंदू कोड िबलामधील आठ अिधिनयम ÖपĶ करा.
१२.४ इ.स. १९५५-५६ मÅये मंजूर झालेले चार िहंदू कायदे पुढे ºया वारसा कायīाला िवरोध करÁयात आला होता तो बाजूला साłन ÿथम िहंदू
िववाह कायदा हाती घेÁयात आला. िहंदू कोड िबलाचे चार वेगवेगळे भाग कłन हे चारही
कायदे वेगवेगÑया वेळी नेहłंनी मंजूर कłन घेतले. इ.स. १९५५ -५६ मÅये मंजूर झालेले
चार िहंदू कायदे खालीलÿमाणे:
१. िहंदू िववाह कायदा
२. िहंदू वारसाह³क कायदा
३. िहंदू अ²ान व पालकÂव कायदा
४. िहंदू द°क व पोटगी कायदा
हे कायदे लोकसभेत मंजूर होत असताना Âया¸यांशी बाबासाहेबांचा थेट संबंध येत नÓहता,
तेÓहा ते राºयसभेत होते. हे कायदे मंजूर होणे Ìहणजे भारतीय Æयाय व कायदा ÓयवÖथे¸या
इितहासातली एक øांितकारक घटना होती असे मानले जाते. या कायīांनी भारतीय munotes.in

Page 142

142 िľयां¸या जीवनात आमूलाú पåरवतªन घडÁयास सुŁवात झाली. या कायīांनी ľी-
पुŁषां¸या दजाªत कायīाने समानता ÿÖथािपत केली. बाबासाहेबांनी भारताचे कायदेमंýी
पदाचा राजीनामा देताना िहंदू कोड िबलािवषयी असे Ìहटले होते कì, “समाजातÐया
वगाªवगाªतली असमानता, ľी-पुŁष यां¸यातली असमानता तशीच अÖपिशªत राहó देऊन,
आिथªक समÖयांशी िनगिडत कायदे संमत करीत जाणे Ìहणजे आम¸या संिवधानाची चेĶा
करणे आिण शेणा¸या िढगारावर राजमहाल बांधÁयासारखे होय.”
आपली ÿगती तपासा .
१) इ.स. १९५५ -५६ मÅये मंजूर झालेले चार िहंदू कायदे िलहा.
१२.५ भारतातील ľीमुĉì चळवळ (१९४७-२०००) १२.५.१ सामािजक सुधारणांचा पåरणाम:
मिहला चळवळीची सुŁवात साधारणपणे १९ Óया शतका¸या पूवाªधाªत झाली, जेÓहा
िľयां¸या छोट्या गटांनी आिण काही पुरोगामी पुŁषांनी भारतातील िľयां¸या असमान
िÖथतीचा मुĥा अधोरेिखत केला. तÂकालीन ľी-चळवळ अनेक ÿकारे समाजसुधारणे¸या
चळवळी¸या अनुषंगाने गेली. āाĺो समाज आिण आयª समाज यांनी मिहला मंडळे तयार
केली. ºयामुळे िľयांना िवचारांची देवाणघेवाण कłन ÿगती करÁयास Óयासपीठ िमळाले.
राजाराम मोहन रॉय , ईĵरचंþ िवīासागर, Æया. महादेव गोिवंद रानडे, बेहरामजी मलबारी या
समाजसुधारकांनीभेदभाव करणाöया ÿथा व Łढéना आÓहान िदले. सुधारकां¸या एकिýत
ÿयÂनांमुळे िāिटश सरकारने या ÿकरणात हÖत±ेप केला. द िÿÓहेÆशन ऑफ सती अॅ³ट
(१८२९) , िवधवा पुनिवªवाह कायदा (१८५६) , ľी-ĂूणहÂया (िनवारण) कायदा (१८७०) ,
द एज ऑफ कÆसेÁट अॅट मॅरेज अॅ³ट (१८९१) सारखे कायदे सरकारने केले.
१२.५.२ राÕůीय चळवळीचा पåरणाम:
राÕůीय चळवळीत मिहलांचा सहभाग वाढला. महाÂमा गांधé¸या त  वांचा चळवळीतÐया
िľयां¸या िवचारांवर आिण सहभागावर पåरणाम होऊ लागला. ÖवातंÞया¸या लढ्यात
मिहलां¸या वाढÂया सहभागाने Âयांना Âयां¸या ह³काबĥल जागłक केले.
ÖवातंÞयलढ्यातील आंदोलनात मिहला मोठ्या सं´येने सहभागी झाÐया. जेÓहा पुŁष
ÖवातंÞयसैिनकांना तुŁंगात टाकले गेले; तेÓहा ľी-ÖवातंÞयसैिनकांनी कठीण आिण
आÓहानाÂमक पåरिÖथती हाताळÐया. यासंदभाªत कÖतुरबा गांधी, िवजयालàमी पंिडत,
अॅनी बेझंट आिण सरोिजनी नायडू या मिहला नेÂयांचा उÐलेख आवÔयक आहे. अॅनी बेझंट
यांनी ÿिसĦ होमłल चळवळीचे नेतृÂव केले, ºयामÅये मिहलांनी भाग घेतला. सरोिजनी
नायडू यांनी मिहलां¸या मतािधकारांसाठी काम केले आिण कायदेभंग चळवळीत काँúेस
प±ाचे नेतृÂव केले. यािशवाय मुथुलàमी रेड्डी, राजकुमारी अमृत कौर, सरला देवी, सुचेता
कृपलानी, अŁणा अ सफ अली यांनी अिहंसा चळवळीत भाग घेतला. १९४२ मÅये पाåरत
झालेÐया ‘भारत छोडो ’ ठरावामÅये मिहलांना ‘भारतीय ÖवातंÞय संúामातील िशÖतबĦ
सैिनक’ Ìहणून संबोिधत केले गेले. ľी ही शĉì असून ितची अिÖमता केवळ पुŁषां¸या munotes.in

Page 143

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
143 संदभाªत मयाªिदत नाही. ितचे ÖवातंÞय समाजघडणीसाठी आवÔयक आहे, हे भान महाÂमा
गांधéनी िदले.
१९०९ व १९१९ ¸या राजकìय सुधारणांत िľयांना मयाªिदत मतदानाचा अिधकार
िमळाला. १९३० चा िमठाचा सÂयाúह , १९३२ ची सिवनय कायदेभंग चळवळ यांत
महाÂमा गांधीजé¸या ÿेरणेने हजारो िľया ÿथमच सामील झाÐया. मोच¥, लाठीमार ,
तुŁंगवास, हालअपेĶा यांना तŌड देÁयाचे सामÃयª याच काळात ľीमÅये आले. सरोिजनी
नायडू , अॅनी बेझंट यांनी राÕůीय चळवळ व होमłल चळवळ यांचे नेतृÂव केले. पिहÐया
महायुĦापासून आिथªक मंदीमुळे िľयांना नोकरी करÁयाला अडसर रािहला नाही ,
Âयामुळेही ľीिश±णाला अिधक चालना िमळाली. १९३७ मधील ÿांितक Öवाय°ता,
१९४७ मधील ÖवातंÞयÿाĮी, १९५० मधील सावªभौम ÿजास°ाकाची Öथापना यांमुळे
िľयांना घटनाÂमक समान नागåरकÂवाचा दजाª व सवª ±ेýांत समान संधीची µवाही
िमळाली.
आपली ÿगती तपासा .
१) भारतातील ľीमुĉì चळवळीवरील सामािजक सुधारणांचा आिण राÕůीय चळवळीचा
पåरणाम ÖपĶ करा.
१२.५.३ ÖवातंÞयो°र कालखंड:
मिहलां¸या ÿयÂनांमुळे आिण ÖवातंÞयलढ्यातील Âयां¸या भूिमकेमुळेच भारतातील
संिवधानात मिहलांना मतदानाचा अिधकार आिण संपूणª समानता िमळाली. कलम १५(३)
(इंिडया, १९४९ ) राºयाला मिहलांसाठी िवशेष तरतुदी करÁयाचा अिधकार देते.
ÖवातंÞयो°र काळात समकालीन ľीवादी चळवळीवर लोकशाही¸या ÿयोगाचा ÿभाव हा
वसाहतवादी राजवटी¸या अनुभवाइतकाच महßवाचा आहे, जो िवसाÓया शतका¸या
सुŁवाती¸या ľीवादी चळवळीवर सवाªत महßवाचा पåरणामकारक ÿभाव ठरला. िलंग
आधाåरत संरचना िľयांवर अÂयाचार करतात आिण Âया गौण आहेत असे ÿितपादन
करतात. ÖवातंÞयो°र काळात समकालीन ľीवादी चळवळीची सुŁवात समते¸या तßवांवर
ठाम राहóन झाली. ÖवातंÞयानंतरची वष¥ ľीवाīांसाठी फार ध³का देणारी ठरली. ľी-
पुŁष समानतेचे तßव माÆय असूनही, Âयाचे पåरणाम पूणªपणे उमटले नाहीत. Öवतंý
भारतात मिहलांना घरामÅये आिण घराबाहेर अनेक ÿकार¸या भेदभावांना बळी पडावे
लागले. एकोिणसाÓया शतका¸या स°र¸या दशकात समानतेची घटनाÂमक हमी ढŌगी
Ìहणून नाकारली गेली आिण स°र आिण ऐंशी¸या दशकात सुł झालेली चळवळ Âया
काळातील अनेक कĘरवादी चळवळéमधून वाढणारी चळवळ खूपच वेगळी होती.
एकोिणसाÓया शतका¸या ऐंशी¸या दशकात मोठ्या सं´येने मिहला संघटनांचा जÆम झाला
आिण जुÆया संÖथांचे पुनŁºजीवन झाले. िľयां¸या सिøयतेची एक िवशेष ®ेणी नवीन
आयामांĬारे वैिशĶ्यीकृत झाली. या संदभाªतच ľी चळवळीचे हे िविवध पैलू समजून
घेÁयाचा आिण Âयातून Öवतंý झाÐयानंतर¸या काळात झालेÐया बदलांचा मागोवा घेÁयाचा
ÿयÂन वतªमानपýात केला आहे. मिहला चळवळीतील उÂøांतीमुळे नवीन वादिववाद आिण
समÖया उदयास येत आहेत ºयांना जुÆया समÖयांिशवाय सोडवÁयाची गरज आहे. munotes.in

Page 144

144 १. ÖवातंÞयानंतरची ľीवादी चळवळ पुनजाªगरण:
िľयांना िदलेÐया वचनांना माÆयता देÁयासाठी, Öवतंý भारता¸या संिवधानाने "िलंगांमधील
समानतेची" हमी िदली आिण मिहलांसाठी संधी िनमाªण करÁयासाठी िविवध ÿशासकìय
संÖथा Öथापन केÐया. एकोिणसाÓया शतका¸या पÆनास आिण साठ¸या दशकात ľीवादी
चळवळीतील मंदपणा िदसून आला.
२. िľयां¸या चळवळीची रचना :
एकोिणसाÓया शतका¸या साठ¸या दशका¸या उ°राधाªत भारतीय राजकारणा¸या
मूलगामीकरणात नÓया ľीमुĉì चळवळीची उÂप°ी झाली. महाराÕůात पुरोगामी
चळवळéमÅये सहभागी असलेÐया मिहला कायªकÂया«नी आिण मिहला िवचारवंतांनी
महागाईिवरोधी मिह ला सिमती नावाची संयुĉ आघाडी Öथापन करÁयासाठी पुढाकार
घेतला आिण जीवनावÔयक वÖतूंची मानविनिमªत टंचाई िनमाªण करणाöया दोषéवर थेट
कारवाई केली. डाÓया आिण समाजवादी पाĵªभूमीतील अनुभवी आिण स±म मिहलां¸या
नेतृÂवाखाली हजारो गरीब आिण िनÌन मÅयमवगêय मिहला संघषाªत सामील झाÐया.
मृणाल गोरे, अिहÐया रांगणेकर, मंजू गांधी आिण तारा रेड्डी यांनी िविवध वगêय
पाĵªभूमी¸या मिहलांपय«त पोहोचÁया¸या Âयां¸या अिĬतीय ±मतेमुळे जनसामाÆयां¸या
नजरेत Âयांचा िवशेष ठसा उमटवला. Âयांची बौिĦक Öवावलंबीता, सूàम मुद्īांचा Öथूल
राजकìय वाÖतवाशी संबंध ठेवÁयाची ±मता, साधी जीवनशैली आिण िबनबोभाट Öवभाव
यांनी सवª राजकìय रंगां¸या मिहला मुĉì कायªकÂया«¸या तŁण िपढीला आदशª िदला.
Âयाच सुमारास पुÁयात ľी मुĉì आंदोलन समÆवय सिमतीची पåरषद भरवÁयात आली.
याला आणखी मोठा सामािजक -राजकìय आिण सांÖकृितक आधार होता कारण तŁण
सुिशि±त मिहला, Óयावसाियक , लेखक, िश±क , औīोिगक कामगार वगª मिहला,
असंघिटत ±ेýातील मिहला कामगार, मंिदरातील वेÔया आिण आिदवासी मिहलांनी चच¥त
भाग घेतला आिण Âयां¸या मागÁयांवर ÿकाश टाकला.
मुंबईतील ľी मुĉì संघटना आिण हैदराबादमÅये ÿोúेिसÓह ऑगªनायझेशन ऑफ वुमनची
Öथापना १९७४ मÅये झाली. िदÐलीत, कĘरपंथी िवīाÃया«¸या चळवळीतून आिण
लोकशाही ह³कां¸या चळवळीतून मिहलांमÅये नवीन नेतृÂव िवकिसत झाले. संपूणª
भारताती ल िविवध राजकìय गटांमधील वैयिĉक मिहलांना Âयां¸या संघटनांमधील
िपतृस°ाक प±पातीपणाबĥल असंतोष वाटत होता, परंतु आणीबाणीची राजवट
संपÐयानंतरच Âया Âयािवरोधात उघडपणे समोर आÐया. या Öवतंý, Öवयं-िनधाªåरत
लोकशाही चळवळी होÂया , ºयांनी सवª ®ेणीबĦ संरचनांवर ÿijिचÆह उपिÖथत केले होते.
भारतात Âया काळातील तŁणांनी राÕůवादी चळवळीत सहभाग घेतला नÓहता. आिथªक,
सामािजक आिण राजकìय , ĂĶाचार , दुÕकाळ, महागाई , बेरोजगारी, úामीण भागातील गरीबी
या अनेक संकटांना तŌड देत िनराश झालेÐया तŁणांनी िनषेध Óयĉ केला. देशभरात
शिĉशाली संघटनांमÅये िवकिसत झालेÐया कृती आिण एकýीकरणामÅये Óयापक, उघड
असंतोष Óयĉ केला गेला. या चळवळéनी जिमनीचे ह³क, वेतन, रोजगार , कामा¸या
िठकाणी सुर±ा, पाÁयाची उपलÊधता , िनसगाªचा नाश, दिलत आिण कĶकरी जनतेचे munotes.in

Page 145

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
145 अÂयाचार आिण शोषण असे अनेक वैिवÅयपूणª मुĥे उपिÖथत केले. अनेक मिहलांनी
उÂसाह , जबाबदारी आिण सजªनशीलतेने या संघषा«मÅये भाग घेतला. 1975 ची
आंतरराÕůीय मिहला वषª Ìहणून संयुĉ राÕůसंघटनेची घोषणा भारतातील आणीबाणी¸या
िनयमाशी जुळली. १९७७ मÅये आणीबाणी उठवली गेली तोपय«त, अनेक मिहला गटांनी
लोकशाही ह³कां¸या मुद्īांचे समथªन केले होते. जवळपास दोन वषा«¸या शांततेनंतर ÿेस
‘कृती’मÅये उतरले. आणीबाणी¸या काळात मिहलांवर झालेÐया अÂयाचारांचे उघडपणे
दÖतऐवजीकरण करÁयात आले आिण ÿसारमाÅयमांमÅये नŌदवले गेले. कुटुंबातील,
रÖÂयावर , कामा¸या िठकाणी आिण राजकìय गटांमधील बहòतेक िľयां¸या जीवनातील
Öवतः¸या अनुभवावर या अÂयाचारांनी जोर िदला. या ÿिøयेचा कळस १९८० मÅये झाला
जेÓहा अनेक मिहला गट रÖÂयावर उतłन िनषेध नŌदिवला. एकोिणसाÓया शतका¸या
१९८० ¸या दशकात , मिहला अÂयाचाराचा मुĥा केवळ चचाª मंच, पåरसंवाद आिण 'गंभीर'
लेखांमÅयेच नÓहे तर लोकिÿय माÅयमांमÅये देखील िचिýत केला गेला. मिहलांनी, ºयांनी
Âयां¸या समÖया आिण अपमानाचे ąोत Öवतःच ओळखले होते, Âयांना एक भाषा, एक
संघटनाÂमक Óयासपीठ, एक सामूिहक ओळख आिण वैधता ÿाĮ होऊ लागली जी Âयांना
पूवê नÓहती.
भारतातील मिहलां¸या िÖथतीचा अËयास करÁयासाठी सिमतीची Öथापना केली गेली.
सिमतीने आपला अहवाल सन १९७४ मÅये ÿकािशत केला. ‘टूवडªस इ³वािलटी’
(समानते¸या िदशेने) या अहवालात मिहला दखलपाý नसÐयाचे, पुŁषÿधानतेचे आिण
मिहलांवरील िहंसाचाराचे मुĥे मांडÁयात आले. ÖवातंÞयो°र भारतीय समाजातील
मिहलांिवŁĦचे भेदभाव आिण शोषण अधोरेिखत केÐयामुळे हा अहवाल महßवाचा गणला
जातो. या अहवालाने िľयां¸या समÖयांशी संबंिधत अनेक मुद्īांचे सव¥±ण व आढावा
यशÖवीपणे घेतला. िľयांशी संबंिधत अनेक समÖया व मुĥे अÖपिशªतच असÐयाची
वÖतुिÖथती या अहवालाने मांडली.ľी-चळवळी¸या या टÈÈयात मिहलांवरील िहंसा, ल§िगक
साचेबĦ ÿितमा तसेच, मिहला समानतेसाठी¸या वैधािनक मागÁयांवर अिधक ल± क¤िþत
केले गेले.
१९७७ ते १९७९ दरÌयान , िदÐली , बंगलोर, हैदराबाद, बॉÌबे, अहमदाबाद , पाटणा आिण
मþास या शहरांमÅये नवीन मिहला गट उदयास आले. Âयांनी हòंडाबळी हÂया, सŏदयª
Öपधाª, माÅयमांमÅये मिहलांचे ल§िगक िचýण, अĴील िचýपट आिण परदेशातून आयात
केलेले सािहÂय, यूके इिमúेशन अिधकाया«कडून कौमायª चाचÁयांचा पåरचय, कोठडीतील
बलाÂकार आिण तुŁंगातील मिहलांची दयनीय िÖथती यािवŁĦ िनषेध कृती आयोिजत
केÐया. हे गट Âयां¸या रचना आिण जागितक ŀिĶकोनात बहòसांÖकृितक होते. पåरणामी ,
Âयांचा राजकìय अज¤डा वगª, जात, धमª, वांिशकता आिण जागितकìकरणा¸या
परÖपरसंवादाने बांधलेÐया िľयां¸या जिटल वाÖतवाचे समकालीन हाताळणी ÿितिबंिबत
करतो. या गटां¸या ÿव³Âयांना उ¸च पातळीवरील वैचाåरक गुंतवणुकìचा फायदा होता
आिण एकोिणसाÓया शतका¸या साठ¸या दशका¸या उ° राधाªतÐया कĘरवादी चळवळéचा
अनुभव होता. Âयां¸या सामूिहक शहाणपणाने चळवळीला मु´य आधार िदला. Âयांची
ÿादेिशक भाषांतील तसेच इंúजीतील वृ°पýे, मािसके आिण पुिÖतकांनी भारतीय
मिहलां¸या समÖया हाताळÁयाचा सजªनशील मागª उपलÊध कłन िदला. munotes.in

Page 146

146 जानेवारी १९७९ मÅये मानुषीचे ÿ±ेपण ही या िदशेने एक गुणाÂमक झेप होती. शै±िणक
संÖथांमÅये िľयां¸या समÖयांचा अËयास करÁयाची आिण ÿायोिगक सामúी आिण
सकाराÂमक कृतीवर आधाåरत संशोधन करÁयाची गरज भारतीय ľी अËयास िवĬानांमÅये
एकोिणसाÓया शतका¸या ऐंशी¸या दशका¸या सुŁवातीस चिचªली जाऊ लागली. पुढे, या
िवषयावरील ÿवचन कायªकत¥, अËयासक , संशोधक, धोरण िनयोजक आिण संयुĉ
राÕůां¸या ÿणालीसाठी एक फलदायी वरदान ठरले. उ¸च िश±णाची सवō¸च संÖथा,
युिनÓहिसªटी úँट्स किमशनने मिहलां¸या अËयासाची (WS) Óया´या केली आहे ºयामÅये
संशोधन, दÖतऐवजीकरण , अÅयापन , ÿिश±ण आिण कृती यांचा समावेश आहे. आपÐया
समाजात िľयांना गौण दजाª आहे, Âयामुळे ‘ľी अËयास ’ Ĭारे िनमाªण झालेÐया
²ानभांडाराचा उपयोग मिहलां¸या स±मीकरणासाठी Óहायला हवा.
३. मिहलािवषयीचा अËयास आिण मिहलां¸या हालचाली: संवाद:
१९८० ¸या दशका¸या सुŁवाती¸या काळात मिहला अËयास क¤þे, Öवाय°पणे िकंवा
िवīापीठ ÿणालीमÅये कायªरत, मिहला चळवळीतील अनुभवजÆय आिण अनुभवाÂमक
पुरावे Öवीकाł लागले. तो काळ होता जेÓहा सामािजक िव²ाना¸या ±ेýात तसेच िवशेष
±ेýांवर ल± क¤िþत करणायाª सामािजक कायª संÖथा आिण गैर-सरकारी Öवयंसेवी
संÖथांमÅये सहभागाÂमक संशोधन, कृती संशोधन आिण तळागळातील अËयासाला महßव
ÿाĮ होत होते. या ÿिøयेने अÿÂय±पणे ‘ľी अËयास ’ आिण ‘ľी चळवळ ’ यां¸यातील
परÖपरसंवाद साधला. िडस¤बर १९८० मÅये भारतातील ľी मुĉì चळवळी¸या
ŀĶीकोनातील पिहÐया राÕůीय पåरषदेत मिहलांशी संबंिधत समÖयांवर ÿचंड तांिýक
तपशीलांसह िवÖतृतपणे चचाª करÁयात आली. वैकिÐपक सांÖकृितक मािहती¸या ŀĶीने ही
पåरषद ů¤डसेटर होती. यात गाणी, संगीत बॅले, िÖकट्स, िवनोद , शÊदसंúह, अनेकवचनी
जीवनशैली आिण बहòभािषक संवादांचा समावेश होता. या पåरषदेमुळे पूणªपणे िभÆन
राजकìय ÿवाहातील मिहलांना लोकशाहीकरणासाठी एकý येणे श³य झाले. चार
मिहÆयांनंतर, एिÿल १९८१ मÅये SNDT मिहला िवīापीठात मिहला अËयासा¸या
पिहÐया राÕůीय पåरषदेत, कायªकत¥, संशोधक, िश±णतº² , ÿशासक आिण धोरण
िनमाªÂयांनी िविवध मुद्īांवर चचाª केली. यामÅये मिहलांना मागे टाकणारी िवकास ÿिøया,
पाठ्यपुÖतकांमधील िलंगभेद, ÿसारमाÅय मांमधील ल§िगकता, िव²ान आिण तंý²ानातील
िलंग अंधÂव, मिहलां¸या आरोµया¸या गरजा आिण मिहलांवरील िहंसा-बलाÂकार , घरगुती
िहंसाचार आिण वेÔयाÓयवसाय यांचा समावेश होतो. सहभागéमÅये (ľी आिण पुŁष दोघेही)
सवªसाधारण एकमत असे होते कì डÊÐयूएस मिहला समथªक आहे आिण तटÖथ नाही.
असे िदसून आले कì WS धोरणाÂमक Öतरावर आिण अËयासøमा¸या िवकासामÅये
बदलासाठी दबाव आणून, मु´य ÿवाहातील शै±िणक ±ेýातील िलंग-अंधÂव तसेच िलंग-
पूवाªúह यावर टीका कłन, पयाªयी िवĴेषणाÂमक साधने आिण ŀĶीकोन तयार कłन
आिण विकलीĬारे मिहलांना अथªÓयवÖथेत आिण समाजातील मिहलां¸या िवकासाÂमक
गरजांसाठी स±म करÁयासाठी ²ानाचा आधार घेतील. या पåरषदेने एक नवीन ů¤ड
Öथािपत केला ºयाĬारे, हळूहळू, मिहला कायªकÂया«ना, संसाधन Óयĉì आिण सहभागी
Ìहणून, शै±िणक चचाªसýे, सÐलामसलत आिण ÿिश±ण कायªशाळांमÅये आमंिýत केले
गेले. munotes.in

Page 147

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
147 ४. सहभागी तंý:
सहभागी तंýाचा वापर िवकास कमªचाया«ना ÿिश±ण देÁयासाठी आिण जागłकता कायªøम
आयोिजत करÁयासाठी अिधक वेळा केला जातो. कृती हा WS चा एक महßवाचा घटक
असÐयाने, हे तंý िवīमान हालचाली आिण िवकासाÂमक ÿकÐपांवर संशोधन करÁयासाठी
वापरले जाते. तळागाळात मिहलांसोबत काम करणाöयांना मिहलांचे मौन भंग करÁयासाठी,
Âयांचा सहभाग िमळवÁयासाठी आिण शेवटी समानतेचे वातावरण िनमाªण करÁयासाठी
िविवध तंýांचा वापर करÁयाची गरज भासू लागली आहे. ÖवातंÞयो°र भारतातील
ÿिश±णाथê आिण मिहला एजÆसी यां¸यातील अंतर नĶ करणे आवÔयक आहे; ²ानाचा
िनमाªता आिण ²ानाचा वापरकताª यां¸यातील अंतर दूर करणे आवÔयक आहे. ‘िľयां¸या
अËयासात ’ आपण Ìहणत आहोत कì िľयांचा आवाज ऐकला पािहजे; हòंडा िकंवा िहंसक
पåरिÖथती Âयांना कसे समजते हे खूप महÂवाचे आहे. वÖतुिनķ वाÖतव आिण सूàम
शĉéचा अËयास करताना , ‘मिहला अËयास ’ Óयिĉिनķ ÿितिøया आिण मानिसक समÖया
देखील तपासतो. सामािजक दडपशाही समजून घेÁयासाठी, वैयिĉक सहभागामुळे
समÖयेचे सखोल आकलन होते. Âयामुळे दुÕकाळ, जातीय दंगली, भोपाळ वायू दुघªटना,
योµय तंý²ान, कुटुंब िनयोजन कायªøम, इंधन, चारा, पाणी ÓयवÖथापन , उÂपÆन िनिमªती
उपøम आिण िवकासाÂमक धोरणे यांसार´या पåरिÖथतीत मिहलां¸या अÂयाचाराची
गितशीलता अधोरेिखत करÁयासाठी मिहलां¸या अËयासात वैयिĉक खाÂयांची भूिमका
ओळखली जाते.
आपली ÿगती तपासा.
ÿ.१ ľी चळवळी¸या Öवłपाची योµय उदाहरणे देऊन चचाª करा.
ÿ.२ ľी चळवळ आिण ľी अËयास यां¸यातील संबंधांचे वणªन करा.
५. नवीन मिहला गटां¸या कायाª¸या पĦती:
नवीन मिहला गटां¸या िनिमªतीसाठी पुढाकार घेतलेÐया बहòतेक िľया कुटुंब, शै±िणक
आिण धािमªक संÖथा आिण समाजातील हòकूमशाही संरचनांना अÂयंत ÿितकूल होÂया
कारण Âया सवा«नी िľयांना टीकाÂमक िवचारसरणी आिण जागा वाढू िदली नाही. Öवतंý
आिण राजकìय ŀĶ्या जागłक मानव Ìहणूनच, ते Âयां¸या ŀिĶकोनात अगदी ÖपĶ होते कì
ते समूहातील ÿÂयेक सदÖयाला िवचार Óयĉ करÁयासाठी आिण सामूिहक िनणªय
ÿिøये¸या आधारे घिनķ कायª संबंध ÿÖथािपत करÁयासाठी ÿोÂसािहत करतील.
सुŁवातीला ही पĦत बौिĦकŀĶ्या ÿबुĦ, राजकìयŀĶ्या ÖपĶ, चांगली मािहती देणारी
आिण Âयां¸या लहान गटांमÅये एकमेकांना पािठंबा देणारी मिहलांची नवीन केडर तयार
करÁयात खूप ÿभावी ठरली. याचे कारण असे कì Âयां¸या पुढाकारावर अंकुश ठेवÁयासाठी
आिण Âयां¸या राजकìय गटां¸या सदÖयांसाठी िनधी उभारणे, भाषांतर करणे, टायिपंग,
पोÖट करणे, साफसफाई करणे आिण Öवयंपाक करणे या िनÂया¸या कामांमÅये Âयांना गळ
घालÁयासाठी कोणतेही पुŁष राजकìय वचªÖव नÓहते. मþास, बंगलोर, हैदराबाद, बॉÌबे,
पुणे आिण िदÐली येथील अशा गटांनी कागदपýे, िÖथती पýे, जाहीरनामा , पिýका , इतर
देशांतील ľी-मुĉì चळवळéचे संपूणª दÖतऐवज आणले ºयात आपÐया पåरिÖथतीवर थेट munotes.in

Page 148

148 पåरणाम करणारे वादिववाद आहेत. अिधकािधक समिवचारी मिहलांपय«त पोहोचÁयाचा
Âयांचा ÿचंड आúह होता. Âयां¸या सभा नवीन कÐपनांनी धडधडत होÂया, ²ानशाľीय
मुद्īांवर जोरदार वादिववाद करत होते, Âयाच वेळी Âयांनी िľयां¸या ताÂकाळ
समÖयांबĥल सखोल िचंता दशªिवली होती. िľयांचे ÿij दैनंिदन आधारावर घेतले जाणे
आवÔयक आहे आिण िपतृस°ाक शĉìला जीवना¸या ‘वैयिĉक’ आिण ‘राजकìय ’ दोÆही
±ेýांत आÓहान देणे आवÔयक आहे, असा Âयांचा िवĵास होता. Âयांनी एकाच वेळी
वैयिĉक मिहलांना आधार देÁया¸या कामात, जनआंदोलनासाठी एकता कायª आिण
समÖया -मुĥा आधारावर युनायटेड Āंट काम करÁयास सुŁवात केली. पण, Âयाच वेळी, ते
Öवतःची राजकìय Öवाय° ता आिण संघटनाÂमक ओळख िटकवून ठेवÁयासाठी किटबĦ
होते. हे गट इंúजी आिण ÿादेिशक भाषांमÅये पýके, माईमोúाफ केलेली कागदपýे आिण
पýे ÿसाåरत कłन एकमेकां¸या संपकाªत रािहले. ते पूणªपणे अनौपचाåरक आधारावर काम
करत होते आिण सदÖयांपैकì एका¸या िकंवा सहानुभूतीदारां¸या घरी बैठका आयोिजत
करत. १९७७ ते १९८० या काळात केवळ महाराÕůातच मिहलां¸या कायªशाळा, मिहला
पåरषदा आिण मिहला मेळावे, ºयामÅये राजकìयŀĶ्या वैिवÅयपूणª िवचार असलेÐया
मिहलांना आमंिýत करÁयात आले होते, अशी एक नवीन संÖकृती िदसून आली. हे मेळावे
बहò-वगêय आिण बहò -जातीय (āाĺणी िहंदू धमाª¸या मॅिů³समÅये) असÐयाने, िविवध
Óयवसाय करणाöया मिहला - शेतमजूर, िवडी कामगार , औīोिगक कामगार वगª मिहला,
िवīाथê , िश±क , पýकार , लेखक, संशोधक, Óहाईट कॉलर वगाªतील कमªचाöयांनी आपले
अनुभव सांिगतले आिण आपÐया मागÁया मांडÐया.
६. मिहला ह³क चळवळीचा राजकìय -सामािजक-आिथªक िवषय:
१९८० मधील देशÓयापी बलाÂकारिवरोधी मोिहमेमुळे भारतातील अनेक शहरे आिण
गावांमÅये Öवाय° मिहला संघटनांचा उदय आिण ÿसार झाला. फोरम अगेÆÖट ÿÿेशन
ऑफ वुमन (मुंबई), सहेली (िदÐली), ľी शĉì संघटना (हैदराबाद), िवमोचना (बंगळुł) या
गटांना छापील तसेच ŀक®ाÓय माÅयमांमÅये ÿचंड ÿिसĦी िमळाली कारण Âयावेळी
मिहलांवरील िहंसाचार हा सवाªत खळबळजनक आिण नवीन मुĥा होता. कौटुंिबक
सदÖयांनी, िवशेषत: िहंसाचाराला बळी पडलेÐया मिहलांचे वडील आिण भाऊ मिहलां¸या
गटात भरडले. नंतर पीिडत मिहला या गटांकडे Öवतःहóन जाऊ लागÐया. कोठडीतील
बलाÂकारा¸या घटना , कौटुंिबक िहंसाचार आिण हòंडाबळी¸या छळा¸या िवरोधात आंदोलने
आिण ÿचाराचे कायª करत असताना, या गटांना हे ल±ात आले कì शाĵत आधारावर काम
करणे आिण मिहलांवरील िहंसाचारा¸या पुनवªसना¸या पैलूंची काळजी घेणे, िवकिसत होणे
महßवाचे आहे. एकता (परÖपर समुपदेशन) आिण भिगनीÂवा¸या ľीवादी तßवांवर
आधाåरत िहंसाचार पीिडत मिहलांना पािठंबा देÁयासाठी संÖथाÂमक संरचना करणे तसेच
भारतातील गुÆहेगारी कायदेशीर ÓयवÖथेमुळे या गटांना िहंसाचारा¸या पीिडत मिहलांचे
Âवåरत िनवारण करÁयासाठी पोिलसांशी संबंध ÿÖथािपत करणे अपåरहायª झाले. åरमांड
होम आिण नारी िनकेतनमधील मिहलांची िÖथती इतकì दयनीय आिण रानटी होती कì ,
मिहलां¸या पुनवªसनासाठी Âयां¸यावर िवĵास ठेवता येत नÓहता. खरं तर, Âयां¸या हातून
ýास सहन केलेÐया अनेक मिहलांनी नवीन मिहला गटांकडे संपकª साधला. मिहला
कायªकÂया«ना पीिडत-आिमषाची वृ°ी आिण ल§िगक नैितकते¸या दुटÈपीपणा, ल§िगक
िटÈपणी आिण पोिलस कमªचारी, कायदेशीर यंýणा आिण सावªजिनक Łµणालये यां¸याकडून munotes.in

Page 149

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
149 होणारा कुचेĶा यांचा सामना करावा लागला. ÿÂयेक पावलावर Âयांना वगª, जात आिण
सांÿदाियक भेदभावांचा सामना करावा लागला. याचा पåरणाम मिहला गट आिण ÿÖथािपत
संÖथा यां¸यात संघषाªत झाला. तथािप , कालांतराने, Âयां¸या ल±ात आले कì कायदेशीर
सुधारणा, हÖत±ेपाची पĦत आिण कमªचाया«चे ÿिश±ण या संदभाªत ŀिĶकोनातील
बदलांसाठी ठोस पयाªय सुचवणे आवÔयक आहे. सावªजिनक िश±णासाठी, पटÁयाजोµया
शैलीत िलिहलेले सािहÂय आवÔयक होते. अिधकािधक लोकांपय«त पोहोचÁयासाठी
ŀक®ाÓय सािहÂय आवÔयक होते. मिहलांचे ÿij समजून घेÁयासाठी Óयावसाियक संÖथा
आिण शै±िणक संÖथा या गटांशी संपकª साधत होÂया. या संदभाªत आंदोलन-ÿोप, मीिडया -
िनरी±ण , चेतना वाढिवÁयासाठी संसाधन सामúी, सांÖकृितक पयाªयांची िनिमªती, ÿकाशने,
संशोधन आिण दÖतऐवजीकरण, बुकÖटॉल, कायदेशीर मदत कायª यावर ल± क¤िþत
करणारे िवशेष ÖवारÖय गट ऐंशी¸या दशकात अिÖतÂवात आले आिण १९९० ¸या
दशकात एकिýत झाले. या गटांनी ÖवातंÞयो°र भारतात एकमेकां¸या िवकासात पूरक
भूिमका बजावली.
७. नवीन मिहला गटांनी घेतलेले ÿij:
महाराÕůातील चंþपूर िजÐĻातील पोलीस ठाÁयात १९७२ मÅये राýी¸या वेळी
पोिलसांकडून सामूिहक बलाÂकार झालेÐया मथुरा या िकशोरवयीन आिदवासी मुलीवर
भारता¸या सवō¸च Æयायालयाने िदलेÐया िनकालािवŁĦ¸या मोिहमेने या चळवळीला गती
िमळाली. ८ वषा«¸या कायदेशीर कारवाईनंतर सý Æयायालय , उ¸च Æयायालय आिण
सवō¸च Æयायालयात ित¸या सहानुभूतीशील वकìल वसुधा धगमवार यांनी केलेÐया लढाईत
ितचा दजाª, ितचा Öवािभमान आिण ितची िवĵासाहªता मथुराने सवª काही गमावले. कोटाªने
घोिषत केले कì, मथुरेवर गणवेशातील पुŁषांनी बलाÂकार केला नाही, परंतु मथुराने एक
‘सहज गुण’ असलेली ľी असÐयाने ल§िगक संबंधासाठी जाणूनबुजून संमती िदली. वसुधा
धगमवार आिण Âयां¸या कायदेशीर Óयवसायातील तीन सहकाöयांनी अÂयंत मािमªक आिण
तािकªकŀĶ्या िवĵासाहª शैलीत सवō¸च Æयायालया¸या िनकालाला आÓहान देणारे खुले पý
िलिहले. या पýाचा मुिþत माÅयमात मोठ्या ÿमाणात ÿचार झाला. या मुद्īाशी संबंिधत
दोन ÿमुख मुĥे होते: ‘मथुरा बलाÂकार ÿकरण’ पुÆहा उघडणे आिण ‘बलाÂकार
कायīां’मÅये सुधारणा ºयाने िľयांवर पुराÓयाचा भार टाकला आिण बलाÂकाराची
संकुिचत Óया´या केली. या मागÁयांभोवती मिहलांचे गट तयार झाले. Âयांनी आपÐया
यािचकांवर Öवा±öया गोळा केÐया, अनुभवी विकलांची भाषणे असलेली अËयास मंडळे
काढली , रॅली, धरणे, संबंिधत अिधकाöयां¸या कायाªलयासमोर िनदशªने, पोÖटर ÿदशªने,
नाटके, िÖकट्स, गाणी, मिहलांवरील अÂयाचारािवŁĦ घोषणा, तयार केले. वेगवेगÑया
वृ°पýां¸या संपादकांना पýे िलिहली, मिहलां¸या समÖयांवर ÿथमच वतªमानपýे, मािसकांत
लेख िलिहले. सुŁवातीला Âयांनी बायको -बॅटरी आिण हòंडा-हÂया, बलाÂकार आिण
छेडछाड, अĴील िचýपट , नाटके आिण कामा¸या िठकाणी मिहलां¸या छळावरील सािहÂय
यासार´या ľी -िविशĶ समÖयांवर ल± क¤िþत केले. लÕकरी कारवाया , सामािजक
बिहÕकार , छेडछाड करणाöयांचा घेराव, हòंडा परत िमळवÁयासाठी िववािहतां¸या घरांवर
छापे टाकणे याला राºययंýणे¸या वैमनÖय/आळशीपणाचा अवलंब करावा लागला. ÿÂय±
कृती¸या या अनुभवांतून, मिहला गटां¸या कायªकÂया«ना आधुिनक कुटुंबांमÅये (कामगार वगª, munotes.in

Page 150

150 मÅयमवगª आिण उ¸चवगª), िविवध धािमªक समुदाय आिण िविवध जाती संघटनांमÅये
कायªरत असलेले शĉì संबंध समजले आिण जाणून घेतले.
८. अÆयायकारक कौटुंिबक कायīांिवŁĦ लढा:
िववाह , घटÖफोट , पालनपोषण , पोटगी , मालम°ेचे ह³क, मूल/मुलांचा ताबा आिण
पालकÂव ह³क यासंबंधी समÖयांना तŌड देत असलेÐया मिहलांना पािठंबा देत असताना,
कायªकÂया«ना ल±ात आले कì िवīमान वैयिĉक कायदे आिण बहòतेक पारंपåरक कायदे
मिहलांशी भेदभाव करत आहेत. िमता±रा¸या संिहतेनुसार िहंदू मुलéना पालकां¸या
मालम°ेतील कोपस¥नरी ह³कांपासून वंिचत ठेवÁयात आले होते. पती¸या Óयिभचारा¸या
कारणावłन िùIJ न मिहला घटÖफोट घेऊ शकत नाहीत; Âयाला øूरता, पाशवीपणा
आिण लबाडीची जोड īावी लागते. िùIJन पती फĉ Âयां¸या पÂनéना Óयिभचारी Ìहणून
Âयांना घटÖफोट देऊ शकतात. हे पुरातन कायदे औपिनवेिशक काळात िāिटश
नोकरशहां¸या िहतासाठी अंमलात आणले गेले होते ºयांनी Âयां¸या कायदेशीर िववाह
केलेÐया बायका इंµलंडमÅये होÂया आिण भारतीय िľयांसोबत सहवास करत. पारशी
नसलेÐया पुŁषांशी लµन केलेÐया पारसी मुलéनी Âयांचे संप°ीचे ह³क गमवावे लागे आिण
पारसी पतé¸या गैर-पारशी पÂनéना पारसी वैयिĉक कायīानुसार पती¸या मालम°ेतील
केवळ अधाª िहÖसा िमळत असे. शरीयत कायīाने मुिÖलम मिहलांना पदाª लादून,
बहòपÂनीÂव आिण पुŁषांना Âया¸या पÂनी/पÂनéना एकतफê घटÖफोटाची परवानगी देऊन
आिण घटÖफोिटत मुिÖलम मिहलांना पालनपोषणा¸या अिधकारांपासून वंिचत ठेवले जाई.
या सवª वैयिĉक कायīांचे मूळ तÂव²ान असे होते कì: िľया पुŁषां¸या बरोबरीने नाहीत.
ते िपतृस°ाक िवचारसरणीवर चालतात. Âयां¸या धािमªक पाĵªभूमीचा िवचार न करता, हे
वैयिĉक कायदे िपतृवंश, िपतृÖथान, पुŁष आिण िľयांसाठी ल§िगक नैितकतेचे दुहेरी
मानक कायम ठेवतात आिण िľयांना पुŁषांवर अवलंबून असÐयाचे समजतात. िविवध
समुदायातील वैयिĉक मिहलांनी वैयिĉक कायīां¸या भेदभावपूणª पैलूं¸या घटनाÂमक
वैधतेला भारता¸या सवō¸च Æयायालयात आÓहान िदले आहे.
सवª धािमªक पाĵªभूमीतील िशि±त नोकरदार मिहला आिण गृिहणéची वाढती सं´या
धमªिनरपे± मिहला संघटनांकडे येत आहे. बळजबरीने िववाह, आंतरजातीय, आंतरवगêय
आिण आंतरधमêय िववाह, मालम°ेचे वाद, अनैितक संबंध आिण पती व सासर¸या
मंडळéकडून होणारे Óयिभचार, दुµधिववाह या Âयां¸यासमोरील मु´य समÖया आहेत.
बहòपÂनीÂव , घटÖफोट , मूल/मुलांचा ताबा, मालम°ा , Óयिभचार इ. वैयिĉक कायīांचा मुĥा
धािमªक ओळखéमÅये गुंफलेला असÐयाने, धमªिनरपे± मिहला चळवळीला िविवध
समुदायां¸या उ¸चĂू लोकांकडून, जनसंÖथांकडून ÿचंड िवरोधाचा सामना करावा लागला.
िपतृस°ाक धमªिनरपे± लॉबी आिण संसदीय प± Êलॉक-Óहोट्सचा फायदा घेत. वैयिĉक
िľया (घटÖफोिटत , िनजªन, अिववािहत आिण दबावाखाली िववािहत) ÿथागत
कायīांमधील भेदभावावर ÿijिचÆह उपिÖथत करत होÂया. महाराÕů आिण िबहारमधील
आिदवासी मिहलांनी सवō¸च Æयायालयात जिमनी¸या ह³काची मागणी करणाöया यािचका
दाखल केÐया. अनेक मिहला गट (सहेली, िदÐली , िवमोचना , बंगळुł आिण मिहला
अÂयाचारािवŁĦ मंच, मुंबई) आिण मानवी ह³क वकìल संघ (द लॉयसª कलेि³टÓह, मुंबई munotes.in

Page 151

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
151 आिण इंिडयन सोशल इिÆÖटट्यूट, िदÐली) यांनी फĉ िलंगावर आधारीत असे तांिýक
तपशील असलेले मसुदे आिण धमªिनरपे± कौटुंिबक कायदे तयार केले आहेत.
९. कायदेिवषयक सुधारणा:
गेÐया ३० वषा«त मिहला आिण मुलéवरील िहंसाचाराचे कायदे अिÖतÂवात आले आहेत.
भारताने ÿथम कौटुंिबक Æयायालय कायदा (१९८४ ) लागू केला. कौटुंिबक िहंसाचारापासून
मिहलांचे संर±ण (DV) कायदा ( २००५ ) मिहला चळवळीĬारे कौटुंिबक िहंसाचारापासून
वाचलेÐयां¸या िहताचे र±ण करÁयासाठी दबाव आणÐयामुळे लागू करÁयात आला.
कौटुंिबक िहंसाचार कायīाने मिहला ºयेķ नागåरकांवरील िहंसाचार ('मानिसकŀĶ्या
अयोµय ' ÿमाणपýाचा गैरवापर), अनाचार आिण कुटुंबातील सदÖय आिण नातेवाईकांकडून
मिहला आिण मुलéना वेÔयाÓयवसाय करÁयास भाग पाडÁयासाठी कौटुंिबक िहंसाचाराची
Óया´या िवÖतृत केली आहे. कायīाची िचÆहांिकत वैिशĶ्ये अशी आहेत: िनवासÖथाना¸या
अिधकाराची माÆयता , संर±ण अिधकाöयां¸या िनयुĉìसाठी तरतूद आिण सेवा ÿदाÂयांची
माÆयता , संर±ण अिधकारी आिण Æयायाधीशांसाठी ÿिश±ण, जागłकता िनमाªण करणे
आिण कायदेशीर, समुपदेशन आिण इतर समथªन सेवांसाठी अथªसंकÐपीय वाटप. मिहला
चळवळी¸या सुŁवातीपासूनच कायदेशीर सुधारणांना सवō¸च ÿाधाÆय िदले गेले आहे.
मिहला संघटनांनी बलाÂकार कायदा (१९८० ) आिण हòंडा बंदी कायīात सुधारणांसाठी
मोहीम चालवली. कौटुंिबक िहंसाचारापासून मिहलां¸या संर±णाची मागणी करणाöया तीस
वषा«¸या मोिहमेचा पåरणाम २००५ मÅये एक कायदा झाला. Âयाचÿमाणे मुलé¸या जÆमपूवª
िनमूªलना ĂूणहÂया¸या िवरोधात संघषाªमुळे गभªधारणापूवª आिण ÿी-नॅटल डायµनोिÖटक तंý
कायदा ( २००२ ), जनिहत यािचका कामा¸या िठकाणी ल§िगक छळाचा सामना करÁयासाठी
िबन-सरकारी संÖथांनी दाखल केलेÐया कामा¸या िठकाणी ल§िगक छळ ÿितबंधासाठी
सवō¸च Æयायालयाचे िनद¥श, १९९७ मÅये आले. हे सवª केले गेले असले तरीही,
आपÐयाला अīाप अिधक ÿयÂन करणे आवÔयक आहे. उदाहरणाथª, ल§िगक Óयापार आिण
अवयव ÿÂयारोपणासाठी मिहला आिण मुलé¸या øॉस-कंůी तÖकरीला सामोरे जाÁयासाठी
आता ÿदेशासाठी समान कायīाची जोरदार आवÔयकता आहे. मिहलांवरील िहंसाचाराची
अनेक ÿकरणे शेजार¸या किमटी, सामुदाियक संÖथा आिण लोकअदालत (लोक
Æयायालय) मÅये सोडवली जातात. मिहलांवरील िहंसाचार हे ľी-पुŁष यां¸यातील
असमान शĉì -संबंधांचे ÿकटीकरण आहे यावर मिहला चळवळीने भर िदला आहे. जर
मिहलांना समाजाने आिण अिधकृत पािठंÊयाĬारे सशĉ केले, तर समतोल ल§िगक Æयाय
िनमाªण होऊ शकतो.
१०. मिहलांचे पुनŁÂपादक अिधकार:
जेÓहा िľयां¸या पुनŁÂपादक अिधकारांचा िवचार केला जातो, तेÓहा भारतातील मिहला
गटांचे बहòतेक ÿयÂन कुटुंब िनयोजन कायªøमां¸या नावाखाली केलेÐया अितरेका¸या
िवरोधात आहेत. इंिडयन कौिÆसल ऑफ मेिडकल åरसचª, ऑल इंिडया इिÆÖटट्यूट ऑफ
मेिडकल सायÆसेस आिण इिÆÖटट्यूट ऑफ åरसचª इन åरÿॉड³शन (IRR) ने मानवी
िवषयांवर आयोिजत केलेÐया बायो-मेिडकल संशोधकां¸या वै²ािनक , वैīकìय कायदेशीर
आिण ऑपरेशनल आयामांवर चचाª करÁयाची तयारी दशªिवली होती. युनायटेड नेशÆस munotes.in

Page 152

152 पॉÈयुलेशन फंड (UNFPA) ( १९९८ ) आिण जागितक आरोµय संघटना (WHO) यांनी
लोकसं´या धोरणांबĥल मागªदशªक तßवे तयार केली आहेत ºयाचा ÿभाव लोकसं´या
िनयंýणासाठी मिहलांना लàय करÁयापासून मिहलां¸या पुनŁÂपादक अिधकारांकडे वळतो.
जैव-वैīकìय संशोधनासाठी नैितक मागªदशªक तßवे देखील तयार करÁयात आली आहेत.
अजूनही भारता¸या अंतगªत भागात, गरीब िľया अपमानाÖपद नसबंदी ऑपरेशÆस आिण
असुरि±त इंजे³शन आिण तŌडी गभªिनरोधकांचे मु´य लàय आहेत. िकशोरवयीन मुली
आिण गभªपातावरील अलीकडील संशोधनांनी िकशोरवयीन गभªधारणेची समÖया, देह
Óयापारासाठी तŁण मुलéची तÖकरी आिण गुÆहेगारी Æयाय ÿणालीची गुंतागुंत यावर ÿकाश
टाकला आहे.
िलंग िनधाªरणािवŁĦ¸या मोिहमेचा पåरणाम क¤þीय कायīाने अÌनीओसेÆटेिसस, िøओन -
िÓहलाई -बायोÈसी आिण ĂूणहÂयेसाठी िलंग पूवª-िनवड तंýांवर बंदी घालÁयात आली.
परंतु, वाÖतिवक जीवनात कायदा ÿभावी होÁयासाठी बरेच काही करणे आवÔयक आहे.
स¤टर फॉर इƳवायरी इन हेÐथ अँड अलाईड थीÌस (CEHAT) आिण लॉयसª कलेि³टÓह
यांनी या कायīा¸या ÿभावी अंमलबजावणीसाठी डॉ. साबू जॉजª यांनी दाखल केलेÐया
यािचकेला (भारतीय सवō¸च Æयायालयात जनिहत यािचका) संयुĉपणे पािठंबा िदला आहे.
११. दाłिवøì¸या िवरोधात लढा :
स°र¸या दशका¸या मÅयापासून, देशा¸या िविवध भागात -आंň ÿदेश, मिणपूर,
महाराÕůातील आिदवासी िľया दाłिवøì¸या िवरोधात लढा देत आहेत. पुŁषांमÅये
दाłचे Óयसन िनमाªण होते, पåरणामी कुटुंबे उÅवÖत होतात आिण मिहला आिण मुलांवरील
घरगुती िहंसाचार होतो. आंň ÿदेशात १९९२ ते १९९३ या काळात अॅरॅक िवरोधी चळवळ
जोरात होती आिण ती वेगवेगÑया Öतरावर इतर राºयांमÅये पसरली ४०,००० हóन अिधक
मिहलांनी एकý येणे आिण आंňमधील अरॅक िललाव रोखणे हा भारतीय मिहला
चळवळीतील एक ऐितहािसक अÅयाय होता. महाराÕůात , Öथािनक Öवराºय संÖथांमÅये
िनवडून आलेÐया मिहला ÿितिनधéनी, पंचायती राज संÖथांनी (PRIs) राºय सरकारला
Âयांचा Êलॉक/गाव/तालुका 'अÐकोहोल Āì झोन ' घोिषत करÁयास भाग पाडले.
पåरसरातील ५०% मिहलांनी दाł िवøì आिण िवतरण िवरोधात मतदान केले.
अपली ÿगती तपासा.
१) भारतातील मिहलां¸या राजकìय-सामािजक ह³क चळवळीबĥल तुमचे मत िलहा.
२) भारतातील मिहला चळवळीने हाती घेतलेÐया कायदेिवषयक सुधारणांची चचाª करा.
१२.६ मिहला चळवळ आिण िवकास िवषय १९७० आिण १९८० ¸या दशकात , मिहला चळवळीने अथªÓयवÖथेपासून मिहलां¸या
उपेि±ततेवर ÿकाश टाकला. मिहला कायªकÂया«चे ÿयÂन मिहलां¸या ह³कांसाठी आंदोलन
आिण ÿचार , मिहलांवरील वाढÂया िहंसाचारा¸या िवरोधात रÖÂयावरची लढाई आिण
कामा¸या िठकाणी ल§िगक छळाचा सामना करÁयासाठी संघ िनमाªण करÁयासाठी िनद¥िशत
केले गेले. १९९० ¸या दशकात , मिहला चळवळीने पुŁषांसोबत भागीदारी कłन munotes.in

Page 153

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
153 मिहलां¸या स±मीकरणा¸या Öवतः¸या अज¤डासह मु´य ÿवाहात Âयां¸या कायदेशीर
Öथानाची मागणी केली. समाजातील सवª घटकांमÅये ते आपले सहयोगी ओळखÁयात
यशÖवी झाले आहेत. Âया¸या ±ैितज आिण उËया नेटविक«गने मािहती तंý²ानाचा ÿभावी
वापर, दळणवळण चॅनेल, आधुिनक ÓयवÖथापकìय पĦती, कायª±म कायदा आिण
सुÓयवÖथा यंýे यां¸या मदतीने िवकासाचा िवषय अंमलात आणÁयासाठी अनुकूल वातावरण
िनमाªण केले आहे. दाåरþ्य गट, दिलत आिण आिदवासी मिहला , कमी िकमतीची घरे,
पयाªवरणीय आिण Óयावसाियक सुर±ा आिण मानवी ह³कां¸या समÖयांसाठी सवाªत कठीण
±ेýे शै±िणक संधी ÿदान करत आहेत. लोकशाही आिण बहòसांÖकृितक वातावरणाची
खाýी करणे राºय, राजकìय प± आिण मिहला गटां¸या लाभाथêंचे कतªÓय आहे ºयामÅये
मिहला कायªकÂयाª िवकासाÂमक संसाधनांचे वाटप आिण शाळा, सामुदाियक क¤þां¸या
बांधकामासाठी िवकास िनधीचे ÆयाÍय आिण िलंग-Æयायपूणª िनणªय घेऊ शकतील. øìडा-
³लब, लायāरी , वाचन क± , कमी िकमतीची Łµणालये आिण गरीब गटांसाठी कमी
िकमतीची घरे, िनवडून आलेÐया मिहला ÿितिनधéĬारे ल§िगक समानतेला ÿोÂसाहन
देÁयासाठी ज¤डर बजेिटंग हे साधन Ìहणून वापरले जाते.
१२.७ सामािजक चळवळी आिण मु´य ÿवाहातील राजकìय ÿिøया मिहला चळवळ आिण राºय यां¸यात सहकायª आिण संघषª दोÆही ±ेýे आहेत. कायदेशीर
सुधारणा, ल§िगक अथªसंकÐप आिण िहंसाचारातून वाचलेÐया मिहलांना संÖथाÂमक सहाÍय
ÿदान करÁयाबाबत , मिहला चळवळीने राºयासोबत (िवशेषतः गुÆहेगारी Æयाय ÿणाली)
काम केले आहे. भेदभाव करणाöया कौटुंिबक कायīांबाबतही मिहलां¸या चळवळीने
राºयासोबत लढा िदला आहे आिण सुरि±त पयाªवरण, पाणी, अÐपसं´याकांवरील
अÂयाचार , मेगा ÿकÐपांसाठी जनतेचे िवÖथापन अशा लोकचळवळीवर राºयाची दहशत
पसरली आहे. पाIJाÂय ľी मुĉì चळवळीĬारे लोकिÿय झालेÐया 'पसªनल इज
पॉिलिटकल ' या āीदवा³याने शहरातील अनेक मिहला गटांना आकिषªत केले ºयांना
मिहलांवरील िहंसाचाराची वैयिĉक ÿकरणे केवळ 'वैयिĉक समÖया ' नसून सामािजक-
सांÖकृितक, ऐितहािसक , राजकìय पåरणाम आहेत आिण आिथªक वाÖतव ºयामÅये
भारतीय मिहलांना िटकून राहावे लागले. पåरणामी, िľयांना ÿभािवत करणारे आिण
बलाÂकार , कौटुंिबक िहंसाचार, हòंडा-हÂया, कामा¸या िठकाणी छळ यांसार´या वैयिĉक
समÖया Ìहणून हाताळले गेलेले ÿij मिहला चळवळी¸या ‘सावªजिनक-राजकìय अज¤ड्यावर’
ठेवÁयात आले. नवीन मिहला गटां¸या दबावामुळे मु´य ÿवाहातील राजकìय प±ांना देखील
िकमान Âयां¸या सावªजिनक भाषणांमÅये, ÿेस Öटेटम¤ट्स आिण िनवडणूक जाहीरनाÌयांमÅये
मिहलां¸या समÖयांबĥल अिधक काळजी दाखवायला भाग पाडले. १९८० मधील
देशÓयापी बलाÂकारिवरोधी आंदोलनानंतर, मिहलांवरील िहंसाचाराची ÿकरणे ही प±ांसाठी
िनवडणूक लढाईत तसेच Öथािनक स°ासंघषा«मÅये Öपधªकां¸या िवरोधात गुण
िमळिवÁयाचा मुĥा बनला.
ľी संघटनां¸या खöया अथाªने कृितशील चळवळीची १९७५ ते २००० ही २५ वष¥ होती.
िľयांचे ÿij अगिणत आिण ľी चळवळéची शĉì मयाªिदत आिण आपÐयाला भौगोिलक
±ेýातÐया ÿijांची बांिधलकì जाÖत मानणारी. Âयामुळे काही िवधायक कायªøम हाती
घेऊन िľयांची पåरिÖथती सुधारÁयासाठी Âयांनी पावले उचललेली िदसून येतात. ľी munotes.in

Page 154

154 मुĉì संघटनेने ‘ľी मुĉìची ललकारी’ हे चळवळीतÐया ÿबोधनाÂमक आिण
मनोरंजनाÂमक सोÈया चालीवर¸या गाÁयाचे पुÖतक तयार केले. ते इतके लोकिÿय झाले
कì Âया¸या पÆनास हजार ÿती खपÐया.
मिहला मंडळे, कारखाने, शेतमजूर िľया यां¸यासमोर कलापथकाचे कायªøम करताना
सुŁवातीला जोशपूणª ÌहटÐया जाणाöया या गाÁयाने एकोÈयाची भावना िनमाªण होई आिण
उÂसाहपूणª वातावरणात पुढचे कायªøम सादर होत. ‘मुलगी झाली हो’ हे असेच पथनाटय़
आिण ÿभावीपणे Âयातून िदसणारी ľी जीवनाची िवदारक शोकांितका यामुळे इतके
पåरणामकारक ठरले कì Âयाचे १२०० अिधक ÿयोग झाले. नऊ भाषेत Âयाचे łपांतर
होऊन ते इतर राºयांमÅये पोचले. आंतरराÕůीय मिहला अिधवेशनातही ते सादर करÁयात
आले. १९८६ मÅये याच ľी मुĉì संघटनेने ‘ÿेरक ललकारी’ हे मुखपý सुł केले. िľयांचे
आरोµय , िश±ण , दाåरþय़ , बेकारी, िहंसा, कुटुंबिनयोजन, ľीिवषयक कायदे आिण पयाªवरण
हे िवषय Âयात ÿामु´याने चिचªले जात. ŀÔय माÅयमे ही िलिखत माÅयमांपे±ा अिधक
पåरणामकारक असतात. Âयामुळे मािसक पाळी, गरोदरपण , बाळंतपण यांची शाľशुĦ
मािहती देÁयासाठी ‘कहाणी नहाणीची ’, ‘कहाणी नऊ मिहÆयांची’, ‘कहाणी जÆमाची ’ असे
Öलाइड शो तयार करÁयात येऊन ते िľयांपय«त पोचवले गेले. याच काळात पुÁयातून
‘बायजा ’ मािसक िनघत होते. úामीण भागातील िľयांचे ÿij आिण Âयासाठी चालणारे
िविवध उपøम यावर या मािसकाचा िवशेष भर होता. ‘िमळून साöया जणी’ हे मािसकही ľी
ÿijांनाच वािहलेले असून गेली चौदा वष¥ ľी-पुŁष संवादावर िवशेष भर देऊन ते
अÓयाहतपणे चालू आहे. १९८३ मÅये ‘सहेली’ या िदÐलीतील ľी संÖथेने भारतातील ľी
ÿितिनधéची एक कायªशाळा घेतली. िľयां¸या जीवनात सकाराÂमकता आणणे, िľयांची
एकजूट घिनķ करणे, िविवध ÿांतांतील िľयांमÅये संवाद ÿÖथािपत करणे, Âयातून
वगªधमªजातीभेद नĶ करणे, मनोरंजना¸या माÅयमातून िľयां¸या समÖया पृķÖतरावर
आणणे इÂयादी उिĥĶय़े ठेवून यात गीत, नाटय़, नृÂय, िचýकारी अशी िविवध सýे आखली
होती. मिहलां¸या शĉì¸या पारंपåरक ąोतावर ल± क¤िþत कłन दुगाª, चंडी, काली या
शिĉमान देवतां¸या ÿितमांचे आिण कतृªÂवाचे पुनŁºजीवन कłन आधुिनक ľीला ित¸या
अंगातील छुÈया ľी शĉìची जाणीव कłन देÁयाचा ÿयÂन या दशकात (१९९० ते
२०००) ÿामु´याने झाला. यात इंिदरा गांधé¸या हÂयेनंतर शिĉशील नारीचे ÿतीक Ìहणून
या राÕůमाते¸या हातातून रĉ िठबकत आहे अशी पोÖटसªही होती.
तेलंगणा आंदोलन आिण िचपको आंदोलनातील झुंजार िľयां¸या कामा¸या कथा ऐकवून
िľयांना Öफूतê यावी Ìहणून हैदराबाद¸या ľी शĉì संघटनेने कथाकथनाचे कायªøमही
अनेक िठकाणी केले. महाराÕůातही िजजाबाई, ताराबाई , अिहÐयाबाई , राणी लàमीबाई
इÂयादी पराøमी ऐितहािसक िľयां¸या आयुÕयावर अनेक िठकाणी Óया´यानमाला
आयोिजत झाÐया. तसेच ľी ÿijांवर लोकांमÅये ÿबोधन करÁयासाठी गणेश उÂसव िकंवा
तÂसम ÿसंगी तŁण-तŁणéचे मानस समजÁयासाठी ÿijावली भłन घेÁयात आÐया आिण
मग महािवīालयात Âयाबĥल चचाª घेÁयात आÐया.
अशा ÿयÂनांचे ŀÔय पåरणाम लगेच वतªन बदलात िदसून आले नाहीत. तरी िनदान
याबाबतचे िवचार तरी सुł होतात आिण संवेदनशील मनात कुठे तरी िठणगी पडतेच. munotes.in

Page 155

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
155 १९९६ मÅये बंगळुłमÅये िमस् वÐडª सŏदयª Öपधाª भरवÁयात आÐया होÂया. जागितक
Öतरावरची अशी Öपधाª भारतात ÿथमच भरवÁयात येत होती. ľी¸या सŏदयाªचं असे
ÿदशªन ही भारतीय संÖकृती नाही आिण या Öपधाª¸या िनिम°ाने सŏदयªÿसाधने उÂपादन
करणाöया कंपÆया आपÐया मालाची ÿचंड जािहरात करतात. या Öपधाª Ìहणजे एक ÿकारे
ľी शरीराचे Óयापारीकरणच आहे या िवचाराने Öपधाª¸या वेळी िľयांनी बाहेर रÖÂयावर
फार मोठी िनदशªने कłन आपला िनषेध नŌदवला. अÆयýही अनेक िठकाणी िनदशªने
करÁयात आली. Öपधाªिवरोधात अनेक िठकाणी लेख छापून आले. ७० ते ८०¸या दरÌयान
जािहरातीतील अĴीलता , पोÖटसªवर केले जाणारे ľी देहाचे ÿदशªन, काही नाटकांमधील
अĴील ŀÔये, िसनेमातील अधªनµन िľयांची नृÂये यां¸या िवरोधात िठकिठकाणी ľी
चळवळéतफ¥ जोरदार िनदशªने होत होती. काही िठकाणी पोिलसां¸या मदतीने अĴील
पोÖटसª काढून टाकली गेली. काही िविशĶ नाटकांचे ÿयोग बंद पाडÁयात आले, पण
एकूणच अशा ÿकार¸या िवरोधांना िľयांना फारसे यश लाभले नाही. गेÐया १५, २० वषा«त
सŏदयª Öपधाªना ÿचंड मोठा पािठंबा िमळतो आहे आिण ÿिसĦी, ÿितķा , पैसा यांचे
झगमगीत वलय लाभÐयाने मÅयमवगêय तŁण िľयाही याकडे आकृĶ झाÐया आहेत.
माÅयमा तील ľी देहाचे ÿदशªन ही गोĶ आता इतकì सावªिýक आिण सरावाची बनली आहे
कì, ÿे±क िľयांमधेही एक सावªजिनक बिधरता आली आहे. ŀÔय माÅयमे, सािहÂय , कला,
िचýकारी यातील बलाÂकाराची ŀÔये, अधªनµनता, उपभोगाची वÖतू Ìहणून होणारे ľीचे
िचýण यांना एक तथाकिथत पुरोगािमÂवाची सामािजक चौकट लाभत आहे, Âयामुळे Âया
िवरोधात आवाज उठवणारे ÿतीगामी, जुनाट बुरसटलेÐया िवचारांचे असे ठरवÁयाचीही एक
मनोवृ°ी समाजात िनमाªण होत आहे. Âयामुळे Âया िवरोधात आवाज उठिवणाöया
ľीवाīांचा आवाजही काळा¸या ओघात ±ीण होऊन लुĮ झाला आहे. कदािचत्
भारताइतकì ľी जीवनाची दोन ňुवीय िचýे ³विचतच इतरý आढळतील. एका बाजूला
माÅयमातील ľीचे िवकृत िचýण, अधªनµनता, फॅशन शोज, पाटय़ाª, िडÖको ³लब ,
िľयांमधील वाढती Óयसनाधीनता, ‘सोसायटी गÐसª’ची वाढती सं´या आिण दुसöया
बाजूला पती परमेĵर मानून, सवª सौभाµय अलंकार घालून वडाला फेöया मारणाöया,
करवाचौथचे Ąत करणाöया, हरतािलका पुजणाöया उपासतापास ĄतवैकÐये, पूजाअचाªचे
सोहळे सजवणाöया, अंधिवĵास, अंध®Ħा यां¸या आहारी जाणाöया िľया! या दोÆही
टोका¸या िľयांना समतोल मÅयांकडे आणÁयाची शĉì असणाöया चळवळी भारतामÅये
Łजू शकलेÐया नाहीत. तरीही खöया अथाªने पुरोगामी िवचारां¸या असलेÐया, Öवतंýपणे
िनणªय घेणाöया, सारासारिवचारांची कुवत असणाöया, ÿथा-परंपरा- सण- रीितåरवाज
अंधपणे न अनुसरणाöया आिण िनदान आपÐया वैयिĉक आयुÕयात चांगÐया अथाªने
पåरवतªन घडवून आणणाöया अनेक िľयांचा एक जातधमªिनरपे± ‘आधुिनक’ वगª तयार
झाला.
२००० पूवê¸या ľी चळवळéपुढे अनेक आÓहाने होती आिण आपापÐया मयाªिदत कुवतीत
Âयांनी Âयातून वाट काढलीही. िवशेषत: राýी, अपराýी घरातून बाहेर काढÐया गेलेÐया,
शोिषत , अÂयाचारúÖत , घटÖफोिटत िľयांसाठी ताÂपुरती िनवारा क¤þे, मोफत विकली
सÐला , समुपदेशन, आिथªक-मानिसक आधार , रोजगाराची ÓयवÖथा यासाठी ľी मुĉì
संघटना, नारी समता मंच, भारतीय ľी शĉì जागर ण, ľी आधार क¤þ इÂयादी अनेक
संÖथांनी अशी ताÂपुरती िनवारा क¤þे काढली. पुढील काळात चोवीस तास सÐला देणारी munotes.in

Page 156

156 हेÐपलाइन सुł झाली. मिहला द±ता सिमतीने मुंबई, िदÐली , बंगळुł, हैदराबाद इथे
शासनमाÆय कुटुंब सÐला क¤þे सुł केली. कायदेिवषयक सÐला देणारी क¤þे उघडली.
िदÐली , कनाªटक, आंň ÿदेश इथे आपÂकालीन िनवारे उभे केले. मुंबईत ३ हजार ÿकरणांत
क¤þामाफªत वैīकìय, मानसोपचार , पोिलसांशी संवाद इÂयादी मदत देÁयात आली.
िľयांशी संबंिधत कायīातील ýुटी दूर होÁयासाठी कायदािवषयक अËयाससýे भरवÁयात
आली , तर पुÁया¸या समाजवादी मिहला सभेने शासना¸या सहकायाªने जन-क¤þे (कÌयुिनटी
स¤टसª), आरोµय क¤þे, सा±रता क¤þे सुł केली. समाजवाद, कायदे, आरोµय , िश±ण या
िवषयांवर १६ पुिÖतका ÿिसĦ केÐया. िफिलÈस इंिडया¸या सहकायाªने लाकडी खेळणी
करणे, वायर वाइंिडंग, िűिलंग करणे अशी कौशÐये िशकवून अथाªजªनाची सोय करÁयात
आली. नोकरी करणाöया िľयांसाठी पाळणाघराची जŁरी होती, अनेक ľी संÖथांनी Âया
काळात अशी पाळणाघरे सुł केली.
ľी-पुŁष समानता, िववाह संÖथा, जोडीदाराची िनवड , ल§िगक िश±ण इÂयादी ľीिवषयक
मुĥे घेऊन महािवīालयीन मुलामुलéची िशिबरे आयोिजत केली. कुमारवयीन मुलामुलéची
िज²ासा , मूÐयिश±ण, िकशोरवयीन मुलéना वयात येताना मागªदशªन यासाठी ľी मुĉì
संघटनेने िज²ासा ÿकÐप हाती घेतला. पािलके ¸या शाळेतील २००० मुलéना मागªदशªन
केले. शाळांमधून पालकांसाठी समुपदेशन क¤þे काढÁयात आली. मुलé¸या िश±णात
येणाöया अडचणी, सोयéचा अभाव , आिथªक दुबªलता, गैरसोयी, असुरि±तता याकडे मिहला
आघाडीने िवशेष ल± िदले. जीवनाÔयक वÖतू िवजेचे वाढते दर यावर िनयंýण असावे,
ÖवÖत धाÆय दुकानातील ĂĶाचाराला आळा घालावा, िपÁयाचे पाणी सहज उपलÊध Óहावे,
ÿसारमाÅयमातील अंध®Ħा व धािमªक कĘरतावाद थांबवावा, िलंगभेदावर आधाåरत
®मिवभागणी तोडली जावी , असंघिटत ±ेýातील िľयांनी एकý येऊन आपÐया मागÁया
मांडाÓयात. Âयांनाही बोनस व बाळंतपणाची ह³काची रजा िमळावी इÂयादी मागÁया ľी
मुĉì आंदोलन संपकª सिमतीने वारंवार कłन Âयांचा पाठपुरावा केला.
घरकाम करणाöया कामकरी िľयांनी पुÁयात उÂÖफूतª संप केला व Âयातून मोलकरीण
संघटना तयार झाली. लाल िनशाण प±ातील ľी कायªकÂया«नी Âयांना सतत पािठंबा िदला.
अंगणवाडी योजनेमुळे एक लाखांवर िľयांना रोजगार िमळाला. अंगणवाडी िľयांची
एकजूट चांगली असून आपÐया मागÁयांसाठी Âया वारंवार मोच¥ काढतात. धरणे धरतात.
पåरचाåरका संघटनाही वेळोवेळी आपÐया मागÁयांसाठी जागłक राहóन एकजुटीने काम
करत आहेत. कचरा वेचक िľयांची संघटना बांधणे, Âयांना परवाना िमळवून देणे,
भंगारमालाला योµय भाव िमळवून देणे, ओला -सुका कचरा वेगळा करÁयाचे िश±ण, ओÐया
कचöयाचे खत बनवणे, Âयां¸या मुलांसाठी खेळवाडी चालवणे, मुलéना िशकायला ÿवृ°
करणे इÂयादी कामे जशी ľी मुĉì संघटनेतफ¥ चालतात तशीच िनरंतर िश±ण
योजनेमाफªत एस्.एन्.डी. िवīापीठातही चालतात. यािशवाय नमªदा बचाव आंदोलन,
अंध®Ħा िनमूªलन, पयाªवरण र±ण, लोकिव²ान चळवळ , अÁवľ िवरोधी मोहीम यातही
ľी चळवळéचा सहभाग रािहला.
आपली ÿगती तपासा .
१) ÖवातंÞयो°र कालखंडातील भारतातील ľीमुĉì चळवळीचे मूÐयांकन करा. munotes.in

Page 157

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
157 १२.८ मिहला सबलीकìकरणाकडे वाटचाल भारता¸या úामीण आिण आिदवासी भागांमÅये िझरपत या चळवळीने वेग घेतला आहे.
लाभाथê ते सहभागी अशा वेगवेगÑया łपात चळवळीशी संलµन मिहला कायªरत आहेत.
मिहला सबलीकरणा¸या मोिहमेमÅये पýकार, िश±णतº² , डॉ³टसª आिण उīोजक अशा
िविवध Óयवसायांतील मिहला उÂसाहाने सामील झाÐया आहेत.
ľी-चळवळ ही अनेकाथाªने समाजािभमुख आिण बहòपेडी चळवळ Ìहणता येईल. या
चळवळीची उÂøांती आिण ÓयाĮीचे वणªन केवळ कालøमानुसार िकंवा िवचारधारेनुसार
िकंवा भौगोिलक पåरिÖथती¸या एकल मापदंडांने करता येणार नाही. ही चळवळ अनेक
टÈÈयांतून गेली आहे. चळवळी¸या मूलभूत उिĥĶांचा सारांश तीन महßवा¸या मुīांमÅये
िदला जाऊ शकतो.
समान ह³कांसाठी संघषª, भेदभावा¸या ÿथा नĶ करणे, िľयांना सबल व स±म बनवणे. या
चळवळीत मिहला , पुरोगामी पुŁष, Öवयंसेवी संÖथा आिण सरकार यांचा सकाराÂमक
सहभाग आहे. ही चळवळ वेगवेगÑया ŀĶीकोनाĬारे आिण बदलÂया ÿितमानाĬारे
जोरदारपणे कायªरत आहे.
१२.९ सारांश डॉ. आंबेडकर यांनी आयुÕयभर अÖपृÔय समाज व िľयां¸या ह³कांसाठी संघषª केला. ľी
ही समाजामÅये व कुटूंबामÅये महÂवाची जबाबदारी पार पाडत असतानासुÅदा ितला गौण व
दुÍयम Öथान देÁयात आले होते. िहंदू संिहता िवधेयका¸या माफªत िľयांची गुलामिगरीतून
सुटका करÁयाचे िवधेयक (१९४८) Âयांनी िविधमंडळासमोर माÆयतेसाठी मांडले. िहंदू
कायदयाची सुधारणा कŁन ते एकाच संिहतेत आणÁयाचे काम जवळजवळ १० वष¥ चालले
होते. भारत सरकारने सर बी. एन. राव यां¸या अÅय±तेखाली एक सिमती नेमून
देशभरातील ÿमुख िवचारवंताची व कायदेपंिडतांची मते िवचारात घेऊन हे िवधेयक तयार
केले होते.
िहंदू कोडातील काही कायदे मंजूर होणे Ìहणजेच कायदया¸या इितहासाितल एक
øांतीकारी घटना होय कायदयाने भारतीय िľयां¸या जीवनात आमुलाú पåरवतªन
घडÁयास सुŁवात झाली. या कायदयाने ľी पुŁषा¸या दजाªत समानता ÿÖतािपत केली.
आंबेडकरांचे िहंदू कोड िबल पूणªपणे माÆय झाले असते तर िहंदू समाजातील सवª भेद
अÆयाय आिण िवषमता नĶ होवून िहंदू समाज हा अÂयंत तेजÖवी आिण बलशाली झाला
असता. तरी सुÅदा डॉ. बाबासाहेबां¸या ÿयÂनामुळे समाजात िľयांना समानतेची वागणूक
तसेच अनेक सवलती ÿाĮ झाÐया Âयांनंतर भारतीय शासनाने ľी संर±णासाठी अनेक
कायदे काढून िľयांना आधूिनक काळात सवª ±ेýात समानतेची भूिमका ÿाĮ कłन िदली.
परंतु डॉ बाबासाहेब आंबेडकराचे ľी उĦाराचे कायª अितशय महÂवाचे आहे.
ľी-पुŁष समानता आिण मिहला स±मीकरणापय«त मिहलां¸या ÿगती¸या ÿदीघª संघषाªमागे
भारतातील मिहला चळवळ आहे. गेÐया शतका¸या िवसाÓया दशकापय«त हा संघषª ľी-
पुŁषांनी चालवला होता. गांधीजéनी राजकारणात ÿवेश केÐयावरच, Âयां¸या munotes.in

Page 158

158 नेतृÂवाखालील राÕůवादी चळवळीचे मÅयमवगêय चळवळीतून जनआंदोलनात łपांतर
झाले, तेÓहाच मिहलांनी ÿथमच अपंगÂवा¸या िवरोधात आवाज उठवला आिण Âया
िवरोधात उठाव आिण संघषª केला. केवळ िāटीश राजवटीतच नाही तर िपतृस°ाक
ÿिøयेत, िľयांना अनेक ह³क आिण सामािजक ÖवातंÞय िमळाले आिण इतर अनेक
अिधकार अनुदान Ìहणून ÿाĮ झाले. मिहलां¸या एका मोठ्या वगाªला हे वाÖतव उपलÊध
कłन देÁयासाठी अजूनही बरेच काही साÅय करणे आवÔयक आहे आिण अनेक अडथळे
येत असले तरी, मिहला चळवळीने मिहलां¸या समÖयांना क¤þÖथानी आणले आहे आिण
Âयांना अिधक ŀÔयमान केले आहे. समानतेसाठी मिहलां¸या लढ्यात मोठे योगदान िदले
आहे.
१९७० पासून, úामीण आिण शहरी गरीब , औīोिगक कामगार वगª, आिदवासी जनता
आिण अÐपसं´याकां¸या समÖयांवर ÿकाश टाकणायाª सामािजक चळवळé¸या िवकासामुळे
रÖÂयावरील लढाई , औपचाåरक िश±ण आिण धोरणाÂमक िवचा रांची एकिýत ताकद
असलेÐया नवीन ÿकार¸या मिहला िनणªयकÂया«चा उदय झाला. िवरोधा¸या राजकारणाचा
एक भाग असÐयाने Âयांना ÿचंड ÿितकूल पåरिÖथतीत काम करावे लागले. नÓवद¸या
दशकात , समाजातील इतर ±ेýांनीही स±म आिण उ¸च पाý मिहलांना िनणªय घेणाöया
संÖथांमÅये Öथान िदले. सÅया, िवकासािभमुख संÖथांमÅये राºय आिण क¤þ सरकार,
ÓयवÖथापन आिण कामगार संघटना, जनसंÖथा, शै±िणक संÖथा यांचे िलंग
संवेदनशीलीकरण हे सवō¸च ÿाधाÆय आहे. गेÐया दोन दशकांत, महßवा¸या पदांवर काम
करणाöया मिहलांना जेÓहा-जेÓहा Âयांनी पूणª पाठपुरावा केला तेÓहा Âयांना सकाराÂमक
अनुभव आला आहे आिण Âयांनी पåर®मपूवªक आिण िनभªयपणे समÖयािनवारकांची भूिमका
बजावली आहे. Âयाच वेळी, अनेक िठकाणी Âयांना ÿचंड पुŁषी वैमनÖय आिण शारीåरक
िहंसाचाराचा सामना करावा लागला आहे. सावªजिनक जीवनातील स±म मिहला ºयांनी
िवतरणाÂमक Æयाया¸या तßवांना चालना िदली आहे Âयांना लोकांचा पािठंबा िमळाला आहे.
एकिवसाÓया शतका¸या गेÐया १३ वषा«त ľी जीवनात øांितकारी बदल झाले.
तंý²ाना¸या रेट्याने ľी-पुŁष हा भेद कमी होऊ लागला. आÂयंितक Óयिĉवादामुळे कुटुंब
संÖकृती िटकणार कì नाही, अशी भीती िनमाªण झाली. एखादे मूल हवे िकंवा मूल नकोच,
अशी वृ°ी िनमाªण झाली. हाती पैसा आÐयाने चैनीचे आयुÕय, दागदािगने, कपडेल°े यांची
मनसोĉ खरेदी, सŏदयªÿसाधनांचा अितरेक व देहाचा आकषªकपणा िटकवÁयासाठी
वैīकìय उपचार हे करÁयात िľयांना संकोच उरला नाही. जािहराती, मॉडेिलंग,
मािलकांमधील सहभाग, िसने±ेýातील वावर यांतून देहÿदशªन करणे हा ÿिसĦी, पैसा व
ÿितķा िमळिवÁयाचा राजमागª ठरला. िदÐलीत काढÁयात आलेला Öलट ( बेशरमी ) मोचाª
हे आÂयंितक Óयिĉ-वादाचे उदाहरण आहे. ľी देहाचे वÖतूकरण नको Ìहणणारी कालची
ľी आज Öवत :च वÖतूकरणा¸या जाÑयात ओढली गेली आहे. सरोगेट मदरहóड,
Öपमªबँकेकडून अपÂयिनिमªती, िववाहािवना सहजीवन , िववाहािवना अपÂय , िववाहबाĻ
ल§िगक संबंध, समिलंगी कुटुंब यांतून समाजातील काही Öतरांपुरती तरी ľीमुĉì चळवळ
आता वेगÑया वळणावर गेली आहे; माý ही ľीजीवनाची काळी बाजू अिधक गिहरी व गंभीर
समÖया बनत आहे. ľीĂूणांची होणारी मोठ्या ÿमाणातील हÂया, Âयामुळे उतरलेला ľी
जनन दर , वाढता वेÔयाÓयवसाय, एड्सची लागण, हòंडाबळी व िľयांचे िवþूपीकरण,
सामूिहक बलाÂकार, अंध®Ħांचा िľयांवरील वाढता ÿभाव इ. घटनांमुळे िľयांचे जीवन munotes.in

Page 159

िहंदू कोड िबल आिण मिहला चळवळ
159 शोिषत , दडपणाखालचे व दुÍयम Öतरावरचे रािहले आहे. आयुÕयास आलेÐया एकंदर
बकालपणात ľीचा मोठ्या ÿमाणावर बळी जातो आहे. एकंदरीतच ľी ÖवातंÞय, समानता
यांपे±ा िľयांचे वर उÐलेखलेले ÿij सोडिवणे हीच सÅया¸या ľीमुĉì चळवळीपुढील
आÓहाने आहेत.
१२.१० ÿij १. िहंदू कोड िबलातील तरतुदéचे िवĴेषण करा.
२. िहंदू िववाहा¸या दोन ÿकारांचे वणªन करा.
३. िहंदू कोड िबला¸या समथªन आिण िवरोधाचे मूÐयमापन करा.
४. भारतातील ľीमुĉì चळवळीवरील सामािजक सुधारणांचा आिण राÕůीय चळवळीचा
पåरणाम ÖपĶ करा.
५. मिहला ह³क चळवळी¸या राजकìय -सामािजक -आिथªक कायªøमाचे वणªन करा.
६. मिहला चळवळ आिण िवकास कायªøमावर चचाª करा.
७. ÖवातंÞयो°र कालखंडातील भारतातील ľीमुĉì चळवळीचे मूÐयांकन करा.
१२.११ संदभª १. खैरमोडे, चांगदेव भगवान, डॉ. भीमराव आंबेडकर, खंड १० कालखंड १९४७ ते
१९५२ , सुगावा ÿकाशन, दुसरी आवृ°ी, पुणे, ऑगÖट २०००.
२. डॉ बाबासाहेब आंबेडकर, िहंदू कोड िबल खंड १८ भाग ३.
३. ÿा. र.घ. वराडकर , भारतीय राजिकय ÓयवÖथा , िनराली ÿकाशन.
४. डॉ. ²ानराज कािशनाथ , महामानव डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर, åरया ÿकाशन ,
कोÐहापूर, २०१६.
५. कìर, धनंजय डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर. मुंबई: पॉÈयुलर ÿकाशन, १९६६.
६. लोखंडे, भाऊ, डॉ. आंबेडकरी िहतशýुं¸या जािणवा, पåरजात ÿकाशन , कोÐहापुर,
२०१२.
७. चौसाळकर , अशोक , संपा. िटळक आिण आगरकर यांचे राजकìय िवचार, कोÐहापूर,
२००७.
८. Hooks, Bell, Feminist Theory : From Margin to Center, New York,
2000.
९. Nicholson, Lin da, Ed . The Second Wave, London, 1997.

***** munotes.in

Page 160

160 १३
दिलत चळवळ (इ. स. १९५७ - इ. स. २०००)
घटक रचना
१३.० उिĥĶ्ये
१३.१ ÿÖतावना
१३.२ दिलत चळवळ (इ. स. १९५७ - इ. स.२०००)
१३.२.१ दिलत चळवळीतील डॉ. आंबेडकरांचे योगदान
१३.२.२ दिलत पँथर
१३.२.३ åरपिÊलकन प±ाची पिहली फूट
१३.२.४ एिलया पेŁमल यांचा कानठÑया बसवणारा अहवाल
१३.२.५ दिलत युवक आघाडी ते दिलत पँथर
१३.२.६ 'गावात बिहÕकार टाकणाöयांवर मुंबईत बिहÕकार'
१३.२.७ वरळीची दंगल आिण दोन पँथरचा मृÂयू
१३.२.८ åरपिÊलकन प±ाचं ऐ³य आिण दिलत पँथरला ध³का
१३.२.९ आिण पँथर फुटली!
१३.२.१० कांशीरामांची चळवळ
१३.२.११ मंडल आयोग
१३.२.१२ दिलत आिण समकालीन भारतीय राजकारण:
१३.३ सारांश
१३.४ ÿij
१३.५ संदभª
१३.० उिĥĶ्ये हे युिनट वाचÐयानंतर, िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होतील:
१. दिलत चळवळीतील डॉ. आंबेडकरांचे योगदान समजेल.
२. दिलत चळवळ कोणÂया टÈÈयांतून गेली ते जाणून घेतील.
३. िनवडणुकì¸या राजकारणात दिलत आिण Âयां¸या संघटनां¸या भूिमकेचे िवĴेषण
करतील.
४. åरपिÊलकन प±ाची पिहली फूट पडÁयाची कारणमीमांसा करतील.
munotes.in

Page 161

भारतातील दिलत चळवळी (इ. स. १९५७ - इ. स.२०००)
161 १३.१ ÿÖतावना बाबासाहेबां¸या काळात, Âयानंतर दादासाहेब गायकवाडां¸या काळात दिलत पँथर व
नामांतर लढया¸या काळात दिलत आंबेडकरी चळवळीचा एक धाक, दबदबा होता. अÆय
समाज या चळवळीकडे आदरयुĉ भावनेने पाहात होता. या काळात समाज पåरवतªना¸या
चळवळीसाठी झोकून देणारी िन:Öवाथê कायªकÂया«ची समाजøांतीचा अËयास करणारी
िपढी तयार झाली. सािहÂय -संÖकृती, कले¸या ±ेýात नवी वैचाåरक घुसळण झाली. शाहीर
अÁणा भाऊ साठे, बाबुराव बागूल, डॉ. म. ना. वानखेडे, डॉ. रावसाहेब कसबे, नामदेव
ढसाळ , उिमªला पवार ते संजय पवार, ÿ²ा दया पवारांसारखे ÿ²ावंत सजªनशील लेखक,
नाटककार , सािहिÂयक तयार झाले. या लेखकांनी ÿÖथािपत सािहÂय-संÖकृतीवर
Öवतः¸या अिÖमतेचा Öवतंý ठसा उमटिवला व ती चळवळ महाराÕůापासून देशभर
पसरली. जागितक Öतरावर या चळवळीची नŌद घेतली जात आहे आिण हे सवª फुले-
आंबेडकरां¸या व जागितक øांितकारी पåरवतªनवादी िवचारां¸या ÿेरणेतूनच घडले.
१३.२ दिलत चळवळ (इ. स. १९५७ - इ. स. २०००) १३.२.१ दिलत चवळीतील डॉ. आंबेडकरांचे योगदान:
बाबासाहेबांनी सामािजक अÆयायापासून ते कामगार-शेतकरी कĶकöयां¸या ÿijावर,
मिहलांना समान ह³क िमळावेत, यासाठी आयुÕया¸या अखेरपय«त ÿयÂन केले. िशका,
संघटीत Óहा, संघषª करावा, असा संदेश ÿÂय± कृतीत उतरिवला. िश±णासाठी पीपÐस
एºयुकेशन सोसायटीसार´या संÖथा Öथापन कłन शाळा-महािवīालये काढली. यातून
दिलत शोिषतांची नविशि±त िपढी घडिवली. मूकनायक, बिहÕकृत भारत, जनता , ÿबुĦ
भारत या िनयतकािलकां¸या माÅयमातून सामािजक-राजकìय अपÿवृ°ीवर आसूड ओढले
आिण ÿबोधनाचे काम केले. Öवतंý मजूर प±ापासून ते शेड्युÐड काÖट फेडरेशनपय«त¸या
सामािजक -राजकìय प± -संघटनांची उभारणी केली. देशा¸या राजकारणात सशĉ हÖत±ेप
कłन दिलत समूहाची Öवतंý ओळख तÂकािलन नेÂयांना कłन िदली. ÖवातंÞयो°र
काळातील राºयकÂया«ना देशा¸या नÓया संिवधाना¸या िनिमªतीची जबाबदारी डॉ.
आंबेडकरांना देणे भाग पडले. परंतु डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी स°ेसाठी मंýीपदासाठी
तßवांशी कधी तडजोड केली नाही. तÂकािलन सरकारने डॉ. बाबासाहेबांनी मांडलेले िहंदू
कोड िबल मंजूर करÁयास नकार िदला, तेÓहा Âयांनी मिहलां¸या समानते¸या ह³कासाठी
राजीनामा देऊन मंिýपदावरही पाणी सोडले. Âयाउलट आजचे नेते व तथाकिथत िवचारवंत
स°ेसाठी पåरवतªनवादी øांतीकारी िवचारमूÐयांनाच ितलांजली देत आहेत आिण Âयाचे
लटके समथªन करÁयासाठी शासनकतê जमात Óहा, यासारखी बाबासाहेबांची िवधाने िवश Ķ
संदभª सोडून Öवतः¸या सोईसाठी वापरत आहेत व बाबासाहेबां¸या िवचारांचे अवमूÐयन
करीत आ हेत. सरकार¸या नÓया आिथªक धोरणांमुळे भांडवलशाहीला वाł मोकाट सुटला
आहे. सरकारी उīोगधंīांचे मोठ्या ÿमाणात खासगीकरण होत आहे. सरकारी उīोग बंद
पडत आहेत. कÐयाणकारी िवकासा¸या नावाखाली दिलत आिदवासी शोिषतांना, गरीबांना
ºया सोयीसवलती िमळत होÂया. Âया बंद पडÐया आहेत. शासकìय सेवेत नवी नोकर
भरती बंद केÐयामुळे. नोकöयातील आर±ण फĉ कागदावर रािहले आहे. िश±णाचेही
मोठ्या ÿमाणात खासगीकरण झाÐयामुळे तथाकिथत िश±णसăाटांना लूट करायला मोकळे munotes.in

Page 162

162 रान िमळाले आहे. सावªजिनक आरोµय सेवेचे मोठ्या ÿमाणात खासगीकरण झाÐयामुळे
दिलत शोिषतांना सामाÆय औषधोपचार करणेही महाग झाले आहे. ‘एसईझेड’¸या
नावाखाली देशी-िवदेशी साăाºयवादी मĉेदार भांडवलदारांना लूट व शोषण करÁयाचा मुĉ
परवाना सÂकार देत आहे. सवª कामगार कायदे धाÊयावर बसिवले जात आहेत. कामगार
शेतकरी, आिदवासéना जीवनातून उĦवÖत करÁयात येत आहे.
स°र¸या दशकात दिलत पँथर व दिलत सािहÂय चळवळीने बंडाचे िनशाण उगारले होते व
Âयाला समाजातील िशि±त , बुĦीजीवéना पािठंबा िदला होता. आज Âयातील बहòतेकजण
ÿÖथािपत झालेत. Âयामुळे दिलत चळवळीमÅये आमुलाú बदल करत, पåरवतªनाची नवी
िदशा िनिIJत करÁयाची गरज आहे.
आपली ÿगती तपासा .
१) दिलत चळवळीतील डॉ. आंबेडकरांचे योगदान ÖपĶ करा.
१३.२.२ दिलत पँथर:
१९७२ साली Öथापन झालेÐया दिलत पँथरची बीजं Âयाआधी¸या १६ वषा«तÐया
घडामोडéमÅये होती. Âयामुळे Âया १६ वषा«त, Ìहणजे १९५६ पासून १९७२ पय«त नेम³या
काय घटना घडÐया , यावर नजर टाकÐयास दिलत समाजातील काही तŁणांना
पँथरसार´या संघटने¸या Öथापनेची गरज का वाटली असावी हे ल±ात येतं. Âयामुळे
सुŁवात ितथूनच करायला हवी.
६ िडस¤बर १९५६ रोजी भारतरÂन डॉ. बाबासाहेब आबंडेकर यांचं िनधन झालं. डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकरां¸या िनधनानंतर १० मिहÆयांनी, Ìहणजे ३ ऑ³टोबर १९५७ रोजी
बाबासाहेबांनी Öथापन केलेÐया शेड्युल काÖट फेडरेशनला नागपूर¸या दी±ा भूमीवर
बरखाÖत करÁयात आलं आिण åरपिÊलकन प±ाची Öथापना करÁयात आली.
या नÓया प±ाचे अÅय± झाले बॅ. एन. िशवराज. तर भैÍयासाहेब आंबेडकर, दादासाहेब
गायकवाड , दादासाहेब łपवते, अॅड. बी. सी. कांबळे इÂयादी बाबासाहेबांसोबत काम
केलेली मंडळी यात होती.
पण या åरपिÊलकन प±ाला एका वषाªतच फुटीचं वारं लागलं. ३ ऑ³टोबर १९५८ रोजी या
प±ात दोन गट पडले.
१३.२.३ åरपिÊलकन प±ाची पिहली फूट:
åरपिÊलकन प±ाची Åयेय-धोरणं तयार न झाÐयाची खंत Óयĉ करत वषªभरातच अॅड. बी.
सी. कांबळे यां¸यासह दादासाहेब Łपवते आिण इतर काही नेते बाहेर पडले. उरले ते
दादासाहेब गायकवाड आिण आणखी काही नेते. कांबळे आिण गायकवाड अशा दोन गटात
वषªभरातच åरपिÊलकन प±ाचे तुकडे झाले.पुढे दोनाचे चार, चाराचे पाच होत होत
åरपिÊलकन प± िविवध गटांमÅये फुटत गेला. munotes.in

Page 163

भारतातील दिलत चळवळी (इ. स. १९५७ - इ. स.२०००)
163 åरपिÊलकन प±ाची आजही अनेक गट-तट िदसतात , Âयाची सुŁवात इथून झाली, असं
ÌहटÐयास वावगं ठł नये.
åरपिÊलकन प±ातील आर. डी. भंडार¤सारखे नेते १९६५ ¸या सुमारास काँúेसवासी झाली.
Âयानंतर दादासाहेब Łपवतेही काँúेसमÅये गेले. असं करत करत कुणी कÌयुिनÖटां¸या
जवळ, तर कुणी काँúेस¸या जवळ असं åरपिÊलकन प±ाचे नेते जात रािहले आिण पयाªयानं
åरपिÊलकन प± िखळिखळा होऊ लागला.
या सगÑया घटनांनी दिलत समाजाची घोर िनराशा होत गेली. Âयात ÖवातंÞयानंतरचं हे
पिहलं दशक होतं. Öवतंý भारताची नवी यंýणा तळागाळात आता कुठे पोहोचू पाहत होती,
Âयात दीन -दिलतांपय«त पोहोचÁयास बराच अवधी लागत होता. िकंबहòना, पोहोचतच नÓहती
िकंवा पोहोचू िदली जात नÓहती. Âयाचवेळी, दिलतांवर अÂयाचारा¸या घटना िदवस¤िदवस
वाढत होÂया. Âयामुळे बाबासाहेबां¸या अनुपिÖथतीत पोरका झाÐयाची भावना दिलत
समाजात दाटून येत होती.
या सवª िनराशाजनक घटनांसह ७० चं दशक उजाडलं. या दशकानं दिलत समाजाला
वेठीस धरलं होतं. Âयातच एिलया पेŁमल सिमतीचा अहवाल संसदेत सादर झाला.
आपली ÿगती तपासा .
१) åरपिÊलकन प±ाची पिहली फूट पडÁयाची कारणमीमांसा करा.
१३.२.४ एिलया पेŁमल यांचा कानठÑया बसवणारा अहवाल:
दिलत अÂयाचारांवłन क¤þ सरकारला धारेवर धरÁयात आÐयानंतर १९६५ साली या
िवषयावर अËयासासाठी दाि±णा Âय खासदार एिलया पेŁमल यां¸या अÅय±तेखाली सिमती
नेमली गेली.
या सिमतीने ३० जानेवारी १९७० रोजी आपला अहवाल क¤þ सरकारला सादर केला.
माý, तो इतका Öफोटक होता कì , तो संसदे¸या पटलावर ठेवÁयास सरकार साशंक होता.
अखेर िवरोधकां¸या पाठपुराÓयानंतर एिलया पेŁमल सिमतीचा अहवाल १० एिÿल १९७०
रोजी संसदे¸या पटलावर ठेवÁयात आला. ज. िव. पवार सांगतात, "एखाīा बॉÌबÖफोटामुळे
कानठÑया बसाÓयात , कानाचे पडदे फाडले जावेत, तसं या अहवालामुळे जनमानसात
झालं. Âयातही िवशेषत: दिलत समाजात."
पुणे िजÐĻातील इंदापूर तालु³यात बावडा गावी अÖपृÔयांवर बिहÕकार टाकÁयात आला
होता. सरकार यातील गुÆहेगारांना पाठीशी घालत असÐयाचा आरोप होत होता. कारण ºया
शहाजीराव पाटलांनी अÖपृÔयांवर बिहÕकार टाकला होता, Âयांचे भाऊ शंकरराव बाजीराव
पाटील हे महाराÕů सराकरमÅये राºयमंýी होते. राºयमंýी शंकरराव पाटलांनी राजीनामा
īा अशी मागणी होत असतानाच , परभणीतÐया āाĺणगावात १४ मे १९७२ या िदवशी
बौĦवाड्यातील दोन िľयांना नµन कłन गुĮांगावर बाभळी¸या काट्याचे फटके मारत
गावभर िधंड काढÁयात आली. या िľयांचा गुÆहा असा होता कì, सोपान दाजीबा नामक
Óयĉì¸या िविहरीवर पाणी िपणे. munotes.in

Page 164

164 पुढे āाĺणगावची घटना असो वा गवई बंधूंचं डोळे काढÁयाची घटना असो. एकामागोमाग
एक घटना महाराÕůाभर घडत होÂया.
या सगÑया घटनांमुळे दिलत समाजातील तŁण अÖवÖथ होत होता. आिण या सगÑयाची
पåरणीती झाली संतĮ दिलत तŁणां¸या जळजळीत ÿितिøयेत. ती ÿितिøया होती- दिलत
पँथर.
१३.२.५ दिलत युवक आघाडी ते दिलत पँथर:
स°र¸या दशकात वडाÑया¸या िसĦाथª िवहार वसितगृहात दिलत युवक आघाडीचा जÆम
झाला. बाबासाहेबांनी Öथापन केलेÐया पीपÐस एºयुकेशन सोसायटीचेच हे वसितगृह होय.
अजुªन डांगळे िलिहतात, "वसितगृहे ही चळवळीचे क¤þेच असतात. िवशेषत: बाबासाहेबां¸या
चळवळीची वैचाåरक धुरा वाहóन नेÁयाचे काम Ļा वसितगृहाने केले आहे." डांगळ¤चं Ìहणणं
खरंही मानायला हवं. कारण दिलत पँथरची िबजं या वसितगृहात जÆमलेÐया दिलत युवक
आघाडीतच साप डतात. कारण दिलत पँथरमÅये पुढे सिøय झालेले सवª कायªकत¥ आधी
कमी-अिधक ÿमाणात दिलत युवक आघाडीशी संबंिधतच होते. तर या दिलत युवक
आघाडीने पुÁयातील बावडा बिहÕकार ÿकरणावर चच¥साठी मे १९७२ मÅये बैठक
बोलावली.
ÿहार वृ°पýात राजा ढाले आिण नामदेव ढसाळ यां¸या सिवÖतर मुलाखती काही वषा«पूवê
ÿिसĦ झाÐया होÂया. Âयावłन महाराÕůामÅये बरीच चचाª झाली होती. नामदेव ढसाळां¸या
मुलाखतीचा भाग 'दिलत पँथर : एक संघषª' मÅये समािवĶ करÁयात आलाय.
नामदेव ढसाळ िलिहतात कì, "िसĦाथª िवहारमÅये राजा ढाले, भगवान झरेकर, वसंत
कांबळे, लितफ खाटीक , कािशनाथ तुतारी, अनंत ब¸छाव वगैरे लोक होते, Âयांना घेऊन
आÌही युवक आघाडी काढली. ितने मु´यमंÞयां¸या बंगÐयावर मोचाª आयोिजत केला.
मु´यमंÞयांना िनवेदन वगैरे िदÐयावर Âयांनी आÌहाला सांिगतलं कì, तुÌही ितथे (बावडा)
जाऊन आÌहाला åरपोटª īा."
ज. िव. पवार यांचं Ìहणणं होतं कì, "आÌही ितथं जाऊन åरपोटª īायचा, मग सरकार
कशासाठी आहे? Âयां¸याकडे पोलीस आहेत. सगळी यंýणा आहे. Âयामुळं सरकारनंच हा
åरपोटª बनवायला हवं."
या बैठकìतून नामदेव ढसाळ आिण ज. िव. पवार बाहेर पडले. या दोघांनीही दिलत
पँथर¸या Öथापने¸या कÐपनेचा िवचार सारखाच मांडला आहे.
िसĦाथª िवहारमधील बैठकìतून बाहेर पडÐयानंतर अÆयाय-अÂयाचार करणाöयांवर जरब
बसवणारी अंडरúाऊंड चळवळ असावी असा िवचार आला.
नामदेव ढसाळ आिण ज. िव. पवार हे कामाठीपुöयात जवळ-जवळ राहत. ज. िव. पवार
बँकेत कामाला होते. एकदा कायाªलयात जाताना नामदेव ढसाळ सोबत होते आिण Âयावेळी
रÖÂयातच - दि±ण मुंबईतील अलंकार िसनेमा ते ऑपेरा हाऊस - दरÌयान दिलत पँथरची
कÐपना सूचली. munotes.in

Page 165

भारतातील दिलत चळवळी (इ. स. १९५७ - इ. स.२०००)
165 ज. िव. पवार हे Âयां¸या 'आंबडकरो°र आंबडकरी चळवळी' ¸या चौÃया खंडात ही मािहती
देतात. या मािहतीबाबत अजुªन डांगळ¤चे आ±ेप आहेत आिण Âयांनी 'दिलत पँथर :
अधोरेिखत सÂय' या Âयां¸या पुÖतकात Âयाबाबत िवÖतृतपणे बाजू मांडलीय.
यानंतर मधÐया काळात दिलत पँथरनं बरीच आंदोलनं केली, अÂयाचारा¸या घटना
घडÐयावर ितथं सवा«त आधी पोहोचÁयाचा ÿयÂन केला, पीिडत कुटुबांना आधार देÁयाचा
ÿयÂन केला.
एवढंच नÓहे, तर इतरही अनेक गोĶी दिलत पँथर¸या पाठपुराÓयामुळे झाÐया. Âयातलं एक
महßवाचं Ìहणजे, डॉ. बाबासाहेब आंबडेकर यांचं सािहÂय ÿकािशत करÁयासाठी सरकारला
तयार करणं.
बेकारी, बेरोजगारीबाबतही दिलत पँथरनं आवाज उठवला. शंकराचाया«वर जोडा फेकणं
असो, वा इंिदरा गांधéिवरोधात िनदशªनं असो, अशा बöयाच गोĶी पँथरनं केÐया. दिलत
पँथर¸या कायªकÂया«ची ÿखर भाषणं आिण आøमक कृतéमुळे सामािजक वातावरण ढवळून
िनघालं होतं.
दिलत पँथर¸या वाटचालीतला महßवाचा टÈपा Ìहणजे मÅय मुंबईतली पोटिनवडणूक.
१३.२.६ 'गावात बिहÕकार टाकणाöयांवर मुंबईत बिहÕकार':
आर. डी. भंडारे मÅय मुंबईतून काँúेसचे खासदार होते. एकेकाळी ते åरपिÊलकन प±ाचे
अÅय± होते, िकंबहòना संÖथापक सदÖय होते. माý, १९६६ साली Âयांनी काँúेसमÅये
ÿवेश केला.
तर आर. डी. भंडार¤ना १९७४ रोजी काँúेसनं िबहारचं राºयपाल केलं. Âयामुळे मÅय मुंबईत
पोटिनवडणूक जाहीर झाली. १३ जानेवारी १९७४ रोजी पोटिनवडणूक होणार होती.
काँúेसकडून बॅ. रामराव आिदक, भारतीय कÌयुिनÖट प±ाकडून कॉ. अमृत डांग¤¸या कÆया
कॉ. रोझा देशपांडे, िहंदुसभेकडून िवøम सावरकर आिण जनसंघाकडून डॉ. वसंतकुमार
पंिडत उभे होते. माý, मु´य लढत होती आिदक िव. देशपांडे यां¸यात, Ìहणजे काँúेस
िवŁĦ कÌयुिनÖट. काँúेसनं रामराव आिदकांना ितकìट देÁयाचं एक कारण हेही होतं कì, ते
महाÂमा फुÐयांनी Öथापन केलेÐया सÂयशोधक समाजाचे जवळपास दहा वष¥ अÅय± होते.
मÅय मुंबईत दिलत मतं पåरणामकारक होती. Âयामुळे आिदकांना उमेदवारी देÁयात
आÐयाची Âयावेळी चचाª झाली. काँúेस¸या रामराव आिदकांना åरपिÊलकन प±ाचा पािठंबा
तर होताच , सोबत िशवसेनेचाही पािठंबा होता. िशवाजी पाकाªत िशवसेना Öथापने¸या
सभेला रामराव आिदक Óयासपीठावर उपिÖथत होते, हे ल±ात घेतÐयावर सेनेचा पािठंबा
समजÁयास सोपं जातं. माý, दिलत समाजात एÓहाना लोकिÿय ठरलेÐया दिलत पँथर¸या
भूिमकेची सगÑयांनाच उÂसुकता होती. कारण आधी नŌदवÐयाÿमाणे या मतदारसंघात
दिलत मतांवर बराचसा िनकाल अवलंबून होता.
५ जानेवारी १९७४ रोजी दिलत पँथरनं वरळी¸या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मैदानात
जाहीर सभा ठेवली. याच सभेत दिलत पँथरनं वाढÂया जातीय अÆयायािवरोधात आिण
सरकार¸या नाकत¥पणा¸या िनषेधाथª िनवडणुकìवर बिहÕकाराची भूिमका घेतली. 'गावांमÅये munotes.in

Page 166

166 आम¸यावर बिहÕकार टाकणाöयांवर मुंबईत बिहÕकार टाकतोय' अशी भूिमका दिलत पँथरनं
यावेळी जाहीर केली.
१३.२.७ वरळीची दंगल आिण दोन पँथरचा मृÂयू:
मÅय मुंबई¸या पोटिनवडणुकìवर बिहÕकाराची घोषणा दिलत पँथरनं केÐयानंतर हे
जवळपास ÖपĶ झालं कì, काँúेसला ह³काची 'दिलत मते' िमळणार नÓहती आिण Âयांना
पराभव समोर िदसू लागला होता. याच रागातून या सभेत नामदेव ढसाळांचं भाषण सुł
असताना मैदानाशेजारील बीडीडी चाळé¸या ग¸चीवłन िशवसैिनकांनी दगडफेड सुł
केली. माý, Âयाही िÖथ तीत नामदेव ढसाळांनी भाषण सुł ठेवलं होतं, असं कॉ. सुबोध मोरे
Âयां¸या लोकस°ामधील लेखात िलिहतात.
ते पुढे Ìहणतात कì, "नंतर राजा ढाले भाषणाला उभे रािहले. दगडफेक करणाöया गुंडांना
आÓहान देत भाषण सुł केलं कì, िहंमत असेल तर समोर येऊन हÐला करा. ढाल¤¸या
भाषणाने वातावरण तापलं."
िशवसैिनकांनी सभेवर दगडफेक कłन सभा उधळली आिण पोिलसांनी लाठीमार सुł
केला. राजा ढाले यांनाही यात मारहाण करÁयात आली. याचे पडसाद वरळी, नायगाव ,
भायखळा , दादर, परळ, िडलाईल रोड इथÐया दिलत वÖÂयांमÅये उमटले. या दरÌयान
पोिलसांनी केलेÐया गोळीबारात चमªकार समाजातील रमेश देवŁखकर या तŁण पँथरचा
मृÂयू झाला.
या घटने¸या िनषेधाथª चार-पाच िदवसांनीच Ìहणजे १० जानेवारी १९७४ रोजी नायगाव ,
दादरमधून मोचाª काढÁयात आला. हा मोचाª परळ रÖÂयावłन जात असताना, मोचाªवरही
दगडफेक झाली आिण यात दुसरा पँथर मृÂयुमुखी पडला, तो Ìहणजे, भागवत जाधव.
भागवत जाधव यां¸या डो³यावर दगडी पाटा टाकÁयात आला. Âयांचा जागीच ĵास गेला.
ढसाळांसह भाई संगारे, ÿÐहाद च¤दवणकर, लितफ खाटीक , ज. िव. पवार यांनाही
पोिलसांनी अटक केली. पुढे िनयोिजतपणे १३ जानेवारी १९७४ रोजी िनवडणूक झाली
आिण Âयात दिलत पँथर¸या बिहÕकाराचा पåरणाम िदसून आला. काँúेस¸या बॅ. रामराव
आिदकांचा पराभव झाला आिण भाकप¸या कॉ. रोझा देशपांडे िवजयी झाÐया.
आपली ÿगती तपासा .
१) दिलत युवक आघाडी ते दिलत पँथर पय«त¸या वाटचालीचा आढावा ¶या.
१३.२.८ åरपिÊलकन प±ा चं ऐ³य आिण दिलत पँथरला ध³का:
दिलत पँथर¸या फुटीकडे वळताना, मÅय मुंबई¸या पोटिनवडणुकìनंतरची एक घडामोड
महßवाची आहे. अजुªन डांगळ¤नी Âयां¸या 'दिलत पँथर : अधोरेिखत सÂय' या पुÖतकात
िवĴेषणासह ही घटना नमूद केलीय.
कॉ. रोझा देशपांड¤¸या िवजयाचा हादरा जसा काँúेसला बसला, तसा åरपिÊलकन प±ातील
गटा-तटातÐया नेÂयांनाही बसला. कारण दिलत पँथरची िनवडणुकì¸या åरंगणातली ताकद
Âयांना कळून चुकली होती. मग पुढे काँúेस¸या पुढाकारानं åरपिÊलकन प±ाचं ऐ³य झालं. munotes.in

Page 167

भारतातील दिलत चळवळी (इ. स. १९५७ - इ. स.२०००)
167 २६ जानेवारी १९७४ रोजी अशा ऐ³याची घोषणा चैÂयभूमीवर करÁयात आली. २०
फेāुवारी १९७४ रोजी एकसंध åरपिÊलकन प±ाचा मोठा मोचाªही मुंबईत काढÁयात आला.
åरपिÊलकन हा आंबेडकरी जनतेचा कायमच िजÓहाÑयाचा िवषय असÐयानं Âयांनी या
ऐ³याचं Öवागत उÂसाहानं केलं. पåरणामी दिलत पँथर¸या चळवळीला हा मोठा ध³का
होता. का रण काँúेसÿिणत हे ऐ³य दिलत पँथरला मोठा शह होता.
१३.२.९ आिण पँथर फुटली!:
दिलत पँथर फुटीचं एक ÿमुख कारण सांिगतलं जातं, नामदेव ढसाळ ÿिणत जाहीरनामा. या
जाहीरनाÌयातून नामदेव ढसाळ हे कÌयुिनÖट िवचारांकडे दिलत पँथरला झुकवÁयाचा
ÿयÂन करतायेत, असा आरो प करÁयात आला होता.
राजा ढाले आिण नामदेव ढसाळ यां¸यात हा वाद ÿामु´यानं झाला.
'जाहीरनामा कì नामा जाहीर ?' असा नवाकाळ वृ°पýात लेख िलहóन राजा ढाल¤नी नामदेव
ढसाळांिवरोधात उघड आघाडीच उघडÐयाचं अजुªन डांगळे िलिहतात. Âयातूनच पुढे राजा
ढाल¤नी १९७४ साली नागपूर¸या मेळाÓयात नामदेव ढसाळांना दिलत पँथरमधून
काढÁयाची घोषणा केली.
दिलत पँथर¸या आंदोलना¸या दबावामुळेच सरकारला सावªजिनक उपøमात,
महामंडळा¸या कायाªलयात दिलत आिदवासé¸या राखीव जागांचा बॅकलॉग भरणे भाग
पडले, रोÖटरची अंमलबजावणी करावी लागली. िविधमंडळातील ठरावाÿमाणे मराठवाडा
िवīापीठाला डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे नाव देÁयासाठी जो 'नामांतर लढा' झाला
ÂयामÅयेही दिलत पँथरचे मोठे योगदान होते. या लढ्यात पोिचराम कांबळे, जनादªन मवाडे,
चंदर कांबळे, गौतम वाघमारे ते सातार¸या िवलास ढाणेसारखे समतावादी मराठा तŁणही
आÂमबिलदान कłन या आंदोलनात शहीद झाले आहेत. चळवळीतूनच ÿेरणा घेऊन भटके
िवमुĉ, आिदवासी , ľीवादी , मुÖलीम मराठी सािहÂय, úामीण बहòजनां¸या आिण िवþोही
सािहÂय सांÖकृितक चळवळी उËया रािहÐया.
मूळ दिलत पँथरची वाटचाल १९७२ ते १९७७ पय«तची, नंतर 'भारतीय दिलत पँथर' या
नावाने १९७७ ते १९९० असा ÿवास ÿा. अŁण कांबळे, रामदास आठवले, गंगाधर गाडे,
एस. एम. ÿधान , ÿीतमकुमार शेगावकर, दयानंद ÌहÖके, अिनल गŌडाणे आदéसह झाला व
नंतर ही संघटना बरखाÖत झाली.
दिलत पँथरचे अनुøमे रमेश देवŁखकर व भागवत जाधव हे पिहले दोन शहीद जानेवारी
१९७४ मÅये झाले.
आपली ÿगती तपासा .
१) दिलत चळवळ कोणÂया टÈÈयांतून गेली ते सांगा.

munotes.in

Page 168

168 १३.२.१० कांशीरामांची चळवळ:
कांशीराम¸या चळवळीने एक वेगळी रणनीती ÖपĶपणे ÿितिबंिबत केली, ºयामÅये 'दिलत '
पे±ा सवª SC, ST, BC, O BC आिण धािमªक अÐपसं´याकांचा समावेश असलेली
'बहòजन ' ओळख होती , जी ÓयावहाåरकåरÂया केवळ अनुसूिचत जातéचे ÿितिनिधÂव करते.
कांशीराम यांनी बहòजनां¸या सरकारी कमªचानाª या समुदायांचे मु´य ľोत असÐयाचे
ओळखून उघडपणे अराजकìय संघटनेची सुŁवात केली, Âयाने नंतर DS4 - दिलत शोिषत
समाज संघषª सिमती - बहòजन समाज प± ( BSP) Ìहणून एक आंदोलक राजकìय गटाची
िनिमªती उÂÿेåरत केली, जी कालांतराने एक पूणª राजकìय प± बनली.
िनÓवळ , िनवडणुकì¸या राजकारणा¸या बाबतीत, कांशीरामची रणनीती सवª दिलत प±ांचा
एक मोठा Åया स बनला आहे, जी देशा¸या काही भागांमÅयेच ÿभावी ठरली आहे.
भारतातील सवª दिलत लोकां¸या िवÖतीणª जागेत Öवतःचे Öथान िनमाªण कłन Âयांनी
मरणासÆन दिलत राजकारणाला गुणाÂमक चालना िदली आहे. पण Âयांनी या लोकांना
Âयां¸या जाती आिण समाजा¸या संदभाªत ओळखले. आंबेडकरां¸या समान Öथानाचे ÿतीक
काय होते याचा कळस Âयांनी ÿितिबंिबत केला हे Âयांचे ®ेय Ìहणता येईल. दिलत
जातé¸या नावाखाली स°ेचा पाठपुरावा करणाöया या आयकॉनची राजकìय ÿभावीता
कांशीराम यांनी चतुराईने आÂमसात केली.
१९७३ मÅये, कांशीराम यांनी पुÆहा Âयां¸या सहकाöयांसोबत BAMCEF: मागास आिण
अÐपसं´याक समुदाय कमªचारी महासंघाची Öथापना केली. १९७६ मÅये िदÐलीत पिहले
कायªकारी कायाªलय उघडले गेले - “िशि±त - संघिटत Óहा आिण आंदोलन करा” या
आंबेडकरां¸या िवचारांचा आिण Âयां¸या िवĵासांचा ÿसार करÁयासाठी हे आधार Ìहणून
काम केले. तेÓहापासून कांशीराम आपले नेटवकª तयार करत रािहले आिण लोकांना
जाितÓयवÖथेची वाÖतिवकता, ती भारतात कशी कायª करते आिण आंबेडकरां¸या
िशकवणéबĥल जागłक करत रािहले. १९८० मÅये Âयांनी "आंबेडकर मेळा" नावाचा रोड
शो तयार केला ºयात आंबेडकरांचे जीवन आिण Âयांचे िवचार िचýे आिण कथनातून
दाखवले. १९८१ मÅये Âयांनी BAMCEF ला समांतर संघटना Ìहणून दिलत सोशीत
समाज संघषª सिमती िकंवा DS4 ची Öथापना केली. जातीÓयवÖथेवर जनजागृती करणाöया
कामगारांवरील हÐÐयांिवŁĦ लढÁयासाठी Âयाची िनिमªती करÁयात आली. कामगार
एकजुटीने उभे राहó शकतात आिण ते सुĦा लढू शकतात हे दाखवÁयासाठी ते तयार केले
गेले. तथािप हा नŌदणीकृत प± नसून राजकìय Öवłपाची संघटना होती.
१९८४ मÅये, Âयांनी बहòजन समाज प± Ìहणून ओळखला जाणारा एक पूणª वाढ झालेला
राजकì य प± Öथापन केला. तथािप, १९८६ मÅये जेÓहा Âयांनी सामािजक कायªकताª ते
राजकारणी असे Âयांचे संøमण घोिषत केले कì ते बहòजन समाज प±ाÓयितåरĉ इतर
कोणÂयाही संघटनेसाठी/सोबत काम करणार नाहीत. नंतर Âयांनी बौĦ धमª Öवीकारला.
कांशीराम¸या चळवळीने एक वेगळी रणनीती ÖपĶपणे ÿितिबंिबत केली, ºयाने ‘दिलत ’ पे±ा
‘बहòजन ’ ओळख सवª SC, ST, BC, OBC आिण धािमªक अÐपसं´याकांना समािवĶ
कłन िदली , जी Óयावहाåरकपणे केवळ अनुसूिचत जातéचे ÿितिनिधÂव करते. कांशीराम
यांनी बहòजनांना या समुदायांचे मु´य ľोत असÐयाचे ओळखून सरकारी कमªचाया«¸या munotes.in

Page 169

भारतातील दिलत चळवळी (इ. स. १९५७ - इ. स.२०००)
169 उघडपणे अराजकìय संघटनेची सुŁवात केली. याने नंतर एक आंदोलक राजकìय गटाची
िनिमªती उÂÿेåरत केली ºयाला DS4 Ìहणून रचनाÂमकपणे तयार केले गेले, जो कालांतराने
एक पूणª वाढ झालेला राजकìय प± बनला - बहòजन समाज प± ( BSP) . िनÓवळ ,
िनवडणुकì¸या राजकारणा¸या बाबतीत, ºयाला सवª दिलत प±ांचा एक मोठा Åयास बनला
आहे, कांशीरामची रणनीती देशा¸या काही भागांमÅयेच ÿभावी ठरली आहे. भारतातील
सवª दिलत लोकां¸या िवÖतीणª जागेत Öवतःचे Öथान िनमाªण कłन Âयांनी मरणासÆन
दिलत राजका रणाला गुणाÂमक चालना िदली आहे. पण Âयांनी या लोकांना Âयां¸या जाती
आिण समाजा¸या संदभाªत ओळखले.
आंबेडकरां¸या समान Öथानाचे ÿतीक काय होते याचा कळस Âयांनी ÿितिबंिबत केला हे
Âयांचे ®ेय Ìहणता येईल. दिलत जातé¸या नावाखाली स°ेचा पाठपुरावा करणाöया या
आयकॉनची राजकìय ÿभावीता कांशीराम यांनी चतुराईने आÂमसात केली. बहòसं´य
समाजाकडून उपेि±तपणाचा सामना करणायाª धािमªक अÐपसं´याकांना Âयात सहज जोडून
संसदीय भाषेत एक मजबूत मतदारसंघ बनवता येईल. ÿÂयेकाला ते मािहत होते परंतु ते
कसे अंमलात आणायचे हे कोणालाही मािहती नÓहते. कांशीराम या कामात काही ठरािवक
अंशी तरी यशÖवी झालेले िदसत आहेत. या यशामागे काही ऐितहािसक घडामोडी आिण
पåरिÖथतीजÆय घटक यांचा संयोग असÐयाचे काळजीपूवªक िवĴेषण केÐयास िदसून येईल.
या यशाचा उपयोग आपÐया घटकांमÅये वगêय ओळख िनमाªण करÁयासाठी øांितकारी
कायªøम राबिवÁयासाठी केला जात नाही तोपय«त ते अÐपायुषी आिण Ăामक असेल. तसे
न केÐयास, Âयां¸या एकजुटीसाठी आिण िनķेसाठी सĉì पुÆहा िनमाªण करÁयासाठी
एखाīाला सतत ÿयÂन करावे लागतील. कोणताही वगª-अज¤डा नसताना, जे िनिIJतपणे
बसपचे आहे, या सĉì केवळ हेराफेरी¸या राजकारणातूनच िनमाªण केÐया जाऊ शकतात
ºयासाठी राजकìय शĉì एक आवÔयक संसाधन आहे. बसपचा स°ेचा िनःसंिदµध ÿयÂन
मुळात याच गरजेतून चालतो. अÂयाचारा¸या ÿकरणां¸या सांि´यकìय पुराÓयांवłन आिण
Âया¸या राज वटीत गरीब लोकां¸या एकूण पåरिÖथतीवłन ल±ात येÁयासार´या िवषयातील
लोकां¸या स±मीकरणाची ÿिøया या ÿिøयेमÅये पाहणे Óयथª आहे. या ÿकार¸या
रणनीती¸या अÂयावÔयकतेने चळवळीला स°ाधारी वगाª¸या छावणीत नेले पािहजे, जसे
बसप¸या बाबतीत घडले आहे.
अलीकडेच यूपीमÅये थेट राºय स°ेत वाटाÁया¸या टÈÈयावर पोहोचलेÐया काँúेस, भाजप ,
अकाली दल (मन) सोबत बसपाची िनवडणूक वाताª, मूलत: अध:पतनाची ही ÿिøया
ÿितिबंिबत करते आिण आज Âयाची वगª वैिशĶ्ये उघड करतात, याला खुĥ बसपा या
िचÆहाचा कायम पािठंबा असÐयाचे िदसते.
कांशीरामचे आंबेडकरांचे वाचन या वÖतुिÖथतीकडे दुलª± करते कì एका बाजूला िविवध
भारतीय राजकìय प± आिण गट आिण दुसरीकडे वसाहतवादी स°ा यां¸यातील
िवरोधाभासांमुळे आंबेडकरांना Âयां¸या चळवळीसाठी जागा तयार करावी लागली. Âयांचा
बहòतेक काळ, Âयांनी मुÖलीम लीग आिण काँúेसकडून या जागेचा जाÖतीत जाÖत वाढ
करÁयाचा ÿयÂन केला आिण अखेरीस दिलतांचा मुĥा राÕůीय राजकìय अज¤ड्यावर
आणला. कांशीराम आपÐया आंबेडकरी आयकॉनला अशा ÿकार¸या अितÿचंडतेने भłन
ठेवतात कì ते भोÑया दिलत जनतेला िवĵासाहª वाटेल. हा िचÆह Âया¸या एकमेव munotes.in

Page 170

170 िवचारधारेला माÆयता देतो कì Âया¸या प±ाची राजकìय स°ा दिलतां¸या सवª समÖया
सोडवू शकते. Âयांना लोकशाहीची पवाª नÓहती. काही ÿमाणात ही गैर-लोकतांिýक भूिमका
Âया¸या प±ा¸या संरचनेवर एकहाती स°ा असÁयाची Âयांची सĉì दशªवते, कारण
Âयािशवाय Âयांचे िवरोधक ते गुंडाळतील. कोणÂयाही कायªøमासाठी िकंवा
जाहीरनाÌयासाठी Âयांची उपयुĉता नÓहती, कोणÂयाही मागाªने आपली शĉì वाढवणे हा
Âयांचा एकमेव Åयास होता. बहòजनांना स±म बनवÁया¸या वĉृÂवात या स±मीकरणाचा
नेमका अथª काय आिण Âयातून Âयांना कोणते फायदे होतील हे दाखवून देÁयाची गरजही
वाटत नाही.
स°ा काबीज करÁया¸या Åयासामुळे आंबेडकरांनी कधीच तडजोड केलेली नाही िकंवा
मूलभूत मूÐये िहरावून घेतली नाहीत. आंबेडकरां¸या चळवळीचे मूळ मूÐय ÖवातंÞय, समता
आिण बंधुता यांनी Óयĉ केले. कांशीराम यांना राजकìय आिण पैशा¸या स°ेपे±ा कुठलीही
िकंमत मानली जात नाही. आंबेडकरांसाठी राजकìय स°ा हे एक साधन होते,
कांशीरामांसाठी ते शेवटचे िदसते. आंबेडकरां¸या १९२० ¸या चळवळीची ÿितकृती
बनवÁया¸या Âयांनी केलेÐया अनावÔयक ÿयÂनातून कांशीरामचे मूळ शोधले जाऊ शकते.
कांशीराम¸या आतापय«त¸या नŌदीवłन ÖपĶपणे िदसून येते कì राजकìय स°ेत वाटा
देÁयाचे वचन देणाöया कोणाशीही हातिमळवणी करÁयास ते तयार आहेत. आंबेडकरांनी
Âयां¸या चळवळीसाठी भांडवलशाही आिण āाĺणवाद हे दुहेरी शýू Ìहणून िनदशªनास
आणले परंतु कांशीरामने Âयांना उÂसाहाने Öवीकारले.
आंबेडकरां¸या १९२० ¸या चळवळीची ÿितकृती बनवÁया¸या Âयांनी केलेÐया अनावÔयक
ÿयÂनातून कांशीरामचे मूळ शोधून काढता येते. आंबेडकरांना राजकìय शĉìचे सामÃयª
ल±ात आÐयावर , Âयांनी Âयांचा भारतीय मजूर प± सुł केला ºयाने जाती¸या रेषे¸या
पलीकडे जाऊन कामगार वगाªला एकý आणÁयाची Âयांची इ¸छा ÿितिबंिबत केली. जेÓहा
राजकìय ňुवीकरणाने जातीय वळण घेतले तेÓहाच Âयांनी आपला ILP ÿकÐप सोडून
शेड्यूÐड काÖट फेडरेशन सुł केले. कांशीराम यां¸यासाठी, जात आिण समुदायािशवायची
चचाª कदािचत एक अनाÖथा आहे. Âयांचे जातीयवादी Óयासपीठ Âयां¸या स°े¸या
महßवाकां±ेने पूवªिनिIJत केलेले िदसते. कांशीराम¸या आतापय«त¸या नŌदीवłन ÖपĶपणे
िदसून येते कì राजकìय स°ेत वाटा देÁयाचे वचन देणाöया कोणाशीही हातिमळवणी
करÁयास ते तयार आहेत. जाहीरपणे तो सवª रंगां¸या डाÓया िवचारांना टाळेल आिण सवª
ÿकार¸या ÿितगामी लोकांची मैýी Öवीकारेल. आंबेडकरांनी Âयां¸या चळवळीसाठी
भांडवलशाही आिण āाĺणवाद हे दुहेरी शýू Ìहणून िनदशªनास आणून िदले पण कांशीरामने
Âयां¸या िववेकाला ध³का न लावता उÂसाहाने Âयांना Öवीकारले. आंबेडकर Âयां¸या
पĦतीने दिलत चळवळीसाठी योµय वैचाåरक वाहका¸या शोधात आहेत. कांशीरामांना अशा
गोĶीची उपयोिगता नाही.
आपली ÿगती तपासा .
१) कांशीराम¸या चळवळीवर एक टीप िलहा.
munotes.in

Page 171

भारतातील दिलत चळवळी (इ. स. १९५७ - इ. स.२०००)
171 १३.२.११ मंडल आयोग:
मंडल आयोग, ºयाने अनेक पुरोगामी प±ांना आिण लोकांना मागासलेÐया जातé¸या
आर±णाचा िवÖतार कायम ठेवÁयास ÿोÂसािहत केले, Âयांनी लोकां¸या जातीय ओळख
मजबूत करÁयात मोठे योगदान िदले आहे. जेवढे ते मागासलेÐया जातéना, ÿÂय±ात
Âयां¸या ®ीमंत वगा«ना सशĉ बनवते, िततकेच खेड्यातील दिलतांची सापे± िÖथती
िबघडते.
१३.२.१२ दिलत आिण समकालीन भारतीय राजकारण:
भारतीय राºयघटनेने दिलतां¸या सामािजक आिण आिथªक उÆनतीसाठी, अनुसूिचत जाती
आिण जमातéचा समावेश कłन Âयांना वरची सामािजक गितशीलता ÿाĮ करÁयास स±म
करÁयासाठी िविधवत िवशेष तरतुदी केÐया आहेत, परंतु या सवलती केवळ िहंदू रािहलेÐया
दिलतांपुरÂयाच मयाªिदत आहेत. इतर धमाªत धमा«तåरत झालेÐया दिलतांमÅये अशी मागणी
आहे कì Âयांनाही वैधािनक लाभ िमळावा, ऐितहािसक अÆयाय दूर Óहावा आिण बंद Óहावा.
भारतीय राजकारणात िहंदुÂवा¸या (िहंदू राÕůवाद) भूिमके¸या उदयासोबत आणखी एक
मोठा राजकìय आरोप आहे तो Ìहणजे धमा«तराचा. या राजकìय चळवळीचा आरोप आहे
कì दिलतांचे धमा«तर हे कोणÂयाही सामािजक िकंवा धमªशाľीय ÿेरणांमुळे होत नसून
िश±ण आिण नोकöयांसार´या मोहांमुळे होते. समी±कांचा असा युिĉवाद आहे कì
धमा«तरावर बंदी घालणाöया कायīांमुळे आिण भारतीय समाजातील या मागासलेÐया
घटकांसाठी सामािजक सवलतीची मयाªदा धमा«तर करणाöयांसाठी रĥ करÁयात आÐयाने
उलट सÂय आहे. अनेक दिलतही िहंदुÂवा¸या िवचारसरणीचा भाग बनत आहेत. सरकारी
नोकöया आिण िवīापीठ ÿवेशांमधील कोट्याĬारे दिलतां¸या उÂथानासाठी सरकारने
केलेÐया सकाराÂमक-कृती उपायांचा आणखी एक राजकìय मुĥा आहे. राÕůीय आिण राºय
संसदेतील जागा अनुसूिचत जाती आिण जमाती¸या उमेदवारांसाठी राखीव आहेत,
दिलतांना समान ÿमाणात राजकìय आवाज िमळेल याची खाýी करÁयासाठी बी.आर.
आंबेडकर आिण इतर दिलत कायªकÂया«नी मािगतलेला उपाय. भारता¸या िबहार राºया¸या
भागात मोठ्या ÿमाणात उ¸च-वणêय जमीनदारांĬारे चालवÐया जाणायाª अितरेकì
िमिलिशया रणवीर सेना सार´या सीमावतê गटांमÅये दिलतिवरोधी पूवªúह अिÖतßवात
आहेत. ते दिलतांना समान िकंवा िवशेष वागणूक देÁयास िवरोध करतात आिण दिलतांना
दाबÁयासाठी िहंसक मागा«चा अवलंब करतात.
१९९७ मÅये एक दिलत, बाबू जगजीवन राम भारताचे उपपंतÿधान बनले , के.आर.
नारायणन पिहले दिलत राÕůपती Ìहणून िनवडून आले, के जी बालकृÕणन भारताचे पिहले
दिलत सरÆयायाधीश झाले.
तथािप , जातीय िनķा ही मतदारांची मु´य िचंता होती असे नाही. Âयाऐवजी, महागाई आिण
सामािजक आिण आिथªक िवकासा¸या इतर समÖयांना जातीचा िवचार न करता मतदारांचे
सवō¸च ÿाधाÆय होते. दामोदरम संजीवÍया (आंň ÿदेश), मायावती उ°र ÿदेश¸या चार
वेळा मु´यमंýी, िबहारचे मु´यमंýी िजतन राम मांझी हे दिलत मु´यमंýी बनले आहेत.
आधुिनक भारता¸या Óयवसायात आिण राजकारणात काही दिलत यशÖवी झाले आहेत.
भेदभाविवरोधी कायदे असूनही, अनेक दिलतांना अजूनही सामािजक कलंक आिण munotes.in

Page 172

172 भेदभावाचा सामना करावा लागतो. दिलत आिण गैर-दिलत यां¸यातील जातीय तणाव
आिण जाती -संबंिधत िहंसाचार पािहला गेला आहे. अशा तणावाचे कारण आिथªकŀĶ्या
वाढणारे दिलत आिण दिलतांिवŁĦ सततचे पूवªúह असÐयाचा दावा केला जातो.
दिलत ऐ³यासाठी झटणाöयां¸या ÿयÂनांची कोणÂयाही ÿकारे िनंदा न करता, भारतातील
सवª दिलत, सवª जाती, रंग आिण रंगांचे एकý आले, तरी ते इतर अÂयाचाåरत जातé¸या
मदतीिशवाय कोणतीही स°ा िमळवू शकत नाहीत. कारण ते फĉ १६ ट³के िकंवा Âयाहóन
अिधक आहेत. बöयाच दिलतेतर जातéना जाितÓयवÖथेने केलेÐया कुÿथेची जाणीव होत
आहे, ते दिलतांशी संवाद साधत आहेत आिण Âयां¸याशी एकłप होत आहेत, जसे उ°र
भारतीय राºयांमÅये िदसून येते. ‘ऐ³य’¸या गÈपा मारणारे ‘ÿबळ जाती ’चे आहेत आिण
Ìहणून ‘एकाÂमते’मÅये अÆयायकारक Öवाथª बाळगतात, असा िवचार करणे Âयां¸या
ÿयÂनांवर अÆयाय होईल. Âयांनी िमळवलेले वचªÖव हे Âयां¸या ‘एकता चच¥चे’ कारण नाही ,
तर ते Âयाचे फिलत आहे. फुले, शाहó आिण आंबेडकरांनी ऐ³याचा िवचार करÁयापूवê, सवª
दिलत जातéची िÖथती कमी -अिधक ÿ माणात सारखीच होती , कोणीही ÿबळ नÓहते आिण
सवª BSO ¸या अधीन होते.
आपली ÿगती तपासा .
१) दिलत आिण समकालीन भारतीय राजकारणाचे पुनरावलोकन करा.
१३.३ सारांश भारतातील दिलतां¸या िÖथतीत सामािजक-राजकìय पåरवतªन घडवून आणÁयासाठी
दिलत चळवळ ही िनषेध चळवळ Ìहणून सुł झाली. शतकानुशतके उ¸चवणêयांकडून
दिलतांचे िनदªयपणे शोषण झाले आिण ते अमानुषपणे दबले गेले. āाĺण संÖकृती¸या
वचªÖवामुळे ते अिलĮ, खंिडत आिण अÂयाचाåरत झाले आहेत. नवीन राºयÓयवÖथा ,
आधुिनको°र ÿशासकìय चौकट, तकªसंगत ÆयायÓयवÖथा, जिमनीचा कायªकाळ आिण कर
आकारणीचे सÅयाचे ÿकार, Óयापाराचे नवीन नमुने, उदारमतवादी िश±ण ÿणाली आिण
संवादाचे जाळे यांनी ÖवातंÞय, समता आिण सामािजक Æयाया¸या भावनेवर भर िदला.
दिलत चळवळ दिलतांना ह³क आिण िवशेषािधकार ÿदान करते. Łमन सूýधार (२०१४ )
िलिहतात कì दिलत चळवळ ही एक सामािजक øांती आहे ºयाचा उĥेश सामािजक
बदलासाठी आहे, भारतातील पदानुøिमत भारतीय समाजातील जुÆया दिलत चळवळéची
जागा घेत आहे आिण ती ÖवातंÞय, समानता आिण सामािजक Æयाया¸या लोकशाही
आदशा«वर आधाåरत आहे. शतकानुशतके सामािजक-सांÖकृितक बिहÕकार , आिथªक
वंिचतता आिण राजकìय शोषण यामुळे दिलतांना अशा ÿकार¸या जुÆया पूवªúहांपासून
मुĉता िमळाली, असेही ते ÖपĶ करतात. Âयामुळे Âयांनी सािहÂया¸या साहाÍयाने िकंवा
दिलत पँथसªसार´या संघटना Öथापन कłन आंदोलन करÁयास सुŁवात केली आिण या
आंदोलनाला दिलत चळवळ Ìहणून माÆयता िमळाली. उ°रआधुिनक संशोधक, सामािजक
शाľ² आिण अËयासकांनी दिलत चळवळीचा अËयास करÁयाची Âयांची आवड िनमाªण
केली आहे कारण ही भारतातील एक महßवाची सामािजक चळवळ आहे. िविवध दिलत
नेÂयांनी Âयां¸या संघटना आिण राजकìय प±ांĬारे सवªसमावेशक समाज िनमाªण करÁयाचे munotes.in

Page 173

भारतातील दिलत चळवळी (इ. स. १९५७ - इ. स.२०००)
173 उिĥĶ साÅय करÁयासाठी दिलत जनतेला एकिýत आिण ÿेåरत केले आहे. बहòजन समाज
प±ा¸या बळकट एकýीकरणामुळे दिलतांना देशातील लोकशाही िनवडणूक ÿिøयेत
सहभागी होता आले आिण Öवतःची वेगळी ओळख िनमाªण करता आली. दिलत नेÂयांनी
राजकìय कायाªलये, सरकारी नोकöया आिण कÐयाणकारी कायªøमांमÅये आर±ण िटकवून
ठेवÁयासाठी िकंवा वाढवÁयासाठी चळवळ सुł केली. Âयाला दिलतां¸या नÓया राजकìय
चळवळी Ìहणतात. दिलत चळवळीने भारतीय समाजा¸या जातीय रचनेत पåरवतªन घडवून
आणले आिण Öवािभमाना¸या लढ्यावर भर िदला. सÅयाची आर±ण ÓयवÖथा ही दिलत
चळवळीची पåरणती आहे.
वाÖतिवक पाहता दिलत चळवळीने लोकशाहीला बळकटी िमळवून िदली आहे याची अनेक
उदाहरणे देता येतील. दिलतांचा िनवडणुकìतील सहभाग , मोठ्या सं´येने मतदानात
सहभाग , अÆयायािवरोधात संघषª आिण सामुदाियक ÿितिनिधÂवासाठी आúह धरणे व
Âयासाठी चळवळ करणे इ.
१३.४ ÿij १. दिलत चळवळीतील डॉ. आंबेडकरांचे योगदान ÖपĶ करा.
२. दिलत चळवळ को णÂया टÈÈयांतून गेली ते सांगा.
३. िनवडणुकì¸या राजकारणातील दिलत आिण Âयां¸या संघटनां¸या भूिमकेचे िवĴेषण
करा.
४. åरपिÊलकन प±ाची पिहली फूट पडÁयाची कारणमीमांसा करा.
५. दिलत पँथसª चळवळीवर चचाª करा.
६. कांशीराम¸या चळवळीवर एक टीप िलहा.
७. दिलत आिण समकालीन भारतीय राजकारणाचे पुनरावलोकन करा.
१३.५ संदभª १. नामदेव ढसाळ, दिलत पँथर : एक संघषª.
२. शरणकुमार िलंबाळे, दिलत पँथर.
३. अजुªन डांगळे, दिलत पँथर : अधोरेिखत सÂय.
४. ज. िव. पवार , आंबेडकरो°र आंबेडकरी चळवळ (खंड 4 था).
५. गोरे, एम. एस. , एका िवचारसरणीचा सामािजक संदभª: आंबेडकरांचे राजकìय आिण
सामािजक िवचार , सेज पिÊलकेशÆस, नवी िदÐली , १९९३.
६. जोशी बाबªरा आर., अनटचेबल!: दिलत मुĉì चळवळीचे आवाज, झेड बु³स, १९८६. munotes.in

Page 174

174 ७. िलंबाळे शरणकुमार, दिलत सािहÂया¸या सŏदयाª¸या िदशेने, ओåरएंट लाँगमन,
२००४ .
८. मायकल एस.एम. , आधुिनक भारतातील दिलत – िÓहजन अँड ÓहॅÐयूज, सेज
पिÊलकेशÆस, २००७ .
९. ओमवेद गेल, दिलत िÓहजन: द अँटी काÖट मूÓहम¤ट अँड द कÆÖů³शन ऑफ अ
इंिडयन आयड¤िटटी, ओåरएंट लाँगमन, २००६ .
१०. ÿकाश ÿेम, आंबेडकर: राजकारण आिण अनुसूिचत जाती, आिशष पिÊलिशंग
हाऊस , रॉब, पीटर (सं.), नवी िदÐली , १९९३ .
११. शÊबीर , मोहÌमद (सं.), बी.आर. आंबेडकर: Öटडी इन लॉ अँड सोसायटी, रावत
पिÊलकेशÆस, नवी िदÐली , १९९७.
१२. शमाª ÿदीप के., दिलत राजकारण आिण सािहÂय , िशÿा ÿकाशन , २००६ .



*****


munotes.in

Page 175

175 १४
कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
घटक रचना
१४.० उिĥĶ्ये
१४.१ ÿÖतावना
१४.२ कामगार चळवळीचे चार टÈपे
१४.२.१ पिहला टÈपा: कामगार चळवळीचा उदय (१८५० ते १९१८ चा
कालावधी)
१४.२.२ दुसरा टÈपा: दबाव गटांचा उदय (१९१८ ते १९४७ पय«तचा
कालावधी)
१४.२.३ ितसरा टÈपा: इंटक (INTUC) ची भूिमका (१९४८ ते १९६० चा
कालावधी)
१४.२.४ चौथा टÈपा: चळवळéचे एकýीकरण आिण िविवधीकरण (१९६०
आिण Âयानंतरचा कालावधी)
१४.३ आिदवासी समाज आिण अथªÓयवÖथा
१४.३ आिदवासी चळवळी ( १९४७ -२००० )
१४.३.१ ÖवातंÞयपूवª काळ
१४.३.२ ÖवातंÞयानंतरचा काळ
१४.३.३ झारखंड आंदोलन
१४.३.४ उ°र-पूवª आिदवासी चळवळी
१४.३.५ नागा चळवळ
१४.३.६. खाणकाम िवŁĦ आिदवासी चळवळी
१४.३.७ कृषी आिण वन-आधाåरत हालचाली
१४.४ आिदवासी चळवळéची वैिशĶ्ये आिण पåरणाम
१४.५ सारांश
१४.६ ÿij
१४.७ संदभª
१४.० उिĥĶ्ये हे युिनट पूणª झाÐयानंतर िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होऊ शकेल.
१. भारतातील ®मशĉìचे Öवłप अËयातील.
२. ÖवातंÞयानंतर¸या ůेड युिनयन चळवळीची मु´य वैिशĶ्ये जाणून घेतील. munotes.in

Page 176

176 ३. सÅया¸या काळात कामगारांना भेडसावणा-या समÖया आ िण Âयांचा ÿितकार
करÁयासाठी अवलंबलेले उपाय समजून घेतील.
४. भारतातील कामगार चळवळी¸या वाढीचे िवĴेषण करतील.
६. भारतातील आिदवासéचा अथª आिण मु´य वैिशĶ्ये समजून घेतील.
७. भारतातील आिदवासéची सामािजक -आिथªक पåरिÖथती जाणून घेतील.
८. ÖवातंÞयपूवª आिण Öवातंýो°र कालखंडातील आिदवासी चळवळéची मािहती समजून
घेतील.
९. भारतातील आिदवासी चळवळéची कारणे आिण पåरणामांचे मूÐयांकन करतील.
१०. भारतातील ÿमुख आिदवासी बंडखोरी समजून घेतील.
१४.१ ÿÖतावना भारतातील कामगार चळवळ समजून घेÁयासाठी योµय ÿारंिभक िबंदू Ìहणजे भारतातील
औīोिगकìकरणाची ÿिøया. कारखानदारी आिण आधुिनक उīोगधंīांमुळे भारतीय
समाजाची वैिशĶ्ये आिण Öवłप बदलले. यामुळे आपÐया अथªÓयवÖथेचा कायापालट
झाला आिण नवीन उÂपादन यंýणे¸या अनुषंगाने ®मिवभाजनाची पĦत बदलली.
भांडवलदार (कारखाना मालक) आिण कामगार असे दोन वगª उदयास आले.
आधुिनक उīोग हे नÉया¸या तÂवावर कायª करत असÐयामुळे कामगारांकडून वाढीव काम
कłन घेणे, कमीत कमी पगार देणे, कामकाजाचे तास वाढवणे, पदोÆनतीस उशीर करणे,
रोजगारात कपात करणे, कामा¸या िठकाणावरील सुिवधांचा अभाव असे ÿकार अिÖतÂवात
येऊ लागले. या पåरिÖथतीमुळे कामगारांनी एकý येऊन भारतातील ÓयवÖथेचा िनषेध
करÁयास सुŁवात केली.
जमाती ही एक वसाहतवादी संकÐपना आहे, जी १९Óया शतकात भारतातील सवª
समुदायांचे वणªन करÁयासाठी वसाहतवादी अिधकारी आिण वांिशक शाľ²ांनी मांडली.
Âयाच शतका¸या उ°राधाªत, जमातीची संकÐपना जातéपासून िभÆन Ìहणून आिदम
गटांपय«त संकुिचत करÁयात आली. १९३५ ¸या भारत सरकार¸या कायīानुसार आिण
भारतीय राºयघटनेनुसार अनुसूिचत जमातीचे नाव पूणªपणे उदयास आले. भारतीय
राºयघटनेत जमातीची Óया´या केलेली नाही. अनुसूिचत जमाती¸या कÐपनेला दोन पैलू
आहेत. हे ÿशासकìयŀĶ्या मागासलेपणा आिण दुगªमते¸या िनकषांĬारे िनधाªåरत केले जाते-
जंगलात आिण टेकड्यांवर राहणारे लोक. Âयांना आिदवासी – मूळ िनवासी असेही
Ìहणतात. इतर अनेक सामािजक गटांÿमाणेच आिदवासéनीही Âयां¸या तøारéचे िनवारण
करÁयासाठी सामािजक आिण राजकìय चळवळी सुł केÐया आहेत. दि±णेकडील भाग,
उ°र-पिIJम ÿदेश आिण बेटे वगळता बहòतेक ÿदेशांनी वसाहती आिण वसाहतो°र काळात
आिदवासéची अनेक आंदोलने पािहली आहेत. वसाहतपूवª काळात आिदवासी मराठा िकंवा
राजपूतां¸या ÿादेिशक स°े¸या िवरोधात उठले. Âयांनी जमीनदार आिण िबगर आिदवासी
ÿशासकांिवŁĦ ÿितकार केला. वसाहती¸या काळात Âयांनी Öवाय°तेसाठी िāिटश munotes.in

Page 177

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
177 राजवटीिवŁĦ संघषª केला. मÅय भारतातील िबरसा मुंडा बंड हे याचे उ°म उदाहरण आहे.
धािमªक कÐपनांĬारे िबगर-आिदवासी सांÖकृितक अिधकारा¸या िवरोधात ÿादेिशक-
राजकìय चळवळी देखील होÂया.
१४.२ कामगार चळवळीचे चार टÈपे कामगार वगाªची चळवळ मु´यÂवे चार टÈÈयांत िवभागली जाऊ शकते:
१४.२.१ पिहला टÈपा: कामगार चळवळीचा उदय (१८५० ते १९१८ चा कालावधी):
पिहला टÈपा ÿाथिमक Öवłपाचा होता. पूवªिनयोजन आिण पूवªसंघटन न करता
कामगारां¸या गटांनी केलेला िनषेध ÖवयंÖफूतª असला तरी Öवतंý घटनांपुरता मयाªिदत
होता. माचª, १८७५ मÅये शापूरजी ब¤गाली यांनी कामगारां¸या असमाधानकारक
पåरिÖथतीिवŁĦ बंड केले. Âयां¸या ÿयÂनांचा पåरणाम Ìहणून १८८१ मÅये पिहला
कारखाना कायदा लागू झाला. नारायण मेघाजी लोखंडे यांचा उÐलेख महßवाचा ठरतो.
देशातील पिहली कामगार संघटना ‘बॉÌबे िमल हँडस् असोिसएशन’ ही २३ सÈट¤बर १८८४
रोजी लोखंड्यां¸या अÅय±तेखाली Öथापन झाली. Âयांनी कामगारां¸या मागÁया व समÖया
समजून घेÁयासाठी मुंबई ÿांतामÅये िगरणी कामगारांची पåरषद आयोिजत केली आिण
कामगारांची िÖथती सुधारÁयासाठी ठराव संमत केले. नारायण मेघाजी लोखंडे यांना
भारतीय कामगार चळवळीचे जनक मानले जाते.
दुसöया टÈÈयात कामगारांना भेडसावणाöया अडचणी व समÖयांबĥल जाणीवपूवªक आकलन
केले गेले. कामगार संघटनांची Öथापना ही या टÈÈयातील महßवाची उपलÊधी होती. अनेक
समाजधुåरणांनी कामगारांमधील असंतोषाची जाणीवपूवªक दखल घेतली आिण
पåरिÖथतीवर उपाय Ìहणून कÐयाणकारी उपाययोजना अमलात आणÁयाचा ÿयÂन केला.
अनेक िवĬानां¸या मतानुसार ही कामगारांची चळवळ Ìहणून असÁयाऐवजी
कामगारांसाठीची चळवळ Ìहणून ŀगोचर झाली. तसेच ही चळवळ सौÌय Öवłपाची होती.
आपली ÿगती तपासा .
१) १८५० ते १९१८ या कालावधीतील कामगार चळवळीचा उदय व वाढ ÖपĶ करा.
१४.२.२ दुसरा टÈपा: दबाव गटांचा उदय (१९१८ ते १९४७ पय«तचा कालावधी):
पिहÐया महायुĦानंतर अथªÓयवÖथा व उīोगात अनेक बदल घडून आले. वÖतूं¸या िकमती
व नफा वाढला परंतु कामगारां¸या रोजगाराची आिण कामाची पåरिÖथती सुधारली नाही.
यामुळे कामगारांमÅये असंतोष व अशांतता िनमाªण झाली. संप हे कामगारां¸या हातातील
एक ÿमुख अľ असते. कामगारां¸या असंतोषाचे ÿितिबंब १९१८ ते १९२० या
कालावधीतील अनेक संपां¸या łपाने िदसून आले. मुंबई, अहमदाबाद , सोलापूर, मþास
(चेÆनई) येथील कापड िगरणी कामगार, कानपूरची लोकर िगरणी, कलकßया¸या जूट
िगरÁया , जमशेदपूरची Öटील कंपनी, मुंबई व जबलपूरमधील रेÐवे कामगार आिण मुंबईचे
गोदी कामगार यांची िनदशªनेही झाली. यांपैकì बहòतेक संप उÂÖफूतªपणे केले गेले आिण
बहòतांश संप हे रोजगार आिण वेतन अशा कारणांशी संबंिधत होते. munotes.in

Page 178

178 कामगार संघटनांचा दबावगट Ìहणून उदय ही या चळवळीतील ÿगतीदशªक घटना Ìहटली
जाऊ शकते. वाढÂया असमाधानकारक औīोिगक वातावरणामुळे भारतात कामगार
संघटनेची चळवळ अिधक संघिटतपणे उभी रािहली. ऑ³टोबर १९२० मÅये ६४ कामगार
संघटनां¸या ÿितिनधéची पåरषद आयोिजत केली गेली. याचा पåरणाम Ìहणून लाला
लजपतराय यां¸या अÅय±तेखाली अिखल भारतीय कामगार संघटना काँúेसची (AITUC)
Öथापना झाली. १९२६ मÅये सरकारने इंिडयन ůेड युिनयन ॲ³ट संमत केला ºयायोगे
सवª नŌदणीकृत संघटनांना घटनाÂमक माÆयता देÁयात आली. या अिधिनयमांतगªत १९२६
साली माÆयता ÿाĮ करणारी पिहली संघटना Ìहणजे ना. म. जोशी यां¸या नेतृÂवाखालील
बॉÌबे टे³सटाइल लेबर युिनयन.
कामगार चळवळीतील मा³सªवादी िवचारांचा ÿमुख ÿभाव असलेÐया डाÓया िवचारसरणीचा
उदयदेखील याकाळात झाला. Âयातून शोषणाÂमक ÓयवÖथेला रोखÁया¸या हेतूने कामगार
वगाªला भांडवलशाही रचने¸या िवरोधात संघिटत होÁयाची पाĵªभूमी िनमाªण झाली.‘महामंदी’
या जागितक आिथªक संकटाचा भारतातील कामगार चळवळीवर िवपåरत पåरणाम झाला.
संपांची वारंवाåरता वाढली आिण कामगार संघषª अिधक तीĄ करÁयात मुझÉफर अहमद,
®ीपाद अमृत डांगे या नेÂयांनी महßवपूणª भूिमका बजावली. वेगवेगÑया वैचाåरक पाĵªभूमी
असलेÐया कामगार संघटनांची सं´या वाढली. यां¸यात समÆवय साधÁयासाठी नॅशनल ůेड
युिनयन फेडरेशन (एनटीयूएफ) ची Öथापना केली गेली.
एआयटीयूसी आिण एनटीयूएफ¸या एकिýत ÿयÂनांमुळे पåरिÖथतीत फारसा बदल झाला
नाही आिण वेगवेगÑया संघटनांमÅये तणाव व वैर कायम रािहले.
समú भारतातील कामगारांची िÖथती अÂयंत िनराशाजनक होती. मालक-भांडवलदार वगª
दुबªल, असंघिटत कामगारांना वाटेल तसा राबिवत होता. कामगार संघटनासुĦा
मिलकधािजªÁया वृ°ीचे असÐयामुळे कामगारांचे अिÖतÂव गोठवून टाकले होते. डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यांना कामगारांबĥल आÖथा होती. िजÓहाळा होता. कामगारांनी
ÖवािभमानशूÆयतेचे जीवन कंठणे नाकारले पािहजे. अÆयथा गुलामीचे जीवन जगावे लागेल,
असे Âयांचे ÖपĶ मत होते.
डॉ बाबासाहेब आंबेडकर िāिटश मंिýमंडळात मजूर मंýी होते. Âयांनी समायोजन
कायाªलयाची ( एÌÈलॉयम¤ट ए³सच¤ज) Öथापना केली. Âयामुळे बöयाच जणांना रोजगार
िमळाला. समú भारतातील कामगार आिण कामगार चळवळ , कामगार कायदे, ľी
कामगाराबĥलची आÂमीयता , Âयां¸या कौटुंिबक संसारािवषयीची िचंता, Âयां¸या जीवना¸या
उÂथान , उÆनतीचा मागª डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांमुळेच सुकर झाला. डॉ. बाबासाहेब
आंबडेकर नसते तर कामगारांचे भिवतÓय अंधकारमय झाले असते.
आपली ÿगती तपासा .
१) १९१८ ते १९४७ या कालावधीतील कामगार चळवळी¸या ÿगतीचा आढावा ¶या.

munotes.in

Page 179

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
179 १४.२.३ ितसरा टÈपा: इंटक (INTUC) ची भूिमका (१९४८ ते १९६० चा
कालावधी):
सन १९४७ मÅये इंिडयन नॅशनल ůेड युिनयन काँúेस (इंटक) ची Öथापना झाली. १९४८
मÅये कामगारां¸या ह³कां¸या र±णासाठी आिण Âयांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी राजकìयरीÂया
असंलµन अशी Öवतंý संÖथा Öथापन केली गेली. ही िहंद मजदूर सभा (एचएमएस) होय. जे
एचएमएस¸या तÂवांशी सहमत नÓहते Âयांनी १९४९ मÅये युनायटेड ůेड युिनयन काँúेस
(यूटीयूसी) नावाची एक समांतर संÖथा Öथापन केली. १९५५ मÅये भारतीय मजदूर संघ
(बीएमएस) ची Öथापना झाली. १९४७ मÅये काँúेसची स°ा आÐयावर कामगार
संघटनां¸या उपøमांचे परी±ण सुł झाले. वेळÿसंगी टीकाही झाली. सवाªत महßवाची टीका
Ìहणजे सरकारचा कामगार संघटनां¸या कामातील हÖत±ेप ही होय.
या चार ÿमुख कामगार संघटनां¸या Óयितåरĉ इतर अनेक कामगार संघटना कामगार
चळवळीत महßवाची भूिमका बजावत होÂया. Âयानंतर¸या काही वषा«त कामगारांनी
उīोगपतé¸या िवरोधात अनेकवेळा संपाचे हÂयार उपसले.
साठ¸या दशकात कामगारां¸या तøारी वेतन, बोनस आिण ओÓहरटाइमशी संबंिधत होÂया.
परंतु, Âयानंतर ÂयामÅये कामावłन िनलंबन, अÆयायकारक बडतफê , कामगारांचे ह³क
असा बदल झाला.
Âयानंतर¸या औīोिगक काळात, Âयात कामगारांची बढती, संधéचा अभाव, कामगारांचा
सÆमान इÂयादी बाबी महßवा¸या ठł लागÐया. ÿÂयेक ÿÖथािपत राजकìय प±ाने
कामगारांवर िनयंýण ठेवÁयासाठी व आपली मतपेढी वाढिवÁया¸या उĥेशाने Öवतःची
कामगार संघटना िवकिसत केली. याचा पåरणाम असा झाला कì राजकìय प± िजतका
मोठा िततकाच Âयांचा कामगारांचा गट िवÖतृत व सामÃयªवान ठł लागला.
Âयाचÿमाणे जर प±ात फूट पडली तर संघटनांचे िवभाजन होऊ लागले. उदाहरणाथª, जेÓहा
कÌयुिनÖट शाखा सीपीआय आिण सीपीएममÅये िवभागली गेली, तेÓहा कÌयुिनÖट शाखेने
सीपीआय हाती घेतली आिण सीपीएमने भारतीय कामगार संघटना (सीआयटीयू) नावाची
Öवतंý संÖथा Öथापन केली.
१९५० नंतर ºया बहòराÕůीय कंपÆया भारतात भांडवल गुंतवणूक कł लागÐया, Âयांनी
आपापÐया देशातील ही नवी ÓयवÖथापकìय नीती तेथेदेखील राबिवÁयास सुŁवात केली.
या कंपÆयांची नवी ÓयवÖथापकìय नीती, Âयांची एकूण आíथक सुिÖथती आिण मयाªिदत
Öपधाª यामुळे तेथील कामगारांचे वेतनमान- अिधकार हे वाढत रािहले.
आपली ÿगती तपासा .
१) १९४८ ते १९६० या कालावधीतील कामगार चळवळी¸या ÿगतीचा आढावा ¶या.

munotes.in

Page 180

180 १४.२.४ चौथा टÈपा: चळवळéचे एकýीकरण आिण िविवधीकरण (१९६० आिण
Âयानंतरचा कालावधी):
पÆनास¸या दशका¸या सुŁवाती¸या काळापय«त कामगार चळवळ, कामगारांना कामाचा
मोबदला , कामाची पåरिÖथती इÂयादीबाबत लढा देÁयात यशÖवी ठरली.
साठ¸या दशकात आिथªक वाढ व िवÖताराची गती कमी झाली होती. आिथªक मंदीमुळे
ÓयवÖथापनांनी कामगारां¸या मागÁया नाकारÁयास सुŁवात केली होती. औīोिगक कलह
कायदा १९४७ हा औīोिगक कलहांची तपासणी तसेच Âयावर तोडगा काढÁयासाठी यंýणा
व ÿिøया कłन औīोिगक शांतता व सुसंवाद सुिनिIJत करÁयासाठी पाåरत केला गेला. या
कायīाĬारे कामगार व ÓयवÖथापनातील संघषª कमी करÁयासाठी समेट, लवाद आिण
Æयायालयीन िनवाडा यां¸या यंýणा वापरÁयास अनुमती िदली गेली. अगदी ÿितकूल
पåरिÖथतीतही , १९७० ¸या दशकापय«त चळवळीने कामगारां¸या िहतसंबंधाचे आिण
समÖयांचे ÿितिनिधÂव करÁयाचे आĵासक काम केले.
१९७० नंतर माý चळवळीची गती मंदावली. साधारणपणे आठ वष¥ चाललेला िगरणी
कामगार संप हा शेवटचा मोठा संप होता. या ऐितहािसक बॉÌबे टे³सटाइल संपाची सुŁवात
जानेवारी, १९८२ मÅये मुंबईतील िगरणी कामगारांचे क¤þीय नेते द°ा सामंत यां¸या
नेतृÂवाखाली झाली. एकूण ६५ कापड िगरÁयांमधील २,५०,००० कामगारांनी काम
थांबवले. वेतन आिण बोनस संबंिधत बाबéमÅये वाढ करÁयाची मागणी हे या संपाचे मु´य
उिĥĶ होते. वेतनवाढी¸या मागणीबरोबरच द°ा सामंत यांनी १९४७ चा बॉÌबे इंडिÖůयल
ॲ³ट रĥ करÁयाची मागणी केली. तÂकालीन सरकारने कामगार संघटनां¸या मागणीला
ठामपणे नकार िदला. हा संप वषाªनुवष¥ सुł रािहला. संपामुळे उīोगाचे मोठे नुकसान झाले
आिण कामगार दाåरþ्या¸या खाईत ढकलले गेले. बöयाच कामगारांना Âयांचे घरदार, अÐप
मालम °ा िवकून मुंबई¸या उपनगरी भागात Öथलांतåरत Óहावे लागले. या संपाचा कामगार,
उīोग आिण सरकार यां¸यातील औīोिगक संबंधांवर नकाराÂमक पåरणाम झाला.
१९५२ पय«त देशात कामगार कायīांचा नवा पायाच घातला गेला. Âयातून औīोिगक
िववाद सोडिवÁयाची नवी यंýणा िनमाªण झाली. या कायīाचे अथª लावताना १९६० ते
१९८० या काळात सवō¸च Æयायालयाने कायīा¸या उिĥĶांचा िवचार कłन कामगारांना
अनुकूल असे िनवाडे िदले.
ितसरे Ìहणजे सावªजिनक ±ेýातील कारखानदारीचा िवकास याच काळात मोठय़ा ÿमाणात
झाला. तेथेदेखील कामगार संघटनां¸या अिधकारांना मोठा वाव िमळाला.
चौथे Ìहणजे ÖवातंÞयपूवª काळातील िन:Öवाथê Åयेयवादी राजकìय नेतृÂव हे वरील सवª
पåरिÖथतीत सवाªत ÿभावी ठरले. या घटकांचा एकिýत पåरणाम Ìहणून १९८० पय«त
ºयाला संघिटत कामगार Ìहणतात, Âया मोठय़ा कारखाÆयातील का मगारां¸या चळवळीला
खूप मोठे उधाण आले.
पण हे यश अनेक मयाªदांनी úÖत होते. Âयाचा पाया हा मोठय़ा शहरातील मोठय़ा
कारखाÆयांपुरता मयाªिदत होता. ÖवातंÞयपूवª काळाÿमाणे, Âयाची Óया´या आिण ÓयाĮी
उīोग अशी न राहता , एकेका कारखाÆयापुरती संकुिचत झाली होती. आिण सवाªत महßवाचे munotes.in

Page 181

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
181 Ìहणजे मोठय़ा कारखाÆयांतील संघिटत कामगारांचे वेतन आिण साधारणत: समाजातील
कोणÂयाही अÆय कĶकरी समुदायातील कामगारांचे वेतन यातील अंतर वेगाने वाढत काही
पटéपय«त पोहोचू लागले. वेतनाचे- नÉयाचे अथªशाľच Âयामुळे िबघडू लागले. Âयामुळे जसे
कामगार चळवळ ÿभावी आिण आøमक होत आहे, असे िदसू लागले, तसे १९८० नंतर
ÓयवÖथापनांनी कायīातील पळवाटांचा आधार घेऊन कारखाÆयांत हजारो हंगामी
कामगार - कंýाटी कामगार नेमÁयास सुŁवात केली. एकाच िठकाणी काम करणाöया
कामगारांमÅये सरळसरळ दोन Öतर िनमाªण झाले. एक संरि±त-संघिटत कायम
कामगारांचा, तर दुसरा असंरि±त हंगामी कामगारांचा. या असंरि±त कामगारांची तसेच Âया
Âया मोठय़ा कारखाÆयां¸या पुरवठादार हजारो छोटय़ा उīोगांतील कामगारांचे वेतन माý
Âया तुलनेत िनÌÌयावर रािहले.
पूवêची कामगार वगाªची चळवळ एकेका कारखाÆयातील कमªचाöयांची संघटना झाली.
१९८० नंतर Âयांना या उिĥĶासाठी डावे वैचाåरक-सĦािÆतक नेतृÂव हे अडगळीÿमाणे वाटू
लागले. Âयांनी Âयांचे Âयांचे Öथािनक नेते शोधले. ÓयवÖथापनांनी लाल बावटय़ाला
असणाöया राजकìय िवरोधातून, तर काही िठ काणी ताÂकािलक घटकांचा िवचार कłन
अशा तथाकिथत ‘उÂÖफूतª’ नेतृÂवाला उघड उ°ेजन िदले. माý अपåरहायªपणे काही
िठकाणी अशा संघटना अÂयंत आøमक झाÐयाने अशी अराजकì, Åयेयहीन आøमकता
Ìहणजेच ‘नवी’ कामगार चळवळ , असे Âयाचे ‘कोडकौतुक’ कłन मुंबई¸या िगरणी
कामगारांमधून लाल बावटय़ा¸या हĥपारीचे सĦािÆतक समथªनदेखील काही तथाकिथत
डाÓया बुिĦमंतांनी केले. सवª नÓया उīोगांमÅये ही िसĦाÆतहीन आøमकता कामगार
चळवळीचा ‘Öवभाव ’ असÐयाचे मानÁयात आले. िशवसेनेसार´या उजÓया फॅिसÖट शĉéचा
राजकìय हÂयार Ìहणून वापर कłनदेखील कामगार चळवळ फोडÁयात आली.
१९६० ते १९८० Ļा काळात मोठ्या ÿमाणात औīोिगकरण झाले. हा कायªकाळ
कामगारां¸या उभारीचा होता. Ļाच कालखंडात मोठं मोठ्या िगरÁया अिÖतÂवात आÐया
होÂया. साहिजकच कामगार वगª सुĦा मोठ्या ÿमाणात होता. १९९० पासून नवीन
आिथªक धोरण आले आिण कामगारां¸या आदोलनाला उतरती कळा लागली. कामगार
संघटनांनी Ļा नवीन आिथªक धोरणाचा कडाडून िवरोध केला. मोठं मोठ्या िगरÁया
उīोगधंदे बंद झाले. कामगारांचे रोजगार गेले. सरकारला व ÓयवÖथापनाला सÅया संघटना
नकोच आहे. सÅया वातावरण असे आहे कì सरकारला आिण ÓयवÖथापनाला ह³क
मागणारी , Æयाय मागणारी , ÿij िवचारणारी कामगार संघटन नकोच आहे.
कामगारां¸या बाजूने कायदे कानून अिÖतÂवात असून सुĦा Æयाय िमळत नाही, Æयाय िदला
जात नाही Ļा अÔया िबकट पåरिÖथतीतून कामगार जात आहे.
कामगार संघटनांची सं´या ही खूप झालेली आहे. कामगारांची एकजूट नाही हे सरकार
आिण ÓयवÖथापन ओळखून आहेत. Âयामुळे Ļा दुफळीचा फायदा सरकार आिण
ÓयवÖथापन घेत आहेत. जर आपले अिधकार िटकवून ठेवायचे असतील तर कामगारांची
येकì होणे फार गरजेचे आहे व ही कामगारांची येकì होऊ नये याची काळजी सरकार घेत
आहे. उलट तोडफोडची नीती अवलंिबÐया जात आहे. munotes.in

Page 182

182 संयुĉ महाराÕů लढ्यातून महाराÕůांना िमळालेली `मुंबई'व Âयापासून उभाłन आलेली
`मराठी अिÖमता ' या जोरावर िशवसेना १९६६ ला जÆमाला आली असली तरी , चार वेळा
नगरसेवक व तेÓहा आमदार असलेÐया कृÕणा देसाई या `मराठी कामगार ' नेÂया¸या
खूनानंतर माý िशवसेनेला जहालपणाची ओळख िमळाली. राýी¸या अंधारातील Ëयाड
हÐÐयात ५ जून, १९७० रोजी कृÕणा देसाईंचा खून झाला. मु´यमंýी वसंतराव नाईकांचा
िशवसेनेला असलेÐया पािठंÊयामुळे, लालबाग या कामगार चळवळीचे क¤þ असलेÐया
भागात झालेÐया कृÕणा देसाई यांचा खून हा भांडवलदार उīोगपतé¸या पÃयावर पडला.
कृÕणा देसाईं¸या खूनामुळे åरकामी झालेÐया िवधानसभे¸या जागेसाठी¸या पोट िनवडणुकìत
Âयां¸या पÂनéचा पराभव कłन िशवसेनेनी आमदारकì पटकावली व राजकारणाला
`गजकणª' संबोधणाऱया िशवसेनेने राजकारणात सøìय पवेश केला. याच दरÌयान मुंबई या
औīोिगक नगरीतील कÌयुिनÖटां¸या कामगार चळवळी फोडÁयाचे भांडवलदारांनी
राजकारÁयां¸या मदतीनं पĦतशीरपणे सुł केले. याच काळात िशवसेना ÿणीत कामगार
संघटना देखील उदयास आÐया.
यातून कामगार नेतृÂवाची नवी जीवघेणी लढाई अन माग¸या दाराने भांडवलदारांना मदत
करणारा छुपा कामगार नेता-कायªकताª वगª उभा रािहला. कृÕणा देसाई हÂयाकांडातून
िशवसेनेचा कामगार चळवळीत िशरकाव झाला तर हेकेखोरी आिण आपसातले मतभेद
यामुळे दरÌयान¸या काळात कÌयुिनÖट चळवळी¸या िचरफÑया झाÐया. कÌयुिनÖटां¸या
ÿभावाखालील कामगार चळवळीमधली फूट इंटक आिण सेने¸या पÃÃयावर पडत गेली.
कÌयुिनÖट आिण समाजवादी यां¸यातील वैचाåरक अंतर तीĄ कटुता आिण जहर ÿÂय±
िवरोधापय«त पोचले. कÌयुिनÖटांबĥल¸या वैचाåरक-भाविनक आकषªणाला फार मोठी घरघर
लागली. चळवळीचे łपांतर नोकरशाहीमÅये होÁयास सुłवात झाली.
Âयाची पåरणती मुंबईमÅये लाल बावट्या¸या कामगार संघटनांमÅये फूट पाडÁयात झाली.
Âयांचा ÿभाव जवळपास संपवला गेला. िगरणी कामगारांमधून लाल बावटा हĥपार झाला.
जॉजª फना«िडस यां¸यासार´या समाजवादी पुढाöयानी Âया काळात िशवसेनेशी काही ÿसंगी
िवरोध तर काही वेळा सरळ सरळ युती केली. Âयांचा िनवडणुकांत पािठंबादेखील घेतला.
Âयामुळे Âयां¸या टॅ³सी युिनयन, बेÖट, मुंबई महानगरपािलका या सार´या संघटना िटकून
रािहÐया.
मुंबईमधील िगरणी कामगारां¸या संघटनांमÅये, तसेच एकूण कापड, सूत, वाहतूक,साखर ,
नागरी बँका यासार´या ±ेýात काँúेसने मुंबई औīोिगक संबंध कायīाचा वापर (BIR Act)
अितशय हòषारीने कłन घेतला.Âया कायīाचे Öवłप इतके नोकरशाही आिण क¤þीकरणास
उ°ेजन देणारे आहे कì, जरी एखाīा पåरिÖथती मÅये १००ट³के कामगार ÿÖथािपत
ÿाितिनिधक संघटने¸या िवरोधात गेले तरी ÿÂय±ात कायīाने दुसऱया युिनयनला ती
माÆयता िमळणे अितशय िजकìरीचेच ठरते. Âयाचा फायदा मु´यतः इंटक या काँúेस¸या
संघटनेने घेणे अपेि±त होते. तो Âयांनी तसा घेतला. आिण कÌयुिनÖटां¸या नेतृÂवाखालील
मुंबईतील िगरणी कामगार युिनयनचे िकंवा िमल मजदूर सभेचे Öथान राÕůीय िमल मजदूर
संघाने घेतले. munotes.in

Page 183

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
183 मुंबई¸या बाहेर, ÿथम पुणे १९८० नंतर¸या काळात औरंगाबाद, नािशक , काही ÿमाणात
कोÐहापूर, नागपूर येथे मोठे उīोग उभारले गेले. मुंबईचे कापड उÂपादन िभवंडी येथे पॉवर
लूÌसवर गेले. तर मालेगाव, इचलकरंजी, सोलापूर, माधवनंगर येथे नवी पॉवरलूÌस क¤þे
िनमाªण झाली. महाराÕůातील पॉवरलूम उīोग हे खरे तर कापड िगरणी धंīाचे
अनौपचाåरकìकरण िकंवा बकालीकरण आहे. Âयातून अितशय किनķ दजाªचा आिण
कामगारांचे भयानक शोषण करणारा रोजगार िनमाªण होतो. तेथे कामगार चळवळी झाÐया.
लढे झाले. संघटना देखील झाÐया. पण तेथील रोजगाराची असहायता अशी आहे कì, तेथे
कोणतीही Öथायी िटकाऊ चळवळ संघटना िनमाªण करणे अितशय अवघड आहे. पण
तरीही इचलकरंजी येथे डाÓया कामगार चंळवळीचे एक क¤þ उभे रािहले. १९७० ते २०००
पय«त िटकले देखील. इतरý तसे घडू शकले नाही.
पुणे औīोिगक पåरसरामÅये मु´यतः ÿगत असा महाकाय इंिजिनअåरंग धंदा, वाहन उīोग
िनमाªण झाले. बजाज टेÐको सारखे कारखाने आले. िशवाय बहòराÕůीय कंपÆयांची ल±णीय
उपिÖथती तेथे होती. औīोिगक िवकासा¸या Âया टÈÈयावर , तेथे या मĉेदार मोठ्या
औīोिगक संÖथा, Âयां¸या बाजारपेठीय Öथानामुळे िकंमती वर¸या पातळीवर िटकवू शकत
होÂया. Âयामुळे Âया िविशĶ संÖथांमधील कारखाÆयांमधील कामगारांचे वेतन िकंवा सेवाशतê
कामगारांना जाÖत अनुकूल करणे भांडवलदारांना श³य झाले होते.माý Âयासाठी Âयांना
कामगार संघटना या बाहेरील वचªÖवापासून मुĉ असाÓयात, अशी Âयांची अपे±ा होती.
Âयाचा अंदाज आिण अनुभव तेथील कामगारांना सुłवाती¸या काही वषा«त Ìहणजे १९८०
पय«त आला.
ही वÖतुिÖथती ल±ात येताच, Âया कारखाÆयांतील कागारांमÅये एक नवी ÿिøया िनमाªण
झाली. Óयापक कामगारवगाª¸या सावªिýक मागÁयांसाठी¸या लढ्यापे±ा आपÐया संÖथेतील
कामगारांना जो जाÖत ताÂकािलक वेतनवाढ िमळवून देईल तो आपला नेता आिण Âयाचा
झ¤डा हाच आपला झ¤डा ही पूणªपणे अथªवादी िवचारसरणी केवळ पुÁयात, तसेच औरंगाबाद
नािशक येथे Âयाचÿमाणे मुंबईमधील कामगारांमÅये ही łजू लागली. अंतगªत, Öवतंý
संघटना असा एक नवा ÿकार िनमाªण झाला. Âयाचे मूितªमंत ÿतीक असणाöया व Öवतंý
Ìहणिवणाöया गुलाब जोशी, आर. जे. मेहता, करकेरा, यासार´या धंदेवाईक पुढाöयांचा उदय
झाला. िकंवा करÁयात आला.अथाªत तरीही या सवª क¤þात िवचारसरणीशी बांिधलकì
असणाöया लाल बावट्य़ां¸या संघटनांचा एक गट कायमच िटकून रािहला. नािशकसार´या
िठकाणी तर तोच तेथील चळवळीचा मु´य ÿवाह Ìहणावा असे आपले Öथान आजदेखील
िटकवून आहे.
डॉ. द°ा सामंत यांचा उदय १९७० ¸या दशकातील.ते Óयवसायाने डॉ³टर आिण
सामािजक जाणीवेने ÿेåरत होते. ते "धंदेवाईक" पुढारी नÓहते. पण Âयां¸या नेतृÂवशैलीमुळे
ÿथम मुंबईतील आिण नंतर महाराÕůातील कामगार चळवळीला जे साहसवादी-Óयिĉवादी -
अराजकì वळण लागले, Âयामुळे अंितमतः कामगार चळवळीचा सामािजक पåरवतªनाची
चळवळ , राजकìय चळवळ Ìहणून लोप झाला. डॉ. द°ा सामंत यां¸या नेतृÂवाला
भांडवलदारवगª िकती घाबरतो, या एका नकाराÂमक मूÐयावर कामगारांमÅये Âयां¸या
संघटना मोठ्या झाÐया. ठरािवक मोठ्या कारखाÆयांमÅये िकती वेतनवाढ, िकती सवलती
िमळिवÐया ,ÓयवÖथापनावरचा कामगारांचा दबाव िकती ÿमाणात वाढला, हीच कामगार munotes.in

Page 184

184 चळवळी¸या यशाची एकमेव मानके आिण गमके ठरली. यां¸याच िहशेबात Öथािनक
कामगार नेते िवचार करÁयास िशकले.Âयालाच अथªवाद असे Ìहणले जाते. Âयातून Öथािनक
पातळी वर िकती दादािगरी िनमाªण झाली, Âयाचा िवचार डॉ³टरांनी केला नाही. घाटकोपरचे
गरोिडया नगर , पंत नगर, राजावाडी घाटकोपर ईÖट या रिशयन कामगार वसाहती¸या
धतêवर Ìहाडाने (तेÓहाचे हाउिसंग बोडª) १९६० ¸या दशकात घरांची वसाहतच उभारलेली
होती. भारताचे दुसरे गृहमंýी गोिवंद वÐलभ पंत यां¸या नावावŁन या वसाहतीचे नामकरण
करÁयात आले. कामगारांसाठी ही वसाहत असÐयाने िगरणी, खाण आिण गोिदतील
कामगारांची सं´या मोठी होती. Âयाचबरोबर मोठी पोिलस वसाहत देिखल पंतनगर मÅये
आहे. डॉ.द°ा सामंतांचे घर आिण दवाखाना या वसाहतीत होता. दवाखाÆयात येणाöया
कामगारा¸या समÖया जाणुन घेता-घेता Âयांनी कामगार चळवळ उभारली. यामुळे पंतनगर
मÅये अनेक कामगार चळवळéचे रणिशंग फुंकले गेले.
िविवध संघटना आिण राजकìय प± यांनी केवळ शोषणयोµय Ìहणून ºयां¸याकडे पािहले
Âया असहाय कामगारांना द°ा सामंत यांचा आधार वाटू लागला. लाखŌ¸या सं´येने ते
Âयां¸याकडे येत होते यात शंका नाही. Âयातूनच एक मोठी लाट १९७० ते १९८५ या १५
वषा«त िटकून होती.मुंबईत िगरÁयांचे नवीनीकरण करÁयापे±ा Âया बंद कłन Âयां¸या
जिमनी िवकÁया¸या मागे मालक लागले होते. या सवª पåरिÖथतीमुळे मुंबईतील िगरणी
कामगारांची लढाशĉì मुĥलातच ±ीण झालेली होती, अशा पåरिÖथतीत कामगार Âयासाठी
शेवटची आशा Ìहणून डॉ. द°ा सामंत यां¸याकडे गेले. आिण Âया पवाªची अखेर Ìहणूनच
कì काय , द°ा सामंत यां¸या नेतृÂवाखालचा १९८१ सालचा िगरणी कामगारांचा संप सुł
झाला. वाÖतािवक पाहता "बॉÌबे इंडिÖůयल ऍ³ ट'¸या िवरोधात आिण वेतन वाढी¸या
मागणीसाठी १९८१ मÅये िशवसेनेनेच मुंबईतÐया िगरणी कामगारांना चेतवून शहरात
संपाचे वातावरण तापवले होते. संपाची घोषणा िशवसेनाÿमुखांकडून ऐकÁयासाठी परेल¸या
कामगार मैदानात लाखभरापे±ा अिधक कामगार जमा झाले होते. कोणÂयाही ±णाला
संपाची घोषणा होणार याच िदशेने सभा चालली असताना िशवसेनाÿमुख बाळासाहेब ठाकरे
मैदानात आले आिण मु´यमंÞयांशी (बॅ. अंतुले) चचाª झालेली असून, मागÁयांवर चचाª
करÁयाची तयारी दाखवली आहे. Âयामुळे संप केला जाणार नसÐया¸या आशयाचे भाषण
केले होते. िशवसेनेकडून झालेÐया Ăमिनरासामुळे िनमाªण झालेला संताप कामगारांना
िदवंगत कामगार नेते द°ा सामंत यां¸या िदशेने घेऊन गेला होता. १८ जानेवारी १९८२
पासून ५८ िगरÁयांचे कामगार संपावर गेले. हा संप िचघळत गेला आिण पुढे जाऊन फुटला
देखील! Âयातून कामगार संपला.पण संप माý संपला नाही.. Âयातून कामगारांचे काय
कÐयाण झाले ते मािहत नाही, पण िगरणी धंīापे±ा Âयाखालची जिमन िवकÁयामÅये जाÖत
रस असणाöया भांडवलदारांचे आिण जिमन मािफया नेते-कामगार पुढारी यांचे माý नशीब
उघडले. मुंबईमÅये िगरÁयांखालील जिमन कापडा¸या उÂपादनासाठी वापरÁयापे±ा Âयावर
घरे िकंवा Óयापारी संकुले उभी केÐयास Âयातून अभूतपूवª पैसा कमािवता येईल, अशी
पåरिÖथती मुंबईत १९७० नंतर¸या काळात उभी रािहली. परंतु Âयावेळी शहर िवकासाचे जे
िनयम होते, ÂयामÅयेत श³य नÓहते. दुसöया बाजूस िभवंडी, मालेगाव, इचलकरंजी
यासार´या िठकाणी यंýमागांवर कापडाचे उÂपादन कłन ते आपÐया िमल¸या नावावर
िवकÐयास मुंबईपे±ा िनÌÌयापे±ा कमी मजूरीत मजूर िमळतील, तेदेखील असंघिटत,
सुताचा पुरवठा Âया Âया िठकाणी उËया राहणाöया सूत िगरÁयांमधून होऊ शकेल, munotes.in

Page 185

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
185 असेदेखील या मालकां¸या ल±ात आले, Âयामधून मुंबईमधील िगरणी धंदा हा
महाराÕůातील यंýमागांवर हÖतांतåरत झाला.
वरील घटकां¸या पाĵªभूिमवर संपाचा उपयोग िगरणी मालाकांनी Âयां¸याच Öवाथाªसाठी
कłन घेतला. िगरणगावातील िगरÁया कोणÂयाही पयाªयािशवाय बंद पाडÐया. Âयाखाल¸या
जिमनी िवकून Âयातून शहराचा िवकास करÁयावर असणारे शहरिवकासाचे िनव«ध
उठिवÁयासाठी भांडवलदारांनी जोरदार ÿयÂन सुł केले. Âयावेळी मुंबईचे महापौर
िशवसेनेचे छगन भुजबळ होते. मु´यमंýी शरद पवार होते. पण या जिमनéवरची बंधने आिण
कामगार यांना एकाच वेळी आयुÕयातून उठिवÁया¸या आड कोणतेही (तथाकिथत)
राजकìय मतभेद आले नाहीत.जमीन मोकळी झाली. डॉ.द°ा सामंत यांनी जोरदार िवरोध
केला. पण Âयाचा उपयोग झाला नाही. Âयांचा काटा काढÁयासाठी १६ जानेवारी १९९७
मÅये Âयांचा खून झाला. इतकेच काय पण काँúेस¸या नेतृÂवाखालील िगरणी धंīामधील
एकमेव माÆयताÿाĮ संघटना Ìहणजे िमल मजदूर संघ वसंतराव होिशंग यां¸या नेतृÂवाखाली
चालणाöया संघटने¸या अंतगªत अचानक शरद पवार यांना मानणाöया सिचन अिहर यांचे
नेतृÂव आले. जिमनी िवकÐया, Âयाचे कोट्यावधी łपये आले, तरी, आजपय«त हजारो
कामगारां¸या थकबा³या िदलेÐया नाहीत. Âयांचे संसार मागाªवर आलेले नाहीत. आपली घरे
दारे सोडून ते टाचा घासत कोकणात िकंवा सातारा कराड या Âयां¸या गावाकडे गेले. माý
याच िगरÁयां¸या जागी, Âया जिमनी िवकून, बकाल वÖÂयां¸या मधोमध चकाचक टोलेजंग
Óयापारी संकुले तयार झाली. Âयात या कामगारांना ना रोजगार िमळाले ना घरे िमळाली कì
Ìहातारपणासाठी आधार Ìहणून काही नुकसानभरपाई िमळाली.
िगरणी कामगारां¸या लढ्याला कलाटणी देणाöया सहा ÿमुख घटना अशा सांगता येतील
१) १९२६ ला सहा मिह Æयांचा िगरणी कामगारांचा संप, २) १९४७ मÅये कामगार मंýी
गुलजारीलाल नंदा यांनी "बॉÌबे इंडिÖůयल ऍ³ ट'ची घोषणा केली, ३) बॉÌबे इंडिÖůयल
ऍ³ ट¸या िवरोधात कॉ. ®ीपाद अमृत डांगे यांचे िवधानसभेत २६ तास भाषण झाले अन पुढे
Âयां¸याच नेतृÂवाखाली १९७४ ला ४३ िदवसांचा िगरणी कामगारांचा संप. ४) िडस¤बर
१९८१ मÅये कामगार मैदानातील सभेत संपातून माघार घेतÐयाची िशवसेनाÿमुखांची
घोषणा , ५)१८ जानेवारी १९८२ पासून ५८ िगरÁयांमÅये संप सुł होऊन नंतर एक वषाªने
संप फुटला, ६) १९९८ पासून िगरणी कामगारांना वेतन देÁया¸या िनिम°ाने िगरÁयां¸या
जिमनी िवकणे आजतागायत सुł असणे! (कोिहनूर आिण इंदू िमल या िगरÁया देखील
अशीच पĦतशीर åरÂया बद पाडलेÐया िगरÁयापैकì होत !)
८० ¸या दशकानंतर नवं औīोिगक धोरण जाहीर झाÐयावर मुंबईला हाँगकाँग सारखं
Óयापारी क¤þ बनिवÁयाचा िवचार समोर आला. Óयापारी क¤þ, पॉश जुगारखाने, अघयावत
पंचतारांिकत हॉटेÐस, सिÓहªस स¤टर, मोठमोठ्या वसाहती हे िचý िगरणी मालकांना
मानवणारंच होतं. आजारी िगरÁया चालवÁयापे±ा िगरÁयांची जमीन िवकून पैसा िमळवणं
Âयामानाने सोपं आिण सुखावणारं होतं. िगरणी कामगारांचा ऐितहािसक संप सुł
झाÐयाबरोबर िनिम° साधून आजारी िगरÁया ताबडतोब बंद करÁयात आÐया. काही
िगरÁयांना आजारी पाडÁयात आलं. कामगारांची थकलेली देणी आिण िगरÁया पुÆहा सुł
करÁयासाठी लागणारा पैसा हा जमीन िवकून उभा करता येईल असा युिĉवाद िगरणी
मालकांनी केला. जमीन िवøì¸या ÿÖतावांना मंजुरी देÁयाचं काम काँúेस राजवटीत सुł munotes.in

Page 186

186 झालं आिण िगरणी कामगारांना वाö यावर सोडणार नाही अशी घोषणा करणाö या तÂकालीन
सेना-भाजप युती सरकारने जमीन िवøìचा कायदेशीर मागª मोकळा कłन कामगारां¸या
िहतावर अखेरचं तुळशीपý ठेवलं. १ लाख २० हजार चौरस फूट जमीन िवकÁयाची
परवानगी युती सरकारने िदली. कामगार लढ्यातील या फंदिफतुरीúÖत पराभवाचा
महाराÕůातील कामगार चळवळीला फार मोठा िवपåरत ध³का बसला. तो अजूनदेखील
िटकून आहे.कामगार चळवळीचा सामािजक-नैितक दबाव अितशय कमकुवत झाला.
पूवê¸या िगरणी कामगारां¸या संपामुळे कामगार चळवळ बळकट होत असे. Âयातून Âयांची
राजकìय जाणीव वाढत असे. कामगार संघटना ही एक समाजातील शोिषतांची चळवळ
आहे. अथाªतच समाजातील शोषणाचा अंत करÁयाचे Åयेय, ही ितची जÆमखूण आहे.
Âयामुळे कामगार संघटना या एका सामािजक-राजकìय िवचा रांशी जोडून ,Âया िनķावान्
Âयागी Åयेयवादी कायªकÂया«कडून चालिवÐया जाणे, हा िनयम होता.पण या िगरणी
कामगारां¸या संपामुळे संपलढ्याची दहशत, मालकां¸या ऐवेजी कामगारांवरच िनमाªण
झाली.. १९८० नंतर तो अपवाद बनला. कामगार संघटना Ìहणजे एखाīा कंपनीतील
कामगा रांनी Âया Âया ÓयवÖथापनासमवेत Öथािनक पातळीवर सामूिहक सौदा करÁयाचे
माÅयम असते. समाजÓयवÖथा, शोषण सामािजक पåरवतªन, या बाबéचा कामगार
संघटनांशी काहीही संबंध नाही, अशी Óयावहाåरक िवचारसरणी ŀढ केली गेली. कामगार
संघटनांचे नेतृÂव करÁयासाठी पूणªतः धंदेवाईक पुढाöयांची ÿÂयेक िजÐĻामÅये फौजच
तयार झाली. कामगार संघटना कशा आिण कोण चालिवतात हा केवळ कामगार संघटनांचा
अंतगªत ÿij नाही. Âयाचे पåरणाम कामगार मालक संबंध आिण मालक- ÓयवÖथापनाची
धोरणे यां¸यावर होत. असतात. महाराÕůात गेÐया ५० वषा«त उīोगांत गेÐया काही
वषा«तमहाराÕůा¸या उīोग आिण संबंिधत ±ेýामÅये या चøाकार ÿिøया घडत आहेत.
जागितकìकरणा¸या आिण खाजगीकरणा¸या माग¸या दाराने मुंबईतले इतर उīोग बाहेर
जात रािहले. िगरÁयां¸या आिण इतर उīोगां¸या Öथलांतराचा वेग वाढत गेला. यावर एकदा
दादा सामंत आिण बंद िगरणी कामगार सिमतीचे नेते द°ा इÖवलकर बोलले होते कì,
"िगरÁयांची अथवा कारखाÆयांची जमीन िवकणं हाच यामागचा हेतू आहे. आज¸या
बाजारभावाÿमाणे कधी काळी एक Łपया वाराÿमाणे खरेदी केलेÐया जिमनीची िकंमत
शंभरपट झालेली आहे. ही िकंमत मालका¸या हाती लागतेच, िशवाय नÓया िठकाणी úामीण
िवकासा¸या नावाखाली कमी Óयाजाचं कजª िमळतं. वीज, पाणी, जमीन या बाबी मुंबई¸या
मानाने ÖवÖत िमळतात. राºय सरकारकडून करसुिवधाही िमळते. आिण नÓया िठकाणी
कंýाटी पĦतीने कामगार भरती केÐयाने संपाचीही भीती उरत नाही." आजदेखील द°ा
सामंतांनी सांिगतलेले हेच जळजळीत वाÖतव आपण अनुभवत आहोत! दादा सामंत आिण
इÖवलकर यां¸या ÌहणÁयानुसार मोरारजी िमल¸या मालकाने कनाªटकात दावणिगरीला,
िहंदुÖथान¸या मालकाने कराडला, मफतलाल¸या मालकाने गुजराथमÅये नवसारीला,
łबी¸या मालका ने खोपोलीला, स¤चुरीने इंदोरला, ®ीराम िमल¸या मालकाने मÅयÿदेशात
िगरÁया हलवÐया होÂया. िवशेष Ìहणजे Âयासाठी मुंबईतलाच पैसा आिण यंýसामुúी
संबंिधत िठकाणी वापरÁयात आली होती!
या उलट उīोगां¸या Öथलांतरामुळे मुंबईतला उīोग िखळिखळा होताना माý िदसत नाही.
कारण कंýाटी कामगारांचा आयाम या उīोगांना लाभतोय. कंýाटी कामगारांना वेतन कमी munotes.in

Page 187

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
187 असतं, Âयांना संघटना करता येत नाही, अÆय सोयी सुिवधाही नसतात. माý मालकां¸या
पÃयावर या गोĶी पडत असÐयाने मुंबईत एकूणच कंýाटी कामगारांचं ÿमाण वाढतंय.
युिनिलÓहर पासून ते पी आिण जी पय«त ¸या सवª कंपÆया छोट्या उīोजकांकडून ÖवÖतात
आपली उÂपादनं बनवून घेतायत. Æहावा-शेवा आिण कांडला बंदरासार´या रा±सी
ÿोजे³टवर कंýाटी पĦतीने काम कłन घेतलं गेलं.
अशा ÿकारे कामगाराची अन Âया¸या ह³काची िवÐहेवाट लागत रािहली , िगरणी
कामगारां¸या संपात जवळपास दीड-दोन लाख कामगार नोकरी गमावून बसले होते. Âयातले
कोणी वॉचमन झाले, कोणी िशपाई. काहéनी हातमाग आिण यंýमागावर आपलं नशीब िवणून
बिघतलं, तर अनेकांनी Óयसनात Öवत:ला बुडवून घेतलं. Âयां¸या बायका-पोरांचं काय झालं
हे अघापही नीटसं कळायला मागª नाही. वेÔया वÖती, गँगवॉर अशा िठकाणी काहéचा प°ा
लागला असंही बोललं गेलं. यावर पुढे िसनेमेही िनघाले. या जीवघेÁया पåरिÖथतीत कसंबसं
सावरत असताना जवळपास तेवढेच Ìहणजे दीड-दोन लाख कामगार पुढ¸या काळात बेकार
झाले आिण तेवढेच बेकारी¸या मागाªवर आहेत.
मुंबईचं वणªन अनेक ÿकारे केलं जातं. कोÁया एकाने मुंबईला सुÖत अजगर Ìहटलंय.
Âयां¸या पोटात अनेकांसाठी जागा आहे असं मानलं जायचं. ते खरंही होतं. रोजगार
साö यांना िमळायचा. पण आता हा अजगर िगळलेलं सगळं ओकून बाहेर टाकतोय. बेकार
होणारे कामगार हे अजगरा¸या पोटात जागा न िमळालेले आहेत!
आणखी एक नवलाची गोĶ Ìहणजे माग¸या मुंबई महापािलका िनवडणुकांत सवªच राजकìय
प±ांनी मतपेटीवर डोळा ठेवून कामगारांना कुरवाळÁयाचा बेरकì ÿयÂन केला. िवशेष Ìहणजे
ºयांनी १९८१ चा ऐितहािसक कामगार संप फोडला तेच यात सवाªत जाÖत आघाडीवर
होते. ºयांनी कामगारांना देशोधडीला लावले ते मतांसाठी का होईना Âयां¸यापुढे नतमÖतक
झाले ही बाब फार काही सांगून जाते….
आज¸या घडीला शरद राव हे मुबई¸या कामगार चळवळéचा चेहरा बनून रािहले आहेत माý
Âयां¸यात ती सवªसमावेशकता आिण उ°ुंगÂव नाहीये जे सामंतांकडे होते. Âयाउलट हमाल
पंचायत¸या माÅयमातून आिण िविवध Öतरांवरील यशÖवी कामगार चळवळéमुळे बाबा
आढाव हे राºयभरातील कĶकरी वगाªचे आशाÖथान झाले आहेत, माý Âयांचे नेतृÂव
आøमक व जहालतेकडे झुकणारे नसून समाजवादी िवचारसरणीचे असÐयाने ते
वलयांिकत नाहीत पण भिवÕयातील Óयापक कामगार चळवळéचे बलÖथान Ìहणून
Âयां¸याकडे बिघतले जाऊ शकते. मुंबई आिण मुंबई¸या कामगार चळवळीचा एक इितहास
बनून रािहलेÐया डॉ³टर द°ा सामंतांना आज िकती कामगार चळवळी वा नेते Öमृतीसुमने
अिपªत करतात हे ²ात नाही माý डॉ³टर द°ा सामंत एक वादळी, उ°ुंग अन सामािजक
जाणीवांची अनुभूती असणारे लढवÍये कामगार नेते होते हे माý न³कì….
याच दरÌयान १९९३ साली सोिÓहएत युिनयनचा पाडाव झाला. जगातील भांडवलापासून
ते शेतीपय«त¸या सवª बाजारपेठा एकý जोडÁयाचे धोरण जागितक पातळीवर बडय़ा देशांनी
जगावर लादले. तसेच कÐयाणकारी राºय या कÐपनेला ितलांजली देऊन पुÆहा
पूवêÿमाणेच मुĉ बेबंद भांडवलशाही¸याच मागाªने जाÁयाचे नवे धोरण जाहीर करÁयात
आले. सरकारी उīोगांचा संकोच सुł झाला. पåरणामी देशात ÿचंड ÿमाणात परदेशी munotes.in

Page 188

188 भांडवल- वÖतू- सेवा यांची आयात सुł झाली. कामगार कायīांचा Óयापक उदार अथª
मोडीत काढून सवō¸च Æयायालयाने आपण राजकìय-आिथªक स°ेचेच भाग आहोत, हे
आपÐया कामगारिवरोधी अशा ÿÂयेक िनकालातून अिधकािधक ÿमाणात िसĦ केले.
कंýाटी कामगार- असंरि±त कामगार हीच आज ÿÂयेक ±ेýात कामगाराची ओळख आहे.
कायम कामगार हा िनयम नसून अपवाद झाला आहे.
अथाªतच कामगार चळवळीची आज कŌडी झाली आहे, हे िनिIJत. पण ती फĉ पåरिÖथतीने
केलेली नाही, तर कामगारांचा िवचार, िनदान Âया Âया उīोगा¸या पातळीवर , एक वगª
Ìहणून करÁया¸या मूळ ŀिĶकोनाला ितलांजली िदÐयामुळेच ती झालेली आहे. कंýाटी
कामगार - हंगामी कामगार - छोटय़ा कारखाÆयातील कामगार असे पूणª िवभाजन
संघटनां¸या मागÁयां¸या लढय़ां¸या पातळीवर होत आहे. Âयातून बाहेर पडÐयािशवाय
आज¸या संरि±त कामगारां¸या मयाªिदत चळवळीला भिवतÓय राहणार नाही.
आज¸या संदभाªने िवचार करताना खालील मुĥय़ांचा िवचार चळवळीला करावा लागणार
आहे.
आज बँक, िवमा, आरोµय , िश±ण , मनोरंजन, माÅयमे, दूरसंचार- सं²ापन, मािहती तंý²ान,
जािहरात , संशोधन, हॉटेल, पयªटन िवपणन, वाहतूक यांसार´या सेवा±ेýाची वाढ पूणªत:
असुरि±त खासगी ±ेýात दर वषê िकमान १० ट³के दराने होते आहे. देशातील एकूण
रोजगारामÅये ३० ट³³यांहóन अिधक आिण आिथªक उÂपादनात ६० ट³के इतका
सेवा±ेýाचा वाटा आहे. वÖतू उÂपादना¸या ±ेýातीलदेखील िकÂयेक कायाªचे सेवांमÅये
łपांतर होते आहे. बहòतेक सेवा±ेýांत मािहती तंý²ानामुळे Öथळां¸या- देशां¸या- ÿांतां¸या
सीमा या संदभªहीन झाÐया आहेत.
सेवा±ेýातील रोजगाराचे आिण कमªचारी ÿशासनाचे धोरण सामूिहक नसून वैयिĉक आहे.
ÿÂयेक कमªचारी हा दुसöयाचा Öपधªक Ìहणूनच वापरला जातो आहे. संÖथेशी बांधीलकì,
संÖथेचा अिभमान, एका संÖथेत कåरअर या संकÐपना अगदी तळ¸या पातळीवरदेखील
हĥपार केÐया जात आहेत. असा िवचार हा मागास िकंवा अकायª±म लोकांचा Ìहणून
ओळखला जाऊ लागला आहे.
सेवा±ेýातील नवा कमªचारी तुलनेने अिधक िशि±त आहे, शहरी आहे. Âया¸या सवª
जीवनात सामूिहकतेला िकंिचतदेखील Öथान रािहलेले नाही. िश±ण- घर- कजª या ÿÂयेक
बाबतीत Âयाला दी घªकालीन कजाªचाच आधार ¶यावा लागतो. नोकरी, कामाचे तास आिण
Âयातील उÆनती याबाबत पूणª असुरि±तता आहे. यामुळे Âया¸या आनंदा¸या- उÆनती¸या -
उपभोगा¸या - नीती¸या सवª संकÐपना या पूणªत: वैयिĉक बनÐया आहेत.
या पाNjवभूमीवर तेथे कामगार चळवळीचा अथª कसा लावायचा , कसा पोहोचवायचा ? याचे
मोठे आÓहान या िव° भांडवला¸या कालखंडामÅये आपÐयासमोर आहे.
आज सेवा±ेýातील कामाचे Öवłप ल±ात घेऊन Âयां¸या औīौिगक पातळीवरील संघटना
संÖथांची िनिमªती आवÔयक आहे. केवळ वेतन वाढवून घेÁयासाठी संघटना असे Öवłप न
ठेवता, Âयां¸या ±ेýाचा सामािजक, आिथªक संदभª, Âयाचे एकूण अथªशाľ, Âयां¸या
कामातून िनमाªण होणारे कमªचाöयांचे सामािजक, कौटुंिबक, सांÖकृितक ÿij, Âयाची munotes.in

Page 189

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
189 सोडवणूक करÁयासाठी पयाªयी रचना-ÿयोग या आधारावर Âयांची संघटना िनमाªण करावी
लागेल.
सÅया कामगार चळवळ ºया सभासदां¸या जोरावर उभी आहे, Âया कायम कामगारांचे
सÅयाचे सरासरी वय ल±ात घेता, Âयांची सं´या येÂया १० वषा«त जवळपास शूÆयावर
येऊन Âयांची जागा फĉ इंिजनीअसª घेणार आहेत. िनदान आपÐयाच कारखाÆयातील
कंýाटी कामगारांना समान कामाला समान वेतन या तßवानुसार वेतन िमळालेच पािहजे, या
भूिमकेवर येऊन Âयासाठी संप-लढे ÿÂय±ात जोपय«त Âयां¸याकडून सुł होत नाहीत,
तोपय«त कायम कामगारां¸या छोटय़ा गटापुरÂया मयाªिदत असणाöया कामगार संघटनांना
काहीही भिवतÓय राहणार नाही.
भारत सरकार¸या का मगार मंýालया¸या लेबर Êयुरो¸या २०१२ ¸या अहवालानुसार
भारतात अंदाजे १६,१५४ कामगार संघटना अिÖतÂवात आहेत. भारतीय मजदूर संघ ही
भारतातील सवा«त मोठी कामगार संघटना आहे. आज¸या घडीला चळवळ मु´यÂवे
राजकìय िनकषांवर िवभागली गेली आहे. औīोिगक ±ेýाची सÅयाची पåरिÖथती पाहता
सरकार¸या भूिमकेत ल±णीय बदल करÁयात आले आहेत.
कामगार मंýालय, भारत सरकारने माÆयता िदलेÐया राÕůीय Öतरावरील काही संघटना
Ì हणजे एआयटीयूसी (ऑल इंिडया ůेड युिनयन काँúेस), आयएनटीयूसी (इंिडयन नॅशनल
ůेड युिनयन काँúेस), सेवा (Öवयंरोजगार मिहला संघटना) या होय. कामगार संघटना
बöयाचदा मोठ्या फेडरेशनशी संलµन असतात. ऑल इंिडयन बँक एÌÈलॉईज असोिसएशन,
रेÐवे कामगार संघटना यांसार´या ůेड युिनयन फेडरेशन अजूनही कायªरत आहे. राÕůीय
Öतरावर कामगारांचे ÿितिनिधÂव करणारी देशातील एक ÿमुख फेडरेशन Ìहणजे स¤ůल ůेड
युिनयन ऑगªनायझेशन (सीटीयूओ) कामगारां¸या चळवळीने मोठा पÐला गाठला आहे.
या चळवळीतील महßवा¸या बदलांचा इथे उÐलेख करणे आवÔयक आहे.
(i) कामगारांचे मुĥे ºयासाठी ही चळवळ उभी रािहली.
(ii) कामगार चळवळीला आकार देणारं नेतृÂव.
(iii) समाजधुरीण कामगारिहतासाठी उभे ठाकले आिण कालौघात कामगारांनी या लढ्याची
धुरा Öवतः¸या खांīावर घेतली. Âयातूनच युिनयन नेÂयांचा वगª उदयाला आला.
(iv) जागितकìकरणाबरोबरच सरकारची या चळवळीतील भूिमकादेखील बदलत गेली.
आिण
(v) कामगार संघटनांचे राजिकयीकरण.
आपली ÿगती तपासा .
१) १९६० पासून २००० पय«त¸या कामगार चळवळी¸या ÿगतीचा आढावा ¶या.
munotes.in

Page 190

190 १४.३ आिदवासी चळवळी (१९४७-२००००) आिदवासी समाज आिण आिदवासी अथªÓयवÖथा:
भारतातील जमाती आज उÂपादना¸या एकाच तंý²ान-अथªÓयवÖथेवर िटकून आहे. आिदम
तंý²ान, Ìहणजे, िशकार , अÆन गोळा करणे आिण Öथलांतरण आिण छतावरील लागवड हे
पूवª आिण मÅय ÿदेशातील काही भाग, िनलिगरी , अंदमान बेटे आिण ईशाÆयेकडील
उÕणकिटबंधीय जंगलांनी ÓयापलेÐया अितपावसाळी ±ेýापुरते मयाªिदत आहे,. आिदवासी
अथªÓयवÖथेचा सुमारे १० ट³के भाग असलेली खेडूत अथªÓयवÖथा उप-िहमालयीन
ÿदेशां¸या उ¸च उंचीवर, गुजरात आिण राजÖथान¸या शुÕक ÿदेशात आिण िनलिगरी¸या
छोट्या भागात िटकून आहे. तीन चतुथा«श पे±ा जाÖत आिदवासी कामगार अथªÓयवÖथे¸या
ÿाथिमक ±ेýात गुंतलेले आहेत, Âयापैकì बहòसं´य शेतकरी आहेत आिण Âयानंतर शेतमजूर
आहेत. Âयां¸यापैकì मोठ्या सं´येने पशुधन, वनीकरण , मासेमारी, िशकार इÂयादéमÅये
आिण बांधकाम ±ेýात कामगार Ìहणून, खाणकाम आिण उÂखननात गुंतलेले आहेत.
आिदवासी समुदायांमÅये गैर-आिदवासé¸या तुलनेत वÖतुिविनमय मोठ्या ÿमाणावर होत
असला तरी , आज जवळपास संपूणª आिदवासी अथªÓयवÖथा बाजारातील िकंमती¸या
भोवöयात आहे. आिदवासी समुदायांमÅये पारंपाåरक Óयवसायांकडून नवीन Óयवसायांकडे
ल±णीय बदल झाला आहे. उदाहरणाथª, जंगले नाहीशी झाÐयामुळे आिण वÆयजीव कमी
झाÐयामुळे िशकार आिण एकý राहणाöया अनेक समुदायांची सं´या कमी झाली आहे.
पयाªवरणीय öहासामुळे आिदवासी समुदायां¸या संबंिधत पारंपाåरक Óयवसायांवर ÿचंड घट
झाली आहे. तथािप, फलोÂपादन छतावरील लागवड , िÖथर शेती, पशुसंवधªन, रेशीम
आिण मधमाशी पालन यामÅये वाढ होत आहे.
जमाती Âयां¸या पारंपाåरक Óयवसायांपासून दूर जात आहेत आिण शेतकरी Ìहणून Öथाियक
होत आहेत आिण Âयांनी Âयांचे उÂपÆन वाढवÁयासाठी आिण उÂपादकता वाढवÁयासाठी
नवीन Óयवसाय Öवीकारले आहेत. आिदवासी अथªÓयवÖथेतील िविवधतेचे पुरावेही
आपÐयाला सापडतात. सरकारी आिण खाजगी सेवा, Öवयंरोजगार इÂयादéमÅये काम
करणाöया आिदवासé¸या सं´येत झपाट्याने वाढ होत आहे. अनेक पारंपाåरक कलाकुसर
नाहीशी झाली आहे आिण िवशेषत: कताईला Âयाचा फटका बसला आहे. िवणकाम,
रंगरंगोटी आिण छपाई यासार´या संबंिधत िøयाकलापांनाही असाच फटका बसला आहे.
कातडी कमिवÁयाचे काम इÂयादéमÅये बदल झाले आहेत; दगडी कोरीव काम कमी झाले
आहे. पण खाणकाम आिण दगडी बांधकामात काम करणायाª आिदवासéची सं´या ÿचंड
वाढली आहे जी एक नवीन गितशीलता सूिचत करते. आिदवासीही कारागीर आहेत.
कोरीव काम आिण बॉडी टॅटूमÅये आिदवासी लोकांमÅये ÿचिलत असलेÐया कला आिण
हÖतकलांचा समावेश आहे. अिलकड¸या वषा«त वॉल प¤िटंग आिण रेखािचý हे कलाचे इतर
ÿमुख ÿकार Ìहणून उदयास आले आहेत. िकंबहòना वारली, रबारी, राठवा आिण इतरांमÅये
Óयावसाियक Öतरावर या कलांचे ल±णीय पुनŁºजीवन झाले आहे. टोपली करÁया¸या
कामामÅये सवाªत जाÖत जमातéचा समावेश होतो, Âयानंतर िवणकाम, भरतकाम आिण
मातीची भांडी यात गुंतलेÐया जमातéचा समावेश होतो. िवकास ÿिøये¸या ÿभावाने,
िवशेषतः िश±णाने, आिदवासéमÅये उīोजक/Óयावसाियक, िश±क , ÿशासक ,
अिभयंते/डॉ³टर आिण संर±ण सेवा सदÖयांचा एक नवीन Öतर तयार केला आहे. िवकास munotes.in

Page 191

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
191 ÿिøयेमुळे आिदवासी समाजातही फूट िनमाªण झाली आहे. िवषमता वाढली आहे.
संसाधनांवर िनयंýण गमावÐयामुळे आिण लोकसं´ये¸या वाढीमुळे, जनसांि´यकìय वाढीचा
दर राÕůीय सरासरीपे±ा जाÖत आहे, आिदवासéमधी ल गåरबी देखील अनेक पटéनी वाढली
आहे. काही जमाती िकंवा Âयां¸यातील काही िवभाग वगळता, आिदवासी हे आपÐया
लोकसं´येतील सवाªत मागासलेÐया आिण गरीब वगा«मÅये रािहले आहेत.
आिदवासी चळवळी (१९४७-२०००):
१४.३.१ ÖवातंÞयपूवª काळ:
वसाहतपूवª काळात काही जमातéनी उ°र-पूवª, मÅय भारतातून पिIJम आिण दि±ण
भारतापय«त िवÖतारलेÐया ÿदेशांमÅये राºये Öथापन केली. िजथे Âयांना राºये सापडली
नाहीत , ितथे Âयांना ÿादेिशक राजकìय ÓयवÖथेत सामावून घेÁयात आले, मोठ्या ÿमाणात
Öवाय°ता आिण ÖवातंÞय राखले गेले. इतरý वसाहितक स°े¸या पूवªसंÅयेला जमाती
अÖवÖथ िÖथतीत असÐयाचे नŌदवले गेले. उदाहरणाथª, पिIJम भारतात गŌड , िवÐस आिण
कोळी या जमाती अशांत अवÖथेत होÂया. आिदवासी अनेकदा मराठा, राजपूत इÂयादी
ÿादेिशक शĉé¸या िवरोधात उठले. मुघलांनी कोÑयांना खाली पाडले आिण मराठ्यांनी
िभÐल आिण गŌडांना कठोरपणे हाताळले. वसाहती¸या काळात आिदवासé¸या Öवाय°तेवर
आिण आिदवासé¸या संसाधनांवर जसे कì जमीन, जंगले, खिनजे इÂयादéवर ÿथम मोठा
आघात झाÐयाने आमूलाú बदल झाले. वसाहतवादाने आिदवासéनी उभारलेÐया
वसाहतपूवª राजकìय संरचनेचे िवÅवंसही केले. ºयाने Âयांना सामावून घेतले. Âयामुळे
आिदवासéनी अिधक वेळा बंड केले आिण वसाहती काळात इतर कोणÂयाही समुदायापे±ा
मोठ्या ÿमाणावर चळवळी आिण िनषेध आयोिजत केले.
१४.३.२ ÖवातंÞयानंतरचा काळ:
वसाहतवादानंतर¸या काळात आिदवासé¸या जिमनी¸या संसाधनां¸या शोषणाची तीĄता
आिण Âयांचे उपेि±तीकरण, िनवाªसन िकंवा गरीबी, िश±ण आिण रोजगार , राजकारणात
ÿितिनिधÂव आिण स°ेत वाटा, आिण आिदवासी मÅयमवगाª¸या एका भागाची संपÆनता
असूनही तीĄतेने पािहले गेले. Ìहणून, या काळात ओळख , समानता, सशĉìकरण ,
Öवराºय इÂयादी मुद्īांवर क¤þीत मोठ्या ÿमाणावर चळवळéचा उदय झाला. ÖवातंÞयानंतर
आिदवासéची सामािजक -आिथªक पåरिÖथती सुधारÁयासाठी िविवध ÿयÂन केले गेले.
Âयांना िदलेले घटनाÂमक संर±ण िटकवून ठेवÁयासाठी क¤þ आिण राºय सरकारने
आिदवासी कÐयाण आिण िवकासा¸या िदशेने सातÂयाने ÿयÂन केले आहेत. Âयां¸या
िवकासासाठी लागोपाठ पंचवािषªक योजनांमÅये िवशेष कायªøम हाती घेÁयात आले आहेत.
Âयांना समाजातील इतर िवकिसत घटकां¸या बरोबरीने आणणे हा यामागचा उĥेश होता.
परंतु िवकास योजनां¸या पåरचयासह सवª ÿकरणांमÅये पåरणाम उÂसाहवधªक नाहीत, काही
सोसायट्या िवघिटत झाÐया आहेत.
अवजड उīोगांची Öथापना, धरणे बांधणे आिण आिदवासी झोनमÅये िवकास योजना सुł
करणे यामुळे Öथािनक लोकांचे िवÖथापन आवÔयक आहे. हजारो आिदवासी कुटुंबे Âयां¸या munotes.in

Page 192

192 पारंपाåरक िनवासÖथानातून िवÖथािपत झाली आहेत, बाहेरील लोकांशी संपकाªची
पåरिÖथती िततकìच हािनकारक आहे.
औīोिगक कारणांसाठी झाडे तोडÐयाचा पåरणाम Ìहणून जंगलांचा नाश झाÐयामुळे िशकारी
आिण अÆन गोळा करणायाª छोट्या समुदायांना धोका िनमाªण झाला आहे.
ºयांना नवीन आिथªक आिण शै±िणक सीमांचा लाभ घेता आला ते Âयांचे बरेच चांगले कł
शकले, तर आिदवासéचा एक मोठा वगª, नवीन आÓहानांना सामोरे जाÁयासाठी पुरेसा तयार
नसलेला, हळूहळू समाजातील गरीब वगा«मÅये उदासीन झाला. आिथªक आिण सामािजक
िवषमतेिवŁĦ Âयांनी सामूिहक आवाज उठवला आहे.
िवशेषत: मÅय भारतातील आिदवासéनी Âयां¸या शोषकांिवŁĦ ÿितिøया Óयĉ केली होती.
ºयांनी Âयांचे आिथªक आिण सांÖकृितक शोषण केले Âयां¸यापासून Âयांची जमीन मुĉ
करÁया¸या िदशेने या चळवळी िनद¥िशत केÐया होÂया. Âयाच वेळी, या ÿÂयेक चळवळीने
Âयां¸या संÖकृती¸या पुनŁºजीवनावर भर िदला, Âयांची पारंपाåरक संÖकृती जी बाहेर¸या
लोकां¸या ÿभावाखाली आली.
आिदवासी चळवळéचे मु´यत: वगêकरण केले जाऊ शकते:
(अ) Öवाय°ता , ÖवातंÞय, राºय िनिमªती आिण Öवराºयासाठी राजकìय चळवळी
(ब) कृषी आिण वन-आधाåरत चळवळी :
जमीन आिण जंगलासार´या संसाधनांवर िनयंýण ठेवÁयासाठी चळवळी िकंवा
जिमनीपासून परकेपणा, आिण िवÖथापन आिण जंगलातील िनब«धांिवŁĦ आिण जंगल
संवधªनासाठी िनद¥िशत केलेÐया चळवळी. ÖवातंÞयानंतर¸या काळात गŌड आिण
िभÐलांमÅये राजकìय Öवाय°तेची आकां±ा Óयĉ करÁयाचे ÿयÂन झाले. राजा नरेश िसंग
सार´या राज गŌड नेÂयांनी राºय पुनरªचना आयोगासमोर सादर केलेÐया िनवेदनात
छ°ीसगडमधील आिदवासी भाग आिण रीवा ÿदेश आिण िवदभाªतील संलµन िजÐĻांमधून
आिदवासéसाठी वेगळे राºय िनमाªण करÁयाची मागणी केली. १९ मे १९६३ रोजी गŌडवाना
आिदवासी सेवा मंडळाचे अÅय± नारायण िसंग उके यांनी गŌडवाना राºया¸या िनिमªती¸या
मागणीचा पुनŁ¸चार केला, ºयामÅये छ°ीसगडमधील गŌड आिण इतर आिदवासी ÿदेश
आिण महाराÕůातील िवदभाªतील संलµन िजÐĻांचा समावेश होता. िबहार¸या छोटा
नागपूर-संताल परगणा ÿदेशात राजकìय Öवाय°ता आिण राºय िनिमªतीची चळवळ खöया
अथाªने िवकिसत झाली. आिदवासी महासभा १९४९ मÅये झारखंड पाटê या नवीन
ÿादेिशक प±ामÅये िवलीन झाली. Âयामागे अितरेकì चळवळé¸या अपयशाचे आिण भारतीय
राºयघटने¸या िनिमªतीचे अनुभव होते. झारखंड प± िकमान तßवतः छोटानागपूर¸या सवª
रिहवाशांसाठी खुला होता. अशाÿकारे जातीयतेकडून ÿादेिशकतेकडे संøमण घडले.
१४.३.३ झारखंड आंदोलन:
१९५२ ते १९५७ हा काळ अनेक अथा«नी झारखंड चळवळ आिण प±ासाठी सवō¸च काळ
होता, जो छोटा नागपूर-संताल परगणा ÿदेशात ÿमुख प± Ìहणून उदयास आला होता. munotes.in

Page 193

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
193 १९५७ मधील दुसöया सावªिýक िनवडणुकांमÅये Âयाचा ÿभाव ओåरसापय«त वाढला होता,
िजथे Âयांनी पाच जागा िजंकÐया आिण अिÖथरतेने úासलेÐया राºया¸या राजकारणात
स°ेचा समतोल राखला. याने उÐलेखनीय ऐ³य दाखवले, आिदवासी ÿदेशात कायदा
तयार केला, हजारो लोकांची जमवाजमव करता आली आिण अÐपसूचनेवर भÓय
िमरवणुका काढता आÐया. १९६० ¸या सुŁवातीस प±ाचे अधःपतन सुł झाले. Âया¸या
घसरणीची कारणे पुढीलÿमाणे होती: िवकासा¸या ÿिøयेत आिदवासéचा सहभाग ; िश±ण ,
रोजगार आिण िवकासा¸या संसाधनांवर िनयंýण यावरील Öपध¥मुळे िनमाªण झालेले ÿगत
िùIJन आिदवासी आिण मागासलेले गैर-िùIJन आिदवासी यां¸यातील Öपधाª; आिण,
झारखंडमधील गैर-िùIJन आिदवासéचा पािठंबा काँúेस आिण जनसंघाकडे वळला.
झारखंड मुĉì मोचाª छोटानागपूर¸या औīोिगक आिण खाण पĘ्यात आिण १९८० ¸या
सावªिýक िनवडणुकांनंतर राºया¸या राजकारणात एक ÿमुख राजकìय शĉì Ìहणून
उदयास आला. Âयात शेतकरी आिण कामगार वगाªचा समावेश कłन अिलĮतावादी
चळवळीला Óयापक आधार देÁयाचा ÿयÂन केला.
झारखंडचे वणªन Âया¸या िवचारवंतांनी अंतगªत वसाहत असे केले आहे ºयाचा बाहेर¸या
लोकांकडून शोषण होत आहे. जरी या ÿदेशात २८ ट³के खिनजे असूनही िवकासासाठी
राºया¸या अथªसंकÐपा¸या केवळ १५ ट³के िनधीचा लाभ होतो. िवकास ÿिøया
Öथािनक रिहवाशांचे शोषण करणारी आहे आिण रोजगारा¸या सवª संधी िहरावून घेÁयासाठी
बाहेरचे लोक सरसावले आहेत. झारखंड चळवळीवर पåरणाम करणाöया अनेक उलट-सुलट
घडामोडéमधून, वेगÑया राºया¸या समथªनाची रणधुमाळी चालूच रािहली आिण अगदी तीĄ
होत गेली, ºयामुळे मोठ्या राजकìय प±ांनाही Âयां¸यात ÿवेश िमळाला. Âयांनी १९८० ¸या
दशकात ÿादेिशक संरचना उभाłन सुŁवात केली, तÂकालीन पंतÿधान इंिदरा गांधी यांनी
१९८० मÅये छोटानागपूर हे सांÖकृितकŀĶ्या वेगळे ±ेý असÐयाचे घोिषत केले. हे १९९०
¸या दशका¸या सुŁवातीस Öवाय° राजकìय अिधकारात łपांतåरत केले गेले. 1988
मÅये, भारतीय जनता प±ाने ÿादेिशक मागासलेपणा¸या ŀĶीने वनांचल राºया¸या
िनिमªतीसाठी वचनबĦ केले. अशा ÿकारे झारखंडला दीघªकाळ िवरोध करणाöया दोन
महßवा¸या प±ांनी आपली भूिमका उलटवली. सीपीआय (एम) वगळता सवª डाÓया प±ांनी
१९८० ¸या दशकात Öवतंý राºया¸या मागणीला पािठंबा िदला आिण जमीन आिण
जंगलाचे ÿij, राÕůीयÂव , वगª आिण वांिशक ÿij, सामाÆयत: ÿमुख प±ांनी दुलª± केले.
अशाÿकारे एकìकडे झारखंड राºय सतत वाढत होते आिण १९९० ¸या दशकात राºय
समथªक प±ांना िवशेषतः भाजप¸या िनवडणुकìतील फायīात Âयाचे łपांतर झाले.
झारखंड ÿकरणांवरील सिमतीने Öवाय° ÿािधकरण Öथापन करÁयाची िशफारस केली.
झारखंड एåरया ऑटोनॉमस कौिÆसल (JAAC) १९९३ मÅये अिÖतÂवात आली, परंतु पूणª
राºयाची मागणी करणाöया लोकां¸या अपे±ा पूणª झाÐया नाहीत. १९९५ आिण १९९६
मÅये झालेÐया दोन सावªिýक िनवडणुकांमÅये Öवतंý राºयाचा पुरÖकार करणायाª अिखल
भारतीय प±ांनी िनवडणुकìत जोरदार बाजी मारली, झारखंड राºय १५ नोÓह¤बर २०००
रोजी ÿÂय±ात उतरले, १९५० मÅये झारखंड प±ाने िनिIJत केलेले झारखंड राºयाचे
उिĥĶ आिण सुमारे शंभर वषा«पूवê िबरसा मुंडा यांनी काढलेले आिदवासी राºयाचे ÖवÈन
पूणª केले.
munotes.in

Page 194

194 आपली ÿगती तपासा .
१) १९६० ¸या दशकात झारखंड प±ा¸या öहासाची कारणे कोणती होती?
१४.३.४ ईशाÆयेतील आिदवासी चळवळी:
ईशाÆयेतील राजकìय चळवळी ईशाÆयेतील आिदवासी चळवळी या ÿदेशा¸या अिĬतीय भू-
राजकìय पåरिÖथतीमुळे आिण ऐितहािसक पाĵªभूमीमुळे Öवतःच एका वगाªत मोडतात.
ईशाÆयेकडील टेकड्यांमधील राजकìय ÿिøयांनी स°ा हÖतांतरणा¸या पूवªसंÅयेला जोर
धरला , जेÓहा मोठ्या सं´येने आिदवासी आिण खाशी, िमझो, गारो आिण नागांमधील काही
उ¸चĂू वगाªने भारता¸या घटनाÂमक ÿणाली कायाªत भाग घेÁयाचे माÆय केले. जुÆया
जमातéनी नवीन नावे धारण केली, लहान जमाती मोठ्या जमातéमÅये िवलीन झाÐया आिण
जमातéनी एकý येऊन नवीन वांिशक-सह-ÿादेिशक ओळख िनमाªण केली. Öवाय° पåरषद
िकंवा राºय Öथापनेपय«त¸या ÿिøया सवª जमातéमÅये जवळजवळ समान होÂया, परंतु
राÕů-राºयाशी Âयां¸या संबंधां¸या ÿijावर मतभेद होते. नागां¸या एका वगाªने बंडखोरीचा
मागª िनवडला, Âयानंतर िमझो, मेईटी आिण िýपुरी Ļांनी Âयाच जमातé¸या इतर िवभागांनी
नंतर एकýीकरणाला ÿाधाÆय िदले. उदाहरणाथª, नागालँडमÅये अंगामी, एओ आिण सेमा
ºयांनी नागा बंडखोरी¸या सुłवातीस ÿमुख भूिमका बजावली होती Âयांनी शांत ÿादेिशक
राजकारणाचा पयाªय िनवडला. गुŁÂवाकषªणाचे क¤þ या जमातéचे वचªÖव असलेÐया
भागातून कोÆयाक आिण लोथा वÖती असलेÐया भागात आिण आता आंतरराÕůीय
सीमेकडे सरकले. बंडावर आता हेिमस आिण कोÆया³स आिण तांगखुल यांचे वचªÖव आहे.
िकंबहòना या अÐपवयीन जमातéमÅये हेिमस आिण कोÆयाक आिण तांगखुल यां¸या
वचªÖवा¸या िवरोधात ÿितिøया िनमाªण झाली आहे. दुगªम आिण अिवकिसत मोन आिण
तुएनसांग िजÐĻांना क¤þशािसत ÿदेश बनवÁयाचीही मागणी आहे.
१४.३.५ नागा चळवळ:
नागा चळवळ ही Öवाय°ता िकंवा ÖवातंÞयासाठी सुł असलेली सवाªत जुनी चळवळ आहे.
सÅया¸या नागा चळवळी चा उगम १९१८ मÅये कोिहमा येथे मोकोकचुंग येथे शाखा
असलेÐया नागा ³लब¸या Öथापनेपासून सुł होतो, ºयामÅये ÿामु´याने उदयोÆमुख नागा
उ¸चĂू लोकांचा समावेश होता, ºयामÅये ÿशासकìय क¤þांमधून आलेÐया सरकारी
अिधकाöयांचा समावेश होता. कोिहमा आिण मोकोकचुंग यांनी िùIJन शै±िणक संÖथांमÅये
िश±ण घेतले आिण शेजार¸या गावातील काही ÿमुख ³लबने नागा िहÐस¸या सवª
जमातéचा समावेश असलेÐया सामािजक आिण ÿशासकìय समÖयांवर चचाª केली. नागा
³लबने १९२९ मÅये सायमन किमशनला िनवेदन सादर केले. Âयात टेकड्या
सुधारÁया¸या योजने¸या बाहेर ठेवÁयासाठी आिण टेकड्यांवर थेट िāिटश ÿशासन चालू
ठेवÁयासाठी ÿाथªना केली गेली. एिÿल १९४५ मÅये वैयिĉक आिदवासी पåरषदांना
एकिýत करणारी िजÐहा आिद वासी पåरषद Öथापन करÁयात आली. नागा िहÐस
िजÐĻा¸या तÂकालीन उपायुĉां¸या पुढाकाराने नागा िहÐस या पåरषदेचे नाव १९४६
मÅये बदलून नागा नॅशनल कौिÆसल (NNC) असे करÁयात आले. जपानी लोकांनी Âयांची
शेवटची लढाई दुसöया महायुĦादरÌयान नागा िहÐस िजÐĻाचे मु´यालय असलेÐया
कोिहमा येथे केली. नागा जमातéचे राजकìय Óयासपीठ Ìहणून नागा राÕůीय पåरषदेची घटना munotes.in

Page 195

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
195 नागा चळवळी¸या आधुिनक टÈÈयाची सुŁवात मानली जाऊ शकते. याने नागा जमातéना
राजकìय एकतेची भावना िदली आिण नागा राÕůÂवाची संकÐपना मूतª Öवłप धारण केली.
१९४६ मÅये, िāटीश सरकारने नागा िहÐस, तÂकालीन NEFA ±ेý आिण बमाªचा एक
भाग, लंडन¸या िनयंýणाखाली 'øाऊन कॉलनी ' Ìहणून ůÖट टेåरटरी तयार करÁयाची
योजना ÿÖतािवत केली. NNC मधील िशि±त नागांनी Âवरीत िāिटश वसाहतवादा¸या या
कÐपनेला भारतीय राÕůीय कॉंúेसÿमाणे िवरोध केला आिण घोिषत केले कì िāिटशांनी
भारत सोडता ना नागा िहÐस सोडणे आवÔयक आहे. NNC ची उिĥĶे Öवाय°तेपासून
ÖवातंÞयापय«त अनेक टÈÈयांतून िवकिसत झाली आहेत. २७-२९ जून १९४७ रोजी
आसामचे तÂकालीन राºयपाल िदवंगत सर अकबर हैदरी यांनी ÿितिनिधÂव केलेले NNC
आिण भारत सरकार यां¸यात झालेÐया ९-सूýी करारांतगªत, जिमनी¸या पृथ³करणापासून
संर±ण, ÿशासकìय िनिमªती अशा तरतुदी होÂया. Öवाय°ता आिण Âयां¸या
अंमलबजावणीसाठी भारत सरकारची िवशेष जबाबदारी. नागा िहÐसमÅये १९४७ ते
१९५४ पय«तचे नागा आंदोलन शांततापूणª आिण घटनाÂमक रािहले. १९४९ ¸या शेवटी,
नागा राÕůीय पåरषदेने भारत संघाबाहेरील ÖवातंÞया¸या बाजूने आपले Åयेय बदलले.
१९५४ मÅये, नागा यांनी 'पीपÐस सावªभौम åरपिÊलक ऑफ Āì नागालँड' हे हाँगिकन
सरका र Öथापन करÁयाची घोषणा केली. १९५४ मÅये िहंसाचार झाला आिण भारतीय
सैÆय आिण बंडखोरांचा समावेश असलेÐया अनेक घटना घडÐया.
जुलै १९६० मÅये पंतÿधान पंिडत जवाहरलाल नेहł आिण नागा िशĶमंडळ यां¸यात 16
कलमी करार झाला. १ ऑगÖट १९६० रोजी पंतÿधान नेहł यांनी ‘नागालँड’ हे भारतीय
संघराºयाचे १६ वे राºय करÁयाचा सरकारचा िनणªय संसदेत जाहीर केला. यावेळी
नागालँडमÅये ‘ओÓहर úाउंड’ नागा नेÂयांचा एक नवीन गट उदयास आला, ºयांनी नागालँड
नॅशनिलÖट ऑगªनायझेशन (NNO) ची Öथापना केली. NNO ची Öथापना मु´यÂवे Âया
नेÂयांनी केली होती ºयांनी नागालँडला राºयाचा दजाª िमळवून देÁयासाठी महßवपूणª
भूिमका बजावली होती. Âयाच ÿकारे, नागालँडचा डेमोøॅिटक प± उदयास आला जो NNO
नेतृÂवापासून िभÆन असलेÐया आिण फुटीरतावादी भूिमगत गटाबĥल सहानुभूती
असलेÐयांनी Öथापन केला होता. तथािप, नागा चळवळीचा अितरेकì िवभाग १९५४ ते
१९६४ दरÌयान एका दशकाहóन अिधक काळ भूिमगत रािहला. १९६८ पय«त भूिमगत
नेÂयांमÅये चच¥¸या अनेक फेöया झाÐया. आणखी एक महßवाची खूण Ìहणजे िशलाँग
करारावर Öवा±री करणे, ११ नोÓह¤बर १९७५ रोजी ºया अटéनुसार भूिमगत नागा यांनी
भारतीय संिवधान Öवीकारले, Âयांची शľे जमा केली आिण भारत सरकारने नागा राजकìय
कैīांची सुटका केली आिण Âयां¸या पुनवªसनाचे वचन िदले. तथािप , बंडखोरी पुÆहा सुł
झाली नसताना आिण अिधकािधक भूगभाªत आलेले असताना, िहंसाचाराचा Âयाग कłन
आिण नागालँड हे सामाÆयतः अशांत ईशाÆयेकडील शांतता आिण िÖथरतेचे मŁभूमी
रािहलेले असताना, िफझोने Öवत: आिण अ ॅकॉडªला नकार िदला आहे. शýुÂव शýू तीन
छावÁयांमÅये िवभागले गेले.
(i) िफझो समथªक प±, munotes.in

Page 196

196 (ii) मोन अंगामी यां¸या नेतृÂवाखालील गट जो भूिमगत नागा राÕůीय पåरषदेचा उपाÅय±
झाला आिण ºयांनी फेडरल प±ाचा नवी िदÐलीशी सलोखा केला आिण िùÖती
धमाªचा िवĵासघात केÐयाबĥल बंडखोरांचा िनषेध केला आिण
(iii) तंगकुल नागा, टी. मुइवा आिण इसाक Öवू यां¸या नेतृÂवाखाली नॅशनल सोशािलÖट
कौिÆसल ऑफ नागालँड (NSCN) ची Öथापना करणारे िवþोही मॉइÖट
िवचारसरणीचे पालन करतात. इंडो-बमाª सीमेवर िफझो आिण मुइवा-इसाक समथªक
गटांमÅये गोळीबार, øॉस फायर , खुनी हÐले आिण अिनिIJत हÂयां¸या घटना
घडÐया.
नागा राजकारणा¸या øमपåरवतªन आिण संयोजनामागे िविवध जमातéमधील बदलणारी
समीकरणे िदसतात. नागा बंडा¸या सुŁवातीला ÿमुख भूिमका बजावणाöया अंगामी, एओ
आिण सेमा यांनी शांत ÿादेिशक राजकारणाचा पयाªय िनवडला आहे. गुŁÂवाकषªणाचे क¤þ
या जमातéचे वचªÖव असलेÐया भागातून आिण कोÆयाक आिण लोथा यां¸याकडून
आंतरराÕůीय सीमेकडे सरकले आहे. बंडखोरीवर आता हेिमसचे वचªÖव आहे आिण िफझो
समथªक प±ाशी एकिनķ असलेले कोÆयाक आिण तांगुल अंगामी, खोम¤गन आिण चाकेसांग
यांना मारत आहेत. खरे तर या जमातéमÅये आओ, अंगमी, चकेसांग आिण लोथा
यांसार´या ÿगत जमातé¸या वचªÖवािवŁĦ ÿितिøया िनमाªण झाली आहे. दरÌयान,
नागालँडचे राजकारण मु´य ÿवाह आिण ÿादेिशक ňुवांमÅये गेले आहे.
नागालँड नॅशनल ऑगªनायझेशनने १९६४ ते १९७५ पय«त सरकार चालवले. १९७६ मÅये
ती राÕůीय ओळख िमळवÁयासाठी भारतीय राÕůीय काँúेसमÅये िवलीन झाली.
दरÌयान¸या काळात नागा हे ईशाÆयेकडील सवाªत गितमान आिण ÿगतीशील लोक Ìहणून
उदयास आले आहेत ºयांनी úामीण िवकासाचे उÂÿेरक Ìहणून úाम िवकास मंडळाची
Öथापना केली आहे आिण कारिगल येथे लढलेÐया नागा रेिजम¤टची Öथापना केली आहे.
आिण तरीही , नागा समÖयेवर अंितम तोडगा अīाप ŀĶीपथात नाही, तरीही तोडगा
काढÁयासाठी अनेकदा भारत सरकार आिण बंडखोर गट यां¸यात वाटाघाटी होतात.
१४.३.६ खाणकाम िवŁĦ आिदवासी चळवळी :
बॉ³साईट¸या खाणीवłन झालेÐया संघषाªला तीन िनÕपाप आिदवासी ठार झाÐयाने िहंसक
वळण लागले आहे. १९९३ पासून पोिलसांनी आिदवासी लोक आिण कायªकÂया«वर ८०
गुÆहे दाखल केले आहेत. अनेक वेळा पोिलसांनी लाठीचाजª केला. कायªकÂया«वर हÐले
झाले आिण ÿितकार चळवळीची कायाªलये उद्ÅवÖत करÁयात आली.
अॅÐयुिमना ÿकÐपाचा ÿितकार आिण पोिलस गोळीबार यांचा महßवाचा पåरणाम आहे.
Âयानंतरची सरकारे, स°ेत असलेले िविवध राजकìय प±, Öथािनक उ¸चĂू आिण
Öथािनक Óयावसाियकांनी अॅÐयुिमना ÿकÐपाला पािठंबा िदला. Âयाच वेळी, लोकांचा संघषª
आिण Âयांचे नागरी आिण राजकìय ह³क, उपजीिवकेचा ह³क आिण िनवासÖथाना¸या
र±णासाठी कोणताही Âयाग करÁयाचा Âयांचा िनधाªर हे ÖपĶपणे दशªिवते कì तळागाळातील
लोक बाजारपेठेचे आøमण सहन करणार नाहीत. munotes.in

Page 197

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
197 ओåरसातील केओंझार िजÐĻात ९० ¸या दशकात िवÖथािपत लोकांसाठी, िवशेषतः
आिदवासéसाठी खाणकामा¸या िवरोधात आणखी एक चळवळ सुł झाली. केओंझारमÅये,
खाणकामा¸या कामांमुळे देशा¸या अनेक भागांतून कामगार मोठ्या ÿमाणावर आले आहेत.
९० ¸या दशकात भौगोिलक आिण सामािजक -आिथªक कारणांमुळे Öथलांतरात वाढ झाली,
ºयामुळे सांÖकृितक आøमणाचा धोका िनमाªण झाला. सवª ÿकार¸या िहंसाचारात वाढ
झाली. खाणकामामुळे अिनयंिýत जंगलतोड आिण रिहवाशांचे िवÖथापन झाले आहे.
भुईया, जुआंग, मुंडा, संथाल आिण कŌढ यांसार´या सÐलागारांमÅये खाणकाम िवŁĦची
चळवळ लोकिÿय आहे. ‘आम¸या जिमनी , आमची खिनजे आिण आमचे ह³क’ ही
खाणबंदी¸या चळवळीची ÿमुख घोषणा होती. सभा, जाहीर रॅली, उपोषणासाठी
गावकöयांचा पोिलसांकडून छळ कłन खोट्या केसेसमÅये अडकवले जात आहे. १९९४
ते १९९९ या काळात अनेक गावकöयांना खोट्या खटÐयात तुŁंगात पाठवÁयात आले
होते.
आंň ÿदेशातील िवशाखापĘणम िजÐĻातील रÐलागाŁवू गावातील úामÖथ आिण
आिदवासéनी गेÐया काही दशकांमÅये िविवध कंपÆयां¸या बेकायदेशीर खाणकाम िवरोधात
जोरदार ÿितकार केला होता. कŌडाडोरा जमात ही उ°र आंň ÿदेशातील सवाªत मोठी
जमात आहे जी राºया¸या डŌगराळ ÿदेशात वसलेली आहे. रÐलागाŁवु ित¸या कॅÐसाइट,
फायरÖटोन आिण अĂक साठ्यांसाठी ÿिसĦ आहे आिण खाणकामासाठी सवाªत जाÖत
मागणी असलेÐया िठकाणांपैकì एक आहे! आिदवासé¸या जिमनी बेकायदेशीरपणे संपािदत
करÁयाचे शेकडो ÿयÂन झाले आहेत. आिदवासé¸या ÿदीघª संघषाªमुळे अजूनही बरीच
जमीन अवैध खाणकामा¸या तावडीतून मुĉ आहे.
१४.३.७ कृषी आिण वन-आधाåरत चळवळी :
वसाहतो°र कालखंडात आिदवासé¸या भूमीसार´या साधनसंप°ी¸या िवलग होÁया¸या
पĦतीमÅये ल±णीय बदल िदसून येतो. आिदवासéना केवळ िबगर आिदवासीच नाही तर
राºय आिण इतर संÖथांकडूनही िवÖथािपत केले जात आहे ºयांना िवकासासाठी जमीन
आवÔयक आहे. ते आता केवळ इतर लोकांिवŁĦच नाही तर राºयािवŁĦ देखील उभे
आहेत जे Âयांना Âयां¸या भूमीतून िवÖथािपत करÁयाचे ÿमुख साधन Ìहणून पाहतात.
आिदवासी केवळ १९६३ मÅये लागू झालेÐया आंň ÿदेश अनुसूिचत ±ेý जमीन
हÖतांतरण िविनयम, १९५९ ची तरतूद लागू कłन Âयांना िदलेली जमीन गमावलेÐया
जिमनी¸या पुनस«चियत करÁयासाठीच नाही तर मालकìह³काचे हÖतांतरण आिण ताबा
देÁयाची मागणी करत आहेत. अलीकडे, ते पीपÐस वॉर úुप (PWG) ¸या CPI (ML) Ĭारे
कायª करीत आहेत. फेāुवारी १९८१ मÅये िबगर आिदवासéनी Âयां¸याकडून िहसकावून
घेतलेÐया जिमनéवर जबरदÖतीने कापणी करणे, सावकारां¸या घरांवर छापे टाकणे आिण
गहाण ठेवलेÐया मौÐयवान वÖतूंची तोडफोड करणे असा असामाÆय ÿकार घडला.
आिदवासéना संघिटत करÁयासाठी पारंपाåरक संवाद ÿणालीचे पुनŁºजीवन करÁयात
आले. ढोल वाजवून िसµनÐसची देवाणघेवाण झाली. केसलापूर येथे ६ फेāुवारी १९८१
रोजी झालेÐया गŌड दरबाराने आिदवासé¸या समÖयांना उधाण आÐयाचे जाहीर केले.
गŌडांनी वनीकरणासाठी जिमनीचे सीमांकनही रोखले. Âयांनी यापूवê १९७७ मÅये लुंबाडसª, munotes.in

Page 198

198 Óयापारी आिण सावकारांचा समुदाय, एक जमात Ìहणून शेड्यूल करÁयावर तीĄ ÿितिøया
Óयĉ केली होती, कारण लुंबदारांनी नेहमीच आिदवासéचे शोषण केले आिण Âयां¸या
जमाती¸या िÖथतीमुळे Âयांना गŌडां¸या जिमनीवरील अवैध कÊजा वैध बनिवÁयात मदत
झाली. २० एिÿल १९८१ रोजी इंदरवÐली येथे सीपीआय (एमएल) तफ¥ एक पåरषद
आयोिजत करÁयात आली होती. सभेवर बंदी घालÁयात आली आिण आिदवासéना ितथे
जमू नये Ìहणून समज देÁयात आली. माý, Âयांनी िमरवणूक काढÐयाने पोिलसांशी झटापट
झाली. सुमारे १५ आिदवासéना आपला जीव गमवावा लागला.
आपली ÿगती तपासा .
१) नागा¸या चळवळीची चचाª करा.
१४.४ आिदवासी चळवळéची वैिशĶ्ये आिण पåरणाम आिदवासी चळवळéचे नेतृÂव ÿामु´याने Âयां¸यातूनच िनमाªण झाले आहे. पिहÐया टÈÈयाचे
नेतृÂव आिदवासी समाजा¸या वर¸या कवचातून उदयास आले, तर दुसöया टÈÈयाचे नेतृÂव
सवाªत खाल¸या Öतरातून उदयास आले. संताल बांधव भूिमहीन होते - िबरसा मुंडा हे
रयत िकंवा परजा (पीक वाटेकरी) होते आिण गोिवंद िगरी हाळी होते. ितसरा टÈपा आिण
उ°र-वसाहितक कालखंडाचे नेतृÂव मÅय भारत आिण ईशाÆयेकडील आगामी आिदवासी
मÅयमवगाª¸या सदÖयांनी ÿदान केले होते. ते िशि±त लोक होते ºयात पुजारी, धमªÿचारक,
िश±क , लोकसेवक, úामीण नेते आिण Óयावसाियक होते जे मोठ्या ÿमाणात धमªिनरपे±
वचने बोलत असत. सामािजक सुधारणा चळवळीचे नेतृÂव गांधीवादी कामगारांसार´या
बाहेर¸या लोकांनी, परजा मंडळा¸या आंदोलनाचे नेतृÂव मोतीलाल तेजवत सार´या
बाहेर¸या लोकांनी आिण नागेिशयासार´या काही आिदवासी उठावांचे नेतृÂव अगदी
"बिनया" Ĭारे केले गेले.
चळवळीची उिĥĶे पूवª-वसाहतवादी राजवटीची पुनÖथाªपना, सेवा कायªकाळ (चुआर) आिण
जमीन (सरदार) आिण जंगलातील अिधकार, बाहेरील लोकांची हकालपĘी, कर आकारणी
समाĮ करणे, सामािजक सुधारणा, राजकìय ÖवातंÞय िकंवा राºयाची Öथापना करणे अशी
होती. आिदवा सी राज िकंवा घटनाÂमक आिण लोकशाही राजकìय यंýणेत सहभाग,
आिदवासी राºयांची िनिमªती, समानता िमळवणे आिण शोषणाचा अंत करणे अशी होती.
चळवळéची सामािजक आिण वांिशक रचना एका जमाती¸या नेतृÂवाखालील चळवळीपासून
जमातé¸या संघिटततेपय«त आिण कारागीर आिण सेवा गटांसार´या जमातé¸या अधीन
असलेÐया जातéपय«त होती. बहòतेक चळवळी एका जमातीपुरÂया मयाªिदत होÂया परंतु
पिहÐया टÈÈयातील अशा चळवळी जसे कì कोल आिण संथाल बंडांमÅये अनेक आिदवासी
आिण िबगर आिदवासी गटांचा समावेश होता. ितसöया आिण उ°र -वसाहत कालखंडात
ईशाÆय आिण मÅय भारतात , जमातéमÅये Óयापक आधाåरत राजकìय प±ांचा उदय झाला.
१९६० ¸या दशकात अिखल भारतीय आिदवासी Óयासपीठे हळूहळू उदयास आली. सवª
आिदवासी चळवळी मयाªिदत होÂया परंतु Âयांचा धोरणावर ताÂकाळ पåरणाम झाला ºयाची
अंशतः वर चचाª झाली आहे. तथािप, Âयांचा ÿभाव अÐपकालीन आिण दीघªकालीन अशा munotes.in

Page 199

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
199 दोÆही ŀĶीकोनातून अËयासला पािहजे. अÐपावधीतच अिधका öयांनी आिदवासé¸या
समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी ताÂकाळ उपाययोजना कłन, Âयां¸या संसाधनांचे र±ण
करÁयासाठी , अिधकाया«पय«त पोहोचÁयाची सोय इÂयादी उपाय कłन ÿितसाद िदला.
दीघªकाळात वसाहतवादी धोरणाने आिदवासéसाठी अलगाव संÖथाÂमक करÁयासाठी एक
आराखडा तयार केला. ÿÂय± आिण अÿÂय± राजवटी¸या घटकांचे संयोजन (राºयातील
राºयांमÅये, ईशाÆयेत इ., गैर-आिदवासéना परके होÁयापासून जिमनीचे संर±ण
करÁयासाठी आिण जंगलातील परंपरागत ह³कांचे संर±ण करÁयासाठी कायदेशीर आिण
ÿशासकìय उपायांचे िम®ण. तथािप, कोणÂयाही ÿकारचा िवकास होऊ नये - िमशनöयांना
िश±ण आिण आरोµय सेवा ÓयवÖथािपत करÁयासाठी मोकळे सोडले गेले.आिदवासé¸या
गåरबी, कजªबाजारीपणा आिण मागासलेपणाची चौकशी करणे आिण १९३० ¸या दशका¸या
उ°राधाªत कायªभार Öवीकारणारे गांधीवादी कायªकत¥ आिण काँúेस मंिýमंडळ यां¸यावर
सोपिवÁयात आले. कÐयाणकारी उपायांचा पिहला भाग ठेवÐयामुळे उठावाचे पåरणाम
संपूणª आिदवासी भारतासाठी एकसारखे नÓहते. िāटीश भारतात असताना Âयांनी
आिदवासéसाठी िनयमन न करणारी ÿशासकìय ÓयवÖथा आिण आिदवासी जिमनीचे
संर±ण करÁयासाठी िवशेष कृषी कायदे साÅय केले, परंतु संÖथानांमÅये Âयां¸यासाठी
फारसे काही केले गेले नाही िकंवा करÁयाची परवानगी िदली गेली. तथािप, राजकìय
एजंटने बदलाला ÿोÂसाहन देÁयाऐवजी यथािÖथती कायम ठेवÁयासाठी हÖत±ेप केला. ही
िĬधाता वसाहतवादी ÓयवÖथेची वैिशĶ्यपूणª होती.
आपली ÿगती तपासा .
१) भारतातील आिदवासी चळवळéची वैिशĶ्ये आिण पåरणाम काय आहेत?
१४.५ सारांश ÿÂयेक धंīात एकच कामगार संघटना असावी, कामगार च ळवळ प±ीय राजकारणापासून
अिलĮ ठेवावी आिण कायªकत¥ व पुढारी संघटनेतूनच िनमाªण Óहावेत, अशा धोरणाचा सÅया
पुरÖकार केला जात आहे. िवशेषत: िनयोजनाÂमक अथªÓयवÖथेत अशा ŀिĶकोनाची
अिनवायª जłरी आहे. भारतातील कामगार चळवळ ही वेतन, महागाई भ°ा , बोनस इ.
कारणांमुळे झाली. Ļा चळवळीचा एक िवशेष Ìहणजे, अहमदाबाद येथील
कापडिगरÁयांतील कामगारांनी संप केला असता, कामगार व कारखानदार Ļांतील मतभेद
सामोपचारा¸या मागा«नी कसे सोडिवता येतील, याबĥल गांधीजéनी घालून िदलेला आदशª.
आज भारतात कामगार व मालक Ļां¸यातील तेढ सोडिवÁयाकåरता औīोिगक सिमÂया,
वेतनमंडळे, संयुĉ शासन मंडळे व सĉìचे लवाद, Ļा यंýणेचा उपयोग केला जात आहे.
Âयाबरोबरच कामगार व कारखानदार Ļां¸यातील तंटे सामोपचाराने, शांतते¸या मागाªने
आिण सामुदाियक वाटाघाटé¸या साहाÍयाने सुटावेत, असे शासनाचे धोरण आहे व अशाच
तöहेची िवचारसरणी ‘िगरी ŀिĶकोन ’ Ìहणून ÿिसĦ आहे.
आज कामगारांची िÖथती फार वाईट आहे. नÓया कामगार धोरणाचा लाभ नाही. साăाजवाद
फोफावत आहे. जागितकìकरण आले. यांिýकìकरण आहे, Âयामुळे सामाÆय माणूस भरडला
जात आहे. साăाजवाद, नववसाहत वाद, सांÖकृितक दहशतवाद, बहòराÕůीय कंपÆया munotes.in

Page 200

200 इÂयादéमुळे माणसा¸या घामाचा दाम कमी आिण भांडवलदाराला जाÖत नफा या दोहŌ¸या
फरकामुळे गरीब हा िदवसेन िदवस गरीब तर ®ीमंत हा अिधकािधक ®ीमंत होत आहे.
सामािजक आिण सांÖकृितक मूÐयांची घसरण होते आहे. माणसाचे अवमूÐयन होत आहे.
माणुसकìला कािळमा फासणाöया घटना घडत आहेत. अÔया ÓयवÖथेिवŁĦ तसेच शासक
समाज ÓयवÖथेिवŁĦ आपण ÿितरोध केला तर ÿÂयेक कामगाराचे जीवन सुंदर होईल,
ÿगती करता येईल आिण कामगारां¸या चळवळीही पुढे नेता येईल.
आज पåरिÖथती फार वेगळी आहे. Ļा ÿाĮ केलेÐया कामगार कायīांवर सरकार आिण
ÓयवÖथापन बदल घडवून कामगारां¸या ह³कावर टाच आणू पाहते आहे. हे कामगार
संघटनेसाठी फार मोठे आÓहान आहे. उīोगधंदे मोठ्या ÿमाणात बंद होत आहेत.
आिदवासी चळवळéना आता अिÖमता -आधाåरत चळवळी Ìहणून ओळखले जात आहे,
ºयामÅये Öवाय°ता, जमीन , जंगल, भाषा आिण िलपी यां¸याशी संबंिधत इतर िविवध
समÖया केवळ पåरणाम आहेत. ही ओळख आहे जी तणावाखाली असते. ओळख
क¤þÖथानी उभी असते. पåरिÖथतीबĥलची लोकांची Öवत:ची समज , Âयां¸या अिÖमतेला
धो³याची वाढणारी Âयांची धारणा, सÅया सुł असलेÐया पयाªवरणीय आिण Öथािनक
लोकां¸या चळवळी आिण अशाच अनेक गोĶéमुळे या धारणातील बदल श³य झाला आहे.
आिदवासी चळवळी आता स°ेतील संबंध, स°ेसाठीची चढाओढ, ÿदेशातील िविवध
समुदायांमधील समीकरण शोधÁया¸या संदभाªत मांडÐया जात आहेत. जमाती इतर
समुदायांÿमाणेच राजकìय समुदाय Ìहणून उदयास आÐया आहेत. आिदवासी चळवळी
आता एका जा ती¸या आहेत असे समजले जात नाही. गुंतागुंती¸या सामािजक
पåरिÖथतéमधून िनमाªण होणाöया हालचाली ÿकार आिण वैिशĶ्यांचे िम®ण Ìहणून
समजÐया जातात. कारणे आिण ÿिøया देखील आहेत, ºयांना आता अंतजाªत आिण
बिहजाªत मानले जाते, संसाधने, संÖकृती आिण ओळख यां¸याशी संबंिधत समÖयांचे
िम®ण आहे.
दुद¨वाने, ÖवातंÞया¸या पÆनास वषा«नंतरही, आिदवासéना ÖवातंÞया¸या आगमनाचा फारसा
फायदा झाला नाही. ÖवातंÞयामुळे बहòसं´य भारतीय लोकसं´येला Óयापक लाभ िमळाले
असले तरी दिलत आिण आिदवासéना अनेकदा डावलले गेले आहे आिण आिदवासी
लोकसं´येसाठी नवीन समÖया िनमाªण झाÐया आहेत. १९४७ पासून लोकसं´ये¸या
ितÈपट वाढ झाÐयामुळे जिमनी¸या संसाधनांवर दबाव, िवशेषत: ĀॉÖटेड¸या मागÁया -
आिदवासé ¸या जीवनावर खेळÐया गेÐया आहेत. ÖवातंÞयानंतर¸या भारतातील आिण
बाहेरील लोकांचा ओघ, सांÖकृितक उप-िवलीनीकरण आिण असंतुिलत िवकासामुळे
वनिवभागाचे ÿिश±ण आिण नोकरीपासून वंिचत राहणे Ļा आिदवासी चळवळीमागील
मूलभूत समÖया आहेत.
१४.६ ÿij १. भारतातील ®मशĉìचे Öवłप सांगा.
२. ÖवातंÞयानंतर¸या ůेड युिनयन चळवळीची मु´य वैिशĶ्ये ÖपĶ करा. munotes.in

Page 201

कामगार चळवळी आिण आिदवासé¸या समÖया
201 ३. सÅया¸या काळात कामगारांना भेडसावणा-या समÖया आिण Âयांचा ÿितकार
करÁयासाठी अवलंबलेले उपाय सांगा.
४. भारतातील कामगार चळवळी¸या वाढीचे िवĴेषण करा.
५. आिदवासी िवþोहामागील मु´य कारणे कोणती होती?
६. अशा बंडांसाठी आिदवासéना कोणी ÿवृ° केले?
७. आिदवासéना कोणÂया ÿकारचे Âयाग करावे लागले?
८. १९६० ¸या दशकात झारखंड प±ा¸या öहासाची कारणे कोणती होती?
९. भारतातील आिदवासी चळवळéची वैिशĶ्ये आिण पåरणाम काय आहेत?
१०. भारतातील आिदवासी चळवळéची मु´य उिĥĶे कोणती होती?
१४.७ संदभª १. अिजत अËयंकर, संयुĉ महाराÕů व कामगार चळवळ.
२. रमाकांत पाटील व मुकूंद ठŌबरे, मा³सª ते मािफया.
३. देसाई, ए.आर. (सं.), भारतातील शेतकरी संघषª, ऑ³सफडª युिनÓहिसªटी ÿेस,
िदÐली , १९७९.
४. दुबे, एस.एम. , आंतर-जातीय आघाडी , आिदवासी चळवळी आिण उ°र -पूवª
भारतातील एकाÂमता '. भारतातील आिदवासी चळवळéमÅये. खंड. I. संपािदत
के.एस. िसंग, िदÐली , १९८२.
५. गुहा, रणिजत , वसाहत भारतातील शेतकरी बंडाचे ÿाथिमक पैलू, ऑ³सफडª
युिनÓहिसªटी ÿेस, िदÐली , १९८३ .
६. पाथी, जगनाथ , आिदवासी शेतकरी िवकासाची गितशीलता. इंटर-इंिडया
पिÊलकेशÆस, नवी िदÐली , १९८४.
७. शाह, घनÔयाम , आिथªक िभÆनता आिण आिदवासी ओळख, अिजंठा ÿकाशन,
िदÐली , १९८४ .
८. शाह, घनÔयाम (सं.), सोशल मूÓहम¤ट्स अँड द Öटेट, सेज पिÊलकेशÆस इंिडया, नवी
िदÐली -२००१ .
९. िसंग, के.एस., (सं.) भारतातील आिदवासी चळवळी, खंड. I & II, िदÐली: मनोहर ,
१९८२ , १९८३ .
१०. Galenson, Walter, Comparative Labour Movements, New York,
१९५२ .
११. Giri, V. V. Labour Problems in Indian Industries, Bombay, १९५८ .

***** munotes.in

Page 202

202 १५
पंचशील आिण अिलĮतावादी चळवळ
घटक रचना
१५.० उिĥĶ्ये
१५.१ ÿÖतावना
१५.२ अिलĮतावादाचा अथª
१५.३ अिलĮता चळवळीबाबत भारताची भूिमका
१५.४ अिलĮता धोरणाची वैिशĶ्ये
१५.५ पंचशील
१५.६ अिलĮता चळवळीची वाटचाल
१५.७ अिलĮता चळवळीचे बदलते Öवłप
१५.८ अिलĮता चळवळीचे मूÐयमापन
१५.९ सारांश
१५.१० ÿij
१५.११ संदभª
१५.० उिĥĶ्ये १. अिलĮतावादाचा अथª समजून घेणे.
२. अिलĮता चळवळी बाबतची भारताची भूिमका जाणून घेणे.
३. अिलĮता धोरणाची वैिशĶ्ये समजून घेणे.
४. पंचशील तÂव संकÐपना समजून घेणे.
५. अिलĮता चळवळी¸या वाटचालीचा अËयास करणे.
६. अिलĮता चळवळी¸या बदलÂया Öवłपाचा आढावा घेणे.
७. अिलĮता चळवळीची मूÐयमान िवषयक मािहती तपासणे.
१५.१ ÿÖतावना दुसरे महायुĦ हे जमीन, आकाश व पाणी या ितÆही िठकाणी लढले गेले व या महायुĦाने
ÿÂय±-अÿÂय± åरÂया जगातील सवªच राÕůांवर पåरणाम केला. या महायुĦामुळे झालेली
जगाची जीिवत व िवत व साधनसंप°ीची हानी कधीही भłन िनघणारी नÓहती. Ìहणुनच
जगातील ÿÂयेक राÕůालावाटू लागले कì अशा ÿकारचे भयानक व पåरणामकारक युĦ पुनः
नको. या ÿयÂना तूनच जागितक शांततेसाठी सुरवातीला संयुĉ राÕůसंघाची िनिमªती झाली
व संयुĉ राÕůसंघाने जागितक शांततेसाठी पय«त सुł केले. माý संयुĉ राÕůसंघाला
जागितक शांततेसाठी ÿयÂन करत असताना Ìहणावे िततकेसे यश साÅय झाले नाही. munotes.in

Page 203

पंचशील आिण अिलĮता चळवळ
203 अशातच काही राÕůांनी लोकशाहीचे समथªन व आिथªक मदत व पुनवªसनासाठी अमेåरकेची
मदत ¶यायला सुŁवात केली तर काही राÕůांनी साÌयवादी िवचारसरणीचे समथªन व
आिथªक मदत व पुनवªसनासाठी रिशयाची मदत ¶यायला सुŁवात केली.यामुळॆच जागितक
वातावरणात पुÆहा दोन गट तयार झाले व यातूनच पुनः एकदा 'शीतयुĦ' सŀश पåरिÖथती
िनमाªण झाली.अशा जागितक राजकारणातील कठीण पåरिÖथतीत काही नÓयाने Öवतंý
झालेÐया राÕůांनी जगातील अमेåरका व रिशया या दोन गटापासून अिलĮ राहÁयाचा िनणªय
घेतला व यातूनच अिलĮतावादी चळवळीचा उदय झाला. आपण या ÿकरणात अिलĮता
चळवळ का िनमाªण झाली, अिलĮता चळवळीचा अथª, अिलĮता चळवळीची वैिशĶ्ये,
पंचशील तÂव व Âयाचे महÂव, अिलĮता चळवळीची वाटचाल , अिलĮता चळवळीचे बदलते
Öवłप व अिलĮता चळवळीचे महÂव आदी घटकांची मािहती पाहणार आहोत.
१५.२ अिलĮतावादाचा अथª दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर जग अमेåरका व रिशया या दोन बड्या राÕůां¸या
िनयंýणाखाली असणाöया दोन गटात िवभागाला होता. पåरणामी पुनः एकदा जागितक
राजकारणात परÖपर Ĭेषभावनांची पåरिÖथती िनमाªण झाली होती. अशा कठीण
पåरिÖथतीत या दोन गटांपासून अिलĮ राहणाöया ितसöया शĉìची गरज आहे असे सूचक
िवधान पंिडत जवाहरलाल नेहłनी केले व या िवधानातून अिलĮतावादी गटाचा जÆम
झाला Ìहणूनच पंिडत जवाहरलाल नेहरना अिलĮता वादाचे उģाते Ìहटले
जाते.अिलĮवादाचे ÖपĶीकरण देतांना पंिडत जवाहरलाल नेहŁनी असे Ìहटले आहे कì,
"अिलĮतावाद Ìहणजे तटÖथता नÓहे. तर जगातील दोन लÕकरी गटांनपासून अिलĮ राहणे
होय. जगा¸या पाठीवर ÖवातंÞयासाठी संघषª सुł असतांना Âया पासून Öवतःला अलग
ठेवणे नÓहे. "(By Non - alignment,I mean, non -alignment with either of the to
military blocs .It is not isolation from what concerns freedom in any part
of the world - Pandit Nehau)
अिलĮतावाद हा पुणªतः वेगÑया Öवłपाचा असून अिलĮतावादी धोरणामÅये आंतरराÕůीय
संबंधात योµय वाटणारी कृती करÁयाचे ÖवातंÞय असते. अिलĮतावादी धोरण हे िवधायक,
िनिIJत व िøयाशील आहे. अिलĮतावादी धोरणामÅये नÓयाने Öवतंý झालेÐया राÕůांना
जागितक स°ाÖपध¥¸या राजकारणापासून अिलĮ राहणे आवÔयक आहे. ºया संघषाªमÅये
आपला ÿÂय± संबंध येत नाही Âया संघषाªपासून Öवतःला कटा±ाने दूर ठेवणे आवÔयक
आहे. Ìहणजेच 'अिलĮता', Ìहणजे 'तटÖथता',नÓहे ये यातून िसĦ होते.
१५.३ अिलĮता चळवळीबाबत भारताची भूिमका दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर अव¶या दोन वषाªतच भारत िāिटशां¸या बंधनातून मुĉ
झाला होता.िāिटशां¸या बंधनातून मुĉ झाÐयानंतर भारताची सवा«गी पåरिÖथती अÂयंत
िबकट होती. बेकारी, दाåरþ्य, िवषमता व िनर±रता आदी संकटाने भारताला úासले होते.
या कालखंडात भारताची राजकìय, सामािजक, आिथªक व शै±िणक पåरिÖथती कमालीचा
मागासलेली होता. अशा पåरिÖथतीत भारत कोणÂया तरी मोठया राÕůा¸या मदतीिशवाय
Öवतः¸या पायाव र उभा राहó शकत नÓहता. माý एखादया बड्या राÕůाची मदत घेतली तर munotes.in

Page 204

204 भारता¸या वाट्याला िमंधेपन येईल याचीही कÐपना भारतीय नेÂयांशी होती. Ìहणूनच
तÂकालीन आघाडीचे नेतृÂव करणाöया महाÂमा गांधी, पंिडत जवाहरलाल नेहŁ व सरदार
वÐलभभाई पटेल या नेÂयांनी आंतराÕůीय राजकारणात अÂयंत सावध पावले टाकायला
सुरवात केली. पंिडत जवाहरलाल नेहरनी जेÓहां हंगामी सरकारची सुýे हाती घेतली त¤Óहा ७
सÈट¤बर १९४६ रोजी आकाशवाणीवłन आपले परराÕů धोरण जाहीर केले .
"भारत कोणÂयाही एका राÕůाचा उपúह राहणार नाही. आमचा देश Öवतंý राÕů या
नाÂयानेच आंतरराÕůीय पåरषदांमÅये भाग घेईल. जागितक शांतता व ÖवातंÞय यासाठी
आमचा देश ÿÂय± संपकª साधेल व Âयां¸याशी मैýीपूणª संबंध ÿÖथािपत करेल.आÌही
श³यतो गटा-तटा¸या राजकारणा पासून अिलĮ राहó". पंिडत जवाहरलाल नेहŁं¸या या
भाषणात भारता¸या अिलĮतावादी धोरणांची बीजे ÖपĶ िदसतात तसेच अमेåरका व रिशया
या बड्या राÕůां¸या गटात सामील न होता आपण जागितक राजकारणात सÆमान िमळवू
शकतो असा ठाम िवĵास ही िदसतो. Ìहणूनच पंिडत जवाहरलाल नेहŁनी आपÐया परराÕů
धोरणा¸या मु´य सूýात अिलĮतावादास अúøम िदला. तसेच शांतता हे भारता¸या
परराÕů धोरणाचे मु´य सूý आहे असे Âयांनी आवजूªन सांिगतले. तसेच दुसöया
महायुĦानंतर िनमाªण झालेÐया अमेåरका व रिशया या दोन गटांना तŌड देÁयासाठी
अिलĮतावादी गटाची ितसरी शĉì आवÔयक आहे असे मत पंिडत जवाहरलाल
नेहłनीÓयĉ केले Ìहणूनच पंिडत जवाहरलाल नेहłना उģाते Ìहणून संबोधले जाते.
आपली ÿगती तपास .
१. अिलĮता चळवळीतील भारताची भूिमका समजून ¶या.
१५.४ अिलĮता धोरणाची वैिशĶ्ये दुसöया महायुĦानंतर जागितक राजकारणातील पåरिÖथतीत बदललेली होती. अशा
पåरिÖथतीत दोन बड्या राÕůां¸या गटाÓयितåरĉ एक ितसरा गट अिलĮतावादी
िवचारसरणीचा अंगीकार कłन उदयाला येवू पाहत होता. या गटाची िविशĶ िवचारसरणी
व धोरणेÖपĶ झाली होती. यातच आपÐयाला अिलĮतावादा¸या धोरणांची वैिशĶ्ये
पाहायला िमळतात.
१५.४.१ लÕकरी संघटनांपासून अिलĮ:
लÕकरी संघटनाला िवरोध हे अिलĮता धोरणाचे पािहले महÂवाचे वैिशĶ्ये मानले
जाते.अिलĮता धोरणाला अनुसłन या गटात येणाöया कोणÂयाही राÕůाने जागितक
Öतरावर कोणÂयाही ÿकार¸या लÕकरी संघटने मÅये सहभागी होवू नये. कारण या
िवचारसरणीचा Öवीकार करणारे राÕů जर लÕकरी गटामÅये गेला तर तर Âयाचे दुसöया
गटातील राÕůांमÅये शýुÂव अटळ होवून बसेल, मग अिलĮते¸या लÕकर िनिमªत व लÕकर
संघटन िवरोधी धोरणाचे उÐलंघन होईल. Ìहणूनच लÕकरी संघटन िवरोध हे
अिलĮतावादाचे एक वैिशĶ्ये बनले.
munotes.in

Page 205

पंचशील आिण अिलĮता चळवळ
205 १५.४.२ लÕकरी करारांपासून अिलĮ:
लÕकरी करारांपासून अिलĮ हे अिलĮता धोरणाचे दुसरे महÂवाचे वैिशĶ्ये मानले जाते. या
वैिशĶ्याला अनुसłन अिलĮता गटात सामील होणाöया कोणÂयाही राÕůाने जागितक
Öतरावर होणाöया कोणÂयाही लÕकरी करारामÅये सामील होवू नये कारण या गटातील
कोणतेही राÕů या ÿकार¸या लÕकरी करारामÅये सामील झाले तर Âया राÕůाने दुसöया
राÕůाचे िवचार व लÕकरी ÿवृ°ीचे समथªन केले व तो लÕकरी ÿवृ°ीला ÿोÂसाहन देत आहे
हे िसĦ होईल होईल. Ìहणूनच लÕकरी कराराला िवरोध करणे हे अिलĮतावादाचे एक
वैिशĶ्ये बनले.
१५.४.३ शांततेचे धोरण:
शांततेचे धोरण हे अिलĮता धोरणाचे ितसरे महÂवाचे वैिशĶ्ये मानले जाते. या
धोरणालाअनुसłन अिलĮते¸या धोरणाचा िÖवकार करणाöया कोणÂयाही राÕůाने
कोणतीही िकंमत देवून शांतते¸या धोरणाचा िÖवकार केला पािहजे. संघषª अथवा युĦाला
िवरोध करणे कोणतेही ÿij अथवा समÖया चच¥ने व सामोपचाराने सोडिवणे. तसेच जागितक
राजकारणात शांतता, संयम व िवचारपूवªक मागाªने सहभागी होणे तसेच जागितक
राजकारणातील युĦ अथवा तणाव दूर करणे आदी कामिगरी व Âयाची अंमलबजावणी करणे
आवÔयक आहे. होईल Ìहणूनच शांतते¸या धोरणाचा िÖवकार करणे हे या अिलĮतावादाचे
वैिशĶ्ये बनले.
१५.४.४ ÖवातंÞयाला महßव:
ÖवातंÞयाला महßव हे अिलĮता धोरणाचे चौथे महÂवाचे वैिशĶ्ये मानले जाते. या
वैिशĶ्याला अनुसłन कोणÂयाही राÕůा¸या ŀĶीने ÖवातंÞय हे महÂवाचे असते जर तो राÕů
व राÕůातील जनता Öवतंý असेल तर Âया राÕůाला व राÕůातील जनतेला आपले आपÐया
संदभाªतील िनणªय घेÁयाचे ÖवातंÞय असते. Âयामुळे Âया राÕůाचे नैितक व राजकìय सामÃयª
वाढते आहे. होईल. Ìहणूनच ÿÂयेक राÕůाने आपÐया राÕůा¸या ŀĶीने ÖवातंÞयाला महÂव
देणे हे या अिलĮतावादाचे वैिशĶ्ये बनले.
१५.४.५ सावªभौमÂवाला महÂव:
महßव ÖवातंÞयालाहे अिलĮता धोरणाचे पाचवे महÂवाचे वैिशĶ्ये मानले जाते. या
वैिशĶ्याला अनुसłनकोणÂयाही राÕůातील जनता कोणÂयाही अंतगªत व बाĻशĉì¸या
िनयंýणापासून मुĉ असायला पािहजे तरच Âया जनतेला Öवतःचे व Öवयंम िनणªयाचे
अिधकार ÿाĮ होवू शकतील व Âया राÕůातील जनता देशिहत ल±ात घेवूनच आपÐया
राÕůा¸या िहताचा िनणªय घेईल. आहे. होईल. Ìहणूनच ÿÂयेक राÕůाने आपÐया राÕůा¸या
सावªभौमÂवाला महÂव देणे हे अिलĮतावादाचे वैिशĶ्ये बनले.
१५.४.६ ÿसंगानुłप कारवाई करÁयाचे ÖवातंÞय:
ÿसंगानुłप कारवाई करÁयाचे ÖवातंÞय हे अिलĮता धोरणाचे सहावे महÂवाचे वैिशĶ्ये
मानले जाते. या वैिशĶ्याला अनुसłन कोणÂयाही आंतरराÕůीय समÖयेवर िनणªय घेवूंन munotes.in

Page 206

206 कारवाई करÁयाचा अिधकार राहील. माý ही कारवाई करतांना पूवªúह अथवा
अंधिवĵासावर आधारीत नसावी तर ती वाÖतिवक पåरिÖथतीतवर आधाåरत असावी. जर
अिलĮतावादी गटाची या संदभाªतील कारवाई योµय असेल तर कदािचत आंतरराÕůीय
Öतरावर या संदभाªत पािठंबा िमळू शकेल. भारताने आिशया खंडातील राÕůां¸या सहकायाªने
अिलĮतावादी राÕůां¸या ितसöया गटाची िनिमªती केली Âयामुळे आिĀका व आिशया
खंडातील नवजात राÕůे भारताकडे अपे±ेने पाहó लागली व भारता¸या अिलĮता धोरणास
या राÕůांनी पािठंबा देÁयास सुŁवात केली. Ìहणूनच ÿसंगानुłप कारवाई करÁयाचे
ÖवातंÞय देणे हे अिलĮतावादाचे वैिशĶ्ये बनले.
१५.४.७ िनभªयतेचे धोरण:
िनभªयतेचे धोरण हे अिलĮता धोरणाचे सातवे महÂवाचे वैिशĶ्ये मानले जाते. या वैिशĶ्याला
अनुसłन अिलĮता Ìहणजे नुसतीच शांतता अथवा िभýेपणा नÓह¤ हे सांगÁयाचा ÿयÂन
केला आहे. दुसरी महायुĦानंतर जग हे दोन गटामÅये िवभागÐयामुळे अशांत झाले आहे
याची जाणीव सवा«ना आहे. Âयामुळे जर का ÿसंग आला तर Âया ÿसंगाला तŌड देÁयाचे
सामÃयª हे या गटातील राÕůांकडे असणे आवÔयक आहे. मग कारवाई करत असताना तो
िमýराÕů आहे का शýूराĶ आहे याचा िवचार कłन चालणार नाही. िनभªयतेने िनणªय घेवून
पåरणामास तयार राहवेच लागेल. िनभªयतेचे धोरण हे अिलĮतावादाचे वैिशĶ्ये बनले.
१५.४.८ सहकायाªचे व सहजीवनाचे धोरण:
सहकायाªचे व सहजीवनाचे धोरण हे अिलĮता धोरणाचे शेवटचे व महÂवाचे वैिशĶ्ये मानले
जाते. या वैिशĶ्याला अनुसłन ÿÂयेक राÕůाने सवªच राÕůांबरोबर सहकायाªने,
सÐलामसलतीने व सहजीवन तÂवाने वागणे हे एवढी मोठी Óयापकता या वैिशट्यामÅये
आहे.या तÂवाला अनुसłन अिलĮतावादी गटातील कोणतेही देश जगातील इतर
कोणÂयाही राÕůांपासून अिलĮ राहणार नाहीत. तसेच जरी अिलĮतावादी गट िनमाªण केला
जात असला तरी जागितक राजकारणात ितसरा शĉì िनमाªण करणे हा या गटाचा उĥेश
नाही तर हा गट सदैव सहकायª व सहजीवनाचे तÂव अंगीकृत करेल Âयामुळेच हे
अिलĮतावादाचे अÂयंत महÂवाचे वैिशĶ्ये मानले जाते.
आपली ÿगती तपासा .
१. अिलĮता धोरणाची वैिशĶ्ये नमूद करा.
१५.५ पंचशील भारतीय संÖकृतीत 'पंच', या सं´येस महÂवाचे Öथान असÐयाकारणाने व 'पंच' या सं´येस
धािमªक पािवÞय लाभÐयाने भारताने आंतरराÕůीय सĩावना व सहकायª वृिĦंगत Óहावे तसेच
जागितक शांतता िटकावी या हेतूने पंचशील तÂवांचा पुरÖकार केला. िहच पंचशील तÂवे
सवªÿथम भारत व चीन या देशांनी १९५४ मÅये ितबेट संबंधीत झालेÐया करारासाठी
वापरली. या कारारानंतर याच वषाªत १७ ऑ³टोबर १९५४ मÅये िÓहएतनामाचे अÅय±
हो-ची-िमÆहा यांनी या पंचशील तÂवाना माÆयता िदली. नंतर १९५५ मÅये युगोÖलािÓहया
या यूरोपीय राÕůाने पंचशीलला माÆयता िदली. या ही पुढे जावून कंबोिडया, नेपाळ, munotes.in

Page 207

पंचशील आिण अिलĮता चळवळ
207 लाओस, चीन व āĺदेश या राÕůांनीसुĦा पंचशीलला पािठंबा िदला. तसेच एिÿल १९५५
मÅये नवी िदÐली येथे भरलेÐया आिशयाई राÕůां¸या पåरषदेत सामील झालेÐया वेगवेगÑया
राÕůां¸या २०० ÿितिनधéनी पंचशील तÂवां¸या आधारावर आंतरराÕůीय सĩावना व
सलोखा िवकिसत होईल असा िवĵास Óयĉ केला व Âयांनी या पंचशील तÂवास आपला
पािठंबा जाहीर केला. तर याहीपुढे जावून ऑिÖůया, ऑÖůेिलया व पोलंड या राÕůनीही
पंचशील तÂवास पािठंबा िदला. अशी ही उपयुĉ व महÂवपूणª पंचशील तÂव खाली नमुद
करÁयात आली आहेत.
१. ÿÂयेक राÕůाने परÖपरां¸या सावªभौमÂवाचा व ÿादेिशक अबािधÂवाचा सÆमान करावा.
२. कोणÂयाही राÕůावर आøमण न करणे.
३. परÖपर राÕůां¸या आंतåरक कारभारात हÖत±ेप न करणे.
४. परÖपर राÕůां¸या िहतावह होईल असा समानतेचा Óयवहार करणे.
५. परÖपर राÕůां¸या शांततामय सहजीवनाला माÆयता देणे.
ही पंचशील जागितक राजकारण, शांतता,सĩावना व सहकायाª¸या ŀĶीने उपयुĉ ठरÐयाने
जगातील अनेक राÕůाने या तÂवांना माÆयता िदली. तर काही राÕůाने या पंचशील तÂवांचा
Öवीकार केला.पåरणामी जागितक राजकारणा¸या ŀĶीने ही पंचशील तÂवे अÂयंत महÂवाची
ठरली.
१५.६ अिलĮता चळवळीची वाटचाल पािIJमाÂय वासहतवादास मूठमाती देÁया¸या उĥेशाने इंडोनेिशयाचे अÅय± डॉ.सुकानō¸या
आúहाखातर आĀो -आिशयायी राÕůाची पåरषद १८ एिÿल १९५५ रोजी बांडुग येथे
आयोिजत करÁयात आली होती. या पåरषदेस आिशयातील २३ व आिĀकेतील ६ राÕůांचे
ÿितिनधी उपिÖथत होते. या पåरषदेत पंिडत जवाहरलाल नेहłनी उपिÖथत राÕůां¸या
ÿितिनधीना 'पंचशील' ÖवीकारÁयाचे आवाहन केले. हे आवाहन पािकÖतान व इंडोनेिशया
या दोन मुसलमान राÕůांनी Öवीकारले नाही. पंचशीलमधील पाच हा शÊद व शांततामय
सहजीवन हा शÊद नको असे सांगत पंचशील ऐवजी दशशीलतÂवांना माÆयता ÿाĮ झाली व
ही तÂव दशशील Ìहणून ÿिसĦ झाली. ही दशाशी तÂवे पुढील ÿमाणे आहेत.
१. परÖपरांची ÿादेिशक एकाÂमता व सावªभौमÂवाचा आदर करणे.
२. अनाøमण
३. अंतगªत हÖत±ेपास मºजाव
४. परÖपर िहतसबंध व समानता राखणे.
५. मूलभूत मानवी ह³कांची आदर.
६. एकट्याने िकंवा समुदाियकåरÂया राÕů संर±णा¸या ह³कास माÆयता. munotes.in

Page 208

208 ७. िनखळ देशिहतासाठी गुĮ करारात सामील होÁया¸या ÖवातंÞयास माÆयता.
८. बाĻ दबाविवना कोणतीही करारात सामील होÁयाचे ÖवातंÞय माÆय.
९. शांतते¸या मागाªने वादाची सोडवणूक.
१०. Æयायाबĥल आदर बाळगणे.
पोलंड व ऑिÖůयाने या दशशीलास १९५५ मÅये माÆयता िदली. तसेच भारत, अÖůेिलया
व अमेåरका विकलाताने या तÂवास पािठंबा िदला. 'पंचशील' व 'दशशील' ने अिलĮतावादी
चळवळीस पाĵªभूमी तयार होÁयास मदत झाली. बांडुग पåरषदेने अिलĮतावादी चळवळीचा
पाया घातला होता. माý पåरषदेने घेतलेÐया िनणªयाचा अंमलबजावणीसाठी अनेक अडचणी
येत होÂया. आिशया व आिĀका खंडातील राÕůांनी आिथªक व संÖकृतीक सहकायª करावे,
Öवयंिनणªया¸या तÂवास सवा«नी माÆयता īावी, वंशभेदाला िवरोध Óहावा, वासहतवाद समूळ
नĶ Óहावा, शľाľांवर सावªिýक बंदी घालावी, या ŀĶीने ÿयÂन सुł केले होते. माý हे
ÿयÂन िनÕफळ ठł लागले होते. बöयाच राÕůांनी या िनयमांचे उÐलंघन कłन 'नाटो',
'सीटो' व 'स¤टो', ¸या लÕकरी करारात सामील झाले. Âयामुळेच 'नाटो', 'सीटो' व 'स¤टो', ¸या
लÕकरी करारात सामील न झालेÐयाच राÕůांना Öथान देÁयाचे िवचार पुढे येवू लागले व
यातूनच 'नेहł-नासार-िटटो', या तीन महान नेतृÂवाने अिलĮ राÕůांची िशखर पåरषद
घेÁयाचा िनणªय घेतला व येथूनच अिलĮता चळवळीची वाटचाल सुł झाली.
१५.६.१ बेलúेड येथील पिहली िशखर पåरषद:
१९६१ मÅये पंिडत जवाहरलाल नेहŁ, नासार व िटटो यां¸या ÿयÂनाने पिहली िशखर
पåरषद युगोÖलािÓहया¸या बेलúेड येथे आयोिजत करÁयात आली होती. या पåरषदेत
१९६१ मÅये पंिडत जवाहरलाल नेहŁ, नासार व िटटो यां¸या ÿयÂनाने पिहली िशखर
पåरषद युगोÖलािÓहया¸या बेलúेड येथे आयोिजत करÁयात आली होती. या पåरषदेत
अिलĮ पåरषदेचे अÅय± Ìहणून युगोÖलािÓहयाचे अÅय± माशªल िटटो यांनी काम पािहले.
या पåरषदेवर पंिडत जवाहरलाल नेहŁ व नासार यां¸या नेतृÂवाचा ठसा उमटला. या
पåरषदेत दोन महÂवाचे िनणªय घेÁयात आले.
१. सभासद राÕůांनी कोणÂयाही लÕकरी करारात सामील होवू नये झाÐयास अिलĮ
राÕůा¸या संघटनेचे सभासदÂव रĥ होईल.
२. जगातील ितसöया महायुĦाचा संभाÓय धोका ल±ात घेवून रिशया व अमेåरका या दोन
बड्या राÕůांना अणूचाचÁया बंद करÁयाची िवनंती करÁयात आली. तसेच शांतता व
मैýीपूणª मागाªने लÕकरी गटातील संघषª िमटवता येतील असा या पåरषदेत िवĵास
Óयĉ करÁयात आला.
१५.६.२ कैरो येथील दुसरी िशखर पåरषद:
१९६४ मÅये दुसरी िशखर पåरषद इिजĮ मधील कैरो येथे आयोिजत करÁयात आली
होती. या पåरषदेचे अÅय±पद कनªल नासेर यांनी Öवीकारले होते. या पåरषदेत सभासद
राÕůांची सां´य वाढली होती. पिहÐया पåरषदेमÅये सभासद सं´या २२ होती माý या munotes.in

Page 209

पंचशील आिण अिलĮता चळवळ
209 दुसöया पåरषदेतील सभासदांची सं´या ४७ झाली होती. या पåरषदेत दोन ठराव मंजूर
करÁयात आले.
१. ÖवातंÞय व वासहतवादापासून मुĉ होÁयासाठी ÿयÂन करणाöया जनतेला पािठंबा
देणे.
२. शांतता सहजीवना¸या तÂवास माÆयता व संयुक राÕůसंघाने Âयाचा Öवीकार करावा
अशी िशफारस .
१५.६.३ Ðयुसाका येथील ितसरी िशखर पåरषद:
१९७० मÅये ितसरी िशखर पåरषद झािÌबया मधील Ðयुसाका येथे आयोिजत करÁयात
आली होती. या पåरषदेचे अÅय±पद आिĀकेतील झािÌबयाचे अÅय± केनेथ कŏडा यांनी
Öवीकारले होते. या पåरषदेत सभासद राÕůांची सां´य वाढली होती. या पåरषदेत ५४
सभासद राÕů उपिÖथत होते. या पåरषदेत, "वंशवाद िवरोधी ÿखर आंदोलन करणारा व
वासहतवादाचे समूळ उ¸चाटन करणारा 'Ðयुसाका' जाहीरनामा ÿिसÅद झाला". तसेच
Öवतंý होणाöया वसाहतéना हीया पåरषदेने आपला पािठंबा जाहीर केला. तसेच िवकिसत
राÕůे व अिवकिसत राÕůे यां¸यात फरक असून िवकिसत राÕůाने अिवकिसत राÕůांकडे
ल± िदले नाही Âयांचे शोषण केले तर जागितक शांतता भंग होईल असे सुिचत केले.
१५.६.४. अलजीयसª येथील चौथी िशखर पåरषद:
१९७३ मÅये चौथी िशखर पåरषद अलजेåरया येथे आयोिजत करÁयात आली होती. या
पåरषदेस ७४ सभासद राÕůे उपिÖथत होती. या पåरषदेत खालील महÂवा¸या िवषयावर
चचाª झाली.
१. िÓहएतनाम युĦिवराम.
२. रिशया व अमेåरका यां¸यातील विधªÕणू संवाद याची गंभीर दखल.
३. दि±ण आिĀका व öहोडेिशया येथील वणªĬेष व वासहतवादाची दखल.
४. पोतुªगीजां¸या हातातून मोझािÌबका या दोन वसाहती जावू नयेत Ìहणून पोतुªगीजांना
अमेåरकेने िदलेÐया पािठंÊयाचा िनषेध.
१५.६.५ कोलंबो येथील पाचवी िशखर पåरषद:
१९७६ मÅये पाचवी िशखर पåरषद ®ीलंकेतील कोलंबो येथे आयोिजत करÁयात आली
होती. या पåरष देस आिĀकेतील ४८, आिशयातील २७, लॅटीन अमेåरकेतील ७ व
युरोपातील ३ अशी एकुण ८५ सभासद राÕůे उपिÖथत होती. या पåरषदेत सातसूýी
जाहीरनामा ÿिसĦ करÁयात आला.
१. आंतरराÕůीय Óयापारी संÖथांची पुनरªचना कłन Óयापारा¸या अटी व िनयम
िवकसनशील राÕůांना अनुकुल करÁयात यावे.
२. ®मिवभागणी नुसार आंतरराÕůीय उÂपादनाची पुनरªरªचना करÁयात यावी. munotes.in

Page 210

210 ३. आंतरराÕůीय चलनÓयवÖथेत िवकिसत देशांनी एकतफê िनणªय न घेता सवªसमावेशक
समानते¸या तÂवाला िनणªय घेवून नवीन चलनÓयवÖथा उभी करावी.
४. कोणÂयाही अिवकिसत राÕůा ची साधनसंप°ी हÖतांतåरत करतांना Âया राÕůाची
अखंडता िटकून राहील याचा गांभीयाªने िवचार करÁयात यावा.
५. िवकसनशील देशां¸या कजाªचे िवमोचन करÁयासाठी तातडीने उपाय योजना करÁयात
याÓया.
६. िवकिसत देशांनी िवकसनशील देशांचे अÆनधाÆय व शेती¸या गरजे¸या वÖतू यांचे
उÂपादन वाढिवÁयासाठी पुरेशी साधनसंप°ी व तंý²ान राÖत अटéवर िवकसनशील
देशांना īावे.
७. अिलĮ राÕůां¸या १९७५ ¸या जािहरनाÌयानुसार भूिमनी वेढलेÐया राÕůांना सागरी
दळणवळणाचा ह³क देÁयात यावा. या पाचÓया पåरषदेत िवकिसत देशांशी संघषª न
करता आिथªक िवकास साÅय करÁयासाठी अिलĮ राÕůांमÅये ऐ³यभाव कसा वाढेल
यासाठी ÿयÂन करÁयात आले.
१५.६.६ हॅवाना येथील सहावी िशखर पåरषद:
१९७९ मÅये सहावी िशखर पåरषद ³युबा येथील हॅवाना येथे आयोिजत करÁयात आली
होती.या पåरषदेस एकुण ९३ सभासद राÕůे उपिÖथत होती. या पåरषदेला सुरवात
होÁयापूवê जागितक वातावरण अÂयंत संघषªमय झाले होते.
• सोिÓहएत रिशया व अमेåरका यां¸यातील संघषª तीĄ झाला होता.
• अमेåरकेने Æयूůॉन बाँब तयार कłन आपÐया शाľागारात ठेवला होता.
• िÓहएतनामाने कंबोिडयातील खोर øांितकारकांचे पोलपॉट सरकार तेथे लÕकरी
हÖत±ेप केला होता.
• रिशयाने अफगािणÖतानात िशÖत लावÁयासाठी सैÆय पाठिवले होते .
• इराणमÅये आयातुÐला खोमेनी यांनी åरझाशहाला पळवून øांती घडवून आणली
होती.
• इथोिपया साÌयवाīां¸या ताÊयात गेला होता.
एकंदरीत जगात अितशय संघषªमय वातावरण असताना ³युबात ही पåरषद भरली होती. या
पåरषदेत कॅÖůो यांनी आपले मत ÿकट करताना सांिगतले कì, "वणªभेद, वासहतवाद,
साăाºयवाद यां¸याशी संघषª केÐयािशवाय अिलĮ राÕůां¸या िवकासा¸या वाटा मोकÑया
होणार नाहीत. सīिÖथतीत िवषमतेवर आधारीत जगाला मूठमाती देवून नवे जग िनमाªण
करÁयाचे ÿयÂन अिलĮतावादी राÕůाने केले पािहजेत". यासाठी अिलĮतावादी राÕůांनी
संिधसाधू भूिमका घेवू नये. वसाहतवाद व साăाºयवादास िवरोध करावा व जागितक
राजकारणात िवधायक हÖत±ेप करावा. munotes.in

Page 211

पंचशील आिण अिलĮता चळवळ
211 १५.६.७.िदÐली येथील सातवी िशखर पåरषद:
१९८३ मÅये सातवी िशखर पåरषद भारत येथील िदÐली येथे आयोिजत करÁयात आली
होती. या पåरषदेत आिशया खंडातील २९, आिĀकेतील ५०, लॅिटन अमेåरकेतील १६ व
युरोपातील ३ देश सभासद Ìहणून उपिÖथत होते. तसेच १६ देश व राजकìय संघटना
िनरी±क Ìहणून उपिÖथत होते तसेच २७ देश व राजकìय संघटनांना खास पाहòणे Ìहणून
उपिÖथत होते. या पåरषदेस एकुण १८३ देश उपिÖथत होते.
१. अिलĮ राÕůांनी Æयाय आधारावर आिथªक पुनरªरªचना करावी.
२. ितसöया जगातील राÕůे व िवकिसत राÕůे यां¸यात समानते¸या तÂवावर वाटाघाटी
ÓहाÓयात.
३. िनयाªत Óयापारास ÿोÂसाहन िमळिवÁयासाठी िवकसीत देशांनी Óयापरावरील बंधने
कमी करावी.
४. आंतरराÕůीय नाणेिनधी व जागितक बँक यांनी जाÖतीत जाÖत उदार अटéवर
अिवकिसत व िवकसनशील देशांना कज¥ īावीत. भारत अिलĮता चळवळीचा
संÖथापक राÕů असÐयाने या चळवळीला महÂव ÿाĮ झाले होते.
१५.६.८ हरारे येथीलआठवी िशखर पåरषद:
१९८६ मÅये आठवी िशखर पåरषद िझÌबाबे येथील हरारे येथे आयोिजत करÁयात आली
होती.ही पåरषद िझÌबाबेचे पंतÿधान रॉबटª मुगाबे यां¸या अÅय±तेखाली पार पडली. या
पåरषदेस एकुण १०१ सभासद राÕů उपिÖथत होते. भारता¸या पंतÿधान ®ीमती इंिदरा
गांधी यां¸या हÂयेनंतर या पåरषदेचे अÅय±Öथान राजीवगांधी यां¸याकडे आले होते. Âयांनी
या पåरषदेची सूýे िझÌबाबेचे पंतÿधान रॉबटª मुगाबे यां¸याकडे िदली.
१. हरारे पåरषदेत दि±ण आिĀकेतील वंश िवरोधी धोरणा िवŁĦ उपाययोजना करणारा
कडक जाहीरनामा एकमताने संमत करÁयात आला.
२. दि±ण आिĀकेिवŁĦ आिथªक बिहÕकार Öवłपा¸या उपाययोजनाना अúøम देÁयात
आला.
३. इराण-इराकला आपापसातील संघषª िमटिवÁयाचे आवाहन करÁयात आले.
४. दि±ण गोलाधाªतील राÕůांमÅये सहकायª घडवून आणÁयासाठी टांझािनयाचे अÅय±
जुिलअस Æयेरेरे यां¸या नेतृÂवाखालील एक सिमती या पåरषदेने िनयुĉ केली.
५. मानवजातीचे १० शýू -
• साăाºयवाद
• वसाहतवाद
• नववसाहतवाद munotes.in

Page 212

212 • वणªिवĬेष
• वंशभेद
• माथेिफŁपणा
• अिÖथरता
• परकìयांचा बळकावूपणा
• ÿभुÂव
• पुढारीपणा
आंतराÕůीय मानवजाती¸या या १० शýूं¸या िवरोधात लढा तीĄ करÁयाचे आवाहन या
पåरषदेने केले.
६. Æयाय व समता यावर आधाåरत आंतराÕůीय आिथªक ÓयवÖथेचा आराखडा तयार
करÁयासाठी या पåरषदेने २५ राÕůांची एक सिमती िनयुĉ केली.
१५.६.९ बेलúेड येथील नववी िशखर पåरषद:
१९८९ मÅये नववी िशखर पåरषद युगोÖलािÓहया येथील बेलúेड येथे आयोिजत करÁयात
आली होती. ही पåरषद युगोÖलािÓहया येथे दुसöयांदा आयोिजत करÁयात आली होती. ही
पåरषद युगोÖलािÓहयाचे अÅय± जेनेझ डीनोÓहेÖके यां¸या अÅय±तेखाली संपÆन झाली.
माý यावेळची युगोÖलािÓहयाची पåरिÖथती अÂयंत िबकट होती. कारण युगोÖलािÓहया
िवघटना¸या उंबरठ्यावर होता. Âयामुळे दुसöयांदा आयोिजत पåरषदेत फĉ परीषद घेÁयाची
औपचाåरकता िदसत होती. या पåरषदेचे वैिशĶ्ये Ìहणजे या पåरषदेत बेलúेड जाहीरनामा
जाहीरनामा ÿिसĦ करÁयात आला. "जागितक वातावरण पुरेसे नसले तरी बर¤चसे िनवळले
आहे. ÿादेिशक आिण जागितक ÿijांची उकल करÁयासाठी अिलĮ राÕůांनी भरीव कामिगरी
केली आहे. जग जरी िवÖताåरत असले तरी एक होवू लागले आहे. मूलभूत िहतसंबंध व
अिलĮता चळवळीची पåरणामकारकता या साठी जागितक राजकारणात अिलĮ राÕůांनी
थेट भाग घेÁयाची गरज आहे. आपण आपली आिथªक व तांिýक ÿगती कłन िनणªयांक
भूिमका बजावली पािहजे. असे केले तरच जागितक एकाÂमता योµय ÿकारे साÅय करता
येईल. "याच पåरषदेत भारताचे पंतÿधान राजीव गांधी यांनी केलेली ‘पयाªवरण
संवधªनासाठीची, वसुंधरा संर±ण िनधी' ¸या Öथापनेची सूचना या िशखर पåरषदेने
एकमताने Öवीकृत केली.”
१५.६.१० जकाताª येथील दहावी िशखर पåरषद:
१९९२ मÅये दहावी िशखर पåरषद इंडोनेिशया येथील जकाताª येथे आयोिजत करÁयात
आली होती. ही पåरषद इंडोनेिशया चे अÅय± जनरल सुहातō यां¸या अÅय±तेखाली संपÆन
झाली. या पåरषदेत सभासद राÕůां¸या १०८ ÿितिनधीनी भाग घेतला होता. या पåरषदेत
चीनला सुĦा अिलĮत राÕůांचे सभासदÂव देÁयात आÐयाने अिलĮता चळवळीला Óयापक munotes.in

Page 213

पंचशील आिण अिलĮता चळवळ
213 आकार ÿाĮ झाला होता. याच पåरषदेत अिलĮ राÕůांची तािÂवक भूिमका मांडत असताना
भारताचे पंतÿधान पी.Óही. नरिसंह रावÌहणाले, "जगात एक वा दोन महास°ा आहेत ही
गोĶ महÂवाची नसून महासते¸या ÿभावापासून दूर राहóन आपले ÖवातंÞय व आपली
Öवतंýपणे िनणªय घेÁयाची इ¸छा महÂवाची असते कारण अिलĮतेचा मूळ अथªच यात दडला
आहे."
या पåरषदेत भारता¸या ŀĶीने एक िवसंवादाची घटना घडली ती Ìहणजे कÔमीर ÿij हा
भारत व पािकÖतान या दोन देशांचा िĬप±ीय ÿij आहे असे सांगूनही पािकÖतानचे
पंतÿधान नवाझ शरीफ यांनी हा ÿij आपÐया भाषणातून मांडला. माý भारताने पåरषदेस
सुिचत केले कì िĬप±ीय ÿijावर पåरषदेची शĉì खचª करÁयापे±ा पåरषदेने जागितक
ÿijांवर आपले ल± क¤िþत करावे. जकाताª पåरषदेत राजकìय व आिथªक सिमÂयांकडून
१३० दुŁÖÂया िवचाराथª आÐया Âया पैकì ४१ दुŁÖÂया एकट्या भारताकडून आÐया
होÂया. या पåरषदे¸या मÅयानातून भारताने संयुĉ राÕůसंघाचे लोकशाहीकरण,दि±ण
गोलाधाªतील राÕůांचे ऐ³य व नवीन जागितक अथªÓयवÖथा या तीन तÂवांवर अिलĮत
राÕůां¸या चळवळीची वाटचाल Óहावी या साठी समतोल भूिमकेतून ÿयÂन केले.
१५.६.११ काटाªजेना येथील अकरावी िशखर पåरषद:
१९९५ मÅये दहावी िशखर पåरषद कोलंिबया येथील काटाªजेना येथे आयोिजत करÁयात
आली होती. ही पåरषद कोलंिबयाचे अÅय± अन¥Öटो िपझानो यां¸या अÅय±तेखाली संपÆन
झाली. या पåरषदेत सभासद राÕůां¸या १३३ ÿितिनधीनी भाग घेतला होता. लॅिटन
अमेåरका, आिĀका, युरोप व आिशया खंडातील िविवध ÿकारची तािÂवक भूिमका असणारी
राÕůे या पåरषदेस उपिÖथत रािहÐयाने या पåरषदेस महÂव ÿाĮ झाले होते. या पåरषदेस
भारताचे पंतÿधान पी.Óही.नरिसंहराव, पािकÖतान¸या पंतÿधान बेनझीर भुĘो, िझÌबाबेचे
अÅय± रॉबटª मुगाबे, इंडोनेिशयाचे अÅय± जनरल सुहातō, ³युबाचे अÅय± िफडेल कॅÖůो,
मलेिशया¸या अÅय± महािथर महंमद व संयुĉ राÕůाचे सरिचटणीस डॉ.Êयुůोस उपिÖथत
होते. कोलंिबया िशखर पåरषदेत अÁवľबंदी करारावर Öवा±री करणे, बोसिनय व जपान
या दोन राÕůांना सभासदÂव देणे, अिलĮ राÕůां¸या वतीने भारतास संयुĉ राÕůसंघात
कायमÖवłपी ÿितिनिधÂव देणे, िĬप±ीय वाद िमटिवÁयासाठी अिलĮ राÕůांची औपचाåरक
यंýणा उभी करणे आदी बाबत चचाª झाली.
१५.६.१२ दबाªन येथील बारावी िशखर पåरषद:
१९९८ मÅये बारावी िशखर पåरषद दि±ण आिĀकेतील येथील दबाªन येथे आयोिजत
करÁयात आली होती. ही पåरषद दि±ण आिĀकेचे अÅय± डॉ.नेÐसन मंडेला यां¸या
अÅय±तेखाली संपÆन झाली. या पåरषदेत सभासद राÕůां¸या ११३ ÿितिनधीनी भाग
घेतला होता. भारताचे पंतÿधान अटलिबहारी वाजपेयी, ³युबाचे िफडेल कॅÖůो
पॅलेÖटाईनचे यासार आरफत यां¸यासह ६० राÕůÿमुख व संयुĉ राÕůसंघाचे सरिचटणीस
कोफì आÆनन उपिÖथत होते. या िशखर पåरषदेत खालील िदलेÐया घटकांना अनुसłन
चचाª झाली.
• िवकिसत आिण िवकसनशील देशातील आिथªक असमतोला¸या ÿijावर चचाª झाली. munotes.in

Page 214

214 • अथªकारणाची जागितकìकरण होत असतांना िवकसनशील देशांना या पवाªत ÿवेश व
समथªपणे तŌड देÁयाची ±मता कशी िनमाªण होईल या ÿijावर चचाª झाली.
• जागितक बँक, जागितक Óयापार संघटना व आंतरराÕůीय नाणेिनधी यां¸यासार´या
संÖथे¸या भूिमकेत िवकसनशील राÕůांचा िवचार Óहावा.
• भारताचा जÌमू-काÔमीर ÿij शांततापूणª वाटाघाटीने सोडिवÁयात यावा हा ÿij
सोडिवÁयासाठी अिलĮ राÕů चळवळीची सवª शĉì मदत करेल.
• भारता¸या अणुचाचÁयाचा पडसात या पåरषदेत उमटला.
• जागितक Öतरावर अणुचाचÁयाचा िनषेध करणाöया राÕůांनी भारत व पािकÖतानवर
आिथªक िनब«ध लादले.
• बेलाłसला एकमताने अिलĮ राÕů चळवळीचे सभासद Ìहणून माÆयता देÁयात
आली.
१५.६.१३ कुआलालांपुर येथील तेरावी िशखर पåरषद:
२००३ मÅये तेरावी िशखर पåरषद मलेिशया येथील कुआलालांपुर येथे आयोिजत
करÁयात आली होती. ही पåरषद मलेिशया¸या अÅय± महािथर महंमद यां¸या
अÅय±तेखाली संपÆन झाली. या पåरषदेत सभासद राÕůां¸या ११२ ÿितिनधीनी भाग
घेतला होता. भारताचे पंतÿधान अटलिबहारी वाजपेयी, दि±ण आिĀकेचे अÅय± थांबो
एÌबेकì, इराणचे अÅय± मोहÌमद खतामी, नायजेåरयाचे अÅय± ओलूसेगन, पािकÖतानचे
अÅय± परवेझ मुशरªफ, ³युबाचे िफडेल कॅÖůो, िझÌबाबेचे अÅय± रॉबटª मुगाबे उपिÖथत
होते. या िशखर पåरषदेत खालील िदलेÐया घटकांना अनुसłन चचाª झाली.
• भारत आिण पािकÖतान व इतर काही राÕůाने इराकचा ÿij शांतते¸या मागाªने
सोडिवÁयाचे आवाहन केले.
• ®ीमंत बड्या राÕůांनी लोकशाही राÕůांवर बंधने लादून उपासमारीची वेळ आणली
आहे. Âयां¸याकडून मानवी ह³कांबĥल अनादर दाखिवला जात आहे. पािIJमाÂय राÕůे
इराकवर अÆयाय करत आहेत. (महािथर मोहÌमद)
• अिलĮ राÕůे सदÖय देशां¸या सावªभौमÂवाचा, ÿादेिशक एकाÂमतेचा व राजकìय
ÖवातंÞयाचा व सनर±णचा आदर करतात असे िनवेदनात सांगÁयात आले आहे.
• मलेिशया, ³युबा व दि±ण आिĀका या देशांनी इराककडे Óयापक शľाľे नाहीत
याची पाहणी कłन वÖतुिÖथतीवर आधारीत अहवाल īावा.
• पॅलेÖटाइनवर इąायल करत असलेले हÐले थांबवावेत.
• अमेåरकेचे अÅय± बुश व इंµलंडचे पंतÿधान Êलेअर यांनी युनोची सनद डावलून
कोणÂयाही राÕůा¸या अंतगªत कारभारात हÖत±ेप कł नये. munotes.in

Page 215

पंचशील आिण अिलĮता चळवळ
215 • दहशतवादा बरोबरच दाåरþ्य आिण कजªबाजारीपणा अशा आिथªक व सामािजक
संकटांशी सवा«नीच सामना करावा.
• अमेåरकन सैÆय कोणÂयाही ±णी जगा¸या अंधाöया कोपöयात हÐला करÁयास तयार
आहे. या अमेåरकन अÅय±ा¸या िनवेदनावर िनषेध नŌदिवÁयात आला.
• िफडॉल कॅÖůोने अंधार कोपर न Ìहणजे नामची ितसöया जगातील राÕůे आहेत या
वा³यांचा ही जाहीर िनषेधB केला.
• खतामी यांनी इराणमधील जनतेवरील अमानवीय कारवाई पिIJम आिशयात
अिÖथरता िनमाªण करणारी आहे आवजूªन नमूद केले.
एकंदरीत सवª पåरषदांचा सवªसमावेशक िवचार केला तर या पåरषदा अिलĮतावादी
राÕůां¸या िवचारधारेला अनुसłन आयोिजत करÁयात आÐया होÂया.सुरवातीला या
पåरषदेत आिशया व आिĀका खंडातील राÕů सहभागी झाले होते नंतर बदलÂया
पåरिÖथतीला अनुसłन लॅिटन अमेåरका, युरोप या िठकाणची राÕůेही या पåरषदेत सहभागी
होवू लागली Âयामुळे अिलĮता चळवळीची Óयापकता वाढत गेली.
आपली ÿगती तपासा .
१. अिलĮता चळवळीची वाटचाल समजून ¶या.
१५.७ अिलĮता चळवळीचे बदलते Öवłप दुसöया जागितक महायुĦानंतर अमेåरका व रिशया या दोन महाशĉì Óयितåरĉ जागितक
राजकारणात ितसरी शĉì कायªरत झाली होती ती शĉì Ìहणजे अिलĮ राÕůांचा गट
होय.या गटाने लÕकरी संघटन अिलĮता, लÕकरी करारापासून अिलĮता, जागितक शांतता,
अंतगªत ÖवातंÞय, सावªभौमÂवाला महÂव, ÿसंगानुłप कारवाई, िनभªयता, सहकायª, हा
घटकांना अनुसłन अिलĮता चळवळ सुł केली होती. या चळवळी¸या माÅयमातून
१९६१ पासून काम सुł होते माý बदलÂया पåरिÖथनुसार अिलĮता चळवळीची उिĥĶ्ये
कालबाĻ झाली. Âयामुळे ही चळवळ िवसिजªत करÁयापे±ा या चळवळीला नवीन िदशा
िदली तर या चळवळीमÅये काम करणारी राÕůे पुनः एकदा नÓया जोमाने काम करतील
असा िवĵास या चळवळीतील नेÂयांना वाटू लागला व यातूनच जकाताª येथे आयोिजत
करÁयात आलेÐया पåरषदेत चळवळीची िदशा बदलÁयाचा जाणीवपूवªक ÿयÂन करÁयात
आला व यातूनच या चळवळीचे Öवłप बदलले .
• िवकिसत व अिवकिसत राÕůांची आिथªक िवषमता बदलणे.
• संयुĉ राÕůसंघाचे लोकशािहकरन करणे.
• दहशतवादिवŁĦ सामूिहक लढा देणे.
• ितसöया जगा¸या पयाªवरणाचे संर±ण करणे. munotes.in

Page 216

216 • Öवतःचे भिवÕय घडिवÁयाचे खरेखुरे ÖवातंÞय ÿाĮ करणे.
• नववसाहतवादास पायबंद घालणे.
• नवी Æयाय अथªÓयवÖथा उभी करणे. ही सवª नवीन तÂवे नविवचारसरणीची असÐयाने
या चळवळीचे Öवłप या तßवांनी बदलÐयाचे िदसून येते.
१५.८ अिलĮता चळवळी चे मूÐयमापन अिलĮता, लÕकरी करारापासून अिलĮता, जागितक शांतता, अंतगªत ÖवातंÞय,
सावªभौमÂवाला महÂव, ÿसंगानुłप कारवाई, िनभªयता, सहकायª हा घटकांना अनुसłन
अिलĮता चळवळ सुł झाली होती. पंिडत जवाहरलाल नेहŁ, नासर व िटटो यां¸या
ÿयÂनानमुळे या चळवळीला योµय ती िदशा ÿाĮ झाली होती.या चळवळी¸या माÅयमातून
पािIJमाÂय वसाहतवादाला बळी पडलेली आिशया अ आिĀका खंडातील बहòसं´य राÕů
एकिýत आली होती. तदनंतर टÈयाटÈयाने इतर खंडातील राÕůांचाही सहभाग या
चळवळीमÅये वाढला व या चळवळीची Óयापकता वाढली. अमेåरका व रिशया या
महास°ाना या चळवळी¸या माÅयमातून अÿÂय±पणे थांबिविवÁयात या चळवळीला यश
आले. अिवकिसत व िवकसनशील देशां¸या मनात आÂमिवĵास िनमाªण झाला. ÖवातंÞय,
सावªभौम, सĩावना, सहकायª, सिĬचार, अंतगªत िवकास व एकसंघ आदी संकÐपनांचा
िवकास होवून या गटातील राÕůांमÅये आदरभाव िनमाªण झाला. सुŁवातीला २२ राÕů
सदÖय होते हीच सदÖय राÕůांची सं´या पुढे १३३ वर गेली होती. या अिलĮता
चळवळी¸या माÅयमातून ितसöया जगाची संकÐपना िवकिसत झाली होती. जरी या
चळवळीला पूणª यश ÿाĮ झाले नसले तरी या चळवळीने जागितक राजकारणावर ÿÂय± -
अÿÂय±रीÂया वचªÖव ÿÖथािपत केले होते. अमेåरकì व रिशया या दोन शĉéना
थांबिवÁयासाठी ÿयÂन केले होते. संयुक राÕůसंघाला सुĦा अिलĮता चळवळीची दखल
¶यावी लागली होती. Ìहणूनच अिलĮता चळवळीला केवळ राÕůीय इितहासातच नÓहे तर
जागितक इितहासात सुĦा महÂव ÿाĮ झाले.
१५.१० सारांश भारता¸या पंचशील तÂवां¸या िवचारधारेला अनुसłन अिलĮता चळवळ िनमाªण
होÁयासाठी पाĵªभूमी तयार झाली व पुढे पंचशील मÅये थोड्याफार ÿमाणात बदल करत
दशशील िनमाªण झाले व ही तÂवÿणाली अवलंिबÁयाचा िनणªय घेवून जागितक राजकारणात
एक Öवतंý गट िनमाªण झाला. या गटा¸या िनिमªतीमÅये भारताची भूिमका महßवाची होती.
Âयाच बरोबर पंिडत जवाहरलाल नेहŁ, नासर व िटटो यांचे ÿयÂनही िततकेच महÂवाचे
होते.या ÿयÂनातून ही चळवळ उभी रािहली व या चळवळीने टÈयाटÈयाने जागितक
राजकारणात आपले Öवतंý अिÖतÂव िनमाªण केले. Ìहणूनच या चळवळीचे जागितक
राजकारणातील योगदान महÂवाचे मानले जाते.
१५.११ ÿij १. अिलĮतावादाचा अथª सांगून अिलĮता चळवळीतील भारताची भूिमका ÖपĶ करा? munotes.in

Page 217

पंचशील आिण अिलĮता चळवळ
217 २. अिलĮता धोरणाची वैिशĶ्ये थोड³यात सांगा?
३. अिलĮता चळवळी¸या वाटचालीचा आढावा ¶या.
४. अिलĮता चळवळीचे बदलते Öवłप ÖपĶ करा.
१५.१२ संदभª १. डॉ. मधुकर पाटील, डॉ.सुनील अमृतकर - 'समकालीन भारत '
२. ÿाचायª, य.ना.कदम - 'िवसाÓया शतकातील जगाचा इितहास '
३. डॉ.धनंजय आचायª - 'िवसाÓया शतकातील जग '
४. डॉ.एन.एस.तांबोळी - 'आधुिनक जग'
५. डॉ.पी.जी. जोशी - 'आधुिनक जग'
६. डॉ.सुमन वैī - 'आधुिनक भारत'


*****

munotes.in

Page 218

218 १६
भारत आिण शेजारील राÕůे
घटक रचना
१६.० उिĥĶ्ये
१६.१ ÿÖतावना
१६.२ भारता¸या परराÕů धोरणाची तÂवे
१६.३ भारत पािकÖतान सबंध
१६.४ भारत चीन सबंध
१६.५ भारत ®ीलंका सबंध
१६.६ भारत नेपाळ सबंध
१६.७ भारत अफगािणÖतान सबंध
१६.८ भारत भूतान सबंध
१६.९ भारत बांगलादेश सबंध
१६.१० भारत āÌहदेश सबंध
१६.११ सारांश
१६.१२ ÿij
१६.१३ संदभª
१६.० उिĥĶ्ये १. भारता¸या परराÕů धोरणाची तÂवे समजून घेणे.
२. भारत-पािकÖतान सबंधाची मािहतीजाणून घेणे.
३. भारत-चीन सबंधाची मािहती जाणून घेणे.
४. भारत-®ीलंका सबंधाची मािहती अËयासाने.
५. भारत-नेपाळ सबंधाची मािहती जाणून घेणे.
६. भारत-अफगािणÖतान सबंधाची मािहती अËयासाने.
७. भारत-भूतान सबंधाची मािहती जाणून घेणे.
८. भारत बांगलादेश सबंधाची मािहती जाणून-घेणे.
९. भारत-āÌहदेश सबंधाची मािहती अËयासाने.

munotes.in