Page 1
1 १ इतिहास : अर्थ व स्वरूप, व्याख्या व व्याप्ती घटक रचना १.० उद्दिष्टे १.१ प्रस्तावना १.२ इद्दतहासाचा अर्थ व व्याखया १.३ इद्दतहासाची व्या प्ति १.४ साराांश १.५ प्रश्न १.६ अप्ति रिक्त वा चन १.० उद्दिष्टे : हे युनिट पूर्ण झाल्यािंतर निद्यार्थी पुढील बाबतीत सक्षम होऊ शकेल : १. इद्दतहासाचा अर्थ आद्दि व्याख्या समजिे. २. इद्दतहासाच्या व्याप्तीचे मूल्यमापन क ि ण े. १.१ प्रस्तावना : इ प्त ि ह ा स ह ा ए क ग प्त ि म ा न व ब ह ु आ य ा म ी प्त व ष य आ ह े. त्याला स व व प्त व ष य ा ांच ी जननी म् ह ण ून ग ण ल े ज ा ि े. इ प्त ि ह ा स ा च े प्त ि क ा ण , व ेळ आ प्त ण प्त व ष य ा न ुस ा ि प्र क ा ि आह ेि . प ूव व-ऐप्तिह ाप्तसक, प्र ा च ी न , म ध् य य ु ग ी न आ प्त ण आधुद्दनक ह े 'काळा' च् य ा आ ध ा ि े इ प्त ि ह ा स ा च े प्र क ा ि आ ह े ि . आ प्त थ व क , ल ष् क ि ी, स ा म ा प्त ज क , स ा ांस् क ृ प्त ि क , ि ा ज क ीय इत्यादी 'प्तवषया' न ु स ा ि इ प्त ि ह ा स ा च े प्र क ा ि आ ह ेि . स् थ ा प्त न क , प्र ा द े प्त ि क , ि ा ष् र ी य आ प्त ण आ ांि ि ि ा ष् र ी य ह े 'प्तिकाण ा' च् य ा आधाि े इ प्तिह ासाच े प्र क ा ि आ ह ेि . आ ांि ि ि ा ष् र ी य इ प्त ि ह ासाि अ ि ा घ ट न ा ांच् य ा अ भ् य ा स ा व ि ज ो ि द ेण् य ा ि आ ल ा की घ ड ल ेल् य ा घ ट न ा ांन ी ज ग ा च् य ा स ांप ू ण व म ा न व ी स म ु द ाय ाव ि त् य ाच ा परि णा म क े ल ा. उ द ा . फ्र ें च ि ा ज् य क् ा ांि ी , पद्दहले महायुध्द, दुसरे महायुध्द. त् य ा न ांि ि द ेि ा ांव ि त् य ा ांच ा प्र भाव पाडणाऱ्य ा घ ट न ा व घ ड ा म ो ड ीं च ा ि ा ष् र ी य इ प्त ि ह ा स ा ि अ भ् य ा स क े ल ा ज ा ि ो . उ द ा . भ ा ि ि ी य स ांद भ ा व ि , १८५७ चा िाष्र ीय उिा व, अ स ह क ा ि आ ांद ो ल न . प्र ा द ेप्तिक इ प्तिह ास ए ख ा द्य ा प्त व प्त ि ष्ट प्र द ेि ा ि प्त क ां व ा ि ा ज् य ा प ु ि ि े म य ा व प्त द ि अस ून त्य ा अ ांि ग व ि घडण ाऱ्य ा घडामोडी आप्तण घटना य ा ांच् य ा एप्तिह ाप्त स क प्र भावा वि ल क्ष क ें प्त िि क ि ि े. उदा. म ि ा ि य ा ांच ा इ प्त ि ह ा स . स् थाप्तन क इ प्तिह ासा ि अिा इ प्त ि ह ा स ा च ा स म ा व ेि आ ह े ज् य ा म ध् य े म ह त्त् व प ू ण व स् थाप्तन क घटना आप्तण स् थाप्तन क सम ु द ा य ा व ि प्र भ ा व ट ा क ण ा ि ी घ ट न ा म य ा व प्त दि अ स ि े . आ ध ु प्त न क क ा ळ ा ि स् थ ा प्त न क इ प्त ि ह ा स ा च् य ा स ांि ो ध न ा व ि प्त व ि ेष भ ि प्त द ल ा ज ाि आ ह े. स् थ ाप्तनक इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े गप्तिम ान स ा म ा प्त ज क , ि ा ज क ी य , आ प्त थ व क ब द ल ा ांच ी प्र प्त ि प्त ब ांब प ु न् ह ा ि य ा ि क े ल ी ज ा ि आ ह े. प ा ि ां प ा र ि क दृ ष्ट ी न े इ प्त िह ा स म् ह ण ज े भ ूि काळाि ील घटना आ प्त ण प ू व ी च् य ा ज ी व न ा च ी त्याचच्य ा योग् य ि े व अयोग्यातेसह ओळ ख होय. munotes.in
Page 2
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
2 इद्दतहास म्हटल्यानांतर आपल्या डोळ्यासमोर भूतकाळ येतो. आद्दि भूतकाळ म्हिजे भ ू ि क ा ळ ा ि घ ड ल ेल् य ा ग ो ष्ट ी प्त क ां व ा ह ो ऊ न ग ेल ेल् य ा ग ो ष्ट ी प्त क ां व ा ज ो क ा ळ आ ि ा क े व ळ आिवणी ि प्तिल्लक िाप्तहला आ ह े अ स ा क ा ळ. इप्तिह ा स ा ि भ ू ि क ा ळ ा ि ी ल घ ड ल ेल् य ा घ ट न ा प्त क ां व ा त् य ा च ा प ु ि ा व ा द्दकांवा द्दनवेदन हे आपल्याला बघावयास द्दमळते. मािसाला पूवी काय घडले असावे याची फार मोठी उत्सुकता असते. त्याचबरोबर पुढे काय घडिार आहे याची द्दजज्ञासा असते. ' इद्दतहास ' या शब्दाचा अर्थ हा द्दवद्दवध प्रकारे वापरला जातो. एक अर्थ म्हिजे पूवी घडून गेलेल्या घटनाांची जांत्री द्दकांवा घ ड ू न गेलेल्या घटना. मात्र नांतरच्या काळात इद्दतहासाचा अर्थ म्हिजे पूवी घडून गेलेल्या घटनाांची चौकशी करिे व त्याबिल काही द्दवधान करिे. र्ोडक्यात इद्दतहास म्हिजे मानवाच्या जीवनात ज्या भूतकाळात होऊन गेलेल्या गोष्टी आहेत, घडामोडी आहेत त्याांचा प्रामुख्याने अभ्यास होय. इद्दत + हा + आस = म्हिजे असे घडले हा त्याचा शब्दशः अर्थ होय. इद्दतहासात मानवी व्यवहार याचा द्दवचार प्रर्म येतो व तो द्दवचार एक सांघ आद्दि एकद्दजनसी असा केला जातो. केवळ वृत्ाांत माांडिे म्हिजे इद्दतहास आहे असे समजिे बरोबर नाही. त्यातील म्हिजे वृत्ाांत माांडण्यातील कला, सौंदयथ आद्दि सजीवता हेच खऱ्या अर्ाथने इद्दतहासाचे खरे स्वरूप आहे. इद्दतहास हा सांजीवक हवा. त्यात त्रयस्र्पिा येता कामा नये. मानवी प्रगतीचा, त्याच्या मनातील स्पांदनाचा त्याच्या मनात द्दनमाथि झालेल्या द्दवद्दवध द्दवचाराांचा, आचाराचा, एक द्दजवांत ताद्दववक झरा ज्यास नैसद्दगथक प्रवाह आहे असा द्दवषय व त्याचे अध्ययन म्हिजे इद्दतहास होय. इद्दतहासाची सांकल्पना प्रामुख्याने तीन गोष्टींवर साकारलेली आहे. (१) भूतकाळातील पररद्दस्र्ती व त्या काळात मानवाने केलेली प्रगती. (२) त्याने भूतकाळात केलेल्या प्रगतीबिलची नोंद असिाऱ्या व पुरावा म्हिून असिाऱ्या गोष्टी. (३) मानवी प्रगतीची नोंद करिारी पध्दती व ती नोंद करण्यासाठी वापरलेले तांत्रज्ञान. इद्दतहासाची सांकल्पना ही मूळची ग्रीक लोकाांची, लॅद्दटनमध्ये इद्दतहासाला"द्दहस्टोररया"म्हितात तर फ्रेंच भाषेत त्याला"द्दहस्टोरी"तर इांद्दग्लशमध्ये"द्दहस्री"असे म्हितात. वरील सवथ शब्दाांचा खरा अर्थ चौकशी करिे द्दकांवा चौकशी करण्याचा उिेश, चौकशी करून द्दमळालेले ज्ञान अर्वा माद्दहती सांकद्दलत करून सादर करिे असा होत नाही. पि मात्र भूतकाळात घडून गेलेल्या गोष्टीचा द्दवचार करिे म्हिजे इद्दतहास द्दकांवा भूतकाळातील यर्ार्थता (Actuality) म्हिजे इद्दतहास होय. य ा घटकाम ध् य े आ प ण इद्दतहासाचा अ थ व व इ प्तिह ासा ची व् य ािी यावि च च ा व क रू य ा. १.२ इद्दतहासाचा अर्थ आद्दि व्याख्या: इ प्तिह ासा बद्दल अ न ेक प्र क ा ि च् य ा व् य ा ख् य ा अ न ेक न ा म व ांि ल ेख क ा ांन ी म ा ांड ल् य ा आ ह ेि. प्र त् य ेक व् य ा ख् य ेि ए क व ेग ळ् य ा प्र क ा ि च ी छ ट ा व ा म ा प्त ह ि ी इ प्त ि ह ा स ा च् य ा स ांद भ ा व ि आ प ल् य ा ल ा प्त म ळ ि े आ प्त ण इ प्त ि ह ा स ा च े स् व रू प त् य ा च ी व् य ा ि ी प्तकिी मोिी आ ह े य ाच े ज्ञ ा न आ प ल् य ा ल ा प्त म ळ ि े. आि ा आ पण काही म हत्त्व ाच् य ा व् य ा ख् य ा ां च ा आ ढ ा व ा घ े ऊ. munotes.in
Page 3
इप्तिह ास :
व् य ाख्य ा व व् य ाि ी
अ थ व व स्व रूप
3 नहरोडोटस या ग्रीक इद्दतहासकाराच्या मते,"भूतकालीि मिोरंजक ि संस्मरर्ीय घटिांचा शोध म्हर्जे इनतहास होय."(History means inquiry into the interesting and memorable past events.) या व्याख्येनुसार प्त ह ि ो ड ो ट स न े म न ो ि ां ज क ि ा व स ांस् म ि ण ी य ि ा ह े इ प्त ि ह ा स ा च े प्र म ु ख प्त न क ष म ा न ल े आ ह े ि. पि मनोरांजक घटना या सांस्मरिीय असतात द्दकांवा सांस्मरिीय घटना या मनोरांजक असतातच असे नाही. या व्याख्येनुसार इद्दतहासातील सांस्मरिीय घटनाांची द्दनवड करण्याची जबाबदारी द्दहरोडोटस इद्दतहासकारावर टाकतो. स ु प्र प्त स ध् द इ ांग्र ज प्त व च ा ि व ांि फ्रानससस बेकन य ा ांच् य ा म ि े"मानवाला शहािी बनद्दविारी द्दवद्याशाखा म्हिजे इद्दतहास होय."("History is a discipline that makes men wise") य ा च ा अ थ व इ प्त ि ह ा स ा च े अ ध् य य न क े ल् य ा म ु ळ े म ा ण स ा ल ा ि ह ा ण प ण प्र ा ि ह ो ि े.अ व ि ी भ ो व ि ी प ूवी का य घडल े ह ो ि े त् य ा च ी म ा प्त ह ि ी प्त म ळ ि े.िहाण पण प्तमळ प्तव ण्य ास ाि ी इ प्त ि ह ा स ा च े अध्य य न आवश् य क आ ह े असाच त् य ाच ा अ थ व आ ह े. हॅप्पोल्ड च्या मते, "इनतहास हा अिुभिाचा िंदादीप आहे."(History is the lamp of experience.) भूतकाळातील अनुभवाच्या प्रकाशात भद्दवष्याची वाटचाल करावी म्हिजे त्याला योग्य अशी द्ददशा द्दमळू शकेल असे हप्पोल्डला सुचवायचे होते. ि ि हेन्री जॉन्सन य ा ांच् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे जे घडले, जसे घडले, ते जसेच्या तसे साांगिे"य ा व् य ा ख् य े च ा अ थ व अ स ा क ी भ ू ि क ा ळ ा ि घ ड ल ेल् य ा स व व घ ट न ा ज ि ा च् य ा ि ि ा म ा ांड ण े, स ा ांग ण े व त् य ा ब द्द ल म ा प्त ह ि ी द ेण े म् ह ण ज े इ प्तिहास होय. ज्या घटना मान वी मना वि, स म ू ह ा व ि, त् य ा ांच् य ा व ि व न ा व ि ख ो ल अ स ा ि स ा उम ट प्त व ि ा ि अ ि ा घ ट न ा म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स होय. प्रा.न ंडले य ा ांच् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे अनेक घटनाांची सुसांगती लावून त्याचा परस्पर सांबांध प्रस्र्ाद्दपत करिारी द्दवद्याशाखा होय."(History is a sequence of events traced in their relations.) प्रा. प्त ां ड ल े य ा ांच ी व् य ा ख् य ा इ प्त िह ा स ा ि घ ट न ा ां न ा व ैप्त िष्ट य प ू ण व स् थ ा न द ेि े अ स े प्त द स ि े. क े व ळ घ ट न ा ांच ा अ भ् य ा स न स ू न त् य ा भ ू ि क ा ळ ा ि घ ड ल ेल् य ा स व व घ ट न ा ांच ा प ि स् प ि ा ि ी स ांब ांध प्र स् थ ा प्त प ि क रू न य थ ा थ व म ा प्त ह ि ी द ेण ा ि ा प्त व ष य अथ वा प्तवद्यािाख ा म्हण ज े इ प्त िहास होय. घ ट न ा आ प्त ण त् य ा ांच ा प ि स् प ि ा ांि ी स ांब ांध स ु स ांग ि ी ह ी महत्त्व ाच ी आ ह े अ स े प्त ां ड ल े स ु च प्त व ि ा ि. प्रा. मेटलँड : य ा ांच् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे मानवाने जे केले द्दकांवा ज्याचा उच्चार केला व सगळ्यापेक्षा सुध्दा त्याांनी ज्याचा द्दवचार केला त्याला इद्दतहास असे म्हितात."(What men have done and said, above all what they have thought that is history.)य ा व् य ा ख् य ेि म ेट ल ँ ड य ा ांन ी इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े ए क प्त नप्तिि प्र क ा ि च ी व ैच ा र ि क प्र प्त क् य ा आ ह े अ स े म ा ांड ल े. म् ह ण ज े म ा न व क ा ह ी प्त व च ा ि म ा ांड ू ि क ि ो, त् य ा च् य ा म न ा ि ी ल प्त व च ा ि ा ांच े प्र प्त ि प्त ब ांब आपल्य ाला इ प्तिहासा ि प्तदस ि े. म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स क े व ळ घ ट न ा ज् य ा भ ू ि क ा ळ ा ि ह ो ऊ न ग ेल् य ाि त् य ा च स ा ांग ि न ा ह ी ि ि त् य ा घ ट न ा ि ू न ए क न व ी व ैच ा र ि क प्र प्त क् य ा द ेख ी ल म ा ांड ू ि क ि ो अ स े स ा ांप्त ग ि ल े. प्रा. रेद्दनयर :"इद्दतहास म्हिजे समाजामध्ये राहिाऱ्या लोकाांची हकीकत होय."(History is a story of men living in societies.)य ा व् य ा ख् य ेि इ प्त ि ह ा स ा च ा व ेग ळ ा प ैल ू प ह ावयास प्त म ळ ि ो ि ो म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स ह ा प्र ा म ु ख् य ा न े भ ू ि क ा ळ ा ि ी ल स म ा ज ा च ा, munotes.in
Page 4
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
4 सम ा ज ा ि ी ल म ा ण स ा ांच ा त् य ा ांच् य ा क ृ त् य ा ांच ा, त् य ा ांच् य ा प्र ग ि ी च ा, स ा म ु द ा प्त य क क ा य ा व च ा आ ढ ा व ा ज् य ा ि घ ेि ल ेल ा आ ह े त् य ा च ा इ प्त ि ह ा स ह ो य.प्रा. ि ेप्तनय ि य ा ांची व्या ख्य ा सामाप्त जक इ प्तिह ासाची क व ा ड े ख ो ल ण ा ि ी आ ह े म् ह ण ून िी म ह त्त् व ा च ी आ ह े. प्रा.लेकी : "इद्दतहास म्हिजे नैद्दतक कल्पनाांचा सांग्रह व स्पष्टीकरि होय. "(History is the record and explanation of moral values.) प्रा. ल ेक ी य ा ांच ी ह ी व् य ा ख् य ा ज ा स् ि ि त् व प्त च ांि क वा टि े. या व्याख् य ा म ध् य े इ प्तिह ासा ला ि त् व ज्ञ ा न ा च ा म ु ल ा म ा प्त द ल ेल ा प्तदसिो. अ थ ा व ि व ेग ळ् य ा अर्ाथने इ प्त ि ह ा स ा च् य ा अ भ् य ा स ा ि ू न ए क व ेग ळ े ि त् वज्ञ ान प्र ि ीि हो ि अ स ि े. प ण क े व ळ न ैप्त ि क क ल् प न ा म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स न ा ह ी ह े ल क्ष ा ि ि े व ल े प ा प्त ह ज े. एडमांड बकथ : १ ८ व् य ा ि ि क ा ि ी ल ा ि म ो ि े प्त वच ािव ांि ह ोऊ न ग ेल े. त् य ा ांच्य ा दृ ष्ट ी न े"इद्दतहास म्हिजे दूरदशीपिाचा मागथदशथक होय; तत्वाांचा मागथदशथक नव्हे. "(History is a preceptor of prudence and not of principles.) ही व्या ख्य ा इ प्तिह ासा ची व्य ािी मोिी आ ह े अ स े िि स ा ांग ि ेच पण त् य ा बिोबि इ प्तिह ासा ि प्र ा म ु ख् य ान े साित् य ान े घड णा ऱ् य ा सामाप्त ज क, आ प्त थ व क, िाजकीय, स ा ां स् क ृप्तिक ब द ल ा ांच ा इ प्तिह ासा िी त् य ाच ा स ांब ां ध असि ो. हा घडि असणािा प्र वा ही बदल कोण त् य ाही ि त् वा च्या चौ कट ीि त् य ाला बसप्तव ि ा य ेि न ाही. मात्र इ प्ति हासा ि घडण ाऱ् य ा घ ट न ा ांम ु ळ े व त् य ाच् य ा अ ध् य य न ा म ु ळ े भाव ी काळाि काय घ ड ू ि क े ल य ाच ा अ ांद ाज व्यक्त किि ा य ेि ो व मान वा ला एक द ूि द ि ी प ण ा च ी जाणी व हो ऊ ि क ि े.असा या व् य ा ख् य े च ा अ थ व आ ह े.. जमथन द्दवचारवांत हडथरच्या म ि े, "इद्दतहास म्हिजे घटनाांची साखळी होय. "(History is the chain of events.) हड व ि च् य ा मते क ो ण ि ी ह ी ऐ प्त ि ह ा प्त स क घ ट न ा ह ी ए क ा क ी प ण े ि प ा स ू न प ाहि ा य ेि न ाही िि त् य ा घट न ेम ा ग े घ ट न ा ांच ी ए क स ा ख ळ ी अ स ि े. उ द ा ह ि ण ा थ व प प्त ह ल े म ह ा य ु द्ध ह े आचथड्यूक फद्दडथनाांड या ऑद्दस्रयन ि ा ज प ुत्र ा च् य ा ख ु न ा न े स ु रू झ ाले अ स े न व् ह े ि ि ि े अ न ेक क ा ि ण ा ांप ैक ी ए क क ा ि ण आ ह े. प्त ह ट ल ि च् य ा प ो ल ांड वरील आक्रमण ा न े न े द ु स ि े म ह ा य ु द्ध स ु रू झ ाले अ स े नव् ह े ि ि ि े अ न ेक क ा ि ण ा ांप ैक ी ए क क ा ि ण आ ह े. कालाथईल य ा ां च् य ा म ि े "इद्दतहास म्हिजे श्रेष्ठ व्यक्तीची चररत्रे व त्याांनी बजावलेली कामद्दगरी होय."(History is nothing but the biographies of great men.) ही व् य ा ख् य ा म य ा व प्त द ि स् व रू प ा च ी अ स ल ी ि ि ी ि ी प ू ण व प ण े अ थ व ह ी न अ थ व ा च ुकीच ी आह े अ स े म्हण ि ा य ेि न ा ह ी. क ा ल ा व ई ल ल ा अ स े म् ह ण ा वय ा च े ह ो ि े क ी, क ा ह ी श्र ेष्ठ व् य क्त ी आ प ल् य ा क ि ृ वत् वा च्य ा, प्त व च ा ि ा ांच् य ा स ा म र्थ य ा व व ि स ांप ू ण व ि ा ष् र ा ांच ी, समा जाच ी प्तदिा बदलि ाि. एखाद्या थ ो ि व् य क्त ी च े च र ि त्र ह े त् य ा द ेि ा च ा त् य ा क ा ळ ा ि ी ल इ प्त ि ह ा स अ स ि ो. एखाद्या व्यक्तीची त्य ा काळ ािील घडामोड ीं व ि ए व ढ ी छ ा प प ड ल ेल ी अ स ि े क ी, त् य ा व् य क्त ी च े च र ि त्र म् ह ण ज े च त् य ा काळ ािील इ प्तिह ास असि ो. व स् ि ु ि : प्र त् य ेक ऐ प्त ि ह ा प्त स क व् य क्त ी ि त् क ा ल ी न प्त व प्त ि ष्ट सामाप्त जक, आ प्त थ व क, ि ा ज क ी य व स ा ांस् क ृ प्त ि क प र ि प्त स् थ ि ी च े ळ अ स ि े. त् य ा व् य क्त ी च े व्यप्त क्तमत्त्व घडप्त वण्य ाि त्य ाव ेळ च ी स् व ी क ृ ि म ू ल् य े व आ द ि व य ा ांच ा ा ि मोिा वा ट ा असि ो. क ि व ब ग ा ि व् य क्त ी ह ी त् य ा त् य ा क ा ळ ा ि ी ल इ प्त ि ह ा स ा च् य ा क ें ि स् थ ा न ी अ स ि े. क ा ल ा व इ ल म् ह ण ि ो, "Wh at Hi story requ i res i s ge niuse s and no t mas se s."उदा. म ि ा ि य ा ांच् य ा इ प्त ि ह ा स ा ि ू न प्त ि व ा ज ी म ह ा ि ा ज ा ांन ा व ग ळल े ि ि मिाि य ा ांच्य ा इ प्तिह ासा ि क ा य उ ि ि े ? मौय ा व च् य ा इ प्त ि ह ा स ा ि ू न च ांि ग ु ि म ौ य व व अ ि ो क य ा ांन ा व ज ा क े ल े ि ि क ा य उ ि ि े ? १ ७८९ च्य ा फ्र ें च ि ा ज् य क् ा ांि ी न ांि ि च ा इ प्त ि ह ा स ह ा न ेप ो प्त ल य न ब ो न ा प ा ट व च् य ा न ा व ा भ ो व ि ी क ें प्त ि ि झ ा ल ा munotes.in
Page 5
इप्तिह ास :
व् य ाख्य ा व व् य ाि ी
अ थ व व स्व रूप
5 होि ा. स् व ि ांत्रोत्त्र भाििाचा िाजकीय इ प्तिह ास (१९६६-१९८४) हा प ांिप्रध ान श्रीमिी इ ांप्त द ि ा ग ा ांध ीं च् य ा न ा व ा भ ो व ि ी क ें प्त ि ि झ ा ल ेल ा आ ह े. इ ट ाली व ज म व न ी च् य ा ए क ी क ि ण ा च ा इ प्त ि ह ा स ए क ी क ि ण ा च् य ा च ळ व ळ ी ि ी ल प्र म ु ख न ेत् य ा ांच् य ा क ा य ा ां ि ी ए क रू प झ ा ल ा आ ह े. स् व ा ि ांत्र् य च ळ व ळ ी च ा इ प्त ि ह ा स ह ा ग ा ांध ी ज ीं च े च र ि त्र व त् य ा ां च े क ा य व य ा भ ो व ि ी क ें प्त िि झाल ेल ा आह े. थोि व्यक्तीच्य ा चर ि त्र ा प्त ि व ा य प्र त् य ेक द ेि ा च् य ा इ प्त ि ह ा स ा च ा अ भ् य ा स ह ो ण े क ि ी ण आ ह े. य ा ए क ू ण प ा र्श् व भ ू म ी व ि क ा ल ा व इ लची इ प्तिह ासा चा स ांब ां ध ी व्यथा काही अ ांि ी का होइना बिोबि आहे असे म्हिता येईल. प्रा. इल्टन : य ा ांच् य ा दृ ष्ट ी न े "इद्दतहास म्हिजे मानवी जीवनात भूतकाळात घडलेल्या सवथ घटना त्याच्यातून उदयास आलेले द्दवचार, सुख, दुुःख, भोग, चाांगल्या /िाईट गोष्टी वतथमान काळात देखील आपला ठसा उमटवून जातात व ज्याच्यामुळे पुढे मानवाची भौद्दतक प्रगती सामाद्दजक बदल याबिल आपल्याला काही अटकळ बाांधता येते."ही व्या ख्य ा ज ास्ि प्र माणा ि इ प्तिह ासा बद्दल माप्तहि ी देि े. इ प्त ि हासा ि मान वा च् य ा झ ा ल ेल् य ा प्रगि ीच ा, प्तवकासा च ा प्तव चा ि िि क े ल ा आ ह ेच पण त् य ाच बिोबि मान वा ला भोग ाव य ास प्त म ळ ा ल ेल े स ु ख द ु ुः ख, ब ऱ् य ा / व ा ई ट ग ो ष्ट ी य ा ांच ा द ेख ी ल प्त व च ा ि अ स ू न व ि व म ा न ा ि व भप्तव ष्य ाि घ ड ल ेल् य ा गोष्टींचा सखो ल असा परिणाम घ ड ल ेला प्तदसिो. या व् य ा ख् य े न े इ प्तिह ासा चा प्र वा स हा भ ू ि क ा ळ - व ि व म ा न क ा ळ - भप्तव ष्य काळ या प्तिन्हीिी अ स ू न त् य ा ां च े ए क म ेक ा ांि ी आ ांि र ि क न ा ि े आ ह े ह े प्तसध् द क े ल े आ ह े. सर चालथस द्दप्रर् :"इद्दतहास म्हिजे गतकाळातील मानवी समाजाच्या बदलाचा आढािा आहे. यात त्या काळातील समाजात कसकसा बदल होत गेला, त्यावेळी समाजात कोित्या द्दनराळ्या सांकल्पनाांचा उदय झाला, त्यावेळची भौद्दतक पररद्दस्र्ती कशी होती आद्दि अनेक अडचिींवर मात करून मानवाने प्रगती कशी घडवून आिली त्याचा आढावा म्हिजे इद्दतहास होय."य ा व् य ा ख् य ा न े म ा न व ी स म ू ह -मान व ी समाज - स म ा ज ा ि क ा ल प ि त् व े झ ा ल ेल े उदय, ि त् कालीन भौप्तिक परिप्तस्थ ि ी आप्तण मान वा ला प्र गि ी घ ड व ू न आ ण ि अ स ि ा ांन ा झ ा ल े ल ा त्र ा स / अ ड च ण ी य ा व ि त् य ा न े क ेल ेल ी म ा ि य ा स व व ग ो ष्ट ी य ेि ा ि. य ा व् य ा ख् य ेच ा स ा ध ा स ि ळ ि ो ख म ा न व ा च् य ा भ ौ प्त ि क प्र ग ि ी च ा आ ढ ा व ा व त् य ा ि ून उ द य ा स आ ल ेल ा न व ा प्त व च ा ि प्र व ा ह म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स अ स ा आ ह े. अ न ेक अ थ ा व न े इप्तिह ासाची य ोग्य म ी म ा ांस ा त्य ाि आ पल्य ाला आ ढ ळ ि े. लॉडथ अॅक्टन :"मानवाची मुद्दक्तगार्ा म्हिजे इद्दतहास"अ ि ी अ त् य ांि स ु ट स ु ट ी ि व् य ा ख् य ा क े ल ेल ी आ ह े. ह ी व् य ा ख् य ा म ा न व ा न े प्त न स ग ा व ि ी म ैत्र ी क रू न आ प ल े क े ल ेल े भ ल े अ स ा अ थ व त् य ा च ा ह ो ि ो च प ण त् य ा च ब ि ो ब ि म ा न व ा न े अ न ेक अ ड ी अ डच ण ीं व ि क ेल ेल ी म ा ि त् य ा च ा आ ढ ा व ा म् ह ण ज े इ प्तिहास.अ स ा द ेख ी ल त् य ा च ा अ थ व आ ह े. प्रा. ए.एल.रोस :"इद्दतहास म्हिजे भूगोल व प्राकृद्दतक द्दस्र्ती ह्यातून जडिघडि होत गेलेले मानवी जीवन व समाज जीवन याांचे आलेखन"या व् य ा ख् य ेच ा अ थ व मा न व ी जीवन ा च्य ा प्र गि ीच ा आढ ा वा. जी प्र गि ी प्र ाम ु ख् य ान े त्य ा त् य ा प्र द ेिाच् य ा भौग ोप्तलक प्तस्थ ि ीव ि अ व ल ांब ू न आ ह े. म्हण ज े भौगोद्दलक प्राकृद्दतक पररद्दस्र्ती ही इद्दतहासाला पूरक असते हे अगदी योग्य असेच आहे. प्रा. इ.एच.कार : स ु प्र प्त स ध् द आ ध ु प्त न क इ प्त ि ह ा स क ा ि म् ह ण ून इ . ए च . क ा ि य ा ांन ी इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ख् य ा क ि ि ा ांन ा"इद्दतहास म्हिजे वतथमानकाळ व भूतकाळ या मधील कधीही न munotes.in
Page 6
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
6 सांपिारा सांवाद होय."असे म्हटले आहे. (History is an unending dialogue between the past and the present.) य ा व् य ा ख् य ेि ए क ग ो ष्ट स् प ष्ट ह ो ि े क ी भ ू ि क ा ळ आ प्त ण व ि व म ा न क ा ळ ह ी ए क म ेक ा ि ी अ ग द ी ज ो ड ल े ग े ल े आ ह ेि. त् य ा ांच् य ा ि ी ल स ांब ांध ह े कधी ही स ांपण ा ि े न ाही. व ि व म ा न क ा ळ ाि प्त न म ा व ण झ ा ल ेल् य ा स म स् य ा ांच े म ू ळ ह े प्र ाय ुः भ ू ि क ा ळ ाि ब घ ा व य ा स प्त म ळ ि े. भ ू ि क ा ळ ा ि घ ड ल ेल ी ग ो ष्ट ह ी व ि व म ा न क ा ळ ा ि व ेग ळ् य ा रू प ा ि प ु न् ह ा अ न ु भ व ि ा य ेि े. य ा स व व घ ट क ा ांच् य ा म ू ळ ा ि ी म ा न व ी व ि व न आ ह े. इांग्रज व द्दवद्वान प्रो ेसर जॉन सीली म्हितो, "इनतहास म्हर्जे गतकाळातील राजकारर् ि ितणमाि काळातील राजकारर् म्हर्जे भािी इनतहास होय."(History is past politics and present politics is future history.) प्रोफेसर सीलीच्या मते इद्दतहासाचा मुख्य उिेश राजकारिातील मागथदशथक हाच आहे. प्र ो े स ि सीलीच् य ा मते इद्दतहासामध्ये राजकारिाद्दशवाय दुसरे काहीही नाही. मात्र हा दृद्दष्टकोन फारच सांकुद्दचत वाटतो. प्रा.नेद्दव्हन्स : य ा अ म ेर ि क न इ प्त ि ह ा स क ा ि ा च् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे भूतकाळाला वतथमानकाळाशी जोडिारा पूल आहे व तो भद्दवष्यकाळाचा मागथदशथक आहे." (History is actually a bridge connecting the past with the present and pointing the road to the future.) न ेप्त व् हस च्य ा मि े,"इ प्त ि ह ा स म् ह ण ज े म ा न व ा च् य ा ह ा ि ा ि ी ल क ां द ी ल आ ह े व ि ो म ा न व ा च् य ा प्र त् य ेक प ा व ल ा व ि प्र क ा ि ट ा क ि अ स ि ो आ प्त ण भ ू ि क ा ळ व व ि व म ा न क ा ळ य ा ांच् य ा ि ी ल अ ांध ा ि भ रू न क ा ढ ण् य ा च े क ा म क ि ि ो व य ा प्रकािाच् य ा आधािावि मान वा ला भप्तव ष्यक ाळाची च ा ह ूल घ ेि ा य ेि े."य ा व् य ा ख् य े च ा अ थ व अ स ा प्तन घिो की इप्त ि ह ा स ह ा भ ू ि क ा ळ व व ि व म ा न क ा ळ य ा द ोन् ह ी क ा ळ ा ांि ी स ांब ांप्त ध ि आ ह े. त् य ा म ु ळ े द ो न् ह ी क ा ळ ा ि घ ड ल ेल् य ा घ ट न ा ांम ु ळ े म ा न व ा ल ा य ो ग् य अ स े म ा ग व द ि व न स ा ि त् य ा न े प ु ढ ी ल भ प्त व ष् य ा ि प्त म ळ ि े. प ूवी झ ा ल ेल् य ा व ि वमान काळ ाि होि अस ल ेल् य ा च ुक ा ांच ी प ु न ि ा व ृ त्त ी भाव ीकाळाि ट ा ळ ि ा य ेि े. कालथ माक्सथ : १ ९ व् य ा ि ि क ा ि ी ल क् ा ांि ी क ा ि ी, श्र ेष्ठ ज म व न ि त् व ज्ञ य ा न े इ प्त ि ह ा स ा च ा स ख ो ल अ स ा अ भ् य ा स क रू न आ प ल े क् ा ांि ी क ा ि ी ि त् व ज्ञ ा न ज ग ा स म ो ि म ा ांड ल े व साम्य व ादाचा उदय जगाि झ ाला. त् य ा च् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे वगथकलहाचा इद्दतहास होय"क ा ल ा न ु स ा ि व ग ा व च ी न ा व े ब द ल ि ी ल कल ह ा च े स् व रूप म ा त्र क ा य म आ ह े. ि े आ ह ेि े आ प्त ण न ा ह ी ि े (Have s and Have no ts) अ स ा च ि ो स ांघ ष व क ा य म इ प्त ि ह ा स ा ि ब घ ा व य ा स प्त म ळ ि ो. इ प्त ि ह ा स ा ि ी ल स ा ि त् य ा न े प्त द स ण ा ऱ् य ा स ांघ ष ा व च ा ध ा ग ा क ा ल वमार्क स व न े न ेम क ा ध रू न ह ा स ांघ ष व श्रीम ांि आ प्त ण गिीब, ज म ी न द ा ि आ प्त ण भ ू द ा स, स ि ां ज ा म द ा ि आ प्त ण ि ळ ा ग ा ळ ाि ी ल सामान् यज न य ा ांच् य ा स ांघ ष ा व च ा इ प्त ि ह ा स क ाल व म ा र्क स व ल ा अ प्त भ प्र ेि आ ह े. क ा ल व म ा र्क स व च ी इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ख् य ा ह ी प्त व प्त ि ष्ट आ स ा भ ो व ि ी च प्त ि ि े आ ह े. स ांघ ष ा व व् य प्त ि र ि क्त इ प्त ि ह ा स ा ि बाकी क ा ह ी न ा ह ी अ स े म् ह ण ण े य ो ग् य िि णा ि न ाही. स ांघ ष व ह ाच क े व ळ इप्त ि ह ा स ा च ा प ा य ा आ ह े अ स े म् ह ण ण े आ ि ि ाय ी प ण ा च े आह े. स ांघ ष व स व व प्त ि क ा ण ी आ ह े प ण ि ो ा ि च म ो ल ा च ा आ ह े अ स े म ा न ू न त् य ा ल ा अ व ा ज व ी म ह त्त् व द ेण े ि ेव ढ े ब ि ो ब ि न ा ह ी. टॉइन्बी : स ु प्र प्त स ध् द इ ांग्र ज इ प्त ि ह ा स क ा ि अरनॉल्ड ट ॉइन् ब ी य ा न े ज ग ा ि ी ल स व व स ांस् क ृ त् य ा ांच ा अभ्यास करून इ प्तिह ास ा च ी व् य ा ख् य ा अ ि ी क े ल ी आ ह े क ी"मानवी सांस्कृतीचा उदय व -हास म्हिजे इद्दतहास." (All history is nothing but the rise and fall of munotes.in
Page 7
इप्तिह ास :
व् य ाख्य ा व व् य ाि ी
अ थ व व स्व रूप
7 human civilization.) इ प्त ि ह ा स म् ह ण ज े द ु स ि े क ा ह ी न स ू न स ांस् क ृ ि ी च ा उ द य व त् य ा ांचा क ा ल ा न ु रू प ह ो ण ा ि ा -हास ह्य ाच ा एक भला मोिा पट इ प्तिह ास प्त न म ा वण क ि ि े. म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स ा ि स ांस् क ृ ि ी अ स ण े आ वश् य क आ ह े. स ांस् क ृ ि ी च् य ा उ द य व -हासा प्तिव ाय इ ि ि काहीही इ प्तिह ासा ि आढ ळ ि न ाही. ट ॉ इ न् ब ी य ा न े स ा ि े आ य ुष् य स ांस् क ृ ि ी च् य ा अ भ् य ा स ा स ा ि ी व् य ि ी ि क े ल् य ा न े इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ख् य ा म्हण ज े स ांस् क ृ ि ी च ा अ भ् य ा स / ि ो ध / प्त न ि ीक्षण / प्रगि ी य ा ांच् य ािीच स ांब ांप्त ध ि अ स ण ा ि ह े अ ग द ी उ घ ड आ ह े. ट ॉइन्बी य ा न े म ा त्र स ांस् क ृ ि ीचा उदय - प्तव कास - -ह ा स य ा व ि भ ि द े ऊ न इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ख् य ा ज ा स् ि स म थ व क, प्त व ि ा ल अ ि ी क े ल ी आ ह े. य ा ि ि ांक ा न ा ह ी. ि त्त् व ज्ञ ा न इ त् य ा द ी च े त् य ा ांच े प्त च ांि न ह ो ि े. पंनडत िेहरंिी इद्दतहासाची व्याख्या पुढील शब्दात केली आहे ते म्हितात,"मिुष्यािे निरनिराळ्या युगात निसगण ि पंचमहाभूते, िसयपशू ि अरण्य आनर् शेिटी ज्या सजाद्दतयािी त्याला पददनलत ठेिण्याचा ि आपल्या स्िार्थाणसाठी त्याचे शोषर् करण्याचा प्रयत्ि केलेला आहे, या सिाांच्या निरुद्ध त्यािे केलेल्या संघषाणची कहार्ी म्हर्जे इनतहास होय." नि. का. राजवाडे याांनी इद्दतहासाची अत्यांत सोपी व्याख्या केली आहे. ते म्हितात,"समाजाच्या चररत्रातील गतगोष्टीची जी हकीगत तो इनतहास होय. इनतहास म्हर्जे राष्राचे सिण तऱ्हेचे गतकालीि चररत्र होय." डॉ. सिणपल्ली राधाकृष्र्ि याांच्या मते, "History is the memory of the nation, History is the memory of the races." धनांजय कीर याांच्या मते,"इनतहास हे माििी समाजाचे एक अखंड, अभंग, द्दन अनिभाज्य असे छायानचत्र होय." सदानशि आठिले, इद्दतहासाचे तववज्ञान या ग्रांर्ात म्हितात,"इनतहासाचा दुसरा कोर्ताही अर्थण लागो ि लागो इनतहास म्हर्जे बदल, इनतहास म्हर्जे नस्र्थत्यंतर होय." ररयासतकार गो. स. सरदेसाई याांनी"इनतहास म्हर्जे माििी प्रगतीचा आढािा"असे म्हटले आहे. धमाणिंद कोसंबी याांच्या मते, "इनतहास म्हर्जे साधि ि उत्पादि यांच्या संबंधातील एक अिुक्रमािर आधाररत अशी घटिा होय." वरील व्याख्या पाद्दहल्या असता आपल्या लक्षात येते की इद्दतहास म्हिजे इ प्तिह ासकाराच्या नजरेसमोर घटना येतात. या घटनाांचा नुसता एक ढीग म्हिजे इद्दतहास नव्हे तर द्दवद्दवध घटनाांमध्ये एक सांबांध प्रस्र्ाद्दपत करण्याचा प्रयत्न केला जातो. त्या घटनाांचा अन्वयार्थ लावी ि असता कोित्या ना कोित्या तववज्ञानाचा आधार घेतला जातो. इद्दतहासकार, इद्दतहासामध् य े मानवी समाजाच्या वैद्दशष्ट्यपूिथ घटना, त्यामागील तवव, द्दवचार, व्यक्तीची वृत्ी याांचा द्दवचार करतो. समाजाला समजेल, रुचेल, पचेल अशा शब्दाांत आपले सांशोधन माांडत असतो. munotes.in
Page 8
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
8 आपली प्रगती तपासा : प्र. १. इद्दतहासाच्या द्दवद्दवध व्याख्या द्दलहा. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ १.३ इनतहासाची व्याप्ती (Scope of History) आतापयंत आपि इद्दतहास म्हिजे काय याची माद्दहती घेतली. आता आपल्याला इद्दतहासाची व्याप्ती पाहावयाची आहे. इद्दतहासाची व्याप्ती ठरवीत असताना पद्दहल्याांदाच एक समस्या द्दनमाथि होते की, इद्दतहासाचा अभ्यास कोित्या कारिासाठी महववाचा ठरतो. इद्दतहासाचा वण्यथ द्दवषय भूतकाळाशी सांबांद्दधत आहे. असा भूतकाळ सांदभथ साधनाांमधूनच द्ददसून येतो. कागदपत्राद्दशवाय इद्दतहास द्दलद्दहता येत नाही. म्हिूनच लॅनजलास ि नसिबॉस म्हितात, "No documents no History"' इद्दतहासाच्या टीकाकाराांच्या मते, ' Dead - Past ' पेक्षा Living Present हे जास्त महववाचे आहे. परांतु आज जे सद्य : द्दस्र्तीत (Living Present) असते तेच काही काळाने मृतप्राय (Dead Past) होते. म्हिून कोित्याही घटनेमध्ये असा कालानुक्रमे फरक करता येिार नाही. आपल्याला भेडसाविाऱ्या अनेक प्रसांगाांचे मूळ गतकाळामध्ये असते. म्हिून गतकाळाच्या, माद्दहतीद्दशवाय वतथमानकाळातील त्या समस्येवरील उपाय आपल्याला शोधून काढिे शक्य नाही. इ प्तिह ास या प्तव ष य ाच ी व् य ािी ही प्तव प्तव ध क ा ल ा न ु रू प साि त् य ा न े बदलि ी िाप्तहली आ ह े. आ ध ु प्त न क क ा ल ख ांड ा ि सामाप्त जक, िाजकीय, स ा ांस् क ृ प्त ि क, ध ा प्त म व क, मान सिास्त्र ीय अि ा अ स ांख् य सामाप्तजक ि ा स्त्र ा ांचा जन्म झाला. प्र त् य ेक सामाप्त जकिास्त्र आप ली महत् वा ची भ ू प्त म क ा आप आप ल्य ा च ौ क ट ी प्र म ा ण े पाि पाडि आ ह े आ प्तण आप ला प्तव षय हा इिि प्त व ष य ा ांप्र म ा ण ेच महत् वा च ा आ ह े अ स े स ा ि त् य ा न े स ा ांग ि आ ह े. इ प्तिह ास या प्तव ष य ाच् य ा स ांद भ ा व ि अि ी गोष्ट घडली आह े की त् य ाच ी व्या िी ा ि मोिय ा प्र माणा ि अ स ून त् य ा च े महत् व प्त द व स ेंप्त द व स वा ढि आ ह े. त् य ाच ी प्तिक वण सव व च दृ ष्ट ी न े जी वन ाला उ प य ु क्त आ ह े. कािण मान वी जी वनाि घ ड ू न ग ेल ेल् य ा गोष्टी व त् य ा च े ह ो ण ा ि े परिणाम ह े ा ि म ो ि े आ ह ेि. इ प्त ि ह ा स ा च े अ ध् य य न ा न े भप्तव ष् य काळाि प्त न ण व य घ ेि ा ां न ा न ेह म ी च उ प य ु क्त ि ि ल े आ ह े ह े आप ल्य ाला न ाकािि ा य ेण ा ि न ाही. प्रा. इलटन य ा ांच् य ा दृ ष्ट ी न े"स व व काही इ प्त ि ह ा स ा च े उत्त म प्तलखाण ह े एका अ थ ा व न े जागप्त ि क इ प्तिह ासा चा च भाग आ ह े. कािण एका छ ो ट य ा द ेि ा च् य ा इ प्तिह ासा चा प्तव चा ि क ि ि ा ांन ा जगाच ा प्तव चा ि ट ाळि ा य ेि न ाही."इ प्तिह ासा ची व्या िी वा ढि जाण्य ाच ी खिी क ा ि ण े खालीलप्रम ा ण े आ ह ेि. munotes.in
Page 9
इप्तिह ास :
व् य ाख्य ा व व् य ाि ी
अ थ व व स्व रूप
9 (१) आज द ेख ी ल अप्तिप्राच ीन ज ु न् य ा स ांस् क ृ ि ी च ा िोध लागि आ ह े. ज ु न े अप्तिप्राच ीन अ स े प्त ि ल ा ल ेख, भ ू ज व प त्र े, प्र ाच ीन काळाि ील भ ा ांड ी, प्तव प्त वध व स् ि ू उ त् ख न न ा द्व ा ि े प्तमळ ि आ ह े. त् य ा म ु ळ े प्र ाच ीन काल ख ांड ा च् य ा ज्ञ ान ाि / माप्तहि ीि भि पडि आ ह े. ज ु न े प्त स द्ध ा ांि म ा ग े प ड ून न व े प्त स द्ध ा ांि न व्यान े म ा ांड ल े जाि आ ह े. (२) न वी न भौगो प्तलक ि ो ध ा ांम ु ळ े अप्ति प्र ाच ीन स ांस् क ृ ि ी च् य ा िोध ाब िोबिच न वी मान व ाच ी व ांि ा व ळ नव् यान े प ु ढ े य ेि आ ह े. म ा न व व ांि ि ा स्त्र ा ि नव् या मा प्तहि ीच ी भि प ड ू न न व े प्त स द्ध ा ांि म ा ांड ल े जाि आ ह े ि े इ प्त ि हासा च्य ा अध् य य न ाला प ू ि क ििि आ ह े. (३) काळाच्य ा ओघाि इ प्तिहासा ची व्या िी वा ढल ी अ स ू न हकीक ि स ा ांग ण े, ही हकीकि किी घडली ि े स ा ांग ण े प्तिव ाय ह क ी क ि ी च े बौ प्तद्धक दृ ष्ट य ा प्तवश्ल ेषण क ि ण े व त् य ाच् य ा वि आधा रिि भप्तव ष् य क ाळासािी काही अ न ु म ा न ि य ाि क ि ण े, अस े ख ि े आि ा इ प्त ि ह ा स ा च े स् वरूप बन ि च ा ल ल े आ ह े. म् ह ण ून त् य ाच ी व्या िी वा ढीस लागली आ ह े. या प ू व ी इ प्तिह ास हा क े व ळ िाजकीय - ि ा ज घ ि ा ण् य ा ां च ा िाजाच् य ा क ु ट ु ां ब ा प ु ि ि ा म य ा व प्त द ि होि ा. य ु द्ध, िह, प्तव जय, पिाजय य ा ां च् य ा ि ी प्तन ग प्तडि होि ा. आि ा ि स े स् वरूप इ प्त ि ह ा स ा च े नव् या य ुग ा ि ि ा प्त ह ल े न ाही. माण साच्या स व व सा माप्तजक गोष्टींचा त् य ाच् य ा क ृ त् य ा ांच ा, चालीिीि ीच ा, प ि ां प ि ा ांचा, भ ा ष ेच ा, प्त व च ा ि ा ां च ा, व ि व न ा च ा प्तव च ाि इ प्तिह ासा ि साकल् य ान े क े ल ा जाि आ ह े. प्त क ां ब ह ु न ा म ा ण स ा च े द ैन ां प्त द न जीवन हा भ ाग द ेख ी ल इ प्तिह ासा चा प्तव षय ब न ला आ ह े. अगदी प ू व ी इ प्तिह ास हा प्तव षय वा ङमया चा प्त क ां व ा िाजक ािणा चा - िाज्यिा स्त्र ा चा एक भाग म् ह ण ून त् य ा क ड े प ा प्त ह ल े जाि ह ो ि े. आज इ प्तिहास हा स् वा य त्त प्तव ष य मान ला जाि आ ह े. त् य ा म ध् य े मान वी स म ू ह ा च ा अभ्या स, त् य ाच ा कलाप्तवका स, न ैप्त ि क कल्पना, ध ा प्त म व क कल्प न ा, प्तव प्तव ध प ि ां प ि ा य ा ांच ा झ ा ल े ल ा प्तव कास, व्या पाि, अ थ व ि ा स्त्र ी य व् य वहा ि, न ा णी इ. चा द ेख ी ल प्तव चा ि आि ा इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े क े ल ा जाि आ ह े. इ प्त ि हासा ची स ा ध न े गोळा करून त् य ाच ा अ न् व य ा थ व ल ा व ू न ऐप्तिह ाप्तस क घडामोडी म ा ग े असणािी प्र ेि ण ा स् पष्ट क ि ण े ही इ प्तिह ासाची व्या िी ब न ल े ल ी आ ह े. अगदी अप्तल कडच्य ा काळाि इ प्तिह ास या प्त व ष य ा ांि ग व ि स ामाप्तजक बदल social change, आ प्त थ व क घडामोडी Economic Activities, ि ळ ागाळाि ील जनसामान् य ा ां च ा इ प्तिह ास या प्त व प्तव ध प्त व ष य ा ांब ि ो ब ि ि त् वज्ञ ान या प्तव षयाि ह ो ण ा ि े बदल हा द ेख ी ल अभ्या स ाच ा प्तव षय ब न ला आ ह े. त्य ाचबिोबि कामगा ि चळवळ, व ग व क ल ह, ि ेि ी, उ द्य ो ग ध ांद े त् य ाच ा प्तव कास य ा स ा ि ख े प्त वषय द ेख ी ल आि ा इ प्तिह ासा च्य ा अध्य य न ाच ा भाग ब न ल े आ ह ेि. प्रो. गुस्टािसि (Gustavson) आपल्या ' A Preface to History ' या ग्रांर्ात म्हितात की, एखादा मनोवैज्ञाद्दनकसुद्धा औषध सुचद्दवण्यापूवी रुग्िाच्या गतकालाकडे जातो, ज्यावेळी त्याला रुग्िाची समस्या सोडवावयाची असते, तेव्हा त्याला द्दनदान करण्यासाठी रुग्िाची व्यद्दक्तगत माद्दहती असिे आवश्यक असते. ज्याप्रमािे एखाद्या व्यक्तीचे व्यद्दक्तमवव म्हिजे द्दतच्या अनुभवाांची गोळाबेरीज, त्याचप्रमािे एखादे राष्र द्दकांवा सांस्र्ा याांचे दृश्य स्वरूप त्याांच्या पार्श्थभूमीवर प्रकाश टाकते. इद्दतहासाच्या अभ्यासाने मािसाची अनुभवकक्षा वाढते. अनेक घटनाांतील परस्परसांबांध त्याला समजून येतात. प्रो. एल्टि (Alton) आपल्या ' The Practice of History ' या munotes.in
Page 10
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
10 ग्रांर्ात म्हितात,"इद्दतहासाच्या ज्ञानाने वतथमानकाळाच्या अनुभूतीला भक्कमपिा येतो व भद्दवष्यकाळासाठी काही मागथदशथन होऊ शकते. ("Historical knowledge gives solidity to the understanding of the present and may suggest guiding lines for the future.") इद्दतहासाच्या अभ्यासाने मािसाला आपला बुद्दद्धवादी दृद्दष्टकोि (Rational Attitude) व तकथबुद्धी (Reasoning) वाढद्दवता येते. प्रो. आर्. जी. कॉनलंगिूड (R.G.Collingwood)"य ा ां न ी ' Idea of History ' य ा ग्र ांथ ाि"इ प्त ि ह ा स ा ल ा ख ू प महत्त्व आ ह े. त् य ाच ी प्तिक वण मा न व ी ज ी व न ा ल ा उ प य ु क्त आ ह े. कािण सध् य ाच् य ा मा न वी जीव न ािील ग ि ग ो ष्ट ी व त् य ा च े ह ो ण ा ि े प र ि ण ा म य ा म ु ळ े त् य ा ि ी ल न ा द ह ा प ू व ी प्र म ा ण ेच ब द ल ण् य ा च ी ि र्क य ि ा आ ह े. महत्त्वप ू ण व घ ट न ा ल क्ष ा ि ि े व ल् य ा न े भ प्त व ष् य क ा ळ ा ि प्त न ण व य घ ेण् य ा च् य ा दृष्टीन े त् य ा उ प य ुक्त ििि ाि. अ स े ह े प्त न ण व य दृ श् य स् व रू प ा ि द ा ख प्त व ि ा य ेि नाहीि. प ि ां ि ु क ा य ह ो ऊ ि क े ल व स ध् य ा च् य ा स ु स ांग ि क ा ल क् म ण े म ध् य े क ो ण ि ा ध ो क ा ह ो ऊ ि क े ल य ा च े प्त द ग् द ि व न किि ा य ेई ल. ("Hi story ha s a value, i ts teac hing s are us eful for hu man l i fe ; s i mply be c au s e the rhyth em o f its ch ange i s l i ke l y t o repeat i tself, sim i l ar antec ende nts l ea ding to sim i l ar co ns eque nts, the history of no table ev e nts i s wor th rememb eri ng i n orde r to se rve as a ba sis for prog n os ti c j ud ge m en ts, no t de mo ns tr ab l e bu t probab l e l a ying down no t what wi l l ha p pen, bu t what i s l i kely to ha ppen, i nd i ca ti ng the po i nts of da n ge r i n rhythe ms n ow go i n g on".) प्रो. लेकी (Lecky) न े इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी स ा ांग ि ा न ा म् ह ट ल े आ ह े क ी, "जी व्यक्ती ग ि क ा ळ ा ि ी ल घ ट न ा ांच े व ैप्त ि ष्ट य ज ा ण ण् य ा ि प्त न ष् ण ा ि आ ह े, ि ी व् य क्ती स् वि : च्य ा समकालीन घ ट न ा ांच े म ू ल् यम ा प न क ि ण् य ा ि ा ि ि ी च ू क क ि ण ा ि न ा ह ी."("He who ha s l ea rnt to un d erstan d th e true ch ar acter a nd te nd e nc y of man y s uc c eedi ng y ea rs i s no t l i ke l y t o go very f ar w rong i n es ti mati ng hi s ow n.") प्रो. बॉडीन (Bodin) न े इ प्त ि ह ा स ा च ी व्यािी िि वी ि असि ान ा ि ीन म ह त्त् व प ू ण व व ैप्त ि ष्ट य े स ा ांप्त ग ि ल ेल ी आ ह ेि. िी प ु ढ ी ल प्र म ा ण े : १. ज्या िार्श्ि ि त्त्व ावि मान वी स् वभाव ा च ी ब ैि क आ ध ा र ि ि आ ह े त् य ा ि त्त् व ा च ी ओ ळ ख इद्दतहासामुळे आपल्याला ह ो ि े. उदा. मान वी स् वभ ाव ािील िाग, लोभ, मोह, क् ौ य व, द्दहांसा, म ह त्त् व ा क ा ांक्षा य ा ग ु ण ा ां च ी ओळ ख आप ल्य ाल ा इ प्त ि ह ा स ा म ध ून ह ोते. मोगल इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े ज ाग ो ज ा ग ी क् ौ य व आ प ल् य ा ल ा प्त द स ि े. उदा. म ो ग ल ि ा ज् य क ि े प्त ि क्ष ेच ा भाग म् ह ण ून आ प ल् य ा प्त व ि ो ध क ा ांच ी ड ो ळ े क ा ढ ी ि असि. आप ल्य ा प्त व ि ो ध क ा ां च ा न ायनाट किण्याची प्र व ृ त्त ी म ो ग ल ा ांम ध् य े प्त क ां ब ह ु न ा अ न ेक िाज्य क त् य ा ांम ध् य े आप णा स प्तदस ि े. २. ऐ प्त ि ह ा प्त स क घ ट न ा ांच् य ा अभ्य ास ाव रून एका ििाप्तवक म य ा वदेप य ां ि भ ा व ी घ ट न ा व ि व प्त व ि ा य ेि ा ि. य ा व् य ा ि ी च े स् व रू प अ स े क ी, प्रत् य ेक ि ा ष् र ा च ी, समाजाच ी प्तव प्तिष्ट ज ड ण घ ड ण अ स ि े. एकदा य ा जडण घडण ीच ा अ भ् य ा स क े ल ा म् ह ण ज े त् य ा स म ा ज ा स ांब ांध ी, िाष्र ास ांब ां ध ी आ प ल् य ा ल ा भप्त विव्यि ा क ा ह ी प्र म ा ण ा ि व ि व प्त व ि ा य ेई ल. इ प्तिह ासा च्य ा अभ् य ा स ा न े ज् य ा प्र म ा ण े भ प्त व ि व् य ि ा व ि व प्त व ण े क ा ह ी प्र म ा ण ा ि ि र्क य आ ह े, munotes.in
Page 11
इप्तिह ास :
व् य ाख्य ा व व् य ाि ी
अ थ व व स्व रूप
11 त् य ाच प्रम ा ण े व ि व म ा न क ा ळ ा च ा अ भ् य ास करून आप ल् य ाला ऐप्तिह ाप्तस क घ ट न ा ांच्य ा आ ध ा ि े भ ू ि क ा ळ ा च े प्त च त्र उ भ े क ि ण े ि र्क य आ ह े. ३. मान वी इ प्तिह ासा च्य ा अभ् य ासा द्वाि े ि ा र्श् ि ज ी व न ा च ी म ू ल् य े ज ा ण ि ा य ेि ा ि. मान व ी जीवन ाच ी ि ा र्श् ि म ू ल् य े म् ह ण ज े प्र ेम, दय ा, ि ा ांि ी, म ा ण ु स क ी, मान विावा द इ. प्राच ी न भ ा ि ि ा च् य ा अ भ् य ा स ा प ा स ून य ा ग ु ण ा ां च ा प र ि प ो ष झ ा ल ेल ा आप ल्य ाला प्तदसिो. आ ध ु प्त न क ज ग ा म ध् य े य ा च म ू ल भ ू ि स त् य ा च् य ा म ा ग े स व व ज ग ध ा व ि े आ ह े अ स े आप ल् य ा ल ा प्त द स ि े. इ प्त ि ह ा स ा च े क्ष ेत्र प्त द व स ेंप्त द व स व् य ाप क ह ो ि आ ह े. प ू व ी इ प्त ि ह ा स क्त ि ा ज े, िाण्य ा, लढ ाय ा, ि ह य ा च् य ा प ु ि ि ाच म य ा व प्त द ि ह ो ि ा आ ि ा त् य ा च ी व् य ाि ी ख ू प ब द ल ल ी आ ह े. प ू व ी स ा म ा न् य म ा ण स ा ल ा इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े क ो ण ि ेह ी स् थ ा न न व् ह ि े आ ज ि ो च स ा म ान्य म न ु ष् य इ प्त ि ह ासाचा 'कण ा ' ब न ल ा आ ह े. ि ळ ागाळाि ी ल ल ो क ा ांच ा इ प्त ि ह ा स (Subalt ern Hi story) ह ा इ प्त ि ह ा स ा च ा म ह त्त् व ा च ा भ ा ग ब न ल ा आ ह े. प ू व ी प्तस्त्रय ा ांस ांब ांध ी च ा दृ प्त ष्ट क ो ण अ प्त ि ि य स ांक ु प्त च ि ह ो ि ा, आ ज स्त्र ीव ादी दृप्तष्टक ोण (F emini st At titud e) ह ा इ प्त ि ह ा स ल ेख न ा च ा, स ांि ो ध न ा च ा म ह त्त् व ाच ा प्तव षय मा न ला जाि ो. प्रो. बी. शेख अली य ा ांन ी इ प्ति हासा च्या व्या िीच े व ण व न क ि ी ि अ स ि ा न ा प ु ढ ी ल म ुद्याांची च च ा व क े ल ी आ ह े. (१) ज े घ ड ल े त् य ा च े व ण व न क ि ण े. (२) ज े घ ड ल े त् य ा च े म ू ल् य म ा प न क ि ण े. य ा द ो न ि त्त् व ा म ध् य े च व ेग ळ् य ा स् ि ि ा ांव ि आ प ल् य ा ल ा इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी स्पष्ट क ि ि ा य ेई ल. इ प्त ि ह ा स ा ांच ी व् य ा ि ी म ा न व ी ज ी व न ाि ी प्त न ग प्त ड ि अ स ि े. मानव ी ज ी व न अ न ेक अ ांग ा ां न ी ब ह ि ि अ स ि े. त् य ा म ध् य े स ा म ा प्त ज क, स ा ांस् क ृ प्त ि क, आ प्त थ व क ध ा प्त म व क ब ा ब ीं च ा स ांब ां ध य ेि अ स ि ो. समाजजीव न ािील रूढी, प ि ांप ि ा म न ो ि ां ज न ा च े प्त व प्त व ध प्र क ा ि य ा स व ा ां च ा स म ा व े ि इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े ह ो ि असि ो. इ प्तिह ास हा ए क स् व य ांभ ू प्त व ष य आ ह े, ह ी ब ा ब प्त व द्व ा न ा ांन ी मा न् य क े ल ेल ी आ ह े. त् य ा म ु ळ े इ ि ि क ो ण त् य ा ह ी प्त व ष य ा च् य ा अ प्त ध प त् य ा ख ा ल ी न िाहि ा प्तव प्त वध कला, न ी प्त ि म ू ल् य े स व ा ां च ा व् य ा प क अ थ ा वन े इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े स म ाव ेि ह ो ि असि ो. इ प्त ि ह ा स ा ल ा द ो न प्र क ा ि च ी क ा य े क ि ा व ी ल ा ग ि ा ि. (१) स ांद भ व स ा ध न े ग ो ळ ा क ि ण े व (२) प्त म ळ ा ल ेल् य ा इ प्त ि ह ा स ा च् य ा स ाध न ा ांच े म ू ल् य म ाप न क ि ण े. य ा द ो न प्र प्त क् य ा म ू ल भ ू ि ि ा स्त्र ी य प्रप्त क् य ा आ ह ेि. त् य ा म ु ळ े स् व ा भ ा प्त व क च इ ि ि ि ा स्त्र ा प्र म ा ण ेच व स् ि ुप्तन ष्ठि ा (Objectivity) व िास्त्र ी य दृप्त ष्ट कोण (Sci en ti fi c atti tude) अ व ल ांब ावा लागि ो. प ि ां ि ु इ प्त ि ह ा स ा च ा गाभा मान वी मना ि ील भा वभ ाव न ाि ी असि ो. त्य ाम ु ळ े िास्त्र ामध ील व स् ि ु प्त न ष्ठ ि ा प्र त् य क्षा ि येऊ िकि न ाही. ह ी इ प्त ि ह ा स ा म ध ी ल उ ण ी व आ ह े ह े आ प ण ल क्ष ा ि घ ेि ल े प ा प्त ह ज े. इ प्तिह ासाचा स ांब ांध म ा न व ी ज ी व न ा ि ी असि ो आप्तण मान वी ज ी व न प र ि प ू ण व क ि ण् य ा स ा ि ी स ा प्त ह त् य ा च ा आधार घ्य ाव ा लागि ो. सर जदुनार् सरकार munotes.in
Page 12
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
12 य ा ांच् य ा म ि े, ' इ प्तिह ास आप्तण साप्त हत् य ' य ा ांन ा प्त वभ ागण ारी ि े ष ा अ प्त ि ि य प ु स ट आ ह े. य ा प्तवधा न ाच ा अ थ व अ स ा क ी, इ प्ति हासा ची व् य ािी ही साप्तहत्याप्रम ा ण ेच अप्ति िय व् य ाप क आ ह े. प्रो. जी. एम. द्दिव्हलीन य ा ांन ी इ प्त ि ह ा स ा च ी ' प्त त्र प्त व ध ' व् य ा ि ी स ा ांप्त ग िलेली आह े. ि ी व्या िी अिी- (१) िास्त्र ीय (२) काल्पप्तन क व (३) साप्त हप्तत्यक य ा प्तत्रप्त व ध व्या िी चा प्तव चाि क ेल ा अ स ि ा आ प ल् य ा अ स े ल क्ष ा ि य ेि े क ी, आ ध ु प्त न क क ा ळ ा ि ि ा स्त्र ी य दृ प्त ष्ट क ो ण ा म ु ळ े ज् य ा क ा ह ी स ांि ो ध न ा च् य ा प्त वप्त व ध ि ा ख ा प्त न म ा व ण झ ा ल् य ा त् य ा ां च ा स म ा व ेि ह ो ि ो य ा ल ा च आ प ण ि ा स्त्र ा ांचा इ प्तिह ास (H i story of Sci en ce s) म्हणि ो. उदा. म ा न व ा न े च ांि ा व ि ि े व ल ेल े प ा ऊ ल प्त क ां व ा भ ा िि ी य अ ांि रिक्ष मप्तहला कल्पना चा वला प्तहच्या ब ा ब ि ी ि घ ड ल ेल ी घ ट न ा प्त क ां व ा म ांग ळ ग्र ह ा च े प ृ र्थ व ी ज व ळ य ेण े ह ी ि ा स्त्र ी य घ ट न ा ही स ुद्ध ा इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी आ ह े. क ा ल् प प्त न क ब ा ब ीं च ा प्त व च ा ि क े ल ा अ स ि ा ब ऱ् य ा च व ेळ ा घ ड ल े ल् य ा घ ट न ा ां च् य ा आ ध ा ि े व ि व म ा न प्त क ां व ा भप्त वष्य काळामध् य े क ा य घ ड ू ि क े ल य ा स ांब ांध ी प्त व च ा ि क ि ण े ह ी स ु द्ध ा इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी च आ ह े. उ द ा . १ १ स प् ट ेंब ि २ ० ० १ ि ो ज ी अ म ेर ि क ेि ील Wo rl d Centre वि झ ा ल ेल ा दहिि व ा द ी ह ल् ल ा य ा व रू न क ल् प न ेच्या आधािाव रू न भावी काळाि कोण त् य ा घ ट न ा घ ड ू िक ि ी ल य ा च ा अ ांद ा ज य ेऊ ि क ि ो. स ा प्त ह त् य ा म ध् य े ि ि आप ल्य ाला इ प्त ि ह ा स ा च े प द ो प द ी द ि व न ह ो ि अ स ि े. म ग ि ी ि ेर्क स प्त प अ ि च ी ऐप्तिह ाप्तस क न ा ट क े अ स ो ि, व स ांि क ा न ेट क ि ा ांन ी प्त ल प्त ह ल ेल ी ' प्त वष व ृ क्ष ा च् य ा छ ा य ेि ' ' प्तहमालया च् य ा स ा व ल ी ि ' प्त क ां व ा ' ि ाय ग ड ा ल ा ज ेव् ह ा ज ा ग य ेि े ' अ ि ी न ाट क े अ स ो ि. न्य ा. ि ा न ड े य ा ां च े ल ेख अ स ो ि अ थ व ा म. ु ल् य ा ां न ी प्त ल प्त ह ल ेल् य ा ' ि े ि क ऱ् य ा ांच ा आ स ूड ' य ा स ा ि ख े साप्तहत्य अ सो. थोडर्कय ाि, इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी ह ी म ा न व ा च् य ा उ त् क् ा ांि ी ि ी स ांब ांप्त ध ि आ ह े. इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े मान व ा न े प्त व प्त व ध क्ष ेत्र ा ांि क े ल ेल ी प्र ग ि ी व प्त ि च ा आ ल ेख य ेण े आ व श् य क अस ि े. इ प्तिह ासा च्य ा व ा च न ा म ध् य े व् य क्त ी आ प ल े प्र प्त ि प्त ब ांब ि ो ध ण् य ाचा प्र य त् न क ि ी ि अ स ि े व अि ा ि-ह ेच े प्र प्त ि प्त ब ांब ज् य ा व ेळ ी इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े प्त द स े ल त् य ा व ेळ ी च ख ऱ् य ा अ थ ा व न े इ प्त ि ह ा स ल ेख न झ ा ल े अ स े म् ह ण ि ा य ेई ल. अनाप्त द क ा ल ा प ा स ू न स ा म ा न् य म ा ण ूस प र ि प्त स् थ ि ी च े भ क्ष् य च ब न ि ग ेल ा आ ह े. त्य ाच े ह ु ब ेह ूब व ण व न इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े आ ल े प ा प्त ह ज े. इ प्तिह ासा च्य ा व् य ा ि ी म ध् य े आ प्त थ वक घडामोडी व समाजि ास्त्र ी य बदल य ाम ु ळ े व ा ढ ह ो ि आ ह े. म ा र्क स व व ा द ी ि त्त् व ज्ञ ा न ा न े अ ांि प्त व व ि ो ध ा च ी (Di alec ts) कल्पना म ा ांड ल ी. व्यक्त ी प्त क ां व ा स म ा ज य ा ांच ी प्र ग ि ी ह ो ण् य ा स ा ि ी अ ांि प्त व व ि ो ध ा च ी क ल् प न ा माांडली. प्तव िोध- प्तवक ा स ह े ि त्त् व अत्यांत म ह त्त् व ा च े म ा न ि ाि. स ो ि ल ड ा प्त व वप्तनझ म च ी स ांक ल् प न ा स म ा ज ा ल ा ल ा व ण् य ा ि य ेि े. ही स ु द्ध ा इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी आ ह े. साम्य व ादी द ेि ा म ध् य े घडण ाऱ् य ा घडामोड ीं क ड े म ा र्क स व व ा द ी ि त्त् व ज्ञ ा न ा ि ू न प ा प्त ह ल े ज ा ि े. अि ा घ ड ा म ो ड ीं म ध् य े कामगाि च ळ वळ, वग व कलह, व्या पाि, उ द्य ो ग ध ांद े, ि े ि ी इ त् य ादींच ा स म ा व ेि असि ो. एखाद्या लोकिाहीव ाद ी द ेि ा ि य ाच घ ट न ा ांच् य ा क ड े सामाप्त जक बदल अि ा दृ प्त ष्ट क ो ण ा ि ू न प ा प्त ह ल े ज ा ि े. प्तव प्तव ध िाजकीय - सामाप्त जक स ांस् थ ा ांच ा, स ांस द ी य लोकिाही चा प्त वका स ही इ प्तिह ासा ची व्या ि ी द ि व प्त व ि ा ि. स् वा भाप्त वकच इ प्तिह ासाची व् य ािी व ा ढ ू न अ थ व ि ा स्त्र, िाज्यिास्त्र, समाज िा स्त्र, munotes.in
Page 13
इप्तिह ास :
व् य ाख्य ा व व् य ाि ी
अ थ व व स्व रूप
13 म ा न व व ांििास्त्र, इिि भ ौ प्त ि क ि ा स्त्र े य ा ांच् य ा ि ी प्त न गप्तडि अस णा िा प्त वषय म् ह ण ू न इ प्त ि ह ा स ा क ड े प ा प्त ह ल े ज ा ि े. इ प्त ि ह ा स ा च े प्त व प्त व ध प्र काि उदा. स ांस द ी य पद्धिीचा इ प्तिह ास, लष्कि ाच ा इ प्तिह ास, क ा य द्य ा ांच ा इ प्त ि ह ा स य ा प्त व ष य ा च ी व्या ि ी दाखप्त विाि. काळाच्य ा ओघाि इ प्तिह ासा ची व्या िी वाढली. इ प्तिहासाला प्तत्रप्त वध क ा म े किावी लागि ाि, िी प ु ढ ी ल प्र म ा ण े : १) हप्तककि स ा ांग ण े. २) ही हप्तककि किी घडली ि े स ा ांग ण े व ३) हप्तककि ी च े प्त व च् छ े द न क ि ण े. प ि ां ि ु अगदी अल ीकडील क ाळाि य ा प ेक्ष ा स ु द्ध ा इ प्तिह ासा ची व्या िी वाढली आ ह े. प ू व ी इ प्तिह ासा ला ख ू प म य ा व द ा होत्या. त् य ा व ेळ ी क्त ि ा ज घ ि ा ण् य ा ांचा उदय व अस् ि, ि ा ज ा ांच े दिबाि, य ु द्ध े व िह य ा ांच ा प्तव चा ि क ि ण े म् ह ण ज े इ प्तिह ास असा समज होि ा. आि ा मात्र इ प्तिहास ा क ड े मान विावा दी दृ प्त ष्ट क ो ण ा ि ू न प ा प्त ह ल े ज ा ि े. माणस ाच् य ा स व व सामा प्तज क हालचालींच ा उदा. प्तव प्त वध ख े ळ, चालीिीि ी, प ि ां प ि ा या स व ा ां च ा च प्त वचाि क ेला जाि ो. इ ि क े च न व् ह े िि सामान् य म ा ण स ा च े द ै न ांप्त द न जी वन हा स ुद्ध ा इ प्तिह ासा चा प्तव ष य ब न ल े ल ा आ ह े. प ू व ी इ प्तिह ास ही वा ङ्मय ाच ी प्त क ांवा ि त्त्व ज्ञा न ाच ी प्त क ां व ा िाज्यिास्त्राची एक िाखा म् ह ण ून प्त ि च् य ा क ड े पाहि असि. प ि ां ि ु आज इ प्तिह ास हा एक स् वायत्त प्तव षय मान ला ग ेल ा आ ह े. इ प्तिहासाला जो स् वा य त्त द ज ा व प्र ाि झाला आ ह े. त् य ा म ु ळ े मा न व प्त क ां व ा मान वी स म ू ह य ा ांच ा अभ्या स किीि असि ान ा त् य ाब द्दल प्तवप्तव ध प्र क ा ि च े ज्ञान त् य ा ांच् य ा ि ी ल कलाप्तव कास, न ैप्त ि क अप्तधष्ठान, प ि ां प ि ा आप्तण त् य ाच ी झ ा ल ेल ी स व ा ां ग ी ण प्रगि ी हा इ प्तिह ासा चा व ण् य व प्तव ष य ब न ल ेल ा आ ह े. इ प्तिह ास न ु स ि ाच एखादी घटना जगाला स ा ांग ि न ाही िि साध न साप्त हत् य ज म प्त व ण े व त् य ाच ा अ न् व य ा थ व ल ा व ू न ऐप्तिह ाप्तस क घ ड ा म ो ड ी म ा ग े असणािी प्र ेि ण ा स्पष्ट क ि ण े ही इ प्तिह ासा ची व्या िी ब न ल ेल ी आ ह े. इ प्त ि हास हा प्तव षय िास्त्र आ ह े अ स े म ा न ल े ज ा ि े. प ि ां ि ु ज् य ा व ेळ ी स ांद भ व साप्त हत् य गोळा क े ल े जाि े ि ेव् ह ा ि े गोळा क िण्याम ा ग े व स् ि ु प्त न ष्ठ ि ा ही िास्त्र ीय स ांक ल् प न ा अ स ि े. प ि ां ि ु ज् य ा व ेळ ी घ ट न ा ांच ा अ न् व य ा थ व लावण्य ा चा प्र स ांग य ेि ो ि ेव् ह ा ब ऱ् य ा च व ेळ ा व्यप्त क्तप्त न ष्ठि ा य ेण् य ा च ी िर्कय ि ा अ स ि े. इ प्तिह ास हा प्त न स ग ा व च ा अभ् य ा स किीि न ाही िि त्य ा प्तनस ग ा व ि िाहणाऱ् य ा मा न वा ची प्रगि ी कसकिी झाली य ा चा िो प्त वचाि किि ो. इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े एखा द्य ा य ो द ध् य ा च् य ा स ां द भ ा व ि नद्य ा, प व व ि, सागि, डोंगि य ा ांच ा प्तव चा ि क े ल ा जाि ो. उदा. प् लासीच् य ा ि ण ा ांग णा च ा प्तव च ाि ि ॉ ब ट व र्कलाईव्ह च्य ा स ांद भ ा व ि, पाप्तन पि च्य ा ि ण ा ांग ण ाचा प्तव च ाि भ ा ऊ स ा ह ेब आप्तण अब् दाली य ा ांच् य ा स ांद भ ा वि, िि व ॉ ट ल ू वचा प्तव चा ि न ेप ो प्त ल य न च् य ा स ांद भ ा व ि क े ल ा जाि ो. य ाच ा अ थ व असा की, मान वा च्य ा जडण - घ ड ण ी म ध् य े प्त न स ग ा व च ा ज ेव ढ ा स ांब ांध अ स ेल ि ेव ढ य ा स ांद भ ा व ि च प्तनस ग ा व च ा प्तव चा ि क े ल ा जाि ो. इ प्त ि ह ा स क ा ि ा न े इ प्तिह ासा ची व्या िी ििवी ि असि ान ा न ु स ि ेच प्रिासन, काय दा प्त क ां व ा ध म व य ा ांच ा प्तव चा ि न किि ा त् य ा ांच् य ा प ल ी क ड े प ि ां ि ु मान वी स म ा ज ा म ध् य े ज्या घटना घडि असि ाि त् य ा ांच ा प्तव चा ि क े ल ा प ा प्त ह ज े. इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े ि ास्त्र ी य प्रगि ी, ि ांत्र ज्ञ ा न प्त व ष यक प्र गि ी, भौगो प्त लक िोध या स व ा ां च ा मा न वा व ि कोण ि ा परिणाम झाल ा या स ांद भ ा व ि अभ्या स क े ल ा प ा प्त ह ज े. इ प्तिह ासाम ध् य े सामा न्य व्यक्त ी ही स व ा ांि महत्त् वा ची म ान ली munotes.in
Page 14
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
14 ज ा ि े. कािण अि ी व्यक्ती ए ख ा द े िाज्यिास न प्त न म ा व ण करू ि क ि े प्त क ां व ा अन्य ाय कािक िाज्यिास न ाच ा ि े व ट करू ि क ि े. इ प्तिहासा च्य ा बदलत् य ा व् य ािी सािी इ प्तिह ास ल ेख न ि ा स्त्र द े ख ी ल ि ेव ढ े च जबाबदाि म ा न ल े पाप्तहज े. कािण १९ व्या ि ि क ा प य ां ि इ प्त ि ह ा स ा च े अध्य य न ह े क े वळ िाजकीय घट न ा, प्र स ांग य ा ांच् य ा ि ी प्त न गप्तडि ह ो ि े. पण सध् य ा इ प्तिह ासा चा प्तव चा ि क ि ि ा ांन ा सामाप्त जक, आ प्त थ व क, िाजकीय, न ैप्त ि क, साप्त हत् य प्तव षयक, गोष्टींचा आप ण प्तव चा ि किि ो कािण इ प्तिह ासा ि आप ण मान वा च्य ा प्र गि ीचा प्त वच ाि किि ो. ि ेव्हा विील प्त व ष य ा ांचा प्तव चा ि क ि ण े क े व ळ अप रिह ा य व ि ि ि े. इ प्तिह ास हा प्तव षय रूक्ष न बन ि ा स ि ेज, आ क ष व क बन ण्य ासा िी साप्त हत् य ा चा आ ध ा ि द ेख ी ल न ेह म ी घ ेि ल ा जाि ो. इ प्त ि ह ा स ल ेख न िास्त्र ा न े वि न म ू द क ेल ेल् य ा प्त व ष य ा ां च ा आधाि घ ेऊ न स ा ध न े गोळा क ि ण े व त् य ा ि ू न भ ू ि क ा ळ ा ि ी ल घ ड ल ेल् य ा घ ट न ा ांच ा, गोष्टींचा व ेध घ ेण् य ा च े काम स ु रू ि े व ल े आ ह े. इ प्तिह ासाची वा ट चा ल व स् ि ु प्त न ष्ठ अ न ु भ व व ा द ा प ा स ू न (E mpir i sm) इ प्त ि ह ा स ा व ा द ा प य ां ि (Hi stori cism) झ ा ल ी आ ह े. व स् ि ु प्त न ष्ठ अ न ु भव व ा द म् ह ण ज े ऐ प्त ि ह ाप्तसक घ प्त ट ि ा ांच ी (Hi stori ca l facts) प्तन प्तििी किण्याच ी प्र प्तक् य ा हो य, ि ि इ प्तिह ासव ाद म्हणज े घ प्त टि ा ांच ी स ु रु व ा ि, उ ग म क स ा झ ा ल ा ि े स ा ांग ू न त् य ा घप्त ट ि ा ांच ा प्त व क ा स क स ा झ ा ल ा ह े स ा ांग ण् य ा च ी प्र प्तक्य ा होय. य ा द ो न् ह ी स ां क ल् प न ा इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी व ेग ळ् य ा प्र क ा ि े प्त सद्ध किि ाि. इ प्त ि ह ा स ा ांच्य ा व्या पक स् वरूपाव ि द्दसग्मांड फ्रॉईड व अल्बटथ आईनस्टाईन य ा ांच् य ा प्तव चा िसि णी च ा प्रभाव प्त द स ू न य ेि ो. य ा म ध ून च अम ेर ि क े न े ऐ प्त िह ा प्त स क स ा प ेक्षि ाव ा द (Hi stori ca l r elat i vism) ह ी स ांक ल् प न ा रू ढ क े ल ी. आपली प्रगती तपासा : प्र.१. इद्दतहासाची व्याप्ती द्दवशद करा. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- १. ४ साराांश : एप्तिह ाप्तस क घ ट न ा ां च ा न ु स ि ा एक ढीग म् ह ण ज े इ प्तिह ास न व् ह े िि प्तव प्तव ध घ ट न ा ांम ध् य े एक स ांब ांध प्र स् थाप्तपि किण्याच ा प्रय त्न क े ल ा जाि ो. या घ ट न ा ांच ा अ न् व य ा थ व लावी ि असि ा कोणत्य ा ना कोण त् य ा ि त्त्व ज्ञ ा न ाच ा आध ाि घ ेि ला जाि ो. इ प्तिह ासका ि, इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े मान वी सम ाजाच् य ा व ैप्त ि ष्ट य प ू ण व घटना, त्य ा मागील ि त्त्व, प्तव चा ि, व्यक्तीची व ृत्त ी य ा ांच ा प्तव चा ि किि ो. समाजाला स म ज ेल, रु च ेल, प च ेल अि ा ि ब् द ा ांि आ प ल े स ांि ो ध न म ा ांड ि असि ो. इ प्तिह ासा ला न ु स ि ी घट न ा न ों द व ू न चालि न ाही िि िी हकीगि किी घडली त् य ाच ा अ न् व य ा थ व ल ा व ू न ऐ प्तिह ासी क घडामोडी मागच ी प्र ेि ण ा स् पष्ट किावी ल ा ग ि े. त् य ा म ु ळ े इ प्तिह ासा ची व्यािी व ाढि ज ा ि े. munotes.in
Page 15
इप्तिह ास :
व् य ाख्य ा व व् य ाि ी
अ थ व व स्व रूप
15 १.५ प्रश्न : १. इ प्तिह ासा चा अ थ व व व्या ख्य ा स् पष्ट ीकिणास ह प्तलहा. २. इ प्तिह ासा ची व्या िी प्त विद किा. ३. इ प्तिह ासा च्य ा प्तव प्तव ध व्या ख्य ा स ा ांग ा . त्य ाप ैकी कोण ि ी व्या ख्य ा ही अप्तधक बिोबि आ ह े अ स े ि ु म् ह ा स व ा ट ि े का? १.६ अद्दतररक्त वाचन : १. ई. एच. काि, अ न ुवादक - प्र ा. प्तव .गो. ल ेल े, इ प्तिह ास म् ह ण ज े काय ? क ॉ प्त न् ट न ेन् ट ल प्र कािन, प ु ण े. २. ग ा ड व न चा ई ल्ड, अ न ु व ा द क - डॉ. बलि ाज ि म ा व, इ प्तिह ास का इ प्तिह ास, हरिया णा साप्त हत् य अक ादमी, च ांद ी ग ढ, १९८८. ३. डॉ. ग ो प्त व ांद च ांि प ा ांड े, इ प्तिह ास : स् वरूप ए व ां प्त स द्ध ा ांि , िाजस् थान प्तहन्दी ग्र ांथ अक ादमी, ज य प ू ि, १९९ ८. ४. डी. डी. क ो स ा ांब ी, प ु ि ा ण क थ ा व वा स् ि विा. ५. द. प्तव. क े ि क ि, इ प्तिह ासा ि ील अ ांि : प्र वा ह. ६. ग. ह. ख ि े, साध न ा प्तच प्तकत्स ा, लोकवाङ्मय ग ृ ह, म ु ांब ई, १९७ ६. ७. प्तव. द. घ ा ट े , इ प्ति हासिा स्त्र आप्तण कला, द ेि म ु ख प्र कािन, प ु ण े. ८. प्रभाकि द ेव, इ प्तिह ास : एक िास्त्र, कल्पना प्र कािन, न ा ांद ेड. ९. सदाप्त िव आ ि व ल े, इ प्तिह ास ा च े ि त्त्वज्ञा न , प्र ाज्ञ पाििाला म ांड ळ, वा ई, १९६७. १०. डॉ. ि ा ांि ा क ो ि े क ि , इ प्त ि हास : ि ांत्र आप्तण प्तव ज्ञान , श्री साई न ाथ प्र कािन , न ा ग प ू ि , २००७. ११. स ु ह ा स ि ा ज द ि े क ि , इ प्तिह ास ल े ख न ि ा स्त्र, प्तव द्य ा प्र कािन , न ा ग प ू ि , १९९ ८. १२. डॉ. बी. एन . स ि द ेस ा ई , इ प्त ि ह ा स ल ेख न प द्ध ि ी, ड क े प्र कािन , क ो ल् ह ा प ू ि , २००५. १३. गाय कव ाड, डॉ. स ि द ेस ा ई हनम ा न े, इ प्तिह ास ल ेख न ि ा स्त्र , ड क े प्र कािन , क ो ल् ह ा प ू ि , २००१. १४. डॉ. एस. एस. गािाळ, इ प्त ि ह ा स ा च े ि त् वज्ञ ा न , क ै ल ा ि प प्त ब् ल क े ि न् स, औ ि ांगाबाद, २००५ munotes.in
Page 17
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
16 २ इितहासाचे Öवłप व महÂव घटक रचना २.० उद्दिष्टे २.१ प्रस्तावना २.२ इद्दतहासाचा अर्थ व व्याखया २.३ इद्दतहासाची व्या प्ति २.४ साराांश २.५ प्रश्न २.६ अप्ति रिक्त वा चन २.० उद्दिष्टे : हे युिनट पूणª झाÐयानंतर िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होऊ शकेल : १. इद्दतहासाचा अर्थ आद्दि व्याख्या समजिे. २. इद्दतहासाच्या व्याप्तीचे मूल्यमापन क ि ण े. २.१ प्रस्तावना : इ प्त ि ह ा स ह ा ए क ग प्त ि म ा न व ब ह ु आ य ा म ी प्त व ष य आ ह े. त्याला स व व प्त व ष य ा ांच ी जननी म् ह ण ून ग ण ल े ज ा ि े. इ प्त ि ह ा स ा च े प्त ि क ा ण , व ेळ आ प्त ण प्त व ष य ा न ुस ा ि प्र क ा ि आह ेि . प ूव व-ऐप्तिह ाप्तसक, प्र ाच ीन , म ध् य य ु ग ी न आप्तण आधुद्दनक ह े 'काळा' च् य ा आ ध ा ि े इ प्त ि ह ा स ा च े प्र क ा ि आ ह े ि . आ प्त थ व क , ल ष् क ि ी, स ा म ा प्त ज क , स ा ांस् क ृ प्त ि क , ि ा ज क ीय इत्यादी 'प्तवषया' न ु स ा ि इ प्त ि ह ा स ा च े प्र क ा ि आ ह ेि . स् थ ा प्त न क , प्र ा द े प्त ि क , ि ा ष् र ी य आ प्त ण आ ांि ि ि ा ष् र ी य ह े 'प्तिकाण ा' च् य ा आध ाि े इ प्तिह ासाच े प्र क ा ि आ ह ेि . आ ांि िि ाष्रीय इ प्तिह ासाि अ ि ा घ ट न ा ांच् य ा अ भ् य ा स ा व ि ज ो ि द ेण् य ा ि आ ल ा की घ ड ल ेल् य ा घ ट न ा ांन ी ज ग ा च् य ा स ांप ू ण व म ा न व ी स म ु द ाय ाव ि त् य ाच ा परि णा म क े ल ा. उ द ा . फ्र ें च ि ा ज् य क् ा ांि ी , पद्दहले महायुध्द, दुसरे महायुध्द. त् य ा न ांि ि द ेि ा ांव ि त् य ा ांच ा प्र भाव पाडणाऱ्य ा घटना व घ डामोडींचा िाष्र ी य इ प्तिह ासा ि अभ्यास क े ल ा ज ा ि ो . उ द ा . भ ा ि ि ी य स ांद भ ा व ि , १८५७ चा िाष्र ीय उिा व, अ स ह क ा ि आ ांद ो ल न . प्र ा द ेप्तिक इ प्तिह ास ए ख ा द्य ा प्त व प्त ि ष्ट प्र द ेि ा ि प्त क ां व ा ि ा ज् य ा प ु ि ि े म य ा व प्त द ि अस ून त्य ा अ ांि ग व ि घडण ाऱ्य ा घडामोडी आप्तण घटना य ा ांच् य ा एप्तिह ाप्त स क प्र भावा वि ल क्ष क ें प्त िि कि ि े. उदा. म ि ा ि य ा ांच ा इ प्त ि ह ा स . स् थाप्तन क इ प्तिह ासा ि अिा इ प्त ि ह ा स ा च ा स म ा व ेि आ ह े ज् य ा म ध् य े म ह त्त् व प ू ण व स् थाप्तन क घटना आप्तण स् थाप्तन क सम ु द ा य ा व ि प्र भ ा व ट ा क ण ा ि ी घ ट न ा म य ा व प्त दि अ स ि े . आ ध ु प्त न क क ा ळ ा ि स् थ ा प्त न क इ प्त ि ह ा स ा च् य ा स ांि ो ध न ा व ि प्त व ि ेष भ ि प्त द ल ा ज ा ि आ ह े. स् थ ाप्तनक इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े गप्तिमान स ा म ा प्त ज क , ि ा ज क ी य , आ प्त थ व क ब द ल ा ांच ी प्र प्त ि प्त ब ांब प ु न् ह ा ि य ा ि क े ल ी ज ा ि आ ह े. प ा ि ां प ा र ि क दृ ष्ट ी न े इ प्त िह ा स म् ह ण ज े भ ूि काळाि ील घटना आ प्त ण प ू व ी च् य ा ज ी व न ा च ी त्याचच्य ा योग् य ि े व अयोग्यातेसह ओळ ख होय. munotes.in
Page 18
इ प्त ि ह ा स ा च े
स्व रूप व मह त् व
17 इद्दतहास म्हटल्यानांतर आपल्या डोळ्यासमोर भूतकाळ येतो. आद्दि भूतकाळ म्हिजे भ ू ि क ा ळ ा ि घ ड ल ेल् य ा ग ो ष्ट ी प्त क ां व ा ह ो ऊ न ग ेल ेल् य ा ग ो ष्ट ी प्त क ां व ा ज ो क ा ळ आ ि ा क े व ळ आिवणी ि प्तिल्लक िाप्तहला आ ह े अ स ा क ा ळ. इप्तिह ा स ा ि भ ू ि क ा ळ ा ि ी ल घ ड ल ेल् य ा घ ट न ा प्त क ां व ा त् य ा च ा प ु ि ा व ा द्दकांवा द्दनवेदन हे आपल्याला बघावयास द्दमळते. मािसाला पूवी काय घडले असावे याची फार मोठी उत्सुकता असते. त्याचबरोबर पुढे काय घडिार आहे याची द्दजज्ञासा असते. ' इद्दतहास ' या शब्दाचा अर्थ हा द्दवद्दवध प्रकारे वापरला जातो. एक अर्थ म्हिजे पूवी घडून गेलेल्या घटनाांची जांत्री द्दकांवा घ ड ू न गेलेल्या घटना. मात्र नांतरच्या काळात इद्दतहासाचा अर्थ म्हिजे पूवी घडून गेलेल्या घटनाांची चौकशी करिे व त्याबिल काही द्दवधान करिे. र्ोडक्यात इद्दतहास म्हिजे मानवाच्या जीवनात ज्या भूतकाळात होऊन गेलेल्या गोष्टी आहेत, घडामोडी आहेत त्याांचा प्रामुख्याने अभ्यास होय. इद्दत + हा + आस = म्हिजे असे घडले हा त्याचा शब्दशः अर्थ होय. इद्दतहासात मानवी व्यवहार याचा द्दवचार प्रर्म येतो व तो द्दवचार एक सांघ आद्दि एकद्दजनसी असा केला जातो. केवळ वृत्ाांत माांडिे म्हिजे इद्दतहास आहे असे समजिे बरोबर नाही. त्यातील म्हिजे वृत्ाांत माांडण्यातील कला, सौंदयथ आद्दि सजीवता हेच खऱ्या अर्ाथने इद्दतहासाचे खरे स्वरूप आहे. इद्दतहास हा सांजीवक हवा. त्यात त्रयस्र्पिा येता कामा नये. मानवी प्रगतीचा, त्याच्या मनातील स्पांदनाचा त्याच्या मनात द्दनमाथि झालेल्या द्दवद्दवध द्दवचाराांचा, आचाराचा, एक द्दजवांत ताद्दववक झरा ज्यास नैसद्दगथक प्रवाह आहे असा द्दवषय व त्याचे अध्ययन म्हिजे इद्दतहास होय. इद्दतहासाची सांकल्पना प्रामुख्याने तीन गोष्टींवर साकारलेली आहे. (१) भूतकाळातील पररद्दस्र्ती व त्या काळात मानवाने केलेली प्रगती. (२) त्याने भूतकाळात केलेल्या प्रगतीबिलची नोंद असिाऱ्या व पुरावा म्हिून असिाऱ्या गोष्टी. (३) मानवी प्रगतीची नोंद करिारी पध्दती व ती नोंद करण्यासाठी वापरलेले तांत्रज्ञान. इद्दतहासाची सांकल्पना ही मूळची ग्रीक ल ो क ा ांच ी, ल r प्त ट न म ध् य े इद्दतहासाला "द्दहस्टोररया" म्हितात तर फ्रेंच भाषेत त्याला "द्दहस्टोरी" तर इांद्दग्लशमध्ये "द्दहस्री" असे म्हितात. वरील सवथ शब्दाांचा खरा अर्थ चौकशी करिे द्दकांवा चौकशी करण्याचा उिेश, चौकशी करून द्दमळालेले ज्ञान अर्वा माद्दहती सांकद्दलत करून सादर करिे असा होत नाही. पि मात्र भूतकाळात घडून गेलेल्या गोष्टीचा द्दवचार करिे म्हिजे इद्दतहास द्दकांवा भूतकाळातील यर्ार्थता (Actuality) म्हिजे इद्दतहास होय. य ा घटकाम ध् य े आ प ण इद्दतहासाचा अ थ व व इ प्तिह ासा ची व् य ािी याव ि च च ा व क रू य ा. २.२ इद्दतहासाचा अर्थ आद्दि व्याख्या: इ प्तिह ासा बद्दल अ न ेक प्र क ा ि च् य ा व् य ा ख् य ा अ न ेक न ा म व ांि ल ेख क ा ांन ी म ा ांड ल् य ा आ ह ेि. प्र त् य ेक व् य ा ख् य ेि ए क व ेग ळ् य ा प्र क ा ि च ी छ ट ा व ा म ा प्त ह ि ी इ प्त ि ह ा स ा च् य ा स ांद भ ा व ि आ प ल् य ा ल ा प्त म ळ ि े आ प्त ण इ प्त ि ह ा स ा च े स् व रू प त् य ा च ी व् य ा ि ी प्त क ि ी म ो ि ी आ ह े य ाच े ज्ञ ान आप ल्य ाल ा प्त म ळ ि े. आि ा आ पण काही म हत्त्व ाच् य ा व् य ा ख् य ा ां च ा आ ढ ा व ा घ े ऊ. munotes.in
Page 19
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
18 िहरोडोटस या ग्रीक इद्दतहासकाराच्या मते,"भूतकालीन मनोरंजक व संÖमरणीय घटनांचा शोध Ìहणजे इितहास होय."(History means inquiry into the interesting and memorable past events.) या व्याख्येनुसार प्त ह ि ो ड ो ट स न े म न ो ि ां ज क ि ा व स ांस् म ि ण ी य ि ा ह े इ प्त ि ह ा स ा च े प्र म ु ख प्त न क ष म ा न ल े आ ह े ि. पि मनोरांजक घटना या सांस्मरिीय असतात द्दकांवा सांस्मरिीय घटना या मनोरांजक असतातच असे नाही. या व्याख्येनुसार इद्दतहासातील सांस्मरिीय घटनाांची द्दनवड करण्याची जबाबदारी द्दहरोडोटस इद्दतहासकारावर टाकतो. स ुप्रप्त स ध् द इ ांग्र ज प्त व च ा ि व ांि ĀािÆसस बेकन य ा ांच् य ा म ि े"मानवाला शहािी बनद्दविारी द्दवद्याशाखा म्हिजे इद्दतहास होय."("History is a discipline that makes men wise") य ा च ा अ थ व इ प्त ि ह ा स ा च े अ ध् य य न क े ल् य ा म ु ळ े म ा ण स ा ल ा ि ह ा ण प ण प्र ा ि ह ो ि े.अ व ि ी भ ो व ि ी प ू व ी क ा य घ डल े ह ो ि े त् य ाच ी माप्तहि ी प्त म ळ ि े.िहाण पण प्तमळ प्तव ण्य ास ाि ी इ प्त ि ह ा स ा च े अध्य य न आवश् य क आ ह े असाच त् य ाच ा अ थ व आ ह े. हॅप्पोल्ड च्या मते,"इितहास हा अनुभवाचा नंदादीप आहे."(History is the lamp of experience.) भूतकाळातील अनुभवाच्या प्रकाशात भद्दवष्याची वाटचाल करावी म्हिजे त्याला योग्य अशी द्ददशा द्दमळू शकेल असे हप्पोल्डला सुचवायचे होते. ि ि हेन्री जॉन्सन य ा ांच् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे जे घडले, जसे घडले, ते जसेच्या तसे साांगिे"य ा व् य ा ख् य े च ा अ थ व अ स ा क ी भ ू ि क ा ळ ा ि घ ड ल ेल् य ा स व व घ ट न ा ज ि ा च् य ा ि ि ा म ा ांड ण े, स ा ांग ण े व त् य ा ब द्द ल म ा प्त ह ि ी द ेण े म् ह ण ज े इ प्त िहास होय. ज्या घटन ा मान वी मना वि, स म ू ह ा व ि, त् य ा ांच् य ा व ि व न ा व ि ख ो ल अ स ा ि स ा उम ट प्त व ि ा ि अ ि ा घ ट न ा म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स होय. प्रा.िफंडले य ा ांच् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे अनेक घटनाांची सुसांगती लावून त्याचा परस्पर सांबांध प्रस्र्ाद्दपत करिारी द्दवद्याशाखा होय."(History is a sequence of events traced in their relations.) प्रा. प्त ां ड ल े य ा ांच ी व् य ा ख् य ा इ प्त िह ा स ा ि घ ट न ा ां न ा व ैप्त िष्ट य प ू ण व स् थ ा न द ेि े अ स े प्त द स ि े. क े व ळ घ ट न ा ांच ा अ भ् य ा स न स ू न त् य ा भ ू ि क ा ळ ा ि घ ड ल ेल् य ा स व व घ ट न ा ांच ा प ि स् प ि ा ि ी स ांब ांध प्र स् थ ा प्त प ि क रू न य थ ा थ व म ा प्त ह ि ी द ेण ा ि ा प्त व ष य अथ वा प्तव द्य ािाख ा म्हण ज े इ प्त िहास होय. घ ट न ा आ प्त ण त् य ा ांच ा प ि स् प ि ा ांि ी स ांब ांध स ु स ांग ि ी ह ी महत्त्व ाच ी आ ह े अ स े प्त ां ड ल े स ु च प्त व ि ा ि. प्रा. मेटलँड : य ा ांच् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे मानवाने जे केले द्दकांवा ज्याचा उच्चार केला व सगळ्यापेक्षा सुध्दा त्याांनी ज्याचा द्दवचार केला त्याला इद्दतहास असे म्हितात."(What men have done and said, above all what they have thought that is history.)य ा व् य ा ख् य ेि म ेट ल ँ ड य ा ांन ी इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े ए क प्त नप्तिि प्र क ा ि च ी व ैच ा र ि क प्र प्त क् य ा आ ह े अ स े म ा ांड ल े. म् ह ण ज े म ा न व क ा ह ी प्त व च ा ि म ा ांड ू ि क ि ो, त् य ा च् य ा म न ा ि ी ल प्त व च ा ि ा ांच े प्र प्त ि प्त ब ांब आ प ल् य ा ल ा इ प्त िहासा ि प्तदस ि े. म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स क े व ळ घ ट न ा ज् य ा भ ू ि क ा ळ ा ि ह ो ऊ न ग ेल् य ाि त् य ा च स ा ांग ि न ा ह ी ि ि त् य ा घ ट न ा ि ू न ए क न व ी व ैच ा र ि क प्र प्त क् य ा द ेख ी ल म ा ांड ू ि क ि ो अ स े स ा ांप्त ग ि ल े. प्रा. रेद्दनयर :"इद्दतहास म्हिजे समाजामध्ये राहिाऱ्या लोकाांची हकीकत होय."(History is a story of men living in societies.)य ा व् य ा ख् य ेि इ प्त ि ह ा स ा च ा व ेग ळ ा प ैल ू प ह ावयास प्त म ळ ि ो ि ो म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स ह ा प्र ा म ु ख् य ा न े भ ू ि क ा ळ ा ि ी ल स म ा ज ा च ा, munotes.in
Page 20
इ प्त ि ह ा स ा च े
स्व रूप व मह त् व
19 सम ा ज ा ि ी ल म ा ण स ा ांच ा त् य ा ांच् य ा क ृ त् य ा ांच ा, त् य ा ांच् य ा प्र ग ि ी च ा, स ा म ु द ा प्त य क क ा य ा व च ा आ ढ ा व ा ज् य ा ि घ ेि ल ेल ा आ ह े त् य ा च ा इ प्त ि ह ा स ह ो य.प्रा. ि े प्त न य ि य ा ां च ी व्या ख्य ा सामाप्तजक इ प्तिहासाची क व ा ड े ख ो ल ण ा ि ी आ ह े म् ह ण ून िी म ह त्त् व ा च ी आ ह े. प्रा.लेकी :"इद्दतहास म्हिजे नैद्दतक कल्पनाांचा सांग्रह व स्पष्टीकरि होय."(History is the record and explanation of moral values.) प्रा. ल ेक ी य ा ांच ी ह ी व् य ा ख् य ा ज ा स् ि ि त् व प्त च ांि क व ा ट ि े. य ा व्याख् य ा म ध् य े इ प्तिहासा ला ि त् व ज्ञ ा न ा च ा म ु ल ा म ा प्त द ल ेल ा प्तदसिो. अ थ ा व ि व ेग ळ् य ा अर्ाथने इ प्त ि ह ा स ा च् य ा अ भ् य ा स ा ि ू न ए क व ेग ळ े ि त् वज्ञ ान प्र ि ीि हो ि अ स ि े. प ण क े व ळ न ैप्त ि क क ल् प न ा म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स न ा ह ी ह े ल क्ष ा ि ि े व ल े प ा प्त ह ज े. एडमांड बकथ : १ ८ व् य ा ि ि क ा ि ी ल ा ि म ो ि े प्त व च ा ि व ांि ह ो ऊ न ग ेल े. त् य ा ांच्य ा दृष्टीन े"इद्दतहास म्हिजे दूरदशीपिाचा मागथदशथक होय; तत्वाांचा मागथदशथक नव्हे. "(History is a preceptor of prudence and not of principles.) ही व्या ख्य ा इ प्तिह ासा ची व्य ािी मोिी आ ह े अ स े िि स ा ांग ि ेच पण त् य ा बिोबि इ प्तिह ासा ि प्र ा म ु ख् य ा न े स ा ि त् य ा न े घड णा ऱ् य ा सामाप्त जक, आ प्त थ व क, िाजकीय, स ा ां स् क ृप्तिक ब द ल ा ांच ा इ प्तिह ासा िी त् य ाच ा स ांब ां ध असि ो. हा घडि असणािा प्र वा ही बदल कोण त् य ाही ि त् वा च्या चौ कट ीि त् य ाला बसप्तव ि ा य ेि न ाही. मात्र इ प्ति हासा ि घडण ाऱ् य ा घ ट न ा ांम ु ळ े व त् य ाच् य ा अ ध् य य न ा म ु ळ े भाव ी काळाि काय घ ड ू ि क े ल य ाच ा अ ांद ा ज व्यक्त किि ा य ेि ो व मान वा ला एक द ूि द ि ी प ण ा च ी जाणी व हो ऊ ि क ि े.असा या व् य ा ख् य े च ा अ थ व आ ह े.. जमथन द्दवचारवांत हडथरच्या म ि े,"इद्दतहास म्हिजे घटनाांची साखळी होय."(History is the chain of events.) हड व ि च् य ा मते क ो ण ि ी ह ी ऐ प्त ि ह ा प्त स क घ ट न ा ह ी ए क ा क ी प ण े ि प ा स ू न प ा ह ि ा य ेि न ा ह ी िि त् य ा घट न ेम ा ग े घ ट न ा ांच ी ए क स ा ख ळ ी अ स ि े. उ द ा ह ि ण ा थ व प प्त ह ल े म ह ा य ु द्ध ह े आचथड्यूक फद्दडथनाांड या ऑद्दस्रयन ि ा ज प ुत्र ा च् य ा ख ु न ा न े स ु रू झ ाले अ स े न व् ह े ि ि ि े अ न ेक क ा ि ण ा ांप ैक ी ए क क ा ि ण आ ह े. प्त ह ट ल ि च् य ा प ो ल ांड वरील आक्रमण ा न े न े द ु स ि े म ह ा य ु द्ध स ु रू झ ाले अ स े न व् ह े ि ि ि े अ न ेक क ा ि ण ा ांप ैक ी एक काि ण आ ह े. कालाथईल य ा ांच् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे श्रेष्ठ व्यक्तीची चररत्रे व त्याांनी बजावलेली कामद्दगरी होय."(History is nothing but the biographies of great men.) ही व् य ा ख् य ा म य ा व प्त द ि स् व रू प ा च ी अ स ल ी ि ि ी ि ी प ू ण व प ण े अ थ व ह ी न अ थ व ा च ु क ी च ी आ ह े अ स े म्हण ि ा य ेि न ा ह ी. क ा ल ा व ई ल ल ा अ स े म् ह ण ा वय ा च े ह ो ि े क ी, क ा ह ी श्र ेष्ठ व् य क्त ी आ प ल् य ा क ि ृ वत् वा च्य ा, प्त व च ा ि ा ांच् य ा स ा म र्थ य ा व व ि स ांप ू ण व ि ा ष् र ा ांच ी, समा जाच ी प्तदिा बदलि ाि. एखाद्या थ ो ि व् य क्त ी च े च र ि त्र ह े त् य ा द ेि ा च ा त् य ा क ा ळ ा ि ी ल इ प्त ि ह ा स अ स ि ो. एखाद्या व्यक्ती ची त् य ा काळ ािील घडामोडींवि ए व ढ ी छ ा प प ड ल ेल ी अ स ि े क ी, त् य ा व् य क्त ी च े च र ि त्र म् ह ण ज े च त् य ा काळ ािील इ प्तिह ास असि ो. व स् ि ु ि : प्र त् य ेक ऐ प्त ि ह ा प्त स क व् य क्त ी ि त् क ा ल ी न प्त व प्त ि ष्ट सामाप्त जक, आ प्त थ व क, ि ा ज क ी य व स ा ांस् क ृ प्त ि क प र ि प्त स् थ ि ी च े ळ अ स ि े. त् य ा व् य क्त ी च े व् य प्त क्त म त्त् व घ ड प्त व ण् य ा ि त् य ा व ेळ च ी स् व ी क ृ ि म ूल् य े व आ द ि व य ा ांच ा ा ि मोिा वा ट ा असि ो. क ि व ब ग ा ि व् य क्त ी ह ी त् य ा त् य ा क ा ळ ा ि ी ल इ प्त ि ह ा स ा च् य ा क ें ि स् थ ा न ी अ स ि े. क ा ल ा व इ ल म् ह ण ि ो, "Wh at Hi story requ i res i s ge niuse s and no t mas se s."उदा. म ि ा ि य ा ांच् य ा इ प्त ि ह ा स ा ि ू न प्त ि व ा ज ी म ह ा ि ा ज ा ांन ा व ग ळ ल े ि ि म ि ा ि य ा ांच् य ा इ प्तिह ासा ि काय उि ि े ? मौय ा व च् य ा इ प्त ि ह ा स ा ि ू न च ांि ग ु ि म ौ य व व अ ि ो क य ा ांन ा व ज ा क े ल े ि ि क ा य उ ि ि े ? १ ७ ७ ९ च् य ा फ्र ें च ि ा ज् य क् ा ांि ी न ांि ि च ा इ प्त ि ह ा स ह ा न ेप ो प्त ल य न ब ो न ा प ा ट व च् य ा न ा व ा भ ो व ि ी क ें प्त ि ि झ ा ल ा munotes.in
Page 21
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
20 होि ा. स् व ि ांत्रोत्त्र भाििाचा िाजकीय इ प्तिह ास (१९६६-१९८४) ह ा प ांि प्रध ान श्रीमिी इ ांप्तदिा ग ा ांध ीं च् य ा न ा व ा भ ो व ि ी क ें प्त ि ि झ ा ल ेल ा आ ह े. इ ट ाली व ज म व न ी च् य ा ए क ी क ि ण ा च ा इ प्त ि ह ा स ए क ी क ि ण ा च् य ा च ळ व ळ ी ि ी ल प्र म ु ख न ेत् य ा ांच् य ा क ा य ा ां ि ी ए क रू प झ ा ल ा आ ह े. स् व ा ि ांत्र् य च ळ व ळ ी च ा इ प्त ि ह ा स ह ा ग ा ांध ी ज ीं च े च र ि त्र व त् य ा ां च े क ा य व य ा भ ो व ि ी क ें प्त ि ि झ ा ल ेल ा आ ह े. थोि व्यक्तीच्य ा चर ि त्र ा प्त ि व ा य प्र त् य ेक द ेि ा च् य ा इ प्त ि ह ा स ा च ा अ भ् य ा स च ह ो ण े क ि ी ण आ ह े. य ा ए क ू ण प ा र्श् व भ ू म ी व ि ७ आहे असे म्हिता येईल. प्रा. इल्टन : य ा ांच् य ा दृ ष्ट ी न े"इद्दतहास म्हिजे मानवी जीवनात भूतकाळात घडलेल्या सवथ घटना त्याच्यातून उदयास आलेले द्दवचार, सुख, दुुःख, भोग, चाांगल्या /वाईट गोष्टी वतथमान काळात देखील आपला ठसा उमटवून जातात व ज्याच्यामुळे पुढे मानवाची भौद्दतक प्रगती सामाद्दजक बदल याबिल आपÐयाला काही अटकळ बाांधता येते."ही व्या ख्य ा ज ास्ि प्र माणा ि इ प्तिह ासा बद्दल माप्तहि ी देि े. इ प्त ि हासा ि मान वा च् य ा झ ा ल ेल् य ा प्रगि ीच ा, प्तवकासा च ा प्तव चा ि िि क े ल ा आ ह ेच पण त् य ाच बिोबि मान वा ला भोग ाव य ास प्त म ळ ा ल ेल े स ु ख द ु ुः ख, ब ऱ् य ा / व ा ई ट ग ो ष्ट ी य ा ांच ा द ेख ी ल प्त व च ा ि अ स ू न व ि व म ा न ा ि व भप्तव ष्य ाि घ ड ल ेल् य ा गोष्टींचा सखो ल असा परिणाम घ ड ल ेल ा प्तदसिो. या व् य ा ख् य े न े इ प्तिह ासा चा प्र वा स हा भ ू ि क ा ळ - व ि व म ा न क ा ळ - भप्तव ष्य काळ या प्तिन्हीिी अ स ू न त् य ा ां च े ए क म ेक ा ांि ी आ ांि र ि क न ा ि े आ ह े ह े प्तसध् द क े ल े आ ह े. सर चालथस द्दप्रर् :"इद्दतहास म्हिजे गतकाळातील मानवी समाजाच्या बदलाचा आढावा आहे. यात त्या काळातील समाजात कसकसा बदल होत गेला, त्यावेळी समाजात कोित्या द्दनराळ्या सांकल्पनाांचा उदय झाला, त्यावेळची भौद्दतक पररद्दस्र्ती कशी होती आद्दि अनेक अडचिींवर मात करून मानवाने प्रगती कशी घडवून आिली त्याचा आढावा म्हिजे इद्दतहास होय."य ा व् य ा ख् य ा न े म ा न व ी स म ू ह -मान व ी समाज - स म ा ज ा ि क ा ल प ि त् व े झ ा ल ेल े उ द य, ि त् कालीन भौप्तिक परिप्तस्थ ि ी आप्तण मान वा ला प्र गि ी घ ड व ू न आ ण ि अ स ि ा ां न ा झ ा ल े ल ा त्रास / अड चण ी य ा व ि त् य ा न े क ेल ेल ी म ा ि य ा स व व ग ो ष्ट ी य ेि ा ि. य ा व् य ा ख् य ेच ा स ा ध ा स ि ळ ि ो ख म ा न व ा च् य ा भ ौ प्त ि क प्र ग ि ी च ा आ ढ ा व ा व त् य ा ि ून उ द य ा स आ ल ेल ा न व ा प्त व च ा ि प्र व ा ह म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स अ स ा आ ह े. अ न ेक अ थ ा व न े इ प्त ि ह ा स ाची य ोग्य म ी म ा ांस ा त्य ाि आ पल्य ाला आ ढ ळ ि े. लॉडथ अॅक्टन :"मानवाची मुद्दक्तगार्ा म्हिजे इद्दतहास"अ ि ी अ त् य ांि स ु ट स ु ट ी ि व् य ा ख् य ा क े ल ेल ी आ ह े. ह ी व् य ा ख् य ा म ा न व ा न े प्त न स ग ा व ि ी म ैत्र ी क रू न आ प ल े क े ल ेल े भ ल े अ स ा अ थ व त् य ा च ा ह ो ि ो च प ण त् य ा च ब ि ो ब ि म ा न व ा न े अ न ेक अ ड ी अ ड च ण ीं व ि क ेल ेल ी म ा ि त् य ा च ा आ ढ ा व ा म् ह ण ज े इ प्तिहास.अ स ा द ेख ी ल त् य ा च ा अ थ व आ ह े. प्रा. ए.एल.रोस :"इद्दतहास म्हिजे भूगोल व प्राकृद्दतक द्दस्र्ती ह्यातून जडिघडि होत गेलेले मानवी जीवन व समाज जीवन याांचे आलेखन"या व् य ा ख् य ेच ा अ थ व मा न व ी जीवन ा च्य ा प्र गि ीच ा आढ ा वा. ज ी प्र ग ि ी प्र ा म ु ख् य ान े त् य ा त् य ा प्र द ेिाच् य ा भौग ोप्तलक प्तस्थ ि ीव ि अ व ल ांब ू न आ ह े. म् ह ण ज े भौगोद्दलक प्राकृद्दतक पररद्दस्र्ती ही इद्दतहासाला पूरक असते हे अगदी योग्य असेच आहे. प्रा. इ.एच.कार : स ु प्र प्त स ध् द आ ध ु प्त न क इ प्त ि ह ा स क ा ि म् ह ण ून इ . ए च . क ा ि य ा ांन ी इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ख् य ा क ि ि ा ांन ा"इद्दतहास म्हिजे वतथमानकाळ व भूतकाळ या मधील कधीही न सांपिारा सांवाद होय."असे म्हटले आहे. (History is an unending dialogue munotes.in
Page 22
इ प्त ि ह ा स ा च े
स्व रूप व मह त् व
21 between the past and the present.) य ा व् य ा ख् य ेि ए क ग ो ष्ट स् प ष्ट ह ो ि े क ी भ ू ि क ा ळ आ प्त ण व ि व म ा न क ा ळ ह ी ए क म ेक ा ि ी अ ग द ी ज ो ड ल े ग े ल े आ ह ेि. त् य ा ांच् य ा ि ी ल स ांब ांध ह े कधी ही स ांप ण ा ि े न ा ह ी. व ि व म ा न क ा ळ ाि प्त न म ा व ण झ ा ल ेल् य ा स म स् य ा ांच े म ू ळ ह े प्र ा य ुः भ ू ि क ा ळ ाि ब घ ा व य ा स प्त म ळ ि े. भ ू ि क ा ळ ा ि घ ड ल ेल ी ग ो ष्ट ह ी व ि व म ा न क ा ळ ा ि व ेग ळ् य ा रू प ा ि प ु न् ह ा अ न ु भ व ि ा य ेि े. य ा स व व घ ट क ा ांच् य ा म ू ळ ा ि ी म ा न व ी व ि व न आ ह े. इांग्रज व द्दवद्वान ÿोफेसर जॉन सीली म्हितो, "इितहास Ìहणजे गतकाळातील राजकारण व वतªमान काळातील राजकारण Ìहणजे भावी इितहास होय."(History is past politics and present politics is future history.) प्रोफेसर सीलीच्या मते इद्दतहासाचा मुख्य उिेश राजकारिातील मागथदशथक हाच आहे. प्र ो े स ि सीलीच् य ा मते इद्दतहासामध्ये राजकारिाद्दशवाय दुसरे काहीही नाही. मात्र हा दृद्दष्टकोन फारच सांकुद्दचत वाटतो. प्रा.नेद्दव्हन्स : य ा अ म ेर ि क न इ प्त ि ह ा स क ा ि ा च् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे भूतकाळाला वतथमानकाळाशी जोडिारा पूल आहे व तो भद्दवष्यकाळाचा मागथदशथक आहे." (History is actually a bridge connecting the past with the present and pointing the road to the future.) न ेप्त व् ह स च् य ा मि े,"इ प्तिह ास म्हण ज े मान वा च्य ा ह ा ि ा ि ी ल क ां द ी ल आ ह े व ि ो म ा न व ा च् य ा प्र त् य ेक प ा व ल ा व ि प्र क ा ि ट ा क ि अ स ि ो आ प्त ण भ ू ि क ा ळ व व ि व म ा न क ा ळ य ा ांच् य ा ि ी ल अ ांध ा ि भ रू न क ा ढ ण् य ा च े क ा म क ि ि ो व य ा प्रकािाच् य ा आधािा वि मान वा ला भप्तव ष्य क ाळाची च ा ह ूल घ ेि ा य ेि े."य ा व् य ा ख् य े च ा अ थ व अ स ा प्तन घिो की इप्त ि ह ा स ह ा भ ू ि क ाळ व व ि व म ा न क ा ळ य ा दोन् ह ी क ा ळ ा ांि ी स ांब ांप्त ध ि आ ह े. त् य ा म ु ळ े द ो न् ह ी क ा ळ ा ि घ ड ल ेल् य ा घ ट न ा ांम ु ळ े म ा न व ा ल ा य ो ग् य अ स े म ा ग व द ि व न स ा ि त् य ा न े प ु ढ ी ल भ प्त व ष् य ा ि प्त म ळ ि े. प ूवी झ ा ल ेल् य ा व ि व म ा न क ा ळ ा ि ह ो ि अ स ल ेल् य ा च ुक ा ांच ी प ु न ि ा व ृ त्त ी भाव ीकाळाि ट ा ळ ि ा य ेि े. कालथ माक्सथ : १ ९ व्या िि कािील क् ा ांि ी क ा ि ी, श्र ेष्ठ ज म व न ि त् व ज्ञ य ा न े इ प्त ि ह ा स ा च ा स ख ो ल अ स ा अ भ् य ा स क रू न आ प ल े क् ा ांि ी क ा ि ी ि त् व ज्ञ ा न ज ग ा स म ो ि म ा ांड ल े व साम्य व ादाचा उदय जगाि झ ाला. त् य ा च् य ा म ि े"इद्दतहास म्हिजे वगथकलहाचा इद्दतहास होय"क ा ल ा न ु स ा ि व ग ा व च ी न ा व े ब द ल ि ी ल क ल ह ा च े स् व रूप मात्र काय म आ ह े. ि े आ ह ेि े आ प्त ण न ा ह ी ि े (Have s and Have no ts) अ स ा च ि ो स ांघ ष व क ा य म इ प्त ि ह ा स ा ि ब घ ा व य ा स प्त म ळ ि ो. इ प्त ि ह ा स ा ि ी ल स ा ि त् य ा न े प्त द स ण ा ऱ् य ा स ांघ ष ा व च ा ध ा ग ा क ा ल वमार्क स व न े न ेम क ा ध रू न ह ा स ांघ ष व श्र ी म ांि आ प्त ण ग ि ी ब, ज म ी न द ा ि आ प्त ण भ ू द ा स, स ि ां ज ा म द ा ि आ प्त ण ि ळ ा ग ा ळ ा ि ी ल सामान् यज न य ा ांच् य ा स ांघ ष ा व च ा इ प्त ि ह ास काल व म ा र्क स व ल ा अ प्त भ प्र ेि आ ह े. क ा ल व म ा र्क स व च ी इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ख् य ा ह ी प्त व प्त ि ष्ट आ स ा भ ो व ि ी च प्त ि ि े आ ह े. स ांघ ष ा व व् य प्त ि र ि क्त इ प्त ि ह ा स ा ि बाकी क ा ह ी न ा ह ी अ स े म् ह ण ण े य ो ग् य ि ि ण ा ि न ा ह ी. स ांघ ष व ह ाच क े व ळ इप्त ि ह ा स ा च ा प ा य ा आ ह े अ स े म् ह ण ण े आ ि ि ा य ी प ण ा च े आह े. स ांघ ष व स व व प्त ि क ा ण ी आ ह े प ण ि ो ा ि च म ो ल ा च ा आ ह े अ स े म ा न ू न त् य ा ल ा अ व ा ज व ी म ह त्त् व द ेण े ि ेव ढ े ब ि ो ब ि न ा ह ी. टॉइन्बी : स ु प्र प्त स ध् द इ ांग्र ज इ प्त ि ह ा स क ा ि अरनॉल्ड ट ॉइन् ब ी य ा न े ज ग ा ि ी ल स व व स ांस् क ृ त् य ा ांच ा अभ्या स करून इ प्तिह ास ा च ी व् य ा ख् य ा अ ि ी क े ल ी आ ह े क ी"मानवी सांस्कृतीचा उदय व -हास म्हिजे इद्दतहास." (All history is nothing but the rise and fall of human civilization.) इ प्त ि ह ा स म् ह ण ज े द ु स ि े क ा ह ी न स ू न स ांस् क ृ ि ी च ा उ द य व त् य ा ांचा munotes.in
Page 23
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
22 क ा ल ा न ु रू प ह ो ण ा ि ा -ह ा स ह्य ा च ा ए क भ ल ा म ो ि ा प ट इ प्त ि ह ा स प्त न म ा वण क ि ि े. म् ह ण ज े इ प्त ि ह ा स ा ि स ांस् क ृ ि ी अ स ण े आ व श् य क आ ह े. स ांस् क ृ ि ी च् य ा उदय व -हासा प्तिव ाय इ ि ि काहीही इ प्तिह ासा ि आढ ळ ि न ाही. ट ॉ इ न् ब ी य ा न े स ा ि े आ य ुष् य स ांस् क ृ ि ी च् य ा अ भ् य ा स ा स ा ि ी व् य ि ी ि क े ल् य ा न े इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ख् य ा म्हण ज े स ांस् क ृ ि ी च ा अ भ् य ा स / ि ो ध / प्त न ि ी क्ष ण / प्र ग ि ी य ा ांच् य ा ि ीच स ांब ांप्त ध ि अ स ण ा ि ह े अ ग द ी उ घ ड आ ह े. ट ॉइन्बी य ा न े म ा त्र स ांस् क ृ ि ीचा उदय - प्तव कास - -ह ा स य ा व ि भ ि द े ऊ न इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ख् य ा ज ा स् ि स म थ व क, प्त व ि ा ल अ ि ी क े ल ी आ ह े. य ा ि ि ांक ा न ा ह ी. ि त्त् व ज्ञ ा न इ त् य ा द ी च े त् य ा ांच े प्त च ांि न ह ो ि े. पंिडत नेहłंनी इद्दतहासाची व्याख्या पुढील शब्दात केली आहे ते म्हितात,"मनुÕयाने िनरिनराÑया युगात िनसगª व पंचमहाभूते, वÆयपशू व अरÁय आिण शेवटी ºया सजाद्दतयानी Âयाला पददिलत ठेवÁयाचा व आपÐया Öवाथाªसाठी Âयाचे शोषण करÁयाचा ÿयÂन केलेला आहे, या सवा«¸या िवŁĦ Âयाने केलेÐया संघषाªची कहाणी Ìहणजे इितहास होय." िव. का. राजवाडे याांनी इद्दतहासाची अत्यांत सोपी व्याख्या केली आहे. ते म्हितात,"समाजा¸या चåरýातील गतगोĶीची जी हकìगत तो इितहास होय. इितहास Ìहणजे राÕůाचे सवª तऱ्हेचे गतकालीन चåरý होय." डॉ. सवªपÐली राधाकृÕणन याांच्या मते, "History is the memory of the nation, History is the memory of the races." धनांजय कìर याांच्या मते,"इितहास हे मानवी समाजाचे एक अखंड, अभंग, द्दन अिवभाºय असे छायािचý होय." सदािशव आठवले, इद्दतहासाचे तववज्ञान या ग्रांर्ात म्हितात,"इितहासाचा दुसरा कोणताही अथª लागो न लागो इितहास Ìहणजे बदल, इितहास Ìहणजे िÖथÂयंतर होय." åरयासतकार गो. स. सरदेसाई याांनी"इितहास Ìहणजे मानवी ÿगतीचा आढावा"असे म्हटले आहे. धमाªनंद कोसंबी याांच्या मते, "इितहास Ìहणजे साधन व उÂपादन यां¸या संबंधातील एक अनुøमावर आधाåरत अशी घटना होय." वरील व्याख्या पाद्दहल्या असता आपल्या लक्षात येते की इद्दतहास म्हिजे इ प्तिह ासकाराच्या नजरेसमोर घटना येतात. या घटनाांचा नुसता एक ढीग म्हिजे इद्दतहास नव्हे तर द्दवद्दवध घटनाांमध्ये एक सांबांध प्रस्र्ाद्दपत करण्याचा प्रयत्न केला जातो. त्या घटनाांचा अन्वयार्थ लावी ि असता कोित्या ना कोित्या तववज्ञानाचा आधार घेतला जातो. इद्दतहासकार, इद्दतहासामध् य े मानवी समाजाच्या वैद्दशष्ट्यपूिथ घटना, त्यामागील तवव, द्दवचार, व्यक्तीची वृत्ी याांचा द्दवचार करतो. समाजाला समजेल, रुचेल, पचेल अशा शब्दाांत आपले सांशोधन माांडत असतो. munotes.in
Page 24
इ प्त ि ह ा स ा च े
स्व रूप व मह त् व
23 आपली ÿगती तपासा : प्र. १. इद्दतहासाच्या द्दवद्दवध व्याख्या द्दलहा. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ २.३ इितहासाची ÓयाĮी (Scope of History) आतापयंत आपि इद्दतहास म्हिजे काय याची माद्दहती घेतली. आता आपल्याला इद्दतहासाची व्याप्ती पाहावयाची आहे. इद्दतहासाची व्याप्ती ठरवीत असताना पद्दहल्याांदाच एक समस्या द्दनमाथि होते की, इद्दतहासाचा अभ्यास कोित्या कारिासाठी महववाचा ठरतो. इद्दतहासाचा वण्यथ द्दवषय भूतकाळाशी सांबांद्दधत आहे. असा भूतकाळ सांदभथ साधनाांमधूनच द्ददसून येतो. कागदपत्राद्दशवाय इद्दतहास द्दलद्दहता येत नाही. म्हिूनच लॅिजलास व िसनबॉस म्हितात, "No documents no History"' इद्दतहासाच्या टीकाकाराांच्या मते, ' Dead - Past ' पेक्षा Living Present हे जास्त महववाचे आहे. परांतु आज जे सद्य : द्दस्र्तीत (Living Present) असते तेच काही काळाने मृतप्राय (Dead Past) होते. म्हिून कोित्याही घटनेमध्ये असा कालानुक्रमे फरक करता येिार नाही. आपल्याला भेडसाविाऱ्या अनेक प्रसांगाांचे मूळ गतकाळामध्ये असते. म्हिून गतकाळाच्या, माद्दहतीद्दशवाय वतथमानकाळातील त्या समस्येवरील उपाय आपल्याला शोधून काढिे शक्य नाही. इ प्तिह ास या प्तव ष य ाच ी व् य ािी ही प्तव प्तव ध क ा ल ा न ु रू प साि त् य ा न े बदलि ी िाप्तहली आ ह े. आ ध ु प्त न क क ा ल ख ांड ा ि सामाप्त जक, िाजकीय, स ा ांस् क ृ प्त ि क, ध ा प्त म व क, मान सिास्त्र ीय अि ा अ स ांख् य सामाप्तजक ि ा स्त्र ा ांच ा जन्म झाला. प्र त् य ेक सामाप्त जकिास्त्र आप ली महत् वा ची भ ू प्त म क ा आप आप ल्य ा च ौ क ट ी प्र म ा ण े पाि पाडि आ ह े आ प्तण आप ला प्तव षय हा इिि प्त व ष य ा ांप्र म ा ण ेच महत् वा च ा आ ह े अ स े स ा ि त् य ा न े स ा ांग ि आ ह े. इ प्तिह ास या प्तव ष य ाच् य ा स ांद भ ा व ि अि ी गोष्ट घडली आह े की त् य ाच ी व्या िी ा ि मोिय ा प्र माणा ि अ स ू न त् य ा च े महत् व प्त द व स ेंप्त द व स वा ढि आ ह े. त् य ाच ी प्तिक वण सव व च दृ ष्ट ी न े जी वन ाला उ प य ु क्त आ ह े. कािण मान वी जी वनाि घ ड ू न ग ेल ेल् य ा गोष्टी व त् य ा च े ह ो ण ा ि े परिणाम ह े ा ि म ो ि े आ ह ेि. इ प्त ि ह ा स ा च े अ ध् य य न ा न े भप्तव ष् य काळाि प्त न ण व य घ ेि ा ां न ा न ेह म ी च उ प य ु क्त ि ि ल े आ ह े ह े आप ल्य ाला न ाकािि ा य ेण ा ि न ाही. प्रा. इलटन य ा ांच् य ा दृ ष्ट ी न े"स व व काही इ प्त ि ह ा स ा च े उत्त म प्तलखाण ह े एका अ थ ा व न े जागप्त ि क इ प्तिह ासा चा च भाग आ ह े. कािण एका छ ो ट य ा द ेि ा च् य ा इ प्तिह ासा चा प्तव चा ि क ि ि ा ांन ा जगाच ा प्तव चा ि ट ाळि ा य ेि न ाही."इ प्तिह ासा ची व्या िी वा ढि जाण्य ाच ी खिी क ा ि ण े खालीलप्रम ा ण े आ ह ेि. munotes.in
Page 25
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
24 (१) आज द ेख ी ल अप्तिप्राच ीन ज ु न् य ा स ांस् क ृ ि ी च ा िोध लागि आ ह े. ज ु न े अप्तिप्राच ीन अ स े प्त ि ल ा ल ेख, भ ू ज व प त्र े, प्र ाच ीन काळाि ील भ ा ांड ी, प्तव प्त वध व स् ि ू उ त् ख न न ा द्व ा ि े प्तमळ ि आ ह े. त् य ा म ु ळ े प्र ाच ीन क ा ल ख ांड ा च् य ा ज्ञ ान ाि / माप्तहि ीि भि पडि आ ह े. ज ु न े प्त स द्ध ा ांि म ा ग े प ड ून न व े प्त स द्ध ा ांि न व् य ा न े म ा ांड ल े जाि आ ह े. (२) न वी न भौगो प्तलक ि ो ध ा ांम ु ळ े अप्ति प्र ाच ीन स ांस् क ृ ि ी च् य ा िोध ाब िोबिच न वी मान व ाच ी व ांि ा व ळ नव् यान े प ु ढ े य ेि आ ह े. म ा न व व ांि ि ा स्त्र ा ि नव् या मा प्तहि ीच ी भि प ड ू न न व े प्त स द्ध ा ांि म ा ांड ल े जाि आ ह े ि े इ प्त ि हासा च्य ा अध् य य न ाला प ू ि क ििि आ ह े. (३) काळाच्य ा ओघाि इ प्तिह ासा ची व्या िी वा ढल ी अ स ू न हकीक ि स ा ांग ण े, ही हकीकि किी घडली ि े स ा ांग ण े प्तिव ाय ह क ी क ि ी च े बौ प्तद्धक दृ ष्ट य ा प्तवश्ल ेषण क ि ण े व त् य ाच् य ा वि आधा रिि भप्तव ष् य क ाळासािी काही अ न ु म ा न ि य ाि क ि ण े, अ स े ख ि े आि ा इ प्त ि ह ा स ा च े स् वरूप बन ि च ा ल ल े आ ह े. म् ह ण ून त् य ाच ी व्या िी वा ढीस लागली आ ह े. या प ू व ी इ प्तिह ास हा क े व ळ िाजकीय - ि ा ज घ ि ा ण् य ा ां च ा िाजाच् य ा क ु ट ु ां ब ा प ु ि ि ा म य ा व प्त द ि होि ा. य ु द्ध, िह, प्तव जय, पिाजय य ा ां च् य ा ि ी प्तन ग प्तडि होि ा. आि ा ि स े स् वरूप इ प्त ि ह ा स ा च े नव् या य ुग ा ि ि ा प्त ह ल े न ाही. माण साच्या स व व सा माप्तजक गोष्टींचा त् य ाच् य ा क ृ त् य ा ांच ा, चा लीिीि ीच ा, प ि ां प ि ा ांच ा, भ ा ष ेच ा, प्त व च ा ि ा ां च ा, व ि व न ा च ा प्तव च ाि इ प्तिह ासा ि साकल् य ान े क े ल ा जाि आ ह े. प्त क ां ब ह ु न ा म ा ण स ा च े द ैन ां प्त द न जीवन हा भ ाग द ेख ी ल इ प्तिह ासा चा प्तव षय ब न ला आ ह े. अगदी प ू व ी इ प्तिह ास हा प्तव षय वा ङमयाच ा प्त क ां व ा िाजकािणा चा - िाज्यिास्त्र ाच ा एक भाग म् ह ण ून त् य ा क ड े प ा प्त ह ल े जाि ह ो ि े. आज इ प्तिह ास हा स् वा य त्त प्त वषय मा न ला जाि आ ह े. त् य ा म ध् य े मान वी स म ू ह ा च ा अ भ्य ास, त् य ाच ा कलाप्तवका स, न ैप्त ि क कल्पना, ध ा प्त म व क कल्पना, प्तव प्तव ध प ि ां प ि ा य ा ांच ा झ ा ल ेल ा प्तव कास, व्या पाि, अ थ व ि ा स्त्र ी य व्यव हाि, न ाण ी इ. चा द ेख ी ल प्त वच ाि आि ा इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े क े ल ा जाि आ ह े. इ प्तिह ासा ची स ा ध न े ग ोळा करून त् य ाच ा अ न् व य ा थ व ल ा व ू न ऐप्ति हाप्तस क घडामोडी म ा ग े असणािी प्र ेि ण ा स् पष्ट क ि ण े ही इ प्तिह ासाची व्या िी ब न ल ेल ी आ ह े. अगदी अप्तल कडच्य ा काळाि इ प्तिह ास या प्त व ष य ा ांि ग व ि सामा प्तजक बदल social change, आ प्त थ व क घडामोडी Economic Activities, ि ळ ागाळाि ी ल जनस ामान् य ा ांच ा इ प्तिह ास या प्तव प्तव ध प्त व ष य ा ांब ि ो ब ि ि त् वज्ञ ा न या प्तव ष य ाि ह ो ण ा ि े बदल हा द े ख ी ल अभ्या सा चा प्त वषय बन ला आ ह े. त्य ाचबिोबि कामगाि चळवळ, व ग व क ल ह, ि े ि ी, उ द्य ो ग ध ांद े त् य ाच ा प्तव का स य ा स ा ि ख े प्तव षय द ेख ी ल आि ा इ प्तिह ासा च् य ा अध्य य न ा चा भाग ब न ल े आ ह ेि. ÿो. गुÖटावसन (Gustavson) आपल्या ' A Preface to History ' या ग्रांर्ात म्हितात की, एखादा मनोवैज्ञाद्दनकसुद्धा औषध सुचद्दवण्यापूवी रुग्िाच्या गतकालाकडे जातो, ज्यावेळी त्याला रुग्िाची समस्या सोडवावयाची असते, तेव्हा त्याला द्दनदान करण्यासाठी रुग्िाची व्यद्दक्तगत माद्दहती असिे आवश्यक असते. ज्याप्रमािे एखाद्या व्यक्तीचे व्यद्दक्तमवव म्हिजे द्दतच्या अनुभवाांची गोळाबेरीज, त्याचप्रमािे एखादे राष्र द्दकांवा सांस्र्ा याांचे दृश्य स्वरूप त्याांच्या पार्श्थभूमीवर प्रकाश टाकते. इद्दतहासाच्या अभ्यासाने मािसाची अनुभवकक्षा वाढते. अनेक घटनाांतील परस्परसांबांध त्याला समजून येतात. ÿो. एÐटन (Alton) आपल्या ' The Practice of History ' या ग्रांर्ात म्हितात,"इद्दतहासाच्या ज्ञानाने वतथमानकाळाच्या अनुभूतीला भक्कमपिा येतो व munotes.in
Page 26
इ प्त ि ह ा स ा च े
स्व रूप व मह त् व
25 भद्दवष्यकाळासाठी काही मागथदशथन होऊ शकते. ("Historical knowledge gives solidity to the understanding of the present and may suggest guiding lines for the future.") इद्दतहासाच्या अभ्यासाने मािसाला आपला बुद्दद्धवादी दृद्दष्टकोि (Rational Attitude) व तकथबुद्धी (Reasoning) वाढद्दवता येते. ÿो. आर्. जी. कॉिलंगवूड (R.G.Collingwood)"य ा ां न ी ' Idea of History ' य ा ग्र ांथ ा ि"इ प्त ि ह ा स ा ल ा ख ू प म ह त्त् व आ ह े. त् य ाच ी प्तिक वण मा न व ी ज ी व न ा ल ा उ प य ु क्त आ ह े. कािण सध् य ाच् य ा मा न वी जीव न ािील ग ि ग ो ष्ट ी व त् य ा च े ह ो ण ा ि े प र ि ण ा म य ा म ु ळ े त् य ा ि ी ल न ा द ह ा प ू व ी प्र म ा ण ेच ब द ल ण् य ा च ी ि र्क य ि ा आ ह े. म ह त्त् व प ू ण व घ ट न ा ल क्ष ा ि ि े व ल् य ा न े भ प्त व ष् य क ा ळ ा ि प्त न ण व य घ ेण् य ा च् य ा दृष्टीन े त् य ा उ प य ुक्त ििि ाि. अ स े ह े प्त न ण व य दृ श् य स् व रू प ा ि द ा ख प्त व ि ा य ेि नाहीि. प ि ां ि ु क ा य ह ो ऊ ि क े ल व स ध् य ा च् य ा स ु स ांग ि क ा ल क् म ण े म ध् य े क ो ण ि ा ध ो क ा ह ो ऊ ि क े ल य ा च े प्त द ग् द ि व न किि ा य ेई ल. ("Hi story ha s a va l ue, i ts teac hing s are us eful for hu man l i fe ; s i mply be c au s e the rhyth em o f i ts ch ange i s l i ke l y t o repeat i tself, sim i l ar antec ende nts l ea ding to sim i l ar co ns eque nts, the history of no table ev e nts i s wor th rememb eri ng i n orde r to se rve as a ba sis for prog n os ti c j ud ge m en ts, no t de mo ns tr ab l e bu t probab l e l a ying down no t what wi l l ha p pen, bu t what i s l i kely to ha ppen, i nd i ca ti ng the po i nts of da n ge r i n rhythe ms n ow go i n g on".) प्रो. लेकी (Lecky) न े इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी स ा ांग ि ा न ा म् ह ट ल े आ ह े क ी, "जी व्यक्ती ग ि क ा ळ ा ि ी ल घ ट न ा ांच े व ैप्त ि ष्ट य ज ा ण ण् य ा ि प्त न ष् ण ा ि आ ह े, ि ी व् य क्ती स् वि : च्य ा समकालीन घ ट न ा ांच े म ू ल् यम ा प न क ि ण् य ा ि ा ि ि ी च ू क क ि ण ा ि न ा ह ी."("He who ha s l ea rnt to un d erstan d th e true ch ar acter a nd te nd e nc y of man y s uc c eedi ng y ea rs i s no t l i ke l y t o go very f ar w rong i n es ti mati ng hi s ow n.") प्रो. बॉडीन (Bodin) न े इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ािी िि वी ि असि ान ा ि ीन म ह त्त् व प ू ण व व ैप्त ि ष्ट य े स ा ांप्त ग ि ल ेल ी आ ह ेि. िी प ु ढ ी ल प्र म ा ण े : १. ज्या िार्श्ि ि त्त्व ावि मान वी स् वभाव ा च ी ब ैि क आ ध ा र ि ि आ ह े त् य ा ि त्त् व ा च ी ओ ळ ख इद्दतहासामुळे आपल्याला ह ो ि े. उदा. मान वी स् वभ ाव ािील िाग, लोभ, मोह, क् ौ य व, द्दहांसा, म ह त्त् व ा क ा ांक्ष ा य ा ग ु ण ा ां च ी ओ ळ ख आ प ल् य ाल ा इ प्त ि ह ा स ा म ध ून ह ोते. मोगल इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े ज ाग ो ज ा ग ी क् ौ य व आ प ल् य ा ल ा प्त द स ि े. उदा. म ो ग ल ि ा ज् य क ि े प्त ि क्ष ेच ा भाग म् ह ण ून आ प ल् य ा प्त व ि ो ध क ा ांच ी ड ो ळ े क ा ढ ी ि असि. आप ल्य ा प्त व ि ो ध क ा ां च ा न ायनाट किण्याची प्र व ृ त्त ी म ो ग ल ा ांम ध् य े प्त क ां ब ह ु न ा अ न ेक िाज्य क त् य ा ांम ध् य े आप णा स प्त द स ि े. २. ऐ प्त ि ह ा प्त स क घ ट न ा ांच् य ा अभ्य ास ाव रून एका ििाप्तवक म य ा वदेप य ां ि भ ा व ी घ ट न ा व ि व प्त व ि ा य ेि ा ि. य ा व् य ा ि ी च े स् व रू प अ स े क ी, प्रत् य ेक ि ा ष् र ा च ी, समाजाच ी प्तव प्तिष्ट ज ड ण घ ड ण अ स ि े. एकदा य ा जडण घडण ीच ा अ भ् य ा स क े ल ा म् ह ण ज े त् य ा स म ा ज ा स ांब ांध ी, ि ा ष् र ा स ांब ां ध ी आ प ल् य ा ल ा भ प्त व ि व् यि ा क ा ह ी प्र म ा ण ा ि व ि व प्त व ि ा य ेई ल. इ प्तिह ासा च्य ा अभ् य ा स ा न े ज् य ा प्र म ा ण े भ प्त व ि व् य ि ा व ि व प्त व ण े क ा ह ी प्र म ा ण ा ि ि र्क य आ ह े, munotes.in
Page 27
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
26 त् य ाच प्रम ा ण े व ि व म ा न क ा ळ ा च ा अ भ् य ास करून आप ल् य ाला ऐप्तिह ाप्तस क घ ट न ा ां च् य ा आ ध ा ि े भ ू ि क ा ळ ा च े प्त च त्र उ भ े क ि ण े ि र्क य आ ह े. ३. म ा न व ी इ प्त ि ह ा स ा च् य ा अ भ् य ा स ा द्व ा ि े ि ा र्श् ि ज ी व न ा च ी म ू ल् य े ज ा ण ि ा य ेि ा ि. मान व ी जीवन ाच ी ि ा र्श् ि म ू ल् य े म् ह ण ज े प्र ेम, दय ा, ि ा ांि ी, म ा ण ु स क ी, मान विावा द इ. प्राच ी न भ ा ि ि ा च् य ा अ भ् य ा स ा प ा स ून य ा ग ु ण ा ां च ा प र ि प ो ष झ ा ल ेल ा आप ल्य ाला प्तदसिो. आ ध ु प्त न क ज ग ा म ध् य े य ा च म ू ल भ ू ि स त् य ा च् य ा म ा ग े स व व ज ग ध ा व ि े आ ह े अ स े आप ल् य ा ल ा प्त द स ि े. इ प्त ि ह ा स ा च े क्ष ेत्र प्त द व स ेंप्त द व स व् य ाप क ह ो ि आ ह े. प ू व ी इ प्त ि ह ा स क्त ि ा ज े, िाण्य ा, लढ ाय ा, ि ह य ा च् य ा प ु ि ि ाच म य ा व प्त द ि ह ो ि ा आ ि ा त् य ा च ी व् य ाि ी ख ू प ब द ल ल ी आ ह े. प ू व ी स ा म ा न् य म ा ण स ा ल ा इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े क ो ण ि ेह ी स् थ ा न न व् ह ि े आ ज ि ो च स ा म ा न् य म न ु ष् य इ प्त ि ह ासाच ा 'कण ा ' ब न ल ा आ ह े. ि ळ ागाळाि ी ल ल ो क ा ांच ा इ प्त ि ह ा स (Subalt ern Hi story) ह ा इ प्त ि ह ा स ा च ा म ह त्त् व ा च ा भ ा ग ब न ल ा आ ह े. प ू व ी प्तस्त्रय ा ांस ांब ांध ी च ा दृ प्त ष्ट क ो ण अ प्त ि ि य स ांक ु प्त च ि ह ो ि ा, आ ज स्त्र ीव ादी दृप्त ष्ट कोण (F emini st At titud e) ह ा इ प्त ि ह ा स ल ेख न ा च ा, स ांि ो ध न ा च ा म ह त्त् व ा च ा प्त व ष य मा न ला जाि ो. प्रो. बी. शेख अली य ा ांन ी इ प्ति हासा च्या व्या िीच े व ण व न क ि ी ि अ स ि ा न ा प ु ढ ी ल म ुद्याांची च च ा व क े ल ी आ ह े. (१) ज े घ ड ल े त् य ा च े व ण व न क ि ण े. (२) ज े घ ड ल े त् य ा च े म ू ल् य म ा प न क ि ण े. य ा द ो न ि त्त् व ा म ध् य े च व ेग ळ् य ा स् ि ि ा ांव ि आ प ल् य ा ल ा इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी स् पष्ट क ि ि ा य ेई ल. इ प्त ि ह ा स ा ांच ी व् य ा ि ी म ा न व ी ज ी व न ाि ी प्त न ग प्त ड ि अ स ि े. मानव ी ज ी व न अ न ेक अ ांग ा ां न ी ब ह ि ि अ स ि े. त् य ा म ध् य े स ा म ा प्त ज क, स ा ांस् क ृ प्त ि क, आ प्त थ व क ध ा प्त म व क ब ा ब ीं च ा स ांब ां ध य ेि अ स ि ो. समाजजीव न ािील रूढी, प ि ां प ि ा म न ो ि ां ज न ा च े प्त व प्त व ध प्र क ा ि य ा स व ा ां च ा स म ा व े ि इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े ह ो ि अ स ि ो. इ प्त ि ह ा स ह ा ए क स् व य ांभ ू प्त व ष य आ ह े, ह ी ब ा ब प्त व द्व ा न ा ांन ी मा न् य क े ल ेल ी आ ह े. त् य ा म ु ळ े इ ि ि क ो ण त् य ा ह ी प्त व ष य ा च् य ा अ प्त ध प त् य ा ख ा ल ी न िाहि ा प्तव प्त वध कला, न ी प्त ि म ू ल् य े स व ा ां च ा व् य ा प क अ थ ा वन े इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े स म ा व ेि ह ो ि असि ो. इ प्त ि ह ा स ा ल ा द ो न प्र क ा ि च ी क ा य े क ि ा व ी ल ा ग ि ा ि. (१) स ांद भ व स ा ध न े ग ो ळ ा क ि ण े व (२) प्त म ळ ा ल ेल् य ा इ प्त ि ह ा स ा च् य ा स ाध न ा ांच े म ू ल् य म ाप न क ि ण े. य ा द ो न प्र प्त क् य ा म ू ल भ ू ि ि ा स्त्र ी य प्रप्त क् य ा आ ह ेि. त् य ा म ु ळ े स् व ा भ ा प्त व क च इ ि ि ि ा स्त्र ा प्र म ा ण ेच व स् ि ुप्तन ष्ठि ा (Objectivity) व िास्त्र ी य दृप्त ष्ट कोण (Sci en ti fi c atti tude) अ व ल ांब ावा लागि ो. प ि ां ि ु इ प्त ि ह ा स ा च ा गाभा मान वी मना ि ील भा वभ ाव न ाि ी असि ो. त्य ाम ु ळ े िास्त्र ामध ील व स् ि ु प्त न ष्ठ ि ा प्र त् य क्षा ि येऊ िकि न ाही. ह ी इ प्त ि ह ा स ा म ध ी ल उ ण ी व आ ह े ह े आ प ण ल क्ष ा ि घ ेि ल े प ा प्त ह ज े. इ प्तिह ासाचा स ांब ांध म ा न व ी ज ी व न ा ि ी अ स ि ो आ प्त ण म ा न व ी ज ी व न प र ि प ू ण व क ि ण् य ा स ा ि ी स ा प्त ह त् य ा च ा आधार घ्य ाव ा लागि ो. सर जदुनार् सरकार munotes.in
Page 28
इ प्त ि ह ा स ा च े
स्व रूप व मह त् व
27 य ा ांच् य ा म ि े, ' इ प्तिह ास आप्तण साप्त हत् य ' य ा ांन ा प्त वभ ागण ारी ि े ष ा अ प्त ि ि य प ु स ट आ ह े. य ा प्तवधा न ाच ा अ थ व अ स ा क ी, इ प्ति हासा ची व् य ािी ही साप्तहत्याप्रम ा ण ेच अप्ति िय व् य ाप क आ ह े. प्रो. जी. एम. द्दिव्हलीन य ा ांन ी इ प्त ि ह ा स ा च ी ' प्त त्र प्त व ध ' व् य ा ि ी स ा ांप्त ग िलेली आ ह े. ि ी व्या िी अि ी- (१) िास्त्र ीय (२) काल्पप्तन क व (३) साप्त हप्तत्यक य ा प्तत्रप्त व ध व्या िी चा प्तव चाि क ेल ा अ स ि ा आ प ल् य ा अ स े ल क्ष ा ि य ेि े क ी, आ ध ु प्त न क क ा ळ ा ि ि ा स्त्र ी य दृ प्त ष्ट क ो ण ा म ु ळ े ज् य ा क ा ह ी स ांि ो ध न ा च् य ा प्त व प्त व ध ि ा ख ा प्त न म ा व ण झ ा ल् य ा त् य ा ां च ा स म ा व ेि ह ो ि ो य ा ल ा च आ प ण ि ा स्त्र ा ां च ा इ प्त ि ह ा स (H i story of Sci en ce s) म्हणि ो. उदा. म ा न व ा न े च ांि ा व ि ि े व ल ेल े प ा ऊ ल प्त क ां व ा भ ा िि ी य अ ांि रिक्ष मप्तहला कल्पना चा वला प्तहच्या ब ा ब ि ी ि घ ड ल ेल ी घ ट न ा प्त क ां व ा म ांग ळ ग्र ह ा च े प ृ र्थ व ी ज व ळ य ेण े ह ी ि ा स्त्र ी य घ ट न ा ह ी स ुद्ध ा इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी आ ह े. क ा ल् प प्त न क ब ा ब ीं च ा प्त व च ा ि क े ल ा अ स ि ा ब ऱ् य ा च व ेळ ा घ ड ल े ल् य ा घ ट न ा ां च् य ा आ ध ा ि े व ि व म ा न प्त क ां व ा भप्त वष्य काळामध् य े क ा य घ ड ू ि क े ल य ा स ांब ांध ी प्त व च ा ि क ि ण े ह ी स ु द्ध ा इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी च आ ह े. उ द ा . १ १ स प् ट ेंब ि २ ० ० १ ि ो ज ी अ म ेर ि क ेि ील Wo rl d Centre व ि झ ा ल ेल ा दहिि व ा द ी ह ल् ल ा य ा व रू न क ल् प न ेच् य ा आ ध ा ि ा व रू न भ ा व ी क ा ळ ा ि क ो ण त् य ा घ ट न ा घ ड ू ि क ि ी ल य ा च ा अ ांद ा ज य ेऊ ि क ि ो. स ा प्त ह त् य ा म ध् य े ि ि आप ल्य ाला इ प्त ि ह ा स ा च े प द ो प द ी द ि व न ह ो ि अ स ि े. म ग ि ी ि ेर्क स प्त प अ ि च ी ऐप्तिह ाप्तस क न ा ट क े अ स ो ि, व स ांि क ा न ेट क ि ा ांन ी प्त ल प्त ह ल ेल ी ' प्त वष व ृ क्ष ा च् य ा छ ा य ेि ' ' प्तहमालया च् य ा स ा व ल ी ि ' प्त क ां व ा ' ि ाय ग ड ा ल ा ज ेव् ह ा ज ा ग य ेि े ' अ ि ी न ा ट क े अ स ो ि. न्य ा. ि ा न ड े य ा ां च े ल ेख अ स ो ि अ थ व ा म. ु ल् य ा ां न ी प्त ल प्त ह ल ेल् य ा ' ि े ि क ऱ् य ा ांच ा आ स ूड ' य ा स ा ि ख े साप्तहत्य अ सो. थोडर्कय ाि, इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी ह ी म ा न व ा च् य ा उ त् क् ा ांि ी ि ी स ांब ांप्त ध ि आ ह े. इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े म ा न व ा न े प्त व प्त व ध क्ष ेत्र ा ांि क े ल ेल ी प्र ग ि ी व प्त ि च ा आ ल ेख य ेण े आ व श् य क अ स ि े. इ प्तिह ासा च्य ा व ा च न ा म ध् य े व् य क्त ी आ प ल े प्र प्त ि प्त ब ांब ि ो ध ण् य ाचा प्र य त् न क ि ी ि अ स ि े व अि ा ि-ह ेच े प्र प्त ि प्त ब ांब ज् य ा व ेळ ी इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े प्त द स े ल त् य ा व ेळ ी च ख ऱ् य ा अ थ ा व न े इ प्त ि ह ा स ल ेख न झ ा ल े अ स े म् ह ण ि ा य ेई ल. अनाप्त द क ा ल ा प ा स ू न स ा म ा न् य म ा ण ूस प र ि प्त स् थ ि ी च े भ क्ष् य च ब न ि ग ेल ा आ ह े. त् य ा च े ह ु ब ेह ूब व ण व न इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े आ ल े प ा प्त ह ज े. इ प्तिह ासा च्य ा व् य ा ि ी म ध् य े आ प्त थ वक घडामोडी व समाजि ास्त्र ी य बदल य ाम ु ळ े व ा ढ ह ो ि आ ह े. म ा र्क स व व ा द ी ि त्त् व ज्ञ ा न ा न े अ ांि प्त व व ि ो ध ा च ी (Di alec ts) कल्पना म ा ांड ल ी. व् य क्त ी प्त क ां व ा स म ा ज य ा ांच ी प्र ग ि ी ह ो ण् य ा स ा ि ी अ ांि प्त व व ि ो ध ा च ी क ल् प न ा माांडली. प्तव िोध- प्त व क ा स ह े ि त्त् व अत्यांत म ह त्त् व ा च े म ा न ि ाि. स ो ि ल ड ा प्त व वप्तनझ म च ी स ांक ल् प न ा स म ा ज ा ल ा ल ा व ण् य ा ि य ेि े. ही स ु द्ध ा इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी आ ह े. साम्य व ादी द ेि ा म ध् य े घडण ाऱ् य ा घडामोड ीं क ड े म ा र्क स व व ा द ी ि त्त् व ज्ञ ा न ा ि ू न प ा प्त ह ल े ज ा ि े. अि ा घ ड ा म ो ड ीं म ध् य े कामगाि च ळ वळ, व ग व कलह, व्या पाि, उ द्य ो ग ध ांद े, ि े ि ी इ त् य ादींच ा स म ा व ेि असि ो. एखाद्या लोकिाहीव ाद ी द ेि ा ि य ाच घ ट न ा ांच् य ा क ड े सामाप्त जक बदल अि ा दृ प्त ष्ट क ो ण ा ि ू न प ा प्त ह ल े ज ा ि े. प्तव प्तव ध िाजकीय - सामाप्त जक स ांस् थ ा ांच ा, स ांस द ी य लोकिाही चा प्त वका स ही इ प्तिह ासा ची व्या ि ी द ि व प्त व ि ा ि. स् वा भाप्त वकच इ प्तिह ासा ची व् य ािी व ा ढ ू न अ थ व ि ा स्त्र, िाज्यिास्त्र, समाज िा स्त्र, munotes.in
Page 29
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
28 म ा न व व ांििास्त्र, इिि भ ौ प्त ि क ि ा स्त्र े य ा ांच् य ा ि ी प्त न गप्तडि अस णा िा प्त वषय म् ह ण ू न इ प्त ि ह ा स ा क ड े प ा प्त ह ल े ज ा ि े. इ प्त ि ह ा स ा च े प्त व प्त व ध प्र काि उदा. स ांस द ी य प द्ध ि ीचा इ प्तिह ास, लष्कि ाच ा इ प्तिह ास, क ा य द्य ा ांच ा इ प्त ि ह ा स य ा प्त व ष य ा च ी व् य ा ि ी द ा ख प्त व ि ा ि. काळाच्य ा ओघाि इ प्तिह ासा ची व्या िी वाढली. इ प्तिहासाला प्तत्रप्त वध क ा म े किावी लागि ाि, िी प ु ढ ी ल प्र म ा ण े : १) हप्तककि स ा ांग ण े. २) ही हप्तककि किी घडली ि े स ा ांग ण े व ३) हप्तककि ी च े प्त व च् छ े द न क ि ण े. प ि ां ि ु अगदी अल ीकडील क ाळाि य ा प ेक्ष ा स ु द्ध ा इ प्तिह ासा ची व्या िी वा ढल ी आ ह े. प ू व ी इ प्तिह ासा ला ख ू प म य ा व द ा होत्या. त् य ा व ेळ ी क्त ि ा ज घ ि ा ण् य ा ांचा उदय व अस् ि, ि ा ज ा ांच े दिबाि, य ु द्ध े व िह य ा ांच ा प्तव चा ि क ि ण े म् ह ण ज े इ प्तिह ास असा समज होि ा. आि ा मात्र इ प्तिहास ा क ड े मान विावा दी दृ प्त ष्ट क ो ण ा ि ू न प ा प्त ह ल े ज ा ि े. माणस ाच् य ा स व व सामा प्तज क हालचालींच ा उदा. प्तव प्त वध ख े ळ, चा लीिीि ी, प ि ां प ि ा या स व ा ां च ा च प्त वचाि क ेला जाि ो. इ ि क े च न व् ह े िि सामान् य म ा ण स ा च े द ै न ांप्त द न जी वन हा स ुद्ध ा इ प्तिह ासा चा प्तव ष य ब न ल े ल ा आ ह े. प ू व ी इ प्तिह ास ही वा ङ्मय ाच ी प्त क ांवा ि त्त्व ज्ञा न ाच ी प्त क ां व ा िाज्यिास्त्राची एक िाखा म् ह ण ून प्त ि च् य ा क ड े पाहि असि. प ि ां ि ु आज इ प्तिह ास हा एक स् वा य त्त प्तव षय मान ला ग ेल ा आ ह े. इ प्तिहासाला जो स् वा य त्त द ज ा व प्र ाि झाला आ ह े. त् य ा म ु ळ े मा न व प्त क ां व ा मान वी स म ू ह य ा ांच ा अभ्या स किीि असि ान ा त् य ाब द्दल प्तवप्तव ध प्र क ा ि च े ज्ञान त् य ा ांच् य ा ि ी ल कलाप्तवका स, न ैप्त ि क अप्तधष्ठान, प ि ां प ि ा आप्तण त् य ाच ी झ ा ल ेल ी स व ा ां ग ी ण प्र गि ी हा इ प्तिह ासा चा व ण् य व प्तव ष य ब न ल ेल ा आ ह े. इ प्तिह ास न ु स ि ाच एखादी घटना जगाला स ा ांग ि न ाही िि साध न साप्त हत् य ज म प्त व ण े व त् य ाच ा अ न् व य ा थ व ल ा व ू न ऐप्तिह ाप्तस क घ ड ा म ो ड ी म ा ग े असणािी प्र ेि ण ा स्पष्ट क ि ण े ही इ प्तिह ासा ची व्या िी ब न ल ेल ी आ ह े. इ प्त ि हास हा प्तव षय िास्त्र आ ह े अ स े म ा न ल े ज ा ि े. प ि ां ि ु ज् य ा व ेळ ी स ांद भ व साप्त हत् य गोळा क े ल े जाि े ि ेव् ह ा ि े गोळा क िण्याम ा ग े व स् ि ु प्त न ष्ठ ि ा ही िास्त्र ीय स ांक ल् प न ा अ स ि े. प ि ां ि ु ज् य ा व ेळ ी घ ट न ा ांच ा अ न् व य ा थ व लावण्य ा चा प्र स ांग य ेि ो ि ेव् ह ा ब ऱ् य ा च व ेळ ा व्यप्त क्तप्त न ष्ठि ा य ेण् य ा च ी िर्कय ि ा अ स ि े. इ प्तिह ास हा प्त न स ग ा व च ा अभ् य ा स किीि न ाही िि त्य ा प्त न स ग ा व ि िाहणाऱ् य ा मा न वा ची प्रगि ी कसकिी झाली य ा चा िो प्त वचाि किि ो. इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े एखा द्य ा य ो द ध् य ा च् य ा स ां द भ ा व ि नद्य ा, प व व ि, सागि, डोंगि य ा ांच ा प्तव चा ि क े ल ा जाि ो. उदा. प् लासीच् य ा ि ण ा ांग ण ा च ा प्तव च ाि ि ॉ ब ट व र्कलाईव्ह च्य ा स ांद भ ा व ि, पाप्तन पि च्य ा ि ण ा ांग ण ा च ा प्तव च ाि भ ा ऊ स ा ह ेब आप्तण अब् दाली य ा ांच् य ा स ांद भ ा वि, िि व ॉ ट ल ू वचा प्तव चा ि न ेप ो प्त ल य न च् य ा स ांद भ ा व ि क े ल ा जाि ो. य ाच ा अ थ व असा की, मान वा च्य ा जडण - घ ड ण ी म ध् य े प्त न स ग ा व च ा ज ेव ढ ा स ांब ांध अ स ेल ि ेव ढ य ा स ांद भ ा व ि च प्त न स ग ा व च ा प्तव चा ि क े ल ा जाि ो. इ प्त ि ह ा स क ा ि ा न े इ प्तिह ासा ची व्या िी ििवी ि असि ान ा न ु स ि ेच प्र िासन, काय दा प्त क ां व ा ध म व य ा ांच ा प्तव चा ि न किि ा त् य ा ांच् य ा प ल ी क ड े प ि ां ि ु मान वी स म ा ज ा म ध् य े ज्या घटना घडि असि ाि त् य ा ांच ा प्तव चा ि क े ल ा प ा प्त ह ज े. इ प्त ि ह ा स ा म ध् य े ि ास्त्र ी य प्रगि ी, ि ांत्र ज्ञ ा न प्त व ष य क प्र गि ी, भौगो प्त लक िोध या स व ा ां च ा मा न वा व ि कोण ि ा परिणाम झाल ा या स ांद भ ा व ि अभ्या स क े ल ा प ा प्त ह ज े. इ प्तिह ासाम ध् य े सामा न्य व्यक्त ी ही स व ा ांि महत्त् वा ची म ान ली munotes.in
Page 30
इ प्त ि ह ा स ा च े
स्व रूप व मह त् व
29 ज ा ि े. कािण अि ी व्यक्ती ए ख ा द े िाज्यिास न प्त न म ा व ण करू ि क ि े प्त क ां व ा अन्य ाय कािक िाज्यिास न ाच ा ि े व ट करू ि क ि े. इ प्तिह ासा च्य ा बदलत् य ा व् य ािी सािी इ प्तिह ास ल ेख न ि ा स्त्र द े ख ी ल ि ेव ढ े च जबाबदाि म ा न ल े प ा प्त ह ज े. कािण १९ व्या ि ि क ा प य ां ि इ प्त ि ह ा स ा च े अध्य य न ह े क े वळ िाजकीय घट न ा, प्र स ांग य ा ांच् य ा ि ी प्त न गप्तडि ह ो ि े. पण सध् य ा इ प्तिह ासा चा प्तव चा ि क ि ि ा ांन ा सामाप्त जक, आ प्त थ व क, िाजकीय, न ैप्त ि क, साप्त हत् य प्तव षयक, गोष्टींचा आप ण प्तव चा ि किि ो कािण इ प्तिह ासा ि आप ण मान वा च्य ा प्र गि ीच ा प्त वच ाि किि ो. ि ेव् ह ा विील प्त व ष य ा ांचा प्तव चा ि क ि ण े क े व ळ अप रिह ा य व ि ि ि े. इ प्तिह ास हा प्तव षय रूक्ष न बन ि ा स ि ेज, आ क ष व क बन ण्य ासा िी साप्त हत् य ा चा आ ध ा ि द ेख ी ल न ेह म ी घ ेि ल ा जाि ो. इ प्त ि ह ा स ल ेख न िास्त्र ा न े वि न म ू द क े ल ेल् य ा प्त व ष य ा ां च ा आधाि घ ेऊ न स ा ध न े गोळा क ि ण े व त् य ा ि ू न भ ू ि क ा ळ ा ि ी ल घ ड ल ेल् य ा घ ट न ा ांच ा, गोष्टींचा व ेध घ ेण् य ा च े काम स ु रू ि े व ल े आ ह े. इ प्तिह ासाची वा ट चा ल व स् ि ु प्त न ष्ठ अ न ु भ व व ा द ा प ा स ू न (E mpir i sm) इ प्त ि ह ा स ा व ा द ा प य ां ि (Hi stori cism) झ ा ल ी आ ह े. व स् ि ु प्त न ष्ठ अ न ु भव व ा द म् ह ण ज े ऐ प्त ि ह ाप्त स क घ प्त ट ि ा ांच ी (Hi stori ca l facts) प्तन प्तििी किण्याच ी प्र प्तक् य ा हो य, ि ि इ प्त ि ह ा स व ा द म् ह ण ज े घ प्त टि ा ांच ी स ु रु व ा ि, उ ग म क स ा झ ा ल ा ि े स ा ांग ू न त् य ा घप्त ट ि ा ांच ा प्त व क ा स क स ा झ ा ल ा ह े स ा ांग ण् य ा च ी प्र प्तक्य ा होय. य ा द ो न् ह ी स ां क ल् प न ा इ प्त ि ह ा स ा च ी व् य ा ि ी व ेग ळ् य ा प्र क ा ि े प्त सद्ध किि ाि. इ प्त ि ह ा स ा ांच् य ा व् य ा प क स् व रू प ा व ि द्दसग्मांड फ्रॉईड व अल्बटथ आईनस्टाईन य ा ांच् य ा प्तव चा िसि णी च ा प्र भाव प्त द स ू न य ेि ो. य ा म ध ून च अम ेर ि क े न े ऐ प्त िह ा प्त स क स ा प ेक्षि ाव ा द (Hi stori ca l r elat i vism) ह ी स ांक ल् प न ा रू ढ क े ल ी. आपली प्रगती तपासा : प्र.१. इद्दतहासाची व्याप्ती द्दवशद करा. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- २.४ साराांश : एप्तिह ाप्तस क घ ट न ा ां च ा न ु स ि ा एक ढीग म् ह ण ज े इ प्तिह ास न व् ह े िि प्तव प्तव ध घ ट न ा ांम ध् य े एक स ांब ांध प्र स् थाप्तपि किण्याच ा प्रय त्न क े ल ा जाि ो. या घ ट न ा ांच ा अ न् व य ा थ व लावी ि असि ा कोण त् य ा ना कोण त् य ा ि त्त्व ज्ञ ा न ाच ा आध ाि घ ेि ला जाि ो. इ प्तिह ासका ि, इ प्तिह ासाम ध् य े मान वी सम ाजाच् य ा व ैप्त ि ष्ट य प ू ण व घटना, त्य ा मागील ि त्त्व, प्तव चा ि, व्यक्तीची व ृत्त ी य ा ांच ा प्तव चा ि किि ो. समाजाला स म ज ेल, रु च ेल, प च ेल अि ा ि ब् द ा ांि आ प ल े स ांि ो ध न म ा ांड ि असि ो. इ प्तिह ासा ला न ु स ि ी घट न ा न ों द व ू न चालि न ाही िि िी हकीगि किी घडली त् य ाच ा अ न् व य ा थ व ल ा व ू न ऐप्तिह ासी क घडामोडी मागच ी प्र ेि ण ा स् पष्ट किावी ल ा ग ि े. त् य ा म ु ळ े इ प्तिह ासा ची व्यािी व ाढि ज ा ि े. munotes.in
Page 31
इप्तिह ास स ां ि ो ध न पद्ध िी
30 २.५ प्रश्न : १. इ प्तिह ासा चा अ थ व व व्या ख्य ा स् पष्ट ीकिणास ह प्तलहा. २. इ प्तिह ासा ची व्या िी प्त विद किा. ३. इ प्तिह ासा च्य ा प्तव प्तव ध व्या ख्य ा स ा ांग ा . त्य ाप ैकी कोण ि ी व्या ख्य ा ही अप्तधक बिोबि आ ह े अ स े ि ु म् ह ा स व ा ट ि े? का? २.६ अद्दतररक्त वाचन : १. ई. एच. काि, अ न ुवादक - प्र ा. प्तव .गो. ल ेल े, इ प्तिह ास म् ह ण ज े काय ? क ॉ प्त न् ट न ेन् ट ल प्र कािन, प ु ण े. २. ग ा ड व न चा ई ल्ड, अ न ु व ा द क - डॉ. बलि ाज ि म ा व, इ प्तिह ास का इ प्तिह ास, हरिया णा साप्त हत् य अक ादमी, च ांद ी ग ढ, १९८८. ३. डॉ. ग ो प्त व ांद च ांि प ा ांड े, इ प्तिह ास : स् वरूप ए व ां प्त स द्ध ा ांि , िाजस् थान प्तहन्दी ग्र ांथ अक ादमी, ज य प ू ि, १९९ ८. ४. डी. डी. क ो स ा ांब ी, प ु ि ा ण क थ ा व वा स् ि विा. ५. द. प्तव. क े ि क ि, इ प्तिह ासा ि ील अ ांि : प्र वा ह. ६. ग. ह. ख ि े, साध न ा प्तच प्तकत्स ा, लोकवाङ्मय ग ृ ह, म ु ांब ई, १९७ ६. ७. प्तव. द. घ ा ट े , इ प्ति हासिा स्त्र आप्तण कला, द ेि म ु ख प्र कािन, प ु ण े. ८. प्रभाकि द ेव, इ प्तिह ास : एक िास्त्र, कल्पना प्र कािन, न ा ांद ेड. ९. सदाप्त िव आ ि व ल े, इ प्तिह ास ा च े ि त्त्व ज्ञा न , प्र ाज्ञ पाििाला म ांड ळ, वा ई, १९६७. १०. डॉ. ि ा ांि ा क ो ि े क ि , इ प्त ि हास : ि ांत्र आप्तण प्तव ज्ञान , श्री साई न ाथ प्र कािन , न ा ग प ू ि , २००७. ११. स ु ह ा स ि ा ज द ि े क ि , इ प्तिह ास ल े ख न ि ा स्त्र, प्तव द्य ा प्र कािन , न ा ग प ू ि , १९९ ८. १२. डॉ. बी. एन . स ि द ेस ा ई , इ प्त ि ह ा स ल ेख न प द्ध ि ी, ड क े प्र कािन , क ो ल् ह ा प ू ि , २००५. १३. गाय कव ाड, डॉ. स ि द ेस ा ई हनम ा न े, इ प्तिह ास ल ेख न ि ा स्त्र , ड क े प्र कािन , क ो ल् ह ा प ू ि , २००१. १४. डॉ. एस. एस. गािाळ, इ प्त ि ह ा स ा च े ि त् वज्ञ ा न , क ै ल ा ि प प्त ब् ल क े ि न् स, औ ि ां ग ा ब ा द , २००५ munotes.in
Page 32
31 ३ इितहास आिण सहाÍयकारी शाľे (History and Auxiliary Sciences) घटक रचना ३.० उिĥĶे ३.१ ÿÖतावना ३.२ इितहासाची सहाÍयकारी शाľे (Auxiliary Sciences of History) ३.३ सारांश ३.४ ÿij ३.५ अितåरĉ वाचन ३.० उिĥĶे : हे युिनट पूणª झाÐयावर िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होऊ शकेल: १. इितहास आिण नैसिगªक िव²ानांमधील संबंध समजणे . २. इितहास आिण सहाÍयकारी शाľांमधील संबंध समजणे. ३. इितहास आिण सामािजक शाľ यां¸यातील संबंधांचे आकलन होणे. ३.१ ÿÖतावना : एकोिणसाÓया शतकामÅये इितहासलेखन ÿिøयेसंबंधी अनेक िवचार नÓयाने मांडÁयात येऊ लागले. इितहास िलहीत असताना Âयाला शाľीय दजाª ÿाĮ Óहावा यासाठी अनेक ÿयÂन जाणीवपूवªक होऊ लागले. अशा ÿयÂनामधूनच एक समÖया अशी िनमाªण झाली कì, इितहास हे एक शाľ आहे कì कला ? यामधूनच ºया गटाला इितहास हा वाđयाचाच एक भाग आहे असे वाटत असे Âयांनी History is an Art या ŀिĶकोणातूनच िलखाण केले. अशा िलखाणामÅये बुिĦवादापे±ासुĦा बöयाचवेळा ÿितभेकडे ल± देÁयात आले. परंतु दुसरा गट जाÖत ÿभावी ठरÐयाने History is a Science या ŀिĶकोणातूनच Âया¸याकडे पािहले जाऊ लागले. िवसाÓया शतकापूवê इितहास लेखन करीत असताना इतर काही शाľाची इितहासाला काही मदत होऊ शकते अशी कÐपनाच नÓहती. १९०३ मÅये History is a Science, no more and no less. असे ÌहटÐयामुळे इितहास लेखनात अनेक शाľांचा संबंध येतो याची पिहÐयांदा कÐपना आली. ÿो. अॅलन नेिÓहÆस Ìहणतात, "इितहासामधील दोन मूलभूत घटक Ìहणजे िवĵसनीय साधनसामúी व Âयां¸या वापरासाठी असलेली टीकाÂमक पĦती होय. इितहासासाचा जÆम जोपय«त हे दोÆही घटक एकý आले नाहीत तोपय«त होऊ शकला नाही."("The two basic elements in History are a body of more or less trustworthy materials, and a critical method applied to them. History was not born - it could not be born - until both these elements came into existance.") इितहास लेखन ÿिøयेमÅये जी अनेक शाľे येतात, Âयांना Auxiliary Sciences िकंवा Anciliary Disciplines असे Ìहणतात. ÿो. लॅजीलॉस आिण सेनबॉस आपÐया ' munotes.in
Page 33
इितहास संशोधन पĦती
32 Introduction to the Study of History ' या úंथात Ìहणतात, "या बाबतीत एखादा िवĬान गृहÖथ िकंवा इितहासकार यांचे कायª इतर शाľांÿमाणेच आहे. तांिýक ²ानाची मािहती असÐयािशवाय िकंवा िनिIJत Öवłपाची साधनसामúी असÐयािशवाय ही गोĶ साÅय होणार नाही. मग असे आहे तर िवĬान गृहÖथांची िकंवा संशोधकाची उमेदवारी कोणÂया गोĶीमÅये समािवĶ असते ? िकंवा जर अÿÖतुत भाषा वापरली तरीसुĦा या ²ाना¸या जोडीला इतर शाľांचा जो साठा वापरला जातो Âयाला इितहासाची साहाÍयकारी शाľे असे Ìहणतात."(The profession of a scholar of a historian is, moreover, similar in this respera to all other professions, it is impossible to follow it without possessing a certain equipment of technical notions, whose absence neither natural aptitude nor even method can make good. In what, then, does the technical apprenticeship of the scholar or the historian consist ? or to employ language which though inappropriate, as we shall endeavour to show is in more common use : what is addition to the knowledge of repertories, are the"Auxiliary Sciences"of history.) ÿो. डावनू (Daunou) Ìहणतो, जर इितहासकाराला आपÐया लेखनकायाªत काही यशाची अपे±ा करावयाची असेल तर अशा इितहासकाराने कोणÂया ÿकार¸या ²ानाचे पåरशीलन केले पािहजे, तसेच कोणÂया ÿकारचे ²ान Âयाने िमळवले पािहजे ?"("What studies wil the intending historian need to have gone through, what kinds of knowledge ought he to have acquired, in order to began writing work with any hope of success ?") इ. स. १८२० साली ÿो. डावनूने इितहास संशोधकां¸या ŀĶीने तीन वगª किÐपलेले आहेत. Âयात वाđयीन (Literary), तßव²ानिवषयक (Philosophical) व इितहासिवषयक (Historical) असे भाग आहेत. तो Ìहणतो, "इितहास संशोधकाने पुÕकळ वाđय वाचून एक िनिIJत Öवłपाची भाषाशैली कमावली पािहजे. अशा वाđयामÅये महाकाÓयाचा अवÔय समावेश असला पािहजे तसेच Âया¸या काळातील ®ेķ कादंबöया वाचÐया पािहजेत. या दोन वाđय ÿकारांमुळे Âयाला शैलीदार पĦतीने इितहास कसा िलहावा हे समजेल. इितहास संशोधकाला तßव²ानातील अनेक िसĦांत माहीत असणे आवÔयक आहे, इतकेच नÓहे तर Âयाला ÿाचीन व आधुिनक नीितशाľ², आिथªक, राजकìय िसĦांत (Treaties on Political Economy) मॅिकयाÓहॅली, बॉडीन, मॉÆटेÖ³यू, लॉक व Łसो हे माहीत असणे आवÔयक आहे"व शेवटी तो िवनोदाने Ìहणतो, "इितहास संशोधकाला इितहाससुĦा माहीत असणे आवÔयक आहे."(It is evidently necessary to know history.) इितहासकाराने अनेक घटना समúपणे ल±ात ठेवून Âयां¸यामÅये तपिशलाची सुसंगती साधली पािहजे. इितहासा¸या जोडीला Âयाला अनेक भाषा अवगत असÁयाची आवÔयकता आहे. ÿो. मॅÊले (Mably) Ìहणतो, "असे काही साहाÍयकारी िवषय आहेत कì, जे इितहासकाराला टाळता येणे श³य नाही. (' There are preparatory studies with which no historian can dispense.") ÿो. मॅÊले¸या मते, इितहासकाराने सुŁवातीला िनसगªिनयम, सामÆयिनयम, राºयशाľातील िनयम, राºयशाľ व नीितशाľ यांचा अËयास केला पािहजे. munotes.in
Page 34
इितहास आिण
साहाÍयकारी शाľे
33 ÿो. Āìमन (Freeman) आपÐया ' The Method of Historical Study ' या úंथात Ìहणतात कì, "इितहासकाराला तßव²ान, कायदा, अथªशाľ, मानवी वंशाचे शाľीय वणªन, भूगोल, मानववंशशाľ, नैसिगªक शाľे माहीत असणे आवÔयक आहे.("The historian ought to know everything - philosophy, law, finance, ethnography, geography, anthropology, natural science and what not.") असे जरी असले तरी मानवी ²ाना¸या सवªच शाखा सार´याच उपयोगा¸या असतात असे नÓहे. तर Âयांपैकì काही शाľे ही इितहासाला जाÖत पूरक असतात, तर काही शाľे इितहासाला इतकì जवळची असतात कì, Âयां¸या मदतीिशवाय इितहास लेखन शा³यच होत नाही. उदा. भू-गभªशाľा¸या मािहतीिशवाय उÂखननही श³य नाही व इितहास लेखनही श³य नाही. Ìहणून इितहासकाराला भू - गभªशाľ माहीत असणे आवÔयक आहे. आता आपण साहाÍयकारी शाľांचा थोड³यात पåरचय कłन घेऊ. ३.२ इितहासाची साहाÍयकारी शाľे (Auxiliary Sciences of History) १. कालøम (Chronology) : इितहास संशोधकाला सुŁवातीला जर कोणÂया गोĶीची मािहती आवÔयक असेल तर ती Ìहणजे कालचøाची होय. इितहास िलहीत असताना घटकांची सुसंगती लावून एकामागोमाग एक घटना जर िदÐया नाहीत तर Âया िलखाणाला कादंबरीचे Öवłप ÿाĮ होते. कालचøाचे महßव सांगताना सुÿिसĦ भारतीय इितहास संशोधक नीळकंठशाľी Ìहणतात, "Chronology is the eye of history."आता ÿij िनमाªण होतो तो असा कì, कालøम ही कÐपना कशामुळे अिÖतÂवात आली ? पूवê धािमªक कृÂये व शेतीची कामे यांचे वार ितथी ठरिवÁयासाठी अनेक घटनांची नŌद ठेवावी लागत असे. Âयामुळे एकापाठोपाठ एक घटना नमूद करÁयाची पĦती सुł झाली व ही पĦती इितहास लेखनासाठी अितशय आवÔयक आहे. कालøम नसेल तर Âया घटनांना काही अथªच राहणार नाही. उदा. सातवाहन राजा हाल याने ' गाथासĮशती ' हा ÿाकृत úंथ िलिहला असे मानले जाते. अथाªत, कालøमाचा कोठेही उÐलेख नसÐयामुळे ' हा हाल कोणता ? यापासून ते हा úंथ हालनेच िलिहला काय ? ' इथपय«त अनेक मतभेद िनमाªण होतात. २. हÖता±राचे शाľ (Paleography) : पॅिलओúॉफì Ìहणजे जुÆया हÖता±रांचा अËयास करणारे शाľ होय. या शाľामÅये अ±रे कसकशी िवकिसत होत गेली याचा अËयास केला जातो. ÿÂयेक शÊद िकंवा अ±र हे ÿÂयेक Óयĉì¸या हÖता±रामÅये कालांतराने बदलत जाते. या शाľामÅये Öथल व काल यामÅये ÿÂयेक शÊदाचा कसा िवकास झाला याचा अËयास केला जातो. हÖता±रतº² (Paleographer) ही जुनी कागदपýे व िशलालेख नुसतेच वाचतो असे नÓहे तर ÿÂयेक अ±राचा िवकास कसा झाला याची मािहती देतो. िश±णøमामÅये ÿÂयेक अ±र ठरावीक कालखंडामÅये बदलत असते. उदा. पूवê काही, यापैकì दोÆही अ±रांवर अनुÖवार देत असत तर हÐली दोÆही अनुÖवार काढून टाकलेले आहेत. ºयाÿमाणे एखादी भाषा एकाच जमातीचे लोक अनेक ÿकारांनी िलिहतात तसेच एखादी भाषा अनेक जमातéतील लोक अनेक ÿकारांनी munotes.in
Page 35
इितहास संशोधन पĦती
34 िलिहतात, तेÓहा हÖता±र तº²ाला नुसते अ±र पाहóनसुĦा तो शÊद कोणी िलिहला असेल याची कÐपना येऊ शकते. हÖता±र तº² हा अनेक संि±Į łपांचा (Abbreviation) अËयास करीत असतो. हÖता±र शाľा¸या अËयासाने संशोधकाची बुĦी जाÖत तीàण बनते. तसेच अनेक गूढ ÿij सुटतात, उदा. तंजावर येथील बृहदीĵर मंिदरा¸या िशलालेखावłन मराठ्यांची अिधक मािहती समजते. िसंधू संÖकृतीमधील िलपी वाचÁयाचे ÿयÂन अजूनही चालू आहेत. ºया वेळेला ÂयामÅये यश येईल Âया वेळी िसंधू संÖकृतीिवषयी अिधक मािहती उजेडात येईल. ३. आलेखशाľ (Graphology) : या शाľानुसार Óयĉé¸या हÖता±रावłन ितचा Öवभावधमª समजू शकतो. एखाīा Óयĉì¸या अनेक पýांचा संúह तपासला असता Âया Óयĉìचा Öवभाव िनिIJत समजू शकतो. उदा. एखाīा Óयĉìचे हÖता±र शÊदा¸या शेवटी जर वर वर जाणारे असेल तर ती Óयĉì महßवाकां±ी असते असा िनÕकषª िनघतो.. अथाªत, िनÕकषª ढोबळ मानाने काढलेले असतात. Ìहणून वापरलेला कागद, Âया Óयĉìचे वय, Âयाचे िलंग व मनोवृ°ी यांचा अËयास केला पािहजे. काहीवेळा हेतुपूवªक िदशाभूल करÁया¸या ŀĶीने वेगवेगÑया ÿकारची अ±रे काढली जातात. बöयाचवेळा कामात अितशय Óयú असणाöया माणसाचे हÖता±र अितशय खराब असते. उदा. पýकार व डॉ³टर. एकंदरीत या शाľा¸या अËयासावłन एवढे िनिIJत समजू शकेल कì, तो मनुÕय सावधान िच°ाने िलहीत होता कì घाईने िलहीत होता. ४. अिधकृत कागदपýांचा अËयास करणारे शाľ (Diplomatics) : अिधकृत कागदपýे ही राÕůाराÕůांमधील पýÓयवहारात समािवĶ होतात. अिधकृत कागदपýांचा अËयास करणारी ही एक Öवतंý शाखा आहे. Diplomatics हा शÊद Diploma या शÊदावłन आला आहे. Diploma या शÊदाचा अथª एका कागदाचे केलेले दोन भाग असा आहे. या शÊदापासून Diplomacy या शÊदाचा उदय झाला. Diplomatics या ÿकारामÅये कोणी कोणाला पý िलहावे Âयाचा मायना ठरलेला असतो. Âयावłन Âया पýलेखकाचा व पý Öवीकारणाöयाचा दजाª समजतो. अिधकृत कागदपýांमÅयेसुĦा मायने कालानुłप बदलत असतात. उदा. पेशवे दĮरात अनेक पýांची सुŁवात ' Öवामी ', ' गोसावी ' अशा शÊदाने होते. अलीकडील काळात हे शÊदÿयोग हाÖयाÖपद वाटतात. Diplomatics हे अशा बदलांचा अËयास करते. Paleography व Diplomatics या दोÆहीही शाľांचे िनÕकषª जर बरोबर ठरले तर संशोधकाचे काम सुलभ होते. ५. मुþांचा अËयास करणारे शाľ (Sigillography) : Sigillography या शÊदाचा उगम Sigil Ìहणजे Seal िकंवा मुþा िकंवा Signature Ìहणजे Öवा±री यापासून झाला. यालाच Sphiragistic (िÖफरािगिÖटक) असेही Ìहणतात. या शाľामÅये अनेक अिधकारी, राजे - महाराजे यां¸या मुþांचा अËयास केला जातो. ऐितहािसक कागदपýांमÅये अनेक लोकां¸या अनेक मुþा उठवलेÐया असतात. Âयावłन Âया Óयĉìचा उĥेश समजतो. उदा. िशवाजीमहाराजांची राजमुþा - ÿितपIJंþलेखेव विधªÕणुिवªĵवंिदता । शाहसुनोः िशवÖयैषा मुþा भþाय राजते । munotes.in
Page 36
इितहास आिण
साहाÍयकारी शाľे
35 अशा मुþामधून जो आशय असतो तो अनेक संशोधकां¸या अनेक वष¥ संशोधनाचा िवषय बनतो. राजमुþांचा वापर करीत असताना संबंिधत िठकाण¸या हवामानानुसार ' मेण ' िकंवा ' िशसे ' यांचा वापर केला जातो. मुþेवłन जसे धोरण समजते तसेच Âयाचा ŀिĶकोणही समजतो, बöयाच वेळा राºयाची आिथªक पåरिÖथती समजते. मुसलमानी आमदानीत ÿÂयेक कागदपýावर मुþा उठवत असत. Âयामुळे कागदपýांची सुसंगती लावणे श³य होते. तसेच, Âया राºयाचा सांÖकृितक दजाªसुĦा ÖपĶ होतो ६. भाषाशाľ (Philology) : भाषाशाľ अनेक भाषांचा तौलिनक अËयास करणारे शाľ आहे. इितहासाचा िनकटचा संबंध कागदपýांशी असतो. इितहास िलिहÁयासाठी अनेक कागदपýांचा वापर केला जातो. ही सवªच कागदपýे एकाच Óयĉìची िकंवा एकाच भाषेतील असणे श³य नाही. Ìहणून संशोधकांना अनके भाषा अवगत असणे आवÔयक आहे. तसेच Âया भाषांतील Âया काळातील शÊदÿयोग माहीत असणे आवÔयक आहे. ÿो. रेिनयर Ìहणतात कì, "इितहास संशोधना¸या पĦती भाषाशाľ²ांनीच शोधून काढÐया आहेत."इितहास िलहीत असताना अनेक नावे, गावे इÂयादé¸या बाबतीत गुंतागुंत होत असते. अशावेळी जर भाषेचे सखोल ²ान असेल तर हा गŌधळ होणार नाही. अनेक भाषा बोलणारे लोक एकमेकां¸या सहवासात आÐयानंतर Âयांचा एकमेकांवर पåरणाम होत असतो. उदा. इंिµलश भाषेवर Ā¤च भाषेचा फार ÿभाव पडलेला आहे. Parliament हा शÊद Ā¤च भाषेतून इंúजी भाषेत आलेला आहे तसेच अनेक इंúजी शÊदांचे मूळ संÖकृत भाषेमÅयेसुĦा आहे. Mother हा शÊद ' मातृ ' या शÊदापासून तयार झाला आहे. Father हा शÊद"िपतृ ' या शÊदापासून तयार झालेला आहे. ७. नाणकशाľ (Numismatics) : नाणकशाľ हा Öवतंý िवषय आहे. ºयाÿमाणे इितहास लेखनास कागदपýाची आवÔयकता असते, Âयाचÿमाणे नाÁयाचीसुĦा आवÔयकता असते. नाणी सोने, चांदी वा िम® धातूंची असतात. नाÁया¸या साहाÍयाने एखाīा देशाचा इितहास िलिहणे श³य होते. नाÁयामुळे राजांची नावे, Âयांचा कालखंड व Âयांनी कोणÂया ÿदेशावर राºय केले याची मािहती िमळू शकते. नाÁयांमधून जी मािहती िमळते ती इतर साधनाĬारे पडताळून पाहता येते. नाÁयां¸या साहाÍयाने राजांचा व घटनांचा øम ठरिवणे सोयीचे होते. एखाīा राजाची जर अनेक नाणी उपलÊध असतील तर Âयां¸या आधारे राजाचा राºयािभषेक तसेच Âयाचा मृÂयू केÓहा झाला हे ठरिवणे सोयीचे होते. भारतामÅये जी रोमन नाणी उपलÊध झालेली आहेत Âयावłन भारत व रोम यांचा Óयापार फार ÿाचीन काळापासून चालू होता असे अनुमान सहज काढता येते. नाÁयावर जर एखाīा राजाचे िचý असेल तर Âयावłन आपणाला Âया राजा¸या पोशाखाबĥल काही कÐपना येऊ शकेल. नाÁया¸या आधारे राºया¸या करमणुकì¸या साधनाबĥलसुĦा पुसटशी कÐपना येऊ शकते. काही नाÁयां¸या अËयासाने तÂकालीन शासनपĦतीची कÐपना येते. राजाचे वैभव देशाची आिथªक िÖथती यावरसुĦा नाÁयां¸याĬारे ÿकाश पडतो. नाÁयां¸या िनरी±णामुळे िभÆन काळातील धािमªक व सामािजक पåरिÖथतीचेही थोडेसे ²ान िमळू शकते. úीक munotes.in
Page 37
इितहास संशोधन पĦती
36 आøमणानंतर भारतीय राजे आपले नाव नाÁयावर कोł लागले. नाÁयामुळे िभÆन काळातील कला िवकास कळून येतो. काही नाणी साधी आहेत तर काही कलाÂमक व सुंदर आहेत. ८. पुरातßविवīा (Archeaology) : पुरातßव संशोधन इितहासा¸या संशोधनास उपयुĉ ठरते. हे काळा¸या कसोटीवर िसĦ झालेले आहे. पुरातßव हा शÊद भारतामÅये अलीकडे łढ झालेला आहे. एकेकाळी ' पुराणवÖतू संशोधन ' अशी लांबलचक सं²ा वापरली जात असे. िवīापीठे व भारत सरकार यांनी पुरातßव या सं²ेची िनिIJती केली असÐयाने ती आता जवळजवळ सवªमाÆय झालेली आहे. ' पुरातßवं ' या सं²ेला इंúजी भाषेतील समानाथê शÊद' आिकªऑलॉजी ' (Archaeology) हा आहे. या इंúजी शÊदाचे मूळ úीक भाषेतून आले आहे. úीक भाषेत Âयाचे दोन भाग पडतात. अिकªऑस (Archaios) Ìहणजे ÿाचीन असा आहे. Âयाचेही मूळ आक¥ (Arche) Ìहणजे ' सुŁवात ' (beginning) अशा शÊदात सापडते, दुसरा शÊद ' लोगोस ' (logos) Ìहणजे ' िववेचन ' (discourse) होय. तेÓहा आिकªऑलॉजी या शÊदाचा पूणª अथª मानवा¸या उÂप°ीचे िवĴेषण असे आहे. डॉ. ढवळीकर Ìहणतात, पुरातßविवīा Ìहणजे ÿाचीन अवशेषाचा अËयास होय. पुरातßव िवīेचे मु´य उिĥĶ मानवी जीवनाचा अËयास हे असÐयामुळे इितहास काळातील सामाÆय माणसा¸या जीवनाचे सुसंगत िचý उभे करÁयासाठी पुरातßव िवīेचे साहाÍय ¶यावे लागते. पुरातßविवīा हा Öवतंý िवषय नसून इितहासाचा एक भाग आहे."पुरातßव िवīेचा मु´य हेतू ÿाचीन मानवी संÖकृतीचा अËयास करणे हे आहे. इितहासाचा जसा कागदपýांशी संबंध असतो तसाच भू - गभाªमÅये दडलेÐया अनेक संÖकृती¸या अवशेषांशीही संबंध असतो. इितहास लेखन करीत असताना िलिखत व अिलिखत संदभª साधनांचा वापर करावा लागतो. अिलिखत संदभª साधनातील सवाªत महßवाचे साधन Ìहणजे पुरातßव िवīा होय. आज जगातील अनके संÖकृतीचा अËयास करीत असताना अनके शाľांचा अËयास केला जातो तेÓहा काही कूट ÿij िनमाªण होतात. बöयाचवेळा हे ÿij अनु°åरत राहतात. परंतु काळा¸या ओघात पुरातßव संशोधनामुळे असे ÿij सुटÁयास मदत होते. उदा. भारतीय पुराणामÅये नऊ खंड पृÃवीचा उÐलेख आहे. आज¸या भू - पृķाकडे पािहले असता हे वणªन कपोलकिÐपत वाटते. परंतु अटलांिटक महासागरात तळाला गेलेÐया अटलांिटस या खंडाचा शोध लागÐयानंतर भारतीय पुराणातील संदभª महßवाचा वाटतो. िसंधू संÖकृती हे पुरातßव शाľातील एक वैिशĶ्यपूणª संशोधन आहे. उÂखननामुळे अनेक गोĶéवर ÿकाश पडतो व अपूणª ÿij सुटू लागतात. Ìहणून पुरातßव िवīा हा इितहास संशोधनाला अितशय महßवाचा असा साहाÍयकारी िवषय आहे. ९. िशलालेखशाľ (Epigraphy) : Epigrahy Ìहणजे िशलालेखशाľ होय. हे शाľ भाषाशाľ (Philology) व हÖता±रशाľ (Palaeography) यांना अितशय जवळचे आहे. या शाľां¸या आधारे अनेक िशलालेख वाचता येतात व Âयां¸या आधारे नवीन मािहती िमळू munotes.in
Page 38
इितहास आिण
साहाÍयकारी शाľे
37 शकते. अशा - ÿकारचे िशलालेख साधारणतः मंिदरे, देवालये व मोठे राजवाडे यावर असू शकतात. अशा त - हे¸या िशलालेखांत एकच धोका संभवतो. तो Ìहणजे Âयातील भाषा, वा³यरचना व संि±Įłपे (Abbreviations) यांचा होय. कारण, िशलालेख हे एकाच Óयĉìने िलिहलेले नसतात. Âयामुळे Âयांनी वापरलेले शÊदÿयोग, वा³ÿचार िभÆन Öवłपाचे असू शकतात. जरी या शाľामÅये काही दोष असले तरी इितहास संशोधनाला साहाÍयभूत ठरणारे असे हे एक महßवाचे शाľ आहे. या शाľाचा उपयोग सांगताना ÿो. रेिनयर (Renier) Ìहणतात, ऐितहािसक घटनांचा शोध लावÁयासाठी संशोधकाला पुरावे ºया भाषेत िलिहले आहेत ितची सखोल मािहती आवÔयक आहे तसेच िशलालेख िलहीत असताना ºया संि±Į łपांचा वापर केला आहे ती पĦती माहीत असणे आवÔयक आहे."("To discover the events of which they are traces the research worker must have a thorough knowledge of the language in which they are written and of the system of abbreviations used in composing them.") १०. संदभª úंथसूची (Bibliography) : संदभª úंथसूची हे एक Öवतंý शाľ आहे. या शाľामÅये ºया संदभª साधनां¸या आधारावर संशोधन केलेले असते Âयांची समú यादी िदलेली असते. इितहास संशोधन िकती ®ेķ दजाªचे आहे हे úंथां¸या पाठीमागे िदलेÐया संदभª सूचीवłन ठरिवÁयात येते. संदभª úंथसूचीसंबंधी डॉ. के. एन. िचटणीस Ìहणतात, "संदभª सूचीमÅये ºया संदभाªचा संशोधकाने वापर केलेला असतो, Âयाचा समावेश Âयाने आपÐया úंथामÅये केलेला असतो. पण काहीवेळा संशोधकाने काही संदभª साधनांचा वापर केलेला असतो. पण काहीवेळा ºयाचा उÐलेख केलेला नाही अशीही साधने ÂयामÅये असतात. काहीवेळा उपयोग न केलेÐया िकंवा संदभª न घेतलेÐया साधनांचा समावेश सूचीमÅये केलेला असतो Âयाचा हेतू भावी संशोधनाची पाĵªभूमी असाच असतो. ("A bibliography include all those sources cited in the research work and may also contain such of the works as are consulted by the writer but not cited in his work. Some even include in this all those works which are neither cited in the text not consulted for the preparation of the work, but which are used for providing a sort of background for the study of the subject to which the research work relates.") संदभªúंथ सूची - शाľामÅये पुढील चार ÿकार िदसून येतात. १. काही संदभª úंथसूचीमÅये जाÖतीत जाÖत उपयुĉ मािहती असते. २. काही संदभª úंथसूचीमÅये कोणते úंथ वापरले आहेत Âयांची यादी िदलेले असते. ३. काही संदभª úंथसूचीमÅये कोणÂया úंथांचा मागोवा घेतला आहे Âयांची यादी िदलेली असते. ४. काही संदभª úंथसूचीमÅये संशोधना¸या िवषयासंबंधी आवÔयक असणाöया úंथांची यादी िदलेली असते. munotes.in
Page 39
इितहास संशोधन पĦती
38 वरील चार ÿकारांपैकì पिहÐया ÿकार¸या यादीला Select bibliagraphy असे Ìहणतात तर चौÃया ÿकाराला Exchaustive bibliography असे Ìहणतात. वरील चारही ÿकारांचे दोन ÿकारे उपिवभाग पडतात ते असे : १. सवªसामाÆय संदभª (Ordinary bibliography). २. िटपा - िटÈपणीसह संदभª (Annotated bibliography), संदभª úंथसूची हे एक Öवतंý व संशोधकांना अÂयंत उपयुĉ असे इितहासाचे साहाÍयकारी शाľ आहे. यामÅये पुढीलÿमाणे नŌद ठेवावयाची असते : अ) úंथकÂयाªचे नाव, Âयानंतर ÖवÐपिवराम, ब) ÖवÐपिवरामानंतर úंथाचे नाव, Âयानंतर ÖवÐपिवराम, क) Âयानंतर खंड øमांक, úंथ ÿकाशन, ÿकाशनाचे िठकाण, ÿकाशनाची तारीख, वषª व नंतर पान øमांक. उदा. १. Sarkar Sir Jadunath, House of Shivaji : Studies Documents on Maratha History : Royal period, 3rd ed, M.C. Sarkar & Sons Ltd., Calcutta, 1955. २. Balkrishna, Shivaji the Great, Vol.1, Tarapurwala & Sons, Bombay, 1932. ११. राºयशाľ (Political Science) : 'इितहास Ìहणजे गतकालीन राजकारण ' ही सीले यांनी केलेली इितहासाची Óया´या ÿिसĦ आहे. एकोिणसाÓया शतकापय«त राजकìय िवषयांना इितहासात ÿामु´याने Öथान असे. राजकìय िवषयांचा शाľीय ŀĶीने अÅययन करणारी अËयासशाखा हे राºयशाľाचे Öवłप असÐयामुळे िभÆन राजकìय िवचारÿणाली, राजकìय घडामोडी, ÿशासकìय पĦती व यंýणा यांची मािहती ते शाľ कłन देते. एकािधकारशाही, हòकूमशाही, लोकशाही, ®ेķीस°ा, वसाहतवाद, िनमवसाहतवाद अशा इितहासात वारंवार वापरÁयात येणाöया संकÐपना राºयशाľ ÖपĶ करते. शासनाने पाåरत केलेले कायदे, अमलात येणारे संिवधान हे िवषय देखील दोÆही अËयासशाखांना महßवाचे आहेत. तसेच लोको°र शासकां¸या, युगÿवतªक िवभूतé¸या कायाªचे राजकìय पैलू, Âयांची युĦनीती, राजनैितक संबंधाचे तािÂवक अिधķान, आंतरराÕůीय राजकìय संÖथांची जडणघडण व कायªपĦती इÂयादी िवषयांची राºयशाľ देत असलेली मािहती इितहासकाराला उपयुĉ ठरते. अनेक ऐितहािसक घडामोडéची व समÖयांची उ°रे राºयशाľातून सापडतात. याचÿमाणे राºयशाľा¸या अÅययनाला इितहासाची मदत होते. वेगवेगÑया राजकìय संकÐपना, राजकìय व शासकìय संÖथा काळा¸या ओघात कशा उÂøांत झाÐया, गतकालीन राजकìय संÖथांचे Öवłप काय होते, युĦनीती काय होती, ही मािहती इितहासातून राºयशाľ² िमळिवतो. यामुळे राजनीती²ांना इितहासाचे अÅययन िनकडीचे ठरते. पंिडत जवाहरलाल नेहł, िवÆÖटन चिचªल, ĀाƳलीन łझवेÐट यांसारखे महान जागितक मुÂसĥी इितहासाचे गाढे अËयासक होते. यावłन राºयशाľ व इितहासाचा िनकटचा संबंध ÖपĶ होतो. राजकारणाची कला आÂमसात करÁयास इितहासाची मदत होते असे úीक इितहासकार पॉलीबीअस munotes.in
Page 40
इितहास आिण
साहाÍयकारी शाľे
39 Ìहणतो."ÿÂय± घडलेÐया सÂयािधिĶत राजकारणाकडे दुलª± झाÐयास इितहासाला कÐपनािधĶीत सािहÂयाचे Öवłप ÿाĮ होते आिण इितहासा¸या Óयापक ŀĶीखेरीज राजकारणाला गंभीर łप येत नाही."असे सर सीले यांचे िवधान दोहोतील परÖपरपूरकता व िनकटता दाखिवÁयास पुरेसे बोलके आहे. राजकारण इितहासाला िवषय पुरिवते तर इितहास गतराजकारणाला उजाळा देतो. यामुळे दोÆही अËयास शाखा परÖपरांवर आधाåरत आहेत. १२. तßव²ान (Philosophy): गतकालीन घटनांचे िनÓवळ वणªन करणे Ìहणजे चांगला इितहास नाही, इितहासाला शै±िणक मूÐय आहे. गतकालीन घटनांतून, घडामोडéतून काही सारभूत तÂवे, िसĦांत मांडता येतात. जीवनदशªन घडिवता येते. असे मानवी जीवनाचे सैĦांितक दशªन घडिवणारे शाľ Ìहणजे तßव²ान होय. संपूणª मानवी Óयवहारां¸या िचंतनातून जीवनाचा अथª सांगणारे, अंितम सÂयाचा शोध घेणारे अनेक तÂववे°े पौवाªÂय व पािIJमाÂय जगात पुढे आले. Âयांचा ÿभाव इतर िवषयां¸या अËयासकावर होणे अपåरहायª होते. Ā¤च तÂव² Óहोलटेअरने ' इितहासाचे तßव²ान 'असा शÊदÿयोग ÿथम केला. आिण अठराÓया शतकापासून इितहासा¸या ±ेýातील िवचारवंत तßव²ानाकडे आकिषªत झाले. गतकालीन समाज जीवनाचा Óयापकपणे अËयास कłन Âयातून काही सावªकालीन िसĦांत Öप¤गलर, अनōÐड टॉयनबी, िवल ड्यूरांट यासार´या इितहास±ेýातील िवचारवंतांनी मांडले. तर øोसे, कॉलéगवुड, बरी यांनी तािÂवक भूिमकेतून इितहासाबाबतचे िसĦांत मांडलेले िदसतात. तÂव²ानाही भूतकाळात ÿितपािदत करÁयात आलेÐया िसĦांतांचा, िवचारांचा मागोवा ¶यावा लागतो. नÓया पĦतीचे जीवनदशªन घडिवÁयास Âयांची मदत होते. गतकाळातील तÂवÿणालéचा आधार घेत वैचाåरक पåरवतªन घडून येते. तßव²ाना¸या अËयासकाला Èलेटो आिण अåरÖटोटल यांचा सखोल अËयास केÐयाखेåरज पुढे वाटचाल करता येत नाही. १३. सािहÂय (Literature) : सािहÂय व इितहास यांचा िनकट संबंध सवªमाÆय आहे. अठराÓया शतकापय«त इितहास हे सािहÂयाचे अंग मानले जाई. मानवी जीवन हा या दोÆही ²ानशाखांचा अËयासिवषय आहे. सािहिÂयक मानवी जीवनाचे कÐपनािधĶीत िचýे रेखाटतो. तर इितहासकार मानवी जीवनाचे सÂयदशªन घडिवतो. या दोहोतील दुसरा भेद Ìहणजे इितहासकारांचा अËयासिवषय गतकाळातील मानवी जीवन आहे. सािहिÂयक माý भूतकाळाÿमाणे वतªमानालाही आपÐया क±ेत घेतो. इितहास सािहÂयाला वÁयªिवषय देतो; गतकाळातील महान् Óयिĉंची चåरýे, ऐितहािसक ÿसंगावर आधाåरत कादंबöया, लघुकथा, नाटके हे लोकिÿय सािहÂयÿकार आहेत. इितहासकाराला काही सािहिÂयक गुणांची गरज असते. इितहास Ìहणजे ' िनखळ शाľ ' असे Ìहणणाöया ÿाÅयापक बरी यांनीही इितहासकाराला गतकाळाचा अथª लावताना ' सहानुभूतीपूणª कÐपनाशĉì ' वापरावी लागते असे Ìहटलेले िदसते. िलओपोÐड रँके हा शाľीय पĦती¸या इितहासलेखनाचा खंदा पुरÖकताª खरा, परंतु Âया¸या िलखाणातही कÐपनेचा वापर िदसतो, काही अंशी आÂमिनķाही डोकावते. सािहिÂयकात असणारे भाषाÿभुÂव इितहासलेखकात असणे उपयुĉ ठरते. munotes.in
Page 41
इितहास संशोधन पĦती
40 ऐितहािसक सÂयकथन रंजक पĦतीने केÐयास ते िवशेष पåरणामकारक ठरते. इितहासकाराचे भाषाÿभुÂव, शÊदाथा«¸या सूàम छटांची जाण हे गुण लेखन ÿभावी करÁयासाठी आवÔयक ठरतात. थॉमस कालाªइल याचा Ā¤च राºयøांतीवरील úंथ िकंवा यदुनाथ सरकारांचा औरंगजेबावरील अËयासपूणª úंथ Âयां¸या भाषाÿभुÂवामुळे रोचक ठरतात. एरवी इितहासúंथ िकतीही िवĬ°ापूणª असले तरी ते वाचकांपय«त पोहोचत नाहीत. याच ŀĶीने इितहास हे शाľ आहे व कलाही असे िवधान जी. एम. िůÓहेिलयन यांनी केलेले आढळते. १४. भूगोल (Geography) : भूगोलाचा मानवी इितहासावर पåरणाम होत असतो. ÿो. बकल (Buckle) Ìहणतो, "मानव व समाज यां¸यावर भौगोिलक पåरिÖथतीचा ÿभाव पडत असतो."("The type of man and of society is influenced by the general aspects of nature.") ÿो. िमचलेट (Michelet) यां¸या मते, "भौगोिलक पåरिÖथतीची मािहती असÐयािशवाय इितहासाचा जो कताª, तो मानवÿाणी िचनी िचýातील Óयĉìÿमाणे अधांतरीच चाललेला िदसेल. Ìहणून जिमनीकडे (भूगोलाकडे) नुसतेच एक घटना क¤þ Ìहणून पाहó नये तर अÆन व हवामान यांचा जसा ÿभाव पडतो तसाच जिमनीचासुĦा शतगुणाने ÿभाव पडतो." इितहास संशोधन करीत असताना ºयावेळी ®ेķ दजाªची कागदपýे उपलÊध नसतात तेÓहा भौगोिलक पåरिÖथतीचा अËयास कłन, िनरी±ण कłन एक िचý तयार केले जाते व Âया¸या आधारेच संभाÓय वणªन करणे सोपे जाते. Ìहणून ÿो. जॉन úीन (John Green) आपÐया"The Making of England"या úंथात Ìहणतात, "िनसगªिचý हे सवा«त पåरपूणª व िवĵसनीय असे कागदपý होय."("The landscape is the fullest and most certain of all documents.") कोणÂयाही देशा¸या इितहासावर भूगोलाचा ÿभाव पडÐयािशवाय राहात नाही. भौगोिलक पåरिÖथतीनुसार माणसा¸या आवडी - िनवडी व चालीरीती बनत असतात. उदा. डŌगराळ व खडकाळ ÿदेशातील माणसे शरीराने िधÈपाड व काटक असतात. Âयांची आवड साधी असते. Âयां¸या चालीरीती भपकेबाज असत नाहीत. तसेच कोणÂयाही संकटाला तŌड देÁयाचे सामÃयª Âयां¸यामÅये असते. Âया¸या उलट चांगली सुपीक जमीन, िवपुल पाणी, समशीतोÕण हवामान अशी िÖथती असेल तर ती माणसे वातुळ शरीराची ; आळशी, मंद व िनŁÂसाही Öवभावाची असतात. úीक तßववे°ा िहÈपोøेिटस याने नैसिगªक पåरिÖथती व मानवी जीवनपĦती यांमÅये समÆवय दाखवून िदला आहे. úीक तßववे°ा Èलेटो Ìहणतो कì, माणसा¸या िविवध ÿकार¸या शारीåरक ठेवणी, Âयां¸या कतृªÂवाची ±ेýे, Âयां¸या सामÃयाª¸या मयाªदा, Âयांची Öवभाव वैिशĶये आिण Âयां¸या बöयावाईट सवयी हे सगळे Âयांना िमळणारा सूयªÿकाश, Âयां¸या अंगावłन वाहणारे वारे, Âयां¸या पोटात जाणारे अÆनपाणी आिण Âयांना नेहमी िदसणारा िनसगª यांवर अवलंबून असते. ÿिसĦ Ā¤च िवचारवंत माँटेÖ³यूने भौगोिलक पåरिÖथती¸या बाबतीत िवचार मांडले आहेत. मानवी इितहासा¸या घडणीत माणसाचे कतृªÂव फारसे महßवाचे नाही. मोठेमोठे पराøम करणारे महापुŁष इितहास घडवत नाहीत. िकतीही ÿचंड लढाई होऊन गेली तरी समाजाचे जीवन फार बदलत नाही. राÕůा¸या भरभराटीची िकंवा munotes.in
Page 42
इितहास आिण
साहाÍयकारी शाľे
41 अधोगतीची ती कारणे नÓहेत, तर तेथील भूमी व हवामान यांचा मानवी इितहासावर दीघªकाळ िटकणारा पåरणाम होत असतो.याचा अथª असा नÓहे कì, भूगोलािशवाय इतर कशालाच महÂव नाही, तर मानवी इितहास घडत असताना भूगोल हा ÂयामÅये एक महßवाचा घटक आहे एवढेच होय. १५. अथªशाľ (Economics) : अथªशाľ हे जरी एक Öवतंý शाľ असले तरी इितहासा¸या अËयासकाला Âयाचा मागोवा घेणे आवÔयक ठरते. कोणÂयाही Óयĉì¸या हालचाली या Öवतंýपणे होऊ शकत नाहीत. समाजातील अनेक Óयĉì एकमेकांशी आिथªक िहतसंबंधाने जोडलेÐया असतात. इितहासकाराला या आिथªक िहतसंबंधाची थोडीशी तरी का होईना मािहती असणे आवÔयक असते. उदा. ÿाचीन भारतातील Óयापार व नाणेपĦती यांची मािहती घेतÐयािशवाय तÂकालीन समाजाचे आिथªक व सामािजक िववेचन करता येत नाही. आधुिनक काळात अथªशाľ हे िदवसेिदवस गुंतागुंतीचे व िकचकट होऊ लागले आहे. परंतु याचासुĦा काही ÿमाणात ऐितहािसक घटनांवर पåरणाम होत असतो ही गोĶ Åयानात ठेवली पािहजे. अठराÓया शतकात इंµलंडमÅये औīोिगक øांती झाली आिण मग या आिथªक ÿijांना मानवी समÖयांचे Öवłप ÿाĮ झाले. ÿा. सदािशव आठवले आपÐया ' इितहासाचे तßव²ान 'या úंथात Ìहणतात, "इितहासाला, मानवी घडामोडéना, भौितक बाजू असतात ; माणसां¸या कृती Âया¸या आिथªक गरजांतून आिण िहतसंबंधांतून िनमाªण होत असतात. हा िवचार एकोिणसाÓया शतकात एकदम नÓयाने आिण ÿथमच सांगÁयात आला असे मुळीच नाही ; परंतु एवढे िनिIJत कì, जीवना¸या आिथªक बाजूचा बराच खोलवर िवचार कłन तपशीलवार िववेचनाने इितहासाचा हा अथª ÿथम एकोिणसाÓया शतकात जमªन तßव² कालª मा³सª यानेच िदला." वरील िववेचनावłन असे वाटÁयाची श³यता आहे कì, इितहासकारांना अथªशाľाचे सखोल ²ान घेणे आवÔयक आहे. याचा अथª इतकाच कì, आिथªक घडामोडéकडे दुलª± न करता Âयांतील महßवाचे िनÕकषª ल±ात घेऊन मगच इितहासकाराने िनणªय घेणे उिचत होईल. इितहास संशोधकाला तÂकालीन अथªशाľीय ŀिĶकोण व िवचार परंपरा माहीत असणे आवÔयक आहे. उदा. १८१८ नंतर एलिफÆÖटनने महाराÕůातील आिथªक पुनरªचना करीत असताना जो शाľशुĦ आिथªक ŀिĶकोण मांडला Âयाचे ²ान अËयासकाला असणे आवÔयक आहे. तÂकालीन महाराÕůातील जमीन महसुलात बदल करीत असताना åरकाडō¸या खंड िसĦांताचा ÿभाव येथील ÿशासनावर पडलेला होता. Âयाचबरोबर इंµलंडमÅये जेरोमी बेÆथम याने मांडलेÐया उपयुĉतावादाचा ÿभाव येथील आिथªक बाबéवर पडलेला िदसून येतो. तसेच िमलने ÿÖथािपत केलेÐया Political Economy चा सुĦा ÿभाव िदसून येतो. अशा पåरिÖथतीत अथªशाľाचा िजतका सखोल अËयास असेल िततका जाÖत उपयोग इितहास संशोधनाला होईल. इतकेच नÓहे तर Econometrics या गिणती अथªशाľाचासुĦा इितहास संशोधनामÅये उपयोग होऊ शकेल. Öवतंý भारतामÅये िवīापीठ अनुदान आयोग, िदÐली यांनी नÓया संशोधनाबĥल ºया सूचना केलेÐया आहेत ÂयामÅये सामािजक व आिथªक इितहासावर भर īावा असे सुचिवले आहे. munotes.in
Page 43
इितहास संशोधन पĦती
42 १६. मानसशाľ (Psychology) : मानसशाľ व इितहास ही दोÆहीही शाľे एकमेकांना अितशय जवळची आहेत. ऐितहािसक घटना घडिवणारी Óयĉì एका िविशĶ मानसशाľीय ÿिøयेमधून जात असते. मानवी Öवभावातील माया, मोह, लाभ, मद, मÂसर, हषª, युयुÂसू ÿवृ°ी या सवा«ची मािहती इितहासकाराला असणे आवÔयक असते. गतकाळातील घटना ही जशी¸या तशी उभी करÁयाचे काम कागदपýे करीत असतात ; परतु Âयातील Óयĉìची मनोवृ°ी सा±ात उभी करÁयाचे काम मानसशाľा¸या मदतीिशवाय होणे श³य नाही. इंúज तßव² आर. जी. कॉिलंगवूड (R. G. Collingwood) यांनी Inside Outside Theory ही याच संदभाªत मांडली आहे. उदा. िशवाजी व अफझलखान यां¸या भेटी¸यावेळी Âयांची मनःिÖथती कशी होती हे समजÁयासाठी इितहासकाराने दोÆहीही Óयĉéची Öवत : च कÐपना कłन Âयावर िनÕकषª काढÐयास दोघांचीही मन : िÖथती Âयाला समजू शकेल. माणसाचे वैयिĉक जीवन, भोवतालची पåरिÖथती यांचा एकमेकावर ÿभाव पडत असतो. तेÓहा जर Âयां¸यातील संबंध जाणून घेतला तर मानसशाľीय िनÕकषª काढता येतात. मानसशाľाचा अगदी अलीकडील काळात चांगला वापर सुł झाला आहे. पूवê इितहासकार एखाīा युĦाची कारणे शोधत असताना आिथªक, सामािजक व राजकìय बाबéवर भर देत असत. अलीकडील काळात युĦा¸या पाठीमागे असणारे मानसशाľीय कारण शोधले जाते. उदा. दुसöया महायुĦास िहटलर करणीभूत ठरला. Âयासाठी Âया¸यातील मनोिवकृती हेच मु´य कारण गृहीत धरले आहे. मानसशाľा¸या ÿभावामुळे ऐितहािसक घटनेकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोण बदलला ही गोĶ िसĦ होते. ÿो. बानªस (Barnes) आपÐया ' A History of Historical Writing ' या úंथात Ìहणतात, "मानसशाľा¸या आधाराने इितहास अनेक महßवा¸या गोĶी जाणू शकेल. एखादी िøया करÁयामागची ÿेरणा, तसेच जडण - घडण व िनयंýक, मानवी ®Ħा या सवा«ची Âयाला (इितहासकाराला) मािहती घेता येईल." (History may derive from psychology most important information relating to the nature of motivation patterns and controls in human actions and beliefs.") १७. समाजशाľ (Sociology) : इितहास व समाजशाľ या एकाच नाÁया¸या दोन बाजू आहेत. मानव हा समाजिÿय ÿाणी आहे. (Man is a Social Animal). तो समाजात राहात असताना अनेक कृती करीत असतो. इितहास व समाजशाľ ही दोÆहीही शाľे मानवाचाच अËयास करतात. Âयामुळे Âयांचा िनÕकषª जरी वेगळा असला तरी कायªपĦती सारखीच असते. इितहास संशोधनातील अनेक िवĬान हे ÿथमत : समाजशाľ²च होते. पूवê इितहास व समाजशाľ हे दोÆही िवषय एकýच असत ; परंतु Âयां¸यात ÿÂय± संबंध ÿÖथािपत करÁयाचे काम एिमल डकªहॅम (Emile Durkheim) याने केले. िवसाÓया शतकात मॅ³स वेबर (Max Waber) याने अनेक बाबतीत संशोधन कłन इितहास व समाजशाľ या दोहŌ¸यामधील जवळचा संबंध दाखवून िदला. ÿो. ई. एच्. कार यांनी समाजशाľा¸या अËयासाला ÿोÂसाहन िदले आहे. ते Ìहणतात, "जर समाजशाľाला इितहासासारखे उपयोगी बनवावयाचे असेल तर Âयाने वैिशĶ्यपूणª घटना व सामाÆय घटना यां¸यातील संबंधांचा अËयास केला पािहजे. munotes.in
Page 44
इितहास आिण
साहाÍयकारी शाľे
43 समाजशाľाने आøमक बनले पािहजे व अशावेळी वतªमानकाळातील समाजाचा अËयास न करता समाजातील बदल व िवकास या संदभाªत अËयास केला पािहजे."("Sociology, if it is to become a fruitful field of study, must like history concern itself with the relation between the unique and the general, but it must also become dynamic a study not of society at present but of social change and development.") १८. मानववशशाľ : (Anthropology) ÿाचीन काळातील अÖथéचा अËयास कłन मानवा¸या शारीåरक रचनेत कसकसे पåरवतªन होत गेले याचा अËयास करणारे शाľ Ìहणजे मानववंशशाľ होय. हे बदल पåरिÖथतीनुłप होतात आिण Ìहणून असे शारीåरक बदल होÁयास कोणती पåरिÖथती कारणीभूत झाली असावी याबĥल कयास बांधता येतात. माणसा¸या कवटीचा आकार, कपाळाची ठेवण, डोÑयांचा व नाकां¸या हाडांचा आकार यांचे परी±ण कłन हे शाľ मानवा¸या शारीåरक उÂøांतीचे सवªसाधारण िनÕकषª काढते. मानवाचे वेगवेगळे वंश कोणते होते, Âयांची शारीåरक वैिशĶ्ये कोणती याचा अËयास वंशशाľ करते. याच आधारे गोिबनो (Gobineau) सार´या लेखकाने आया«¸या तथाकिथत वांिशक ®ेķÂवाचा िसĦांत मांडला. Âयाचे दुÕपåरणाम जगाला भोगावे लागले. ÿÂयेक मानवसमूहाची काही शारीåरक, मानिसक व Öवभावासंबंधी जÆमजात वैिशĶ्ये असतात. ही वैिशĶ्ये नैसिगªक, सामािजक व शै±िणक ÿभावाने ÿभािवत होत नाहीत. वंशवादाचे आधार - १) उ°म रंग - हे वंश®ेķÂवाचे महßवाचे ल±ण आहे. २) रĉशुĦता - हा आधार चुकìचा व अशाľीय आहे. ३) मानिसक योµयता - उ¸च वंशातच तीàण बुĦी असते हे मतही चुकìचे आहे. ४) सांÖकृितक ®ेķÂव - डॉ. घुय¥, इरावती कव¥, डॉ. दुबे, डॉ. गुहा, आशुतोष मुखजê, डॉ.मुजुमदार हे भारतातील मानववंशशाľाचे ÿिसĦ अËयासक, संशोधक होत. इितहासात िविशĶ काळा¸या सामािजक व राजकìय घटनांची नŌद असते. Âया घटना का व कशा घडÐया, Âयाकाळची इतर पåरिÖथती, Âया घटनांचे पåरणाम या सवा«ची इितहासात चचाª होते.तर मानववंशशाľात समाजाची संÖकृती व सËयता याची चचाª होते. इितहास गतकालीन घटनांची कालबĦ नŌद ठेवतो तर मानववंशशाľ समाजा¸या शारीåरक, सांÖकृितक व सामािजक या सवªच उपायांचा अËयास करते. १९. सं´याशाľ (Statistics) : सं´याशाľ हे इितहास संशोधका¸या ŀĶीने एक नवीनच शाľ आहे. पूवê जेÓहा सं´याशाľ िवकिसत झालेले नÓहते तेÓहा Âया¸या आधाराने इितहास संशोधकाला काही मदत िमळू शकेल अशी कÐपनाच नÓहती. आधुिनक काळात इतर अनेक शाľे वेगवेगÑया शाľां¸या आधाराने आपले ²ान पूणªÂवाला नेत आहेत. उदा. एखादा समाजशाľ² िकंवा अथªशाľ² आपला मुĥा ÖपĶ करताना सं´याशाľाचा munotes.in
Page 45
इितहास संशोधन पĦती
44 आधार घेतो. मग अशाच शाľामÅये असणाöया इितहासाने सं´याशाľाचा वापर केÐयास कोणतीही हरकत नसावी. यामुळे सं´याशाľाचा उपयोग कłन घेÁयाची पĦत सुł झाली. पूवê इितहासकार ढोबळ मानाने िवधाने करीत असे तर आता इितहासकार सं´याशाľ व गणकयंýा¸या साहाÍयाने आपला िनÕकषª शंभर ट³के तंतोतंत कसा होईल या हेतूने सं´याशाľाचा वापर कł लागला. २०. जनगणनाशाľ (Demography) : आधुिनक काळात जनगणनाशाľ हे एक ÿगत शाľ आहे. Âया¸या आधारे अनेक अिनिणªत ÿijांची उकल करता येते. मÅययुगात खेडेगावात हा एक Öवयंपूणª घटक असे. औīोिगक øांतीनंतर शहरांची सं´या वाढली व लोकसं´येत भर पडली व तुलनेने खेडी ओस पडून खेड्यांतील लोकसं´या कमी झाली. अशाÿकार¸या या सामािजक बदलामुळे समाजरचनाच बदलून गेली. शहरांची लोकसं´या वाढÐयामुळे कोणÂया समÖया िनमाªण झाÐया व Âया दूर करÁयासाठी कोणते उपाय योजले पािहजेत यासंबंधी िवचारिविनमय होऊ लागला. जनगणनाशाľ हे अनेक बाबéचा िवचार कłन िनÕकषª काढत असते. या िनÕकषाª¸या आधारावर इितहास संशोधक आपले िनÕकषª पडताळून पाहतो व जłर तेथे बदल घडिवतो. २१. नीितशाľ (Ethics) : नीितशाľ व इितहास यांचे नाते फार जुने व जवळचे आहे. ÿाचीनकाळी अशी एक अपे±ा असे कì, ÿÂयेक िवषयाने (Discipine) समाजाला मागªदशªन करावे व Âयांनी काही ना काही आदशª समाजापुढे ठेवलाच पािहजे. नीितशाľ हे मूलभूतपणे समाजाला नैितक मागªदशªन करीत असते. इितहास हा िवषय समाज मागªदशªनासाठीच आहे अशी पिहÐयापासून धारणा होती. तेÓहा इितहासानेसुĦा घटनांचे वणªन करीत असताना काही नीिततßवे सांगावीत अशी अपे±ा होती. ÿाचीन काळापासून काही इितहासकारांनी घटनांचे वणªन कłन मानवी Öवभाव दशªवणारी काही िवधाने नीितबोधा¸या Öवłपात लोकां¸यापुढे मांडली. उदा. पंचतंý व इसापनीती. úीक इितहासकार Ãयुसीडीडीज याने पुढील काही िवधाने कłन लोकां¸यापुढे नीिततßवे मांडली. १. सवªच शूर माणसांना युĦ नको असते. (Not every brave man wants war.) २. सुदैवानंतर दुद¨वाचा फेरा येतो. (Namesis follows upon good fortune.) ३. ÿिसĦी¸या अिभलाषेने नाश होतो. (Love of fame often lures to destructon.) ४. सूड जरी चांगला व ÆयाÍय वाटला तरी तो सतत यशÖवी होत नाही. (Revenge though sweet is not always successful though it may be just.) ५. देव चांगÐयाचे संर±ण करतो. (God protects the right.) munotes.in
Page 46
इितहास आिण
साहाÍयकारी शाľे
45 २२. मूतêकला (Iconography) : मूतêकला हे सुĦा एक Öवतंý शाľ आहे. या शाľा¸या आधारे ताÂकालीन समाजातील सांÖकृितक व सामािजक परंपरा समजू शकतात. तसेच मूतê या अनेक देवदेवतां¸या असÐयामुळे देवदेवतां¸यािवषयी कोणÂया कÐपना अिÖतÂवात होÂया याची मािहती िमळते. मूतêकलाशाľ अजूनही पूणªÂवाला पोहोचलेले नसले तरीही Âयां¸यापासून अनेक गोĶीची मािहती िमळते. ÿिसĦ इितहास संशोधक ÿा. ग. ह. खरे यांनी मूतêकलेसंबंधी िवचार मांडत असताना इितहास संशोधकाला मूतêकले¸या अËयासासाठी आवÔयक असणाöया काही गुणांची चचाª केली आहे. १) मूतêचा पåरचय कłन घेत असताना ती ľी िकंवा पुŁष आहे हे पाहावे. ľी मूतêची काही ल±णे मानली जातात उदा. उÆनत Öतन, केशबंध, कृश पोट व वľे िवशेषतः ÿाचीन व मÅयमयुगीन ľीमूतêमÅये उÆनत Öतन हे महßवाचे गमक मानले जाते. २) मूतê िनिIJत करीत असताना ितचे वाहन हे िनिIJत केले जाते. अितÿाचीन मूतê¸या बाबतीत वाहन अिजबात नसे िकंवा ती िनिIJत अशी ठरलेली नÓहती. ३) वाहन व आयुधे यां¸यामÅये हळूहळू बदल होत गेला. उदा. सूयª हे िवÕणू देवतेचे िचÆह मानलेले आहे. सूयाªला गुŁÂमन् िकंवा सुपणª असे Ìहणतात. प±ाÿमाणे सूयª आकाशात सवाªत उंच व जाÖत चालतो. Ìहणून Âयाला प±ाचा राजा Ìहटलेले आहे. सूयª चøाकार असÐयाने सूयªचø हे िवÕणूचे िचÆह मानले आहे. हळूहळू प±ाचा राजा हा प±ी वगाªतीलच असला पािहजे Ìहणून एका िविशĶ प±ाला गŁड Ìहणतात. िवÕणूला मनुÕयłप िदÐयामुळे गŁडाला Âयाचे वाहन बनिवले व सूयªचø जाऊन चø हे िवÕणूचे आयुध बनले. ४) मूतê िनIJयातील पुढील मुĥा Ìहणजे ितचा िशÐपपंथ ठरिवणे होय. िशÐपपंथ ठरवीत असताना मूतêच◌े łप, काल, Öथल, िवषय, वाÖतू, अंगलट, पोशाख, अलंकार, केशरचना, आयुधे, आसपासची झाडे व पाĵªभूमी यांचा िवचार करावा. ५) गुणकायाªनुसार देवतेचे łप, वाहन, आसन, मुþा, Öथान, आयुधारणपĦती, वाहनदशªन ÿकार इÂयादéचा िवचार करावा. ६) िशÐप कोणÂया धमाªचे आहे हे समजणे सÌयक् ²ाना¸या ŀĶीने आवÔयक आहे. उदा. उ°रेकडे वैिदक, जैन व बौĦ ितÆही धमाª¸या मूतê सापडतात तर दि±णेकडे वैिदक व जैन धमाª¸याच मूतê िमळतात. थोड³यात, मूतêकला हे एक शाľ असून Âया¸या साहाÍयाने इितहास संशोधनाला खूप मदत होत असते. munotes.in
Page 47
इितहास संशोधन पĦती
46 २३. भौितकशाľ (Physics) : इितहास िवषयाची ÓयाĮी िदवस¤िदवस वाढत आहे. ऐितहािसक मुĥा ÖपĶ करÁयासाठी नुसतीच कागदपýे पुरेशी नसतात. ऐितहािसक मुĥा ÖपĶ करÁयासाठी इितहासा¸या साहाÍयकारी शाľाची मदत ¶यावी लागतेच. अशा साहाÍयकारी शाľामÅये अनुøमिणका (chronology) मुþाशाľ, िडÈलोमॅिट³स, िशलालेखशाľ, नाणकशाľ, पुराणवÖतू संशोधन अशा अनेक शाľांचा उपयोग होत असतो. परंतु अलीकडे इितहास संशोधनामÅये नÓया समÖया िनमाªण होत असÐयाने Âया सोडिवÁयासाठी भौितकशाľाची मदत ¶यावी लागते. भौितकशाľामÅये या िठकाणी आपÐयाला पदाथªिव²ानशाľाचा (Physics) िवचार करावयाचा आहे. इ.स.१९०३ पासून इितहासास शाľाचा दजाª देÁयाचा ÿयÂन सुł झाला आहे. या संदभाªत पिहली समÖया अशी आहे कì इितहास हे शाľ आहे कì कला ? इ. स. १९०३ साली ÿो. जे. बी. Êयूरी, क¤िāज युिनÓहिसªटीमÅये इितहास िवभागÿमुख झाले. तेÓहा Âयांनी इितहासाचे महßव वणªन करीत असताना एक िवधान केले Âयाची चचाª संपूणª िवसाÓया शतकात जगभर झाली. ते िवधान Ìहणजे ' History is a science no less & no more. ' िनÓवळ या िवधानावłन ÿो. Êयूरी यांना जे Ìहणावयाचे होते Âयाचा संपूणª अथªबोध होत नाही, सबब Âयां¸या भाषणातील पुढील भाग येथे उĦृत करीत आहे."If year by year history is to become more and more powerful for stripping the badges of error from the eyes of men for shaping public opinion and advancing the cause of intellectual and political liberty, she will best prepare her disciples for the performance of the tack, not by considering the immediate utility of next week or next year or next century, not by accommodating her ideal or limiting her range, but by remembering always that though she may supply material for literacy art or philosophical speculation she is herself a Science no less and no more."या िवधानावłन आपÐया ल±ात येईल कì इितहास हे Öवत : च एक शाľ आहे असा दावा पिहÐयांदा ÿो. Êयूरीनी केला. इितहास हे शाľ आहे, या¸या ÖपĶीकरणासाठी पुढील मुĥे उपिÖथत केले आहेत. १. शाľाचा मु´य हेतू भिवÕयकथन करणे, हे Âयाचे सामÃयª आहे. या बाबतीत इितहास कमी पडणार नाही. हा इितहास हे शाľ आहे Ìहणणाöयाचा दावा आहे. एखाīा िविशĶ पåरिÖथतीमÅये Óयĉì काय कł शकेल यासंबंधीचे भिवÕयकथन इितहासकाराला करता येईल. बकल Ìहणतो, इितहासाकाराची ही ±मता आहे, पण आजपय«त Âयांनी एखाīा Óयĉìवर आपले ल± क¤िþत केले होते. Âयाऐवजी Âयांनी सवªसाधारण घटनांवर अवलंबून राहावयास पािहजे होते. ÿो. शेख अलéनी आपÐया úंथात एक Ìहण िदली आहे. The great man is a public misfortune."या Ìहणीची आपÐयाला अनेक उदाहरणे देता येतील. उदा. काÔमीर ÿij, आयल«डचा ÿij इ. थोड³यात, इितहासामÅये Óयĉìचा िवचार न करता सवªसाधारण समाजाचा िवचार केला असता भिवÕयकथन श³य आहे असे इितहासाला शाľ मानणाöयांचा दावा आहे. munotes.in
Page 48
इितहास आिण
साहाÍयकारी शाľे
47 २. इितहास व शाľ दोघांचाही हेतू ' सÂयाची ' Öथापना करणे हा आहे. शाľामÅये पĦतशीरपणे ÿयोग कłन ' सÂय ' Öथापन करता येते. इितहाससुĦा शाľीय पĦतीत कायª करीत असेल तर गतकाळाचा वÖतुिनķ अËयास कłन ' सÂय ' Öथापन करणे श³य आहे. ३. शाľामÅये सवªसाधारण िनयम बनवलेले आहेत Âयाÿमाणे शाľ कायª करीत असते. इितहासामÅये घटना घडिवÁया¸या ÿवाहाचा िवचार कłन आपले िनयम बनिवÁयाची ±मता इितहासामÅये आहे. इितहास व शाľ या¸यामधील फरक िवगमन व िनगमन या तकªशाľां¸या पĦतीमÅये आहे. ४. शाľाचा भर िनरी±ण व ÿयोगाÂमकतेवर असतो. इितहासामÅये याच तंýाचा अवलंब करतात परंतु इितहासाचे ²ान अÿÂय± Öवłपाचे असÐयाने ÿÂय± िनरी±ण श³य नसते. तथािप, ऐितहािसक घटनांचे ÿयोगाÂमक पĦतीने सÂय शोधÁयाचा ÿयÂन इितहास संशोधक करतात. उदा. अंतरंग व बिहरंग परी±णांचा वापर करतात. इितहास शाľ नाही या बाजूने मत Óयĉ करणारे िवĬानही आहेत. तथािप, इितहासास शाľाचा दजाª īावयाचा ÿयÂन असÐयाने ही धडपड चालू आहे. भौितकशाľ दोन ÿकारे कायª करते. १. Óयवहारी पातळीवर उपयोगी ठरेल असे संशोधनाचे कायª भौितकशाľे करीत असतात. २. बौिĦक ±ेýात पुढील िपढीसाठी कायªकारणभावासंबंधी िनयम कłन, पुढील मागª आखून ठेवÁयाचे काम शाľ करीत असते. या संदभाªत इितहासाला मयाªदा आहेत, तथािप इितहास संशोधक व पĦितशाľ² या ŀĶीने ÿयÂनशील आहेत. पदाथªिव²ानशाľ िकंवा कोणÂयाही भौितकशाľासंबंधी जे Ìहणता येईल तेच इितहासासंबंधी Ìहणता येते. ÿो. आथªर मािवªक Ìहणतात, कì 'मेटलॅÁडपासून िफशरपय«त इितहासकार 'युĦ', 'øांती', 'सरंजामशाही', 'ÿाितिनिधक सरकार' जे Ìहणतात Âयाचे Öवłप सामाÆयीकरणाचे असते.' इितहासामÅये िसĦांत कÐपना असतात. घटनाची श³याश³यता इितहासात सांिगतलेली असते. िवचारÿवाहासंबंधी इितहासामÅये सांिगतलेले असते. भौितकशाľामÅये ÖपĶ शÊदांत िनयम असतात. शाľ² आपÐया संशोधनामÅये अÂयंत सूàम अशा घटकापय«त जाऊ शकतो. भौितकशाľाचे संशोधक आपले संशोधन समाजा¸या जाÖतीत जाÖत उपयोगाचे कसे होऊ शकेल याचा िवचार करतात. इितहासाचे तसे नसते, काही वेळा केलेले संशोधन वैयिĉक Öवłपाचे असते. उदा. इितहासा¸या पीएच.डी. चे ÿबंध समाजाला मागªदशªन करणारे असत नाहीत. भौितकशाľ अ´´या जगाचा िवचार करते व हे संशोधन जगा¸या उपयोगी कसे पडेल याचाच िवचार केला जातो. पदाथªिव²ानशाľ असो िकंवा रसायनशाľ असो ÂयामÅये िनमाªण झालेÐया नवनÓया शाľीय पĦतीचा उपयोग इितहासामÅये केला जातो. काबªन डेिटंग चा उपयोग कłन ऐितहािसक अवशेषांचे कालमान ठरिवता येते. हाडांची िविवध शाľीय परी±णे कłन Âयावłन हाडे कोणाची आहेत यांचा शोध घेतला जातो. munotes.in
Page 49
इितहास संशोधन पĦती
48 आपली ÿगती तपासा : ÿ. १. इितहासाचा इतर सहाÍयाकारी शाľाशी असलेÐया संबंधाचा आढावा ¶या. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ३.३ सारांश : वरील सवª सहाÍयकारी शाľे पािहÐयावर असे िदसून येईल कì, इितहास संशोधकाला आपला मुĥा मांडत असताना कोणÂया ना कोणÂया शाľाचा आधार ¶यावाच लागतो. इितहासा¸या संशोधनासाठी वरील सवª शाľे महßवाची व िनणाªयक ठरतात. Ìहणजेच जर संशोधकाने यापैकì अनेक शाľांचा चांगला अËयास केला तर Âयाने काढलेले िनÕकषª हे जाÖत िचरकालीन Öवłपाचे ठł शकतील. एकूण, इितहासा¸या अËयासाची, ऐितहािसक सामुúी संकिलत करÁयाची इतकì िविवध साधने व शाľे आज उपलÊध आहेत कì Âयामुळे इितहास अÅययनाची क±ा सतत Óयापक होत आहे आिण िभÆन शाľां¸या मदतीखेरीज िबनचूक व अथªपूणª इितहास िलिहणे दुरापाÖत झाले आहे. ३.४ ÿij : १. ' इितहास Ìहणजे गतकालीन राजकारण ' या मताशी आपण सहमत आहात काय? २. इितहासाचा इतर सहाÍयाकारी शाľाशी असलेÐया संबंधाचा आढावा ¶या. ३. ऐितहािसक समÖयांचा अËयास करÁयासाठी इितहासाला अथªशाľाची कोणÂया ÿकारे मदत होते ते िलहा. ४. इितहासाचे भाÕय करÁयासाठी मानसशाľा¸या होणाöया उपयोगाची चचाª करा. ५. इितहास व भूगोल आिण मानववंशशाľ यांचे संबंध सांगा. ६. इितहासा¸या अËयासास सािहÂय आिण भाषाशाľ िकतपत उपयोगी ठरतात ? ७. इितहास - समाजशाľ यांचे परÖपर नाते ÖपĶ करा. ३.५ अितåरĉ वाचन : १. ई. एच. कार, अनुवादक - ÿा.िव.गो. लेले, इितहास Ìहणजे काय ? कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन, पुणे. २. गाडªन चाईÐड, अनुवादक - डॉ. बलराज शमाª, इितहास का इितहास, हåरयाणा सािहÂय अकादमी, चंदीगढ, १९८८. ३. डॉ. गोिवंदचंþ पांडे, इितहास : Öवłप एवं िसĦांत, राजÖथान िहÆदी úंथ अकादमी, जयपूर, १९९ ८. munotes.in
Page 50
इितहास आिण
साहाÍयकारी शाľे
49 ४. डी. डी. कोसांबी, पुराणकथा व वाÖतवता. ५. द. िव. केतकर, इितहासातील अंत : ÿवाह. ६. ग. ह. खरे, साधना िचिकÂसा, लोकवाđय गृह, मुंबई, १९७६. ७. िव. द. घाटे, इितहासशाľ आिण कला, देशमुख ÿकाशन, पुणे. ८. ÿभाकर देव, इितहास : एक शाľ, कÐपना ÿकाशन, नांदेड. ९. सदािशव आठवले, इितहासाचे तßव²ान, ÿा² पाठशाला मंडळ, वाई, १९६७. १०. डॉ. शांता कोठेकर, इितहास : तंý आिण िव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन, नागपूर, २००७. ११. सुहास राजदरेकर, इितहास लेखनशाľ, िवīा ÿकाशन, नागपूर, १९९८. १२. डॉ. बी. एन. सरदेसाई, इितहासलेखनपĦती, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००५. १३. गायकवाड, डॉ. सरदेसाई हनमाने, इितहास लेखनशाľ, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००१. १४. डॉ. एस. एस. गाठाळ, इितहासाचे तÂव²ान, कैलाश पिÊलकेशÆस, औरंगाबाद, २००५. munotes.in
Page 52
इतिह ास स ं श ो ध न पद्ध िी
50 ४ इितहासाचे ąोत / साधने, Öवłप आिण ÿकार घटक रचना ४. ० उ त ि ष्ट े ४. १ परिचय ४. २ प्र ाथतिक स्रोि - सात हतययक/ वा ङ्मय ी न ४. ३ प्र ा थ त ि क प ु ि ा त ि ल ेख ी य स्र ो ि ४. ४ द ु य् य ि स्र ो ि - सात हतययक/ वाङ्मय ीन स्त्रोि ४. ५ िौतखक स्त्र ोि ४. ६ तितिट ल स्रोि ४. ७ स ा ि ा ंश ४. ८ प्रश्न ४. ९ अति रिक्त वा चन ४.० उĥीĶे य ा य ु त न ट ि ध ून ग ेल् य ा न ंि ि त व द्य ा थ ी स क्ष ि ह ो ऊ श क े ल प्र ाच ीन, ि ध् य य ु ग ीन आ त ि आ ध ुतन क इ तिह ासास ाठी स्त्रोि ा ंच े स् वरूप आति प्र काि समजणे. प्र ा च ी न ि ा ि ि ी य इ त ि ह ा स ा च ी प्र ा थ त ि क व द ु य् य ि स्त्र ो ि यातील फरक ल±ात येणे. ऐ त ि ह ा त स क स्त्र ो ि ा ंच े त व त व ध प्र क ा िचे ÖपĶीकरण करणे. ४.१ पåरचय इ त ि ह ा स ल ेख न ा च ा स्त्र ो ि स ा त ह य य ह ा आ व श् य क ि ा ग आ ह े. इ त ि ह ा स ा च े स ाधन म् ह ि ि े ज्याच्या साहाय्य ान े आ प ि ा ल ा इ त ि ह ा स ा च् य ा ए ख ा द्य ा प ैल ू च े त क ं व ा प्र य य क्ष इ त ि ह ा स ा च े ज्ञ ा न ह ो ि े य य ा ल ा इ त ि ह ा स ा च े स ा ध न म् ह ि ि ा ि . इ त ि ह ा स ल ेख न ा ि स ा ध न ा ंच े ि ह त्त् व स् प ष्ट क ि ि ा न ा आ थ थ ि ि ा त व थ क य ा ंन ी म् ह ट ल े ह ो ि े क ी, " क े व ळ स ा ध न ा ंच ा अ भ् य ास इ तिह ास - ल ेख न ा स ा ठ ी प ुि े स ा न ा ह ी, िात्र यय ाख ेिीि इ त ि ह ा स आ क ा ि घ ेि न ा ह ी ह ेह ी त ि ि क े च स य य आ ह े ." इ त ि ह ा स ा ल ा श ा स्त्र ा च ा द ि ा थ प्र ा प्त क रू न द ेण् य ा स ा ठ ी ऐ त ि ह ा त स क स ा ध न े इ त ि ह ा स ल ेख न ा स ा ठ ी ि ह त्त् व ा च ी आ ह ेि . त व श्व स न ी य स ं द ि थ स ा ध न े व य य ा स ा ध न ा ंस ा ठ ी व ा प ि ा ि आ ि ल ेल ी श ा स्त्रश ु द्ध ि ू ल् य ि ा प न प द्ध ि ी य ा दो न बाब ी इ तिह ास ल ेखन ासाठ ी ि ह त्त् व ा च् य ा आ ह ेि. य ा व रू न स ा ध न ा ं च े ि ह त्त् व ल क्ष ा ि य ेि े. थ् य ु त स ि ा ई ि ी ि य ा न े स ंद ि थ स ा ध न ा ंच े ि ह त्त् व स् प ष्ट क ि ि ा न ा अ स े म् ह ट ल े आ ह े क ी, "ऐ त ि ह ा त स क घ ट न ा ंच े ख ि े ख ु ि े, ि ंि ो ि ं ि व ि थ न क ि ि े ि ह त्त् व ा च े आ ह े. य य ासाठ ी य ो ग् य स ा ध न े ि ि त व ि े आ व श् य क आ ह े, अश ा घटना िितव ल्य ा पात ह ि ेि क ी, य य ा प ा स ू न ि त व ष् य क ा ळ ा ि ि ा न व ा ल ा क ा ह ी ध ि ा त ि ळ ू श क े ल ." munotes.in
Page 53
इ त ि ह ा स ा च े स्रोि / स ा ध न े,
स्व रूप आ ति प्रक ाि
51 ऐ त ि ह ा त स क स्त्र ो ि त व त व ध प्र क ा ि च े आ ह ेि . य य ा ंच् य ा स् व रू प ा प्र ि ा ि े य य ा ंच े व ग ी क ि ि क े ल े ि ा ऊ श क ि े. इ त ि ह ा स ल ेख न ा ि स्त्र ो ि ि ह य व ा च ी ि ू त ि क ा ब ि ा व ि ाि . म् ह ि ून इ त ि ह ा स क ा ि प ुि ा त ि ल ेख ा ग ाि, व स् ि ुस ंग्रहाल य े आ त ि स ंस् थ ा अ श ा व ेग व ेग ळ् य ा त ठ क ा ि ी श ो ध घ ेि ो . इ त ि ह ा स क ा ि ऐ त ि ह ा त स क स्त्र ो ि ा ंच् य ा ि द ि ी न े ि ू ि क ा ळ ा ि ी ल घ ट न ेच े प द्ध ि श ी ि व ग ी क ि ि क ि ि ो . य य ा ंच े त व स् ि ृ ि प्र क ा ि ा ि ख ा ल ी ल प्र क ा ि े व ग ी क ि ि क े ल े ि ा ऊ श क ि े. १. प ु ि ा िÂवीय स्रोि २. स ा त ह त य य क त क ं व ा व ाङ्मय ीन स्त्रोि ३. िौतखक पि ंपिा ४. तितिट ल स्त्र ोि य ा स्त्र ो ि ा ंच े द ो न प्र क ा ि ा ि व ग ी क ि ि द ेख ी ल क े ल े ि ा ऊ श क ि े ÿाथिमक ľोत - घटना घडत असताना िनमाªण झालेली साधने ही ÿथम दजाªची साधने मानली जातात. ग ो य श ॅल् क य ा ंन ी प्र ाथ त ि क ि े ट ा स्त्र ो ि म् ह ि ून प र ि ि ा त ि ि क े ल े आ ह े. “कोि य य ाही इ ंतिय व ल ेख क ा ं च ी न ेत्र स ा क्ष”. द ु स र् य ा श ब द ा ं ि प्र ा थ त ि क स्र ो ि ि ू ि थ स ा ि ग्र ी आ ह ेि, ि ी ऐ त ि ह ा त स क घ ट न े च े व ि थ न प्र द ा न क ि ि ा ि आ त ि घ ट न ा घ ि ल् य ा न ंि ि ल व क ि च ि य ा ि क े ल ी ि ा ि ा ि . न व ी न क ा ग द अ ह व ा ल, अ क्ष ि े, स ा व थ ि त नक दस् ि ऐवि, क ो ट ा थ च े त न ि थ य, व ैय त क्तक ि ाय िी, आय िचरित्र, कलाक ृ ि ी आति प्र य यक्ष द श ी ं च् य ा ि ों ि ी स ा त ह य य ा च ा स ि ा व ेश होि ो. ि ू त ि प ू ि न त क ं व ा उ द्घ ा ट न ा च् य ा क ा य थ क्र ि ा ल ा व ेळ े स ि ी क ो न त श ल ा ब स व ि ा ि ि े स ु द्ध ा प्र ा थ त ि क स ा ध न ि ा न ल े ि ा ि े. ए ख ा द्य ा ि ह ा प ु रु ि ा च् य ा स ि क्ष च य य ा च् य ा ह य ा ि ी ि य य ा च े च र ि त्र त ल त ह ल े ि ा ि े ि ेस ु द्ध ा प्रथि दि ा थच े साधन ठिि े. उदाहि ि ा थ थ ब ा ि ि ट्ट ा च े ह ि थ च र ि ि . प्र ा थ त ि क स्त्र ो ि ख ा ल ी ल प्र ि ा ि े द ो न त व स् ि ृ ि श्र ेि ीं ि ध् य े त व ि ा ग ल े ि ा ऊ श क ि ा ि . १) त द ल ेल् य ा ऐ त ि ह ा त स क क ा ल ा व ध ी च े अ व श ेि य ा ि ध् य े छ ा य ा त च त्र े, कोिीव स ा प ळ े, ि ी व ा श् ि स ा ध न े, श स्त्र े, ि ा ंि ी, फ त न थ च ि आति इ िािि ींचा स ि ा व ेश अस ू शकि ो. ह े ि ूलि ः ि ा व ी त प ढ य ा ंप य ं ि ि ा त ह ि ी प ो ह ो च त व ण् य ा क र ि ि ा न स ल े ि ि ी ि ू ि क ा ळ ा त व ि य ी त व श्व स न ी य आ त ि य ो ग् य प ु ि ा व े द ेण् य ा स ा ठ ी ि े ख ू प उ प य ु क्त स्त्र ो ि त स द्ध क ि ि ी ल . य ा अ व श ेि ा द्व ा ि े ि ौ त ख क न स ल ेल ी ि ातहि ी प्र दान कि ि ाि. २) ज् य ा व स् ि ू ंच ा प्रयय क्ष तÂकालीन व समकालीन काळात उपयोगात आ ल ा आ ह े अश ा व स् ि ू ंच ा य ा ि स ि ा व ेश ह ो ि ो . य ा ि क ा य द े, फा इ ल्स, प त्र े, ह स् ि त ल त ख ि े, सिकािी ठिाव, स् ि ि ि प त्र े, व ि थ ि ा न प त्र े, ि ा त स क े, ि न थ ल् स, फा इ ल्स, स ि क ा ि ी त क ं व ा इ ि ि अ त ध क ृ ि प्र क ा श न े, न क ा श े, ि क्त े, प ु स् िक े, क ॅ ट ल ॉ ग, स ंश ो ध न अ ह व ा ल, ब ैठ क अह वा ल न ोंद अश ा काग द प त्र ा ंचा सिाव ेश आ ह े. तशलाल ेख, त ल प् य ंि ि ि व ग ैि े ि े क ॉ त ि ं ग च् य ा ब ैठ क ा इ . स ा ध न े प्र ा थ त ि क स ा ध न ा ंन ा इ त ि ह ा स ल ेख न ा ि ि ह त्त् व त द ल े ि ा ि े य ा च ी क ा ि ि े प्र ि ा क ि द ेव य ा ंन ी प ु ढ ी ल प्र ि ा ि े त द ल े ह ो ि ी . १ ) प्र ा थ त ि क स ा ध न े ह ी स ि क ा ल ीन असि ाि. २) स ि क ा ल ी न अ स ल् य ा ि ु ळ े ि ी अ त ध क त वश्वसन ीय असि ाि . ३) सिकालीन असल् य ा ि ु ळ े व ा स् ि व ा च ा त वप य ा थस ह ो ण् य ा च ी श क् य ि ा अ स ि े. ४ ) प्र ा थ त ि क स ा ध न े ह ी प ू ि ा व् य ा च् य ा स् व रू प ा ि ी ल अ स ल् य ा ि ु ळ े स य य श ो ध न ा ि उ प य ु क्त ठ ि ि ा ि . ५ ) त श ल ा ल ेख ा स ा ि ख् य ा स ा ध न ा ंि ख ा ि ा ख ो ि श क् य न स ि े. प्र ाथतिक त क ं व ा ि ू ळ स ा ध न ा ंच े व ग ी क ि ि द ो न प्र क ा ि े क े ल े िाि े . अ) तलतखि स ा ध न े munotes.in
Page 54
इतिह ास स ं श ो ध न पद्ध िी
52 ब) अिलिखत िकंवा भौितक साधने दुÍयम ľोत / साधने : घ ट न ा घ ि ु न ग ेल् य ा न ंि ि य य ा घ ट न ेत व ि य ी क ु ि ा ल ा ि ि ी ि ा त ह ि ी क ळ ि े, क ु ि ा क ि ू न ि ि ी ि ा त ह ि ी ऐ क ल ी ि ा ि े ि ी न ों द त व ल ी ि ा ि े. अ श ा न ों द ी, ि ा ह ी ि ी म् ह ि ि े द ु य् य ि द ि ा थ च े स ा ध न ह ो य . द ु य् य ि स्त्र ोि असा आ ह े ज् य ाि ध् य े प्रययक्ष द श ी त क ं व ा स ह ि ा ग ी म् ह ि ि ेच ज् य ा घट न ेच े व ि थ न क ि ि ा ि े व् य क्त ी प्र य य क्ष ा ि उ प त स् थ ि न व् ह ि े प ि ं ि ु ज् य ा न े द ु स र् य ा व् य क्त ी क ि ू न त क ं व ा स्त्र ो ि ा ंक ि ू न व ि थ न त क ं व ा व ि थ न प्र ा प्त क े ल े. द ुय् य ि स ा ध न ा ंच ा व ा प ि स ंश ो ध क प ु ढ ी ल क ा ि ि ा ंस ा ठ ी क ि ि ो- १) अभ्यास तव ियाच े साकल्य ान े ज्ञा न होण्य ासा ठ ी व तव ियाच ी प्र ाथतिक चौ कट ि य ाि किण्याच ी, २) तव ियाच्या उ प ल ब ध ि ा त ह ि ी ि अ स ल ेल् य ा उ ि ी व ा ं च ी प ू ि थ ि ा क ि ण् य ा स ा ठ ी ३ ) द ु य् य ि ग्र ंथ ा च् य ा व ा च न ा ि ु ळ े अ त ध क ा त ध क स ंद ि थ त ि ळ ण् य ा स िद ि ह ो ि े ४ ) त व ि य ा च ी ि ा ंि ि ी क ि ण् य ा स ा ठ ी. द ु य् य ि स्त्र ोि ा ंचा, ि ू ळ घट न ेच ा अभ्य ास असण् य ाशी प्र य य क्ष स ं ब ंध न स ि ा ि . ि ि क ू ि प ु स् ि क े, च र ि त्र े, तव श्वकोश, स ंद ि थ प ु स् ि क े इ य य ा द ीं च ा स ि ा व ेश आ ह े. ह े श क् य आ ह े क ी द ु य् य ि स्त्र ो ि ा ंि ध् य े ए क ा स्त्र ो ि ा क ि ू न द ु स र् य ा स्त्र ोि ा क ि े ि ा त ह ि ी प ु ि त व ल् य ा ि ु ळ े त्र ु ट ी य ेऊ श क ि ा ि . अश ा प्र क ा ि े, त ि थ े शक् य अ स ेल ि ेथ े स ंश ो ध क ा न े ि े ट ा च े प्र ाथतिक स्त्र ोि वा पिण् य ाच ा प्र य य न क े ल ा प ा त ह ि े. ि थ ा त प, य ा ि ु ळ े द ु य् य ि स्र ो ि ा ंच े ि ू ल् य क ि ी ह ो ि न ा ह ी . आ थ थ ि ि ा त व थ क य ा ंन ी म् ह ट ल े ह ो ि े क ी, " प्र ाथतिक साध न हा कच्च ाि ा ल अ स ू न स ा ि ा न् य व ा च क ा प े क्ष ा स ंश ो ध क ा ल ा अ त ध क ि ो ल ा च ा असि ो. द ुय्यि साध न ह े ि ू ळ स ाधनावि आ ध ा ि ल ेल े अ स ल े ि ि ी अ स े ग्र ंथ स ुस ंग ि ि ा त ह ि ी द ेि ा ि े अ स ल् य ा ि ु ळ े ब ु त द्ध ि ा न स ा ि ा न् य व ा च क ा ल ा ि स ेच स ंश ो ध क ा ल ा ह ी ि ो ल ा च े ठ ि ि ा ि . " ए ख ा द्य ा त व ि य ा व ि न व े ि ा ष् य, न व्य ा दृ ष्ट ी न े स् प ष्ट ी क ि ि त क ं व ा न व ी क ा ि ि ि ी ि ा ंस ा क ि ि ा ि ा ग्र ंथ अ स ल् य ा स द ु य् यि स ा ध न ा ंचा उपय ोग अतधक प्र िािाि होि ो. प्र ा थ त ि क स्त्र ो ि स ा त ह य य आ त ि प ु ि ा ि य व स्त्र ो ि ा ंि ध् य े त व ि ा ग ल े ि ा ऊ श क ि ा ि . ४.२ ÿाथिमक ąोत - िलिखत साधने त ल त ख ि स ा ध न ा ि ध् य े स ि क ा ल ी न व ा ङ्म य ा च ा स ि ा व ेश ह ो ि ो . त ल त ख ि स ा ध न ा च े प्र क ा त श ि अ प्र क ा त श ि स ा ध न े अ स े द ोन प्र काि पिि ाि. व ा ङ्म य अ न ेक प्र क ा ि च े अ स ू श क ि े. उदा. ध ा त ि थ क, लौतकक, लतलि, इ त ि व ृ त्त ा च् य ा स् व रू प ा च े, प्र व ा स व ि थन े इ . प ु ि ा ि े, चर ित्र, बखिी, काव्य, न ाटक, क थ ा य ा ंच ा ह ी स ि ा व ेश त ल त ख ि स ा ध न ा ि ध् य े ह ो ि ो. ि ेव् ह ा ल ेख न ा स ा ठ ी क ा ग द उ प ल ब ध न व् ह ि ा ि ेव् ह ा ि ा ि प त्र े, ि ू ि थ प त्र े, तशला, ि ाम्रपट य ा ंचा ही वा पि क े ल ा ि ाई. कागदाच ा शोध लागल्य ान ंि ि व ा ङ्म य ी न स ा ध न ा ंच ी व् य ा प्त ी व ा ढ ल ी . िध्यय ु ग ी न क ा ल ख ंि ा ि ि ा ि ा च े आ द ेश, ि ह न ा ि े, क ै त फ य ि ी, खािगी प त्र े, ि ि ा ख च थ, ध ा त ि थ क स न द ा इ . स ंब ंध ी च ी क ा ग द प त्र े ि स ेच ि व ा ि ी ख न ा ि े, व ंश ा व ळ ी, ि ो त ह ि ा ंच ी त ट प ि े, शकाव ल्य ा, िहिि, किीन े, प ो व ा ि े, काव्य, ऐतिह ातस क म्हिी इ बा तलतखि साध न ाि स ि ा व ेश ह ो ि ो . आ ध ुतनक क ा ळ ा ि घ ि ल ेल् य ा घ ट न ा ंच् य ा त च त्र त फ ि ी, छ ा य ा त च त्र े, ध् व त न त फ ि ी य ा ं च ा प ु ि ा व ा म् ह ि ून उ प य ो ग क े ल ा ि ा ि ो. स व थ स ा ध ा ि ि प ि े अ व् व ल द ि ा थ च ी ि ा न ल ी ि ा ि ा ि ी क ा ह ी सिकालीन प ू ि थ प ि े तव श्वस न ी य असि ीलच अ स े न ाही. उ दा. आय िचरित्र ह े स ा ि ान्यि ः अव् वल द ि ा थ च े ि ा न ल े ि ा ि े प ि ं ि ु ि े स् ि ृि ी च् य ा आ ध ा ि े त ल त ह ल े ग ेल े अ स ल् य ा ि ु ळ े य य ा ि ी ल स व थ ि प श ी ल स य य म् ह ि ून स् व ी क ा ि ि े ध ो क् य ा च े ठ ि ि े. ि स ेच व ृ त्त प त्र ा ंच े आ ह े, व ृ त्त प त्र ा ि ू न munotes.in
Page 55
इ त ि ह ा स ा च े स्रोि / स ा ध न े,
स्व रूप आ ति प्रक ाि
53 स ि क ा ल ी न घ ट न ा च े व ृ त्त प्र क ातशि ह ो ि अ स ल े ि ि ी इ ि ि व ृत्तपत्राि काही प्र िािा ि ि ेद आढ ळ ि ो. ि ू ि क ा ळ ाि ील लोक, घ ट न ा आ त ि द ैन ंत द न िीवन ाबिल िात हि ी घ ेण् य ा स ा ठ ी, तशकण्य ा साठ ी इ त ि ह ा स क ा ि प ु ि ा व ा व ा प ि ि ा ि . ग ु प्त ह ेि ा ंप्र ि ा ि ेच इ त ि ह ा स क ा ि प ु ि ा व् य ा ंक ि े प ा ह ि ा ि आ त ि त न ष् क ि ा थ प य ं ि प ो ह ो च ि ा ि . ि ा य ि ी, प त्र े, िन्ि-ि ृ य य ू त क ं व ा ल ग् न ाची प्र िािप त्र े, किाि, िाज्यघटना, क ा य द े, क ो ट ा थच्य ा न ोंदी, क ि ि े क ॉ ि थ, िनगिन ा ची न ोंद, किाि, अ ह व ा ल क ा ि थ, व ैद्य क ी य न ों द ी, प्र वा सी य ाद्या, प ा स प ो ट थ, त व् ह स ा आ त ि स ैन् य ि ि ि ी त क ं व ा त ि स् च ा ि थ प ेप स थ ह े प्र ा थ त ि क स्त्र ो ि ि ा न ल े ि ा ऊ श क ि े. पýे - स ि क ा ल ी न प त्र ा ंचा उप य ोग प्राथतिक साध न म्हि ून क े ल ा ि ा ि ो य ा ि ध् य े व ैय त क्त क प त्र े खािगी स् वरूपाि ील व सिका िी स् वरूपािील असि ाि. क ा य थ क्र ि, ि ा व न ा त क ं व ा क थ ा ंच् य ा ल ो क ा ंि ध ी ल प त्र व् य व ह ा ि ा च ा ए क प्र क ा ि आ ह े. प त्र े ब ह ुि ेक द ा व ैय त क्त क स् व रू प ा च ी अ स ि ा ि पि ि ी अतधक औपच ा र ि क द ेख ी ल अ स ू श क ि ा ि . सिकािी आति ख ा ि ग ी प त्र े ही सिकालीन घ ट न ा ंच े ज्ञ ान प्र ाप्त किण्यासाठी ि हत्त् वप ूि थ स्त्र ो ि आ ह ेि . आठवणी - स ि क ा ल ी न व् य क्त ी न े त ल त ह ल ेल् य ा आ ठ व ि ी प्र ा थ त ि क स ा ध न म् ह ि ून व ा प ि ि ा य ेि े. ि ु घ ल स ा म्र ा ज् य ा च े स ंस् थ ा प क ब ा ब ि य ा ंच् य ा स् ि ृ ि ीं न ा ब ाब ि न ा ि ा ह े न ा व द ेण् य ा ि आ ल े आ ह े. ह े बाबिच े स् व रू प आ त ि व्य तक्त ित्त्व प्रतित ब ंत ब ि क ि ि े. ि ु ि ु क-ए-ि ह ा ंगीिी त क ं व ा ि ु झ ु क-ए-ि ह ा ंग ी ि ी ह े ि ुघल सम्रा ट ि ह ा ंग ी ि (१५६९-१६२७) य ा ंच े आ य ि च र ि त्र आ ह े. ि स ेच ि ह ा ंगीिन ािा म्हि ू न ह ी स ंब ो ध ल े ि ा ि े, ि ुझ ुक-ए-ि ह ा ंग ी ि ी प त श थ य न ि ा ि ेि त ल त ह ल ेल े आ ह े. िहाय ि ा ग ा ंध ींच्य ा 'स य य ा च े ि ा झ े प्र य ो ग' य य ा ंच्य ा आ य ु ष् य ाि ील िहत्त्व ाच्य ा घटना आति बालप ि ा प ा स ू नच ग ा ं ध ीं च् य ा च ा र ित्र्य त न त ि थ ि ी च ी ि ा त ह ि ी द े ि ा ि . य ा ंच ा उ प य ो ग प्र ा थ त ि क स ा ध न म् ह ि ू न क े ल ा िाि ो. कोटाªचे लेखन: न् य ा य ा ल य ी न क ा ग द प त्र ा ंच ा उ प य ो ग ह ी स ा ध न ा ं स ा ठ ी क े ल ा ि ा ि ो . प ि ं ि ु ह ी स ा ध न े य ो ग् य प द्ध ि ी न े िप ा स ून पाह ा व े ला गि ा ि क ा ि ि क ो ट ा थि ील तनक ाल आपल्य ा ब ा ि ू न े लागा वा य ासा ठी खोट य ा स ा क्ष ी स ु द्ध ा स ा द ि क े ल ेल् य ा अ स ि ा ि . ह ी स ा ध न े स ि क ा ल ी न अ स ल् य ा न े ि ह त्त् व प ू ि थ अ स ि ा ि . अ ब ु ल फ ि ल त ल त ख ि ऐ न-ए-अ क ब ि ी ि ध् य े स व थ त व ि य ा ं व ि ील स व थ त व ि ा ग ा ंि ध ी ल त न य ि आ ह ेि आति य य ाि काही बाह्य गोष्टींचा सि ा व ेश आ ह े. ऐतिह ातस क आति इ ि ि िाहीि ीसह य य ाच्य ा स ा म्र ा ज् य ा च े ह े िौल्यव ा न आ त ि ब ैठ क ा ंच े स ा ं त ख् य क ी य ि ा ह ी ि ी अ स ि ा ि े स ा ध न आ ह े. य ा ि ि ो ग ल प्र श ा स न आ त ि ि ा ज् य ध ो ि ि ा ं च ी ि ा त ह ि ी द ेण् य ा ि आ ल ी आ ह े. ह े य य ाव ेळ च् य ा इत ि ह ा स ा च् य ा प्र य य ेक प ैल ू च ा अ ंि ि ा थ व क ि ि े. त ि स र् य ा ख ंिाि आप ल्य ाला अ ब ुल फ ि ल च् य ा व ंशि आति चरित्राबिल िातह ि ी त ि ळ ि े. अब बास खान सि व ा ि ी य ा ं न ी 'ि ारिक-ए-श ेिशाही' त ल त ह ल े. ि े श ेि श ह ा श ी स ंब ंत ध ि ह ो ि े आति अक बिच्य ा काितकद ी ि ५०० च ा ि न स ब द ा ि म् ह ि ून क ा ि क ि ि ह ो ि ा . ह े आय िकथनाच् य ा स् वरूपाि अत ध क आह े. ि े ि ु ग ल क ा ळ ा ि ी ल इ ंि ो-ि ु त स् लि सिािाच े त चत्र द ेि ा ि . अहिद य ादगि ि ारिक-ए-शाही त क ं व ा ि ा र ि क-ए-सलातटन-ए-अ फ ग ी न ा य ा ं च े ल ेख क ह ो ि े. ह ा ि ा ि ि ा ि ी ल अ फ ग ा ि व ंश ा ि ी ल श ेव ट च ा ि ा ि क ु ि ा ि ह ो ि ा . munotes.in
Page 56
इतिह ास स ं श ो ध न पद्ध िी
54 खाजगी नŌदी ख ा ि ग ी अ त ि ल ेख ा ग ा ि त व ि ा ग ा च् य ा ि ा ब य ाि ि ा ि ि ा ि ी ल स ा व थ ि त न क ि ी व न ा च् य ा त वत व ध क्ष ेत्र ा ि ि ह त्त् वप ू ि थ य ोगदान द ेि ा र् य ा न ा ि ा ंत कि व्यक्तीं च् य ा खा सगी कागदप त्र ा ंच ा स ि ृ द्ध स ंग्र ह आ ह े. ह े क ा ग द प त्र े ि ु ख् य य व े ि ग ि ि ा ि ी ल व् य क्त ी आ त ि स ंस् थ ा ंक ि ू न त ि ळ ा ल ेल् य ा द ेि ग् य ा आ त ि ि ेट व स् ि ू ंच् य ा ि ा ध् य ि ा ि ू न त ि ळ त वल् य ा ग े ल् य ा आ ह ेि . स ा व थ ि त न क न ों द ीं ि ध ी ल ि ातहि ीच ी प ू ि थ ि ा क ि ण् य ा स ाठ ी ि े एक िहत्त्वप ूि थ स्त्र ो ि आ ह ेि . अ त ि ल े ख ािधील काही खास ख ािगी कागदपत्र े म् ह ि ि े ि ह ा य ि ा ग ा ंध ी, ि ा ि ेंि प्र स ा द, दादाि ाई न ौिोिी, प ी . ि ी . ट ं ि न, िौलाना आझाद, त ि न ु ि स ा न ी, स ि द ा ि प ट े ल, क े . ि ी . ि ा ल व ी य इ य य ा द ीच े ह े स व थ ख ा स ग ी क ा ग द प त्र े तन य िान ु स ा ि व अ ट ीं न ु स ा ि उ प ल ब ध आ ह ेि. डायरी: िाय िी एक प्र ाथतिक स्त्र ोि आ ह े. ल ंि न ि ध ील तिटीश ग्र ंथ ा ल य ा ि ‘िाि दिम् य ान प्र य य क्षदशी ख ा ि ी ि ा य ि ी आ त ि स ंब ंत ध ि न ों द ी’ य ा त ि ट ी श अ त ध क ा र् य ा ंच् य ा ि ा य ि ीं न ी स ि क ा ल ी न त व ि य ा ं व ि च ा ंग ल े प ु ि ा व े त द ल े आ ह ेि . १८५७ त व ि ो ह ा न े िाििाि तवश ेि ि : उ त्त ि आ त ि िध्यिाग ी तितटश सत्त ा कशा प्रिािा ि हालाव ल ी ह े ि े प्र क ट क ि ि ा ि . नागिी स ेव ा, व् ह ा य स ि ॉ य आ त ि ग व् ह न थ स थ य ा ंच् य ा स ह त ि ट न न े ि त ट ल स ि क ा ि च् य ा अ त ध क ितट ल रूढीवा दी य ंत्र ि ेि ज् य ा प्र क ा ि े य ो ग द ा न त द ल े य य ा ब ि ल अ ं ि दृ थ ष्ट ी प्र द ा न क ि ि े, ह े स्त्र ोि सात हय य त व द्व ा न ा ंन ा ह ी प्रतक्रय ा कशी प्र ाप्त झाली आति तकिी य शस् वीरिय य ा अ ंि ल ा ि आ ि ल ी ग ेली याच ा अ भ् य ा स क ि ण् य ा स अ न ु ि ि ी, ि ा त ह ि ी द ेि े . शासन दÖतऐवज: ि ा ि ि ा ि ी ल ि ु क ो-अ फ ग ा ि आ त ि ि ो ग ल श ा स न ा च् य ा इ त ि ह ा स ा श ी स ंब ंत ध ि अ त ध क ृ ि न ों द ी आ ढ ळ ल् य ा आ ह ेि . य ा क ा ल ा व ध ी स ा ठ ी ह ी स व ा थ ि ि ू ल् य व ा न आ त ि त वश्वास ाह थ स्त्रोि सािग्री आ ह े. प ि ं ि ु य ो ग् य द ेख ि ा ल न क े ल् य ाि ु ळ े आति इ ि ि अ न ेक क ा ि ि ा ि ु ळ े य य ा न ा ह ी श ा झ ा ल् य ा आ ह ेि . फ ॅ क् ट ि ी ि े क ॉ ि थ स, ि स े क ी न ा व ा व रू न ह े स ू त च ि ह ो ि े, प त ि ि ेक ि ी ल ई स् ट इ ंत ि य ा क ं प न ी च् य ा उ त्त ि े क ि ी ल त स ंध ि े ि ल ा ब ा ि क ो स् ट व ि ी ल ट ेत ल च ेि ी प य ं ि च् य ा व् य ा व स ातय क आस् थाप न ा ंच्य ा न ों द ी आ ह ेि . फ ॅ क् ट ि ी ि ध् य े क ि त श थय ल ि े त सि े न् स ी, इ य य ा द ीं च ा स ि ा व ेश ह ो ि ा . फ ॅ क् ट ि ी आ त ि ि े त स ि े न् स ी ि े क ॉ ि थ स ि ु ख् य ि : क ं प न ी च् य ा व् य व स ा य ा च े व् य व ह ा ि न ों द व ि ा ि, प ि ं ि ु य ो ग ा य ो ग ा न े द ेश ा ि ी ल ि ा ि क ी य घ ट न ा ंच ा स ं द ि थ घ ेि ा ि . ि ा ि ि ी य ि ाज्यघ ट न ा ही सिकािच् य ा कागद प त्र ा ंच े उत्ति उ द ा ह ि ि आ ह े. वृ°पý लेख: व ि थ ि ा न प त्र े त क ं व ा िात स क े स् थ ा त न क, प्र ा द ेत श क त क ं व ा ि ा ष् र ी य प्र च त ल ि अ स ू श क ि ा ि, म् ह ि ून व ि थ ि ा न प त्र ा ि ी ल ल ेख त क ि ी व ा च क ा ंप य ं ि प ो ह ो च ल ा अ स ेल आ त ि ल ेख ा ि त द ल ेल् य ा ि ा त ह ि ी स ा ठ ी स ंप ा द क ा ंच ा ह ेि ू क ो ि ि ा ह ो ि ा ह े ल क्ष ा ि ठ े व ि े िहय वाच े आह े. व ि थ ि ा न प त्र ाच ा सािात िक, आ त थ थ क, स ा ंस् क ृ त ि क, प्र बोधनाय िक, िािकीय परििाि कसा झाला य ाच ाह ी उप य ोग होि ो. ऐितहािसक कुटुंबांची नŌद आिण खासगी कागदपýे: ि ह ा ि ा ष् र ि ा ज् य अ त ि ल ेख ा ग ा ि स ा त ह य य ा न े, क ा ग द प त्र ा न े स ि ृद्ध आ ह े. प ुष्कळ ऐतिह ातस क क ु ट ू ं ब ा ि य य ा ंच्य ा प ू व थ ि ा ंच् य ा व ेळ ी च े व ि थ न किि ा ि े त व प ु ल क ा ग द प त्र े आ ह ेि. क ौ ट ु ं त ब क आख्या तय क ा, श ा ह ी क ा ि क ी द थ, स ा व थ ि त न क व ख ा िगी पत्रव्यव हाि आति काय दा, द ा व े आ त ि क ा य द ेत व ि य क त न ि थ य, ल ेख ा च ी क ा ग द प त्र े आ त ि प त श थ य न ि ा ि ेि ी ल व ि ो ि ी त ल प ी ि ी ल प्र य य ेक व ि थन ा च ी ह स् ि त ल त ख ि े य ा स व ा ंच्य ा िाब य ा ि अ स ल ेल् य ा ल ो क ा ंच् य ा ि ाबय ाि अ स ल ेल े िाज्य munotes.in
Page 57
इ त ि ह ा स ा च े स्रोि / स ा ध न े,
स्व रूप आ ति प्रक ाि
55 कागदपत्र े अ ज्ञ ा ि घ ट न ा अ स ि ा ि . ि े ि ि न क रू न ठ े व ल ेल े अ स ि े. ि े स ंश ो ध क आ त ि त व द्य ा थ् य ा ं न ा स ंश ो ध न ा स ा ठ ी उ प ल ब ध आ ह ेि . मुलाखत: ए ख ा द्य ा घ ट न ेब ि ल त क ं व ा य य ा व् य क्त ी च् य ा आ य ु ष् य ा त व िय ी आ त ि त न ि थ य ा ब ि ल अ त ध क िातहिी तिळ तव ण्य ास ाठी एख ाद्य ाच ी ि ुल ाखि घ ेिल ी ि ा ि े. ि ुलाखिी एक ा न ंि ि ए क घ ेि ल् य ा ि ाऊ श क ि ा ि त क ं व ा य य ा प त्र क ा ि प र िि द स् व रू प ा ि घ ेि ा य ेि ी ल . ऑ त ि ओ स् व रू प ा ि ल ेख ी ि े क ॉ ि थ ि य ा ि क ि ण् य ा स ा ठ ी ि ु ल ा ख ि ि ेक ॉ ि थ क े ल ी ि ा ऊ श क ि े आ त ि न ंि ि त ल प् य ंि ि ि क े ल े ि ाऊ श क ि े. ÿijावली: प्रश्नाव ल ी ह े ए क स ंश ो ध न स ा ध न आ ह े ि े प्र त ि स ा द क य य ा ं क ि ू न िातहिी एकतत्रि किण्याच् य ा उ ि ेश ा न े प्र श्न ा ंच् य ा ि ा त ल क े च ा स ि ा व ेश क ि ि े. प्र श्न ा व ल ीि ध् य े प्रश्न ा ंच ा ए क स ंच असि ो. साध ाििप ि े ि े ट ा गोळा किण्य ाच्य ा प्रत ि स ा द क ा ंन ा ह े ि ेल त क ं व ा प ो ष्ट ान े प ा ठ व ल े ि ा ि े. ि ेव् ह ा अ भ् य ा स ा च े क्ष ेत्र त व स् ि ृ ि अ स ेल आ त ि त व ि य व् य ा प क अ स ेल ि ेव् ह ा ह े क ा ि क े ल े ि ा ि े. य ा प द्ध ि ी ि स ंश ो ध क स् व ि : ह ून प्र य य क्ष पद्ध ि ी न े ि ा ह ी ि ी ग ो ळ ा क ि ि न ाही. नकाशे आिण फोटो ÿती: बॉम् ब े प्र ेत स ि े न् स ी व इिि प्र ा ंि ा ंश ी स ंब ंत ध ि स ु ि ा ि े २ ०,० ० ० ि ु न े न क ा श े आ ह ेि . १ ८ २ ० प ा स ू न य ा प्र ा ंि ा ि स व् ह े ऑ प ि े श न ि ो ि द ा ि प ि े स ु रू झ ा ल े ह ो ि े. ब ॉ म् ब े प्र ेत स ि े न् स ी, आ स प ा स च् य ा ि ा ग ा ि ी ल आ त ि ि ु ंब ई ब ेट ा च् य ा त ि ल् ह्य ा ंच् य ा य य ा क ा ळ ाप ा स ू न आिपय ंि ि य ाि क े ल ेल् य ा न क ा श ा ंच् य ा प्रि ी य ा स ंग्रहाि साप ि ल् य ा आ ह ेि . ब ह ु ि ेक न क ा श े ि ा ि ि ी य स व ेक्ष ि स ंस् थ ेन े ि य ा ि क े ल े आ ह ेि . ि ा ि ि ा ि ी ल ि े ल् व े स ु रू झ ा ल् य ा प ा स ू न ि ा ि ि ी य ि े ल् व े ल ा ई न् स च् य ा य ो ि न ा य ा स ंग्र ह ा ि ि ो ि ल् य ा ग ेल् य ा आ ह ेि . आपली ÿगती तपासा : प्र. १. तव तव ध प्राथतिक स ा ध ा न ा ंच ी िातहि ी द्य ा ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ४.३ पुरातÂवीय साधने / अिलिखत िकंवा भौितक साधने ि ौ त ि क स ा ध न ा ं न ा अ त ल त ख ि त क ंवा वस् ि ु रू प स ा ध न े म् ह ट ल े ि ा ि े. ि ौ त ि क स ा ध न म् ह ि ि े अ श ी स ा ध न े क ी आ ि ह ी आ प ि ि य क ा ल ी न घ ट न ा ंच ी स ा क्ष म् ह ि ून ह ा ि ा ळ ू श क ि ो त क ं व ा प ा ह ू शकि ो. य ा ि ी ल ब ह ु ि ा ंश स ा ध न े घ ट न ा स् थ ळ ा च् य ा ि ा ग े व ि अ स ि ा ि. यय ाि ु ळ े त ल त ख ि त क ं व ा वाङ्मय ीन सा धन ा ं च् य ा ि ु ल न ेि अ त ध क त व श्व स न ी य अ स ि ा ि . ि ौतिक साध न ा ंन ा पुरातÂवीय साधने म् ह ि ून ह ी ओ ळ ख ल े ि ा ि े. ह ी स ा ध न े म् ह ि ि े ग ि क ा ल ी न व ा ट च ा ल ी च ा ि ो प्र य य क्ष द श ी प ु ि ा व ा अ स ि ो . इ त ि ह ा स प ू व थ व प्र ा ग ैत ि ह ा त स क क ा ळ ा ि ी ल व ा ट च ा ल ि े ख ा ट ण् य ा स ा ठ ी प ु ि ा ि त्त् व ीय साध न े च उप य ु क्त ठ ि ि ा ि. स व थसािान् य स ि ा ि ा च े त च त्र स् प ष्ट ह ो ण् य ा स ा ठ ी प ुिािय वीय स ा ध न ा ंच ा उ प य ो ग ि ो ठ य ा प्र ि ा ि ा ि ह ो ि ो. ह ी स ा ध न े उ य ख न न ा ि त क ं व ा ि त ि न ी व ि, न दीच् य ा काठी आढ ळ ि ाि. ि ौ त ि क स ा ध न ा ंन ा स ा ि ा न् य प ि े स् ि ा ि क े, अ त ि ल ेख, न ाि ी, अ व श ेि, उ य ख न न े य ा प्र क ा ि ा ि त वि ा ग ल े ि ा ि े. व स् ि ु रूप साध न ाि िान वी अ थ व ा प्र ा ण् य ा ं च े अ स् थ ी, munotes.in
Page 58
इतिह ास स ं श ो ध न पद्ध िी
56 अ व श ेि, िाि ीच ी ि ा ंिी, ख ा प ि े, द ैन ंत द न व ा प ि ा च् य ा व स् ि ू, न ाि ी, त श ल ा ल ेख - ि ाम्रपट, त श ल् प ा व श ेि, स् थ ा प य य अ व श ेि, अ न् य क ल ा व श ेि इ . च ा स ि ा व ेश ह ो ि ो . य ा स ा ध न ा ंच ा इ त ि ह ा स ल ेख न ा ि क स ा उ प य ो ग ह ो ि ो ि े आ प ि प ा ह ू य ा. Öमारके: या स् िाि क ा ंि ध् य े ि ंत द ि े, स् ि ू प, िठ (तवहाि), ि ा ि व ा ि े, तकल् ल े इ य य ा द ीं च ा स ि ा व े श आ ह े. व ैय त क्त क स् ि ा ि क ा ंव् य त ि र ि क्त प्र ा च ी न श ह ि े ह ी त व प ु ल आ ह े ि . ि ो ह ेंि ो द ा ि ो आ त ि ह ि प् प ा श ह ि ा ंि ध् य े य ा प्र क ा ि च े स्त्र ो ि त द स ू न य ेि ा ि . स ा त ह त य य क न ों द ी न स ि ा न ा ह ी स् ि ािक इ तिह ास ल ेख न ा ि ि ह त्त् वप ू ि थ ि ू त िक ा ब ि ा व ि ा ि . प्र ा च ी न ि ा ि व ंश ा ंस ा ि ख् य ा क ु श ाि आति सािवा ह न य ा ंच ी ि ा त ह ि ी य ा त ठ क ा ि ी उ य ख न न क रू न आ त ि उ य ख न न क े ल ेल् य ा ऐ त ि ह ा त स क त ठ क ा ि ी स ा प ि ल ेल् य ा स् ि ा ि क ा ंच ा अ भ् य ा स क रू न ग ो ळ ा क े ल ी ि ा ऊ श क ि े. स् ि ा ि क े आ त ि य य ा ंच े अ व श ेि य ा त श व ा य त श ल् प, प ेंत ट ं ग् ि, क ु ं ि ा ि क ा ि आ त ि इ ि ि क ल ा क ृि ी आप ल्य ाला प्र ाच ी न िाििाचा इ तिह ास आति स ंस् क ृ ि ी च ी प ु न ि थ च न ा क ि ण् य ा ि ि द ि क ि ि ा ि . अ त ि ंठ ा च् य ा ग ु ंफ ा व ि ी ल त च त्र े, स ा ंच ी, ि ा रू ि इ य य ा द ी ि ी ल ब ौ द्ध स् ि ू प ा ंव ि ी ल प्र ा ण् य ा ंच् य ा त श ल् प े, ब ु द्ध ा ंच् य ा ि ी व न ा ि ी ल दृ श् य े द श थ त व ि ा ि आ त ि ि ा ि क क थ ा द श थ त व ि ा ि . प ल् ल व, चो ल, च ा ल ु क् य आति प ा ंि य क ा ळ ा ि ी ल द त क्ष ि ि ा ि ि ी य ि ंत द ि े तशल् प ा ंन ी ि ि ल ेल ी आ ह ेि, िी आ प ल् य ा ल ा प्र ा च ी न ि ा ि ि ी य त श ल् प क ा ि आ त ि क ल ा क ा ि ा ंच् य ा क ल ा य ि क क ा ि त ग ि ी स ि ि ून घ ेण् य ा ि ि द ि क ि ि ा ि . प्र ा च ी न, ि ध् य य ु ग ी न आ त ि आ ध ु त न क ि ा ि ि ा च ा इ त ि ह ा स आ त ि स ंस् क ृ ि ी च ी प ु न ि थ चन ा कि ण् य ाि आप ल्य ाला तवत वध प्रकािची क ल ा क ृ ि ी ि द ि क ि ि ा ि. प¤िटंµज: ग ु ि ि ा ि आ त ि ि ा ळ व ा स ा ि ख् य ा क ा ह ी प्र द ेश ा ंव् य त ि र ि क्त स ु ल ि ा न ा ंच् य ा क ा ळ ा ि अ न ेक स त च त्र ह स् ि त ल त ख ि े न व् ह ि ी . ल घ ु त च त्र क ल ेच ी प त श थ य न प्र थ ा प्र थ ि य ा प्र ा द ेत श क ि ा ज् य क य य ा ं न ी स ु रू क े ल ी ह ो ि ी . ि ेथ े ग ु ि ि ा ि व ि ा ळ व ा स ा ि ख े प्रद ेश ा ि ील िाि ि त व त व ध ि ा ग ा ंि ध् य े त व श ेि ि : ऑथ ोिॉक्स ध ा त ि थ क न ेय य ा ं च ा आ क्ष ेप, तच त्रकला इ स् लातिक िान िा र् य ा, ि ो ग ल स म्र ा ट ा ंन ी य ा क ल ेच े ि क्ष ि क े ल े. त च त्र क ा ि ा ं न ी य ु द्ध, त श क ा ि आ त ि इ ि ि स ा व थ ि त न क उ प क्र ि ा ंस ा ि ख् य ा न ेह ि ी च् य ा दृ श् य ा ंच े व ि थ न क ि ण् य ाब ि ो ब ि च प ो र े ट प ेंत ट ंग्ििध् य ेह ी त व श ेि ि ा आ ि ण् य ा स स ु रु व ा ि क े ल ी . ि ा िस् थान ा ि त ह ंद ू प ौ ि ा त ि क श ी ि थ क व ा प रु न अ श ी च प ें त ट ं ग च ी श ैल ी त व क त स ि क े ल ी ग ेल ी . नाणी: न ाि ीं य ा व ि ी ल प ौ ि ा त ि क क थ ा आ त ि प ु ि ळ े इ त ि ह ा स ा ल ा य य ा क ा ळ ा ि ी ल ध ा त ि थ क इ त ि ह ा स ा च ी प ु न ि थ च न ा क ि ण् य ा स ि द ि क ि ि ाि . शक, प ह ल व आ त ि क ु श ा ि या प ि द ेश ी आक्रि ि क य य ा ंच े ह ळ ू ह ळ ू ि ा ि ि ी य क ि ि य य ा ंच्या न ाण् य ा ंव रू न स ि ि ू श क ि े. य ा प ि क ी य आ क्र ि ि क य य ा ं न ी त ह ंद ू त क ं व ा ब ौ द्ध अ स े ि ा ि ि ी य ध ि थ स् व ी क ा ि ल े आ त ि ि ा ि ि ी य न ा व ेह ी स् व ी क ा ि ल ी . न ा ि ी आ प ल् य ा ल ा प ु ि ा ि न ि ा ि ि ा ि ी ल प्र ि ा स त्त ा क आ त ि ि ा ि ेश ा ह ी सिकाि ब ि ल ब ि ी च ि ा त ह ि ी प ुिवि ाि. ब ह ुि ेक प्र ा च ी न ि ा ज् य ा ं च ी न ािी होि ी. य य ा न ा ण् य ा ंवि द ंि क थ ा क ो ि ल ेल ी ह ो ि ी . न ा ि ीं व ि ी ल आ ख् य ा त य क ा इ त ि ह ा स क ा ि ा ंन ा य य ा क ा ळ ा ि ी ल ध ा त ि थ क इ त ि ह ा स ा च ी प ु न ि थ च न ा क ि ण् य ा स ि द ि क ि ि े . िशलालेख ए ख ा द्य ा प्र द ेश ा च ा इ त ि ह ा स त ल त ह ण् य ा स ा ठ ी त क ं व ा प ुन ि थ च न ा क ि ण् य ा स प ु ि ा ियव स्त्र ोि ा ंन ी ि ह त्त् व प ू ि थ ि ू त ि क ा ब ि ावली. प ुिाि य व स्त्र ो ि ा न े आ प ल् य ा ि ू ि क ा ळ ा ब ि ल ि ह त्त् व ा च ी स ा ि ग्र ी munotes.in
Page 59
इ त ि ह ा स ा च े स्रोि / स ा ध न े,
स्व रूप आ ति प्रक ाि
57 प ु ि त व ल ी, ि ी आ प ल् य ा ल ा अ न् य थ ा त ि ळ ू श क ल ी न ा ह ी . इ त प ग्र ा फ ी आ त ि न् य ू त ि स ि ॅ त ट क् स ह ी इ त ि ह ा स ा च् य ा अ भ् य ा स ा च ी ि ह त्त् व ा च ी श ा ख ा आ ह े, ज् य ा न े ि ा ि ि ाच् य ा ि ू ि क ा ळ ाची सिि वा ढतवल ी आ ह े. प्र ाची न िाििा च्य ा िािकीय इ तिह ासाच्य ा प ुनब ा ं ध ि ी स ा ठ ी त श ल ा ल ेख ख ू प ि ो ल ा च े आ ह ेि . द ग ि त क ं व ा ध ा ि ू ंव ि क ो ि ल ेल ी ह ी त श ल ा ल ेख प्र ा ि ा त ि क आ ह ेि क ा ि ि ि े छ े ि छ ा ि क ि ण् य ा प ा स ू न ि ु क्त आ ह ेि . त श ल ा ल ेख ा ंि ध् य े त व त व ध त व ि य आ ह ेि . य य ा ि ध् य े ध ा त ि थ क बाबी, ि ा ज् य क य य ा ं च े ह ु क ू ि, तव िय ा च्य ा न ोंदी, व् य क्त ी त क ंव ा ध ा त ि थ क स ंस् थ ा य ा ंन ा तव त वध श ा स क ा ंन ी ि ि ी न त व क ि े त क ं व ा ि ि ी न द ा न, क ि ृ थ य व ा च े व ि थ न इ . ब ा ब ी आ ह ेि . अिभलेखीय कागदपýे: ि ु ंब ई आ क ा थ इ व् ् ि ि ध् य े ख ंि आ त ि प ु स् ि क ा ंच् य ा रू प ा ि छ ा प ी ल ि े क ॉ ि थ च ी च ा ंग ल ी स ंख् य ा आ ह े. ि ु न् य ा प्र क ा श न ा ंिध् य े छापील अ ॅब स् र ॅ क् ट ऑफ प्र ोतस िींग्ि, श ा स क ी य ि ा ि प त्र े, तव तव ध त व ि ा ग ा ंच े अ ह व ा ल, क ा य ा थ ल य े, आयोग आति सतियया, अतधत न य ि, त न य ि व श ा स न ा न े ि ा ि ी क े ल ेल े आ द ेश, न ा ग ि ी य ा द्य ा व व ेळ ो व ेळ ी प्र त स द्ध क े ल ेल ी अ स ंख् य स ि क ा ि ी प्र क ा श न े य ा ंच ा स ि ा व ेश आ ह े. ि ा ज् य स ि क ा ि च् य ा प्र य य ेक प्र काशन ाच्य ा ि ीन प्रि ी ि ु ंब ई अ त ि ल ेख ा ग ा ि ा ि स ंव ध थ न ा स ा ठ ी प ा ठ त व ल् य ा ि ा ि ा ि . स ा व थ ि त न क न ों द ी आ त ि ख ा ि ग ी प ेप स थ च् य ा ि ो ठ य ा प्र िािा व्यत ि रिक्त, ि ा ष् र ी य अ त ि ल ेख ा ग ा ि ा ि ग्र ंथ ा ल य ा च ा स ि ृद्ध आ त ि व ा ढ ि ा ि ा स ंग्र ह आ ह े . य ाि सिकालीन प्र का तशि सा िग्रीव् य त ि र ि क्त त व त व ध त व ि य ा ंवि च ी क ा ह ी ि ुन ी आ त ि द ु त ि थळ प्र क ा श न े आ ह ेि . आपली ÿगती तपासा : प्र. १. प्र ाथतिक प ु ि ा ि य व ीय स ा ध न े व आ ल ेख न स ा ध ा न ा ंच े व ि थ न किा ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ४.४ दुÍयम वाđयीन ľोत प्र ा च ी न ि ा ि ि ी य इ त ि ह ा स ा च ी प ु न ि थ च न ा क ि ण् य ा स ा ठ ी व ा ङ्म य ी न स्त्र ो ि ा ंच े द ो न व् य ा प क प्र क ा ि ा ि व ग ी क ि ि क े ल े ि ा ऊ श क ि े १) ध ा त ि थ क स ा त ह य य आ त ि २) ध ि थत न ि प ेक्ष स ा त ह य य . इ तिह ास ा च् य ा स ा ध न ा ंच े व ग ी क िि किण्याच् य ा दृ ष्ट ी न े प्र ा थ त ि क व द ु य् यि अ स े द ो न ि ु ख् य प्र क ा ि स ा ध न ा ंच े क ि ण् य ा ि आ ल े आ ह ेि. य ा ि ध् य े प्र ा थ त ि क म् ह ि ि े अ त ध क द ि ेद ा ि व ' द ु य् य ि ' म् ह ि ि े क ि ी द ि ा थ च े अ थ व ा क ि ी ि ह त्त् व ा च ी स ा ध न े अ स े न व् ह े. इ त ि ह ा स ल ेख न ाच्य ा दृ त ष्ट क ो न ा ि ू न प्र ाथ त ि क स ा ध न ा ंइ ि क े च द ु य् य ि साध न ा स ह ी ि ह त्त् व आ ह े. द ु य् य ि स ा ध न ा ंन ा 'द ुय्य ि' म् ह ि ण् य ा च े क ा ि ि म् ह ि ि े य ा ि ध् य े प्र य य क्ष द श ी क ो ि ी ह ी न स ल े ि ि ी ज् य ा ंन ी घ ट न ा प ा त ह ल ेल ी आ ह े य य ा न े क ा ह ी क ा ळ ा न े ि ी द ु स र् य ा ल ा स ा ंत ग ि ल ी आ ह े व य य ा ंन ी ि ी ल ग ेच च तलहून काढल ी आ ह े. घ ट न ा घ ि ू न ग ेल् य ान ंि ि ब ि ा च क ा ळ उ ल ट ू न ग ेल्य ाव ि स् ि ृ ि ी च् य ा आध ा ि े त ल ख ा ि क े ल् य ा स य य ाि च ु क ा ह ो ण् य ा च ी श क् य ि ा ब ि ी च अ स ि े. एखाद्या व्यक्ती ची स् ि ि ि श क्त ी त क ि ी ह ी च ा ंग ल ी अ स ल ी ि ि ी क े व ळ ऐ क ी व ि ा त ह ि ी च् य ा आ ध ा ि े क े ल ेल् य ा त ल ख ा ि ा ि ि ी प ू ि थ प ि े स य य य े ण् य ा च ी श क् य ि ा क ि ी च अ स ि े. य ा ि ु ळ े अ श ा स ाध न ा ं न ा द ु य् य ि म्हिि ाि. खि े म् ह िि े प्र ा थ त ि क स ाध न ा ंव ि च द ु य् य ि स ा ध न े अ व ल ंब ू न अ स ि ा ि, य य ा ि ु ळ े द ि ा थच् य ा दृ त ष्ट क ो न ा ि ू न ि ी द ु य् य ि ठ ि ि अ स ल ी ि ि ी क ध ी क ध ी य य ा च ी ह ी त व श्व ा स ा ह थ ि ा munotes.in
Page 60
इतिह ास स ं श ो ध न पद्ध िी
58 प्र ा थ त ि क स ा ध न ा ंए व ढ ी च अ स ि े. घ ट न ा घ ि ू न ग ेल् य ा न ंि ि च् य ा ि ा त ह ि ी व ि द ु य् य ि स ाध न े अ व ल ंब ू न अ स ि ा ि. ि ू ळ स ा ध न ा ंच् य ा आ ध ा ि े त लतहण् य ाि य े ि ा ि े स ंश ोध न प ि ग्र ंथ, बखिी, शकाव ल् य ा, प ो व ा ि े, क ि ी न े इ य य ाद ीं न ा द ु य् य ि स ा ध न े म् ह ट ल े ि ा ि े. य ा स ा ध न ा ं न ा द ु य् य ि स ा ध न े म् ह ि ण् य ा च ी प्र ि ु ख ि ी न क ा ि ि े आ ह ेि . १) अ श ा स ा ध न ा ंि ध ून स ंब ंत ध ि ल ेख क ा च े स् व ि ः च े ि ि ि ो क ा व ण् य ा च ी श क् य ि ा अ स ि े. २) इ त ि ह ा स क ा ि ि ू ळ स ा धन ा ं च ा अ थ थ आ प ल् य ा िि ान ु स ा ि व ा त व च ा ि स ि ि ी न ुस ा ि ल ा व ण् य ा च ी श क् य ि ा अ स ि े आ त ि ३) इ . ए च . क ा ि य ा ंच् य ा म् ह ि ण् य ा न ु स ा ि, 'घ त ट ि े स् व ि ः ब ो ल ि न ा ह ी ि, ि ि य य ा ंन ा ब ो ल ि े क ि ि ा ि ा इ त ि ह ा स क ा ि असि ो.' य ा प्र ि ु ख क ा ि ि ा ंि ु ळ े अ श ा स ा ध न ा ं न ा द ु य् य ि य व प्र ा प्त होि े. उदा. क ा त ल द ा स ा च े 'िालतवकात ग्न तित्र' ह े न ाटक घ ट न ा घ ि ू न ग ेल् य ा न ंि ि स ा ध ा ि ि ि ः स ह ा श िक ा ंन ी त लत ह ल ेल े आ ह े. अ स े अ स ल े ि ि ी, द ु य् य ि स ा ध न े स ा ि ा न् य अ भ् य ा स क ा ं च् य ा दृ ष्ट ी न े ि ह त्त् व ा च ी अ स ि ा ि क ा ि ि द ु य् य ि स ा ध न ा ंच े स् व रू प ह े ि ु ल न ा य ि क दृ त ष्ट क ो न ा ि ू न क ि ी त व श्व ा स ा ह थ अ सल े ि ि ी य य ा ि ध् य े घ ट न ा ंच ी स त व स् ि ि ि ा त ह ि ी त द ल ेल ी अ स ि े. प्र ा थ त ि क स ा ध न ा ंच ी त व श्व ा स ा ह थ ि ा पिि ाळ ू न प ा ह ण् य ा स ा ठ ी ह ी द ु य् य ि स ा ध न ा ंच ा उ प य ो ग क े ल ा ि ा ि ो. द ि ा थ च् य ा दृ ष्ट ी न े स ा ध न ा ं न ा द ु य् य ि स ंब ो ध ल े ि ा ि अ स ल े ि ि ी क ध ी क ध ी य ा स ा ध न ा ं च ी त व श्व ा स ा ह थ ि ा प्र ा थ त ि क स ा ध न ा ंए व ढ ी च अ स ि े. स ा ि ा न् य व ा च क ा ंन ा अ स े द ु य् य ि ग्र ंथ ि ू ळ स ाध न ा ंप ेक्ष ा अ त ध क उ प य ु क्त वा ट ि ाि. वंशावळी: ि ध् य य ु ग ी न क ा ळ ा ि न ा ि ा ंत क ि व् य क्त ीं च् य ा क ु ट ू ं ब ा च ी व ंश ा व ळ ि य ा ि क ि ण् य ा च ी प ि ं प ि ा ह ो ि ी . अ श ा व ंश ा व ळ ी ि श ौ य थ, स ैन् य ि ो ह ी ि त क ं व ा क ु ट ु ं ब ा ि ी ल व ेग व ेग ळ् य ा स द स् य ा ंच् य ा इ ि ि क ृ य य ा ंच ा उ ल् ल ेख अ स ि . अ श ी ि ात ह ि ी स ा ि ा न् य ि : अ त ध क ृि न ोंदीं वि आ ध ा र ि ि अ स ि े आ त ि म् ह ि ून च इ त ि ह ा स ा च े स्र ोि म् ह ि ून उ प य ुक्त आ ह े. पोवाडे आिण किवता: प ो व ा ि ा ह ा ए क प्र क ा ि च ा न ृ य य आ ह े ि ो ए क ा ि ो ि ा ंच क श ैल ी न े त ल त ह ल ेल ा आ ह े आ त ि ऐ त ि ह ा त स क घ ट न ा प्र ेि ि ा द ा य क ि ा ग ा थ न े व ि थ न क ि ि ो. पोव ा ि य ा च े स ंग ी ि क ा ि आति गायक श ा ह ी ि म् ह ि ून ओ ळ ख ल े ि ा ि ाि. प्र ा ि ं ि ी च े प ो व ा ि े ि ु ख् य ि : य ा ब ॅ लि ि ध् य े स ा ि ि े क े ल ेल् य ा ि ह ा न क ा य थ क्र ि ा ं च् य ा प्र य य क्ष द श ी ं न ी ब न त व ल ा आ ह े. स व ा थ ि अ ग ो द ि च ा उ ल् ल ेख न ी य प ो व ा ि ा म् ह ि ि े अ फझल ख ा न च ा व ध ( द त क त ल ंग ऑ फ अ फ झ ल ख ा न ) (१६५९) आतग्नदास य ा न े ब न त व ल ा . ज् य ा न े छत्रपिी तशव ा िीच ी िहािाि य ा ंच ी अ फ ि ल ख ा न श ी झ ा ल ेल् य ा च क ि क ी च ी न ों द क े ल ी. य य ा न ंि ि च ा उ ल् ल ेख न ी य प ो व ा ि ा म् ह ि ि े ि ु ल स ी द ा स य ा ंच ा तानाजी मालुसरे, ज् य ा ि ध् य े ि ा न ा ि ीं न ी त स ंहगि त कल्ला ि ाबया ि घ ेि ल ा य ा च ा अ ह व ा ल त द ल ा आ ह े . चåरý : प्र ा च ी न ि ा ि ि ी य ा ंि ध ी ल क ा ह ी ल ेख क ा ंन ी य य ा ंच् य ा स ा त ह त य य क क ृ ि ीं च ा त व ि य म् ह ि ून आ प ल् य ा श ा ह ी स ंि क्ष क ा ंच े ि ी व न स् व ी क ा ि ल े. ध ि थ त न ि प ेक्ष स ा त ह य य ा च् य ा य ा श्र ेि ी ि ध् य े ग ौ ि ि ब ु द्ध ा ंच् य ा ि ी व न ा च ी आ त ि त श क व ि ु क ीच ा ल ेख ा ि ो ख ा द ेि ाि ी अ श्व घ ो ि ा न े त ल त ह ल ेल् य ा ब ु द्ध च र िि ाच ा सिाव ेश आ ह े. स ंस् क ृ ि ग द्य ा ि ी ल श्र ेष्ठ ग ु रु ब ा न ि ट्ट य ा ंन ी ह ि थ च र ि ि त ल त ह ल े. स ल् ि न ि क ा ळ ा ि त फ ि ो ि श ा ह ि ु घ ल क य ा ं न ी फ ि ुह ा ि-ए-तफ िोि शाह ी ह े य य ा ंच े च र ि त्र त ल त ह ल े. स ु ल ि ा न ि ह ि ूद आ त ि ि ैि ू ि य ा ंच ी स् व ि ः च ी च र ि त्र े ह ो ि ी. आ त ि च ा ंद बािदोई य य ा ंच् य ा ‘प ृ थ् व ी ि ा ि ि ा स ो’ या गीि ायि क ग ा ण् य ा ि ु ळ े प्र त स द्ध झ ा ल े. ि ु घ ल ि ा ि ि ा ि ी ल स व ा थ ि ि ह य व ा च् य ा आ ठ व ि ी आ त ि च र ि त्र े म् ह ि ि े ब ा ब ि आ त ि ि ह ा ंग ी ि य ा ंच् य ा स् ि ृ ि ी आ त ि ग ु ल ब द न ब ेग ि य ा ंच े ह ु ि ा य ू ंच े च र ि त्र ि े ख ा ट न होय . munotes.in
Page 61
इ त ि ह ा स ा च े स्रोि / स ा ध न े,
स्व रूप आ ति प्रक ाि
59 वणªनाÂमक लेखन: तारीख-ए-िहंद :- (अल-बेŁनी) अल-ब ेरु न ी ि ा ि ि ा ि य ेऊ न गझन ीच् य ा ि ह ि ू द च् य ा अ ध ी न ि ा त ह ल े. ि े अ ि ब ी, प त श थ य न ि ा ि ेि च ा ंग ल े प र ि त च ि ह ो ि े आ त ि औ ि ध, ि क थ श ा स्त्र, गति ि, ि य वज्ञ ान, ि ह्म ज्ञ ा न आ त ि ध ि थ श ा स्त्र ा ि य य ा ंच ी उ य क ृ ष्ट ब ु त द्ध ि त्त ा ह ोि ी. िाििाि वा स् िव्या च् य ा व ेळ ी य य ा ंन ी स ंस् क ृ ि ि ा ि ा त श क ल े आ त ि त ह ंद ू ध ि थ आ त ि ि त्त् वज्ञा न ाच ा अ भ् य ा स क े ल ा . य य ा ं न ी द ो न स ंस् क ृ ि ग्र ंथ ा च े अ ि ब ी ि ा ि े ि ि ा ि ा ंि ि ह ी क े ल े. य य ा च् य ा स व ा थ ि ि ह त्त् व ा च े स ा त ह य य य ो ग द ा न म् ह ि ि े ि ा र ि ख-उल-त ह ंद ह ो य . ि ह ा न अ च ू क ि ा आ त ि त व द्व त्त ा प ू ि थ स ा द ि ी क ि ि उ य क ृष्ट अि बी त ल त ह ल े ि ा ि . ११व्या शि का ि त ह ंद ू स ा त ह य य, तव ज्ञान आत ि ध ि थ ख ा ि े य ाव ि ल ेख न क े ल े. ग झ न ी च् य ा ि ा ि ि ह ल् ल् य ा च् य ा ि ह ि ू द च् य ा व ेळ ी च ा य ा प ु स् ि क ा ि ि ा ि ि ा च ा ल ेख ा ि ो ख ा द ेण् य ा ि आ ल ा आ ह े. इतर लेखन - सल्िनि आति िोगल काळात विय ी बर् य ाच प्र ि ा ि ा ि ल ेख न आह े. त ि न् ह ि-उस-तसिािचा "िबाकि-ए-न तसिी" हा एक िहत्त्वाच ा स ि क ा ल ी न स्र ो ि आ ह े. ि ो ि ह ंि द घ ो ि ी च् य ा तवि य ा चा आति १२६० प य ं ि त ि ंि-उस-त स ि ा ि प य ं ि च ा ि ा ि ि ा ि ी ल ि ु क ी स ा म्र ा ज् य ा च ा इ त ि ह ा स ा च ा ि ा त ह ि ी द ेि ा ि ा ि ह त्त् व प ू ि थ स ि क ा ल ी न स्त्र ो ि आ ह े. स ु ल ि ा न न ा त स ि-उद-द ी न ि ह ि ू द य ा ंच े न ेि ृ य व ि ेव् ह ा ह ो ि े. " ि ारिख-ए-अ ल ई त क ंव ा ख ि ैन-उल-फ ु ि ु ह" प त श थ य न ि ा ि ेि अ ि ी ि ख ु स्र ा न े तलतहल े ह ो ि े. त द ल् ल ी च् य ा क ै क ु ब ा द, िलाल-उिीन तखलिी, अल ाउिीन तखलिी अ शा अ न ेक स ु ल ि ा न ा ंच् य ा स ंि क्ष ि ा च ा य य ा ंन ा फा य दा झ ा ल ा . क ु ि ु ब-उत द न ि ु ब ा ि क श ा ह त ख ल ि ी आति तघ य ास-उिीन ि ु ग लक . अ ि ी ि ख ु सिो ह े ग द्य आ त ि क त व ि ा ंच े प्रख्य ाि ल ेख क ह ो ि े. १२९० ि ध् य े ि े क व ी प ु ि स् क ा ि त व ि ेि े ह ो ि े. ख ि ैन-उल-फ ु ि ु ह ह े ि ा र ि ख-ए-अ ल ई म् ह ि ून ओ ळ ख ल े ि ा ि . ह ा अ ल ा उ ि ी न त ख ल ि ी च् य ा क ा ि त क द ी च् य ा प त ह ल् य ा स ो ळ ा व ि ा ं च ा द ि ब ा ि आ ह े. य ा ि ध् य े ि त ल क क ा फ ू ि ि े क् क न ि ो त ह ि ेच ा ि प श ी ल द ेण् य ा ि आ ल ा आ ह े की, िलालउिीनची हय य ा त क ं व ा ि ंगोल लोक ा ंन ी स ु ल ि ा न च् य ा प ि ा ि व ा च ा उ ल् ल ेख क े ल ा न ाही. अि ीि ख ु स ि ौ य ा ंच् य ा न ा व ा व ि इ ि ि ह ी अ न ेक ल ेख न आ ह े . य ा ि ध् य े १२९१ ि ध् य े त ल त ह ल ेल् य ा "तिफ्ि ाह-उल-फ ु ि ु ह" िलालउिीन त ख ल ि ी च् य ा स ैन् य ि ो त ह ि ेच े व ि थ न आ ह े ि ु घ ल क न ा ि ा य ा ि ध् य े त घय ा स ु ि ी न ि ु घ ल क च् य ा ि ा ज् य ा ि ो ह न ा स ंद ि ा थ ि ी ल घ ट न ा ंच ा ि ा ग थ स ा प ि ि ो . ि ारिख-ए-तफ िोिशाही ति य ा उि ीन ब ि न ी य ा ंन ी त ल त ह ल ी ह ो ि ी . ि ा र ि ख-ए-तफ िोिशाही १३५८ च् य ा स ु ि ा ि ा स त ल त ह ल े ग ेल े ह ो ि े. य य ा ि आ प ल् य ा ल ा ब ल ब न प ा स ू न ि ु ह म् ि द-तबन ि ु ग ल क आ त ि त द ल् ल ी त फ ि ो ि श ह ा च् य ा क ा ि त क द ी च् य ा प त हल्य ा सहा वि ा ं च् य ा त द ल् ल ी च् य ा स ुलि ा न ा ंबिल िातहि ी द ेण् य ा ि आ ल ी आ ह े . ि ा ि ख ा ंत व ि य ी ि ो फ ा ि स ा अ च ू क न व् ह ि ा . य य ा ंन ी घ ट न ा ंच् य ा क ा ल क्र ि ा न ु स ा ि व ि थ न क े ल े न ा ह ी . त झ य ा-उिीन ब ि न ी य ा ं न ी त ल त ह ल ेल े फ ि व ा-ए-ि ह ा ंद ा ि ी १४ व् य ा श ि क ा च् य ा स ु रू व ा ि ी स ि च ल े ग ेल े ह ो ि े. स ि क ा ि च् य ा ध ो िि ा ंव ि आ त ि ि ु त स् ल ि ि ा ि ा न े पाळ ली पातहि े अ श ी आ द श थ आ च ाि स ंत ह ि ा य ा व ि ब ि न ी य ा ंन ी आ प ल े त व च ा ि तलतहल े ह ो ि े . शि-ए-त स ि ा ि आ त फ फ य ा ंन ी त ल त ह ल ेल े ि ा र ि ख-ए-त फ ि ो ि श ा ह ी ब ह ु ध ा प ंध ि ा व् य ा श ि क ा च् य ा प त ह ल् य ा द श क ा ि ि च ल े ग ेल े ह ो ि े. ल ेख क स ु ल ि ा न त फ ि ो ि श ह ा य ा ंच े आ व ि ि े ह ो ि े. य य ा ंन ी स ु ल ि ान ाच् य ा दीघ थ क ा ि त क द ीच ा इ तिह ास वि थ न क े ल ा आ ह े. य ा क ा ळ ा ि ी ल स ंस् क ृ ि ी ब ि ल ह ी य य ा ंन ी त ल त ह ल े आ ह े. स ु ल ि ा न त फ ि ो ि ि ु घ ल क य ा ंच् य ा इ त ि ह ा स ा स ा ठ ी य य ा च् य ा ल ेख ा ल ा ख ू प ि ह त्त् व आ ह े. munotes.in
Page 62
इतिह ास स ं श ो ध न पद्ध िी
60 अ ब द ु ल क ा त द ि ब द ा य ू न ी य ा ंन ी ि ु न् ि ा ख-उल-ि व ा ि ी ख त क ं व ा ि ा र ि क-ए-ब द ा य ू न ी त ल त ह ल े ह ो ि े. प त ह ल ा ख ंि बाबि आति ह ु ि ा य ू ंच् य ा काििािाबिल आ ह े. ि ु ंि ख ब-उल-ल ु ब ा ब ह ा ग्र ंथ ि ु ह म् ि द ह ा त श ि उ फ थ खाफ ी खान य ा ंन ी त ल त ह ल े ह ो ि े. इ तिह ासा च्य ा ल ेख न ा व ि ब ंद ी अ स ल् य ा न े खाफ ी ख ा न न े ि े ग ु प्त प ि े त ल त ह ल े. बा बिच्य ा क ा ि त क द ी प ा स ू न इ. स. १७३३ प य ं ि च् य ा ि ो ग ल ा ंच ा प्र ा ि ं ि ह ो ण् य ा च ा ह ा स ंप ू ि थ इ त िह ा स आ ह े. औ ि ंग ि ेब ा च् य ा क ाििाि ा च् य ा स व थ ब ाब ीं च ा य य ा ंन ी पातहल्य ा होय य ा. िनयतकािलके आिण वतªमानपýे स ि क ा ल ी न त न य ि क ा त ल क े आ त ि व ि थ ि ा न प त्र आ प ल् य ा ल ा स ा ि ा त ि क, िािकीय तस्थ ि ीबिल त व त व ध प्र क ा ि च ी ि ा त ह ि ी द ेि ा ि . ब ॉ म् ब े क्र ॉ त न क ल (१८२५ ि े १९५९)), ब ॉ म् ब े क ु र ि यि (१७९७ ि े १८४६), ब ॉ म् ब े ट ेत ल ग्र ा फ आ त ि क ु र िय ि (१८४७ ि े१८६१), ब ॉ म् ब े ट ा ई म् स ( १८३८ ि े१८५९), ब ॉ म् ब े ग ॅ झ े ट (१८०९ ि े १९१४), ब ॉ म् ब े द प थ ि ( ि ि ा ठ ी ) ( १८३२ आति १८३४), ििाठा (१९१३ ि े १९२५), प ू न ा ऑ ब झ व् ह थ ि (१८५२ - ५३, १८६१-६२, १८७६-१९१५)), क े स ि ी ( ि ि ा ठ ी ) (१९०० ि े १९३१, १९६२ ि े१९७३), न विीव न (१९१९ ि े १९३२), य ंग इ ंत ि य ा ( १९१५ ि े १९३२), इ ंत ि य न ए क् स प्र ेस (१९५५ ि े त ि स ेंब ि २००८), त ब ल ट ि (१९५७ ि े १९६४), फ ा य न ा त न् श य ल ए क् स प्र ेस (१९६१ ि े १९६४) ल ंि न ट ा इ म् स, ट ा ई म् स ऑ फ इ ंत िय ा (१८६१ अप-ट ू-ि ेट ), िहािाष्र ट ाइ म् स (ि िाठी) ( १९६२ अप-ट ू-ि े ट ), लोकसत्ता (ि िाठी) ( १९६० ि े त ि स ेंब ि २००८), सका ळ (ि िाठी) (१९६५ ि े१९६८) आति बर् य ाच स ि क ा ल ी न त न य ि क ा त ल क ि स े ए त श य ा त ट क ि न थ ल ए त श य ा त ट क ि न थ ल न् य ू त स ि ी ि, ब ंग ा ल ऑ त ब च ु अ ि ी ( क ल क त्त ा, १८४८) ब ंग ा ल आ त ि आग्रा प्र ेस ी ि ें स ी च् य ा त व त व ध ि ा ग ा ंि ध ू न स् ि ा ि क ा ंच् य ा त श ल ाल ेख ा ंच े स ंक ल न . १८ व्या शि कापास ू न ि े १८४८ च् य ा स ुरु व ा ि ी च् य ा क ा ळ ा ि ी ल त ि त ट श ि ा ि ि ा ि ी ल न ा ि व ंि व्यक्तीं च् य ा च र ि त्र ा य ि क स् क े च आ त ि स् ि ृ ि ीं च ा द ेख ी ल य ा ि स ि ा व ेश आ ह े. जनगणना अहवाल िनगिना अह वा ल ( १८७१ न ंि ि) ल ो क स ंख् य ा श ा स्त्र ी य अ भ् य ा स ा च े ए क ि ौ ल् य व ा न आ त ि ि ू ल ि ू ि स्त्रोि आ ह ेि आ त ि य य ा ि ल ो क स ंख्य ा, िाि ी, ििाि ी, व्यवस ाय इ य य ादीं चा अ भ् य ा स क आ त ि इ ि ि व ा प ि क य य ा ंच् य ा व ा प ि ा स ा ठ ी ि ा ह ी ि ी ( ि े ट ा ) आ ह े. आपली ÿगती तपासा : प्र. १. इ तिह ासिील द ु य् य ि स ा ध ा न ा ं व ि िाष्य किा ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ४.५ मौिखक साधने (ľोत) िौतखक इ तिह ास म् ह ि ि े य य ा ंच् य ा स् व ि : च् य ा श ब द ा ि ल े अ क ा उ ंट स आ त ि प ू व ीच े स् प ष्ट ी क ि ि स ंग्र ह . ए ख ा द्य ा व् य क्त ीच् य ा थ ेट ि ा व न ा त क ं व ा ि ी ज् य ा घ ट न ा ंि ध् य े स ह ि ा ग ी ह ो ि ी य य ा ब ि ल ि ि े न ों द व ि ा ि . ि ौ त ख क इ त ि ह ा स अ श ा ि ह त्त् व प ू ि थ घ ट न ा ंब ि ल ि ा त ह ि ी प्र द ा न क ि ि े ज् य ा ि अन्य त्र ल ेख ी त क ं व ा स ंग्र ह अ त ि ल ेख ा ंि ध् य े क ा ग द प त्र ा ंच ी क ि ि ि ि ा अ स ू श क ि े. िौतखक इ तिह ासा ची स ा ध न े ि ु ल ा ख ि ीं द्व ा ि े प्र ा प्त क े ल् य ा िाि ाि आति ऑतिओ आत ि त व् ह त ि ओ ि े क ॉ त ि ं ग व ि, munotes.in
Page 63
इ त ि ह ा स ा च े स्रोि / स ा ध न े,
स्व रूप आ ति प्रक ाि
61 त च त्र प ट ा ंि ध् य े आ त ि ल ेख ी उ ि ा र् य ाि ध् य े ि ि न क े ल् य ा ि ा ि ा ि . ि ौ त ख क इ त ि ह ा स ा च ा प्र ाथतिक स्त्र ोि म्हि ून उ प य ो ग ह ो ि ो. स्त्रोि स ा ि ग्र ी म् ह ि ू न य य ा ंच े क ो ि ि े फ ा य द े आ ह ेि . बर् य ाच व ेळ ा िौतखक इ त ि ह ा स ा ि अ श ा व् य क्त ीं च े अ न ु ि व न ोंदव ल े ि ा ि ा ि ि े अ श क् य आ ह े ि त क ं व ा ज् य ा ं न ा व ेळ न व् ह ि ा य य ा ं च ी ल ेख ी ख ा ि ी, क ा ग द प त्र े न ा ह ी ि . ि ु ल ा ख ि द ा ि ा च े प्र श्न स ह स ा उ य स् फ ू ि थ ि ा आ त ि प्र ेि ळ प ि ा ि य ा ि क ि ि ा ि ि े क द ा त च ि व ैय त क्त क र ि य य ा त ल त ह ल ेल् य ा खायया ि न सिील. तशव ाय, ि े क ॉ ि थ क े ल ेल् य ा ि ु ल ा ख ि ी ि, ि ा त ह ि ी द ेि ा र् य ाचा आवाि इि ि अतद्वि ीय स्त्र ोि ि ध् य े प क ि ल ा ि ा ऊ श क ि न ा ह ी अ श ा अ त द्व ि ी य ि ा ि ि ा च ी व ै त श ष्ट य े आ त ि ट ोन प्र कट करू शकि ो. िौतखक इ त ि ह ा स य य ा च् य ा त व श्ल ेि ि ा ि ध ील आ व् ह ा न े स ा द ि क ि ि ो . ि ा त ह ि ी द ेि ा र् य ाच् य ा ि ा त ह ि ी च ी त व श्व ा स ा ह थ ि ा प्र श्न अ स ू शक ि े . च ु क ी च् य ा त क ं व ा अ प ू ि थ ि े क ॉ ि थ च ा परििाि म् ह ि ून क ा ह ी त व िय ा ंव ि ि ा त ह ि ी द ेण् य ा स ि ा त ह ि ी द ेि ा ि े क द ा त च ि ट ा ळ ा ट ा ळ क ि ि ा ि . स व थ स्त्र ो ि ा ंप्र ि ा ि े च, ि ौ त ख क इ त ि ह ा स ा च े ि ू ल् य ि ा प न इ ि ि द स् ि ऐ व ि ी कि ि ा स ह क ि ि े आ व श् य क आ ह े क ी ि े अ प व ा द ा य ि क त क ं व ा प ू व ी स् थ ा त प ि अ स ल ेल् य ा अ न ु रु प ि ातहि ी साद ि किि ाि की न ाही, व ंत च िवा दी इतिहासी, आतदवास ी स ि ुदायाच े इ तिह ास स ंश ो ध नपि ल ेख न किण्यास ाठी िौत खक साधनाच े अनन्य साधािि िहय व िहßव आ ह े. ४.६ िडिजटल ąोत त ि त ि ट ल ा य झ ेश न ि ु ळ े ग्र ंथ ा ल य े, अ त ि ल ेख ा ग ा ि, ऐ त ि ह ा त स क स ंस् थ ा, स ंग्र ह ा ल य े आ त ि व् य क्त ीं न ी य य ा ंच े स ंग्रह ि ग ा ब ि ो ब ि स ह ि प ि े स ा ि ा त य क (share) क ि ि े श क् य क े ल े आ ह े. आ ि स ंश ो ध क ा ंक ि े व ि थ न ा य ि क ि े ट ा अ स ल ेल् य ा प्र ा थ त ि क स्त्र ो ि स ा ि ग्र ी च् य ा प्र त ि ि ा ंव ि अ ि ू ि प ू व थ प्र व ेश आ ह े, िो प्र ी-त ि त ि ट ल य ु ग ाि क ेव ळ अ श ा च ल ो क ा ंस ा ठ ी उपल बध होि ा ज् य ा ंन ा व ै य त क्त क र ि य य ा ए ख ा द्य ा स ंग्र ह ा ि ि ेट त दल ी ि ा ऊ श क ि े. १) इंटरनेट संúहणे (Archives) व ेब स ंग्र ह ि (Archives) स ा ि ा त ि क व ै ज्ञ ा त न क आ त ि त ि त ि ट ल ि ा न व् य त व द य ा अ भ् य ा स क ा ं न ा ि े ट ा स्र ो ि प्र द ा न क ि ि े. ि े ऐ त ि ह ात स क घ ट न े च् य ा स ंप त्त ी च ा अभ्य ा स स क्ष ि क ि ि े. व ल् ि थ व ा इ ि व ेब च ा इ त ि ह ा स ि े क ॉ ि थ क ि ण् य ा च ा स व ा थ ि उ ल् ल ेख न ी य प्र य य न ा ंप ैक ी ए क म् ह ि ि े इ ं ट ि न ेट आ क ा थ इ व् ह ( आ य ए ) प्रकल्प, ि ो ि ग ा ि ी ल स ंग्र त ह ि ि े ट ा च ा स व ा थ ि ि ो ठ ा ि े प ॉ त ि ट ि ी ठ े व ि ो . स ंग्र त ह ि ि े ट ा च ी ग ु ि व त्त ा आ त ि ए क ा च व ेब स ा इ ट च् य ा प्र य य ेक ि े क ॉ ि थ च ी प ूि थ ि ा स ि ि ून घ ेि े ह ी अ भ् य ा स ू स ंश ो ध न ा स ा ठ ी क ें ि ी य स ि स् य ा आ ह े आ त ि अ द्य ा प त ि त ि टल आ क ा थ इ व् ह ि च् य ा श ो ध ा च ी क ो ि ि ी ह ी ि ा न क न ों द न ा ह ी . ख ि ं िि, आ ि क ा ल च् य ा न ों द ी अ ग द ी अ च ू क अ स ल् य ा ि िी, व ेळ ो व ेळ ी स ंग्र त ह ि क े ल् य ा ि ु ळ े स ंग्र त ह ि व ेब स ा ि ग्र ी ख ि ा ब ह ो ि े. व ेब आ क ा थ इ व् ् ि फ ॉ ि तहस्टोर ि क ल र ि स च थ ( ि ब ल् य ूए ए च आ ि ) ग ट ा च े इ त ि ह ा स आ त ि व ेब ि े ट ा स ंग्र ह ा ि ू न तितिट ल स्रोि श ो ध ण् य ा स ा ठ ी आ त ि स् प ष्ट ी क ि ि द ेण् य ा स ा ठ ी इ त ि ह ा स क ा ि ा ंना आ व श् य क स ा ध न े प्र द ा न क ि ण् य ा स ा ठ ी ि ो ठ ा ि े ट ा ि ो ि ण् य ा च े उ ि ी ष्ट आ ह े. आ ि च े स ंश ो ध न द ो न् ह ी व ेब इ त ि ह ा स ा व ि ल क्ष क ें त ि ि क ि ि े - व ेब अतिल ेख ा ि ध् य े प्र त ि त ब ंत बि क े ल ेल् य ा अ ल ी क ि ी ल क ा ळ ा ब ि ल त ल त ह ि ो - ि स ेच य ा ि े प ॉ त ि ट ि ीि स ि ि ून घ ेण् य ा स ा ठ ी प द्ध ि ी न ु स ा ि दृ त ष्ट क ो न अ स ि ो . munotes.in
Page 64
इतिह ास स ं श ो ध न पद्ध िी
62 २) शÊद भंडार िगििाि १०,००० ग्र ंथ ा ल य ा ंि ध ू न प ु स् ि क े, िीव्हीिी, स ी ि ी आ त ि ल ेख ा ंस ह ि ा ह ी ि ी ि ेट ि े. आ प ि ा स व ल् ि थक ेस च् य ा स ा ध न ा ंस ह स व ा थि ि व ळ च े ग्र ंथ ा ल य द ेख ी ल स ा प ि े ल . ३) गूगल बु³स ग ू ग ल ब ु क् स ( य ा प ू व ी ग ु ग ल ब ु क स च थ आ त ि ग ु ग ल त प्र ंट म् ह ि ून ओ ळ ख ल े ि ा ि ा ि े आ त ि य य ा च् य ा क ो ि न ेि प्र ो ि ेक् ट ओ श न द्व ा ि े ग ू ग ल इ न् क .)च ी ए क स ेव ा आ ह े ि ी Google न े स् क ॅ न क े ल ेल् य ा प ुस् ि क े आ त ि ि ा त स क ें च ा स ंप ू ि थ ि ि क ू ि श ो ध ू न ऑ त प् ट क ल क ॅ ि े क् ट ि रिकतग्न शन (ओ स ी आ ि ) व ा प रू न ि ि क ू ि ा ि रू प ा ंि र ि ि क े ल ी, प ु स् ि क े एकि ि Google Book Partner प्र ो ग्र ा ि द्व ा ि े त क ं व ा Google च् य ा ल ा य ि ि ी ि ा ग ी द ा ि ा ंद्व ा ि े, ल ा य ि ि ी प्र ो ि ेक् ट च् य ा ि ा ध् य ि ा ि ू न प ु स् ि क े प्र क ा श क आ त ि ल े ख क ा ंद्व ा ि े उपल ब ध क े ल ी िाि ाि. य ाव्यतिरिक्त, Google न े य य ा ंच े स ंग्र ह ि त ि ि ी ट ल क ि ण् य ा स ा ठ ी अ न ेक ि ा त स क प्र क ा श क ा ंस ह ि ाग ी द ा ि ी क े ल ी आ ह े. ४) ÿाचीन भारत - िāटीश संúहालय तिटीश स ंग्र ह ा ल य ा च् य ा ऑ न ल ा इ न ऑ फ ि स थ प्र ि ा व ी आ ह ेि . प्र ा च ी न स भ् य ि ा व ेब स ा इ ट स क ा ह ी उ ल् ल ेख न ी य ि ा ग त ि क स भ् य ि ा ंच् य ा उ प ल ब ध ीं व ि प्र काश ट ाकिाि आति िान वी त वका सा च्य ा क्र ॉस-स ा ंस् क ृ त ि क थ ी ि च ी ए क् स प् ल ो ि क ि ि ा ि . त ि ट ी श स ंग्र ह ा ल य ा च् य ा स ंग्र ह ा ि ी ल अ ॅत न ि ेश न, थ्रीि ी ि ॉ ि े ल् स आ त ि ऑब ि ेक् ट स व ा प रु न प्र ाच ीन ल ो क ा ंच े ल ो क-स ंस् क ृ ि ी, त व श्व ा स आ त ि इ त ि ह ा स ि ा ि ू न घ ेि ल ा ि ा ि ो. ५) ÿाचीन जागितक संÖकृतéचा शोध लावणे: भारत काही द ु व े ि ु ट ल ेल े अ स ल े ि ि ी प्र ा च ी न ि ा ि ि ा च ी आ ि ख ी ए क च ा ंग ल ी ओ ळ ख आ ह े. स व ा थ ि ि न ो ि ं ि क व ैत श ष्ट य े म् ह ि ि े "ि ग व द्ग ी ि ेच ा ऐ त ि ह ा त स क स ंद ि थ आ त ि ि ा ि ि ी य ध ा त ि थ क ि ि ा ंश ी य य ा च ा स ंब ंध," आ त ि ि ग व द्ग ी ि ेच ा ऑ न ल ा इ न अ न ु व ा द . आ प ि ा स हडप् पाच्य ा बर् य ाप ैक ी प्र त ििा सापिि ील. ६) ÿाचीन भारतातील दैिनक जीवन य ा ल ो क त प्र य स ा इ ट व ि उ प ल ब ध अ स ंख् य ध ि े य ो ि न ा आ त ि स ंस ा ध न े श्र ी ि ॉ न आ त ि इ ि ि य ो ग द ा न क य य ा ं न ी त वकत स ि क े ल् य ा आ ह ेि . ि हस् यि य त स ंध ू संÖकृती ३०००-१५०० इ.स. पूवª, आ य थ स भ् य ि ा द ैत न क ि ी व न १५००-५०० इ.स. पूवª, व ैत द क क ा ल ख ंि १५००-१००० इ.स. पूवª, िहाकाव्य कालावध ी १००० - ५०० इ.स. पूवª, आ त ि स ा म्र ा ज् य ा ं च े द ैन ंतद न िीवन ५०० इ.स. पूवª - ७०० इ.स. आ ह ेि ऑिडओ िÓहºयुअल ąोत ऑ त ि ओ ि े क ॉ ि थ ि ध् य े उ य क ृ ष्ट व् य त क्त ि त्त् व े छ ा य ा त च त्र े, तच त्रपट, तव्हतिओ, प ेंत ट ं ग् ि, ि े ख ा त च त्र े, व् य ंगतच त्र, त प्र ंट स, त ि झ ा ई न् स आ त ि त श ल् प क ल ा आ त ि आ त क थ ट े क् च ि य ा स ा ि ख् य ा त त्र-आया िी क ल ा ंच ी ि ा ि ि े स ि ा त व ष्ट आ ह ेि आ त ि ल त ल ि क ल ा त क ं व ा ि ा त ह ि ी प ट ि े क ॉ ि थ म् ह ि ून व ग ी क ृ ि क े ल् य ा ि ा ऊ श क ि ा ि . काह ी दृ श् य स ंस ा ध न े ह ी ए क प्रकािची असि ाि ि ि काहींच ी प ु न रु य प ा द न े ( प ु स् ि क े आ त ि ि ा त स क ा ंि ध ी ल ि ु ि ि े त क ं व ा त च त्र े य ा स ा ि ख ी ) अ स ि ा ि . िचýपट क थ ा इ त ि ह ा स ा प ा स ू न द ूि ग ेल् य ा व ि स ा ि ा त ि क व ा स् ि व ा च े व ि थ न क ि ि ा र् य ा प्र ा य ोतगक त च त्र प ट ा च् य ा त द श े न े आ प ि स ह ि प ि े अ न ु क ू ल दृ ष्ट ी क ो न स् वीक ा रू श क ि ो . उ द ा ह ि ि ा थ थ प्र िा लीगि पद्धि शीि शोिि, अ ंि ि व ल् ि थ, व ेि न ग ु ल ा ि ी, ि त ह ल ा ंच ा ि ा व त न क आ घ ा ि त क ं व ा munotes.in
Page 65
इ त ि ह ा स ा च े स्रोि / स ा ध न े,
स्व रूप आ ति प्रक ाि
63 स् थ ल ा ंि र ि ि क ा ि ग ा ि आ त ि ब ेि ो ि ग ा ि य ा ंच् य ा स ि स् य ा य ा व ि प्र क ा श ट ा क ि ा ि े त च त्र प ट इ त ि ह ा स ा च े क ा ल् प त न क क थ ा ब न व ण् य ा च ी ग ि ि न ा ह ी - ह ेच स् ट ो अ ि त ह स् र ी क ो ि य य ा ह ी परितस् थि ी ि ब न ल ेल े आ ह े. य य ा ंन ी त ल त ह ल ेल् य ा इ त ि ह ा स ा क ि े द ु ल थ क्ष क ि ि ा ि त क ं व ा व् य क्त करू शकि न ाहीि अश ा बर् य ाच ि ा व न ा ंक ि े आ प ल े ल क्ष व ेध ू न घ ेि े आ व श् य क आ ह े. उ द ा ह ि ि ा थ थ, श् य ा ि ब ेन ेग ल य ा ंच् य ा 'अ ंक ु ि' सािखा तच त्रपट दतक्ष ि िाििाि ील ग्रािीि िागा ि ी ल स ि ं ि ा ि श ा ह ी आ त ि स ा द ि ी क ि ि ािील सािात िक-स ा ंस् क ृ त ि क य ा वि ल क्ष क ें त ि ि क ि ि ा ि ी ए क े क ा ळ ी ऐ त ि ह ा त स क आ ह े. ग ो त व ंद तन हलान ींच् य ा 'आक्र ोश' त व ि य ी ह ी ह ेच आ ह े, ि े ि ा ि ि ा ि ी ल स त्त ा ध ा ि ी आ त ि य य ा ंच् य ा ए ि ंट ा ंद्व ा ि े आ त द व ा स ीं च े श ो ि ि अ ध ो ि े त ख ि क ि ि े. आपली ÿगती तपासा 1) इितहास संशोधनातः ि ौ त ख क स ा ध न ा ं च े ि ह त्त् व त वशद क िा. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 2) त ि ि ी ट ल स्र ो ि ा ंच ी ि ा त ह ि ी द्य ा . ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ४.७ सारांश िान व ा च् य ा प्र ग ि ी च् य ा प्र व ा स ा ि ब ह ु त व ध स ा ध न े त नि ा थ ि झ ा ल ी . इ त ि ह ा स ा च े स ु स ंग ि व ाि ल ेख न किण्यास ाठी साध न ा ंच ी आ व श् य क ि ा आ ह े. ही स ा ध न े ब ह ु त व ध अ स ू न य य ा ं च े स् वरूप प ि स् प ि ा ंप ा स ू न त ि न् न आ ह े. ि स ेच ह ी स ा धन े क े व ळ इ त ि ह ा स स ि ा ि ा व ा म् ह ि ून त न ि ा थ ि क े ल ी ग ेल ी न ा ह ी ि ि ि य य ा ंच ा ह ेि ू अ न् य ह ो ि ा; प ि ं ि ु य ा उ प ल ब ध स ा ध न ा ं च् य ा ि द ि ीन े च आपिास आ प ल ा इ त ि ह ा स ल ेख न ा च ा ह ेि ू स ा ध् य क ि ि ा य ेि ो. िान वी इ तिह ासा च ा आढ ाव ा घ ेि े य ा स ा ठ ी च स ा ध न ा ंच ी आ व श् यक ि ा अ स ि े. क ा ग द प त्र े अ थ व ा स ंद ि थ स ा ध न े य ा ंच् य ातशव ाय इ त ि ह ा स ए क प ि ी क थ ा ठ ि े ल. ग ि क ा ळ ा ि ी ल घ ट न ा व ि थ ि ा न ा ि स ा ंग ि ा ंन ा य य ा स स ंद ि थ त क ं व ा आ ध ा ि ा च ी ग ि ि आ ह े. क ा ळ ा न ु रूप साधन े ब द ल ल ी ि ि ी स ा ध न ा ंच े ि हत्त् व अ ब ा त ध ि च आ ह े. िौतिक स ा ध न ा ंच् य ा दृ त ष्ट क ो न ाि ू न त व च ा ि क े ल् य ा स त श ल ा ल े ख, ि ू ि ी, न ाि ी, उय खन न ािील व स् ि ू य ा ंच ी त व श्व ा स ाह थ ि ा १ ० ० ट क् क े अ स ि े. ि थ ा त प य य ा ंच ी क ा ल स ा प ेक्ष ि ा ठ ि त व ि े ह ा व ा द ा च ा ि ु ि ा अ स ि ो . य ा उ ल ट त ल त ख ि स ा ध न ा ंच े ि ह त्त् व ह े य य ा ि ी ल व स् ि ु त न ष्ठ ि ेव ि अ व ल ंब ू न अ स ि े. बौतद्ध क प ािळ ीव ि स ा ध न ा ंच ी त च त क य स ा करून इ तिह ास तलतहण्य ाच ा तव चा ि क े ल ा ि ि य य ा ि ू न स् प ष्ट ह ो ि ा ि ा इ त ि ह ा स ह ा व स् ि ुत स् थ ि ी ि ी ल त व च ा ि ा ंच् य ा ि व ळ च ा ठ ि ि ा ि ा आ ह े. इ त ि ह ा स क ा ि ा च ी ब ैठ क ि ि त व च ा ि प्र ध ा न न स ेल ि ि इ त ि ह ा स ा च् य ा ि ा ध् य ि ाि ू न उ िट ल े ि ा ि ा ि े त च त्र त ि ि क े स े प्र िाव ी असिाि ना ही . काळाच्य ा ओघाि न वन व ीन साधन े उ प ल ब ध ह ो ि आ ह े. त च त्र फ ी ि ी, ध्वत न फी ि ी, छ ा य ा त च त्र े य ा ंच ा ह ी व ा प ि क े ल ा ि ा ि ो. लोक व ा ङ ि य ा च ा आ ध ा ि स ुध् द ा इ त ि ह ा स ल ेख न ा ि क ा ळ ि ी प ू व थ क घ ेि ल ा ि ा ि ो . त ि ि ी ट ल स ा ध न े, ई - स ा ध न े व ा प ि ल ी ि ा ि ा ि . munotes.in
Page 66
इतिह ास स ं श ो ध न पद्ध िी
64 ४.८ ÿij १) ऐ त ि ह ा त स क स्त्र ो ि ा ंच े स् व रू प व प्र क ा ि य ा ंच े व ि थन कि ा. २) ऐ त ि ह ा त स क स्त्र ो ि ा ंच े प्र क ा ि क ा य आ ह ेि? य य ा च े स् व रू प स ि ि ा व ू न स ा ंग ा . ३) द ु य् य ि स ा त ह त य यक स्र ो ि ा ंच् य ा ि ह त्त् व त व ि य ी च च ा थ क ि ा ४) त ि त ि ट ल स ा ध न ा ं च े इ त ि ह ा स स ंश ो ध न ा ि ध ी ल ि ह त्त् व स ा ंग ा . ४.९ अितåरĉ वाचन १) ग ॅ ि ा घ न ि ी . ए स ., ग ा इ ि ट ू त ह स् ट ो र ि क ल ि ेथि, न् य ू य ॉ क थ, फ ो ि थ ह ॅि य ु त न व् ह त स थ ट ी प्र ेस, १९९६. २) ग ॉ ट स् ट े क, एल., अ ंि ि स् ट ँत ि ंग त हस् र ी, न् य ूय ॉ क थ, अ ल् र े ि ए . न ॉ फ, १९५१. ३) ि ॅ क त ि ल न ि े. ए च . आ त ि श ु ि ं द ि ए स ., र ि स च थ इ न ए ज् य ु क े श न : अ क न् स प् च् य ु अ ल इ ंत्र ो ि क् श न ब ो स् ट न ए ि ए : त ल ट ल ि ाउन आ त ि क ं प न ी, १९८४. ४) श ेफ ि आ ि . ि े., ग ा ई ि ि ू त ह स् ट ो र ि क ल ि ेथ ि, इ त ल य न् स : ि ो स ी प्र ेस, १९७४. ५) श ा ंि ा क ो ठ ेकि, इ त ि ह ा स ि ंत्र आ त ि ि त्त् व ज्ञ ा न, श्र ी स ा ई न ा थ प्र क ा श न न ा ग प ू ि, तिसिी आ व ृ त्त ी, २०११. ६) श्रीत न वा स स ाििाई, इ त ि ह ा स ल ेख न श ा स्त्र, त व द य ा ब ु क् स प त ब ल श स थ, औ ि ंगाबाद, २०११. ७) प्र ि ा क ि द ेव, इ तिह ास एक शा स्त्र, कल्पना प्र काशन, न ा ंद ेि, १९९७. ८) स ि द ेस ा ई ब ी. एन ., इत ि ह ा स ल े ख न प द्ध ि ी, फ ि क े प्र क ा श न, क ो ल् ह ा प ू ि, २००४. munotes.in
Page 67
65 ५ इितहासाचे ąोत: तÃय संकलन पĦती घटक रचना ५.० उिĥĶे ५.१ पåरचय ५.२ ऐितहािसक तÃय (मािहती (डेटा)) गोळा करÁयास येणाöया अडचणी ५.३ इितहासासाठी मािहती (डेटा) संकलन मु´य ąोत ५.४ ÿाथिमक ľोतांकडून तÃय (मािहती (डेटा)) गोळा करÁयात चार पĦती कायªरत आहेत. ५.५ सारांश ५.६ ÿij ५.७ अितåरĉ वाचन ५.० उĥीĶे मािहती (डेटा) संकलनासाठी संशोधकांकडून वापरÐया जाणाö या वेगवेगÑया पĦती सादर करणे हे Ļा घटकांचे उĥीĶ आहे. संशोधनाचा उĥेश िविवध घटनांबĥल वणªन करणे, ÖपĶीकरण देणे िकंवा भिवÕयवाणी करणे हा आहे. कोणतेही संशोधन ÿभावी होÁयासाठी अचूकता तÃय (मािहती (डेटा)) संकलनवर अवलंबून असते. या धड्यात ऐितहािसक संशोधनात तÃय (मािहती (डेटा)) संकलनसाठी उपलÊध असलेÐया वेगवेगÑया पĦतéची łपरेषा आहे. ५.१ ÿÖतावना संशोधन ही एक अÂयंत िविशĶ िøया आहे जी केवळ मािहती गोळा करणे िकंवा वणªन िलिहÁयापे±ा वेगळी आहे. Âयात लिàयत मािहती संúह◌ेत करणे समािवĶ आहे, जे संशोधन ÿijांची उ°रे देÁयासाठी आिण िनकालांचे मूÐयांकन करÁयासाठी पुढचे संपूणª िवĴेषण केले जाते. मािहती (डेटा) संúह हे कोणÂयाही संशोधन आराखडयाचे Ńदय असते. कोणतेही संशोधन काही िविशĶ ÿijांसह सुł होते, ºयांचे उ°र देणे आवÔयक आहे. डेटा संúह ही इि¸छत मािहती काळजीपूवªक एकिýत करÁयाची ÿिøया आहे. munotes.in
Page 68
इितहास संशोधन पĦती
66 ५.२ ऐितहािसक तÃय (डेटा) गोळा करÁयास येणाöया अडचणी ऐितहािसक डेटा गोळा करणे सोपे काम नाही. अÖसल मािहती (डेटा) संकिलत करताना संशोधकास बö याच अडचणéचा सामना करावा लागतो. ÿाथिमक आिण दुÍयम ľोत या दोÆहीसाठी वापरले जातात. खरं तर, ľोत Ìहणजे असं´य खंिडत पुरावे, इकडे-ितकडे िवखुरलेले असतात. ते एकमेव पुÖतक Öवłपात उपलÊध नाहीत, Ìहणून एखाīा संशोधकास पुरेशी पुरातÂव, एपीúािफकल आिण अंकशाľाÂमक सामúी हाताळावी लागेल. ºयामुळे Âयांचे संशोधन कायª पूणª करÁयासाठी तÃय (मािहती (डेटा)) गोळा करता येईल. मािहती (डेटा) संकलन करताना एखादया चांगÐया आिण बुिĦमान िवĬान Óयĉìला देखील अडचणéचा सामना करावा लागतो. १. नावे िनिIJत करÁयात अडचणी : एखादा अËयासक िकंवा इितहासकार ºयाने मािहती (डेटा) संकलना¸या कामात Öवत: ला झोकून िदले आहे Âयांनी कठोर पåर®म करणे आवÔयक आहे. तो संपूणª उपलÊध सामúीमधून जातो. यात काही शंका नाही मािहती (डेटा)मÅये अनेक िठकाणांची नावे आहेत, िजथे इितहासा¸या बö याच महßवा¸या घटना घडÐया आहेत पण आता¸या संदभाªत Âया ओळखणे फार कठीण आहे . काळानुसार या जागेचे नाव बदलत गेले. कधीकधी Âया Óयĉìचे आिण िठकाणांचे नाव एकसारखे असते परंतु इतर िठकाणी ते िववादाÖपद असतात. िशवाय, महßवपूणª शासक आिण लेखकांची नावे देखील िभÆन िवĬानां¸या वणªनात िभÆन आहेत; Ìहणून मािहती (डेटा) संकलना¸या कामात सामील असलेÐया Óयĉéकडून संúिहत सामúीची अचूकता शोधणे फार अवघड होते. २. संशोधन सामúी उपलÊध नसणे: सवª ऐितहािसक संशोधन सामúी एकाच िठकाणी उपलÊध नाही आिण Âयातील काही काळा¸या ओघात हरवले आहेत. वाळवी लागून साधनांचा काही भाग खराब होतो, काही भाग जिमनीत कुजून जातो. हवामाना¸या चøìय बदलांमुळे अशा सवª सामúीचा जवळजवळ नाश झाला आहे, Ìहणूनच Âया¸या अंतरांमधील दुवा Öथािपत करणे संशोधकास अवघड जाते. यािशवाय मÅययुगात वेळोवेळी भारतावर आøमण करणाöया परकìय आøमणकÂया«नी बö याच ÿमाणात सािहÂय जाळले िकंवा नĶ केले. या आøमणकÂया«नी बö याच ऐितहािसक इमारती जमीनदोÖत केÐया आहेत, Âया आता असÂया तर समकालीन काळात कला आिण संÖकृतीची .. बरीच मािहती पुरिवली गेली असती. याखेरीज परदेशी आøमणकÂया«नी Âयां¸या Öवत: ¸या देशात कला आिण सािहÂयाचे काही उ°म नमुने नेले आिण Âयामुळे आपण काही महßवपूणª ąोत सामúीपासून वंिचत रािहलो. ३. िनणाªयक अडचणी: ÿाचीन काळात मुþण (ÿेस) उपलÊध नसÐयामुळे आवÔयक असलेÐया ऐितहािसक घटनेची नŌद करणे फार कठीण होते. िशवाय दगड आिण तांबे Èलेटवर खोदकाम करणे सोपे नÓहते. Ìहणून सवª मािहती (डेटा) रेकॉडª केला जाऊ शकत नाही. कधीकधी उपलÊध डेटा एखाīा भाषेत रेकॉडª केला जातो ती भाषा अīाप अवगत केली जात नाही, Ìहणून अËयासकांना Âयाचा काही फायदा झालेला नाही. munotes.in
Page 69
इितहासाचे ąोत:
तÃय (मािहती)
संकलन पĦती
67 ४. Óयिĉिनķ लेखन: संशोधनाला आणखी एक अडचण आहे ती Ìहणजे, जी रेकॉडª केलेली आिण उपलÊध ľोत सामúी आहे ती Óयिĉिनķ िलिहलेली आहेत. ÿाचीन आिण मÅययुगीन काळात इितहासकार आिण िवĬान शाही दरबाराशी जवळून जुळले होते आिण जे काही िलिहले िकंवा तयार केले गेले ते Âयां¸या कौतुकािशवाय काहीच नÓहते. Âयांचे वणªन मु´यत: आ±ेपाहªतेिशवाय आहे. संर±क िवĬानांनी वÖतुिÖथतीला कथेत अशा ÿकारे िमसळÐयामुळे िवĬानांना वाÖतिवक िनÕकषª काढणे खूप अवघड झाले आहे. तीच समÖया अजूनही आधुिनक िवĬानांना ýास देत आहे. ÿगत आिण चांगÐया देशां¸या इितहासकारांनी गरीब राÕů आिण वसाहतéची अÂयंत दयनीय अवÖथा केली आहे. अशाÿकारे Âयांचे सांÖकृितक योगदान आिण वारसाकडे पूणªपणे दुलª± केले गेले आहे. Ìहणून तÃये ÿÖथािपत करÁयासाठी अचूक वÖतुिनķ मािहती (डेटा) कसा शोधायचा याबĥल डेटा कले³टसª संĂमात आहेत. ५. िवखुरलेÐया मािहती (डेटा)चा ýास: सवª ऐितहािसक मािहती (डेटा) एकाच िठकाणी उपलÊध नाही. Ìहणून िवखुरलेला मािहती (डेटा) गोळा करÁयात एका संशोधकाला जाÖत अडचण जाणवते. युĦे, राजे, राजवंश इÂयादéशी संबंिधत बहòतेक आकडेवारी िवखुरलेली असते. राºये पसरलेली असतात आिण डेटा गोळा करÁयासाठी एका संशोधकाला मोठा ÿवास करणे आवÔयक असते. खुप डेटा िवखुरलेला असÐयाने तो शोधणे बाकì आहे, Ìहणून संशोधकास खूप ýास जाणवतो. आøमकांकडून बरीच सामúी काढून घेÁयात आली होती िकंवा नĶ केलé. Ìहणूनच संशोधकास परदेशात ÿवास करणे आिण मोठ्या ÿमाणात पैसे आिण वेळ खचª करणे आवÔयक बनते. आवÔयक डेटा संúिहत करणे अिधक कठीण आहे. Ìहणून िवखुरलेला डेटा ही संशोधकासाठी एक जिटल समÖया आहे. ६. गोपनीयते¸या नावाखाली अडचणी : रेकॉडª¸या गोपनीयतेची समÖया असते. राÕůीय अिभलेखागारामÅये िकंवा काही सरकारी एजÆसीकडे ठेवलेले काही अिधकारी डेटा संशोधक अËयासकाला ते गोपनीय असÐयाने िवनंती कłन सुĦा उपलÊध कŁन िदले जात नाही िकंवा ते संशोधकांना दाखवता येत नाही असे सांगतात. जर िवĬानांना गोपनीय कागदपýे दशªिवली गेली तर, दोन देशांमधील संबंध िबघडतील िकंवा यामुळे िभÆन धमª िकंवा समुदायातील लोकांमÅये थोडा तणाव िनमाªण होऊ शकेल. अशा ÿकारे गोपनीयतेची समÖया देखील मािहती (डेटा) संकिलत करÁया¸या मागाªत एक मोठा अडथळा आहे. ७. खचाªची समÖया: पैशािशवाय या जगात काहीही केले जाऊ शकत नाही. मािहती (डेटा) संúहण करÁयासाठी देखील भरपूर पैसा आवÔयक आहे. संशोधकास डेटा ¸या शोधात तेथे जावे लागते . तेथे थांबावे लागते आिण काहीवेळा Âयाला बö याच िदवस Âया जागेवर रहावे लागते. Âयासाठी पैशांचीही गरज असते. जर देशातील तसेच देशाबाहेर वेगवेगÑया िठकाणी डेटा िवखुरलेला असेल तर डेटा गोळा करणाö यांना ÿचंड पैशािशवाय आपले काम करणे फार अवघड बनते. सवªसाधारणपणे, ºया munotes.in
Page 70
इितहास संशोधन पĦती
68 संशोधकास उÂपÆनाचा ľोत नाही Âयाला ÿवास, देखभाल, मु³काम आिण टायिपंग¸या वेळी बö याच अडचणी जाणवतात. वाÖतिवक काही संÖथे¸या मदतीिशवाय िकंवा पािठंबािशवाय डेटा संकिलत करणे Âयाला अश³य वाटते. ८) शेवटची परंतु सवाªत कमी नसलेली समÖया Ìहणजे ती Óयĉì िकंवा संÖथा ºयांचा आवÔयक मािहती (डेटा) आहे Âयाबरोबर संबंध Öथािपत करणे. संशोधक Âयां¸याशी कसा Óयवहार करतो आिण Âयां¸याकडे असलेला मािहती (डेटा) तो कसा काढतो हे अËयासकां¸या ±मता आिण कायª±मतेवर पूणªपणे आधाåरत आहे. सामाÆयत: लोक रेकॉडª, अ±रे, हÖतिलिखत इÂयादीपासून वेगळे होÁयास उÂसुक असतात. जे Âयां¸या वैयिĉक मालम°ेशी संबंध जोडतात. जर संशोधक Âयां¸याशी आपला संबंध Öथािपत करÁयात यशÖवी असेल तरच तो आपले लàय साÅय कł शकतो व डेटा िमळवू शकतो. आपली ÿगती तपासा १) ऐितहािसक तÃय (मािहती) संकलन करÁयास येणाöया अडचणéवर चचाª करा. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ५.३ इितहासासाठी तÃय (डेटा) संकलनाचे ÿमुख ąोत १. लेखन: एक मानक संशोधन लेखन तयार केले जाते, Âयास कदािचत पांिडÂयपूणª लेखन Ìहटले जाऊ शकते ते एवढे सोपे नाही. यासाठी केवळ संशोधकाची बुिĦम°ाच आवÔयक नाही तर Âयांनी गोळा केलेÐयाची सÂयता देखील आवÔयक आहे. संशोधना¸या कायाªचा बारीक तुकडा तयार करÁयासाठी संशोधनाĬारे िभÆन ľोतांना सामोरे जाÁयाची आवÔयकता आहे. कधीकधी मोठ्या ÿमाणात खंिडत पुरावे वापरायचे असतात आिण ते फĉ एकाच पुÖतकात उपलÊध नाहीत. िविशĶ कालावधीचा इितहास तयार करÁयात मदत करणारी सवª सामúी ľोत Ìहणून ओळखली जाते. úेÐटन योµयपणे िटÈपणी करतात कì, “ऐितहािसक संशोधनात िवशेषत: सुŁवातीला असे समजू शकत नाही कì एखाīा िविशĶ ÿijाचे उ°र देणाöया काही िविशĶ पुराÓयांचा पाठपुरावा कłन; यामÅये एखाīा गोĶीचा िनÕकाळजीपणाचा आिण थकवणारा आढावा असतो, जो एखाīा िदलेÐया तपासणीस समजÁयासारखा असू शकतो. योµय ÿकारे िनरी±ण केÐयास हे िसĦांत पुरावा वैयिĉक िनवडÁया¸या धो³यांिवłĦ एक ÖपĶ आिण कायª±म संर±ण ÿदान करते. munotes.in
Page 71
इितहासाचे ąोत:
तÃय (मािहती)
संकलन पĦती
69 २. तÃय (डेटा) संकलनाचे ÿाथिमक व दुÍयम ąोत : मािहती (डेटा) संकलनाचे ऐितहािसक ąोत दोन ®ेणéमÅये िवभागले जाऊ शकतात (i) ÿाथिमक आिण (ii) दुÍयम. डेटाचा ÿाथिमक ľोत हा असा आहे जो संशोधकाने िकंवा अËयासकाने Öवत: ¸या ÿयÂनाने तयार केला आहे. ÿाथिमक ľोत मूळ ľोत आहेत. जोपय«त ÿाथिमक ľोतांचा संशोधनात उपयोग केला जात नाही तोपय«त कोणÂयाही संशोधकास एक स±म आिण अÖसल इितहासकार Ìहणता येणार नाही. दुÍयम ľोतांिवषयी, Ìहणता येईल कì, ही घटना घडÁया¸या वेळी उपिÖथत नसलेÐया एखाīाची सा± िकंवा ľोत आहे. वेगवेगÑया इितहासकारांनी िलिहलेÐया पुÖतकांना दुÍयम ľोतां¸या वगªवारीत ठेवले आहे . खरं तर, दुÍयम ľोतांचे महßव ÿाथिमक ľोतांपे±ा कमी महÂवाचे नाही . खरेतर एखाīा संशोधकाला ÿाथिमक डेटा संúिहत करÁयापूवê सवª दुÍयम ľोत माहीत असणे आवÔयक आहे. Âयामुळे कामांमÅये वेळ वाचÁयास मदत होईल. ÿाथिमक आिण दुÍयम ąोतांमÅये फरक कłन एक सुÿिसĦ अËयासक ए. मािवªक िलिहतात, “ÿाथिमक ľोत Ìहणजे क¸चा माल, सामाÆय लोकांपे±ा त² इितहासकारांना अिधक अथªपूणª; दुÍयम ľोत Ìहणजे इितहास, लेख, ÿबंध िकंवा पुÖतक यांचे सुसंगत कायª, ºयात नवीन सामाÆय िवषय शोधून काढणारा बुिĦमान सामाÆय माणूस आिण इितहासकार, िकंवा Âया¸या िनवडलेÐया ±ेýात नवीन शोधां¸या संपकाªत राहóन िकंवा Âयाचे Łंदीकरण करÁयाचा ÿयÂन करीत आहेत. सामाÆय ऐितहािसक ²ान, Âयांना पािहजे ते शोधत असेल”. संकिलत केलेला डेटा ÿाथिमक कì दुÍयम आहे कì नाही हे संशोधना¸या हेतूवर अवलंबून आहे. कधीकधी गोळा केलेला डेटा ÿाथिमक आिण दुÍयम ľोत Ìहणून देखील मानला जाऊ शकतो. ÿाथिमक ľोत हा दुÍयम ľोत Ìहणून देखील वापरला जाऊ शकतो. वृ°पýे सहसा ÿाथिमक ľोत मानली जातात परंतु पेपरमÅये िदलेली मािहती पूणªपणे ÿाथिमक ľोतांवर आधाåरत नसते, Ìहणून ती दुÍयम ľोताशी संबंिधत असतात. ३. तÃय (डेटा) संकलनाचे ÿाथिमक ľोत: संशोधना¸या ŀĶीकोनातून िकंवा नवीन िसĦांता¸या ÿÖथािपत करÁयासाठी, ÿाथिमक ľोत दुÍयम ľोतापे±ा अिधक महßवाचे आहेत कारण Âयात मूळ कÐपना िकंवा तÃये आहेत. सामाÆयत: हाताने िलिहलेले कागदपýे एखाīा टाइप केलेÐया कागदपýापे±ा अिधक ÿामािणक असावे असे मानले जाते कारण ते संशोधक आिण घटने¸या जवळचे संबंध दशªिवते. परंतु ÿा. ए. मािवªक हे माÆय करत नाहीत, ते िलिहतात कì, काही वेळा छापील कागदपý खूप मोलाचे असते. एका माणसा¸या हÖता±रात िलिहलेले कागदपý Ìहणजे ÿÂय± Óयवहार झालेला खरे रेकॉडª िकंवा एखाīाने दुसö या Óयĉìला िदलेÐया िनवेदनाची चांगली, खरी असणारी, ®Ħा असणारी नŌद िकंवा सामूिहक िनणªयाची नŌद असू शकते िकंवा ती पूणª असू शकते. हे कोणÂयाही पåरिÖथतीत केवळ काही िविशĶ ÿijांची उ°रे देईल; जर एखाīास आवÔयक असणारी सरकारी पॉिलसी िकंवा िविशĶ िवषयाचे अंितम िवधान असेल तर मुिþत कागदपýे बरेच मौÐयवान ÿाथिमक ľोत िसĦ कł शकतात. वाÖतिवक ÿाथिमक आिण दुÍयम ąोत सामúी दरÌयान सीमांकनाची ओळ काढणे फार कठीण munotes.in
Page 72
इितहास संशोधन पĦती
70 आहे. काही वेळा हे इतके अÖपĶ असते कì, एखाīा संशोधकास Âयास ÿाथिमक िकंवा दुÍयम घोिषत करणे अवघड होते. परंतु हे िनिIJत आहे कì, हे दोघेही िविशĶ कालावधीचा इितहास ÿÖथािपत करÁयात एखाīा अËयासकास मदत करतात. अनुøमे लेखका¸या तßव²ाना¸या आिण Âया काळा¸या महßवपूणª घटने¸या ŀिĶकोनातून पािहÐयास आÂमचåरý हा ÿाथिमक आिण दुÍयम ąोत असू शकतो. १) समकालीन नŌदी: ÿो. गोट्सचÐक िलिहतात, "समकालीन कागदपýे Ìहणजे दÖतऐवजाने Óयवहारासंदभाªतील सूचना देणे िकंवा Âवåरत Óयवहारात सामील झालेÐया Óयĉé¸या Öमृतीस मदत करणे. हा एक दÖतऐवज आहे". एक अपॉईंटम¤ट लेटर, युĦा¸या ±ेýावरील ऑडªर, परराÕů कायाªलयाकडून राजदूतांकडे जाणारी िदशा इ. ही काही महÂवाची कागदपýे आहेत. ºयांचा शोधकताª असतो. या कागदपýां¸या सÂयतेबĥल शंका नसते आिण Âयात चूक होÁयाची श³यता नसते. तथािप एखाīा संशोधकाने Âयाचा उपयोग करÁयापूवê Öवतःस समाधानी केले पािहजे. Öटेनोúािफक आिण फोनोúािफक रेकॉड्ªस देखील संशोधकासाठी महßवपूणª ąोत आहेत. हे रेकॉडª महßवपूणª आिण मौÐयवान आहेत कारण ते आÌहाला भाविनक तणावाची अंतŀªĶी देतात. िनयतकािलक, िबले, ऑडªर, कर नŌदी इ. सार´या कायदेशीर आिण Óयवसायातील कागदपýे केवळ फमª¸या कामकाजाची मािहतीच देत नाहीत तर या कामात गुंतलेÐया Óयĉéशी पåरिचत इतर गोĶी देखील समजतात. ही कागदपýे सामाÆयत: काही त²ांनी तयार केली आहेत Ìहणून ती मोठ्या ÿमाणात िवĵसनीय आहेत. आिण ÂयामÅये कपटाची भीती फारच कमी आहे. काही ÿिसĦ Óयĉéना खासगी डायरी िकंवा नोटबुक ठेवÁयाची सवय असते आिण ते Âयां¸या िदवसा¸या कामकाजाची नŌद ठेवतात. या नŌदवĻा ऐितहािसक ŀĶीकोनातून िवĵासू नŌदी आहेत. या खाजगी Öमारकात पूवªúह ठेवÁयाची कोणतीही श³यता नसते, Ìहणूनच ऐितहािसक ŀĶीकोनातून ते अÂयंत महßवपूणª मानले जातात. २) गोपनीय अहवालः गोपनीय अहवाल सवªसामाÆयांसाठी नसतात. ती समकालीन नŌदीइतकì िवĵासाहª नाहीत कारण ती घटना घडÐयानंतर िलिहली जातात. वैयिĉक पýेदेखील इितहासाचे एक िवĵासाहª ľोत आहेत. अशी पýे अÂयंत सËय पĦतीने िलिहली जातात आिण ती आदराितÃयाने भरलेली असतात. ते कदािचत एखाīा संशोधकाची (Āेशरची) िदशाभूल करतात. Âयाला पýलेखना¸या कलेिवषयी पूणªपणे मािहती नसते. कधीकधी या पýातून योµय मािहती िमळत नाही Ìहणून संशोधकाला पýावरील लेखकाचा छुपे अथª शोधÁयासाठी ओळé¸या दरÌयान वाचले पािहजे, जमले पािहजे. ३) सावªजिनक अहवाल: सावªजिनक अहवाल गोपनीय अहवालांइतके महßवपूणª आिण िवĵासाहª नसतात. सावªजिनक अहवाल साधारणपणे तीन भागांमÅये िवभागले जातात आिण Âया ÿÂयेकाची िवĵासाहªता वेगळी असते. munotes.in
Page 73
इितहासाचे ąोत:
तÃय (मािहती)
संकलन पĦती
71 अ) वृ°पý िकंवा ľोत पाठिवÁयाची िवĵासाहªता Âया¸या उगमÖथानावर आधाåरत असते. ºया वतªमानपýात िकंवा जनªलमÅये िविशĶ मािहती ÿकािशत केली गेली आहे ती िवĵसनीय नसÐयास, Âयास महßव नाही. ही वतªमानपýे केवळ Âयां¸या बातमीदारांवरच नाहीत तर Âयां¸याकडे अहवालांसाठी एजÆसी आिण िसंिडकेट देखील असतात. अशाÿकारे वतªमानात वतªमानपýातील अहवाल आिण ÿेषणे संशोधना¸या ±ेýात महßवपूणª भूिमका बजावतात. ब) संÖमरण आिण आÂमचåरý देखील महÂवाची आहेत. जरी अनेक लोक Âयांचे वाचक असतात आिण कौतुक करतात परंतु ते एक अितशय िवĵासाहª ľोत असे Ìहणता येणार नाही. सहसा आठवणी आिण आÂमकथा काही ÿ´यात Óयĉéनी आयुÕया¸या समाĮी¸या िदशेने िलिहलेली असतात. सुŁवाती¸या गोĶीबाबत या टÈÈयावर लेखकाची आठवण िततकì तीàण असू शकत नाही, Ìहणूनच तो आयुÕयातील या सवª घटना Öमृतीवर आधाåरत िलिहतो. जेणेकłन Âयां¸यावर पूणª भरवसा असू शकत नाही. काही आÂमचåरý आिण आठवणी Âयां¸या कमतरतेमुळे इतर िवĬानांनी िनंदा आिण टीका केÐया आहेत. क) सावªजिनक अहवाल आिण ľोत सामúी अिधकृत इितहास आहे. जी अिधकृत अिभलेखां¸या आधारे िलिहलेली असतात परंतु ती देखील पूणªपणे िवĵासाहª मानली जाऊ नये कारण ती िवĬानांनी आिण इितहासकारांनी िलिहलेली असली तरी Âयांचे लेखन योµय काळजीपूवªक वाचले पािहजेत. कारण या िवĬानांनी पूवªúहदुिषतपणे दुसरे महायुĦ िकंवा भारता¸या राÕůीय संघषाªबĥल जे काही िलिहले होते, Âयावłन कोणताही िनÕकषª काढÁयापूवê Âयाची सÂयता पहाÁयाची गरज आहे . ४) ÿijावली पĦत: डेटा संकलनाची ही सवाªत महßवपूणª पĦत आहे. या पĦतीत ÿामु´याने आधुिनक व समकालीन इितहास संशोधनामÅये या पĦतीचा वापर केला जातो . या पĦतीमुळे िभÆन िठकाणी असलेÐया अनेक Óयĉéकडून आपÐया संशोधन िवषयासंबंधी मािहती संकिलत करता येते. सामािजक, आिथªक व राजकìय िवषयासंबंधी¸या संशोधनात ÿijावली पĦतीचा वापर केला जातो. आपÐयाला कोणÂया ÿकारची मािहती हवी आहे याची ÖपĶ जाणीव संशोधकाला असावी लागते. ÿijावली¸या माÅयमातून संकिलत केलेÐया मािहती¸या आधारे इितहास लेखन करताना मांडणी महßवाची असते. मु´य Ìहणजे ती तटÖथपणे Óहावी. ÿijावली¸या माÅयमातून आलेÐया घटना, ÿसंग यांचे िवĴेषण करावे. जी उ°रे उपलÊध झाली आहेत Âयांची संगती लावून योµय अथª लावणे आवÔयक आहे. िवशेष Ìहणजे या उ°रांमधून आपÐया िवषयासंदभाªत काही नवीन पैलूंवर ÿकाश पडतो का? याची नŌद ¶यावी. ÿijावलीĬारे आलेÐया मािहतीमुळे आपÐया संशोधनाची िदशा िनिIJत होते. munotes.in
Page 74
इितहास संशोधन पĦती
72 ५) मुलाखत पĦत : ÿijावली¸या पĦतीÓयितåरĉ, समकालीन िकंवा ÿÂय±दशê Óयĉéची मुलाखत घेऊन काही िनिIJत िनÕकषª काढÁयासाठी संशोधक मुलाखत ÿणालीचा देखील साधन Ìहणून वापर करतात. या पĦतीमुळे घटनेशी संबंिधत Óयĉìकडून जाÖतीत जाÖत मािहती िमळते, संशोधनाला नवी िदशा िमळते. मुलाखती¸या माÅयमातून संशोधन िवषयाशी संबंिधत अÆय पैलूंचीही ओळख होते. मुलाखत घेÁयापूवê मुलाखतीची उिĥĶे संशोधकाने िनिIJत करावीत. तसेच मुलाखतीĬारे आपणास काय िमळवायचे आहे? आपÐया संशोधनाचे ÿयोजन काय आहे? या बाबéचा िवचार करावा. या पĦतीतून ÿÂय± मािहती िमळत असली तरी या पĦती¸या काही मयाªदा आहेत. Âया पुढीलÿमाणे अ) मुलाखत पĦती फĉ समकालीन इितहासासाठी उपयुĉ आहे. ब) मुलाखत देणाöयाने Öमरणा¸या आधारे िदलेली मािहती अचूक असेलच याची खाýी देता येत नाही. क) मुलाखतीमधून िमळालेली मािहती पूवªúहदूिषत असू शकते. ड) संशोधकाला अपेि±त असलेलीच मािहती िमळेलच असे नाही, संशोधकाने मुलाखत घेताना संशोधन िवषया¸या अनुषंगाने Öवतः चांगली तयारी करावी, आपले ÿij मुĥेसूद व वÖतुिनķ असावेत; ÂयामÅये Óयिĉिनķता नसावी. मु´य Ìहणजे संशोधकाचे दडपण ÿijातून Óयĉ होऊ नये. तसेच मुलाखत देणाöयाचा आपÐया ÿijांनी गŌधळ उडणार नाही असे ÿij िवचारावेत. ६) सरकारी कागदपýे: सरकारी कागदपýे डेटा संकलनास Âया¸या ÿकÐपासाठी काही महßवपूणª मािहती िमळिवÁयास मदत करतात. ते सहसा महान ÿितिķत, िवĬान आिण इितहासकारांनी संकिलत केलेले असतात. Âयाचा सांि´यकì िवभाग, जनगणना आिण देशा¸या आिथªक धोरणािवषयी काही अितशय उपयुĉ मािहती तयार करतो. आज गोळा केलेली ही मािहती उīा¸या इितहासकारांसाठी उपयुĉ ľोत सामúी बनली जाते. खरं तर, सरकारला Öवतःची बदनामी करायची नसते आिण केवळ तीच मािहती ÿकािशत केली जाते, जी Âयां¸या धोरणांवर ÿकाश टाकते आिण सरकार¸या अपयशाचे आिण िवफलता दशªिवणाö या सवª मािहतीकडे दुलª± केले जाते. सरकारकडून वÖतुिÖथती आिण आकडेवारी लपिवÁयाची श³यता असते. Ìहणूनच डेटा संकलना¸या वेळी संशोधकाने खूप सतकª असले पािहजे, अंितम िनÕकषाªपय«त पोहोचÁयापूवê ल± िदले पािहजे. ७) सावªजिनक मत: वृ°पýे देखील डेटा संकलनाचे महßवपूणª ąोत आहेत. जगातील िविवध भागांतील इितहासकार आिण अËयासक संपादकांना पýे िलिहतात. ºया अËयासकांनी वाचÐया आहेत आिण समजÐया आहेत. Âयां¸या Óयितåरĉ, जनमत सव¥±ण देखील गोळा केलेÐया डेटासाठी एक महßवपूणª ľोत आहे. परंतु इितहासकारांनी मािहती¸या सÂयतेबĥल खूप सावधिगरी बाळगणे आवÔयक आहे कारण ते बö याचदा फसÓया असतात. या ľोतांचा वापर करÁयापूवê Âयाने इतर काही पुराÓयांचा सÐला ¶यावा. वरील ąोतांबरोबरच, समकालीन काळाचे सािहÂय देखील संशोधकासाठी एक महßवाचे ľोत सािहÂय आहे. असे Ìहटले जाते कì सािहÂय हे समाजाला munotes.in
Page 75
इितहासाचे ąोत:
तÃय (मािहती)
संकलन पĦती
73 आरसा देते. Ìहणून इितहासकारां¸या सािहÂयातून समकालीन समाजाची सामािजक पåरिÖथती, चालीरीती आिण परंपरा यािवषयी जाणून घेÁयास स±म आहेत, परंतु काही इितहासकार या गोĶीशी सहमत नाहीत आिण Âयांचा असा िवĵास आहे कì इितहास आिण सािहÂय या दोÆही वेगवेगÑया गोĶी आहेत. इितहास वÖतुिÖथतीवर आधाåरत आहे तर सािहÂय कÐपनारÌय आिण कÐपनांनी पåरपूणª आहे, Ìहणूनच जर एखादा संशोधक जर काही सािहÂय वापरत असेल तर Âयाला खूप सावधिगरी बाळगणे आवÔयक आहे. लोककथा कधीकधी महßवपूणª ľोत सामúी Ìहणून देखील िसĦ होते कारण Âयांचा उपयोग आिदवासीचा इितहास तसेच महान नायकांचे ÖपĶ माहीती िमळते. Âयांचादेखील अÂयंत गंभीरपणे अËयास केला पािहजे आिण एकमेकांशी एकिýत केलेली तÃये आिण किÐपत गोĶी शोधून काढÐया पािहजेत. जेणेकłन ÖपĶ िचý वाचकांसमोर मांडता येईल. आपली ÿगती तपासा : ÿ. १. तÃय (डेटा) संकलना¸या ÿमुख ąोतांचे वणªन करा. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ५.४ तÃय संकलना¸या पĦतीः तÃय संकलनासाठी खालील पĦतीचा वापर केला जातो १) पुरािभलेखीय ľोत २) िनरी±ण ३) मुलाखत ४) ÿijावली १) पुरािभलेखीय ľोत अ) पुरािभलेखीय ľोत Ìहणजे काय? पुरािभलेखीय ľोत Ìहणजे भुतकालीन िलिहलेला मजकूर असलेली साधने होय. पूवê¸या काळी ताăपट, हÖतिलिखते व कागद वापरात आÐयापासून कागदावरील िलिखत पुरावे उपलÊध होऊ लागले. Âयाचा साधन Ìहणून उपयोग केला जातो. अशी साधने पुरािभलेखागारात जतन कłन ठेवलेली असतात. आधुिनक काळात रेकॉडª (इले³ůॉिनक रेकॉडªसह) िÓहडीओ, (ऑिडओ) Åवनी आिण ŀक®ाÓय सामúी िकंवा अÆय सामúी असू शकते. munotes.in
Page 76
इितहास संशोधन पĦती
74 ब) पुरािभलेखागार Ìहणजे काय? पुरािभलेखागार ही "अशी एक संÖथा आहे जी Óयĉì, कुटूंब िकंवा इतर संÖथांचे रेकॉडª गोळा करते." यामÅये िविवध िलिखत साधने जतन कłन ठेवलेली असतात. Âयाचा संशोधनासाठी उपयोग केला जातो. क) भांडार Ìहणजे काय? भांडार Ìहणजे "अशी जागा जेथे वÖतू संúिहत आिण देखरेखीसाठी ठेवता येतील अशा कोणÂयाही ÿकार¸या संÖथेमÅये ºयात Óयवसाय, संÖथागत आिण सरकारी अिभलेखागार, हÖतिलिखत संúह, úंथालये, संúहालये आिण ऐितहािसक संÖथा समािवĶ आहेत आिण कोणÂयाही Öवłपात दÖतऐवज आहेत. हÖतिलिखते, छायािचýे, हलणारी ÿितमा आिण Åवनी सामúी आिण Âयांचे इले³ůॉिनक वÖतू, इतर समतुÐय यासह." येथे िविवध ÿकारची साधने असतात. अनेक साधने नÓयाने ŀĶोÂप°ीस येतात. ड) िवशेष संúह / पुरािभलेखीय संúह. अलीकडील काळात अनेक ÿाथिमक ąोत आकाªइÓहल िकंवा िवशेष संúह ľोत आहेत जे िडिजटल केले गेले आहेत. ते ऑनलाईन उपलÊध होतात िकंवा संÖथांĬारे उपलÊध कŁन देÁयात आले आहेत. परंतु ÿÂयेक ľोत ऑनलाइन उपलÊध नाही. बö याच िवशेष संúह / संúहातील úंथालये Âयांचे सवª ľोत (संúह) िडजीटलाइझ करÁयात स±म नाहीत िकंवा Âयांना सावªजिनकपणे उपलÊध कŁन देऊ शकत नाहीत. ÿÂयेक वैयिĉक ąोत संúहातील शोध मदत पुिÖतकेमÅये सूचीबĦ केलेला नाही. बö याच िवशेष संúह / पुरािभलेखीय संúहात Âयां¸या संúहांचे Öवतंý आयटमĬारे सूचीकरण करत नाहीत. Âयाऐवजी ते बॉ³स िकंवा फोÐडर पातळीवर वणªन कłन ठेवतात. ÿÂयेक संúहात ऑनलाइन शोध सहाÍय नसते. बö याच संÖथा ऑनलाइन मदत िमळिवÁयाचे काम करीत आहेत, परंतु बö याच संÖथांसाठी ही एक चालू ÿिøया आहे. काही संúहण Âयां¸या अिÖतÂवाचे संकेत देÁयाचे साधन Ìहणून ÿिøया न केलेÐया संúहासाठी कॅटलॉग रेकॉडª तयार करतात. ÿÂयेक लायāरी वÐडª कॅटलॉगमÅये नŌदणीकृत नाही. ÿÂयेक भांडार ÿमािणत वणªनाÂमक पĦती वापरत नाही. बहòतेक आकाªइÓ×ज Óयावसाियक वणªनाÂमक मानदंडांचे पालन करतात, परंतु काही तसे करत नाहीत. यामुळे वÐडª कॅटलॉग िकंवा इतर तÂसम मािहती (डेटा)बेस / कॅटलॉग वापŁन सािहÂय शोधणे अिधक अवघड होते. बö याच संúहण / पुरािभलेखीय úंथालये Âयांची सामúी देणार नाहीत. दुिमªळता, नाजूकपणा िकंवा इतर िनब«धांमुळे या ÿकार¸या लायāरीत बहòतांश वÖतू इंटरलायāरी लोनसाठी उपलÊध नाहीत. इंटरलायāरी लोनĬारे संबंिधत रेकॉडª¸या ÿती उपलÊध कŁन īाÓयात अशी मागणी संशोधक कł शकतील, परंतु शुÐक असू शकेल. åरपॉिझटरी आपÐयाला पाहó इि¸छत असलेÐया सामúीची पुनÿªिøया (छायाÿती, पी.डी.एफ. िकंवा ऑिडओ िÓहºयुअल सामúी) ऑफर करÁयास स±म असÐयास फì भłन िमळू munotes.in
Page 77
इितहासाचे ąोत:
तÃय (मािहती)
संकलन पĦती
75 शकेल. सामाÆयत: पृķाĬारे चाजª करÁयासह, पुनŁÂपादना¸या ऑडªरसाठी शुÐक आकारले जाईल. बरेच आकाªइÓहल ąोत Âयां¸या मूळ भाषेत आहेत. संúहण आिण पुरािभलेखीय úंथालये िवशेषत: Âयां¸या सािहÂयांची भाषांतरे देत नाहीत. इतर िवĬान िकंवा संपादकांनी सामúीची भाषांतर ÿकािशत केली िकंवा उपलÊध कŁन िदली असेल तर िमळू शकतील. आपÐया Öथािनक åरपॉिझटरीजमÅये आपÐयास आवÔयक आकाªइÓहल संसाधने नसू शकतात. आकाªइÓ×ज आिण िवशेष संúह úंथालयांमÅये बö याच भागात मोठ्या ÿमाणात न राहता िविशĶ भागात सखोल संúह करÁयाची ÿवृ°ी आहे. लहान भांडार Âयां¸या Öथािनक समुदायाशी संबंिधत सािहÂय गोळा करÁयावर देखील ल± क¤िþत कł शकतात. पुरािभलेखागार (आकाªइÓह)चे ÿकारः अ) कॉलेज आिण युिनÓहिसªटी आकाªइÓहज : असे संúह आहेत जे िविशĶ शै±िणक संÖथेशी संबंिधत सामúीचे जतन करतात. अशा संúहात "िवशेष संúह" िवभाग देखील असू शकतो. ÿथम Âयां¸या पालक संÖथा आिण माजी िवīाथê आिण नंतर लोकांची सेवा देÁयासाठी कॉलेज आिण िवīापीठ अिभलेखागार अिÖतßवात आहेत. उदाहरणेः Öटॅनफोडª युिनÓहिसªटी आकाªइÓ×ज, माउंट होलीओके कॉलेज अिभलेखागार. ब) कॉपōरेट संúहण : कंपनी िकंवा कॉपōरेशनमधील आकाªइÓहल िवभाग असतात. जे Âया Óयवसायाचे रेकॉडª ÓयवÖथािपत करतात आिण जतन करतात. कंपनी¸या कमªचाö यां¸या गरजा भागिवÁयासाठी आिण Óयवसायातील उĥीĶे यासाठी या åरपॉिझटरीज अिÖतÂवात आहेत. कंपनीची धोरणे आिण अिभलेखागार कमªचाö यां¸या उपलÊधतेनुसार कॉपōरेट संúहण Âयां¸या सामúीवर िविवध ÿमाणात सावªजिनक ÿवेशाची परवानगी देतात. उदा. गोदरेज आकाªइÓहज, मुंबई. क) सरकारी पुरािभलेखागारे : Öथािनक Öवराºय संÖथा, राºय िकंवा राÕůीय सरकार¸या घटकांशी संबंिधत सामúी संúिहत करतात. उदाहरणे: नॅशनल आकाªइÓ×ज आिण रेकॉड्ªस अॅडिमिनÖůेशन (एनएआरए), Āँकिलन डी. ŁझवेÐट ÿेिसड¤िशयल लायāरी अँड Ìयुिझयम, Æयूयॉकª Öटेट आकाªइÓ×ज, िसटी ऑफ बोÖटन आकाªइÓ×ज. भारतात िदÐलीला असलेले राÕůीय अिभलेखागार, मुंबई पुरािभलेखागार इ. ड) ऐितहािसक संÖथा : अशी संÖथा आहेत जी एखाīा ÿदेशा¸या, ऐितहािसक काळातील, गैर-सरकारी संÖथा िकंवा एखाīा िवषया¸या इितहासामÅये ºयांचे िहतसंबंध जपÁयासाठी आिण ÿोÂसािहत करÁयाचा ÿयÂन करतात. ऐितहािसक सोसायट्यांचे संúह िवशेषत: राºय िकंवा समुदायावर ल± क¤िþत munotes.in
Page 78
इितहास संशोधन पĦती
76 करतात आिण कदािचत काही सरकारी नŌदी सांभाळÁयाची जबाबदारी Âयां¸यावर असू शकते. उदाहरणे: िवÖकॉिÆसन ऐितहािसक सोसायटी, राÕůीय रेÐवे ऐितहािसक संÖथा, सॅन फना«डो Óहॅली ऐितहािसक संÖथा. ई) संúहालये- ऐितहािसक महßव असलेÐया वÖतू जतन करÁयाचे Åयेय संúहालयांचे आहे. पण पुÖतके आिण कागदपýांऐवजी संúहालये Âया वÖतूंचे ÿदशªन आिण कलाकृती िकंवा कलाकृतéचे िविवध संúह राखÁयावर अिधक भर देतात. या यादीमÅये नमूद केलेÐया कोणÂयाही ÿकार¸या भांडारांमÅये संúहालय समािवĶ असू शकते िकंवा संúहालये एकट्या संÖथा असू शकतात. Âयाचÿमाणे, Öवतंýपणे संúहालये मÅये लायāरी िकंवा संúहण असू शकतात. उदाहरणे: मेůोपॉिलटन Ìयुिझयम ऑफ आटª, िÖमथसोिनयन नॅशनल एअर अँड Öपेस Ìयुिझयम. फ) धािमªक अिभलेखागार मु´य िवĵास परंपरा िकंवा एखाīा िवĵासातील संÿदायाशी संबंिधत संúह िकंवा Öवतंý उपासनाÖथळांशी संबंिधत संúह आहेत. या कोठारांमÅये संúिहत केलेली सामúी लोकांसाठी उपलÊध असू शकते िकंवा ती केवळ िवĵासा¸या सदÖयांसाठी िकंवा संÖथेĬारे तयार केली गेली असÁयासाठी अिÖतÂवात असू शकते. उदाहरणे: युनायटेड मेथोिडÖट चचª आकाªइÓ×ज, अमेåरकन ºयूज आकाªइÓ×ज. ज) िवशेष संúह Ìहणजे Óयĉì, कुटूंब आिण संÖथा ºयात महßवपूणª ऐितहािसक मूÐय आहे असे मानले जाते अशा सामúी असलेली संÖथा असतात. िवशेष संúहात संकिलत केलेले िवषय Óयापकपणे बदलतात आिण Âयात औषध, कायदा, सािहÂय, लिलत कला आिण तंý²ान समािवĶ आहे. úंथालयातील दुलªभ िकंवा सवाªत मौÐयवान मूळ हÖतिलिखते, पुÖतके, शेजार¸या समुदायांसाठी Öथािनक इितहासाचे संúह हा एक िवशेष संúह आहे. उदाहरणे: िशकागो िवīापीठातील िवशेष संúह संशोधन क¤þ, अमेåरकन िफलॉसॉिफकल सोसायटी लायāरी. २. िनरी±ण: तपासणी अंतगªत सामािजक घटनेची मािहती िमळवÁयाची मूलभूत पĦत आहे. आपण सवªजण िनरंतर िनरी±णामÅये गुंतलेले असतो. तथािप, अशी सवª िनरी±णे वै²ािनक िनरी±णे नाहीत. िनरी±णे डेटा संकलनाची एक पĦत आहे. जेÓहा ती संशोधना¸या उĥेशाने तयार केली जाते आिण िनरीि±त डेटाची वैधता आिण िवĵासाहªता ल±ात ठेवून पĦतशीरपणे रेकॉडª केली जाते. असाधारण पåरिÖथतीत िनरी±ण ही पĦत सवाªत योµय मानली जाते. उदाहरणाथª ºया बोलू शकत नाहीत अशा मुलां¸या वागÁयािवषयी मािहती समजून घेÁयास संशोधकाची इ¸छा असेल तर Âयास िनरी±णा¸या पĦतीवर अवलंबून रहावे लागेल. आपÐया वागÁयाचे बरेच पैलू munotes.in
Page 79
इितहासाचे ąोत:
तÃय (मािहती)
संकलन पĦती
77 जीवनाचा इतका भाग असतात कì Âयाचे शÊदांत वणªन करणे कठीण होते. बö याच वेळा संशोधकास अËयास करÁयासाठी ÿितिøयांचा सामना करावा लागतो. कधीकधी, लोक संशोधकास सहकायª करीत नाहीत आिण संशोधका¸या ÿijांना उ°र देÁयास तयार नसतात. जरी िनåर±ण नेहमीच अशा ÿितकारांवर मात कł शकत नाहीत, परंतु अशा पåरिÖथतीत डेटा संकलन करÁयाची ही सवाªत योµय पĦत आहे. िनरी±णाचे ÿकार: संशोधकां¸या गरजा आिण संशोधन समÖयां¸या एकूण उĥीĶां¸या पूतªतेसाठी पूणªपणे रचनाÂमक, पूवª-कोिडत, औपचाåरक कायªपĦतéपय«त अनेक ÿकारचे िनरी±णे िभÆन आहेत. िविवध ÿकार: (१) संरिचत आिण (२) असंरिचत. वगêकरणाचा दुसरा मागª Ìहणजे संशोधकाने साकारलेÐया भूिमकेचे अंतर. या आधारे िनåर±ण ÿिøयेचे (I) सहभागी िनरी±ण आिण (II) सहभागी नसलेले िनरी±ण असे वगêकरण केले जाऊ शकते. (१) संरिचत िनरी±णे संरिचत िनरी±णे ल±ात घेतÐया जाणाö या युिनट्सची ÖपĶ आिण िविशĶ पåरभाषा िवचारात घेतात आिण मािहती (डेटा) रेकॉडª केला जातो. जेÓहा समÖया योµय ÿकारे तयार केली जाते तेÓहाच हे श³य आहे. तथािप, शोध अËयासामÅये संशोधकास समÖयेचे कोणते पåरमाण संबंिधत असेल हे आधीपासूनच मािहत नसते. संरिचत िनरी±णे बहòधा एखाīा समÖयेचे वणªन करÁयासाठी िकंवा कायªकारी गृहीतकांची चाचणी घेÁयासाठी तयार केलेÐया अËयासामÅये वापरली जातात. संरिचत िनåर±ण ÿिøयेचा उपयोग असे गृहीत धरतो कì संशोधकास अËयासाखाली असलेÐया समÖयेचे कोणते पैलू Âया¸या संशोधन उĥीĶांशी संबंिधत आहेत हे मािहत आहे आिण Ìहणूनच तो मािहती (डेटा) संúह सुł करÁयापूवê िनरी±णाची नŌद करÁयाची योजना आखून ठेवतो. (२) असंरिचत िनरी±णे : Óयावहाåरक पåरिÖथतीत बहòतेक वेळा 'िनरी±ण' ÿिøयेची आगाऊ योजना करणे श³य नसते. िवशेषतः अÆवेषण अËयासा¸या बाबतीत, संशोधकाकडे आपली िनरी±णे तयार करÁयासाठी पुरेसे संकेत नसतात, ºयामुळे Âयाने िनरी±ण केले Âयातील बदलांची मागणी केली जाऊ शकते. असे बदल अÿचिलत िनरी±णाची वैिशĶ्ये आहेत. असंरिचत िनरी±णे लविचक असÐयाने वेळोवेळी ल± क¤िþत करÁया¸या बदलांना अनुमती देते जर वाजवी संकेत याĬारे अशा ÿकार¸या बदलांची हमी देते. (I) सहभागी िनरी±णे: सहभागी िनरी±णामÅये संशोधकाĬारे अËयासानुसार गटाचे आयुÕय सामाियक करणे समािवĶ आहे. दुसö या शÊदांत सांगायचे तर, सहभागी िनरी±क िनरी±काला गटाचा सदÖय बनवून िनरी±क आिण िनरी±ण करणारे दोघांनाही एकाच बाजूला ठेवÁयाचा ÿयÂन करतात. जेणेकłन Âयांना जे अनुभवता येईल Âयाचा अनुभव ¶यावा आिण Âयां¸या संदभाªतील चौकटीत munotes.in
Page 80
इितहास संशोधन पĦती
78 काम करावे. िवशेषतः, संशोधक Âया¸याĬारे साजरा केÐया जाणाö या समुदायाचा सदÖय होतो. (II) सहभागी नसलेली िनरी±णे: उलटप±ी, सहभागी नसलेले िनरी±ण हे संशोधक िनरी±ण करत असलेÐया गटा¸या जीवनात िनरी±का¸या सहभागाअभावी होते. दुसö या शÊदांत सांगायचे तर, सहभागी नसलेÐया िनरी±णामÅये िनरी±कांनी गटाĬारे सामील होणा-या संवाद ÿिøयेत भाग घेÁयासाठी कोणÂयाही ÿयÂनािशवाय भूिमका व नŌदी वेगळया केलेÐया असतात. ३. मुलाखत: मुलाखत हा संशोधक आिण ÿितसादकत¥ यां¸यात शािÊदक संवाद आहे. मािहती (डेटा) संकलनाची ही पĦत मोठ्या ÿमाणात वापरली जात आहे. या पĦतीत तŌडी ÿijांचे तŌडी ÿij सादर करणे आिण तŌडी ÿितसाद एकý केला जातो. बö याच जणांना असे वाटते कì लोक Âयां¸यासारखे का वागतात हे शोधÁयाचा उ°म मागª Ìहणजे Âयां¸या मुलाखतीĬारे थेट Âयां¸या वतªनाबĥल ÿij िवचारणे. या पĦतीत मुलाखत घेणारा िनवेदकाला समोरासमोर (सामाÆयत:) संपकाªत ÿij िवचारतो. मुलाखत आतापय«त मािहती (डेटा) संकलनाची एक Óयापकपणे वापरली जाणारी पĦत आहे, सामािजक पाĵªभूमी, मत, ŀĶीकोन आिण नातेसंबंधांमधील बदल याबĥल मािहती िमळते. मुलाखतीचे ÿकारः मुलाखतीचे िविवध ÿकारे वगêकरण केले गेले आहे. मुलाखतéचे वगêकरण करÁयाचा एक मागª Âयां¸या काया«वर आधाåरत आहे. मुलाखती¸या वगêकरणाचा दुसरा मागª Ìहणजे मुलाखत ÿिøयेमÅये भाग घेणाö या Óयĉéची सं´या, उदाहरणाथª, वैयिĉक मुलाखत िकंवा गट मुलाखती. मुलाखतéचे वगêकरण करÁयाचा अजून एक आधार Ìहणजे मुलाखतीसाठी वापरले जाणारे Öवłप, उदाहरणाथª संरिचत आिण अ-संरिचत. वर नमूद केलेÐया िविवध ÿकार¸या मुलाखतéचे वगêकरण: १. संरिचत मुलाखतीः नावानुसार, संरिचत मुलाखतéमÅये ÿितसादकÂयाªवर काही िनयंýण ठेवतात. मुलाखतीतील ÿijांना योµय ÿितसाद िमळÁयासाठी िनयमन केले जाते. २. असंरिचत मुलाखतीः असंरिचत मुलाखतéमÅये ÿijांची िविशĶ ÿकारे मागणी केली जात नाही. एका मुलाखतीत आलेÐया ÿijांचा øम पुढील मुलाखतीत पाठिवला जाऊ शकत नाही. िवचारलेले ÿijसुĦा Âयाच पĦतीने शÊदबĦ केलेले नसतात. थोड³यात, मुलाखत िनयमन आिण िनयंýणािशवाय असते. ३. गट मुलाखत: एका मुलाखतीत संशोधक ÿÂयेक Óयĉìस Öवतंýपणे ÿij िवचारÁयास सांगत असतो. ºयात गटातील मुलाखती असतात, ÂयामÅये एकाच वेळी एकापे±ा अिधक Óयĉéची मुलाखत घेतली जाते. एका गट मुलाखतीत जवळपास आठ ते दहा जण मुलाखतदारा¸या मागªदशªनाखाली चौकशी¸या िवषयावर चचाª munotes.in
Page 81
इितहासाचे ąोत:
तÃय (मािहती)
संकलन पĦती
79 कł शकतात. तथािप, अशा मुलाखती गृहीतकांचे ąोत Ìहणून िकंवा úुपबĥल मािहती एकिýत करÁयाचा मागª Ìहणून अिधक समाधानकारक असतात, ते वैयिĉक मुलाखतीत समािवĶ असलेÐया ÿÂयेक मुद्īांवरील गटामधील ÿÂयेक Óयĉìकडून सामाÆयपणे पĦतशीर मािहती देत नाहीत. ४. दूरÅवनी मुलाखतीः टेिलफोन मुलाखती अशा ÿकरणांमÅये केÐया जातात ºयात Óयĉéकडे टेिलफोन असÁयाची श³यता असते पण ºयांचा भौगोिलक ±ेý मोठ्या ÿमाणात पसरलेला असतो. टेिलफोन मुलाखतéमÅये सामाÆयत: पाठिवलेÐया ÿijावली आिण वैयिĉक मुलाखतéचे फायदे आिण तोटे एकý केले जातात. तुलनेने उ¸च ÿितसाद दरासह कमी खचª आिण जलद पूणª करता येते. हे टेिलफोन मुलाखतीचे मु´य फायदे आहेत. बेकायदेशीर Âवåरत ÿितिøयांची नŌद घेÁयासाठी एखाīा दुखापत घटने¸या काही तासात टेिलफोन मुलाखतीĬारे मोठ्या ÿमाणात सव¥±ण करणे श³य आहे. टेिलफोन मुलाखतीबĥल मोठी पण अशी आहे कì ºयांचे टेलीफोन आहेत ते सामाÆय लोकांचे ÿितिनधी नाहीत. ५. ÿijावली: या िवभागात ÿijावलीĬारे मािहती (डेटा) संकलन करÁयाची एक पĦत, ÿijांची सामúी आिण ÿijावलीचे ÿकार आिण Âयानुसार ÿijांचे ÖवŁप आिण अनुøम यावर मािहती पुढीलÿमाणे- ÿijांची सामúी: ÿijावलीमÅये ÿijांची यादी असते, जे संशोधन उĥीĶांचे िविशĶ ÿijांĬारे मािहती गोळा करतात. ÿijाला उ°र देणाö यास ÿोÂसािहत करणे देखील आवÔयक आहे जेणेकłन आवÔयक मािहती (डेटा) ÿाĮ होईल. ÿij तयार करÁयात ÿमुख अडचणéपैकì एक ही Âयाची सामúी आहे. ºया ÿijांसंबंधी ÿij उĩवू शकतात ते महßवाचे मुĥे Ìहणजे तÃये, मते, ŀिĶकोन, ÿितवादéचे ÿेरणा आिण संशोधना¸या समÖयेसह Âयांचे ओळखीचे Öतर. मोठ्या ÿमाणात ÿijांचे दोन सामाÆय ÿकारात वगêकरण केले जाऊ शकते, (१) तÃयपूणª ÿij आिण (२) अिभÿायवृ°ीचे ÿij. ÿijावलीĬारा अचूक व समपªक मािहती िमळिवÁयासाठी ती अितशय काळजीपूवªक तयार करावी लागते. ÿijकाला मािहतीसाठी िभÆन Öथळांना भेटी न देता िभÆन Öथळी असलेÐया अनेक Óयĉìकडून हवी ती मािहती िमळिवÁयाचा ÿijावलीचा हेतू असतो. हा हेतू योµय ÿकारे िसĦ होÁयासाठी कोणÂया मुīाबाबत मािहती हवी आहे व ती कोणाकडून िमळू शकेल याचा पूवªिवचार संशोधकाने करावा लागतो. संशोधना¸या गृिहतकाचा िवचार प³का कłन Âया¸या कोणÂया पैलूसंबंधी मािहती कोणाकडून िमळू शकते या िनणªयावर ÿijावलीचा यशÖवी वापर होऊ शकतो. ÿijावलीची िवभागणी बहòधा दोन भागात करावी लागते, पिहÐया भागात उ°रे देणाöया Óयĉìची वैयिĉक मािहती - Âयाचे नाव, प°ा, वय, Óयवसाय, िश±ण इÂयादीबाबत ÿij असावेत. कारण वय, Óयवसाय, िश±ण यावłन मािहती देणाöयाची पाýता कळू शकते. उ°रदाÂयाने खुलेपणाने उ°रे īावीत यासाठी ÿijांचे Öवłप वÖतुिनķ असावे. दुसöया भागात िवषयासबंधीचे ÿij मुĥेसूद व काटेकोर असावेत. munotes.in
Page 82
इितहास संशोधन पĦती
80 ÿijां¸या øमात मुīांची सरिमसळ होणार नाही अशी द±ता घेणे आवÔयक असते. ÿijाचे Öवłप ÖपĶ असावे. ते गŌधळात टाकणारे असू नयेत. तसे असÐयास नेमकì उ°रे िमळणार नाहीत. एका ÿijावलीत िभÆन मुīांवर मािहती अपेि±त असÐयास ÿijांची िभÆन गटात वगªवारी करता येते. िदलेÐया उ°रांचा दुŁपयोग ÿijकताª करणार नाही असा िवĵास उ°रदाÂयाला असÐयास उ°रे मोकळेपणे िदली जातात. Ìहणून मािहती िमळिवÁयाचा ÿijकांचा उĥेश ÖपĶ करÁयाची खबरदारी Âयाने घेणे आवÔयक असते. ÿýां¸या उ°राबाबत दोन पयाªय असू शकतात. एक तर उ°र कसे īावयाचे याची मुभा उ°रदाÂयाला देणे िकंवा ÿijांची पयाªयी उ°रे ÿijावलीत नमूद करणे. केवळ मत जाणून ¶यावयाचे असेल तर पयाªयी उ°रे नमूद करणे सोयीचे ठरते, माý िवÖतृत उ°रे अपेि±त असतील तर खुली उ°रे मागिवणे अिधक ®ेयÖकर ठरते. ÿijावली िदलेÐया सवा«कडून मािहती भłन येईल अशी श³यता ³विचत असते. Âयाचा पाठपुरावा करावा लागतो. अनेकदा िनÌÌया ÿijावÐयाही भłन येत नाहीत. कधी ÿijांची उ°रे संिदµध असतात, मुīाला धłन नसतात. Âयामुळे मािहती िमळिवÁया¸या ŀĶीने Âया िनŁपयोगी ठरतात. काहीतून वेगवेगळी, तर कधी अनपेि±त मािहती िमळते. Âया मािहती¸या मुīाला धłन वापर करÁयासाठी िमळालेÐया मािहतीचे पृथ³करण, वगêकरण व िवĴेषण Ļा ÿिøया संशोधकाला कराÓया लागतात. Ļा मािहतीचे िवĴेषण व वगêकरण केÐयानंतरच Âयातून िवĵासाहª िनÕकषª काढून Âयांचा पुरावा Ìहणून वापर संशोधक कł शकतो. १. अúगÁय ÿij: ºया ÿijाचे उ°र अशा ÿकारे िदले जाते कì तो संशोधकास एखाīा िविशĶ उ°राची अपे±ा करतो, हा सामाÆयपणे अúगÁय ÿij Ìहणून ओळखला जातो. कामा¸या समाधानाबĥल सामाÆय मत Óयĉ करÁयासाठी तयार केलेला ÿij कदािचत "आपÐया कामाबĥल आपÐयाला कसे वाटते?" अúगÁय Öवłपातील हाच ÿij कदािचत "आपण आपÐया कामावर समाधानी आहात?" या ÿijामुळे उ°रांपे±ा नाही, तर उ°र देणे सोपे आहे. हो उ°र देताना, ते ÿijां¸या शÊदांशी सहमत आहेत आिण संशोधकाचा िवरोध करीत नाहीत. एखाīाने वÖतुिनķ ÿितसाद शोधत असÐयास श³य ितत³या अúगÁय ÿij टाळले जाणे आवÔयक आहे. काही पåरिÖथतéमÅये, िवशेषत: िजथे अúगÁय ÿij संशोधन उĥीĶे देऊ शकतात ितथे योµय शÊदांसह अúगÁय ÿij अितåरĉ काळजीसह वापरले जातात. २. ÓयĶी अÅययन (केस Öटडी) पĦत: केस Öटडी एक Óयĉì, गट, पåरिÖथती िकंवा घटना बĥल एक सखोल तपास आहे. यात िविवध ľोतांकडून डेटा संकलनाचा समावेश आहे. ºयामÅये िविवध पÅदतéचे िम®ण आहे. ÿकरण अËयासाचा उपयोग संशोधनात केला जातो. िजथे या ÿकरणाची सखोल चौकशी आिण आकलन आवÔयक असते. या पĦतीचा वापर बö याच सामािजक िव²ान अËयासामÅये केला जातो, िवशेषत: "िश±ण, समाजशाľ, आिण समुदाय आधाåरत समÖया जसे कì गरीबी, बेरोजगारी, मादक पदाथा«चे Óयसन, िनर±रता" या िवषयांवर संशोधन करÁयासाठी केस Öटडी िकंवा ÓयĶी अÅययनचा उपयोग होतो. munotes.in
Page 83
इितहासाचे ąोत:
तÃय (मािहती)
संकलन पĦती
81 केस Öटडी वापरÁयाचे फायदे : ते सिवÖतर मािहती देतात. ते पुढील संशोधनासाठी संकेत देतात. ते ºया पåरिÖथतीत चौकशी करणे कठीण आहे Âयांची तपासणी करÁयास परवानगी देतात. केस Öटडी वापरÁयाचे तोटे / मयाªदा: मोठ्या लोकसं´येस पåरणामकारक नाही. घसरण करÁयासाठी संशोधकाची Öवतःची ÿवृ°ी असÁयाची श³यता आहे. अËयासाची पुनरावृ°ी होऊ शकत नाही. ÿिøया अिधक वेळ घेणारी आहे. ३. एथनोúािफकल अËयास: एथनोúाफì Ìहणजे संÖथा आिण संÖकृतéचा पĦतशीर मागाªने अËयास. हे समाजातील लोकां¸या नैसिगªक 'पयाªवरण' सेिटंµजमÅये िकंवा 'फìÐड्स' मधील लोकांचे िनरी±ण, रेकॉडª आिण िवĴेषण करते. Âयां¸यात िनयिमत िøयाकलाप आिण Âयां¸याशी संबंिधत सामािजक अथª कॅÈचर करÁया¸या उĥेशाने डेटा गोळा केला जातो. संशोधक कदािचत िøयाकलापांमÅये सामील होऊ शकत नाही, परंतु डेटा गोळा करÁया¸या हेतूने थेट सेिटंगमÅये भाग घेतो. बाĻŁप सहभागéवर अथª लावू नये Ìहणून सावधिगरी बाळगून मािहती नŌदिवली जाते. सामािजक िव²ानात गुणाÂमक डेटा संúिहत करÁयासाठी नृÂयशाľ ही मु´य पĦती आहे. ते िविवध समाज आिण संÖकृतé¸या ÿथा, परंपरा, सवयी आिण परÖपर फरकांची िविशĶ आिण सखोल खाती ÿदान करतात. एथनोúाफì¸या पĦतीचा उपयोग करÁयाचे मूळ उĥीĶ Ìहणजे लोकां¸या कृती आिण मतांबĥल संपूणªपणे तसेच समú समजून घेणे आिण Âयांचे वाÖतÓय करणे तसेच Âयांचे तपशीलवार िनरी±ण आिण मुलाखत याĬारे माहीती गोळा केली जाते. हॅमरÖली¸या मते, "कायª (एथनोúाफरचे) कायª सेिटंµजमधील लोकांची संÖकृती, ŀĶीकोन आिण पĦती यांचे दÖतऐवजीकरण करणे आहे. ÿÂयेक समूह ºया ÿकारे जगाकडे पहातो Âया मागाªने 'आत जाणे' हे उĥीĶ आहे. एथनोúाफìची खालील वैिशĶ्ये आहेत: • हे संशोधकाने तयार केलेÐया कोणÂयाही कृिýम सेिटंµजऐवजी 'सामाÆय' िकंवा 'दररोज' सेिटंµजमÅये लोकांचे वतªन अवलोकन करते. डेटा गोळा करÁयाची मु´य पĦत Ìहणजे सहभागी-िनरी±ण. काही इतर पĦती देखील वापरÐया जातात. लोकांवर होणारा कोणताही बाĻ ÿभाव टाळला जातो आिण Âयां¸या नैसिगªक कामांवर ल± क¤िþत केले जाते. ते लविचक बनिवÁयासाठी डेटा संकलनाची पĦत अ-रचनाÂमक आहे. एका सेिटंगमÅये एका वेळी लहान ÿमाणात गटाचा अËयास केला जातो. डेटाचा उĥेश रोज¸या मानवी िøयेशी संबंिधत अथा«चे वणªन करणे आिण Âयांचे िवĴेषण करणे होय. munotes.in
Page 84
इितहास संशोधन पĦती
82 ४. तŌडी इितहासाचा वापरः तŌडी इितहास Ìहणजे लोकां¸या मागील अनुभव आिण आठवणéमधून लोकांकडून ÿाĮ झालेÐया ऐितहािसक मािहतीचे रेकॉिड«ग, जतन केले जाते आिण भाषांतर सुĦा केले जाते. लोकांची मुलाखत घेतली जाते आिण Âयांचे दÖतऐवजीकरण केले जाते. जी नंतर भिवÕयात रेकॉडª Ìहणून जतन केली जातात. संशोधक ऑिडओ आिण िÓहिडओ टेपचा आिण मुलाखतéमधील उतारे वापł शकतो. मौिखक इितहास जरी सखोल मुलाखतéशी समान िदसत असेल परंतु ते दोघेही एकमेकांपे±ा वेगळे आहेत. मौिखक इितहास एखाīा िविशĶ िवषयावर ल± क¤िþत करतो, तरीही तो मुलाखती¸या पĦतीपे±ा कमी संघिटत आहे. उदाहरणाथª, संशोधकाने कातकरी समुदाया¸या समÖयेचा अËयास करÁयाचे लàय ठेवले असेल तर Âया िवषयाबĥल Âयांची मते जाणून घेÁयासाठी मुलाखती घेणे योµय ठरेल. या पĦतीत, ते गुणाÂमकåरÂया, Âयांना आिण Âयाबĥल आिण Âयासंबंिधत समÖयांिवषयी Âयांना काय वाटते आिण ते देखील समजावून सांगू शकतात. बालपण पासून आतापय«त¸या Âयां¸या अनुभवां¸या आधारे, संपूणªपणे Âयां¸या आयुÕयाचा एक भाग Ìहणून कातकारी समुदायाला भेडसािवणाöया समÖयां¸या मुīांचा अËयास करÁयास संशोधकाची इ¸छा असÐयास तŌडी इितहास योµय पĦत असू शकते. हे ÿितवादीला वैयिĉक अनुभव आिण कथा सांगÁयाची परवानगी देऊ शकेल. आपली ÿगती तपासा : ÿ. १. पुरिभलेखीय ąोत, िनåर±ण, मुलाखत, ÿijावली यावर थोड³यात टीप िलहा. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ५.५ सारांश सदर घटकांमÅये तÃय (डेटा) संकलनासाठी संशोधकांनी िनयुĉ केलेÐया िविवध साधने आिण तंýाचा एक संपूणª ŀिĶकोन ÿÖतुत केला आहे. ÿाथिमक आिण माÅयिमक डेटा, गुणाÂमक आिण पåरमाणाÂमक डेटा¸या वणªनासह ÿारंभ; डेटा संकलना¸या ÿÂयेक पĦतीचे िवÖतृत वणªन केले आहे. ÖपĶ केलेÐया िविवध पĦतéमÅये मुलाखत, ÿijावली, िनरी±ण, केस Öटडी, एथनोúाफì, तŌडी इितहास आिण ÿोजेि³टÓह तंýे यांचा समावेश आहे. munotes.in
Page 85
इितहासाचे ąोत:
तÃय (मािहती)
संकलन पĦती
83 ५.६ ÿij १. संशोधकांना तÃय (डेटा) संकलनात कोणÂया अडचणी येतात, याची चचाª करा. २. इितहासासाठी तÃय (डेटा) संकलनाचे मु´य ľोत सांगा. ३. खालील ÿÂयेक ÿाथिमक ąोत यावर टीप िलहा. १. अिभलेख संशोधन. २. िनåर±ण ३. मुलाखत ४. ÿijावली ५. एथनोúािफक अËयास ६. मौिखक इितहासाचा वापर. ५.७ अितåरĉ वाचन १) अिनŁĦ देशपांडे, िफÐमस् ऍंड िहÖटोåरकल सōसेस ऑर अÐटरनेिटÓहज् िहÖůी, इकोनॉिम³स ऍÆड पोलोिट³स िवकली, खंड. ३९, नं. ४० (२-८, ऑ³टोबर २००४), Ĭारा ÿकािशत: आिथªक आिण राजकìय साĮािहक. २) गॅरीघन जीएस, एक गाइड टू िहÖटोåरकल मेथड, Æयूयॉकª, फोडªहॅम युिनÓहिसªटी ÿेस गॉटÖटेक, एल., अंडरÖटँिडंग िहÖůी, Æयूयॉकª, अÐĀेड ए. नॉफ १ १ ११. ३) मॅकिमलन जेएच आिण शुमंदर एस. िश±ण संशोधन: एक संकÐपनाÂमक पåरचय बोÖटन एमए: िलटल āाउन आिण कंपनी १९८४. ४) गाईड टू िहÖटोåरकल मेथड, डोसê ÿेस, १९७४. munotes.in
Page 87
इतिहास संशोधन पद्धिी
84 ६ इितहासाचे ąोत: वगêकरण आिण संघटन घटक रचना ६.० उिĥĶे ६.१ पåरचय ६.२ मािहती ąोिाची वर्गवारी ६.३ ÿाथिमक ąोत ६.४ दुÍयम ľोत ६.५ तृतीयक ąोत ६.६ मातहिी संघटन ६.७ सारांश ६.८ ÿij ६.९ अतिररक्त वाचन ६.० उĥीĶे १. ऐितहािसक मािहती ľोतांचे वगêकरण कसे केले जाऊ शकते हे समजून घेणे २. ऐितहािसक मािहती¸या वगêकरणासाठी िविशĶ िनकष समजणे. ३. वगêकरणाची ÿिøया आिण महßव समजून घेणे. ६.१ पåरचय ऐितहािसक मािहती ąोत बरेच आिण िविवध आहेत. पूवê¸या काळापासून ÿाचीन मानव िनरी±ण, ÿयोग, कÐपनाशĉì, युिĉवाद आिण संवेदी इंिþयांĬारे अनुभवाĬारे मािहती उÂपÆन करीत आहे. Âयांनी उÂपÆन केलेली मािहती सवªसाधारणपणे Âयां¸या आवडीसाठी आिण जगÁयासाठी इतरांना िदली गेली. पूवê¸या काळी जेÓहा एखादा माणूस जंगली ÿाणी शोधत असे तेÓहा तो िकंवा ती ताबडतोब इतरांना कळवत असे कì, Âया ÿाÁयाला िदवसाचे जेवण िमळवून देÁयासाठी मारता येईल. आजही ही ÿथा आिĀके¸या दुगªम जंगलांमÅये, अ ॅमेझॉन बेिसन इÂयादéमÅये िदसून येते. मािहतीशी संबंिधत मनुÕयांची ÿाचीन सवय अजूनही अिÖतßवात आहे आिण Ìहणूनच ती अजूनही मािहतीचे शिĉशाली ąोत आहेत. मानवी ÿगती¸या दीघª मागाªवर, अशी वेळ आली जेÓहा मानवाने गुहे¸या िभंती आिण दगडांवर प¤िटंग कłन िकंवा कोłन मािहती रेकॉडª करÁयास सुरवात केली. हळूहळू मीिडया आिण रेकॉिड«ग¸या पĦती बदलÐया. गुहे¸या िभंती आिण दगडांपासून ते िचकणमाती गोÑया, पेिपरस, पाम पाने, चमªपý, कागद आिण शेवटी इले³ůॉिनक माÅयमे असा बदल होत गेला. तसेच िचýांमधून, िचýा¸या लेखनात अ±रे आिण वणªमाला बदलली. १४५० ¸या पूवê, मुþणां¸या शोधापूवê, हÖतिलिखत पुÖतके िलिहली जात. जगातील बö याच भागांमधील लेखक Âयां¸या पुÖतकांची कॉपी कŁन िवøì करीत असत. अथाªत ही िविशĶ munotes.in
Page 88
इतिहासाचे स्रोि:
वर्ीकरण आतण संघटन
85 ÿिøया मोठ्या ÿमाणात पुÖतके तयार कł शकली नाही. छपाई¸या शोधामुळे पुÖतकां¸या िनिमªतीत अनेक पट वाढ झाली. या बदलामुळे पुÖतके, पýके, जनªÐस, वतªमानपý इÂयादी िविवध ÿकार¸या कागदोपýी ľोतांची िनिमªती होऊ लागली. दोन हजार वषा«पूवê úंथालये आिण िवīापीठे यासार´या संÖथा उदयास आÐया. आज¸या ÿमाणानुसार, अले³झांिűयामधील úंथालय जे ईसापूवª ितसö या शतकापासून ते ितसरे शतक या काळात िवकिसत झाले होते. ते एक िवशाल úंथालय होते. ºयात सुमारे चार लाख दÖतऐवज होते. úंथालयाने जगामÅये Âया काळापय«त मानवांनी ÓयुÂपÆन केलेÐया जवळजवळ संपूणª ²ानाचे úंथ तेथे होती आिण मािहतीचा एक उ°म ąोत Ìहणून काम केले. हे आज¸या इंटरनेटसारखे होते जे जगातील सवª भागांमधून िनमाªण झालेली मािहतीचा अकÐपनीय आिण ÿचंड साठा होता. थोड³यात, मािहतीपटां¸या मािहतीपट आिण दÖतऐवजीकरण नसलेÐया ľोतां¸या जÆमाची ही कहाणी आहे. आÌही सवª पुÖतके, वतªमानपýे, मािसके आिण इतर छापील ľोतांसह पåरिचत आहोत. Âयाचÿमाणे हÖतिलिखते, नोट्स आिण सीडी, मायøोिफÐÌस इ. सार´या इले³ůॉिनक ľोत Ìहणून हÖतिलिखत दÖतऐवज पािहले आहेत. ते मुþण नसलेले ľोत आहेत. काही ąोत ÿकाशकांनी तयार केले आिण िवतåरत केले. इले³ůॉिनक िकंवा सूàम-कागदपýे (Ìहणजे मायøो-फॉमªमधील दÖतऐवज) मुिþत केले जाऊ शकतात. Âयांची िकंमत सामाÆयत: असते. हे ÿकािशत ąोत आहेत. ÿबंध सारखे टाइप केलेले ľोत, पýासारखे हÖतिलिखत ľोत, अÿकािशत ľोत आहेत. कागदोपýी ľोता¸या मािहतीत सवा«मÅये समान ÿकारची मािहती नाही. काही ľोत पूणªपणे नवीन मािहती ÿदान करतात जी यापूवê मािहत नÓहती. ते नवीन शोध, नवीन आिवÕकार, नवीन कÐपना, नवीन संकÐपना इÂयादéिवषयी मािहती देऊ शकतात Âयांना ÿाथिमक ąोत Ìहटले जाते. उदाहरणाथª एखादया संशोधन िनयतकािलकात नेहमीच नवीन िनÕकषª नŌदिवणाö या संशोधन लेखांचा समावेश असतो. ÿाथिमक ľोतांकडून मािहती गोळा कłन आणखी एक ÿकारचा मािहती ľोत ÓयुÂपÆन केला जातो. ÿाथिमक ąोतांकडून गोळा केलेली मािहती पĦतशीरपणे संकिलत केली जाते आिण पुÖतक, जनªल इÂयादी¸या łपात ÿकािशत केली जाते. या ÿकारचे ľोत दुÍयम ľोत Ìहणून ओळखले जातात. भारतीय ऐितहािसक पुनरावलोकन हे मािहती¸या दुÍयम ľोतांचे उदाहरण आहे. तृतीयक ľोतांशी संबंिधत ÿकाशने काहीवेळा दुÍयम ąोतां¸या आधारे तयार केली जातात. úंथसूची दुÍयम ľोत आहे. आता, जर एका úंथसूचीवłन दुसरी úंथसूची तयार केली गेली तर ती तृतीयक ľोत असेल. संदभª ľोतांसाठी मागªदशªक देखील तृतीयक ľोत आहेत कारण संदभª ľोत दुÍयम ľोत आहेत. रंगनाथन यांनी दोन िभÆन āॉड úुÈस मॅøो डॉ³युम¤ट्स आिण मायøो डॉ³युम¤ट्स तसेच पारंपाåरक व पारंपाåरक कागदपýे नसलेली कागदपýे िवभागली आहेत. याचा उÐलेख पुढे आलेला आहे. ६.२ मािहती ąोताचे वगêकरण मािहतीपट आिण कागदपý नसलेले, मुिþत आिण नॉन-िÿंट, ÿकािशत आिण अÿकािशत, मॅøो आिण सूàम, पारंपाåरक आिण अपारंपåरक अशा मािहती¸या ľोतां¸या िविवध ÿकारांबĥल एक चांगली कÐपना िमळाली आहे. मािहतीनुसार दÖतऐवजीकरण ľोत ÿाथिमक, दुÍयम आिण तृतीयक Ìहणून िवभािजत केले जाऊ शकतात. munotes.in
Page 89
इतिहास संशोधन पद्धिी
86 अ) मािहतीपट ľोत: कागदपýां¸या łपातील सवª ľोत कागदोपýी ľोत असतात. आता पुÖतके, िनयतकािलके, हÖतिलिखत, िÓहिडओ टेप, संगणक फाइल समािवĶीत आहे, मािहतीकोष, मािहतीपट ľोतांची िनवडक यादी खाली िदली आहे: पुÖतके १ ÿबंध २ मोनोúाÉस ३ पाठ्यपुÖतके ४ संदभª पुÖतके ५ हÖतिलिखत ६ िनयतकािलके ७ ÿबंध ८ पåरषद कागदपýे ९ Öमृती १० लेख (लोकिÿय, तांिýक, संशोधन) ११ डायरी १२ पýे १३ ऑिफस फायली १४ सीडी-रॉम रेकॉिड«ग १५ िÓहिडओ रेकॉिड«ग १६ डेटाबेस १७ संगणक फायली १८ ÿयोगशाळे¸या नोटबुक ब) दÖतऐवजीकरण नसलेले (अिलिखत) ľोत: मािहतीचे तीन ÿकारचे अिलिखत ľोत आहेत. ते Ìहणजे मानव, संÖथा आिण वÐडª वाइड वेब होत. मानव • मािहती Óयावसाियक • सÐलागार त² ľोत Óयĉì • सामाÆय पुŁष इ. संÖथा: • आंतरराÕůीय एजÆसी • सरकारी मंýालये आिण िवभाग • संशोधन आिण िवकास संÖथा शै±िणक संÖथा • सोसायट्या • पिÊलिशंग हाऊसेस • मुþण संÖथा munotes.in
Page 90
इतिहासाचे स्रोि:
वर्ीकरण आतण संघटन
87 • āॉडकािÖटंग हाऊसेस • úंथालये आिण मािहती क¤þे • संúहालये • अिभलेखागार (संúहण) • ÿदशªन • डेटाबेस िवøेते • मािहती िवĴेषण क¤þे • संदभª क¤þे इ. i) मुþण (िÿंट)ąोत: मुþण Öवłपात असलेले सवª ľोत हे मुþण ľोत आहेत. ऑफिÿंट ľोतांची काही उदाहरणे खाली िदली आहेत: • पुÖतके • िनयतकािलक • पेटंट्स • मानक • पåरषद कागदपýे ÖमृतीिचÆहे • अहवाल (तांिýक, ÿशासकìय, सहल) • लेख (लोकिÿय, तांिýक, संशोधन) ii) अÿकािशत (न छापलेले) ąोत डॉ³युम¤टरी ąोत जे छापलेले नाहीत ते सवª अÿकािशत (नॉन-िÿंट) ąोत आहेत, जसे कì : हÖतिलिखते (टाइप केलेले िकंवा हÖतिलिखत) पी. एच. डी व एम.िफल चे ÿबंधन • ÿकÐप अहवाल (टाइप केलेले) • डायरी • पýे • ऑिफस फायली • ÿयोगशाळे¸या नोटबुक • मायøोफॉमª • सीडी रेकॉिड«ग • िÓहिडओ रेकॉिड«ग • डेटाबेस • संगणक फायली • ई-ÿकाशने • मानव munotes.in
Page 91
इतिहास संशोधन पद्धिी
88 • संÖथा • वÐडª वाइड वेब इ. ii) ÿकािशत ąोत: हे ąोत मुिþत आिण अमुिþत दोÆही दÖतऐवजीकरण ąोत आहेत. ÿकाशकांĬारे मोठ्या सं´येने ÿती आणÐया जातात, सामाÆयत: िकंमती¸या जुÆया असतात. काही उदाहरणे खालीलÿमाणे आहेत. • पुÖतके • िनयतकािलक • पेटंट्स • मानक • पåरषद कागदपýे • ÖमृतीिचÆहे • फेÖटिøÉटन • सीडी रेकॉिड«ग • िÓहिडओ रेकॉिड«ग • डेटाबेस इ. iii) अÿकािशत ľोत: हे कागदोपýी ľोत मोठ्या सं´येने ÿती ÿकािशत केले जात नाहीत आिण सहसा िवøìसाठी नसतात. अÿकािशत ľोत कधीकधी ÿकािशत ąोतांमÅये देखील बदलू शकतात. उदाहरणाथª, रवéþनाथ टागोर यांनी िलिहलेली पýे नंतर¸या काळात िवĵभारतीने पुÖतक Öवłपात ÿकािशत केली. अÿकािशत ľोतांची काही उदाहरणे खाली िदली आहेत: • हÖतिलिखते (टाइप केलेले िकंवा हÖतिलिखत) • पीएच.डी. व एम.तिल चे प्रबंधन • ÿकÐप अहवाल (टाइप केलेले) • डायरी • पýे • ऑिफस फायली • ÿयोगशाळे¸या नोटबुक • आठवण • वैīकìय नŌदी इ. आपली ÿगती तपासा १) मातहिी स्रोिांचे वर्ीकरणाचे वणगन करा. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- munotes.in
Page 92
इतिहासाचे स्रोि:
वर्ीकरण आतण संघटन
89 ६.३ ÿाथिमक ąोत नÓयाने ÓयुÂपÆन केलेली मािहती, संशोधनाचे मूळ कायª िकंवा आधीपासून ²ात तÃयांचा नवीन अथª लावÐयास एखाīा ľोतास ÿाथिमक ľोत मानले जाईल. कागदपý मूळ संशोधनाचा पिहला आिण बö याचदा ÿकािशत केलेला भाग असतो. ÿाथिमक ľोतांमधील मािहती सामाÆयतः िवखुरलेली आिण असंघिटत असते. मोनोúाÉस ÿाथिमक ľोत असतात. मोनोúाफ हे मुळात लांब संशोधन लेख िकंवा िविशĶ थीमवरील एक लहान पुÖतक असतात. हे ल±ात ठेवले पािहजे कì केवळ संशोधन मोनोúाफ हे ÿाथिमक ąोत आहेत.. कागदपýांचा संúह - कधीकधी एखाīा िविशĶ िवषयावर लेख एकिýत केले जातात िकंवा एखाīा िविशĶ Óयĉìचे योगदान िदलेले असते आिण पुÖतका¸या Öवłपात आणले जाते. पाठ्यपुÖतके आिण पुिÖतकांना काही इितहासकारांनी ÿाथिमक ľोत मानले आहेत, ºयांना इतरांनी दुÍयम िकंवा तृतीयक ľोत मानले आहेत. मािलका, जनªÐस आिण मािसके जनªÐस, मािसके आिण साप्तातहक ÿाथिमक ąोत असू शकतात पण सवª मािलका ÿाथिमक ľोत असतीलच असे नाही. वृ°पýे इतरां¸या यादीतून वगळली जातात कारण ती वै²ािनक आिण तांिýक सािहÂयांशी संबंिधत नसतात. या वगêकरणात सािहÂया¸या संपूणª ÓयाĮीचा समावेश आहे. वतªमानपýांमÅये ÿाथिमक मािहती असते आिण ितचे Èलेसम¤ट येथे योµय आहे. तांिýक कॅटलॉग सामाÆयत: उÂपादकांचे कॅटलॉग असतात आिण Óयापार सािहÂय तयार करतात. तसेच उÂपादकांनी िदलेली उÂपादने, ÿिøया इÂयादéसह पुरवलेली मािहती पýके देखील Óयापार सािहÂय तयार करतात. ते ÿाथिमक ľोत आहेत. तथािप, ÿाथिमक सािहÂयावर आधाåरत मािहती पýके दुÍयम ľोत आहेत. आमंýण पý एक मािहती काडª आहे. अगदी पोÖटकाडªमधील एक पý देखील एक मािहती काडª आहे. िविवध ±ेýात मािहती काडª अिÖतßवात आहेत. जरी आपÐयाला जनªल एिडटरकडून मािहती िमळेल कì आपला लेख ÿकाशनासाठी Öवीकारला गेला आहे हे देखील या ®ेणीतील एक उदाहरण आहे. हÖतिलिखते आिण गॅली - हÖतिलिखत पुÖतक िकंवा इतर कोणतेही दÖतऐवज िकंवा टाइप केलेले लेख िकंवा इतर असू शकते जे ÿकाशनासाठी पाठवले गेले आहे. गॅलरी हा िÿंटरचा पुरावा आहे. हे सवª मूळ कागदपýे आहेत आिण Ìहणूनच हस्ितलतििे व र्ॅली हे ÿाथिमक ľोत अंतगªत येिाि. डेटा फाइÐस संगणकìकृत फायली असतात ºयात डेटा असतो. जर डेटा ÿाथिमक ľोतांचा असेल तर डेटा फाइÐस ÿाथिमक ľोत म्हणून मान्यिा तिली जािे. ६.४ दुÍयम ąोत हे ÿाथिमक ľोतांवर कमी-अिधक ÿमाणात अवलंबून असलेले ľोत दुÍयम ľोत असतात. दुÍयम ľोतांमधील मािहती एका िनिIJत योजनेनुसार आयोिजत आिण ÓयविÖथत केली जाते. अनुøमिणका आिण अमूतª िनयतकािलके हे दुÍयम ľोतांचे munotes.in
Page 93
इतिहास संशोधन पद्धिी
90 उदाहरण आहे. िनयतकािलके अनुøमे िनयिमतपणे िनयतकािलकांची िकंवा काही ÿकार¸या ÿकाशनांची सामúी अनुøिमत करते, तर िनयतकािलकांसिहत िनयतकािलकांचे सारांश देखील संतिप्त मातहिी देते. सारांश सूचक िकंवा मािहतीपूणª असू शकते. अनुøमिणका आिण सारांशपर िनयतकािलक एकतर सामान्य स्वरूपवर िकंवा िविशĶ थीमवर आधाररि असू शकतात. कोणÂयाही सारांशपर आिण अनुøमिणका िनयतकािलकात आपणास ल±ात येईल कì समान िवषयाचे लेख एकý ठेवले जािाि. जरी लेखात उदासीन भाषा असेल तरीही आपÐयाला Âयाच भाषेत महत्वपूणग सारांश सापडतील. एक ÿकारे ते भाषे¸या अडथÑयावर मात करीिाि. ÿाथिमक ľोतां¸या úंथसूचक मािहती सहसा दुÍयम ąोतांमÅये िदÐया गेÐयामुळे हे ąोत ÿाथिमक ľोतां¸या मािहतीसाठी उपयोगी पडतात. दुÍयम ľोतां¸या देखील पुनरावलोकन लेखात, िविशĶ कालावधीसाठी िविशĶ िवषयावरील संपूणª मािहती ÿथम गोळा केली जाते, ितचे संपादन कłन शेवटी एक अहवाल िलिहला जातो. ºयामÅये संपूणª ÿकरण एकिýतपणे आयोिजत केले जाते. सामाÆयतः बहòतेक संदभª पुÖतके ÿाथिमक ľोतांकडील सामúी देखील काढतात. आपली ÿगती तपासा १) िुय्यम संशोधनांवर तटप तलहा. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ६.५ तृतीय ąोत हे ąोत पूणªपणे दुÍयम ľोतांवर िकंवा ÿाथिमक आिण दुÍयम ľोतांवर अवलंबून असतात. 'संदभª ľोतांचे मागªदशªक' आिण 'úंथसूचéचे úंथ' सारखे ąोत तृतीय ľोताची उदाहरणे आहेत. हे ąोत ÿाथिमक ľोत तसेच दुÍयम ľोतांसाठी चावी / िकÐली सारखे कायª करतात. काही लेखकांनी िनद¥िशका, वषªपुÖतके इÂयादéना ÿाथिमक आिण दुÍयम ľोत वापरÁयास मदत करणाö याला तृतीयक ľोत Ìहणून मानले. चालू असलेÐया संशोधन ÿकÐपां¸या िनद¥िशका सार´या ľोत आहेत, जे तृतीय ąोत Ìहणून मानले जाते. दीघª (मॅøो) आिण सुàम (मायøो) ľोत: पुÖतकातील दीघª / मॅøो िवचारांना मूतª ÖवŁप देणारी कागदपýे दीघª / मॅøो दÖतऐवज आहेत आिण िनयतकािलकामधील लेखांसारखे सूàम िवचारांना मूतª ÖवŁप देणारे हे सूàम दÖतऐवज आहेत. हे ल±ात घेणे आवÔयक आहे कì मायøोफॉमªमधील दÖतऐवज नेहमी सूàम दÖतऐवज नसतात कारण मायøोिफÐम एखाīा मॅøो दÖतऐवज िकंवा जनªलमÅये सूàम दÖतऐवज स्थान तनतिि करू शकिे. munotes.in
Page 94
इतिहासाचे स्रोि:
वर्ीकरण आतण संघटन
91 पारंपाåरक आिण अपारंपåरक ľोत: पारंपाåरक ąोत Ìहणून कागदावर छापलेली पुÖतके आिण अपारंपåरक ľोत Ìहणून मायøोिफÐम, पुनमुªद्रण साधन इÂयादी कागदपýे होत. वगêकरणाची उपयुĉता: i) संúहा¸या योµयतेसाठी कागदपýांचे वगêकरण केÐयाने सकाराÂमक मदत िमळते. उदाहरणाथª लायāरीतून िनयिमत िनयतकािलके पािहजे असतील तर पटकन िमळतात. úंथालयात दुÍयम ľोता¸या तुलनेत ÿाथिमक िनयतकािलके अिधक असतील तर संúह संतुिलत आिण संशोधनासाठी अिधक उपयुĉ मानला जाईल. कोणÂयाही वै²ािनक úंथालयात िजथे िजथे ÿाथिमक कागदपýांचे वचªÖव असते तेथे खरोखर चांगÐया संúह होÁयाचे िचÆह असते. ii) वगêकरण वापłन एखाīा िविशĶ ±ेýाचे संशोधन-हेतू िकती ÿमाणात आहे हे िनधाªåरत करणे श³य आहे. एखाīा िविशĶ ±ेýाची वतªमान िनयतकािलके ¶या नंिर ÿाथिमक आिण दुÍयम ąोतांमÅये Âयांचे वगêकरण करा आिण नंतर ÿÂयेक ®ेणीतील िनयतकािलकांची ट³केवारी शोधा. ट³केवारी हे संशोधन ±ेýासाठी िकती ÿमाणात आहे हे दशªवेल. जर एखाīा ±ेýात ५०% पे±ा जाÖत िनयतकािलक ÿाथिमक असतील तर ते ±ेý िनिIJतच अनुसंधानÿधान आहे. आपली ÿगती तपासा १) िृिीय स्त्रोताची व्याख्या īा. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ६.६ मािहती संघटन ÿभावी ľोतांचा उपयोग कłन महत्वपूणग ऐितहािसक िलखाण केले जाऊ शकते. त्यासाठी तÃयांचे संघटन वेगवेगÑया पĦतीने केले जाते. १) संदभª úंथानुसार िटपण घेणे - संशोधन िवषयाशी संबंिधत वाचन करीत असताना अनेक úंथ हाताळावे लागतात. अशावेळी मािहतीची सरिमसळ होऊ नये Ìहणून ÿÂयेक úंथासाठी एक Öवतंý वही कłन Âया úंथातील नŌदी तपशीलवार ¶याÓयात. ही संकिलत मािहती नंतर संशोधन अहवाल िलहीत असताना वापरली जाते. २) संशोधन िवषया¸या पैलूनुसार िटपण घेणे - संशोधनाचे िविवध पैलू अथवा उपिवषय, ÿकरणे यांची मािहती संशोधकाला असते ; Âयामुळे एखादा úंथ अËयासताना Âया munotes.in
Page 95
इतिहास संशोधन पद्धिी
92 úंथातून सवª मािहती एकाच िठकाणी न घेता आपÐया संशोधन आराखड्यातील िविवध पैलूंनुसार वेगवेगळी िटपणे या पĦतीत घेतली जातात. उदा. राजकìय, सामािजक, आिथªक वा सांÖकृितक मािहती. या पĦतीमुळे उपिवषयानुसार मािहतीचे संकलन होऊन शोधÿबंध िलिहताना ÿकरणे िलिहणे सुकर होते. ३) फाईल पĦतीनुसार िटपण घेणे - या पĦतीत िटपणे घेताना Öवतंý, सुटे कागद संदभª घेÁयासाठी वापरले जातात. ÿÂयेक úंथातील मािहती सुट्या कागदावर घेऊन Âयावर संदभª úंथाची मािहती ठेवली जाते व गरजेनुसार हे कागद लेखन करताना वापरता येतात. ÿÂय± लेखनात संदभª देताना कागदावर िदलेÐया संदभाªचा वापर करणे सुलभ असते. ४) काडª पĦतीनुसार िटपण घेणे - संशोधनासाठी िटपणे घेताना वापरात असलेली काडªपĦती ही सवाªत Óयवहायª पĦती मानली जाते. ही पĦत ®म व वेळेची बचत करणारी आहे. या पĦतीचे तीन फायदे आहेत. १) सवª महßवाची मािहती एकý व संि±Įपणे एकाच काडाªवर िमळते. २) िवषया¸या मांडणीसाठी कालøम, िवषय, ÿकरणे यानुसार काडाªचे वगêकरण करता येते. ३) काडाªवर संदभª úंथाचे नाव असÐयामुळे संदभªúंथ सूची आīा±रानुसार लवकर तयार होते. काडªपĦती वापरताना काडाª¸या एकाच बाजूवर िटपण ¶यावे, काही महßवाची अवतरणे असÐयास काडाª¸या मागील बाजूस Âयांची नŌद ठेवावी. मु´य Ìहणजे एका मुīासाठी Öवतंý काडª वापरावे. ÿÂयेक काडाªवर िवषय अथवा उपिवषयाची मािहती, Âयािवषयी मुĥेसूद संि±Į मािहती, úंथाचे िशषªक, लेखक - संपादकाचे नाव, ÿकाशकाचे नाव, Öथळ, वषª आिण ºया पृķावłन संदभª घेतला आहे, Âयाचा पृķ øमांक नŌदवावा. या सवª नŌदी / िटपणे एकाच काडाªवर घेतÐयामुळे शोधिनबंध / ÿबंध िलिहताना काडª वापरणे सोयीचे जाते. काडाªवर नŌदी / िटपणे घेताना पुढीलÿमाणे नमुÆयादाखल काडाªनुसार ¶याÓयात. िवषय / उपिवषयाचे शीषªक िदनांक.……….. मुīासंदभाªत संि±Į मािहती …. ……………………………...……………. ………………………………………….…… ……………………………………..……….. संपादकाचे नाव / लेखकाचे नाव- ………..., खंड ø.- ……., ÿकाशक-..........., Öथळ - ………., वषª -........, आवृती -.........., पृķ øमांक -.......... वरीलÿमाणे काडाªवर संदभª úंथातून नŌदी घेतÐयावर Âया काडाªवर øमांक टाकू नयेत, कारण िवषय / घटकानुसार øमाने लावणे सोयीचे होते. िटपण घेÁया¸या अÆय पĦतीपे±ा ही काडª पĦत अिधक सोयीÖकर मानली जाते. कारण एकाच ŀिĶ±ेपात काडाªवरील मािहती आपणास िमळते व Âयासंदभाªत अिधक मािहती पुÆहा पाहावयाची गरज भासÐयास काडाªवरील संदभª लगेच उपलÊध असतो. काडाªमुळे तळिटपा, संदभª देणे व úंथसूची बनिवणे अÂयंत सुलभ जाते. िवषयानुसार पĦतीचा वापर करावा, या पĦतीिशवाय गटचचाª, Åविनमुþण, छायािचýण इ.चाही संशोधनात उपयोग होतो. munotes.in
Page 96
इतिहासाचे स्रोि:
वर्ीकरण आतण संघटन
93 अ) िडिजटल फायली तयार करणे: अिभलेखांगारामÅये भेट िेवून िलिखत नोट्स Óयितåरĉ डझनभर िकंवा अगदी शेकडो छायािचýे िकंवा Öकॅन कागदपýे अभ्यासने व त्याची तटपण घेणे िारच कष्टाचे काम आहे परंिु आपण आपÐया संगणकावर नोट्स घेत असÐयास िकंवा Âयास हÖतांतåरत करीत असÐयास, मौÐयवान मािहती गमावÁयाची िकंवा कागदपýांसाठी योµय उĦरण गहाळ होÁयाची श³यता असते. Âया सवª फायली कशा ÓयविÖथत ठेवता येतील? मूलभूत नोट्स घेÁया¸या ÿणालéÿमाणेच, संशोधकांना Âयां¸या Öवत:चा संशोधन ÿकÐप आिण सवयé¸या आधारे फायली आयोिजत करÁयासाठी एक तवतशष्ट ÿणाली िवकिसत करावी लागेल. मािहती तंý²ानाचा वापर कŁन िडिजटल फायली दोन मूलभूत घटकांमÅये जोडणे श³य होईल. जेÓहा आपण मािहती तंý²ाना¸या महाजाळातील नवीन संúहणावर पोहोचता तेÓहा आपÐयाला आकाªइÓह¸या नावाने एक नवीन इले³ůॉिनक फोÐडर तयार करणे आवÔयक असते. उदाहरणाथª, जेÓहा आपण नवीन संúहणास भेट īाल Âया िदवशी तीन Öवतंý संúह पाहत असÐयास, आपण ºया िविशĶ संúहाची अÆवेषण करÁयाची योजना आखत आहात Âयाकåरता मोठ्या आकाªइÓह फोÐडर अंतगªत आपÐयाला तीन Öवतंý फोÐडर तयार करÁयाची आवÔयकता आहे. संकलन फोÐडसªमÅये आपण घेतलेले छायािचý रेकॉडª करÁयासाठी िकंवा िलिखत दÖतऐवजांचे उतारे आिण वणªन करÁयासाठी आपÐयाला वडª ÿोसेिसंग ÿोúाममÅये नवीन दÖतऐवज सुł करणे आवÔयक आहे. छायािचýण करताना, आपÐयाला बॉ³सची बाहेरील लेबले, फोÐडर लेबले आिण Öवतःच कागदपýांची छायािचýे घेणे आवÔयक आहे. नंतर, संúहातील मु´य दÖतऐवजावर आपÐयाला कोणती छायािचýे घेÁयात आली आहेत याची नŌद ठेवणे आवÔयक आहे आिण िविशĶ दÖतऐवजांना उĦरण देणे आवÔयक आहे. या ÿणालीचा फायदा असा आहे कì, आपण िकÂयेक आठवडे िकंवा काही मिहÆयांनंतर आपÐया नोट्सकडे परत पाहó शकता आिण िलÈयंतåरत कागदपýे िकंवा छायािचýे संúह मूळपणे कोठे सापडले याची आठवण कłन देऊ शकतो आिण संúहासाठी संपूणª उĦरण ÿदान कł शकतो. या नŌदीचा उपयोग तळटीपा देताना होत असतो. तथािप गैरसोय ही आहे कì, दÖतऐवजाचा मागोवा घेÁयासाठी कोणता संúह होता हे आपÐयाला आठवÁयाची आवÔयकता आहे (गूगल डेÖकटॉप आिण िवंडोज सचª सार´या अनुÿयोग या ÿिøयेस सुलभ करÁयास मदत कł शकतात). ही ÿणाली काहéसाठी चांगले कायª करीत असतानाही, कìवडªसह असं´य संúहात ते कायª करीत असÐयास इतरांना ते गŌधळात टाकणारे वाटू शकतात. ÿÂयेक इितहासकारांनी Âयां¸या िविशĶ ÿकारची आकाªइÓह मटेåरयल तयार करÁया¸या Öमृती व आठवणी ल±ात ठेवÁयासाठी Âयां¸या सामÃयाªनुसार एक अिĬतीय ÿणाली मातहिी िंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने िवकिसत केली पािहजे. बी) िफिजकल फाइÐस तयार करणे : ऐितहािसक संशोधक Ìहणून, आपण बहòधा मूळ अतभलेिीय (आकाªइÓहल) कागदपýां¸या फोटोकॉपी तसेच आकाªइÓहजमधून परवानगी फॉमª आिण पेपरवकªचा संúह िमळवतो. आपण आकाªइÓ×जमÅये आपले काम सुł करताच या ÿकार¸या munotes.in
Page 97
इतिहास संशोधन पद्धिी
94 फायली कशा संúिहत कराÓयात याचा िवचार करतो. आपण त्याचे तडजीटायझेशन करु शकिो का? काही दशकांपूवê लोक मूळ कागदपýांचे मोठ्या ÿमाणात छायाÿती बनवत असत. गेÐया काही वषा«मÅये, संशोधक, इितहासकार छायािचýांमधून संगणकात संúिहत िडिजटल छायािचýे, Öकॅन आिण ůाÆसिøÈशन करणे सुł केले आहे. तथािप, काही कागदपýे फĉ अटळ अथवा अपåरहायª असतात. आपण आपले संशोधनाचे काम सुł करताच, आपÐया वाढÂया वैयिĉक संúहणासह या ÿकारचे दÖतऐवज कसे संúिहत केले जातील याचा िवचार करायला पािहजे. आपण मोठ्या सं´येने फोटोकॉपी बनवत असले तरी आपण आपÐया िवषयावर, कालøमानुसार िकंवा थीमॅिटकŀĶ्या अिधक िविशĶ असलेÐया संघटनाÂमक ÿणाली आपÐया संशोधन पर कामा¸या गरजेची पुतªता करÁयासाठी तयार करÁयाचा िवचार केला पािहजे. आपली ÿगती तपासा : प्र. १. मातहिी (साधने) च्या संघटनाचे महत्त्व स्पष्ट करा. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ६.७ सारांश / िनÕकषª रेकॉड्ªस आिण मािहती ÓयवÖथापन हे एक साधन आहे, जे ÓयवÖथापकांĬारे कोणते रेकॉडª िटकवायचे आिण िकती काळ आिण कोणÂया रेकॉडª टाकून īायचे हे िनधाªåरत करÁयासाठी वापरले जाते. यात दÖतऐवज ÓयवÖथापन ÿणाली, ÿमािणत फाइल योजना, अनुøमिणका इ. सार´या नŌदéमÅये सुधारÁयासाठी साधने सīिÖथतीतील समािवĶ असतात. रेकॉड्ªस आिण मािहती ÓयवÖथापनाची िशÖत संÖथे¸या नŌदéसाठी चाचÁया आिण मानदंड लागू करते, Âयांचे मूÐय गट आिण इतर दोÆही ठरवते. संभाÓय वापरकत¥ रेकॉड्ªस ÓयवÖथापक सव¥±ण आिण नŌदéचे ÿकार आिण कायª यांचे अनुसार वगêकरण करतात. धारणा आिण िवÐहेवाटीसाठी रेकॉडª शेड्यूल करÁयासाठी ते ÿÂयेक ®ेणीचे मूÐयांकन करतात. काही नŌदी (रेकॉडª) कायमÖवŁपी संशोधनासाठी उपयुĉ ठरतात. संशोधनासाठी जर योµयåरÂया नŌदी (रेकॉडª) संघिटत केली गेली आिण जतन केली गेली तर या सद्यतस्थिीिील नसलेले रेकॉड्ªस संÖथे¸या आकाªइÓ×स बनतात. ते संÖथेची मूÐये, िøयाकलाप आिण लàय ÿितिबंिबत करतात. munotes.in
Page 98
इतिहासाचे स्रोि:
वर्ीकरण आतण संघटन
95 ६.८ ÿij १. ऐितहािसक ľोतां¸या वगêकरणाचे िविवध पैलू सांगा. २. ľोतां¸या संघटन¸या ÿिøयेवर चचाª करा. ३.िविवध ÿाथिमक ľोतांवर एक लहानसे िटपण िलहा. ४. िविवध दुÍयम ąोतांवर एक लहानसे िटपण िलहा. ९.९ अितåरĉ वाचन १) गॅराघन जीएस, गाइड टू िहÖटोåरकल मेथड, Æयूयॉकª, फोडªहॅम युिनÓहिसªटी ÿेस, १९९६. २) गॉटÖटेक, एल., अंडरÖटँिडंग िहÖůी, Æयूयॉकª, अÐĀेड ए. नॉफ, १९५१. ३) मॅकिमलन जे.एच. आिण शुमंदर एस., åरसचª इन एºयुकेशन: अ कÆसȸयुअल इंýोड³शन बोÖटन एमए: िलटल āाउन आिण कंपनी, १९८४. ४) शेफर आर.जे., गाईड तू िहÖटोåरकल मेथड, इिलयÆस: डोसê ÿेस, १९७४. ५) शांता कोठेकर, इितहास तंý आिण तßव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन नागपूर, ितसरी आवृ°ी, २०११. ६) ®ीिनवास सातभाई, इितहास लेखन शाľ, िवदया बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद, २०११. ७) ÿभाकर देव, इितहास एक शाľ, कÐपना ÿकाशन, नांदेड, १९९७. ८) सरदेसाई बी. एन., इितहास लेखन पĦती, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००४. munotes.in
Page 100
इतिहास संशोधन पद्धिी
96 ७ इितहास लेखानातील समÖया- साधनांचे परी±ण घटक रचना ७.० उतिष्टे ७.१ प्रस्िावना ७.२ बतहर्रंग पर्रीक्षण ७.३ अंितर्रंग पर्रीक्षण ७.३.१ सकार्रात्मक पर्रीक्षण ७.३.२ नकार्रात्मक पर्रीक्षण ७.४ सार्रांश ७.५ प्रश्न ७.६ अतिरर्रक्त वाचन ७.० उिĥĶे : १. साधनांची सत्यिा व तवश्वासाहतिा समजून घेणे. २. संशोधनािील शाľोक्त पद्धतिने केलेली िपासणी करणे. ३. साधनांचे अंितर्रंग व बतहतर्रंग परर्रक्षण कर्रणे ७.१ ÿÖतावना इतिहास म्हणजे गिकाळाची कपोलकतपपि कथा नव्हे, िर्र जे प्रत्यक्ष घडले त्याचे तनवेदन इतिहासलेखाि अपेतक्षि असिे. गिकाळाि काय घडले, कसे घडले ही मातहिी देण्याचे काम मूळ कागदपत्रे कर्रिाि. पर्रंिु त्यािून तमळणाऱ्या मातहिीचे पर्रीक्षण आवश्यक असिे. इतिहासाचे संशोधन ही इिर्र सवतच ज्ञानशाखांिील संशोधनाप्रमाणे, एक प्रदीघत प्रतिया असिे. िी कर्रीि असिाना योग्य फतलि हािी पडावे यासाठी तिच्यािील महत्त्वाच्या टप्प्यांची जाण संशोधकाला असावी लागिे. प्रत्येक ज्ञानशाखेची संशोधनाची प्रतिया वेगवेगळ्या प्रकार्रची असिे. इतिहास संशोधकाला गिकालीन तलतखि साधनांचा वापर्र बऱ्याच मोठ्या प्रमाणावर्र कर्रावयाचा असिो. त्यामुळे ऐतिहातसक तलतखि सामुग्री कोठे उपलब्ध असेल याचा शोध संशोधकाला प्रथम घ्यावा लागिो. केवळ ऐतिहातसक मातहिीच्या आधार्रे इतिहासाला आकार्र येि नाही हे जर्री सत्य असले िर्री त्या खेर्रीजही इतिहासग्रंथाची इमार्रि उभी होि नाही हे ही तििकेच सत्य आहे. मूळ ऐतिहातसक सामुग्रीच्या संकलनानंिर्रचा दुसर्रा महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे मूळ साधनांची सत्यासत्यिा पडिाळून पाहणे हा होय. इतिहास म्हणजे गिकाळाची कपोलकतपपि कथा नव्हे, िर्र जे प्रत्यक्ष घडले त्याचे तनवेदन इतिहासलेखाि अपेतक्षि असिे. गिकाळाि काय घडले, कसे घडले ही मातहिी देण्याचे काम मूळ कागदपत्रे कर्रिाि. पर्रंिु त्यािून तमळणाऱ्या मातहिीचे पर्रीक्षण आवश्यक असिे. वितमानकाळाि घडणाऱ्या घटनांच्या वणतनाि munotes.in
Page 101
इतिहास लेखानािील समस्या
- साधनांचे पर्रीक्षण
97 खऱ्याखोट्याची जशी सर्रतमसळ झालेली अनेकदा आढळिे िशीच िी गिकाळाची मातहिी देणाऱ्या कागदपत्रांि झालेली असण्याची शक्यिा नाकार्रिा येि नाही. म्हणून िी मूळ साधने ित्कालीन आहेि की नाही. आतण त्यािून तमळणार्री मातहिी तवश्वासाहत आहे की नाही याची खािर्रजमा करून घेणे तनकडीचे ठर्रिे. मातहिीच्या सत्यिेतवषयी पूणत खात्री पटपयाखेर्रीज त्याचा वापर्र ऐतिहातसक पुर्रावा म्हणून कर्रिा येि नाही. ऐतिहातसक कागदपत्रांच्या पर्रीक्षणाचा टप्पा तचतकत्सात्मक व तवश्लेषणात्मक स्वरूपाचा असिो. ह्या टप्प्याच्या दर्रम्यान संशोधकाची भूतमका िपासण्याची असिे. ज्याप्रमाणे गुप्तहेर्र खात्यािील िपासनीस डोळे व कान उघडे ठेऊन घडलेपया घटनेचा सूक्ष्मपणे िपास कर्रिो, िसेच काम यावेळी संशोधकाला कर्रावयाचे असिे. यासाठी त्याला कुशाग्र, िपलख बुद्धी, जशा घडपया असे ऐकिो अगर्र वाचिो, त्या खर्रोखर्र घडपया का? आतण जसे वाचिो आतण लेखनाि पार्रखून खऱ्या घेतलेपया मातहिीलाच पुर्राव्याचे स्वरूप प्राप्त होिे. व त्याचा उपयोग इतिहास िनरपे± व तववेक आतण कायम वृत्ती असावी लागिे. ज्या घटना घडपया आतण िशाच घडपया का? याची शहातनशा कर्रणे अगत्याचे असिे; कार्रण तवश्वासाहतिेच्या तनकषावर्र लेखनाि कर्रिा येिो. घतटिे (Facts) हा इतिहासलेखनाचा मूळ आधार्र असिो. या संदभाति "घटनातनतििी हा पर्रीक्षणाचा मुख्य उिेश असिो, कार्रण पुढील सवत प्रतियांचा मूळ आधार्र परर्रतक्षि घटना असिाि." हे हॉकेट यांचे तवधान ह्या महत्त्वाच्या मुद्यावर्र नेमके बोट ठेवणार्रे आहे. संकतलि कागदपत्रांिील मातहिी पुर्राव्यादाखल वापर्रिा येईल की नाही याची तनतििी कर्रण्यासाठी संशोधकाला त्यावर्र पर्रीक्षणाची प्रतिया कर्रावी लागिे. तवश्वसनीयिा तनधातरर्रि कर्रण्यासाठी कागदपत्रांवर्र दोन प्रकार्रचे संस्कार्र कर्रावे लागिाि. िे म्हणजे कागदपत्रांचे बाह्यांग पर्रीक्षण आतण त्यांचे अंितर्रंग पर्रीक्षण हे होि. यालाच इंग्रजीि अनुिमे Heuristics आतण Hermeneutics असे म्हणिाि. ७.२ बिहर«ग परी±ण (External Criticism) पर्रीक्षण ही कागदपत्रांच्या िपासणीची प्राथतमक प्रतिया होय. ऐतिहातसक कागदपत्रे हािी आपयानंिर्र त्यांची सत्यिा पार्रखून घेण्यासाठी सुरुवािीला त्या कागदपत्रातवषयी स्विःलाच काही प्रश्न तवचार्रावे लागिाि. त्या कागदपत्राच्या खर्रेपणातवषयी शंका उपतस्थि करून िपासणीला प्रार्रंभ कर्रावयाचा असिो. िे प्रश्न पुढीलप्रमाणे १) संशोधनासाठी तनवडलेपया तवषयासंबंधी िो कागद आहे की नाही? २) कागद मूळ स्वरूपाि आहे की नक्कल आहे- खर्रा आहे की बनावट? ३) कागदाचा लेखक संशोधन तवषयाच्या काळाशी तनगडीि आहे का? ४) कागदाि आलेला तवषय संशोधनतवषयाच्या काळाशी सुसंगि आहे की नाही? ५) कागदाि स्थळाचा उपलेख आहे का? असपयास िो संशोधन तवषयाच्या स्थलमयातदेशी जुळिो का? ह्या प्रश्नांचा हेिू मूळ कागदपत्राचा लेखक, स्थळ व काळ तनतिि कर्रणे हा असिो. यालाच बाह्यांग पर्रीक्षण म्हणिाि. काही इतिहासकार्र बाह्यांग पर्रीक्षणाचेही लेखतचतकत्सा (textual Criticism) व लेखकाचा तचतकत्सक िपास (critical investigation of authorship) असे दोन भाग मानिाि. काही munotes.in
Page 102
इतिहास संशोधन पद्धिी
98 इतिहासकार्र बाह्यांग पर्रीक्षणाला गौण मानिाि. हॉकेट देखील बाह्यांग पर्रीक्षणाला प्राथतमक स्वरूपाची अपरर्रपक्व प्रतिया मानिाि. पर्रंिु याचा अथत ह्या प्रतियेचे महत्त्व गौण आहे असा मात्र नाही. फक्त िी पर्रीक्षण प्रतियेची पतहली पायर्री आहे. तकपपयाि प्रवेश कर्रावयाचा असपयास प्रथम प्रवेशद्वार्र उघडावे लागिे. त्याखेर्रीज आि प्रवेश तमळि नाही, िसेच कागदपत्राचा लेखक कोण? त्याचा काळ कोणिा व स्थळ कोणिे याची खािर्रजमा केपयाखेर्रीज पर्रीक्षणाची पतहली पायर्री ओलांडून पुढे पाऊल टाकिा येि नाही. कागद जर्र संशोधन तवषयाशी संबंतधि नसेल, लेखक समकालीन नसेल आतण कागद जर्र बनावट वाटि असेल िर्र िो त्याज्य ठर्रिो आतण पुढील पर्रीक्षणाची गर्रजच उर्रि नाही. १) बाह्यांग पर्रीक्षणासाठी पतहला मुिा तवचार्राि घ्यावयाचा िो तवषयाच्या स्वरूपाचा! संशोधनाचा तवषय पेशवेकालीन असेल आतण कागदपत्र तशवकालीन असेल िर्र िो प्रथमदशतनीच त्याज्य मानावा लागेल. स्वरूपाि आहे २) दुसर्रा मुिा म्हणजे हािी आलेला कागद अगर्र हस्ितलतखि मूळ काही मुळाि नसलेले शब्द घािले की त्याची नक्कल आहे? याचा तवचार्र कर्रावा लागिो. कागद मूळ आहे की नक्कल आहे याची शहातनशा कर्रण्याचे िंत्र आहे. प्रत्येक कालखंडाि तलखाणाची पद्धि वेगवेगळी असिे. अक्षर्राचे वळण वेगळे असिे, तवतशष्ट शब्द प्रचार्राि असिाि, यावरून कागद तवतशष्ट कालाचा आहे की नाही याची शहातनशा कर्रिा येिे. िसेच यातशवाय पूवी दर्रबार्री कागदपत्रांवर्र तवतशष्ट तठकाणी तशक्कामोितब केले जाि असे. यावरूनही काळ तनतिि कर्रण्यास मदि होिे. िसेच एखाद्या मूळ कागदाची/हस्ितलतखिाची नक्कल कर्रि असिाना काही चुका अभातविपणे होिाि. मुळािले काही शब्द नक्कल कर्रिाना गळिाि, जािाि; यावरून कागद मूळ स्वरूपाि आहे की नक्कल याचा अंदाज कर्रिा येिो. प्रिी उपलब्ध आहेि हस्ितलतखिाची एक प्रि हािी पडपयानंिर्र त्याच्या आणखी काही का याचा शोध घेऊन, एका पेक्षा अतधक प्रिी सापडपयास त्या एकमेकाशी िाडून पाहाव्या लागिाि. त्यावर्र ज्या लेखकाचे नाव असेल, त्याच्या इिर्र तलखाणाची मातहिी तमळवून त्याचा िौलतनक अभ्यास कर्रावा लागिो व त्यामधील अक्षर्राचे वळण जुळिे की नाही? वापर्रलेपया शब्दाि साम्य आढळिे का? याची उत्तर्रे तमळवावी लागिाि. उदाहर्रणाथत, जुन्या पोथयांच्या िसेच बखर्रींच्या दोन िीन प्रिी सापडपया िर्र कागदाचा पोि, अक्षर्राचे वळण, शब्दांचा वापर्र यावरून मूळ प्रि कोणिी याचा छडा लाविा येिो. कधी मुळाि असलेपया चुका सुधार्रण्याचा नक्कलकार्राचा प्रयत्न असिो. त्यावरून देखील मूळ व नक्कल यामधील भेद लक्षाि येिो. ३) िसेच एखादा मूळ कागद हािी आला, िर्र ज्याचे नाव लेखक म्हणून तनतदतष्ट आहे, िोच त्याचा खर्रा लेखक आहे की दुसऱ्याच एखाद्या व्यक्तीने खऱ्या लेखकाच्या नावाखाली िो तलतहला आहे याचा शोधही घ्यावा लागिो. कधी कधी लेखाला महत्त्व तमळण्यासाठी, एखादी व्यक्ती एखाद्या प्रतितिि प्रख्याि व्यक्तीच्या नावाचा वापर्र करून लेख तलतहिे. अशा वेळी त्यािील मजकुर्राचा आशय, वापर्रलेले शब्द पाहून खऱ्या खोट्याचा तनणतय कर्रावा लागिो. ४) मध्ययुगाि शासकांच्या दर्रबार्रािून चालणाऱ्या शासकीय पत्रव्यवहार्रावर्र, उदाहर्रणाथत, आज्ञापत्रे, दानपत्रे, इिर्र शासकांशी होणार्रा पत्रव्यवहार्र इत्यादी, munotes.in
Page 103
इतिहास लेखानािील समस्या
- साधनांचे पर्रीक्षण
99 ठर्रातवक तठकाणी तशक्का मार्रण्याची पद्धि असे. असा तशक्का न तदसपयास त्या कागदाच्या खर्रेपणातवषयी प्रथमदशतनीच शंका तनमातण होिे. तकंवा ठर्रातवक जागेऐवजी वेगळ्या जागी तशक्का मार्रलेला आढळला िर्री शंकेला जागा तशपलक र्राहािे. िसेच तशवकालीन अगर्र पेशवेकालीन कागदपत्राि पत्रािील मायना आतण पत्राची अखेर्र तवतशष्ट प्रकार्रे, तवतशष्ट शब्दाि होई. िशी न आढळपयास िपासणीची गर्रज आहे हे ध्यानाि येिे. ५) लेखाचा व लेखकाचा काळ ठर्रतवण्यासाठी कालगणना शास्त्र, भाषाशास्त्र, तलपीशास्त्र, हस्िलेखाशास्त्र, तशक्काशास्त्र इत्यादी इतिहासाच्या सहाय्यकार्री शास्त्रांची मदि घेणे लाभदायक ठर्रिे. एखाद्या कागदावर्र काळतनदेश नसपयास, त्याि तनतदतष्ट केलेपया घटना, नामोपलेख यावरून कागदाचा काळ ठर्रतविा येिो. मुख्य म्हणजे कागदािील उपलेख समकालीन लेखनप्रवाहाि चपखलपणे बसिाि की नाही याची खािर्रजमा करून घेणे आवश्यक ठर्रिे. लेखाि ज्या काळाचा तनदेश असेल त्याच्याशी त्यािील घटनांचे, व्यक्तींचे उपलेख जुळि अगर्र व्यक्तींचे असिील िर्रच िो कागद कामाचा मानावा. तशवकाळािील एखाद्या कागदपत्राि जर्र पेशवेकालीन व्यक्तीचा, अगर्र घटनेचा उपलेख सापडला िर्र िो तनतिि बनावट समजावा. पत्राचा एकूण त्या काळाशी सुसंगि असणे महत्त्वाचे असिे. ६) लेखकाचा व काळाचा शोध घेिपयानंिर्र त्या कागदािील स्थळाचा उपलेखही िपासायचा असिो. संशोधनाचा तवषय ज्या प्रदेशासंबंधी असेल, त्या प्रदेशाचा उपलेख त्याि आहे की त्याहून अगदीच वेगळ्या प्रदेशाचा आहे याचा शोध घेणे अतनवायत असिे. उदाहर्रणाथत, र्रघुनाथर्रावाच्या उत्तर्रेकडील मोतहमांचा अभ्यास कर्रिाना नमतदेच्या उत्तर्रेकडील स्थळांचा उपलेख अपरर्रहायत ठर्रिो, िसे उपलेख नसून दतक्षणेकडील गावांच्या नावांचे, नद्या, पवतिांचे उपलेख असपयास िो कागद खर्रा नाही असे मानण्यास हर्रकि नाही. कधी कधी स्थळांचे स्पष्ट उपलेख कागदाि सापडि नाहीि, अशावेळी मुख्य स्थळानजीकच्या काही भौगोतलक बाबींचे नद्या, पवति, उद्योग, मागत, नजीकचे गाव यांचे उपलेखही बोलके ठर्रिाि. प्रदेशानुसार्र कधी कधी शब्दांचा वापर्र बदलि असपयाचेही ध्यानाि येिे; िसेच अक्षर्राच्या धाटणीि बदल असिो तकंवा एकच शब्द पर्रंिु वेगळ्या अथातने वापर्रिाि. त्यामुळे तभन्न प्रदेशािील भातषक बदलांची मातहिी संशोधकाला असावी लागिे. त्या आधार्रे कागदाचे स्थळ तकंवा स्थूलमानाने प्रदेश तनतिि कर्रिा येिो. सार्रांश असा की बाह्यांग पर्रीक्षणाचा उिेश मूळ कागदपत्राची सत्यासत्यिा िपासण्याचा असिो. कागदाचा लेखक कोण? कागदाचा काळ कोणिा? आतण त्याचे स्थळ कोणिे? यातवषयी खािर्रजमा झाली, ह्या िीन गोष्टी सुसंगि आहेि याची खात्री झाली की बाह्यांग पर्रीक्षणाच्या कसोटीला िो कागद उिर्रला असे मानावे. बाह्यांग पर्रीक्षणाबर्रोबर्र पर्रीक्षणाचा पतहला टप्पा संपिो. त्यानंिर्र संशोधकाने मूळ कागदपत्राच्या अंितर्रंग पर्रीक्षणाकडे वळावयाचे असिे. बाह्यांग व अंितर्रंग पर्रीक्षणाच्या संदभाति डॉ. बी. शेख अली यांनी तदलेले उदाहर्रण बोलके आहे. िे म्हणिाि पोस्टाने एखादे पाकीट आपपया हािी आपयानंिर्र आपली तजज्ञासा जागृि होिे आतण साक्षेपी व्यक्ती त्या पातकटावर्रील नाव आपलेच आहे की नाही?- पत्र आपपयाच नावाने आले आहे की नाही, हे पाहािो. नंिर्र िे कोणाकडून आले आहे? munotes.in
Page 104
इतिहास संशोधन पद्धिी
100 पाठवणार्रा कोण आहे िे पाहािो, त्याच्या स्थळाचा उपलेख पाहािो आतण िे पत्र कोणत्या तदवशी पोस्टाि टाकले आतण कोणत्या तदवशी तमळाले हे दाखतवणार्रे पोस्टाचे तशक्के िपासिो - हे बाह्यांग पर्रीक्षण असिे. या िीन गोष्टीतवषयी खात्री झापयानंिर्र िे पत्र उघडून त्यािील मजकूर्र वाचिो व त्याि काय म्हटले आहे, त्याचा आशय काय आहे याची छाननी कर्रिो. हे अंितर्रंग पर्रीक्षण असिे. हाच अथत डॉ. के.एन्. तचटणीस यांनी अगदी थोडक्या पर्रंिु समपतक शब्दाि सांतगिला आहे. 'बतहर्रंग पर्रीक्षणाि कागदाची सत्यासत्यिा िपासायची असिे, िर्र अंितर्रंग पर्रीक्षणाि त्याची तवश्वासाहतिा ठर्रवावयाची असिे', ह्या त्यांच्या तवधानाि मूळ कागदपत्रांच्या पर्रीक्षणाचे सार्र व्यक्त झाले आहे. ७.३ अंतªरंग परी±ण (Internal Criticism) : मूळ कागदपत्रांची तवश्वासाहतिा व स्वीकार्राहतिा ठर्रतवण्याच्या दृष्टीने बाह्यांग पर्रीक्षणापेक्षा काही मुळाि नसलेले शब्द घािले की त्याची नक्कल आहे? याचा तवचार्र कर्रावा लागिो. कागद मूळ आहे की नक्कल आहे याची शहातनशा कर्रण्याचे िंत्र आहे. प्रत्येक कालखंडाि तलखाणाची पद्धि वेगवेगळी असिे. अक्षर्राचे वळण वेगळे असिे, तवतशष्ट शब्द प्रचार्राि असिाि, यावरून कागद तवतशष्ट कालाचा आहे की नाही याची शहातनशा कर्रिा येिे. िसेच यातशवाय पूवी दर्रबार्री कागदपत्रांवर्र तवतशष्ट तठकाणी तशक्कामोितब केले जाि असे. यावरूनही काळ तनतिि कर्रण्यास मदि होिे. िसेच एखाद्या मूळ कागदाची/हस्ितलतखिाची नक्कल कर्रि असिाना काही चुका अभातविपणे होिाि. १) मुळािले काही शब्द नक्कल कर्रिाना गळिाि, जािाि; यावरून कागद मूळ स्वरूपाि आहे की नक्कल याचा अंदाज कर्रिा येिो. प्रिी उपलब्ध आहेि २) हस्ितलतखिाची एक प्रि हािी पडपयानंिर्र त्याच्या आणखी काही का याचा शोध घेऊन, एका पेक्षा अतधक प्रिी सापडपयास त्या एकमेकाशी िाडून पाहाव्या लागिाि. त्यावर्र ज्या लेखकाचे नाव असेल, त्याच्या इिर्र तलखाणाची मातहिी तमळवून त्याचा िौलतनक अभ्यास कर्रावा लागिो व त्यामधील अक्षर्राचे वळण जुळिे की नाही? वापर्रलेपया शब्दाि साम्य आढळिे का? याची उत्तर्रे तमळवावी लागिाि. उदाहर्रणाथत, जुन्या पोथयांच्या िसेच बखर्रींच्या दोन िीन प्रिी सापडपया िर्र कागदाचा पोि, अक्षर्राचे वळण, शब्दांचा वापर्र यावरून मूळ प्रि कोणिी याचा छडा लाविा येिो. कधी मुळाि असलेपया चुका सुधार्रण्याचा नक्कलकार्राचा प्रयत्न असिो. त्यावरून देखील मूळ व नक्कल यामधील भेद लक्षाि येिो. ३) िसेच एखादा मूळ कागद हािी आला, िर्र ज्याचे नाव लेखक म्हणून तनतदतष्ट आहे, िोच त्याचा खर्रा लेखक आहे की दुसऱ्याच एखाद्या व्यक्तीने खऱ्या लेखकाच्या नावाखाली िो तलतहला आहे याचा शोधही घ्यावा लागिो. कधी कधी लेखाला महत्त्व तमळण्यासाठी, एखादी व्यक्ती एखाद्या प्रतितिि प्रख्याि व्यक्तीच्या नावाचा वापर्र करून लेख तलतहिे. अशा वेळी त्यािील मजकुर्राचा आशय, वापर्रलेले शब्द पाहून खऱ्या खोट्याचा तनणतय कर्रावा लागिो. ४) मध्ययुगाि शासकांच्या दर्रबार्रािून चालणाऱ्या शासकीय पत्रव्यवहार्रावर्र, उदाहर्रणाथत, आज्ञापत्रे, दानपत्रे, इिर्र शासकांशी होणार्रा पत्रव्यवहार्र इत्यादी, ठर्रातवक तठकाणी तशक्का मार्रण्याची पद्धि असे. असा तशक्का न तदसपयास त्या munotes.in
Page 105
इतिहास लेखानािील समस्या
- साधनांचे पर्रीक्षण
101 कागदाच्या खर्रेपणातवषयी प्रथमदशतनीच शंका तनमातण होिे. तकंवा ठर्रातवक जागेऐवजी वेगळ्या जागी तशक्का मार्रलेला आढळला िर्री शंकेला जागा तशपलक र्राहािे. िसेच तशवकालीन अगर्र पेशवेकालीन कागदपत्राि पत्रािील मायना आतण पत्राची अखेर्र तवतशष्ट प्रकार्रे, तवतशष्ट शब्दाि होई. िशी न आढळपयास िपासणीची गर्रज आहे हे ध्यानाि येिे. ५) लेखाचा व लेखकाचा काळ ठर्रतवण्यासाठी कालगणना शास्त्र, भाषाशास्त्र, तलपीशास्त्र, हस्िलेखाशास्त्र, तशक्काशास्त्र इत्यादी इतिहासाच्या सहाय्यकार्री शास्त्रांची मदि घेणे लाभदायक ठर्रिे. एखाद्या कागदावर्र काळतनदेश नसपयास, त्याि तनतदतष्ट केलेपया घटना, नामोपलेख यावरून कागदाचा काळ ठर्रतविा येिो. मुख्य म्हणजे कागदािील उपलेख समकालीन लेखनप्रवाहाि चपखलपणे बसिाि की नाही याची खािर्रजमा करून घेणे आवश्यक ठर्रिे. लेखाि ज्या काळाचा तनदेश असेल त्याच्याशी त्यािील घटनांचे, व्यक्तींचे उपलेख जुळि अगर्र व्यक्तींचे असिील िर्रच िो कागद कामाचा मानावा. तशवकाळािील एखाद्या कागदपत्राि जर्र पेशवेकालीन व्यक्तीचा, अगर्र घटनेचा उपलेख सापडला िर्र िो तनतिि बनावट समजावा. पत्राचा एकूण त्या काळाशी सुसंगि असणे महत्त्वाचे असिे. ६) लेखकाचा व काळाचा शोध घेिपयानंिर्र त्या कागदािील स्थळाचा उपलेखही िपासायचा असिो. संशोधनाचा तवषय ज्या प्रदेशासंबंधी असेल, त्या प्रदेशाचा उपलेख त्याि आहे की त्याहून अगदीच वेगळ्या प्रदेशाचा आहे याचा शोध घेणे अतनवायत असिे. उदाहर्रणाथत, र्रघुनाथर्रावाच्या उत्तर्रेकडील मोतहमांचा अभ्यास कर्रिाना नमतदेच्या उत्तर्रेकडील स्थळांचा उपलेख अपरर्रहायत ठर्रिो, िसे उपलेख नसून दतक्षणेकडील गावांच्या नावांचे, नद्या, पवतिांचे उपलेख असपयास िो कागद खर्रा नाही असे मानण्यास हर्रकि नाही. कधी कधी स्थळांचे स्पष्ट उपलेख कागदाि सापडि नाहीि, अशावेळी मुख्य स्थळानजीकच्या काही भौगोतलक बाबींचे नद्या, पवति, उद्योग, मागत, नजीकचे गाव यांचे उपलेखही बोलके ठर्रिाि. प्रदेशानुसार्र कधी कधी शब्दांचा वापर्र बदलि असपयाचेही ध्यानाि येिे; िसेच अक्षर्राच्या धाटणीि बदल असिो तकंवा एकच शब्द पर्रंिु वेगळ्या अथातने वापर्रिाि. त्यामुळे तभन्न प्रदेशािील भातषक बदलांची मातहिी संशोधकाला असावी लागिे. त्या आधार्रे कागदाचे स्थळ तकंवा स्थूलमानाने प्रदेश तनतिि कर्रिा येिो. सार्रांश असा की बाह्यांग पर्रीक्षणाचा उिेश मूळ कागदपत्राची सत्यासत्यिा िपासण्याचा असिो. कागदाचा लेखक कोण? कागदाचा काळ कोणिा? आतण त्याचे स्थळ कोणिे? यातवषयी खािर्रजमा झाली, ह्या िीन गोष्टी सुसंगि आहेि याची खात्री झाली की बाह्यांग पर्रीक्षणाच्या कसोटीला िो कागद उिर्रला असे मानावे. बाह्यांग पर्रीक्षणाबर्रोबर्र पर्रीक्षणाचा पतहला टप्पा संपिो. त्यानंिर्र संशोधकाने मूळ कागदपत्राच्या अंितर्रंग पर्रीक्षणाकडे वळावयाचे असिे. बाह्यांग व अंितर्रंग पर्रीक्षणाच्या संदभाति डॉ. शेख अली यांनी तदलेले उदाहर्रण बोलके आहे. िे म्हणिाि पोस्टाने एखादे पाकीट आपपया हािी आपयानंिर्र आपली तजज्ञासा जागृि होिे आतण साक्षेपी व्यक्ती त्या पातकटावर्रील नाव आपलेच आहे की नाही?- पत्र आपपयाच नावाने आले आहे की नाही, हे पाहािो. नंिर्र िे कोणाकडून आले आहे? पाठवणार्रा कोण आहे िे पाहािो, त्याच्या स्थळाचा उपलेख पाहािो आतण िे पत्र कोणत्या तदवशी पोस्टाि munotes.in
Page 106
इतिहास संशोधन पद्धिी
102 टाकले आतण कोणत्या तदवशी तमळाले हे दाखतवणार्रे पोस्टाचे तशक्के िपासिो - हे बाह्यांग पर्रीक्षण असिे. या िीन गोष्टीतवषयी खात्री झापयानंिर्र िे पत्र उघडून त्यािील मजकूर्र वाचिो व त्याि काय म्हटले आहे, त्याचा आशय काय आहे याची छाननी कर्रिो. हे अंितर्रंग पर्रीक्षण असिे. हाच अथत डॉ. के.एन्. तचटणीस यांनी अगदी थोडक्या पर्रंिु समपतक शब्दाि सांतगिला आहे. 'बतहर्रंग पर्रीक्षणाि कागदाची सत्यासत्यिा िपासायची असिे, िर्र अंितर्रंग पर्रीक्षणाि त्याची तवश्वासाहतिा ठर्रवावयाची असिे', ह्या त्यांच्या तवधानाि मूळ कागदपत्रांच्या पर्रीक्षणाचे सार्र व्यक्त झाले आहे. अंतªरंग परी±ण (Internal Criticism) : मूळ कागदपत्रांची तवश्वासाहतिा व स्वीकार्राहतिा ठर्रतवण्याच्या दृष्टीने बाह्यांग पर्रीक्षणापेक्षा अंितर्रंग पर्रीक्षणाची प्रतिया अतधक महत्त्वाची आहे. कागदाचा लेखक, काळ व स्थळ याबाबि बाह्यांग पर्रीक्षणाने खािर्रजमा करून घेिपयानंिर्र, त्यािील आशयाची तवश्वासाहतिा ठर्रतवणे हा अंितर्रंग पर्रीक्षणाचा उिेश असिो. पत्रािील मजकुर्राची तचतकत्सक छाननी कर्रायची म्हणजे पत्राि लेखकाने काय म्हटले आहे? त्याि कोणकोणिे मुिे आले आहेि? कोणकोणत्या व्यक्तींचे अगर्र घटनांचे उपलेख आहेि? कोणातवषयी काय मि व्यक्त केले आहे? त्यामागील हेिू काय असावा? लेखकाची मानतसकिा, वैचारर्रक भूतमका काय असेल? मजकुर्राि शब्दाथातप्रमाणे काही गतभतिाथत आढळिो का? अशा नानातवध प्रश्नांची उत्तर्रे शोधणे म्हणजे अंितर्रंग पर्रीक्षण होय. ही संपूणत पर्रीक्षण प्रतिया नकार्रात्मक स्वरूपाची असिे. म्हणजे जे हािी पडिे िे िसेच सत्य म्हणून स्वीकार्र न कर्रिा सिि शंका उपतस्थि करून, िे खोटे असण्याची शक्यिा आहे हे गृहीि धरून त्याची सत्याच्या तनकषावर्र िपासणी कर्रणे. उपतस्थि केलेपया सवत शंकांचे तनर्रसन झाले की हािी र्रातहलेली मातहिी हा ऐतिहातसक घतटिे अगर्र पुर्रावा म्हणून संशोधक लेखनाि वापर्रिो. अंतªरंग परी±णाचे १) सकाराÂमक परी±ण २) नकाराÂमक परी±ण असे दोन भाग असतात. १. सकाराÂमक परी±ण : सकार्रात्मक पर्रीक्षणाचा हेिू लेखािील आशय समजून घेणे हा असिो. लेखाि लेखकाने कोणिी तवधाने केली आहेि व त्यांचा अथत काय? याचा शोध संशोधकाला घ्यावयाचा असिो. िो मजकूर्र तवश्वासाहत आहे की नाही हा तवचार्र सकार्रात्मक पर्रीक्षणाच्या टप्प्याि अपेतक्षि नसिो. कागदािील आशयाचे आकलन करून घेण्यासाठी कागदािील संपूणत मजकुर्राचे एकतत्रि तवश्लेषण करून चालि नाही. कार्रण एकापेक्षा अतधक तवधाने केलेली असिील िर्र िी सगळीच खर्री अगर्र सवत खोटी असण्याची शक्यिा कमी असिे. त्यािील काही खर्री अगर्र काही संतदग्ध स्वरूपाची म्हणून साशंकिा तनमातण कर्रणार्री असू शकिाि. म्हणून सकार्रात्मक पर्रीक्षणाच्या वेळी लेखािील प्रत्येक तवधान सुटे करून, त्याची एकेकशः प्रत्येकी स्विंत्रपणे िपासणी कर्रणे श्रेयस्कर्र ठर्रिे. यामुळे आशयािील प्रत्येक तवधानाि शंका उपतस्थि करून त्याच्या सत्यासत्यिेची शहातनशा कर्रिा येिे. िसेच लेखाचा संपूणत व खर्रा अथत घेण्यासाठी त्याि वाच्याथातप्रमाणेच गतभतिाथत आहे का याची िपासणी कर्रावी लागिे. वाच्याथातचे समपतक आकलन करून घेण्यासाठी, कागद ज्या काळािील असेल, त्या काळािील भाषेचे ज्ञान असणे आवश्यक असिे. कार्रण भाषेचा वापर्र लवतचक असिो. भाषेचा वापर्र काळानुसार्र व प्रदेशानुसार्र munotes.in
Page 107
इतिहास लेखानािील समस्या
- साधनांचे पर्रीक्षण
103 बदलि असिो. एकच शब्द वेगवेगळ्या काळाि अगर्र प्रदेशाि वेगळ्या अथातने वापर्रला गेपयाची उदाहर्रणे तदसिाि. तकंवा एखाद्या काळी प्रचार्राि असलेला शब्द नंिर्रच्या काळाि लुप्त तदसिो. िसेच नागर्री व ग्रामीण भाषेिही भेद असिो. भाषा परर्रचयाचा झालेपया अथातपेक्षा लेखकाला वेगळे काही िर्री सुचवावयाचे ओह हे ध्याना। तवधानाचा संदभत लक्षाि घेऊन त्याचा आंिील अथत, त्याचा गतभतिाथत शोधून काढावयाचा असिो. उदाहर्रणाथत, सर्रदार्र पटेल यांच्या संदभाति नेहेमी 'पोलादी पुरुष' असा शब्दप्रयोग केला जािो. त्याचा वाच्याथत पातहपयास िो चमत्कारर्रक वाटिो. म्हणून त्याचा गतभतिाथत पाहावा लागिो आतण त्यांचे तनणतय व कृिी पोलादाप्रमाणे अचल व सामथयतशाली असपयामुळे त्यांना पोलादी पुरुष म्हटले जािे हा अथत ध्यानाि येिो. िसेच श्रीमिी इंतदर्रा गांधी यांचे वणतन एका लेखकाने 'the only man in the Cabinet' असे केले आहे. याचा शब्दशः अथत साहतजकच तवतचत्र वाटिो. पर्रंिु मंतत्रमंडळाि धाडसी तनणतय केवळ त्या एकट्याच घेि, असा man ह्या शब्दाचा गतभतिाथत ध्यानाि घेिला की त्याचा संदभत लागिो आतण ध्वन्यथत कळिो. तकंवा १७०७ साली महार्राष्ट्राि पर्रि आलेपया शाहू महार्राजांच्या वाटेला आलेले र्राजपद म्हणजे 'काटेर्री मुकुट' होिा, हे तवधान त्यांना र्राजपद सुखाचे नव्हिे, काट्याप्रमाणे टोचणार्रे होिे असे सूतचि कर्रणार्रे आहे. सार्रांश असा की लेखाच्या सकार्रात्मक पर्रीक्षणाि संशोधकाने फक्त मजकुर्रािील प्रत्येक तवधानाचा खर्रा अथत समजून घ्यावयाचा असिो, त्यासाठी आवश्यक िेव्हा वाच्याथातबर्रोबर्र सूतचि अथतही असपयास लेखाच्या एकूण सुर्राच्या संदभाति त्याचा अथत लावावा लागिो. २. नकाराÂमक परी±ण : नकार्रात्मक पर्रीक्षण हे लेखािील मजकुर्राची तवश्वासाहतिा ठर्रतवण्याच्या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाचा टप्पा आहे. िसेच हे काम अतिशय तजतकर्रीचे असिे. या टप्प्याि लेखािील तवधाने कोणत्या परर्रतस्थिीि लेखकाने केली? त्यांचा संदभत काय? तवतशष्ट तवधाने कर्रण्यामागे त्याचा काही हेिू तदसिो का? इत्यादींची शहातनशा कर्रावयाची असिे. या टप्प्यािही लेखािील प्रत्येक तवधानामागील संदभत व लेखकाची भूतमका िपासण्यासाठी प्रत्येक तवधानासंबंधी पद्धिशीर्रपणे शंका उपतस्थि करूनच सत्याचा शोध लावावा लागिो. या दृष्टीने नकार्रात्मक पर्रीक्षणाचे दोन पैलू मानले जािाि. पतहला म्हणजे लेखकाच्या हेिूची, प्रामातणकपणाची िपासणी याला इंग्रजीि Good faith असा शब्द वापर्रिाि आतण दुसर्रा पैलू म्हणजे तवधाने तबनचूक आहेि का? नसपयास त्याची कार्रणे कोणिी? याचा िपास. याला इंग्रजीि Errors of Accuracy असे म्हणिाि. एखाद्या लेखाचा लेखक कोण आतण त्याने जी तवधाने केली त्याचा आशय समजपयानंिर्र लेखाचे नकार्रात्मक पर्रीक्षण कर्रावे लागिे. याि प्रथम लेखामागील त्याचा हेिू काय तदसिो? िो प्रामातणकपणे तवधाने कर्रिो की काही लपवून ठेवण्याचा प्रयत्न तदसिो? त्यािून काही पूवतग्रह आढळिाि का? असे प्रश्न लेखकाच्या व्यतक्तमत्वासंबंधी, मानतसकिा, बाह्य परर्रतस्थिी, वैचारर्रक बैठक इत्यादी तवषयी तवचार्रावे लागिे. ह्या पर्रीक्षणासाठी संशोधकाला िपलख बुद्धी, सूक्ष्म तचतकत्सक वृत्ती आतण तववेकबुद्धी व िीक्ष्ण आकलनशक्तीची गर्रज असिे. munotes.in
Page 108
इतिहास संशोधन पद्धिी
104 लेखकाचा ÿामािणकपणा : ज्या लेखाचे पर्रीक्षण संशोधकाला कर्रावयाचे असिे त्याच्या लेखकाच्या व्यतक्तमत्त्वाची, त्याच्या भोविालच्या परर्रतस्थिीची, बौतद्धक व वैचारर्रक पािळीची व मानतसकिेची मातहिी िंत्र आतण ित्त्वज्ञान सत्यिा तमळवावी लागिे. िी तमळापयानंिर्रच त्याने व्यक्त केलेपया मिांची, अगर्र दृष्टीकोनाची लेखकातवषयी पुढील मातहिी आवश्यक ठर्रिे. १) लेखकाची तवधाने व्यतक्ततनि तदसपयास र्राजाश्रय असलेला, शासकीय सेवेि असलेला अगर्र एखाद्या र्राजकीय पक्षाचा सदस्य तकंवा प्रतितनधी आहे का याची मातहिी काढावी लागिे. त्याला र्राजाश्रय असपयास अगर्र शासकीय सेवेि असपयास िो मोकळेपणाने आपली मिे व्यक्त कर्रणार्र नाही. र्राजातवषयी प्रशंसापर्र तवधाने कर्रील तकंवा र्राजाच्या तवर्रोधकांतवषयी तकंवा तवर्रोधी गटातवषयी हेटाळणीच्या तकंवा तिर्रस्कार्राच्या, अवहेलनेच्या सुर्राि तलहील. २) लेखक तवतशष्ट धमातचा प्रचार्रक अथवा आग्रही पुर्रस्किात असपयास तलखाणाि बहुधा इिर्र धमाततवषयी अनुदार्रपणाची तवधाने आढळिील. ३) लेखक समाजािील कोणत्या वगातचा अगर्र कोणत्या आतथतक स्िर्रािील, उच्चभ्रू वगातिील तकंवा तवतशष्ट जाि अगर्र जमािीचा असपयास त्याचे प्रतितबंब लेखाि पडू शकिे. ४) लेखक बुतद्धवादी आहे, कपपनावादी आहे, र्राष्ट्रीय वृत्तीचा तकंवा अतिर्रेकी र्राष्ट्रीय वृत्तीचा आहे? याची मातहिी असपयास तवधानांची सत्यिा पार्रखणे सोपे होिे. ५) लेखक तलतहिाना काही हािचे र्राखून तलतहिो आहे, सत्य लपवीि आहे तकंवा सत्यासत्याची सर्रतमसळ कर्रीि आहे का? िो सत्य जाणिो, पण िे लपतवण्याच्या त्याचा प्रयत्न तदसि असेल िर्र िे िो स्वाथातपोटी तकंवा काही तवतशष्ट परर्रतस्थिीच्या अगर्र व्यक्तीच्या दडपणाखाली कर्रिो आहे का? हे शोधावे लागिे. ६) लेखक जी तवधाने कर्रिो त्यामागे त्याचा काही हेिू आहे का? अवाजवी, तवधाने असिील िर्र आपले मोठेपण दाखवावे, स्विःला मोठेपणा तमळवावा, इिर्रावर्र आपली छाप पाडावी या हेिूने िर्र िो तलहीि नाही ना? हे िपासावे लागिे. लेखक ज्या घटनेतवषयी अगर्र व्यक्तीतवषयी तलतहिो, िे िो स्वि:च्या भूतमकेिून तलतहिो. त्याि त्याचे व्यतक्तमत्व प्रतितबंतबि होिे. एखादी घटना प्रत्यक्ष पातहपयानंिर्र तिचे वणतन लेखक जसेच्या िसे कर्रेल असे नाही तकंवा त्याला जे तदसिे त्याहून वास्िव वेगळे असण्याची शक्यिाही नाकार्रिा येि नाही. कदातचि ऐकीव मातहिीवरून लेखक आपपया बुद्धी व भाषा कौशपयाने एखाद्या घटनेचे वास्िव वाटेल असे वणतन करू शकेल. पर्रंिु अशा तलखाणाि िपशीलाचा गोंधळ होिो. म्हणून तलखाणाि लेखक जो प्रामातणकपणाचा, वास्िव सांगण्याचा दावा कर्रिो िो खर्रा आहे की नाही? त्याच्या लेखािील मातहिीशी त्याचा प्रत्यक्ष संबंध आला होिा का? िी मातहिी स्विः तमळवलेली होिी की ऐकीव? िी तबनचुक समजण्याइिका िो सुबुद्ध होिा का? िो समंजस व तववेकी तदसिो की पूवतग्रह दूतषि वृत्तीचा? अशा अनेक प्रश्नांच्या मदिीने लेखाच्या लेखकाची पाश्वतभूमी िपासली म्हणजे त्याने केलेली तवधाने तवश्वासाहत आहेि की नाही िे ठर्रतविा येिे. munotes.in
Page 109
इतिहास लेखानािील समस्या
- साधनांचे पर्रीक्षण
105 तललावािील चुकांच्या कार्रणांचा शोध (Errors of Accuracy) : घेण्यापूवी संशोधकाने लेखकाचा प्रामातणकपणा िपासलेला िर्रीही तलखाणाि चुका असण्याची, तलखाणाची अचुकिा िपासणे हा अंितर्रंग पर्रीक्षणाचा पिहजे अखेर्रचा टप्पा होय. ह्या टप्प्याकडे फार्रसा उपयुक्त ठर्रणार्र नाही असे वाटपयास ग्रंथ लेखकाच्या आद्याक्षर्रानुसा येईल. पर्रंिु ही पद्धि फार्रशी रूढ नाही. अशा प्रकार्रे, आवश्यक िे संदभत ग्रंथ अगर्र मूळ कागदपत्रे वाचून पद्धिशीर्रपणे तटपणे ियार्र करून त्यांचे वगीकर्रण आवश्यक त्या पद्धिीने केले की, अभ्यास तवषयाचा आर्राखडा ियार्र होिो. संशोधनपर्र लेखनािील त्या पुढील पायऱ्या म्हणजे मूळ साधनांची तवश्वसनीयिा पडिाळून पाहणे आतण त्यानंिर्र संकतलि तवश्वासाहत मातहिीची कार्रणमीमांसा करून त्याचा अन्वयाथत लावणे ह्या होि. आपली ÿगती तपासा १) बिहर«ग परी±ण Ìहणजे काय? _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2) अंतªरंग परी±ण Ìहणजे काय? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ७.४ सारांशः अंितर्रंग व बतहर्रंग संशोधनासाठी आवश्यक असिे कार्रण त्या द्वार्रे साधनांची पडिाळणी सोपी जािे. ऐतिहातसक स्रोिाची सत्यिा पटपयातशवाय अशा संशोधनाला ऐतिहातसक संशोधनािा ध्यानतनतििी कर्रिा येि नाही. म्हणून वस्िुतनि इतिहास संशोधनामध्ये सत्यिा व तवश्वासाहतिाला महत्त्वपूणª Öथान आहे. ७.५ ÿij १. ऐहितहािसक कागद पýांचे अंतªरंग परी±ांनाĬारे ÖपĶीकरण करा? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in
Page 110
इतिहास संशोधन पद्धिी
106 २. बहêरंग परी±णाचे महÂव सांगून उदारणासह ÖपĶीकरण दया? ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ ७.६ अितåरĉ वाचन १. बी. शेख अली, तहस्रीः इट्स थेअर्री ऍण्ड मेथड, लक्ष्मी प्रकाशन, नवी तदपली, १९८१ २. लॉर्रेन्स केनडी एस., ऍन्डर्रस्टॅन्डींग हर्रमेन्यु तटक्स् रूटलेज पब्लीकेशन, २००६ munotes.in
Page 111
107 ८ इितहासातील कारणमीमांसा (Causation) घटक रचना ८.० उिĥĶे ८.१ ÿÖतावना ८.२ कारणमीमांसेचा अथª? ८.३ कारणमीमांसेचे महÂव ८.४ पडताळणीचे महÂव ८.५ सारांश ८.६ ÿij ८.७ अितåरĉ वाचन ८ .० उिĥĶे इितहास संशोधनामÅये कारण मीमांसा व Âयांचे महßव अËयासणे. कारण मीमांसची पĦती समजून घेणे. इितहासकार व कारणमीमांसा यातील संबधांवर चचाª करणे. ८.१ ÿÖतावना कारणमीमांसा हा इितहासलेखनातील अितशय महßवाचा घटक आहे. यामुळे घटना अथªपूणª बनतात आिण घटनांचे आकलन समपªकपणे होते. एरवी कारणमीमांसेखेरीज झालेले इितहासलेखन Ìहणजे घटनांची जýी ठरते. इितहास ही शाľीय पĦतीने कायª करणारी ²ानशाखा आहे. शाľांÿमाणे सÂयाचा शोध हे इितहासाचे अंितम उिĥĶ आहे. आिण सÂयाचा शोध घेÁयास ÿवृ° करणारी िज²ासा मानवी जीवनात गतकाळात काय काय घडले ते शोधून काढÁयाची इ¸छा माणसात जागृत करते. माý ऐितहािसक मािहती गोळा कłन Âया आधारे पूवê काय घडले, कशा ÿकारे घडले एवढेच िनवेदन कłन चांगला इितहास िनमाªण होत नाही, तर िज²ासापूतêसाठी ते का घडले याचे ÖपĶीकरण आवÔयक असते आिण असे इितहासलेखन अथªपूणª ठरते. Ìहणजेच इितहासलेखकाला ÿÂयेक कृतीमागील, घटनेमागील कारणांचा शोध घेणे अगÂयाचे असते. यालाच घटनांची कारणमीमांसा िकंवा ÖपĶीकरण Ìहणावयाचे. यासाठी इंúजीत Causation िकंवा Explanation असे शÊद वापरतात. ८.२ कारणमीमांसेचा अथª व ÖपĶीकरण भौितक पातळीवर िवचार करता येत नाही आपÐयाला ÿÂयेक घटनेमागे काही ना काही तरी कारण असते. ते कारण ल±ात घेणे Ìहणजे धरणा समजून घेणे होय. Ìहणूनच इितहासाचा अËयास Ìहणजे कारणांचाच अËयास होय. ÿाचीन काळापासून ते आधुिनक काळात सुĦा munotes.in
Page 112
इितहास संशोधन पĦती
108 इितहासकार गतकालीन घटणांचे केवळ वणªन करीत नाही तर Âया घटना कशा व का घडÐया? याचा ही शोध घेतो. या 'का' चा शोध घेणे Ìहणजेच घटनेमागील कारण मीमांसा शोधून काढणे होय. इितहासाचे जनक हेरोडोट्स् यांनी ÿाचीन काळात केवळ úीकां¸या युĦाचे वणªन केले नाही तर Âया युĦामागील कारणांचा शोध घेऊन Âयाचे िवĴेषण केले. तßविचंतना¸या पातळीवर जीवनानुभूतीचा अथª समजावून घेताना ÿाचीन काळातील तßवने Âयांनी कायªकारण भावाचा यात िवचार केला होता. उदा. 'माँटेÖ³यूने िÖपåरट ऑफ लॉज' या úंथात कारणिममांसा परंपरेचा मुĥा ÖपĶपणे सांिगतला. या जगात कारणािशवाय काहीच घडत नाही. ÿÂयेक घटनेमागे िनिIJत असे कारण असते. Âया कारणांचा शोध घटनेचे िवĴेषण करÁयासाठी īावाच लागतो, आिण तो शोध अगदी शाľीय पĦतीचाच असतो, असे इितहासाकार ई.एच कार ÖपĶपणे िसĦ करतात. कारण मीमांसेचे ÖपĶीकरण: कारणमीमांसा ÖपĶ अशी करता येईल या ÿijाचे उ°र शोधतांना गतकाळातील घटनांचे केवळ वणªन कłन भूतकाळाचे आकलन होणे श³य नसते तर भूतकाळ समजावून īायचा असेल तर घटना का घडली? गतकाळातील एखादा ÿसंग असाच Âया िविशĶ वेळीच, Âया िविशĶ िठकाणीच का घडला? अशा ÿijांचा शोध घेणे आवÔयक ठरते. या कायªकारण परंपरेचा शोध भूतकाळाचे आकलन करÁयास उपयुĉ ठरतो. या ŀĶीने ÿो. रेनीयर यांनी कायªकारण भाव हे इितहासकारा¸या हातातील महßवाचे साधन आहे असे ÿितपादन केले होते. साधना¸या आधारे इितहासकार गतकालीन संपूणª घडामोडीचा समú मागोवा घेवू शकतो. या घटनेमागील कायªकारणभाव िनरिनराळया शÊदांतून Óयĉ होत असतो. उदा. असे घडले कारण कì, Âयामुळे Âयानंतर पåरणाामत: दरÌयान¸या काळातील पåरिÖथतीमुळे अपåरहायªपणे व पåरणामवश हे शÊद समूह पåरिÖथतीतील कारण मीमांसा ÖपĶ करणारे असतात. आपली ÿगती तपासा कारणिममांसेचा अथª व ÖपĶीकरण यावर चचाª करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ ८.२ कारणिममांसेचे महßव कारणिममांसा हा इितहासलेखनातील अितशय महßवाचा घटक आहे. यामुळे घटना अथªपूणª बनतात आिण घटनांचे आकलन समपªकपणे होते. कारणमीमांसेखेरीज झालेले इितहासलेखन Ìहणजे घटनांची जंýी ठरते. अशा इितहासलेखनाची तुलना सुÿिसĦ िāिटश munotes.in
Page 113
इितहासातील
कारणमीमांसा
109 इितहासतº² आर.जी. कॉिलंगवूड रेÐवे¸या वेळापýकाशी करतात. Âयात उपयुĉ मािहती असते, ती भरग¸च व तपिशलात असते, माý ती सुटी असते, ती तकªसंगत नसते. इितहास ही अशा सुट्या घटनांची यादी नÓहे. इितहासातील घटना कायªकारण ÿिøये¸या धाµयाने बांधलेÐया असाÓया लागतात. शाळकरी मुलांना देखील घटनेमागील कारण ÖपĶ सांिगतले, तर Âया घटनेचे आकलन यथाथªपणे होते. इितहासकाराने असे का घडले? या ÿijाची उ°रे शोधून ती उलगडून दाखिवणे Ìहणजे "इितहासातील कारणमीमांसा" होय. कारणमीमांसा Ļा शÊदाचा पयाªयी शÊद Ìहणून काही िठकाणी इितहासाचे भाÕय अगर अÆवयाथª (Interpretation) हा शÊद वापरलेला आढळतो. हे दोन शÊद परÖपर िनगडीत असले तरी पयाªयी माý नाहीत. कारणिममांसा ही केवळ करणांचा शोध घेÁयाची ÿिøया आहे. कारणे शोधून काढÐयानंतर Âयाची मांडणी ºया ŀिĶकोणातून, ºया पåरÿेàयातून संशोधक करतो, जी कारणे अधोरेिखत करतो, ºया काही कारणांना अúøम व इतरांना गौण Öथान करता अÆवयाथª असतो. उदाहरणाथª, अमेåरकेतील यादवी युĦाची, दासÿथा, आिथªक िहतिवरोध अúøम देतो Âयावłन Âयाने लावलेला घटनेचा अÆवयाथª Óयĉ होतो. फॉकनर हा सिम±क सांÖकृितक संघषª अशा ÿकारची कारणे देतो, या कारणांतून इितहासलेखक Ļा कारणाला दासÿथेपे±ा आिथªक िहतिवरोध हे यादवीचे मूळ कारण होते असे केलेले िवधान Ìहणजे Âयाने यादवीवरील आिथªक ŀिĶकोणातून केलेले भाÕय िकंवा कारणिममांसा हेरोडोट्स् Ļा ÿाचीन काळातील úीक इितहासकाराने कारणाना इितहासलेखनात महÂव िदलेले आढळते. úीक व बाहेरील आøमक टोÑया यां¸यातील संघषाªचे वणªन करताना, Âया संघषाªची मािहती पुढील िपढ्यांना Óहावी याबरोबरच ते एकमेकािवŁĦ का लढले? हे वाचकांना कळावे हे आपÐया लेखनामागील हेतू असÐयाचे तो ÖपĶ करतो. मÅययुगातील ÿ´यात इितहासलेखक इÊन खÐदून याने इितहासा¸या Öवłपाचा तािßवक ऊहापोह करताना, घटनेमागे दडलेÐया नानािवध कारणांचा शोध इितहासलेखकाने घेणे अगÂयाचे असÐयाचे ठाम ÿितपादन केलेले आढळते, आिण ती कारणे कोठे शोधता येतात याचाही िनद¥श तो करता अठराÓया शतकात होऊन गेलेला ´यातनाम Ā¤च िवचारवंत माँÆटेÖ³यू, रोमन लोकां¸या महानतेची व उदयाÖताची कारणे ÖपĶ करताना, ÿÂयेक राजवंशा¸या उदयामागे सवªसामाÆय नैितक, भौितक घटक असतात, केवळ देवा¸या अगर दैवा¸या लहरीनुसार Ļा पृÃवीतलावर घटना घडतात असे मानणे मूखªपणाचे īोतक आहे असे िनःसंिदµध िवधान करताना िदसतो. माý एकोिणसाÓया शतकापय«त िलिहले गेलेले बरेचसे इितहास िनवेदनाÂमक Öवłपाचे होते. कारणमीमांसेला अिधक महßव ÿाĮ झालेले १९ Óया शतकात ÿाĮ कारणांचा शोध घेणे तसेच वÖतुिनķ िचý उभे करणे हेच केवळ इितहासकाराचे कतªÓय नसून, इितहास लेखनाला कारणमीमांसा अÂयावÔयक आहे, तो चांगÐया इितहासाचा आÂमा आहे, Âयाखेरीज इितहास िनजêव ठरतो, कारणमीमांसा हे चांगÐया, उ¸च दजाª¸या इितहासलेखनाचे Óयव¸छेदक ल±ण आहे अशी िवधाने केली जाऊ लागली. ÿÂयेक घटनेमागे कारण असते, Âया घटनेचे पåरणाम Ìहणजे पुढे घडणाöया घटनेचे कारण असते, अशी कारण-पåरणामांची कडी तयार होते आिण अशी एकेक कडी जुळवत गेले कì ऐितहािसक घडामोडéचा अÆवयाथª लागतो. अÆयथा इितहासलेखन हे घटनांची िनÕÿाण, नीरस यादी बनते. उदाहरणाथª, दुसöया महायुĦा¸या संदभाªत िवचार करता िहटलरचे पोलंडवरील आøमण ही दुसöया महायुĦाची सुŁवात होती. िहटलरला पिIJम युरोपही munotes.in
Page 114
इितहास संशोधन पĦती
110 आपÐया वचªÖवाखाली आणावयाचा होता. असे असता Âयाने ÿथम पोलंडवरच का आøमण केले? या आøमणामागील Âयाचे हेतू काय होते? कोणती कारणे होती? अशा अनेक ÿijांची Ìहणजे Âया कृतीमागील कारणांचा शोध घेणे होय. काही मूलभूत गोĶीची इितहासलेखकाने उ°रे शोधणे ऐितहािसक घटनांमागील कारणांचा शोध घेताना Åयानात ठेवाÓया लागतात. पिहला मुĥा असा कì, कोणतीही मानवी कृती कारणांिशवाय घडत नाही, ÿÂयेक घटनेमागे, कृतीमागे मग ती िकतीही मोठी अगर ±ुÐलक असो, जाणीव पूवªक केलेली असो वा अजाणतेपणी केलेली असो, Âयामागे कारण असते. अजाणतेपणी केलेÐया कृतीमागील कारणे उघड िदसत नसली तरी मनात सुĮ łपाने अिÖतÂवात असतात, दुसरा मुĥा असा कì बहòधा घटनां¸या मागे एकच नÓहे तर अनेक व नानािवध कारणे असतात. उदाहरणाथª, युरोपमÅये सोळाÓया शतकात झालेÐया धमªसुधारणा चळवळीचा अËयास करताना ती चळवळ मािटªन Ðयूथर Ļा धमōपदेशकाने सुł केली एवढे Ìहणून Âया चळवळीचा अथª उलगडत नाही. तसेच Âया¸या मनात असलेले धमªसंÖथेबĥलचे असमाधान हे कारण होते एवढे ÿितपादन कłनही Âया चळवळीमागील सवª कारणांची उकल होत नाही, तर Âयाकाळी धमªसंÖथा व धमªसंÖथाÿमुख सवªसामाÆयांवर अÆयाÍय व अिविहत मागा«नी करीत असलेले शोषण, Âयांचे नाना ÿकारचे गैरÓयवहार, अनाचार, ĂĶाचार यांची नŌद करावी लागते; तसेच सामािजक व राजकìय जीवनावरही अिनĶ ÿभाव गाजिवणारी ही स°ाक¤þे कशी बनली होती तेही ÖपĶ करावे लागेल. रिशयामÅये १९१७ साली झालेÐया साÌयवादी øांतीचे कारण Ìहणून केवळ लेिनन¸या नेतृÂवाचा उÐलेख कłन भागणार नाही, तर Âया घटनेमागील सामािजक, आिथªक व राजकìय कारणांचा शोध ¶यावा लागेल. केवळ एका कारणा¸या, मग ते िकतीही महßवाचे असो, Âया घटनेमागील सव«कष कारणांचा बोध होत नाही. ८.४ पडताळणीचे महÂव एकोिणसाÓया शतकापासून मानवी जीवना¸या सामािजक, आिथªक, सांÖकृितक, राजकìय अशा िविवध अंगां¸या तसेच मानवा¸या मनोÓयापारां¸या अËयासाची शाľे िवकिसत होत गेÐयाने कोणÂयाही घटनेमागील सवª कारणांचा शोध घेणे व Âयासाठी गतकाळात खोल व सूàम ŀĶीने डोकावणे संशोधकाला श³य झाले. िजत³या Óयापक ±ेýात तो खोलवर ŀĶी टाकेल तेवढी अिधकािधक कारणे Âयाला सापडत जातात. पडतळणीची ÿिøया कारणांचा शोध घेताना संशोधकाने ितसरा मुĥा Åयानात ठेवावयाचा तो असा कì Âया¸या हाती पडणारी सवªच कारणे सारखीच महßवाची नसतात. Âयापैकì कोणते कारण सवाªत महßवाचे व कोणती कारणे गौण आहेत हा िनणªय संशोधकाने करावयाचा असतो. सवª कारणे हाती आली कì कारणांची वगªवारी ठरवावी लागते. कारणांची जुळवणूक करताना ती तकªसंगत असतील तरच Âयातून तकªशुĦ िनÕकषª िनघू शकतात. अÆयथा ती सुट्या कारणांची जंýी होते व Âयातून अथªबोध होत नाही. उदाहरणाथª, महाÂमा गांधéनी १९३० साली राÕůÓयापी लढ्याचा ÿारंभ िमठा¸या सÂयाúहाने केला हे िवधान करताना िमठा¸या सÂयाúहामागील आिथªक व सामािजक कारण उलगडून दाखिवले नाही तर Âया लढ्या¸या Öवłपाचे यथाथª आकलन होणार नाही. कारणां¸या øमवार मांडणीतून Âया िवषयाबाबतचा munotes.in
Page 115
इितहासातील
कारणमीमांसा
111 संशोधकाचा ŀिĶकोण Óयĉ होतो, Âया घटनेचा अÆवयाथª लावÁयामागील Âयाची वैचाåरक भूिमका ÖपĶ होते, व Âयावłन अËयासिवषयावरील संशोधकाचे भाÕय आकार घेते. कोणÂयाही घटनेमागील कारणांचा शोध घेताना सवªसाधारणतः कोणते मुĥे संशोधकाने िवचारात ¶यावे याचे िववेचन ÿा. कालª गुÖतावसन यांनी केले आहे. ते संशोधकाला िनिIJतच मागªदशªक ठरÁयाजोगे आहेत. ते मुĥे खालील ÿमाणे आहेत. १) घटनेचे/कृतीमागील नजीकचे कारण (Immediate Cause) कोणते? २) Âयामागे वैचाåरक भूिमका आढळते का? ३) Âया वैचाåरक भूिमकेचे ÿÂयंतर Âया पूवê कधी आढळते का? ४) Âया घटनेशी कोणकोणÂया Óयĉì संबंिधत आहेत? ५) Âयांची शĉìÖथळे अगर दौबªÐय कशात होते? Âयाचा ऐितहािसक घटनेशी संबंध िदसतो का? ६) Âया घटनेबाबत समाजातील िभÆन घटकांची काय ÿितिøया होती? ७) Âया घटनेपूवê काही ल±णीय असे राजकìय Öवłपाचे अथवा तंý²ानात बदल झाले होते का? ८) Âया घटना Öथळाची भौगोिलक िÖथती काय होती? ९) तÂकालीन िभÆन ±ेýांतील संÖथांशी Âया घटनेचा संबंध होता का? Ļा ÿijांची उ°रे संशोधकाने शोधÐयास अËयासिवषयामागील सवªकारणांचा शोध घेतला जाईल यािवषयी संदेह नाही. कारणांची मांडणी कशी करावी? कारणांची संगतवार मांडणी व उतरंड तयार करताना संशोधकाला काही पÃये अवÔय पाळावी लागतात. अनेकदा कारणमीमांसा करताना घटने¸या लगत¸या वरवर¸या कारणालाच महßवाचे कारण मानले जाते िकंवा एखाīा घटनेचे ®ेय एखाīा Óयĉìला िदले जाते अथवा Âयाचा दोष एखाīा Óयĉì¸या पदरी बांधला जातो. याला अितसुलभीकरण (Over-Simplification) असे Ìहणतात. १८५७ साली मंगल पांडेने इंúजां¸या स°ेला ÿथम आÓहान िदÐयामुळे तोच राÕůीय उठावाला कारणीभूत होता, असे िवधान उथळ कारणमीमांसेचे उदाहरण ठरते. कोणÂयाही घटनेमागे अनेक कारणे असतात, घटना बहòआयामी असते. Âयामुळे अशा वरवर¸या कारणांचा उÐलेख तोकडा ठरतो. अशा कारणात सÂय नसते असे नÓहे, माý तो सÂयाचा एक अंश असतो. िहमनगा¸या वरवर¸या थराÿमाणे असतो, Âयाखाली ŀĶी टाकली तरच िहमनगा¸या मोठ्या आकाराची कÐपना येते. आिण अशा अंतभाªगात िशłन शोध घेणे हेच चांगÐया इितहासकाराचे काम आहे. तसेच एखाīा घटनेचे ®ेय एखाīा Óयĉìला देणे हा देखील असाच उथळ कारणमीमांसेचा ÿकार आहे. अमेåरका १९२९ ते ३३ ¸या दरÌयान महामंदी¸या ÿचंड िहमलाटेने गारठून गेलेली असताना 'Æयूडील' उपøमाĬारे समाजजीवनाला ऊब देऊन गितमान करÁयाचे ®ेय एकट्या राÕůपतीला पुÆकिलन łझवेÐटला देऊन चालणार नाही, तर Âया¸या हाताशी जे िवĬानांचे मंडळ होते (Braintrust) Âयाला, तसेच राजकìय प±ाला व शासन यंýणेला īावे लागते. िकंवा दुसöया महायुĦात इंµलंडचे ÖवातंÞय अबािधत ठेवÁयाचे ®ेय एकट्या munotes.in
Page 116
इितहास संशोधन पĦती
112 िवÆÖटन चिचªलला देऊन चालणार नाही. Âयासाठी िāिटश जनतेचे धैयª व िचकाटी तसेच अमेåरकेचे सहाÍय व रिशयाचा जमªन िवरोधी संúाम Åयानात ¶यावा लागेल. तसेच भारतात मराठा स°ेचे पतन पेशवा दुसरा बाजीराव या¸या शासनकाळात झाले Ìहणून Âयासाठी Âयाला एकट्याला पूणªतः दोषी व उ°रदायी ठरिवणे, हे देखील अितसुलभीकरणाचे उदाहरण ठरेल. कोणÂयाही, िवशेषतः महßवा¸या ऐितहािसक घटनांमागे कारणांची दीघªकालीन परंपरा असते. ती Åयानात आली तर घटनांचा समपªक अथª लावता येतो. Ìहणून Óयापक ±ेýातील बहòिवध कारणांचा शोध घेणे हे उ¸च दजाª¸या इितहासकाराचे ल±ण मानले जाते. कारणमीमांसेतील योगायोगाचे Öथान : ऐितहािसक कारणपरंपरेत योगायोगाचे काय Öथान असावे हे कारणमीमांसेशी िनगिडत असलेला एक महßवाचा मुĥा आहे. यालाच 'ि³लओपाýा¸या नािसकेचा' िसĦांत असे Ìहणतात. ऐितहािसक िववेचनात योगायोगाचा िसĦांत ÿामु´याने पिहÐया महायुĦानंतर मांडला जाऊ लागला. मानवी जीवनात एखादी घटना अचानक, अनपेि±त रीÂया घडते, ितची कारणे कळत नाहीत तो योगायोग वाटतो. उदाहरणाथª, अॅ³टीयम¸या लढाईत कसलेला व अनुभवी रोमन सेनानी अॅÆथनी याचा पराभव झाला, ही घटना अनपेि±त होती. इिजĮची राणी ि³लओपाýा ही अितशय सुंदर, ितची नािसका िवशेषच सुरेख. ित¸या ÿेमात अॅÆथनी आकंठ बुडलेला होता हा एक योगायोग खराच. यामुळे हा कसलेला सेनानी पराभूत झाला. Ìहणून अशा योगायोगा¸या िसĦांताला 'ि³लओपाýा¸या नािसकेचा िसĦांत' Ìहणतात. इितहासात अनेक योगायोग आढळतात, Âयामागील कारणांचे ÖपĶीकरण िमळत नाही असा िवचार पिहÐया महायुĦानंतर काही िवचारवंत Óयĉ कł लागले. ÿÂयेक घटनेचे अगर कृतीचे तकªशुĦ ÖपĶीकरण करता येतेच असे नाही असा Âयांचा युिĉवाद आहे. ÿा. जे.बी.बरी Ļा िāिटश इितहासकाराने इितहासात अशा काही आकिÖमक घटना घडलेÐया आढळतात असे सूिचत केले. ÿा. एच्.ए.एल्. िफशर यांनी तर आपÐया युरोपवरील इितहासúंथा¸या ÿÖतावनेत घटनां¸या आकिÖमकतेवर, अनपेि±तपणावर बराच भर िदला. दोन महायुĦां¸या मधÐया कालावधीत लेखन करणाöया माईनेक Ļा जमªन तßव²ाने हा मुĥा अधोरेिखत कłन, िलओपोÐड रांके Ļा सुÿिसĦ जमªन इितहासकाराने Ļा मुīाचा िवचार न केÐयाबĥल Âया¸यावर ठपकाही ठेवला. िवसाÓया शतका¸या पूवाªधाªत हा मुĥा िवचारवंतांनी मांडला. याची पाĵªभूमी Åयानात घेतÐयास तो मांडÁयाची कारणे ÖपĶ होतात. पिहÐया महायुĦा¸या संहारक Öवłपामुळे िवचारवंतांची मते िनराशेने Óयापली होती. वैफÐयúÖत झाली होती. बुिĦिनķा, मानवी मूÐये, मानवाची अखंड ÿगती अशा एकोिणसाÓया शतकातील िसĦांतावरील Âयांचा िवĵास ढळला होता. अनेक गोĶी अनाकलनीय वाटÐयामुळे ते योगायोग आहेत असे ÖपĶीकरण देणे हाच पयाªय िदसत होता आिण Ìहणून इितहासकाराने ÿÂयेक घटनेचे कारण शोधÁयाचा खटाटोप कł नये, अनेक घटना योगायोगाने घडतात हे माÆय करावे व तसा इितहास िलहावा असे मत ते मांडू लागले. Ìहणजेच कारणमीमांसेत योगायोगाला Öथान असावे असे ÿितपादन कł लागले. Ļा योगायोगा¸या िसĦांताचा अिधक खोलात जाऊन िवचार केÐयास ऐितहािसक कारणमीमांसेत योगायोगाला Öथान देÁयाचे कारण नाही असे मत इतर काही इितहासा¸या अËयासकांनी Óयĉ केलेले िदसते. एखादी घटना वरवर पाहाता योगायोगाने घडÐयासारखी वाटली, तरी खोलात िशłन शोध घेतÐयास Âयामागे कोणते ना कोणते कारण सापडते munotes.in
Page 117
इितहासातील
कारणमीमांसा
113 अपघात घडÁया¸या वेळी एखाīा Óयĉìची उपिÖथती तेथे असणे हा योगायोग वाटला तरी Âयामागील पåरिÖथतीचे िवĴेषण केले कì तो योगायोग नÓहता हे Åयानात येते. . उदाहरणाथª, एखाīा Öथळी ती Óयĉì नेमकì Âयावेळी तेथे का आली याची कारणे शोधता येतील. िकंवा दोन वाहने अगदी समोरासमोर िनकट येऊनही अपघात झाला नाही हा देखील योगायोग वाटू शकतो. परंतु असा कì कारणे शोधÁया¸या असमथªतेमुळे, अ±मतेमुळे घटना आकिÖमक योगायोगाने घडलेÐया याचा सकृतदशªनी वाटÐया तरी Âया तशा नसतात. ऐितहािसक कारणमीमांसेत योगायोगाचा िवचार करÁयाचे कारण नाही असे ठाम मत ÿा. एडवडª कार यांनी आपÐया What is History? नावा¸या मौिलक úंथात ÿदिशªत केले आहे. Âयांचा युिĉवाद असा कì कारणमीमांसा करताना इितहासकार कारणांची तकªशुĦ साखळी तयार करतो. Ļा साखळीत तकªशुĦ असतील अशाच कारणांचा अंतभाªव केला जातो. ºयाÿमाणे इितहासकार हाती आलेले सवªच पुरावे वापरत नाही. Âयाला जे समपªक वाटतील, तेच तो वापरतो व उवªरीत बाजूला सारतो, Âयाचÿमाणे कारणमीमांसे¸या ÿिøयेत तकªशुĦते¸या चौकटीत बसतील Âयाच कारणांचा िनद¥श इितहासकार करतो, कारण अशा कारणपरंपरे¸या साखळीतूनच Âयाचे इितहासिवषयाचे भाÕय साकार होते. Ìहणून ºयाची तािकªकŀĶ्या संगती लागत नाही अशा घटनांचा समावेश तो कारणमीमांसेत करत नाही. याचाच अथª असा कì कारणमीमांसेत योगायोगाला Öथान देÁयाचे कारण नसते. यािशवाय योगायोगाने घटना घडतात असे माÆय केले तरी, अशा घटनांचे उÐलेख सामाÆय िनÕकषª काढÁयासाठी इितहासकाराला उपयुĉ नसतात. इितहासात मूÐयिनणªयाचा िवचार (value judgement) जर महßवाचा मानला, तर आकिÖमक घटनांचा उÐलेख िनरथªक ठरतो. गतकाळा¸या संदभाªत वतªमानाचे आकलन अथवा वतªमाना¸या संदभाªत गतकाळाचे ²ान हे इितहासाचे उĥेश मानले तर Âयासाठी तकªशुĦ कारणांचाच वापर इितहासकाराने करणे ®ेयÖकर ठरते. योगायोग हे तकाªपलीकडचे असÐयाने ते कारणमीमांसे¸या क±ेत येत नाहीत. योगायोगाला कारणमीमांसेत Öथान नाही या मुīाचे ÖपĶीकरण ÿा. कार यानी पुढील वा³यात अितशय यथाथªपणे केले आहे ते Ìहणतात "Just as from the infinite ocean of facts, the historian selects those which are significant for his purpose, so from the multiplicity of sequences of causes and effect, he extracts only those which are historically significant and the standard of historical significance is his ability to fit them into his pattern of rational explanation and interpretation." कारणमीमांसा व िनयतवाद (Determinism) : कारणमीमांसे¸या संदभाªत उपिÖथत केला जाणारा आणखी एक मुĥा ऐितहािसक िनयतवाद हा होय. हेगेल व कालª मा³सª यां¸या िववेचनात िनयतवाद आढळून येतो. िनयतवाद याचा अथª असा कì िविशĶ पåरिÖथतीमÅये जर समान कारणे आढळून आली तर Âयाची फलिनÕप°ीही समान होते. च¤बर¸या शÊदकोषात Ļा शÊदाचा िदलेला अथª असा कì ÿÂयेक कृतीमागे कारण असते, आिण Âया कारणामुळे जे जसे घडले, ते तसेच घडायला पािहजे; Âयाहóन वेगळे घडू शकत नाही. कालª मा³सªने मानवी समाजा¸या िवकासाची केलेली भौितकवादी मीमांसा Ļाच Öवłपाची आहे. िवसाÓया शतकातील कालª पॉवर व एडवडª कार सारखे िवचारवंत माý िनयतवाद मानीत नाहीत. पॉपर Ìहणतात कì, 'मानवी munotes.in
Page 118
इितहास संशोधन पĦती
114 जीवनात िनधाªåरत असे काही नसते. मानव कोणÂया वेळी कसा वागेल याचा अंदाज बांधणे अश³य असते व Âयामुळे ठरािवक घटनांमागे ठरािवकच कारणे राहó शकत नाहीत. व Âयाचे ठरािवक पåरणाम होऊ शकत नाहीत.' पॉपर िनयतवादाचे कĘर िवरोधक आहेत. एडवडª कार यांची भूिमकाही िनयतवादा¸या िवरोधकाची आहे. ते Ìहणतात, कì माणसा¸या ÿÂयेक कृतीमागे कारणे असतात, ही बाब माÆय केली नाही तर दैनंिदन जीवन अगÌय ठरेल, परंतु एकसार´या िदसणाöया कृतé¸या मागची कारणे माý िभÆन असू शकतात आिण Âयांचे फिलतही िभÆन Öवłपाचे असते. आिण Ìहणून इितहासलेखनात कारणमीमांसेसाठी िनयतवादाचा आधार घेणे अशाľीय ठरेल. आपली ÿगती तपासा 1. पडताळणीची मांडणी कशी करावी? 2. कारणमीमांसा व िनयतवाद यावर टीप िलहा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ८.६ सारांश थोड³यात कारणमीमांसेचा िवचार करायचा तर, संशोधकाने ÿÂयेक घटनेमागील, ÿÂयेक कृतीमागील िविवध कारणांचा शोध ¶यावा, Âया कारणांची वगªवारी करावी, øमवार तकªसंग मांडणी करावी. आिण Âया मांडणीत योगायोगाला अगर िनयतवादाला वाव नसावा. कारणांच अशा ÿकारे मांडणी केÐयास इितहासिवषयाला अथªघनता ÿाĮ होते. Ìहणून अथªपूर इितहासलेखनासाठी कारणमीमांसा अÂयावÔयक ठरते. कारणमीमांसा िह इितहासलेखनामÅये महßवाची भूिमका बजावते. िविशĶ घटना का घडते िकंवा िविशĶ पåरिÖथतीत िविशĶ घटना कशा ÿकारे घडतात याचा शाľीय िवचार करणमीमांसेमÅये अिभÿेत करतो. कारणमीमांसा िह ढोबळ अंदाजावर आधाåरत नसते. शाľीय कसोटी, पåरिÖथतीजÆय पुरावा व Âया घटनेला िवÖतृतपणे नŌदवणारे ऐितहािसक पुरावे यावर कारणमीमांसा अवलंबुन असते. कारणमीमांसा आिण पडताळणी मांडणी हे दोÆही संशोधनात उपयुĉ आहेत. ८.७ ÿij 1. इितहासातील उदाहरणांसह कारणिममांसेचे महßव ÖपĶ करा. 2. इितहास संशोधनातील कारणिममांसेवर भाÕय करा. munotes.in
Page 119
इितहासातील
कारणमीमांसा
115 ८.८ अितåरĉ वाचन 1. गाढाळ एस. एस., इितहासलेखनशाľ, कैलास पिÊलकेशÆस, औरंगाबाद २०१५ 2. काठेकर शांता, इितहास तंý आिण तßव²ान, ®ीसाईनाथ ÿकाशन, नागपूर पाचवी सुधारीत आवृ°ी, २०१६. 3. लेले िव. गो. लेले (अनु.) इितहास Ìहणजे काय? मुळ लेखक ई.एस.कार, कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन, पुणे, २०१२ 4. गरीधन, जी.जे., ए गाईड टू िहÖटोåरकल मेथड, फोरधाम, युिनÓहरिसटी ÿेस, Æयुयॉकª, १९४६ 5. Carr E.H., What is History? (Penguin Modern Classics), Penguin Classic, २०१८ munotes.in
Page 121
इ त ि ह ा स स ं श ो ध न प द्ध ि ी
116 ९ ľोतांचे/तÃयांचे िवĴेषण व सामाÆयीकरण घटक रचना ९.० उ त ि ष्ट े ९.१ प्रस् िावना ९.२ सा म ा न् यीक रणा ची ि क क स ं ग ि ी ९.३ स ा म ा न् य ी क र ण ा ंव र प र रण ाम करण ा-या ऐ ति ह ातसक दृ त ष्ट क ो न ा च े म ह त्त्व ९.४ स ा म ा न् य ी क र ण ा च े म ह त्त्व ९.५ सा म ान् यीकर णाि ील स म स्या ९.६ ऐत िह ात सक घ ट न ा ं च े स्प ष्टीकरण ९.७ स ा र ा ंश ९.८ प्रश्न ९.९ अतिरर क्त वाचन ९.० उĥीĶे ÿकरण वाचÐयानंतर त व द्य ा र्थ य ा ां न ा सा म ान्यी कर ण आतण त्या िील तवतवध प ै ल ू स म ज ून घ े ि ा य ेि ी ल आतण त्यािील अ प र र ह ा य क ि ा स्प ष्ट ह ो ईल म ा त ह ि ी स्त्र ो ि आ त ण त् य ा ंच् य ा प ा स ू न त म ळ ा ल ेल् य ा म ात ह िीच े साम ा न् यी करण याच ी म ा त ह ि ी त म ळ े ल इतिह ा साि ील स् प ष्टीक रणासा ठी त क ं व ा त व श्ल ेष ण ा स ा ठ ी ज ब ा ब द ार घ टक स म जिील ९.१ ÿÖतावना ऐति ह ातसक सा म ा न् यीक रण म् ह ण ज े ि र्थ य ा ंम ध ी ल स ंब ं ध ह ोय. ही सरलीक रणा ची एक न ैस त ग क क प्रत िया आ ह े. स ंश ो ध क स व क घ ट न ा ंम ध ी ल ए क म े क ा ंश ी स ं ब ंध ी ि अशी सा म ान्य व ैत श ष्ट ् य े श ो ध ू न क ा ढ ि ो . सा म ा न् यीकर ण या क ल् प न ेि ऐत िह ा तसक ब ा ब ी ए क म ेक ा ंन ा सदृश असि ा ि. या सा धन ा ंद्व ा र े इ त ि ह ा स क ा र ा ंन ा त् य ा ंच ी स ंश ो ध न साम ग्री स म ज ि े आतण इ ि र ा ंन ा त् य ा ंच ी ि र्थ य े स म ज ून द े ण् य ा च ा प्र यत्न ि े क रि ा ि. घट ना इ त् य ा द ीं च े त व श्ल े ष ण आत ण स्प ष्टीक रण न ेह म ीच सा म ान् यीक र ण ा द्व ा र े क े ल े ज ा ि े. ९.२ सामाÆयीकरणाची तकªसंगती साम ा न् यीक रण म् ह ण ज े घ ट न े च् य ा व ण क न ा ि ी ल स व क िप शी ल लक्षा ि घ ेऊ न, अत िशय प ररणा म का रकररत्या म ा ंड ण ी क र ण े. सा म ा न् यीकर ण स ं प ू ण क इत ि ह ासाच ी म ातह िी का ह ी munotes.in
Page 122
स्त्रो ि ा ंच े ि र्थ य ा ंच े त व श्ल ेष ण
व सामान् य ी क रण
117 म ोजक्या शब्द ाि द ेि ो. सा म ा न् यीकर ण हा एक असा भाग आ ह े त क जो स ंप ू ण क क ा य ा क च े अ ंत ि म म ू ल् य ा ंक न त क ं व ा अ ंद ा ज घ ेि ो. स्वाभातव कच ि े स ं प ू ण क स ं श ो ध न ा च े सार अ स ि े. साम ा न् यीक रण क र ण े ही ख ू प ग ंि ा ग ंि ी च ी प्रतिय ा आ ह े, ज् या ि इत िह ा स ल ेख न ा ि ल् य ा स व क म ह त्वा च्या त ठ क ा ण ा ं च ी स्प ष्ट म ातह िी अ स ि े. ऐत िह ा तसक म ातह िी क ा ळ ज ी प ू व क क ग ोळा क े ल ी ज ा ि े, िप ा सली ज ा ि े आतण छा ननी क े ल ी ज ा ि े, ग टब द्ध क े ल ी ज ा ि े, न ंि र तवतव ध व ेग ळ् य ा प्र कारच्या प्र त ि य ेि ू न िी म ातह िी जाि अ स ि े. य ाकरर िा त भन् न क ौशल् य आवश्यक आ ह े, त ज थ े ऐत िहात सक स ंश्ल ेष ण सादर कर ण्य ा स ाठ ी ब र े च तनर ीक्षण आवश् यक आ ह े. ही प्रतिय ा आपल्या ला अ स ंख् य ि र्थ य ा ंमधील कोणत्या प्र क ा र च े न ा ि ेस ं ब ंध अतस्ित्त् वा ि आ ह े ह े स ा ंग ि े. ह े त व श्ल ेष ण ा च े उ च्च स्वरू प आ ह े. स ा म ा न् य ी क र ण ा ि ू न िय ार क े ल ेल् य ा स ू त्र ा न े का ह ी स् व ी क ा र ल ेल् य ा म ा न क ा ंच ी प ष्ट ी क रि ा य ेि े. ऐत िह ात सक ि र्थ य े ग ोळा करि ा ना न वीन नोंदी शोध ण् यास ाठ ी सखोल शोध घ ेऊ न प ररतस्थ िीला सा म ोर े जाव े ल ा ग ि े ज् य ा य ो ग े म ात ह ि ीिी ल कमिरि ा द ूर कर िा य े ि े. स ा म ा न् य ी क र ण ा म ध् य े न ा व े व ि ारख ा वग ळिा स ंप ू ण क कालाव धीस ाठ ी ए कस म ान िा त म ळ व ू न िय ार क े ल ेल ी स ू त्र े वा प रली जािाि. स ू त्र ा ि व ा प र ल े ल ी भ ाषा फक्त व ण क न ा त् म क श ब् द ा ंच ा वापर क रून सोप ी, अ च ू क आतण स्प ष्ट अ स ण े आव श्यक आ ह े. सा म ान्य ि र्थ य े आत ण अतद्व िीय ि र्थ य ा ंम ध ी ल फ रक अ स ण े आव श्य क आ ह े. साम ा न् य ि र्थ य े अश ा घटन ा असि ाि ज् य ा ंच ी व ा र ं व ा र प न र ा व ृत्त ी ह ो ि े. आपल् याला व्याप्त ी आत ण कालावधी त नतिि क रावा लाग िो. स म ान स ू त्र ा न स ा र स व क व ैय त क्त क प्र क र ण े एक तत्रि क रू न स म ा व े श क ि र्थ य े ए क त्र क े ल ी जा िाि व अख ेर ज ळ ण ा र े त न ष् क ष क काढ ल े ज ा ि ा ि . एखाद ी तवतश ष्ट प्रथा त क ं व ा स वय कशी तवकत सि झाली आ ह े, या ब िल आपण ए ख ा द े स ू त्र िय ार क रणार अ सल्यास, त् य ा ि ू न प ढ े ग ेल ेल् य ा तवतव ध ग ोष्टी आप ण लक्षा ि घ े ि ल् य ा प ा त ह ज े ि. सवय ी िील स व क ब द ल ा ंच ी ि ल न ा क े ल् य ा स, उ त् ि ा ंि ी च ा स ाम ा न् य माग क तनति ि क र ण े शक्य ह ोईल. स व क त न ष् क ष क एक ा ठ र ा त व क स ा च् य ा च् य ा घ ट न ेच् य ा प न र ा व ि ी च ी प ष्ट ी करि ा ि आतण त् य ा घ ट न े ि ी ल सा म ा न् य व ैत श ष्ट ् य े द श क त व ि ा ि. ब ी. श ेख अली य ा ंच् य ा म ि े, ज ेव् ह ा ठ र त व क क ृ ि ीं च े इ िर अ न क र ण करि ा ि ि ेव् ह ा िो प त ह ला टप् प ा आ ह े. द स ऱ् य ा टप् प् यामध् य े अ न करण व म ा न् यि ा य ा न ं ि र न त व न त व च ा र रु ज ि ो . वा प र प र ंप र ा ब न ि े आतण त् य ा च े रु प ा ंि र अ त न व ा य क रीिी त क ं व ा तन यम ा ि ह ो ि े, ही प र ं प र ा आतण अत धक ारा ची श ेव ट च ी अवस्था आ ह े. श ेव ट ी का ह ी स म ा ज ा म ध् य े या तन यम ाव र टीका क े ल ी ज ा ि े आतण ि क क स ंग ि ब द लावर प रर णा म ह ोिो. एखाद्य ा इत िह ा सास ट प् प् याटप् प् यान े अभ् यास कर ण्य ा स, त न स ग ा क च ा शो ध घ े ण् य ा स आत ण योग्य श ब् द ा ंि व ण क न करण् यास सक्षम अ स ण े आव श्य क आ ह े. ह े व ेळ आतण रर क्त स् थ ा न ा ंम ध् य े अतस् ित्त् व ाि अ स ल े ल् य ा सा म ा न् य ि र्थ य ा ंच ा स ंद भ क द ेि े. य ेथ े नक् की काय क े ल े ज ा ि े ि े म् ह ण ज े प्र त् य ेक ट प् प् याव र सवय ी िील ब द लाची पद्धि क ा ळ ज ी प ू व क क प ा ळ ण े आतण इ िर भाग ािल् या सव यीच्या स ंद भ ा क ि ह े ि प ा स ू न प ह ा ण े आत ण त्या प द्ध ि ी म ध् य े सम ा नि ा अत स्ित्त् वा ि अ स ल् य ा च े श ो ध ून क ा ढ ण े. जर उत्त र सक ा रात्म क अ स ेल िर अ सा त न ष् क ष क क ा ढ ू शक िो की ब ह ु ि ेक प्र त् य े क ब ा ब िी ि व ि क ण क ी च ी पद्ध ि सम ान आ ह े. जर आ प ल्याला य द्ध ासाठी जब ा ब द ार घ टक ज ा ण ून घ् य ा य च े अ सि ील िर आपल्याला ख ोल म ा नवी ह ेि ू, म ह त्त् व ा क ा ंक्ष ा, लो भ य ाची चौ कशी क र ण े ग र ज ेच े आ ह े. munotes.in
Page 123
इ त ि ह ा स स ं श ो ध न प द्ध ि ी
118 जर आपल् याला एखाद्य ा व ण क न ाच े आ कलन कर ण्य ासाठी स ू त्र ा च ी आव श्य क िा अ स ेल िर द ोन न ै स त ग क क प्रलो भन आ ह ेि ज् याचा आप ण क ा ळ ज ी प ू व क क अ भ् य ा स क ेला प ात ह ज े. ज ेव् ह ा एखाद ी व्यक्त ी स् वि:ची स् ि ि ी क र ि े ि ेव् ह ा आप ण त्या च्या स व क द ा व् य ा ंव र तवश्वास ठ े व ण् य ा प ू व ी आप ण सावध तग री ब ाळग ली प ा त ह ज े. द स र े म् ह ण ज े काल्पतन क ब ा ब ींचा वा प र करण् या चा धोका ट ा ळ ल ा प ा त ह ज े. आपली ÿगती तपासा: साम ा न् यीक रणाच्या ि क क स ंग ि ी व र भाष् य करा. __ _ ______ ____ ______ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ ___ _ ____ ____ ____ __ _ _ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ ___ _ ____ ____ ____ __ _ _ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ ___ _ ____ ____ ____ __ _ _ __ _ ____ ______ ______ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ _ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ __ _ __ ________ ______ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ ___ _ ____ ____ ____ __ _ _ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ __ _ ____ ____ ____ __ _ _ _ ९.३ सामाÆयीकरणांवर पåरणाम करणा-या ऐितहािसक ŀिĶकोनाचे महßव साम ा न् यीक रण ह ा िी घ ेि ल ेल् य ा का ह ी इति ह ासका र आत ण स म ाजशास्त्र ज्ञ म् ह ण ज े- क ा ल क म ा क् स क, म ॅ क् स व ेब र, म ा क क ब्लॉ च, फ न ा ां ड ब्र ू ड े ल, एरर क ह ॉब्स ब ॉम, इ म ॅ न् य ए ल वालर स्टाईन, कॉम्ि य ा ंन ी घ ट न ा ंच े व ग ीकरण , तवश्ल ेष ण व स ा म ा न् य ी क र ण क े ल े आ ह े. त् य ा न ं ि र ज्ञ ा न ा म ध् य े प्रगिी झ ाली. ट प् प् य ा ट प् प् य ा न े स व क स ंक ल् प न ा आ तण ज्ञान प्र क ट ह ो ि े त् य ा स ा ठ ी म ल भ ू ि अ भ् य ा स ा च ी ग र ज आ ह े. य ा ऐ त ि ह ा त स क ज्ञ ा न ा च े क ा ह ी प्र क ा र आ ह ेि . स त् य त क ं व ा काल्पतनक; म ू ि क त क ं व ा अ म ू ि क; आतण व ै ज्ञ ा त न क त क ं व ा सक ा रा त्मक. अ ख ेर च ा टप्पा अ थ ा क ि प ॉतझतटव् ह स् ट े ज म् ह ण ज े च प्रत् यक्ष वाद ी दृतष्ट कोनाच ा आ ह े . कॉम्ि य ा ंन ी म ापन क े ल े की य ा टप् प् याि तव ज्ञान आत ण उ द्योग य ा ंच े व च क स् व आ ह े. म् ह ण ू न च म ध् यक ालीन काळाच् या इतिह ा सावरील ईश्वरी स ंक ल् प न ेच ा ध ा त म क क प्रभाव त् य ा च् य ा द्व ा र े नाकारला ग ेल ा. कॉम् िन े हा व ैज्ञ ा त न क आग म नात्मक म ा ग क, ज् य ा य ो ग े ि र्थ य ा ंच े तन रीक्ष ण, प्रय ोग आतण न ं ि र साम ा न् य क ा य द्य ा ंच ी त न त म क ि ी य ा ंच ा स म ा व ेश ह ो िा, त्या स इत िह ा साच्या ल ेख न ा ि ह ी ल ा ग ू क े ल ा. अ न भ व व ा द्य ा ंच् य ा म ि े प र ं प र ा, अ न म ा न, स ै द्ध ा ंत ि क ि क क त क ं व ा क ल् प न ा श क्त ी द्व ा र े तमळतवल ेल े ज्ञान ह े ज्ञ ा न ा च े य ोग्य रूप नाह ी. ि स ेच ध ा त म क क प्र णाली, ि ा त क क क अ न म ा न, न ैत ि क उ प द ेश आतण सात ह त्य य ा ंच् य ा द्व ा र े त म ळ त व ल ेल े ज्ञ ा न ा च े शरीर सत्या तपि आत ण त वश्वसनी य ना ह ी ि. त् य ा ंच् य ा म ि े, अ न भ व ा न े त म ळ ा ल ेल े त क ं व ा अ न भ व ज न् य ज्ञ ा न अ त ध क उ प य क्त व त व श्व स न ी य अ स ि े. स क ा र ा त् म क व ा द ी त क ं व ा प्र त् य क्ष व ा द ी इत िह ा सक ार अ स े म ानिाि की, ज्ञ ा न ा च े एक म ात्र व ैध स् वरु प म् ह ण ज े ज् य ा च े सत् य प्र स् थ ा त प ि क े ल े ज ाऊ श क ि े. स कारात् म कवाद ी आतण अ न भ व व ा द ी इ त ि ह ा स क ा र द ो घ े ह ी ज्ञ ा न ा च े अ व् य व ह ा य क आतण स त् य न स म ज ण ा र े अ स े अ न म ा न नाकार िा ि. जॉ न लॉ क, जॉज क ब क क ल े, ड े त व् ह ड ह्य ू म आत ण जॉन स् ट अ ट क तम ल ह े म ह त्त् व ा च े अ न भ व ज न् य इति ह ासका र आ ह ेि. त् य ा ंच् य ा ित्वज्ञानाच ा म ख् य ग ाभा अ सा आ ह े की स व क ज्ञा नाि क े व ळ अ न भ व आतण अ न भ व ा ंच् य ा म ा ध् य म ा न े प्राप्त झ ा ल ेल् य ा munotes.in
Page 124
स्त्रो ि ा ंच े ि र्थ य ा ंच े त व श्ल ेष ण
व सामान् य ी क रण
119 ि र्थ य ा ंच ा स म ा व ेश अस िो. िर, अिींत िय श क्त ी न े जग ातवषयी कोणि ेह ी क े ल ेल ा द ा व ा अथवा ि ा त क क क अ न म ा न ा ं न ा व ा स् ि त व क ि े च ा प ा या न सि ो. इति ह ास िज्ञ ा ंन ी अ न भ व व ा द ी ि त् व ा न स ा र भ ू ि क ा ळ ा ि ी ल स ंब ंध ा ि अ स ल ेल् य ा प र ा व् य ा ं व र भ रवसा ठ े व ल ा प ा त ह ज े. स म क ा ल ी न ा ंन ी भ ा व न ा ंच् य ा आ ध ा र े अ भ् य ा स न क र ि ा व स् ि त स् थ ि ी द श क क दृ ष्ट ी क ो ण ा ि ू न ज र इ त ि ह ा स क ा र ा ं न ी या स्त्रोि ा ंक ड े ब ा र क ा ई न े प ा त ह ल े िर ि े भ ू ि क ा ळ ा च े ख र े त चत्र सादर करू शकि ा ि. र ा ं क ेच् य ा म ि े, भ ू ि क ा ळ ा च े त व श्ल ेष ण व ि क म ा न क ा ळ ा ि ी ल प र ी स् थ ी ि ी न स ा र न क र ि ा भ ू ि क ा ळ ा ि ी ल प्र च त ल ि स म ा ज व् य व स् थ ेच् य ा म ा प द ंड ा न स ा र व् ह ा य ल ा ह व ी . म ाग ील काळािील ल ो क ा ंच ी म न ो व ृत्त ी व व ा ग ण ूक त् या य ग ा च् य ा म ा न त स क व प्र च त ल ि म ा प द ंड ाद्व ा र े सम जली प ा त ह ज े. इ त ि ह ा स क ा र ा ंच् य ा स म काल ीन म ा प द ंड ा न े य ा क ड े प ा त ह ल े जाऊ न य े. र ा ंक े ऐ त ि ह ा त स क स्त्र ो ि ा ंच् य ा उ प य क्त े ि ेब ा ब ि ब ा ब ि ी ि ग ंभ ी र अ स ल ा ि र ी त् य ा ंच् य ा व र त्याचा आ ंध ळ ा तवश्वास न ाह ी. ऐ त ि ह ा त स क स्त्र ो ि ह े त व श्व स न ी य अ स ल े प ा त ह ज े ह े त् य ाला म ान्य ह ो ि े . भ ा ंड व ल श ा ह ी साम ात जक त न त म क ि ी च् य ा त व र ो ध ा भ ा स ा च े स्प ष्टीकरण क र ण े ही म ा क् स क च ी प्राथतम क िा ह ोिी. भ ा ंड व ल त न त म क ि ी च ी आ त थ क क व्याख् या आ त ण त् य ा च े म ा न व ी ज ी व न ा ि ी ल करी ह ा म ा क् स क न े त् य ा ंच े ज ी व न क ा य क अ स ल् य ा च े म ा न ल े. एखाद्य ा व स् ि ू च े म ू ल् य ह े उ त्पादन करण्यासाठी आवश् यक अ स ल ेल् य ा सा म ातजकर रत्या आव श् यक श्रम व ेळ े द्व ा र े तनति ि क े ल े ज ा ि े. का म ग ार शक्त ी ही एक व स् ि ू आ ह े व त्याच ब रो ब र व ेि न ा च ी ह ी द ेव ा ण घ ेव ा ण ह ो ि े. काम ग ार श क्त ी च े म ू ल् य का म ग ार आतण त् याच्या क ट ं ब ा च े अतस् ित्व आतण द ेख भ ा ल करण् या साठी आव श्य क अ स ल ेल् य ा म ू ल् य ा च् य ा समान अ स ि े. श े ि ी व र क ा म कर णाऱ्य ा श ेि म ज र ा ल ा त द ल् य ा ज ा ण ा ऱ् य ा व ेि न ा प े क्ष ा त् य ा च ी क्र् य ा श ा क्त ी च े म ू ल् य अ त ध क अ स ि े . स ब ा ल् ट न क ह ा इत िहास ल े ख न प्र व ा ह अ ल ी क ड े तवकत सि झाला आ ह े. स ब ा ल् ट न क अ भ् य ा स ा न स ा र, स म ाजा िील त न म् न व ग ा क ि ी ल ल ो क ा ंन ा प्र काशाि आणण े. स ब ा ल् ट न क हा शब्द तनम्न व ग क आतण द ल क त क्ष ि अ स ण ा ऱ् य ा सा म ातजक ग ट ा ं च े व ण क न कर िो आ त ण त् य ा ंच ा इ त ि ह ा स ज ा ण ून घ े ण् य ा ि रु च ी द श क व ि ो. ग ायत्री तस् प वाक य ा ं न ी इ त ि ह ा स ल ेख न ा च् य ा म य ा क द ा द ा ख व ि ा न ा ह े स् प ष्ट क े ल े त क, व ंत च ि घ ट क ा ब ि ल इ त ि ह ा स ल ेख न क र ण ा ऱ् य ा इ त ि ह ा स ल ेखक ा ंना प्र स्थातप ि ऐत िह ात सक प रीभाष े िच ब ो ल ा व े ल ा ग ि े . त् य ा ंन ा स् व ि ा च ी व ेग ळ ी प र र भ ा ष ा ि य ा र क र ि ा य ेि न ा ह ी . त् य ा म ळ े न व ी न अ न भ व त क ं व ा न व त न त म क ि ी ज न् य ा च भ ा ष ेि म ा ंड ल् य ा म ळ े त् य ा ंच् य ा ल ेख न ा ल ा म य ा क द ा य े ि ा ि . श ो त ष ि त क ं व ा व ंत च ि प्र व ग ा क च् य ा सम स् या आतण त्या त वषय ी भारि ीय म त ह ल ा ंच् य ा प र र त स् थ ि ी क ड े लक्ष व े ध ून घ े ि आ ह े, कारण वसा ह ि वाद ी व प्र स् थातपि इ त ि ह ा स ल ेख न ा च् य ा प रु ष व ा च क स ज्ञ ा ंच ा व ा प र अ स ल् य ा म ळ े म त ह ल ा ंच् य ा स म स् य ा ंन ा व स् ि त स् थ ि ी द श क क ल े ख न क र ण े अ व घ ड ज ा ि े . अ श ा प्र क ा र च् य ा इ त ि ह ा स ल ेख न ा ि द ल क त क्ष ि अ श ा घ ट क ा ंच ा को ण िाह ी इत िह ा स नस िो आत ण त् य ा ंन ा ब ोलिाही य े ि नाही म्हण ून म तह लाव ा च क इ त ि ह ा स ल ेख न ा ल ा ख र े प्र तितनत धत्व त म ळ ू श कि नाह ी. ड े त व् ह ड अ नोल्ड य ा ंन ी आतद वासींच्या ब ं ड ख ो र ी आतण म िास द ष् क ा ळ (१८७६-७८) यास ारख् या आतद वासी ब ंड ख ो र ा ंस ा र ख् य ा आ त्त ा प य ां ि द ल क त क्ष ि त व ष य ा ंच ी तनवड क े ल ी आ ह े. ि े स म का लीन सा म ातजक-र ाजकीय प र रतस्थिीि श ेिकऱ् य ा ंच्या च े ि न ा आतण क ृ ि ी याव र द ेख ी ल त लतहि आ ह ेि. ग्या न प ा ंड े य ा ंन ी १९१ ९-१९२ २ म ध् य े अयोध्या य े थ ी ल श े ि क-य ा ंच् य ा ब ंड ख ो र ी च ा आतण भार िीय रा ष्रवादाव र ह ो णाऱ्य ा munotes.in
Page 125
इ त ि ह ा स स ं श ो ध न प द्ध ि ी
120 प र र ण ा म ा ंच ी म ातह िी तद ली आ ह े. स्टीफन ह ेत म ंग ह ॅ म न े १९४ २ च्या भा रि छोडो चळवळ ी ि ब ंड ख ो र ी च े द्व ै ि स्व रूप द श कतवल े. त म श ेल फ क ो (१९२ ७-८४) उत्त र आ ध त न क व ा द ी इत िह ा स ाचा एक व ेग ळ ा दृष्टी कोन द ेि ो. ऑ ड क र ऑफ त थ ंग् ज, द आ त क क ऑ ल ॉ ज ी ऑफ न ॉ ल ेज, त् य ा ंच् य ा ल ेख न ा ि साम ा तजक जीवनािील अ थ क, स ा म र्थ य क आतण सा म ातजक व ि क न य ा ंच् य ा ि ी ल स ं ब ंध स्प ष्ट कर ण्य ा सा ठी त् य ा ंन ी 'त ड स च त व् ह क व् ह र े त ज व् हम', 'एत प सत टम' आतण 'व ंश ा व ळ ी' या स ं क ल् प न ा म ा ंड ल् य ा. आपली ÿगती तपासा: साम ा न् यीक रणाव र प ररणा म क रणाऱ्य ा ऐत िह ा तसक दृ त ष् ष्ट क ो न ा च े म ह त्त्व तव शद करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ ९.४ सामाÆयीकरणाचे महßव ऐति ह ातसक ि र्थ य े सादर क रण्य ाच्या स ंप ू ण क व् य व स् थ े म ध् य े सा म ान् यीकर ण म ू ळ आ ह े. इतिह ा सक ार भ ू ि क ा ळ ा च ी म ा त ह ि ी ग ोळा करि ा ि आतण क ा ल ि म ा न स ा र िम ब द्ध कर िाि. त् य ा न ंि र त् याच ा अ थ क प्रक ट ह ोईल त क ं व ा स्वि ः प्र कट ह ोईल अ स े त् य ा ं च े म ि आ ह े. इ त ि ह ा स क ा र ा ं च े क ा य क म ातह िीच्या व ैध ि े च ी चाच णी क र ण े त क ं व ा त् य ा ंच ी सत्य िा प्र म ात णि क र ण े आत ण त् य ा च े स्प ष्टी कर ण द ेण े म् ह ण ज ेच त् य ा स ंद भ ा क ि सामान्यी कर ण क र ण े आ ह े. एखाद्य ा तवतशष्ट तव षय ाची त न वड क र ण े त क ं व ा एखाद्य ा तव तशष्ट तवषया वर जोर द े ण े ह े स ंश ो ध न ा च् य ा ऐति ह ातस क स्वरूप ाच्या अ न स ा र स् व य ं च त ल ि प ण े त क ं व ा ह ेि प र स् स र अ न स र ण क े ल े ज ा ि े. ऐ त ि ह ा त स क श ो ध घ ेण् य ा च् य ा प्र त ि य ेम ध् य े इ त ि ह ा स क ा र क ा ह ी व ेळ े स प र र त स् थ ि ी न स ा र ि र क ध ी आ प ल् य ा आ व ड ी न स ा र त व ष य ा च ी त न व ड क र ि ा ि . त् य ा न स ा र इ त ि ह ा स क ा र क ध ी आ प ल् य ा ल ा स ा ध् य क र ा य च् य ा उ त ि ष्ट ा न स ा र स ा म ग्र ी च ी त न व ड क र ि ो ि र क ध ी त म ळ ा ल ेल् य ा ऐ त ि ह ा त स क स ा म ग्र ी न स ा र न व ी न त व ष य ा च ी म ा ंड ण ी क र ि ो . क ा ह ी व ेळ े स क ा ह ी ग ृ ह ी ि क े म न ा श ी ब ा ं ध ून च त् य ान स ा र अ प ेत क्ष ि प र र ण ा म स ा ध् य क र ण् य ा च ा प्र य त् न क े ल ा ज ा ि ो . क ा ह ी व ेळ े स त म ळ ा ल ेल् य ा म ा त ह ि ी स स त् य स म ज ून त ि च े स ा म ा न् य ी क र ण क े ल े ज ा ि े ि र क ा ह ी व ेळ े स त म ळ ा ल ेल् य ा म ा त ह ि ी च े त व श्ल े ष ण क रू न म ग च स ा म ा न् य ी क र ण क े ल े ज ा ि े. एक तत्रि ि र्थ य े व्यवतस्थ ि क र ण े आतण ग टबद्ध क र ण े आवश् यक आ ह े. स्प ष्टी करण आतण क ा य क क ा र ण, प्र े र ण ा आतण प्र भाव या द ोन् ह ी ग ोष्टींचा स म ा व ेश आ ह े. इि र भ ा ष ा ं म ध् य े, त व श्ल ेष ण इत िह ा सास ाठ ी एक तशस्ि म् ह ण ून म ह त्त् व प ू ण क आ ह े. ज म ीनद ार, श े ि क र ी, ग ल ा म त क ं व ा भ ा ंड व ल द ा र एखाद्य ा म ातह िीप ट ा प्र म ा ण े य ा ं च े व ण क न इ त ि ह ा स ल ेख न ा ि य ेि े प ण प्रत्यक्ष ाि िो साम ा न् यी करण ा च ा प रर णाम आ ह े. munotes.in
Page 126
स्त्रो ि ा ंच े ि र्थ य ा ंच े त व श्ल ेष ण
व सामान् य ी क रण
121 त ब्र त ट श ा ंन ी म ध् य य ग ी न काळा ला म स् ल ी म राजव टीचा का ळ िर प्राच ी न भा रि हा त ह ं द ू राजवटीचा काळ म् ह ण ून स ंब ो त ध ि क े ल े. प र ंि त् य ा ंन ी आ प ल् य ा र ा ज वट ी च े व ण क न म ा त्र तििन र ा ज व ट अ स े व ण क न क े ल े नाह ी. का रण हा स ंद ेश त् य ा ंच् य ा त ल त ह ल ेल् य ा आधार े अ प्र त् य क्ष प ण े इति ह ासाच्या ध म ा क च् य ा आ ध ा र े तव भाग ल्या ग े ल ेल् य ा स ा म ा न् य ी क र ण ा द्व ा र े थ े ट प सर िो. स ंस द ी य भाषणा वरी ल व स ंस द ेच् य ा क ा य ा क ल य ी न प र ा व् य ा ंव र आ ध ारीि इत िह ा स म्ह णज े राज कार ण आत ण सर कारच्या ध ो र ण ा ंच े म ख् य त न द ेश क अ स ि े. स र क ा र च् य ा क ा य ा क च े साम ा न् यीक रण त्याि ू न त द स ू न य ेि े. आज ह ी व ृ त्त प त्र ा ंद्व ा र े प्र स ू ि ग ेल ेल े िर्थ य त क ं व ा ब ा ि म् य ा अ थ व ा ल ेख ह े प त्रकार, स ं प ा द क आत ण व ि क म ा न प त्र ा ंच े म ा लक य ा ंच् य ा सा म ा न् य त व च ा र ा ं च े प ररणा म आ ह ेि. त् य ा ंच् य ा आ ध ी च् य ा ध ा र ण ेच् य ा प्र भ ा व ा न ेच ह े स व क घ ड ि अ स ि े त क ं ब ह ु न ा त् य ा ंन ी त द ल ेल् य ा ल ेख ा ि ू न त् य ा ंच् य ा त व च ा र ा ंच ा प्र भ ा व ा न े त व त श ष्ट घ ट क ा ब ि ल अ थ व ा स म ू ह ा ब ि ल स ा म ा न् य ी क र ण त द स ू न य ेि े . १) स ा म ा न् य ी क र ण ा म ळ े इ त ि ह ा स क ा र ा ंन ा अ न म ा न का ढ ण्य ा स म द ि ह ो ि े आत ण का रण आतण प ररण ाम त क ं व ा प र र ण ा म ा ंच ी साखळ ी ि यार कर िा ि. ि े त्याला ि ा र ख ेच े त व श्ल ेष ण, अ थ क ल ा व ण े आत ण स् प ष्टीकर ण करण् यास सक्ष म क र ि े. २) साम ा न् यीक रण इ त ि ह ा स क ा र ा ं न ा नवी न ि र्थ य े आत ण स्त्रोि शोधण् यास ाठ ी उ द्य क्त क र ि े. ब ऱ् य ाचदा नवीन स्र ो ि ा ंन ा फक्त नवी न स ा म ा न् य ी क र ण ा ंद्व ा र े योग्य प्रक ार े आकलन क े ल े जाऊ श क ि े. ३) साम ा न् यीक रण इत ि ह ासाच्या त व द्य ा र्थ य ा क ल ा त न ब ंध, अध् याय न, स ंश ो ध न प े प र याब ा ब िी ि मद ि क र ि े. सा म ा न् यीकर ण द ेख ी ल त् य ा न े ग ो ळ ा क े ल ेल ी ि र्थ य े त्याच् या स ंश ो ध न ा च् य ा तव षय ाशी स ं ब ंत ध ि आ ह े त क न ा ह ी ह े शोधण् याि सक्ष म क र ि े. ४) साम ा न् यीक रण इ त ि ह ा स क ा र ा ंना च च ेस ा ठ ी आत ण त् य ा ि ू न फ लद ायी त न ष् क ष ा क च ी प्रतिय ा स रू कर ण्य ा स प्र व ृत्त क र ि े. द स ऱ् य ा इ त ि ह ा स क ा र ा न े क े ल ेल् य ा काम ा ि सादर क े ल ेल् य ा सा म ान् यीकर णाशी का ह ीज ण सह म ि अ सि ील आत ण त् य ा म ध् य े स ंश ो ध न आतण तवचा र क रण्य ा साठी नवी न म ा ग क द श क क शो धि ी ल. आपली ÿगती तपासा: साम ान् यीक रणाच े इति ह ास ल े ख न ा ि ी ल म ह त्त्व अ ध ो र े त ख ि करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ ९.५ सामाÆयीकरणातील समÖया १) इतिह ा साि प्र त् य ेक घटन ा ए क प र ी न े अ नोख ी अ स ि े. प र ं ि क ा ह ी व ेळ े स अ स े त द स ू न य ेि े त क त् य ा ंच् याि क ा ह ी स म ा न ि ा अ स ू न ह ी व ेग ळ े व ैत श ष्ट ् य अ स ि े . त् य ा म ळ े त् य ा ंच ी ए क म े क ा स ो ब ि ि ल न ा ह ो ि े . ज ो प य ां ि अ ज्ञा ि ग ोष्टी ची आपल् याला म ात ह िी munotes.in
Page 127
इ त ि ह ा स स ं श ो ध न प द्ध ि ी
122 अ स ल ेल् य ा ग ोष्टीशी ि ल न ा क े ल ी जाि ना ह ी ि ो प य ां ि आप ण आकलन करू शक ि नाह ी. एखाद ी घ टना अतद्व िी य त क ं व ा तवत शष्ट आ ह े त क न ा ह ी ह े द स ऱ् य ा घट नास ो ब ि ि ल न ा क े ल् य ातश वाय आपल् याला समजि ना ह ी. आ ह े. अशा प र रतस्थि ीि इतिह ा सक ार अतद्व िी य आत ण स ाम ा न् य य ा ंच् य ा ि ी ल स ंब ं ध ा ंच ा अ भ् य ा स क र ि ो . उ द ा ह र ण ा थ क, भार िीय राष्र ीय ि ा ंि ी ही अतद्व िीय आह े प र ं ि त्याची तवतशष्ट िा इ िर ि ा ंि ीं श ी ि ल न ा क रून च स म जली जाऊ श क ि े. २) प ष् क ळ त व च ा र व ं ि ा ंच े अ स े मि आ ह े की, अ न ेक स ा म ा न् य ी क र ण ा ंच ी अ प र ी चाच णी क े ल ी ज ा ि े. इ िर राष्र वाद ी ि ा ंि ीं न ी त ह ंस ा च ा र क े ल ा म् ह ण ू न भारि ीय राष्री य ि ा ंि ी त ह ंस क ह ी झाली प ा त ह ज े. ह े ए क च क ीच े स ा म ा न् य ी क र ण ह ो व ू श क ि े. ज ा ग त ि क ी क र ण ा म ळ े काह ी द े श ा ंम ध् य े प्रगिी झाली त् य ा म ळ े स व क द ेश ा ं म ध् य े िशी च प्रगिी ह ोण्य ा ची शक्य िा आ ह े, ह े ए क स ा म ा न् य ी क र ण ा च े उ द ा ह र ण आ ह े . ३) म ोज म ाप ही एक अ च ू क व ैज्ञ ा त न क प्रति या आ ह े. प र ं ि क े व ळ ठो स ग ोष्टींसहच ह े ल ा ग ू क े ल े जाऊ श क ि े. अ म ू ि क ग ोष्टी त क ं व ा कल् प ना को णत्याह ी प र र म ा ण ा म ध् य े म ोजल्या जाऊ शकि नाह ीि. ह े म न ो व ैज्ञ ा त न क स्वरु प ाच् या ि र्थ य ा ं ब ि ल द ेख ी ल उ प य क्त ना ह ी आपली ÿगती तपासा: साम ा न् यीक रणािील समस्या स्प ष्ट करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ ९.६ ऐितहािसक घटनांचे िवĴेषण इतिह ा साि ील प्र त ि म ा ंच े प्र त ि त ब ंत बि क े ल ेल् य ा प्र त ि म ा ंच ी च लि रचन ा िय ार क रण्य ा साठ ी इ त ि ह ा स क ा र ा ं न ा ऐत िह ात सक साम ग्रीचा अ थ क ल ा व ण े आव श्य क आ ह े. य ा म ळ े च स म ा न ऐति ह ातसक द स् ि ऐ व ज अ भ् य ा स ू न ह ी त न ष् क ष क व ेग व ेग ळ े अ स ि ा ि . त् य ा ंच् य ा धोर ण ा ंच ा त् य ा ंच् य ा इ त ि ह ा स ल ेख ा न ा व र व स ा म न् य ी क र ण प्र त ि य ेव र प्रभाव प ड ि असिो . ९.६.१ साăाºयवादी िवचारसरणीतून भारताचे इितहासलेखन साम्राज् यवादी त व च ा र स र ण ी ि ू न भ ा र ि ा च े इ त ि ह ा स ल ेख न ह े भार िीय स ंस् क ृ ि ी व र ह ल्ल ा क र ि े. ह े ज ेम् स तम लच् या प स् ि क ा ि स् प ष्ट प ण े त द स ू न य ेि े. त् य ा ंन ी आ प ल्या इत िह ा साि आतण त ह ंद ू स भ् य ि ेच् य ा अहव ालाि त ल त ह ल े आ ह े की, भा र िीय ग ण ा ं म ध् य े, उद्ध ट आतण कतनष्ठ आ ह े ि. त् याच प्र म ा ण े, अ ल ेक् झ ा ंड र न े क े ल ेल े भ ा र ि ा व र ी ल आ ि म ण ा च े स म थ क न करिाना द स र े तब्र टीश इति ह ा सक ार त व् ह स ेट त स्म थ य ा न े ह े तसद्ध क रण्य ा चा प्र यत्न क े ल ा की, य र ो त प य न लोक भ ा र ि ी य ा ंप ेक्ष ा य द्ध ा म ध् य े श्र ेष्ठ ह ो ि े. ि ो प ढ े म्ह णि ो की, भार िाि ील कायम राजकीय अराजक, एकत्र य े ण् य ाची आत ण स्व िः वर योग्यर रत्या रा ज् य कर ण्य ा ची munotes.in
Page 128
स्त्रो ि ा ंच े ि र्थ य ा ंच े त व श्ल ेष ण
व सामान् य ी क रण
123 त् य ा ंच ी अ स म थ क ि ा य ा म ळ े भ ा र ि ी य ा ंन ा न ेह म ी च प र क ी य आ ि म क ा ं च ी प य ा क य ा न े ब ा ह ेर ी ल ल ो क ा ंच ी श ा स क म् ह ण ून ग र ज ह ो ि ी . य ा च म ळ े त ब्र ट ी श ा ं च े शास न भार िाि प्रस्थातप ि झ ा ल े. म ा उ ंट स् ट अ ट क एतल्फन् स्ट न् स न म ू द कर िो की, भारिा ि प र द ेश ी व्या प ार हा प्र ा म ख् य ा न े ग्रीक आतण अर ब कर ि आ ल े ह ो ि े आत ण अ र ब ा ंन ी भा रि ावर म ाि क े ल ी. तब्र तटश इ त ि ह ा स क ा र ा ंन ी अ न े क द ा भारि ी य स ंस् क ृ ि ी ल ा कम ी ल ेख ण् य ा च ा प्र यत्न क े ल ा. भ ा र ि ी य ल ो क ा ंन ी ग्रीक ल ो क ा ं क ड ू न आपली स ंस् क ृ ि ी घ े ि ल ी असावी अ सा त् य ा ंन ी अ ंद ा ज व ि क व ल ा प र ंि ि े त स द्ध कर ण ा र ा क ो ण ि ा ह ी प र ा व ा म ा त्र त द ल ा न ा ह ी . भ ा र ि ा ि ी ल अ ंध श्र द्ध ा व व ा ई ट च ा ल ी र ी ि ी य ा ंच् य ा व र ट ी क ा क रू न त् य ा ंन ी आ प ल् य ा र ा ज क ी य व च क स् व ा च े स म थ क न क े ल े आ ह े. भारि ीय स म ाजािील अपरा धी आत ण स िी प्र थ ेव र त् य ा ंन ी ट ी क ा स्त्र स ो ड ल े प र ं ि त्यासोब िच प द्ध ि श ी र प ण े य र ो प म ध् य े स म ाजािी ल ग ल ा म ी प्र थ ा व ध ा त म क क प ग ड ा य ा क ड े द ल क क्ष क े ल े. य ा म ळ े भार िीय इतिह ा सक ार आतण ित्वज्ञा नी त् य ा ंच् य ा स ंस् क ृ ि ी आत ण स ंस् क ृ ि ी व र ी ल ह ल्ल् याच ा ब चा व करण् या साठी स्व िः च िय ार झ ा ल े ज् य ा म ळ े ज े ऐति ह ात सक ल ेख न घ ड ल े, याला भा रि ीय इ त ि ह ा स ल ेख नाचा राष्रवादी प्रवाह म्हण ू न ओ ळ ख ल े जाऊ ल ा ग ल े. अ श ा र र ि ी न े व ेग व ेग ळ् य ा ल ो क ा ंम ध् य े ऐत िह ात सक स ा त ह त् य ा च े स्वरू प, ग ण व त्त ा आतण प्र म ा णाि फ रक आ ह े ि. ९.६.२ भारतीय राÕůवादी इितहासकारांचा मतÿवाह तब्र तटश साम्राज् य वाद ी इ त ि ह ा स ल ेख न ा च् य ा भार िातवरू द्ध च्या प ू व क ग्र ह ा ंच्या प्र त ि त ि य े ि भारि ीय इतिह ा स क ा र ा ंच ा म ि प्रवाह अतस् ित्वाि आला. इत िह ा साच्या शो धाि राष्रीय अतस्म िा श ो ध ण े आत ण भ ार िाला राष् रवादी रा ज् य तसद्ध क र ण े या उ ि ेश ा न े भार िीय राष्रवादी इ त ि ह ा स ल ेख न क े ल े ग ेल े. भार िीय राष्रवादी इ त ि ह ा स क ा र ा ंच् य ा नवीन त प ढ ी न े राष्रीय अ त भ म ा न ा न े इ त ि ह ा स ल ेख न क े ल े आत ण त् य ा ंची राष्रीय स ंस् क ृ ि ी य र ो त प य न ल ो क ा ंच् य ा त व श े ष ि: तब्र टीश इ त ि ह ा स क ा र ा ंच् य ा भार िीय रा ष्र आतण राष्रवादातव रोधा ि घडणाऱ्या ब द ल ा ंच् य ा तवरो धा ि उ ंच ा व ण् य ा च ा प्र यत्न क े ल ा. आर.सी.म ज म द ा र म् ह ण िाि की य र ो त प य न इ त ि ह ा स क ा र ा ंन ी भारि ी य राष्री य स म स् य ा ि ी ल अ न ेक म द ्द्य ा ंच ा ग ैर स म ज क े ल ा आत ण त् य ा ंच् य ा ल ेख न ा ि स व क त्र त् य ा ं च ी च क ी च ी म ात ह िी तद ली. ज् याची भा रि ी य इ त ि ह ा स क ा र ा ं न ी त् य ा ंच ी द रु स् ि ी क े ल ी आ त ण प्र स ंग ी अ स े क र ि ा न ा भ ा र ि ी य र ा ष् र व ा द ी प्र ेर ण ा रु ज ि ी ल अ स े ल ेख न द ेख ी ल क े ल े त् य ा ंन ा भार िीय राष्रवाद ी इति ह ास कार म् ह ण ू न ओ ळ ख ल े जाऊ ल ा ग ल े. राजनाराय ण, ब ंत क म च ं ि चट ज ी यासारख्य ा भा रि ी य राष्रव ाद ी इ त ि ह ा स क ा र ा ंन ी त् य ा ंच् य ा तलख ाणाि भारि ी य ध म क आत ण स म ाजा चा ब चाव क े ल ा. भ ा र ि ी य ा ंन ी ि स ेच य र ो त प य न स ंश ो ध न त व द्व ा न ा ंन ी क े ल ेल् य ा प र ा ि त् व स ंश ो ध न ा न े भार िीय स ंस् क ृ ि ी व र ी ल आघा ि प र ि व ू न ल ा व ल े . प्र ा च ी न भा रि ीय य रोत प यन स ंस् क ृ ि ी प े क्ष ा तक िीि री प ढ े अ स ल् य ा च े द ा ख ल े त् य ा ंच् य ा ल ेख न ा ि य े ि अ स ि , प य ा क य ा न े आ ि ा द े ख ी ल भ ा र ि ी य प ढ े अ स ल् य ा च े प्र त ि त ब ंत ब ि क े ल े ग ेल े . तब्र तटश इ त ि ह ा स क ा र ा ं न ी भार िा िील राजकीय आत ण प्रशा सक ी य व् य व स् थ ेल ा प्र त् य े क ट प् प् यावर कम ी ल ेख ण् य ा च ा प्रय त्न क ेला. ि े म्हण ा ल े की, भार िा ि अ न ेक प ंथ आत ण प ंथ आ ह े ि. म् ह ण ून च, ि े एक राष् र ह ोण् या साठी प ात्र ह ोऊ श क ल े ना ह ी. munotes.in
Page 129
इ त ि ह ा स स ं श ो ध न प द्ध ि ी
124 प र ं ि इति ह ास कार आर. क े. म ख ज ी य ा ंन ी त् य ा ंच् य ा ‘भ ारिीय म ू ल भ ू ि एक िा’ या अ भ् य ा स प ू ण क प्र ब ंध ा ि त ह ंद ूं म ध् य े ध ा त म क क एक िा, अध्यातत् मक स ह वास आतण अतख ल भारि ीय साम्राज् याचा त् य ा ं च ा आ द श क य ा प ू व ी भार िीय रा ष्र वाद ाचा प ाया त न म ा क ण क े ल् य ा च ा उ ल् ल ेख क े ल ा आ ह े. ९.६.३ १८५७ चे बंड इ.स. १ ८५७ च्या ब ंड ख ो र ी त व ष य ी इ त ि ह ा स क ा र ा ंन ी व ेग ळ ी म ि े त द ल ेल ी आ ह ेि. उ ठा व प ू व क त न य ो त ज ि आतण स ंघ त ट ि तनयोज नाचा प रर णाम, त क ं व ा िो एक उ त् स् फ ू ि क उदय ह ो िा, िर च र ब ी य क्त क ा ड ि स े ज ारी क े ल् य ा न े स ंि प्त झ ा ल ेल् य ा तशप ाई य ा ंच ा उ ठा व ह ोिा इत्याद ी म ि े व् यक्त क े ल ी. ब ऱ् याच ल ेख क ा ंच ी उ ठ ा व ा च् य ा स्व रूप ातव ष यी तभ न् न आत ण तवरो धाभास ी म ि े द ेख ी ल आ ह ेि. हा तव िो ह ह ो िा की राष्री य स् व ा ि ंत्र् य ा च ा य द्ध य ा व रू न ब र ी च म ि े प ढ े आली आ ह े . एस.बी. चौध री य ा ंन ी, १८५७ च्या ब ंड ा च ा त वच ार क े ल ा की ‘प रकीय स त्त ेल ा आव् ह ान द ेण् य ा च ा अ न ेक व ग ा क ि ी ल ल ो क ा ं च ा प तह ला स ं य क्त प्रय त्न, अ स े व ण क न क े ल े आ ह े . आर.सी. म झ म द ा र सारख् या त वद्व ान इ त ि ह ा स क ा र ा न े, स व क स ा म ा न् य ा ंन ी ह ी याि भाग घ ेिला असला िर ी ह े ब ंड म ख् य त् व े तशप ा य ा ंच े का म अ स ल् य ा च े मि व्यक्त क े ल े आ ह े. प ढ े आणख ी एक मि ह ो ि े की त व द ेश ी स त्त ा ध ी श ा ंन ा द ेश ा ब ा ह ेर घालवण् या साठी आतण ि े प ू ण क प ण े स् व ि ंत्र करण् या साठी हा ब ंड हा स् व ा ि ंत्र् य ा च ा राष् रीय य द्ध आ ह े. त ब्र त ट श ा ंच् य ा भारि ा वरील ह ल्ल् याच ा प्रति कार करण् य ासा ठी, भार िीय इ त ि ह ा स क ा र ा ंनी त् य ा ंच् य ा इति ह ासा चा प न व ा क प र कराय ला स रु व ा ि क े ल ी आतण द ेश ा ब ा ह ेर राष् रवादा ला ओढा यला स रु व ा ि क े ल ी. तवनायक द ा म ोद र सावर कर य ा ंन ी १ ८५७ च्या उ ठा वाच् या इ त ि ह ा स ा च े प न ल ेख न क रून त्याला भ ा र ि ा च े प त ह ल े स्व ाि ं त्र् य य द्ध म्ह टल े. एस.बी.चौध र ी य ा ंच् य ा ‘भार िीय स ैन् य ा म ध् य े नागरी ब ंड’ म् ह ण ून ह ा उ ठा व ह े र ाष्रीय स् व ा ि ंत्र् य य द्ध म् ह ण ून द श क त व ल े. त ब्र ट ी श ा ंच् य ा तवख ारी प्रच ारा ला रोख ण् यास ा ठी त ह ंद ू-म त स् ल म य ा ंच् य ा ि ए क ी न स ण े हा एक म ोठ ा अड थळ ा ह ोिा. भार िीय इति ह ासाच्या प न व् य ा क ख् य ा ण ा च ी प्रति या प ढ े ि ा र ा च ंद य ा ंन ी प ढ े क े ल ी. त् य ा ंच् य ा या प स् ि क ा ि, “भार िीय स ंस् क ृ ि ी व र ी ल इस्ला म च ा प्रभाव” या प स् ि क ा ि, त ह ंद ू-म त स् ल म स ंस् क ृ ि ी ए क त त्र ि प ण े त् य ा ंन ा भा रि ी य राष्रा ि ए कतत्रि क े ल् य ा च ा द ावा आ ह े. अ श ा प्र क ा र े, भा रि ी य इ त ि ह ा स ा च े प न ल ेख न हा भार िीय र ाष् रवादी प्रवा ह ाचा प्र म ख तव षय बनला. ९.६.४ मा³सªवादी ÖपĶीकरण भारि ीय इ त ि ह ा स ल ेख न ा च् य ा म ा क् स क व ा द ी इ त ि ह ा स ल े ख न प्र व ा ह ा ि क थ ा ल ेख न व व ण क न ा त् म क प ा स ू न स्प ष्टीकर ण ात्मक व अ थ क ला वणा-या या इतिह ा साच्या ल ेख न ा ि बद ल घ ड व ू न आ णण् यास ाठ ी ज ा ण ी व प ू व क क प्र यत्न क े ल े ग ेल े. प र र व ि कनाच्या या प्र त ि य े ि या इतिह ा स क ा र ा ं न ी व स् ि त स् थ ि ी च े व ण क न क रण्य ा करि ा, इति ह ास आ ह े ह े तस द्ध क रण्य ा साठ ी घ ट न ा ंव र न व् ह े िर घ ट न ेम ा ग ी ल आ त थ क क व र ा ज क ी य ह ाल चालींवर अत धक जोर तद ला. त् य ा ंन ी फक्त घ ट न ा ंच े व ण क न च क े ल े ना ह ी. त्या इ त ि ह ा स क ा र ा ं च े स् प ष्टीक रण क ा ल क म ा क् स क च् य ा ऐति ह ातसक ि त् व ज्ञ ा न ा प ा स ू न म्हण ज े च द्व ंद्व ात्मक भ ौ त ि क व ा द ा ि ू न आ ल े आ ह े. या नवीन दृ त ष्ट क ो न च े सार ह े साम ात जक आतण आ त थ क क स ंस् थ ा य ा ंच् य ा ि ी ल स ं ब ंध आत ण ऐति ह ातस क घ ट न ा ंव र ी ल प ररणा म ाच्या अ भ् य ा स ा म ध् य े आ ह े. उ द ा ह र ण ा थ क, म नाि ील व ेग व ेग ळ् य ा प्र श्न ा ंच् य ा munotes.in
Page 130
स्त्रो ि ा ंच े ि र्थ य ा ंच े त व श्ल ेष ण
व सामान् य ी क रण
125 स ंच ा स ह स्त्र ो ि ा ं च े प न्ह ा वाच न ह े याि अ प े त क्ष ि आह े. डी. डी. क ो स ं ब ी य ा ंन ी म ृि भ ू ि क ा ळ ा च ा अ भ् या स करण् या साठी ि ल न ा त् म क पद्ध ि आत ण अ न् व ेष ण च े अ ं ि ः त व ष य ि ंत्र अ व ल ंत ब ल े. याच्या म द ि ी न े भ ू ि क ा ळ ा च ी प न र क च न ा क रण् याच ा प्रय त् न क े ल ा प र ा ि त् व स्त्र ो ि ा ंच ा ि स े च त् य ा ं न ी स ंस् क ृ ि आतण व् य त् प त्त ी तवषयक त व श्ल ेष ण ा च ा वाप र आ य क व ग ैर-आ य क घट क ा ंच ा अभ् यास कर ण् यास ाठ ी क े ल ा. . तब प न च ं ि ा य ा ंन ी आ प ल्या ‘इ ं त ड अ न स् र ग ल फ ॉ र इ ंड ी प ेंड न् स’ म ध् य े क ें त ब्र ज स् क ू ल आत ण भारि ीय राष्रवादीच् या साम्रा ज् यवादी दृ त ष्ट क ो न ा प े क्ष ा तभ न् न अ स ल् य ा च े मि म ा ंड ल े आत ण अ स े मि म ा ंड ल े की भारि ीय राष्रीय चळवळ ही िी काळाची ग रज अ स ल् य ा च े प्रत िप ाद न क े ल े. ि े प ढ े न म ू द क रि ा ि की भार िीय राष् रीय चळवळ ीस स ंर त च ि ब ज् व ा क चळवळ म् ह ण ू न स ंब ो ध ि ा ि. आ प ल्या ‘आ ध त न क भा रि ा िील जािीय वाद’ म ध् य े, तब प न च ंि ा य ा ंन ी ह े न ा क ा र ल े, की जा िीय वाद हा क े व ळ ऐत िह ात सक अ प घा ि त क ंवा द्व ंद्व ा त् म क ष ड ् य ंत्र ा ंच े उ त्पादन आ ह े . ि े वसा ह ि वाद ाच्या उप ज उ त् प ा द न ा ं प ै क ी एक ह ो ि े. ज म ािवाद हा ब ऱ् याचदा त व क ृ ि स् व रु प ा ि प ढ े य ेि ो . त् य ा च े सामातजक िण ाव त क ं व ा व ग क स ंघ ष क म् ह ण ू न च क ी च े व ण क न क े ल े ज ा ि े. ज ा ि ी य व ा द ा च े त व श्ल ेष ण कर िान ा ि े म्ह ण िाि की, ि े ‘‘१८५७ ि े १९३ ७ या काळाि जा िीय वाद ाच े स् व रू प क ा ह ी स े म व ा ळ ह ो ि े. प ढ े १९३ ७ न ं ि र जम ाि वाद द्व ेष, भी िी म ा न स श ा स्त्र ा च े आत ण अ स म ंज स प ण ा च् य ा राजक ारणाव र आ धाररि फ ासीवादी ब न ल े, त ब्र ट ी श ा ंन ी जािीय र ं ग व ल ा आतण म त स् ल म लीग ला म त स् ल म ा ंच ा ए क म ेव अतधवक्त ा म् ह ण ून म ा न् य िा तद ली.’’ ९.६.५ अिहंसे¸या तßवाचे आिथªक िवĴेषण भारि ीय म ा क् स क व ा द ी इ त ि ह ा स श ा स्त्र ज्ञ ा ंन ी, इ. स. प व क स ह ाव्य ा श ि क ा म ध् य े बौ द्ध आतण ज ैन ध म ा क च् य ा अ त ह ं स ेच् य ा ि त् व ा च ा प र स् क ा र क े ल ा, त् य ा म ा ग े एक आ त थ क क कारण अ स ल् य ा च े स्प ष्टीक रण त द ल े. डी.डी.क ो स ं ब ी म् ह ण िाि की, ‘‘प ाली क थ ा ंच्या आ ध ा र े ह े स् प ष्ट ह ो ि े त क प्राण ी आह ु ि ी त द ल् य ा ज ा ण ा र ी य ज्ञ ा ं म ध् य े व ैत द क तवधी न स ा र म ो ठ ् य ा प्र म ा णाि ज न ा व र ा ंच ी कत्त ल क े ल ी ग ेल ी, ज् य ा म ळ े ग ंग ा खो-याि ील न वीन क ृ ष ी स ंस् क ृ ि ी ल ा श े ि ी व र ग र े ढ ो र ा ंच ी अतवश्वसनीय ट ं च ा ई त न म ा क ण झ ाली. व स् ि ि ः या क ृ ष ी स ंस् क ृ ि ी ल ा ल ो क स ंख् य ा प ोस ण्य ा साठी श ेि ी ि ू न श े ि ी तमळण् यास ाठ ी प श ध न स ंप त्त ी च ी ज प ण ूक व व ृ त द्ध ं ग ि क र ण े आवश् यक ह ो ि े’’. क ो स ंब ी प ढ े म्ह णि ा ि की, ‘‘यज्ञ, ज ै न आतण बौ द्ध ध म ा क स ा ठ ी त व न ा म ल् य प्र ा ण् य ा ंच ी स ंख् य ा व ा ढ व ू न तनयत म ि श ेि ी व र य े ण ा र ा िा ण टाळण् यास ाठ ी, इ स व ी स न प ू व क स ह ाव्या श ि क ा म ध् य े प श प ालन, ग ो व ंश ह त्याब ंद ी च ी व मध म ाश् या पाळण्या ची प्रथा िय ा र क े ल ी ग ेल ी.’’ ९.६.६ जातीचा अथª इरफान ह ब ीब य ा ंन ी आपल् या ‘ इ ं ट र त प्र ट ीं ग ऑ फ इ ंत ड अ न त ह स् ट र ी’ म ध् य े इ ति ह ासाच्या व ण क न ा व र न व् ह े िर अ थ क लाव ण्य ावर भर तद ला. ि े म्ह णि ा ि की भ ू ि क ा ळ ा च े स्प ष्टी करण क र ण े आव श्यक आ ह े कार ण इतिह ा सक ार ज् या ग ोष्टींना भ ू ि क ा ळ ाचा प र ा व ा म ान िाि त्या ग ोष्टी त्या घ टना प न् ह ा घ ड व ू न आ ण ू शकि नाह ी ि.इति ह ासा ि काह ी स ंद भ क रर क्त अस िाि. सम ाज क सा चालि ो,एखाद ी ग ोष्ट कर ण्य ासाठी लोक कश ा प्र क ा र े प्र व ृत्त ह ोिा ि आतण तवतवध प ररतस्थ िीि त वतवध ग ो ष्टी कर ण्य ास ि े क स े सक्ष म आ ह ेि ह े स म ज ू न या रर क्त जा ग ा भरल्या जाऊ श कि ा ि. अ शा प्र क ा र े इ त ि ह ा स क ा र ा ंच् य ा व ैय त क्त क त न ण क य ा म ळ े आतण munotes.in
Page 131
इ त ि ह ा स स ं श ो ध न प द्ध ि ी
126 च क ा ंच् य ा म द ि ी न े क े ल ेल े स्प ष्टीकरण इत िह ा स अतधक च ा ं ग ल् य ा प्र क ा र े समजण्या स मद ि क र ि े. त्या च क ा य ा क ि ि े म् ह णि ा ि की म ध् य य ग ी न भा रि ीय अ थ क व् य व स् थ ा ही स र ं ज ा म ी अ थ क व् य व स् थ ेप े क्ष ा व ेग ळ ी साम ा तजक रच ना ह ो िी. काम ग ार प्र त ि य ेच् य ा आ ध ा र े, अतिरर क्त म ू ल् य ा च े त न ष् क ष क क ा ढ ू न आत ण अत िरर क्त उ त्पादन त विर णाच्या आ धारावर ि े अ स े स ा ंग ि ा ि. इरफान हब ी ब य ा ं न ी ‘भारि ी य इति ह ासा िील जाि आतण प ै स ा’ या द स ऱ् य ा काम ा ि अ स े म् ह ट ल े आ ह े की, ‘‘श्रम त व भ ा ग ू न जा ि हा स व ा क ि कठोर प्र कार ह ो िा, िो भ ाग आतण उ त्पादना शी स ंब ंत ध ि ह ोिा. या कठोर प्र कारच्या व ग ा क च् य ा श ो ष ण ा च े म ख् य लाभाथी व ैद्य क ी य सम ा जािील क ल ी न आतण ज म ीनदार य ा ं च े शा सक व ग क ह ो ि े.’’ ९.६.७ अकबरा¸या धोरणांचे िवĴेषण १५८९-९० म ध् य े अकबरान े अ ब ल फ जल ला त्याच् या कारतकदीचा इति ह ास िय ार करण् याच े आ द ेश त द ल े. अ ब ल फ जलला मद ि कर ण्य ास ाठ ी स क्षम लो क त न य क्त कर ण्य ाि आ ल े ह ो ि े. अ ब ू ल फझ ल अ क ब राला व ैत श्व क म न ष् य म् ह ण ून सादर क रि ो. अ क ब र ा च े ध् य ेय अ स े ह ो ि े की िो ल ो क ा ंन ा रूढ ीवाद ी ब ा ब ीं प ा स ू न म क्त ी द ेइ ल आ त ण त् य ा ंन ा स त् य ा क ड े घ ेऊ न जा ईल आत ण स म र स ि ेच े वािावर ण िय ा र क र े ल , ज ेण ेक रू न त भन् न प ंथ ा ं च े लो क श ा ंि ि ा व स ौ ह ा द ा क न े ज ग ू शक िील. अकब र य ा न े ब द ा य न ी ल ा म ह ा भ ा र ि च े स ंस् क ृ ि भ ा ष ा ंि र प त श क य न भ ा ष ेि करण् यास ा ठी त न य क्त क े ल े. ब द ा य न ी ह ा इत िह ा साच ा आतण सात ह त्याचाही तवद्य ाथी ह ोिा. अ कब राच् या कारतकदीची योग्य जा णीव ह ोण् यासाठी ह े अ ब ल फ जलच् या अक ब रना म ा ब रो ब र च बद ाय न ीं च े द स र े ख ंड अ भ् य ा स ण े ग र ज े च े आ ह े. अ ब ल फज ल अक ब रा ची स् ि ि ी करण् यास उ द ार आ ह े िर ब द ा य न ी अ कबरच् या ध ा त म क क धो रणावर कड क टी का क रि ो. ९.६.८ छýपती िशवाजी महाराजां¸या िहंदवी Öवराºयाचा अथª छत्रपि ी तशव ाजी म ह ा र ा ज ा ं न ी स् थापन क े ल ेल्या त ह ंद व ी स्व राज् यातवष यी तवतवध स ा ंस् क ृ त ि क अ थ क आ ह ेि. त ह ंद व ी स्वराज ही सा म ातज क-राजकीय चळवळ ींकरर िा, द ेश ा त भ म ा न व ा ढ व ण् य ा स ह ी आ त ण इ ि र स ंद भ ा क ि व ा प र ल ी ज ा ण ा र ी स ं ज्ञ ा आ ह े. सि राव् या श ि क ा प ा स ू न म ह ाराष् राची रा जकीय त ियाशील िा, छत्रप ि ी तशवाजी म ह ा र ा ज ा ं च ा आ द श क आतण आ ध त न क तश क्षण ा चा प्रभाव म ह ा राष्रा िील तवतश ष्ट राष्रवादी भ ा व न ेच् य ा दृ ष्ट ी न े अ न क ू ल ह ो िा. जोत िर ाव फ ल े, ब ाळ ग ंग ा ध र त टळक, तव. दा. सावरक र, तव. का. र ा ज व ा ड े आतण इि र अ न े क त व च ा र व ंि ा ंन ी आत ण इ त ि ह ा स क ा र ा ं न ी राजा छत्रपि ी तशवाजी मह ार ाज ा ंन ी स् थ ा प ल ेल् य ा स्वर ाज् य ा त व ष य ी च े आ प ल े भ ा ष ा ंि र सादर क े ल े. जोति राव फ ल े य ा ंन ी य ा ं च े क ळव ा त ड भ ू ष ण अ स े व ण क न क े ल े, म् ह ण ज े श ेि ी क र ण ा र े आत ण सा म ा न् य ल ो क ा ंस ा ठ ी का म करण ा रा रा जा. ज ो त ि र ा व ा ंन ी ज ून १८ ६९ म ध् य े छत्रप िी त श व ा ज ी र ा ज ा ंव र प ोवाड ा प्रक ातश ि क े ल ा. ग ायी आतण ब्र ा ह्म ण ा ंच े र क्षक म् ह ण ून छत्रपि ी तशवाज ी महार ा ज ा ंची तवद्य म ान प्रत ि म ा ज ो त ि र ा व ा ं न ी नाकारली. ि े ज न ि े च ा र ा ज े ह ो ि े. फ ल े य ा ंच् य ा म् ह ण ण् य ा न स ा र छत्रप िी तशवा जी ब ह ु ज न ा ंच े राजा ह ो ि े. प्रख्य ाि इति ह ा सक ार ज द न ा थ सरक ा र य ा ंन ी आपल्या ‘ त श व ा ज ी अ ंड त ह ज ट ा ई म् स ’ म ध् य े म् ह ट ल े आ ह े, छत्रप िी राजा त शवाजी य ा ंच े धात म क क धोर ण अतिशय उ द ारम िवादी ह ो ि े. नरह र क रू ं द क र य ा ंन ी श्री म ान योगी या क ा द ंब र ी च् य ा प्र स् ि ा व न ेि छत्रपिी तशवा जी म ह ाराज munotes.in
Page 132
स्त्रो ि ा ंच े ि र्थ य ा ंच े त व श्ल ेष ण
व सामान् य ी क रण
127 य ा ंन ा ध ा त म क क म् ह ण ून स ंब ो ध ल े आ ह े,पण ि े ध म ा ां ध न व् ह ि े अ स े द ेख ी ल म् ह ट ल े आ ह े. तव . द ा. सावरक र य ा ंच े ल ेख न छत्रपि ी त श व ा ज ी र ा ज ा ं न ा ‘‘त ह ंद ूंच ा राष्रीय नाय क’’ म्हण ू न प्र क्ष ेत प ि क र ण ा र े ह ो ि े. ह े त् य ा ंच् य ा त ह ंद त् व ा च् य ा ित्व ज्ञान ाशी अ न रू प ह ो ि े. त् य ा ंच् य ा त ल ख ा ण ा ंन ी आत ण व क्त ृ त् व ा ि ू न त् य ा ंन ी त ह ंद ूंच् य ा ध्र व ी क र ण ा स ा ठ ी त ह ंद ूंच् य ा तवचार सर णीला प्राध ान् य द े ण ा र ी त ह ंद ू प्रत िमा त न म ा क ण क े ल ी. स म क ा ल ी न प ा ि ा त् य ल ेख क ा ंनी आत ण प्रव ा श ा ंन ी छत्रपि ी त श व ा ज ी म ह ा र ा ज ा ं च ा सज ग प ण ा , ध ा ड स , स व क ध म ा ां च ा आ द र क र ण् य ा च े ध ो र ण य ा त व ष य ी स ंद भ क न म ू द क े ल े आ ह े ि . आपली ÿगती तपासा: ऐति ह ातसक ध र ण ा ंच् य ा त व श्ल ेष ण ा ि सा म ान् यीकर णाच ी भ ू त म क े च ा आ ढ ावा घ्या ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ ९.७ सारांश ऐति ह ातसक स्त्र ो ि ा ंच े साम ा न् यी करण आत ण अ थ क ल ा व ण े ह े ऐत िह ात सक तलख ा णाि ील प्र म ख घटक आ ह ेि. साम ा न् यी करण त् य ा ंच् य ा स ंद भ ा क ि नवीन स म थ क न द ेण् य ा स त क ं व ा प्रति वाद करण ाऱ् या प र ा व् य ा ंच् य ा शो धास प्रोत्सात ह ि क र ि े. इ त ि ह ा स क ा र ा ंच् य ा शब्द ाि भ ू ि क ा ळ ा च ा अ थ क ल ा व ण े, ह े प ू व ी काय घ ड ल े य ा च े अ भ् य ा स प ू ण क त व व े च न अ स ि े . इत िह ा सक ार ा ं च े म ख् य काम म् ह ण ज े भ ू ि क ा ळ ा च् य ा व ण क न ा ंव र आ धारर ि म ात ह ि ी आतण ि र्थ य े न ों द व ण े आत ण प क्षप ा िीपणा न घ ेि ा घ ट न ा ंच ा स ंप ू ण क िम ल ा व ण े ह े आ ह े. ९.८ ÿij १) इतिह ा स ल ेख न ा ि सा म ान्यीक र ण ा च े म ह त्त्व स ा ंग ा. २) इतिह ा साि ील स् प ष्टीक रण आत ण सा म ा न् यीक रणा ची भ ू त म क ा स ा ंग ा. ३) इतिह ा साच्या स्त्र ो ि ा ंच् य ा स् प ष्टीकर णास ाठ ी ज ब ाब द ार अ स ल ेल् य ा घ ट क ा ं च ी थोड क्याि म ात ह िी द्या. ९.९ अितåरĉ वाचन १) बी. श ेक अ ली, इति ह ास: इ ट ् स तथयरी आतण म ेथ ड ् स, म ॅ क त म ल न पब. तद ल्ल ी, १९८ ८. २) आर. जी. क ो त ल ंग व ड, इति ह ा स आतण ित्त् व ज्ञाना िील इत िहासािील इिर ल ेख ा ंच ी ि त्त् व े (स ंप ा द न. त वल्यम एच. ड्र े आतण ड ब् ल् य ू. ज े. व् ह ॅन डर ड ् य ू स ेन), २००१. ३) ए. आर. क ल क ण ी, तशवा जीच्या य ग ा ि ी ल म ह ा राष्र, ड ा य म ं ड प्रक ाश न. ४) ज े. एन. स रकार, तश वाजी अ ँ ड तह ज टाई म्स munotes.in
Page 134
इतिहास संशोधन पद्धिी
128 १० उĦरण पĦती, úंथसूची व तांिýक सहाÍय घटक रचना १०.० उतिष्टे १०.१ प्रस्िावना १०.२ उद्धरण व संदर्भ महत्त्व १०.३ उद्धरणाची योग्य पद्धि १०.४ िळटीपा वापरण्याचे फायदे १०.५ संदर्भग्रंथसूची १०.६ संदर्भग्रंथसूची देिाना घ्यावयाची काळजी १०.७ िांतिक सहाय्य १०.८ सारांश १०.९ प्रश्न १०.१० अतिररक्त वाचन १०.० उिĥĶे या घटकाचा अभ्यास झाल्यानंिर तवद्याथी- संदर्ाभिील िकभसंगिी आतण तवतवध पद्धिी समजून घेण्यास सक्षम असेल संदर्भ आतण त्यािील तवतवध प्रकारांचे महत्त्व समजावून घेिील ग्रंथसंग्रहाि घ्यावयाचे महत्त्व आतण काळजी व यांचे योगदान समजून घेण्यास सक्षम होिील. इतिहासािील िांतिक सहाय्य समजून घेिील. शोध ...... प्रबंध लेखनामध्ये उद्धरण पद्धिीचा िसेच िांतिक सहाय्याचा वापर कशा पद्धिीने करावा याचे योग्य आकलन होण्यास मदि होईल. १०.१ ÿÖतावना एखादी मातहिीस्त्रोिाचे उद्धरण म्हणजे एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या सजभनशील आतण बौतद्धक कायाांसाठी श्रेय देण्याचा एक मागभ आहे. असा संदर्भ आपल्या संशोधनास मजबुिी देण्यासाठी वापरला जािो. उद्धरणाि लेखकाचे नाव, िारीख आतण प्रकाशन कंपनीचे स्थान, संशोधन पतिकेचे शीर्भक समातवष्ट असू शकिे. तवतशष्ट उद्धरण शैलीनुसार आवश्यक मातहिी आतण तवरामतचन्हे नमूद केली जािाि. शैक्षतणक संस्था आतण वैज्ञातनक प्रकाशने यांच्यासाठी लेखनाच्या काळाि वापरल्या जाणार् या सवभ स्त्रोिांसाठी संदर्ाांची आवश्यकिा असिे. तवद्याथी आतण संशोधक बर् याचदा यास एक जतटल प्रतिया म्हणून पाहिाि ज्यासाठी खूप वेळ आतण प्रयत्न आवश्यक असिाि. अशा संशोधन लेखांना उद्धररि तकंवा संदतर्भि केल्या जाणार् या मातहिी सामग्रीमध्ये पुस्िके, संशोधन पतिका, munotes.in
Page 135
उद्धरण पद्धिी, ग्रंथसूची
व िांतिक सहाय्य
129 मातसके, विभमानपिे, अहवाल, तवद्यार्थयाांचे प्रकल्प (प्रबंध आतण प्रबंध) यासारख्या सवभ मुतिि आतण न छापलेल्या सातहत्यांचा समावेश आहे. उदारणाथभ: शब्दकोर्, तवश्वकोश, अक्षरे, व्याख्यान, पोस्टसभ, पुतस्िका, मातहिीपिक, आतण तनदेतशका. इिर इलेक्ट्रॉतनक संसाधनांमध्ये वेब पृष्ठे, सोशल नेटवकभ मजकूर, संग्रतहि ई-मेल आतण संदेश, ऑनलाइन ध्वतनफीि आतण तव्हतिओ हे देखील समातवष्ट असिाि. १०.२ उĦरण व संदभª महßव तवद्याथी तकंवा संशोधकाने आपल्या संशोधन तलखाणािील स्त्रोिांचा उल्लेख करणे आतण उद्धृि करणे पुढील बाबींसाठी आवश्यक आहे. १) संशोधन हे िर्थयांवर आधाररि आहे याचा िो एक पुरावा आहे. स्त्रोिांचे उद्धरण वाचकांना त्याच तवर्यावर तवस्िृि मातहिी तमळवण्यास करण्यास मदि करिाि. एखाद्या तवर्याबिल अतधकृि, संबंतधि स्त्रोि शोधण्यासाठी सवाभि प्रर्ावी धोरणांपैकी एक म्हणजे ज्ञाि स्त्रोिांकिील िळटीप तकंवा संदर्ाांचे पुनरावलोकन करणे. २) हे संशोधनाचा सैद्धांतिक पाया दशभतविे. जेव्हा आपण आपल्या संशोधनाची मातहिी एखाद्या मातहिीच्या आतण समीक्षात्मक दृतष्टकोनािून नोंदतवि आहाि िेव्हा वापरलेल्या स्त्रोिांची सूची लेखक म्हणून आपली तवश्वासाहभिा वाढविे. आपण एखाद्या संशोधकाच्या कल्पनांशी सहमि नसल्यास तकंवा संशोधनाची समस्या समजून घ्यायची असल्यास उद्धरण व संदर्भ स्त्रोि म्हणून काम करू शकिाि. ३) हे संशोधन तनष्कर्भ आतण तनष्कर्ाांच्या तवश्वासाहभिेचे समथभन करिे. स्त्रोिांचे योग्य उद्धृि केल्यास लेखकाने घेिलेल्या संदर्ाभचे ज्ञान वाचकाला व इिर संशोधकांना होिे. ज्या संशोधकाचे आपण संदर्भ देिो त्यांना देखील संशोधनाचे श्रेय तमळिे. ४) आपण इिर संशोधकांचा दाखला तदल्यास अथवा त्याचे उद्धरण केल्यास त्यांच्या बौतद्धक प्रतिर्ेला न्याय तमळिो. आपण असे न केल्यास िे संशोधन चौयभ गणले जािे व अशा संशोधकावर यामुळे कायदेशीर कारवाई होऊ शकिे. आपली ÿगती तपासा : ऐतिहातसक संशोधनाि उद्धरण व संदर्भ याचे महत्त्व सांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ १०.३. उĦरणाची योµय पĦत शैक्षतणक तवद्याशाखांना तनतिि केल्याप्रमाणे वेगवेगळ्या संदर्भ पद्धिीची आवश्यकिा असिे. वैज्ञातनक संशोधन प्रकाशने आतण इिर व्यावसातयक प्रकाशनांमध्येही हेच अपेतक्षि munotes.in
Page 136
इतिहास संशोधन पद्धिी
130 आहे. तवद्याथी तकंवा संशोधकाने प्रथम आपल्याला कोणिी उद्धरण पद्धि वापरली पातहजे याचा आढावा घेिला पातहजे. प्रत्येक संशोधन केंिाची तकंवा संधोधन पतिकेची उद्धरणाची पद्धि वेगवेगळी असू शकिे. हावभिभ पद्धिी सवभ र्ार्ा अभ्यास, इतिहास, कला आतण
सातहत्य अभ्यास , धमभशास्त्र, समाजशास्त्र,
गुन्हेगारीशास्त्र इ. ए.पी.ए. पद्धिी
(अमेररकन सायकोलॉतजकल असोतसएशन) एजुकेशन, लायब्ररी अँि इन्फॉरमेशन
सायन्स, मॅनेजमेन्ट सायन्सेस, नतसांग, इिर
विभनतवर्यक आतण सोशल सायन्स
तवर्यांसारखी सामातजक आतण विभणूक
तवज्ञान एम.एल.ए. पद्धिी
(मॉिनभ लँग्वेज असोतसएशन) र्ार्ाशास्त्र आतण सातहतत्यक तवर्य ए.पी.ए. (अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन) पĦतीची उदाहरणे संशोधन पतिकेिील लेख- 'अनेस्ट रेनन' (१९९४), व्हाट इस अ नेशन? ऑक्ट्सफोिभ रीिसभ नॅशनॅतलझम यािून, संपादन- जॉन हतचन्सन आतण अँथनी िी तस्मथ, ऑक्ट्सफोिभ युतनव्हतसभटी प्रेस, न्यूयॉकभ. पुस्िक- गेल ओम्वेट (१९७६), कल्चरल रीव्होलट इन कोलोतनयल इंतिया: नॉन ब्राह्मण मुवमेंट इन वेस्टनभ इंतिया १८७३ िे १९३० , सायंतटतफक सोशालीस्ि एज्युकेशन रस्ट, मुंबई एम.एल.ए. ((आधुिनक भाषा असोिसएशन) शैली नुसार पĦती पुस्िक- गेल ओम्वेट, कल्चरल रीव्होलट इन कोलोतनयल इंतिया: नॉन ब्राह्मण मुवमेंट इन वेस्टनभ इंतिया १८७३ िे १९३० , सायंतटतफक सोशालीस्ि एज्युकेशन रस्ट, मुंबई, १९७६ संशोधन पतिकेिील लेख- 'अनेस्ट रेनन', व्हाट इस अ नेशन? ऑक्ट्सफोिभ रीिसभ नॅशनॅतलझम यािून, संपादन- जॉन हतचन्सन आतण अँथनी िी तस्मथ, ऑक्ट्सफोिभ युतनव्हतसभटी प्रेस, न्यूयॉकभ, १९९४ १०.३.१ िलिखत मजकूरात उĦरण पĦती तवद्याथी तकंवा संशोधक वैज्ञातनक लेखनादरम्यान स्त्रोि तकंवा संदर्भ चार प्रकारे उद्धृि करू शकिाि. अ) तवतशष्ट तवर्यावर अतधक मातहिी देऊ शकणार् या इिर स्रोिांपयांि वाचकाला पररतचि करणे munotes.in
Page 137
उद्धरण पद्धिी, ग्रंथसूची
व िांतिक सहाय्य
131 ब) मजकूरामध्ये मातहिी स्पष्ट करणे. उदाहरणाथभ लोकांतवर्यी तकंवा स्थानातवर्यी अतधक मातहिी देऊन, महत्वाच्या शब्दांचे स्पष्टीकरण देणे इ. क) अतिररक्त मातहिी उपलब्ध करणे, जी महत्वाची असूनही प्रवाहाि व्यत्यय आणिा मजकूराि समातवष्ट केली जाऊ शकि नाही ि) दृतष्टकोण तवस्िृि करणे १०.३.२ उĦरणासाठी टीपा देÁया¸या पĦती: एन्िनोट्स (लेखांच्या शेवटी) आतण फूटनोट्स (िळटीप-त्याच पानावर खाली) एन्िनोट्स (लेखांच्या शेवटी) संशोधन प्रकल्पाच्या शेवटी वेगळ्या पानावर तदसिील. िे मजकूरामध्ये अंकाद्वारे दशभतविाि. एन्िनोट्स फूटनोट्सपेक्षा अतधक अवघि वाटू शकिाि कारण मातहिी तमळतवण्यासाठी वाचकांना मागील पृष्ठावर जावे लागिे. एÆडनोट्स (लेखां¸या शेवटी) वापरÁयाचे फायदे १) एन्िनोट्स वाचकाला कमी तवचतलि करिाि आतण त्यांचा वाचन प्रवाहाि कोणिाही अिथळा येि नाही. २) त्या वाचकाला गोंधळाि टाकि नाहीि. ३) शोधतनबंधाचा स्विंि तवर्ाग म्हणून, एन्िनोट्स वाचकांना एकाच वेळी वाचण्यास आतण त्यांचा तवचार करण्यास अनुमिी देिाि. तळटीप िळटीप पृष्ठाच्या िळाशी तदसिाि आतण मजकूराच्या शेवटच्या ओळीपासून अतिररक्त जागा तकंवा रेखा तकंवा वेगळ्या अंकप्रकाराद्वारे तवर्क्त केल्या जािाि. िे मजकूराि अंकाद्वारे देखील सूतचि केले जािाि, िे शक्ट्यिो वाक्ट्याच्या शेवटी ठेवले जािाि आतण सामान्यि: प्रत्येक संदर्ाभच्या तवरामतचन्हे नंिर सामान्यि: सवभ प्रकारच्या मातहिी स्त्रोिांच्या संदर्ाभि काही आवश्यक घटक असिाि १०.४ तळटीप वापरÁयाचे फायदे १) स्त्रोि तकंवा टीप ओळखण्याि रस असलेल्या वाचकांना िे ज्याचा शोध घेि आहेि िे शोधण्यासाठी पृष्ठ पटकन खाली पाहू शकिाि. २) हे वाचकास कागदाच्या मागील र्ागावर टीप शोधण्यासाठी वेळ न घेिा त्वररि िळटीप मजकूराच्या तवर्याशी जोिण्याची परवानगी देिे. ३) तवतशष्ट पृष्ठे मुतिि करिाना िळटीप आपोआप समातवष्ट केल्या जािाि. आपल्या संशोधन पेपरमधील एन्िनोट्स तकंवा िळटीप वापरण्याचा तवचार करण्याच्या गोष्टी लक्षाि घ्या: १) मजकुराच्या ओळीच्या थोिेसे वर टाइप केलेल्या तवतशष्ट सामग्री (उदा. आकिेवारी, टेबल्स, चाटभ इत्यादी) असलेल्या नोट्स वगळिा संपूणभ एका शोधतनबंधाि िळटीपांची नोंद िमांतकि केली जािे. तटपांमध्ये सवभ तवरामतचन्हे टाकू शकिाि. सवभसाधारणपणे, मजकुराच्या साित्याि व्यत्यय आणू नये म्हणून वाक्ट्याच्या शेवटी खंि, िमांक तकंवा उद्धृि असलेली सामग्री ठेवली जािे. munotes.in
Page 138
इतिहास संशोधन पद्धिी
132 २) आपण करि असलेल्या संशोधन प्रतियेमध्ये कोणत्या प्रकारे तकंवा कोणत्या लेखनशैलीनुसार तटपा द्यायच्या आहेि हे समजून तटपा देणे. ३) सवभसाधारणपणे, बहुिेक शैक्षतणक लेखनाि िळटीपांचा वापर आिा थोिा जुना मानला जािो आतण त्याची जागा एन्िनोट्सने घेिली आहे.. िरीदेखील कायदा आतण इतिहास यासारख्या काही तवर्यांमध्ये अजूनही मुख्यत्वे िळटीपांचा वापर केला जािो. १०.३.४ तळटीप आिण एÆडनोट्स मधील संि±Įłपे मातहिी-स्त्रोिाचे दोन प्रकार आहेि: छापील आतण संगणकीय स्त्रोि. प्रथमच कोणत्याही पुस्िकाचा तकंवा लेखाि िळटीप नमूद केल्यावर सवभ अतिररक्त मातहिी पुरतवली जाणे आवश्यक आहे. यानंिर, आवश्यक िेथे संतक्षप्तरूप वापरावे. िळटीपाच्या िमांकानंिर काही शब्द प्रयोग संतक्षप्त रुपाि तदले जािाि. त्याची उदाहरणे खालील प्रमाणे होिे. इिबड (तýैव)- या लतटन शब्दाचे संतक्षप्त रुप इतबि (Ibid) आहे. एकाच ग्रंथािील तवधाने एकाच पानावर उधृि केल्यास पतहल्या तवधानंिर दुसर्या तवधानाचा उल्लेख इतबि असा केला जािो ज्यास मराठीि तकत्ता कींवा ििैव असे म्हणिाि. ऑप िसट- (op.cit) ओपेरो सीटाटो या मूळ लतटन शब्दाचा अथभ उपरोल्लेतखि (op.cit) असा आहे. प्रबंधामध्ये उद्धृि केलेल्या ज्यास मराठीि तकत्ता तकंवा ििैव असे म्हणिाि. पूवोवि एकाच तवधानाचा उल्लेख त्याच प्रबंधाि अन्यि केला असल्यास ऑप तसट (op.cit) हे संतक्षप्त रूप वापरले जािे. त्याच ग्रंथािील मातहिी अथवा संदर्भ पुढच्या पानावर तकंवा नंिर आला असेल िर (op.cit) ऑप-तसट म्हणजे पूवोत्तर, त्यामध्ये ग्रंथ व लेखांचे नाव पूवोत्तर, व पुष्ट िमांक असिो. सीएफ- कॉन्फर या मूळ लतटन शब्दाचा अथभ िुलना करा असा होिो. प्रबंधािील एखाद्या तवधानाकिे वाचकाचे लक्ष वेधण्यासाठी त्याची िुलना अन्य ग्रंथािील तवधानाशी करण्यास लेखक त्याला सांगिो. क्ट्वाि व्हाईि या लतटन शब्दाचे संतक्षप्त रूप िळटीप माधे वाचकांना मागभदशभन करण्यास वापरले जािे. छापील ľोत छापील स्रोिांसाठी प्रत्येक संदर्भ प्रतवष्टीच्या घटकांमध्ये १) लेखक २) प्रकाशनाची िारीख ३) पुस्िकाचे शीर्भक ४) संस्करण ५) प्रकाशनाचे तठकाण ६) प्रकाशक ७) खंि, िमांक आतण / तकंवा पृष्ठ संख्या munotes.in
Page 139
उद्धरण पद्धिी, ग्रंथसूची
व िांतिक सहाय्य
133 छापील नसलेले िकंवा इले³ůॉिनक ľोत इलेक्ट्रॉतनक सातहत्य, मातहिीच्या इलेक्ट्रॉतनक स्त्रोिांचे अचूकपणे उद्धृि करणे आतण संदतर्भि करण्यासाठी खालील मूलर्ूि मातहिी (जी प्रत्येक संर्ाव्य तवश्वासाहभ इलेक्ट्रॉतनक सातहत्याि आढळली पातहजे) तजथे उपलब्ध असेल िेथे स्पष्टपणे दृश्यमान असणे आवश्यक आहे) १) लेखक तकंवा संपादकाचे नाव २) पृष्ठाचे शीर्भक तकंवा लेखाचे ३) वेब पृष्ठाचे शीर्भक. ४) माध्यमाचा प्रकार (उदाहरणाथभ इलेक्ट्रॉतनक जनभल, ऑनलाईन) ५) वेबसाइट अद्ययावि केली गेलेली िारीख तकंवा कॉपीराइट िारीख ६) पूणभ इंटरनेट पत्ता ७) वेबसाइट ज्या तदवशी प्रवेश करण्याि आला त्या िारखेचा आपली ÿगती तपासा : १) इतिहास लेखन संशोधनाि िळटीपेचे फायदे स्पष्ट करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ १०.५ úंथसूची िकंवा संदभªसूची संशोधन प्रकल्पाच्या शेवटी ग्रंथसूचीवरून संशोधकाला संशोधनाची चांगली कल्पना येिे. ग्रंथसूची म्हणजे संशोधन करिाना वापरल्या जाणार् या सवभ स्त्रोिांची यादी. सामान्यपणे, ग्रंथसूची म्हणजे एखाद्या तवतशष्ट तवर्यावर तकंवा तवतशष्ट ग्रंथालयाच्या वापरकत्याभच्या संदर्ाभसाठी ियार केलेल्या तवर्यावरील पुस्िकांची यादी. आपण मजकूर समातवष्ट करू शकिा ज्यांचा आपण थेट आपल्या कामाि उल्लेख केला नाही परंिु आपल्या कल्पनांवर त्याचा प्रर्ाव आहे. पुस्िके, जनभलचे लेख आतण वेबसाइट सवभ सूचीबद्ध केले जािील. ही यादी कागदाच्या शेवटी स्विंि तवर्ागाि तदसिे आतण याि लेखक, शीर्भक, संपादक, प्रकाशक, प्रकाशनाचे तठकाण व वर्भ इ. सारख्या मातहिीचा समावेश आहे. १०.५.१ संदभªसूचीची तािकªकता ग्रंथसूची एखाद्या तवतशष्ट तवर्यावरील सातहत्यातवर्यी सवभ प्रकारची मातहिी देिे. वणभनात्मक ग्रंथसूची एखाद्या तवतशष्ट लेखकाच्या कायाभबिल तकंवा तदलेल्या तवर्यावरील कामांबिल तकंवा एखाद्या तवतशष्ट देशावरील तकंवा कालावधीबिल मातहिीचे स्वरूप घेऊ शकिे. २०व्या शिकाच्या प्रारंर्ी गंर्ीर ग्रंथसूची, ज्यामुळे मुतिि िारखा आतण सत्यिा यासारख्या िर्थये स्थातपि करण्याि मदि करण्यासाठी, कागद, बंधनकारक, मुिण आतण munotes.in
Page 140
इतिहास संशोधन पद्धिी
134 वापरल्या जाणार् या उत्पादन प्रतियेसह पुस्िकांच्या र्ौतिक वैतशष्ट्यांचे सूक्ष्म वणभन असिे. ग्रंथसूची म्हणजे पुस्िके तकंवा लेखकाची यादी आहे ज्याि लेखकत्व तकंवा तवर्याशी संबंतधि असिे आतण कधीकधी र्ाष्य केले जािे. मोठी ग्रंथसूची त्यांच्या स्वि: च्या पुस्िके म्हणून प्रकातशि केली जाऊ शकिाि. ग्रंथसूची प्रतवष्टीचा एक उिेश म्हणजे ज्या लेखकांनी संशोधनाि सल्ला घेिला आहे अशा इिर लेखकांना श्रेय देणे. ग्रंथसूचीचे आणखी एक उिीष्ट म्हणजे वाचकासाठी वापरलेला स्त्रोि शोधणे सुलर् करणे. ग्रंथसूची हा संशोधक अभ्यासकासाठी मातहिीचा महत्त्वपूणभ स्रोि आहे. हे ियार संदर्भ म्हणून काम करिे आतण वाचकाला योग्य प्रकारच्या सामग्रीकिे पाठविो जे संशोधन आतण अभ्यासाि मदि करिे. ग्रंथसूची संशोधन सामग्री योग्य प्रकारे आयोतजि करण्याि मदि करिे आतण वापरकत्याभचा वेळ वाचविे. ग्रंथसूची ियार करणे ही एक खास कौशल्य आहे आतण त्यास या तवर्याचे पुरेसे ज्ञान आतण समज आवश्यक आहे. आपली प्रगिी िपासा : संदर्भ ग्रंथ सूचीचे इतिहास संशोधनािील महत्त्व अधोरेतखि करा. १०.६ úंथसूची देताना काळजी ¶यावी १) प्राथतमक व दुय्यम स्त्रोिांची नोंद स्विंि तवर्ागाि करावी. प्रत्येक तवर्ागाला "प्राथतमक स्त्रोि" तकंवा "दुय्यम स्त्रोि" असे नाव तदले जावे. लेख आतण ज्ञानकोश लेख दुय्यम स्त्रोिांसह सूचीबद्ध केले पातहजेि. २) नोंदी प्रत्येक लेखकाच्या आिनावाखाली वणभिमानुसार ठेवल्या जािाि. प्राचीन आतण मध्ययुगीन लेखक सहसा आिनाव नसिाि म्हणून आपण सामान्यि: त्यांच्या पतहल्या नावाखाली त्यांची यादी करावी. ३) प्रत्येक उद्धरणािील मातहिी पूणभतवरामांनी तवर्क्त केली जािे. एकाच लेखकाद्वारे एकापेक्षा जास्ि वस्िूंची यादी करिाना, लेखकाचे नाव दोनदा तलतहणे आवश्यक नसिे. ग्रंथसंग्रहािील प्रत्येक त्यानंिरच्या संदर्ाभसाठी, पाच तटंब टाइप करावे आतण पुस्िकांची नवे तलहावी. १०.६.१ ÿाथिमक ľोत प्राथतमक स्त्रोि म्हणजे प्रत्यक्ष दशी पुरावे. गुप्तहेरांप्रमाणेच इतिहासकार पुराव्यांकिे पाहिाि आतण तनष्कर्ाभपयांि पोहोचिाि. िायरी, पिे, जन्म, मृत्यू तकंवा लग्नाची प्रमाणपिे, कामे, करार, घटने, कायदे, कोटाभच्या नोंदी, कर रेकॉिभ, जनगणनाची नोंद, यादी, करार, अहवाल कािभ, वैद्यकीय नोंदी, प्रवासी याद्या, पासपोटभ, तव्हसा, आतण सैन्य र्रिी तकंवा तिस्चाजभ पेपसभ हे प्राथतमक स्त्रोि मानले जाऊ शकिे. पिे संस्मरण तचठ्ठी खाजगी नोंदी सरकारी कागदपिे ऐतिहातसक कुटुंबे आतण खाजगी कागदांची मुलाखि munotes.in
Page 141
उद्धरण पद्धिी, ग्रंथसूची
व िांतिक सहाय्य
135 प्रश्नावलीच्या लेखािील नोंदी नकाशे आतण फोटो प्रिी I. महाराÕů राºय आकाªइÓ×ज मधील फायली, मुंबई शैक्षतणक तवर्ाग मुंबई सरकारच्या फायली. ई. िी वॉल्यूम िमांक १, संकलन- ३५, १८२५ ई. िी. वॉल्यूम. िमांक २ , १८२६ ई. िी. वॉल्यूम. िमांक, १९२७. मुंबई सरकारच्या गृह तवर्ागाच्या फायली एच. िी. फाइल िमांक ७५७५ १९२२ एच. िी. फाइल िमांक ३६३ (५), मुंबई सरकारची सामान्य तवर्ाग फाईल्स जी िी िी खंि िमांक ३/८०९, १८४४ जी िी िी खंि. िमांक ४/८१०, १८४४ II. िायरेक्ट्टर पतब्लक सूचना अतधकृि प्रकाशन अहवाल, III. विभमानपिे आतण तनयिकातलक तनबंधमला (मराठी) (१९७४ िे १९७८) दीनबंधु (मराठी) (१८७७ िे १८७९) तदनतमि (मराठी) (१८८८) आतण (१९१०-१९११) सुबोध पतिका (मराठी) (१८६७ िे १८६८) १०.६.२ दुÍयम ľोत I. पुÖतके आगरकर गोपाळ गणेश, िोंगरीिील आमचे १०१ तदवस (मराठीि), समन्वय प्रकाशन, कोल्हापूर, २०१२. िॉ. आंबेिकर बी.आर., द बुद्ध अँि तहज धम्म, ऑक्ट्सफोिभ युतनव्हतसभटी प्रेस, २०११. अय्यर ए.जे., व्होल्टेयर, फॅबर अँि फेबर, लंिन, १९८८. बगािे उमेश, महाराष्रािील प्रबोधन अनी वजभजिीप्रर्ूत्व (मराठीि), सुगावा प्रकाशन, पुणे, २००६ बगािे उमेश , महाराष्र चररि ग्रंथमाला संस्थान- महात्मा जोतिराव फुले (मराठीि), श्री गंधवभ वेद प्रकाशन, पुणे, २०१०. बेली सुसन, द न्यू कॅंतब्रज तहस्री ऑफ इंतिया: अठराव्या शिकापासून आधुतनक काळािील, केंतब्रज मधील र्ारिािील जािी, समाज आतण राजकारण. युतनव्हतसभटी प्रेस, १९९९, (र्ारिीय आवृत्ती २०००) II. संशोधन पिýका आिण िनयतकािलक तिटीकल एनक्ट्वायरी, मतहना, वर्भ जून िे ऑगस्ट २०१२ आतथभक आतण राजकीय साप्तातहक III. िवĵकोश न्यू द एनसायक्ट्लोपीतिया तब्रटातनका, खंि (मायिोपीतिया), १५ वी आवृत्ती, लंिन, १९७४. munotes.in
Page 142
इतिहास संशोधन पद्धिी
136 IV. लेख १) बगािे उमेश, ‘महात्मा जोतिराव फुलेंचें धमभतचंिन’ (मराठीि), संशोधन मंिळ, चिुथभ अंक, ऑक्ट्टोबर-तिसेंबर,१९९३, धुळे. २) र्ागवि तवद्युि, ‘महाराष्रािील मतहलांच्या चळवळीचा आढावा’, परमर्भ, मे, १९८९ १०.६.३ इंटरनेट ľोत १) स्टीव्हन िेइस, द तहस्री गाइि: अ ॅतक्ट्टमेंट अँि मध्ययुगीन युरोपीयन I, www.historyguide.org/ancient/lecture८b.html/ िारीख- ११/०९/२०११, सकाळी ९.३० वाजिा व्याख्याने. २) िॉ. सी. जॉजभ बोएरी, द एस्टंट ग्रीक, र्ाग पतहला: द प्री-सॉिॅतटक्ट्स, वेबस्पेस.तशप.इि्यू / सीजीबीयर / तग्रक्ट्स.एचटीएमएल, िारीख- १३/०९/२०१२ १०.६.४ úंथसंúहातील इतर घटक लघुŁपे संक्षेप (लॅतटन ब्रेतव्हस वरून अथभ लहान) एक शब्द तकंवा वाक्ट्यांशाचे एक लहान स्वरूप आहे. याि शब्द तकंवा वाक्ट्यांशािून घेिलेल्या अक्षराचा समूह असिो. उदाहरणाथभ, संक्षेप शब्द स्विः संक्षेप द्वारे दशभतवला जाऊ शकिो. संक्षेपांची काही उदाहरणे इतबि (ििैव)- इतबिेम या लतटन शब्दाचे संतक्षप्त रुप इतबि आहे. ऑप तसट- ओपेरो सीटाटो या मूळ लतटन शब्दाचा अथभ उपरोल्लेतखि असा आहे. सीएफ- कॉन्फर या मूळ लतटन शब्दाचा अथभ िुलना करा असा होिो. आटभ. - लेख(article) कँट. - कॅटलॉग सं. - संपादक, संपादक आ.- आवॄत्ती आयएसबीएन - आंिर राष्रीय मानक पुस्िक िमांक पृ. - पृष्ठ अनुवादक, अनुवादक द्वारे अनुवातदि खं. - खंि पåरिशĶ अशी मातहिी आहे जी आपण तलतहलेले तनबंध तकंवा अहवालािील तनष्कर्ाांि उल्लेख करणे आवश्यक नाही. त्या कामाचा मुख्य र्ागामध्ये सामग्रीचा समावेश न करिा शेवटी िपशीलवार स्वरुपाि तदले जािे. वर उल्लेख केलेल्या घटकाबरोबर संशोधनाशी संबंतधि बर् याच गोष्टी आहेि ज्या सवभ वयोगटािील तशकवणा-यांना तशकवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणाि वापरल्या जाणार् या चाटभ, टेबल्स, नकाशे, शब्दकोर्, फोटो इत्यादींचा ग्रंथसूचीचा एक र्ाग असू शकिाि. munotes.in
Page 143
उद्धरण पद्धिी, ग्रंथसूची
व िांतिक सहाय्य
137 आपली ÿगती तपासा : १) संदर्भ ग्रंथ सूची देिाना कोणत्या प्रकारची काळजी घ्यावी लागिे यावर र्ाष्य करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ १०.७ तांिýक सहाÍय १) इंटरनेट संग्रहणे वेब आकाभइव्ह तकंवा मातहिीजालावरील सामातजक वैज्ञातनक आतण तितजटल मातहिी अभ्यासकांना ऐतिहातसक स्त्रोि म्हणून उपयोगी पििे. ऐतिहातसक घटनेच्या अभ्यास कारण्यास यामुळे मदि होिे. वल्िभ वाइि वेबवर इतिहास समजून घेण्याि सवाभि उल्लेखनीय प्रयत्नांपैकी एक म्हणजे इंटरनेट आकाभइव्ह (आयए) प्रोजेक्ट्ट. संग्रतहि मातहिीची गुणवत्ता आतण एकाच वेबसाइटच्या प्रत्येक रेकॉिभची पूणभिा समजून घेणे ही अभ्यासू संशोधनासाठी मध्यविी समस्या आहे आतण िरीही तितजटल आकाभइव्हजच्या शोधाची कोणिी नोंद योग्य आहे तकंवा नाही याचा सारासार तवचार करणे आवश्यक आहे. सध्याच्या रेकॉि्भस तकंवा मातहिी स्त्रोि अगदी अचूक असल्याचा अंदाज असला िरी, वेळोवेळी संपातदि केल्यामुळे संग्रतहि सामग्री बदलि राहिे. २) विभकॅट जगर्रािील १०,००० लायब्ररीिून पुस्िके, िीव्हीिी, सीिी आतण हस्िक्षेपासाठीच्या लेख उपलब्ध आहे. २) गूगल बुक्ट्स गुगल बु³स ही सेवा पूवभश्रमीची गूगल बुकसचभ आतण गूगल तप्रंट सेवेचा नवा अविार आहे. गूगलद्वारा तदल्या जाणार्या या महाजालावरील सेवेि खालील सुतवधा उपलब्ध आहेि. १. पुस्कांकांचा शोध घेणे २. पुस्िकांचे पूवाभवलोकन, प्रिातधकार मुक्त पुस्िकाचे संपूणभ वाचन ३. पुस्िकांबिल समीक्षणे आतण प्रतितिया ४. पुस्िकांची महाजालावर खरेदी अथवा वाचनालयािून मागणी पुस्िके एकिर गुगल पुस्िक र्ागीदार प्रोग्रामद्वारे तकंवा गुगलच्या लायब्ररी र्ागीदारांनी, लायब्ररी प्रोजेक्ट्टद्वारे प्रकातशि केली आहेि. याव्यतिररक्त, गुगलने बर् याच मातसक प्रकाशकांसह र्ागीदारी केली आहे त्यांचे संग्रहण तितजटल केले. munotes.in
Page 144
इतिहास संशोधन पद्धिी
138 ऑिडओ व िÓहिडयो -Åविनफìत आिण चलत िचýिफत ऑतिओ व तव्हतियो रेकॉिभमध्ये उत्कृष्ट व्यतक्तमत्त्वे छायातचिे, तचिपट, तव्हतिओ, पेंतटंग्ज, रेखांकने, व्यंगतचि, तप्रंट्स, तिझाईन्स आतण तशल्पकला आतण आतकभटेक्ट्चर यासारख्या ति-आयामी कलांची र्ार्णे समातवष्ट आहेि आतण लतलि कला तकंवा मातहिीपट रेकॉिभ म्हणून वगीकृि केले जाऊ शकिाि. उदा. पुस्िके आतण मातसकांमधील मुिणे तकंवा तचिे. िसनेमा इतिहासापासून दूर गेलेल्या सामातजक वास्िवाचे वणभन करणार् या प्रायोतगक तचिपटाच्या तचिपटांकिे आपण सहजपणे अनुकूल दृष्टीकोन स्वीकारू शकिो. उदाहरणाथभ शोर्ण, गुन्हेगारी, वेिन, गुलामी, मतहलांचा र्ावतनक आघाि तकंवा स्थलांिररि कामगार आतण बेरोजगार यांच्या समस्या यावर प्रकाश टाकणार् या तचिपटांना इतिहासाची काल्पतनक कल्पना करण्याची गरज नाही .इतिहासाचे स्वरूप कोणत्याही पररतस्थिीि बनलेले आहे. तलतखि इतिहासाकिे दुलभक्ष होिे तकंवा व्यक्त करू शकि नाही अशा बर् याच र्ावनांकिे आपले लक्ष वेधणे आवश्यक आहे. सत्यतजि तकरणांचा ‘शिुंज के तखलािी’ सारखा तचिपट उत्तर र्ारिािील प्रदेशािील अराजकिा व एिदेतशयांची बेतफकारी याकिे लक्ष केंतिि करिो. आपली ÿगती तपासा : १. इतिहास संशोधनामध्ये उपयोगाि येणार्या िांतिक सहाय्याचे वणभन करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ १०. ८ सारांश शैक्षतणक संस्था आतण वैज्ञातनक प्रकाशने लेखनाच्या काळाि वापरल्या जाणार् या सवभ स्त्रोिांसाठी संदर्भ मातगििाि. ग्रंथसूची उपयुक्त प्रकारे उद्धरणे आयोतजि करू शकिाि आतण संबंतधि मातहिी िुिपणे शोधणे शक्ट्य करिे. उत्कृष्ट ग्रंथसूची कीविभ इंिेक्ट्सद्वारे तशस्िीच्या पद्धिीने संकेि देण्यासाठी तवर्य गटबद्ध करिाि. ग्रंथसूचीची आवश्यकिा तदलेल्या तवर्यावरील सातहत्यातवर्यी मातहिी आयोतजि करणे ही आहे जेणेकरुन त्या तवर्यापयांि तवद्याथी पोहचू शकेल. १०.९ ÿij १) तवतवध पद्धिींद्वारे उद्धरणाचे महत्त्व समजावून सांगा. २) स्त्रोि संदर्भ देिाना संदतर्भि पद्धिी बाबि कोणिी काळजी घ्यावी त्याचे वणभन करा. ३) ग्रंथसूचीचे घटक कोणिे आहेि? ४) इतिहासािील िंिज्ञानाचे महत्त्व समजावून सांगा. munotes.in
Page 145
उद्धरण पद्धिी, ग्रंथसूची
व िांतिक सहाय्य
139 १०.१० अितåरĉ वाचन १) तवतल्कन्सन आतण र्ांिारकर: सोशल ररसचभची कायभपद्धिी व िंिे, तहमालय पतब्लतशंग हाऊस, मुंबई १९७७ २) कुमार रणतजि, ररसचभ मेथिोलॉजी, पीयरसन एज्युकेशन, २००६ ३) बी. शेख अली, इतिहास: त्याचा तसद्धांि आतण पद्धिी, मॅकतमलन पब. तदल्ली, १९८८ ४) गूिे अँि हॅट, मेथि्स इन सोशल ररसचभ, मॅकग्रातहल बुक कंपनी, १९८१ ५) देव प्रर्ाकर, इतिहास एक शास्त्र, कल्पना प्रकाशन, नांदेि, १९९७ munotes.in
Page 147
इतिहास संशोधन पद्धिी
140 ११ इितहासामधील सं´याÂमक आिण गुणाÂमक पĦती घटक रचना ११.० उद्दीष्टे ११.१ प्रस्िावना ११.२ इतिहासािील संख्यात्मक व गुणात्मक दृतष्टकोन ११.३ गुणात्मक संशोधनािील मातहिी संकलनाच्या पद्धिी ११.४ संख्यात्मक संशोधनािील मातहिी संकलनाच्या पद्धिी ११.५ संख्यात्मक आतण गुणात्मक पद्धिींचा वापर ११.६ सारांश ११.७ प्रश्न ११.८ अतिररक्त वाचन ११.० उिĥĶे या घटकाचा अभ्यास झाल्यानंिर तवद्यार्थी पुढील बाबी समजून घेण्यास सक्षम होिील इतिहासामधील संख्यात्मक व गुणात्मक पद्धिीं समजण्यास मदि होईल संख्यात्मक व गुणात्मक पद्धिींचे संशोधनािील उपयोतगिा व महत्त्व समजण्यास सहाय्य होईल संख्यात्मक व गुणात्मक मातहिी संकलन - या पद्धतिचा संशोधनामध्ये अवलंब करण्या इिके तवद्यार्थी सक्षम होिील. ११.१ ÿÖतावना संख्यात्मक संशोधन सामान्यि: वैज्ञातनक पद्धिीद्वारे केले जािे, ज्याि नमुने , तसद्धांि आतण गृहीिके समातवष्ट असू शकिाि. उपकरणे आतण मोजमापांच्या पद्धिींचा तवकास हा गुणात्मक संशोधनाि एखाद्या तवतशष्ट घटनेतवषयी, व्यक्तीबद्दल तकंवा संस्र्थेबद्दल लोक काय तवचार करिाि तकंवा काय करिाि हे शोधण्याचा प्रयत्न आहे. गुणात्मक संशोधनाचे उद्दीष्ट म्हणजे वस्िू आतण इच्छा शोधणे ज्यामुळे एखाद्या तवतशष्ट पररतस्र्थिीि एखाद्या तवतशष्ट पररतस्र्थिीि लोक वितन करण्यास प्रवृत्त होिाि. गुणात्मक संशोधन बहुधा समाजािील मानतसक पैलूंशी संबंतधि असिे. ११.२ इितहासातील गुणाÂमक व सं´याÂमक ŀिĶकोन गुणात्मक दृष्टीकोन हा बहुिेक सामान्य माणूस इतिहास तवषयाचा तवचार करिाना जे काही गृहीिके बाळगिो त्याजवळील तवचार आहे. याच दृष्टीकोणािून इतिहास कालक्रमानुसार आयोतजि केला जािो आतण ऐतिहातसक व्यतक्तमत्त्वाचे चररत्र तकंवा पाठ्यपुस्िक म्हणून munotes.in
Page 148
इतिहासामधील संख्यात्मक
आतण गुणात्मक पद्धिी
141 सादर केले जािे. गुणात्मक इतिहासातचत्रण आपल्याला मुलांची पुस्िके, तनयिकातलके, संशोधन पतत्रका, आतण वैचाररक पुस्िके इिर पुस्िके यासारखी छापलेली खािे पुस्िक, शाळेचे दस्िऐवज, पत्रे, रोजतनशी, आठवणी-संग्रह, आतण हस्ितलतखिे यािून समोर येिे. इतिहासाच्या अभ्यासासाठी सांतख्यकीय मातहिी तवश्लेषणाच्या पद्धिी लागू करण्यासाठी वापरल्या जाणार् या कौशल्यांच्या आतण िंत्रासाठी संख्यात्मक इतिहास हा शब्द आहे. हा शब्द १९५० आतण १९६० च्या दशकाि लोकतप्रय झाला कारण सामातजक, राजकीय आतण आतर्थतक इतिहासकारांनी ‘सामातजक शस्त्ांचा इतिहासाची’ प्रगिी करण्याची गरज व्यक्त केली. सामातजक तवज्ञानािून पद्धिी अवलंबल्या आतण त्या ऐतिहातसक समस्यांना लागू केल्या. या इतिहासकारांनी सामातजक संशोधकांना त्यांचे संशोधन ऐतिहातसक केले आतण त्यांनी शोधलेल्या सामातजक घटनेच्या लौतकक स्वरूपाचे जाणीवपूवतक परीक्षण केले इतिहासकारांना आढळले की त्यांना नवीन िातत्वक कौशल्ये आतण मातहिी स्रोि तवकतसि करण्याची आवश्यकिा आहे. गुणात्मक इतिहास समान घटनांचा अभ्यास करून तकंवा अनेक घटना तकंवा घटनेचा एकतत्रि ऐतिहातसक आढावा घेवून काही तनष्कषत मांडिा येिाि. असा दृतष्टकोन तवश्लेषणासाठी मुद्द्यांचा तवतवध संच ियार करिा येिे. उदाहरणार्थत, एक प्रमातणि ऐतिहातसक चौकशी कदातचि एखाद्या तनवडणूकास एकल घटना म्हणून मानिे. गुणात्मक इतिहासकार तनवडणुकांचा अभ्यास करिाना काही तनवडणुकांना एकूण तनवडणूक तवश्वािील तवतशष्ट घटक मानिाि आतण त्या तवश्वाि तकंवा त्यािील अनेक आतण नमुना म्हणून त्यांच्यावरून काही तनष्कषत काढिाि. एखाद्या घरािील तकंवा कुटूंबाच्या जीवनपद्धिीची कल्पना राष्र, प्रदेश, सामातजक वगत तकंवा वांतशक गटािील कौटुंतबक इतिहासाच्या एकूण नमुन्यांमध्ये एक घटक म्हणून केली जाऊ शकिे. भूिकाळािील पुनराविी घटना ज्यांचे लेखी पुरावे उपलब्ध आहेि, िी एकतत्रि करून तनयोतजि संगणकीय रुपाि रूपांिररि केली जाऊ शकिाि. अशाप्रकारे जनगणनेचे वेळापत्रक, महत्वाची नोंद (उदा. जन्म, मृत्यू आतण लग्न); तकंवा व्यवसाय तवक्रीचे नोंद, गुलाम तवक्रीचे नोंदी; तकंवा गुन्हेगारी अहवाल इतिहासकारांना भूिकाळािील सामातजक, राजकीय आतण आतर्थतक तक्रयाकलाप पुन्हा तमळतवण्याची परवानगी देिाि आतण इतिहासाची एकंदर संदभत आतण संरचना प्रकट करिाि. गुणात्मक संशोधनाचे उद्दीष्ट गतणिाचे मॉडेल्स, तसद्धांि तवकतसि करणे आतण त्याचा वापर करणे हे आहे तवतशष्ट घटनेतवषयी गृतहिक, पररमाण तकंवा मापन प्रतक्रया ही पररमाणात्मक संशोधनासाठी मध्यविी असिे कारण िी अनुभवजन्य तनरीक्षणे आतण पररमाणात्मक संबंधांच्या गतणिीय अतभव्यक्ती दरम्यान मूलभूि संबंध प्रस्र्थातपि करिे. गुणात्मक संशोधनाचे उद्दीष्ट मानवी वितन आतण अशा वितनास कारणीभूि असलेल्या घटकाबद्दल सखोल ज्ञान घेणे आहे. गुणात्मक संशोधनाि सहभागी तनरीक्षणे, संरतचि मुलाखि, अप्रचतलि मुलाखि आतण कागदपत्रे आतण सातहत्याचे तवश्लेषण यासारख्या मातहिी गोळा करण्यासाठी वापरल्या जाणार् या पुढील पद्धिी. सवाति वारंवार वापरल्या जाणार् या गुणात्मक संशोधन पध्दिीमध्ये पुढील गोष्टींचा समावेश आहे: munotes.in
Page 149
इतिहास संशोधन पद्धिी
142 आपली मािहती तपासा: १. इतिहासािील गुणात्मक आतण संख्यात्मक दृतष्टकोन स्पष्ट करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ ११.३ गुणाÂमक संशोधनात मािहती संकलना¸या पĦती अ) सहभागी तनरीक्षक ब) व्यष्टी अध्ययन क) संघटीि समूह अभ्यास ड) सामग्री तवश्लेषण ई) मुलाखि ११.३.१ सहभागी िनरी±णे या पद्धिीि, तनरीक्षक स्विः ज्या गटाचा अभ्यास करीि आहेि त्यामध्ये सहभागी होिाि. तनरीक्षकाच्या सहभागामुळे हे सहभागी तनरीक्षणे म्हणून ओळखले जािे. तनरीक्षकास स्विःला गटासह सवत कामांमध्ये सतक्रयपणे भाग घेणे आवश्यक नाही. परंिु गटािील सदस्यांनी त्यांची कामे करिाना त्याला शारीररकरीत्या उपतस्र्थि रहावे लागिे. सामान्यि: सहभागी तनरीक्षणे हे एक प्रकारचे अतनयंतत्रि तनरीक्षण असिे, ज्यामध्ये संशोधक आपली ओळख प्रकट करू शकिो तकंवा करू शकि नाही. या पद्धिींद्वारे एखाद्या व्यक्तीच्या वागणुकीचे अगदी नैसतगतक अवस्र्थेि तनरीक्षण करण्यास अनुमिी तमळिे दुसरे म्हणजे, संशोधकास अशा मातहिीच्या मुख्य भागामध्ये प्रवेश तमळू शकिो जेर्थे तनरीक्षकांद्वारे बाह्य व्यक्ती म्हणून सहज तमळतविा येि नाही. समूहाचा भाग होण्याचा बहुमान संशोधकाला आहे. त्याला समूहाच्या भावना आतण वितन वाटून घ्यायचे आहे. त्याला गट सदस्यांच्या भावना आतण वितन (तवषय) सामातयक करावे लागेल आतण अशा प्रकारे िे अतधक अचूकपणे नोंदविील. िो केवळ लोकांच्या कृिी तकंवा वागणूक पाहण्यास सक्षम आहे परंिु तवषय का आतण कोणत्या पररतस्र्थिीि एखाद्या तवतशष्ट पद्धिीने कायत करिाि तकंवा कसे वागिाि हे देखील त्यांना जाणून घेण्यास सक्षम आहे. सहभागी तनरीक्षणामुळे संशोधकास गटाच्या सदस्यांद्वारे तदलेल्या तवधानांची सत्यिा िपासिा येिे. सहभागी तनरीक्षणे ही मातहिी संकलनाची एक प्रभावी पद्धि आहे, परंिु त्यास मोठ्या प्रमाणाि सहभागासह त्याचे स्विःचे मयातदा आहेि आतण तनरीक्षकास गटाच्या इिर सदस्यांशी जवळचे संबंध वाढण्याची शक्यिा आहे. यामुळे गटािील अन्वेषकांच्या क्षमिेची हानी होऊ शकिे जेणेकरून िो तवतशष्ट संबंतधि तनरीक्षण तवसरू शकेल munotes.in
Page 150
इतिहासामधील संख्यात्मक
आतण गुणात्मक पद्धिी
143 ११.३.२ ÓयĶी अÅययन (केस Öटडी) पी .व्ही. यंग हे व्यष्टी अध्ययन पद्धिीला सामातजक घटकाचा सवतसमावेशक अभ्यास म्हणून पररभातषि करिाि. मग िी एक व्यक्ती, एखाद्या व्यक्तीचा समूह, एखादी संस्र्था तकंवा एखाद्या समुदाय असेल. अशा घटकांचा अभ्यास व्यष्टी अध्ययन म्हटले जािे. गुड आतण हॅटच्या मिे संपूणतपणे कोणत्याही सामातजक घटकाकडे पाहण्याचा दृतष्टकोन म्हणजे व्यष्टी अध्ययन. सामातजक मातहिी तमळवण्याचा हा एक असा मागत आहे ज्यायोगे अभ्यासल्या जाणा-या सामातजक घटकांची एकात्मक वैतशष्ट्ये जपली जाऊ शकिाि. व्यष्टी अध्ययन पद्धि ही गुणात्मक, समावेशक, सधन, अंिदृतष्टीवर आधाररि आतण सवतसमावेशक दृष्टीकोनावर आधाररि आहे. क्षेत्र अभ्यास िुलनात्मकदृष्ट्या मयाततदि आहे परंिु त्यामध्ये अतधक खोली आहे. सांतख्यकीय पद्धिीप्रमाणे प्रत्येक गोष्टीबद्दल काहीिरी न करिा सवत गोष्टींचा अभ्यास करणे हे त्याचे उद्दीष्ट आहे. व्यष्टी अध्ययनच्या संशोधनाकडे जाण्याचा दृतष्टकोन पररकल्पनेवर आधाररि तकंवा कोणत्याही प्रस्र्थातपि तनष्कषाांवर आधाररि असू शकि नाही परंिु हा अभ्यासच पुढील िपासणीसाठी सुस्पष्ट गृतहिक ियार करण्याि मदि करू शकेल. म्हणूनच संशोधनाकडे पाहण्याचा हा दृतष्टकोन एखाद्या तवतशष्ट घटकाची एक मुक्त व वस्िुतनष्ठ िपासणी आहे ज्याि वणाति एक गृहीिक तवकतसि करण्याच्या उद्देशाने आहे आतण म्हणूनच संशोधकास समस्येची तनवड करण्याचे पूणत स्वािंत्र्य आहे. व्यष्टी अध्ययन िंत्र पररतस्र्थिीच्या सवत संभाव्य बाबींचा सखोलपणे तवचार करिे. मातहिी गोळा करणे आतण त्यावर प्रतक्रया करण्याचे िंत्र िीन टप्प्यांशी संबंतधि आहे, म्हणजे १) घटक-तनवड २) मातहिीचे संकलन ३) मातहिी स्पष्टीकरण एखाद्या तवतशष्ट घटकाऐवजी तवतशष्ट नमुना म्हणून अभ्यास करण्याच्या दृतष्टकोनािून या प्रकरणाि प्रतितनतधत्व करणे महत्वाचे आहे, उदाहरणार्थत- सहकारी बँकेच्या कायातवर पररणाम करणारे घटक. ही समस्या काळजीपूवतक तनवडली पातहजे आतण घटकाचा अभ्यास केला जाण्याची पररतस्र्थिी योग्य प्रकारे पररभातषि केली पातहजे. अशा प्रकारे सामातजक मातहिीचे आयोजन करणे ज्यायोगे सामातजक ध्येयािील एकसमान वैतशष्ट्ये जपली जािाि जे मातहिी रेकॉतडांगमध्ये आवश्यक वैतशष्ट्य आहे. व्यावहाररक दृतष्टकोनािून, प्रकरणािील संपूणतिा आतण हॅटने सुरू केल्याप्रमाणे जिन केली जाऊ शकिे. १) मातहिीची पररणामकारकिा, २) मातहिीची पािळी, ३) तनदेशांकांची तनतमतिी, ४) वेळ पररमाणािील संवाद. ÓयĶी अÅययनाचे महßव सखोल अभ्यास आतण काळजीपूवतक तवश्लेषण केल्यास तवतवध सामान्यीकरणे अर्थवा तनष्कषत तमळू शकिाि जी उपयोगी गृहीिकांमध्ये तवकतसि केली जाऊ शकिाि. संबंतधि सातहत्याचा अभ्यास आतण व्यष्टी अध्ययन हे गृहीिकांचे दोन शतक्तशाली मातहिी स्रोि आहेि. हे प्रश्नावली ियार करण्याि मदि करिे. वैयतक्तक घटकाचा सखोल अभ्यास करून हे नमुना घेण्यास मदि करिे. व्यष्टी अध्ययन पद्धि संशोधकाच्या वैयतक्तक अनुभवाची श्रेणी तवस्िृि करिे सांतख्यकीय पद्धिीमध्ये सामान्यि: तवषयाची एक अरुंद श्रेणी तनवडली munotes.in
Page 151
इतिहास संशोधन पद्धिी
144 जािे आतण संशोधकाचे ज्ञान केवळ तवतशष्ट बाबीपुरिे मयाततदि असिे. व्यष्टी अध्ययनमध्ये एखाद्या पूणत घटकाची अर्थवा संस्र्थेची समूळ मातहिी घेवून सखोल अभ्यास केला जािो व संपूणत ज्ञान तमळवण्याचा प्रयत्न केला जािो. १२.३.३ सामúी/मािहती िवĴेषण (कंट¤ट अनािलिसस) हा दृतष्टकोन प्रकातशि पुस्िकांचे तवश्लेषण करिाना उपयोगी पडिो. सामान्यि: प्रकातशि पुस्िकाि पररमाणात्मक आतण गुणात्मक पैलू दोन्ही समातवष्ट असिाि. सामग्री तवश्लेषण तवशेषि: वंश, जािी इत्यादींच्या िपासणीि उपयुक्त ठरिे. सामग्री तवश्लेषण करणे एक संशोधन िंत्र आहे. संग्रहण अतभलेख दस्िऐवज, वितमानपत्रािील नोंदी, संमेलनाची पत्रे यापैकी मातहिी गोळा करण्याच्या उद्देशाने दस्िऐवजाच्या सामग्रीची तवतशष्ट वैतशष्ट्ये वस्िुतस्र्थिीनुसार आतण पद्धिशीरपणे ओळखून ही एक पद्धि सामग्री आधार म्हणून कायत करिे. तवश्लेषण वस्िुतनष्ठ आतण पद्धिशीरपणे केले जािे. पद्धिशीर तवश्लेषणाने तनवडण्याच्या साित्याने लागू केलेल्या तनकषांनुसार सामग्रीचा समावेश करणे तकंवा वगळणे होय. केवळ संशोधनाशी संबंतधि सामग्रीच िपासली जािे. सामग्री तवश्लेषणाचा हेिू सामग्री तवश्लेषणाचा उपयोग तवतवध कारणांसाठी केला जािो जसे की, १) सवतसाधारण तनवडणुकांसारख्या प्रसंगी जनमानसाि प्रचतलि मि मांडण्याि प्रसार माध्यमेची भूतमका समजून घेण्यासाठी सामग्री तवश्लेषणाचा उपयोग केला जािो. २) सिी, देशामधील दहशिवाद, शांििा तनतििी यासारख्या वितमान तवषयाचा अभ्यास करण्यासाठी केला जािो. ३) जोतिराव फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर रामस्वामी पेररयार या समाजसुधारकांचे ित्वज्ञान समजून घेणे आतण सामातजक सातहत्य तनतिि करण्यासाठी सामग्री तवश्लेषणात्मक पद्धिीचा वापर केला जाऊ शकिो. आपली मािहती तपासा: १. गुणात्मक संशोधनाि मातहिी संकलनाची पद्धि तवशद करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________ ११.४ सं´याÂमक संशोधनात मािहती संकलना¸या पĦती अ) प्रश्नावली ब) मुलाखि वेळापत्रक क) मोजमाप िंत्रे-सामातजक अंिर, समाजशास्त्, सवेक्षण munotes.in
Page 152
इतिहासामधील संख्यात्मक
आतण गुणात्मक पद्धिी
145 ११.४.१ ÿijावली/ ÿij संúह मातहिी संकलनािील एक महत्त्वपूणत साधन आहे. हे प्रमातणि तनकाल तसद्ध करिे ज्याची आकडेवारीनुसार चाचणीदेखील केली जाऊ शकिे. प्रश्नावली प्रश्नांचा एक संच आहे. साधारणपणे मातहिी गोळा करण्याच्या प्रतिसादकांना हे प्रत्यक्ष तवचारले जािाि तकंवा मेल केले जािाि. जेव्हा अभ्यासाचे क्षेत्र तवस्िृि असेल आतण तवषय व्यापकपणे पसरतवले जािाि िेव्हा हे काम केले जािे. या पद्धिीि संशोधक स्वि: हून मातहिी गोळा करि नाही. िो उत्तरदात्यांनी तदलेल्या मातहिीवर अवलंबून आहे. संख्यात्मक मातहिीसोबि गुणात्मक मातहिीदेखील याद्वारे गोळा करिा येिे. ÿijावलीचे ÿकार १) संरतचि प्रश्नावली - या प्रश्नावलीि प्रश्न तनतिि झालेले असिाि व त्याचा क्रम तनतिि असिो. अभ्यासाला सुरूवाि करुन िो बदलणे शक्य नसिे. २) संरतचि नसलेली प्रश्नावली - या प्रकारची प्रश्नावली मागतदशतकाप्रमाणे वापरली जािे. याि तनतिि तवषयांच्या क्षेत्राचा समावेश आहे, ज्याि बदल होवू शकिो. सामान्यि: मुलाखिीच्या िंत्राि याचा वापर केला जािो ज्यायोगे त्याला मुलाखि प्रश्नावली म्हणिाि. प्रश्नावली त्याि असलेल्या प्रश्नांच्या स्वरूपाच्या आधारे देखील वगीकृि केली जाऊ शकिे. बंद प्रश्नावलीि सामान्यि: खर् या उत्तराचे तवतवध पयातय तवचारले जाणा-या प्रश्नांची उत्तरे तदलेली असिाि. प्रतिसादकिात फक्त उत्तर तनवडण्यासाठी आतण खाली ठेवण्यासाठी आहे. मुक्त प्रश्नावली ही बंद प्रश्नावलीच्या उलट आहे. ज्या तठकाणी नवीन िथ्य शोधले जायचे अशा प्रकरणांमध्ये याचा वापर केला जािो. प्रतिसाददात्यास आपले तवचार मुक्तपणे व्यक्त करण्याचे स्वािंत्र्य तदले जािे. सतचत्र प्रश्नावली बंद प्रश्नावलीच्या समान आहे. तमतश्रि प्रश्नावली पूणतपणे बंद नसलेली नसलेली आहे. याि दोन्ही प्रकारच्या प्रश्नांचा समावेश आहे. हे प्रश्नांच्या प्रकारांचे संयोजन असल्याने िे सामातजक संशोधनाि लोकतप्रय आहे. ÿijावली तयार करताना ¶यावयाची काळजी १) प्रश्नावली वैज्ञातनक पद्धिीने काढावी लागेल. प्रश्नावली काढणारयाने काही गोष्टी लक्षाि घेिल्या पातहजेि या पद्धिीि उत्तर देणारी व्यक्ती दूरवरुन उत्तरे देिे. त्यामुळे खरी उत्तरे तमळण्यासाठी योग्य त्या प्रकारे प्रश्नावली ियार केली पातहजे. २) प्रश्नावलीमध्ये मोठ्या संख्येने प्रश्न असावेि. ३) एका प्रश्नावलीि अतधक प्रश्नांचा समावेश करू नये. ४) प्रश्नांची रचना काळजीपूवतक ियार केली जावी जेणेकरून उत्तर देणा-यांची उत्तरे त्याला तवचार करुन देिा येिील आतण अशा प्रकारे कृिीपूवतक एखाद्या तवतशष्ट प्रतिसादाची शक्यिा वाढेल. कुणाचीही बाजू न घेिा िटस्र्थ शब्दांचा वापर करणे हे संशोधकांचे कायत आहे. ५) वैयतक्तक प्रश्न टाळले पातहजेि. प्रतिसादक सामान्यि: अशी मातहिी देण्यास ियार नसिाि. यशस्वी प्रश्नावली तनयोजन टप्प्याि प्रयत्नांचे योग्य तशल्लक तवचाराि घेण्यावर अवलंबून असिे. प्रश्नावली लवकराि लवकर राबवण्याऐवज संशोधकाच्या मनाि कृिीची स्पष्ट योजना असावी आतण प्रश्नावलीची रचना ियार करिाना सुरुवािीच्या काळाि तकंमि, उत्पादन, संस्र्था, वेळ, मयातदा आतण परवानगी घेिली जावी. munotes.in
Page 153
इतिहास संशोधन पद्धिी
146 ११.४.२ मुलाखत वेळापýक मुलाखिीि दोन व्यक्तींमधील अनेक व्यक्तींमधील शातब्दक प्रतिवादांवरील संवाद असिो. मुलाखि हे क्षेत्रीय अभ्यासासाठी उपयोगी िंत्र आहे. या िंत्राचा उपयोग व्यक्तींचे वितन अभ्यासण्याकररिा सामूतहक संवादावरील सामातजक पररणामांचे ठोस तनष्कषाांचे तनरीक्षण करण्यासाठी वापरले जािे. पॉतलन यंगच्या मिे मुलाखि एक उपयुक्त पद्धि मानली जाऊ शकिे. ज्याद्वारे एखादी व्यक्ती िुलनात्मक बळकट जीवनाि कतल्पिररत्या प्रवेश करिे. मातहिी संकलनाच्या या िंत्राचे दोन हेिू आहेि. अ) अज्ञाि अशी मातहिी गोळा करणे. ब) शास्त्ीयदृष्ट्या अभ्यास करून योग्य िे तनष्कषत काढणे. पाच प्रकारची मुलाखिी पॉतलन यंग यांनी तदली आहेि. १) संरिचत मुलाखती - यास र्थेट मुलाखिींचे तनयंतत्रि मागतदशतक देखील म्हटले जािे. या पूवततनतिि प्रश्न स्वरूपािील संचाचा समावेश आहे. त्याचे काटेकोरपणे अनुसरण केले जािे. संरतचि मुलाखिींमध्ये बहुिेक तनतिि अशा प्रश्नांचा वापर असिो. प्रश्नांचा क्रम, वापरलेली भाषा ही मुलाखि घेणार् याद्वारे तनतिि केली जािे. मुलाखि घेणार् याला केवळ प्रश्नाचे अतधक स्पष्टीकरण देण्याचा तकंवा तवषय न समजल्यास पुनरावृत्ती करण्याचे स्वािंत्र्य असिे. २) असंरिचत मुलाखती - यास अतनयंतत्रि तकंवा र्थेट-प्रत्यक्ष मुलाखिीही म्हणिाि. या प्रकारच्या मुलाखिीि पूवततनतिि प्रश्न स्वरूप नाही. संशोधकाला काही तवस्िृि तवषय तदले जािाि ज्यावर िी मातहिी एकतत्रि करायची असिे. िी चचेच्या स्वरूपाि आयोतजि केली जािे. या प्रकारच्या मुलाखिीमध्ये वै प्रश्नाकडे पाहण्याच्या दृष्टीकोण अतधक लवतचक असिो. प्रतिसादकांना त्यांचे अनुभव मुक्तपणे सांगण्यासाठी प्रोत्सातहि केले जािे. अशा मुलाखिींमध्ये तवश्वास आतण भावनांच्या वैयतक्तक आतण सामातजक संदभाांच्या मुक्त प्रवातहि करण्यास परवानगी आहे. सहभागी मुलाखिदारास प्रश्नांचा क्रम बदलण्यासाठी तकंवा स्पष्टीकरण आतण वगीकरण करण्यासाठी पूरक प्रश्न तवचारण्याचे जास्ि स्वािंत्र्य आहे. ३) क¤िþत मुलाखत – या मुलाखिीचा मुख्य उद्देश प्रतिवादीचा तदलेल्या अनुभवाकडे आतण त्यावरील पररणामाकडे लक्ष देणे आहे. मुलाखि घेणार् याला त्याच्या मुदिीच्या संबंतधि बाबींबद्दल आधीपासूनच मातहिी असिे. गृहीिकांच्या तवकासासाठी केंतिि मुलाखिींचा प्रभावीपणे वापर केला गेला आहे. संशोधक समस्येच्या तवतशष्ट बाबींवर प्रतिवादीचे लक्ष केंतिि करण्याचा प्रयत्न करिो. त्यांचे अनुभव, दृष्टीकोन, भावना आतण प्रतितक्रया जाणून घेण्याचा प्रयत्न करिो. ४) सखोल मुलाखत - संशोधक कुशल आतण प्रतशतक्षि असावा यासाठी मुलाखिीचा हेिू, तवचारांची मिे आतण या प्रकारच्या मुलाखिीबद्दलचे दृष्टीकोन जाणून घेण्यासाठी एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनाि सखोलपणे जाणे म्हणजे तवभाग मुलाखिींचा उद्देश असिो. प्रश्न बदलण्याि आतण त्यांचे स्पष्टीकरण देण्याचे तकंवा त्यािील क्रम बदलण्याचे स्वािंत्र्य त्याला प्राप्त आहे. या प्रकारच्या मुलाखिीचा उपयोग मनोतवकाराच्या समस्येचा अभ्यास करण्यासाठी केला जािो. munotes.in
Page 154
इतिहासामधील संख्यात्मक
आतण गुणात्मक पद्धिी
147 मुलाखत तयार करणे प्रर्थम मुलाखिकाराने स्विःचा पररचय द्यायलाच हवा. मैत्रीपूणत पद्धिीने संभाषण सुरू केले असले िरी व्यावसातयक मुल्यांची प्रिारणा करिा कामा नये. प्रतिसाद देणा-याशी मैत्रीपूणत संबंध प्रस्र्थातपि करण्यासाठी प्रर्थम हलकेफुलके प्रश तवचारावे. मुलाखती¸या रेकॉिड«ग /नŌद मुलाखिीच्या रेकॉतडांगचे कायत महत्त्वपूणत बनिे. मुलाखिदाराकडून तमळालेल्या अतिररक्त मातहिीचे िज्ञ अभ्यासाच्या अंिगति घटनेच्या संपूणत तचत्रावर िज्ञांना चालतवण्यास मदि करिाि. आिापयांि शक्यिो उत्तर देणार् याचे नेमके शब्द रेकॉडत केले जावेि. िे व्याकरणासाठी तकंवा अर्थातने संपातदि केले जाऊ नयेि. अशा गोष्टींनी तवषयांची नीतिशास्त् तकंवा संस्कृिी दशततवली. ररपोतटांग पूणत करण्यासाठी अतिररक्त सहाय्य म्हणून, मुलाखि घेणारा मुलाखि घेण्यापासून र्थेट संगणकावर तकंवा टाइपराइटर तकंवा डेस्ककडे जाण्यासाठी सराव करू शकिो. जेव्हा मातहिी त्याच्या मनाि िाजी असिे िेव्हाच िपशील तलतहण्यासाठी मदि होिे. कोणत्याही प्रमाणाि तवलंब केल्याने िपशील तवकृि होऊ शकिो तकंवा अस्पष्ट होऊ शकिो. मुलाखतीचा शेवट करणे सामातजक संशोधनाच्या या िंत्राि प्रतिवादीबरोबर समोरासमोर संवाद साधल्यामुळे संशोधक बर् याचदा एखाद्या पररतस्र्थिीि तकंवा गहन मुलाखिीि गुंिून राहिो. जर सखोल व मुलभूि बाबींना हाि लावला गेला िर प्रतिवादी सहकायत करेल आतण मुलाखिकत्यातचे काम सोपे होईल. योग्य प्रश्न तवचारून मुलाखिीचा शेवट करावा. ११.४.३ मोजमाप/ मापन तंýे- सामातजक संशोधनाि सामातजक कारणास्िव मोजमाप करणे ही अनेक कारणास्िव एक अत्यावश्यक आवश्यकिा बनली आहे. सामातजक घटनेचे मोजमाप करण्याचे एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे संशोधकांना त्या घटनेचा वापर करण्याची संधी म्हणजे इिरांना चलनाच्या संचाचा काय पररणाम होिो हे समजणे. एक सामातजक इंतियगोचर घटना तवतवध प्रकारे मोजली जाऊ शकिे. उदा. प्रश्न तवचारणे तकंवा लक्षाि घेण्याच्या वितनद्वारे समाजशास्त्ािील िंत्रज्ञान समाजशास्त् गटािील एक गट (लघु सामातजक प्रणाली) तकंवा उप-गट तकंवा उपसमूह तकंवा व्यक्ती यांच्याि गटािील सदस्यांमधील परस्पर सबंध अभ्यासणे. सामान्यि: सामातजक अभ्यासामध्ये तनरीक्षणे, प्रश्नावली आतण मुलाखि वेळापत्रक असिाि. कधीकधी संबंतधि मातहिी सुरतक्षि करण्यासाठी नोंदीची/रेकॉडतची िपासणी देखील केली जाऊ शकिे. परंिु समाजशास्त्ामध्ये मातहिी संग्रतहि करण्याच्या पद्धिीऐवजी तवतशष्ट प्रकारच्या तवषयावर लक्ष केंतिि करण्याची पद्धि आतण तवश्लेषणाची संबंतधि पद्धि यावर अतधक योग्यररत्या तवचार केला पातहजे. समूहामधील वास्ितवक घडामोडी जाणून घ्यायच्या असिील िर संशोधकाला सदस्यांच्या वितनाचे तनरीक्षण करण्याची आवश्यकिा असिे. अशा तनरीक्षणादरम्यान, संशोधक आपल्याकडे असलेले सदस्य कसे िे एकमेकांशी कसे संवाद साधिाि यावर लक्ष केंतिि करिो. सामातजक-प्रश्नावली आतण मुलाखिी प्रत्येक व्यक्तीकडून ज्या तवतशष्ट समुदायामध्ये त्यांना व्यस्ि राहू इतच्छि असिील तकंवा त्यांच्याि सहभाग घेऊ इतच्छि नाहीि अशा गटािील munotes.in
Page 155
इतिहास संशोधन पद्धिी
148 इिर सदस्यांतवषयी मातहिी तमळतवण्याकररिा कायतरि आहेि, या परस्परसंवादाबद्दलचे त्यांचे तवचार सामातजक प्रश्नावली तकंवा वेळापत्रक एका गटािील प्रत्येक व्यक्तीकडून मातहिी तमळतवण्याच्या तदशेने तनदेतशि केले जािे. ११.४.४ सव¥±ण या सवेक्षणाि मुख्यिः एक मोठ्या वगातचा अभ्यास केला जािो. उदा. कामगार वगातच्या दाररि्य आतण समाजाच्या समस्येचे तनराकरण करणारे अभ्यास, मुलांचे शालेय सवेक्षण. हेररमन एन. मोसत यांनी यास पुढील शब्दाि पररभातषि केले आहे 'तदलेल्या सामातजक पररतस्र्थिीिील तक्रयाकलापांच्या पररभातषि हेिूसाठी वैज्ञातनक आतण सुव्यवतस्र्थि स्वरुपाच्या तवश्लेषणाची एक पद्धि.' माकत अ ॅब्रॅमच्या मिे, सामातजक सवेक्षण ही अशी प्रतक्रया आहे ज्याद्वारे समुदायाच्या सामातजक बाबींबद्दल पररमाणात्मक िथ्ये गोळा केली जािाि. सवेक्षण सामातजक पररतस्र्थिी, सामातजक सवेक्षण, नािेसंबंध आतण उदाहरणार्थत सवेक्षण समुदायासाठी वितन यांचा अभ्यास करण्याच्या पद्धिी म्हणून वणतनात्मक असू शकिे अशा सामातजक घटनेचे वणतन करिे. सामातजक आतर्थतक सवेक्षण भौगोतलक क्षेत्रािील लोकांच्या राहणीमानाचे वणतन करिे. सामातजक सवेक्षणाि सघन उपयोग आहे आतण बर् याचशा शाखांमध्ये याचा मोठ्या प्रमाणाि वापर केला जािो. सामातजक शास्त्ामध्ये याचा उपयोग तवतवध स्त्ोिांसाठी केला जाऊ शकिो मातहिीच्या स्त्ोिाची उपलब्धिा हा एक सवेक्षण करण्याचा मुख्य आतण स्त्ोि आहे. सामातजक सवेक्षणांचे तवषय मोठ्या प्रमाणाि तवभागले गेले आहेि १) लोकसंख्याशास्त्ीय वैतशष्ट्ये २) सामातजक पररतस्र्थिी ३) मि आतण दृष्टीकोन. रेतडओ ऐकणे, वृत्तपत्र यासारख्या सामातजक तक्रयाकलापांमध्ये सामातजक हालचालींची मातहिी वाचणे, उदाहरणार्थत कौटुंतबक घराच्या गटाचे खचातची मातहिी जाणून घेणे. यासाठी सवेक्षण करणे तकंवा खचातच्या सवयीतवषयी मातहिी असणे आवश्यक आहे. कुटुंब, कपडे, तशक्षण, तसगारेट, तसनेमा आतण इिरांवरील खचत, तवतवध घटकांबद्दलचे लोकांचे मि आतण दृतष्टकोन आतण त्यामागील हेिू आतण त्यावरील खचत यासंबंतधि मातहिी ही मातहिी आवश्यक असू शकिे जी प्रश्नांच्या स्वरूपाचा आधार म्हणून समृद्ध प्रतिसाद तनवडण्यासाठी तवचारली जाऊ शकिे. उदा. सामातजक आतर्थतक राजकीय, घटनेच्या सवेक्षणांबद्दलचे मि तकंवा वृत्ती व्यक्ती. ११.५ गुणाÂमक आिण सं´याÂमक पĦतéचा वापर संख्यात्मक इतिहासामध्ये सांतख्यकी तवश्लेषणाच्या पद्धिींचा उपयोग सामातजक तवज्ञानािून काढलेल्या, परंिु ऐतिहातसक मातहिीवर केला जािो. इतिहासकारांना अतधकाधीक वैज्ञातनक तनकाल तमळतवण्याचा मागत उपलब्ध करून देण्याकररिा या िज्ञांनी असे मि मांडले होिे. समीक्षकांनी असे सुचवले आहे की गुणात्मक इतिहास त्याच्या उत्पादनावर पररणाम घडतवणार् या घटकांकडे दुलतक्ष करून ऐतिहातसक मातहिीच्या munotes.in
Page 156
इतिहासामधील संख्यात्मक
आतण गुणात्मक पद्धिी
149 स्वरूपाबद्दल अनुमान बनतविे आतण सांस्कृतिक वळणाने अतधक मातहिींचे िथ्यांचे भाष्य करेल असा प्रश्न तवचारला आहे. सामातजक तवज्ञानाचा ज्ञानशास्त्, िर्थातप, तवशेषिः आतर्थतक इतिहासाि (हवामानशास्त्) पररमाणात्मक पद्धिींचा वापर व्यापक ऐतिहातसक दृतष्टकोनाचा एक भाग म्हणून एकतत्रि झाला आहे. मानववंश संशोधनाचा उपयोग एखाद्या तसद्धांिाच्या तवकासास मदि करण्याच्या हेिूने मातहिी संकतलि करुन त्याचे वणतन करून तनष्कषत मांडण्यासाठी केला जािो. या पद्धिीस लोकांची वांतशकशास्त् तकंवा कायतपद्धिी देखील म्हटले जािे. या संशोधनाचे उदाहरण म्हणजे एखाद्या तवतशष्ट संस्कृिीचा अभ्यास आतण त्यांच्या सांस्कृतिक कक्षेच्या कामाि भूतमकेबद्दल त्यांची समजून घेणे. ऐतिहातसक संशोधन, संशोधकास सद्य तस्र्थिीच्या संदभाति भूिकाळािील आतण वितमानािील घडामोडींचे तवश्लेषण करण्यासाठी प्रदान करिे आतण एखाद्यास वितमान समस्या आतण समस्यांचे संभाव्य उत्तरे प्रतितबंतबि करण्यास आतण प्रदान करण्यास अनुमिी देिे. नैतिक चौकशी नैतिक समस्यांचे बौतद्धक तवश्लेषण आहे. त्याि कितव्य, अतधकार, योग्य-चुकीचे, तनवड इत्यादींशी संबंतधि नीतिमत्तेचा अभ्यास समातवष्ट आहे. गंभीर सामातजक संशोधनः याचा अर्थत एखाद्या संशोधकाद्वारे लोक कसे संवाद साधिाि आतण प्रिीकात्मक अर्थत कसे तवकतसि करिाि हे समजण्यासाठी वापरला जािो. गुणात्मक आतण पररमाणात्मक संशोधनाची तवतवध साधने आहेि. या मुलाखिींमध्ये प्रख्याि इतिहासकारांची त्यांची स्विःच्या दृष्टीकोनािून उत्क्रांिीबद्दलची मिे व्यक्त केली आहेि. काही वेळेस ही मिे वयैतक्तक असिाि िेव्हा हे मि प्रतितनधीक मि म्हणून म्हणून पातहले जाऊ नये. प्रत्येक इतिहासकाराच्या कारकीदीि पातहल्याप्रमाणे वेगवेगळ्या पद्धिी आतण दृतष्टकोनांच्या वाढ आतण घट यावर लक्ष केंतिि करिाि. प्रत्येक मुलाखि ध्वतनफीि आतण उिार् याच्या रूपाि उपलब्ध आहेि. त्याव्यतिररक्त समान प्रश्नांवरील तभन्न इतिहासकारांचे प्रतिसादही एकत्र केले गेले जािाि. ऐतिहातसक दस्िऐवजाच्या तवश्वासाहतिेच्या चाचणीच्या िंत्राला अंिगति समालोचना तकंवा अंिगति परीक्षण तकंवा उच्च परीक्षण असे म्हणिाि. संशोधनात्मक प्रश्नावली वाढि असिाना तलतखि प्रश्नावली अतधक तकफायिशीर होिे. प्रश्नावली तवश्लेषण करणे सोपे आहे. जवळपास सवत सवेक्षणांसाठी मातहिी िक्त्यांच्या स्वरुपाि बर् याच संगणक प्रणालीि सहज सामावले जाऊ शकिे. मुलाखि िथ्यांच्या संयोजनावर आधाररि आहे. त्यािील मातहिी अतधक वैज्ञातनक आतण अचूक आहे. मुलाखिीच्या िंत्रािील व्याप्ती तवस्िृि आहे. या िंत्रज्ञानाद्वारे तनरीक्षणास न उघडलेल्या घटनांचा अभ्यास आतण तवश्लेषण करिा येिे. उदा. कौटुंतबक समस्या, दृष्टीकोन, भावना, भावना आतण समज यासारख्या अमूित घटकांचा देखील मुलाखिीच्या िंत्राच्या सहाय्याने अभ्यास केला जाऊ शकिो. कारण संशोधक आतण प्रतिवादी यांच्याि परस्परसंवादाचा सामना करणे आहे. या प्रतक्रयेिील मातहिी संग्रहण र्थेट प्रतिवादीच्या कर्थेवर आधाररि असल्याने, एखाद्या संशोधकास प्रार्थतमक मातहिी यशस्वीररत्या गोळा करणे शक्य होिे. प्रार्थतमक मातहिी कमी-अतधक प्रमाणाि तवश्वासाहत आहे. या िंत्राद्वारे मातहिी संकलन मौतखक (शब्द आतण वाक्ये) िसेच गैर-मौतखक (हावभाव, चेह-यावरील भाव, शरीराची भाषा इ.) तनदेशकांवर आधाररि आहे. munotes.in
Page 157
इतिहास संशोधन पद्धिी
150 इतिहासाि सवेक्षणात्मक संशोधन पद्धि मोठ्या प्रमाणाि वापरली जािे. समाजशास्त्ीय संशोधन ही या पद्धिीवरच आधाररि असिे. प्राचीन तकंवा मध्ययुगीन इतिहासािील तशल्प स्र्थापत्य संशोधनाि ही पद्धि अवलंतबली जािे. सवेक्षणाि जेवढी सतवस्िर मातहिी असेल िेवढे संशोधन करणे सोपे जािे. एखाद्या समुदायाची तकंवा समुदायाच्या जीवनाची आतण कामाची पूितिा करण्यासाठी कायतक्रम ियार करण्याच्या प्रार्थतमक उद्देशाने सवेक्षण केले जाऊ शकिे, जे सवेक्षणाच्या मनाि काही चौकट दशततविे तकंवा कोणत्या पररतस्र्थिीि आदशतवि असावे हे ठरविे. सामातजक सव्हेचा हेिू वैज्ञातनक तसद्धांिासाठी काही तनष्कषत काढण्यासाठी वैज्ञातनकदृष्ट्या एकतत्रि केलेली िथ्य तकंवा सामग्री प्रदान करणे देखील असू शकिे. ११.६ सारांश ऐतिहातसक संशोधनाचे अनेक प्रकार असू शकिाि. िर्थातप िे सामान्यिः गुणात्मक आतण पररमाणात्मक असे दोन प्रकारांमध्ये तवभागले जाऊ शकिे. सवतसाधारणपणे, गुणात्मक संशोधन समृद्ध, िपशीलवार आतण वैध मातहिी ियार करिे जे संदभत सखोल समजण्यास योगदान देिे. गुणात्मक संशोधन तवश्वसनीय लोकसंख्या आधाररि आतण सामान्य करण्यायोग्य मातहिी व्युत्पन्न करिे आतण कारण - पररणाम संबंध प्रस्र्थातपि करण्यासाठी योग्य आहे. गुणात्मक तकंवा गुणात्मक रचना तनवडायची की नाही हा तनणतय िातत्वक प्रश्न िसेच व्यावहाररक आहे. कोणत्या पद्धिी तनवडाव्याि हे प्रकल्पाच्या स्वरूपावर अवलंबून असेल, आवश्यक मातहिीचा प्रकार, संशोधनासाठी अतभप्रेि प्रेक्षक, अभ्यासाचा संदभत आतण आवितनांची उपलब्धिा. गुणात्मक आतण गुणात्मक संशोधनाि तवलीन होणे समृद्ध आतण वस्िुतनष्ठ दोन्ही मातहिी प्रदान करण्यासाठी अतधक सामान्य होि आहे. ११. ७ ÿij १) इतिहासािील गुणात्मक आतण पररमाणात्मक पद्धिींमधील फरक स्पष्ट करा. २) इतिहासाच्या गुणात्मक पद्धिींमध्ये कोणिी साधने वापरली जािाि? ३) इतिहासािील संख्यात्मक पद्धिींमध्ये कोणिी साधने वापरली जािाि? ४) संख्यात्मक आतण गुणात्मक पद्धिींच्या वापरावर टीप तलहा. ११.८ अितåरĉ वाचन १) पॅव्हलाइन व्ही. यंग: वैज्ञातनक सामातजक सवेक्षण आतण संशोधन, प्रेंतटस, हॉल ऑफ इंतडया प्रायव्हेट तल., १९८४ २) अ ॅलन ब्रायमन, सामातजक संशोधन आतण पररमाणाि गुणवत्ता, १९८८ ३) गुडे एण्ड हॅट, मेर्थड्स इन सोशल ररसचत, मॅकग्रा तहल बुक कंपनी, १९८१ ४) तवल्यम और्थवेट, स्टीफन टनतर, हँडबुक ऑफ सोशल सायन्स, २००७ munotes.in