MA-History-SEM-4-Paper-6-Sources-in-Historical-Research-Marathi--munotes

Page 1

1 १ इतिहासाचा अर्थ, स्वरूप व व्याप्ती घटक रचना १.० उद्दिष्टे १.१ प्रस्तावना १.२ इद्दतहासाचा अर्थ १.३ इद्दतहासाच्या व्याख्या १.४ इद्दतहासाचे स्वरूप १.५ इद्दतहासाची व्याप्ती १.६ साराांश १.७ प्रश्न १.८ सांदर्थ ग्रांर् १.० उतिष्टे १) इद्दतहास म्हणजे काय हे समजून घेऊन इद्दतहासाच्या व्याख्याांचा अभ्यास करणे. २) इद्दतहासाचे स्वरूप अभ्यासणे. ३) इद्दतहासाच्या व्याप्तीचा आढावा घेणे. १.१ प्रस्िावना मानव व त्याच्या सर्ोवालताच्या समाजाचा अभ्यास करणारे शास्त्र हे ' सामाद्दजक शास्त्र ' म्हणून ओळखले जाते. या सामाद्दजक शास्त्राचा एक द्दवषय ' इद्दतहास ' होय. र्ूतकाळातील मानवी जीवनातील द्दवद्दवध घटना, घडामोडी याांचा अभ्यास हा इद्दतहासामध्ये करण्यात येतो. इद्दतहास म्हणजे माणसाची गोष्ट. मानवाच्या उत््ाांतीपासून आजपयंतच्या वाटचालीचा अभ्यास हा इद्दतहासाद्वारे केला जातो. इद्दतहास हा द्दवषय मानवी जीवनाशी द्दनगद्दडत आहे. इद्दतहासाची सुरवात ही पृथ्वी वर सजीव द्दनमाथण झाल्यापासून होते. पण अज्ञाना अथवा साधनाां अर्ावी तो इद्दतहास ज्ञात नाही. आर्थर माद्दवथक याांनी आपल्या ‘The nature of History ’ या ग्रांर्ात असे म्हटले आहे की, इद्दतहास नसलेले लोक अर्वा इद्दतहासाची जाण नसलेला समाज हा स्मृद्दतभ्रांश झालेल्या माणसासारखा असतो. ह्नेरी कोमेंजर याांच्या मते, "जर समाजाला इद्दतहास नसेल तर स्मृती नसलेल्या माणसासारखी त्याची अवस्था होते." या दोन्ही व्याख्याांवरून आपणास व्यक्ती व समाजाच्या जीवनातील इद्दतहासाचे महत्व कळते. इद्दतहासाच्या अभ्यासाद्वारे इद्दतहासकार हा इद्दतहासाला द्दजवांत करण्याचा प्रयत्न करतो. र्ोडक्यात इद्दतहास हा गतकाळाशी द्दनगद्दडत आहे. munotes.in

Page 2

ऐद्दतहाद्दसक
सांशोधनातील साधने
2 १.२ इतिहासाचा अर्थ इद्दतहास म्हणजे 'माणसाची गोष्ट' इद्दतहासात मानवाच्या उत््ाांती पासून आजपयंतच्या वाटचालीचा अभ्यास हा केला जातो. इद्दतहास या सांस्कृत शब्द आहे, त्याचा द्दवग्रह इद्दत + ह + आस, असा आहे ज्याचा अर्थ, 'असे घडले' द्दकांवा 'अशा प्रकारे घडले ' असा होता. इांग्रजी र्ाषेतील History या शब्दाचे मूळ ग्रीक र्ाषेमध्ये सापडते. ग्रीक र्ाषेत हा शब्द Istoria असा आहे. याचा अर्थ द्दजज्ञेसेने केले जाणारे सांशोधन व त्याद्वारे नव्या माद्दहतीचा शोध असा आहे. इद्दतहास शब्दाचा दुसरा उल्लेख जमथन र्ाषेतील Geschichteया शब्दाने करतात. याचा गतकालीन घटनाांचे तकथशुद्ध व अर्थपूणथ द्दववेचन होय. एन्साय्कक्लोपीद्दडया द्दिटाद्दनकामधे इद्दतहास या शब्दाचा वापर दोन प्रकाराने करता येतो. हे दोन प्रकार म्हणजे घटनाांची जांत्री द्दकांवा खुि घटना अशा अर्ाथने हा शब्द वापरतात.Historyया शब्दाचा सवथप्रर्म प्रयोग ग्रीक इद्दतहासकार हेरोडोटस याने केला. हेरोडोटस याांना इद्दतहासाचा जनक मानले जाते. त्याांच्या मते, इद्दतहासाचा अर्थ हा जाणून घेणे द्दकांवा ज्ञात होणे होय. आपली प्रगिी िपासा : १) इतिहासाचा अर्थ स्पष्ट करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.३ इतिहासाच्या व्याख्या इद्दतहासात मानवी जीवनातील द्दवद्दवध घटनाांची नोंद असते. या घटनाांचा अर्थ हा मानवी जीवनाशी द्दनगद्दडत असतो व त्याच्या आधारे तो मानवी जीवनातील र्ूतकाळातील द्दवद्दवध द्दचत्रे उर्ारू शकतो.हे करत असताना वतथमानाचा अभ्यास व र्द्दवष्याचा अांदाज बाांधू शकतो.इद्दतहासाचा नेमका अर्थ अगदी मोजक्या शब्दात सूत्ररूपाने साांगणे म्हणजे इद्दतहासाची व्याख्या करणे होय. अनेक इद्दतहासकाराांनी इद्दतहासाच्या अनेक व्याख्या केल्या आहे. या व्याख्या जरी वेगवेगळ्या असल्या तरी त्या सवांचा अर्थ हा एकच आहे. ' मानवी जीवनाची समग्र वाटचाल म्हणजे इद्दतहास होय ' अशी सवथसाधारणपणे इद्दतहासाची व्याख्या करता येईल. द्दह वाटचाल कुठल्या माध्यमातून अभ्यासता येईल, याचे स्पष्टीकरण खालील प्रमुख व्याख्याांमधून द्दमळेल. १) हेरॉडोटस " गतकाळातील अद्दवस्मरणीय आद्दण महत्वाच्या घटनाांचा शोध म्हणजे इद्दतहास होय." २) र्ुतसडाइज "इद्दतहास म्हणजे सांस्मरणीय घटनाांचे द्दनवेदन होय." ३) अॅररस्टॉटल "इद्दतहास हा न बदलणाऱ्या र्ूतकाळाची कर्ा आहे." munotes.in

Page 3

इद्दतहासाचा अर्थ,
स्वरूप व व्याप्ती
3 ४) एडवडथ हलेट कार "इद्दतहास म्हणजे केवळ गतकाळाची कर्न नाही, तर तो र्ूतकाळ व वतथमान काळ याांच्यात सतत चालणार सांवाद आहे. " ५) र्ॉमस कालाथइल "र्ोर व्यक्तींचे चररत्र म्हणजे इद्दतहास होय." ६) बेनोडिटो क्रोसे "सवथ इद्दतहास हा समकालीन असतो." ७) कालथ मार्कसथ "वगथ कलह म्हणजे मानवी इद्दतहास होय." ८) रॉबटथ तसले "गतकालीन राजकारण म्हणजे इद्दतहास तर वतथमान कालीन राजकारण म्हणजे र्द्दवष्यकाळातील इद्दतहास होय." ९) ररयासिकार सरदेसाई इद्दतहास म्हणजे मानवी प्रगतीचा आढावा. मानवाच्या अर्वा सृष्टीच्या उत्त्पत्तीपासून ते आजतागायत केलेली प्रगती अर्वा वाटचाल म्हणजे इद्दतहास होय. १०) के. एम. पण्णीकर इद्दतहास म्हणजे एखाद्या प्रदेशातील जनता, त्याांची राजकीय प्रगती व द्दवकास, त्याांनी द्दनमाथण केलेल्या सामाद्दजक व आद्दर्थक सांस्र्ा व त्याांच्या आद्दर्थक श्रद्धा यातून उद्र्वणारे परस्परातील सांघषथ व त्यातून तावून - सुलाखून बाहेर पडलेला मानव समाज होय. आपली प्रगिी िपासा : १) इतिहासाच्या तवतवध व्याख्या साांगा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.४ इतिहासाचे स्वरूप गतकाळातील मानवी जीवनाची कर्ा म्हणजे इद्दतहास अशी सवथसाधारणपणे इद्दतहासाची व्याख्या करता येते. इद्दतहासाच्या व्याख्येवरून इद्दतहासाचे स्वरूप स्पष्ट होते. मानव हा समाज द्दप्रय प्राणी असल्याने त्याच्या बुद्धीचा द्दवकास हा इतर प्राण्याांपेक्षा जास्त झाला असल्याने त्याला वतथमान काळ समजतो. र्द्दवष्याची चाहूल घेता येते व या दोन प्रद्द्येमुळे त्याच्या द्दठकाणी र्ूतकाळासांबधी उत्सुकता द्दनमाथण झाली. इद्दतहासाचा सांबांध हा मानवी जीवनाशी असल्यामुळे इद्दतहासाचा अभ्यास हा महत्वाचा आहे. मानवी जीवन हा इद्दतहास munotes.in

Page 4

ऐद्दतहाद्दसक
सांशोधनातील साधने
4 द्दवषयाचा गार्ा असल्यामुळे मानवाने आतापयंत जी प्रगती केली त्या सवथ क्षेत्राशी इद्दतहासाचा सांबांध आहे. यावरून इद्दतहासाचे स्वरूप व व्याप्ती द्दकती द्दवस्ताररत आहे हे लक्षात येते. इद्दतहासाचे मुख्य दोन उिेश साांगता येतील. १) गतकालीन घटनाांचा अभ्यास करणे व त्याचे योग्य मूल्यमापन करणे. २) घडून गेलेल्या घटनाांना योग्य सांदर्ांसह प्रस्तुत करणे. एकोद्दणसाव्या शतकाच्या सुरवातीपासूनच इद्दतहासाकडे पाहण्याचा र्ूद्दमकेमध्ये बदल झाल्याने र्ूतकाळातील चाांगले ज्ञान प्राप्त करून त्याचा वतथमान काळावर काय पररणाम होतो, याचा अभ्यास करण्याची पद्धत सुरु झाली. यामधूनच इद्दतहासाचे स्वरूप द्दवस्तीणथ व सावथद्दत्रक स्वरूपाचे झाले. इद्दतहासाचे स्वरूप ठरवत असताांना इद्दतहासासांबांधी पुढील सांकल्पना समजून घेतल्यास इद्दतहासाच्या स्वरूपाची द्दवद्दवधता समजू शकेल. १) इतिहासाची पुनरावृत्ती होिे इद्दतहासाचा अभ्यास करताना सवथसामान्य असे मानले जाते द्दक, इद्दतहासाची पुनरावृत्ती होत असते. काही इद्दतहासकार या द्दवधानाला द्दवरोध करतात. परांतु हे द्दवधान सवथस्व असत्य नाही द्दकांवा सत्यही नाही. इद्दतहासाची पुनरावृत्ती होते याचा र्ोडक्यात अर्थ म्हणजे ऐद्दतहाद्दसक घटनाांमध्ये साम्य द्ददसते, मात्र त्या घटना घडण्याचे मागथ वेगळे असतात. ऐद्दतहाद्दसक घटना या स्र्ळ व काल याबाबतीत कधीही एकाच द्दठकाणी घडत नाही, तरीसुद्धा त्यामध्ये मूलर्ूत एकात्मता असते. अशा मूलर्ूत एकात्मतेमुळेच इद्दतहासातील द्दनयम अद्दस्तत्वात आले. उदा. पद्दहल्या महायुद्धनांतर राष्रसांघाची स्र्ापना झाली व दुसऱ्या महायुद्धानांतर सांयुक्त राष्रसांघाची स्र्ापना झाली. अशा काही गोष्टींमुळे इद्दतहासाची पुनरावृत्ती होते, असे द्ददसून येते. इद्दतहासाच्या स्वरूपाद्दवषयी वरील द्दवधानाला द्दवरोध करणारी अभ्यासक असे म्हणतात द्दक,इद्दतहासाची पुनरावृत्ती होत नाही. कारण बदल हा द्दनसगाथचा द्दनयमच आहे. त्यामुळे इद्दतहासातील दोन घटना जरी सारख्या वाटत असल्या तरी त्या द्दर्न्न असतात. इद्दतहासकाराला मात्र दोन घटना सारख्या वाटून पुनरावृत्ती झाली असे वाटते. २) सवथ इतिहास हा समकालीन असिो इद्दतहासाच्या स्वरूपाबिल इटाद्दलयन तत्ववेत्ता बेनेट्टो ्ोसॊ म्हणतो, ' सवथ इद्दतहास हा समकालीन असतो. ' त्याांच्या मते र्ूतकाळ आद्दण वतथमान काळ हे दोन्हीही एका द्दवद्दशष्ट घटना्माने जोडलेले असतात. त्यामुळे गतकाळातील घटना सुद्धा समकालीनच वाटतात. ्ॉसेच्या या द्दवधानाचे आर. जी कॉद्दलांगवूड याांनी समर्थन केले आहे. त्याांच्या मते, इद्दतहास म्हणजे दुसरे द्दतसरे काही नसून गतकाळातील घटना ह्या नव्याने साांद्दगतलेल्या असतात. र्ोडक्यात र्ूतकाळात घडलेल्या घटना ह्या काळाच्या ओघात घडत असल्यातरी तरी त्याचे कारणे व पररणाम यामध्ये सारखेपणा द्ददसून येतो. इद्दतहासकार हा वतथमान काळात राहून र्द्दवष्यकाळातील घटनाांचे मूल्यमापन साधनाांच्या साहाय्कयाने करत असतो. घडलेल्या प्रत्येक घटनाांचा समकालीन र्ाषेमध्ये munotes.in

Page 5

इद्दतहासाचा अर्थ,
स्वरूप व व्याप्ती
5 अर्थ लावत असताांना काही गोष्टी कलात्मक दृष्ट्या, काही नीद्दतशास्त्राच्या आधारे, काही तकाथच्या आधारे तर काही अर्थशास्त्राच्या आधारे द्दसद्ध करता येतात. या घटनाांवर समकालीन द्दवचाराांचा प्रर्ाव पडत असतो. या सवथ घटना समकालीन असतात. म्हणून सवथ इद्दतहास हा समकालीन असतो. ३) इतिहासाि भतविव्य विथवण्याची क्षमिा असिे इद्दतहासात र्ूतकाळाचा अभ्यास जरी केला जात असला तरी इद्दतहासाचा अभ्यास हा वतथमान काळाची गरज असते. त्यामुळे र्ूतकाळात घडलेल्या घटनाांचा अर्थ नव्याने वेळोवेळी लावला जातो. इद्दतहासकार हा इद्दतहासाचा अभ्यास करत असताांना र्ूतकाळात जाऊन र्ूतकाळ व वतथमान काळ याांच्यात सुसांवाद साधत असतो. हा सांवाद साधत असताांना त्याला र्ूतकाळात घडलेल्या घटना का घडल्या, कश्या घडल्या याचा शास्त्रीय दृद्दष्टकोनातून अभ्यास करून त्या घटनाांचे द्दवश्लेषण करावे लागते. र्ोडक्यात इद्दतहासावर वतथमानकाळातील द्दवचारसरणीचा प्रर्ाव पडलेला असतो. अशी व्यक्ती र्ूतकाळात जाऊन र्ूत व वतथमान याांच्यात सुसांवाद साधण्याचा प्रयत्न करते. हे इद्दतहासाचे खरे स्वरूप आहे. ४) इतिहासामध्ये मूल्यमापन असावे तक नसावे इद्दतहासाचे लेखन करत असताांना इद्दतहासकार घडून गेलेल्या घटनाांचे वणथन करत असतो. परांतु त्या घटनेचे मूल्यपमान करावे द्दक नाही याबाबत द्दवद्दवध मते आढळतात. लॉडथ एक्टन याांच्या मते, इद्दतहासात मूल्यमापन, चचाथ व काही द्दनणथय देणे हे त्या सांशोधकाचे अद्दवर्ाज्य र्ाग आहेत. एक्टन म्हणतो, 'इद्दतहासाची सवाथत मोठी कामद्दगरी कोणती असेल तर त्याने माणसाची सद्सद द्दववेक बुद्धी शस्त्रासारखी धारधार केली.' मात्र रााँके व ब्यूरी याांना हा द्दवचार मान्य नाही. त्याांच्या मते, सांशोधकाने फक्त घटना माांडाव्या, त्यावर र्ाष्य करू नये त्यामुळे एखाद्या वेळी गैरसमज द्दनमाथण होण्याची शक्यता असते. परांतु आधुद्दनक काळात मात्र इद्दतहासामध्ये मूल्यमापन असावे असा द्दवचार पुढे आला आहे. ५) इतिहासाची प्रगिी सरळ रेषेि तक चक्राकार? इद्दतहासाची प्रगती कोणत्या द्ददशेने होते, याबिल द्दवद्वानाांमध्ये तीव्र द्दर्न्न द्दवचारप्रवाह आहे. काही इद्दतहासकाराांच्या मते, इद्दतहासाची प्रगती एका सरळ रेषेत होते. ही प्रगती होत असताांना र्ूतकाळ, वतथमानकाळ व र्द्दवष्यकाळ याांच्यात सुसांगतपणा असतो. म्हणजेच मानवाची बौद्दद्धक व र्ौद्दतक प्रगतीची द्ददशा ही चढत्या ्माने होत असते. दुसऱ्या द्दवचारप्रवाहाच्या मते, इद्दतहासाची प्रगती ही च्ाकार द्दकांवा वतुथळाकार गतीने होत असते. म्हणजेच ज्याद्दठकाणी ही प्रगती सुरु होते त्याच द्दठकाणी कालाांतराने द्दतचा शेवट होतो. आणखी एक द्दवचार टूग्रो व कॉडरसेट याांनी माांडला. त्याांच्या मते, मानवी समाजाची प्रगती ही ज्ञानाकडून अद्दधकाद्दधक ज्ञात द्दस्र्तीमध्ये होत असते. ज्याप्रमाणे मानवी समाजाचा प्रारांर् हा अद्दतशय साध्यास्वरूपात झाला, पुढे मानवी समाजाची प्रगती झाली तशी गुांतागुांत वाढत गेली. या गुांतागुांतीचा अभ्यास करणे हे इद्दतहासाचे स्वरूप आहे. munotes.in

Page 6

ऐद्दतहाद्दसक
सांशोधनातील साधने
6 ६) इतिहास हा अनन्यसाधारण आहे पॅद्दरक गाद्दडथनर याांनी 'The Culture of Historical Explanation' या ग्रांर्ात इद्दतहास हे एक स्वयांपूणथ शास्त्र आहे, असा द्दवचार माांडला. गाद्दडथनर याांच्या मते, इद्दतहासात शास्त्रशुद्ध द्दसद्धाांत माांडणे, द्दवषयाच्या दृष्टीने साधने जमा करणे, त्याांचे अांतरांग व बद्दहरांग परीक्षण करून त्या घटनाांचा अन्वयार्थ लावणे, व नांतर र्द्दवतव्यता वतथवण्याचा प्रयत्न केला जातो. आज इद्दतहासाला शास्त्राचे स्वरूप जरी प्राप्त झाले असले तरी इद्दतहास स्वयांपूणथ आहे. कारण त्याचा मुख्य आधार मानवी मन व चेतना आहे. आपली प्रगिी िपासा : १) इतिहासाचे स्वरूप साांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.५ इतिहासाची व्याप्ती इद्दतहास या द्दवषयाची व्याप्ती द्दह काळानुसार सतत बदलत असल्याचे द्ददसून येते. आधुद्दनक कालखांडात सामाद्दजक, राजकीय, साांस्कृद्दतक, धाद्दमथक, मानसशास्त्रीय अशा असांख्य सामाद्दजक शास्त्राचा जन्म झाला. प्रत्येक शास्त्र आपली र्ूद्दमका आपआपल्या चौकोटीप्रमाणे पार पाडतआहे व आपला द्दवषय हा इतर शास्त्राप्रमाणेच महत्वाचा आहे हे पटवून देत आहे. परांतु इद्दतहास या द्दवषयाांची व्याप्ती द्दह द्ददवसेंद्ददवस वाढून त्याचे महत्व देखील वाढले आहे. याबाबतीत प्रा. एल्टन याांचे मत महत्वाचे आहे, त्याांच्या मते, "सवथ काही इद्दतहासाचे उत्तम द्दलखाण हे एका अर्ाथने जागद्दतक इद्दतहासाचाच र्ाग आहे. कारण एका छोट्या देशाच्या इद्दतहासाची द्दवचार करताांना जगाचा द्दवचार टाळता येत नाही." इद्दतहासाची व्याप्ती वाढण्याचे खालील कारणे साांगता येतील १) आज अनेक अद्दतप्राचीन जुन्या सांस्कृतीचा शोध लागत आहे, ज्यामुळे जुने द्दसद्धाांत मागे पडून अनेक नवीन द्दसद्धाांत नव्याने माांडले जात आहे. २) उत्खननाच्या नवीन पद्धतीमुळे अनेक प्राचीन द्दशलालेख, र्ुजपत्रे, र्ाांडी, द्दवद्दवध वस्तू उत्खननाद्वारे द्दमळत आहे. त्यामुळे प्राचीन कालखांडाच्या ज्ञानात र्र पडत आहे. ३) नवीन र्ौगोद्दलक शोधाांमुळे अद्दतप्राचीन सांस्कृतीच्या शोधाांबरोबरच नवी मानवाची वांशावळ नव्याने समजत आहे. ज्यामुळे मानववांशशास्त्रात नव्या माद्दहतीची र्र पडून अनेक नवीन द्दसद्धाांत माांडले जात असल्याने ते इद्दतहासाच्या अभ्यासाला पूरक ठरत आहे. munotes.in

Page 7

इद्दतहासाचा अर्थ,
स्वरूप व व्याप्ती
7 ४) यापूवी इद्दतहासात युद्ध, लढाया म्हणेजच राजकीय इद्दतहासाचां अभ्यास केला जात होता. परांतु आज इद्दतहासाचा अभ्यास सवथच दृद्दष्टकोनातून केला जातोय त्यामुळे इद्दतहासाची व्याप्ती वाढली आहे. ५) आज इद्दतहासाला स्वायत्त द्दवषय मानून त्यामध्ये मानवी समूहाचा, त्याच्या कलाद्दवकास, नैद्दतक कल्पना, धाद्दमथक कल्पना, द्दवद्दवध परांपरा, याांचा झालेला द्दवकास, व्यापार, अर्थशास्त्रीय व्यवहार, नाणी इ. चा अभ्यास केला जातो. र्ोडक्यात, ऐद्दतहाद्दसक साधने गोळा करून त्याचा योग्य अन्वयार्थ लावून ऐद्दतहाद्दसक घडामोडींमागे असणारी प्रेरणा स्पष्ट करणे ही इद्दतहासाची व्याप्ती बनली आहे. १) सवथ ज्ञान शाखाांचा अभ्यास इद्दतहासाचा सांबांध हा मानवी जीवनाशी असल्यामुळे मानवी जीवनाप्रमाणेच इद्दतहासाची व्याप्ती देखील मोठी आहे. इद्दतहासाचा अभ्यास हा मानवाच्या र्ूतकाळाशी सांबांद्दधत असतो. याचाच अर्थ, मानवी जीवनाशी सांबांद्दधत असण्याऱ्या सवथ र्ूतकालीन घटनाांशी तो द्दनगद्दडत असतो. त्यामुळे इद्दतहासाचा अभ्यास द्दवषय द्दकांवा व्याप्ती ही एखाद्या द्दवषयापुरतीच मयाथद्ददत न राहता अलीकडच्या काळात सवथच अभ्यास शाखाांचा इद्दतहासाच्या व्याप्तीमध्ये समावेश केला गेला आहे. आधुद्दनक कालखांडात सामाद्दजक, राजकीय, साांस्कृद्दतक, धाद्दमथक, मानसशास्त्रीय अशा अनेक सामाद्दजक शस्त्राांचा जन्म झाला आहे. इद्दतहासाची व्याप्ती वाढल्याने त्याचे महत्व देखील वाढले आहे. व इद्दतहासाचा अभ्यास र्द्दवष्यकाळातील द्दनणथय घेताांना नेहमीच उपयुक्त ठरतो. २) प्रो. गुस्टावासन गुस्टावासन याांनी आपल्या‘A Preface to History’ या ग्रांर्ात असे म्हटले आहे की, 'एखादा मनोवैज्ञाद्दनक त्याच्याकडे असलेल्या रुग्णावर उपचार करण्यापूवी त्या रुग्णाचा सांपूणथ र्ूतकाळ समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो आद्दण नांतर योग्य ते उपचार सुचवतो, अगदी त्याचप्रमाणे इद्दतहासाच्या बाबतीत म्हणता येईल.' र्ोडक्यात असे म्हणता येईल द्दक, इद्दतहासाचा अभ्यास म्हणजे गाडल्या गेलेल्या र्ूतकाळाचा अभ्यास नव्हे तर वतथमानकाळाच्या सांदर्ाथत केलेला अभ्यास होय. म्हणजेच वतथमान काळाचे सांदर्थ सुद्धा इद्दतहासाच्या व्याप्ती मध्ये येत असतात. म्हणून जी व्यक्ती गतकाळातील घटनाांचे वैद्दशष्ट्ये ताबोडतोब जाणू शकते, त्या व्यक्तीला वतथमान काळातील घटनाांचे मूल्यमापन करणे जास्त अवघड जात नाही. munotes.in

Page 8

ऐद्दतहाद्दसक
सांशोधनातील साधने
8 ३) प्रो. बॉडीन प्रो. बॉडीन याांच्या मते इद्दतहासाची व्याप्ती आपणास पुढील तत्वानुसार द्दनद्दित करता येईल. १) मानवी जीवनामध्ये अत्यांत उच्च कोटीची काही शास्वत तत्वे असतात. त्या तत्वाांची ओळख करून देणे. २) इद्दतहासाने र्द्दवष्य वतथद्दवण्याच्या क्षमतेचा अद्दधकाद्दधक लार् घेणे. ३) मानवी इद्दतहासाचा अभ्यास करताना शाश्वत मानवी मूल्याांची माद्दहती करून घेणे. ही तीन प्रकारची इद्दतहासाची व्याप्ती आहे. व्याप्ती साध्य करण्यासाठी इद्दतहासाला हकीकत साांगावी लागते. हकीकत कशी घडली ते साांगणे आद्दण त्या हकीगताचे पृर्क्करण करणे अशा पद्धतीनेच इद्दतहासाचा मागथ शोधात असतो. ४) प्रो. जी. एम. ट्रीव्हीलीवन रीव्हीलीवन याांनी इद्दतहासाची व्याप्ती साांगत असताना शास्त्रीय कल्पना, शक्तीवर आधाररत व वाङ्मय अशा तीन वेगवेगळ्या अांगाांना स्पशथ करणारा हा द्दवषय आहे, असे साांद्दगतले आहे. याचा अर्थ इद्दतहास हा एकमेव असा द्दवषय आहे द्दक, द्दवज्ञान - कल्पना, वाङ्मय या द्दतन्ही क्षेत्रात मुक्तपणे वावरत आहे. म्हणजेच अनेक द्दवषयाांना स्पशथ करण्याइतकी प्रचांड व्याप्ती इद्दतहासामध्ये आहे. ५) तनसगाथि राहणाऱ्या मानवी प्रगिीचा अभ्यास इद्दतहास हा द्दनसगाथचा अभ्यास करत नाही. तर त्या द्दनसगाथत राहणाऱ्या मानवाची प्रगती कशी झाली याचा तो अभ्यास करत असतो. इद्दतहासात एखाद्या युद्धाच्या सांदर्ाथत नद्या, पवथत, सागर, डोंगर, याांचा देखील द्दवचार हा महत्वाचा ठरतो. उदा. प्लासीच्या युद्धाचा द्दवचार करताना प्लासीच्या रणाांगणाचा द्दवचार रॉबटथ क्लाईव्हच्या सांदर्ाथत, पाद्दनपतच्या रणाांगणाचा द्दवचार र्ाऊसाहेब व अब्दाली याांच्या सांदर्ाथत केला जातो, तर वोटलूथ चा द्दवचार नेपोद्दलयनच्या सांदर्ाथत केला जातो. म्हणजेच मानवाच्या जडणघडीत द्दनसगाथचा जेवढां सांबांध असेल तेवढ्या सांदर्ाथतच द्दनसगाथचा द्दवचार केला जातो. ६) अर्थशास्त्रीय घडामोडी व सामातजक बदलाांचा अभ्यास अलीकडच्या काही काळात ऐद्दतहाद्दसक घटनाांमध्ये अर्थशास्त्रीय घडामोडी व सामाद्दजक बदलाांचा ऐद्दतहाद्दसक दृद्दष्टकोनातून अभ्यास केला जात आहे. उदा. साम्यवादी देशाांमध्ये घडणाऱ्या घडाांमोडीकडे माक्सथवादी तत्वज्ञानातून पद्दहले जाते. अशा घडामोडींमध्ये कामगार चळवळ, वगथकलह, व्यापार, उद्योगधांदे, शेती इ. गोष्टींचा समावेश असतो. एखाद्या लोकशाहीवादी देशात याच घटनाांकडे सामाद्दजक बदल अशा दृष्टीकोणातून पद्दहले जाते. ज्यामुळे इद्दतहासाची व्याप्ती वाढून अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र, munotes.in

Page 9

इद्दतहासाचा अर्थ,
स्वरूप व व्याप्ती
9 मानववांशशास्त्र, इतर र्ौद्दतकशास्त्र याांच्याशी द्दनगद्दडत असणारा द्दवषय म्हणून इद्दतहासाकडे पद्दहले जाते. ७) सामान्य व्यक्तींचा अभ्यास फ्रेंच, रद्दशयन, अमेररकन ्ाांती, माओ स्ते - तुांगचा लॉन्ग माचथ, आद्दफ्रका - आद्दशया खांडातील राष्राांचे स्वतांत्र लढे, इ. मुळे इद्दतहासाचां नायक हा सामान्य माणूस बनला. या ्ाांत्याांमुळे इद्दतहासाचे एक नवीन तत्वज्ञान द्दनमाथण झाले. काळाच्या ओघात इद्दतहास लेखनाने र्ौगोद्दलक मयाथदा ओलाांडल्या. स्र्ाद्दनक, देशाचा आपल्या राष्राचा इद्दतहास इर्ेच न र्ाांबता जगाच्या इद्दतहासाचे द्दलखाण होऊ लागले. सवथसामान्य जनतेमधील लोककर्ा, दांतकर्ा, द्दमर्के याांचाही इद्दतहासात अभ्यास होत असल्याने इद्दतहासाची व्याप्ती वाढली. आपली प्रगिी िपासा : १) इतिहासाच्या व्याप्तीचा आढावा घ्या. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १.६ साराांश इद्दतहास म्हणजे र्ूतकाळातील घडून गेलेल्या घटनाांचा आढावा घेणे होय. इद्दतहासामध्ये मानवी मनाचा, बुद्दद्धमत्तेचा द्दवकास कसा होत गेला याचा अभ्यास केला जातो. मानवाने आपल्या बुद्धीचा वापर करून आपले राहणीमान सुधारले, रचनात्मक समाज उर्ा केला व यामधूनच सांस्कृती ही उदयास आली. व्यद्दक्तद्दनष्ठ दृद्दष्टकोनातून बद्दघतल्यास इद्दतहास म्हणजे मानवाच्या आकलनात घडणाऱ्या सवथ घटनाांचा वृत्ताांत होय. इद्दतहासाच्या द्दवद्दवध व्याख्याांवरून कळते की, इद्दतहास म्हणजे मानवाचा आजपयंतचा समग्र अभ्यास होय. व मानवद्दनद्दमथत सवथच गोष्टींचा अभ्यास इद्दतहासामध्ये होत असल्याने इद्दतहासाची व्याप्ती देखील मोठी आहे. इद्दतहासाचा द्दवचार करताना राजकीय, सामाद्दजक,आद्दर्थक, नैद्दतक, साद्दहत्यद्दवषयक इ. गोष्टींचा अभ्यास हा इद्दतहासामध्ये होत असतो. एकांदरीतच मानवी जीवनातल्या कक्षेतील कोणताही र्ाग इद्दतहासाच्या अभ्यासाच्या कक्षेबाहेच्या नाही. १. ७ प्रश्न १) इद्दतहासाचा अर्थ साांगून इद्दतहासाच्या द्दवद्दवध व्याख्या साांगा? २) इद्दतहासाच्या स्वरूपाचा र्ोडक्यात आढावा घ्या. ३) इद्दतहासाची व्याप्ती स्पष्ट करा. munotes.in

Page 10

ऐद्दतहाद्दसक
सांशोधनातील साधने
10 १. ८ सांदभथ ग्रांर् १) कोठेकर शाांता, इद्दतहास तांत्र आद्दण तत्वज्ञान, श्री साईनार् प्रकाशन, नागपूर, २००४ २) सरदेसाई बी.एन., इद्दतहासलेखन पद्धती, फडके प्रकाशन, कोल्हापूर, २००५ ३) राजदरेकर सुहास, इद्दतहास लेखनशास्त्र, द्दवद्या प्रकाशन, नागपूर, १९९८ ४) सातर्ाई श्रीद्दनवास, इद्दतहास लेखनशास्त्र, द्दवद्या बुक पद्दब्लशसथ, औरांगाबाद, २०११ ५) देव प्रर्ाकर, इद्दतहास एक शास्त्र, कल्पना प्रकाशन, नाांदेड, २००२ ६) आठवले सदाद्दशव, इद्दतहासाचे तत्वज्ञान, प्रज्ञा पाठशाळा, वाई. ७) गाठाळ एस. एस., इद्दतहासलेखनशास्त्र, कैलास पद्दब्लकेशन, औरांगाबाद, २०११ ८) इद्दतहास लेखन पररचय, (स्टडी मटेररयल), द्दशवाजी द्दवद्यापीठ, कोल्हापूर ९) इद्दतहासाचे द्दसद्धाांत, (स्टडी मटेररयल), द्दशवाजी द्दवद्यापीठ, कोल्हापूर  munotes.in

Page 11

11 २ साधनांची सÂयता, िवĵासाहªता आिण ÿासंिगकता घटक रचना २.० उिĥĶये २.१ ÿÖतावना २.२ साधनांची िवĵासाहªता व सÂयता २.३ बिहरंग परी±ण २.४ अंतरंग परी±ण अ) सकाराÂमक परी±ण ब) नकाराÂमक परी±ण २.५ साधनांची सÂयता, िवĵासाहªता यांची मयाªदा २.६ समारोप २.७ ÿij २.८ संदभª úंथ २.० उिĥĶये १) साधनांची िवĵासाहªता अËयासणे. २) बिहरंग परी±णाचा आढावा घेणे. ३) अंतरंग परी±णाचा आढावा घेणे. ४) साधनांची सÂयता, िवĵासाहªता यांची मयाªदा यांचा अËयास करणे. २.१ ÿÖतावना इितहास Ìहणजे भूतकाळातील घटनांची नŌद व भूतकाळातील घटनांचा अËयास होय. थोड³यात, भूतकाळातील सवª महÂवा¸या घटनांचा सुसंगणतपणे िलहलेÐया मािहतीला इितहास असे Ìहटले जाते. इितहास लेखनशाľातील सवाªत महÂवाचा टÈपा Ìहणजे इितहास ºया कागदपýां¸या - पुराÓयां¸या आधारे िलहायचा आहे तो पुरावा िकंवा साधने िकती खरी आहे िकंवा िवĵासहायª आहे. इितहास संशोधनातील सवªत महÂवाचा टÈपा हा हाती आलेÐया कागदपýांचे परी±ण करणे असते. इितहास संशोधनात इितहासा¸या साधनांचे वगêकरण झाÐयानंतर िनवडलेÐया साधनांची अिधकृतता िकंवा िवĵासाहªता ठरवणे िह अितशय अवघड बाब आहे. हाती आलेÐया साधनांमधील दोष दूर कłन Âयामधून ऐितहािसक सÂय बाहेर काढावे लागते. Âयासाठी मूळ कागदपýांचे परी±ण करणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 12

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने
12 कोणÂयाही पुराÓयाचे, कागदपýांचे सÂयÂव आिण िवĵासाहªता िनिIJत केÐयािशवाय Âयाचे ऐितहािसक मूÐय नेमके काय आहे हे कळत नाही. एखाīा कागदपýांची - पुराÓयांची सÂयÂव व Âयाची िवĵासाहªता कशी िनिIJत केली जाते हे या ÿकरणात आपण बघणार आहोत. २.२ साधनांची िवĵासाहªता व सÂयता ÿÂयेक ²ानशाखेची संशोधनाची ÿिøया िह वेगेवेगळी असते. ऐितहािसक संशोधनात संशोधकाला ऐितहािसक िलिखत व अिलिखत साधन सामुúी कुठे उपलÊध आहे याचा शोध ¶यावा लागतो. व संशोधनासाठी आवÔयक कागदपýे िकंवा संदभªसाधने गोळा करावी लागतात. संशोधन ÿिøयेतील दुसरा महÂवाचा टÈपा Ìहणजे उपलÊध साधनांची सÂयसÂयता पडताळून पाहणे होय. भूतकाळात एखादी घटना का घडली? कशी घडली याची मािहती ही संदभª साधने देत असतात. परंतु Âया साधनांचे परी±ण करणे आवÔयक असते. कारण हाती आलेÐया संदभª साधनांमÅये काळानुसार फेरफार झाÐयाची श³यता नाकारता येत नाही. Ìहणून ती मूळ साधने तÂकालीन आहेत कì नाही हे ठरवणे आवÔयक असते. यामुळे Âया साधनांमधून िमळणारी मािहती िवĵसनीय आहे कì नाही याची खाýी होÁयास मदत होते. संशोधकाची पूणª खाýी पटÐयाखेरीज Âया साधनांचा इितहास लेखनासाठी वापर करता येत नाही. Ìहणून संकिलत कागदपýातील मािहती िवĵसनीय आहे िक नाही हे ठरवÁयासाठी संशोधकाला कागदपýांचे परी±ण करावे लागते. कागदपýांचे िकंवा संदभª साधनांचे परी±ण हे दोन ÿकारे केले जाते. एक Ìहणजे अंतरंग परी±ण व दुसरे Ìहणजे बिहरंग परी±ण होय. अंतरंग परी±णा¸या माÅयमातून कागदपýातील मजकुराची िवĵसनीयता तपासली जाते. तर बिहरंग परी±णामÅये कागदपýांचा लेखक, काळ व Öथळ याबĥल खाýी केली जाते. आपली ÿगती तपासा : १) साधनांची िवĵासाहªता Ìहणजे काय ? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.३ बिहरंग परी±ण बिहरंग परी±णाĬारे साधनां¸या बाĻ अंगाचे परी±ण केले जाते. ही साधनां¸या तपासणीची ÿाथिमक ÿिøया होय. बिहरंग परी±णासाठी इंúजी मÅये Heuristics हा शÊद आलेला आहे. हा शÊद Heuriskein या मूळ úीक शÊदापासून तयार झाला आहे. याचा अथª, 'िशकणाöयाने Öवतः¸या ®माने सवª बाबी शोधून काढाÓयात तसेच आपÐया पåर®माने ÿयÂन कłन सुधारणा करीत ÿij सोडवावा.' बिहरंग परी±णामÅये साधनांची तपासणी केली जाते. याचा मु´य उĥेश Âयां¸या मुळापासून महÂवाची मािहती िमळवणे हा असतो व आवÔयकता भासली तर Âयांना मूळचा आधार देÁयाचा ÿयÂन केला जातो. बिहरंग munotes.in

Page 13

साधनांची सÂयता,
िवĵासाहªता आिण ÿासंिगकता
13 परी±णाबĥल ÿो. लॉिजलोस व सेन बोस Ìहणतात, 'बिहरंग परी±ण Ìहणजे संशोधना¸या ŀĶीने सुरवातीचा एक गट कì, ºयामÅये Âया िलखाणाचा आकार व Âया िलखाणाचा संदभª याचे परी±ण होय. 'या परी±णा¸या माÅयमातून कागदपýांचा लेखक, काळ व Öथळ याबĥल खाýी केली जातो. १) मूलभूत ÿij बिहरंग पåर±णाची सुरवात ÿij िवचरÁयामधून होते. संशोधक उपलÊध कागदपýां¸या बाबतीत पुढील ÿij उपिÖथत करतो आिण Öवतःला काही ÿij िवचारतो. १) संशोधक जी कागदपýे संशोधनासाठी वापरणार आहे ती कागदपýे संशोधन िवषयासंबधीतच आहेत का? २) कागदाचा लेखक संशोधन िवषया¸या काळाशी िनगिडत आहे का? ३) संशोधकाचा ºया घटनेवर िवĵास आहे, ती घटना या कागदपýांमÅये आहे का? ४) कागदात आलेला िवषय हा संशोधन िवषया¸या काळाशी सुसंगत आहे का? ५) कागदात Öथळाचा उÐलेख आहे का? असÐयास तो संशोधन िवषया¸या Öथल मयाªदेशी जुळतो का? ६) कागद मूळ Öवłपात आहे कì न³कल आहे तसेच पुरावा खरा आहे िक बनावट आहे? अशा ÿकारचे ÿij हे संशोधनात संशोधकाला वारंवार िवचारावे लागतात. िवशेषतः ºयावेळेस नवीन पुरावा, नवीन कागदपýे इितहासकारां¸या हाती येतात Âयावेळी Âयांचा खरे - खोटेपणा इितहासकाराला पडताळून पाहावा लागतो. यामुळे खोटी, बनावट, चुकìची कागदपýे िकंवा पुरावा आपÐया हाती नाही, याची संशोधकाला िनिIJती िमळते. उदा. मराठ्यां¸या इितहासाचा अËयास करतांना एखादी बखर आपÐया हाती आÐयानंतर बखरीचे बिहरंग परी±ण करतांना पुढील ÿij मांडावे. १) िमळालेली बखर ही अÖसल आहे का? २) या बखरीचा लेखक, ºया िठकाणी ही बखर िलहली आहे ती जागा व Âया कालखंडातील ती बखर िलहली आहे तो कालखंड या सवा«¸या बाबतीत सÂयता आहे का? २) िमळालेली कागपýे खरी आहेत कì नाही इितहास संशोधन करत असतांना काही वेळेस अनेक ÿतéमÅये गŌधळ िनमाªण होऊ शकतो. या गŌधळामुळे नेमकì खरी ÿत िकंवा खरी कागदपýे तपासून पाहÁयासाठी संशोधकाला वणªन िकंवा िनÕकासन पĦती वापरावी लागते. कागदपýांचा िकंवा munotes.in

Page 14

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने
14 साधनांचा / बखरीचा खरे - खोटे पणा िनिIJत करÁयासाठी खालील मुĥे महÂवाचे असतात. १) लेखकाची इितहास मांडÁयाची पĦत. २) सवª ÿतéमÅये वापरला गेलेला कागद िकंवा कागदाची ÿत ३) जर आपÐयाला बखरéची ÿत िमळाली असेल तर ती अÖसल आहे का? ४) जर ती न³कल असेल तर ती एकमेव न³कल आहे का? ५) उपलÊध ऐितहािसक साधनांमÅये ही सवª मािहती कुठे िमळू शकते िकंवा बसू शकते. या सवª गोĶéचा िवचार कłन आपण कागदपýांचा खरे - खोटेपणा िनिIJत कł शकतो. ३) अनेक ÿतéमुळे िनमाªण होणारा गŌधळ ºयावेळी एखाīा कागदपýां¸या िकंवा साधनां¸या अनेक ÿती उपलÊध असतात व Âयाÿती एकमेकांपासून वेगवेगÑया Öवłपा¸या असतात व Âयांची मूळ ÿत गहाळ होते. तेÓहा या सवª सवª गŌधळातून खरी ÿत िकंवा खरी कागदपýे तपासून पाहावी लागतात. यासाठी जी पĦत वापरली जाते ितला िनÕकासन पĦती वापरली जाते. (Method of Elimination) उदा.९१ कलमी बखर. या बखरीला जरी ९१ कलमी बखर Ìहणून माÆयता िमळाली असेल तरी काही ÿतéमÅये ९६ कलमे आढळतात. या ९६ कलमी बखरी¸या ६ ÿित आढळतात. पण बखरीचा अËयास केÐयावर असे िदसते िक, ५ कलमे ही कोणीतरी मुĥाम टाकली आहे. मुळात िह बखर १६८५ सालची िकंवा Âयाअगोदरची आहे. छýपती िशवाजी महाराजांचे मंýी द°ाजी वाकनीस याने िह िलहलेली आहे. परंतु मूळ ÿत गहाळ झाÐयामुळे उपलÊध असलेÐया ÿतीमधून खरी ÿत शोधून काढÁयासाठी िनÕकासन पĦती (Method of Elimination) ही पĦत वापरणे आवÔयक आहे. ४) लेखकाचे सातÂय लेखकाचे आपÐया िलखाणात िकती सातÂय आहे िकंवा िलखाण करत असतांना िकती ते राखले आहे हा देखील महÂवाचा िनकष आपण मनाला पािहजे. Âयामुळे ती बखर िकंवा कागदपýे Âया काळातील आहेत हे िसĦ करता येणे श³य होते. अशा ÿकारे घटनां¸या कालøमांचा पट डोÑयासमोर ठेवून िनणªय घेणे श³य होते. तीच एखादी घटना इतर साधनांमधून Âयाच काळात िलहली गेली आहे िकंवा नाही याचा उलगडा होतो. बिहरंग परी±णात लेखकाचा खरेपणा ठरवणे आवÔयक आहे. ५) कागदपýांचा लेखक िनिIJत करणे ऐितहािसक संशोधन करत असतांना अनेक वेळा कागदपýांचा नेमका लेखक कोण आहे हे कळत नाही. Ìहणून हाती आलेÐया मूळ कागदपýांचा लेखक खरा आहे कì munotes.in

Page 15

साधनांची सÂयता,
िवĵासाहªता आिण ÿासंिगकता
15 दुसöयाच एखाīा Óयĉìने खöया Óयĉì¸या नावाखाली तो िलहला आहे याचा शोध संशोधकाला ¶यावा लागतो. कधी कधी लेखाला महÂव िमळवÁयासाठी एखादी Óयĉì एखाīा ÿितĶीत, ÿ´यात Óयĉì¸या नावाचा वापर कłन लेख िलहत असतो. अशा वेळी Âयामधील मजकुराचा आशय, वापरलेले शÊद पाहóन कागदपýांचा लेखक िनिIJत करावा लागतो. उदा. ' ऐन - ए - अकबरी ' याचा लेखक सăाट अकबर असे Ìहणता येत नाही. अकबरा¸या दरबारातील एखाīा Óयĉìकडून अकबराने आपले चåरý िलहóन घेतले असावे. अशा या मूळ लेखकाचे नाव िमळत नाही. अशा पý लेखकाला छाया लेखक (Ghost Writer) असे Ìहणतात. थोड³यात, टीकाकारास देखील संदभª साधने मािहती असणे आवÔयक आहे. खöया टीकाकारास बिहरंग परी±णाĬारे Âया लेखकाची सÂयता पटवता येईल. ६) कागदपýांचा कालखंड ºया कागदपýां¸या साहाÍयाने इितहासलेखन करावयाचे Âया कागदपýांचा कालखंड देखील ठरवणे महÂवाचे असते. कारण Âयामुळे कागदपýांची अचूकता व अिधकृतता ठरवता येते. एखाīा कागदावर जर कालिनद¥श नसेल, िकंवा ÂयामÅये उÐलेख केलेÐया घटना िकंवा एखाīा Óयĉìचा नामउÐलेख यावłन कागदपýांचा काळ ठरवÁयास मदत होते. लेखात ºया कळत िनद¥श असेल Âया¸याशी Âयातील घटनांचे, Óयĉéचे उÐलेख जुळत असतील तरच तो कागद कामाचा मानावा. उदा. िशवकालीन कागदपýात जर पेशवेकालीन Óयĉìचा अगर एखाīा घटनेचा उÐलेख सापडला असेल तर तो बनावट समजावा. ७) Öथळ या परी±णात शेवटचा महÂवाचा भाग Ìहणजे कागदपýांचे Öथळ िनिIJत करणे. कधी कधी काही कागदपýांमÅये िकंवा पुराÓयांमÅये Öथळांचा ÖपĶ उÐलेख नसतो. अशा वेळी ºया िठकाणी इितहास घडला आहे अशा मु´य िठकाण¸या जवळील भौगािलक ÿदेश अथवा Öथळ Ìहणजेच नīा, पवªत, गाव याचा उपयोग होतो. तसेच कधी कधी ÿदेशानुसार Âया Öथळाची शÊद ही वेगवेगळे असतात. Âयामुळे भािषक बदला¸या आधारेही आपÐयाला Öथळ िनिIJत करता येते. थोड³यात, बिहरंग परी±णाचा मु´य उĥेश हा िमळालेÐया साधनांची सÂयसÂयता तपासून पाहणे हा असतो. अनेक इितहासकार बिहरंग परी±णाला गौण िकंवा कमी महÂवाचे मानतात. परंतु बिहरंग परी±णिशवाय खöया अथाªने संबंिधत साधनांची िवĵासाहªता आपणास पटू शकत नाही. आपली ÿगती तपासा : १) बिहरंग परी±णाचा थोड³यात आढावा ¶या. munotes.in

Page 16

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने
16 __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.४ अंतरंग परी±ण अंतरंग परी±ण ही कागदपýां¸या परी±णातील सवाªत जाÖत महÂवाची अशी पĦत आहे. अंतरंग परी±णा¸या माÅयमातून कागदपýांची - दÖतऐवजांची सÂयता िकंवा िवĵासाहªता तपासली जाते. अंतरंग परी±णाचा उĥेश हा पुराÓयाची िवĵासाहªता व Âयातील सÂयता पटवून Âयाची खाýी झाÐयावरच इितहास लेखनात Âयाचा उपयोग करता येतो. या परी±णामÅये कागदपýांची मजकुराची िचिकÂसा केली जाते. Ìहणजे लेखकाने आपÐया पýात िकंवा लेखात काय Ìहटले आहे. ते मांडÁयामागे Âयाची भूिमका काय होती? Âयाचे कोणािवषयी काय मत आहे? लेखकाची वैचाåरक भूिमका, मजकुरातील शÊदाथª व गभêधातª अशा वेगवेगÑया ÿijाची उ°रे शोधणे Ìहणजे अंतरंग परी±ण होय. अंतरंग परी±णाबĥल डॉ. के.एन. िचटणीस Ìहणतात, 'बिहरंग परी±ांचा हेतू काळ, Öथळ व इतर बाĻ गोĶी ठरवणे असा आहे, पण अंतरंग परी±ांचा हेतू कागदपýां¸या आत िशłन Âयाचे िवĴेषण करणे व शेवटी कागद्पýांतील घटना सÂय या नाÂयाने जगापुढे आणणे हाच असतो. थोड³यात अंतरंग परी±णामÅये िवĵासाहªता ÿÖतािपत केली जाते.' अंतरंग परी±ण हे १९ Óया शतकापासून खöया अथाªने पूणªपणे िवकिसत असे तंý Ìहणून उदयास आले. जमªनीचा थोर इितहास संशोधक राँके याने या पĦती¸या िवकासावर भर िदला. Âयामुळे ही पĦत पुढे इितहास संशोधनात सवªसामाÆय Ìहणून ओळखली गेली. पुराÓयािशवाय इितहास नाही. ÿÂयेक िनवडलेला पुरावा हा सÂय कथन करणारा व िवĵासहायª Óहावा, हा Âयामागील खरा हेतू होता. या परी±णात एक गोĶ ÿामु´याने िवचारात घेतली पिहजे कì, ºया कागदपýांचा लेखक आहे Âयाने Âयाचे िवचार व ÓयिĉमÂव हे Âया¸या िलखाणामÅये उमटलेले असते. अशावेळेस इितहासकाराने जे काही िलहलेले असेल Âयाचा अथª लावलाच लागतो, पण Âया अथाª¸या पलीकडेही एक वेगळाच अथª असतो. Ìहणूनच कागदपýां¸या लेखकाचा हेतू व Âयाचा ÿामािणकपणा अंतरंग परी±णात तपासाला जातो. कारण लेखक ºया घटनेिवषयी िलहतो, ते तो Öवतः¸या भूिमकेतून िलहत असतो. Âयामुळे Âया िलखाणात Âयाचा ÿामािणकपणा तपासणे आवÔयक असते. Âयावłन साधनाची िवĵासाहªता आपणास कळू शकते. अंतरंग परी±णाचे दोन भाग आहे अ) सकाराÂमक परी±ण ब) नकाराÂमक परी±ण अ) सकाराÂमक परी±ण सकाराÂमक परी±णाचा मूळ हेतू लेखातील आशय समजून घेणे हा असतो. एखाīा िविशĶ लेखात लेखकाने कोणती िवधाने केली आहेत व Âयाचा अथª काय? याचा munotes.in

Page 17

साधनांची सÂयता,
िवĵासाहªता आिण ÿासंिगकता
17 शोध हा संशोधकाला ¶यावा लागतो. संशोधकाला लेखातील खरा अथª हा समजून ¶यावा लागतो व तो अथª समजून घेÁयासाठी संशोधकाला Âयाचा वाचाÃयª गभीताथª तपासावा लागतो, याला संशोधनात Literal A Real Meaning असे Ìहटले जाते. हा अथª समजून घेÁयासाठी संशोधकाला भाषेचे ²ान अवगत असणे गरजेचेच असते. भाषे¸या ²ानामुळे कागदपýांचा लेखक हा कोणÂया हेतूने िलहीत आहे हे Âयाला समजू शकते. तसेच बराचवेळ कागदपýातील भाषेचा वापर हा काळानुसार व ÿदेशानुसार बदलत असतो. एखाīा काळामÅये ÿचिलत असणारा शÊद हा नंतर¸या काळात लुĮ झालेला असतो, तसेच एकच शÊद हा वेगवेगÑया काळात अथवा ÿदेशात वेगवेगÑया अथाªने वापरला जातो. यािशवाय शहरी व úामीण भागानुसार शÊदांचे अथª हे वेगवेगेळे असतात. Ìहणून संशोधकाला भाषेचे ²ान असणे आवÔयक असते.काही वेळेस पýलेखकांची भाषेवर एखाīा िविशĶ भाषेचा ÿभाव Âयावर असतो. उदा. िशवकाळातील बहòतेक सवª कागदपýांवर फारशी भाषेचा दाट ÿभाव पडलेला िदसतो. अशा कागदपýांचे परी±ण करताना भाषा व शÊदÿयोग यां¸यात गफलत होणार नाही याची काळजी ¶यावी लागते. कधी कधी संशोधकाला ÓयाचाÃयाªबरोबरच गभीताथª ही समजून ¶यावा लागतो. Ìहणजेच पýलेखकाला Âया लेखामधून काय सुचवायचे आहे हे समजून घेतले पािहजे. उदा. इंिदरा गांधी यांचे वणªन एका लेखकाने The only man in the Cabinet असा केला आहे. याचा शÊदशः अथª हा वेगळा होतो. परंतु यामधून गभीताथª हा वेगळा िनघतो. तो अथª Ìहणजे मंिýमंडळात धाडसी िनणªय घेणारी एकमेव ľी. हा अथª नीट समजून घेतला कì Âयामधून Åविनत होणार अथª समजू शकेल. Ìहणून संशोधकाने कागदपýां¸या मजकुरातील ÿÂयेक िवधानाचा खरा अथª समजून ¶यावयाचा असतो. आपली ÿगती तपासा : १) बिहरंग परी±णाचा थोड³यात आढावा ¶या. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ब) नकाराÂमक परी±ण अंतरंग परी±णातील दुसरा महÂवाचा टÈपा Ìहणजे नकाराÂमक परी±ण होय. या ÿकार¸या टीकेला चांगÐया ÿकारची टीका असे देखील Ìहणतात. एखाīा लेखातील मजकुराची िवĵसनीयता ठरवÁयासाठी नकाराÂमक परी±ण महÂवाचे असते. लेखातील िवधाने लेखकाने कोणÂया हेतूने केली आहेत, अशा िवधानाचा संदभª, Âयावेळची पåरिÖथती या घटकांची तपासणी या परी±णात केली जाते. munotes.in

Page 18

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने
18 नकाराÂमक परी±णात लेखका¸या हेतूची, ÿामािणकपणाची तपासणी केली जाते. याचबरोबर केलेली िवधाने बरोबर आहेत का? नसÐयास Âयाची कारणे कोणती यांचा अËयास केला जातो. ÿा. हॉकेटÌहणतात, 'नकाराÂमक टीकेचा उĥेश एखाīा िवधानाशी िवĵसनीयता िसĦ करणे असा नसतो, तर ही टीका श³य असणाöया ÿÂयेक िठकाणी संशय Óयĉ करते, असा एक सवªसाधारण िनयम आहे कì, ÿÂयेक िवधानाबĥल शंका ¶यावी. जोपय«त एखाīा िवधानाबĥल योµय पुरावा िमळत नाही तो पय«त.' नकाराÂमक परी±ण करत असताना संशोधकाने खालील बाबी लàयात ¶याÓया १) लेखकाचा ÿामािणकपणा ºया साधनांचे संशोधक संशोधन िकंवा परी±ण करणार आहे, Âया साधना¸या लेखका¸या ÓयिĉमÂवाची, Âया¸या भोवताल¸या पåरिÖथतीची, Âयाची वैचाåरक व बौिĦक पातळी, Âयाची मानिसकता या सवª बािबंची मािहती कłन घेणे आवÔयक असते. या मािहती¸या आधारे संशोधकाला संदभª साधनांची िवĵसनीयता ठरवÁयाचे काम सोपे होते. २) सÂय सांगÁयाची ±मता ºया लेखकाने ही कागदपýे िलहली आहे Âयाची पाýता कोणती? ºया घटनेचे वणªन Âयाने एखाīा लेखात केलेले आहे ती घटना Âयाने Öवतः जवळून पिहली आहे का? Âयाने ती घटना Öवतः अनुभवली आहे का? अनेक वेळा घटना घडून गेÐयानंतर Âया िलहóन ठेवलेÐया असतात, अशापैकì काही ÿकार आहे का? तसेच ती Óयĉì कोणÂया सामािजक व राजकìय दजाªची होती हे तपासावे लागते यावłनच संशोधकाला लेखकाची पाýता समजून येऊ शकते. ३) सÂय सांगÁयाची ±मता लेखकाची पाýता तपासÐयानंतर आणखी महÂवाची गोĶ Ìहणजे Âया Óयĉìची सÂय सांगÁयाची ±मता तपासणे. एखादी घटना घडत असताना लेखक जर ितथे ÿÂयàय उपिÖथत असेल तर घटना जशी घडली तसेच वणªन तो आपÐया कागदपýांमÅये देईल याची खाýी नसते. आपÐया सोयी नुसार Âयातील काही भाग लेखक आपÐया िलखाणातून वगळू देखील शकतो. Âयामुळे Âया लेखकाकडे सÂय सांगÁयाची ±मता आहे कì नाही हे तपासावे लागते. ४) सÂय सांगÁयाची इ¸छा लेखकाकडे सÂय सांगÁयाची ±मता व पाýता य दोÆही गोĶी असूनही तो सÂय सांगेलच हे िनिIJतपने सांगता येत नाही. काही वेळा जाणूनबुजून तर काही वेळा नकळतपणे लेखक सÂय सांगणार नाही, Âयामुळे अशा घटनांचा शोध संशोधकाला ¶यावा लागतो. काही वेळेस सÂय सांिगतले तर पýलेखकां¸या िहतसंबंधांना बाधा येÁयाची श³यता असते. तसेच काही munotes.in

Page 19

साधनांची सÂयता,
िवĵासाहªता आिण ÿासंिगकता
19 वेळेस लेखकाचा प±पातीपणा असतो. Âयामुळे Âया घटनेतील सÂय तो सांगत नाही. काही वेळा Öवतः¸या इ¸छेÿमाणे घटना घडÐयाचे िचý लेखक करतो तर केवळ सािहिÂयक शैली¸या हÓयासापोटी नेमके सÂय बाजूला राहते. ५) िनवेदनातील तंतोतंतपणा एखाīा लेखातील िनवेदनातील तंतोतंतपणा येÁयासाठी घटनेचा ÿÂय±दशê (Eye Witness) अितशय महÂवाचा मानला जातो. लेखक हा जर एखाīा घटनेचा ÿÂय±दशê असेल तर घटनेचे अचूक वणªन होÁयाची श³यता असते. यामÅये चुका देखील कमी राहतात. परंतु अशा घटनांमÅये काही वेळेस सÂय व असÂयाचे बेमालूम िम®ण केले जाऊ शकते. तेÓहा ती ओळखÁयाची ±मता संशोधकांमÅये असणे आवÔयक असते. ६) Öवतंýपणे िनिIJत होÁयासारखे इितहास लेखकाने ÿÖतािपत केलेली घटना Öवतंý असली पािहजे. दोन सा±ीदारांचे कथन सारखेच असले पािहजे व घटनेची सामाÆयपणे िवĵासाहªता िसĦ झाली पािहजे. ही िसĦता पूणªपणे होईलच असे नाही परंतु ती िबनचूक Óहावी अशी अपे±ा असते. आपली ÿगती तपासा : १) अंतरंग परी±णाचा थोड³यात आढावा ¶या. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.५ साधनांची सÂयता, िवĵासाहªता यांची मयाªदा ºयावेळेस एखादा संशोधक संशोधन करत असतो Âयावेळीस हाती आलेÐया पुराÓया¸या आधारे तो Âयामधील सÂय शोधून काढून आपले िलखाण करत असतो. परंतु या साधनांमÅये देखील अनेक मयाªदा असतात. ते शोधून काढून आपÐया लेखातील सÂय बाहेर काढणे हे संशोधकाचे मु´य कतªÓय असते. या मयाªदा पुढीलÿमाणे १) पýलेखक हा दरबारी पगारदार नोकर असÐयाने Âया¸या कडून सÂय हे िलहले जाऊ शकत नाही. २) लेखक हा एखाīा राजकìय प±ाचा सदÖय असÐयाने Âयाची बरीचशी िवधाने एकांगी व प±पातीपणची असू शकतात. तसेच Âयाची िवचारधारा ही एखाīा राजकìय तÂव²ानाशी जोडली गेली असती. ३) अनेक वेळा धोरणाÂमक गोĶéवर िलहत असताना हेतू परÖपर ÂयामÅये अवाÖतव मािहती नमूद केली जाते. ही बाब सवª सरकारी धोरणांना लागू पडत असÐयाने Âयाचे परी±ण करणे अवघड असते. munotes.in

Page 20

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने
20 ४) एखादा लेखक हा एखाīा िविशĶ्य धमाªचा असÐयाने दुसöया धमाªबĥल िलहताना तो पूवªúह आधाåरत िवधाने करतो. उदा. मुघल काळातील इितहासलेखन ५) एखादा लेखक हा िविशĶ जातीचा अथवा समाजातील एखाīा िविशĶ ह³क असणाöया गटाचा सभासद असतो. Âयामुळे दुसöया समाजाबĥल िकंवा गटाबĥल िलहत असताना तो कडवट िवधाने करतो व आपÐया गटाचे समथªन करत असतो. आपली ÿगती तपासा : १) साधनांची सÂयता, िवĵासाहªता यांची मयाªदा कोणÂया आहेत? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ २.६ समारोप इितहास Ìहणजे भूतकाळात घडून गेलेÐया घटनांचा अËयास करणे होय. हा भूतकाळ समजून घेÁयासाठी साधनłपी पुरावा हा आवÔयक मानला जातो. संशोधक हा संशोधन करत असताना अनेक संदभª साधने गोळा करत असतो. या गोळा केलेÐया साधनांची िवĵासाहªता व सÂयता तपासणे हे अितशय िजकरीचे कायª असते. कारण संशोधन करत असताना आपÐयाला अनेक साधने हाती लागत असतात. अशा साधनांमधून योµय व सÂय पुरावा आपÐया लेखासाठी वापराने आवÔयक असते. Ìहणून हाती आलेÐया साधनांचे परी±ण करणे आवÔयक आहे. या परी±णामÅये दोन पĦती या महÂवा¸या आहे. एक Ìहणजे बिहरंग परी±ण ºयामÅये हाती आलेÐया कागदपýांची िवĵसनीयता तपासÁयात येते. आिण दुसरी पĦत Ìहणजे अंतरंग परी±ण होय, ºयामÅये कागद्पýातील मजकुरातील सÂयता तपासÁयात येते. २.७ ÿij १) साधनांची िवĵासाहªता व सÂयता Ìहणजे काय? हे सांगून बिहरंग परी±णाचा आढावा ¶या. २) अंतरंग परी±णाचा आढावा ¶या. ३) साधनांची सÂयता, िवĵासाहªता यांची मयाªदा ÖपĶ करा. २.८ संदभª úंथ १) कोठेकर शांता, इितहास तंý आिण तÂव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन, नागपूर, २००४ २) सरदेसाई बी.एन., इितहासलेखन पĦती, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००५ ३) राजदरेकर सुहास, इितहास लेखनशाľ, िवīा ÿकाशन, नागपूर, १९९८ ४) सातभाई ®ीिनवास, इितहास लेखनशाľ, िवīा बुक पिÊलशसª, औरंगाबाद, २०११ munotes.in

Page 21

साधनांची सÂयता,
िवĵासाहªता आिण ÿासंिगकता
21 ५) देव ÿभाकर, इितहास एक शाľ, कÐपना ÿकाशन, नांदेड, २००२ ६) Shaikh Ali, History its theory and Method, The Macmillan Company and India ltd., Madras, 1978 ७) गाठाळ एस. एस., इितहासलेखनशाľ, कैलास पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २०११ ८) इितहास लेखन पåरचय, (Öटडी मटेåरयल), िशवाजी िवīापीठ, कोÐहापूर ९) इितहासाचे िसĦांत, (Öटडी मटेåरयल), िशवाजी िवīापीठ, कोÐहापूर  munotes.in

Page 22

21 ३ ľोतांचे भांडार घटक रचना ३.० उिĥĶे ३.१ ÿÖतावना ३.२ पुरािभलेखागार ३.३ िडिजटल अकाªइÓह ३.४ वÖतुसंúहालय ३.५ आधुिनक ²ान भांडार ३.६ सारांश ३.७ ÿij ३.८ संदभª úंथ ३.० उिĥĶे १) इितहास संशोधनातील ąोत भांडारांचा आढावा घेणे. २) पुरािभलेखागारचे महÂव समजून घेणे. ३) िडिजटल अकाªइÓह व आधुिनक ²ान भांडारांचा अËयास करणे. ४) वÖतुसंúहालयाचे महÂव जाणून घेणे. ३.१ ÿÖतावना इितहास Ìहणजे भूतकाळात घडून गेलेÐया मानवी जीवनातील घटना, घडामोडी व बदल आिण Âयांचा अËयास करणारे िलखाण Ìहणजे इितहास úंथ होय. इितहास हा साधनां¸या आधारे िलहला जातो. साधनां¸या मदतीिशवाय इितहास िलहणे केवळ अश³य आहे. थोड³यात इितहास लेखनाचा आÂमा Ìहणजे साधने होत. Ìहणून साधने Ìहणजे, ºया गोĶी गतकालीन मानवी जीवनािवषयी कोणÂया ना कोणÂया Öवłपात मािहती देतात Âयांना साधने असे Ìहणतात. थोड³यात ºयां¸या आधारे ऐितहािसक घटनांचा अÆवयाथª काढत येतो आिण इितहास लेखनासाठी महÂवाची मािहती िमळते अशा वÖतू िकंवा वाÖतू आिण िलिखत ताăपट िकंवा कागदपýे यांना इितहासाची साधने असे Ìहणतात. ही साधने संपािदत करÁयाची िकंवा िमळवÁयाचे अनेक िठकाण असतात ते आपण या ÿकरणात अËयासणार आहोत. इितहास एक शाľ या ŀĶीने िवसाÓया शतकात मोठ्या ÿमाणात िवकिसत झाले आहे. कोणÂयाही शाľाचा मु´य आधार साधने हा असतो. पुराÓयां¸यािशवाय कोणतीही मािहती िह शाľामÅये िसĦ करता येत नाही िकंबहòना पुराÓयािशवाय केलेले ÿितपादन शाľीय ठł शकत नाही. Ìहणून शाľामÅये पुरावा हा महÂवाचा असतो. ÿा. मायकल Öटॅनफोडª यां¸या munotes.in

Page 23

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने



22 मते, ‘ऐितहािसक घटीते पुरावा िनमाªण करतात व हेच पुरावे िकंवा साधने ऐितहािसक ²ानाचा आधार ठरतात. पुराÓयािशवाय ऐितहािसक ²ान ÿाĮ होऊ शकणार नाही. पुराÓयािशवाय जे बोलले जाईल, िलहले जाईल Âयाचे Öवłप असे न राहता अंदाजाने काहीतरी सांिगतले जाईल, असे असेल.’ ३.२ पुरािभलेखागार अिभलेख (Record) Ìहणजे मानवा¸या ÿगतीचा आलेख दशªवणारी कागदपýे होय. मो. िव. भाटवडेकर यां¸या मराठी शÊदकोशामÅये अिभलेख शÊदाचा अथª, इितहासाचे िलिखत साधन, ऐितहािसक कागदपý, ऐितहािसक महÂवाचा आलेख, ताăपट, िशलालेख, सनद, असा िदला आहे. शासकìय भाषेत अिभलेख Ìहणजे, 'जी कागदपýे अंगीकृत काया«¸या संदभाªत आिण कायाªचाच एक भाग Ìहणून िनमाªण होतात व ती काही काळ िकंवा कायम Öवłपात जपून ठेवावी लागतात.' ती कागदपýे Ìहणजे अिभलेख होय. ÿाचीन काळी हाताने िलहलेला मजकूर Ìहणजे पुरािभलेख होय व हे लेख िलहलेÐया हÖतिलखांचे दÖतावेज व पुरातन लेख ठेवÁयाचे िठकाण Ìहणजे पुरािभलेखागार होय. पुरािभलेखागार Ìहणजे पुरातन - जुने िकंवा ÿाचीन. अिभलेख शÊदाचा अथª दÖतावेज िकंवा कागदपýे आिण आगार Ìहणजे कागदपýे एकý ठेवÁयाचे ठेवÁयाचे िठकाण Ìहणजेच जुने दÖतवेज िकंवा कागदपýे ठेवÁयाचे िठकाण Ìहणजे पुरािभलेखागार होय.पुरािभलेखागारास इंúजी मÅये ‘Archives’ अकाªइÓहस िकंवा ‘Record office’ रेकॉडª ऑिफस असे Ìहणतात. पुरािभलेखागाराला दĮरखाना असेही Ìहणतात. पुरािभलेखागारामÅये मानवा¸या सामािजक, आिथªक, राजकìय, धािमªक, सांÖकृितक जीवनावर ÿकाश टाकणारे जे पुरावे Ìहणजेच साधने असतात Âयांना पुरािभलेखीय साधने असे Ìहणतात. पुरािभलेखागारमधील दÖतावेज इितहास संशोधनासाठी अितशय महÂवाची असतात. कारण ही कागदपýे अÿकािशत असून ÿाथिमक, अÖसल व अÓवल Öवłपाची असतात. Âयामुळे या साधना¸या आधारे केलेले संशोधन हे िवĵसनीय मानले जाते. या साधनां¸या आधारे अ²ान इितहासावर भर टाकता येते. पुरािभलेखागारमÅये खाजगी व वैयिĉक दÖतावेज, सरकारी कागदपýे व इितहासाची साधने ÓयविÖथत व काळजीपूवªक जतन कłन ठेवलेली असतात. पुरािभलेखागारमधील अÖसल कागदपýां¸या आधारे राजकìय, सामािजक, आिथªक व धािमªक इितहासाची वाÖतव मांडणी करता येते. ÿाचीन व मÅययुगीन काळातील पुरािभलेख पुरािभलेख Ìहणजे हाताने िलहलेले िलखाण होय. ÿाचीन भारतात कागदाचा शोध लागÁयापूवê झाडा¸या सालीपासून िवशेषतः शालवृ±ा¸या सालीपासून तयार केलेले ताडपý िकंवा ताडपý िलखाण करÁयासाठी वापरले जात. ताडपýावरील हÖतिलिखते िपढ्यानिपढ्या जतन कłन ठेवली जात. कालांतराने Âया ÿतéची न³कल कłन Âया ÿतीची दुसरी ÿत बनवली जात असे. Âयामुळे या हÖतिलिखत úंथाचे इितहासामÅये िवशेष महÂव आहे. थोड³यात ही साधने पुरािभलेखीय साधने Ìहणून अशी हÖतिलिखते जतन केली जाऊ लागली. भारतात ÿाचीन काळापासून अशी अनेक úंथ ºयामÅये वेद, आरÁयके, āाĺणे, munotes.in

Page 24

ľोतांचे भांडार
23 दीपवंश, महावंश, सातवाहन कालीन हालची गाथासĮहशती, कौिटÐयाचे अथªशाľ हे ÿाचीन काळातील पुरािभलेख आहे. याÓयितåरĉ िहंदू धमाªतील शैव, वैÕणव, शिĉपंथ, शाĉ, नाथ पंथ, महानुभाव पंथ, आिण जैन व बौĦ धमª úंथ, बाणभĘचे हषªचåरý, िवशाखाद°ेचे बुĦचåरý, ÿाचीन भारतातील नाटके, िचनी ÿवाशांचे ÿवासवणªने, धािमªक वाङमयाचे दÖतावेज हे पुरािभलेखागार मÅये जतन कłन ठेवले आहे.पुढील काळात कागदाचा व छापखाÆयाचा शोध लागÐयामुळे हÖतिलिखते छापील úंथ Öवłपात तयार होऊन Âया¸या अनेक ÿित काढÐया जाऊ लागÐया. अशा दुिमªळ úंथाचे जतन िह पुरािभलेखागारमÅये केले जाऊ लागले. पुरािभलेखागारांची Öथापना úीक व रोमन साăाºया¸या अिÖतÂवापासून युरोपमÅये कागदावर िलखाण करÁयाची परंपरा िदसून येते. युरोपमÅये दĮरखाÆयाची सुरवात Ā¤च राºयøांतीपासून सुŁ झाली. Āांस मÅये १७८९ मÅये राÕůीय अिभलेखागाराची Öथापना झाली. इंµलंड मÅये १८३८ मÅये ' पिÊलक रेकॉडª ऍ³ट ' नंतर शासकìय अिभलेखागार Öथापन करÁयात आले. परंतु भारतात ऐितहािसक कागदपýांचे जतन करÁयाची जाणीव युरोिपयन देशांÿमाणे नÓहती. भारतात मÅययुगीन काळात मुघल कालखंडामÅये राजघराÁयांनी शासकìय कागदपýे जतन केÐयाचे आढळून येते. Ìहणजेच शासकìय दĮरखाने मÅययुगीन कालखंडापासून Öवरि±त केले जात होते परंतु Âयाचे Öवłप आज¸या सारखे नÓहते. ही कागदपýे Öवरि±त केÐयामुळे मÅययुगीन इितहासाची साधने मोठ्या ÿमाणावर आज उपलÊध आहेत. भारतात िāिटशांची स°ा Öथापन झाÐयानंतर Âयांनी दĮरखाÆयाकडे िवशेष ल± िदले. िāिटशांनी भारतात राºयकारभारा¸या सोयीसाठी भारतात िविवध ÿांतांची िनिमªती केली. ºयामÅये बंगाल, मुंबई, मþास असे ÿांत होते. व तेथेच ÿांतांचे दĮरखाने सुŁ केले. िāिटशांनी भारतात सवªÿथम १८१८ मÅये मþास येथे पिहÐया पुरािभलेखागाराची तर १८१९ मÅये कलक°ा येथे दुसöया पुरािभलेखागाराची Öथापना केली. १५ सÈट¤बर १८२१ मÅये मुंबई येथे पुरािभलेखागारची Öथापना केली. िāिटशांची स°ा भारतात अबािधत राहावी, इंµलंड मधून भारतात येणाöया अिधकाöयास भारताबĥलची मािहती िमळावी, व राºयकारभार करणे सोयीचे Óहावे, यासाठी इंúजांनी भारतात पुरािभलेखागारांची Öथापना केली. महाराÕůातील ÿमुख पुरािभलेखागार भारतात १९१९ मÅये ऐितहािसक पुरािभलेखागार आयोगाची Öथापना करÁयात आली. व १९२९ पासून सवª अिभलेखागार भारतीयांसाठी खुले करÁयात आले. भारतातील सवाªत मोठी राÕůीय अिभलेखागार संÖथा ही नवी िदÐली येथे आहे. महाराÕůात देखील काही महÂवाची पुरािभलेखागार आहेत ती पुढीलÿमाणे १) मुंबई येथील शासकìय अिभलेखागार (१८२५) मुंबई येथील एिÐफÆÖटन महािवīालयात १८२५ मÅये शासकìय अिभलेखागार सुŁ करÁयात आले होते.याअिभलेखागारमÅये ईÖट इंिडया कंपनी¸या Öथापनेपासून ÖवातंÞयÿाĮीपय«तची कागदपýे आहेत. या कागद्पýांमधून आिथªक,राजकìय, सामािजक, धािमªक, Æयायालयीन, लÕकरी, िश±ण, Óयापार, दळणवळण, इ. घटकांची मािहती िमळते. munotes.in

Page 25

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने



24 २) पुÁयाचे शासकìय अिभलेखागार (पुणे दĮर) पेशवे दĮरात एकूण ४ कोटी कागदपýे असून यामÅये पेशवेकालीन व िāिटश राजवटीची कागदपýे आहेत. ही सवª कागदपýे मराठी, इंúजी, कानडी, पिशªयन व मोडी भाषेतील आहेत. महाराÕůातील अÂयंत महÂवाचे अिभलेखागार Ìहणून हे ओळखले जाते. ३) भारत इितहास संशोधक मंडळ, पुणे इ.स. १९१० मÅये पुणे येथे िव. का. राजवाडे व मेहंदळे यांनी भारत इितहास संशोधक मंडळाची Öथापना केली. हे एक खाजगी संशोधन मंडळ आहे. यामÅये खाजगी दैनंिदनी, िहशोब, रोजकìदª अशी कागदपýे िमळून मंडळाकडे संúह असून खाजगी दĮरांपैकì भारतातील सवाªत मोठा मानला जातो. ४) डे³कन कॉलेज पुरािभलेखागार डे³कन महािवīालयातील पुरािभलेखागारामÅये २५,००० कागदपýे आहेत. यामÅये िविवध हÖतिलिखते, भुजपýे, दान दशªवणारे ताăपट, दुिमªळ úंथ, नकाशे, िचýे, आराखडे असा अमूÐय ठेवा आहे. या दĮरखाÆयात िचटणीस, मोिहते, घाटगे, िनंबाळकर, केसरकर, महािडक, देशमुख, होळकर, भोसले, िशवापूरचे देशपांडे, जगताप, नंदुरबारकार इ. घराÁयांची कागदपýे आहेत. याÓयितåरĉ कोÐहापूर येथील अिभलेखागार (कोÐहापूर संÖथांची कागदपýे),िवदभª अिभलेखागार, अहमदनगरचे वÖतुसंúहालय, मराठवाड्याचे इितहास संúहालय, नांदेडचे गोदातीर संशोधन मंडळ, नागपूरचे पुरािभलेखागार (येथे नागपूरचे भोसले घराणे व गŌड राजाचे दÖतावेज आहेत) इ. अिभलेखागार ÿमुख आहे. पुरािभलेखागाराची वैिशĶ्ये १) यामÅये मूळ िलिखत पुरावे, दÖतावेज व कागदपýे जतन कłन ठेवले जातात. ºयामुळे मानवी संÖकृतीची वारसा व परंपरा यांचे जतन होते. २) पुरािभलेखागारातील दÖतावेज व कागदपýे यांची रिजÖटर मÅये नŌद केलेली असते व िविशĶ øमाने Łमाल बांधून ठेवलेले असतात. ३) येथील कागदपýांचा उपयोग संशोधनािशवाय सरकारी अिधकाöयांना धोरणाÂमक िनणªय घेÁयासाठी उपयुĉ ठरतात. ४) सरकार¸या िविवध खाÂयातील महÂवाची कागदपýे येथे सुरि±त व जतन केले जातात. ५) येथील कागदपýावŁन मानवा¸या आलेÐया सवा«गीण ÿगती, िवकास व पåरवतªनाचा इितहास समजतो. munotes.in

Page 26

ľोतांचे भांडार
25 आपली ÿगती तपासा : १) पुरािभलेखागारा बĥल सिवÖतर मािहती िलहा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३.३ िडिजटल अकाªइÓह (Digital Archive) कोणÂयाही इितहास संशोधनासाठी ऐितहािसक साधने ही संशोधकांना उपलÊध असणे आवÔयक असते. इितहासाची मूळ साधने ही संशोधकांना उपलÊध राहावी Ìहणून Âयाचे जतन करणे आवÔयक आहे. या आवÔयकते मधूनच 'पुरािभलेखागार' ही संकÐपना िवकिसत झाली. मूळ ÿाथिमक साधने जतन व संर±ण करÁयाचे काम हे पुरािभलेखागार करत असते. मािहती तंý²ाना¸या ÿसारामुळे िडिजटल मािहतीची िनिमªती व वापर हा मोठ्या ÿमाणावर वाढला आहे. मािहतीचा साठा करÁया¸या संगणकìय सÓहªर¸या ±मतेत ÿचंड वाढ झाली आहे. इंटरनेट øांतीमुळे जगभरातील सवªर व संगणक हे एकमेकांशी जोडले गेले आहे. तसेच इंटरनेटमुळे मािहती अपलोड व संúिहत करÁयाचा वेगदेखील वाढला आहे. िडिजटल मािहती िह úंथअथवा कागदपýांÿमाणे काळानुसार जीणª होत नाही.Âयामुळे Âयां¸या Öवर±णाची गरज नसते. िडिजटल अकाªइÓह Öथापन करÁयामागे आिण Âयाची जपणूक करÁयामागे मु´यतः दोन उĥेश असतात.एक Ìहणजे मौÐयवान िडिजटल मािहतीचा Ćास होऊ न देता पुढील संशोधकांसाठी ती सुरि±त करणे. दुसरा Ìहणजे िडिजटल अकाªइÓह मÅये कुठÐयाही ÿकारचा तांिýक दोष िनमाªण होणार नाही याची खबरदारी घेणे. िडिजटल अकाªइÓह मÅये पुरािभलेखागाराÿमाणे ऐितहािसक कागदपýांचे, ऐितहािसक वÖतूंचे छायािचýण अथवा Öकॅिनंग कłन Âयांचे िडिजटल मािहतीत łपांतर केले जाते. िडिजटल अकाªइÓह जतन केलेली मािहती संशोधकांना ऑनलाईन अथवा ऑफलाईन उपलÊध होऊ शकते. िडिजटल अकाªइÓहचे ÿकार िकंवा Öवłप िडिजटल अकाªइÓहचे साधने मांडÁया¸या Öवłपात साधारण पणे तीन ÿकार आहेत. १) शासकìय पुरािभलेखागार या गटातील िडिजटल अकाªइÓह हे शासकìय पुरािभलेखागार, िवīापीठे, संúहालये, शासकìय संÖथा, इितहास िवषयक संÖथा िकंवा सांÖकृितक मंडळाĬारे चालवले जाते. या गटातील िडिजटल अकाªइÓह श³यतो मोफत असतात िकंवा नाममाý शुÐक यासाठी आकारली जाते. उदा. नवी िदÐली येथील नॅशनल अकाªइÓह मÅये 'अिभलेख पटल' मÅये ऐितहािसक कागदपýांचे जतन िडिजटल Öवłपात केलेले आढळते. Âयाचÿमाणे पुणे येथील भांडारकर ओåरएंटल åरसचª इिÆÖटटयूट मÅये अÔयाच ÿकारे ऐितहािसक कागदपýांचे जतन केलेले आढळते. munotes.in

Page 27

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने



26 २) Öवयंसेवी संÖथा या ÿकारातील अकाªइÓह कोणÂयाही एका ÓयĉìĬारे, लोकां¸या छोट्या समूहाĬारे, अथवा Öवयंसेवी संÖथेĬारे Öथापन केलेली असतात. या गटातील अकाªइÓह हे एखाīा िविशĶ आिण सामािजक गरजेनुसार बनवलेले असते. उदा. एखाīा ऐितहािसक घराÁया¸या िकंवा एखाīा संशोधका¸या िकंवा संशोधन संÖथे¸या संúहातील दÖतावेज. जसे कì, महाराÕůातील धुळे येथील राजवाडे संशोधन मंडळातील ऐितहािसक दÖतावेज िडजीटाईज कłन वेबसाईट वर उपÐबध आहे. ३) िविवध Óयावसाियक संÖथा एखादे िविशĶ्य ÿकाशन िकंवा Óयावसाियक संÖथांĬारे संशोधकांना, िवīापीठांना तसेच úंथालयांना िडिजटल अकाªइÓह हे सशुÐक उपलÊध कłन िदले जातात. यामÅये संशोधक आपÐया संशोधना¸या िवषयानुसार मािहती ही गोळा कł शकतो. थोड³यात, तंý²ा¸या ÿगतीमुळे संशोधकाला होणाöया फायīाचे मूितªमंत Öवłप Ìहणजे िडिजटल अकाªइÓह होय. िडिजटल अकाªइÓह मुळे दुिमªळ úंथ व दÖतावेजांचे खाýीलायक जतन करता येते. यामुळे पुढील अनेक िपढयांना ऐितहिसक दÖतावेज हे उपÐबध होऊ शकतात. आपली ÿगती तपासा : १) िडिजटल अकाªइÓह बĥल सिवÖतर मािहती सांगा ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३.४ वÖतुसंúहालय मानवी समाजामÅये वÖतुसंúहालयास ऐितहािसक, सांÖकृितक, शै±िणक व मनोरंजना¸या ŀĶीने अनÆय साधारण महÂव आहे. संúहालये ही एक ÿकारची सामािजक जीवनाचा आरसा असतात. ºयामÅये मानवी जीवन संÖकृती¸या िविवध अंगांचे ÿितिबंब उमटलेले असते. इितहास संशोधनात इतर साहाÍयकारी ²ानशाखेतील एक साहाÍयकारी ²ानशाखा Ìहणून वÖतुसंúहालयाला ओळखले जाते. दुिमªळ मौÐयवान वÖतूंचा संúह, वÖतूंची नŌद, संर±ण, संशोधन, ÿदशªन व मनोरंजनातून लोकांची ²ान वृĦी करणे. इ. वÖतुसंúहालय करत असÐयामुळे इितहास िवषयां¸या लेखनात Âयाचे महÂवपूणª Öथान आहे. २१ Óया शतकापासून वÖतुसंúहालय एक शाľ या Öवłपात पुढे येत असून Âयास ऐितहािसक, सांÖकृितक, शै±िणक व मनोरंजनŀĶ्या महÂव ÿाĮ झाले आहे. संúहालयातील दुिमªळ, कलापूणª व मौÐयवान भौितक वÖतू Ļा इितहासलेखनाची अÖसल साधने पुरावे Ìहणून महÂवपूणª मानली जातात. एकंदरीत, ÿाचीन काळापासून¸या सांÖकृितक अवशेषांचे संúह, जतन, संवधªन, संशोधन, ÿदशªन, मनोरंजन, लोकिश±ण देÁयाचे कायª अिवरतपणे चालत असते. munotes.in

Page 28

ľोतांचे भांडार
27 वÖतुसंúहालया¸या Óया´या मराठी शÊदकोशात 'ÿाचीन दुिमªळ वÖतूंचा संúह जेथे केला जातो, ते Öथान Ìहणजे वÖतुसंúहालय होय. 'वÖतुसंúहालयाना इंúजीमÅये Museum हा शÊद आहे. Ìयुिझयम या शÊदाचा उगम Maseion या शÊदातून झाला आहे. 'Ìयुसेज ' (Muses) ही úीक पुराणातील एक देवता आहे. úीक - रोमन परंपरेनुसार, Ìयुसेज ही úीक पुराणातील झेऊस व मेनॉिसन या देवतेचे अपÂय आहे. úीकां¸या सांÖकृितक इितहासानुसार Ìयुसेज ही देवता एकूण नऊ अिधķाýी देव - देवतांचे ÿतीक Ìहणून ओळखÐया जातात. यामÅये Calope - केलॉप ही महाकाÓयाची ÿेरणा, Clio - ³लीओ ही इितहासाची देवता, Erato - इराती टी गेय काÓय, Euterpe - युटेरप काÓयसंगीत, Mel Pomene - मेल पोमीन शोकांितकेची देवता, Terpsichore - टपरीÖकोअर नृÂयदेवता, Polyhymnia - पॉिलिहमेिनया मूक अिभनयाची देवता, Thalia - थोिलया हाÖय देवता, Urania - युरोिनया खगोलशाľाची देवता. थोड³यात वरील मुसेज¸या नऊ देवता िविवध ÿकारातील िविवध लोककला, नृÂय कला, गायनकला, नाट्यकला, काÓय, संगीत, कलाÂमकवÖतू, बुिĦम°ा, व िव²ान ²ान इ. बाबéशी जोडÁयात येते. Ìहणजेच, िविवध िवषयां¸या िविवध ÿकारातील कलाÂमक, दुिमªळ, मौÐयवान, वÖतू ºयािठकणी एकý ठेवÐया जातात. Âया िठकाणास ' वÖतुसंúहालय ' असे Ìहणतात. वÖतुसंúहालया¸या काही ÿमुख Óया´या पुढीलÿमाणे १) आंतरराÕůीय संúहालय पåरषद (आयकॉम) 'वÖतुसंúहालयची सं²ा अशा संÖथेस िदली जाऊ शकते, िज¸यामÅये सांÖकृितक वै²ािनक कला वÖतूंचे संर±ण व ÿदशªन मु´यतः ²ान, िश±ण व मनोरंजना¸या उĥेशाने केले जाते. ' २) डॉ. जॉÆसन मानवामÅये ²ान व िज²ासा िनमाªण करणाöया वÖतूंचे संúहÖथळ Ìहणजे वÖतुसंúहालय होय. ३) बेइिलिथन 'वÖतुसंúहालय Ìहणजे एक ŀÔय अËयासाचे úंथालय होय.' ४) सर आशुतोष मुखजê 'वÖतूसंúहालय ही अशी संÖथा आहे, ºया¸यामÅये वÖतूंचे संकलन कłन सुरि±त ठेवले जाते. ºयांचा उपयोग जनसामाÆयांना Âयां¸या सांÖकृितक पाĵªवभूमीिवषयक ²ान, आनंद िमळवून देÁया¸या हेतूने केला जातो.' ५) बोÐटन 'वÖतुसांúहालय हे वाÖतिवक दुिमªळ वÖतूंचे कोषागार आहे. जे अशा ÿÂयेक Óयĉìसाठी आहे जे मानवी जीवनािवषयी दरोरोज वेगवेगÑया पĦतीने िवचार करते.' वÖतुसंúहालयाचे महÂव मानवी जीवनात वÖतुसंúहालयास ऐितहािसक, सांÖकृितक, शै±िणक आिण मनोरंजाÂमक ŀĶीकोनातून महÂव असून आज¸या मािहती तंý²ान युगात वÖतुसांúहालयचे महÂव वाढले munotes.in

Page 29

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने



28 आहे. इितहासाचे लेखन करताना कागदपýे अथवा साधने ही महÂवाची असतात. परंतु काही िठकाणी जर कागदपýे उपलÊध नसतील तर पुरातािÂवक व मौिखक साधने ही इितहास िलहÁयासाठी उपयोगी ठरतात. या पुरातािÂवक साधनामÅये भांडी, िशÐपाकृती, अलंकार, बांगड्या, पोशाख, खापरचे तुकडे व इतर अनेक पुरातÂवीय साधने तÂकालीन समाज व सांÖकृितक जीवनावर ÿकाश टाकÁयास मदत करतात. या सवª वÖतू जतन व संवधªन करÁयाचे काम हे वÖतुसंúहालयात होते.एखादा संशोधक संशोधन करत असताना ºया कागदपýांची आवÔयकता आहे ती कागदपýे Âयाला वÖतुसंúहालयामÅये िमळतात. उदा. भारतात इितहास संशोधक मंडळ, पुणे येथे अनेक महÂवपूणª कागदपýांचा संúह करÁयात आलेला आहे. तसेच गुĮ कालीन आिथªक िÖथतीचा अËयास करÁयासाठी वÖतुसंúहालयातील संúिहत केलेली नाणी संशोधनासाठी उपयुĉ ठł शकतात. थोड³यात, वÖतुसांúहालयांमÅये िश±ण, संशोधन, राÕůीय उदा°ीकरण व सांÖकृितक वारसा यांचा अËयास केला जातो. Âयामुळेच वÖतुसंúहालयाला िश±णाचे व ÿबोधनाचे एक ÿभावी साधन Ìहणून पिहले पािहजे. आपली ÿगती तपासा : १) वÖतुसंúहालय शाľाचे महÂव सांगा. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ३.५ आधुिनक ²ान भांडार २१Óया शतकातील िव²ान व तंý²ां¸या ÿगतीमुळे आधुिनक कालखंडातील ²ाना¸या भांडारचे Öवłप बदलले आहे. अनेक इलेकůोिनक ÿसार माÅयमे संदभª साधने Ìहणून वापरता येतात. यामÅये आकाशवाणी, दूरिचýवाणी, लघुपट तसेच संगणक व इंटरनेट या¸या माÅयमातून ÿसाåरत होणारी वेबजनªÐस यांचाही साधन Ìहणून वापर केला जातो. १) आकाशवाणी आकाशवाणीवरील बातÌया वृ°िवशेष, ÿijांचे समालोचन ही सवª तÂकालीन समाजाची समाजÿबोधनाची साधने आहे. इ.स. १९२२ मÅये इंµलडमÅये 'िāिटश āॉडकॉिÖटंग कोपरेशन (BBC)' ची सुरवात झाली. भारतात आकाशवाणीची सुरवात २३ जुलै १९२७ ला मुंबई येथून झाली. १९३७ मÅये Âयाचे łपांतर ' ऑल इंिडया रेिडओ ' मÅये झाले. व १९५७ मÅये ' ÿसारभारती ' या Öवाय° महामंडळाची Öथापन कłन आकाशवाणी व दूरिचýवाणी चे काम सुŁ झाले. रेिडओ हे एक ®ाÓय माÅयम आहे. रेिडओवłन बातमीपýे, पåरसंवाद, ÿबोधनपर कायªøम ÿसाåरत केले जातात. भारतीय Öवतंý चळवळीतील अनेक महÂवां¸या Óयĉé¸या मुलाखती उदा. महाÂमा गांधी, पंिडत जवाहरलाल नेहł, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सरदार पटेल, सुभाषचंþ बोस, याÓयितåरĉ Öवतंý नंतर¸या कालखंडात महान शाľ², गायक, संगीतकार, ÿमुख राजकìय नेते यां¸या मूळ आवाजातील Åविनिफते आकाशवाणीकडे संúिहत आहे. Âयामुळे आधुिनक भारता¸या अËयासासाठी हा ²ान भांडार संशोधकांना उपयुĉ ठरतो. munotes.in

Page 30

ľोतांचे भांडार
29 २) दूरिचýवाणी दूरिचýवाणी हे आधुिनक काळातील एक ÿभावी ÿसार माÅयम आहे. जगात घडणारी कोणतीही घटना ÿÂय± घडणाöया घटना व बातÌयांचे ÿसार इ. मुळे दूरिचýवाणीचे ऐितहािसक संशोधन साधन Ìहणून उपयोग होऊ शकतो. दूरिचýवाणीमुळे समकालीन ऐितहािसक, सामािजक, धािमªक, राजकìय घडामोडéचे ÿÂय±ात दशªन आपÐयाला होते. दूरिचýवाणीमधून बातÌया, िश±ण, कला, øìडा, आरोµय, कृषी अÔया िविवध ±ेýातील मािहती िदली जाते. ही मािहती समकालीन असÐयामुळे व ती संúिहत केली जात असÐयामुळे एक ÿमुख संशोधन पुरावा Ìहणून Âयाचा वापर होऊ शकतो. उदा. दुसöया महायुĦा¸या दरÌयान बीबीसी माफªत झालेले वृ°ांकन िकंवा सÅया रिशया व युøेन मधील युĦ, सÅया अफगािणÖथानातील बदलेली राजकìय पåरिÖथती. इ. ३) लघुपट १९६० मÅये िफÐम अँड टेिलिÓहजन इिÆÖटटयूट ऑफ इंिडया ची (FTII) Öथापना भारत सरकारने पुणे येथे केली. या संÖथेने राजकारण, समाजकारण, कला, øìडा आिण संÖकृती या मधील िविवध ±ेýातील महÂवा¸या घटनांवर आधाåरत वृ°पट तयार केले. या संÖथे¸या माफªत समाजसेवक, ÿमुख उīोगपती, समाजाचे नेतृÂव करणारी Óयĉì, देशकायª करणाöया Óयĉì व महÂवा¸या Öथळांची मािहती देणारे अनुबोधपट बनवले आहे, जे आधुिनक भारता¸या इितहासा¸या अËयासासाठी महÂवाचे संशोधन साधन आहे. तसेच आज अनेक िडिजटल Èलॅटफॉमª वर अनेक ऐितहािसक िचýपटांची िनिमªती केली जात आहे. इितहासातील महान Óयĉì, उदा. महाÂमा गांधी, छýपती िशवाजी महाराज, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सăाट अशोक इ. अनेक Óयĉéवर लघुिचýपट बनवले गेले आहे. या लघुिचýपटांमधून तÂकालीन वेशभूषा, केशभूषा, समाजजीवन इ. मािहती िमळत असते. ४) वेब जनाªिलसम वेब पिýकाåरतेमÅये फेसबुक, ट्िवटर, वेब चॅनेल, यूट्यूब, सोशल मीिडया इ. माÅयमातून परÖपर सहकायª करणारी पýकाåरता केली जाते. यामÅये वेब चॅनेÐस मधून िविवध मािहती भारतातील िविवध भाषांमÅये उपलÊध आहे. आपली ÿगती तपासा : १) आधुिनक ²ान भांडारामÅये कुठली साधने आहेत ते सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 31

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने



30 ३.६ सारांश इितहास संशोधन हे अिवरतपणे चालणारी ÿिøया आहे. कारण नÓयाने ÿाĮ होणाöया संशोधन साधनांमुळे इितहासा¸या Óयापकतेते भर पडत असते. काही साधनामुळे इितहासाला शाľाचा दजाª ÿाĮ होतो. इितहासा¸या अËयासासाठी साधने ही महÂवाची असतात. संशोधकाला आपÐया संशोधनांमधून ÿाथिमक व दुÍयम, िलिखत - अिलिखत, ÿकािशत - अÿकािशत, संदभª साधनाचा शोध घेऊन, Âया साधनेचे संकलन कłन िमळालेÐया साधनां¸या आधारे इितहास लेखन करावे लागते. शाľ शुĦ इितहासलेखनासाठी ही साधने कुठून िमळतील याचा संशोधकाला अËयास करावा लागतो. पुरािभलेखागार, वÖतुसंúहालय शाľ, िडिजटल अकाªईÓह, यामधून आपणास इितहास लेखनासाठी आवÔयक ती कागदपýे िमळतात. या साधनां¸या आधारे राजकìय, सामािजक, आिथªक, धािमªक इितहासाची वाÖतव मांडणी करता येते. आज आधुिनक काळात कोणÂयाही िवषयाशी संबंिधत मािहती इंटरनेट मुळे सहज उपलÊध होत असÐयामुळे आधुिनक साधनांचा वापर कłन संशोधक आपÐयाला हवी ती मािहती संकिलत कł शकतो. ३.७ ÿij १) इितहास संशोधनातील ąोत भांडार या आधाराने पुरािभलेखागारचे महÂव ÖपĶ करा. २) वÖतुसंúालय Ìहणजे काय ते सांगून Âयाचे महÂव ÖपĶ करा. ३) िडिजटल अकाªइÓह व आधुिनक ²ान भांडारांचे महÂव सांगा. ३.८ संदभª úंथ १) सरदेसाई बी.एन., इितहासलेखन पĦती, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००५ २) सातभाई ®ीिनवास, इितहास लेखनशाľ, िवīा बुक पिÊलशसª, औरंगाबाद, २०११ ३) देव ÿभाकर, इितहास एक शाľ : परंपरा, संशोधन आिण अÅयापन, āेन टॉिनक ÿकाशन गृह, नािशक, पिहली आवृ°ी, २००६ ४) पेडणेकर रामचंþ, महाराÕů पुरालेखागार अिभलेखाची मागªदिशªका, पुरािभलेख िवभाग, महाराÕů शासन, मुंबई, १९९२ ५) पाटील िशवकुमार, इितहासÿदशªन शाľे, िचÆमय ÿकाशन, औरंगाबाद, २०१४ ६) कठारे अिनल व साखरे िवजया, पुरातÂव िवīा, वÖतुसंúहालय शाľ आिण पयªटन, िवīा बु³स, औरंगाबाद. ७) गाठाळ एस. एस., इितहासलेखनशाľ, कैलास पिÊलकेशन, औरंगाबाद, २०११ ८) इितहास लेखन पåरचय, (Öटडी मटेåरयल), िशवाजी िवīापीठ, कोÐहापूर ९) इितहासाचे िसĦांत, (Öटडी मटेåरयल), िशवाजी िवīापीठ, कोÐहापूर  munotes.in

Page 32

31 ४ इितहासाचे ąोत: वगêकरण आिण संघटन घटक रचना ४.१ ÿÖतावना ४.२ पाĵªभूमी ४.३ मािहती ąोताचे वगêकरण ४.३.१ मािहतीपट ľोत ४.३.२ दÖतऐवजीकरण नसलेले (अिलिखत) ľोत ४.३.२.१ मुþण (िÿंट) ąोत ४.३.२.२ अÿकािशत ( न छापलेले) ąोत ४.३.२.३ ÿकािशत ąोत ४.३.२.४. अÿकािशत ľोत ४.४ ÿाथिमक ąोत ४.१ ÿाथिमक साधनांची उदाहरणे ४.५ दुÍयम ąोत ४.५.१ दुÍयम ऐितहािसक साधनांची उदाहरणे ४.६. तृतीय ąोत ४.६.१ दीघª (मॅøो) आिण सुàम (मायøो) ľोत ४.६.२ पारंपाåरक आिण अपारंपåरक ľोत ४.७ वगêकरणाची उपयुĉता ४.८ मािहती संघटन ४.८.१ िडिजटल फायली तयार करणे ४.८.२ िफिजकल फाइÐस तयार करणे ४.९ सारांश ४.१० ÿij ४.११ संदभª úंथ ४.० उिĥĶे १. ऐितहािसक मािहती ľोतांचे वगêकरण कसे केले जाऊ शकते हे समजून घेणे. २. ऐितहािसक मािहती¸या वगêकरणासाठी िविशĶ िनकष समजणे. ३. वगêकरणाची ÿिøया आिण महßव समजून घेणे. munotes.in

Page 33

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


32 ४. इितहासाचे ÿाथिमक साधने समजून घेता येईल. ५. इितहासाची िĬतीय साधने समजून ¶यायला मदत होईल. ६. ऐितहािसक संशोधनासाठी मािहती संघटन समजून घेतो येईल. ४.१ ÿÖतावना कोणÂयाही देशा¸या इितहासलेखनास ÿÂय± रीतीने उपयोगी पडणाöया साधनांना इितहास साधने Ìहणतात. या साधनांचे वगêकरण िनरिनराÑया ÿकारांनी केले जाते. इितहासकाळाचे ÿाचीन, मÅययुगीन व अवाªचीन असे तीन िवभाग मानून Âयात समािवĶ होणाöया साधनांचा िवचार करता येतो. साधनांचे िलिखत व अिलिखत साधने असेही एक वगêकरण करता येते. िलिखत साधनांत िनरिनराÑया भाषांमधील úंथ, शकावÐया, करीने, वंशावळी, मआिसर, बखरी, तवाåरखा, कागदपýे, ताăपट, िशलालेख, नामे इÂयािदंचा समावेश होतो. अिलिखत साधनांत पुरातßवीय वÖतू, भांडी, आयुधे, िचýे, िशÐपे, वाÖतू व Öमारके यांचा समावेश होतो. यािशवाय इितहाससाधनां¸या भाषेवłन उदा., मराठी, फासê, डच, इंúजी इ. िकंवा लेखनासाठी वापरÁयात आलेली माÅयमे उदा., सोने, तांबे, कातडे, लाकूड, कागद, भूजªपý, दगड, माती इÂयादéवłनही इितहास साधनांचे वगêकरण करता येते. समकालीन, उ°रकालीन तसेच सावªकालीन व िविशĶकालीन असेही वगêकरण करता येते. ऐितहािसक मािहती ąोत बरेच आिण िविवध आहेत. पूवê¸या काळापासून ÿाचीन मानव िनरी±ण, ÿयोग, कÐपनाशĉì, युिĉवाद आिण संवेदी इंिþयांĬारे अनुभवाĬारे मािहती उÂपÆन करीत आहे. Âयांनी उÂपÆन केलेली मािहती सवªसाधारणपणे Âयां¸या आवडीसाठी आिण जगÁयासाठी इतरांना िदली गेली. पूवê¸या काळी जेÓहा एखादा माणूस जंगली ÿाणी शोधत असे तेÓहा तो िकंवा ती ताबडतोब इतरांना कळवत असे कì, Âया ÿाÁयाला िदवसाचे जेवण िमळवून देÁयासाठी मारता येईल. आजही ही ÿथा आिĀके¸या दुगªम जंगलांमÅये, अमेझॉन खोöयात (बेिसन) इÂयादéमÅये िदसून येते. मािहतीशी संबंिधत मनुÕयांची ÿाचीन सवय अजूनही अिÖतßवात आहे आिण Ìहणूनच ती अजूनही मािहतीचे शिĉशाली ąोत आहेत. मानवी ÿगती¸या ÿदीघª मागाªवर, अशी वेळ आली जेÓहा मानवाने गुहे¸या िभंती आिण दगडांवर प¤िटंग कłन िकंवा कोłन मािहती रेकॉडª करÁयास सुरवात केली. हळूहळू मीिडया आिण रेकॉिड«ग¸या पĦती बदलÐया. गुहे¸या िभंती आिण दगडांपासून ते िचकणमाती गोÑया, पेिपरस, पाम पाने, चमªपý, कागद आिण शेवटी इले³ůॉिनक माÅयमे असा बदल होत गेला. तसेच िचýांमधून, िचýा¸या लेखनात अ±रे आिण वणªमाला बदलली. १४५० ¸या पूवê, मुþणां¸या शोधापूवê, हÖतिलिखत पुÖतके िलिहली जात. जगातील बöयाच भागांमधील लेखक Âयां¸या पुÖतकांची कॉपी कŁन िवøì करीत असत. अथाªत ही िविशĶ ÿिøया मोठ्या ÿमाणात पुÖतके तयार कł शकली नाही. छपाई¸या शोधामुळे पुÖतकां¸या िनिमªतीत अनेक पट वाढ झाली. या बदलामुळे पुÖतके, पýके, जनªÐस, वतªमानपý इÂयादी िविवध ÿकार¸या कागदोपýी ľोतांची िनिमªती होऊ लागली. दोन हजार वषा«पूवê úंथालये आिण िवīापीठे यासार´या संÖथा उदयास आÐया. आज¸या ÿमाणानुसार, अले³झांिűयामधील úंथालय जे ईसापूवª ितसöया शतकापासून ते ितसरे शतक या काळात िवकिसत झाले होते. ते एक िवशाल úंथालय होते. ºयात सुमारे चार लाख munotes.in

Page 34

इितहासाचे ąोत:
वगêकरण आिण संघटन
33 दÖतऐवज होते. úंथालयाने जगामÅये Âया काळापय«त मानवांनी ÓयुÂपÆन केलेÐया जवळजवळ संपूणª ²ानाचे úंथ तेथे होती आिण मािहतीचा एक उ°म ąोत Ìहणून काम केले. हे आज¸या इंटरनेटसारखे होते जे जगातील सवª भागांमधून िनमाªण झालेली मािहतीचा अकÐपनीय आिण ÿचंड साठा होता. थोड³यात, मािहतीपटां¸या मािहतीपट आिण दÖतऐवजीकरण नसलेÐया ľोतां¸या जÆमाची ही कहाणी आहे. आÌही सवª पुÖतके, वतªमानपýे, मािसके आिण इतर छापील ľोतांसह पåरिचत आहोत. Âयाचÿमाणे हÖतिलिखते, नोट्स आिण सीडी, मायøोिफÐÌस इ. सार´या इले³ůॉिनक ľोत Ìहणून हÖतिलिखत दÖतऐवज पािहले आहेत. ते मुþण नसलेले ľोत आहेत. काही ąोत ÿकाशकांनी तयार केले आिण िवतåरत केले. इले³ůॉिनक िकंवा सूàम-कागदपýे (Ìहणजे मायøो-फॉमªमधील दÖतऐवज ) मुिþत केले जाऊ शकतात. Âयांची िकंमत सामाÆयतः असते. हे ÿकािशत ąोत आहेत. ÿबंध सारखे टाइप केलेले ľोत, पýासारखे हÖतिलिखत ľोत, अÿकािशत ľोत आहेत. कागदोपýी ľोता¸या मािहतीत सवा«मÅये समान ÿकारची मािहती नाही. काही ľोत पूणªपणे नवीन मािहती ÿदान करतात जी यापूवê मािहत नÓहती. ते नवीन शोध, नवीन आिवÕकार, नवीन कÐपना, नवीन संकÐपना इÂयादéिवषयी मािहती देऊ शकतात Âयांना ÿाथिमक ąोत Ìहटले जाते. उदाहरणाथª एखादया संशोधन िनयतकािलकात नेहमीच नवीन िनÕकषª नŌदिवणाöया संशोधन लेखांचा समावेश असतो. ÿाथिमक ľोतांकडून मािहती गोळा कłन आणखी एक ÿकारचा मािहती ľोत ÓयुÂपÆन केला जातो. ÿाथिमक ąोतांकडून गोळा केलेली मािहती पĦतशीरपणे संकिलत केली जाते आिण पुÖतक, जनªल इÂयादी¸या łपात ÿकािशत केली जाते. या ÿकारचे ľोत दुÍयम ľोत Ìहणून ओळखले जातात. भारतीय ऐितहािसक पुनरावलोकन हे मािहती¸या दुÍयम ľोतांचे उदाहरण आहे. तृतीयक ľोतांशी संबंिधत ÿकाशने काहीवेळा दुÍयम ąोतां¸या आधारे तयार केली जातात. úंथसूची दुÍयम ľोत आहे. आता, जर एका úंथसूचीवłन दुसरी úंथसूची तयार केली गेली तर ती तृतीयक ľोत असेल. संदभª ľोतांसाठी मागªदशªक देखील तृतीयक ľोत आहेत कारण संदभª ľोत दुÍयम ľोत आहेत. रंगनाथन यांनी दोन िभÆन āॉड úुÈस मॅøो डॉ³युम¤ट्स आिण मायøो डॉ³युम¤ट्स तसेच पारंपाåरक व पारंपाåरक कागदपýे नसलेली कागदपýे िवभागली आहेत. याचा उÐलेख पुढे आलेला आहे. ऐितहािसक पĦत ही इितहासकारांĬारे भूतकाळातील घटनांचा ÿाथिमक ľोत आिण इतर पुराÓयांसह तपास करÁयासाठी वापरÐया जाणाö या ÿिøयेचा संच आहे. ऐितहािसक पĦतीची सुŁवात अËयासा¸या िवषयाची Óया´या आिण सीमांकन, ÿij िकंवा उ°रे īायची असलेÐया ÿijांची रचना, कायª योजनेची Óया´या आिण इितहासकाराचा क¸चा माल असलेÐया मािहतीपट ąोतांचे Öथान आिण संकलन यापासून सुł होते. पुढची पायरी Ìहणजे या ąोतांचे िवĴेषण िकंवा टीका ही बाĻ टीका आहे, जी मोठी टीका आिण लहान टीका आिण अंतगªत टीका मÅये िवभागली गेली आहे. ÿÂयेकाची िविशĶ वैिशĶ्ये आहेत. ४.२ पाĵªभूमी ऐितहािसक मािहती िकंवा पुराÓयाची साधने अनेकदा ÿाथिमक, दुÍयम िकंवा तृतीय सामúी Ìहणून वगêकृत केले जातात. हे वगêकरण सामúीची मौिलकता आिण ľोत िकंवा उÂप°ी¸या munotes.in

Page 35

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


34 समीपतेवर आधाåरत आहेत. हे वाचकांना सूिचत करते कì लेखक ÿथम असलेÐया मािहतीचा अहवाल देत आहे, िकंवा दुसö यांचे अनुभव आिण मते Óयĉ करत आहे. ऐितहािसक टÈपे वगêकरण करÁयाचा कोणताही मानक मागª नाही, परंतु अनेक िभÆन श³यता आहेत आिण ÿÂयेक इितहासकार काही िनकषांना िकंवा इतरांना ÿाधाÆय देतो. साधनाचे वगêकरण करताना आपण संशोधनासाठी िनवडलेÐया िवषयाकडे दुलª± कł नये. आपण ºया थीमवर Óयवहार करत आहोत, Âया¸या संबंधात ľोत साधने सामúी महßवाची गृहीत धरते. समजा आपण छýपती संभाजé¸या लÕकरी ÿितभेचा अËयास करत असलो तरी Âयां¸या लÕकरी ±मतेबĥल¸या काही समकालीन कथनातील एक िववेचन हा एक मौÐयवान पुरावा मानला जातो. आता आपण खाली ऐितहािसक साधनां¸या वगêकरणाची चचाª कł. ४.३ मािहती ąोताचे वगêकरण मािहतीपट आिण कागदपý नसलेले, मुिþत आिण नॉन-िÿंट, ÿकािशत आिण अÿकािशत, मॅøो आिण सूàम, पारंपाåरक आिण अपारंपåरक अशा मािहती¸या ľोतां¸या ÿकारांबĥल एक चांगली कÐपना िमळाली आहे. मािहतीनुसार दÖतऐवजीकरण ľोत ÿाथिमक, दुÍयम आिण तृतीयक Ìहणून िवभािजत केले जाऊ शकतात. ४.३.१ मािहतीपट ľोत कागदपýां¸या łपातील सवª ľोत कागदोपýी ľोत असतात. आता पुÖतके, िनयतकािलके, हÖतिलिखत, िÓहिडओ टेप, संगणक फाइल समािवĶीत आहे, मािहतीकोष, मािहतीपट ľोतांची िनवडक यादी खाली िदली आहे : पुÖतके १. ÿबंध २. मोनोúाÉस ३. पाठ्यपुÖतके ४. संदभª पुÖतके ५. हÖतिलिखत ६. िनयतकािलके ७. ÿबंध ८. पåरषद कागदपýे ९. Öमृती १०. लेख (लोकिÿय, तांिýक, संशोधन) ११. डायरी १२. पýे १३. ऑिफस फायली १४. सीडी-रॉम रेकॉिड«ग १५. िÓहिडओ रेकॉिड«ग १६. डेटाबेस munotes.in

Page 36

इितहासाचे ąोत:
वगêकरण आिण संघटन
35 १७. संगणक फायली १८. ÿयोगशाळे¸या नोटबुक ४.३.२ दÖतऐवजीकरण नसलेले (अिलिखत) ľोत मािहतीचे तीन ÿकारचे अिलिखत ľोत आहेत. ते Ìहणजे मानव, संÖथा आिण वÐडª वाइड वेब होत. मानव : • मािहती Óयावसाियक • सÐलागार • त² ľोत Óयĉì संÖथा : • आंतरराÕůीय एजÆसी • सरकारी मंýालये आिण िवभाग • संशोधन आिण िवकास संÖथा • शै±िणक संÖथा • सोसायट्या • पिÊलिशंग हाऊसेस • मुþण संÖथा • सामाÆय पुŁष इ. • āॉडकािÖटंग हाऊसेस • úंथालये आिण मािहती क¤þे • संúहालये • अिभलेखागार (संúहण ) • ÿदशªन • डेटाबेस िवøेते • मािहती िवĴेषण क¤þे • संदभª क¤þे इ. ४.३.२.१ मुþण (िÿंट) ąोत मुþण Öवłपात असलेले सवª ľोत हे मुþण ľोत आहेत. ऑफिÿंट ľोतांची काही उदाहरणे खाली िदली आहेत: • पुÖतके • िनयतकािलक munotes.in

Page 37

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


36 • पेटंट्स • मानक • पåरषद कागदपýे ÖमृतीिचÆहे : • अहवाल (तांिýक, ÿशासकìय, सहल ) , • लेख (लोकिÿय, तांिýक, संशोधन) ४.३.२.२ अÿकािशत ( न छापलेले) ąोत डॉ³युम¤टरी ąोत जे छापलेले नाहीत ते सवª अÿकािशत (नॉन-िÿंट) ąोत आहेत, जसे कì: हÖतिलिखते (टाइप केलेले िकंवा हÖतिलिखत) पी. एच. डी व एम.िफल चे ÿबंधन : • ÿकÐप अहवाल (टाइप केलेले) • डायरी • पýे • ऑिफस फायली • ÿयोगशाळे¸या नोटबुक • मायøोफॉमª • सीडी रेकॉिड«ग • िÓहिडओ रेकॉिड«ग • डेटाबेस • संगणक फायली • ई-ÿकाशने • मानव • संÖथा •वÐडª वाइड वेब इ. ४.३.२.३ ÿकािशत ąोत हे ąोत मुिþत आिण अमुिþत दोÆही दÖतऐवजीकरण ąोत आहेत. ÿकाशकांĬारे मोठ्या सं´येने ÿती आणÐया जातात, सामाÆयत: िकंमती¸या जुÆया असतात. काही उदाहरणे खालीलÿमाणे आहेत. • पुÖतके • िनयतकािलक • पेटंट्स • मानक • पåरषद कागदपýे • ÖमृतीिचÆहे munotes.in

Page 38

इितहासाचे ąोत:
वगêकरण आिण संघटन
37 • फेÖटिøÉटन • सीडी रेकॉिड«ग • िÓहिडओ रेकॉिड«ग • डेटाबेस इ. ४.३.२.४. अÿकािशत ľोत हे कागदोपýी ľोत मोठ्या सं´येने ÿती ÿकािशत केले जात नाहीत आिण सहसा िवøìसाठी नसतात. अÿकािशत ľोत कधीकधी ÿकािशत ąोतांमÅये देखील बदलू शकतात. उदाहरणाथª, रवéþनाथ टागोर यांनी िलिहलेली पýे नंतर¸या काळात िवĵभारतीने पुÖतक Öवłपात ÿकािशत केली. अÿकािशत ľोतांची काही उदाहरणेखाली िदली आहेत : • हÖतिलिखते (टाइप केलेले िकंवा हÖतिलिखत) • पीएच.डी. व एम.िफल चे ÿबंधन • ÿकÐप अहवाल (टाइप केलेले) • डायरी • पýे • ऑिफस फायली • ÿयोगशाळे¸या नोटबुक • आठवण • वैīकìय नŌदी इ. आपली ÿगती तपासा १. मािहती ąोतांचे वगêकरणाचे वणªन करा. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ४.४ ÿाथिमक ąोत ÿाथिमक ľोत Ìहणजे ÿथम महßवा¸या मािहतीचा ąोत. हा एक 'ÿाथिमक' ľोत आहे कारण तो सवाªत िवĵासाहª आिण संशोधन िकंवा चौकशी अंतगªत िवषयाशी संबंिधत आहे. नÓयाने ÓयुÂपÆन केलेली मािहती, संशोधनाचे मूळ कायª िकंवा आधीपासून ²ात तÃयांचा नवीन अथª लावÐयास एखाīा ľोतास ÿाथिमक ľोत मानले जाईल. कागदपý मूळ संशोधनाचा पिहला आिण बöयाचदा ÿकािशत केलेला भाग असतो. ÿाथिमक ľोतांमधील मािहती सामाÆयतः िवखुरलेली आिण असंघिटत असते. मोनोúाÉस ÿाथिमक ľोत असतात. मोनोúाफ हे मुळात लांब संशोधन लेख िकंवा िविशĶ थीमवरील एक लहान पुÖतक असतात. हे ल±ात ठेवले पािहजे कì केवळ संशोधन मोनोúाफ हे ÿाथिमक ąोत आहेत.. munotes.in

Page 39

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


38 कागदपýांचा संúह - कधीकधी एखाīा िविशĶ िवषयावर लेख एकिýत केले जातात िकंवा एखाīा िविशĶ Óयĉìचे योगदान िदलेले असते आिण पुÖतका¸या Öवłपात आणले जाते. पाठ्यपुÖतके आिण पुिÖतकांना काही इितहासकारांनी ÿाथिमक ľोत मानले आहेत, ºयांना इतरांनी दुÍयम िकंवा तृतीयक ľोत मानले आहेत. मािलका, जनªÐस आिण मािसके जनªÐस, मािसके आिण साĮािहक ÿाथिमक ąोत असू शकतात पण सवª मािलका ÿाथिमक ľोत असतीलच असे नाही. वृ°पýे इतरां¸या यादीतून वगळली जातात कारण ती वै²ािनक आिण तांिýक सािहÂयांशी संबंिधत नसतात. या वगêकरणात सािहÂया¸या संपूणª ÓयाĮीचा समावेश आहे. वतªमानपýांमÅये ÿाथिमक मािहती असते आिण ितचे Èलेसम¤ट येथे योµय आहे. तांिýक कॅटलॉग सामाÆयत: उÂपादकांचे कॅटलॉग असतात आिण Óयापार सािहÂय तयार करतात. तसेच उÂपादकांनी िदलेली उÂपादने, ÿिøया इÂयादéसह पुरवलेली मािहती पýके देखील Óयापार सािहÂय तयार करतात. ते ÿाथिमक ľोत आहेत. तथािप, ÿाथिमक सािहÂयावर आधाåरत मािहती पýके दुÍयम ľोत आहेत. आमंýण पý एक मािहती काडª आहे. अगदी पोÖटकाडªमधील एक पý देखील एक मािहती काडª आहे. िविवध ±ेýात मािहती काडª अिÖतßवात आहेत. जरी आपÐयाला जनªल एिडटरकडून मािहती िमळेल कì आपला लेख ÿकाशनासाठी Öवीकारला गेला आहे हे देखील या ®ेणीतील एक उदाहरण आहे. हÖतिलिखते आिण गॅली - हÖतिलिखत पुÖतक िकंवा इतर कोणतेही दÖतऐवज िकंवा टाइप केलेले लेख िकंवा इतर असू शकते जे ÿकाशनासाठी पाठवले गेले आहे. गॅलरी हा िÿंटरचा पुरावा आहे. हे सवª मूळ कागदपýे आहेत आिण Ìहणूनच हÖतिलिखते व गॅली हे ÿाथिमक ľोत अंतगªत येतात. डेटा फाइÐस संगणकìकृत फायली असतात ºयात डेटा असतो. जर डेटा ÿाथिमक ľोतांचा असेल तर डेटा फाइÐस ÿाथिमक ľोत Ìहणून माÆयता िदली जाते. ४.४.१ ÿाथिमक साधनांची उदाहरणे ÿबंध, अËयासपूणª जनªल लेख (संशोधन आधाåरत), काही सरकारी अहवाल, पåरसंवाद आिण पåरषद कायªवाही, मूळ कलाकृती, किवता, छायािचýे, भाषणे, पýे, मेमो, वैयिĉक कथा, डायरी, मुलाखती, आÂमचåरý आिण पýÓयवहार इÂयादी उदाहरणे देता येतील. आपण काही खालील वैिशĶ्यांकडे िनद¥श कłन ÿाथिमक साधनांचे वणªन कł शकतो. १. ºयाचा आपण अËयास कł इि¸छतो Âया घटनेशी संबंिधत Óयĉì िकंवा Óयĉéची ही ÿÂय±दशê सा± आहे. इितहास हा भूतकाळातील घटनांशी िनगिडत असÐयाने आपÐयाला जी सा± हवी असते ती िलिखत Öवłपात असावी. मॉडनª टाइÌसमÅये, सा± कॅसेटवर रेकॉडª केली जाऊ शकते आिण घटनेचे संपूणª ŀÔय िÓहिडओ-िचिýत केले जाऊ शकते. तथािप, ÿाचीन आिण मÅययुगीन काळात अशी साधने उपलÊध नÓहती. २. ही ÿथमदशªनी सा± आहे. घटने¸या सा±ीदाराने मािहती घेतली नाही. ते Öवतः¸या अिधकारावर ÖपĶ करतात. अिधक ÿij िवचारले गेÐयास तो अिधक सांगÁया¸या िÖथतीत आहे कारण Âयाला घडलेÐया घडामोडीबĥल खूप मािहती आहे. munotes.in

Page 40

इितहासाचे ąोत:
वगêकरण आिण संघटन
39 ३. ľोताचा लेखक, घडलेÐया घटनेबĥल िलिहणारा माणूस Âया¸या मािहतीसाठी इतरांवर अवलंबून नाही. तो इतर लोकांकडून वणªन केलेÐया तÃयांबĥल मािहती घेत नाही. तो घटने¸या वेळी उपिÖथत होता आिण संपूणª गोĶ Âया¸या मनात ताजी आहे. ४. कालांतरानेही सा± अपåरवितªत राहते. एकदा सादर केलेली सा± तशीच राहते आिण कोणताही बदल Âया¸या िवĵासाहªतेवर पåरणाम कł शकतो. ५. साधनां¸या उÂप°ीची वेळ आिण Öथान देखील ľोताला ÿाथिमक बनवते. सा±ीदार Âया िठकाणी आिण Âया वेळी उपिÖथत असणे आवÔयक आहे. घटनेची सुŁवात कशी झाली याबĥलची सा± ही िवकासा¸या इतर टÈÈयांवर ÿÂय±दशê¸या अहवालापे±ा अिधक संबंिधत असेल. उदाहरणाथª, एखाīा िठकाणी सकाळी ९ वाजता आग लागली आिण आम¸या सा±ीदाराने राýी १२.३० वाजता अिµनशमन दला¸या जवानांनी आग कशी िवझवली याबĥल काही सांिगतले तर, या अहवालात घटने¸या सुŁवातीचे ²ान नाही. ६. िवīाÃयाªने संशोधनासाठी िनवडलेÐया िवषयासाठी सवाªत उपयुĉ असा ÿाथिमक ąोत आहे. ही ąोत पोटª, सा± िकंवा कथनाची सामúी आहे जी आम¸या अËयासासाठी ÿाथिमक महßवाची बनवते. अिलिखत ľोत आिण कलाकृतé¸या बाबतीत वेळ आिण िठकाणाबĥल अनेक शंका आिण अिनिIJतता असू शकतात. वेळ आिण िठकाण दशªिवणाöया लेखी नŌदी या कारणाÖतव भूतकाळातील अिधक िवĵासाहª मानÐया जातात. ४.५ दुÍयम ąोत हे ÿाथिमक ľोतांवर कमी-अिधक ÿमाणात अवलंबून असलेले ľोत दुÍयम ľोत असतात. दुÍयम ľोतांमधील मािहती एका िनिIJत योजनेनुसार आयोिजत आिण ÓयविÖथत केली जाते. अनुøमिणका आिण अमूतª िनयतकािलके हे दुÍयम ľोतांचे उदाहरण आहे. िनयतकािलके अनुøमे िनयिमतपणे िनयतकािलकांची िकंवा काही ÿकार¸या ÿकाशनांची सामúी अनुøिमत करते, तर िनयतकािलकांसिहत िनयतकािलकांचे सारांश देखील संि±Į मािहती देते. सारांश सूचक िकंवा मािहतीपूणª असू शकते. अनुøमिणका आिण सारांशपर िनयतकािलक एकतर सामाÆय Öवłपवर िकंवा िविशĶ थीमवर आधाåरत असू शकतात. कोणÂयाही सारांशपर आिण अनुøमिणका िनयतकािलकात आपणास ल±ात येईल कì समान िवषयाचे लेख एकý ठेवले जातात. जरी लेखात उदासीन भाषा असेल तरीही आपÐयाला Âयाच भाषेत महÂवपूणª सारांश सापडतील. एक ÿकारे ते भाषे¸या अडथÑयावर मात करतात. ÿाथिमक ľोतां¸या úंथसूचक मािहती सहसा दुÍयम ąोतांमÅये िदÐया गेÐयामुळे हे ąोत ÿाथिमक ľोतां¸या मािहतीसाठी उपयोगी पडतात. दुÍयम ľोतां¸या देखील पुनरावलोकन लेखात, िविशĶ कालावधीसाठी िविशĶ िवषयावरील संपूणª मािहती ÿथम गोळा केली जाते, ितचे संपादन कłन शेवटी एक अहवाल िलिहला जातो. ºयामÅये संपूणª ÿकरण एकिýतपणे आयोिजत केले जाते. सामाÆयतः बहòतेक संदभª पुÖतके ÿाथिमक ľोतांकडील सामúी देखील काढतात. ४.५.१ दुÍयम ऐितहािसक साधनांची उदाहरणे munotes.in

Page 41

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


40 पाठ्यपुÖतके, संपािदत काय¥, पुÖतके आिण लेख जे संशोधन काया«चे Óया´या िकंवा पुनरावलोकन करतात. इितहास, चåरýे, सािहिÂयक टीका आिण Óया´या, कायदा आिण कायदे यांचे पुनरावलोकन, राजकìय िवĴेषणे आिण भाÕये संशोधनासाठी िनवडलेÐया िवषया¸या ŀिĶकोनातून ÿाथिमक ąोत हा महßवाचा ąोत मानला जातो. ÿाथिमक ľोत जर मूळ असेल तर Âयाला न³कìच खूप महßव आहे. परंतु सवª मूळ ľोतांना ÿाथिमक मानले जात नाही. हे पुढील वणªनावłन ÖपĶ होईल. १. मूळ ľोत हा आहे जो ÿथम¸या हातातून जारी केला जातो. लेखक ही एक ढोबळ ÿत असू शकते िकंवा ती एखाīा दÖतऐवजा¸या लेखका¸या Öवत: ¸या हाताने िलिहलेली असू शकते. २. ही इतरांनी जारी केलेÐया कोणÂयाही दÖतऐवजाची ÿत िकंवा भाषांतर नाही. अशाÿकारे झेरॉ³स ÿत िकंवा टाईप केलेली ÿत मूळ नसून तÂसम अनुवािदत कृती मूळ मानÐया जात नाहीत. ३. मूळ ľोतामÅये एक नवीन िकंवा सजªनशील कÐपना असते आिण Ìहणून उ¸च Öथान गृहीत धरले जाते उदा. कालª मा³सªचे 'दास कॅिपटल' हे केवळ ÿाथिमक ąोत पण अथªशाľातील मूळ िसĦांत. ४. मूळ दÖतऐवज सहसा हÖतिलिखत आिण Âयािशवाय आढळतात. ते खडबडीत आिण क¸¸या Öवłपात असतात. भूतकाळािवषयीची मािहती ºयातून िमळू शकते अशा साधनांना इितहासा¸या अËयासाची साधने Ìहणता येते. भूतकाळािवषयी मािहती देणारी अशी साधने िविवध Öवłपाची असतात. Âयांचे वगêकरण िविवध िनकष लावून करÁयात येते. भूतकाळात घडलेÐया घटनांची कालøमानुसार शाľशुĦ आिण पĦतशीर िदलेली मािहती Ìहणजे इितहास होय Óयĉì समाज Öथळ आिण काळ हे चार घटक इितहासा¸या ŀĶीने अÂयंत महßवाचे आहेत. इितहास हा िवĵसनीय पुराÓयांवर आधाåरत असतो या पुराÓयांना इितहासाची साधने असे Ìहणतात. साधनांचे भौितक साधने, िलिखत साधने आिण मौिखक साधने असे वगêकरण करता येते. Âयाचÿमाणे इितहासात साधनांचे मुÐयमापन देखील केले जाते. ºया ऐितहािसक घटनेचा अËयास करायचा असतो ित¸याशी संबंिधत अशा अनेक बाबéचा िवचार करावा लागतो. Âयासाठी ऐितहािसक साधनांचा आधार घेतला जातो, ही साधने तपासून घेणे गरजेचे असते.Âयाचा अÖसलपणा तपासावा लागतो. या साधनांचा तारतÌयाने व िचिकÂसकपणे वापर करणे आवÔ यक असते. भूतकाळातील कथे¸या पुनरªचनेत दुÍयम ľोतांना ±ुÐलक Ìहणून नाकारले जाऊ नये. िकंबहòना इितहास लेखनात Âयांचा महßवाचा वाटा आहे. दुÍयम ľोत एक अÿÂय± पुरावा सादर करतात. Âयाचे नीट िवĴेषण केले पािहजे आिण केवळ ÿÂय±दशê सा±ीदार नसÐयामुळे ते बाजूला ठेवू नये. आपली ÿगती तपासा १. दुÍयम ľोत साधनांवर िटप िलहा. munotes.in

Page 42

इितहासाचे ąोत:
वगêकरण आिण संघटन
41 ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ .................................................................................................................... ४.६ तृतीय ąोत हे ąोत पूणªपणे दुÍयम ľोतांवर िकंवा ÿाथिमक आिण दुÍयम ľोतांवर अवलंबून असतात. 'संदभª ľोतांचे मागªदशªक' आिण 'úंथसूचéचे úंथ' सारखे ąोत तृतीय ľोताची उदाहरणे आहेत. हे ąोत ÿाथिमक ľोत तसेच दुÍयम ľोतांसाठी चावी | िकÐली सारखे कायª करतात. काही लेखकांनी िनद¥िशका, वषªपुÖतके इÂयादéना ÿाथिमक आिण दुÍयम ľोत वापरÁयास मदत करणाöयाला तृतीयक ľोत Ìहणून मानले. चालू असलेÐया संशोधन ÿकÐपां¸या िनद¥िशका सार´या ľोत आहेत, जे तृतीय ąोत Ìहणून मानले जाते. ४.६.१ दीघª (मॅøो) आिण सुàम (मायøो) ľोत पुÖतकातील दीघª / मॅøो िवचारांना मूतª ÖवŁप देणारी कागदपýे दीघª / मॅøो दÖतऐवज आहेत आिण िनयतकािलकामधील लेखांसारखे सूàम िवचारांना मूतª ÖवŁप देणारे हे सूàम दÖतऐवज आहेत. हे ल±ात घेणे आवÔयक आहे कì मायøोफॉमªमधील दÖतऐवज नेहमी सूàम दÖतऐवज नसतात कारण मायøोिफÐम एखाīा मॅøो दÖतऐवज िकंवा जनªलमÅये सूàम दÖतऐवज Öथान िनिIJत कł शकते. ४.६.२ पारंपाåरक आिण अपारंपåरक ľोत पारंपाåरक ąोत Ìहणून कागदावर छापलेली पुÖतके आिण अपारंपåरक ľोत Ìहणून मायøोिफÐम, पुनमुªþण साधन इÂयादी कागदपýे होत. ४.७ वगêकरणाची उपयुĉता i. संúहा¸या योµयतेसाठी कागदपýांचे वगêकरण केÐयाने सकाराÂमक मदत िमळते. उदाहरणाथª लायāरीतून िनयिमत िनयतकािलके पािहजे असतील तर पटकन िमळतात. úंथालयात दुÍयम ľोता¸या तुलनेत ÿाथिमक िनयतकािलके अिधक असतील तर संúह संतुिलत आिण संशोधनासाठी अिधक उपयुĉ मानला जाईल. कोणÂयाही वै²ािनक úंथालयात िजथे िजथे ÿाथिमक कागदपýांचे वचªÖव असते तेथे खरोखर चांगÐया संúह होÁयाचे िचÆह असते. ii. वगêकरण वापłन एखाīा िविशĶ ±ेýाचे संशोधन - हेतू िकती ÿमाणात आहे हे िनधाªåरत करणे श³य आहे. एखाīा िविशĶ ±ेýाची वतªमान िनयतकािलके ¶या नंतर ÿाथिमक आिण दुÍयम ąोतांमÅये Âयांचे वगêकरण करा आिण नंतर ÿÂयेक ®ेणीतील िनयतकािलकांची ट³केवारी शोधा. ट³केवारी हे संशोधन ±ेýासाठी िकती ÿमाणात आहे हे दशªवेल. जर एखाīा ±ेýात ५०% पे±ा जाÖत िनयतकािलक ÿाथिमक असतील तर ते ±ेý िनिIJतच अनुसंधानÿधान आहे. munotes.in

Page 43

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


42 आपली ÿगती तपासा १. तृतीय ľोताची Óया´या ÖपĶ करा . ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ४.८ मािहती संघटन ÿभावी ľोतांचा उपयोग कłन महÂवपूणª ऐितहािसक िलखाण केले जाऊ शकते. Âयासाठी तÃयांचे संघटन वेगवेगÑया पĦतीने केले जाते. १. संदभª úंथानुसार िटपण घेणे - संशोधन िवषयाशी संबंिधत वाचन करीत असताना अनेक úंथ हाताळावे लागतात. अशावेळी मािहतीची सरिमसळ होऊ नये Ìहणून ÿÂयेक úंथासाठी एक Öवतंý वही कłन Âया úंथातील नŌदी तपशीलवार ¶याÓयात. ही संकिलत मािहती नंतर संशोधन अहवाल िलहीत असताना वापरली जाते. २. संशोधन िवषया¸या पैलूनुसार िटपण घेणे - संशोधनाचे िविवध पैलू अथवा उपिवषय, ÿकरणे यांची मािहती संशोधकाला असते; Âयामुळे एखादा úंथ अËयासताना Âया úंथातून सवª मािहती एकाच िठकाणी न घेता आपÐया संशोधन आराखड्यातील िविवध पैलूंनुसार वेगवेगळी िटपणे या पĦतीत घेतली जातात. उदा. राजकìय, सामािजक, आिथªक वा सांÖकृितक मािहती. या पĦतीमुळे उपिवषयानुसार मािहतीचे संकलन होऊन शोधÿबंध िलिहताना ÿकरणे िलिहणे सुकर होते. ३. फाईल पĦतीनुसार िटपण घेणे - या पĦतीत िटपणे घेताना Öवतंý, सुटे कागद संदभª घेÁयासाठी वापरले जातात. ÿÂयेक úंथातील मािहती सुट्या कागदावर घेऊन Âयावर संदभª úंथाची मािहती ठेवली जाते व गरजेनुसार हे कागद लेखन करताना वापरता येतात. ÿÂय± लेखनात संदभª देताना कागदावर िदलेÐया संदभाªचा वापर करणे सुलभ असते. काडª पĦतीनुसार िटपण घेणे - संशोधनासाठी िटपणे घेताना वापरात असलेली काडªपĦती ही सवाªत Óयवहायª पĦती मानली जाते. ही पĦत ®म व वेळेची बचत करणारी आहे. या पĦतीचे तीन फायदे आहेत. १) सवª महßवाची मािहती एकý व संि±Įपणे एकाच काडाªवर िमळते. २) िवषया¸या मांडणीसाठी कालøम, िवषय, ÿकरणे यानुसार काडाªचे वगêकरण करता येते. ३) काडाªवर संदभª úंथाचे नाव असÐयामुळे संदभªúंथ सूची आīा±रानुसार लवकर तयार होते. काडªपĦती वापरताना काडाª¸या एकाच बाजूवर िटपण ¶यावे, काही महßवाची अवतरणे असÐयास काडाª¸या मागील बाजूस Âयांची नŌद ठेवावी. मु´य Ìहणजे एका मुīासाठी Öवतंý munotes.in

Page 44

इितहासाचे ąोत:
वगêकरण आिण संघटन
43 काडª वापरावे. ÿÂयेक काडाªवर िवषय अथवा उपिवषयाची मािहती, Âयािवषयी मुĥेसूद संि±Į मािहती, úंथाचे िशषªक, लेखक - संपादकाचे नाव, ÿकाशकाचे नाव, Öथळ, वषª आिण ºया पृķावłन संदभª घेतला आहे, Âयाचा पृķ øमांक नŌदवावा. या सवª नŌदी / िटपणे एकाच काडाªवर घेतÐयामुळे शोधिनबंध / ÿबंध िलिहताना काडª वापरणे सोयीचे जाते. काडाªवर नŌदी / िटपणे घेताना पुढीलÿमाणे नमुÆयादाखल काडाªनुसार ¶याÓयात. िवषय / उपिवषयाचे शीषªक िदनांक............ मुīासंदभाªत संि±Į मािहती ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… संपादकाचे नाव / लेखकाचे नाव-…………वषª-........, आवृती -...........खंड ø.-……......"ÿकाशक - ........Öथळ-………….., पृķ øमांक-……… वरीलÿमाणे काडाªवर संदभª úंथातून नŌदी घेतÐयावर Âया काडाªवर øमांक टाकू नयेत, कारण िवषय / घटकानुसार øमाने लावणे सोयीचे होते. िटपण घेÁया¸या अÆय पĦतीपे±ा ही काडª पĦत अिधक सोयीÖकर मानली जाते. कारण एकाच ŀिĶ±ेपात काडाªवरील मािहती आपणास िमळते व Âयासंदभाªत अिधक मािहती पुÆहा पाहावयाची गरज भासÐयास काडाªवरील संदभª लगेच उपलÊध असतो. काडाªमुळे तळिटपा, संदभª देणे व úंथसूची बनिवणे अÂयंत सुलभ जाते. िवषयानुसार पĦतीचा वापर करावा, या पĦतीिशवाय गटचचाª, Åविनमुþण, छायािचýण इ.चाही संशोधनात उपयोग होतो. ४.८.१ िडिजटल फायली तयार करणे अिभलेखांगारामÅये भेट देवून िलिखत नोट्स Óयितåरĉ डझनभर िकंवा अगदी शेकडो छायािचýे िकंवा Öकॅन कागदपýे अËयासने व Âयाची िटपण घेणे फारच कĶाचे काम आहे परंतु आपण आपÐया संगणकावर नोट्स घेत असÐयास िकंवा Âयास हÖतांतåरत करीत असÐयास, मौÐयवान मािहती गमावÁयाची िकंवा कागदपýांसाठी योµय उĦरण गहाळ होÁयाची श³यता असते. Âया सवª फायली कशा ÓयविÖथत ठेवता येतील? मूलभूत नोट्स घेÁया¸या ÿणालéÿमाणेच, संशोध Âयां¸या Öवत:चा संशोधन ÿकÐप आिण सवयé¸या आधारे फायली आयोिजत करÁयासाठी एक िविशĶ ÿणाली िवकिसत करावी लागेल. मािहती तंý²ानाचा वापर कŁन िडिजटल फायली दोन मूलभूत घटकांमÅये जोडणे श³य होईल. जेÓहा आपण मािहती तंý²ाना¸या महाजाळातील नवीन संúहणावर पोहोचता तेÓहा आपÐयाला आकाªइÓह¸या नावाने एक नवीन इले³ůॉिनक फोÐडर तयार करणे आवÔयक असते. उदाहरणाथª, जेÓहा आपण नवीन संúहणास भेट īाल Âया िदवशी तीन Öवतंý संúह पाहत असÐयास, आपण ºया िविशĶ संúहाची अÆवेषण करÁयाची योजना आखत आहात munotes.in

Page 45

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


44 Âयाकåरता मोठ्या आकाªइÓह फोÐडर अंतगªत आपÐयाला तीन Öवतंý फोÐडर तयार करÁयाची आवÔयकता आहे. संकलन फोÐडसªमÅये आपण घेतलेले छायािचý रेकॉडª करÁयासाठी िकंवा िलिखत दÖतऐवजांचे उतारे आिण वणªन करÁयासाठी आपÐयाला वडª ÿोसेिसंग ÿोúाममÅये नवीन दÖतऐवज सुł करणे आवÔयक आहे. छायािचýण करताना, आपÐयाला बॉ³सची बाहेरील लेबले फोÐडर लेबले आिण Öवतःच कागदपýांची छायािचýे घेणे आवÔयक आहे. नंतर, संúहातील मु´य दÖतऐवजावर आपÐयाला कोणती छायािचýे घेÁयात आली आहेत याची नŌद ठेवणे आवÔयक आहे आिण िविशĶ दÖतऐवजांना उĦरण देणे आवÔयक आहे. या ÿणालीचा फायदा असा आहे कì, आपण िकÂयेक आठवडे िकंवा काही मिहÆयांनंतर आपÐया नोट्सकडे परत पाहó शकता आिण िलÈयंतåरत कागदपýे िकंवा छायािचýे संúह मूळपणे कोठे सापडले याची आठवण कłन देऊ शकतो आिण संúहासाठी संपूणª उĦरण ÿदान कł शकतो. या नŌदीचा उपयोग तळटीपा देताना होत असतो. तथािप गैरसोय ही आहे कì, दÖतऐवजाचा मागोवा घेÁयासाठी कोणता संúह होता हे आपÐयाला आठवÁयाची आवÔयकता आहे (गूगल डेÖकटॉप आिण िवंडोज सचª सार´या अनुÿयोग या ÿिøयेस सुलभ करÁयास मदत कł शकतात). ही ÿणाली काहéसाठी चांगले कायª करीत असतानाही, कìवडªसह असं´य संúहात ते कायª करीत असÐयास इतरांना ते गŌधळात टाकणारे वाटू शकतात. ÿÂयेक इितहासकारांनी Âयां¸या िविशĶ ÿकारची आकाªइÓह मटेåरयल तयार करÁया¸या Öमृती व आठवणी ल±ात ठेवÁयासाठी Âयां¸या सामÃयाªनुसार एक अिĬतीय ÿणाली मािहती तंý²ाना¸या साहाÍयाने िवकिसत केली पािहजे. ४.८.२ िफिजकल फाइÐस तयार करणे ऐितहािसक संशोधक Ìहणून, आपण बहòधा मूळ अिभलेखीय (आकाªइÓहल) कागदपýां¸या फोटोकॉपी तसेच आकाªइÓहजमधून परवानगी फॉमª आिण पेपरवकªचा संúह िमळवतो. आपण आकाªइÓ×जमÅये आपले काम सुł करताच या ÿकार¸या फायली कशा संúिहत कराÓयात याचा िवचार करतो. आपण Âयाचे िडजीटायझेशन कŁ शकतो का? काही दशकांपूवê लोक मूळ कागदपýांचे मोठ्या ÿमाणात छायाÿती बनवत असत. गेÐया काही वषा«मÅये, संशोधक, इितहासकार छायािचýांमधून संगणकात संúिहत िडिजटल छायािचýे, Öकॅन आिण ůाÆसिøÈशन करणे सुł केले आहे. तथािप, काही कागदपýे फĉ अटळ अथवा अपåरहायª असतात. आपण आपले संशोधनाचे काम सुł करताच, आपÐया वाढÂया वैयिĉक संúहणासह या ÿकारचे दÖतऐवज कसे संúिहत केले जातील याचा िवचार करायला पािहजे. आपण मोठ्या सं´येने फोटोकॉपी बनवत असले तरी आपण आपÐया िवषयावर, कालøमानुसार िकंवा थीमॅिटकŀĶ्या अिधक िविशĶ असलेÐया संघटनाÂमक ÿणाली आपÐया संशोधन पर कामा¸या गरजेची पुतªता करÁयासाठी करÁयाचा िवचार केला पािहजे. आपली ÿगती तपासा : १. मािहती (साधने) ¸या संघटनाचे महßव ÖपĶ करा. ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................munotes.in

Page 46

इितहासाचे ąोत:
वगêकरण आिण संघटन
45 .................................................................................................................... .................................................................................................................... ४.९ सारांश रेकॉड्ªस आिण मािहती ÓयवÖथापन हे एक साधन आहे, जे ÓयवÖथापकांĬारे कोणते रेकॉडª िटकवायचे आिण िकती काळ आिण कोणÂया रेकॉडª टाकून īायचे हे िनधाªåरत करÁयासाठी वापरले जाते. यात दÖतऐवज ÓयवÖथापन ÿणाली, ÿमािणत फाइल योजना, अनुøमिणका इ. सार´या नŌदéमÅये सुधारÁयासाठी साधने सīिÖथतीतील समािवĶ असतात. रेकॉड्ªस आिण मािहती ÓयवÖथापनाची िशÖत संÖथे¸या नŌदéसाठी चाचÁया आिण मानदंड लागू करते, Âयांचे मूÐय गट आिण इतर दोÆही ठरवते. संभाÓय वापरकत¥ रेकॉड्ªस ÓयवÖथापक सव¥±ण आिण नŌदéचे ÿकार आिण कायª यांचे अनुसार वगêकरण करतात. धारणा आिण िवÐहेवाटीसाठी रेकॉडª शेड्यूल करÁयासाठी ते ÿÂयेक ®ेणीचे मूÐयांकन करतात. काही नŌदी (रेकॉडª) कायमÖवŁपी संशोधनासाठी उपयुĉ ठरतात. संशोधनासाठी जर योµयåरÂया नŌदी (रेकॉडª) संघिटत केली गेली आिण जतन केली गेली तर या सīिÖथतीतील नसलेले रेकॉड्ªस संÖथे¸या आकाªइÓ×स बनतात. ते संÖथेची मूÐये, िøयाकलाप आिण लàय ÿितिबंिबत करतात. इितहासलेखनाचा आÂमा Ìहणजे साधने होत. इितहास, एक शाľ या ŀĶीने िवसाÓया शतकामÅये मोठ्या ÿमाणात िवकिसत झाले आहे. कोणÂयाही शाľाचा मु´य आधार ‘साधने' हा असतो. पुराÓयािशवाय कोणतीही बाब शाľामÅये िसĦ करता येत नाही. िकंबहòना पुराÓयािशवाय केलेले ÿितपादन शाľीय ठł शकत नाही. Ìहणून शाľामÅये (पुरावा) महßवाचा असतो. इितहासाला शाľा¸या दजाªपय«त नेÁयाचा ÿयÂन असÐयाने पुरावा' Ìहणजे ऐितहािसक साधने इितहासलेखनासाठी महßवाची असतात. ऐितहािसक साधनांचे महßव ÖपĶ करीत असताना ÿो. अॅलन नेिÓहÆस Ìहणतात कì,“ इितहासामÅये दोन महßवा¸या बाबी असतात, िवĵसनीय संदभªसाधने व Âया साधनांसाठी उपयोगात आणलेली शाľशुĦ मूÐयमापन पĦती." या दोन बाबी िनमाªण झाÐयावरच खöया अथाªने इितहासलेखनास िविशĶ दजाª ÿाĮ झाला. योµय ÿकारचे संदभªसाधन ÿाĮ होणे ही इितहासामधील एक समÖया आहे; िकतीही जुने वाटणारे, सकृत दशªनी खरे वाटणारे कागद खरे असतीलच असे नाही. जुÆया कागदपýामÅये घालमेल कłन बनावटिगरी होÁयाचीही दाट श³यता असते. सबब नुसते संदभªसाधन िमळाले असे वाटून काम होते असे नाही. एखादी घटना अनेकांनी पािहलेली असली तरी Âयाचा अÆवयाथª वेगवेगळा असू शकतो. उदा. फोडª नाट्यगृहात ÿे. िलंकनचा खून झाला. अनेकांनी हा ÿकार पािहला, पण जेÓहा या घटनेसंबंधी चौकशी सुł झाली तेÓहा ÿÂयेक Óयĉìने Âया ÿसंगाचे केलेले वणªन एकमेकांपासून िभÆन असÐयाचे िदसून आले. तसेच दुसरे उदाहरण Ìहणजे १९२० साली अमेåरकेमÅये वॉल Öůीटवर झालेÐया बॉÌबÖफोटाची हिककत. या घटने¸या वेळी नऊ सा±ीदारांना Âया वेळी वॉल Öůीटवर अनेक वाहने िदसली. munotes.in

Page 47

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


46 यापैकì फĉ एकालाच लाल रंगाची मोटारकार िदसली, ही सा±सुĦा घटना घडÐयानंतर अÂयंत अÐप काळानंतर घेतलेली आहे. Ìहणजेच कोणÂयाही संदभªसाधनांसंबंधी ठामपणे काही सांगणे कठीण असते. Ìहणजेच समकालीन घटनेसंबंधी जर एवढी संिदµधता असेल तर १०० वषा«पूवê¸या िकंवा Âयाहóनही जुÆया घटनासंबंधी काही ठामपणे बोलणे िकती कठीण आहे, याची आपÐयाला कÐपणा येईल. संशोधकाने गोळा केलेÐया ľोतांचे वगêकरण वेगवेगÑया ÿकारे केले जाऊ शकते. आÌही वगêकरणा¸या तीन पĦतéवर चचाª केली आहे. पारंपाåरक , ÿा. गररघनचे वगêकरण आिण ÿाथिमक आिण माÅयिमक ąोत. ल±ात घेÁयासारखे मुĥे दोन आहेत. पिहला Ìहणजे संशोधनासाठी िनवडलेÐया िवषयाकडे दुलª± न करणे आिण दुसरे Ìहणजे ľोतांची िवĵासाहªता आिण ÿासंिगकता ल±ात ठेवÁयाचा आणखी एक मुĥा Ìहणजे गोळा केलेÐया सामúीची हाताळणी सुलभ आिण गुळगुळीत असावी. कागदपýांचे पारंपाåरक पĦतीने िकंवा ÿाथिमक आिण दुÍयम Ìहणून वगêकरण करणे सोयीचे आहे. तथािप, वेळ, Öथळ, आशय आिण उिĥĶा¸या आधारावर ÿो. गररघन यांनी सांिगतलेले वगêकरण अिधक गितमान आहे. यांिýक सहाÍय िमळणे कठीण असलेÐया राÕůां¸या तुलनेत अÂयंत ÿगत राÕůांमधील संशोधन तुलनेने कमी कंटाळवाणे आिण जलद आहे. भारतात िवĬानांना पारंपåरक पĦतéवर अवलंबून राहावे लागते. िनवडलेÐया िवषयाशी संबंिधत पुÖतकांची संपूणª यादी येथे उपलÊध एक जागा नाही. संशोधकाला खूप ÿवास करावा लागतो. Âयाचा अËयास करÁयात मदत Ìहणजे कोटेशÆस, नोट्स, आकाªइÓहजमधील जुÆया नŌदी नेहमी चांगÐया िÖथतीत सापडत नाहीत. तथािप, घटना, िøयाकलाप अनुभव आिण िवचार यां¸या खöया आिण वाÖतिवक ÿितमे¸या ²ानाचा शोध मनात घĘ ठेवÐयास या अडचणी सहज दूर होतात. इितहासकारां¸या ÿाथिमक साधनांपैकì एक Ìहणजे िविवध ľोतांचा अËयास करणे आिण िवĵासाहª आहे. ºयाला पूवाªúह आहे, िकंवा सवाªत सामाÆयतः जे कमीतकमी पूवाªúहांपासून úÖत आहेत आिण भूतकाळाचे पुनरªचना करÁयासाठी सवō°म वापरले जाऊ शकते, ते मूÐयमापन करÁयाची ±मता आहे. शालेय शै±िणक पाýतेसाठी िलिहलेले बहòतेक इितहास दुÍयम ľोतांचा वापर करतात. कारण ते ÿभावी िश±ण साधने आहेत, ÿाथिमक ľोतांसह आिण उ¸च पातळीवर, ÿबळ ąोत Ìहणून, तथािप, आपण िवĵसनीय आिण अिवĵसनीय Ìहणून ÿाथिमक आिण िĬतीय ąोत सामाÆयीकृत कł शकत नाही. ÿाथिमक ľोतांना पूवाªúह, अगदी छायािचýे, जे सुरि±त नाहीत आिण जसजसा जाÖत अËयास केला पािहजे. अशा ÿÂयेक संधीचा फायदा होऊ शकतो. Âयाचÿमाणे, कुशल लेखकाने एक दुÍयम ąोत तयार केला जाऊ शकतो आिण आपले ²ान उ°म ÿदान कł शकतो. आपÐयाला काय वापरÁयाची आवÔयकता आहे, हे जाणून घेणे महßवाचे आहे. सामाÆय िनयम Ìहणून आपÐया अËयास अिधक ÿगत अिधक माÅयिमक कामे वापरÁयाऐवजी आपÐया अंतŀªĶी आिण सहानुभूतीवर आधाåरत ÿाथिमक ľोत वाचून आिण िनÕकषª आिण कटडणे बनिवणार आहोत. परंतु जर एखाīा कालखंडात आिण कायª±मतेने आपण जाणून घेऊ इि¸छत असाल तर, एक चांगला माÅयम िनवडणे खरोखर चांगले आहे. munotes.in

Page 48

इितहासाचे ąोत:
वगêकरण आिण संघटन
47 ४.१० ÿij १. दुÍयम ľोतां¸या महÂवा¸या वैिशĶ्यांचे परी±ण करा. २. ऐितहािसक ľोतांचे Öवłप ÖपĶ करा. ३. ľोतां¸या वगêकरणा¸या महßवाची चचाª करा. ४. िविवध ÿाथिमक ľोतांवर िटपण िलहा ५. ÿाथिमक आिण माÅयिमक ľोतां¸या मु´य वैिशĶ्यांचे परी±ण करा. ४.११ संदभª úंथ १. कोठेकर, शांता, इितहास तंý आिण तÂव²ान, ®ी. साईनाथ ÿकाशन नागपूर, २००४ २. सरदेसाई, बी.एन., इितहासलेखनपĦती, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००५ ३. िशंदे, सुखदेव, मासाळ धनाजी, देशमुख राज¤þ, इितहासलेखनशाľाची तŌडओळख व इितहासाची उपयोिगता, एºयुकेशनल पिÊलशसª, औरंगाबाद २०१५ ४. सातभाई, ®ीिनवास, इितहासलेखनशाľ, िवīा बुक पिÊलशसª, औरंगाबाद २०११ ५. गाठाळ एस.एस., इितहासलेखनशाľ, कैलाश पिÊलशसª, औरंगाबाद २०११. ६. Carr.E.H.: What is History? London. 1971 ७. Elton G.R. : The Practice of History. London. 1969. ८. गॅराघन जीएस, गाइड टू िहÖटोåरकल मेथड, Æयूयॉकª, फोडªहॅम युिनÓहिसªटी ÿेस, १९९६. ९. गॉटÖटेक, एल., अंडरÖट§िडंग िहÖůी, Æयूयॉकª, अÐĀेड ए. नॉफ, १९५१. १०. मॅकिमलन जे. एच. आिण शुमंदर एस., åरसचª इन एºयुकेशन : अ कÆसȸयुअल इंýोड³शन बोÖटन एमए: िलटल āाउन आिण कंपनी, १९८४. ११. शेफर आर.जे., गाईड तू िहÖटोåरकल मेथड, इिलयÆस: डोसê ÿेस, १९७४. १२. शांता कोठेकर, इितहास तंý आिण तßव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन नागपूर, ितसरी आवृ°ी २०११. १३. ®ीिनवास सातभाई, इितहास लेखन शाľ, िवदया बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद, २०११. १४. ÿभाकर देव, इितहास एक शाľ, कÐपना ÿकाशन, नांदेड, १९९७. १५. सरदेसाई बी. एन., इितहास लेखन पĦती, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००४.  munotes.in

Page 49

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


48 ५ इितहासाची ÿाथिमक व दुÍयम साधने घटक रचना ५.१ उतिष्टे ५.१ प्रस्िावना ५.२ पार्श्वभूमी ५.३ ÿाथिमक ऐितहािसक संदभª साधने ५.४ इितहासाची दुÍयम साधने ५.५ सारांश ५.६ ÿij ५.७ संदभª úंथ ५.० उिĥĶे इितहासाची ÿाथिमक व दुÍयम साधने सदरील घटका¸या अËयासामÅये आपण : १. ऐितहािसक ÿाथिमक िलिखत साधने समजून घेणार आहोत. २. ÿाथिमक अिलिखत साधने अËयासनार आहे. ३. ऐितहािसक दुÍयम साधने Ìहणून 'बखर' समजून घेणार आहे. ४. इतर आधुिनक साधने समजून घेणार आहे. ५.१ ÿÖतावना इितहासाचे लेखन आिण अËयास हा भूतकाळासंबंधी मािहती देऊ शकणाöया िविवध साधनांवर अवलंबून असतो. ऐितहािसक गतकाळािवषयीची मािहती ºयातून िमळू शकते अशा साधनांना इितहासा¸या अËयासाची साधने Ìहणता येते. ऐितहािसक भूतकाळािवषयी मािहती देणारी अशी साधने िविवध Öवłपाची असतात. Âयांचे वगêकरण िविवध िनकष लावून करÁयात येते. भूतकाळात घडलेÐया घटनांची कालøमानुसार शाľशुĦ आिण पĦतशीर िदलेली मािहती Ìहणजे इितहास होय. Óयĉì समाज Öथळ आिण काळ हे चार घटक इितहासा¸या ŀĶीने अÂयंत महßवाचे आहेत. इितहास हा िवĵसनीय पुराÓयांवर आधाåरत असतो. या पुराÓयांना इितहासाची साधने असे Ìहणतात. साधनांचे भौितक साधने, िलिखत साधने आिण मौिखक साधने असे वगêकरण करता येते. Âयाचÿमाणे इितहासात साधनांचे मुÐयमापन देखील केले जाते. ºया ऐितहािसक घटनेचा अËयास करायचा असतो ित¸याशी संबंिधत अशा अनेक बाबéचा िवचार करावा लागतो. Âयासाठी ऐितहािसक साधनांचा आधार munotes.in

Page 50

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
49 घेतला जातो, ही साधने तपासून घेणे गरजेचे असते. Âयाचा अÖसलपणा तपासावा लागतो. या साधनांचा तारतÌयाने व िचिकÂसकपणे वापर करणे आवÔ यक असते. ÿाचीन काळामÅये मानवाने वापलेÐया वÖतु आजही जशास तÔया अवÖथेत सापडतात. अशा अवशेषांना ऐितहािसक अवशेष असे Ìहटले जाते. यामÅये मानवा¸या दैनंिदन जीवनात वापराव¸या वÖतू, Âयाचबरोबर भांडी, अलंकार, िकÐले, लेणी, Öतूप, नाणी, ÿाचीन िशलालेख, चालीåरती, परंपरा, लोकसािहÂय, ऐितहािसक कागदपýे यांचा समावेश होतो. या सवा«ना इितहासाची साधने असे Ìहणतात. ºया¸या सहाÍयाने Âया काळातील लोकांचे राहणीमान व जीवनÿणालीची मािहती िमळते. इितहासा¸या साधनांचे एकूण भौितक साधने, िलिखत साधने आिण मौिखक साधने असे तीन ÿकार पडतात. इितहास Ìहणजे भूतकाळातील घटनांची नŌद व अËयास. भूतकाळातील महßवा¸या सवª घटनां¸या सुसंगतपणे िलिहलेÐया मािहतीला इितहास Ìहणतात. या भूतकाळाची मािहती देणारे पुरावे Ìहणजेच इितहासाची साधने. इितहासाची मािहती िमळिवÁयासाठी इितहासा¸या साधनांचे संकलन करावे लागते. संशोधक या साधनांचे परी±ण करतो व वÖतुिÖथतीदशªक इितहास मांडÁयाचा ÿयÂन करीत असतो. इितहासाला शाľशुĦ Öवłप देÁयासाठी पुराÓयांची आवÔयकता असते. हा पुरावा आपÐयाला उपलÊध संदभª साधानातून िमळत असतो. आज इितहास लेखनासाठी ÿाथिमक, दुÍयम साधनांबरोबरच आधुिनक साधनांचाही वापर केला जात आहे. इितहासाची साधने ÿामु´याने दोन ÿकारची असतात. पिहला ÿकार वÖतुłप साधनांचा ºयाला ‘पुरातÂवीय साधने’ Ìहणतात. दुसरा ÿकार आहे िलिखत साधनांचा. ºयाला ‘पुरािभलेखीय साधने’ असे Ìहणतात. गेÐया सात आठशे वषाªतली पुरािभलेखीय साधने सापडतात व Âया आधारे Âया काळातÐया घडामोडéचा मागोवा घेता येतो. पुरातÂवीय साधने माý ल±ावधी वषाªपूवêपासून¸या कालखंडातही उपलÊध होतात. ही ल±ावधी वषा«पूवêची पुरातÂवीय साधने मु´यतः अÖथी अवशेषां¸या आिण दगडी हÂयाöयां¸या Öवłपातली असतात. हे अवशेष उ°खननातून उपलÊध होतात. ³विचत ÿसंगी नīां¸या काठावर मातीमÅये, िकंवा नīां¸या पýातही अवशेष सापडतात. पुरातÂवीय साधनांमÅये अÖथी अवशेषांना अनÆयसाधारण महÂव आहे. या अÖथी अवशेषांवर रेिडओ काबªन िकंवा काबªन १४ या रासायिनक ÿिøया केÐया जातात व Âयाआधारे Âया अवशेषांचा काळ िनिIJत केला जातो. एखादा फौजदारी गुÆहा घडÐयानंतर पोलीस जेÓहा तपास करतात, तेÓहा ते खरे तर भूतकाळात घडलेÐया घटनेची साधने धुंडाळत असतात. गुÆहेगारा¸या पाऊलखुणांचा शोध घेत, Âयाचा मागª काढतात. घटना कशी घडली असेल यािवषयी आधारभूत तकªशुĦ पĦतीने मांडणी करतात. इितहासा¸या ÿितपादनातही असाच तपास असतो, पुराÓयां¸या आधारावरचा आिण फĉ फौजदारी घटनांचाच नÓहे तर गतजीवनात घडलेÐया अनेक गोĶéचा त्याि अंतªभाव अििो. ५.२ पाĵªभूमी ऐितहािसक साधने Ìहणजे काय ? ºया गोĶी (वÖतु, úंथ) गतकालीन मानवी जीवनािवषयी कोणÂया ना कोणÂया ÖवŁपात मािहती देतात Âयांना साधने असे Ìहणतात. Ìहणजेच ºयां¸या आधारे ऐितहािसक घटनांचा अÆवयाथª काढता येतो आिण इितहास लेखनासाठी उपयुĉ मािहती िमळते अशा वÖतू िकंवा वाÖतू आिण िलिखत ताăपट िकंवा कागदपýे यांना इितहासाची साधने असे Ìहणतात. इितहास हे एक सामािजक शाľ असÐयामुळे Âया munotes.in

Page 51

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


50 शाľा¸या अËयासाची, ÿितपादनाची एक सवªसंमत अशी पĦत असते. भूतकाळात Ìहणजेच हजारो वषा«पूवê िकंवा अगदी नजीक¸या काळात Ìहणजे गेलेÐया ±णात, तासात, िदवसात, मिहÆयात, वषाªत घडलेला एखादा ÿसंग िकंवा घटना कशी घडली हे नेमकेपणाने इितहास सांगतो. हे ÿितपादन ºयावर आधारलेले असते Âया आधारभूत गोĶéना इितहासाची साधने Ìहणतात. इितहास Ìहणजे गतकाळात घडून गेलेÐया मानवी जीवनातील घटना, घडामोडी व बदल आिण Âयांचे दशªन करणारे िलखाण Ìहणजे इितहास úंथ होय. Ìहणजे इितहास लेखनात गतकालीन मानवी जीवनाचा आढावा व पåरवतªनाचा आलेख रेखाटलेला असतो. असा आलेख तयार करÁयासाठी साधन सामुúीची आवÔयकता असते. ही ऐितहािसक साधनसामुúी कागदपýे, इमारत, मंिदरे, कला, वÖतू इÂयादी Öवłपात उपलÊध असतात. गतकाळातील घडामोडी ŀĶीआड गेलेले असतात. Âया ÿÂय± डोÑयांनी बघता येत नाहीत अनुभवता येत नाहीत. Âयामुळे इितहास लेखकाला Âयाची मािहती ÿÂय± Öवłपात होत नाही. ती Âयाला अÿÂय± ÿकारांनी कłन ¶यावी लागते. गतकाळाची असे ÿÂय± ²ान, मािहती आपÐयाला तÂकालीन कागदपýे िकंवा वÖतूं¸या łपाने िमळू शकतात. या आधारावर इितहासाचं पुनªलेखन िकंवा पुनªिनिमªती करावयाचे असते. Âयामुळेच इितहास लेखनामÅये या साधनसामúीचा क¸चा माल Ìहटलं जातं. इितहासाची संदभª साधने िकंवा कागदपýे इितहास लेखन ÿिøयेत महßवाचा भाग आहेत. संदभª साधनांचे ÿामु´याने ÿाथिमक व दुÍयम असे दोन मु´य ÿकार आहेत. इितहास संशोधकास ही दोÆही साधने एकाच वेळी उपयोगी पडतील असे नाही. इितहास िलिहÁयासाठी एखाīावेळी Âयास दुÍयम साधनांची ही गरज भासणार नाही. असे असले तरी दुÍयम साधनांचे महßव कमी होत नाही. ºया िठकाणी ÿाथिमक साधने अपुरी पडतात, तेथे एखादा मुĥा िकंवा संदभª हा दुÍयम साधनांमधून िमळू शकतो. तेÓहा दुÍयम साधने ही इितहास लेखनासाठी िततकìच महßवाची आहेत. एकोिणसाÓया शतकापासून शाľीयपĦतीने इितहासाचा अËयास होऊ लागला. Âया अनुषंगाने ऐितहािसक साधनांची वगªवारी केली. साधनांचा वापर कसा करायचा? Âयातील सÂयाचा शोध कसा ¶यायचा? यािवषयी Öथूलमानाने काही िनयम, काही िनकष ठरवून िदले आहेत. काळा¸या ओघात नवीन नवीन साधने उपलÊध होऊ लागली. िवशेषत: एकोिणसाÓया शतकापासून इितहासा¸या पुरातÂवशाľ, नाणेशाľ यासार´या सहाÍयकारी शाľांचा िवकास होऊ लागला. Âयाबरोबर साधनसामúीत भर पडत गेली. ऐितहािसक साधने मु´यतः दोन ÿकारचे असतात िलिखत व अिलिखत. िलिखत साधने यांचे पुÆहा ÿाथिमक व दुÍयम असे दोन भाग पडतात. इितहासाचे साधन Ìहणून ÿाथिमक, दुÍयम व अिलिखत साधने कमी अिधक ÿमाणात सारखेच महßवाचे आहे. ऐितहािसक साधनांचे आणखीन एक वैिशĶ्य असे कì सवª साधने पåरपूणª कधीच होऊ शकत नाहीत. ५.३ ÿाथिमक ऐितहािसक संदभª साधने ºयावेळी घटना घडत असते, तेÓहा एखाīा Óयĉìने ती घटना जर Öवतः¸या डोÑयाने पािहली असेल तर Âयापासून िनमाªण होणाöया साधनाला ÿाथिमक साधने Ìहणतात. ÿाथिमक साधने ही मूलभूत Öवłपात, क¸चा अवÖथेत व अपूणª अवÖथेत असतात. इितहास लेखनÿिøयेत ÿाथिमक साधने अितशय महßवाची असतात. अशी ÿाथिमक साधने िविवध munotes.in

Page 52

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
51 िठकाणी िवखुरलेले असतात, तेÓहा Âयांना एकý कłन ÂयांमÅये सुसंवाद साधÁयाचे काम संशोधकाला करावे लागते. ÿाथिमक साधने िलिखत व अिलिखत अशा दोन उपÿकारात िवभागली जातात. िलिखत साधनामÅये ÿामु´याने कागदपýांचा िकंवा हÖतिलिखतांचा समावेश होतो. तर अिलिखत साधनांमÅये जुÆया इमारती, Öमारके शहरे, समाÅया, िशलालेख, नाणी, पुरातÂव संशोधनातून पुढे आलेली साधने यांचा यामÅये समावेश होतो. ५.३.१ ÿाथिमक िलिखत ऐितहािसक साधने िलिखत साधनांत िनरिनराÑया भाषांमधील úंथ, शकावÐया, करीने, वंशावळी, मआिसर, बखरी, तवाåरखा, कागदपýे, ताăपट, िशलालेख, नामे इÂयािदंचा समावेश होतो. अिलिखत साधनांत पुरातßवीय वÖतू, भांडी, आयुधे, िचýे, िशÐपे, वाÖतू व Öमारके यांचा समावेश होतो. यािशवाय इितहाससाधनां¸या भाषेवłन उदा., मराठी, फासê, डच, इंúजी इ. गतकालीन वाटचालीचे पुरावे धुंडाळत ºया अनेक गोĶी हाती येतात, Âया सवा«चे िवĴेषण केले जाते. Âयांची अÖसलता तपासली जाते. उपलÊध झालेला पुरावा Ìहणजेच इितहासाचे साधन कुठÐया संदभाªतले आहे ? कोणÂया काळातले आहे ? संदभêय घटनेशी िकतपत संबंिधत आहे ? याचा िवचार केला जातो. ५.३.१.१ समकालीन ऐितहािसक कागदपýे एखाīा घटनेसंबंधी सूचना देÁया¸या उĥेशाने िकंवा घटनेमÅये सहभागी असलेÐया Óयĉì Öमरण कłन देÁया¸या हेतूने िलिहलेली कागदपýांना समकालीन कागदपý Ìहणतात. या कागदपýांचा उपयोग Âया काळातील हालचाली समजÁयासाठी होतो. समकालीन कागदपý ही भारतीय इितहास लेखनामÅये ÿाचीन, मÅययुगीन व आधुिनक काळानुसार बदलत असलेली िदसून येतात. उदाहरणात उÂखननातून िमळालेले खापराचे तुकडे, मूतê, अवजारे, मूतêचे भµनावशेष, नाणी वगैरे अिलिखत मूळ साधने आहेत. समकालीनÂवा¸या िनकषानुसार वृ°पý देखील मूळ साधन होय. अिलकडचे आकाशवाणीवरील व दूरदशªन वरील येणारी बातमीपýे, छायािचýे, चलिचýे, िचýिफती, Åवनीिफती ही सवª अलीकड¸या काळातील ÿाथिमक साधने आहेत. याचा थोड³यात िनÕकषª असा कì अËयास िवषयाशी संबंिधत समकालीन साधने ही ÿामु´याने मूळ साधने असतात. मूळ साधनांची िवĵसनीयता ही Âयातील सÂयावर अवलंबून असते. सवªसाधारणपणे अÓवल दजाªची मानली जाणारी काही समकालीन साधने पूणªपणे िवĵासनीय असतीलच असं नाही. उदाहरणाथª आÂमचåरý हे सामाÆयता अÓवल दजाªचे मानले जाते. परंतु हयातीत आÂमचåरý िलिहले असेल तर Âयातील बरेचसे िलखाण Öमृती¸या आधारे केलेÐया असÐयामुळे आिण उतरÂया वयात िवÖमृती होÁयाची श³यता नाकारता येत नसÐयामुळे Âयातील सवª तपशील सÂय Ìहणून Öवीकारणे धो³याचे ठरते. अशावेळी इतर पुराÓयां¸या आधारे Âयातील सÂयाची शहािनशा कłन घेणे आवÔयक ठरते. या समकालीन कागदपýांमÅये रणांगणावर सेनािधकाöयाने इतरांना पाठिवलेली पýे, कोटाªमधील कागदपýे, कायदेमंडळातील कागदपýे, यांचाही समावेश होतो. ५.३.१.२ ऐितहािसक गुĮ पýÓयवहार ऐितहािसक ÿाथिमक साधन Ìहणून गुĮ पýÓयवहाराला अिधक महÂव आहे. ते समकालीन कागपýाइतके िवĵसनीय नसतात, कारण ते घटना घडून गेÐयानंतर तयार केलेली असतात. munotes.in

Page 53

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


52 पण Âयातील मािहती िवĵसनीय व महßवाची ठरते. ही कागदपý ÿकािशत केली जात नाहीत. गुĮ पýÓयवहार अिधकारीवगª सरकार यां¸यामÅये असू शकतो. गुĮ पýÓयवहारामÅये रोजिनशांचा समावेश होतो. उदा. मराठा इितहासामÅये 'वाड डायरीज' यांना महßव आहे. ५.३.१.३ सावªजिनक ऐितहािसक कागदपýे या कागदपýांमÅये सवा«साठी िदलेले आदेश असतात. ही कागदपýे पुढीलÿमाणे असतात. वृ°पýे एखाīा माणसाने दुसöया माणसाला िलहóन पाठवलेली बातमी Ìहणजे वृ°पý, आठवणी व आÂमवृ°. ÿितिķत Óयĉì आपÐया आठवणी िकंवा आÂमचåरý. यामुळे एका िविशĶ कालखंडाची मािहती िमळते. ५.३.१.४ सरकारी कागदपýे सरकारी कागदपýांचे तीन भाग पडतात अ) राºयकारभाराची ऐितहािसक कागदपýे, या कागदपýांमÅये तÂकालीन राºयकारभार िवषयक पåरिÖथतीचा उÐलेख असतो. ब) परराºयातील अिधकाöयांनी पाठिवलेली ऐितहािसक पýे, राजकìय पýÓयवहार, सरकारी Óयवहाराची पýे, सनदा, खंडणी पýे, रोखे मुलकì अिधकाöयांची हòकूमनामे, सनदी नोकरां¸या संर±णासाठी काढलेली हòकूमनामे इÂयादी क) खाजगी पýे, इनाम पýे, सनदा, दानपýे, अनुदान पýे, महßवा¸या राजकìय Óयĉéची खाजगी पý Óयवहार इÂयादी. ५.३.१.५ ऐितहािसक जमाखचाª¸या नŌदी ऐितहािसक राºयकारभारतील जमाखचª हा पुरावा Ìहणून अÂयंत महÂवाचा मानला जातो. मुलकì सेवा, लÕकरी सेवा, रेÐवे सेवा, खाजगी िकंवा Öवयंसेवी संÖथेचे जमाखचाªचे िहशोब हे इितहासा¸या अËयासाचे एक महßवाचे साधन आहे. मराठा कालखंडमÅये ÿÂयेक ऐितहािसक घराणी जमाखचाªचे िहशोब िलहóन ठेवत असत. अशा घराÁयाचा इितहास िलहीत असताना हे साधन ÿाथिमक साधन Ìहणून उपयोगी ठरतो. ५.३.१.६ धािमªक संÖथांचे पýÓयवहार यामÅये आिथªक Óयवहार, आÅयािÂमक मागªदशªन, धािमªक Öथळांचे जतन इÂयादीची मािहती िमळते. या पýÓयवहारातून तÂकालीन Öवłपाचे सामािजक, धािमªक आिण आिथªक मािहती िमळते. तसेच तÂकािलन समाजाचे सांÖकृितक ÿगती ल±ात येते. अशा धािमªक संÖथामधून चालत आलेÐया िविवध उपøमांची मािहती िमळÁयास मदत होत ५.३.१.७ ऐितहािसक तह िकंवा करार कोणÂयाही दोन राºयात िकंवा कोणÂयाही देशात होणारे तह िकंवा करार हे ही इितहासाचे ÿाथिमक साधन आहे. या तहातून आपÐयाला युĦापूवêची आिण युĦानंतरची राजकìय पåरिÖथित कशी होती याची जाणीव होते. अशा कागदपýांचा सूàमपणे अËयास केÐयास अनेक घटनांची मािहती िमळते. आज जगातील अनेक देशांमÅये आिथªक, तांिýक, सांÖकृितक व शै±िणक Öवłपाचे करार होत असतात. हे करार व Âयासंबंधीची मूळ कागदपýे ही इितहास संशोधना¸या ŀĶीने अÖसल ÿाथिमक साधनेच असतात. munotes.in

Page 54

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
53 ५.३.१.८ वैयिĉक रोजिनशा व खाजगी पýÓयवहार कोणÂयाही देशा¸या राजकìय िकंवा सामािजक इितहासवार ÿभाव टाकणारी Óयĉì ही Öवत: रोजिनशी िलहीत असते. Âयामुळे इितहासाचे साधन Ìहणून रोजिनशीला महÂव आहे. या रोजिनशीतील नŌदी तÂकालीन सामािजक व राजकìय जीवनावर ÿकाश टाकत असतात. पण रोजिनशीतील मािहती अितशयोिĉपूणª व खोटीही असू शकते. दोन राजकìय, लÕकरी, सामािजक, धािमªक व आिथªक ±ेýात काम करणाöया Óयĉéमधील खासगी पýÓयवहार हे ही इितहास लेखनातील महßवपूणª ÿाथिमक साधन आहे. अशा पýातूनही तÂकालीन सामािजक, राजकìय बाबéवर ÿकाश टाकता येतो. पण ही पýे एकांगी, प±पाती व पूवªúहदूिषत असू शकतात. ५.३.१.९ ऐितहािसक आÂमचåरýे व आठवणी ऐितहािसक आÂमचåरýे हे सवªसाधारणपणे आयुÕया¸या शेवटी िलिहली जातात. थोर Óयĉéची आÂमचåरýे आपÐयाला तÂकालीन कालखंडा¸या अËयासासाठी महÂवाचे साधन ठरतात. उदा. पं. नेहł 'भारताचा शोध', िहटलर'माझा संघषª', महाÂमा गांधी- 'माझे सÂयाचे ÿयोग' इ. आÂमचåरýे व आठवणी यांचा इितहासलेखनात वापर करीत असताना काळजी ¶यावी लागते. ५.३.२. ÿाथिमक अिलिखत ऐितहािसक साधने ÿाथिमक साधनांमÅये ऐितहािसक अिलिखत साधनेही अÂयंत महßवाची आहेत. कारण ही साधने Âया Âया काळाची सा±ीदार असतात. ही साधने शतकानुशतके िटकून असतात. या साधनामÅये फेरफार करता येत नाही. पुरातÂवीय साधनांमÅये दैनंिदन जीवनातील असं´य वÖतूंचा समावेश होतो. या वÖतू उखनांतून सापडतात. िकंवा गेÐया तीनचारशे वषाªतÐया या वÖतू लोकां¸या संúही असतात, Âयां¸याकडून वÖतुसंúहालयात येतात व अËयासÐया जातात. हडÈपा मोह¤जोदारो येथील अÔया ÿकार¸या अवशेषांवłन िसंधू संÖकृतीतील लोकांचे सामािजक, धािमªक, आिथªक जीवन रेखाटले गेले आहे. मंिदर, लेणी, िकÐले, वडे, गढ्या मिशदी, गुŁĬारे, चच¥स हीदेखील इितहासाची पुरातÂवीय साधने. या इमारतéवर असलेले िशलालेख हा तर अÂयंत िवĵसनीय पुरावा. लेÁयांमधील आिण मंिदरा¸या बाĻ िभंतीवरील िशÐपािवÕकार हा गतकालीन वाटचालीचा कला अिभÓयĉìचा पुरावा. Âयाआधारे ÿाचीन भारतीय कलेचा इितहास रेखाटला जातो, Âयाचÿमाणे धािमªक इितहासाचे Öवłपही ÖपĶ होते. ५.३.२.१ ÿाचीन वÖतूंचे अवशेष ,सांगाडे ऐितहािसक उÂखननात, अÆय संशोधनात वा सव¥±णात सापडलेÐया वÖतू-वाÖतू यांना Öथूलमानाने पुरातßवीय अवशेष Ìहणतात. पुरातßविवīेचा हेतू मानवाने मागे ठेवलेÐया वÖतूłप पुराÓयांवłन सांÖकृितक इितहास उभा करणे हा आहे. पुरातßवीय संशोधनाची ÓयाĮी आिण उपलÊध पुराÓयाचे अथªबोधन या दोÆहéमÅये आमूलाú बदल झाला आहे. अठराÓया शतकात योहान िवंकलमान याने पुरातßविवīा Ìहणजे ÿाचीन कलां¸या अËयास अशी Óया´या केÐयाने पुरातßवीय अवशेषांचा अËयास केवळ कलाÂमक वÖतूंपुरताच मयाªिदत रािहला होता. उÂखननात सापडलेÐया वÖतू वा वाÖतू Ìहणजेच मातीची भांडी, हÂयारे, munotes.in

Page 55

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


54 शľाľे, खेळणी, िश³के, सŏदयª ÿसाधनां¸या वÖतू आिद आवशेष सापडतात. या आवशेषवłन आपÐयाला तÂकालीन संÖकृतीचे सामािजक, धािमªक, आिथªक जीवनाची मािहती िमळते. अशा वÖतूं¸या कालमापणासाठी काबªन १४ कालमापन पĦतीचा उपयोग केला जातो. या ÿाचीन वÖतू Ìहणजे Âया Âया काळातील मािहती देणारी इितहासाची अÖसल ÿाथिमक साधनेच असतात. गेÐया दोन शतकांत पुरातßविवīेची ÓयाĮी आिण Åयेय िवÖतृत झाले असÐयाने, हर तöहे¸या पुरातßवीय अवशेषांना एक नवा अथª ÿाĮ झाला आहे. केवळ कलावÖतूच Ìहणून नÓहे, तर मानवाशी संबंध दाखिवणाöया िविवध लहानसहान अवशेषानाही महßव ÿाĮ झाले आहे. पुरातßवीय अवशेषांत अनेक ÿकार¸या वÖतूं¸या समावेश करता येतो. अÔमयुगीन हÂयारे, ÿाचीन वाÖतु Âयाचÿमाणे मातीत सापडणारे लहानसहान धाÆयकण िकंवा लहान आकाराचे दगडाचे वा इतर मणी अशा छोट्यामोठ्या वÖतूंचा पुरातßवीय अवशेष या वगाªत समावेश करता येतो. िकंबहòना कोणतीही शंभर वषा«इतकì जुनी वÖतू नवीन अँिटि³कटीज अँड आटª ůेझरसª अँ³ट -१९७२ या कायīाÿमाणे पुरातßवीय अवशेष मानली जाते. पुरातßवीय अवशेषांचा शोध अचानकपणे Âयाचÿमाणे काही शाľीय पĦतéचा अवलंब कłन वा हवाई छायािचýणा¸या साहाÍयाने लागतो. दंतकथा, ताăपट वा िशलालेख यांतील उÐलेख, वैिशĶ्यपूणª úामनामे, ÿाचीन वाङ् मयात वा ÿवासवणªनात उÐलेिखलेली उÐलेखनीय ÿाचीन िशÐपे वा वाÖतू यांचे अिÖतÂव इÂयादé¸या अनुरोधाने पुरातßवीय अवशेष सापडू शकतात, हे िजतके खरे िततकेच अलीकडे काही शाľीय पĦतé¸या वा उपकरणां¸या साहाÍयाने भूगभाªत दडलेले अवशेष व Âयांचे Öवłपाची शहािनशा कłन घेता येते. Âयाचÿमाणे सव¥±ण नकाशां¸या मदतीने ÿÂय± Âया Âया िठकाणी जाऊन ÿाचीन अवशेषांचा शोध घेता येतो. अठराÓया -एकोिणसाÓया शतकांत काही पुरातßवीय अवशेषांचा शोध अविचतपणे लागला, हेही नमूद करणे आवÔयक आहे. घरांचे पाये खणताना, रेÐवे लाईन टाकताना तसेच रÖताŁंदीत अचानकपणे ÿाचीन अवशेष उघडकìस येतात. पािकÖतानातील लाहोर-मुलतान रेÐवेमागª टाकÁयाचे काम चालू असताना Âयाखाली भ³कम पाया Ìहणून ठेकेदार हडÈपा टेकाडातील वाÖतूं¸या िवटा मोठ्या ÿमाणावर आणू लागला व Âयातून हडÈपा संÖकृतीचा शोध लागला. परंतु आता हा अविचतपणा कमी होत चाललेला असून योजनापूवªक समÆवेषण व शाľीय पĦतéचा अवलंब यांमुळे पुरातßवीय अवशेषांचा शोध घेणे एक तांिýक व शाľीय काम बनले आहे. पुरातßवीय अवशेष िविवध ÿकारचे असू शकतात व Âयां¸यातून िनरिनराÑया ÿकारचे अथªबोधन होऊ शकते. वाÖतूंचे अवशेष, मृÂपाýे, शľे, अलंकार, दफने, ÿाचीन लेख, धाÆय, जनावरांची हाडे तसेच मानवाने िनिमªलेÐया व मानवाशी संबंिधत अशा सवª ÿकार¸या अवशेषांचा यांत समावेश होऊ शकतो. या सवª ÿकार¸या अवशेषांतून मानवी मनाचे, मानवी संÖकृतीचे व मानवी गरजांचे ÿितिबंब ŀµगोचर होते. उदा., मृÂपाýे वा खापरे. िवपुल ÿमाणात व बöयाचशा अिवकृत Öवłपात हा पुरावा भारतात उपवÊध झाला आहे. खापरां¸या माती¸या पृथ³करणावłन ती माती Öथािनक आहे िकंवा दुसरीकडून आणली आहे, याचा उलगडा करता येतो. मड³याची बनावट–हाताने, सा¸यात वा चाकावर–कशी केली आहे, हेही समजते, Âयाचा आकार वैिशĶ्यपूणª असÐयास, उदा., तोटीचे भांडे–ते कोणÂया खास कामाकåरता वापरले गेले असावे हे कळते. Âयावर रंगीत िचýकारी असÐयास Âयावłन तÂकालीन कलेचे Öवłप व Âयातील आशयावłन समाजात ÿचिलत असलेÐया धािमªक वा इतर समजुतéचा munotes.in

Page 56

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
55 मागोवा घेता येतो. अशा तöहेने एखाīा समाजाची तांिýक ÿगती, आिथªक गरज व धािमªक समजुती यांवर थोडाफार ÿकाश टाकता येतो. एखादे मडके परदेशी बनावटीचे असÐयास उदा., रोमन ॲÌफोरा वा ॲरेटाईन व मेगॅरीयन पĦतीची मडकì समाजाचे परदेशी संपकª व Óयापार यांची मािहती देतात. तसेच काही मडकì केवळ दफनासाठीच वापरलेली असÐयास तÂकालीन समाजातील काही रीितåरवाज ल±ात येऊ शकतात. अशाच ÿकारे इतर पुरातßवीय अवशेषांची सांÖकृितक इितहास जुळिवÁयास मदत होते. ५.३.२.२ ऐितहािसक िशलालेख ऐितहािसक िशलालेख Ìहणजे दगडावर अथवा िशळेवर कोłन ठेवलेला मजकूर. िलिखत मजकूर अनंत कालपय«त िटकून रहावा Ìहणून तो दगडी िशळेवर कोłन ठेवायची ÿथा आिÖतÂवात होती.पुरातßव शाľात याला पुरािभलेख असे Ìहटले जाते. राजकìय, धािमªक व सामािजक आिण ऐितहािसक मािहती िमळिवÁया¸या ŀĶीने असे कोरीव लेख अÂयंत उपयुĉ असतात. िशलालेखातील Óयĉì नावा¸या आिण अ±रां¸या वळणावłन Âयांचा काल ठरिवता येतो. ÿाकृत, पाली, संÖकृत, वा अÆय आयª- भारतीय भाषांमÅये िलिहलेली िशलालेख आढळून येतात. इितहासातील पाऊलखुणा जपÐयािशवाय वतªमान कळत नाही आिण भिवÕयही घडिवता येत नाही. माý गौरवशाली इितहास सांगणारे िशलालेख आिण वीरगळ काळा¸या ओघात नĶ होत आहेत. या ऐितहािसक िशललालेखांमधून संबंिधत पåरसराचा इितहास समजत असतो. असेच पुरातण िशलालेख दुलªि±त आहेत. ऐनापूर (ता. गड िहंµलज) येथे अनेक पुरातन िशलालेख सापडतात. येथे काही वषाªपूवê सापडलेला एक िशलालेख अितशय पुरातन आहे. सÅया तो ऊन, पाऊस व वारा यां¸यापासून बचावलेला असला तरी Öथािनक लोक Âयाचे पूजन करतात. Âयावर हळद, कुंकू, तेल वाहतात. Âयामुळे Âया¸यावरील अ±रे वाचणे कठीण होत आहे. िशलालेख हे इितहासाचे एक अिवनाशी साधन आहे. या साधनाचे महßवाचे वैिशĶ Ìहणजे यामÅये कोणताही बदल करता येत नाही. सावªजिनक इमारती, मंिदरे, राजवाडे, िकÐले अशा अनेक िठकाणी दगडावर कोरलेले िशलालेख आठळतात. ÿाचीन काळातील पराøमी राजे, सरदार, आपले िवजय धािमªक कायª लोकां¸या Öमरणात राहावेत Ìहणून ते लेÁयांमÅये िकंवा Öतंभ उभाłन कोłन ठेवत असत. अशा िशलालेखातून तÂकालीन धािमªक, आिथªक, सामािजक, संÖकृितक बाबांची मािहती िमळते. ५.३.२.३ ताăपट हा तांÊया¸या पÞयावर कोरलेला मजकूर असतो. यावर ÿामु´याने दानपýे आिण राजा²ा तसेच इतर दूरगामी आ²ा कोŁन ठेवÁयाची ÿथा िदसून येते. दानधमª करÁयासाठी या ताăपटांचा वापर केला जात होता. एखाīा Óयĉìने राºयासाठी महÂवाची कामिगरी पार पाडÐयास अथवा तो करीत असलेÐया राºया¸या सेवेबĥल Âयाला राजाकडून वतन िदले जात असे. दान देणाöयांची व Öवीकारणाöयांची वंशावळीसह संपूणª मािहती यामÅये असे. गुĮ, वाकाटक, राÕůकूट व चालु³यांचे अनेक ताăपट सापडले आहेत. भारतीय ताăपटातील िशलालेख, सामाÆयत: जिमनीचे अनुदान िकंवा शाही िश³का असलेÐया शाही वंशा¸या याīा नŌदवÐया जातात, ºयाचा िवपुलता दि±ण भारतात सापडला munotes.in

Page 57

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


56 आहे. मुळात िशलालेख तळहाता¸या पानांवर नŌदवले गेले होते परंतु जेÓहा नŌदी कायदेशीर दÖतऐवज होÂया जसे कì शीषªक-कृÂये ते गुहेत िकंवा मंिदरा¸या िभंतीवर िकंवा अिधक सामाÆयपणे, तांÊया¸या Èलेटवर कोरलेले होते जे नंतर िभंतé¸या आत सुरि±त िठकाणी गुĮ केले गेले होते. िशंदे यांनी 2014 मÅये नऊ कोरलेÐया ताăपटांचा समूह भारतीय उपखंडातील सवाªत जुÆया वÖतू Ìहणून ओळखला होता. ते पåरप³व हडÈपा काळातील आहेत आिण Âयात 34 वणा«पय«तचे िशलालेख आहेत. मूळ िठकाण अ²ात. ते ताăपट छपाईसाठी वापरले गेले असे मानले जाते. āाĺी िलपीत कोरलेला तथाकिथत सोहगौरा ताăपटाचा िशलालेख आिण श³यतो िùÖतपूवª ितसöया शतकातील मौयª साăाºयाचा, नंतर¸या ताăपटातील िशलालेखांचा अúदूत आहे. माý, ÿÂय±ात ते िपतळे¸या छोट्या फलकावर िलिहलेले आहे. त±िशला आिण कलावन ताăपटातील िशलालेख हे भारतीय उपखंडात लेखनासाठी वापरÐया जाणाöया ताăपटा¸या सवाªत ÿाचीन उदाहरणांपैकì एक आहेत. तथािप, नंतर¸या ताăपटा¸या िशलालेखांÿमाणे हे योµय चाटªर नाहीत. भारतीय उपखंडातील सवाªत जुना ²ात ताăपटाचा सनद Ìहणजे 3ö या शतकातील आंň इàवाकु राजा इहòवाला चामटमुलाचा पटागंडीगुडेम िशलालेख. उ°र भारतातील सवाªत जुना ²ात ताăपटाचा सनद हा बहòधा ईĵररताचा कालचल अनुदान आहे, जो चौÃया शतका¸या उ°राधाªत पुराणशाľीय आधारावर आहे. पÐलव वंशा¸या राजांनी चौÃया शतकात काही ÿाचीन ÿमाणीकृत ताăपट जारी केले होते आिण Âया ÿाकृत आिण संÖकृतमÅये आहेत. सुŁवाती¸या संÖकृत िशलालेखाचे एक उदाहरण ºयामÅये जिमनी¸या सीमांचे वणªन करÁयासाठी कÆनड शÊद वापरले जातात, हे पिIJम गंगा राजवंशातील तुंबूला िशलालेख आहेत, जे 2004 ¸या भारतीय वृ°पýा¸या अहवालानुसार 444 पय«तचे आहेत. गुĮ काळातील दुिमªळ ताăपट उ°र भारतात सापडले आहेत. ताăपटा¸या िशलालेखांचा वापर वाढला आिण अनेक शतके ते कायदेशीर नŌदéचे ÿाथिमक ľोत रािहले. बहòतेक ताăपट िशलालेखांमÅये वैयिĉकåरÂया िकंवा एकिýतपणे āाĺणांना िदलेÐया जिमनी-अनुदानां¸या शीषªक-कृÂयांची नŌद आहे. िशलालेखांनी राजेशाही दाता आिण Âयाचा वंश ओळखÁयासाठी एक मानक सूý अनुसरण केले, Âयानंतर Âया¸या इितहासाचे, वीर कृÂयांचे आिण Âया¸या िवल±ण वैयिĉक वैिशĶ्यांचे ÿदीघª सÆमान केले गेले. यानंतर, ÿसंगी, ÿाĮकताª आिण तरतुदéचा अवहेलना िकंवा उÐलंघन झाÐयास दंड यासह अनुदाना¸या तपशीलांचे अनुसरण केले जाईल. जरी ÿशंसापर भाषेची ÿगÐभता िदशाभूल करणारी असू शकते, परंतु ताăपटा¸या िशलालेखां¸या शोधाने इितहासकारांसाठी भरपूर सािहÂय उपलÊध कłन िदले आहे. ितŁमला व¤कटेĵर मंिदरात सुमारे 3000 ताăपटांचा अनोखा संúह आहे ºयावर तÐलापाका अÆनामाचायª आिण Âयां¸या वंशजांची तेलुगु संकìतªने कोरलेली आहेत. ५.३.२.४ Öमृतीशीला ताăपटािशवाय िविशĶ ľी-पुŁषा¸या मृÂयुसंबंधी मािहती देणाöया Öमृितशीला हेही एक महßवाचे ÿाथिमक साधन आहे. वीरगती पावलेÐया िवरा¸या कृतीचे कालिनद¥शासह ÂयामÅये वणªन आढळते. महाराÕůात अशा सतीशीला आढळतात. गावागावांत युĦÿसंग कोरलेले तीन-साडेतीन फूट उंचीचे दगड अनेकदा आपÐयाला िदसतात. हे दगड Ìहणजे नेमके काय munotes.in

Page 58

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
57 आहे, कशासाठी हे दगड उभारले आिण कोणÂया कालखंडात उभारले गेले याची मािहती गावातील गावकöयांनाही नसते. अनेकदा कोरलेÐया िशळा असÐयाने गावातील मंिदरा¸या पåरसरात या आणून ठेवÐया जातात. या िशळा Ìहणजे वीरगळ. वीरगळ Ìहणजे कोणÂयाही लढाईत िकंवा युĦभूमीवर वीरमरण ÿाĮ झालेÐया Óयĉì¸या Öमरणाथª उभारलेला वैिशĶ्यपूणª दगड. पूवªज िकंवा मृत योĦा यां¸या Öमृतीिशळा उभारÁयाची पĦत भारतात सगळीकडे आढळून येते. गाईचे र±ण करताना मरण पावलेलेÐया योÅदां¸या Öमरणाथª उभारलेÐया Öमारकिशळांना पिIJम भारतामÅये “गोवधªन" या नावाने, तर पूवªजां¸या ÖमृितÿीÂयथª उभारलेÐया Öमारकिशळांना “पािलया" या नावाने संबोधतात. महाराÕů व कनाªटकमÅये अशा Öमारकिशळांना वीरगळ अथवा कांदळ Ìहटले जाते. 'वीर-कल’ Ļा कÆनड शÊदावłन 'वीरगळ’ हा शÊद आलेला आहे. वीरगळांचा उगम कनाªटकात झाÐयाचे िदसते. तेथून Âयांचा महाराÕůात ÿसार झाला. ५.३.२.४.१ Öमृतीशीला कशी वाचावी वीरगळ िशळेवरील ÿसंग अनुøमे साधारणपणे तीन िकंवा चार चौकोनात िवभागलेला असतो. तळा¸या चौकोनात वीरांचे युĦ व Âयाचा मृÂयू मधील चौकटीत Âयाचे Öवगाªरोहण व वरील चौकटीमÅये वीर Öवगाªत करीत असलेली देवपूजा याÿमाणे िशÐपे कोरलेली असतात. १. वीरगळावर सगÑयात खाल¸या चौकटीत जेथ तो वीर धारातीथê पडला, तेथील युÅदÿसंग कोरलेला असतो. युÅदÿसंगांत बरेच वैिवÅय असते. उदा., ढाल-तलवारéनी समोरासमोर लढणारे सैिनक, घोडेÖवारांची लढाई, गाई¸या चौरीवłन लढाई झाली असÐयास गाईंचा कळप एका बाजूला असतो. नािवक युÅद असÐयास अनेक वÐĻां¸या नावा िदसतात. २. खालून दुसöया चौकटीत, वीरगती पावलेÐया माणसाला अÈसरा कैलासाला नेत आहेत, असे िचý कोरलेले असते. हा ÿवास कधी पालखीतून, तर कधी रथातून होताना िदसतो. ३. सगÑयांत वर¸या चौकटीत कैलासामÅये िशवा¸या िपंडीची पूजा करताना तो वीर दाखिवलेला असतो. वीरगळा¸या सवा«त वर¸या बाजूला देवळा¸या कळसासारखा भाग िदसतो व Âया¸या दोÆही बाजूंस चंþ-सूयª कोरलेले असतात.जोपय«त चंþ-सूयª उगवत आहेत, तोवर Ļा वीराची कìतê कायम राहील, है Ļातून सांगायचे असते. वीरगळावर कधीकधी चार वा पाच चौकटीही असतात. वीरगळांचा काळ अंदाजे ११ ते १३ शतक असा आहे. मुंबई महानगरा¸या बोåरवली या उपनगरातील ए³सर गावठाणातील दोन वीरगळांवर नौदल युĦाचे िचýण आहे. ÿचंड मोठ्या युĦनौका, अनेक वÐही आिण शीडे लावून हाकÐया जात आहेत. वीरगळांवर घनघोर युĦाचे िचýण असून Âयात धारातीथê पडलेले वीर ÖपĶ िदसतात. वीरयोÅयाबरोबर सती¸या Öमरणाथª सतीिशळाही उभारत. यावर सतीचा हात व ³विचत जागी ितची ÿितमा कोरलेली असते. कोÐहापूर, सोलापूर, सातारा, सांगली, उÖमानाबाद या िजÐĻात मोठ्या ÿमाणामÅये वीरगळ उभारÐयाचे आढळते.कोÐहापुरातÐया करवीर तालु³यातील तुळशी आिण भोगावती नदी¸या संगमावर कसबा बीड है छोटसं गाव वसलेलं munotes.in

Page 59

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


58 आहे. कसबा बीडमÅये शेकडो वीरगळ आिण मूतê सापडÐया आहेत. यातील काही मूतê आिण िवरगळीचे महादेव मंिदर पåरसरात Öमारक करÁयात आले आहे. ५.३.२.५ ऐितहािसक नाणी नाÁयांचा अËयास करणारे शाľ Ìहणजे नाणेशाľ होय. नाणी व पदके यांचा अËयास नाणी, टोकन, कागदी मुþा, आिण संबंिधत वÖतू समावेश असलेÐया चलनांचा अËयास Ìहणजे नाणेशाľ. अनेकदा नाणेशाľ हे जुनी नाणी गोळा करÁयाचे छंद Ìहणून मानले जातात. परंतु हे एक िवÖतृत अËयास केले जाणारे शाľ आहे. या शाľात िविनमय करÁयासाठी वापरले जाणारे माÅयम समािवĶ आहे. या शाľात कोणÂयाही माÅयमाचा वापर लोकांĬारे पैसा Ìहणून केÐयास Âयाचा अंतभाªव होतो. जसे कì एक िफरते चलन (उदा. तुŁंगात िसगारेट). िकरिगझ जमातéनी ÿधान चलन एकक Ìहणून घोडे वापरले होते. Âया बदÐयात चामड्यांचा वापर केला. Ìहणून Âयाकाळातील चामडे हे सुĦा नाणेशाľ ÿकारात उपयुĉ असू शकते. अनेक वÖतू अशा कवडी, िशंपले, मौÐयवान धातू , आिण रÂने अनेक शतके वापरली गेली आहेत. या शाľा¸या आधाराने आिथªक िवकास आिण ऐितहािसक समाजाचे आकलन या ÿमुख बाबी ÿकाशात येतात. नाणी ही कोणÂयाही राजवटीचा समकालीन पुरावा होय. नाणी ही कोणÂया ना कोणÂया राजवटीचा राजकìय व सांÖकृितक इितहास समजून घेÁयास मदत करतात. नाÁयांवर राजा, देवदेवता, ÿितके इÂयादी अंिकत केलेली असतात. Âयावłन आपÐयाला तÂकालीन राजा, तÂकालीन सामािजक, आिथªक व धािमªक मािहती समजून येते. तसेच समकालीन भाषा, िलपी, धातू ±ेýातील ÿगती इÂयादीची मािहती िमळते. नाÁयांवरील ÿितकावŁन कले¸या ±ेýातील ÿगतीही ल±ात येते. उदा. समुþगुĮाची वीणावदन करतानाची मुþा, राजाची कला-संगीतिवषयक ŀĶी दशªिवते. नाÁयांचा धातू कोणता? यावłन राºयाची आिथªक िÖथित समजून येते. याचबरोबर परकìय राजवट व Âयां¸याशी असलेÐया Óयापाराचीही मािहती िमळते. नाÁयांवर देवदेवतांची िचýे असतात. Âयावłन Âया काळातील धािमªक िÖथतीवर ÿकाश पडतो. एखाīा राजाची नाणी ºया ÿदेशात सापडतात Âयावłन Âया राजा¸या साăाºय िवÖताराबाबत मािहती िमळते. अशा सवªच ŀĶीने नाणी हे एक महÂवाचे साधन ठरते. ५.३.२.५.१ नाणी व नाणकशाľ नाÁयाचा आकार, Âयाचे नाव व वजन, Âयावरील आकृती, लेख, न±ी, िबंदू, सावकारा¸या खुणा, िवशेष िचÆहे, Âयाचा धातू, ÂयामÅये भेसळ असÐयास Âयामधील भेसळीचे ÿमाण, नाÁयांची मूÐये व Âयां¸या मूÐयांचे परÖपरसंबंध, नाÁयां¸या मुबलकतेवłन वा दुिमªळतेवłन िदसून येणारी देशाची आिथªक िÖथती, िचÆहांवłन ÿतीत होणारी आवड िकंवा भĉì, लेखांवłन समजणारी राजनामे व Âयांचे काल, तसेच Âयांची ®ेķ-किनķ Öथाने, नाणी तयार करÁयाची पĦती इÂयादéचा अËयास Ìहणजे नाणकशाľ होय. भारतात या शाľाचा अËयास एकोिणसाÓया शतका¸या सुŁवातीस जेÌस िÿÆसेपसार´या टांकसाळीवर¸या इंúज अिधकाöयाने चालू केला. पुÕकळ वष¥ तो भारतीय संúहालयातील नाणक िवभागा¸या ÿमुखांनी चालू ठेवला. १९१० साली नाणकशाľा¸या अËयासासाठी ÆयूिमÖमॅिटक सोयायटी ऑफ इंिडया ही संÖथा Öथापन झाली. िह¸यामुळे भारतातील नाÁयां¸या अËयासास गती िमळाली. आता भारतातील बहòतेक संúहालयांत नाÁयांचा संúह असून munotes.in

Page 60

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
59 Âयांचा तेथे अËयास व Âया अËयासाचे ÿकाशन चालते. पािIJमाÂय देशांत या शाľाचे संशोधन व अËयास तेथील सामाÆय जनजागरणानंतर इतर शाľांÿमाणेच चालू झाला. ५.३.२.५.२ नाÁयांची आवÔयकता फार पूवêपासून आजवर व आजही मनुÕयाला आपÐया जीवनातील गरजा भागिवÁयासाठी कराÓया लागणाöया देवघेवीत उपयोगी पडणारे िविवध आकारांचे, पण िनिIJत वजनांचे व मूÐयांचे आिण िविशĶ लेखन िकंवा आकृती अगर दोÆही असलेले सोने, Łपे इ. धातूंचे तुकडे Ìहणजे नाणी असे सवªसाधारणतः Ìहणावयास हरकत नाही. आजवर ²ात झालेÐया नाÁयांसाठी सोने, Łपे, तांबे, लोह इ. शुĦ धातू िकंवा इले³ůम (सोने व Łपे यांचे िम®ण), िबलन (Łपे व तांबे यांचे िम®ण), पोिटन (सोने व Łपे यांचे िम®ण), िपतळ, पंचरस (āाँझ) इ. धातू वापरÐयाचे आढळले आहे. वाटोळा, चौकोनी, चौरस, िचमटा, िवळा, गोल, लंबगोल, चपटा, मधे भोक असलेले असे िविवध आकार नाÁयांत आढळतात. यांवरील आकृतéत खूपच िविवधता आढळते. िनरिनराÑया वनÖपतéची पाने, फुले, फांīा िकंवा वृ±, Âयाभोवतालची कुंपणे, िसंह, वाघ, साप, बैल, मासा, हåरण इ. लहानमोठे पशू गŁड, गंडभेŁंड, घुबड, िगधाड इ. नैसिगªक व काÐपिनक प±ी Öवार झालेले, उभे, बैठे वीर ऊÅवा«गी ľीपुŁष िकंवा Âयांची मÖतके उËया, बैठ्या Öवार झालेÐया देवता इ. अनेक ÿकार¸या आकृती यांवर आढळतात. लेखन असÐयास ते िविवध भाषा व िलपी यांत असून Âयात राजांची उणीअिधक पूणाªपूणª नावे, Âयांची वंशनामे, आडनावे, िविवध कालोÐलेख, धमªúंथांतील िकंवा Öतुितपर वा³ये िकंवा शÊदसमूह असतात. ५.३.२.५.३ नाणकशाľाचे महßव नाणकशाľाचे भारतीय इितहासा¸या तसेच जागितक इितहासा¸या अËयासात अÂयंत महßवाचे Öथान आहे. भारतातील अनेक ÿाचीन राजांचे अिÖतÂव केवळ Âयां¸या नाÁयांमुळे िसĦ झाले आहे. इंडो-úीक, शक, कुशाण, ±ýप, सातवाहन इ. राजवंशांतील िकÂयेक राजे केवळ Âयां¸या नाÁयांमुळे आपÐयाला माहीत झाले आिण Âयामुळेच इ. स. पू. २५० ते इ. स. ३०० या साडेपाचशे वषा«चा इितहास अिधक सुसंगत िलिहता येणे श³य झाले. यांिशवाय संघ, नैगम, जनपद, गण इÂयादéचे अिÖतÂवही Âयां¸या नाÁयांमुळे िसĦ झाले. मालव, िशबी, यौधेय इ. गणराºयांचे ÿदेश आपÐयाला नाÁयां¸या पुराÓयामुळे जवळजवळ िनIJत करता आले. इितहासा¸या भौगोिलक अंगावर नाÁयांमुळेच महßवाचा ÿकाश पडला. नाÁयांवरील देवतां¸या िचýणामुळे मूितªिव²ानाचाही काही अËयास करणे श³य झाले. नाणकशाľाचा पुरावा हे आता भारतीय इितहासाचे एक अनÆयसाधारण महßवाचे साधन बनले आहे, यात शंका नाही. ५.३.२.५.४ नाणी पाडÁयाचे तंý ºया नाÁयांवरील िचÆहे ठशाने ठोकून उमटवीत, Âयांना आहत नाणी Ìहणतात. तीच ÿाचीनतम भारतीय नाणी होत. पुढे इ. स. पू. ितसöया शतकात सा¸यांतून नाणी पाडÁयास सुŁवात झाली. सा¸यांतून नाणी कशी पाडतात याची कÐपना सा¸यां¸या सापडलेÐया अवशेषांवłन येते. हरयाणामधील रोहटक (ÿाचीन रोिहतके) व नौरंगाबाद आिण पंजाबातील सुनेत (िजÐहा लुिधयाना) येथे नाÁयांचे मातीचे साचे फार मोठ्या ÿमाणावर सापडले आहेत. munotes.in

Page 61

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


60 Âयांवłन असे िदसून येते कì, माती¸या ÿÂयेक तबकडीत मÅयभागी एक गोल िछþ असून सभोवती आठ साचे असत. मÅयभागी असलेले िछþ नाÁयां¸या सा¸याची लहान कोरलेÐया पÆहाळीने जोडलेले असे. िछþातून ओतलेला धातूचा रस नाÁया¸या सा¸यात जाÁयासाठी ही योजना होती. या ÿकार¸या तबकड्या एकावर एक ठेवीत. तसे करताना वर¸या तबकडी¸या खालील बाजूवर असलेला साचा आिण खाल¸या तबकडी¸या वर¸या बाजूवरील नाÁयाचा साचा अगदी अचूक एकमेकावर ठेवावा लागे. अशा आठ तबकड्या एकावर एक रचÐयानंतर Âयां¸या बाहेरील बाजूवर मातीचा लेप िदला जाई व नंतर वर¸या बाजूस तबकड्यां¸या मÅयभागी असलेÐया िछþात नरसाÑयाĬारे िवतळिवलेला धातूचा रस ओतीत. हा रस मÅयभागी असलेले िछþ आिण नाÁयाचा साचा यांना जोडणाöया पÆहाळीतून सा¸यापय«त जात असे. या ÿकारे सवª सा¸यांतून रस भरला जाई. तो थंड झाÐयानंतर नाणी काढून घेÁयासाठी सा¸यां¸या तबकड्या फोडाÓया लागत. नाणी काढÐयानंतर ती कानशीने घासून काढावी लागत. सुनेत येथे सापडलेÐया तबकड्या लहान असून Âयांवर ÿÂयेकì एकच नाÁयाचा साचा आहे. कŌडापूर (आंň ÿदेश), त±िशला व नालंदा येथेही नाÁयांचे साचे सापडले आहेत पण Ļा पĦतीने पाडलेली नाणी एकंदरीत कमी असून आहत नाÁयांचे ÿमाण मोठे आहे. मुसलमानी, संÖथानी, यूरो-भारतीय व सÅयाची भारतीय नाणी आहतच आहेत. Ìहणजे पूवê पÞयांवर ÿथम ठशां¸या साहाÍयाने मजकुरादी उठवून मग Âयाचे तुकडे पाडीत. आता यंýा¸या साहाÍयाने ÿथम िविवध आकारांचे तुकडे पाडतात आिण मग Âयांवर मजकुरादéचे ठसे उमटिवतात. ५.३.२.५.५ ऐितहािसक ÿाचीन भारतीय नाणी भारतीय नाÁयांचा जÆम इ. स. पूवª ६ Óया शतकात झाला असे मानले जाते. भारतीय नाÁयांना वषा«पे±ा अिधक जुनी परंपरा आहे. काशी, मगध, गांधार, पांचाल, किलंग या राजवटéनी सवªÿथम नाणी पाडली. ही आहत िकंवा ठसा पĦतीने बनवलेली नाणी होती. ही नाणी चौकोनी, गोल, लंबगोल अशा िविवध आकारांत बनवली जात असत. ही नाणी चांदीची असत. या नाÁयांवर मनुÕयाकृती, पशू-प±ी, हÂयारे, झाडे तसेच चंþ-सूयª िचÆहे आढळतात. मौयª साăाºयात चांदीबरोबरच तांÊयाचीही नाणी पाच िचÆहे अंिकत कłन सुł केली गेली. याच काळात ठसे ठोकून नाणी पाडÁयाऐवजी सा¸यात िवतळलेला धातू ओतून तयार करÁयास सुŁवात झाली. सवाªत जुनी ओतीवकामाची चौकोनी आिण गोल नाणी सापडली आहेत. भारतात मोह¤जोदडो व हडाÈपा येथील उÂखननात नाणी सापडली आहेत. ही नाणी इ. स. पूवª ४ Ãया शतकातील सăाट अशोका¸या काळातील त±िशला येथे सापडली. Âयावर बुĦ, बोधीवृ±, ÖविÖतक अशी नाÁया¸या एकाच बाजूला िचÆहे आहेत. पांचाल राजांनी सवª ÿथम दोन साचे वापłन नाÁया¸या दोÆही बाजूंना िचÆहे उमटवली. गांधार राजांनी Âयात कुशलता िमळवली. इंडोúीक काळात Âयावर अ±रे नŌदली जाऊ लागली. कुशाण राजांनी इ. स. पिहÐया शतकात चांदी आिण तांÊयाबरोबर सोÆयाचे पिहले नाणे पाडले. यांनीच नाÁयांवर संÖकृत भाषेचा ÿथम वापर केला. याच वेळी बाĺी िलपीचा वापरही िदसून येतो. इसवी सना¸या ितसöया शतकातील कौसंबी, अयोÅया, मथुरा इथÐया नाÁयांवर राजांची नावे āाĺी िलपीत आढळतात. गुĮ साăाºयात सोÆया¸या नाÁयांत अचूकता आिण िविवधता आली. चंþगुĮ सăाटाने काढलेÐया नाÁयांवर Âयां¸यासह राणी कुमारीदेवी आढळते. समुþगुĮ सăाटा¸या नाÁयांवर अĵमेध, कुöहाड, िशकार करताना वीणावाī अशा िविवध मुþा िदसून येतात. सातवाहनांनी राजा य² सातकणê याने चांदी आिण तांÊयाबरोबरच िशशाचीही नाणी munotes.in

Page 62

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
61 पाडली होती. साăाºयाने सुवणªहोन ÿचिलत केले. िशवकाळात सोÆयाचा होन, चांदीची 'लारी' व तांÊयाची िशवराई ही ÿमुख नाणी आढळतात. िशवराईवर ®ी राजा िशव आिण दुसöया बाजूला ‘छýपित‘ अशी अ±रे उमटवलेली असत. छýपती िशवाजी महाराजां¸या काळातील नाणी आजही पहावयास िमळतात. ५.३.२.५.६ ऐितहािसक िलिखत नŌदी ÿाचीन भारतीय सािहÂयात नाÁयांचा उÐलेख आढळतो. शतपथ āाĺण, बृहदारÁयक, उपिनषद, अिµनपुराण, मÂÖयपुराण, मनुÖमृती इ. ÿाचीन úंथांत, तसेच पािणनी¸या अĶाÅयायीत व जातक úंथांतही िनÕक, कृÕणल, सुवणª, धरण, शतमान, पुराण, þम, काषाªपण, łÈय ही नाणीवाचक नावे आढळतात. भाÖकराचाया«¸या लीलावतीत ‘गघाणक‘ या पåरमाणाची मािहती आढळते. ल±णाÅय± (टांकसाळ ÿमुख) याने łÈयłप व ताăłप Ìहणजे चांदीची व तांÊयाची नाणी बनवावी, असे कौिटलीय अथªशाľात सांिगतले आहे. कूट łपकारक Ìहणजे खोटी नाणी बनवणारा व łपदशªक Ìहणजे नाणक-परी±क यांची मािहती चाण³या¸या अथªशाľात आढळते. पािणनé¸या अĶाÅयायीत "łÈय" शÊद (कुठÐयाही धातू¸या) िचý-छापलेÐया नाÁया¸या संदभाªत सांिगतलेले आहे. ५.३.२.६. ऐितहािसक िचý व नकाशे मानवास ÿाचीन काळापासून िचýकला आवगत आहे. ÿाचीन मानवापासून गुहेतील िचýकला आढळते. लेÁयामधून कोरलेली िचýे तÂकालीन समाजजीवनाचे ÿितिबंब असतात. Âयामधून तÂकालीन समाजात ÿचिलत असलेले सण, उÂसव, ÿथा परंपरा यांची मािहती िमळते. यािशवाय या गुहा कोरÁया¸या कालखंडातील राजवटीचीही मािहती िमळते. अिजंठ्यातील लेणी िचýकला हे Âयाच उ°म उदाहरण आहे. यावłन आपÐयाला तÂकालीन सामािजक, धािमªक व सांÖकृितक जीवनाची मािहती िमळते. आिदलशाही, कुतुबशाही, मोगलकालीन व राजपूत राजे व सरदार यांची िचýे आज मोठ्या ÿमाणावर उपलÊध आहेत. यािशवाय नाकाÔयां¸या अËयासावłन इितहासकाळात झालेÐया लढायांची व भौगोिलक पåरिÖथतीची पूणª मािहती होऊ शकते. ५.३.२.७ ऐितहािसक लेÁया, चैÂयगृहे व Öतूप पवªत®ेणीत खडक खोदून तयार केलेली गुहागृहे वा ÿÖतरालये नािसकजवळ¸या पांडव लेÁयातील लेखात ‘लेण’ हा शÊद ÿथम आलेला िदसतो. ‘एतच लेण महादेवी महाराज मातामहाराज पतामही ददाित…, ‘लेण’ हा शÊद संÖकृत ‘लयन’ Ìहणजे ‘गृह’ या शÊदावłन आला आहे. लेÁयांना गुहा, गुंफा, शैलगृहे, िशलामंिदरे, ÿÖतरालये अशी अÆय नावेही आहेत. गुहांची िठकाणे डŌगरकपारीत नैसिगªक रीÂया तयार झालेली असतात िकंवा मानवाने डŌगर खोदून ती तयार केलेली असतात. लेणी ही सं²ा सामाÆयपणे मानविनिमªत गुहांना वापरली जाते. अÔमयुगीन मानवाचे वाÖतÓय बöयाच वेळा नैसिगªक रीÂया पुढे आलेÐया ÿÖतरा¸या आडोशानेच होत असे. अशांपैकì काही िनवडक गुहाÖथानांमधÐया खडकां¸या िभंतéवर आिदमानवाने िचýे खोदून आपÐया उÂकृĶ िचýकलेचे नमुने मागे ठेवलेले आहेत. ÿारंभी¸या काळात खोदलेली लेणीही Âया Âया डŌगरां¸या पायÃयाशी असून ती साधी, लहान व ओबडधोबड अशी होती. नंतर¸या काळातील लेणी पवªत®ेणी¸या वर¸या भागांत øमशः munotes.in

Page 63

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


62 आढळतात व अखेर¸या टÈÈयातील लेणी तर माÃयावर कोरलेली आहेत. उ°र अÔमयुगातील िचýयुĉ गुहा अÐतािमरा (Öपेन) एल् कॅिÖतÐलो, ऑदुबतª, लॅÖको, लेझेझी (ĀाÆस) िनऑ (इटली) तुनĽांग (चीन) इ. िठकाणी आढळÐया. तुनह् वांग लेणी अिजंठ्याÿमाणेच बौĦ िभि°लेपिचýांकåरता (इ.स. पाचवे-तेरावे शतक) ÿिसĦ आहेत. या लेÁयांमÅये इंúज पुरातßववे°े सर ऑरेल Öटाइन यांना सु. १५,००० हÖतिलिखतां¸या संúहाचा शोध लागला. Âयांत हीरक सूý (इ.स. ८६८) या आī मुिþत पुÖतकाचा अंतभाªव आहे. अफगािणÖतानमधील बािमयान येथे अनेक शैलगृहे असून, तेथे बुĦा¸या भÓय मूतê आढळतात. लेझेझी व िनऑ या गुहा मµडेलेिनअन काळातील (इ.स.पू.सु. दहा हजार वष¥) असून लेझेझी गुहेतील िचýात बायसन¸या (गवा) हनुवटीखालील गŌडा आिण Âयाची मदार यांतून Âयाची खास वैिशĶ्ये ÖपĶ होतात. ĀाÆस¸या िपरेनीज पवªत®ेणीत आिण दॉर् दॉÆयू खोöयात अशाच काही िचýयुĉ गुहा आढळÐया आहेत. मÅय भारतातील िसंगनपूर, आदमगढ, चøधरपूर, िमझाªपूर, हòशंगाबाद, िलखुिनया, भलदåरया, िवजयगढ, पंचमढी इ. िठकाणी गुहा असून Âयांतून िभि°िचýे आढळतात तथािप या गुहांचा अīािप Ìहणावा िततका सखोल अËयास झालेला नाही. या Óयितåरĉ भीमबेटका येथे अितÿाचीन ÿÖतर गुहा १९५५ मÅये उÂखनन-संशोधनात िव. ®ी. वाकणकर यांना ÿथम आढळÐया. यशोधर मठपाल या त²ा¸या मते येथील िचýशैली चार ÿकारांत खडू (øेऑन), ओली पारदशªक, ओली अपारदशªक आिण तुषार-रंग (Öÿे कलर) – अशी िवभागलेली असून, Âयांपैकì खडू-रंगाची िचýशैली भारतात ³विचतच आढळते. िचýशैली, तंý आिण अÅयारोपण या आधारांवर वाकणकर यांनी येथील िचýांचे सात कालखंड किÐपलेले आहेत. Âयानुसार Âयांचा काळ इ.स.पू. सु. २५००० इतका मागे जातो. अशाच तöहेचे अÔमयुगीन गुहासमूह भारतात आंň ÿदेशातील कुनूªलजवळ िबÐल सुगªम येथे सापडले आहेत. ईिजĮ, जॉडªन इ. देशांतही अशा ÿकारची लेणी आढळतात. ÿाचीन लेÁयांत िवशेषतः ÿागैितहािसक लेÁयांत ÿामु´याने ÿाÁयांची िचýे असून ती िशकार या तÂकालीन ÿमुख जीवनÓयवसायाशी िनगिडत असावीत कारण यूरोपातील गुहांतून रानगवे, रानबैल, हåरणे, रेनिडअर, अÖवल या ÿाÁयांचे व Âयां¸या िशकारéचे िचýण ÿामु´याने िदसते. उ°र काळात मातृकादेवी, सुफलता व ÿजनन यांचीही ÿतीकाÂमक िचýे, तसेच गभªवती, संतितपालक िľया यांची रेखाटने आढळतात. Âयांतील ľीिचýणात लठ् ठ बांधा, अवाजवी Öतन, िवशाल िनतंब आिण जघन ÿदेशाला उठाव िदलेला आढळतो. Âयाचा संबंध सुफलतािवधीशी संलµन अशा कमªकांडाशी असावा, असे िदसते. भारतात खडकांतून कोरलेली सु. १,२०० लेणी आहेत. Âयांतील हजाराहóन थोडी जाÖत लेणी महाराÕůात आढळतात. भारतामधील लेणी जैन, बौĦ आिण वैिदक (िहंदू) अशा िविवध धमªपंथीयांनी कोरलेली आहेत. Âयांत बौĦ धमêयां¸या लेÁयांची सं´या सवाªिधक आहे. ही लेणी कोणÂयाही धमªपंथाची असली, तरी लेÁयांचे ऐिहक व धािमªक असे ÿमुख दोन ÿकार आहेत. ऐिहक लेणी फारच थोडी आहेत. धािमªक ÿसार-ÿचार हाच ÿमुख हेतू सामाÆयतः बहòतेक लेÁयांतून िदसून येतो. या लेÁयांचा सवªसाधारण काळ इ. स. पू. ितसरे शतक ते इ. स. नववे शतक असा मानला जातो. िगåरिशÐपांची ही परंपरा आठÓया-नवÓया, कदािचत दहाÓया शतकापय«तही चालू होती. भारतात मौयªकालात ÿामु´याने सăाट अशोका¸या कारकìदêत (इ.स.पू. २७३-२३२) बौĦ लेणी खोदÁयास ÿारंभ झाला असावा, असे Âया munotes.in

Page 64

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
63 लेÁयांतील कोरी लेखांवłन ²ात झाले आहे. खुĥ अशोकाने ÿाचीन मगध देशात (िबहार राºय) बराबर टेकड्यांत व Âयाचा नातू दशरथ याने नागाजुªनी टेकड्यांत आजीिवक पंथा¸या िभ±ूंकåरता लेणी कोरिवली होती. याच सुमारास भारता¸या इतर भागांत िवशेषतः ओåरसात उदयिगरी आिण खंडिगरी येथे तिमळनाडूत महाबलीपूर व गुजरात-काठेवाडात जुनागढ, ढांक इ. िठकाणी िवशाल खडकांतून लेणी खोदलेली आढळतात. भारतात पूणªतः िहंदू धमाªशी संबĦ असा एखादाच लेणीसमूह आढळतो. वेłळसार´या िठकाणी तर बौĦ, जैन व िहंदू असे गुफांचे तीन Öवतंý समूह आढळतात. बौĦ लेÁयांत चैÂय आिण िवहार असे दोन ÿकार आढळतात. जैन लेÁयांमÅये चैÂयगृह नाही आिण वैिदक लेÁयांत चैÂयगृह आिण िवहार ही दोÆही नाहीत. Âयामुळे वैिदक लेणी बहòतांशी उÂकìणª देवालय-ÿासादा¸या Öवłपाचीच आहेत. भारतात खोदलेÐया लेÁयांमÅये बौĦ लेÁयांइतकì वैिदक वा िहंदू लेणी ÿाचीन नाहीत. जी आहेत ती ÿामु´याने वेłळ, जोगेĵरी, मंडेĵर, पाताळेĵर, आंबेजोगाई, घारापुरी (महाराÕů) बादामी (कनाªटक) महाबलीपुर (तिमळनाडू) उदयिगरी (मÅयÿदेश) इ. िठकाणी आढळतात. या सवा«त कलाÂमकते¸या ŀĶीने वेłळ येथील लेणी िवशेष ल±णीय आहेत. Âयांतील ब-याच लेणी बौĦ िवहारा¸या धतêवर कोरलेली असÐयाचे िदसते. यांत शैव, वैÕणव पंथांशी संबंिधत अनेक िशÐपे आहेत. रावणकì खाई, रामेĵर, दशावतार, सीतेची नहाणी ही वेłळ येथील उÐलेखनीय िहंदू लेणी होत. वेłळ येथील कैलास लेÁयाचा अिĬतीय सुरेख शैलमंिदर Ìहणून उÐलेख करतात. हे िशवमंिदर अखंड खडकातून सभोवताल¸या ओवöयांसह खोदून काढलेले आहे. शैलमंिदर या िशÐपÿकाराचे हे लेणे ही सवा«त पåरणत अवÖथा होय. मÅय ÿदेशातील िभलसा शहराजवळ उदयिगरी येथे एकूण वीस लेणी आहेत. Âयांपैकì दोन जैन गुंफा ओत. उवªåरत लेणी िहंदू धमाªशी संबĦ असून गुहा øमांक पाच तेथील वराहावतारा¸या िशÐपासाठी ÿिसĦ आहे. वराहाची मूतê सु. तीन मी. उंच असून Âया¸या दंताúावर ľीłपधाåरणी पृÃवी आहे. वराहाचे शरीर भ³कम असून Âया¸या अंगÿÂयंगातून सामÃयª व चैतÆय ओसंडत आहे, असे वाटते. Âया¸याजवळच āÌहा, िशव, य±, िकÆनर इÂयादé¸या सुबक मूतê असून Âया पृÃवी-उĦाराबĥल आनंद Óयĉ करताना दशªिवलेÐया आहेत. हे गुĮकालीन कलेचे एक अÿितम िशÐप आहे. गुहा øमांक सहात िवÕणू¸या उËया दोन मूतê आहेत. Âयांत Âयाची आयुधे ÖपĶ दशªिवलेली असून िवÕणूने कौÖतुभमिणहार, वैजयंती इ. माला घातलेÐया असून अÆय अलंकारही मूितªकाराने सूàम रीÂया कोरलेले आहेत. यांिशवाय या गुहेत दोन ओबडधोबड गणेश-मूतê आहेत. अशाच गणेशा¸या सुबक मूतê गुहा øमांक तीन व सतरा यांत आढळतात. गणपती¸या मूितªिशÐपास गुĮकाळात येथूनच ÿारंभ झाला असावा, असे बहòतेक कलासमी±क मानतात. सहाÓया गुहे¸या ÿवेशĬारातील Ĭारपालही आकषªक वाटतात. कनाªटकातील बादामी (िवजापूर िजÐहा) जवळ¸या डŌगरात चार लेणी आहेत. चालु³यांनी ती इ. स. सहाÓया शतकात खोदली असून Âयांपैकì ÿÂयेकì एक शैव व जैन आहे. उवªåरत दोन लेणी वैÕणव आहेत. येथील वैÕणव लेणी मंगलेश चालु³य राजा¸या काळी इ. स. ५७८ ¸या सुमारास खोदली, असे तेथील िशलालेखावłन ²ात होते. Âयात शैव संÿदाया¸या मूतê आढळतात. दि±ण भारतात सातÓया-आठÓया शतकांत ÿÖतरातून मंिदरे, मंडप व रथ खोदून काढÁयाची वाÖतुपĦती ÿचिलत होती. गुंतूर व िýचनापÐली या िजÐĻांत काही मंडप आढळतात. मंडप Ìहणजे डŌगरा¸या दशªनी भागात कोरलेली वाÖतू आिण रथ Ìहणजे Öवतंý पाषाणात कोरलेले एक पाषाणी मंिदर. तिमळनाडूतील महाबलीपुर येथील वराह, मिहषा munotes.in

Page 65

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


64 सुरमिदªनी, धमªराजमंडप, कृÕणमंडप, पंचपांडवमंडप या पाच गुहांत पÐलवां¸या अिभजात व पåरणत िशÐपशैलीचा आिवÕकार आढळतो. यात मंडप-रथ ही संकÐपना पूणª अवÖथेत पोहोचलेली िदसते. येथील शैलोÂकìणª रथ ÿ´यात आहेत. Âयांपैकì काही दोन वा तीन मजलीही भासतात. मिहषासुरमिदªनी लेÁयातील Öतंभ वैिशĶ्यपूणª असून या गुहेतील हंसां¸या रांगांचे अलंकरण ल±णीय आहे. या लेÁयातील शेषशायी िवÕणू व मिहषासुरमिदªनी ही िशÐपे कलाÂमक आहेत. या िशÐपांचे रथ हे नाव साथª वाटते, कारण पाहणाöयाला Âयांची गितमानता ÿÂययाला येते. तेथूनच जवळ २९.२६ मी. लांब व सु. १३.१० मी. Łंद असा िवÖतीणª िशÐपपĘ असून तो िवशेष उÐलेखनीय आहे. Âया¸या फटीत नाग-नागीण यांची अपोिÂथत िशÐपे कोरलेली असून, एका बाजूला एक जटाधारी पुŁष तप करीत असलेला दाखिवलेला आहे. ती अजुªनाची ÿितमा आहे, असे काही त² मानतात, तर गंगेला पृÃवीवर आणÁयासाठी भगीरथाने केलेÐया तपIJय¥ची ती मूतê (गंगावतरण) आहे, असे इतरांचे Ìहणणे आहे. Âया खडकावर ह°ी, वाघ, िसंह, य±, सूयª, गंधवª, चंþ, अÈसरा इÂयादé¸या मूतê कोरलेÐया आहेत. या गुहांतून पÐलवां¸या इ. स. सहाÓया-सातÓया शतकांतील þािवड िशÐपशैलीचे सुंदर िम®ण या रथिशÐपात झालेले आढळते. महाराÕůात वेłळÓयितåरĉ मुंबईजवळ जोगेĵरी व घारापुरी येथे िहंदू गुंफा आहेत. Âयांपैकì घारापुरी येथे पाच लेÁयांचा समूह असून ही लेणी राÕůकूटां¸या वेळी इ. स. आठÓया-नवÓया शतकांत खोदली असावीत, असा त²ांचा कयास आहे. या लेÁयांतील बहòतेक सवª िशÐपे िशवा¸या जीवनाशी िनगिडत असून ही शैव लेणी रचनासŏदयाªत सीतेची नहाणी या वेłळ¸या लेÁयासारखीच आहेत. तेथील िýमूतê िशÐप आिण कÐयाणसुंदरमूतê या िवलोभनीय असून कलेितहासात Âयांना आगळे Öथान ÿाĮ झाले आहे. िहंदू लेÁयांÿमाणेच जैन लेÁयांचे ÿमाण भारतात कमी आहे. ही लेणी ÿामु´याने ओåरसातील भुवनेĵरजवळ उदयिगरी-खंडिगरी येथे, तसेच कनाªटकातील ऐहोळे व बादामी (िवजापूर िजÐहा) आिण महाराÕůातील चांदवड, अंकाई-टंकाई (नािसक िजÐहा), आंबेजोगाई, धारािशव (उÖमानाबाद िजÐहा), वेłळ (औरंगाबाद िजÐहा) इ. आढळतात. उदयिगरी येथे किलंग देशातील पाचशे मुनी मो±ाला गेले, असा जैन पुराणात उÐलेख आहे. Âयामुळे हे जैनांचे पिवý तीथªÖथान (अितशय±ेý) Ìहणून ÿिसĦ आहे. महावीरानेही या Öथानाला भेट िदली होती, असा समज आहे. या पवªत®ेणé¸या पåरसरात साठांवर मौयªकालीन गुंफा आहेत. उदयिगरीवरच पÖतीस लेणी आहेत. येथील काही लेणी अनेक मजÐयांची असून ÂयांमÅये पुÕकळ िशÐपे आहेत. लेÁयांतील Öतंभ आिण तÂसंलµन िशÐपे उÂकृĶ आहेत. अलगपुरी, जय-िवजय, राणी, गणेश, Öवगª, मÅयपाताळ इ. ÿिसĦ गुंफा आहेत. गणेश गुहे¸या बाहेर दोन अजľ ह°ी आहेत. येथील हाथीगुंफेत किलंगचा राजा खारवेल याचा सुÿिसĦ िशलालेख आहे. या सवª गुहांत मूतê कोरलेÐया आहेत. उदयिगरीजवळच खंडिगरी असून ितथे वर व खाली पाच गुहा आहेत. िशखरावर जैन मंिदर आहे. जवळच इंþकेसरी गुंफा असून ित¸या मागील एका गुहेत चोवीस तीथ«करां¸या ÿितमा कोरलेÐया आहेत. ऐहोळे येथे मेगुती टेकडीवर मेनाबÖती नावाचे लेणे खोदलेले असून Âयात िवशेष उÐलेखनीय मूितªकाम नाही. फĉ पाĵªनाथाचे, Âया¸या शासनदेवतांसह (धरण¤þ, पĪावती) अपोिÂथत िशÐप आहे. बादामी येथे वैÕणव गुहेजवळच उंच जागी उ°रािभमुख जैन लेणे असून Âयातील िसंहासनािधिķत महावीराची मूतê ल±वेधक आहे. िभंतीवर गोमटेĵर व पाĵªनाथ आिण Âयांचे सेवक तसेच काही तीथ«कर यां¸या मूतê आहेत. अंकाई-टंकाई व चांदवड येथे जैन लेणी असून Âयांत कोरीव काम केलेले आहे ही लेणी सÅया भµनावÖथेत आहेत. मराठावाड्यातील आंबेजोगाई व उÖमानाबाद (धारािशव) येथे िहंदू-जैन लेणी असून यांपैकì munotes.in

Page 66

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
65 िहंदू लेणी उÖमानाबाद शहराजवळ सुमारे ५ िकमी. वर असून ती ‘चांभार लेणी’या नावाने ÿिसĦ आहेत. Âया¸यापुढे सु. १८ िकमी. वर डŌगरात असलेली उ°रािभमुख चार व ईशाÆयािभमुख तीन अशी सात जैन लेणी धारािशवची लेणी Ìहणून ÿिसĦ आहेत. ती करकÁड-चåरउ या अपĂंश आिण बृहÂकथाकोष या संÖकृत úंथांनुसार, तसेच जेÌस बज¥स यां¸या मते जैन धमाªची Ìहणून विणªली आहेत. Âयांचा काल इ. स. ५० ते ५०० असा पुरातßव² मानतात. येथील पाĵªनाथ तीथ«करां¸या भÓय ÿितमा ÿिसĦ आहेत. अलीकडे म. के. ढवळीकरांसारखे काही त² धारािशवची लेणी ही बौĦ संÿदायाची असावीत, असे मत मांडतात तथािप वा. िव. िमराशी व अÆय संशोधकांनी तेथील वाÖतुिशÐपादी पुराÓयांवłन ती जैनच असÐयाचे ÿितपादन केले आहे. वेłळ येथील आठÓया-नवÓया शतकांतील जैन लेणी नावाजÁयासारखी आहेत. Âयांपैकì इंþसभा व जगÆनाथसभा नामक लेणी ÖथापÂय व िशÐप ŀĶ्या ÿे±णीय आहेत. तेथील Öतंभांचे ÿकार, Âयांवरील कलाकुसर आिण रेखीव िशÐपकाम डोÑयात भरÁयासारखे आहे. सांची, भारहòत, अमरावती, काल¥, भाजे, नागजुªकŌडा इ. िठकाणी Öतूप व चैÂय बांधले गेले आहेत. हे Öतूप बुĦां¸या अिÖथ अवशेषावर बांधले गेले आहेत. पिIJम महाराÕůातील भाजे, कŌडणे, जुÆनर, बेडसे व नािशक, काल¥, काÆहेरी यािठकाणी बौĦ लेणी कोरली आहेत. या सवªच Öतूपावर बुĦा¸या जीवनातील कथा, िहंदू देवदेवता, य± यि±णी, वृ±वÐली, पशुप±ी, राजे, सामÆय ľी पुŁष यांची िचýे कोरली आहेत. यावłन Âया काळातील वेशभूषा, केशभूषा, अलंकार, धािमªक व सांÖकृितक जीवन याची मािहती िमळते. ही मािहती समकालीन असÐयाने Âयाची गणना ÿाथिमक साधनात करावी लागते. महाराÕůात बौĦ धमाª¸या ÿसारास ÿारंभ झाÐयानंतर तेथील िभ±ूंची सं´या वाढू लागली आिण Âयां¸या राहÁयाकåरता िवहार, धमōपदेशाकåरता चैÂयगृहे आिण पूजेसाठी Öतूप पवªत®ेणéतून खोदÁयात आले. महाराÕůातील लेणी आिण Âयांतील कोरीव लेख हे या धमªÿसाराचे ŀÔय दाखले होत. वाÖतुशाľŀĶ्या बौĦ लेÁयांचे तीन ÿमुख ÿकार पडतात : (१) Öतूप, (२) िवहार व (३) चैÂयगृह. Öतूप Ìहणजे पूºय Óयĉì¸या अवशेषांवर उभारलेला व दगड, माती, िवटा यांनी बांधलेला िकंवा खडकात खोदलेला बिहगōल वाÖतुÿकार होय. यालाच ‘डागोबा’, धातुगभª, चैÂय Ìहणतात. हीनयान पंथीय अनुयायांनी उभारलेले Öतूप ओबडधोबड व साधे असून महायान पंथीयांनी चैÂयगृहातील Öतूपाला िशÐपांनी अलंकृत करÁयाचा आिण दशªनी भागावर बुĦाची मूतê कोरÁयाचा ÿघात पाडला. Öतूपावर हिमªका असून तीवर एकावर एक अशी तीन छýे उभारलेली असत. अमरावती, नागाजुªनकŌडा, बोधगया, भारहóत, मथुरा, सांची, सारनाथ येथील तोरणे िशÐपपĘांनी अलंकृत आहेत. यांतील काहéची मोडतोड झाली आहे. munotes.in

Page 67

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


66 ३.२.८ भौगोिलक ऐितहािसक मािहती भूगोल व इितहास हे दोÆही परÖपर पूरक आहेत. Âयामुळे इितहासाचा अËयास करताना भूगोलाची मदत होते. कारण इितहास हा भूगोला¸या साहाÍयाने घडत असतो. जी घिटते घडतात, ÿसंग घडतात Âयाचा उÐलेख समकालीन िलिखत कागदपýातून येत असतो. भौगोिलक पåरिÖथती शेकडो वष¥ फारसा बदल होत नसतो. Âयामुळे घटनाÖथळी जाऊन इितहासाचे अवलोकन करता येते. यािशवाय मूतê, हÂयारे व अवजारे, शľाľे Öमारके ही इितहासाची अिलिखत ÿाथिमक साधने आहेत. ही सवª अिलिखत ÿाथिमक साधने इितहासलेखन ÿिøयेत महßवाची आहेत. कारण एक ती सहजासहजी नĶ होत नाहीत. दोन ती Âया Âया काळात तयार झालेली Ìहणजेच समकालीन असतात. तीन Âयात सहजा सहजी फेरफार करता येतील अशी नसतात. ५.४ इितहासाची दुÍयम साधने ºया साधनात घटनांचे लेखन करणारा घटक, घटनांचा ÿÂय± सा±ीदार नसतो. परंतु ÿÂय± सा±ीदारा¸या सांगÁयावŁन घटनेची मािहती देतो. अशा साधनास दुÍयम साधने Ìहणतात. एखाīा Óयĉìची Öमरणशĉì िकतीही चांगली असली, तरी केवळ ऐकìव मािहती¸या आधारे केलेÐया िलखाणात ती पुणªपणे सÂय येÁयाची श³यता कमी असते. यामुळे अशा साधनांना दुÍयम Ìहणतात. एखादी घटना घडून गेÐयानंतर अनेक वषा«नी केवळ Öमरण शĉì¸या आधारे िलिहलेले úंथ, गतकालीन घटनेबाबत केवळ मािहती¸या आधारे िलिहलेले úंथ, ÿाथिमक Öवłपा¸या साधनांची िचिकÂसा कłन िवĵासाने ठरलेÐया पुराÓयां¸या आधाराने िवषयाची तकªसंगत मांडणी कłन िलिहलेले úंथ यांचा समावेश यामÅये होतो. ÿाथिमक साधनांवरच दुÍयम साधने अवलंबून असतात. या साधनांना दुÍयम ÌहणÁयाची कारणे Ìहणजे अशा साधनांमधून संबंिधत लेखकाचे Öवत:चे मत डोकावÁयाची श³यता असते. इितहासा¸या मूळ साधनाचा अथª आपÐया मतानुसार लावÁयाची श³यता असते. दुÍयम साधनांमधील वÖतूिनķता तपासताना काळजी ¶यावी लागते. काही महßवाची दुÍयम साधने खलीलÿमाणे ५.४.१ बखर बखर शÊदाची उÂपती अरबी शÊद खबर (बातमी, वृ°ांत) पासून झालेली आहे. मराठां¸या काळात बखर हा शÊद मािहती देणाöया अथाªने Łढ झाला आहे. अशी मािहती अथाªतच ऐितहािसक Óयिĉ व घटनां¸या िवषयी असते. अनेक वेळा चåरýनायका¸या हòकूमावłन बखरकाराकडून िलहóन घेÁयात येत असे. तथािप बखरकार एका िविशĶ प±ाचे असÐयाने Âयांचा इितहास प±पतीपणे िलिहला जात असे. Öवयकìयांची Öतुती व परकìयांची िनंदा असे. तरीही राजकìय ÖवŁपा¸या इितहास लेखनाची परंपरा¸या ŀĶीने Âयांचे महÂव आहे. शालीवाहन बखर ही सवा«त जुनी बखर आहे. िव. का. राजवाडे यां¸या मते इ.स १८१८ पय«त सुमारे अडीचशे बखरी िलिहÐया गेÐया. इितहासा¸या ŀĶीने महÂवा¸या असलेÐया ७० बखरी ÿिसĦ झाÐया आहेत. 'बखर' या शÊदाचा कोशातला अथª हकìकत, बातमी, इितहास, कथानक, चåरý असा आहे. हा शÊद 'खबर' या फारशी शÊदापासून वणªÓयÂयासाने आला असावा. बखरी ºया काळात िलिहÐया गेÐया Âया काळात मराठी भाषेवर फारशी भाषेचे असलेले वचªÖव ल±ात घेता वरील munotes.in

Page 68

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
67 ÓयुÂप°ी बरोबर असावी असे वाटते. िव. का. राजवाडे यां¸या मते 'बख-बकणे, बोलणे' या शÊदापासून बखर शÊद मराठीत आला असावा. बखरी Ìहणजे चåरýúंथ होय. बखरीचे लेखन िवशेषत: उ°रकालीन झालेले आहे. बखरीमÅये परंपरेने आलेली मािहती गोळा करÁयाचा ÿयÂन केलेला असतो. बखर ही साधारणपणे राजा¸या आ²ेÿमाणे िलिहली जात असे. Âयामुळे बखरीचा िवषय हा राजा व राजकìय घटना यांची मािहती सांगणे हा असतो. बखरकारांनी काळ, Óयĉì व Öथळ यांचा िवपयाªस केला आहे. बखरकार आपÐया Óयĉìरेखेला िजवंतपणा आणÁयासाठी Öवरिचत व काÐपिनक संभाषणे घालत असे. बखरीमÅये जरी अनेक दोष असले तरी एक ऐितहािसक साधन या ŀĶीने Âयाचे महßव नाकारता येत नाही. बखरéचे ऐितहािसक कालखंडा¸या ŀĶीने िशवपूवªकलीन बखर, िशवकालीन बखर व पेशवेकालीन बखर अशी वगªवारी केली जाते. बखरéची वगªवारी पुढीलÿमाणे करता येते. (१) चåरýाÂमक (िशवाजी, संभाजी, āÌहोþÖवामी यां¸या बखरी) (२) वंशानु चåरýाÂमक (पेशÓयांची बखर ,नागपूरकर मोसÐयांची बखर), (३) ÿसंग-वणªनाÂमक (पािणपतची बखर, खरड्या¸या Öवारीची बखर), (४) पंथीय (®ीसमथाªची बखर) , (५) आÂमचåरýपर (नाना फडनीस, गंगाधरशाľी पटवधªन, बापू काÆहो यांची आÂमवृ°े), (६) कैिफयती (होळकरांची थैली, होळकरांची कैिफयत), (७) इनाम किमशनसाठी िलिहलेÐया बखरी (काही कराणे), (८) पौरािणक (कृÕणजÆमकथा बखर), (९) राजनीितपर (आ²ापý) वगैरे. सवªसामाÆयपणे कोÁयातरी राजकìय ÿमुखा¸या आ²ेवłन बखरéचे लेखन झालेले िदसते. मुसलमानी तबाåरखांचा हा पåरणाम असावा. ‘‘साहेबी मेहरबानी कłन सेवकास......आ²ा केली’’ अशी सभासदा¸या बखरीची सुłवात िकंवा भाऊसाहेबां¸या बखरीतील ‘‘पýी आ²ा आली कé िहंदुपद (®ी राजा) शाहó छýपती यांचा ÿधान मु´य आिदकłन सवाल± फौजेिनशéही भाऊगदê होऊन Èयादेमात कैशी जाली हे सिवÖतर वतªमान िलहावयास आ²ा केली’’. हा ÿारंभीचा मजकूर पोÕयाने पोषकास उĥेशून िलिहलेला आहे. तसेच पािणपत¸या बखरीचा कताª रघुनाथ यादव गोिपकाबाईं¸या आ²ेवłन ती बखर िलिहÐयाचे नमूद करतो. ताÂपयª, बहòतेक बखरéचे लेखन पोÕय पोषकभावाने झालेले आहे. बखरीचे दुसरे वैिशĶ्य Ìहणजे Âयांची सुłवात आिण शेवट ही दोÆही पौरािणक पÅदतीची असतात; िशवकालिवषयक अनेक बखरीत Óयĉì¸या वा घटने¸या वृ°ांताची सुłवात सृĶी¸या उÂप°ीपासून कłन नंतर ÿाचीन राजां¸या वंशावळी िदÐया जातात; तसेच Âयांचा शेवट इĶ कामनापूतê¸या फल®ुतीने होतो. उदा.,, जे लàमीवंत असतील ते िवशेष भाµयवंत munotes.in

Page 69

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


68 होतील. यशÖवी असतील ते िदिµवजयी होतील. येणे-ÿमाणे सवª मनोरथ पूणª होतील (सभासदाची बखर). वैिशĶ्यपूणª लेखनशैली हा बखरéचा एक ÿमुख गुण Ìहणता येईल. ÿौढ पण रसाळ भाषा सवªच बखरीत कमी अिधक ÿमाणात आढळते. आलंकाåरक भाषेचाही उपयोग केला जातो; आिण विणªत शूर वीरला कणाªजुªनाची उपमा िदली जाते, तर युÅदÿसांगाला भारतीय युÅद Ìहटले जाते. बखरलेखन वाđयीन गुणांनी युĉ होते ते Âयामुळेही. भाऊसाहेबांची बखर िकंवा िचटिणशी बखरी यांत याचा उ°म ÿÂयय येतो. काही बखरéत िशिथल वा³यरचनाही आढळते. हे सारे बखरनवीसा¸या लेखनÿभुÂवावर अवलंबून असते. दीघª वा³यरचनेपे±ा लघु वा³यरचनेकडे सवªच बखरकारांचा अिधक कल असतो. लहानलहान सुटी वा³ये बखरéत अथपासून इितपय«त आढळतात. अशा रचनेची वा³ये अिधक पåरणामकारक असतात. भाऊसाहेबांची बखर अशा वा³यांमुळेच आकषªक झाली आहे. अलंकरणांचा हÓयास आिण दीघª वा³यरचनेची उदाहरणेही िचýगुĮा¸या बखरीत वा तÂसम काही अÆय बखरीत आढळत असली, तरी छोटी वा³ये हा बखरéचा एक खास गुण Ìहणता येईल. तसेच ÿचिलत मराठीतील ‘कì’ ऐवजी ‘जे’ चा वापर, तसेच तृतीयाÆत कÂयाªने वा³य सुł कłन नंतर ते कतªरी ÿयोगात संपवÁयाची उदाहरणे िवशेष आढळतात. ‘‘भाऊसाहेब यांणé मुकाम कłन तेथे रािहले’’, ‘‘याÿमाणे विकलान¤ खचीत कłन माघार¤ आले’’ इÂयादी. ५.४.२ कुळकटी / कुळांचा इितहास ऐितहािसक कुळां¸या इितहासासंबंधी िटÈपणे Ìहणजे कुळकटी. इितहासÿिसĦ कुळां¸या कुळकटी िलिहÁयाची पĦत होती. यामÅये एखाīा कुळाचा उदय िवÖतार व हास कसा झाला याची मािहती असते. कुळकटीमÅये एकाच घराÁयाची मािहती असÐयाने ÂयामÅये सरिमसळ नसते. कुळकटी तयार करताना परंपरेची व दĮरातील मािहतीची मदत घेतली जात असे. ÿÂयेक घटना केÓहा व कशी झाली यासंबंधी ÖपĶ उÐलेख केलेला असतो. एखाīा - घराÁयाचे िवभाजन झाले तर Öवतंýपणे कुळकटी िलहीत असत. अपवादाÂमक पåरिÖथतीत या कुळकटी राजा¸या िकंवा सरदार¸या कानावर तøारी घालÁयासाठी िलहीलेÐया असतात. बखर सािहÂयापे±ा याची िवĵसनीयता अिधक असते. ५.४.३ वंशवेल व बाडे वंशवेल एखाīा घराÁयाची वंशावळ सांगणारी असते. कुळाचा इितहास सांगÁया¸या हेतूने वंशवेल तयार केलेली असते. वंशवेलीचा øम डावीकडून उजवीकडे िलिहÁयाची पĦत आहे. पण िशवकलीन वंशवेली उजवीकडून डावीकडे िलहीलेÐया आढळतात, वंशवेलीतील नावे तीच तीच येत रािहÐयाने काही वेळा अडचण येते. वंशवेलीची सुरवात āÌहदेवा¸या नावाने होत असते. इितहासकाळात छापÁयाची कला अिÖतÂवात नसÐयाने मोठमोठे úंथ न³कल कłन संúही ठेवÁयाची पĦत होती. अशा úंथांना 'बाड' Ìहणत या बाडांमÅये काही िनवडक ऐितहािसक ÿसंग, राजे, पादशाह यां¸या कारिकदê¸या कालगणती, मंýतंý, शक-सन याबाबतची मािहती असते. munotes.in

Page 70

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
69 ५.४.४ ऐितहािसक महजर व कåरने ऐितहािसक महजर, कåरने ही कागदपýे Æयाय िमळिवÁया¸या व देÁया¸या उĥेशाने तयार केलेली असतात. यामÅये ÿÂये± पुरावा असतोच असे नाही. पण Âयामधील मजकूर साधार िलिहलेला असतो. महजर Ìहणजे महालाना िकंवा कसÊयात पंचाईत िकंवा मनसुबी झाली. कåरने Ìहणजे वादी यां¸याकडून हिकगत िलहóन घेणे. महजर व करीने या¸यातून इितहासाची अÓवल मािहती िमळू शकेलच असे नाही. महजर हे Æयायिनवाड्याचे कागदपý असे. महजरात दोÆही बाजूंची मते नŌदवून कłन सादर केलेÐया कागदपýांची न³कल असे. कåरने हे साधारणता एखाīा घराÁया¸या जिमनी¸या मालकìबĥल िकंवा वतनाबĥल मािहती देतात. कåरना सादर केÐयानंतर कामदार िकंवा गोत पंचायत एकý बसून चौकशी करीत व मग कåरÆयात िलिहलेली मािहती सुधाłन िलहीत असत, गोत सभेत चचाª झाÐयानंतर महजर करीत व महजर झाले Ìहणजे वाद संपला असे समजÁयास हरकत नाही. एकंदरीत महजर व कåरने यां¸यातील मािहती गुÆहे व Æयायदानाचे Öवłप याची मािहती देतात. ५.४.५ शकावÐया पाIJाÂय देशातील 'अॅनÐस' सारखी घटनांची संगतवार, कालøमानुसार नŌद करÁयाची परंपरा Ìहणजे शकवÐया होय. मÅययुगीन कालखंडात दोन ÿकार¸या शकावÐया आढळतात. एक Ìहणजे पौरािणक परंपरा असलेली व दुसरा ÿकार Ìहणजे ºयात संबिधत घराÁया¸या राजकìय घडामोडéचा तपशील िदलेला असतो. शकवÐया Ìहणजे एकादे घराणे िकंवा Óयĉì यांचे चåरý देणारे साधन होय. उदा. जेधे शकवली. शकावÐयाचे वैिशĶ्य Ìहणजे मÅययुगीन कालखंडात काही महßवा¸या राजकìय घडलेÐया घडामोडéची ितथी वार यानुसार नŌद कłन ठेवलेली असते. Âयामुळे इितहास लेखनात शकावÐयाना महßव आहे. ५.४.६ तवारीखा ऐितहािसक तवारीखा Ìहणजे िवजयगाथा होय. इितहास Ìहणजे ÿभावी Óयĉéचे कायªकतुªÂव अशी भूिमका घेऊन राजाचे Öतुतीपर लेखन केले गेले. Öवतः सुलतानांनाही काही तवारीखा िलहीलेÐया आहेत. राजा®ायाने या तवारीखा िलिहÐयामुळे Âयात दैवी वरदान, राजाचे शौयª, कतुªÂव, पराøम असे Óयिĉिनķ वणªन येते. इ.स. १२ Óया शतकानंतर अरेिबक व पिशªयन भाषेत तवारीखा िलिहÁयाची ÿथा łढ झाली. ५.४.७ ऐितहािसक पोवाडे व काÓये पोवाडे व काÓये यांचा इितहासा¸या दुÍयम साधनांमÅये समावेश होतो. कारण यांची रचना वैयिĉक पातळीवर केली जाते. कवी व शाहीर यांची ºया Óयĉìवर व घटनेवर भावना असते अशाच घटना व Óयĉìबĥल ते ÿेम व आदर भावनेने काÓय करतात, Âयाला पोवाडे Ìहणतात. पेशÓयां¸या काळात राम जोशी, अनंत फंदी, होणाजी बाळा इ. शाहीर होऊन गेले. Âयाचे काÓय व पोवाडे इितहासलेखनासाठी महßवाचे असले तरी Âयांना दुÍयम साधन मानल जाते. munotes.in

Page 71

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


70 ५.४.८ ऐितहािसक Ìहणी एखाīा ऐितहािसक ÿसंगाचा जनमाणसावर ÿभाव पडत असतो. ऐितहािसक ÿसंगावłन Ìहणी तयार होत असतात. िशवकालीन काही ÿसंगा¸या Ìहणी या आजपय«त िटकून आहेत. उदा. 'होता िजवा Ìहणून वाचला िशवा', 'आधी लगीन कŌडाÁयाचे मग रायबाचे', 'गड आला पण िसंह गेला', 'बच¤गे तो और भी लड¤गे' या Ìहणी ऐितहािसकŀĶ्या फार महßवाचे साधन नाही पण यावłन एखाīा ऐितहािसक ÿसंगाचा पåरणाम ल±ात येतो. ५.४.९ ऐितहािसक खंडकाÓये हा काÓयाचाच एक ÿकार आहे. अशा खंडकाÓयात एखाīा राजाबĥल Âया¸या जÆमापासून ते Âया¸या मृÂयूपय«त¸या जीवनाचा आढावा काÓयाÂमक पĦतीने घेतला जातो. खंडकाÓयात एखाīा दीघªकाळ चाललेÐया युĦाबĥल मािहती िदली जाते. राजे लोक कवéना राजा®य देत व Âयां¸याकडून खंडकाÓये िलहóन घेत. पण याचा समावेश दुÍयम साधनात होतो. कारण Âयां¸या रचनेत वाÖतवापे±ा कÐपनेचा भाग अिधक असतो. ५.४.१० चåरýúंथ इितहासÿिसĦ Óयĉéचे िलिहलेले चåरý हे ही इितहासाचे दुÍयम साधन आहे. कारण ºया लेखकाने हे चåरý िलिहलेले असते Âया लेखकाने Âया Óयĉìस पािहलेले नसते. पण उपलÊध पुरावे िकंवा कागदपýां¸या आधारे चåरý िलिहले जाते. ÿाचीन व मÅययुगीन कालखंडमÅयेही अनेक चåरýúंथ िलिहले गेले. उदा. बाणभĘाचे 'हषªचåरý' कवी परमानंदचे 'िशवचåरý', अबुल फजल याचे 'अकबरनामा' इÂयादी. पण हे सवª चåरýúंथ Óयिĉिनķ व Öतुतीपर आहेत. Âयामुळे या चåरýúंथाचा समावेश दुÍयम साधनांमÅये केला जातो. ५.४.११. ऐितहािसक नाटके व कादंबरी ऐितहािसक घटनांवर आधाåरत नाटके व कादंबöया िलिहÁयाची पĦत आहे. उदा. िवशाखा द° यांनी िलिहलेले 'मुþारा±स' यािशवाय कािलदास, भास यांची नाटके ÿिसĦ आहेत. ऐितहािसक नाटके व कादंबöया या ÿामु´याने ऐितहािसक Óयĉì, घटना यां¸यावर अवलंबून असतात. परंतु ऐितहािसक नाटके यांना दुÍयम साधनांचा दजाª आहे. कारण नाटक Ìहणजे इितहासúंथ नÓहे. नाटकातील ÿसंग, पाý, घटना व संवाद या काÐपिनक असतात. कादंबरीकार आपÐया सामÃयाªनुसार पाýे ÿसंग रंगवीत असतो. मूळ ऐितहािसक साधनांचा आधार घेऊन कादंबरी िलिहली जाते. ५.४.१२ ऐितहािसक वतªमानपýे इितहासलेखनामÅये वृ°पý या संदभª साधनाचा दुÍयम साधनामÅये समावेश होतो. पुरावा िकंवा आधार Ìहणून वृ°पýीय लेखांचा संदभª घेणे Ìहणजे वरवरपणा आहे असे Ìहटले जाते. पण वृ°पýीय लेखनाचा कसा उपयोग होतो याचा मोठा आदशª Ìहणजे डॉ. य.दी. फडके होय. वृ°पýात ÿिसĦ होणारा मजकूर अनेकवेळा एकतफê िकंवा आितशयोĉìवर आधारलेला असतो. Âयामुळे इितहासलेखन करत असताना एकाच वृ°पýावर िकंवा एकाच िवचारसरणी¸या अनेक वृ°पýांवर अवलंबून राहóन चालत नाही. वृ°पýातील मािहती munotes.in

Page 72

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
71 तपासून संदभª ल±ात घेऊन इितहासलेखन करावे. पण तरीही Âया Âया कालखंडाचे समाजजीवन, आिथªक जीवन, एकादी चळवळ िकंवा Óयĉì यांचा अËयास करÁयासाठी वृ°पýे िनिIJत उपयोगाची संदभª साधने आहेत. पण वृ°पý हे अÓवल दजाªचे साधन नसून दुÍयम साधन असते. ते सामाÆयता िवĵसनीय नसते Ìहणून या साधनाचा सावध व काळजीपूवªक उपयोग करावा लागतो. ५.४.१३ ऐितहािसक दंतकथा व आ´याियका दंतकथा, आ´याियका यांचा ÿभाव जनमानसावर कायम असतो. या दंतकथा व आ´याियका यात सÂय व किÐपत यांची सरिमसळ झालेली असते. उदा. देवी भवानीने भवानी तलवार िशवरायांना िदÐयाची कथा काÐपिनक आहे. पण जनमानसात ती घटना सÂय असÐयाची दंतकथा सÂय Ìहणून łढ आहे. आजपय«त इितहाससंशोधकांनी हे सबळ पुराÓयाअभावी माÆय केले नाही. थोड³यात इितहासा¸या अËयासाची दुÍयम साधने ही इितहासलेखनात कमी महßवाची असतात. Âयांचा इितहासलेखनात वापर करताना काळजी ¶यावी लागते. दुÍयम साधनातील मािहती ÿाथिमक साधनाशी पडताळून पहावी लागते. ५.४.१४ इितहासाची इतर आधुिनक साधने २१ Óया शतकामÅये िव²ान व तंý²ाना¸या ÿगतीमुळे आधुिनक कालखंडात संदभª साधनांचे Öवłप बदलेले आहे. Âयामुळे अनेक इले³ůॉिनक ÿसार माÅयमेही साधन Ìहणून वापरतात येत आहेत. यामÅये आकाशवाणी (रेिडओ), दूरिचýवाणी (टेिलÓहीजन), लघुपट तसेच संगणक व इंटरनेट माÅयमातून ÿसारीत होणारी वेबजरनÐस यांचाही साधन Ìहणून उपयोग केला जातो. ५.४.१४.१ आकाशवाणी (रेिडओ) आकाशवाणी हे ®ाÓय माÅयम आहे. आकाशवाणीवłन ÿसारीत होणारे कायªøम, बातÌया या ही तÂकालीन समाजाचे ÿितिबंब असतात. भारतात आकाशवाणीची सुरवात २३ जुलै १९२७ रोजी झाली आहे. रेिडओवłन बातमीपýे, पåरसंवाद, ÿबोधनपर कायªøम ÿसाåरत केले जातात. थोर राÕůपुŁष महाÂमा गांधी, पंिडत जवाहरलाल नेहł, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सरदार पटेल, सुभाषचंþ बोस तसेच महान शाľ², गायक, संगीतकार यां¸या मूळ आवाजातील Åविनमुिþतसिहत आकाशवाणी क¤þाकडे संúिहत केलेलं असते. Âयामुळे तÂकालीन इितहासासाठी आकाशवाणी हे एक महÂवाचे आधुिनक साधन ठरते. ५.४.१४.२ दूरिचýवाणी हे माÅयम ŀक®ाÓय Öवłपाचे आहे. Âयामुळे घडलेÐया घटनांची मािहती आपण Öवत: डोळयाने पाहó शकतो. दूरिचýवाणीमुळे समकालीन ऐितहािसक, सामािजक, धािमªक, राजकìय घडामोडéचे ÿÂय± दशªन आपÐयाला होत असते. यातून बातÌया, िश±ण, कला, øìडा आरोµय, कृषी, अशा िविवध ±ेýातील मािहती िदली जाते. दूरिचýवाणीवłन ÿसाåरत होणारी ऐितहािसक नाटके, िचýपट यातून तÂकालीन लोकजीवनाचे दशªन घडते Âयामुळे याचाही वापर साधन Ìहणून करÁयास मदत होऊ शकते. munotes.in

Page 73

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


72 ५.४.१४.३ लघुपट १९६० साली िफÐम अॅÁड टेिलिÓहजन इÖटीटयूट ऑफ इंिडया (FTII) ची Öथापना भारत सरकारने पुणे येथे केली. या संÖथेने राजकारण, समाजकारण, कला, øìडा आिण संÖकृती या िविवध ±ेýातील महßवा¸या घटनांवर आधाåरत वृ°पट तयार केले. समाजसेवक, समाजाचे नेतृÂव करणाöया Óयĉì, देशकायª करणाöया Óयĉì आिण महßवा¸या Öथळांची मािहती देणारे अनुबोधपट (डॉ³यूम¤टरीज) या िवभागाने तयार केली आहेत. हे वृ°पट व अनुबोधपट (डॉ³यूम¤टरीज) आधुिनक भारताचा इितहास अËयासÁयासाठी उपयोगी आहेत. Âयामुळे Öथािनक पातळीपासून ते जागितक पातळीपय«त सवª िवषयांना Öपशª करÁयाची ताकद बाळगणारे लघुपट हे एक ÿभावी माÅयम आहे. एखादा िवषय कमीतकमी वेळात ÿे±कांसमोर मांडÁयाचे कसब Ļा लघुपटातून करता येते. ३ ते ४ लघुपटांची एकý सांगड घालून एखादा िसनेमा होऊ शकतो. छ. िशवाजी महाराज, सăाट अशोक, सăाट, अकबर, म. गांधी यासार´या अनेक महान Óयĉìवर लघुपट िनमाªण केलेले आहेत. हे करत असताना िदµदशªक इितहास संशोधकांची मदत घेत असतो. Âयामुळे या लघुपटातून आपÐयाला तÂकालीन वेशभूषा, केशभूषा, समाजजीवन याची मािहती िमळत असते. Âयामुळे ही लघुपट इितहासासाठी एक साधनच ठरत असतात. ५.४.१४.४ महाजाल (इंटरनेट) व वेब जनªÐस इंटरनेट हे संगणकां¸या जगभर पसरलेÐया िकÂयेक लाख अशा नेटवकªचे िमळून बनलेले एक ÿचंड नेटवकª आहे. यामुळे जगभरातील मािहती आपÐयाला घरबसÐया उपलÊध होते. तर इंटरनेट¸या माÅयमातून जी पýकाåरता केली जाते Âयास वेब जनाªिलझम असे Ìहणतात. या सवा«चा ही अलीकडे इितहासाचे साधन Ìहणून उपयोग केला जातो. ५.५ सारांश इितहासलेखनाचा आÂमा Ìहणजे साधने (Sources) होत. इितहास, एक शाľ या ŀĶीने िवसाÓया शतकामÅये मोठ्या ÿमाणात िवकिसत झाले आहे. कोणÂयाही शाľाचा मु´य आधार ‘साधने' हा असतो. पुराÓयािशवाय कोणतीही बाब शाľामÅये िसĦ करता येत नाही. िकंबहòना पुराÓयािशवाय केलेले ÿितपादन शाľीय ठł शकत नाही. Ìहणून शाľामÅये (पुरावा) महßवाचा असतो. इितहासाला शाľा¸या दजाªपय«त नेÁयाचा ÿयÂन असÐयाने पुरावा' Ìहणजे ऐितहािसक साधने इितहासलेखनासाठी महßवाची असतात. ऐितहािसक साधनांचे महßव ÖपĶ करीत असताना ÿो. अॅलन नेिÓहÆस Ìहणतात कì,“ इितहासामÅये दोन महßवा¸या बाबी असतात, िवĵसनीय संदभªसाधने व Âया साधनांसाठी उपयोगात आणलेली शाľशुĦ मूÐयमापन पĦती." या दोन बाबी िनमाªण झाÐयावरच खöया अथाªने इितहासलेखनास िविशĶ दजाª ÿाĮ झाला. योµय ÿकारचे संदभªसाधन ÿाĮ होणे ही इितहासामधील एक समÖया आहे; िकतीही जुने वाटणारे, सकृत दशªनी खरे वाटणारे कागद खरे असतीलच असे नाही. जुÆया कागदपýामÅये घालमेल कłन बनावटिगरी होÁयाचीही दाट श³यता असते. सबब नुसते संदभªसाधन िमळाले असे वाटून काम होते असे नाही. एखादी घटना अनेकांनी पािहलेली असली तरी Âयाचा अÆवयाथª वेगवेगळा असू शकतो. उदा. फोडª नाट्यगृहात ÿे. िलंकनचा खून झाला. अनेकांनी हा ÿकार पािहला, पण जेÓहा या munotes.in

Page 74

इतिहािाची प्राथतमक व
दुय्यम िाधने
73 घटनेसंबंधी चौकशी सुł झाली तेÓहा ÿÂयेक Óयĉìने Âया ÿसंगाचे केलेले वणªन एकमेकांपासून िभÆन असÐयाचे िदसून आले. तसेच दुसरे उदाहरण Ìहणजे १९२० साली अमेåरकेमÅये वॉल Öůीटवर झालेÐया बॉÌबÖफोटाची हिककत. या घटने¸या वेळी नऊ सा±ीदारांना Âया वेळी वॉल Öůीटवर अनेक वाहने िदसली. यापैकì फĉ एकालाच लाल रंगाची मोटारकार िदसली, ही सा±सुĦा घटना घडÐयानंतर अÂयंत अÐप काळानंतर घेतलेली आहे. Ìहणजेच कोणÂयाही संदभªसाधनांसंबंधी ठामपणे काही सांगणे कठीण असते. Ìहणजेच समकालीन घटनेसंबंधी जर एवढी संिदµधता असेल तर १०० वषा«पूवê¸या िकंवा Âयाहóनही जुÆया घटनासंबंधी काही ठामपणे बोलणे िकती कठीण आहे याची आपÐयाला कÐपणा येईल. ५.६ ÿij १. ऐितहािसक ÿाथिमक िलिखत साधने सिवÖतर िलहा. २. ÿाथिमक अिलिखत साधने ÖपĶ करा. ३. ऐितहािसक दुÍयम साधने Ìहणून 'बखर' बĥल सिवÖतर िलहा. ४. इतर आधुिनक साधने ÖपĶ करा. ५.७ संदभª úंथ १. कोठेकर, शांता, इितहास तंý आिण तÂव²ान, ®ी. साईनाथ ÿकाशन नागपूर, २००४ २. सरदेसाई, बी.एन., इितहासलेखनपĦती, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००५ ३. िशंदे, सुखदेव, मासाळ धनाजी, देशमुख राज¤þ, इितहासलेखनशाľाची तŌडओळख व इितहासाची उपयोिगता, एºयुकेशनल पिÊलशसª, औरंगाबाद २०१५ ४. सातभाई, ®ीिनवास, इितहासलेखनशाľ, िवīा बुक पिÊलशसª, औरंगाबाद २०११ ५. गाठाळ, एस.एस., इितहासलेखनशाľ, कैलाश पिÊलशसª, औरंगाबाद २०११. ६. देव, शां. भा. पुराणतßविवīा, पुणे, १९७६.देव, शां. भा. ७. गुĮे, जगदीश, ÿागैितहािसक भारतीय िचýकला, ÿयाग, १९६४. ८. माटे म.®ी., मराठवाड्यातील िशÐपवैभव, मुंबई, १९६४. ९. िमराशी वा. िव., संशोधनमुĉाविल, सर दुसरा, नागपूर, १९५७. १०. ढवळीकर म. के., ÿाचीन नाणकशाľ, पुणे, १९७५. ११. Deheja, Vidya, Early Buddhist Rock-Temples. London, 1981. १२. Fergusson, James Burgess, James, Cave temples of India, London, 1880. १३. Nagaraju S. Buddhist Architecture of Western India, Delhi, 1981. १४. Neumayer, Erwin, Prehistoric Indian Rock-Paintings, Bombay, 1984. १५. Soundara Rajan, K.V. Cave Temples of the Deccan, New Delhi, 1981. १६. Altekar, A. S. Coinage of the Gupta Empire, Banaras, 1957. munotes.in

Page 75

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने


74 १७. Bhandarkar, D. R. Lectures on Ancient Indian Numismatics, Calcutta, 1921. १८. Carson, R. A. G. Coins, Ancient, Mediaeval and Modern, London, 1970. १९. Chakraborty, S. K. A Study of Ancient Indian Numismatics, Mymensingh, 1931. २०. Codrington, O. A. Manual of Musalman Numismatics, London, 1904. २१. Cunnigham, Alexander, Coins of Ancient India, Varanasi, 1963. २२. Henderson, J. R. The Coins of Haider Ali and Tipu Sultan, Madras, 1921. २३. Mehta, V. M. The Indo-Greek Coins, Ludhiana, 1967. २४. Rapson, E. J. Indian Coins, Strassburg, 1897. २५. Thurston, E. History of the Coinage… of the East India Company, 1890. munotes.in

Page 76

75 ६ अपारंपाåरक साधने घटक रचना ६.० उिĥĶे ६.१ ÿÖतावना ६.२ इितहासलेखनातील पारंपाåरक साधने ६.२.१ ÿाथिमक साधने ६.२.२ दुÍयम साधने ६.३ इितहासलेखनातील अपारंपाåरक ąोत व आधुिनक पĦती ६.३.१ मौिखक साधने ६.३.२ रेिडओ व टेिलिÓहजन ६.३.३ िडिजटल ąोत ६.४ सारांश ६.५ ÿij ६.६ संदभª úंथ ६.० उिĥĶे १. इितहास संशोधनातील पारंपाåरक साधनांची मािहती घेणे. २. इितहास संशोधनातील अपारंपाåरक साधनांची मािहती घेणे ३. इितहास लेखनातील ÿाथिमक व दुÍयम साधना बĥल माहीती घेणे. ४. इितहासलेखनातील अपारंपाåरक ąोत व आधुिनक पĦती यांचा आढावा घेणे. ६.१ ÿÖतावना इितहासाचे लेखन आिण अËयास हा भूतकाळासंबंधी मािहती देऊ शकणाöया िविवध साधनांवर अवलंबून असतो. भूतकाळािवषयीची मािहती ºयातून िमळू शकते अशा साधनांना इितहासा¸या अËयासाची साधने Ìहणता येते. भूतकाळािवषयी मािहती देणारी अशी साधने िविवध Öवłपाची असतात. Âयांचे वगêकरण िविवध िनकष लावून करÁयात येते. भूतकाळात घडलेÐया घटनांची कालøमानुसार शाľशुĦ आिण पĦतशीर िदलेली मािहती Ìहणजे इितहास होय Óयĉì समाज Öथळ आिण काळ हे चार घटक इितहासा¸या ŀĶीने अÂयंत महßवाचे आहेत. इितहास हा िवĵसनीय पुराÓयांवर आधाåरत असतो या पुराÓयांना इितहासाची साधने असे Ìहणतात. साधनांचे भौितक साधने, िलिखत साधने आिण मौिखक साधने असे वगêकरण करता येते. Âयाचÿमाणे इितहासात साधनांचे मुÐयमापन देखील केले जाते. ºया ऐितहािसक घटनेचा अËयास करायचा असतो ित¸याशी संबंिधत अशा अनेक बाबéचा िवचार करावा लागतो. Âयासाठी ऐितहािसक साधनांचा आधार घेतला जातो, ही munotes.in

Page 77

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


76 साधने तपासून घेणे गरजेचे असते.Âयाचा अÖसलपणा तपासावा लागतो. या साधनांचा तारतÌयाने व िचिकÂसकपणे वापर करणे आवÔ यक असते. ÿाचीन काळापासून ते आधुिनक काळापय«त उपलÊध पुराÓयांवłन Âया Âया काळातील मानवी ÿयÂन, सामािजक जीवनातील घडामोडी व पåरिÖथती यांिवषयी Öथळ, काळ व Óयĉì यां¸या िनद¥शांसह जे लेखन केले जाते, Âयास इितहासलेखन Ìहणतात. ÿÂयेक काळात इितहासाकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन वेगळा असतो. वेगवेगÑया कालखंडात इितहासकारांनी इितहासाचे सुसंगतवार िलखाण केले नसले तरी हा इितहास जाणून घेÁयासाठी अनेक साधने िनमाªण केली आहे. इितहासाचे िलखाण करत असतांना साधनांना िवशेष महÂव असते. काळानुसार या साधनांमÅये बदल होत गेला. २० Óया शतका¸या सुरवातीपासूनच इितहासा¸या साधनांमÅये बदल झालेला िदसून येतो. छायािचýण व चलिचýण तंý उपलÊध झाÐयाने या साधनांमÅये आमूलाú बदल झाला. छापखाÆयामुळे घडणाöया घटनां¸या नŌदी वृ°पýात आढळू लागÐया. २०Óया शतका¸या मÅयावर िविडओ कॅमेरामुळे आपÐया अवतीभोवती घडणाöया घटनांमुळे ÿÂयेक घटनेचे िजवंत िचýण होऊ लागले. २१ Óया शतकात मािहती तंý²ान युगामुळे इंटरनेट, व वेबसाईट यासारखी नवनवीन साधने हाती आली आहेत. Åविनफìत, चलिचýिफती, ही इितहासाची नवीन िवĵसनीय साधने पुरािभलेख साधनांचे नवीन łप आहेत. ही सवª साधने अपारंपाåरक िकंवा आधुिनक साधने Ìहणून ओळखली जातात. ºयाचा वापर हा इितहासलेखनात होत असतो. भारताचा इितहास Ìहंटला कì Âया मÅये मु´यत: तीन ÿकार पडले आहे. ते Ìहणजे ÿाचीन भारताचा इितहास, मÅययुगीन भारताचा इितहास, आिण आधुिनक भारताचा इितहास. या ितÆही कालखंडात आपÐया पूवªजांनी काही संसाधने वापरले, तयार केले आिण Âयांचा उपयोग देखील केला. आपण Âया संसाधनांचा अËयास केला असता आपले पूवªज कसे होते ? ते कोणÂया साधनांचा उपयोग करत होते ? हे सवª आपÐया ल±ात येणार आहे. तसेच Âया साधनांवłन आपÐयाला Âयांचे राहणीमान, Âयांचे संशोधन, तसेच आपली इितहासातील संÖकृती, चालीरीती, परंपरा, लोककला, लोकसािहÂय आपÐयाला कळणार आहे. तर चला आज आपण आपÐया इितहासा¸या साधनांबĥल मािहती घेऊया. ६.२ इितहासलेखनातील पारंपाåरक साधने 'साधने' हा कोणÂयाही शाľाचा आधार असतो, तसा तो इितहासलेखनाचा देखील आहे. इितहासा¸या लेखनाला आकार ÿाĮ कłन देÁयासाठी साधनांचा अËयास करणे अÂयंत आवÔय³य आहे. इितहासा¸या पारंपाåरक साधनांमÅये िलिखत व अिलिखत साधनांचा समावेश होतो. इितहासाचा अËयास करतांना साधारणपणे इितहासाची दोन साधनांमÅये वगêकरण केले जाते : ६.२.१ ÿाथिमक साधने ऐितहािसक साधनांमÅये ÿाथिमक साधनांना 'मूळ साधने' Ìहणून देखील ओळखले जाते. ºयावेळी घटना घडत असते तेÓहा एखाīा Óयĉìने ती घटना जर Öवतः¸या डोÑयांनी पिहली असेल, तर Âयापासून िनमाªण होणाöया साधनाला 'ÿाथिमक साधने' Ìहणतात. उदा. munotes.in

Page 78

अपारंपाåरक साधने
77 बाणभĘचे हषªचåरý, अबुल फजलचा अकबरनामा, अशोक िशलालेख, अलाहाबादचा गुĮकालीन लेख, इमारती, ÖथापÂय, मंिदरे, पुरावशेष, मूतê, नाणी, समकालीन ÿशासकìय कागदपýे. याÓयितåरĉ आधुिनक काळात वतªमानपýे, छायािचýे, बातमीपýे, चलिचýे, िचýिफती, Åविनिफती, तसेच ÿÂय± घटनांचे िचýीकरण हे ÿाथिमक साधनां¸या अंतगªत येते. साधनांचे िलिखत व अिलिखत साधने असेही एक वगêकरण करता येते. िलिखत साधनांत िनरिनराÑया भाषांमधील úंथ, शकावÐया, करीने, वंशावळी, मआिसर, बखरी, तवाåरखा, कागदपýे, ताăपट, िशलालेख, नामे इÂयािदंचा समावेश होतो. अिलिखत साधनांत पुरातßवीय वÖतू, भांडी, आयुधे, िचýे, िशÐपे, वाÖतू व Öमारके यांचा समावेश होतो. यािशवाय इितहाससाधनां¸या भाषेवłन उदा., मराठी, फासê, डच, इंúजी इ. िकंवा लेखनासाठी वापरÁयात आलेली माÅयमे उदा., सोने, तांबे, Łपे, कातडे, लाकूड, कागद, भूजªपý, दगड, माती इÂयादéवłनही इितहास साधनांचे वगêकरण करता येते. समकालीन, उ°रकालीन तसेच सावªकालीन व िविशĶकालीन असेही वगêकरण करता येते. ६.२.२ दुÍयम साधने दुÍयम या शÊदावłन अशा ÿकार¸या साधनांचे Öवłप मुळात दुÍयम असते. एखादी घटना घडून गेÐयानंतर काही काळाने जेÓहा ती घटना कागदावर उतłन ठेवली जाते तेÓहा अशा साधनांना दुÍयम साधने असे Ìहणतात. या साधनांचे वैिशĶ्ये असे िक, घटना घडून गेÐयानंतर काही काळाने या साधनांची नŌद केली जाते. या दुÍयम साधनां¸या अंतगªत मूळ साधनां¸या आधारे िलहÁयात येणारे संशोधन पर úंथ, बखरी,शकावÐया, पोवाडे इ. साधनांचा समावेश होतो. दुÍयम साधने िह देखील इितहासकाराला ÿाथिमक साधना इतकìच महÂवाची असतात. आपली ÿगती तपासा. १) इितहासलेखनातील पारंपाåरक साधनांचा आढावा ¶या. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ६.३ इितहासलेखनातील अपारंपाåरक ąोत व आधुिनक पĦती इितहासाचे लेखन करत असतांना िजथे पारंपाåरक साधने उपलÊध होत नसतात अÔया िठकाणी अपारंपाåरक साधनांचा वापर केला जातो. आज¸या आधुिनक युगात अनेक नवीन तंý²ानावर आधाåरत साधने आहेत जी संशोधकाला िकंवा एखाīा अËयासकाला संशोधनासाठी उपयुĉ ठł शकतात, ती साधने पुढील ÿमाणे: munotes.in

Page 79

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


78 ६.३.१ मौिखक साधने मौिखक साधने Ìहणजे अशी साधने जी ना कुठे िलिहÐया गेली आहे ना कोणी तयार केली याचा पुरावा आहे. ती फĉ एका िपढी पासून दुसöया िपढी ला तŌडी ÖवŁपात िशकवÐया आिण पाठ कłन देÁयात आली आहे. अÔमयुगीन आिण मÅययुगीन इितहासात ओÓया, लोकगीते, लोककथा, बुĦ व जैन सािहÂय, अनेक धमाª¸या łढी, परंपरा, चालीरीती ही मौिखक साधने Ìहणून ओळखली जातात. आधुिनक इितहासात मानवाला सवª कला अवगत होÂया Âयामुळे आधुिनक काळातील मौिखक साधनात Öफुतêगीते, पोवाडे, ŀक-®ाÓय साधने, छायािचýे, Åविनमुþीते आिण िचýपट या सार´या आधुिनक साधनांचा समावेश करÁयात येते. मौिखक साधने िकंवा मौिखक इितहास Ìहणजे इितहासा¸या लेखनासाठी उपयुĉ ठरणाöया Óयिĉगत, कौटूंिबक, समूहसंबधी, दैनंिदन जीवनासंबंधी महÂवपूणª घटनासंबंधी मौिखक Öवłपातील मािहतीचा Åविनमुþण Ìहणजेच साऊंड रेडकॉिड«ग, िकंवा मुलाखतीची ůांसिÖøÈट इ. माÅयमातून संúह आिण अËयास होय. थोड³यात, ऐितहािसक घटनांमधील सा±ीदारांकडून Âयां¸या Öमृतéवर आधाåरत मािहती गोळा करणे व Âयांचे िवĴेषण करणे Ìहणजे मौिखक इितहास होय. ही िøया एका िपढीकडून दुसöया िपढीकडे मौिखक पĦतीने जात असते. ºया संशोधनात िलिखत साधनांचा अभाव असतो ितथे मौिखक साधने काळजीपूवªक उपयोगात आणता येतात. एकोिणसाÓया शतका¸या मÅयात युरोिपयन समाजात ÿामु´याने अिशि±त - सवªसामाÆय समाजावरील संशोधनात मौिखक इितहासपĦतीचा वापर केला गेला. मौिखक इितहासपĦतीचा वापर िāटनमधील कामगारांची पåरिÖथती समजून घेÁयासाठी देखील केला गेला. तसेच पिहÐया व दुसöया जागितक युĦांतील सा±ीदारांकडून युĦा¸या आठवणी जाणून घेÁयासाठी मोठ्या ÿमाणावर या पĦतीचा वापर करÁयात आला.
एकोिणसाÓया शतका¸या मÅयात युरोिपयन समाजात ÿामु´याने अिशि±त - सवªसामाÆय समाजावरील संशोधनात मौिखक इितहासाचा वापर केला गेला. मौिखक इितहासपĦतीचा वापर िāटनमधील कामगारांची पåरिÖथती समजून घेÁयासाठी देखील उपयुĉ ठरला. तसेच
munotes.in

Page 80

अपारंपाåरक साधने
79 पिहÐया व दुसöया जागितक युĦांतील सा±ीदारांकडून युĦा¸या आठवणी जाणून घेÁयासाठी मोठ्या ÿमाणावर या पĦतीचा वापर करÁयात आला. १९४० मÅये Åवनीमुþणा¸या साĻाने मौिखक इितहास िलहला गेला; माý एकिवसाÓया शतकात Âयासाठी िडिजटल Åवनीमुþणाचा वापर होत आहे. मुलाखितचे दÖतावेज िकंवा मौिखक इितहासाचे Åवनीमुþणाचे िलÈयंतरण, सारांिशत वा अनुøिमत केले जाऊन ते संúहालय िकंवा úंथालयात ठेवले जातात. या Åवनीमुþीत मौिखक इितहासाचा उपयोग संशोधन, ÿकाशन, मािहतीपट, ÿदशªन, नाटक वा सादरीकरणा¸या इतर ÿकारात केला जाऊ शकतो. मौिखक इितहासाचा मुळ उĥेश अशा Óयिĉची मुलाखत घेÁयाचा असतो कì, ºयाला इितहासातून वगळÁयात आले आहे. Âयामुळे एखादा महßवपूणª अिलिखत इितहास उलगडÁयासाठी लोकांचा दबलेला आवाज पुढे आणÁयाचे, लोकांना Óयĉ करÁयाचे मौिखक इितहास हे एक साधन आहे. िľया, कामगार, अÐपसं´याक, आिदवासी समुदाय इÂयादी लोकांची मािहती आिण Âयांवर भूतकाळात झालेले अÆयाय-अÂयाचार मौिखक इितहासामुळे कोणÂया ना कोणÂया Óयĉì¸या माÅयमातून पुढे येऊ शकते. Âयामुळे मौिखक इितहास हे ऐितहािसक संशोधनासाठी सामािजक व राजकìय ±ेýात महßवाचे पूरक असे साधन मानले जाते. Âयाचÿमाणे मौिखक इितहास हे भूतकाळ व वतªमानकाळ यांना जोडÁयाचे काम करते. या पĦतीमुळे लोक समाजाला व Öवतःला कसे सादर करतात, हे समजÁयास मदत होते. ऐितहािसक घटनांमधील सा±ीदारांकडून Âयां¸या Öमृतéवर आधाåरत मािहती गोळा करणे व Âयांचे िवĴेषण करणे Ìहणजे मौिखक इितहास होय. ही िøया एका िपढीकडून दुसöया िपढीकडे मौिखकपĦतीने जात असते. असंरिचत मुलाखती¸या माÅयमातून Óयĉìकडून एखाīा घटनेची, कायªøमाची िकंवा िøयेची मािहती गोळा करÁयाची ही पĦती होय. मौिखक इितहास हा Óयिĉ¸या आठवणéवरती आधाåरत असतो. भूतकाळात घडलेÐया सामािजक, आिथªक, सांÖकृितक या घटना Óयĉì ित¸या आठवणé¸या आधारे एखाīास सांगतो व ऐकणारा Âया आठवणé¸या आधारावłन िवĴेषण करीत असतो. मौिखक इितहासपĦती ही ऐितहािसक दÖतऐवजीकरणासाठी वापरात येणारी सवाªत जुनी पĦती मानली जाते. एकोिणसाÓया शतका¸या मÅयात युरोिपयन समाजात ÿामु´याने अिशि±त–सवªसामाÆय समाजावरील संशोधनात मौिखक इितहासपĦतीचा वापर केला गेला. मौिखक इितहासपĦतीचा वापर िāटनमधील कामगारांची पåरिÖथती समजून घेÁयासाठी देखील केला गेला. तसेच पिहÐया व दुसöया जागितक युĦांतील सा±ीदारांकडून युĦा¸या आठवणी जाणून घेÁयासाठी मोठ्या ÿमाणावर या पĦतीचा वापर करÁयात आला. १९४० मÅये Åवनीमुþणा¸या साĻाने मौिखक इितहास घेतला गेला; माý एकिवसाÓया शतकात Âयासाठी िडिजटल Åवनीमुþणाचा वापर होत आहे. मुलाखितचे दÖतावेज िकंवा मौिखक इितहासाचे Åवनीमुþणाचे िलÈयंतरण, सारांिशत वा अनुøिमत केले जाऊन ते संúहालय िकंवा úंथालयात ठेवले जातात. या Åवनीमुþीत मौिखक इितहासाचा उपयोग संशोधन, ÿकाशन, मािहतीपट, ÿदशªन, नाटक वा सादरीकरणा¸या इतर ÿकारात केला जाऊ शकतो. मौिखक इितहासाचा मुळ उĥेश अशा Óयिĉची मुलाखत घेÁयाचा असतो कì, ºयाला इितहासातून वगळÁयात आले आहे. Âयामुळे एखादा महßवपूणª अिलिखत इितहास उलगडÁयासाठी लोकांचा दबलेला आवाज पुढे आणÁयाचे, लोकांना Óयĉ करÁयाचे मौिखक इितहास हे एक साधन आहे. िľया, कामगार, अÐपसं´याक इÂयादी लोकांची मािहती आिण munotes.in

Page 81

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


80 Âयांवर भूतकाळात झालेले अÆयाय-अÂयाचार मौिखक इितहासामुळे कोणÂया ना कोणÂया Óयĉì¸या माÅयमातून पुढे येऊ शकते. Âयामुळे मौिखक इितहास हे ऐितहािसक संशोधनासाठी सामािजक व राजकìय ±ेýात महßवाचे पूरक असे साधन मानले जाते. Âयाचÿमाणे मौिखक इितहास हे भूतकाळ व वतªमानकाळ यांना जोडÁयाचे काम करते. या पĦतीमुळे लोक समाजाला व Öवत:ला कसे सादर करतात, हे समजÁयास मदत होते. मौिखक इितहासाचा वापर १९८० मÅये ‘इितहास’ व ‘आठवणी’ यां¸या सहसंबंधातील उदयामुळे मोठ्या ÿमाणावर होऊ लागला. आठवण ही मौिखक इितहासाचा खूप मोठा आधार आहे. आठवण ही सामािजक उÂपादनाचे ÿभावी साधन मानता येत; कारण आठवणीतून दैनंिदन जीवनातील भूतकाळ व वतªमानकाळ यांना जोडणारे ²ान तयार होत असते. मौिखक इितहासपĦतीमुळे दुलªि±त घटकांची जाणीव, संवेदना समजून घेÁयास मदत होते. मौिखक इितहास हा स°ाधारी घटकाकडून न येता, तो थेट भोगलेÐया Óयिĉ¸या तŌडून बाहेर येत असतो. µलक यां¸या मते, ‘ºया िľयांनी औपचाåरक िश±ण घेतले नाही िकंवा ºया िľयांना संवाद साधÁयास जमत नाही, अशा िľयांची मािहती घेÁयासाठी व Âयांना सशĉ बनिवÁयासाठी मौिखक इितहास महßवाचे साधन आहे. कोणताही घटक जसजसा Óयापक बनत जातो, तसतसा Âया¸या िवकासा¸या मागाªत आÓहाने िनमाªण होत जातात. हा ÿकार काहीसा मौिखक इितहासा¸या बाबतीतही िसĦ होताना िदसतो. ÿÂय±ाथªवादा¸या (positivism) वाढÂया ÿभावामुळे मौिखक इितहासपĦतीकडे तथाकिथत िवĵसिनयते¸या मुद्īावłन संशयाÖपदपĦतीने बिघतले गेले. पुढे महायुĦो°र काळात माý युरोप आिण अमेåरका यांमÅये सामािजक इितहास या अËयास िवषया¸या उदयामुळे मौिखक इितहासपĦतीचे एकÿकारे पुनŁºजीवन झाले. या पुनŁºजीवना¸या टÈÈयावर ÿामु´याने दबलेÐया, पåरघावरील तसेच सवªसामाÆय आवाजांचे दÖतावेजीकरण करÁयासाठी उपयुĉ आिण योµय पĦती Ìहणून मौिखक इितहास पĦती ÿÖतािपत झाÐयाचे िदसते. ÿÂय±ाथªवादाने मौिखक इितहासावर िटका करताना Ìहटले आहे कì, मौिखक इितहासपĦती वापरताना राजकìय ŀिĶकोन बळावू शकतो. वÖतुिनķता आिण Óयिĉिनķते¸या पातळीवर ÿÂय±ाथªवादéनी ÿij उपÖथीत केला; कारण मौिखक इितहासाĬारे अशा Óयĉìची मािहती घेतली जाते, ºया बरेचदा मृत असतात आिण मौिखक इितहास सांगणाöया Óयĉìला ित¸या Öवतः¸या इितहासाबĥल िवशेष ओढ असते. Âयामुळे Âया आपÐयाला मािहती देताना ते ‘कÐपनेतील िवĵ’ अशी मािहती सांगू शकतात. Âयांनी सांिगतलेली ती मौिखक मािहती राÖत असेलच असे नाही. मौिखक इितहासपĦतीवर वÖतुिनķते¸या बाबतीत मोठी टीका केली जाते. असे मानले जाते कì, संशोधक एखाīा¸या मौिखक मािहतीमÅये सोयीनुłप बदल कł शकतो िकंवा मुलाखत घेताना Âया Óयिĉबĥल Âया¸या मनात भाविनकता िनमाªण होऊ शकते. Âयामुळे मौिखक इितहासपĦती¸या संशोधनामÅये वÖतुिनķता कमी असू शकते, असे मानले जाते. मौिखक इितहासा¸या बाबतीत ºया अडचणी आÐया आहेत, Âया सवªसाधारणपणे सवªच संशोधनपĦतéपुढे आलेÐया िदसतात. मौिखक इितहासा¸या िवकिसत Öवłपाने या सवª अडचणéवर मात केले असून ही पĦती देखील पुढे जात आहे. या िवकिसत ÖवŁपात वÖतुिनĶते¸या आ±ेपाची दखल घेतांना असे Ìहटले गेले कì, एखादी आठवण िकंवा munotes.in

Page 82

अपारंपाåरक साधने
81 ऐितहािसक सÂय यातील तथाकिथत तÃय शोधÁयाऐवजी ती आठवण िकंवा ते ऐितहािसक सÂय कोणÂया िविशĶ ÿकारे मांडले गेले आहे, याकडे बघणे अिधक गरजेचे आहे. ही सÂयाची िविशĶ ÿकारची मांडणी संशोधकांसाठी महßवाचे दालन खुले करणारी ठł शकते. १९४८ मÅये डॅलन नेवील व पॉल थॉमसन यांनी मौिखक इितहासाचा वापर सुł केला. या पĦतीवरती पॉल थॉमसन यांनी १९८७ मÅये िलिहलेले द वॉइस ऑफ द पाÖट हे अितशय मूलभूत पुÖतक आहे. मौिखक इितहासाची ‘मौिखक इितहास समाज’ (Oral History Society) नावाची जागितक संघटना आहे. ºया¸या माÅयमातून मौिखक इितहास नावाचे मािसक चालवले जाते. इितहास लेखन करताना मौिखक साधनांनĬारे Âया काळातील मािहती िमळते. Âया काळातील Łढी - परंपरा, चालीåरती , समाज अशा सवªच बाबतीतील मािहती िमळते. ६.३.२ रेिडओ व टेिलिÓहजन आधुिनक काळात इितहासाचे साधन Ìहणून रेिडओ व टेिलिÓहजन यांना ओळखले जाते. रेिडओ वरील बातÌया, वृ°िवशेष घटनांचे समालोचन िह सवª समाजÿबोधनाचे साधन आहे. रेिडओ ÿेषण हे एकमागê संदेशवहन ÿÖथािपत करÁयाचे साधन आहे. रेिडओ ÿेषणात फĉ Åवनीचे ÿेषण करÁयात येते, तर दूरिचýवाणी ÿेषणात ŀक् तसेच ®ाÓय असे संयुĉ ÿेषण करÁयात येते. या अथाªने रेिडओ ÿेषणास १९२० ¸या सुमारास तर दूरिचýवाणी ÿेषणाला १९३० नंतर¸या दशकात (१९३६ मÅये) ÿारंभ झाला. िकÂयेक देशांत रेिडओ व दूरिचýवाणी यां¸या ÿेषणाचे ÓयवÖथापन एकिýतपणे करÁयात येत असÐयाने ÿÖतुत नŌदीत रेिडओ ÿेषणाबरोबरच दूरिचýवाणी ÿेषणाचीही (व अनुषंिगक बाबéची) मािहती िदलेली आहे. रेिडओ मधील एखाīा Óयĉìची मुलाखत िकंवा एखादे भाषण व एखादी घटना िह ऐितहािसक साधन Ìहणून Âयाचा वापर केला जाऊ शकतो. उदा. इंिदरा गांधéनी रेिडओवरील आणीबाणीची केलेली घोषणा. टेिलिÓहजन ने आधुिनक जगात øांती घडवून आणली. जगात एखादी घटना घडत असतांना टेिलिÓहजन¸या माÅयमातून ती घटना आपणास कळू शकते. उदा. तािलबाÆयांनी अफगािणÖतानवर केलेला कÊजा िकंवा कोरोना काळात जगातील सवª देशां¸या आरोµय ÓयवÖथेची िमळालेली मािहती. रेिडओ व टेिलिÓहजन Ĭारे िमळणाöया मािहती ही एखाīा संशोधकांसाठी िकंवा िवīाÃया«साठी संशोधनात उपयुĉ ठł शकते. ६.३.३ िडिजटल ąोत आज आपण िडिजटल जगात वावरत आहोत. एकिवसाÓया शतकाला िडिजटायझेशनचे शतक Ìहणता येईल, कारण बहòतेक ľोतांचे िडिजटायझेशन झाले आहे आिण ते संशोधकाला िडिजटायझेशन Öवłपात उपलÊध आहेत. िडिजटायझेशनमुळे अनेक úंथालये, संúह, संúहालये इÂयादéमÅये उपलÊध असलेले समृĦ ąोत संशोधकाला माउस¸या एका ि³लकवर उपलÊध होतात. आजकाल, संशोधक िडिजटेशÆसमुळे दूर¸या टोकावर बसून डेटाबेस तसेच लायāरी, आकाªइÓह इÂयादी संúहांमÅये ÿवेश कł शकतात. महामारी आिण लॉकडाऊनसार´या िवल±ण काळात संशोधक Âयांचे संशोधन कायª संबंिधत úंथालयात न जाता िकंवा भौितकåरÂया संúिहत न करता कł शकतात. munotes.in

Page 83

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


82 या िडिजटल ľोतामÅये िविवध साधने आहेत ती पुढीलÿमाणे : ६.३.३.१ िडिजटल अकाªइÓह (संúहण) २१Óया शतकात मािहती तंý²ाना¸या वाढÂया वापरामुळे िडिजटल मािहतीची िनिमªती आिण वापर हा वाढलेला िदसतो. इंटरनेटमुळे जगभरातील सÓहªर आिण संगणक एकमेकांशी जोडले गेले आहे. िडिजटल अकाªइÓह Öथापन करÁयामागे दोन मु´य उĥेश असतात. एक, मौÐयवान िडिजटल मािहतीचा कोणÂयाही ÿकारे Ćास न होऊ देता पुढील िपढ्यांसाठी ती मािहती संúिहत करणे. दोन ÓयविÖथतरीÂया िनमाªण केलेÐया िडिजटल अकाªइÓह मÅये कोणÂयाही पĦतीचा तांिýक दोष होऊ नये यासाठी उपाययोजना करणे. िडिजटल अकाªइÓह मÅये पुरािभलेखाÿमाणे ऐितहािसक कागदपýांचे, ऐितहािसक वÖतूंचे छायािचýण अथवा Öकॅिनंग कłन Âयांचे िडिजटल मािहतीत łपांतर केले जाते. याĬारे ऐितहािसक कागदपýांचे व ऐितहािसक वÖतूंचे िडिजटल मािहती¸या Öवłपात जतन करता येते. िडिजटल अकाªइÓह जतन केलेली मािहती िह संशोधकाला ऑफलाईन अथवा ऑनलाइन पĦतीने उपलÊध कłन िदली जाते. िडिजटल अकाªइÓह हे ÿामु´याने तीन ÿकारचे असतात. पिहÐया ÿकारातील िडिजटल अकाªइÓह हे शासकìय पुरािभलेखागार, úंथालये, िवदयापीठे, संúालये, शासकìय संÖथा, इितहासिवषयक व सांÖकृितक मंडळ इ. Ĭारे चालवले जाते. या ÿकारातील िडिजटल अकाªइÓह संशोधकांना वापरÁयासाठी मोफत िकंवा नाममाý शुÐकात संशोधकांना उपलÊध कłन िदले जाते. उदा. भारत सरकारचे नॅशनल अकाªइÓह व पुणे येथील भांडारकर åरसचª इिÆÖटटयूट. दुसöया ÿकारातील िडिजटल अकाªइÓह हे कोणÂयाही एका ÓयĉìĬारे लोकां¸या छोट्या समूहाĬारे अथवा Öवयंसेवी संÖथांĬारे तयार केले जाते. उदा. महाराÕůातील धुळे येथील राजवाडे संशोधन मंडळ. ितसöया ÿकारातील िडिजटल अकाªइÓह मÅये ÿकाशक अथवा Óयावसाियक संÖथां¸याĬारे संशोधकांना, िवīापीठांना आिण úंथालयांना सशुÐक उपलÊध कłन िदले जातात. ६.३.३.२ इंटरनेट संúहण इंटरनेट आकाªइÓहज हा लाखो पुÖतके, िचýपट, सॉÉटवेअर, वेबसाइट इÂयादéमÅये ÿवेश देÁयासाठी हाती घेतलेला एक मोठा ÿकÐप आहे. हा एक Öवतंý ना-नफा ÿकÐप आहे. इंटरनेट आकाªइÓहज हे एक Öवतंý ना-नफा úंथालय आहे जे मोफत पुÖतके, सॉÉटवेअसª, वेबसाइट्स इÂयादéना िवनामूÐय ÿवेश देÁयासाठी तयार केले गेले आहे. इंटरनेट आकाªइÓहज देणगी¸या मदतीने चालवले जाते आिण ÓयवÖथािपत केले जाते. ते Öवतःची ÿणाली िवकिसत करते आिण ते Âया¸या सामúीमÅये िवनामूÐय ÿवेश देते, वापरकÂया«ची मािहती िवकत नाही आिण जािहराती देखील चालवत नाही. आधी सांिगतÐयाÿमाणे इंटरनेट आकाªइÓहज संशोधक आिण इितहासकारांना Âयातील सामúी िवनामूÐय ÿवेश ÿदान करते. १९९६ पासून याने इंटरनेट जतन करणे िकंवा संúिहत करणे सुł केले. सÅया Âया¸या संúहात पंचवीस वषा«पे±ा जाÖत वेब इितहास आहे. ºयाने लाखो पुÖतके आिण मजकूर, वेब पृķे, दूरदशªनवरील बातÌयांचे कायªøम, ÿितमा, ऑिडओ रेकॉिड«ग आिण सॉÉटवेअर ÿोúाम हे जतन केले आहेत. ऐितहािसक संशोधनासाठी वेब अिभलेखागार हे इितहासकारांसाठी, munotes.in

Page 84

अपारंपाåरक साधने
83 िवशेषतः सामािजक आिण सांÖकृितक इितहासकारांसाठी उपलÊध असलेले आणखी एक िडिजटल Óयासपीठ आहे. या Èलॅटफॉमªवर उपलÊध मािहती आिण डेटामÅये ÿवेश कłन एखाīा¸या ऐितहािसक संशोधनाला चालना िमळू शकते. Âयाचे वैिशĶ्य Ìहणजे यात करोडो वेबपेजेस आहेत ºयात वैयिĉक होम पेज तसेच Óयावसाियक आिण शै±िणक वेबसाइट्सचा समावेश आहे. या ľोतावłन िमळालेली मािहती इितहासकारांना एखाīा िविशĶ गोĶी¸या िकंवा ±ेýा¸या इितहासाची पुनरªचना करÁयात न³कìच मदत करेल. या अनो´या ÿकÐपाची उिĥĶे Ìहणजे ऐितहािसक संसाधन Ìहणून वेबबĥल जागłकता िनमाªण करणे, इितहासकारांना या नवीन माÅयमाशी जोडणे आिण िडिजटल मेमरी आिण रेकॉडªबĥल जागłकता िनमाªण करणे. इितहासकारांना अलीकडील भूतकाळातील िडिजटल ÿाथिमक ľोतांपय«त पोहोचÁयास मदत करणे हा देखील Âयाचा उĥेश आहे. इतकेच नाही तर ते या ľोतांचा अथª लावÁयाचा आिण ³यूरेट करÁयाचाही ÿयÂन करते. इंटरनेटचा उपयोग करÁयासाठी संगणक, फोन यािशवाय Âया दोघांना जोडणारे मॉडेम नांवाचे उपकरण लागते. मॉडेमची ±मता बॉड रेटमÅये (िबट्स पर सेकंद) Ìहणजे एका सेकंदात मािहतीचे कण वहन करÁयाची ±मता यात दशªिवली जाते. जाÖत बॉडचे उपकरण घेणे भिवÕयातील ÿगती¸या ŀĶीने आवÔयक आहे. इंटरनेट वłन तुÌहाला समजा मािहती पाठवायची असेल तर जेथे ती पाठवायची Âयाचा सांकेितक øमांक देऊन ती पाठवावी लागते. ही मािहती जशी¸या तशी न जाता आधी Âयाचे छोट्या भागांत (पॅकेज) łपांतर केले जाते हे भाग कमी जाÖत लांबीचे असू शकतात. हे भाग łटर नावा¸या िविशĶ संगणकाÓदारे एका नेट वłन दुसöया नेटवर असे करत योµय पßयावर पाठिवले जातात. (जणू काही वेगवेगळया बॅगांमधून पाठिवलेले सामान) ºया ºया िठकाणाहóन भाग घेतले वा पाठिवले जातात तेथे अनेक मागा«नी मािहतीची पािकटे येत असतात. ºया िठकाणी जायचे Âयासाठी देखील अनेक मागª उपलÊध असतात. Âयामुळे कोणÂया मागाªवर रहदारी कमी आहे व वेळ कमी लागेल याचा िवचार कłन ÿÂयेक पॅकेज पाठिवले जाते. हे सवª अितशय वेगात चालत असÐयाने वेगवेगळया मागाªने ÿवास कłनही हे भाग अÂयÐप वेळात मु³कामी पोचतात. Âयाचवेळी इतर िठकाणहóन मािहती येत असÐयास Âयाचा øम लावला जातो. व पोÖट बॉ³ससारखी Âया संगणाकावर सवª मािहती साठवून ठेवली जाते. Ìहणजे रोज कामाला सुłवात करÁयापूवê कोणाकोणाची पýे आली आहेत ते ही पोÖट बॉ³स उघडून पाहता येते ६.३.३.३ गुगल पुÖतके गुगल बु³सना आधी गुगल बुक सचª आिण गुगल िÿंट आिण Âयाचे कोडनेम ÿोजे³ट ओशन असे संबोधले जात असे. ही गूगल Inc. Ĭारे वाचक आिण संशोधकांसाठी उपलÊध कłन िदलेली िह मोफत सेवा आहे. Google Books चे वैिशĶ्य Ìहणजे ते पूणª पाठ्य पुÖतके आिण मािसकांमÅये ÿवेश देते. ती पुÖतके आिण मािसके उपलÊध आहेत ºया Google Inc Ĭारे मजकूरात łपांतåरत केलेÐया Öकॅन केलेÐया ÿती आहेत. मजकुरात łपांतर करÁयासाठी ऑिÈटकल कॅरे³टर åरकिµनशन (OCR) वापरला जातो. Google Books वर उपलÊध असलेली पुÖतके ही Google Books Partner Program या कायªøमांतगªत लेखक िकंवा ÿकाशकांकडून िमळवली जातात. गुगल¸या लायāरी पाटªनसªकडूनही पुÖतके िमळवली जातात आिण Âयासाठी गुगल¸या लायāरी ÿोजे³टचा खूप उपयोग होतो. या आधी उÐलेख केलेली मािसके गुगल बु³स वर उपलÊध कłन िदली आहेत. Google वर उपलÊध डेटाबेस, munotes.in

Page 85

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


84 ई-संसाधने आिण एकूण मािहती. संशोधक आिण इितहासकारांना पुÖतकांचा न³कìच उपयोग होतो. मािहती गोळा करÁयासाठी िकंवा गोळा करÁयासाठी आिण ऐितहािसक संशोधनाला चालना देÁयासाठी हे नवीन युगाचे साधन िकंवा ľोत Ìहणून योµयåरÂया वणªन केले जाऊ शकते. ६.३.३.४ िāिटश संúहालय िāिटश Ìयुिझयम अथवा संúहालय ही सावªजिनक संÖथा आहे, जी मानवी इितहास, कला आिण संÖकृतीला वािहलेली आहे. हे युनायटेड िकंगडमची राजधानी लंडनमधील ÊलूÌसबरी भागात आहे. िāटीश ÌयुिझयममÅये जगातील ÿाचीन संÖकृतéशी संबंिधत महान संúह आहे. उदा. इिजिÈशयन संÖकृती. ÿाचीन संÖकृतéची वेबसाइट जगातील ÿाचीन संÖकृतéची मािहती देते. Âया¸या नवीन ऑफर देखील ÿाचीन भारताशी संबंिधत अिनमेशन, 3D मॉडेÐस इÂयादी Öवłपात आहेत. िāटीश Ìयुिझयम¸या वेबसाइटवर आिण इतर साधनांवर उपलÊध असलेÐया मािहतीमुळे संशोधक आिण इितहासकार समृĦ होऊ शकतात. इितहासकारांना या ľोतां¸या ÿकाशात इितहासाची पुनबा«धणी आिण अथª लावÁयास न³कìच मदत होईल. २१Óया शतकातील इितहासा¸या नवीन साधनांमÅये याचे िवशेष महÂव आहे. ६.३.३.५ िचýपट िकंवा िसनेमा िचýपट हे एक मनोरंजनाचे साधन आहे, पण Âयाचबरोबर ते आपÐयाला काही संदेशही देतात. सÅया¸या या युगात मनोरंजनाची माÅयमे आिण संदेश देÁयाचे Óयासपीठ यािशवाय, िचýपट ऐितहािसक संशोधनाचा ąोत ठरत आहेत. िचýपट िकमान ऐितहािसक संशोधनाला मदत करत आहेत असे सोयीÖकरपणे Ìहणता येईल. जेÓहा आपण Ìहणतो कì, िचýपट हा ऐितहािसक सािहÂयाचा एक चांगला ąोत असू शकतो, तेÓहा एखाīाने हे पहावे कì िनमाªÂयाने पटकथा िलिहÁयापूवê सखोल संशोधन केले आहे आिण कथा ऐितहािसक घटनेवर आधाåरत आहे. काही िचýपट िदµदशªक आिण लेखक सखोल संशोधन करतात आिण िचýपट िलिहÁयासाठी अÖसल आिण िवĵासाहª ľोतांचा संदभª घेतात, असे िचýपट केवळ वाÖतिवक ऐितहािसक तÃये सांगत नाहीत, तर िचýपटा¸या िÖøिÈटंगसाठी संदिभªत केलेÐया दशªकांना संदभª देखील देतात. समाजातील काही लोकां¸या ऐितहािसक सामािजक आिण आिथªक शोषणावर आधाåरत आिण Âयावर ÿकाश टाकणारे िहंदीसह िविवध भाषांमÅये भारतात अनेक िचýपट तयार झाले आहेत. अलीकड¸या काळात अनेक ऐितहािसक िवषयांवर असं´य िचýपट बनवले गेले आहे. ºया मुळे एखाīा ऐितहािसक िवषयाची मािहती Âया िचýपटांमधून िमळते. उदा. बाजीराव - मÖतानी या िचýपटात पेशवा बाजीराव याचे िचýण रेखाटले आहे. तर सरदार उधम या िचýपटात उधम िसंग यां¸या øातéकारी जीवनाचा आढावा घेतला आहे. परंतु अशा िचýपटातून अनेक वेळा ऐितहािसक Ļा तोडून मोडून दाखवÐया जातात. Âयामुळे Âयां¸या िवĵासतेवर ÿijिचÆह िनमाªण होतात. ६.३.३.६ वÐडªकॅट ओहायो कॉलेज लायāरी स¤टर ( OCLC) ची Öथापना १९६७ ¸या आसपास झाली आिण नंतर ते ऑनलाइन कॉÌÈयुटर लायāरी स¤टर Ìहणून ओळखले जाऊ लागले आिण नंतर Âयाचे munotes.in

Page 86

अपारंपाåरक साधने
85 नाव OCLC Inc असे बदलले गेले. OCLC आिण इतर लायāरéनी वÐडªकॅट िवकिसत केले आहे. वÐडªकॅट हा सवाªत मोठा ऑनलाइन पिÊलक ऍ³सेस कॅटलॉग (OPAC) मानला जातो. वÐडªकॅटचा संúह संशोधकांसाठी अÂयंत उपयुĉ आहे. Âया¸या भांडारात बरेच लेख आहेत. संदभªúंथांशी संबंिधत मािहती तसेच गोषवारा िमळू शकतात. हे वाचकांना पूणª मजकूर मािहती देखील ÿदान करते. वÐडªकॅट जगभरातील हजारो लायāरé¸या सामúीमÅये ÿवेश देते आिण सामúीमÅये डीÓहीडी आिण सीडी देखील समािवĶ आहेत. आपली ÿगती तपासा. १) इितहासलेखनातील अपारंपाåरक व आधुिनक पĦतéचा आढावा ¶या …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ६.४ सारांश ऐितहािसक ÿिøयांचे वणªन करणारी आिण भूतकाळातील मानवी समाजाची वाढ आिण िवकास जाणून घेÁयास आिण अËयास करÁयास मदत करणारी कोणतीही सामúी इितहासाचा ąोत मानली जाऊ शकते. फĉ एक गोĶ Ìहणजे संबंिधत सामúी ÿामािणक आिण िवĵासाहª असणे आवÔयक आहे. अशा ÿकारे आपण असे Ìहणू शकतो कì ऐितहािसक ľोत Ìहणजे काहीही नसून सांÖकृितक आिण भौितक वÖतूं¸या łपात राहते आिण भूतकाळात मानवाने तयार केलेÐया िलिखत नŌदी देखील असतात. हे ľोत आपÐयाला भाषा, चालीरीती, चालीरीती आिण भूतकाळातील मानवी जीवना¸या सवª पĦतéबĥल मािहतीची पुनरªचना करÁयास मदत करतात. जोपय«त िलिखत ľोतांचा संबंध आहे तोपय«त ते खडकांवरील लेखन, बचª झाडाची साल, कागद इÂयादी िविवध Öवłपात आढळतात. आिण िलिखत ľोतांनी पुÖतके, मािसके, लेख, वृ°पýे इÂयादी Öवłपात छापलेली सामúी देखील समािवĶ केली आहे. िलिखत ąोत हे इितहासातील सवाªत मोठे ľोत सािहÂय बनवतात. िलिखत ąोत अफाट आहेत आिण ते सरकारी अिभलेखागार, िपतृसंÖथा, कारखाने, कौटुंिबक संúह, संÖथांचे संúह इÂयादéमÅये आढळतात. िलिखत दÖतऐवज िकंवा ąोत आिथªक, सांि´यकìय, Æयाियक, ÿशासकìय, वैधािनक, राजनैितक अशा िविवध ÿकारची मािहती देतात. लÕकरी इ. समकालीन काळात िडिजटल आिण इंटरनेट आधाåरत ľोत मुबलक आिण सोयीÖकरपणे उपलÊध आहेत ºयामुळे ऐितहािसक संशोधन तुलनेने सोपे झाले आहे. ६.५ ÿij १. इितहास लेखनातील पारंपाåरक व अपारंपाåरक साधनांचा आढाव ¶या २. इितहास लेखनातील ÿाथिमक व दुÍयम साधनांबĥल सिवÖतर माहीती िलहा. ३. इितहास लेखनातील आधुिनक साधने कोणती मािहती īा ४. िडिजटल अकाªइÓह ( संúहण ) बĥल सिवÖतर मािहती īा munotes.in

Page 87

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने


86 ६.६ संदभª úंथ १. कोठेकर शांता, इितहास : तंý आिण तÂव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन, नागपूर, २००५ २. सरदेसाई बी. एन, इितहास लेखनशाľ, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर, २००२ 3. शेळके नागेश, मौिखक इितहास, िवकìपीिडया, ७/८/२०२० 4. इितहास लेखनातील नवे ÿवाह, (Öटडी मटेåरयल ) िशवाजी िवīापीठ, कोÐहापूर ५. Deshpande Anirudh, Films as Historical Sources or Alternate History, Economic and Political Weekly, Vol. 39, No. 40 (Oct. 2-8, 2004), Published by Economic and Political Weekly. ६. Barber S. & Penistone - Bird, History Beyond the Text: A Student's Guide to Approaching Alternative Sources, New York.  munotes.in

Page 88

87 ७ उĦरण पĦती घटक रचना ७.० उिĥĶे ७.१ ÿÖतावना ७.२ उĦरण व संदभª महßव ७.३ उĦरणाची योµय पĦत ७.४ िलिखत मजकूरात उĦरण पĦती ७.५ उĦरणासाठी टीपा देÁया¸या पĦती ७.६ तळटीप ७.७ सारांश ७.८ ÿij ७.९ संदभª úंथ ७.० उिĥĶे या घटकाचा अËयास झाÐयानंतर िवīाथê- १. संदभाªतील तकªसंगती आिण िविवध पĦती समजून घेÁयास स±म असेल. २. संदभª आिण Âयातील िविवध ÿकारांचे महßव समजावून घेतील. ३. úंथसंúहात ¶यावयाचे महßव आिण काळजी व यांचे योगदान समजून घेÁयास स±म होतील. ४. इितहासातील तांिýक सहाÍय समजून घेतील. ५. शोध ÿबंध लेखनामÅये उĦरण पĦतीचा तसेच तांिýक सहाÍयाचा वापर कशा पĦतीने करावा याचे योµय आकलन होÁयास मदत होईल. ७.१ ÿÖतावना ऐितहािसक संदभª नमुद करÁयासाठी इंúजी भाषेत Citation हा शÊद वापरला जातो. Âयास मराठी पारभािषक शÊदकोशात 'उĦरण', 'उÐलेख िनद¥श', 'अवतरण', 'वा³संिहता', 'ÿावाहन' हे शÊद सूचवले गेले आहेत. िवĬ°ापूणª लेखनामÅये चचाª केलेÐया िवषयाबĥल¸या पåर¸छेद अथवा ओळी पुढे इतर पुवाªसुरé¸या मांडणीचा वाđयसूचीनुसार सुसंबĦ िनद¥श उĦृत केला जातो, यास उĦरणे Ìहणतात. उĦरणांमÅये ÿकािशत अथवा अÿकािशत ąोताचा संदभª नमुद केला जाऊ शकतो. उĦरणे ही मूळ ąोतातूनच नमुद केली जातात असे नाही. सवªसाधारणपणे संदभाªथª उĦरण नमुद करावया¸या पåर¸छेद अथवा ओळी नंतर लगेचच munotes.in

Page 89

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

88 संि±Į वणª-सं´यानुसार अनुøमांक आंतभूªत केला जातो, आिण लेखपान, लेख अथवा úंथा¸या शेवटी या अनुøमांकापुढे संबंधीत संदभª कोणÂया लेख, úंथ, Óया´यान, बातमी, दÖतएवजातून घेतला गेला हे नमुद केले जाते. एखादी मािहतीľोताचे उĦरण Ìहणजे एखाīा Óयĉìला Âया¸या सजªनशील आिण बौिĦक काया«साठी ®ेय देÁयाचा एक मागª आहे. असा संदभª आपÐया संशोधनास मजबुती देÁयासाठी वापरला जातो. उĦरणात लेखकाचे नाव, तारीख आिण ÿकाशन कंपनीचे Öथान, संशोधन पिýकेचे शीषªक समािवĶ असू शकते. िविशĶ उĦरण शैलीनुसार आवÔयक मािहती आिण िवरामिचÆहे नमूद केली जातात. शै±िणक संÖथा आिण वै²ािनक ÿकाशने यां¸यासाठी लेखना¸या काळात वापरÐया जाणाöया सवª ľोतांसाठी संदभा«ची आवÔयकता असते. िवīाथê आिण संशोधक बöयाचदा यास एक जिटल ÿिøया Ìहणून पाहतात ºयासाठी खूप वेळ आिण ÿयÂन आवÔयक असतात. अशा संशोधन लेखांना उĦåरत िकंवा संदिभªत केÐया जाणाöया मािहती सामúीमÅये पुÖतके, संशोधन पिýका,मािसके, वतªमानपýे, अहवाल, िवīाÃया«चे ÿकÐप (ÿबंध आिण ÿबंध) यासार´या सवª मुिþत आिण न छापलेÐया सािहÂयांचा समावेश आहे. उदारणाथª: शÊदकोष, िवĵकोश, अ±रे, Óया´यान, पोÖटसª, पुिÖतका, मािहतीपýक, आिण िनद¥िशका. इतर इले³ůॉिनक संसाधनांमÅये वेब पृķे, सोशल नेटवकª मजकूर, संúिहत ई-मेल आिण संदेश, ऑनलाइन Åविनफìत आिण िÓहिडओ हे देखील समािवĶ असतात. ७.२ उĦरण व संदभª महßव िवīाथê िकंवा संशोधकाने आपÐया संशोधन िलखाणातील ľोतांचा उÐलेख करणे आिण उĦृत करणे पुढील बाबéसाठी आवÔयक आहे. १. संशोधन हे तÃयांवर आधाåरत आहे याचा तो एक पुरावा आहे. ľोतांचे उĦरण वाचकांना Âयाच िवषयावर िवÖतृत मािहती िमळवÁयास करÁयास मदत करतात. एखाīा िवषयाबĥल अिधकृत, संबंिधत ľोत शोधÁयासाठी सवाªत ÿभावी धोरणांपैकì एक Ìहणजे ²ात ľोतांकडील तळटीप िकंवा संदभा«चे पुनरावलोकन करणे. २. हे संशोधनाचा सैĦांितक पाया दशªिवते. जेÓहा आपण आपÐया संशोधनाची मािहती एखाīा मािहती¸या आिण समी±ाÂमक ŀिĶकोनातून नŌदिवत आहात तेÓहा वापरलेÐया ľोतांची सूची लेखक Ìहणून आपली िवĵासाहªता वाढवते. आपण एखाīा संशोधका¸या कÐपनांशी सहमत नसÐयास िकंवा संशोधनाची समÖया समजून ¶यायची असÐयास उĦरण व संदभª ľोत Ìहणून काम कł शकतात. ३. हे संशोधन िनÕकषª आिण िनÕकषा«¸या िवĵासाहªतेचे समथªन करते. ľोतांचे योµय केÐयास लेखकाने घेतलेÐया संदभाªचे ²ान वाचकाला व इतर संशोधकांना होते. ºया संशोधकाचे आपण संदभª देतो Âयांना देखील संशोधनाचे ®ेय िमळते. ४. आपण इतर संशोधकांचा दाखला िदÐयास अथवा Âयाचे उĦरण केÐयास Âयां¸या बौिĦक ÿितभेला Æयाय िमळतो. आपण असे न केÐयास ते संशोधन चौयª गणले जाते व अशा संशोधकावर यामुळे कायदेशीर कारवाई होऊ शकते. munotes.in

Page 90

उĦरण पĦती
89 आपली ÿगती तपासा : १. ऐितहािसक संशोधनात उĦरण व संदभª याचे महßव सांगा. …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ७.३ उĦरणाची योµय पĦत शै±िणक िवīाशाखांना िनिIJत केÐयाÿमाणे वेगवेगÑया संदभª पĦतीची आवÔयकता असते. वै²ािनक संशोधन ÿकाशने आिण इतर Óयावसाियक ÿकाशनांमÅयेही हेच अपेि±त आहे. िवīाथê िकंवा संशोधकाने ÿथम आपÐयाला कोणती उĦरण पĦत वापरली पािहजे याचा आढावा घेतला पािहजे. ÿÂयेक संशोधन क¤þाची िकंवा संधोधन पिýकेची उĦरणाची पĦत वेगवेगळी असू शकते. हावªडª पĦती सवª भाषा अËयास, इितहास, कला आिण
सािहÂय अËयास, धमªशाľ, समाजशाľ,
गुÆहेगारीशाľ इ. ए.पी.ए. पĦती
(अमेåरकन सायकोलॉिजकल
असोिसएशन) एजुकेशन, लायāरी अँड इÆफॉरमेशन सायÆस,
मॅनेजमेÆट सायÆसेस, निस«ग, इतर
वतªनिवषयक आिण सोशल सायÆस
िवषयांसारखी सामािजक आिण वतªणूक
िव²ान. एम.एल.ए. पĦती
(मॉडनª लँµवेज असोिसएशन) भाषाशाľ आिण सािहिÂयक िवषय. ए.पी.ए. (अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन) पĦतीची उदाहरणे संशोधन पिýकेतील लेख- 'अन¥Öट रेनन' (१९९४), Óहाट इस अ नेशन? ऑ³सफोडª रीडसª नॅशनॅिलझम यातून, संपादन- जॉन हिचÆसन आिण अँथनी डी िÖमथ, ऑ³सफोडª युिनÓहिसªटी ÿेस, Æयूयॉकª. पुÖतक- गेल ओÌवेट (१९७६), कÐचरल रीÓहोलट इन कोलोिनयल इंिडया: नॉन āाĺण मुवम¤ट इन वेÖटनª इंिडया १८७३ ते १९३०, सायंिटिफक सोशालीÖत एºयुकेशन ůÖट, मुंबई munotes.in

Page 91

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

90 एम.एल.ए. ((आधुिनक भाषा असोिसएशन) शैली नुसार पĦती पुÖतक- गेल ओÌवेट, कÐचरल रीÓहोलट इन कोलोिनयल इंिडया: नॉन āाĺण मुवम¤ट इन वेÖटनª इंिडया १८७३ ते १९३०, सायंिटिफक सोशालीÖत एºयुकेशन ůÖट, मुंबई, १९७६ संशोधन पिýकेतील लेख- 'अन¥Öट रेनन', Óहाट इस अ नेशन ? ऑ³सफोडª रीडसª नॅशनॅिलझम यातून, संपादन- जॉन हिचÆसन आिण अँथनी डी िÖमथ, ऑ³सफोडª युिनÓहिसªटी ÿेस, Æयूयॉकª, १९९४ ७.४ िलिखत मजकूरात उĦरण पĦती िवīाथê िकंवा संशोधक वै²ािनक लेखनादरÌयान ľोत िकंवा संदभª चार ÿकारे उĦृत कł शकतात. अ) िविशĶ िवषयावर अिधक मािहती देऊ शकणाöया इतर ąोतांपय«त वाचकाला पåरिचत करणे ब) मजकूरामÅये मािहती ÖपĶ करणे. उदाहरणाथª लोकांिवषयी िकंवा Öथानािवषयी अिधक मािहती देऊन, महÂवा¸या शÊदांचे ÖपĶीकरण देणे इ. क) अितåरĉ मािहती उपलÊध करणे, जी महÂवाची असूनही ÿवाहात ÓयÂयय आणता मजकूरात समािवĶ केली जाऊ शकत नाही. ड) ŀिĶकोण िवÖतृत करणे. ७.५ उĦरणासाठी टीपा देÁया¸या पĦती एÆडनोट्स (लेखां¸या शेवटी) आिण फूटनोट्स (तळटीप-Âयाच पानावर खाली) एÆडनोट्स (लेखां¸या शेवटी) संशोधन ÿकÐपा¸या शेवटी वेगÑया पानावर िदसतील. ते मजकूरामÅये अंकाĬारे दशªिवतात. एÆडनोट्स फूटनोट्सपे±ा अिधक अवघड वाटू शकते कारण मािहती िमळिवÁयासाठी वाचकांना मागील पृķावर जावे लागते. एÆडनोट्स (लेखां¸या शेवटी) वापरÁयाचे फायदे १) एÆडनोट्स वाचकाला कमी िवचिलत करतात आिण Âयांचा वाचन ÿवाहात कोणताही अडथळा येत नाही. २) Âया वाचकाला गŌधळात टाकत नाहीत. ३) शोधिनबंधाचा Öवतंý िवभाग Ìहणून, एÆडनोट्स वाचकांना एकाच वेळी वाचÁयास आिण Âयांचा िवचार करÁयास अनुमती देतात. munotes.in

Page 92

उĦरण पĦती
91 ७.६ तळटीप तळटीप पृķा¸या तळाशी िदसतात आिण मजकूरा¸या शेवट¸या ओळीपासून अितåरĉ जागा िकंवा रेखा िकंवा वेगÑया अंकÿकाराĬारे िवभĉ केÐया जातात. ते मजकूरात अंकाĬारे देखील सूिचत केले जातात, ते श³यतो वा³या¸या शेवटी ठेवले जातात आिण सामाÆयतः ÿÂयेक संदभाª¸या िवरामिचÆहे नंतर सामाÆयतः सवª ÿकार¸या मािहती ľोतां¸या संदभाªत काही आवÔयक घटक असतात. ७.६.१ तळटीपा देÁयाचे उĥेश संशोधन कायाªत तळटीपा देÁयाचे चार उĥेश असतात असे डॉ. शांता कोठेकर यांनी Âयां¸या इितहास संशोधन: Öवłप व तंý या úंथात खालील ÿमाणे सांिगतले आहे. १) संशोधनाकåरता ºया ľोत साधनांमधून मािहती िमळाली असेल, Âयांचा ऋणिनद¥श करणे. २) संशोधनात केलेÐया िवधानांची पुĶी करणे. ३) संशोधनात उपिÖथत होणारे मुदे व Âयात उÐलेख केलेÐया Óयĉì िकवा ÿसंगा अिधक मािहती देणे. संशोधनात पूवê येऊन गेलेÐया संदभाªचा पुÆहा िनद¥श करणे आवशक असÐयास पूवê¸या संदभाªचा उÐलेख करणे. संशोधकांनी संशोधनात नवीन मािहती िदली आहे व ती िवĵसनीय आहे हे पटवून देÁयासाठी ती मािहती कोणÂया साधनांमधून घेतली Âयाचा उÐलेख करणे आवशक असते. तळटीपा िदÐयामुळे संशोधन कायाªला भ³कम आधार िमळत असतो, संशोधन कायाªची िवĵसिनयता वाढत असते. तळटीपांमुळे संशोधकाला आपÐया मातांना पुĶी देता येते. संशोधन करता असतांना अनेक वेळा संशोधन िवषया¸या अनुषंगानी घटना िकवा Óयĉéची बरीच मािहती िमळत असते, ती सवªच मािहती संशोधनाकåरता आवÔयक असते असे नाही, माý सदर मािहती िदÐयास Âया िवषयावर नवीन ÿकाश पडत असतो. माý अशी मािहती अितशय लांबलचक नसावी. मािहती ÿाथिमक ÖवŁपाची असÐयास ती पåरिशķा¸या ÖवŁपात īावी. संशोधकांनी तळटीपां¸या माÅयमातून संदभª साधनांचा पुरावा िदÐयामुळे तो पुरावा इतर संशोधकांना तपासून पाहता येतो. संशोधकांनी एखादा िवचार जरी एखाīा úंथातून घेतला असेल तरीही Âयाचा उÐलेख तळटीपांमÅये करणे आवÔयक आहे. तळटीपा देÁयामागचा दुसरा उĥेश असा कì, वाचकाला सबंिधत िवषयावर अनेक संदभª देऊन Âयां¸या ²ानात भर घालणे असतो. तळटीपा िदÐयामुळे अनेक िवचार ÿवाह वाचकाला समजू शकतात. Âयामुळे Âयाची िवचारसरणी तयार होत असते. संशोधाकालाही तळटीपांमुळे एखाīा िवषयावर िकती संशोधन झाले आहे याची जाणीव होते. munotes.in

Page 93

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

92 ७.६.२ तळटीपांचा वापर संशोधन कायाªत तळटीपा देणे अÂयंत आवशक आहे. संशोधन कåरत असतांना तळटीपा केÓहा व कÔया ÿकारे īायचे याचेही एक िविशĶ पĦत आहे. संशोधनात नवीन मािहती देणाöया िवधानांना Âयाचÿमाणे महÂवा¸या िवधानांना तळटीपा देणे आवÔयक असते. सवªसाधारण व सवाªना ²ात असलेÐया मािहतीसाठी तळटीपा देणे आवÔयक नाही. संशोधनात काही वाद्úÖथ मुīा असेल तर Âयास तळटीप देणे आवÔयक आहे, एका वा³यात िकवा पåर¸छेदात एकच मुīा असेल तर Âयाकåरता एकच तळटीप देणे आवÔयक असते. Âयाचÿमाणे संशोधकाची Öवताची िवचार, िवधाने व इतरांची िवधाने यातील भेद ÖपĶ करÁयाकåरता तळटीप देणे आवÔयक असते. तळटीपा या ÖपĶीकरना करीता तयार केलेÐया नोट्सपे±ा वेगÑया असतात. तळटीपा संशोधकाला संशोधना¸या संदभाªत नवीन मािहती िमळिवÁयाकåरता मागªदशªक Ìहणून काम करतात. Âयाचÿमाणे संशोधक ÿितकूल टीका टाळÁयासाठी तळटीपा देत असतो. ७.६.३ तळटीपांचे ÿकार संशोधनात सामाÆयता तळटीपा देÁया¸या दोन पĦती आहेत. १) संशोधकाला एखादा मुīा ÖपĶ करावयाचा असतो Âयावेळेस तो मÅयेच तळटीप देऊन आपला मुīा ÖपĶ करीत असतो, यामागे संशोधकाचा उĥेश आपÐया िवचाराची पुĶी करणे हा असतो. २) संशोधक तळटीपेचा दुसöया ÿकारात आपÐया िवचारा¸या समथªनाथª अÖसल पुरावा देत असतो. अÔया पुराÓयामुळे वाचका¸या ²ानामÅये भर पडत असते. संशोधकांनी दोÆही ÿकार¸या तळटीपा अवधान राखून īाय¸या असतात. ७.६.४ तळटीपा देÁया¸या पĦती तळटीपा देÁया¸या िविवध पĦती आहेत. काही िवĬानांना तळटीपा एकाच पाना¸या खाल¸या भागात असाÓयात असे वाटते. Ìहणजे पाना¸या खाल¸या बाजूला तळटीपा īाÓयात कारण वाचकां¸या ŀĶीने ही पĦत सोयीचे असते. पृĶा¸या खाल¸या बाजूला आवÔयक Âया िठकाणी øमश: १., २., ३., असे आकडे देऊन Âया आकड्यानुसार खाल¸या बाजूला तळटीप देत असतात. या पĦतीत कधी तळटीपांचे øमांक पृķानुसार बदलत असतात. एका पृķावर जेवढी आकडे आले असतील तेवढीच असतात. Âया समोरील आकडे नंतर¸या पृķावर ÿकरणा¸या शेवटीपय«त िदले जातात. तळटीपा देÁया¸या दुसöया पĦतीत तळटीपा पृķ खाली न देता ÿकरणा¸या सेवटी सलगपणे िदÐया जातात. या पĦतीमÅये øमांक ÿकरणाÿमाणे िदले जातात. मुþणा¸या ŀĶीने िह पĦत सोयीची आहे. तळटीपा देÁयाची ही पĦत मोठ्या úंथांमÅये वापरली जाते. या पĦतीमÅये वाचकाला वाचत असतांना अडथळा येत नाही. ७.६.५ तळटीपा देÁयाचे सामाÆय तंý munotes.in

Page 94

उĦरण पĦती
93 तळटीपा देÁयासंदभाªत अमेåरकेतील मॉडनª लँµवेज असोिसएशन व िशकागो युिनÓहिसªटी ÌयॅÆयूअल यांनी तळटीपा देÁयाची जी पĦत Öवीकारली आहे, सामÆयतः तीच पĦत तळटीपा देÁयाकåरता वापरली जाते. तळटीपा देÁयाचे एक सामाÆय तंý आहे, तळटीपा देÁयाचा øम ठरिवलेला असतो. संदभª देतांना तळटीपा मÅये सुरवातीला लेखकाचे नाव, संपादकांचे नाव, आīा±रासह आडनाव, Âयानंतर ÖवÐपिवराम देऊन úंथाचे शीषªक, खंड øमांक, ÿकाशक व ÿकाशन वषª आिण शेवटी पृĶ øमांक असा तळटीपा देÁयाचा øम असतो. एखाīा úंथ ÿथ वापरात असतांना úंथाचे पूणª शीषªक िलहावे, दुसöयांदा Âयाच úंथाचा उÐलेख येत असेल तर úंथाचे नाव सं±ेपामÅये िलहावे. तळटीपा देÁयासाठी इंúजीमÅये काही शÊद वापरले जातात. उदा. Ibid, Ocpit, Loc cit, P. एखाīा úंथाचा िदÐया नंतर लगेच Âयाच úंथाचा संदभª येत असेल तर Ibid या शÊदाचा उपयोग केला जातो. मराठीमÅये Âयासाठी िक°ा हा शÊद िलहला जातो. पृĶ øमांक वेगळा असÐयास पृĶ øमांक िलिहला जातो. Op Cit Ìहणजे Opera Citato या लॅिटन शÊदाचा अथª In the work cited असा होतो. एखाīा संदभª úंथाचा उÐलेख पूवê येऊन गेला असेल व Âयाचा पुÆहा उÐलेख करायचा असेल व Âया दोहŌ¸या मÅये दोन तीन तळटीपा आÐया असतील तर Op Cit िलिहतात. Op Cit चा वापर करतांना úंथाचे नाव न िलहता फĉ लेखकाचे नाव व पृĶ øमांक असतात. Âयाच úंथाचा उÐलेख एक दोन पृĶापूवê आलेला असेल तेÓहा माý úंथाचे नाव िलहÐया जाते. Loc Cit चा वापर करतांना केवळ úंथा¸या लेखकाचे नाव िलहÐया जाते, Loc Cit चा वापर पूवê येऊन गेलेÐया संदभª úंथ व पृĶ øमांक िलहÁयासाठी केला जातो. या दोÆही शÊदासाठी मराठी मÅये उपरोĉ व तýैव या शÊदांचा वापर करतात. वरील तळटीपांचे तंý खालील उदाहरणावłन समजून येईल. १) इ.एच.कार, Óहाट इज िहÖůी, १९८३, पृ. ११०. २)िक°ा. पृ. ११५. ३) िक°ा. पृ. ११६. ४) िब.एस. अÐली, िहÖůी: इट्स थेरी अँड मेथड, १९७९, पृ. १२०. ५) सदािशव आठवले, इितहासाचे तÂव²ान, १९६७, पृ. ५०. ६) इ. एच. कार, तýैव, पृ. ७.६.६. तळटीपा कुठे īाÓयात तळटीपा देÁयाचे काही संकेत िनमाªण झाले आहेत, Âयानुसार डॉ. बी. एस. सरदेसाई यांनी आपÐया इितहास लेखन पåरचय या úंथात पुढील ÿमाणे तळटीपा िदÐया जातात असे सांिगतले आहे. १) छापील रेषेवरच तळटीप िनदशªनाचा आकडा िलहावा. २) िनदशªनाचे आकडे उजÓया बाजूला िलहावे. munotes.in

Page 95

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

94 ३) ºया िठकाणी िनदशªनाचा आकडा िलहावयाचा आहे, तेथील शÊद व आकडा यात अंतर नसावे. ४) तळटीपा ÿÂयेक पानावर īाÓयात जर तसे श³य नसेल तर ÿकणा¸या शेवटी तळटीपा īाÓयात हेही जर श³य नसेल तर úंथा¸या शेवटी ÿÂयेक ÿकरणानुसार तळटीपा īाÓयात. ५) तळटीपाना īावयाचे आकडे एका िविशĶ पĦतीनुसारच īावेत, हीच पĦत संपूणª úंथात वापरावी. ६) कोणÂयाही शीषªकाला तळटीप देऊ नये. ७.६.७ तळटीप वापरÁयाचे फायदे १) ľोत िकंवा टीप ओळखÁयात रस असलेÐया वाचकांना ते ºयाचा शोध घेत आहेत ते शोधÁयासाठी पृķ पटकन खाली पाहó शकतात. २) हे वाचकास कागदा¸या मागील भागावर टीप शोधÁयासाठी वेळ न घेता Âवåरत तळटीप मजकूरा¸या िवषयाशी जोडÁयाची परवानगी देते. ३) िविशĶ पृķे मुिþत करताना तळटीप आपोआप समािवĶ केÐया जातात. १) आपÐया संशोधन पेपरमधील एÆडनोट्स िकंवा तळटीप वापरÁयाचा िवचार करÁया¸या गोĶी ल±ात ¶या : मजकुरा¸या ओळी¸या थोडेसे वर टाइप केलेÐया िविशĶ सामúी (उदा. आकडेवारी, टेबÐस, चाटª इÂयादी) असलेÐया नोट्स वगळता संपूणª एका शोधिनबंधात तळटीपांची नŌद øमांिकत केली जाते. िटपांमÅये सवª िवरामिचÆहे टाकू शकतात. सवªसाधारणपणे, मजकुरा¸या सातÂयात ÓयÂयय आणू नये Ìहणून वा³या¸या शेवटी खंड, øमांक िकंवा उĦृत असलेली सामúी ठेवली जाते. २) आपण करत असलेÐया संशोधन ÿिøयेमÅये कोणÂया ÿकारे िकंवा कोणÂया लेखनशैलीनुसार िटपा īाय¸या आहेत हे समजून िटपा देणे. ३) सवªसाधारणपणे, बहòतेक शै±िणक लेखनात तळटीपांचा वापर आता थोडा जुना मानला जातो आिण Âयाची जागा एÆडनोट्सने घेतली आहे. तरीदेखील कायदा आिण इितहास यासार´या काही िवषयांमÅये अजूनही मु´यÂवे तळटीपांचा वापर केला जातो. munotes.in

Page 96

उĦरण पĦती
95 ७.६.८ तळटीप आिण एÆडनोट्स मधील संि±Įłपे मािहती-ľोताचे दोन ÿकार आहेत: छापील आिण संगणकìय ľोत. ÿथमच कोणÂयाही पुÖतकाचा िकंवा लेखात तळटीप नमूद केÐयावर सवª अितåरĉ मािहती पुरिवली जाणे आवÔयक आहे. यानंतर, आवÔयक तेथे संि±Įłप वापरावे. तळटीपा¸या øमांकानंतर काही शÊद ÿयोग संि±Į Łपात िदले जातात. Âयाची उदाहरणे खालील ÿमाणे होते. इिबड (तýैव)- या लिटन शÊदाचे संि±Į Łप इिबड (Ibid) आहे. एकाच úंथातील िवधाने एकाच पानावर उधृत केÐयास पिहÐया िवधानंतर दुसöया िवधानाचा उÐलेख इिबड असा केला जातो ºयास मराठीत िक°ा कéवा तýैव असे Ìहणतात. ऑप िसट- (op.cit) ओपेरो सीटाटो या मूळ लिटन शÊदाचा अथª उपरोÐलेिखत (op.cit) असा आहे. ÿबंधामÅये उĦृत केलेÐया ºयास मराठीत िक°ा िकंवा तýैव असे Ìहणतात. पूवōĉ एकाच िवधानाचा उÐलेख Âयाच ÿबंधात अÆयý केला असÐयास ऑप िसट (op.cit) हे संि±Į łप वापरले जाते. Âयाच úंथातील मािहती अथवा संदभª पुढ¸या पानावर िकंवा नंतर आला असेल तर (op.cit) ऑप-िसट Ìहणजे पूवō°र, ÂयामÅये úंथ व लेखांचे सीएफ- कॉÆफर या मूळ लिटन शÊदाचा अथª तुलना करा असा होतो. ÿबंधातील एखाīा िवधानाकडे वाचकाचे ल± वेधÁयासाठी Âयाची तुलना अÆय úंथातील िवधानाशी करÁयास लेखक Âयाला सांगतो. ³वाड Óहाईड या लिटन शÊदाचे संि±Į łप तळटीप माधे वाचकांना मागªदशªन करÁयास वापरले जाते. छापील ľोत छापील ąोतांसाठी ÿÂयेक संदभª ÿिवĶी¸या घटकांमÅये १) लेखक २) ÿकाशनाची तारीख ३) पुÖतकाचे शीषªक ४) संÖकरण ५) ÿकाशनाचे िठकाण ६) ÿकाशक ७) खंड, øमांक आिण / िकंवा पृķ सं´या छापील नसलेले िकंवा इले³ůॉिनक ľोत इले³ůॉिनक सािहÂय, मािहती¸या इले³ůॉिनक ľोतांचे अचूकपणे उĦृत करणे आिण संदिभªत करÁयासाठी खालील मूलभूत मािहती (जी ÿÂयेक संभाÓय िवĵासाहª इले³ůॉिनक सािहÂयात आढळली पािहजे) िजथे उपलÊध असेल तेथे ÖपĶपणे ŀÔयमान असणे आवÔयक आहे) munotes.in

Page 97

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

96 १) लेखक िकंवा संपादकाचे नाव २) पृķाचे शीषªक िकंवा लेखाचे नाव ३) वेब पृķाचे शीषªक. ४) माÅयमाचा ÿकार (उदाहरणाथª इले³ůॉिनक जनªल, ऑनलाईन) ५) वेबसाइट अīयावत केली गेलेली तारीख िकंवा कॉपीराइट तारीख ६) पूणª इंटरनेट प°ा ७) वेबसाइट ºया िदवशी ÿवेश करÁयात आला Âया तारखेचा ७.६.९ तळटीपांचा दुŁपयोग संशोधना¸या ±ेýात तळटीपांचे महÂव अनÆय साधारण आहे. माý तळटीपां¸या चुका व गैरवापर अनेक ÿकार¸या असतात, Âयामुळे वाचकांमÅये गŌधळ िनमाªण होत असतो. सामाÆय वाचकांना तळटीपांचा फायदा होत नसतो. काहीवेळा तळटीपा या नंतर िदÐया जातात, Âयामुळे संशोधकाची िवधाने व तळटीप यात समÆवय राहत नाही. काही संशोधक आपले पांिडÂय दाखिवÁयासाठी एकाच पानावर अनेक तळटीपा देत असतात. संशोधक संशोधनात चचाª केलेÐया मुīाबाबत गŌधळ लपिवÁयाकåरता तळटीप देत असतात. संशोधक बöयाचदा एकाच िवधानाकåरता अनेक तळटीपा देत असतात. संशोधक बöयाचदा एकाच वा³याकåरता अनेक पुÖतकांचा संदभª देत असतात. बöयाचदा तळटीपामÅये असबंधता असते, लेखकाचे नाव, पुÖतकाचे शीषªक बरोबर िदलेले असते, माý पुÖतकात समािवĶ असलेÐया गोĶéचा संशोधन िवषयाशी फारसा संबंध नसतो. अÔया वेळेस वाचकाची िदशाभूल होत असते. संशोधकांनी संशोधनामÅये चुकìचा संदभª िदÐयास वाचकांची िनराÔया होत असते. ७.७ सारांश संदभªúंथाची यादी अितशय काटेकोरपणे करावयाची असते. यात सवª ÿकार¸या ľोतसाधनांचा अंतभाªव करणे ®ेयÖकर ठरते. ÿथम मूळ ľोत, Âयाचे ÿकािशत व अÿकािशत असे दोन गटात वगêकरण, तसेच भाषेपरÂवे वगêकरण करावयाचे असते. Âयानंतरचा गट सदभªúंथाचा असतो. याचेही वगêकरण भाषेनुसार करावे लागते. úंथां¸या शीषªकांची सूची úथलेखकां¸या आडनावांचा वणªøम Åयानात घेऊन करावयाची असते. यात ÿथमतः लेखकाचे िकवा संपादकाचे आडनाव, Âयानंतर नावाची आīा±रे Âयापुढे úंथशीषªक, úंथाचा खÁडøमांक, आवृ°ी, Âयापुढे ÿकाशक, ÿकाशन Öथळ व ÿकाशन वषª, नंतर¸या गटात वृ°पýे, िनयतकािलके, मुलाखती इÂयादéचा समावेश असतो. इितहासात, ľोताचा संदभª-Âयाची वेळ, िठकाण, लेखक इ.- अनेकदा दÖतऐवजा¸या सामúीइतकाच महßवाचा munotes.in

Page 98

उĦरण पĦती
97 असतो. िनबंधा¸या मजकुरात ही मािहती समािवĶ केÐयाने, ती संदभªúंथासाठी जतन करÁयाऐवजी, वाचकाला अवतरण, तÃये आिण कÐपनां¸या मूळ ľोतापय«त Âवरीत ÿवेश करÁयास मदत होते. खाली िदलेली उĦरण मॉडेÐस तुÌहाला येणाö या अनेक पåरिÖथतéमÅये कसे उĦृत करायचे याचे उदाहरण देतात. एक सामाÆय िनयम Ìहणून, तुमची उĦरणे सुसंगत ठेवा आिण तुम¸या वाचकांना मूळ ľोत शोधÁयासाठी जे काही आवÔयक आहे ते ÿदान करा. डॉ³युम¤टरी तळटीप देखील लेखकाला िनबंधा¸या मु´य भागामÅये Öथान नसलेले भाÕय जोडÁयाची संधी देतात. अशा "िडÖकिसªÓह" नोट्सचा वापर ľोता¸या िवĵासाहªतेचे मूÐयांकन करÁयासाठी, सहकाöया¸या सहाÍयासाठी कजªदारपणाची कबुली देÁयासाठी िकंवा तुम¸या मु´य युिĉवादाशी संबंिधत परंतु आवÔयक नसलेÐया ÿijांवर चचाª करÁयासाठी केला जाऊ शकतो. िडÖकिसªÓह नोट्स जपून वापरा. तुÌही लेखकाला उĦृत केले नसले तरीही, तुÌही इतर कोणापासून िनमाªण झालेÐया कÐपना देखील माÆय केÐया पािहजेत. तुÌहाला सामाÆय ²ान उĦृत करÁयाची गरज नाही, जसे कì ÿमुख घटनां¸या तारखा िकंवा सामाÆय चलन बनलेÐया कÐपना (उदा. "अहंकार" बĥल Āायडची कÐपना). सामाÆय ²ानाचा हा अपवाद तुÌहाला Âयाबĥल वाचÁयापूवê माहीत नसलेÐया मािहतीलाही लागू होतो. सात वषा«चे युĦ 1756-1763 पय«त चालले हे चांगले ÿÖथािपत ²ान आहे. तुÌही या तारखा िजथे वाचÐया Âया पाठ्यपुÖतकात तुÌहाला उĦृत करÁयाची गरज नाही, जरी तुÌही Âयां¸याशी आधीच पåरिचत नसता. याउलट, 1760 मÅये मूळ अमेåरकन िमýप±ांचे नुकसान हे सात वषा«¸या युĦात Ā¤च पराभवाचे मु´य कारण असÐयाचा दावा हा एक अथª आहे ºयावर ÿijिचÆह उपिÖथत केले जाऊ शकते. अशा ÿितपादनासाठी तुÌहाला ľोत उĦृत करणे आवÔयक आहे. ७.८ ÿij १. इितहास लेखन संशोधनात तळटीपेचे फायदे ÖपĶ करा. २. संदभाªतील तकªसंगती आिण िविवध पĦती ÖपĶ करा. ३. संदभª आिण Âयातील िविवध ÿकारांचे महßव ÖपĶ करा. ४. úंथसंúहात ¶यावयाचे महßव आिण काळजी व Âयांचे योगदान ÖपĶ करा. ५. शोध ÿबंध लेखनामÅये उĦरण पĦतीचा तसेच तांिýक सहाÍयाचा वापर कशा पÅदतीने करावा, ते ÖपĶ करा. munotes.in

Page 99

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

98 ७.९ संदभª úंथ १. कोठेकर शांता., इितहास तंý आिण तÂव²ान, ®ी. साईनाथ ÿकाशन, नागपूर, २००५ २. सरदेसाई बी.ए, इितहास लेखन पĦती, फडके ÿकाशन, २००४ ३. देव ÿभाकर, इितहास - एक शाľ, कÐपना ÿकाशन, नांदेड, २००२.. ४. इ.एच.कार, Óहाट इज िहÖůी, लंडन, एच १९७१. ५. िविÐकÆसन आिण भांडारकर : सोशल åरसचªची कायªपĦती व तंýे, िहमालय पिÊलिशंग हाऊस, मुंबई १९७७. ६. कुमार रणिजत, åरसचª मेथडोलॉजी, पीयरसन एºयुकेशन, २००६ ७. बी. शेख अली, इितहास: Âयाचा िसĦांत आिण पĦती, मॅकिमलन पब. िदÐली, १९८८ ८. गूडे अँड हॅट, मेथड्स इन सोशल åरसचª, मॅकúािहल बुक कंपनी, १९८१ ९. देव ÿभाकर, इितहास एक शाľ, कÐपना ÿकाशन, नांदेड, १९९७  munotes.in

Page 100

99 ८ संदभªúंथ सूची घटक रचना ८.० उिĥĶे ८.१ ÿÖतावना ८.२ संदभª सूची Ìहणजे काय ? ८.३ संदभªúंथाचा उĥेश काय आहे ? ८.४ संदभªसूचीची तािकªकता ८.५ úंथसूची देताना काळजी ¶यावी ८.६ ÿाथिमक ľोत ८.७ दुÍयम ľोत ८.८ इंटरनेट ľोत ८.९ úंथसंúहातील इतर घटक ८.१० िवषय सूची- Öथळनाम सूची- Óयĉìनाम सूची (Indexing) ८.११ सारांश ८.१२ ÿij ८.१३ संदभª úंथ ८.० उिĥĶे सदरील घटकां¸या अËयासामÅये आपण : १. संदभª सूची Ìहणजे काय ? ते समजून घेणार आहे. २. संदभªúंथ सूचीचा उĥेश समजून घेणार आहे. ३. संदभª सूची कशी तयार करणार ते अËयासनार आहे. ८.१ ÿÖतावना तळटीपांÿमाणे संदभªúंथांची यादी िविशĶ पĦतीने īावयाची असते. संदभªúंथ सूचीचे िभÆन ÿकार आहेत. काही संशोधक वाचलेÐया सवª úंथांची नावे यादीत समािवĶ करतात. काही वाचलेÐया úंथांबरोबरच काही न वाचलेÐया परंतु िवषयाशी संबंिधत úंथांचा Âयात समावेश करतात, तर इतर काही संशोधक िनवडक úंथांचाच, Ìहणजे úंथलेखनात ºया úंथांतील मािहतीचा वापर केला आहे अशाच िनवडक úंथांचा समावेश संदभªúंथ सूचीत करताना िदसतात. úंथसूची ही एक ÿकारची सांकेितक भाषा (कोड) आहे ,जी केवळ अनुभवीच समजू munotes.in

Page 101

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

100 शकते. जेÓहा तुÌही एखादा पेपर िकंवा पुÖतक िलिहता तेÓहा Âयात úंथसूची समािवĶ करणे आवÔयक असते. संदभªúंथाची यादी अितशय काटेकोरपणे करावयाची असते. यात सवª ÿकार¸या ľोतसाधनांचा अंतभाªव करणे ®ेयÖकर ठरते. ÿथम मूळ ľोत, Âयाचे ÿकािशत व अÿकािशत असे दोन गटात वगêकरण, तसेच भाषेपरÂवे वगêकरण करावयाचे असते. Âयानंतरचा गट संदभªúंथाचा असतो. याचेही वगêकरण भाषेनुसार करावे लागते. úंथां¸या शीषªकांची सूची úंथलेखकां¸या आडनावांचा वणªøम Åयानात घेऊन करावयाची असते. यात ÿथमतः लेखकाचे िकंवा संपादकाचे आडनाव, Âयानंतर नावाची आīा±रे Âयापुढे úंथशीषªक, úंथाचा खÁडøमांक, आवृ°ी, Âयापुढे ÿकाशक, ÿकाशन Öथळ व ÿकाशन वषª, नंतर¸या गटात वृ°पýे, िनयतकािलके, मुलाखती इÂयादéचा समावेश असतो. संशोधन ÿकÐपा¸या शेवटी úंथसूचीवłन संशोधकाला संशोधनाची चांगली कÐपना येते. úंथसूची Ìहणजे संशोधन करताना वापरÐया जाणाöया सवª ľोतांची यादी. सामाÆयपणे, úंथसूची Ìहणजे एखाīा िविशĶ िवषयावर िकंवा िविशĶ úंथालया¸या वापरकÂयाª¸या संदभाªसाठी तयार केलेÐया िवषयावरील पुÖतकांची यादी. आपण मजकूर समािवĶ कł शकता ºयांचा आपण थेट आपÐया कामात उÐलेख केला नाही परंतु आपÐया कÐपनांवर Âयाचा ÿभाव आहे. पुÖतके, जनªलचे लेख आिण वेबसाइट सवª सूचीबĦ केले जातील. ही यादी कागदा¸या शेवटी Öवतंý िवभागात िदसते आिण यात लेखक, शीषªक, संपादक, ÿकाशक, ÿकाशनाचे िठकाण व वषª इ. सार´या मािहतीचा समावेश आहे. ८.२ संदभª सूची Ìहणजे काय ? ऐितहािसक मूळ úंथात ज¤Óहा ज¤Óहा काही घटना िकंवा िवधाने केली जातात त¤Óहा Âयाचे ऐितहािसक पुरावे īावे लागतात Âयािशवाय Âया िवधानांना अÆय संशोधक,वाचक Öवीकारत नाहीत. Ìहणून अशा िवधाना¸या शेवटी डो³यावर अंक िलिहला जातो. समजा १असा अंक लीहीला असेल तर लेख िकंवा úंथा¸या शेवटी १ असा अंक िलहóन Âयासमोर ते िवधान कोणÂया पुराÓया¸या आधारे केले आहे Âया पुÖतकाचे नाव,ÿकाशन,Âयातील ÿकरण, पान नंबर इÂयादी संदभª īावा लागतो. अशा सवª संदभाª¸या यादीला संदभª सूची Ìहणतात. एखादया वा³याचा, मुīाचा, ÿसंगाचा उÐलेख करतांना ते कोणÂया पुÖतकातील आहे ते सांगणे Ìहणजेच संदभª सूची होय. Âया पुÖतकात Âयाबĥल अिधकची मािहती असते. िबिÊलओúाफì Ìहणजे 'िबिÊलयोúाफì' या इंúजी शÊदाचा संदभª आहे, जो खूप Óयापक आहे आिण कोणÂयाही िनिIJत Óया´येबाबत िवĬानांमÅये मतभेद आहेत. 1961 मÅये पॅåरसमÅये युनेÖको¸या सहकायाªने झालेÐया 'IFLA' (इंटरनॅशनल फेडरेशन ऑफ लायāरी असोिसएशन) ¸या पåरषदेतही या शÊदा¸या Óया´ये¸या ÿijावर चचाª झाली आिण शेवटी या सं²ेची खालील Óया´या सवाªनुमते माÆय करÁयात आली: 'IFLA' ने ÖवीकारलेÐया वरील Óया´येमÅये तीन मु´य अथª समािवĶ आहेत: (1) úंथसूची िकंवा पĦतशीर आिण सं´याÂमक úंथसूची (२) úंथसूची िकंवा िवĴेषणाÂमक वणªनाÂमक आिण मजकूर संदभªúंथ आिण munotes.in

Page 102

संदभªúंथ सूची
101 (3) भौितक वÖतू िकंवा ऐितहािसक संदभªúंथ Ìहणून मजकूराचा अËयास. अशाÿकारे, कागदाची िनिमªती पĦत, छपाईचा इितहास आिण िवकास, िचý छापÁया¸या िविवध पĦती, पुÖतका¸या िनिमªतीदरÌयान केलेले िविवध उपøम इÂयादी सवª गोĶी 'úंथसूची' या शÊदात येतात. úंथ सूची Ìहणजे एखाīा कामा¸या लेखकाने काम तयार करÁयासाठी वापरलेÐया ľोतांची यादी. ८.३ संदभªúंथाचा उĥेश काय आहे ? úंथ सूची Ìहणजे एखाīा कामा¸या लेखकाने काम तयार करÁयासाठी वापरलेÐया ľोतांची यादी. हे िनबंध, शोधिनबंध आिण अहवाल यासार´या ÿÂयेक ÿकार¸या शै±िणक लेखनासह आहे. जेÓहा लेखकाला Âयांचे ľोत उĦृत करणे आवÔयक आहे असे वाटते तेÓहा पýकाåरते¸या भागा¸या, सादरीकरणा¸या िकंवा िÓहिडओ¸या शेवटी तुÌहाला एक संि±Į, कमी औपचाåरक úंथसूची देखील सापडेल. जवळजवळ सवª शै±िणक घटनांमÅये, एक úंथसूची आवÔयक आहे. संदभªसूची समािवĶ न करणे (िकंवा अपूणª, चुकìची िकंवा खोटी úंथसूची समािवĶ करणे) हे सािहिÂयक चोरीचे कृÂय मानले जाऊ शकते, ºयामुळे अयशÖवी úेड, तुम¸या अËयासøमातून िकंवा कायªøमातून वगळले जाऊ शकते आिण तुम¸या शाळेतून िनलंिबत िकंवा िनÕकािसत केले जाऊ शकते. ८.४ संदभªसूचीची तािकªकता úंथसूची एखाīा िविशĶ िवषयावरील सािहÂयािवषयी सवª ÿकारची मािहती देते. वणªनाÂमक úंथसूची एखाīा िविशĶ लेखका¸या कायाªबĥल िकंवा िदलेÐया िवषयावरील कामांबĥल िकंवा एखाīा िविशĶ देशावरील िकंवा कालावधीबĥल मािहतीचे Öवłप घेऊ शकते. २०Óया शतका¸या ÿारंभी गंभीर úंथसूची, ºयामुळे मुिþत तारखा आिण सÂयता यासार´या तÃये Öथािपत करÁयात मदत करÁयासाठी, कागद, बंधनकारक, मुþण आिण वापरÐया जाणाöया उÂपादन ÿिøयेसह पुÖतकां¸या भौितक वैिशĶ्यांचे सूàम वणªन असते. úंथसूची Ìहणजे पुÖतके िकंवा लेखकाची यादी आहे ºयात लेखकÂव िकंवा िवषयाशी संबंिधत असते आिण कधीकधी भाÕय केले जाते. मोठी úंथसूची Âयां¸या Öवत: ¸या पुÖतके Ìहणून ÿकािशत केली जाऊ शकतात. úंथसूची ÿिवĶीचा एक उĥेश Ìहणजे ºया लेखकांनी संशोधनात सÐला घेतला आहे अशा इतर लेखकांना ®ेय देणे. úंथसूचीचे आणखी एक उĥीĶ Ìहणजे वाचकासाठी वापरलेला ľोत शोधणे सुलभ करणे. úंथसूची हा संशोधन अËयासकासाठी मािहतीचा महßवपूणª ąोत आहे. हे तयार संदभª Ìहणून काम करते आिण वाचकाला योµय ÿकार¸या सामúीकडे पाठवतो जे संशोधन आिण अËयासात मदत करते. úंथसूची संशोधन सामúी योµय ÿकारे आयोिजत करÁयात मदत करते आिण वापरकÂयाªचा वेळ वाचवते. úंथसूची तयार करणे ही एक खास कौशÐय आहे आिण Âयास या िवषयाचे पुरेसे ²ान आिण समज आवÔयक आहे. munotes.in

Page 103

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

102 आपली ÿगती तपासा : १. संदभª úंथ सूचीचे इितहास संशोधनातील महßव अधोरेिखत करा. …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ८.५ úंथसूची देताना काळजी ¶यावी १. ÿाथिमक व दुÍयम ľोतांची नŌद Öवतंý िवभागात करावी. ÿÂयेक िवभागाला "ÿाथिमक ľोत" िकंवा "दुÍयम ľोत" असे नाव िदले जावे. लेख आिण ²ानकोश लेख दुÍयम ľोतांसह सूचीबĦ केले पािहजेत. २. नŌदी ÿÂयेक लेखका¸या आडनावाखाली वणªøमानुसार ठेवÐया जातात. ÿाचीन आिण मÅययुगीन लेखक सहसा आडनाव नसतात Ìहणून आपण सामाÆयत: Âयां¸या पिहÐया नावाखाली Âयांची यादी करावी. ३. ÿÂयेक उĦरणातील मािहती पूणªिवरामांनी िवभĉ केली जाते. एकाच लेखकाĬारे एकापे±ा जाÖत वÖतूंची यादी करताना, लेखकाचे नाव दोनदा िलिहणे आवÔयक नसते. úंथसंúहातील ÿÂयेक Âयानंतर¸या संदभाªसाठी, पाच िटंब टाइप करावे आिण पुÖतकांची नवे िलहावी. ८.६ ÿाथिमक ľोत ÿाथिमक ľोत Ìहणजे ÿÂय±दशê पुरावे. गुĮहेरांÿमाणेच इितहासकार पुराÓयांकडे पाहतात आिण िनÕकषाªपय«त पोहोचतात. डायरी, पýे, जÆम, मृÂयू िकंवा लµनाची ÿमाणपýे, कामे, करार, घटणा, कायदे, कोटाª¸या नŌदी, कर रेकॉडª, जनगणनाची नŌद, यादी, करार, अहवाल काडª, वैīकìय नŌदी, ÿवासी याīा, पासपोटª, िÓहसा, आिण सैÆय भरती िकंवा िडÖचाजª पेपसª हे ÿाथिमक ľोत मानले जाऊ शकते. 1. पýे 2. संÖमरण िचĜी 3. खाजगी नŌदी 4. सरकारी कागदपýे 5. ऐितहािसक कुटुंबे आिण खाजगी कागदांची मुलाखत 6. ÿijावली¸या लेखातील नŌदी 7. नकाशे आिण फोटो ÿती munotes.in

Page 104

संदभªúंथ सूची
103 I. महाराÕů राºय आकाªइÓ×ज मधील फायली, मुंबई शै±िणक िवभाग मुंबई सरकार¸या फायली. ई. डी वॉÐयूम øमांक १, संकलन- ३५, १८२५ ई. डी. वॉÐयूम. øमांक २, १८२६ ई. डी. वॉÐयूम. øमांक, १९२७. मुंबई सरकार¸या गृह िवभागा¸या फायली एच. डी. फाइल øमांक ७५७५ १९२२ एच. डी. फाइल øमांक ३६३ (५), मुंबई सरकारची सामाÆय िवभाग फाईÐस जी डी डी खंड øमांक ३/८०९, १८४४ जी डी डी खंड. øमांक ४/८१०, १८४४ II. डायरे³टर पिÊलक सूचना अिधकृत ÿकाशन अहवाल, III. वतªमानपýे आिण िनयतकािलक िनबंधमला (मराठी) (१९७४ ते १९७८) दीनबंधु (मराठी) (१८७७ ते १८७९) िदनिमý (मराठी) (१८८८) आिण (१९१०-१९११) सुबोध पिýका (मराठी) (१८६७ ते १८६८) ८.७ दुÍयम ľोत 1. पुÖतके आगरकर गोपाळ गणेश, डŌगरीतील आमचे १०१ िदवस (मराठीत), समÆवय ÿकाशन, कोÐहापूर, २०१२. डॉ. आंबेडकर बी.आर., द बुĦ अँड िहज धÌम, ऑ³सफोडª युिनÓहिसªटी ÿेस, २०११. अÍयर ए.जे., ÓहोÐटेयर, फॅबर अँड फेबर, लंडन, १९८८. बगाडे उमेश, महाराÕůातील ÿबोधन आिण वणªजतीÿभूÂव (मराठीत), सुगावा ÿकाशन, पुणे, २००६ बगाडे उमेश · महाराÕů चåरý úंथमाला संÖथान- महाÂमा जोितराव फुले (मराठीत), ®ी गंधवª वेद ÿकाशन, पुणे, २०१०. बेली सुसन, द Æयू क§िāज िहÖůी ऑफ इंिडया: अठराÓया शतकापासून आधुिनक काळातील, क¤िāज मधील भारतातील जाती, समाज आिण राजकारण. युिनÓहिसªटी ÿेस, १९९९, (भारतीय आवृ°ी २०००) I. संशोधन पिýका आिण िनयतकािलक िøटीकल एन³वायरी, मिहना, वषª जून ते ऑगÖट, २०१२ II आिथªक आिण राजकìय साĮािहक munotes.in

Page 105

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

104 III. िवĵकोश Æयू द एनसाय³लोपीिडया िāटािनका, खंड (मायøोपीिडया), १५ वी आवृ°ी, लंडन, १९७४. IV. लेख १) बगाडे उमेश, ‘महाÂमा जोितराव फुल¤च¤ धमªिचंतन (मराठीत), संशोधन मंडळ, चतुथª अंक, ऑ³टोबर-िडस¤बर, १९९३, धुळे. २) भागवत िवīुत, ‘महाराÕůातील मिहलां¸या चळवळीचा आढावा, परमषª, मे, १९८९ १०.६.३ इंटरनेट ľोत ८.८ इंटरनेट ľोत १) ÖटीÓहन øेइस, द िहÖůी गाइड: ॲि³टम¤ट अँड मÅययुगीन युरोपीयन ।, www.historyguide.org/ancient/lecture/b.html/ तारीख- ११/०९/२०११,सकाळी ९.३० वाजता Óया´याने. २) डॉ. सी. जॉजª बोएरी, द एÖटंट úीक, भाग पिहला: द ÿी-सॉøॅिट³स, वेबÖपेस.िशप.इड्यू / सीजीबीयर / िú³स. एचटीएमएल, तारीख- १३/०९/२०१२ ८.९ úंथसंúहातील इतर घटक लघुłपे सं±ेप (लॅिटन āेिÓहस वłन अथª लहान) एक शÊद िकंवा वा³यांशाचे एक लहान Öवłप आहे. यात शÊद िकंवा वा³यांशातून घेतलेÐया अ±राचा समूह असतो. उदाहरणाथª, सं±ेप शÊद Öवतः सं±ेप Ĭारे दशªिवला जाऊ शकतो. सं±ेपांची काही उदाहरणे इिबड (तýैव)- इिबडेम या लिटन शÊदाचे संि±Į Łप इिबड आहे. ऑप िसट- ओपेरो सीटाटो या मूळ लिटन शÊदाचा अथª उपरोÐलेिखत असा आहे. सीएफ- कॉÆफर या मूळ लिटन शÊदाचा अथª तुलना करा असा होतो. आटª. - लेख (article) कँट. – कॅटलॉग सं.- संपादक, संपादक आ.- आवृत् आयएसबीएन - आंतर राÕůीय मानक पुÖतक øमांक पृ. - पृķ अनुवादक, अनुवादक Ĭारे अनुवािदत खं. - खंड munotes.in

Page 106

संदभªúंथ सूची
105 पåरिशĶ अशी मािहती आहे जी आपण िलिहलेले िनबंध िकंवा अहवालातील िनÕकषा«त उÐलेख करणे आवÔयक नाही. Âया कामाचा मु´य भागामÅये सामúीचा समावेश न करता शेवटी तपशीलवार ÖवŁपात िदले जाते. वर उÐलेख केलेÐया घटकाबरोबर संशोधनाशी संबंिधत बöयाच गोĶी आहेत ºया सवª वयोगटातील िशकवणा-यांना िशकवÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात वापरÐया जाणाöया चाटª, टेबÐस, नकाशे, शÊदकोष, फोटो इÂयादéचा úंथसूचीचा एक भाग असू शकतात. ८.१० िवषय सूची- Öथळनाम सूची- Óयĉìनाम सूची (Indexing) काही संशोधनपर úंथां¸या शेवटी संदभªúंथ सूचीÿमाणे िवषय सूची, Öथळनाम सूची व Óयिĉनाम सूची िदली जाते. úंथात ºया ºया पृķावर िविशĶ Öथळांची नावे आली असतील ती नावे देऊन Âयापुढे पृķ øमांक िदले जातात. तसेच लेखात ºया Óयĉéचे उÐलेख आले असतील, Âयां¸या नावाची सूची úंथा¸या अखेरी जोडली जाते. Óयĉìनाम सूचीमÅये कधी कधी िवषय सूचीही जोडÁयाचा ÿघात आहे. उदाहरणाथª; अकबराचा उÐलेख नाम सूचीत देताना Âयाचे बालपण, राºयारोहण, राजपूतिवषयक धोरण, धमªिवषयक धोरण अशा उपिवषयांचा उÐलेख कłन Âया पुढे पृķ øमांक िदले जातात. संदभªúंथ सूची ºया ÿमाणे पुढील संशोधकांना मागªदशªक ठरते Âयाच ÿमाणे úंथात आलेला एखादा उÐलेख अगर नाव नेमके, सहजपणे व तÂकाळ शोधÁयास संशोधकांना अशा नाम सूची उपयुĉ ठरतात. यासाठी संशोधनपर úंथा¸या अखेरी संदभªúंथ सूची व पुढील संशोधकांना मागªदशªन करÁयासाठी िनिIJतच उपयोगी असतात. ८.११ सारांश हÖतिलिखत मजकूर आिण छापील मजकूर यासाठी वेगवेगÑया पĦती आिण िनयम आहेत. तसेच संदभªúंथा¸या उĥेशानुसार संदभªúंथही कमी-अिधक ÿमाणात िदलेले असते. पुÖतका¸या मजकुराचे मूÐयमापन करÁयापूवê, समी±काने हे सुिनिIJत करणे आवÔयक आहे कì तो पुनरावलोकनासाठी वापरत असलेÐया पुÖतकाची ÿत लेखका¸या मूळ मजकुरा¸या आधारे तयार केली गेली आहे. तसे नसेल, तर पुÖतका¸या सवª आवृßयां¸या ÿती पाहणे आिण Âयांचे एकमेकांशी नाते ÿÖथािपत करणे आवÔयक आहे. कारण पुÖतकाचा इितहास हा Âया¸या लेखका¸या सािहिÂयक इितहासाचा एक महßवाचा भाग असतो. समी±काला मजकुरा¸या मजकुराचा इितहास जाणून घेणे देखील आवÔयक आहे, जेणेकłन Âयाला लेखका¸या मूळ हÖतिलिखता¸या सवाªत जवळची आवृ°ी िकंवा लेखकाने Öवतः काही दुŁÖÂया केÐया आहेत हे ओळखता येईल. समी±काला हे देखील मािहत असले पािहजे कì Âया पुÖतकात नंतर कोणते नवीन सािहÂय जोडले गेले िकंवा Âयातून कोणता भाग काढून टाकला गेला, हा बदल, भर लेखकाने Öवतः िकंवा Âया¸या परवानगीने िकंवा मुþक, ÿकाशक िकंवा इतर कोणÂयाही Óयĉìने केली आहे. पुÖतका¸या सवª आवृßयां¸या तारखा आिण Âयांची ऑडªर देखील समी±काला मािहत असणे आवÔयक आहे. हे ÖपĶ आहे कì हे सवª तपशील िमळवणे िकंवा तयार करणे हे समी±काचे काम नाही. एखाīा िविशĶ पुÖतकातील मजकुराचा अËयास कłन Âयातील गुण-दोष तपासणे एवढेच Âयाचे कायª आहे. Âयामुळे समी±काला मदत करÁयासाठी संदभªúंथात संदभª देणे आवÔयक ठरते. munotes.in

Page 107

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

106 पुÖतकाचा भौितक वÖतू Ìहणून अËयास, सुŁवातीला ÌहटÐयाÿमाणे, या अथाªखाली पुÖतक बनवÁयास मदत करणाöया सवª पĦती आिण वÖतूंचा अËयास आिण इितहास येतो. इथे पुÖतका¸या मजकुराचा अथª असा नाही, कुशल úंथकार फĉ हे पुÖतक कसे बनवले गेले हे पाहतो आिण पुÖतक बनवताना सवª िविहत वैध पĦती वापरÐया गेÐया कì नाही. िवÖतृतपणे, या अËयासांतगªत, कागद िनिमªतीची पĦत, कागदा¸या िविवध ÿकारांमधील फरक आिण Âयांचे गुण, िविवध छपाई पĦती आिण Âयांची वैिशĶ्ये, मुþण पĦती अंतगªत िविवध िøयाकलाप (जसे कì रचना, ÿूफरीिडंग, मेक-अप, फॉमª िडÖÈले. , इ.) सवª गोĶéचा िवचार केला जातो, ÿकार बनवÁयाची पĦत, छपाई मशीनचे कायª, बंधनाचे िविवध ÿकार इ. वरील ितÆही अथª पािहÐयावर असे ÖपĶपणे ल±ात येते कì पिहले दोन अथª एकमेकांना पूरक आहेत कारण úंथाचे वणªन केवळ संदभªúंथात िदलेले आहे आिण वणªन नसतानाही संदभªúंथ आिण कॅटलॉगमÅये फरक नाही. ितसö या अथाª¸या संदभाªत, िवĬानांनी वेळोवेळी आ±ेप घेतला आहे आिण असा ÿij केला आहे कì संदभªúंथ संकलकाला छपाईचे ²ान असणे आवÔयक नाही. पण जेÓहा आधुिनक िवĬानांनी हे माÆय केले आहे कì छपाई¸या ²ानािशवाय कोणीही संदभªúंथ संकिलत कł शकत नाही. खरे तर संदभªúंथ Ìहणजे वरील तीनही अथा«चा समÆवय होय. úंथसूची तीच आहे ºयामÅये िविशĶ ÿणालीनुसार संदभªसूची िदली गेली आहे. ÿिसĦ िवĬान डॉ. úेग यां¸या मतानुसार, संदभªúंथ Ìहणजे úंथाचा भौितक Öवłपाचा अËयास, Âयाचा िवषयाशी येथे कोणताही संबंध नाही. Âयाचÿमाणे, ÿिसĦ अमेåरकन अËयासक डॉ. बोअसª यां¸या मतानुसार, केवळ úंथांची यादी तयार करणे याला कॅटलॉिगंग Ìहटले जाईल, परंतु जर Âया यादीतील úंथांचे वणªन भौितक वÖतूं¸या Öवłपात िदले असेल तर Âयाला 'कॅटलॉिगंग' असे Ìहणतात. खö या अथाªने वै²ािनक आिण पĦतशीर.'याला 'úंथसूची' Ìहटले पािहजे. डॉ. बोअसª एक पाऊल पुढे जातात आिण अशा संदभªúंथाला िवĴेषणाÂमक संदभªúंथ बनवÁया¸या बाजूने आहेत. संदभªúंथातील पुÖतका¸या वणªनाचा उĥेश Âया पुÖतकाची 'आदशª ÿत' शोधणे हा आहे, असे Âयांचे मत आहे. आदशª ÿत Ìहणजे Âयाचा अथª अशी ÿत नाही ºयामÅये दोष नसतात, तर ती ÿत जी िÿंटर¸या सुŁवातीला बाहेर आली होती, जरी Âयात शािÊदक अशुĦता असली तरीही. अशा 'आदशª ÿत'चे अचूक वणªन करायचे असेल तर छपाई कलेचे सिवÖतर ²ान असणे आवÔयक आहे. संदभªúंथात, Âया सवª िøयापदांचा उÐलेख केला आहे जो पुÖतका¸या बांधकामादरÌयान (सुŁवातीपासून शेवटपय«त) वापरला गेला आहे. पुÖतका¸या मूळ मजकुरा¸या ŀिĶकोनातूनच नÓहे, तर Âया पुÖतकाचा इितहास जाणून घेÁयासाठीही छपाई उपøमांचे ²ान उपयुĉ ठरते. छपाई¸या ²ानाने एकाच पुÖतका¸या वेगवेगÑया आवृßया पाहóन Âया पुÖतकाचा संपूणª इितहास सांगता येतो. शै±िणक संÖथा आिण वै²ािनक ÿकाशने लेखना¸या काळात वापरÐया जाणाöया सवª ľोतांसाठी संदभª मागतात. úंथसूची उपयुĉ ÿकारे उĦरणे आयोिजत कł शकत आिण संबंिधत मािहती þुतपणे शोधणे श³य करते. उÂकृĶ úंथसूची कìवडª इंडे³सĬारे िशÖती¸या पĦतीने संकेत देÁयासाठी िवषय गटबĦ करतात. úंथसूचीची आवÔयकता िदलेÐया िवषयावरील सािहÂयािवषयी मािहती आयोिजत करणे ही आहे जेणेकŁन Âया िवषयापय«त िवīाथê पोहचू शकेल. munotes.in

Page 108

संदभªúंथ सूची
107 ८.१२ ÿij १. संदभª सूची Ìहणजे काय ? सिवÖतर िलहा. २. संदभªúंथ सूचीचा उĥेश ÖपĶ करा. ३. संदभª सूची कशी तयार करÁयात येते Âयाबĥल सिवÖतर िलहा. ४. ľोत संदभª देताना संदिभªत पĦती बाबत कोणती काळजी ¶यावी Âयाचे वणªन करा. ५. úंथसूचीचे घटक कोणते आहेत? ८.१३ संदभª úंथ १. सदािशव आठवले, इितहासाचे तßव²ान, १९६७. २. के. रं. िशरवाडकर सािहÂयातील िवचारधारा सािहÂयवेध १९९८. ३. चुनेकर, सु. रा. सूचéची सूची, पुणे, १९९५. ४. मराठे, ना. बा. úंथसूिचशाľ, मुंबई, १९७३. ५. लेले, रा. के. úंथवणªन आिण úंथसूिच, पुणे, १९७३. ६. वैī, सरोिजनी व इतर, संपा. कोश व सूची वाङ् मय : ÖवŁप आिण साÅय, मुंबई, १९९७. ७. वा. सी. ब¤þे, साधनिचिकÂसा १९७६. ८. खरे ग. ह, संशोधकाचा िमý ९. स. मा. गग¥, इितहासाची साधने : एक शोधयाýा १९९४. १०. राजवाडे िव. का., ऐितहािसक ÿÖतावना १९२८. ११. कोमेजर अनु कृ. ना. वळसंगकर, इितहास Öवłप व अËयास १९६९. १२. कोठेकर शांता, इितहास : तंý आिण तßव²ान २०११. 13. Anderson, M. D. Book Indexing, 1971. 14. Collison, R. L. Indexes and Indexing, 1972. 15. Reddy, P. V. G. (1999). Bio bibliography of the faculty in social sciences departments of Sri Krishnadevaraya university Anantapur A P India. 16. Esdalice, A. “Esdalic’s Manual of Bibliography”. Rev. By Roy Stokes. London : Allen and Unwin, 1969. p.21 17. Roy B. Stokes, “Bibliography”, Encyclopaedia of Library and Information Science, (New York : Dekker, 1969) : Vol.2., p. 413. munotes.in

Page 109

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

108 18. Webster’s Third New International Dictionary and Seven language – unabridged ed. – Vol. 1 A to G – Chicago : G & C Herriam Co., C 1966. p.211. 19. Stokes, Roy. The Function of Bibilography. London : Andre Deustch, 1969., p. 69. 20. Reddy, P. V. G. (1999). Bio bibliography of the faculty in social sciences departments of Sri Krishnadevaraya university Anantapur A P India.  munotes.in

Page 110

109 ९ संदभª úंथ घटक रचना ९.० उिĥĶे ९.१ ÿÖतावना ९.२ संदभª सूची Ìहणजे काय ? ९.३ संदभªúंथाचा उĥेश काय आहे ? ९.४ ऐितहािसक संदभªसूची कशी तयार केली जाते ? ९.५ आपण úंथसूची कशी िलिहतो ? ९.६ िविवध ÿकार¸या úंथसूची काय आहेत ? ९.६.१ िवĴेषणाÂमक úंथसूची ९.६.२ भाÕय केलेली úंथसूची ९.६.२.१ भाÕय केलेÐया úंथसूचीचा उĥेश ९.६.२.२ भाÕय केलेÐया úंथसूचीची सामúी ९.६.३ सं´याÂमक संदभªúंथ ९.६.४ राÕůीय úंथसूची ९.६.५ वैयिĉक úंथसूची ९.६.६ कॉपōरेट úंथसूची ९.६.८ िवषयúंथ ९.६.९ एकल-लेखक úंथसूची ९.६.१० िनवडलेली úंथसूची ९.७ सारांश ९.८ ÿij ९.९ संदभª úंथ ९.० उिĥĶे सदरील घटकां¸या अËयासामÅये आपण : १. संदभª सूची Ìहणजे काय ? ते समजून घेणार आहे. २. संदभªúंथ सूचीचा उĥेश समजून घेणार आहे. ३. संदभª सूची कशी तयार करणार ते अËयासनार आहे. ४. िविवध ÿकार¸या संदभªसूची काय आहेत ते समजून घेणार आहे. munotes.in

Page 111

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

110 ९.१ ÿÖतावना ऐितहािसक कलाÿेमी आिण संúाहकांना फसवणूक करणाöयांपासून वाचवÁयासाठी संदभªúंथात िदलेले वणªन Öवतःच पूणª आिण पुÖतक ओळखÁयासाठी पुरेसे आहे. पाIJाÂय पुÖतकां¸या वणªनासाठी तेथील िवĬानांनी úंथ वणªना¸या काही खास पĦती ÖवीकारÐया आहेत. úंथसूची ही एक ÿकारची सांकेितक भाषा (कोड) आहे जी केवळ अनुभवीच समजू शकते. जेÓहा तुÌही एखादा पेपर िकंवा पुÖतक िलिहता तेÓहा Âयात úंथसूची समािवĶ करणे आवÔयक असते. संदभªसूची तुम¸या वाचकाला तुÌही वापरलेÐया ľोतांबĥल सांगते. हे तुÌही तुम¸या कामासाठी ठेवलेले िकंवा वापरलेले सवª लेख, पुÖतके आिण इतर संदभा«ची संपूणª यादी ठेवते. संदभªúंथ सामाÆयत: तीनपैकì एका शैलीमÅये Öवłिपत केले जातात: अमेåरकन सायकोलॉिजकल असोिसएशन (एपीए) वै²ािनक पेपरसाठी, मॉडनª लँµवेज असोिसएशन (एमएलए) मानवते¸या पेपरसाठी आिण िशकागो मॅÆयुअल ऑफ Öटाइल (सीएमएस) सामािजक िव²ानांसाठी). तुÌही नेहमी तुम¸या वåरķांना - मग ते ÿाÅयापक असोत िकंवा बॉस - Âयां¸या पसंती¸या शैलीबĥल िवचारत असÐयाची खाýी करा. हÖतिलिखत मजकूर आिण छापील मजकूर यासाठी वेगवेगÑया पĦती आिण िनयम आहेत. तसेच संदभªúंथा¸या उĥेशानुसार संदभªúंथही कमी-अिधक ÿमाणात िदलेले असते. संदभªúंथाचा उĥेश केवळ 'सूची' तयार करणे हा असेल, तर यादीत समािवĶ करावया¸या úंथांचे आवÔयक संि±Į वणªन िदलेले असेल, परंतु संदभªúंथाचा उĥेश तपशीलवार पåरचय (िवषय पåरचय नÓहे) असेल तर. úंथांचे, नंतर पुÖतकाचे पिहले पान (कÓहर िकंवा कÓहरचे संपूणª वणªन) ते शेवटचे पान, िचýांचे संपूणª वणªन, ÿÂयेक पानाची मु´य वैिशĶ्ये, जर असेल तर, समासाचा øम, पåर¸छेदांचा øम, रचनांचा øम (छापील मजकुरात) ÿित पान िकती ओळी, पानावर कमी िकंवा जाÖत ओळी असÐयास Âयाची मािहती, ओळ एखाīा िविशĶ िठकाणाहóन सुł झाली तर ितचे वणªन, इÂयादी, ÿÂयेक सूàम गोĶीचे वणªन, 'पुÖतक वणªन' अंतगªत येते. एखाīा ÿाचीन úंथा¸या दोन ÿती उपलÊध असÐयास (एकाच िठकाणी िकंवा दोन वेगवेगÑया िठकाणी) Âयां¸या भौितक रचनेची तुलना केली जाते आिण Âयां¸यात काही फरक असÐयास, ही वÖतुिÖथती 'पुÖतक वणªन' आिण संúाहकांनी नमूद केली आहे. असे करÁयास ÿोÂसािहत केले जाते. ल± वेधले जाते. पुÖतका¸या दोन ÿतéमÅये फरक असेल तर Âयाचा अथª असा नाही कì दोन ÿतéपैकì एक नकली आहे. जरी दोन ÿतéमÅये फरक असला तरीही, दोÆही ÿती अÖसल असू शकतात, कारण Âयां¸यातील फरकाची अनेक संभाÓय कारणे असू शकतात. पुÖतकातील वणªना¸या संदभाªत या कारणांचा तपशीलवार िवचार केÐयास एका िनÕकषाªपय«त पोहोचावे लागेल.संदभªúंथात िदलेला हा ÿकार तपशीलवार संदभªúंथ कलाÿेमéना, संúाहकांना आिण úंथपालांना सोयीचा ठरतो, पण Âयाचा उपयोग इथेच संपत नाही. मजकूरा¸या वणªनाला सािहिÂयक ŀिĶकोनातूनही काही महßव आहे.मजकूर आिण इतर तÂसम सािहÂय ºयाĬारे िवचार Óयĉ केले जातात ते सहसा लेखका¸या िवचारांचे खरे ÿितिनिधÂव नसतात. कधी कधी असे घडते कì लेखकाला आपले िवचार नीट मांडÁयासाठी योµय शÊद सापडत नाहीत आिण काहीवेळा तो असे शÊद वापरतो ºयाचा अथª वाचका¸या िकंवा ®ोÂयां¸या नजरेत काहीतरी वेगळाच असतो. या संदभाªत आणखी एका वÖतुिÖथतीकडेही ल± देणे आवÔयक आहे. लेखकाने Öवत: Âयाचे पुÖतक छापले िकंवा Âया¸या हÖतिलिखत ÿती तयार केÐया, तर अनेकदा कोणÂयाही munotes.in

Page 112

संदभª úंथ
111 ÿकारचा गŌधळ िकंवा चुकìचे शÊद वापरÁयाची श³यता नसते, पण वाÖतव काही वेगळेच असते. लेखका¸या लेखणीतून आिण मनातून जÆमाला आलेले पुÖतक छापील Öवłपात समोर येते. पाIJाßय सूिचवाङ् मया¸या ±ेýात िविवध िवषयां¸या िवपुल व दज¥दार सूची उपलÊध आहेत. Âयांपैकì काही िनवडक, महßवा¸या सूचéचा पुढे उदाहरणांदाखल उÐलेख केला आहे : Æयूयॉकª¸या एच्. डÊÐयू. िवÐसन कंपनीने ÿकािशत केलेÐया रीडसª गाइड टू पीåरऑिडकल िलटरेचर आिण द ³युÌयुलेिटÓह बुक इंडे³स Ļा सूची महßवाची संदभªसाधने Ìहणून सवªý माÆयता पावÐया आहेत. एच्. डÊÐयू. िवÐसन कंपनीने अÆय वेगवेगÑया ±ेýांतील सािहÂयसामúी¸या सूची तयार कŁन Âया Âया ±ेýांना पुरवÐया आहेत. उदा., उपयोिजत िव²ाने व तंýिवīा, लिलत व उपयोिजत कला, उīोग व Óयापार ±ेýे, िवधी व कायदे, सामािजक शाľे, मानÓयिवīा अशा सवª ²ान±ेýांमधील सूची तयार कŁन ÿकािशत केÐया आहेत. अमेåरकेतील ‘लायāरी ऑफ काँúेस’ ही सूिचकायª व सेवा पुरिवणारी अúगÁय ÿमुख संÖथा असून, Âयाचबरोबर अमेåरकन शासना¸या अÆय अिभकरण-संÖथां माफªतही (एजÆसीज) उपयुĉ व बहòमोल सूिचकायª सेवा पुरवÐया जातात. ९.२ संदभª सूची Ìहणजे काय ? ऐितहािसक मूळ úंथात ज¤Óहा ज¤Óहा काही घटना िकंवा िवधाने केली जातात त¤Óहा Âयाचे ऐितहािसक पुरावे īावे लागतात Âयािशवाय Âया िवधानांना अÆय संशोधक,वाचक Öवीकारत नाहीत. Ìहणून अशा िवधाना¸या शेवटी डो³यावर अंक िलिहला जातो. समजा १असा अंकलीहीला असेल तर लेख िकंवा úंथा¸या शेवटी १ असा अंक िलहóन Âयासमोर ते िवधान कोणÂया पुराÓया¸या आधारे केले आहे Âया पुÖतकाचे नाव, ÿकाशन, Âयातील ÿकरण, पान नंबर इÂयादी संदभª īावा लागतो. अशा सवª संदभाª¸या यादीला संदभª सूची Ìहणतात. एखादया वा³याचा, मुīाचा, ÿसंगाचा उÐलेख करतांना ते कोणÂया पुÖतकातील आहे ते सांगणे Ìहणजेच संदभª सूची होय. Âया पुÖतकात Âयाबĥल अिधकची मािहती असते. िबिÊलओúाफì Ìहणजे 'िबिÊलयोúाफì' या इंúजी शÊदाचा संदभª आहे, जो खूप Óयापक आहे आिण कोणÂयाही िनिIJत Óया´येबाबत िवĬानांमÅये मतभेद आहेत. १९६१ मÅये पॅåरसमÅये युनेÖको¸या सहकायाªने झालेÐया 'IFLA' (इंटरनॅशनल फेडरेशन ऑफ लायāरी असोिसएशन) ¸या पåरषदेतही या शÊदा¸या Óया´ये¸या ÿijावर चचाª झाली आिण शेवटी या सं²ेची खालील Óया´या सवाªनुमते माÆय करÁयात आली: एक कायª (िकंवा ÿकाशन) ºयामÅये úंथांची सूची िदली आहे. हे मजकूर कोणÂयाही एका िवषयाशी संबंिधत असले पािहजेत, कोणÂयाही एका वेळी ÿकािशत िकंवा कोणÂयाही एका िठकाणाहóन ÿकािशत केलेले असावेत. हा शÊद 'भौितक वÖतू Ìहणून úंथांचा अËयास' या अथाªनेही वापरला जातो. 'IFLA' ने ÖवीकारलेÐया वरील Óया´येमÅये तीन मु´य अथª समािवĶ आहेत: (1) úंथसूची िकंवा पĦतशीर आिण सं´याÂमक úंथसूची (२) úंथसूची िकंवा िवĴेषणाÂमक वणªनाÂमक आिण मजकूर संदभªúंथ आिण munotes.in

Page 113

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

112 (3) भौितक वÖतू िकंवा ऐितहािसक संदभªúंथ Ìहणून मजकूराचा अËयास. या अंतगªत úंथाचा बाĻ Öवłपातील ÿÂयेक ÿकारचा अËयास, Âयातून पुÖतकाचा इितहास, बांधकाम इÂयादéचे ²ान िमळते. अशाÿकारे, कागदाची िनिमªती पĦत, छपाईचा इितहास आिण िवकास, िचý छापÁया¸या िविवध पĦती, पुÖतका¸या िनिमªतीदरÌयान केलेले िविवध उपøम इÂयादी सवª गोĶी 'úंथसूची' या शÊदात येतात. úंथ सूची Ìहणजे एखाīा कामा¸या लेखकाने काम तयार करÁयासाठी वापरलेÐया ľोतांची यादी. िविवध ÿकार¸या úंथसूची काय आहेत? संदभªúंथांचे अनेक ÿकार आहेत. आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. संदभªúंथ सूची Ìहणजे काय? ते सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ९.३ संदभªúंथाचा उĥेश काय आहे ? úंथ सूची Ìहणजे एखाīा कामा¸या लेखकाने काम तयार करÁयासाठी वापरलेÐया ľोतांची यादी. हे िनबंध, शोधिनबंध आिण अहवाल यासार´या ÿÂयेक ÿकार¸या शै±िणक लेखनासह आहे. जेÓहा लेखकाला Âयांचे ľोत उĦृत करणे आवÔयक आहे असे वाटते तेÓहा पýकाåरते¸या भागा¸या, सादरीकरणा¸या िकंवा िÓहिडओ¸या शेवटी तुÌहाला एक संि±Į, कमी औपचाåरक úंथसूची देखील सापडेल. जवळजवळ सवª शै±िणक घटनांमÅये, एक úंथसूची आवÔयक आहे. संदभªसूची समािवĶ न करणे (िकंवा अपूणª, चुकìची िकंवा खोटी úंथसूची समािवĶ करणे) हे सािहिÂयक चोरीचे कृÂय मानले जाऊ शकते, ºयामुळे अयशÖवी úेड, तुम¸या अËयासøमातून िकंवा कायªøमातून वगळले जाऊ शकते आिण तुम¸या शाळेतून िनलंिबत िकंवा िनÕकािसत केले जाऊ शकते. संदभªúंथातून काही गोĶी साÅय होतात. यात समािवĶ :- तुÌही तुम¸या असाइनम¤टसाठी आवÔयक संशोधन केले आहे हे तुम¸या ÿिश±काला दाखवत आहे. तुम¸या ľोतां¸या लेखकांना Âयांनी केलेÐया संशोधनासाठी ®ेय देणे. तुमचे काम वाचणाöया कोणालाही तुÌही वापरलेले ľोत शोधणे आिण Âयाच िकंवा तÂसम िवषयावर Âयांचे Öवतःचे संशोधन करणे सोपे करणे. याÓयितåरĉ, तुम¸या लेखनाचा सÐला घेणारे भिवÕयातील इितहासकार तुम¸या संशोधन ±ेýातील ÿाथिमक आिण दुÍयम ąोत ओळखÁयासाठी तुमची úंथसूची वापł शकतात. नंतर¸या शै±िणक काया«Ĭारे अËयासøमा¸या मािहतीचे मूळ ľोतावłन दÖतऐवजीकरण केÐयाने संशोधकांना ती मािहती कशी उĦृत केली गेली आिण कालांतराने Âयाचा अथª कसा लावला गेला हे समजÁयास मदत होऊ शकते. हे Âयांना ÖपधाªÂमक-आिण श³यतो munotes.in

Page 114

संदभª úंथ
113 िवरोधाभासी िकंवा पुनरावृ°ी-डेटासमोर मािहतीचे पुनरावलोकन करÁयात मदत कł शकते.जवळजवळ सवª ÿकरणांमÅये, पुÖतक िकंवा कागदा¸या शेवटी एक úंथसूची आढळते. आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. इितहास लेखनात संदभª úंथाचा उĥेश काय आहे? __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ९.४ ऐितहािसक संदभªसूची कशी तयार केली जाते ? ऐितहािसक संदभªúंथांसाठी ÿÂयेक शैली मागªदशªकाचे Öवतःचे Öवłपन िनयम असले तरी, सवª úंथसूची समान संरचनेचे अनुसरण करतात. तुÌही संदभªúंथाची रचना करत असताना ल±ात ठेवÁयासाठी महßवाचे मुĥे समािवĶ आहेत: ÿÂयेक úंथसूची पृķावर शीषªलेख असतो. तुÌही वापरत असलेÐया शैली मागªदशªकानुसार हे हेडर फॉरमॅट करा. ÿÂयेक úंथसूचीचे शीषªक असते, जसे कì "उĦृत केलेले कायª," "संदभª" िकंवा फĉ "úंथसूची." संदभªúंथ Ìहणजे सूची. तुम¸या ąोतांची Âयां¸या लेखकांची आडनावे िकंवा Âयां¸या शीषªकांनुसार वणªøमानुसार यादी करा—जे तुÌही वापरत असलेÐया शैली मागªदशªकानुसार लागू असेल. अपवाद Ìहणजे एकल-लेखक úंथसूची िकंवा सामाियक वैिशĶ्यांनुसार ľोतांचे गटबĦ केलेले संदभªúंथ दुहेरी अंतरावर आहेत. संदभªúंथ सुवा¸य फॉÆटमÅये असाÓयात, िवशेषत: Âयां¸यासोबत असलेÐया कागदपýांÿमाणेच. वर नमूद केÐयाÿमाणे, िविवध ÿकार¸या असाइनम¤टसाठी िविवध ÿकार¸या úंथसूचीची आवÔयकता असते. उदाहरणाथª, तुÌही तुम¸या आटª िहÖůी पेपरसाठी िवĴेषणाÂमक úंथसूची िलहó शकता कारण या ÿकारची úंथसूची तुÌहाला तुम¸या ľोतांसाठी वापरÐया जाणायाª बांधकाम पĦती Âयां¸या सामúीची मािहती कशी देतात आिण Âयाउलट चचाª करÁयासाठी जागा देते. कोणÂया ÿकारची úंथसूची िलहायची याची तुÌहाला खाýी नसÐयास, तुम¸या ÿिश±काला िवचारा. आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. ऐतहािसक संदभªúंथसूची तयार करÁयाची ÿिøया सांगा. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________munotes.in

Page 115

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

114 ____________________________________________________________________________________________________________________ ९.५ आपण úंथसूची कशी िलिहतो ? "úंथसूची" हा शÊद शै±िणक कायाª¸या शेवटी उĦृत केलेÐया ľोतां¸या कोणÂयाही सूचीसाठी एक कॅच-ऑल आहे. काही शैली मागªदशªक संदभªúंथांचा संदभª देÁयासाठी िभÆन शÊदावली वापरतात. उदाहरणाथª, एमएलए फॉरमॅट पेपर¸या úंथसूचीला Âयाचे व³सª उĦृत पृķ Ìहणून संदिभªत करते. APA Âयाला संदभª पृķ Ìहणून संदिभªत करते. तुÌही कोणते शैली मागªदशªक वापरत आहात हे महßवाचे नाही, संदभªसूची िलिहÁयाची ÿिøया सामाÆयतः सारखीच असते. िभÆन शैली मागªदशªकांमधील ÿाथिमक फरक Ìहणजे úंथसूचीचे Öवłपन कसे केले जाते. संदभªúंथ िलिहÁयाची पिहली पायरी Ìहणजे तुÌही तुम¸या संशोधनात वापरलेÐया ľोतांबĥलची सवª संबंिधत मािहती ÓयविÖथत करणे. ľोतािवषयीची संबंिधत मािहती ती मीिडया¸या ÿकारानुसार, तुÌही िलिहत असलेÐया úंथसूचीचा ÿकार आिण तुम¸या शैली मागªदशªकानुसार बदलू शकते. तुÌही वापरत असलेÐया शैली मागªदशªकाचा सÐला घेऊन ÿÂयेक ľोताबĥल तुÌहाला कोणती मािहती समािवĶ करायची आहे ते ठरवा. तुÌहाला काय समािवĶ करायचे आहे याची खाýी नसÐयास िकंवा कोणते शैली मागªदशªक वापरायचे हे तुÌहाला माहीत नसÐयास, तुम¸या ÿिश±काला िवचारा. पुढील पायरी Ìहणजे तुÌही वापरत असलेÐया शैली मागªदशªकानुसार तुमचे ąोत Öवłिपत करणे. एमएलए, एपीए, आिण िशकागो मॅÆयुअल ऑफ Öटाईल हे शै±िणक लेखनात सवाªत सामाÆयपणे वापरले जाणारे तीन शैली मागªदशªक आहेत. एमएलए फॉरमॅटमÅये, úंथसूचीला व³सª उĦृत पृķ Ìहणून ओळखले जाते. एमएलएचा वापर सामाÆयत: इंúजी आिण इितहासासार´या मानिवकìमÅये िलिहÁयासाठी केला जातो. यामुळे, यात नाटके, िÓहिडओ आिण िÓहºयुअल आटªची कामे यांसार´या ąोतांचा संदभª देÁयासाठी मागªदशªक तßवे समािवĶ आहेत—ąोत तुÌहाला या अËयासøमांसाठी सÐलामसलत करताना आढळतील, परंतु कदािचत तुम¸या िव²ान आिण Óयवसाय अËयासøमांमÅये नाही. एमएलए फॉरमॅटमÅये, पुÖतके याÿमाणे उĦृत केली जातात :- आडनाव Öवत: चे नाव. पुÖतकाचे शीषªक. ÿकाशन Öथळ, ÿकाशक, ÿकाशन तारीख. जर उĦृत केलेले पुÖतक १९०० पूवê ÿकािशत झाले असेल, अनेक देशांमÅये कायाªलये असलेÐया ÿकाशकाकडून असेल िकंवा यूएसमÅये मोठ्या ÿमाणात अ²ात असलेÐया ÿकाशकाकडून असेल, तर पुÖतका¸या ÿकाशन शहराचा समावेश करा. अÆयथा, हे सोडले जाऊ शकते. munotes.in

Page 116

संदभª úंथ
115 िवĬान लेख या Öवłपात उĦृत केले आहेत :- लेखक(ले). "लेखाचे शीषªक." िनयतकािलकाचे शीषªक, िदवस मिहना वषª, पृķे. APA संदभª पृķ;- APA फॉरमॅटमÅये-मानसशाľ, निस«ग, िबझनेस आिण सोशल सायÆसेसमÅये सामाÆयत: वापरले जाणारे Öवłप-úंथसूची पृķाचे शीषªक आहे संदभª. या फॉरमॅटमÅये तांिýक पेपसª आिण डेटा-हेवी åरसचª, या फìÐडमधील शै±िणक िलखाणासाठी तुÌही ºया ąोतांचा सÐला ¶याल अशा ÿकार¸या सूचनांचा समावेश आहे. एपीए फॉरमॅटमÅये, पुÖतके याÿमाणे उĦृत केली जातात: आडनाव, नाव आīा±र. (ÿकाशन वषª). कामाचे शीषªक. ÿकाशकाचे नाव. िडिजटल ऑÊजे³ट आयड¤िटफायर (DOI). िवĬान लेख या Öवłपात उĦृत केले आहेत: लेखक. (ÿकािशत वषª). लेखाचे शीषªक. िनयतकािलकाचे शीषªक, खंड øमांक (अंक øमांक), लेखाची पृķ ®ेणी (Ìहणजे, १०-१५). URL. िशकागो मॅÆयुअल ऑफ Öटाइल :- िशकागो मॅÆयुअल ऑफ Öटाइल (CMoS) लेखकांना दोन वेगवेगÑया ÿकारे úंथसूचीचे Öवłपन करÁयाची परवानगी देते: नोट्स आिण úंथसूची ÿणाली आिण लेखक-तारीख ÿणाली. पूवêचा सामाÆयतः मानिवकìमÅये वापरला जातो, तर नंतरचा सहसा िव²ान आिण सामािजक िव²ानांमÅये वापरला जातो. दोÆही ÿणालéमÅये कागदा¸या मु´य पृķावरील उĦरणांसाठी मागªदशªक तßवे तसेच पेपरचे अनुसरण करणारी úंथसूची सूची समािवĶ आहे. या यादीला िबिÊलओúाफì असे शीषªक िदले आहे. CMOS मÅये, पुÖतकांचा उÐलेख याÿमाणे केला जातो : आडनाव Öवत: चे नाव. पुÖतकाचे शीषªक. ÿकाशनाचे िठकाण: ÿकाशक, वषª ÿकाशन िवĬान लेख या Öवłपात उĦृत केले आहेत: आडनाव Öवत: चे नाव. "लेखाचे शीषªक." जनªल शीषªक खंड øमांक ५८, ø. अंक सं´या (ÿकािशत वषª): लेखाचे पृķ øमांक (Ìहणजे, १०-१५). आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. úंथसूची िलहÁयाची शैली ÖपĶ करा. munotes.in

Page 117

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

116 __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ९.६ िविवध ÿकार¸या úंथसूची काय आहेत ? िविवध ÿकार¸या शै±िणक काया«साठी िविवध ÿकार¸या úंथसूचीची आवÔयकता असते. उदाहरणाथª, तुमचा संगणक िव²ान ÿाÅयापक तुÌहाला तुम¸या पेपरसह भाÕय केलेली úंथसूची जमा करÁयाची आवÔयकता असू शकतो कारण या ÿकार¸या úंथसूचीमÅये तुÌही सÐला घेÁयासाठी िनवडलेÐया ÿÂयेक ľोतामागील कारण ÖपĶ करते. ९.६.१ िवĴेषणाÂमक úंथसूची पुÖतकां¸या भौितक वैिशĶ्यांचा अËयास आिण पुÖतक बनवÁया¸या ÿिøयेचा, िवशेषत: सामúी आिण उÂपादन मजकूरावर कसा ÿभाव पाडतात हे समजून घेÁयासाठी. िवĴेषणाÂमक िकंवा गंभीर संदभªúंथात पुÖतका¸या भौितक Öवłपाचे अÆवेषण समािवĶ असते जे तयार केलेÐया पुÖतकांची सवª पåरिÖथती आिण इितहास उघड करÁयास स±म करÁयासाठी पुरेशी पूणª असू शकते आिण वारंवार असते. इितहास, ओळख, िकंवा िवĴेषणाÂमक आिण पĦतशीर वणªन िकंवा लेखन िकंवा ÿकाशनांचे वगêकरण भौितक वÖतू Ìहणून मानले जाते याला िवĴेषणाÂमक úंथसूची Ìहणतात. अशा ÿकारे िवĴेषणाÂमक úंथसूची पुÖतकां¸या भौितक वणªनाशी संबंिधत आहे. याचा अथª असा कì िवĴेषणाÂमक संदभªúंथ पुÖतका¸या भौितक पैलूंशी अिधक संबंिधत आहे. हे Öवा±री, कॅचवड्ªस, कॅÆसÐस आिण वॉटरमा³सªचा अËयास कłन आिण िनकालां¸या मंजूर Öवłपात रेकॉडª बनवून ÿकाशनाशी संबंिधत तÃये आिण डेटाचे परी±ण करते. सर वॉÐटर úेग यां¸या मते, ते कोणÂया सािहÂयापासून बनवले जाते आिण हे सािहÂय कोणÂया पĦतीने एकý केले जाते याचे परी±ण केले जाते. हे Âयां¸या मूळ Öथानांचा आिण Âयानंतर¸या साहसांचा शोध घेते ºयाने Âयांना आकार िदला. हे पुÖतका¸या भौितक उÂपादना¸या तंý²ानाशी संबंिधत आहे, पेपर बनवणे, टाइप कॅÖटर, Êलॉक मेकर, िÿंटर आिण बाईंडर. कामांची सूची जी लेखकाचे नाव, कामाचे नेमके शीषªक आिण ÿकाशन तपशील तंतोतंत तपिशलांमÅये दशªवते आिण जे Öवłप, पृķांकन, टायपोúािफकल तपशील, िचýे आिण इतरांसह कामा¸या भौितक Öवłपावर जोर देते. वैिशĶ्ये, जसे कì कागदाचा ÿकार आिण भाÕय केलेली úंथसूची ही पुÖतके, लेख आिण दÖतऐवजां¸या उĦरणांची सूची बंधनकारक आहे. ÿÂयेक उĦरणानंतर एक संि±Į (सामाÆयतः सुमारे 150 शÊद) वणªनाÂमक आिण मूÐयमापनाÂमक पåर¸छेद. उĦृत केलेÐया ľोतांची ÿासंिगकता, अचूकता आिण गुणव°ेची वाचकांना मािहती देणे हा भाÕयाचा उĥेश आहे. कॉ³स १९९०, पी. २६२ िवĴेषणाÂमक (कधीकधी गंभीर Ìहटले जाते) संदभªúंथ, आिण ऐितहािसक, मजकूर आिण वणªनाÂमक संदभªúंथांचा Âया¸याशी संबंिधत अËयास, 'भौितक वÖतू Ìहणून पुÖतकांचा अËयास' आहे. लायāरी आिण मानवतावादी ±ेýात ही एक munotes.in

Page 118

संदभª úंथ
117 खािसयत आहे जी पुÖतक आिण Âयातील सवª भागांचा अËयास करते या गृहीत धłन कì कोणतेही वैयिĉक पुÖतक हे Âया समाजाचे ÿितिनिधÂव आहे ºयामÅये ते तयार केले गेले आहे आिण पुÖतकां¸या एकिýत िवĴेषणामुळे Âयाचे माÅयम आिण पåरिÖथती समजून घेÁयास मदत होईल. Reimer 2015Analytic bibliography पुÖतके बनवÁया¸या ÿिøयेचा अËयास करते, िवशेषत: [a] िÖøÈटोåरयम िकंवा िÿंिटंग शॉप¸या पĦतéसह उÂपादना¸या भौितक पĦतéचा. िवĴेषणाÂमक संदभªúंथाचा एक उĥेश Ìहणजे सािहÂय िनिमªती¸या ÿिøयेचा पुÖतकात जतन केलेÐया मजकुरा¸या Öवłपावर आिण िÖथतीवर कसा पåरणाम होतो हे समजून घेणे. ÿÂयेका¸या मनात मोठा ÿij आहे कì, भाÕय केलेली úंथसूची Ìहणजे काय? भाÕय केलेली úंथसूची ही उĦृतांची सूची आहे ºयामÅये तुम¸या ľोतांचे संि±Į सारांश िकंवा िवĴेषण, उफª भाÕये असतात. भाÕय १५०-२५० शÊदां¸या वणªनाĬारे िकंवा ľोता¸या ÖपĶीकरणाĬारे आपण उĦृत केलेÐया ľोतां¸या ÿासंिगकता आिण गुणव°ेबĥल मािहती देते. िवīाÃया«¸या मु´य ÿijांपैकì एक Ìहणजे भाÕयाचा उĥेश काय आहे. भाÕये देखील तुÌहाला मदत करतात. बयाªच वेळा, तुÌही तुम¸या िवषयावर संशोधन सुł करता तेÓहा तुÌही तुमची संदभª सूची तयार करता. तुÌही भाÕय केलेÐया संदभªúंथात ľोताचा सारांश िदÐयाने, तुÌही तुम¸या भाÕयांसाठी मािहती संकिलत करÁयासाठी िवषयाचा अिधक गंभीरपणे अËयास करÁयास सुŁवात करता. हे तुÌहाला तुमचा ÿबंध तयार करÁयात मदत करÁयासाठी िवषय आिण ąोत अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयास मदत करते. भाÕय केलेÐया úंथसूचीची िनिमªती ही तीन-चरण ÿिøया आहे. तुमचा पेपर खöया अथाªने अथªपूणª होईल असे ąोत शोधÁयासाठी Âयाची सुŁवात होते. Âयानंतर तुÌही ÿÂयेक वेगÑया ąोतासाठी तुमचे भाÕय िलहायला सुŁवात कराल. तुमची उĦरण शैली िनवडणे ही अंितम पायरी आहे. आता तुÌहाला तीन-चरण ÿिøयाची मािहत झाली, पुढे ÿÂयेक चरण बदलून पाहó या. जेÓहा भाÕय केलेÐया संदभªúंथाचा िवचार केला जातो तेÓहा तुÌहाला तुम¸या िवषयाचे ąोत आिण संशोधन याकडे गंभीरपणे पाहावे लागते. Ìहणून, तुÌहाला अËयासा¸या तारखेसह लेखकाची पाýता आिण øेडेिÆशयÐस पाहणे आवÔयक आहे. नवीन िवचार आिण सािहिÂयक हालचाली नेहमीच होत असÐयाने, तुÌही वापरत असलेले िवĴेषण आिण मते तुम¸या िवषयाशी आिण वतªमान काळाशी सुसंगत असÐयाची खाýी कłन ¶यायची आहे. लेखका¸या Óयितåरĉ, हे सुिनिIJत करा कì ºया ÿकाशक िकंवा जनªलमÅये तुÌहाला संशोधन आढळले आहे Âयात संपादकाने Âयाचे पुनरावलोकन केले आहे का? कारण अ²ात िकंवा अÿितिķत जनªलचे संशोधन तुम¸या युिĉवाद िकंवा िवĴेषणासाठी चांगला ąोत बनवणार नाही. इतर संशोधनाची ±ेýे ºयाबĥल आपण जागłक होऊ इि¸छत असाल Âयात समािवĶ आहे: अिभÿेत ÿे±क munotes.in

Page 119

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

118 चुका तÃये वगळणे प±पात मते सÂय Ìहणून मांडली या सवª िविवध ±ेýांचे गंभीरपणे िवĴेषण केÐयाने तुÌहाला एखादा ąोत िवĵासाहª आहे का, तुम¸या ÿकÐपासाठी िकंवा संशोधनासाठी उपयुĉ आहे का? आिण तुम¸या ÿबंधाला उ°र देÁयासाठी कायª करत आहे का? याचे मूÐयांकन करÁयात मदत होते. भाÕय केलेली úंथसूची तयार करÁयासाठी िविवध बौिĦक कौशÐयांचा वापर करणे आवÔयक आहे: संि±Į ÿदशªन, संि±Į िवĴेषण आिण मािहतीपूणª úंथालय संशोधन. ÿथम, पुÖतके, िनयतकािलके आिण दÖतऐवजांचे उĦरण शोधा आिण रेकॉडª करा ºयात तुम¸या िवषयावरील उपयुĉ मािहती आिण कÐपना असू शकतात. वाÖतिवक वÖतूंचे थोड³यात परी±ण आिण पुनरावलोकन करा. मग ती संशोधन कायª िनवडा जी तुम¸या िवषयावर िविवध ŀĶीकोन देतात. योµय शैली वापłन पुÖतक, लेख िकंवा दÖतऐवज उĦृत करा. पुÖतक िकंवा लेखा¸या मÅयवतê थीम आिण ÓयाĮीचा सारांश देणारी एक संि±Į भाÕय िलहा. एक िकंवा अिधक वा³ये समािवĶ करा जी (अ) लेखका¸या अिधकाराचे िकंवा पाĵªभूमीचे मूÐयमापन करतात, (ब) अिभÿेत ÿे±कांवर िटÈपणी करतात, (क) तुÌही उĦृत केलेÐया दुसö यासह या कामाची तुलना करा िकंवा िवरोधाभास करा, िकंवा (ड) हे कायª कसे ÿकािशत होते ते ÖपĶ करा तुमचा संदभªúंथ िवषय. वेगवेगÑया शैली¸या मागªदशªकांसाठी तुÌही संदभªसूची कशी िलहाल? ÿÂयेक शैली मागªदशªक Âयाची úंथसूची मागªदशªक तßवे ऑनलाइन ÿकािशत करते. तुÌही वापर (फॉलो) करत असलेÐया Öटाइल गाइडसाठी मागªदशªक तßवे शोधा (िशकागो मॅÆयुअल ऑफ Öटाइल, एमएलए, एपीए), आिण िदलेली उदाहरणे वापłन, फॉरमॅट करा आिण तुम¸या कामासाठी ąोतांची यादी करा. िवĴेषणाÂमक úंथसूची हÖतिलिखत ते ÿकािशत पुÖतक िकंवा लेखापय«त¸या कामा¸या ÿवासाचे दÖतऐवजीकरण करते. या ÿकार¸या úंथसूचीमÅये ÿÂयेक उĦृत ľोताची भौितक वैिशĶ्ये समािवĶ आहेत, जसे कì ÿÂयेक कामाची पृķांची सं´या, वापरलेÐया बंधनाचा ÿकार आिण िचýे. ९.६.२ भाÕय केलेली úंथसूची munotes.in

Page 120

संदभª úंथ
119 भाÕय केलेली úंथसूची ही एक úंथसूची आहे ºयामÅये भाÕये समािवĶ आहेत, ºया लेखकाने ÿÂयेक ąोत का िनवडला हे ÖपĶ करणाöया छोट्या नोट्स आहेत. साधारणपणे काही वा³ये लांब असतात, या नोट्स ľोतावर सारांिशत िकंवा ÿितिबंिबत कł शकतात. भाÕय केलेली úंथसूची ही सािहÂय समी±ेसारखी नसते. सािहÂय पुनरावलोकनामÅये तुÌही तुमचे संशोधन कसे केले आिण तुमचे कायª तुम¸या ±ेýातील ÿÖथािपत संशोधना¸या एकूण भागामÅये कसे बसते याची चचाª करत असताना, एक भाÕय केलेली úंथसूची फĉ तुÌही वापरलेला ÿÂयेक ąोत तुम¸या कामाशी कसा संबंिधत आहे हे ÖपĶ करते. भाÕय केलेली संदभªúंथ ही िदलेÐया िवषयावरील उपलÊध संशोधनाचे िवहंगावलोकन िकंवा थोड³यात मािहती देते. ही संशोधन ľोतांची यादी आहे जी ÿÂयेक ľोतासाठी उĦरणाचे łप घेते, Âयानंतर एक भाÕय - एक छोटा पåर¸छेद जो ľोताचा सारांश आिण मूÐयमापन करतो. भाÕय केलेली úंथसूची ही एकटी असाइनम¤ट िकंवा मोठ्या असाइनम¤टचा घटक असू शकते. ९.६.२. १ भाÕय केलेÐया úंथसूचीचा उĥेश िनिIJत संशोधन कायª Ìहणून िनिIJत केÐयावर, भाÕय केलेली úंथसूची तुÌहाला एखाīा िविशĶ िवषयावर उपलÊध असलेÐया सामúीशी पåरिचत होÁयास अनुमती देते. तुम¸या िविशĶ असाइनम¤ट¸या आधारावर, भाÕय केलेली úंथसूची असू शकते: एखाīा िविशĶ िवषया¸या सािहÂयाचे पुनरावलोकन करा; आपण केलेÐया वाचनाची गुणव°ा आिण खोली ÿदिशªत करा; उपलÊध ľोतां¸या ÓयाĮीचे उदाहरण īा-जसे कì जनªÐस, पुÖतके, वेब साइट्स आिण मािसके लेख; इतर वाचकांना आिण संशोधकांना ÖवारÖय असलेले ąोत अधोरेखीत करा; पुढील संशोधनासाठी ąोत शोधा आिण ÓयवÖथािपत करा. ÿÂयेक भाÕय संि±Į असावे. जाÖत िलहó नका — भाÕये एका पåर¸छेदा¸या पलीकडे वाढू नयेत (जोपय«त असाइनम¤ट मागªदशªक तßवे अÆयथा सांगत नाहीत). सारांश हा युिĉवाद आिण मु´य कÐपनांचा संि±Į łपरेषा असावा. केवळ महßवा¸या िकंवा संबंिधत तपिशलांचा उÐलेख करा आिण आवÔयक असेल तेÓहाच सोस¥ल¸या शीषªकात िदसणारी कोणतीही मािहती भाÕयातून वगळली जाऊ शकते. पाĵªभूमी सािहÂय आिण Âयाच लेखका¸या मागील कामाचे संदभª सहसा समािवĶ केले जात नाहीत. तुÌही एका वेळी एक मजकूर संबोिधत करत असÐयाने, तुम¸या भाÕयाला समथªन देÁयासाठी संदभª ओलांडÁयाची िकंवा इन-टे³Öट उĦरणे वापरÁयाची गरज नाही. संदभªúंथातील उĦरणांसाठी तुÌहाला कोणती संदभª शैली वापरायची आहे ते शोधा आिण ते सातÂयाने वापरा. इन-टे³Öट उĦरणे सहसा केवळ अवतरणांसाठी िकंवा िविशĶ पृķावरील मािहतीकडे munotes.in

Page 121

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

120 ल± वेधÁयासाठी आवÔयक असतात. अÆयथा िनधाªåरत केÐयािशवाय, तुÌही शै±िणक शÊदसंúह वापłन पूणª वा³यात िलहावे. ९.६.२.२ भाÕय केलेÐया úंथसूचीची सामúी :- एका भाÕयामÅये शÊद मयाªदा आिण तुÌही तपासत असलेÐया ľोतां¸या सामúीवर अवलंबून खालील घटकांपैकì सवª िकंवा काही भाग असू शकतात. संपूणª úंथसूची उĦरण īा. लेखकाची पाĵªभूमी दशªवा. मजकूराची सामúी िकंवा ÓयाĮी दशªवा. मु´य युिĉवादाची łपरेषा काढा. इि¸छत ÿे±क सूिचत करा. लागू असÐयास संशोधन पĦती ओळखा. लेखक/ने काढलेले कोणतेही िनÕकषª ओळखा. मजकूरा¸या िवĵासाहªतेची चचाª करा. मजकूराची कोणतीही िवशेष वैिशĶ्ये हायलाइट करा जी अिĬतीय िकंवा उपयुĉ होती उदा. तĉे, आलेख इ. तुम¸या संशोधनासाठी मजकुराची उपयुĉता यावर चचाª करा. तुम¸या अËयासøमातील थीम िकंवा संकÐपनांशी मजकूर कोणÂया ÿकारे संबंिधत आहे ते दशªवा. मजकूराची शĉì Öथळे आिण मयाªदा सांगा. मजकूरावर आपले मत िकंवा ÿितिøया सादर करा. एक गणनाÂमक úंथसूची हा सवाªत मूलभूत ÿकारचा úंथसूची आहे. ही संशोधन करÁयासाठी वापरÐया जाणा-या ľोतांची सूची आहे, जे सहसा लेखकां¸या आडनावांनुसार वणªøमानुसार िकंवा िवषय िकंवा भाषेनुसार गटबĦ केलेÐया िविशĶ वैिशĶ्यांनुसार øमबĦ केले जाते. संशोधन काया«साठी वापरÐया जाणा-या िविशĶ ÿकार¸या गणनाÂमक संदभªúंथांमÅये हे समािवĶ आहे. ९.६.३ सं´याÂमक संदभªúंथ :- संदभªúंथांमÅये लेखका¸या लेखनाची मािहती देणा-या िनबंध िकंवा पुÖतकात वापरलेÐया ľोतांची सूची असते. गणनाÂमक संदभªúंथाची पåरभािषत वैिशĶ्ये ए³सÈलोर करा, ती इतर munotes.in

Page 122

संदभª úंथ
121 úंथसूची Öवłपांपे±ा कशी वेगळी आहे आिण उĦरणांची उदाहरणे अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी 'गणनााÂमक संदभªúंथ' या शÊदांचे काही भाग कł. 'गणना करणे' Ìहणजे 'सूची करणे.' 'biblio-' उपसगª Ìहणजे 'पुÖतकांशी संबंध.' '-úाफì' ÿÂयय Ìहणजे 'लेखन' िकंवा 'अËयासाचे ±ेý'. Ìहणून, आÌही 'िविशĶ लेखन िकंवा अËयासा¸या ±ेýाशी संबंिधत असलेÐया पुÖतकांची सूची' अशी गणनाÂमक úंथसूचीची Óया´या कł शकतो. हे सांगÁयाचा आणखी एक मागª आहे: एक गणनाÂमक úंथसूची ही ľोतांची यादी आहे जी लेखकाने लेखा¸या शेवटी ठेवली आहे जेणेकłन ितला ितची मािहती कोठून िमळाली हे ÖपĶ करÁयासाठी ल±ात ठेवा 'úंथसूची' हा शÊद अशा काळात िनमाªण झाला जेÓहा बहòतेक मािहती पुÖतकांमधून आली. आता, úंथसूचीमÅये िचýपट, YouTube ि³लप, वेब साइट आिण इतर िविवध माÅयमांचा समावेश असू शकतो. तथािप, 'úंथसूची' हा शÊद अजूनही वापरला जातो. तुÌही याआधी संदभªúंथांवर काम केले असेल, तर 'गणनाÂमक' या शÊदाने गŌधळून जाऊ नका. संशोधन लेखनात गणनाÂमक úंथसूची हा सवाªत सामाÆय ÿकारचा संदभªúंथ आहे, Âयामुळे तुÌहाला कदािचत याआधीच सं´याÂमक संदभªúंथांचा सामना करावा लागला असेल आिण Âयांना 'úंथसूची' Ìहणून संबोधले जाणारे ऐकले असेल. समजा मी Apocalypse Now या िचýपटाबĥल एक लेख िलिहत आहे. मा»या लेखात, मला िचýपट आिण जोसेफ कॉनराड¸या हाटª ऑफ डाकªनेस या कादंबरीत साÌय दाखवायचे आहे. Ìहणून, मी हाटª ऑफ डाकªनेस पुÆहा वाचतो आिण मा»या लेखात याबĥल चचाª करतो. मा»या काही वाचकांना या संबंधात पुरेशी ÖवारÖय असू शकते कì ते Öवतः हाटª ऑफ डाकªनेस वाचू इि¸छतात आिण या कने³शनबĥल मी काय Ìहणत आहे ते तपासले आहे का ते पहावे. मला मा»या úंथसूचीमÅये पुरेशी मािहती समािवĶ करायची आहे जेणेकłन ते हे कł शकतील. ९.६.४ राÕůीय úंथसूची :- एका िविशĶ ÿदेशात िकंवा राÕůात ÿकािशत होणारे राÕůीय संदभªúंथ समूह ąोत बयाªच ÿकरणांमÅये, ही úंथसूची देखील ºया कालावधीत ÿकािशत झाली Âया कालावधीनुसार कायª करतात. Ìहणजे, एखाīा देशात ÿकािशत झालेÐया सवª सािहÂयाची यादी एखाīा देशात ÿकािशत होणारे संपूणª सािहÂय कोणÂयाही आ±ेपािशवाय Âया देशातील लोकांपय«त पोहोचले पािहजे, हे नाकारता येत नाही. कोणतीही Óयĉì िकंवा संÖथा सवª ÿकािशत सािहÂय िवकत घेऊ शकत नाही. Âयामुळे हे सािहÂय सवª लोकांना समान वापरता येईल अशा िठकाणी सुरि±त ठेवावे. हे काम िविशĶ देशा¸या सरकारĬारेच श³य आहे. यासाठी जगातील जवळपास सवªच देशांमÅये राÕůीय úंथालये Öथापन करÁयात आली आहेत. पण एकट्याने ही समÖया सुटत नाही. úंथालयात कोणते सािहÂय साठवले आहे, पुÖतक आहे कì नाही याची मािहती घेतÐयािशवाय úंथालयाचा पुरेपूर उपयोग होऊ शकत नाही. दुसरी गोĶ Ìहणजे कोणÂयाही देशाची संÖकृती इतकì समृĦ नसते कì ती इतर देशांकडून काहीही न घेता फुलते. आज¸या काळात िव²ान आिण मानवते¸या ŀिĶकोनातून संपूणª जगाला एका धाµयात बांधणे आवÔयक झाले आहे, तसेच संशोधकांनाही इतर देशांत झालेÐया आिण होत असलेÐया ÿगतीची मािहती असणे आवÔयक झाले आहे. Âयामुळे ÿÂयेक munotes.in

Page 123

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

122 देशा¸या सरकारचे कतªÓय बनते कì, असे माÅयम उपलÊध कłन देणे, ºयाĬारे देशातील लोकांनाच नÓहे तर परदेशातील लोकांनाही देशात ÿिसĦ झालेÐया सािहÂयाची मािहती िमळेल. नॅशनल िबिÊलओúाफì हा उĥेश पूणª करते. राÕůीय संदभªúंथात, सवª ÿकार¸या úंथांचे आिण देशात ÿकािशत झालेÐया सवª िवषयांचे वणªन िदलेले आहे. ही यादी अनेकदा एखाīा िविशĶ देशा¸या राÕůीय úंथालयात साठवलेÐया सािहÂया¸या आधारे तयार केली जाते. आतापय«त कोणÂयाही देशात अशा ÿकारची राÕůीय úंथसूची तयार झालेली नाही, ºयात Âया देशात ÿकािशत झालेÐया संपूणª सािहÂयाचा तपशील असेल. राÕůीय úंथसूची ही खरे तर या शतकाची देणगी आहे. िāटनसार´या देशातही 1950 पूवê कोणतीही राÕůीय úंथसूची नÓहती. तेथे 1950 मÅये िāिटश राÕůीय úंथसूचीचे ÿकाशन सुł झाले. ही यादी नॅशनल लायāरी - िāिटश Ìयुिझयम¸या लायāरीमÅये कॉपीराइट कायīांतगªत िमळालेÐया मजकुरा¸या आधारे तयार करÁयात आली आहे. भारतात १९५८ हे वषª úंथसंúहा¸या ŀिĶकोनातून अÂयंत महßवाचे मानले पािहजे, जेÓहा तेथे राÕůीय úंथालय úंथसंúह (भारतीय राÕůीय úंथसंúह) ÿकािशत झाले. या यादीमÅये नॅशनल लायāरी ऑफ इंिडया (कलक°ा) मÅये कॉपीराइट कायīांतगªत ÿाĮ झालेÐया सवª भाषांमधील सवª úंथांचा तपशील देÁयात आला आहे, परंतु ही यादी ÿिसĦ होणे हे िहंदी आिण इतर भारतीय भाषांचे दुद¨व आहे. फĉ रोमन िलपीत अशा रीतीने १९५८ नंतर भारतात ÿकािशत झालेÐया सवª भारतीय भाषां¸या सािहÂयाचा ÿij बö याच अंशी सुटला असला तरी १९५८ पूवê भारतात ÿकािशत झालेÐया सािहÂयाची कोणतीही संदभªúंथ अīाप उपलÊध नाही िकंवा कोणतीही योजना िवचाराधीन नाही. परंतु भारताला या गोĶीचा अिभमान वाटला पािहजे कì, राÕůीय úंथसूचीचे ÿकाशन येथे सुł झाले आहे, तर अनेक देशांमÅये अīाप एकही राÕůीय úंथसूची ÿकािशत झालेली नाही. येथील राÕůीय úंथालयांचे कॅटलॉग तेच लोक वापł शकतात जे Öवतः úंथालयात जाऊ शकतात. यािशवाय, पýÓयवहाराĬारे िविशĶ पुÖतकाची मािहती िमळवणे हा एकमेव मागª आहे. परंतु आता युनेÖको¸या ÿभावाने आिण सहकायाªने काही देशांमÅये राÕůीय संदभªúंथां¸या ÿकाशनाची योजना िवचाराधीन आहे आिण अशी अपे±ा आहे कì पुढील दोन दशकांपय«त जवळजवळ सवª देशांमÅये राÕůीय úंथसूची ÿकािशत होतील. राÕůीय संदभªúंथां¸या संदभाªत, जागितक úंथसूची (सावªभौिमक úंथसूची) कडे ल± देणे Öवाभािवक आहे. अठराÓया शतकापासून जागितक संदभªúंथासाठी जगात वेळोवेळी अनेक ÿयÂन केले गेले, परंतु एकही ÿयÂन यशÖवी होऊ शकला नाही. जागितक संदभªúंथ ल±ात घेऊन, िāटन¸या रॉयल सोसायटीने ÿथम वै²ािनक पेपसªचे कॅटलॉग ÿकािशत करÁयास सुŁवात केली, परंतु लवकरच हा ÿयÂन पुढे ढकलावा लागला. यानंतर, या कॅटलॉगला पूरक Ìहणून इंटरनॅशनल कॅटलॉग ऑफ सायंिटिफक िलटरेचर (इंटरनॅशनल कॅटलॉग ऑफ सायंिटिफक िलटरेचर) ची योजना करÁयात आली. ही योजनाही काही काळच िटकू शकते. वरील दोÆही योजना अयशÖवी झाÐयामुळे, जागितक úंथसूचीशी संबंिधत अनेक समÖया उघड झाÐया, ºयाकडे अËयासकांचे ल± सामाÆयतः वेधले गेले नाही. या दोन योजनांनंतरही रॉयल सोसायटी या ±ेýात काहीतरी काम करत आहे. कोणतीही लायāरी िकतीही पैसा खचª केला तरी सवª देशांचे संपूणª ÿकािशत सािहÂय िवकत घेऊ शकत नाही. िāटीश Ìयुिझयमचे úंथपाल अँथनी पािनझी यांना जगातील सवª देशांत munotes.in

Page 124

संदभª úंथ
123 ÿिसĦ झालेली उ°म पुÖतके या úंथालयात ठेवायची होती. या हेतूने Âयांनी जगातील सवª भाषांमधील उÂकृĶ सािहÂय िमळवÁयाचा ÿयÂन केला, परंतु अनेक कारणांमुळे ते Âयां¸या ÿयÂनात यशÖवी होऊ शकले नाहीत. जगातील सवाªत मोठी लायāरी मानÐया जाणाö या लायāरी ऑफ काँúेस ऑफ अमेåरकेलाही युिनÓहसªल लायāरी Ìहणता येणार नाही. परंतु जगातील मोठमोठ्या úंथालयांचे कॅटलॉग 'जागितक संदभªúंथांची' उणीव काही अंशी पूणª करतात, कारण या úंथालयांमÅये सुŁवातीपासून जगातील सवª देशांतून ÿिसĦ झालेले उपयुĉ आिण महßवाचे úंथ संúिहत करÁयाचा ÿयÂन केला जात आहे. आधुिनक युगात जागितक संदभªúंथांचे महßव यावłनच कळू शकते कì युनेÖकोचा जवळजवळ ÿÂयेक िवभाग आिण एजÆसी कोणÂया ना कोणÂया ÿकारे úंथसूची िवकासात गुंतलेली आहे आिण िविवध िवषयांची úंथसूची तयार करते आिण Âयां¸याशी संबंिधत समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी युनेÖकोने वेगवेगÑया सिमÂया Öथापन केÐया आहेत. जगातील úंथसूचीची सīिÖथती सुधारÁयासाठी १९५० मÅये पॅåरसमÅये युनेÖको¸या संयुĉ िवīमाने झालेÐया आंतरराÕůीय पåरषदेतील सदÖयांनी एकमताने या िनÕकषाªपय«त पोहोचले कì ÿÂयेक देशात राÕůीय Öतरावर 'úंथसूची क¤þ' Öथापन केले पािहजे. िजथे संदभªúंथ संदभाªतील िविवध आवÔयक कामे करता येतील. पुढे या क¤þां¸या मदतीने तेथील राÕůीय संदभªúंथही ÿकािशत करता येईल. राÕůीय Öतरावर Öथापन झालेली ही úंथसूची क¤þे जागितक संदभªúंथाचा पाया Ìहणून उपयुĉ ठरतील. ९.६.५ वैयिĉक úंथसूची वैयिĉक úंथसूची एकाच लेखका¸या िकंवा लेखकां¸या गटा¸या अनेक काया«ची यादी करते. बयाªचदा, वैयिĉक संदभªúंथांमÅये अÿकािशत कामांÿमाणे इतरý शोधणे कठीण असलेÐया कामांचा समावेश होतो. वैयिĉक úंथसूची Ìहणजे "Óयĉì¸या आिण Âयावरील लेखनाची सूची". सािहÂया¸या ±ेýात वैयिĉक संदभªúंथांना अÂयंत महßव आहे. ते संबंिधत ±ेýातील िवĬानांसाठी एक अितशय उपयुĉ उĥेश पूणª करतात. लेखकाची úंथसूची ही लेखका¸या सवª कागदपýांची संपूणª यादी असते. यामÅये Âयांची पुÖतके, िनयतकािलकांमधील लेख, पुÖतकातील योगदान, Âयांनी संपािदत केलेले दÖतऐवज यांचा समावेश असेल. इÂयादी, Âयां¸या सवª िविवध आवृßया, भाषांतरे आिण द°क. अशा ÿकारे, "िनÓवळ 'बाय' ÿकारची वैयिĉक úंथसूची Ìहणजे लेखकाची úंथसूची". जर एखाīा लेखकाची úंथसूची सिøय सा±रता िकंवा िवĬ°ापूणª मूÐयासाठी असेल, तर ती Âया¸या योगदानाची खरी łपरेषा Ìहणून काम करÁयासाठी लेखकाने िलिहलेली सवª कामे िनिIJतपणे एकý आणली पािहजेत. काहीवेळा एखाīा लेखका¸या संदभªúंथाला जैव-úंथसूची Ìहणतात. रंगनाथन लेखक úंथसंúह या नावाने, िनमाªते, (माÅयमातून) úंथसूची Ìहणतात. एखाīा लेखका¸या úंथसूचीमÅये Âया¸या कामांची संपूणª यादी असÁयाची श³यता जाÖत असते. संकिलत केलेÐया कामां¸या बाबतीत, सामúी, पृķे सामाÆयतः एक úंथसूची तयार करेल. लेखक/वैयिĉक संदभªúंथ तयार करणे हे सवª महßवाचे Ìहणजे लेखक ºया काळात जगला आिण िवकिसत झाला. Âया काळातील संदभªúंथलेखका¸या इितहासाचे सखोल ²ान, Âयाला लेखका¸या काळातील सामािजक, राजकìय, धािमªक आिण सांÖकृितक munotes.in

Page 125

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

124 पåरिÖथतीची मािहती असावी. लेखक संदभªúंथ सामाÆयत: लायāरी कॅटलॉगमÅये काही फरक आिण समायोजने आिण आवÔयकतेनुसार समायोजन आिण िवÖतारांसह मांडणीचे अनुसरण करते. सहसा एकिýत केलेÐया कामांसह ÓयवÖथा पूणª िकंवा जवळजवळ पूणª होईल. एकिýतपणे ÿकािशत झालेÐया दोन िकंवा अिधक कामांचे छोटे संúह: वणªøमानुसार एकच काम, ÿÂयेक िविशĶ कामाशी संबंिधत पुÖतकांचा संदभª देऊन: लेखका¸या कामांची भाषांतरे; लेखकाने अनुवािदत िकंवा संपािदत केलेÐया इतर लेखकांची कामे आिण पåरिशĶ Ìहणजे टीका, पुनरावलोकने आिण चåरýाÂमक नोट्स. लेखक संदभªसूची एकतर वणªनाÂमक िकंवा सं´याÂमक आहे. जर लेखक Âया¸या िविशĶ ±ेýातील अúगÁय असेल तर, संदभªसूची वणªनाÂमक असावी आिण ÓयवÖथा कालøमानुसार, अÆयथा वणªøमानुसार मांडणी योµय आहे. लेखकाची úंथसूची मांडली जाऊ शकते आिण पुÖतके, पुÖतकांचे योगदान, संúिहत कामे, िनयतकािलक ÿकाशनांमÅये योगदान Ìहणून िवभागली जाऊ शकते; लेखकाने संपािदत केलेली पुÖतके आिण िनयतकािलक ÿकाशने, लेखकाबĥलची पुÖतके आिण पुिÖतका, पåरसंवाद, चåरýाÂमक, समी±ाÂमक लेखन, लेखकाची समी±ा इ. वैयिĉक úंथसूची ही बहòआयामी Óयिĉमßवा¸या कारिकदê¸या िविवध पैलूंवरील िलखाणांची यादी आहे. िकंवा नायक ºया¸याकडे Âयाने Öवतः िलिहलेÐया कामांÓयितåरĉ एकापे±ा जाÖत िøयाकलापांचे ±ेý आहे, उदा., चिचªलला इितहासकार तसेच राजकारणी Ìहणूनही ÿितķा होती. एÖडाइस Ìहणते कì सवª पुŁषांमÅये एक गुण समान असतो; जÆम आिण मृÂयू दरÌयान¸या काळा¸या पåरमाणात अिÖतÂवात आहेत. ते ÿथम तŁण आिण नंतर वृĦ आहेत. जीवनातील िवशेष भागांशी संबंिधत सवª सािहÂय, Ìहणूनच, Âयां¸या भागां¸या कालøमानुसार सवाªत ल±णीयपणे मांडले जाऊ शकते. ९.६.६ कॉपōरेट úंथसूची :- कॉपōरेट संदभªúंथ ही वैयिĉक úंथसूची सारखीच असते, Âयािशवाय, एखाīा िविशĶ Óयĉìचे दÖतऐवज संकिलत करÁयाऐवजी, एखाīा संÖथेने तयार केलेले दÖतऐवज, संÖथेबĥलचे दÖतऐवज िकंवा एखाīा संÖथेशी संबंिधत दÖतऐवज (उदाहरणाथª, Âयाचे लायāरी). कॉपōरेट संदभªúंथात, ľोतांना िविशĶ संÖथेशी असलेÐया Âयां¸या संबंधानुसार गटबĦ केले जाते. ľोत एखाīा संÖथेबĥल असू शकतात, Âया संÖथेने ÿकािशत केलेले िकंवा Âया संÖथे¸या मालकìचे. ९.६.८ िवषयúंथ िवषय संदभªúंथ गट ते समािवĶ असलेÐया िवषयांनुसार कायª करतात. सामाÆयतः, या úंथसूची ÿाथिमक आिण दुÍयम ľोतांची यादी करतात, तर वैयिĉक úंथसूची सार´या इतर ÿकार¸या गणनाÂमक úंथसूची, कदािचत नसतील. ९.६.९ एकल-लेखक úंथसूची munotes.in

Page 126

संदभª úंथ
125 या ÿकारची úंथसूची सूची एकाच लेखकाĬारे कायª करते. ठरािवक असाइनम¤टसह, एखाīा लेखका¸या दोन पुÖतकांची तुलना करणारा िनबंध, तुमची úंथसूची ही एकल-लेखक úंथसूची आहे. या ÿकरणात, आपण ąोत कसे ऑडªर करावे ते िनवडू शकता, जसे कì ÿकाशन तारखेनुसार िकंवा शीषªकानुसार वणªøमानुसार. ९.६.१० िनवडलेली úंथसूची िनवडलेली úंथसूची ही एक úंथसूची आहे जी फĉ तुÌही सÐला घेतलेÐया काही ľोतांची यादी करते. सहसा, हे आपÐया कामासाठी सवाªत महÂवाचे ľोत आहेत. तुÌही तुम¸या कामात थेट उĦृत न केलेÐया िविवध िकरकोळ ąोतांचा सÐला घेतÐयास तुÌही िनवडलेली úंथसूची िलहó शकता. िनवडलेली úंथसूची देखील भाÕय केलेली úंथसूची असू शकते. आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. िवĴेषणाÂमक व भाÕय úंथ सूचीची चचाª करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ÿ.२. संदभª úंथ सूचीचे िविवध ÿकार व Âयाची नावे सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ९.७ सारांश हÖतिलिखत मजकूर आिण छापील मजकूर यासाठी वेगवेगÑया पĦती आिण िनयम आहेत. तसेच संदभªúंथा¸या उĥेशानुसार संदभªúंथही कमी-अिधक ÿमाणात िदलेले असते. संदभªúंथाचा उĥेश केवळ 'सूची' तयार करणे हा असेल, तर यादीत समािवĶ करावया¸या úंथांचे आवÔयक संि±Į वणªन िदलेले असेल, परंतु संदभªúंथाचा उĥेश तपशीलवार पåरचय (िवषय पåरचय नÓहे) असेल तर. úंथांचे, नंतर पुÖतकाचे पिहले पान (कÓहर िकंवा कÓहरचे संपूणª वणªन) ते शेवटचे पान, िचýांचे संपूणª वणªन, ÿÂयेक पानाची मु´य वैिशĶ्ये, जर असेल तर, समासाचा øम, पåर¸छेदांचा øम, रचनांचा øम ( छापील मजकुरात) ÿित पान िकती ओळी, पानावर कमी िकंवा जाÖत ओळी असÐयास Âयाची मािहती, ओळ एखाīा िविशĶ िठकाणाहóन सुł झाली तर ितचे वणªन, इÂयादी, ÿÂयेक सूàम गोĶीचे वणªन, 'पुÖतक वणªन' अंतगªत येते. एखाīा ÿाचीन úंथा¸या दोन ÿती उपलÊध असÐयास (एकाच िठकाणी िकंवा दोन वेगवेगÑया िठकाणी) Âयां¸या भौितक रचनेची तुलना केली जाते आिण Âयां¸यात काही फरक असÐयास, ही वÖतुिÖथती 'पुÖतक वणªन' आिण संúाहकांनी नमूद केली आहे. असे करÁयास ÿोÂसािहत केले जाते. ल± वेधले जाते. पुÖतका¸या दोन ÿतéमÅये फरक असेल munotes.in

Page 127

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

126 तर Âयाचा अथª असा नाही कì दोन ÿतéपैकì एक नकली आहे. जरी दोन ÿतéमÅये फरक असला तरीही, दोÆही ÿती अÖसल असू शकतात, कारण Âयां¸यातील फरकाची अनेक संभाÓय कारणे असू शकतात. पुÖतकातील वणªना¸या संदभाªत या कारणांचा तपशीलवार िवचार केÐयास एका िनÕकषाªपय«त पोहोचावे लागेल.संदभªúंथात िदलेला हा ÿकार तपशीलवार संदभªúंथ कलाÿेमéना, संúाहकांना आिण úंथपालांना सोयीचा ठरतो, पण Âयाचा उपयोग इथेच संपत नाही. मजकूरा¸या वणªनाला सािहिÂयक ŀिĶकोनातूनही काही महßव आहे. मजकूर आिण इतर तÂसम सािहÂय ºयाĬारे िवचार Óयĉ केले जातात ते सहसा लेखका¸या िवचारांचे खरे ÿितिनिधÂव नसतात. कधी कधी असे घडते कì लेखकाला आपले िवचार नीट मांडÁयासाठी योµय शÊद सापडत नाहीत आिण काहीवेळा तो असे शÊद वापरतो ºयाचा अथª वाचका¸या िकंवा ®ोÂयां¸या नजरेत काहीतरी वेगळाच असतो. या संदभाªत आणखी एका वÖतुिÖथतीकडेही ल± देणे आवÔयक आहे. पुÖतका¸या मजकुराचे मूÐयमापन करÁयापूवê, समी±काने हे सुिनिIJत करणे आवÔयक आहे कì तो पुनरावलोकनासाठी वापरत असलेÐया पुÖतकाची ÿत लेखका¸या मूळ मजकुरा¸या आधारे तयार केली गेली आहे. तसे नसेल, तर पुÖतका¸या सवª आवृßयां¸या ÿती पाहणे आिण Âयांचे एकमेकांशी नाते ÿÖथािपत करणे आवÔयक आहे. कारण पुÖतकाचा इितहास हा Âया¸या लेखका¸या सािहिÂयक इितहासाचा एक महßवाचा भाग असतो. समी±काला मजकुरा¸या मजकुराचा इितहास जाणून घेणे देखील आवÔयक आहे जेणेकłन Âयाला लेखका¸या मूळ हÖतिलिखता¸या सवाªत जवळची आवृ°ी िकंवा लेखकाने Öवतः काही दुŁÖÂया केÐया आहेत हे ओळखता येईल. समी±काला हे देखील मािहत असले पािहजे कì Âया पुÖतकात नंतर कोणते नवीन सािहÂय जोडले गेले िकंवा Âयातून कोणता भाग काढून टाकला गेला, हा बदल, भर लेखकाने Öवतः िकंवा Âया¸या परवानगीने िकंवा मुþक, ÿकाशक िकंवा इतर कोणÂयाही Óयĉìने केली आहे. पुÖतका¸या सवª आवृßयां¸या तारखा आिण Âयांची ऑडªर देखील समी±काला मािहत असणे आवÔयक आहे. हे ÖपĶ आहे कì हे सवª तपशील िमळवणे िकंवा तयार करणे हे समी±काचे काम नाही. एखाīा िविशĶ पुÖतकातील मजकुराचा अËयास कłन Âयातील गुण-दोष तपासणे एवढेच Âयाचे कायª आहे. Âयामुळे समी±काला मदत करÁयासाठी संदभªúंथात संदभª देणे आवÔयक ठरते. ३- पुÖतकाचा भौितक वÖतू Ìहणून अËयास, सुŁवातीला ÌहटÐयाÿमाणे, या अथाªखाली पुÖतक बनवÁयास मदत करणाöया सवª पĦती आिण वÖतूंचा अËयास आिण इितहास येतो. इथे पुÖतका¸या मजकुराचा अथª असा नाही, कुशल úंथकार फĉ हे पुÖतक कसे बनवले गेले हे पाहतो आिण पुÖतक बनवताना सवª िविहत वैध पĦती वापरÐया गेÐया कì नाही. िवÖतृतपणे, या अËयासांतगªत, कागद िनिमªतीची पĦत, कागदा¸या िविवध ÿकारांमधील फरक आिण Âयांचे गुण, िविवध छपाई पĦती आिण Âयांची वैिशĶ्ये, मुþण पĦती अंतगªत िविवध िøयाकलाप (जसे कì रचना, ÿूफरीिडंग, मेक-अप, फॉमª िडÖÈले. , इ.) सवª गोĶéचा िवचार केला जातो, ÿकार बनवÁयाची पĦत, छपाई मशीनचे कायª, बंधनाचे िविवध ÿकार इ. वरील ितÆही अथª पािहÐयावर असे ÖपĶपणे ल±ात येते कì पिहले दोन अथª एकमेकांना पूरक आहेत कारण úंथाचे वणªन केवळ संदभªúंथात िदलेले आहे आिण munotes.in

Page 128

संदभª úंथ
127 वणªन नसतानाही संदभªúंथ आिण कॅटलॉगमÅये फरक नाही. ितसö या अथाª¸या संदभाªत, िवĬानांनी वेळोवेळी आ±ेप घेतला आहे आिण असा ÿij केला आहे कì संदभªúंथ संकलकाला छपाईचे ²ान असणे आवÔयक नाही. पण जेÓहा आधुिनक िवĬानांनी हे माÆय केले आहे कì छपाई¸या ²ानािशवाय कोणीही संदभªúंथ संकिलत कł शकत नाही. खरे तर संदभªúंथ Ìहणजे वरील तीनही अथा«चा समÆवय होय. úंथसूची तीच आहे ºयामÅये िविशĶ ÿणालीनुसार संदभªसूची िदली गेली आहे. ÿिसĦ िवĬान डॉ. úेग यां¸या मतानुसार, संदभªúंथ Ìहणजे úंथाचा भौितक Öवłपाचा अËयास, Âयाचा िवषयाशी येथे कोणताही संबंध नाही. Âयाचÿमाणे, ÿिसĦ अमेåरकन अËयासक डॉ. बोअसª यां¸या मतानुसार, केवळ úंथांची यादी तयार करणे याला कॅटलॉिगंग Ìहटले जाईल, परंतु जर Âया यादीतील úंथांचे वणªन भौितक वÖतूं¸या Öवłपात िदले असेल तर Âयाला 'कॅटलॉिगंग' असे Ìहणतात. खö या अथाªने वै²ािनक आिण पĦतशीर.'याला 'úंथसूची' Ìहटले पािहजे. डॉ. बोअसª एक पाऊल पुढे जातात आिण अशा संदभªúंथाला िवĴेषणाÂमक संदभªúंथ बनवÁया¸या बाजूने आहेत. संदभªúंथातील पुÖतका¸या वणªनाचा उĥेश Âया पुÖतकाची 'आदशª ÿत' शोधणे हा आहे, असे Âयांचे मत आहे. आदशª ÿत Ìहणजे Âयाचा अथª अशी ÿत नाही ºयामÅये दोष नसतात, तर ती ÿत जी िÿंटर¸या सुŁवातीला बाहेर आली होती, जरी Âयात शािÊदक अशुĦता असली तरीही. अशा 'आदशª ÿत'चे अचूक वणªन करायचे असेल तर छपाई कलेचे सिवÖतर ²ान असणे आवÔयक आहे. संदभªúंथात, Âया सवª िøयापदांचा उÐलेख केला आहे जो पुÖतका¸या बांधकामादरÌयान (सुŁवातीपासून शेवटपय«त) वापरला गेला आहे. पुÖतका¸या मूळ मजकुरा¸या ŀिĶकोनातूनच नÓहे, तर Âया पुÖतकाचा इितहास जाणून घेÁयासाठीही छपाई उपøमांचे ²ान उपयुĉ ठरते. छपाई¸या ²ानाने एकाच पुÖतका¸या वेगवेगÑया आवृßया पाहóन Âया पुÖतकाचा संपूणª इितहास सांगता येतो. ९.८ ÿij १. संदभª सूची Ìहणजे काय ? सिवÖतर िलहा. २. संदभªúंथ सूचीचा उĥेश ÖपĶ करा. ३. संदभª सूची कशी तयार करÁयात येते Âयाबĥल सिवÖतर िलहा. ४. िवĴेषणाÂमक संदभªसूची काय आहेत ते सिवÖतर िलहा. ५. राÕůीय úंथसूची बĥल सिवÖतर िलहा ९.९ संदभª úंथ १. आठवले सदािशव, इितहासाचे तßव²ान, १९६७. २. िशरवाडकर के. रं., सािहÂयातील िवचारधारा, सािहÂयवेध १९९८. ३. चुनेकर सु. रा., सूचéची सूची, पुणे, १९९५. munotes.in

Page 129

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

128 ४. मराठे, ना. बा. úंथसूिचशाľ, मुंबई, १९७३. ५. लेले, रा. के. úंथवणªन आिण úंथसूिच, पुणे, १९७३. ६. वैī, सरोिजनी व इतर, संपा. कोश व सूची वाङ् मय : ÖवŁप आिण साÅय, मुंबई, १९९७. ७. ब¤þे वा. सी., साधनिचिकÂसा, १९७६. ८. खरे ग. ह., संशोधकाचा िमý ९. गग¥ स. मा., इितहासाची साधने : एक शोधयाýा १९९४. १०. राजवाडे िव. का., ऐितहािसक ÿÖतावना १९२८. ११. कोमेजर अनु कृ. ना. वळसंगकर इितहास Öवłप व अËयास १९६९. १२. कोठेकर शांता इितहास : तंý आिण तßव²ान, ®ी साईनाथ ÿकाशन, नागपूर, २०११. 13. Anderson, M. D. Book Indexing, 1971. 14. Collison, R. L. Indexes and Indexing, 1972. 15. Reddy, P. V. G. (1999). Bio bibliography of the faculty in social sciences departments of Sri Krishnadevaraya university Anantapur A P India. 16. Esdalice, A. “Esdalic’s Manual of Bibliography”. Rev. By Roy Stokes. London : Allen and Unwin, 1969. p.21 17. Roy B. Stokes, “Bibliography”, Encyclopaedia of Library and Information Science, (New York : Dekker, 1969) : Vol.2., p. 413. 18. Webster’s Third New International Dictionary and Seven language – unabridged ed. – Vol. 1 A to G – Chicago : G & C Herriam Co., C 1966. p.211. 19. Stokes, Roy. The Function of Bibilography. London : Andre Deustch, 1969., p. 69. 20. Reddy, P. V. G. (1999). Bio bibliography of the faculty in social sciences departments of Sri Krishnadevaraya university Anantapur A P India.  munotes.in

Page 130

129 १० मा³सª आिण úामसी घटक रचना १०.० उिĥĶे १०.१ ÿÖतावना १०.२ कालª मा³सª १०.३ मा³सªवादी वैचाåरक बैठक १०.४ úामसी १०.५ सबाÐटनª इितहासलेखन: úामसीचा वारसा १०.६ सबाÐटनª इितहासलेखन १०.७ सारांश १०.८ ÿij १०.९ संदभª úंथ १०.० उिĥĶे या युिनटचा अËयास केÐयांनतर िवīाथê पुढील बाबतीत स±म होऊ शकेल १) इितहासाकडे पाहÁयाचा मा³सªवादी ŀिĶकोन समजून घेणे २) इितहासातील सबाÐटनª ŀिĶकोनाची तßवे व Öवłप तपासणे ३) कालª मा³सª आिण úामसी यांचे ऐितहािसक आकलन आिण लेखनातील योगदान समजू घेणे १०.१ ÿÖतावना मा³सªवादी ऐितहािसक लेखनÿणालीने इितहास लेखनात कथाÂमक आिण वणªनाÂमक ते ÖपĶीकरणाÂमक आिण Óया´याÂमक बदल घडवून आणÁयासाठी जाणीवपूवªक ÿयÂन केले. मा³सªवादाने समाजातील बदलांचे भौितकवादी ÖपĶीकरण िदले. मा³सªने अथªÓयवÖथेचा सामािजक आिण राजकìय जीवनावर होणारा पåरणाम शोधून काढला. सबलटनª ऐितहािसक लेखन हा ऐितहािसक लेखनातील अलीकडील िवकास ÿवाह आहे.या ऐितहािसक ŀिĶकोनाचा संÖथापक इटािलयन साÌयवादी तßववे°ा अँटोिनयो úामसी हा होता. तो सिøय मा³सªवादी असला तरीही Âयाने इितहास लेखनाकडे पाहÁयाचा मा³सªवादी ŀिĶकोन पूणªपणे Öवीकारला नाही. इितहास लेखनाला नवा आयाम जोडÁयात Âयाची महÂवाची भूिमका होती. इितहास लेखनातील Âयाचा तßव²ानाÂमक ŀिĶकोन हा सबाÐटनª ŀिĶकोन Ìहणून ओळखला जातो. मा³सª आिण úामसी या दोघांनीही नÓया ऐितहािसक िवचारसरणीचा अवलंब कłन नवीन ŀĶीकोणातून इितहास लेखनाला वाव िदला. munotes.in

Page 131

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

130 १०.२ कालª मा³सª (१८१८-१८८३) कालª मा³सª या मूलगामी जमªन समाजवाīाने आपला िमý Āेडåरक एंगÐस या¸याबरोबर वै²ािनक समाजवादाचा एक िसĦांत मांडला जो मा³सªवाद िकंवा साÌयवाद या नावाने ओळखला जाऊ लागला. मा³सª हा कĘर समाजवादी नेता होते. Âया¸या मूलगामी व øांितकारी िवचारांमुळे Âयाला दाåरþ्यात आिण वनवासात राहावे लागले. Âयाने काही वष¥ पॅåरस आिण āुसेÐसमÅये िनवाªिसत Ìहणून काढली. Âया¸या मृÂयूपय«त तो लंडनमÅये रािहला. Āेडåरक एंगÐसशी Âयाची आयुÕयभराची मैýी िटकून होती.१८४८ मÅये Âयाने साÌयवादी जाहीरनामा ÿकािशत केला जो मा³सªवादा¸या मांडणीची मु´य मूलभूत चौकट बनला. लंडनमÅये Âयाने आंतरराÕůीय कामगार संघटनेची Öथापना केली. १८५७ मÅये मा³सªने आगामी काळातील मा³सªवादी वैचाåरक चळवळीचा भ³कम पाया बनलेला आपला ÿिसĦ úंथ दास कॅिपटल ÿकािशत केला बनले. या úंथाचा उरलेला खंड मा³सª¸या मृÂयूनंतर एंगेÐसने ÿिसĦ केला. या úंथाचा जगातील आधुिनक सामािजक आिण राजकìय िवचारवंतां¸या मनावर मोठा ÿभाव पडला.आधुिनक काळातील बहòतेक समाजवादी आिण साÌयवादी िवचारसरणीवर या úंथाचा ÿभाव िदसून येतो.ĬंĬाÂमक भौितकवादाचा िसĦांत िनमाªण करÁयासाठी Âयाने हेगेलचे िसĦांत Öवीकारले पण ÂयामÅये भर घालून Öवतःचे वेगळे असे िनÕकषª काढले. आतापय«त अिÖतÂवात असलेला समाज हा वगªसंघषाªचा इितहास आहे असा िसĦांत मांडून Âयाचा ÿसार केला. मा³सªने ऐितहािसक घटनां¸या ÖपĶीकरणाचा आिथªक अÆवयाथª मांडला. आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. कालª मा³सª यां¸या तßव²ानावर भाÕय करा. ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १०.३ मा³सªवादी वैचाåरक बैठक मा³सªने समाजातील बदलांचे भौितकवादी ÖपĶीकरण िदले. ऐितहािसक ÿिøया समजून घेÁयासाठी Âयांनी तीन महßवाचे घटक सांिगतले आहेत. १) समाजाची आिथªक रचना २) भौितक जीवनातील उÂपादनपĦती ३) उÂपादना¸या भौितक शĉì¸या िवकासाचे टÈपे अॅलन डोनगेन आिण बाबªरा डोनगेन यांनी ऐितहािसक घटनांवर भौितकवादा¸या ÿभावासंदभाªत मा³सª¸या िवचारांवर ÿकाश टाकला आहे. मा³सª¸या मते भौितक जीवनातील उÂपादन पĦती जीवना¸या सामािजक, राजकìय व आÅयािÂमक ÿिøयांचे सवªसाधारण Öवłप ठरवतात. मा³सªने इितहास लेखनात वगªसंघषª,सामािजक øांती आिण भांडवलशाही समाजासोबत (आहे रे वगªसोबत) संघषª करणारे (नाही रे वगª) अशा काही संकÐपना मांडÐया. munotes.in

Page 132

मा³सª आिण úामसी
131 वगªसंघषª वगªिवभाजनावर आधारलेÐया ÿÂयेक समाजÓयवÖथेत वगªिवहीन समाजाचा उदय होईपय«त Öवत:¸या िवनाशाची बीजे दडलेली असतात ही संकÐपना मा³सªने गृहीत धरली आहे. सवªहारा आिण कामगार शासक वगª बनणार बनतील आिण इतर उ¸चĂू वगª काळा¸या ओघात नĶ पावतील असे Âयाचे भाकìत होते. मा³सª¸या मते तो वगªसंघषाªचा तािकªक पåरणाम होता. मा³सªने ऐितहािसक बदल ÖपĶ करÁयासाठी हेगेिलयन ĬंĬाÂमक भाषा वापरली. हेगेलचा िसĦांत हा तÂवांकडून िनसगाªकडे वाटचाल करणारा असून मा³सªने भौितक Óयवहारातून तÂवां¸या मांडणीवर भर िदला. मा³सªने भांडवलदार आिण कĶकरीवगª (सवªहारा वगª) अशी संघषाªची मांडणी केली. मा³सªवादी इितहासलेखन ÿणालीने इितहास लेखनात कथाÂमक आिण वणªनाÂमक ते ÖपĶीकरणाÂमक आिण Óया´याÂमक बदल घडवून आणÁयासाठी जाणीवपूवªक ÿयÂन केले. बदला¸या या ÿिøयेत या इितहासकारांनी केवळ घटनांचे वणªन नÓहे तर वÖतुिÖथतीचा अÆवयाथª लावणे हा इितहास आहे, हे िसĦ करÁयासाठी केवळघटनांवर नÓहेतर घटनांचा अथª लावÁयावर अिधक भर िदला. वगª आिण सामािजक øांती ĬंĬाÂमक िवचारÿणाली¸या उदयामुळे िनमाªण होणाöया वगाªची मा³सªने Óया´या केली. समाजात नेहमीच दोन वेगवेगÑया वगा«मÅये संघषª िनमाªण होतो व अखेरीस हा संघषª सामािजक øांतीमÅये परावतêत होतो. मा³सªची वगª आिण सामािजक øांतीची संकÐपना इंúजी समाजा¸या पाĵªभूमीवर तयार केली गेली होती. Âया¸या मते भांडवलशाही ÓयवÖथा लोकांना दोन वगाªतिवभािजत करते. एका वगाªत Ìहणजे सवªहारा आिण मÅयमवगêय लोक तर दुसöया वगाªत भांडवलदार येतात.Âयांचे असे Ìहणणे आहे कì, सवªहारा (शोिषत) आिण शोषण करणारे (बु»वाª) हे समाजाचे दोन िवŁĦ ňुव आहेत ºयांचा नेहमीच एकमेकांशी संघषª सुŁ असतो. हा कायम सुŁ असलेला संघषª भांडवलशाही ÓयवÖथे¸या शेवट¸या टÈÈयातशोिषत वगाª¸या कĶातून ÿाĮ झालेÐया अितåरĉ उÂपादनातून िनमाªण होतो कारण या अितåरĉ उÂपादनात Ìहणजेच भांडवलदारां¸या नÉयात Âयांना Âयां¸या ह³काचा वाट िमळत नाही.या भांडवलदारी ÓयवÖथेत दोन वगा«मधील भेद अिधकािधक वाढत जाईल Ìहणजे ®ीमंत अिधक ®ीमंत आिण गरीब अिधक गरीब होत जातील. यामुळे दोघांमÅये ÿचंड दरी िनमाªण होऊन समाजाचे ňुवीकरण होईल. मा³सª Ìहणतो कì भांडवलशाही¸या नेतृÂवाखालील वगªजाणीवांनी केलेÐया शोषणामुळे सवªहारा वगाªला Âयांची शोिषत िÖथती जाणवते. वगª आिण भांडवलशाही समाज सामािजक व आिथªक पाĵªभूमीवर आधारलेÐया वगाªचा भांडवलशाही समाज एक पåरणाम आहे. मा³सª पारंपाåरक समाजरचने¸या सा¸याला न जुमानता अथªशाľा¸या ŀĶीकोनातून वगªभेद ÖपĶ करतो. Âया¸या मते अथªÓयवÖथेतील ÿगतीमुळे अशा समाजाची रचना बदलते िजथे वगª महßवाची भूिमका बजावतो. मा³सª¸या मते भांडवलाची कÐपना ही केवळ अथªÓयवÖथेशी संबंिधत नाही तर ती अथªÓयवÖथा आिण समाज या दोÆहéिवषयी आहे.भांडवल हे केवळ आिथªक पåरमाण नसून ते उÂपादनाचे सामािजक बंध ठरवते. येथे वगª Ìहणजे दोन पट िवभागणी ºयामÅये एका बाजूला मालम°ा असलेला वगª आिण दुसरीकडे munotes.in

Page 133

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

132 मालम°ा नसलेला वगª जो आपले ®म िवकतो. मा³सªने Âयांना अनुøमे भांडवल िकंवा मÅयमवगêय (बु»वाª)आिण सवªहारा असे संबोधले. भांडवलदारा¸या मालम°ेत जमीन, कारखाने, यंýे, खाण, संप°ी अशी औīोिगक उÂपादनाची िविवध साधने असतात, तर कामगाराकडे केवळ मनुÕयशĉì असते आिण तो संपूणªपणे भांडवलदारावर अवलंबून असते. तथािप भांडवलदारही औīोिगक उÂपादनासाठी ®मावर अवलंबून असतो. अशा ÿकारे दोÆही वगा«मÅये परÖपरावलंबी परंतु िवरोधी संबंध आहे.पåरणामी Âयां¸यात एक परÖपरिवरोधी पåरिÖथती िनमाªण होते ºयामÅये एक मालम°ा ताÊयात घेÁया¸या वैधतेला पािठंबा देतो तर दुसरा मालम°ेचे समान वाटप िकंवा नÉयातील वाटा यांची मागणी करतो. वगª आिण राजकìय øांती राजकìय øांती हा वगªसंघषाªचा दुसरा पåरणाम आहे. मा³सªचे मते,वगªसंघषाª¸या काळात सवªहारालोक राजकìय स°े¸या माÅयमातून जुनी ÓयवÖथा बदलÁयाकडे झुकतात. एका बाजूला भांडवली समाज हा वगाªचा ताÂकािलक पåरणाम आहे आिण सामािजक øांती ही भांडवली समाजाची ÿितिøया आहे. या संदभाªत मा³सªची राजकìय øांतीची कÐपना Ìहणजे केवळ नेतृÂवातील िकंवा सरकारमधील बदल नÓहेतर ÿÂयेक सामािजक Öतरांचाही समावेश असलेला बदल आहे. सखोल अथाªने मा³सª¸या सामािजक øांती¸या िसĦांताचा उपयोग राजकìय øांतीसाठी केला जातो जो राºयस°ेचे łपांतर एका नवीन राजकìय संरचना िनमाªण करÁयासाठी केला जातो. मा³सªची वगª संकÐपना, सामािजक, समाजरचना आिण सामािजक बदल याबĥलचे िवचार समाजाला लागू आहेत. परंतु मा³सª¸या वगªिसĦांतातील काही पैलू नाकारावे लागतील. सामािजक संरचनेतही आिथªक घटकापे±ाइतर िवभागांचा मोठा वाटा असतो.आज¸या अथªÓयवÖथेत सेवा±ेýाला, सरकारी तसेच खासगी ±ेýाला ÿमुख Öथान िमळाले आहे. पåरणामी, सामािजक रचना झपाट्याने बदलली आहे. राºयाची भूिमकाही खूप बदलली आहे. नÓया मÅयमवगाªचा उदय, समाज आिण राजकारणातील Âयाची भूिमका वाढली आहे. नÓया मÅयमवगाªशी संबंिधत ÿijांची उ°रे मा³सª¸या वगªिसĦांतातून समाधानकारकपणे देता येत नाहीत. आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. मा³सªवादी िवचारसरणीतील ‘वगª संघषª’ ÖपĶ करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ munotes.in

Page 134

मा³सª आिण úामसी
133 ÿ.२. वगª व सामािजक आिण राजकìय øांतीची माहीती īा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १०.४ úामसी इटािलयन साÌयवादी तßववे°ा अँटोिनयो मा³सªवादी असला तरीही Âयाने इितहास लेखनाकडे पाहÁयाचा मा³सªवादी ŀिĶकोन पूणªपणे Öवीकारला नाही. úामसीने असा दावा केला कì उपाÖथ वगा«चा इितहास अúगÁय वगा«¸या इितहासाइतकाच गुंतागुंतीचा आहे. Âयां¸या मते तुलनेने दुÍयम Öतरावर कायªरत असणारे सामािजक गटांचा इितहास अपåरहायªपणे खंिडत आिण तुरळक असतो कारण ते नेहमीच स°ाधारी गटां¸या िøयाकलापां¸या अधीन असतात. मा³सª आिण लेिननचा ŀिĶकोन úामसीला पूणªपणे माÆय नÓहता.मानवी िवचारांचा आिण भावनांचा संबंध Âयाने ÖपĶ केला. बुिĦÿामाÁयवादाचे łढ Öवłप Âयांनी नाकारले. Âयाने सवªहारा वगाªला सामाÆय लोकांशी क¤िþत असणाöया आिण अशा ÿकारचे ÿितिनिधÂव करणाöया बुिĦजीवीना मुलभूत बुĦीजीवी (ओगªिनक इÆतेले³चुअल) अशी सं²ा िदली. Âयां¸या मते कामगारांना उ¸चĂू नेÂयांची गरज नÓहती. ते जनतेचा ÿÂय± अनुभव आिण भावना Óयĉ कł शकत नÓहते.शेतकरी आिण कामगारांसह असंघिटत आिण अचेतन जनतेचा शोध घेÁयासाठी Âयांनी खुÐया मा³सªवादाचे समथªन केले. वसाहत व वसाहतवादी मातृभूमी¸या वचªÖववादी स°ारचने¸या बाहेर सामािजक, राजकìय व भौगोिलक ŀĶ्या असणारा सामािजक समूह Ìहणजे सबाÐटनª होय."खालून सांिगतलेला (तळगळाचा) इितहास" या शÊदाचे वणªन करताना, अँटोिनयो úाÌÖसी यां¸या सांÖकृितक वचªÖववादावरील कायाªतून ÓयुÂपÆन झालेÐया सबाÐटनª या सं²ेची उÂप°ी झाली आहे.ºयांनी राजकìय ÿितिनिधÂवासाठी समाजा¸या ÿÖथािपत संरचनांमधून वगळलेÐया सामािजक गटांची ओळख ÿÖथािपत केली. सबाÐटनª अथª सबाÐटनª Ìहणजे 'किनķ दजाªचे' िकंवा वåरķां¸या हाताखालील वगª. ही सं²ा अँटोिनयो úामसीने समाजातील अशा गटांना सूिचत करÁयासाठी तयार केली आहे जे स°ाधारी वगा«¸या वचªÖवा¸या अधीन आहेत. हे समाजातील उ¸चĂू िकंवा वåरķ घटका¸या वचªÖवािवŁĦ आहे. सामाÆय लोकां¸या इितहासासाठी लागू केलेली ही सं²ा आहे. सबाÐटनªवगाªमÅये शेतकरी, कामगार आिण 'वचªÖववादी' स°ेने ÿवेश नाकारÁयात आलेÐया इतर गटांचा समावेश असू शकतो.शासक वगा«चा इितहास इितहासात साकार होत असÐयाने किनķ अथवा दुलªि±तवगा«¸या इितहासलेखनात úामसीला रस होता. 'नोट्स ऑन इटािलयन िहÖटरी' (१९३४-३५) या पुÖतकात Âयांनी किनķ अथवा दुलªि±त वगा«¸या इितहासाचा अËयास करÁयासाठी सहा सूýी योजना आखली ºयात हे समािवĶ होते: १) Âयांची वÖतुिनķ जडणघडण २) ÿबळ राजकìय रचनांशी Âयांचा सिøय िकंवा िनÕøìय संबंध munotes.in

Page 135

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

134 ३) नवीन प± आिण ÿबळ गटांचा जÆम ४) ÆयाÍय ह³कासाठी लढणाöया गटाची Öथापना ५) सबाÐटनª वगा«ची Öवाय°ता ठामपणे मांडणाöया जुÆया चौकटीत नवीन रचना ६) कामगार संघटना व राजकìय प± यांचा संदभª देणारे इतर मुĥे आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. सबाÐटनª चा अथª सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १०.५ सबाÐटनª इितहासलेखन: úामसीचा वारसा १९८२ साली ÿकािशत झालेÐया सबाÐटनª Öटडीज¸या उĤाटना¸या अंका¸या ÿÖतावनेत भारतीय इितहासकार रणिजत गुहा यांनी अिभजात इितहास लेखना¸या उपशाľीय िवषयांवर आिण समी±ेवर अिधक शै±िणक कायª करÁयाचे आवाहन केले होते. दि±ण आिशयावर ल± क¤िþत करÁया¸या पलीकडे जाऊन सबाÐटनª अËयास गटाने जगभरातील संशोधना¸या Öवłपावर ÿभाव पाडला आहे आिण लॅिटन अमेåरकन सबाÐटनª Öटडीज गटासारखे समान गट तयार करÁयास ÿेåरत केले आहे. भारतीय उपखंडा¸या पलीकडे जाऊन सबलटनª अËयास कसा केला जातो आिण ÿितिनिधÂव, ओळख, स°ा आिण आधुिनकìकरणा¸या अËयासाला हा अËयास कसा मागªदशªन कł शकतोया दोÆही गोĶी या लेखांमधून िसĦ होतात. १०.६ सबाÐटनª इितहासलेखन अिभजात इितहासलेखनाने आतापय«त अ²ात िकंवा दुलªि±त असलेला समाजातील खालचा वगª आिण Âया¸या जाणीवा ÿकाशात आणÐया आहेत. सबाÐटनª या सं²ेमÅये समाजातील किनķ वगा«चे आिण समाजा¸या उंबरठ्यावर असलेÐया सामािजक गटांचे वणªन केले आहे. सबाÐटनª ही अशी Óयĉì आहे जी Âया¸या िकंवा ित¸या सामािजक िÖथतीमुळे एजÆसीिशवाय सादर केली जाते. úामसी¸या लेखनातील "सबाÐटनª" या अथाª¸या चच¥मÅये िÖपवाक व इतरांनी असा युिĉवाद केला आहे कì úामसीने हा शÊद सवªहारा वगाªसाठी समानाथê शÊद Ìहणून वापरला आहे (úामसी कैदेत असताना तुŁंग सेÆसॉरला फसवÁयासाठी एक वेगळा असा शÊद Âयाने उपयोगात आणला जेणेकłन Âयाची हÖतिलिखते तुłंगातून बाहेर पडू शकतील), परंतु या ÖपĶीकरणाला िवरोध करÁयात आला आहे. समोर आलेÐया पुराÓयावłन असे िदसून आले आहे कì ही úामसी¸या राजकìय िसĦांतातील ही एक नवीन संकÐपना होती. १९७० ¸या दशकात सबाÐटनªने भारतीय उपखंडातील वसाहतवादी लोकांना उĥेशून साăाºयवादी वसाहती¸या इितहासाचा एक नवीन ŀĶीकोन वणªन केला, जो वसाहतवादी munotes.in

Page 136

मा³सª आिण úामसी
135 पुŁष आिण ľीयां¸या ŀिĶकोनातून सांिगतला गेला. मा³सªवादी इितहासकार ÿामु´याने आिथªक संबंधांवर आधाåरत सामािजक वगª या संकÐपनेचा वापर कłन सवªहारा वगाª¸या ŀिĶकोनातून सांिगतलेÐया वसाहतवादी इितहासाचा शोध घेत होते. बौिÅदक िववेचनाची एक पĦत Ìहणून आिĀका, आिशया आिण मÅयपूव¥तील िबगर-पाIJाßय लोकांचा अËयास करताना सबाÐटनª ही संकÐपना ÿामु´याने चौकशीची एकपाIJाßय पĦत रािहली. दि±ण आिशयाई लोकां¸या वसाहतवादी अनुभवाचा अËयास करÁयासाठी एक ऐितहािसक संशोधन पĦती Ìहणून उदयास आÐयापासून. सबाÐटनª हा शÊद इितहास, मानववंशशाľ, समाजशाľ, मानवी भूगोल आिण वाđयीन समी±े¸या ±ेýात वापरला जातो. सांÖकृितक वचªÖवामुळे अिभजन वगाªची संÖकृतीचे पालन किनķ वगाªना करणे अिभÿेत बनते. किनĶ वगª अथवा शोिषत वगª Âयां¸या ²ाना¸या पĦती (िवचार, तकª, भाषा) कधीही Óयĉ कł शकत नाहीत आिण Âयाऐवजी वसाहतवादी जीवना¸या ²ाना¸या अिभÓयĉìचे पालन करणे आवÔयक आहे. वचªÖव वादाचे बळी Âयां¸या भाषेत जाणीव मांडू शकत नाहीत. भारतात जात हे वाÖतव असताना मा³सªवादी, साăाºयवादी व सबाÐटनª इितहासकार याकडे वाÖतववादी ŀĶीकोनातून बघू शकत नाहीत. सबाÐटनª इितहास ÿणालीतील इितहासकारांचे ÿमुख उĥीĶ दि±ण आिशयाई अËयासातील उपािÖथबंधाÂमक िवषयां¸या पĦतशीर चच¥ला ÿोÂसाहन देणे हे होते. रणिजत गुहा यांनी Öथापन केलेÐया या गटामÅये शािहद अमीन, डेिÓहड अनōÐड, पाथª चॅटजê, डेिÓहड हाडêमन आिण µयान पांडे यांचा समावेश होता. Âयांनी उपराितकतेचा इितहास, राजकारण, अथªशाľ आिण समाजशाľ तसेच वृ°ीशी संबंिधत सबाÐटनª Öटडीज-िनबंधांचे पाच खंड तयार केले आहेत. दि±ण आिशयाई इितहासलेखनातील उ¸चĂू आिण उ¸चĂू संÖकृतीवर ल± क¤िþत करÁया¸या वृ°ीने शै±िणक कायाªत िनमाªण झालेÐया िवषमतेचे िनवारण करणे हा सबलटनª Öटडीज ÿकÐपाचा उĥेश होता. उदा., भारतीय राÕůवादा¸या इितहासलेखनावर अिभजात इितहासकारांचे फार पूवêपासून वचªÖव होते. अशा इितहासलेखनाने असे सूिचत केले कì राÕůवादी चेतनेचा िवकास ही वसाहतवादी ÿशासकांची, धोरणांची िकंवा संÖकृतीची िकंवा उ¸चĂू भारतीय Óयिĉमßवांची, संÖथांची िकंवा कÐपनांची एक अनÆयसाधारण अिभजात कामिगरी होती. गुहा ठामपणे सांगतात कì, अशा लेखनात लोकांनी Öवत:हóन िदलेÐया योगदानाची दखल घेता येत नाही िकंवा Âयाचा अथª लावता येत नाही. अिभजनआिण सबाÐटनª यां¸यातील फरकाचे एक ÖपĶ ÿाÂयि±क राजकìय एकýीकरणा¸या ÖवłपामÅये आहे. वसाहतवादी कालखंडातील लोकिÿय एकýीकरणाने शेतकरी उठावाचे Öवłप धारण केले आिण राजकìय संरचनेत बदल घडूनही हा राजकìय कृतीचा ÿाथिमक क¤þिबंदू आहे असा युिĉवाद केला गेला आहे. अिभजात इितहासलेखना¸या दाÓयापे±ा हा दावा खूप वेगळा असून पारंपाåरक इितहासकारांसाठी भारतीय राÕůवाद हा ÿामु´याने एक आदशªवादी ÿकÐप होता ºयामÅये Öथािनक उ¸चĂू लोकांनी लोकांना दडपशाहीकडून ÖवातंÞयाकडे नेले होते.अशा ÿकारां¸या िवचारांपासून बचाव करÁयासाठी गुहा सुचवतात कì ÿादेिशक आिण Öथािनक पातळीवरील उपराÕकृत आिण ÿमुख देशी गटांमÅये आणखी फरक करावा लागेल. संशोधनाचे कायª हे आहे कì, Öथािनक Öतरावरील अúगÁय Öथािनक गटां¸या िवचलना¸या ÿमाणाचे िविशĶ Öवłप तपासून पाहणे, Âयाचे वगêकरण करणे आिण Âयाचे मोजमाप आदशª उपाÖथापासून करणे आिण ऐितहािसकŀĶ्या Âयांचा शोध घेणे. munotes.in

Page 137

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

136 भारता¸या संदभाªत सबाÐटनª या शÊदाचा अथª ľी, दिलत, úामीण, आिदवासी, Öथलांतåरत मजूर आिण िनर±र िľया असा होवू शकतो. भारतीय समाजात वणªभेद व वगªभेद या पाIJाÂय समाजा¸या समÖया आहेतच Âयासोबतच इथली सवाªत मोठी समÖया जातीभेद आिण अÖपृÔयता ही आहे. Âयामुळे पाIJाÂय समाजासारखे केवळ वगाªभेदावर ल± क¤िþत कłन चालणार नाही. भारतीय समाजात गावकुसाबाहेर राहणाöया व ®माची कामे करणाöया वगाª¸या आशा व आकांशा Åयानात घेतÐयािशवाय भारतीय सबाÐटनªŀĶीकोनातून िलिहला जाणारा इितहास पूणª होवू शकणार नाही. आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. सबाÐटनª इितहास लेखनशाľाची माहीती īा. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १०.७ सारांश मा³सªने समाजातील बदलांचे भौितकवादी ÖपĶीकरण िदले. मा³सªने ऐितहािसक बदल ÖपĶ करÁयासाठी हेगेिलयन ĬंĬाÂमक भाषा वापरली.हेगेलने तÂवांकडून िनसगाªकडे वाटचाल करणारा असून मा³सªने भौितक Óयवहारातून तÂवां¸या मांडणीवर भर िदला. मा³सªने भांडवलदार आिण कĶकरीवगª(सवªहारा वगª)अशी संघषाªची मांडणी केली. सबाÐटनª सं²ा अँटोिनयो úामसी यांनी समाजातील अशा गटांना सूिचत करÁयासाठी तयार केली आहे जे स°ाधारी वगा«¸या वचªÖवा¸या अधीन आहेत. हे समाजातील अिभजन िकंवा वåरķ घटका¸या िवŁĦ आहे. सामाÆय लोकां¸या इितहासासाठी लागू केलेली ही सं²ा आहे. रणिजत गुहा, शाहीद अमीन, डेिÓहड अनōÐड, पाथª चॅटजê, डेिÓहड हाडêमन, ²ान पांडे अशा अनेकांनी ऐितहािसक लेखनात सबाÐटनª पĦतीचा अवलंब करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. १०.८ ÿij १) वगªसंघषाªची मा³सªवादी संकÐपना ÖपĶ करा. २) इितहास लेखनात सबाÐटनª इितहासकारांचे योगदानाचा मागोवा ¶या. ३) मा³सª आिण úामशी यांचा वैचाåरक वारसा शोधून काढा. १०.९ संदभª úंथ १) माकªस úीन, úामसीकान नॉट Öपीक : ÿेझ¤टेशÆस अँड इंटरिÿटेशÆस ऑफ úॅÌसीज कॉÆसेÈट ऑफ द सबलटनª, २००२, åरिहंिकंग माि³सªझम, खंड १४, अंक ३ २) रणिजत गुहा आिण ²ान¤þ पांडे, सबलटनª Öटडीज : दि±ण आिशयाई इितहास आिण समाजावरील लेखन, सबाÐटनª Öटडीज: दि±ण आिशयाई इितहास आिण समाजावरील लेखन, १ जानेवारी १९९०. ३) बी. शेख अली, िहÖůी अँड इट्स मेथड्स, मॅकिमलन पब., १९९८.  munotes.in

Page 138

137 ११ फुको, उ°रआधुिनकतावाद व उ°र संरचनावाद घटक रचना ११.० उिĥĶे ११.१ ÿÖतावना ११.२ िमशेल फुको ११.३ उ°र आधुिनकतावाद आिण उ°र-संरचनावादाचा अथª ११.४ िमशेल फुको : उ°र आधुिनकतावादी आिण उ°र-संरचनावादी ११.५ इितहासाकडे पाहÁयाचा उ°रआधुिनकवादी ŀिĶकोन ११.६ सारांश ११.७ ÿij ११.८ संदभª úंथ ११.० उिĥĶे या युिनटचा अËयास केÐयांनतर िवīाथê पुढील बाबी समजÁयास स±म होऊ शकेल. १) इितहासात िमशेल फुकोचे योगदान २) इितहासातील उ°र-आधुिनकतावादी ŀिĶकोनाची तßवे आिण Öवłप ३) उ°र-आधुिनकतावादी ऐितहािसक ŀिĶकोन ११.१ ÿÖतावना िमशेल फुको (१९२६-८४) हा Ā¤च तßव², लेखक, राजकìय कायªकताª, सािहिÂयक समी±क आिण िवचारांचा इितहासकार होता. फुको या¸या िसĦांतांचा मु´य रोख शĉì आिण ²ान कसे परÖपरसंवाद करतात आिण सामािजक संÖथा सामािजक िनयंýणासाठी Âयांचा वापर कसा करतात यावर आहे.Ā¤च इितहासकार िमशेल फुकॉÐट याने२०Óया शतकात इितहासलेखनासाठी एक नवीन कÐपना िवकिसत केली. पåरणामी, फौकॉÐटने Âया¸या ŀिĶकोनाचा उÐलेख "²ानाचे पुरातÂव" Ìहणून केला आिण ऐितहािसक पåरवतªनांचे ÖपĶीकरण देÁया¸या महßवावर जोर िदला. इितहासातील उ°र आधुिनकतावाद आिण उ°र-संरचनावाद या संकÐपनानावर Âयाने िवशेष काम केले. munotes.in

Page 139

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

138 ११.२ िमशेल फुको (िमशेल फोकाÐत) फूकोने इितहास लेखनात हे दाखवून देÁयाचा ÿयÂन केला कìिशÖत आिण संबिधत यंýणांवर िनयंýण अथवा पाळत ठेवणे हीसंबंिधत वैयिĉक ÖवातंÞयाबĥल¸या ÿबोधनाÂमक कÐपनांची 'दुसरी बाजू' आहे. आधुिनक संÖथाÂमक ÓयवÖथां¸या संदभाªत स°ा, िवचारसरणी आिण संभाषण यां¸यातील संबंधांिवषयी¸या Âयां¸या अपारंपåरक आिण नािवÆयपूणª कÐपना फुकोने मांडÐया. Óयĉì आिण समूह इतरां¸या िवŁĦ आपला शेवट कसा साÅय करतात या¸याशी संबंिधत असलेÐया स°े¸या अËयासाला समाजशाľीय आिण ऐितहािसक लेखनात मूलभूत महßव आहे. मा³सª आिण वेबर यांनी स°ा या संकÐपनेवर चचाª केली. फुको Âयां¸या काही कÐपनांचे समथªन करतो. समाजातील स°ा आिण िनयंýण यांिवषयीची Âयांची िवचारसरणी ही Âयां¸या तßव²ानातील मÅयवतê कÐपना आहे. सामाÆय गृहीतकांनी एकłप झालेÐया िविशĶ िवषयांबĥल िवचार करÁया¸या नÓया पĦतéचा संदभª देÁयासाठी Âयांनी नÓया पाåरभािषक शÊदांचा वापर केला. मÅययुगीन काळापासून आजपय«त¸या िवचारांमÅये बदल घडवून आणलेÐया ÿवाहाची एक नवीन पĦत फूकोने दाखवून िदली. मÅययुगात वेडेपणा िनŁपþवी मानला जात. काहéचा असा िवĵास होताकì कदािचत Âयां¸यात आकलनाची एक िवशेष ±मताही असू शकते. आधुिनक ससमाजामÅये माý आजारपण आिण उपचारांवर भर देत आधुिनक उपचारातून 'वेडेपणा' यावर उपचार योजÁयात आले आहेत. या आजारासाठी डॉ³टर, वैīकìय त², Łµणालये, Óयावसाियक संघटना आिण वैīकìय जनªÐस¸या अÂयंत िवकिसत आिण ÿभावी नेटवकªĬारे िनदान व उपचार केले जातात. ११.३ उ°र आधुिनकतावाद आिण उ°र-संरचनावादाचा अथª उ°र आधुिनकतावाद ही िवसाÓया शतका¸या उ°राधाªतील आधुिनकतावादापासून अंतर राखणारी चळवळ आहे. उ°रआधुिनकतावाद संÖकृती, सािहÂय, कला, तßव²ान, इितहास, अथªशाľ, ÖथापÂयशाľ, किÐपत कथा आिण वाđयीन समी±ा संशयवादी भूिमकेतून करतो. हे पुÕकळ वेळेस िवघिटकरण आिण उ°र-संरचनावादाशी संबंिधत असते कारण िवसाÓया शतकातील संरचनाÂमक िवचारां¸या बरोबरीनेच या सं²े¸या वापराला ल±णीय लोकिÿयता िमळाली. िवसाÓया शतका¸या पूवाªधाªपय«त समाजावर अिधराºय गाजवणाöया आधुिनकतावादा¸या Ăमिनरासातून िवकिसत झालेÐया तßव²ानाÂमक, सािहिÂयक, बौिĦक आिण सांÖकृितक चळवळीचा हा समूह आहे. १८७० मÅये ÿÖथािपतĀ¤च संकÐपनांपासून पासून अंतर राखÁयासाठी जॉन वॅटिकÆस चॅपमन यांनी पोÖटमॉडनª हा शÊद ÿथम वापरला होता. जे. एम. थॉÌपसन यांनी १९१४ मÅये धमाª¸या समी±ेत वृ°ी आिण समजुतéमÅये झालेÐया बदलांचे वणªन करÁयासाठी याचा उपयोग केला. एका ऐितहािसक चळवळीसाठी एक सामाÆय िसĦांत Ìहणून १९३९मÅये अनōÐड जे. टॉयÆबी यांनी याचा ÿथम वापर केला. िमशेल फुको आपÐयाला उ°रआधुिनक इितहासाचा एक उ°म ŀिĶकोन देतो. समाजÓयवÖथेतील अथª, स°ा आिण सामािजक वतªन यां¸यातील संबंध समाजÓयवÖथे¸या अंतगªत ÖपĶ करÁयासाठी Âयांनी 'द ऑडªर ऑफ िथंµज' ‘िहÕůी ऑफ से³सुआलीटी’ यांसार´या आपÐया लेखनात 'िववादी शासन', 'एिपÖटेम' आिण 'वंशावळी' यांसार´या संकÐपना मांडÐया. munotes.in

Page 140

फुको, उ°रआधुिनकतावाद व
उ°र संरचनावाद
139 शाľ² आिण इितहासकारांचे वणªनाÂमक आिण ÖपĶीकरणाÂमक िवधान वÖतुिनķपणे खरे िकंवा खोटे असू शकते. उ°र आधुिनक िवचारवंत हा ŀिĶकोन नाकारतात. ÿबोधन ®Åदा िव²ान आिण तंý²ानाला खूप महßव देते. भिवÕयातील समाज आता¸या तुलनेत अिधक मानवीय, अिधक ÆयाÍय, अिधक ÿबुĦ आिण अिधक समृĦ होईल अशी अपे±ा करते. उ°र-आधुिनकतावादी िव²ान आिण तंý²ानावरील या ÿबोधना¸या िवĵासाला मानवी ÿगतीचे साधन Ìहणून नाकारतात. अनेक उ°र-आधुिनकतावादी असे मानतात कì वै²ािनक आिण तांिýक ²ाना¸या चुकì¸या आिण िदशाहीन पाठपुराÓयामुळे िĬतीय िवĵयुĦात मोठ्या ÿमाणावर हÂया करÁयासाठी तंý²ानाचा िवकास झाला. Âयाचा उपयोग दुĶ लोकांनी िवशेषत: २० Óया शतकात,इतरांचा नाश,अÂयाचार आिण छळ करÁयासाठी केला आहे. ÿबोधनवादी िवचारवंत आिण आधुिनकतावादी असे मानतात कì तकª आिण तकª सवªý समानरीÂया वैध आहेत. Ìहणजे Âयांचे कायदे सवा«साठी समान आहेत. ते कोणÂयाही िवचारवंताला आिण समजा¸या कोणÂयाही ±ेýासाठी िततकेच लागू होतात. ÿबोधन आिण आधुिनकतावादी िवचारवंत मानवी Öवभावाला महßव देतात. परंतु उ°र आधुिनकतावादी या ŀिĶकोनाशी सहमत नाहीत. उ°र-आधुिनकतावादी असाआúह करतात कì केवळ Öवभावावर ल± क¤िþत कłन चालणार नाही कारण मानवी मानसशाľातील सवª िकंवा जवळजवळ सवª पैलू पूणªपणे सामािजकåरÂया अथवा िविशĶ समाज ®ेणीनुसार िनधाªåरत आहेत. ÿबोधनवादी िवचारवंत भाषेला िनसगाªचा आरसा मानतात. भाषा Öवतःबाहेरील वाÖतवाचा संदभª देते आिण Âयाचे ÿितिनिधÂव करते. उ°र-आधुिनकतावाīां¸या मते भाषा ही "िनसगाªचा आरसा" नाही. िÖवस भाषाशाľ² फिडªनांड डी सॉसुर यां¸या कायाªने ÿेåरत होऊन उ°र-आधुिनकतावादी असा दावा करतात कì भाषा शÊदाथाªने Öवयंपूणª िकंवा Öवयं-संदभêय आहे. शÊदाचा अथª ही जगातील िÖथर गोĶ िकंवा मनातली कÐपना नसून इतर शÊदां¸या अथा«सह िवरोधाभास आिण फरकांची ®ेणी दशªवतो. भाषेमÅयेसमाजा¸या िकंवा परंपरांमÅये Âयांचा वापर केला जातो Âया संकÐपनाÂमक योजना आिण नैितक आिण बौिĦक मूÐये ÿितिबंिबत करतात. भाषा आिण ÿवचनाचा उ°र-आधुिनक ŀिĶकोन मु´यÂवे Ā¤च तßव² आिण सािहिÂयक िसĦांतकार जॅक डेåरडा (१९३९-२००४) यां¸यामुळे झालाआहे. ÿबोधनकार आिण आधुिनक िवचारवंतांचा असा िवĵास आहे कì मानव नैसिगªक वाÖतवाबĥल ²ान िमळवू शकतो आिण हे ²ान शेवटी पुराÓया¸या िकंवा तßवां¸या आधारे ÆयाÍय ठł शकते जे Âवåरत अंत²ाªनाने िकंवा ओळखले जाऊ शकते. ÿबोधन काळातीलआधुिनक िवचारवंत िसĦांतीकरणाला खूप महßव देतात. Âयां¸या मतानुसार²ाना¸या िदलेÐया ±ेýामÅये नैसिगªक िकंवा सामािजक जगा¸या अनेक पैलूंचे ÖपĶीकरण देणारे सामाÆय िसĦांत तयार करणे श³य आहे - उदा.मानवी इितहासाचा एक सामाÆय िसĦांतजसे कì ĬंĬाÂमक भौितकवाद. िशवायअसे िसĦांत तयार करणे हे वै²ािनक आिण ऐितहािसक संशोधनाचे उिĥĶ असले पािहजे. याउलटउ°र-आधुिनकतावादी ही संकÐपना एक ÖवÈनवत Ìहणून फेटाळून लावतात. Ā¤च तÂववे°ा इमॅÆयुएल लेिÓहनास यांनी Âयांना मानवी जैिवक, ऐितहािसक आिण सामािजक िवकासाचे भÓय "मेटानेरेिटÓह" Ìहणजेच बृहद कथानक Ìहटले आहे. Ā¤च तÂव²ानी जीन-Āाँकोइस Ðयोटाडª यांनी दावा केला कì हे munotes.in

Page 141

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

140 िसĦांत खोटे आहेत. ते इतर ŀĶीकोनांवर दडपशाही करतात. Âयांनादुलªि±त करतात िकंवा शांत करतात. उ°र संरचनावाद ĀाÆसमÅये सुł झालेली िवसाÓया शतकातील ही तािßवक चळवळ आिण समी±ाÂमक सािहÂय आहे .िÖवस िवĬान फिडªनांड द सॉÖयूर, Ā¤च मानववंशशाľ² ³लॉड लेवी-Öůॉस )संरचनावादाशी संबंिधत (आिण तßव² जॅक डेåरडा यां¸या भािषक तßवां¸या पुनरªचने¸या संकÐपनांवर ती आधाåरत आहे . या िसĦांतानुसार भाषा ही काही बाĻ वाÖतवाशी संवादाचे साधन Ìहणून काम करत नाही, जसे सामाÆयतः ÿमेय असते. Âयाऐवजी, "बाĻ जगाशी" असलेÐया संबंधांवर अवलंबून, िविशĶ शÊद आिण इतर यां¸यातील संबंधातून भाषा संÿेषणाÂमक जग तयार करते.पोÖटÖů³चरिलÖट समी±काकडे एखाīा मजकुराचे िनरिनराÑया ŀिĶकोनातून िवĴेषण करÁयाची ±मता असणे आवÔयक आहे. ÂयामुळेÂयाबĥल वेगवेगळे अथª लावता येतील. ११.४ िमशेल फुको : उ°र आधुिनकतावादी आिण उ°र-संरचनावादी इितहासाकडे पाहÁया¸या या उ°रआधुिनक ŀिĶकोनाचा ÿवतªक फूको आहे.ÿोफेसर जॉन कॉफì यांनी चåरýúंथातफुको¸या पाĵªभूमीचा Âया¸या इितहासावरील िवचारांवर कसा पåरणाम झाला याबĥल सखोल िववेचन केले आहे. सÂय आिण ²ान हे स°े¸या दाÓयांिशवाय दुसरे काहीही नाही हा फूको¸या ÿमुख ÿबंधांपैकì एक िसĦांत होता. सÂय वाÖतवाशी सुसंगत असÁयाची गरज नाहीकारण आपण आपले Öवतःचे वाÖतव अथवा सÂय अशा रीतीने िनमाªण करतो कìआपण इतरांवर स°ा गाजवू इि¸छतो. मानवते¸या इितहासालाच काही उĥेश नसलातरी ऐितहािसक वृ°ाÆतां¸या लेखनाला िविशĶ उĥेश असतो. ११.५ इितहासाकडे पाहÁयाचाउ°र आधुिनक ŀĶीकोन अनेक वेळा महािवīालयीन आिण पदवीधर िवīाÃया«ना एक महÂवाचा ÿij असतो कìपाठ्यपुÖतकातून भूतकाळात काय घडले होते हे आपÐयाला कसे कळेल? ÿाथिमक ąोत अËयासा¸या कालावधीत तयार केले जातात आिण िवचाराधीन कालावधीची ÿÂय± आिण ÿामािणक झलक देतात. पण जेÓहा दोन िकंवा अिधक इितहासकार एकाच ÿाथिमक ľोताचे परी±ण करतात आिण नाटकìयपणे िभÆन अथª लावतात तेÓहा काय होते? कोणते खरे आहे? ते दोÆही खरे असू शकतात का? या ÿijांचे आकलन आपÐयाला उ°र आधुिनकतेकडे घेऊन जाते. इितहासा¸या अनुशासना¸या उ°र-आधुिनक पĦतéचा शोध घेणे फायदेशीर ठरेल. हा एक बौिĦकŀĶ्या गुंतवून ठेवणारा िवषय आहे ºयाचा आपण सखोल िवचार करणे आवÔयक आहे. सवªÿथम आपÐयाला इितहासा¸या मूलभूत वैिशĶ्यांचा आिण Âया¸या ऐितहािसक मागाªचा एक िशÖत Ìहणून आढावा घेणे आवÔयक आहे. मग आपण उ°र आधुिनक इितहासलेखनाचे वैचाåरक आधार, पĦती, मु´य संकÐपना आिण वैचाåरक Öथान समजून घेऊ शकतो. िविवध ऐितहािसक अिभमुखतेचे इितहासकार ºया मु´य वादिववाद,टीका आिण युिĉवादांमÅये गुंतलेले आहेत ते आपण अिधक चांगÐया ÿकारे समजू शकतो munotes.in

Page 142

फुको, उ°रआधुिनकतावाद व
उ°र संरचनावाद
141 डॉ. ियलमाझ दाखवतात कì इितहासाचे तÂव²ान Âया¸या मूळ (Ìहणजे ÿÖतािवत) आिण वा³यरचनाÂमक (Ìहणजे ÿिøयाÂमक) वैिशĶ्यां¸या संदभाªतअंदाज आिण िवĴेषणाÂमक अशा दोन मूलभूत शाखांमÅये िवभागलेले आहे. इितहासाचे िवĴेषणाÂमक तßव²ान इितहासा¸या Öवłपावर आिण पĦतéवर िशÖत Ìहणून ल± क¤िþत करते. डॉ. काया इÐमाझ दाखवून देतात कì उ°र आधुिनकतेमÅयेकेवळ इितहासच नÓहे तर सवª मानवता आिण सामािजक िव²ानां¸या सÂय दाÓयांवर ÿijिचÆह िनमाªण केले आहे. उ°र आधुिनकतेचे मूळ गृिहतक असे आहे कì समाज आिण संÖकृती बदलत आहेत ºयामÅये वÖतुिनķता, सÂय, औīोिगक वाढ, वाढÂया आिथªक अपे±ा आिण पारंपाåरक मÅयमवगêय मानदंड यासंबंधी¸या जुÆया आवÔयकवादी गृिहतकांना ध³का बसला आहे. इितहासा¸या उ°र-आधुिनक ŀिĶकोनाचे आणखी एक ÿमुख सूý Ìहणजे उ¸चĂू संÖकृती आिण शै±िणक संÖकृती यां¸यातील सीमा आिण ®ेणीबĦ भेदांचे िडकÆÖů³शन (िवघटन), िडिमिÖटिफकेशन (रहÖयांची उकलन) आिण डीरेफरेिÆशअलायझेशन (भेदभाव अथवा वेगळेपण)या नवीन संकÐपनां¸या Ĭारे िनमूªलन करणे. उ°र आधुिनकतावादाचा अथª असा आहे कì अिलकड¸या दशकात पाIJाÂय समाज आधुिनकतेपासून उ°र आधुिनक युगात मोठ्या ÿमाणात बदलला आहे. Âयामुळे ÿÖथािपत भाषाÿणाली िकंवा िवचारÿणाली बदलून नवीन परीभाषेĬारे हे ÖपĶ केले जावू शकते. भाषेची संकÐपना आिण वाÖतववादाचा नकार ही Âयाची दोन ÿमुख वैिशĶ्ये Ìहणता येतील. भािषक आदशªवाद िकंवा भाषावादाचे तÂव²ान यांचा असा दावा आहे कì भाषा मानवी मनासाठी वाÖतिवकता बनवते आिण पåरभािषत करते. Âयात असे Ìहटले आहे कì भाषेत िकंवा ÿवचनात आपण जे ÿितिनिधÂव करतो Âयापे±ा Öवतंý कोणतेही बाĻ भािषक वाÖतव नाही. ती भाषेला Öवतःला िचÆहांची एक ÿणाली मानते जी कधीही िÖथर अथाªपय«त पोहोचत नाही अशा अथाª¸या अंतहीन ÿिøयेमÅये आंतåरकåरÂया एकमेकांचा संदभª देते. उ°र अधुिनकातावाद अशा ÿकारे वÖतुिÖथती आिण गोĶé¸या Öवतंý जगाचा संदभª देÁयासाठी भाषेची िकंवा ÿवचनाची ±मता आिण मजकूरा¸या अथाªची ŀढिनIJय िकंवा िनणªय±मता दोÆही नाकारतो. इितहासा¸या उ°र-आधुिनकतावादी िसĦांताचे ÿमुख वकìल आिण अËयासक ÌहणूनजेनिकÆस असे ठामपणे सांगतात कì पारंपाåरक शै±िणक इितहास िकंवा हा फĉ बुजुªआ िवचारसरणीचे ÿितिनिधÂव करतात. उ°र-आधुिनकतावादी िवचारसरणीचे समथªक असे ठामपणे सांगतात कì इितहासलेखनाने राÕů, वगª आिण धमाªभोवती उभारलेले महान मागª हे भÓय कथानक आहेत. ऐितहािसक संशोधन पĦतéऐवजी उ°र-आधुिनकतावाīांनी सÂय आिण वÖतुिनķता यांसार´या संकÐपनांवर Âयांचे युिĉवाद तयार कłन इितहासकारां¸या गृिहतकांवर आिण िशÖती¸या ²ानशाľीय पायावर ÿijिचÆह उभे केले. दुसरीकडेआधुिनकइितहासकारांनी उ°रआधुिनक वादाचा जोराचा ÿितकार करÁयासाठी Âयां¸या पĦती ÖपĶ केÐया. Âयामुळे दोÆही प±ांनी एकमेकांना Æयाय िदला नाही. पाIJाÂय इितहासलेखना¸या उ°र-आधुिनक वळणा¸या Âया¸या समालोचनात,िवंडशटल यांनी परंपरागत इितहासलेखना¸या अËयासावर उ°र-आधुिनक समी±कां¸या हÐÐयाची łपरेषा िदली आहे. अनुशासना¸या उ°र-आधुिनक समालोचनानुसार, (१) पारंपाåरक इितहासलेखन ही एक हòकूमशाही ÿथा आहे जी समकालीन पाIJाÂय समाजातील वंशक¤þी आिण सांÖकृितक अिभमान दशªवते (Ìहणजे गोरे, मÅयमवगêय,युरोिपयन पुŁषांची मते आिण आवडी); (२) डावे, उजवे िकंवा राजकìय ŀĶ्या munotes.in

Page 143

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

142 यांमधील लेखक,ýयÖथ Óयĉìचा आवाज आिण सवª² ŀिĶकोन गृहीत धłन वाÖतवा¸या नावाखाली Âयां¸या वाचकांवर Âयांची स°ा ÿÖथािपत करतात; (३) इितहासकार (अ) केवळ Âयां¸या काळातील िवचारधारा Óयĉ कł शकतात (ब) Âयां¸या Öवत:¸या वगª, िलंग, नैितकता िकंवा सांÖकृितक पाĵªभूमी¸या पलीकडे पाहÁयाइतपत वÖतुिनķ असू शकत नाहीत. या समÖया दूर करÁयासाठी, उ°र-आधुिनकतावादी ºयांना सÅया Âयांचा Öवतःचा इितहास िलिहÁया¸या संधीपासून वंिचत आहे Âयां¸यासाठी आिण "िविवध ŀिĶकोनातून आिण संĴेषणा¸या ÿकारांमधून अनेक ितत³याच ÆयाÍय कथा सांगÁयासाठी इितहासकारांना मोकळे करÁयासाठी" िडिमिÖटिफकेशनचा (रहÖयांची उकलन)ŀिĶकोन अवलंबतो. ºयाÿमाणे उ°रआधुिनकतावाīांनी परंपरावाīां¸या गृिहतकांवर आिण ऐितहािसक लेखनावर टीका केली आहे, Âयाचÿमाणे पारंपाåरक इितहासाचे अËयासकांनी इितहासा¸या उ°र-आधुिनक ŀिĶकोनावर टीका केली आहे. िवंडशटल काही अËयासøम िवकसकांवर उ°र आधुिनक िवचारÿणालीचे पåरणाम दाखवून देतात. अमेåरकन हायÖकूलसाठी नवीन राÕůीय इितहास मानके तयार करणाö या िश±णत²ांनी इितहास िलिहणेइितहासवादा¸या तßवांशी सुसंगत असले पािहजे आिण अनाÖथा आिण िवचारधारेपे±ा वरचे Ìहणून ओळखले जावे या मताला कमी लेखले. Âयां¸या मतेभूतकाळाचे वणªन, ÖपĶीकरण आिण Óया´या करÁयाचा असा ŀिĶकोन बौिĦकŀĶ्या अÿचिलत आिण राजकìयŀĶ्या दूिषत आहे. Âयांनी या युिĉवादाचे समथªन केले कì इितहासकारांना Âयांचे शै±िणक ÿिश±ण,वृ°ी,वैचाåरक Öवभाव आिण संÖकृतéपासून Öवतःला आिण Âयां¸या अËयासपूणª कायाªपासून दूर ठेवणे अश³य आहे. गैर-राजकìय असणे अÿाÈय आहे या दाÓयावर िवĵास ठेवून,Âयांनी अमेåरकन इितहासा¸या पारंपाåरक खाÂया¸या जागी भेदभाव, शोषण, शýुÂव आिण िľया, कृÕणवणêय आिण जातीय भेदभाव या संकÐपना समोर आणÁयाचा ÿयÂन केला. परंतुåरपिÊलकन वचªÖव असलेÐया यूएस िसनेटने पुढे जाऊन हा ÿयÂन नोÓह¤बर १९९४ मÅये उ¸च माÅयिमक शाळांमÅये लागू होÁयापासून रोखला. झगोåरन¸या मतेबहòतेक उ°र आधुिनकतावादी राजकìय सातÂया¸या डाÓया बाजूला उभे आहेत आिण Âयामुळे ते चळवळीचे समथªक बनले आहेत. मिहला आिण िलंग अËयास,आĀो-अमेåरकन अËयास,वांिशक अËयास आिण समिलंगी अËयासांसाठी िवīापीठे. ते बहòसांÖकृितकतेचे र±णकत¥ आिण सांÖकृितक आिण उ°र-औपिनवेिशक अËयासाचे ÿवतªक आहेत. आपÐयाला खालील ÿijांची उ°रे शोधून उ°र आधुिनकतावादी आÓहानाशी इितहासाचा सामना तपासÁयाची गरज आहे. उ°र-आधुिनकतावादाचा इितहासा¸या िशÖतीवर िकती ÿमाणात पåरणाम झाला आहे? इितहासकारांनी उ°रआधुिनकतावादी कÐपना ÖवीकारÐया आिण इितहासा¸या उ°र आधुिनक िसĦांताचा अËयास केला? उ°रआधुिनक िवचार आिण टीका यांचा इितहासलेखनाचा कधी फायदा झाला आहे का? उ°र-आधुिनकते¸या संदभाªत इितहासकारांमÅये िविवध ÿकारचे मत आहेत. डॉ ियलमाझ यांनी उÐलेख केला आहे कì आर. इÓहाÆस सार´या इितहासकारां¸या अÐपसं´याकांनी हÐÐयांचा ÿितकार करÁयासाठी िकमान काही उ°र आधुिनकतावादी युिĉवाद Öवीकारले आहेत. बहòसं´य इितहासकारांनी उ°रआधुिनकतावादी िसĦांतांना िवरोध केला आहे आिण उ°रआधुिनकतावादाला चुकìची समजूतदार टीका Ìहणून पािहले आहे. जरी उ°रआधुिनकतावादी आÓहानाचा ऐितहािसक munotes.in

Page 144

फुको, उ°रआधुिनकतावाद व
उ°र संरचनावाद
143 िवचार आिण लेखनावर महßवपूणª ÿभाव पडलातरीही जुÆया संकÐपना आिण पĦतé ते नĶ कł शकले नाही. डॉ ियलमाझ यांनी उÐलेख केला आहे कì आर. इÓहाÆस सार´या इितहासकारां¸या अÐपसं´याकांनी हÐÐयांचा ÿितकार करÁयासाठी िकमान काही उ°र आधुिनकतावादी युिĉवाद Öवीकारले आहेत. बहòसं´य इितहासकारांनी उ°रआधुिनकतावादी िसĦांतांना िवरोध केला आहे आिण उ°रआधुिनकतावादाला चुकìची समजूतदार टीका Ìहणून पािहले आहे. ११.६ सारांश पोÖटमॉडिनªझम (उ°र आधुिनकतावाद) ही एक Óयापक चळवळ आहे. २०Óया शतका¸या मÅयापासून ते उ°राधाªत इितहास, तßव²ान, कला आिण वाÖतुकला यांमÅये िवकिसत झाली आिण आधुिनकतावादापासून दूर जाÁयाचे िचÆहांिकत केले. आधुिनकता आिण या काळातील ÿवृ°éचे अनुसरण करणाö या ऐितहािसक युगाचे वणªन करÁयासाठी हा शÊद सामाÆयतः लागू केला जातो. पोÖटमॉडनª िवचारवंत वारंवार ²ानाचे दावे आिण मूÐय ÿणालéचे सामािजक-कंिडशन Ìहणून वणªन करतात. ते Âयांना राजकìय, ऐितहािसक िकंवा सांÖकृितक ÿवचन आिण पदानुøमांचे उÂपादन मानतात. हे िवचारवंत सहसा वैयिĉक आिण आÅयािÂमक गरजा सामािजक पåरिÖथती सुधाłन आिण अिधक ÿवाही ÿवचनांचा अवलंब कłन उ°म ÿकारे पूणª केÐया जातात असे मानतात ११.७ ÿij १) इितहासातील उ°रआधुिनकतेची तßवे कोणती आहेत? २) इितहासातील िमशेल फुको यांचे आधुिनकतावादी आिण उ°र उ°र-संरचनाÂमक ŀिĶकोन यावर टीप िलहा. ११.८ संदभª úंथ १) िमशेल फुको, िनशे, जीिनओलोजी, िहÕůी, एसेज अंड इंटरिवव, एड. डी. एफ. बौचादª, कोन¥ल ÿेस, १९७७ २) काया ियलमाझ, पोÖटमोदािनªĶअÈÿोच टू द िडिसÈलीन ऑफ िहÕůी, कोकाली युिनÓहिसªटी सोिसयाल िबिलमलर एिÆÖटट्यूस डगêसी (१४) २००७. ३) जेनिकÆस, के. (१९९१), री-िथंिकंग िहÖůी, łटलेज: लंडन. ४) िवंडशटल, के. (२००२), अिøिटकऑफपोÖटमॉडनª टनª,इन ÿ. एडवडª वांग, आिण जी. इगसª (एडी.), रोÔतर ÿेस, नेवयोकª ५) बौþीलोदª जे. द. िमरार ऑफ ÿोड³शन, तेलोस ÿेस, १९७५.  munotes.in

Page 145

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

144 १२ सांÖकृितक मानववंशशाľ आिण आंतरिवīाशाखीय ŀिĶकोन घटक रचना १२.० उतिष्टे १२.१ प्रस्िावना १२.२ िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राची कार्यपद्धिी १२.३ िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राचा आंिरतवद्याशाखीर् दृतष्टकोन १२.४ िारांश १२.५ प्रश्न १२.६ संदभª úंथ १२.० उिĥĶे र्ा र्ुतनटचा अभ्र्ाि केलर्ांनिर तवद्यार्थी पुढीलबाबी िमजून घेण्र्ाि िक्षम होऊ शकेल. १) िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राचा अर्थय व व्र्ाप्ती २) िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राचा आंिरतवद्याशाखीर् दृतष्टकोन ३) िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राच्र्ा कार्यपद्धिीची गणना १२.१ ÿÖतावना माणूि हा एक िामातजक प्राणी आहे आतण िो िमूहामध्र्े राहिो. जगािील िवय िजीवांमध्र्े केवळ िोच िंस्कृिीचा तनमायिा आहे. प्रत्र्ेक तपढीची िंस्कृिी तवकतिि होि अििे. िंस्कृिी हा त्र्ाच्र्ा िंकुलाचा अतवभाज्र् भाग आहे जो त्र्ाने स्वि: तनमायण केलाआहे. मानव आपलर्ा नैितगयक आतण िामातजक पररतस्र्थिीला कशा प्रकारे िोंड देिो, कमयकांड तशकिो आतण त्र्ांना एका तपढीकडून दुिऱ्र्ा तपढीपर्ंि पोहोचविो. र्ाचा अभ्र्ाि िांस्कृतिक मानववंशशास्त्रज्ञ करिाि.वेगवेगळ्र्ा िंस्कृिींमध्र्े एकाच उिेशाची अनेक िाधने अििाि. अिे अिले िरी प्रत्र्ेक िमाजाि जीवनकार्य िुतनर्ोतजि अििे. अंिगयि तवकािामुळे तकंवा बाह्य िंपकायमुळे परंपरेची तस्र्थर रूपेही बदलिाि. व्र्क्ती एका तवतशष्ट िमाजाि जन्म घेिे आतण त्र्ाचा िांस्कृतिक वारिा अिलेलर्ा कमयकांडांना स्वीकारिे आतण त्र्ानुिार वागिे.अशा रीिीने त्र्ाच्र्ा जीवनकार्ायशी िंबतधि तवषर् िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राि र्ेिाि. munotes.in

Page 146

िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र
आतण आंिरतवद्याशाखीर्
दृतष्टकोन
145 सांÖकृितक मानववंशशाľाची (मानवशाľ) Óया´या व उगम िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र तकंवा मानवशास्त्राची एक अशी शाखा आहे जी मानवामधील िांस्कृतिक तभन्निेच्र्ा अभ्र्ािावर केंतिि आहे. हे िामातजक मानववंशशास्त्राच्र्ा तवरुद्ध आहे, जे िांस्कृतिक तभन्निेला मानववंशशास्त्रीर् तस्र्थरांकाचा एक उपिंच म्हणून मानिाि. िामातजक-िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र र्ा िंज्ञेमध्र्े िांस्कृतिक आतण िामातजक मानववंशशास्त्र परंपरा दोन्हींचा िमावेश आहे. मानववंशशास्त्रज्ञांनी अिे तनदशयनाि आणून तदले आहे की िंस्कृिीच्र्ा माध्र्मािून लोक त्र्ांच्र्ा पर्ायवरणाशी गैर-अनुवांतशक मागांनी जुळवून घेऊ शकिाि, म्हणून वेगवेगळ्र्ा वािावरणाि राहणाऱ्र्ा लोकांच्र्ा ब-र्ाचदा तभन्न िंस्कृिी अििाि. स्र्थातनक (तवतशष्ट िंस्कृिी) आतण जागतिक िंस्कृिी (एक िावयतिक मानवी स्वभाव, तकंवा वेगवेगळ्र्ा तिकाणी अिलेलर्ा लोकांमधील िंबंधांच्र्ा जाळ्र्ा) र्ांच्र्ािील िणावािून मानववंशशास्त्रीर् तिद्धांिाचा उगम झाला आहे. िांस्कृतिक मानवशास्त्राि एक िमृद्ध पद्धि आहे, ज्र्ाि िहभागींच्र्ा तनरीक्षणाचा िमावेश आहे (ज्र्ाला िहिा फीलडवकय म्हटले जािे कारण र्ािािी मानववंशशास्त्रज्ञांना िंशोधनाच्र्ा तिकाणी तवस्िाररि कालावधी खचय करणे आवश्र्क अििे), मुलाखिी, आतण िवेक्षण. िांस्कृतिक मानवशास्त्र ही मानवशास्त्राची एक शाखा आहे जी मानवामधील िांस्कृतिक तभन्निेच्र्ा अभ्र्ािावर केंतिि आहे. हे िामातजक मानववंशशास्त्रापेक्षा तवतभन्न आहे. िामातजक-िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र र्ा िंज्ञेमध्र्े िांस्कृतिक आतण िामातजक मानववंशशास्त्र र्ा दोन्ही परंपरांचा िमावेश होिो.मानववंशशास्त्रज्ञांनी अिे तनदशयनाि आणून तदले आहे की िंस्कृिीच्र्ा माध्र्मािून लोक त्र्ांच्र्ा पर्ायवरणाशी अनुकूलन करून मागांनी जुळवून घेऊ शकिाि म्हणून वेगवेगळ्र्ा वािावरणाि राहणाऱ्र्ा लोकांच्र्ा तभन्न िंस्कृिी अििाि.स्र्थातनक (तवतशष्ट िंस्कृिी) आतण जागतिक (एक िावयतिक मानवी स्वभाव, तकंवा वेगवेगळ्र्ा तिकाणी अिलेलर्ा लोकांमधील िंबंधांच्र्ा जाळ्र्ा) र्ांच्र्ािील िणावाचे कौिुक आतण स्वारस्र् र्ांमध्र्े मानववंशशास्त्रीर् तिद्धांिाचा उगम झाला आहे. िांस्कृतिक मानवशास्त्राि एक िमृद्ध पद्धि आहे ज्र्ाि िहभागींच्र्ा तनरीक्षणाचा िमावेश आहे (ज्र्ाला िहिा फीलडवकय म्हटले जािे कारण र्ािािी मानववंशशास्त्रज्ञांना िंशोधनाच्र्ा तिकाणी तवस्िाररि कालावधी व्र्िीि करणे आवश्र्क अििे) मानववंशशास्त्रज्ञांनी अिे तनदशयनाि आणून तदले आहे की प्रत्र्ेक िमाज घटकांची िंस्कृिी वेगवेगळी अिली िरी लोक वािावरणािील बदलांनुिार जुळवून घेऊ शकिाि. पररणामी, वेगवेगळ्र्ा वािावरणाि राहणाऱ्र्ा लोकांच्र्ा वेगवेगळ्र्ा िंस्कृिी अििील. एडवडय टेलर र्ा इंग्रज मानववंशशास्त्रज्ञाला िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राचे जनक मानले जािे. त्र्ांचे िवांि लोकतप्रर् लेखन ‘तप्रमीटीव कलचर' (आतदम िंस्कृिी) (१८७१) चालिय डातवयनच्र्ा उत््ांिीच्र्ा तिद्धांिाचा प्रभाव पडला. िंस्कृिीच्र्ा िवय पैलूंमध्र्े िंस्कृिीच्र्ा अभ्र्ािाशी तनगतडि अिणारा आतण पुराित्त्वशास्त्र, वंशशास्त्र आतण मानववंशशास्त्र, लोककर्था आतण भाषातवज्ञान र्ांच्र्ा पद्धिी, िंकलपना आतण मातहिीचा वापर जगािील तवतवधांगी लोकांच्र्ा वणयनांि व तवश्लेषणाि करणारा मानवशास्त्राचा एक प्रमुख तवभाग म्हणजे िांस्कृतिक मानवशास्त्र. व्र्ुत्पतिशास्त्रानुिार मानववंशशास्त्र हे मानवाचे शास्त्र आहे. र्ाचे मुख्र् काम म्हणजे िवय ज्ञानशाखांना एकि आणून munotes.in

Page 147

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

146 त्र्ांची िामान्र् उिीष्टे स्पष्ट करणे आतण त्र्ा लोकिंख्र्ेच्र्ा जैतवक आतण िांस्कृतिक वैतशष्टटर्ांच्र्ा आधारे त्र्ांचे स्पष्टीकरण देणे आतण काळाच्र्ा ओघाि, र्ा लोकिंख्र्ेिील फरक आतण तभन्निा र्ावर जोर देणे.एकीकडे वंश आतण दुिरीकडे िंस्कृिी र्ा िंकलपनेकडे तवशेष लक्ष तदले गेले आहे.र्ामधील अन्वर्ार्थय अजूनही वादतववादाच्र्ा अधीन अिला, िरी र्ा िंज्ञा मानववंशशास्त्रज्ञांच्र्ा शब्दिंग्रहािील िवायि महत्वाच्र्ा आहेि र्ाि शंका नाही. िांस्कृतिक मानव वंश शास्त्रािारख्र्ा मानव वंश शास्त्रीर् क्षेिांमुळे मानविेची उत्पिी िमजून घेणे शक्र् होिे. िे तवतवध िमाज आतण िंस्कृिी, त्र्ांच्र्ािील फरक आतण िमानिा र्ांची ओळख करून देिाि. अिे करण्र्ाि िांस्कृतिक मानव वंश शास्त्राचा मोिा वाटा आहे. पुढील पैकी काही प्रमुख मानव वंशशास्त्रज्ञ आहेि. लुईस हेनरी मॉगªन मॉगयन (१८१८ - १८८१) र्ा अमेररकन मानव वंश शास्त्रज्ञाने मूळ अमेररकन लोकांवर लक्ष केंतिि केले. त्र्ाला व्र्क्तीं मधील िंबंध िमजून घ्र्ार्चे होिे. अिे करण्र्ािािी त्र्ांनी त्र्ांच्र्ािील िंवाद आतण त्र्ांच्र्ा नािे िंबंधांवर आतण िमाजावर किा पररणाम होिो र्ाचे तनरीक्षण केले. र्ािूनच त्र्ांचा 'िामातजक उत््ांिी' हा तिद्धांि आतण त्र्ाचे वगीकरण ्ूरिा, रानटीपणा आतण िभ्र्िा र्ा िीन टप्प्र्ांि झाले. ĀाÆझ बोस जमयन-अमेररकन मानव वंश शास्त्रज्ञ बोि (१८५८ - १९४५) र्ांना 'आधुतनक िांस्कृतिक मानव वंश शास्त्राचे जनक' म्हणून ओळखले जािे. त्र्ाने कालबाह्य िमजुिींना आव्हान तदले आतण प्रगि तिद्धांि िहजपणे स्पष्ट केले. पररणामी, मानविेचे तनरीक्षण आतण तवश्लेषण करण्र्ािािी त्र्ांनी नवीन आतण नातवन्र् पूणय मागांची ओळख करून तदली. łथबेने िड³ट अमेररकन मानव वंश शास्त्रज्ञ रूर्थबेने तडक्ट (१८८७ - १९४८) र्ा लोक िातहत्र्ाच्र्ा क्षेिािील कार्ायबिल आंिरराष्ट्रीर् मान्र्िा तमळालेलर्ा पतहलर्ा मतहला होत्र्ा. तिने पुढे िंस्कृिी आतण व्र्क्ती र्ांच्र्ािील िंबंधांचा शोध लावला. तशवार् मानवजािीला िमजण्र्ाि मदि व्हावी म्हणून पारंपररक िंस्कृिी िमजून घेण्र्ावरही तिने भर तदला. १२.२ सांÖकृितक मानववंशशाľाची कायªपĦती सहभागी िनरी±ण (एथनोúाफì) र्ा पद्धिीि तनरीक्षक स्वि: ज्र्ा िमूहाि तशकि अििोत्र्ा िमूहाच्र्ा उप्मांि भाग घेिो. तनरीक्षकाच्र्ा िहभागामुळेर्ा प्रकारचे तनरीक्षण िहभागी तनरीक्षण म्हणून ओळखले जािे. तनरीक्षकाला स्वि: ला गटाशी ओळखण्र्ाची तकंवा िवय कृिींमध्र्े ित्र्पणे भाग घेण्र्ाची आवश्र्किा नाही. परंिु िमूहािील िदस्र् आपले उप्म पार पाडि अििाना त्र्ाला प्रत्र्क्ष हजर राहावे लागिे. िामान्र्ि: िहभागी तनरीक्षण हे एक प्रकारचे अतनर्ंतिि तनरीक्षण आहेज्र्ामध्र्े िंशोधक आपली ओळख प्रकट करू शकिो तकंवा प्रकट करू शकि नाही. ही पद्धि व्र्क्तीच्र्ा वियनाचे तनरीक्षण िवायि नैितगयक तस्र्थिीि करण्र्ाि अनुमिी देिे, दुिरे munotes.in

Page 148

िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र
आतण आंिरतवद्याशाखीर्
दृतष्टकोन
147 म्हणजे िंशोधकाला अशी मातहिी उपलब्ध आहे जी बाहेरील व्र्क्ती म्हणून तनरीक्षकाने िहजपणे प्राप्त केली नििी. िंशोधकाला िमूहाचा भाग होण्र्ाची िंधी प्राप्त होिे. त्र्ाला िमूहाच्र्ा भावना, भावना आतण वागणूक र्ांचा अनुभव तमळिो. त्र्ाला गटािील िदस्र्ांच्र्ा भावना आतण वियन िामातर्क करार्ला तमळिे आतण अशा प्रकारे िो अतधक अचूकपणे िवय काही नोंदविो. िो केवळ लोकांच्र्ा कृिी तकंवा वियनच पाहू शकि नाही िर तवषर् तवतशष्ट पद्धिीने का आतण कोणत्र्ा पररतस्र्थिीि कार्य करिाि तकंवा वागिाि हे देखील जाणून घेण्र्ाि िक्षम अििो. िहभागी तनरीक्षणामुळे िंशोधकाला गटािील िदस्र्ांनी केलेलर्ा तवधानांची ित्र्िा िपािण्र्ाची िंधी तमळिे. िहभागी तनरीक्षण ही मातहिी गोळा करण्र्ाची एक प्रभावी पद्धि अिली िरीकाही प्रमाणाि त्र्ाि मर्ायदा आहेि. तनरीक्षक गटािील इिर िदस्र्ांशी घतनष्ठ िंबंध तवकतिि करण्र्ाची शक्र्िा आहे. र्ामुळे गटािील अन्वेषकाची क्षमिा इिकी नष्ट होऊ शकिे की, मानवी वियनाच्र्ा काही िमपयक पैलूंचे तनरीक्षण करणे िो तविरू शकिो. गटाशी िंलग्निा देखील िंशोधकाला एखाद्या तवतशष्ट उपगटाकडे पक्षपािी बनवू शकिे म्हणून िटस्र्थपणाला मर्ायदा पडिाि. िहभागींच्र्ा तनरीक्षणाि, िंशोधकाला एखाद्या तवतशष्ट पदावर बिण्र्ाि भाग पाडले जािे. र्ामुळे तनरीक्षकाची र्ा घटनेचा पूणयपणे अभ्र्ाि करण्र्ाची व्र्ाप्ती मर्ायतदि होिे. तशवार्, जर िंशोधक एखाद्या िमूहाि िामररक पदावर आलािर िो िामान्र्ि: िमूहाच्र्ा गतिशीलिेि बदल घडवून आणिो. Óयķी अÅययन (केस Öटडी पĦत) पी. व्ही. र्ंग र्ांनी केि स्टडीची व्र्ाख्र्ा िामातजक एककाचा िवयिमावेशक अभ्र्ाि अशी केली आहे. व्र्क्ती अिो की लोकांचा िमूह अिो, एखादी िंस्र्था तकंवा िमुदार् अिो, त्र्ाच्र्ा िखोल अभ्र्ाि पद्धिील व्र्ष्ठी अध्र्र्न तकंवाकेि स्टडी म्हणिाि. गुड आतण हॅट र्ांच्र्ा मिे कोणत्र्ाही िामातजक एककाकडे िंपूणयपणे पाहणारा हा एक दृतष्टकोन आहे. ज्र्ा िामातजक वस्िूचा अभ्र्ाि केला जाि आहे, त्र्ाचे एकिंध स्वरूप तटकवून िेवण्र्ािािी िामातजक मातहिीचे आर्ोजन करण्र्ाचा हा एक मागय आहे. केि स्टडी पद्धि गुणात्मक, िवयिमावेशक, िखोल, अंिदृयष्टी उिेजक आतण िवयिमावेशक दृतष्टकोन आहे. क्षेिीर् अभ्र्ाि (तफलड स्टडी) िुलनेने मर्ायतदि आहे परंिु त्र्ाि अतधक िखोलिा आहे. िांतख्र्कीर् पद्धिीप्रमाणे प्रत्र्ेक गोष्टीबिल काहीिरी करण्र्ाऐवजी प्रत्र्ेक गोष्टीचा अभ्र्ाि करणे हे त्र्ाचे उिीष्ट आहे. दुिऱ्र्ा शब्दांि िांगार्चे िर िो एका मुख्र् िमस्र्ेचा िूक्ष्म व पररपूणय अभ्र्ाि आहे. केि स्टडी िंशोधनाचा दृष्टीकोन तवतशष्ट प्रस्र्थातपि गृहीिकांवर तकंवा कोणत्र्ाही िुस्र्थातपि तनष्ट्कषांवर आधाररि अिू शकि नाही. हा अभ्र्ाि स्विःच पुढील िपािणीिािी एक िुस्र्थातपि गृहीिक िर्ार करण्र्ाि मदि करू शकिो. म्हणूनच हा िंशोधन दृष्टीकोन एखाद्या तवतशष्ट घटकाचा खुलर्ा आतण वस्िुतनष्ठ िपािणीचा एक स्विंि शोध आहे. केि स्टडीला काही वेळेि एक तवतशष्ट िंि म्हणून िर काही तिकाणी िामातजक वास्िवाकडे पाहण्र्ाचा दृष्टीकोन म्हणून िंबोधले जािे. िखोल अभ्र्ाि आतण काळजीपूवयक तवश्लेषण केलर्ाि र्ामध्र्े तवतवध िामान्र्ीकरणे प्राप्त होऊ शकिाि जी गृहीिकाि तवकतिि केली जाऊ शकिाि. िंबंतधि िातहत्र्ाचा अभ्र्ाि आतण केि स्टडी (व्र्ष्ठी अध्र्र्न) हे munotes.in

Page 149

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

148 गृहीिकाचे दोन प्रभावी स्रोि आहेि. हे प्रश्नावली तकंवा िंशोधनाचे वेळापिक िर्ार करण्र्ाि मदि करिे. हे वैर्तक्तक र्ुतनटटिचा िखोल अभ्र्ाि करून नमुना घेण्र्ाि मदि करिे.केि स्टडी पद्धिीमुळे िांतख्र्कीर् पद्धिीमध्र्े िंशोधकाच्र्ा वैर्तक्तक अनुभवाची श्रेणी वाढिे.िामान्र्ि: तवषर्ाची एक िंकुतचि श्रेणी तनवडली जािे आतण िंशोधकाचे ज्ञान केवळ तवतशष्ट पैलूपुरिे मर्ायतदि अििे. केि स्टडीच्र्ा बाबिीि, व्र्तक्ततनष्ठ जीवनाच्र्ा िंपूणय श्रेणीचा अभ्र्ाि केला जािो आतण तवतशष्टबाबींवर जास्िीि जास्ि ज्ञान तमळवले जािे. सव¥±ण िवेक्षणाची व्र्ाख्र्ा मुख्र्िः कामगार वगय अर्थवा िमूहामध्र्े राहणाऱ्र्ा व्र्क्ती तवतशष्टाचा अभ्र्ाि आतण िमुदार्ाच्र्ा िमस्र्ेचे हे स्वरूप म्हणून केली गेली आहे. हेररमन एन मोिय र्ांनी त्र्ाची व्र्ाख्र्ा अशी केली आहे की, 'िवेक्षण म्हणजे तदलेलर्ा िामातजक पररतस्र्थिीच्र्ा उप्मांच्र्ा तनतिि हेिूने वैज्ञातनक आतण िुव्र्वतस्र्थि स्वरूपाि तवश्लेषण करण्र्ाची पद्धि.' माकय अब्राम्ि र्ांच्र्ा मिेिामातजक िवेक्षण ही एक अशी प्रत्र्ा आहे ज्र्ाद्वारे वरील व्र्ाख्र्ेिून िामुदातर्क रचना आतण त्र्ाकलापांच्र्ा िामातजक पैलूबिल िंख्र्ात्मक िथ्र्े गोळा केली जािाि. िामातजक शास्त्रांमध्र्े र्ाचा उपर्ोग तवतवध हेिूंिािी केला जाऊ शकिो.मातहिीच्र्ा स्रोिाचे स्वरूप उपलब्ध अिणे हे िवेक्षण करण्र्ाचा मुख्र् आतण स्रोि आहे. ढोबळमानाने िामातजक िवेक्षणाचे तवषर् १) जनिांतख्र्कीर् वैतशष्टटर्े २) िामातजक पररतस्र्थिी ३) मि व दृतष्टकोन र्ांि तवभागले गेले आहेि. खचायची पद्धि, रेतडओ ऐकणे, वियमानपि वाचणे िामातजक गतिशीलिेची मातहिी वाचणे र्ािारखे िामातजक उप्म उदा. कौटुंतबक घराच्र्ा िमूहाचे खचय जाणून घेणे र्ािारख्र्ातवतशष्ट िामातजक बाबीिािी िवेक्षण करणे आवश्र्क िरिे. िमूहािील पद्धिी जशा खचायची िवर्, कुटुंब, कपडे, तशक्षण, तिगारेट, तिनेमा आतण इिर गोष्टींवरील खचय र्ाचा अभ्र्ाि देखील िवेक्षणमुळे शक्र् होिे. जनमि िवेक्षणमध्र्े लोकांचे मि आतण तवतवध घटकांकडे पाहण्र्ाचा दृतष्टकोन, त्र्ांचे हेिू आतण त्र्ांचा खचय र्ांतवषर्ीची मातहिी ही मातहिी प्रश्नाच्र्ा स्वरूपाचा आधार म्हणून आवश्र्क अिू शकिे. आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. सांÖकृितक मानववंश शाľाची कायªपÅदती सांगा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १२.३ सांÖकृितक मानववंशशाľाचा आंतरिवīाशाखीय ŀिĶकोन भौतिक मानववंशशास्त्र आतण िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र र्ा दोन मोिटर्ा शाखा आतण प्रागैतिहातिक आतण भाषातवज्ञानािारख्र्ा ित्िम िंबंतधि शाखांमध्र्े मानवी िमाजाच्र्ाअभ्र्ािािािी स्र्थापन करण्र्ाि आलर्ा आहेि. ही दोन्ही क्षेिे मोिटर्ा प्रमाणाि स्वार्ि आहेि. मानववंशशास्त्रा बाहेरील ज्ञानशाखांशी त्र्ांचे स्विःचे िंबंध आहेि. कोणिेही munotes.in

Page 150

िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र
आतण आंिरतवद्याशाखीर्
दृतष्टकोन
149 िंशोधक एकाच वेळी शारीररक आतण िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राच्र्ा क्षेिाि काम करू शकि नाही. दोन क्षेिािील िज्ञ जेव्हा तवतशष्ट अनुवांतशक तकंवा लोकिंख्र्ाशास्त्रीर् िमस्र्ा आतण इिर बाबींमध्र्े िहकार्य करण्र्ाची भूतमका घेिाि िेव्हा आंिरतवद्याशाखीर् दृतष्टकोन प्रत्र्क्षाि र्ेिो. सांÖकृितक मानसशाľ दोन महार्ुद्धािील भर्ंकर अशा आपिीमुळे काही िांस्कृतिक मानव वंश शास्त्रज्ञांनी मानिशास्त्र र्ा तवषर्ाच्र्ा एका नवीन उपशाखेतवषर्ी िांस्कृतिक मानिशास्त्रातवषर्ी तववेचन केले. त्र्ानुिार तवतशष्ट िंस्कृिीमुळे व्र्क्तींची (वैतिक मानतिकिा तकंवा मानवी स्वभावाच्र्ा जुन्र्ा कलपनेच्र्ा र्ांना न जुमानिा) मानतिक जडणघडण होिे..उदाहरणार्थय१९३० च्र्ा दशकाि रूर्थ बेनेतडक्ट र्ांना अमेररकन नैर्यत्र् भागाच्र्ा अभ्र्ािाि अिे तदिून आले की पुएब्लो इंतडर्न त्र्ांचे भौगोतलक वािावरण जवळजवळ एकिारखेच अिूनही ज्र्ा पद्धिीने तवचार करिाि आतण ज्र्ा प्रकारे िकय करि होिेिे त्र्ांच्र्ा जवळच्र्ा शेजाऱ्र्ांच्र्ा तवचारिरणीपेक्षा आतण िकायपेक्षा वेगळे होिे.त्र्ामुळे तनष्ट्कषय अिा तनघि होिा की र्ुगानुर्ुगे प्रत्र्ेक िंस्कृिी उत््ांि झाली आहे आतण तिच्र्ा िदस्र्ांना एक वेगळा अिा "मानिशास्त्रीर् िंच" तकंवा वास्िवाकडे पाहण्र्ाचा दृतष्टकोन तदला आहे आतण र्ा िंचामुळे िदस्र्ांनी पर्ायवरणािील मातहिीकडे किे पातहले पातहजे आतण त्र्ावर प्रत्र्ा कशी केली हे तनतिि केले जािे. िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र आतण िमाजशास्त्र िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र इिर अनेक शास्त्रांशी िंबंध राखिे. उदाहरणार्थय िमाजशास्त्राच्र्ा बाबिीि अिे म्हटले गेले आहे कीिे मानववंशशास्त्राची अगदी तनगडीि आहे. र्ा दोघांमध्र्े बहुधा त्र्ांच्र्ा अभ्र्ािाच्र्ा क्षेिावरून (आधुतनक िमाज तवरुद्ध पारंपाररक िमाज) फरक पडला आहे. ही दोन िामातजक शास्त्रे अनेकदा देवाणघेवाण करिाि.ही दोन िामातजक शास्त्रे अनेकदा एकतििररत्र्ा कार्यरि अििाि.विाहिवादी िमाजाचा अभ्र्ाि िांस्कृतिक मानवशास्त्राइिकेच िमाजशास्त्रािूनही केला जािो. आतण िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र शहरी आतण औद्योतगक क्षेिांमध्र्े शास्त्रीर्दृष्टटर्ा िमाजशास्त्राच्र्ा क्षेिाि अतधकातधक वेळा किा हस्िक्षेप करि अििे तकंबहुना अचूक तनष्ट्कषय काढण्र्ािािी त्र्ाची गरजच भाििे. राºयशाľ राज्र्शास्त्राि राज्र्ाच्र्ा िंकलपनेची आतण तिच्र्ा उत्पिीच्र्ाचचयला िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राने पोषकअशी मातहिी पुरवली आहे. राज्र्शास्त्रज्ञांनीही िंकलपनांकडे अतधक िुलनात्मक दृष्टीने बघण्र्ािािी िांस्कृतिक मानववंशशास्त्रावर अवलंबून राहून अनेक जुन्र्ा िंकलपनांना आव्हान तदले आहे. वांिशक मानसशाľ िांस्कृतिक मानवशास्त्राने ज्र्ावर व्र्तक्तमत्त्वाच्र्ा िंकलपनांवर आतण व्र्तक्तमत्त्वाच्र्ा जडणघडणीवर तचंिन करिा र्ेईल अिे मानिशास्त्राला नवे आधार तदले आहेि. र्ाने मानिशास्त्राला ्ॉि-कलचरल िार्कार्री तकंवा िर्थाकतर्थि एर्थनो-िार्तकर्ारीची प्रणाली तवकतिि करण्र्ाची परवानगी तदली आहे. र्ाउलट मानिशास्त्रीर् शास्त्रांनी तवशेषि: munotes.in

Page 151

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

150 मनोतवश्लेषणाने िंस्कृिी र्ा िंकलपनेच्र्ा तववेचनािािी िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राची नवी गृहीिके मांडली आहेि. इितहास इतिहािाशी मानव शास्त्राचा जोडलेला दुवा फार पूवीपािून महत्त्वाचा आहे कारण िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र हे मूलिः उत््ांिीवादी दृतष्टकोनावर आधाररि होिे आतण ज्र्ा िमाजांबिल तलतखि कागदपिांच्र्ा अभावामुळेकोणिीही ऐतिहातिक नोंद तनतिि करिा आली नाही. अशा िमाजांच्र्ा िांस्कृतिक इतिहािाची पुनरयचना करण्र्ाचा प्रर्त्न केला गेला आहे. मौतखक परंपरेचे तवश्लेषण आतण टीका र्ांवर आधाररि िंशोधनाची नवनवीन िंिे िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राने इतिहािकारांना अलीकडे िुचतवली आहेि. आतण म्हणून "एर्थनोतहस्टरी" उदर्ाि र्ेऊ लागली आहे. िरिेशेवटी िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राचा मानवी भूगोलाशी घतनष्ट िंबंध आहे. हे दोघेही मनुष्ट्र्ाला एकिर अंिराळाचा वापर करिाना तकंवा नैितगयक वािावरणाचे रूपांिर करण्र्ािािी कार्य करिाि म्हणून त्र्ाला खूप महत्त्व देिाि. जैव-सांÖकृितक मानववंशशाľ बार्ो-कलचरल अँथ्रोपोलॉजी (जैव-िांस्कृतिक मानव वंशशास्त्र) अभ्र्ािाची िुरुवाि िमग्र मानव वंशशास्त्राच्र्ा उत्पिी पािून होिे. पूवीच्र्ा िे अलीकडील िंशोधनापर्ंिच्र्ा परंपरांमध्र्े अनुकूलन करण्र्ाचा तवचार केला जािो, आंिरतवद्या शाखीर् कार्ायि अनुकूल अशा उत््ांिी तवषर्क आतण िांस्कृतिक तिद्धांिाचा िमावेश होिो आतण जैव-िांस्कृतिक तवभाजन पार करणाऱ्र्ा िंशोधनावर प्रकाश टाकला जािो. र्ामध्र्े मानवाच्र्ा उत््ांिीचा अभ्र्ाि केला जािो. मानववंशशास्त्राि मानवाचे पूवयज, त्र्ांची वैतशष्टटर्े, मानवी वियन, मानवी िमाजािील फरक आतण फरक, मानवी उत््ांिीचा िमाजावर आतण िंस्कृिीवर होणारा पररणाम अशा तवषर्ांचा अभ्र्ाि केला जािो.र्ा अभ्र्ािाि मानवाची उत्पिी, भौतिक वैतशष्टटर्े, चालीरीिी, भाषा, परंपरा, वस्िू, ििेच िामातजक, िांस्कृतिक आतण धातमयक श्रद्धा आतण प्रर्था अशा तवषर्ांचा िमावेश आहे. िमाजशास्त्र, तवकाि, अर्थयशास्त्र, गुन्हेगारी मानिशास्त्र व कार्देव्र्वस्र्था, स्त्री-पुरुष िमानिा हे मानवशास्त्रीर् अभ्र्ाि िवांि महत्त्वाचे आहेि. आपली ÿगती तपासा: ÿ.१. सांÖकृितक मानववंश शाľाचा आंतर िवīाशाखीय ŀĶीकोन ÖपĶ करा. __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ १२.४ सारांश नैितगयक आतण िामातजक पररतस्र्थिीला मानव आपलर्ा मूलभूि प्रेरणेने किा िोंड देिो, आवश्र्क त्र्ा गोष्टी कशा पार पाडिो आतण त्र्ांची मातहिी एका तपढीकडून दुिऱ्र्ा तपढीकडे munotes.in

Page 152

िांस्कृतिक मानववंशशास्त्र
आतण आंिरतवद्याशाखीर्
दृतष्टकोन
151 कशी पोहोचविो, र्ाचा अभ्र्ाि िांस्कृतिक मानववंशशास्त्रज्ञ करिाि.एकच उिेश िाध्र् करण्र्ािािी तवतवध िंस्कृिींची अनेक िाधने अििाि. अिे अिले िरी प्रत्र्ेक िमाजाि जीवनकार्य िुतनर्ोतजि अििे. अंिगयि तवकािामुळे तकंवा बाह्य िंपकायमुळे परंपरेची तस्र्थर रूपेही बदलि आहेि. व्र्क्ती एका तवतशष्ट िमाजाि जन्माला र्ेिे आतण तिचा िांस्कृतिक वारिा अिलेले िंस्कार पुढे घेऊन जािे. अिे िवय तवचार आतण तवषर् िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राि र्ेिाि. १२.५ ÿij १) िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राि मातहिी िंकलनाच्र्ा कोणत्र्ा पद्धिी वापरलर्ा जािाि? २) िांस्कृतिक मानववंशशास्त्राचा आंिरतवद्याशाखीर् दृतष्टकोन स्पष्ट करा. १२.६ संदभª úंथ १) पावलीन र्ंग, िार्ंतटतफक िोशल िवे अंड ररिचय, १९८४ २) गुडे अंड हॅट, मेर्थडटि इन िोशल ररिचय, मॅकग्रा तहल बुक कंपनी, १९८१. ३) तक्लफडय, जेम्ि आतण जॉजय ई.माकयि (१९८६) रार्तटंग कलचरि द पोर्ेतिक अंड पोतलतटक्ि ऑफ इर्थनोग्राफी : बकयले: र्ूतनवतियटी ऑफ कैतलफोतनयर्ा प्रेि ४) मीड, मागायरेट, रूर्थ बेनेतडक्ट : अ ह्युमतनस्ट इन अँथ्रोपोलॉजी. कोलंतबर्ा र्ूतनवतियटी प्रेि. रूर्थ बेनेतडक्ट रालफ तलंटन, २००५ ५) बी. शेख अली, तहस्री अंड इटटि मेर्थडटि, १९८१  munotes.in

Page 153

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

152 १३ इितहास, Öमृती आिण चåरý यातील फरक घटक रचना १३.० उतिष्टे १३.१ प्रस्िावना १३.२ इतिहाि आति स्मृिी यांच्यािील फरक १३.३ इतिहाि आति स्मृिी यांच्यािील िंबंध १३.४ स्मरतिका (आत्मचररत्र) आति जीवनचररत्र १३.५ इतिहाि आति जीवनचररत्र १३.६ िारांश १३.७ प्रश्न १३.८ संदभª úंथ १३.० उिĥĶे १) तवद्यार्थयाांना ऐतिहातिक िंशोधनाच्या स्त्रोिांची ओळख करून देिे. २) तवद्यार्थयाांना इतिहाि आति स्मृिी यांच्यािील फरकाची ओळख करून देिे. ३) तवद्यार्थयाांना स्मरतिका (आत्मचररत्र) आति जीवनचररत्रयांची वैतशष्ट्ये िमजून देिे. ४) इतिहाि, स्मृिी आति जीवनचररत्र याबिल तवद्यार्ाांना मातहिी देिे. १३.१ ÿÖतावना इतिहािाचे ित्त्वज्ञान आति इतिहाि कर्न करण्याची पद्धि वर्ाानुवर्े तवकतिि होि आली आहे. इतिहाि लेखनाि ग्रीकांना अग्रिी मानले जाि अिे. इ.ि.पू.पाचव्या शिकािील हेरोडोटिने आपल्या 'इन्वव्हेतस्टगेशन्वि' या ग्रंर्ाि तपढ्यानतपढ्या कर्ा मांडण्याच्या होमरच्या परंपरेपािून फारकि घेि वेगळा मागा अनुिरला. त्याने तमर्क कर्ांपािून फारकि घेि वस्िुतनष्ठपिे इतिहाि लेखन करण्यावर भर तदला.त्याने इतिहाि लेखनाला तहस्टरी अिेही म्हटले जािे. हेरोडोटिला अनेक जि पतहला इतिहािकार मानिाि.हेरोडोटि आति नंिर प्लूटाका (इ.ि.पू.४६-१२०) यांनी तलखािािाठी अनेक ऐतिहातिक तवर्य तनवडले. मध्ययुगीन कालखंडाि इब्न खल्दूनने इतिहािाच्या ित्त्वज्ञानाला वैज्ञातनक पद्धिीचा पररचय करून तदला आति त्याचा उल्लेख त्याने अनेकदा "नवे शास्त्र" अिा केला. त्याच्या ऐतिहातिक पद्धिीमुळे राज्याची भूतमका, दळिवळि, प्रचार आति इतिहािािील पद्धिशीर पूवाग्रह यांचे तनरीक्षि करण्याची पायाभरिीही झाली. अठराव्या शिकापयांि इतिहािकारांनी अतधक िकारात्मकवादी दृतष्टकोनाकडे आपलामोचाा वळवला होिा. त्यांनी शक्य तििके munotes.in

Page 154

इतिहाि, स्मृिी आति
चररत्र यािील फरक
153 वस्िुतस्र्िीवर लक्ष केंतिि केले होिे. तव्हक्टोररयन युगाि (१८३७िे १९०१ हा कालखंड रािी तव्हक्टोररयाच्या कारतकदीचा काळ)इतिहािलेखनकारांनी इतिहािाची कारिे काय आहेि आति ऐतिहातिक बदल किे िमजू शकिाि यावर अतधक चचाा केली. आपली ÿगती तपासा: १. इतिहािाची व्याख्या करा? –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– २. गेल्या काही वर्ाांि इतिहाि किा तवकतिि झाला आहे? –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– १३.२ इितहास आिण Öमृती यां¸यातील फरक स्मृिी या तवर्याने अनेक इतिहािकारांना गुंिवून ठेवले आहे. स्मृिी म्हिजेच आठविी या व्यक्ती आति िमाज त्यांच्या इतिहािािील काही क्षि आति घटना लक्षाि ठेवण्याची तनवड करण्याच्या पद्धिींना िूतचि करिे. पुिळे, स्मारके, परेड आति स्वािंत्र्यतदनािारख्या राष्ट्रीय िुट््यांच्या माध्यमािून िमाजांनी आपल्या िामूतहक स्मृिींचे प्रदशान करिे पिंि केले आहे. अतलकडच्या वर्ाांि इतिहािकारांनी १८५७ ची क्ांिी, ितवनय कायदेभंगाची चळवळ, दुिरे महायुद्ध आति भारि छोडो चळवळ यािारख्या राष्ट्रीय व राजकीय चळवळीच्या भूिकाळािील ठशांचा जनस्मृिीवर किा पररिाम झाला आहे याचे तवश्लेर्ि केले आहे. अनेक िंशोधन प्रबंध िामूतहक स्मृिीच्या कोित्या ना कोित्या प्रकारावर भर देिाि. पुष्ट्कळ इतिहािकार भूिकाळािील अन्वयायांची आठवि करून देण्यािाठी आति िमकालीन िामातजक िमस्यांकडे लक्ष देण्याची गरज आहे याची आठवि करून देण्यािाठी एक ितक्य स्मृिी तनमााि करण्याचा प्रयत्न करिाि. इतिहाि आति स्मृिी यांिील फरक आपि पाहूया. इतिहाि आति स्मृिी यांच्याि ठोि िंबंध आहेिच पि त्याि फरकही आहेि. स्मृिी ही इतिहािाच्या अतस्ित्वाची तनिांि गरज आहे. जर आपि भूिकाळ तविरून पुढे जाण्याचा तनिाय घेिला िर इतिहािाचे अतस्ित्वच नाहीिे होिे. पि अशा प्रकारच्या इतिहि लेखनािाठी पुराव्यांचीतनिांि गरज अििे. munotes.in

Page 155

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

154 १३.३ इितहास आिण Öमृती यां¸यातील संबंध अनेक क्षेत्रांिील व राष्ट्रांिील इतिहािकार 'स्मृिी'च्या चष्ट्म्यािून भूिकाळाचा अभ्याि करि आहेि. िमाज काही गोष्टी लक्षाि ठेवून िामूतहक ऐतिहातिक जािीव कशी तनमााि करिाि, याचा शोध घेिे महत्त्वाचे आहे. स्मृिी या अशा आठविी आहेि त्याि एखाद्या िमुदायाचा वारिा तकंवा ओळख आहे. भारिावरील फाळिीचा आघाि, अमेतनयािील प्रर्म महायुद्ध्िील नरिंहार या बाबी स्मृिीद्वारे जागृि आहेि. तपढ्यानतपढ्या स्मृिी जपली जाि अििे.इतिहािाची उजळिी केली जािे. वस्िू, स्र्ळे आति स्मारके यांमध्ये स्मृिीचा अनेकदा तमलाफ होिो.इतिहाि लेखन करिाना या स्मारकांचा िंदभा िमजून घेण्याचा प्रयत्न करावा लागिो. मात्र स्मृिीवर काम करिारे तवद्वान स्त्रोिांना देखील महत्व देिाि.इतिहािकार िवा प्रकारच्या वैयतक्तक आठविींचे आति प्रत्यक्ष आठविीि रातहलेल्या अनुभवाचे मूल्यमापन पत्रे, आठविी, भार्िे, वादतववाद आति आत्मचररत्र यांिून करिाि. परंिु िामूतहक स्मृिीच्या एक धोका आहे. गट, लोक तकंवा देश ज्या प्रकारे भूिकाळािील बाबींचा वापर करून ििि बदलनाऱ्या विामानाि ित्ता तजंकण्यािाठी त्यांचा वापर केला जािो. शालेय तशक्षि, धमा, कुटुंब आति लोकतप्रय िंस्कृिी यांपािून लोक कोित्या ना कोित्या मागााने भूिकाळाची जािीव तवकतिि करिाि. परंिु याि िवााि मोठा धोका म्हिजे तनतहि स्वार्ा अिलेल्या लोकांच्या प्रेरिेिूनच भूिकाळाची जािीव करून घेण्याची लोकांची प्रवृत्ती होय. स्मृिीच्या कतल्पि शक्तीपुढे आति त्यािील भतवष्ट्यवाण्यांना िोंड देिाना इतिहाि िहिा कमकुवि होिो. इतिहािकारांना आशा आहे की लोक भूिकाळाची अतधक गंभीर, अर्ापूिा जािीव स्वीकारिील. अन्वयर्ा भूिकाळाचे योग्य आकलन न करिा पुढे जािे तकंवा आपल्या भतवष्ट्याला तदशा देिे व्यर्ा आहे कारि भूिकाळच आपल्या विामानाला आति भतवष्ट्याला मागादशान करिो. इतिहािकार स्मृिीचा अभ्याि करण्यािाठी अतधक वस्िुतनष्ठ अििो. तलओपोल्ड रँके अशा प्रकारच्या स्मृिींना फारिे महत्व देि नाही. िो वस्िुतनष्ठ पुराव्यांवर अतधक भर देिो.रँके(१७९५-१८८६) हा एकोतििाव्या शिकािील एक अग्रगण्य जमान इतिहािकार होिाज्याच्या तवद्वत्तापूिा पद्धिीचा व अध्यापनाच्या पद्धिीचा पाश्चात्त्य इतिहािलेखनावर फार मोठा प्रभाव होिा. प्राचीन ग्रंर्ांच्या अनुवादावर त्याने लक्ष केंतिि केले. हा दृतष्टकोन त्यानेपुढे ऐतिहातिक मजकूरतवर्यक तववेचनाच्या िंत्राि तवकतिि केला. रँकेहा वस्िुतनष्ठ इतिहािकार होिा. उदारमिवाद्यांना तकंवा पुरािमिवाद्यांना कोिालाही खूश करण्याचा त्याने प्रयत्न केला नाही. अमेररकेिील यादवी युद्ध आति आधुतनक नागरी हक्कांच्या चळवळीने आठविी आति आख्यानांना नवा अर्ा लाभला आहे. नागरी युद्ध आति नागरी हक्क चळवळ ििेच प्रस्र्ातपि माध्यमांनी अर्वा इतिहािाने दाखल घेिली नाही िरी भारिािील जाि वास्िव आति जािीभेद तवरोधी चळवळ आजही स्मृिींच्या माध्यमािून तजवंि आहे.पतश्चम भारिाि महानुभाव पंर्ाचे िंस्र्ापक चक्धर यांच्या जीवनािील अतवस्मरिीय व प्रबोधनात्मक घटनांची भतक्तभावाने नोंद करिारे मतहनभट् यांनी िंकतलि केलेले मराठीिील पतहले चररत्र म्हिजे लीळाचररत्र होय. िाडेपाचशे वर्ाांच्या कालखंडाि म्हिजे तितटश राजवटीच्या munotes.in

Page 156

इतिहाि, स्मृिी आति
चररत्र यािील फरक
155 प्रारंभापयांि अनेक लहान गद्यपात्रे याच भक्तीच्या व प्रेरिेिून त्याच भक्तीिून व प्रेरिेिून मराठीि तलतहली गेली. आख्यातयका, खंडकाव्य, पोवाडे, ऐतिहातिक बखरी यांद्वारे िे तवखुरलेले आहेि. िमाजािील धातमाक जीवनाचे आति इतिहािाचे िाधन म्हिून वापरली जािारी चररत्राची ही परंपरा तितटश राजवटीच्या काळाि तनयोजनबद्ध पद्धिीने िुरू झालेल्या तशक्षिाचा प्रिार आति अनुभवजन्वय शास्त्रांच्या अभ्यािावर तदलेला भर यामुळे हळूहळू बदलू लागली. तवतवध क्षेत्रांिील उत्तुंग व्यक्तींच्या जीवनकर्ा शालेय तवद्यार्थयाांिमोर आदशा म्हिून मांडण्याच्या बोधवादी भूतमकेि महादेवशास्त्री कोल्हटकर यांनी कोलंबि िर कृष्ट्िशास्त्री तचपळूिकर यांनी िॉक्ेटीि यांनी चररत्रे तलतहली गेली. या दोन दजेदार व्यतक्तरेखांपािून िुरू झालेल्या आधुतनक काळािील व्यक्तींच्या जीवनािील वास्िव तचत्रिाचा कल नंिरच्या काळाि तवतवध जीवन क्षेत्रांिील व्यक्तींची चररत्रे तलहून मोठ्या प्रमािावर तवस्िारला. एकोतििाव्या शिकाच्या मध्यापािून महाराष्ट्राच्या लोकजीवनावर प्रभाव टाकिारे अनेक तवचारवंि, शास्त्रज्ञ, कलावंि आति कायाकिे मातहिीपर चररत्रे आति चररत्रे यांचा तवर्य बनले आहेि. बाळशास्त्री जांभेकर व दादाभाई नौरोजी यांच्यापािून स्वािंत्र्योत्तर काळाि पंडीत नेहरू – डॉ. बाबािाहेब आंबेडकर यांच्यापयांि िुमारे दीडशे वर्ाांच्या कालखंडाि व्यक्तींवर तलतहिाना वेगवेगळ्या लेखकांनी मनाि बाळगलेल्या वेगवेगळ्या उिेशांिून एका व्यक्तीची अनेक चररत्रेही ियार होऊ लागली. आजही चररत्राचा तवर्य अिलेल्या जवळपाि िवाच महान व्यक्तींच्या जीवनाचा िमाजािील तवतवध चळवळींशी व तवचारधारांशी जवळचा िंबंध अिल्याने त्यांची चररत्रेही अनेक गोष्टीवर प्रकाश टाकिाि. चररत्रनायकांतवर्यी तलतहिाना गुिदोर्ांचे िंतमश्र तचत्रि झाले िर त्या व्यक्तीच्या मोठेपिाला बाधा येईल अशी भीिीही अनेकांना वाटि राहिे. त्यामुळे मानवी मनाच्या गुंिागुंिींना िोंड न देिा, आकर्ाक तनवेदनाच्या िाहाय्याने नायकाचे घटनामय जीवन कर्न केले पि त्यामुळे ऐतिहातिकिेला बाधा येिे. आपली ÿगती तपासा: १. इतिहाि आति स्मृिी यांच्यािील िंबंधांची चचाा करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– २. स्मृिी इतिहािाची मातहिी कशा प्रकारे मांडिे िे िपािा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– munotes.in

Page 157

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

156 १३.४ Öमरिणका (आÂमचåरý) आिण जीवनचåरý चररत्र आति स्मरतिकेि काय फरक आहे? चररत्रे आति िंस्मरि या दोन्वही गोष्टी माििाच्या आयुष्ट्याच्या कर्ा िांगिाि. िे िामान्वयि: एखाद्या पुस्िकाच्या स्वरूपाि आढळिाि. आपि जॉजा वॉतशंग्टनचे चररत्र वाचि आहाि तकंवा आपि तचत्रपट पहाल िर िे देखील त्याच्या जीवनाचे चररत्र आहे. िुम्ही कदातचि "क्ांतिकारक युद्ध लढिाना जॉजा वॉतशंग्टनने तलतहलेल्या आठविीही वाचू शकिो. 'चररत्र' आति 'स्मरतिका' यांच्या वापरािील फरक िांतत्रक आहेि परंिु योग्य वापरािाठी जािून घेिे आति िमजून घेिे महत्वाचे आहे. एखाद्याच्या जीवनािील घटनांचा िाधारि लेखाजोखा चररत्राि तदला आहे. बहुिेक प्रकातशि तकंवा तचतत्रि केलेली चररत्रे ऐतिहातिक व्यक्ती तकंवा प्रतिद्ध व्यक्तींबिल अििाि. जीवनचररत्राची िुरुवाि िाधारिि: एखाद्या व्यक्तीच्या बालपिापािून होिे. त्या व्यक्तीची कौटुंतबक पररतस्र्िी तकंवा त्या व्यक्तीच्या आईवतडलांच्या जीवनािील घटना अतधक चांगल्या प्रकारे िमजून घेण्यािाठीत्या व्यक्तीच्या जन्वमापूवीच कर्ा िांगण्याची िुरुवािही होऊ शकिे. चररत्राचा शेवट त्या व्यक्तीच्या मृत्यूने होिो तकंवा िे अजूनही तजवंि अििील िर त्यांच्या जीवनािील एखाद्या महत्त्वाच्या प्रिंगाने तकंवा िद्य:तस्र्िीने होिे. हे त्यांच्या जीवनािील घटना घडल्याच्या क्माने इतिवृत्त करिे तकंवा िांगिे. याि एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनािील घटनांवर भाष्ट्य, चचाा तकंवा अर्ा अिू शकिो, परंिु िो बहुधा िर्थयात्मक तकंवा ऐतिहातिक पुराव्यांवर केंतिि अििो.स्मरतिकेि एखाद्याच्या आयुष्ट्यािील काही आठविी, अनुभव तकंवा तवतशष्ट पैलूंवर लक्ष केंतिि केले जािे. हे एखाद्या जीवनचररत्रापेक्षा कमी व्यापक आति कमी िामान्वय आहे. जॉजा वॉतशंग्टन काव्हार यांच्या जीवनावर आधारीि चररत्र आयुष्ट्य वेगळ्या दृतष्टकोनािून पाहण्याची दृष्टी देिे. काव्हार यांचा जन्वम १८६४झाली झाला. तनिगााच्या िातनध्याि रमि त्यांनी कृर्ी मध्ये तशक्षि केले. त्यािच अध्यापन केले. आयुष्ट्याि यशाची पायरी चढिाना त्यांनी आपले नािे जतमनीशी घट् ठेवले. त्यामुळेच िे आयुष्ट्याि यशस्वी झाले. त्यांना अनेक पुरस्कार तमळाले. नैितगाक िाधनिंपत्तीचे रक्षि आति उपयोग मानवी जीवनािाठी तकिी आवश्यक आहे वीिा गवािकर त्यांनी याि िांतगिले. त्यमुळे एखाद्याच्या जीवनातवर्यीची कर्ा चररत्र आहे की िंस्मरि आहे हे ठरविाना िी कर्ा कोिी तलतहली, कर्ा काय िांगिे, िी कशी तलतहली जािे आति कर्ा तलतहिाना लेखकाच्या मनाि काय अर्ा तकंवा हेिू होिा हे लक्षाि ठेवा. आत्मचररत्र आति चररत्र या दोन्वही गोष्टी एका तवतशष्ट व्यक्तीच्या जीवनाचा लेखाजोखा आहेि. या दोघांमध्ये तवचाराि घेण्यािारखे अनेक िूक्ष्मिा देखील आहेि. आत्मचररत्र हे िांतत्रकदृष्ट्या त्या व्यक्तीने तनमााि केलेल्या जीवनाचे स्विः विान करिारे काया अििे. जीवनचररत्र हेदेखील जीवनाचे विान करिारे काया आहे. िर्ातप हे दुिऱ्या व्यक्तीने तलतहलेले अििे.चररत्रे कोिीही आति कोिाबिलही तलहू शकिो. आत्मचररत्रे आति चररत्रे ही िंशोधनाकाला अतधक वेळ न दवडिा महत्वाची मातहिी देवू शकिाि.हे वाचकांना मातहिी देऊ शकिे आति त्यांना जािून घेऊ इतच्छि अिलेल्या लोकांच्या जवळ आिू शकिे. िर्ातप ज्ञानकोश आति शब्दकोशांिारख्याच प्रकारच्या िंदभा ग्रंर्ांच्या िुलेनेि त्यांचे महत्व कमी अिू शकिे. बाबा पद्मनजींचे अरुिोदय हे मराठी भार्ेिील पतहले आत्मचररत्र होय. अंिःप्रेरिेचा पाठपुरावा करून त्यांनी आपल्या स्वि:च्या जीवनािील िंक्मि िाध्या प्रामातिक भार्ेि munotes.in

Page 158

इतिहाि, स्मृिी आति
चररत्र यािील फरक
157 आपल्या अंिःकरिािून व्यक्त केले आहे. मात्र अरुिोदयानंिर िातहत्यािील आत्मचररत्रात्मक लेखनाची पद्धि पूिापिे प्रचतलि झाली नाही. आजही तवतवध जावन क्षेत्रािील अनेक जि आपले काही अनुभव िांगण्यािाठी पुढे िरिावि आहेि आति तिर्ूनच एक आत्मचररत्र वाचकांच्या हािी पडि आहे.‘डोंगरी िुरुंगािील आमचे १०१ तदवि’ (१८८२) गोपाळ गिेश आगरकर यांनी आपल्या आत्मचररत्राित्यांच्या आति लोकमान्वय तटळकांच्या पतहल्या िुरुंगवािाची हकीकि तलतहली आहे. आपली ÿगती तपासा: १. चररत्र म्हिजे काय याची चचाा करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– २. स्मरतिका आति चररत्र यांिील फरकाची चचाा करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– १३.५ इितहास आिण जीवनचåरý चररत्रिातहत्याचा एक प्रकार म्हिून गिला जािो.वाङ्मयीन अतभव्यक्तीच्या िवााि जुन्वया प्रकारांपैकी िो एक प्रकार आहे.िवा उपलब्ध पुराव्यांचा आधार घेऊन स्मृिीि तटकून अिलेल्या पुराव्यांचा ििेच तलतखि तकंवा िोंडी आति ितचत्र िातहत्याचा िमावेश आहे.जागतिक आत्मचररत्रपर वाङ् मयाि ज्यांना तनतवावादपिे उच्च स्र्ान आहे महात्मा गांधींचे ‘ित्याचे प्रयोग’ (१९२७-१९२९) आति पंतडि जवाहरलाल नेहरू यांचे ‘आत्मकर्न’ (१९३६) हीप्रतिद्ध आत्मचररत्रे आहेि. िामातजक उद् बोधनाच्या हेिूने धोंडो केशव कवे यांनी आपले आत्मवृत्त तलतहले (१९१५). लेखक मॅतक्झम गॉकी याचे आत्मचररत्र ‘माझे बालपि’, ‘या जगाि’ व ‘माझी तवद्यापीठे’ अशा अर्ााच्या शीर्ाकांखाली िीन खंडांिून प्रतिद्ध झाले आहे. जागतिक आत्मचररत्रांि गॉकीच्या या ग्रंर्ांना फार मोठे स्र्ान आहे. पतहल्या महायुद्धानंिर युद्धतवर्यक अनुभवांची अनेक स्मृतितचत्रे पतश्चमी वाङ् मयाि तनमााि झाली. या प्रकारािील रॉबटा ग्रेव्ह् ज या इंग्रज कवीचे व कादंबरीकाराचे गुड बाय टू ऑल दॅट (१९२९) हे आत्मकर्न उल्लेखनीय आहे. यातशवाय तवख्याि तितटश मुत्ििी चतचाल यांचे आत्मवृत्त (माय अली लाइफ, १९३०) तचत्तवेधक आहे munotes.in

Page 159

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

158 वैिशĶ्ये आिण ÿकार १. ऐितहािसक चररत्रकर्ा ही इतिहािाची एक शाखा मानली जावू शकिे. प्राचीन तचनी इतिहािांिील काही नोंदींमध्ये चररत्रात्मक रेखातचत्रांचा िमावेश होिा.रोमन इतिहािकार टॅतिटिचे अॅनल्ि हे िम्राट टायबेररयिचे िवााि प्रतिद्ध चररत्र आहे. इतिहाि िहिा िामान्वयीकरिाचा िंबंध एका कालखंडािील (उदा., रेनेिान्वि), काळाच्या काळािील लोकांच्या िमूहातवर्यी (उत्तर अमेररकेिील इंग्रजी विाहिी), एका िंस्र्ेतवर्यी (मध्ययुगािील चचा) तववेचन करिो. चररत्र अतधक िामान्वयि: एकाच माििावर लक्ष केंतिि करिे आति त्या व्यक्तीच्या जीवनाच्या िपशीलांवर आधाररि अििे.मृि व्यक्तीचे चररत्र तलतहिाना चररत्रकाराला स्रोिांच्या अभावामुळे अडर्ळा तनमााि होवू शकिो. तलतखि पुरावा काय आहे हे िपाििे तकंवा ित्यातपि करिे िहिा अशक्य अििे. उलटिपाििीिाठी कोििेही िाक्षीदार नििाि. अशा िमस्यांवर माि करण्याची कोििीही पद्धि अद्याप तवकतिि केलेली नाही. आिखी एक अडचि म्हिजे २०व्या शिकापूवी िंपातदि केलेली कागदपत्रे, पत्रे आति इिर आठविींच्या बहुिेक िंग्रहांची अतवश्विनीयिा. काही वेळा कागदपत्रांच्या लेखकांनी भतवष्ट्याच्या फायद्यािाठी त्यांच्या वैयतक्तक लेखनाि जािीवपूवाक बदल केलेले आहेि. २. मनोिवĴेÕणाÂमक कालक्मानुिार वस्िुतस्र्िीची एक श्रृंखला एकत्र करिे म्हिजे व्यक्तीचे जीवन होि नाही.िी केवळ घटनांची जंत्री अििे. म्हिूनच चररत्रकार आपल्या िातहत्यािून आपल्या तवर्याच्या कृिींचे हेिू जािून घेण्याचा आति त्याच्या व्यतक्तमत्त्वाचा आकार शोधण्याचा प्रयत्न करिो. चररत्रकाराला आपला तवर्य केवळ तलतखि पुराव्यांवरून आति कदातचि िाक्षीदारांच्या अहवालािून माहीि अििो. तविाव्या शिकािील चररत्रकारांनी तिग्मंड फ्रॉइड आति त्याच्या अनुयायांचे आति प्रतिस्पध्याांचे मानिशास्त्रीय तिद्धांि आति आचरि याद्वारे अनेक प्रतिद्ध व्यक्तींचा व्यतक्तमत्व वेध घेण्याचा प्रयत्न केला. ३. सŏदयªवादी ŀĶीकोनातून चåरý जीवनचररत्र इतिहािाशी तनगतडि अिले िरी िी खऱ्या अर्ााने िातहत्याची एक शाखा आहे.एकीकडे चररत्रकार आपल्या आवडी-तनवडीच्याबदलत्या भावतनक अवस्र्ा व घटना या िवाांचा उलगडि जािारा पट तचतत्रि करू पाहिाि. ४. मािहतीपूणª चåरý या प्रकारचे चररत्र हे वस्िुतनष्ठ अििे. यामध्ये चररत्रनायकाच्या जीवनाशी िंबंतधि पुरावे िादर करून जीवन उलगडण्याचा प्रयत्न करिो. हा चररत्रकार मुलभूि िाधनांचा िंदभा घेिो.एकोतििाव्या शिकाि, जॉन जी. तनकोले यांनी तलतहलेले ‘द munotes.in

Page 160

इतिहाि, स्मृिी आति
चररत्र यािील फरक
159 लाइफ ऑफ तमल्टन’हे याचे प्रिीतनतधक उदाहरि आहे. मराठीि पंढरीनार् पाटील यांनी तलतहलेले महात्मा जोिीराव फुले यांचे चररत्र हे देखील अशाच प्रकारे तलतहले गेलेले चररत्र आहे. श्री. ना. कनााटकी यांनी तलतहलेली, र्ोर प्राच्य तवद्या तवशारद रा. गो. भांडारकर (१९२७), तवद् वान िुधारक न्वयायमूिी. िेलंग (१९२९), िंशोधक व िामाजिेवक डॉ. भाऊ दाजी लाड ( १९३१) यांची चररत्रे ही काही उदाहरिे आहेि. गोपाळराव हरर (१९७९) हा लोकतहिवादींच्या व्यतक्तमत्त्वाची आति तवचारिरिीची एकात्म मूिी उभी करिारा िरोतजनी वैद्यकृि चररत्रग्रंर् ह्याच मातलकेिील एक म्हिावा लागेल. ५. परी±णाÂमक चåरý या चररत्रामध्ये मुलभूि िंशोधन केले जािे. िातहत्य स्रोि आति पररतशष्टे िंदभाग्रंर्ांमध्ये काटेकोरपिे मांडले अििाि. वस्िुतस्र्िीचे पूिापिे तववेचन अिलेल्या व िवाांि मोठ्या कौशल्याने आति अंिदृाष्टीने तलतहलेले जीवन चररत्रअतिशय उपयुक्त अििाि. या तवद्वत्तापूिा चररत्रांमध्ये जीवनािील महत्वाच्या घटनांचे िूक्ष्म िपशीलवार विान अििे. लेस्ली माचांडच्या ‘बायरन (१९५७)’ या चररत्राि उदाहरि तदल्याप्रमािे िुमारे १२०० पृष्ठांचा मजकूर आति ३०० पानांच्या नोट्ििह पररपूिा मातहिी तदली आहे. ६. काÐपिनक चåरý या श्रेिीिील पुस्िके केवळ नावालाच चररत्रात्मक िातहत्याची अििाि. याि िातहत्याचा आतवष्ट्कार मुक्तपिे केला जािो. दृश्ये आति िंभार्िे यांची कल्पना केली जािे.अशा प्रकारची चररत्रे जवळजवळ िंपूिापिे दुय्यम स्त्रोि व कल्पना तवस्िार यावर अवलंबून अििे. या प्रकाराचे उदाहरि आयतवांग स्टोनिारख्या लेखकांनी त्याच्या 'लस्ट फॉर लाइफ' (व्हॅन गॉगचे चररत्र) आति द अॅकोनी अँड द एक्स्टिी (मायकेल अँजेलो याचे चररत्र) या ग्रंर्ाि तदले आहे. जीवनचåरýांची ऐितहािसक उपयुĉता जीवनचररत्राच्या वगीकरिाचा कोििाही मानक आधार अद्याप तवकतिि केलेला नाही. िर्ातप मूलभूि तवभागिी एक उपयुक्त प्रारंतभक दृतष्टकोन प्रदान करिे. तवर्याच्या वैयतक्तक ज्ञानािून तलतहलेली चररत्रे आति िंशोधनािून तलतहलेली चररत्रे.चररत्रकार आति त्याचा तवर्य यांच्यामधील महत्त्वपूिा नािेिंबंधामुळे तनमााि होिारे हे चररत्र िहिा दोन मुख्य चररत्रात्मक शक्तींच्या एकत्रीकरिाला िूतचि करिे: एकोतििाव्या शिकािील इतिहािकार र्ॉमि कालााइल हे अशा चररत्रांना"मनुष्ट्याचे पृर्थवीवरील िीर्ास्र्ान" म्हििाि. मात्र अिे चररत्र लेखन करिाना र्ेट तनरीक्षि आति वैयतक्तक कागदपत्रांचा अभ्याि गरजेचा आहे.कोित्याही प्रकारची तलतखि चररत्रपर परंपरा जपिाऱ्या बहुिेक िंस्कृिींमध्ये अशा प्रकारचे चररत्रग्रंर् कोित्या ना कोित्या स्वरूपाि आढळिाि. त्याच्या प्रकटीकरिाि हे िहिा एखाद्या धातमाक munotes.in

Page 161

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

160 व्यक्तीच्या तशष्ट्यांच्या आठविींद्वारे जिे की‘बुद्धाशी िंबंतधि चररत्रात्मक कर्ा’, आति‘जुन्वया कराराचा काही भाग’‘यामधून केले जािे. आपली ÿगती तपासा: १. जीवनचåरýाची Óया´या करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– २. जीवनचåरýाचे ÿकार तपासा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– १३.६ सारांश स्मृिी या तवर्याने अनेक इतिहािकारांना प्रभातवि केले आहे. स्मृिी ही व्यक्ती आति िमाज त्यांच्या इतिहािािील काही क्षि आति घटना लक्षाि ठेवण्याची तनवड करण्याच्या पद्धिींना िूतचि करिे. अतलकडच्या वर्ाांि, इतिहािकारांनी १८५७ ची क्ांिी, ितवनय कायदेभंगाची चळवळ, दुिरे महायुद्ध आति भारि छोडो चळवळ यािह भूिकाळाच्या आपल्या ठशांवर स्मृिीचा किा पररिाम झाला आहे याचे तवश्लेर्ि केले आहे. अनेक िंशोधन प्रबंध िामूतहक स्मृिीच्या कोित्या ना कोित्या प्रकारावर भर देिाि. एखाद्याच्या जीवनािील घटनांचा िाधारि लेखाजोखा चररत्राि तदला अििो. बहुिेक प्रकातशि तकंवा तचतत्रि केलेली चररत्रे ऐतिहातिक तकंवा प्रतिद्ध व्यक्तींबिल अििाि. जीवनचररत्राची िुरुवाि िाधारिि: एखाद्या व्यक्तीच्या बालपिापािून होिे. त्या व्यक्तीची कौटुंतबक पररतस्र्िी तकंवा त्या व्यक्तीच्या आईवतडलांच्या जीवनािील घटना अतधक चांगल्या प्रकारे िमजून घेण्यािाठीत्या व्यक्तीच्या जन्वमापूवीच कर्ा िांगण्याची िुरुवािही होऊ शकिे. १३.७ ÿij १. इतिहाि या िंकल्पनेचे तवश्लेर्ि करा. २. इतिहाि आति स्मृिी यांिील फरकाची चचाा करा. ३. इतिहाि आति जीवनचररत्र यांच्यािील िंबंध िपािा. munotes.in

Page 162

इतिहाि, स्मृिी आति
चररत्र यािील फरक
161 १३.८ संदभª úंथ १) लेक्चिा ऑन द तहस्टरी ऑफ तफलॉिॉफी, खंड ३", जॉजा तवल्हेम फ्रेडररक हेगेल, अनुवातदि इ. एि. हल्दाने, डेतव्हड तमतकक्ि, अॅड. ए न्वयू हँडबुक ऑफ तलटररी टम्िा, २००७ २) टोव्ि, जे. (२०१९). तहश्िोरीझ्म फ्रॉम रंके िटू तनत्शे केंतिज: केंतिज यूतनवतिाटी प्रेि ३) https://www.britannica.com/biography/Leopold-von-Ranke#ref291476, written by Rudolf Vierhaus, Professor and Director, Max Planck Institute for History, Göttingen, Germany. ४) Understanding the Differences Between History and Memory by Nick Sacco, Source: https://pastexplore.wordpress.com/2013/01/12/understanding-the-differences-between-history-and-memory/, Accessed on 31 August 2022 ५) Historians and “Memory”, David W. Blight, This article originally appeared in issue 2.3 (April, 2002).Source: http://commonplace.online/article/historians-and-memory/Accessed on 31 August 2022 ६) http:/vishwakosh.marathi.gov.in  munotes.in

Page 163

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

162 १४ इितहास आिण किÐपत कथा यातील फरक घटक रचना १४.० उतिष्टे १४.१ प्रस्िावना १४.२ इतिहाि आति कतपिि कथा यािील फरक १४.३ इतिहाि आति कतपिि कथा यांच्यािील िंबंध १४.४ कापितनक लेखन आति इतिहाि १४.५ इतिहािकार आति कतपिि कथा १४.६ इतिहाि आति कतपिि कथा एकत्र करिे १४.७ िारांश १४.८ प्रश्न १४.९ िंदर्भ ग्रंथ १४.० उिĥĶे १) तवद्यार्थयाांना इतिहाि आति कतपिि कथा यािील फरक यांची ओळख करून देिे. २) तवद्यार्थयाांना इतिहाि आति कतपिि कथा यांच्यािील िंबंध िमजावून देिे. ३) कापितनक लेखन आति इतिहाि यांची वैतशष्ट्ये िमजून घेिे. ४) इतिहाि आति कतपिि गोष्टीं यािील फरक िमजिे. १४.१ ÿÖतावना मागील घटकाि आिि इतिहाि, स्मृिी आति चररत्र यांिील िंबंध व फरक िातहला आहे. या घटकाि आिि इतिहाि आति कतपिि कथा यांिील फरकाचे तवश्लेषि करण्याचा प्रयत्न करिार आहोि. िुष्कळदा कतपिि कथा इतिहाि म्हिून मान्यिा िाविाि. चररत्रकार इतिहािाशी प्रामातिक न राहिा िृजनशीलिेचा वािर करि ऐतिहातिक व्यक्तींच्या मोठ्या प्रतिमा ियार करण्याचा प्रयत्न करिाि. अशा प्रकारचे लेखन मोठ्या प्रमािाि लोकांिाठी मनोरंजक अििे िि िे इतिहािाशी प्रिारिा करिारे अििे.इतिहाि र्ूिकाळािील घटनांचे विभन करण्याचा प्रयत्न करिो. मागील घटकाि आिि चचाभ केपयाप्रमािे तलओिोपड व्हॉन रांके याचे िंदर्ाभवर आधाररि इतिहाि लेखन करिे महत्वाचे उिीष्ट होिे. महाकाव्य आति नाट्यमय कतपिि कथा िांतगिलेली कथा खरोखरच घडली तकंवा नाही याची िवाभ न करिा त्याचे तचत्रि करिाि. मात्र इतिहाि लेखन ििे होि नाही.लेखक केवळ वाचकांचे मनोरंजन करण्याचा प्रयत्न करिाि. इतिहािकार मात्र िटस्थििे नोंद घेण्याचे कायभ करिो. munotes.in

Page 164

इतिहाि आति कतपिि
कथा यािील फरक
163 १४.२ इितहास आिण किÐपत कथा यातील फरक इतिहाि र्ूिकाळािील अशाघटनांचे विभन करण्याचा प्रयत्न करिो ज्या खरोखर घडपया आहेि. महाकाव्य आति कथा एखादी बाब खरोखरच घडली तकंवा नाही याची िवाभ न करिा त्याचे तचत्रि करिाि. वैज्ञातनक दृतष्टकोनावर आधाररि इतिहाि मात्र अचूक व तनरिेक्ष विभन यावर आति अथभ लाविाना िूिभििे िकभ आति अनुर्वावर अवलंबून अििो. हा एक िद्धिशीर अभ्याि आहे जो अनुर्वजन्य स्वरूिाचा आहे. तवज्ञानाने घालून तदलेपया िायावर एक िवभिमावेशक जागतिक दृष्टी तनमाभि करण्याचा प्रयत्न इतिहाि-ित्त्वज्ञानाने केला आहे.कवी आति कलाकार वैयतक्तक गोष्टींचे आति तवतशष्ट घटनांचे तचत्रि हे त्यांच्या कलात्मक अतवष्काराचे केवळ एक िाधन आहे अिे मानिाि. अस्िल छायातचत्र आति कलाकाराने रेखाटलेले तचत्र याि मूलर्ूि फरक आहे. िातहत्य आति कलाकृिीिील त्यािील नमूद केलेली तस्थिी म्हिजे वस्िुतस्थिीचे तनदशभक नव्हे. इतिहाि आति कतपिि गोष्टींमध्ये एकिाम्य आहे िे म्हिजे दोन्ही मानवी मनाशी िंबंतधि ज्ञानावर आधाररि आहेि. मानवी मूपयमािनाची तवतशष्ट िमज आति त्यांच्या नैितगभक आति िामातजक वािावरिाच्या आव्हानाला लोक कशा प्रकारे प्रतििाद देिाि याच अभ्याि करिे ही त्यांची िद्धि आहे. िि नंिर त्यांचे मागभ वेगळे होिाि. इतिहािकाराला जे िांगायचे आहे िे त्याच्या अहवालाि िूिभििे व्यक्त झाले आहे. त्याच्या लेखनािून िो वाचकांशी िंवाद िाधिो. त्याचा िंदेश िोिा आति िुस्िष्ट अििो. िक्षम वाचकांना िमजण्याजोगे म्हिून त्यांच्या िुस्िकािील आशयाच्या िलीकडे जाईल अिे काहीही नििे.कधीही न घडलेपया घटनांचे तचत्रि करण्यािाठी कतपिि कथा मुक्त अििे. लोक म्हििाि त्याप्रमािे लेखक एक कापितनक कथा तनमाभि करिो. िो वास्िवािािून वेगळे तचत्रि करू शकिो. इतिहािकाराच्या कायाभला लागू होिाऱ्या ित्य, ित्यिा आति तवश्वािाहभिा या िरीक्षा त्याच्या कायाभला लागू होि नाहीि. त्याच्या स्रोिांवर बाह्य आति अंिगभि टीका करण्याची गरज नाही. इतिहाि लेखनाि लेखकाचे स्वािंत्र्य मयाभतदि आहे. िंबंतधि गोष्टी खऱ्या अथाभने घडलेपया हव्याि. ही कादंबरी आति नाटकांची गरज नाही. िि कथा व नाटक लेखकाला कापितनक व्यक्ती आति कथानके तनमाभि करण्याची मुर्ा आहे. एकच तवतशष्ट व्यक्ती हा इतिहािकाराच्या आवडीचा तवषय अिि. िो मुख्यिः त्याच्या कृिींद्वारे अनेक लोकांवर प्रर्ाव टाकिो. इतिहािकार िवभिामान्य लोकांची िवाभ करि नाही. िि कतपिि कथा तलतहिारे मात्र िवभिामान्य लोकांचे तचत्रि व त्यांच्या र्ावना यांचे तचत्रि करि अििाि. एतमल झोला यांच्या मिे ही कादंबरी एक प्रकारचे विभनात्मक अथभशास्त्र आति िामातजक मानिशास्त्र आहे जे तवतशष्ट िररतस्थिीवर आधाररि अििे. इिर लेखकांनी याही िुढे जाऊन अिे प्रतििादन केले की व्यक्तींचेच नाही िर वगभ, राष्रे आति वंश यांचेही र्तविव्य कादंबरी आति नाटकांमध्ये आले िातहजे. िकभशास्त्र आतिइिर शास्त्रांचे तिद्धांि आति नैितगभक शास्त्रांनी प्रस्थातिि केलेली प्रायोतगक िर्थये या गोष्टी त्यांच्या लेखकांच्या व्यतक्तमत्त्वाचा िंदर्भ न घेिा िाहिा येिाि. युतललतडयन र्ूतमिीच्या िमस्यांना िोंड देिानाआिि युतललड या माििाशी िंबंतधि इतिहाि बघि नाही आति िो होिा कì नाही या बाबि फारिा तवचार करि नाही. मात्र त्याच्या तिद्धांिाची र्ूतमिीिील उियुक्तिा ध्यानाि घेिो. लेखकाच्या मनाचा प्रकटीकरि म्हिून कादंबरी तकंवा नाटकाकडे िातहले जािेिे तनतििच बरोबर आहे. munotes.in

Page 165

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

164 कवी नेहमी स्वि:बिल तलतहिो व नेहमी स्वि:च्या तवचारांचे तवश्लेषि करिो िि इतिहािकार िमोर आलेपया िुराव्यांच्या आधारे िमाजाचे व घटकांचे विभन करिो. त्याने स्वि:चे प्रकटीकरि करिे अिेतक्षि नाही. आपली ÿगती तपासा: १. इितहासाची Óया´या करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– २. इितहास आिण कथा यांतील फरक तपासा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– १४.३ इितहास आिण किÐपत कथा यां¸यातील संबंध इतिहाि आति कतपिि गोष्टींमध्ये काही िाम्य आहे िरंिु बऱ्याच अंशी िे एकमेकांशी िहजििे जुळि नाहीि. वास्ितवकिेचा अनुर्व देिे व िे वाचकांिाठी उिलब्ध करुन देिे हे या दोघांचे उिीष्ट आहे. इतिहाि ित्याच्या शलय तििलया जवळ येण्याचा प्रयत्न करिो िरंिु कतपिि कथा ित्यकथनाबिल फारशा आशावादी नििाि. त्यांच्या प्रेरिा आति ज्ञानाचे स्रोि देखील तर्न्न आहेि. इतिहाि हा िंशोधनावर आधारलेला अििो, िर कतपिि कथाकपिनेवर वप्रिंगी वैयतक्तक स्मृिीवर तलतहलेली अििे. ऐतिहातिक कतपिि कथा कथेची मांडिी म्हिून वास्ितवक ऐतिहातिक कथेच्या मांडिीची गरज म्हिून र्ूिकाळाचा वािर करिे िरंिु िी िवभिाधारिििे िातहत्यकृिींना लागू होिाऱ्या र्ावर्ावनांवर आधाररि अििे. कथानकाची तवश्वािाहभिा वाढवण्यािाठी त्यांच्यामागे अिलेपया ऐतिहातिक र्ूिकाळाचा उपलेख करण्याकडे कादंबऱ्यांच्या लेखकांमध्ये िीव्र प्रवृत्ती अििे. इतिहािकारांचा आधीिािून कतपिि कथा तलतहण्यािािून दूर राहण्याकडे कल अििो.िि िध्या बदल होि आहेि. अतलकडच्या वषाांि इतिहािकार ऐतिहातिक कादंबरीकारांच्या िंक्तीि िामील झाले आहेि आति बहुिेकदा त्यांच्या कादंबरी लेखनामुळे मोठ्या िंख्येने िे प्रेक्षकांियांि िोहोचि आहेि. कादंबरीकार तहलरी मँटेल यांनी म्हटपयाप्रमािे, 'इतिहािाच्या ग्रंथांिेक्षा कतपिि कथा िामान्यिः अतधक मन वळविारी अििे'. munotes.in

Page 166

इतिहाि आति कतपिि
कथा यािील फरक
165 ऐतिहातिक कादंबरीची व्याख्या 'र्ूिकाळािील कतपिि िंच' अशी केली जािे. त्या व्याख्येची िमस्या अशी आहे की िी इिकी तवस्िृि आहे की या व्याख्येमध्ये काहीही बिू शकिे. अशी व्यािक व्याख्या अथभहीन होण्याचा धोका आहे.िरंिु ऐतिहातिक कादंबरी ही कपिनाशक्ती तकंवा वैयतक्तक स्मृिीिेक्षा काळाच्या अंिराच्या दृष्टीने िररर्ातषि केलेपया कथेिेक्षा काहीिरी अतधक अशीअििे. याचा उिेश अस्िल ऐतिहातिक वास्ितवकिा िुन्हा ियार करिे आहे हाअिू शकिो. ऐतिहातिक कादंबरीचे एक अतद्विीय मुख्य वैतशष्ट्य म्हिजे ििशीलाकडे लक्ष देिे. उदा.लोक कोििे किडे घािले होिे, िे काय खाि होिे आति किे राहि होिे. र्ौतिक िर्ोविालचा िररिर, अगदी रस्त्यावरील वाि, हवामान, वाहिुकीची िाधने आति प्रवािािाठी लागिारा वेळ, अिंख्य िांस्कृतिक वैतशष्ट्यांचा उपलेख, र्ाषिािील शब्दिंग्रह आति तवचार करण्याची िद्धि यांचा याि िमावेश अििो. ऐतिहातिक कादंबऱ्यांचे वाचक िितशलाच्या बाबिीि वारंवार वाचन करिाि. ऐतिहातिक िंशोधनाच्या िुलनेि ऐतिहातिक कादंबरी ही तवतवध उिीष्टे आति काये अिलेले दीघभ कतपिि कथा आहेि. लघुकथेच्या तकंवा कादंबरीचा एकूि हेिू मनोरंजन आति प्रेरिा देिे, मनोरंजक करिे आति र्ावना जागृि करिे हा आहे. ऐतिहातिक कादंबरीच्या लेखकाला कतपिि कथांच्या मागिीमुळे ऐतिहातिक वास्िवाबरोबर िडजोड करावी लागिे.कालमयाभदा िंकुतचि केपया जािाि, अतस्ित्वाि अिलेपया िुराव्यांवरून कृिी आति प्रतितियांचे तवस्िारीकरि केले जािे, गरज िडपयाि अतधक नाट्य जोडले जािे. ऐतिहातिक कादंबरी ित्यिा आति कतपिि कथा यांच्यािील िंिुलनावर अवलंबून अििे. कथेमध्ये ऐतिहातिक घटनेचे स्थान कधी कधी बदललेले अििे. हे कतपिि कथेला िाश्वभर्ूमी म्हिून काम करू शकिे.अशा प्रकारे स्वािंत्र्य नाट्यमय कृिीिाठी एक मनोरंजक चौकट प्रदान करिे. र्ूिकाळािील वास्िवाचे तचत्रि करिे, कथा वाचकांना अतधक आकषभक करण्यािाठी कापितनक घटकांची जोड देिेहाही त्यामागचा मुख्य उिेश अिू शकिो.विभमान जीवनाला ियाभयी दृष्टीकोन देऊन आजच्या जगावर र्ाष्य करिे हे आिखी एक उतिष्ट अिू शकिे. ऐतिहातिक कादंबरीचा इतिहािाशी िंबध नििो.ऐतिहातिक कादंबरीची िंकपिना लोकांना चुकीची मातहिी देण्याच्या वािरली जावू शकिे.ही प्रथा खेदाने अतधकातधक लोकतप्रय होिाना तदििे. दरम्यानच्या काळाि ऐतिहातिक कादंबरीचा प्रकार अनेक तदशांनी तवस्िारला.कापितनक चररत्र, ऐतिहातिक रहस्य, ऐतिहातिक प्रेमकथा, जहाज लुटेरे कथा ििेच िरुि प्रौढ आति मुलांच्या आवडीतनवडीशी एकरूि अिलेपया स्विंत्र शाखांचा िमावेश अिलेला हा िातहत्य प्रकार प्रतिद्ध आहे. िवभिामान्य जनिेने मोठ्या प्रमािावर कौिुक करूनही ऐतिहातिक कादंबरीला तििकेिे महत्वाचे स्थान नाही.िमीक्षकांच्या दृष्टीने या कादंबऱ्या शैली आति नाटकाच्या बाबिीि अस्िल वाङ्मयीन कायाभिेक्षा कमी चांगपया प्रकारे तलतहपया गेपया अिे मानले जािे. इतिहाि आति कतपिि कथांवरील इंटरनेट लेखांच्या िध्याच्या वास्िवावर नजर टाकपयाि अिे तदिून येिे की अशा लेखांची लोकतप्रयिा वाढि अिूनही अतलकडच्या वषाांि ऐतिहातिक कादंबरीची प्रतिष्ठा िुधारण्यािाठी फारिे काही झाले नाही. munotes.in

Page 167

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

166 आपली ÿगती तपासा: १. इितहास आिण किÐपत कथा यां¸यातील संबंधांची चचाª करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– २. ऐितहािसक कादंबरीवरील टीका अËयासा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– १४.४ काÐपिनक लेखन आिण इितहास इतिहाि जर योग्य प्रकारे हािाळला गेला अिेल िर चांगपया िंकपिनांिाठी मनोरंजक िामग्रीचा अमयाभद खतजना प्रदान करिो. इंúजीि शिकानुशिके अशा प्रदीघभ िातहत्य िरंिरेची उदाहरिे आहेि. डब्पयू. िॉमरिेट मॉम (१८७४-१९६५) हे आिाियांिचे इंग्रजी लघुकथा लेखकांिैकी व्याविातयकदृष्ट्या िवाभि यशस्वी लेखक म्हिून ओळखले जाऊ लागले. त्यांची ऐतिहातिक कथा १९२० च्या दशकाि आग्नेय आतशयािील तितटश विाहिींमधील तवस्िृि प्रवािावर आधाररि होिी. िररिामी विाहिवादाच्या उत्तराधाभि मलेतशयाि राहिाऱ्या आति काम करिाऱ्या इंग्रज स्थलांिररिांमध्ये या लघुकथा मांडण्याि आपया आहेि. त्यांच्या लघुकथा दोन खंडांि प्रतिद्ध झापया. तितटशांमधील उद्धटििा आति ढोंगीििा उघड करण्यािाठी लेखक उत्िुक होिा. िवभ िात्रे कापितनक आहेि अिा त्याने अिा दावा केला अिला िरी लघुकथांचे दोन्ही िंग्रह मलायािील तितटश लोकांनी अत्यंि नकारात्मकिेने स्वीकारले.त्यांनी मॉमवर आरोि केला की त्याने फायद्यािाठी आिपया िदाचा गैरवािर केला आहे. व्यािक दृतष्टकोनािून िातहपया िमॉमच्या लघुकथा विाहिवादी िमाजाच्या अंगर्ूि वैतशष्ट्यांबिल अत्यंि मातहिीिूिभ आहेि. हेला हाि (१९१८-२०११) या डच कादंबरीकार लेतखकेच्यालेखनाि विाहिवादाचा िंदर्भ महत्त्वाची र्ूतमका बजाविो.तिने िंिूिभ बालिि ित्कालीन नेदरलँड्च्या विाहिीि व्यिीि केले होिे. ओरोएग (१९४८) या तिच्या ितहपया कादंबरीि तिने १९४० च्या दशकाच्या उत्तराधाभिील इंडोनेतशयन िांिीचा वािर डच-इंडोनेतशयन िंघषाभि िरस्िरतवरोधी बाजूंवर येऊन ठेिलेपया दोन मुलांमधील एक डच दुिरा इंडोनेतशयन यांच्यािील मैत्रीच्या हृदयस्िशी munotes.in

Page 168

इतिहाि आति कतपिि
कथा यािील फरक
167 कथेचा आधार म्हिून केला आहे.इंडोनेतशयािील डच विाहिवादाचाच्या िाश्वभर्ूमीवर इंडोनेतशयामध्ये तवकतिि होि अिलेपया तवलक्षि िामातजक िंबंधांबिल ही कादंबरी अतद्विीय अंिदृभष्टी प्रदान करिे. ओरोएगनंिर तकत्येक दशकांनंिर हेला हािे तहने‘द टी लॉड्भि’ (२०१०) या कादंबरीद्वारे १८७० आति १८८० च्या दशकाि ितिम जावामध्ये चहाचा मळा चालतविारे बागायिदार रुडॉपफ केरखोवेन यांच्या आयुष्याचा लेखाजोखा मांडला आहे. जिन केलेली ित्रे आति इिर प्राथतमक दस्िऐवजीकरिावर आधाररि ही एक अस्िल ऐतिहातिक कादंबरी आहे. याि कोित्याही कापितनक िात्रांचा िमावेश नाही. इंडोनेतशयन अग्रगण्य ऐतिहातिक कादंबरीकार प्रमोदीया अनंिा टोअर (१९२५-२००६) हे िातहत्याच्या नोबेल िुरस्कारािाठी नामांतकि झालेले एकमेव इंडोनेतशयन आहेि. िूवभ इंडोनेतशयािील बुरू बेटावर िुरुंगवािाच्या काळाि तलतहलेले ‘बुरू टेरालॉजी’ हे त्यांचे िवाभि प्रतिद्ध व ऐतिहातिक कायभ होय. अथभ ऑफ मॅनकाइंड, चाइपड ऑफ ऑल नेशन्ि, स्टेप्ि अँड हाऊि ऑफ ग्लाि (१९८०- १९८८) या चार ऐतिहातिक कादंबऱ्यांची ही मातलका िदर केली. तवशेषि: िुरुवािीच्या कादंबऱ्यांमधून आिपयाला देशािील ग्रामीि र्ागािील गरीब लोक व त्यांच्यािील गुंिागुंिीच्या िामातजक िंबंधांची िीव्र जािीव करून तदली आहे. प्रमोद्याच्या तशष्यांिैकी एलका कुतनभयावान (जन्म: १९७५) यांनी आिपया कथाकृिीिही एका ऐतिहातिक िंदर्ाभचा वािर केला. त्याचे िवाभि प्रतिद्ध कायभ, इंग्रजीि ‘ब्युटी इज अ वुंड’ या नावाने र्ाषांिररि केले गेले आहे.यातशवाय इंडोनेतशयन इतिहािािील तवतवध प्रकारच्या तहंिक व्यक्तींचे, तवशेषि: िूर लष्करी मािूि, धमाांध मालिभवादी आति गुन्हेगारी ठग यांचे तचत्रित्यांनी केले.करिा येईल. तहलरी मँटेल (जन्म १९५२) ‘वुपफ हॉल’ या कादंबरीने प्रतिद्ध झापया. त्यािाठी तिला मॅन बुकर िुरस्कार तमळाला. आठव्या हेन्रीचा मंत्री थॉमि िॉमवेल याचे हे कापितनक चररत्र आहे.या कादंबरीि गैर-कापितनक ऐतिहातिक ग्रंथांमध्ये िरंिरेने तदलेपया गोष्टींिेक्षा वादग्रस्ि मुत्ििी व्यक्तीबिल अतधक िहानुर्ूिीिूिभ छाि तदिून येिे. तशवाय िोळाव्या शिकाच्या िूवाभधाभि इंग्लंडमधील जीवन किे होिे याचे स्िष्ट विभन वुपफ हॉल वाचकांना देिो. तितटश कादंबरीकारांमधील आिखी एक बहुििंिीचा काळ म्हिजे एकोतििाव्या शिकाचा िूवाभधभज्याि नंिरच्या चौर्थया जॉजभच्या अतधित्याखालील काळ आति तव्हलटोररयन युगाची िुरुवाि या दोन्हींचा िमावेश आहे. डेझी गुडतवन (जन्म: १९६१) या दूरतचत्रवािी व कला तनमाभत्याने केंतिजमधून िदवी घेिली होिी. तव्हलटोररया या िरुि रािीकडून प्रेरिा घेऊन त्यानेतव्हलटोररया (२०१६) कादंबरी तलतहली. आपली ÿगती तपासा: १. इितहासाचा वापर कłनलेखन करणाöया लेखकांची काही उदाहरणांसह चचाª करा. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––munotes.in

Page 169

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

168 –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– २. काÐपिनक लेखक इितहासाचे अचूक िचýण करतात का? –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– १४.५ इितहासकार आिण किÐपत कथा एक काळ अिा होिा की, व्याविातयक इतिहािकार आिपया कथांिाठी ऐतिहातिक िातहत्याचा वािर करिाऱ्या कादंबरीकारांकडे तिरस्काराने िुच्छिेने िाहि होिे.िि आिा काळ बदलला आहे आति आजकाल लोक इतिहाि आति कतपिि कथा यांची िांगड घालि आहेि. तलओनाडभ ब्लिे (जन्म: १९४६) हे नेदरलँड्िमधील तलडेन तवद्यािीठाि िरदेशी इतिहािाचे प्राध्यािक आहेि, जे आग्नेय आतशयािील तचनी लोकांच्या इतिहािाि िारंगि आहेि. ििराव्या आति अठराव्या शिकाि डच ईस्ट इंतडया कंिनीवर त्यांनी िुस्िक प्रकातशि केले. त्यांची एकमेव ऐतिहातिक कथाकृिी म्हिजे 'तबटर बॉन्ड्ि : अ कोलोतनयल तडव्होिभ ड्रामा ऑफ द िेवेन्िीन िेन्चुरी’ही कादंबरी होय.िुरस्कार तवजेिी इंग्रजी आवृत्ती २००२ मध्ये प्रकातशि झाली होिी िरंिु त्यािूवी १९९८ मध्ये डच-र्ाषेि िी तलतहली गेली होिी. ििराव्या शिकािील तस्त्रयांच्या कतनष्ठ कायदेशीर व िामातजक स्थानाचा तवचार करिा या कथेिील मुख्य िात्र कॉनेतलया व्हॅन तनजेनरोडेला चढ-उिाराचा िंघषभ िहन करावा लागिो. ही कादंबरी अतर्लेखीय िंशोधनावर आधाररि आहे.ििराव्या शिकािील डच ईस्ट इंतडया कंिनीच्या महानगरािील जीवन किे होिे याचे स्िष्ट तचत्रि याि करण्याि आले आहे. अॅतलिन वीअर (जन्म: १९५१) ह्याइथाि कादंबरीकार म्हिून म्हिून तवख्याि आहेि. त्यांनी कथांच्या अिंख्य कलाकृिी ििेच िाि ऐतिहातिक कादंबऱ्या प्रकातशि केपया आहेि. त्यांनी ऐतिहातिक चररत्रग्रंथाि तवशेषत्व प्राप्त केले.तवशेषि: तितटश इतिहािाला महत्त्व अिलेपया तस्त्रयांतवषयीच्या लेखनाि तवशेष प्रातवण्य प्राप्त केले. यातशवाय तिने तितटश राजघराण्यांवर आति आठव्या हेन्रीच्या िहा ित्नींवर लेखन केले. िौल डेतव्हड (जन्म १९६६) हे बतकंगहॅम तवद्यािीठाि लष्करी इतिहािाचे प्राध्यािक आति तितटश दूरतचत्रवािीवरील लष्करी व िाम्राज्यतवषयक तवषयांवरील कायभिमांचे लोकतप्रय प्रस्िुिकिे आहेि. त्यांनी लष्करी व्यतक्तमत्त्वे आति तवतशष्ट लष्करी घटना,तवशेषि: १८५७ मधील र्ारिीय उठाव आति १९४३ मध्ये तमत्रराष्रांनी इटलीवर केलेले आिमि यावर िुस्िके प्रकातशि केली आहेि.ऐतिहातिक कथालेखक म्हिून त्यांच्या कारतकदीची िुरुवाि २००७ मध्ये झुलू हाटभ या कादंबरीने झाली. दतक्षि आतिकेिील युद्धाला िुरुवाि झाली munotes.in

Page 170

इतिहाि आति कतपिि
कथा यािील फरक
169 होिी. तमश्र आयररश व आतिकन वंशाचा युवा िैतनक जॉजभ हाटभ यांच्यातवषयीच्या कादंबऱ्यांच्या मातलकेिील झुलू हाटभ हा ितहला खंड होय.हाटभ ऑफ एम्िायर (२०१०) या त्याच्या कादंबरीि नायक जॉजभ हाटभ दुिऱ्या अँग्लो-अफगाि युद्धाि (१८७८-१८८२) िहर्ागी झाला आहे. या दोन्ही कादंबऱ्यांचे कथानक लष्करी वस्िुतस्थिीच्या िंश्लेषिावर िर कधी रोमँतटक कपिनेवर आधाररि आहे. वाचकांच्या प्रतितिया िंतमश्र होत्या िरंिु टीकाकार लष्करी िितशलाचे प्रमाि आति अचूकिा िाहून प्रर्ातवि झाले आहेि. िायमन िेबाग माँटेतफओर (जन्म: १९६५) यांनी केंतिज तवद्यािीठािून इतिहािाि िीएच.डी. करून कॅथरीन द ग्रेट आति स्टॅतलन अशा वैतवध्यिूिभ व्यक्तींवर लेखन करून त्याने रतशयन इतिहािाि एक तवशेष प्रातवण्य तवकतिि केले. दरम्यानच्या काळाि तितटश दूरतचत्रवािीवरील ऐतिहातिक कायभिमांचे प्रशंिनीय तनवेदक म्हिून त्यांना लोकतप्रयिा तमळाली. िाशेंका (२००८) या कादंबरीि १९१७ मध्ये रतशयन राज्यिांिीच्या अगदी आधी आति त्यानंिरच्या काळाि एका िरुिीच्या र्तविव्यावर र्र देण्याि आला आहे. हे ऐतिहातिक ििशीलांिह र्ावना आति रहस्य यांनी र्रलेले आहे. कादंबरीला खूि चांगला प्रतििाद तमळाला. िांिीच्या काळाि आति स्टॅतलनच्या कठोर राजवटीि विलेपया नाट्यमय जीवनकथांच्या त्रयीचा हा ितहला खंड होिा.वन नाईट इन तवंटर (२०१३) आति रेड स्काय अॅट नून (२०१७) अशी या िुस्िकांची नवे आहेि. या तिन्ही कादंबऱ्या तमळून 'मॉस्को रायलॉजी' म्हिून ओळखपया जाऊ लागपया. िमीक्षकांनी ऐतिहातिक िितशलािील अचूकिेची प्रशंिा केली. इयान मॉतटभमर (जन्म: १९६७) हे तितटश मध्ययुगीन व प्रारंतर्क आधुतनक इतिहािाचे िज्ज्ञ आहेि. त्याने एडवडभ तििरा आति हेन्री चौथा यांची चररत्रे प्रकातशि केली आति ‘द टाइम रॅव्हलिभ गाईड टू तमतडयव्हल इंग्लंड’ (२००८) िह िामान्य श्रोत्यांियांि िोहोचला. अतलकडच्या वषाांि जेम्ि फॉरेस्टर या टोििनावाचा वािर करून त्याने ऐतिहातिक कादंबरी तलतहली आहे. आपली ÿगती तपासा: १. इितहासकारांचा किÐपत गोĶéकडे पाहÁयाचा सवªसाधारण ŀिĶकोन काय आहे? –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– २. कादंबरीकार बनलेÐया इितहासकारांची काही उदाहरणे तपासा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– munotes.in

Page 171

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

170 १४.६ इितहास आिण किÐपत कथा एकý करणे ऐतिहातिक कथा तलतहिे िोिी बाब नाही. ज्यामध्ये कथानक 'वाचकांच्या िमकालीन िंवेदना आति ऐतिहातिक अचूकिा यांच्याि' िंिुलन िाधावे लागिे. ऐतिहातिक कथा तलतहिारा एक शास्त्र म्हिून इतिहािाचे मानदंड आति कतपिि कथांच्या कलात्मक महत्त्वाकांक्षा यांच्याि योग्य िो िमिोल िाधण्याचा प्रयत्न िाित्याने करीि अििो. जमभन इतिहािकार तलओिोपड व्हॅन राँके (१७९५-१८८६) यांनी'मुळाि काय घडले आहे' याचा शोध घेिे हे इतिहािकाराचे कायभ आहे अिे जाहीर केपयानंिर इतिहाि लेखन शास्त्राने बरीच मजल मारली आहे. ऐतिहातिक वृत्तान्ि हा व्याख्येनुिार र्ूिकाळािील वास्िवाचे आकलन आहे. अनुर्व जन्य वस्िुतस्थिीचा आधार अिला िरी िो स्विःच एक आख्यातयका बनून राहिो. वास्िवाची कोििी धारिा कापितनक स्वरूिाि लागू िडिे याचे र्ान ऐतिहातिक कथा लेखकाने ठेविे आवश्यक आहे. त्यामुळे व्याविातयक इतिहािकारांनी जिे करिे अिेतक्षि आहे, ििेच लेखकाने ही ऐतिहातिक स्रोिांकडे गंर्ीर नजरेने िाहण्याची गरज आहे. कथेि ऐतिहातिक ििशील तकिी अिावा ? जेव्हा वाचकांना ऐतिहातिक िाश्वभर्ूमीची मातहिी नििे िेव्हा वाचकांना तनराशा वाटेल तकंवा कंटाळवािे होईल. ऐतिहातिक घटना आति व्यतक्तमत्त्वे आति कथेि तचतत्रि केलेपया काळाबिल वाचकांना तकििि मातहिी अिावी अशी अिेक्षा केली जाऊ शकिे, हा एक महत्त्वाचा मुिा आहे.लेखकाचे इतिहािाबिलचे तवस्िृि ज्ञान प्रदतशभि करिे महत्वाचे निून आकषभक र्ूिकाळाि वाचकाला बुडतविे हा लेखकाचा हेिू अििो. िरीही ऐतिहातिक िितशलािील अचूकिेला िवोच्च प्राधान्य देिे आवश्यक आहे. ऐतिहातिक व्यक्ती वाचकांना तकिी िररतचि आहेि आति कथानकाि त्यांचे कायभ काय आहे यावर बरेच काही अवलंबून आहे. एखाद्या ऐतिहातिक व्यक्तीबिलच्या िूवीच्या व्यािक ज्ञानामुळे त्या व्यक्तीचे तचत्रि करिाना लेखकाला उिलब्ध अिलेपया स्वािंत्र्याचे प्रमाि कमी होिे. इतिहािकाराने प्रत्येक वेळी मुलर्ूि तवचारांशी प्रामातिक रातहले िातहजे.हे केवळ ित्रे आति डायरीिारख्या जिन केलेपया कागदित्रांच्या काळजीिूवभक आति गंर्ीर अभ्यािाद्वारे िाध्य केले जावू शकिे. ऐतिहातिक कतपिि कथा एक तवतशष्ट ऐतिहातिक वास्िव व्यक्त करिे जे अिररहायभििे वास्ितवक तकंवा कतथि ऐतिहातिक वास्ितवकिेिािून तवचतलि होिे. कथेला कपिनेच्या स्वरूिाि बितवण्यािाठी लेखकाला ऐतिहातिक िर्थयांिह स्वािंत्र्य घेण्याि र्ाग िाडले गेले आहे.शौल डेतव्हड ऐतिहातिक कादंबरीकारांना अशा प्रकारच्या स्वािंत्र्याचा वािर करिाना प्रतिबंधात्मक अिण्याचे आवाहन करिो. या मिानुिारही कथा ऐतिहातिक ित्याच्या अगदी जवळ रातहली िातहजे. ऐतिहातिक कथांची र्रर्राट आकषभक कथांच्या आधारे होिे. मोठ्या प्रमािाि प्रेक्षकांिाठी अिलेपया दूरतचत्रवािी मातलका िध्या इतिहाि लोकतप्रय करण्यािाठी आति ऐतिहातिक कथांच्या शैलीला िातठंबा देण्यािाठी अत्यंि महत्त्विूिभ योगदान देि आहेि. ऐतिहातिक घटना आति व्यक्ती जेव्हा लेखकाच्या विभनािून प्राप्त होण्याऐवजी िडद्यावर प्रदतशभि होिाि, िेव्हा ऐतिहातिक वस्िुतस्थिीच्या अचूकिेचा मुिा ऐरिीवर येिो. याचे एक कुप्रतिद्ध उदाहरि म्हिजे व्हायतकंग्ज ही दूरतचत्रवािी मातलका munotes.in

Page 172

इतिहाि आति कतपिि
कथा यािील फरक
171 तिटनच्या तहस्री चॅनेलने प्रिाररि केली. टेतलतव्हजनिाठी इिर प्रतिद्ध रूिांिरांमध्ये बीबीिीची तमनी-तिरीज वुपफ हॉल २०१५ मध्ये, िेंच-कॅनेतडयन िंयुक्त उििम व्हिाभय्ि िह दोन िूिभ हंगाम (२०१५-१७) आति नेटतलललि प्रॉडलशन द िाउन, आिाियांि दोन िूिभ हंगामांिह (२०१६-१७) यांचा िमावेश आहे. या तवस्िृि कथानकाचे खरे िार हे दोन र्ाऊ, चौदावा लुई, र्ाऊ व राजा आति ऑलीयन्िचा तफतलि, एकुलिा एक र्ाऊ आति ििराव्या शिकािील िवाभि प्रतिद्ध उघडििे िमतलंगी िुरुष यांच्यािील नािेिंबंधाि दडलेले आहे. हे अत्यंि गुंिागुंिीचे नािे नाटकािाठी मोठ्या र्ावनेने तचतत्रि केले आहे. िरीही ऐतिहातिक वास्िवाि काही अनावश्यक बदल करण्याि आले. द िाउन या मातलकेचे ितहले दोन हंगाम एतलझाबेथ तद्विीय यांना १९४७ मध्ये तप्रन्ि तफतलि यांच्याशी लग्न झापयािािून िे १९६० च्या दशकाच्या मध्याियांि घटना दशभविाि. द िाउनमध्ये चतचभलचे िादरीकरि खूि यशस्वी झाले होिे. ऐतिहातिक कथांचा तनमाभिा तलतखि स्वरूिाि तकंवा िडद्यािाठी, ऐतिहातिक िितशलाि अचूकिेचा मुिा हािाळण्याच्या िंदर्ाभि वेगवेगळ्या दृतष्टकोनांिैकी एकाची तनवड करू शकिो.िवाभि िावध गोष्ट म्हिजे एखाद्या ऐतिहातिक घटनेचे तकंवा ऐतिहातिक व्यक्तीचे तनरीक्षि करिाऱ्या कापितनक व्यक्तीची ओळख करून देिे. यािुढची एक िायरी म्हिजे प्रत्यक्ष ऐतिहातिक व्यक्तीच्या अंिरंगाि िाऊल टाकिं आति त्याच्या तवचारांची व र्ावनांची मांडिी करिे. आपली ÿगती तपासा: १. इितहास आिण किÐपत कथा यांची सांगड कशा ÿकारे घातली आहे याची चचाª करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– १४.७ सारांश महाकाव्य आति नाट्यमय कतपिि कथा िांतगिलेली कथा खरोखरच घडली तकंवा नाही याची िवाभ न करिा त्याचे तचत्रि करिाि. वैज्ञातनक दृतष्टकोनावर आधाररि इतिहाि मात्र तवश्वाचे विभन आति अथभ लाविाना िूिभििे िकभ आति अनुर्वावर अवलंबून अििे.इतिहाि लेखनाि लेखकाचे स्वािंत्र्य मयाभतदि आहे. िंबंतधि गोष्टी खऱ्या अथाभने घडलेपया हव्याि.ही कादंबरी आति नाटकांची गरज नाही. िि कथा व नाटक लेखकाला कापितनक व्यक्ती आति कथानके तनमाभि करण्याची मुर्ा आहे.इतिहािाप्रमािे कतपिि कथा ही अमूिभ तकंवा िामान्य माििािील िामान्य माििाशी तकंवा माििाशी तनगतडि निून वैयतक्तक घटनांशी तनगतडि अििे. मोठ्या प्रमािाि प्रेक्षकांिाठी अिलेपया महागड्या दूरतचत्रवािी मातलका िध्या इतिहाि लोकतप्रय करण्यािाठी आति ऐतिहातिक कथांच्या शैलीला िातठंबा देण्यािाठी अत्यंि महत्त्विूिभ योगदान देि आहेि. munotes.in

Page 173

ऐतिहातिक
िंशोधनािील िाधने

172 १४.८ ÿij १. इतिहाि या िंकपिनेचे तवश्लेषि करा. २. कतपिि कथालेखनाच्या दृतष्टकोनाची चचाभ करा. ३. इतिहाि आति कतपिि कथा यांिील फरक ििािा. १४.९ संदभª úंथ १) लेलचिभ ऑन द तहस्टरी ऑफ तफलॉिॉफी, खंड३", जॉजभ तवपहेम िेडररक हेगेल, अनुवातदि इ. एि. हपदाने, २) डेतव्हड तमतकलि, अॅड. ए न्यू हँडबुक ऑफ तलटररी टम्िभ, २००७ ३) टोव्ि, जे. (२०१९). तहश्िोरीझ्म िॉमरंकेिटूतनत्शे केंतिज: केंतिज यूतनवतिभटी प्रेि ४) Lectures on the History of Philosophy, Volume 3", By Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Translated by E. S. Haldane and Frances H. Simson, M. A., University of Nebraska Press. ५) https://www.britannica.com/biography/Leopold-von-Ranke#ref291476, written by Rudolf Vierhaus, Professor and Director, Max Planck Institute for History, Göttingen, Germany. ६) https://mises.org/library/history-and-fiction, History and Fiction [Excerpted from chapter 12 of Theory and History.] by Ludwig Von Mises. Accessed on 5th September 2022. ७) History and Fiction: An Uneasy Marriage? J. Thomas Lindblad Leiden University, the Netherlands/UniversitasGadjahMada, Indonesia ८) https://www.researchgate.net/ publication/ 326094886_ History_and_ Fiction_An_Uneasy_Marriage /link/ 5b382b314585150d23e98b4c/download, Accessed on 5th September 2022  munotes.in

Page 174

173 १५ इितहास आिण पुरातनवÖतू शाľ (अँटी³वेåरयिनझम) यातील फरक घटक रचना १५.० उिĥĶे १५.१ ÿÖतावना १५.२ इितहास आिण पुरातनवÖतूशाľ (अँटी³वेåरयिनझम) फरक १५.३ इितहास आिण पुरातनवÖतूशाľ यां¸यातील संबंध १५.४ पुरातनवÖतूशाľाचा इितहास १५.५ इितहासकार आिण पुरातन वÖतू १५.६ सारांश १५.७ ÿij १५.८ संदभª úंथ १५.० उिĥĶे १) िवīाÃया«ना ऐितहािसक संशोधनातील ľोतांची ओळख कłन देणे. २) इितहास आिण पुरातनवÖतूशाľ (अँटी³वेåरयिनझम) फरक समजावून देणे. ३) पुरातनवÖतूशाľ व Âयाचे घटक याची मािहती देणे. ४) इितहास आिण पुरातन वÖतू शाľ (अँटी³वेåरयिनझम) बĥल योµय आकलन कłन देणे. १५.१ ÿÖतावना मागील एककात आपण इितहास आिण किÐपत कथा यांतील संबंध व फरक पािहलेला आहे. या घटकात आपण इितहास आिण पुरातनवÖतूशाľ(अँटी³वेåरयिनझम) यांतील फरकाचे िवĴेषण करÁयाचा ÿयÂन करणार आहोत. अँिट³वेåरयन िकंवा अँिट³वेरी (पुरातनवÖतूशाľ²) हा एक ÿाचीन वÖतू िकंवा भूतकाळातील गोĶéचा अËयासक असतो.िवशेष Ìहणजे ÿाचीन कलाकृती, पुरातßवीय व ऐितहािसक Öथळे िकंवा ऐितहािसक अिभलेखागार व हÖतिलिखते यांकडे िवशेष ल± देऊन इितहासाचा अËयास करणाöयांसाठी ही सं²ा वापरली जाते. अँिट³वेåरयिनझमचा डोलारा हा भूतकाळा¸या अनुभवजÆय पुराÓयांवर क¤िþत आहे. munotes.in

Page 175

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

174 १५.२ इितहास आिण पुरातनवÖतूशाľ (अँटी³वेåरयिनझम) फरक पुरातनवÖतूशाľ आिण इितहास यांचा नेहमीच जवळचा संबंध रािहला आहे कारण Âया दोÆही िवīाशाखा ÿामु´याने भूतकाळा¸या अËयासाशी िनगिडत आहेत. इितहासकार माý सवªसाधारणपणे 'अँिट³वेåरअन' हा शÊद दुिमªळ व महÂवाचा ऐितहािसक ठेव या अथाªने वापरत असतात. एखाīा पुÖतकाचे वणªन 'अँिट³वेåरयन' असे केले तर Âयाचा अथª असा होतो कì ते तपिशलाने भरलेले आहे.परंतु ते िवÖतृत तपशील पाहÁयात सवªसामाÆयांना फारसा रस नसतो.पुÕकळदा असे गृहीत धरले जाते कìहा िवषय अÖपĶ आिणअवघड आहे.िवशेष² वगळता इतर कोणालाही Âयात फारसा रस नसतो. पुरातनवÖतूशाľ² इितहास िवĴेषण समजून घेÁयाचा आिण ÖपĶ करÁयाचा ÿयÂन करतो.तो सवªसाधारण आिण िविशĶ वÖतूचाही िवचार करतो. तÃयाÂमक िनरी±णांची साधी नŌद करÁयाऐवजी हा भूतकाळाचा अथª उकलÁयाचा ÿयÂन इितहास करतो. 'अँटी³वेåरयन' या शÊदासोबत असलेÐया नकाराÂमक भावनेमुळे आज फार कमी लोक Öवत:ला ÿामु´याने यामÅये सहभागी आहेत यात आIJयª वाटÁयासारखे काही नाही. तथािप पुरातन वÖतूंची एक संÖथा ‘सोसायटी ऑफअँिट³वेåरज’या नावाने१७०७ मÅये Öथापन झाली ºयाची सÅयाची सदÖयसं´या २,३०० पे±ा जाÖत आहे. क¤िāज अँिट³वेåरयन सोसायटी, हॅिलफॅ³स अँिट³वेåरअन सोसायटी, āॅडफोडª िहÖटॉåरकल अँड अँिट³वेåरयन सोसायटी िकंवा िफलाडेिÐफयाची ÆयूिमÖमॅिटक अँड अँिट³वेåरयन सोसायटी अशा असं´य ÿादेिशक आिण Öथािनक संÖथाही आपÐया शीषªकात 'अँिट³वेåरयन' हा शÊद धारण करतात. लंडन¸या सोसायटी ऑफ अँिट³वेरीज¸या सदÖयÂवात पुरातßव², कला इितहासकार, ÖथापÂय इितहासकार, ÿाचीन इितहासापासून ते िवसाÓया शतकापय«त¸या कोणÂयाही कालखंडात पारंगत असलेले इितहासकार, अिभलेखशाľ² आिण वारसा व संवधªनात गुंतलेले Óयावसाियक यांचा समावेश होतो. Âयापैकì बहòतेक जन भूतकाळातील भौितक अवशेषां¸या पुरातÂवशाľ, कलाकृती, हÖतिलिखते आिण पुÖतके यासार´याकाही पैलूंशी संबंिधत आहेत.पुरातßव² अथवा पुरातÂव शाľ² यांचा िमळून हा सोसायटी ऑफ अँिट³वेरीजमधील आतापय«तचा सवाªत मोठा एकच गट आहे. अशा रीतीने आजचे अँिट³वेåरयन (पुरातनवÖतूशाľ²) अजूनही भूतकाळाकडे पाहÁया¸या वÖतूिभमुख ŀिĶकोनाशी आिण Âया¸या सािहÂया¸या उÂखननाशी व जतनाशी िनगिडत आहेत.इितहास िलिहÁयाचा उĥेश वतªमानकाळासाठी कृतीला मागªदशªक उपलÊध कłन देणे हा होता. अँिट³वेåरयनला केवळ भूतकाळातील अनुभवजÆय तपशीला¸या पुनÿाªĮीशी संबंिधत होते. अंदाजाने िलिहणे, पुराÓयाचे िवकृतीकरण करणे आिण अितशयोĉì टाळणे या िवशेष गुणांचा पुरातनवÖतूशाľ² यांना अिभमान होता. एखादा राजकìय िकंवा नैितक मुĥा िसĦ करÁयासाठी इितहासकार वादúÖत हेतूंसाठी िलहó शकतात परंतु पुरातन वÖतू शाľ²ांनी वÖतुिÖथती जशी¸या तशी मांडली. इितहासकार भूतकाळातील घटनांना काही पूवªकिÐपत ÿचार मोिहमेत भाग पाडÁयाचा ÿयÂन कł शकतात परंतु पुरातनवÖतूशाľ² अËयासपूणª व तटÖथ होते.सर åरचडª कोÐट होरे या एका पुरातनवÖतूशाľ²ाने असे Ìहटले आहे कì, 'आÌही वÖतुिÖथतीतून बोलतो, िसĦांतातून नाही'. काटेकोर अनुभवजÆय िनरी±ण आिण तौलिनक िवĴेषणावर भर देताना भूतकाळातील पुरातनवÖतूशाľ²ानी वै²ािनक ÿयोगांची munotes.in

Page 176

इितहास आिण पुरातनवÖतू शाľ
(अँटी³वेåरयिनझम) यातील फरक
175 बरीचशी भाषा उपयोगात आणली.Âयांनी Öवत:¸या ®मांची तुलना ÿयोगशाळेतील शाľ²ाशी केली. Âयांना असा दावा करताना अिभमान वाटत होता. पुरातनवÖतूशाľ (अँटी³वेåरयिनझम) हे एक शाľ आहे, जे काटेकोर िनरी±ण आिण तपिशलाकडे ल± देÁयावर आधाåरत होते.ऑ³सफडª िवīापीठात ‘घटनाÂमक इितहास िवभाग’Öथापना करणाöया िवÐयम ÖटÊससार´या इितहासकारांनी आपÐया संशोधनात 'अँिट³वेåरयन' पĦती व ąोतांचा वापर केला.Âयाचÿमाणे, इितहासकारांनी सखोल आिण तपशीलवार अिभलेखीय संशोधनाĬारे वÖतुिनķता ÿÖथािपत करÁयाचा ÿयÂन केला पािहजे या िलओपोÐड फॉन रांके यां¸या मागणीचा ÖपĶ सूर पुरातन ÿाणीशाľ² åरचडª गॉफ यांनी Öवीकारला होता. आधुिनको°र युगात इितहासतº²ांना िनिIJततेसह भूतकाळ पुÆहा जाणून घेÁया¸या ±मतेवर कमी िवĵास आहे. परंतु तरीही इितहासावर अँटी³वेåरयन िवचारसरणीचा आिण कायªपĦतीचा ÿभाव शोधणे श³य आहे. उदा.सामािजक िव²ाना¸या पाĵªभूमी¸या इितहासकार पĦतशीरपणे पुरावे गोळा करतात.ते तुलनाÂमक िवĴेषणाचा वापर करतात.Âयांचा असा िवĵास असतो कì Âयांची मािहती भूतकाळातील वÖतुिनķ वाÖतव ÿितिबंिबत करते. पूवê¸या काळात टीकाकार पुरातनवÖतूशाľ² यांचा अनादर करत होते कारण Âयांना गंजलेली अंगठी, कपड्यांचे तुकडे, वैīकìय पाककृती िकंवा लहान मुलांची खेळणी हे कंटाळवाणे अवशेष वाटत होते. तथािप पुरातनवÖतूशाľ²ांचा असा िवĵास होता कì याबाबी भूतकाळातील 'िशĶाचार आिण चालीरीतé'वर ÿकाश टाकतात. 'सामाÆय' माणसां¸या चालीरीती, सवयी आिण पेहरावातील ही सुŁवातीची दुलªि±त असलेली बाब आज सामािजक इितहासा¸या पायाभरणी पैकì एक Ìहणून ओळखू शकतो. कौटुंिबक इितहासा¸या ±ेýातही पुरातनशाľाचा वारसा िटकून आहे. वंशावळीचा अËयास हा नेहमीच पुरातनशाľ संशोधनाचा एक महßवाचा घटक होता. वादúÖत वारसा¸या बाबतीत मालम°ेचे कायदेशीर ह³क ÿÖथािपत करÁया¸या वेळेस पुरातनशाľ महßवपूणª होते. कौटुंिबक इितहासकारांनी आज पूवê¸या पुरातनशाľ²ाबĥल लोकां¸या संशोधनाबĥल कृत²ता Óयĉ केली आहे आिण Âयांची बरीचशी कायªपĦती आिण Âयांचे ąोत उपयोगात आणले आहेत. Âयाचÿमाणे Öथािनक इितहासा¸या अËयासाशी पुरातनशाľाचे नेहमीच मजबूत संबंध रािहले आहेत. जॉन लेलँड िकंवा िवÐयम कॅमडेन यां¸यासारखे ÖथलाकृÂयशाľ²ांना ल±ात आलं होतं कì, एकेकाळी Âया िठकाणी राहणाöया लोकां¸या इितहासाबĥल हे िवÖतृत भूÿदेशावरील पुरातन बाबी महßवाचे संकेत देऊ शकतं. रोमन रÖÂयांचा शोध घेÁयाचा, दगडी वतुªळांचे वणªन करÁयाचा िकंवा लोह युग काळातील िकÐले ओळखÁयाचा पिहला ÿयÂन पुरातनशाľ²ानी केला होता. िशवाय ऐितहािसक बदलांचा Óयĉì आिण समुदायांवर होणारा पåरणाम ÖपĶ करÁयासाठी Öथािनक अËयासाचे महßव पुरातनशाľ²ानी नेहमीच समजून घेतले आहे. munotes.in

Page 177

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

176 आपली ÿगती तपासा: १. इितहास आिण पुरातनवÖतूशाľ यांतील फरक तपासा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– २. इितहासातील पुरातनवाÖतूशाľा¸या योगदानाचे परी±ण करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– १५.३ इितहास आिण पुरातनवÖतूशाľ यां¸यातील संबंध अठराÓया शतकात पुरातन अवशेष व Âयांचे संúाहक यांचा उपहास केला जात असे. अनōÐड मोिमिµलयाना यां¸यासार´या िवĬानांचे असे मत होते कì पुरातनवÖतूशाľ हे जुÆया वÖतू केवळ जुÆया आहेत Ìहणून साठवून ठेवणाöया िविचý लोकांचा छंद आहे. परंतु पुरातनवÖतूशाľाने भौितक अवशेषांसह ÿाथिमक ąोत सामúीचा अËयास कłन "आधुिनक" इितहासाचा पाया रचला. सतराÓया शतकातील धािमªक व राजकìय इितहास हा पारंपåरक इितहासकारां¸या कायाªभोवती आधारलेला होता. वादिववादाÂमक प±पातीपणामुळे पारंपाåरक इितहासकारांचे िलखाण एकांगी असÐयाने पुरातनवÖतूशाľ²ानी भूतकाळातील दुÍयम अहवालांकडे दुलª± केले आिण Âयाऐवजी थेट ÿाथिमक, सहसा असÂय, ąोतांचे परी±ण केले. असे करÁयाĬारे Âयांनी ऐितहािसक अËयासाचा सवाªत िवĵासाहª पुरावा Ìहणून अिभलेखीय कागदपýे आिण पुरातßवीय कलाकृतीची Öथापना केली आिण भिवÕयातील इितहासकारांना अशा पुराÓयांचा अथª लावÁयापूवê Âयाचा शोध घेÁयाचे आिण Âयाचे वणªन करÁयाचे काम सोपिवÁयात आले. १९५० सालापासून िवĬानांनी पुरातन अवशेषा¸या अËयासाने ऐितहािसक चौकशीला कशी िशÖत लावली याचे परी±ण केले आहे. एकिवसाÓया शतकात पुरातनवÖतूशाľ पुÆहा नÓयाने अËयासले जात आहे.पुरातनवाÖतूशाľाचे समथªकही वाढतआहेत. Âयांचे Ìहणणे आहे कì जुÆया वÖतूंमÅये भूतकाळाबĥलची वÖतुिÖथती उघड करÁयाची शĉì असते. पुरातनवÖतूशाľ हे एक असे शाľ आहे ºयाने िवĬानांना िजवंत ऐितहािसक कलाकृतéची काळजीपूवªक वबारकाईने छाननी कłन भूतकाळ आिण वतªमानकाळ तसेच वैयिĉक आिण राजकìय यां¸यातील सीमा ओलांडणाöया िसĦांतांची मांडणी करÁयाची संधी िमळाली होती. munotes.in

Page 178

इितहास आिण पुरातनवÖतू शाľ
(अँटी³वेåरयिनझम) यातील फरक
177 पुरातनवाÖतूशाľा¸या समथªकांचे Ìहणणे आहे कì पुरातनवाÖतूशाľामÅये ÿाथिमक ąोतांना आिण Âयांनी जतन केलेÐया वÖतुिÖथतीला ÿाधाÆय आहे. ÿाथिमक ľोतांमÅये सापडलेÐया तÃयांना सामािजक-सांÖकृितक घटनां¸या ÖपĶीकरणात łपांतåरत करतात. ते ºया िविशĶ िठकाणी घडले Âया िविशĶ िठकाणी िविशĶ ऐितहािसक संदभª आिण कालातीत ऐितहािसक पåरणामांचा अËयास करतात. आपली ÿगती तपासा: १. इितहास आिण अँटी³वेåरयिनझम (पुरातनवÖतूशाľ) यां¸यातील संबंधांची चचाª करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– १५.४ पुरातनवाÖतूशाľाचा इितहास ÿाचीन रोममÅये पारंपाåरकते¸या ÿखर जािणवेमुळे भूतकाळातील Öमारकांचा अËयास व नŌद करÁयात रस होता.ऑगÖटन काळातील इितहासकार िलÓही लॅिटन Öमारकाचा उÐलेख पुरातनवाÖतूशाľा¸या अथाªने करतो. चालीरीती, धािमªक िवधी आिण राजकìय संÖथांचा उगम अशा िवषयांचा समावेश पुरातनवÖतूशाľ िवषयांवरील पुÖतकांमÅये करÁयात आला होता. िलÓही आिण टॅिसटस सारखे रोमन इितहास हे दोÆही घटनांचे Óयापक कथन आिण Óया´या देतात. लॅिटन लेखकांमÅये वॅरो, िÈलनी द एÐडर, ऑलस गेिलयस आिण मॅøोिबयस यांचा पुरातनवाÖतूशाľात समावेश होतो. रोमन सăाट ³लॉिडयस याने पुरातनवाÖतूशाľावरील úंथ ÿकािशत केले. Âयांपैकì एकही úंथ आजअिÖतÂवात नाही. िससेरो¸या काही úंथांतÿबळ पुरातनवÖतूशाľ िहतसंबंध दशªिवतात. रोमन काळातील úीक लेखकांनीही आपÐया रोमन ÿijांत Èलूटाकª सारखी पुरातनवÖतूशाľ सामúी हाताळली. लॅिटन पुरातनवाÖतूशाľाचे उĥीĶ Ìहणजे मोठ्या सं´येने संभाÓय ÖपĶीकरणे गोळा करणे. ÿाचीन इितहासकारांĬारे बहòतेक वेळा पुरातनवÖतूशाľाचा ąोत Ìहणून वापर केला गेला. ÿाचीन रोम¸या सािहÂयात पुरातनवÖतूशाľ िलखाणाला महßव असलेतरी काही अËयासकांना पुरातनवाÖतूशाľाचा उदय केवळ मÅययुगातच होत असÐयाचे वाटते. मÅययुगीन पुराणवÖतूवाīांनी काही वेळा िशलालेखांचे िकंवा Öमारकां¸या नŌदéचे संúह केलेपण भूतकाळातील सवª अवशेषांचे पĦतशीर संúह Ìहणून रोमनांमधील पुरातनवÖतूशाľ²ांनी केलेले काम िवसरले गेले. पुरातनवÖतूशाľाचा Óयापक ÿसार सामाÆयपणे युरोपमधील पुनजाªगृती चाÐवालीशी (रेनेसाÆसशी) िनगिडत आहे. मानवतावादी िवĬानांनी Âया काळात हाती घेतलेÐया शाľीय úंथांचे गंभीर मूÐयमापन व ÿij िवचारÁयाशी िनगिडत आहे.नाणी, िशलालेख आिण इतर पुरातßवीय अवशेष, तसेच मÅययुगीन munotes.in

Page 179

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

178 कालखंडातील दÖतऐवज यां¸या अËयासाने देऊ शकणाöया भूतकाळािवषयी¸या पूरक ŀिĶकोनांची जाणीव कłन देÁयात आली. आधुिनक युरोप¸या सुŁवाती¸या काळात रॉबटª µलोÓहर, िवÐयम कॅमडेन, िवÐयम डµडेल आिण इिलयास अशमोल यां¸यासह अनेक नामवंत पुराणवÖतूशाľ²ांनी ÓयावसाियकåरÂया पुरातनवाÖतूशाľाचा अËयास केला होता.वंशावळीचा अËयास करणाöया संशोधकांनी चचª¸या Öमारकांसह अनेक पुरातन ľोतां¸या संशोधनाचे मूÐय ओळखले.एकोिणसाÓया शतका¸या अखेरीस, पुरातßवशाľ, कलेचा इितहास, नाणेशाľ, भाषाशाľ, वाđयीन अËयास अशा अनेक िवशेष शै±िणक शाखांमÅये पुरातनवाÖतूशाľाचे łपांतर झाले. अिलकड¸या वषा«त आंतरिवīाशाखीयतेला अिधकािधक ÿोÂसाहन िदले जाते. ÿाचीन गोĶéमÅये रस असलेÐया Óयĉìचे वणªन करÁयासाठी १६ Óया ते १८ Óया शतका¸या मÅयापय«त "अँिट³वेरी" ही इंúजीतील नेहमीची सं²ा होती. इंµलंडमÅये अशा वÖतूंचे वाढते कौतुक गॉिथक पुनŁºजीवनाशी आिण रोमँिटक पुरातनवाÖतूशाľाशी िनगिडत होते.होरेस वॉलपोल हा इंúज माणूस पुरातन वÖतूंनी आपले घर सुसºज करणारा पिहला संúाहक होता. Âया¸यानंतर फाँटिहल अॅबी, िवÐयम बेकफोडª आिण³लनी Ìयुिझयमचे संÖथापक अले³झांडर डू सॉमराडª यां¸यासार´या संúाहकांनी अशाच ÿकारे कायª केले. आपली ÿगती तपासा: १. अँिट³वेåरयिनझम¸या (पुरातनवÖतूशाľ) इितहासाची चचाª करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– १५.५ इितहासकार आिण पुरातन वÖतू १६ Óया ते १९ Óया शतकापय«त पुरातन वÖतू आिण इितहासकार यांचे िहतसंबंधात ÖपĶ फरक असÐयाचे मानले जात होते. दÖतऐवज, कलाकृती िकंवा Öमारके भूतकाळातील अवशेषांशी संबंिधत होते तर इितहास भूतकाळा¸या कथनाशी आिण वतªमानकाळातील Âया¸या राजकìय िकंवा नैितक धड्यांशी संबंिधत होता. ĀािÆसस बेकनने १६०५ मÅये ÿाचीन वÖतूंवर आधाåरत भूतकाळातील वाचनाचे वणªन अÿाÈय इितहास असे केले. १९ Óया शतका¸या उ°राधाªत िलओपोÐड फॉन रांक यांनी पुरÖकृत केलेÐया अनुभवजÆय ąोत-आधाåरत इितहासा¸या िवचारÿणालीला Óयापक माÆयता िमळू लागली आिण आजचे इितहासकार ÿाचीन Óयĉéनी पुढाकार घेतलेÐया तंýां¸या संपूणª ®ेणीचा वापर करतात. १८ Óया शतकातील अनेक युरोिपयन भाषांमÅये अँटी³वेåरयन (िकंवा पुरातनवÖतूसंúाहक) हा शÊद आधुिनक काळात दुिमªळ आिण ÿाचीन पुÖतकांचा Óयापार करणाöया िकंवा गोळा करणा-या Óयĉìस सूिचत करÁयासाठी बदलला आहे. पुरातनवÖतूसंúाहक हा ÿामु´याने munotes.in

Page 180

इितहास आिण पुरातनवÖतू शाľ
(अँटी³वेåरयिनझम) यातील फरक
179 ÿाचीन पुÖतके, दÖतऐवज, कलाकुसरी¸या वÖतू िकंवा Öमारकांचा िवīाथê असतो. अनेक पुरातनवÖतूसंúाहकानी आपÐया अËयासाची मािहती देÁयासाठी मोठ्या ÿमाणावर वैयिĉक संúह ही तयार केले आहेत. Óयावसाियक इितहासकार अजूनही सहसा "अँटी³वेåरयन" हा शÊद ±ुÐलक या अथाªने वापरतात. ऐितहािसक अËयासांचा उÐलेख करÁयासाठी काही िबनमहßवा¸या िकंवा ±ुÐलक बाबी असतात Âयापैकì एक पुरातन वÖतूआहेत असे Âयांना वाटते. अठराÓया शतकात ºयां¸याकडे फावला वेळ व पैसा होता आिण आपÐया शहरांबĥल आिण देशाबĥल अिधक जाणून घेÁयाची इ¸छा होती Âयां¸यासाठी Öथािनक इितहास लेखन हा आवडता छंद होता. रोझमेरी Öवीटने Öथािनक इितहासकारां¸या काही ÿेरणा आिण आज इितहासकारांसाठी Âयां¸या कायाªची उपयुĉता यांचे परी±ण केले. सामुदाियक, शहरी आिण Öथािनक पातळीवर, १८ Óया शतकात हजारो Óयĉì ऐितहािसक संúह संकिलत करत होते. यापैकì बöयाच जणांनी ते छापून आणले परंतु Âयाहóनही अिधक अÿकािशत रािहले. एकतर ÿकाशनाचा खचª खूप जाÖत होता आिण संभाÓय बाजारपेठ खूपच कमी होती Ìहणून िकंवा लेखक आपले संशोधन ÿकाशनीय Öवłपात आणÁयास अ±म होता.असे बरेच लोक होते ºयांनी Öथािनक इितहासासाठी सािहÂय गोळा केले होते परंतु ते ÿसाåरत कł शकले नाहीत. पåरणामी िāिटश लायāरी आिण Öथािनक रेकॉडª अिधकारी Öथािनक इितहासासाठी अÿकािशत संúह िकंवा नोट्सने भरलेले आहेत.१८ Óया शतकातील बहòतेक Öथािनक इितहासकारांनीही Öवत:ला पुरातनवÖतूशाľ² मानले. Ìहणूनच Âयांनी भूतकाळातील भौितक आिण मजकूर अवशेष या दोÆहéचा अËयास केला. पुरातनवÖतूशाľाचे घटक नाणी नाणीशाľाचा अËयास अनेक बाबéवर ÿकाश टाकतो.नाणी हा एक महßवाचा ÿाथिमक ऐितहािसक ľोत आहे. वÖतूंची अदलाबदल करÁया¸या पĦती नंतर देवाणघेवाणीमÅये यांनी महßवाची भूिमका बजावली. चांदी, सोने, तांबे Âयातून पासून नाणी बनवली जात असत. नाणी पĦतीमुळे व Óयापारी वगाªला Óयापार करÁयास सोपे गेले. Âयामधूनच अनेक नाणी पाडली गेली.यां¸या अËयासामधून राजकìय, भौगोिलक व धािमªक पåरिÖथती जाणून घेता येते. ÿाचीन भारतीय राजे, इंडो úीक, शक, कुशाण इÂयादी राजांनी अनेक नाणी पाडÐयामुळे आपÐयाला Âयां¸यािवषयी मािहती िमळाली. Öमारके या ÿकार¸या ऐितहािसक साधनांमÅये ÿाथªना Öथळे, Öतूप, िवहार, राजवाडे, िकÐले इÂयादéचा समावेश होतो. या िशवाय उÂखननात सापडलेले पुरातßवीय अवशेष यांचाही समावेश करता येतो. िलिखत साधनां¸या अभावी इितहासलेखन अश³य बनÐयास पुरातÂवीय साधने महßवाची भूिमका बजावतात. िसंधू संÖकृतीमÅये िलिखत साधने िमळाली असून देखील Âयावरील िलपीचा उलगडा न झाÐयामुळे Âया संÖकृती िवषयीची मािहती munotes.in

Page 181

ऐितहािसक
संशोधनातील साधने

180 उपलÊधिशÐपे, Öमारके, भांडी, खेळांचीसाधने, व इतर अवशेष यां¸या आधारे आपण घेत आलेलो आहोत. ÿाचीन राजघराÁयां¸या अËयासातही पुरातÂवीय अवशेष महßवाची भूिमका बजावतात. अनेक उÂखननामधून ÿाचीन शहरांची मािहती िमळाली आहे. अिजंठा व वेłळ येथील िभ°ीिचýे गौतमबुĦां¸या जीवनावर आधाåरत आहेत. दि±ण भारतातील िविवध िशÐपे व मंिदरे यामधून पÐलव, चोळ, चालु³य यांचे िवषयी धागेदोरे हाती लागतात. ÿÖतुत ÖथापÂयांवर तÂकालीन राजांची व देणगीदारांची नावे कोरलेली आहेत Âयावłन तÂकालीन राजघराÁयांची मािहती िमळते. उÂखननात सापडलेÐया भांड्यांवर तÂकालीन कलाकुसरीचा ÿभाव िदसून येतो. Âयावłन ती भांडी कोणÂया कालखंडात व कोणÂया राजवटीत तयार झाली असावी तयाचा अंदाज बांधता येतो. ÿाचीन, मÅययुगीन व अवाªचीन कालखंडात अनेक ÿकार¸या ÖथापÂय कला मूितª कला यांचा िवकास झाला. Âयां¸यावर कोणÂया संÖकृतीचा िकती ÿभाव होता हे देखील तुलनाÂमक अËयास आिण िदसून येते. िशलालेख ÿाचीन भारतीय इितहासाचे एक महßवाचे साधन Ìहणून िशलालेखांचा िवचार केला जातो.असे आलेख िशलाखंड, Öतंभ, गुहां¸या िभंती यावर कोरलेले िदसून येतात. हे करÁयासाठी िशला, लोखंड, तांबे इÂयादéचा उपयोग होतो. िशलालेख संÖकृत, ÿाकृत, पाली, तिमळ, कÆनड इÂयादी भाषांमÅये आढळून येतात. िशला लेख िलिहÁयासाठी āाĺी व खरोĶी या िलपीचा उपयोग केला गेला आहे. िशलालेखांमÅये फेरफार करणे श³य नसÐयामुळे समकालीन ऐितहािसक पुरावा Ìहणून Âयांचे महßव अनÆयसाधारण आहे. जेÌस िÿÆसेप याने āाĺी िलपीचे वाचन केÐयापासून िशलालेखांवर िलिहलेÐया मजकुराचे वाचन श³य झाले आहे. अशोका¸या आलेखात Âया¸या धािमªक व ÿशासकìय सूचना आढळतात. अनेक िशलालेखांमÅये राजेरजवाड्यांनी िहंदू,बौĦव जैन यांना िदलेÐया दानाचा उÐलेख आहे. आपण केलेÐया दानाचे Öमरण रहावे यासाठी हे आलेख ताăपटांवर करÁयात येत. अशा ÿकार¸या महßवा¸या शीलालेखांमुळे इितहासाचे आकलन होÁयास फार मदत होते. यािशवाय राºयािभषेक, िववाह व अÆय महßवा¸या घटना Ļा देखील िशलालेखांवर कोरÐया जात.िशलाहार, चालु³य व राÕůकूट या राºयांनी असे आलेख कłन ठेवलेले आहेत. आपली ÿगती तपासा: १. इितहासकार आिण अँटी³वेåरयन यां¸यातील परÖपरसंबंधांची चचाª करा. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– munotes.in

Page 182

इितहास आिण पुरातनवÖतू शाľ
(अँटी³वेåरयिनझम) यातील फरक
181 १५.६ सारांश पुरातनवÖतूशाľ आिण इितहास यांचा नेहमीच जवळचा संबंध रािहला आहे. एखादा राजकìय िकंवा नैितक मुĥा िसĦ करÁयासाठी इितहासकार वादúÖत हेतूंसाठी िलहó शकतात, परंतु पुरातन वÖतू शाľ²ांनी वÖतुिÖथती जशी¸या तशी मांडली. इितहासकार भूतकाळातील घटनांना काही पूवªकिÐपत ÿचार मोिहमेत भाग पाडÁयाचा ÿयÂन कł शकतात परंतु पुरातनवÖतूशाľ² अËयासपूणª व तटÖथ होते.Âयाचÿमाणे Öथािनक इितहासा¸या अËयासाशी पुरातनशाľाचे नेहमीच मजबूत संबंध रािहले आहेत. ऐितहािसक बदलांचा Óयĉì आिण समुदायांवर होणारा पåरणाम ÖपĶ करÁयासाठी Öथािनक अËयासाचे महßव पुरातनशाľ²ानी नेहमीच समजून घेतले आहे. पुरातनवÖतूशाľाने भौितक अवशेषांसह ÿाथिमक ąोत सामúीचा अËयास कłन आधुिनक इितहासाचा पाया रचला.आधुिनक युरोप¸या सुŁवाती¸या काळात रॉबटª µलोÓहर, िवÐयम कॅमडेन, िवÐयम डµडेल आिण इिलयास अशमोल यां¸यासह अनेक नामवंत पुराणवÖतूंनी ÓयावसाियकåरÂया पुरातनवाÖतूशाľाचा अËयास केला होता. पुरातनवÖतूशाľ हे एक असे शाľ आहे ºयाने िवĬानांना िजवंत ऐितहािसक कलाकृतéची काळजीपूवªक वबारकाईने छाननी कłन भूतकाळ आिण वतªमानकाळ तसेच वैयिĉक आिण राजकìय यां¸यातील सीमा ओलांडणाöया िसĦांतांची मांडणी करÁयाची संधी िमळाली होती. १५.७ ÿij १. अँिट³वेåरयिनझम (पुरातनवÖतुशाľ)या संकÐपनेचे िवĴेषण करा. २. इितहास आिण अँटी³वेåरयिनझम (पुरातनवÖतुशाľ) यां¸यातील फरकाची चचाª करा. ३. इितहास आिण अँटी³वेåरयिनझम (पुरातनवÖतुशाľ) यां¸यातील संबंधांचे परी±ण करा. १५.८ संदभª úंथ १) āायन िलटर, मायकेल रोसेन (संपादन), द ऑ³सफडª हँडबुक ऑफ कॉिÆटनेÆटल िफलॉसॉफì, ऑ³सफडª युिनÓहिसªटी ÿेस, २००७. २) टोÓस, जे. (२०१९). िहÔतोरी»म Āॉम रंके तटू िनÂशे क¤िāज: क¤िāज यूिनविसªटी ÿेस ३) Reynolds, Andrew (1999). "What is historicism?". International Studies in the Philosophy of Science. 13 ISSN 0269-8595 ४) https://www.britannica.com/biography/Leopold-von-Ranke#ref291476, written by Rudolf Vierhaus, Professor and Director, Max Planck Institute for History, Göttingen, Germany. ५) David Mikics, ed. A New Handbook of Literary Terms, 2007. ६) https://educalingo.com/en/dicen/antiquarianismhttps:// en.wikipedia.org/wiki/Antiquarian ७) https://www.britannica.com/topic/art-market/The-rise-of-the-antique#ref1052155  munotes.in