MA-History-SEM-I-Paper-III-Social-Economic-and-Administrative-History-of-Medieval-India-1200-CE-1700-CE-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १ राज्याचे सिद्ाांतः िुलतानशाही, मोगल, सिजयनगर आसि मराठा घट क रच ना १.० उद्दीष्टे १.१ प्रस्तावना १.२ सुलतानशाही: राज्याचे कायदेशीर, राजकीय आणि सामाणजक स्वरूप १.३ राज्याचे धाणमिक स्वरूप १.४ मुघल काळातील राज्याणसद्ाांत १.५ णवजयनगर साम्राज्यातील राज्यणसद्ाांत १.६ मराठा साम्राज्याचा राज्यणसद्ाांत १.७ साराांश १.८ प्रश्न १.९ सांदर्ि १.० उ द्द ी ष्ट े • सुलतानशाही आणि मुघल याांच्या राज्याचा णसद्ाांत समजून घेिे • णवजयनगर व मराठा साम्राज्यातील राज्याांचा णसद्ाांत समजून घेिे • र्ारतातील मध्ययुगीन काळातल्या राज्याांचे णसद्ाांत समजून घेिे. १.१ प्रस् तावना कोिताही लेखी कायदा णकांवा णलणखत नीतीणनयम नसतानाही णदल्ली सुलतानशाही मधील राज्य राजेशाहीचे अमयािणदत अणधकार आणि राज्यकर्तयाांच्या राजकीय व्यावहाररकतेनुसार चालत असे. सुलतानाच्या अधीन असलेल्या राज्यास एकाणधकार रचनाऐवजी एक प्रणिया म्हिून समजले जािे आवश्यक आहे. तुकि राज्यकते म्हिून र्ारतात आले तेव्हा इस्लामी णवचारसरिीचा णकांवा राज्यासांदर्ाितील णवचाराांच्या दृष्टीने राज्यकारर्ार होऊ लागला. एतद्देशीय दृष्टीकोन णकांवा राज्यपरांपरा याचा प्रर्ाव ते पूििपिे हटवू शकले नाहीत. र्तयाांनी स्वत:च्या राजकीय व्यवहारात तर्तकालीन पररणस्ितीनुसार कारर्ार केल्याचे णदसते. र्तयाांचे राज्यकारर्ाराचे णसद्ाांत पूििपिे इस्लामी नव्हते मात्र र्तयाच वेळी र्तयाांनी इस्लामी कायद्याच्या चौकटीत राहून शासन करण्याचा प्रयर्तन केला. १.२ स ुल त ा न श ा ह ी: र ा ज् य ा च े क ा य द ेश ी र, राजक ी य आणि स ा मा ण जक स्व रूप कायदेशीर दृष्टीकोनातून, कुतुबुद्दीन ऐबकच्या (१२०६) सत्तेच्या उदयानांतर आणि र्तयाच्या अस्त होईपयांत, णदल्ली सुलतानशाही ही स्वतांत्र सांस्िा होती. तिाणप इल्तुतणमशने सवि munotes.in

Page 2

मध्ययुगीन र्ारताचा सामाणजक, आणििक आणि प्रशासकीय इणतहास (1200 CE - 1700 CE)
2 राजकीय शक्तीचे एकत्रीकरि होईपयांत गझनीच्या राज्यकर्तयाांनी णदल्लीच्या सुलतानशाहीच्या प्राांतावर स्वतांत्रपिाचा दावा केला नाही. णदल्लीतील राज्यकते उविररत इस्लाणमक जगाशी र्तयाांचे सांबांध राखण्यासाठी उर्तसुक होते. र्तयाचीच एक पद्त म्हिजे बगदाद येिील अब्बासीद खलीफा कडून औपचाररक मान्यतापत्र णमळिे. १२२९ मध्ये, इल्तुतणमश याने बगदादच्या खलीफाकडून र्व्य वस्त्रासह औपचाररक मान्यतापत्र णमळवले. णदल्लीच्या काही सुल्तानाांनी र्तयाांच्या नाण्यामध्ये खलीफाचे नाव कोरले होते आणि प्राििनाच्या वेळी र्तयाचे नाव खुतबामध्ये वाचण्यास सुरुवात केली. सुल्तानाांनी स्वत:ला नाणसराणमरुल-णवश्वासू नेते, खलीफा णकांवा खलीफा याला आपला नेता म्हिून मानलेले. असा युणक्तवाद केला जातो की णदल्लीचे सुल्तान हे खणलफाच्या अधीन झाले. तिाणप, खलीफाचे नाव नाण्याांवर कोरिे णकांवा र्तयाच्याकडून मान्यता घेिे या बाबी केवळ एका मोठ्या इस्लामी जगतासोबत आपले नाव जोडले जावे यादृष्टीतून होर्तया. राजकीय दृष्टीने र्तयाांना फारसे महर्तव नव्हते. र्ारतातील सुलतान पूिि स्वातांत्र्याने आणि र्तयाांच्या मजीनेच राज्यकारर्ार करत असत. खालीफाचा र्तयाांच्या राज्यावर कोिताही कायदेशीर अणधकार नव्हता. खलीफाचे मान्यता पत्र प्राप्त होण्यापूवी णकांवा र्तयाांनतर देखील णदल्लीच्या सुलतानाांच्या अणनबांध सत्तेबाबत कुिालाही शांका नव्हती. अलाउद्दीन खलजीचा उत्तराणधकारी मुबारक शहा याांनी खणलफासोबतची णनष्ठा नाकारली आणि स्वत:ला इमाम णकांवा खलीफा घोणित केले. खलीफाकडून मान्यतापत्र णमळण्याचा प्रश्न एका धाणमिक अणधष्ठानाशी णनगडीत होता. याने खलीफाच्या नेतृर्तवात इस्लाणमक जगाच्या ऐक्याच्या र्ावना णटकवून ठेवण्यास मदत केली. परांतु हे ऐक्य फार पूवी तुटलेले होते, अांशतः णवणवध धाणमिक पांिाांच्या वाढीमुळे आणि काहीसे तुकी व इतर साहसी लोकाांच्या अधीन असलेल्या स्वतांत्र राज्याांची स्िापना झाल्यामुळे,तसेच मांगोलाांच्या उदयामुळे ही एकता आिखी खांणडत झाली. राजक ीय स्व रू प इल्तुतणमशच्या कारणकदीत णलखाि करिारा र्ारतातील सवाित पणहला मुणस्लम राजकीय णवचारवांत फकर-ए-मुद्दबबीर म्हितो: “णदवाि, शगीरद आणि मुहरीर (महसूल खाते) हे हुद्दे फक्त अहल-ए-कलाम (णशणित णवर्ाग) याांनाच णदली जावीत णक ज्याांचे पूविज राज्यकते व अमीर याांची सेवा करीत होते.” णफरोज तुगलकाांच्या सुरुवातीच्या काळात तुरूांगात असताना णजयाउद्दीन बारानी याने राजकीय णफतवा-ए-जहांदरी या पणत्रकेचे लेखन केले. र्तयाने घोडदौड, आणि इतर णविकाम, णशलाई-कलाकुसर, सुतारकाम, केस कतिनालय याबाबत णवपुल माणहती णदली आहे. मुहम्मद णबन तुगलक याला अनेक अांतगित बांडखोराांचा सामना करावा लागत असताना, र्तयाने कैरो येिे राहत असलेल्या अब्बासी खलीफाच्या वांशजाांकडून १३४३ मधे मान्यतेचे पत्र माणगतले होते. यापूवी र्तयाांनी नाण्याांवरून स्वतःचे नाव काढून खणलफाचे नाव ठेवले होते. परांतु या बाबींचा बांडखोराांच्या नेर्तयाांवर फारसा पररिाम झाला नाही. णफरूझ तुघलकाने खणलफाकडून दोन वेळा मान्यतेचे पत्र आणि सन्मानाचे वस्त्र णमळवले. परांतु काही काळाने अब्बासी खलीफाची प्रणतष्ठा हळूहळू कमी होत गेली. munotes.in

Page 3

राज्याचे णसद्ाांतः
सुलतानशाही, मोगल,
णवजयनगर आणि मराठा

3 तुकाांच्या आगमनाने उत्तर र्ारतात एक नवीन प्रकारचे राज्य सुरू झाले. सुरुवातीच्या टप्पप्पयात लष्करी पुढा-याांना देशाच्या णवणवध र्ागात णवजय णमळवण्यासाठी जास्तीत जास्त स्वातांत्र्य देण्यात आले होते, तेव्हा एक मजबूत सैन्य तुकडी सुलतानच्या िेट णनयांत्रिाखाली कायिरत होती. या प्रकारच्या णवकेंद्रीकृत सत्ताकारिाची जागा बलबनने एका अर्तयांत केंद्रीकृत राज्यात बदलली. उदाहरिािि, जलालुद्दीन खीलजीच्या कारणकदीत, णदल्ली सुलतानशाहीने १४ व्या शतकाच्या अखेरीपयांत केंद्रीय स्वरूप राखले. तुघलकाांचे पतन झाल्यावर आणि लोदी सत्तेत आल्यानांतर, पुन्हा णवकेंणद्रत सत्तेच्या तत्त्वाचा प्रयोग करण्यात आला, ज्यात अफगाि सरदाराांनी सत्तेत सवाांचा समान वाटा असल्याचा दावा केला. १५२६ मध्ये पाणनपतच्या मैदानात सुल्तान लोदी आणि बाबर याांच्यात तुांबळ युद् झाले. इब्राणहम लोदी याचा परार्व झाला व बाबराच्या अणधपर्तयाखाली मुघल साम्राज्याची स्िापना झाली. १३ व्या आणि १४ व्या शतकादरम्यान णदली सुलतानशाहीच्या राज्याचे वेगळी वैणशष्ट्य होती. तुकी लोकाांचा र्ारतातील बहुतेक प्रजेशी कोिताही सांपकि नव्हता. तसेच बहुतेक तुकाांना र्ारतातील पररणस्ितीचे फारसे ज्ञान नव्हते णकांवा र्तयाांचा र्ारताशी पूवी सांबांध आलेला नव्हता. र्तयामुळे र्तयाांनी शहरे आणि णकल्ल्याांवर देशर्र असलेल्या ग्रामीि र्ागाांवर येिीलच नारीकाांना पदे देऊन र्तयाांच्यावर णनयांत्रि ठेवले. याच काळात सूफी सांताांनी, णवशेिकरुन णचस्ती परांपरेने नवीन शासक वगि आणि लोक याांच्यात सांबांध स्िाणपत करण्यात महर्तवाची र्ूणमका बजावली होती. णखलजी राज्यकर्तयािनी तुकीचे वचिस्व धोरि समाप्त केले. र्तयाांनी तुकि लोकाांशी र्ेदर्ाव केला नव्हता, परांतु मुणस्लमाांच्या णवणवध वगाितील लोकाांसाठी प्रशासनाची दारे खुली केली. अशाप्रकारे अल्लाउद्दीनचा वजीर नुसरत खान जलेसर आणि जफर खान हे दोघेही प्रणसद् योद्ा होते पि तुकी नव्हते, तर र्ारतीय मुसलमान होते. आिखी एक तुकि नसलेला व्यक्ती सत्तेवर आला, तो मणलक काफूर होता. तुकि हे बाहेरून आल्यामुळे व येिे राज्य करायचे तर एतद्देशीय लोकाांचे सहकायि आवश्यक आहे हे लवकरच र्तयाांच्या ध्यानात आले. १.३ र ा ज् य ा च े ध ा ण म ि क स् व रू प णदल्ली सुलतानशाहीच्या स्िापनेची प्रणिया कुतुबुद्दीन ऐबकच्या १२०६ मध्ये सत्तेवर येण्यापासून सुरू झाली. तिाणप, इल्तुतणमशच्या कारकीदीतच णदल्लीची सुलतानशाही राज्यकर्तयाांच्या णनयांत्रिात पूििपिे नव्हती. इस्लामी णवचारसरिीचा आणि परांपरेचा प्रर्ाव णनणितपिे णदल्ली सुलतानशाहीच्या राज्यकर्तयाांवर पडला, परांतु सत्ताधारी वगािमध्ये आणि प्रामुख्याने णनििय घेण्याच्या प्रणियेवर आधारीत स्िाणनक आव्हानाांमध्ये णर्न्न प्रबळ गटाांना सांतुणलत ठेवण्याची गरज होती. सतीशचांद्र याांचे म्हििे आहे की मध्ययुगीन राज्य एक ईश्वरशाणसत णकांवा पूिि धाणमिक नव्हते कारि मौलवींनी स्पष्ट केलेले शररया णनयमाांची सुल्तानाांना फारशी णचांता करण्याची गरज नव्हती. ते औपचाररकररर्तया मुस्लीम धमािचे शासक होते पि पूििपिे इस्लामी कायद्यानुसार शासन यांत्रिा कायि करू शकत नव्हती याची र्तयाांना जािीव होती. munotes.in

Page 4

मध्ययुगीन र्ारताचा सामाणजक, आणििक आणि प्रशासकीय इणतहास (1200 CE - 1700 CE)
4 १.३.१ उ ल ेम ा ांच ा प्र भ ा व राज्यातील, राजसत्ता व उलेमा याांची णस्िती आणि धमिणनरपेि सत्ताधा-याांशी असलेले हे सांबांध इस्लाणमक जगात सतत चचेचा णविय ठरला आहे. मक्का येिे पणहल्या चार खणलफाांच्या राजवटीचा अांत झाल्यानांतर, आध्याणर्तमक आणि धमिणनरपेि अणधकारात दुफळी णनमािि झाली. बहुतेक अग्रगण्य मौलवी मक्का येिे राणहले आणि राजकीय अणधकाराांचे केंद्र उमायद खणलफा याांनी दमास्कसमध्ये हलवले. प्रेणित याांच्या वांशावळीचा दावा करिा-या अब्बासींनी बगदादवर राजकीय णनयांत्रि हलवल्यामुळे र्तयाांच्या वतीने धाणमिक व राजकीय अणधकार पुन्हा एकणत्रत करण्याचा प्रयर्तन केला गेला. राजकीय घटकाांवर बर् याचदा धाणमिक वचिस्व होते. जरी हे ऐक्य मयािणदत असले तरी ९ व्या शतकाच्या अखेरीस अब्बासी खणलफाच्या राजवटीचे एककल्ली वचिस्व सांपुष्टात आले व सांपूिि राजवटीचे तुकडे झाले आणि बहुतेक तुकी सुलतानाच्या अधीन असलेल्या स्वतांत्र राज्याांचा उदय झाला. नव्याने इस्लाम धमाांतररत झालेल्या तुकाांनी प्रस्िाणपत इस्लामी णवचारवांताना आदराचे स्िान णदले परांतु राजकीय णनयांत्रि मात्र आपल्या हातात ठेवले. उच्च राजकीय णवियाांबद्दल सल्ला देण्याबद्दल मौलवी आणि खालच्या अणधका-याांणवियी आपल्या मताचे स्पष्टीकरि अल्लाउद्दीन खलजी याने णदल्लीचे कोतवाल अलाउल मुल्क याला णदले. र्तयाने अल्लाउद्दीनला मुर्तसद्दी व इतर माध्यमाांचा वापर करून मांगोलाांसोबत वाटाघाटी करण्याचा सल्ला णदला मात्र अलाउद्दीनने हा सल्ला नाकारला आणि मांगोल लोकाांणवरूद् जोरदार उपाय केले. असा युणक्तवाद केला जातो की तुकाांनी स्िापन केलेले राज्य धमिधीष्टीत होते कारि ते मुणस्लम धणमिय कायद्यावर आधाररत होते, शरीयत, ज्याचा अिि केवळ उलेमाद्वारे करता येईल, अशा कायद्यावर ते आधाररत होते, असेही सूणचत केले गेले. असे म्हटले जाते की सांघणटत चचिसारखी व्यवस्िा नसल्याने मुणस्लम उलेमा राज्य करू शकत नव्हते आणि म्हिून मुस्लीम सुलतानशाही ईश्वरशाणसत राज्य होऊ शकत नव्हते. सविसाधारिपिे, र्ारतातील सुल्तानाांनी उलेमाचा मान राखत असताांनाच, र्तयाांच्याशी सल्लामसलत करण्यास णकांवा राज्याच्या बाबींचा णवचार करता र्तयाांच्या मते स्वीकारण्याची तसदी दाखवली नाही. अशा प्रकारे इल्तुतणमशने र्तयाची मुलगी रणझया णहला आपला उत्तराणधकारी घोणित करण्यापूवी धमिशास्त्रज्ञाांशी सल्लामसलत केली नाही. बल्बन याने आपल्या दरबारात इस्लामपूवि पणशियन समारांर् सुरू केले, ज्यामध्ये णसज्दा आणि पायबोस याचा उल्लेख होऊ शकतो. अलाउद्दीन याने धाणमिक बाबतील काझीचा सल्ला नाकारला आणि घोणित केले- “जरी मी कुरािाचा अभ्यास केलेला नाही, णकांवा वेळेअर्ावी मी तो करू शकत नाही, तरी मी मुणस्लम आहे आणि मी राजा आहे. हजारो लोकाांचा नाश होत असलेल्या बांडखोरी रोखण्यासाठी, राज्याच्या णहताचे आणि लोकाांच्या णहताचे व्हावे अशी माझी इच्छा आहे. र्तयामुळे मी असा अशा आदेश जारी करतो की जे लोक माझ्या आज्ञेकडे दुलिि करतात आणि माझ्या आज्ञाांचे उल्लांघन करतात. र्तयाांना मी कठोर शासन करिार आहे. मग ते कोिीही असो. याबाबतील धमि काय म्हितो णकांवा शररयत काय म्हिते हे मला माणहती नाही. मला हेदेखील माणहत नाही की हे शरीयत नुसार काय योग्य आहे णकांवा शरीयतच्या णवरुद् आहे. munotes.in

Page 5

राज्याचे णसद्ाांतः
सुलतानशाही, मोगल,
णवजयनगर आणि मराठा

5 मला जे काही राज्याच्या र्ल्यासाठी चाांगले वाटते असे वाटते ते मी करिार मग ईश्वराच्या न्यायणनवाड्याच्या णदवशी ईश्वर माझा कसा न्याय करेल र्तयाबाबत मी णफकीर करत नाही. १.३.२ ण ह ां द ांच ी ण स् ि त ी णनष्ठा दशिविे आणि राज्यकर्तयािची सेवा करण्याव्यणतररक्त णहांदूांनाही णजणझया कर देिेही आवश्यक होते. णजणझयाची उर्तपत्ती स्पष्ट नाही. काहींनी ग्रीस आणि इस्लाणमकपूवि इरािमधील आकारण्यात आलेला कर म्हिून पुढे तो णबगर मुणस्लमाांना द्यावा लागिारा कर म्हिून र्तयाचे स्पष्टीकरि णदले आहे. णबगर मुणस्लमाांना सैन्य सेवेतून वगळण्यासाठीच्या बदल्यात हा कर लागू असल्याचे देखील उल्लेख आहेत. तुकी सुलतानाांनी तेिील णहांदूांना णजणझया देण्याचा पयािय णदला आणि र्तयापैकी बर् याचाांना नागरी कारर्ारात नोकरी णदली. णदल्ली सुलतानशाही मुस्लीम स्वरुपाची असली तरीही णदल्लीच्या साम्राज्याच्या अगदी मध्यर्ागीही णहांदू लोकसांख्येचा एक मोठा वगि राहत होता हेही लिात ठेवण्याची गरज आहे. ग्रामीि र्ागात मुकादम, चौधरी, रािा, ठाकूर इर्तयादी, तसेच शहराांमध्ये व्यापार आणि णवत्त तसेच वाहतुकीचा व्यापार (बांजारा) म्हिून वचिस्व गाजवले. ग्रामीि र्ागातील णहांदूांच्या दैनांणदन जीवनात सुलतानशाहीने फार मोठ्या प्रमािात पररिाम केला नाही कारि र्ारताचे िेत्रफळ मोठे होते व सुलतानशाहीचा राजकीय पररिाम णदल्ली व इतर सर्ोवतालच्या नागरी पररसरात जास्त प्रमािात होता. एका मतानुसार सुलतानशाहीचा त्रास अशा लोकाांना जास्त होत नव्हता कारि जोपयांत खेड्याांचा कर र्रला तोपयांत र्तयाच्या ग्रामीि र्ागात फारसा हस्तिेप करण्याचे कारि नव्हते. खेड्यातून मुकादम, आणि इतर पारांपाररक अणधकार्याांकडून हा कर वसूल करून मध्यवती सत्तेकडे र्तयाांचा णहस्सा णदला जात असे. तिाणप केंद्रीकृत राज्यपद्तीत राज्याचा प्रर्ाव वाढू लागला, अलाउद्दीन खलजी आणि मुहम्मद णबन तुगलक याांच्या कृिी धोरिाांवरून हे णदसून आले. धमािच्या बाबतीत बर् यापैकी स्वातांत्र्य णदले गेले होते अिाित ते वैयणक्तक सुलतानच्या दृणष्टकोनावर अवलांबून होते. जलालुद्दीन णखलजीने यमुना नदीतील प्रणतमाांचे णवसजिन करण्यासाठी णहांदूांनी राजवाड्याच्या बाहेर काढलेल्या णमरविुकाचे णनरीिि करून र्तयाची नोंद ठेवली आहे. मुहम्मद णबन तुगलक याने अगदी होळीसारख्या णहांदू उर्तसवात र्ाग घेतला आणि णहांदू योगी व जैन सांताांशी चचाि केली होती. तर्तकालीन राजकीय णवचारवांताांनी राजेशाही हा सामाणजक अराजकतेचा बचाव करण्यासाठी एकमेव सांरिि असल्याचे मानले. सविसाधारिपिे राजकीय णवचारवांताांनी एका व्यक्तीच्या राजवटीला प्राधान्य णदले. १. ३. ४ अ ण न य ांण ित ह ु क ु म श ा ह ी च े स् व रू प णझयाउद्दीन बरानी हा तर्तकालीन इणतहासकार मूलत: धमिवादी होता. र्तयाने अनेक राजवटीबद्दल णवपुल णलखाि केलेले आहे. धमिणशििाद्वारे एकाणधकारशाही णकांवा वैयणक्तक सत्तेचा गैरवापर करण्याच्या णवरोधात धमि हाच एकमेव मागि असल्याचे तो प्रणतपादन करत असे. तिाणप राजकीय पररणस्िती पाहता र्तयाने देखील शरीयतचे उघडपिे उल्लांघन करिे याणशवाय अन्यायकारक शासकाणवरूद् बांड करण्याचा अणधकार सामान्य जनतेला नसल्याचे उघड केले. मध्ययुगीन कालखांडात देशात कठोर णशिा देिे अपररहायि मानले गेले होते कारि मानवी अणधकार यासारख्या र्ावनाांचा णकांवा णवचारांचा प्रसार व प्रचार munotes.in

Page 6

मध्ययुगीन र्ारताचा सामाणजक, आणििक आणि प्रशासकीय इणतहास (1200 CE - 1700 CE)
6 नव्हता. णवशेित बरानी असा णवश्वास ठेवतो णक मनुष्य मूलतः मूखि व अज्ञानी असून र्तयावर णनयांत्रि ठेवायचे असेल व न्याय व सुव्यवस्िा राखायची असेल तर शासकाद्वारे णशिा आणि कठोर दडपशाही केवळ अपररहायिच नव्हते तर आवश्यक देखील होती. १.४ म ु घ ल क ा ळ ा त ी ल र ा ज् य ण स द् ा ांत मुघल राज्यकर्तयाांनी मध्य-आणशयाई राजवटीचे अनेक णनयम बर् याच प्रमािात प्रकारे स्वीकारले होते. तुकी आणि मांगोल दोघाांच्या प्रर्ावाांच्या तीव्रतेबद्दल वाद अणस्तत्त्वात आहेत. काही णवद्वानाांचे मत आहे की मांगोल परांपरा प्रबळ आहे, तर इतराांचे म्हििे आहे की तुकी परांपरेचा प्रर्ाव इतका प्रबल होता की र्तयामुळेच मुघलाांची राज्य प्रिाली तुकि-मांगोल म्हिून ओळखली जाऊ लागली. अकबराला मध्य आणशयाई सांबांध आणि परांपरा याांचा अणर्मान होता. आणशयाई आणि र्ारतीय परांपरा याांचे णमश्रि असलेले पणशियन-इस्लाणमक प्रर्ाव मुघल राजकारि आणि प्रशासनाच्या णवणवध िेत्रात णदसून येतो. ब ा ब र आ ण ि ह ु म ा य न काही इणतहासकाराांचे असे मत आहे की णतमुरी राजवटीचा प्रर्ाव मुघल राजवटीवर होता. अर्तयाधुणनकपिे राज्यकर्तयािच्या पुत्राांमधील साम्राज्याचे णवर्ाजन हे मांगोल राजाच्या राजवटीचे मुख्य तर्तव होते. पि हुसेन णमझािच्या मृर्तयूनांतर बाबरने ही सांकल्पना कधीच मान्य केली नाही. र्तयाचप्रमािे, र्तयाने आपल्या (लोकाांसमवेत) साविर्ौमर्तवाचे वाटप करण्याची कोितीही कल्पना नाकारली. साम्राज्याच्या णवर्ाजनाच्या तत्त्वाची बाबरच्या मृर्तयू नांतर लवकरच चाचिी घेण्यात आली. हुमायूने आपले साम्राज्य र्तयाच्या र्ावाांमध्ये णवर्ागले परांतु ते अयशस्वी झाले. १५५६ मध्ये उश्तरग्रामच्या युद्ात अकबर आणि कामरानच्या एका मुलाला सांयुक्तरीर्तया णसांहासनावर बसणवले गेले, परांतु हा अल्पकाळ आिीबािीचा उपाय होता. बाबरने मात्र 'पदशाह' - एक तुकी पदवी ही पदवी स्वीकारली होती. बाबरने सत्तेचे णवर्ाजन कधीच स्वीकारले नाही. मोगलाांनी राज्याला वैयणक्तक मालमत्ता मानली. अकबर अबुल फजल म्हितो: "ईश्वराच्या दृष्टीने कोिर्तयाही सन्मानापेिा राजेशाही जास्त महर्तवाची मानली जाते. सवांकि राजेशाही हा बांडखोरीच्या र्ावनेवर उपाय आहे." . एक राजा म्हिूनच "णस्िरता आणि ताबा णमळवण्याचे मूळ" आहे. तो पुढे म्हितो "राजेशाही हा देवाकडून उर्तपन्न होिारा प्रकाश आणि सूयािपासून एक णकरि आहे. अबुल फजल याने अकबरच्या वतीने साविर्ौमर्तवाचा णसद्ाांत माांडला आणि र्तयाच्या णलखािात हे प्रणतणबांणबत झाल्याचे णदसते. राजाला मानवाांपेिा स्वतांत्र, दैवी ज्ञानाचा वरदहस्त आहे म्हिूनच, राजा कधीकधी ब-याच गोष्टींमध्ये सामांजस्य ठेवून र्तयाचे णनरीिि करेल. सध्याच्या युगातील राजाच्या बाबतीतही अशीच पररणस्िती आहे. तो आता राष्राचा आध्याणर्तमक मागिदशिक आहे. " १.५ णवजयनगर साम्रा ज्याती ल र ा ज् य ा च े ण स द् ा ांत णनळकांठ शास्त्री, ईश्वरी प्रसाद आणि णव्हन्सेंट णस्मि सारख्या काही णवद्वानाांना असा णवश्वास होता की णवजयनगर राज्य एक लोकशाही राज्य नसले तरी लोकाांच्या र्ावनाांना महर्तव णदले गेले. महाणलांगमसारख्या णवद्वानाांचे म्हििे आहे की ते एक णपतृसत्तावादी राज्य होते आणि ते munotes.in

Page 7

राज्याचे णसद्ाांतः
सुलतानशाही, मोगल,
णवजयनगर आणि मराठा

7 लोकाांच्या णहतासाठीच होते. इतर णवद्वानाांचे म्हििे आहे की णवजयनगरच्या राज्यकर्तयाांनी अमयािणदत शक्ती वापरली नाही. मांत्री पररिद, रूढी आणि परांपरा याांनी एकणत्रतपिे णवजयनगर राज्यावर राजकीय व प्रशासकीय णनयांत्रि केले. स्िाणनक सांस्िाांबरोबरच राजाच्या सामर्थयािवर णनयांत्रि म्हिूनही र्तयाांनी काम केले. १. ५.१ र ा ज् य ा च े क ें द्र ी क र ि राज्याचे केंद्रीकृत व्यवस्िेवर शास्त्री आणि महाणलांगम याांच्यासारख्या णवद्वानाांचे म्हििे आहे की णवजयनगर राजवटी ही एक केंद्रीकृत राजवट होती आणि राजाचे नायक आणि प्राांतीय राज्यपालाांवर णनयांत्रि होते. व्ही.एन. शास्त्रींनी राज्यातील केंद्रीकृत स्वरुपावर महाणलांगम याांच्यापेिा अणधक जोर णदला. ते म्हिाले की, णवजयनगर राज्य एक केंद्रीकृत नोकरशाही होते. हे मत पेस आणि नुणनझ या पोतुिगीज प्रवाश्याांच्या अहवालाांवर आधाररत आहे, ज्याांनी नायकाांना णवजयनगर राज्याचे प्रणतणनधी म्हिून वििन केले आणि केंद्रीकृत राज्य सांरचनेचे सांकेत णदले. १. ५.२ ण व क ें द्र ी त र ा ज् य बटिन स्टेन याांनी केंद्रीकृत राज्याचा हा णसद्ाांत पूििपिे नाकारला. णवजयनगर राज्य चोल णकांवा पाांड्या राज्याांसारखे केंद्रीकृत नोकरशाही राज्य नव्हते. र्तयाांनी असा युणक्तवाद केला की णवजयनगरच्या राजाने चोल राजाप्रमािेच एक णवधी अणधकार वापरला होता. र्तयाांनी लोकसांख्येचे प्रमाि जास्त असिा-या सुपीक नदीच्या प्रदेशातील काही केंद्रीय प्रदेश हेरले व र्तयाचा महसूल गोळा करण्याच्या दृष्टीने महर्तवाचे होते. अर्तयुच्च णशखरावर असलेल्या केंद्रीय िेत्रासह, उतरिीची रचना म्हिून स्टेनने या रचनेकडे पणहले. राजा आणि नायक आणि प्राांतीय राज्यपाल याांच्यातील सांबांधाांचे वििन र्तयाांनी केले आहे. र्तयाच्या मतानुसार णवजयनगर मध्ये अधीन प्राांतीय अणधकार्याांना जास्त अणधकार होते. शास्त्री आणि महाणलांगम याांच्यासारख्या णवद्वानाांनी स्टेनने प्रस्ताणवत केलेल्या मॉडेलवर टीका केली कारि प्राांतीय राज्यपाल बदली व बरखास्त करण्याचा अणधकार पूििपिे राजाला होता. १.६ मर ाठा साम्र ा ज् य ा च ा र ा ज् य ण स द् ा ांत छत्रपती णशवाजींनी स्िापलेल्या स्वराज्याच्या स्वरूपाणवियी णवणवध अिि लावले आहेत. णहांदवी स्वराज ही सामाणजक-राजकीय आणि राजकीय प्रर्ाव दशिवण्यासाठी वापरली जािारी सांज्ञा आहे. साम्राज्यवादी इणतहासलेखनात अठराव्या शतकातील मराठा वचिस्व अराजक अशा स्वरूपाचे माांडले गेले. एम. जी. रानडे आणि जे. एन. सरकार याांनी र्तयाांच्या लेखनात ग्रँड डफ प्रिीत णसद्ाांत नाकारला आहे. ‘मराठा सत्तेचा उदय’ मध्ये रानडे याांनी मराठा सत्तेच्या उदयासाठी जबाबदार असिारी अनेक कारिे णदली आहेत. णशवाजी राजाांनी र्तयाांना नेतृर्तव प्रदान केले आणि आपापसात आर्तमणवश्वास णनमािि केला म्हिून र्तयाांनी स्वतांत्र राज्य णनमािि करण्याच्या कामासाठी र्तयाांन पाठींबा णदला. राष्रवादी इणतहासलेखन णवकणसत करण्यासाठी अनेक मराठा णवद्वानाांनी मराठा राज्य णहांदू साम्राज्याचा शेवटचा पुनजिन्म म्हिून पाणहले. सतीश चांद्रा याांनी मुघल जागीरदारी व्यवस्िेच्या सांकटात मराठ्याांनी प्रादेणशक स्वातांत्र्यासाठी णदलेला यशस्वी लढा म्हिून वििन केले. सी.ए. बेली तीन योद्ा समुदायाची नोंद घेताना म्हितात - मराठे, शीख आणि munotes.in

Page 8

मध्ययुगीन र्ारताचा सामाणजक, आणििक आणि प्रशासकीय इणतहास (1200 CE - 1700 CE)
8 जाट याांनी मुघल राज्सत्तेणवरुद् काही प्रमािात णनदेणशत केलेली लोकणप्रय णकांवा शेतकरी बांडखोरी प्रणतणबांणबत केली. णशवाजी राजाांच्या कारणकदीत व र्तयाांच्यानांतर आलेल्या राजाांची अणनबांध सत्ता असली तरी र्तयाांचा उपयोग राज्यातील लोकाांच्या कल्यािासाठी करण्यात आला होता. णशवाजी राजाांच्या मांणत्रमांडळात अष्टप्रधान मांडळ होते. र्तयाांचा सल्ला राजाांवर बांधनकारक नसला तरी र्तयाांच्याशी वेळोवेळी सल्लामसलत करण्यात येत असे. १.७ स ा र ा ांश तुकाांच्या आगमनाने उत्तर र्ारतात एक नवीन प्रकारचे राज्य सुरू झाले. सुरुवातीच्या टप्पप्पयात, सैन्य नेर्तयाांना देशाच्या णवणवध र्ागात णवजय णमळणवण्यासाठी जास्तीत जास्त स्वातांत्र्य देण्यात आले होते. र्तयावेळेस तैनात मध्यवती सैन्य मजबूत होते आणि सुलतानच्या िेट णनयांत्रिाखाली कायिरत होते. णवजयनगर सभ्यता ही केंद्रीकृत राजवट होती आणि राजाचा नायक आणि प्राांतीय राज्यपालाांवर अणधकार होता. एम. जी. रानडे आणि जे. एन. सरकार याांनी र्तयाांच्या लेखनात ग्रँड डफ णसद्ाांत नाकारला आहे. ‘मराठा सत्तेचा उदय’ मध्ये रानडे याांनी मराठा सत्तेच्या उदयासाठी जबाबदार असिारी अनेक कारिे णदली आहेत. णशवाजी राजाांनी र्तयाांना नेतृर्तव प्रदान केले आणि आपापसात आर्तमणवश्वास णनमािि केला म्हिून र्तयाांनी स्वतांत्र राज्य णनमािि करण्याच्या कामासाठी णशवरायाांना पाठींबा णदला. १.८ प्रश्न प्र.१) सुलतानशाहीचे राज्य णसद्ाांत स्पष्ट करा. प्र.२) मुघल काळातील राज्य णसद्ाांताचे वििन करा. प्र. 3) णवजयनगर व मराठा साम्राज्यातील राज्य णसद्ाांताचा शोध घ्या प्र. 4) र्ारतातील मध्ययुगीन काळात राज्य णसद्ाांताचे वििन करा. १.९ स ां द भ ि १) ईश्वरी प्रसाद, णहष्री ऑफ मीणडवल इांणडया, इांणडयन प्रेस, अलाहाबाद २) सतीश चांद्र, मध्ययुगीन र्ारत: सुलतानशाही ते मुघल, णदल्ली, ३) बटिन स्टीन, णवजयनगर, न्यू क ांणब्रज णहस्री ऑफ इांणडया. केंणब्रज युणनव्हणसिटी प्रेस ४) एम. जी. रानडे, राइज ऑफ मराठा पॉवर, पनाळेकर को, मुांबई, ५) डॉ. आर. एस. णत्रपाठी, सम आस्पेक्ट्स ऑफ मुस्लीम अडणमणनष्रेिि, सेंरल बुक डेपो, अलाहाबाद  munotes.in

Page 9

9 २ राजवटीचे Öवłपः िदÐली सुलतानशाही, मोगल, िवजयनगर आिण मराठा घटक रचना २.० उĥीĶे २.१ ÿÖतावना २.२ राजवटीचे Öवłप: िदÐली सुलतानशाही २.३ मुघल राजवटीचे Öवłप २.४ िवजयनगर साăाºयात राजेशाहीचे Öवłप २.५ मराठा राजवटीचे Öवłप २.६ सारांश २.७ ÿij २.८ संदभª २.० उĥीĶे १) सुलतानशाही¸या राजवटीचे Öवłप समजून घेणे २) मÅययुगीन राजवटीचे Öवłप ÖपĶ करणे 3) िवजयनगर व मराठा साăाºयातील राºयाचे Öवłप समजावून घेणे २.१ ÿÖतावना मÅययुगीन भारतामÅये राजस°ा ही सवªशिĉमान संÖथा होती. संपूणªपणे राजा¸या Ìहणजेच सुलताना¸या इ¸छेनुसार ती कायª करत होती. अनेक िवĬानांचे मत आहे कì राजशाहीची संÖथा ही इÖलािमक संÖथा नÓहती. वेगवेगÑया पåरिÖथतीमुळे हे िÖथरपणे उदयास आले. हळूहळू सुलतानशाही हे समाज आिण सËयतेचे क¤þ बनले. राºयातील स°ा सुलताना¸या हाती क¤िþत झाली आिण तो िनरपे± शासक बनला. तो मु´य कायªकारी अिधकारी, सवª Æयायालयीन ÿकरणांमÅये अंितम Æयायालयीन आिण सशľ दलांचा ÿमुख झाला. तो भÓय दरबार भरवत असून अनेक िवĬान, कलाकार आिण धमª-संर±क Ìहणून Âयाला खूप ÿितķा आिण सÆमान िमळत होते. िदÐली¸या तुकê राºयकÂया«नी शासक Ìहणून सुलतान ही पदवी वापरली. सुलतानशाहीची Öथापना १२०६ मÅये झाली आिण कुतुबुĥीन ऐबक¸या राºयारोहणासोबत नवीन राजकìय ÓयवÖथेची सुŁवात मानली गेली. इÐतुतिमश (अÐÂमश) या¸या कारकìदêत सुÐतानशाही िÖथरावली. िदÐली¸या सुलतानांनी खिलफाकडे िनķा असÐयाचा दावा केला असला तरी, सुलतान राजनैितक बाबतीत Öवतंý होता. इÐतुतिमशने सुलताना¸या सरकारात घराणेशाहीची तßवे आणली. शामसी घराÁया¸या बाजूने वंशपरंपरेची परंपरा Öथापन केली गेली. इÐतुतिमश¸या कारिकदêत सुलतानाची िÖथती ºयेķ सरदारांपैकì एक अशी होती. munotes.in

Page 10

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
10 तथािप, बलबन¸या उदयानंतर राजेशाहीची ÿितķा वाढली. सुलतान हा िनरंकुश स°ाधीश बनला. २.२ राजवटीचे Öवłप: िदÐली सुलतानशाही मुिÖलम Æयायाधीशांनी धमाª¸या आधारवर सुलतानास पुढील काय¥ सोपिवली: इÖलािमक ®Ħा संर±णकरणे, Âया¸या ÿजेमधील वाद िमटिवणे, इÖलामी ÿांताचे संर±ण, महामागª व रÖते ÿवाÔयांसाठी सुरि±त ठेवणे, गुÆहेगारी संिहतेची अंमलबजावणी, आøमणािवłĦ सीमांचे संर±ण, इÖलामिवरोधी वागणूक देणा-यांिवłĦ युĦ पुकारणे, कर आिण कतªÓयांचे संúह, Âया¸या सावªजिनक आिण कायदेशीर कतªÓयामÅये Âयाला मदत करÁयासाठी अिधका-यांची नेमणूक, सावªजिनक संपकª आिण वैयिĉक संपकाªĬारे लोकां¸या िÖथतीशी संपकाªत रहाणे. सुलतान पåरपूणª शासक असून Âयाला अमयाªद अिधकार असÐयाचे िदसते, माý ÿÂय± Óयवहारात माý Âयाचा अिधकार काही िविशĶ कारणाÖतव मयाªिदत होता. िहंदू आिण मुिÖलम या दोÆही परंपरेनुसार एका राजाने स°ेचा गैरवापर केÐयाबĥल धमª ही ÿमुख संÖथा Âया¸यावर दबाव ठेऊन होती. Âयाला धमाªने ठरवलेÐया नैितक आिण धािमªक िनकषांनुसार कायª करणे आवÔयक होते. कुराणी कायīाचा भंग करणा-या शासकाला स°ेवłन काढून टाकले जाऊ शकत होते. अथाªत Âयाला सवªसामाÆय लोकांचा पाठéबा आवÔयक होता. याÓयितåरĉ, सुलतानची शĉì सैÆया¸या िनķेवर, नागåरकां¸या समथªनावर आिण मुिÖलम धमªशाľ²ां¸या सहकायाªवर अवलंबून होती. २.२.१ बÐबन: िदÓय अिधकाराचा िसĦांत बÐबनने राजशाही ÿितķा व शĉì वाढवÁयाचा िनणªय घेतला Âयायोगे Âयाने आपली एकािधकारशाहीचा ÿÖथािपत केली. राजेशाहीची ÿितķा व शĉì वाढिवÁयासाठी बÐबनने िदÓय ह³कां¸या िसĦांतावर िवĵास ठेवला. Âयांनी आपली मते आपला मुलगा बुगरा खान याला िलिहलेÐया पýात Óयĉ केली. तो Ìहणतो, “राजाचे Ńदय हे देवा¸या कृपेचे खास भांडार आहे आिण मानवजातीमÅये Âयाचे बरोबरीचे कोणीही नाही.” Âयाने राजा¸या सवा«पे±ा वेगळे व ®ेķ असÁयावर जोर िदला. Âयाला खाýी होती कì एकािधरशाही असलेला शिĉशाली राजा Âया¸या ÿजेचे अगदी अचूकपणे पालन कł शकतो आिण राºयाची सुर±ा देखील कł शकतो. तो Öवतः आधी¸या आयुÕयात गुलाम असतानाही Âयाने Ìहणून िमथककथेतील तुकê नायक अĀिसयाबचा वंशज असÐयाचे सांगून बलवानने िसंहासनावर आपला दावा मजबूत केला. २.२.२ दरबारा¸या राजवैभवाची ÿितķापना दरबाराचे वैभव व ÿितķा वाढवÁयासाठी Âयाने नाना िविवध योजना अमलात आणÐया. दरबाराचे वैभव व दरारा वाढवÁयासाठी िशĶाचार, परंपरा आिण ÿथा Âयाने ÿÖथािपत केÐया. बरानी या इितहासकारा¸या मतानुसार िदÐलीत अशा भÓय आिण भÓयतेचे ÿदशªन यापूवê कधीही झाले नÓहते. एकवीस वष¥ बाÐबनने राºय केले तेÓहा Âयाने राजगादीसोबत आदराची भावना, सÆमान आिण वैभव वाढवले. Âया¸या राºयारोहणानंतर, बलबनने मī िपणे सोडले आिण दरबारातील इतर सरदारांपे±ा वेगळेपण व ®ेķÂव दाखवÁयासाठी जाणीवपूवªक तो वेगळा व एकटा राहó लागला. Âयाने Âया¸या दरबारी आिण अिधका-यांन एकिýतपणे मīपान करÁयास मनाई केली, Âयां¸यासाठी एक खास पोशाख आिण िनिIJत munotes.in

Page 11

राजवटीचे Öवłपः िदÐली
सुलतानशाही, मोगल,
िवजयनगर आिण मराठा
11 िवधी सुŁ केले. सवª अिधकरी व सरदार यांना सुलतानाला ÿणाम करणे आिण राजा¸या पायाला Öपशª करणे, हे अिभवादनाचे ÿकार Ìहणून सूł केले. दरबाराचे वैभव वाढवÁयासाठी, बलबन याने पिशªयन दरबारा¸या धतêवर समारंभांचे नवीन िनयम सुŁ ³ले. Âयाने नवीन पिशªयन वषª नवरोज या वािषªक उÂसवाची सुŁवात केली. Âयाने हातात तळपÂया तलवारी घेतलेले उंच आिण तगडे अंगर±क नेमले. ते सतत राजाभोवती उभे असत. Âयाचा उĥेश आजूबाजू¸या लोकावर भीतीयुĉ दरारा िनमाªण करणे हा होता. २.२.३ तुकê वचªÖवाची Öथापना उ¸च कुला¸या दाÓयाला बळकट करÁयासाठी, बलबन तुकê कुलीन िवजेता Ìहणून पुढे आला. महÂवाची सरकारी पदे केवळ तुकê कुटुंबातीलच होती. उ¸च पदािधका-यांिशवाय Âया¸याकडे खाल¸या अिधका-यांचा ÿवेश नÓहता. Âयाने दरबारात गंभीर वातावरण िनमाªण केले. Âया¸या दरबारात कोणालाही हसÁयाची परवानगी नÓहती. अशाÿकारे, वेगवेगÑया उपायांĬारे बलबनने राजशाहीची ÿितķा वाढिवली. िविवध łढीने आिण सÆमानाने, दरबाराची ÿितķा व शĉì पुनस«चियत करÁयात Âयाला यश आले. तुकê कुलीन Óयĉìचा नेता Ìहणून काम करÁयाचा दावा करताना, बलबन Öवत:¸या कुटुंबातील सदÖयांसह नÓहे तर कोणाबरोबरही स°ा सामाियक करÁयास तयार नÓहता. सुलताना¸या िनरपे± स°े¸या मागाªतील सवाªत मोठे अडथळे Ìहणजे अúगÁय तुकê सरदारांचा िनवडलेला गट Ìहणजे ‘चाळीस सरदारांचा गट’ हे Âया¸या Åयानात आले. Âयाने Öवत:साठी आिण Âया¸या वारसदारांसाठी िसंहासनास सुरि±त ठेवÁयासाठी ‘चाळीस सरदारांचा गट’ नĶ करÁयाचा िनणªय घेतला. Âयांचे महßव कमी करÁयासाठी बालबनने किनķ तुका«ना महßवपूणª पदांवर बढती िदली. लोकां¸या नजरेत Âयांचे महßव कमी करÁयासाठी थोडासा दोष असला तरीही Âयांनी सदÖयांना कडक िश±ा केली. Öवतःला राºयातील सवª घडामोडéबĥल आिण तुकê सरदार¸या हालचालéबĥल मािहती ठेवÁयासाठी बालबनने हेरिगरीची िवÖतृत ÓयवÖथा आयोिजत केली. ÿशासना¸या ÿÂयेक Öतरावर Âयांनी गुĮ-वाताª लेखक नेमले. Âयांना दररोज सवª महßवपूणª घटना आिण हालचालéचा अहवाल Âया¸याकडे पाठिवणे आवÔयक होते. गुĮ-वाताª लेखक यां¸या Óयिĉमßव व िनķा या गोĶéवर Âयांनी िवशेष ल± िदले. Âयांनी Âयांना चांगला पगार िदला आिण ÿांतीय राºयपालांना पूणªपणे Öवतंý केले. जर गुĮ-वाताª लेखकाने Âया¸या कतªÓयात कसूर केली तर Âयाला जबर िश±ा देÁयात आली. सुÿिसĦ आिण कायª±म हेरिगरी यंýणा बÐबन¸या राजवटीतील महßवपूणª घटना बनली. जनतेचा िवĵास संपादन करÁयासाठी Âयाने िनःप±पातीपणे Æयाय िदला. २.२.४ सैÆय संघटना सैÆया¸या संघटनेची आिण राºया¸या सुरि±तते¸या र±णासाठी बलबनने सैÆया¸या पुनरªचनेचा िनणªय घेतला. सैÆय सेवे¸या िठकाणी जहागीर देÁयाची जुनी ÿथा बलबनने रĥ केली नाही परंतु केवळ सिøय सैÆय सेवा देÁयास स±म असलेÐया अशा Óयĉéनाच अशी नेमणूक देÁयात येईल हे पाहÁयाची काळजी घेतली. ºयांनी युĦात Âयां¸या धैयª व िनķेचा पुरावा िदला होता, अशा घोडदळ व घोडदळांचा अनुभव असणा-या अिधका-यांना नेमले. Âयाने सैÆयासाठी इमाद-उल-मुÐक या अÂयंत स±म व िनķावान अिधका-याची नेमणूक कारण Âयाला िदवाण-ए-अåरज (सैÆयाचे ÿभारी मंýी) Ìहणून नेमले. याच िवभागाला अथª मंýालयापासून Öवतंý करÁयात आले. इमाद-उलमुÐकने सैÆया¸या भरती, ÿिश±ण, munotes.in

Page 12

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
12 उपकरणे आिण सैÆया¸या पगारा¸या बाबतीत िवशेष रस घेतला. बलबन¸या सैÆयाचा एक शिĉशाली साधन Ìहणून वापर केला. राजशाही आिण सैÆया¸या पुनरªचनाची िÖथती बळकट केÐयामुळे बलबनने आपले ल± साăाºयिवÖताराकडे िदले. शासन िनणªय मोडणाöयांना कठोर िश±ा केली. अवध भागात काही काळ सुŁ असलेÐया बंडामुळे िनमाªण झालेÐया असुरि±त िÖथतीलाही Âयाने संपुĶात आणले. २.२.५ अलाउĥीन िखलजी िखलजी राजवटीतील अलाउĥीन िखलजी हा पूणªपणे साăाºयवादी होता. Âया¸या िनरपे± राजशाही¸या िसĦांतास पािठंबा देÁयासाठी आिण Âया¸या िवजय आिण अिभषेकाची महßवाकां±ा पूणª करÁयासाठी आिण वारंवार होणा-या मंगोल आøमणांपासून सुलतानशाहीचे र±ण करÁयासाठी शिĉशाली सेना असणे आवÔयक होते. या उĥीĶांमुळे अलाउĥीनने दूरगामी लÕकरी सुधारणा केÐया. अलाउĥीन िखलजी¸या राजकारणाची Óयावहाåरक Öवłपाची कÐपना Âयां¸या काही राजकìय आिण ÿशासकìय उपाययोजनांमधून Åयानात येते. Âयाने सैÆयावर आचारसंिहता लागू करÁयाचा ÿयÂन केला. अलाउĥीनला राºया¸या कायाªत धमाªचा हÖत±ेपाला िवरोध होता आिण या संदभाªत तो िदÐली¸या आधी¸या राºयकÂया«¸या परंपरेपासून दूर गेला. काजी यां¸याशी झालेÐया संभाषणात Âयाने सुलतानां¸या राजकारणाचा राजकìय िसĦांत मांडला गेला. अलाउĥीन यांनी ÖपĶ केले कì Âयांनी शåरयत मÅये काय िलिहले आहे अथवा शåरयत काय िनकाल देते यावर राजकारण अवलंबून नाही. सुलतान Ìहणजे शासक हा सवō¸च असून आजूबाजू¸या पåरिÖथती नुसार तो काय योµय व काय अयोµय हे ठरवू शकतो. धमª व धािमªक बाबी Âयावर िनयंýण ठेऊ शकत नाही., २.२.६ मुहÌमद िबन तुघलक अलाउĥीन िखलजीÿमाणेच मुहÌमद िबन तुघलकही धमªिनरपे± िवषय उलेमा¸या िनयंýणापासून मुĉ ठेवÁयाचा ÿयÂन करीत होता. अलाउĥीन ÿमाणे Âयाने उघडउघड शरीयतची अवहेलना केली नाही परंतु Âयाच वेळी, महÂवा¸या िवषयांवर उलेमा यां¸या पािठंÊयावर िवजय िमळवÁयासाठी Âयाने फारसे ÿयÂन’देखील केले नाही. सुलतान Öवत:ला केवळ राºयाचा संपूणª ÿमुख नसून तो Öवतःचा ‘देवाची सावली’ असÐयाचा दावाही तो करत होता. सुŁवातीस Âयाने खिलफाचे वचªÖव पूणªपणे नाकारले. यामुळे साहिजकच Âयाचे उलेमासोबत वैर वाढले. सुलतानाला खलीफा¸याकडून आपÐया राºयाला माÆयता घेणे आवÔयक वाटले नाही. परंतु, Æयाय, उदारता आिण वैयिĉक ±मता असूनही सुलतानाला असे िदसून आले कì तो जनतेत अिधकािधक अिÿय होत आहे. अशा वेळेस Âयाने खिलफािवषयीचा आपला ŀिĶकोन बदलला आिण इिजĮ¸या खलीफाकडून सावªभौम Ìहणून Âया¸या पदाची पुĶी मािगतली. Âयाने नाÁयांवłन Öवतःचे नाव काढून खलीफाचे नाव घातले. तथािप, या उपायांमुळे सुलतानची लोकिÿयता पुनस«चियत झाली नाही, तसेच Âया¸या वारंवार होणा-या बंडखोरीपासूनही Âयाला वाचवले गेले नाही जे शेवटी Âया¸या अिधकारासाठी व सुलतानशाहीसाठी Âयाचे अिनब«ध स°ाधोरण हानीकारक ठरले. munotes.in

Page 13

राजवटीचे Öवłपः िदÐली
सुलतानशाही, मोगल,
िवजयनगर आिण मराठा
13 २.२.७ लोदी घराणे लोदी सरदारांमÅये सावªभौम राजाची कÐपना ही परकìय होती. कुणा एका नेÂयाचे अथवा सरदाराचे वचªÖव मानने Âयां¸या परंपरेत बसत नÓहते. Âयांना Öवताची ÿितķा व स°ा अिधक महÂवाची होती. राजा िकंवा स°ाधीश हा ®ेķ नसून तो केवळ ‘Âयां¸यातील एक’ Ìहणून Âयांनी मानले. Ìहणूनच, Âयां¸या या िवचार् सरणीमुळे व परंपरेमुळे Âयांना अशा राºयात अिनब«ध स°ा गाजवÁयाची मुभा नÓहती. अिनब«ध स°ेमुळे राºयकत¥ आिण लोक यां¸यातील संबंध कमी होऊ शकतात आिण राºयकÂया«चा दजाª कमी होऊ शकेल अशी Âयांची भावना होती. बहलोल लोदीने अफगाण साăाºयाची Öथापना केली होती माý अफगाण परंपारीक िवचारसरणीमुळे राºयातील राजाचे Öथान सशĉ होऊ शकले नाही. शिĉशाली ÿमुखांना सोबत घेऊन व Âयां¸या मजêनुसार सतत राºयकारभार करÁया¸या परंपरेमुळे इतर राजघराÁयासारखे लोदी घराणे सशĉ होऊ शकले नाही. . बहलाल लोधीने अफगाण जमातीतील सदÖयांना येऊन Âयांनी भारता¸या राºयात योµय ÿमाणात भाग ¶यावा Ìहणून अफगाणांना आमंिýत केले. बहलोल व इāाहीम लोदी आपÐया वंशा¸या लोकांना एकý आणÁयाचा ÿयÂन करीत असताना बहलोलने नेहमीच Âया¸या राºयाचा स°ेत समान वाट देÁयाचे धोरण Öवीकारले. िसकंदर लोिदने राजशाही उÆनत करÁयासाठी जाणीवपूवªक ÿयÂन केले. माý असे करताना Âयाने िसंहासनावर आपली पकड कायम ठेवली. इāाहीम लोदी माý याबाबतीत Âयाचे वचªÖव राजकìय संपूणªपणे राबवÁयात अयशÖवी ठरले आिण भारतात मोगल राºय Öथापनेचा मागª मोकळा झाला. २.३ मुघल राजवटीचे Öवłप मÅययुगीन भारतातील राºयकत¥ Öवत:ला पूणªपणे सावªभौम मानत नÓहते. िदÐलीतील सुलतान आिण Öथािनक मुिÖलम राºयकत¥ खिलफा यांना Âयांचा कायदेशीर सावªभौम मानत असत आिण सहसा Âयांनी जारी केलेÐया नाÁयांवर Âयाचे नाव वापरत असत आिण Âयां¸या नावाने ÿाथªना (कुतुबा) वाचत असत. तथािप, मोगल साăाºयादरÌयान राजा¸या एकुण परंपरेत व स°ाÿकारात आमुलाú बदल झाला. मुघल साăाºयाचा संÖथापक बाबर याने Öवतास भारताचा पदशाह Ìहणजेच सăाट अशी पदवी घेतली आिण कोणÂयाही परकìय स°ेचे वचªÖव न Öवीकारता आपले संपूणª वचªÖव गाजवले. राजवंशाचा शेवट होईपय«त मुघलांचे हे धोरण कायम रािहले. मुघल राºयकÂया«नी खिलफाची नाममाý सावªभौमÂव ओळखÁयास नकार िदला आिण Öवत:ला पूणªतः सावªभौम मानले. ते Öवतःला पृÃवीवरील देवाचे ÿितिनधी मानत. मोगल शासक अमीर-उल-मोमीिनन (मुिÖलमांचा शासक) Ìहणूनही ओळखला जात असत. २.३.१ अकबरांचा राजेशाहीचा िसĦांत मोगल साăाºया¸या राºयकÂया«नी Öवत: ला िविवध ÿथा व परंपरेने युĉ असलेÐया लोकांवर राºय करÁयासाठी दैवी इ¸छेने िनयुĉ केलेले राजे Ìहणून पािहले. वाÖतिवक राजकìय पåरिÖथतीमुळे ही ŀĶी बö याचदा येत असली तरी असली तरी बहòधािमªक व अनोळखी लोकांवर राºय करÁयासाठी हा ŀĶीकोन उपकारक होता. अकबराचा हा ŀĶीकोण Âयाने नेमलेÐया इितहासकारां¸या इितहासा¸या लेखनातून होता. मोगल राजांनी दरबारातील इितहासकारांना िविवध बाबéची नŌद करÁयासाठी िलहÁयासाठी नेमले. या munotes.in

Page 14

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
14 खाÂयांमÅये सăाटा¸या काळातील िवशेष घटना नŌदवÐया गेÐया. यािशवाय, या लेखकांनी देशातील िविवध ÿांतामधील राºयकÂया«ना Âयां¸या कारभारावर राºय करÁयासाठी मदत करÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात मािहती गोळा केली. इंúजीत िलखाण करणाö या आधुिनक इितहासकारांनी या संपािदत नŌदी¸या úंथांचे इंúजीत भाषांतर केले आले. मोगलांचा इितहास िलहó इि¸छणा-या कोणÂयाही िवĬानांसाठी िह पुÖतके एक अपåरहायª ľोत आहेत. मुघल राºयातील संÖथांिवषयी तÃयाÂमक मािहतीचे हे महÂवाचे भांडार आहे. ÿÖतुत लेखकांनी दरबाराशी संबंिधत असलेÐया Óयĉéनी मािहती गोळा कłन वगêकरण केलेले आढळते. Âयायोगे आपÐयाला Âयां¸या राºयकारभारिवषयक कÐपनांची मािहती िमळते. अथाªत अशा ÿकार¸या पुÖतकातून मोगल राजांिवषयी अितशयोĉ मजकूरही आढळतो. मोगल सăाट हा देवाचा ÿितिनधी असÐयाने Âयाला थेट देवाकडून शĉì आली आहे हे दशªिवÁयासाठी दरबारातील इितहासकारांनी बरेच मािहती ľोत दशªवले आहेत. Âयांनी सांिगतलेÐया एक आ´याियका Ìहणजे मंगोल राणी िवषयी होती. ती गभªवती असताना सूयªिकरणांनी जणू काही ितला आशीवाªद िदला. ितने जÆमाला घातलेÐया संततीवर हा दैवी ÿकाश होता व िपढ्यानिपढ्या Âया दैवी ÿकाशाचा वारसा पुढील मुघल राजांनी चालिवला. अबू फजलने देवाकडून (फाłर-इ इजादी) ÿकाश ÿाĮ करणा-या मुघल राजांना सवō¸च Öथानी ठेवले. िहंदुÖथानचा बादशाह झाÐयावर अकबराने राºया¸या काही संकÐपनेत बदल केले. अकबर याने ठामपणे ÿितपादन केले कì राजेशाही एक दैवी देणगी आहे. व जोपय«त देवाची कृपा आहे अथवा Âयाची इ¸छा आहे तोपय«त राजाला आपÐया मनानुसार राºयकारभार करता येतो. अबुल फजल याचे Ìहणणे होते कì, “राजस°ा देवाची देणगी आहे आिण सăाट, "पृÃवीवरील देवाची सावली" आहे. राजा हेच ÿशासनाचे मु´य क¤þ होते, सवª नागरी आिण सैÆय अिधकाö यांचे क¤þ होते आिण सवª Æयायालयीन आिण कायªकारी ÿकरणांमÅये सवō¸च Æयायालयात होते. मुÂसĥी कौशÐय, लÕकरी सामÃयª आिण धािमªक सिहÕणुता यां¸या जोडीने १५७६ पय«त संपूणª उ°र भारतावर िवजय िमळवÐयानंतर अकबरने कुतुबा Öवत:¸या नावाने वाचला. Âयाने िसजदा (ÿणाम) आिण झमीनबोस (सăाटासमोर जिमनीवर Öपशª घेÁयाची) ÿथा सुł केली. या पĦतéĬारे अकबरने आपÐया संपूणª सावªभौमÂवाची घोषणा केली. धमाª¸या कारणाÖतव Âयाने आपÐया ÿजेमÅये भेद केला नाही. तो Öवत: ला राजा आिण सवª ÿजेचा उपकारक मानत असे. अबुल फजल¸या अकबरनामा पासून अकबरचे राºयािभषेकाचे धोरण ²ात आहे. तो Ìहणतो, "सावªभौम शांततेचे (सिहÕणुतेचे) पालन न केÐयास आिण सवª माणसांचे आिण सवª धमा«चे एकिनķ ŀĶीने िवचार न केÐयास राजा या सवō¸च अशा पदासाठी योµय ठł शकत नाहीत." अकबराने आपÐया सवª ÿजेचा आपण राजा असÐयाचा दावा केला. अकबरांचा राजास°ेचा आदशª खरोखरच उ¸च आिण थोर होता. अकबर या¸यासह मोगल सăाटांनी कुराणी¸या कायīाचे अनुपालन करÁयाचा ÿयÂन केला. ÿजे¸या जीवन , मालम°ा, सÆमान आिण िवĵास अशा चार िवषयांचे सăाट संर±ण करतो आिण Âया बदÐयात आ²ाधारकपणा आिण संसाधनांची मागणी करतो. मुघल राजां¸या ŀÔय ÿितिनिधÂवासाठी बरीच िचÆहे तयार केली गेली होती. कलाकारांĬारे वापरÐया जाणाö या आवडÂया ÿितकांपैकì एक Ìहणजे िसंह आिण कोकł (िकंवा बकरी) munotes.in

Page 15

राजवटीचे Öवłपः िदÐली
सुलतानशाही, मोगल,
िवजयनगर आिण मराठा
15 शांतपणे एकमेकां¸या शेजारी घर बांधतात. याचा अथª असा होतो कì दुबªल व कमकुवत दोघे समरस होऊ शकतील अशा िचýाĬारे सूिचत करतात. मÅययुगीन काळात िवलासी िकंवा शाही राजवट हे एक सामाÆय वैिशĶ्य होते. या संदभाªत, मोगल सăाट अमयाªद शĉéचा उपभोग घेणारा पåरपूणª राजा होता. मोगल राºय एक क¤þीकृत (िनरंकुश राजशाही) राºय होते. अशी कोणतीही संÖथा िकंवा कायाªलये नÓहती जी Âया¸या सवō¸च सामÃयाªवर अंकुश ठेऊ शकत होती. मुघल सăाट राºयातील सवō¸च पद होते. तो Ìहणजेच राºय व तोच सरकारÿमुख, सवō¸च सेनापती, Æयायाचे मु´य अिधकारी होता. उ°रािधकाराचा ÖपĶ कायदा नसतानाही िसंहासनासाठी दावेदारांकडून गट असायचे. एक ®ेķ लÕकरी शĉì असलेला Öपधªक आपली स°ा ÿÖथािपत करÁयास स±म होता. बळी तो कान िपळी या Æयायानुसार स°ा Öपध¥त ®ेķ असाच गट आपली स°ा ÿÖथािपत करत असे. २.३.२ राजाचे िवशेषािधकार लोकां¸या नजरेत आपले वाÖतिवक िÖथती बळकट करÁयासाठी अकबर याने राजेशाहीत काही खास ÿथा Łजू केÐया होÂया. राजेशाहीची शĉì आिण ÿितķा वाढिवणे या हेतूंचा हेतू होता. काही महßवा¸या पूवªकÐपनांचा समावेश होता. (अ) झरोखा दशªन, ºयायोगे सăाट आपÐया ÿजे¸या अिभवादनसाठी िवशेष सºजामÅये िदसत असे. झरोखा दशªनाने सăाटाचे सवª काही ठीक असÐयाचे दशªिवले. जेÓहा राजा एखाīा मोिहमेवर िकंवा आजारी असे तेÓहाच Âयाला दशªन देता येत नसे. राºयात सवª काही आलबेल असÐयाचा अथवा सăाट ÓयविÖथत असÐयाचा संदेश यातून ÿजेपय«त जात असे. तथािप औरंगजेबाने ही ÿथा बंद केली. (ब) जेÓहा सăाटाने दरबार बोलवला, तेÓहा, इतर अनेक वाīां¸या साथीला शिĉशाली नगारा वाजवला जात असे (क) केवळ सăाट Âया¸या अिधकाöयांना पदवी अथवा िकताब देऊ शकत असे. (ड) सăाटास केवळ Âयाचा िवशेष िश³का (मोहर) िचकटिवÁयाचा िवशेषािधकार होता आिण िवशेष बाबत Âयाने Âया¸या जारी केलेÐया शेतात Âया¸या तळहाताचे (पंजा) िसंदूर छापले. (इ) मृÂयूसार´या फाशीची िश±ा फĉ सăाटाĬारेच िदली जाऊ शकते. (फ) केवळ बादशाह ह°éचे झुंज आयोिजत कł शकत असे. (छ) अकबरने Âया¸या वाढिदवशी सोने आिण इतर मौÐयवान धातूं¸या िवŁĦ वजन करÁयाचा ÿघात अवलंिबला. २.३.३ एकसंध शĉì मुगल साăाºयामÅये िहंदू, जैन, पारसी, मुिÖलम आिण िविवध धमाª¸या आिण अनेक िभÆन वंशीय आिण धािमªक समुदायाचा समावेश होता. सवª शांतता आिण िÖथरतेचा ąोत Ìहणून, सăाट सवª धािमªक आिण वांिशक गटांमÅये भेदभाव न करता राºय करत असे. Âयाने िविभÆन अशा ÿजेमÅये मÅयÖथ Ìहणून कायª केले आिण Æयाय व शांती कायम ठेवÁयाचे सुिनिIJत केले. अबुल फजल याने सुलह-ए-कुल (पåरपूणª शांतता) हा आदशª ÿबुĦ िनयम munotes.in

Page 16

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
16 Ìहणून पुढे आणला. सुलह-ए-कुलमÅये सवª धमª आिण िवचारधारे यांना अिभÓयĉì ÖवातंÞय होते. राºयाचे अिधकार ±ीण न करता राहणे व आपसात संघषª न करणे या अटéवर सवाªना धमª ÖवातंÞय होते. सुलह-ए-कुलचा आदशª राºय धोरणांĬारे राबिवला गेला. मोगलां¸या अखÂयारीतील कुलीन Ìहणजे इराणी, तुराणी, अफगाण, राजपूत, द´खनी यांचा समावेश असलेला एकिýत लोक या सवा«ना पूणªपणे Âयां¸या सेवे¸या आधारे पद व पुरÖकार देÁयात २.३.४ शेरशहाची कÐयाणकारी राजेशाही शेर शाह हा एक कÐयाणकारी हòकुमशाह होता. तो ÿशासनाला आपÐया कतªÓयाचा एक भाग मानत असे आिण राºया¸या कारभारािवषयी ÿÂयेक Óयवसायाकडे वैयिĉक ल± देत असे. Âयाने धमाª¸या आधारावर भेदभाव न करता लोककÐयाणा¸या िवकासाचा आदशª Âयां¸यासमोर ठेवला. Âयाला ÿजेवर अÂयाचार कŁन नÓहे तर ÿजेला सुख समृĦी बहाल कłन आपली महानता वाढवायची होती. भारता¸या मुिÖलम राºयकÂया«पैकì शेरशहाने ÿथमच लोकां¸या जीवनमन उंचावून Âयांचे कÐयाण करÁयाचा Óयापकपणे ÿयÂन केला. २.४ िवजयनगर साăाºयात राजेशाहीचे Öवłप िवजयनगर ÿशासन राजा¸या िनयंýणाखालील एक िवशाल सामंती संÖथा होती. सवª समकालीन राºयकÂया«ÿमाणेच िवजयनगरचा राजा देखील नागरी, Æयायालयीन आिण सैिनकì िवषयांवर अमयाªद अिधकार असणारा सवō¸च अिधकारी होता. तथािप, राजाने धमाªतील तßवांनुसार लोकां¸या कÐयाणासाठी ÿोÂसाहन देÁयासाठी भरपूर ÿयÂन केले. कृÕणदेवरायां¸या अमुĉमÐयादा या पुÖतकाचा सखोल अËयास केÐयावर िवजयनगर राजां¸या राजकìय तÂव²ानाचे Öवłप समजÁयास मदत होते. कृÕणादेवरायांनी या शÊदांत राजाला सÐला िदला आहे: “तुÌही जे काही पाहता िकंवा ऐकता Âयाकडे दुलª± न करता तुÌही मोठ्या काळजीपूवªक आिण तुम¸या सामÃयाªनुसार चांगÐयाचे र±ण करÁयासाठी आिण दुĶांना िश±ा करÁया¸या कायाªत सामील Óहा.” ते पुढे Ìहणतात, “मुकुट असलेÐया राजाने नेहमीच धमाªकडे डोळे लावून राºय केले पािहजे.” राजाची कतªÓये गृहीत धŁन कृÕणदेवराय Ìहणतो कì Âयाने आपÐया आसपास राºयकायाªत कुशल लोक गोळा करÁयावर राºय केले पािहजे. Âयाने अखंड पराøम कŁन सवª ÿजेचे संर±ण करावे. २.४.१ िवजयनगर साăाºयातील दैवी िनयोिजत राजेशाही िवजयनगर¸या राजेशĉì¸या कÐपनेला बरेच धािमªक कंगोरे होते. राजाने पिवý भूिमका बजावावी आिण लोककÐयाण करावे असे अपेि±त होते. काही ÿथानुसार तो देवाचा अवतार Ìहणून पािहला गेला. िवजयनगर¸या संरचनेत धमª महÂवाची भूिमका बजावत होता. िहंदू परंपरेतील पिवý कतªÓय आिण कायīाची कÐपना धमाªनुसार Âयाला ÿजेमÅये ÿ±ेिपत करायची होती. िहंदु परंपरेचा आधार असलेली धमª ही संकÐपना मनुÕयाला परमाÂÌयाशी अगदी जवळून जोडते. िवजयनगरचे सăाट वैिĵक, िदÓय आिण कÂयªÓय बजावणारे होते. २.५ मराठा राजवटीचे Öवłप सतीश चंþ यांनी मुघल जागीरदारी ÓयवÖथे¸या संकटात मराठ्यांनी ÿादेिशक ÖवातंÞयासाठी यशÖवी मागª काढÐयाचे नमूद केले. बेले या इितहासकाराने मराठा, िसख आिण जाट या तीन योĦा राजवटी¸या उदया¸या कारणांची नŌद केली आहे आिण असा munotes.in

Page 17

राजवटीचे Öवłपः िदÐली
सुलतानशाही, मोगल,
िवजयनगर आिण मराठा
17 युिĉवाद केला आहे कì Âयांनी मुिÖलम राजवटीिवłĦ काही ÿमाणात लोकिÿय अशी कृषक समाज ÿेåरत बंडखोरी ÿितिबंिबत केली होती. राजा हा मराठ्यां¸या कारभाराचा मु´य आधार होता. तो एकमेव व सवªशिĉमान शासक होता जो अितशय कठीण ÿशासकìय यंýणा चालवत असे. कारभारातील ÿÂयेक जण जसे अठरा कारखाने, बारा महाल, सिचवालयातील अिधकारी फडणीस, सबनीस, कारकून, लÕकरी सेनापती आिण आठ ÿधान यां¸यासारखे राजाचे आदेश ÿाĮ आिण अंमलात आणत असत. मराठा राºयात राजाकडे अंितम व िनणाªयक अिधकार बजावत असे. Âया¸या परवानगीिशवाय कोणीही, कोणताही िवभाग कुठलीही रचना िकंवा योजना ÿÂय±ात आणू शकत नÓहता. राजा¸या परवानगीिशवाय कुठÐयाही बाबéचा िनणªय घेÁयासाठी कुणी धजावत नसे. या िवÖतृत ÿशासकìय ÓयवÖथेसाठी या ÿशासका¸या िशवाजी राजांसारखा अÂयंत मजबूत आिण दूरदशê राºयकताª आवÔयक होता. छýपती िशवाजीपासून शाहóपय«तचे सवª मराठे राजे सवाªत कायª±म व शिĉशाली राजे होते आिण ÿशासनाची कामे योµयåरÂया व कोणÂयाही अडथÑयािशवाय पार पाडÁयास समथª होते. परंतु बदललेÐया पåरिÖथतीमुळे छýपती शाहóं¸या िनधनानंतर क¤þीय ÿशासन हळूहळू पेशवे व फडणीसां¸या ÿभावाखाली आलेकालांतराने पेशÓयाना अिधक अिधकार िमळाले, पåरणामी क¤þीय ÿशासन सातारा ते पूणे येथे बदलले. क¤þीय ÿशासनात हळूहळू बदल झाले पण Âयाखालील úामीण समुदायातही बदल झाले नाहीत. पेशÓयांनी Âयांना आिण ÿांतीय ÿशासन पूवêÿमाणेच चालू ठेवले. राजा ÿशासनाचा ÿमुख होता. अĶ ÿधान मंडळ Ìहणून ओळखÐया जाणा-या Âयां¸या आठ मंÞयांची पåरषद राजाला दैनंिदन कामकाजात मदत करत असे. डॉ.आर.सी. मजूमदार िशवाजी महाराजां¸यािवषयी िलिहतात, “ते केवळ एक साहसी सैिनक आिण यशÖवी सैÆय िवजते नÓहते तर आपÐया लोकांसाठी एक ÿबुĦ शासक होते.” राºयातील ÿशासकìय कामकाजावर Âयांनी बारीक नजर ठेवली. सवª शĉì Âया¸यावर क¤िþत होÂया परंतु Âयांनी आवÔयक तेÓहा आपÐया मंÞयां¸या सÐÐयाने राºय केले. सामाÆय लोक Âयांचा मोठ्या आदर करीत. ते Âयाना Âयांचा सवाªत मोठा ýाता मनात. Âयांनी मंÞयांना Öवतंýपणे जबाबदा-या िदÐया आिण Âया ÿÂयेकाची Âया¸या कामाची जबाबदारी िदली. वंशपरंपरागत अिधकारी नेमले गेले नाहीत. जागीर िकंवा वतन याची पुĶी करÁया¸या ÿथेला परावृ° केले गेले. िकÐÐयां¸या कारभाराकडे Âयांनी िवशेष ल± िदले. ÿशासना¸या बाबतीत Âयांनी सैÆय अिधकाö यां¸या तुलनेत आपÐया नागरी अिधका-यांना उ¸च Öथान िदले. २.६ सारांश इÐतुतिमशने सुलताना¸या सरकारात घराणेशाहीची तßवे आणली. बलबनने राजशाही ÿितķा व शĉì उंचावÁयाचा िनणªय घेतला जोपय«त तो Öवराºयवाद समानाथê होत नाही. बालबनने आपÐया सभोवताल¸या वैभवाचा बाधा िनमाªण करणारे कोटाªचे िशĶाचार, परंपरा आिण ÿथा यांचा नमुना Öथािपत केला. अलाउĥीन यांना राºया¸या कायाªत चचª¸या हÖत±ेपाचा िवरोध होता आिण या संदभाªत तो िदÐली¸या आधी¸या राºयकÂया«¸या परंपरेपासून दूर गेला. मोगल साăाºया¸या राºयकÂया«नी Öवत: ला िदÓय इ¸छाशĉìĬारे मोठ्या आिण िवषम लोकांवर राºय करÁयासाठी िनयुĉ केलेले पािहले. मराठा राºयात राजा मंÞयांशी अनेक िवषयावर चचाª करत असला तरी अंितम िनणªय राजाच घेत असे. munotes.in

Page 18

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
18 २.७ ÿij ÿ .१) सुलतानशाही मधील राजशाहीचे Öवłप समजावून सांगा. ÿ .२) मोगल काळातÐया राजवटीचे वणªन करा. ÿ. 3) िवजयनगर व मराठा साăाºयामधील राजेचे ÖवŁप शोधून काढा २.८ संदभª १) ईĵरी ÿसाद, मÅययुगीन भारताचा इितहास, भारतीय ÿेस (ÿकाशने) अलाहाबाद २) सतीश चंþ, मÅययुगीन भारत: सुलतानशाही ते मुघल, िदÐली. ३) Öटीन बटªन, द Æयू कॅंिāज िहÖůी ऑफ इंिडयाः िवजयनगर, कॅनिāज युिनÓहिसªटी ÿेस, Æयूयॉकª ४) जे.एन. सरकार, िशवाजी आिण Âयांचे काळ, ओåरएंट Êलॅ³सन ÿायÓहेट िलिमटेड - नवी िदÐली ५) डॉ. आर.एस. िýपाठी, मुिÖलम ÿशासनातील काही बाबी, स¤ůल बुक डेपो, अलाहाबाद  munotes.in

Page 19

19 ३ मनसबदारी ÿणाली व वतन ÿणाली घटक रचना ३.० उĥीĶे ३.१ ÿÖतावना ३.२ मनसबदारी ३.३ जत आिण सवार ®ेणी ३.४ मनसबदारी ÓयवÖथेचे फायदे व तोटे ३.५ वतन ÓयवÖथा ३.६ वतनाचे ÿकार ३.७ वतनाचे महÂव ३.८ सारांश ३.९ ÿij ३.१० संदभª ३.० उĥीĶे • मÅययुगीन कालखंडातील मनसबदारी पĦतीची मािहती जाणून घेणे. • मÅययुगीन कालखंडातील मनसबदारी पĦतीतील ®ेÁयांची मािहती जाणून घेणे. • मÅययुगीन कालखंडातील वतनदारी पĦतीची मािहती जाणून घेणे. ३.१ ÿÖतावना मÅययुगीन कालखंडात सुलतानशाही, मुघल आिण मराठा साăाºय यात िविवध ÿकारचे भू-महसूल पĦती आिण भू-ÓयवÖथापन पĦती अिÖतÂवात आÐया. मुघल साăाºयातील मनसबदारी आिण मराठा साăाºयातील वतनदारी ही Âयाची उदाहरणे आहेत. िशवाजी महाराज यां¸या नेतृÂवात मराठा साăाºयाचा उदय होÁयापूवê दि±ण भारतात वतनदारी ÿथा ÿचिलत होती. राजा िशवाजéनी वतनदारी ÓयवÖथा रĥ केली आिण रोख वेतन देÁयाची ÿणाली आणली, तरी Âयां¸या उ°रािधका-यांनी पुÆहा ती सुł केली. मुघल ÿशासन मनसबदार Ìहणून ओळखÐया जाणाö या लÕकरी अिधका-या¸या वेगवेगÑया ®ेणी देवून नोकरशाही चालवत असे. अकबर जेÓहा िसंहासनावर आला तेÓहा मुघल सैÆयाची अवÖथा समाधानकारक नÓहती. साăाºय जहागीरीमÅये िवभागले गेले होते. अिमर उमरावांना िविशĶ सं´येने घोडेÖवारांची देखभाल करणे आवÔयक होते आिण गरज लागेल तेÓहा साăाºयाची सेवा करणे आवÔयक होते. आिमरांĬारे सांभाळलेले सैिनक बहòधा अकायª±म होते आिण सेवेसाठी पूणªपणे अयोµय होते. या पाĵªभूमीवर अकबराने आवÔयक ते बदल कłन मनसबदारी पĦती राबवली. munotes.in

Page 20

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
20 ३.२ मनसबदारी मनसब शÊदाचा अथª øमांक, सÆमान िकंवा कायाªलय आहे. मोगलां¸या सैिनकì ÓयवÖथेचा बारीक अËयास केलेला इरिवन िलिहतो कì मनसबदारी ÓयवÖथेचा हेतू कामानुसार वेतनवाढ देणे असा होता. यावłन असे सूिचत होते कì मनसब दाराला जेÓहा मनसबदारी िमळत असे तेÓहा तो सैÆय िकंवा नागरी सेवा देÁयास बांधील होत असे. अकबराचे ल± सैिनकì सुधारणांकडे होते. १५७१ मÅये शहाबाज खान याची मीर ब±ी कायाªलयात नेमणूक झाली, तेÓहा सăाटाने सैिनकì सुधारणांची योजना आखली. मनसबदारी ÿणाली¸या आधारे संपूणª सैिनकì आÖथापनेची पुनरªचना केली गेली. डॉ. सतीश चंþ यां¸या मते, "मनसबदारी ÿणाली मुघलां¸या काळात िवकिसत झाली, ही एक वेगळी आिण अनोखी ÓयवÖथा होती, ºयाचे भारताबाहेर कोणतेही अिÖतÂव नÓहते." ३.२.१ मनसबदारी ÿणालीतील पद सुलताना¸या काळात मनसबदारी ÓयवÖथा अिÖतÂवात होती. तथािप, अकबराने ती पåरपूणª केली असे िदसते. अबुल फजल याने आपÐया ऐन-ए-अकबरीमÅये असे Ìहटले आहे कì या पĦतीत सहासĶ ®ेणी िकंवा मनसब होते परंतु असे िदसते कì तेहेतीसपे±ा जाÖत ®ेणी अिÖतÂवामÅये नÓहÂया. दशांश तßवावर सैÆयदलाची रचना करÁयात आली होती. सवाªत कमी सेनापतéचे दहा गट होते आिण सवाªत जाÖत दहा हजार िकंवा Âयाहóन अिधक होते ºयांचे सेनापती खान या पदवीने Ìहणून िनयुĉ केले गेले. ५००० आिण Âयावरील øमांक हे राजघराÁयातील सदÖयांसाठी राखीव होते. नंतर¸या मुघलां¸या राजवटीत ही सवō¸च ®ेणी ५०,००० पय«त गेली. ३.२.२ मनसबदारांची नेमणूक व पदोÆनती मनसबदारांची नेमणूक, पदोÆनती, िनलंबन िकंवा बरखाÖती संपूणªपणे बादशहावर अवलंबून होती. मनसबदारां¸या सÆमानाचा कोणताही भाग वंशपरंपरेने नÓहता. ÿथेÿमाणे मनसबदार¸या मुलांना Âयां¸या विडलां¸या मृÂयूनंतर पुÆहा नÓयाने पिहÐयापासून सुŁवात सुł करावी लागे. मनसबदार नेहमीच सवाªत कमी ®ेणीपासून काम करत नÓहता. जर तो सăाटाचा िकंवा राजघराÁयाशी संबिधत असेल तर Âयाला कोणÂयाही मोकÑया व उ¸च जागी िनयुĉ केले जाऊ शकत होते. राजा िबहारीमल याला सुŁवातीला ५००० ¸या øमांकावर नेमले गेले होते. ही मनसब सहसा राजघराÁयातील सदÖयांसाठी राखीव होता. अकबरा¸या कारिकदêत, Âयाची िहंदू ÿजा उ¸च गुणव°ेची आस बाळगू शकत होती, कारण अकबर गुणव°ेची पारख करत असे. राजा तोडरमल आिण राजा बीरबल यांना उ¸च मनसब िदली. मनसब हा पगारा¸या िनिIJत आिण शाही अिधका-यांचा दजाª ठरिवÁयाचा एक मागª होता. ३.३ जत आिण सवार ®ेणी सवª शाही मनसबदारां¸या िनयंýणाखाली िनयिमत सैिनकाची नेमकì सं´या िनिIJत करणे हे मÅयवतê सरकारला अवघड जाऊ लागले. जत व सवार या दोन गटांची ®ेणी अिÖतÂवात आÐयामुळे ही अडचण दूर झाली. ए.एल.®ीवाÖतव यां¸यासारखे त² Ìहणतात कì जत ®ेणी एक मनसबदार सैिनकांची एकूण सं´या दशªिवते, तर सवार ®ेणी Âया¸या अंतगªत munotes.in

Page 21

मनसबदारी ÿणाली
व वतन ÿणाली
21 घोडेÖवारांची सं´या दशªिवते. डॉ.आर.पी.िýपाठी यां¸या मते मनसबदार यांचे अितåरĉ भ°े िनिIJत करÁयासाठी एका मनसबदाराला ÿित घोडा दोन Łपये देÁयात आले. जर एखाīा मनसबदराला ५०० सवार ®ेणी िमळाली तर Âयाला अितåरĉ भ°ा Ìहणून एक हजार Łपये देÁयात आले. डॉ.जे.एल.मेहता यां¸या मते, जत ®ेणी नवीन नÓहती. ÂयामÅये आधी¸या अिधका-याने उपभोग घेतलेÐया मूळ मनसबचा उÐलेख होता,ºयाĬारे Âयाचा ÿशासकìय पदानुøम तसेच Æयायालतीन पदानुøम िनधाªåरत केला जात असे. सवार ®ेणीने अिधका-या¸या आदेशाखाली सैिनकां¸या वाÖतिवक सं´येचा संदभª िदला. सवार हा मूलभूत लÕकरी दजाª होता, ºयाने मनसबदारां¸या नागरी आिण लÕकरी पाýांमधील फरक दशªिवला. दुहेरी øमांकाची ओळख कŁन देऊन मनसबदारांचे वगêकरण अिधक सुगम व अचूक केले. आपÐया कारिकदê¸या नंतर¸या वषा«त अकबरने मनसबदारी पĦतीत जत आिण सवार या ®ेÁया अंतभूªत केÐया. जत आिण सवार ®ेणीमÅये पुढील मुलभूत फरक आहे. जत ®ेणी हे मनसबदारचे वैयिĉक øमांक होते. Âयात मनसबदाराने राºयातील सेवेसाठी काम करायला आवÔयक असलेÐया घोडेÖवारांची सं´या दशªवतात. या पदावर पुÕकळ अितåरĉ घोडेÖवार जोडले गेले ºयासाठी मनसबदारांना अितåरĉ भ°े काढÁयाची परवानगी होती. यालाच Âयांचे सवार øमांक Ìहणतात. ÿÂयेक अितåरĉ अĵशĉìसाठी मनसबदारांना जाÖतीचा पगार िमळे. Âयाने कायम राखलेÐया ÿÂयेक सवार¸या Âया¸या जत पगारामÅये दोन Łपयांची वाढ झाली. ÿÂयेक सवारला Âयां¸या समाजतील Öथानांमुळे मोबदला िमळत असे; उदाहरणाथª, एका मुिÖलम सवारला राजपूत िकंवा भारतीय मुिÖलम सवारपे±ा जाÖत पगार िमळत होता. दहा माणसां¸या सैÆयासाठी मनसबदारांनी वीस-बावीस घोडे ठेवणे अपेि±त होते, जेणेकłन युĦादरÌयान घोडे बदलणे श³य होईल. या िभÆनते¸या आधारे, ५००० िकंवा Âयाहóन अिधक मनसब धारण करणाö यांना वगळता मनसबदारांना तीन ÿकारात िवभागले गेले: जत आिण सवारमधील मान समान असÐयास मानसबदार पिहÐया ®ेणीचा होता; िĬतीय ®ेणी जर Âयाची सवार ®ेणी Âया¸या जत ®ेणी ¸या अÅयाª, तर ितसरा ®ेणी जर Âयांचा सवार जत ®ेणी¸या अÅयाªपे±ा कमी असÐयास होती. मोगलां¸या सैÆय ÓयवÖथेचा सखोल अËयास करणारे Êलॉचमन यां¸या मते, जत ®ेणीत मनसबदारांनी सैिनकांची देखभाल करणे अपेि±त होते आिण सवार ®ेणीत मनसबदारांनी नेमलेÐया सैिनकांची सं´या दशªवतात. तथािप, हे मत योµय असÐयाचे िदसत नाही. अकबराने नंतर Âया¸या कारिकदêत, द´खन¸या मोिहमांमÅये आिण सलीम¸या बंडखोरी¸या वेळी, सवार ®ेणीची ओळख कŁन िदली. मोगलांनी कोणÂयाही एका गटाची मĉेदारी मोडीत काढÁयासाठी इराणी, तुराणी, भारतीय, अफगाण, राजपूत आिण मुघल सैिनक यांची एकिýत तुकडी तयार करणे पसंत केले. अकबर आिण Âया¸या उ°रािधकारी यां¸या कारिकदêत सेनापतीने Âया¸या सवार ®ेणी तील उ°र भारतातील १/३, द´खनमधील १/४ आिण भारताबाहेरील सेवेसाठी १/५ ÿदान करणे अपेि±त होते. ३.३.१ रोख र³कम आिण जागीर मनसबदार यांना पगारा¸या पैशातून आपला वैयिĉक खचª भागवावा लागला. Âयाला काही घोडे, ह°ी, उंट, खेचरे आिण गाड्याही सांभाळाÓया लागÐया. ५००० सैिनक बाळगÁयास एका मनसबदारास ७००० Łपये पगार िमळत असे,Âयातील एक चतुथा«श उÂपÆन सैÆय ताकद सांभाळÁयासाठी खचª केला जाई. मुघल मनसबदार हे Âयावेळी जगातील सवाªिधक munotes.in

Page 22

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
22 मानधन घेणारा अिधकारी असÐयाचे Ìहटले जात होते. काही ÿकरणांमÅये मनसबदारांना जागीर देÁयात आली होती आिण Âयांना रोख पैसे देÁयात आले नÓहते. मनसबदारांनीसुĦा याला ÿाधाÆय िदले कारण सामाÆयत: ितजोरीतून रोख र³कम भरÁयास िवलंब होत असे. पगारा¸या ऐवजी एक जागीर िकंवा जमीन िमळवÐयाने सामािजक ÿितķेमÅये भर पडत असे. महसूल िवभागाने एक नŌद ठेवली होती, ºयात जमा िकंवा िविवध ±ेýाचे मूÐयांकन केलेले उÂपÆन दशªिवले गेले. खाते ‘दाम’ यात मोजले जात असे. हे कागदपý जामा-दामी िकंवा मूÐयांकन केलेÐया उÂपÆना¸या नावाने ओळखले जात असे. ३.३.२ मनसबदारांवर िनयंýण ÿÂयेक मनसबदाराने आपÐया सैÆया¸या तुकड्यांचे वणªन ठेवले होते. ÿÂयेक घोड्यावर दोन ÿकारची नŌदणी होती- शाही िचÆह आिण Âया¸या सेनापती¸या नावाचा पिहला शÊद. सăाट वषाªतून एकदा Âया¸या सैÆयाचा आढावा घेत असे. दाग पĦतीत घोड्यावर शाही िचÆह गŌदवले जाई. जर दाग पĦतीने खराब काम केले तर राºयाला Âयाचा ýास सहन करावा लागे. मनसबदारी ÓयवÖथा खरोखर गुंतागुंतीची होती. सैÆय आिण नागरी अिधकारी या दोघांसाठी एक शाही सेवा होती. कधीकधी िकंवा कोणÂयाही ÿसंगी एखाīा अिधका-याची संपूणª नवीन िनयुĉìसाठी बदली केली जाऊ शकत होती. अकबर¸या दरबारातील ÿिसĦ Óयĉì बीरबलने बरीच वष¥ शाही दरबारात घालिवली होती, परंतु कालांतराने जहांगीर¸या काळात Âयाला उ°र-पिIJम सीमेवरील लÕकरी नेमणूक देÁयात आली, िजथे लढाईत तो मरण पावला. अबुल फजल या सािहिÂयक आिण अकबराचा चåरýकार याने द´खन येथे सैिनकì कारवाईत भाग घेतला होता. अकबर¸या शासनकाळात मनसबदारी ÓयवÖथा वंशपरंपरेने नÓहती. Âयाने केवळ योµय Óयĉéची नेमणूक केली होती. ३.३.३ दािखल व अहादी मनसबदारांखेरीज आणखी काही सैिनक होते ºयांना दाखील व अहादी Ìहणतात. दािखल हे सăाटा¸या वतीने भरती करÁयात आले होते. Âयाना मनसबदारां¸या ताÊयात देÁयात आले होते. Âयामुळे मनसबदारांवर आपसूकच िनयंýण येत होते. आहादी बादशहा¸या सेवेत असणारे सैिनक होते. सăाटा¸या वतीने Âयांची भरती, ÿिश±ण केले जात होते. Âयांना चांगला पगार िदला जात होता. जोपय«त सăाट शिĉशाली होता आिण अÂयंत स±म वझीरांनी Âयाची सेवा केली तोपय«त मनसबदारी पĦतीने ÿभावीपणे काम केले. जेÓहा Âयां¸या सेवांना पुरÖकृत केले गेले आिण माÆयता िमळाली तेÓहा ते नेहमीच बादशहासोबत िनķावंत रािहले. मनसबदारां¸या मदतीने मुघल सăाटांनी Âयांचे िवशाल साăाºय उभारले आिण कारभार चालिवला. परंतु लÕकरी यंýणा संपूणªपणे दोषरिहत नÓहती. सैÆय राजापे±ा, आपÐया सरदार, मनसबदार या¸याकडे अिधक िनķावान होते कारण मनसबदार Âयांना भरती कłन Âयांना भ°ा देत असत. जर मनसबदारने सăाटािवłĦ बंडखोरी करÁयाचे पाऊल उचलले तर Âयाचे सैÆय मनसबदाराला पाठéबा देत असे. सैिनकांना ÿिश±ण देÁयास िकंवा सुसºज करÁयात एकसारखेपणा नÓहता. Âयांना ÓयविÖथत िशÖत नÓहती. के.एन. िचटणीस यां¸या मते, “मुघल खानदानाने मुघल कारभाराची Öथापना केली, मुघल नोकरशाही आिण सैÆय ÿणालीची चौकट तयार केली. हे सैÆय, सरदार आिण नागरी सेवेमÅये आणले होते. सवª सरदाराना मनसबदारी ÿणालीत आणले गेले. ” munotes.in

Page 23

मनसबदारी ÿणाली
व वतन ÿणाली
23 ३.४ मनसबदारी ÓयवÖथेचे फायदे व तोटे मनसबदारी पĦतीत सरदार आिण संबिधत लÕकरी ÿणालéमÅये सुधारणा झाली. अकबराने आपÐया सैÆयाचे पुÆहा संघिटत करÁयासाठी अिनब«ध राजेशाही¸या काळात एक सुÓयविÖथत पĦत अवलंबली. अनेक मनसबदार नेमताना Öथािनक व बाहेरील लोकांना वाव देÁयात आला होता माý हे करताना Âयांची मÅयवतê शासनासोबत िबनशतª िनķा असणे आवÔयक होते. मनसबदार सामाÆयत: उ¸च कुळातील िकंवा आपÐया कतªÓयाने आिण कामिगरीने पद िमळालेले होते. मुघल मनसबदार हे मुघल, पिशªयन, अफगाण, इÂयादी वंशाचे होते. Âयांना Âयां¸या कामिगरीवर मनसब िमळत होती. यामुळे िविशĶ लÕकरी वैिशĶ्यांचे एकłपता आिण वैयिĉक गटां¸या लÕकरी पराøमास िवशेषत: अनुकूल असलेÐया तािÂवकांचा िवकास झाला. काही गट गुणांसह ओळखले जाऊ लागले- उदाहरणाथª राजपूत आिण पठाण सैिनक Âयां¸या युĦासाठी आिण ÿामािणकपणासाठी सवाªत मौÐयवान मानले गेले. मनसबदारी ÓयवÖथेचा पåरणाम Ìहणून, सăाटांना यापुढे सरंजाम सरदारां¸या भाडोýéवर अवलंबून राहÁयाची गरज नÓहती. मनसबदारी ÿणालीने शाही सरकार¸या थेट िनयंýणाखाली असलेÐया ÿांतातील जागीरदारी ÓयवÖथेचा अंत केला. मनसबचा अनुवंिशक नÓहती आिण मनसबदार¸या मुलांना नÓयाने सुŁवात करावी लागत असे. मनसबदारां¸या सवª नेमणुका, बढती, िनलंबन बादशहा¸या मजêवर अवलंबून होती. अशा ÿकारे ÿÂयेक मनसबदारला राजाकडे वैयिĉकåरÂया जबाबदार धरÁयात आले. यामुळे सैिनकì अिधका-यांकडून असंतोष आिण बंडखोरीची श³यता दूर झाली आिण मनसबदारी ÿणालीची ही एक मोठी उपलÊधी असÐयाचे Ìहटले जाऊ शकते. तथािप, मनसबदारी ÓयवÖथेलाही काही दोषाने úासले होते. मनसबदारांपैकì दोन तृतीयांश परदेशी िकंवा परदेशी Öथलांतåरतांचे वंशज असÐयाने या ÿणालीने राÕůीय भावनेस िततकेसे ÿबळ केले नाही. भरती¸या बाबतीत अकबराचे धमªिनरपे± धोरण असूनही, शाही संवगाª¸या एकूण सं´यापैकì केवळ नऊ ट³के िहंदूं मनसबदार बनवले गेले. क¤þीय िकंवा शाही देखरेखीखाली सवª सैिनक भरती करÁयात राºयाचे अपयश, Âयासाठी ÖपĶ िकंमत मोजावी लागली. मनसबदारांना Âयां¸या मजêनुसार सैिनक भरती करता यावी Ìहणून Âयांनी आपापÐया टोÑया, वंश, धमª िकंवा ÿदेशातील माणसांची नावे नŌदवणे पसंत केले. यामुळे सैिनकì डावपेचांचे एकłपता िनमाªण न होता एकसंध साăाºयदेखील झाÐयाने साăाºय सैÆयालाही अनेकांमÅये िवभागले ३.५ वतन ÓयवÖथा मराठ्यां¸या काळात वतनदारीतून िमळणारे उÂपÆन हा उÂपÆनाचा मु´य ľोत होता. इतर कोणÂयाही ąोतांपे±ा हे अिधक महÂवाचे मानले जात असे आिण Âयाला वतन Ìहटले जात असे. वतन Ìहणजे एखाīाचे Öवतःचे मूळ िठकाण आिण तेथील ताÊयात असलेली जमीन. ºया¸याकडे जमीन होती Âयाला सÆमान िमळत असे. वतनदारी ÓयवÖथेचा िवकास छýपती िशवाजी महाराज यां¸या आधी मÅययुगीन काळात वतनदारी ÿणालीचा वापर सुŁ होता. ते एक महान राºयकताª होते. Âयांनी मÅयवतê काळापासून Âया¸या ÿदेशात munotes.in

Page 24

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
24 आधीपासूनच ÿचिलत असलेÐया वतन ÿणालीत अनेक बदल करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांना हे जाणवले कì पूवê¸या राºयकÂया«¸या काळात शेतकरी, राजापे±ा वतनदारांचा जाÖत आदर करत असत. कारण, वतनदार महसूल गोळा करायचा, गोळा झालेÐया उÂपÆनाचा अगदी छोटासा िहÖसा शासकìय ितजोरीत जमा करायचा आिण उरलेला महसूल Âयां¸यासाठी ठेवायचा. वतनदार हे शेतकöयांशी Âवåरत संपकª साधत असत आिण ÿÂय±ात मोजणीपे±ा अिधक महसूल गोळा करीत असत. यामुळे ते ÿबळ बनू शकले, Öवतंýपणे वागले आिण राजा¸या आ²ा नाकारÁयाची सवय िवकिसत केली. Öवाभािवकच, अशा वतनदारांनी आपÂकालीन सैÆयात Öवत:ची सैÆय भरती केली आिण कोणÂयाही आपÂकालीन पåरिÖथतीत Öवत:¸या बचावासाठी िकÐÐयांÿमाणे घरे बांधली. िशवाजी महाराजांनी िनķावान लोकांना वेगवेगÑया िकÐÐयांवर िनयुĉ केले आिण वतनदारांची शĉì मोठ्या ÿमाणात कमी केली आिण Âयांना आपÐया राºयात सामाÆय माणसे िकंवा शेती करणारे बनवले. Âयां¸या बेकायदेशीरपणे मालम°ा जĮ केÐया गेÐया आिण गाव, परगणा आिण अनुदान अशा िविवध Öतरावर काम करणा-या वतनदार आिण इतर अिधका-यांचे सवª िवशेषािधकार आिण थकबाकì िनिIJत केली. तथािप, िशवाजी महाराजांनी िविवध ÿसंगी नवीन वतन तयार केले, तरीही Âयांनी Âयां¸या वाढÂया ÿभावाची काळजी घेतली आिण वतनदारांना Âयां¸या िनयंýणाखाली आणले. Âयामुळे Âयांनी Öवत:ला कठोर िशÖतबĦ व कायª±म ÿशासक Ìहणून िसĦ केले. Ìहणूनच रानडे यांनी Âयांची तुलना नेपोिलयन बोनापाटªशी केली. िशवाजी महाराजांनी आपÐया सैिनकांना रोख र³कम देÁयास सुरवात केली आिण जे राºयकåरता उ°म सेवा देतात Âयांना रोख बि±से िदली. यामुळे वतदारांवर आिण अखेर ÿशासनावर Âयांचे अÂयंत िनयंýण िनमाªण झाले. याच कारणामुळे मराठा Öवराºय अिधक स°ावीस वष¥ औरंगजेबा¸या सैÆयासह संघषª करत िटकू शकले. ३.६ वतनाचे ÿकार मÅययुगीन काळापय«त भारत आिण जगातील इतर देशांपय«त राजा Âया¸या राºयातील जमीनीचा अंितम मालक मानला जात होता, परंतु जमीन जोपासÁयासाठी Âया शेतकö यां¸या ताÊयात देÁयात आÐया. शेवटी राजाने सुŁवातीपासूनच जमीन जोपासणा-या शेतक-यांना जिमनी¸या मालकìची पदवी िदली. अशा ÿकारे, मीरासदारांचा वगª िकंवा शेतकरी-मालक अिÖतßवात आले आिण बहòतेक खेडे जमीन मराठ्यां¸या अंतगªत अशा शेतकरी-मालकां¸या ताÊयात होती. उवªåरत जमीन शासनाने िनयंिýत केली होती ती उठावासाठी िकंवा भाडेकłंना िकंवा शेतक-यांना महसूल¸या िविनयोगासाठी िदली गेली. अशा ÿकारे खेड्यातील जमीन खिलÖती आिण इनामाती Ìहणून वगêकृत केली गेली. खिलÖती जमीन --- याचा अथª असा आहे कì या जागेचा महसूल थेट राजा¸या ितजोरीत जमा होत असे. हा महसूल सरकारी यंýणेने वसूल केलेला असे. इनामती जमीन िकंवा वतनदारी जमीन- ही जमीन Ìहणजे राजा िकंवा शासनाने वेगवेगÑया इनामदारांना िकंवा वतनदारांना वाटप केलेली होती. या इनामदारांना िकंवा वतनदारांना सरकारकडून िकंवा राजाने रोख रकमे¸या बदÐयात या जागेपासून िमळणारा महसूल योµयपणे अनुमत केला होता. Ìहणूनच या भूमीला इनामाती िकंवा वतनदारी जमीन असे munotes.in

Page 25

मनसबदारी ÿणाली
व वतन ÿणाली
25 Ìहणतात. देशमुख, देशकुलकणê, मुकादम, कुलकणê आिण अनेक सैÆय अिधकारी अशा ÿÂयेक गावात असे अनेक इनामदार िकंवा वतनदार होते. हे अिधकारी मराठ्यां¸या जवळपास वीस ट³के जमीन ताÊयात घेणारे आनुवंिशक इनामदार िकंवा वतनदार होते. तथािप, हे वतनदार िकंवा जागीरदार Âयां¸या Öवत: ¸या यंýणे¸या मदतीने जमीन महसूल गोळा करत, Âयांनी Âयां¸या अधीन लागवड करणा-याना Âयां¸या ह³कांपासून दूर केले नाही. संपूणª जमीन महसूल Öवत:साठी वापरायचा कì काही भाग राजासाठी िकंवा इतर कोणÂयाही हेतूने वापरायचा, हे या इनामदार, वतनदार िकंवा जागीरदारांसोबत वेळेवर ठरवत. राजा व शासनाने वतनदारी िकंवा इनामदारी ÓयवÖथा अिÖतÂवात आणÐयामुळे अनेक ÿकारचे जमीन अनुदान देÁयात आले. या इनामी िकंवा वतनदारी अनुदानाचा सारांश खालीलÿमाणे आहे ३.६.१ धािमªक अनुदान धािमªक संÖथा िकंवा संÖथांना मंजूर केलेली ही Óयिĉशः अनुदान िकंवा वतन होते. या संÖथांनी Âयांना मंजूर झालेÐया जागेची मशागत करÁयासाठी मजुर िकंवा इतर लोकांना कामावर ठेवले आिण अशा संÖथांची देखभाल करÁयासाठी िकंवा या संÖथांकडून होणाö या खचाªची भरपाई करÁयासाठी भूसंप°ीचा उपयोग केला. या अनुदान, वतन िकंवा इनामाला देवÖथान इनाम िकंवा वतन असेही Ìहणतात. Âयांना मंिदर, मिशद, मठ, समाधी आिण वषाªसन यांना मंजूर करÁयात आले. ३.६.२ मंिदरे: मराठ्यांनी धािमªक पूजेसाठी िकंवा धािमªक सेवा िकंवा संÖकार करÁयासाठी मंिदरांना अनुदान मंजूर केÐया. छýपती िशवाजéनी आळंदी येथील ²ानदेवां¸या मंिदरासाठी वतन िकंवा इनाम Ìहणून एक जमीन िदली होती. पेशवाई¸या काळात मंिदरासाठी नवीन इनाम मंजूर करÁयात आले. ३.६.३ मिशदी: सभासद बखर यात उÐलेख आहे कì छýपती िशवाजéनी मंिदर व Âयाचबरोबर धािमªक संÖथां¸या दैनंिदन खचाªची भरपाई करÁयाकåरता मंिदरांना तसेच मिशदéना भ°ा मंजूर केला. ३.६.४ मठ: मंिदर आिण मिशदéना वतन Ìहणून मराठ्यांनी वेगवेगÑया िठकाणी असलेÐया मठांनाही काही वतन मंजूर केले. छýपती िशवाजéनी चाफळ येथे रामदास Öवामी यां¸या मठा¸या देखभालीसाठी यांना वतन आिण इनाम िदले. Âयांनी पाटगर¸या मौनीबावांना मठा¸या देखभाली करÁयासाठी काही वतन िकंवा इनाम मंजूर केले होते. ३.६.५ समाधी: समाधी देखभालीसाठी काही वतन िकंवा अनुदान िदले गेले. उदाहरणाथª, सासवड येथील सोपांदर¸या समाधीला देखभाल करÁयासाठी वतन ÿाĮ झाले. ३.६.६ वषाªसन: मराठ्यां¸या अंतगªत धािमªक सेवा िकंवा देखभाल Ìहणून देवताला पूजा करÁयासाठी तीस बीघा जमीन िदली गेली होती. Âयाचÿकारे जेजुरी¸या गोसावीला Öथािनक िवधीसाठी करत असलेÐया समान कायाªसाठी वतन Ìहणून बारा बीघा जमीन िमळाली. ३.६.७ अúहर वतन िकंवा इनाम: मराठ्यां¸या काळात देÁयात येणारा हे आणखी एक ÿकारचा इनाम होते. āाĺणांना Âयां¸या िश±ण व िश±णा¸या कालावधीत अúगÁय इनाम munotes.in

Page 26

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
26 िकंवा वतन सवªसाधारणपणे देÁयात आले. या इनामी िकंवा वतन¸या जिमनéना एकतर पूणªपणे करातून सूट देÁयात आली होती िकंवा कमी दराने भाडे आकारÁयात आले होते. ३.६.८ सनदी वतन: या काळात देÁयात आलेÐया वतन िकंवा इनामी जिमनéचे नाव-सनादी इनामी जमीन िकंवा वतन, ÿथाचे इनाम िकंवा वतन Ìहणून वगêकृत केले जाऊ शकते. सनदी वतन या वतनमÅये वतनदारासंदभाªत सनद (सनदी) वतनदाराला राजा िकंवा राजाने िदले होते ३.६.९ रीतसर इनाम िकंवा वतन: हे वतन कोणÂयाही सनदेने ÿदान केली नÓहती. हे वतन तŌडी आिण सनदी वतन इतके वैध होते. ३.६.१० कारािगरांना वतन ÿÂयेक गावात कारागीरांना वतन Ìहणून काही जमीन देÁयात आली िज¸यावर Âयांना कुठलाही महसूल िकंवा कर लागणार नÓहता. साधारणपणे या कारािगरांना वतनमधील जी जमीन िदली होती, ती नापीक जमीनीपासून परत घेÁयात आली. काही लोकांना मोबदला न देता काही िविशĶ सेवा देÁयासाठी काही लोकांना िदलेली जमीन िदली जाई. िवÐसन यांनी Âयां¸या शÊदकोषात वतन मावळ असा इनाम िकंवा वटतन असा उÐलेख केला आहे कì मावळ पåरसरात, देश िकंवा घाटमाथा फåरसरात अशी वतने िदली गेली होती. ३.६.११ वतन िकंवा इनामीची िनिमªती आिण जĮी राजाने योµय Óयĉéना वतन िकंवा इनाम िदले आिण वतन िकंवा इनाम िदलेली कतªÓये पार पाडÁयात अयशÖवी झाÐयास ते वतन परत घेÁयाची तरतूद होती. राºयात नवीन ±ेýे जोडली गेली तेÓहा Âया जिमनीवर काम करणारे वाÖतिवक शेती कधीही िवचिलत झाले नाहीत. जरी, जुÆया शेतकरी आपÐया भीतीमुळे गावात पळून गेले असतील तर राजा नवीन खेती करणाö यांना कामावर लावÁयाचे आदेश गाव अिधका-यांना देत असत. राजाने खेड्यातील अिधका-यांना जिमनी¸या ÿÂयेक तुकड्याची लागवड करÁयासाठी श³य ते करÁयाचे आदेश िदले. वतनदाराची कामे जोपय«त सेवा कायª±मतेने िदली जात होती आिण वतनदार राजा आिण खेडी यां¸याशी िनķावान होते तोपय«त वाटांचे अनुदान चालूच होते. कधीकधी, गावाकडे जाणा-या सेवांसाठी वतनदारास रोख पैसे देÁयात आले. छýपती िशवाजéनी मुिÖलमां¸या ताÊयातील ÿदेश Âयां¸या राºयात जोडले तेÓहा मोगलां¸या अधीन असलेले अनेक वतनदारांना वतनदार Ìहणून चालू ठेवले. मराठ्यां¸या अंतगªत येणारी पुढील कतªÓये व जबाबदा-या वतनदार पार पाडणार होते. १) वतनदारचे मु´य कतªÓय Âया¸या कायª±ेýात असलेÐया गावांचे मुÐयांकन करणे ही होते. २) वतनदार हे वसाहतवादाचे पĦतशीर धोरण हाती घेऊन अिधकािधक नापीक जमीन लागवडीखाली आणणार होते. ३) वतनदारचे आणखी एक कतªÓय Ìहणजे समुदाया¸या मदतीने खेड्यात लहान Öथािनक वाद िमटिवणे, ºयाला गोतसभा असे Ìहणतात. ४) सामािजक, धािमªक आिण सांÖकृितक कायªøमांमÅये वतनदार पुढाकार घेणार होते. munotes.in

Page 27

मनसबदारी ÿणाली
व वतन ÿणाली
27 ३.७ वतनाचे महÂव १) वतन हे रोजीरोटीसाठी सवाªत महÂवाचे साधन होते. तो उÂपÆनाचा मु´य ľोत होता. २) हे ÿितķेचे ल±ण होते. ही एक ÿितिķत संÖथा होती आिण कालांतराने ती समाजातील िववादांचे मूळ कारण बनली. ३) वतनाने बö याच दावे आिण ÿितवादांना आमंिýत केले आिण एकमेकांिवłĦ भांडण, षडयंý, िहंसा आिण शेवटी हÂया असे ÿकार घडवून आणली. ४) वतन हा फार मोठा सÆमानाचा िवषय मानला जात असे आिण सरकारमÅये उ¸च पदावर पदोÆनती होÁयाऐवजी वतनदार Ìहणून राहणे पसंत करणारे लोक होते. मराठा ÿशासनातील ÿ´यात मुÂसĥी रामचंþपंत अमाÂय यांनी वतनदारांवर िनयंýण ठेवून मराठ्यां¸या काळात वतन ÓयवÖथेिवषयी सिवÖतर चचाª केली. Ìहणून रामचंþपंत अमाÂयने राजाला अशा वतनदारांिवषयी इशारा िदला आिण धोका टाळÁयासाठी व िनयंýण ठेवÁयासाठी पुढील पावले उचलÁयाचे सुचिवले. अमाÂय सुचिवतो कì राजाने िशÖत पाळणा-या¸या वतनांना रोखÁयासाठी कडक धोरण Öवीकारले पािहजे. वतनदाराना कृती व चळवळीचे अÂयिधक ÖवातंÞय देऊ नये ºयाĬारे वतनदारांची नैसिगªक भावना ÿकट होईल. अशा पåरिÖथतीत राजाने सामंजÖय आिण िश±ेचे धोरण अवलंबले पािहजे. राजाने हे पािहले पािहजे कì वतनदारांनी आपली कतªÓये बजावताना Âयांनी लोकांवर आपली शĉì वाढवू नये आिण Âयांना योµय फायदा िमळू नये. राजाने वटदारांना Âयां¸या वतन कायाªत समािवĶ नसलेÐया शĉéचा उपभोग घेऊ देऊ नये. राजाने Âयांना कोणÂयाही िकंमतीवर राजा आिण क¤þ सरकारने बजावलेÐया सवª आदेशांचे पालन करावे आिण Âयांचे नीट व ÿामािणकपणे पालन करावे. राजाने वतनदारांना मजबूत िकÐले बांधु देऊ नये िनब«ध नसलेÐया वतनदारां¸या बाबतीत अमाÂय यांनी सूिचत केले कì राजाने Âयांना एक अवघड काम सोपवावे, जर ते हे काम पार पाडÁयात यशÖवी झाले तर ते राजा¸या वैभवात आिण सामÃयाªत भर घालू शकेल आिण जर ते अपयशी ठरले तर राजाने Âयांना िश±ा करावी आिण Âयांना कठोर िनब«धात आणले पािहजे. राजाने कधीही वतनदारांना आपसात भांडण होऊ देऊ नये. Âयांना शेतकरी व राजा यांना सौÌय करÁयासाठी सरकार¸या िविवध जबाबदा-या पार करÁयास ÿवृ° केले पािहजे आिण ÿोÂसािहत केले पािहजे. जर Âयांना पारंपाåरक मयाªदा िकंवा Âयां¸या वागणुकìत नŌद असलेÐया तरतुदéचे उÐलंघन होत आढळले तर अशा वतनदारांना भारी हातांनी खाली ढकलले पािहजे. अमाÂय पुढे राजाला सÐला देतो कì Âयाने िनयिमतपणे आपÐया वतनदारांकडून खंडणी वसूल करावी आिण Âयांना सवª बाबतीत िवसंगत राहÁयाची सवय लावावी. munotes.in

Page 28

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
28 ३.८ सारांश सुलतानशाही काळात मनसबदारी ÿणाली अिÖतÂवात होती. तथािप, मोगलांनी ते पåरपूणª केले. मनसबदारांची नेमणूक, पदोÆनती, िनलंबन िकंवा बरखाÖती संपूणªपणे बादशहावर अवलंबून होती. मनसबदारां¸या सÆमानाचा कोणताही भाग वंशपरंपरागत नÓहता. सैÆय आिण नागरी अिधकारी या दोघांसाठी एक शाही सेवा होती. छýपती िशवाजé¸या राºय Öथापने¸या आधी मÅययुगीन काळात वतनदारीची ÿथा होती. जोपय«त सेवा कायª±मतेने िदली जात होती व वतनदार राजा आिण खेडी यां¸याशी िनķावान होते तोपय«त वटांचे अनुदान चालूच होते. कधीकधी, गावाकडे जाणा-या सेवांसाठी वतनदारास रोख पैसे देÁयात आले. मराठ्यां¸या अंतगªत नागरी व लÕकरी जबाबदा-या पार पाडÁयासाठी वतनदार होते. ३.९ ÿij १) मनसबदारी ÿणाली व Âयाची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा. २) मनसबदारी ÿणालीतील योगदानाचे गुणधमª व कायªकुशलता यांचे मूÐयांकन करा. ३) वतनदारा¸या कतªÓयासह वतनदारी ÿणालीचे ÖपĶीकरण. ३.१० संदभª १) सतीश चंþ, मÅययुगीन भारत: सुलतानशाही टू द मुघल, हर आनंद पिÊलकेशन २) ईĵरी ÿसाद, मीिडवल इंिडयाज िहÕůी, इंिडअन ÿेस, अलाहाबाद ३) जे.एन. सरकार, िशवाजी आिण िहज टाईÌस, ओåरएंट Êलॅ³सन ÿायÓहेट िलिमटेड - नवी िदÐली ४) एम.जी. रानडे, राइज ऑफ मराठा पॉवर, मुंबई, १९०१  munotes.in

Page 29

29 ४ इÖलािमक बौिĦक परंपरा: अल-बेłनी आिण अल-हòजिवरी घटक रचना ४.० उिĥĶ्ये ४.१ ÿÖतावना ४.२ अल-बेłनी ४.३ अल हòजिवरी ४.४ सारांश ४.५ ÿij ४.६ संदभª ४.० उिĥĶ्ये: • इÖलािमक बौिĦक परंपरेची मािहती जाणून घेणे. • अल-बेłनी¸या कामिगरीची मािहती जाणून घेणे. • अल हòजिवरी¸या कामिगरीची मािहती जाणून घेणे. ४.१ ÿÖतावना : मÅययुगीन कालखंडातील इÖलािमक बौिĦक परंपरेतील अल-बेłनी व अल हòजिवरी ही दोन महÂवाची ÓयĉìमÂव आपÐया बौिĦक ²ानसंपदे¸या जोरावर या दोÆही ÓयĉìमÂवाने Öवतंý असा ठसा उमटवीत होता. पåरणामतः हा या घटकात आपण अल-बेłनी व अल हòजिवरी यां¸या बौिĦक ²ानसंपदेची व Âयां¸या कामिगरीची मािहती आपण पाहणार आहोत. ४.२ अल-बेłनी: इसवीसना¸या अकराÓया शतकात मÅय आिशया व उ°र भारतात बौिĦक ±ेýात मोठ्या ÿमाणात ÿगती व मंथन झालेले िनदशªनास येते. तसेच या काळात मोठाली साăाºय इितहासजमा होऊन Âयांची जागा ÿादेिशक राºयसंÖथांनी व युतéनी घेतलेले िनदशªनास येते. Âयाचÿमाणे मÅय आिशया आिण उ°र भारत याच काळात एकमेकां¸या जवळ येऊन Âयां¸यात िनकटचा संबंध व संपकª येऊ लागला. हा संपकª काही वेळा अरब आिण तुका«नी भारतावर केलेÐया आøमणा¸या िहंसक Öवłपात होते तर कधी अरब ÿवासी, Óयापारी आिण अल-बेłनी सार´या िनåर±कां¸या िलखाणा¸या माÅयमातून सांÖकृितक आिण तािÂवक होते. अबू åरहान मुहÌमद िबन अहमद अल-बेłनी हा मÅय आिशयातील अकराÓया शतकातील एक अúगÁय वै²ािनक ²ान असलेला िवĬान होता. अल-बेłनी गिणत, इितहास, munotes.in

Page 30

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
30 ºयोितषशाľ अशा व इतर अनेक िवषयांतील Âयां¸या हातखंड्यासाठी व ²ानासाठी सुÿिसĦ होता. Âया¸या समकालीन लेखकांनी Âयाचा उÐलेख 'अल-उÖताद' असा केलेला आढळतो. तÂकालीन अËयासकांनी अल-बेłनी चे वणªन वेगवेगÑया शÊदांत केले आहे. अशा एका समकालीनांपैकì फºŦ बैहाकì हा एक होय. फºŦ बैहाकì ¶या मते अल-बेłनी शी िवĬ°ा व ²ाना¸या बाबतीत कुणाचीही तुलना होऊ शकत नाही, तो िलखाणा¸या बाबतीत आपÐया समकालीनांमÅये सवª®ेķ आहे, Âयाचे भूिमती आिण तÂव²ान या िवषयाचे ²ान अतुलनीय आहे व Âयाला सÂयािवषयी खूपच आदर आहे. अल-बेłनीने भारताला इसवीसन १०१७ ¸या आसपास पिहÐयांदा भेट िदली. तो गझनी¸या महमूदाने Âयावेळेस जेÓहा भारतावर आøमण केले तेÓहा Âया¸या सैÆयसोबत भारतात आला होता. Âयाने भारतीय उपखंडात ÿवास केला, उ°र भारताला पुढील दशकात अनेक वेळा िनयिमतपणे भेटी िदÐया व भारतीय तÂववेßयांशी व िवĬानांशी संवाद साधून येथील łढी व परंपरा जाणून घेÁयाचा ÿयÂन केला. आपÐया असे ल±ात येते कì, Âयाने भारतीय समाज व संÖकृतीवर मोठ्या ÿमाणावर िलखाण केले होते. Âयाने भारतावर िलिहलेला एक महÂवाचा úंथ Ìहणजे 'िकताब िफ तहिकक मलील िहंद' वा फĉ 'अल-बेłनीज् इंिडया' हा होय. असे Ìहटले जाते कì, या úंथाने Âयावेळेपय«त भारतात इितहास िलिहÁयाची व कुठलीही गोĶ कथन वा वणªन करÁयाची जी शैली िकंवा परंपरा अिÖतÂवात होती ितला छेद िदला. या úंथात फĉ िविवध वंशावळéची मािहती देऊन कालøमानुसार राजकìय इितहास िलिहलेला नाही. या úंथात ÿादेिशक भूगोल व राजकìय इितहासािवषयी मािहती िमळते तसेच ÿामु´याने उ°र भारतात अिÖतÂवात असलेÐया łढी व परंपरा, सामािजक भेद व łढी (ÿथा) संÖकृत úंथांमÅये िÖवकारले īा धािमªक व तािÂवक कÐपना Âयाचÿमाणे अकराÓया शतकात भारतात असणाöया गिणत व वै²ािनक ²ाना¸या पĦती आिद गोĶéिवषयी मािहती िमळते. एवढेच नÓहे तर, अल-बेłनीने अनेक भारतीय úंथांचे अरबी भाषेत भाषांतर केले तसेच भारतीय शाľां¸या िविवध पैलूंवर देखील िलखाण केले. Âयाचे सूłवाती¸या काळातील ÿबंध वा úंथ खगोलशाľ, भूगोल आिण गिणत या िवषयांवर होते. Âयाने १०२९ मÅये भूिमती, अंकगिणत, खगोलशाľ आिण गिणत या िवषयांवरील जो गोषवारा िलिहला Âयाचे िशषªक 'िकताब अल-तफिहम िल-अवैल िसनात अल-तांिजम' असे होते. अल-बेłनी¸या 'अल िहंद' या úंथाची इितहासकार मोहÌमद हिबब यांनी जी ÿशंसा केली आहे Âयाचा अÆवयाथª पुढीलÿमाणे देÁयाचा ÿयÂन केला आहे - ते Ìहणतात कì, 'या úंथाचे महÂव Âया¸या लेखन पĦतीत आहे. या úंथाचे िलखाण करताना Âयाने सॉøेिटस¸या तकªशुÅद पĦतीने सÂयाचा शोध घेÁया¸या पĦतीत सुरेख बदल केला. सॉøेिटस¸या या पĦतीत अल-बेłनीने ´वाåर»म् येथे ÿिश±ण घेतले होते. या पĦतीत Âयाने आपÐया िवषयाला व िलखाणाला पूरक असे बदल केले होते. Âयाने आपणास भूतकाळातील िहंदू सामाÆय सामािजक आिण तÂव²ाना¸या तßवांचे व शाľीय िहंदू िवचारां¸या उपलÊधéचे तपशीलवार आकलन कłन िदले आहे.' आपणास असे जाणवते कì, अल-बेłनी आपÐया इितहासािवषयी¸या व इितहास लेखणािवषयी¸या कÐपना व ŀĶीटीकोनाबाबत चचाª करत नाही. तरीदेखील, Âया¸या 'िकताब अल-अथर अल-बिखया अन् कुłन अल-खिलया' (ÿािचन राÕůांचा कालøम) आिण 'िकताब िफ तहिकक मािलल िहंद' या दोन पुÖतकां¸यां ÿÖतावनेतून Âया¸या munotes.in

Page 31

इÖलािमक बौिĦक परंपरा:
अल-बेłनी आिण
अल-हòजिवरी
31 िवचारांची झलक िमळते. याितल 'िकताब अल-अथर अल-बिखया अन् कुłन अल-खिलया' (ÿािचन राÕůांचा कालøम) या पुÖतकात Âयाचे Ìहणणे आहे कì, इितहास हा एकÿकारे ÿेिषतां¸या माÅयमातून देवाची दैवी योजना उलगडणे होय. 'िकताब िफ तहिकक मािलल िहंद' या पुÖतकात Âयाने असे मत Óयĉ केले आहे कì, िव²ान व इितहास यांची नŌद करÁयाचे उिĥĶ सÂयाचा शोध घेणे हे होय. अल-बेłनी ने ऐितहािसक परंपरांचे पåर±ण व िÖवकार करÁयासाठी वै²ािनक वा शािľय तÂवांचा वापर केलेला आपणास आढळतो. तो आपÐया िलखाणात वÖतूिनķ आिण िनÕप± राहत असÐयाचे आपणास जाणवते. तो असेही कबूल करतो कì, Âयाचे िलखाण अनेकदा इÖलाम¸या िशकवणीतील पारंपाåरक मूÐये आिण धमªशाľ यांना अनूłप नसू शकतात. अल-बेłनी पुढील शÊदांमÅये िहंदूंना गितहास आिण घटनां¸या øमवारीत ÖवारÖय नसÐयाचे सांगून िटका करतो, " दुद¨वाने िहंदू लोक घटनां¸या ऐितहािसकपणाकडे व øमवारीकडे जाÖत ल± देत नाहीत, ते आपÐया होऊन गेलेÐया राजां¸या øमवारीबाबत िनÕकाळजीपणा दाखवतात, व एखाīाने Âयांना िविशĶ मािहती देÁयास सांिगतÐयास ते मािहती देÁयास असमथªता दाखवतात व न चूकता गोĶी (कथा) सांगÁयास सुł करतात." भारतातील तÂकालीन कÐपनांना समजून घेÁयासाठी तो सततपणे वेगवेगÑया तािÂवक व शािľय पĦतéमÅये तुलना करताना आढळतो. Âयाने भारतावर िलिहलेÐया पुÖतकात तो Âयाने úीक, झोरोिÖůयन, िùIJन, ºयू आिण सुफì ľोतांसोबत तुलना तसेच साÌय शोधताना आढळतो. अल-बेłनी चा इितहासाकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन कसा होता कì, Âयां¸या मते सा±ाÂकार, इितहास लेखन आिण शाľीय वा वै²ािनक चौकशी हे समानच असून ते सÂय शोधनाचा मागª आहेत तसेच Âयान¤ यांना मानवी ²ानाचे िवĵसनीय ľोत असे Ìहटले आहे. इ. सशाऊ यांनी असे Ìहटले आहे कì, अल-बेłनी हा एकमेव अरबी लेखक आहे ºयाने पूव¥कडील पुरातन काळाचा शोध खöयाखुöया ऐितहािसक चौकशी करÁया¸या पĦतीने घेतला आहे. अल-बेłनी चार अËयास केÐयावर असे जाणवते कì, Âयाला भारतािवषयी नेहमीच आकषªण होते व Âयाला भारतीय शाľांिवषयी अरबी भाषेत जे िलखाण झाले होते Âयािवषयी चांगलेच ²ान होते. काही वेळा तर Âयाने úंथांचे चांगले आकलन Óहावे Ìहणून काही संÖकृत úंथांचे अरबी भाषेत तर अरबी भाषेतील úंथांचे संÖकृत भाषेत भाषांतर केÐयाचे ÿयÂन केलेले आढळतात. Âयाला संÖकृत भाषेवर ÿभुÂव िमळिवणे किठण वाटत असे परंतु Âयाने ती िशकÁयाचा ÿयÂन केला होता. तो असे Ìहणतो कì, संÖकृत भाषेचा आवाका फार मोठा आहे. ही भाषा अरबी भाषेÿमाणेच शÊदां¸या व Óयाकरणा¸या बाबतीत ®ीमंत आहे. या भाषेत अनेक गोĶéना समान नावे वा शÊद आहेत Âयामुळे एखादा शÊद कोणÂया संदभाªत वापरला गेला आहे याचे भान ठेवून Âयाचा अथª लावणे महßवाचे ठरते. Âयाचÿमाणे एखाīा वा³याचा अथª लावताना वा³याचा सुłवातीचा तसेच शेवटचा भाग अथª लावÁया¸या ŀĶीने काळजीपूवªक वाचणे आवÔयक ठरते. अल-बेłनीने भारतावर जे पुÖतक िलिहले Âयाचा उĥेश राजिकय मािहती देÁयाचा नसला तरी Âयाने ºया काळात भारतात ÿवास केला Âया काळातील भारतातील राजकìय घडामोडéची मािहती आपणास आपसूकच िमळते. अल-बेłनी ¶या िलखाणातून आपणास पिहÐयांदा भारतावर आøमण करणारे तुकê मुिÖलम आøमक व भारतीयांमधील वादाची मािहती िमळते. Âयाने या आøमणांदरÌयान झालेÐया िवÅवंसािवषयी शोक Óयĉ केलेला munotes.in

Page 32

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
32 आढळतो व यामुळे िवĬान भारतीयांनी Öथलांतर कłन िहंदू िवīाजªनाची क¤þे पूव¥कडे सरकत गेÐयाची मािहती तो आपणास देतो. तो आपणास गझनी¸या महमूदाने सोमनाथ मंिदरावर केÓहा हÐला केला Âया तारखेिवषयी बöयापैकì अचूक मािहती देतो आिण ते मंिदर नेमके कुठे उभे होते तसेच Âया¸या िनमाªणामाग¸या अ´याियकेिवषयीदेखील मािहती देतो. महमूद गझनी¸या भारतावरील आøमणाची झळ बसलेÐया िहंदूशाही राजांिवषयीसुĦा मािहती देतो. जरी Âयाने वापरलेÐया ľोतांिवषयी¸या िवĵसनीयतेबाबत ÿij िचÆह उपिÖथत झाले तरी या राजघराÁयातील शेवट¸या सात राजांबाबत तो बöयापैकì अचूक मािहती देताना आढळतो. Âयाने या राजांिवषयी िदलेली मािहती समकालीन वा तÂकालीन नाणी तसेच कÐहनकृत कािÔमर¸या इितहासावरील 'राजतरंिगनी' हा úंथ वाचÐयावर बöयापैकì अचूक असÐयाचे जाणवते. अल-बेłनी कािÔमरबाबतचे रंजक ÿसंगदेखील नमूद करतो. ही एक आIJयाªची बाब वाटते कì, Âया¸यासार´या एका बाहेåरल Óयĉìला वा ितरöहाईताला ºयाने एखाīा ÿदेशाला केÓहाही भेट िदलेली नसताना Âया ÿदेशाचा भूगोल व इितहासािवषयी एवढी मािहती असू शकते. तो आपणास कािÔमरचा राजा मु°ाई याने तुका«वर िमळिवलेÐया िवजयािवषयीची मािहती देखील देतो. या राजाची ओळख लिलतािदÂय मुĉािपड (७२४-७६० इसवीसन) अशी पटलेली असून आिण अल-बेłनी या¸या ºया िवजयािवषयी बोलतो तो िवजय Ìहणजे Âयाने तुका«वर तुकªÖतान¸या वर¸या ओ³सस खोöयात व कािÔमरमÅये तुका«वर िमळिवलेला िवजय होय. फĉ लिलतािदÂयच नÓहे तर मÅययुगीन काळातील इतर अनेक राजांचा उÐलेख अल-बेłनी¸या इितवृ°ात येतो. उदाहरणच īायचे झाले तर तो िýपुरी¸या कलचुरी राजघराÁयातील गंगेय िवøमािदÂय, परमार राजघराÁयातील भोजदेव, कनोजचे मÐयकेतू राजघराणे आिद राजांचा आिण राजघराÁयाचा उÐलेख करतो. याÓयितåरĉ तो अरबी व गझÆवी राजां¸या अिधपÂयाखाली असलेÐया भारतीय उपखंडातील ÿदेशांिवषयीदेिखल िवÖतृत मािहती देतो. Âयाने िसंध आिण पंजाब ÿांत मुिÖलम शासकांनी िदलेली मािहती फार पूवê¸या वा अगोदर¸या अिÖतÂवात असलेÐया नŌदéपैकì एक मानवी जाते परंतु Âया¸यात चुका देखील आढळतात. तो सुłवातीला िसंधवर चाल कłन येणाöया अरब सैÆया¸या मागाªिवषयी चुकìची मािहती देतो. तो मुलतानवर असलेÐया कारमािथयन राजां¸या राजविटिवषयीदेखील बोलतो परंतु गझनी¸या महमूदाने मुलतानवर केलेले आøमण आिण Âयानंतरची क°ल याबाबत तो उÐलेख करत नाही. राजिकय पåरिÖथतीÓयितåरĉ Âयाकाळातील भारतातील सामािजक पåरिÖथती आिण ÿामु´याने जातीÓयवÖथा आिण सवªसामाÆय असमानतेवर आपणास अल-बेłनीने आपले िनåर±ण नŌदिवलेले िनदशªनास येते. अल-बेłनीला चार वणª ºयांचे नंतर¸या काळात जातéमÅये łपांतर झाले Âयाबाबतीत तसेच Âयांचा सामािजक दजाª आिण Âयांची कामे याबाबत चांगलीच मािहती असÐयाचे जाणवते. तो पुढे जाऊन वणाª®म धमाªबाहेरील आठ वगा«ची मािहती देतो ºयांना Âयांचे काम व संघ वा संघटनां¸या आधारे िवभĉ वा वेगळे करÁयात आले होते. उदाहरणच īायचे झाले तर, चांभार, जादूगार (जादूचे खेळ दाखवणारा), टोपली व ढाल बनवणारे, नािशक, कोळी, िशकारी, िवणकर, इÂयादी. तो िविवध जातé¸या खाÁयािपÁया¸या पĦती तसेच Âयां¸या चालीåरती व ÿथा आिण Âयांचे िवलगीकरण याबाबतचे पौरािणक दाखले व मु´यपणे गीतेतील दाखले देतो. परंतु फĉ munotes.in

Page 33

इÖलािमक बौिĦक परंपरा:
अल-बेłनी आिण
अल-हòजिवरी
33 मािहती देणे व िटका न करणे यावłन अल-बेłनीने एवढ्या जवळून िनåर±ण केलेÐया समाजापासून अंतर राखले होते असे जाणवते. Âयां¸या भारतीय समाजािवषयी¸या अËयासात शािľय िनåर±णांची अिलĮता वा अभाव जाणवतो. Âयाचे असे मत होते कì, जातीÓयवÖथा व Âयावर आधाåरत भेदाभेद हे िहंदू आिण मुिÖलमांमÅये सलोखा िनमाªण होÁयात एक अडथळा होते. अल-बेłनी अकराÓया शतकातील भारता¸या भूगोलाचे सुरेख ओझरते दशªन घडवून आणतो. Âया¸या वृ°ांताचा फार पूवê िवÖमृतीत गेलेÐया शहरांची नेमकì Öथान िनिIJती करÁयासाठी आिण अशा िठकाणांची नावे िनिIJत करÁयासाठीदेखील मदत होते ºयां¸या नावात कालानूłपे बदल होत गेला आहे वा अपĂंश झाला आहे. उदाहरणच īायचे झाले तर, इितहासकारांमÅये गुजरातमधील वÐली या शहरा¸या नेम³या Öथानािवषयी मतभेद होते. अल-बेłनीचे एक वा³य ºयात असे Ìहटले आहे कì, हे शहर अनिहलवारा¸या दि±णेला तीस योजने अंतरावर आहे Âयामुळे सौराÕůातील वल हे शहर Ìहणजेच ÿािचन काळातील राजधानीचे वÐलभी हे शहर होय अशी ओळख पटÁयास मदत झाली. Âयाचे भारतीय भुगोलािवषयीचे ²ान ÿािचन भारतीय भौगोिलक संकÐपना आिण मािहती आिण Âया¸या Öवतः¸या संकÐपना आिण मािहती अशा दोन भागांत िवभागणे संयुिĉक ठरेल. परंतु अल-बेłनीचे ÿाकृितक भुगोलाबाबतचे सवाªत महßवाचे योगदान Ìहणजे Âयांची समुþबाबतची संकÐपना आिण ÿामु´याने िहंद महासागर आिण अटलांिटक महासागरांदरÌयानचा चंþ पवªता¸या (या आिĀका खंडातील पवªतात नाईल नदीचे उगमÖथान आहे) आहेदि±णेकडील जलमागª (सागरी मागª) हे होय. नंतर¸या काळात युरोिपयन ÿवाशांनी आिण साहसी लोकांनी ºयांचे उिĥĶ भारत आिण युरोप दरÌयानचा जलमागª शोधणे हे होते Âयांनी याच मागाªचा वापर केला. तसेच Âयाने भारता¸या व ÿामु´याने उ°र भारता¸या हवामान, ÿाकृितक वैिशĶे, नīा आिण पवªतं यांचा िवÖतृत वृ°ांत िदला आहे. अल-बेłनी¸या भारतीय शािľय वा वै²ािनक ²ानां¸या मतांिवषयी Ìहटले तर, Âया¸या मते भारतीयांना खगोलशाľ आिण गिणत या िवषयामÅये चांगली गती वा या िवषयांचे चांगले ²ान होते. Âयाने भारतातील अंकांिवषयी¸या वा सं´य¤िवषया¸या पĦतéची िवÖतृत मािहती िदली आहे. तो भारतीय अंक वा सं´यापĦतéवर Âया¸या भारतािवषयी¸या úंथात तसेच खगोलशाľावरील úंथात आिण िविवध देशां¸या कालøमावर िलिहलेÐया पुÖतकातदेखील बोलतो. भारतीय अंकांिवषयी बोलताना तो अल-बेłनी Ìहणतो कì, सं´या वा अंकां¸या िचÆहांची शैली आिण आकार भारता¸या िविवध ÿदेशांमÅये वेगवेगळा आहे. तो असेही नमूद करतो कì, भारतीयांना दशांश पĦती तसेच शूÆयाचे िचÆह ठाऊक होते वा Âया¸यािवषयी Âयांना मािहती होती. अल-बेłनी असेदेखील नमूद करतो कì, भारतीय खगोलशाľ²ांना सुयª व चंþúहणामागची खरी कारणे मािहती होती तसेच Âयांची गिणती आकडेमोड शािľय होती. Âयाने आIJयª Óयĉ केले आहे कì, भारतीय लोक िव²ान आिण धािमªक ®Ħा यांची एकमेकांत िमसळ करत असत. अशाÿकारे, आपणास जाणवते कì, अल-बेłनी अËयासपूणª उपÐÊधéचे ÿितिनिधÂव करतो िक ºया शुĦ शािľय आिण बुĦी वा तकªशĉìवर आधाåरत आहेत. अल-बेłनी हा एक अगाध बुĦीम°ेचा िवĬान होता माý असे जाणवते कì, Âयाची जीवनभर माÆयता आिण munotes.in

Page 34

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
34 िकतê ÿाĮ करÁयाची लालसा होती. ही बाब Âयाने Âया¸या úंथांतील वेगवेगÑया पानांवर िवĬ°ा आिण गुणव°ा यांचे जेवढ्या ÿमाणात कौतुक होत असे तेवढे होत नाही अशा Óयĉ केलेÐया खंतीवłन ल±ात येते. ४.३ अल-हòजिवरी: सुफìवादची इÖलाम धमाªतील एक उदारमतवादी तßव²ान Ìहणून ओळख आहे. इसवीसना¸या आठÓया ते अकराÓया शतकापय«त भारतामÅये देखील बाĻ धािमªक देखावा व कमªकांडांऐवजी आÂमा तसेच देवाशी आपले मनापासून असलेले नाते यावर वेदांतातील तÂव²ानानुसार भर देÁयात आला होता. िकंबहòना युरोपमधील गूढवाīांनéसुĦा याच तÂवावर भर िदला होता. ÿाÅयापक आरबेरी सुफìवादाचे वणªन मुÖलीम Óयĉéनé आपÐया वैयिĉक पातळीवर अÐलाचे िजवंत अिÖतÂव अनुभवÁयाचा केलेला ÿयÂन होय. सनातनी वा łढीिÿय इÖलाम आिण सुफìवाद यां¸यातील मु´य फरक Ìहणजे सुफìवाद हा देवाची अनुभूती होÁयासाठी आंतåरक शुĦी आवÔयक असÐयाचे मानतो. फĉ भीतीपोटी चांगली कृÂये वा समपªण िकंवा िनķा ठेवणे सुफìवादाला माÆय नाही, परंतु सनातनी िशकवण जरी तुमचे मन व Ćदय अशुĦ असले तरी यावर जाÖत भर देऊन यास सदाचारी कृÂय मानते. असे Ìहटले जाते कì, समुþी मागाªने मलबार (केरळ) आिण िसलोन ला (®ीलंका) येणाöया अरबी Óयापाöयां¸या माÅयमातून पिहÐयांदा भारतीय उपखंडातील या दोन िठकाणी इÖलामचा ÿसार झाला. भारतामÅये इÖलाम धमाªचा ÿसार झाÐयानंतर सुफìवादाने देखील ÿवेश केला. जरी, भारतात येणारा पिहला सुफì संत कोण होता हे सांगता येत नसले तरी असे Ìहणता येईल कì, अकराÓया शतका¸या सुŁवातीला सुफìवादाचा भारतात ÿवेश झाला व सुफì संतांना आपली िशकवण व िसĦांत यांचा ÿचार करÁयासाठी ही भूमी अनुकूल वाटली. अथर अÊबास åरझवी यां¸यानूसार गझनी¸या महमूदने पंजाब ÿांत िजंकून आपÐया साăाºयात सामील कłन घेतÐयानंतर सुफì संतांना भारतात तÂपरतेने येऊन Öथाियक होÁयासाठी ÿवृ° केले. परंपरेनुसार फार सुŁवातीला भारतात आलेÐया सुफì संतांपैकì मंसुर हÐलज हे एक होते. परंतु भारतात येऊन Öथाियक होणारे पिहले महÂवाचे सुफì संत Ìहणजे उÖमान िबन अली हòजिवरी (िहजरी ४०० ते ४६५ हा कालावधी) हे होत. Âयांचा जÆम गझÆवी साăाºयातील गझनी जवळ झाला तर मृÂयू इसवीसन १०७७ मÅये लाहोर येथे झाला. सÅया लाहोर हे िठकाण पािकÖतानमधील पंजाब ÿांतात आहे. Âयामुळे आपणास असे Ìहणता येईल कì, पंजाब गझÆवी साăाºयाचा घटक बनÐयानंतर सुफì संत मोठ्या ÿमाणात भारतात येऊ लागले. काही लोक मानतात कì, लाहोरचे शेख इÖमाईल हे भारतात आलेÐया आī सुफì संतांपैकì एक होते. Âयां¸यानंतर शेख आली िबन उÖमान अल-हòजिवरी आले जे 'दाता गंज ब³±' Ìहणून ÿिसĦ होते. अल-हòजिवरी हे इÖलाम चे िवĬान आिण सुफì संत तसेच अकराÓया शतकातील एक लेखक होते. Âयांचे दि±ण आिशयात इÖलामचा ÿसार करÁयात फार मोठे योगदान होते. Âयांना खöया अथाªने भारतातील सुफì संÿदायाचे संÖथापक Ìहणता येईल. सुफì पंथ अफाट लोकिÿय झाला व Âयाने मुिÖलम जनमानसाची नैितकता तसेच धािमªक ŀिĶकोन यांना मोठ्या ÿमाणात ÿभािवत केले. munotes.in

Page 35

इÖलािमक बौिĦक परंपरा:
अल-बेłनी आिण
अल-हòजिवरी
35 Âयां¸या दाता गंज ब³± या उपाधीिवषयी Ìहणायचे तर काही जणांचे असे मत आहे कì, Âयांना ही उपाधी Âयां¸या मृÂयूनंतर पाच शतकांनंतर Ìहणजेच नवÓया शतकात देÁयात आली. Âयां¸या 'कÔफूल अąार' दाता गंज ब³± हा िकताब Âयां¸या हयातीतच लोकिÿय झाला होता. Âयांचे जेÓहा लाहोरमÅये आगमन झाले Âयावेळी ते सुÿिसĦ होते व दाता गंज ब³± या उपाधीने पåरिचत होते आिण आजही ते या मÂयª जगातून िनघून गेÐयानंतर एवढ्या शतकांनंतर या िकताबाने सुपåरिचत आहेत. या उपाधीिवषयी ´वाजा मोईनुĥीन िचÖती (इसवीसन ११४१-१२३०) यांनी काढलेले खालील उģार ÿिसĦ आहेत, "गंज ब³± फैज एक आलम मजहर एक शुर ए खुदा नािकसरा पीर ए कािमल कािमला रा रहनूमा" वरील उģाराचे ढोबळमानाने मराठीत भाषांतर खालीलÿमाणे करता येईल, '±मेचा खिजना ºयांचे आिशवाªद संपूणª जगावर आहेत, ते अÐला¸या दैवी ÿकाशाचा सा±ाÂकार आहेत. ते िनराधारांचे पåरपूणª अÅयािÂमक Öवामी व पåरपूणª मागªदशªक आहेत.' अल-हòजिवरी यांनी आपले संपूणª जीवन ²ानात भर घालÁयासाठी आिण अÅयािÂमकतेची वाढ होÁयासाठी Óयितत केले. Âयांनी आपÐया आयुÕयात खुप ÿवास केला व Âयां¸या ÿवासािवषयीची मािहती 'काशफूल महजूब' (पडīाचे अनावरण) या अिभजात पुÖतकात आली आहे. हा पिशªयन भाषेतील सुफìवादावरील पिहला úंथ गणला जातो. या úंथात सुफìवादा¸या भुतकाळातील िशकवणीवर चचाª केलेली आढळते. हòजिवरी Ìहणत कì, Óयĉìने मी 'मरीफत' Ìहणजेच संपूणª ²ान ÿाĮ केले असे Ìहणू नये तसे ÌहटÐयास तो Óयĉì अिभयाना¸या आहारी गेला असे Ìहणावे. देवाला खöया अथाªने ÖतबĦ राहóनच समजून घेता येते. हजरत दाता गंज ब³± हे एक महान लेखक व कवी होते. काशफूल महजब या úंथात हाती घेतलेÐया िवषयाचा उहापोह िनयमबĦ, सवªसमावेशक आिण सांगोपांग पĦतीने केलेला आढळतो. Âयांनी िलिहलेÐया ÿिसĦ úंथांची नावे (शीषªक) खालीलÿमाणे आहेत, • काशफूल महजब • िदवान-ए-शेर • िकताब फना व बका • इसराłल खकª वल-मुिनयत • िबåरयायत बे-हòकूक-उÐलाह • अल-बयान लहल-अल-अयान बेहłल कुलूब • िमÆहाजुĥीन • शराह--ए-कलाम • काशफूल असरार भारतीय उपखंडातील िचÖती िसलिसÐयातील ®ेķ मंडळी काशफूल महजब व अवाåरफ अल मåरफ या úंथांचा संदभª घेतात. यातदेखील काशफूल महजूब úंथातील िशकवण व मागªदशªन एकÿकारे ÿमाण व महÂवाची मानली जाते. शेख मुजािहĥीन औिलयांनी या munotes.in

Page 36

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
36 úंथाचा गौरव 'मुशêद बर हक' Ìहणजेच ह³काचा मागªदशªक अशाÿकारचे शीषªक देऊन केला आहे. अल-हòजिवरी यांना ºयांचा देहांत इसवीसन १०८८ मÅये झाला सुफì संÿदाया¸या अनेक अनुयायांमधील मÅयÖथदेखील मानले जाते. ४.४ सारांश मÅययुगीन भारता¸या सांÖकृितक इितहासामÅये महÂवपूणª कामिगरी करणाöया अनेक Óयĉì आहेत. या Óयĉéमधील इÖलिमक पाĵªभूमी असणाöया दोन ÿवाशांची वणªन अÂयंत महÂवाची आहेत. या मÅये सवªÿथम अल-बेłनी यांची मािहती सांिगतली आहे. वÖतुिनķ ŀिĶकोन ठेवून अल-बेłनीने आपÐया úÆथसंपदे¸या माÅयमातून िहंदुÂवाची तÂकालीन पåरिÖथती आपÐया लेखनातून शÊदłपाने मांडली आहे. भूिमती, अंकगिणत, खगोलशाľ व गिणत या िवषयावर गोषवारा िलिहला आहे. तो इितहास ÿिसĦ आहे. अल-बेłनीने ऐितहािसक परंपरांचे परी±ण व Öवीकार कłन िव²ािनक व शाľीय ŀिĶकोन व तÂव आपÐया इितहास लेखनात अंिगकारली आहेत. पåरणामतः Âयांचा इितहास हा बॊĦीक जागृती¸या ŀिĶकोनातून अÂयंत उपयुĉ ठरला आहे. Âयाचबरोबर अल हòजिवरी हे सुĦा याच कालखंडातील इÖलाम िबंदुवन व सुफì संत होते. तसेच ते एक उ°म लेखक होते. Âयांचे दि±ण आिशयातील इÖलाम धमª ÿसारातील योगदान महÂवाचे आहे. Âयांचे आपले जीवन अÅयािÂमक ²ान वाढीसाठी Óयथीत केले. पåरणामतः या दोÆही Óयĉéचे या कालखंडातील सांÖकृितक कायाªतील योगदान महÂवाचे मानले जाते. ४.५ ÿij १. अल-बेłनी¸या कामिगरीचे मूÐयमापन करा. २. अल हòजिवरी¸या बौिĦक कामिगरीचा आढावा ¶या. ४.६ संदभª १. ईĵरी ÿसाद, िमिडवल इंिडयाज िहÖůी, इंिडयन ÿेस अलाहाबाद २. सूितशचंþ, मÅययुगीन भारत : सुलतानशाही ते मुघल िदÐली ३. डॉ. धनंजय आचायª, मÅययुगीन भारत (१००० ते १७००) नागपूर ४. गाठाळ एस. भारताचा इितहास, परभणी.  munotes.in

Page 37

37 ५ मÅययुगीन भारतीय समाजातील वगª ÓयवÖथा घटक रचना ५.० उĥीĶे ५.१ ÿÖतावना ५.२ मÅययुगीन काळातील सामािजक रचना ५.२.१ शहरी समाज ५.२.२ úामीण समाज ५.३ मÅययुगीन समाजातील वगª रचना. ५.३.१ सăाट ५.३.२ मुगल सरदार वगª ५.३.३ उलेमा ५.३.४. मनसबदार ५.३.५. मÅयम वगª ५.३.६. सवªसामाÆय जनसमुदाय ५.४ ÿij ५.५ संदभª ५.० उĥीĶे: • मÅययुगीन समाजातील वगª ÓयवÖथे¸या संरचनेचा अËयास करणे • शहरी समाजाची रचना समजून घेणे. • मÅययुगीन भारतातील úामीण समाजािवषयी िवīाÃया«ना जागłक करणे. • अकबरा¸या काळातील úामीण समुदायांवर ÿकाश टाकणे. • िवīाÃया«ना मÅययुगीन समाजातील वगª रचनाबĥल जागłक करणे. • मÅययुगीन सामािजक जीवनात सăाट आिण सरदार वगाª¸या भूिमकेचे िवĴेषण करणे. • मÅययुगीन समाजातील उलेमाचे Öथान आिण महßव याचा आढावा घेणे. • मुघलकाळातील मनसबदारी पĦत समजूम घेणे. • मÅययुगीन समाजातील मÅयमवगêय आिण सवªसामाÆय लोकां¸या जीवनावर ÿकाश टाकणे. munotes.in

Page 38

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
38 मÅययुगीन काळातील समाज रचना ५.१ ÿÖतावना समाज हा Óयĉé¸या परÖपरसंवादाĬारे एकý आलेला सवाªत मोठा घटक आहे. Óयĉì सामािजक संÖथेत परÖपरसंवादाची देवाणघेवाण करतो . सवª Óयĉì, Âयांचे गट आिण संबंध याĬारे समाजाचे संपूणª िचý उदयास येते. या परÖपरसंवादाने कुटुंब, कुळ, जमात, राÕů इÂयादी वेगवेगÑया łपांमÅये समाज Öफिटकासारखा ÿितिबंिबत होतो. ÿÂयेक समाजाची संरचना Öवतंý असून आिण ÂयामÅये सातÂय असते. सामािजक ÓयवÖथा ही सामािजक जीवनाची मूलभूत गरज आहे. समाजीक रीितåरवाज, कायदे, िभÆन łढी आिण आचरणांचे िनयम आिण या आचारसंिहतेचे िनयंिýत करणारी शासन ÿणाली असते. मÅययुगीन काळात भारतीय समाजा¸या सामािजक रचनेत िविभÆनता जाÖत होती. या कालावधीत अनेक राºये आिण साăाºय यांचा उदय आिण अÖत झाला. मÅययुगीन इितहासावर ÿभुÂव असलेÐया िदÐली सÐतनत, िवजयनगर आिण बहामनी साăाºय व मराठी Öवराºया¸या उदययां¸या िवĴेषणाÂमक अËयासावर अनेक इितहासकारांनी िवशेष जोर िदला आहे . जरी िविवध शĉéनी देशा¸या सामािजक, सांÖकृितक आिण आिथªक जीवनाचे िनयमन केले असले तरी भारतीय सांÖकृितक सÐलाµनता िटकून रािहली याचा तुलनाÂमकŀĶ्या कमी अËयास केला गेला. ५.२ मÅययुगीन काळातील सामािजक रचना इितहास Ìहणजे केवळ राजांचा, Âयांनी केलेÐया िविवध लढाया आिण Âयानंतर¸या शांतते¸या तहातील तरतूदीचा अËयास नÓहे, Âयाचबरोबर सामािजक संरचना, आिथªक जीवन, Óयापार आिण वािणºय यांचा िवÖतृत अËयास होय. इितहासाचा सामािजक-आिथªक ŀĶीकोनटतून केलेला अËयास एखाīा िविशĶ कालावधीतील समाजा¸या संपूणª िचý ÖपĶ कł शकते. यािठकाणी मÅययुगीन भारता¸या सामािजक-सांÖकृितक इितहासाचा अËयासाबरोबर (ई.स. १२०० ते. ई.स.१७००), मÅययुगीन काळाची सामािजक रचना, मÅययुगीन समाजातील िविवध वगª, जातीÓयवÖथेचे Öवłप, हे जाणून घेणे आवÔयक आहे. समाजात मिहलांचे Öथान आिण गुलामिगरी यावरही ÿकाश टाकÁयात आला आहे. मÅययुगीन कालखंडात मुसलमान समाज तुकê , आÉहागन अरब मुघल ततªर अÔयािविवध लोकांनी आिण भारतातील धमा«तåरत मुसलमानांनी बनलेला होता. परकìय मुसाÐमानामÅये तुरानी आिण इराणी असे दोन ÿकार होते. तुरानी लोकांचा मुळ देश पिIJम ´वारीझाम, दि±ण ओ´सस नदी आिण बाद±न यां¸या मÅये होता. बिनªयर¸यामते, मुघल काळातील अितमहÂवाची पदे इराणी लोकां¸या ताÊयात होती. तुरानी सुÖवËवी सु², परोपकारी अंड िनभाªयी होते. भारतीय मुसालमानामÅये Öथाईक परकìय मुसलमान अंड धमा«तåरत मुसलमान असे दोन ÿकार होते. माīायुगीण समाज रचनेत स°ाधारी वगª, ®ीमंत वगª , कारागीर वगª, शेतकरी वगª व गुलाम वगª असे Öथूल वगêकरण होते. munotes.in

Page 39

मÅययुगीन भारतीय
समाजातील वगª ÓयवÖथा
39 ५.२.१ शहरी समाज मÅययुगीन काळातील सामािजक आिथªक, राजकìय आिण सांÖकृितक जीवन सवªसाधारणपणे úामीण क¤िþत होते. परंतु काही शहरे राजकìय स°ा क¤þे होती. सुभेदारांसार´या महÂवा¸या अिधकाö यांचे मु´यालय, जागीरदारांचे िनवसÖतान आिण मनसबदारांचे कामांचे िठकाणी ÿामु´यानी शहरे होती. पिIJम िकनारपĘीवरील Óयापारी क¤þे आिण बंदर शहरे आिण तीथª±ेý ही मोठ्या लोकसं´येची िठकाणे होती. मÅययुगीन काळात परकìय व Öथािनक Óयापार वाढीमुळे बरीच शहरे व शहरे भरभराट आली परंतु असं´य गावे माý Öवयंपूणª úामीण अथªÓयवÖथेची रािहली. साăाºयाची सवाªत महÂवाची शहरे उ°र भारतात होती आिण Âयापैकì काही िदÐली, आúा, फतेहपूर, िसøì, अजमेर, मुलतान, बनारस, जौनपुस, अलाहाबाद, पटना, हóगली, डा³का आिण िचतगाँग ही होती. ही शहरे खूप समृĦ असून ®ीमंत Óयापारी आिण राजघराणी या शहरांमÅये राहत होती. या शहरांमधील कारागीर वगª आिथªकŀĶ्या चांगला होता. दि±णेतील अहमदनगर आिण िवजापूर या राजधाÆयाची शहरे वैभवशाली व समृĦ होती. िवजयनगर साăाºयाचा öहास झाला Âयावेळी घट झाली होती परंतु काही शहरे समृĦ होती. मÅय भारतातील उºजैन आिण बुरहानपुर आिण पिIJम भारतात अहमदाबाद ही अितशय संपÆन शहरं होती. अबुल फजल¸या ÌहणÁयानुसार अहमदाबाद हे 'समृĦीचे उ¸च शहर होते.' यािशवाय काही पिIJम िकनारपĘीवर महÂवाची शहरी क¤þे Ìहणून उदयास येत होती. राजधानी¸या शहरामÅये कारागीर, कलाकार आिण ®ीमंत Óयापारी आिण खानदानी लोकांची सं´या भरपूर होती. Óयापार क¤þांमधील लोकसं´या वैिवÅयपूणª होती. सुरत येथे Öथािनक नौदल लोकांचे हबशी Óयापारी आिण खलाशी यां¸याशी चांगले संबध होते. राजकìय महßव असलेÐया िनजामशाही आिण आिदलशाही अिधपÂय खालील शहरामÅये िहंदू जागीरदारांचा राजकìय ÿभाव असे. ५.२.२ úामीण समाज सामािजक आिण आिथªक जीवनाचा क¤þिबंदू खेडी होती. खेडी आिथªकŀĶ्या Öवयंपूणª असÐयाने शासनस°ा बदलली तरी Âयाचा खेड्या¸या सामाजरचनेवर, जीवन पĦतीवर व अथªरचनेवर काडीचाही पåरणाम झाला नाही. खेड्याची Öवयंपूणª रचना मुघल कालखंडा¸या अÖतापय«त सातÂयाने िटकून रािहली. सरकारी अिधकाöया¸या देखरेखीखाली खेड्यातील समुदायांना Âयांची Öवतःची कामे करÁयाची परवानगी होती. भारता¸या úामीण भागात, खेड्यांची Öवयंपूणª आिथªक संरचना िटकून रािहली, परंतु खेड्यांतील लोकांशी अकबर¸या चांगÐया धोरणामुळे आिण आसपास¸या िठकाणी Óयापार वाढÐयामुळे िवकासाची िचÆहे िदसू लागली. दि±ण भारतातिह खेड्यांतील ÿÖथािपत आिथªक संरचना चालूच रािहली आिण जवळपास¸या मंिदरांमÅये Âयांची भरभराट झाली. िहंदू समजामÅये लोहार, सोनार, सुतार, िवणकर, कुंभार इ. कारागीर, पहारेकरी, शेतमजूर, वेठिबगार, गुलाम इ. कामकरी लीकांचा समावेश होता. पटेल, पाटील, मुिखया, मुकादम पटवारी इ. नावाने ओळखला जाणारा गावाचा ÿमुख होता. वतनदार, बलुतेदार, िमरासदार यांचा समावेस असलेला पाटील ÿमुख होता . गावचा लेखापाल जिमनीची नŌद ठेवी व महसूल खाते पाही. देशा¸या वेगवेगÑया भागांत, जसे कì पटवारी, शानबाग, मेनन इÂयादी वेगवेगÑया नावाने Âयांची ओळख होती. munotes.in

Page 40

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
40 ५.२.३ úामीण समाजात शेतकरी, छोटे Óयावसाईक आिण सामाÆयमजूर वगª अ. शेतकरी – ÿाचीन काळापासून शेती हे उÂपÆनाचे मु´य ľोत रािहले आहे. Ìहणूनच गावची लोकसं´या मु´यÂवे शेती ÓयवÖथेशी बनलेली होती. शेतकरी वगाªची िÖथती जेमतेम गुजराण करता येईल इतकì साधारण होती. आप°ीकाळात आिण दुÕकाळात शेतकöयां¸या हालांना सीमा नसे. ब. कारागीर व छोटे Óयावसाईक – या वगाªत सुतार, कुंभार लोहार, िवणकर, सोनार, तेली, Æहावी इ. समावेश होता. ते गाव¸या लोकां¸या Öथािनक गरजा भागवÁयासाठी काम करत. क . किनķ वगª - िहंदू समाजा¸या अगदी खाल¸या थरात शुþ आिण अतीशुþ -बिहÕøìत हलकì कामे करणारे अÖपृशांचा वगª होता. Âयांची िÖतती अÂयंत शोचनीय होती. Âयां¸या सावलीचािह िवटाळ मनाला जात होता. समाजात Âयांचा ितरÖकार केला जाई. अशाÿकारे खेड्यांमधील समाज Öवयंपूणª, एकांगी आिण बदल न Öवीकारणारा झाÐयाने तो Öवाभािवकच Öवाथê आिण संकुिचत वृ°ीचे बनला होता. हा समाज अ²ानी आिण अंध®Ħाळू होता. Ìहणून Âयांची फारच कमी ÿगती झाली. úामीण भागातील पारंपाåरक Óयवसाय आिण शेती हे गुजराणीचे मु´य साधन होते. शहरी लोकसं´येमÅये Óयापार आिण लÕकरी सĉì¸या आवÔयकतेनुसार पारंपाåरक Óयवसाय बदलत होते. खेड्यापाड्यात जातीपंचायत व úामपंचायती कायªरत होÂया. शहरे आिण वेगवेगÑया देशातील माणसे एकý येत असÐयाने लोकसं´या एकसमान नÓहती. Óयापारी ®ेणी आिण सरकारी िनयम अिधक महÂवाचे होते. शहरी लोकांची ÿगती कायदा व सुÓयवÖथे¸या राºयावर अवलंबून होती. शहरी लोकांना जमीन ताÊयात घेÁयापे±ा आिण लागवडीपे±ा Óयापार आिण आिथªक Óयवहार महßवाचे होते. ५.३ मÅययुगीन समाजातील वगª संरचना आधुिनक काळात वगª एखाīा Óयĉìची िकंवा एखाīा Óयĉì¸या गटाची आिथªक िÖथती दशªिवतो. मÅययुगीन भारतातील सवªसाधारणपणे समाज Ìहणजे राजा, खानदानी मनसबदार, मÅयमवगêय आिण जनता होती. समाजÓयवÖथे¸या वर¸या Öतरात सăाट आिण राजवंशाशी संबिधत लोक असून चैन व उधळपĘीचे जीवन जगत. मÅयभागी 'छोटा व काटकसरी' हा मÅयम वगª ºयामÅये लहान Óयापारी, कमªचारी, किनķ कामगार, कलाकार इÂयादéचा समावेश होता. सवाªत खाल¸या Öतरात या गावातील बहòसं´य गरीब शेतकरी व कारागीर होते. ५.३.१ सăाट इÖलािमक राजकìय िसĦांत िदÐली¸या सÐतनत Öथापने¸या फार पूवêपासून हळूहळू िवकिसत झाला होता आिण काळा¸या ओघात Âया¸यात अमुलाú मुलभूत बदल झाले. munotes.in

Page 41

मÅययुगीन भारतीय
समाजातील वगª ÓयवÖथा
41 पारंपाåरक इÖलािमक िसĦांतानुसार, सुलतान सामाÆयत: इÖलािमक कायदा अंमलात आणणारा ÿमुख दावेदार होता. Âयां¸याĬारे Öथािपत केलेÐया राजकìय संÖथा नेहमीच कĘर धािमªक इÖलािमक तßवांचे पालन करीत नसत. भारतीय परंपरा आिण चालीरीतéचा मÅययुगीन राजिसĦांताचा खोलवर पåरणाम झाला होता. सुलतानाची खरी शĉì िकंवा दुबªलता सुलताना¸या Óयिĉमßवावर आिण चाåरÞयावर अवलंबून होती. ५.३.२ मुगल सरदार वगª मुघल राºयकÂया«नी राजपूत राजवटीतील अनेक घटक बदल न करता िकंवा ते एकिýत Öवीकारले. सăाट हा सवō¸च शासक Ìहणून सामाज ÓयवÖथेचा ÿमुख होता. मुघल काळात सăाट साăाºयातील सवō¸च अिधकारी होता. मुघल सăाट सावªभौम, िनरंकुश व Öवछाचारी राºयकताª होता. मुघल राजपदा¸या िसĦांताचा पूणª िवकास अकबरा¸या काळात झाला. राजकारणातील उलेमा वगाªचे धािमªक वचªÖव बाजूला साłन राजापादािवषयी आपÐया Öवता¸य कÐपना ÿÖतािपत केÐया. धमªिनरपे±ता, राजामÅये ईĵरी अंशाचे ÿकटीकरण यावर अकबरा¸या राजपदा¸या संकÐपना आधाåरत होÂया. अकबरा¸या संकÐपनेत राजाचे िनरंकुश सावªभौमÂव आिण लोककÐयाणाची आÖथा हे गुणधमª आढळतात. मुघल सăाटानी राजकìय िसĦांतापे±ा आपÐया दजाª आिण स°ेचा अितåरĉ वापर केला. संपूणª देशावर मालकì ह³क आÂमसात करत देशाचे ÿभुÂव व सावªभौमÂव आपÐया हाती घेतले. तसेच राजघराÁयातील सदÖय, Âयांचे रĉाचे नातेसंबंध, Âयांचे िमý आिण राजा¸या मजêतील Óयĉì यांना हाताशी धłन समाजात िवशेषािधकार ÿाĮ केला. ५.३.३ उलेमा वगª सुलतानशाहीतील समाजात उलेमांचे Öथान उ¸च होते. धािमªक िसĦांतानुसार उलेमा वगाªला सुलतानापे±ा अिधक महÂव होते. सुलतानाची Óयिĉगत योµयता, उलेमा वगाªबĥल सुलतानाचा असलेला ŀĶीकोन आिण उलेमां¸या अंगातील गुण या सवा«चा मुसलमान समाजावर ÿभाव पडत होता. समाजातील कोणतेही कायª उलेमां¸या सÐÐयािशवाय िकंवा मागªदशªनािशवाय होत नसे. सुलतानशाहीत उलेमा बहòतेक तुकª असून काझी, मुÉती, सदर, शेख-उल इÖलाम या पदावर Âयांची योµयतेनुसार िनयुĉì करÁयात येई. धमªकायª आिण Æयायदानात उलेमांचा शÊद अंितम होता. सुलतानशाही¸या सुरवाती¸या काळात गुलामघराÁयातील सुलतान इÖलाम धमाª¸या व कुरणा¸या आ²ानुसार वागणारे असÐयामुळे उलेमा वगाªची शĉì वाढÐयाने राºयकारभारात Âयांचा अितशय ÿभाव पडला. सुरवाती¸या काळात या वगाªने सुलतानाला राºयकारभारात मागªदशªन कłन सुलताना¸या पाठीशी इÖलामची मोठी शĉì िनमाªण केली. उ°रो°र उलेमावागाªचा हÖत±ेप वाढत गेÐयाने सुलतानाला Âयां¸या पाठéÊयािशवाय आपली पदावर िटकून राहणे अवघड झाले. सवªÿथम बÐबनाने उलेमा वगाªचा राºयकारभारातील हÖत±ेप बंद केला. Âयाने सुलतानाला ईĵराचा ÿितिनधी ठरवून Âयाला िनरंकुश व Öवचाचारी बनवले. ५.३.४. मनसबदार वरील दोन िवशेषािधकारÿाĮ वगाª¸या नंतर समाजात मÅयम वगª अिÖतÂवात होता. या वगाªकडे कमी जमीन असे. िविवध सेवांमधून िकंवा ÿशासनातील िनÌन पदां¸या कामावŁन यांना पुरेसे उÂपÆन िमळे. मुिÖलम समाज स°ाधारी असÐयाने िहंदू munotes.in

Page 42

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
42 समाजातीला मÅयम वगêय लोकांपे±ा मुÖलीम समाजातील मÅयमवगाªला उ¸च वगाªत Ìहणजेच कुलीन वगाªत जाÁयाची संधी िमळत असे. मुघलकाळात मÅयमवगêयात किनķ मनसबदार, नागरी सेवक, Æयाियक अिधकारी, जमीनदार, Óयापारी, Óयावसाियक, पुजारी, उ¸चिशि±त लोक आिण कलाकार यांचा समावेश होता. जमीन ताÊयात असणे समाजात ÿितĶचे होते. ५.३.५. मÅयम वगª िहंदूंमÅये सामािजक ňुवीकरण हे वंशपरंपरागत जात ÓयावाÖतेवर आधाåरत होते, पåरणामी केवळ समृĦ आिण ÿभावशाली िहंदूच मÅयमवगाªचा असे. मुिÖलमसमाजात जÆम व वांिशकते¸या आधारावर सामािजक दजाª िनिIJत होत होता. सवªसाधारणपणे मÅयमवगª बöयापैकì जीवन Óयतीत होता, उÂपन कमी असÐयाने Âयांची जीवनशैली उ¸च िकंवा िवलासी नÓहती. पण किनķ मनसबदार मोठ्या मनसबदारां¸या चैन िवलासी जीवनपĦतीचे अनुकरण करीत असत. Âयांचा वेळÿसंगी िदखाऊपाणासाठी कजª घेÁयास अिजबात संकोच नसे. आपली िÖथती िटकवून ठेवÁयासाठी ĂĶाचार आिण खंडणी यासार´या सवª गैरÿकारांचा अवलंब करीत. Óयापारी आिण सावकार बहòतेक िहंदू होते, ते आपली संप°ी लपवून ठेवत. ĂĶाचारी आिण बेईमान नोकरवगªकडून शोषण टाळÁयासाठी हा वगª ®ीमंत नसÁयाचा अिवभाªव आणत. ५.३.६. सवªसामाÆय जनसमुदाय मुघल काळात भारतीय लोकसं´येपैकì दहा ते पंधरा ट³के शाही आिण मÅयमवगêय होते. बाकìची सवª जनता िकंवा वगª किनķ मानला जात होता. शेतकरी, कारागीर, छोटे Óयापारी, दुकानदार, घरकामगार, गुलाम इ. हलाखीचे आिण दुलªि±त जीवन जगत होता. उदार िनवाªहासाठी हा वगª शेतीवरच अवलंबून होता. अलाउĥीन िखलजी¸या काळात अितåरĉ कर Ìहणजे उÂपना¸या ५०% िहÖसा कर Ìहणून आकारला जात असे. लोकांना दोन वेळेचे जेवण घेणे दुरापाÖत झाले होते. सवªसाधारण लोकांचे जीवनमान अितशय िनकृĶ होते आिण Âयां¸या गरजा खूपच कमी होÂया. अकबर¸या काळात शेतकö यांची परीिÖथती वाईट नÓहती. अिधकारी व सरकारनेही Âयां¸या कÐयाणाचा िवचार केला. परंतु ĂĶ अिधकाöयामुळे पåरिÖथती अÂयंत वाईट बनली होती. ५.४ ÿij ÿ. १ मÅययुगीन समाजातील वगª रचनेची मािहती īा ÿ. २ मुगल सोसायटीमधील रमणीय लोकां¸या पदािवषयी चचाª करा ÿ. ३ मÅययुगीन समाज आिण ÿशासनात उलेमाने कोणती भूिमका बजावली? ÿ. ४. मुगल काळात मनसबदारी ÿणालीवर िनबंध िलहा. ÿ.५. मोगल काळातÐया सामािजक रचनेचे थोड³यात वणªन īा. ÿ.६ मÅययुगीन काळात úामीण समाजाची मु´य वैिशĶ्ये सांगा . ÿ.७ मÅययुगीन काळात शहरी समाजाची मु´य वैिशĶ्ये ÖपĶ करा. munotes.in

Page 43

मÅययुगीन भारतीय
समाजातील वगª ÓयवÖथा
43 ÿ.८ िटप िलहा अ] गाव समुदाय ब] úामीण संÖथा क] शहरी समाज ड] मÅयमवगª इ) मÅययुगीन समाजातील सăाटाचे Öथान ५.५ संदभª १) धनंजय आचायª, मÅययुगीन भारत १००० ते १७०७, नागपूर, २००८ २) घुय¥ जी एस - काÖट अंड ³लास इन इंिडया ३) बी.एन. लुिनया, लाईफ अंड कÐचर इन मीडीवल इंिडया, १९७८ ४) के. एन. लाई , Öटडीज इन मीडीवल इंिडयन िहÖटरी, िदÐली १९६६ ५) ए. बी. पांडे - सोसायटी अँड गÓहनªम¤ट इन मÅययुगीन भारत, स¤ůल बुक डेपो १९६५  munotes.in

Page 44

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
44 ६ जाती ÓयवÖथा, अÖपृÔयता आिण वेठिबगारी घटक रचना ६.० उद्दीष्टे ६.१ प्रस्तावना ६.२ मुजस्िम समाि ६.३ जहिंदू समाि ६.४ अस्पृश्यता ६.५ भारतातीि गुिामीचे मूळ ६.६ मध्ययुगीन भारतातीि गुिामजगरी ६.७ वेठजिगारी ६.८ प्रश्न ६.९ सिंदभि ६.० उĥीĶे मध्ययुगीन काळातीि िातीव्यवस्थेचा शोध घेिे. मुसिमान समाि आजि त्याची मध्ययुगीन समाि रचना यािंचा अभ्यास करिे. जहिंदूिंमधीि िातीव्यवस्था आजि समािावर होिाऱ्या पररिामािंजवषयी जवद्यार्थयाांना िागरूक करिे. अस्पृश्यतेच्या वाईट प्रथेचे जवश्लेषि करिे. मध्ययुगीन काळात गुिामजगरीची सिंस्था समिून घेिे. मध्ययुगीन काळातीि वेठजिगारीची सिंकल्पना समिून घेिे. ६.१ ÿÖतावना मध्ययुगीन भारतातीि िोकािंचा वास्तजवक इजतहास िो त्यािंच्या सामाजिक िीवनाचा आहे तो आमच्यासाठी आिच्या काळात अजधक रािकीय कायिक्रम आजि िष्करी मोजहमेपेक्षा अजधक रुची आजि महत्त्व आहे. अभ्यासाचे स्रोत खरोखरच अल्प आहेत, परिंतु समकािीन युरोजपयन प्रवाश्यािंच्या आजि युरोजपयन कारखानयािंच्या नोंदींमधून मौल्यवान माजहती आििी िाऊ शकते. पजशियन तसेच त्या काळातल्या स्थाजनक भाषेतीि साजहजत्यक काळात ऐजतहाजसक घटनािंमध्ये प्रसिंगोपयोगी सिंदभि उपिब्ध आहेत. जदल्िीवर सल्तनत आजि मुघि साम्राज्यामुळे भारतावर मुजस्िम रािवटीचे दोन टप्पे परदेशी िोकािंच्या मोठ्या वस्तीमध्ये येऊ िागिे. इस्िाजमक भूमींमधून सतत होिारे स्थिािंतर तसेच स्थाजनक िोकािंच्या अधूनमधून मोठ्या प्रमािात धमाांतर केल्याने त्यािंची munotes.in

Page 45

िाती व्यवस्था, अस्पृश्यता
आजि वेठजिगारी
45 सिंख्या वाढिी. यामुळे जहिंदू आजि मुजस्िम या धाजमिक मतभेदािंवर आधाररत दोन जभनन सामाजिक गट अजस्तत्त्वात आिे. अजतरेकी इस्िामचा प्रभाव जहिंदूिंच्या वयाच्या िुनया सामाजिक िीवनावर फारसा झािा नाही. ६.२ ÿÖतावना मध्ययुगीन भारतातीि िोकािंचा खरा इजतहास िो त्यािंच्या रािकीय घटना आजि िष्करी मोजहमेपेक्षा सामाजिक िीवनाचा आहे अजधक आकषिक आजि महत्त्व सािंगिारा आहे. सामाजिक िीवनाच्या अभ्यासाची साधने खरोखरच अल्प आहेत, परिंतु समकािीन युरोजपयन प्रवाश्यािंच्या आजि युरोजपयन कागदपत्राच्या नोंदींमधून मौल्यवान माजहती जमळू शकते. पजशियन तसेच समकािीन स्थाजनक भाषेतीि साजहत्यात ऐजतहाजसक घटनाचे सिंदभि उपिब्ध आहेत. जदल्िी सल्तनत आजि मुघि साम्राज्य या भारतातीि दोन मुजस्िम रािवटीच्या टप्प्यामध्ये परदेशी िोकािंचे भारतातीि वास्तव्य वाढत गेिे. इस्िाजमक देशातून सतत होिारे स्थिािंतर तसेच स्थाजनक िोकािंचे झािेल्या धमाांतरमुळे मुसिमानािंची सिंख्या मोठ्या प्रमािात वाढिी. यामुळे जहिंदू आजि मुजस्िम या धाजमिक जभननातेवर दोन परस्पर जवरोधी सामाजिक गट अजस्तत्त्वात आिे. कट्टर इस्िामी जवचारािंचा प्रभाव जहिंदूिंच्या सनातनी सामाजिक िीवनावर फारसा पररिाम झािा नाही. सल्तनत आजि मुघि काळातिे समाि आजि सिंस्कृती आधीच्या जकिंवा निंतरच्या काळापेक्षा पूििपिे नवीन जकिंवा मुळीच वेगळी नव्हती. दोनही कािखिंडात जहिंदू समाि आपिे अजस्तत्व कायम जटकवून राजहिा. याजशवाय मुजस्िम समाि जहिंदू समािासारख्या िातीव्यवस्थेच्या आधारे सिंघजटत होऊ िागिा. प्राचीन काळापासून जहिंदू िाजतव्यवस्था ही समािाची आधार चौकाट होती, ती मोगि काळातजह सामाजिक िीवनाचा मुख्य आधार राजहिी. जशवाय समानता आजि मनुष्याच्या ििंधुत्वाच्या तत्त्वािंवर जवश्वास ठेविाऱ् या मुजस्िमािंशी झािेल्या सिंपकाांमुळे त्याची तीव्रता कमी झािी. सुितानकाळात प्रचजित असिेल्या मुस्िीमाजवषयी असिेिा कट्टर जहिंदू दृष्टीकोन हळू हळू सिंपिा. याचे कारि मोगि राज्यकत्याांनी जहिंदुना जदिेिी चािंगिी वागिूक आजि अजधक आजथिक सुजवधा होय. मुघि काळात जहिंदूिंनी मुजस्िमािंपासून दूर राहण्याची पूवीची मनोवृत्ती सोडिी. ते मुजस्िम आजि त्यािंचे विंशि यािंना भारतीय मानू िागिे. तसेच मुघि काळात मुसिमानािंना भारत भूमी जप्रय वाटू िागिी. ६.३ मुसलमान समाज तत्वता इस्िामचा भारतात सामाजिक समानता आजि ििंधुता वाढजवण्याचा हेतू स्पष्ट असिातरी व्यवहारात मात्र मुजस्िम समािात जवभािन राजहिे. जहिंदूिंच्या िातीव्यवस्थेचा मुजस्िम समािावरही काही प्रमािात प्रभाव पडिा. जहिंदू सामाजिक सिंरचनेतीि उच्चजनचातेच्या सिंकल्पना मुजस्िमािंमध्येही िनम, पिंथ आजि विंश यािंच्या आधारे उदयास आल्या. समानता आजि ििंधुता या सिंकल्पनेचा केवळ तत्वतः सनमान करण्यात आिा. munotes.in

Page 46

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
46 समकािीन इजतहासकार उच्च आजि नीच कुळातीि िनमाच्या व्यक्तींिद्दि सिंदभि देतात आजि त्यािंचा जतरस्कारजह करतात. तेथे दोन जवशेषाजधकाररत वगि होते: उमार जकिंवा कुिीन आजि उिेमा जकिंवा धमि सिंिजधत इतर िोक. इस्िामच्या भारतातीि सुरुवातीच्या शतकात मुजस्िमािंमध्ये अरि आजि गैर-अरि असा फरक होता. अरि िोक स्वत:िा अरि नसिेल्या मुसिमानािंपेक्षा श्रेष्ठ मानत. ते समािातीि उच्च पदािंवर मक्तेदारी प्रस्ताजपत केिी होती. प्रेजषत मोहम्मद यािंच्या िनमभूमीतीि असल्याचा अरिािंना अजभमान होता. अरिी िोकािंपैकी ज्या कुरेशी समुदायाशी सिंििंधीत होते ते इतर अरिािंपेक्षा श्रेष्ठ मनात. प्रेजषत मोहम्मदाची मुिगी फाजतमाच्या विंशाचा दावा करिारे सय्यद हे मुजस्िमािंमधे स्वतािा सवोच्च मानत. ब्राह्मिािंनी जहिंदूिंमध्ये केिेल्या दाव्यासारखा मुजस्िमािंमधीि सय्यदाचा दावा होता. मध्य आजशयाई अरिािंच्या िरोिरीने पजशियन मुसिमान िोक मुघि सेवेत नोकरीसाठी जकिंवा अरि व पजशियाशी व्यापार करण्यासाठी भारतात आिे होते. अब्िासी खिीफाच्या काळात पजशियनाचा प्रभाव वाढत गेिा. िरेचसे पजशियन जशया होते. त्यािंना स्वताच्या प्राचीन सिंस्कृतीचा प्रचिंड अजभमान होता आजि ते अरिािंपेक्षा स्वतािा श्रेष्ठ मानत. रािकीय सत्ता सिंपादन हाती आल्यावर पारसी िोक अरिािंपेक्षा आपिे श्रेष्ठत्व सािंगू िागिे. त्याचप्रमािे िेव्हा रािकीय सत्ता तुकाांच्या हाती गेिी तेव्हा तुकाांनी सवाांवर वचिस्व प्रस्ताजपत करण्याचा प्रयत्न केिा. अशा प्रकारे, काळाच्या ओघात हा समाि सय्यद, शेख, मोगि, पठाि आजि भारतीय-मुसिमान या विंशीय गटात जवभागिा गेिा. भारतीय मुसिमान िे जहिंदूतून धमाांतरीत होते ते परदेशी मुसिमानािंपेक्षा मोठ्या सिंख्येने होते. सािंप्रदाजयक मतभेदािंमुळे मुसिमान समाि पुनहा अनेक गटात जवभाजित झािा. जहिंदूिंनी इस्िामिा धमि स्वीकारूनजह त्यानी पूवीच्या काही वैजशष्ट्यपूिि सामाजिक प्रथा कायम ठेवल्या. मध्य आजशयाई मुजस्िम आजि काही पजशियन िे विािने काळे होते ते सेवेचाकरीसाठी िहुतेक उत्तर भारतात आढळून आिे आजि त्यािंच्यातीि िरचशी सिंख्या जविापूर, अहमदनगर आजि गोवळकोंडा दरिारात आढळिी. मुजस्िम नयाय व्यवस्थेत परदेशी मुजस्िमािंचे वचिस्व होते. अरिािंव्यजतररक्त तुकि, मिंगोि आजि उझिेग तसेच अिीजसजनयन आजि आमेजनयन िोकािंचा भरिा होता. उत्तर भारतातीि काही भागात अफगाजिस्तानी देखीि िऱ् यापैकी होते. अशाप्रकारे मुस्िीम समािात िातीय भेद जनमािि होण्यात इस्िामवर जहिंदूस्तानचा उल्िेखनीय प्रभाव होता. जहिंदू समािात िसे व्यक्तीचे सामाजिक दिाि स्पष्टपिे दशिजवतात तसे मुसिमानािंमध्ये िातीव्यवस्थेचे अजस्तत्व होते असे प्रा. मोहम्मद िोिेि यािंनी मानय केिे आहे. त्यािंच्या मते, ' मुस्िीम धाजमिय साहसी-सेनेने जनरजनराळ्या क्षेत्रािंत योगदान केिे आहे. तसेच ते आपल्या ििंधुवगािशी नेहमी भािंडत राहतात आजि जहिंदूसारख्या िाती-पोट-िाती जनमािि केल्या आहेत. जह िाि खरिंच जहिंदूिंना चजकत करिारी आहे. मुस्िीम समाि दुहेरी िातीव्यवस्थेने त्रस्त होता, ज्या मुसिमानािंनी जहिंदूिंकडून जशकल्या जकिंवा त्यािंचा वारसा आत्मसात केिा. munotes.in

Page 47

िाती व्यवस्था, अस्पृश्यता
आजि वेठजिगारी
47 ६.४ िहंदू समाज मध्ययुगीन कािखिंडात भौगोजिक पररजस्थतीनुसार थोडे िदि वगळता जहिंदू समािाची सामाजिक रचना भारताच्या िऱ् याच भागािंसारखीच होती. मध्य आजशया, तुकि, मुघि, अफगाि इ. च्या आक्रमिामुळे उत्तर भारतातीि जहिंदूिंचे अजस्तत्व धोक्यात आिे असल्याचे जचत्र जनमािि झािे होते. या काळात जहिंदूिंमध्ये तीव्र धाजमिक रूढीवाद जदसून येतो. ब्राह्मि, क्षजत्रय, वैश आजि शूद्र म्हिून समािाचे जवभािन अनेक िाती जवकजसत झाल्या. रािपूत आजि इतर पारिंपाररक क्षजत्रय िातींच्या अपयशामुळे अनेक जहिंदुना इस्िाम धमािचा आश्रय घेिे भाग पाडिे. िढवू क्षत्रीयािंची शक्ती दुििळ ठरल्याने जहिंदूिंच्या मािमत्तेचे आजि जियािंचे रक्षि करण्यास असमथि ठरिे. मात्र ब्राह्मि वगािची शक्ती वाढिी आजि त्यािंनी समािातीि अनेक परिंपरािंना ताठर स्वरूप जदिे. जशक्षि आजि अध्यापन हे ब्राह्मि विािपयांत मयािजदत राजहिे. िहुसिंख्य िनता अज्ञानी, अजशजक्षत आजि अिंधश्रद्धाळू होती. त्यािंना वाचवण्यासाठी दैवी शक्ती, पुराि जकिंवा पौराजिक कथािंचे अवास्तव स्तोम मािजविे. इस्िामच्या भारतातीि अजस्तत्वाजवषयी जहिंदू समािाची पजहिी प्रजतजक्रया म्हििे धाजमिक आजि सामाजिक कायद्यािंचे अजधक कठोर पद्धतीच्या रूपात सिंरक्षक जचिखत स्वीकारिे होय. जहिंदू सविि वगािने सवाित खािच्या वगाििा िागू केिेिे अस्पृश्यतेचे तत्व मुजस्िमािंनाजह िागू केिे. इस्िामच्या सिंसगाििा प्रजतकार करण्यासाठी आजि ज्यािंना जहिंदू समािात सामावून घेता येत नाही त्यािंच्यासाठी उिंच सामाजिक जनिांधाच्या जभिंती उभी करून त्यािंना दूर अिंतरावर ठेविे. तथाजप, भारतातीि जहिंदूिं िोकामधे एकसमानता नव्हती. जहिंदूिं समाि सविि आजि अस्पृश्य अशा अनेक िाती आजि पोट-िातींमध्ये जवभागल्या गेिेल्या जहिंदूिं सामाि सरचनेची ताठर व्यवस्था जनमािि झािी. ब्रह्मि, क्षजत्रय, वैश्य आजि शूद्र जह सामाजिक सिंरचनेत चार प्राथजमक िाती आहेत. उत्तर भारतात जहिंदूिंमध्ये उच्च विाित मुख्यत: रािपूत (ब्राह्मि, कायस्थ) आजि वैश्य िातीचे होते परिंतु ते आपापसात रोटी आजि आजि िेटी व्यवहार करीत नसत. सामर्थयिशािी मुजस्िम समुदायाच्या अजस्तत्वामुळे िातीव्यवस्था अजधक ताठर िनिी. मुस्िीम धमि स्वीकारिाऱ्या जहिंदुना सविती िहाि करण्यात राज्यकत्याांना िास्त रस होता. रािपूत िढवाय वगि होता आजि त्यािंचे नेते शाही सेवेत उच्चपदस्थ मनसिदार होते. ब्राह्मि सामानयत: यज्ञादी व्यवसाय आजि अध्यापनात गुिंतिेिे होते. वैश्य जकिंवा िजनया व्यापारी उद्योग - दुकानदारी, स्थाजनक व्यापार तसेच अिंतदेशीय व्यापारात गुिंतिे होते. कायस्थ हे जिपीक, सजचव आजि महसूि अजधकारी म्हिून मोठ्या प्रमािात गुिंतिे होते. मध्यमवगीय जहिंदू िमीनीचे तसेच भूजमहीन मिूर म्हिून शेती व्यवसायात गुिंतिे होते. मध्ययुगीन काळात भारतावर मुजस्िम राज्य स्थापनेचा भौजतक पररिाम ब्राह्मि आजि क्षजत्रयािंच्या पारिंपाररक हक्क आजि अजधकारावर झािा. जहिंदू राज्ये नष्ट झाल्यामुळे ब्राह्मि िोकािंचे प्रशासनातीि महत्व कमी झािे. याजशवाय त्यािंच्या वाड:मयीन कामजगरी आजि अध्यापन सिंस्थाना रािाश्रय ििंद झािा. क्षजत्रयािंनी आपिी रािकीय सत्ता तुकि आजि munotes.in

Page 48

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
48 मोगिािंना गमाविी. याजशवाय िऱ् याच ििािंनी िष्करी पेशातून आपिे िीवनमान सुधारण्याची करण्याची सिंधी गमाविी. रािकीय-आजथिक िीवनातीि िदिािंचा पररिाम िातीय गटाच्या जस्थत्यातरावर झािा. प्रस्ताजपत व्यवस्थेतूनच उत्तर व दजक्षि भारतात कािंही नवीन िाती नावारूपािा आल्या. उत्तर भारतातीि असिंख्य कृषक उपिातींपैकी कायस्थ सरकारी नोकर म्हिून िोकजप्रय झािे. पिंिािचे खत्री सावकार आजि यशस्वी प्रशासक िनिे आजि त्यािंचा प्रभाव सिंपूिि भारतभर पसरिा. महाराष्रातीि कोकिस्त आजि जचत्पावन ब्राह्मिानी उतृष्ट प्रशासक जनमािि केिे. दजक्षि भारतात ब्राह्मिािंनी आपिे सामाजिक नेतृत्व जटकवून ठेविे आजि ते सतत जहिंदू धमािचे रक्षक राजहिे. मध्ययुगीन काळात अनेक धाजमिक पिंथािंचा उदय झािा. श्रीगिंगेरीच्या शिंकराचायाांनी िौद्ध आजि िैन धमािच्या प्रसारािा आळा घािण्यासाठी जहिंदूची धाजमिक श्रद्धा िळकट केिी आजि जहिंदू समािािा त्याच्या दृष्टीनुसार आकार देण्याचा प्रयत्न केिा. त्याचा प्रभाव सिंपूिि भारतभर पसरिा. तथाजप, १२ व्या शतकापासून जहिंदू समािावर इस्िामच्या प्रभावामुळे िरेच धाजमिक पिंथ जनमािि झािे आजि प्रत्येक पिंथ िनमानयतेसाठी इतरािंशी स्पधाि करीत होता. नाथपिंथा, भक्तीपिंथ, भैरजव, शक्ती हे त्या काळातिे सवाित महत्त्वाचे िोकजप्रय धमि पिंथ होते. िौद्ध धमि आजि िैन धमािचा प्रभाव कमी झाल्यामुळ भक्ती पिंथािा सवित्र मानयता जमळू िागिी. जवठ्ठिच्या भक्तािंनी असजहष्िु आजि अत्याचारी राज्यकत्याांनी केिेल्या अत्याचारािंपासून त्यािंची मुक्तता व्हावी यासाठी आराधना करीत. सिंत परिंपरेने तारिकत्यािच्या येण्याची वाट पाहण्याची सहनशीितेची जशकवि जदिी. खरिं तर सामाजिक रचनेवर त्यािंचा जवश्वास आहे. ६.५ अÖपृÔयता जहिंदू धमिग्रिंथ जहिंदू समािाचा पाया आहे. धमिग्रिंथामधून म्हििेच वैजदक वािंड:मय, श्रुती,स्मृती, पुरािे यामधून चातुविण्याचा िनम झािा. या चातुविण्याच्या जवषवृक्षािा असिंख्य अशा उच्च नीच, श्रेष्ठ कजनष्ठ िातीची कडू फळे आिी आहेत. धमिग्रिंथात- धम्शाित्रात शुद्र , अजतशूद्र, चािंडाळ, दास, दासू ,अत्यिंि,अिंत्य, अनतवाजसन जहन कजनष्ठ अश्या अनेक िातींचा उदय झािेि आहे. अश्या िातीनच जहिंदू समािाच्या तळाच्या-खािचे पायरीचे, हीन दिािचे म्हिून अस्पृश िेखिे आहे, मानिे आहे. जहिंदू समािातीि एका िातीने दुसऱ्या िाती िरोिर कसे वागावे याची जनयमाविी कायदे-कानुनाच्या स्वरुपात धमिग्रिंथात ग्रिंतीत केिी आहे. उच्च-वररष्ट िातीने खािच्या कजनष्ठ िातीवर कोिती ििंधने, जनिांध िादावीत याची यादी यात आहे. तसेच धमि ग्रिंथात वररष्ट िातींनी कोिते हक्क-अजधकार उपभोगावेत, वापरावेत हे जिजखत करून अधोरेजखत केिे. अस्पृशातेचे मूळ -अस्पृशातेच्या उत्पातीजवषयी िरेच जसद्धािंत आहेत. सविसामानयपिे याची उत्पती पुरातन काळापासूनची आहे, कदाजचत चार ते पाच हिार वषाांपूवीची असेि असी मानिी िाते. आयाांनी आपल्या उत्तर भारतातीि स्वाऱ्यात मुिाच्या अनायाांना- रजहवाश्यान जििंकल्यावर िीत अनायाांना िेत्या आयाििरोिर जमळते िुळते घ्यावे िागिे. यािंना आयाांनी विि व्यवस्थेत शूद्रािंच्या चौर्थया विाित प्रवेश जदिा असावा. आजि िे मुिनीवासी िमाती उदा. चािंडाळ, जनषाद आजद ग्रामिाह्य िाती वििव्यवस्थेच्या िाहेर munotes.in

Page 49

िाती व्यवस्था, अस्पृश्यता
आजि वेठजिगारी
49 राजहिे. तेच अिंत्यजनवासी अजतशूद्र ओळखिे गेिे असावे. डॉ. आिंिेडकरानी,अस्पृश मुळचे कोि होते? या ग्रिंथात अस्पृश, अिंत्य, अनत्यावासीन ग्रामिाह्य अजतशूद्र, पिंचामविि िमातींच्या नावाचा उल्िेख कोि कोित्या धमि ग्रिंथात आजि स्मृती ग्रिंथात आिेिा आहे याची यादीच जदिी आहे. यावरून अस्पृश- अजतशूद्रचे चातुवििि व्यवस्थेतीि स्थान विि िाहेरचेच होते हे स्पष्ट होते. ६.६ भारतातील गुलामीचे मूळ जहिंदू धमाििा व समािािा सािेसे रूप देण्याचा सनातनी प्रयत्न आपिास मानुस्मृतीत आढळतो. मनुस्मृतीच्या १० व्या अध्यायातीि चवर्थया श्लोकात, ब्राह्मि, क्षजत्रय, वैश्य हे तीन विि दोनदा िनमतात म्हििे सृष्टी क्रमाने व निंतर उपनयन सिंस्काराने. शुद्र फक्त एकदाच व त्यािंना उप्नायानाचा अजधकार नाही. मानुस्मृती १० अध्यायाच्या िाराव्या श्लोकात चािंडाळाच्या उत्पती जवषयी सािंजगतिे आहे. शुद्र पुरुष व ब्राह्मि, क्षजत्रयआजि वैश्य विाितीि िी सिंिध झाल्याने िी प्रिा उत्पन होते तीिा अनुक्रमे आयोगाव, क्षत्र आजि चािंडाळ अशी नावे आहेत. मानुस्मृतीत चारी विि पेक्षा पाचवा विि नाही. शूद्रास आजि अजतशुद्रास एकाच सामाजिक दिािने मोििे असावे. तसेच इतर स्मृती, श्रुती आजि पुरािे यािंनी शुद्र आजि अजतशुद्राना समान सामाजिक दिाि अनुसरिा. थोडक्यात मानुस्म्रीती पुरािािंनी चािंडाळाजद अजतशुद्राचा सामाजिक दिाि अजधकच हीन ठरवून त्यािंना अस्पृशातेच्या पक्क्या स्तनावर आिून िसजविे. वास्तजवक मौयोत्तर काळात चातुव्यिण्यािव्यवस्थेतून पुढे पुढे उच्च नीच िाती िमाती जनमािि झाल्या . त्याच िाती व्यवस्थेची पररिीती गावािाहेर राहिाऱ्या चािंडाळाजद अजतशूद्र अस्पृश िातीवर जशक्कामोतिि केिे. पुढे गुप्ािंच्या काळात अस्पृशता पक्की झािी. अस्पृशता विंशभेद, धिंद्यामुळे, िुद्धाधामािच्या द्वेषामुळे आजि गोमािंस भक्षि केल्यामुळे या चार कारिामुळे िनमास आिी. अस्पृशातेची उत्पत्ती वििद्वेष, िातीव्देष,िीत-िेते मत्सर यातून जनमािि झािी हे जनजशत आहे. अस्पृशातेच्या उत्पत्तीिा जनजित असिा सािंस्कृजतक िडि घडि, इजतहासातीि कािक्रम व घटनाची साक्ष आहे. मनुस्मृतीतीि अस्पृशतेची वििसिंकरातून झािेिे उत्पत्ती खोटी आजि काल्पजनक वाटते. मािूस कोित्याही प्राण्यािा स्पशि करू शकतो पि एका जवजशष्ट िातीमध्ये िनमिेल्या मािसास नाही ही कल्पना धक्कादायक आहे. शुद्धतेची कल्पना िातीच्या उत्पत्तीमध्ये एक घटक असल्याचे आढळिे आहे. मध्ययुगीन काळातीि रािकीय पररजस्थतीमुळे जहिंदू समािाची सामाजिक रचना िदििी नव्हती. डॉ. आिंिेडकर यािंच्या मते अस्पृश्यता हा जहिंदू तत्वज्ञानाचा अजवभाज्य भाग आहे. िातींच्या आधारे नागररकािंमध्येजह भेदभाव केिा िात असे. अस्पृश्य िोक शहरािाहेर आजि खेड्यािंिाहेर राहत असत. हे िोक गरीि, मागासिेिे आजि जशक्षि व जशक्षिाजवषयी अज्ञानी होते. जकत्येक काळापासून उच्च िातींनी दुििक्ष केल्यामुळे त्यािंना सामाजिक आजि आजथिक पिंगुत्व आिे, ज्यामुळे त्यािंचे िीवन दयनीय झािे. मुस्िीम रािवटीत उच्च िातीतीि जहिंदूिंनी त्यािंची िातीची रचना अजधक कठोर िनजविी िेिेकरून उच्च सामाजिक रचनेत त्यािंचा प्रवेश रोखिा गेिा. munotes.in

Page 50

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
50 मध्ययुगीन काळात अस्पृश्यािंना अगदी खेड्याच्या िाहेरीि भागातही राहण्याची परवानगी नव्हती, त्यािंना गावाच्या वेशी िाहेरच राहावे िागिे. त्यािंना त्यािंच्या गळ्यामध्ये मातीचे मडके िािंधावे िागे ज्यामध्ये त्यािंना थुिंकावे िागे कारि त्यािंच्या थुिंकिाही अपजवत्र मानिे िात होते. समकािीन नोंदी दशिजवतात की महाराष्रातीि महारािंना दुपारी तीन ते सकाळी नऊ दरम्यान पूना शहरात प्रवेश करण्यास परवानगी नव्हती. कारि रस्त्यावरीि त्यािंच्या िािंि साविीने उच्च िातीतीि िोकािंना जवटाळ होत असे. अस्पृशािंच्या स्पशािने िाकूड व धातूही दूजषत होतात असा जवश्वास होता. त्यािंचा स्पशि अपजवत्र या कारिावरून त्यािंना अनेक नागरी हक्क नाकारिे गेिे. खेडेगावाचे पुिारी, सवि ग्रामस्त त्यािंना सेवा देण्यास नकार देत. त्यािंना मिंजदरात प्रवेश करण्याची परवानगी नव्हती. ते मिंजदराच्या िाहेरीि प्रवेशद्वारातून मिंजदरातीि देवताची उपासना जकिंवा प्राथिना करत. सिंत सिंप्रदायामुळे मािसािा त्याची िातपात जवचारात न घेता पुरुष व जियािंना देवाच्या भक्ती करण्याचे स्वतात्र्य जमळू शकिे. त्यामुळे समािात असिेल्या उच्च-नीच अश्या विािश्रम धमिर आधारिेल्या िातीत काद्वात्पिा कमी झािा. सिंत सिंप्रदायामुळे असे असिेतरी धमि शािातीि कमिकािंड, जवधी उपासना यापेक्षा परमेस्वराच्या भक्तीिा,आराधनेिा अजधक महत्व जदिे. िातीव्यवस्था इतकी खोिवर रुििी होती की त्या काळातीि कोित्याही धाजमिक सुधारकािंच्या उदारमतवादी प्रयत्नामुळे िदिू शकिी नाही. सिंत वाड:मयामुळे विािश्रमधमाितीि व्यवहारािा एकप्रकारे परत पुनहा मानयता (पाजवत्र्य) जमळून त्याचे पुिंरुज्िीवन झािे व ते पक्के झािे. मध्ययुगीन सिंतानी एकदा धमिशािािा विािश्रमधमाििा प्रजतकूि जकिंवा अनुकूि असे जवचार आपिी वाड:मयातून मािंडिे. काळाच्या प्रवाहाजवरुद्ध िावून त्यािंनी धमिशाि व विािश्रमधमािजवरुद्ध आपल्या वािीचे, जवचारकृतीचे पाउि उचििे असते तर त्यािंनी खयाि अथािने समाि क्रािंतीच झािी असते. ६.७ मÅययुगीन कालखंडातील गुलामिगरी मध्ययुगीन काळात भारतीय समाि गुिामी आजि अस्पृश्यता या दोन गिंभीर गोष्टींनी ग्रस्त होता. अस्पृश्यता प्रामुख्याने जहिंदूिंमध्येच मयािजदत होती परिंतु मुजस्िमािंमध्ये गुिामी अजधक िोकजप्रय होती. मोगि िनाखाना गुिामजगरीचे िग िनिे होते. िी आजि पुरुषािंना गुिाम म्हिून ठेविे गेिे. गुिामािंचा दिाि आजि काये सामानयता: त्याच्याकडे असिेिे कौशल्य, जदसिे आजि िुजद्धमत्ता यावर अवििंिून होती. दोनही जििंगािंचे तरुि गुिाम त्यािंच्या मािकिंच्या िैंजगक सेवेसाठी उपिब्ध असत. गुिाम अिंगरक्षक, व्यावसाजयक मध्यस्त आजि खािगी सहाय्यक म्हिून काम करत. तेराव्या शतकातीि गुिाम रािविंशाने गुिामजगरीचा एक जविक्षि आयाम प्रस्थाजपत केिा. भारतातील गुलामिगरीचा उदय रािघराण्यातीि िनानखानयात पुरुष आजि मजहिा गुिामािंचा स्वतिंत्र जवभाग असे. तुकी सुितान आजि खानदानी िोकानी त्यािंच्या गुिामािंची सिंख्या वाढजवण्याचा सवि प्रकारे प्रयत्न करत. त्यािंनी आपल्या गुिामािंना िग्न करण्याची आजि कुटुिंिे वाढवण्याची परवानगी munotes.in

Page 51

िाती व्यवस्था, अस्पृश्यता
आजि वेठजिगारी
51 जदिी कारि गुिामािंच्या विंश वाढण्याने धनयािंची मािमत्ताजह वाढत असे. मुजस्िम आजि जहिंदू या दोनही समुदायािंनी गुिाम पाळिे. मजहिा गुिामािंना मोठी मागिी होती. मजहिा गुिाम दोन प्रकारची होती, एक घरगुती कामकािासाठी तर दुसरे मनोरिंिन आजि शारीररक सुखासाठी. िे गुिाम घरगुती व सामानय कामासाठी असत त्यािंच्याकडे जशक्षि आजि कौशल्याचा अभाव होता. िे सहवासासाठी आजि आनिंदासाठी आििे गेिे होते ते अजधक जप्रय होते, ते कदाजचत किा सादर करण्यात सुिंदर आजि कुशि असेि. कधीकधी िनानखानयात त्यािंचे वचिस्व िास्त असे. जहिंदूिंमधीि गुिामािंशी तुिना करता मुजस्िम गुिामािंची जस्तथी चािंगिी होती. घरिंदाि व्यक्तीचा गुिाम असिे हा एक मोठा सनमान असे. कोित्याही पररजस्थतीत जहिंदूिंमध्ये गुिामी ही अजभमानाची गोष्ट मानिी िाऊ शकत नाही. मुजस्िमािंमधे, रािाचा गुिाम जकिंवा कुिीन व्यक्तीचा अनुयायी म्हिून अजधक आदर होता. उत्तम प्रजशजक्षत आजि चािंगल्या जदसिाऱ्या अनेक गुिामािंनी त्यािंच्या मािकािंचा जवश्वास आजि आपुिकी जििंकिी. उच्च कुळात िनमिेल्या ऐिकिा िहानपिी िुटारूनी पळवून नेऊन गुिाम म्हिून जवकिे होते. मुहिंमद घुरीने त्यािा जवकत घेतिे. मुहिंमद घुरीचे ऐिक, कुिेचा, याल्डोझ. इखात्यार-उद-जदन जखििी आवडते गुिाम होते. त्याने त्यािंच्याशी स्वत:चेच पुत्र म्हिून व्यवहार केिे. त्याच्या मृत्यूनिंतर ऐिक जदल्िीच्या गादीवर िसिा. इल्तुतजमश आजि िाल्िन हे सुितानचे स्थान ग्रहि करण्यापूवी गुिामच होते. अल्त्माशाने आपल्या जवश्वासातीि चाळीस जनवडक गुिामािंची एक प्रिळ चािीसगिी सिंघटना जनमािि केिी. तुकी साम्राज्य भारतात प्रिळ केिे. िल्ििंनाने ह्याच चािीसगिी सिंघटनेतीि गुिामािंचे दमन करून सुितान पडिा पुनहा प्रजतष्टा प्राप् करून जदिी. गुिराथ मधीि स्वारीत जहिंदू कैदी िो पुढे मुस्िीम धमाांतररत गुिाम अल्िा-उद-जदन जखििीिा जमळािा. त्याने अल्िा-उद-जदन साठी चारवेळा दजक्षिेत यशस्वी स्वाऱ्या करून थेट कनयाकुमारी पयांत दजक्षि भारत जििंकिारा मजिक कफुर हिार जदिारी म्हिून प्रजसद्ध होता. मुजस्िमािंमधे असे अनेक गुिाम होते जक त्यािंना सविसामाण्यापेक्षा प्रजतष्ठा होती. त्यािंच्यासाठी अनेक गुिाम नसिेिी स्वतिंत्र मािसे सेवा करत होते. वर नमूद केिेल्या गुिामासारखी सिंख्या कमी होती परिंतु सविसाधारिपिे गुिामािंवर अनेक जनिांध होती. दोनही समािात एक गुिाम आपल्या मािकाच्या परवानगीजशवाय काहीही करु शकत नव्हता. कुशि गुिाम, देखिी मुिे आजि सुिंदर मुिी गुिामािंच्या िािारपेठेत िास्त जकिंमत होती. अल्िा-उद-जदन जखििीने जदल्िीच्या गुिाम िािारात गुिामािंची जकिंमत ठरवून जदिी. कामकरी गुिाम तरुिी ५ ते १२ टिंका, िावण्यवती गुिाम तरुिी २० ते ४० टिंका आजि धष्टपुष्ट गुिाम १०० ते १२० टिंका. कुिीन वगाित कुशि गुिामािंची िास्त मागिी होती. जफरोि तुघिक यािंनी गुिामािंचा स्वतिंत्र जवभाग सािंभाळिा आजि त्यापैकी सुमारे १८०,००० िमा केिे. त्यापैकी िरेच िोक शाही कारखानयात, शाही घराण्यात आजि सुितानचे वैयजक्तक अिंगरक्षक म्हिून काम करत होते. munotes.in

Page 52

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
52 गुिाम िनजवण्याचे सवाित मोठे साधन युद्ध असून युद्धातीि कैद्यािंना रािरोसपिे गुिाम िनजविे िाई. मेहमूद गझनीने भारतावर १७ स्वाऱ्या केल्या. त्याने सुमारे एक िक्ष युद्धकैदी गझनीिा नेिे आजि मातीमोि जकमतीिा जवकिे. मुघि काळात जदल्िीसकट अनेक प्रमुख शहरात गाईगुराच्या िािारप्रमािे गुिामािंचे िािार भरत आजि िी पुरुष आजि मुिािंची भर िािारात गुिाम म्हिून जवक्री होत असे. दाररद्याने गिंििेिे आईवडीि आपल्या मुिािंना सुननमनाने गुिामािंच्या िािारात जवकत. अपहरि केिेिे मुिे-मुिी, िी पुरुषािंना गुिाम म्हिून जवकिे िाई. काही व्यापारी धनय, किावस्तू यािंच्या िरोिर गुिामािंचाही व्यापार करीत. भारतीय गुिामािंची जवदेश्यात जनयाित होत असे. अजिजसजनयातून भारतात गुिामािंची आयात करण्यात येत असे. पोतुिगीि, इिंग्रि, फ्रेंच डच व्यापाऱ्याच्या आगमनाने गुिामािंच्या व्यापारािा िोर चढिा. त्याना स्वतिंत्र वागण्याचा कोिताही अजधकार नव्हता जकिंवा त्यािा स्वतःहून कोित्याही पाहुण्यािा िोिजवता येत नसे. मािकाच्या परवानगीजशवाय स्वत: साठी जकिंवा त्याच्यावर अवििंिून असिेल्यािंसाठी िग्नाची व्यवस्था करू शकत नव्हता. िर एखाद्या गुिामाने काही मािमत्ता जमळजविी तर त्यावर मािक हक्क सािंगू शकत असे. काही जवजशष्ट पररजस्थतीत िर मािक आपल्या गुिामाच्या आचरिास खुश झािा तर गुिाम मुक्त होऊ शकत होता. जहिंदूिं मध्ये गुिामाची जवजधवत सुटका होई. तर मुसिमान गुिामास गुिाममुक्तीचे पत्र देऊन मुक्त करी. काही सुितान सामानयत: काही काळानिंतर आपल्या गुिामािंना मुक्त करत आजि काही गुिाम गुिवत्तेच्या आजि कतृित्वाने रािकीय आजि सामाजिक िोकजप्रय झािे. ६.८ वेठिबगारी वेठजिगारी म्हििेच मोिदल्याजशवाय,जवनावेतन, जिनपगारी चाकरी होय. भारतमध्ये आठव्या व नवव्या शतकापासून वेठजिगारीची पद्धत रुढ होती. ती पुढे सुितान, मुघि, मराठे पेशवेकाळातही चािू राजहिी. िेगर म्हििे सामानयत: मिुरी न जमळािेिी सक्तीचे काम दशिवते. एकतर िमीनदारािंचे उत्तर भारताच्या कृषी व्यवस्थेत वचिस्व होते. िमीनदार िोकािंना शेतीमध्ये िेगार म्हििे श्रम ििरदस्तीने करण्यास भाग पाडे जकिंवा कोित्याही मोिदल्याजशवाय जकिंवा नाममात्र वेतनावर रािावे िागे. वेठ (जकिंवा वेठी जकिंवा वेट्टी-चाकरी हा शब्द , सिंस्कृत शब्द जवस्टी तयार झािा असून यािा िेगर (पजशियन भाषेत) देखीि म्हटिे िाते, ही प्राचीन, मध्ययुगीन आजि स्वातिंत्र्यपूवि भारताच्या काळात ििरदस्तीने काम िोकािंकडून काम करवून घेिारी एक यिंत्रिा होती, ज्यामध्ये िोकािंन जिनकामाची कोितीही कामे करण्यास भाग पाडिे िात असे. वेठ घेण्यास नकार म्हििे कारावास जकिंवा दिंड होता. गुप्ोत्तर काळापासून मोठ्या प्रमािावर िमीन-िागवड सुरु झाल्याने ग्रामीि भागात िमीनदारािंचा वेगळा गट तयार झािा होता. सातव्या शतकापासून देिगी म्हिून िागवड िजमनी व्यजतररक्त कुरि, झाडे, ििसिंपदा इत्यादी देण्यात आल्या. िमीन मािक शेतकऱ्याकडून जनयजमत आजि अजनयजमत कर वसूि करतात. ‘भाग’, ‘भोग’ वगैरे जनयजमत कर चािूच होते आजि करािंव्यजतररक्त िमीनदार इतर अनेक कर शेतकऱ्याकडून वसूि करत. शेत त्यािंच्यावर िादिेिा सवि कर भरण्याचे ििंधन होते. िमीनदार स्वताच्या munotes.in

Page 53

िाती व्यवस्था, अस्पृश्यता
आजि वेठजिगारी
53 इच्छेनुसार शेतकऱ्याकडून िमीन हस्तगत करून हाकिून देण्यास मोकळे होते आजि त्याऐविी नवीन शेतकऱ् यािंची नेमिूक करण्याचा अजधकार होता. अजनयजमत करवसुिीमुळे िमीनदारािंची शक्ती व जस्थती िळकट झािी, तर यामुळे शेतकऱ् यािंची जस्थती खािाविी. उत्तर भारतमध्ये आठव्या व नवव्या शतकात ‘जवष्टी’ जकिंवा सक्तीची मिुरी करिे ही सामानय गोष्ट होती. या काळातीि अनेक िमीन देिगीपत्रानुसार शेतकऱ्यािंना िमीनदारािंच्या आदेशािंचे पािन करावे िागे. िरी शेती योग्य िजमनीचा जवस्तार झािा असिातरी, शेतकऱ्यािंची पररजस्थती ढासळिी. या काळात िमीन उत्पनन हे राज्याच्या उत्पननाचे मुख्य िोत होते. शेतकऱ् यािंकडून गोळा केिेिा िमीन कर साधारिपिे एकूि उत्पादनाच्या १/६ ते १/४ पयांत होता. िेव्हा िेव्हा सैनय खेड्यािंतून कूच करीत असे तेव्हा िष्करािा अनन व जनवारा देण्याची ििािदारी ही खेड्यािंची होती. राज्यकते "जवष्टी" म्हिून ििरदस्तीने काम िादत असत, ज्यायोगे शेतकऱ् यािंना जकत्येक जदवस मिुरी न देता, राज्यकत्यािच्या शेतात काम करायचे होते. गुप्ोत्तर काळात असे मानिे िाते की समािातीि ‘शूद्र’ विि हा उच्च विीयाचे पूवीचे नोकर होते. ते पुढे नोकर- गुिाम या पदावरुन शेतकऱ् यािंपयांत आिे होते. ह्यूएन-त्सािंग त्याच्या जिखािात ‘शूद्र” हे कृषक होते असा उल्िेख करतो. १६०० पयांत गुिामािंचा कामगार म्हिून एक छोटा घटक तयार झािा. परिंतु मुख्यत्वे त्यािंची कामे घरगुती सेवेपुरती म्हिून मयािजदत होते. अकिर िादशहाने गुिामािंच्या व्यापारािा व ििरदस्तीने गुिामजगरीत टाकण्यािा पायििंध घातिा. त्याने सवि शाही गुिामािंना मुक्त केिे, ज्यािंनी “शेकडो व हिारो िोकािंची सिंख्या पार केिी होती”. परिंतु घरगुती गुिाम आजि अिंगविे ही केवळ खानदानी घरातीिच नव्हे तर खािच्या अजधकाऱ्यािंच्या आजि सदन िोकािंच्या घरासाठीदेखीि आवश्यक वैजशष्ट्य म्हिून राजहिे. ििरदस्तीने काम करिाऱ् या (िेगार) ची प्रथा सामानयत: अनैजतक मानिी िात होती. ती जवजशष्ट प्रािंतीय व ग्रामीि िाती जकिंवा समुदायािंवर िागू केिेिी होती. इ. स. १८०० पयांत वेठजिगारीची पद्धत चािू राजहिी. तुकि-मुघिािंनी भारतवर स्वायाि करून राज्ये स्थापन केिी. अपापल्या राज्यात जस्थर सरकारे, राज्यकारभार चािवा यासाठी सवि सुखसोई व सिंरक्षिे तयार करावी िागिी. मराठे व पेशावाई काळातजह सुखासोईची साधने जनमािि केिी यासाठी वेठजिगारीचा अवििंि केिा गेिा. वेठजिगारी मािुराकडून अनेक प्रकारची कामे करऊन घेतिी िात. यामध्ये जकल्िा ििंधने, पोिीस ठािे, कचेऱ्या ििंधिे, तिाव, धरिे, तािी िािंधिे, सरकारी धानयाची वाहतूक करिे, कुरािातीि गावात िाकूड आििे, सरकारी घोड्यािंच्या पागेत काम करिे. गावाच्या चौकी िािारात काम करिे, जशवाय रािे, पेशवे, सरदार, इनामदार, िहागीरदार, िमीनदार यािंचे वाडे, ििंधने इ. प्रकारची कामे वेठ-जिगारी मािुराकडून करून घेतिी िात असत. या वेठीस धरिेल्या जिगाऱ्यात मुख्यता दजित-अस्पृश वगाितीि िहुसिंख्य मिूर असत. जवशेषता: भूजमहीन मिूर, िाराििुतेदार कष्टकरी यािंचाही त्यात भरिा होता असे जदसते. वेठजिगार हा एक िुिमी शोजषत ििरदस्तीचा कामाचा प्रकार होता. या वेठिीगारीमुळे अस्पृश- दािीतावर प्रचिंड अनयाय अत्याचार होत राजहिा. या भयानक स्वरूपाच्या munotes.in

Page 54

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
54 िीवघेण्या कामामुळे वेठीस धरिेिे मिूर ियािचवेळा पळून िात, परािंगदाजह होत असत. कारि वेठजिगारी म्हििे सविािचा चाकर-सेवक हीच रूढी परिंपरा होती. ६.९ ÿij प्र. १ मध्ययुगीन काळात अस्पृश्य िोकािंच्या अडचिी समिावून सािंगा. प्र. २ मध्य युगात अस्पृश्यता कोित्या कारिास्तव चािू होती. प्र.३ मध्ययुगीनकाळात मुजस्िम समाि व्यवस्थेच्या मुख्य वैजशष्ट्यािंजवषयी चचाि करा ६.८ संदभª १) Dr. lswari Prasad - The Mughal Empire, Allahabad, १९७४. २) Dr. R. Tripathi - Rise and Fall of te Mughal Empire, Allahabad, १९८१. ३) A. L. Shrivastav, The Mughal Empire, १५२६-१८०३, Shivlal-Agrawal, Agra. ४) S. R. Sharma - Studies in Medieval Indian Society, Solapur. ५) डॉ. धनिंिय आचायि, मध्ययुगीन भारत(१०००ते १७०७ ), नागपूर, २००८ ६) शिंकरराव खरात, सामाजिक चळवळीचा इजतहास,पुिे, २००६ ७) मध्यकािीन भारत, जवद्याधर महािन, सिं. चिंद, जदल्िी. २००२  munotes.in

Page 55

55 ७ मÅययुगीन भारतातील िश±ण ÓयवÖथा घटक रचना ७.० उĥीĶे ७.१ ÿÖतावना ७.२ सुलतान कालखंडातील िश±ण ७.३ मुघल कालखंडातील िश±ण ७. ४ ÿij ७.५ संदभª ७.० उĥीĶे: • सुलतान कालखंडातील िहंदू िश±ण पĦतीची मािहती जाणून घेणे. • सुलतान कालखंडातील मुिÖलम िश±ण पĦतीची मािहती जाणून घेणे. • मोगल कालखंडातील िहंदू िश±ण पĦतीचा अËयास करणे. • मोगल कालखंडातील मुिÖलम िश±ण पĦतीचा अËयास करणे. ७.१ ÿÖतावना िश±ण हा संÖकृतीचा एक भाग आहे. िश±ण समाज घडिवÁयाचे ÿभावी साधन आहे. आपला सांÖकृितक वारसा एका िपढीहòन दुसö या िपढीपय«त पोचवÁयाचा हा एक पĦतशीर ÿयÂन िश±णातून होत असतो. समाजाची ÿगती शै±िणक पĦतीवर अवलंबून असते. ÿाचीन काळात भारत आपÐया िश±ण क¤þांसाठी ÿिसĦ होता. मुÖलीम आøमणाने भारतातील अनेक शै±िणक ÿाचीन क¤þे उद्ÅवÖत झाली. त±िशला, नालंदा आिण िवøमशीला इ. ÿ´यात िश±ण क¤þे बंद पडली. तथािप ÿाचीन िश±ण ÓयवÖथेची हÖतिलिखते संúिहत रािहली. गुजरात, राजÖथान आिण दि±ण भारतालील राºयकÂया«नी ÿाचीन िश±ण ÓयावाÖथेला संर±ण िदले. सुखी जीवन व धािमªक िश±ण यांचा समÆवय साधÁयाचा ÿयÂन मुÖलीम िश±णपĦतीतून केला गेला. ‘जो ²ानाचा शोध घेतो, तो अÐलाची उपासना करतोʼ अशी मुिÖलमांची ®Ħा असÐयामुळे सĉì¸या िश±णावर भर िदला जात असे. भारतात मुिÖलम स°े¸या Öथापनेपूवêच अÆय देशात मुिÖलम िश±णाला सुरवात झाली होती. भारतामÅये इ. स. १२०० ते इ. स. १७०० या कालावधीत मुिÖलम राजवट ÿामु´याने िदÐली सलतनत व मोगल काळ या दोन मुिÖलम राजस°ांत िवभागली आहे. सुŁवाती¸या मुÖलीम राजकाया«¸या काळात िश±णाकडे फारसे कोणी ल± िदले नाही. पुढील काळातील िश±णाचा उदय धमªÿसारासाठी होऊ लागला. िश±णाकडे धमªÿसाराचे एक ÿमुख व ÿभावी साधन Ìहणून पािहले जाई. शै±िणक मुÐये आिण धािमªक आ²ांचा आदर केला munotes.in

Page 56

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
56 जाई. या काळात मुिÖलम िश±णाचा फारसा ÿसार झाला नसला, तरी चांगली िश±ण ÓयवÖथा ŁजÁयास सुरवात झाली. ७.२ सुलतान कालखंडातील िश±ण: तुकê राºयÖथापनेपूवê भारतात एक पåरप³व व अÂयंत ÿगत िश±ण ÓयवÖथा होती. हे िश±ण ÿाचीन भारतीय संÖकृती आिण संÖकृतीचा आधार होती. āाĺण आ®म आिण जैन मंिदरे आिण बौĦ मठ ही ÿाचीन भारतीय िश±णाची ÿाथिमक क¤þे होती. तथा, मुलतान, मथुरा, वाराणसी, नालंदा आिण िवøमशीला येथील भारतीय उ¸चिश±णाची क¤þे मुिÖलम सैÆया¸या आøमणास बळी पडली. अनेक शै±िणक संÖथा व úंथालयांना आग लावली गेली. परंतु ÿाचीन िकंवा िहंदू िश±ण ÓयवÖथा िटकून रािहली. तसेच भारतात मुिÖलमांची एक नवीन िश±ण ÿणाली उदयास आली. िहंदूंÿमाणेच मुसलमानांनीही बदल आिण ÿगतीचे माÅयम Ìहणून िश±णाला खूप महÂव िदले. सुलतान काळात मुिÖलम िश±णाचा फारसा ÿसार झाला नसला, तरी मुिÖलमकालीन िश±ण उ°म ÿतीची होती आिण मुसलमानी अंमलातील सुलतानांनी मĉब (ÿाथिमक िवīालय), खानकाई, दरगाह आिण िवशेषत: मþसा (महािवīालये) िदÐली, लाहोर, आúा, जौनपूर येथे सुł केÐया होÂया. केवळ िदÐलीत Âया वेळी एक हजारापे±ा जाÖत मþसा होÂया. या शै±िणक संÖथांमÅये अरबी, फासê, मुसलमानी, धमªशाľ, Æयायशाľ यांचे मुÐला-मौलवéकडून िश±ण िदले जाई. मुसलमान अÅयापक आिण धमªवेßयांना सरकारकडून मानधन िमळत असे. लहान खेड्यांतील आिण शहरांतील मुसलमानी वÖÂयांत मĉबा असत. िश±णाची सुŁवात ‘िबिÖमÐलाह’ या संÖकारान होत असे. उ°म हÖता±र, िनदōश शÊदो¸चार, वाचन, लेखन, पाठांतर, गिणत व कुराणातील आयते यांवर भर िदला जात असे. मþसांमÅये उ¸च िश±णाची सोय होती. यािठकाणी कुराण, हदीस (पैगंबरांची वाचने), मुसलमानी धािमªक िवधी आिण अरबी भाषा ÿामु´याने िशकिवली जात. िशवाय Óयाकरण, तकªशाľ, धमªशाľ, भौितिकशाľ, सािहÂय, Æयाय तßवे, शाľे व युनानी औषधशाľ यांचा उ¸च िश±णात समावेश होता. फासê व अरेिबक भाषा हे िश±णाचे माÅयम होते. ७.२.१ िहंदु िश±ण पĦती सावªजिनक िश±ण राºयÓयवाÖथेची जबाबदारी नÓहती. िहंदू समाजाने Öवतः¸या साधनाĬारे िश±णाचे पोषण केले आिण देखभाल केली. िश±ण िह खाजगी बाब समजून āाĺण, बौĦ िभ±ू िकंवा जैन लोक वैयािĉक पातळीवर ÓयवÖथापन करीत असत. पाठशाळा नावाची ÿाथिमक शाळा सहसा āाĺणा¸या घरी चालत असे िकंवा एखादा िश±क वा पंिडताची नेमणूक कłन िश±ण िदले जाई. पåरसरातील मुलांना िवनाशुÐक िश±ण देÁयासाठी कांही िवĬान संÖथा कायªरत असत. या संÖथांना ³विचतच राºयकÂयाªकडून देणगी िमळे. काही िठकाणी धमाªदाय संÖथा िश±णाची संपूणª ÓयवÖथा पाहत. तÂकालीन िश±ण ÓयवÖथेमÅये तीन गोĶीवर अिधक भर िदला जाई. उदा. वाचन, लेखन आिण अंकगिणत. याÓयितåरĉ धमªशाľाचे ²ान देÁयात येई. मंिदरे आिण मठ वगळता, िहंदूंची जाÖत लोकसं´या असलेÐया गावे आिण शहरांमÅये िहंदू पाठशाला भरत असत. Âया ÿामु´याने Öथािनकां¸या मदतीने चालू होÂया िकंवा सावªजिनक munotes.in

Page 57

मÅययुगीन भारतातील
िश±ण ÓयवÖथा
57 धमाªदाय संÖथांकडून चालत. āाĺण िवĬान आिण Âयां¸या आदेशानुसार िश±णाची परंपरा चालू असत. कधीकधी Âयां¸या घरात शाळा भारावÐया जात असत. परंतु या ÓयवÖथेने खाल¸या जातéना िश±ण नाकारले. माý बौĦ िभ±ुनी Âयांचा सामािजक वणª आिण जातीÓयवÖथेवर िवĵास नसÐयामुळे ºयांना िशकÁयाची इ¸छा होती Âया सवाªना िश±ण देत. सुलतानी राºयकÂया«नी िहंदू¸या िश±णासाठी खास ÿयÂन केले नाही. राºयकÂया«¸या आ®यािशवाय āाĺण िवĬानांनी आिण पंिडतांनी पाठशाळेची देखभाल केली. āाĺण पाठशाळांतील िश±ण शूþाÓयितåरĉ सवा«साठी उपलÊध आिण िवनामूÐय होते. बौĦांनी कोणतीही जातपात नÓहती, कोणतेही बंधन िकंवा भेदभाव न करता सवा«ना िश±ण िदले. ÿाचीन वारसा आिण संÖकृतीक संवधªन हे िश±णाचे ÿमुख उĥीĶ होते. याकाळात िहंदू िश±णाची काही िविशĶ उĥीĶे होती, जसे चाåरÞय संवधªन, सवा«गीण Óयिĉमßव िवकास, सामािजक आिण धािमªक कतªÓये िवधी ÿिश±ण देणे इ. िहंदू िश±ण ÿणाली िवīाÃया«¸या नैितक आिण आÅयािÂमक ÿगतीसाठी कायªरत होती. िवचारात आिण जीवनातील शुĦता हेच िश±णाचे अंितम Åयेय होते. शै±िणक ÓयवÖथेने नागरी आिण सामािजक कतªÓये आिण जबाबदायावर िवशेष भर िदला. यामुळे 'Öवािभमान, Öवावलंबन आिण आÂम-संयम िवकिसत करणारे Óयिĉमßव िवकिसत होÁयास मदत झाली. एखाīा शुभ वेळी उपनयनाचा औपचाåरक सोहळा पार पडून, मुलाला वया¸या पाचÓया वषê पाठशाळेत पाठवले जाई. अËयासाचा कालावधी व अËयासøमांचा कालावधी िनिIJत केलेला नÓहता. सामाÆयत: मनुÖमृितनुसार वय पंचवीस वष¥ होईपय«त हे िश±ण िदले जाई. िश±क िवīाÃया«ला Öवता¸या मुलासारखे वागणूक देत. तर िशÕय सवª ÿकारची घरगुती कामे करत, ºयात झाडलोट, कपडे धुणे आिण गुरेढोरे राखणे या गोĶéचा समावेश आहे. िश±क देखील िशÕयाची अÅयािÂमक िपता Ìहणून िवīाÃया«करीताचे आपले कतªÓय करी. ÿाĮ परीिÖथतीतून Âयांची अÆन आिण कपड्यांची ÓयवÖथा होई. सावªजिनक दान िकंवा िवīाÃया«चे सामूिहक ÿयÂन आ®म चालवले जाई. िवīाÃया«¸या आÅयािÂमक, शारीåरक आिण नैितक आरोµयाची काळजी घेतली जाई. संÖकृत हे ÿाथिमक शाळा Öतरावरील िश±णाचे माÅयम होते. िशकवÁयाची पĦत तŌडी होती कारण Âया काळात मुþण ÓयवÖथा नÓहती आिण हÖतिलिखत फारच कमी होती. िश±णाची िठकाणे चाåरÞय घडिवणे , Óयिĉमßव िनमाªण करणे, ÿाचीन संÖकृतीचे जतन करणे आिण सामािजक आिण धािमªक कतªÓये पार पाडत. नÓया िपढीला ÿिश±ण देणे हे उ¸च िश±णाचे उिĥĶ होते. यािठकाणी योगािवīेबरोबर तकªशाľ, तßव²ान, औषध आिण शľ िवīा देखील िशकवत असत. आÂमिनभªरतेला महßव देÁयात आले होते. आधुिनक काळाÿमाणे औपचाåरक परी±ा नÓहÂया. वषªभर िवīाथê गुŁ¸या आ®मात असताना Âयाला परी±ा īावी लागे. Öवत: िश±कच िवīाथê¸या कामिगरीचे सवōÂकृĶ परी±क होते. Âयांना ‘उपाÅयाय’, महाउपाÅयाय अशी उपाधी देÁयात येई. िवīाÃया«चे शै±िणक आËयासøम पूणª झाÐयावर िवīाÃया«ना वेगवेगÑया िवषयांवर ÿij िवचारले जाई. िश±णाचा कालावधी सुमारे दहा ते बारा वष¥ असे. िश±काची गुŁदि±णा एक गाय, फळे व खाÁयायोµय पदाथª, धाÆय, घोडा, कपड्यांमधील िकंवा िवīाÃयाªला जे सहज िमळू शकणारी कोणतीही गोĶ असे. munotes.in

Page 58

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
58 ७.२.२. िहंदूं¸या उ¸च िश±ण संÖथा उ¸च िश±ण संÖथांचे अËयासøम बö यापैकì महाग आिण वैिवÅयपूणª होते. संÖकृत भाषा आिण सािहÂय आिण āाĺण, बौĦ आिण जैन पंथां¸या धािमªक úंथां¸या िवशेष अËयासाÓयितåरĉ, यात गिणत, खगोलशाľ, ºयोितष, योग, तकªशाľ, तÂव²ान, जीवशाľ, भूगोल, िचिकÂसा आिण औषध यासार´या मोठ्या सं´येने धमªिनरपे± िवषयांचा समावेश आहे. लÕकरी िव²ान. िवīाÃया«ना अËयासा¸या िविवध अËयासøमांसाठी ÿवेश देताना जाती आिण Óयावसाियक आवÔयकता िवचारात घेÁयात आली. सामाÆयत: एका िवषयात पदवी घेÁयासाठी दहा ते बारा वषा«चा कालावधी आवÔयक होता. िवīाÃयाªची वेळोवेळी िश±क िविवध ÿकार¸या चाचÁया घेत आिण पुढील उ¸च गुणव°े¸या वगाªत ÿवेश होई. िश±क Öवतः एका िविशĶ टÈÈयावर Âया¸या िवīाÃयाª¸या ÿाĮी¸या मानकांचा एकमेव Æयायाधीश होता. अËयासøमास कांही औपचाåरक पदवी िदली जाई. केवळ काही उÂकृĶ िवīाÃया«ना Âयां¸या शै±िणक गुणव°े¸या आधारे उपाÅयाय, महाउपाÅयाय, वेदी, िĬवेदी, िýवेदी, चतुव¥दी इÂयादी या पदÓया बहाल करÁयात येत. िहंदूंचे उ¸च िश±ण क¤þ जेथे सामाÆयत: मंिदरांशी जोडलेली होती िकंवा तीथª±ेýा¸या िठकाणी िÖथत असत, जेथे भािवकांनी या िठकाणी उदारता दाखवत. ÿ´यात िवĬान येथे वाÖतÓयास असून आिण या क¤þांना िमळालेÐया देणµया आिण दानापासून Âयांचा Óयवसाय चाले. मुÖलीम ÓयाĮ भागात िवĬानां¸या उपिÖथतीमुळे आिण राजपूत राºयकÂया«¸या उदार संर±णामुळे काही संÖथा ÿिसĦ पावÐया. खरं तर उ¸च िश±ण संÖथा बहòतेक िहंदू संÖथा अरब आिण तुकê-अफगाण आøमणकÂया«नी नĶ केली. यापैकì काही शै±िणक संÖथा āाĺण आिण बौĦ पंिडतांनी सुलतानशाही¸या Öथापनेनंतर पुनŁºजीिवत केÐया. राºयाचे संर±ण, सामािजक ÿितķा आिण धािमªक ÖवातंÞयापासून वंिचत रािहÐयामुळे िहंदू उ¸च िश±ण ÓयवÖथेने बिहसं´य िवīाथê िकंवा िश±क आकिषªत केले नाहीत. थ°ा , मुलतान, िसरिहंद, मथुरा, वृंदावन, ÿयाग, अयोÅया आिण वाराणसी यासार´या िठकाणी िहंदू उ¸च िश±ण संÖथा काही Óयĉéनी पुÆहा Öथािपत केÐया परंतु Âयापैकì कोणीही पूवª-मुसलमान काळातील िश±णाचे वैभव आिण ÿितķा परत िमळवू शकली नाही. दुसरीकडे, मुÖलीम राजवटी¸या क±ेबाहेर रािहलेले देशातील िविवध भागांमÅये पूवêÿमाणेच राÕůीय व आंतरराÕůीय कìतêचे उ¸च िश±ण देणाöया अनेक संÖथा भरभराटीसं आÐया. िमिथला िवīापीठ, नािदया िवīापीठ, रामावती िवīापीठ (बंगाल), काÔमीर खोöयातील िठकाणे ही मÅययुगीन काळात िहंदूंची िश±णाची क¤þे होती. काही राजपूत राºयकÂया«नी िश±णासं संर±ण िदले. माळवामÅये, धार आिण उºजैन िह िश±णाची क¤þे ÿिसĦ पावली. परमार राजा भोज िकंवा धार Öवत: अËयासू होता. िव²ान, खगोलशाľ, ºयोितष, गिणत, वैīकशाľ िश±ण या¸या क¤Æþात िशकवले जाइ. आयुव¥िदक पĦती¸या िश±णासाठी यासाठी सरिहंद खूपच ÿिसĦ होते. ठटा हे धमª, तÂव²ान आिण राजकारण या अËयासाचे नावाजलेले क¤þ होते. दि±णेमÅये याकाळात मदुराई िश±णाचे महßवपूणª िठकाण होते. अशा ÿकारे मुिÖलम आøमण व मुिÖलम राºय Öथापन होऊनही िहंदूंची िश±ण क¤þांनी Âयांची ओळख कायम ठेवली. munotes.in

Page 59

मÅययुगीन भारतातील
िश±ण ÓयवÖथा
59 ७.२.३ मुÖलीम िश±ण ÓयवÖथा िदÐलीतील सुलतान आिण भारतातील इतर मुसलमान राºयकÂया«नी मुिÖलम िश±णाची चांगली ÓयवÖथा िनमाªण केली आिण Âयाला राजा®यही िदला. धमाªदाय िवभागाचा मंýी शै±ण िवभागाचा ÿमुखही होता. उमरांववगाª¸या सहकायाªने राºयस°ेला मागªदशªन करणारा मु´य सÐलागार िकंवा ÿवĉा असणारा उलेमा िश±ण ±ेýात महÂवाची भूिमका पर पडत असे. मुÖलीम िश±ण पĦती, िहंदू धािमªक िश±ण पĦतीसाराखीच Öवłपाची होती. इÖलामचा ÿसार करणे ही Âयाचा ÿाथिमक हेतू होता. राºयात मुिÖलम िश±णासाठी अथªसहाÍय िदले गेले आिण Âयावर सवªसाधारण देखरेख व िनयंýण ठेवले. उलेमा वगª शै±िणक धोरण िनिIJत कłन शै±िणक संÖथावर िनयंýण ठेिव. उ¸च िश±ण क¤þे, ºयाला मदरसा Ìहणत, Âयांना राºयाकडून देणµया िमळत. मĉाब नावा¸या ÿाथिमक शाळां मिशदी, दगाª िकंवा पिवý तीथª±ेतýे िकंवा उपासनाÖथळे या िठकाणी भारत होÂया. िह िश±णाची िठकाणे उदार देणगीदार, राºयकत¥ वा अिधकारी िकंवा सावªजिनक धमाªदाय संÖथांकडून चालिवले जात. इÖलािमक राºय आिण सुलतान यांचे कतªÓय इÖलामचा ÿसार करणे हे होते. मिशदी िकंवा मिशदीशी संलµन असलेÐया मĉबमÅये ÿाथिमक िश±ण िदले गेले. Âया िहंदू पाठशाळांसार´या होÂया. मुÐला िकंवा मौलवी हा मिशदीचा ÿमुख होता. ÿÂयेक मुÖलीम भागात मकतब एकच िश±क चालवत असे. इÖलािमक परंपरेनुसार मुलगा चार वषª, चार मिहने आिण चार िदवसांचा असताना शाळेत पाठवावे जाई. िहंदूं¸या उपनयन ÿमाणेच िबिÖमÐला समारंभ एखाīा िवĬाना¸या सÐÐयानुसार योµय वेळी करÁयात येई. ®ीमंत पालक आपÐया घरातच िश±काकडून Âया¸या मुलाना ÿाथिमक िश±णाचे धडे देत. या िश±कांना अ®ीताकडून भरपूर मोबदला िदला जाई. अÆयथा िश±ण िवना भेदभाव न करता सवा«साठी िवनामूÐय होते. ÿाथिमक िश±ण इÖलामधमª शाľा¸या अËयासावर आधाåरत होते. ÿाथिमक िश±ण पिशªयन भाषेतून िदले जाई. मौिखक पाठाबरोबर धािमªक úंथां¸या Öमृती अरबी भाषेत िशकिवÐया होÂया. अशा ÿकारे मुलाला अरबी आिण पिशªयन भाषांचे ²ान जवळपास एकाच वेळी िमळत होते. मुलाला Óयाकरणाचे ÿाथिमक िनयम िशकवले तसेच हिदसमधील सोÈया भाषेत िलिहलेÐया लहान कथा, किवता िकंवा धडे असलेÐया लहान पुÖतकांचा अËयास पूणª Âयां¸या पूणª करवून घेतला जाई. ७.२.४ मुÖलीम उ¸च िश±णा¸या संÖथा मुिÖलमांसाठी उ¸च िश±ण देणाöया संÖथेला मदरसा िकंवा जािमया असे Ìहटले जाते. या सुलतान आिण Âयां¸या ÿांतीय राºयपालांनी Âयां¸या मुलुखात आिण इतर महÂवा¸या शहरांमÅये संÖथा Öथािपत केÐया. िहंदू गुŁकुलांÿमाणे याही िनवासी संÖथा होÂया. मदरसा हा एक राºयाचा उपøम असे कारण Âयाची Öथापना आिण देखभाल खचª खूप जाÖत होता. िहंदू िश±कांÿमाणेच, मुÖलीम िवĬान, िवशेषत: नामांिकत िवषयाचे त² यांना भरपूर मानधन आिण Âयां¸या कुटुंबासाठी Âयांना चांगली सुिवधा िदÐया जाट होÂया. भारतातील मुसलमानांची सं´या अÂयÐप असÐयाने उ¸च िश±णात ÿगती करÁयाची जबाबदारी राºयाने Öवीकाराली होती. munotes.in

Page 60

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
60 समकालीन सािहÂयातून आपÐयाला िविवध मदरसाĬारे अवलंबलेÐया अËयासøमाची मािहती िमळते. पिशªयन आिण अरबी भाषा आिण सािहÂय यां¸या ÿगत अËयासøमातून बरेच िवषय िशकवले जात. ईĵर²ान, धमªúंथांचे िवĴेषण, धािमªक परंपरा, Æयायशाľ, गिणत, खगोलशाľ, नीितशाľ, तÂव²ान, गूढवाद, तकªशाľ. इितहास आिण इतर शाľे अËयासøमाचा भाग होता. अगदी आधुिनक जीवशाľ, भौितकशाľ आिण रसायनशाľाचे याचे ÿाथिमक ²ानदेखील उ¸च अËयासांøमामÅये समािवĶ केले गेले होते. उ¸च िश±ण घेणाö या िवīाÃया«ना भारतीय व परदेशी िवĬानांनी िलिहलेÐया िविवध िवषयांवरील असं´य लोकिÿय úंथ उपलÊध असत. ÿÂयेक मदरशाचे Öवतःचे úंथालय होते. Âयािठकाणी लोकिÿय पाठ्यपुÖतके आिण दुिमªळ हÖतिलिखतांचा संúह होता. सुलेखन कला ÿÂयेक िवīाÃयाªला िशकिवली जात असे. एकूणच मदरसाने धामªशाľ, भाषाशाľ आिण अमूतª िवषयांवर जाÖत भर िदÐयामुळे िवīाÃयाªमÅये वै²ािनक ŀĶीकोन िवकिसत होÁयास अनुकूल वातावरण िमळाले नाही. िवīाÃया«नी मजकूर मनापासून ल±ात ठेववा Ìहणून Âयां¸याकडून दररोज कुराण पठाण कłन घेतले जाई. सुलतानकाळात राºयकÂया«नी िश±णास ÿोÂसाहन देÁयासाठी मोठे योगदान िदले असÐयाचे बरेच पुरावे सापडतात. अरबांनी ÿथमत: िसंध ÿांतात अरबी भाषेतून धािमªक अËयासासाठी मिशदीशी संलµन 'मकतÊज' ची Öथापना केली. कुतुब-इन-ऐबकाने अनेक मिशदी बंधून तेथे िश±णाची क¤þे बनवाली. इÐलतमुश यांनी िदÐलीत नैिसरी मदरसाची Öथापना केली. सुलतान नसीŁĥीन महमूद यां¸या कारकìदêत 'मुिÆनझी' आिण 'निसरी' अशी दोन िदÐलीतील 'मदरसे' िश±णाची क¤þे Ìहणून भरभराटीस आली. अÐलाउĥीन िखलजी यांने धमा«ला राजकारणापासून िवभĉ करÁयाचा ÿयÂन केला. अÐलाउĥीन िखलजी Öवत: सा±र नसालातरी Âयाने िश±ण क¤þांना ÿोÂसाहन िदले. Âयाने िवĬान लोकांना सहकायª केले आिण Âयांना मुĉहÖते ितजोरीतून देणµया िदÐया. िफरोज तुघलक यांनी आपÐया राºयात तÊबल तीस 'मदरसे' बांधली. अशा ÿकारे सुलतान काळात मुिÖलमांना िश±ण घेÁयास ÿोÂसाहन िमळाले. परंतु मुलéचे िश±ण आिण समाजातील गरीब घटक िश±णापासून उपेि±तच रािहला. सवाªना िश±ण देणे हे आपले कतªÓय असÐयाचे राºयकÂया«नी कधीच मानले नाही. सावªिýक िश±णाची संकÐपना Âयाकाळात अिÖतÂवात नÓहती. मुÖलीम दरबारात नोकरी िमळावी Ìहणून काही उ¸चवगêय िहंदूंनी पिशªयनही िशकÁयास सुŁवात केली. ७.३ मुघल कालखंडातील िश±ण: सवª जाती, धािमªक समुदाय आिण भािषक गटातील िवĬानांना िश±णाचे दालन खुले करणारा मुघल कालखंड िश±णासाठीचे ÿबोधन युग ठरला. कोणताही भेदभाव न करता िवĬानांना मुĉपणे राजा®य िमळाला. मुघल काळातील उ¸चिशि±त आिण सुसंÖकाåरत राजपुýांनी उदारमतवादी िश±णास पाठबळ िदले. शै±िणक आिण सांÖकृितक मूÐये याबĥल मुघल राजकÂया«ची जाण आिण Âयांनी ÖवीकारलेÐया धािमªक सिहÕणुतेचे धोरण यामुळे िश±णा¸या ÿगतीसाठी अÂयंत अनुकूल वातावरण िनमाªण झाले. munotes.in

Page 61

मÅययुगीन भारतातील
िश±ण ÓयवÖथा
61 ७.३.१ मुघल काळातील िहंदु िश±ण ÓयवÖथा िहंदु िश±ण ÓयवÖथा सुलतानकाळापासून जशी चालत आली होती ती तसीच रािहली चालू रािहली. िवĬान लोकांची िश±क पदावर नेमणूक केली जाई. जुÆया िश±कांचे अनुकरण कłन नवीन िश±क तयार होत. िश±क िवīाÃया«¸या अडचणी सोडवीत व Âयांना वेळोवेळी ÿोÂसाहन देत. तेथे िश±क व िवīाथê एकý राहात असÐयामुळे Âयां¸यात िपता-पुýांÿमाणे संबंध होते. कडक िशÖतीवर भर िदला जाई. ÿाथिमक िश±ण āाĺण गुł िकंवा पंिडताकडून पाठशाळेत िदले गेले. पाठशाळा मंिदरांशी जोडÐया गेÐया होÂया. उ¸च िश±ण गुŁकुल पĦतीĬारे िदले जाई. िजथे िवīाथê गुłकडेच राहत असत. िवīाथê गुł¸या आ®मात राहóन गुłची सवाªथाªने सेवा करी. संÖकृत भाषा िश±णाचे मÅयम होते. िवīाÃया«ना धािमªक अËयासाबरोबरच खगोलशाľ तकªशाľ, गिणताचे िवषयही िशकवले जात होते. भĉì चळवळीमुळे ÿादेिशक भाषां¸या िवकासाला चालना िमळाली. बनारस, मथुरा, ितरहòत, पैठण, थ°ा, मुलतान आिण सरिहंद ही िहंदूंची उ¸च िश±ण क¤þे होती. बंगालमधील नािडया येथे १६८० मÅये ४००० िवīाथê आिण ६०० िश±क राहत होते. थ°ा हा धमªशाľ, तßव²ान आिण राजकìय िश±णासाठी ÿिसĦ क¤þ होते. मुलतान हे खगोलशाľ, ºयोितष, औषध आिण गिणता¸या अËयासाचे क¤þ रािहले. सवªसाधारणपणे िहंदू लोकांचा Óयाकरण, तकªशाľ, तÂव²ान, गिणत, िव²ान तसेच वैदकशाľ इ. अËयासामÅये अिधक रस होता. ७.३.२ िश±ण संÖथा आधुिनक िश±ण पĦतीसारखी मुघल काळातील िश±ण ÓयवÖथा सुनीयोिजत नÓहती. मुघल काळातील िश±ण मुसलमान आिण िहंदूंनी िनयंिýत केले आिण चालवले होते. ®ीमंत कुटूंबनी Âयां¸या मुलांसाठी खास Öवतंý ÓयवÖथा केली आिण मÅयम वगª Âयां¸या मुलांना एकतर मिशदéमÅये पाठवत. िश±णाची सुŁवात ‘िबिÖमÐलाह’ या संÖकारान होत असे. उ°म हÖता±र, िनदōश शÊदो¸चार, वाचन, लेखन, पाठांतर, गिणत व कुराणातील आयते यांवर भर िदला जात असे. मþसांमÅये उ¸च िश±णाची सोय होती. यािठकाणी कुराण, हदीस (पैगंबरांची वाचने), मुसलमानी िवधी आिण अरबी भाषा ÿामु´याने िशकिवली जात. िशवाय Óयाकरण, तकªशाľ, धमªशाľ, भौितिकशाľ, सािहÂय, Æयाय तßवे, िव²ान व युनानी यांचा उ¸च िश±णात समावेश होता. फासê व अरेिबक भाषा हे िश±णाचे माÅयम होते. पुढे मोगल काळात (१५२६ – १७०७) सवªसामाÆयां¸या िश±णासाठी ÿयÂन केले, तरी सरकारमाÆय िवīालये थोडीच होती. उ¸च िश±णासाठी नंतर¸या सăाटांनी िवधायक ÿयÂनही केले नाहीत. úामीण भागात मिशदीतून मĉब असत. Âयांतून मु´यÂवे धािमªक िश±णावर भर असे. मĉब व मþसा (Madrasa) हीच मुसलमानांची खरी शै±िणक क¤þे होती. अकबर, शहाजहान व जहाँआरा यांनी आúा येथे मþसे Öथापन केले. आúा, िदÐली, जौनपूर, िसयालकोट, अहमदाबाद ही इÖलामची अÅययनाची क¤þे होती. ७.३.३. मुघलकाळातील मुÖलीम शै±िणक िवकास मुघल काळात ÿाथिमक आिण माÅयिमक िश±णाकडे दुलª± झाले नाही. मिशदी व मदरासे¸या नावे जमीन मोफत देÁयात आली. िश±कांना िश±णा¸या आिण सांÖकृितक कायाªत ÿगती करÁया¸या कामात रस घेÁयास सवª ÿकारचे ÿोÂसाहन देÁयात आले. सवª मिशदéमÅये ÿाथिमक िश±ण िदले जाणारे मकतबा कायम ठेवले. सगÑया मुघला शासकांनी munotes.in

Page 62

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
62 पाठशाळा व मĉबांना आिथªक मदत केली. मुघल सăाटांनी सांÖकृितक उपøमांनािह मोठ्या ÿमाणावर मदत केली. हòमायूनला िश±णाबĥल खूप आवड असून Âयाला भूगोल आिण खगोलशाľात िवशेष रस होता. Âयां¸याकडे Öवत: ची एक समृĦ úंथालय होते. Âयांने िदÐली येथे मदरसाची Öथापना केली आिण नंतर पुराणा-िकÐÐयाचे úंथालयात łपांतर झाले. अकबरा¸या काळात मौिखक िश±ण देÁया¸या कलेत एक नवीन पवª सुł झाले. आúा आिण फतेहपूर िसøì येथे अनेक महािवīालये Öथापन झाली. Âयांने मुिÖलम िश±ण ÿणाली सुधारणा करÁयासाठी पाठ्यøमात दूरगामी अनेक महÂवाचे बदल केले. मुिÖलम िवĬानांना संÖकृत आिण िहंदी अËयास करÁयास ÿोÂसािहत केले गेले. Âयां¸याकडे Öवतंý भाषांतर िवभाग होता िजथे संÖकृत úंथाचे फारसी आिण अरबीमÅये भाषांतर केले गेले. िदÐली, आúा फतेहपूर िसøì ही िश±ण क¤þे होती. अकबरकडे आúा येथे २४,००० पुÖतकांची एक भÓय लायāरी होती. अकबने तकªशाľ िवषया¸या अËयासास ÿोÂसािहत केले आिण तांिýक िश±णाला चालना िदली. मीर फß°ेउÐलाह िशराज या पिशªयन िवĬानाला मु´य सदर पदासाठी िनÂयुĉ गेले होते. अकबर अनेक िवĬानाशी युĦ शľ, तोफखाना आिण शाľीय संशोधन इ. िविवध िवषयांवर चचाª करीत असे. Öवतः जहांगीर पिशªयन व तुकê भाषांमÅये ÿािवण होता. मालम°ा खरेदी-िवøì करातून िमळालेÐया र³कमेचा उपयोग मदरसे¸या इमारती व इतर खचªसाठी केला जावा असा हòकुम काढला होता. शाहजहां¸या कारकìदêत बेवारस िहंदूंची मालम°ा मदरशाकडे सोपिवली जायची. हòशार िवīाÃया«ना आिण िवĬान िश±कांना आकषªक िशÕयवृ°ी आिण बि±से देऊन िश±णाला चालना िदली. राजपुý दारा िशकोह एक महान िवĬान होता. Âयांने अरबी, पिशªयन आिण संÖकृत भाषेवर ÿभुÂव िमळवले. Âयांनी उपिनषद, भागवत गीता, रामायण आिण योगविशķ यांचे पिशªयन भाषेत भाषांतर केले. शेवटचा मुघल सăाट औरंगजेबसुĦा सुिशि±त होता आिण िश±ण ÿेमी होता. Âयाने मुिÖलम िश±णासाठी सवाªिधक िनधी खचª केला. Âयांने परंपरावादी धािमªक िश±णास चालना िदली. Âया¸या काळात िहंदूं िश±णाकडे दुलª± झाले. Âयाने मुिÖलम कुटुंबातील गरीब मुलांना आिण मुिÖलम िवĬानांना उदारहÖते मदत केली. औरंगजेबाने िश±ण अिधक Óयावहाåरक आिण उपयुĉ होÁयासाठी अËयासøमात दुŁÖÂयाही केÐया. महमद गवान याने १४७९ मÅये बीदर (कनाªटक) येथे Öथापन केलेली मदरसा अÐपावधीत नावाłपास आली. इ. स. १५२० मÅये जयपूरजवळील नरनौ या गावात शेर शहा यांने एक मदरसा सुł केली. नर¤þनाथ यां¸या उÐलेखावłन अकबरा¸या कारिकदêत (१५४२ – १६०५) िहंदू व मुसलमान एकाच मþसात फासê भाषा िशकत होते. अकबर बादशाह¸या आिण नंतर¸या काळात मदरसात धमªशाľािशवाय तकªशाľ व तßव²ान यांसार´या बुिĦÿाÅयान िवषयांचा योµय तो सÆमान केला जात असे. तसेच पिशªयन सािहÂयातील गुिलÖतान बोÖतान आिण िदवाने हदीस यांसारखे úंथ िशकिवले जात. सăाट अकबर (Akbar) यांने आपÐया काळात अनेक शै±िणक बदल व सुधारणा केÐया होÂया. Âयांला िश±णात फार łची होती. मुिÖलम अËयासøमात भारतीय तßव²ान, नीितशाľ, भौितकशाľ, राºयशाľ इÂयादी जीवनािभमुख िवषयांचा समावेश केला होता. भाषा मंडळ Öथापन कłन अÆय भािषक उÂकृķ úंथांचे फासêमÅये भाषांतर कłन घेतले. Âयां¸या munotes.in

Page 63

मÅययुगीन भारतातील
िश±ण ÓयवÖथा
63 काळात मुिÖलम पाठ्यøम लविचक होता. Âयामुळे िवīाÃया«ना आपÐया आवडीनुसार िशकता येत असे. मुघल काळात िसंध, लाहोर, मुÐतान, आúा, फतेपूर, सीøì, िदÐली, जौनपूर, िसयालकोट, अजमीर (अजमेर), लखनौ, गुलबगाª, िवजापूर, गोवळकŌडा, हैदराबाद इÂयादी िठकाणी मुिÖलम िश±णाची क¤þे होती. ७.३.४ ľी िश±ण मोगल काळात मिहलां¸या िश±णामÅये िनिIJत सुधारणा झाली. दुद¨वाने, हा बदल फĉ राजघराÁयातील मिहलां¸या िश±णासाठीच आपÐयाला िदसला. मुिÖलम पडदा पĦतीचे कĘर समथªक असÐयाने Âयां¸या मुलीना िशकायला मदरशामÅये पाठवत नसत. ÿा. अतुलनंद सेन Ìहणतात, 'िहंदू, मुिÖलम, िľयाचे िश±ण बहòतेक समाजातील ®ीमंत आिण िहतकारक लोकांपुरतेच मयाªिदत होते. पडदा पĦती, बालिववाह आिण इतर सामािजक रीतीरीवाजामुळे िľयां¸या ÖवातंÞयावर बंधने आली. मुगल काळात राजघराणे आिण सरदार व ®ीमंत वगाªने Âयां¸या मिहलां¸या िश±णाकडे बरेच ल± होते. गुलबदन बेगम िहने ÿिसĦ हòमायूं नामा िलिहला. जहांआरा बेगम आिण झेबुिÆनसा Ļा उ¸च दजाª¸या कवियýी होßया.रिझया सुÐताना, महम अंग, नूरजहां, चांद सुलताना, मुमताज महल या सवª िशि±त मिहला होÂया. ७.४ ÿij १. मुिÖलम िश±णाचे टीकाÂमक िवĴेषण करा. २. तुम¸या आËयास कालखंडातील िहंदू िश±णाची ठळक वैिशĶ्ये वणªन करा. ३. िहंदू व मुिÖलम िश±णातील ÿमुख क¤þे कोणती होती? मुगल भारतातील िविवध क¤þांवर िशकवÐया जाणाö या अËयासøमांचे थोड³यात वणªन करा. ४. सुलतान आिण मोगल काळातील शै±िणक िवकासाचा तुलनाÂमक आढावा ¶या. ५. इ. स. १२०० ते १७०७ काळातील ľी िश±णा¸या िवकासाची łपरेषा सांगा. ७.५ संदभª १. अहेर, िहरा, उदयोÆमुख भारतीय समाजातील िश±ण व िश±क, नागपूर, १९९५. २. गाठाळ, एस. एस., भारताचा इितहास, परभणी, २००४. ३. गायकवाड, आर. डी. भोसले, आर. एच., ÿाचीन व मÅययुगीन भारताचा इितहास, कोÐहापूर, ४. डॉ. धनंजय आचायª, मÅययुगीन भारत(१०००ते १७०७ ), नागपूर, २००८ ५. शंकरराव खरात, सामािजक चळवळीचा इितहास,पुणे, २००६ ६. मÅयकालीन भारत, िवīाधर महाजन, सं. चंद, िदÐली. २००२ ७. Jafar S. M., Education in Muslim India' Peshawar, १९३६. munotes.in

Page 64

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
64 ८. Law N. N., 'Promotion of Learning during Muhammedan Rule' London, 1916 ९. Pande A. B., 'Society and Government in medieval India ,1965 १०. Frazes R. W., 'Literary History of India, London 1898. ११. Majumdar R. C. (ed), 'The Mughal Empire' Bhavan's Volume - 7, Bombay 1974. १२. Raychoudhary R. C., Social, Cultural and Economic History of India, Delhi, 1984.  munotes.in

Page 65

65 ८ भĉì चळवळ घटक रचना ८.० उĥीĶे ८.१ ÿÖतावना ८.२ भĉì चळवळीचा उगम ८.३ भĉì चळवळी¸या उदयाची कारणे ८.४ भĉì चळवळीची वैिशĶ्ये / कामिगरी ८.५ भĉì चळवळीचे पåरणाम / ÿभाव ८.६ भĉì चळवळीतील संत ८.३ ÿij ८.४ संदभª ८.० उĥीĶे • भĉì चळवळी¸या उगमाची मािहती जाणून घेणे. • भĉì चळवळी¸या उदयाची कारणे समजून घेणे. • भĉì चळवळी¸या वाटचालीतील संतांची कामिगरी समजून घेणे. • भĉì चळवळी¸या पåरणामांचा आढावा घेणे. ८.१ ÿÖतावना मÅययुगीन कालखंडात भिĉ चळवळीचा झालेला उदय ही तÂकालीन भारतीय इितहासातील एक महÂवपूणª घटना मानली जाते. तÂकालीन भारतीय समाजात ÿचिलत चुकì¸या łढी परंपरा िवŁĦ जागृती िनमाªण करणे तसेच परकìय स°ेला िवरोध करÁयासाठी भारतीय समाजात जागृती िनमाªण करणे हा या चळवळीचा मु´य उĥेश होता. ÿÖतुत ÿकरणात आपण भĉì चळवळ, या चळवळीचा उगम, या चळवळी¸या उदयाची कारणे तसेच या चळवळीतील संतांची कामिगरी व चळवळीचा ÿभाव आदéची मािहती पाहणार आहोत. ८.२ भĉì चळवळीचा उगम भारतात ÿाचीन कालखंडात भĉì चळवळ उदयाला आली होती. सर आर.जी. भंडारकर - यां¸यामतेः``उपिनषधे Ìहणजे भĉìमागाªचे ÿवेशĬार आहे.महाभारत काळापासून िशवपंथात िशवाची पूजा सुł झाली.``डॉ. सÂय¤þ यां¸यामते: ÿागैितहासीक काळापासून भĉì चळवळीचा ÿारंभ झालेला िदसतो. ÿारंभी भĉì परंपरेचा दि±ण भारतात उदय झाला. आलवार आिण नायनार या संतानी लोकां¸यात भĉì भावना िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला. ÿा. कृÕणाÖवामी यां¸यामते, ``आलवार संघाचा काळ हा ÿाचीन कालखंडापासून तािमळी ÿदेशात होता. भĉì चळवळ þिवड ÿदेशात जÆमाला आली. munotes.in

Page 66

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
66 कनाªटकात िवकिसत झाली. महाराÕůात पसरली आिण गुजरातमÅये जाऊन Ìहातारी झाली.'' ८.३ भĉì चळवळी¸या उदयाची कारणे ८.३.१) ईĵराचा आ®म: मुÖलीम स°ेने मुÖलीमो°र लोकां¸यावर अनेक अÂयाचार केले . यातून मुĉì िमळवÁयासाठी परमेĵराला शरण जावे. या हेतूने ईĵरा¸या आ®याला लोक गेले. Âयातून भĉì चळवळीचा उदय झाला. ८.३.२) िहंदूवरील अÂयाचार: मुसलमानी राजवटीत िहंदूवर राजकìय, आिथªक, धािमªक अÂयाचार होत होता. उदा. िहंदूना सरकारी नोकरीत ÿाधाÆय नÓहते. शेतकऱयाकडून ÿचंड शेतसारा घेतला जात असे. अनेक सामािजक बंधने लादली होती. हे संकट नĶ Óहावे Ìहणून भाविनक ŀĶीकोनातून परमेĵराची पूजा लोक कŁन लागले. यातून भĉì चळवळीचा उदय झाला. ८.३.३) िहंदू धमाªतील जटील कमªकाठ: भारतात बाĺण कालखंडापासून िहंदू धमाªमÅये अनेक Öवłपाचे कमªकांड िनमाªण झाले. ÂयामÅये य²ािवधी, पुजापाठ इ. कमªकांड िनमाªण झाले. यातून मुĉì िमळवÁयासाठी सरळ साÅया पĦतीने धमा«चा ÿसार केला गेला. Âयामुळे भवती चळवळीचा उदय झाला. ८.३.४) िहंदू समाजातील जातीय ÓयवÖथा: ÿाचीन कालखंडात वणªÓयवÖथा होती. वणª ÓयवÖथेचे िवभाजन जाती-उपजातीमÅये झाले. ऋµवेद, āाĺण, सुý, महाकाÓय, पुराण या वेगवेगÑया काळात जातीÓयवÖथा भ³कम उËया रािहÐय, जातीÿथेमÅये शीतीलता िनमाªण करÁयाचा ÿयÂनातून भĉì चळवळीचा उगम झाला. ८.३.५) िहंदू-मुसलमान या¸यात ऐ³य: मÅययुगीन काळात इÖलामांचे िकंवा मुसलमानांचे भारतावर आøमण होऊन, Âयांची राजकìय स°ा Öथापना झाली. Âयांची łढी, परपंरा आिण संÖकृती आिण भारतातील संÖकृती यां¸यात समÆवय साधÁयाचा ÿयÂन केला. यातूनच ऐकमेकां¸यात देवदेवताबĥल आकषªण िनमाªण झाÐयाने भĉì चळवळीचा उदय झाला. ८.३.६) ईÖलाम धमाªचा वाढता ÿभाव: मुसलमानाची स°ा Öथापना झाÐयानंतर, Âयांनी आपÐया धमाªचा ÿसार करÁयाचा ÿयÂन केला. हा ÿयÂन करत असताना, Âयांनी धमा«°राला ÿोÂसाहन िदले. जे धमा«°र करतील Âयांना जहागीऱया िदÐया. Âया¸यावरचे कर कमी केले. तर काही ÿसंगी सवा«ना सĉìने मुसलमान बनिवÁयात आले. इÖलामी धमाª¸या आøमणापासून आपÐया धमाªचे संर±ण आिण ÿसार करावा या उĥेशाने भĉì चळवळ सुł झाली. ८.३.७) सुफì पंथाचा ÿभाव: इÖलाम धमाªचा पुरÖकार करणारे लोक कĘर धमाªिभमानी होते. याच मुसलमानांनी सुफì संÿदाय िनमाªण कłन लोकांना ÿेम, सिहÕणूता, माणुसकì, दुसऱयाबĥल आदर व दुसऱयांना मदत करणे इ. संदेश लोकांना िदला. Âयामुळे भĉì चळवळीचा उदय झाला. munotes.in

Page 67

भĉì चळवळ
67 ८.३.८) उपे±ीतांसाठी कायª: भĉì चळवळीने ÿामु´याने अपेि±त समाजाला आचार देÁयाचे काम केले. Âयां¸यात ईĵर भĉì, ÿेम िनमाªण केले. Âयामुळे अनेक जाती - जमातीतून संत िऩमाªण झाले.या संतां¸या ÿयÂनातून भवती चळवळ उदयास आली. ८.३.९) िहंदू धमª व समाज यांची दुरावÖथा: शंकाराचायाª¸या ÿयÂनाने िहंदू धमाªचे पुनªजीवन होऊन āाĺणाचे वचªÖव व महßव वाढले व कमªकांडास महßव ÿाĮ झाले. Âया¸या काही लोकांनी आवाज उठवला. पण Âयांनी लोकांना परमेĵराचे महßव पटवून िदले. Âयातूनच भवती चळवळीचा उदय झाला. ८.३.१०) मुÖलीम राजवटीची Öथापना: मुÖलीम राजवटीची Öथापना होऊन भारताची सामािजक व सांÖकृितक पåरिÖथती धो³यात आली. काही लोक मुÖलीम धमª Öवीकारत होते. Âयांना आळा घालÁयासाठी व िहंदू धमêचे संर±ण करÁयासाठीच भĉì मागाª¸या चळवळीस चालना िमळाली. ८.३.११) िहंदू तßव²ानाचे िवतरण व सामाÆय जनता: शंकराचायाªचा अदवैतवादाचा िसĦांत व Âयासंबंधीची तािÂवक चचाª व युĉìवाद सवª सामाÆय िहंदू जनते¸या आकलना बाहेरचा होता. Âयामुळे Âयांनी िवतरणाऐवजी सोपी व तािÂवक चचाª हवी होती. कì ºयामÅये Âयांना सहज सहभागी होता येईल. ही गरज भĉì मागाªने पूणª केली. ८.४ भĉì चळवळीची वैिशĶ्ये / कामिगरी भĉì चळवळीमÅये अनेक संतांनी महßवाची कामिगरी केली आहे. Âयांनी भĉì चळवळीतून समतेचा मागª दाखवला. Âयाची वैिशĶ्ये िकंवा संताचे काय¥ पुढील ÿमाणे - ८.४.१) सामािजक समतेचा मागª दाखवला: दि±ण भारतामÅये भĉì चळवळीला ÿारंभ झाला. अलवार व नयनार असे दोन पंथ चळवळीत होते. या दोÆही पंथानी सामािजक समता ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन केला. पåरणामी समाजातील काही ÿमाणात जाती िवषमता कमी होऊन समतेचा मागª िनमाªण झाला. ८.४.२) धािमªक कमªकांडाला िवरोध केला: िहंदू समाजात य² िवधी, देवदेवतांची पूजा, नवस इ. Öवłपात कमªकांड होते. यां¸या माÅयमातून ईĵर ÿाĮी होणार नाही. असा संदेश संतांनी िदला. परमेĵर हा केवळ तुम¸या ÿेमाचा भुकेलेला आहे हे सांगून Âयांनी कमªकांठाला िवरोध केला. ८.४.३) संतांनी एकेĵरवादाचा मागª सांिगतला: ÿाचीन कालापासून िहंदू समाजात अनेक देवातांची िनिमªती झाली होती. मानवाने आपÐया भĉì¸या व ®ेĦे¸या जोरावर वेगवेगÑया देवतांची पूजा करÁयास सुłवात केली होती. परंतु परमेĵर एक आहे. Âयांची łपे अनेक आहेत हा संदेश संतांनी लोकांना समजावून देऊन एकेĵरवादाचा ÿसार केला. ८.४.४) लोकभाषेचा उपयोग: भĉì चळवळी¸या उगमापय«त जे सािहÂय होते ते संÖकृत भाषेत होते. Âयामुळे सामाÆय लोकांना ती भाषा कळत नÓहती. संतांनी आपला भĉì मागª सवा«ना कळावा, सामाÆय जनतेपय«त Âयाचा ÿसार Óहावा, यासाठी munotes.in

Page 68

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
68 लोकभाषेत सिहÂयाची िनिमªती केली. Âयामुळे अभंग, भाłड, कêतन इ.ची रचना केली. ८.४.५) úह जीवनाला महßव: भĉì चळवळीने संÆयास, आ®म व वानÿÖथ आ®माला िवरोध केला. कारण मानव जÆम पुÆहा नाही. Ìहणून संतांनी úहÖथा®माला महßव िदले. परमाथª कłनही परमेĵर ÿाĮ करता येतो. असा सÐला समाजाला िदला. ८.४.६) िहंदू - मुÖलीम ऐ³य: तÂकालीन मुसलमान राºयां¸या धमाªधतेमुळे िहंदू-मुÖलीम समाजात संघषª िनमाªण झाला होता. परंतू या चळवळीने एकेĵरवादाचा पुरÖकार केÐयाने िहंदू-मुसलमान समाजात ऐ³य िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला. ८.४.७) परमेĵरा¸या स¸चा भĉìचा संदेश: भĉì चळवळीने ईĵराचे खरे łप समाजासमोर मांडÁयाचा ÿयÂन केला. िदन-दुबÑयांची, गोर-गरीबांची ÿाणी मांýांची सेवा करा. Âयां¸यावर ÿेम करा ही खरी भĉì असून, तो परमेĵराचा खरा संदेश आहे.असे सांगून लोकांपय«त पोहोचवÁयाचा ÿयÂन केला. ८.४.८) दिलत जातीचा उĦार: सवª जाती-जमातीतील लोकांना भĉì करÁयाचा अिधकार आहे, असे भĉì चळवळीने सांिगतले. Âयांनी भĉìचा खरा मागª दलीतापय«त पोचवला. Âयामुळे दिलत जातीतून अनेक संत िनमाªण झाले. ८.४.९) धािमªक अिहÕणुतेवर भर: भĉì चळवळी¸या माÅयमातून संतांनी धािमªक िवषमता कमी केली. सवª धमाªमÅये ÿेम, मैýी िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन केला. ८.४.१०) धमा«तरास बंदी: मुÖलीम राजवटीत सĉìने िकंवा आिमष दाखवून धमा«°र सĉìने केले जात असे. या धमा«तरास संतांनी िवरोध केला व Âया¸यावर बंदी घातली. ८.४.११)सģुłचे महßव: गुłिशवाय ²ान नाही आिण ²ानािशवाय भĉì नाही. भĉìमूळेच मनुÕय जीवाला मो± ÿाĮी होते. परमेĵराची आराधना केÐयास मो± िमळतो असे Âयांनी समाजापय«त िवचार पोहचवला. ८.४.१२) भĉì चळवळ हे एक आंदोलन होते: भĉì चळवळी¸या माÅयमातून समाजात समता िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन कłन धमाªची मािहती िदली, धमाªचे Öवłप सांिगतले, िहंदू-मुसलमाना¸यात ऐ³य िनमाªण केले Âयामुळे सामाÆय जनता भĉì चळवळीकडे आकिषªत झाली. पåरणामी हे एक सामािजक आंदोलन िनमाªण झाले. ८.५ भĉì चळवळीचे पåरणाम / ÿभाव भĉì चळवळी¸या वाटचाली धमा«तील व समाजातील अिनķ łढी, परंपरा नĶ करÁयाचा ÿयÂन केला. भारतीय लोकां¸या जीवनावर याचा िदघªकाळ पåरणाम पडला तो पुढील ÿमाणे- ८.५.१) सामािजक सुधारणेला उ°ेजन: भĉì चळवळीने ढŌगी, अंध®Ħा, łढी, परंपरा या अशा अनेक हानीकारक घटना¸यावर घटकावर िटका कłन, सामािजक सुधारणेला ÿाधाÆय िदले. Âयामुळे समाºयाला नवीन उ°ेजन िमळाले. munotes.in

Page 69

भĉì चळवळ
69 ८.५.२) लोक जागृती: भĉì चळवळीतील संतांनी ओÓया, अभंग, भाłड यां¸या माÅयमातून लोक जागती केली. सामाÆय लोकांना परमेĵराची ÿाथªना करÁयाचा अिधकार आहे. याची जाणीव कłन िदली. ८.५.३) िहंदे-मुसलमान यां¸यात मैýीः िहंदू मुसलमान धमा«ना ऐकमेकां¸या जवळ आणÁयाचे महßवाचे कायª भĉì चळवळीने केले. दोÆही धमा«तील कटूता Âयामुळे बरीच कमी झाली. ८.५.४) एकाÂमतेची भावनाः भĉì चळवळ ºया-ºया िठकाणी जाऊन पोहोचली. Âया-Âया िठकाणी एकाÂमतेची भावना िनमाªण झाली. उदा. पंजाब, महाराÕů, गुजरात, कनाªटक, तामीळनाडू भËती चळवळीमुळे ऐ³या¸या भावनेवर Öवत¸या संÖकृतीचा आिण धमाªचा अिभमान वाढीस लागला. ८.५.५) समतेचे मागª ÿÖतािपत केलेः समाºयामÅये किनĶ जाती-जमातीना सवªच ±ेýात Öथान नÓहते. भĉì चळवळीने Âया लोकांना या चळवळीचा ÿवाहात आणÁयाचा ÿयÂन केला. व Âयांना िनंदा नालÖतीपासून दूर कłन भĉìचा मागª दाखवला व समाजातील िवषमता नĶ होऊन सामािजक समता िनमाªण झाली. ८.५.६) भाषा व वाđयाचा िवकास: भĉìचा मागª सवª सामाÆय लोकांना समजावा यासाठी लोकभाषेचा िÖवकार कŁन, या भाषेतून आपले िवचार अभंग,भाŁड, ओÓया समाºयासमोर मांडÐया. Âयामुळे भाषा वाđयाचा िवकास झाला. ८.५.७) एकेĵर वादाचा ÿभाव: भĉì चळवळीने ऐकेĵर हा िवचार समाजात मांडला. परमेĵर एकच आहे. Ìहणून एकाच परमेĵराची पूजा, ÿाथªना करावी Âयामुळे Óयĉìल मो± ÿाĮ होतो. हा ऐकेĵरवादाचा िवचार समाजात िनमाªण झाला. ८.५.८) राजनैितक ÿभाव: भĉì चळवळीने राजकìय ±ेýात ही जागृती केली. धमाªचे, समाजाचे संर±ण करावे या उĥेशाने Öवतची राजकìय स°ा असावी असा िवचार मांडला. Âयामुळे िवजयनगरची स°ा, मराठ्याची स°ा अशा राजकìय स°ा िनमाªण झाÐया. ८.५.९) सांÖकृितक ÿगती: भĉì चळवळीने समाजात मंिदरे बांधकामे मोठ्या ÿमाणात सुł केली. िविशĶ देवताची मूतê पूजा सुł झाली. Âयामुळे समाºयात सांÖकृितक जागृती िनमाªण झाली. ८.५.१०) िहंदू धमाªचे र±ण मÅययुगीन कालखंडामÅये इÖलामी स°ा असून ते सĉìने धमा«तर करत होते. या¸या िवरोधात भĉì चळवळीने कायª कłन मुÖलीम राºयकता«¸या अÆयाय, अÂयाचार धोरणापासून िहंदू धमाªचे, समाजाचे र±ण केले. ८.६ भĉì चळवळीतील संत मÅययुगीन कालखंडात संतांनी भĉì चळवळ िवकिसत कłन या चळवळीचे कायª±ेý िवशेषत संपूणª देशात िवÖतारले होते. संतांनी साÅया सोÈया काÓय अंभगाची िनिमªती कłन लोकांपय«त पोहचवले ते संत पुढीलÿमाणे- munotes.in

Page 70

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
70 ८.६.१) रामानुजाचायª: भĉì चळवळीचे जनक Ìहणून यांचा उÐलेख करÁयात येतो. हे वैÕणव पंथीय असून यांचा जÆम ितłपती येथे झाला व Âयांनी सगुण भĉìचा पुरÖकार केला. परमेĵराची मनापासून भĉì करणे हा मो± ÿाĮीचा एकच मागª असÐयाची Âयाची धारणा होती. परमेĵराची अनÆय भावाने भĉì केÐयास शुþांनाही मो± िमळू शकतो असा Âयावेळी øांतीकारक वाटणारा िवचार Âयांनी ÿथम मांडला āĺमसुý आिण भगवģीतेवरील िटका तसेच वेदांत सदयमहा हे úंथ Âयांनी िलिहले. ८.६.२) िनंबकाचायª: हे राधाकृÕण यांचे भĉ होते. Âयांचा जÆम िनंबकपुर येथे झाला. शंकराचायाªचा अद¤तवाद व रामानुजाचाया«चा दैतवाद यावर ®Ħा होती. मो± ÿाĮीसाठी कृÕण भĉì करा असे सांगत मथुरे¸या पåरसरात Âयांनी भĉìमागाªचा पुरÖकार केला. ८.६.३) माधवाचायª: याचा जÆम कÐयाणपूर येथे १२०० मÅये झाला. बालपणापासून संसार Âयाग कłन ²ान ÿाĮ केले. हे िवÕणूचे भĉ असून Âयांनी ²ानामुळे भĉì, भĉìमुळे मो± िमळतो असे सांिगतले. ८.६.४) वÐलभाचायª: यांचा जÆम तेलगू कुटूंबात १४६९ रोजी झाला. िश±ण संपÐयावर ितथªयाýा कłन िवजयनगरला भेट िदली. यांनी संÖकृतमÅये १७ úंथ िलिहले Âयांनी शुĦ दैतवादाचा पुरÖकार केला. ८.६.५) चैतÆय महाÿभू: बंगालमÅये एका āाĺण कुटुंबात इ.स. १४०५ मÅये Âयांचा जÆम झाला. भĉì मागाª¸या ÿसारासाठी Âयांनी भारतभर Ăमण केले. Âयांनी जातीÓयवÖथा, पशूबळी मांसाहार, मīपान इ. गोĶéचा िनषेद केला. हे ÿमुख भĉì मागाªचे ÿवतªक असून Âयांचा मुÂयू १५५३ मÅये झाला. ८.६.६) ²ानेĵर: याचा जÆम आळंदी येथे १२७५ रोजी झाला. िनवृ°ी, ²ानेĵर, सोपान, मुĉाबाई असे चार भावंड ²ानेĵर बालबĺचारी असून १६Óया वषê भागवत िगतेवर Âयांनी ²ानेĵरी हा úंथ िलिहला Âयांनी लोकांना िवĜलाची भĉì करÁयास सांिगतले . Âयांनी १२९६ ला आळंदी येथे समाधी घेतली. ८.६.७) नामदेव: याचा जÆम १२७० मÅये पंढरपूर येथे िशंपी कुटुंबात झाला. ११ Óया वषê लµन झाले पण संसारात मन रमले नाही. ते िवĜलाचे भĉ होते. Âयांनी पंजाब, राजÖथान, महाराÕů भागवत धमाªचा ÿसार केला. मराठी, िहंदी भाषेत हजारो अभंग रचले. कमªकांड, जातीभेद यास िवरोध केला. ८.६.८) एकनाथ: यांचा जÆम पैठण येथे १५३३ मÅये झाला. Âयांनी भĉì मागाªचा ÿसार केला. Âयांनी १०३६ ओÓयाचे भागवत, `भावाथª रामायण` एकनाथी भागवत łि³मणी Öवयंवर इÂयादीचे लेखन केले. गोर-गåरबांना Âयांनी जवळ कłन ÿाÁयावरही दया केली. Âयाचा मृÂयु १५९९ मÅये झाला. ८.६.९) तुकाराम: िवĜलभĉ तुकाराम यांचा जÆम देहó येथे १६०८ मÅये झाला. ४००० हóन जाÖत अभंगाची रचना केली हे अभंग तुकारामगाथा Ìहणून ÿिसĦ आहेत. Âयांनी संतांना उपदेश िदला. munotes.in

Page 71

भĉì चळवळ
71 ``जे रंगले गांजले । Âयांसी Ìहणे जो अपुले ।।तोची सांधू संत ओळखावा । देव तेथेची जानावा ।।``हा संदेश Âयांनी लोकांना िदला. ८.६.१०) रामनंद: यांचा जÆम अलाहाबाद मÅये १२९९ मÅये āाĺण कुटुंबात झाला. Âयांनी रामाची भĉì केली. जातीभेदाला िवरोध कłन Âयांनी भĉìमागª मोकळा केला. Âयांनी संÖकृत भाषे ऐवजी िहंदी भाषेला ÿाधाÆय िदले. ८.६.११) संत कबीर: एक कथा सांगते कì यांचा जÆम िवधवा बाĺण ľी¸या पोटी झाला. Âयांना नदी काठी सोडून िदले. िनऊ-िनमा नावा¸या मुÖलीम दांपÂयाने Âयाचे पालन केले. किबरांना दोन मुले होती. Âयांना िलिहता-वाचता येत नसूनही, परमेĵर एकच आहे अशी िशकवण िदली. Âयांचे दोहे ÿिसĦ आहे. ८.६.१२) मीराबाई: मीराबाई कृÕण भĉìची असून १५१६ मÅये जोधपूर येथे जÆम झाला. राºयÖथानी भाषेतील तीची भजने असून,भĉì चळवळीचा एक अमूÐय ठेवा आहे. ८.६.१३) गुłनानक: यांचा जÆम १६६९ मÅये खýी कुटुंबांत झाला. वया¸या २०Óया úह Âयाग केला. शीख धमाªची Öथापना केली. ऐकेĵरवाढाचा पुरÖकार केला. परमेĵरा¸या िनगªण भĉìचा पुरÖकार केला. समाजातील व धमाªतील अनेक गोĶीवर िटका केÐया. ८.६.१४) रामदास Öवामी: रामदास Öवामीचा जÆम जांब या गावी १६०८ मÅये झाला. Âयांनी दासबोध हा úंथ िलहóन मोलाचा उपदेश केला. Ĵोकातून Âयांनी लोकांना सुिवचार व सĬतªन यांची िशकवण िदली. लोकांना भĉì मागªकडे वळवून Âयानां भकती मागाªची िशकवण िदली. ८.६.१५) तुळसीदास - यांचा जÆम राजापूर येथे āाĺण कुटुंबांत झाला. बाबा नरहरीदास Âयांचे गुł. Âयांचे पÂनीवर खूप ÿेम. पÂनी¸या सांगÁयावłन Âयांनी परमेĵराची आराधना केली. Âयांनी एकूण २५ úंथ िलिहले. रामचåरýावर िलिहलेला úंथ तुलसी रामायण Ìहणून ÿिसĦ आहे. अनेक úंथाĬारे Âयांनी गåरब समाजातील अंध®Ħा, łढी यावर िटका केÐया. ८.६.१६) तुकडोजी महाराज: यांचा जÆम आवली येथे १९०९ मÅये झाली. Âयांनी ४६७५ ओÓयांचा `úामúंथ` हे काÓय िलिहले. Âयांनी इĵªराची भĉì केली व लोकांना उपदेश केले. भĉì चळवळीमुळे भेदभाव न करता समतेची वागणूक लोकांना िदली. तसेच साधु संतां¸या कायाªमुळे लोकजागृती झाली. धमाªबĥल आदर वाढला. लोकां¸या मनात आÂमिवĵास िनमाªण झाला. संतां¸या कामिगरीचा िशवरायांनी Öवराºय Öथापनेसाठी उपयोग कłन घेतला. munotes.in

Page 72

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
72 ८.३ ÿij १. भĉì चळवळी¸या उदयाची करणे सांगा. २. भĉì चळवळीची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा. ३. भĉì चळवळी¸या पåरणामांचा आढावा ¶या. ४. भĉì चळवळीतील संतांची कामिगरी ÖपĶ करा. ८.४ संदभª १. डॉ. धनंजय आचायª, मÅययुगीन भारत, (१००० ते १७००) नागपूर २. डॉ. अिनल कठारे मÅययुगीन भारत, कÐपना ÿकाशन ३. ओक पी. एन. इÖलामी ÿचøाची सुŁवात मनोरमा ÿकाशन  munotes.in

Page 73

73 ९ सुफì पंथ घटक रचना ९.० उĥीĶे ९.१ ÿÖतावना ९.२ सुफì पंथाचा उदय व तािÂवक िवचार ÿवाह ९.३ सुफì संÿदायाचे Öवłप आिण ÿसार ९.४ सुफì पंथाचे िसĦांत व तÂव²ान ९.५ भारतातील ÿमुख सुफì संÿदाय ९.६ ÿij ९.७ संदभª ९.० उĥीĶे • सुफì पंथा¸या उदयाची पाĵªभूमी समजून घेणे. • सुफì पंथा¸या Öवłपाचा अËयास करणे. • सुफì पंथाचे तÂव²ान समजून घेणे. • भारतातील सुफì संÿदायाची मािहती जाणून घेणे. ९ .१ ÿÖतावना अबू नľ-अलू-िसराज या¸यामते जे लोक ऊन िकंवा लेकरीचे कपडे वापरतात ते सुफì होय. डॉ. अवध पांडेय¸या मते गरम कपडे वापरणारे सुफì होय. सुफì पंथाची तीन वैिशĶ्ये Ìहणजे १) भौितक सुखाचा पूणªपणे पåरÂयाग करणे. २)दयाघन परमेĵराला पूणª शरण जाणे. ३) परमेĵरा¸या या जगातील Óयापकतेवर अढळ िवĵास ठेवणे. ९.२ सुफì पंथाचा उदय व तािßवक िवचार ÿवाह कुराणापासून सुफì पंथाचा उगम झालेला िदसतो. तरीपण िùIJन व िहंदू धमाªतील तßवे ÂयामÅये आढळतात. पुढे िùIJन धमाªचा ÿभाव कमी होऊन िहंदू धमाªचा ÿभाव वाढला. िहंदूधमाªतील भिĉयोग, राजयोग या कÐपना िÖवकारÐया. सुफì पंथा Óयावहाåरक ŀिĶकोन व तािÂवक ŀिĶकोन आढळतो. Óयावहाåरक ŀĶीने राजयोग व भĉìयोग यां¸याशी साÌय आहे. तािÂवक Öवłप माý वेदाÆतामधील तÂवांशी िमळते जुळते आहे. सुफì पंथाने िहंदू धमाªकडून Öव¸छता, िवशुĦता, सÂय, अंिकंचमता तर बौĦ धमाªकडून िनमाªण, आयª आÕůांगमागª या कÐपनेचा िÖवकार केला. úीक वाđयाचे अरबी भाषेत łपांतर झाÐयावर Èलेटोवादा¸या तÂवांचा सुफì पंथावर ÿभाव पडला. Âयामुळे नवÓया शतकापासून पंथाचा ÿसार झाला. Âयावेळी सुफì पंथाने तािÂवक भूिमका िÖवकारली, Âयामुळे पाच तािÂवक िवचार ÿवाह िनमाªण झाले. ते पुढील ÿमाणे- munotes.in

Page 74

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
74 १) संत हòसेन-िबन-मÆसूर-अनल हक, अनल हक (मीतो आहे, मी तो आहे) २) इÊनसीना : - परमेĵरा¸या अलौिकक व िवĵÓयापक Öवłपावर िवĵास Óयĉ. ३) सुýावदê : - ईĵरामÅये िवलीन होÁयाचे अंितम Åयेय साÅय होईपय«त आÂमा पुनजªÆम होत राहतो. शेवटी आपले Åयेय साÅय करतो. ४) इÊन-अल्-अरबी : - परमेĵराचे ÿितिबंब िनसगª व मानव या दोÆहीतही आहे. ५) अÊदुल करीम अल् जीली : - सवª िवĵ हे परमाÂÌयाचे Öवłप आहे. ९.३ सुफì संÿदायाचे Öवłप आिण ÿसार सुफì पंथामधील संÿदायाला िसलिसला Ìहणून ओळखले जाते. गुł िकंवा नेतृÂव करणारा धमōपदेशक याला पीर, शेख िकंवा मुिशªद असे Ìहणतात. खानका, जमातखाना, झािवया हे तीन ÿकारचे मठ आहेत. १) खान का मठ - िविÖतणª असून ÂयामÅये ÿÂयेकाला ÿवेश असे. २) जमातखान मठ - काही िशÖयांचीच राहÁयासाठी जागा असे ३) झािवया मठ - जगापासून दूर एकांतात राहóन साधना करणाऱया गुढवाīांचीच फĉ सोय केलेली असे. जेÓहा सुफì पंथामÅये ÿवेश करावयाचा असेल तेÓहा Âयाला िठगले लावलेला एक अंगरखा घालावयास देत व डो³यावरील केस काढून टाकìन असत. शेख आपÐया वारासाला पदाची सवª सÆमान िचÆहे Ìहणे अंगरखा, ÿाथªनेची वľे, खडावा, जपमाळा, काठी इ-देत असे. अÅयाÂम साधना करताना भĉाचा जोष वेगवेगÑया टÈÈयातून जात असतो. Âयास मकामात असे Ìहणतात. या वेळी मना¸या अनेक अवÖथा िदसून येतात Âयाला हाल Ìहणतात. सुफì पंथात भĉìने करावया¸या साधनेला िजø Ìहणतात. ७Óया शतकामÅये िसंध, पंजाब ÿांतात मुिÖलम स°ेचा ÿवेश झाला. मुलतान हे ÿमुख क¤þ होते. ९Óया शतकानंतर सुफì पंथाचा ÿसार मोठ्या ÿमाणात झाला. या काळात सुफì पंथामÅये दोन ÿकार¸या संताचा उदय झाला. एका ÿकाराला संशयी िकंवा झिहंद आिण दुसऱया ÿकाराला सेवक िकंवा उÊबाद असे Ìहटले आहे. सुफì पंथाने दि±ण भारतात ÿथम पेÆनूकŌड येथे ÿवेश केला. Âयानंतर सवªý ÿसार झाला. नुłĥीन हा सुफì संत इिजĮमधून इ.स.¸या नवÓया शतकात दि±ण भारतात आला. Âयाने रा±सभुवन व गोणगाव येथे धमªÿसार केला. जÐलाउĥीन - गंजखा आिण मोिमन आåरफ हे साधू १३Óया शतकात दि±णेत आले. मÅययुगीन दि±ण भारतात अंदाजे ३५० सुफì िकंवा मुिÖलम संत होते असे अÊदुल जÊबार मÐकापुरी यां¸या úंथावłन समजते. बुऱहाणपुर, औरंगाबाद, हैदराबाद, गुलबगाª, िबदर-िवजापूर ही मुिÖलम धािमªक क¤þ होती. अÐलाउĥीन िखलजी¸या काळात मुंतजबुĥीन जजªरीब± हा दि±णेत खुलदाबाद येथे आला. पैठण ते महाराÕůातील सुफì क¤þ होते. खानदेशाचा सुलतान निसłĥीन फाłकì याने बुऱहाणउĥीƸया नावाने बऱहाणपूर हे गाव बसिवले. बुऱहाणउĥीनचे िशÕय इमाद काशानी, शेख हòसेनी, łकनुĥीन काशांने, हòसलुल वसूल, िहदायतुल कुतूब, नफायसुल अÆफास हे तीन úंथ िलिहले. सुफì संतांनी पुढीलÿमाणे शहरात धमªÿचाराचे कायª केले. पैठण- िनजामुĥीन, खुलदाबाद- बुऱहाणउĥीन गरीबशहा, गुलबगाª-िसराजजुĥीन, जुनेदी, िवजापूर-ऐनउĥीन, खानदेश-बहòदुÐला, पुणे-िहसानुĥीन क°ाल. munotes.in

Page 75

सुफì पंथ
75 ९.४ सुफì पंथाचे िसĦांत व तßव²ान ÿÂयेक भĉìपंथात गुढ़वादी ²ानाला महßव आहे. Âयाÿमाणे सुफì पंथामÅयेही गुढ़वादी ²ानाला महßव आहे. अÅयाÂÌयाचे ²ान िमळवणे Ìहणजे परमाÂÌयाशी एकłप होणे होय. परमेĵराचा आिवÕकार ºया पĦतीने होतो Âयाला सुफì पंथात तनजुÐलात Ìहणतात. तनजुÐलात Ìहणजे अवतरणे होय. परमेĵरा¸या िनभ¥ळ Öवłपाला अÐल वजदूल मुतलक Ìहणतात. Âयाचा अथª एकाच एक अिÖतÂव होय. जात (स°ा) िसÉत (गुण) आिण कमª याबाबत परमाÂमा अिĬतीय आहे. अ²ान हे सवª दुःखांचे मूळ आहे. मो± Ìहणजे अ²ानाचा नाश, अहंकार, आसकती यांचा िनरास आहे. परमेĵराचे Öवłप यासंदभाªत सुफì पंथामÅये तीन िवचारÿवाह आहेत. १) इजािदया (दैतवाद) : - सृĶी व परमेĵर िभÆन आहे. सृĶीची परमेĵराने िनिमªती केली. २) शहòिदया : - परमेĵर सवªÓयापी, सवª®ेķ आहे. ३) वजुिदया (अĬैतवाद) : - परमेĵर हे एक सÂय असून सवª काही तोच आहे. ९.४.१) अÅयाÂम साधने¸या मागाªतील सात टÈपे: अÅयाÂम जीवनातील ÿगती¸या पंथाला मागª Ìहणतात. Âया मागाªवर ÿवास करणाऱया सालीक Ìहणतात. सालीकला परमेĵराचे ²ान Ìहणजे माåरफन संपादनासाठी िश±ण देणे. या िश±णाचे िकंवा अÅयाÂम साधने¸या मागाªतील सात टÈपे : -१) उबुिदयात (सेवा) : - मुमु±ूला तोबा (पIJाताप) होतो. २) इÕक : - परमेĵरािवषयीची ओढ /ÿेम िनमाªण होते. ३) जाहेद (Âयाग) : - परमेĵराला सोडून बाकì सवª गोĶéचा Âयाग करणे. ४) माåरफत (²ान ÿाĮी) - सवª गोĶी सोडून िदÐयास परमेĵराच Öवłपात ²ान भĉाला ÿाĮ होते. ५) वजद (उÆमादावÖथा) : - परमेĵरा¸या Åयानाने उÆमादावÖथा ÿाĮ होते. ६) हिककत- परमेĵरा¸या ²ानÿाĮीनंतर भĉां¸या मनात तव ³कुल (परमेĵराला शरण नाÁयाची भावना) िनमाªण होते. परमेĵर एकमेव सÂय आहे. हे समजणे Âयालाच तौिहद Ìहणतात. आÂमा अनंतात िविलन होतो. याला ईĵर द° हकìकत असे Ìहणतात. ७) वसल (मिलन): - परमाÂÌया¸या सा±ाÂकाराने भĉाचे हदय समाधानी होते. थोड³यात साधनमागाªतील सात टÈपे Ìहणजे १) पIJाताप २) संशय ३) संÆयास ४) दाåरþ्य ५) शांतपणा ६) िवĵास ७) समाधान ही तßवे आहे. ९.४.२) आÂमिÖथती¸या अवÖथा: मानवा¸या आÂमिÖथतीचे सात टÈपे आहेत. Âयाला मुकामत Ìहणतात. ते Ìहणजे १) तोबा (पIJाताप) २) इनावत (मतांतर) ३) जुहóद (Âयाग) ४) तव³कूल (परमेĵराला शरणागती) ५) सā (संतोष) ६) शुø (ईĵरािवषयीची कृत²ता) ७) मुकाम / रजा (ईĵरी इ¸छा हीच आपली इ¸छा) या अवÖथे¸या सात टÈÈयामÅये खौफ (भय) वादा (िवरĉì) फø (गåरबी) यांचा तीनचा समावेश केÐयास ईĵर ÿाĮी होती. ईĵरÿाĮीत ही १० तßवे सांिगतलेली आहेत. सुफìचा िýÿवास Ìहणजे मानवा¸या आÂमोĦाराचे तीन मागª होय. १) सरåरलला - परमेĵरापय«त ÿवास करणे २) सैरिफÐला - परमाÂÌय Öवłपात ÿवास करणे. ३) सैरअिनÐला - परमेĵरापासून ÿवास करणे. सुफì पंथाची आÂÌया¸या Öवłपािवषयीची धारणा Ìहणजे łढ (आÂÌयाचे Öवłप पिवÞय munotes.in

Page 76

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
76 असून ®ेķ आहे), नफस (आÂÌयाचे कामøोधधारी मुĉ Öवłप होय) या दोन ÿकार¸या आहेत. ९.४.३) सुफìचे आचारशाľ: आÂÌया¸या उĦारासाठी चार आचार मागª सुफìने सांिगतले आहेत. १) शåरयत - धमाªचे पालन कसे करावे हे सांगणारे िनयम होय. २) मलकुत-दैवी संप°ी व दैवी आशीवाªद होय. ३) जबłत - िसĦी ÿाĮी होय. ४) लाहóन - परमेĵरात िविलनीकरण होय. शåरयत¸या आचार धमाªत पुढील सांिगतलेÐया आहेत. १) ितलावत (कुराणाचे पठण करणे) २) रोज पाच वेळा नमाज पढणे. ३) िजø (परमेĵराचे Öमरण करणे.) मोठ्यांदा उ¸चार करणारे याला िजø-इ-जली Ìहणतात. तर मनातÐया मनात उ¸चार करणे याला िजø-इ-खफì Ìहणतात. ४) िफø (ईĵरा¸या गुणांचे िचंतन करणे) ५) समा (ईĵरी नावाचे संकìतªन करणे) ६) मुजाहद (सवª इंिþये व िच°वृ°ीचा िनषेध) परमाÂमा Öवłपाचा ÿकाश पडÐयानंतर Âया Óयĉìला अलफरदर कामील Ìहणजे पुłषो°म िसĦपुłष Ìहणतात. या िसĦ पुłषाला गौसुल जाम / जगदाधारी Ìहणतात. परमेĵर ºयांना योµय मागªदशªन करतो. अशा संतांना अÐमहदी Ìहणतात. फना Ìहणजे नĶ होते. बका Ìहणजे परमेĵर Öवłपा¸या िचंतनात मµन राहणे. फनाचे तीन ÿकार सांिगतलेले आहेत. १) कुव¥ फरायज (परमेĵरा¸या हातातील बाहòले बनणे.) २) कुव¥-न-वािसल (सुफì एजंट) ३) जमाबयनुल कुरबैन (भĉ व परमेĵराचे िमलन) सुफì पंथात गुłभĉì महßवाची आहे. गुłला शेख/पीरा/मुशêद Ìहणतात. िशÕयाला मुरीद Ìहणतात. गुłकडून उपदेश घेणाऱया िवīाÃयाªला बैत Ìहणतात. गुł Åयाना¸या ÿकाराला तवºजू Ìहणतात. दµयाªची याýा भरते, Âयास उłस Ìहणतात. ९.४.४) सुफì पंथाची चार तßवे: १) फना (िनमाªण) २) सलुक (अĶांगमागª) ३) मराकबा (राजयोग) ४) करामन ‘)करामत (अलौिकक भĉìचा वापर) ९.४.५) सुफì पंथाचे तßव²ान : १) ईĵर एक असून तो सवªÓयापी आहे. तो मंिदर, मिÖजदमÅये नसून Óयĉì¸या Ńदयात आहे. २) धािमªक िøया, रोजे रखना मानत नाही. कारण परमेĵराचे िनवास Öथान शुĦ मनामÅये असते. ३) अहंकाराची भावना िमटवून ईĵराचे दशªन करत येते. ४) Óयĉìने ईĵरा¸या ÿेमात, भĉìमÅये इतके तÐलीन झाले पािहजे कì, तो शुĦ, बुĦ िवसरला पािहजे. ५) सवª एकाच परमेĵराची लेकरे मानून परÖपरांशी ÿेमाने वागावे. ६) दुसöयाचा ितरÖकार करणाऱयाला परमेĵर ÿाĮ होत नाही. ७) गुłिशवाय ²ान आिण गती ÿाĮ होत नाही. ८) संगीताने Óयĉìचे मन क¤िþत होते. munotes.in

Page 77

सुफì पंथ
77 ९.५ भारतातील ÿमुख सुफì संÿदाय सुफì संÿदायाचे भारतात एकूण ११ पंथ होते. ÂयामÅये ÿमुख सहा संÿदाय होते. ९.५.१) िचिÖतया संÿदाय: या संÿदायाची Öथापना खाजा अबू इशाक याने १२Óया शतकात केली. याचा ÿमुख िचÖती गावचे असÐयाने या संÿदायास िचÖती हे नाव पडले. हे गाव िहरात जवळ होते. ११९२¸या सुमारास मुईनुĥीन िसºजी याने भारतात संÿदाय आणला. अजमेर हे ÿमुख क¤þ होते. िदÐली येथे ब´तीयारकाकìने, नगोर येथे हिमदउĥीनने, अजोधन येथे खरीदउĥीनने, बंगालमÅये िसराजउĥीनने, दि±णेमÅये बुऱहाबुĥीनने या पंथाचा ÿसार केला. स°ा शाľीय एकÂववाद हे ÿमुख तÂव²ान होते. एकांतामधील पुजा, क¤þीत बैठक, ĵास िनरोधन यांना साधनेमÅये महßव होते. महंमद-िबन-तघलक¸या काळात जबरदÖतीने Öथलां°र करÁयात आले. Âयामुळे हा पंथ अडचणीत आला. ९.५.२) सुहराबदê संÿदाय: इराकमÅये नजीब उĥीनने १२Óया शतकात या संÿदायाची Öथापना केली. १३ Óया शतकात बहाउĥीन झकाåरया याने भारतात संÿदाय आणला. Âयाने आपले पिहले क¤þ मुलतान येथे Öथापन केले. Âयानंतर बंगालमÅये जलालुĥीन तāीझीने, गुजराथमÅये जलालुĥीन बुखारीने शाखा Öथापन केली. या संÿदायाचे सुलतानाशी ÿेमाचे संबंध होते. तैमूरलंग¸या Öवारीनंतर Âयाचा िवकास झाला नाही. ९.५.३) न³शबंदीचा संÿदाय: भारतातील सुफì संÿदायापैकì संÿदाय अितशय महßवाचा व िबिलķ होता. मÅय आिशयामÅये १२ Óया शतकात अहमद-अययÖवी याने Öथापना केली. महंमद-बाकì-बीला याने अकबरा¸या काळात भारतात आणला. तुकê व मोगल लोकां¸या खोट्या धािमªक समजुती¸या िवłĦ ÿितिøया केली. या संÿदाया¸या नेतृÂववादी असणाऱया ÓयĉìमÅये सखोल²ान आिण गुढवाद यावर ÿभुÂव होते. १७Óया शतकात शेख महंमद सरिहंदी याने पंथाला नवे Öवłप िदले. हा पंथ िहंदू¸या बाबतीत अिधक सिहÕणू होता. `सा±ीतादाÂÌय` हे मु´य सुý होते. अलहÐलाज याने सवा«त ÿथम या तßवाचा पुरÖकार केला. मÅय आिशयामÅये अलाउĥीला िसमनानी याने िवकास केला. भारतातील ÿसारामÅये गुढवादी शेख अहमद सरिहंदी याचा उÐलेख केला जातो. १९Óया शतकात महßव कमी झाले. ९.५.४) कािदरीया संÿदाय: इराकमÅये अÊदुल कादीर अल िजलानी याने Öथापना केली. भारतामÅये महंमद घौय याने आणला. १४८२ मÅये Âयाने मठ Öथापन केला. या संÿदायाला मोगल काळात महßव ÿाĮ झाले. मुहंमद िमर हा शेख (गुł) होता. Âया¸या िशÕयामÅये दारा व जहान आय हे ÿमुख होते. एकÂववाद हे तÂव²ान संÿदायाने मानले होते. इÊन-अल-अरबी हा या तÂवाचा ÿवतªक होता. औरंगजेब¸या काळात उतरती कळा लागली. munotes.in

Page 78

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
78 ९.५.५) शतारी संÿदाय: हा संÿदाय अबू-यझीद-अल-बीÖवामी याने Öथापन केला. १५Óया शतकात शेख अÊद-अÐला याने भारतात आणला. तÂव²ान, आÅयािÂमक साधना, समाज, ÿाथªना इÂयादी बदल या संÿदायावर िहंदूचा ÿभाव होता. मुहंमद घौय याचा बाबर, हóमायून, अकबराशी संबंध होते. ९.५.६) िफदीिसया संÿदाय: या संÿदायाची Öथापना मÅय आिशयामÅये सैफुĥीन बाखझê याने केली. हा पंथ भारतामÅये बþुĥीन याने आणला. याचा ÿभाव िबहार भागात होता. या संÿदाया¸या गुढवादी लोकांमÅये अहमद इÊन याह या मानेरी याचा समावेश आहे. याचा काळ तघलक सुलतानाचा काळ होता. ९.६ ÿij १. सुफì संÿदाया¸या उदयाची कारणे सांगा. २. सुफì संÿदाया¸या Öवłपावर भाÕय करा. ३. सुफì संÿदाया¸या तÂव²ानाची सिवÖतर मािहती सांगा. ९.७ संदभª १. चौबळ जे. असे होते मोगल, महाराÕů राºय सािहÂय संÖकृती मंडळ २. डॉ. धनंजय आचायª, मÅययुगीन भारत, कÐपना ÿकाशन. ३. गाठाळ एस. एस. भारताचा इितहास, परभणी २००४. ४. िवīाधर महाजन, मÅयकालीन भारत, सं. चंद, िदÐली २००२. ५. आर. डी. भोसले, आर. एच. ÿाचीन व मÅययुगीन भारताचा इितहास.  munotes.in

Page 79

79 १० अकबराचा िदन-ए-इलाही आिण समÆवयवाद घटक रचना १०.० उĥीĶे १०.१ ÿÖतावना १०.२ मÅययुगीन भारतातील समÆवयवाद (बहòिम®वाद) १०.३ अकबराचा िदन-ए-इलाही १०.४ सारांश १०.५ ÿij १०.६ संदभª १०.० उĥीĶे • अकबराचा िदन-ए-इलाही व Âयाचे महÂव जाणून घेणे • अकबरा¸या धािमªक नीतीतील/नीतीचा समÆवयवाद समजून घेणे • अकबराचे धािमªक बुÅदीÿामाÁयवादाचे धोरण व Âयाचे महßव समजून घेणे १०.१ ÿÖतावना अकबराचा जÆम आिण Âयाचे संगोपन उदारमतवादी वातावरणात झाले. Âयाचे वडील सुÆनी मुगल आिण आई पिशªयन िशया होती तर Âयाचा जÆम एका िहंदू राजां¸या घरात झाला होता. तसेच जÆमानंतर साधारणपणे तो एक मिहना Âयाच िहंदू राजा¸या घरात वाढत होता. अकबराचे सवाªत उÐलेखनीय िश±क अÊदुल लतीफ हे एवढे उदारमतवादी होते कì, Âयांना संपूणª िशया असलेÐया पिशªयात सुÆनी समजले जाई तर सुÆनी बाहòÐय असलेÐया उ°र भारतात िशया समजले जाई. याच अÊदुल लतीफ यांनी अकबराला सुÐह-ए-कुल (वैिĵक शांतता) या तÂवाची िशकवण िदली होती जी अकबर शेवटपय«त िवसरला नाही. अशाÿकारे अनुवांिशकता आिण आसपासचे वातावरण यां¸या ÿभावामुळे अकबराचे धािमªक धोरण उदारमतवादाकडे झुकलेले जाणवते. Âयामुळे बुĦीÿामाÁयवादी अकबराने शाľीय वा वै²ािनक सÂयाचा शोध घेÁयाचा ÿयÂन केला. धमª आिण अिधकाराशी असमाधानी होऊन अकबराने मानवी बुĦीÿामाÁयवाद हाच धमाªचा खरा पाया वा आधार असÐयाचे जाहीर केले. तसेच आपÐया साăाºयातील ÿÂयेक पंथाला सहनशीलतेचा धडा िदला. आपÐया साăाºयातील धािमªक मतभेद संपिवÁयासाठी Âयाने आपÐया साăाºयातील Âयाला ²ात असलेÐया सवª धमा«¸या तßवांचे एकिýकरण कłन वा समÆवय साधून Âयास तवािहद-ए-इलाही Ìहणजेच दैवी एकेĵरवाद असे संबोधले. हा काही धमª नÓहता तर साăाºयातील वेगवेगÑया समुदायांना एकý बांधून ठेवÁयासाठीची एक सामािजक व धािमªक परंपरा वा बंधुÂववाद होता. munotes.in

Page 80

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
80 १०.२ मÅययुगीन भारतातील समÆवयवाद (बहòिम®वाद): आपण मÅययुगीन भारता¸या ºया कालावधीचा अËयास करत आहोत Âयाकाळातील धािमªक पåरिÖथती ÓयविÖथतपणे समजून घेÁयासाठी आपणास 'समÆवयवाद' वा बहòिम®वाद या शÊदाचा अथª समजून घेणे महÂवाचे ठरते. समÆवयवाद Ìहणजे काय? समÆवयवादाचा शÊदकोशातील अथª पुढीलÿमाणे आहे- िविवध धम«, संÖकृती वा िवचारधारांचे एकिýकरण वा एकिýकरण करÁयाचा ÿयÂन होय. मÅययुगीन काळातील धािमªक चळवळी आिण धािमªक उÂथान समजून घेÁयासाठी शÊदकोशातील अथाª¸यापलीकडे जाऊन समÆवयवादी वा बहòिम®वाद या शÊदाचा अथª समजून ¶यावा लागेल. रिशदुĥीन खान यां¸या ÌहणÁयाÿमाणे भारतीय सËयतेवर खलील दोन महÂवा¸या परंपरांचा पगडा आहे: इंडो-आयªन सांÖकृितक ÿवाह ºयातून वैिदक तÂव²ान िनमाªण झाले इंडो-मुिÖलम सांÖकृितक धागा ºयात भĉì मागª व इÖलािमक सुफìवादाची गुंफण होती ते पुढे जाऊन आपÐया कÌपोिजट कÐचर ऑफ इंिडया अॅंड नॅशनल इंटेúेशन या पुÖतकात उĤृत करतात कì, "Âयामुळे असे ल±ात येणे आIJयªकारक नाही कì, भारतातील संिम® संÖकृतीचा उगम खंडनाऐवजी समेटा¸या वातावरणात, तंट्याऐवजी सहकायª, राजिकय ŀĶ्या ÿबळ असलेÐया इÖलािमक सांÖकृतीक धाµयांशी तंटा कłन परÖपर िवनाश कłन घेÁयाऐवजी जमवून घेऊन सहअिÖतÂव िटकिवणे यात आहे". अशाÿकारे, खान मÅययुगीन भारतातील काळ Ìहणजे धािमªक असिहÕणुतेचा आिण िहंदू व मुिÖलमांमÅये सांÿदाियक युĦे होÁयाचा काळ होता असे जे सनातनी अËयासकांनी मत मांडले आहे Âयाचे ÿबळ खंडन करÁयाचा ÿयÂन करतात. गॅबोåरयू यां¸यानुसार संत परंपरेमुळे भारतात िहंदू-मुÖलीम धमाªमÅये धमा«मÅये समÆवयवाद िनमाªण होÁयास मदत झाली. सुफìवादाचा मोठ्या ÿमाणात ÿसार झाÐयामुळे देखील िहंदू व मुिÖलम धमा«मÅये सलोखा िनमाªण होÁयासाठी मदत झाली. अशाÿकारे िनमाªण झालेला धािमªक समÆवयवाद पुढे मुगल काळातील काळात देखील मोठ्या ÿमाणात ÿसार पावत होता. बाबर व हòमायून या दोघांचाही िवशाल ŀĶीकोन होता व Âयांची इ¸छा इÖलाम तसेच िहंदू समाज पािठंबा देÁयाची होता. हे बाबरने मृÂयुशÍयेवर असताना हòमायूनला पुढील िदलेÐया सÐÐयावłन ल±ात येते: "हे पुýा, भारतात अनेक धमª आहेत. Âया देवाची Öतुती असो ºयाने जाने हे राºय तुला िमळवून देÁयास मदत केली. Âयामुळे तुझे हे कतªÓय बनते कì, तू तु»या Ńदयातून धािमªक कलुिषत पणा काढून टाकून ÿÂयेक धमाªÿमाणे Æयाय देÁयाचे काम करा करावे. असे कłन तू लोकांची मने िजंकशील व Âयांची िनķा िमळवू शकतील. राºयकÂया«चे िनयम पाळणारी कुठÐयाही समुदायाची मंिदरे व ÿाथªना Öथळे तु उÅवÖत कł नकोस. इÖलाम धमाª¸या िशकवणीचा ÿसार जुलमाचा तलवारीपे±ा परोपकारा¸या शľाने केला जाऊ शकतो." नंतर¸या काळात हòमायूनने आपÐया िपÂयाने िदलेला हा सÐला पाळÐयाचे ल±ात येते. परंतु या दोघांचाही कायªकाल munotes.in

Page 81

धािमªक िÖथती
81 कमी असÐयामुळे जाÖत ÿमाणात धािमªक समÆवयाला बढावा देणारी पावले ते उचलू शकले नाहीत असे वाटते. हòमायूधचा पुý अकबर याने या िदशेने िनणाªयक पावले उचललेली िदसतात. अकबराने स°ेवर आÐयानंतर लागलीच या िदशेने उचललेले सवाªत िनणाªयक पाऊल Ìहणजे फĉ िहंदूं¸या तीथªयाýेवर लादलेला िजजया हा कर रĥबातल करणे हे होय. Âयाने िहंदू आिण मुÖलीमांना समान वागणूक देणारे कायदे केले. तसेच बादशहा¸या सांगÁयावłन रामायण, महाभारत आिण वैिदक सािहÂयाचे भाषांतर मुÖलीम वाचकांना सुकर Óहावे Ìहणून पिशªयन (फारसी) भाषेत भाषांतर करÁयात आले. धािमªक समÆवयवाद जो अकबरा¸या काळात अितउ¸च िशखरावर पोहोचला होता तो Âया¸यानंतर¸या मुगल बादशहा¸या काळातदेखील सुł असÐयाचे ल±ात येते. याबाबत एक महÂवाचे उदाहरण īावयाचे झाले तर- शहाजहानचा ºयेķ पुý दारा सुखोह याने उपिनषदे, भगवģीता आिण योग विशķ सार´या िहंदू धािमªक úंथांचे भाषांतर पिशªयन Ìहणजेच फारसी भाषेत केले होते. Âयाने ' मजमौल बहरेन' (दोन महासागरां¸या िमलनाची भूमी ) नामक पुÖतक िलिहले होते. या पुÖतकात Âयाने िहंदू तÂव²ान तसेच मुÖलीम गुढवादी तÂव²ाचा तुलनाÂमक अËयास केला होता. एम्. मोिहउिĥन यांनी ÿिसĦ केलेÐया 'द एिलम¤ट्स अ◌ॉफ कÌपोिजट कÐचर' यांनी असे नमूद केले आहे कì, अिलकड¸या काळात झालेÐया संशोधनातून भारतातील इÖलाम धमाªिवषयी¸या ÿामु´याने औरंगजेबा¸या संदभाªतील समाÆयजनां¸या मनात असलेÐया चूकì¸या समजूती काढून टाकÁयासाठी मदत होते. मोिहउिĥन Ìहणतात,"आधुिनक संशोधनाने आIJयªकारक तßव² दाखवून िदले आहे कì, अगदी औरंगजेबानेसुĦा अनेक मंिदरांना जािगरी िदÐया होÂया. Âयाचÿमाणे मुÖलीम व िहंदू राजांमधील युĦांना मुÖलीम शासकां¸या सैÆयात अनेक िहंदू सैिनक होते व िहंदू राजां¸या सैÆयातदेखील मोठ्या ÿमाणात मुÖलीम सैिनक होते या सÂयाकडे दुलª± कłन धािमªक युĦांचा रंग देÁयाचे काम करÁयात आले." पिIJम भारतामÅये समÆवया¸या परंपरेचा मोठ्या ÿमाणात फĉ ÿसारच झाला नÓहता तर ती खोलपय«त łजली होती. अजमेर ¶या ´वाजा मोईनुĥीन हसन िचÖती यांचा राजÖथानातील दगाª Ìहणजे पिIJम भारतातील सवाªत ÿिसĦ धमªÖथळ होय असे Ìहणणे वावगे ठरणार नाही. ´वाजा मोईनुĥीन िचÖती यांचा नेहमीच िहंदू आिण मुÖलीमांमÅये सलोखा िनमाªण करणे, जातéवर आधाåरत असमानतेला िवरोध करणे आिण इतर सामािजक वाईट ÿवृ°é¸या िवरोधात झगडा देÁयासाठी नेहमी ÿयÂनरत राहत असे िनदशªनास येते. असे जाणवते कì, Âयां¸या िशकवणीचा येणाöया काळातील भĉì चळवळीवर मोठा ÿभाव पडला होता. असे मानले जाते कì, अकबर िचÖतé¸या िशकवणीचा खंदा समथªक होता. अिझज अहमद आपÐया 'Öटडीज् इन इÖलामीक कÐचर इन द इंिडयन सबकॉंिटनÆट' या पुÖतकात Ìहणतात कì, हòसैनी āाÌहण हे उ¸च जातीतील लोकांनी इÖलाममधील समÆवयवादी तÂवांचा िÖवकार कłन Âयांचा आपÐया मनानुसार अÆवयाथª लावणे याचे महÂवपूणª उदाहरण होय. ते पुढे जाऊन िलिहतात कì, हòसैनी āाÌहण ´वाजा मोईनुĥीन िचÖती यांना नामधारी देव मानत. ते मुहÌमद पैगंबराला िहंदूंचा एक अवतार मानत व मुÖलीमांÿमाणे रमजानचे पिवý उपवास करत व मृतांना दफन करत. ते आपÐया munotes.in

Page 82

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
82 कपाळावर āाÌहणांसारखे गंध वा तÂसम गोĶी लावत असत परंतु िभ±ा माý फĉ मुÖलीमांकडूनच िÖवकारत असत. सुिमýा पॉल आपÐया 'Óहेयर मुÖलीÌस् परफॉमª िदवाली, पुजा' िलिहतात कì, अजमेर जवळ¸या काही गावांमÅये िहंदू-मुÖलीम भेदाला काहीच अथª नाही. तेथे मुÖलीम सवª िहंदू सण साजरे करतात आिण िहंदू 'हलाल' मांस खातात व मृतांना दफन करतात. अनेक मुÖलीम घरांमÅये संपूणª लàमीपुजन कłन िदवाळी साजरी केली जाते जसे आनंदाने ते ईद वा शबे-बारात साजरी करतात. दोÆही धमाªचे लोक समान ®Ħाभावनेने मंिदर व मिशदीत जातात. मुÖलीम िľया िववाहÿसंगी िहंदूंÿमाणे सात 'फेरे' घेÁयासाठी आúही असतात. खोजा मुÖलीमांमÅये तर िहंदू समÆवयवादाचा थेट ÿभाव आढळतो. खोजा मुÖलीम बांधव आजही एकादशी, िदवाळी, होळी इÂयादी सण साजरे करताना आढळतात. यांना आपण नेम³या कोणÂया धमाªचे आहोत यािवषयी गŌधळ होता. इंúजां¸या Æयायालयांनी नंतर¸या काळात Âयांना िशया पंथीय मुÖलीम Ìहणून घोिषत केले. खोजांनी िहंदू व इÖलाममÅये बरेच समान धागे गोवलेले िदसतात. बोहरा मुÖलीमांमÅये देखील वारसाह³क कायदा, कजाªवर Óयाज आकारणे तसेच Óयापार उदीमा¸या ŀिĶने िदवाळीत नवीन वषª सुł करणे अशा िहंदू ÿथा ÿचिलत आहेत. Âयां¸या कुटुंबांमÅये अनेक िहंदू अंध®Ħा देखील पाळÐया जातात. गरोदर िľयांसाठी¸या िहंदू ÿथेÿमाणे िनिषĦ असलेÐया अनेक गोĶी यां¸यात पाळÐया जातात, तसेच Âयांनी चंþúहणात उपवास करावा, िविशĶ काळात नवीन कपडे घालÁयािवषयीची बंधने व दुĶांची ŀĶ लागू नये Ìहणून म¤दी लावणे अशा िहंदू ÿथा यां¸यात मानतात. 'स¤ट्स्, गॉडेसेस अॅंड िकंगज्: मुÖलीÌस अॅंड िùIJÆस इन साऊथ इंिडयन सोसायटी १७००-१९००' या पुÖतकात सुसान फायली Ìहणतात कì, मदुराईचा बöयाच काळापासून िहंदू-मुÖलीम समÆवयवाद दशªिवणारा िसकंदर परंपरेशी संबंध आहे. दि±ण भारतातील दगाª परंपरा िहंदू परंपरेशी जवळचा संबंध दशªिवतात. पीर हजरत हमीद शहा औलीया यांचा दगाª अशा समÆवयवादी परंपरेचे एक īोतक आहे. माý, आपणास ठाऊक असावयास हवे कì, िहंदू-मुÖलीम परÖपरसंबंध उ°र भारतात मोठ्या ÿमाणात खोलवर łजलेला आहे. जरी या उ°रेत या दोन धािमªक समुदायांमÅये बराच काळ तंटे चालू असले तरी या दोन धिमªयांमÅये मैýीभाव व सिहÕणुतेचे बंध असÐयाचे जाणवते. अजमेर¸या मोईनुĥीन िचÖतéनतर िदÐली¸या िनजामुĥीन औलीयांचा दगाª Ìहणजे समÆवयवादी धमªÖथळाचे ÿिसĦ उदाहरण असावे. अशाÿकारे मÅययुगीन भारतातील धािमªक िÖथतीचे खरे Öवłप जाणून घेÁयासाठी समÆवयवाद वा बहòिम®वादाचा सखोल अËयास करÁयाची आवÔयकता आहे. १०.३ अकबराचा िदन-ए-इलाही जेÓहा आपण िदन-ए-इलाही वा तौहीद-ए-इलाही िवषयी बोलतो तेÓहा आपÐयासमोर सवª®ेķ मुगल सăाट अकबर याचे नाव येते. अकबराचा िदन-ए-इलाहीशी फार जवळचा संबंध होता. अथाªत या धमाªचे ÿितपादन करÁयात Âयाचा पुढाकार होता. अकबराचा राºयकाल (१५५६-१६०५) हा भारतीय इितहासातील एक ल±णीय व ÿामु´याने वेगवेगÑया धमा«मधील सुसंवादा¸या ŀĶीने महÂवाचा आहे. इितहास आपणास सा़गतो कì, munotes.in

Page 83

धािमªक िÖथती
83 अकबर हा फĉ महान देता, कायª±म ÿशासकच नÓहे तर एक सिहÕणू व उदारमतवादी शासक होता. Âयाची धािमªक मते वेळेनुसार िविवध कारणां¸या ÿभावामुळे बदलत गेलेली िदसतात. अ±रांचे सलो´याचे, समेिटचे आिण समÆवयाचे धािमªक धोरण अकÖमाकपणे अिÖतÂवात आले नÓहते. Âयाची धािमªक मतं व धोरणे संथ उÂøांती¸या ÿिøयेतून गेलेले व अनेक अंतगªत आिण बाĻ घटकांमूळे ÿभािवत झालेले िनदशªनास येते. यातील पिहला घटक अनुवांिशक होते. Âयाचे वडील हòमायून हे सुÆनी पंथीय होते तर आई सिमधा बानू बेगम ही पिशªयन िशया पंथीय होती. हे सवª®ुत आहे कì, अकबराचा जÆम िहंदू राजा अमरकोटचा राणा या¸या राजवाड्यात झाला होता. तसेच Âयाचा राजपूत राजकÆयेशी झालेला िववाह व िहंदू धमाªशी आलेला संपकª याचाही Âया¸यावर ÿभाव पडला होता. भĉì चळवळीने देखील भारतात नािवÆयपूणª वातावरण िनमाªण केले होते. या सवा«चा पåरणाम Ìहणून भारतातील िविवध भागांतील राजांनी उदारमतवादी धोरणाचा ŀिĶकोनाचा िÖवकार केला होता. Âयाचÿमाणे या शासकांचा १५ Óया शतका¸या सुłवातीपासूनच िहंदू आिण मुÖलीमांमÅये धािमªक सलोखा िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन होता. Âयामुळे भĉì चळवळी¸या कÐपना व तÂवं तसेच सुफì वादाशी असलेला संपकª यांचा अकबरा¸या मनावर पåरणाम झाला होता. या सवª कारणांमुळे अकबरा¸या धािमªक धोरणांचा ओढा उदारमतवादाकडे होता. अकबराची काही महÂवपूणª धािमªक धोरणे पूढीलÿमाणे होती- युĦकैīांचे बळजबरीने धमा«तर करÁयावर बंदी (१५६२), तीथªयाýेवरील कर रĥ (१५६३) तसेच िजजया कर रĥ (१५६४). Âयाने १५७५ मÅये फतेहपूर िसøì येथे इबादतखाना (ÿाथªनाÖथळ वा उपासना मंिदर) बांधला होता. येथे िùÖत धमाªसह इतर अनेक धमा«¸या व पंथां¸या ÿ´यात Óयĉéसोबत धािमªक चचाª होत असे. या धािमªक चचा«चा व वादिवदांचा मु´य उĥेश धमाªचे ÓयविÖथत आकलन होऊन खरे धािमªक सÂय कळावे हा होता. तो िùÖत पाþéना गोÓयाहóन बोलवत असे. गोÓयाहóन १५८० साली उ°रेत आलेÐया पिहÐया िùÖत धमōपकदेशकांमÅये फादर łडॉÐफ अॅ³वािववा (इटािलयन), अॅंटनी मॉंसरेट (Öपॅिनश) आिण ĀािÆसस हेʼnी³ज (मुळचा पिशªयन माý नंतर िùÖत धमª िÖवकारलेला) यांचा समावेश होता. अकबर या िùÖत मंडळéनी आणलेÐया बायबलचा िनतांत आदर करत असे व Âयां¸याशी दीघª धािमªक चचाª करत असे. Âयाने झोरोिÖůयन धिमªयां¸या सुयाªची उपासना करणे, अिµनची पूजा करणे इÂयादी गोिĶंचा िÖवकार केला होता. तसेच Âयाने नौरोज या फारसी (पिशªयन) उÂसवाची देखील सुłवात केली होती. तसेच तो आिद úंथ या शीखां¸या पिवý धमªúंथाचा िनतांत आदर करत असे. अकबराला उलेमांनी धािमªक बाबतीत केलेला हÖत±ेप व अिधकार आवडत नसे. Âयाला Âयांनी राºयकारभारात केलेला अिनयंिýत हÖत±ेप łचत नसे. Âयामुळेच शेख मुबारक यांनी सुचिवÐयाÿमाणे अकबराने धािमªक बाबतीत देखील आपला सवō¸च अिधकार ÿÖथािपत करÁयाचे ठरिवले. अशाÿकारचा दÖतऐवज िलिहÁयात आला कì, अकबर हा नागरी तसेच धािमªक (धमōपदेशा¸या बाबतीत) बाबतीत सवō¸च अिधकारी Óयĉì बनला. या दÖतऐवजाला ÿमादातीत हòकूम असे ÌहणÁयात येऊ लागले. या हòकूमानुसार ´यातनाम उलेमांनी आपला अÅयािÂमक बाबतीतला अिधकार अकबराला बहाल केला. ÿमादातीत munotes.in

Page 84

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
84 हòकूमनाÌयाने अकबराला 'इमाम-ए-आिदल' Ìहणजेच अÅयािÂमक बाबतीतील सवō¸च मÅयÖथ बनिवले. िदन-ए-इलाहीची Óया´या करणे कठीण आहे कारण या धमाªची अचूक Óया´या व तÂवे बनिवली गेली नसÐयाचे आपÐया िनदशªनास येते. या धमाªची अमूक एक Óया´या नÓहती व हा नवीन धमªदेखील नÓहता तर जुÆयाच धमा«चा सारांश होता. माý आपण असे न³कì Ìहणू शकतो कì, िविवध धमा«ची एकý गुंफून अकबराने राÕůीय धमाªची Öथापना करÁयाचा ÿयÂन केला होता. अकबराचा उदारमतवाद Âयाने १५८२ साली केलेÐया िदन-ए-इलाही या धमाªतून िनदशªनास येतो. या धमाªने सुÐह-ए-कुल या तÂवाचा ÿसार केला. सुÐह-ए-कुलचा अथª साधा अथª वैिĵक बंधूभाव वा धािमªक सिहÕणुता असा होतो. अबुल फजल सुÐह-ए-कुलचा आदशª हा ÿबोधनकारी राºयाचा पाया रचने हा होय. सुÐह-ए-कुÐह मÅये सवª धमª व िवचारधारांना अिभÓयĉì ÖवातंÞय होते. ºयाÿकारे ÖवातंÞयासोबत जबाबदारी वा काही बंधने येतात Âयाचÿमाणे सुÐह-ए-कुÐह नुसार राºयावर िटका करणे वा राºयासोबत सतत संघषª करÁयास अनुमती नÓहती. या तÂवाची अमंलबजावणी राºया¸या धोरणांतून होत असे. आपÐया असे िनदशªनास येते कì, या काळात मुगल उमराव पĦती वा सरदार पĦती संिम® Öवłपाची होती. इराणी, तुराªनी, अफगाण, राजपूत, द´खनी आिण इतरही वंशाचे उमराव वा सरदार मुगल दरबारात होते. या सवा«ना महÂवाची पदे देÁयात आली होती तसेच Âयांची सेवा, गुणव°ा आिण बादशहाÿती असलेली िनķा या¸याआधारे Âयांना बि±सी तसेच इतर फायदे िदले जात. सुÐह-ए-कुल¸या या तÂवात अकबरचा या तÂवात ŀढिवĵास होता ºयाचा ÿÂयय Âया¸या खालील दोन कृÂयांवłन येतो: Âयाने राºयातील अिधकाöयांना सुÐह-ए-कुल¸या उपदेशाचे पालन करÁया¸या सुचना िदÐया होÂया तसेच या उपदेशाला िदन-ए-इलाहीचे एक मुलभूत तÂव बनिवले होते िदन-ए-इलाही या नवीन धमाªचा अनुयायी बनÁयासाठी दी±ा घेÁयासाठीचा एक रीतसर समारंभ होत असे. अबुल फजलने िदन-ए-इलाहीचा दी±ा समारंभ तसेच इतर िवधéचे वणªन आपÐया ऐन-ए-अकबरी या úंथात िदले आहे. नवखा Óयĉì Ìहणजेच अशी Óयĉì िजला िदन-ए-इलाहीचा अनुयायी बनावयाचे आहे Âयाला दी±ा देÁयाचा समारंभ रिववारी होत असे व या Óयĉìने आपले पागोटे हातात घेऊन बादशहा¸या पायांवर आपले डोके ठेवणे øमÿाĮ होते Âयानंतर बादशहा तÂसम Óयĉì¸या खांīाला Öपशª कłन उठिवत असे. Âयानंतर बादशहा Âया Óयĉìची पगडी (पागोटे) आपÐया हाताने पुÆहा डो³यावर ठेवत असे व Âयाला आपली 'शÖत' Ìहणजेच ÿितमा वा तसबीर देत असे जीवर "अÐला-ओ-अकबर' हे शÊद ºयांचा अथª 'देव महान आहे' कोरलेले असत. िदन-ए-इलाहीचा िÖवकार केÐयानंतर या सवª अनुयायांना काही ÿथांचे पालन करावे लागत असे. Âयांनी एकमेकांना अÐला-ओ-अकबर आिण जÐले जलाल हळू या शÊदांनी अिभवादन करÁयाची ÿथा होती. उदाहरणाथª, जर एखाīा अनुयायाने अÐला-ओ-अकबर Ìहणून अिभवादन केले तर दुसöयाने Âयास जÐले जलाल हó असा ÿितसाद देणे आवÔयक असे. यामागचा हेतू असा होता कì, Âयांनी नेहमी देवाला मनात ठेवावे व देवाची मनात नेहमी आठवण ठेवावी तसेच आपÐया अिÖतÂवाबबतचे नेहमी मुÐयमापन करावे. बादशहाने असे munotes.in

Page 85

धािमªक िÖथती
85 आदेश िदले होते कì, माणसा¸या मृÂयूनंतर जेवण (®ाĦ) देÁयाऐवजी Âया¸या हयातीत Âयास जेवण īावे वा अÆनदान करावे. असे कłन बादशहाने अढळ सÂयाचा Ìहणजेच माणसाचा मृÂयू होणे अटळ आहे याचा िÖवकार केला होता आिण Âयामुळे Âयांचे या भौितक जगातून मुĉì िमळिवÁयाचे ÿयÂन होते. िदन-ए-इलाही¸या अनुयायांनी श³यतो मांसाहार टाळणे अपेि±त होते आिण खािटक, कोळी आिण प±ी पकडणाöयांसोबत जेवणे वा Âयांची भांडी वापरणे िनिषĦ होते. ते वृĦ िľया व अÐपवयीन मुलéशी लµन करत नसत. Âयांनी दानधमª करणे आवÔयक होते. िदन-ए-इलाही¸या अनुयायांची िवभागणी चार ®ेणéमÅये केलेली असे. या ®ेणी अनुयायांची बादशहासाठी पुढील गोĶéचा िकतपत Âयाग करÁयाची तयारी आहे Âयावर अवलंबून असत- मालम°ा (मास), जीवन (जान), सÆमान (नामुस) आिण धमª (िदन). जी Óयĉì या चारपैकì एकाच गोĶीचा Âयाग करÁयास तयार असे Âयाला एकच ®ेणी वा दजाª िदला जाई, जर तो यापैकì दोन गोĶéचा Âयाग करत असेल तर Âयाला िĬतीय øमांकाचा दजाª िदला जात असे, या धतêवर अनूयायांचा दजाª ठरिवला जाई. अशाÿकारे, या ®ेणी Ìहणजे अनुयायांनी अकबराÿती असलेली िनķा ठरिवत असत जो िदन-ए-इलाही¸या अनुयायांचा अÅयािÂमक गुł होता. परंतु आपÐया असे िनदशªनास येते कì, िदन-ए-इलाही या नवीन धमाª¸या अनुयायांची सं´या फार कमी होती. कदािचत Óही. डी. महाजन यांनी ÌहटÐयाÿमाणे असे होÁयाचे एक कारण अकबराने Ìहणजे अकबर िदन-ए-इलाहीचा ÿसार करÁयासाठी धमōपदेशक बनला नाही. याचे कारण तो धमªवेडा झाला नाही व Âयाची इ¸छा होती कì, लोकांनी हा धमª Öवे¸छेने िÖवकारावा. असे Ìहणणे संयुिĉक ठरेल कì, अकबराची लोकां¸या आतील आवाजाला व संवेदनांना साद घालÁयाची इ¸छा होती. जे. एल्. मेहता यां¸यानुसार, "िदन-ए-इलाही हा समिवचारी बुÅदीवंतांचा संघ होता ºयांनी आपÐया सनातनी धमा«शी िनगडीत ®Ħा व पĦती मागे टाकलेÐया होÂया". Âयामुळे अकबराने तो जबरदÖती कł शकत असला तरी कुणालाही िदन-ए-इलाही हा नवीन धमª िÖवकारÁयासाठी कुणासोबतही बळजबरीपणा केला नाही. याचा पåरणाम Ìहणून िदन-ए-इलाहीचे फĉ अठरा सदÖय होते आिण यातील अितशय महÂवाचे सदÖय Ìहणजे अबूल फºल, Âयाचा भाऊ फैजी, Âयांचे वडील Âयांचे वडील शेख मुबारक आिण राजा िबरबल हे होते. दुद¨वाने अकबरा¸या मृÂयूनंतर िदन-ए-इलाही हा धमª िटकू शकला नाही. यामागचे सवªसाधारणपणे माÆय केले गेलेले कारण Ìहणजे अकबराने ºयाÿमाणे साăाºयाची Öथापना केली Âया धतêवर एका नवीन धमाªची Öथापना करÁयाचा ÿयÂन केला. परंतु तो एक गोĶ िवसरला कì, धमª बनवता येत नाहीत. दुसöयांची मूलतÂवे िÖवकाłन ती एकý केÐयाने धमªÖथापना होत नाही. आज लोक ºया वेगवेगÑया धमा«चे पालन करतात Âया धमा«¸या संÖथापकांनी आपण नवीन धमाªची Öथापना करत आहोत असे कधीच Ìहटले नÓहते. Âयांनी Öवतःला आलेली अनुभूती व Âयांचे सÂय, देव आिण जीवनािवषयीचे गूढ याबाबतचे ²ान सामाÆय जनांना देÁयाचा ÿयÂन केला. Âयां¸या अनुयायांनी Âयांचा वेगळा गट बनवला व Âयातून आपसूकच नवीन धमाªची Öथापना झाली. munotes.in

Page 86

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
86 तरीसुĦा अकबरा¸या िदन-ए-इलाही Öथापन करÁया¸या ÿयÂनांना दाद īावी लागेल कारण यातून Âयाची वेगवेगÑया धमा«¸या व संÖकृतé¸या लोकांमÅये ऐ³य व सामंजÖय ÿÖथािपत करÁयाची तीĄ इ¸छा ÿदिशªत होते. असे कłन अकबराला एका खöया राÕůीय, धमªिनरपे± आिण कÐयाणकारी राºयाची Öथापना करावयाची होती. जरी िदन-ए-इलाही हा धमª फार कमी काळ िटकला तरी Âयाचे वेगळेपण उठून िदसते कारण हा धमª Ìहणजे सवª धमा«¸या मूलतÂवांचा संगम होता. अकबराला िवĵास पटला होता कì, सवª धमª Ìहणजे एकाच उĥीĶाकडे जाणारे वेगवेगळे मागª होत. िदन-ए-इलाही इतर धमाªपे±ा अजून एका कारणामुळे वेगळा होता व ते Ìहणजे हा धमª ÿकटीकरणावर आधाåरत नÓहता तसेच या धमाª¸या तÂव²ानाची िवशेष असी Óया´या नÓहती. तसेच या धमाªत ना कुणी पुजारी होता कì पिवý úंथ होते. जसे जेÖयूट लेखक बाटōली Ìहणतात कì, "िदन-ए-इलाही हा अनेक बाबéनी बनलेला नवीन धमª होता यात काही गोĶी मुहÌमद पैगंबरा¸या कुराणातून, काही गोĶी āाÌहणां¸या पिवý úंथांतून तर काही गोĶी िùÖता¸या िशकवणीतून घेतÐया होÂया". िदन-ए-इलाहीचे िसĦांत Ìहणजे दुसरे ितसरे काही नसून नैितक तसेच सामािजक सुधारणा घडिवणे हे होते. उदाहरणच īावयाचे झाले तर: • ÿाणीमाýांचा ÿाण न घेणे • िवधवांना पूनरिववाहाची अनूमती देणे • बालिववाहावर बंदी आणणे • जवळ¸या नातेसंबंधांमÅये िववाहाला बंदी आणणे • मजêिवłĦ सती जाÁयावर बंदी आणणे • एकपÂनीÂवास चालना देणे • पािवÞयाला महÂव देणे • जुगार व मīÿाशनावर मīिवøìवर िनब«ध आणून िनयंýण आणणे भारतीय तसेच युरोिपयन इितहासकार व अËयासकांनी अकबरा¸या िदन-ए-इलाहीचा अËयास कłन आपली मतं मांडली आहेत. काही इितहासकारांची नावे īावयाची झाली तर पुढीलÿमाणे आहेत: एस. आर. शमाª, डॉ. ईĵरीÿसाद, एस. एम. जाफर, लेनपूल, िÓहÆस¤ट िÖमथ, इÂयादी. ÿिसĦ िāिटश इितहासकार िÓहÆस¤ट िÖमथ यांनी पुढील शÊदांत िदन-ए-इलाहीवर िटका केली आहे, " हा दैवी धमª Ìहणजे अकबरा¸या शहाणपणाची नÓहे तर मुखªपणाची वाÖतू होती. िÓहÆस¤ट िÖमथ व इतर युरोिपयन लेखकांनी अकबराची धािमªक नीती समजून घेÁयात चूक केली. Âयांनी आपली मते अकबराचा समकालीन असलेÐया बदाउनी सार´या सनातनी लेखका¸या िलखाणावłन बनिवलेली होती. बदाउनीने अकबर व Âया¸या धािमªक धोरणावर िटका केलेली िनदशªनास येते. Âयाने बादशहाने बनिवलेÐया िनयमांचे वणªन मूखªपणा असे केÐयाचे िनदशªनास येते. Âयाने असेदेखील नमूद केले आहे कì, अकबर स¸चा मुÖलीम रािहला नÓहता. Âया¸या ÿमािददता हòकुमाने धमªअËयासकांचा इतरांवर Âयां¸या धािमªक मतांसाठी कायªवाही करÁयाचा अिधकार काढून घेतला होता. कदािचत Âया¸या कÐपना Âया¸या काळापे±ा फार पुढारलेÐया होÂया. अकबरा¸या हयातीत िदन-ए-इलाहीचे फĉ अठरा सदÖय होते हे munotes.in

Page 87

धािमªक िÖथती
87 Âया¸या सहनशीलतेचे īोतक होते. एस. आर. शमाª यां¸यानुसार," िदन-ए-इलाही Ìहणजे बादशहा¸या रािÕůय आदशªवादा¸या अिभÓयĉìचा मुकुट होता." तुमची ÿगती तपासून पहा: िदन-ए-इलाहीवर एक नैितक वा सामािजक सुधारणा Ìहणून भाÕय करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १०.४ सारांश अशाÿकारे आपण असे Ìहणू शकतो कì, Âया¸या कमतरता वा फायīांÓयितåरĉ िदन-ए-इलाही वा तौहीद-ए-इलाही या धमाªने एक उदाहरण घालून िदले होते कì, सामािजक, राजिकय व धािमªक मतभेद असले तरी लोक एकाच Óयासपीठावर येऊ शकतात व देव आिण राजासाठी ऐ³य साधू शकतात जेणेकłन अÅयािÂमक ते ऐिहक गोĶéचे ÿितक होते. १०.५ ÿij १) अकबरा¸या िदन-ए-इलाहीवर िवÖतृत िटप िलहा. २) अकबराचे धािमªक बुÅदीÿामाÁयवादाचे धोरण व Âयाचे महÂव ÖपĶ करा. ३) अकबरा¸या िदन-ए-इलाहीवर आिण समÆवयवादावर भाÕय करा. १०.६ संदभª १) एक. एल. ®ीवाÖतव, द मुगल एÌपायर (१५२६-१८०३ इसवीसन), िशवलाल अúवाल अॅंड कंपनी, १९६०. २) एस. एम. जाफर, द मुगल एÌपायर Āॉम बाबर टू औरंगजेब, एस. एम. सािदक खान (ÿकाशक) पेशावर, १९३६. ३) ईĵरी ÿसाद, ए शॉटª िहÖůी ऑफ मुगल łल इन इंिडया, द इंिडयन ÿेस िलिमटेड अलाहाबाद.  munotes.in

Page 88

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
88 ११ महसूल ÿशासनातील ÿयोग घटक रचना: ११.० उद्दीष्टे ११.१ प्रस्तावना ११.२. सुलतान कालखंडातील महसूल प्रशासन ११.३ यादव कालखंडातील महसूल प्रशासन ११.४ मोगल कालखंडातील महसूल प्रशासन ११.५ प्रश्न ११.६ संदभि ११.० उĥीĶे • सुलतान कालखंडातील प्रशासनाची माजहती िािून घेिे. • यादव कालखंडातील महसूल प्रशासनाचा अभ्यास करिे. • मोगल कालखंडातील महसूल प्रशासनाचा अभ्यास करिे. ११.१ ÿÖतावना मध्ययुगीन कालखंडात भारतावर सुलतान, यादव, मोगल या सत्ताधीशानी आपली सत्ता राबवत असताना आपली स्वतंत्र अशी महसूल व्यवस्था जनमािि केली. प्रत्येक रािकत्यािने आपापल्या कारजकदीत िी महसूल प्रशासन व्यवस्था जनमािि केली त्याचा अभ्यास आपि या घटकात करिार आहोत. सुलतान कालखंडात, गुलाम, जखलिी, तुघलक, लादी घराण्याच्या रािकत्यािने राज्य केले तर यादव कालखंडातील रािकत्यािने आपली स्वतंत्र अशी महसूल प्रिाली राबजवली. तर मोगल कालखंडात बाबर, हुमायुम, शेरशहा, अकबर, िहांगीर, शहािहान व औरंगिेब या रािकत्यािने आपली महसूल प्रिाली जनमािि केली. या सवि रािवटीतील समग्र महसूल प्रिालीचा अभ्यास आपि या प्रकरिात करिार आहोत. ११.२ सुलतान कालखंडातील महसूल ÿशासन तसे पाहता जदल्लीच्या सुलतानशाहीतील महसूल प्रशासन सुसंघजटत नव्हते असे म्हिावे लागेल. राज्याचा आजथिक स्त्रोत देखील त्यामानाने कमी होता कारि जदल्लीच्या सुलतानांचे राज्य उत्तर व पूवि भारतातील मयािजदत भागांवरच होते. शेतसारा म्हििेच शेतीवरील कर हा राज्याच्या महसूलाचा मुख्य स्त्रोत होता कारि राज्यातील बहुतांश लोक शेतीवर काम करत असत. परंतु शेतकऱ्याने आपल्या उत्पादनातील जकती जहस्सा राज्याला महसूल म्हिून द्यावा हे जनजित नव्हते. प्रत्येक munotes.in

Page 89

महसूल प्रशासनातील प्रयोग
89 सुलतान आपल्या मिीप्रमािे शेतसाऱ्याचे प्रमाि ठरजवत असे व हा जहस्सा साधारितः १/१० ते १/२ या प्रमािात असे. अल्लाउद्दीन िखलजी या सुलतानाला महसूल प्रशासन फक्त कायिक्षमच करावयाचे नव्हते तर महसूलाचे प्रमाि वाढजवण्यासाठी त्यात आमूलाग्र बदल देखील करायचे होते. त्यामुळेच त्याने जदल्लीच्या सुलतानशाहीच्या एकंदरीतच महसूल ÿशासनात नवीन जनयमावली तयार होईल असे बदल घडवून आणले. त्याने सरदारांना इनाम Ìहणून जदलेल्या िमीनी तसेच धाजमिक कारिांसाठी (वक्फ) िमीनी सुलतानाच्या मालजकच्या आहेत म्हिून ताब्यात घेतल्या. सवि शेतिमीनींचे मोिमाप करून व शेतीतील उत्पादनाची खातरिमा करून राज्याचा भाग ५३ टक्के असेल असे ठरजवण्यात आले. अशाप्रकारे राज्याचा महसूलाचा जहस्सा िास्त होता असे म्हिावे लागेल. शेतकऱ्यांना शेतसाऱ्याव्यजतररक्त इतरही कर द्यावे लागत त्यामुळे त्यांची जस्थती त्या मानाने कजठि असे. बरानी या इजतहासकाराच्या मताप्रमािे जहंदू शेतकऱ्यांची संख्या िास्त असे व त्यांना देखील िास्त प्रमािात असिाऱ्या कराची झळ सोसावी लागे. त्यांच्याकडे सोने-चांदी देखील जवरळने आढळे व मुकदमांच्या जस्त्रयांना मुसलमान कुटूंबांच्या घरी काम करावे लागे. सुलतानाने जहंदू मुकादम, खूट व चौधरी यांना जपढ्यान् जपढ्या जमळिारे फायदे व जवशेषाजधकार काढून घेतले होते. तसेच त्यांना शेतसारा, घरावरील कर व गुरे-ढोरे चारण्यासाठीचा कर देखील द्यावा लागत असे. राज्याचा महसूल शेतकऱ्याच्या माध्यमातून वाढजवण्यासोबतच अल्लाउद्दीन िखलजीने महसूल खात्यातील भ्रष्टाचार संपजवण्यासाठी अनेक पावले उचलली. त्याने पटवाऱ्यांच्या वेतनात वाढ केली मात्र त्यांनी भ्रष्टाचार केल्यावर त्यांना कठोर शासन वा जशक्षा देखील जदली. जदल्लीच्या सुलतानशाहीच्या भौगोजलकदृष्ट्या मध्य भागात येिाऱ्या प्रदेशांमध्ये महसूलचे प्रमाि शेतिमीनीच्या मोििीवर ठरजवण्यात येत असे व ते प्रमाि साधारिपिे एकूि उत्पादनाच्या पन्नास टक्के एवढे असे. पूवी शेतसारा चलनात वा िे उत्पादन (जपक) घेतले आहे त्याचा काही भाग शेतसारा म्हिून गोळा केला िाई. परंतू अल्लाउद्दीन िखलजीने बािार व्यवस्थेबाबतची जनयमावलीची अमंलबिाविी सुरू केल्यानंतर शेतकऱ्याने िे जपक घेतले आहे त्याचाच काजह भाग शेतसारा Ìहणून गोळा करण्यास पसंती जदली. तसेच शेतकऱ्यांना घरावरील कर व गुरे-ढोरे चारÁयासाठीचा कर द्यावा लागत असे. जहंदूंना जिजझया नामक करदेखील द्यावा लागत असे. बरानीने जदलेल्या माजहतीनुसार गावच्या कूरिात चरण्यासाठी िािाऱ्या प्रत्येक गुराची मोििी होत असे व प्रत्येक गुरावर कर आकारला िाई. मात्र, फररश्ता या इजतहासकाराप्रमािे ज्या व्यक्तीकडे बैलाच्या दोन िोड्या, दोन म्हैसी, दोन गाई व दहा शेळ्या असतील त्यांना गुरे चरण्याच्या करातून मूभा वा सूट जदली जात असे. ज्या व्यक्तींकडे यावरून िास्त गुरे-ढोरे असतील त्यांना चरण्यासाठीचा कर द्यावा लागत असे. अल्लाउद्दीन िखलजीने अंमलात आिलेली महसूल व्यवस्था त्यांच्या नंतरच्या सुलतानांच्या काळात देखील सुरू असली तरी अल्लाउद्दीन िखलजीच्या काळात महसूल धोरि व प्रशासनात असलेला कडकपिा जघयासुद्दीन तुघलकच्या काळात कमी झालेला आढळतो. त्यामुळे महसूल प्रशासनातील कायिक्षमता कमी झाल्याचे लक्षात येते. munotes.in

Page 90

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
90 जघयासूद्दीन तुघलकला राज्याचा महसूलातील असलेला पन्नास ट³के जहस्सा िास्त वाटला त्यामुळे त्याने तो शेतीतील एकूि उत्पादनाच्या वा उत्पन्नाच्या एक दशांश एवढा ठरवला. त्याच्या काळात नापीक आजि पजडक िमीन लागवडीखाली आिण्यात आली व शेतकऱ्यांच्या कल्यािाकडे लक्ष देण्यात आले. जघयासुद्दीन तुघलकनंतर गादीवर आलेला सुलतान मुहम्मद िबन तुघलक याने देखील महसूल ÿशासनात महत्वाच्या सुधारिा घडवून आणÐया. त्याची महसूल प्रशासनात सुधारिा आिण्याची तीव्र इच्छा होती. त्याने गादीवर आल्यावर लगेचच राज्यातील प्रांतांच्या उत्पन्नाचे व खचािचे संकलन केले. प्रांताजधकाऱ्यांना त्यांच्या प्रांतांच्या महसूलाबाबतची संकजलत केलेली माजहती केंजिय प्रशासनाला पाठवून देण्याचे आदेश देण्यात आले. महसूल प्रशासनात एकसूत्रता आिण्यासाठी व राज्यातील कुठल्याही गावाकडून महसूल गोळा करण्याचा बाकी राहू नये ही खबरदारी घेÁयात आली. दंड व बाकी वसूल करण्यासाठी जदवान-ए-मुस्तखररझ या वेगळ्या खात्याची स्थापना करÁयात आली. मुहम्मद जबन तुघलक ने गंगेच्या जत्रभुि ÿदेशांंतील शेतसारा वाढजवण्यासाठी केलेल्या सुधारिा असफल ठरले तरी त्यामागील संयुजक्तक व न्याय्य कारिं समिून घेिे आवश्यक ठरते. मुहम्मद िबन तुघलक ने केलेली एक आदशि गोष्ट म्हििे त्याने जदवान-ए-कोही नामक स्थापन केलेले कृषी खाते वा जवभाग होय. या जवभागाने िास्तीत जाÖत िमीन लागवडीखाली आिण्यासाठी व आळीपाळीने वेगवेगळी जपके घेण्याचे प्रयोग केले. परंतु, हा प्रयोग अयशस्वी झाल्याचे आपल्या जनदशिनास येते. जह योिना तीन वषाांनंतर बंद करण्यात आली. या प्रयोगासाठी जनवडलेल्या शेतिमीनीचा जनकृष्ट दिाि, अजधकाऱ्यांमधील भ्रष्टाचार तसेच शेतकऱ्यांमध्ये याबाबत असलेली उदासीनता ही सदर प्रयोग अपयशी ठरण्याची कारिे होत. तसेच इजतहासकारांचे असे म्हििे आहे की, हा प्रयोग घाईघाईमध्ये बंद करण्यात आला. १३२९-१३३० या वषाित मुहम्मद िबन तुघलकने चलनजवषयक सुधारिा सुरू केल्या. त्याने नाण्यांच्या बाबतीत नवीन प्रयोग केला व हा नवीन ÿयोग म्हििे प्रजतकात्मक चलन िारी करिे हा होय. बरानी या मध्ययुगीन इजतहासकारानुसार सुलतानाने लष्करावर सततपिे वाढिारा खचि भागजवण्यासाठी तांब्याची व जपतळेची नािी सवि आजथिक व्यवहारांत सोने व चांदीच्या नाण्यांप्रमािे वापरण्यात यावीत व ग्राह्य धरण्यात यावीत असे आदेश वा फमािन जदले. या नाजवन्यपूिि प्रयोगामागची अिून काही कारिं Ìहणजे खजचिक युद्धे व बंडांमुळे राज्याच्या खजिन्यावर पडलेला ताि व खजचिक प्रयोग जह होत. प्रजतकात्मक चलन पद्धतीचे पररिाम तर फारच भयंकर झाले. सुलतान बािारपेठेत बनावट नािी येण्यापासून रोखण्यासाठी खबरदारीची उपाययोिना करण्यात अपयशी ठरला. बरानीनुसार प्रत्येक जहंदू इसमाचे घर म्हििे अनजधकृत टांकसाळ बनले. अथाित, हे मत पूविगृहदूषीतपिे मांडल्याचे िािवते. शेतकरी त्यांचा शेतसारा (महसूल) प्रजतकात्मक चलनात भरत असत. सामान्य लोकदेखील आपला कर प्रजतकात्मक चलनाच्या स्वरूपात भरत असत व सोन्या-चांदीच्या नाण्यांचा साठा करून ठेवत असत. परजकय व्यापारी सुद्धा भारतीय वस्तू जवकत घेताना प्रजतकात्मक चलनाचा वापर करत असत परंतु आपल्या वस्तू भारतीयांना जवकत असताना सोन्या-चांदीची नािीं मागत असत. यामुळे आजथिक गोंधळाची जस्थती जनमािि झाली. याचा munotes.in

Page 91

महसूल प्रशासनातील प्रयोग
91 व्यापारावर देखील जवपरीत पåरणाम झाला व राज्याचे महसूलाबाबत व एकंदरीतच आजथिक नुकसान झाले. मुहम्मद िबन तुघलक नंतर सुलतान बनलेल्या जफरोिशहा तुघलकच्या लक्षात आले कì, सुलतानशाहीची महसूल व्यवस्था गोंधळाच्या अवस्थेत आहे व सामान्य लोक िबरदस्तीने होिाऱ्या कर वसूलीनें व दुष्काळांनी हैराि आहे. हा नवीन सुलतान शेतकऱ्यांचा खरा जमत्र होता. मुहम्मद िबन तुघलक च्या काळातील अन्यायकारक वागिूकीमुळे कििबािारी झालेल्या शेतकऱ्यांची किे माफ करण्यात आली. िमीनीचे व्यवजस्थत मोिमाप करून शेतसारा ठरजवण्यात येऊ लागला, शेतसाऱ्याचे प्रमािदेखील कमी करण्यात आले. त्याने अिून दोन मूखिपिाचे, बेकायदेशीर व अन्यायकारक कर रद्दबातल ठरवून टाकले िे त्याच्या पूवीच्या सुलतानांनी गोळा केले होते. त्याचे ते कर शररयतच्या कायद्याला धरून नव्हते असे मत होते. त्याने अजस्तत्वात असलेÐया चालीररती व प्रथांमध्ये पजवत्र धाजमिक कायद्याशी सुसंगती होण्याच्या दृष्टीने बदल घडजवले. त्यामुळे त्याने मुजस्लमेत्तर िनतेकडून जिजझया कर सक्तीने वसूल केला. जफरोिशहा तुघलक एक सच्चा वा श्रद्धाळू मुजस्लम असल्यामुळे त्याने सहा प्रकारचे कर गोळा केले. हे सहा प्रकारचे कर पुढीलप्रमािे होत. खरि- म्हििेच मुजस्लमेत्तर व्यजक्तंनाकडून गोळा केलेला शेतसारा. या कराचे प्रमाि एकूि उत्पादनाच्या एक पंचमांश ते अधे एवढे असे. उश्र- मुजस्लम शेतकऱ्यांकडून एकूि उत्पादनाच्या एक दशांश एवढा घेतलेला कर. खाम्स- युद्धात केलेल्या लूटीचा एक पंचमांश एवढा भाग. तरकट- वारस नसलेली मालमत्ता. िकात- मुस्लीमांकडून जमळजवलेल्या मालमत्तेवरील दोन टक्के कर, हा कर फक्त जवजशष्ट धाजमिक कारणांसाठंीच वापरला िाई. जिजझया- मुजस्लमेत्तरांकडून गोळा केला िािारा कर. नंतरच्या काळात सुलतानाने उलेमांच्या संमतीने िे शेतकरी राज्याच्या कालव्यांमधून शेतीसाठी पािी वापरत असत त्यांच्याकडून जसंचन कर घेण्यास सुरुवात केली. या कराचा दर वा प्रमाि जसंचन केलेल्या शेतीतील उत्पादनाच्या वा उत्पन्नाच्या एक दशांश एवढंे होते. सुलतानाने व्यापार-उदीमाला चालना देण्यासाठी जवशेष प्रयत्न केले. त्याने अंतगित व्यापारावरील कर व कृजत्रम अडथळे काढून टाकले. त्याने महसूल प्रशासन जवकजसत करण्याकडे जवशेष लक्ष जदले. ज्यांना आपल्या िमीनींपासून बेकायदेशीरररत्या वंजचत ठेवले होते त्यांना न्यायालयांमध्ये आपली कैजफयत मांडण्यास सांगण्यात आले. त्याने राज्याच्या शेतसाऱ्याचा जहस्सा वा प्रमाि कमी केले. त्याने शेतकऱ्यांना 'ताकवी' नामक किि (पतपुरवठा) देण्यास सुरुवात केली तसेच जसंचनजवषयक सुजवधा मोठ्या प्रमािात उपलब्ध करून जदल्या. त्याने जनरंतर पािीपुरवठा (जसंचन) करिारे चार कालवे बांधल्याचे वा जनमािि केल्याचे तज््ांचे मत आहे. या टाकलेल्या पावलांचा पररिाम म्हिून कृषी, व वाजिज्य, िनतमधील सुबत्ता व राज्याच्या महसूलात सततपिे वाढच होत गेली. तसेच िीवनावश्यक वस्तू उत्तरोत्तर स्वस्त होत गेल्या. अजफफच्या शब्दांत सांगावयाचे तर- लोकांची घरे धान्य, मालमत्ता, अश्वं व फजनिचरने पररपूिि होते; प्रत्येकाकडे मोठ्या ÿमाणात सोनं व चांदी होते; कुठजलही स्त्री दाजगन्यांजशवाय नव्हती व कुठलेही घर चांगल्या जबछान्याजशवाय जदवानाजशवाय नव्हते. संपत्ती मोठ्या ÿमाणात होती व सुखसोयी सहिपिे उपलÊध होत्या. munotes.in

Page 92

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
92 जफरोिशहा तुघलकने अवलंजबलेली महसूल व्यवस्था त्याच्यानंतरच्या सुलतानांनी देखील जस्वकारलेली जनदशिनास येते. ११.३ यादव कालखंडातील महसूल ÿशासन शेतसारा हा जवियनगरच्या साăाºयातील महसूलाचा मु´य ľोत होता. शेतसाऱ्याव्यजतररक्त खंडिी तसेच मांडजलकांकडून व प्रांतांजधकाऱ्यांकडून प्रामुख्याने महानवमीच्या सनादरम्यान जमळालेल्या भेटवस्तू, सीमाशुल्क, जवजवध व्यवसायांवर आकारलेला कर, घरांवर आकारलेला कर, बािारपेठांवर आकारलेला कर तसेच परवाना शुल्क, इ. कर हे राज्याच्या महसूलाचे प्रमुख स्त्रोत होते. याव्यजतररक्त भरभराजटस आलेली सागरी बंदरेदेखील राज्याच्या महसूलाचा महत्वाचा मागि होता. यामुळे सागरी तसेच देशांतगित व्यापार हा राज्याच्या महसूलासाठी महत्वपूिि होता. कर पैशाच्या तसेच वस्तूंच्या स्वरूपात गोळा केला िाई. शेतिमीनीचे काळिीपूविक सवेक्षि करून शेतसारा ठरजवला िाई व त्यानंतर ठरल्याप्रमािे शेतसारा शेतकऱ्याकडून गोळा केला िात असे. िमीनीच्या उत्पादन क्षमतेनुसार जतचे वगीकरि पुढील तीन प्रकारांमध्ये केले िात असे- पािथळ िमीन, कोरडवाहू िमीन, फळबागा आजि वनें. जवियनगरच्या साăाºयात तीन वषे व्यतीत करिाऱ्या फनािनो न्यूनीझ या पोतुिगीि प्रवाशानें असे नमूद केले आहे कì, शेतकऱ्यांना एकूि उत्पादनाच्या नऊ दशांश एवढा भाग िमीन मालकांना द्यावा लागत असे. िमीन मालक आपल्या उत्पन्नातील िवळपास अधाि भाग वा जहस्सा रािाला देत असत. शेतसाऱ्याचा जहशोब व देखरेख ठेवण्यासाठी एका जवजशष्ट जवभागाची स्थापना करÁयात आली होती. या जवभागाला 'आठविे' असे म्हटले िात असे. राज्यात जवजवध प्रकारचे कर आकारले िात परंतु लोकांमध्ये सवाित अजप्रय असलेला कर म्हििे संपूिि जसम्राज्यातून गोळा केला िािारा लग्नावरील कर होता. हा कर नंतरच्या काळात सळूवा जतम्मा यांच्या सांगण्यावरून रद्द करण्यात आला. असे जनदशिनास आिले गेले आहे कì, या राज्याची एकंदरीतच आजथिक प्रिाली व करप्रिाली शेतकऱ्यांना पोषक नव्हती. जनदशिनास आलेल्या पुराव्यांनुसार शेतकऱ्यांचे हाल होत असत व िमीन मालक तसेच काही अजधकाऱ्यांच्या त्रासाला कंटाळून ते इतरत्र स्थलांतर करत असत. कृष्िदेवरायासारख्या शासकांनी शेतकऱ्यांची जस्थती सुधारण्यासाठी ÿयÂन केलेले जनदशिनास येतात. परंतु कमिोर रािांच्या कारकीदीत उमराव व सरदार मंडळी शेतकऱ्यांचे शोषि जवनासायास करत असत. दस्तावेिांनुसार राज्याचे दोन खिीनें होते- प्रत्येक जदवशीचा पैसा िमा करण्यासाठी व पैसा काढण्यासाठी लहान खिीना व मोठी रक्कम तसेच मांडजलक रािांकडून प्राप्त झालेल्या भेटवस्तू िमा करण्यासाठी वेगळा मोठा खजिना होता. मंडलेश्वरांकडे राज्याच्या महसूलाचंे जनयंत्रि होते. ११.४ यादव कालखंडातील महसूल ÿशासन बाबर व हुमायून या पजहल्या दोन मुघल सम्राटांच्या काळात जदल्लीच्या सुलतानशाहीप्रमािेच महसूल प्रशासन वा व्यवस्था होती. बाबर हा भारतातील मुघल घराण्याचा संस्थापक असल्याने त्याचा बराचसा वेळ युद्धे लढण्यात व साम्राज्याची घडी munotes.in

Page 93

महसूल प्रशासनातील प्रयोग
93 बसजवण्यात खची पडला त्यामुळे त्याला महसूल प्रशासनाकडे िास्त लक्ष घालता आले नाही. बाबर नंतर मुघल सम्राट बनलेल्या हुमायूनला देखील महसूलाबाबतच्या बाबींकडे म्हिावे तसे लक्ष पुरवतात आले नाही कारि त्यालासुद्धा जसंहासनासाठी लढावे लागले व आपला बराच काळ अ्ातवासात व्यतीत करावा लागला. उत्कृष्ट दिािची महसूल व्यवस्था सुरू करण्याचे श्रेय शेरशहा सुर याला िाते. शेरशहा हुमायून नंतर व अकबरापूवी जदल्लीच्या तख्तावर बसला होता. महसूल सुधारिा हे शेरशहाच्या प्रशासनाचे प्रमुख वैजशष्ट्य होते असे म्हिावे लागेल. शेरशहानें अवलंजबलेल्या महसूल सुधारिा म्हििे भजवष्यातील प्रामुख्यानें अकबरच्या काळातील महसूल सुधारिांचा पाया ठरला. सुरूवातीच्या काळात आपल्या वजडलांची िागीर (िहाजगरी) व नंतरच्या काळात जबहारचे प्रशासन हाताळण्याचा शेरशहाला अनुभव होता व त्यामुळे त्याला सवि पातळीवरील महसूल प्रशासनाचा अनुभव होता. कुशल प्रशासकांच्या मदतीने शेरशहानें संपूिि महसूल व्यवस्था कायिक्षम बनजवली. महसूल सुधारिांच्या मागे शेरशहाची खालील दोन उद्दीष्ट्ये होती: १. शेतकऱ्यांची जस्थती सुधारिे २. राज्याचा महसूल वाढवून महसूल व्यवस्था जस्थर करिें शेरशहानें शेतसारा ठरजवण्यासाठी संपूिि साम्राज्यभरातील शेतिमीनीचे मोिमाप करण्यावर भर जदला. येथून पुढे अंदािावर वा शेतीतील उभ्या जपकांचे अंदािे मोिमाप करून वा खळ्यावर जपकाचे (धान्याचे) अंदािे मोिमाप करून शेतसारा गोळा करण्याची पद्धत बंद करण्यात आली. लागवडीखालील शेतिमीनीचे मोिमाप करून महसूलाचे मूल्यजनधािरि वा प्रमाि ठरजवण्यात येऊ लागले व कुठल्याही मध्यस्थाच्या मदतीजशवाय सरळ शेतकऱ्यांकडून महसूल गोळा केला िाऊ लागला. शेतिमीनेचे मोिमाप केल्यानंतर जतचे पुढील तीन प्रकारच्या प्रतींमध्ये जवभािन करण्यात आले-चांगली, मध्यम व जनकृष्ट दिािची. शेततीचे उत्पादन ठरजवण्यासाठी या जतन्ही प्रकारच्या शेतिमीनींचा मध्यमान धरला िाई. राज्याचा जहस्सा साधारिपिे एकूि उत्पादनाच्या एक चतुथाांश वा एक तृतीयांश एवढा असे. शेिकऱ्यास शेतसारा जपकांच्या तसेच चलनाच्या (पैशाच्या) स्वरूपात भरण्याची मुभा होती. शेतकऱ्यांचे अजधकार मान्य व मंिूर केलेले असत. तसेच त्यांच्या िबाबदाऱ्यांची नोंद 'काबुजलयत' नामक दस्तावेिावर केली िात, हा एक प्रकारचा करारनामा असे िो शासक शेतकऱ्यांकडून जलहून घेत. शेतकऱ्यांना शासकांतफे 'पट्टा' नामक दस्तावेि जदला िाई ज्यावरून शेतकऱ्याची शेतिमीनीची मालकी प्रजतत होत असे. प्रत्येक गावात पटवारी नामक (गावचा लेखापाल वा जहशेबनीस) अजधकारी असे िो कुळांच्या िमीनीबाबत इत्यंभूत मािहती ठेवत असे. सुलतानाच्या (सम्राट वा रािाच्या) मालजकच्या शेतिमीनीचे (खालसा) भाडे पटवारी व मुकादमाच्या सहाय्यानें या कामासाठी पगारावर वा वेतन देऊन जनयुक्त केलेले जवशेष सरकारी अजधकारी वसूल करत असत. पेरिी केल्यानंतर शेतकऱ्याला राज्याला शेतसारा म्हिून जकती जहस्सा द्यावयाचा आहे हे ठाऊक असे. कुठल्याही अजधकाऱ्याला शेतकऱ्याकडून राज्यानें ठरवून जदलेल्या शेतसाऱ्यापेक्षा िास्त शेतसारा गोळा करता येत नसे वा आकारता येत नसे. दुष्काळासारख्या आजिबािीच्या जस्थतीला वा इतर नैसजगिक आपत्तीला सामोरे िाण्यासाठी munotes.in

Page 94

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
94 प्रत्येक शेतकऱ्याकडून प्रत्येक जबघा िमीनीमागे अजडच शेर एवढे धान्य गोळा केले िात असे. शेरशहानें आपल्या साम्राज्याच्या बहुतांश भागांत रयतवारी शेतसारा पद्धतीचा जस्वकार केला होता. रयतवारी पद्धतीमध्ये राज्याचा शेतसारा मोििीत व तो गोळा करण्याच्या कामात शेतकऱ्याशी थेट संबंध वा संपकि येत असे. मात्र, मुलतान, माळवा व रािस्थान या भागांमध्ये रयतवारी पद्धतीचा अवलंब झाला नाही कारि तेथे िाजगरदारी पद्धत अजस्तत्वात होती. शेरशहानें केलेल्या उपाययोिनांमुळे शेतकऱ्यांची िÖथती मोठ्या प्रमािात सुधारण्यास मदत झाली. राज्याच्या महसूलात वा उत्पन्नात देखील लक्षजिय वाढ झाली. त्यानें शेतकऱ्यांचे कल्याि होईल यासाठी जवशेष काळिी घेतली. शेरशहा म्हित असे, "शेतकरी हे जनदोष असतात, ते ज्यांचे राज्य असते त्यांचे म्हििे मुकाटपिें ऐकत असतात, मी त्यांच्यावर अत्याचार केले तर ते आपले गाव सोडून देतील व मुलूखाचे वाटोळे होईल व प्रदेश भकास होतील व पुन्हा एकदा सुबत्ता येण्यासाठी बराच कालावधी लागेल". शेरशहानें अशाप्रकारे शेतकऱ्यांच्या जहताला प्राधान्य जदले होते व आपत्तीच्या काळात शेतसाऱ्याचे प्रमाि कमी केले िात असे वा शेतकऱ्यांना त्यातून सूट जदली िात असे. िरी अजधकाऱ्यांना कर वा शेतसारा ठरजवताना शेतकऱ्याबाबत सौम्य भूजमका घेण्याच्या सूचना असल्या तरी तो गोळा करताना कठोरता दाखजवली िाई. त्यामुळे असे म्हििे अजतशयोक्ती ठरू नये की, शेरशहा हा जहंदूस्थानातील पजहला रािा होय त्यानें महसूल जवषयक व शेतसऱ्याबाबत दूरगामी सूधारिा घडवून आिल्या ज्याचा राज्याला तसेच रयतेला फायदा झाला. अकबराची महसूल व्यवस्था शेरशहाच्या तत्वांवर आधाररत होती तसेच त्यानें त्या व्यवस्थेत काही नाजवन्यपूिि बदल घडवून जतच्यात सुधारिा केल्या होत्या. त्यामुळे आपल्या असे लक्षात येते कì, आपले साम्राज्य सुरजक्षत करून स्थान बळकट केल्यावर अकबराने (अकबर हुमायून नंतर मुघल सम्राट बनला) खऱ्या अथािनें महसूल प्रशासनाकडे लक्ष जदले. अकबर शेरशहाच्या महसूल सुधारिांचा प्रशंसक होता व त्यानें त्यात सुधारिा आणÁयाचंा प्रयत्न केला. अबूल फज्लच्या ऐन-ए-अकबरी या ग्रंथात अकबराच्या महसूल प्रशासनाचे जवस्तृत वििन आले आहे. राज्यारोहिानंतर म्हििेच सम्राट बनल्यानंतर अकबरानें शेरशहाची शेतसारा गोळा करण्याची पĦत जस्वकारली. या पद्धतीनुसार लागवडीखालील शेतिमीनीचे मोजमाप कłन शेतसारा गोळा करण्याचे केंिीय वेळापत्रक बनजवले िाई. शेतिमीनीच्या उत्पादकतेनुसार शेतकऱ्यांची जपकजनहाय देिी ठरवली िात. या कायिक्रमानुसार जकंमतींचे केंजिय वेळापत्रक ठरजवले िाई. अकबराच्या असे लक्षात आले कì, केंजिय स्तरावर ठरजवलेल्या या कायिक्रमाच्या काजह मयािदा होत्या. सवाित महत्त्वाचे Ìहणजे याचा शेतकऱ्यांना खूप त्रास होत असे. सविसामान्यपिें या व्यवस्थेमुळे शेतकऱ्याला िास्त भुदांड बसे कारि जकंमती केंजिय दरबारात ठरत असत ज्या ग्रामीि भागापेक्षा िास्त असत. अकबरानें महसूल प्रशासनात अनेक प्रयोग केले. त्याला या कामात मुझफ्फर खान, इजतमाद खान आजि रािा तोडरमल यांनी मोठ्या ÿमाणात मदत केली. त्याला शेतकऱ्यांशी थेट संबंध प्रस्थाजपत करण्यात रस होता. जपकांची जवजवधता व िमीनीच्या सुपीकतेत असलेला फरक या कारिांमुळे संपूिि देशात एकाच स्वरूपाची वा समान स्वरूपाची व्यवस्था आििे कठीि होते. त्यामुळे अकबरानें शेरशहाच्या पद्धतीमध्ये काही बदल केले. १५६० मध्ये ख्वािा अब्दुल मिीद खान याला विीर म्हिून जनयुक्त करून अकबरानें munotes.in

Page 95

महसूल प्रशासनातील प्रयोग
95 महसूल प्रशासनात सुधारिा आणÁयाचं्या दृष्टीनें पजहला महत्त्वाचा प्रयोग केला. त्याने शेतसारा पैशाच्या Öवłपात गोळा करण्याचे ठरवून त्याचा दर व प्रमाि िास्त ठेवले, त्यामुळे शेतकऱ्यांना शेतसारा देिे कठीि िाऊ लागले, व त्यामुळे शेतकरी नाराि होते. १५६३ मध्ये अकबरानें इजतमाद खान याला खाजलसा शेतिमीनींचा प्रमुख जदवान म्हिून जनयुक्त केले. त्यानें खाजलसा शेतिमीनींना िहाजगरींपासून वेगळे केले. त्याने खाजलसा शेतिमीनींचे जवभािन प्रत्येकी वषािला एक कोटी दाम एवढा महसूल देिाऱ्या महसूल जवभागांमध्ये केली. या प्रत्येक जवभागाच्या प्रमुख अजधकाऱ्याला करोडी असे संबोधले गेले. १५६४ साली रािा तोडरमल सोबत मुझफ्फर खान याला जदवान-ए-कूल म्हिून िनयुĉ करÁयात आले. त्यानें महसूल सुधारिा घडवून आणÐया. वेगवेगळ्या पररसरातील कानूंगोंना त्यांच्या पररसरातील महसूलजवषयक आकडेवारी जवझारतेत पाठजवण्यास सांगण्यात आले. जवझारतेत या आकडेवारीवरून महसूल वा शेतसाऱ्याचे दर ठरवले िात. १५६९ मध्ये त्यानें वाजषिक मूल्यजनधािरिाची पद्धती सुरू केली. कानूंगो या अजधकाऱ्याला स्थाजनक जस्थतीचे आकलन असे त्यामुळे त्याला प्रत्यक्ष उत्पादन, स्थाजनक पातळीवरील जकंमती, जवक्री व जपकांचे स्वरुप याजवषयी अहवाल देण्यास सांगण्यात आले. वाजषिक मूल्यजनधािरिाचे वा आकारिीचे काही दोष होते त्यामुळे शेतकऱ्यांचे हाल झाले व राज्याला देखील त्रास झाला. १५७३ साली गुिरात जिंकल्यानंतर अकबरानें त्या प्रांतात महसूल सुधारिा घडवून आिण्यासाठी रािा तोडरमलला जनवडले. तोडरमल शेतिमीनीचे जनयजमतपिे सवेक्षि घेत असे व शेतसाऱ्याची आकारिी शेतिमीनीचा वा गुिवत्ता तसेच ती ज्या पररसरात आहे हे पाहून ठरजवण्यात येत असे. िहाजगररंचे रूपांतर रािाच्या (सम्राटाच्या) शेतिमीनींमध्ये करण्यात आले. तत्कालीन साम्राज्याचे जवभािन १८२ परगन्यांमध्ये करण्यात आले. प्रत्येक परगन्याचे उत्पन्न एक कोटी दाम म्हििेच वषािला अजडच लाख रूपये एवढे होते. महसूल सुधारिांची अंमलबिाविी करण्यासाठी अकबरानें तोडरमलला जदवान तर ख्वािा शहा मन्सूर याला त्याचा सहायक वा प्रजतजनधी म्हिून िनयुĉ केले. तोडरमलनें अकबराच्या साम्रािाच्या शेतसाऱ्याच्या प्रशासनाचा पाया रचला. तोडरमलनें टाकलेली तीन महत्वाची पावले खालीलप्रमािे होत: • शेतिमीनीचे पद्धतशीर सवेक्षि व मोििी. पूवी शेतिमीनीची मोििी अंबाडीच्या दोरीच्या सहाÍयाने केली िात असे िी हवेतील बाष्पाच्या प्रमािानुसार आंकूचन वा प्रसरि पावत असे. या अंबाडीच्या दोरी ऐविी आता लोखंडी ररंगा लावलेले बांबू शेतिमीनीची मोििी करण्याकररता वापरले िाऊ लागले ज्यांच्यात कुठल्याही वातावरिात व तापमानात बदल होत नसे. • शेतिमीनीची मोििी झाल्यानंतर लागवडीच्या सलगतेच्या आधारे जतचे वगीकरि केले जात असे. राज्याचा शेतीच्या उत्पादनातील जहस्सा ठरजवण्यासाठी शेतिमीनीचे पुढील चार प्रकारांमध्ये वगêकरण केले िाई: पोलि, परौती, चाचर व बंिर. पोलि या प्रकारातील शेतिमीन नेहमीच वा सातत्याने लागवडीखाली असे. परौती या प्रकारातील शेतिमीनीची सुजपकता जटकजवण्यासाठी जतला एक जकंवा दोन वषे पजडत ठेवावे लागत असे. चाचर या प्रकारातील शेतिमीनीची सुजपकता जटकजवण्यासाठी जतला तीन जकंवा चार वषे पजडत ठेवावे लागत असे. बंिर हा munotes.in

Page 96

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
96 शेतिमीनीचा चौथा प्रकार होता, जह िमीन वा शेती पजडक म्हििेच नाजपक असे. राज्याचा जपकातील जहस्सा िमीनीची सुजपकता तसेच मागच्या दहा वषाांतील उत्पादन यावर ठरत असे. पोलाि व परौती या शेतिमीनींचे वगीकरि चांगली, मध्यम व खराब (कमी प्रतीची) अशा तीन प्रकारांमध्ये होत असे. या जतन्ही प्रकारांतील उत्पादनाची सरासरी काढून शेतसारा ठरवला िाई. बंिर िमीनीची लागवड करण्याकररता प्रोत्साहन िदले िाई. • फक्त प्रत्यक्ष लागवडीखाली असलेली शेतिमीन मोिून शेतसारा ठरवला िाई. राज्याचा उत्पादनातील जहस्सा एक तृतीयांश एवढा असे, परंतु हे प्रमाि िमीनीची उत्पादकता व शेतसारा ठरजवण्याची पद्धती यानुसार बदलत असे. वेगवेगळ्या जपकांसाठीचा शेतसाऱ्याचा दर वेगळा असे. रािा तोडरमलच्या या शेतसारा गोळा करण्याच्या पद्धतीमुळे शेतकरी व राज्य या दोहोंमध्ये शेतसाऱ्याबाबत नाहक रहस्य वा गूढता राहत नसे. शेतकऱ्याला त्याला जकती शेतसारा द्यावा लागिार आहे ते ठाऊक असे. राज्याला शेतसारा जदल्यानंतर शेतकऱ्याला त्याची पोच (पोचपावती) जदली िात असे. गोळा करण्यात आलेला शेतसारा, िमीनीची धारिा तसेच, शेतकऱ्याचे देिे, इत्यादींची नोंद ठेवली िात असे. शेतकऱ्याला त्याच्या नावे 'पट्टा' जदला िात असे व व 'काबुजलयत' नामक करारनाम्यावर शेतकऱ्याला स्वाक्षरी करावी लागत असे. या दस्तावेिांमध्ये शेतकऱ्याच्या शेतिमीनीचा तपशील जदलेला असे, ज्यात शेतीचे क्षेत्रफळ व त्यानें द्यावयाचा शेतसारा याबाबतचा समावेश असे. शेतसारा गोळा करिारा अजधकारी गोळा केलेल्या शेतसाऱ्याचा तपशील राज्याच्या खजिन्याकडे पाठजवत असे. िमाखचि (जहशोब) व तत्सम तपशील पजशियन (फारसी) भाषेत ठेवला िाई. दशला पद्धती, िब्ती पद्धती, गल्लाबक्ष पद्धती आजि नस़क पद्धती अशा महसूल (शेतसारा) गोळा करण्याच्या जवजवध पद्धती होत्या. या पद्धतींचे वििन खालीलप्रमािे जदले आहे: • दशला पद्धती (दहा वषाांची शेतसारा गोळा करण्याची पĦती) जबहार, माळवा, अलाहाबाद, आग्रा, जदल्ली, लाहोर, अवध आजि मुलतानच्या काही भागांमध्ये जह पद्धती अवलंजबण्यात आली होती. या पद्धतीनुसार जवजवध जपकांच्या उत्पादनाची सरासरी आजि शेवटच्या काही वषाांतील जकंमती यांचा जहशेब केला िाई व त्यानंतर राज्याचा जहस्सा उत्पादनाच्या सरासरीच्या एक तृतीयांश एवढा ठरवला िाई. • िब्ती पद्धतीमध्ये जबजतकची नामक महसूल अजधकारी प्रत्येक शेतिमीनीतील जवजवध जपकांचे क्षेत्रफळ मोित असे व त्यानंतर त्यावेळी लागू असलेल्या दरानुसार महसूल वा शेतसाऱ्याचा जहशेब करून तो तत्सम शेतकऱ्यांकडून गोळा करत असे. या पद्धतीची अंमलबिाविी जबहार, मुलतान, अलाहाबाद अिमेर, आग्रा व जदल्लीमधील काही सुभें तसेच गुिरातच्या काही भागांमध्ये केली िात असे. • गल्लाबक्ष ही सवाित िुनी व सवित्र आढळिारी शेतसारा पद्धती होती. या पद्धतीमध्ये शेतीचे उत्पादन राज्य व शेतकऱ्यामध्ये एका जनजित प्रमािात जवभागले िाई. जह munotes.in

Page 97

महसूल प्रशासनातील प्रयोग
97 पद्धती काश्मीर, कंदाहार, आजि जसंध व मुलतानच्या काही भागांमध्ये जह पद्धती अजस्तत्वात होती. • ऩसक पद्धतीस कांकूत पद्धती देखील म्हटले िाई. या पद्धतीची अंमलबिाविी बंगाल, गुिरात व काजठयावाड़ या भागांमध्ये केली िाई. या पद्धतीमध्ये शेतसाऱ्याचे मोिमाप करिारे अंदािे शेतीच्या उत्पादनाचा अंदाि प्रत्यक्ष जनररक्षि करून प्रत्यक्ष जठकािी लावत असत व लावलेल्या अंदािापैकी एक तृतीयांश एवढा जहस्सा राज्याला जदला िाई. अकबराच्या शेतसारा पद्धतीला रयतवारी पद्धत म्हटले िाई. या पद्धतीत प्रत्यक्ष शेतकरी ठरलेला वाजषिक महसूल वा शेतसारा भरण्यास िबाबदार असे. पटवारी व मुकादम हे राज्याचे अजधकारी नसत परंतु राज्याने न व सम्राटानें त्यांच्या सेवा ग्राहृय धरून मान्य केल्या होत्या व त्यांच्या सहाय्याने शेतसाऱ्याचे मोिमाप करून तो गोळा केला िात असे तसेच त्याची नोंद ठेवली िात असे. याच्या मोबदल्यात त्यांना शेतसाऱ्याचा काही भाग जदला िात असे. अजमल हा शेतसारा (महसूल) गोळा करिारा अजधकारी असे व त्याला जबजतकची, फोतेदार व कानूंगो हे अजधकारी मदत करत असत. आपल्या असे जनदशिनास येते कì, अकबराच्या कारजकदीच्या नंतरच्या काळात कानूंगोंना राज्याचे अजधकारी म्हिून मान्यता जमळाली होती व त्यांना राज्याकडून वेतन जदले िाई. अजमलांच्या वर अजमल गुज़र हे अजधकारी असत, िे प्रांतीय जदवानांच्या देखरेखीखाली कायिरत असत व प्रांतीय जदवान केंजिय जदवानाच्या म्हििेच विीराच्या जनयंत्रिाखाली काम करत असत. अकबराला लागवडीखालील क्षेत्र वाढजवण्यात आजि शेतीत सुधारिा घडवून आिण्यात खूपच रस होता. त्यानें अजमलांना शेतकऱ्यांसोबत जपत्याप्रमािे वतिन करण्याच्या सुचेना जदल्या होत्या. त्याला शेतकऱ्यांना जबयािं जवकत घेण्यासाठी, पशूधन जवकत घेण्यासाठी व शेतीच्या इतर कामासाठी किि देण्याच्या व शेतकऱ्याला परवडेल अशा हप्त्यांमध्ये ते वसूल करण्याच्या सुचना होत्या. अकबराच्या कारकीदीत शेतकऱ्यांवर करांचा अजतप्रमािात बोिा नव्हता. तो पारंपाररकररत्या चालत आलेला उत्पादनाचा एक तृतीयांश एवढा जहस्सा शेतकऱ्यांकडून शेतसारा म्हिून गोळा करत असे. दशला पद्धतीमध्ये शेतकऱ्याला दहा वषे एका ठरलेल्या प्रमािात शेतसारा द्यावा लागत असे. िर शेतकऱ्यानें स्वबळावर उत्पादनात वाढ केली तर त्याचा फायदा त्याला जमळत असे. याव्यजतररक्त िहाजगरदारीची सवि िमीन राज्याच्या अजधकाऱ्यांच्या जनयंत्रिाखाली असे. अशाप्रकारे, अकबराच्या काळात िहाजगरदार व िमीनदारांसारखे शेतकऱ्यांचे शोषि करिारे मध्यस्थ नव्हते. त्यामुळे अकबरकाजलन महसूल व्यवस्था वा शेतसारा पद्धती राज्य तसेच शेतकरी या दोहोंना पुरक होती. या पद्धतीमुळे उत्पादनात वाढ होण्यास मदत झाली व त्यामुळे व्यापार उजदमात देखील वाढ झाली. नेमक्या याच कारिामुळे िरी अकबर सातत्याने युद्ध करत असला तरी त्याचा खजिना नेहमीच िव्यानें भरलेला असे. त्यामुळेच जव्हन्सेंट जस्मथ या इंग्रि इजतहासकारानें अकबराच्या महसूल प्रशासनाची प्रशंसा केली आहे. मात्र, येथे एक बाब लक्षात घेतली पाजहिे व ती म्हििे ही की, मुघल सम्राट िनतेकडून इतरही कर गोळा करत असत. अशातहेनें राज्याच्या उत्पन्नात वाढ व्हावी यासाठी शेतकऱ्यांकडून शेतसाऱ्यासोबतच इतरही कर घेतले िात. या इतर करांना 'अवाब' असे munotes.in

Page 98

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
98 म्हटले िाई. या इतर करांमध्ये जवक्री केलेल्या मालावरील कर, स्थावर मालमत्तेच्या जवक्रीवरील कर, सरकारी अजधकाऱ्यांनी कामाजनजमत्त घेतलेली आगाऊ रक्कम तसेच राज्याच्या वतीनें घेतलेले शुल्क व दलाली, काही जवजशष्ट प्रकारचे व्यापार करण्यासाठीचा परवाना कर, िबरदस्तीने वसूल केलेली वगििी, जहंदूंकडून गोळा केली िािारी पुढील प्रकारची िकात- गंगेत स्नान करण्यासाठी द्यावा लागिारा कर, जहंदूंच्या अस्थी गंगेत जवसिीत करण्यासाठी लागिारा कर, इत्यादींचा समावेश असे. औरंगिेबाने िरी काही 'अवाब' रद्द केलेले जनदशिनास येत असले तरी राज्याच्या महसूलात वृद्धी करण्यासाठी काही नवीन 'अवाब' सुरू केले. मुजस्लमेत्तर िनतेकडून घेतला िािारा जिजझया हा कर अकबरानें रद्द केला होता मात्र औरंगिेबाने तो पुन्हा सुरू केला. मुघल काळात महसूल प्रशासनात िमीनदार महत्वाची भूजमका जनभावत असत. त्यांच्या पररसरात कायदा व सुव्यवस्था राखिे ही त्यांची िबाबदारी असे. परंतु ते अंमल गुिरांप्रमािे राज्याचे अजधकारी नसत तर गावातील क्षुल्लक िमीन धारक वा िमीन मालक असत. यातील काहीिि पूवीच्या रािघराण्यांतील वंशि होते िे आपली वजडलोपाजिित शेतिमीन कसत होते. िमीनदार आपल्या मालकी हक्काच्या शेतिमीनीची लागवड करत असत. त्यांना अनेक गावांचा शेतसारा गोळा करण्याचा वंशपरंपरागत हक्क देखील प्राप्त होता. असे असले तरी, सविसामान्य मान्यता होती की, िमीनदार त्याच्या िमीनदारीअंतगित येिाऱ्या सवि शेतिमीनीचा मालक नसे. याचाच अथि असा होता की, िोपयांत कुळ ररतसरपिे शेतसारा वा िमीनीचा महसूल ररतसरपिे देत आहे तोपयांत िमीनदार कुळाला शेती करण्यापासून रोखू शकत नव्हता वा त्याला शेतिमीनीपासून बेदखल करू शकत नव्हता. बंगाल प्रांतामध्ये िमीनदार एक ठराजवक रक्कम राज्याला महसूल म्हिून देत असे व उरलेले उत्पादन वा रक्कम स्वतःचे उत्पन्न म्हिून ठेवून घेत असे. िेथे शेतकऱ्याने राज्याला द्यावयाचा शेतसारा जनजचचत झालेला असे अशा जठकािी िमीनदार स्वतःच्या फायद्यासाठी शेतकऱ्यांवर वेगळा उपकर लावून त्याची वसूली करत असे. िमीनदारांनी शेतकऱ्यांच्या अशाप्रकारे केलेल्या शोषिामुळे त्यांची ख्याती 'शोषिकताि वगि' अशी झाली. िमीनदार त्यांचे खािगी सैन्यदेखील बाळगत असत. ते जकल्ले वा गढ्यांमध्ये जनवास करत असत िे आपसूकच त्यांच्या प्रजतष्ठेचे लक्षि बनले. िोपयांत ते राज्याच्या खजिन्यात जनत्यनेमाने महसूल िमा करत असत तोपयांत त्यांच्या बाबींमध्ये वा व्यवहारामध्ये राज्यातफे वा सुलतान वा सम्राटातफे हस्तक्षेप केला िात नसे. या िमीनदारांचा स्थाजनक पातळीवर मोठ्या प्रमािात प्रभाव तसेच सत्ता असे त्यामुळे साधारिपिे राज्याला वा सम्राटाला त्यांच्याकडे दुलिक्ष करिे शक्य नसे. अकबराच्या काळात सरकारी अजधकाऱ्यांना प्रामुख्याने मनसबदारांना रोख रक्कमेच्या स्वरूपात वेतन जदले िात असे. मात्र, अकबरानंतर यात बदल करण्यात आला. अकबराच्या उत्तराजधकाऱ्यांनी या पद्धतीमध्ये बदल केले. आता मुघल अजधकाऱ्यांना रोख रक्कमेच्या Öवłपात वेतन न देता त्यांना ज्या िमीनीतून महसूल जमळेल अशी िमीन जदली िात असे. अशा िमीनीला िहाजगर (िहाजगरी वा िाजगर) म्हटले िाई व ती ज्या व्यक्तीच्या ताब्यात असेल त्याला िहाजगरदार असे संबोधले िाई. मनसबदाराला त्याची प्रजतष्ठा व हुद्याप्रमािे िहाजगरी जमळत असे. त्याला त्याचे उत्पन्न या िहाजगरीतून प्राप्त होत असे. जविारत (विीराचे कायािलय) अशा सवि िहाजगरींचे मुल्यमापन करत असे. munotes.in

Page 99

महसूल प्रशासनातील प्रयोग
99 िहाजगरदार हे एकप्रकारे राज्याचे अजधकारी असत व त्यांच्या वेगवेगळ्या जठकािी जनयुक्त्या व बदल्या केल्या िात. काही वषाांनंतर िहाजगरदाराची रवानगी एका जठकािाहून दुसऱ्या जठकािी केली िात असे िेिेकरून त्याचे तत्सम पररसरात जहतसंबंध जनमािि होऊ नयेत. परंतु िहाजगरदार साधारिपिे आपल्या िहाजगररतील िनतेच्या कल्यािासाठी काही जवशेष ÿयÂन करताना जनदशिनास येत नसत. तसेच साम्राज्याच्या प्रशासनाचे अशा िहाजगरींवर जनयजमतपिे जनयंत्रि नसे. नंतरच्या काळातील मुघल सम्राटांच्या काळात अशा िहाजगरी वंशपरंपरागतररत्या त्याच कुटूंबांकडे आल्या त्यामुळे पररजस्थती अिूनच जबकट बनली. मुघल सम्राट िहांगीर याच्या काळात शेती (कृषी क्षेत्रात) व महसूलात (शेतसारा) उत्तरोत्तर घट आल्याचे वा हािस झाल्याचे िािवते. िहाजगरदारांना त्यांच्या िमीनींचे जनयोिन करण्याचे स्वातंत्र्य होते. साधारिपिे हे िहाजगरदार शेतकऱ्यांचा छळ करत असत. खालसा प्रकारच्या िमीनीतून जमळिाऱ्या महसूलात देखील उत्तरोत्तर घट होत गेल्याचे जनदशिनास येते. शहा िह ंन बादशहानें आपल्या शेतकऱ्यांची जबकट होत चाललेल्या या जस्थतीत सुधारिा आणÁयाचा प्रयत्न केला. त्याने िास्त िमीन लागवडीखाली आिण्याचा प्रयत्न केला. मनसबदारांना रोख रक्कमेच्या Öवłपात वेतन देण्याऐविी िहाजगरी देण्याची पद्धत सूरूच ठेवण्यात आली. औरंगिेबाच्या कारकीदीत कृषीक्षेत्रातील समस्या खूपच शोचनीय बनली. राज्य शेतकऱ्यांना वा कुळांना शेतिमीनीपासून बेदखल कł शकत नÓहते म्हिून त्यांना शेतीच्या कामात व्यस्त ठेवावे लागत असे. अजधकारी वगि व िहाजगरदार शेतकऱ्यांवर िुलूम करत असत व दहशत िनमाªण करत असत. उत्तरकालीन मुघल शासकांच्या काळात महसूल प्रशासनाचा प्रचंड हािस व अधोगती होण्यास सुरुवात झाली त्यामुळे एकूि गोळा होिाऱ्या महसूलात मोठ्या ÿमाणात घट झाली आजि साम्राज्याची आजथिक जस्थती डबघाईला येऊन जबकट झाली. सुरूवातीलाच असे नमूद करिे संयुजक्तक ठरेल की, सम्राट अकबरानें अंजगकारलेल्या िमीन महसूल वा शेतसारा पद्धतीची जवद्वानांनी प्रशंसा केली आहे. अबूल फज्लच्या प्रशस्तीपत्रानुसार अकबराची शेतसारा पद्धती अजतशय कायिक्षम होती व या पद्धतीवर शेतकरी खूश होते. शेतसाऱ्याचे प्रमाि जनजित केलेले असल्याने शेतकऱ्यांकडून िास्त प्रमािात शेतसारा गोळा करिे वा उकळिे कजठि होते. तसेच दुष्काळात व अजतवृष्टीच्या काळात शेतसाऱ्यात सूट जदली जात असे. या प्रकारची महसूल व्यवस्था वा शेतसारा पद्धती कमी िास्त फरकाने वा कुठलाही बदल न करता संपूिि मुघल साम्राज्यात अजस्तत्वात होती. िरी शेतसारा हा प्रमुख कर असला तरी राज्याच्या उत्पन्नात भर पडावी Ìहणून या व्यजतररक्त इतरही कर गोळा केले िात असत. हे कर पुढीलप्रमािे होते- वेगवेगळ्या प्रकारच्या िकाती, सीमाशुल्क, टंटसाळीवरील कर, प्रांताजधकाऱी, मंत्री व िहाजगरदारांकडून बादशहाला वा रािाला महत्वाच्या प्रसंगी जमळिाऱ्या भेटवस्तू, पराभूत रािांकडून जमळिारी नुकसानभरपाई, इत्यादी. अशाप्रकारे मध्ययुगीन काळातील महसूल प्रशासनात अनेक बदल झालेले जनदशिनास येतात. गोळा केलेल्या महसूलाचा बराचसा भाग वा मोठा जहस्सा युद्धांवर व रािाच्या वैयजक्तक सुखसजवधांवर व चैनीवर खचि केला िाई. येथे आपिास औरंगिेब बादशहाचे उदाहरि देता येईल. त्याने त्याला आपल्या पूवििांकडून िव्याने भरपूर भरलेल्या प्राप्त झालेल्या खजिन्याची नासाडी दख्खनमधील आवश्यक munotes.in

Page 100

मध्ययुगीन भारताचा सामाजिक, आजथिक आजि प्रशासकीय इजतहास (1200 CE - 1700 CE)
100 नसलेली खजचिक युद्धे लढण्यासाठी केली व आपल्या वंशिांना वा उत्तराजधकाऱ्यांना ररकामा खजिना वारसाहक्क म्हिून मागे ठेवला. ११.५ ÿij: १. सुलतान कालखंडातील महसूल पद्धतीची माजहती सांगा. २. सुलतान कालखंडातील महसूल पद्धतीवर भाष्य करा. ३. मोगल कालखंडातील महसूल पद्धतीचा आढावा घ्या. ११.६ संदभª: १. चौबळे िे. असे होते मोगल, महाराष्र राज्य साजहत्य मंडळ. २. ड . धनंिय आचायि, मध्ययुगीन भारत : कल्पना प्रकाशन. ३. गाठाळ एस. एस. भारताचा इजतहास : कल्पना प्रकाशन. ४. जवद्याधर महािन, मध्यकालीन भारत : स. चंद. जदल्ली २००२. ५. गायकवाड आर. डी., भोसले आर. एच. प्राचीन व मध्ययुगीन भारताचा इजतहास.  munotes.in

Page 101

101 १२ मÅययुगीन कालखंडातील आिथªक बदल उīोग, हÖतकला व Óयापार घटक रचना: १२.० उĥीĶे १२.१ ÿÖतावना १२.२ मÅययुगीन कालखंडातील Óयापाराचे ÖवŁप १२.३ मÅययुगीन कालखंडातील उīोग १२.४ मÅययुगीन कालखंडातील समुþ माग¥ चालणारा Óयापार १२.५ ÿij १२.६ संदभª १२.० उĥीĶे • मÅययुगीन कालखंडातील Óयापाराचे ÖवŁप जाणून घेणे. • मÅययुगीन कालखंडातील उīोगाचे ÖवŁप मािहत कŁन घेणे. • मÅययुगीन सागरी Óयापाराची मािहती समजून घेणे. १२.१ ÿÖतावना चौदाÓया शतकात जेÓहा इÊऩ बतूता िदÐलीत आला तेÓहा भारतीय उपखंड पूव¥कडे चीनपासून पिIJमेकडे वायÓय आिĀका तसेच युरोपपय«त जागितक संपकाª¸या वा दळणवळणा¸या जाÑयाचा भाग बनलेला होता. Âयां¸या असे ल±ात आले कì, आवÔयक ती कौशÐये, इ¸छाशĉì व संसाधने असणाöया Óयĉéसाठी भारतीय नगरांमÅये वा शहरांमÅये िविवध ±ेýांतील रोमांचक संधी उपलÊध होÂया. तो आपणास कशाÿकारे भारतीय नगरांमधील (शहरांमधील) लोकसं´येची घनता जाÖत होती Ìहणजेच शहरांतील लोकसं´येचे ÿमाण जाÖत होते व सुब°ा व समृĦी होती यािवषयी देखील मािहती देतो. यावłन तो आपणास हेदेखील सुचवतो कì, भारतातील नागåरकरणाचे (शहरीकरणाचे) ÿमाण जाÖत होते तसेच Óयापार उदीमा¸या ±ेýातदेखील मोठ्या ÿमाणात वाढ झालेली होती. आपÐया इितवृ°ांतात इÊऩ बतूता भारतीय शहरांचे व ÿामु´याने िदÐली व दौलताबादचे वणªन देतो. भारतातील बöयाचशा शहरांतील रÖÂयांवर तुडुंब गदê असे व Âयातील चमकदार (ल´ख) व आकषªक बाजार िविवध वÖतूंनी भरलेले असत. भारतीय उपखंडाचे आंतर-आिशयाई Óयापार उदीमा¸या जाÑयाशी ŀढ संबंध ÿÖथािपत झाले होते व भारतीय उÂपादकांना आµनेय व पिIJम आिशयात मोठ्या ÿमाणात मागणी होती. याचा भारतीय कलावंत व Óयापाöयांना खूप फायदा होत असे. ºया भारतीय वÖतूंना मागणी होती Âयात ÿामु´याने munotes.in

Page 102

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
102 कापडाचा व ÂयातÐया Âयात सूती, मलमल, रेशमी, जरी¸या व मुलायम कापडाचा समावेश होता. आपणास बरेचसे भारतीय राजे वेगवेगÑया ÿकारे Óयापार उिदमाला चालना देत असत असे आढळते. Óयापाöयांना ÿतोÂसािहत करÁयासाठी िवशेष उपाययोजना केÐया जात. जवळजवळ सवªच Óयापारी मागा«वर सुखसुिवधांनी पåरपूणª असलेÐया धमªशाळा तसेच िव®ामगृहांची ÓयवÖथा केलेली असे. इÊऩ बतूता आपणास मािहती देतो कì, भारतातील तÂकालीन टपाल खाते फार स±म होते. याची ÿिचती आपणास या¸यावłन येते कì, Óयापारी या िवभागामुळे वा सेवेमुळे दूर¸या िठकाणी फĉ मािहतीच पुरवू शकत नÓहते तर Âयांना पैशांचे Óयवहार व अगदी कमी वेळात वÖतू देखील एका िठकाणाहóन दुसöया दुचर¸या िठकाणी पाठिवणे श³य होते. १२.२ मÅययुगीन कालखंडातील Óयापाराचे ÖवŁप सोळाÓया व सतराÓया शतकात úामीण समाजाचे तेथे आढळणारा आिथªक व सामािजक भेद हे एक ÿमुख वैिशĶ्य होते. याचा अथª असा कì, आपणास एका बाजूला सामािजक ÿितķा व िविवध अिधकार ÿाĮ असलेले गभª ®ीमंत जमीनदार आढळत तर दुसरीकडे भूमीिहन अÖपृÔय शेतमजूर नजरेस पडत. या दोन टोकां¸यामÅये शेतकöयांचे Öथान असे ज¤ भाडोýी मजूरां¸या मदतीने अÆनधाÆय व िविवध वÖतूंचे उÂपादन करत असत. शेती कमी असणाöया लहान शेतकöयांना Âयांचा उदरिनवाªह चालवणे देखील किठण जात असे. असे मानले जाते कì, सतराÓया शतकात भारतातील साधारणपणे १५% ट³के एवढे लोक शहरांमÅये राहत असत व ही सं´या वा ÿमाण सवªसामाÆयपणे Âयाच काळात पिIJम युरोपात जेवढे लोक शहरांमÅये राहत असत Âयापे±ा जाÖत होती. आपणास बिनªयर कडून पुढीलÿकार¸या नगराची मािहती िमळते- Óयापारी नगरे (शहरे), सागरी बंदरे असणारी शहरे, पिवý शहरे, वेगवेगÑया वÖतूंचे उÂपादन करणारी शहरे, याýेसाठी ÿिसĦ असणारी शहरे, इÂयादी. अशी िविवध ÿकारची शहरे अिÖतÂवात होती याचा अथª Óयापारी वगª व िविवध Óयवसाय करणारे लोक समृĦ होते असा होतो. शहरांमÅये राहणाöया इतर लोकांमÅये वेगवेगÑया Óयवसायातील पुढील लोकांचा समावेश होत असे- वैī (हिकम), िश±क, विकल, िचýकार, वाÖतुिवīािवशारद, संगीतकार, सुलेखन करणारे, इÂयादी. िहंदू Óयापारी देशांतगªत तसेच देशाबाहेरील Óयापारात महÂवाची भूिमका बजावत असत. तरीसुĦा आपण एक बाब ल±ात घेतली पािहजे व ती Ìहणजे खुरसानी (परिकय मुिÖलम Óयापारी) Óयापाöयांचादेखील Óयापारात मोठा िहÖसा होता. द´खनमधील काही िकनारपĘीवरील राºय व Âयांचे शासक परिकय Óयापाöयांकडून अितåरĉ कर वसूल कłन Âयांना ÿदेशबाĻ अिधकार व िवशेष सवलती देत असत. आयात केÐया जाणाöया वÖतूंमÅये ÿामु´याने उ¸च वगाªसाठी लागणाöया महागड्या िवलासी वा चैनी¸या वÖतूंचा व घोड्यांचा तसेच खेचरांचा समावेश असे. िनयाªतीमÅये अÆनधाÆय, औषधी वनÖपती, मसाले, साखर व कापडाचा अंतभाªव होता. आµनेय आिशया व पूवª आिĀकेत िनयाªत होणाöया सूती व इतर ÿकार¸या कापडांचा ÿामु´याने समावेश होता. असे Ìहटले जाते कì, या काळात पिशªया¸या आखाता¸या आसपास वसलेले काही देश अÆनधाÆया¸या पुरवठ्यासाठी पूणªतः भारतीय उपखंडावर अवलंबून होते. जरी कापडाची िनयाªत ÿामु´याने आµनेय आिशया व पूवª आिĀकेत होत असली तरी भारतीय कापड युरोपमÅये देखील पोहोचले होते असे िनदशªनास येते. अरब Óयापारी या भारतीय munotes.in

Page 103

आिथªक िÖथÂयंतरे
(कायापालट)
103 वÖतू तांबड्या समुþा¸या मागाªने दमाÖकस (िसåरयाची राजधानी) व अले³झांिűया (इिजĮमधील ÿांत) येथे घेऊन जात असत. तेथून पुढे या वÖतूंचे िवतरण भूमÅय सागरा¸या पåरसरातील व Âयापलीकडील देशांमÅये होत असे. १२.३ मÅययुगीन कालखंडातील उīोग: जरी भारतीय कापड उīोग फार जूना असला तरी कापडाची िविवधता मयाªिदत होती. मुिÖलमांनी भारतात आकषªक ÿकारचे वेगवेगळे कापड आणले. बंगाल हे भारतीय कापड उīोगाचे मु´य क¤þ होते व कालांतराने याबाबतीत गुजरात बंगालचा Öपधªक Ìहणून पुढे आलेले आपÐया ल±ात येते. कापड उīोगानंतर महÂवाचे असलेले उīोग Ìहणजे धातुकाम, साखर बनिवणे व कागद बनिवणे हे होते. यातील कागद बनिवणे हा िकरकोळ उīोग होता. हे उīोग बहòदा खाजगी मालकìचे असत. माý, राºयाला आवÔयक असणाöया वÖतूंचे उÂपादन करणाöया कारखाÆयातील अवजारे शासकìय मालकìची असत व Âयांचे ÓयवÖथापन देखील राºया¸या यंýणेकडून केले जाई. िदÐलीतील शाही कारखाÆयांमÅये फĉ रेशमाचे कापड बनिवÁयासाठी चार हजारा¸या आसपास िवनकरांना कामाला लावले जाई. भारत युरोप, चीन व ÿशांत महासागरातील व आसपास¸या देशांसोबत सागरी मागाªने जोडलेला होता. तसेच जमीनी¸या वा भूमागाªने वा खुÕकì¸या मागाªने भारत मÅय आिशया, अफगािणÖतान, पिशªया, ितबेट व भुतान सोबत जोडलेला होता. िदÐली¸या सुलतानशाही¸या काळात Óयापार भरभरािटस होता व परिकय Óयापारी मोठ्या ÿमाणात Öथाियक झाले होते Âयामुळे सुलानशाहीतील शहरांना वैिĵक łप ÿाĮ झाले होते. पैसे Óयाजाने िदले जात आिण ®ीमंत सावकार या Óयवसायात वा ±ेýात सिøय असत. आIJयªकारक बाब Ìहणजे जरी बöयाचदा राजिकय िÖथती अिÖथरतेची असली तरी भारतीयां¸या ठायी असलेÐया ÿामािणकता या गुणांमुळे भारतासोबत Óयापार करणे सुरि±त समजले जाई अशी मािहती आपणास Âयाकाळात भारतात येणारे Óयापारी आिण परिकय ÿवासी यां¸याकडून िमळते. भारत हा महßवाचा िनयाªतदार होता व व जगभरातले Óयापारी िविवध वÖतूंची व मालाची खरेदी करÁयासाठी सोनं देखील देत असत आिण या मालमÅये शेतीमाल, कापड, औषधी वनÖपती व इतर अनेक वÖतूंचा समावेश होता. तसेच भारत हा पिशªया ¶या आखातातील देशांसाठी अÆनधाÆयाचा महÂवाचा ľोत होता. सुलानशाहीत चलनाचा (चलनी नाणे) वापर व महÂव वाढत चालले होते व नाणी टंकसाळीत पाडून Óयवहारासाठी वापरली जात. िह नाणी संपूणª उ°र भारतातील शहरांमÅये (नगरांमÅये) ÿसाåरत कłन वापरात आणली जात. खाÁयाचे पदाथª (अÆन) िविवध वÖतू गंगे¸या िýभुज ÿदेशात ÖवÖत दरात िमळत, जरी या काळात वÖतूंचा तुटवडा व अिÖथरता अशा अनेक बाबéवर िकंमती अवलंबून असत. परिकय ÿवाशां¸या वृ°ांतांनुसार वÖतूं¸या िकंमती साधारणपणे कमी असत. परिकय ÿवाशां¸या सा±éनुसार एक बाब अधोरेिखत होते कì, िवजयनगरचे साăाºय देखील ®ीमंत होते व सवªý सुब°ा होती. तेथील शेती चांगÐया ÿतीची होती व कृषी ±ेýात भरभराट होती. िवजयनगरचे शासक िविवध ÿकार¸या जलिसंचन सुिवधा व ÿकÐप िवकिसत कłन कृषी ±ेýाला बढावा देÁयात रस घेत असत. कृषी ±ýासोबतच िविवध munotes.in

Page 104

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
104 उīोगातून राºयाला अितåरĉ उÂपÆन िमळत असे िकंबहóना हे उīोग Ìहणजे राºयाला अितåरĉ संप°ी िमळवून देÁयाचे ľोत होते. कापड उīोग, खाणं उīोग, सुगंधी þÓयांचा उīोग आिण धातूशुĦीकरण उīोग हे Âयाकाळातील काही महÂवाचे उīोग होत. Óयापार व उīोग हे चांगÐया Óयापारी संघांमÅये संघिटत झाÐयाचे िनदशªनास येते. अÊदुल रझाक या िवजयनगरातील पिशªयन राजदूतानूसार िवजयनगर¸या साăाºया¸या ताÊयात तीनशे¸या आसपास सागरी बंदर होते. होÆनावर, भटकळ, मंगłळू, कािलका, कोिचन, ि³वलॉन, कावळा, नेगापटनम्, स¤ट थॉम आिण पुिलकत ही काही िवजयनगरमधील महÂवाची बंदरे होती. येथील परिकय Óयापार ÿामु´याने पोतुªगीज, भारतीय व अरबी Óयापाöयां¸या माÅयमातून चालत असे. महÂवाचे Ìहणजे िवजयनगर¸या साăाºयाचे मलाया Ĭीपसमूह, िहंद महासारातील बेटे, āĺदेश, पिशªया, चीन, अॅिबिसिनया, दि±ण आिĀका व पोतुªगाल या देशांसोबत चांगले Óयापारी संबंध होते. िवजयनगर¸या साăाºयातून ÿामु´याने कापड, तांदूळ, लोखंड, साखर, सोरामीठ आिण मसाले या वÖतूंची व िजÆनसांची िनयाªत होत असे. िवजयनगर¸या साăाºयात आयात केÐया जाणाöया महÂवा¸या वÖतू व ÿाणी पुढीलÿमाणे होÂया- तांबे, पारा, चीनी रेशमी कापड, मखमल, घोडे व ह°ी. १५१६ साली िवजयनगर¸या साăाºयाला भेट देणारा एदुआदō बारबोझा हा पोतुªगीज ÿवाशी अगोदर¸या ÿवाशांनी िदलेÐया मािहतीला दुजोरा देतो. Âयाने िवजयनगर शहराची पुढील शÊदांमÅये ÿशंसा केली आहे- " शहराची ÓयाĮी मोठी होती, लोकसं´येचे ÿमाण जाÖत होते व हे शहर देशातील एक सिøय Óयापारी क¤þ होते- येथे िहरे व łबीसारखे खडे पेगूमधून येत असत, रेशीम कापड चीन व अले³झांिűया मधून येत असे, श¤दूर, कापूर, कÖतुरी, काळी िमरी आिण चंदन मलबार मधून येत असत." िवजयनगरचे साăाºय व शेजार¸या राºयांमधील राजकìय तणावाचा पåरणाम Óयापारावर पडत असे. युĦाचा िनणªय अनेकदा पåरणामकारक घोडदळावर अवलंबून असÐयामुळे अरेिबया (अरबÖतान) आिण मÅय आिशयातून उ°म ÿती¸या घोड्यांची आयात करणे दि±णेतील मÅययुगीन Öपधªक राºयांना महÂवाचे होते. तसेच िवजयनगरचे साăाºय तेथील मसाÐयां¸या, कपड्यां¸या आिण मौÐयवान खड्यां¸या बाजारपेठांसाठी ÿिसĦ होते. असे ल±ात येते कì, अशा गभª ®ीमंतां¸या शहरांमÅये Óयापार ÿितķेचे ÿितक मानला जात असे जेथे ®ीमंत नागåरकांना िवदेशी वÖतू, ÿामु´याने दािगने आिण मौÐयवान खडे लागत असत. राºयाने ÿाĮ केलेÐया महसूलाचे िवजयनगर¸या साăाºयातील सुब°ा व समृĦीत महÂवाचे योगदान होते. जेÓहा हòमायून नंतर व अकबरापूवê शेरशहा िदÐली¸या त´तावर आला तेÓहा Âयाने मोठ्या ÿमाणात Óयापार उदीमाला ÿोÂसाहन िदले. Âयाने आपÐया साăाºयात वÖतूंवर िविवध िठकाणी कर गोळा करÁयाची पĦती बंद कłन टाकली व फĉ सीमेवर जेÓहा वÖतू देशात आयात केली जाईल तेथे व जेथे वÖतूंची िवøì केली जाईल तेथे अशा दोनच िठकाणी वÖतूंवर कर आकारÁयाचे िनद¥श आपÐया अिधकाöयांना िदले. पिIJमेकडून व मÅय आिशयातून आयात होणाöया वÖतूंचे सीमाशुÐक िसंधू नदी¸या तीरावर गोळा केले जाई. फĉ Óयापार उदीमाला ÿोÂसाहन देणेच पुरेसे नसते तर Óयापार उिदमाचा उÂकषª करÁयासाठी Âयात सुधारणा करणे व तो सुिÖथतीत ठेवणै आवÔयक असते ºयामुळे राºयामÅये सुब°ा व समृĦी येते. शेरशहाने Óयापार उदीमाची उÆनती करÁयासाठी वा बढावा देÁयासाठी Óयापाöयांना Óयापारी मागा«वर संर±ण देणे, कायª±म पोिलस ÓयवÖथा, munotes.in

Page 105

आिथªक िÖथÂयंतरे
(कायापालट)
105 चांगÐया ÿतीची नाणé पाडणे, रÖते व सरांईंचे िनमाªण, Óयापाöयां¸या मालम°ेला संर±ण पुरिवणे, अिधकाöयांना Óयापाöयां¸या िहतांचे र±ण करÁया¸या सुचना देणे आिद उपाययोजना केÐया. मÅययुगीन भारतातील अथªÓयवÖथा बöयाच ÿमाणात आÂमिनभªर होती. मुिÖलम आøमणे व Âयांना ÿाĮ झालेले िवजय याचा पåरणाम देशा¸या Óयापार उदीमावर झाला नाही. या काळात मोठे उīोग िवकिसत झाले नाहीत असे आपÐया ल±ात येते. आपण असे पाहतो कì, या काळात बरेच उīोग Öथािनक Öवłपाचे होते. मÅययुगीन काळात काही गावपातळीवर भरभरािटस आलेले उīोग पुढीलÿमाणे होत- कापसावर ÿिøया करणे, कताई वा हातमाग आिण वीणकाम, साखर व गुळ बनिवणे, तेलिबयांपासून तेल काढणे, नीळ बनिवणे, मातीची भांडी बनिवणे (कुंभारकाम), चामड्या¸या वÖतू बनिवणे, शेतीसाठी लागणारी िविवध अवजारे , युĦ सामुúी (शľे), भांडी बनिवणे, कांÖय, चांदी व तांबे आिद धातूंपासून िविवध देवदेवतां¸या मूतê बनिवणे तसेच सोनं, चांदी, कांÖय, तांबे तसेच इतर वेगवेगÑया धातूं¸या िम®णापासून बनिवलेÐया अनेक ÿकार¸या वÖतू, आिण इतर अनेक तÂसम वÖतू. कापड उīोग हा मÅययुगीन भारतातील सवाªत मोठा व लोकिÿय उīोग होता. तसेच हा उīोग संपूणª देशभर पसरलेला होता. सूती कापड उīोग हा कुिटरोīोग व मोठा उīोग Ìहणून देखील ÿिसĦ होता. बंगाल, गुजरात, ओåरसा आिण माळवा ही सूती कापड उīोगाची ÿमुख क¤þे होती. सुरत, कॅंÌबे, पाटना, बुहाªनपूर, िदÐली, आúा, सोनारगांव, बनारस, देविगरी, लाहोर, थĘा आिण मुलतान ही काही शहरे व नगरे वेगवेगÑया ÿकार¸या कापडासाठी ÿिसĦ होती. सूती कापड एवढ्या अÿितम ÿतीचे असे कì Âयाला ÿदेशात मोठ्या ÿमाणात मागणी असे. याÓयितåरĉ इतरही उ°म ÿतीचे कापड िवणले जाई माý ते कापड ÿामु´याने राजघराÁयातील व कुलीन अमीर-उमराव घराÁयातील लोक वापरत असत. कपड्याचे उÂपादन व Âयाची िनयाªत याचा िवचार केला असता बंगाल आिण गुजरातचे मु´य Öथान होते. यामागचे ÿमुख कारण Ìहणजे या ÿदेशांमÅये व आसपास मोठ्या ÿमाणात उपलÊध असलेला कापूस, बंदरे असलेला समुþ िकनारा आिण पारंपाåरकåरÂया इतर देशांशी असलेले Óयापारी संबंध हे होय. गुजरातचे याबाबतीतले योगदान आपणास कॅंÌबे बाबतची िवधाने वाचून ल±ात येते. भारता¸या कपड्या¸या एकूण िनयाªतीत कॅंÌबेचा जवळपास पÆनास ट³के एवढे योगदान होते. येथे मोठ्या ÿमाणात कौशÐयपूणª कारागीर होते. Âयाचÿमाणे कॅंÌबे येथील कपड्याला पिIJम युरोप, दि±ण आिĀका आिण दि±ण आिशयात फार मोठी बाजारपेठ होती. याकाळातील ÿवासी भारतात िवणÐया जाणाöया कपड्यां¸या ÿकारांचे रसभåरत वणªन करत. अिमर खुसरो मलमली¸या कपड्याला अÿितम पोत असलेले 'बंगालचे कापड' असे संबोधतो. चीनी ÿवासी मा हòआन बंगालमधील िविवध ÿकार¸या कपड्यांची मािहती देतो तसेच बंगालमÅये तुतीची झाडे व रेशमाचे िकडे होते अशीदेखील मािहती देतो. सूती कापड िवणÁया¸या उīोगावर, कपडा रंगिवणे, कापसा¸या वा सूती कपड्यावर खळी िकंवा न±ीकाम करणे तसेच राजÖथानची िवशेषता असलेले कड्यावरील बंधनी नामक न±ीकाम इÂयादी उīोग िवसंबून होते. munotes.in

Page 106

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
106 अबूल फºल Âयां¸या ऐन-ए-अकबरी या úंथात खानदेशातील सूती धाµयािवषयी मािहती देतो. अकबरा¸या काळात वेगवेगÑया ÿकार¸या आकषªक कापडाचे उÂपादन वाराणसी, आúा, माळवा आिण गुजरातसार´या िठकाणी होत असे. सूती कपड उīोगाचे चार महßवाचे पĘे होते, हे पĘे समुþ िकनाöयाजलळ होते व Âयांची नावे पुढीलÿमाणे आहेत- िसंधु नदी¸या खोöयातील मैदानी ÿदेश, कॅंÌबेचे आखात (खंबाटकचे आखात) ते दि±णेत दाभोळपय«तचा सागरी िकनारा, कोरोमंडल समुþ िकनारा (भारताचा पूव¥कडील समुþ िकनारा) आिण बंगाल. कािसम बाजार, माÐडा, मुिशªदाबाद, पाटना आिण बनारस ही रेशमा¸या उÂपादनाची ÿमुख क¤þे होती. आIJयª Ìहणजे गुजरातमÅये रेशमाचे उÂपादन होत नसले तरी तेथे रेशीम िवणÁया¸या (रेशमाचे कापड िवणÁया¸या) उīोगाचा उÂकषª झाला होता. िदÐली¸या सुलतानशाही¸या काळापासूनच कॅंÌबे¸या रेशमी कापडाला मोठ्या ÿमाणात मागणी होती. मुघलां¸या राजवटीत अहमदाबाद¸या रेशमी कापडाचा नावलौिकक होता. रेशमी सूत (धागा) िवणून Âयापासून कपडे बनिवÁयाचा उīोग लाहोर, आúा आिण फतेहपूर िसøì आिद िठकाणी नावाłपास आला होता. रेशमी कापड ÿामु´याने ÿिसĦ अिमर-उमराव घराÁयातील सदÖय वापरत असत. लोकरी कापडाचा उīोग राजÖथान, लाहोर, काबूल, कािÔमर, आúा, फतेहपूर िसøì, अमृतसर, पाटना, जौनपुर आिण बुरहानपूर अशा लहानशा भौगोिलक पĘ्यापूरता मयाªिदत होता. कािÔमरमÅये िविवध ÿकारची कांबळी (घŌगडी), शाली आिण लोकरीचे इतर कपडे कािÔमरमÅये बनवले जात. कािÔमरी शाली Âयांचा नरमपणा (मुलायमपणा) व उबेसाठी ÿिसĦ होती. या शाली लडाख व ितबेटमधून आणलेÐया लोकरीपासून बनवÐया जात. फतेहपूर िसøì तेथील गािल¸यांसाठी (सतरंजी) ÿिसĦ होते. गािलचा िवणÁयाचा उīोग आúा व लाहोर येथे उÂकषाªला आला होता. भारतात वेगवेगÑया धातूंपासून िविवध वÖतू बनिवÁयाचा उīोग ÿािचन काळापासूनच िवकिसत झाला होता. िदÐलीजवळील मेहरोलीचा Öतंभ, देशा¸या िविवध भागांतील मंदीरांमÅये आढळणारे लोखंडी Öतंभ आिण लोखंडी मूÂयाª ÿिचती देतात कì, ÿािचन भारतात लोखंडी वÖतू बनिवÁयाचा उīोग भरभराटीस आला होता. िदÐली¸या सुलतानां¸या काळातदेखील पूवêÿमाणेच हा उīोग जोमाने सुł होता. लोखंडाचा उपयोग बचावासाठी तसेच चढाई करÁयासाठी लागणारी तलवार, बंदुका, तोफा, ढाल आिण िचलखत अशी शľाľे बनिवÁयासाठी केला जाई. लोखंडाचा वापर घरे, राजवाडे आिण िकÐले बांधÁयासाठी, भांडी बनिवÁयासाठी तसेच वेगवेगÑया ÿकारची शेतीची व घरगुती वापराची अवजारे बनिवÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात केला जात असे. मूस (रसपाý) व जहाज आिण बोटी बांधÁयासाठी वापरला जाणारा लोखंड हा ÿमुख धातू होता. लाहोर, मुलतान, मेवाड, गुजरात आिण गोलकŌडा िह लोखंडी व पोलादी वÖतू बनिवÁयाची मु´य क¤þ होती. िपतळ व तांÊयापासून वÖतू बनिवÁयाचादेखील मोठा उīोग होता. या दोन धातूंचा वापर भांडी, िनÌन वगाªतील लोकांचे दािगने, बंदुका आिण तोफा तसेच नाणी पाडÁयासाठी होत असे. बनारस िपतळ व तांÊया¸या वÖतू बनिवÁयासाठी ÿिसĦ होते. तसेच िदÐली व लखनौ देऊ िपतळ व तांÊया¸या वÖतूसाठी सवª²ात होते. ®ीमंत लोक ÿामु´याने सोनं व चांदीपासून बनिवलेले दािगने वापरत असत. कांÖय धातूपासून बनिवलेले दािगनेदेखील वापरले जात. दािगÆयांना जडावा¸या कामाने सुĦा सजवले जाई. बनारस, िदÐली, गुजरात munotes.in

Page 107

आिथªक िÖथÂयंतरे
(कायापालट)
107 आिण आúा िह िठकाणे तेथे बनणाöया सुंदर जडावा¸या दािगÆयांसाठी ÿिसĦ होती. हा उīोग अकबर व शहा जहॉंन यां¸या काळात मोठ्या उंचीवर जाऊन पोहोचला होता. अिमर खुसरो शमी वा िसåरयन कागद बनिवला जात असÐयाचा संदभª देतो. हा कागद साधा व रेशमी या दोन ÿकारांमÅये बनिवला जात असे. बंगालला भेट देणारा मु हòआन हा िचनी ÿवासी झाडा¸या सालीपासून बनिवÐया जाणाöया तकतकìत कागदाचा उÐलेख करतो. िनकोलो कोÆती गुजरातमÅये कागद वापरला जात असÐयाचा उÐलेख करतो. मÅययुगीन काळातील जी वेगवेगळी हÖतिलिखतं आपणास सापडली आहेत Âयावłन असे िसĦ होते कì, Âयाकाळात कागद उīोग अिÖतÂवात होता. मुघलां¸या काळात कागद उīोगात अजून जाÖत ÿमाणात िवकिसत झाला. हा उīोग िसयालकोट, कािÔमर, िदÐली, गया, अहमदाबाद, राजिगर, पाटना आिण इतर काही िठकाणी हा उīोग एकवटलेला होता. िवशेष ÿितचा कागद अलाहाबादजवळ शहजादपूर येथे बनिवला जाई. मुघल काळात जहाजबांधणी उīोग चांगÐया ÿकारे िवकिसत झाला होता. मोठ्या सागरी जहाजा पिIJम तसेच पूवª िकनाöयावर बांधÐया जात. सुरत हे जहाजबांधणी उīोगाचे एक ÿमुख क¤þ होते कारण येथील आसपास¸या पåरसरात उ°म ÿितचे लाकूड उपलÊध होते. मÐला समाजाचे लोक ºया बोटी वा होड्या चालिवत Âया संपूणª देशभर बनिवÐया जात. भारतीय जहाजबांधणी उīोग एवढा िवकिसत झाला होता कì, पोतुªगीजांनी Âयांची काही उ°म जहाजे भारतात बांधली होती. Âयाकाळातील सवाªत वजनदार ÿवासी जहाजा या १००० ते १५०० एवढ्या टन वजना¸या असत ºयांचा वापर सोळाÓया आिण सतराÓया शतकात हज¸या याýेला जाणाöया याýेकłं¸या वाहतूिकसाठी वाढ रहदारीसाठी होत असे. याकाळात चामडी¸या वÖतू बनिवÁयाचा उīोगदेखील बöयाच ÿमाणात िवकिसत झाला होता. चामडीपासून बनणाöया पुढील वÖतूंना मागणी असे- खोिगर, तलवारीची Ìयान, पुÖतकाचे आवरण, बुट व पाणी नेÁयाची पखाल िकंवा चामडी िपशवी. बंगालमÅये साखर िनयाªतीसाठी चामड्याचे गĜे वापरले जात. गुजरातमÅये सोनं व चांदीचे न±ीकाम केलेÐया सुंदर चटया बनिवÐया जात ºयांची ÿशंसा ÿिसĦ इटािलयन ÿवासी माकō पोलो यानेदेखील केली होती. मÅययुगीन काळात इतरही अनेक िकरकोळ उīोग अिÖतÂवात होते. सुतारकाम व मातीची भांडी बनिवÁयाÓयितåरĉ शोभे¸या वÖतू बनिवÁयाचे अनेक उīोग होते. मंगळा¸या आंÊयाचे दािगने गुजरात आिण बंगालमÅये बनिवले जात, हÖतीदंताचे कोåरव काम, सोÆयाचे न±ीकाम आिण शोभेचे (नकली) दािगने हे उīोग भारता¸या िविवध भागांमÅये चालत असत. सुगंधी þÓये (अ°र) व सुगंधी तेल, दगडी व लाकडी काम, चटया आिण टोपली (परडी) या वÖतू बनिवणारे िकरकोळ उīोग मÅययुगीन भारतात अनेक िठकाणी िवकिसत झाले होते. येथे एक महßवाचा मुĥा ल±ात घेणे आवÔयक आहे व तो हा कì मÅययुगीन काळात िविवध ÿकार¸या वÖतू हÖतकलेचा उपयोग कłन बनिवÐया जात. वेगवेगÑया वÖतू बनिवÁयासाठी साÅयासुÅया अवजारांचा वापर केला जात असे. पशुधनाला बळाचे (शĉìचे/उज¥चे) ÿमुख साधन Ìहणून वापरले जात असे. माý, वाöयाचा व पाÁयाचा वापर उज¥ची साधने Ìहणून वापरात होती असा पुरावा सापडत नाही. जलशĉìवर चालणाöया जिनýांचा/झोतयंýांचा वापर दळण िगरÁया चालिवÁयासाठी केला जात असे. úामीण munotes.in

Page 108

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
108 भागातील िवणकर, तेली, लोहार, सुतार आिण कुंभार हे कारागीर वÖतूिविनमया¸या मोबदÐयात आपÐया सेवा इतर गावकöयांना देत असत. शहर वा नगरातील कारागीर Âयांनी बनिवलेÐया सहसा वÖतू पैशा¸या मोबदÐयात खुÐया बाजारात िवकून टाकत असत. जहाजबांधणी, खाणकाम आिण िकÐÐयांची, राजवाड्याची व पुलांचे िनमाªण करताना मोठ्या ÿमाणात कुशल आिण अकुशल मजूरांचा वापर केला जात असे. मुघलां¸या काळात Óयापार-उदीम चांगÐया ÿकारे िवकिसत झाला होता. जरी बाजारात िवकÐया जाणाöया अिधकांश शेती पेरलेÐया (कृषी) व शेतीत न पेरलेÐया (अकृषी) वÖतू अनेकदा Öथािनक पातळीवर खपÐया जात तरी शहरातील लोकां¸या गरजा ÿामु´याने Âयां¸या आसपास¸या पåरसरातील ÿदेशांतून भागवाÓया लागत. वÖतू सुसंघिटत पĦतीने िवकÐया जात. िविशĶ कालावधीने वा वारी भरणारे बाजारदेखील असत Âयांना 'पेठ' वा 'हाट' असे Ìहणत. मोठ्या नगरांमÅये व शहरांमÅये महÂवाचा Óयापार बाजार वा मंडीतील िनयिमत दुकानांतून चालत असे. सवª ÿकार¸या पशुधनाची खरेदी व िवøì साधारणतः पशु वा गुरां¸या बाजारात होत असे जो कधीकधी भरवला जात असे. या काळात मोठ्या ÿमाणात देशांतगªत Óयापार होत असे. बारबोझा, पेस, िनकोलो कोÆती आिण इतर अनेक परिकय Óयापारी भारता¸या अंतगªत Óयापारािवषयी भरपूर मािहती देतात. Âया¸या भारतातील ÿवासादरÌयान इÊऩ बतूताने चौदाÓया शतका¸या पूवाªधाªत मोठे बाजार व बाजारपेठा असलेले अनेक शहरे पािहली होती. उÂकृĶ रÖÂयांमुळे Âया काळात देशांतगªत Óयापार भरभरािटस आला होता. माý मÅययुगीन काळात रÖÂयांची कÐपना आज¸यापे±ा वेगळी होती. अनेकदा रÖते Ìहणजे मळलेÐया वाटा (माती¸या वाटा) असत व रÖÂया¸या दोÆही बाजूला वा कडेला झाडे असत. या रÖÂयांचे सवाªत वैिशĶ्य Ìहणजे थोड्या थोड्या अंतरावर असलेÐया िविहरी व पाÁयाचे हौद असलेÐया सराई हे होते. या सराई ÿवाशांना व ÿाÁयांना ÿवासादरÌयान िनवारा व पाणी पुरिवÁयाचे काम करत असत. िदÐली ते दौलताबाद अशा चाळीस िदवसां¸या ÿवासासाठी एक रÖता असÐयाचे आपÐया िनदशªनास येते. हाच रÖता पुढे तेलंगणा व मदुरा पय«त जात असे व पायाने चालत हे अंतर कापÁयासाठी जवळजवळ सहा मिहने लागत असत. सोळाÓया शतका¸या सुŁवातीला गुजरात¸या अंतगªत भागात असलेÐया िलÌबोदरा या िठकाणाहóन सादê¸या खड्याचे (लाल रंगाचे खडे जे दािगने घडिवÁयासाठी वापरले जातात) खड्याचे मणी युरोप व पूवª आिĀकेला िनयाªत करÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात कॅंÌबे¸या बंदरावर नेले जात. दाभोळ बंदरात आयात कłन आणलेले तांबे देशा¸या अंतगªत भागात नेले जात असे. गुजरातमधील रांडेर हे बंदर मला³का व चीनमधील वÖतूं¸या Óयापारासाठीचे सवाªत मोठे क¤þ होते. अनेक नगरांमÅये व शहरांमÅये असलेÐया मोठमोठ्या Óयापारीपेठा या Óयावसाियक तÂवावर चालणाöया Óयापारासाठी व अंतगªत Óयापारासाठी महÂवा¸या पूरक घटक होÂया. राजधानी िदÐली आिण मुलतान, लाहोर, जौनपुर, अजमेर, अलाहाबाद, बनारस पुरीसारखी तीथª±ेýे Âयाचÿमाणे महामागाªवरील आúा, पाटना, अहमदाबाद बुरहानपूर आिण थĘा ही शहरे तसेच भारता¸या पूवª व पिIJम िकनाöयावरील बंदरे Óयापार-उिदमाची महÂवाची क¤þे Ìहणून भूिमका बजावत असत. munotes.in

Page 109

आिथªक िÖथÂयंतरे
(कायापालट)
109 १२.४ मÅययुगीन कालखंडातील समुþ माग¥ चालणारा Óयापार िनसगाª¸या कृपेने ÿदीघª समुþिकनारा लाभलेला असÐयाने भारताचा िकनारी ±ेýातील Óयापार िवकिसत झाÐयाचे िनदशªनास येते. कॅंÌबे, िदव, सुरत, गोवा, कािलकत, कोिचन आिण ि³वलॉन ही भारता¸या पिIJम िकनारपĘीवरील महÂवाची बंदरे होती. इÊऩ बतूता आिण बाबōसा यांनी िदलेÐया िवÖतृत मािहतीनुसार आपणास असे कळते कì, भारता¸या पिIJम िकनाöयावर जहाजांना नांगर टाकÁयासाठी उ°म सोय व समुþाची पूरक खोली असणारे अनेक सागरी बंदरे होती. मलबारी Óयापाöयांची गुजरात व मलबार¸या दरÌयान चालणाöया Óयापारावर एकािधकारशाही होती. द´खनमधील बंदरांमधून चालणाöया Óयापारात गुजराती तसेच मलबारी Óयापाöयांचा सहभाग असे. कोरोमंडल Ìहणजेच भारता¸या पूवª सागरी िकनाöयाचा िवचार करता असे ल±ात येते कì, भारताचा आµनेय समुþी िकनरा व िवजयनगर¸या साăाºया¸या Óयापारावर मोठ्या ÿमाणात मलबारमधील शहरांतील िहंदू आिण मुिÖलम Óयापाöयांचे वचªÖव होते. मुिÖलम Óयापाöयां¸या जहाजा पुिलकत बंदरात मोठ्या सं´येने येत ती बमाªतील मािणक (दािगने बनिवÁयासाठी वापरले जाणारे मौÐयवान लाल खडे) आिण कÖतुरीची मोठी बाजारपेठ होती. मुघलां¸या काळात पुढील तीन ÿकारचा देशांतगªत Óयापार चालत असे: देशांतगªत जमीनीवरील Óयापार, समुþ िकनारपĘीलगतचा Óयापार आिण नदी¸या सहाÍयाने चालणारा Óयापार. माý, Óयापारी अंतगªत जमीनीवरील Óयापारापे±ा िकनारपĘीवरील Óयापारास जाÖत पसंती देत कारण हा Óयापार करÁयास फार सोपा, सुरि±त तसेच सागरी Óयापार जमीनीवरील Óयापारापे±ा जाÖत नफा देणारा समजला जाई. समुþ िकनाöयावरील Óयापारात समुþी चाचांची भीती व Âयां¸याकडून लूट होÁयाचा धोका असे. परंतु ही समÖया काही िविशĶ ±ेिýपुरतीच मयाªिदत होती. मुघलां¸या काळात नदी¸या सहाÍयाने चालणारा Óयापार ÿामु´याने पुढील चार नदी ÿणालé¸या पåरसरात व मदतीने चाले: िसंधु नदी व ित¸या उपनīा, गंगा नदी व ित¸या उपनīा, तापी नदीचे खोरे (ÿणाली) आिण बंगालमधील िýभुज ÿदेश. या नīां¸या तीरावरील अनेक शहरं Óयापारी क¤þं होती. एक िविशĶ असा साहसी व पुरेसं भांडवल असणारा Óयापारीवगª अंतगªत Óयापार मोठ्या ÿमाणावर िनयंिýत करत असे. जातीÓयवÖथेनुसार Óयािपरीवगª वैÔय जातीत मोडत असे. मुलतानी लोक व गुजराती बिनया हे दोन अनुøमे उ°र व पिIJम भारतातील ÿमुख Óयापारी समाज होते. जरी िहंदू Óयापाöयांचे देशांतगªत Óयापारावर वचªÖव असले तरी खुरासाणी Ìहणून ओळखले जाणारे परिकय Óयापारीदेखील संपूणª देशभर Óयापारात गुंतलेले आढळत. िनयिमतपणे Óयापार करणाöया समुदायाÓयितåरĉ दलाल, मुनीम, शाहó आिण महाजन अशा वगाªतील लोकदेखील आपÐया उदरिनवाªहासाठी Óयापारावर अवलंबून असत. दलाल िवøेते तसेच úाहकांकडून दलाली घेत असत. ते सहसा वÖतूं¸या िकंमती वाढिवÁयाचा ÿयÂन करत असत. शाहó आिण महाजन हे Öथािनक पातळीवरील सावकार होते. हे लोक हòंडी¸या बदÐयात कजª देत असत तसेच जाÖत Óयाजदरानेदेखील कजª देत असत. तÂकालीन भारतीय तसेच परिकय ÿवाशांचे वृ°ांत अंतगªत Óयापारासाठी िविवध ÿकारची वाहतूकìची साधने वापरली जात असे संदभª देतात. सामाÆयपणे वापरात असलेली munotes.in

Page 110

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
110 वाहतूकìची साधने पुढीलÿमाणे होती: मालाने वा वÖतूंनी लादलेला बैल, बैलगाडी, घोडे, खेचर, उंट व ह°ी.िकनारपĘीलगत¸या व सागरी Óयापारासाठी मोठ्या, मÅयम तसेच लहान आकारा¸या जहाजा वापरÐया जात आिण वेगवेगÑया आकारा¸या बोटी नदीतून चालणाöया Óयापारासाठी वापरÐया जात. Óयापाöयांना देशांतगªत एका िठकाणाहóन दुसöया िठकाणी माल घेऊन जात असताना संøमण वा पåरवहन शुÐक īावे लागत असे. बंदरांवर, सीमेवरील नगर वा शहरांमÅये आिण मोठ्या Óयापारी क¤þांवर वÖतू िकंवा माला¸या मूÐया¸या अिडच ट³के एवढी िकंमत कर Ìहणून īावी लागत असे. औरंगजेबाने हा कर वा शूÐक िहंदूकåरता पाच ट³के एवढा केला होता. यासोबतच Óयापाöयांना वेगवेगÑया Óयापारी मागा«वर िनयंýण असणाöया Öथािनक अिधकाöयांनी लावलेले कर व जकात īावी लागत असे. भारताने तांबडा समुþ, पूवª आिĀकेचा समुþ िकनारा, मलाया Ĭीपसमूह, चीन आिण काही ÿशांत महासागरातील देश अशा पाच महßवा¸या ÿदेशांतील Óयापारी संबंध राखले होते व िवकिसत केले होते. पिशªया¸या आखाताचा मागª आिण तांबड्या समुþा¸या मागª हे भारताला पिIJमेशी जोडणारे ÿमुख दोन सागरी मागª (जलमागª) होते. पिशªया¸या आखाता¸या मागाªचा िवचार केला असता इराक¸या बंदरांपय«त माल समुþ मागाªने आणून नंतर तो जमीनी¸या मागाªने भूमÅयसागरा¸या िकनाöयावरील बंदरांपय«त नेला जात असे. तांबड्या समुþाचा िवचार केला असता इजीĮ पय«त माल सागरी मागाªने आणून तेथून पुढे तो जिमनी¸या मागाªवłन भूमÅयसागरा¸या िकनाöयावरील बंदरांपय«त नेला जात असे. तħंतर इटलीतील Óहेिनस या शहरातील Óयापारी व इतर इटािलयन Óयापारी Âया मालाचे िवतरण संपूणª पिIJम युरोपात करत असत. पिशªया¸या आखाता¸या मागाªवर ओरमूज ही भÓय Óयापारीपेठ होती तर तांबडा समुþ मागाªवर एडन आिण जेĥाह या दोन भÓय Óयापारीपेठा होÂया. इÊऩ बतूता नमूद करतो कì, ओरमूज हे िठकाण िहंद व िसंधमधील वÖतूं¸या आयात-िनयाªतीचे क¤þ होते. भारतातील कॅंÌबे, ठाणा, ि³वलॉन, मगळूł, होÆनावर, कािलका आिण इतर बंदरांतून येणाöया मोठ्या जहाजांसाठी एडन हे Âयां¸या मूळ बंदराÓयितåरĉ थांÊयाचे व आ®य घेÁयाचे बंदर होते. भारतातील मलबारमधून सागरीमागाªने पूव¥कडे व पिIJमेकडे िहंदमहासागर मागाªने मोठ्या ÿमाणात मालाची ने-आण केली जात असे इÊऩ बतूता, बाबōसा, बिनªयर यां¸यासारखे ÿवासी व अबूल फºल या काळात भारताचा जो सागरी व जमीनी¸या मागाªने परिकय Óयापार चालायचा Âयािवषयी सखोल मािहती देतात. बाबōसा आपणास मािहती देतो कì, भारताचा पूवª आिĀकेशी Óयापार वाढÁयाचे एक महßवाचे कारण Ìहणजे पूवª आिĀके¸या समुþिकनाöयावर िझला, मोगािदशू, मोÌबासा आिण िकलवा अशा िठकाणी असलेÐया अरबां¸या वसाहती हे होय. चौदाÓया शतका¸या पूवाªधाªत चीनी Óयापारी जहाजा मलबारमधील इली, कािलकत आिण ि³वलॉन या बंदरांमÅये िनयिमतपणे येत असत असे आढळते. पंधराÓया शतकात मला³का हे आµनेय आिशयातील आघाडीचे आंतरराÕůीय बंदर Ìहणून नावाłपाला आले होते. येथे पेगू, बंगाल, पुिलकत, कोरोमंडल (भारताचा पूव¥कडील समुþ िकनारा), मलबार आिण गुजरात येथून Óयापारी जहाजे येत असत. Âयामुळे यात आIJयª वाटÁयासारखे काही नाही कì, बाबōसा मला³काचे वणªन खूप मोठ्या सं´येने घाऊक Óयापारी असलेले आिण संपूणª जगात सवाªत जाÖत ÿमाणात Óयापारी जहाजां¸या माÅयमातून Óयापार होणारे सवाªत ®ीमंत बंदर असे करतो. munotes.in

Page 111

आिथªक िÖथÂयंतरे
(कायापालट)
111 भारत अÆनधाÆय, कपडा, मसाले, तेलिबया, साखर, सुगंधी लाकूड, इÂयादी िविवध ÿकार¸या वÖतूंची िनयाªत करत असे. भारतीय कपडा व मसाले यांना ÿामु´याने युरोपमधून मोठ्या ÿमाणात मागणी होती. मलमलाचे कापड पिशªया, अरबÖतान आिण इजीĮमÅये िनयाªत होत असे. ÿामु´याने सुरत, बनारस, बंगाल आिण अहमदाबाद येथे तयार होणारे रेशमी कापड ÿामु´याने युरोपमÅये िनयाªत केले जात. भारतीय मसाÐयांनादेखील युरोपमÅये मागणी होती. काÑया िमöयांना खूपच मागणी होती. वेलची, आलं (अþक), हळद हे मसाले आिण औषधी वनÖपती देखील िनयाªत केÐया जात. िडंक-लाख, मोती आिण िहरे सुĦा िनयाªत केले जात. ÿवाशांनी असे नमूद केले आहे कì, अकबर व जहांगीर यां¸या कारिकदêत Óयापार-उिदम मोठ्या ÿमाणात िवकिसत झाला होता व चालना िमळाली होती. भारत या काळात सोनं, चांदी, पारा, िशसे हे धातू तसेच उ°म ÿितचे घोडे आयात करत असे. अथाªत, घोडा हा आयात केला जाणारा सवाªत महßवाचा ÿाणी होता कारण Âयाला मÅययुगीन काळातील राजघराÁयांमÅये खूप मोठ्या मागणी होती. िचकणमाती आिण रेशमी कापड चीनमधून आयात केले जात असे. सोनं आिण चांदी परदेशांतून मोठ्या ÿमाणात आयात केले जात असे. Ā¤च ÿवासी बिनªयर आपणास मािहती देतो कì, भारत सुका-मेवा तसेच ताजी फळे, िपवळसर-तपिकरी गेł, खडबडीत मािणक, इÂयादी वÖतू मोठ्या ÿमाणात मÅय आिशया व अफगािणÖतानातून आयात करत असे. िहमालयातील देश व ितबेटमधून कÖतुरी, चीनी लाकूड, पाचू, उ°म ÿतीची लोकर, सोनं, तांबे, िशसे आिण याÿकार¸या इतर वÖतू आयात केÐया जात. उपलÊध वृ°ांत आिण परिकय ÿवाशांनी नŌदिवलेÐया िनåर±णांनूसार आपण असे Ìहणू शकतो कì, Óयापाराचा समतोल हा भारता अनुकूल होता. जरी, Óयापाराचे ÿमाण व उलाढाल िदÐली¸या सुलतानशाही¸या काळात कमी असली तरी मुघल काळात Óयापारात वृĦी झाÐयाचे िनदशªनास येते. मुघल शासकांनी युरोिपयन देशांसोबत Óयापार वाढिवÁयावर भर िदला. Âयाचÿमाणे अनेक युरोिपयन कंपÆयांना भारता¸या िकनाöयावर वखारी उघडून Óयापार करÁयाची अनुमती देÁयात आली. सोळाÓया शतकात मुिÖलमांचे आंतरराÕůीय Óयापारातील वचªÖवाला पोतुªगीजांनी गंभीर आÓहान िदले. Âयांचा Óयापारावरील अिधकार व एकािधकारशाही यांना अजून जाÖत ÿमाणात डच आिण इंúजांनी िदले. यावłन असे ल±ात येते कì, मुघल काळात मुिÖलम, पोतुªगीज, डच आिण इंúज एकमेकांमÅये सागरी Óयापारावरील िनयंýणासाठी Öपधाª करत होते. १२.५ ÿij: १. मÅययुगीन कालखंडातील Óयापाराचे ÖवŁप कसे होते Âयाची मािहती नमूद करा. २. मÅययुगीन कालखंडातील उīोगांची मािहती सांगा. ३. मÅययुगीन कालखंडातील भारता¸या समुþ माग¥ चालणाöया Óयापारावर भाÕय करा. munotes.in

Page 112

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
112 १२.६ संदभª: १. अिनल कठारे मīयुगीन भारताचा इितहास: ÿशांत पिÊलकेशन. २. गाठाळ एस. एस. भारताचा इितहास परभणी २००४. ३. डॉ. धनंजय आचायª, मīयुगीन भारत, कÐपना ÿकाशन. ४. िवīाधर महाजन, मÅयकालीन भारत : स. चंद. िदÐली २००२.  munotes.in

Page 113

113 १३ ÓयवÖथा व पतपुरवठा (बॅंिकंग) ÿणाली घटक रचना: १३.० उĥीĶे १३.१ ÿÖतावना १३.२ मÅययुगीन भारतातील िव° व चलन पĦती १३.३ मÅययुगीन भारतातील आिथªक अिभसरण १३.४ मÅययुगीन भारतातील बॅंिकंग ÿणाली १३.५ सारांश १३.६ ÿij १३.७ संदभª १३.० उĥीĶे • मÅययुगीन कालखंडातील चलन पĦतीची मािहती जाणून घेणे. • मÅययुगीन कालखंडातील आिथªक अिभसरण संकÐपना जाणून घेणे. • मÅययुगीन कालखंडातील बँिकंग ÿणालीची मािहती जाणून घेणे. १३.१ ÿÖतावना िदÐली¸या सुलतानशाहीची Öथापना झाÐयावर अशी अनेक वेगवेगळी राजघराणी होती ºयांचे भारता¸या िविवध भागांवर राºय होते. बदलÂया ÿशासनांसोबतच मÅययुगीन भारतातील चलन व नाणी िवकिसत होत गेली व Âयात उÂकृĶ कला, सािहÂय आिण ÖथापÂयाचा नमूना या भरभरािट¸या युगापासून िदसू लागला. मुहÌमद िबन तुघलका¸या काळात नाणेÿणालीने ÿयोगाचा एक नवीन टÈपा अनुभवला. Âयाने चलना¸या नवीन संकÐपनेची ओळख कłन िदली. Âयाने आपÐया पूवê¸या सुलतानांपे±ा जाÖत ÿमाणात सोÆयाची नाणी पाडलेली िदसतात. १३.२ मÅययुगीन भारतातील िव° वा चलन पĦती मÅययुगीन अथªÓयवÖथांमÅये नाणी Ìहणजे िविनमय व Óयापाराचे एकÿकारे जीवनसßव व रĉ होÂया. धातू¸या पैशामुळे अथाªत नाÁयांमुळे वÖतूिविनमय पĦतीत Óयापारावर जी बंधने व मयाªदा येत होÂया Âयावर मात करणे श³य होऊ लागले होते. आिथªक देवाघेवाणीमÅये सातÂय रहावे यासाठी िवकिसत अथªÓयवÖथांमÅये उधारीची पĦत योिजली जाते. या पĦतीत पैसे देÁया¸या दाÓयाला अनुमती देऊन Óयवहार केले जातात. अशा ÿकार¸या उधारी¸या पĦतीमÅये ºयात देयकांना Öथिगती िदली जाते वा पैसा एका ±ेýातून िकंवा दुसöया िवभागात हÖतांतåरत केला जातो Âयामुळे अिÖतÂवात असलेÐया चलना¸या पåरणामाची वाढ होऊन चलना¸या िवतरणा¸या वेगात वाढ होते. जेÓहा िविनमय िबले, पतपý, इÂयादी ÿकारची बॅंिकंग ÿणालीतील साधने चलनाऐवजी वापरली जातात तेÓहा munotes.in

Page 114

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
114 पैशाची पåरणामता आपोआपच वाढते आिण ठेवी आिण पैशा¸या Öवłपातील कजª ÓयĉìÓयĉéमधील चलना¸या वापराला व ÿसाराला सुकर करते. धातू¸या Öवłपातील पैसा (नाÁयां¸या Öवłपातील चलन), पण आिण इतर आिथªक (बॅंकéग) साधने यां¸यातील जवळ¸या नातेसंबंधािवषयी इितहासकार तसेच अथªतº²ांनी चचाª केलेली असून चलन पुरवठ्यात बदल झाÐयावर यांतéल संबंधांवर काय पåरणाम होऊ शकतो याबाबदेखील उहापोह झाÐयाचे िनदशªनास येते. पत वा जमा असलेली राशी चलनाचे वा पैशाचे काय कł शकते. कारण पण असÐयावर वा जमा राशी असÐयावर ÿÂय±ात पैशाने जे Óयवहार करता येतात ते सगळे आिथªक Óयवहार केले जाऊ शकतात. परंतु काही तº²मंडळी Ìहणतात कì, पत हा व Óयवहाराचा अितåरĉ ÿकार झाला कारण मÅययुगीन काळात आिथªक Óयवहार ÿामु´याने नाÁयां¸या Öवłपात वा माÅयमातून होत असत. मुगल साăाºयातील चलन, पण आिण इतर आिथªक साधने यांचा परÖपरसंबंध समजÁयासाठी आधुिनक आिथªक (बॅंकéग) देवाणघेवाणé¸या उÂøांतीचे पåर±ण करणे आवÔयक ठरते. येथे 'बॅंकéग' वा आिथªक देवाणघेवाण हा शÊद Óयĉéनी वा Óयवसायी संÖथांनé ठेवé¸या Öवłपात जमा झालेÐया र³कमेतून िनयिमतपणे पतपुरवठा वा कजªपुरवठा करणे व ठेवी घेणे या अथाªने योजलेला आहे. १३.२.१ िदÐली¸या सुलतानशाहीतील चलन ÓयवÖथा ÿाचीन रोमन काळापासून भारतात मुÐयवान धातू लॅव¤टाइन Ìहणजेच पूवª भुमÅयमहासागरा¸या ±ेýाशी असलेÐया Óयापारातून ÿामु´याने िमळत असत. येथूनच पूव¥कडील वÖतूंचा सोनं व चांदी¸या मोबदÐयात िविनमय वा Óयापार चालत असे. इजीĮ हा देश अशा िविनमयाचा महÂवाचा घटक होता. उ°र इजीĮमधील कुस या शहरात येमेन व भारतातील Óयापारी Óयापारासाठी जात असत. भारतीय माल भारतीय तसेच येमेनी जहाजांमधून तांबड्या समुþातील आयझाब या बंदरात आणला जाई व तेथून पुढे Óयापाöयांचे कारले तो माल कुसला घेऊन जात असत. बाराÓया शतकात जेÓहा िदÐली¸या सुलतानशाहीची Öथापना झाली तेÓहा हा तांबड्या समुþाचा पåरसर तसेच लॅव¤ट ¶या ÿदेशाशी Óयापार ÿÖथािपत झाला होता. अशाचÿकारे भारताचा इराणसोबत देखील Óयापार चालत असे. भारत व इराणमधील तāीज¸या मागाªवरील Óयापार एवढा भरभराटीचा झाला होता कì, इटली¸या Óयापाöयांनी तāीज येथे आपले मु´यालय ठेवून चीन सोबत थेट Óयापारी संबंध ÿÖथािपत करÁयाचे ठरिवले होते. तसेच Óहेनीस¸या Óयापाöयांनी मुहÌमद तुघलकला िदÐलीला येऊन वÖतू िवकÁयाचा ÿयÂन केÐयाचे दाखले आढळतात. आपणास असे Ìहणावे लागेल कì, िदÐली¸या सुलतानशाहीतील मौÐयवान धातूची नाणी मÅय आिशया, इराण, भुमÅय सागरा¸या आसपासचा ÿदेश व युरोपशी होणाöया Óयापारातून ÿाĮ होणाöया सोनं व चांदीचा उपयोग कłन बनिवली जात. भडोचमधून ÿाĮ झालेली जाÖतीत जाÖत नाणी ही १२६० ते १३८२ या कालावधीतील आहेत. आपणास नाणेशाľा¸या अËयासावłन असे ल±ात येते कì, या काळात मोठ्या ÿमाणात धातूचे चलन मोठ्या ÿमाणात वापरात होते. भडोच येथे सापडलेÐया नाÁयांचे munotes.in

Page 115

िव° (चलन) ÓयवÖथा व
पतपुरवठा (बॅंिकंग) ÿणाली
115 िवĴेषण केÐयावर असे ल±ात येते कì, सोÆयाची आयात होत असे व िदÐली¸या सुलतानशाहीत सोÆयाची नाणी मोठ्या ÿमाणात पाडÁयात येत होती. येथे ४४८ सोÆयाची तर १२०० चांदीची नाणी सापडली आहेत. या ४४८ सोÆया¸या नाÁयांपैकì ३६७ नाणी इजीĮ¸या बाहरी मामलूक सुलतानांनी होती असे Ìहणतात. यानंतर¸या काळात िदÐली¸या सुलतानशाहीत चांदी व सोÆया¸या चलनाचे ÿमाण कमी झाÐयाचे िदसते. चांदी¸या तंका या नाÁयांचे वÖतुमान कमी करÁयाचे अनेक ÿयÂन झालेले िदसतात. चांदी¸या नाÁयाची िकंमत कमी झाÐयामुळे चांदी¸या तं³याएवढे िविनमय मुÐय असलेले तांÊयाचे नाणे मुहÌमद िबन तुघलक नेलं जारी केले. मुळात चांदीचा तंका जारी करÁयाचे ®ेय अÐतमशला जाते. िफरोज तुघलक ¸या काळात सोÆया चांदी¸या तसेच तांÊया¸या नाÁयांचा बाजारपेठांवर ÿभाव असे. चौदावे शतक संपेपय«त उ°र भारतातून सोÆया चांदीची नाणी चलनातून बाद झालेले आढळतात. अबूल फझल आपणास अशी मािहती देतो कì, िसकंदर लोदी ची नाणी चांदी व तांबे िम®ीत असत. १३.२.२ मुगल कालीन चलनÓयवÖथा मुगल काळातील िव°ÓयवÖथा वा चलनपĦती सुिनयोिजत होती. धातूं¸या शुĦतेची पातळीदेखील उ¸च दजाªची होती. मुघलांची चलनÓयवÖथा ýीधातूय होती असे Ìहणणे वावगे ठरणार नाही. Âयां¸या काळात तांबे, चांदी व सोनं या तीन धातूंची नाणी होती. माý चांदीचे नाणे हे मुघलां¸या िवत व आिथªक ÓयवÖथेचा पाया होता. चांदी¸या नाÁयाला मुघलां¸या आधी¸या काळापासूनचा इितहास आहे. िदÐली¸या सुलतानशाहीत चांदीचे नाणे तंका Ìहणून ओळखले जात असे. शेर शहाने पिहÐयांदा चांदी¸या नाÁयांचे ÿमाणीकरण केले. शेर शहा¸या चांदी¸या नाÁयाला łपया Ìहणत असत. नाणी पाडताना Âयात िम®धातू िमसळला जातो असे ºयाचे ÿमाण नाÁया¸या वजना¸या चार ट³के एवढे असे. अकबराने जवळपास तेवढ्याच वÖतूमानाचे łपया नाणे हे पायाभूत चलन Ìहणून िÖवकारले होते. औरंगजेबा¸या काळात łपयां¸या वÖतूमानात वाढ केली गेली होती. Óयापार व महसूलिवषयक बाबतीत चांदीचे łपया हे नाणे ÿामु´याने वापरले जात असे. मुघलांनी अ®फì वा महर नामक सोÆयाची नाणी पाडलेली होती. सोÆयाचे नाणे साधारणपणे Óयवहारात वापरले जात नसे. ते ÿामु´याने साठा करÁयासाठी व भेट Ìहणून देÁयासाठी वापरले जात असे. लहान सहान Óयवहारांसाठी दाम नामक तांÊयाचे नाणे वापरले जात असे. तांÊया¸या तुटवड्यामुळे औरंगजेबा¸या काळात दाम या नाÁयांचे वÖतूमान एक तृतीयांश एवढ्या ÿमाणात घटिवÁयात आले होते. ±ुÐलकशा ÓयÓहारांसाठी िकनारपĘी¸या भागांत कवडी वापरली जात असे. कवड्या ÿामु´याने मालदीव बेटांवłन आणÐया जात. साधारणपणे २५०० कवड्यांचा एक łपया होत असे. चांदी¸या łपयासोबतच इतर ÿकारची नाणी देखील वापरली जात असत. अशाच नाÁयांपैकì गुजरातमधील बराच काळ वापरात असणारे महमूदी हे नाणे होते. मुघलांची राजवट सुł झाÐयावर देखील हे नाणे पाडले जात असे व Óयवहारात वापरले जात असे. मुगलांÿमाणे मराठ्यांची चलन ÓयवÖथा देखील िवकिसत होती. छýपती िशवाजी महाराजांनी आपली नाणी पाडली होती. अठराÓया शतका¸या मÅयापय«त मराठ्यांची नाणी munotes.in

Page 116

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
116 व चलनÓयवÖथा ÿगत झाली होती. हाली िश³का, अंकुशी łपया व चांदोरी łपया ही तीन ÿकारची नाणी मराठा काळात वापरात होती अशी मािहती आपणास िमळते. यातील अंकुशी łपया हा ÿामु´याने पुÁयात वापरात होता. १३.२.३ नाÁयांचे िविनमय मूÐय सोनं, चांदी व तांÊया¸या नाÁयांचे िविनमय मूÐय या धातूं¸या पुरवठ्यानुसार बदलत असे. संपूणª मुगल काळात सोÆया¸या नाÁयाचे चा़दी मूÐय सतत बदलत असे. हे ÿमाण साधारणपणे १० ते १४ चांदीचा łपया Ìहणजे एक सोÆयाचे नाणे एवढे होते. इरफान हबीब या ÿिसĦ इितहासकाराने या काळातील तांÊया¸या नाÁयांबाबत मािहती िदली आहे. अकबरा¸या काळात ÓयÓहारा¸या ŀĶीने तांÊया¸या ४० दामांचे मूÐय एक łपया एवढे होते. जमीन महसूलाचा िहशेब दामात केला जात असे. कमी िविनमय मूÐय असलेली मा नामक चांदीची नाणी देखील वापरात होती. अशाÿकारे आपण मÅययुगीन काळातील नाÁयांचा िविवध अंगांनी अËयास कłन परामशª घेÁयाचा ÿयÂन केला आहे. १३.२.४ िवजय नगर¸या साăाºयातील िव° व चलन ÓयवÖथा िवजय नगर¸या साăाºयात हóन वा पागोडा नामक सोÆयाचे नाणे वापरले जात असे. िवजय नगर¸या साăाºयाचा अÖत झाÐयानंतर हे नाणे िवजापूर तसेच गोलकŌड्यात देखील वापरले जात असे. द´खनमधील िविवध साăाºयांमÅये तांबे व चांदी िम®ीत तंटा नामक नाणे वापरात असलेले िदसते. द´खʼn मुघलांचा अंमल सुł झाÐयावर Âयांची चांदीची नाणी पाडÁयासाठी येथे टांकसाळी िनमाªण केÐयाचे िदसते. आपली ÿगती तपासा १) मÅययुगीन भारतातील िव° वा चलन ÓयवÖथा ÖपĶ करा. ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- १३.३ मÅययुगीन भारतातील आिथªक अिभसरण मुगल साăाºयात अथªÓयवÖथे¸या ºया ±ेýात चलनाचा वा पैशाचा मोठ्या ÿमाणात वापर होत असे Âयाचे दोन ÿकार होते: एक Ìहणजे Öथािनक बाजारपेठा व दुसरे Ìहणजे दुरÖथ िठकाणांसोबत व परिकय बाजारपेठांसोबत चाललेला Óयापार होय. अितशय िनÌन munotes.in

Page 117

िव° (चलन) ÓयवÖथा व
पतपुरवठा (बॅंिकंग) ÿणाली
117 पातळीवर गावकरी Âयांना आठवडाभर लागणाöया वÖतू जवळ¸याच कसÊयातून घेत असत व तेथील माल पुरवठा करणाöयांना ºयात सावकार Ìहणजेच सराफांचादेखील समावेश असे पैसे नगदी Öवłपात देत असत यातून राºयाला महसूलÿाĮी देखील होत असे. गावांमÅये होणारा चलन पुरवठा वा पैशाचे अिभसरण हे कसÊयांमÅये तसेच नजीक¸या शहरांमÅये बनीया व महाजनांसार´या úामीण Óयापाöयांकडून कृषीमालाची िवøì कłन तसेच बंजारे व िफरÂया Óयापाöयां¸यामाफªत होत असे. हे बंजारे आिण िफरते Óयापारी úामीण भागांत चलन वा पैशाचा ÿवाह परत आणÁयात महÂवाची भूिमका बजावत असत. Óयापारी मागा«¸या नजीक वसलेली गावे Âयां¸या िविशĶ वÖतूं¸या बाजारपेठा िवकिसत करत असत. देवाणघेवाणीचा दुसरा ľोत हा úामीण भागांतून शहरी भागांकडे असे ºयामÅये ऋतूंÿमाणे वा मोसमाÿमाणे िनयाªती¸या वÖतू़चा पुरवठा केला जाई. कापड, नीळ, सोरामीठ आिण साखर अशा वÖतू ºयामधून Óयापार अिधशेष िनमाªण होत असे Âयांचे उÂपादन केले जात असे व गावांमÅये Âयां¸यावर ÿिøया केली जात असे. Âयानंतर या वÖतूंना बाजारपेठांमÅये िकंबहòना अनेक बाजारपेठां¸या साखÑयांमधून िनयाªत केली जात असे. या संपूणª देवाणघेवाणी¸या जाÑयामÅये Öथािनक पातळीवर शेतकरी व उÂपादक समािवĶ असत तर इतर मधÐया टÈÈयांत Óयापारी, दलाल, सावकार, मालाची वाहतूक करणारे आिण इतर अनेक संबंधीत लोक सामावलेले असत. असे जाणवते कì, देशांतगªत úामीण भागात िनयाªती¸या वÖतूंची मागणी आिण देशांतगªत ÿदेशांमÅये असलेली अÆनधाÆयाची व हÖतउīोगात बनिवलेÐया वÖतूंची मागणी पाहता जे आिथªक िवशेषीकरण झाले Âयातून चलन वा पैशा¸या Öवłपात Óयवहार वा वÖतूंचा िविनयोग वा देवाणघेवाणीवर भर होता या तÂÃयाकडे आतापय«त बöयापैकì दुलª± झाÐयाचे जाणवते. मुगल साăाºयातील शहरी भाग व आयात-िनयाªत क¤þांमÅये पैशा¸या Öवłपात सराªस Óयवहार होत असत. अशा िठकाणी लÕकरी व मुलखी अिधकारी, Óयापारी वगª व कारािगर मंडळी असत व Âयामुळे खाīपदाथª (अÆनधाÆय), हÖतकला¸या सहाÍयाने बनिवलेÐया वÖतू तसेच इतर िविवध सेवांसाठी सतत मागणी असे. तसेच परकìय सोनं व चांदी यांचे मुगल चलनात टांकिसळéमÅये łपांतर केले जात आहे. या कामात ÿामु´याने सोने चांदी¸या बाजारपेठेतील सराफ मÅयÖथी करÁयात आघाडीवर असत. हीच मंडळी सोने चांदीचे Óयापारी, सावकार आिण िवमाकार Ìहणून कायªरत असत. मुगल काळात मालाचा पुरवठा करणाöया िविशĶ िदवस ठरवून िदले जात असत परंतु Âयाचा Âयांना úामीण भागात गुंतवणूक करÁयात व िविवध वÖतू िनयाªत करÁया¸या ŀĶीने तयारी करÁया¸या ŀĶीने देखील ýास होत असे. अशाÿकारे चलनाशी िनगडीत कामे कłन सराफ मंडळी Óयापाöयांना पतपुरवठा करत असत तसेच ठेवी ठेऊन घेत असत व 'हòंडी' ¶या माÅयमातून Óयापाöयांना Óयापार करÁयास मदत करत असत. तसेच Óयापाöयांना गरजेÿमाणे नगद पैसा उपलÊध कłन देत असत आिण सवाªत महÂवाचे Ìहणजे थोडीसी दलाली घेऊन पैसा एके िठकाणाहóन दुसöया िठकाणी उपलÊध कłन देत असत. सुłवाती¸या काळात मुगल शासकांनी िदÐली¸या सुलतानशाहीची व नंतर शेर शहाची चलन ÓयवÖथा िÖवकारलेली आढळते. परंतु नंतर¸या काळात Öपॅनीश-अमेåरकन चांदी पोतुªगीजां¸या माÅयमातून मोठ्या ÿमाणात उपलÊध झाÐयामुळे याचा फायदा मुगल अथªÓयवÖथेला देखील झालेला िनदशªनास येते. पोतुªगीज लेवंट ते (भुमÅय सागरा¸या आसपासचा पåरसर) व िहंदू महासागरापय«त (भारतासह) आंतरराÕůीय Óयापारात munotes.in

Page 118

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
118 आघाडीवर होते Âयामुळे मोठ्या ÿमाणात उपलÊध झालेÐया चांदीचा मुगल साăाºयातील समुþ िकनारी असणाöया Óयापारी क¤þांना व Óयापाöयांचे मोठे गट (कारवा) असणाöया शहरांना ÿकषाªने फायदा झाला. हे सवª होत असताना कोठारांची ÿमुख शहरे व úामीण भाग यां¸यातील राजकìय आिण Óयापारी संबंध वृिĦंगत होऊन एक नवीन अथªÿणाली उदयास येऊ घातली होती. अशाÿकारे जे िव°ीय व चलनिवषयक जैन बदल घडत होते Âयामुळे मुगल अथªÓयवÖथेत एक नवीन मापदंड िनमाªण होत होता व जुÆया ÿकार¸या चलन पĦीतीत बदल होऊन एक नवीन दज¥दार चलन ÿणाली उदयास येत होती. छोटेमोठे Óयवहार चांदी (आना) व तांÊया¸या चलना¸या माÅयमातून होत असत. जेÓहा वÖतूंचु िकंमत तांÊया¸या नाÁयांपे±ा कमी असे तेÓहा बंगाल, िबहार व ओåरसामÅये कवड्या तर गुजरातमÅये कडू बदाम िÖवकारले जात. कवड्या इराणमधून तर कडू बदाम मालदीव मधून भारता¸या िकनारी भागात मुबलक ÿमाणात उपलÊध होत असत परंतु Âयांना देशा¸या अंतगªत व मधील úामीण भागांमÅये मोठी मागणी असे.वÖतूंची एका िठकाणाहóन दुसöया िठकाणची देवाणघेवाण व Âयाचा चलनłपी मोबदला याला मुगल अथªÓयवÖथेतील पतपुरवठ्याचे पाठबळ िमळत असे. िविवध वÖतूंचा Óयापार करणाöया Óयापाöयांना पैशा¸या Öवłपात िदले जाणारे कजª हा आिथªक वािणºयाचा महÂवाचा भाग होता. मुगल काळात वÖतूं¸या िवøì झालेÐया र³कमेतून Óयाजाची र³कम वजा कłन नफा मोजला जात असे. कुठÐयाही धािमªक तÂवांचा अडथळा न येता आिथªक Óयवहार सुरळीतपणे चालावेत Ìहणून पैशा¸या Öवłपात कजªपुरवठा करÁयावर भर िदला गेला असावा. कजªपुरवठ्याची मागणी व कजाªवर Óयाज घेÁयाची मुभा असÐयामुळे एकंदरीतच पतपुरवठा करÁयाची मागणी मोठ्या ÿमाणात होत असे व हा Óयवसाय एक महÂवाचा Óयवसाय होता. ÿमुख Óयापारी क¤þां¸या िठकाणी कजªपुरवठ्यात सराफ मंडळी आघाडीवर असत व ते मागणीनुसार लघू वा दीघª मुदतीचे कजª देत असत. Óयापारी, सावकार व दलाल यांना एकý आणÁया¸या जाÑयाचे सुरेख वणªन Ā¤च Óयापारी रोकस याने केलेले िनदशªनास येते. रोकस ने िदलेली मािहती एकंदरीतच वाणीºय व पतपुरवठा तसेच वÖतूं¸या Óयापारात सराफ देत असलेले आिथªक सहाÍय यांचा परÖपर संबंध समजÁयास मदत होते. सुरत व आúयासार´या ÿमुख Óयापारी क¤þांमÅये असलेÐया टांकसाळी व सोनं-चांदी¸या बाजारपेठांवłन सराफांचे एकंदरीत वचªÖव व ÿभाव ल±ात येतो व ही िठकाणे Ìहणजे शहरांतील Óयापारिवषयक बाबéची मु´य िठकाणे असत. लहान शहरे व गावां¸या बाबतीत व काहीवेळा मोठ्या शहरां¸या बाबतीत देखील जेथे वािणºय-Óयापार व कजªपुरवठा यातील भेद फार कमी होता तेथे महाजन आिण सावकार मंडळी वैयिĉक व Óयापारी कारणांसाठी व इतर लोकांना देखील कजªपुरवठा करत असत. महाजन हे सामाÆयपणे धाÆयाचे Óयापारी असत जे शेतकöयांना व úामीण भागातील उ¸चĂू व नामांिकत Óयĉéना कजªपुरवठा करत असत. Âयामुळे महाजनांचा तÂकालीन कागदपýांमÅये इतर Óयाöयांपे±ा वेगळा उÐलेख व वगêकरण येते. काही साधनांमÅये महाजनांचा उÐलेख कजाªची परतफेड न कł शकणाöया कजªदारांनी गहाण ठेवलेÐया वÖतूंची िवøì करणारे Ìहणून देखील उÐलेख येतो. महाजन शेतकöयांना िपक घेÁयासाठी तसेच कर भरÁयासाठी अथªपुरवठा करत असत. तसेच मनसबदारांना कजª देत असत. munotes.in

Page 119

िव° (चलन) ÓयवÖथा व
पतपुरवठा (बॅंिकंग) ÿणाली
119 आपली ÿगती तपासा १) मÅययुगीन भारतातील िव° वा चलन अिभसरणावर भाÕय करा. ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- १३.४ मÅययुगीन भारतातील बॅंिकंग ÿणाली वÖतूंची देवाणघेवाण व पैशाची वाढती मागणी यामुळे पतपुरवठा करÁयासाठी लागणाöया ľोतांवर ताण पडत असे. पतपुरवठ्याचे िकचकट कालचø व सावकारांचे कजªपुरवठ्याचे वेगवेगळे ÿकार यामुळे या ±ेýातील उलाढालीचे ÿमाण व Âयां¸याकडे येणारे वेगवेगÑया ÿकारचे भांडवल सांगणे कठीण जाते. अ²ात ľोत व Öविनिमªत हे भांडवल Ìहणजे हे Óयाज łपाने िमळिवलेला नफा होता व तो आरि±त र³कमेत जमा केला जात असे. चलन वा पैशा¸या बाजारपेठेबाहेर िनमाªण झालेले भांडवल देखील रोज¸या िवपराचे, कजªपुरवठ्याचे व एकंदरीतच पतपुरवठ्याचे ľोत होते. मुगल काळात दोन ÿकारे रोखी¸या ठेवी िÖवकारÐया जात. एक Ìहणजे हòंडी व दुसरे Ìहणजे Óयĉì, Óयापारी वगª व सरकारी अिधकाöयांकडून िÖवकारÐया जाणाöया मागणी Öवłपातील ठेवी होत. मागणीनुसार थेट ठेवी काढून घेÁयाचे एक उदाहरण आúा येथून आढळून येते. येथे िविवध कजªदारांनी ठेवलेÐया ठेवी पैशाची मागणी आÐयाने काढून घेतलेले आढळते. वेगÑया ÿकारे नŌदिवलेला ठेवी व कजª यां¸या Óयाजातील फरक Ìहणजे पतपुरवठा करणाöयांचा नफा असे. वैयिĉक भांडवला Óयितåरĉ राºया¸या खजाÆयातील आरि±त पैसा देखील सराफांकडे ठेवी Ìहणून ठेवला जात असे. १६२३ मÅये राजपुý खुरªम याने आपला खजाना मांडू येथे पाठिवला होता तसेच अहमदाबाद¸या सराफांना Âया शहरातील पैशाचा वा चलनाचा झालेला तुटवडा कमी करÁयासाठी पैसा पुरिवÁयास सांिगतले होते. असे वाटते कì, खजाना अगोदर सराफांकडे ठेव Ìहणून ठेवÁयात आला ºयाचा वापर Âयांनी Óयाजाने पतपुरवठा करÁयासाठी केला. Âयानंतर खजाना जेÓहा मांडूला हलिवÁयाचे ठरवले गेले तेÓहा सराफांनी आपÐया कजाªची वसूली केली व Âयामुळे अहमदाबादमÅये चलनाची करतरता भासली वा तुटवडा िनमाªण झाला. महाजन देखील Óयापाöयांकडून व राºया¸या अिधकाöयांकडून ठेवी िÖवकारत असत अशाÿकार¸या Óयवहारांचा संदभª राजÖथानातून पाठिवलेÐया अहवालामÅये आढळतो. मुघलांचे महसूल गोळा करणारे अिधकारी अनेकदा वैयिĉक फायīासाठी रोखीची र³कम राºया¸या खजाÆयात जमा करÁयाऐवजी महाजनांना देत असत या पĦतीला राºयाने munotes.in

Page 120

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
120 लबाडी Ìहटले होते. अशाच ÿकार¸या एका घटनेमÅये अमीन, कारोरी व फोतेदार या महसूल अिधकाöयांनी महसूला¸या नŌदी मÅये फेरफार कłन Óयाज िमळिवÁयासाठी महाजनांना पैसा िदÐयाचे िनदशªनास येते. अशाÿकार¸या ठेवी व महाजनांचे वÖतूं¸या Óयापारातून उभे केलेले वैयिĉक भांडवल Âयां¸या पतपुरवठ्यासाठी वापरले जात असे. पतपुरवठा करÁयासाठी लागणारे भांडवल उभे करÁयासाठी हòंडी¸या Öवłपातील अÐपकालीन ठेवी होत. वाहतूकìत असलेला धोका टाळÁयासाठी Óयापारी हòंडी¸या बदÐयात पतपुरवठादारांकडे रोख र³कम जमा करत असत. इंúज व डच Óयापारी आपÐया Óयवहारांसाठी व Âयां¸या ±ेýांतील गुंतवणूकéसाठी भांडवल पुरवठा करÁयासाठी हòंडीचा मागª सराªसपणे अवलंबत असत. राºयाचे ľोत क¤þीय खजीÆयात जमा करÁयासाठी¸या व तेथून राºयभरातील िविवध खजाÆयांमÅये िपठिवÁया¸या एकंदरीतच ÿिøयेवर सराफां¸या हòंडéचा पåरणाम होत असे. हòंगी¸या Öवłपात जॉन अ◌ॉफ जुÐफा¸या पÆनास łपयांचा तर पाटÁया¸या ÿांतािधकाöयाने आƱयाला पाठिवलेले तीन लाख łपये व अकबराने द´खनेत पाठिवलेÐया र³कमेचा भरणा झालेला आढळतो. जरी सराफ मोठ्या र³कमांचख भरणा करÁयासाठी वा कłन घेÁयासाठी स±म असले तरी हे ÿयÂन अपुरे पडत असत व राºयाला सैिनकì संर±णात खजाना एका िठकाणाहóन दुसöया िठकाणी Æयावा लागत असे. आपÐया असे िनदशªनास येते कì, पतपुरवठादारांकडे थेट ठेवé¸या Öवłपात व Óयापाöयांकडून हòंडी¸या Öवłपात येणारी र³कम व पतपुरवठा वा अजª Ìहणून िदलेली र³कम जूळत असे. ºयाÿकारे Óयापारी पतपुरवठादाöयां¸या हòंडी िव°ÿेषणासाठी वापरत असत Âयाचÿमाणे पतपुरवठादारदेखील कजª घेÁयास लायक असलेÐया Óयĉéनी िदलेÐया हòंडी िÖवकारत असत. हे दोन गोĶéसाठी केले जात असे, एक Ìहणजे अÐप मुदतीचे अजª देÁयासाठी व Âयां¸या Öवतः¸या पैशाचे हÖतांतरण करÁयासाठी. दुसरे Ìहणजे ºया Óयĉéचे Âयां¸याकडे खाते आहे Âयां¸या वतीने र³कमेचा भरणा करÁयासाठी. येथे पिहÐया ÿकार¸या हòंडी¸या नेमके उलट øमाने कजाªचा ओघ असे. Óयापाöयांनी कजª घेÁयासाठी अशा हòंडéचा वापर केÐयाची अनेक उदाहरणे आहेत. या दोÆही ÿकार¸या हòंडé रोख र³कमेचे पतपुरवठ्यासाठी एका Óयĉìकडून दुसöया Óयĉìकडे व एका िठकाणाहóन दुसöया िठकाणी हÖतांतरण करÁयाचे काम पåरणामकारकåरÂया करत असत. जेÓहा या हòंडéमÅये एखाīा िविशĶ Óयĉìला एका िविशĶ वेळेत मागणीनुसार एखादी र³कम देÁयाचा तपशील असेल Âयानुसार कजाªचे łपांतर तेवढ्या र³कमे¸या चलनात वा रोखीत केले जात असे. परंतु जर हòंडीची र³कम हòंडी ºया¸याकडे असेल Âयाला देय असेल तर पतपुरवठ्याचे रोखीत łपांतर करÁयासाठी वेळ आिण आिण िठकाणाचे बंधन नसे. úाहक ही हòंडी िकंमत अदा करÁयासाठी, कजाªची परतफेड करÁयासाठी तसेच रोख र³कम िÖवकारÁयासाठी कł शकत असे. अशाÿकारे िनमाªण होणारा पतपुरवठा िनÓवळ आिथªक कारणासाठी होत असे व चलनाचे अिभसरण वाढÁयासाठी मदत होत असे. हòंडéसाठी ठेवी łपात असलेली र³कम पतपुरवठादार पतपुरवठ्यासाठी करत असत तसेच Âयाला अनुसłन असणारे दावे इतर Óयवहारांसाठी वापरले जात. एखाīा िवĵासघातकì मुगल राजपुýाने आपÐया कजाªची परतफेड केली नसेल तर अशा हòंडéबाबत चचाª होताना तÂसम हòंडी िवकत घेणाöया úाहका¸या िहताचे र±ण केले जाई. munotes.in

Page 121

िव° (चलन) ÓयवÖथा व
पतपुरवठा (बॅंिकंग) ÿणाली
121 ÿÂयेक हòंडीची खरेदी व िवøì ठरलेÐया िविनमय दरानुसार होत असे. हा िविनमय दर हòंडीचा वापर तसेच पतपुरवठ्याची मागणी इÂयादी घटकांवर अवलंबून असे. परंतु याबाबतची सवाªत महÂवाची बाब Ìहणजे हòंडी ºया ºया िठकाणी जाईल तेथील रोख र³कमेची जेवढी िशÐलक असेल Âयावर अवलंबून असे. सुरत, अहमदाबाद व आúा येथे तÂसम वेळी असणाöया दरांची तुलना कłन हòंडéचे आिथªक मुÐयमापन केले जात असे. यामागचे कारण असे होते कì, सुरत येथे परिकय सोने चांदी येत असे व Óयापाöयांना अंतगªत भागांमÅये गुंतवणूक करÁयासाठी िव°ÿेषण वा पैसा पुरवावा लागत असे. आúा हे िठकाण वÖतूंची ÿाथिमक बाजारपेठ असलेले िठकाण होते Âयामुळे तेथे गुंतवणूकìसाठी भांडवल लागत असे. सतराÓया शतकापय«त अहमदाबाद ऐवजी सुरत हे शहर सोने चांदीची बाजारपेठ, टांकसाळीचे िठकाण व नवीन चलनाचा पुरवठा करणारे शहर Ìहणून पुढे आले होते. अशाÿकारे अहमदाबादचे Óयापारी सुरतमधील पैसा आƱयास हÖतांतरीत करÁया¸या व तÂसम ÓयवहारांमÅये सिøय असत. अशाÿकारे हòंडीचे Óयवहार ÿामु´याने Óयापारी संबंधांवर अवलंबून असÐयामुळे याचे łपांतर एखाīा िठकाणी पैसा एकवटÁयात तर दुसöया िठकाणी पैशा¸या मागणीत होत असे. ही पĦती सुरळीतपणे चालÁयासाठी पतपुरवठा दारांना एके िठकाणी िमळालेली र³कम व Âयाच िठकाणी Âयांनी केलेला पतपुरवठा वा कजª यात समतोल ठेवणे आवÔयक होते. हे जाळे फार मोठे असÐयामुळे Âयांना समतोल राखÁयासाठी अनेकदा रोख र³कम ठेवावी लागत असे. ही बाब अंशतः साÅय करÁयासाठी Óयापाöयांना हòंडी िवकत घेÁयासाठी वा िवकÁयासाठी भाग पाडÁयासाठी जर पैसा सोÆया¸या Öवłपात असेल तर संदेशवाहकासोबत पाठवून व चांदीत असेल तर बैलगाड्यांवर लादून तÂसम िठकाणी पाठवून िविनमय दरात योµय तो बदल केला जात असे. ÿांतीय Óयाजदरावłन मुगल साăाºयाचे िवभाजन दोन Óयापारी भागांत होत असे. सुरत, अहमदाबाद व आúा येथे समान Óयाजदर असे व दुसरा भाग Ìहणजे बंगाल व गोलकŌडा होय. आपणास येथे एक मुĥा ल±ात घेतला पािहजे कì, दुसöया गटात पिहÐया गटा¸या तुलनेत Óयाजदर जाÖत होता. आपण Óयादरांचे बारकाईने िनåर±ण केÐयास असे ल±ात येते कì, दीघªकालापय«त Óयाजदर िÖथर होता तर सतराÓया शतका¸या मÅयापय«त तो खाली आला होता. आपÐयाला भारतात Óयापार करणाöया युरोिपयन Óयापाöयां¸या पýÓयÓहारावłन अÐपकाळात Óयाजदरावर चलनाचा वा पैशाचा ÿभाव पडत असे. पतपुवठ्यासाठी एक ठरािवक मागणी असÐयावर चलना¸या वा पैशा¸या पुरवठ्यावर Óयाजदर अवलंबून असे. Óयजदरावर पåरणाम करणारा अजून एक घटक Ìहणजे नÉयाचा पतपुरवठ्यासाठी असलेली िबनशतª मागणी या¸याशी असलेला संबंध होय. औīोिगकìकरण होÁया¸या पूवê¸या अथªÓयवÖथांमÅये याचा अथª कमी दराने िवकत घेणे आिण चढ्या दराने िवøì केÐयानंतर जाÖत नफा व पतपुरवठ्यासाठी जाÖत मागणी व जाÖत Óयाजदर असा होता. Âयाही काळात अÐप वेळेत िकंमतीमÅये झालेÐया बदलांचा Óयापाöयांनी घेतलेÐया फायīाची उदाहरणे आहेत. अशाÿकारे मुगल काळात िव°ीय तसेच इतर ठोस घटक बाजारपेठे¸या अथªÓयवÖथेत कायªरत असत व Âयाचा कजाª¸या दरावर ÿभाव पडत असे. जर आपण असे गृिहत धरले कì, सतराÓया शतका¸या आसपास Óयाजदरात होणाöया घटीचे कारण चलन पुरवठ्यात munotes.in

Page 122

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
122 होणारी वाढ हे होते, Âयाबाबतचे बरेच गुणाÂमक व सं´याÂमक पुरावे आहेत, तर याला कारणीभूत घटक Ìहणजे ठेवé¸या Öवłपात एकवटलेले पतपुरवठा भांडवल आिण इतर मागा«नी िनमाªण झालेला देखील नफा हा होय. पतपुरवठादार संपूणªपणे Öथािनक व परकìय चलन अदलाबदलीचा Óयवहार हाताळत असत, तसेच परकìय सोनं चांदी खरेदीवर Âयांची जवळ जवळ मĉेदारी होती. ही मĉेदारी टांकसाळीला सोनं चांदी पुरवठा करÁयाचा संपूणª अिधकार असलेला सराफां¸या िनमाªण झालेÐया वगाªमुळे ÿामु´याने सतराÓया शतका¸या उ°राधाªत बळावलेली िदसते. मधÐया काळात हòंडé¸या वाढÂया वापरामुळे पतपुरवठादारां¸या नÉयात मोठ्या ÿमाणात वाढ झालेली िदसते. ते सागरी तसेच जमीनीवरील Óयापöयांचा िवमा उतरवत असत व मोठ्या ÿमाणात िवÌयाची र³कम घेत असत संøमणात असलेले भांडवल व मालाला संर±ण देऊन ÂयाबदÐयात Óयापाöयांनी घेतलेÐया कजाªवर तसेच Óयवहारातील पतपुरवठ्यावर मोठ्या ÿमाणात Óयाजदर घेत असत. ÿांतीय Öतरावर बंगालमÅये गुजरात व आƱयपे±ा Óयाजदर जाÖत असतं. जर आपण असे िÖवकारले कì, िव°ीय वा चलनाशी संबंध घटक Óयाजदरावर ÿभाव टाकत असत तर गुजरात व आƱयपे¸या तुलनेत बंगालमÅये कमी ÿमाणात होणारा चलन पुरवठा हे यामागचे कारण असावे. परकìय सोनं चांद◌ीची उपलÊधता िदÐली, आúा व पाटÁया¸या तुलनेत बंगालमÅये कमी ÿमाणात होत असे. तसेच बंगालमधील पैसा आúा, िदÐली व गुजरातकडे अितåरĉ महसूला¸या Öवłपात वगª केला जात असे. तसेच मुगल सरदारांनी तसेच अिनवासी Óयापाöयांनी पाठिवलेÐया Öवłपात देखील तेथून पैसा बाहेर येत असे. अशाÿकारे Âयाकाळात बंगाल¸या िव°ीय समभागावर आúा व गुजरात¸या तुलनेत जाÖत भार असे. जर भांडवलाचा तुटवड्याचा संबंध जर जाÖत ÿमाणात असलेला Óयाजदराशी संबंध जोडला तर सतराÓया शतका¸या उ°राधाªत कमी झालेÐया Óयाजदराचे आपण ÖपĶीकरण देऊ शकतो. या काळात युरोपमधून येणाöया सोÆया चांदी¸या पुरवठ्यात नाट्यमयåरÂया वाढ झालेली आढळते Âयासोबतण Óयापारात वृĦी झाली असावी. Óयापारात झालेÐया वृĦीचा फायदा Óयापारी वगाªने तर उठवलाच परंतु चलन वा पैशाची अदलाबदली करणाöयांनी व पतपुरवठादारांना यांचा ÿकषाªने फायदा झाला, ºयांचा नफा पैशा¸या व पतपुरवठ्या¸या Óयवहारात मोठ्या ÿमाणात वृĦी झाÐयाने भरपूर वाढ झाली. जर.हीच बाब बंगाल¸या बाबतीत खरी असली तर गुजरात व आƱयामÅये झालेÐया वाढीचा एकमेकांशी संबंध जोडता येतो. वेगळा चलन िवभाग असÐयामुळे कोरोमंडल Ìहणजेच पूवª िकनारपĘीचा भाग रोचक ठरतो. तसेच खंडणीमुळे गोलकŌड्या¸या Óयाजदरावर िवłĦ पåरणाम तसेच तेथील चलन पĦतीवरदेखील दुहेरी पåरणाम झालेला आढळतो. पुवª िकनारा तसेच गोलकŌड्यामÅये Óयाजदर जाÖत होता जो १६४० ¶या दशकात कमी झाला, नंतर पुÆहा Âयात वाढ झाली व १६७० ¸या दशकात परत एकदा घट झाली. गोलकŌडा याची चलन ÓयवÖथा वा पĦती सोÆयावर आधाåरत होती व परदेशातून जी काही चांदी थोड्याफार ÿमाणात येत असे ितचा उपयोग łपया हे चलन असलेÐया मुगल ÿांतांतील वÖतूंची आयात कलÁयासाठी केला जात असे. munotes.in

Page 123

िव° (चलन) ÓयवÖथा व
पतपुरवठा (बॅंिकंग) ÿणाली
123 १६३५ मÅये शहाजहान न¤ द´खनेतील राजवटéिवłĦ¸या मोिहमेचे नेतृÂव केले. याचा पåरणाम गोलकŌडा व मुगल साăाºयात खंडणीचे संबंध ÿÖथािपत होÁयात झाला. या मोिहमेनंतर झालेÐया तहानुसार गोलकŌडा राºयाने मुगल सăाटाला वािषªक खंडणी īावी तसेच Âयांचे चलन मुगल सăाटा¸या नावाने जारी करावे असे ठरले. १६६० ¶या दशकापय«त खंडणी łपया¸या Öवłपात घेÁयाची गरज भासÐयामुळे व गोलकŌड्यात चांदी¸या टांकसाळीचे िनमाªण झाÐयामुळे Âया ÿांतात चांदी¸या अिभसरणाला चालना देÁयात आली. गोलकŌड्यात łपया हे चलन सुł केÐयामुळे चांदी¸या आयातदारांना यांचा फायदा झाला ºयामुळे Âयांना Öथािनक पातळीवर नाणी िमळिवÁयात तसेच Âयांचा वापर िनयाªतीसाठी लागणाöया वÖतू खरेदी करÁयास झाला. तसेच गोलकŌडा, औरंगाबाद व गुजरातदरÌयान ýीधातुयीय हòंडी व पैशा¸या Óयवहारात वाढ झाली. औरंगाबाद ही मुघलां¸या द´खन¸या सुËयाची वा ÿांताची राजधानी होती. पूवª िकनाöयावरील फतपुरवठादार राºयाकडून ÿाĮ झालेली सुवणªłपी र³कम युरोिपयन Óयापाöयांना देत असत व Âयां¸याकडून सुरतमÅये चांदी¸या Öवłपात र³कम िÖवकारत असत व ती र³कम गोलकŌड्या¸या गरजा भागिवÁयासाठी औरंगाबादकडे वगª केली जात असे. यामुळे सुरत येथील चांदीचा पुरवठा व पुवª िकनाöयावरील पतपुरवठ्याचे ÿमाण यां¸यात थेट संबंध ÿÖथािपत झाला तसेच गोलकŌड्याला िकनारी भागांमÅये ÖपधाªÂमक चलनाची वाढ रोखÁयास मदत झाली. १६३५ नंतर लागलीच गोलकŌड्या¸या अथªÓयवÖथा चांदीिधķीत मोठ्या चळवळीचा मोठा भाग बनली असेल तर १६४० पूवê तेथील Óयाजदर का जात होते व तħंतर ते कमी का झाले यांचे उ°र वा ÖपĶीकरण आपणास िमळते. गुजरात व गोलकŌड्यात चांदी¸या अिभसरणात झालेÐया वाढीमुळे एकंदरीतच पैशा¸या ÿमाणात वाढ होÁयास सोÆया¸या चलनात वृĦी न होताही मदत झाली. आंतरÿांतीय व कालबािधत Óयाजदरात होणाöया बदलांचे िवĴेषण केÐयास सतराÓया शतकातील भारतीय अथªÓयवÖथे¸या Óयाजदरात वाढÂया चलन पुरवठ्यामुळे झालेली घट ÖपĶ करता येते. असेही ल±ात येते कì, परकìय Óयापारात झालेली वृĦी व तोटा यांचा पåरणाम चलन व पतपुरवठ्यावर होत असे. तसेच चलन तुटवड्यामुळे वÖतुं¸या िकंमतीत ताÂकाळ वाढ होत असे व िवøì व नÉयात घट होत असे. तसेच पतपुरवठा यात झालेली घट व Óयापारासाठी आवÔयक असलेÐया भांडवलात घट झाÐयास सुĦा Âयाचा पåरणाम पैशावर वा चलनावर होत असे. सतराÓया शतकात भांडवलाचे हÖतांतरण व र³कम ÿदान करÁया¸या तंýामÅये बöयाच ÿमाणात ÿगती झाÐयाचे िदसते. पतपुरवठा करÁया¸या साधनांचे ÿमुख काम अिÖतÂवात असलेÐया चलनाचे अिधक कायª±मतेने अिभसरण करणे आिण जेÓहा चलन वा पैसा ÿÂय±पणे उपलÊध नसÐयास Âयाची काय¥ पार पाडणे हे होते. तसेच, पतपुरवठ्याची ÓयाĮी व िवÖतार धातूłपी चलना¸या उपलÊधते¸या ÿमाणावर देखील अवलंबून असे. जेÓहा Óयापारी भांडवला¸या मागणीपे±ा चलनाचा पुरवठा वा अिभसरण वाढत असे तेÓहा Óयाजदरात घट होत असे. पतपुरवठ्याचे मूÐय कमी केÐयास Óयापारी गुंतवणूकìला Âयाचा फायदा होत असे. तसेच चलना¸या Öवłपातील िविनमयाचे मापदंड łंदावत असत. munotes.in

Page 124

मÅययुगीन भारताचा सामािजक, आिथªक आिण ÿशासकìय इितहास (1200 CE - 1700 CE)
124 तुमची ÿगती तपासा २) मÅययुगीन भारतातील पतपुरवठा वा बॅंिकंग ÿणालीचे पåर±ण करा. ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------- १३.६ सारांश या धड्यात आपण मÅययुगीन भारतातील िव° Ìहणजेच चलन व पतपुरवठा वा बॅंिकंग ÿणालीचा मागोवा घेÁयाचा ÿयÂन केला. िदÐली¸या सुलतानशाहीत व मुगल साăाºयात धातू¸या चलनाची पĦती अिÖतÂवात होती. राºयामÅये अनेक िठकाणी तांबे, चांदी व सोÆयाची नाणी पाडÁया¸या टांकसाळी होÂया. या काळात Óयापार व पतपुरवठ्यासाठी मुंगी¸या वापर केला जात असे. कालानुłप मÅययुगीन काळातील चलन व बॅंिकंग ÿणालीत बदल घडत गेलेले िदसतात. या बदलांसोबतच िविवध ÿांतां¸या Óयापार पĦतीत सुĦा बदल झालेले िदसतात. बॅंिकंग वा पतपरवठा ÿणालीचा फायदा िविवध वÖतूं¸या उÂपादकांना तसेच Óयापाöयांना देखील झालेला िदसतो. यामुळे Âयांना आपले उīोगधंदे व Óयापार वाढिवÁयासाठी अितåरĉ भांडवल वा धनराशी देखील उपलÊध झाÐयाचे िदसते. १३.७ ÿij १) िदÐली¸या सुलतानशाहीतील िव°ÓयवÖथे¸या (चलनÓयवÖथे¸या) महÂवाची चचाª करा. २) मुघलकालीन चलनÓयवÖथेचा वृ°ांत īा. ३) मÅययुगीन काळातील बॅंिकंग ÿणालीचे पåर±ण करा. ४) तांबे व चांदी¸या नाÁयांवर भाÕय करा. १३.८ संदभª १) गोरोन, Öटान व जे. पी. गोएंका, द कॉइÆस ऑफ िदÐली सुलÂनेत, Æयू िदÐली २००१ २) इरफान हबीब, द अॅúेåरयन िसÖटम ऑफ िमिडिवयल इंिडया ३) रे चौधरी टी. आिण इरफान हबीब, संपािदत. द क¤िāज इकॉनॉिमक िहÖůी ऑफ इंिडया, १२००-१७०० ÓहाÐयूम १ (उ.ÿ. १९८२) ४) चौधरी के. एन्., ůेड अॅंड िसÓहीलायजेशन इन द इंिडयन ओशन, Æयू िदÐली, मुंशीलाल मनोहरलाल, १९८५. ५) चंþा. एस्. एसेज् ऑन िमिडिवयल इंिडयन िहÖůी, Æयू िदÐली, ओयूपी, २००३ ६) जॉन एफ्. åरचड्ªस, संपािदत द इंिपåरयल िसÖटम ऑफ िमिडिवयल इंिडया, ऑ³सफोडª युिनÓहिसªटी ÿेस, िदÐली १९८७  munotes.in