MA-History-SEM-4-P-7-Social-Issues-in-Contemporary-India-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
भारतातील महिलाांची हथिती
घटक रचना
१.० उ द्द ि ष्ट े
१.१ प्र स् त ाव न ा
१.२ भ ा र त ी य स म ा ज ा त ी ल द्द ि य ा ां च ी द्द स् थ त ी
१.३ भ ा र त ा त ी ल क त त ु त् व व ा न म द्द ह ल ा
१.४ भ ा र त ी य म द्द ह ल ा ां स ा म ो र ी ल आ व् ह ा न े
१.५ उप ाय य ोजन ा
१.६ स ा र ा ां श
१.७ प्रश्न
१.८ स ां द भ ु
१.० उहिष्टे  समकालीन भारत ातील सामाद्द ज क स म स् य ा ां च ा द्द व द्य ा र्थ य ा ां न ा प र र च य क रू न द ेण े.
 भ ा र त ी य ि ी स म स् य ा ांव र प्र क ा श ट ा क .
 भारतात ील स त ील द्द ि य ा ांच ी द्द स् थ त ी स म ज ू न घ ेण े.
१.१ प्रथतावना ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ांब े ड क र ा ां च् य ा म त े , “ क ो ण त् य ा ह ी स म ा ज ा च् य ा प्र ग त ी च े म ो ज म ा प त् य ा
स म ा ज ा त ी ल द्द ि य ा ां च् य ा प्र ग त ी च् य ा आ ध ा र े क े ल े ज ा त े . ” म् ह ण ज ेच क ो ण त् य ा ह ी र ा ष्ट् र ा त ी ल
द्द ि य ा ां च ी द्द स् थ त ी त् य ा र ा ष्ट् र ा त ी ल स ा म ा द्द ज क , आ द्द थ ु क आ द्द ण म ा न द्द स क द्द स् थ त ी द श ु व त े .
प्र ा च ी न भ ा र त ी य स म ा ज व स ांस् क ृ त ी च ा द्द व च ा र क े ल ा अ स त ा , म ा त ृ स त्त ा क स म ा ज व् य व स् थ ा
ज ो प य ां त अ द्द स् त त् व ा त ह ो त ी त ो प य ां त स म ा ज ा त ि ी प त रु ष अ स ा भ ेद द्द द स ू न य ेत न ा ह ी म ा त्र
आ य ु स ां स् क ृ त ी च् य ा प्र भ ा व ा त ू न आ ल े ल् य ा द्द प त ृ स त्त ा क व् य व स् थ े क ड ू न द्द ि य ा ांन ा स म ा न त े च े ह क् क
न ा क ा र ण् य ा त आ ल े ह ो त े. त् य ा ां न ा प त रु ष ा ां च् य ा त त ल न ेत द्द व ष म व ा ग ण ूक द्द द ल ी ज ा त अ स े. आ य ु
स ां स् क ृ त ी च् य ा प त रु ष ी प्र ध ा न ेत े न े भ ा र त ी य स म ा ज ा त ी ल द्द ि य ा ांच ा स म ा व ेश श त द्र व ण ा ु त क रू न
त् य ा च् य ा न ैस द्द ग ु क अ द्द ध क ा र ा ां व र ब ांध न े ल ा द ल ी . प त ढ े भ ग व ा न ब त ध ा च् य ा ध म् म क् ा ां त ी न े ि ी आ द्द ण
श त द्र व ण ा ु ल ा आ प ल् य ा द्द श क व ण त क ी च ा भ ा ग ब न व ू न स म त ा प्र थ ा द्द प त क े ल ी . म ा त्र त् य ा न ां त र
घ ड ल े ल् य ा प्र त ी क् ा ां त ी न े म ा न त स् म ृ त ी स ा र ख् य ा द्द ह ां द ू स ां द्द ह त ा ां च् य ा आ ध ा र े श त द्र व द्द ि य ा ां च े
ब ांद्द द स् त ी क र ण क े ल े . य ा प्र घ ा त ा त ू न भ ा र त ी य स म ा ज ा त ि ी श ो ष ण ा च् य ा अ न ेक प्र थ ा ां च ा ज न् म munotes.in

Page 2

सम क ाल ीन भारता ती ल साम ाद्द ज क सम स्य ा
2 झाला. सतीप्र था , बालद्दवव ा ह , ह ां ड ा , ि ी भ्र ू ण ह त् य ा य ा स ा र ख् य ा स ा म ा द्द ज क प्र थ ा ां च ा
स त रु व ा त ी च् य ा क ा ळ ा त म ो ठ ् य ा प्र म ा ण ा व र प्र स ा र झ ा ल ा ह ो त ा .
द्द ि ट ी श आ ग म न ा म त ळ े भ ा र त ा त प त न ज ा ु ग र ण ा च ी च ळ व ळ स त रु झ ा ल ी . य ा च ळ व ळ ी त ू न भ ा र त ा त
प्र ब ो ध न य त ग अ व त र ल े . प्र ब ो ध न य त ग ा त ि ी स त ध ा र ण ा व ि ी द्द श क्ष ण य ा स ा र ख् य ा स त ध ा र ण ा
घ ड व ू न आ ण ण् य ा स ा ठ ी अ न ेक स म ा ज स त ध ा र क प त ढ े आ ल े . य ा त ी ल प्र ा र ां द्द भ क फ ळ ी त ी ल
म ह ा त् म ा फ त ल े स ो ड त ा स व ु ि ी स त ध ा र क ा ां च ा स त ध ा र ण ा व ा द ध म ु श ा ि ा ांच् य ा ज ो ख ड ा त
अ ड क ल े ल ा ह ो त ा . प त ढ े ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब ा ां न ी ि ी व श त द्र व ण ा ु च ी ग त ल ा म ी त ू न म त क्त त ा
क र ण् य ा क र र त ा ल ढ े उ भ ा र ल े . त् य ा ां च् य ा य ा ल ढ ् य ा च े स ा र त् य ा ां न ी द्द ह ल े ल् य ा भ ा र त ी य
स ां द्द व ध ा न ा त द्द द स ू न य ेत े . भ ा र त ी य स ां द्द व ध ा न ा न े स म त ा , ब ांध त त ा , स् व ा त ांत्र् य , न् य ा य य ा म त ल् य ा ांच ा
स् व ी क ा र क रू न भ ा त ी य स म ा ज ा त ी ल ि ी प त रु ष द्द व ष म त ा झ त ग ा रू न स म त ा प्र स् थ ा द्द प त क े ल ी .
व त ु म ा न क ा ल ी न म द्द ह ल ा स क्ष म झ ा ल् य ा आ ह ेत . त स ेच , त्य ा प्र त् य ेक क्ष ेत्र ा त प्र ग द्द त प थ ा व र
आ रू ढ झ ा ल् य ा आ ह ेत . म ा त्र ख र े ि ी स् व ा त ांत्र् य त े व् ह ा च प्र ा प्त ह ो त े ज ेव् ह ा ल ो क द्द ि य ा ां ब ि ल च ी
त् य ा ां च ी प्र द्द त ब ांध ा त् म क व ृ त्त ी आ द्द ण मान द्दसकता बदल त ील.
आपली प्रगती तपासा:
१] भारती य स म ा ज ह ा प त रु ष प्र ध ा न स म ा ज आ ह े च च ा ु क र ा ?
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––
२ ] भ ा र त ा त ी ल प त रु ष आ द्द ण द्द ि य ा ां च् य ा स ां द भ ा ु त आ क ड े व ा र ी च े प र ी क्ष ण क र ा .
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
१.२ भारतीय समाजातील हियाांची हथिती भ ा र त ी य इ द्द त ह ा स ा च े अ व ल ो क न क े ल े अ स त ा अ स े द्द द स ू न य ेत े द्द क , प्र ा च ी न क ा ळ ा प ा स ू न
भ ा र त ी य स म ा ज ा त द्द ि य ा ांन ा द त य् य म ल े ख ण् य ा त आ ल े आ ह े . म ा न व उत्त्पत ी ि ा न त स ा र द्दव च ार
क े ल ा अ स त ा ि ी व प त रु ष य ा ांच् य ा म ध् य े द्द न स ग ु त ः शा र र क भ ेद व ग ळ त ा द्द ि य ा प त रु ष ा ां प े क्ष ा
क ो ण त् य ा ह ी क्ष ेत्र ा त क म ी न ा ह ी त अ स े द्द द स ू न य ेत े . भ ा र त ी य स म ा ज ह ा प त रु ष स त्त ा क
अ स ल् य ा म त ळ े प्र ा च ी न क ा ळ ा प ा स ू न य ेथ ी ल ध म ु व् य व स् थ े न े द्द ि य ा ांन ा क ा ह ी अ प व ा द व ग ळ त ा
क ा य म द त य् य म ल े ख ल े आ ह े. प्र ा च ी न क ा ल ख ां ड ा त ी ल प त न ज ा ु ग र च् य ा च ळ व ळ ी न े प त रु ष ी स त्त ेल ा
आ व् ह ा न उ भ े क े ल े म ा त्र त् य ा न ां त र च् य ा क ा ह ी श त क ा ां म ध् य े द्द ि य ा ांच ी प र र द्द स् थ त ी ख ा ल ा व त
ज ा ऊ न त् य ा ां न ा स म ा ज ा त ग ौ ण स् थ ा न प्र ा प्त झ ा ल े . प ू व ी द्द ि य ा ां न ा घ र क ा म क र ण ा र ी म् ह ण ू न
स ां ब ो ध ल े ज ा य च े. द्द ि य ा ां न ी ल ग् न क र ण े , घ र आ द्द ण स ा स र च ी क ा ळ ज ी घ ेण े आ द्द ण आ प ल् य ा munotes.in

Page 3

भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ांच ी द्द स् थ त ी
3 प त ी आ द्द ण म त ल ा ां च ी स् व प् न े स ा क ा र क र ण् य ा स ा ठ ी आ प ल् य ा स व ु आ क ा ां क्ष ा त् य ा ग क र ण े. अ स ा
द्द व च ा र क े ल ा ग ेल ा व तो द्द प ढ ी द र द्द प ढ ी इ त र ा ां प य ां त प ो च व ल ा ग ेल ा .
द्दशव ा य , द्द प त ृ च ी स म ा ज ा व र ी ल म क्त े द ा र ी क ा य म ठ े व ण् य ा क र र त ा ि ी य ा ां न ा द्द श क्ष ण ा प ा स ू न
व ां द्द च त ठ े व ण् य ा त आ ल े ; क ा र ण द्द प त ृ स त्त ेच ा आ ध ा र अ स ण ा ऱ् य ा क त ट त ां ब स ां स् थ े च ा असा द्दव श्वास
ह ो त ा क ी , क े व ळ म त ल े च द्द श द्द क्ष त ह ो ण् य ा स प ा त्र आ ह ेत . ि ी च े द्द व श्व च ू ल आ द्द ण म त ल ए व ढ े च
म य ा ु द्द द त आ ह े. द्द ि य ा ांव र द्द न य ांत्र ण द्द म ळ द्द व ण् य ा क र र त ा ब ा ल व य ा त आ द्द ण क ध ी क ध ी त् य ा ांच् य ा
स ां म त ी द्द श व ा य त् य ा ां च ी ल ग् न े ल ा व ू न द्द द ल ी ज ा त अ स त . त् य ा ां च् य ा व र म य ा ु द ा घ ा ल ण् य ा स ा ठ ी
ब न व ल े ल् य ा अ न ेक अ म ा न व ी य प्र थ ा , स ा म ा द्द ज क च ा ल ी र ी त ी , ध ा द्द म ु क द्द व ध ी य ा ां च ा ह ी उ प य ो ग
क े ल ा ज ा त अ स े. ए क ू ण य ा क ा ल ख ां ड ा त ि ी ह ी म न त ष्ट् य ा ऐ व ज ी व स् त ू म ा न ल ी ज ा त अ स े.
ए क ां द र भ ा र त ी य स म ा ज ा च ा द्द व च ा र क े ल ा अ स त ा , क ा म ा च े स् व रू प आ द्द ण व् य ा प्त ी , राजकीय
सहभा ग , द्द श क्ष ण ा च े स् त र , आर ोग्य ाच ी द्दस्थ त ी , द्द न ण ु य घ े ण ा ऱ् य ा स ां स् थ ा ां म ध् य े प्र द्द त द्द न द्द ध त् व ,
म ा ल म त्त ेच ा ह क् क इ . बाबी स म ा ज ा त ी ल स द स् य ा ां च् य ा द्द स् थ त ी च े द्द न द ेश क आ ह ेत .
भ ा र त ी य स ां द्द व ध ा न ा त ि ी -प त रु ष स म ा न त े च े त त् व अ ांत भ ू ु त क े ल े आ ह े. र ा ज् य घ ट न ा क े व ळ
द्द ि य ा ां न ा स म ा न त े च ी ह म ी द ेत न ा ह ी त र त् य ा ां च े ए क द्द त्र त स ा म ा द्द ज क -आ द्द थ ु क आ द्द ण र ा ज क ी य
शोषण क म ी क र ण् य ा स ा ठ ी द्द ि य ा ां च् य ा ब ा ज ू न े स क ा र ा त् म क उ प ा य य ो ज न ा क र ण् य ा च े अ द्द ध क ा र
र ा ज् य ा ल ा प्र द ा न क र त े . भ ा र त ी य घ ट न ेच् य ा अ न त च् छ े द १५ न त स ा र द्द ल ांग ा ध ा र ी त भ ेद भ ा व न
करण्या चा म ू ल भ ू त अ द्द ध क ा र द्द ि य ा ां न ा बहाल क े ल ा आ ह े. त स ेच कलम १४ न त स ा र
क ा य द्य ा न त स ा र स म ा न स ां र क्ष ण द्द म ळ व ू न द ेत े . द्द ि य ा ां च् य ा प्र द्द त ष्ठ े ल ा अ प म ा द्द न त क र ण ा ऱ् य ा प्र थ ा ांच ा
त् य ा ग क र ण े ह े प्र त् य ेक न ा ग र र क ा च े म ू ल भ ू त क त ु व् य द ेख ी ल न म ू द क े ल े आ ह े.
आ ध त द्द न क क ा ळ ा त द्द ि य ा ां च े स म ा ज त ी ल स् थ ा न प ू ण ु प ण े ब द ल ल े आ ह े , द्द व श ेष त : श ह र ी द्द ि य ा
क े व ळ ग ृ द्द ह ण ी ब न ण् य ा प ा स ू न आ ध त द्द न क क ा ळ ा त ी ल म ल् ट ी ट ा द्द स् क ां ग द्द ि य ा , द्द न भ ु य प ण े
ज ब ा ब द ा र ी स ा ां भ ा ळ त आ ह ेत . आ ज क ा ल च् य ा द्द ि य ा घ र ा त ी ल त् य ा ां च ी क त ु व् य े आ द्द ण क ा म े
स ा ां भ ा ळ त ा त , घ र ा ब ा ह ेर क र र अ र स ा ां भ ा ळ त ा त , म त ल ा ां च े प ा ल न प ो ष ण क र त ा त आ द्द ण क ौ ट त ां द्द ब क
ज ी व न त् य ा ांच् य ा व् य व स ा य ा ां स ो ब त स ां त त द्द ल त क र त ा त . आ ज ब ह त े क श ह र ी घ र ा ां म ध् य े ह ेच दृ श् य
आ ह े. आ ध त द्द न क क ा ळ ा त ी ल म द्द ह ल ा स् व त ांत्र आ ह ेत , ध ैय ा ु न े य ो ग् य द्द न ण ु य घ ेत ा त , त् य ा ां च् य ा
ह क् क ा ां स ा ठ ी उ भ् य ा र ा ह त ा त आ द्द ण य श ा च् य ा म ा ग ा ु व र च ा ल त ा त . क ल् प न ा च ा व ल ा , इ ांद्र ा न ू य ी ,
द्दकर ण म त झ त म द ा र श ॉ आ द्द ण इ त र अ न ेक म द्द ह ल ा क त ृ ु त् व व ा न उ द ा ह र ण े आ ह ेत .
ग्र ा म ी ण प ा श्व ु भ ू म ी त ी ल द्द ि य ा ां न ा श ह र ी भ ा ग ा त ी ल द्द ि य ा ां च् य ा त त ल न ेत अ ज ू न ब र े च क ा ह ी
द्द म ळ द्द व ण े ब ा क ी आ ह े. य ा च ा अ थ ु ग्र ा म ी ण द्द ि य ा म ा ग ा स आ ह ेत अ स े न ा ह ी , प र ां त त श ह र ी
द्द ि य ा ां म ध् य े ज े ब द ल आ द्द ण प र र व त ु न द्द द स ू न य ेत े त े ग्र ा म ी ण द्द ि य ा ां च् य ा ब ा ब त ी त न क् क ी च थ ो ड े
क म ी आ ह े. आ ध त द्द न क क ा ळ ा त द्द ि य ा ांच् य ा द्द स् थ त ी त स ा त त् य ा न े द्द व क ा स ह ो त आ ह े. भ ा र त ा म ध् य े
अ न ेक म द्द ह ल ा स त ध ा र क ह ो ऊ न ग ेल े , ज् य ा ां न ी ि ी व ग ा ु च् य ा उ न् न त ी स ा ठ ी आ द्द ण स त ध ा र ण् य ा स ा ठ ी
क ा य ु क े ल े . य ा च क ा ळ ा त ि ी द्द श क्ष ण ा च े उ द ा त्त ी क र ण झ ा ल े . द्द ि ट ी श प्र भ ा व ा म त ळ े भारतीय
स म ा ज ा त द्द व द्द व ध ि ी ल े द्द ख क ा उ द य ा स आ ल् य ा . आ ध त द्द न क क ा ळ ा त , भ ा र त ा त ी ल द्द ि य ा ांन ी
अ द्द भ व् य क्त ी स् व ा त ांत्र् य , स म ा न त ा व द्द श क्ष ण ा च ा अ द्द ध क ा र य ा स ा र ख े स् व ा त ांत्र् य आ द्द ण अ द्द ध क ा र
द्द द ल े ग ेल् य ा म त ळ े , द्दि य ा द्द व द्द व ध क्ष ेत्र ा त ी ल 'ल े ड ी ज फ स् ट ु ' ची स त द्द व ध ा त े उ प भ ो ग त आ ह ेत . munotes.in

Page 4

सम क ाल ीन भारता ती ल साम ाद्द ज क सम स्य ा
4 त थाद्दप , ह ां ड ा , घ र ग त त ी द्द ह ां स ा च ा र , ल ैं द्द ग क अ त् य ा च ा र , ग भ ु प ा त , ि ी भ्र ू ण ह त् य ा अ श ा क ा ह ी
स म स् य ा अ ज ू न ह ी आ प ल् य ा स म ा ज ा त प्र च द्द ल त आ ह ेत .
समकालीन स म ा ज ा त ी ल द्द व द्य म ा न स ा म ा द्द ज क स म स् य ा ां ब ि ल ज ा ग रु क त ा , क ौ ट त ां द्द ब क स म स् य ा ,
म त ल ा ां स ा ठ ी च ा ां ग ल् य ा द्द श क्ष ण ा च ी य ो ज न ा आ ख ण े आ द्द ण प्र ो त् स ा ह न द ेण े , व ृ द्ध आ द्द ण म त ल ा ां च् य ा
आ र ो ग् य ा च ी क ा ळ ज ी घ े ण े य ा स ह स ा म ा द्द ज क फ ा य द्य ा ां ब ि ल द्द ि य ा ां न ा द्द श द्द क्ष त क े ल े ज ा त े . स ध् य ा
ब ह त ा ां श म द्द ह ल ा ां न ा प द व ी प य ां त च े द्द श क्ष ण प ू ण ु क र ण् य ा च ी स ां ध ी द्द द ल ी ज ा त े .
अ श ा द्द व द्द व ध द्द श ष्ट् य व ृ त्त ी य ो ज न ा आ ह ेत , ज् य ा च ा फ ा य द ा भ ा र त ा त ी ल द्द ि य ा ां न ा द्दव द्द व ध
प्र द्द श क्ष ण स ां स् थ ा च् य ा म ा ध् य म ा त ू न आ प ल े क र र अ र स ा ध् य क र ण् य ा स ा ठ ी ह ो त ो , द्द ज थ े त् य ा त् य ा ां च े
द्द श क्ष ण प त ढ े क रू श क त ा त . भ ा र त ा त ी ल अ न ेक स् व य ां स ेव ी स ां स् थ ा म द्द ह ल ा ां न ा द्द श क्ष ण ा त फ ा य द ा
व् ह ा व ा म् ह ण ून त् य ा ां न ा प ा द्द ठ ां ब ा द ेत ा त . भ ा र त स र क ा र त स ेच र ा ज् य स र क ा र े म द्द ह ला
सक्ष द्दमक स ा ठ ी द्द न ध ी र ा ख ू न ठ े व त आ ह ेत . ज् य ा म द्द ह ल ा ां न ा त् य ा ां च े ज ी व न स त ध ा र ण् य ा च ी
इ च् छ ा आ ह े त् य ा ां न ा उ च् च द्द श क्ष ण ा स ह स क्ष म क र ण् य ा स ा ठ ी स र क ा र आ द्द ण स् व य ां स ेव ी
स ां स् थ ा ां क ड ू न अ न त द ा न स् व ण् य् त द ेण् य ा त य ेत े .
भ ा र त स र क ा र न े क ा ह ी ठ र ा द्द व क र क् क म म द्द ह ल ा ां च् य ा व् य ा व स ा ई क उ न् न त ी स ा ठ ी र ा ख ू न ठ े व ल ी
आ ह े. य ा र ा क् क म े त ू न म द्द ह व् य व स ा य स त रू क र ण् य ा स ा ठ ी क ज ु द्द द ल े ज ा त े . द्द ि य ा ांन ा
स् व त ः च े उ त् प न् न ा च े स ा ध न द्द म ळ ा व े म् ह ण ून ल ह ा न व् य व स ा य स त रु क र ण् य ा स प्र ो त् स ा ह न द्द द ल े
ज ा त े . द्द व द्द व ध ख ा ज ग ी व स् व य ां स ेव ी स ां स् थ ा द ेख ी ल भ ा र त ा त ी ल द्द ि य ा ांन ा आ द्द थ ु क स ह ा य् य
द ेत ा त आ द्द ण त् य ा ां न ा द्द व द्द व ध व् य ा व स ा द्द य क क्ष ेत्र ा म ध् य े क ौ श ल् य द्द न म ा ु ण क र ण् य ा स ा ठ ी प्र ोत्साद्दहत
क र त ा त . त् य ा म त ळ े स भ ा र त ी य म द्द ह ल ा ां च् य ा द्दस्थ त ीत स त ध ा र ण ा घ ड ू न आ ल ी आ ह े.
आज अ न ेक म द्द ह ल ा आ ह ेत ज् य ा स र क ा र ी क ा य ा ु ल य े आ द्द ण ख ा ज ग ी क ां प न् य ा ां म ध् य े उ च् च आ द्द ण
प्र द्दतद्दष्ठ त पदावर द्दव राजमान आ ह ेत . भ ा र त ा त ी ल स ध् य ा च् य ा अ थ ु व् य व स् थ े च् य ा स व ु ब ा ज ू ां न ी
म द्द ह ल ा ां च े क ा य ु म ह त् व ा च ेआ ह े. य ा व रू न ह े द्द स द्ध झ ा ल े आ ह े क ी , म द्द ह ल ा ां न ा स ांध ी द्द द ल ी त र
प त रु ष ा प े क्ष ा ह ी स र स ठ रू श क त ा त . भ ा र त ा त ी ल क ें द्र आ द्द ण र ा ज् य स र क ा र न े म द्द ह ल ा ांन ा त् य ा ां च् य ा
प त रु ष स म क क्ष ा ां प्र म ा ण े स म ा न स ांध ी उ प ल ब् ध क रू न द्द द ल् य ा म त ळ े ह ा ब द ल घ ड ू न आ ल ा आ ह े.
ग त ी क म द्द ह ल ा द्द द न ह ा क े व ळ म द्द ह ल ा ां च् य ा क ा य ा ु च ा गौरव करण्यास ाठी न ाही त र ,
म द्द ह ल ा ां च् य ा स त र क्ष ेब ा ब त ल ो क ा ांम ध् य े ज ा ग रू क त ा द्द न म ा ु ण क र ण् य ा स ा ठ ी स ा ज र ा क े ल ा ज ा त ो .
म द्द ह ल ा ां न ी त् य ा ां च ी आ ांत र र क श क्त ी द्द न म ा ु ण क रू न स् व त ः ल ा ब ळ क ट ब न व ण् य ा च ी ग र ज आ ह े.
त् य ा ां न ी आ प ल ी न ैद्द त क त ा क द व ा ढ व ण् य ा च े क ा म क े ल े प ा द्द ह ज े आ द्द ण न घ ा ब र त ा ज ग ा ल ा
स ा म ो र े ज ा व े. आ ध त द्द न क त े च् य ा य ा क ा ळ ा त द्द ि य ा ांन ा ध ा ड स ी आ द्द ण ब ा ह ेर ज ा ण् य ा स द्द श क व ल े
आ ह े.
थवातांत्र भारतातील हियाांची हथिती:
हलांग समानता:
आ ज म द्द ह ल ा व् य व स ा य आ द्द ण क ा म क र ण् य ा स उ त् स त क आ ह ेत . त् य ा म त ळ े त् य ा ां न ा क त ट त ां ब ा त स म ा न
आ द र आ द्द ण प्र द्द त ष्ठ ा द्द म ळ त े . स् व त ांत्र भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ां न ा प त रु ष ा ां च् य ा त त ल न ेत स मा न
क ा म ा स ा ठ ी स म ा न व ेत न द्द म ळ त े . त स ेच , त् य ा ां च् य ा स ा ठ ी प्र स ू त ी र ज ेच ी त र त ू द क र ण् य ा त आ ल ी munotes.in

Page 5

भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ांच ी द्द स् थ त ी
5 आ ह े. द्द श व ा य , भ ा र त ी य र ा ज् य घ ट न ेच् य ा क ल म १६ अ न् व य े म द्द ह ल ा ां न ा द ज ा ु च ी आ द्द ण स ां ध ी च ी
स म ा न त ा प्र द ा न क र ण् य ा त आ ल ी आ ह े.
शैक्षहिक हथिती:
श ह र ी भ ा ग ा त ी ल म त ल ी द्द श क्ष ण ा त म त ल ा ां च् य ा ब र ो ब र ी न े आ ह ेत . प र ां त त ग्र ा म ी ण भ ा ग ा त म द्द ह ल ा ां च ी
स ां ख् य ा क म ी आ ह े. य ा च ा प र र ण ा म ग्र ा म ी ण भ ा र त ा च् य ा स ा म ा द्द ज क आ द्द ण आ द्द थ ु क द्द व क ा स ा व र ह ी
झ ा ल ा आ ह े. श ा ळ े त ी ल द्द न क ृ ष्ट ( स् व च् छ त ा स त द्द व ध ा ) स त द्द व ध ा आ द्द ण म द्द ह ल ा क म ु च ा ऱ् य ा ांच ी
क म त र त ा य ा म त ळ े द्द श क्ष ण ा व र य ा च ा प र र ण ा म झ ा ल ा आ ह े. म ा त्र क े र ळ आ द्द ण द्द म झ ो र ा म म ध् य े
सा व ु द्द ध क स ा क्ष र त ा द र द्द द स ू न आ ल ा आ ह े.
महिला आहि राजकारि :
ज ग ा त स व ा ु द्द ध क म द्द ह ल ा र ा ज क ा र ण ी भ ा र त ा त ी ल आ ह ेत . र ा ष्ट् र प त ी , प ांत प्र ध ा न , ल ो क स भ ेच े
अ ध् य क्ष आ द्द ण इ त र उ च् च प द े म द्द ह ल ा ां न ी भ ू ष व ल ी आ ह ेत . इ ांद्द द र ा ग ा ां ध ी भारताच्य ा पद्दहल्य ा
म द्द ह ल ा प ांत प्र ध ा न ह ो त् य ा , ज् य ा ां न ी अ न ेक व ष े प ांत प्र ध ा न प द भ ू ष व ल े . श्र ी म त ी प्र द्द त भ ा प ा ट ी ल य ा
भ ा र त ा च् य ा प द्द ह ल् य ा म द्द ह ल ा र ा ष्ट् र प त ी ह ो त् य ा . स ां स द ेच् य ा स् प ी क र म् ह ण ून म ी र ा क त म ा र य ा ांन ी
क ा य ु क े ल े . त स ेच न त क त ी च द्र ौ प द ी म त म ू ु य ा ां च ी भ ा र त ा च् य ा र ा ष्ट् र प त ी प द ी द्द न व ड झ ा ल ी आ ह े.
महिला हिांसाचार:
भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ां व र ी ल द्द ह ां स ा च ा र ा म ध् य े ह ां ड ् य ा स ा ठ ी ज ा ळ ण े , ल ैं द्द ग क अ त् य ा च ा र ,
ब ल ा त् क ा र ा च ी प्र क र ण े , व ेश् य ा व् य व स ा य , अ ॅ द्द स ड ह ल् ल ा य ा ां च ा स म ा व ेश ह ो त ो . त स ेच ब ा ल द्द व व ा ह
य ा स ा र ख् य ा घ ट न ा आ ज ह ी म ो ठ ् य ा प्र म ा ण ा व र घ ड त ा ां न ा द्द द स ू न य ेत ा त . ि ी भ्र ू ण ह त् य ा आ द्द ण
ऑ न र द्द क द्द ल ांग स ा र ख् य ा घ ट न ा म त ळ े म द्द ह ल ा ां च् य ा द त : ख ा त अ द्द ध क भ र प ड ल ी आ ह े. त स ेच ,
द्द ल ांग -द्द न व ड क , ग भ ु प ा त य ा स ा र ख् य ा स म ा ज म ा न द्द स क त े त रु ज ल े ल् य ा व ा ई ट प्र थ ा ां म त ळ े द्द ल ांग
ग त ण ो त्त र ा म ध् य े अ स म ा न त ा द्द न म ा ु ण झ ल ी . य ा च ा प र र ण ा म म द्द ह ल ा द्द ह ां स ा च ा च् य ा व ृ त घ ड ू न
आ ल ा आ ह े.
थवातांत्रोत्तर भारतीय समाजातील हियाांची हथिती:
स् व ा त ांत्र ो त्त र भारती य समाजातील द्दि य ा घरा ब ा ह ेर प ड ू ल ा ग ल् य ा . य ा क ा ळ ा त द्द ि य ा ां च् य ा
म ो ठ ् य ा स ां ख् य ेल ा द्द श क्ष ण घ ेण् य ा च ी स ां ध ी उ प ल ब् ध झ ा ल ी . स ध् य ा भ ा र त ा त व ैद्य क ी य , त ा ां द्द त्र क ,
अध्य ापन , क ा य द ी य द्द क ां व ा इ त र क ो ण त् य ा ह ी व् य व स ा य ा त म द्द ह ल ा ां च ी क म त र त ा न ा ह ी .
भ ा र त ा म ध् य े द्द व द्द व ध क ा य ा ु ल य े आ द्द ण स ां स् थ ा ां म ध् य े उ च् च प द ा ांव र अ स ल े ल् य ा स श क्त म द्द ह ल ा ां च् य ा
स ां ख् य ेत द ेख ी ल व ा ढ झ ा ल ी आ ह े.
म द्द ह ल ा द्द व द्द व ध व् य व स ा य ा ां म ध् य े अ ग्र ग ण ी आ ह ेत आ द्द ण त ांत्र ज्ञ ा न , काय दा , प्र शासन , अध्य ाप न
इ त् य ा द ी द्द व द्द व ध द्द व ष य ा ां म ध् य े प तरु ष ा ां च् य ा ब र ो ब र ी न े स् प ध ा ु क र त आ ह ेत . प ा र ां प ा र र क व् य व स ा य ा ां
व्यद्द त ररक्त , ख ेळ ा ां म ध् य े द ेख ी ल द्द ि य ा ां न ी म ो ल ा च ी क ा म द्द ग र ी क े ल ी आ ह े , ज स े प ी . ट ी . उ ष ा ,
स ा द्द न य ा द्द म झ ा ु , प ी . व् ह ी . द्द स ां ध ू , द्दमत ाली राज , म े र ी क ो म , स ा य न ा न ेह व ा ल , द ी प ा क म ा ु क र
आद्दण इ त र , ज् य ा ां न ी भ ा र त ा त ी ल अ न ेक म ह त् व ा क ा ां क्ष ी क् ी ड ा क्ष ेत्र ा त म द्द ह ल ा ां च े प्र द्द त द्द न द्द ध त् व क े ल े
आ ह े. त् य ा च ब र ो ब र भ ा र त ा त अ श ा द्द ि य ा द ेख ी ल आ ह ेत ज् य ा ां न ी आ प ल ा कला आद्दण munotes.in

Page 6

सम क ाल ीन भारता ती ल साम ाद्द ज क सम स्य ा
6 म न ो र ां ज न उ द्य ो ग ा ांव र म ह त्त् व प ू ण ु प्र भ ा व ट ा क ल ा आ ह े. इ ांद्द द र ा ग ा ांध ी , द्द व ज य ल क्ष् म ी प ांद्द ड त , अ ॅ न ी
ब े झ ां ट , म ह ा द ेव ी व म ा ु , न ी त ा अ ां ब ा न ी , स च ेत क ृ प ल ा न ी , अ म ृ त ा प्र ी त म , स त ष म ा स् व र ा ज , पद्म जा
न ा य ड ू , कल्पना चा वला , म द र त े र े स ा , स त भ द्र ा क त म ा र ी च ौ ह ा न , आद्दण इ त र काही महान
भ ा र त ी य म द्द ह ल ा न ेत् य ा , स ा म ा द्द ज क स त ध ा र क , स ा म ा द्द ज क क ा य ु क त े , प्र शासक आद्दण
साद्द हद्दत्यक द्द ि य ा ांन ी भ ा र त ी य ि ी च्या द्द स् थ त ी त ल क्ष ण ी य ब द ल घ ड ू न आ ल ा आ ह े.
आपली प्रगती तपासा:
१] प्र ा च ी न भ ा र त ी य स म ा ज ा त ी ल द्द ि य ा ां च् य ा द्द स् थ त ी च े व ण ु न क रा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
२] सद्य कालीन भारत ीय द्द ि य ा ांच् य ा द्द स् थ त ी च ा वा घ् य ा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––
१.३ भारतातील कततुत्ववान महिला व ष ा ु न त व ष े म द्द ह ल ा ांन ी स म ा ज ा च ा अ न् य ा य आ द्द ण प ू व ु ग्र ह स ह न क े ल ा आ ह े. प ण आ ज ब द ल त् य ा
क ा ळ ा न त स ा र त् य ा ांन ी स् व त ः च े न ा व क म ा व ल े आ ह े. त् य ा ां न ी ल ैं द्द ग क रू ढ ीं च् य ा ब े ड ् य ा त ो ड ू न
आ प ल ी स् व प् न े आ द्द ण ध् य े य े स ा ध् य क र ण् य ा स ा ठ ी प्र य त् न क े ल ा आ ह े. २०२१ म ध् य े प द्म श्र ी
प त र स् क ा र प्र ा प्त स ा म ा द्द ज क क ा य ु क त् य ा ु द्द स ां ध त त ा ई स प क ा ळ य ा ां च े उ द ा ह र ण आ प ल् य ा स म ो र आ ह े.
त् य ा ां न ी अ न ा थ म त ल ा ां च े स ां ग ो प न क रू न स म ा ज ा स ा ठ ी य ो ग द ा न द्द द ल े आ ह े. प य ा ु व र ण ा च् य ा क्ष ेत्र ा त
२०२१ म ध् य े प द्म श्र ी प त र स् क ा र प्र ा प्त प य ा ु व र ण व ा द ी त त ल स ी ग ो ड व ा य ा ां च ी च म क द ा र क ह ा ण ी
आ ह े. त् य ा ां न ा व न द्द व श्व क ो श म् ह ण ून ओ ळ ख ल े ज ा त े .
य ा प द्ध त ी न े स ां र क्ष ण क्ष े त्र ा त अ व न ी च त त व ेद ी च े न ा व ड ो ळ् य ा स म ो र य ेत े . ए क ल ल ढ ा ऊ द्द व म ा न
(द्दमग -२१ ब ा य स न ) उ ड व ण ा र ी त ी प द्द ह ल ी भ ा र त ी य म द्द ह ल ा आ ह े. क् ी ड ा क्ष ेत्र ा त म े र ी क ो म
य ा ां न ी ऑ द्द ल द्द म् प क म ध् य े ब ॉ द्द क् स ां ग क् ी ड ा प्र क ा र ा त प द क द्द ज ां क ण ा र ी त ी द ेश ा त ी ल प द्द ह ल ी
म द्द ह ल ा ठ र ल ी . प ी . व् ह ी . द्द स ां ध ू ह ी द ो न ऑ द्द ल द्द म् प क प द क े ( क ा ां स् य - ट ोद्दकय ो २०२०) आद्दण
(र ौ प्य - ररओ २०१६) द्द ज ां क ण ा र ी प द्द ह ल ी भ ा र त ी य म द्द ह ल ा ह ो य . क ॉ म न व ेल् थ ग ेम् स २०२२
मधील स ा ां द्द घ क ख ेळ ा ां म ध् य े भ ा र त ी य म द्द ह ल ा द्द क् क े ट स ां घ अ ांद्द त म फ े र ी त पोहोच ला होत ा.
आ ांत र र ा ष्ट् र ी य स ां स् थ ा ां च् य ा क्ष ेत्र ा त ह ी भ ा र त ी य म द्द ह ल ा म ा ग े न ा ह ी त . ग ी त ा ग ो प ी न ा थ य ा ांन ी IMF
(आ ांत र र ा ष्ट् र ी य न ा ण ेद्द न ध ी ) म ध ी ल प द्द ह ल ी म द्द ह ल ा म त ख् य अ थ ु श ा ि ज्ञ ह ो ण् य ा च ा म ा न द्द म ळ ा ल ा
आ ह े. अ ग् न ी -५ क्ष ेप ण ा ि प्र क ल् प ा त ी ल भ ू द्द म क े स ा ठ ी स् प े स ट े क् न ॉ ल ॉ ज ी च् य ा क्ष ेत्र ा त ट े स ी थ ॉ म स
य ा ां न ा भ ा र त ा च ी द्द म स ा इ ल व त म न म् ह ण ून ओ ळ ख ल े ज ा त े . श ैक्ष द्द ण क क्ष ेत्र ा त ह ी आ म च् य ा क ड े स त प र munotes.in

Page 7

भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ांच ी द्द स् थ त ी
7 व ू म न अ द्द च व् ह स ु आ ह ेत . श क त ां त ल ा द ेव ी य ा ां च् य ा न ा व ा व र स व ा ु त व ेग व ा न म ा न व ी ग ण न े च ा द्द ग न ी ज
व ल् ड ु र े क ॉ ड ु आ ह े.
श ा न न ढ ा क ा द्द ह न ॅ श न ल द्द ड फ े न् स अ क ा द म ी प्र व ेश प र ी क्ष ेत ( NDA च ी प द्द ह ल ी म द्द ह ल ा ब ॅ च )
पद्दहली आल ी. UPSC न ा ग र ी स ेव ा प र ी क्ष ा २०२१ म ध् य े म द्द ह ल ा उ म े द व ा र ा ां न ी ट ॉ प ३ अद्दखल
भ ा र त ी य र ँ क प्र ा प्त क े ल ी .
आपली प्रगती तपासा:
१] भ ा र त ा त ी ल स ां र क्ष ण क्ष ेत्र ा त य श स ां प ा द न क र ण ा ऱ् य ा म द्द ह ल ा ांच ी न ा व े स ा ां ग ा .
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
२] आ ांत र र ा ष्ट् र ी य स ां स् थ ा ां म ध् य े य श द्द म ळ व ण ा ऱ् य ा ां च ी भ ा र त ी य म द्द ह ल ा च ी म ा द्द ह त ी द्द ल ह ा .
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
१.४ भारतीय महिलाांसमोरील आव्िाने भ ा र त ा त म द्द ह ल ा ां स ा ठ ी अ न ेक क्ष ेत्र त आ व् ह ा न े उ भ ी आ ह े त . भ ा र त ी य स म ा ज ा त ी ल स व ु
स् त रात ील म द्द ह ल ा ां च े स क्ष म ी क र ण ह े अ ज ू न ह ी द ू र च े स् व प् न आ ह े . सशक्तीकरण ही अश ी
प्र द्द क् य ा आ ह े ज ी व् य क्त ीं म ध् य े त् य ा ां च् य ा स् व त ः च् य ा ज ी व न ा व र , स म ा ज ा व र आ द्द ण त् य ा ां च् य ा
स म त द ा य ा व र श क्त ी द्द न म ा ु ण क र त े . द्द श क्ष ण , व् य व स ा य आ द्द ण ज ी व न श ैल ी य ा स ा र ख् य ा म य ा ु द ा
आ द्द ण द्द न ब ां ध ा ां द्द श व ा य त् य ा ां च् य ा स ा ठ ी उ प ल ब् ध स ां ध ीं प्र ा प्त क र ण् य ा स स क्ष म अ स ण ा र े लो क सक्ष म
होत ात.
द्दिद्दटश काळात , द्दशक्ष ण , रोज गार , स ा म ा द्द ज क आ द्द ण र ा ज क ी य अ द्द ध क ा र ा ां च् य ा ब ा ब त ी त ि ी -
प त रु ष अ स म ा न त ा द ू र क र ण् य ा स ा ठ ी क ा ह ी भ र ी व क ा य ु क े ल े ग ेल े . औ द्य ो द्द ग क ी क र ण , शहरीकर ण
आ द्द ण द्द श क्ष ण ा च ा प्र स ा र य ा ब द ल त् य ा स म ा ज ज ी व न ा म त ळ े म द्द ह ल ा ां च् य ा स ा म ा द्द ज क द्दस्थ त ीव र
द्दव द्दव ध प्र का र े प र र ण ा म झ ा ल ा . म द्द ह ल ा ां च ा स ा म ा द्द ज क द ज ा ु उ ांच ा व ण् य ा स ा ठ ी द्द श क्ष ण ह े प्र म त ख
स ा ध न म् ह ण ून आ ह े, य ा च ी ज ा ण ी व प्र ा र ां द्द भ क स म ा ज स त ध ा र क ा ां न ी द्द न म ा ु ण क रू न द्द द ल ी .
म ह ा त् म ा फ त ल े , र ा ज ा र ा म म ो ह न र ा य , ई श्व र च ां द्र द्द व द्य ा स ा ग र य ा ां स ा र ख् य ा क ा ह ी
स म ा ज स त ध ा र क ा ांन ी ह ी ि ी द्द श क्ष ण ा व र भ र द्द द ल ा . त् य ा ां च् य ा आ स् थ े व ा ई क प्र य त् न ा ां म त ळ े क ा ह ी
प्र म ा ण ा त स ा म ा द्द ज क क त प्र थ ा द ू र ह ो ण् य ा स म द त झ ा ल ी .
भ ा र त ा च् य ा स् व ा त ांत्र् य ा न ां त र म द्द ह ल ा ां च् य ा ह क् क ा ांच े स ां र क्ष ण क र ण् य ा स ा ठ ी ह ां ड ा प्र द्द त ब ांध क क ा य द ा
१९६१, द प्र ो द्द व् ह ज न ऑ फ द प्र ो ट े क् श न ऑ फ व त म न फ्र ॉ म ड ो म े द्द स् ट क व् ह ा य ो ल न् स ऍ क् ट
२००५ , अ स े अ न ेक क ा य द े ल ा ग ू क र ण् य ा त आ ल े आ ह ेत . क ा म ा च् य ा द्द ठ क ा ण ी म द्द ह ल ा ां च ा munotes.in

Page 8

सम क ाल ीन भारता ती ल साम ाद्द ज क सम स्य ा
8 ल ैं द्द ग क छ ळ ( प्र द्द त ब ांध , प्र द्द त ब ांध आ द्द ण द्द न व ा र ण ) क ा य द ा (२० १३) हा म द्द ह ल ा ां न ा स ा व ु ज द्द न क
आ द्द ण ख ा ज ग ी क्ष ेत्र ा त ी ल , स ां घ द्द ट त द्द क ां व ा अ स ां घ द्द ट त अ श ा स व ु क ा म ा च् य ा द्द ठ क ा ण ी ल ैं द्द ग क
छ ळ ा प ा स ू न स ां र क्ष ण प्र द ा न क र त ो . भ ा र त ी य स ां द्द व ध ा न द ेख ी ल ल ैं द्द ग क स म ा न त े व र भ र द ेत ,
म द्द ह ल ा ां च् य ा ब ा ज ू न े स क ा र ा त् म क भ ेद भ ा व ा च े उ प ा य अ व ल ांब ण् य ा च े अ द्द ध क ा र र ा ज् य ा ल ा प्र द ा न
क र त े . क ल म १५( ३) ह े अ श ा त र त त द ीं प ै क ी ए क उ द ा ह र ण आ ह े. क ल म १६ , मद्दहला आद्द ण
प त रु ष द ो घ ा ां न ा ह ी र ो ज ग ा र ा च् य ा ब ा ब त ी त स म ा न स ां ध ी प्र द ा न क र त े .
इ त क े क ा य द े अ स ू न ह ी भ ा र त ा त म द्द ह ल ा अ ज ू न ह ी स त र द्द क्ष त न ाह ी. भारतीय समाजात आज ही
म द्द ह ल ा ां व र ी ल द्द व द्द व ध ज न् य ग त न् ह े प्र च द्द ल त आ ह ेत . द न ॅ श न ल क् ा इ म र े क ॉ ड ु ब् य त र ो ( NCRB)
द्र ा र े ज ा र ी क र ण् य ा त आ ल े ल् य ा भ ा र त ा त ी ल व ा द्द ष ु क ग त न् ह े अ ह व ा ल २०१७ न त स ा र भ ा र त ा त
म द्द ह ल ा ां द्द व रु द्ध ए क ू ण ३ ,५९ ,८४९ प्र क र ण े न ों द व ल ी ग ेल ी . य ा म ध् य े ब ल ा त् क ा र आ द्द ण ल ैं द्द ग क
अ त् य ा च ा र ा स ा र ख् य ा भ ी ष ण घ ट न ा ां न ी म त ल ी आ द्द ण म द्द ह ल ा ां न ा अ स त र द्द क्ष त क े ल े आ ह े. य ा
ग त न् ् ा ां प ा स ू न म द्द ह ल ा स त र द्द क्ष त क र ण् य ा स ा ठ ी क ा य द्द द य ा त र त त द ी आ द्द ण द्द व द्द व ध उ प क् म व त ु म ा न
भ ा र त ी य प्र श ा स न ा क ड ू न र ा ब द्द व ल े ज ा त ा अ स ल े त र ी , अ श ा ज घ न् य ग त न् ् ा ां म ग त न् ह ेग ा र ा ां न ा
द्द श क्ष ा ह ो ण् य ा च े प्र म ा ण अ त् य ांत क म ी आ ह े. त् य ा म त ळ े , ग त न् ह ेग ा र त् य ा घ ट न ा ां च ी प त न र ा व ृ त्त ी
करण्यास प्र ोत्साहन पाप्त ह ो त ा ांन ा द्द द स ू न य ेत े .
आज ब ल ा त् क ा र ा स ा र ख् य ा ग त न् ् ा ां म ध् य े स ा त त् य ा न े व ा ढ ह ो त अ स ल् य ा न े आ द्द ण अ श ा इ त र
घ ट न ा ां म त ळ े म द्द ह ल ा ां च् य ा म न ा त न ेह म ी च अ स त र द्द क्ष त त े च ी भ ा व न ा द्द न म ा ु ण ह ो त े ज् य ा म त ळ े त् य ा ां न ा
न ोकरी , व् य व स ा य द्द क ां व ा इ त र क ा म े क र ण् य ा स प त ढ े य ेण् य ा स द्द व र ो ध ह ो त ो . न ो व् ह ेंब र २०१९
म ध् य े क ा म ा व रू न प र त त अ स त ा न ा ए क ा प श त व ैद्य क ी य ड ॉ क् ट र व र ब ल ा त् क ा र क रू न द्द त च ी ह त् य ा
क र ण् य ा त आ ल् य ा च ी ह ैद र ा ब ा द म ध् य े घ ड ल े ल ी घ ट न ा म् ह ण ज े भ ा र त ा त न ो क र ी क र ण् य ा स ा ठ ी ह ी
म द्द ह ल ा स त र द्द क्ष त न ा ह ी त य ा च ा प त र ा व ा आ ह े. अ श ा घ ट न ा ां म त ळ े इ त र म द्द ह ल ा ां न ा न ो क र ी द्द क ां व ा
क र र अ र क र ण् य ा प ू व ी द ो न द ा द्द व च ा र क र ा य ल ा ल ा व त ा त . ज् य ा द ेश ा च् य ा र ा ज ध ा न ी त ए क ा
म त ल ी व र ब ल ा त् क ा र क रू न द्द त च ी द्द न घ ृ ु ण ह त् य ा क े ल ी ज ा त े आ द्द ण द्द त च् य ा क त ट त ां ब ा त ी ल स द स् य ा ां न ा
आ प ल् य ा म त ल ी ल ा न् य ा य द्द म ळ व ू न द ेण् य ा स ा ठ ी स ा त व ष ा ां ह ून अ द्द ध क क ा ळ र ा त्र ांद्द द व स झ ग ड ा व े
ल ा ग त े , अ श ा द ेश ा स ा ठ ी ह ी द्द ह लज् जास् पद बाब आ ह े. न् य ा य द्द व ल ांब म् ह ण ज े न् य ा य न ा क ा र ण े
अ ए क म् ह ण आ ह े . स त स् त न् य ा य व् य व स् थ ा न् य ा य व् य व स् थ े व र ी ल ल ो क ा ां च ा द्द व श्व ा स प त न् ह ा
द्द न म ा ु ण क र ण् य ा त क म ा ल ी च ी अ प य श ी ठ र ल ी आ ह े. न् य ा य प ा द्द ल क े च् य ा ख र ा ब क ा म क ा ज ा म तळ े
भ ा र त ा त ह ी स व य ी च े ग त न् ह े क र ण ा ऱ् य ा ां च ी स ां ख् य ा व ा ढ ल ी आ ह े. य ा व ा ई ट प र र द्द स् थ त ीं म त ळ े
क त ट त ां ब ा त ी ल स द स् य ा ां न ा द ेख ी ल क ध ी क ध ी त् य ा ां च् य ा म त ल ीं न ा त् य ा ां च् य ा स् व प् न ा ां च ा आ द्द ण
क र र अ र च ा प ा ठ प त र ा व ा क र ण् य ा स ा ठ ी त् य ा ां च े म ू ळ श ह र द्द क ां व ा ग ा व स ो ड ण् य ा च ी प र व ा न ग ी
द ेण् य ा च ी ध म क ी द्द द ल ी ज ा त े ज् य ा म त ळ े त् य ा ां च ा य श ा च ा म ा ग ु अ द्द ध क स ां घ ष ु प ू ण ु आ द्द ण क ठ ी ण
बन त ो. अश ी वा ई ट पररद्दस् थ त ी अ स त ा न ा ह ी क ा ह ी म द्द ह ल ा ां न ी ध ा ड स द ा ख व ू न समाजात
आ प ल े स् थ ा न द्द न म ा ु ण क े ल े आ ह े , त री खऱ् य ा अ थ ा ु न े म द्द ह ल ा स क्ष म ी क र ण ा स ा ठ ी भ ा र त ा ल ा
अ ज ू न म ो ठ ा प ल् ल ा ग ा ठ ा य च ा आ ह े.
भारतातील महिला साक्षरतेचे प्रमाि:
आ प ल् य ा स म ा ज ा त ि ी आ द्द ण प त रु ष द ो घ ा ां न ा ह ी द्द श क्ष ण ा च् य ा स ां ध ी च ी स म ा न त ा स त द्दनद्दि त
क र ण् य ा च ा स र क ा र च ा प्र य त् न अ स ू न ह ी , भारतात ील , द्द व श ेष त : ग्र ा म ी ण भ ा ग ा त ी ल म द्द ह ल ा ां च ा munotes.in

Page 9

भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ांच ी द्द स् थ त ी
9 स ा क्ष र त ा द र अ ज ू न ह ी ख ू प च क म ी आ ह े. ग्र ा म ी ण भ ा र त ा त ी ल श ा ळ ा ब ऱ् य ा च अ ांत र ा व र आ ह ेत ,
श ैक्ष द्द ण क स त व् य व स् थ े च् य ा अ भ ा व ी , म द्द ह ल ा ां न ा श ा ल े य द्द श क्ष ण ा स ा ठ ी ल ा ां ब च ा प्र व ा स क र ण े य ा म त
त् य ा ां च् य ा स त र द्द क्ष त त े च ी ज ो ख ी म व ा ढ त े . य ा च ा प र र ण ा म ि ी द्द शक्ष व र घ ड ू न य ेत ो . ि ी भ्र ू ण
हत् य ा , ह ां ड ा ब ळ ी आ द्द ण ब ा ल द्द व व ा ह य ा स ा र ख् य ा प ा र ां प ा र र क प्र थ ा द ेख ी ल य ा स म स् य ेल ा
क ा र ण ी भ ू त आ ह ेत ; क ा र ण अ न ेक क त ट त ां ब ा ां न ा म त ल ी ल ा द्द श क्ष ण द ेण े आ द्द थ ु क दृ ष्ट ् य ा अ व् य व ह ा य ु
व ा ट त े .
समाजीकरि प्रहियेत फरक:
भारताच्य ा ग्रामी ण भाग ात , अ ज ू न ह ी प त रु ष आ द्द ण द्द ि य ा ांस ा ठ ी द्द भ न् न स म ा ज ी क र ण म ा न द ां ड
द्द न ध ा ु र र त क े ल ी ज ा त ा त . भ ा र त ी य स म ा ज ा त म द्द ह ल ा ां न ी म ृ द त भ ा ष ी , श ा ां त आ द्द ण स ां य म ी अ स ण े
अ प े द्द क्ष त आ ह े. द्द ि य ा ां च े च ा ल ण े , ब ो ल ण े , ब स ण े द्द व द्द श ष्ट प द्ध त ी न े अ स ल े प ा द्द ह ज े अ स े म ा न ल े
ज ा त े . त र प त रु ष ा ां न ी आ त् म द्द व श्व ा स , म ो ठ ् य ा आ व ा ज ा त आ द्द ण त् य ा ां च् य ा इ च् छ े न त स ा र क ो ण त े ह ी
व त ु न प्र द द्द श ु त क र ण् य ा स म त भ ा द्द द ल ी ज ा त े .
सांसदेत महिलाांचे प्रहतहनहित्व:
भ ा र त भ र द्द व द्द व ध द्द व ध ा न म ांड ळ ा ां म ध् य े म द्द ह ल ा ांच े प्र द्द त द्द न द्द ध त् व क म ी आ ह े. इ ांट र -प ा द्द ल ु य ा म ें ट र ी
य त द्द न य न ( IPU) आद्दण UN Women च्य ा अह वा ल ा न त स ा र , स ां स द ेत द्द न व ड ू न आ ल े ल् य ा
म द्द ह ल ा प्र द्द त द्द न ध ीं च् य ा स ां ख् य ेत भ ा र त १९३ द ेश ा ां म ध् य े १४८ व् य ा क् म ा ां क ा व र आ ह े.
सतरहक्षतता:
भारतात मद्दहला स त र द्द क्ष त त े च् य ा क्ष ेत्र ा त स त त प्र य त् न क रू न ह ी , म द्द ह ल ा ां न ा भ्र ू ण ह त् य ा , क ौ ट त ां द्द ब क
द्द ह ां स ा च ा र , बलात् कार , त स् करी , ज ब र द स् त ी व ेश् य ा व् य व स ा य , ऑ न र द्द क द्द ल ांग , कामाच्या
द्द ठ क ा ण ी ल ैं द्द ग क छ ळ इ . द्द व द्द व ध क ृ त् य ा ां म त ळ े भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा क ा य म अ स त र द्द क्ष त र ा द्द ह ल ी
आ ह े.
आपली प्रगती तपासा:
१] भारतात ील म द्द ह ल ा स ा क्ष र त ेच े प्र माण कमी का य ाव र च च ा ु क र ा .
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
२] स ां स द ेत म द्द ह ल ा ां च् य ा प्र द्द त द्द न ध ी त् व ा च् य ा स ां द भ ा ु त भ ा र त ा त ी ल प र र द्द स् थ त ी च ी च च ा ु क र ा .
––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
munotes.in

Page 10

सम क ाल ीन भारता ती ल साम ाद्द ज क सम स्य ा
10 १.५ उपाययोजना उत्तम हशक्षिाच्या सांिी:
द्द ि य ा ां न ा द्द श क्ष ण द े ण े म् ह ण ज े स ां प ू ण ु क त ट त ां ब ा ल ा द्द श क्ष ण द ेण े ह ो य . द्द ि य ा ां म ध् य े आ त् म द्द व श्व ा स
द्द न म ा ु ण क र ण् य ा त द्द श क्ष ण ा च ी भ ू द्द म क ा म ह त्त् व ा च ी आ ह े. द्द श क्ष ण ह े म ा न व ा ल ा स म ा ज ा त त् य ा ां च ी
द्द स् थ त ी ब द ल ण् य ा स स क्ष म ब न द्द व त े . द्द श क्ष ण व् य क्त ी ल ा अ द्द ध क च ा ां ग ल् य ा प द्ध त ी न े द्द न ण ु य
घ ेण् य ा स स क्ष म ब न द्द व त े . म त ल ीं न ा द्द श क्ष ण ा च ा अ द्द ध क ा र आ द्द ण श ैक्ष द्द ण क स ां स् थ ा ां म ध् य े
भ ेद भ ा व ा प ा स ू न म त क्त र ा ह ण् य ा च ा ह क् क स त द्द न द्द ि त क र ण् य ा स ा ठ ी द्द श क्ष ण ध ो र ण अ द्द ध क
स म ा व ेश क अ स ण् य ा च ी ग र ज आ ह े. त स ेच , द्द श क्ष ण ध ो र ण ा न े त रु ण प त रु ष आ द्द ण म त ल ा ां न ी म त ल ी
आ द्द ण म द्द ह ल ा ां ब ि ल च ा दृ द्द ष्ट क ो न स क ा र ा त् म क ब न द्द व ण् य ा स ा ठ ी प्र य त् न क े ल ा प ा द्द ह ज े.
हथकहलांग आहि मायिो फायनाह्सांग:
द्द स् क द्द ल ांग आ द्द ण म ा य क् ो फ ा य न ा द्द न् स ां ग म त ळ े म द्द ह ल ा ां न ा आ द्द थ ु क दृ ष्ट ् य ा द्द स् थ र त ा द्द म ळ ू श क त े.
आ द्द थ ु क स् थ ै य ु म त ल े द्द ि य ा ां च ी स म ा ज ा त ी ल प र ा व ल ांद्द ब त ा न ाह ीसी ह ो ई ल . द्द ि य ा ांन ा ब ा ज ा र
म ा ग ण ी स ह अ प ा र ां प र र क क ौ श ल् य ा ां म ध् य े प्र द्द श क्ष ण द ेण े , म द्द ह ल ा ां स ा ठ ी अ द्द ध क स ा व ु ज द्द न क आ द्द ण
ख ा ज ग ी क्ष ेत्र ा त ी ल न ो क ऱ् य ा द्द न म ा ु ण क र ण े आ द्द थ ु क स क्ष म ी क र ण ा स ा ठ ी म ह त्त् व ा च े आ ह े.
महिलाांची सतरक्षा:
द ेश भ र ा त ी ल म द्द ह ल ा ां च ी स त र द्द क्ष त त ा स त द्द न द्द ि त क र ण् य ा स ा ठ ी स ध् य ा च् य ा स र क ा र ी उ प क् म ा ां ब ि ल
आ द्द ण य ां त्र ण ा ां ब ि ल म द्द ह ल ा ां म ध् य े ज ा ग रू क त ा द्द न म ा ु ण क र ण् य ा स ा ठ ी ब ह -क्ष ेत्र ी य ध ो र ण आ ख ल े
ग र ज ेच े आ ह े. प ॅ द्द न क ब ट ण , द्द न भ ु य ा प ो द्द ल स प थ क ह ी म द्द ह ल ा ां च् य ा स त र क्ष े च् य ा द्द द श ेन े उ च ल ल े ल ी
क ा ह ी च ा ां ग ल ी प ा व ल े आ ह ेत . क ा म ा च् य ा द्द ठ क ा ण ी म द्द ह ल ा ां च ा ल ैं द्द ग क छ ळ ( प्र द्द त ब ांध , प्र द्द त ब ांध
आद्दण द्दन व ारण) काय द ा , २०१३ म द्द ह ल ा ां स ा ठ ी स त र द्द क्ष त क ा म ा च् य ा ज ा ग ा स त द्द न द्द ि त
क र ण् य ा स ा ठ ी आ द्द ण म द्द ह ल ा ां च् य ा स म ा न त े च् य ा द ज ा ु च् य ा आ द्द ण स ां ध ी च् य ा अ द्द ध क ा र ा च ा आ द र
क र ण ा र े स क्ष म व ा त ा व र ण त य ा र क र ण् य ा स ा ठ ी ल ा ग ू क र ण् य ा त आ ल ा आ ह े. त् य ा च ी य ो ग् य द्द त
अ ांम ल ब ज ा व ण ी क र ण े.
शासनाच्या सवाुत खालच्या थतरावर हवहनहदुष्ट कृती:
श ा स न ा च् य ा स व ा ु त ख ा ल च् य ा स् त र ा व र प्र क ल् प आ ख ण े , स म थ ु न द ेण े आ द्द ण प्र ो त् स ा ह न द ेण े ,
श ा स न ा म ध् य े अ द्द ध क स म ा व ेश क त ा आ ण ण े आ द्द ण भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ां च ी द्द स् थ त ी स त ध ा र ण े
आ व श् य क आ ह े. उ द ा ह र ण ा थ ु :
थवागतम नांहदनी (कटनी, मध्य प्रदेश):
म त ल ीं च ा ज न् म स ा ज र ा क र ण् य ा च् य ा उ ि े श ा न े ह ा उ प क् म स त रू क र ण् य ा त आ ल ा . म त ल ी च् य ा
आ ग म न ा च ा आ न ां द स ा ज र ा क र ण् य ा स ा ठ ी छ ो ट ् य ा द्द म र व ण त क ी न े , ल ा ड ल ी ल क्ष् म ी य ो ज न ेंत ग ु त
न व ज ा त ब ा ल क ा ां च् य ा प ा ल क ा ां च ा ब े ब ी द्द क ट द ेऊ न स त् क ा र क े ल ा ज ा त ो .
munotes.in

Page 11

भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ांच ी द्द स् थ त ी
11 न्िे हच्ि (पांचकतला, िररयािा):
अ ांग ण व ा ड ी स े द्द व क ा ांन ी ( AWW) प्र ो त् स ा ह न द्द द ल् य ा न े , ल ह ा न म त ल ीं न ा त् य ा ां च् य ा क त ट त ां द्द ब य ा ांन ी
स् थ ा द्द न क अ ांग ण व ा ड ी त आ ण ल े . त् य ा ां च् य ा प ा व ल ा ांच े ठ स े ए क ा च ा ट ु प े प र व र र े ख ा ट ल े ल े आ ह ेत
आद्दण AWC च् य ा द्द भ ां त ी व र आ ई आ द्द ण ल ह ा न म त ल ीं च् य ा न ा व ा ांस ह ल ा व ल े आ ह ेत .
हशक्षिातील प्रोत्सािन:
म त ल ीं म ध ी ल उ च् च ग ळ त ी च े प्र म ा ण र ो ख ण् य ा स ा ठ ी , उ च् च द्द श क्ष ण ा स ा ठ ी त त ल न ेन े उ च् च आ द्द थ ु क
प्र ोत्साहन द ेण् य ा च ी ग र ज आ ह े. द्द श क्ष ण , म ा द्द ह त ी आ द्द ण स ां प क ु म ो द्द ह म े द्र ा र े स म ा न ब ा ल द्द ल ांग
ग त ण ो त्त र ग ा ठ ण् य ा स ा ठ ी स क्ष म अ स ल े ल् य ा ग ा व ा ां न ा / द्द ज ल् ् ा ां न ा प त र स् क ा र द ेण् य ा त य ा व े. ई -
ग व् ह न ु न् स व र अ द्द ध क भ र द्य ा य ल ा ह व ा , ज ेण ेक रू न क ें द्र आ द्द ण द्द व द्द व ध र ा ज् य स र क ा र ा ां न ी
म त ल ीं च् य ा द्द श ष्ट् य व ृ त्त ी स ा ठ ी ज ा ह ी र क े ल े ल् य ा ख च ा ु च ी व ेळ े व र त प ा स ण ी ह ो ई ल .
ग्रामीि थतरावर मूलभूत सतहविाांमध्ये सतिारिा:
म ू ल भ ू त / प ा य ा भ ू त स त द्द व ध ा ां म ध् य े स त ध ा र ण ा क े ल् य ा स घ र ग त त ी क ा म ा च ा भ ा र क म ी ह ो ऊ श क त ो .
उ द ा ह र ण ा थ ु , ग्र ा म ी ण म द्द ह ल ा ां स ा ठ ी घ र ग त त ी क ा म ा म ध् य े प ा ण ी आ द्द ण इ ांध न आ ण ण े य ा स ा र ख ी
क ठ ी ण क ा म े अ स त ा त . न ळ ा द्र ा र े द्द प ण् य ा च े प ा ण ी आ द्द ण स् व च् छ न ैस द्द ग ु क व ा य ू य ा स ा र ख् य ा
उ प ा य य ो ज न ा द्द ि य ा ां न ा स क्ष म ब न द्द व ण् य ा स ा ठ ी प्र ो त् स ा द्द ह त क र त ा त .
महिलाांच्या नेतृत्वाखालील हवकास:
म द्द ह ल ा ां च् य ा न ेत ृ त् व ा ख ा ल ी ल द्द व क ा स ा च े प र र ण ा म द्द न द्द व ु व ा द आ ह ेत क ा र ण ए क द्द श द्द क्ष त आ द्द ण
स श क्त म द्द ह ल ा भ द्द व ष्ट् य ा त ी ल द्द प ढ ् य ा ां स ा ठ ी द्द श क्ष ण आ द्द ण स क्ष म ी क र ण स त द्द न द्द ि त क र े त े .
स र क ा र न े म द्द ह ल ा ां च् य ा ब ा ज ू न े अ न ेक द्द न य म आ द्द ण क ा य द े स् व ी क ा र ल े आ ह ेत . भ ा र त स र क ा र न े
द ेश ा त ी ल म द्द ह ल ा ां च े स क्ष म ी क र ण क र ण् य ा च् य ा उ ि े श ा न े अ न े क उ प क् म स त रू क े ल े. य ा त ी ल
प्र त् य ेक य ो ज न ा म द्द ह ल ा आ द्द ण त् य ा ां च् य ा ग र ज ा ल क्ष ा त घ ेऊ न त य ा र क र ण् य ा त आ ल ी आ ह े ,
ज ेण ेक रू न भ ा र त ी य म द्द ह ल ा , ज ग भ र ा त ी ल म द्द ह ल ा ां प्र म ा ण े , त् य ा ां च ी स व ु उ द्द ि ष्ट े स ा ध्य करू
श क त ी ल आ द्द ण स म ा न द ज ा ु च् य ा ज ी व न ा च ा आस् वा द घ ेऊ श क त ी ल . स व ा ु त स त प्र द्द स द्ध
य ो ज न ा ां प ै क ी आ ह ेत :
 ब े ट ी ब च ा ओ ब े ट ी प ढ ा ओ
 म द्द ह ल ा ह ेल् प ल ा इ न य ो ज न ा
 न ा र ी श क्त ी प त र स् क ा र
 द्द न भ ु य ा
 म द्द ह ल ा प ो ल ी स स् व य ां स ेद्द व क ा
 म द्द ह ल ा श क्त ी क ें द्र े ( MSK) munotes.in

Page 12

सम क ाल ीन भारता ती ल साम ाद्द ज क सम स्य ा
12 आपली प्रगती तपासा:
१] भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ां च ी द्द स् थ त ी स त ध ा र ण् य ा स ा ठ ी आ ध ा र भ ू त क ा ह ी उ प ा य ा ां च े व ण ु न क र ा .
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––
२ ] मद्दहला साक्ष द्दमकर स ा ठ ी श ा स क ी य स् त र ा व र स त रु क र ण् य ा त आ ल े ल् य ा य ो ज न ा ां च ा
थोडक्य ात आढ ाव ा घ् य ा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
१.६ साराांश द्द श क्ष ण आ द्द ण इ त र स ा म ा द्द ज क प्र ग त ी म त ळ े भ ा र द्द त य ा द्द ि य ा ां च ा स म ा ज त ी ल द ज ा ु स् थ ा न
उ ांच ा वल ा आ ह े. द्द ि य ा ां न ा द्द श क्ष ण घ ेण् य ा च े आ द्द ण त् य ा ां च ी न ो क र ी क र ण् य ा च े ( आ द्द थ ु क सक्ष म
ब न ण् य ा च े) उ द्द ि ष्ट े प्र त् य क्ष ा त आ ण ण् य ा च े स् व ा त ांत्र् य व त ु म ा न स म ा ज ा त प्र ा प्त झ ा ल े आ ह े. आ ज
भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ां न ा त् य ा ां च् य ा ह क् क ा च ी ज ा ण ी व झ ा ल् य ा म तळ े त् य ा राजकीय , सामाद्द जक ,
आ द्द थ ु क द्द क ां व ा श ैक्ष द्द ण क दृ ष्ट ् य ा म ा ग ा स ल े ल् य ा र ा द्द ह ल् य ा न ा ह ी त . त् य ा ां न ा इ त र ा ां प्र म ा ण ेच स ां ध ी
आ द्द ण अ द्द ध क ा र प्र ा प्त झ ा ल े आ ह ेत . त् य ा म त ळ े स म ा ज ज ी व न ा त द्द ि य ा क ो ण त े ह ी स् थ ा न द्द क ां व ा
द ज ा ु प्र ा प्त क र ण् य ा स स क्ष म ब न ल् य ा आ ह ेत .
भ ा र त ी य स म ा ज ज ी व न ा च् य ा प ू व ी च् य ा क ा ळ ा च् य ा त त ल न ेत म द्द ह ल ा ां च् य ा द्द स् थ त ी त स ा त त् य ा न े
बदल होत जाऊन , आज द्दि य ा राजकारण , ल ष्ट् क र ी क्ष ेत्र े , आ द्द थ ु क स ेव ा आ द्द ण त ांत्र ज्ञ ा न क्ष ेत्र
य ा स ा र ख् य ा क्ष ेत्र ा त म ह त् व प ू ण ु ज ब ा ब द ा ऱ् य ा प ा र प ा ड त ा ां न ा द्द द स ू न य ेत ा त . द्द श व ा य , त् य ा ां च े क्ीडा
क्ष ेत्र ा त ह ी म ह त् व प ू ण ु य ो ग द ा न द्द द ल े आ ह े. अ श ा प्र क ा र े , समकालीन भारती य समाजात
द्द ि य ा ां न ी क त ट त ां ब आ द्द ण स म ा ज ा त ए क स न् म ा न न ी य स् थ ा न प्र ा प्त क े ल े आ ह े.
मात्र , म द्द ह ल ा ां द्द व र ो ध ा त ी ल ग त न् ह े स ां प ू ण ु प स ां प व ण े, ह े अ ज ू न ह ी म ो ठ े आ व् ह ा न आ ह े. भ ा र त ा त ी ल
म द्द ह ल ा ां च् य ा अ द्द ध क ा र ा ां म ध् य े ल क्ष ण ी य व ा ढ झाली असल ी त री ही , बलात् कार , ल ैं द्द ग क भ ेद भ ा व
( द्द ल ांग भ ा व ) य ा स ा र ख् य ा द्द व द्द व ध म ा ग ा ां न ी द्द ि य ा ां च े शोषण क े ल े ज ा त े . म द्द ह ल ा ां च ी स् व ा य त्त त ा
स त द्द न द्द ि त क रू न , क ौ ट त ां द्द ब क आ द्द ण स ा व ु ज द्द न क ज ी व न ा त द्द ि य ा ां च ा स ह भ ा ग , द्द न ण ु य घ ेण् य ा च ी
क्ष म त ा व ा ढ व ू न ि ी श ो ष ण ा व र प्र द्द त ब ांध क े ल ा ज ा ऊ श क त ो .
१.५ प्रश्न १. भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ां च् य ा द्द स् थ त ी च े द्द व श्ल ेष ण क र ा .
munotes.in

Page 13

भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ांच ी द्द स् थ त ी
13 २. भ ा र त ा त ी ल म द्द ह ल ा ां च् य ा आ व् ह ा न क्ष ेत्र ा ांच ी च च ा ु क र ा .
३. भारतात ी ल म द्द ह ल ा ां च ी द्द स् थ त ी स त ध ा र ण् य ा स ा ठ ी क र ा व य ा च् य ा उ प ा य य ो ज न ा ां च े प र ी क्ष ण क र ा .
१.८ सांदभु  भ ा ग व त द्द व द्य त त ( अ न त . ) , द्द ल ांग भ ा व आ द्द ण अ न ेक द्द व ध ल ैं द्द ग क त ा प र ी प्र े क्ष् य े आ द्द ण प्र श्न ,
क् ा ां त ी ज् य ो त ी स ा द्द व त्र ी ब ा ई फ त ल े ि ी अ भ् य ा स क ें द्र , प त ण े द्द व द्य ा प ी ठ , प त ण े, २०१३.
 स म स् य ा स ो ड द्द व त ा ांन ा , ि ी म त क्त ी स ां घ ट न ा प्र क ा श न , म त ांब ई , २०१ ३.
 ड ॉ . प ा ां ग त ळ – ब ा र ा ह ा त े न ां द ा , म द्द ह ल ा ां व र ी ल ल ैं द्द ग क अ त् य ा च ा र , आ र . ब ी . प्र क ा श न
न ा ग प ू र , २०१४.
 ज ा ध व द्द न म ु ल ा ( स ां प ा . ) , भ ा र त ी य ि ी प्र श्न आ क ल न ा च् य ा द्द द श ेन े, त ा र ा ब ा ई द्द श ां द े ि ी
अ भ् य ा स क ें द्र , ड ॉ . ब ा ब ा स ा ह ेब आ ांब े ड क र म र ा ठ व ा ड ा द्द व द्य ा प ी ठ , औ र ां ग ा ब ा द , २०१५.
 श म ा ु र ा म , ए म . क े . द्द म श्र ा , भ ा र त ी य न ा र ी व त ु म ा न स म स् य ा ए ँ औ र भ ा व ी स म ा ध ा न , अ ज त ु न
प ब् ल ी द्द श ां ग ऊस , न ई द्ददल्ली. २०१०.
 Barnali Barman, Women Empowerment: A Distant Dream in India,
https://www.sentinelassam.com/north -east-india -news/assam -
news/women -empowerment -a-distant -dream -in-india/
 Gunin Borah, Status of Women in Indian
societyhttps://www.sentinelassam.com/nor th-east-india -
news/assam -news/status -of-women -in-indian -society/
 https://vikaspedia.in/social -welfare/women -and-child-
development/women -development -१ /status -of-women -in-
india#:~:text=Related% २ 0resources -
,Population,are% २ 0949% २ 0and% २ 09२ 9%२ 0respectively .
 https://www.drishtiias.com/daily -updates/daily -news -editorials/status -
of-women -in-india


***** munotes.in

Page 14

14 २
ľी शोषणाचे Öवłप आिण ÿकार
घटक रचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ भारतातील ľी शोषणाचे िविवध ÿकार
२.३ मी टू चळवळ
२.४ मिहला सुर±ा आिण उपाय
२.५ भारतातील मिहलांसाठी कायदे
२.६ सारांश
२.७ ÿij
२.८ संदभª
२.० उिĥĶे  समकालीन भारता तील सामािजक समÖयांचा िवīाÃया«ना पåरचय कłन देणे.
 समकालीन भारतातील ľी समÖयांवर ÿकाश टाकणे.
 भारतातील िľयां¸या शोषणाचे िविवध ÿकार अËयासणे.
२.१ ÿÖतावना भारतीय संमाजात िľयांची िÖथती िवरोधाभासी आहे. एकìकडे Âयांची देवी Ìहणून पूजा
केली जाते, तर दुसरीकडे हòंड्यासाठी जाळले जाते. भारतीय समाजात मुलांकडे
Ìहातारपणात आधार Ìहणून पािहले जाते, कुटुंब, वंश चालिवÁयासाठी मुलगा आवÔयक
मानला जातो. याउलट, मुलगी दुलªि±त असूनही कुटुंबा¸या ‘सÆमानाला’ मूतª Öवłप देते.
मुली िकंवा िľयांसाठी हे दुहेरी बंधन आहे कारण Âयांना समाजात केवळ हा कौटुंिबक
‘सÆमान’ जपायचा नाही , तर अÂयाचार, िहंसाचार, बलाÂकार, बाल िववाह असे िविवध
अÂयाचार घडतात तेÓहा गÈप बसायला िशकिवले जाते. ľी आिण पुŁष हे एकाच
नाÁया¸या दोन बाजू आहेत. दोघेही एकमेकांना पूणª करतात. ÓयुÂपि° शाľानुसार, 'ľी' या
शÊदाचा अथª - पुŁषाचा अधाª. ľी-पुŁष संबंध हे आपÐया Æयाय दशªनात मन आिण
पदाथाª¸या साधÌयाªने अितशय चांगÐया ÿकारे ÖपĶ केले आहेत, Ìहणजे ľी आिण पुŁष हे
आÂमा आिण शरीर या नाÂयाने एकमेकांशी संबंिधत आहेत. Âयामुळे िľयांचा आदर केला
पािहजे. munotes.in

Page 15

ľी शोषणाचे Öवłप आिण ÿकार
15 आपली ÿगती तपासा:
१] भारतीय िľयां¸या वतªमान िÖथतीचा आढावा ¶या.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––
२.२ भारतातील ľी शोषणाचे िविवध ÿकार जीवना¸या ÿÂयेक ±ेýात मिहलांचे शोषण होत आहे. वैयिĉक सुर±ेपासून ते
Óयावसाियकापय«त, घरापासून कामा¸या िठकाणापय«त, शारीåरक ते भाविनकतेपय«त,
ľी¸या आयुÕया¸या ÿÂयेक ±ेýात ितला ÿÂयेक łपात आिण ÿÂयेक भूिमकेत ýास िदला
जातो, मिहलांचे खालील ÿकारे शोषण केले जाते.
१. कौटुंिबक िहंसाचार (घरेलू िहंसा):
मिहलांचे शोषण घरातूनच सुł होते, मग ते शारीåरक असो वा मानिसक. पुŁषांमधील
नशेली पदाथाª¸या सेवनासार´या वाईट सवयी Âयांना घरातील मिहलांवर अÂयाचार
करÁयास ÿवृ° करतात, कधीकधी यातून मारहाण देखील घडते. कौटुंिबक िहंसाचारा¸या
संदभाªत दररोज बरीच ÿकरणे नŌदवली जातात, माý Âयापैकì बरीच ÿकरणे नŌदवली जात
नाहीत. भारतीय समाज हा िपतृस°ाक असÐयमुळे ľी कायम दुÍयम लेखली गेली आहे,
या दुÍयमÂवा¸या धारणेने ľी ÿितमा सोिशक बनिवली गेली. Âयामुळे कुटुंबातून ‘ľीजातीने
सहन कराव’ असे िशकिवले जाते. यामुळे कौटुंिबक िहंसाचाराला िľया दररोज बळी
पडतात.
२. हòंडाबळी:
भारतीय समाजात हòंड्यासाठी मिहलांचे पूवêपासून शोषण होत आले आहे. परंतु वतªमान
काळात हòंडा हा एका Óयवहारात बदलला आहे, आिलशान कार , पं´यापासून एअर
कंिडशनरपय«त, भरपूर दािगने आिण रोख रकमेत ÖवŁपात Âयाचे ÿचलन आहे, यावर
िवĵास ठेवणे कठीण आहे, परंतु हे एक कटू सÂय आहे कì, वराची पाýता आिण Óयवसाय
हòंड्याची र³कम िनधाªåरत करते. वराची पाýता जाÖत आहे, हòंड्याची र³कम जाÖत िनिIJत
होते. या धनलालसेमुळे मिहलांचा शारीåरक तसेच मानिसक छळ केला जातो. हòंड्या¸या
लोभापोटी अनेक तŁण िववािहत मुलéना मारले जाते िकंवा Âयांना आÂमहÂया करÁयास
ÿवृ° केले जाते. समाजातील Ļा कुिवचाराला बळी पडून आपले ÿाण गमावे लागलेÐया
ľीला हòंडाबळी संबोधले जाते.
३. ल§िगक शोषण:
ÿÂयेक ±ेýात मिहलांवर बलाÂकार आिण ल§िगक छळ होत असÐया¸या बातÌया
आपÐयाला दररोज ऐकायला िमळतात, Âयामुळे ľी कुठेही सुरि±त नाही असे िदसुन येते.
ľी ही भोग िवलासाची वÖतू आहे या समज मानिसकतेमुळे ľी¸या संमतीिशवाय ितला munotes.in

Page 16

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
16 Öपशª केला जातो. अथवा ल§िगक सुख पूणª करÁयासाठी बलाÂकारानंतर Âयांची िनघृªण हÂया
केली जाते. िदÐलीतील िनभªया ÿकरण हे अशाच øूरतेचे उदाहरण आहे. िशमÐयातील
कोटखाई बलाÂकार आिण हÂया ÿकरणही Âयातच आहे. वतªमान समाजात िदवस¤िदवस ही
øूरता आिण शोषण वाढत चालले आहे.
४. कामा¸या िठकाणी होणारे ल§िगक शोषण:
भारतीय समाज मानिसकतेने ľी ही शोिषक मानÐयामुळे ितचे कामा¸या िठकाणी होणारे
शोषण हे केवळ ®मापुरते मयाªिदत नसून मानिसक व ल§िगक देखील असते. िवशाका िवŁĦ
राजÖथान Öटेट, खटÐया¸या अनुषंगाने सवō¸च Æयायालयाने Ìहटले आहे कì, जेÓहा
मिहला कामगारांना Âयां¸या कामा¸या िठकाणी ýास िदला जातो तेÓहा Âयां¸या समानता
आिण सुरि±ततेला गंभीरपणे आÓहान िदले जाते. यासाठी मिहलां¸या कामाची पåरिÖथती
सुधारÁयासाठी आिण सुरि±त वातावरण िमळावे यासाठी सवō¸च Æयायालयाने िवशाखा
मागªदशªक तßवे घालून िदली आहेत. िवशाखा खटला, हा एक सावªजिनक िहत वगª-कृती
खटला असून, कामा¸या िठकाणी होणाöया ल§िगक छळा¸या िवŁĦ सवō¸च
Æयायालयासमोर आला होता, ºयामÅये वैयिĉक सामािजक कायªकत¥ आिण गैर-सरकारी
संÖथा (एनजीओ) यांचा देखील समावेश होता. मिहलां¸या सुर±ेसाठी या पĦती¸या तरतुदी
उपलÊध असÐया तरी Âयाची अंमलबजावणी योµय ÿमाणात होत नाही, असा Âयांचा आरोप
होता, Âयामुळेच Âयांनी भारतीय राºयघटनेने िदलेÐया मूलभूत अिधकारां¸या
अंमलबजावणीसाठी सवō¸च Æयायालयात धाव घेतली. Âयातून कामा¸या िठकाणी होणाöया
िľयां¸या ल§िगक छळा¸या िवŁĦ सवō¸च Æयायालयाने िवशाखा मागªदशªक तÂवे िनमाªण
झाली, माý तरी देिखल िľयांचे कामा¸या िठकाणी होणारे मानिसक व ल§िगक शोषण
पूणªपणे थाबले नाहीत.
५. सायबर शोषण :
केवळ शारीåरकच नÓहे तर आभासी जगात देखील मिहलांचे शोषण घडून येते. तेथेही
Âयांची सुटका नाही. सोशल नेटवकªवर मिहलांचा पाठलाग केला जातो आिण Âयांचा
अवाजवी फायदा घेतला जातो. Âयांची खाती हॅक कłन Âयां¸या नावाने अĴील गोĶी
ÿिसĦ केÐया जातात. Âयांचे अकाउंट हॅक कłन Âयांची छायािचýे बनावट पॉनª
सामúीमÅये वापरली जातात. आिण Âयानंतर मिहलांना Êलॅक मेल कłन ýास िदला जातो,
यातून Âयांचा मानिसक छळ केला जातो.
आपली ÿगती तपासा:
१] कौटुंिबक िहंसाचारा िवषयी चचाª करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––
munotes.in

Page 17

ľी शोषणाचे Öवłप आिण ÿकार
17 २] मिहलां¸या सायबर शोषणाचे परी±ण करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––
२.३ मी टू चळवळ मी टू चळवळ ही िविवध ±ेýांत, कायाªलयीन वातावरणात अथवा कामा¸या िठकाणी
िवशेषतः मिहलांवरील होणाöया ल§िगक अÂयाचारा िवरोधात ÿथम ट्िवटरĬारे ‘#मीटू’ असा
हॅशटॅग वापłन, आवाज उठवÁयासाठी अमेåरकेत सुł करÁयात आली . ल§िगक शोषणाला
वाचा फोडÁया साठी जगभरात सुł असलेली 'मी-टू' (#me too) ही एक ľीशोषणाला
वाचा फोडणारी चळवळ आहे. या चळवळीचा ÿारंभ ५ ऑ³टोबर २०१७ रोजी Æयू यॉकª
टाइÌस या वृ°पýात अॅशले ºयूड (Ashley Judd) या अिभनेýीची मुलाखत ÿिसĦ
झालेÐया मुलाखतीपासून झाला. या मुलाखतीत अॅशलेने ‘Èलप िफ³शन, गुड िवल हंिटंग,
शे³सिपयर इन लÓह’ अशा सुमारे सहा ऑÖकर पाåरतोिषक ÿाĮ िचýपटांची िनिमªती
करणाöया िनमाªता हाव¥ वेनÖटेईन यां¸यावर ल§िगक शोषणाचे आरोप केला होता. Æयूयॉकª
टाइÌसने केलेÐया अिधक चौकशीत अनेक अिभनेýी तसेच हाव¥ या¸या मीरामॅ³स
कंपनीतील कमªचारी िľयांनी अशा अनेक घटना किथत केÐया. वृ°पýांत आलेÐया या
बातÌयांमुळे हाव¥ यांची Âया¸या द वेनÖटेईन कंपनी मधून संचालक मंडळाने हकालपĘी
केली.
ट्िवटर संकेत Öथळावर जरी आलीस िमलानो िहने #मी टू (#MeToo) चा वापर ÿचिलत
केला असला तरी हे शÊद ल§िगक शोषणा संदभाªत वापरÁयाचे ®ेय तराना बकª या ľी ह³क
कायªकतêला जाते. १९९७ साली एका तेरा वषाª¸या ल§िगक शोषणाची िशकार बनलेÐया
मुलीशी Âया बोलत होÂया. "ितला कसा ÿितसाद īावा हेच मला सुचत नÓहते. 'मी सुĦा'
अशा अÂयाचाराची िशकार आहे हे सुĦा मी ितला सांगू शकले नाही. अनेक वषª हा ÿसंग
मा»या मनात घर कłन रािहला." या संभाषणानंतर १० वषा«नी तराना बकª यांनी 'जÖट बी'
(Just Be) या ना-नफा संÖथेची Öथापना केली. ल§िगक अÂयाचाराची आिण िहंसेची बळी
ठरलेÐया िľयां¸या मदतीसाठी ही संÖथा काम करते. तराना यांनी या चळवळीला "मी टू"
नाव िदले आहे.
भारतातील मी टू चळवळ:
भारतात या चळवळीचे पडसाद अव¶या वषªभारत िदसू लागले, सÈट¤बर २०१८ मÅये
अिभनेýी तनु®ी द°ा िहने झूम टी Óही या दूरिचýवािहनीला िदलेÐया मुलाखतीमÅये
अिभनेते नाना पाटेकर यां¸यावर ल§िगक शोषणाचे आरोप केले. २००९ मÅये "हॉनª ओके
Èलीज" या िचýपटा¸या िचýीकरणा¸या वेळी नाना पाटेकर यांनी असËय वतªन कłन ýास
िदÐयाचा आरोप तनु®ी द°ा िहने केला. या आरोपानंतर भारतातील अनेक ±ेýात काम
करणाöया मिहलांनी Âयां¸या िवŁĦ झालेÐया ल§िगक शोषणा¸या कहाÁया जगासमोर यायला
सुŁवात झाली. Âयानंतर आलोकनाथ या चåरý अिभनेÂयािवŁĦ Âयां¸या एका िचýपटा¸या munotes.in

Page 18

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
18 िनमाªतीने, "िवनता नंदा" यांनी, बलाÂकाराचे आरोप केले आहेत. ही घटना सुमारे १९
वषाªपूवê घडÐयाचे ितने किथत केले आहे.
या चळवळीने केवळ िसनेसृĶीतील ल§िगक छळाची ÿकरणे समोर आली असे नाही, तर
भारताचे परराÕů राºयमंýी व ÿ´यात पýकार एम. जे. अकबर यां¸याही िवŁĦ तुिशता
पटेल या पýकार मिहलेने असे आरोप केÐयावर अनेक इतरही मिहला पýकार पुढे आÐया.
आरोपां¸या या गदारोळात एम. जे. यांनी आपÐया मंýीपदाचा राजीनामा १७ ऑ³टोबर
२०१८ रोजी िदला. तसेच िवनोद दुवा या ºयेķ पýकारािवŁĦही अशाच ÿकारचे आरोप
केले गेले आहेत.
भारतातÐया मीटू चळवळीची २०१९ मधील िÖथती:
एक वषाªत भारताती मीटू चळवळ मरणासÆन झाली. नाना पाटेकर, गौरांग दोशी, िवकास
बहल, सुभाष कपूर, अÆनू मिलक, सािजद खान, सुभाष घई, कैलाश खेर, राजकुमार
िहरानी, िवनोद दुआ, आलोकनाथ, रजत कपूर वगैर¤ना मीटू चळवळ जेÓहा जोरात होती
तेÓहा काही कामे िमळत नÓहती. ती िमळणे सुł झाले. नाना पाटेकर यां¸या बाबतीत मुंबई
पोिलसांनी कोटाªला 'चौकशीचा बंद åरपोटª’ सादर केला. तनु®ी द°ा परदेशात िजथे होती,
ितथे िनघून गेली. जेÓहा जेÓहा भारतात येते तेÓहा तेÓहा पýकारांना 'मी शेवटपय«त लढणार
आहे' ची बातमी देऊन परत जाते. ºया गौरांग दोशीवर Éलोरा सैनीने आरोप केले होते,
Âयाला अबू धाबी¸या शाही फॅिमलीकडून मोठी गुंतवणूक िमळाली.
२०१९ साल¸या सुŁवातीलाच 'सुपर ३०' िचýपट ºया कंपनीने बनवला ितने 'अंतगªत
चौकशी चालू आहे' चा बहाणा कłन िदµदशªक िवकास बहाल याला '³लीन िचट' िदली.
आिमर खानसार´या बड्या िचýपट िनमाªÂयाने सुभाष कपूरला आपÐया िचýपटांत घेतले
आहे. आिमर खान¸या कृतीचा पåरणाम असा झाला कì मीटूचे सवाªत गंभीर आरोप
ºया¸यावर आहेत तो अÆनू मिलक या¸यासाठी 'लॉबीइंग' सुł झाले. Âयाला संगीत
Öपधा«मÅये परत आणÁयात आले. अÆनू मिलकवर कोणÂयाही कोटाªत दावा उभा न
झाÐयाचे या Öपधा«¸या आयोजकांनी दाखवून िदले. सािजद खानवर तीन अिभनेýéनी
आरोप केले होते. Âयाचे पुनःÖथापन करÁयाचे ÿयÂन चालू आहेत. या ÿयÂनांची सुŁवात
तमÆना भािटयापासून झाली. चंकì पांडेनेही Âयाला '³लीन िचट' िदली. जॉन अāाहम,
सािजद खान¸या एका िचýपटाची िनिमªती करीत आहे. सुभाष घई हे जॅकì ®ॉफ आिण
अिनल कपूर यां¸याबरोबर 'रामचंद िकशनचंद' नावाचा िचýपट बनवत आहेत. कैलाश खेर
हे सरकारी कायªøमांतून गाणी गात आहेत. राजकुमार िहरानी 'मुÆनाभाई' मािलकेला ितसरा
िचýपट बनवÁयात दंग आहेत. बाकì आरोपéचे वकìल र¤गाळत चाललेÐया कोटा«¸या
कारवायांनंतर आरोपéची सोडवणूक करÁया¸या बेतात आहेत.
मी टू øांती¸या आगमनाने िľयांना Âयां¸या कथा सांगणे सोपे झाले. आता मिहलांना हे
समजले आहे कì अशा शोषणाला आपण एकट्याच बळी पडलेÐया नाहीयेत.
सवªसाधारणपणे मिहलांना असा िवĵास बसवला जातो कì याला आपणच जबाबदार
आहोत िकंवा Âयांना अशा ल§िगक छळाचा सामना करावा लागला ही Âयांची चूक आहे.
Âयां¸या मनात असा िवचार आहे कì, शांत राहणे आिण अशा ÿकरणांची तøार न करणे
आिण अशा पीिडत Óयĉìला आयुÕयभर सहन करणे. पण मी टू चळवळीने एकमेकां¸या munotes.in

Page 19

ľी शोषणाचे Öवłप आिण ÿकार
19 कथा ऐकून िľया ताकद गोळा कłन बाहेर येऊन तøारी मांडÁयाचे बळ िदले. ल§िगक
अÂयाचार होणे ही लाज वाटÁयासारखी बाब नाही हे Âयां¸या ल±ात येऊ लागले आहे. मी
टू चळवळीने एक गोĶीकडे सूिचत केली आहे, ती Ìहणजे आपÐया देशातील Æयाय
ÓयवÖथेचे अपयश. याचा अथª असा होतो कì भारतात ल§िगक छळासाठी कायīात समािवĶ
केÐया गेÐया तरतुदी अपुöया आहेत.
मी टू चळवळीवरील मु´य आरोप असा आहे कì, येथे मिहला Æयायालयात िकंवा कायदेशीर
ÓयवÖथेत जाÁयाऐवजी, सोशल मीिडया Èलॅटफॉमªवर Öवतःला सांगÁयास ÿाधाÆय देतात
ºयाचा अथª असा होतो कì आम¸या औपचाåरक कायदेशीर ÓयवÖथेवर िवĵास ठेवत
नाहीत.
आपली ÿगती तपासा:
१] भारतातील मी टू चळवळीची पाĵªभूमी ÖपĶ करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––
२] मी टू चळवळीने मिहलांना ल§िगक शोषणा िवŁĦ आवाज उठवÁयास ÿोÂसािहत केले
आहे, चचाª करा.
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––
२.४ मिहला सुरि±तता भारतात ÿÂयेक Óयĉìला सवª ÿकार¸या अÂयाचारांपासून संर±ण िमळÁयाचा अिधकार
भारतीय संिवधानाने ÿदान केला आहे. इतर कोणÂयाही Óयĉéÿमाणे मिहलांना देशा¸या
कायīाĬारे समान र±ण आिण संर±ण िदले जाते. भारतात मिहलांना संर±ण देÁयाकåरता
िविवध कायदे तयार करÁयात आले आहेत जसे कì: िवशेष िववाह कायदा, १९५४, हòंडा
ÿितबंध कायदा, १९६१, भारतीय घटÖफोट कायदा , १९६९, मातृÂव लाभ कायदा,
१८६१, गभªधारणा वैīकìय समाĮी कायदा, १९७१, बालिववाह ÿितबंध कायदा,
२००६, हे सवª कायदे मिहलां¸या ह³कां¸या र±णासाठी िनमाªण करÁयात आले आहेत.
Âयापैकì काही पुढील ÿमाणे:
१. राÕůीय मिहला आयोग कायदा , १९९०:
राÕůीय मिहला आयोग िकंवा NCW, थोड³यात, ही एक भारत सरकारची कायदेशीर
संÖथा आहे. या संÖथेची Öथापना भारत सरकारने जानेवारी १९९२ मÅये केली. हा मिहला
संर±ण कायदा भारतातील मिहलां¸या ह³कांचे ÿितिनिधÂव करतो आिण Âयां¸या munotes.in

Page 20

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
20 समÖयांसाठी आवाज उठिवÁयाचे कायª करतो. भारतीय मिहलांची िÖथती सुधारणे आिण
Âयां¸या आिथªक स±मीकरणावर काम करणे हे या आयोगाचे मु´य उिĥĶ आहे. या
कायīाचे उिĥĶ:
 मिहलांसाठी घटनाÂमक आिण कायदेशीर सुर±ा उपायांचे िवĴेषण करणे
 सुधाराÂमक Æयाियक कृती पुढे आणणे
 मिहलांशी संबंिधत सवª धोरणाÂमक बाबéवर सरकारला मागªदशªन करणे.
२. िľयांचे अĴील ÿदशªन ÿितबंधक कायदा, १९८६:
हा कायदा कोणÂयाही ÿकार¸या जािहरातीĬारे िकंवा सावªजिनक अहवालाĬारे ľीचे
कोणÂयाही ÿकारचे अĴील िचýण करÁयास मनाई करतो, मग ते लेखन, छपाई, आकृती
िकंवा इतर कोणÂयाही ÿकारे असो. हा कायदा समाजातील िľयांचा सÆमान आिण ÿितķा
जपÁयाची आिण िटकवून ठेवÁयाची हमी देतो. तंý²ान िदवस¤िदवस ÿगत होत चालले
आहे, इले³ůॉिनक माÅयमां¸या ÿगतीमुळे आिण इंटरनेट ÿÂयेकापय«त पोहोचÐयाने अशा
बदलाची आिण øांतीची गरज होती.
३. कामा¸या िठकाणी िľयांचा ल§िगक छळ ÿितबंधक कायदा, २०१३ (िवशाखा
मागªदशªक तßवे):
१९९७ मÅये सवō¸च Æयायालयाने िवशाखा खटÐया ¸या आधारे काही िशफारशéचा ÿचार
केला, ºयाला िवशाखा मागªदशªक तßवे Ìहणून ओळखले जाऊ लागले. ल§िगक छळा¸या
ÿकरणांसाठी भारतासाठी िविहत केलेÐया िनयमांचा हा एक संच होता. २०१३ मÅये या
मागªदशªक तßवांमÅये आणखी सुधारणा करÁयात आली, या पĦतीने कामा¸या िठकाणी
िľयांचा ल§िगक छळ (ÿितबंध आिण िनवारण) कायदा २०१३, अिÖतÂवात आला. या
कायīाचा हेतू कामा¸या िठकाणी मिहलांना ल§िगक अÂयाचार आिण छळापासून सुर±ा
ÿदान करणे आहे. हा कायदा खोट्या आिण दुभाªवनापूणª आरोपांपासून देखील िľयांना
संर±ण ÿदान करतो. िवशा खा िवŁĦ राजÖथान राºयामÅये, सवō¸च Æयायालयाने
िदलेÐया िनवाड्यानुसार, जेÓहा कामगार िľयांना Âयां¸या कामा¸या िठकाणी ýास िदला
जातो तेÓहा Âयां¸या समानता आिण सुरि±ततेला गंभीरपणे आÓहान िदले जाते. यासाठी
मिहलां¸या कामा¸या पåरिÖथतीत सुधारणा करÁयासाठी आिण Âयांना सुरि±तता सुिनिIJत
करÁयासाठी िवशाखा मागªदशªक तßवे सवō¸च Æयायालयाने घालून िदली आहेत.
४. मिहलांसाठी इतर मानवी ह³क:
भारतातील मिहलांसाठी उपलÊध असलेले इतर मानवािधकार खालीलÿमाणे आहेत. या
सवा«चा समावेश भारतीय राºयघटनेत मागªदशªक तßवां¸या Öवłपात िकंवा मूलभूत
अिधकारां¸या Öवłपात केला आहे.
munotes.in

Page 21

ľी शोषणाचे Öवłप आिण ÿकार
21 (१) मिहलांना समान वेतन िमळÁयाचा अिधकार:
समान काम समान वेतन कायदा, १९७६ हा सरकारी, गैर-सरकारी, संघटीत, असंघटीत
अÔया सवª ±ेýातील मिहलांना समान कामासाठी समान वेतन सुिनिIJत करतो. समान काम
समान वेतनाचा संबंध ल§िगक आधारावर कोणताही भेदभाव केला जाणार नाही. या भारतीय
घटनेतील सवª नागरीकांना बहाल केलेÐया अिधकाराचा भाग आहे.
(२) ľीयांचा सÆमान आिण शालीनतेचा अिधकार:
िľयांना सÆमानाने वागवले पािहजे. मिहलांसोबत अशी कोणतीही घटना घडÐयास, ितची
वैīकìय तपासणी दुसöया मिहले¸या उपिÖथतीत करावी लागेल.
(३) मिहलांना कौटुंिबक िहंसाचारा पासून संर±णाचा अिधकार:
मिहलांना छेडछाडीपासून संर±ण देÁयाकåरता अथवा ल§िगक छळ िकंवा घरगुती िहंसा या
पासून संर±णा कåरता, भारतीय दंड संिहतेचे कलम ४९८ नुसार ľीला संर±ण देÁयात
आले आहे. घरेलू िहंसा कायīांतगªत पÂनी, आई, बहीण या ÿÂयेक Öवłपातील ľीला
िहंसाचारापासून संर±ण देÁयाचे कायª केले जाते. हा िहंसाचार भाविनक, शारीåरक, ल§िगक
िकंवा इतर कोणÂयाही ÿकारचा असू शकतो. भादिव ४९८ नुसार नŌिवÁयात आलेला गुÆहा
अजामीनपाý असून आरोपीला तीन वषा«पय«त¸या कारावासाची िश±ा व दंडा ¸या ÖवŁपात
िश±ा िदली जाते.
(४) ल§िगक अÂयाचार पीिडत मिहलांना Âयांची ओळख गुĮ ठेवÁयाचा अिधकार:
ºया मिहलेला ल§िगक अÂयाचारा¸या घटनेला सामोरे जावे लागले आहे आिण अशा वाईट
अनुभवांना सामोरे जावे लागले आहे, ितला ित¸या गोपनीयतेचे र±ण करÁयाचा अिधकार
आहे. ल§िगक अÂयाचार झालेÐया मिहलांना िजÐहा दंडािधकाö यांसमोर जबाब नŌदवताना
मिहला अिधकाöया¸या उपिÖथतीत तसे करÁयाचा अिधकार आहे.
(५) मिहलांना मोफत कायदेशीर मदत िमळÁयाचा अिधकार:
िवधी सेवा ÿािधकरण कायīात बलाÂकार पीिडतेला मोफत कायदेशीर मदत देÁयाची
तरतूद आहे. Âयांना आवÔयक असÐयास ÿािधकरणाकडून वकìल िदले जातात.
(६) मिहलांना राýी अटक न करÁयाचा अिधकार:
सीआर. पी. सी. चे कलम ४६ (४) नुसार सूयाªÖतानंतर आिण सूयōदयापूवê ľीला अटक
केली जाऊ नये अशी तरतूद आहे. काही अपवादाÂमक ÿकर णी या अिधकाराचा वापर
करता येत नाही. मिहला हवालदार आिण कुटुंबीय िकंवा िमýां¸या उपिÖथतीतच मिहलेची
चौकशी केली जाऊ शकते, अशी तरतूद कायīात आहे.
(७) मिहलांना आभासी (Virtual) तøारी नŌदवÁयाचा अिधकार :
कोणÂयाही कारणाÖतव एखादी मिहला तøार दाखल करÁयासाठी पोिलस ÖटेशनमÅये
शारीåरकåरÂया उपिÖथत राहÁयास स±म नसेल, तर Âयांना आभासी तøार दाखल munotes.in

Page 22

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
22 करÁयाचा अिधकार आहे. मिहला ई-मेल¸या Öवłपात िकंवा पýा¸या Öवłपात देखील
तøार दाखल कł शकतात.
(८) चोłन पाठलाग करणाöया Óयĉì िवŁĦ तøार करÁयाचा अिधकार (IPC ३५४
डी):
भारतीय दंड संिहते¸या कलम ३५४ डी नुसार, जर एखाīा मिहलेचा पाठलाग केला जात
असेल िकंवा कोणीतरी एखाīा ÿकार¸या परÖपर संवादासाठी मिहलेचा पाठलाग करत
असेल आिण Âया मिहलेला Âयात रस नसेल, तर भारतीय दंड संिहते¸या कलम ३५४ डी
नुसार संबंिधत Óयĉìवर कायदेशीर कारवाई करÁयाची तरतूद करÁयात आली आहे.
(९) मिहलांना शूÆय एफआयआरचा अिधकार:
सीआर. पी. सी. कलम १५४ नुसार मिहलां संदभाªतील गुÆĻाची ÿथम मािहती अहवाल
(FIR) जो गुÆहा ºया िठकाणी घडला आहे Âयाची नŌद मिहला ते िठकाण ºया पोलीस
Öटेशन¸या हĥीत आहे Âया िठकाणी अथवा कोणÂयाही पोलीस ÖटेशनमÅये कł शकतो
िकंवा ºया पोलीस Öथानकात ÿकरण येते Âया पोलीस ठाÁयात शूÆय एफआयआर दाखल
कł शकतो.
मिहला संर±ण व अिधकारासाठी कायªरत संÖथा:
राÕůीय मिहला आयोग , वन Öटॉप øायिसस स¤टसª (िकंवा) िनभªया स¤टसª, नॅशनल
असोिसएशन ऑफ Łरल वुमन इन इंिडया इÂयादी मिहलां¸या उÆनतीसाठी आिण
संर±णासाठी काम करणाöया संÖथा आहेत. मिहलां¸या ह³कांसाठी इतके कायदे लागू
झाÐयानंतरही मिहलांवर होणारे अÂयाचार थांबलेले नाहीत, उलट ते वेगाने वाढत आहेत.
Âयासाठी कठोर पावले उचलÁयाची गरज आहे. ÆयायÓयवÖथा सुधारÁयाची गरज आहे.
लोकांना Æयाय िमळÁयास उशीर होणार नाही, यासाठी ती स±म करÁयाची गरज आहे.
आपली ÿगती तपासा:
१] भारतातील मिहलां िवषयक कायīांची चचाª करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––– ––––––––––––––––––
२] िवशाखा मागªदशªक तßवां¸या तरतुदéची चचाª करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––
munotes.in

Page 23

ľी शोषणाचे Öवłप आिण ÿकार
23 २.५ भारतातील मिहला िवषक कायदे १. िहंदू कोडिबल:
Öवतंý भारताचे पिहले कायदे मंýी असतांना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी भारतातील सवª
जाती-धमाªतील िľयांना जाचक Łढी आिण परंपरांपासून सुटका िमळावी यासाठी ४ वष¥, १
मिहना आिण २६ िदवस काम कłन िहंदू कोड िबल तयार केले. हे िबल इ.स. १९४७
पासून ते फेāुवारी १९४९ रोजी संसदेत मांडले गेले. हा मसुदा सात वेगवेगÑया घटकांशी
िनगिडत कायīाचे कलमात łपांतर कł पाहत होता. या िबलामÅये ÿामु´याने िľयांना
िववाह, घटÖपोट, पोटगी, वारसा व द°क िवषयक िहंदू कायīाचे संिहतीकरण करÁयात
येऊन िľयांना हे अिधकार बहाल करÁयात आले होते. या िबलाला ÿारंभी पंिडत
जवाहरलाल नेहł यांचा पाठéबा होता. माý ÖवातंÞयÿाĮी नंतर कॉंúेस¸या राजकìय
अिभलाषेपोटी १९५२ ¸या िनवडणुकé¸या पाĵªभूमीवर िहंदू मते िमळिवÁयाकåरता पंिडत
जवाहरलाला नेहł यांनी २६ सÈटेबर १९५१ रोजी िहंदू कोडिबलाला Öथिगती िदली.
पंिडत जवाहरलाल नेहłंनी आपला शÊद िफरिवÐयामुळे दुसöयाच िदवशी Ìहणजे २७
सÈट¤बर १९५१ रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी कायदेमंýी पदाचा राजीनामा िदला.
िहंदू कोडबील नेहłंनी लोकसभेतून मागे घेतÐयामुळे बाबसाहेब आंबेडकरांना आपÐया
पोटा¸या मुला¸या मृÂयूपे±ा अिधक दू:ख झाले. या वेळी Âयांनी ‘It was killed and
burned, unwep t and unsung!’ न रडत भाकत िहंदू कोडिबलाला ठार मारले गेले
आिण गाडले गेले, पुढे हåरभाऊ पाटसकर या Óयĉì¸या नावाने हे िबल तुकड्या
तुकड्यांमÅये पास करÁयात आले.
२. िववाह आिण कौटुंिबक बाबी संबंधी कायदे:
बालिववाह ÿितबंध कायदा, २००६:
बालिववाह ÿितबंध कायदा, २००६ हा कायदा मुलगा आिण मुलीसाठी लµनाचे वय
िनधाªåरत करणारा कायदा आहे. या कायīानुसार, जर एखाīा मुलाने २१ वषाªखालील
आिण मुलीने १८ वषा«खालील लµन केले तर तो बालिववाह मानला जाईल, अशी तरतूद
आहे. या कायīाचा उĥेश ľीचा दजाª उंचावणे आिण ितला लहान वयातच वैवािहक
जबाबदाöयांमÅये अडकू न देणे आिण मुलéना अËयास कłन कåरअर उºवल करÁयासाठी
ÿोÂसािहत करणे हा आहे.
वैīकìय गभªपात कायदा, १९७१:
भारतात वैīकìय गभªपात कायदा १० ऑगÖट १९७१ रोजी संमत करÁयात आला.
ľी¸या जीवाला धोका असÐयास िकंव गरोदरपणात ľी¸या मानिसक अथवा शारीåरक
आरोµयाला धोका िनमाªण झाÐयास. जÆमाला येणाöया मुलास शारीåरक अथवा मानिसक
Óयंग असÐयास. बलÂकक़ªमुले िकंव ल§िगक अÂयाचारामुळे गभªधारणा झाली असÐयास.
िववािहत ľीची गभªधारणा ही गभªिनरोधक साधनां¸या अयशÖवी वापरामुळे झाली
असÐयास या कायīांतगªत गभªपातास अनुमती देÁयात देÁयात आली आहे. अÆयथा
भारतीय दंड संिहते नुसार गभªपात गुÆहा िनधाªåरत करÁयात आला आहे. munotes.in

Page 24

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
24 भारतीय दंड संिहतेचे कलम ४९८ अ:
आपÐया देशातील िकंवा समाजातील मुली आिण मिहलांची िÖथती पाहता मिहलां¸या
सुर±ेबाबत आपले शासनाने वेळोवेळी मिहलांना सुरि±त वाटावे, Âयांना समाजात समान
ह³क आिण सÆमान िमळावा यासाठी कायदे केले आहेत, Âयाचाच भाग Ìहणून भारतीय दंड
संिहते¸या कलम ४९८अ चा जÆम झाला. ४९८अ हे आयपीसीचे कलम आहे जे øूरतेची
Óया´या करते मग ती मानिसक अ सो वा शारीåरक. ४९८अ नुसार मिहलेला Êलॅकमेल
करणे, ितचे शोषण करणे, कोणÂयाही मिहलेचा शारीåरक छळ करणे, मिहलेला
आÂमहÂयेसाठी ÿवृ° करणे िकंवा ितला आÂमहÂया करÁयास भाग पाडणारी पåरिÖथती
िनमाªण करणे, हे सवª øौयाªचा भाग आहेत. भारतीय दंड संिहते¸या कलम ४९८अ मÅये हा
गुÆहा मानला गेला आहे. ºया अंतगªत शारीåरक आिण मानिसक छळासाठी िश±ेची तरतूद
करÁयात आली आहे. भारतीय कायīात, हा गुÆहा अजामीनपाý गुÆĻा¸या ®ेणीत
ठेवÁयात आला आहे.
कौटुंिबक िहंसाचार ÿितबंिधत कायदा २००५:
िľयां¸या होणाöया कौटुंिबक छळास ÿितबंध करÁयासाठी क¤þ शासनाने कौटुंिबक
िहंसाचारापासून मिहलांचे संर±ण अिधिनयम, २००५ व िनयम २००६ संपूणª भारतात २६
ऑ³टोबर २००६ पासून लागू केला.
कौटुंिबक िहंसाचार Ìहणजे शारीåरक, शािÊदक, ल§िगक, मानिसक िकंवा आिथªक छळ, हòंडा
िकंवा मालम°ा देÁयासाठी मिहलेला अपमािनत करणे, ितला िशवीगाळ करणे, िवशेषत:
अपÂय नसÐयामुळे ितला िहणवणे िकंवा धमकावणे, ýास देणे, दुखापत करणे, जखमी करणे
िकंवा पीिडत मिहलेचा जीव धो³यात आणÁयास भाग पाडणे िकंवा ित¸या कोणÂयाही
नातेवाईकाकडे हòंडयाची मागणी करणे व या सवª गोĶéचा दुÕपåरणाम पीिडत Óयĉì अथवा
ित¸या नातेवाईकांवर होणे तसेच आिथªक छळ करणे Ìहणजे मिहलेचे Öवत:चे उÂपÆन,
ľीधन, मालम°ा िकंवा इतर आिथªक Óयवहार िकंवा ित¸या ह³का¸या कोणÂयाही
मालम°ेपासून ितला वंिचत करणे, घराबाहेर काढणे या बाबéना कौटुंिबक िहंसाचार Ìहटले
जाते.
शारीåरक छळ:
शारीåरक छळात मारहाण , तŌडात मारणे, तडाखा देणे, चावणे, लाथ मारणे, गुĥे मारणे,
ढकलणे, लोटणे (जोराचा ध³का मारणे), इतर कोणÂयाही पÅदतीने शारीåरक दुखापत
िकंवा वेदना देणे. या बाबéचा शारीåरक छळात समावेश होतो.
ल§िगक अÂयाचार:
ल§िगक अÂयाचारामÅये जबरदÖतीने समागम करणे, अिĴल फोटो काढणे, िबभÂस कृÂय
जबरदÖतीने करावयास लावणे, तुमची समाजातील िकंमत कमी होईल या ŀĶीने अĴील
चाळे करणे िकंवा तुमची बदनामी करणे िकंवा अनैसिगªक अिĴल कृÂय करणे याबाबéचा
समावेश होतो. munotes.in

Page 25

ľी शोषणाचे Öवłप आिण ÿकार
25 तŌडी आिण भाविनक अÂयाचार:
तŌडी आिण भाविनक अÂयाचार जसे अपमान करणे, वाईट नावाने बोलावणे, चाåरÞयाबĥल
संशय घेणे, मुलगा झाला नाही Ìहणून अपमान करणे, हòंडा आणला नाही Ìहणून अपमान
करणे. मिहलेला िकंवा ित¸या ताÊयात असलेÐया मुलाला शाळेत, महािवīालयात िकंवा
इतर शै±िणक संÖथांमÅये जाÁयास मºजाव करणे, नोकरी ÖवीकारÁयास व करÁयास
मºजाव करणे, ľीला व ित¸या ताÊयात असलेÐया मुलाला घरामधून बाहेर जाÁयास
मºजाव करणे, नेहमी¸या कामासाठी कोणÂयाही Óयĉìबरोबर भेटÁयास मºजाव करणे,
मिहलेला िववाह करावयाचा नसÐयास िववाह करÁयास जबरदÖती करणे, मिहले¸या
पसंती¸या Óयĉì बरोबर िववाह करÁयास मºजाव करणे, Âया¸या अथवा Âयां¸या पसंती¸या
Óयĉìबरोबर िववाह करÁयास जबरदÖती करणे, आÂमहÂयेची धमकì देणे इतर कोणतेही
भावनाÂमक िकंवा तŌडी अपशÊद वापरणे यांचा समोवश होतो.
आिथªक अÂयाचार:
आिथªक अÂयाचारात हòंडयाची मागणी करणे, मिहले¸या िकंवा ित¸या मुलांचे पालन –
पोषणासाठी पैसे न देणे, मिहलेला िकंवा ित¸या मुलांना अÆन, वľ, औषधे इÂयादी न
पुरिवणे, नोकरीला मºजाव करणे, नोकरीवर जाÁयासाठी अडथळा उÂपÆन करणे, नोकरी
ÖवीकारÁयास संमती न देणे, पगारातून रोजगारातून आलेले पैसे काढून घेणे, मिहलेला
ितचा पगार, रोजगार वापरÁयास परवानगी न देणे, राहात असलेÐया घरातून हाकलून देणे,
घराचा कोणताही भाग वापरÁयास िकंवा घरात जाÁयास, येÁयास अडथळा िनमाªण करणे,
घरातील नेहमीचे कपडे, वÖतू वापरÁयापासून रोखणे, भाड्या¸या घराचे भाडे न देणे या
बाबéचा समावेश होतो.
या कायīांतगªत कौटुंिबक िहंसाचाराने पीिडत पÂनी, सासू, बिहण, मुलगी, अिववािहत ľी ,
आई, िवधवा इÂयादी Ìहणजे लµन, रĉाचे नाते, लµन सŀÔय संबंध (िलÓह इन
åरलेशनशीप), द°किवधी अशा कारणाने नाते संबंध असणाöया व कुठÐयाही जाती धमाª¸या
िľया तसेच Âयांची १८ वषाªखालील मुले दाद मागू शकतात. या कायīांतगªत छळ होत
असलेली िकंवा झालेली ľी सरं±ण अिधकाöयाला, सेवा पुरिवणाöया संÖथांना, तसेच
पोलीस Öटेशन िकंवा दंडािधकाöयाकडे तŌडी िकंवा लेखी तøार कŁ शकते.
३. ल§िगक शोषणा संबंधी कायदे:
िविवध ÿकारचे ल§िगक छळ जसे कì अĴील गाणी गाणे, छेडछाड करणे, नकार देऊनही
ल§िगक ÿगती करणे, पूवª संमतीिशवाय एखाīाचा खाजगी फोटो पाहणे, कॅÈचर करणे िकंवा
शेअर करणे यास भारतीय दंड संिहसेनुसार गुÆहा ठरवÁयात आला आहे. या पĦती¸या
ल§िगक शोषणाला रोखÁयासाठी पुढील कायदे सहाÍयक ठरतात.
कामा¸या िठकाणी होणारा ल§िगक छळ ÿितबंधक कायदा कायदा, २०१३:
कामा¸या िठकाणी मिहलांचा ल§िगक छळ कायदा २०१३ मÅये मंजूर करÁयात आला. हा
कायदा ºया संÖथांमÅये दहापे±ा जाÖत लोक काम करतात Âयांना लागू होतो. हा कायदा munotes.in

Page 26

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
26 ०९ िडस¤बर २०१३ रोजी लागू झाला. Âयाचे नाव सूिचत करते कì Âयाचा उĥेश ÿितबंध,
मनाई आिण िनवारण आहे.
इ¸छेिवŁĦ Öपशª करणे िकंवा Öपशª करÁयाचा ÿयÂन करणे, शारीåरक संबंध ठेवÁयाची
मागणी करणे िकंवा अपे±ा करणे, ल§िगकŀĶ्या सुÖपĶ गोĶी करणे, अĴील िचýे, िचýपट
िकंवा इतर सामúी दाखवणे, इ. बाबीचा समावेश ल§िगक छळ Ìहणून या कायīात करÁयात
आला आहे. संभाषण, लेखन िकंवा Öपशª कłन केले जाणारे ल§िगक Öवłपाचे इतर कोणती
कृती Ìहणजे ल§िगक छळ होय. या पĦतीची कृती कामा¸या िठकाणी घडली असेल तर
मिहला ÂयािवŁĦ संÖथे¸या अंतगªत तøार सिमतीस तøार कł शकते. जर संÖथे¸या
अंतगªत तøार सिमती Öथापन केली नसेल, तर पीिडतेला Öथािनक तøार सिमतीकडे
तøार करावी लागेल. माý ही तøार िलिखत Öवłपात करणे आवÔयक आहे.
तøार करताना घटना घडून तीन मिहÆयांहóन अिधक काळ लोटलेला नसावा आिण
एकापे±ा जाÖत घटना घडÐया असÐयास, पीिडतेला शेवट¸या घटने¸या तारखेपासून तीन
मिहÆयांपय«तचा कालावधी उपलÊध कłन िदला जातो. जर अंतगªत तøार सिमतीला वाटत
असेल कì पीिडत Óयĉì पूवê तøार कł शकली नाही, तर ही मयाªदा वाढवता येईल, परंतु
ितचा कालावधी तीन मिहÆयांपे±ा जाÖत वाढवता येणार नाही.
 मिहलांचा ऑनलाइन छळ करÁयास ÿितबंध िनधाªåरत करÁयात आला आहे. आज,
ऑनलाइन पोटªलĬारे मिहलांवरील अनेक गुÆहे ल§िगक भ±कांकडून केले जातात.
मािहती तंý²ान कायīा¸या एस. ६७ अंतगªत तøार नŌवीत येते.
 िľयांचे अĴील ÿदशªन ÿितबंधक कायदा, १९८६ Ĭारे बंदी घालÁयात आली आहे.
हा कायदा, वतªमान कालासाठी अपुरा असÐयामुळे, Âयात काही बदल २०१२ मÅये
करÁयात आले. Âयानुसार दुŁÖती िवधेयक तयार करÁयात आले आहे. ºयाने या
कायīाची ÓयाĮी वाढवली गेली.
 भारतीय दंड संिहतेतील ३७५ आिण ३७६(२) बलाÂकारा¸या गुन्Ļा संबंिधत कलम
असून बलाÂकारासाठी अनुøमे ७ वष¥ आिण १० वष¥ कारावासाची िश±ा िनधाªåरत
केली गेली आहे. या कलमांचे ÿमुख वैिशĶय़ Ìहणजे या कृÂयाला बलाÂकार मानले
जाऊ नये यासाठी संबंिधत मिहलेची संमती आवÔयक आहे. अÖवÖथ मनाची ľी
िकंवा १६ वषा«पे±ा कमी वया¸या मुलीशी संभोग करणे हे संमतीची पवाª न करता
बलाÂकार मानले जाते.
४. मालम°े¸या अिधकारा िवषयी कायदे:
िहंदू उ°रािधकार कायदा, १९५६, आिण इतर कायदे यांनी विडलोपािजªत मालम°ा काय
आहे याची ÖपĶपणे Óया´या केलेली नाही. तथािप, Âया¸या अनेक आदेशांमÅये, सवō¸च
Æयायालयाने असे मानले आहे कì पुŁषाला Âयाचे वडील, आजोबा िकंवा आजोबा यां¸या
विडलांकडून वारसाह³काने िमळालेली मालम°ा ही विडलोपािजªत मालम°ा Ìहणून गृहीत
धरÁयात येते. पारंपाåरकपणे, भारतातील मालम°ेचा वारसा संबंधी िľयांचे अिधकार
अिÖतÂवात नÓहते, Âयामुळे २००५ मÅये िहंदू उ°रािधकार कायīातील सुधारणांनुसार,
मुलéनाही पुýांसारखेच अिधकार देÁयात आले आहेत. munotes.in

Page 27

ľी शोषणाचे Öवłप आिण ÿकार
27 २००५ मÅये एचएसएमÅये सुधारणा करÁयात आली आिण Âयात मुलीला मालम°ेत
समान अिधकार देÁयात आले. िहंदू उ°रािधकार सुधारणा कायदा २००५ पूवê, मृत
विडलां¸या मालम°ेवर ह³क होते तर मुली अिववािहत होईपय«त असे कł शकत होÂया
(िववािहत िľयांचा संप°ीचा कायदा -१९५९). लµनानंतरची ľी ही पती¸या कुटुंबाशी
संबंिधत आहे आिण Ìहणूनच दुसö या िहंदू अिवभािजत कुटुंबात (एचयूएफ) तीचा ह³क आहे
हे समजत होते. आता िववािहत आिण अिववािहत मुलéना Âयां¸या विडलां¸या मालम°ेवर
Âयां¸या भावांइतकाच. तसेच Âयां¸या भावांसारखेच समान कतªÓये, दाियÂवे घेÁयास पाý
आहेत. २००५ मÅये असेही Ìहटले गेले होते कì ९ सÈट¤बर २००५ रोजी दोÆही बाप व
मुलगी िजवंत रािहÐयास मुलीला समान ह³क िमळाला आहे. २०१८ मÅये सुिÿम कोटाªने
नमूद केले कì या तारखेला वडील िजवंत असो कì नसो, मुलगी ित¸या मृत विडलां¸या
मालम°ेचा वारसा होऊ शकते. यानंतर, मिहलांना समवारस Ìहणून देखील Öवीकारले गेले.
ते विडलां¸या संप°ीत वाटा मागू शकतात.
२०२२ मÅये, सवō¸च Æयायालयाने िनणªय िदला कì मुलéना Âयां¸या पालकां¸या Öव-
अिधúिहत मालम°ेचा आिण इतर कोणÂयाही मालम°ेचा वारसाह³क िमळÁयाचा अिधकार
आहे ºयाचे ते पूणª मालक आहेत, तसेच हा िनयम अशा ÿकरणांमÅये देखील लागू होईल
जेÓहा मुली¸या पालकांचा िहंदू उ°रािधकार कायदा, १९५६ चे कोिडिफकेशन करÁयापूवê
मृÂयू झाला होता.
५. मातृÂव लाभ (सुधारणा) कायदा २०१७:
मातृÂव लाभ (सुधारणा) कायदा, २०१७ ने काही मूलभूत कायदे अमलात आणले आहेत
ºयात कायªरत मिहलांसाठी सशुÐक ÿसूती रजा १२ आठवड्यांवłन २६ आठवडे
(S.५(३)) आिण नवीनसाठी 'घरातून काम' पयाªयांचा समावेश आहे. माता (S.५(५)).
२०१३ मÅये िनभªया¸या घटनेनंतर आिण Âयानंतर झालेÐया Óयापक िनषेधानंतर, ल§िगक
गुÆĻांशी संबंिधत गुÆहेगारी कायīात सुधारणा करÁयात आली आिण बलाÂकाराची Óया´या
िवÖतृत करÁयात आली. तसेच अनेक नवीन गुÆĻांचा समावेश करÁयात आला आहे .
६. I.T अंतगªत संर±ण कायदा, २०००:
मािहती तंý²ान कायदा, २००० सायबर गुÆĻांपासून मिहलां¸या संर±णासाठी तरतूद
करतो, जसे कì: कलम ६६ ओळख लपिवणे गुÆĻाला ३ वषा«पय«त कारावास आिण एक
लाख Łपयांपय«तचा दंड अशी िश±ा िदली जाते. कलम ६६इ - एखाīा Óयĉì¸या
गोपनीयते¸या उÐलंघनाशी संबंिधत आहे, संमतीिशवाय Óयĉì¸या खाजगी ±ेýाचे फोटो
काढणे िकंवा िÓहिडओ बनवणे हे ३ वषा«पय«त कारावास आिण / िकंवा दंडास पाý आहे.
कलम ६७ ए ल§िगक अĴील सािहÂय ÿकािशत करणे िकंवा हÖतांतåरत करणे यास ५
वषा«पय«त¸या कारावासाची िश±ा आिण दुसöयांदा दोषी आढळÐयास दंड अशी तरतूद
करते.

munotes.in

Page 28

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
28 आपली ÿगती तपासा:
१] िववाह आिण कौटुंिबक बाबी संबंिधत िľयांसाठी¸या कायīांचे वणªन करा.
––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
२] आयटी कायदा २००० अंतगªत ľी संर±णाचे परी±ण करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
२.६ सारांश भारतीय संÖकृती, ही िपतृस°ाक असÐयामुळे समाजात िľयांचे Öथान दुÍयम िनधाªåरत
करÁयात आले आहे. ľीला स°ेपासून दूर ठेवÁयात आले आहे. केवळ Öवत:चाच नÓहे तर
संपूणª कुटुंबाचा सÆमान आिण ÿितķा जपÁयाची जबाबदारी िľयांना पार पाडावी लागते.
ľीला ित¸या कुटुंबाचा सÆमान Öवतः¸या खांīावर घेऊन जाÁयाची जबाबदारी िदली
जाते. Ìहणूनच ितने शांत राहावे, Âयां¸यासोबत जे वाईट घडले Âयाबĥल ितने तøार न
करणे गृहीत धरले जाते. समाजात आपÐया Óयथा मांडÐया तर ते कुटुंबासाठी लािजरवाणे
िकंवा अपमानाÖपद असÐयाचे मानले जाते. परंतु काही ÿकरणांमÅये जे ऐकले आिण
पािहले गेले ते असे कì, तøार करणाöया मिहलांना मारहाणीचा, धमकावÁयाचा सामना
करावा लागला. या मिहलांना कामा¸या िठकाणी चांगली वागणूक िदली जात नÓहती, िशवाय
Âयांना नोकरीही नाकारÁयात आली होती. Âयांना वाईट वागणूक िदली गेली आिण समाजाने
Âयां¸यावर बिहÕकार टाकला. भारतात िविवध कायīां¸या अंमलबजावणी Óयितåरĉ,
मिहलांचे अजूनही शोषण होत आहे, ºयाचा अथª भारतातील सÅया¸या Æयाय ÓयवÖथा
स±मपाने िपडीत मिहले¸या पाठीशी उभी राहÁयात अपयशी ठरते आहे, कारण मिहलां¸या
ह³कांचे संर±ण करणाö या कायīांची अंमलबजावणी करÁयात आम¸या पुŁषी वचªÖवाला
आÓहान उभे राहील. अथाªत भारतातील पुतृस°ाक समाज ÓयवÖथा िľयां¸या ह³काची
गळचेपी करीत असÐयामुळे िľया ÆयायÓयवÖथेचा यथायोµय वापर कŁ शकत नाहीत.
२.७ ÿij १. भारतातील मिहलां¸या शोषणा¸या िविवध ÿकारांची चचाª करा.
२. भारतातील मिहलांसाठी कायदे व सुर±ा उपाय ÖपĶ करा.
३. भारतीय िľयां¸या शोषणाची कारणे व उपाय यांची चचाª करा.
munotes.in

Page 29

ľी शोषणाचे Öवłप आिण ÿकार
29 २.८ संदभª  भागवत िवīुत (अनु.), िलंगभाव आिण अनेकिवध ल§िगकता परीÿेàये आिण ÿij,
øांतीºयोती सािवýीबाई फुले ľी अËयासक¤þ, पुणे िवīापीठ, पुणे, २०१३.
 समÖया सोडिवतांना, ľीमुĉì संघटना ÿकाशन, मुंबई, २०१३.
 डॉ. पांगुळ – बाराहाते नंदा, मिहलांवरील ल§िगक अÂयाचार, आर. बी. ÿकाशन
नागपूर, २०१४.
 जाधव िनमªला (संपा.), भारतीय ľीÿij आकलना¸या िदशेने, ताराबाई िशंदे ľी
अËयास क¤þ, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा िवīापीठ, औरंगाबाद, २०१५.
 वाघ संदेश, अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमाती (अÂयाचार ÿितबंधक) अिधिनयम
१९८९, िनयम १९९५ व संशोधन िनयम २०१६ : मागªदिशªका, सुगावा ÿकाशन,
पुणे, २०१६.
 Barnali Barman, Women Empowerment: A Distant Dream in India,
https://www.se ntinelassam.com/north -east-india -news/assam -
news/women -empowerment -a-distant -dream -in-india/
 Gunin Borah, Status of Women in Indian
societyhttps://www.sentinelassam.com/north -east-india -
news/assam -news/status -of-women -in-indian -society/
 https://vikaspedia.in/social -welfare/women -and-child-
development/women -development -१/status -of-women -in-
india#:~:text=Related% २0resources -
,Population,are% २0949% २0and% २09२9%२0respectively .
 https://www.drishtiias.com/daily -updat es/daily -news -editorials/status -
of-women -in-india

*****
munotes.in

Page 30

30 ३
मिहलांवर होणारे अÂयाचार
घटक रचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ भारतीय मिहलांिवŁĦ वाढणारे गुÆहे
३.३ मिहलांवरील अÂयाचाराचे ÿकार
३.४ मिहलांवरील िहंसाचारासाठी कायदेशीर उपाययोजना
३.५ सारांश
३.६ ÿij
३.७ संदभª
३.० उिĥĶे  समकालीन भारताती ल सामािजक समÖयांशी िवīाÃया«ना पåरचय कłन देणे.
 मिहलांवर होणारे जातीय अÂयाचार समजून घेणे.
 मिहलांवरील जातीय अÂयाचारची कारणे व उपाययोजना अËयास णे.
३.१ ÿÖतावना ऑ³सफडª शÊदकोषानुसार मिहलांवरील अÂयाचार या शÊदाचा संदभª "ľीिवłĦ øूर
आिण दुĶकृती असा आहे. ºयामुळे ľीला भाविनक िकंवा शारीåरक इजा होते िकंवा दोÆही
घडले जाते Âयास अÂयाचार Ìहणतात. भारतातील लोकसं´ये¸या जवळपास िनÌÌया िľया
आहेत. दररोज िľयांवर होणाöया अÂयाचारा¸या बातÌया वाचणे खूप सामाÆय बनले आहे.
आपण नÓया सहąा Êदीत ÿवेश केला असला तरी भारतीय समाजा¸या िपतृस°ाक
ÓयवÖथेतील मिहलांवर अÂयाचार आिण दुÍयम वागणूक आजही सुłच आहे. समकालीन
भारतात िľयांचा घरा¸या आत आिण बाहेरही Âयां¸यावर मोठ्या ÿमाणात अÂयाचार केले
जातात. आपला सनातनी समाज जुÆया चालीरीतéमुळे इतका दुराúही आहे कì, िवनयभंग
झालेÐया ľीला, मग ती बळजबरी असो वा असहाय , ितला समाजात Öथान नाही.
भारतातील िहंसाचार रोखÁयासाठी आिण िľयांची िÖथती सुधारÁयासाठी, अनेक कायदे
तयार करÁयात आले आहेत, Âयापैकì काही पुढील ÿमाणे :
१. िहंदू िववाह कायदा, १९५५.
२. अनैितक वाहतूक (ÿितबंध) कायदा, १९५६. munotes.in

Page 31

मिहलांवर होणारे अÂयाचार
31 ३. हòंडा ÿितबंध कायदा, १९६१.
४. वैīकìय गभªपात ÿितबंधक कायदा, १९७१.
५. समान वेतन कायदा, १९७६.
६. सती ÿितबंध कायदा, १९८७.
७. मिहलांचे अĴील ÿदशªन (ÿितबंध) कायदा, १९९६.
८. कौटुंिबक िहंसाचारापासून मिहलांचे संर±ण कायदा, २००५ इ. कायदे मिहला
संर±णाचे ÿितिनिधÂव करतात.
हे सवª कायदे असून िह, भारतीय समाजात मिहलांवरील अÂयाचाराचा आलेख िदवस¤िदवस
वाढत आहे. अनुसूिचत जाती जमाती समुदाया¸या संदभाªने िह दाहकता अिधक आहे.
भारतीय समाज ÓयवÖथे¸या सवाªत खाल¸या Öतरात असलेÐया अनुसूचीत जाती व
अनुसुचीत जमातीतील िľयांना सामािजक, आिथªक, राजकìय आिण शै±िणक ÿijाबरोबर
Âयां¸यावर होणाöया जातीय अÂयाचाराने अिधक िपिडत आहेत. Âयाकåरता अनुसूिचत
जाती अनुसूिचत जमाती अÂयाचार ÿितबंधक कायदा १९८९ अिÖतÂवात आणला गेला.
या कायīांतगªत िľयांवर होणाöया जातीय अÂयाचारास ÿितबंध करÁयाचा ÿयास करÁयात
आला.
आपली ÿगती तपासा:
१] 'िľयांवरील अÂयाचार' या शÊदाची Óया´या ÖपĶ करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––
२] भारतातील मिहलांची िÖथती सुधारÁयासाठी करÁयात आलेÐया कायīांची चचाª करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––
३.२ भारतीय मिहलांिवŁĦ वाढणारे गुÆहे गुÆहे िवभागा¸या आकडेवारीचे िवĴेषण केले असता २०२० वगळता मिहला अÂयाचाराची
सं´या वषाªनुवष¥ सातÂयाने वाढ दशªवते. सन २०२१ मÅये – सरकारने जाहीर केलेÐया
गुÆĻांची आकडेवारीत - भारतामÅये मिहलांिवŁĦ¸या सवाªिधक गुÆĻांची नŌद झाली आहे.
हा वाढता आलेख ही गंभीर िचंतेची बाब आहे. परंतु या वाढÂया आकडेवारी संबंधी munotes.in

Page 32

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
32 अिधकाöयांचे Ìहणणे आहे कì, वतªमान काळात चांगले åरपोिट«ग झाले आहे. Âयामुळे अिधक
लोक केस नŌदवÁयासाठी पोिलसांकडे जात आहेत.
०१ जानेवारी ते ३१ िडस¤बर २०२१ दरÌयान भारतातील पोिलसांनी नŌदवलेÐया साठ
दशल± गुÆĻांपैकì ४२८,२७८ गुÆĻांमÅये मिहलांवरील गुÆĻांचा समावेश आहे. २०१६
मधील ३३८,९५४ घटनांवłन सहा वषा«मÅये Âयात २६.३५% ची वाढ झाली आहे.
२०२१ मधील बहòतांश ÿकरणे अपहरण आिण बलाÂकार, घरगुती िहंसाचार, हòंडाबळी
आिण हÐले यांची होती. तसेच १०७ मिहलांवर अॅिसड हÐला करÁयात आला, १,५८०
मिहलांची तÖकरी करÁयात आली, १५ मुलéची िवøì करÁयात आली आिण २,६६८
मिहला सायबर गुÆĻांना बळी पडÐया. ५६,००० हóन अिधक ÿकरणांसह, उ°र ÿदेश
राºय, जे २४० दशल± लोकसं´येसह भारतातील सवाªिधक लोकसं´या असलेले राºय
आहे, पुÆहा एकदा या यादीत शीषªÖथानी ठरले. Âयापाठोपाठ दुसöया Öथानी राजÖथानमÅये
४०,७३८. या आकडेवारीत महाराÕůात ितसöया Öथानी असून ३९,५२६ ÿकरणे नŌदली
गेली आहेत.
बलाÂकार:
२०२१ मÅये, पोिलसांनी ३१,८७८ बलाÂकारांची नŌद केली असून ती मागील वषê Ìहणजे
२०२० मÅये (२८,१५३) नŌद झालेÐया गुÆĻान पे±ा ३,७२५ ने अिधक आहे. परंतु
२०१६ मÅये बलाÂकार झालेÐया ३९,०६८ या संखे¸या तुलनेत, ते १८% ची घट
दशªिवते. दरवषê हजारो बलाÂकारा¸या घटना नŌदवÐयामुळे, भारताला "जगातील
बलाÂकाराची राजधानी" असे टोपणनाव िमळाले आहे. भारत हा अपवाद आहे Ìहणून नाही.
अनेक देश बलाÂकारा¸या समान िकंवा Âयाहóन अिधक सं´येची नŌद करतात. परंतु
समी±क Ìहणतात कì जगातील सवाªत मोठ्या लोकशाहीला बदनाम केले जाते कारण
पीिडत आिण वाचलेÐयांना ºया ÿकारे वागणूक िदली जाते - Âयांना समाजाने कलंिकत
केले आहे आिण अनेकदा पोिलस आिण Æयायपािलकेलाही लाज वाटते.
२००२ ¸या गुजरात दंगलीत िबिÐकस बानो या मुिÖलम मिहलेवर सामूिहक बलाÂकार
झाला आिण ित¸या कुटुंबातील १४ सदÖयांना िहंदू शेजाöयांकडून मारले गेलेले पािहले,
ितने ित¸या बलाÂकारी तुŁंगातून सुटÐयानंतर ित¸या वेदना कथन केÐया. िबिÐकस
बानोला िमळालेÐया अÆयायकारक वागणुकì¸या कथेने जागितक मथळे बनवले आिण
भारत अनेकदा आपÐया मिहलांशी िनदªयी वागतो या मताला बळकटी िदली. नुकतेच
गुजरातमÅये या सामुिहक बलाÂकाöयांचा जाहीर सÂकार व Öवागत करÁयात आले आहे.
अपहरण:
सन २०२१ मधील ľीया¸या अपहरणाची आकडेवारी राÕůीय गुÆहे नŌदणी िवभागा¸या
लेखी ७६,२६३ नŌदली गेली आहे, २०१६ मÅये नŌदÐया गेलेÐया ६६,५४४ आकडेवारी
पे±ा १४% ने जाÖत आहे. यातील काही गुÆĻांचा सबंध खून, खंडणीशी होता. माý
बहòतांश िľयांचे अपहरण हे वेÔया Óयवसाय आिण घरगुती कामासाठी तÖकरी करÁयासाठी
करÁयात आले होते. परंतु अपŃत िľयांपैकì बहòसं´य मिहला –२८,२२२ ÿकरणांमÅये -
"लµनासाठी भाग पाडÁयासाठी" अपहरण या कारणांसाठी गुÆहा घडला. त²ांचे Ìहणणे आहे munotes.in

Page 33

मिहलांवर होणारे अÂयाचार
33 कì यापैकì अनेक ÿकरणे खोटी आहेत आिण पालकां¸या नापसंतीला न जुमानता आपÐया
िÿयकरासह पळून जाणाöया मिहलां¸या कुटुंबांनी दाखल केले आहेत.
कौटुंिबक (घरेलू) िहंसाचार:
कौटुंिबक (घरेलू) िहंसाचार Ìहणजे "पती िकंवा Âया¸या नातेवाईकांकडून कायाªत आलेली
øूरता" याकåरता कायदेशीर शÊदांतगªत नŌदवलेली गुÆहे. भारतीय मिहलांवरील घडणाöया
िहंसाचारात सवाªिधक गुÆĻाची नŌद या सदराखाली होते. २०२१ मÅये, पोिलस Öटेशन
मÅये १,३७,९५६ मिहलांकडून कौटुंिबक िहंसाचारा¸या तøारéची नŌद झाली, या नŌदी
नुसार िवचार केला असता कौटुंिबक िहंसाचारा¸या गुÆĻा अंतगªत दर चार िमिनटांनी एक या
पÅदतीने २०२१ मÅये गुÆĻांची नŌद झालेली आढळून येते. २०२१ मधील गुÆĻांचा
तुलनाÂमक ŀĶ्या िवचार केला असता २०१६ ¸या तुलनेत १,१०,४३४ मिहलांनी
कौटुंिबक िहंसाचारा¸या घटनांमÅये पोिलसांची मदत घेतली. या¸या ट³केवारीचा िवचार
केला असता २०१६ ¸या तुलनेत २०२१ मÅये यात २७% वाढ घडून आली.
भारतीय समाज पुŁष ÿधान असÐयामुळे कौटुंिबक िहंसाचार भारतीय समाजासाठी नवीन
नाही - जागितक आरोµय संघटनेने ÌहटÐयाÿमाणे जागितक Öतरावर तीनपैकì एका
मिहलेला िलंग-आधाåरत िहंसाचाराचा सामना करावा लागतो. भारताची देखील तीन पैकì
एक ľी कौटुंिबक िहंसाचाराची बळी ठरलेली आहे. परंतु भारतीय समाज ÓयवÖथेत ľीचा
दजाª गौण असÐयाकारणाने या िहंसाचाराला समाज माÆयता िमळणे हे या अÂयाचाराला
इतर िहंसाचारापासून वेगळे करते. भारतात नुकÂयाच केलेÐया सरकारी सव¥±णात ४०%
िľया आिण ३८% पुŁषांनी असे Ìहटले आहे कì, “एखाīा पुŁषाने आपÐया पÂनीला,
सासरचा अनादर केला असेल, घराकडे िकंवा मुलांकडे दुलª± केले असेल, पतीला न
सांगता बाहेर गेला असेल िकंवा Öवयंपाक केला नसेल तर पतीने ितला मारहाण करणे योµय
आहे.” यावłन भारतीय समाजातील पुŁषी मानिसकता ÿदिशªत होते. एकूणच भारतीय
समाज िपतृस°ाक असÐयामुळे ľी ही सोिशक असली पािहजे या मानिसकतेतून ितला
कुटुंबातून ÿिश±ण देले जाते व ितला कौटुंिबक िहंसाचार सहन करÁयास िशकिवले जाते,
Âयामुळे या सदराखाली घडणाöया गुÆĻांचे ÿमाण अिधक आहे.
हòंडाबळी:
भारत सरकारने १९६१ रोजी हòंडा ÿितबंिधत कायदाकेला असला तरीही वधू¸या
कुटुंबाकडून वरा¸या कुटुंबाला रोख र³कम, सोने आिण इतर महागड्या वÖतू भेट देÁयाची
शतकानुशतके जुनी परंपरा आजही कायम आहे. नुकÂयाच झालेÐया जागितक बँके¸या
अËयासानुसार, úामीण भारतातील ९५% िववाहांमÅये हòंडा िदला जातो. ÿचारकांचे Ìहणणे
आहे कì, पुरेसा हòंडा न िदÐयाने नववधूंचा अनेकदा छळ केला जातो. या छळातून दरवषê
हजारो पती आिण सासर¸या लोकांकडून Âयांची हÂया केली जाते. बहòतेक ÿकरणामÅये
Âयांना जाळले जाते व हा खून "Öवयंपाकघर अपघात" Ìहणून दाखिवÁयाचा ÿयÂन केला
जातो.
१९८३ मÅये, भारत सरकारने हòंड्यामुळे होणाöया मृÂयूंना आळा घालÁयासाठी - कलम
४९८अ अंतगªत एक कठोर नवीन कायदा अिÖतÂवात आणला, परंतु आजही हòंड्यासाठी munotes.in

Page 34

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
34 दरवषê हजारो वधूंची हÂया होत राहते. सन २०२१ मÅये पोिलसांनी ६,७९५ हòंडाबळी
मृÂयूची नŌद केली आहे. या सरासरीचा िवचार केला असता, भारतात दर ७७ िमिनटांनी
एक हòंडा बळीचे ÿकरण घडते.
आपली ÿगती तपासा:
१] भारतातील ľी अपहरण व तÖकरी¸या आकडेवारीची चचाª करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––
२] हòंड्यामुळे होणाöया मृÂयू¸या समÖयेचे परी±ण करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––––––––––
३.३ मिहलांवरील अÂयाचाराचे ÿकार भारतातील मिहलांना अनेक ÿकार¸या अÂयाचारांचा सामना करावा लागतो, जसे कì
बलाÂकार, खून, अपहरण, हòंडाबळी संबंिधत अÂयाचार, िवनयभंग, वेÔयाÓयवसाय, ľी Ăूण
हÂया आिण इतर अनेक ÿकरणी िľयांवर अÂयाचार होत असतात.
१. ľी ĂूणहÂया:
ľी ĂूणहÂया Ìहणजे एखाīा ľीचा जÆम होÁयापूवêच गभाªशयातच थेट िवषारी स¤िþय
आिण अजैिवक रसायनांचा वापर कłन करणे, अÿÂय±पणे पालक िकंवा कुटुंबातील इतर
सदÖयांकडून एक जाणीवपूवªक आिण जाणूनबुजून केलेली कृती होय. ľी ĂूणहÂया Ìहणजे
गभाªशयात असलेला ľी गभª संपुĶात आणणे Ìहणजे िलंग चाचणी आधारे ल§िगक िनवड
कłन गभªपात करणे Ìहणजे ľी ĂूणहÂया होय.
भारतीय समाजात मुलगीही पर³याचे धन ही मानिसकता असÐयामुळे अशा ÿथांचा
भारतीय समाजावर वाईट पåरणाम घडून आला आहे. या ÿथांचा सवाªत मोठा पåरणाम िलंग
गुणो°रावर िदसून आला आहे. २०११ मÅये थॉमस रॉयटसª फाउंडेशन¸या त²ांिन
िदलेÐया सव¥±ण अहवालात अफगािणÖतान , काँगो आिण पािकÖताननंतर भारत हा
जगातील चौथा िलंग गुणो°र असमानता असलेला देश आहे. "ľी ĂूणहÂया", बालिववाह,
मिहलांची तÖकरी आिण कौटुंिबक िहंसाचार यां¸या उ¸च ÿमाणामुळे भारत ही जगातील
सवाªत मोठी लोकशाही, असलेला देश मिहलांसाठी असुरि±त असलेÐया देशां¸या øमाĄीत
चौÃया øमांकाचा देश बनला आहे.
munotes.in

Page 35

मिहलांवर होणारे अÂयाचार
35 २. अपहरण:
अपहरण Ìहणजे १८ वषा«पे±ा कमी वया¸या अÐपवयीन ľीला आिण १६ वषा«पे±ा कमी
वया¸या पुŁषाला कायदेशीर पालका¸या संमतीिशवाय पळवून नेणे िकंवा मोहात पाडणे
होय. अपहरण Ìहणजे बळजबरीने, फसवणुकìने िकंवा कपटाने एखाīा मिहलेला ित¸या
बेकायदेशीर ल§िगक संबंधासाठी पळवून नेणे िकंवा ित¸या इ¸छेिवŁĦ एखाīा Óयĉìशी
लµन करÁयास भाग पाडणे Ìहणजे अपहरण होय. गेÐया पाच वषा«त भारतात मोठ्या
ÿमाणात महीला अपहरणा¸या घटना घडÐया आहेत. या सदराखाली भारताची राजधानी
िदÐली येथे अपहरणाचा सवाªिधक दर िनदशªनास आला आहे.
३. बलाÂकार आिण सामूिहक बलाÂकार:
बलाÂकार हा भारतातील मिहलांवरील होणाöया अÂयाचारांपैकì सवाªत सामाÆय अÂयाचार
आहे. भारतीय समाज पुŁषस°ाक असÐयामूळे बलाÂकारा¸या बहòतांश घटनांमÅये पीिडत
मिहलेला गुÆहेगार ठरिवÁयात येते अथवा अÔया गुÆĻासंदभाªत िľयांकडे संशियत नजरेने
बिघतले जाते. बलाÂकारा¸या आकडेवारीचा िवचार केला असता भारतात दर २९
िमिनटाला एका मिहलेवर बलाÂकार होतो.
दोन िकंवा अिधक गुÆहेगारांकडून एखाīा ľीवर होणाöया बलाÂकाराला सामूिहक
बलाÂकार Ìहणतात , जी सÅया¸या भारतात एक सामाÆय बाब बनली आहे. २०१२ मÅये
िदÐलीतील एका २३ वषा«¸या मुलीवर झालेÐया सामूिहक बलाÂकाराने ितचा १३ िदवसांनी
मृÂयू झाला. या घटनेचे पडसाद आंतरराÕůीय Öतरावर उमटले व भारतातील बलाÂकार व
सामुिहक बलाÂकारा¸या अनुषंगाने नवीन कायदे अिÖतÂवात आले.
४. हòंडाबळी:
भारतीय समाजात कायदे आिण मोठ्या ÿमाणावर िश±णाचा ÿसार असूनही, भारतातील
मिहलांना हòंडा नावा¸या मोठ्या अÂयाचाराला सामोरे जावे लागत आहे. हòंड्यामुळे होणाö या
मृÂयू¸या केवळ िľयाच बळी पडतात असे नाही, तर काही ÿकरणांमÅये आई¸या बरोबरीने
मुलांनाही मारले जाते. कधी कधी सासू, विहनी अशा िľया अशा गुÆĻांमÅये सामील
असÐयाचे आढळून येते.
५. मिहलांची तÖकरी:
Óयावसाियक ल§िगक शोषण आिण जबरदÖतीने िववाह करÁया¸या उĥेशाने मिहला आिण
मुलéची देशात तÖकरी केली जाते. Óयावसाियक ल§िगक शोषणा¸या उĥेशाने तÖकरी
करÁयात आलेÐया नेपाळ आिण बांगलादेशातील मिहला आिण मुलéसाठी भारत एक मोठी
बाजारपेठ िनमाªण झाली आहे.
६. घरगुती िहंसाचार:
कौटुंिबक िहंसाचाराला घरेलू िहंसाचार, जोडीदाराचा गैरवापर, मारहाण, कौटुंिबक
िहंसाचार, डेिटंगचा गैरफायदा असेही Ìहणतात. हे शोषण शारीåरक, भाविनक, शािÊदक,
आिथªक िकंवा ल§िगक असू शकते. एका खाजगी सव¥±णानुसार भारतातील ६५% पुŁषांचा munotes.in

Page 36

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
36 असा िवĵास आहे कì, कुटुंब एकý ठेवÁयासाठी िľयांनी िहंसा सहन केली पािहजे आिण
िľया कधीकधी मारहाणीला पाý असतात. भारतीय सामािजक िÖथतीचा िवचार केला
असता बहòतांशी िľयांचा देखील असाच समज आहे, ही खेदाची बाब आहे. भारतात दर ९
िमिनटांनी पती िकंवा पती¸या नातेवाईकांकडून कौटुंिबक िहंसाचाराची घटना घडते.
७. ऑनर िकिलंग:
ऑनर िकिलंग Ìहणजे कुटूंबातील सदÖयांनी कुटुंबातील ľीची केलेली हÂया. पीिडतेने
कुटुंबाचा िकंवा समाजाचा अपमान िकंवा इºजत धुळीस िमळिवली या समजुतीमुळे
घडलेला िहंसाचार Ìहणजे ऑनर िकिलंग. ऑनर िकिलंगची कारणे Ìहणजे लµनाला नकार
देणे, ÿेमिववाह करणे आिण बलाÂकाराची िपडीत असणे. पंजाब, हåरयाणा आिण पिIJम
उ°र ÿदेशात अशा अनेक हÂया िनयिमतपणे घडत आहेत.
८. अॅिसड हÐला:
अॅिसड हÐला िकंवा अॅिसड फेकणे Ìहणजे दुसöया माणसावर हÐला करÁयासाठी अॅिसडचा
जाणून बुजून वापर करणे. या िहंसाचारात िपडीत Óयĉìचा ³विचतच मृÂयू होतो, परंतु
अॅिसड हÐÐयामुळे कायमची इजा होऊन चेहरा िवþूप बनतो, अंधÂव तसेच सामािजक,
मानिसक आिण आिथªक अडचणéना िपडीत Óयĉìस सामोरे जावे लागते.
९. अंध®Åये पोटी (जादूटोणा- चेटकìण) घडणारी िहंसा:
भारतीय समाजातून अंध®Ħा िनमूªलनाचे अनेक ÿकारे ÿयÂन कłनही, भारता¸या काही
भागांमÅये चेटकìण ÿथेमुळे िľयांचे बळी गेले आहेत. भारत सरकारची सवाªत अलीकडील
आकडेवारीत सन २०१२ मÅये जादूटोÁया¸या ÿेरणेने ११९ लोक मारले गेले असÐयाचे
आढळून आले आहे. टाईÌस ऑफ इंिडया¸या मते, राÕůीय गुÆहे रेकॉडª Êयुरो¸या
अहवालानुसार १९९१ ते २०१० दरÌयान जादूटोÁया¸या ÿकरणात १,७०० पे±ा अिधक
मिहलांची हÂया करÁयात आली आहे. या ÿकरणांमÅये गरीब, िवधवा आिण खाल¸या
जातीतील मिहलांचे अिधक बळी गेले आहेत. वाÖतिवक पाहता ही सं´या िनःसंशयपणे
जाÖत आहे, कारण अनेक ÿकरणे नŌदवली जात नाहीत िकंवा अिधकारी ÿकरणे
नŌदवÁयास नकार देतात Âयामुळे जादूटोणा अथवा चेटकìण संबोधून खाल¸या जातीतील
मिहलांची हÂया घडवून आणली जाते.
१०. िवनय भंग (इÓह टीिझंग):
ľी िकंवा पुŁषाशी लºजा उÂपÆन होईल असे वतªन करणे Ìहणजे िवनयभंग (इÓह टीिझंग)
Ìहणता येईल. िवकृत Öपशª करणे, चोłन नजर ठेवणे, कामूक भावनेने बोलणे िकंवा तसा
टोमणा मारणे, मन दुखावेल असे बोलणे िकंवा कृती करणे याला देखील िवनयभंग Ìहणता
येईल. भारतातील अनेक महानगरांमÅये िवनयभंग ही एक मोठी समÖया बनली आहे.
िवनयभंग (इÓह टीिझंग) ही केवळ पुŁषां¸या ÖवारÖयाची अिभÓयĉì आहे, ľीला Âयाबĥल
कसे वाटते याची पवाª न करता केलेली िवकृत कृती आहे. मोठ्या महानगर पािलकांमÅये
सावªजिनक वाहतूक ÓयवÖथा, सावªजिनक िठकाणे, शॉिपंग मॉÐस, मिÐटÈले³स, इ.
िठकाणी मिहला छेडछाडी¸या घटनेला बळी पडतात. munotes.in

Page 37

मिहलांवर होणारे अÂयाचार
37 आपली ÿगती तपासा:
१] ľी ĂूणहÂया कारणे व पåरणामाची चचाª करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––– –––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––
२] कौटुंिबक िहंसाचारा¸या समÖयेचे परी±ण करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––
–––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––
३.४ मिहलांवरील िहंसाचारासाठी कायदेशीर उपाय मिहलांवरील िहंसाचार हा सामािजक, आिथªक, िवकासाÂमक, कायदेशीर, शै±िणक, मानवी
ह³क आिण आरोµय (शारीåरक आिण मानिसक) आिदशी संबंिधत आहे. वतªमान जगातील
सवª संÖकृतéमÅये या िहंसाचारा¸या िवरोधात सामािजक आिण धािमªक िनब«ध िनमाªण झाले
असूनही हा िहंसाचार सातÂयाने सुłच आहे. धािमªक संÖथा, सरकार (िविवध आयोग) ,
आंतरराÕůीय अिधवेशने व आयोग, कठोर कायदे आिण दंडाÂमक उपायांनी िदलेला
ÿितसाद देखील िľयांवरील िहंसाचाराचा धोका रोखÁयात पूणªपणे अयशÖवी ठरला आहे.
यावर उपाय योजना करÁयासाठी शासन आटोकाट ÿयÂन करत आहे. भारत सरकारने
मिहला िहंसाचारावरील उपाययोजना कåरता Æयायमूतê जे. एस. वमाª आयोगाची Öथापना
केली आहे.
आज जगणे २१ Óया शतका¸या ितसöया दशकात ÿवेश केला आहे, माý अगदी मानव
सËयते¸या आरंभापासून आजतागायत भारतातील पुŁष ÿधान समाजात ľीयांवर
अÂयाचार व Âयांना समाजात िमळणारी दुÍयम वागणूक सुłच आहे. भारतीय समाज
मानिसकतेत ľी ही आि®त, दुबªल, शोिषत ठरिवÁयात आली आहे. ितला जीवना¸या
ÿÂयेक ±ेýात ल§िगक भेदभावाचा सामना करावा लागतो. िलंग-आधाåरत िहंसाचारामुळे
मिहलांचे कÐयाण, सÆमान आिण ह³क धो³यात आले आहेत.
१. मिहला िहंसाचारा िवŁĦ समुदाियक ÿितसाद:
कौटुंिबक िहंसाचार रोखÁयासाठी काही मिहला संघटनांनी पुढाकार घेतलेले व Âयां¸या
पुढाकारातून कौटुंिबक िहंसाचारा¸या िवरोधात जनजागृतीची सुŁ झाली. यापैकì “नारी
अदालत” आिण “सहारा” गटा¸या पुढाकाराने उ°र ÿदेश आिण गुजरातमधील दोन
िजÐĻांमÅये िश±ण िवभागा¸या माÅयमातून “मिहला सÌयक ” कायªøमाचे आयोजन
करÁयात आले. पिIJम बंगालमधील गैर-सरकारी संÖथा “®मजीवी मिहला सिमती ” कडूनही
कौटुंिबक िहंसाचारा¸या िवरोधात लढा उभारला गेला आहे. ICRW ने “बोल” नावाने चार munotes.in

Page 38

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
38 चॅनेलवर एक दूरदशªन कायªøम आयोिजत असून Âयातून मिहलांमÅये िहंसाचारा¸या
िवरोधात जनजागृती िनमाªण झाली आहे.
२. कायदेशीर ÿितसाद:
आंतरराÕůीय Öतरावर मिहला िहंसाचार रोखÁयासाठी अनेक आंतरराÕůीय कायदे
अिÖतÂवात आले आहेत. युनायटेड नेशÆस जनरल अस¤Êलीतील ठरावाने मिहलां¸या
संदभाªत समानता, सुर±ा, ÖवातंÞय, अखंडता आिण ÿितķे¸या ह³कां¸या सावªिýक
वापरा¸या गरजेला माÆयता िदली आहे. युनायटेड नेशÆस चाटªर¸या कलम ५५ आिण
कलम ५६ मÅये समानता आिण मानवी ह³कांचा आदर करÁयासाठी संयुĉराÕů संघटनेवर
कायदेशीर बंधन घालÁयात आले आहे.
मानवी ह³कां¸या सावªभौिमक घोषणा पýातील, अनु¸छेद ५ मÅये असे नमूद केले आहे कì
कोणालाही अÂयाचार िकंवा øूर, अमानुष िकंवा अपमानाÖपद वागणूक िकंवा िश±ा िदली
जाणार नाही. युनायटेड नेशÆसने मिहला अिधकाराकåरता तीन जागितक पåरषदा
आयोिजत केÐया. Âयातील पिहली मेि³सकोमÅये १९७५ मÅये आयोिजत करÁयात
आली, दुसरा कोपनहेगन येथे १९८० मÅये तर ितसरा नैरोबी यथे आयोिजत करÁयात
आली होती. या पåरषदां¸या माÅयमातून ल§िगक समानता व मिहलांसाठी समान संधéला
ÿोÂसाहन देÁयारे समानता, िवकास आिण शांतता या तीन उिĥĶांवर आधाåरत धोरणे तयार
करÁयात आले.
१९९३ मÅये ÿिसĦ करÁयात आलेÐया िÓहएÆना जाहीरनाÌयाने मिहलां¸या समान दजाª व
मानवी ह³कांना ÿथािपत करÁयासाठी कृती करÁयाचे आवाहन केले गेले. या
जाहीरनाÌया¸या माÅयमातून सावªजिनक आिण खाजगी जीवनातील मिहलांवरील
िहंसाचाराचे उ¸चाटन करÁयावर भर देÁयात आली. सन १९९५ ¸या बीिजंग पåरषदेने,
जगातील बहòसं´य मिहलां¸या ÿगतीसाठी मूलभूत अडथळे असणाö या काही ÿमुख मुīांवर
ल± क¤िþत करÁयासाठी एक Óयासपीठ उपलÊध कłन िदले. Âयात ल§िगक भेदभाव,
मिहलांवरील िहंसाचार इÂयादी मुīांवर ल± क¤िþत करÁयात आले.
मिहलांिवŁĦ होणाöया सवª ÿकार¸या भेदभावाला नĶ करÁयासाठी “कÆÓहेÆशन ऑन
एिलिमनेशन ऑफ िडÖøìमीनेशन अगेÆस वूमन” (CEDAW) , १९८१ ¸या माÅयामतून
जगातील १६६ देशांनी िमळून एक महßवाचा दÖतऐवज अÖतीÂवात आणला.
CEDAW ¸या माÅयमातून मानवी ह³कां¸या चौकटीत मिहलांवरील िहंसाचाराचा समावेश
करÁयात आला आहे व ल§िगक िहंसाचाराची Óया´या िवÖतृत करÁयात आली आहे.
भारतातील कायदेशीर उपाय:
भारतीय राºयघटना :
भारतीय राºयघटना भारतीय नागåरकांमÅये ľी-पुŁष कोणÂयाही ÿकारचा भेदभाव करत
नाही. कायīासमोर समानता हे भारतीय राºयघटनेचे ÿमुख वैिशĶ्ये आहे. भारतीय
राºयघटनेने मिहलांसंबंधी काही कायदे व अटीिनयम लागू केले आहेत ते पुढील ÿमाणे:-
कलम १४ समतेचा अिधकार - राºय, कोणÂयाही Óयĉìस भारता¸या राºय±ेýात munotes.in

Page 39

मिहलांवर होणारे अÂयाचार
39 कायīापुढे समानता अथवा कायīाचे संर±ण नाकारणार नाही. धमª वंश, जात, िलंग िकंवा
जÆमÖथान या आधारावर रा ºयाĬारे ľी-पुŁषां¸या वागणुकìत भेदभाव करणार नाही,
कायīापुढे ÿÂयेक Óयĉì समान गृहीत धłन कायīाने समान संर±ण देÁयात आले आहे.
कलम १५ अÆवये: ľी व पुŁष या आधारावर कोणÂयाही ÿकारचा भेदभाव केला जाणार
नाही. कलम १६ नुसार सवाªना समान संधी ÿाĮ असून ľी – पुŁष या आधारावर
कोणालाही संधीपासून वंिचत ठेवले जाणार नाही. तसेच ľी आिण पुŁषाला समान
कामासाठी समान वेतन िदले जाईल. कलम २१ नुसार भारतीय राºयघटनेने मानव Ìहणून
सÆमानाने जगÁयाचा अिधकार ÿÂयेक नागåरकाला बहाल केला आहे.
कलम ३९ (ड) अÆवये: मजुरी करणाöया ľी-पुŁषा¸या आरोµयावर वाईट पåरणाम होईल
असे काम करÁयास भाग पडू नये, ľी आिण पुŁषाला समान कामासाठी समान वेतन िदले
जावे. कलम ४२ अÆवये ľीला ÿसूती¸या वेळी योµय ते फायदे िमळतील अशी ÓयवÖथा
शासनाने करावी. कलम ५२ (अ) नुसार िľयां¸या ÿितķेला बाधक अशा ÿथा मोडणे हे
ÿÂयेक नागåरकाचे कतªÓय समजले गेले अहे.
राÕůीय मिहला आयोगाची रचना :
राĶीय मिहला आयोगा¸या Öथापनेसंबंधी कायīानुसार आयोगात एक अÅय± आिण पाच
सदÖय असतात. अÅय± व सदÖय हे तीन वषª कमाल मुदतीसाठी क¤þ सरकारमाफªत
िनयुĉ केले जातात. या िवषयात आÖथा आिण कायª केलेÐया Óयĉéची आयोगाचे अÅय±
व सदÖय Ìहणून िनयुĉì केली जाते. पाच पैकì िकमान एक सदÖय अनुसूिचत जाती व एक
अनुसूिचत जमातीतून िनयुĉ केला जातो. एक सदÖय सिचव ही आयोगावर क¤þ
सरकारमाफªत िनयुĉ केला जातो. सदÖय सिचव हा नागरी सेवा िकंवा क¤þ सरकार¸या
कोणÂयाही नागरी सेवेतील Óयĉì असतो. आयोगाला जłरीनुसार कायाªलय, कमªचारी वगª
आिण इतर सुिवधा पुरवÁयाची जबाबदारी क¤þ सरकारवर आहे. राÕůीय मिहला आयोगाचे
मु´य कायाªलय नवी िदÐलीत येथे असून ®ीमती रेखा शमाª या सन २०१८ पासून
आयोगा¸या अÅय± आहेत.
राÕůीय मिहला आयोगाची कायª:
 मिहलांसाठी घटनेतील तसेच इतर कायīातील उपलÊध सुर±ा उपयांची तपासणी व
परी±ण करणे. तसेच वरील तरतुदé¸या ÿभावी अंमलबजावणीसाठी सरकारला
िशफारशी करणे.
 उपरोĉ तरतुदीत सुधारणेसाठी िशफारशी करणे, तसेच अशा कायīात ýुटी,
कमतरता असÐयास ती दूर करÁयास सुचवणे.
 मिहलां¸यातøारéकडे ल± देÁयाबरोबरच मिहलांना Âयां¸या अिधकारांपासून वंिचत
रहावे लागते आहे, अशी बाब संबंिधत स±म अिधकाöया¸या िनदशªनास आणून देणे.
भेदभाव व मिहला अÂयाचारांमुळे िनमाªण होणाöया समÖया यावरील उपाययोजनेवर
येणाöया अडथÑयांवर िशफारशी करणे. munotes.in

Page 40

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
40  मिहलां¸या सामािजक, आिथªक िवकासासाठी योजनािनिमª°ी ÿिøयेत सहभागी होणे
आिण सÐला देणे तसेच योजनांतील ÿगतीचे मूÐयांकन करणे, याबरोबरच, तुłंग,
åरमांडगृह, (सुधारगृह) अशा ºया िठकाणी मिहलांना ठेवले जाते, अशा िठकाणांचे
वेळोवेळी िनरी±ण करणे व आवÔयकता असÐयास उपचाराÂमक कायªवाहीची मागणी
करणे.
 आयोगास घटनाÂमक तसेच इतर कायīांतगªत मिहला सुर±ा संबंिधत उपायांशी
असलेÐया घटनांची चौकशी/अÆवेषण करÁयासाठी िदवाणी Æयायालयाचे अिधकार
ÿाĮ आहेत.
या पĦतीने मिहला आयोगा¸या माÅयमातून पायाभूत कायदेिवषयक उपायांची िशफारस
करणे, तøारéचे िनवारण सुलभ करणे आिण मिहलांना ÿभािवत करणाöया सवª धोरणाÂमक
बाबéवर सरकारला सÐला देणे ही कायª आयोगा¸या माÅयमातून केली जातात.
कामा¸या िठकाणी ल§िगक छळाबाबत सवō¸च Æयायालयाची मागªदशªक तßवे (िवशाखा
मागªदशªक तßवे):
िवशाखा मागªदशªक तßवे ही भारता¸या सवō¸च Æयायालयाने कामा¸या िठकाणी होणाöया
िľयां¸या ल§िगक छळा¸या अनुषंगाने घालून िदलेली काही मागªदशªक तßवे आहेत. ही तßवे
भारता¸या सवō¸च Æयायालयाने राजÖथानमधील भँवरी देवी या दिलत मिहलेवर कामा¸या
िठकाणी झालेÐया ल§िगक अÂयाचारानंतर घालून िदली. िवशाखा यािचकेवर िनकाल देताना
सवō¸च Æयायालया ने कामा¸या िठकाणी होणारा ल§िगक छळाची Óया´या करतांना Ìहटले
आहे कì, “कोणताही अÖवागताहª शारीåरक Öपशª, शरीरसंबंधांची मागणी िकंवा िवनंती,
ल§िगकता सूचक शेरे मारणे वा अĴील बोलणे, कामूक वा अĴील िचýे दाखवणे िकंवा
एसएमएस, ईमेल करणे, ल§िगकता सूचक कृती, शारीåरक, मौिखक िकंवा िनःशÊदपणे
केलेली अÆय कोणतीही कृती” ही कामा¸या िठकाणी होणाöया िľयां¸या ल§िगक छळासी
संबंिधत आहे.
या Óयाखे¸या आधारे पुढील मागªदशªक तÂवे घालून िदली आहेत:
 नोकरी वा Óयवसाया¸या िठकाणी मिहलांची ल§िगक छळवणूक होऊ न देÁयाची
जबाबदारी ही मालकाची अथवा संबंिधत अिधकारी वा Óयĉìची असेल.
 सवª सरकारी व िनमसरकारी अथवा खासगी कामा¸या िठकाणी "ल§िगक छळवणूक"
Ìहणजे काय, याची मािहती कामकाजा¸या िठकाणी लावÁयात यावी व सवª
कमªचाöयांपय«त ती पोचेल, अशी ÓयवÖथा करावी.
 जर ल§िगक छळवणुकìची घटना ही फौजदारी गुÆहा होत असेल, तर संबंिधत
अिधकाöयांनी योµय Âया िठकाणी याची तøार तर नŌदवावीच; पण Âयाचबरोबर पीिडत
मिहलेस सवª सुर±ा पुरवावी.
 पीिडत मिहलेस ित¸या इि¸छत िठकाणी बदली कłन īावी व संबंिधत आरोपी
कमªचाöयािवŁĦ िनयमाÿमाणे िशÖतभंगाची कारवाई सुł करावी. munotes.in

Page 41

मिहलांवर होणारे अÂयाचार
41  सवª सरकारी, िनमसरकारी, खाजगी तसेच सावªजिनक ±ेýातील कायाªलयात
मिहलां¸या होणाöया ल§िगक शोषणाची तøार ऐकून िनवाडा देÁयासाठी एक तøार
िनवारण मंच वा सिमती असावी व Âयात ५० ट³के सदÖय मिहला असाÓयात,
Öवयंसेवी मिहला संघटना, मिहला आयोग यांचे ÿितिनधी असावेत, तसेच
कायदेतº², तøार करणारी ľी व ºया¸यािवŁĦ तøार आहे तो पुŁष या
दोघां¸याही खाÂयाचे ÿमुख Âया किमटीत असावेत व िľयांनी या किमटीकडे आपली
तøार मांडावी. या मंचापुढे जेÓहा एखादी मिहला आपÐया शोषणाबĥल लेखी तøार
करेल, तेÓहा सिमतीचे सदÖय ितची तøार व दोÆही बाजूंचे Ìहणणे ऐकून घेतील. सवª
रेकॉडªस् तपासतील. याĬारे सÂयशोधनाचा ÿयÂन करतील व दोषी ठरलेÐया
कमªचाöयाची पगारवाढ थांबवणे िकंवा Âयाची िश±ा तßवावर बदली करणे, अशा
ÿकार¸या िश±ा देऊन ÿij सोडिवÁयाचा ÿयÂन करतील. येथे ही मिहलेला Æयाय न
िमळाÐयास ती राºय मिहला आयोग िकंवा Æयायालयात दाद मागू शकेल.
 जर एखाīा नोकरदार मिहलेने बाहेरील ÓयĉìिवŁĦ कामकाजा¸या िठकाणी ल§िगक
छळवणुकìची तøार केली, तर अशा ÓयĉìिवŁĦ जłर ती सवª कायदेशीर कारवाई
करÁयाची व पीिडत मिहलेस सवª मदत करÁयाची जबाबदारी ही मालकांवर वा
अिधकाöयांवर राहील.
 क¤þ व राºय सरकारने याबाबतीत योµय ते कायदे व उपाययोजना कराÓयात.
या पĦतीने िवशाखा ÿकरणा¸या आधारे ÿथमच, सवō¸च Æयायालयाने मागªदशªक तßवांचा
संच पाåरत करÁयासाठी आंतरराÕůीय मानवािधकार कायदा अिÖतÂवात आणला.
कामा¸या िठकाणी िकंवा इतर संÖथांमधील ल§िगक छळा¸या कृÂयांना ÿितबंध करणे व
ल§िगक छळा¸या कृÂयांचे िनराकरण, तोडगा िकंवा खटला चालवÁयाची ÿिøया ÿदान करणे
या मागªदशªक तÂवा¸या मागील उĥेश होते. मिहलांवरील िहंसाचाराशी संबंिधत कायīात
भारतीय दंड संिहता (IPC), नागरी कायदा आिण िवशेष कायदे यांचा समावेश आहे.
हòंडा बंदी कायदा (१९६१):
हòंडा ÿितबंधक कायदा १९६१ ¸या कलम ३ अÆवये हòंडा देÁयाबĥल िकंवा घेÁयाबĥल
कमीत कमी ५ वषा«ची कारावासाची आिण कमीत कमी १५,००० Łपये अथवा हòंडया¸या
मूÐयाइतकì र³कम यापैकì जी र³कम जाÖत असेल इत³या रकमेची दंडाची िश±ा
करÁयाची तरतूद करÁयात आली आहे. या कायīा¸या कलम ४अ अÆवये कोणÂयाही
Óयĉéने हòंडयासंदभाªत जािहरात छापÐयास िकंवा ÿिसÅद केÐयास कमीत कमी ६ मिहने
परंतू ५ वषाªपयªत असू शकेल इत³या मुदतीची कारावासाची िश±ा अथवा १५,०००/-
Łपयापय«त दंडाची िश±ा करÁयाची तरतूद करÁयात आली आहे.
या अिधिनयमाचा मु´य उĥेश हòंडा बळéची वाढती सं´या रोखणे असÐयामुळे, पती िकंवा
पती¸या नातेवाईकांकडून øूर/छळाची वागणूक िमळाÐयाने ľीची आÂमहÂया िकंवा खून
झाÐयाची िकÂयेक ÿकरणे आहेत. एखाīा मिहलेचा मृÂयू कोणÂयाही शारीåरक
दुखापतीमुळे िकंवा भाजÐयामुळे झाला असेल अथवा लµना¸या ७ वषा«¸या आत,
संशयाÂमक झाला असेल, आिण ित¸या मृÂयूपूवê, अशा मृÂयूला "हòंडा बळी" असे Ìहटले munotes.in

Page 42

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
42 जाते. असा मृÂयू फौजदारी ÿिøया संिहता, भारतीय दंड संिहता व इंिडयन एिÓहडÆस ऍ³ट,
१८७२ नुसार गुÆहा िनधाªåरत करÁयासाठीआवÔयक Âया सुधारणा करÁयाचे ÿÖतािवत ही
या कायīात केले आहेत ते पुढील ÿमाणे:
 पतीने िकंवा पती¸या नातेवाईकाने ľीला øूर/छळाची वागणूक िदÐयास, अशा
कृÂया¸या िश±ेस िकंवा दंडास पाý ठरिवÁयाकåरता भारतीय दंड संिहतेत सुधारणा
ÿÖतािवत केÐया आहेत. अशा अपराधाला बळी पडलेÐया ľी/ित¸या नातेवाईकाने
राºय शासनाने ÿािधकार िदलेÐया कोणÂयाही लोकसेवकाने पोलीस ठाÁयात
कळिवÐयास तो अपराध दखल योµय असेल.
 एखाīा ľीचा िववाह झाÐयापासून सात वषाª¸या आत मृÂयू झाला असेल आिण अशा
मृÂयूचा राÖत संशय असेल तर कायªकारी दंडािधकाö यांकडून मृÂयूची चौकशी व शव
पåर±ेची तरतूद करÁयात येत येते.
 एखाīा ľीने िववाह झाÐयापासून सात वषा«¸या आत आÂमहÂया केली असेल आिण
ित¸या पतीने/नातेवाईकाने øूरपणे वागिवले असे िसÅद केले असेल तर ितला
आÂमहÂयेस ÿवृत केले असे गृिहत धरता येईल.
भारतातील अनेक राºयांनी (िबहार, पिIJम बंगाल, ओåरसा, हåरयाणा, िहमाचल ÿदेश
आिण पंजाब) डीपीएमÅये सुधारणा कłन हा कायदा अिधक मजबूत करÁयाचा ÿयÂन
केला आहे. हा कायदा अिधक ÿभावी होÁयासाठी भारतीय दंड संिहतेमधे ३०४ (ख) आिण
४९८ (क) ही नवीन कलमे अंतभूªत आहेत.
कौटुंिबक िहंसाचारापासून मिहलांचे संर±ण कायदा, २००५:
कौटुंिबक िहंसाचारापासून मिहलांचे संर±ण कायदा (PWDVA), २००५ कुटुंबात होणाöया
कोणÂयाही ÿकार¸या िहंसाचाराला बळी पडलेÐया आिण Âयासंबंिधत बाबéसाठी
घटनेनुसार हमी िदलेÐया मिहलां¸या अिधकारांचे अिधक ÿभावी संर±ण ÿदान
करÁयासाठी लागू करÁयात आला. हा कायदा ľीला कौटुंिबक, सामािजक, आिथªक व
शारीåरक संर±ण देतो. या कायīानुसार ४ ÿकारची घरगुती िहंसा िनधाªåरत करÁयात
आली आहे.
१) शारीåरक,
२) शािÊदक व भाविनक (मूल िकंवा पुŁष मूल नसणे, संमतीिशवाय लµन करणे यासह),
३) आिथªक (ľीधन, हòंडा, मालम°ेशी संबंिधत िहंसाचारासह) आिण
४) ल§िगक (ल§िगक अÂयाचार आिण वैवािहक बलाÂकार).
या िहंसांपासून िľयांना संर±ण देणे व अंतåरम आदेश देणे, नुकसान भरपाई देणे, संर±ण
अिधकाöयाची िनयुĉì करणे, भागीदारी¸या घरात राहÁयाचा अिधकार , कायदेशीर व
वैīकìय मदत देÁयाची तरतूदही करÁयात आली आहे. भारतीय दंड संिहते¸या कलम
४९८ अंतगªत या पĦती¸या गुÆĻांसाठी दंडाचे ÿयोजन करÁयात आले आहे. munotes.in

Page 43

मिहलांवर होणारे अÂयाचार
43 अĴीलतािवरोधी कायदा (१९८७):
भारतीय दंड संिहते¸या कलम २९२ ते २९४ मÅये मिहलांशी अĴील वतªन करणाöयांना
िश±ा देÁयाची तरतूद करÁयात आली आहे. Âयाचÿमाणे जािहराती, पुÖतकं, िचý आदी
माÅयमांतून मिहलांची िवटंबना करणाöया िचý िकंवा लेखनातून 'अĴीलता सादर करणाöया
िवरोधी कायदा १९८७ नुसार वॉरÁटिशवाय अटक करÁयाचा अिधकार बहाल करÁयात
आला आहे.
बालिववाह ÿितबंधक कायदा (शारदा अॅ³ट) १९८७:
बालिववाहाची ÿथा बंद करÁयासाठी 'बालिववाह ÿितबंधक अिधिनयम (शारदा अॅ³ट)
१९८७ मÅये सुधारणा कłन हा कायदा अमलात आणला गेला आहे. िववाहा¸या वेळी
मुलéचे वय िकमान १८ आिण मुलाचे वय २१ वषाªहóन कमी असÐयास िश±ेची तरतूद
करÁयात आली आहे. हा कायदा भारतातील सवª जाितधमाª¸या लोकांना सारखाच लागू
आहे.
कौटुंिबक Æयायालय कायदा (१९८४):
दाÌपÂय व कौटुंिबक कलहाची ÿकरणे एकाच िठकाणी सोडवÁयासाठी कौटुंिबक Æयायालय
अिधिनयम १९८४ लागू करÁयात आला आहे. एखाīा िजÐĻात कौटुंिबक Æयायालय
नसÐयास ितथÐया िजÐहा कोटा«ना कुटुंब Æयायालयाचा दजाª देÁयात येतो व Âयामाफªत
कौटुंिबक कलह सोडिवली जातात. अशी Æयायालये राºयशासन १ कोटी लोकसं´या
असलेÐया ±ेýासाठी वा राºय शासनास योµय वाटेल, Âया ±ेýासाठी Öथापन कŁ शकते.
छेडछाड करणे गुÆहा:
ľीची अāू लुटणे, हात धरणे, ित¸या वľांना हात घालणे अशा ÿकारे िवनयभंग
करणाöयांना भारतीय दंड संिहता ३५४ अंतगªत िश±ेची तरतूद करÁयात आली आहे.
तसेच, भारतीय दंड संिहता कलम ५०९ अंतगªत मिहलांना छेडछाड केÐयाबदल पोिलसांत
तøार दाखल करता येते.
मुलावर ह³क:
एखाīा ľीचा घटÖफोट झाÐयास ित¸या पाच वषाªपय«त¸या मुलांना ती Öवत: जवळ
ठेवÁयाची परवानगी Æयायालयाला मागू शकते. माý पाच वषा«हóन अिधक वया¸या मुलां¸या
बाबतीत Æयायालयाचा िनणªयच बंधनकारक असतो.
समान वेतन कायदा (१९७६):
या अिधिनयमात ľी व पुŁष, दोघांना समान वेतन देÁया¸या तरतुदी आहेत. या
कायīानुसार एकाच कामासाठी ľी व पुŁष दोघांना समान वेतन िमळाले पािहजे.
Âयाचÿमाणे, ÂयामÅये नोकरीमÅये िलंगभेदानुसार वेतन ठरिवÁया¸या िकंवा देÁया¸या ÿथेस
ÿितबंध करÁयात आलेला आहे. िविशĶ कायª±ेýातील नोकöया सोडता अÆय िठकाणी
िľयांना राýपाळीला कामाला बोला वता येत नाही. munotes.in

Page 44

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
44 ल§िगक गुÆहे:
ल§िगक गुÆĻासंबंधात भारतीय दंडसंिहता कलम ३७५ व ३७३ अनुसार कडक िश±ांचे
ÿयोजन करÁयात आले आहे. ल§िगक गुÆĻ संदभाªतील ÿकरणाची सुनावणी कोटाª¸या बंद
खोलीत केली जाते.
िहंदू उ°रािधकार (१९५६):
िहंदू उ°रािधकारी कायदा १९५६ नुसार मिहलांना संप°ीमÅये Óयापक अिधकार देÁयात
आले असून ľीधनाचा उपभोग घेÁयाचा आिण ते धन खचª करÁयाचा अिनब«ध अिधकार
ľीला िमळाला आहे. िहंदू ľीला एकý कुटुंबा¸या संप°ीत सुĦा वाटा मागता येते. या
कायīात ľी धनाची Óया´या कर Áयात आली. सून ľीधन िमळावे Ìहणून ľी कोटाªत
खटला दाखल कł शकते. ľीला मुलाÿमाणेच आपÐया विडलोपािजतª संप°ीमÅये ही
समान ह³क िदला गेला आहे.
िहंदू िववाह कायदा (१९५५):
भारतातील िववाहिवषयक कायदा हा अंशतः धमªúंथांवर व अंशतः भारतीय िवधीमंडळाने
मंजूर केलेÐया अिधिनयमांवर अवलंबून असÐयामुळे ÿÂयेक धमाªचा वेगळा वेगळा असा
िववाहिवषयक कायदा िनमाªण करÁयात आला आहे. या कायīा अंतगªत िववाहासाठी
पूवªशतê, िववाहिवधी, शूÆय व शूÆयनीय िववाह, दांपÂयािधकाराचे पुनःÖथापन, Æयायालयीन
िवभĉा, घटÖफो ट आिद िवषयांची मांडणी करÁयात आली आहे. िहंदू िववाह कायīातील
कलम २४ व २५ नुसार Æयायालयातील ÿकरणाचा खचª व ताÂपुरती मािसक पोटगी पती
िकंवा पÂनी यांपैकì ºया जोडीदाराला उÂपÆनाचे साधन नसेल, िनयिमत उÂपÆन नसेल तर
ती Óयĉì ÆयायालयामÅये Æयायालयीन ÿकरणाचा खचª व ताÂपुरती पोटगी िमळÁयासाठी
अजª दाखल कł शकते. अजª दाखल केÐयानंतर कोटª पोटगीची र³कम देÁयाचे आदेश
देते. पती-पÂनी¸या वादामधे िनकाल लागेपय«त¸या मधÐया काळात सुĦा पÂनी¸या
उदरिनवाªहासाठी अंतåरम पोटगी र³कम देÁयाची तरतूद कायīात करÁयात आली आहे.
ÿसूती सुिवधा कायदा (१९६१):
नागरी सेवा (रजा) िनयम-१९६१ नुसार नोकरी पेशातील िľयांसाठी बाळंतपणाची आिण
नवजात बाळाची देखभाल करÁयासाठी ६ आठवडे रजेची तरतूद असून या रजा काळात
ľीला िविशĶ िदवसाची पगारी रजा िमळते. पुढे या कायīात सुधारणा होऊन रजेचे िदवस
१८० िनधाªåरत अरÁयात आले आहेत. माý कायīानुसार ही रजा व इतर फायदे फĉ दोन
अपÂयांसाठीच घेता येऊ शकतात. गभªपात झाÐयावरही ľीला पगारी रजा िमळÁयाची
तरतूद कायīात करÁयात आली आहे.
िवशेष िववाह अिधिनयम (१९५४):
िवशेष िववाह अिधिनयम १९५४ ¸या तरतुदीनुसार मानिसकŀĶ्या स±म आिण १८ वषª
पूणª झालेली ľी ÿेमिववाह िकंवा आंतरजातीय िववाह Öवत:¸या इ¸छेनुसार कł करÁयाचा munotes.in

Page 45

मिहलांवर होणारे अÂयाचार
45 अिधकार बहाल करÁयात आला आहे. या िववाहाची नŌदणी करणे आवÔयक असून पुŁषाचे
वय २१ वषाªपे±ा अिधक असणे अिनवायª आहे.
िलंग िनवड ÿितबंधक (गभªिलंग चाचणी) अिधिनयम (१९९४):
ľीĂूण हÂया रोखणे व गभा«चे िलंग जाणून घेÁया¸या तंýाचा दुŁपयोग करणे यावर अंकुश
ठेवÁयासाठी सन १९९४ मÅये ÿसूतीपूवª िनदान आिण तंý²ान िविनमय व दुŁपयोग
िनवारण अिधिनयम अमलात आणला गेला. ÿसुतीपूवª िनदान चाचÁ या º यामÅ ये अÐ ůा
सोनोúाफì िकंवा अशी चाचणी º यात गरोदरÖ ýी¸ या गभªजल, कोरीऑनीक िÓहलाय, र³ त
िकंवा पेशी þव िकंवा गभाªचा भाग याचा नमुना घेऊन जनुिकय िकंवा चयापचय िवकृती
िकंवा गुणसुý िवकृती िकंवा जÆ मजात Ó यंग, िहमोµ लोबीनोपॅथी, िलंग संबंिधत िवकार यांचे
िनदान करÁ यासाठी केला जातो. अशा चाचÁ या िकंवा तपासÁ या यां¸यावर िनयंýण
ठेवÁ यासाठी व Â यामुळे उपरो³ त उपकरणांचा व तंýाचा वापर कŁन ÿसूतीपूवª िलंगिनदान
कŁन ľीĂुण हÂया करणे, असे गैरÿकार करणाöयांना कडक िश±ा देÁ यासाठी हा कायदा
लागू केलेला आहे.
देशामÅ ये क¤þशासना¸ या िनणªय øमांक ७०६ िदनांक २० िडस¤बर १९९५ अÆ वये िदनांक
०१ जानेवारी १९९६ पासून हा कायदा अिÖतÂ वात आला. फेāुवारी २००२ मÅ ये या
कायīात सुधारणा करÁयात आली. यापूवê हा कायदा ÿसूतीपूवª िनदान तंý (िवनीयमन व
दुŁपयोगावरील ÿितबंध) अिधिनयम १९९४ Ì हणून ओळखला जात असे. सन २००२
मÅ ये सुधारणा होऊन आता हा कायदा गभªधारणापूवª व ÿसवपूवª िनदानतंý (िलंग िनवडीस
ÿितबंध) कायदा १९९४ Ìहणून ओळखला जातो.
सती आयोग (ÿितबंध) कायदा, १९८७:
राजÖथानातील देवरा गावात Łपकुवर नावाची िववािहता ४, सÈट¤बर १९८७, रोजी सती
गेली. ती Öवताहóन सती गेली नसून, ितला सती जाÁयासाठी ÿवृ° करÁयात आÐयाचे िसĦ
झाÐयामुळे. ितचे सती जाणे, सती ÿथेचे उĥ°ीकरण करणे या सवªच गोĶी बेकायदेशीर
असÐयाचे अधोरेिखत करत भारत सरकारने १९८८ मÅये 'सती ÿितबंधक कायदा' संमत
करÁयात आला.
या पĦतीने िविवध कायदे, आयोग यां¸या माÅयमातून भारतातील िľयांची िÖथती
सुधारÁयाचा व िľयां¸या घटनाÂमक अिधकाराचे र±ण कłन Âयांना समता व सुरि±तता
ÿदान करÁयाचा ÿयात भारतीय शासन यंýणेने केला आहे. या सवª उपायाÂमक ÿिøयेनंतर
ही भारतातील ľीचा समाजातील दजाª Ìहणवा िततका सुधारलेला नाही. िľयांवर होणाöया
अÂयाचारा¸या घटनांना पूणªिवराम िमळालेला नाही. माý या अÂयाचारां¸या िवरोधात उभे
राहÁयाचे बळ या उपायाÂमक ÿिøयेतून िनिIJत देÁयास ÿयÂन करÁयात आला आहे.
आपली ÿगती तपासा:
१] मिहलां¸या संर±णासाठी आंतरराÕůीय कायīांची चचाª करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––munotes.in

Page 46

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
46 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
२] कौटुंिबक िहंसाचारापासून मिहलांचे संर±ण कायदा २००५, ¸या तरतुदéची चचाª करा.
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
३.५ सारांश डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी समाजा¸या ÿगतीचे मोजमाप ľीने िकती ÿगती केली आहे
यावर िनिहत असÐयचे Ìहटले आहे. तसेच, Öवामी िववेकानंदां¸या मते, एखाīा राÕůा¸या
ÿगतीचे सवō°म मोजमाप Ìहणजे तेथील िľयांशी केलेली वागणूक. Âयामुळे मिहलांचा
आवाज ऐकÁयासाठी पĦतशीर ÿयÂन करावे लागतील. लहान वयातच मुलांना ľीचा
आदर करायला िशकिवणे गरजेचे आहे. िपतृस°ाक समाज ÓयवÖथेमÅये, िľयांवरील
िहंसाचार कधीकधी 'नैसिगªक' मानला जातो, Ìहणून िश±ण आिण चांगÐया कायīा¸या
अंमलबजावणीĬारे समाजाची मानिसकता बदलÁयासाठी ÿयÂन केले पािहजेत.
मिहलांवरील अÂयाचारांचा सामना करÁयासाठी सरकारने मिहलांना अनुकूल कायªøम
करणाöयांना ÿोÂसाहन īावे. सवाªत महßवाचे Ìहणजे, मिहलांनी Öवत:वर कोणÂयाही
ÿकारचा िहंसाचार सहन करणार नाही, अशी भूिमका घेतली पािहजे.
३.६ ÿij १. मिहलांवरील वाढÂया गुÆĻांबाबत आलेख तपासा.
२. भारतातील मिहलांवरील िविवध ÿकार¸या अÂयाचारांची चचाª करा.
३. िľयांवरील अÂयाचारा¸या ÿितबंधाÂमक उपाय योजनाचा आढावा ¶या.
३.७ संदभª  भागवत िवīुत (अनु.), िलंगभाव आिण अनेकिवध ल§िगकता परीÿेàये आिण ÿij,
øांतीºयोती सािवýीबाई फुले ľी अËयासक¤þ, पुणे िवīापीठ, पुणे, २०१३.
 समÖया सोडिवतांना, ľीमुĉì संघटना ÿकाशन, मुंबई, २०१३.
 डॉ. पांगुळ – बाराहाते नंदा, मिहलांवरील ल§िगक अÂयाचार, आर. बी. ÿकाशन
नागपूर, २०१४.
 जाधव िनमªला (संपा.), भारतीय ľीÿij आकलना¸या िदशेने, ताराबाई िशंदे ľी
अËयास क¤þ, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा िवīापीठ, औरंगाबाद, २०१५. munotes.in

Page 47

मिहलांवर होणारे अÂयाचार
47  शमाª राम, एम. के. िम®ा, भारतीय नारी वतªमान समÖयाएँ और भावी समाधान, अजुªन
पुÊलीिशंग होऊस, नई िदÐली. २०१०.
 Barnali Barman, Women Empowerment: A Distant Dream in India,
https://www.sentinelassam.com/north -east-india -news/assam -
news/women -empowerment -a-distant -dream -in-india/
 Gunin Borah, Status of Women in Indian
societyhttps://www.sentinelassam.com/north -east-india -
news/assam -news/status -of-women -in-indian -society/
 https://vikaspedia.in/social -welfare/women -and-child-
development/women -development -१/status -of-women -in-
india#:~:text=Related% २0resources -
,Population,are% २0949% २0and% २09२9%२0respectively .
 https://www.drishtiias.com/daily -updates/daily -news -editorials/status -
of-women -in-india
*****
munotes.in

Page 48

48 ४
भारतातील अÐपसं´याक
घटक रचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ पाĵªभूमी
४.३ अÐपसं´याक कोण आहेत ?
४.४ भारतातील अÐपसं´याक समुदायाचे ÿकार
४.४.१ वांिशक अÐपसं´याक
४.४.२ धािमªक अÐपसं´याक
४.४.३ ल§िगक अÐपसं´याक
४.४.४ भािषक अÐपसं´याक
४.५ अÐपसं´याकांची वैिशĶ्ये
४.६ अÐपसं´याक समÖयांचे पåरमाण
४.७ अÐपसं´याक समÖयांकडे पहाÁयाचा ŀĶीकोन
४.८ भेदभाव आिण उ¸चाटन
४.९ सिहÕणुता आिण समानता: भारतीय मागª
४.१० भारतातील अÐपसं´याकांना भेडसावणाöया समÖया
४.१०.१ िन:प±पात संबंिधत समÖया
४.१०.२ ÿितिनिधÂवाचा अभाव
४.१०.३ आिथªक आिण सामािजक मागासलेपण
४.१०.४ अÐपसं´याकांिवŁĦ भेदभाव: िलंग ŀĶीकोन
४.१०.५ ओळखीची समÖया
४.१०.६ सुरि±ततेची समÖया
४.१०.७ अÐपसं´याक मिहलांवरील िहंसाचार
४.१०.८ पूवªúह आिण भेदभावा¸या समÖया
४.१०.९ वेगळे सामािजक आिण सांÖकृितक जीवन जतन करÁयाची समÖया
४.१०.१० संर±ण पुरवÁयाची समÖया
४.१०.११ जातीय तणाव आिण दंगलीची समÖया
४.१०.१२ नागरी सेवा आिण राजकारणात ÿितिनिधÂवा¸या अभावाची समÖया
४.११ अÐपसं´याकाबĥल घटनाÂमक तरतुदी आिण सुर±ा उपाय
४.१२ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे अÐपसं´यका¸या िहताचे र±ण संदभाªत िवचार munotes.in

Page 49

भारतातील अÐपसं´याक
49 ४.१३ इतर संवैधािनक सुर±ा उपाय
४.१४ सारांश
४.१५ ÿij
४.१६ संदभª
४.० उिĥĶे  अÐपसं´याक शÊदाचे िविवध अथª समजून घेणे.
 अÐपसं´याक समÖयांचे पåरमाण समजून घेणे.
 भारतातील अÐपसं´याकांना भेडसावणाöया समÖया समजून घेणे.
 संवैधािनक तरतुदी आिण संर±ण समजून घेणे.
४.१ ÿÖतावना भारत देशाला ÖवातंÞय िमळत असताना देशाची फाळणी झाली. तरी भारतातच राहÁयास
पसंती देणाöया मुिÖलमांची सं´या मोठी होती. भारतात राहणाöया मुिÖलमां¸या मनात
Âयावेळी अनेक शंका होÂया आिण भीतीचे वातावरण होते. आपले जीिवत आिण िव°
सुरि±त राहील का? आपणास धािमªक, सामािजक, आिथªक आिण शै±िणक अिधकार
िमळतील का? ÿगतीसाठी संधी िमळेल का? राजकारणात Öथान राहील का? अशा अनेक
शंका होÂया. भारतातील नेतृÂवाला या शंकांचे भान असÐयाकारणाने संिवधानात
अÐपसं´याकांना सुरि±त वाटावे, असे ÿावधान केले आहे.
अÐपसं´याक गट व स°ाधारी गट Ļांमधील संघषª अनेक ÿकारांनी होऊ शकतो व हे
ÿकार Öथलकालानुłप बदलत असतात. एखाīा मोठ्या अगर बलवान राÕůा¸या
लोकवÖतीशी संÖकृती, धमª व भाषा Ļांमुळे संलµन असलेला समूह शेजार¸या राÕůात
अÐपसं´य असेल, तर Âयातून आंतरराÕůीय संघषª उĩवÁयाचा संभव असतो, हे िवसाÓया
शतकातील दोन महायुĦांमुळे ŀĶोÂप°ीस आले. अÐपसं´याक समूह व स°ाधारी गट
यांतील संघषª टाळÁयासाठी अनेक ÿकार¸या योजना िनरिनराÑया काळी िनरिनराÑया
देशांत अंमलात आणÁयाचे ÿयÂन झालेले िदसतात.
४.२ पाĵªभूमी अखंड भारत देशामधील एक वंश, एक भाषा, एक धमª अगर सामािजक वा सांÖकृितक
िवषमता अशा कारणांनी एकłप असलेले व एकý राहणारे व यांमुळे Öवदेशीय व ÖवराÕůीय
बहòसं´य समाजापासून आपण िभÆन आहोत ही जाणीव ठेवणारे समूह Ìहणजे अÐपसं´य
समाज होत. अनेक देशांत असे समाज असणे वा िनमाªण होणे श³य आहे. तथािप
सामािजक अगर राजकìय जीवनात एखाīा अÐपसं´य समाजाचे जे समूह दुबªल असतात,
Âयांना समान राजकìय वा इतर ह³कां¸या अभावी, आपÐया िविशĶ जीवन पĦती¸या
संर±णासाठी व ÿगतीसाठी वेगळे राहणे आवÔयक आहे, असे Æयायतः वाटत असते. अशा munotes.in

Page 50

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
50 समाजांना आपÐया िहतसंबंधा¸या र±णासाठी स°ाधारी गटाशी अनेक वेळा लढा īावा
लागत असÐयाने, अशा अÐपसं´य समाजाचे ÿij ÿामु´याने राजकìय Öवłपाचे असतात.
अÐपसं´याक अगर बहòसं´याक हे शÊद जरी सं´यािनदशªक असले, तरी
अÐपसं´याकां¸या ÿijांचा संबंध सं´येशी नसून बहòसं´याक व अÐपसं´याक Ļांमधील
मूलभूत सामÃयª िभÆनतेशी आहे. Âयामुळे स°ाधारी समूहा¸या संदभाªत समाजातील ºया
ºया गटांचे असे ÿij िनमाªण होऊ शकतात, Âया सवª गटांना अÐपसं´याकसŀश गट
समजणे योµय होईल. उदा., बहòसं´य असूनही दि±ण आिĀकेतील आिĀकì जनते¸या
समÖया इतर ÿदेशांतील अÐपसं´याकां¸या समÖयांसार´याच आहेत.
४.३ अÐपसं´याक कोण आहेत ? भारत हे एक धमªिनरपे± राÕů आहे. धमªिनरपे± राÕůात सवª धमêयांना समान अिधकार
असतात. भारताची फाळणी धमाª¸याच आधारावर झाली, तरी काही िहंदू पािकÖतानात तर
अनेक मुसलमान भारतात रािहले. दोÆही देशांनी या अÐपसं´याकांचे र±ण करÁयाचे
तßवतः माÆय केले.
मुिÖलम, शीख, िùIJन, बौĦ, जैन आिण झोरािÖůयन (पारशी) यांना राÕůीय अÐपसं´याक
आयोग कायदा, १९९२ ¸या कलम २ (सी) अंतगªत अÐपसं´याक समुदाय Ìहणून
अिधसूिचत करÁयात आले आहे. २०११ ¸या जनगणनेनुसार, देशातील अÐपसं´याकांची
ट³केवारी आहे. देशा¸या एकूण लोकसं´ये¸या सुमारे १९.३%. मुिÖलमांची लोकसं´या
१४.२% आहे; िùIJन २.३%; शीख १.७%, बौĦ ०.७%, जैन ०.४% आिण पारशी
०.००६%. अÐपसं´याक Ìहणजे कोण? हे ठरिवणे आवÔयक आहे व Âयाचमुळे
अÐपसं´याकांचा िवषय नेहमी चच¥त असतो. माý संिवधानातही अÐपसं´याक या शÊदाची
ÖपĶ Óया´या नाही.
संयुĉ राÕů संघा¸या िनद¥शानुसार अÐपसं´याक Ìहणजे असा समुदाय, जो आिथªक,
सामािजक, तसेच राजकìयŀĶ्या ÿभावहीन असून नगÁय आहे, तर आंतरराÕůीय
िनयमानुसार ºयां¸याजवळ Öवतःची िÖथर अशी धािमªक व भाषािवषयक वैिशĶ्ये आहेत
असा समाज. काही युरोपीय देशांत एकूण लोकसं´ये¸या १०% पे±ा कमी असलेÐयांना
अÐपसं´याकांचा दजाª आहे, तर ऑÖůेिलयात ६% ¸या आत असणाöयांना हा दजाª आहे.
१९९२ मÅये राÕůीय अÐपसं´याक कायदा करÁयात आला. Âयात कलम २ (C) नुसार
अÐपसं´याक Ìहणजे क¤þ शासन ºयांना अÐपसं´याक Ìहणून अिधसूिचत करेल ते
अÐपसं´याक मानले जातील, असा उÐलेख आहे. Âयानुसार १९९३ मÅये मुÖलीम, शीख,
िùIJन, पारशी व बौĦ यांना राÕůीय अÐपसं´याक Ìहणून घोिषत करÁयात आले व
२०१४मÅये यात जैनांचा समावेश करÁयात आला.
४.४ भारतातील अÐपसं´याक समुदायाचे ÿकार ४.४.१ वांिशक अÐपसं´याक:
वांिशक अÐपसं´याक हा वंश िकंवा वणª िकंवा राÕůीय, धािमªक िकंवा सांÖकृितक
उÂप°ीमÅये ÿबळ गटापे±ा िभÆन असलेÐया लोकांचा एक गट आहे. munotes.in

Page 51

भारतातील अÐपसं´याक
51 ४.४.२ धािमªक अÐपसं´याक:
या लोकांची ®Ħा बहòसं´यांपे±ा वेगळी असते. १९९२ मÅये सरकारने राÕůीय
अÐपसं´याक आयोगाची (एनसीएम) Öथापना केली. Âयाच वषê राÕůीय अÐपसं´याक
आयोग कायīांतगªत याची Öथापना करÁयात आली. क¤þ सरकारने सहा धािमªक
समुदायांना अÐपसं´याक Ìहणून िनयुĉ केले आहे. भारतातील धािमªक अÐपसं´याक गट
ÿामु´याने मुिÖलम, िùIJन, शीख, जैन (२०१४ मÅये अÐपसं´याकां¸या यादीत सामील
झाले.) आिण बौĦ आहेत, जे Âयां¸या सामुदाियक ओळखीचे संर±ण कł शकले आहेत.
मुिÖलम हा भारतातील सवाªत मोठा अÐपसं´याक समुदाय होय.
४.४.३ ल§िगक अÐपसं´याक:
ल§िगक अÐपसं´याक या सं²ेचा सवा«त सामाÆय वापर Ìहणजे ºया लोकांचे ल§िगक
अिभमुखता िवषमिलंगी नाही असे लोक. यात समिलंगी, लेिÖबयन (िľया) आिण
उभयिलंगी-पुŁष आिण िľया यांचा समावेश होतो.
४.४.४ भािषक अÐपसं´याक:
भािषक अÐपसं´याक राÕůीय बहòमताने बोलÐया जाणाöया भाषेपे±ा वेगळी भाषा वापरतो.
४.५ अÐपसं´याकांची वैिशĶ्ये जवळजवळ सवª देशांमÅये Âयां¸या राÕůीय ÿदेशात एक िकंवा अिधक अÐपसं´याक गट
आहेत, ºयाचे वैिशĶ्य Ìहणजे Âयांची Öवतःची वांिशक, सांÖकृितक, भािषक िकंवा धािमªक
ओळख जी बहòसं´य लोकसं´येपे±ा वेगळी आहे. ÿÂयेक नागåरकाला वैयिĉक गटा¸या
ओळखीबĥल आदर असणे खूप महßवाचे आहे. ऐितहािसकŀĶ्या, वंशाची संकÐपना
संÖकृती आिण युगांमÅये बदलली आहे आिण कालांतराने विडलोपािजªत आिण कौटुंिबक
संबंधांशी कमी जोडलेली आहे आिण वरवर¸या शारीåरक वैिशĶ्यांशी अिधक संबंिधत आहे.
पूवê, िसĦांतकारांनी िविवध भौगोिलक ÿदेश, वंश, Âवचेचे रंग आिण बरेच काही यावर
आधाåरत वंशा¸या ®ेणी िवकिसत केÐया.
चाÐसª वाµले आिण मािवªन हॅåरस (१९५८) यां¸या मते, अÐपसं´याक गट पाच
वैिशĶ्यांनी ओळखला जातो:
१. असमान वागणूक
२. Âवचेचा रंग िकंवा भाषा यासार´या शारीåरक िकंवा सांÖकृितक वैिशĶ्यांमÅये फरक
करणे,
३. अनैि¸छक गटातील सदÖयÂव,
४. अधीनतेबĥल जागłकता आिण
५. गटातील िववाहाचा उ¸च दर. munotes.in

Page 52

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
52 अÐपसं´याक गटां¸या अितåरĉ उदाहरणांमÅये LGBTQ समुदाय, धािमªक अËयासक
ºयांचा िवĵास ते राहतात तेथे Óयापकपणे पाळले जात नाहीत आिण अपंग लोक यांचा
समावेश असू शकतो.
४.६ अÐपसं´याक समÖयांचे पåरमाण गेÐया शंभर वषा«त जगभरातील देशां¸या राजकारणात अÐपसं´याकां¸या समÖयांनी फार
महßवाचे Öथान Óयापले आहे. अनेक ÿij माý अनु°रीत रािहले आहेत. आजही
अÐपसं´याकां¸या समÖया वेगवेगÑया Öवłपात जगात सवªý वारंवार िदसतात. अशा
ÿकारे, इंµलंड आिण यूएसएमÅये वंश दंगली होतात. रिशयासाठी चेचÆया ही समÖया आहे.
पूवê¸या युगोÖलािÓहयामÅये सबª आिण øोएट्स यांनी युĦे झाली. िवकसनशील समाजांची
िकंवा ितसöया जगाची िÖथती सारखीच आहे. जातीय आिण जातीय दंगली हा Âयां¸या
राजकारणाचा जुना भाग आहे. भारतीय ÿकरण सवाªत दुःखद ÿकरणांपैकì एक आहे.
भारतात शंभर वषा«हóन अिधक जातीय समÖयांची नŌद आहे.
४.७ अÐपसं´याक समÖयांकडे पहाÁयाचा ŀĶीकोन जगभरात अÐपसं´याकां¸या समÖयेला महßव ÿाĮ झाले आहे हे आपण पाहó शकतो. आÌही
आधीच नमूद केले आहे कì अÐपसं´याक समÖया केवळ समाजातील Âयां¸या सं´याÂमक
ÿितिनिधÂवाशी संबंिधत नाही. हे Âया¸या दडपशाहीशी संबंिधत आहे. यािशवाय,
समाजातील बहòसं´य गट असलेÐया ÿबळ गटा¸या संबंधात ते भाषा, संÖकृती, धमª
इÂयादé¸या आधारावर समजले जाते. अनेक िवĬानांनी अÐपसं´याकां¸या समÖया िविवध
मागा«नी समजून घेÁयाचा ÿयÂन केला आहे. काहé¸या मते, अÐपसं´याक गटांमधील
वांिशक ओळख ही नैसिगªक आिण आिदम आहे. सांÖकृितक फरकांवर भर देणारे िवĬान
Ìहणतात कì अÐपसं´याक गटांमधील आिदमवाद आिण भािषक भेद Âयां¸यात
सहकायाªऐवजी संघषª िनमाªण करतात.
४.८ भेदभाव आिण उ¸चाटन अÐपसं´याक गटांना Âयांची िविशĶ वैिशĶ्ये िटकवून ठेवÁयाची मुभा असतानाही
Âयां¸यासोबत मोठ्या ÿमाणात भेदभाव केला जातो. हा भेदभाव अÐपसं´याक शै±िणक
संÖथा इÂयादéसाठी कमी सरकारी िनधी¸या Öवłपात असू शकतो. अनेकदा Âयां¸या
सामािजक जीवनात भेदभाव केला जातो. Ìहणूनच अÐपसं´याक गट बहòसं´यांपासून दूर
वÖतीमÅये एकý राहतात असे आपÐयाला आढळते. हे लोक Öवत:ला पुढे नेÁयासाठी
जाणीवपूवªक Âयांची िविशĶ वैिशĶ्ये सोडून देऊन Âयांची ओळख काढून टाकÁयाचा ÿयÂन
करतात. अÐपसं´याक गटातील सदÖयांना हĥपार कłन िकंवा हÂयाकांडाने संपवले जाते.
जमªन लोकांĬारे ºयूंचा नरसंहार हे अशा ÿकार¸या समÖयाúÖत राºय समिथªत धोरणाचे
उ°म उदाहरण आहे.
munotes.in

Page 53

भारतातील अÐपसं´याक
53 ४.९ सिहÕणुता आिण समानता: भारतीय मागª अÐपसं´याक समाजाशी Óयवहार करताना सिहÕणुता आिण ÆयाÍय वागणूक हे धोरण
अनेक राºयांनी अवलंबले आहे. अÐपसं´याकां¸या सामािजक आिण सांÖकृितक जीवनाचे
जतन आिण अनुकरण करÁयासाठी मोठ्या ÿमाणात सूट िदली जाते. िविवध अÐपसं´याक
गटांचे एकýीकरण हे अंितम Åयेय Ìहणून राºया¸या मनात असले तरी. तरीही तो सिहÕणू
वृ°ीचा अवलंब करेल. सिहÕणुता आिण ÆयाÍय वागणुकìचे हे धोरण आपÐया भारतीय
राºयघटनेतील तरतुदéचे मागªदशªन करणारे आहे. राºयघटनेने कोणताही राºय धमª
ÿÖथािपत केलेला नाही, जात, पंथ आिण धमाªचा िवचार न करता सवा«ना समान संधीची
हमी िदली आहे. राÕůीय एकाÂमते¸या चौकटीत भारतीय संÖकृतीतील समृĦ समरसता
िटकवून ठेवÁयासाठी राºयघटना सĉìने आÂमसात करÁया¸या बाजूने नÓहती. संिवधानाने
अÐपसं´याकांशी भेदभाव करÁयास मनाई केली आहे. अशाÿकारे, आपÐयाला असे
आढळून आले आहे कì संिवधानाने सवा«ना ÆयाÍय वागणूक िदली आहे.
घटनाÂमक हमी असूनही, जीवना¸या सवª ±ेýात, नोकरी िमळवÁयात, शै±िणक
संÖथांसाठी िनधी िमळवÁयात, Âयां¸या सामािजक संवादात आिण अशाच काही बाबतीत
भेदभाव केला जातो. कोणÂयाही पåरिÖथतीत एखाīा िविशĶ वंिचत गटा¸या सौदेबाजी¸या
सामÃयाªवर बरेच काही अवलंबून असते. Âयां¸या काही सामािजक-सांÖकृितक ह³कांना
संर±णाची गरज आहे. उदाहरणाथª, मÅय भारतातील आिदवासी- संथाल, Âयां¸या
आिदवासी भाषेला राºय माÆयता िमळवून देऊ शकले नाहीत, ही वÖतुिÖथती असूनही,
भाषा बोलणारे लोक मोठ्या सं´येने आहेत.
४.१० भारतातील अÐपसं´याकांना भेडसावणाöया समÖया जगातील सवाªत मोठ्या लोकशाहéपैकì एक असÐयाने, भारत धमªिनरपे±ता आिण
बहòलवादा¸या तßवांचा गौरव करतो आिण भारतीय राºयघटना धमª, वंश, जात, िलंग िकंवा
जÆमÖथाना¸या आधारावर भेदभाव करÁयास ÿितबंध करते परंतु या ÿकार¸या
सांÖकृितक, धािमªक आिण सामािजक िविवधतेचे नेतृÂव करते. अÐपसं´याक
समुदायांसाठी िविवध ÿकारचे परÖपर भेदभाव, उदाहरणाथª, दिलत, मुिÖलम आिण िùIJन
िकंवा धािमªक अÐपसं´याक जे भािषक अÐपसं´याक देखील आहेत िकंवा Öथािनक
समुदाय (आिदवासी) आहेत आिण जेÓहा अÐपसं´याक समुदायाचा ÿij येतो तेÓहा अशी
आÓहाने तीĄ होतात. Âयां¸यासमोर काही िविशĶ समÖया आहेत:
४.१०.१ िन:प±पात संबंिधत समÖया:
धमª आिण िलंग या दोÆहéवर आधाåरत भेदभावामुळे अÐपसं´याकांना िवकासा¸या िविवध
संधéपासून वंिचत ठेवले जाते. अिÖमतेतील फरकामुळे अÐपसं´याक समाजामÅये
िवषमतेची भावना िनमाªण होते. Âयांना अनेक शै±िणक आिण रोजगारा¸या संधी गमवाÓया
लागतात.
munotes.in

Page 54

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
54 ४.१०.२ ÿितिनिधÂवाचा अभाव:
आपÐया देशाचे संिवधान धािमªक अÐपसं´याकांसह सवª नागåरकांना समानता आिण
समान संधी ÿदान करते आिण िविवध लेख आिण तरतुदéĬारे परंतु ही संकÐपना काहीवेळा
लागू होÁयास अपयशी ठरते आिण अÐपसं´याकांना बयाªच ±ेýात, उदाहरणाथª, नागरी
सेवांमÅये योµय ÿितिनिधÂव िमळत नाही.
४.१०.३ आिथªक आिण सामािजक मागासलेपण:
ऐितहािसक आिण समकालीन कारणांमुळे भारतातील अÐपसं´याकांना िवशेषतः आिथªक
आिण सामािजक मागासलेपणाचा फटका बसÐयाचे समजते.
४.१०.४ अÐपसं´याकांिवŁĦ भेदभाव: िलंगभाव ŀĶीकोण:
अÐपसं´याकांिवŁĦ भेदभावाची कृती ही केवळ भारतापुरती मयाªिदत नसून ती एक
जागितक समÖया आहे आिण मिहलांना याचा सवाªिधक ýास होतो, अÐपसं´याक
मिहलांना अनेकदा Âयां¸या समुदायांतून आिण बाहेłन भेदभावाचा सामना करावा लागतो
आिण Âयांना आिथªक, सामािजक आिण राजकìय उपेि±ततेचा ýास सहन करावा लागतो.
संपूणªपणे Âयां¸या समुदायांना ÿभािवत करते. अÐपसं´याक मिहलांवर अनेकदा अÂयाचार,
भेदभाव आिण िÖटåरयोटाइपला बळी पडतात, उदाहरणाथª, हाताने सफाई करणे हे शहरी
आिण úामीण दोÆही भागात दिलत मिहलांसाठी राखीव असते आिण Âयांना या िनंदनीय
आिण अÖव¸छ कामासाठी तुटपुंजे वेतन िदले जाते. या मिहलांना अÿितिķत आिण अयोµय
नोकöया करÁयास भाग पाडले जाते आिण Âयांनी कोणताही पयाªयी उपजीिवकेचा मागª
ÖवीकारÁयाचा ÿयÂन केÐयास Âयांना धमकावले जाते. Âयांचे दैनंिदन जीवन Ĭेषयुĉ भाषणे,
अÐपसं´याक िवरोधी भावना, उÐलंघन, भेदभावाने बुडलेले आहे आिण जागłकतेचा
अभाव, गåरबी आिण भीतीमुळे Âयांना िविवध कायदेशीर अिधकार असूनही कोणतीही
कारवाई करता येत नाही.
धािमªक अÐपसं´याक मिहलांना सवªý आÓहानांना सामोरे जावे लागते आिण ते मदतीसाठी
Öवतः¸या समुदायाकडेही वळू शकत नाहीत. Âयां¸यावर शाåररीक आिण मानिसक अशा
दोÆही ÿकारे सतत अÂयाचार केले जातात, Âयां¸या गåरबी¸या पाĵªभूमीमुळे Âयांना
सÆमाननीय जीवनासाठी आवÔयक असलेÐया मूलभूत सुिवधांचाही अभाव आहे.
अÐपसं´याक समाजातील आिण पुŁष ÿधान समाजात एक मिहला असÐयाने, Âयांना
अिधक असुरि±त िÖथतीत आणले जाते ºयाचा फायदा अनेकदा बाहेरील आिण
समाजातील लोक घेतात. Âयांना Âयां¸या पुŁष समक±ां¸या तुलनेत अÆयायकारक आिण
अÆयायकारक वागणूक िमळते जसे कì: िश±ण, नोकरी¸या संधी, सुरि±तता, आरोµय
सुिवधा इ. अÐपसं´याक समाजातील मिहलांना बहòसं´य वगाªकडून किनķ Ìहणून पािहले
जाते आिण Âयां¸याशी संबंिधत आहेत. ±ुÐलक नोकयाª, असमान वेतन, सĉìचे ®म इ. हे
खरे आहे कì भारतातील धािमªक अÐपसं´याकांना िहंसा आिण भेदभाव यांसार´या अनेक
समÖयांचा सामना करावा लागतो, िवशेषत: मुिÖलमांना लàय केले जाते, परंतु मुिÖलम
समाजातील मिहलांना Âयाहóनही अिधक समÖयांचा सामना करावा लागतो. िùIJन आिण munotes.in

Page 55

भारतातील अÐपसं´याक
55 शीख यांना कमी ÿमाणात सामािजक, आिथªक, सांÖकृितक आिण कायदेशीर भेदभावाचा
सामना करावा लागतो.
या सवª समÖयांमुळे Âयां¸या शारीåरक तसेच मानिसक आरोµयावर पåरणाम होतो आिण
Âयांना एकट्याने िकंवा फार कमी आधार नसताना ýास सहन करावा लागतो. आपÐया
राÕůा¸या िवकासासाठी आिण वाढीसाठी या मिहलांवरील धमª आिण िलंग-आधाåरत
भेदभाव या िचंताजनक समÖयेकडे ल± देणे आवÔयक आहे, Âयांना पुरेसे ÿितिनिधÂव िदले
जावे आिण Âयानुसार Âयां¸या समÖयांचे िनराकरण केले जावे. ही समÖया समाजात खूप
खोलवर Łजलेली असÐयाने, याची खाýी करÁयासाठी अिधक ÿयÂनांची गरज आहे.
४.१०.५ ओळखीची समÖया:
अÐपसं´याक आिण बहòसं´य समुदायां¸या सामािजक-सांÖकृितक पĦती, इितहास आिण
पाĵªभूमी यामÅये मोठा फरक िदसून येतो आिण Âयामुळे अÐपसं´याकांना Âयांची ओळख
िटकवून ठेवÁयासाठी अनेकदा संघषª करावा लागतो आिण मिहलांना असे करÁयात
आणखी अडचणी येतात. यामुळे Âयांना बहòसं´य समुदायाशी जुळवून घेणे कठीण होते.
अÐपसं´याक मिहलांची ओळख कुटुंबातील पुŁषाशी जोडली जाते आिण úामीण भागात
ती ित¸या विडलांची िकंवा पतीची मालम°ा मानली जाते Âयामुळे ती Öवतःची ठोस ओळख
िनमाªण करÁयात अपयशी ठरते.
४.१०.६ सुरि±ततेची समÖया:
सुर±ेचा ÿij देशातील सवª मिहलांसाठी समान आहे आिण केवळ अÐपसं´याक
समाजातील मिहलांनाच नाही तर या मिहलांना अनेकदा शारीåरक आिण मानिसक अशा
दोÆही ÿकारे अिधक असुरि±त वाटले जाते आिण Âयांना Âयां¸या समाजाकडून आिण
बहòसं´य लोकांकडून अÂयाचार आिण धम³या येÁयाची श³यता असते. समुदाय
समाजातील बहòसं´य आिण अÐपसं´याक समुदायांमधील संबंध ताणले जातात िकंवा
फारसे सौहादाªचे नसतात, जातीय दंगली¸या काळात अÐपसं´याक मिहलांना िवशेषतः
लàय केले जाते तेÓहा ही असुरि±ततेची भावना आणखीनच वाढते.
४.१०.७ अÐपसं´याक मिहलांवरील िहंसाचार:
मिहलांवरील िहंसाचार ही भारतीय इितहासातील फार जुनी संकÐपना आहे. ÿाचीन काळी,
युĦांमÅये िľयांना सवाªत जाÖत ÿभािवत केले गेले, Âयांना गुलाम बनवले गेले, बलाÂकार
केले गेले आिण मारले गेले. पåरिÖथती अजूनही िनकृĶ आहे आिण मिहलांवरील िहंसेमÅये
हòंडा-संबंिधत छळ, मृÂयू, वैवािहक बलाÂकार, पÂनीवर मारहाण, ल§िगक अÂयाचार, सकस
आहारापासून वंिचत राहणे, ľीचे जनन¤िþय िव¸छेदन इÂयादéचा समावेश आहे. ल§िगक
िहंसाचार, मानवी तÖकरी आिण गुलाम मजुरी¸या उ¸च जोखमीमुळे मिहला. िľया ल§िगक
आिण गैर-ल§िगक अशा दोÆही ÿकार¸या िहंसाचाराला बळी पडतात, अनेक संशोधकांनी
िवशेषतः दंगली¸या वेळी भारत मिहलांसाठी असुरि±त घोिषत केला आहे. अÐपसं´याक
मिहलांवरील गुÆĻांचे ÿमाण नेहमीÿमाणेच जाÖत आहे.
munotes.in

Page 56

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
56 ४.१०.८ पूवªúह आिण भेदभावा¸या समÖया:
राºयघटनेचा ÿÖतावना Öवत: सांगत आहे कì सवª लोक, Âयांचे संलµनीकरण, वगª, रंग,
पंथ, िलंग, ÿदेश िकंवा धमª कोणताही असो समान ह³क आिण संधी ÿदान करतात. कलम
१५ (१) आिण १५ (२) धािमªक आधारावर भेदभाव करÁयास मनाई करतात. कलम २५
मÅये धमªमाÆय, ÿचार आिण आचरण करÁयाचा अिधकार देÁयाचे आĵासन िदले आहे.
भारतातील कोणÂयाही धािमªक समुदायाला [शै±िणक, आिथªक इÂयादी] संधéचा फायदा
घेÁयास कोणताही कायदेशीर अडथळा नसÐयाचे ÖपĶ झाले आहे.
४.१०.९ वेगळे सामािजक आिण सांÖकृितक जीवन जतन करÁयाची समÖया:
सवª धमª समुदायांना Âयां¸या धमाªचा पाठपुरावा आिण आचरण करÁयाचे समान ÖवातंÞय
देणाöया काही देशांपैकì भारत एक आहे. घटने¸या कलम २५ मÅये Âया अिधकाराची
तरतूद आहे. यात भर Ìहणून कलम ३ डी (१) नुसार आपÐया आवडी¸या शै±िणक संÖथा
Öथापन करÁयाचा आिण ÓयवÖथािपत करÁयाचा अिधकार आपÐयाला असेल. Âयांना
Âयांची सामािजक-सांÖकृितक वैिशĶ्ये िटकवून ठेवÁयाचा अिधकार देÁयात आला.
४.१०.१० संर±ण पुरवÁयाची समÖया:
सुरि±तता आिण सुर±ेची गरज अनेकदा अÐपसं´याकांना जाणवते. िवशेषत: सामुदाियक
िहंसाचार, úाहकांचे वाद, सामूिहक उÂसव आिण धािमªक उपøमां¸या ÿमाणात, लहान गट
सतत पोिलस संर±ण शोधत असतात. असे संर±ण देÁयात अपयशी ठरतील अशा राºय
सरकारांवर अनेकदा टीका केली जाते.
४.१०.११ जातीय तणाव आिण दंगलीची समÖया:
ÖवातंÞयानंतर नागरी अशांतता आिण िनदशªने सातÂयाने वाढत आहेत. जेÓहा जेÓहा
सामािजक तणाव आिण िनषेध कोणÂयाही कारणाÖतव होतो, तेÓहा काही लोकांचे िहत
धो³यात येते; भीती आिण िचंता खूप वाढते.
४.१०.१२ नागरी सेवा आिण राजकारणात ÿितिनिधÂवा¸या अभावाची समÖया:
आपÐया संिवधानात धािमªक अÐपसं´याकांसह आपÐया सवª नागåरकांना समानता आिण
समान संधी उपलÊध आहे, एक अितशय लहान समुदाय, Ìहणजे िवशेषत: मुिÖलम ते या
संÖथांना Öवतःला समिपªत करतात. Âयां¸याकडे दुलª± केले जात असÐयाची भावना
Âयां¸यात आहे. तथािप, िùIJन, शीख, जैन आिण बौĦ यांसार´या इतर धािमªक
अÐपसं´याकांमÅये अशा भावना अिÖतÂवात असÐयाचे िदसत नाही, कारण ते बहòतेक
समाजांपे±ा आिथªकŀĶ्या तसेच शै±िणकŀĶ्या चांगले असÐयाचे िदसून येते.
४.११ अÐपसं´याकाबĥल घटनाÂमक तरतुदी आिण सुर±ा उपाय अÐपसं´याकां¸या अिधकारांचे र±ण Óहावे व Âयांचा िवकास Óहावा, यासाठी संिवधानात या
वगा«साठी अनेक तरतुदी करÁयात आÐया आहेत. धमª, वंश, भाषा, जात, ÿदेश इÂयादी
घटकांवर आधाåरत भेदभावांना ÿितबंध करÁयात आला आहे. अÐपसं´यांकांना िश±ण munotes.in

Page 57

भारतातील अÐपसं´याक
57 आिण रोजगारा¸या संधी िमळाÓयात यासाठी शासन िविवध योजना राबिवत आहे.
अÐपसं´यांकांची भाषा,संÖकृती,िलपी,धमª यांचे र±ण करÁयासाठी संिवधानात अनेक
तरतुदी करÁयात आÐया आहेत.
कलम १५ आिण १६:
केवळ धमª, वंश, जात, िलंग, जÆमÖथान, िनवासÖथान िकंवा नागåरकांसाठी धमाªतील
ÿÂयेक ÿकारची राºय कृती (अनु¸छेद १५) िकंवा रोजगाराशी संबंिधत िकंवा िनयुĉìशी
संबंिधत बाबéमÅये कोणताही भेदभाव करÁयापासून राºयाला ÿितबंिधत करा. राºय
अंतगªत कोणतेही कायाªलय (अनु¸छेद १६).
कलम २९:
अÐपसं´याकां¸या सांÖकृितक आिण शै±िणक ह³कांशी संबंिधत.
कलम ३०:
अÐपसं´याक-िविशĶ तरतूद जी अÐपसं´याकां¸या शै±िणक संÖथा Öथापन करÁया¸या
आिण ÿशािसत करÁया¸या अिधकाराचे संर±ण करते.
४.१२ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे अÐपसं´याका¸या िहताचे र±ण संदभाªत िवचार अÐपसं´याका¸या िहताचे र±ण करणे हा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां¸या िवचारांचा व
कायाªचा क¤þिबंदू होता. भारतीय समाजजीवनात अÐपसं´याक लोकांवर होणारे अÆयाय
ल±ात घेऊन डॉ. आंबेडकरांनी सुŁवातीपासून अÐपसं´याका¸या िहताचे र±ण झाले
पािहजे असा िवचार मांडला व Âयासाठीच सतत ÿयÂन केले.
इ.स. १९३१-३२ मÅये झालेÐया गोलमेज पåरषदांमÅयेही डॉ. आंबेडकरांनी
अÐपसं´याका¸या र±णाचीच भूिमका घेतली होती आिण मुसलमानांÿमाणेच अÖपृÔयांनाही
ÖवतंÞय मतदारसंघ असावेत अशी मागणी केली होती. भारताची राºयघटना तयार
करणाöया राºयघटना सिमतीत आिण राºयघटना मसुदा सिमतीतसुĦा ÖपृÔय िहंदूचे
बहòमत होते हे ल±ात घेऊन Âयांनी अÐपसं´याकां¸या िहताचे र±ण करÁयासाठी मागÁया
केÐया होÂया, Âयापैकì:
१. अÖपृÔयांना अÐपसं´यक Ìहणून घोिषक करावे.
२. अÖपृÔयां¸या िहताचे र±णासाठी ÖवतंÞय यंýणा Öथापन करावी.
३. अÖपृÔयांना घटनाÂमक तरतूद कłन काही सवलती īाÓयात आिण अशी घटनाÂमक
तरतूद केवळ बहòमताने बदलता येणार नाही अशी ÓयवÖथा करावी.
अÖपृÔयां¸या िहताचे र±ण करÁया¸या अĥेशानेच भारता¸या राºयघटनेतील कलम ३३०
ते ३४२ यात अÖपृÔयांसाठी आिण मागासलेÐया जाती-जमातीसाठी खास सवलती माÆय
केÐया आहेत. munotes.in

Page 58

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
58 ४.१३ इतर संवैधािनक सुर±ा उपाय राºयघटनेने भाग III मÅये िकंवा इतरý ÿदान केलेÐया संर±ण आिण संर±णाचे इतर
उपाय जे अÐपसं´याकां¸या दजाªवर आिण अिधकारांवर पåरणाम करतात:
 िववेकाचे ÖवातंÞय आिण मुĉ Óयवसाय, आचरण आिण धमाªचा ÿसार (अनु¸छेद २५)
 धािमªक Óयवहार ÓयवÖथािपत करÁयाचे ÖवातंÞय (अनु¸छेद २६)
 कोणÂयाही िविशĶ धमाª¸या संवधªनासाठी कर भरÁयाचे ÖवातंÞय (अनु¸छेद २७)
 िविशĶ शै±िणक संÖथांमÅये धािमªक िशकवणी िकंवा धािमªक पूजेला उपिÖथत
राहÁयाचे ÖवातंÞय (अनु¸छेद २८)
 राºया¸या लोकसं´ये¸या एका िवभागाĬारे बोलÐया जाणायाª भाषेशी संबंिधत िवशेष
तरतूद (अनु¸छेद ३४७)
 तøारéचे िनवारण करÁयासाठी सादरीकरणात वापरायची भाषा (अनु¸छेद ३५०)
 ÿाथिमक टÈÈयावर मातृभाषेतील िश±णा¸या सुिवधा (अनु¸छेद ३५० अ)
 भािषक अÐपसं´याकांसाठी िवशेष अिधकारी (अनु¸छेद ३५० ब).
४.१४ सारांश भारतीय समाजात बहòसं´य िविवध जातीयुĉ असा िहंदू समाज असला तरी या एकूण
समाजातील जवळपास १९ ट³के समाज हा ‘अÐपसं´याक’ आहे; अथाªत भारतीय
संिवधानात अÐपसं´य कोणाला Ìहणायचे, याबाबतीत ÖपĶता िदलेली नाही. भारतातील
मुÖलीम, िùIJन, बौĦ, शीख, जैन आिण पारशी या धमªसमूहांना अÐपसं´याक समाजाचा
दजाª देÁयात आला आहे. याबरोबरच भाषा आिण वंश यावर आधाåरत अÐपसं´याक समूह
िनिIJत केले आहेत. अÐपसं´याक समाजाला भारतीय नागåरक Ìहणून सवª अिधकार ÿदान
केलेले आहेतच; िशवाय अÐपसं´याक समूह Ìहणून काही िवशेष अिधकार देÁयात आले
आहेत.
अथाªत भारतीय नागåरक Ìहणून अÐपसं´याक समाजाने आपÐया मूलभूत कतªÓयांचा िवसर
पडू देऊ नये. कतªÓयपालनािवना अिधकाराची भाषा अनैितक असते. भारतीय संिवधानाचे
संर±ण Ìहणजे फĉ अÐपसं´याकांचे संर±ण नाही, तसेच भारतीय संिवधान Ìहणजे फĉ
कलम २५ ते ३० नाही. याची जाणीव अÐपसं´याक समुदायाने बाळगायला हवी. संिवधान
łपाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी जे अÐपसं´याक समाजाला िदले, ते अÐपसं´याक
समुदाया¸या नेÂयांनी आपापÐया समाजाला िदले नाही, हे वाÖतव आहे.
४.१५ ÿij १. अÐपसं´याक या सं²े¸या िविवध Óया´यांची चचाª करा.
२. अÐपसं´याकांची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा. munotes.in

Page 59

भारतातील अÐपसं´याक
59 ३. अÐपसं´याक समÖयांचे पåरमाण बाहेर आणा.
४. भारतातील अÐपसं´याकांना भेडसावणाöया समÖया ÖपĶ करा.
५. अÐपसं´यांकांशी संबंिधत घटनाÂमक तरतुदी आिण सुर±ेवर िटÈपणी.
४.१६ संदभª  नरवणे द. ना. अÐपसं´य समाज
https://mr.vikaspedia.in/education/childrens.
 Claude,I. L. National Minorities : An Intern ational Problem,
Cambridge (Mass); १९५५.
 Krishna, K. B. The Problem of Minorities or Communal
Representation in India, London, १९४०.
 भालचंþ ठŌबरे https://www.evivek.com/Encyc/ २०२०/८/२६/Minorities -
need -to-be-clearly -defined.amp.html, २०२०.
 https://opens tax-org.translate.goog/books/introduction -sociology -
३e/pages/ ११-१-racial -ethnic -and-minority -
groups?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=mr&_x_tr_hl=mr&_x_tr_pto=tc,sc
 शाहजहान मगदुम http://www.eshodhan.com/ २०२१/१२/blog -
post_ १४.html
 डॉ. शमसुĥीन तांबोळी,
https://www.maham tb.com/Encyc/ २०२०/१२/६/article -on-indian -
constitution -and-minority -society.html -२०२०.
 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (मराठी अनुवाद डॉ सुभाष खंडारे) राºय आिण
अÐपसं´यांक, २०१८.
***** munotes.in

Page 60

60 ५
जमातवादाचा उदय आिण वाढ
घटक रचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ पाĵªभूमी
५.३ जमातवाद Ìहणजे काय ?
५.४ भारतात जमातवादी राजकारणाचा उदय
५.५ जमातवादा¸या / सांÿदाियकते¸या संदभाªत समज
५.६ भारतीय संदभाªत जमातवादाचा उदय
५.६.१ सामािजक-आिथªक घटक
५.६.२ िāिटश धोरणाची भूिमका
५.६.३ राÕůीय चळवळीतील कमतरता
५.६.४ िटळकांनी सन १९१६ मÅये घोिषत केले
५.६.५ गांधीजéनी वारंवार घोिषत केÐयाÿमाणे
५.७ २०Óया शतकातील जमातवाद
५.७.१ बंगालची फाळणी आिण मुिÖलम लीगची Öथापना
५.७.२ Öवतंý मतदार
५.७.३ लखनौ करार
५.७.४ नेहłंचा अहवाल आिण िजना यां¸याशी िवभĉ होणे
५.८ सामूिहक जमातवादाकडे
५.९ शेवटचा टÈपा आिण िवभाजन
५.९.१ जमात नरसंहार आिण अंतåरम सरकार
५.१० Öवतंý भारतात जमातवादी राजकारण आिण जमात िहंसाचार
५.११ जमातवाद कमी करÁयासाठी काय ÿयÂन करावे लागेल ?
५.१२ सारांश
५.१३ ÿij
५.१४ संदभª

munotes.in

Page 61

जमातवादाचा उदय आिण वाढ
61 ५.० उिĥĶे या सदरील घटकांमÅये आपण:
 भारतीय समाज आिण राजकारणात जमातवादाचा उदय कसा झाला हे समजून घेणे.
 िवसाÓया शतका¸या सुŁवातीस जमातवाद कसा वाढला याचा मागोवा घेणे.
 िāिटश राजवटी¸या शेवट¸या दशकातील जमातवादाचे Öवłप समजून घेणे.
 भारता¸या फाळणी पय«त¸या राजकìय घडामोडéचा मागोवा घेणे.
 जमातवाद कमी करÁयासाठी उपाययोजना समजून घेणे.
५.१ ÿÖतावना भारत देश अनेकिवध, धािमªक, सांÖकृितक, पारंपåरक िभÆनतेतून िनमाªण झालेला आहे.
ÿिदघªकाळ हे िभÆनßव जपत हे िभÆन समुदाय एकमेकांत िमसळून गेले आहेत. तरीही
Öवधमª®ेķßवाची भावना, इतर धमा«ची िशकवण, ®Ħा, धमªपालनाचे åरवाज यातÐया
टोका¸या िभÆनßवामुळे सांÿदाियकता वाढून बöयाचवेळा बहòसं´यांक समुदायाकडून
आपÐयाला एकाकì पाडले जमात आहे. प±पातीपणा केला जमात आहे. समुदाया¸या
उÆनतीत, अडथळा िनमाªण केला जमात आहे. अशाÿकारे भावना अÐपसं´यांक समुदायात
िनमाªण होते. या सांÿदाियक तणावात या ना Âया कारणाने संघषाªची िठणगी पडते तेÓहा
समाजामÅये सांÿदाियक िहंसाचार, दंगलéना तŌड फुटते. बेसुमार जीिवत व िव° हानी होते.
Öथैयª धो³यात येते. शांतता व सुÓयवÖथेचा ÿij िनमाªण होतो. पåरणामी Ĭेषभावना वाढीस
लागते आिण संÿदायवाद अिधक धारदार बनतो. धािमªक िवभीÆनता असलेÐया
भारतासार´या देशात राजकìय ताकद ÿबळ करÁयासाठी याचा पुरेपुर वापर करतात.
लोकां¸या धािमªक भावनांचा राजिकय प± व नेते पĦतशीरपणे वापर कłन घेÁयासाठी
आपण या घटकामÅये सांÿदायवादावरील उपाययोजनांचा अËयास करणार आहोत.
५.२ पाĵªभूमी जमातवाद ही सामािजक समÖया मानली जाते कारण ती ÿभावी सरकारी राजकारण आिण
लोकशाहीला अडथळा आणते आिण परÖपर गट संघषा«चा मागª मोकळा करते. सामािजक -
आिथªक - सामािजक िवशेषािधकार आिण स°ेत उ¸च वाटा िमळिवÁयासाठी िविवध
जातéमधील संघषाª¸या łपात जमातवाद ÿकट होतो.
वसाहतवादी सरकारने िहंदू, मुिÖलम आिण शीख यांना वेगळे समुदाय मानले. Âयांनी
जमातवादी नेÂयांना Âयां¸या सवª सह-धमªवाīांचे अÖसल ÿितिनधी Ìहणून सहज
Öवीकारले. फुटीरतावादी ÿवृ°ी¸या उदयामÅये सÍयद अहमद खान यांनी महßवाची
भूिमका बजावली. एक महान िश±णत² आिण समाजसुधारक असले तरी, सÍयद अहमद
खान Âयां¸या आयुÕया¸या अखेरीस राजकारणात एक पुराणमतवादी बनले. Âयांनी मुिÖलम munotes.in

Page 62

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
62 सांÿदाियकतेचा पाया घातला जेÓहा १८८० मÅये Âयांनी Âयांचे पूवêचे िवचार सोडून िदले
आिण घोिषत केले कì िहंदू आिण मुिÖलमांचे राजकìय िहत समान नसून िभÆन आिण अगदी
िभÆन आहेत. Âयांनी िāटीश राजवटी¸या पूणª आ²ाधारकपणाचा उपदेशही केला. १८८५
मÅये जेÓहा भारतीय राÕůीय काँúेसची Öथापना झाली तेÓहा Âयांनी Âयास िवरोध करÁयाचा
िनणªय घेतला आिण वाराणसी¸या राजा िशव ÿसाद यां¸यासमवेत िāटीश राजवटी¸या
िनķेची चळवळ संघिटत करÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांनी असाही उपदेश करÁयास सुŁवात
केली कì, भारतीय लोकसं´येचा मोठा भाग िहंदूंनी बनवला असÐयाने, िāिटश राजवट
कमकुवत झाÐयास िकंवा माघार घेतÐयास ते मुिÖलमांवर वचªÖव गाजवतील. Âयांनी
मुिÖलमांना िवनंती केली कì Âयांनी राÕůीय काँúेसमÅये सामील होÁयाचे बदŁĥीन
तÍयबजéचे आवाहन ऐकू नये. ही मते अथाªतच अवै²ािनक आिण वाÖतवात कोणताही
आधार नसलेली होती. िहंदू आिण मुÖलीम जरी वेगवेगळे धमª पाळत असले तरी Âया
कारणाÖतव Âयांचे आिथªक आिण राजकìय िहतसंबंध वेगळे नÓहते. भाषा, संÖकृती, जमात,
वगª, सामािजक िÖथती, खाīपदाथª आिण पेहरावा¸या सवयी, सामािजक चालीरीती
इÂयादéवłन िहंदू हे सहकारी िहंदूंपासून आिण मुिÖलम सहकारी मुिÖलमांपासून िवभागले
गेले. सामािजक आिण सांÖकृितकŀĶ्याही िहंदू आिण मुिÖलम जनतेने समान जीवनपĦती
िवकिसत केली होती. बंगाली मुिÖलम आिण पंजाबी मुिÖलम यां¸यापे±ा बंगाली मुिÖलम
आिण बंगाली िहंदूमÅये बरेच साÌय होते.
हे काही ÿमाणात िश±ण आिण Óयापार आिण उīोगात मुिÖलमां¸या सापे±
मागासलेपणामुळे होते. मुÖलीम उ¸च वगाªत मु´यतः जमीनदार आिण खानदानी लोक होते.
कारण एकोिणसाÓया शतका¸या पिहÐया ७० वषाªत उ¸चवगêय मुिÖलम अÂयंत
िāटीशिवरोधी, łढीवादी आिण आधुिनक िश±णा¸या िवरोधी असÐयाने, देशात सुिशि±त
मुिÖलमांची सं´या फारच कमी रािहली.
उīोगा¸या वाढीमÅये मुिÖलमांचाही फारसा सहभाग नÓहता. मुिÖलमांमधील
अÐपसं´येतील िशि±त Óयĉì आिण Óयापार-उīोगातील पुŁषांमुळे ÿितगामी बड्या
जमीनदारांना मुिÖलम जनतेवर आपला ÿभाव िटकवून ठेवणे श³य झाले. जमीनदार आिण
जमीनदार, मग ते िहंदू असो वा मुिÖलम, Âयांनी Öवाथाªसाठी िāिटश राजवटीला पािठंबा
िदला. परंतु, िहंदूंमधील आधुिनक बुिĦजीवी आिण वाढÂया Óयापारी व उīोगपती वगाªने
जमीनदारांना नेतृÂवापासून दूर ढकलले होते. दुद¨वाने, मुिÖलमां¸या बाबतीत उलटच
रािहले. मुिÖलमां¸या शै±िणक मागासलेपणाचा आणखी एक घातक पåरणाम झाला.
सरकारी नोकरी िकंवा Óयवसायात ÿवेश करÁयासाठी आधुिनक िश±ण आवÔयक
असÐयाने मुिÖलमही या बाबतीत गैरमुिÖलमांपे±ा मागे पडले होते. िशवाय, सरकारने
१८५८ नंतर मुिÖलमांशी जाणीवपूवªक भेदभाव केला होता, १८५७ ¸या उठावासाठी
Âयांना मोठ्या ÿमाणात जबाबदार धरले होते.
५.३ जमातवाद Ìहणजे काय ? सामाÆयत सांÿदाियकता ही एक अशी धारणा आहे कì ºयांचा समान धमª आहे अशा
सवा«चेही समान सामािजक, राजकìय, सांÖकृितक आिण आिथªक िहतसंबंध आिण ओळख
असते. दुसöया शÊदांत, ही धारणा आहे कì धमª हा समाजाचा पाया बनतो आिण munotes.in

Page 63

जमातवादाचा उदय आिण वाढ
63 समाजातील िवभाजनाचे एक मूलभूत एकक आहे: हा धमªच मनुÕया¸या इतर सवª
िहतसंबंधांचे िनधाªरण करतो. ते अिधक चांगÐया ÿकारे समजून घेÁयासाठी, आपण ते
वेगÑया पĦतीने पाहó. मानव हा एक बहòआयामी सामािजक ÿाणी आहे, ºया¸या एकाच वेळी
अनेक ओळख असू शकतात. Âयाची/ितची ओळख Âयाचा/ितचा देश, ÿदेश, िलंग,
Óयवसाय, कुटुंबातील Öथान, जमात िकंवा धमª यावर आधाåरत असू शकते. जमातवादी या
िवÖतृत ®ेणीतून केवळ धािमªक ओळख िनवडेल आिण ÿमाणाबाहेर Âयावर जोर देईल.
पåरणामी, सामािजक संबंध, राजकìय वतªन आिण आिथªक संघषा«ची Óया´या धािमªक
ओळखी¸या आधारे केली जाऊ शकते.
तर, थोड³यात सांगायचे तर, धािमªक वगाªला इतर सवा«वर लादणे हाच जमातवादाचा
आरंभिबंदू बनतो. थोड³यात, सांÿदाियक ÿचार आिण वादाचे तीन Öतर आहेत.
i) धािमªक समुदाया¸या सवª सं´येचे िहत समान असते. उदाहरणाथª, असा युिĉवाद
करÁयात आला कì मुिÖलम जमीनदार आिण शेतकरी यां¸यात समान िहतसंबंध
आहेत कारण दोघेही मुिÖलम आहेत.
ii) एका धािमªक समुदाया¸या सदÖयांचे िहत दुसöया धािमªक समुदाया¸या सदÖयांपे±ा
वेगळे असतात. दुसöया शÊदांत, याचा अथª असा होता कì सवª िहंदूंना सवª
मुिÖलमांपे±ा वेगळे िहतसंबंध आहेत.
iii) िहतसंबंध केवळ वेगळेच नÓहते तर िवरोधी आिण परÖपरिवरोधी देखील असतात.
याचा अथª, िहंदू आिण मुिÖलम परÖपरिवरोधी िहतसंबंधांमुळे शांततेत एकý राहó
शकत नाहीत.
५.४ भारतात जमातवादी राजकारणाचा उदय फूट पाडा आिण राºय करा या वसाहतवादी धोरणानेच सांÿदाियकतेची बीजे घातली.
िबपन चंþ यांनी िनरी±ण केले: ‘सांÿदाियकता ही मुळात एक फूट पाडणारी िवचारधारा
आहे. सांÿदाियकता िकंवा सांÿदाियक िवचारसरणीमÅये तीन मूलभूत घटक िकंवा टÈपे
असतात.
(१) समान धमाªचे पालन करणाöया लोकांचे राजकìय, आिथªक, सांÖकृितक आिण
सामािजक िहतसंबंध समान आहेत असा िवĵास,
(२) भारतासार´या बहò-धमêय समाजमात एका धमाª¸या अनुयायांचे समान िहतसंबंध
दुसöया धमाª¸या अनुयायां¸या िहतापे±ा िभÆन आिण िभÆन आहेत या कÐपनेवर
िवĵास, आिण
(३) िभÆन धमाª¸या िकंवा िभÆन समुदायां¸या अनुयायांचे िहत परÖपर िवसंगत, िवरोधी
आिण शýुÂवाचे असÐयाचे पािहले जाते असा िवĵास.
वरील तßवांवर आधाåरत जमातवादा¸या आचरणामुळे जमात राजकारण, जमात िहंसाचार
घडतो. उदारमतवादी आिण अितसांÿदाियकते¸या ů¤ड¸या वाढीचे टÈपे आपण शोधू
शकतो. िबपन चंþाचे असे मत आहे कì १९३७ हे िवभाजन करणारा महßवाचा काळ होता munotes.in

Page 64

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
64 आिण १९३७ पूवêचा काळ उदारमतवादी सांÿदाियकतेचा होता आिण १९३७ नंतरचा
टÈपा हा अÂयंत जमातवादाचा होता.
िबपन चंþ यांनी ÿितपादन केलेला आिण अनेकांनी माÆय केलेला एक िवचार, ŀिĶकोन
आहे, जो २० Óया शतका¸या सुłवातीस जमातवादा¸या वाढीमÅये एक मजबूत योगदान
देणारा घटक होता, जो २० Óया शतका¸या सुłवातीस राÕůवादी िवचार आिण ÿचारामÅये
ÖपĶ िहंदू रंग होता. Âयात भर पडली, िāिटश इितहासकार जेÌस िमल यांनी भारतीय
इितहासाचे कालखंड िहंदू, मुÖलीम आिण िāटीश अशी िवभागणी करताना ÖवीकारलेÐया
सांÿदाियक ŀिĶकोनाचा तŁण आिण वृĦ मना¸या िवचार ÿिøयेवर ®ेķÂवाची जमात
जाणीव िवकिसत करÁयात ल±णीय ÿभाव िदसून आला. किनķता िहंदू आिण मुिÖलम
जमातवाīां¸या काही गटांनी Âयां¸या Öवाथाªसाठी धमाªचा एकिýत घटक Ìहणून वापर
केला. आपण असे Ìहणू शकतो कì जमातवादाला धमª Öवतःच मोठा हातभार लावत नाही
परंतु असिहÕणू नेÂयांनी वाढवलेÐया संकुिचत िवचारां¸या धािमªकतेमुळे राजकìय अंतासह
अÂयंत जमातवाद झाला.
अनेक मुिÖलम नेÂयांनी काँúेसला िवरोध केला आिण सरकार¸या इ¸छेनुसार मुिÖलम
इंúजांशी एकिनķ राहó लागले. पण बþुĥीन तैयबजé¸या नेतृÂवाखाली काही मुिÖलम
काँúेसमÅये दाखल झाले आिण Öवदेशी चळवळी¸या काळात आणखी काहéनी काँúेसची
बाजू घेतली. अशा िÖथतीत भारतीय मुिÖलम लीगची Öथापना सन १९०६ मÅये मोठ्या
जमीनदारांनी आिण जमीनदारांनी केली. या िनķावंत, सांÿदाियक आिण पुराणमतवादी
राजकìय संघटनेने बंगाल¸या फाळणीला पािठंबा िदला, Öवतंý मतदारांची मागणी केली
आिण वसाहतवादी राजवटीला नÓहे तर काँúेसला िवरोध करणे हे आपले āीदवा³य
बनवले. मुÖलीम जमातवादा¸या बाजूने, िहंदी भाषा ही िहंदूंची भाषा आहे आिण ितचे
संर±ण केले पािहजे अशी मागणी कłन िहंदू जमातवादालाही सुŁवात झाली. Âयांनी सन
१८९६ मÅये गोहÂया बंदीसाठी आंदोलन सुł केले. Âयांनी िविधमंडळ आिण सरकारी
नोकöयांमÅये िहंदूंना योµय वाटा िमळावा अशी मागणीही सुł केली. सन १९०९ मÅये
Öथापन झालेÐया पंजाब िहंदू सभा आिण १९१५ मÅये Öथापन झालेÐया अिखल भारतीय
िहंदू महासभेने िहंदू जमातवाīां¸या कारवायांचे नेतृÂव केले. परंतु मुिÖलम लीगची तŁण
िपढी िनķावंत ŀिĶकोनावर असमाधानी होती आिण १९१६ मÅये लखनौ करार Ìहणून
ओळखÐया जाणाöया लीग आिण काँúेस यां¸यात एक समझोता झाला ºयामुळे िखलाफत
आिण असहकार चळवळ सुł झाली. सन १९२२ मÅये असहकार आंदोलन संपÐयानंतर
पुÆहा एकदा जमातवादी सिøय झाले.
राÕůवाīांनी जमातवाīांचे ÿयÂन हाणून पाडÁयाचा िनधाªर केला. पण गोलमेज पåरषदेने
पुÆहा एकदा जमातवाīांना ताण देÁयाची संधी िदली, "िहंदू आिण मुिÖलम यांचे कोणतेही
िवलीनीकरण, राजकìय िकंवा खरोखर सामािजक िहतसंबंध सुरि±त करÁयाची जÆमजमात
अश³यता आिण िāटीश एजÆसीिशवाय कधीही भारतावर राºय करÁयाची अÓयवहायªता".
सन १९३२ ¸या सांÿदाियक पुरÖकारा¸या घोषणेने ºयात सन १९२७ ¸या िदÐली
ÿÖतावांमÅये मूतª Öवłप असलेÐया मागÁयांचा समावेश होता आिण सन १९२९ ¸या
िजनां¸या १४ मुīांनी जमातवाīांना आणखी बळ िदले. सन १९३७ पासून मुिÖलम आिण
िहंदूंमÅये टोकाचा जमातवाद सुł झाला. कारण काँúेसने पाच ÿांतांत मंýीपदे Öथापन केली munotes.in

Page 65

जमातवादाचा उदय आिण वाढ
65 आिण काँúेसने मुिÖलम लीगला सहकायª करÁयास नकार िदला. १९३८ मÅये, M.A. िजना
यांनी, लीग¸या अÅय±ीय भाषणात, "काँúेसचा हायकमांड या देशातील इतर सवª समुदाय
आिण संÖकृतéना िचरडून देशात िहंदू राज ÿÖथािपत करÁयासाठी ŀढिनIJय, पूणªपणे ŀढ
आहे" अशी घोषणा केली.
५.५ जमातवादा¸या / सांÿदाियकते¸या संदभाªत समज जमातवाद ही आधुिनक घटना आहे. आधुिनक वसाहतवादी सामािजक-आिथªक राजकìय
रचनेत Âयाचे मूळ होते.
सन १८५७ ¸या उठावात िहंदू आिण मुिÖलम खांīाला खांदा लावून लढले होते. खरं तर,
बंड दडपÐयानंतर, िāिटश अिधकाया«नी मुिÖलमांबĥल िवशेषतः सूडबुĦीची वृ°ी घेतली
होती आिण एकट्या िदÐलीत २७,००० मुिÖलमांना फाशी िदली होती. आतापासून
मुिÖलमांकडे सवªसाधारणपणे संशयाने पािहले जाऊ लागले.
i) ÿचिलत कÐपने¸या िवरोधात सांÿदाियकता Ìहणजे केवळ धमाªचा राजकारणात ÿवेश
करणे िकंवा धािमªक शÊदात पåरभािषत केलेले राजकारण नाही. दुसöया शÊदात,
राजकारणात धमाª¸या ÿवेशामुळे सांÿदाियकता िनमाªण होते असे नाही. उदाहरण
¶यायचे झाले तर, २० Óया शतकातील दोन महान धमªिनरपे± नेते - महाÂमा गांधी
आिण मौलाना अबुल कलाम आझाद - हे देखील अÂयंत धािमªक लोक होते आिण
Âयांनी Âयां¸या राजकारणाला अधािमªक सं²ा िदली.
ii) जमातवाद हा धािमªक मतभेदांचा पåरणाम नाही. दुसöया शÊदांत सांगायचे तर,
Öवतःमधील धािमªक भेद हे सांÿदाियकतेचे सार नाही. उदाहरणाथª, िहंदू आिण
मुिÖलम यां¸यातील धािमªक मतभेद शतकानुशतके चालू होते परंतु Âयांनी केवळ
आधुिनक काळात जमात Öवłप धारण केले. खरं तर, जमातवाद ही मुळीच धािमªक
समÖया नाही.
iii) भारतीय समाजमात सांÿदाियकता जÆमजात नÓहती, जसे अनेकदा गृहीत धरले गेले
आहे. तो भारता¸या भूतकाळाचा ‘वारसा’ नÓहता. हे िविशĶ िविचý पåरिÖथती आिण
शĉé¸या संयोजनाचे उÂपादन होते. सांÿदाियकता ही एक आधुिनक घटना आहे,
औपिनवेिशक राजवटीचा उदय िजतका आधुिनक आहे.
५.६ भारतीय संदभाªत जमातवादाचा उदय या समÖयेचा ÿारंभ िबंदू काय होता? सांÿदाियकतेची उÂप°ी िāिटशां¸या भारतातील
आगमन संदभाªत पािहली पािहजे, ºयाचा भारता¸या समाजावर आिण अथªÓयवÖथेवर
जबरदÖत पåरणाम झाला. जेÓहा एखादा िविशĶ गट Öवतः¸या जातीची िÖथती सुधारतो
तेÓहा जमातवाद वाढतो. असा दजाª िमळिवÁयासाठी सदÖय आपÐया जातीची ÿितķा
वाढवÁयासाठी अÂयंत अयोµय पĦतéचा अवलंब करतात. सन १८८६ ¸या राÕůीय
काँúेस¸या अÅय±ीय भाषणात दादाभाई नौरोजéनी ÖपĶ आĵासन िदले होते कì काँúेस
फĉ राÕůीय ÿijच उचलेल आिण धािमªक आिण सामािजक बाबéना सामोरे जाणार नाही.
१८८९ मÅये, कॉंúेसने हे तßव Öवीकारले कì ते मुिÖलमांसाठी हािनकारक मानले जाणारे munotes.in

Page 66

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
66 कोणतेही ÿÖताव कॉंúेसला बहòसं´य मुिÖलम ÿितिनधéनी Öवीकारले नाही. सुŁवाती¸या
काळात अनेक मुिÖलम काँúेसमÅये सामील झाले. दुसöया शÊदांत, राजकारण हे धमª आिण
समुदायावर आधाåरत नसावे, अशी िशकवण देऊन सुŁवाती¸या राÕůवादी लोकांनी
लोकां¸या राजकìय ŀिĶकोनाचे आधुिनकìकरण करÁयाचा ÿयÂन केला.
५.६.१ सामािजक-आिथªक घटक:
िāटीशां¸या िवजयाने स°ा रचनेत बदल घडवून आणला जो सामाÆयतः भारतीय
समाजातील सवª घटकांपय«त पोहोचला. सुŁवातीला, िāिटशां¸या िवजयाने उ¸चवगêय
मुिÖलमां¸या अधोगतीला िचÆहांिकत केले. िवशेषतः बंगालमÅये असेच घडले, जेथे सैÆय,
ÿशासन आिण Æयायपािलके¸या उ¸च पदावरील नोकरीतील Âयांची अधª-मĉेदारी गमावली.
जमीन-धारणेतील Âयां¸या वचªÖवा¸या Öथानावłन Âयांना हळूहळू बेदखल करÁयात आले.
िशवाय, इंúजी िश±ण, नवीन Óयवसाय, ÿशासनातील पदे आिण संÖकृती बाबतीत िहंदूंनी
नंतर जुळवून घेतले. पåरणामी, िहंदूं¸या तुलनेत मुिÖलमांमÅये, जुÆया समजुती, चालीरीती
आिण मूÐयांचे पुनमूªÐयांकन न होता बौिĦक ÿबोधनही उिशरा झाले.
५.६.२ िāिटश धोरणाची भूिमका:
सांÿदाियकते¸या वाढीस िāिटश धोरण जबाबदार ठरले. िāटीश धोरणाची सिवÖतर चचाª
करÁयापूवê काही ÖपĶीकरण केले जाऊ शकते. इंúजांनी जमातवाद िनमाªण केला नाही.
आÌही पािहले आहे कì काही सामािजक-आिथªक आिण सांÖकृितक फरक आधीपासूनच
अिÖतÂवात आहेत. Âयांचा राजकìय फायदा घेÁयासाठी िāटीशांनी जमातवाद वाढवून
Âयाचा फायदा घेतला.
५.६.३ राÕůीय चळवळीतील कमतरता:
धमªिनरपे±ता आिण राÕůवादासाठी पूणªपणे वचनबĦ असूनही, आिण भारतीय लोकांची
एकता घडवून आणÁयाची इ¸छा बाळगून, भारतीय राÕůीय चळवळीने सांÿदाियक
शĉéिवŁĦ लढा िदला परंतु शेवटी िविवध कारणांमुळे ते हेरले. सुŁवातीला काँúेसला
जमातवादाचे Öवłप सवªसमावेशकपणे समजू शकले नाही. याचा पåरणाम Ìहणून काँúेसकडे
जमातवादाचा मुकाबला करÁयाची क¤þीय रणनीती नÓहती. यािशवाय, काही िहंदू
पुनŁºजीवनवादी ÿवृ°éनी राÕůीय चळवळीत ÿवेश केला आिण मुिÖलमांपय«त
पोहोचÁयाचा आिण Âयांना Âयात सामावून घेÁयाचे ÿयÂन यशÖवीपणे रोखले. तसेच काही
धािमªक िचÆहांचा वापर अडथळा Ìहणून काम करतो. माý, मयाªदा ल±ात आणून देताना
समÖयां¸या गुंतागुंतीकडे दुलª± करता कामा नये. िवशेषतः सरकार¸या वृ°ीमुळे जमात
समÖया सोडवणे फार कठीण झाले. िāटीश सरकारने िविवध राजकìय गटांमधील समझोता
टाळÁयासाठी श³य ते सवª केले.
५.६.४ िटळकांनी सन १९१६ मÅये घोिषत केले:
“जो या देशातील लोकां¸या फायīाचे काम करतो, मग तो मुहÌमद असो वा इंúज, तो
परका नसतो. ‘परकेपणा’चा संबंध िहतसंबंधांशी असतो. परकेपणाचा न³कìच गोरा िकंवा
काळी Âवचा िकंवा धमाªशी संबंध नाही. munotes.in

Page 67

जमातवादाचा उदय आिण वाढ
67 िāटीश आिण ÿो-िāिटश ÿचारकांनी िहंदूÂवा¸या नावाखाली मुिÖलमां¸या मनात िवष
कालवले. याचा पåरणाम असा झाला कì मोठ्या सं´येने सुिशि±त मुिÖलम एकतर वाढÂया
राÕůवादी चळवळीपासून अिलĮ रािहले िकंवा Âया¸याशी वैर बनले, Âयामुळे ते
फुटीरतावादी ŀिĶकोनाला सहज बळी पडले.
या पåरिÖथतीत िहंदू-मुिÖलम जमातवादी नेते आिण ‘फोडा आिण राºय करा’ या धोरणाचे
पालन करणारे अिधकारी काही ÿमाणात यशÖवी झाले. अनेक िहंदू िहंदू राÕůवादा¸या तर
अनेक मुिÖलम मुिÖलम राÕůवादा¸या बोलू लागले.
५.६.५ गांधीजéनी वारंवार घोिषत केÐयाÿमाणे:
“धमª हा ÿÂयेकाचा वैयिĉक िवषय आहे. हे राजकारण िकंवा राÕůीय घडामोडéमÅये
िमसळले जाऊ नये. ” सन १९०६ मÅये ढा³याचे नवाब आगा खान आिण नवाब मोहसीन-
उल- यां¸या नेतृÂवाखाली ऑल इंिडया मुिÖलम लीगची Öथापना झाली तेÓहा सुिशि±त
मुिÖलम आिण मोठे मुिÖलम नवाब आिण जमीनदार यां¸यातील फुटीरतावादी आिण
िनķावादी ÿवृ°ीने कळस गाठला. एक िनķावंत, सांÿदाियक आिण पुराणमतवादी राजकìय
संघटना Ìहणून Öथापन झालेÐया, मुिÖलम लीगने वसाहतवादावर टीका केली नाही,
बंगाल¸या फाळणीला पािठंबा िदला आिण सरकारी सेवांमÅये मुिÖलमांसाठी िवशेष सुर±ेची
मागणी केली. नंतर, लॉडª िमंटो, Óहॉईसरॉय यां¸या मदतीने, Öवतंý मतदारांची मागणी पुढे
केली आिण माÆय केली.
िāटीश सरकारने तुकªÖतानामधील खिलफाचे वचªÖव नाहीसे केÐयावर तुकªÖतानबĥल
सहानुभूतीची लाट भारतात पसरली. डॉ. एम.ए. अÆसारी यां¸या नेतृÂवाखाली एक वैīकìय
मोहीम तुकêला मदत करÁयासाठी पाठवÁयात आली होती. बाÐकन युĦादरÌयान आिण
नंतर िāटनचे धोरण तुकêबĥल सहानुभूतीपूणª नसÐयामुळे, तुकê समथªक आिण खलीफा
िकंवा िखलाफत समथªक भावना साăाºयिवरोधी बनÐया. िकंबहòना, अनेक वष¥-१९१२ ते
१९२४-मुÖलीम लीगमधील िनķावंत राÕůवादी तŁणांनी पूणªपणे झाकून टाकले होते.
दुद¨वाने, आझाद सार´या काही Óयĉéचा अपवाद वगळता, जे Âयां¸या िवचारात बुिĦवादी
होते, मुिÖलम तŁणांमधील बहòतेक लढाऊ राÕůवादéनीही राजकारणातील आधुिनक
धमªिनरपे± ŀिĶकोन पूणªपणे Öवीकारला नाही. याचा पåरणाम असा झाला कì Âयांनी हाती
घेतलेला सवाªत महßवाचा मुĥा राजकìय ÖवातंÞयाचा नसून पिवý Öथळांचे आिण तुकê
साăाºयाचे संर±ण हा होता. साăाºयवादाचे आिथªक आिण राजकìय पåरणाम समजून
घेÁयाऐवजी आिण िवरोध करÁयाऐवजी, Âयांनी साăाºयवादाचा खलीफा आिण इÖलाम¸या
पिवý Öथानांना धोका असÐया¸या आधारावर लढा िदला. तुकªÖतानबĥलची Âयांची
सहानुभूतीही धािमªक कारणाÖतव होती. Âयांचे राजकìय आवाहन धािमªक भावनांना होते.
िशवाय, Âयांनी ºया नायक आिण पौरािणक कथा आिण सांÖकृितक परंपरांचे आवाहन केले
ते ÿाचीन िकंवा मÅययुगीन भारतीय इितहासाशी संबंिधत नसून पिIJम आिशयाई
इितहासाशी संबंिधत आहेत. कोणÂयाही पåरिÖथतीत, अशा राजकìय िøयाकलापांनी
मुिÖलम जनतेमÅये राजकìय आिण आिथªक ÿijांकडे आधुिनक, धमªिनरपे± ŀिĶकोनाचा
ÿचार केला नाही. सोबतच िहंदू जमातवादाचाही जÆम होत होता आिण िहंदू जमातवादी
िवचारांचा जÆम होत होता. अनेक िहंदू लेखक आिण राजकìय कायªकÂया«नी मुÖलीम munotes.in

Page 68

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
68 जमातवाद आिण मुिÖलम लीग¸या कÐपना आिण कायªøमाचे ÿितÅवनी केले. १८७० ¸या
दशकापासून िहंदू जमीनदार, सावकार आिण मÅयमवगêय Óयावसाियकांनी मुिÖलमिवरोधी
भावना जागृत करÁयास सुŁवात केली.
भारतीय इितहासाचा वसाहतवादी ŀिĶकोन पूणªपणे Öवीकाłन, Âयांनी मÅययुगीन
काळातील ‘अÂयाचार’ मुÖलीम राजवट आिण ‘मुिÖलम दडपशाही’पासून िहंदूंना
‘वाचवÁया¸या’ िāिटशां¸या ‘मुĉì’ भूिमकेबĥल बोलले आिण िलिहले. उ°र ÿदेश आिण
िबहारमÅये Âयांनी िहंदीचा ÿij बरोबर घेतला, पण Âयाला जमात वळण िदले आिण घोिषत
केले कì, संपूणªपणे गैर-ऐितहािसकŀĶ्या, उदूª ही मुिÖलमांची आिण िहंदी िहंदूंची भाषा आहे.
सन १८९० ¸या दशका¸या सुŁवातीस संपूणª भारतामÅये गोहÂया िवरोधी ÿचार करÁयात
आला. तथािप, ही मोहीम ÿामु´याने इंúजां¸या िवरोधात नÓहती तर मुिÖलमांिवŁĦ होती.
अिखल भारतीय िहंदू महासभेचे पिहले अिधवेशन एिÿल १९१५ मÅये कािसम बाजार¸या
महाराजां¸या अÅय±तेखाली झाले. पण वषाªनुवष¥ ती एक कमकुवत संघटना रािहली. एक
कारण Ìहणजे िहंदूंमधील आधुिनक धमªिनरपे± बुिĦजीवी आिण मÅयमवगाªचे अिधक वजन
आिण ÿभाव. दुसरीकडे, मुिÖलमांमÅये, जमीनदार, नोकरशहा आिण पारंपाåरक धािमªक
नेÂयांचा अजूनही ÿबळ ÿभाव होता. िशवाय, वसाहतवादी सरकारने िहंदू सांÿदाियकतेला
काही सवलती आिण थोडासा पािठंबा िदला, कारण ते मुिÖलम सांÿदाियकतेवर जाÖत
अवलंबून होते आिण या दोÆही ÿकार¸या सांÿदाियकतेला एकाच वेळी सहजपणे शांत कł
शकत नÓहते.
५.७ २० Óया शतकातील जमातवाद या भागात, आपण २० Óया शतकातील जमात समÖये¸या संदभाªत काही ÿमुख घडामोडी
पाहó. आÌही Âयांची थोड³यात चचाª कł आिण Âयांचा जमात समÖयेवर कसा पåरणाम
झाला ते पाहó. इंúजांचे धोरण आिण काँúेस¸या वृ°ीबĥल आधी¸या भागात मांडलेले काही
मुĥेही या भागात हाताळले जातील.
५.७.१ बंगालची फाळणी आिण मुिÖलम लीगची Öथापना:
िāटीश सरकारने लोकांची एकता भंग करÁयासाठी ‘फोडा आिण राºय करा’ हे धोरण लागू
करÁयाचा िनणªय घेतला. लॉडª िमंटोने भारतीय मुिÖलमांचा वापर िहंदूंिवŁĦ आिण
काँúेसिवŁĦ करÁयाचा िनणªय घेतला. मुिÖलमांना सांगÁयात आले कì जेÓहा िनवडणूक
होईल तेÓहा बहòसं´य लोक फĉ िहंदू असतील तर िहंदू िनवडून येतील जे मुिÖलमांसाठी
धोकादायक असेल.बंगालचे िवभाजन (१९०५) ÿशासकìय उपाय Ìहणून सुł झाले
असावे, परंतु ते लवकरच सरकारसाठी मोठ्या राजकìय फायīात बदलले कारण बंगालला
िहंदू बहòसं´य आिण मुिÖलम बहòसं´य भागात बदलÁयाचा Âयांचा हेतू होता. बंगालचा
राÕůवाद कमकुवत कłन ÂयािवŁĦ मुिÖलम Êलॉक मजबूत करÁया¸या िāिटशां¸या
इ¸छेचा हा पåरणाम होता. Óहाइसरॉय कझªनने ÌहटÐयाÿमाणे: "फाळणीमुळे पूवª बंगाल¸या
मुिÖलमांना अशा एकतेत गुंतवले जाईल जे Âयांना जुÆया मुिÖलम Óहाइसरॉय आिण
राजां¸या काळापासून लाभले नÓहते". फाळणी आिण Âयानंतर¸या Öवदेशी चळवळीनंतर
१९०६ ¸या शेवटी ऑल इंिडया मुिÖलम लीगची Öथापना अिधकृत संर±णासह झाली. munotes.in

Page 69

जमातवादाचा उदय आिण वाढ
69 Âयात बडे जमीनदार, माजी नोकरशहा आिण आगा खान, ढा³याचे नवाब आिण नवाब
मोहिसन-उल-मुÐक यांसार´या उ¸च वगêय मुिÖलमांचा समावेश होता. तŁण मुिÖलमांना
काँúेसमÅये जाÁयापासून आिण ÂयाĬारे राÕůवादी¸या गोटात जाÁयापासून परावृ°
करÁयाचा Âयाचा हेतू होता. मुÖलीम लीगची Öथापना पूणªपणे एक िनķावंत संÖथा Ìहणून
करÁयात आली होती.ºयाचे एकमेव काम सरकारकडे अनुकूलता आिण संर±णासाठी
पाहणे हे होते. या काळातील आणखी एक महßवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे मुिÖलम
फुटीरतावादाची वाढ
 Öवदेशी चळवळीदरÌयान िहंदू पुनŁºजीवनवादी ÿवृ°éचा उदय.
 बंगाल¸या फाळणीमुळे मुिÖलमांना फायदा होईल असा इंúजांचा ÿचार आिण
 जमात िहंसाचाराचा वेग: Öवदेशी चळवळीनंतर¸या काळात पूवª बंगालमÅये अनेक
जमात दंगली उसळÐया. साÅया मना¸या मुिÖलम नेÂयांनी या िवधानावर िवĵास
ठेवला आिण मुिÖलमांसाठी Öवतंý राजकìय मंच तयार करÁयाची योजना आखली. १
ऑ³टोबर १९०६ रोजी आगा खान यां¸या नेतृÂवाखाली मुिÖलम ÿितिनयुĉìने लॉडª
िमंटो यांची िसमला येथे भेट घेतली. आगा खान यांना Óहाइसरॉयने दुÈपट आĵासन
िदले होते कì मुिÖलम समुदायाचे राजकìय ह³क आिण िहत जपले जातील.
अशाÿकारे मुिÖलम संघटने¸या Öथापने¸या ÿिøयेला िāिटश ÿशासनाने संर±ण
िदले. ३० िडस¤बर १९०६ रोजी ढा³का येथे मुिÖलम नेते एकý आले. नवाबाने
घोिषत केले कì "भारत एका नवीन युगा¸या पूवªसंÅयेला आहे आिण मुिÖलम जागृत
होत आहेत." अशा ÿकारे लॉडª िमंटोने िदलेÐया कÐपनेतून ऑल इंिडया मुिÖलम
लीगचा जÆम झाला. Âयात बंगाल¸या फाळणीला पािठंबा देणारे आिण बिहÕकार
आंदोलन िकंवा Öवदेशी चळवळीचा िनषेध करणारे ठरावही एकमताने मंजूर करÁयात
आले. िāिटशां¸या पुढाकाराने आिण मुिÖलमां¸या पािठंÊयावर नवा राजकìय प±
अिÖतÂवात आला. पåरणामी राÕůवादाला जमातवादाचा उú ध³का बसला ºयाची
बीजे साăाºयवादी सरकारने दाखवली.
५.७.२ Öवतंý मतदार संघ:
मोल¥-िमंटो सुधारणांचा एक भाग Ìहणून १९०९ मÅये िवधान मंडळांमÅये Öवतंý मतदारांची
घोषणा ही जमातवादा¸या इितहासातील एक महßवाची खूण आहे. Öवतंý मतदार Ìहणजे
मतदारसंघ, मतदार आिण धमाª¸या आधारावर िनवडून आलेले उमेदवार यांची गटबाजी.
िवभĉ मतदारांचा ÿभाव खालीलÿमाणे होता: Âयाने अिलĮता असलेली संÖथाÂमक
संरचना तयार केली.
 काँúेसवर गंभीर अडथळे िनमाªण करणे आिण राÕůवादी काया«साठी ितची जागा
मयाªिदत करणे,
 हे सांÿदाियक गट आिण संघटना सिøय करÁयासाठी होते आिण
 यामुळे भारतीय राजकìय गटांमÅये सामाियक कराराची अश³यता सुिनिIJत झाली. munotes.in

Page 70

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
70 ५.७.३ लखनौ करार:
लखनौ करार (१९१६) हा काँúेस आिण मुिÖलम लीग या भारतीय संघटनांनी तोडगा
काढÁयासाठी केलेला ÿयÂन होता. मुिÖलम लीगचा पािठंबा िमळिवÁयासाठी काँúेसने
ताÂपुरती ÓयवÖथा Ìहणून Öवतंý मतदार संघ माÆय केला.
या करारामुळे िहंदु-मुिÖलम ऐ³य साधेल, ही अपे±ा साफ फोल ठरली. लखनौ करारात
िशखांचा नामिनद¥शही नसÐयाबĥल शीख नेते संतापले आिण Âयांनी संयुĉ ÿांतात
ºयाÿमाणे मुसलमान १४% आहेत तसे आÌहीही पंजाबमÅये १४% आहोत, यावर भर
देऊन पंजाब िविधमंडळात ३०% राखीव जागांची मागणी केली.
५.७.४ नेहłंचा अहवाल आिण िजना यां¸याशी िवभĉ होणे:
िडस¤बर १९२७ मÅये, आपÐया मþास अिधवेशनात, भारतीय राÕůीय काँúेसने सायमन
किमशन¸या Öथापनेला ÿितसाद Ìहणून दोन मोठे िनणªय घेतले: पिहला, आयोगाला
सहकायª न करÁयाचा िनणªय; दुसरे, भारतासाठी राºयघटनेचा मसुदा तयार करÁयासाठी
सवª प±ीय पåरषद Öथापन केली. सवª प±ीय पåरषदेत ऑल इंिडया िलबरल फेडरेशन, ऑल
इंिडया मुिÖलम लीग, शीख स¤ůल लीग आिण इतरांचा समावेश होता. १९ मे १९२८ रोजी
पåरषदेने संिवधानाचा मसुदा तयार करÁयासाठी एक सिमती Öथापन केली. या सिमतीचे
काही उÐलेखनीय सदÖय होते: मोतीलाल नेहł (अÅय±), सर अली इमाम, तेज बहादूर
सÿू आिण सुभाषचंþ बोस. एम.आर. जयकर आिण अॅनी बेझंट नंतर सिमतीत सामील
झाले. मोतीलाल नेहł यांचे पुý जवाहरलाल नेहł यांची सिमतीचे सिचव Ìहणून िनयुĉì
करÁयात आली.
१२ फेāुवारी १९२८ रोजी सायमन किमशन¸या िनयुĉìला ÿितसाद Ìहणून िदÐली येथे
आयोिजत सवªप±ीय पåरषदेत २९ संघटनांचे ÿितिनधी उपिÖथत होते. सवªप±ीय पåरषदेने
मोतीलाल नेहł यां¸या अÅय±तेखाली एक सिमती नेमली. भारतासाठी संिवधाना¸या
तßवांचा िवचार करणे आिण ते िनिIJत करणे हा उĥेश होता. नेहł अहवालातील काही
ÿमुख िशफारसी पुढीलÿमाणे होÂया.
 भारताला संसदीय सरकार¸या Öवłपासह िĬ-क±ीय िवधानमंडळासह अिधराºयाचा
दजाª देÁयात यावा ºयामÅये िसनेट आिण ÿितिनधी सभागृह आहेत.
 िसनेटमÅये सात वषा«साठी िनवडून आलेÐया दोनशे सदÖयांचा समावेश असेल, तर
हाऊस ऑफ åरÿेझ¤टेिटÓहमÅये पाच वषा«साठी िनवडून आलेÐया पाचशे सदÖयांचा
समावेश असावा. गÓहनªर-जनरल कायªकारी पåरषदे¸या सÐÐयानुसार कायª करतील.
ते संसदेला एकिýतपणे जबाबदार असायचे.
 भारतामÅये सरकारचे संघराºय असावे ºयाचे अविशĶ अिधकार क¤þाकडे िनिहत
असावेत. अÐपसं´याकांसाठी Öवतंý मतदारसं´या असणार नाही कारण यामुळे
जमात भावना जागृत होतात Âयामुळे ते रĥ कłन संयुĉ मतदार संघ सुł करावा. munotes.in

Page 71

जमातवादाचा उदय आिण वाढ
71  पंजाब आिण बंगालमधील समुदायांसाठी राखीव जागा असणार नाहीत. तथािप, ºया
ÿांतात मुिÖलम लोकसं´या िकमान दहा ट³के असावी, तेथे मुिÖलम जागांचे आर±ण
श³य आहे.
 Æयायपािलका कायªकाåरणीपासून Öवतंý असावी.
 क¤þात मुिÖलमांचे ÿितिनिधÂव असावे.
 िसंध हे मुंबईपासून वेगळे केले जावे. नेहł अहवालाचा ÿभाव ल±णीय होता. यामुळे
िजना यां¸यापासून दुरावले, ºयांनी याला काँúेससोबत 'पािट«ग ऑफ द वेज' असे
संबोधले, ते Öवतंý मतदारासंघ मागणीकडे परत गेले आिण Âयांनी Âयांचे ÿिसĦ चौदा
मुĥे तयार केले (Âयात वेगळे मतदार, मÅय आिण ÿांतातील जागांचे आर±ण, आर±ण
मुिÖलमांसाठी नोकöया, नवीन मुिÖलम बहòसं´य ÿांतांची िनिमªती इ.) यांचा समावेश
होता.
५.८ सामूिहक जमातवादाकडे मुÖलीम लीग ही आजवर एक उ¸चĂू संघटना होती, ºयावर राजपुý आिण जमीनदारांचे
वचªÖव होते आिण जनतेमÅये ितचा अिजबात आधार नÓहता. िनवडणुकì¸या राजकारणात
यशÖवी होÁयासाठी आिण इतर वचªÖव असलेÐया गटां¸या तुलनेत अिधक चांगÐया
मोलमजुरी¸या िÖथतीत राहÁयासाठी, काँúेस ÿमाणेच एक जनआधार असणे आिण एक
लोकिÿय संघटना असणे महßवाचे होते.
 लीग¸या लोकिÿयतेसाठी एक मोठी मोहीम सुł करÁयात आली. मुÖलीम लीगने
खरेतर आपÐया उ¸चĂू कवचातून बाहेर पडून एक सामूिहक शĉì Ìहणून लोकिÿय
होÁयासाठी सभासद शुÐक कमी करÁयात आले, ÿांतीय सिमÂया Öथापन करÁयात
आÐया आिण सामािजक-आिथªक सामúी ÿाĮ करÁयासाठी प±ा¸या कायªøमातही
बदल करÁयात आला. काँúेस¸या मंÞयांचा िनषेध आिण िनषेध करÁयासाठी िततकìच
जोरदार मोहीम सुł करÁयात आली.
 १९४० मÅये, लाहोर अिधवेशनात, िजना यांनी िĬ-राÕů िसĦांत मांडला. Âयात
मुिÖलम हे अÐपसं´याक नसून ते एक राÕů असÐयाचे Ìहटले होते. आिथªक,
राजकìय, सामािजक, सांÖकृितक आिण ऐितहािसकŀĶ्या िभÆन लोक असÐयामुळे
िहंदू आिण मुिÖलम ही दोन राÕůे आहेत. Âयामुळे भारतातील मुिÖलमांनी Öवत:साठी
एक सावªभौम राºय असावे. Âयामुळे मुिÖलमांसाठी Öवतंý मातृभूमी Ìहणून
पािकÖतानची मागणी जÆमाला आली.
५.९ शेवटचा टÈपा आिण िवभाजन दुसरे महायुĦ सुł झाÐयानंतर Óहाईसरॉय िलनिलथगो यांनी मुÖलीम लीगची जोपासना
केली. िāिटशांनी युĦानंतर भारतीय मुĉ होतील असे वचन īावे आिण Âयां¸या
ÿामािणकपणाचा पुरावा Ìहणून, सरकारचे वाÖतिवक िनयंýण ताबडतोब भारतीयांकडे
हÖतांतåरत करावे, या काँúेस¸या मागणीला िवरोध करÁयासाठी पािकÖतानची मागणी
वापरली गेली. सन १९४५-४६ ¸या िहवाÑयात िविधवत िनवडणुका झाÐया. काँúेसने munotes.in

Page 72

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
72 सवªसाधारण (मुिÖलम नसलेÐया) मतदारसंघात जबरदÖत िवजय िमळवला, ९१.३ ट³के
मते िमळिवली, क¤þीय िवधानसभे¸या १०२ पैकì ५७ जागा िजंकÐया आिण िमळवÐया.
िसंध, पंजाब आिण बंगाल वगळता सवª ÿांतांमÅये बहòसं´य. तथािप, काँúेस¸या नेýदीपक
िवजयामुळे सरकारने मुिÖलम मतदारांवर आधीच जोर लावला होता हे महßव कमी करता
आले नाही. िāटीशां¸या ŀिĶकोनातून, आिण Âयां¸या अÅय±तेखालील वाटाघाटी¸या
टेबलावर १९४६ मÅये काँúेससाठी मोठ्या राÕůीय जनादेशापे±ा महßवाची गोĶ होती ती
Ìहणजे मुिÖलम मतदारांना आपÐया बाजूने - हòक िकंवा धूतªपणे वळिवÁयाची लीगची ±मता.
उघडपणे यात लीगने ८६.६ ट³के मुिÖलम मते िमळवून उÐलेखनीय यश िमळिवले, क¤þीय
िवधानसभेतील सवª ३० मुिÖलम जागा िजंकÐया आिण ÿांतातील ५०९ पैकì ४४२
मुिÖलम जागा िजंकÐया. परंतु आपÐया सवª कामिगरीनंतरही, लीग ºया मुÖलीमबहòल
ÿांतांवर पािकÖतानची मागणी करत होती, Âयावर आपले वचªÖव ÿÖथािपत कł शकली
नाही. तीन िāटीश मंिýमंडळ सदÖयांचे (पेिथक लॉरेÆस, सेøेटरी ऑफ Öटेट फॉर इंिडया:
Öटॅफोडª िøÈस, बोडª ऑफ ůेडचे अÅय±; आिण ए.Óही. अले³झांडर, फÖटª लॉडª ऑफ
अॅडिमरÐटी) यांचे मागª आिण मागª शोधÁयासाठी भारतात पाठवÁयात आले. कॅिबनेट िमशन
भारतात आले. Óहाईसरॉय¸या मदतीने, भारताचे घटनाÂमक भिवÕय िनिIJत करÁयासाठी
आिण अंतåरम भारत सरकारचा िनणªय घेÁयासाठी जून १९४६ पय«त भारतीय नेÂयांशी
चचाª केली.
िमशनची योजना एक तडजोड करÁया¸या हेतूने होती, पािकÖतान योजना नाकाłन
काँúेसला शांत कłन आिण Öवाय° मुिÖलम-बहòल ±ेýां¸या िनिमªतीĬारे लीगला चिकत
कłन काही िनकटता आहे. Âयामुळे ÿारंभीच काँúेस आिण लीग या दोÆही प±ांनी ही
योजना माÆय केली. परंतु ÿांतांचे िवभाग िकंवा गट तयार करÁया¸या तरतुदéवłन लवकरच
मतभेद िनमाªण झाले.
५.९.१ जमात नरसंहार आिण अंतåरम सरकार:
कॅिबनेट िमशन Èलॅनवरील ध³³याने लीग इतकì िचडली कì Âयांना "थेट कृती" Ĭारे
पåरिÖथतीवर ताबडतोब भाग पाडायचे होते िकंवा 'लडके ल¤गे पािकÖतान' ("आÌही सĉìने
पािकÖतान िमळवू") या िनवडणुकìनंतर¸या घोषणेला ठोस अिभÓयĉì देऊ इि¸छत होते.
याचा पåरणाम Ìहणजे कलक°ा येथे डायरे³ट अॅ³शन डे (१६ ऑगÖट १९४६) रोजी
ÿथम सुł झालेला जमात नरसंहार आिण Âयानंतर देशातील इतर भागांमÅये, िवशेषत:
मुंबई, पूवª बंगाल आिण िबहारमÅये पसरलेÐया ÿितिøयां¸या साखळीत. U.P., NWFP
आिण पंजाब. कलकßयात, लीग रोडीज, ºयांना बंगालचे लीग ÿीिमयर, सुहरावदê यांनी
ÿोÂसाहन िदले.
ऑ³टोबर १९४६ मÅये, नोआखली आिण िटपेरा येथे जमात दंगली भडकÐया, ४००
लोक मरण पावले आिण पåरणामी मिहलांचे Óयापक उÐलंघन, लूट आिण जाळपोळ झाली.
ऑ³टोबर¸या अखेरीस िबहार¸या जमात दंगलीत ७,००० हóन अिधक लोकांचा मृÂयू
झाला. यू.पी. फार मागे नÓहते. लाहोर, अमृतसर, मुलतान, अटॉक आिण रावळिपंडी येथील
दंगलéमÅये १९४७ ¸या मÅयापय«त सुमारे ५,००० लोक मारले गेले होते. तथािप, ही munotes.in

Page 73

जमातवादाचा उदय आिण वाढ
73 केवळ सुŁवात होती, कारण १९४७ आिण १९४८ ¸या पूवाªधाªत जमात दंगली मोठ्या
ÿमाणात भडकत रािहÐया. Âयामुळे लाखो लोक मरण पावले आिण जखमी झाले.
माउंटबॅटनने पुढील गुंतागुंतéची जबाबदारी नाकारÁयासाठी सीमा आयोग पुरÖकाराची
घोषणा करÁयास िवलंब केला (जरी तो १२ ऑगÖट १९४७ पय«त तयार होता). Âयामुळे
सामाÆय नागåरकांसह अिधकाöयांचाही गŌधळ उडाला. लाहोर आिण अमृतसर¸या
दरÌयान¸या खेड्यांमÅये राहणारे लोक सीमे¸या उजÓया बाजूला आहेत या िवĵासाने
Âयां¸या घरातच रािहले. Öथलांतर अिनवायªपणे एक उÆमादपूणª ÿकरण बनले, ºयाचे
पयªवसान अनेकदा हÂयाकांडात होते.
५.१० Öवतंý भारतात जमातवादी राजकारण आिण जातीय िहंसाचार गेÐया काही वषा«त, आिथªक अडचणी वाढत गेÐयाने, देशाचे राजकारण राजकìय
एकýीकरणासाठी जमात मुद्īांकडे वळू लागले आहे. बहòतेकदा याचा पåरणाम जमात
िहंसाचारात झाला आहे. जमात राजकारणासाठी िहंसा महßवाची असते कारण Âयामुळे
समाजाचे सांÿदाियकìकरण होते आिण पåरणामी ňुवीकरण होते, ºयामुळे मते आिण
राजकìय स°ा येते. Âयामुळे जमात दंगली Ìहणजे धािमªक संघषा«चा अचानक उþेक होत
नाही. काँúेसने मुिÖलम सांÿदाियक िहतसंबंधांना खूश करÁयाचा ÿयÂन केला जेÓहा Âयाच
वेळी (१९८६) Âयांनी शाह बानो ÿकरणावरील सवō¸च Æयायालयाचा िनकाल रĥ केला,
ºयाने घटÖफोिटत शाह बानोला ित¸या पतीने भरणपोषण देÁयाचे आदेश िदले होते.
२००२ मÅये गुजरात जमात िहंसाचारा¸या वेळी, तेलगू देसम, समता प±, जनता दल
आिण þमुक सार´या प±ांनी Öवतःला शािÊदक टीका करÁयापुरते मयाªिदत ठेवले.
५.११ जमातवाद कमी करÁयासाठी काय ÿयÂन करावे लागेल ? एकंदरीत पाहता जमातवाद िनमाªण होÁयाची बरीचशी कारणे आहेत, कोणÂयाही Âयां¸या
धमाªने, जातीने िकंवा पंथाने जसे सांिगतले आहे तसे वागले तर जमातवाद िनमाªण होत
नाही. कोणÂयाही धमाªने, जातीने िकंवा पंथाने असे सांिगतले नाही िक ते सोडून दुसरे वाईट
आहे. सांगायचे झाले तर बरेच भारतीय सणवार हे सवª धमª िमळून साजरे करतात. यामÅये
कुठेही जमातवाद येत नाही. आता¸या घडीला जमातवाद हा वेगÑया कारणामुळे होतो.
राजकारणामुळे जमातवादाला खतपाणी घातला जाते. मतां¸या राजकारणासाठी
जातीजातीमÅये तेढ िनमाªण कłन Âयाचा राजकìय फायदा ¶यायचे काम सÅया चालू आहे.
आपली Æयाियक ÓयवÖथेमधेही काही जातéना हòकते माप िदÐया गेले. खरे तर हे कायदे Âया
जातéना संर±ण Ìहणुन अिÖतÂवात आले आहे. सÅया राजकìय फायदा उठवÁयासाठी सवª
प± आपÐया आपÐया परीने समाजमात तेढ िनमाªण कłन आपÐया आपÐयात भांडणे
लावत आहेत. यातून आपला समाज िवखुरला जमात आहे. बरेच असे प± आहेत िक जे
Öवतःला धमªिनरपे± Ìहणवून घेवून Öवतः अÔया ÿकारचे राजकारण करत आहेत.
आपÐयाला सवª राजकìय प±ांना ठणकावून सांगायची वेळ आली आहे िक तुÌही जे याचे
राजकारण करत आहात ते थांबवा अÆयथा सामाÆय माणूस तुÌहाला जगू देणार नाही. याचा
सवाªत मोठा तोटा हा सामाÆय माणसाला होतो, कारण जे मोठे लोक असतात जे अÔया munotes.in

Page 74

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
74 ÿकारचे आदेश देतात Âयांना काहीही तोटा होत नाही Âयांना राजकìय अभय िमळते व जो
सामाÆय नागåरक असतो Âयाचा यात बळी जातो.
दुसöया धमª, जाती, पंथ यांना िशÓया देणे यामुळे जमात तणावाचे वातावरण तयार होते
आिण यातून समाजमात फुट पडते. यातूनच ºयांचा मनातही दुसöया बĥल Ĭेषाची कÐपना
देखील नसते Âयांचीही मानिसकता बदलते. Âयामुळे ही तेढ वाढतच जाते. यावर थोडा
िवचार करने गरजेचे आहे, आिण देशाला एकý कłन गुÁयागोिवंदाने राहÁयासाठी काहीतरी
पाउल आप-आपÐया परीने उचला आज घडीला महÂवाचे आहे. जमात या शÊदाचा कमीत
कमी वापर करÁयासाठी खबरदारी घेतली पािहजे. जमात हा शÊद मयाªिदत संदभाªत
वापरावा. सÅया¸या तŁण िपढीने जातीला कमीत कमी महßव िदले पािहजे.
जाितवादाचे मूळ कारण भारतात अिÖतÂवात असलेली कठोर सामािजक उतरंड आहे. ही
पदानुøम जाितÓयवÖथेवर आधाåरत आहे, जी लोकांना Âयां¸या जÆमा¸या आधारावर
वेगवेगÑया गटांमÅये िवभागते. āाĺण (पुरोिहत आिण िवĬान), ±िýय (योĦा आिण
राºयकत¥), वैÔय (Óयापारी आिण Óयापारी) आिण शूþ (सेवक आिण अंगमेहनत) असे चार
मु´य वगª आहेत. ÿÂयेक ®ेणीमÅये, उपिवभाग आहेत. ही ÓयवÖथा भारतीय समाजमात
खोलवर Łजलेली आहे आिण सामािजक परÖपरसंवाद, िववाह, Óयवसाय इÂयादéमÅये ती
मोठी भूिमका बजावते. Âयामुळे िश±ण आिण इतर संधéवरही पåरणाम होतो. खाल¸या
जातीतील लोकांना जीवना¸या अनेक पैलूंमधून अनेकदा भेदभाव आिण बिहÕकाराचा
सामना करावा लागतो.
जाितवाद ही एक मोठी सामािजक दुĶाई आहे, ºया¸या िवरोधात लढा िदला पािहजे. या
अÆयायकारक ÓयवÖथेतून सुटका हवी. िशवाय, ते केवळ खाल¸या जाती¸या ±ेýाचे शोषण
करते आिण िनदªयी वागणूक सुधारते. खाल¸या जातीचे लोक आज कĶ कłन समाजमात
Öवतःचे Öथान िनमाªण करत आहेत. पुरोगामी भारतासाठी आपण ही सामािजक दुĶाई
Âवåरत नĶ केली पािहजे. एखाīा Óयĉìचा जÆम खाल¸या जाती¸या कुटुंबात झाला Ìहणजे
Âयाचे मूÐय िनिIJत होईल असे नाही. जमात ही एक संकÐपना आहे ºयािशवाय Óयĉì¸या
मूÐयाचा संदभª नाही. Âयामुळे आपण एखाīा Óयĉì¸या जाती¸या आधारावर भेदभाव कł
नये.
५.१२ सारांश जमातवाद ही भारतीय समाजातील एक मोठी समÖया आहे आिण Âयावर तातडीने ल±
देÁयाची गरज आहे. Âयाबĥल फĉ बोलणे पुरेसे नाही.
सामािजक-आिथªक फायīासाठी िकंवा राजकìय स°ेसाठी धमª िकंवा धािमªक ओळखीचा
वापर जमात राजकारण Ìहणतात. एकìकडे धािमªक-सांÖकृितक बहòलता आिण दुसरीकडे
असमान आिण मंद आिथªक िवकास अशा पåरिÖथतीत हे राजकारण फोफावते.
जमात राजकारण हा देखील िāिटश वसाहतवाīां¸या ‘फोडा आिण राºय करा’ या
धोरणाचा एक भाग होता. जमात राजकारण भूतकाळाचा िनवडक आिण िवकृत रीतीने अथª
लावते जेणेकłन Âयाचा ÿभाव ±ेý वाढू शकेल. आपÐया फायīासाठी ते काही सांÿदाियक munotes.in

Page 75

जमातवादाचा उदय आिण वाढ
75 िÖटåरयोटाइपचा देखील अवलंब करते. गेÐया काही वषा«मÅये राजकारणात जमात संघषाªचा
अवलंब होत आहे. बहòतेकदा याचा पåरणाम भीषण जमात िहंसाचारात झाला आहे. भारतीय
राजकारणात आज िहंदुÂवाला क¤þÖथान ÿाĮ झाले आहे. बहòसं´य राजकारणाने
अÐपसं´याकां¸या राजकारणाला मािजªनवर ढकलले आहे. Öवतंý भारतात
अÐपसं´याकांचे राजकारण हळूहळू जमात मुद्īांकडे वळले आहे.
५.१३ ÿij १. सांÿदाियकते¸या अथाªची चचाª करा आिण सांÿदाियकतेबĥल¸या िमथकांचा िवÖतार
करा.
२. भारतीय संदभाªत जमातवादाचा उदय ÖपĶ करा.
३. २०Óया शतकातील भारतातील सांÿदाियकतेची वाढ आिण सामूिहक सांÿदाियकतेचा
टÈपा िवÖतृत करा.
४. शेवटचा टÈपा आिण भारताची फाळणी आिण फाळणी यावर एक टीप िलहा.
५. जमातवाद कमी करÁयासाठी उपाय- योजना ÖपĶ करा.
५.१४ संदभª  https://www.legalserviceindia.com/legal/article -८९९१-casteism -in-
indian -society.html
 “Caste, n.”. Oxford English Dictionary. १९८९.
 Corbridge, Harriss & Jeffrey ( २०१३), p. २३९३. “Frequently Asked
Questions – ScheduledCaste Welfare: Ministry of Social Justice
andEmpowerment, Government of India”.socialjustice.nic.in.
 “Definition”. tribal.nic.in.
 Scheduled Castes and Scheduled TribesIntroduction
 Sachar Committee Quest ions and Answer
 Sachar, Rajindar ( २००६). “Sachar CommitteeReport ( २००४–
२००५)”, Government of India.Retrieved २००८-०९-२७.
 http://www.speakingtree.in/blog/impact -of-caste -system -in-india
 http://www.yourarticlelibrary.com/caste/casteism -meaning -causes -
soluti on-and-suggestion/ ३४९९४/ munotes.in

Page 76

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
76  https://www.google.co.in/?gfe_rd=cr&ei=N ५jFV_q ९HZLf ८AfAgI ८Q#
q=number+of+castes+in+india.
 Karandhikar, M. A. Islam in India’s Transition to Modernity, Bombay,
१९६८.
 Majumdar, R. C. Ed. Struggle For Freedom, Bombay. १९६९.
 Nagarkar, V . V. Genesis of Pakistan, New Delhi, १९८०.
 https://vishwakosh.marathi.gov.in/ ३१६९६/
 https://www.constitutionofindia.net/historical_constitutions/nehru_rep
ort__motilal_nehru_ १९२८__१st%२०January% २०१९२.


*****
munotes.in

Page 77

77 ६
जमातवादी िहंसाचार
घटक रचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ ऐितहािसक पाĵªभूमी
६.३ जमातवादी िहंसाचाराचे भीषण Öवłप
६.४ जमातवादी दंगली आिण Âयामागील िवचारÿणाली
६.५ जमातवादी िहंसाचाराची कारणे
६.५.१ सामाÆय कारणे
६.५.१.१ फूट पाडा आिण राºय करा धोरण
६.५.१.२ ओळख िकंवा वगª संघषाªसाठी संघषª
६.५.१.३ जमातवादी संघषª आिण िहतसंबंधांचा संघषª
६.५.२ राजकìय घटक
६.५.२.१ सामािजक-राजकìय समÖया
६.५.३ आिथªक घटक आिण Óयावसाियक Öपधाª
६.५.४ ÿशासकìय अपयश
६.५.४.१ पोिलसांचे प±पाती वतªन
६.५.४.२ अफवा आिण संवादाचा अभाव
६.५.४.३ असुरि±तता आिण भीती
६.५.५ धािमªक कारणे
६.५.५.१ łपांतरण
६.५.५.२ धािमªक संघषª
६.५.५.३ धािमªक/सांÿदाियक संÖथा
६.५.५.४ धािमªक िमरवणुका आिण उÂसव
६.५.५.५ धािमªक िवधी
६.५.५.६ धािमªक कĘरता
६.५.५.७ मूलतßववादाचे पुनŁºजीवन
६.५.५.८ धािमªक मूलतßववादी
६.५.५.९ धािमªक भावना दुखावÐया
६.५.६ ±ुÐलक कारणे
६.६ जमात िहंसाचार रोखÁयासाठी उपाययोजना munotes.in

Page 78

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
78 ६.६.१ िनःप±पाती ÿशासन आिण पोिलस
६.६.२ शांतता सिमÂया
६.६.३ ÿसारमाÅयमांĬारे लोकांची मने आिण मने िजंकणे
६.६.४ अÐपसं´याक समुदायांचा सवा«गीण िवकास
६.६.५ पोिलसांमÅये मनुÕयबळाचा तुटवडा
६.७ जमातवादाची वैिशĶ्ये
६.८ जमातवादी िहंसाचारा¸या घटना
६.९ पåरणाम: जमातवादी िहंसा
६.१० जमातवाद: ÿितबंध आिण िनमूªलन
६.११ सारांश
६.१२ ÿij
६.१३ संदभª
६.० उिĥĶे या घटका¸या अËयासामÅये आपण:
 जमातवादी िहंसाचारांचे ÖवŁप समजणे.
 जमातवादी िहंसाचारांची कारणे समजणे.
 जमातवादी िहंसाचार रोखÁयासाठी उपाय-योजना समजणे.
 जमातवादाची वैिशĶ्ये समजणे.
 जमातवादी िहंसाचाराचे पåरणाम अËयासणे.
६.१ ÿÖतावना जमातवादी िहंसाचार ही एक समÖया आहे जी संपूणª भारतीय समाजाला भेडसावत आहे.
दंगली िकंवा दहशतवादा¸या Öवłपातील जमात िहंसा नाटकìय पĦतीने आपले ल± वेधून
घेते परंतु िहंसाचाराचे मूळ आिण दीघªकालीन कारण Ìहणजे जमातवादाचा ÿसार.
सांÿदाियक िहंसा ही Âया¸या वेगवेगÑया Öवłपातील जमातवाद आिण भीती आिण
Ĭेषा¸या भावनांवर आधाåरत आहे, ही शेवटी कुłप आिण रानटी अिभÓयĉì आहे आिण
दीघªकाळापय«त एक िवचारधारा Ìहणून जमातवादाचा ÿसार करÁयाचा तािकªक िवÖतार
आहे. जमात दंगली, उदाहरणाथª, मूलभूत सांÿदाियक वैचाåरक िनयमांना िवĵासाहªता
देतात, ही जमातवादी िवचारधारा आिण राजकारण आहे, ºयाचा जमात राजकारणी आिण
िवचारवंत सामाÆय काळात ÿचार करतात जे जमातवादी तणाव आिण िहंसाचाराचा खरा
आधार बनवतात. दुसöया शÊदांत सांगायचे तर, जमातवादी िवचारधारा आिण राजकारण हे
रोग आहेत, जमात िहंसाचार ही Âयाची बाĻ ल±णे आहेत. Âयामुळे जमात िहंसाचार जमात
िवचारसरणीशी जोडला जातो. munotes.in

Page 79

जमातवादी िहंसाचार
79 ६.२ ऐितहािसक पाĵªभूमी जमात सलोखा आिण आंतरराÕůीय संबंध यांचे फार जवळचे नाते रािहले आहे. काÔमीरचा
ÿij, Âयामागची धािमªक पाĵªभूमी आिण Âयातून उदयास आलेला िहरवा आिण भगवा
दहशतवाद. देशामÅये सतत घडणारे बॉÌबÖफोट Ļा दहशतवादाची भीषणता ÖपĶ
करÁयास पुरेसे आहेत. आज काÔमीरमधील धािमªक ÿij, मुिÖलमांची सामािजक
पåरिÖथती, िहंदूचे Öथलांतरण आिण भारत पािकÖतान आंतरराÕůीय संबंध हा दोन देशच
नÓहे तर साöया जगापुढील िचंतेचा िवषय आहे. काÔमीर¸या मुīावłन लालबहाĥूर
शाľéचा संशयाÖपद मृÂयू अजूनही साöया भारताला हळहळायला लावतो. अशीच दुसरी
घटना Ìहणजे ‘खिलÖतानी चळवळ’ शीख समुदायासाठी Öवतंý खिलÖतान¸या चळवळीने
उú Łप धारण केÐयावर ती दडपÁयासाठी पंतÿधान इंिदरा गांधéनी ‘सुवणª मंिदरावर
लÕकरी कारवाई घडवून आणली. या कारवाईत शीख चळवळीचे झालेले नुकसान हा
इंिदराजé¸या हÂयेचे मु´य कारण. या हÂयाकांडानंतर सारा भारत शीख िवरोधाने पेटून
उठला आिण देशभर िशखांवर जे अÂयाचार झाले हे मानवतेला कािळमा फासणारी घटना
आहेत. ®ीलंकेमÅये भारतीय वंशा¸या तमीळ नागåरकांवर होणारे अÂयाचार हा भारतीय
सरकार¸या ŀĶीने डोकेदुखीचा ÿij रािहलेला आहे. ®ीलंकेमधील िसंहली िवŁĦ तमीळ
संघषाªमÅये LTTE या दहशतवादी संघटनेचा बीमोड करÁयासाठी ‘शांतीसेना’ पाठवÁयाचा
िनणªय तÂकािलन पंतÿधान राजीव गांधी यांनी घेतला. या िनणªयामुळे दुखावून तािमळ
नागåरकांनी बॉÌबÖफोट घडवून ‘राजीव गांधीची’ िनदªयीपणे हÂया घडवून आणली. आजही
तािमळनाडूतील लोकÿितिनधéकडून सरकारला या ÿijासंदभाªत सतत धारेवर धłन
अिÖमते¸या राजकारणाचा डाव साधला जातो. १९७१ ¸या बांµलादेश फाळणीनंतर तेथील
िनवाªिसतांचे ईशाÆय भारतातील अितøमण हे भारता¸या अंतगªत सुर±ेपुढील आÓहान
रािहले आहे. गेली ४० वष¥ या ÿijावłन ईशाÆय भारत सतत धुमसतोय. आज मंबईसहीत
सवª ÿमुख शहरांमÅये Ļा बांµलादेशéचे अितøमण हा Öथािनकांना डोकेदुखी ठरणारा मुĥा
होऊन बघतोय. ºयायोगे योµय खबरदारी अभावी भिवÕयातील संघषª अटळ वाटतो.
बांµलादेशी िनवाªिसतांचा मुĥा राजकìय प±ांकडून ‘िहंदू-मुिÖलम’ चौकटीत रंगवून Âयाचा
राजिकय लाभ उठवणे यापलीकडे राजिकय प±ांनी काही भूिमका पार पाडलेली नाही.
सÅया¸या जमातवादी िहंसाचाराची बीजे ÖवातंÞय लढा आिण फाळणीनंतर पेरली गेली.
१९०५ मÅये लॉडª कझªनने जमातवादी धतêवर केलेली बंगालची फाळणी हा िāिटशांनी
भारतीय समाज आिण राजकìय संरचनेचे सांÿदाियकìकरण करÁयाचा ÿयÂन मानला जाऊ
शकतो.१९०६ मÅये मुिÖलम लीगची Öथापना िमंटो मॉल¥ सुधारणांĬारे १९०९ मÅये जमात
धतêवर Öवतंý मतदारांची ओळख १९१५ मÅये िहंदू महासभेची िनिमªती ही भारतातील
आधुिनक काळातील जमातवादाची सुŁवात मानली जात होती.
देशांतगªत संÖथांसोबत, आंतरराÕůीय मानवािधकार संÖथा जसे कì अॅÌनेÖटी इंटरनॅशनल
आिण Ļुमन राइट्स वॉच भारतात धािमªक िहंसाचारा¸या कृÂयांवर अहवाल ÿकािशत
करतात. २००५ ते २००९ पय«त, जमात िहंसाचारामुळे दरवषê सरासरी १३० लोक मरण
पावले, िकंवा दर १००,००० लोकसं´येमागे सुमारे ०.०१ मृÂयू झाले. तर २००५ ते
२००९ दरÌयान मÅय ÿदेशात ÿित १००,००० लोकसं´येमागे दरवषê सवाªिधक मृÂयू दर munotes.in

Page 80

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
80 अनुभवला गेला. २०१२ मÅये, धािमªक िहंसाचाराशी संबंिधत िविवध दंगलéमुळे संपूणª
भारतात एकूण ९७ लोक मरण पावले.
२०१८ ¸या अहवालात, USCIRF ने िहंदू राÕůवादी गटांवर िहंसाचार, धमकावणे आिण
गैर-िहंदूंिवŁĦ छळ कłन भारताचे "भगवाकरण" करÁया¸या मोिहमेसाठी आरोप केले
आहेत. अंदाजे एक तृतीयांश राºय सरकारांनी धमा«तर िवरोधी आिण / िकंवा गोहÂया
िवरोधी कायīांची अंमलबजावणी गैर-िहंदूंिवŁĦ केली. धमा«तर केÐयाबĥल िùIJनां¸या
िवरोधात. २०१७ मÅये "गाय संर±ण" िलंच जमावाने िकमान १० बळी घेतले.
६.३ जमातवादी िहंसाचाराचे भीषण Öवłप एका धमाª¸या अनुयायांची दुसöया धमाª¸या अनुयायांिवषयीची िवरोधी व वैरभावी भावना
अशी जमातवादाची Óया´या करता येईल. इथे धािमªक ÿवृ°ी व जमातवादी िवचारÿणाली
यामधील नेमका फरक िवचारात घेणे आवÔयक आहे. ÿÂयेक धमाªत धािमªक ÿवृ°ीची
माणसे असतात व ती िनķेने धमाªचरण करीत असतात. पण Ìहणून Âयांना जमातवादी
Ìहणणे योµय होणार नाही. उदाहरण घेऊन Ìहणायचे झाले तर वारकरी संÿदायािवषयी
बोलता येईल. ही मंडळी मनÖवी धािमªक असतात. पण इतर कुठÐयाही धमाªिवषयी Âयां¸या
मनात अनादराची िकंवा आकसाची भावना नसते. Ìहणून Âयां¸या कुठÐयाही उÂसवावłन
िकंवा िमरवणुकìवłन वाद िनमाªण होत नाहीत. याउलट जमातवादी Óयिĉ िभÆन धमêयांचा
िवचारच अनादराने व आकसाने करीत असते. एखाīा जमातवादी िहंदूला मुसलमान केवळ
तो मुसलमान आहे Ìहणून वाईट िदसत असतो. तो Óयिĉशः चांगला िकंवा वाईट आहे काय
हे जाणून घेÁयाची Âयाला गरज वाटत नसते. जमातवादी मुसलमान, शीख िकंवा इतर
कुणािवषयीही हेच सांगता येईल. तेÓहा जमातवाद हा िहंदू, मुिÖलम िकंवा शीख जमातवाद
नसतो. तो फĉ जमातवाद असतो व जमातवादी िवचारÿणाली ºया समाजात ÿभावी
असते तो समाज जमातवादी असतो. मग तो कुठÐयाही धमाªचा असो. जमातवादाचे हे
Öवłप िवचारात घेऊन Âयाला नĶ करÁयाचे उपाय योजले पािहजेत.
६.४ जमातवादी दंगली आिण Âयामागील िवचारÿणाली १८९३ साली मुंबईत पिहली जमात दंगल झाली. गेÐया शंभर वषा«त अशा जमात दंगलéचा
उþेक अधून मधून सतत होत आला आहे व Âया दंगलéतून माणसातील पशुÂवाचे दशªनही
भरपूर झाले आहे. ÿाणहानी व िव°हानी िकती झाली याचे तपशीलवार आकडे या
दंगलé¸या अहवालातून उपलÊध आहेत. अशा दंगलéमुळे राÕůाची एकता धो³यात येते,
Âया¸या ÿगतीला खीळ बसते, हे माÆय असूनही आपÐया सामािजक व राजकìय जीवनातून
अशा दंगलीना कायमचे िनपटून काढÁयात आपण अपेशी ठरलो आहोत. उलट बाबरी
मशीद उद्ÅवÖत झाÐयानंतर उफाळलेÐया दंगलीत परÖपर-िवĬेषाचा व िहंसाचाराचा एक
नवाच उ¸चांक गाठला गेला. अथाªत ही घटना अनपेि±त नÓहती. कारण बाबरी मशीद-
रामजÆमभूमी वाद सुł झाÐयापासून, िवशेषतः १९८६ पासून, ºया तöहेने मुिÖलम
समाजािवषयीचा िवĬेष पĦतशीरपणे व ÿभावीपणे पसरिवला जात होता ते पािहÐयावर
Âयाचे पयªवसान िहंसाचारात होणे अपåरहायª होते. आणखी एक गोĶ या दंगलीतून ÖपĶ
झाली. आतापय«त िहंसाचार हा इÖलामी परंपरेचा अिवभाºय घटक मानला गेला आहे. munotes.in

Page 81

जमातवादी िहंसाचार
81 Âयामुळे मुिÖलम समाज कमालीचा असिहÕणु, िहंą व असंÖकृत आहे असे एक खरे खोटे
िचý लोकांसमोर सातÂयाने उभे केले जात होते. पण गेÐया िडस¤बर -जानेवारीतील
घटनांनी, तथाकिथत सिहÕणु िहंदुधमêयसुĦा िततकाच कमालीचा असिहÕणु व िहंą होऊ
शकतो हे िसĦ केले आहे. ÿij दुसöयाचे Æयून काढून Öवतः¸या चुकांचे समथªन करÁयाचा
नाही. दंगलéमुळे कुठलेही ÿij सुटत नाहीत. उलट नवे ÿij िनमाªण होतात. Ìहणून या
िहंसक दंगली थांबÐया पािहजेत, असे मानणारा फार मोठा वगª या देशात आजही
अिÖतÂवात आहे, आिण तरीही दंगली कायम¸या थांबÁयाची िचÆहे नाहीत. असे का होते हा
खरा ÿij आहे. ÖवातंÞयो°र काळात या देशातील िविवध धािमªक गटांत कधी नÓहे इतकì
ÿचंड दरी पडलेली आपणास िदसते. परÖपरांिवषयीचा िवशेषतः िहंदु आिण मुिÖलम या
दोन ÿमुख धािमªक गटांत पराकोटीचा अिवĵास व Ĭेष िनमाªण झाला आहे व Âयामुळे साöया
देशातील वातावरण दूिषत झाले आहे. कालपरवापय«त गुÁयागोिवंदाने राहणारी माणसे आज
एकमेकां¸या नरडीचा घोट घेÁयास आसुसली आहेत. एकिवसाÓया शतका¸या उंबरठ्यावर
आपण उभे असताना नÓया वै²ािनक संÖकृतीचे ÖवÈन पाहात माणुसकìला माý पारखे होत
चाललो आहोत. असे का Óहावे? दंगली कायम¸या िनपटून काढÁयाचे ÿयÂनच आÌही केले
नाहीत काय? कì ते ÿयÂन अपुरे पडले? असे अनेक ÿij, या देशाचे व पयाªयाने या
देशातील सामाÆय माणसाचे भले Óहावे, असे वाटणाöया ÿÂयेक समंजस माणसा¸या मनात
आज िनमाªण होत आहेत.
६.५ जमातवादी िहंसाचाराची कारणे रामचंþ गुहा यांनी Âयां¸या ‘इंिडया अÉटर गांधी’ या úंथात भारतातील अंतगªत संघषाªचे,
वेधक िववेचन केले आहे. Âयां¸या मते भारतीय समाजातील संघषª मु´यतः जात, धमª,
वगªसंघषª व िलंगभाव या अ±ांना छेद देऊन ÿवास करतात. यातील ÿÂयेक पैलूचे सिवÖतर
िववेचन कłन ते Ìहणतात कì, संघषाªचे हे सवª पैलू कधी ÖवतंýåरÂया तर कधी एकिýतपणे
कायªरत असतात. Âयां¸या मते काही वेळा या भेदभावां¸या सहाÍयाने सामािजक संघषा«ना
खतपाणी घातले जाते. सामािजक संघषाªची ÿयोगशाळा Ìहणून एखाīा इितहासकारा¸या
ŀĶीकोनातून भारतातील जमात संघषª आिण सलो´याचा मागोवा घेत असताना, वारंवार
ऐितहािसक संदभª īावे लागतात. जमात िहंसाचाराची महÂवपुणª कारणे पुढीलÿमाणे सांगता
येतील.
६.५.१ सामाÆय कारणे:
िविवध कारणांमुळे जमातवादी िहंसाचार घडतो. जमात िहंसाचाराची ÿिøया अÂयंत
गुंतागुंतीची आहे. सांÿदाियक िहंसाचार, Âयाचे सातÂय, कुचकामी पोिलिसंग आिण इतर
ÿयÂन आिण सामाÆय िÖथती पुनªसंचियत करÁयात होणारा िवलंब ही कारणे वेगवेगळी
आिण परÖपरसंबंिधत आहेत. Ìहणून, जमात िहंसाचारा¸या समÖयेमागील सामाÆय कारणे
जाणून घेणे आवÔयक आहे. भारतातील जमात िहंसाचारा¸या समÖयेसाठी जबाबदार
असलेÐया सामाÆय कारणांची चचाª खालील मथÑयांखाली करता येईल:
munotes.in

Page 82

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
82 ६.५.१.१ फूट पाडा आिण राºय करा धोरण:
िहंदू-मुिÖलम वैमनÖय हा िāटीश राºयकÂया«नी अवलंबलेÐया ‘फोडा आिण राºय करा’ या
धोरणाचा पåरणाम आहे, ºयाचा िहंदू-मुिÖलम संबंधांवर Óयापक पåरणाम झाला. या धोरणाने
समुदायांमÅये मतभेदाची बीजे पेरली होती, ºयांनी राÕůा¸या सुर±ेला आिण अिÖतÂवाला
धोका िनमाªण करणाöया गंभीर चकमकéमÅये भाग घेतला होता. भारता¸या इितहासात
अनेक घटनांमधून हे िदसून येते. जसे:
 १८५७ ¸या उठावानंतर, िāटीश राºयकÂया«नी िविवध समुदायांमÅये जमात
आधारावर िवभागणी करÁयास सुŁवात केली.
 औपिनवेिशक राजवटीत झालेÐया जनगणने¸या अËयासामुळे धािमªक समुदायांमÅये
भौगोिलक आिण लोकसं´याशाľीय चेतना िनमाªण झाली.
 १९०५ मÅये बंगालची फाळणी, जी धमाªवर आधाåरत होती.
 Öवतंý मतदारां¸या राजकìय साधनाĬारे पुÆहा सांÿदाियक धारणा िनमाªण झाली.
 देशा¸या फाळणीमुळे ÖवातंÞयो°र भारतात मोठ्या ÿमाणावर कटुता िनमाªण झाली
आिण जमातवादी राजकìय ÿिøया झाली. फाळणीपूवê सवª भारतीय होते, पण
फाळणीनंतर मुिÖलम भारतात अÐपसं´याक झाले तर िहंदू आिण शीख
पािकÖतानमÅये अÐपसं´याक झाले.
६.५.१.२ ओळख िकंवा वगª संघषाªसाठी संघषª:
सांÿदाियकता हा भारतीय अथªÓयवÖथे¸या िवकासाअंतगªत वसाहती¸या उप-उÂपादनांपैकì
एक आहे. औपिनवेिशक अथªÓयवÖथा, अिवकिसत आिण आिथªक Öथैयª यामुळे समाजातील
अंतगªत िवभाजन आिण वैमनÖय वाढÁयास अनुकूल पåरिÖथती िनमाªण झाली. अंतगªत
िवभाजनांमुळे मोठ्या ÿमाणावर जमात िहंसाचार आिण सामािजक तणाव वाढला. काही
अËयासकांचे असे मत आहे कì देशा¸या फाळणीनंतर भारतीय मुिÖलमांनी वंिचत समूह
असÐयाचे मानसशाľ िवकिसत केले. अशाÿकारे, एखादी घटना, जी ±ुÐलक Öवłपाची
असू शकते, िहंसाचारात समाĮ होणारी साखळी ÿितिøया ठरते.
६.५.१.३ जमातवादी संघषª आिण िहतसंबंधांचा संघषª:
ÿसंगी िहंदू आिण मुिÖलम यां¸यातील िहतसंबंधांचा संघषª धािमªक संघषाªला धार देतो.
धमाªचा वापर अनेकदा िहतसंबंधां¸या संघषा«ना वैधता ÿदान करÁयासाठी केला जातो
आिण अशा ÿकारे जे धािमªक संघषª असÐयाचे िदसते ते खरेतर िहतसंबंधां¸या संघषाªसाठी
एक आवरण असू शकते.
६.५.२ राजकìय घटक:
बहòतांश घटनांमÅये जमातवादी िहंसाचार राजकìय हेतूने ÿेåरत असतो. ÿाचीन ओळख,
पैसा आिण मसल पॉवर, सांÿदाियक घोषणा, िसĦांताचा मुĥा इÂयादéचा वापर करÁया¸या
बाबतीत शॉटª कटचा अवलंब कłन जाÖतीत जाÖत राजकìय फायदा िमळवÁयाची ÿवृ°ी munotes.in

Page 83

जमातवादी िहंसाचार
83 वाढत आहे. दोÆही समाजा¸या नेÂयांमÅये पसंती िमळिवÁयासाठी िहंसक राजकìय Öपधाª
सुł आहे. राजकìय फायīासाठी एक समाज दुसöया िवŁĦ. अशा ÿकारे, राजकारÁयांना
समुदायांमधील दरी कमी करÁयात ÖवारÖय नसते, परंतु खरेतर, ते श³य िततके िवÖतृत
राहतील याची खाýी करÁयात Âयांचा सकाराÂमक सहभाग असतो.
६.५.२.१ सामािजक-राजकìय समÖया:
अनेकदा सामािजक-राजकìय मुīांमुळे ही जमात िहंसाचार घडतो. ‘गोर±ण’ आिण ‘उदूª-
देवनागरी’ वाद ही मु´य बाजू पृķभागावर आली. उदाहरणाथª, १९६७ मÅये, िबहारमधील
'उदूª' ही दुसरी अिधकृत भाषा बनिवÁयाचा ÿयÂन, रांचीमधील जमातवादी िहंसाचाराचे
कारण होते आिण १९९४ मÅये, बंगलोर दूरदशªन (DD) कडून एक लहान 'उदूª Æयूज
बुलेिटन' सादर केले गेले. बंगळुłमÅये जमात िहंसाचाराचा भडका उडाला होता.
६.५.३ आिथªक घटक आिण Óयावसाियक Öपधाª:
अनेक िवĬानांनी जमात िहंसाचारामागील आिथªक कारणे शोधÁयाचा ÿयÂन केला आहे.
आिथªक Öपध¥मुळे अनेकदा सामािजक तणाव िनमाªण होतो जे सहजपणे जमात िहंसाचारात
बदलू शकतात. भारतीय समाजातील असंतुिलत आिण शोषणाÂमक आिथªक संबंध हे
जमातवाद आिण Âयातून िनमाªण झालेÐया जमात िहंसाचाराचे एक महßवाचे कारण आहे.
असे ÿितपादन केले जाते कì बहòतेक मालक, उīोगपती इÂयादी िहंदू आहेत, तर बहòतेक
कामगार आिण कारागीर मुिÖलम आहेत. Âयामुळे जमात िहंसाचार हा वगª संघषाªचा िवकृत
ÿकार आहे.
६.५.४ ÿशासकìय अपयश:
कमकुवत कायदा आिण सुÓयवÖथा हे जमात िहंसाचाराचे एक कारण आहे. जमात
पåरिÖथतीची तीĄता अगोदरच मोजÁयात पोलीस आिण ÿशासकìय अिधकारी अपयशी
ठरले. राजकìय फायīासाठी एका समाजा¸या िवŁĦ दुसöया समाजाची मजê
िमळवÁयासाठी दोÆही समाजा¸या नेÂयांमÅये िहंसक राजकìय Öपधाª सुł आहे. Âयामुळे ही
दरी भłन काढÁयात राजकारÁयांना रस नाही
मुंबई दंगलéवरील ®ीकृÕण आयोगाचा अहवाल (१९९२-९३) या िवल±ण पåरिÖथतीसाठी
राºय ÿशासनाचे अपयश ÿामु´याने जबाबदार असÐयाचे नमूद करतो. अहवालात असे
सूिचत करÁयात आले आहे कì "दंगल िनयंýणात आणÁयासाठी लÕकराचा ÿभावी वापर
करÁयासाठी मु´यमंÞयांना िवचार करÁयात आिण आदेश जारी करÁयात चार मौÐयवान
िदवस गेले."
६.५.४.१ पोिलसांचे प±पाती वतªन:
राºय यंýणेची प±पाती भूिमका िवशेषत: पोिलसांची जमात िहंसा आिण समूह भावनांĬारे
ÿितिøयाÂमक ÿेरणा िनमाªण करते. पोिलसां¸या प±पाती वृ°ीमुळे ±ुÐलक चकमकì
मोठ्या जमात िहंसाचारात बदलू शकतात. मुरादाबाद दंगल (१९८०) आिण मेरठमधील
मिलयाना आिण हािशमपुरा भाग (१९८७) ही उ°र ÿदेश (UP) - ÿांतीय सशľ munotes.in

Page 84

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
84 कॉÆÖटेबुलरी (PAC) ¸या एकतफê कारवाईची ºवलंत उदाहरणे आहेत. मुंबई दंगलéवरील
®ीकृÕण आयोगाचा अहवाल (१९९२-९३) असे सूिचत करतो कì पोलीस कमªचारी दंगली,
सांÿदाियक घटना िकंवा लूटमार जाळपोळ इÂयादी घटनांमÅये सिøयपणे सहभागी होताना
आढळले.
६.५.४.२ अफवा आिण संवादाचा अभाव:
खोट्या आिण अितशयोĉìपूणª अफवा जमातवादी िहंसाचाराचा एक सोपा मागª मोकळा
करतात. जवळपास सवªच दंगलéमÅये जमात आवेश वाढवÁयात अफवांची भूिमका ÿिसĦ
आहे.
 िडस¤बर १९९० मÅये, अयोÅयेतील कार सेवे¸या दुसöया टÈÈयात, ७ िडस¤बर रोजी
अिलगडसह इतर शहरांमÅये िहंसाचार उसळला. ८ िडस¤बर रोजी, शहरात अफवा
पसरÐया कì मुिÖलम डॉ³टरांनी जे.एन. मेिडकल कॉलेज, A.M.U, अलीगढ, अनेक
िहंदू łµणांची जाणीवपूवªक हÂया केली. अशा अफवा आिण ÿचाराने सवाªिधक
नुकसान केले.
 जमातवादी िहंसाचारा¸या काळात, दोन समुदायांमÅये िवचारांची आिण मतांची मुĉ
देवाणघेवाण होत नाही आिण दोÆही समुदाय एकमेकांना वैमनÖय मानतात. अशा
आंतरगट संवादाची अनुपिÖथती जमातवादी िहंसाचारासाठी अनुकूल आहे. अÆयाय
आिण नुकसानाची वेगळी वैयिĉक उदाहरणे, योµय िकंवा चुकìची वृ°पýांमÅये
ÿकािशत केली जातात आिण संÿेिषत केली जातात आिण पåरणामी जमात गटांना
सतत जमात िहंसाचारासाठी पािठंबा िमळतो, कारण एका समुदाया¸या ल±ात येते कì
दुसöया समुदायाने Âया¸या िवरोधात िहंसक कृÂये केली आहेत.
६.५.४.३ असुरि±तता आिण भीती:
एका समुदाया¸या सदÖयांना दुसöया समुदाया¸या सदÖयांकडून धोका, छळ, भीती आिण
धोका जाणवतो. यामुळे जमातवादी िहंसाचार वाढतो. आंतर-वैयिĉक िवĵास आिण परÖपर
समंजसपणाचा अभाव आहे पåरणामी समुदायांमÅये भीती आिण िचंता िनमाªण होते.
६.५.५ धािमªक कारणे:
जमातवादी िहंसेची समÖया धािमªक ŀिĶकोनातून समजून घेÁयासाठी आता आपण काही
कारणे पाहó या आिण जमात िहंसेला जबाबदार असलेÐया धािमªक कारणांची चचाª पुढील
शीषªकाखाली करता येईल:
६.५.५.१ łपांतरण:
धमा«तर हे जमात संघषª आिण जमात िहंसाचाराचे ąोत आहे. वारंवार होणाöया धमा«तरामुळे
लोकांमÅये ÿचंड नाराजी पसरली. १९०५ ते १९४७ पय«त बंगालमÅये जमात
िहंसाचारा¸या सतत टÈÈयात आिण देशा¸या अनेक भागांमÅये फाळणीपूवª जमात दंगली,
धमा«तर हे जमात िहंसाचाराचे मु´य कारण होते. फाळणीनंतर मूलतßववाīांनीही धमा«तराचा
िवचार सोडला नाही. munotes.in

Page 85

जमातवादी िहंसाचार
85 गेÐया दशकात, गुजरात, मÅय ÿदेश आिण उ°राखंड आिण िवशेषतः ओåरसामÅये २००८
मÅये िùIJन समुदायािवłĦ जमात िहंसाचार आिदवासéचे िùIJन धमाªत łपांतरण
झाÐयामुळे झाला.
६.५.५.२ धािमªक संघषª:
मनुÕय उपजत आवेगाने ÿभािवत होऊन øूरतेने राहतो आिण अ²ान, भीती आिण
कÐपनाशĉìमुळे øूरता, मÂसर आिण िहंसाचाराने कपट ÿबळ होतो.
एखाīा¸या धािमªक ®Ħांवर ÿचंड िवĵास आिण यातील अिवĵासू लोक चुकìचे आहेत
अशी भावना ºयांना योµय मागाªबĥल सांिगतले पािहजे, ते संघषा«ना कारणीभूत ठरतात,
ºयाला धािमªक संघषª Ìहटले जाऊ शकते.
६.५.५.३ धािमªक/सांÿदाियक संÖथा:
या संÖथांकडे अफाट संसाधने आहेत आिण Âयां¸यावर झालेÐया किथत अÆयायामुळे
Âयां¸या िहताचे र±ण करÁयासाठी कामगारांना आदेश देतात. या संÖथांमÅये ÿचंड भांडवल
िनिमªती, इमारती, कामगार, जमीन आिण Âयां¸या संर±कांकडून िनयिमत ÿचंड उÂपÆन
आहे. या संघटनांĬारे उĩवलेÐया समÖया आिण सांÿदाियक उिĥĶे साÅय करÁयासाठी
मोठ्या ÿमाणावर लोकांची जमवाजमव कłन, अशा संघटनांना Âयां¸या समाजाचे खरे
ÿितिनधी Ìहणून वैधता िमळिवÁयात मदत केली.
६.५.५.४ धािमªक िमरवणुका आिण उÂसव:
राजकìय नेÂयांकडून धािमªक िमरवणुकांमÅये हेराफेरी करणे ही जुनी घटना आहे. Öथािनक
स°ेचे राजकारण धो³यात असताना िमरवणुका िहंसाचाराचे महßवपूणª वाहन बनले.
जमातवादी राजकìय आिण इतर ±ेýात सीमारेषे¸या Óया´यांसाठी धमाªचा वापर करतात.
धािमªक सण, िमरवणुका इÂयादéवर Âयांचा भर असतो. अशा िमरवणुकांचे उÐलंघन होत
असताना ते अितशयोĉì कłन एकता वाढवÁयाचा ÿयÂन करतात.
६.५.५.५ धािमªक िवधी:
दोÆही समुदायां¸या धािमªक परंपरांचे शोषण कłन अिवĵासाची बीजे रोवली जातात,
Âयां¸या िविवध धािमªक ÿथा आिण िवधéमधील फरक ठळकपणे ठळकपणे दाखवला जातो
आिण अनेकदा असे दाखवले जाते कì एक दुसöयाचा नाश करÁया¸या तयारीत आहे.
धािमªकता जमातवादाला उÂकटता आिण तीĄता देते. धािमªकतेची ÓयाĮी खूप जाÖत आहे.
धािमªक िवधé¸या सावªजिनक कायªÿदशªनातील िकरकोळ फरक देखील िहंसक ÿितिøया
िनमाªण करतात. या ÿितिøया सांÿदाियक िवचारसरणी¸या ÿसाराĬारे धािमªक गटा¸या
ओळखé¸या सतत बळकटीकरणाचे पåरणाम आहेत.
६.५.५.६ धािमªक कĘरता:
लोकांमधील धािमªक कĘरतेचा उगम जमातवादी संघटनां¸या सतत¸या उपदेश आिण
कृतéमÅयेही आहे. Âयांना धािमªक गटांमधील मतभेद तीĄ करÁयात ÖवारÖय असते. munotes.in

Page 86

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
86 ६.५.५.७ मूलतßववादाचे पुनŁºजीवन:
िविवध समाजातील लोकांचा धािमªक ÖथळांमÅये होणारा वाढता सहभाग हे सुिशि±त
लोकांमÅये ही धािमªक कĘरतावाद वाढÐयाचे िनदशªक आहे. जवळजवळ सवª समुदाय
नवीन िमरवणुका काढÁयाचा आúह धरत आहेत आिण तेही अपारंपåरक आिण िववािदत
मागाªने िहंसाचाराकडे नेत आहेत. पुढे, नवीन इमारतéचे बांधकाम आिण जुÆया, जीणª आिण
पड³या धािमªक Öथळां¸या नूतनीकरणावरही ताण िदला जात आहे, ºयावर िवरोधी
समाजाने अनेक िठकाणी नाराजी Óयĉ केली आहे. धािमªक Öथळांवर लाऊडÖपीकर¸या
वाढÂया वापरामुळे अनेक वेळा िवसंगती िनमाªण होते. अशा कृतéवर िनब«ध घालÁया¸या
ÿयÂनांना धमªिवरोधी Ìहटले जाते.
अशा सवª कायªøमांमुळे वृ°ी कठोर होते, परÖपर कटुता, असिहÕणुता आिण एकमेकांबĥल
आøमकता वाढते. कोणÂयाही सुसंÖकृत आिण सुसंवादी समाजासाठी हे खरोखरच अिनĶ
संकेत आहेत.
६.५.५.८ धािमªक मूलतßववादी:
कĘरतावादी एका धािमªक गटाची आÂम-धारणा आिण िवरोधी सांÿदाियक गटाची समज
यां¸यातील िवसंगतीचा फायदा Âयां¸या सह-धमªवाīांमÅये भीती, संशय, अिवĵास आिण
असुरि±तता पसरवÁयासाठी करतात. अशा ÿकारे, एका गटाचे मूलतßववादी, दुसöया
गटा¸या जमातवादाला खतपाणी घालÁयाऐवजी, िहंसाचार िकंवा जमात ÿचाराĬारे पोसतात
आिण पुĶ करतात.
६.५.५.९ धािमªक भावना दुखावÐया:
अनेकदा धािमªक भावना दुखावÐयामुळे िचथावणी िदÐयाने जमात िहंसाचार घडतो.
उदाहरणाथª, १९६७ मÅये ®ीनगरमÅये जमात िहंसाचार उसळला जेÓहा महािवīालया¸या
शौचालयात पिवý कुराणचे काही फाटलेले तुकडे सापडले. राजकारणी आिण Âयां¸या
धमाªचे पुजारी दोघेही जमात Ĭेष, प±पात आिण पूवªúहा¸या ºवाला पेटवÁयात आिण Âयांना
सोयीÖकर असेल तेÓहा जमात संघषª घडवून आणÁयात यशÖवी होतात.
६.५.६ ±ुÐलक कारणे:
जमात दंगलéवरील अËयासांनी िविवध ±ुÐलक कारणे आिण जमात िहंसाचार यां¸यात ÖपĶ
संबंध Öथािपत केला आहे जो नाकारता येणार नाही. सामाÆय आिण धािमªक
कारणांÓयितåरĉ, जमात िहंसाचार आिण अशांततेसाठी जबाबदार असलेÐया काही ±ुÐलक
कारणांचा सारांश खालीलÿमाणे आहे:
 िमरवणुकìचा मागª बदलणे.
 िविवध समुदायां¸या ÿाथªने¸या वेळेत संघषª.
 गोहÂया.
 ÿाथªनाÖथळांची िवटंबना िकंवा नाश. munotes.in

Page 87

जमातवादी िहंसाचार
87  ÿाथªनाÖथळांवłन वाद.
 मालम°ा मालक आिण भाडेकł यां¸यातील वाद.
 आ±ेपाहª पýकांचे िवतरण.
जमात िहंसेला इतर कारणाÖतव जबाबदार असणारे घटक Ìहणजे मुĉ-अफवा पसरवणे,
अफवांचा ÿभाव कमी करÁयासाठी ÿितबंधाÂमक उपायांचा अभाव, मािहतीचा ÿवाह कमी
होणे, कायīां¸या ÿभावी अंमलबजावणीचा अभाव, सावªजिनक सहकायाªचा अभाव,
लाउडÖपीकरचा अिनयंिýत वापर. धािमªक Öथळे आिण इतर तÂसम ÿथा, धािमªक
िमरवणुकांवर कोणतेही िनयमन नसणे, िविवध वादांचे अिÖतÂव, Öथािनक ÿशासनाकडून
ÿितसादाÂमक आिण जबाबदार वतªनाचा अभाव आिण घटनाÖथळावरील िविवध
ÿशासकìय घटकांमधील समÆवयाचा अभाव.
६.६ जमात िहंसाचार रोखÁयासाठी उपाययोजना ६.६.१ िनःप±पाती ÿशासन आिण पोिलस:
सवō¸च Æयायालयाने िदलेले पोिलस सुधारणांचे िनद¥श राºय सरकारने अ±रशः Öवीकारले
पािहजेत. िजÐहा दंडािधकारी / उपायुĉ आिण पोलीस अधी±क यां¸या िनिIJत
कायªकाळात मोठा फरक पडेल.
६.६.२ शांतता सिमÂया:
शांतता सिमÂया ÿÂयेक ±ेýात अिनवायª केÐया पािहजेत. पåरसरातील धमªिनरपे± आिण
दूरदशê लोकांना Âयाचा भाग बनवायला हवा.
६.६.३ ÿसारमाÅयमांĬारे लोकांची मने आिण मने िजंकणे:
नागरी समाज, Öवयंसेवी संÖथा आिण ÿसारमाÅयमां¸या मदतीने Öथािनक पोिलसांवरील
सामाÆय लोकांचा िवĵास पुनस«चियत केला पािहजे.
६.६.४ अÐपसं´याक समुदायांचा सवा«गीण िवकास:
अÐपसं´याक समुदायांसाठी आिथªक, शै±िणक आिण सामािजक ±ेýात रोजगार आिण
कौशÐय िवकासा¸या संधी उपलÊध आहेत याची खाýी करÁयाचा ÿामािणक ÿयÂन.
६.६.५ पोिलसांमÅये मनुÕयबळाचा तुटवडा:
भारतातील एक लाख लोकसं´येमागे पोिलसांची सं´या केवळ १३० आहे. युनायटेड
नेशÆसचे िकमान ÿमाण २२० आहे. ही उणीव Âवåरत भłन काढली पािहजे.
 पोिलसांची ±मता वाढवणे आिण पोिलस सुधारणांची अंमलबजावणी
 शहरी भागातील समुदाय-आधाåरत घेĘोस ÿितबंिधत करणे.
 काउंटर रॅिडकलायझेशन आिण डी-रॅिडकलायझेशन धोरणे तयार करणे. munotes.in

Page 88

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
88  जमात िहंसाचार आिण तणाव राÕůीय अखंडतेला गंभीरपणे बाधा आणतात.
राºयघटनेतील धमªिनरपे± आदशª संकटा¸या वेळी कायम ठेवला पािहजे.
६.७ जमातवादाची वैिशĶ्ये सांÿदाियकता ही एक वैचाåरक संकÐपना आहे तर ित¸यामुळे होणारी िहंसा ही या
िवचारसरणीचा पåरणाम आहे. सांÿदाियकतेची वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे गणली जाऊ
शकतात:
१. सांÿदाियकतेमÅये धािमªक आिण सांÖकृितक संलµनता असते.
२. सांÿदाियकता एक आिथªक, राजकìय आिण सामािजक िहतसंबंधांवर आधाåरत आहे
ºयामÅये ती ÿकट होते.
३. हे सवª हालचालéचे वणªन करते जे िविशĶ सामािजक गटामÅये िविशĶ समूह चेतना
आिण ओळख िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करतात.
४. सांÿदाियकता हे धोरणी लोकां¸या िकंवा राजकारÁयां¸या हातातील एक साधन िकंवा
शľ आहे.
५. हे ÿितÖपÅयाª¸या धािमªक समुदाया¸या धारणा िकंवा अगदी मनगट धो³यातून उĩवते.
६. हे इतर गटाबĥल नकाराÂमक िÖटåरयोटाइप तयार कłन मजबूत गट एकता बनवते.
७. दंगल, जाळपोळ आिण इतर धािमªक ®Ħांवर हÐले कłन िहंसक तणाव दुसöया
प±ाला दुखावÁयाचा हेतू आहे. Âयाला समान िवĵासा¸या अनुयायांकडून पािठंबा
िमळतो, परंतु इतर राजकìय राजवटéशी संबंिधत आहे. असे बाĻ समथªन केवळ
भाविनकच नाही तर आिथªक देखील आहे आिण शľाľां¸या बाबतीत, िववादाचे
आंतरराÕůीयीकरण करणे आिण देशा¸या अखंडतेला धोका िनमाªण कłन अंतगªत
शांतता भंग करÁयापलीकडे जाते.
८. जमातवादी राÕůीय िहतापे±ा धमªिहतसंबंध मानतो.
६.८ जमातवादी िहंसाचारा¸या घटना ÖवातंÞय िमळाÐयापासून भारताने हजारो जमात संघषª पािहले आहेत. सवªसमावेशक यादी
देणे श³य होणार नाही. तथािप, मोठ्या जमात िहंसाचारा¸या घटना खाली िदलेÐया
यादीĬारे दशªवÐया जाऊ शकतात: वषª शहर जमात िहंसाचारा¸या घटना १९६१ जबलपूर MP ५५+ १९६७ हाितया-रांची १८४+ munotes.in

Page 89

जमातवादी िहंसाचार
89 वषª शहर जमात िहंसाचारा¸या घटना १९६९ अहमदाबाद ६६०+ १९७० जळगाव, एम.एच १००+ १९७९ जमशेदपूर १०८+ १९७९ अलीगढ ३०+ १९८० मुरादाबाद १५००+ १९८३ नेली, आसाम १३८३+ १९८४ िदÐली २७००+ १९८४ िभवंडी २००+ १९८५ अहमदाबाद ३००+ १९८७ मेरठ, उ°र ÿदेश ३५०+ १९८९ भागलपूर १५००+ १९९० हैदराबाद ३६५+ १९९० अलीगढ १५०+ १९९२ कानपूर ३००+ १९९२ भोपाळ १५०+ १९९३ मुंबई ७००+ २००२ गुजरात १५००+ २०१२ आसाम १००+
६.९ पåरणाम: जमातवादी िहंसा जमातवादी िहंसाचारामुळे ÿभािवत राºयांमÅये तणावाचे आिण कहराचे वातावरण िनमाªण
होते. हे ÿभािवत राºयांमÅये िवनाशकारी पåरणाम िनमाªण करते. भयाची तीĄ भावना
िनमाªण करÁयाबरोबरच याचे अनेक वाईट पåरणाम आहेत. बािधत भागातील लोकांना
कोणÂया पåरणामांना सामोरे जावे लागते ते खालीलÿमाणे आहे; munotes.in

Page 90

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
90  मालम°ेचे/जीवांचे नुकसान: जमातवादी िहंसाचारामुळे खाजगी मालम°ेचा तसेच
सावªजिनक मालम°ेचा मोठ्या ÿमाणात नाश होतो. Âयातून अनेक िनÕपापांचे ÿाण
जातात.
 दंगलúÖतां¸या मुलांना नोकöयांची अनुपलÊधता: जमातवादी िहंसाचार पीिडतांना
एकापे±ा जाÖत मागा«नी ÿभािवत करते. काही कुटुंबांमÅये, पुŁष हे Âयां¸या कुटुंबाचे
एकमेव कमावते आहेत. दुद¨वाने, लोक अशा िहंसाचारात अडकतात आिण आपला
जीव गमावतात कारण या संबंिधत कुटुंबाने आपला उदरिनवाªह गमावला आहे. अशा
कुटुंबांची आिथªक िÖथती खालावलेली िदसते. अशा दंगलúÖतांना नोकöया देÁयासाठी
सरकारकडून िविवध सरकारी धोरणे आखली जातात. परंतु या धोरणांची योµय
अंमलबजावणी होत नाही. Âयामुळे दंगलúÖत कुटुंबातील मुले बेरोजगार आिण हताश
झाली आहेत.
 भीतीचे मानसशाľ: सांÿदाियक िहंसाचारामुळे लोकां¸या मनात भीतीचे एक मजबूत
मनोिव²ान िनमाªण होते, मग ते पीिडत असोत िकंवा टीÓही चॅनेलवरील ÿे±क असोत.
िहंसाचार संपÐयानंतरही लोकां¸या मनात भीती कायम आहे. काही लोक गंभीर
मानिसक आघात सहन करतात ºयांना बरे होÁयासाठी आिण सामाÆय जीवन
जगÁयासाठी अनेक वष¥ लागतात, काही लोक अशा आघातातून आयुÕयभर बाहेर
पडत नाहीत.
 लोकांमÅये अिवĵास: जमातवादी िहंसाचारामुळे दोन िभÆन धािमªक समुदायांमÅये
अिवĵास आिण Ĭेषाची तीĄ भावना िनमाªण होते. िजथे दंगली घडतात ितथे Âया
घडतात कारण दोÆही समुदाय एकतर घाबरतात िकंवा एकमेकांवर अिवĵास ठेवतात
आिण भिवÕयासाठी वतªमानाचा Âयाग करÁयाचे धाडस िकंवा दूरŀĶी नसते, दुसöया
शÊदांत जमात िहतसंबंधांचा Âयाग करÁयाचे. राÕůीय िहतसंबंध.
 लोकां¸या आिथªक िøयाकलापांना बाधा आणते: जमात िहंसाचाराचा वाÖतिवकपणे
जमातवादी िहंसाचाराचा सामना करणाöया राºयांमधील आिथªक बाजारपेठांवर
पåरणाम होतो. दुकाने जाळली जातात, उīोग आिण कारखाने उद्ÅवÖत होतात
आिण आिथªक Óयवहार ठÈप होतात. जमात दंगलीमुळे ÿभािवत भागात हाहाकार
उडतो ºयामुळे लूट, लुटमार, दुकाने आिण सुपरमाक¥टमÅये दरोडे पडतात. कĶकरी
नागåरक Âया øूर पåरिÖथतीत अडकÁया¸या भीतीने घरीच राहतात आिण मनुÕयाचे
महßवपूणª तास वाया जातात, मुले शाळा-महािवīालयात जाणे बंद करतात, िľया
घरातील वÖतू खरेदी करÁयासाठी बाहेर जाणे टाळतात अशा ÿकारे, जमात
िहंसाचारामुळे आिथªक िøयाकलापांना मोठ्या ÿमाणात अडथळा िनमाªण होतो. लोक
 सांÿदाियक िहंसाचार एकतेसाठी अडथळा Ìहणून कायª करते: जमातवादी
िहंसाचार दोन िभÆन धमा«मÅये िवभागणी िनमाªण करतो. सांÿदाियक िहंसाचारा¸या
वेळी भांडण करणारे समुदाय एकमेकांशी संघषाªत गुंतलेले असतात. हे लोकांमधील
ऐ³याला बाधा आणते, ºयामुळे राÕůा¸या बंधुता आिण एकतेवर पåरणाम होतो. munotes.in

Page 91

जमातवादी िहंसाचार
91  Ĭेषाचे वातावरण: सांÿदाियक िहंसाचारा¸या ÿितमा Ĭेष, पूवªúह सवō¸च राºय
करतात, माणूस, मग तो Öवत: ला िहंदू, मुिÖलम, िùIJन असे लेबल लावतो, एक पशू
बनतो आिण मयाªदा ओलांडतो ºया अÆयथा सËय समाजात परवानगी नाही.
६.१० जमातवाद: ÿितबंध आिण िनमूªलन सांÿदाियकता ही एखाīा िविशĶ समाजा¸या, आिथªक आिण राजकìय पåरिÖथती¸या
िविशĶ पåरिÖथतीचे उÂपादन आहे जे तेथील लोकांसाठी समÖया िनमाªण करते आिण
Âयावर उपाय शोधÁयाचा ÿयÂन करताना िवचारात घेणे आवÔयक आहे. जमातवाद ही
िवचारधारा असेल तर ती बळा¸या जोरावर दाबली जाऊ शकत नाही. कोणतीही
िवचारधारा बळा¸या जोरावर दाबली जाऊ शकत नाही. िवचारधारेची लढाई िवचारां¸या
पातळीवर लढावी लागते. जमातवादा¸या िवरोधात वैचाåरक संघषª Ìहणजे सवाªथाªने लोक,
जनसामाÆय आिण बौिĦक लोकांपय«त पोहोचवणे, जमात गृिहतकांचा खोटारडेपणा,
सांÿदाियक तकª, सांÿदाियक उ°र; जमातवादी ÿकÐप ºया समÖया Ìहणून मांडतात Âया
खöया समÖया नाहीत आिण जमातवादी काय Ìहणतात ते खरे उ°र नाही हे लोकांपय«त
पोहोचवणे; इितहासा¸या साहाÍयाने, समाजशाľा¸या साहाÍयाने, दैनंिदन जीवना¸या
साहाÍयाने, आपÐया सामािजक संघषाª¸या साहाÍयाने लोकांपय«त जाऊन Âयांना समजावून
सांगÁयाचा हा मोठा पÐला आहे.
सांÿदाियकतेची तीĄ अÖवÖथता मुळासकट उखडून टाकÁयासाठी घटनाÂमक सुर±ेचा
उपाय समाजानेच हाताळÐयािशवाय अपेि±त पåरणाम होणार नाही.या शĉéना अÿासंिगक
बनवÁयासाठी सामािजक, राजकìय आिण िनवडणूक ÿिøयेपासून जमात आधाåरत शĉéना
परावृ° करÁयासाठी सुबुĦ नागåरकांनी ÿयÂन केले पािहजेत. Âयांना शांत करÁयासाठी
िवरोध करायचा आहे. सांÿदाियक नरसंहाराला नवीन रणनीती वापłन कठोरपणे सामोरे
जावे. सामािजक समता आिण सवªधमªसमभावाचे युग सुł करÁयासाठी भारतातील जनतेने
राÕůा¸या एकाÂमतेसाठी आिण अखंडतेसाठी समान बंधुभावाचे Åयेय साÅय करÁयासाठी
राजकारणात धमाªचे िम®ण कł नये. िश±ण आिण ÿेसची भूिमका महßवाची आहे.
सा±रतेचा उपयोग योµय ÿकार¸या कÐपना पसरवÁयासाठी केला गेला तरच अथª ÿाĮ
होतो, िवषारी कÐपना पसरवÁयासाठी नाही.सांÿदाियकतेिवŁĦ वैचाåरक संघषाªचा अथª
धमª, धािमªकतेिवŁĦ संघषª असा होत नाही. जमातवाद हा धमाªने ÿेåरत नाही िकंवा धमª हा
जमात राजकारणाचा िवषय नाही. धमª हा वैयिĉक मामला आहे, जरी जमातवादी Âयाचे
राजकारण धािमªक मतभेदांवर आधाåरत आहे, धािमªक अिÖमतेचा आयोजन तÂव Ìहणून
वापर करतो आिण जमातवादा¸या मोठ्या टÈÈयात धमाªचा वापर जनतेला एकिýत
करÁयासाठी केला जातो.सांÿदाियकते¸या िवचारसरणीचा ÿितकार करÁयासाठी
उचललेÐया पावलां¸या Óयितåरĉ, जमात िहंसाचाराचा सामना करÁयासाठी ÿशासनाकडून
काही ठोस कृती केÐया जाऊ शकतात.
ÿशासनाकडून जलद आिण योµय िनणªय. तÂकाळ कृती करणे आवÔयक आहे आिण
संसाधनांची मागणी आिण हलिवÁयासाठी सिøय असणे आवÔयक आहे आिण ÿ±ोभक
वतªनासह कमªचाया«ना ताÊयात घेणे आवÔयक आहे. या उĥेशासाठी िवशेषत: ÿिशि±त
पोलीस दलांना आवÔयक उपकरणे आिण शारीåरक तसेच भाविनक Öतरावर पåरिÖथती munotes.in

Page 92

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
92 हाताळÁयासाठी योµय उपकरणांसह पुरेशा सं´येने तातडीने तैनात केले पािहजे. ÿभारी
Óयĉìला कोणÂयाही गैरसमजासाठी िकंवा अिधकारा¸या आवा³यासाठी जबाबदार धरणे
देखील खूप महÂवाचे आहे. ÿÂय± तणाव िनमाªण होÁयापूवê, परवानाकृत शľे जसे कì
åरÓहॉÐÓहर, बंदुका आिण सं±ारक सािहÂय बंद करणे आवÔयक आहे. दंगलीचा उþेक होत
असताना, Öथािनक लोकांना ÿचिलत पåरिÖथतीबĥल िविवध माÅयमांĬारे िनयिमतपणे
अīयावत ठेवणे आवÔयक आहे, ºयामुळे पåरिÖथती आणखी िचघळणार नाही याची खाýी
करÁयासाठी Âयावर िनयंýण ठेवले पािहजे. दंगलीदरÌयान घडलेÐया सवª घटनांची Âवåरत
आिण िनÕप± चौकशी केली जावी आिण ÿशासन/सरकारने केलेÐया कारवाईचे
Öथािनकांना मूÐयांकन केले जाईल. अिधकािधक लोकांना पुढे येÁयास ÿोÂसािहत
करÁयासाठी मािहती देणारे आिण सा±ीदारांची ओळख आिण सुर±ा सुिनिIJत करा.
राºयांनी औषधे आिण अÆन यासार´या मूलभूत वÖतूं¸या खरेदीसाठी िकंवा लोकां¸या
नुकसानीची भरपाई करÁयासाठी आपÂकालीन िनधी राखला पािहजे. कायदा आिण
सुÓयवÖथा हा राºयाचा िवषय आहे, तथािप जमातवादी दंगलीसार´या आपÂकालीन
पåरिÖथतीत, िजÐहािधकाöयांना पंचायत आिण Êलॉक Öतरावर पåरिÖथती ÿभावीपणे
िनयंिýत करणे श³य होणार नाही. Âयामुळे सरपंचाला Æयायदंडािधकारी अिधकार देÁयात
यावेत आिण जमात तेढ पसरवणे थांबवÁयासाठी ÆयाÍय कतªÓये बहाल करावीत.
आवÔयक वÖतूंचा पुरेशा ÿमाणात साठा करÁयासाठी आिण Êलँकेट, नॅपिकÆस, िसåरंज,
साबण, सॅिनटरी पॅड्स, औषधे, बँडेज, काýी, अÆन, पाणी, पुÖतके, िÖथर वÖतू,
Öवयंपाकघरातील वÖतू इÂयादéचा िवलंब न करता पुरवठा करÁयासाठी राºयांनी सिøय
असले पािहजे. सवाªत असुरि±त िवभागाची सुर±ा आिण सुर±ा, Ìहणजे मिहला, मुले, वृĦ
आिण अशĉ यांची सवō¸च ÿाथिमकता असणे आवÔयक आहे. िनवडणूक आयोगाने
नेÂयांची सावªजिनक भाषणे आिण संसदीय भाषणे बारकाईने पािहली पािहजेत आिण जमात
दंगली¸या घटने¸या संदभाªत ÿ±ोभक िवधाने करणाöया कोणा¸या िवरोधात नोटीस
बजावली पािहजे िकंवा FIR दाखल करावी. सायबर पोिलसांनी जमात तणाव
पसरवÁया¸या उĥेशाने सोशल मीिडया आिण वेबसाइट्सवर केलेÐया पोÖटवर ल± ठेवावे
आिण अशा लोकांवर कारवाई करावी.
६.११ सारांश शेवटी, सवª सांÿदाियक अशांततेचे मूळ कारण Ìहणजे देशभर पसरलेले जमातवादी
वातावरण आिण िविवध समुदायांमÅये िनमाªण झालेला जमात तणाव. सांÿदाियक वातावरण
जमातवादी िवचारसरणी¸या लोकांना जमातवादी Ĭेषाची बीजे पेरÁयासाठी आिण
जमातवादी िहंसाचाराचे कटू पीक येईपय«त Âयांचे पालनपोषण करÁयासाठी तयार माती
ÿदान करते. िवकिसत होत असलेला समाज Ìहणून आपण, िवशेषत: तŁणांनी, जमातवादी
शĉéशी लढÁयासाठी आिण मानवतेसाठी आिण आपÐया महान राÕůा¸या सुर±ेसाठी
±ुþते¸या वरती एकý येÁयाची गरज आहे.
munotes.in

Page 93

जमातवादी िहंसाचार
93 ६.१२ ÿij १. जमातवादी िहंसाचारांचे ÖवŁप ÖपĶ करा.
२. जमातवादी िहंसाचारांची िविवध कारणे सिवÖतर िलहा.
३. जमातवादी िहंसाचार रोखÁयासाठी उपाय-योजना ÖपĶ करा.
४. जमातवादाची वैिशĶ्ये सिवÖतर िलहा.
५. जमातवादी िहंसाचाराचे पåरणाम ÖपĶ करा.
६.१३ संदभª  आचायª डॉ. दुगाªदास बसु भारत का संिवधान
 डॉ. साबळे आर.डी. भारतीय शासन आिण राजकारण
 डॉ. होिशयार िसंह भारतीय ÿशासन
 डॉ. लांडगे पी. एस. भारतीय शासन आिण राजकारण
 डॉ. लांडगे पी. एस. भारतीय राजकारणाचे बदलते ÖवŁप व उपाय
 ps://en.wikipedia.org/wiki/Communal_violence
 https://www.sudharak.in/ २०१५/०७/४९४/
 https://lotusarise.com/communal -violence -upsc/
 https://www.sud harak.in/ १९९३/१२/७६७८/
 http://www.sahityasanskruti.com/node/ २२८
 धािमªक दंगली का होतात? -दैिनक लोकस°ा संकेतÖथळ Archived २००४-०४-
२९ at the Wayback Machine. १२ ऑगÖट २०१११ भाÿवे १९.४५ वाजता
जसे िदसले
 िबिपन चंþ आधूिनक भारत का इितहास.

***** munotes.in

Page 94

94 ७
मानवािधकार आयोग
घटक रचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ राÕůीय मानवािधकार आयोग Ìहणजे काय ?
७.३ मानवी ह³क काय आहेत ?
७.४ राÕůीय मानवािधकार आयोगाची Öथापना
७.५ राÕůीय मानवािधकार आयोगाची रचना
७.६ आयोगाचे कायª आिण अिधकार
७.७ आयोगाचा कायाªÂमक ŀĶीकोन
७.७.१ तपास िवभाग
७.७.२ तøारéची चौकशी
७.७.३ चौकशीनंतरचे टÈपे
७.८ सांÿदाियक िहंसाचाराची ÿकरणे हाताळÁयासंदभाªत NHRC ची भूिमका:
उदाहरणाÂमक ÿकरणे
७.८.१ राÕůीय मानवािधकार आयोग िवŁĦ अŁणाचल ÿदेश राºय
७.८.२ पंजाब सामूिहक अंÂयसंÖकार आदेश
७.८.३ गुजरात जातीय दंगली
७.८.४ मुझÉफरनगर दंगल २०१३
७.९ राÕůीय मानवािधकार आयोगा¸या मयाªदा
७.१० सारांश
७.११ ÿij
७.१२ संदभª
७.० उिĥĶे या सदरील घटका¸या अËयासामÅये आपण :
 राÕůीय मानवािधकार आयोगची कायªपĦती समजणे.
 मानवी ह³क काय आहेत ते माहीती होईल.
 राÕůीय मानवािधकार आयोगाची रचना समजणे. munotes.in

Page 95

मानवािधकार आयोग
95  सांÿदाियक िहंसाचाराची ÿकरणे हाताळÁयासंदभाªत NHRC ची भूिमका समजून
होणे.
 राÕůीय मानवािधकार आयोगा¸या मयाªदा समजणे घेणे.
७.१ ÿÖतावना मानवािधकारां¸या संर±ण आिण संवधªनासाठी राÕůीय संÖथांवरील पिहÐया आंतरराÕůीय
कायªशाळेत ÖवीकारÁयात आली होती आिण संयुĉ राÕůां¸या आमसभेने १९९१ रोजी
Öवीकारली होती. २० िडस¤बर १९९३ ठराव ४८/ १३४ मÅये समिथªत होते.
७.२ राÕůीय मानवािधकार आयोग Ìहणजे काय ? भारताचा राÕůीय मानवािधकार आयोग (NHRC) ही एक Öवाय° वैधािनक संÖथा आहे.
याची Öथापना १२ ऑ³टोबर १९९३ रोजी झाली. मानवी ह³क संर±ण कायदा १९९३
अंतगªत Âयाची Öथापना करÁयात आली. राÕůीय मानवािधकार आयोगाची घटना पॅåरस¸या
तßवांशी सुसंगत आहे जी ऑ³टोबर, १९९१ मÅये पॅåरसमÅये झालेÐया मानवािधकारां¸या
संर±ण आिण संवधªनासाठी राÕůीय संÖथांवरील पिहÐया आंतरराÕůीय कायªशाळेत
ÖवीकारÁयात आली होती आिण संयुĉ राÕůां¸या आमसभेने १९९१ रोजी Öवीकारली
होती. २० िडस¤बर १९९३ ठराव ४८/ १३४ मÅये समिथªत होते. हा आयोग मानवी
ह³कां¸या संर±ण आिण संवधªनासाठी भारता¸या काळजीचे ÿतीक िकंवा मागªदशªक आहे.
मानवी ह³क संर±ण कायīाचे कलम १२(१)(d) मानवी ह³कांना घटनेने हमी िदलेले
िकंवा आंतरराÕůीय करारांमÅये समािवĶ केलेले आिण भारतातील ÆयायालयांĬारे लागू
करÁयायोµय Óयĉìचे ह³क Ìहणून पåरभािषत करते. हा आयोग देशातील मानवी ह³कांचा
पाळत ठेवणारा आहे, तो संिवधानाने िनिIJत केलेÐया आिण आंतरराÕůीय करारांमÅये
केलेÐया वैयिĉक ह³कांचे र±क आहे. ही एक बहòसदÖयीय संÖथा आहे. Âयाचे पिहले
अÅय± Æयायमूतê रंगनाथ िम®ा होते. सÅया (२०१८) Æयायमूतê एच.एल.द°ू हे सÅयाचे
अÅय±पद भूषवत आहेत. राÕůीय मानवािधकार आयोगाची घटना पॅåरस¸या तßवांशी
सुसंगत आहे जी मानवािधकारां¸या संर±ण आिण संवधªनासाठी राÕůीय संÖथांवरील
पिहÐया आंतरराÕůीय कायªशाळेने Öवीकारली होती. ऑ³टोबर, १९९१ मÅये पॅåरसमÅये
आयोिजत करÁयात आला होता. २० िडस¤बर १९९३ रोजी संयुĉ राÕůां¸या महासभेने
४८/१३४ ठराव Ìहणून Öवीकार केला आिण Âयाला माÆयता िदली.
७.३ मानवी ह³क काय आहेत ? मानवी ÿितķा हे मानवी ह³कांचे सार आहे. या पैलूचे Óयापक आकलन आिण Óयĉì¸या
ÿितķे¸या िवशालतेचे कौतुक, मानवी कुटुंबाचे एकक, ºयाने मानवी ह³कांची खरी ÓयाĮी
पåरभािषत केली पािहजे. 'सवा«साठी सवª मानवी ह³क' आिण 'जग हे एक कुटुंब आहे' या
संकÐपना आहेत ºया मानवी ह³कां¸या िवÖताåरत अथाªवर अवलंबून आहेत आिण
जागितक गावातील मानव जाती¸या ÿÂयेक सदÖयाला संपूणª मानवी सÆमानाची हमी
देतात. मानवी ह³कांचे जागितकìकरण कłन ते सवªý Öवीकारले जाणे आिण जागितक munotes.in

Page 96

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
96 िवषमता नĶ करणे हे सÅया¸या मानवी ह³क चळवळीचे ÖपĶीकरण आहे. नवीन
सहąकामधील मानवी ह³क चळवळीचा अज¤डा हा साÅय करणे आवÔयक आहे.
UN चाटªर, मानवी ह³कांची सावªिýक घोषणा आिण अनेक आंतरराÕůीय करार तसेच
भारतीय राºयघटनेमÅये मानवी ÿितķेवर भर देÁयात आला आहे, ºयात Âया¸या
ÿÖतावनेत 'Óयĉìचा सÆमान' हे मु´य मूÐय Ìहणून नमूद केले आहे. मानवी ह³क
अिवभाºय, परÖपरावलंबी आिण परÖपरसंबंिधत आहेत आिण Âयांचा मानवी िवकासाशी
िनिIJत संबंध आहे; दोघेही समान उĥेशाने एक समान ŀĶी सामाियक करतात. या
ह³कां¸या वेगवेगÑया िपढीवर आधाåरत मानवी ह³कां¸या वगêकरणावरील वादिववाद
पूणªपणे शै±िणक आहे कारण ते सवª एकý असणे आवÔयक आहे. मानवी ह³कांचा आदर
हा मानवी िवकासाचा आिण ÿÂयेक Óयĉì¸या पूणª ±मते¸या ÿाĮीचा मागª आहे, ºयामुळे
राÕůा¸या ÿगतीसह मानवी संसाधनांमÅये वाढ होते. मानवी िवकासाĬारे लोकांचे
स±मीकरण हे मानवी ह³कांचे उिĥĶ आहे.
७.४ राÕůीय मानवािधकार आयोगाची Öथापना मानवािधकारां¸या संवधªनासाठी आिण संर±णासाठी Öवतंý संÖथा Öथापन करÁयाची गरज
भारत सरकारला जाणवली. भारत सरकारĬारे Öवाय° राÕůीय मानवािधकार आयोग
(किमशन) ची Öथापना राÕůीय आिण आंतरराÕůीय साधनांअंतगªत मानवािधकार
तरतुदé¸या ÿभावी अंमलबजावणीसाठी बांिधलकì दशªवते. १९९० ¸या दशका¸या
सुŁवातीला Öथापन झालेÐया राÕůीय मानवािधकार संÖथांपैकì काही दि±ण आिशयाई
देशांमÅयेही हा आयोग आपÐया ÿकारचा पिहला आहे. हा आयोग १२ ऑ³टोबर १९९३
रोजी मानवािधकार संर±ण कायदा १९९३ ¸या आधारे अंमलात आला. चौदा भारतीय
राºयांनी Âयां¸या राºयांमधील उÐलंघनांचा सामना करÁयासाठी Öवतःचे मानवािधकार
आयोग देखील Öथापन केले आहेत. कायīामÅये Âयाचे कायª आिण अिधकार, रचना आिण
इतर संबंिधत पैलूंशी संबंिधत Óयापक तरतुदी आहेत.
७.५ राÕůीय मानवािधकार आयोगाची रचना १. आयोगा¸या घटनेने कायīा¸या कलम ३ मÅये Ìहटले आहे, “क¤þ सरकार राÕůीय
मानवािधकार आयोगाला या कायīांतगªत ÿदान केलेÐया अिधकारांचा वापर
करÁयासाठी आिण Âयाला नेमून िदलेली काय¥ पार पाडÁयासाठी ²ात असलेली एक
संÖथा Öथापन करेल.
२. आयोगाचा समावेश असेल:
(a) सवō¸च Æयायालयाचे मु´य Æयायाधीश रािहलेले अÅय±.
(b) एक सदÖय जो सवō¸च Æयायालयाचा Æयायाधीश आहे िकंवा रािहला आहे.
(c) एक सदÖय जो उ¸च Æयायालयाचा मु´य Æयायाधीश आहे िकंवा रािहला आहे. munotes.in

Page 97

मानवािधकार आयोग
97 (d) मानवी ह³कांशी संबंिधत बाबéचे ²ान िकंवा Óयावहाåरक अनुभव असलेÐया
Óयĉéमधून दोन सदÖय िनयुĉ केले जातील.
३. राÕůीय अÐपसं´याक आयोग, अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती राÕůीय
आयोग आिण राÕůीय मिहला आयोगा¸या अÅय±ांना खंड (b) ते (j) मÅये िनिदªĶ
केलेÐया काय¥ पार पाडÁयासाठी आयोगाचे सदÖय मानले जातील. कलम १२.
४. एक सरिचटणीस असेल जो आयोगाचा मु´य कायªकारी अिधकारी असेल आिण तो
अशा अिधकारांचा वापर करेल आिण आयोगाची अशी काय¥ पार पाडेल जी आयोग
Âयाला सोपवेल.
५. आयोगाचे मु´यालय िदÐली असेल आिण आयोग, क¤þ सरकार¸या पूवê¸या माÆयतेने,
भारतातील इतर िठकाणी कायाªलये Öथापन कł शकेल.
६. लोकशाहीचा चौथा Öतंभ: भारतीय लोकशाही तीन Öतंभांमधील स°ा
पृथ³करणा¸या तßवावर आधाåरत आहे. हे तीन Öतंभ Ìहणजे कायदेमंडळ,
कायªपािलका आिण Æयायपािलका. यातील ÿÂयेक Öतंभ एकमेकांशी 'चेक अँड बॅलÆस'
या तßवानुसार कायª करतो.
तथािप, सÅया शासन आिण ÿशासना¸या गुंतागुंतीसाठी Öवतंý संÖथांची आवÔयकता
आहे, जी तपासणीसार´या महßवा¸या काया«साठी िवशेष आहेत. या Öवतंý संÖथांना
लोकशाहीचा चौथा Öतंभ Ìहणतात.
अनेकदा माÅयमांना लोकशाहीचा चौथा Öतंभ मानला जातो, परंतु राÕů-राºया¸या
आधुिनक संकÐपनेत घटनाÂमक आिण वैधािनक (िनवडणूक आयोग, िनयंýक आिण
महालेखा परी±क, क¤þीय आिण राºय मािहती आयोग, क¤þीय आिण राºय मानवी ह³क
आयोग) संÖथांचाही िवचार केला जातो. लोकशाहीचा चौथा Öतंभ मानला जातो.
७.६ आयोगाचे कायª आिण अिधकार कायīा¸या कलम १२ अÆवये आयोगाला Óयापक अिधकार आिण काय¥ देÁयात आली
आहेत. कलम १२ ¸या पåर¸छेद (अ) मÅये अशी तरतूद आहे कì, ºया लोकसेवकािवŁĦ
मानवी ह³कांचे उÐलंघन केÐयाची तøार नŌदवली गेली आहे अशा कोणÂयाही
लोकसेवकािवŁĦ आयोग Öवतःहóन चौकशी कł शकतो. कलम १२(b) अशी तरतूद करते
कì अशा Æयायालया¸या माÆयतेने Æयायालयासमोर ÿलंिबत असलेÐया मानवी ह³कां¸या
उÐलंघनाचा कोणताही आरोप असलेÐया कोणÂयाही कायªवाहीमÅये आयोग हÖत±ेप कł
शकतो.
कलम १२(c) आयोगाला मु´यÂवे कारागृह िकंवा कोठडीतील Æयायशाľाचे िनरी±ण
करÁया¸या उĥेशाने राºय सरकारला कोणÂयाही तुŁंगात िकंवा इतर संÖथेला भेट देÁयाचे
अिधकार देते. आयोग अशा भेटé¸या आधारे राºय सरकारांना िशफारसी कł शकतो.
आयोगाने अनेक तुŁंगांना भेटी िदÐयानंतर असे आढळून आले कì, ºया तुŁंगांमÅये
कैīांना राहावे लागते, तेथे दयनीय पåरिÖथती आहे. Âया¸या मते, हे कÐपनां¸या munotes.in

Page 98

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
98 अभावामुळे नाही तर तुŁंगातील पåरिÖथती आिण कैīांचे ह³क आिण खटÐयां¸या अधीन
असलेÐया उदासीनतेमुळे आिण ÿाधाÆया¸या अभावामुळे आहे. आयोगाने भारतातील
तुŁंगातील पåरिÖथती सुधारÁयासाठी आधीच कायªवाही सुł केली आहे, आिण तुŁंगांशी
संबंिधत सवª ÿचिलत अहवालांचा अËयास करÁयास सुŁवात केली आहे. आयोगाने नवीन
अिखल भारतीय जेल मॅÆयुअल तयार करÁयाची िशफारस केली आहे आिण १८९४ ¸या
जुÆया भारतीय तुŁंग कायīात सुधारणा करÁयाची िशफारस देखील केली आहे. जेÓहा
एखादी Óयĉì तुŁंगा¸या दारात ÿवेश करते तेÓहा मानवी ÿितķा सोडली जाऊ नये असे
मानणाöया सवा«कडून आयोगाने मदत मािगतली.
कलम १२(d) आयोगाला मानवािधकारां¸या संर±णासाठी संिवधानात िकंवा सÅया लागू
असलेÐया कोणÂयाही कायīांतगªत ÿदान केलेÐया सुर±ेचे पुनरावलोकन करÁयाचा आिण
Âयां¸या ÿभावी अंमलबजावणीसाठी उपायांची िशफारस करÁयाचा अिधकार देते. कलम
१२(e) अंतगªत मानवी ह³कांचा उपभोग रोखणाöया दहशतवादा¸या कारणांचे
पुनरावलोकन करÁयासाठी आिण योµय उपाययोजनांची िशफारस करÁयासाठी Öवतंý
तरतूद आहे. कलम १२(f) मÅये आंतरराÕůीय मानवािधकार साधनांशी संबंिधत सवª
करारांचा अËयास करणे आिण Âयां¸या ÿभावी अंमलबजावणीसाठी िशफारसी करणे
आवÔयक आहे. कलम १२ (जी) मÅये मानवी ह³कां¸या ±ेýात संशोधनाला चालना
देÁयाची तरतूद आहे. कलम १२(h) आयोगाला समाजा¸या िविवध घटकांमÅये मानवी
ह³क सा±रता पसरवÁयाचा आिण ÿकाशन, माÅयमे, चचाªसýे आिण इतर उपलÊध
माÅयमांĬारे या अिधकारां¸या संर±णासाठी उपलÊध संर±णाची जागłकता वाढिवÁयाचे
अिधकार देते. कलम १२(i) आयोगाला मानवािधकारां¸या ±ेýात काम करणाöया
अशासकìय संÖथां¸या (एनजीओ) ÿयÂनांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी अिधकार देते. शेवटी,
कलम १२(j) मानवी ह³कां¸या संवधªनासाठी आवÔयक वाटेल अशी इतर काय¥ ÿदान
करते.
७.७ आयोगाचा कायाªÂमक ŀĶीकोन १९९३ ¸या कायīांतगªत आयोगावर सोपिवÁयात आलेली जबाबदारी आयोग आिण
Öवयंसेवी संÖथा यां¸यातील घिनķ संबंध िवकिसत केÐयािशवाय पुरेशा ÿमाणात पार
पाडली जाऊ शकत नाही. आयोगा¸या सुŁवाती¸या काळापासूनचे सवª काम, एका अथाªने,
देशात "मानवी ह³कांची संÖकृती" िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने आहे. तथािप, गेÐया नऊ
वषा«¸या कालावधीत, आयोगाने िवशेषत: मानवी ह³कां¸या िश±णासाठी अनेक पावले
उचलली आहेत. या चरणांमÅये, इतर गोĶéसह, समािवĶ आहे:
शालेय िश±णा¸या सवª Öतरांवर िश±णासाठी सािहÂय तयार करÁयासाठी मनुÕयबळ
िवकास मंýालय, राÕůीय शै±िणक संशोधन आिण ÿिश±ण पåरषद (NCERT) आिण
राÕůीय िश±क िश±ण पåरषद (NCTE) सोबत काम करणे;
िवīापीठ Öतरावरील अËयासøमां¸या िवकासासाठी िवīापीठ अनुदान आयोग (यूजीसी)
सोबत काम करणे; बंगळुł येथील नॅशनल लॉ Öकूल ऑफ इंिडया युिनÓहिसªटीमÅये मानवी
ह³कांसाठी खुचê ÿदान करणे; munotes.in

Page 99

मानवािधकार आयोग
99 सावªजिनक सेवक, पोलीस, िनमलÕकरी दल आिण सैÆय यां¸यासाठी ÿिश±ण संÖथांमÅये
मानवी ह³कांवरील अËयासøमांना ÿोÂसाहन देणे; Æयाियक अिधकाöयांसाठी हँडबुक तयार
करणे;
वैīकìय Óयावसाियकांपासून रोटेåरयन आिण राजकìय प±ांचे नेतृÂव अशा िविवध गटांशी
संवाद साधत, Âयांना Âयां¸या संबंिधत अज¤ड्यावर मानवी ह³कांचे मुĥे ठेवÁयाचा आúह
करतात.
गैर-सरकारी संÖथां¸या ÿयÂनांना ÿोÂसाहन देणे आिण Âयांना पािठंबा देणे, कारण देशातील
मानवािधकारां¸या चांगÐया संर±णासाठी Âयांची भूिमका क¤िþय महßवाची आहे.
७.७.१ तपास िवभाग:
आयोगामÅये एक सुÓयविÖथत तपास िवभाग आहे. आयोगाकडे आलेÐया तøारéची
तपासणी करणे हे या तपास िवभागाचे ÿाथिमक कतªÓय आहे. यासाठी तपास पथक
घटनाÖथळी तपास करत आहे. या कायīात आयोगा¸या तपासाची भूिमका ÖपĶ केली
आहे. कलम ११ ¸या उपकलम १(b) मÅये अशी तरतूद आहे, “असे पोलीस आिण तपासी
कमªचारी आिण पोलीस महासंचालक पदा¸या खाली नसलेले अिधकारी आिण आयोगा¸या
कायाª¸या कायª±म कामिगरीसाठी आवÔयक असे इतर अिधकारी आिण कमªचारी. "
७.७.२ तøारéची चौकशी:
आयोगा¸या कायाªबाबत जनजागृतीमÅये ल±णीय वाढ झाÐयाचे िदसून आले आहे. गेÐया
काही वषा«मÅये आयोगाला ÿाĮ झालेÐया मानवी ह³क उÐलंघना¸या तøारé¸या सं´येत
मोठ्या ÿमाणात वाढ झाÐयाचे िदसून येते. आयोगाला ÿाĮ झालेÐया ÿकरणांपैकì अनेक
ÿकरणे अितशय मािमªक होती, परंतु आयोगा¸या िनयमन ८ मुळे ती आयोगाला िवचारात
घेता आली नाहीत. आयोगाने या ÿकरणांची िवÖतृतपणे खालील ®ेणéमÅये िवभागणी केली
आहे:
१) कोठडीतील मृÂयू;
२) पोिलसांचा अितरेक (छळ, बेकायदेशीर अटक\ बेकायदेशीर अटक, खोटे आरोप इ.;
३) खोट्या चकमकì;
४) मिहला आिण मुलांशी संबंिधत ÿकरणे;
५) दिलतांवरील अÂयाचार/अÐपसं´याक समाजाचे सदÖय\ अपंग
६) बंधपिýत कामगार
७) सशľ दल\ िनरा लÕकरी दल आिण
८) इतर महßवाची ÿकरणे. munotes.in

Page 100

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
100 एकदा आयोगाने तøार Öवीकारली कì, तो तøारीबाबत संबंिधत सरकार िकंवा
ÿािधकरणाकडून अिभÿाय मागतो. संबंिधत ÿािधकरणा¸या िटÈपÁया िमळाÐयानंतर,
ÿकरणा¸या गुणव°ेची तपशीलवार नŌद आयोगा¸या िवचारासाठी तयार केली जाते.
Âयानंतर, िनद¥श आिण कायīा¸या कलम १८ आिण १९ अंतगªत आयोगा¸या िशफारशी
संबंिधत सरकारला कळवÐया जातात.
७.७.३ चौकशीनंतरचे टÈपे:
चौकशी पूणª झाÐयावर, आयोग या कायīा¸या कलम १८ अंतगªत खालीलपैकì कोणतीही
पावले उचलू शकतो, Ìहणजे:
१) जेथे मानवी ह³कांचे उÐलंघन िकंवा सावªजिनक सेवकाने मानवी ह³कांचे उÐलंघन
रोखÁयात िनÕकाळजीपणा केÐयाचा खुलासा होतो, तेÓहा तेथे संबंिधत सरकारला
िकंवा अिधकाया«ना खटला चालवÁयाची िकंवा अशा इतर कारवाईची कायªवाही सुł
करÁयाची िशफारस कł शकते. आयोगाला संबंिधत Óयĉì िकंवा ÓयĉéिवŁĦ योµय
वाटेल.
२) Æयायालयाला आवÔयक वाटेल अशा िनद¥श, आदेश िकंवा युिनट्ससाठी सवō¸च
Æयायालय िकंवा उ¸च Æयायालयाकडे संपकª साधा.
३) आयोगाला आवÔयक वाटेल Âयाÿमाणे पीिडत Óयĉìला िकंवा Âया¸या कुटुंबातील
सदÖयांना अशी ताÂकाळ अंतåरम मदत मंजूर करÁयासाठी संबंिधत सरकार िकंवा
ÿािधकरणाकडे िशफारस करणे;
४) खंड (५) ¸या तरतुदé¸या अधीन राहóन यािचकाकÂयाªला िकंवा Âया¸या ÿितिनधीला
चौकशी अहवालाची ÿत ÿदान करा.
५) आयोग Âया¸या चौकशी अहवालाची ÿत Âया¸या िशफारशéसह संबंिधत सरकारला
िकंवा ÿािधकरणाला पाठवेल, जो एक मिहÆया¸या आत, िकंवा आयोगाने अनुमती
िदÐयाÿमाणे, अहवालावर आपÐया िटÈपÁया पुढे पाठवेल, आयोगाकडे करÁयात
आलेÐया िकंवा ÿÖतािवत केलेÐया कारवाईचा समावेश आहे.
६) आयोग आपला चौकशी अहवाल संबंिधत सरकार िकंवा ÿािधकरणा¸या िटÈपÁयांसह
ÿकािशत करेल, जर असेल तर, आिण आयोगा¸या िशफारशéवर संबंिधत सरकार
िकंवा ÿािधकरणाने केलेली िकंवा ÿÖतािवत केलेली कारवाई आयोगाने अनेक
ÿकरणांमÅये कायīा¸या कलम १८(१) अंतगªत मानवी ह³कां¸या उÐलंघनासाठी
जबाबदार असलेÐया लोकसेवकावर खटला चालवÁयाची िशफारस केली आहे.
मानवी ह³कांचे उÐलंघन झाÐयास, आयोग कायīा¸या कलम १८ (३) अंतगªत
संबंिधत राºयाने पीिडत Óयĉìला िकंवा कुटुंबातील सदÖयांना ताÂकाळ अंतåरम मदत
देÁयाची िशफारस कł शकते.
वरील तरतुदéवłन असे िदसते कì आयोग कोणतीही पåरिÖथती हाताळÁयासाठी पूणªपणे
सुसºज आहे, परंतु जेÓहा राºय सरकार Âया¸या िशफारशéचे पालन करÁयास नकार देते munotes.in

Page 101

मानवािधकार आयोग
101 तेÓहा ÿÂय±ात आयोग शĉìहीन असतो. आयोगाला केवळ िशफारसी अिधकार आहेत
आिण आयोगा¸या िशफारशी कायदेशीरåरÂया बंधनकारक नाहीत. तथािप, बहòतेक
ÿकरणांमÅये आयोगा¸या िशफारशéचे पालन संबंिधत सरकार िकंवा ÿािधकरणाने केले
आहे, जसे कì अनेक पोिलस अिधकाया«वर केलेÐया खटÐयांवłन आिण िविवध
ÿकरणांमÅये पीिडतांना िदलेली भरपाई यावłन ÖपĶ होते.
७.८ सांÿदाियक िहंसाचाराची ÿकरणे हाताळÁयासंदभाªत NHRC ची भूिमका: उदाहरणाÂमक ÿकरणे ७.८.१ राÕůीय मानवािधकार आयोग िवŁĦ अŁणाचल ÿदेश राºय:
भारतीय राºयघटने¸या अनु¸छेद ३२ अÆवये आयोगाने भारता¸या सवō¸च
Æयायालयासमोर जनिहत यािचका Ìहणून åरट यािचका दाखल केली आहे. आयोगाने ही
यािचका मु´यÂवे संिवधाना¸या अनु¸छेद २१ अÆवये सुमारे ६५,००० चकमा \ हाजŌग
आिदवासé¸या मूलभूत ह³कां¸या अंमलबजावणीसाठी दाखल केली आहे. .या ÿकरणात
कĮान जल ÿकÐपामुळे १९६४ मÅये पूवê¸या पूवª पािकÖतानातील मोठ्या सं´येने
िनवाªिसत िवÖथािपत झाले. या िवÖथािपत चकमांनी भारतातील ईशाÆय राºयांमÅये Ìहणजे
आसाम आिण िýपुरामÅये आ®य घेतला होता.
युिĉवाद ऐकÐयानंतर Æयायालयाने अŁणाचल ÿदेश सरकारला राºयात राहणाöया ÿÂयेक
चकमाचे जीवन आिण वैयिĉक ÖवातंÞय सुिनिIJत करÁयाचे िनद¥श िदले. िनवाªिसतांना
मूलभूत अिधकार लागू होÁयाबाबत¸या शंकांचे िनरसन करÁयातही या िनकालाचे महßव
आहे. भारतीय राºयघटने¸या कलम २१ अÆवये परकìयांना जगÁया¸या आिण
ÖवातंÞया¸या ह³काचे संर±ण िमळÁयाचा अिधकार या िनणªयानुसार आहे. आयोगाने
वेळीच केलेÐया हÖत±ेपामुळे AAPSU मधील हजारो िनÕपाप चकमा िनवाªिसतांचे ÿाण
वाचले आहेत.
७.८.२ पंजाब सामूिहक अंÂयसंÖकार आदेश:
भारता¸या सवō¸च Æयायालयासमोर दोन åरट यािचका दाखल करÁयात आÐया होÂया
ºयात पंजाब पोिलसांनी "चकमक" Ìहणून संबोधÐया गेलेÐया किथतåरÂया मारÐया गेलेÐया
Óयĉé¸या मोठ्या ÿमाणावर अंÂयसंÖकार केÐयाबĥल गंभीर आरोप आहेत. åरट यािचकांचा
मु´य जोर असा होता कì तेथे ÆयायबाĻ फाशी आिण घाईघाईने आिण गुĮ अंÂयसंÖकार
करÁयात आले ºयामुळे राºय कारवाईसाठी जबाबदार होते. या यािचका मु´यÂवे िशरोमणी
अकाली दला¸या मानवािधकार शाखेने १६ जानेवारी १९९५ ¸या ÿेस नोटवर "गायब"
"Öमशानभूमी" या मथÑयाखाली अवलंबून होÂया.
पंजाब पोिलसांनी अनोळखी असे लेबल लावÐयानंतर मोठ्या ÿमाणात मानवी मृतदेहांवर
अंÂयसंÖकार केÐयाचा आरोप या िचĜीत करÁयात आला आहे. सवō¸च Æयायालयाने
क¤þीय अÆवेषण िवभागाने (सीबीआय) मृतदेहांवर अंÂयसंÖकार करÁयासंदभाªत सादर
केलेÐया अहवालाची तपासणी केÐयानंतर, अहवालात असे आढळून आले कì ५८५
मृतदेह पूणªपणे ओळखले गेले, २७४ अंशतः ओळखले गेले आिण १२३८ अ²ात आहेत. munotes.in

Page 102

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
102 अहवालात ÖपĶपणे उÐलंघन केÐयाचा खुलासा करÁयात आला आहे. मोठ्या ÿमाणावर
मानवी ह³क. १२ िडस¤बर १९९६ रोजी Æयायालयाने आयोगाला या ÿकरणाची
कायīानुसार तपासणी कłन खटÐयाशी संबंिधत सवª मुĥे िनिIJत करÁयाची िवनंती केली.
ÿकरण अīाप आयोगासमोर अंितम िवचारासाठी ÿलंिबत असले तरी, आयोगाने काही
ÿकरणांमÅये ८९ मृत Óयĉé¸या नातेवाईकांना दोन लाख पÆनास हजार Łपये (Ł.
२,५०,०००/-) नुकसानभरपाई मंजूर केली. मंजूर करताना भारतातील Æयायालयांनी
िवकिसत केलेÐया कायīां¸या आधारे आयोगाने मानवािधकारां¸या उÐलंघनासाठी
उपचाराÂमक, ÿितपूतê, दंडाÂमक आिण अनुकरणीय नुकसान भरपाईसाठी िवकिसत
केलेÐया कायīांवर अवलंबून आहे.
७.८.३ गुजरात जातीय दंगली:
२००२ ¸या सुŁवातीला गुजरातमÅये झालेÐया जातीय दंगलीवर आयोगाने Öवतःहóन
कारवाई केली, कारवाई करÁयाचा िनणªय हा छापील आिण इले³ůॉिनक अशा दोÆही
माÅयमां¸या अहवालांवर आधाåरत होता. आयोगाला हÖत±ेप करÁयाची िवनंती करणारा
ई-मेल देखील ÿाĮ झाला. आयोगा¸या एका चमूने १९ ते २२ माचª २००२ दरÌयान
गुजरातला भेट िदली होती आिण एक गोपनीय अहवाल तयार केला होता, जो नंतर
लोकांसमोर आला होता. गुजरात सरकारला Âयातील मजकुरावर भाÕय करÁयाची संधी
देÁयासाठी गोपनीय अहवालाचे ÿकाशन सुŁवातीला रोखÁयात आले होते, Âयात
असलेÐया आरोपांची संवेदनशीलता ल±ात घेता. दुद¨वाने राºय सरकारने या अहवालाची
फारशी दखल घेतली नाही. आयोगाने असे िनरी±ण नŌदवले कì, ºयांनी ते Öथापन केले
आहे Âयां¸या सवा«चे जीवन, ÖवातंÞय, समानता आिण ÿितķे¸या ह³कांचे र±ण करÁयाची
आपली ÿाथिमक आिण अटळ जबाबदारी पार पाडÁयात राºय अपयशी ठरले आहे.
२७ फेāुवारी २००२ रोजी गोňा येथे घडलेÐया शोकांितकेपासून आिण Âयानंतर झालेÐया
िहंसाचारापासून सुł होऊन, गुजरातमधील मानवी ह³कां¸या पåरिÖथतीवर िटÈपणी
केÐयािशवाय आयोगा¸या मु´य कायाªचा कोणताही लेखाजोखा पूणª होऊ शकत नाही.
आयोगाची मते १ आिण ६ माचª २००२, १ एिÿल २००२, ३१ मे २००२ आिण १ जुलै
२००२ ¸या कायªवाहीमÅये तपशीलवार नमूद केली आहेत, हे सवª आयोगा¸या वेबसाइटवर
(www.nhrc.nic.in) पाहता येतील. .
Âया कायªवाहीमÅये, आयोगाने िनÕकषª काढला कì, Âयां¸या मते, जीवन, ÖवातंÞय, समानता
आिण ÿितķेशी संबंिधत अिधकारांचे सातÂयाने होत असलेले उÐलंघन िनयंिýत करÁयात
राºय सरकारचे सवªसमावेशक अपयश आले आहे यात शंका नाही. जुलै २००२ ¸या
सुŁवातीस, आयोगाने नमूद केले कì Âयात घट झाली आहे. अिलकड¸या आठवड्यात
िहंसाचार आिण काही सकाराÂमक घडामोडी घडÐया आहेत. तथािप, जखमा भłन काढणे
आिण शांतता आिण सौहादाª¸या भिवÕयाकडे पाहणे आवÔयक आहे हे ओळखून आयोगाने
या उ¸च आदशा«चा पाठपुरावा Æयाय आिण राºयघटने¸या मूÐयांचे समथªन करÁयावर भर
िदला. munotes.in

Page 103

मानवािधकार आयोग
103 आयोगाने या ÿकरणावर ताशेरे ओढले असÐयाने सÅया¸या लेखात या िवषयावर अिधक
भाÕय करणे अयोµय ठरेल. या टÈÈयावर हे ल±ात ठेवणे पुरेसे आहे कì, गुजरातमÅये
घडलेÐया दु:खद घटनांचा संपूणª देशावर गंभीर पåरणाम झाला, ºयाचा Âयाचा Öवािभमान
आिण राÕůां¸या समुदायात असलेला सÆमान या दोÆहéवर पåरणाम झाला. आयोगा¸या
ŀĶीकोनातून, राºयघटनेवरील िनķा आिण करारा¸या जबाबदाöयांबाबत गंभीर ÿij िनमाªण
झाले. नागरी आिण राजकìय अिधकारांचे संर±ण तसेच आिथªक, सामािजक आिण
सांÖकृितक अिधकारां¸या संदभाªत ÖपĶ पåरणाम होते. परंतु सवा«त महßवाचे Ìहणजे,
आयोगा¸या ŀĶीने, घटनेने भारतीय नागåरकां¸या जीवन, ÖवातंÞय, समानता आिण
ÿितķे¸या मूलभूत ह³कां¸या उÐलंघनाबाबत गंभीर ÿij उपिÖथत केले आहेत.
आयोगाने असे िनरी±ण नŌदवले आहे कì, संिवधानात हमी िदलेÐया मूलभूत अिधकारांचे
समथªन करणे आिण भारत हा राºय प± असलेÐया करारांचे पालन करणे हे Âयाचे वैधािनक
दाियÂव आहे. Âयामुळे मानवी ह³कांवरील Æयायशाľात सुसंगतपणे योगदान देणे आयोगाचे
कतªÓय आहे.
७.८.४ मुझÉफरनगर दंगल २०१३:
उ°र ÿदेशातील मुझÉफरनगर िजÐहा आिण लगत¸या भागात झालेÐया दंगलéबĥल
राÕůीय मानवािधकार आयोग अÂयंत िचंतेत आहे. या दुद¨वी पåरिÖथतीवर मात
करÁयासाठी समाजातील सवª घटकांना शांतता आिण सौहादª राखÁयाचे आवाहन करÁयात
आले आहे. दंगलीचा सवाªिधक फटका सवªसामाÆयांना बसत आहे कारण लोकांना अÆन,
पाणी, आरोµय आदी मूलभूत सुिवधा िमळÁयासह िविवध अडचणéचा सामना करावा लागत
आहे. पåरिÖथती िनयंýणात आणÁयासाठी आिण सामाÆय िÖथती पूवªवत करÁयासाठी
सरकारी यंýणा ÿयÂन करत असतानाही घडामोडéवर ल± ठेवत आहे.
राºय सरकार पीिडतांना आिण Âयां¸या कुटुंबीयांना योµय ती भरपाई देÁयासाठी आिण
दोषéना Æयाय िमळवून देÁयासाठी योµय उपाययोजना करेल अशी आशा आहे. पåरिÖथती
िनयंýणात आणून समाजात जातीय सलोखा आिण शांतता ÿÖथािपत कłन जीिवत आिण
मालम°ेची कोणतीही हानी होऊ नये यासाठी राºय सरकारनेही कठोर पावले उचलली
पािहजेत.
७.९ राÕůीय मानवािधकार आयोगा¸या मयाªदा NHRC कडे तपासासाठी कोणतीही िवशेष यंýणा नाही. बहòतेक ÿकरणांमÅये, ते संबंिधत
सरकारला या ÿकरणाची चौकशी करÁयाचे आदेश देते.
एनएचआरसीला कोणÂयाही िवषयासंदभाªत िशफारसी करÁयाचा अिधकार आहे, तो
िनणªयाची अंमलबजावणी करÁयास कोणावरही सĉì कł शकत नाही. घटना
घडÐयापासून एक वषाªनंतर दाखल झालेÐया तøारéची NHRC चौकशी कł शकत नाही
आिण Âयामुळे अनेक तøारéची चौकशी होत नाही. अनेकदा सरकार NHRC ¸या
िशफारशी पूणªपणे नाकारते िकंवा Âयांची अंशतः अंमलबजावणी करते. राºय मानवी ह³क
आयोग क¤þ सरकारकडून कोणÂयाही ÿकारची मािहती मागू शकत नाहीत, याचा अथª munotes.in

Page 104

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
104 Âयांना क¤þा¸या अंतगªत असलेÐया सशľ दलांची तपासणी करÁयापासून रोखले जाते.
आयोगा¸या अÅय± आिण सदÖयांची िनयुĉì करणाöया िनवड सिमतीमÅये राजकìय
पाĵªभूमी¸या लोकांचे ÿितिनिधÂव असते, Âयामुळे िहतसंबंधांचा संघषª होÁयाची श³यता
असते. यािशवाय िनयुĉì¸या िनकषांचाही ÖपĶ उÐलेख नाही.
७.१० सारांश २१ वे शतक हे मानवी ह³कांचे शतक आहे. या अिधकारां¸या वापरावर बंदी घालÁयाचा
िकंवा मयाªिदत करÁयाचा अिधकार कोणÂयाही Óयĉìला, सरकारला िकंवा ÿािधकरणाला
नाही. जात, पंथ, वंश, िलंग, संÖकृती, सामािजक आिण आिथªक िÖथती यातील फरक
िवचारात न घेता ÿÂयेक Óयĉìला या अिधकारांचा समान उपभोग िमळतो. मानवािधकार
आिण Âयांचे उÐलंघन यां¸याशी संबंिधत समÖयांबाबत पूणª गांभीयª दाखवून, भारतातही
Âया¸या संर±णासाठी ÿभावी पावले उचलली गेली पािहजेत.
मानवी ह³कांसाठी¸या कायाªसाठी तग धरÁयाची आिण दीघª ŀĶीची आवÔयकता असते
आिण जे अशा अिधकारां¸या संवधªनासाठी आिण संर±णासाठी झटतात ते Âयां¸या
ÿयÂनांवर कधीच समाधानी होऊ शकत नाहीत.
७.११ ÿij १. राÕůीय मानवािधकार आयोग Ìहणजे काय ते सिवÖतर िलहा.
२. मानवी ह³क काय आहेत ते ÖपĶ करा.
३. राÕůीय मानवािधकार आयोगाची रचना ÖपĶ करा.
४. आयोगाचे कायª आिण अिधकार ÖपĶ करा.
५. आयोगाचा कायाªÂमक ŀĶीकोन ÖपĶ करा.
६. सांÿदाियक िहंसाचाराची ÿकरणे हाताळÁयासंदभाªत NHRC ची भूिमका ÖपĶ करा.
७. राÕůीय मानवािधकार आयोगा¸या मयाªदा संदभाªत थोड³यात माहीती िलहा.
७.१२ संदभª  Thomas Buergenthal, "International Human Rights in an Historical
Perspective," in Janusz Symonides (ed) Human Rights: Concepts
and Standards (New Delhi: Ra wat Publications, for UNESCO,
२००२), p. ३ and p. २५.
 Scott Walker and Steven C. Poe, "Does Cultural Diversity Affect
Countries' Respect for Human Rights?" Human Rights Quarterly,
Vol. २४ (१) २००२, p. २३. munotes.in

Page 105

मानवािधकार आयोग
105  Makau Mutua, "A Noble Cause Wrapped in Arrogance", Boston
Globe, April २९, २००१.
 https://www.mpscacademy.com/ २०१५/०६/national -human -rights -
commision.html
 Vishuka v. State of Rajasthan (AIR १९९७ SC ३०११).
 Francis Coralie Mullin o. Union Territory of Delhi (AIR १९८१ SC
७४६).
 Nilabati Behara v. State of Oriss a (AR १९९३ SC १९६०).
 Vinen Narain & Ors v. Union of India & Anr (AIR १९९६ SC ३३८६).
 (२०००) १० SCC ६६४.
 Granville Austin, Working a Democratic Constitution The Indian
Experience (New Delhi: Oxford University Press, १९९९).
 Article २७ provides. - "No person sh all be compelled to pay any
taxes, the proceeds of which are specifically appropriated in
payment of expenses for the promotion or maintenance of any
particular religion or religious denomination."
 Report of the National Commission for Scheduled Castes and
Scheduled Tribes, १९९९-२००० & २०००-२००१, p. १८२.
 Report of the Scheduled Areas and Scheduled Tribes Commission
(New Delhi: Government of India, १९६२) Para ८.२९.
 National Commission, Op. Cit., note १, p.१२५.
 B.D. Sharma, Tribal Affairs in India (New Delhi: Sahyog Pustak
Kuteer, २००१) p. ६२.
 Report of the Commissioner for Scheduled Castes and Scheduled
Tribes (Twenty - ninth), १९८७-८९, Para १८.४७.
 B.D. Sharma, Op. Cit., note ४, p. ३६१.
 B.D. Sharma, The Debt Trap (New Delhi: Sahyog Pustak Kuteer,
२०००) p. ४५.
***** munotes.in

Page 106

105 ८
जाितÓयवÖथेची वैिशĶ्ये
घटक रचना
८.१ उिĥĶे
८.२ ÿÖतावना
८.३ जातीचा अथª आिण Óया´या
८.४ जातीÓयवÖथेचा उदय
८.५ जातीÓयवÖथेचा िवकास
८.६ जातीÓयवÖथेची वैिशĶ्ये
८.७ जातीÓयवÖथेचे कायª
८.८ सारांश
८.९ ÿij
८.१० संदभª
८.१ उिदĶे  जातीची Óया´या आिण अथª समजून घेणे.
 जातीचा उदय आिण िवकास यांचा मागोवा घेणे.
 िविवध कालखंडात जाितÓयवÖथेत झालेले बदल अËयासणे.
 जातीÓयवÖथे¸या वैिशĶ्यांचा आढावा घेणे.
 जातीÓयवÖथे¸या काया«चा आढावा घेणे.
८.२ ÿÖतावना जगातील सवªच समाजामÅये सामािजक Öतरीकरण आढळून येते.वंश, जÆम, िलंग, वय,
शारीåरक ±मता , बुिĦम°ा, आिथªक, राजकìय, धािमªक, आिण Óयवसाय या िविवध
आधारावर सामािजकÖतरीकरण अिÖतÂवात आले आहे. परंतु भारतातील सामािजक
Öतरीकरण हे ÿामु´याने जातीÓयवÖथेवर आधारलेले आहे. भारतीय समाजात
जाितÓयवÖथेला िवशेष महßव आहे. िवशेष Ìहणजे जातीवर आधाåरत असलेले Öतरीकरण
बंद Öवłपाचे आहे. जगा¸या पाठीवर कुठेही अशा ÿकारचे जातीवर आधाåरत असलेले
Öतरीकरण आढळून येत नाही. Ìहणून सामािजक Öतरीकरणा¸या ÓयवÖथेमÅये
जाितÓयवÖथेचे िवशेष महßव आहे. munotes.in

Page 107

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
106 Varda Typsetters आयª समुहामÅये āाĺण, ±िýय व वैÔय असे तीन वणª िनमाªण झाले होते. आया«नी
ºयां¸यावर ÖवामीÂव िमळवले होते अशा येथील मूळ¸या Öथािनक रिहवाशांचा समावेश
शूþांमÅये करÁयात आला होता. चातुवªÁयª ÓयवÖथेत āाĺण, ±िýय, वैÔय आिण शूþ या
चार वणा«चा समावेश होतो. या चार वणाªत अथाªत Öतरात भारतीय समाजाचे िवभाजन झाले
होते. परंतु नंतर¸या काळात हे चार वणª चार जाती बनÐया आिण नंतर शेकडो जाती िनमाªण
झाÐया. या सुŁवातीची वणªÓयवÖथा आिण जाती ÓयवÖथा ही जÆमा¸या आधारावर नसून
कमाª¸या आधारावर अिÖतÂवात होती. Âयात पåरवतªनशीलता श³य होती. परंतु
कालांतराने जÆमा¸या आधारावर जाितÓयवÖथा अिÖतÂवात आली आिण Âयात बंिदÖतपणा
येत गेला. साधारणतः इसवी सन पूवª ३०० पासून जाितÓयवÖथा अिÖतÂवात आली असे
मानले जाते. आज संपूणª देशभर जात ही सामािजक Öतरीकरणाचा एक मूलभूत आधार
बनली आहे. Âयामुळे जातीÓयवÖथा भारतीय समाजÓयवÖथेचा एक अिवभाºय घटक आहे.
Ìहणून जातीÓयवÖथे¸या अËयासािशवाय भारतीय समाजÓयवÖथेचे यथाथª आकलन होऊ
शकत नाही.
८.३ जातीचा अथª आिण Óया´या ‘जात' हा मराठी शÊद 'जण' या धातूपासून बनला आहे.Âयाचा अथª 'जÆम' असा होतो. एक
ÿकारे जÆमाने ÿाĮ होणारा समूह Ìहणजे जात होय. जातीला इंúजीमÅये 'Caste’
Ìहणतात. हा इंúजी शÊद पोतुªगीज Casta शÊदावłन बनला आहे. Casta या पोतुªगीज
शÊदाची उÂप°ी Castus या लॅिटन शÊदातून झाली आहे. Castus या शÊदाचा अथª
वंशाची शुĦता असा आहे. 'Caste’ हा शÊद पोतुªगीजांनी वंश शुĦतेला उĥेशून १५६७
मÅये गोवा मंडळा¸या हòकूमनाÌयात ÿथम वापरला. पण जाती हे वंशशुĦतेचे िनदशªक नाही.
जातीचा आिण वंशाशुĦतेचा कोणताही संबंध नाही. तरी देखील जातीला इंúजीमÅये पयाªयी
शÊद Ìहणून 'Caste’ हा शÊद łढ झाला. ( आगलावे ÿदीप, समाजशाľ संकÐपना आिण
िसĦांत, साईनाथ ÿकाशन , नागपूर, २०१५, पृ. १२५)
सोÈया अथाªने जातीचा अथª Óयĉ करताना इतकेच Ìहणता येईल कì, जÆम या िनकषावर
Óयĉìला ÿाĮ झालेला दजाª व Âयानुसार Âयांचे ठरलेले ठरािवक सामािजक जीवन जे
अजÆम कायम राहते ते Ìहणजे जात होय. Ìहणजेच जात हा अनुवंिशकते¸या तßवावर
आधारलेला समूह आहे. जाती ही ®ेणी रचना असून Âयात ÿÂयेक जातीला एक िविशĶ
®ेणी ÿाĮ झालेली असते व Âयानुसार Óयĉì ºया जातीत जÆम घेतो Âयानुसार ितचा दजाª
ठरतो व तो कायमÖवłपी राहतो यालाच जाितÓयवÖथा Ìहटले जाते. भारतीय समाजात
जातीÓयवÖथेला िवशेष महßव आहे. िवशेष Ìहणजे जातीवर आधाåरत असलेले Öतरीकरण
हे बंद Öवłपाचे आहे. जगा¸या पाठीवर कुठेही अशा ÿकारचे जातीवर आधाåरत असलेले
Öतरीकरण आढळून येत नाही. जातीÓयवÖथेचे समाजशाľीय िवĴेषण करताना डॉ³टर
बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणतात कì,“जात हा शÊद समान दजाªचा नाही. जात असमानतेवर
आधाåरत आहे. एक जात दुसöया जाती¸या तुलनेत उ¸च िकंवा किनķ आहे आिण मधÐया
जाती Ļा उ¸च जातéपे±ा किनķ आिण किनķ जातीपे±ा उ¸च आहेत. जातीपĦती ही ®ेणी
पĦत असून Âयात उ¸च जातीला अúøम आिण किनķ जातीला इतरांपे±ा Æयूनøम
िमळतो. अशा ÿकारे भारतीय समाजाचे वेगवेगÑया जातीत िवभाजन Ìहणजेच Öतरीकरण
झालेले आहे. परंतु हे Öतरीकरण Óयĉì¸या जातीवłन िनिIJत झाले असून Óयĉìचा जÆम munotes.in

Page 108

जाितÓयवÖथेची वैिशĶ्ये
107 Varda Typsetters Varda Typsetters ºया जातीत झाला Âया जातीचा दजाª Óयĉìला िमळतो. Óयĉìला जात बदलता येत नाही.
Âयामुळे Óयĉìचा दजाª सुĦा बदलत नाही. Ìहणून जाितÓयवÖथेवर आधाåरत असलेले
Öतरीकरण बंद Öवłपाचे Öतरीकरण आहे. जातीचा नेमका अथª ÖपĶ होÁयासाठी काही
Óया´यांचा अËयास करणे आवÔयक आहे.
जाती¸या ÿमुख Óया´या:
१) डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर:
“बिहगªत िववाह बंधनावर अंतगªत िववाह बंधनाचे वचªÖव ÿÖथािपत होणे Ìहणजे जातीची
िनिमªती होय. जात हा एक बंद झालेला वगª होय”. (The super position of endogamy
on exagamy means the creation of caste. Caste is a enclosed class.)
२) Ā¤च िवĬान सेनाटª:
“तीĄ वांिशक आधारावर एक घिनķ संघिटत संÖथा, िविशĶ पारंपाåरक आिण Öवतंý
संघटनांनी युĉ ºयामÅये एक ÿमुख पंचायत असते, ºयां¸या बैठकì वारंवार भरतात. काही
उÂसवोÿसंगी मेळे भरवÁयात येतात. जातीतील सवª लोकांचा एकसारखा Óयवसाय
असलेला ºयांचे संबंध केवळ रोटीबेटी आधारावर असलेला, जातीत Óयĉéची मयाªदा
जातीिनयमांनी ठरवून िदलेली व वेळ ÿसंगी िनयम मोडणाöयांना िश±ा आिण बिहÕकार
सुĦा घडवून आणणारा स±म असलेला समाज. Âयातही जाती िनयमाबाबत कठोर
असलेला समूह Ìहणजे जात होय.
३) नेसफìÐड:
“जमातीचा एक वगª जो अÆय कुठÐयाही वगाªशी कसÐयाही ÿकारचा संबंध नाकरतो आिण
आपÐया Öवतः¸या जमातीतील लोकांÓयितåरĉ अÆन कोणाशीही सोयरीक कł शकत
नाही वा खानपान कł शकत नाही. Âयाला जात असे Ìहणतात”.
४) सर एचåरजले:
“कुटुंब िकंवा कुटुंबाचे िमळून बनलेले संघटन. सामाियक नाव असलेले, िविशĶ Óयवसायाशी
संबंिधत असलेले, एखाīा दैवी िकंवा पौरािणक िपतरांचे वंशज असÐयाचा दावा करणारे
आिण वंश परंपरागत Óयवसाय अनुसłन करणारे एकिजनसी लोक , Ìहणजे जात होय”.
(आंबेडकर बी. आर., भारतातील जाती , ÿबुĦ भारत ÿकाशन, नागपूर, २०१२, पृķ ५.
५) चालªस कुले:
“जेÓहा वगª अनुवंिशकते¸या तßवावर आधारलेला असतो, तेÓहा आपण Âयाला जात असे
Ìहणतो”.
६) डॉ. इरावती कव¥:
“िवÖतृत संबंध असणारा अंतगªत िववाह समूह Ìहणजे जात होय. जेÓहा दजाª पूणªपणे
पूवªिनधाªåरत असतो आिण दैवाने िमळालेÐया या दजाªत बदल करÁयाची कोणतीही अशा
नसते, तेÓहा वगª जातीचे अÂयंितक Öवłप धारण करतो”. munotes.in

Page 109

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
108 Varda Typsetters ७) डॉ. मुजुमदार आिण डॉ. मदन:
जात एक बंद वगª होय.( Caste is closed class)
८) डॉ. एस Óही केतकर:
जात ही केवळ Âयाच समूहात जÆमाला आलेÐयांची िमळून बनत असते व कठोर सामािजक
िनयमांनी Óयĉìला समाजाबाहेर िववाह करÁयास सदÖयांना सĉ मनाई असते.
वरील सवª Óया´यांवłन जात Ìहणजे काय हे पूणªपणे ÖपĶ होत नसले तरी, Âयातील
समान धागा पकडून आपण असे Ìहणू शकतो कì, “जात हा एक अंतगªत िववाही गट असून
Âयाचे सदÖयÂव हे केवळ जÆमानेच ÿाĮ होते आिण ÿÂयेक जातीचा दजाª हा ®ेķ िकंवा
किनķ असतो ”. बंद सामािजक Öतरीकरणाचा जातहा एक ÿकार असून तो एक
आंतरिववाही समूह आहे, तसेच तो िवÖताåरत कुटुंब ही आहे , तसेच या दजाª बदलÁयास
मुळीच संधी िदली जात नाही. Óयĉìचा Óयवसाय, िनवास, जीवना¸या जोडीदाराची िनवड
ही जातीĬारे ठरवली जाते. एकंदरीत संि±Į भाषेत बंद वगªÓयवÖथा Ìहणजे जात होय.
८.४ जातीÓयवÖथेचा उदय भारतीय समाजÓयवÖथेतील जातéिवषयी अनेकांनी अËयास केला असला तरी डॉ.घुय¥ यांनी
जातीÓयवÖथे¸या उÂप°ी िवषयी सूàम अÅययन कłन जाितÓयवÖथे¸या िनिमªतीिवषयी
शाľीयŀĶ्या िववेचन केले आहे. Âयांनी डॉ. åरÓहसª व हेडन यां¸या मागªदशªनाखाली
१९२३ मÅये जातीÓयवÖथे¸या उÂप°ीशी िनगिडत संशोधनाÂमक ÿबंध क¤िāज
िवīापीठाला सादर केला. Âयाचेच १९३२ मÅये 'Caste & Race in India’ या úंथात
łपांतर केले. डॉ.घुय¥ यां¸या मते, जातीÓयवÖथे¸या िनिमªतीसाठी वंश व जÆम हे दोन
मूलभूत घटक अिधक जबाबदार आहेत. ÿाचीन भारतातील वणªÓयवÖथा ही िवशेषतः
Âयातील वणª हा शÊद शारीåरक गुणधमाªशी व कातडी¸या रंगाशी िनगिडत होता. पाIJाÂय
राÕůात ÿचिलत असणाöया वांिशक संकÐपना कातडीचा रंग, शरीरयĶी, डोÑयांची रचना,
नाकाची ठेवण, केसांची रचना, डो³याचा आकार , हनुवटीचा आकार या शारीåरक
गुणधमाªवर आधारलेले होते आिण Óयĉìचा सामािजक दजाª ठरवताना या शारीåरक
गुणधमाªतील वेगळेपण ल±ात घेतले जाते. आपापली शारीåरक गुणवैिशĶ्ये अबािधत
ठेवÁया¸या उĥेशातून आंतरिववाहाची पĦत łढ झाली आिण Âयातूनच जाती उĩवÐया
असे मत ते मांडतात.
Âयां¸या मते, āाĺण, ±िýय, वैÔय, शूþ यां¸यातील शारीåरक गुणवैिशĶ्ये ही वैिशĶ्यपूणª व
िभÆनÂव ÖपĶ करणारी असÐयाने वांिशक घटक हाच वणªÓयवÖथेला व जातीÓयवÖथेला
बöयाच अंशी कारणीभूत आहे. संपूणª मानवी समाजात कॅकेसाईड, मंगोलाईड, िनिúटो,
ÿोटोऑÖůेिलयाईड या िविभÆन वांिशक गटातील लोक आढळतात. ÿाचीन भारतातील
आयª व अनायª यां¸यातील फरक हा ÿामु´याने वांिशक Ìहणजेच शारीåरक गुणवैिशĶ्यांवर
ÿामु´याने आधारलेला होता. एवढेच नाही तर आपले शारीåरक गुणधमª आबािधत
ठेवÁयासाठी अंतिवªवाहाची पĦत łढ झाली. Âयामुळे आपली शारीåरक गुणवैिशĶ्ये पुढील
संततीत उतरत असÐयामुळे वांिशक सातÂय िटकून राहत असे. Ìहणूनच जातीÓयवÖथे¸या munotes.in

Page 110

जाितÓयवÖथेची वैिशĶ्ये
109 Varda Typsetters Varda Typsetters िनिमªतीमÅये वांिशक घटक महßवाचा ठरतो. वणªÓयवÖथेचे जातीÓयवÖथेत łपांतर
झाÐयानंतर अिजªत दजाªपे±ा आिपªत दजाª Óयĉìचा सामािजक दजाª िनधाªåरत करत असे.
Âयातूनच ®ेķÂव-किनķßवाची भावना þुढमूल झाली आिण जातीÓयवÖथा देखील अिधक
þुढमूल झाली. Ìहणूनच जातीÓयवÖथे¸या िनिमªतीस वांिशक घटक कारणीभूत आहेत, असे
डॉ.घुय¥ मानतात.
डॉ.घुय¥ जाती उÂप°ीचा िवचार मांडताना जातीÿथेला āाĺणी अपÂय मानतात. Âयां¸या
मते जातीÿथा इंडो आयªन संÖकृती¸या āाĺणांचे अपÂय असून ते गंगे¸या खोöयात
िवकिसत झाले. इंडो आयªन लोक हे भारतात २५०० वषा«पूवê आले. Âयांनी येथील मूळ
रिहवाशांना िजंकून आपले दास बनवले. Âयांना अपिवý माणून कायमचे दूर केले. इंडो
आयªन वंशातील व येथील मूळ रिहवाशांची शारीåरक गुणवैिशĶ्ये िभÆन असÐयामुळे आपली
शारीåरक गुणवैिशĶ्ये कायम िटकवÁया¸या उĥेशातून आंतरिववाहाचा पुरÖकार केला आिण
आंतरिववाहातूनच जातीÿथेला मजबुती आली. (डॉ. ºयोती डोईफोडे, समाजशाľीय
िवचार ÿवाह, िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद, पृ.१९९)
डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर आपÐया ‘भारतातील जाती ' या úंथात जातéचा उदय आिण
िवकास यासंबंधी Ìहणतात कì, सजातीय िववाह हे जाती ÓयवÖथेचे मूळ आहे.डॉ. केतकर
यांनी सांिगतलेÐया रोटीबंदी Óयवहार आिण बेटीबंदी Óयवहारया जाती¸या
वैिशĶ्यांचाआधारघेऊन ते Ìहणतात कì, आंतरजातीयिववाह िनषेध व सहजातीय
िववाहा¸या अवलंब हे जाती उÂप°ीचे मूळ आहे. भारतातील लोकसमूह सजातीय
िववाहा¸या ÿथेचे पालन करतात. भारतातील अनेक ÿजाती Ļा काही िनिIJत ÿदेशात
वाÖतÓय करतात व Âयां¸यात अंतगªत देवाणघेवाणात सांÖकृितक एकता आहे. जो
सजातीयिववाहाचा मापदंड आहे. अशा सजातीयिववाह समथªक असलेÐया लोकात आिण
जाती असलेÐया समूहात िनिIJत िभÆनता आहे.भारतातील जातीचा अथª समाजाचे
कृिýमåरÂया िवभाजन होय. जे वैवािहक रीती-संबंधाने एकमेकांपासून वेगवेगळे असले
पािहजेत.अशाÿकारे डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर हे सहजातीय िववाह िटकावे Ìहणून
जातीÓयवÖथेची िनिमªती झाली असा िनÕकषª काढतात. (डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर,
भारतातील जाती ,ÿबुĦ भारत ÿकाशन, नागपूर, पृ. ७.)
याबरोबरच घुय¥ जाती ÓयवÖथे¸या उÂप°ी बĥल इतर घटकांनाही जबाबदार धरतात.
Âयां¸या मते, जातीची मूलभूत संकÐपना ही ®ेķ आिण किनķते¸या तßवावर ÿामु´याने
आधारलेली आहे. आपले ®ेķÂव आिण ÿभुÂव िसĦ करÁयासाठी नेहमीच ®ेķ जातéनी
किनķ जातéना दूर ठेवले, Âयातून जाती िवकिसत होत गेÐया. याचÿमाणे Óयवसाया¸या
ÿतीवर देखील जाितÓयवÖथेची उÂप°ी झाली असे मत मांडतात. Óयवसाय हे ®ेķ व
किनķ ÿतीचे मानले जात आिण Âयानुसार Óयĉì¸या ®ेķ व किनķ ÿती¸या Óयवसायात
जÆमास आÐयानुसार Âया Óयĉìचा ®ेķ व किनķ दजाª िनिIJत होत असे. तसेच ते
जातéपासून उपजाती व पोटजाती िनमाªण होÁयासाठी ÿादेिशक िभÆनता, िम® िववाह,
Óयावसाियक िभÆनता , धािमªक मतभेद, आहार िवषयक संकÐपना व åरतीåरवाज इÂयादी
घटकांना जबाबदार धरतात. अशा रीतीने आंतरजातीय िववाहÿथा, वंश ®ेķÂव,
Óयवसायाची ®ेķता-किनķता या आधारे वैिदक काळात गंगे¸या खोöयात जातीÓयवÖथा
उदयास आली व नंतर हे āाĺणी संÖकृतीचे अपÂय भारतभर ÿसाåरत झाले. munotes.in

Page 111

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
110 Varda Typsetters ८.५ जातीÓयवÖथेचा िवकास जाितÓयवÖथे¸या उदयामÅये वरील घटक कारणीभूत ठरले असले तरी जातीÓयवÖथा
पåरवतªनशील रािहलेली आहे. ऐितहािसक बदलांबरोबर समाजात झालेÐया पåरवतªनानुसार
जातीसंÖथेमÅयेही अनेक बदल घडून आले. Ìहणून जातीÓयवÖथेची ऐितहािसक पाĵªभूमी
पाहणे महßवाचे ठरते. या अंतगªत आपण ÿाचीन, मÅययुगीन आिण आधुिनक कालखंडात
झालेले जातीÓयवÖथेतील बदल थोड³यात अËयासणार आहोत.
८.५.१ ÿाचीन कालखंड:
जाती ÓयवÖथेचा उदय आिण िवकास हा खöया अथाªने ÿाचीन कालखंडात झाला.
ऋµवेिदक काळात वणªÓयवÖथा अिÖतÂवात आली. ऋµवेदामÅये वणª शÊदाचा संदभª रंग
Ìहणून उÐलेख आला आहे, अथाªत आयª हे गोöया वणाªचे आिण अनायª Ìहणजेच दास हे
काÑया वणाªचे होते. या दोÆही वंशांमÅये केवळ रंगा¸या ŀĶीने िभÆनता नसून पूजा पĦती
आिण सांÖकृितक ŀĶ्याही दोÆही वेगवेगळे होते. ऋµवेदातील पुŁष सूĉामÅये
वणªÓयवÖथे¸या उÐलेख येतो. Âयाÿमाणे ईĵरा¸या मुखातून āाĺण, बाहóंमधून ±िýय,
जांघेमधून वैÔय आिण पायांपासून शूþ यांची उÂप°ी झाली. परंतु हे वणª वंशानुगत नसून
कायाª¸या आधारावर याची िनिमªती झाली होती. यांचे Óयवसाय पåरवतªनीय असून
अंतरवणêय िववाह पण होत असे.शूþांनी बनवलेले अÆन सेवन करÁयास कोणताही ÿितबंध
नÓहता, तसेच अÖपृÔयतेला कोणतेही Öथान या कालखंडात नÓहते. परंतु उ°र वैिदक
कालखंडात य²िवधीला अÂयंितक महßव ÿाĮ झाले आिण Ļा य²िवधी संपÆन करणाöया
पुरोिहतांना समाजामÅये मोठा मानसÆमान िमळायला लागला. Âयांना āाĺण Ìहणून
संबोधÐया जाऊ लागले. काही आयª पूवª आिण दि±ण िदशेला राºयिवÖतारा¸या ŀĶीने पुढे
सरकले. Âयामुळे Âयांचा भारतातील मूळिनवासी Ìहणजेच अनायª लोकांशी संघषª झाला.
Âयांना ±िýय ÌहटÐया जाऊ लागले. Âयांचे कायª िजंकलेÐया ÿदेशाचे र±ण करणे हे
होते.उरलेÐया आया«ना वैÔय अशी सं²ा िदली गेली. Âयांचे कायª Óयापार होता आिण चौÃया
शूþ वणाªमÅये अनायª यांचा समावेश केला. परंतु सुŁवातीला समाजाचे केले गेलेले हे
वगêकरणबंदीÖत Öवłपाचे नÓहते, परंतु कालांतराने Óयवसाय पåरवतªनामÅये बंधने आले.
पुरोिहत जातीचे असÐयाने āाĺणांची शĉì आिण िवशेषअिधकार वाढले. Âयामुळे ±ýीय
आिण āाĺणांचा वेळोवेळी संघषª झाला. या दोÆही āाĺण आिण ±िýय जातéना
िवशेषािधकारÿाĮ होते. परंतु वैÔय आिण शूþांना िवशेषािधकारापासून वंिचत ठेवÐया गेले.
कालांतराने Ļा जातé¸या सदÖयां¸या नामकारणाची एक नवी ÓयवÖथा समोर आली. हे चार
जातीसमूह अनेक उपजातéमÅये िवभागÐया जाऊन Óयवसाया¸या आधारे भेदाभेद
आवÔयक मानला गेला. या काळामÅये जातéमÅये पåरवतªन होऊ शकत होते, उ¸च
जातीतील लोक िनÌन जातीत िववाह कł शकत होते, माý शूþांसोबत िववाह करÁयास
बंदी होती, शुþांना य² करÁयाची अनुमती नÓहती. अÖपृÔयतेची धारणा समोर आली, तरी
पण सोबतभोजन करÁयास िनब«ध नÓहते. एकूणच या काळामÅये जातीÿथा अिÖतÂवात
आली असली तरी ित¸यामÅये कठोरता नÓहती. (शमाª के एल, भारतीय सामािजक संरचना
एवं पåरवतªन, रावत पिÊलकेशन, जयपुर. ) munotes.in

Page 112

जाितÓयवÖथेची वैिशĶ्ये
111 Varda Typsetters Varda Typsetters Öमृित कालखंडात समाजातील िविवध भागांचे सुÓयविÖथत वगêकरण आिण िनयमन
करÁयाची पĦती ÖवीकारÐया गेली. ÖमृतीúंथांमÅये ÿÂयेक जाती आिण Óयवसायासाठी
िनयम बनवÐया गेले. राजा आिण ÿजा, पती आिण पÂनी , गुŁ आिण िशÕय यां¸याÿमाणेच
समाजातील ÿÂयेक संबंधाचे व कृतीचे िनयमन केले गेले. परंतु या िनयमांमÅये
आवÔयकतेनुसार बदल केÐया जाऊ शकत होते. गुĮ कालखंडामÅये जाती आिण उपजाती
सĉìने िवभािजत केÐया गेÐया. खानपान, िववाह, Öपशª आिण धािमªक काया«¸या आधारावर
आंतरजातीय संबंधांना पåरभािषत केÐया गेले. जाती िनयमांचे उÐलंघन करणाöयांना
जातीतून बिहÕकृत केÐया जाऊ लागले. याच कालखंडात जातीÓयवÖथेचा आधार जÆम
आिण कमª बनÐयामुळे भारतीय समाज अनेक जाती आिण उपजातéमÅये िवभागÐया गेला.
Óयवसाया¸या आधारावर िनमाªण झालेÐया चार वणा«चे łपांतर नवीन हÖतउīोगांची
उÂप°ी झाÐयामुळे Âयातून Óयवसाया¸या आधारावर अनेक जाती आिण उपजाती िनमाªण
झाÐया. गौतम, बौĦायन, अपÖतंभ ÖमृतéमÅये आनुवंिशकता, िववाह आिण सहभोजना¸या
बाबतकठोर िनयम बनवले गेले. (भारतीय सामािजक संरचना एवं पåरवतªन, के एल शमाª,
रावत पिÊलकेशन, जयपुर)
अशा ÿकारे अखंिडत जनजातीय Öवłपामधून आयª आिण अनायª असे दोन समूह बनले.
या दोन समूहांमधून चार वणª िनमाªण झाले. ÿारंभी Óयवसाया¸या आधारावर झालेले
समाजाचे हे िवभाजन समाजातील मतभेद दूर करणे, Óयवसाियक Öपधाª कमी करणे, आिण
िहतसंबंधाचे संतुलन राखÁया¸या ŀिĶकोनातून जातीÓयवÖथा उदयास आली होती आिण
ती आवÔयकतेनुसार पåरवतªनशील होती. परंतु गुĮ कालखंडामÅये जाितÓयवÖथेला बंिदÖत
Öवłप ÿाĮ होऊन जात ही वंशानुगत बाब बनली. नवीन हÖतोउīोगां¸या उदयामुळे
Óयवसाया¸या आधारावर अनेक जाती आिण उपजाती िनमाªण झाÐया. जातीसंबंधी िवÖतृत
िनयम या काळात Öमृती úंथातून बनवÐया जाऊन समाजात Âयाची सĉìने अंमलबजावणी
केली गेली. Âयामुळे भारतीय समाजात बंिदÖतपणा येऊन समाज िÖथतीशील बनला.
८.५.२ मÅययुगीन कालखंड:
भारतामÅये मुिÖलम स°े¸या Öथापनेनंतर मÅययुगाला सुŁवात झाली. या मुिÖलम
स°ांमÅये वंशाला खूप महÂव िदÐया जात असÐयाने शासकìय पदांवर वंश बघूनच िनयुĉì
करत. धमªपरावितªत मुिÖलमांना खाल¸या दजाªचे मानले जात. परंतु मुिÖलम स°ेमुळे
भारतीय जातीÓयवÖथेमÅये फार काही फरक पडला नाही. उलट धमªपåरवतªन रोखÁयासाठी
िहंदूंनी जाितÓयवÖथेचे िनयम अजून कठोर केले. जातपंचायतéनी या काळात िनणाªयक
भूिमका बजावली. आपÐया जाती सदÖयांचे Óयवहार िनयंिýत करÁयाचे कायª ितने केले. या
काळातही āाĺण वगाªचे वचªÖव समाजा¸या ÿÂयेक ±ेýात िदसून येते. ±िýयांनी आपले
राºय गमावले असले तरी िवदेशी स°ांशी संघषª व समायोजन करÁयाचेही Âयांनी धोरण
Öवीकारले. या काळातील Óयापार Óयवसाया¸या भरभराटीमुळे वैÔयांची िÖथती अिधक
सुŀढ बनली. माý शूþां¸या सामािजक अवÖथेमÅये कोणतेही पåरवतªन झाले नाही. या
काळातील Óयावसाियक बदलामुळे अनेक जाती व उपजाती िनमाªण झाÐया. िलिपक
वगाªतून कायÖथ जातीचा उदय झाला. खýी यशÖवी अथªतº² आिण ÿशासक Ìहणून
ÿभावी बनले. āाĺण आिण चेिटट्यार ÿशासिनक आिण िव°ीय जबाबदारी िमळाÐयामुळे munotes.in

Page 113

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
112 Varda Typsetters अिधक ÿभावशाली बनले. तरीसुĦा भĉì चळवळी¸या उदयामुळे जातीÓयवÖथेची कठोरता
कमी होÁयास सुŁवात झाली.
मÅययुगा¸या शेवटी पेशवेकाळात जाती आिण उपजाती यामधील तणाव वाढले होते. िहंदू
समाजाची रचना जातीय ®ेķÂवावर अवलंबून असÐयाने जातीय संघषª हे ÿाचीन
काळापासून िनमाªण झालेले आहेत हे भारतीय इितहास अवलोकन केला असता िदसते.
महाराÕůा¸या इितहासात हे जातीय संघषª पेशवे काळात अिधक तीĄ झालेले िदसतात.
आधुिनक महाराÕůात जे जातीय संघषª िदसतात िकंवा अधून मधून होतात Âयांची
पाĵªभूमीव जडणघडण पेशवेकाळात झालेली आपणास िदसते. भारतीय जीवनातील
जातीयता, अÖपृÔयता, गुलामिगरी, सामािजक व धािमªक चालीरीती, जातीय संघषª या गोĶी
िकंवा संÖथा पेशवे काळात जोपासÐया गेÐया. पेशवाईपूवê या गोĶी अिÖतÂवात होÂया पण
पेशÓयांनी राºयकत¥ या नाÂयांने या सवª संÖथांचे पुनजêवन केले. Âयामुळे पेशवेकाळात
जातीभेद सवō¸च िशखरावर पोहोचला होता. ( पी ए गवळी , पेशवेकालीन समाज व जातीय
संघषª, आनंद ÿकाशन, औरंगाबाद)
अशाÿकारे भारतीय जातीÓयवÖथे¸या समायोजन Ļा िवशेष गुणामुळे ÿितकुल
पåरिÖथतीमÅये आपÐयामÅये योµय ते बदल कłन जातीÓयवÖथा िटकूनच रािहली नाही
तर ितचा आणखी िवÖतार होत गेला. Âयाचबरोबर जाितÓयवÖथेने इतर कोणÂयाही
Öतरीकरणास व सामािजक संबंधांना पयाªयी ÓयवÖथे¸या łपामÅये पुढे येऊ िदले नाही.
Ìहणूनच मÅययूगामÅये भारतीय समाजातील जातीÓयवÖथा अबािधत राहóन अजूनच
िवÖतार पावलेली आपÐयाला िदसून येते.
८.५.३ आधुिनक कालखंड:
इंúजांची स°ा भारतात ÿÖथािपत झाÐयानंतर जातीÓयवÖथेत बदल करÁया¸या संदभाªत
िवशेष महßवा¸या घटना घडÐया. इंúजी िश±णामुळे सुिशि±त लोकांना पाIJात समाजातील
िवचारांचा पåरचय झाला. ÖवातंÞय, समता, बंधुता आिण Æयाय या पाIJाÂय िवचारसरणीचा
भारतीय लोकांवर फार मोठा ÿभाव पडला. राजा राम मोहनराय , केशव चंþसेन इÂयादी
सुधारकांनी जातीÓयवÖथेला िवरोध केला.१८४९ मÅये Öथापन झालेÐया परमहंस सभेने
अÖपृÔयता िनवरÁयाचे कायª हे संÖथेचे उिĥĶ मानले. सामािजक øांतीचे अúदूत महाÂमा
फुले यांनी जाती ÿथेला हादरा देÁयाचे कायª केले. १ जानेवारी १८४८ मÅये Âयांनी
जातीÓयवÖथेतील शूþाितशूþां¸या मुलéची पिहली शाळा पुणे येथे सुł केली. शूþाितशूþांची
ÿगती होÁयासाठी िश±ण महßवाचे असÐयाचे फुल¤नी ÖपĶ केले. २४ सÈट¤बर १८७३
मÅये फुले यांनी सÂयशोधक समाजाची Öथापना कłन अÖपृÔयता, जातीÿथा व धािमªक
अंध®Ħा दूर करÁयाचे कायª केले. Öवामी दयानंद सरÖवती यांनी १८७५ मÅये आयª
समाजाची Öथापना कłन जातीभेद दूर करÁयाचा ÿयÂन केला. १८६५ मÅये शिशपद
बंदोपाÅयाय यांनी बंगालमधील अनुसूिचत जातीमधील ®िमकां¸या समÖया दूर करÁयाचा
ÿयÂन केला. १८५० मÅये िāिटश शासनाने िववाहातील जाितबंधन िनमूªलनाचा कायदा
केला. शासनाने १८५८ मÅये एक पý काढले. Âया पýकात नमूद केले होते कì, ºया
शाळेत अÖपृÔय जातीतील मुलांना ÿवेश नाकारÁयात येईल Âयांना शासनाकडून मदत
िदली जाणार नाही. १८७२ मÅये शासनाने िववाह नŌदणी कायदा पास केला. १९२५ मÅये munotes.in

Page 114

जाितÓयवÖथेची वैिशĶ्ये
113 Varda Typsetters Varda Typsetters मþास शासनाने एक कायदा कłन धमªशाळा, िविहरी, तलाव, रÖते, सावªजिनक िठकाणे
अनुसूिचत जातé¸या लोकांसाठी खुली केली. कोÐहापूरचे छýपती शाहó महाराज यांनी
अÖपृÔयता आिण जातीभेदा¸या िनमूªलनाबाबत अÂयंत महßवाचे कायª केले. शाहó
महाराजांनी १९०२ मÅये एक वटहòकूम काढून मागासलेÐया जातéसाठी ५०% जागा
राखीव ठेवÁयाची øांितकारक घोषणा केली. १९१७ मÅये काँúेसने अÖपृÔयता नĶ
करÁयाबाबतचा ठराव पास केला. महाÂमा गांधéनी अÖपृÔयता िनवरÁया¸या कायªøमाला
अúøम िदला होता.महषê वीरा िशंदे यांनी 'दिलत वगª िमशनची' Öथापना कłन अÖपृÔयता
आिण जातीभेद िनवारÁयाचे कायª केले.
िवषमतेवर आधाåरत जातीÓयवÖथा आिण अÖपृÔयता नĶ करÁया¸या संदभाªत डॉ³टर
बाबासाहेब आंबेडकर यांचे योगदान अितशय महßवाचे आहे. जोपय«त भारतातील
जातीÓयवÖथा व अÖपृÔयता नĶ होत नाही, तोपय«त भारतीय समाजाची ÿगती होऊ शकत
नाही, ही गोĶ ल±ात घेऊन डॉ³टर बाबासाहेब आंबेडकरांनी जातीÓयवÖथा आिण
अÖपृÔयते¸या िवŁĦ आपली सामािजक व राजकìय चळवळ उभी केली. दिलतांना Âयांचे
ह³क िभक मागून िमळणार नाही ते लढूनच िमळवावे लागतील या उĥेशाने Âयांनी २० माचª
१९२७ ला महाड येथील चवदार तÑयावर पाणी भरÁयाचा ह³क िमळावा Ìहणून सÂयाúह
केला. डॉ³टर आंबेडकरां¸या मते, ºया धमªúंथांनी जातीÓयवÖथा आिण अÖपृÔयता
लोकां¸या मनात Łजवली अशा धािमªक úंथांना िवरोध करणे आवÔयक आहे. Âयामुळे
जातीÓयवÖथा आिण अÖपृÔयता या अमानवी आिण अिनĶ ÿथांचे समथªन करणाöया
मनुÖमृित या úंथाचा Âयांनी होळी केली. १९३० आिण १९३१ मÅये लंडन येथील गोलमेज
पåरषदेत डॉ³टर आंबेडकरांनी भारतातील अÖपृÔयांचे ÿितिनिधÂव कłन अÖपृÔयां¸या
दुःखाची कैिफयत िāिटश शासनासमोर मांडली. १९३२ मÅये िāिटश सरकारने डॉ³टर
आंबेडकरांची अÖपृÔयांसाठी िवभĉ मतदार संघाची मागणी मंजूर केली होती. परंतु महाÂमा
गांधी यांनी यािवरोधात उपोषण केÐयामुळे Âयांनाही मागणी सोडून īावी लागली. िहंदू
धमाªतील जातीभेद दूर करणे अश³य आहे ही गोĶ ल±ात घेऊन मानवतावादी मूÐयांवर
आधारलेÐया बौĦ धÌमाचा डॉ³टर आंबेडकरांनी १४ ऑ³टोबर १९५६ रोजी Öवीकार
केला आिण लाखो दिलतांना बौĦ धÌमाची िश±ा िदली. (समाजशाľ संकÐपना आिण
िसĦांत, ÿदीप आगलावे, ®ी साईनाथ ÿकाशन , नागपूर)
भारत Öवतंý झाÐयानंतर देशाची राºयघटना तयार करÁयात आली. भारतीय राºयघटनेत
ÖवातंÞय, समता, बंधुता आिण Æयायाचे तÂव माÆय कłन जाितÓयवÖथे¸या आधारावर
िनमाªण झालेली िवषमता दूर करÁया¸या ŀĶीने िवशेष ÓयवÖथा करÁयात आली. भारतीय
राºयघटनेने जाती¸या आधारावर िनमाªण झालेली िवषमता नĶ करÁया¸या संदभाªत अनेक
तरतुदी केÐया.
८.६ जातीÓयवÖथेची वैिशĶ्ये डॉ. नूप¤þकुमार द° यांनी Âयां¸या 'ओåरिजन अँड úोथ ऑफ काÖट इन इंिडया' या úंथात
जाितÓयवÖथेची सहा वैिशĶ्ये सांिगतले आहेत. Âयाचÿमाणे डॉ. जी. एस. घुय¥ यांनी देखील
Âयां¸या 'काÖट अँड ³लास इन इंिडया' या úंथात जातीची एकूण सहा वैिशĶ्ये ÖपĶ केली munotes.in

Page 115

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
114 Varda Typsetters आहेत. Âयांनी जाती¸या संरचनाÂमक आिण संÖथाÂमक अशा दोÆही बाजूंचा िवचार कłन
जातीचे वैिशĶ्य िवशद केली. या वैिशĶ्यावłन जातीचे Öवłप ÖपĶ होते.
१. समाजाचे खंडाÂमक िवभाजन:
िहंदू समाज हा वेगवेगÑया जाती¸या समूहामÅये िकंवा खंडामÅये िवभागला आहे. ÿÂयेक
जात सामािजक दजाªवर आधारलेला समूह आहे. ÿÂयेक जातीची एक Öवतंý आिण
वैिशķपूणª जीवनपĦती आहे. ितचा एक Öवतंý असा Óयवसाय आहे. आधुिनक काळापय«त
Óयĉìला आपÐया जातीचाच Óयवसाय करणे अिनवायª होते. जातीचे सदसÂव हे जÆमानेच
िमळते. Óयĉìचा ºया जातीत जÆम झाला असेल Âयाच जाती¸या िनयमानुसार Óयĉìला
जीवन जगावे लागते. यामÅये Óयĉìला आपÐया गुण व कतुªÂवा¸या आधारावर आपली जात
बदलवता येत नाही. अशा ÿकारे जाितÓयवÖथेमुळे भारतीय समाजाचे िविवध जातé¸या
समूहामÅये िवभाजन झाले.हे िवभाजन िटकून ठेवÁयाकåरता जाती ÓयवÖथेचे कडक िनब«ध
ÿामु´याने कारणीभूत असÐयाचे आढळून येते. जाती¸या या िवभाजनामुळे Âयां¸यात
संकुिचत भावनेचा िवकास झाÐयाचे िदसून येते.
२. ®ेķ-किनķता:
जातीÓयवÖथा ही सामािजक Öतरीकरणाचा एक ÿकार आहे. Âयामुळे जातीÓयवÖथेत ®ेķ
किनķता आढळते. सवª जातéचा सामािजक दजाª सारखा नसतो. पूवê जातीपĦतीमÅये
āाĺण जात सवाªत वåरķ मानÐया जात असे. बाकì¸या सवª जाती या āाĺण जातीपे±ा
किनķ तर अÖपृÔयांपे±ा ®ेķ मानÐया जात. जातीÓयवÖथेची एक महßवाची गोĶ Ìहणजे
ÿÂयेक जात खाल¸या जातीपे±ा ®ेķ आिण वर¸या जातीपे±ा किनķ असते, āाĺण आिण
अÖपृÔय या दोन जातéचा अपवाद वगळÐयास इतर असं´य जातéचा ®ेķ किनķ बाबतचा
िनिIJत øम आढळत ना ही. काही जाती Öवतःला ®ेķ मानतात तर काही जातीचे लोक
Öवतःला āाĺणांपे±ा ®ेķ मानतात. अशा ÿकारे भारतातील सवª जातéचा सामािजक दजाª
व ÿितķा एकसारखी नाही. ®ेķ किनķते¸या आधारावर जातीची रचना झालेली आढळून
येते.
३. सामािजक Óयवहार व रोटी Óयवहारावरील िनब«ध:
वेगवेगÑया जातé¸या लोकांनी परÖपरांबरोबर कोणÂया Öवłपाचे संबंध ठेवावेत अथवा
Óयवहार करावा यासंबंधीचे िहंदू धमाªत िनिIJत अशा ÿकारचे िनयम आढळतात. पूवê क¸चे
आिण प³के असे अÆनाचे दोन ÿकार मानले जात. कोणÂया जातीने दुसöया कोणÂया
जातीकडून क¸चे िकंवा प³के अÆन ¶यायचे िकंवा ¶यायचे नाही यासंबंधीचे िनयम भारतात
जवळजवळ सवªý आढळतात. पूवê जातीिनयमानुसार वर¸या जातीतील लोक Âयां¸यापे±ा
थोड्या ÿमाणात किनķ असणाöया जाती¸या लोकांकडून प³के अÆनपूवê घेत नसत.
बदलÂया सामािजक पåरिÖथतीमुळेही बंधने िशिथल झालेली आढळतात. सामािजक
संबंधाबाबत सुĦा जातीÓयवÖथेचे कडक िनब«ध होते. उ¸च जातीतील लोक किनķ
जाती¸या Óयĉéचा Öपशª देखील होऊ देत नÓहते. अÖपृÔयां¸या बाबतीत या िनब«धाचे
Öवłप अÂयंत तीĄ होते.महाराÕůात अÖपृÔयां¸या सावलीचा सुĦा िवटाळ मानला जात
होता. तािमळनाडूमÅये āाĺणांशी बोलताना सुÅदा काही अंतर ठेवावे लागत.शानार या शूþ munotes.in

Page 116

जाितÓयवÖथेची वैिशĶ्ये
115 Varda Typsetters Varda Typsetters जातीने āाĺणांशी बोलताना २४पावलांचे अंतर ठेवावे असा िनयम होता. केरळमधील
नायर या किनķ जातीतील Óयĉìने नबूþी āाĺणाला Öपशª करायचा नाही असा िनयम
होता. खाल¸या जातéसोबत Ìहणजेच अÖपृÔयांबरोबर उठणे बसणे व ÿवास करणे, वÖतूंची
खरेदी िवøì करणे, िविहरी िकंवा तलावावłन पाणी आणणे, मंिदर ÿवेश, सण उÂसवातील
सहभाग, सवª Óयवहारांवर बंदी होती.
४. सामािजक-धािमªक अयोµयता आिण िवशेषािधकार:
जातीÓयवÖथेत काही जाती ®ेķ तर काही जाती किनķ मानÐया जात होÂया, हे आपण वर
बिघतलेच आहे. ®ेķ किनķते¸या आधारावर ÂयाÂया जाती¸या लोकांचा सामािजक दजाª
िनिIJत होत. या ®ेķ किनķतेनुसार जातीचे समाजामधील Öथान, िवशेषािधकार आिण
योµयता िनिIJत Óहाय¸या. किनķ जातीतील Óयĉéना समाजात कोणतेही Öथान नÓहते.
इतकेच नÓहे तर Âयांना सामािजक आिण धािमªक अिधकाöयांपासून वंिचत ठेवले होते. या
वगªिनķ जातéनी गावात कुठे राहायचे, Âयांनी कोणते कपडे व भांडी वापरायची इÂयादी
संदभाªतील बंधने सुĦा होती. वåरķ जातéना गावातील मÅयवतê जागा , दुसरा भाग हा
शूþांसाठी आिण या दोन भागांपासून काही िवशेष अंतरावर अÖपृÔय राहायचे. किनķ
जातéना सामािजक आिण धािमªक जीवनात मुĉपणे भाग घेÁयाची मनाई होती. गावातील
सावªजिनक िविहरीवर किनķ जातीचे लोक पाणी भł शकत नÓहते. महाराÕůात पेशवे
काळात अÖपृÔयांना रÖÂयावर थुंकÁयाची बंदी होती. तसेच रÖÂयावłन चालताना
जिमनीवर उमटलेली पावले पुसून टाकÁयासाठी महारांना कमरेला झाडू बांधूनच चालावे
लागत असे. पंजाब मÅये भंµयाने आपण येत आहोत याची वदê िदली पािहजे असा कडक
िनयम होता. धािमªक बाबतीत किनķ जातéना अयोµय मानले होते. शूþांना वेदांचे अÅययन
करता येत नÓहते. Âयांना धािमªक िवधी करÁयाची परवानगी नÓहती. āाĺणां¸या हातून
िकतीही गंभीर Öवłपाचा गुÆहा घडला तरी āाĺणाला देहांताची िश±ा िदली जात नÓहती.
वåरķ जातéना उ¸च सामािजक Öथान आिण काही िवशेष अिधकार देÁयात आले होते.
िश±णव कायदे इÂयादéमुळे जातीÓयवÖथेचे हे िनब«ध हळूहळू कमी झाले असÐयाचे आढळून
येते.
५. िववाहावरील िनब«ध:
जाती अंतगªत िववाह हे जातीचे एक अÂयंत महßवाचे वैिशĶ्य होते. डॉ. बी. आर. आंबेडकर
यांनी बहीिवªवाहावर अंतिवªवाहाचे वचªÖव हेच खरे तßव जाती¸या िनिमªतीस कारणीभूत
असÐयाचे ÖपĶ केले आहे. डॉ. ईरावती कव¥ यांनी जातीची Óया´या करताना जाती¸या या
वैिशĶ्याला िवशेष महßव िदले आहे. वेÖटनª माकª¸या मते, अंतगªत िववाह हाच जातीचा
कणा आहे. जातीÓयवÖथा िटकून राहÁयाचे हे एक महßवाचे कारण आहे. जातीÓयवÖथे¸या
िनयमानुसार Óयĉìला आपÐया जातीमÅये िववाह करावा लागे. इतर जातé¸या Óयĉéशी
िववाह संबंध जोडÁयास सĉ मनाई होती. एका जाती¸या का ही उपजाती असतात. या
उपजातीतील लोक आपÐयाच उपजातीत िववाह करायचे. एका जाती¸या दुसöया उपजाती
सोबत िववाह करÁयावर सुĦा िनब«ध होते. आपÐया जाती िकंवा उपजाती िशवाय दुसöया
जाती अथवा उपजातé¸या लोकांशी वैवािहक संबंध ठेवणे िनिषÅद होते. तो एक सामािजक munotes.in

Page 117

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
116 Varda Typsetters गुÆहा होता. असा गुÆहा करणाöया Óयĉìला िश±ा देÁयाचा अिधकार जात पंचायतीला होता.
दुसöया जातीत िववाह करणाöया Óयĉéवर बिहÕकार टाकला जायचा.
६. Óयवसाय िनवडीवर िनब«ध:
ÿÂयेक जातीचा एक िविशĶ Óयवसाय ठरलेला होता. तो परंपरागत पĦतीने एका िपढीकडून
दुसöया िपढीकडे जायचा. ÿÂयेक Óयĉìला आपÐया जातीचा परंपरागत Óयवसायच करावा
लागत होता. आपÐया आवडीिनवडीनुसार िकंवा गुणव°ेनुसार Óयवसाय िनवडÁयाचे
ÖवातंÞय जातीÓयवÖथेत नÓहते. Ìहणजेच Óयĉìला आपÐया इ¸छेनुसार कोणताही
Óयवसाय करÁयाचे ÖवातंÞय नÓहते. जातीचा जो कोणता परंपरागत Óयवसाय असेल तोच
Óयवसाय Âया जाती¸या लोकांना करावा लागे. āाĺणांचा अÅययन, ±िýयांचा सैिनकì आिण
संर±णाचा Óयवसाय. वैशांचा Óयवसाय शेती व Óयापार तर शूþांचा आिण इतर खाल¸या
जातéचा Óयवसाय हा किनķ Öवłपाचा हो ता. ÿÂयेक जातीचा Óयवसाय करणे अिनवायª
होते. उदाहरणाथª लोहार जातीचा लोहाराचा Óयवसाय, कुंभाराचा कुंभार Óयवसाय इÂयादी.
िवशेष Ìहणजे उ¸च जातीचे Óयवसाय हे जाÖत उÂपÆन िमळवून देणारे आिण ®ेķ दजाª¸या
तर किनķ लोकांचे Óयवसाय हे घाणेरडे, अंगमेहनतीचे आिण अÂयÐप उÂपÆन िमळवून
देणारे होते. Âयामुळे उ¸च जाती¸या लोकां¸या Óयवसायाचा दजाª हा ®ेķ तर किनķ
जाती¸या लोकांचा Óयवसायाचा सामािजक दजाª हा खालचा असायचा.
७. धािमªक आधार:
भारतातील जाती ÓयवÖथेचा आधार हा िहंदू धमª होय. जातीÓयवÖथे¸या िनयमांचे पालन
करणे Ìहणजे धमाªचे पालन करणे होय असे समजले जाई. धमाª¸या आधारावरच भारतातील
जाितÓयवÖथा मजबूत झाली. जाती¸या िनयमांचे उÐलंघन करणे हे अधािमªक कृÂय मानले
जाई. िहंदू धमªúंथामÅये ÿÂयेक Óयĉìने आपÐया जातीनुसार Óयवसाय केला पािहजे
यासंबंधीचे अनेक उÐलेख आढळतात. (समाजशाľ संकÐपना आिण िसĦांत, ÿदीप
आगलावे, ®ी साईनाथ ÿकाशन , नागपूर)
अशा ÿकारे समाजाचे खंडाÂमक िवभाजन ®ेķ किनķता, सामािजक Óयवहार , रोटी
Óयवहार िनब«ध, सामािजक-धािमªक अयोµयता व िवशेषािधकार, िववाह वरील िनब«ध,
Óयवसाय िनवडीचे िनब«ध आिण धमाªचा आधार ही जाती ÓयवÖथेची ÿमुख वैिशĶ्ये आहेत.
याच वैिशĶ्यांमुळे भारतातील जाितÓयवÖथा ही शेकडो वषाªपासून िटकून रािहली आहे.
८.७ जाती ÓयवÖथेचे कायª भारतीय समाजाचा जातीÿथा हा एक अिवभाºय भाग बनला आहे. समाजातील लोकांचा
संपूणª Óयवहार हे जातीÿथेनुसारच होतात. सामािजक जीवनावर जातीÓयवÖथेचा िवशेष
ÿभाव आढळतो. शेकडो वषाªपासून जाती ÓयवÖथा अिÖतÂवात आहे. जाती ÓयवÖथा नĶ
करÁयाचे अनेक ÿयÂन झाले तरी जातीÿथा अजूनही िटकून आहे. याचे कारण Ìहणजे
जातीचे Óयĉì आिण समाजा¸या ŀĶीने असलेली कायª सांिगतले जातात.
munotes.in

Page 118

जाितÓयवÖथेची वैिशĶ्ये
117 Varda Typsetters Varda Typsetters १. सामािजक वारसांचे संøमण:
जातीचे सदÖवÂव हे जÆमा¸या आधारावर ÿाĮ होते. Óयĉìचा जÆम ºया जातीत होतो Âया
जातीतील ÿथा , परंपरा, िवĵास, संकेत, पूजाअचाª, देवी देवता, सण, उÂसव इÂयादी
गोĶéचा वारसा Óयĉìला ÿाĮ होतो. तसेच जातीचा Óयवसाय Óयĉìला िमळतो. Ìहणजेच या
गोĶéचा वारसा जाती¸या आधारावर Óयĉìला िमळतो. Ìहणून जाती ÓयवÖथेमुळे सामािजक
वारसांचे संøमण होत असते.
२. सामाजीकरण:
Óयĉì ºया जातीची असते Âया जाती¸या िनयमानुसार Óयĉìची जडणघडण होते.
लहानपणापासून मुलाला आपÐया जातीचे आचार िवचार, Óयवसाय, संÖकार, वेशभूषा
खानपान इÂयादी गोĶी िशकवÐया जातात. िवशेष Ìहणजे Óयĉìचे ÓयिĉमÂव घडवÁयाचे
कायª जातीÓयवÖथा करीत असते. Ìहणजेच Óयĉìचे सामाजीकरण करÁयाचे कायª
जातीÓयवÖथेĬारा होते.
३. Óयवसाय:
ÿÂयेक जातीचा Óयवसाय हा िनिIJत असतो. Óयĉìला Âयां¸या जाती¸या Óयवसायाचे
ÿिश±ण कुटुंबातूनच िमळत असते. कुटुंबाचा परंपरागत Óयवसाय मुलाला िमळतो. Âया
Óयवसाया िवषयीचे कला कौशÐय Óयĉì सहजपणे िशकतो. जातीमुळे Óयĉìचा Óयवसाय
िनिIJत असतो.
४. सामािजक सुरि±तता:
ÿÂयेक Óयĉìने कशा ÿकारचा सामािजक Óयवहार करावा हे जातीĬारे िनिIJत करÁयात
येते. जातीचा गट हा Óयĉìला आपला गट वाटतो. तसेच जातीमÅये अनेक उपजाती
असतात. उपजातीमधील लोक हे एकमेकांचे नातेवाईक असतात. जाती आिण उपजाती
Ļा आपÐया सदÖयां¸या िहतांचे संर±ण करतात आिण अडचणी¸या वेळी जातीतील लोक
एकमेकांना मदत करतात. Âयामुळे Óयĉìला सामािजक सुरि±तता लाभते.
५. मानिसक सुरि±तता:
जाती उपजातीतील लोक सुखदुःखा¸या ÿसंगात सहभागी होतात. एकमेकांचे ÿij
सोडवÁया¸या ŀĶीने मदत करतात. Âयाचे एकमेकांशी अगदी घिनķ संबंध असतात.
कोणÂयाही ÿकारचा मानिसक तणाव असÐयास संबंिधत लोक तो तणाव दूर करÁयास
मदत करतात.
अशा ÿकारची जातीचे काही कायª आहेत. परंतु जातीÿथा ही िवषमता, खोट्या धािमªक
®Ħा-समजुती, शोषण या गोĶीवर आधाåरत आहे. जातीचे वरील ÿकारचे कायª असले तरी
जाती¸या कायाªपे±ा जातीचे दोष अिधक आहेत. Âयामुळे जातीÿथेचे समथªन करता येणार
नाही.
munotes.in

Page 119

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
118 Varda Typsetters ८.८ सारांश भारतामÅये आया«चे आगमन झाÐयानंतर चातुवªणª ÓयवÖथेतून जाितÓयवÖथा िनमाªण झाली.
सुŁवातीला जाितÓयवÖथा ही जÆमा¸या आधारावर नाहीतर कमाª¸या Ìहणजेच
Óयवसायावर आधारलेली होती. परंतु कालांतराने ितला बंिदÖत Öवłप येऊन जÆम हा
जातीचा आधार बनला. जाितÓयवÖथेमÅये कालपरÂवे अनेक बदल होत गेले. अनेक
परकìय संÖकृतीची आøमणे भारतावर झाली तरी जातीÓयवÖथेने सवा«ना आपÐयामÅये
सामावून घेऊन आपले Öवतंý अिÖतÂव अबािधत राखले. पेशवाई¸या काळामÅये
जाितÓयवÖथेतील िनयम व कायदे अिधक कडक व बंिदÖत Öवłपाचे केले गेले. Âयामुळे
पेशवेकाळात जातीÿथा आपÐया सवō¸च िशखरावर पोहोचली होती. आधुिनक
कालखंडातमÅये माý नविशि±त वगाªने ÖवातंÞय, समता व बंधुता या आधुिनक मूÐयांची
कास धरÐयामुळे जाितÓयवÖथेला हादरे बसÁयास सुŁवात झाली. अनेक
समाजसुधारकांनी जातÿथा नĶ करÁयासाठी वातावरण िनिमªती केली. Âयाचाच पåरणाम
Ìहणून भारतीय संिवधानामÅये जातीÿथा नĶ करÁयासाठी िवशेष तरतुदी केÐया गेÐया.
८.९ ÿij १. जातीची Óया´या सांगून अथª ÖपĶ करा ?
२. जाितÓयवÖथे¸या उदया िवषयी चचाª करा ?
३. जातीÓयवÖथेचा िविवध कालखंडातकसा िवकास होत गेला यावर भाÕय करा?
४. जाितÓयवÖथे¸या ÿमुख वैिशĶ्यांचा आढावा ¶या ?
५. भारतीय समाजातील जातीÓयवÖथेची कायª ÖपĶ करा ?
८.१० संदभª  आधुिनक भारताचा इितहास -१९४७ ते२०००:डॉ. शांता कोठेकर
 भारतीय शासन आिण राजकारण :डॉ. सुधाकर जोशी
 आजादी के बाद का भारत : िबिपन चंþ
 जात - वगª व पåरवतªनाचा लढा:िवलास रणसुंबे
 ÿबोधनकालीन जातीअंताचा अÿामािणक लढा: डॉ. िदनेश मोरे
 जातीÓयवÖथेचा अंत : भारत पाटणकर
 āाĺणी िपतृस°ेचा िवचारÓयूह : उमेश बगाडे
 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण जातीअंताचा लढा: डॉ. जनादªन वाघमारे munotes.in

Page 120

जाितÓयवÖथेची वैिशĶ्ये
119 Varda Typsetters Varda Typsetters  पेशवेकालीन समाज व जातीय संघषª: पी ए गवळी
 डॉ. आंबेडकरांची जातीमीमांसा : उमेश बगाडे
 जातीÿथेचे िवÅवंसन: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
 भारतातील जातीÿथा: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर

*****


munotes.in

Page 121

120 ९
जाितभेदाचे Öवłप आिण ÿकार
घटक रचना
९.१ उिĥĶे
९.२ ÿÖतावना
९.३ जातीभेद िनमूªलनािवषयी भारतीय संिवधानातील तरतुदी
९.४ समकालीन जातीभेदाचे Öवłप
९.५ जाितभेद िनमूªलनासाठीचे उपाय
९.६ सारांश
९.७ ÿij
९.८ संदभª
९.१ उिĥĶे  भारतीय संिवधानातील जातीभेद िनमूªलना िवषयक तरतुदéचा आढावा घेणे.
 समकालीन भारतातील जाितभेदा¸या Öवłपाची मांडणी करणे.
 ÖवातंÞयो°र कालखंडातील जातीभेद िनमूªलनासाठीचे उपाय सुचवणे.
९.२ ÿÖतावना ÖवातंÞयापूवê सुमारे एका शतकापासून अनेक समाजसुधारकांनी, समाजसेवी संÖथांनी व
संघटनांनी तसेच राÕůीय काँúेसने सामािजक सुधारणांचे आúही ÿितपादन केले होते.
लोकमत जागृत व संघिटत कłन सामािजक सुधारणेबाबत उदासीन असलेÐया परकìय
शासकांना समाजसुधारणे संबंधी काही कायदे करÁयास Âयांनी भाग पाडले. सामािजक
सुधारणेिशवाय राजकìय ÖवातंÞयाला खरा अथª ÿाĮ होणार नाही यािवषयी कोणालाच शंका
नÓहती. Âयामुळे साहिजकच ÖवातंÞया¸याउषा:कालाबरोबर समाज सुधारणेची पावले
Öवतंý भारताचे सरकार þुतगतीने उचलेलअशी जनसामाÆयांची अपे±ा होती. तशातच
स°ाłढ झालेÐया काँúेस प±ाने १९३१ साल¸या कराची अिधवेशनात भारता¸या
सवा«गीण सुधारणेचा जो Óयापक कायªøम आखला होता Âयात समाजसुधारणां¸या कायाªला
महßवाचे Öथान िदलेले होते. िवशेषतः मिहलांची व दिलत वगाªची िÖथती सुधारÁयास
काँúेस किटबĦ होती. राजकìय व आिथªकच नÓहे तर सामािजक सुधारणा केÐयािशवाय
देशाची सवा«गीण ÿगती होणार नाही हे भारताचे पिहले पंतÿधान जवाहरलाल नेहł वारंवार
ÿितपादन करीत होते. Âयामुळे मिहलांचा व दिलत वगाªचा दजाª सुधारÁया¸या ŀĶीने
राºयघटनेĬारे व संसदे¸यामाफªत महßवा¸या सुधारणा घडवून आणÁयाचे धोरण
ÖवातंÞयानंतर भारत सरकारने अंगीकारले होते. ÖवातंÞय, समता आिण बंधुता या मूलभूत munotes.in

Page 122

जाितभेदाचे Öवłप आिण ÿकार
121 तßवांवर भारतीय राºयघटना आधारलेली असÐयाने भारतीय राºयघटनेने सवा«ना समान
अिधकार िदले. Âयामुळे िवषमतेवर आधारलेÐया जातीÓयवÖथेला हादरे बसÁयास सुŁवात
झाली आिण जातीÓयवÖथेचे बंधने सैल होÁयास मदत झाली. परंतु जातीय अिÖमता आिण
राजकारणा¸या जातीयकरणामुळे जातीÓयवÖथा काही बाबतीत अिधकच बळकट झालेली
िदसून येते.
९.३ जातीभेद िनमूªलनािवषयी भारतीय संिवधानातील तरतुदी १. कायīापुढे समानता-कलम१४:
माणसाने माणसात िनमाªण केलेले भेदाभेद नĶ कłन सवा«ना समान संधी िमळÁयाची हमी
संिवधाना¸या उĥेश पिýकेतच देÁयात आलेली आहे. घटने¸या चौदाÓया कलमात मूलभूत
ह³का¸या ŀिĶकोनातून समतेचा अथª िवशद करÁयात आलेला आहे. या अÆवये समता
Ìहणजे सवª Óयĉéसाठी समान कायदा असावा, Âयाची अंमलबजावणी समान Óहावी व
कायīाने सवा«ना संर±णाची समान संधी देणे होय. राºयाने केलेले कायदे सवा«ना समानपणे
लागू राहतील, यात धमª, वंश, जात, िलंग अथवा वगª याआधारावर कोणताही भेदभाव केला
जाणार नाही, असे या कलमात ÖपĶ केलेले आहे. अशाÿकारे भारतीय संिवधानात
समानतेचे तÂव लागू कłन जाितÓयवÖथेचा मु´य आधार असलेली िवषमता नĶ करÁयाचा
ÿयÂन संिवधानकÂया«नी केला.
२. जातीभेदाची समाĮी- कलम १५:
घटने¸या पंधराÓया कलमात असे नमूद केले आहे कì, जाती, वंश, िलंग, धमª, वगª,
जÆमÖथान या आधारावर कोणÂया ही सावªजिनक िठकाणी शाळा, मंिदरे, िसनेमागृह आदी.
िठकाणी नागåरकांमÅये भेदाभेद, तसेच दुकाने, उपहारगृहे, िविहरी, तळ, घाट या िठकाणी
ÿवेश नाकारला जाणार नाही.अशी तरतूद केली तरी सामािजक व शै±िणक ŀĶ्या
मागासलेÐया वगा«साठी खास तरतुदी करÁयास या कलमामुळे अडथळा येणार नाही असेही
ÖपĶ करÁयात आलेले आहे. या अगोदर जातीभेदानुसार िविशĶ जातéचे िविशĶ सावªजिनक
िठकाणे, िविहरी, पानवठे होते. अÖपृÔय जातéना तर सावªजिनक िठकाणी संचार करÁयास
ÿितबंध होता. हा जातीभेद नĶ करÁया¸या ŀिĶकोनातून घटने¸या कलम-१५ नुसार
Óयĉìमधील भेदाभेद नĶ करÁयात आला.
३. संधीची समानता - कलम १६:
घटने¸या कलम १६ नुसार सावªजिनक सेवांमÅये सवा«ना समान संधी िदली जाईल असे
Ìहटले आहे. जात, धमª, वंश, वगª यावłन नोकरी देताना कोणताही भेदाभेद केला जाणार
नाही िकंवा कोणालाही या कारणावłन अपाý ठरवले जाणार नाही. परंतु काही िविशĶ
जाती जमातé¸या िवकासासाठी नौकöया देताना खास सवलती अथवा राखीव जागा
सरकार उपलÊध कłन देऊ शकते िकंवा आवÔयक Âया िठकाणी शै±िणक अटीही िशिथल
कł शकते. जातीÓयवÖथेमÅये माý उ¸च जातéनाच उ¸च पदावरिनयुĉ केले जाई आिण
हल³या दजाªची कामे व नौकöया किनķ जातीतील लोकांना िदÐया जात असे. Âयामुळे munotes.in

Page 123

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
122 आिथªक आिण सामािजक िवषमता वाढीस लागली होती. ही िवषमता नĶ करÁयाचा ÿयÂन
संिवधानाने सवा«ना समान संधी देऊन केला आहे.
४. अÖपृÔयतेचा अंत - कलम१७:
भारतीय राºयघटनेतील कलम-१७ जातीभेद नĶ करÁया¸या ŀिĶकोणातून सवाªत महßवाचे
कलम आहे. या कलमानुसार अÖपृÔयता नĶ करÁयात आली व कोणÂयाही ÿकारची
अÖपृÔयता पाळÁयास बंदी असून, ती पाळणे हा गंभीर फौजदारी गुÆहा मानला गेला.
समतेचा ह³क ÿदान करणाöया िकतीही तरतुदी केÐया तरी अÖपृÔयता अिÖतÂवात आहे
तोपय«त खरी समता नांदू शकणार नाही याची घटनाकारांना कÐपना होती, Ìहणून
Âयासंबंधी तरतूद केली गेली. कोणÂयाही Óयĉìला अÖपृशª Ìहणून शाळा, दवाखाना, हॉटेल,
पानवठे आदी. सावªजिनक िठकाणी ÿवेश नाकारता येणार नाही. जातीÓयवÖथेतील
जाितभेदाची सवō¸च पåरणीती Ìहणजे अÖपृÔयता ही ÿथा होती. अÖपृÔयांचा Öपशªच नÓहे
तर सावलीही अंगावर पडली तर उ¸चवणêय अपिवý होत. Âयामुळे Âयांना सावªजिनक
िठकाणी संचार करÁयास बंदी होती. अशी Ļा माणसांना माणूसपण नाकारणाöया अÖपृÔय
ÿथेचा अंत करÁया¸या ŀिĶकोनातून घटनेतील हे कलम खूपच महßवपूणª आहे.
५. Óयवसाय ÖवातंÞय- कलम१९/६:
भारतीय राºयघटनेतील कलम१९/६ नुसार भारतीय नागåरकाला कोणताही पेशा
आचरणाचा अथवा कोणताही Óयवसाय , Óयापार िकंवा धंदा करÁयाचा ह³क ÿदान
करÁयात आलेला आहे. Ìहणजेच Óयवसाय ÖवातंÞयांतगªत Óयĉì आपÐया इ¸छेÿमाणे
Óयवसाय अथवा नोकरी कł शकते. Óयवसायाचे ÖवातंÞय बहाल करीत असताना
उपजीिवकेचे साधन हाच मु´य ŀिĶकोन समोर ठेवलेला िदसून येतो. जातीÓयवÖथेमÅये
Óयवसाय ÖवातंÞय नÓहते, Óयĉì ºया जातीत जÆमाला आला Âयाच जातीचा Óयवसाय
Âयाला करावा लागत असे. Âयामुळे समाजातील गितशीलता लोप पावली होती आिण
Óयवसाया¸या आधारे अनेक जाती व उपजाती िनमाªण झाÐया होÂया. Âयातून जातीभेद
अिधक ŀढ झाले होते. भारतीय समाजाची ही बंिदÖत अवÖथा तोडून समाज पåरवतªनाला
चालना देÁयाचे कायª भारतीय राºयघटनेने िदलेÐया Óयवसाय ÖवातंÞयामुळे श³य झाले.
६. िश±णाचा अिधकार - कलम २९व३०:
घटने¸या २९ Óया कलमानुसार आपली Öवतःची भाषा , िलपी अथवा संÖकृती यांची
जोपासना करÁयाचे ÖवातंÞय भारतातील ÿÂयेक नागåरक समूहाला िदले गेले. या
कलमानुसार राºयाने अनुदान िदलेÐया कोणÂयाही शै±िणक संÖथेत धमª, वंश, जात िकंवा
वगª इÂयादी कारणांवłन कोणÂयाही Óयĉìला ÿवेश नाकारता येणार नाही. Óयĉì
िवकासासाठी Ìहणून आपÐया इ¸छेÿमाणे िश±ण घेÁयाचा ह³क ÿÂयेक नागåरकाला
असेल. Âयाचÿमाणे िश±ण संÖथा Öथापन करÁयाचा ह³क कलम-३०/१ ÿमाणे देÁयात
आला आहे. अशा संÖथांना मदत देताना राºयातफ¥ भेदाभेद केला जाणार नाही. १९५१
¸या घटना दुŁÖती ÿमाणे मागासलेÐया जातéसाठी सरकार या िश±ण संÖथांतून जागा
राखून ठेवू शकते. जातीÓयवÖथेमÅये इतर जातéना िश±णाचा ह³क नाकारÁयात आलेला
होता. Âयामुळे किनķ जातीतील Óयĉéची िववेकशीलता नĶ झाली होती. Âयांचा आिथªक munotes.in

Page 124

जाितभेदाचे Öवłप आिण ÿकार
123 सामािजक व सांÖकृितक िवकास खुंटला होता. महाÂमा फुले Ìहणतात Âयाÿमाणे यां¸या
दुःखाचे एकमेव कारण Ìहणजे अिवīा होते. भारतीय राºयघटनेने सवा«ना िश±णाची
समान संधी देऊन जातीभेदाला सुŁंग लावला. (जोशी सुधाकर, भारतीय शासन आिण
राजकारण, िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद.)
७. काÖट िडसॉिबिलटी åरमुÓहल अॅ³ट-१९५०:
एखाīा नागåरकाची मूळ जात रĥ झाÐयामुळे अगर बदलÐयामुळे Âया¸या वारसा ह³कावर
ÿितकूल पåरणाम होऊ नये िकंवा Âया Óयĉìची मालम°ा जĮ होऊ नये Ìहणून
१९५०साली संसदेने ‘काÖट डीसॉिबिलटी åरमुÓहल अॅ³ट’ पाåरत केला. जातीयतेची बंधने
िशिथल करणे Âयामागचा मु´य उĥेश होता.
८. द अनटचेिबिलटी ऑफेÆस अॅ³ट-१९५५:
राºयघटनेतील १७Óया कलमाÆवये अÖपृÔयता िनमूªलनाची तरतूद केली असली तरी
ÿÂय±ात ितची अंमलबजावणी पुरेशी होत नाही. हे Åयानात आÐयामुळे Âया कलमा¸या
पुĶीकरणा¸या उĥेशाने १९५५ साली‘द अनटचेिबिलटी ऑफेÆस अॅ³ट’ पाåरत करÁयात
आला. या कायīाÆवये अनुसूिचत जातीवरील सवª सामािजक बंधने बेकायदेशीर ठरिवÁयात
आली. तसेच िहंदूं¸या सवª सावªजिनक संÖथा व Öथळे Âयांना खुली करÁयात येऊन या
अिधकारापासून Âयांना वंिचत करÁयाचा केलेला ÿयÂन हा दंडनीय गुÆहा मानÁयात आला.
मु´य Ìहणजे अÖपृÔयतेची ÿथा पाळणेच नाहीतर, Âया ÿथेला ÿोÂसाहन देणे हा देखील
गुÆहा ठरवÁयात येऊन Âयासाठी कारावास व दंडाची िश±ा िनधाªåरत करÁयात आली.
९. राखीव जागा व सवलती:
भारतीय राºयघटनेने जातीय मतदार संघांना माÆयता िदली नाही.परंतु Âयां¸यासाठी सवª
िविधमंडळातून व शासकìय सेवांतून ठरािवक ÿमाणात जागा राखीव ठेवाÓया अशी तरतूद
केली आहे. अिखल भारतीय व राºयातील Öपधाª परी±ांसाठीही राखीव जागांची ÓयवÖथा
करÁयात आली. शासकìय सेवा, क¤þ व राºय िविधमंडळात आिण पंचायतराज संÖथांमÅये
Âयां¸या Öवतंý ÿितिनिधÂवाची तरतूद करÁयात आली. शासकìय सेवेतील राखीव जागा या
गटातील उमेदवारांना िमळाÓयात Ìहणून Âयां¸यासाठी पदाची कमाल वयोमयाªदा व अहताª
या बाबत¸या अटी िशिथल करÁयात आÐया. राखीव जागांची कमाल मयाªदा ५०
ट³³यांपय«त वाढवली गेली. तसेच राखीव जागांसाठी या गटातील पाý उमेदवार न
िमळाÐयास उमेदवार िमळेपय«त Âया जागा कायम Öवłपात भरÐया जाऊ नयेत अशीही
ÓयवÖथा केली गेली. या गटा¸या तŁणांना Öपधाª परी±ातील िभÆन पदांसाठी आवÔयक
असलेली पाýता ÿाĮ करता यावी Ìहणून Âयां¸यासाठी खास ÿिश±ण क¤þ Öथापन केÐया
गेली. Âयाचबरोबर िशÕयवृ°ी व वÖतीगृह यांची ÓयवÖथा करÁयात आली.
मागासवगाª¸या सवा«गीण उÂथानासाठी समाजकÐयाण खाÂयामाफªत नानािवध उपøम
राबवÁयात येऊ लागले. मागासवगêयां¸या उÂथानासाठी िवकास कायªøमां¸या
अंमलबजावणीवर नजर ठेवÁयासाठी आिण नÓया योजनांची िशफारस करÁयासाठी राÕůीय
आयोगाची Öथापना करÁयात आली. Âयां¸यावर होणाöया सामािजक व आिथªक अÆयायाला
ÿितबंध करÁयाचे मागª या आयोगाने सुचवायचे होते. दिलत व दुलªि±त समाजगटांचे राÕůीय munotes.in

Page 125

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
124 ÿवाहात पूणª सािमलीकरण कłन घेÁया¸या ŀĶीने मागª सुचवÁयासाठी अधून मधून
संसदीय सिमतीही िनयुĉ करÁयात आÐया. अनुसूिचत जाती जमातीवरील अÆयाया¸या
िनराकारÁयासाठी संसदेने १९५५¸या ‘द अनटचेिबिलटी ऑफेÆस अॅ³ट’¸या तरतुदी
१९७६ साल¸या सुधाåरत कायīाने अिधक Óयापक व कडक करÁयात आÐया.Âयां¸या
अिधकारावर अितøमण करणाöयांना कडक िश±ा व दंड देÁयाची तरतूद या कायīाने केली
गेली. तसेच या वगाªवर होणाöया अÆयायिवŁĦ Æयायालयात दाद मागÁयासाठी Âयांना
मदतीची ÓयवÖथा करÁयात आली. यासाठी राºयÖतरावर कायīा¸या सÐÐयाची क¤þे
Öथापन करÁयात आली. तसेच अशा खटÐयांचे िनकाल तातडीने लागावेत Ìहणून
वेगळीÆयायालये Öथािपत केली गेली. (कोठेकर शांता, आधुिनक भारताचा इितहास-१९४७
ते २०००,साईनाथ ÿकाशन , नागपूर)
अशाÿकारे जातीभेद िनवरÁयासाठी व समाजातील दुलªि±त गटांचे उÂथानकरÁयाबाबतची
िनकड भारत सरकारने ÖवातंÞयÿाĮीपासूनच दशªवली होती.भारता¸या राºयघटनेत Âया
ŀĶीने वरील ÿमाणे अनेक तरतुदी करÁयात आÐया व संसदेने Âयासाठी कायदे पास
केले.Âयाचबरोबर या मागासवगêय घटकांना समाजातील मु´य ÿवाहात आणÁयासाठी
राखीव जागा व अनेक सवलती देÁयात आÐया Âयाचा पåरणाम Ìहणून ÖवातंÞयानंतर हे
समूह मु´य ÿवाहात येÁयास मदत झाली. Âयामुळे जातीभेदाची बंधने िशिथल होऊन
सामािजक व आिथªक िवषमता काही ÿमाणात नĶ होÁयास मदत झाली. परंतु जातीभेदाचा
पूणªपणे नायनाट माý करता आला नाही,आजही तो िविवध Öवłपात िदसून येतो.
९.४ समकालीन जातीभेदाचे Öवłप ÖवातंÞयÿाĮीनंतर जातीभेद आिण िवषमता दूर करÁयासाठी बरेच ÿयÂन केÐया गेले.
भारतीय संिवधानाने धमª, जात, िलंग, भाषा, वणª या आधारावर कोणताही भेदभाव न करता
सवा«ना समान अिधकार आिण ह³क िदले. Âयामुळे जातीभेद आिण िवषमता दूर होÁयास
मोठा हातभार लागला असला तरी जातीभेदाने वेगळे Öवłप धारण केलेले िदसून येते.
ÖवातंÞयो°र कालखंडात ितने रंग बदलले आहेत. हा रा±स सÅया िजवंत असून Âयाला
कोणी माł शकले नाही. आज तर Âयाने अितशय उúłप धारण केले आहे. जातीÿथेने
देशातील सामािजक व राजकìय पयाªवरण दूिषत कŁन सामािजक व राजकìय जीवनामÅये
एक ÿकारची िवसंगती िनमाªण केलेली आहे. देश Öवतंý झाÐयावर बाबासाहेबांनी एक
आदशª संिवधान िनमाªण केले. हे संिवधान Æयाय, Öवातंý, समता व बंधुता या चार मूÐयांवर
आधारलेले आहे. संिवधानाने कायīाĬारे अÖपृÔयता नĶ केली. पण ती अīाप मुतª झालेली
नाही.
१. सामािजक िवषमता:
धमª, वंश, जात, िलंग, जÆमÖथान यां¸या आधारावर भेदभाव िकंवा अÆयाय करता येणार
नाही अशी घटनेमÅये तरतूद आहे.पण समाजात पदोपदी भेदभाव केÐया जातो. समाजात
जाÂयांधता व धमा«धता मोठ्या ÿमाणात वाढलेली आहे. Âयामुळे सामािजक एकाÂमता व
राÕůीय ऐ³य धो³यात आले आहे. जाती ÓयवÖथा ही उ¸चनीचतेची उतरण असÐयामुळे
जातीभेद पराकोटीला पोहोचला आहे. जात व धमª या दोÆही गोĶी आज िवघटनकारी munotes.in

Page 126

जाितभेदाचे Öवłप आिण ÿकार
125 बनÐया आहेत. िवघटन हा तर जातीचा अंगभूत गुण आहे. Âयामुळे जाितÓयवÖथेने समाजात
भेदभाव खोलवर Łजवला आहे. िहंदू धमाªत जातéचा ÿादुभाªव झाला Âयामुळे उ¸चनीचता
िनमाªण झाली. जातीÓयवÖथा ही असमावेशकच नाही तर ती असिहÕणु देखील आहे. ितने
जोपासलेली मूÐये ही लोकशाहीला पोषक नाहीत. भारताने लोकशाही शासनपĦती
Öवीकारली. पण जातीÓयवÖथेने जोपासलेली मूÐये ही लोकशाही मूÐयां¸या अगदी िवŁĦ
आहेत. ºया अथê आपण लोकशाही Öवीकारलेली आहेत Âया अथê लोकशाही मूÐय
आÂमसात करणे आवÔयक आहे. लोकशाहीचा पाया हा समता आहे, तर जातीÓयवÖथेचा
पाया हा िवषमता आहे. लोकशाही ही समावेशक असून जातीÓयवÖथा ही असमावेशक
आहे. समता व िवषमता एकिýत नांदू शकत नाही. जाती मूÐय आिण लोकशाही मूÐय
यामÅये िभÆनता आहे. लोकशाही केवळ राºयÓयवÖथा नाही तर ती एक समाजÓयवÖथा
देखील आहे. Âयािशवाय सामािजक लोकशाहीची संकÐपना साकार होणार नाही.
२. राजकारणाचे जातीयकरण:
आज जातीÿथेचे पुनजêवन झालेले आहे. आजचे राजकारण जातीवादाचा आधार घेऊन
पुढे चालले आहे. संिवधानाला जे अिभÿेत आहे नेमके ÂयािवŁĦ राजकìय ÿवाह आज
वाहतो आहे.
राजकारणात तर जातीचे गिणत घातÐयािशवाय िनवडणुकांना सामोरे जाता येत नाही. याचा
पåरणाम असा झाला आहे कì, अÐपसं´यांक जातीतील Óयĉéना िनवडणूकच लढवता येत
नाही. मुळात Âयांना ितकìटच िमळू शकत नाही. िमळाले तरी िनवडणूक Âयांना िजंकता येत
नाही. अशा अÐपसं´यांक जातé¸या हाती केवळ मतदान करणे एवढेच आहे. ही
लोकशाहीची िवटंबनाच Ìहणावी लागेल. संिवधानातील मूलभूत अिधकार आिण राºय
धोरणांची मागªदशªक तÂवे या दोÆहé¸याही मागाªत जातीÿथा येते. Âयामुळे जातीÓयवÖथा ही
अनेक घटकांना सामािजक व आिथªक Æयाय देÁया¸या मागाªत अडथळा ठरते.हा Æयाय
देÁयासाठी घटनेतील कलम ३८मÅये नवीन समाजÓयवÖथा िनमाªण करÁयाचे सूिचत
करÁयात आले आहे. खरे तर लोकशाहीच एक नवीन वÖतू आहे आिण ती आÌही
Öवीकारलेली आहे. कारण ती ÖवातंÞय, समता आिण बंधुता या महामूÐयांवर आधारलेली
आहे. धमाªला देखील याच मूÐयांचे अिधķान असले पािहजे असा डॉ. आंबेडकरांचा आúह
होता.
३. जातीयसंघषª:
जातीचा आधार घेऊन ना सामािजक øांती होऊ शकते ना राजकìय øांती. ित¸या
आधारावर झालीच तर ती फĉ ÿितøांती असू शकते. जातीय संघषª िहंदू समाजाचे ÿमुख
ल±ण आहे. जातीने उ¸चवणêयांमÅये ÿचंड अहंकार िनमाªण केला तर दुसरीकडे खाल¸या
जातéमÅये ÿचंड Æयुनगंड िनमाªण केला आहे. या जातीय अहंकारातूनच आज ऑनर
िकिलंगसार´या घटना घडत आहेत. आंतरजातीय िववाहास कायīाची माÆयता असली
तरी वåरķ जातéची यास माÆयता नाही. हåरयाणामÅये सराªस ÿितķेपायी खाल¸या
जातé¸या मुलांचे खून झालेले आहेत. खाप पंचायतीने असे खून करÁयासाठी ÿोÂसाहनच
िदले होते. खरे तर जात पंचायती या कायīाने रĥ केÐया पािहजेत. ऑनर िकिलंगचे हे लोन
पुरोगामी महाराÕůात देखील पोहोचले आहे. समाज पåरवतªनाची ÿयोगशाळा Ìहणून ºया munotes.in

Page 127

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
126 कोÐहापूर शहराकडे आपण बघतो Âया शहरातही असेच एक खून ÿकरण घडले. मुलगा
āाĺण आिण मुलगी मराठा, Âयां¸या ÿेमाची पåरणीती लµनात झाली. Âया मुली¸या भावानेच
ितचा व ित¸या पतीचा िनघुªण खून केला. अशाÿकारे उलट्या िदशेत आमचा ÿवास चालू
आहे. महाराÕůात जाती जातéमधील तेढ सवª®ुत आहे. या िठकाणचा āाĺण -āाĺणेतर वाद
पूवªपार चालत आलेला आहे आिण अलीकडे मराठा-मराठे°र, दिलत-दिलते°र असे वाद
पेटले आहेत. (जनादªन वाघमारे, डॉ³टर बाबासाहेब आंबेडकर आिण जातीयंताचा लढा,
सुगावा ÿकाशन, पुणे)
४. Óयवसाय ÖवातंÞय:
जाती Ļा िविवध Óयवसायांवर आधारलेÐया होÂया. बहòतेक ÿÂयेक जातीचा एक पारंपाåरक
Óयवसाय िनधाªåरत झालेला आहे. चांगÐया आमदानीचे पांढरपेशे िकंवा ÿितिķत Óयवसाय
उ¸च जातéकडे तर अंग मेहनतीचे, अÿितķेचे आिण जेमतेम अथाªजªनाचे Óयवसाय किनķ
जातीकडे असे सवªसाधारण िवभागणी आढळते. गावगाडा िविवध धंīावर चालत
होता.बलुतेदार व आलुतेदार हे िनधाªåरत Óयवसाय करीत होते.Âया Óयवसायांची उतरण
तयार होऊनउ¸च -नीच ®ेणी तयार झाली. कामांची वगªवारी करÁयाबरोबरच कामगार व
कारािगरांचीही वगªवारी केली. गावातील हे िनधाªåरत Óयवसाय आज नाहीसे झालेले आहेत.
Âयामुळे बलुतेदारी Óयवसाय िवÖथािपत झाले, ते िमळेल तो रोजगार कłन पोट भł
लागले. पण Âयांना िचकटलेÐया जाती माý कायम रािहÐया. पादýाणांचे दुकान चालवणारा
āाĺण हा āाĺणच राहतो , तो चांभार कधी होत नाही. गवंड्याचे काम करणारा दिलत हा
जातीने गवंडी होत नाही तो दिलतच राहतो. Óयवसाय बुडाले पण जाती माý िशÐलक
रािहÐया.
आज कोणÂयाही Óयवसायाचे Öवłप सहसा एक जातीय नाही आिण बöयाच जातéचे
अिÖतÂव एक Óयवसायी नाही. माý िविशĶ Óयवसाय आिण िविशĶ जाती असे समीकरण
आजही अनेक Óयवसायाबĥल दाखवून देता येते. शेती, जमीन मालकì आिण शेतमजुरी या
±ेýातील जात Óयवसाय परÖपर संबंध पाहÁयासारखे आहेत. महाराÕůात मराठा -कुणबी
समाजा¸या तुलनेतइतर जातéकडे जमीन मालकìचे ÿमाण अगदी कमी आहे. भारतात
इतरýही दिलतांमÅये जमीन मालकìचे ÿमाण अगदी थोडे आहे. दिलत समाजात
शेतमजुरांचे ÿमाण जवळपास ५० ट³के असून सवणª समाजाचे ÿमाण २०% एवढेच आहे.
आधुिनक शहरी ÓयवसायांमÅये उ¸च व मÅयम जातéचे ÿमाण मोठे आहे. Óयापार उīोग
±ेýात ठरािवक जातéचा वरचÕमा आहे. उīोग Óयापारात मारवाडी , वाणी, पाटीदार,
आरोरा, खýी, चेĘीयार आिण बोहरा असे समाजगट आढळतात. ÖवातंÞयो°र काळात या
यादीत āाĺणांची भर पडÐयाचे िदसते. पांढरपेशा नोकöयांमÅये उ¸च जातéचा भरणा
अिधक िदसून येतो. औīोिगक ±ेýात उ¸च व मÅयम जातéचे कुशल कामगार वगाªत व
पयªवे±ीय कामगारात वचªÖव असते. तर कुशल कामगार बहòतांश किनķ जातéमधून येतात.
असंघिटत ±ेýात कंýाटी व बदली कामगारांमÅये किनķ जातéचे ÿमाण मोठे आहे. शहरी
असंघिटत ±ेýात हमाल, माथाडी कामगारांमÅये मÅयम जातéचे तर åर±ा, पथारी
Óयवसाियकात किनķ जातéचे क¤þीकरण आढळते. भंगार ÓयवसायांमÅये मातंगाची मोठी
सं´या सापडते. (सुहास पळशीकर, समकालीन जातीÓयवÖथा , जातीसंÖथेचे बदलते
आधार, सुगावा ÿकाशन, पुणे) munotes.in

Page 128

जाितभेदाचे Öवłप आिण ÿकार
127 ५. आंतरजातीय िववाहांना िवरोध:
जातéचे अिÖतÂव जोवर कायम आहे तोवर जाती-जातीमधील भेदभाव राहणारच आिण
Ìहणून जातीÿथा नĶ केली पािहजे. आंतरजातीय िववाह हाच यावरचा जालीम उपाय असे
बाबासाहेबांचे Ìहणणे होते. आंतरजातीय िववाहामुळे जातीचा व जातीÿथेचा अंत होईल, हे
लोहीया यांचे देखील मत होते.
अंतिवªवाहाची ÿथा जपÐया िशवाय जातीचे Öवतंý अिÖतÂव िटकून ठेवता येत नाही.
वणªसंकर टाळणे या ÿाचीन तßवामुळे भारतीय समाजात आंतरजातीय िववाह होत नसे. (पी
ए गवळी, पेशवेकालीन समाज व जातीय संघषª, आनंद ÿकाशन, औरंगाबाद) िवरोधात
जाऊन जे आंतरजातीय िववाह करत असे Âयांना जातीतून बिहÕकृत केले जात असे.
Ìहणून डॉ³टर बाबासाहेब आंबेडकर यांनी अंतिवªवाही संबंध जातीचे मूळ आहे असे
ÿितपादन केले. आधुिनक कालखंडामÅये समाजसुधारणा चळवळ सुł झाÐयानंतर
१९१७ ¸या 'पटेल िबला’नुसार आंतरजातीय िववाह कायदा करÁयात आला आिण या
िववाहापासून होणारी संतती कायदेशीर मानली जाईल अशी तरतूद केÐया गेली. भारता¸या
ÖवातंÞयानंतर संिवधानाने आंतरजातीय िववाहाला कायīाचे संर±ण िदले असले तरी,
आंतरजातीय िववाहांना सामािजक पाठबळ माý िमळत नाहीत. आज बरेच तŁण-तŁणी
ÿेम िववाह करतात यालाच लोक आज आंतरजातीय िववाह Ìहणून बघतात हे चूक आहे.
आंतरजातीय िववाह केलेÐया दांपÂयांना आजही जीवन जगत असताना अनेक सामािजक
समÖयांना तŌड īावे लागते. काही अपवाद वगळता आंतरजातीय िववाह केलेÐया
जोडÈयांना समाज आिण आई-विडलां¸या घराची दारे बंद केली जातात. एवढेच नाही तर
अनेक िठकाणी आंतरजातीय िववाहतून ऑनर िकिलंग सार´या िकÂयेक घटना आज
समाजात घडून येत आहे. जाितÓयवÖथेची इतर बंधने सैल झाली असली तरी आजही
आंतरजातीय िववाहांना सामािजक आिण कौटुंिबक पािठंबा िमळत नाही. Ìहणून डॉ³टर
बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणतात Âयाÿमाणे जातीअंत करायचा असेल तर आंतरजातीय
िववाह मोठ्या ÿमाणात Óहावे लागतील व Âयासाठी पालक आिण समाजाचा पािठंबा पाठबळ
िमळणे आवÔयक आहे.
६. जातवार वÖती:
गावांची रचना आजही जातीिनहाय आहे. दिलतां¸या वÖती आजही गाव कुसाबाहेरच
आहेत. एक गोĶ ÿकषाªने ल±ात घेÁयासारखी आहे ती Ìहणजे आज िश±ण हे सवा«नाच
उपलÊध झालेले आहे. आर±णामुळे दिलत समाजही िशकू लागला आहे. िशकलेली दिलत
मंडळी शहरात गेली. गावातली दिलत माý गावकुसाबाहेरच राहतात व अÖपृÔयतेचे चटके
आजही वेगवेगÑया पĦतीने Âयांना बसत आहेत. Ìहणून गावांची रचना समते¸या तßवावर
झाली पािहजे. जुनी गावे मोडून नवी गावी बसवणे अवघड आहे हे माÆय पण अलीकडे नवीन
वÖÂया बöयाच झालेÐया आहेत Âयांची रचना माý संिम® Öवłपाची नाही. लातूरला भूकंप
झाला होता गावेची गावी उÅवÖत झाली. परंतु गावा¸या नवीन रचनेतही दिलत-सवणªभेद
कायम आहे. लोक जात ही कÐपना सोडून īायला तयार नाहीत. (सुहास पळशीकर,
समकालीन जातीÓयवÖथा , जातीसंÖथेचे बदलते आधार, सुगावा ÿकाशन, पुणे)
munotes.in

Page 129

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
128 ७. जातीय अिÖमता:
जातीÓयवÖथेचा आणखी एक अिनĶ पåरणाम Ìहणजे, एखादा नेता िकंवा अिधकारी तो ºया
जातीतील आहे Âयाच जाती¸या लोकांना वर आणÁयाचा ÿयÂन करतो. जातीÿथेचे िनमूªलन
न करता आपÐया जातीचा दजाª कसा वाढेल यासाठीचे ÿयÂन आज होत आहेत.
आंतरजातीय िववाहांना Âयांचा िवरोध आहे. जाती अिÖमतांनी सामािजक िवघटनाची
ÿिøया अिधक गितमान केली आहे. जातीभेदाचा ÿij िहंदूं¸या समोरचे तर आÓहान आहेच
पण धमा«तåरतां¸या समोरचे देखील आÓहान आहे. Âयािशवाय भारतीयÂव िनमाªण होऊ
शकणार नाही. भारतीयÂव िनमाªण होÁयासाठी सामूिहक जीवन िनमाªण करÁयाची
आवÔयकता आहे आिण Âयासाठी जातीभेद नĶ होणे आवÔयक आहे.
८. अÖपृÔयता:
ÖवातंÞयपूवª काळात अÖपृÔयते¸या िवरोधात मोहीम सुł झाली. काही Óयĉéनी दिलतात
िश±णाचा ÿसार कłन Âयां¸यातील Æयुनगंडाची भावना दूर कłन Âयांना Âयां¸या Æयाय
अिधकाराची जाणीव कłन देÁयाचे ÿयÂन केले. महाÂमा फुले, वीरा िशंदे, महाÂमा गांधी
आिण डॉ³टर बाबासाहेब आंबेडकर यांनी अÖपृÔयता िनवारणासाठी िवशेष ÿयÂन केले.
डॉ³टर आंबेडकरांनी भारतीय राºयघटनेत अÖपृÔयता िनवारÁयासाठी िवशेष तरतुदी
केÐया, Âयाचÿमाणे अÖपृÔयांना सवलती व राखीव जागा देऊन Âयांचे सामािजक उÂथान
करÁयाचा ÿयÂन केला.
ÖवातंÞयानंतर भारतामÅये झालेले औīोगीकरण, शहरीकरण, दळणवळणा¸या साधनांचा
िवकास, िश±ण ÿसार, जनजागृती अशा अनेक कारणांमुळे अÖपृÔयता िनवारणास हातभार
लागला. गावकुसाबाहेर असलेÐया अÖपृÔयां¸या वÖÂयांऐवजी आज शहरातिम® वÖÂयांचे
ते भाग बनले आहेत. पूवê अÖपृÔय अÖव¸छतेचे कामे करीत Âयातही बदल होऊन Óयवसाय
ÖवातंÞयामुळे ते इतर Óयवसाय कł लागÐयाने Âयां¸यातील अÖव¸छता मोठ्या ÿमाणात
कमी झालेली आहे आिण ते समाजा¸या मु´य ÿवाहात सामील होऊ लागले आहेत.
डॉ³टर बाबासाहेब आंबेडकरांनी ÿितपादलेÐया िश±णाचे महßव Åयानात घेऊन दिलत
वगाªमÅये िश±णाचा मोठा ÿमाणात ÿसार होऊन मोठमोठ्या हòīांवर ते आज काम कł
लागले आहेत. समाजा¸या ÿÂयेक ±ेýाला ते ÿभािवत कł लागले आहेत आिण संघिटत
होऊन Öवतः¸या अिधकारांची व ह³कांची मागणी ते Öवतः कł लागले आहेत. एवढी
Âयां¸यात जागृती झालेली आहे. Âयां¸यासोबत रोटी Óयवहार आिण अÖपशª अशा ÿथा
पाळÐया जात नसÐया तरी बेटी Óयवहारवरील बंधने माý कायम आहे. आजही
अÖपृÔयांवरील अÂयाचारां¸या घटना अधून मधून घडतांना िदसून येतात. Âयां¸यावर
सामािजक बिहÕकार टाकला जातो. Âयांनी केलेली ÿगती व Âयांचे समाजात वर मान
कłन सÆमानाने जगणे आजही उ¸च जातé¸या डोÑयात खुपते.
९. िľयांवरील जाितबंधने:
जातीÓयवÖथेत घराÁयाचा व जाती¸या ÿितķेचा मुĥा ľी¸या पािवÞयाशी जोडÐया गेला.
Âयातून कुटुंबातील आिण जातीतील सदÖयांना िľयांवर िनयंýण ठेवÁयाचा व Âयांना वळण
लावÁयाची जबाबदारी सोपवÁयात आली. तर दुसöया बाजूला जात उतरंडी¸या क±ेत उ¸च munotes.in

Page 130

जाितभेदाचे Öवłप आिण ÿकार
129 जातéना िनÌन जातीतील ľी-पुŁषांना वळण लावÁयाचे व िश±ा करÁयाचे अिधकार
जातीÓयवÖथेत िमळाले होते. जातीÓयवÖथे¸या व िलंगभावा¸या या उतरंडीत सावªजिनक व
कुटुंबात अंतगªत पातळीवरचे िľयांवरील अिधकाराचे व अÂयाचाराचे अनेक Łपे अिभयुĉ
होतात. जाती उतरंडीने ľी िहंसे¸या अनेक क±ा घडवÐया. परजातéना कमी लेखÁयासाठी
Âयां¸या िľयांवर Óयिभचार व अनैितकतेचे आरोप केले जाऊ लागले आिण दिलत
आिदवासी आशा अवणª जाती जमातéवर सवणªनांनी केलेÐया अÂयाचारां¸या घटनांमÅये
िľयांची नµनिधंड काढणे, बलाÂकार करणे, Âयांना िवþूप करणे असे अवहेलना करणारे
ÿकार करÁयात येऊ लागले. जातीय दंगलéमÅये परजातéना लिºजत करणारी िहंसा
िľयांवर लादली जाते. जाती उतरंडी¸या उ¸चनीच तßवा¸या चौकटीत जातीसंलµन
पुŁषßवाचे जे साचे घडवले गेले Âयात ľीिनयंýणाची ÓयवÖथा करÁयात आली होती.
(बगाडे उमेश, āाĺणी िपतृस°ेचा िवचारÓयूह, लोकवाङमयगृह, मुंबई)
१०. आिथªक िवषमता:
जाती ÓयवÖथे¸या चौकटीमÅये एक जात दुसöया जातीचे शोषण कłन संप°ीचा संúह
करत असे. जाितÓयवÖथेतील सामािजक ®मÿिøये¸या वेगवेगÑया अंगांमÅये तयार होणारी
वरकड उ¸चजातéकडे जाितÓयवÖथे¸या माÅयमातून जमा होत असे. अÖपृÔय जातéपे±ा
ÖपृÔय बलुतेदार जाती संप°ी¸या बाबतीत अिधक स±म होÂया. तर Âयानंतर मराठा, माळी,
धनगर अशा ÿकार¸या शेतकरी जाती आिण िशखरावर उ¸चवणêय āाĺण जाती होÂया.
अÖपृÔय ®िमक जातéना माý उÂपादनाचा जगÁया इतकाही िहÖसा िमळत नसे.
नÓया कारखाÆयांमÅये िकंवा रेÐवे वगैरे सार´या नÓया उīोगांमÅये कामगार Ìहणून
राबवायला आलेली माणसे ही Âया Âया राºयातÐया शोिषत जातéमधून आलेली आहे.
आजही देशामधÐया कामगार वगª दिलत, कुनबी, बलुतेदार जाती, धनगर, माळी, भट³या
िवमुĉ जाती आिण आिदवासी जमाती यां¸यामधून ÿामु´याने बनलेला आहे. या जाती-
जमातéचे दीड दोन हजार वषा«पासून āाĺणी जातीÓयवÖथा आिथªक शोषण करत आली
होती. आता Âयां¸या जीवनात भांडवलशाहीमुळे नÓया ÿकारचे शोषण सुł झाले. पूवê¸या
शोिषत जातीमधूनच नवे शोिषत वगª तयार झाले आहे. खाल¸या जातीतील मुठभर लोकांची
आिथªक पåरिÖथती सुधारली असली तरी आजही आिथªक िवषमतेसाठी जाितÓयवÖथा
काम करत असलेली िदसून येते. (भारत पाटणकर, जातीÓयवÖथेचा अंत, ®िमक मुिĉदल
ÿकाशन, कासेगाव)
९.५ जाितभेद िनमूªलनासाठीचे उपाय ÿबोधन काळापासून जात िनमूªलनाचा जोरदार ÿयÂन करÁयात आला. Âयामुळे जातीची
बंधने हळूहळू सैल होत आहे असे वाटू लागले. पण जातीÓयवÖथा पूवêÿमाणेच चालू आहे.
िविवध पातÑयावłन जातिनमूªलनाचा कायªøम राबवला जात असला तरी लोकां¸या
मानिसकतेत Âयामानाने फारच कमी बदल झालेला िदसून येतो. आधुिनक काळात
माणसां¸या गुणांची, बुĦीची आिण Âया¸या कौशÐयाची िकंमत वाढली आहे. Âयामुळे Óयĉì
कोणÂया जातीची , धमाªची आहे याबाबéचे महßव कमी झाले आहे. िवकासा¸या आिण munotes.in

Page 131

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
130 शै±िणक ÿगती¸या आधाराने जातीिवहीन समतािधिķत समाज रचना िनमाªण होणे िनिIJत
आहे. Âयासाठी िवशेष ÿयÂन आपÐयाला करावे लागतील.
१. आंतरजातीय िववाह:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर Âयां¸या 'जातीÿथेचे िवÅवंसन' या úंथात Ìहणतात कì, जात
मोडÁयासाठी आंतरजातीय िववाह खरा उपाय आहे. जातीपासून सुटका करÁयास दुसöया
कशानेच उपयोग होणार नाही. Âयां¸या मते जातीÓयवÖथेचे मूळ अंतरिववाह पĦतीमÅये
आहे. Ìहणून आपÐयाला जातीिवहीन समाज िनमाªण करायचा असेल तर आंतरजातीय
िववाहांना पािठंबा देणे आवÔयक आहे.
सहभोजणे व आंतरजातीय िववाह यां¸यासाठी चळवळ करणे व ती आयोिजत करणे हे कायª
कृिýम साधनाĬारे जबरदÖतीने अÆन भरवÁयासारखे आहे. ÿÂयेक ľी पुŁषाला शाľा¸या
दाÖयातून मुĉ करा, शाľावर आधारलेÐया अपायकारक कÐपना असलेली Âयांची मने
Öव¸छ करा, मग तुÌही Âयांना सहभोजन व आंतरजातीय िववाह करÁयास न सांगताही ते
सहभोजन व आंतरजातीय िववाह करतील व जाती ÿथा आपोआप नĶ होईल, असे डॉ³टर
बाबासाहेब आंबेडकर ÿितपादन करतात. (डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, जातीÿथेचे िवÅवंसन,
सुगावा ÿकाशन, पुणे)
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी जाती संÖथा नĶ कशा कराय¸या या संबंधी काही मागªदशªक
तÂवे सांिगतली आहेत. Âयां¸या िवचारात पिहला महßवाचा मुĥा असा आहे कì, ºया िववाह
संÖथेĬारे जाती संÖथा अिÖतÂवात आÐया Âया िववाह संÖथेचाच उपयोग जाती नĶ
करÁयासाठी केला पािहजे. कारण जातीची िनिमªतीत वगाªअंतगªत िववाहाची सĉì कłन
आिण वगª बंिदÖत कłन झालेली आहे. ÿÂयेक जात हा एक बंिदÖत िकÐला बनलेला आहे.
या बंिदÖत िकÐÐयातून ľीपुŁषांना मुĉ केले पािहजे. ÿÂयेक जातीतील ľी पुŁषांचा
संबंध इतर जाती¸या ľी पुŁषांची येणे आवÔयक आहे. Âयासाठी आंतरजातीय िववाह ही
सवाªत महßवाची गोĶ डॉ³टर बाबासाहेब आंबेडकर मानीत होते. Âयांचे Ìहणणे एवढेच होते
कì, आपÐया तŁण मुला-मुलéवर आपÐयाच जातीतील मुला मुलéबरोबर िववाह करÁयाची
सĉì कł नका. आपला जीवनसाथी िनवडÁयासाठी Âयांना आवÔयक ते सवª ÖवातंÞय
īावे. ÿेमिववाहांना ÿोÂसाहन īावे. ÿेमिववाह जर आंतरजातीय असतील तर Âयांना
अिधक ÿोÂसाहन īावे. (िवलास रणसुंबे, जात वगª व पåरवतªनाचा लढा, लोक वाङमयगृह,
मुंबई)
२. राÕůीय संप°ीचे फेरवाटप:
जाती नĶ करÁयासाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आणखी एक उपाय सुचवलेला आहे
तो Ìहणजे राÕůीय संप°ीचे फेरवाटप होय. Âयासाठीच डॉ³टर आंबेडकरांनी आपÐया
राजकìय िवचारात रा ºयसमाजवादाचा पुरÖकार केला होता. आपÐया देशाची िवषमता दोन
ÿकारची आहे. एक सामािजक िवषमता आिण दुसरी आिथªक िवषमता. या दोÆही िवषमता
परÖपरावलंबी आहेत. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांचे खरे वारसदार दादासाहेब गायकवाड
होते असे मानले जाते. Âयांनी १९६४-६५ साली केलेÐया भूमीिहनांचा लढा हा एका अथाªने
राÕůीय संप°ी¸या फेर वाटपाचाच ÿयÂन होता. परंतु मÅयमवगêय दिलत नेÂयांनी Âयांनाही munotes.in

Page 132

जाितभेदाचे Öवłप आिण ÿकार
131 कÌयुिनÖट ठरवून टाकले आिण पुÆहा एकदा सामािजक ÿij आिण आिथªक ÿij यां¸यातील
अतूट नाते तोडÁयाचा ÿयÂन केला. आजही आपÐया देशातील जिमनी¸या फेर वाटपा¸या
ÿijाने उúłप धारण केलेले आहे. िबहार, उ°र ÿदेश, राजÖथान या ÿांतांचे मागासलेपण,
जातीय तणाव, गुंडिगरी Âयाच िदवशी संपुĶातील ºया िदवशी तेथील जिमनीचे फेरवाटप
होईल.
भारतातील जाती नĶ झाÐयािशवाय भारत एक राÕů बन णार नाही आिण भारत एक राÕů
बनÐयािशवाय महास°ा होणार नाही. (िवलास रणसुंबे, जात वगª व पåरवतªनाचा लढा, लोक
वाङमयगृह, मुंबई)
३. उÂपादन संबंध समूळ नĶ करणे:
जातीय उतरंडी¸या उÂपादन संबंधालाच समूळ नĶ करÁयाचा Óयावहाåरक कायªøम हाती
घेणे आवÔयक आहे. जुÆया काळापासून चालत आलेली जातीÓयवÖथेची ल±णे
संपिवÁयासाठी सामािजक पåरवतªनाचा कायªøम हाती ¶यावा लागेल. 'जातवार वÖÂया ,
जातीतच लµन , जÆमाधारीत जात ठरिवणे, सवणª दिलत वेगवेगळे पानवटे, आंतरजातीय
िववाहतही बापाची जात मुलाची जात बनणे' अशा सवª ल±णाचा अंत करÁयाचा कृित
कायªøम हाती ¶यावा लागेल. जाती ÓयवÖथेने ºयांची िपळवणूक केली अशा जातéमÅये
उतरंड आहे. Âयामुळे Âया जातीमÅयेही उ¸चनीच अशी दरी आहे. ही दरी िमटवÁयाची
समांतर ÿिøया चालू झाÐयािशवाय जातीÓयवÖथे¸या अंताची एकसंघ चळवळ अश³य
आहे. Ìहणूनच सवª शोिषत जातीत जवळीकता िनमाªण होÁयासाठी िवशेषतः उतरंडी¸या
वर¸या बाजू¸या जातéनी Öवतःवर आÂमिटका कłन Öवतः मधून उ¸चÂवाची भावना नĶ
केली पािहजे व पुढाकार घेऊन तातडीची एकýीकरण ÿिøया सुł केली पािहजे.
४. जातीअंताचा ÿij आिण आर±ण:
एक ताÂकालीक गरज Ìहणून डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी आर±ण Öवीकारले होते. परंतु
आर±णाचा हेतू जो पूवê होता तो आज रािहलेला िदसत नाही. अिधक बारकाईने पािहले
तर आज जात पाडली जात नाही तर वापरली जाते. आपणाला सोयीचे असेल तेथे जात
दाखवायची आिण सोयीचे नसेल तेथे लपवायची. एकेकाळी जाती ÓयवÖथेत आपण कसे
उ¸च आहोत हे दाखवÁयाची चढाओढ असे तर आज आपण कसे मागास आहोत हे
दाखवÁयाची øांती लागलेली िदसते. तसेच एकेकाळी जाती आिण Âयासाठी Öवतःला
'अजात’घोिषत करणारे आज आर±ण िमळावे Ìहणून मूळ जातीकडे वळत असÐयाचे
उदाहरणे ही आपÐयासमोर आहेत. अलीकडे महाराÕůातही मराठ्यांनी आर±णासाठी
आंदोलन केले तेÓहा महाराÕůातील ओबीसी अÖवÖथ झाले. तसेच धनगरांनी एसटी ÿवगाªत
जाÁयासाठी चळवळ हाती घेताच आिदवासéनी ÂयािवŁĦ मोच¥ काढले.
आर±ण ही मागास जातéना इतरां¸या समक± आणÁयाची एक योजना Ìहणून Âयाकडे न
पाहता ितचा वापर आपÐया िहतासाठी करÁयात Âया Âया जाती आिण Âयांना झुलवत
ठेवणारे स°ाधारी यशÖवी होताना िदसत आहे. बाबासाहेबां¸या इशाöयाला समजून घेतले
असते आिण सामािजक वआिथªक समता ÿÖथािपत करÁयात आली असती तर
आर±णाची आव Ôयकता अÐपकाळात संपून कालबाĻ झाली असती. Âयामुळे जाती अंत munotes.in

Page 133

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
132 करायचा असेल तर जातीचे फायदे तोटे या दोÆहीही उĥेशाकडे दुलª± करावे लागेल. (िदनेश
मोरे, ÿबोधनकालीन जातीअंताचा अÿामािणक लढा, आनंद ÿकाशन, औरंगाबाद)
५. िश±ण पĦतीमधील बदल:
आपÐया देशातील िश±ण पĦती ही मूलभूत जीवन पĦतीशी िनगिडत असली तरी
भारताची ÿाचीन ऐितहािसक पाĵªभूमी Ìहणून िनिमªती एका िविशĶ धमाªला उ¸च आिण
अÆय जातीधमाªला नीच समजणारी चातुवªणª ÓयवÖथा आहे. ही ÓयवÖथा िपढ्यानिपढ्या
चालत आली असÐयाने Âयाचा ÿभाव सवª समाजात खोलवर Łजलेला आहे. Âयातूनच
ÿÂयेक जातéमÅये वेगÑया संÖकृती, łढी, परंपरा, åरतीåरवाज, अंध®Ħा या समाजाचे
िवभाजन करणाöया घटकांना तोडÁयासाठी िश±ण पĦतीमÅये बदल होणे आवÔयक आहे.
िश±णाची मĉेदारी Âयाकाळी िविशĶ समूहाला असÐयाने ÿाचीन काळापासूनचा इितहास
सुĦा Âयांनीच रचलाआहे. हा इितहास सवª जातéना एकý न जोडणारा आिण िविशĶ
समूहाचे वचªÖव सांगणारा असÐयाने िवषमतेची तीĄता वाढत गेली. तोच इितहास िपढ्यांना
वषाªनुवषª सांिगतला जातो. Ìहणूनच िश±ण पĦती ही सवªधमªसमभावचे महßव सांगणारी,
एकाच संÖकृतीची जोपासना करणारी, जाती-जातीमधील अंतर कमी करणारी, आधुिनक
पुरोगामी िवचारांना ÿÖथािपत करणारी असणे आवÔयक आहे.
६. राजकारणाचे जातीयकरण रोखणे:
भारतीय राजकारण हे जातीिधिķत बनले आहे हे कटू सÂय आता कोणीही नाकारत नाही.
जाती व राजकारण एकमेकांवर ÿभाव पाडत असतात. जाती आिण जातीयवाद या
समÖयांचा संबंध úामीण व राºयपातळीवर¸या राजकारणाशी अिधक येत असतो. जाती
िवचारात घेऊन राजकìय वतªन घडू लागले आहे. एखाīा मतदारसंघात एखादी जात
सं´येने जाÖत असÐयास Âयाच जातीचा उमेदवार ितथे उभा केला जातो. जात पाहóन
मतदान केले जाते. जाती¸या िहतसंबंधाचे भाविनक आÓहान कłन मते िमळवली जातात.
आिथªक, सामािजक व राजकìय िहतसंबंध जातीिनहाय िनमाªण झाले आहेत. उमेदवारांची
पाýता, राजकìय बांिधलकì, िश±ण, राÕůिनķायांचा िवचार सहसा होत नाही. राजकारणात
राºयघटनेतील मागासलेÐया जातéसाठी राखीव जागांची तरतूद आिण मंडल आयोगा¸या
िशफारशी ÖवीकारÐयामुळे भारतीय राजकारणात जातीचे महßव अिधकच वाढले आहे.
Âयामुळे भारतातील जातीयÓयवÖथा कमजोर होÁयाऐवजी ितला खतपाणी घात ले जाऊ
लागले. Ìहणून राÕůा¸या आधुिनकìकरणात जाती¸या राजकारणाचा िवचार करÁयाचे
टाळÁयातच देशाचे िहत आहे. िश±ण आिण जनजागृती याĬारेही जातीयवादी राजकारण
कमी होऊ शकते. जातीपे±ा राÕůवादाला ÿाधाÆय िदले तर राजकारण शुĦ होऊ शकते.
सवªधमªसमभाव आिण मानवतावादाने जातीय राजकारणावर िवजय िमळवता येऊ शकतो.
(सुधाकर जोशी, भारतीय शासन आिण राजकारण, िवīा बुक पिÊलशसª, औरंगाबाद)
अशाÿकारे धािमªक, राजकìय, सामािजक आिण आिथªक अशा चारही बाजूंनी जातीÿथेवर
हÐला चढवÐयािशवाय भारतामÅये जातीअंत घडून येणार नाही आिण जातीअंत घडून
आÐयािशवाय भारतीय समाज एकसंघ होणार नाही.
munotes.in

Page 134

जाितभेदाचे Öवłप आिण ÿकार
133 ९.६ सारांश जातीभेद हा भारतीय समाजाला लागलेला कलंक आहे. या कलंकìत जातीÓयवÖथेचे बंध
तोडÁयाचे काम आधुिनक कालखंडात िāिटश भारतातमÅये आÐयानंतर समाजसुधारकांनी
सुł केले. महाÂमा फुले, वीरा िशंदे, राजषê शाहó महाराज , महाÂमा गांधी आिण डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यांनी जनजागृती कłन समतािधिķत समाजा¸या िनिमªतीवर भर
िदला. परंतु हे ÿयÂन पुरेशे नÓहते, Ìहणून ÖवातंÞय िमळाÐयानंतर भारतीय समाजातील
जातीभेद नĶ करÁयासाठी संिवधानामÅये िवशेष तरतुदी केÐया गेÐया.
समाजसुधारकांचे कायª आिण राºयघटनेने केलेले कायदे यामुळे ÖवातंÞयो°र भारतात
जातीÓयवÖथेचे बंध सैल झाले असले तरी भारताने Öवीकारलेली नवीन लोकशाही
राºयपĦती, औīोगीकरण, जागितकìकरण अशा िविवध कारणांमुळे जाितÓयवÖथेने नवीन
Öवłप धारण कłन नवीन समÖया पुढे आणÐया. यामÅये सवाªत महßवाचे Ìहणजे
राजकारणाचे झालेले जातीयकरण, सवलतीमुळे झालेली जातीय अिÖमतांची वाढ,
नागåरकरनामधील जातिनहाय वÖÂया , ÓयवसायामÅये बदल झाले असले तरी
Óयवसायातील ®ेķ किनķतेची दरी यातून आिथªक िवषमता िनमाªण झाली.
भारतीय समाजाला ÿगती करायची असेल तर भारतीय समाज एकसंघ होणे आवÔयक आहे
आिण भारतीय समाज एक संघ Óहायचा असेल तर जातीअंता िशवाय दुसरा पयाªय नाही.
Âयाकरता आंतरजातीय िववाहांना ÿोÂसाहन देणे, आिथªक िवषमता नĶ करÁयासाठी
राÕůीय संप°ीचे फेरवाटप करणे, िश±ण पĦतीत बदल करणे, राजकारणाचे जातीयकरण
रोखणे इÂयादी उपाय योजने अÂयावÔयक आहे.
९.७ ÿij १ भारतीय संिवधानामÅये जाती िनमूªलनासाठी केलेÐया तरतुदéची चचाª करा ?
२ समकालीनभारतीय समाजातील जाितभेदाचे Öवłप ÖपĶ करा ?
३ भारतीय समाजातील जातीभेद नĶ करÁयासाठी कोणकोणÂया उपाय योजना करता
येतील यावर भाÕय करा ?
९.८ संदभª  आधुिनक भारताचा इितहास-१९४७ते२०००:डॉ.शांता कोठेकर
 भारतीय शासन आिण राजकारण:डॉ.सुधाकर जोशी
 आजादी के बाद का भारत : िबिपन चंþ
 जात - वगª व पåरवतªनाचा लढा:िवलास रणसुंबे
 ÿबोधनकालीन जातीअंताचा अÿामािणक लढा: डॉ.िदनेश मोरे munotes.in

Page 135

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
134  जातीÓयवÖथेचा अंत : भारत पाटणकर
 āाĺणी िपतृस°ेचा िवचारÓयूह : उमेश बगाडे
 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण जातीअंताचा लढा: डॉ.जनादªन वाघमारे
 पेशवेकालीन समाज व जातीय संघषª: पीए गवळी
 डॉ. आंबेडकरांची जातीमीमांसा : उमेश बगाडे
 जातीÿथेचे िवÅवंसन: डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर
 भारतातील जातीÿथा: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर

*****

munotes.in

Page 136

135 १०
िनवडक जातीभेद अÂयाचार (ॲůॉिसटी) ÿकरणांचा अËयास
घटक रचना
१०.१ उिĥĶे
१०.२ ÿÖतावना
१०.३ अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती (आÂयाचार ÿितबंधक) अिधिनयम-
१९८९
१०.३.१ पाĵªभूमी
१०.३.२ अिधिनयमातील ÿमुख कलमे
१०.४ िनवडक जाती भेद (ॲůॉिसटी) ÿकर णांचा अËयास (Case Studies of
Atrocities)
१०.४.१ खैरांजली हÂयाकांड
१०.४.२ हाथरस बलाÂकार ÿकरण
१०.४.३ सोनई हÂयाकांड
१०.४.४ दिलत तŁणाची हÂया, छ°रपूर, मÅय ÿदेश
१०.४.५ पाणी ÈयायÐयाबĥल एका दिलत मुलाला िश±काकडून मारहाण, सुरण,
राजÖथान
१०.४.६ दिलत अÐपवयीनाला मंिदरात ÿवेश केला Ìहणून मारहाण, राजÖथान
१०.४.७ दिलत माणसाला बेदम मारहाण, ®ीकोट, टेहरी- उ°राखंड
१०.४.८ दिलत वराने घोड्यावर बसू नये यासाठी सĉìचे िनब«ध, िशवपूर,
राजÖथान
१०.४.९ करमचेदु हÂयाकांड, आंňÿदेश-१९८५
१०.४.१० गुजरातमधील पानखान गावातील øूरता, १९९९
१०.५ सारांश
१०.६ ÿij
१०.७ संदभª
१०.१ उिदĶे  अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती आÂयाचार ÿितबंधक अिधिनयम-१९८९
¸या पाĵªभूमीचा मागवा घेणे.
 अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमाती अÂयाचार ÿितबंधक अिधिनयम -१९८९ ची
मािहती कłन घेणे. munotes.in

Page 137

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
136  समकालीन भारतातील जातीय आÂयाचार ÿकरणांचा ÿितिनिधक Öवłपात अËयास
करणे.
 जातीय अÂयाचार ÿितबंधावर भाÕय करणे.
१०.२ ÿÖतावना जाितभेद ही भारतातील ÿमुख सामािजक समÖया असून ितची सवō¸च अमानवीय अवÖथा
Ìहणजे अÖपृÔयता होय. ÿाचीन काळापासून अÖपृÔयता ही िविवध Öवłपात अिÖतÂवात
होती आिण ितला धमª स°ेचे अिधķान ÿाĮ होते. अठराÓया शतकातील पेशवाई¸या
कालखंडात अÖपृÔयता सवाªत िवकृत Öवłपात अिÖतÂवात होती. या कालखंडात
अÖपृÔयांना अतीजाचक िनयमांनी बंिदÖत कłन Âयांचे माणूसपण िहरावून घेतले होते. परंतु
इंúजांचे भारतात आगमन झाÐयानंतर आधुिनक युगाला सुŁवात झाली. आधुिनक
युगामÅये भारतीय समाजातील ÿमुख समÖया असलेÐया अÖपृÔयता िवरोधी आंदोलनाला
सुŁवात झाली. महाÂमा फुले, राजषê शाहó महाराज , महाÂमा गांधी आिण डॉ³टर बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी अÖपृÔयतेला िवरोध कłन Âया िवरोधात वैचाåरक पाĵªभूमी तयार केली.
ÖवातंÞयÿाĮीनंतर भारतीय संिवधानामÅये अÖपृÔयता िनमूªलन िवषयक तरतुदéचा समावेश
करÁयात आला. परंतु Ļा तरतुदी अÖपृÔयता िनवारÁयासाठी पुरेशा नाहीत हे ल±ात
आÐयानंतर तÂकालीन सरकारने 'अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमाती अÂयाचार
ÿितबंधक अिधिनयम–१९८९’ संमत केला. अनुसूिचत जाती व जमातीवरील जातीय
अÂयाचार थांबावेत हा या मागचा ÿमुख हेतू होता. परंतु हा अिधिनयम Óयापक आिण
िवÖताåरत असूनही शासनकÂया«¸या अÿामािणकपणामुळे व जनमानसातील जातीभेदा¸या
भावनेमुळे अलीकड¸या काळातही अनुसूिचत जाती आिण जमातéवरील जातीय अÂयाचार
थांबले नाहीत. अÖपृÔय जातéनी केलेली ÿगती उ¸च जातéना खटकू लागÐयाने आपले
वचªÖव अबािधत राखÁयासाठी अÖपृÔय जातéवर मोठ्या ÿमाणात जातीय भेदभावातून
अÂयाचार केले जातआहे. Âयाचा आढावा आपÐयाला या घटकात ¶यायचा आहे.
१०.३ अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती आÂयाचार ÿितबंधक) अिधिनयम-१९८९ १०.३.१ पाĵªभूमी:
ÖवातंÞयÿाĮी बरोबर िहंदू समाजावरील अÖपृÔयतेचा कलंक धूऊन काढÁयासाठी या
समÖये¸या मुळावरच कुठराघात करÁया¸या हेतूने भारता¸या राºयघटनेत आवÔयक Âया
तरतुदी करÁयाचा िनणªय घटनाकारांनी घेतला. भारतीय राºयघटने¸या कलम १७ नुसार
अÖपृÔयतेची ÿथा कोणÂयाही Öवłपात पाळणे बेकायदेशीर ठरिवले गेले व तो गंभीर िश±ा
पाý गुÆहा ठरवÁयात आला. या कलमानुसार अÖपृÔयता िनमूªलनाची तरतूद केली असली
तरी ÿÂय±ात ितची अंमलबजावणी पुरेशी होत नाही हे Åयानात आÐयामुळे Âया कलमा¸या
पुĶीकरणा¸या उĥेशाने १९५५ मÅये 'द अनटचेिबिलटी ऑफ¤स ॲ³ट’ करÁयात आला. या
कायīाÆवये अनुसूिचत जातीवरील सवª सामािजक बंधने बेकायदेशीर ठरिवÁयात आली.
तसेच िहंदूं¸या सवª सावªजिनक संÖथा व Öथळे दिलतांना खुली करÁयात येऊन या munotes.in

Page 138

िनवडक जातीभेद अÂयाचार (ॲůॉिसटी) ÿकरणांचा अËयास
137 अिधकारापासून Âयांना वंिचत करÁयाचा केलेला ÿयÂन हा गुÆहा मानÁयात आला. मु´य
Ìहणजे अÖपृÔयता ÿथा पाळणेच नाहीतर, या ÿथेला ÿोÂसाहन देणे हा देखील गुÆहा
ठरवÁयात येऊन Âयासाठी कारावास व दंडाची िश±ा िनधाªåरत करÁयात आली.
ÿचिलत कायīाची ÿभावीपणे अंमलबजावणी होÁयाकåरता क¤þ शासनाने ११ सÈट¤बर
१९८९ रोजी 'अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती (अÂयाचार ÿितबंधक) कायदा
१९८९’ संमत केला व तो ३० जानेवारी १९९० पासून अमलात आणला. अनुसूिचत
जाती व अनुसूिचत जमातीवरील अÂयाचारास पायबंद बसावा हा या मागचा मूळ उĥेश
होता. या कायīानुसार अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमाती यांचा सदÖय नसलेला जो
कोणी अनुसूिचत जाती अनुसूिचत जमाती¸या सदÖयावर अÂयाचार करील तो गुÆहा
ठरवÁयात आला. या कायīातील ýुटéमÅये सुधारणा कŁन' अनुसूिचत जाती व जमाती
अÂयाचारास ÿितबंध कायदा-२०१५’ हा सÅया अिÖतÂवात आहे.
१०.३.२ आिधिनयमातील कलमे:
(१) अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जनजाती यांचा सदÖय नसलेला जो कोणी:
१. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या कोणÂयाही सदÖयास कोणÂयाही
अखाī िकंवा घृणाÖपद पदाथª िपÁयाची व खाÁयाची जबरदÖती करणे.
२. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जमाती¸या कोणÂयाही सदÖयां¸या जागेमÅये
िकंवा ित¸या जवळपास िवÖटा, कचरा, मढी िकंवा अÆय कोणताही घृणाÖपद पदाथª
फेकून Âयाला इजा करÁयाचा, Âयाचा अपमान करÁयाचा व Âयाला ýास देÁया¸या
उĥेशाने कृती करणे.
३. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजातीचा सदÖय असलेÐया कोणÂयाही
Óयĉì¸या अंगावरील वľ फेडील िकंवा ितची नµन अवÖथेत व रंगवलेÐया चेहöयाने
िधंड काढील िकंवा मानवी अÿितķा होईल अशी कोणतीही तÂसम कृती करणे.
४. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या सदÖया¸या मालकìची िकंवा
कोणÂयाही स±म ÿािधकाö या ने Âयाला नेमून िदलेली जमीन अÆयायाने बळकािवल
िकंवा लागवडीखाली आणणे िकंवा Âयाला नेमून देÁयात आलेली जमीन हÖतांतåरत
कłन घेणे.
५. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जमाती¸या एखाīा सदÖयाची जमीन वा जागा
Âया¸याकडून अÆयायाने बळकावील िकंवा कोणतीही जमीन, जागा व पाणी यावरील
Âया¸या उपभोग अिधकारात हÖत±ेप करणे.
६. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या एखाīा सदÖयास िबगारी वा
कोणÂयाही तÂसम Öवłपाचे सĉìचे व वेठिबगारीचे काम करÁयास भाग पाडील िकंवा
ते करÁयासाठी Âयास भुरळ पाडणे. munotes.in

Page 139

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
138 ७. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या एखाīा सदÖयास Âयाने एखाīा
िविशĶ उमेदवाराला मत देऊ नये िकंवा Âयालाच मत īावे अथवा कायīाने उपबंिधत
केलेÐया åरतीÓयितåरĉ अÆय रीतीने मतदान करावे यासाठी जबरदÖती करणे.
८. अनुसूिचत जाती¸या व अनुसूिचत जनजाती¸या एखाīा सदÖयांिवŁĦ खोटा
Ĭेषमूलक िकंवा तापदायक दावा अथवा फौजदारी व अÆय वैī कारवाई दाखल करणे
९. कोणÂयाही लोकसेवकाला कोणतीही खोटी मािहती पुरवील व ÂयाĬारे Âया
लोकसेवकांकडून अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या एखाīा सदÖयाला
इजा पोचेल िकंवा ýास होईल अशा तöहेने Âया¸या कायदेशीर शĉéचा उपयोग केÐया
जाÁयाची ÓयवÖथा करणे.
१०. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या एखाīा सदÖया¸या कोणÂयाही
सावªजिनक िठकाणी चार चौघात देखत पाणउतारा करÁया¸या उĥेशाने हेतूपूवªक
आÓहान करणे िकंवा Âयास धाकधपाटशा दाखवणे.
११. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या कोणÂयाही ľीवर ितची बेअāू
करÁया¸या वा ितचा िवनयभंग करÁया¸या हेतूने हÐला करणे िकंवा बळाचा वापर
करणे.
१२. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या एखाīा ľीवर वचªÖव गाजवÁया¸या
िÖथतीत असÐयामुळे ºयासाठी ती एरवी तयार झाली नसती असे ितचे ल§िगक शोषण
करÁयासाठी Âया िÖथतीचा वापर करणे.
१३. सवªसाधारणतः अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या सदÖयाकडून
वापरला जाणारा कोणताही झरा , जलाशय िकंवा अÆय कोणताही जलąोत यामधील
पाणी ते सवªसाधारणपणे ºया ÿयोजनासाठी वापरले जात असेल Âया ÿयोजनासाठी
कमी योµय ठरेल अशा रीतीने दूिषत िकंवा खराब करणे.
१४. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या एखाīा सदÖयाला सावªजिनक
राबÂया¸या एखाīा िठकाणी जाÁयाचा łढीÿाĮ अिधकार नाकारेल िकंवा जेथे ÿवेश
करÁयाचा अिधकार आहे अशा एखाīा सावªजिनक राबÂया¸या िठकाणांचा वापर
करÁयास अडथळा आणणे
१५. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या एखाīा सदÖयास आपले घर, गाव
िकंवा अÆय िनवासÖथान सोडून जाÁयाची जबरदÖती करील िकंवा Âयास ते
सोडावयास लावणे.
(२) अनुसूिचत जातीचा वा अनुसूिचत जनजातीचा सदÖय नसलेला जो कोणी:
१. ºयामुळे अनुसूिचत जातीचा व अनुसूिचत जनजातीचा कोणताही सदÖय ÂयाÂया
काळी अमलात असलेÐया कोणÂयाही कायīाĬारे देहांत दंड असलेÐया एखाīा
अपराधाबĥल दोषी ठरÁयाची श³यता आहे हे माहीत असताना खोटा पुरावा देणे. munotes.in

Page 140

िनवडक जातीभेद अÂयाचार (ॲůॉिसटी) ÿकरणांचा अËयास
139 २. ºयामुळे अनुसूिचत जातीचा वा अनुसूिचत जनजातीचा कोणताही सदÖय देहांत दंड
नÓहे पण ºयासाठी सात वष¥ िकंवा Âयाहóन अिधक कारावासाची िश±ा िदÐया जाऊ
शकते अशा एखाīा अपराधाबĥल दोषी ठरÁयाची श³यता आहे हे माहीत असताना
खोटा पुरावा देणे.
३. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या एखाīा सदÖया¸या कोणÂयाही
मालम°ेचे नुकसान करÁया¸या हेतूने आग लावणे.
४. अनुसूिचत जाती¸या वा अनुसूिचत जनजाती¸या एखाīा सदÖय सवªसाधारणतः
ÿाथªना Öथळ Ìहणून व मानवी वÖतीÖथान Ìहणून एखाīा िकंवा आपÐया मालम°ेचे
िठकाण Ìहणून ितचा वापर करीत असेल अशा कोणÂयाही इमारतीचे नुकसान
करÁया¸या उĥेशाने आग लावणे.
५. एखादी Óयĉì अनुसूिचत जातीचावा अनुसूिचत जनजातीचा सदÖय आहे या
कारणावłन Âया ÓयĉìिवŁĦ दहा वष¥ िकंवा Âयापे±ा अिधक मुदती¸या कारावासाची
िश±ा देÁयात येते असा कोणताही अपराध करणे.
६. या ÿकरणाखालील एखादा अपराध करÁयात आला आहे हे माहीत असताना िकंवा
तसे वाटÁयास कारण असताना वैध िश±ेपासून अपराÅयाला वाचवÁया¸या हेतूने, तो
अपराध केÐयाचा कोणताही पुरावा नाहीसा करणे अथवा Âया उĥेशाने Âया अपराधा
संबंधात खोटी मािहती देणे.
७. लोकसेवक असताना या कलमा खालील कोणताही अपराध करील Âयाला िश±ा
देÁयात येईल.
(३) लोकसेवक असून अनुसूिचत जातीचा वा अनुसूिचत जनजातीचा सदÖय नसलेला जो
कोणी या अिधिनयमाÆवये आवÔयक असलेली कतªÓय पार पाडÁयात जाणूनबुजून हयगय
करणे.
(४) जो कोणी या ÿकरणाखालील एखाīा अपराÅयाबĥल पूवêच दोषी ठरलेला असताना
दुसöया अपराधाबĥल िकंवा दुसöया अपराधानंतर¸या कोणÂयाही अपराधाबĥल दोषी ठरला
असेल Âयाला वाढीव िश±ा देÁयात येईल.
(५) –
१. या ÿकरणा अÆवये दंडनीय अशा कोणÂयाही अपराधाबĥल जेÓहा एखादी Óयĉì दोषी
ठरत असेल तेÓहा िवशेष Æयायालयाला Óयĉì¸या मालकìची जंगम व Öथावर
मालम°ा असा अपराध करÁयासाठी वापरÁयात आली असेल तर ती शासनाकडून
जĮ करÁयात येईल.
२. या ÿकारणाखाली कोणÂयाही अपराधाचा आरोप एखाīा Óयĉìवर ठेवÁयात आला
असेल तेÓहा िवशेष Æयायालयाला ित¸या मालकìची जंगम वाÖथावर मालम°ा आरोप
िसĦ होÁया¸या कालावधीत जĮ करता येईल आिण जेÓहा दोष िसĦ होईल तेÓहा
अशा तöहेने जĮ करÁयात आलेली मालम°ा या ÿकारांणा अÆवये ठोठवÁयात munotes.in

Page 141

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
140 आलेÐया कोणÂयाही þÓय दंडा¸या वसुलीसाठी आवÔयक असेल Âया मयाªदेपय«त जĮ
करता येईल.
(६) - या ÿकरणा खालील अपराधा संबंधातील खटÐयांमÅये जर असे िसĦ करÁयात आले
असेल कì–
१. या ÿकरणाखालील अपराध केÐयाचा आरोप असलेÐया एखाīा Óयĉìला आरोपीने
कोणतेही आिथªक साĻ िदले नाहीहे िसĦ करता आले नाही तर अशा Óयĉìने Âया
अपराÅयाला ÿेरणा िदली असे िवशेष Æयायालय गृहीत धरेल.
२. या ÿकरणाखालील अपराध Óयĉé¸या एखाīा गटाने केला असेल आिण असे िसĦ
करÁयात आले असेल कì, करÁयात आलेला अपराध हा जमीन संबंधातील व अÆय
कोणÂयाही बाबी संबंधातील एखाīा िवīमान िववादा¸या पåरणामी आहे तर, असे
गृहीत धरÁयात येईल कì अपराध सामाईक उĥेशाचे ल± साÅय करÁया¸या ŀĶीने
करÁयात आला आहे. (भारताचे राजपý, नवी िदÐली, २ जुलै १९९२)
हा कायदा भारता¸या संसदेत ११ सÈट¤बर १९८९ रोजी मंजूर करÁयात आला आिण ३०
जानेवारी १९९० रोजी अिधसूिचत करÁयात आला. Âयात २०१५ मÅये सवªसमावेशक
सुधारणा करÁयात आली. २० माचª २०१८¸या सवō¸च Æयायालया¸या िनकालात नमूद
केÐयाÿमाणे या कायīा¸या गैरवापराची अनेक ÿकरणे देशा¸या िविवध भागातून नŌदवली
गेली आहेत. या िनकालात भारता¸या सवō¸च Æयायालयाने अपमान िकंवा दुखापत
केÐयाचा आरोप असलेÐया Óयĉì¸या ताÂकाळ अटकेवर बंदी घातली.अिनयंिýत अटक
टाळÁयासाठी ऑगÖट २०१८ मÅये भारता¸या संसदेने कलम 18A(1)(a) समािवĶ कłन
या िनणªयाला ओÓहरराईड करÁयासाठी एक दुŁÖत मंजुरी केली कì, कोणÂयाही Óयĉì
आिण कलमािवŁĦ एफ आय आर नŌदवÁयासाठी ÿाथिमक चौकशीची आवÔयकता नाही.
तसेच तपास अिधकाöयाला आवÔयक असÐयास या कायīाÆवये गुÆहा केÐयाचा आरोप
असलेÐया कोणÂयाही Óयĉì¸या अटकेसाठी मंजुरीची आवÔयकता नाही आिण या अंतगªत
ÿदान केलेÐया Óयितåरĉ कोणतीही ÿिøया नाही. कोणÂयाही Æयायालया¸या आदेशाला
नजुमानता, अनुसूिचत समुदायांवरील अÂयाचारा¸या आरोप असलेÐया Óयĉìसाठी या
सुधारणा ÖपĶपणे अटक पूवª जामीन नाकारतात. एकूणच हा कायदा अनुसूिचत जाती -
जमातीवरील अÂयाचारास ÿितबंध करतो.
१०.४ िनवडक जातीभेद (ॲůॉिसटी) ÿकरणांचा अËयास (CASE STUDIES OF ATROCITIES) काही लोक असे मानतात कì, भारतामधील जाितवाद समाĮ झाला आहे. इथे आता
जाती¸या आधारावर कुठलेही अÂयाचार होत नाही. कारण समाजातील सवª घटकांमÅये
समानता आली आहे. एवढेच नाही तर आर±णामुळे दिलत जाती उ¸च जातéपे±ाही
पुढारÐया आहेत. वाÖतिवक पåरिÖथती माý या¸या उलट आहे. आजही दिलतां¸या आिण
आिदवासé¸या ताÊयातील उपजीिवकेची साधने बळकवÁयासाठीआिण आपले वचªÖव िसĦ
करÁयासाठी Âयां¸यावर अमानवीय अÂयाचार केले जातात. दिलतांनी व आिदवासéनी
केलेली आिथªक, सामािजक, सांÖकृितक व राजकìय ÿगती उ¸च जातéना सहन होत नाही. munotes.in

Page 142

िनवडक जातीभेद अÂयाचार (ॲůॉिसटी) ÿकरणांचा अËयास
141 Âयातून आजही बöयाच जातीय अÂयाचारा¸या घटना घडत आहेत. अशाच काही िनवडक
घटनांचा आपण अËयास करणार आहोत.
१०.४.१ खैरलांजी हÂयाकांड:
खैरलांजी हÂयाकांडामुळे आजही अंगावर शहारे येतात, सुरेखा भोतमांगे महाराÕůातील
भंडारा िजÐĻातील खैरलांजी गावामÅये राहत होÂया. Âयांचे कुटुंब महार या अÖपृÔय
दिलत जातीतील होते. Âयांची कौटुंिबक िÖथती इतर दिलत कुटुंबा¸या तुलनेत सदन होती.
ती सुिशि±त होती आिण कĶाने िमळवलेÐया पैशावर आपला उदरिनवाªह करायची. ितने
मेहनत कłन आपÐया छोट्या झोपडीचे प³³या घरामÅये łपांतर केले होते. ४५ वषाª¸या
सुरेखा¸या कुटुंबामÅये ितचे पती ५१ वषêय भैयालाल भोतमांगे आिण दोन मुले २१ वषाªचा
सुधीर, १९ वषाªचा रोशन आिण एक १७ वषाªची मुलगी िÿयंका होती. खैरलांजी गावातील
कुणबी मराठा जातीतील लोकांना सुरेखाची चांगली आिथªक िÖथती सहन होत नÓहती.
ित¸या कुटुंबाजवळ Öवतःची शेती होती. मुलं िश±ण घेत होते. मुलगी िÿयंका ही बारावी
मÅये गुणव°ा यादीत आली होती. गावातील मराठा समाज ित¸या कुटुंबावर वचªÖव
गाजवÁयाचा पूणª ÿयÂन करीत होते. घरामÅये वीज कने³शन घेÁयापासून ते िविहरीवर
पाणी भरÁया पय«त ितला अडथळा आणत होते. परंतु िनभªयी सुरेखाने Âयां¸या कोणÂयाच
गोĶीचा ÿभाव आपÐया कुटुंबावर पडू िदला नाही. परंतु जेÓहा गावकöयांनी ित¸या शेतातून
रÖता बनवÁयाचा िवचार केला तेÓहा खरी समÖया उĩवली.
भोतमांगे कुटुंबाने रÖता बनवÁयास िवरोध केला, तेÓहा गावकöयांनी Âयां¸या शेतामधून
जबरदÖती बैलगाड्या नेÐया. Âयामुळे सुरेखा¸या शेतातील िनÌÌयापे±ा जाÖत पीक खराब
झाले. Ìहणून ितने Âयाच िदवशी पोलीस ÖटेशनमÅये या िवरोधात तøार िदली होती.
यानंतर काही िदवसांनी Ìहणजेच ३ सÈट¤बर २००६ रोजी गावातील पोलीस हवालदार
असलेले िसĦाथª गजिभये यां¸यावर ÿाणघातक हÐला झाला. िसĦाथª गजिभये भोतमांगे
कुटुंबाचे नातेवाईक होते आिण ते Ļा संघषाªमÅये भोतमांगे पåरवारा¸या बाजूने उभे रािहले
होते. Âयांनी अनुसूिचत जाती-जमाती कायīा¸या अंतगªत मराठा समाजातील लोकांना
अटक करÁयाची धमकì िदली होती. सुरेखा आिण ित¸या कुटुंबाला घाबरवÁयासाठी
िसĦाथª गजिभये यां¸यावर ÿाण घातक हÐला केला गेला. Âयामुळे पुÆहा एकदा पोलीस
ÖटेशनमÅये तøार दाखल होऊन काही लोकांना अटक केÐया गेली. परंतु काही वेळातच
Âयांची जमानत झाली.
२९ सÈट¤बर २००६ रोजी संÅयाकाळी सहा वाजता ůॅ³टर मधूनआलेÐया जवळजवळ ७०
मराठा जातीतील लोकांनी भोतमांगे यां¸या घराला वेढा घातला. यामÅये बöयाच मिहलाही
सहभागी होÂया. यावेळी घरामÅये सुरेखा आिण ितचे मुलं हजर होते. ितचे पती भैयालाल
शेतामÅये गेलेले होते. जमावाने सुरेखा आिण िÿयंकाला नµन कłन एका बैलगाडीला बांधले
आिण सवª गावातून ितची िधंड काढÐया गेली. सुधीर आिण रोशनलाही नµन कłन
मारहाण केÐयानंतर, Âयांना आपÐया आई आिण बिहणीचा बलाÂकार करÁयास सांिगतले.
परंतु Âयांनी ही गोĶ करÁयास नकार देताच Âयांचे गुĮांग कापून Âयांचा खून केला गेला.
सुरेखा आिण िÿयंकाचा सामूिहक बलाÂकार कłन Âयांना माłन टाकले. या सवा«चे मूतªदेह
जवळच असलेÐया नदीमÅये फेकून देÁयात आले. munotes.in

Page 143

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
142 भैयालाल शेतात गेÐयामुळे बचावले. ते घराकडील आरडाओरडा ऐकून पळत आले आिण
एका झाडा¸या पाठीमागे लपून Âयांनी झालेला सवª ÿकार बिघतला. Âयां¸या ÌहणÁयानुसार
मृतदेहांची हालत खूपच खराब झाली होती.Âयांना ओळखणेही कठीण झाले होते. भैयालाल
यांनी सांिगतले कì, मारहाण करताना जमाव जातीवाचक िशÓया देत होते.आिण Ìहणत होते
कì,“हे खूप डो³यावर चढलेत यांना धडा िशकवला गेला पािहजेत”. ÿसारमाÅयमांनी या
घटनेला ÿसाåरत करताना जातीचा कोणताच उÐलेख केला नाही. ÿसारमाÅयमां¸या मते
ही घटना जातीभेदातून नाहीतर अनैितक कारणातून घडली होती. वतªमानपýांचे Ìहणणे
होते कì, सुरेखा आिण िसĦाथª गजिभये यांचे अनैितक संबंध होते, जे गावकöयांना मंजूर
नÓहते. Ìहणून ते या दोघांना माłन टाकू इि¸छत होते. या घटनेचा मुĥा जातीवादी
िहंसेपासून पीिडत मिहले¸या चåरýावर आला होता. Æयायालयानेही अनुसूिचत जाती-
जमाती कायदा लागू केला नाही. कारण Æयायालया¸या ÌहणÁयानुसार ही जाितगत िहंसा
नाहीतर Óयिĉगत वादातून झालेले हÂयाकांड होते.
परंतु पूणª महाराÕůात या हÂयाकांडा¸या िवरोधात दिलत समाज रÖÂयावर उतरला आिण
आरोपéना कठोर िश±ा सुनावÁयाची मागणी केली. या िवरोध ÿदशªनामुळे िजÐहा
ÆयायालयामÅये ॲůॉिसटीची केस दाखल केÐया गेली. तरीही या हÂयाकांडामÅये सामील
असलेÐया लोकांपैकì फĉ आठ लोकांना अटक झाली. Æयायालयाने Âयां¸यातील सहा
लोकांना मृÂयुदंड आिण दोन जणांना आजीवन कारावासाची िश±ा सुनावली. ही केस जेÓहा
मुंबई उ¸च Æयायालया¸या नागपूर खंडपीठात आली, तेÓहा िदलेली सजा कमी करÁयात
आली. मृÂयूदंडा¸या ऐवजी २५ वषाªपय«त कारावासाची िश±ा सुनावली गेली. ही केस सÅया
सवō¸च Æयायालयात असून २०१५ मÅये यावर सुनावणी होणार होती, परंतु झाली नाही.
२ जानेवारी २०१७ मÅये भैÍयालाल भोतमांगे ६२ वषाª¸या वयामÅये Ńदय िवकारा¸या
झट³याने मृÂयू पावले. ते आपÐया मृत पÂनी आिण मुलांना Æयाय देऊ शकले
नाही.(hindi.feminisminindia.com)
अशाÿकारे जातीवादाने एका पूणª कुटुंबाला समाĮ केले. खूप थोड्या आरोपéना िश±ा
झाली. या हÂयाकांडातील सहभागी असलेले बाकì लोक अजूनही बाहेर आहे. ºयामÅये
अनेक राजकìय नेते पण सामील आहेत.
१०.४.२ हाथरस बलाÂकार ÿकरण:
उ°र ÿदेशातील हाथरस हे एका दिलत मुली¸या सामूिहक बलाÂकार आिण हÂया
ÿकरणानंतर चच¥त आले होते. या गुÆĻा¸या आरोपात गावातीलच तथाकिथत चार
उ¸चवणêय आरोपी तुŁंगात आहेत. या गावात वािÐमकì समुदायाची चार घरं आहेत. तर
उवªåरत लोकसं´या ही तथाकिथत उ¸चविणªयांची आहे. Âयात बहòतांश ठाकूर आिण काही
āाĺण आहेत.
१४ सÈट¤बर २०२० रोजी एकवीस वषा«ची तŁणी आईसह घरापासून अधाª िकलोमीटर
अंतरावर गवत कापÁयासाठी गेली होती. Âयाचिठकाणी गावातील चार आरोपéनी ित¸यावर
बलाÂकार केÐयाचा आरोप आहे. मुलीजवळ पोहोचले तेÓहा ती जखमी होती आिण ितचे
कपडे फाटलेले होते, असं पीिडते¸या आईचं Ìहणणं होते. मृत तŁणीची आई आिण मोठा
भावाने लगेचच ितला दुचाकìवłन जवळपास दीड िकलोमीटर अंतरावर असलेÐया चंदपा munotes.in

Page 144

िनवडक जातीभेद अÂयाचार (ॲůॉिसटी) ÿकरणांचा अËयास
143 ठाÁयात घेऊन गेले होते. Âया िठकाणाहóन ितला िजÐहा Łµणालयात नेÁयात आलं. Âयानंतर
ितला ितथून अिलगड मेिडकल कॉलेजला रेफर करÁयात आलं होतं. तŁणीनं शुĦीत
आÐयानंतर अिलगड मेिडकल कॉलेजमÅये जबाब िदला होता. Âयाआधारे सामूिहक
बलाÂकाराचा गुÆहा दाखल करÁयात आला होता. अिलगडहóन २८ सÈट¤बरला ितला
िदÐली¸या सफदरजंग Łµणालयात नेÁयात आलं होतं. Âयािठकाणी दुसöया िदवशी ितचा
मृÂयू झाला होता. पोिलसांनी कुटुंबाला मुलीचा चेहराही न दाखवता राýी अंधारातच ित¸या
पािथªवावर अंÂयसंÖकार केले होते. Âयावłन बराच गदारोळ झाला होता.
या ÿकरणाचा तपास आधी उ°र ÿदेश पोिलस, नंतर उ°र ÿदेश पोिलसां¸या िवशेष
तपास पथकानं आिण नंतर सीबीआयनं केला होता. सीबीआयनं या ÿकरणी ११ ऑ³टोबर
२०२० रोजी एफआयआर दाखल केला होता. Âयानंतर १८ िडस¤बर २०२० रोजी
आरोपपý दाखल केलं होतं. सीबीआयने चारही आरोपéवर हÂया आिण सामुिहक
बलाÂकाराचे आरोप िनिIJत केले आहेत. आरोपपýात उ°र ÿदेश पोिलसांवरही िनÕकाळजी
पणाचा आरोप करÁयात आला होता. "मला सीबीआयनं सगÑया ÿकारे ÿij िवचारले आिण
मी Âयाची उ°रंही िदली. सीबीआयनं पुरावे गोळा केले होते आिण आरोपपýही सादर केलं
होतं. आरोपपýात काय आहे, हे सवा«ना मािहती आहे. या िबनबुडा¸या आरोपांना आÌही
घाबरत नाही. आÌहाला Æयायालयावर पूणª िवĵास आहे," असं मृत तŁणी¸या भावानं
Ìहटलं होते. आरोपéकडून अनेकदा जािमनासाठी अजª करÁयात आला होता. पण
ÿÂयेकवेळी Âयांचा जामीन अजª फेटाळÁयात आला. सÅया चारही आरोपी तुŁंगात आहेत.
आरोपीचे नातेवाईक आिण काही गटांनी हे ÿकरण सामूिहक बलाÂकाराचं नसून, ऑनर
िकिलंगचं असÐयाचा आरोप केला होता. मृत तŁणी¸या मोठ्या भावावरच हÂयेचे आरोप
करÁयात आले होते. आरोपéचे कुटुंबीय या ÿकरणी माÅयमं, ÿशासन आिण समाजाबाबत
नाराजी Óयĉ करतात. Âयां¸या मुलांना खोट्या आरोपांत फसवÁयात आÐयाचा Âयांचा
दावा आहे. या कुटुंबांची आिथªक िÖथतीही फारशी चांगली नाही. नातेवाईकांना अīाप
आरोपéना भेटताही आलेलं नाही. कोटाªची तारीख असते तेÓहा ते Âयांना पाहÁयासाठी
Æयायालयात जातात.ते िनदōष असून एक िदवस तुŁंगातून न³कìच सुटतील, असं
आरोपéचे नातेवाईक माÅयमांशी बोलताना Ìहणतात.
देश-िवदेशातील माÅयमांनी या घटनेचं वृ°ांकन केलं होतं. Âयानंतर भारतातील दिलतां¸या
िÖथतीबाबत गंभीर चचाª सुł झाली होती. माý घटने¸या एका वषाªनंतर बीबीसी या
वृ°वािहनीने केलेÐया वृ°ांकनानुसार या गावात जातीयवादाची मुळं आणखी खोल पसरली
असÐयाचं पाहायला िमळाले. अजूनही जातीयवादाचा सामना करावा लागत असÐयाचा
आरोप पीिडते¸या कुटुंबानं केला. गावात आता Âयां¸या कुटुंबा बĥल असलेला ितरÖकार
पूवê¸या तुलनेत वाढला असÐयाचं मृत मुली¸या भावानं बीबीसीबरोबर बोलताना सांिगतले.
"गावातील उ¸चवणêय लोक आÌहाला हीन नजरेनं पाहतात. काही िदवसांपूवê माझी पुतणी
दूध ¶यायला गेली तेÓहा ती Âया िठकाण¸या खाटेवर बसली, तर ितला ितरÖकारानं ितथून
उठवून लावलं," गावातील तथाकिथत उ¸चवणêय कसलाही संकोच न बाळगता ते
दिलतांना बरोबरीचे समजत नाही. या गावातील एका उ¸चवणêय मिहलेची ÿितिøया अशी
होती कì, “या लोकां¸या घरासमोर पोलीस बसवले तरीही हे ठाकूर थोडेच बनणार आहेत,
ते जे आहेत तेच राहतील”. या मिहले¸या या वा³यावłन तथाकिथत उ¸चवणêय munotes.in

Page 145

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
144 असÐयाचा अिभमान , दिलतांबाबत ितरÖकार आिण देशा¸या संिवधान आिण
कायīाबाबतची अनाÖथा ÖपĶपणे िदसून येते. या गावात कधीही सुरि±तपणे राहó शकणार
नाही आिण भिवÕय घडवू शकणार नाही, असं पीिडत कुटुंबाचं Ìहणणं आहे. कुटुंबातील
सवा«चीच गावं सोडून इतर िठकाणी Öथाियक होÁयाची Âयांची इ¸छा आहे.
मृत तŁणीचा लहान भाऊ आधी गािझयाबादमÅये एका खासगी लॅबमÅये नोकरी करत
होता. Âयाची नोकरी सुटली आहे. मोठा भाऊदेखील खासगी नोकरी करत होता. या
घटनेनंतर तोही घरीच आहे. छोट्या भावानंही Âया¸या वेदना मांडÐया. "आÌही तर अजूनही
दुःखातच जीवन जगत आहोत. संपूणª िदवस असाच घरात िनघून जातो. िमýांनाही भेटता
येत नाही. इथं गावात राहóन काहीही होऊ शकणार नाही. कåरअरसाठी घराबाहेर िनघावं
लागेल. पण सुर±े¸या कारणामुळं आÌहाला घराबाहेरही िनघता येत नाही."
पीिडत कुटुंब सरकारवरही नाराज आहे. घटनेनंतर सरकारनं पीिडते¸या कुटुंबाला आिथªक
मदत करÁयाबरोबरच भावाला सरकारी नोकरी आिण घर देÁयाचंही आĵासन िदलं होतं.
पण ते अīाप पूणª झालेलं नाही."सरकारनं हे ÿकरण दाबÁयाचा पूणª ÿयÂन केला असला
तरी, आÌहाला Æयायालयावर पूणª िवĵास आहे, आम¸या लेकìला Æयाय िमळेल, याचा
आÌहाला िवĵास आहे," असं पीिडते¸या विहनी ÌहणाÐया. "ÿशासनानं आÌहाला एवढं हीन
समजलं कì, आÌहाला चेहराही न दाखवता आम¸या मुलीवर अंÂयसंÖकार केले, Âयाचं
आÌहाला सवाªिधक वाईट वाटलं. आता हा केवळ आम¸या मुलीला Æयाय िमळÁयाचा मुĥा
नाही, तर देशा¸या लेकéबरोबर Æयाय आिण Âयां¸या संर±णाचा मुĥा आहे. आÌही
कोणÂयाही दबावानं दबणार नाही," असंही Âया ÌहणाÐया. सरकार¸या वतªनावरही Âयांनी
नाराजी Óयĉ केली. "आता िनवडणुका येणार आहे. मिहला सुर±े¸या घोषणा िदÐया
जातील. पण आपÐया मुलéसाठी काहीही बदलणार नाही. मा»या Öवतः¸या तीन मुली
आहेत. मुलéना सÆमानानं जगता यावं Ìहणून सरकार काहीही करत नसÐयाचं िदसतंय.
जीवंतपणीच काय, पण मेÐयानंतरही Âयांना सÆमान िमळत नसÐयाची पåरिÖथती आहे,"
असं Âयांनी Ìहटलं.(maharashtratimes.com)
अशा ÿकारे वरील घटनेवłन असे िदसून येते कì, आजही जातीभेदाची भावना
समाजामÅये िकती तीĄ आहे आिण Âयांना कशी अमानवीय वागणूक िदली जाते.
Âयाचबरोबर ÿशासन आिण शासन यांची भूिमका िकती अÿमािणक होती, हेही िदसून येते.
१०.४.३ सोनई हÂयाकांड –२०१३:
अहमदनगर िजÐĻातील नेवासा तालु³यातील सोनई गावात रमेश दरंदले, ÿकाश दरंदले,
गणेश उफª ÿवीण दरंदले, संदीप कुöहे, पोपट उफª रघुनाथ दरंदले व गणेश दरंदले या सहा
जणांनी सिचन घł, संदीप थनवर व राहòल कंडारे या तीन दिलत तŁणांची १ जानेवारी
२०१३ रोजी अÂयंत øूरपणे हÂया केली होती. हा 'ऑनर िकिलंग' चा ÿकार होता. पोपट
दरंदले यां¸या घरातील सेिÈटक टँक साफ करÁया¸या बहाÁयाने दरंदले कुटुंबीयांनी या
ितघांना अशोक या¸या करवी बोलावून घेतले आिण Âयानंतर गवत कापायचा िवळा व अÆय
धारदार शľांनी Âयांची हÂया केली. इतकेच नÓहे, तर सिचन व राहòल या दोघां¸या
मृतदेहांचे तुकडे कłन Âयांची िवÐहेवाट लावत पुरावे नĶ करÁयाचा ÿयÂनही Âयांनी केला.
या घटनेचे कारण Âयां¸या मुलीशी सिचनचे ÿेमसंबंध होते. Âयाची मािहती कळÐयानंतर सूड munotes.in

Page 146

िनवडक जातीभेद अÂयाचार (ॲůॉिसटी) ÿकरणांचा अËयास
145 उगवÁया¸या हेतूने आरोपéनी हे हÂयाकांड केले होते. या घटनेने संपूणª महाराÕů हादरला
होता.
“उ¸च जातीतील मुलीशी ÿेमसंबंध ठेवÐयास किनķ जातीतील Óयĉìचे काय होऊ शकते”,
हा धडा िविशĶ समाजाला देÁया¸या कुहेतूने या पाचही जणांनी अÂयंत िनघृण कृÂय केले
आहे. Âयां¸यात सुधारणांसाठी कोणताही वाव िदसत नाही. पाचही दोषéनी केलेÐया
गुÆĻाची तीĄता व Âयाचे Öवłप हे अÂयंत गंभीर आहे. Âयामुळे या ÿकरणात फाशी¸या
िश±ेचा िवचार करताना या दोषéची कौटुंिबक पाĵªभूमी, आधीची नसलेली गुÆहेगारी
पाĵªभूमी व Âयांचे तŁण वय या बाबी गैरलागू ठरतात. या अÂयंत øूर हÂयाकांडाने
समाजमनाला मोठा ध³का बसला आहे. Ìहणून आÌही Âयांची फाशीची िश±ा कायम करत
आहोत', असे खंडपीठाने आपÐया िनणªयात नमूद केले.(maharashtratimes.com)
वरील घटनांचा अËयास केÐयानंतर असे ल±ात येते कì, भारतीय घटनेने व अÆय
कायīांनी अÖपृÔयता नाहीसे केली असूनही ÿÂय± Óयवहारात अजूनही अÖपृÔयतेचे
उ¸चाटन झालेले नाही. अजूनही दिलतांची दुःखे अखंड चालूच आहे. Ìहणून अÖपृÔयता
िनवारणाथª केलेÐया कायīाची ÿÂय± Óयवहारात अंमलबजावणी झाली पािहजे तरच
कायīाचा हेतू सफल होईल. नाहीतर सरकारने उदा° हेतूने कायदा कłनही केवळ Âयाची
अंमलबजावणी होत नाही, Ìहणून Âयाचा इि¸छत फायदा अÖपृÔयांना िमळणार नाही व
कायīाचा हेतूही सफल होणार नाही.
खैरलांजी नंतर¸या आंदोलनाने महाराÕůातील जातीय अÂयाचार कमी होतील अशी
समजूत होती. परंतु जाती अÂयाचारांची, खून व बलाÂकारांची सं´या वाढतच आहे. गेÐया
दहा वषाªत जाती अÂयाचारां¸या हजारो घटना घडत गेÐया हे एनसीआरबी¸या
आकडेवारीवłन िदसून येते. Âयात सोनई, खडाª येथील ऑनर िकिलंग¸या घटनांनी पुÆहा
िहंसेचा कडेलोट झाला. एनसीआरबी¸या २०१५ ¸या आकडेवारीनुसार महाराÕůात मागील
दहा वषाªत दर दोन आठवड्यात एका दिलतांचा खून केला जातो, दर आठवड्यात दोन
दिलत मिहलांवर बलाÂकार केला जातात, दररोज तीन दिलतांवर गुÆहे दाखल केले
जातात. यात २०१५ नंतरचा िवचार केÐयास गुÆĻात अजूनच वाढ झालेली िदसते. दर
आठवड्यात एका दिलतांचा खून केला जातो, दर आठवड्यात चार दिलत मिहलांवर
बलाÂकार केÐया जातो, दररोज पाच दिलतांवर गुÆहे दाखल केले जातात, यातून
आपÐयाला असे िदसून येते कì ÿथमदशê ÿÖथािपत जातीतील अÆयाय अÂयाचार करणारे
आपÐयाला आरोपी िदसत असले तरी शासनाचा अÿामिणकपणा आिण जाणीवपूवªक
दिलत िवरोधी वागणूक हे वाढÂया अÂयाचाराचे मु´य कारण आहे. सरकार कतªÓयात कसूर
करणाöया अिधकाöयाला िश±ा तर देत नाही उलट अशा अिधकाöयांना पदोÆनती देते.
Ìहणून समाजातील जातीयवादी शĉì बरोबर शासनÓयवÖथेशी सुĦा दिलतांना Æयाय
िमळवÁयासाठी लढा īावा लागतो. सरकार¸या या भूिमकेमुळे आरोपéना िश±ेचे ÿमाण
देशात व राºयात पाच ट³³यांपे±ा कमी आहे. देशातील जातीय हÂयाकांडा¸या
िनकालातून असे िदसून येते कì, Æयाय दिलत व आिदवा सéपासून अजूनही कोसो दूर आहे.
(ॲůॉिसटी ॲ³ट , सामािजक आिण आिथªक Æयाय ह³क पåरषद, अहमदनगर) munotes.in

Page 147

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
146 इितहासकार उमा चøवतê Ìहणतात , "या अमानवीय घटनांमुळे दिलतांमÅये असंतोष
िनमाªण झाला होता. Âयां¸यािवŁĦ होत असलेला सामािजक भेदभाव या घटनांतून पुÆहा
समोर आला. "दिलत जाती सामÃयªवान होत असÐयाचं पाहóन उ¸च जाती घाबरÐया
आहेत. Âयामुळेच Âयांना आपले Öथान धो³यात आÐयाचे आिण वचªÖव गमावÐयाचे भय
सतावत आहे. या भीतीपोटी Âया पलटवार करÁयाचे ÿयÂन करतात. Ìहणून जोपय«त
लोकांचे िवचार बदलणार नाही तोपय«त जातीवाद संपणार नाही. यािठकाणी अनेक
शतकांपासून हे घडत आलेलं आहे. पूवê जसा जातीवाद होता, तसाच आजही आहे.
१०.४.४ दिलत तŁणाची हÂया, छ°रपूर, मÅय ÿदेश:
८ िडस¤बर २०२० रोजी मÅयÿदेशातील छतरपूर येथे एका २५ वषêय दिलत तŁणाला
एका समारंभात िदÐया जाणाöया जेवणाला हात लावÐयामुळे उ¸चवणêय लोकांनी बेदम
मारहाण केली होती. आरोपéनी आयोिजत केलेÐया पाटêनंतर मृत देवराज अनुरागीला
सफाईसाठी बोलावÁयात आले होते. िकशनगंज गावात पाटê आटोपÐयानंतर आरोपी भुरा
सोनी आिण संतोष पाल यांनी तŁणाला सफाईसाठी बोलावले होते. अनुरागीला Öवत:साठी
जेवण घेताना पाहóन आरोपéनी रागा¸या भरात Âयाला लाठ्याकाठ्याने बेदम मारहाण केली.
Âयात या दिलत तŁणाचा मृÂयू झाला होता.
१०.४.५ पाणी ÈयायÐयाबĥल एका दिलत मुलाला िश±काकडून मारहाण, सुरण,
राजÖथान:
राजÖथान¸या जालोर िजÐĻातील सुरण गावातील सरÖवती िवīा मंिदर या खाजगी
शाळेतील नऊ वषा«चा िवīाथê इंþा मेघवाल Ļाला २० जुलै २०२२ रोजी Âया¸या
िश±काने िपÁया¸या पाÁया¸या भांड्याला हात लावÁया¸या कारणावłन बेदम मारहाण
केली. िश±का¸या मारहाणीमुळे मुला¸या चेहöयाला आिण कानाला जखमा होऊन तो
जवळपास बेशुĦ झाला होता. िश±काने मारहाण केÐयामुळे एका मुलाचा मृÂयू झाÐया¸या
एका िदवसानंतर िनदशªने करÁयात आली. िश±क, चैल िसंग, यांना अटक करÁयात आली
आिण भारतीय दंड संिहते¸या कलम ३०२ आिण अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत
जमाती (अÂयाचार ÿितबंध) कायīा¸या कलमांनुसार खुनाचा गुÆहा दाखल करÁयात
आला. पोिलसांनी आंदोलकांना पांगवÁयासाठी सौÌय बळाचा वापर केला. आंदोलकांनी
अिधका-यांवर दगडफेक केली आिण मृत मुला¸या कुटुंबाला भरपाई देÁयाची मागÁया पूणª
होत नाहीत तोपय«त मृतदेहावर अंÂयसंÖकार करÁयास नकार िदला. ºया िश±कांना
बालमानसशाľ आिण समानता िशकवली जाते, ते आपÐयाच िवīाÃया«मÅये जातीवादाचा
आधार घेत भेद करतात, हे अÂयंत ³लेशदायक आहे.
१०.४.६ दिलत अÐपवयीनाला मंिदरात ÿवेश केला Ìहणून मारहाण, राजÖथान:
देश ÖवातंÞयाचे ७५ वे वषª साजरे करत असताना अशा घटना आपण कुठे आहोत याचा
िवचार करायला भाग पाडतात. समाज एकता आिण सौहादाªने बनलेला असतो आिण
आपÐयासाठी समाज सवōपåर आहे. राजÖथानातील पाली गावात एका दिलत अÐपवयीन
मुलाला मंिदरात ÿवेश केÐयाबĥल सवणा«नी बांधून बेदम मारहाण केली. ही घटना १ जून
२०१९ रोजी घडली. याआधी¸या घटनेत, अिलगढमधील नþोई गावातील चामंडा मंिदरात munotes.in

Page 148

िनवडक जातीभेद अÂयाचार (ॲůॉिसटी) ÿकरणांचा अËयास
147 जÆमाĶमी¸या िनिम°ाने सजावटीसाठी वापरÐया जाणाöया फुµयांना Öपशª केÐयाबĥल पाच
मुलां¸या गटाने एका १२ वषा«¸या दिलत मुलाला बेदम मारहाण केली. पीिडताचा िमý सूरज
घटनाÖथळी उपिÖथत होता . सुरज Ìहणाला कì, फुगा फुटÐयावर पाच मुलांनी Âया¸या
िमýाला मारहाण करÁयास सुŁवात केली. या गुÆĻात सहभागी असलेले पाचही संशियत
एकाच वयोगटातील आहेत. Âयापैकì एकाने Âयाचे हात धरले तर दोघांनी Âयाचे पाय घĘ
पकडले आिण इतर दोघांनी Âया¸या पोटात मारÁयास सुŁवात केली. सूरजने तÂकाळ
Âया¸या घरी धाव घेत आईला मािहती िदली. सुरज घाबłन ितथून पळून गेला होता.
१०.४.७ दिलत माणसाला बेदम मारहाण, ®ीकोट, टेहरी- उ°राखंड:
एखाīा समारंभात दिलत माणूस Âयां¸यासमोर जेवला तर जातीवादी लोक Âयाचा अपमान
करतात. उ°राखंडमधील टेहरी िजÐĻातील ®ीकोट गावात २६ एिÿल २०१९ रोजी
झालेÐया एका लµन समारंभात २३ वषêय िजत¤þ या दिलताला उ¸चवणêय लोकांनी बेदम
मारहाण केली. कारण Âयांना तो Âयां¸यासमोर जेवताना िदसला. हा माणूस गंभीर जखमी
झाला आिण नऊ िदवसां¸या उपचारानंतर डेहराडून येथील Łµणालयात Âयाचा मृÂयू झाला.
१०.४.८ दिलत वराने घोड्यावर बसू नये यासाठी सĉìचे िनब«ध, िशवपूर, राजÖथान:
जाितÓयवÖथेने खाल¸या जातीतील लोकांवर जाचक अटी लादÐया आहेत. आिथªकŀĶ्या
Âयांना आता Öवतः¸या पैशाने लµनात घोडेÖवारी करणे परवडत आहे, पंरतु Âयांना याचा
उपभोग घेऊ िदला जात नाही. राजÖथानमधील िभलवाडा िजÐĻात ९ िडस¤बर २०२०
रोजी अशीच जातीय अÂयाचाराची घटना नŌदवली गेली. येथील िशवपूर गावात दिलत
समाजातील वराला घोड्यावłन खाली उतरÁयास भाग पाडÁयात आले होते. पोिलसांनी
या ÿकरणी गुÆहा दाखल केला. इथे एक गोĶ ल±ात घेतली पािहजे कì, िश±ण आिण
सेवांमधील आर±णामुळे दिलत आिथªकŀĶ्या सुŀढ होत आहेत, याचा अथª Âयांचा
जातिनषेध संपला असा नाही. केवळ तŁणाला जबरदÖतीने घोड्यावłन खाली उतरÁयास
सांिगतले नाही तर लµना¸या िमरवणुकìत सहभागी झालेÐया लोकांनाही मारहाण करÁयात
आली. यािवषयी गुÆहा दाखल करÁयात आला . करेरा पोलीस Öटेशनचे ÿभारी Ìहणाले कì,
गेÐया काही वषाªत देशा¸या िविवध भागात दिलतांनी लµना¸या वेळी घोड्यावर Öवार होऊन
लादलेÐया सामािजक िनयमांचे उÐलंघन केÐया¸या अनेक घटना घडÐया आहेत. गुजरात
राºयाचा िवचार करता, मे २०१९ मÅये गुजरातमधील मेहसाणा िजÐĻातील Ðहोर गावात
घोड्यावर Öवार झालेÐया दिलता¸या लµना¸या िमरवणुकìवर समाजाने सामािजक
बिहÕकार टाकला होता. फेāुवारी, २०२० मÅये, एका दिलत पुŁषा¸या लµना¸या
िमरवणूकìला गुजरात¸या बनासकांठा िजÐĻात पोिलस संर±णात बाहेर काढावे लागले.
१०.४.९ करमचेदु हÂयाकांड, आंňÿदेश-१९८५:
आंň ÿदेशातील करमचेडू गावात कÌमा जमीनदार ÿबळ समुदाय होता. Âयां¸याकडे
आिथªक स°ा आिण राजकìय ÿभाव होता कारण दिलत úामÖथ तुटपुंºया पगारावर
शेतमजूर Ìहणून काम करत होते. Âयां¸यावर सामािजक आिण आिथªक अÂयाचार होत होते.
सुपीक जमीन आिण िसंचना¸या चांगÐया सुिवधांमुळे (कृÕणा नदी कालÓयाĬारे)
ÖवातंÞयो°र काळात (नागाजुªन सागर कालÓयांĬारे) या खेड्यातील कÌमा शेतकरी खूप munotes.in

Page 149

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
148 संपÆन होते. दुसरीकडे दिलतांमÅये बहòतांश शेतमजुरांचा समावेश होता. पालेłचे
(शेतमजूर) वािषªक उÂपÆन फĉ ₹२००० होते. पुŁष आिण मिहला कृषी कामगारांना
(ºयांनी िदवसाचे १६ तास काम केले) दैनंिदन मजुरी अनुøमे ₹१०-१२ आिण ₹६-८
होती, जी Âया ÿदेशासाठी कायदेशीरåरÂया िनधाªåरत केलेÐया िकमान वेतन दरांपे±ा खूपच
कमी होती. कÌमा जमीनदा रांनी दिलत मजुरांची िनķा सुिनिIJत करÁयासाठी बळाचा वापर
केला. मजूर काही कारणाÖतव कामावर गैरहजर रािहÐयास, गावातील जमीनमालक Öवतः
Âयां¸या घरी जाऊन Âयांना मारहाण करायचे आिण कधी-कधी जमीनमालक मजुरांना नऊ
मिहÆयांपय«त कामावłन िनलंिबत कłन आणखी िश±ा करत. याच गावातील दिलतांनी
िनवडणूकìसाठी पारंपåरक काँúेस प±ाला पािठंबा िदला. िवĬान के. ®ीिनवास िलिहतात
कì, यामुळे वचªÖव असलेÐया कÌमा जाती¸या सामूिहक अिभमानाला ध³का बसला. Âयांनी
सूड घेÁयासाठी वाट पािहली. १६ जुलै १९८५ रोजी, एक कÌमा मुलगा पाÁया¸या
टाकìजवळ आपली Ìहैस धुत असताना टाकìमÅये घाण पाणी सोडले. एका मािडगा मुलाने
यावर आ±ेप घेतला. Âयाचा कÌमा मुलाला राग आला. Âयाने गुरां¸या चाबकाने मािडगा
मुलाला मारहाण केली. मारहाणीचा िवरोध केÐयाने पाणी आणÁयासाठी आलेÐया मिडगा
तŁणीलाही चाबकाने मारहाण करÁयात आली. एका वृĦ दिलताने हÖत±ेप कłन
पåरिÖथती शांत करÁयाचा ÿयÂन केला. या सवा«ना धमकì देऊन कÌमा मुलगा
घटनाÖथळावłन िनघून गेला. यानंतर या भागातील कÌमानी मिडगांना धडा
िशकवÁयासाठी संघिटत हÐÐयाची योजना आखली. मािडगांना गाफìल करÁयासाठी
Âयांनी तडजोडीसाठी एक टीम पाठवली. ही तडजोड माडीगां¸या एका वगाªने माÆय केली.
पंरतु १७ जुलै¸या सकाळी, कुöहाडी, भाÐयांसह शेकडो सशľ कÌमा लोकांनी मािडगा
मधील रिहवाशांवर अनपेि±त हÐला केला, संपूणª वÖतीचे नुकसान केले, गभªवती मिहला
आिण लहान मुलांना देखील सोडले नाही.
®ीिनवासुलु Ìहणतात कì, हा हÐला पूवªिनयोिजत होता जो तासंतास चालला. ºयामÅये
मािडगां¸या वय आिण िलंग यांचा िवचार न करता Âयां¸या पाठलाग करÁयात आला.
मािडंगा जीव वाचवÁयासाठी सैरावैरा धावत होते. शेतातील गड्डी वामुलू (चाöयाचे ढीग)
येथे लपÁयाची अिधक श³यता होती. ितथेही Âयांची सुटका झाली नाही. िविवध
सÂयशोधन सिमÂयांनी आिण ÿेसमÅये नŌदवलेÐया सहानुभूतीपूणª खाÂयांमÅये यािवषयीचे
भयंकर तपशील पुरेशा ÿमाणात नŌदवले गेले आहेत. पण ल±ात घेणे महßवाचे आहे कì,
शेवटी सहा दिलतांची हÂया झाली, तीन दिलत मिहलांवर बलाÂकार झाला आिण अनेक
जखमी झाले, झोपड्या जाळÐया, Âयां¸याजवळ जे काही होते ते लुटले गेले. करमचेडू
येथील पोिलसांनी पीिडतांचे संर±ण केले नाही आिण सुमारे ८ िकलोमीटर दूर असलेÐया
शेजार¸या िचराला गावात पोहोचले. िजथे Âयां¸यापैकì अनेकांना Łµणालयात दाखल
करÁयात आले. काही जण जखमी होऊन मरण पावले. िचरला¸या Öथािनक पोिलसांनी
सुŁवातीला घाबłन गावात पोहोचलेÐया काही दिलतांना मदत करÁयाऐवजी Âयांना
मारहाण आिण अटक केली. Öथािनक दिलत कायªकत¥ आिण नेÂयांनी शहरातील एका
चचªमÅये आ®य घेतलेÐया पीिडत लोकांना मदत करÁयासाठी िनवाªिसत िशिबराचे
आयोजन केले. या िशिबरात सुमारे ५०० दिलतांचा समावेश होता, Âयांनी कमरचेडूला न
परतता िचरला येथे Öथाियक होणे पसंत केले. करमचेडू हÂयाकांड ही एक महßवाची घटना
Ìहणून पािहली जाते. िजने जाितभेद ही "भूतकाळातील गोĶ" असÐयाचा समज मोडला. munotes.in

Page 150

िनवडक जातीभेद अÂयाचार (ॲůॉिसटी) ÿकरणांचा अËयास
149 डॅग-एåरक बगª यांनी आधुिनक कृषी अथªÓयवÖथेत जाती¸या तीĄतेचे िचýण केले आहे.
ºयामÅये Öतरीकरण ÿणालीतील "िÖथती" आिण "सÆमाना" ची भूिमका, आिथªक आिण
राजकìय शĉìचे महßव आिण खोलवर ŁजलेÐया कÐपनांवर जोर िदला आहे. वसाहतो°र
काळात āाĺणांपासून गैर-āाĺण जातéमÅये (जसे रेड्डी, कÌमा) जमीनी¸या मालकìमÅये
ल±णीय बदल झाÐयानंतर, कÌमा, ºयांनी िवसाÓया शतकापूवêच एक संपÆन आिण
राजकìयŀĶ्या शिĉशाली गट तयार केला होता आिण Âयांना पारंपाåरक पĦतीने शूþ
Ìहणून वगêकृत केले गेले होते. Âयांनी आिथªक आिण राजकìय सामÃयाªने सामािजक वचªÖव
वाढवले. बगª Ìहणतात कì जाती¸या ®ेķतेचा Âयांचा दावा दिलतां¸या संबंधावर अवलंबून
होता ºयांना पारंपाåरक िवधी वगêकरणात 'वगळÁयात आले' होते. ºयात Âयांना "अÖपृÔय"
Ìहणून वागवले जात. एम.एन. ®ीिनवास Ìहणतात कì "Öथािनक Öतरावर राजकìय स°ा
िमळिवणारी कोणतीही जात ±िýय असÐयाचा दावा कł शकते". Âयानुसार, या ÿकरणात,
Öथािनक कÌमा इितहासकार Âयां¸या ±िýय दजाªचा दावा करÁयासाठी 'पुरावा' ÿदान
करÁयात गुंतले होते. तथािप, कÌमांचे हे िवधी ®ेķÂव पूणªपणे ÖवयंÖपĶ नÓहते. Ìहणून बगª
Ìहणतात, Âयांना िहंसेĬारे Âयाची अंमलबजावणी करावी लागली. Âयां¸या दैनंिदन
वचªÖवामÅये भौितक शोषण आिण शĉìचा वापर समािवĶ होता. बगª नŌदवतात कì दिलत
अिभÓयĉì Öवयं-ÿितपादन आिण समतावाद या संघषाªला आणखी तीĄ करतात. करमचेडू
येथील हÂयाकांड हे दिलतांनी कÌमां¸या अÆयायकारक वागणुकìला िवरोध केÐयाचा
पåरणाम होते. बगª आिण के ®ीिनवासुलु दोघेही सांगतात कì कÌमां¸या ®ेķÂवाला आÓहान
िदले गेले Ìहणून Âयांना दिलतांना 'धडा िशकवायचा' होता.
१०.४.१० गुजरातमधील पानखान गावातील øूरता, १९९९:
२७ नोÓह¤बर १९९९ रोजी गुजरातमधील जुनागढ िजÐĻातील पानखान गावातील हाटी
दरबार, Ìहणजेच उ¸चवणêय राजपूतांनी गावातील दिलतांवर भयंकर हÐला केला. ५००
हòन अिधक हाटी दरबारांनी १०० दिलतांना घेłन Âयां¸यावर हÐला केला होता. ते जमीन
लागवडीयोµय करÁयासाठी काटेरी झुडपे साफ करत होते. अनेक तŁण आिण िľया
जवळ¸या गावात पळून जाÁयात यशÖवी झाÐया. Âयामुळे मारहाण आिण बलाÂकार
होÁयापासून ते वाचले. परंतु उ¸चवणêय दरबारां¸या रोषातून वाचÁयाइतके सवªच भाµयवान
नÓहते. जयाबेन सŌडारवा िह¸यावर तेरा जणांनी सामूिहक बलाÂकार कłन बेदम मारहाण
केली. अÂयाचाराचा आघात इतका गंभीर होता कì अनेक िदवस ती वेदनांनी ओरडत
रािहली. ित¸या अंगावर कुöहाडीने केलेÐया जखमे¸या खुणा अजूनही ताºया आहेत.
दरबारी सशľ होते, Âयां¸याजवळ भाले, तलवारी आिण कुöहाडी यांसारखी पारंपाåरक
शľेच नाहीत तर Âयां¸याकडे आधुिनक बंदुकही होती. या संघिटत हÐÐयामुळे
पानखान¸या दिलतांना केवळ अपमान आिण शारीåरक छळच सहन करावा लागला नाही
तर आता Âयांना आिथªकŀĶ्या वंिचत राहावे लागले. मुळजीभाई गोिवंदभाई हे ८
सदÖयां¸या कुटुंबाचे एकमेव कमावते होते. माý सात मिहÆयांपासून ते अंथŁणाला िखळून
होते आिण Âयांना मोठ्या ÿमाणात वैīकìय सेवेची गरज होती. Âयांचा अÐपवयीन मुलगा
जो िशकत होता, Âयाला कुटुंबाचा उदरिनवाªह चालवÁयासाठी अËयास सोडावा लागला.
पीिडतांपैकì ितघांना उपचारासाठी जामनगर¸या Łµणालयात दाखल करावे लागले.
Âयामुळे, Âयांना उ¸च Óयाजदराने पैसे उधार ¶यावे लागले. अमरभाई सŌदरवा यांना बेदम
मारहाण करÁयात आली. कारा िससोिदया यांनी Âयां¸या डोÑयावर दगड मारला आिण munotes.in

Page 151

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
150 Âयामुळे Âयांना डावा डोळा गमवावा लागÐयाचे Âयांना ÖपĶपणे आठवते. सात मिहÆयां¸या
यातनानंतरही Âयाला आठवते कì वसूर लाखाने Âया¸यावर बंदुकìने गोळीबार केला होता.
जेÓहा Âया¸या पÂनीने हÐलेखोरांना Âया¸यावर हÐला करÁयापासून रोखÁयाचा ÿयÂन केला
तेÓहा Âयांनी ितचे हात आिण पाय Āॅ³चर केले.
पाणखण गावात सुमारे ३२५ एकर गायरान होते. यातील २०० एकर जमीन दरबारांनी
बळकावली होती. गतवषê Âयांनी जिमनीत बाजरी पेरली होती पण परंतु पावसाने दगा
िदÐयाने उÂपादन झाले नाही. यावषê Âयांनी काटेरी झुडपे काढून जमीन लागवड
करÁयायोµय बनवÁयाचा ÿयÂन केला. Âयांनी ४० भूिमहीन दिलत कुटुंबांसाठी भूखंडांचे
सीमांकनही केले होते. दिलतांचा हा ±ीण ÿयÂन दरबारांना सहन झाला नाही. रमाबाई
ÌहणाÐया, “िपढ्यानिपढ्या आपण दरबारांचे कामगार Ìहणून कĶ करत आलो आहोत.
आÌही आिथªकŀĶ्या Âयां¸यावर अवलंबून असÐयाने Âयांनी आम¸याशी अनेक ÿकारे वाईट
वतªन केले. या बंधनातून सुटÁयासाठी आपण काहीसे Öवतंý Óहावे Ìहणून गायरानाची
जमीन साफ करत होतो. पण हा ÿयÂनही दरबारांनी हाणून पाडला आहे.” पंचायती¸या एका
माजी सदÖयाने असे सांिगतले कì पडीक जमीनीची िवÐहेवाट कायदेशीररीÂया पंचायतीकडे
असÐयाने दिलतांनी जमीन देÁयाबाबत पंचायतीमÅये िनवेदन िदले होते. जेणेकłन ते
जिमनीवर शेती कł शकतील आिण Âयां¸या कुटुंबाचा उदरिनवाªह कł शकतील. परंतु
उ¸चवणêय दरबारी वचªÖव असलेÐया पंचायतीने Âयांची ही िवनंती सतत फेटाळून लावली.
पंचायतीमÅये दिलतांना Æयाय नाकारÁयात आÐयाने Âयांनी िजÐहा ÿशासनाकडे याÿकरणी
ल± घालÁयाची िवनंती केली होती. पण दिलतां¸या याचनेकडे कोणी ल± िदले नाही. पण
जेÓहा दिलतांनी जिमनी बळकावायला सुŁवात केली तेÓहा दरबारांनी कोटाªत केस दाखल
केली आिण कोटाªने नेहमीÿमाणे या समÖये¸या मुळाशी न जाता कलम १४४ लावले.
िवशेष Ìहणजे, िजÐहा ÿशासनातील एका उ¸चपदÖथ अिधकाöयाने बढाई मारली, “आÌही
पाणखण येथे घडलेÐया घटनेची गंभीर दखल घेतली आहे. आÌही या संपूणª ÿकरणाचा
सिवÖतर अहवाल तयार केला असून दिलतांना गायरानाची जमीन देÁयाची िशफारस राºय
सरकारला केली आहे. सुमारे ३००० लोकसं´या असलेÐया गावात यापूवê कोणतीही
गंभीर चकमक झाली नÓहती. गावातील भूमीहीन शेतमजूर असलेले दिलत उ¸चवणêय हाटी
दरबारासाठी काम करायचे. गोिवंदभाई Ìहणतात, “पाच िपढ्यांहóन अिधक काळ आÌही इथे
एकोÈयाने रािहलो. आÌही कधीच दरबारांची आ²ा मोडली नाही. दरबारांनी आमचा
अपमान केला तरी आÌही शांतपणे सहन केला. पण जेÓहा आÌही गायराणात काम कł
लागलो तेÓहा दरबारांना धोका िनमाªण झाला. Ìहणून आÌहाला घाबरवÁयासाठी Âयांनी हा
भयानक गुÆहा केला आहे.” फारशी मुले शाळेत जात नसत, कारण Âयांना Âयां¸या
पालकांना शेती आिण इतर घरातील कामात मदत करावी लागत असे. या घटनेनंतर शाळेत
जाणाöया मोज³या मुलांनीही शाळेत जाणे बंद केले होते.
१०.५ सारांश ÿाचीन काळापासून भारतीय समाजाला लागलेली कìड Ìहणजे अÖपृÔयता िमटवÁयाचे
ÿयÂन ÖवातंÞयपूवª काळापासूनच सुł झाले होते. ÖवातंÞयÿाĮीनंतर अÖपृÔयतेचा हा
कलंक िमटवÁयासाठी राºयघटनेमÅये अनेक तरतुदी केÐया गेÐया. Ļा तरतुदी पुरेसा munotes.in

Page 152

िनवडक जातीभेद अÂयाचार (ॲůॉिसटी) ÿकरणांचा अËयास
151 नसÐयामुळे Âयात वेळोवेळी अनेक बदल केले. संसदेने 'अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत
जमाती आÂयाचार ÿितबंधक अिधिनयम-१९८९’ संमत कłन अÖपृÔयता ÿितबंधक
कायदा अिधक Óयापक आिण कठोर करÁयाचा ÿयÂन केला. या कायīाची Óयापक Óया´या
कłन िश±ेचे Öवłपही िवÖताåरत केले. या कायīाचा हेतू अनुसूिचत जाती-जमातéवर
होणारे जातीय अÂयाचार थांबावेत असा होता. परंतु इतके Óयापक आिण कडक कायदे
कłनही जातीय अÂयाचार थांबले नाहीत. हे वेळोवेळी घडलेÐया िविवध घटनांमधून िदसून
येते. अगदी अलीकड¸या काळामÅये महाराÕůातील खैरलांजी हÂयाकांड, सोनई हÂयाकांड
आिण उ°र ÿदेशातील हाथरस बलाÂकार ÿकरण या जातीय अÂयाचारा¸या ÿाितिनिधक
घटना आहे. या घटनांमधून असे िदसून येते कì, कायīाने अÖपृÔयता जरी नĶ केली
असली तरी जनमानसातील जातीभेदाची भावना अजून होती तशीच आहे. Âयामुळेच किनķ
जातéनी केलेली ÿगती उ¸च जातéना सहन होत नाही. Ìहणून आपले उ¸च जातीय वचªÖव
अबािधत राखÁयासाठी दिलत व आिदवासé चे खून करणे, मिहलांचा बलाÂकार करणे,
ÿेमÿकरणातून ऑनर िकिलंग सार´या हÂया करणे,सामािजक आिण आिथªक बिहÕकार
टाकणे इÂयादी माÅयमातून सराªस जातीभेदाचे पालन केले जाते. हे सवª थांबवायचे असेल
तर फĉ कायदे कłन भागणार नाही, ÿशासकìय यंýणांना आपले काम ÿामािणकपणे
करावे लागेल तसेच जनमानसातून जातीभेदाची भावना समाĮ करावी लागेल.
१०.६ ÿij १. अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती आÂयाचार ÿितबंधक कायīा-१९८९ची
पाĵªभूमी िवशद करा ?
२. अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती आÂयाचार ÿितबंधक कायīा-
१९८९¸याÿमुख कलमांचा आढावा ¶या ?
३. समकालीन भारतातील ÿाितिनिधकÖवłपात जातीय अÂयाचार ÿकरणांची चचाª
करा ?
४. जातीय अÂयाचार ÿितबंधावर भाÕय करा ?
१०.७ संदभª  भारताचे राजपý- २ जुलै १९९२
 ॲůॉिसटी ॲ³ट - सामािजक आिण आिथªक Æयाय ह³क पåरषद , अहमदनगर
 अÖपृÔयांचा मुिĉसंúाम- शंकरराव खरात
 आधुिनक भारताचा इितहास- शांता कोठेकर
 आजादी के बाद का भारत - िबिपन चंþ
 वेबसाईट– १) feminisminindia.com २) maharashtratimes.com munotes.in

Page 153

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
152  INDIAUpdateCollective
 Times of India, December, 9, 2020
 The New Indian Express, 10th December, 2020
 May, 07,2019, NDTV
 India.com, 5th June, 2019
 Dr. Wagh Sandesh, A study of Atrocities against Scheduled Caste and
Scheduled Tribes in Maharashtra, Indian. Council of Social Science
Research.
 Ghurye G.S., Caste and Race in India, Popular Prakashan, 1996.

*********

munotes.in

Page 154

153 ११
संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
घटक रचना
११.० उिĥĶे
११.१ ÿÖतावना
११.२ भारतातील कामगार चळवळ
११.२.१ भारतीय कामगार चळवळीचे जनक - नारायण मेघाजी लोखंडे
११.२.२ कामगार चळवळीतील डाÓयांची पोकळी कोण भłन काढणार ?
११.२.३ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा कामगार संघटना बĥलचा ŀिĶकोन
११.३ संघिटत कामगारां¸या मागÁया राÕůिहतिवरोधी आहेत का?
११.४ संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील फरक
११.४.१ संघिटत ±ेýाचा अथª
११.४.२ अनुपालन
११.४.३ फायदे
११.४.४ वाढ
११.४.५ देयके
११.५ असंघिटत ±ेý: सुिवधा, वेतन आिण नोकरी¸या सुरि±तते¸या समÖया
११.५.१ असंघिटत ±ेý
११.५.२ असंघिटत कामगार
११.५.३ असंघिटत ±ेýाची वैिशĶ्ये
११.५.४ असंघिटत ±ेýातील कामगार
११.५.५ असंघिटत ±ेýावरील कामगार िनिवķाचा वाटा
११.६ असंघिटत ±ेýा¸या समÖया
११.६.१ कमªचाöयां¸या समÖया
११.६.२ मिहला कामगार आिण 'िबडी' कामगारां¸या समÖया
११.६.३ शासना समोरील समÖया
११.६.४ िकमान वेतन देखील सुरि±त ठेवÁयास असमथªता
११.६.५ आजची वेतने
११.६.६ कामा¸या िठकाणी योµय शारीåरक वातावरणाचा अभाव
११.६.७ अपघातामुळे उÂपÆनाचे नुकसान
११.६.८ ůेड युिनयन िकंवा लेबर युिनयनचे ²ान नाही
११.६.९ कामाचे दीघª तास munotes.in

Page 155

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
154 ११.६.१० आरोµय आिण Óयावसाियक जोखीम
११.६.११ आजारपणामुळे उĩवणारी असुरि±तता
११.६.१२ वृĦÂव सुिनिIJत करÁयात अयशÖवी
११.६.१३ सामािजक सुर±ा उपायांची अंमलबजावणी करÁया त अयशÖवी
११.६.१४ गåरबी आिण कजª
११.६.१५ नोकरीची असुरि±तता
११.६.१६ नैसिगªक आप°éपासून असुरि±तता
१०६.१७ भारतात लॉकडाऊन : असंघिटत ±ेýाला सवाªिधक फटका बसला
आहे
११.७ असंघिटत ±ेýासाठी समाज कÐयाण योजना
११.७.१ असंघिटत ±ेýातील कामगारांसाठी सामािजक सुर±ा योजना
११.८ असंघिटत ±ेýातील मजुरांना भेडसावणारी समÖया
११.९ असंघिटत कामगारांचे भिवतÓय अंधारातच
११.१० समÖया , आÓहाने आिण संधी
११.१०.१ जागृतीचा अभाव
११.१०.२ सामािजक सुर±ा अिभसरण योजना
११.१०.३ लाभाथê लàय
११.१०.४ योµय पाठपुरावा करÁयात अयशÖवी
११.१०.५ मĉेदारीचे पåरणाम
११.१०.६ देशातली एकूण पåरिÖथती
११.१०.७ महागाई भ°ा िकती असावा ?
११.१०.८ उÂपादन±मतेचा ÿij
११.१०.९ कमी वेतनाचा फायदा कोणास िमळेल ?
११.१०.१० Öवतंý संघटनेचे महßव
११.१०.११ ÖवातंÞया¸या मयाªदा
११.१०.१२ संपबंदी
११.११ सूचना
११.११.१ भारतातील असंघिटत मजुरां¸या ह³कांचे संर±ण
११.१२ कामगार चळवळीचा अÖत..?
११.१३ सारांश
११.१४ ÿij
११.१५ संदभª
munotes.in

Page 156

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
155 ११.० उिĥĶे अिधक िविशĶपणे या अËयासात खालील उिĥĶे ठेवून उÂकट ÿयÂन केला जातो:
 असंघिटत ±ेýा¸या समÖया ठळकपणे मांडणे.
 असंघिटत ±ेýातील कामगारांसाठी कÐयाणकारी आिण सामािजक सुर±ा तरतुदéचा
अËयास करणे,
 असंघिटत ±ेýातील कामगारांसाठी क¤þीय मंडळा¸या उपøमांचे िवĴेषण करणे.
 असंघिटत कामगारां¸या समÖया सोडवÁयासाठी काही उपाय सुचवणे.
११.१ ÿÖतावना भारतामÅये उīोगधंīांची सुŁवात जरी १८५० ¸या सुमारास झाली, तरी Öथायी
Öवłपा¸या कामगार संघटना Öथापन Óहावयाला जवळजवळ साठ वष¥ उलटावी लागली.
आधुिनक Öवłपाची पिहली कामगार संघटना १९१८ साली मþास येथे ‘मþास लेबर
युिनयन’ या नावाने Öथापन झाली.
१९१८ नंतर अनेक िठकाणी कामगार संघटनांचा उदय झाला. कामगार संघटना बनू
लागÐया , पण Âया कामगारांनी ÖवयंÖफूतêने अगर Öवतः¸या ÿयÂनांनी बनिवÐया नाहीत.
Âया बनÐया Âया कामगारांबĥल सहानुभूती बाळगणाöया, वृ°ीने कामगार नसलेÐया,
सामािजक व राजकìय कायªकÂया«¸या ÿयÂनांमुळे. Âयांनी जर पुढाकार घेतला नसता, तर
कामगार संघटना आणखी िकतीतरी वष¥ Öथापन झाÐया नसÂया. संघटना बनिवÁयासाठी
आिण Âयांचे कायª वाढिवÁयासाठी या कायªकÂया«ना खूप यातना सहन कराÓया लागÐया.
बाहेर¸या कायªकÂया«ची राजकारण ही पिहली िनķा होती. साहिजकच Âयांचे राजकारण
संघटनां¸या चळवळीत िशरले आिण पुढ¸या काळात ते दुहीला कारणीभूत ठरले. िशवाय
कामगारांमधून नेतृÂव िनमाªण झाले नाही. पÆनास वष¥ उलटून गेली, तरी अīािप संघटनांना
नेतृÂवासाठी बाहेर¸या कायªकÂया«वरच अवलंबून रहावे लागत आहे.
११.२ भारतातील कामगार चळवळ भारतातील संघिटत कामगार चळवळीचे AITUC (The All India Trade Union
Congress) चे संÖथापक नारायण मÐहार जोशी (नामजोशी) ( ५ जून १८७९ - ३० मे
१९५५ ) हे नामदार गोपाळ कृÕण गोखले यांचे िशÕय होते. ते मराठी लेखक वामन मÐहार
जोशी आिण संÖकृत पंिडत महादेव मÐहार जोशी यांचे बंधू होते. वडील भाऊ महादेवराव
यां¸या आúहावłन ते १८९३ मÅये इंúजी िश±णाकåरता पुÁयाला गेले. Æयू इंिµलश
Öकूलमधून मॅिůक व १९०१ मÅये डे³कन कॉलेजातून बी. ए. उ°ीणª झाले. पदवी
िमळिवÐयानंतर जोशéनी सहा मिहने अहमदनगर येथे दुÕकाळपीिडतांसाठी काढलेÐया
सरकारी अÆनछýात काम केले. १९०१ - १९१० या काळात अहमदनगर व पुणे येथे
खाजगी शाळांमधून, तर मुंबई व रÂनािगरी येथील शासकìय िवīालयांमधून अÅयापन केले. munotes.in

Page 157

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
156 हा अÅयापनाचा अनुभव जोशéना १९२२ - ४७ या काळात मुंबईमÅये ÿौढांसाठी व
औīोिगक कामगारांकåरता ÿिश±णवगª चालिवÁयास फार उपयोगी पडला.
ना. म. जोशी यांनी कामगारांचे नेते Ìहणून कामगारां¸या कÐयाणासाठी १९११ मÅये 'बॉÌबे
सोशल सिÓहªस लीग' ही संघटना Öथापन केली.
िविशĶते¸या आधारे, भारत सरकारने असंघिटत कमªचाö यांचे वगêकरण केवळ चार
®ेणéमÅये केले आहे.
१. चामडे कामगार, माफ, मÂÖयपालन , िवडी िनमाªता, बांधकाम कामगार, ऑइल िमल ,
पेपर िमल, सॉ िमल इ. िवटा यासार´या िविवध उīोगातील कामगार. िनमाªता,
भूिमहीन शेतमजूर.
२. रोजगाराचे Öवłप, करार, अनौपचाåरक आिण बंधपिýत कामगार
३. िवशेष ýासदायक ®ेणी- हेड आिण शोÐडर लोडसª, सफाई कामगार , िविवध ÿकारचे
कामगार.
४. सेवा ®ेणी - हॉटेल बॉय, िमडवाइÓहज , एअर होÖटेस, बारबार , मािलश करणारा इ.
वरील ®ेणी Óयितåरĉ हÖतकला कारागीर, मोची, हातमाग िवणकर , शारीåरकŀĶ्या
अपंग Öवयंरोजगार, मिहला टेलर, åर±ाचालक , सुतार, टॅनरी मजूर, यंýमाग कामगार
आिण शहरी गरीब , ůक आिण ऑटो चालक देखील असंघिटत कामगार वगाªत येतात.
कामगार संघटनांनी १९२० मÅये आपली ‘अिखल भारतीय ůेड युिनयन काँúेस’ (आयटक)
ही संÖथा Öथापन केली होती. आंतरराÕůीय मजूर संघटने¸या वािषªक पåरषदेला भारतीय
ÿितिनधी पाठिवÁयासाठी मÅयवतê संÖथेची आवÔयकता होती Ìहणून ती Öथापन झाली.
पिहली नऊ वष¥ ितने कामगार संघटनांची चळवळ संघिटत करÁयाचे व ितला वळण
लावÁयाचे कायª चांगले केले. या संघटनेत नेमÖत व जहाल नेते कायª करीत होते.
साÌयवादी १९२६ पासून संघटनांमÅये काम कł लागले. चारपाच वषा«¸या काळात Âयांनी
काही ÿबळ संघटना िनमाªण केÐया. काही महßवाचे संपही Âयांनी लढिवले. आपली
øांितकारक धोरणे सवª कामगार संघटनांनी मानावी असा Âयांचा आúह होता. नेमÖत
नेÂयांनी हा आúह मानला नाही, Ìहणून आयटकमÅये १९२९ साली फूट पडली. ती
१९३८ मÅये सांधली गेली. पण दुसöया महायुĦा¸या बाबतीत युĦसहकायाªचे कì
युĦिवरोधाचे धोरण Öवीकारावयाचे, या ÿijावर मतभेद झाÐयाकारणाने १९४१ मÅये पुÆहा
फूट पडली. ÿ´यात øांितकारक एम्. एन्. रॉय व Âयांचे सहकारी युĦसहकायाª¸या बाजूचे
होते. Âयांनी काँúेसमधून बाहेर पडून ‘इंिडयन फेडरेशन ऑफ लेबर’ या नावाची नवी संÖथा
काढली. पुढे १९४८ साली ही संÖथा ‘िहंद मजदूर सभा’ या संÖथेत िवलीन झाली.
कामगार संघटनां¸या चळवळीत नंतर जी दुही माजली, ती ÖवातंÞय समीप आले तेÓहा.
भारतातील साÌयवादी गटाला आंतरराÕůीय साÌयवादी चळवळी¸या बदलÂया धोरणांनुसार
पावले टाकावी लागली. १९४७ साली साÌयवाīांबरोबर काम करणे श³य नाही, अशी
राÕůवाīांची खाýी पटली आिण राÕůीय काँúेस¸या Åयेयधोरणांनुसार चालणारी ‘इंिडयन
नॅशनल ůेड युिनयन कॉंúेस’ (इंटक) Âयांनी काढली. वषªभरानंतर समाजवाīांनी ‘िहंद
मजदूर सभे’ची उभारणी केली. Âयानंतर लवकरच ‘युनायटेड ůेड युिनयन काँúेस’ िनघाली munotes.in

Page 158

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
157 व पुढ¸या काही वषा«त वरील संघटनांत ‘िहंद मजदूर पंचायत’ व ‘भारतीय मजदूर संघ’ यांची
भर पडली. या मÅयवतê संÖथा प±िनहाय बनÐया आहेत. कामगार संघटना प±िनķ,
Âयामुळे मÅयवतê संÖथा प±िनहाय बनणे अपåरहायª आहे. प±ानुसार संघटना बनत
रािहÐया , तर Âयां¸या सं´येत कदािचत आणखीही भर पडेल. Öवतंý आिण Öवावलंबी अशा
संघटना आता िनमाªण होऊ लागÐया आहेत, पण Âयांची सं´या अīाप फार मयाªिदत
आहे.कामगार संघटनांचा कायदा (ůेड युिनयन अॅ³ट) १९२६ साली मंजूर झाला होता. या
कायīाने संघटनांना लाभलेले संर±ण केवळ तांिýक Öवłपाचे होते. कायª±म पĦतीने काम
करÁयासाठी जी माÆयता हवी , ती िमळवून देÁयाची सरकारने कोणतीही सोय केली नाही.
माÆयता ही कामगार संघटनांची ÿाथिमक Öवłपाची मागणी आहे. ती मागणी अīापही
माÆय झालेली नाही. माÆयतेबĥलचा एक कायदा १९४८ साली मंजूर झाला. पण तो
अīापही कायªवाहीत आणला गेला नाही.
कामगार संघटना अिधक बलव°र व कायª±म झाÐया नाहीत, याची काही पåरिÖथित जÆय
कारणे आहेत. पिहले आिण महßवाचे कारण हे कì, १९२० सालापासून Ìहणजे संघटना
बनायला सुŁवात झाÐयापासून, उīोगधंīांना कामगारांची कधीही चणचण भासली नाही.
कामगा रांचा पुरवठा नेहमीच मागणीपे±ा अिधक असे. बेकारांची सं´या वषाªनुवष¥ वाढतच
होती. संघटनां¸या मागाªत दुसरी अडचण होती ती ही कì, उīोगधंīांची कधी सुरळीत वाढ
झाली नाही. नेहमीच ते तेजी-मंदी¸या चøात सापडलेले असत, Âयामुळे पगारकाट व छटणी
यांना कामगारांना सदोिदत तŌड īावे लागे. लहान सहान मागÁयादेखील कामगारांना कधी
सुखासुखी लाभÐया नाहीत. भांडवलशाहीची वाढ होत असते, Âयावेळी कामगार संघटनाही
वाढू शकतात. कारण Âया काळात संघटनेमाफªत खटपट कłन सवलती िमळिवणे श³य
असते. भारतीय कामगार संघटनांना असा काळ, युĦाची वष¥ सोडून िदली, तर फारसा
कधी लाभला नाही. अशा ÿितकूल पåरिÖथतीतही कामगारां¸या संघटनांनी केलेले कायª
Öपृहणीय आहे. संघटनांमुळे मजुरीचे दर फार खाली गेले नाहीत आिण कारखाÆयांतील
पåरिÖथती सुधारली. संघटनां¸या दडपणामुळे अनेक कामगार कायदे मंजूर झाले.
संघटनांची राÕůीय ÖवातंÞया¸या चळवळीला मोलाची मदत झाली. देशामÅये
लोकशाहीवादी व पुरोगामी वृ°ीचा समाज घडिवÁयाचे जे कायª चालू आहे, Âयालादेखील
संघटनांचा खूप हातभार लागला आहे. देशामÅये आता सतरा हजारांवर नŌदणीकृत
कामगार संघटना आहेत (१९६८). Âयांची सभासदसं´या एकूण ५१ लाखां¸यावर आहे
(१९६८). Âयांचे वािषªक उÂपÆन १९६८ साली ३.३३ कोटé¸या घरात होते व वािषªक खचª
तीन कोटé¸या जवळपास होता. गेÐया काही वषा«त संघटनांची वाढ जलद गतीने झाली.
संघटनांबĥलची खुलासेवार मािहती १९२७ सालापासून उपलÊध आहे. काही आकडे
खाली िदले आहेत. सभासदां¸या सं´येचा आकडा ºयांनी आपले वािषªक अहवाल सादर
केले, Âया संघटनांचा आहे. जवळजवळ एक तृतीयांश संघटना आपले अहवाल वेळेवर
सादर करीत नाहीत. Âया संघटनांचे सभासद िवचारात घेतले, तर सभासद सं´या
आणखीही मोठी होईल. भारतातील कामगार संघटना सवªसाधारणपणे उīोगिनहाय
बनलेÐया आहेत. धंīानुसार बनलेÐया संघटना फारच थोड्या आहेत. बहòतेक संघटना
कारखाÆयापुरÂया मयाªिदत असतात. एकाच शहरात Âयाच उīोगातील बरेच कारखाने
असले, तर माý Âया शहरापुरती Âया सवª कारखाÆयांची िमळून एक संघटना बनते. िगरणी
कामगारां¸या अशा संघटना मुंबई, अहमदाबाद , कानपूर, कोईमतूर इ. िठकाणी Öथापन munotes.in

Page 159

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
158 झालेÐया आहेत. उīोगानुसार कामगार संघटनांचे महासंघ बनले आहेत. परंतु सबंध
देशासाठी एक संघटना असे ŀÔय ³विचत िदसते. संघटनेमÅये परÖपर सहकायª वाढत
चालले आहे. परंतु पुÕकळ वेळा प±भेदामुळे मयाªदा पडतात.
सुŁवाती¸या काळात संघटनां¸या चळवळीत राÕůीय काँúेसचे पुढारी अúेसर होते. ÂयांमÅये
उÐलेख केला पािहजे, तो लाला लजपतराय , देशबंधू दास, दीनबंधू अँűñज, जोसेफ
बॅिÈटÖटा, सरोिजनी नायडू आदéचा; नंतर¸या काळात जवाहरलाल नेहł व सुभाषचंþ बोस
यांनीही पुढाकार घेतला. परंतु सवा«त महßवाचे कायª केले ते ना. म. जोशी यांनी. Âयांनी
Öवतःला कामगार संघटनां¸या कायाªला वाहóन घेतले होते. कायदेमंडळात व आंतरराÕůीय
पåरषदांत कामगारांसाठी Âयांनी जे काम केले, Âयाला तोड नाही ; िततकेच महßवाचे काम
Âयांनी चळवळी¸या ±ेýातही केले. चमणलाल, िगरी, बखले, मृणाल, कांती बोस यांनी
Âयांना मोलाची साथ िदली. अलीकडील काळात या ±ेýात Łईकर, हåरहरनाथ शाľी ,
गुलझारीलाल नंदा, खंडूभाई देसाई, गुŁÖवामी, मिणबेन कारा यांनी महßवाचे काम केले
आहे. साÌयवादी पुढाया«मÅये ®ी. अ. डांगे, िनंबकर, जोगळेकर, मुझफर अहमद, भारĬाज ,
युसुफ यांनी उÐलेखनीय कायª केले.
ÖवातंÞयो°र काळात कामगार संघटनांपुढे अनेक ÿij उभे आहेत. वाढती महागाई व वाढती
बेकारी यांचा ÿितकार कłनकामगारांचे जीवनमान वाढिवणे, हे तर Âयांचे पिहले कतªÓय
आहे. पण Âयाचवेळी योजनाबĦ आिथªक िवकास साधÁयाचे जे ÿयÂन चालू आहेत,
Âयां¸याकडे व Âयां¸यामुळे कामगारांवर पडणायाª जबाबदाया«कडेही दुलª± करता येत नाही;
हे दुहेरी कतªÓय Âया कशा पार पाडतात, Âयावर Âयांचे भिवतÓय अवलंबून आहे. सं´ये¸या
ŀĶीने Âयांची खूप वाढ झाली आहे, पण गुणव°े¸या ŀĶीने वाढ झाÐयाखेरीज, Âयांना हे
कतªÓय पार पाडता येणार नाही.
११.२.१ भारतीय कामगार चळवळीचे जनक - नारायण मेघाजी लोखंडे:
महाराÕůाला सÂयशोधक िवचारवतªनाचा वारसा देणाöया म. जोितराव फुले यांचे सहकारी
रावबहादूर नारायण मेघाजी लोखंडे हे केवळ महाराÕůातीलच नÓहे, तर भारतीय
इितहासातील एक महßवाचे नाव आहे. भारतीय कामगार चळवळीचे जनक असे Âयांना
साथªपणे Ìहटले जाते. १८७० नंतर¸या कालखंडात मुंबईतील िगरणी उīोगात होत
असलेÐया भरभराटीने मँचेÖटर¸या िगरÁयांचे डोळे दीपले. मुंबई¸या िगरणी उīोगा¸या
Öपध¥चा धोका Âयांना जाणवू लागला. Âयावर िनब«ध घालÁयासाठी Âयांनी वेगवेगÑया ÿकारे
ÿयÂन सुł केले. Âयातूनच मुंबई¸या िगरणी कामगारां¸यासाठी फॅ³टरी अ ॅ³ट लागू
करÁयाची मागणी जोर धł लागली. सरकारने माचª १८७५ मÅये एक किमशन नेमले.
Âयात अिधकांश िगरणीमालक िकंवा संचालक होते. अÆय समाजघटकही कायīा¸या फारसे
बाजूने नÓहते. बöयाच चचाª, मतमतांतरे आिण गदारोळानंतर अखेर नोÓह¤बर १८७९ मÅये
सरकारपुढे फॅ³टरी िबल मंजुरीसाठी आले. यातील मजुरां¸या कामा¸या तासांवर मयाªदा
घालÁया¸या तरतुदीमुळे िगरÁया आिण मजूर अशा दोघांचेही नुकसान होईल, अशी हाकाटी
िमल ओनसª असोिसएशनने सुł केली. मुंबईतÐया िगरणी उīोगाला खीळ बसेल, असे
Âयांचे Ìहणणे होते. मंदी आहे, बेकारी आहे, कामगार ÿिशि±त नाहीत. कामा चे तास कमी
कł नयेत, असा युिĉवाद होता. माÅयमांचीही मालकांना साथ होती. अपवाद होता तो बी. munotes.in

Page 160

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
159 एम. मलबारी यां¸या इंिडयन Öपे³टेटर या आिण राÖत गोÉतार या वतªमानपýांचा. Âयांनी
कामगारां¸या बाजूने युिĉवाद केला. तशातच सÂयशोधक चळवळीचे नेते नारायण मेघाजी
लोखंडे यां¸या कुशल संपादकßवाखाली ९ मे १८८० पासून दीनबंधू हे पý िनघू लागले.
दीनबंधूने सुŁवातीपासूनच उपेि±त वगाª¸या, कĶकöयां¸या दुखÁयांना वाचा फोडली.
लोखंडे यांनी Öवत: मांडवी¸या िगरणीत Öटोअर कìपर Ìहणून काम केलेले होते. िगरणी
कामगारांचे हाल Âयांनी पािहले होते. दीनबंधूतील लेखनासोबतच Âयांनी िगरणी कामगारांना
संघिटत करÁयास सुŁवात केली. दरÌयान, १५ माचª १८८१ रोजी गÓहनªर जनरल¸या
कायदे कौिÆसलने फॅ³टरी िबल मंजूर केले. तथािप मालकवगाª¸या िवरोधामुळे Âयातील
तरतुदी सौÌय केÐया होÂया. लहान मुलांना कामावर घेÁयाचे वय ७ वष¥ होते. Âयावर टीका
करत लोखंडे यांनी ते िकमान १६ वष¥ असावे, नोकरीमुळे िश±णास मुकावे लागणाöया
मुलां¸या िश±णाची ÓयवÖथा सरकारने करावी, िगरणी कामगारांना िमळणारा तुटपुंजा पगार
वाढवावा अशा मागÁया केÐया. नुसÂया मागÁया कłन ते थांबले नाहीत. कामगारांना एकý
कłन १८८४ साली 'बॉÌबे िमल हँड्स असोिसएशन' ही देशातील पिहली कामगार संघटना
सुł केली. याच साली कायīात सुधारणा करÁयासाठी कले³टर डÊÐयू. बी. मूलक यां¸या
अÅय±तेखाली एक फॅ³टरी किमशन नेमले गेले.आपÐया मागÁया मांडÁयासाठी २३
सÈट¤बर १८८४ रोजी सुपारीबाग, परळ येथे िगरणी कामगारांची पिहली ऐितहािसक सभा
झाली. सुमारे चार हजार कामगारां¸या एकजुटीचे दशªन या सभेत घडले. याच सभेत लोखंडे
यांनी कामगारांना साĮािहक सुटी िदली जावी, अशी मागणी केली. पगार िनयिमत Âया-Âया
मिहÆया ला व दर मिहÆया¸या १५ तारखेपय«त िदला जावा, कामावłन काढायचे असÐयास
१५ िदवसांची नोटीस īावी, फॅa³टरी किमशनवर कामगार ÿितिनधéची नेमणूक केली
जावी या मागÁया मांडÐया. 'टाइÌस ऑफ इंिडया' या ÿितिķत वतªमानपýात या सभेचा
वृ°ांत ÿिसĦ झाला. पुÆहा २६ सÈट¤बर रोजी भायखळा येथे अशीच भÓय सभा झाली. ५
हजार ५०० कामगारां¸या सĻांचे िनवेदन कले³टरांना िदले गेले. आिण मग सुł झाला
आंदोलनांचा िसलिसला. नोÓह¤बर १८८५ मÅये दोन िगरÁयांमधील कामगार पगारकपात
आिण पगार देÁयास िवलंब या मुद्īांवर संपावर गेले. १८८७ मÅये कुÐयाª¸या Öवदेशी
िमलमÅये संप झाला. साधी साĮािहक सुटी माÆय होईना. िशवाय रिववारी िहंदू लोकांस
सुटी कशाला हवी, असे िāिटश अिधकाöयांसही वाटत होते. सणासुदी¸या सुĘ्या पुरेशा
आहेत, असा युिĉवाद केला गेला. Âयावर िगरणीकामगार असणारे बहòसं´य लोक हे
खंडोबाचे भĉ असून रिववार हा खंडोबाचा वार असÐयाने साĮािहक सुटी रिववारीच
असावी , ही मागणी लोखंडे यांनी जोरदार रेटली. २४ एिÿल , १८९० रोजी रेसकोसªवर
सुमारे १० हजार कामगारांची भÓय सभा झाली आिण जनमताचा हा वाढता रेटा पाहóन
अखेर १० जून, १८९० रोजी रिव वारची साĮािहक सुटी मंजूर करÁयाचा िनणªय मालकांना
¶यावा लागला. आज आपण सवªचजण ºया रिववार¸या सुटीची आतुरतेने वाट पाहतो
Âयामागे सुमारे १३० वषा«पूवê हजारो कामगारांनी केलेला संघषª आहे. अÆय मागÁयांबाबतही
अनुकूल वातावरण तयार झाले.लोखंड¤चे कतृªÂव केवळ कामगार चळवळीपुरतेच मयाªिदत
नाही. ते सवाªथाªने सÂयशोधक होते. िहंदी शेतकरी सभेचे ते सøìय कायªकत¥ होते.
लोकमाÆय िटळक आिण समाजसुधारक आगरकर यां¸या डŌगरी तुŁंगातून झालेÐया
सुटकेनंतर Âयांची वाजतगाजत िमरवणूक काढून Âयांना मानपý अपªण करÁयात लोखंडे
यांचा पुढाकार होता. Âयांनी ११ मे, १८८८ रोजी भायखळा येथे आयोिजत केलेÐया सभेत munotes.in

Page 161

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
160 जोितराव फुले यांना महाÂमा हे िबłद मोठ्या अिभमानाने जाहीरपणे लावले गेले. āाĺण
िवधवां¸या केशवपनािवरोधात लोखंडे यांनी डŌगरी येथे २३ माचª १८९० रोजी Æहावी
समाजाची सभा बोलावली होती. सवाªत महßवाचे Ìहणजे १८९३ मÅये झालेÐया िहंदू-
मुसलमान दंगलीने Óयिथत होऊन Âयांनी शांतता सिमÂया Öथापन करÁयात पुढाकार
घेतला. सहाÍय िनधी उभारला आिण १ ऑ³टोबर १८९३ रोजी राणी¸या बागेत एकोपा
मेळावा आयोिजत केला. धमª, जाती यावłन कĶकöयांमÅये, समाजात फूट पडू नये, अशी
Âयांची भूिमका होती. मराठा ऐ³ये¸छु सभा, मराठा Łµणालय यांचे ते संÖथापक होते.
पंचदपªण या पुिÖतकेचे लेखन, सÂयशोधक िनबंधमाला अथवा िहंदू धमाªचे खरे ²ान या
पुिÖतकांचे लेखन तसेच दीनबंधूतून समाजािभमुख परंतु परखड लेखन Âयांनी सातÂयाने
केले. Âयांचे चौफेर काम आिण उदारमतवादी ŀिĶकोन यांनी ÿभािवत होऊन िāिटश
सरकारने Âयांना 'जÖटीस ऑफ पीस ' आिण 'रावबहादूर' या पदÓया िदÐया. पण Âयांची खरी
पदवी सÂयशोधक हीच होती.
११.२.२ कामगार चळवळीतील डाÓयांची पोकळी कोण भłन काढणार ?:
देशात आिण महाराÕůात Âया काळी काँúेसची स°ा असली तरी कामगार चळवळीवर
कॉăेड ®ीपाद अमृत डांगे यां¸या भारतीय कÌयुिनÖट प±ाची (भाकप), मा³सªवादी
कÌयुिनÖट प±ाची (माकप), समाजवादी प±ांची आिण काँúेसचीही मजबूत पकड होती.
भाकपची आयटक , माकपची िसटू, काँúेसची इंटक, पूवाª®मी¸या जनसंघाची आिण
आता¸या भाजपची भारतीय मजदूर संघ आिण समाजवाīांची िहंद मजदूर सभा अशा
कामगार संघटना सिøय होÂया. महाराÕůात आिण देशभरातही एकेकाळी कामगार
संघटनांवर लाल बावट्याचे Ìहणजे कÌयुिनÖटां¸या लाल झ¤ड्याचेच अिधराºय असायचे.
जॉजª फना«िडस, एस. एम. जोशी वगैरे समाजवादी नेतेही कामगार संघटनां¸या लढ्यात
आघाडीवर होते. संर±ण खाÂयातील नागरी कमªचाöयां¸या संघटनांचे नेतृÂव एस. एम.
जोशी आिण इतर समाजवादी नेÂयांकडे अनेक वष¥ होते. कÌयुिनÖटां¸या या ±ेýातील
आघाडी¸या भूिमकेमुळे कामगार संघटना Ìहणजेच कÌयुिनÖटां¸या øांतीचे िनशाण
असणारा लाल झ¤डा असे एक समीकरण झाले होते. एके काळी मुंबईत कॉăेड डांगे यांची
आयटक संघटना कामगार चळवळीत आघाडीवर होती. भारतीय मजदूर संघ ही द°ोपंत
ठ¤गडी यांनी Öथापन केलेली संघ पåरवारातील कामगार संघटना नंतर डाÓयांना एक पयाªय
Ìहणून उभी रािहली होती. िशवसेनेनेसुĦा मुंबईतील कामगार चळवळीत िशłन या
±ेýातील डाÓयांची मĉेदारी संपवÁयाचा ÿयÂन केला होता. माý अिलकड¸या काळात
िशवसेनेने मुंबईत आिण महाराÕůा¸या इतर भागांतसुĦा कामगार चळवळीतून अंग काढून
घेतÐयासारखे िदसत आहे. कामगार चळवळीत डॉ द°ा सामंत यांनीही एकेकाळी मुंबईत
आिण महाराÕůा¸या काही भागांत कामगार चळवळीची एक मोठी ताकद िनमाªण केली होती.
या सवªच कामगार संघटना कामगारां¸या िहतासाठी भांडत असत. वािषªक पगारवाढ,
वेतनवाढीचे करार, पगारी सुĘ्या, कायम नोकरी , िविवध भ°े, कामगारांचे िनलंबन िकंवा
बडतफê , कामाचे तास आिण कामा¸या जागी िदÐया जाणाöया सुिवधा यासाठी या कामगार
संघटना िवशेष जागłक असत. अगदी १९९० दशकापय«त बहòतेक सवªच मोठ्या
सावªजिनक आिण खासगी कंपÆयात कामगार संघटना अिधकृतरीÂया काम करत असत,
ÓयवÖथापनातफ¥ही Âयांना अिधकृत माÆयता िदली जात असे, ठरािवक काळानंतर munotes.in

Page 162

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
161 वेतनवाढीचे करार या कामगार संघटनेशी केले जात असत. घसघशीत पगारवाढ असलेÐया
या ýैवािषªक वेतनकरारा¸या ÓयवÖथापनाकडून वा कामगार संघटनांकडून आलेÐया
बातÌया आÌही पýकार आवजूªन छापायचो. काही गंभीर समÖया असली तर या कामगार
संघटना संपाची नोटीस देत कंपÆया टाळेबंदीची नोटीस काढत असत. िवशेष Ìहणजे हे सवª
कायīा¸या चौकटीत राहóन होत असे. कामगार आयुĉांचे ÿितिनधीही कामगारां¸या आिण
ÓयवÖथापना¸या ÿितिनधéशी औīोिगक तंटे िमटिवÁयासाठी बैठक घेत असत. िसटू या
कामगार संघटने¸या नेतृÂवाखाली वृ°पý कमªचाöयांनी झगडून पालेकर, ब¸छावत वगैरे
वेतन आयोगाची Öथापना करायला लावली आिण नंतर या आयोगां¸या िशफारशé¸या
अमंलबजावणीसाठीही लढे िदले.
भारतातील नारा यण मेघाजी लोखंडे या आī कामगार नेÂयाने िāिटश काळात कामगारांचे
दरिदवसाचे कामाचे तास मयाªिदत असावे आिण Âयांना रिववारी साĮािहक सुĘी िमळावी
Ìहणून यशÖवी लढा उभारला होता. आज¸या कामगारांचे आिण इतर कमªचाöयांचे सतत
वाढत जाणारे कामाचे तास, Âयांचे कायदेशीर ह³क आिण सोयी-सुिवधांत सतत होणारी
कपात पाहता कामगारां¸या कÐयाण सुिवधा आिण ह³कांबाबत सुधारणा होÁया ऐवजी
िपछेहाट होते िक काय असाच संशय येतो. हÐली मिहलांना सहा मिहÆयांची बाळंतपणाची
रजा िमळते. Âयामुळे काही कंपÆयांत गभªवती मिहलांना ही ह³काची आिण पूणªपगारी रजा
देÁयाऐवजी Âयांना राजीनामा देÁयास भाग पडले जाते. या कारणामुळे अिववािहत व
नविववािहत मिहलांना नोकरी देणे िकंवा नोकरीत िनयिमत करणे टाळले जाते, असेही
िदसून येते. आज सवªच ±ेýांतील कमªचाöयाना ÿॉिÓहंडट फंडाशी िनगडीत असलेले िनवृ°ी
वेतन िदले जाते. २०-२५ वष¥ नोकरी केलेÐया कमªचाöयांस िनवृ°ीनंतर मिहना दोन-तीन
हजार Łपयांचे िनवृ°ी वेतन िमळते! निजक¸या काळात आपÐया िहतासाठी कामगार
संघटीत होÁयाची श³यता िदसत नाही. Âयामुळे वेतनवाढीसाठी, वेतनवाढ करारासाठी
आिण िनवृ°ी वेतना¸या या ýुटी आिण तफावती िवŁĦ भांडणार कोण? हा ÿij अīाप
अनु°रीत आहे.
११.२.३ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा कामगार संघटनाबĥलचा ŀिĶकोन:
रेÐवे मधील मागासवगêय गंगमन कामगारांची कमªचारी पåरषद १२,१३ फेāुवारी १९३८ ला
मनमाड येथे झाली होती. Âयावेळी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपÐया अÅय±ीय
भाषणात Ìहटले होते, āाĺणशाही आिण भांडवलशाही हे भारतीय कामगारांचे दोन शýू
आहेत. कोणÂयाही समाजात Âया देशातील सवªसामाÆय जनतेचा जीवनमागª हा राजकìय
पåरिÖथतीने घडिवलेला असतो. राजकìय स°ा जनते¸या आकां±ांना मूतª łप देत
असतात. ती ºयां¸या हातात असते Âयांना आपÐया आशा- आकां±ांना मूतª łप देÁयाची
संधी ÿाĮ होते. स°ा Âयांचीच बटीक बनत असते. हे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी
ओळखले होते. या देशातील कॉंúेस प±ाचे नेतृÂव भांडवलदार, जिमनदार व āाĺणवगª
यां¸या हातात असÐयाने, राजकìय स°ा Âयां¸याच हाती जाईल व येथील दीन-दुबळा,
कĶकरी समाज गुलामासारखा राबिवला जाईल, असे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना वाटत
होते. असे होऊ नये यासाठी Âयांनी लोकशाही मूÐयांवर आधाåरत असणारा Öवतंý मजूर
प± १५ ऑगÖट १९३६ साली Öथापन केला होता. Âयांचे मु´य उिĥĶ हे कामगार मजुरांचे
ÿितिनधी िविधमंडळात जाणे हा होता. कारण āाĺणशाही आिण भांडवलशाहीचे ÿितिनधी munotes.in

Page 163

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
162 हे कामगार मजुरां¸या Æयाय ह³क व ÿितķेसाठी कोणते ही ठराव मांडून मंजूर कłन घेणार
नाहीत यांची Âयांना खाýी होती.Ìहणूनच Âयांनी Öवतंý मजदूर प±ाची Öथापना केली होती.
डॉ. बाबासाहेबांनी १२,१३ फेāुवारी १९३८ मनमाडला िदलेला संदेश. कामगार मजूर
िवसरले आहे. Ìहणूनच सुरि±त िठकाणी सुरि±त नोकरी न राहता कायमÖवłपी कामा¸या
िठकाणी कंýाटी असुरि±त नोकरी मोठ्या ÿमाणात िनमाªण होत आहे. भारतीय कामगार
कायīानुसार कायमÖवłपी कामे करÁयासाठी कंýाटी पĦतीने कामगार ठेऊ नये तर
Âयाजागी कायमÖवłपी कामगारांची नेमणूक करÁयात यावी साठी १९७५ ते १९९० पय«त
राÕůीय पातळीवर ůेड युिनयनने कायदेशीर लढाई लढत असतांना कायमÖवłपी
कामगारांची नेमणूक करÁयात यावी असा िनणªय सवō¸च Æयायालयाने िदला होता.Âयाला
पळवाट काढून भांडवलदार व Âयां¸या ÿिणत कामगार ůेड युिनयनने ठेकेदारी अिधिनयम
कायīाला जÆम िदला. Âयाला कंýाटी कामगारां¸या भÐयासाठी असा िदशाभूल करणारा
ÿचार करÁयात आला . सरकारी , िनमसरकारी िकंवा खाजगी कारखाने,कंपनीचे काम
करणाö या ठेकेदारावर कामगारांची जबाबदारी राहील असे सांगून सवा«नीच आपली मु´य
जबाबदारी टाळली. Âयामुळेच कंýाटी कामगार आिण राÕůीय ůेड युिनयन घरका ना घाटका
झाला आहे. असंघिटत कामगारां¸या समÖयाकडे दुलª± करणाö या राÕůीय पातळीवरील ůेड
युिनयनचे संघिटतपणाची संघशĉì न समजणाö या असंघिटत कामगारांचे मोठे नुकसान
झाले. िबÐडर व ठेकेदारीचे समथªन करणारा िनणªय सवō¸च Æयायालयाने २००१ साली
िदला होता. या िनणªया िवरोधात राÕůीय पातळीवरील ůेड युिनयन यांनी जायला पािहजे
होते पण १२ राÕůीय पा तळीवरील ůेड युिनयन व एक आंतरराÕůीय पातळीवरील ůेड
युिनयन िसएफटीयुआय यांनी या िवरोधात सवō¸च Æयायालयात दाद मािगतली नाही. या
मागचे खरे कारण काय असेल तर बहòसं´य मागासवगêय कामगारांचे जाती ÓयवÖथा नुसार
कायमÖवłपी आिथªक शोषण होत राहावे. याचे वैचाåरक समथªन होय. यामुळे ÿÂयेक वेळी
सरकारी , िनमसरकारी खाजगी कारखाÆयात कंपÆयां¸या आत चालणारे कायमÖवłपी काम
ÿÂयेक वषê ठेकेदार बदली केÐयामुळे कामगारही बदलावा लागतो. Âयामुळेच ठेकेदारी
पĦतीने काम करणारा कोणÂयाही कामगार कोणÂयाही सरकारी िनमसरकारी खाजगी
कारखाÆयात , कंपनीत कायमÖवłपी कामगार राहó शकत नाही. युिनयन बनवू शकत नाही
हा देशातील बहòसं´य बहòजन मागासवगêय ओबीसी, एससी, एसटी, आिदवासी भट³या
जाती जमाती आिण अÐपसं´याक समाजा¸या कामगारांवर अÆयाय करणारा िनणªय झाला
होता. या िवरोधात Öवतंý मजदूर युिनयन बहòजन मागासवगêय समाजातील कामगारात
ÿबोधन कłन जनजागृती करीत आहे.जे मागासवगêय बहòजन समाजातील कामगार या
जातीÓयवÖथा समथªन करणाö या ůेड युिनयनचे वािषªक सभासद आहेत Âयांनी या घटनेचा
गांभीयाªने िवचार कłन आपण कोणाचे व कोणÂया िवचारधारेचे समथªन करतो ते आजपय«त
Âयाने ठरिवले नाही. महापुŁषां¸या नावाचा जयजयकार करणारा बहòसं´य मागासवगêय
ओबीसी ,एस सी ,एस टी ,भटकािवमुĉा, आिदवासी आिण अÐपसं´याक समाज सवªच
±ेýात शै±िणक, सांÖकृितक, कला िøडा , धािमªक आिण राजकìयŀĶ्या असंघिटत
Ìहणूनच ओळखला जातो. Âयाने डॉ. बाबासाहेबांनी १२,१३ फेāुवारी १९३८ मनमाडला
िदलेला संदेश समजून घेतला असता तर आज माÆयता ÿाĮ कामगार युिनयनचा कायम
कामगार व सभासद असता. Âयाचे शासन यंýणेवर कायम दबाब रािहला असता. सरका री
िनमसरकारी व खाजगी कारखाÆयात , कंपनीत Öथािनक कामगारांना ÿथम ÿाधाÆय देÁयात
यावे ठेकेदार बदली झाला तरी कामगारांना कामावłन कमी कł नये अशी राºय व क¤þ munotes.in

Page 164

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
163 सरकारने सुरवातीला भूिमका घेतली होती. Âयावेळी भूिमपुýांना ÿथम ÿाधाÆय असे
जनआंदोलन देशभरात उभे रािहले होते. Âयातूनच अनेक राºयात ÿादेिशक राजकìय
प±ाचा जÆम झाला. पुढे राजकìय स°ाधारी भांडवलदारां¸या फंिडंगवर िनवडणूक लढवून
िनवडून येत असÐयामुळे स°ाधारी प± आिण Âयां¸या ÿिणत कामगार संघटना, ůेड
युिनयन स°ाधाö यां¸या िकंवा सरकार¸या िवरोधात सवō¸च Æयायालयात न जातात केवळ
रÖÂयावरील आंदोलने कłन कामगारांची िदशाभूल व फसवणूक करीत आले आहेत.
राÕůीय िमल मजदूर संघ ही इंटक ÿिणत िगरणी कामगारांची युिनयन होती. Âयां¸या प±ाचे
अनेक राºयात व क¤þात सरकार होते तरी मुंबई व देशातील िगरÁया बंद झाÐया व Âयां¸या
जिमनीवर टोलेजंग टॉवर उभे राहóन लाखो िगरणी कामगार उÅवÖत झाला. Ìहणूनच
बहòसं´य कामगार ůेड युिनयन इंटक व राÕůीय प±ापासून दूर गेला. Âया प±ाची पåरिÖथती
ना घरका ना घाटका अशी झाली आहे. Öवतंý मजदूर युिनयन गेÐया बारा वषाªपासून
बहòजन समाजातील मागासवगêय कामगारांना सांगत आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी
१२ व १३ फेāुवारी १९३८ साली रेÐवे गँग मन कामगारां¸या कामगार पåरषद समोर
सांिगतले होते कì मागासवगêय समाजा¸या कामगारांनी Öवतःची ůेड युिनयन लवकरात
लवकर Öथापन कłन ित ला Öवतंý मजदूर युिनयन (आय एल यु ) या राÕůीय पातळीवरील
ů¤ड युिनयनशी संलµनता िÖवकारावी असे सवª ±ेýातील मागासवगêय कामगारांना आवाहन
केले होते.
कंýाटी कामगार आिण राÕůीय ůेड युिनयनचे आपला वैचाåरक वारसा िवसरÐयामुळे घरका
ना घाटका झाÐया आहेत. यातून Âयांनी काही बोध घेतला तर कंýाटी कामगार आिण
राÕůीय ůेड युिनयन एकý आÐयास मोठी राजकìय कामगार øांती घडवू शकतात. Ìहणूनच
डॉ. बाबासाहेबांनी १२,१३ फेāुवारी १९३८ मनमाडला िदलेला संदेश कायम डोÑयासमोर
असला पािहजे.
११.३ संघिटत कामगारां¸या मागÁया राÕů िहत िवरोधी आहेत का ? भारतातील फार मोठा समाज अितशय िवपÆनावÖथेत आयुÕय काढतो हे सवा«स माहीत
आहे. लोकसं´येचा एक फार मोठा भाग दाåरþ्यरेषेखाली आहे, हे सवªमाÆय आहे. अिधकृत
Óया´येÿमाणे अजून िकमान ४७ ट³के लोक िवपÆनावÖथेत आहेत. सवा«त हमी उÂपÆन
असलेÐया खाल¸या १० ट³के लोकांचा राÕůीय उपभोगातील वाटा १८ ट³के इतका
कमी, तर सवाªत संपÆन १ ट³के लोकांचा वाटा ९ ट³के, अशी िवषम िवभागणी आपÐया
अथªÓयवÖथेत िदसून येते. ही िवषमता गेÐया तीस वषा«त वाढते आहे कì नाही, यावर
एकमत नाही ; पण िवपÆनावÖथेत राहणाöया लोकांची सं´या कमी होत नाही, वाढत आहे,
यावर दुमत नाही. या मंडळéचे उÂपÆन अगर उपभोगातील वाटा काहीसा सुधारेल असे होणे
Ìहणजे समाजाचे िहत अगर राÕůाचे िहत साधणे असे Ìहटले तर ते सवा«स माÆय होÁयास
हरकत नसावी. ÖवातंÞयपूवª काळात मजुरां¸या संघटना बहòतेक ±ेýांमÅये एकý काम करीत
होÂया. ÖवातंÞयानंतर काँúेस प±ाने असा िनणªय घेतला कì कामगार ±ेýात तथाकिथत
डाÓया प±ांचे- िवशेषत: कÌयुिनÖट अगर सोशािलÖट तßवÿणाली असणाöया नेÂयांचे-
वचªÖव कमी करणे अवÔय आहे; आिण Âयासाठी Âयांनी आपÐया नेतृÂवाखाली वेगळी
मÅयवतê कामगार संघटना िनमाªण करÁयाचे ठरवले. इंिडयन नॅशनल ůेड यूिनयन कांúेस
या Âयां¸या मÅयवतê संघटनेला जोडलेÐया नवीन युिनयÆस सवª ±ेýांत बांधÁयास Âयांनी munotes.in

Page 165

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
164 तेÓहापासून सुरवात केली. सरकारी पािठंबा आिण अनेक वेळा मालक आिण ÓयवÖथापक
वगा«चा पािठंबा यामुळे या संघटना कागदोपýी तरी मोठ्या ÿमाणावर भराभर फोफावÐया.
पण Âयाचबरोबर अनेक ±ेýांमÅये असे िदसून आले कì या संघटनांचे सभासदÂव
कागदोपýी मोठे असले तरी ÿÂय±ात कामगार वगा«वर Âयांचा पुरेसा ÿभाव नसतो. Âयांनी
केलेÐया तडजोडी कामगार माÆय करीत नाहीत आिण Âयांनी िवरोध केलेला संपसुĦा
कामगारांचा मोठ्या ÿमाणावर पािठंबा िमळून चालतात. टाटा उīोगांमÅये ºया मजूर
संघटना आहेत Âया मालकांशी आिण ÓयवÖथापकांशी हातिमळवणी करणाöया आहेत, िकंवा
अशा संघटना पुढे येÁयास हा समूह मदत करतो असे Ìहटले जाते. िकलōÖकर उīोग
समूहाबĥल असाच ÿवाद आहे. सरकारी उīोगधंīांमÅये सरकारचा ÿयÂन असा कायम
रािहला आहे कì सरकार ºया प±ाचे असेल Âया प±ा¸या मजूर संघटनेला िजतकì मदत
करता येईल िततकì करावयाची मÅयवतê सरकारात काय , अगर बहòतेक राºयांमÅये काय,
काँúेस प±ाचे सरकारच बहòतेक वष¥ असÐयामुळे Âया प±ाशी संघिटत युिनयÆसना मदत
करÁयाची सवª सरकारी धंīांमÅये ÿवृ°ी िदसून येते. पण याचबरोबर काही तöहे¸या वेगÑया
संघटना वाढतात आिण ते थांबवता येत नाही. वेगवेगÑया ®ेणéमधले, वेगवेगÑया कुशलतेचे
कामगार िवशेषतः रेÐवे अगर पोÖट अशा देशÓयापी खाÂयांमÅये आपआपÐया वेगवेगÑया
संघटना करतात- आिण ÿÂय±ात या संघटनांस देशा¸या काही भागात तरी पािठंबा िमळत
राहतो. सरकार अगर ÓयवÖथापक यांनी या संघटनांना माÆयता देÁयाचे िकंवा Âयां¸याशी
वाटाघाटी करÁयाचे नाकारले तर Âयातून झगडे िनमाªण होतात. उलट सवªच संघटनांना
वाटाघाटीत भाग घेऊ िदला तर गŌधळ िनमाªण होतो, चढाओढ चालू राहते. ÓयवÖथापक
िकंवा सरकार या संघटनांमÅये डावे-उजवे करीत आहेत. काही संघटना डावलÁयाचा
ÿयÂन करीत आहेत, अशा खयाª-खोट्या शंकांमुळे ÓयवÖथापक-मजूर संबंध िबघडलेले
राहतात आिण दुसöया तöहेने झगडे िचघळÁयास या गढूळ वातावरणाची मदत होते.
११.४ संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील फरक संघिटत ±ेýात िनिIJत अटी आिण वेळेनुसार काम करणाöया कमªचाöयांचा समावेश होतो.
तुÌही एखाīा कारखाÆयात काम करत असाल िकंवा सरकारी नोकरीत असाल तर तुÌही
संघिटत ±ेýांतगªत याल. असंघिटत ±ेýामÅये िकरकोळ Óयावसाियक समÖया आिण
युिनट्समÅये काम करणाöया कमªचाöयांचा समावेश होतो, अनेकदा िनयिमततेचे कोणतेही
आĵासन न देता, तुÌही शेतमजूर, घरगुती नोकर, िकराणा दुकानात सेÐसमन इÂयादी
असाल तर तुÌही असंघिटत ±ेýात काम करत आहात असे Ìहणता येईल.
११.४.१ संघिटत ±ेýाचा अथª:
संघिटत ±ेý, जे सरकारकडे नŌदणीकृत आहे, Âयास संघिटत ±ेý Ìहणतात. या से³टरमÅये
लोकांना िदलासा िमळतो. काम, आिण रोजगारा¸या अटी िनिIJत आिण िनयिमत आहेत.
उपøम , शाळा आिण Łµणालयांना अनेक कायदे लागू होतात. संघिटत ±ेýांतगªत समािवĶ,
संघिटत मÅये ÿवेश संÖथेची योµय नŌदणी करणे हे ±ेý खूप कठीण आहे. आवÔयक हे ±ेý
सरका रĬारे िनयंिýत आिण कर आकारले जाते.
munotes.in

Page 166

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
165 ११.४.२ अनुपालन:
संघिटत ±ेýातील िनयोĉे Âयांना लागू असलेÐया सरकारी िनयमांचे आिण कायīांचे पालन
करतात. Âयांनी नोकरी¸या सुरि±ततेसह नोकöयांचे आĵासन िदले आहे. फॅ³टरी कायदा,
पीएफ कायदा आिण िकमान वेतन कायīातील तरतुदी Âयांना लागू होतील. Âयांनी
जिमनी¸या लागू कायīांचे पालन केÐयाची पुĶी कłन अिधकाöयांना कळवावे लागेल.
असंघिटत ±ेýातील नोकरदार सरकारी कायदे आिण कायīा¸या रडारखाली येत नाहीत.
११.४.३ फायदे:
संघिटत ±ेýातील िनयो³Âयांनी कायªपĦती सेट केली आहे ºयाचे पालन कमªचाया«ना
Âयां¸या कतªÓयापासून मुĉ करÁयासाठी केले जाते. कमªचारी ओÓहरटाईम, भिवÕय िनवाªह
िनधी, वैīकìय लाभ आिण Âयां¸या िनयो³Âयाने ÿदान केलेÐया इतर अनुलाभांसाठी पाý
आहेत. असंघिटत ±ेýातील िनयोĉे Âयां¸या कमªचाö यांना सहजपणे काढून टाकू शकतात.
संघिटत ±ेýासाठी उपलÊध असलेले कोणतेही फायदे देÁयास ते बांधील नाहीत. िकमान
वेतन, भिवÕय िनवाªह िनधी आिण कालांतराने िमळणारे फायदे Âयांना िमळत नाहीत.
११.४.४ वाढ:
िनयोĉे संघिटत ±ेýातील पगारवाढीचे िनकष पåरभािषत करतात , जसे कì कालावधी,
कायªÿदशªन मूÐयमापन, ºयेķता, इ. हे साधारणपणे ऑफर लेटर आिण िनयुĉì पý
यांसार´या रोजगार दÖतऐवजांमÅये पåरभािषत केले जातात. असंघिटत ±ेýातील
वेतनवाढीबाबत कोणतीही पåरभािषत रचना नाही. हे मालका¸या िववेकबुĦीवर अवलंबून
असते.
११.४.५ देयके:
संघिटत ±ेýात, कमªचारी रोजगार दÖतऐवजात माÆय केÐयाÿमाणे पगारासाठी पाý आहेत.
हे एक िनिIJत उÂपÆन आहे, साधारणपणे ÿÂयेक मिहÆया¸या शेवटी, असंघिटत ±ेýातील
कमªचाöयांना केलेÐया कामा¸या आधारे वेतन िमळते. हे सामाÆयत: िनिIJत रकमेऐवजी
"आपण कायª कराल Ìहणून कमवा" तßवावर िदले जाते.
११.५ असंघिटत ±ेý: सुिवधा, वेतन आिण नोकरी¸या सुरि±तते¸या समÖया अनौपचाåरक िकंवा असंघिटत ±ेýा¸या संकÐपनेने १९७० ¸या दशका¸या सुŁवातीला
जगभरात ल± वेधून घेÁयास सुŁवात केली, जेÓहा आंतरराÕůीय कामगार संघटनेने
कोलंिबया, केिनया, ®ी येथील जागितक रोजगार िमशनĬारे आिथªक वाढ आिण रोजगारावर
आधाåरत िवकास धोरण अधोरेिखत केले. लंका आिण िफलीिपÆस. भारतातील असंघिटत
±ेýातील कामगार हे देशातील एकूण कमªचाö यांपैकì अंदाजे ९३% आहेत. भारतातील
असंघिटत कामगारांना नोकरी¸या अिनिIJततेपासून धोकादायक कामा¸या पåरिÖथतीपय«त
गंभीर समÖयांना तŌड īावे लागते. ‘अनौपचाåरक अथªÓयवÖथा’ हा शÊद आिण पåरिÖथती
आिण असंघिटत उīोगातील कामगारां¸या कÐयाणासाठी सरकारने उचललेली पावले munotes.in

Page 167

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
166 याबĥल बोलÁयाचा उĥेश आहे. Âयामुळे भारतीय अथªÓयवÖथेत असंघिटत ±ेý महßवाची
भूिमका बजावते आिण िवशेष ल± देÁयाची गरज आहे. या ÿकरणात, असंघिटत ±ेýातील
कामगारांना िकमान मूलभूत सामािजक सुर±ा ÿदान करÁयासाठी असंघिटत ±ेýातील
अडथळे दूर करÁयासाठी ºया समÖया आिण आÓहानांना सामोरे जावे लागते ते शोधÁयाचा
ÿयÂन केला गेला.
११.५.१ असंघिटत ±ेý:
‘असंघिटत ±ेý हे ÿÂयेक असंघिटत खाजगी कंपनीचे बनलेले आहे ºयां¸या मालकì¸या
Óयĉì आिण कुटुंबां¸या मालकì¸या िकंवा सहयोगी पĦतीने चालवÐया जाणाö या उÂपादने
आिण सेवांची िवøì आिण उÂपादन, १० पे±ा कमी कमªचारी आहेत.
११.५.२ असंघिटत कामगार:
“असंघिटत कामगार दल, िनयो³Âया¸या रोजगार/सामािजक सुर±ा सेवांिशवाय, असंघिटत
कंपÆयांमÅये िकंवा सामाÆय कामगारांना वगळून घरांमÅये काम करणाö या लोकांची बनलेली
असते, ºयांना सामािजक संर±ण योजनेअंतगªत लाभ िमळतो. असंघिटत ±ेý आिण
असंघिटत कामगार यांची Óया´या असंघिटत कामगार सामािजक सुर±ा कायदा, २००८
अंतगªत.
असंघिटत ±ेý याचा अथª Óयĉì िकंवा Öवयंरोजगार कमªचाö यां¸या मालकìचे उपøम िकंवा
उÂपादनांची िवøì िकंवा काही ÿकारची सेवा आिण Óयवसायात १० पे±ा कमी कमªचारी
िनयुĉ करतात. असंघिटत कामगार: याचा अथª घर-आधाåरत कामगार , Öवतंý कामगार
िकंवा असंघिटत ±ेýातील मजुरी िमळवणारा आिण कायīा¸या अनुसूची II मÅये नमूद
केलेÐया कोणÂयाही कायīां¸या अधीन नसलेला संघिटत ±ेýातील कामगार समािवĶ
आहे.
११.५.३ असंघिटत ±ेýाची वैिशĶ्ये:
भारतीय ®िमक बाजारावर अनौपचाåरक िकंवा असंघिटत ±ेýातील कामगारांचे वचªÖव आहे
आिण भारतीय एकूण कामगारांपैकì सुमारे ९० ट³के कामगार आहेत. भारतातील
असंघिटत उīोग हा उīोगो°र जगात सवाªत मोठा नसला तरी सवाªत मोठा आहे.
अनौपचाåरक नोकöयांमÅये गैर-संघिटत ±ेýाचे वैिशĶ्य आहे ºयामÅये अनौपचाåरक (लहान
िकंवा नŌदणीकृत) Öवतंý रोजगार आिण रोजगारा¸या ÖपĶ करारांिशवाय अनौपचाåरक
तसेच औपचाåरक ±ेýातील कंपÆयांमÅये केले जाणारे वेतन रोजगार यांचा समावेश आहे.
११.५.४ असंघिटत ±ेýातील कामगार:
भारतातील कमªचाö यांमÅये असंघिटत गटातील अंदाजे ९२% वाटा आहे, संपूणª शेती ±ेý
अनौपचाåरक ®ेणीत येते, तर िबगरशेती कमªचाö यांपैकì फĉ एक पंचमांश कमªचारी संघिटत
±ेýात आहेत. अंदाज असे सूिचत करतात कì अनौपचाåरक ±ेýाचे ÿमाण िबगरशेती
±ेýांमÅये हळूहळू कमी होत आहे, कारण आपण उÂपÆना¸या िशडीवर जात आहोत.
आिथªक वगाªची पवाª न करता, असंघिटत कामगारांचा वाटा कृषी ±ेýासाठी सपाट आहे. munotes.in

Page 168

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
167 ११.५.५ असंघिटत ±ेýावरील कामगार िनिवķाचा वाटा:
भारतातील कमªचाö यांमÅये असंघिटत गटातील अंदाजे ९२% वाटा आहे, संपूणª शेती ±ेý
अनौपचाåरक ®ेणीत येते, तर िबगरशेती कमªचाö यांपैकì फĉ एक पंचमांश कमªचारी संघिटत
±ेýात आहेत. अंदाज असे सूिचत करतात कì अनौपचाåरक ±ेýाचे ÿमाण िबगरशेती
±ेýांमÅये हळूहळू कमी होत आहे, कारण आपण उÂपÆना¸या िशडीवर जात आहोत.
आिथªक वगाªची पवाª न करता, असंघिटत कामगारांचा वाटा कृषी ±ेýासाठी सपाट आहे.
११.६ असंघिटत ±ेýा¸या समÖया असंघिटत कामगारां¸या समÖया ९०% कमªचारी मोठ्या ÿमाणात अनौपचाåरक कामात
गुंतलेले आहेत.
११.६.१ कमªचाöयां¸या समÖया:
अनौपचाåरक ±ेýातील ९०% कमªचारी, कामा¸या िठकाण¸या धो³यांबĥल कमी
जागłकता , कामा¸या ±ेýाजवळील राहÁयाची जागा, कामाचे िवÖताåरत तास, शोषण,
Óयावसाियक सुर±ा/सेवांची कोणतीही संकÐपना, अभाव आरोµय आिण सुर±ा कायīा¸या
अंमलबजावणीसाठी, ůेड/लेबर युिनयनची कोणतीही संकÐपना नाही.
११.६.२ मिहला कामगार आिण 'िबडी' कामगारां¸या समÖया:
अÂयंत गरीब कमी वेतन, फसवे कंýाटदार, रोग िनमाªण करणारे वातावरण , बालमजुरी.
११.६.३ शासनासमोरील समÖया:
असंघिटत ±ेýांचा GDP मÅये जवळजवळ ६०% वाटा आहे (लोकसं´येला उपजीिवका
देÁयाÓयितåरĉ), समान कामगार कायदे लागू केले जाऊ शकत नाहीत. संघिटत ±ेýा¸या
तुलनेत या ±ेýाने संÖथेचे फायदे िकंवा फायदे चाखलेले नाहीत.
११.६.४ िकमान वेतन देखील सुरि±त ठेवÁयास असमथªता:
या कामगारांचे वेतम वाढणे हे राÕůिहता¸या िवरोधी Ìहणता येईल का? ÖवातंÞयापासून¸या
काळात िनदान काही िकमान वेतन कामगारांना िमळवून देणे आवÔयक आहे, हे तßव
स°ाधारी प± काय अगर भांडवलशाही वगª काय, तßवतः तरी माÆय करीत असत ; मग
ÿÂय±ात Âयाची अंमलबजावणी कशीही होवो, पण आता एक नवीन िवचारÿवाह वाढत
आहे. ÿिसĦ उīोगपती ®ी. शंतनुराव िकलōÖकर यांनी मþास येथे नुकÂयाच केलेÐया
भाषणात देशाचे आिथªक धोरण कसे मूलभूत चुकìचे आहे आिण Âयात कोणÂया सुधारणा
घडवून आणÐया पािहजेत हे िवशद करताना असा मुĥा मांडला आहे कì, िकमान
वेतनाबĥलचा हा कायदा काढून टाकला पािहजे व खुÐया चढाओढीने वेतने ठł िदली
पािहजेत.
munotes.in

Page 169

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
168 ११.६.५ आजची वेतने:
कोळसा खाणीतील कामगारांचे िकमान वेतनधंīाचे राÕůीयीकरण होऊन आिण अनेक
ÿकारचे झगडे लढÐयानंतरसुĦा दरमहा Ł. ५१२ इतकेच आहे. आसामातÐया चहा¸या
मÑयात कामगारांना अजूनसुĦा रोजी ४। ते ४।। Ł. िमळतात. बाकì काही संघिटत
कामगारांची दरमहा िकमान वेतने पुढीलÿमाणे आहेत-
मÅयवतê सरकार ł. ३०९
िवमा महामंडळ ł. ४१०
राÕůीयीकरण झालेÐया बँका ł. ३८०
Öटील ऑथॉåरटी ł. ४३०
िसम¤ट ł. ४१२
कापड कारखाना (मुंबई) ł. ४३४
यावłन असे िदसून येईल कì या आिण अशा ºया धंīामÅये कामगारां¸या संघटना
ÂयातÐया Âयात चांगÐया आहेत. अशा मोठ्या धंīामÅयेसुĦा खरेखुरे िकमान वेतन १९३९
मÅये ठरवलेÐया िकमान वेतनाइतके नाही. आता हे खरे आहे कì काही थोडे कारखाने असे
आहेत, जेथे कामगारांची वेतने यापे±ा बरीच जाÖत आहेत. पुÁया-मुंबई¸या औīोिगक
पåरसरात इंिजिनयåरंग आिण दुसöया तÂसम ±ेýामधील काही कारखाÆयांमÅये आज अशी
िÖथती आहे कì जेथे कामगारांचे िकमान वेतन Ł. ८५० ते Ł. १००० असते. १९३९
मÅये जीिवत वेतन (Living Wage) Ł. ५० असे मानले तर Âयाचा आता¸या भावात Ł.
७५० ¸या सुमारास िहशेब िनघतो, असे वर Ìहटलेच आहे. या कामगारां¸या बाबतीत असे
Ìहणता येईल कì या कामगारांना आता राहणीयोµय अगर काहीसे जाÖतच वेतन िमळत
आहे. हे िकमान वेतन झाले. Âया¸यामÅये जे वर¸या दजाªचे अधªकुशल, पूणªकुशल अगर
जाÖत वर¸या ®ेणीतील कामगार आहेत Âयांना याहóनही जाÖत वेतने िमळतात.
११.६.६ कामा¸या िठकाणी योµय शारीåरक वातावरणाचा अभाव :
Öव¸छता सेवा ÿदान करÁयात अयशÖवी झाÐयास कामगारां¸या कÐयाणावर पåरणाम
होतो. असंघिटत ±ेýातील बहòतेक उīोगांमÅये, Öव¸छतागृहांची योµय सुिवधा नसÐयामुळे
Öव¸छतािवषयक पåरिÖथती अÂयंत अिनिIJत आहे. कामा¸या िठकाणी वॉिशंग, युåरनरी
आिण टॉयलेट इÆÖटॉलेशनसारखी उपकरणे कमी आहेत. उīोगातील कामगारांना अशा
सुिवधा पुरिवÐया गेÐया नाहीत, असे Ìहणता येईल. Âयािशवाय, जागा, ÿकाश िकंवा
वायुवीजन यांसार´या अÂयंत खराब भौितक पåरिÖथती आहेत.
११.६.७ अपघातामुळे उÂपÆनाचे नुकसान:
उÂपÆन कमी झाÐयामुळे नोकरी िकंवा इतर दुखापत ही Öथलांतåरत कामगारांसाठी एक
महßवाची समÖया आहे. याचा अथª अितåरĉ वैīकìय महसूल, हॉिÖपटलायझेशन इ.
असाही होतो. अपघातामुळे आंिशक िकंवा कायमचे अपंगÂव येते तेÓहा तोटा खूप मोठा munotes.in

Page 170

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
169 असतो. जेÓहा एखादा कमावणारा मरण पावतो तेÓहा कुटुंबाला पैसे उधार ¶यावे लागतात,
बचत खचª करावी लागते िकंवा मालम°ा िवकावी लागते आिण उÂपÆनाचे नुकसान
अपåरवतªनीय असते.
११.६.८ ůेड युिनयन िकंवा लेबर युिनयनचे ²ान नाही:
ůेड युिनयनचे अिÖतÂव आिण Âयाचे िनयम याबĥल अनेकांना मािहती नाही. ůेड युिनयन
Öथापनेचा ÿाथिमक उĥेश िनयोĉा आिण कमªचारी यां¸यात उĩवू शकणाö या वादावर
तोडगा काढणे हा आहे. ůेड युिनयन Ìहणजे १९२६ अंतगªत नŌदणीकृत संÖथा. ůेड
युिनयन ºयाचे िवĴेषण खालील घटकांमÅये करता येते.
११.६.९ कामाचे दीघª तास:
दीघª कामा¸या तासांमÅये सवªसाधारणपणे कामगारां¸या आिण िवशेषतः मिहला
कामगारां¸या सामािजक आिण कौटुंिबक जीवनावर गंभीर पåरणाम होतो. असंघिटत ±ेýात
भारतामÅये कामगार मानकांपे±ा जाÖत कामाचे तास सामाÆय आहेत. कृषी ±ेýात कामाची
कोणतीही िनिIJत वेळ नाही कारण असे कोणतेही कायदे नाहीत जे शेत कामगारां¸या
कामा¸या पåरिÖथतीसाठी मागªदशªक तßव Ìहणून काम कł शकतील. १९४८ चा
कारखाना कायदा ; १९४८ चा िकमान वेतन कायदा; आिण दुकाने आिण आÖथापना
कायदा कोणÂयाही ÿौढ कामगाराने आठवड्यातून ४८ तासांपे±ा जाÖत काम कł नये
अशी तरतूद आहे. माý, या कामा¸या तासां¸या िनयमांकडेही दुलª± करÁयात आले आहे.
सेवे¸या तासांवर देखील जवळजवळ कोणतेही बंधन नाही.
११.६.१० आरोµय आिण Óयावसाियक जोखीम :
कामगारां¸या आरोµया¸या िÖथतीवर घातक पåरणाम होÁयाचे मु´य कारण Ìहणजे
असंघिटत ±ेýातील कामाची पåरिÖथती. कमी पोषण आहार, कमी वेतनामुळे, अथक
शारीåरक ®मामुळे असंघिटत कामगारां¸या आरोµया¸या अडचणी िनमाªण होतात आिण
Âयां¸या जीवनाला धोका िनमाªण होतो. आरोµयसेवा संसाधनांचा अभाव अनेकदा गरीब
कामगारांना कजªदार बनÁयास भाग पाडते. काही उīोगांमÅये सवªसाधारणपणे
कमªचाöयांसाठी आिण िवशेषतः मिहला कमªचाöयांसाठी कामाची पåरिÖथती भयंकर Ìहणता
येईल. कृषी ±ेý असंघिटत आहे. फटाके आिण फटाके, चामडे आिण बांधकाम उīोग
इÂयादéसह असंघिटत उīोगांमधील कमªचारी धोकादायक आिण धो³यात आहेत. कमªचारी
असुरि±त िकंवा अपुरी सुरि±त यंýसामúी वापरतात तेÓहा हातपाय गहाळ होणे आिण
िव¸छेदन करणे अनेकदा घडते. असंघिटत ±ेýातील अनेक उīोगांमधील कामगारांना
Óयावसाियक रोग आिण रोग देखील आढळतात.
११.६.११ आजारपणामुळे उĩवणारी असुरि±तता:
गरीब अनौपचाåरक कामगारांची असुरि±तता वाढते जेÓहा Âयांना Âयां¸या वैīकìय सेवेसाठी
कोणÂयाही अनुदानािशवाय िकंवा सहाÍयािशवाय पूणª मोबदला िदला जातो. िविवध
अËयासातून असे िदसून आले आहे कì उपचारासाठी िनधीची कमतरता कधीकधी अपुरी munotes.in

Page 171

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
170 आरोµय सेवा िकंवा कजª िकंवा चुकìची देयके ठरते. आरोµयसेवे¸या अभावात गåरबी हा एक
ÿमुख घटक होता.
११.६.१२ वृĦÂव सुिनिIJत करÁयात अयशÖवी:
असंघिटत उīोगातील कमªचाö यांचे वय हा एक ÿमुख िचंतेचा िवषय आहे. Ìहातारपण काम
कł शकत नाही , अशी भीती कृषी कामगार आिण बांधकाम Óयावसाियकांना आहे. ÿौढ
कामगारांची Âयां¸या कौटुंिबक गरजा पूणª करÁयास असमथªता, सावªजिनक आरोµया¸या
अपुö या सुिवधा आिण वृĦ लोकां¸या खाजगी आरोµय सुिवधां¸या वाढलेÐया िकमती, अशा
िविवध कारणांमुळे भिवÕयात मोठ्या ÿमाणात वृĦ लोकांची उपिÖथती अपेि±त आहे अशा
लोकांसाठी असुरि±तता िनमाªण होईल. इ.
११.६.१३ सामािजक सुर±ा उपायांची अंमलबजावणी करÁयात अयशÖवी:
अनेक वेळा कामगार आिथªकŀĶ्या स±म नसतो. जैिवक पåरिÖथतीमुळे, उदा.
आधुिनकता, आजार िकंवा वय; वैयिĉक आप°ी जसे कì िवधवा िकंवा अपघात;
सामािजक िकंवा नैसिगªक आप°ी जसे कì बेरोजगारी, पूर, आगीचा दुÕकाळ, उ¸च
बेरोजगारी िकंवा उīोग बंद. या धो³या¸या काळात, कामगाराला संकटातून वाचÁयासाठी
आिण नंतर पुÆहा काम सुł करÁयासाठी सामािजक सुर±ा Ìहणून मदतीची आवÔयकता
असते. असंघिटत कामगारांना आकिÖमक आिण गåरबीपासून वाचवÁयासाठी, सामािजक
सुर±ा धोरणे अपåरहायª आहेत. बेरोजगारी िकंवा आरोµय समÖयांसार´या संकटा¸या
ÿकरणांसाठी, जोखीम कÓहर करÁयासाठी आिण जीवनमान राखले जाईल याची खाýी
करÁयासाठी कोणतीही पावले लागू केली जात नाहीत.
११.६.१४ गåरबी आिण कजª:
असंघिटत ±ेýातील कामगारांमÅये Âयां¸या समक±ां¸या तुलनेत संघिटत ±ेýातील गåरबीचे
ÿमाण जाÖत होते. असंघिटत बाजारपेठेत कमी वेतन आिण अिनिIJत नोकöयांकडे दुलª±
कłन , कमªचारी Âयां¸या मूलभूत गरजा आिण इतर सामािजक आिण सांÖकृितक
जबाबदाöया पूणª कł शकत नाहीत. वेगवेगÑया देशांमÅये कजाªची वाढ हे आÂमहÂयेचे
ÿमुख कारण आहे. मजुरीचे दर खूपच कमी असÐयाने गåरबी आिण आिथªक समÖया
अिधक िबकट आहेत.
११.६.१५ नोकरीची असुरि±तता:
अनौपचाåरक ±ेýातील कामगार बö याचदा अनेक नोकöया करतात आिण एखाīा Óयĉìने
अनेक नोकöया िमळवणे हे कामा¸या िठकाणी असुरि±ततेचे ल±ण Ìहणून पािहले जाऊ
शकते. एक िकंवा दोन नोकöया जगÁयासाठी पुरेसे उÂपÆन िमळवू शकत नाहीत.
उदाहरणाथª, शेतमजुरां¸या नोकöया अिनयिमत आिण अिनिIJत असतात. केवळ तीन मिहने
आिण उवªåरत नऊ मिहने नोकöया उपलÊध झाÐयामुळे ते मोठ्या ÿमाणावर बेरोजगार
आिण उपाशी आहेत. Âयामुळे शेतीमÅये वषाªतून कमी िदवस नोकöया उपलÊध असतात.
भारता¸या राÕůीय úामीण कामगार रोजगार हमी कायदा , महाÂमा गांधी २००५ मÅये
देशातील मागास िजÐĻांमÅये िकमान १०० िदवसांची कामे सुिनिIJत कłन नोकरी¸या munotes.in

Page 172

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
171 सुरि±ततेची हमी देÁयाचे उिĥĶ आहे, जे हाताने कł शकतात. अनौपचाåरक कामगारांना
अजूनही नोकरी गमावÁयाचा धोका आहे, तथािप , िनसगª आिण Öथान िभÆन आहे.
११.६.१६ नैसिगªक आप°éपासून असुरि±तता:
बहòतेक अनौपचाåरक ±ेýातील कामगारांसाठी, काम आिण राहणीमान अिवभाºय आहेत.
कमकुवत पायाभूत सुिवधा आिण मूलभूत सुिवधांचा अभाव यामुळे रोजगारा¸या खराब
पåरिÖथतीला हातभार लागतो. अनौपचाåरक कामगारांसाठी उ°म पायाभूत सुिवधा आिण
चांगÐया मूलभूत सेवांमुळे कामकाजा¸या पåरिÖथतीत सुधारणा होऊ शकते. अनौपचाåरक
कामगारांना संघिटत केÐयाने Âयां¸या कामा¸या पåरिÖथतीवर अवलंबून असलेÐया
समÖयांचे िनराकरण करÁयात मदत होईल, कारण ते Öवयं-मदतासाठी पुढाकार घेऊ
शकतात आिण कमªचाö यांना सेवा ÿदान करणाö या संÖथाÂमक संरचनेशी जोडू शकतात.
११.६.१७ भारतात लॉकडाऊन: असंघिटत ±ेýाला सवाªिधक फटका बसला आहे:
देशातील असंघिटत ±ेýाला कोरोनाचा फटका बसला आहे. हे असे लोक आहेत जे एकतर
करारावर काम करतात िकंवा आपÐया कुटुंबाला रोजंदारी देणारे कमªचारी आहेत.
सरकारला या असंघिटत ±ेýाचा आकारही माहीत नाही. आिथªक सव¥±ण अहवालानुसार
२०१९ मÅये देशातील एकूण कमªचाö यांपैकì ९३ ट³के कमªचारी असंघिटत होते. २०१८
मÅये हा आकडा ८५% आहे, नीती आयोगा¸या अहवालात. देशा¸या आिथªक कामिगरीवर
या असंघिटत ±ेýाचा मोठा ÿभाव आहे. माý, Âयाचे संर±ण करÁयासाठी कोणÂयाही ठोस
तरतुदी अīापही अिÖतÂवात नाहीत. २०१७-१८ िनयतकािलक कायªबल सव¥±ण, गेÐया
वषê ÿकािशत झाले, असे नमूद केले आहे कì ७१ ट³के अनौपचाåरक (गैर-कृषी)
िनयिमत/पगारी कमªचारी असे आहेत ºयां¸याकडे िलिखत रोजगार करार नाही. ५४.२%
असे आहेत ºयांना सुĘीसाठी पैसे िदले जात नाहीत. इतकेच नाही तर Âयातील ४९.६%
सामािजक सुर±ा घेÁयासही पाý नाहीत. असंघिटत ±ेýात केवळ मोठेच नाही तर अिनिIJत
±ेý आहे. कोरोना काळातील लॉकडाऊनचा देशातील सवाªत मोठ्या असंघिटत ±ेýात
कायªरत असलेÐया कृषी ±ेýावरही पåरणाम होÁयाची श³यता आहे.
११.७ असंघिटत ±ेýासाठी समाज कÐयाण योजना असंघिटत ±ेýातील कामगारां¸या समÖयां¸या तपशीलवार िवĴेषणातून असे िदसून आले
कì असंघिटत ±ेýातील कामगारांची असुरि±तता कमी करÁयासाठी सामािजक सुर±ा
आवÔयक आहे. सरकारने असंघिटत कामगार सामािजक सुर±ा कायदा , २००८ मंजूर
कłन गरीब असंघिटत कामगारांसाठी िकमान सामािजक सुर±ा सुिनिIJत करÁयासाठी
ÿयÂन केले असले तरी ते अपुरे ठरले. अनौपचाåरक नोकöयांमÅये वाढ झाÐयामुळे Âयां¸या
जीवनमानाचा पåरणाम Ìहणून औपचाåरक नोकöया कमी झाÐया आहेत. या ÿितकूल
पåरणामांचे िनराकरण करÁयासाठी, Óयवसाया¸या उËया िशडीवर चढÁयासाठी िकमान
ÿमाणात सामािजक सुरि±ततेसाठी एक ठोस आधार ÿदान करणे आवÔयक आहे ºयामुळे
Âयांची आिथªक िÖथती सुधारेल. गैर-संघिटत ±ेýातील कामगारां¸या बहòआयामी गरजांसाठी
कोणÂया ÿकार¸या सामािजक -सुर±ा उपायांची आवÔयकता आहे हे तपासÁयाऐवजी
अनौपचाåरक कामगारांसाठी लàय गट Ìहणून सामािजक सुर±ा कायªøम ÿभावीपणे munotes.in

Page 173

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
172 राबिवÁयासाठी वेळ आवÔयक आहे. Âयामुळे, असंघिटत सामािजक सुर±ा कायदा
(२००७) ¸या संदभाªत आम आदमी िवमा योजना (जीवन हमी), राÕůीय Öवा ÖÃय िवमा
योजना (आरोµय िवमा) इÂयादéसह अनेक मोठ्या सामािजक कÐयाणकारी योजना आहेत,
राÕůीय आिण राÕůीय Öतरावर , ÿदान करÁयासाठी. सामािजक सुरि±ततेसह समाजातील
सवाªत असुरि±त ±ेý.
११.७.१ असंघिटत ±ेýातील कामगारांसाठी सामािजक सुर±ा योजना:
असंघिटत कामांसाठी िविवध सामािजक सुर±ा योजना आहेत -
अ) इंिदरा गांधी राÕůीय वृĦापकाळ िनवृ°ीवेतन योजना, राÕůीय कुटुंब लाभ योजना,
जननी सुर±ा योजना.
ब) हातमाग िवणकर सवªसमावेशक कÐयाणकारी योजना.
क) हÖतकला आिटªिसयन सवªसमावेशक कÐयाणकारी योजना.
ड) माÖटर øाÉट Óयĉéना पेÆशन
इ) इंिडयन लेबर जनªल, जानेवारी २०१४५ म¸छीमार कÐयाण आिण ÿिश±ण आिण
िवÖतारासाठी राÕůीय योजना.
ई) जन®ी िवमा योजना , आम आदमी िवमा योजना.
उ) राÕůीय ÖवाÃय िवमा योजना.
११.८ असंघिटत ±ेýातील मजुरांना भेडसावणारी समÖया कमी वेतन, कामगारांचे शोषण, कामगारांची जाचक पåरिÖथती अशा अनेक समÖया
असंघिटत कामगारांना भेडसावत आहेत. Âयामुळे भारताची िवधायी ÓयवÖथा िविवध
कलमां¸या मदतीने असंघिटत कामगारां¸या ह³कांचे संर±ण भारताचे संिवधान करते.
भारत सरकारने एक पाऊल उचलून 'असंघिटत सामािजक सुर±ा कायदा, २००८' हा
कायदा लागू केला. असंघिटत ±ेýात काम करणाöया असंघिटत कामगारांना अंतिनªिहत
सामािजक सुर±ा. या कायīा¸या अनुषंगाने, सरकारने भारताने आम आदमी िवमा योजना
(जीवन िवमा) , वृĦापकाळ िनवृ°ीवेतन योजना, राÕůीय यांसार´या अनेक योजना लागू
केÐया आहेत. ÖवाÖथ िवमा योजना (आरोµय िवमा) इ. क¤þ सरकार, आवÔयक कलमांतगªत
आिण राºय सरकार िविनिदªĶ कलमांतगªत आहे. सुरळीत कामकाजासाठी िनयम
बनवÁयाचा अिधकार िदला. क¤þ सरकारला कलम ११ अÆवये राºय सरकार आिण राÕůीय
मंडळाला िनद¥श देÁयाचा अिधकार आहे.
११.९ असंघिटत कामगारांचे भिवतÓय अंधारातच ÖवातंÞयÿाĮीनंतर आपÐया देशात कामगारां¸या कÐयाणाथª अनेक कायदे अिÖतÂवात
आले. याचबरोबर ÖवातंÞयानंतर अनेक कामगार संघटनांचा उदय झाला. या कामगार munotes.in

Page 174

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
173 संघटनांमुळे कामगारांना वेतनवाढ, अितåरĉ कामांचा मोबदला, कामाचे तास वगरे फायदे
िमळू लागले. िकमान वेतन कायदा १९४७ मÅये अिÖतÂवात आला. यामुळे कामगारांना
योµय वेतन आिण भ°े िमळू लागले. या कायīामुळे सवª ÿकार¸या नोक-यांमÅये िकमान
वेतन कायम कłन िदला पािहजे अशी तरतूद या कायīामÅये करÁयात आली. १९४८
मÅये फॅ³टरीज अॅ³ट अमलात आला. या कायīाने कामाचे तास, आठवडय़ाची सुĘी,
वाषªिक सुĘय़ा, िľयांना िविशĶ िठकाणी कामास ÿितबंध, िľयांची सुरि±तता, कामाची
जागा इÂयादी उपाययोजना अमलात येऊन कामगार अिधक सुरि±त झाले. Âयाचÿमाणे
कामा¸या जागी काम करताना अपघात झाÐयास नुकसानभरपाई िमळवून देणारा कामगार
राºय िवमा कायदा १९४८ अिÖतÂवात आला. मालकवगाªला फायदा Ìहणजेच नफा
झाÐयावर Âया नÉयाचा वाटेकरी कामगार सुĦा असला पािहजे हे गृहीत धłन बोनस अॅ³ट
१९४५ अमलात आला.
११.१० समÖया, आÓहाने आिण संधी ११.१०.१ जागृतीचा अभाव:
सवाªत मोठी समÖया Ìहणजे जागŁकता आिण मािहतीचा अभाव जो सरकारĬारे
अथªसहािÍयत सामािजक सुर±ा कायªøमांमÅये मोठा अडथळा आहे. राºयांनी,
कायªøमां¸या यशÖवी अंमलबजावणीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी, योजना आिण िवतरण
ÿणालीबĥल मािहती िनमाªण करÁयाची जबाबदारी Öवीकारली पािहजे.
११.१०.२ सामािजक सुर±ा अिभसरण योजना:
िविवध सरकारी संÖथांĬारे क¤þ आिण राºय Öतरावर ÿशािसत केलेÐया सामािजक
कÐयाण कायªøमां¸या बहòसं´यतेमÅये अिनिIJतता आिण संसाधनां¸या दुÈपटपणाची
समÖया , नŌदéचे जतन, तसेच बळजबरीने दुÈपट िकंवा अनेक फायदे िमळवÁयाची ±मता
िविवध माÅयमातून एकाच Óयĉìपय«त पोहोचते. योजना ÿÂयेक योजने¸या
ÓयवÖथापनासाठी ÿचंड ÿशासकìय खचª येतो.
११.१०.३ लाभाथê लàय :
२००८ ¸या असंघिटत कामगार सामािजक सुर±ा कायīातील ‘असंघिटत कामगार’ ची
Óया´या सामाÆय अथª देते आिण Ìहणूनच या ±ेýातील या असंघिटत कामगारांची ओळख
हे खरे आÓहान आहे. राºय सामािजक सुर±ा ÿशासन ÿितिनधéमाफªत काम करणाö या
राºय सरकारांना लिàयत लाभाथê आिण योजनेसाठी पाýतेचे िनकष िनिIJत करÁयाचे
अिधकार िदले पािहजेत. हे शासन सवª असंघिटत ±ेýातील कामगारांसाठी खुले असताना,
राºय सरकारांनी राÕůीय योजना आिण राºयाĬारे ÿदान केलेÐया योजनांमÅये आ¸छादन
टाळÁयासाठी Âयां¸या Öवतः¸या देशातील लàय गटांवर िनणªय घेणे आवÔयक आहे.
११.१०.४ योµय पाठपुरावा करÁयात अयशÖवी:
अनौपचाåरक ±ेýातील सव¥±णांमÅये योµय पाठपुरावा उपायांचा अभाव असÐयाने,
भिवÕयातील सेवांसाठी ÿितसाद दर कमी होतात. सहाÍयक कृती आराखडे आिण तांिýक munotes.in

Page 175

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
174 सहकायाªचे िनयोजन आिण अंमलबजावणीसाठी एक Āेमवकª Ìहणून, सव¥±णाचे िनÕकषª
देखील जेथे श³य असेल तेथे वापरले जातील. िवĴेषणातून असे िदसून आले आहे कì,
भारत िनयोजन सिमतीने राबिवलेÐया कायªøमांमधील मूÐयांकन अËयासांसह बहòतांश
सामािजक सुर±ा कायªøमांमÅये काही अभाव व Æयूनता आढळते.
१. राºय-शािसत िवतरण पायाभूत सुिवधांचा अभाव;
२. िवतरण संÖथांची कमतरता संÖथाÂमक ±मता;
३. कायªøम लाभाथê ओळखÁयात अयशÖवी;
४. ĂĶाचारा¸या घटना , ÿशासना¸या एजÆसéकडून भाडे मागणे आिण योजनांचे िवतरण
आिण उ¸चĂू वगाªकडून योजना हÖतगत करणे;
५. कायªøम मािहती तसेच Âयां¸या ह³कांबĥल लोकां¸या ²ानाचा अभाव.
६. सुलभ आिण सुलभ योजना तयार करणे.
११.१०.५ मĉेदारीचे पåरणाम:
Âयाचबरोबर हेही ल±ात ठेवले पािहजे कì अशा उīोगधंīात फायīाचे ÿमाणही चांगले
असते आिण अशा अनेक कारखाÆयां¸या भागधारकांना सुĦा थोड्या वषा«मÅये खूपच
फायदे झालेले िदसतात. उदा. बजाज ऑटो¸या Ł. १०० ¸या शेअरवर गेÐया दहा वषा«त
एक बोनस शेअर आिण Ł. १०० हóन जाÖत िडिÓहडंट वाटÁयात आले आहे आिण शेअरची
िकंमत ५ ते ७ पट चढली आाहे. बजाज ट¤पो¸या भागधारकांचा अशाच तह¥चा फायदा
झालेला आहे. स¤¸युरीचा शेयर १९५१ पासून ३० वषा«त ३० पटीने चढला आहे.
भागधारकांचा एवढ्या मोठ्या ÿमाणावर Âया कंपनी¸या शेअसªमधून फायदा झालेला आहे.
कोलगेट या कंपनीने जवळजवळ शेअर¸या भांडवलाइतकेच िकंवा जाÖत िडिÓहडंड
देÁयाची पĦती ठेवलेली आहे हे महशूर आहे. तेÓहा ÿij असा उपिÖथत होती कì अशा
तöहे¸या मĉेदारी फायदे िमळू शकणाöया उīोगधंīातील भागधारकांना मोठे फायदे िमळणे
जर चूक नसेल तर Âयाच कारखाÆयात काम करणाöयांनाही Âया मĉेदारी¸या फायīात
वाटा िमळाला तर इतरांनी Âयाचा दु.Öवास का मानावा?
११.१०.६ देशातली एकूण पåरिÖथती:
इंिडयन एअर-लाईÆसची िवमाने तेजीत चालतात; परदेशी जाणाöया भारतीयांची सं´या
भराभर वाढत आहे आिण आगगाड्यांमÅयेसुĦा वåरķ वगाª¸या ÿवासाची ितिकटे काÑया
बाजारात िवकली जातात. आज राजकìय प±ांचे बÓहंशी कायª काÑया पैशावर चालते हे
गुिपत नाही. हा पैसा Óयापार आिण उīोगधंīातील मंडळी, राजकìय प±ांना उपलÊध
कłन देतात हेही उघड आहे. हा पैसा येतो कोठून; येन केन ÿकारे उīोगधंīातील मंडळी
असा पैसा मोठ्या ÿमाणावर उभा करतात हे समजून आÐयामुळे आता कामगार वगाªचा
आिण Âयां¸या संघटनांचा कारखाÆयां¸या अिधकृत िहशेबांवरही िवĵास रािहलेला नाही.
उÂपादनाचे आकडे काय, अगर धंīांचे जमाखचª काय, या सवा«तून पळवाटा काढता येतात;
Âया तशा काढÐया जातात आिण स°ाधारी वगª, ÓयवÖथापक वगª आिण Âयांचे सगेसोयरे हे munotes.in

Page 176

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
175 आपली उÂपÆने आिण उपभोग यांत काही झाले तरी कमीपणा येऊ देत नाहीत अशी
सामाÆय लोकांची खाýी झाली आहे.
११.१०.७ महागाई भ°ा िकती असावा ?:
या कÐपना सकृÂदशªनी योµय वाटÐया तरी देशातील वेगवेगÑया वगा«ची आिण Âयां¸या
उÂपÆनाबाबतची आजची िÖथती ल±ात घेता असे धोरण ठेवणे Æयायाचे होईल का, याबाबत
शंका घेÁयास मोठी जागा आहे. एक तर जाÖत मोठी उÂपÆन असणाöया मंडळéचा असा एक
फार मोठा वगª देशात आहे कì ºयांना भाववाढीची झळ लागत नाही; कारण Âयांचे उÂपÆन
भाववाढी¸या ÿमाणात वाढत राहते. िकंबहòना भाववाढ होत रािहली कì Âयांचे उÂपÆन
अिधकच वाढते. वकìल, डॉ³टर , Óयापारी , कारखानदार यांचा वगª महागाई होत रािहली
Ìहणून काही तोिशस सोसतो का? उलट Óयापारी आिण कारखानदार वगाªचे उÂपÆन तरी
भाववाढीचा पåरणाम Ìहणून जाÖतच वाढते.
याबरोबरच हे ल±ात घेतले पािहजे कì आपÐया देशात उÂपÆनांची िवषमता मोठी आहे.
एवढेच नÓहे तर अनेक अËयासू मंडळéना असे वाटते कì ही िवषमता वाढत चालली आहे.
काÑया पैशाचे Óयवहार आिण करचुकवेपणा हा ÖवातंÞया¸या पूवê¸या काळात नÓहताच
असे नाही; परंतु गेÐया ३०-३५ वषा«त आिण िवशेषतः गेÐया दहा वषा«त, Âयाला उधाण
आले आहे. Óयापार आिण उīोगधंदे करणारी मंडळी काय, अगर आता राजकारणात
स°ाधारी Ìहणून काम करणारी मंडळी काय, यांचा खूपसा खचª हा रोख अगर काळा पैसा
वापłन चालतो हे जगजाहीर आहे. महागाई वाढत चालली Ìहणून ®ीमंती चैनबाजीला
आळा पडत आहे िकंवा पंचतारांिकत हॉटेलांचा धंदा कमी होत आहे असे िदसत नाही.
११.१०.८ उÂपादन±मतेचा ÿij:
संघिटत कामगार आिण ÓयवÖथापक यां¸या संबंधात एक नवीन मुĥा वाढÂया महßवाने पुढे
येऊ लागला आहे, तो Ìहणजे उÂपादन ±मतेबाबतचा. जे कारखाने वेतने, भ°े, अगर बोनस
वाढवून देÁयास िवशेष खळखळ करीत नाहीत ÂयांचासुĦा असा दावा असतो कì या¸या
मोबदÐयात कामगारांनी उÂपादन±मता ÓयविÖथत ठेवÁयाचे अगर वाढवÁयाचे आĵासन
िदले पािहजे. िवशेषतः भांडवलाची चणचण असलेÐया भारतासार´या देशात भांडवलाचा
उ°म उपयोग झाला पािहजे आिण Âयासाठी उÂपादन±मता वर¸या दजाªची असली पािहजे.
यावर तािßवक मतभेद होणार नाहीत. पण उÂपादन±मता कोणÂया िनकषाने मोजावी,
कोणते ÿमाण योµय, हे नेहमीच वादाचे मुĥे असतात. िवशेषतः ºया अथªÓयवÖथेत मालक-
ÓयवÖथापक आिण मजूर यां¸यात आिथªक आिण सामािजक दरी मोठी असते तेथे
एकमेकांवर अिवĵास इतका असतो कì या मुīावर एकमत होणे अवघड. आधुिनक
ÓयवÖथापनामÅये कामगारांना आपुलकì वाटावी, रस वाटावा , Âयांची Âयाबाबतची समजूत
वाढावी , यासाठी िवशेष ÿयÂन करणे आवÔयक समजले जाते. ÓयवÖथापनाचे यश
मोजÁयाचा एक महßवाचा िनकष Ìहणजे कामगारांना धंīा¸या यशापयशात आपण सहभागी
असÐयासारखे वाटते कì नाही, हा आहे.
आज िकती कारखाÆयांमÅये अशी िÖथती िदसते? मोठे कारखाने सरकारी मालकìखाली
आणावेत अगर ठेवावेत या मागणीमागे कामगारांना अशा ÓयवÖथेत सहभागी करणे सोपे munotes.in

Page 177

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
176 जाईल अशी एक महßवाची कÐपना होती. पण ÿÂय ±ात असे काही घडलेले नाही. कारखाने
काय अगर ÿशासन काय , Âयांना असा बदल घडवून आणणे अवघड आहे ÓयवÖथापनाची
भाषा मु´यतः इंúजी आिण ही भाषा मुळीच िकंवा िवशेष न समजणारे कामगार बहòसं´य ही
िÖथती ÓयवÖथापन आिण कामगार यां¸यात मोठे अंतर ठेवÁयास कारणीभूत आहे. अशा
एकंदर पåरिÖथतीत ÓयवÖथापन उÂपादन±मते¸या बाबतीत जी पावले टाकìल Âयांनी
आपली िपळवणूक होणार नाही असा िवĵास कामगारांना कसा वाटावा? िकंबहòना एकूणच
³यवÖथापन -कामगार संबंध सलो´याचे आिण मैýीचे कसे Óहावेत?
११.१०.९ कमी वेतनाचा फायदा कोणास िमळेल ?:
पण याचा अथª या कामगारांनी कमी वेतन ¶यावे असा होतो का? मĉेदारी धंīातÐया
कामगारांनी महागाई भ°ा अगर बोनस कमी घेतला तर Âयाचा उपयोग देशाची आिथªक
िÖथती सुधारÁयाकडे होईल अशी कोणी खाýी देऊ शकते काय? सरकारी यंýणेत काय
अगर खाजगी उīोगधंīात काय, उधळामाधळ आिण लाचखाऊपणा मोठ्या ÿमाणात
चालतो , तो कामगारांनी कमी भ°े घेतÐयामुळे थांबणार आहे काय? वर ÌहटÐयाÿमाणे
आज सवाªत झपाट्याने वाढ होणारे उīोगधंदे हे चैनी¸या वÖतू िनमाªण करणारे आहेत.
सरकारी ±ेýात तर अनावÔयक खचª फार मोठ्या ÿमाणावर होत आहेत. यामÅये खूपसा
बदल झाÐयािशवाय सामाÆय कामगार जाÖत जबाबदारीने वागÁयाची, Öवतः¸या वेतनावर
िनयंýण घालून घेÁयाची उÂपादन±मतेत वाढ करÁयाची वृ°ी दाखवणार नाही.
११.१०.१० Öवतंý संघटनेचे महßव:
कोणÂयाही देशामÅये स°ाधारी मंडळéची अशी सहजच ÿवृ°ी असते कì आपÐया पोळीवर
तूप ओतून ¶यावे; तसे करÁयात इतरांवर अÆयाय झाला तर तो डोÑयांआड करावा.
पोलंडमÅये नुकÂयाच झालेÐया चळवळीवłन हे ÖपĶ होते कì, साÌयवादी देशांतसुĦा
ÓयवÖथापनातील आिण स°ाधारी राजकìय प±ातील नोकरशाही ही अÆयाय कł श कते.
केवळ कामगारांची संघिटत शĉì ÖवातंÞयाने वागू शकली तर तीच अशा अÆयायाचा
ÿितकार कł शकते. भारतासार´या गरीब पण िवकसनशील देशाला यावłन एक महßवाचे
ताÂपयª िशकÁयासारखे आहे. ते असे कì, ÓयवÖथापन -कामगार संबंधात सरकारी
दंडशĉìचा वापर श³य िततका कमी केला पािहजे. आिथªक धोरणे िजतकì Æयायाची
असतील िततकì सरकारची आिण ÓयवÖथापनाची नैितक बाजू बळकट राहóन एकमेकांशी
सौदेबाजी करÁयात आिण एकूणच संबंधात ÓयविÖथत तßवांचे पालन करणे सोपे जाईल.
पण अÆयाय होऊ īावयाचा नसला तर कामगारांचे आिण Âयां¸या संघटनांचे ÖवातंÞय
अबािधत राखणे महßवाचे आहे.
११.१०.११ ÖवातंÞया¸या मयाªदा:
अथाªत संघटना-ÖवातंÞय Ìहणजे बेजबाबदारीने वागÁयाचे, िशĶाचार न पाळÁयाचे,
दंगाधोपा माजवÁयाचे, अगर न पटणा öया लोकांना मारहाण करÁयाचे ÖवातंÞय नÓहे.
लोकशाही¸या संदभाªत ºया शांततापूणª मागाªने संघटना बांधÁयाने अगर संप चालवÁयाचे
ÖवातंÞय योµय असते, Âयाच ÖवातंÞयाचा पाठपुरावा योµय Ìहणता येईल. काही कामगार
संघटना ही नीती पाळत नाहीत; अवाª¸य घोषणा करणे, कारखाÆयाची नासधूस करणे, munotes.in

Page 178

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
177 िवरोधी कामगार व ÓयवÖथापकìय मंडळéवर हÐला करणे असे ÿकार होत नाहीत असे
नाही. Âयांना पािठंबा देÁयात कामगार चळवळीचे नुकसानच होते; फायदा नाही , पण या
संदभाªतही एकूणच देशात बेिशÖतपणा होत चालला आहे; राजकìय प± -स°ाधारी
प±सुĦा-दंगेधोपे माजवÁयात, बेकायदा कृÂये करÁयात, काही गैर मानीत नाहीत ; पोिलस
दलांकडून नागåरकांवर व कामगारांवर होणाöया अÂयाचारांचे ÿमाण वाढते आहे; या घटना
ŀिĶआड कłन चालणार नाहीत. एकूण समाजात कायदा, सुÓयवÖथा, सहनशीलता या
ढासळत चालÐया , मालक व स°ाधारी वगªही बेजबाबदारीने वागू लागला कì, कामगारवगª
फारसा वेगळा वागेल अशी अपे±ा करणे वÖतुिनķ मानता येणार नाही आिण अशा कारणांनी
कामगार संघटनांचे ÖवातंÞय िहरावून घेणे Æयायाचे होणार नाही.
११.१०.१२ संपबंदी:
अनेक मंडळéनाही असे वाटते कì या कारणामुळे कामगारां¸या संप करÁया¸या ह³काला
मुरड घालणे इĶ आहे. अशा भावनेचा फायदा घेऊनच सरकारने आता आवÔयक सेवा चालू
ठेवÁयािवषयीचा वटहòकुम जारी केला आहे.
रेÐवे अगर वीजपुरवठा यांतील कमतरतेमुळे अथªÓयवÖथा गंिडत होत आहे; पण यांत
कामगारां¸या वतªणुकìपे±ा फार मोठी जबाबदारी अकुशल ÓयवÖथापनाची आहे हे तº²ांना
माहीत आहे. हजारो िकलोमीटर रेÐवेरÖता टाकाऊ झाला आहे. अनेक वािघणी, डबे व
इंिजने मोडीत काढÁया¸या लायकìची झाली आहेत. सुधारणेसाठी पुरेसा पैसा नाही, याला
कामगार काय करतील ? िकÂयेक राºयांमÅये वीजपुरवठा मंडळांचा कारभार अ²,
पैसाखाऊ अशा राजकìय प±कायªकÂया«कडे सोपवला जातो , याला कामगार जबाबदार
आहेत का? नवीन सरकार आÐयापासून दीड वषा«त याबाबत काय सुधारणा झाली? अशी
कायª±मता सुधारÁयासाठी खरी आवÔयक पावले Âवåरत टाकÁयाऐवजी कामगारांना
िबथरवणारा वटहòकूम काढÁयास सरकार ÿाधाÆय देते यात धोरणिवषयक िदवाळखोरी
Ìहणावे कì भावी हòकुमशाहीचे पĦतशीर िनयोजन Ìहणावे?
संघिटत कामगारांना राÕůबांधणीत भागीदार Ìहणून खरेखरे कłन ¶यावयाचे तर सरकार
आिण भांडवलदार यांना आपले धोरण आिण वृ°ी बदलावी लागेल, िवषमता आिण
िपळवणूक Âवåरत कमी कłन आपली राÕůिहतेषू वृ°ी ÖपĶ करावी लागेल आिण मग या
कामात कामगारांनी साथ īावी असे आवाहन करावे लागेल. असे काही करÁयाची भारतीय
राºयकÂयाª वगाªची वृ°ी िदसत नाही. अशा पåरिÖथतीत संघिटत कामगार केवळ
Öविहताकडे बघून वागले, तर ते नैसिगªकच मानावे लागेल.
११.११ सूचना जीडीपीमÅये असंघिटत कामगारांचे योगदान जवळपास ५०% आहे. तरीही कायīाने
संघिटत कमªचाö यांसाठी कÐयाणकारी (सामािजक सुर±ा) कायªøमांना मोठ्या ÿमाणावर
माÆयता िदली आहे. Ìहणून, सामािजक सुर±ा उपायांनी देशाला पूणª िवकासाकडे
नेÁयासाठी सवª असंघिटत कामगारांना कÓहर केले पािहजे, सामािजक सुर±ा उपायांमÅये
केवळ ६% असंघिटत कामगारांचा समावेश आहे. खöया परोपकारी कामगारां¸या ओळखीचे
हे एक साधन आहे कì सरकार असंघिटत कामगारांना अहवाल देÁयासाठी ÿोÂसािहत कł munotes.in

Page 179

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
178 शकते. सरकारने असंघिटत कामगार कÐयाण िनधी आिण राºय िनधीĬारे पुरवÐया
जाणाö या कÐयाणकारी कायªøमांबĥल जागŁकता वाढवावी.
११.११.१ भारतातील असंघिटत मजुरां¸या ह³कांचे संर±ण:
असंघिटत कामगार असे आहेत ºयांना पेÆशन, ÿसूती रजा, भिवÕय िनवाªह िनधी आिण
úॅ¸युइटी यासार´या फायīांमÅये ÿवेश नाही. या कमªचाöयांना दैनंिदन आिण तासाभराने
वेतन िदले जाते. भारतातील असंघिटत कामगार सं´ये¸या ŀĶीने मोठे आहेत, आिण
Ìहणूनच ते देशभरात Óयापक आहेत. बहòसं´य असंघिटत मजुरांना ठोस, दीघªकालीन
नोकरी¸या संधी नसÐयामुळे असंघिटत ±ेýाला रोजगारामÅये अÂयािधक हंगामी चøाचा
सामना करावा लाग तो. अÓयविÖथत कामगारांमÅये औपचाåरक िनयोĉा-कमªचारी संबंध
नसतात आिण Âयांचे कायªÖथळ अÓयविÖथत आिण िवखुरलेले असते. असंघिटत कामगार
कजाªला बळी पडतात कारण Âयां¸या कमाईतून Âयां¸या गरजा भागत नाहीत. उवªåरत
समाज या कमªचाöयांचे शोषण, छळ आिण भेदभाव करतो.
११.१२ कामगार चळवळीचा अÖत.. ? १९९१ साली मुĉ अथªÓयवÖथा अिÖतÂवात येÁयाआधी कामगार चळवळीला देशात मोठे
Öथान होते. बहòतांशी कामगार संघटना या िविवध राजकìय प±ांशी िनगिडत िकंवा Âयां¸या
ÿेरणेने वा Âयां¸या िवचाराने चालत असत.
आज देशातील तÊबल ६२ ट³के कामगार असंघिटत असून, संघिटत कामगारांची सं´या
केवळ ३८ ट³केच आहे. या सगÑया बदलांमुळे कामगार संघटना येÂया दोन दशकांनंतर
पूणªपणे कालबाĻ झाÐया तर Âयात आIJयª नाही. िवसाÓया शतकात आपण यांिýकìकरण
अनुभवले. ÂयापIJात संगणकìकरणाचा शोध लागÐयामुळे सवªच ±ेýांत मनुÕयबळाचे महßव
िकंवा Âयाची आवÔयकता वा Âयावर अवलंबून राहणे िदवस¤िदवस कमी होत चालले आहे.
हीच पåरिÖथती कायम रािहली तर येÂया काळात कामगार संघटना Öथापन करÁयासाठी
कामगारांची आवÔयक िकमान सं´येची अटही बदलावी लागेल. औīोिगक ±ेýात
कामगारांकडून संप हे खरे तर शेवटचे हÂयार Ìहणून उपसले गेले पािहजे. तथािप गेÐया
काही दशकांत कामगार चळवळीची संकÐपनाच बदलÐयाने संप हेच पिहले हÂयार Ìहणून
वापरले गेÐयाची उदाहरणे िदसतात. परंतु एकदा पुकारलेला संप िकती काळ पुढे रेटायचा
आिण तो नेमका कधी मागे ¶यायचा याचे भान संपकरी कमªचाöयांना, िकंबहòना Âयां¸या
संघटने¸या नेÂयांना नसेल तर ते कामगार देशोधडीस लागतात. याचे ºवलंत उदाहरण
Ìहणजे १९८२ सालचा मुंबईतील िगरणी कामगारांचा डॉ. द°ा सामंत यां¸या नेतृÂवाखाली
पुकारलेला संप होय.
डॉ. सामंत िगरणी कामगारां¸या लढय़ात उतरÁयाआधी िगरणी कामगार कॉंúेसÿणीत इंटक
या संघटने¸या अिधपÂयाखाली होते. पण डॉ. सामंत यांनी कुलाª येथील ÿीिमयर
ऑटोमोबाईÐसमÅये कामगारां¸या लढय़ातून जो ÿचंड आिथªक लाभ Âयांना िमळवून िदला,
तो पािहÐयानंतर मुंबईतील िगरणी कामगार डॉ. सामंतांकडे आकृĶ झाले नसते तरच नवल.
परंतु िगरणगावातील सुमारे ५० िगरÁयांमधील अडीच लाख कामगारांनी पुकारलेला हा संप
वषªभर चालला तरी िगरणी मालक डॉ. सामंतां¸या दबावतंýापुढे न झुकÐयाने आिण Âयांनी munotes.in

Page 180

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
179 मुंबईतील कापड िगरÁया गुजरातमÅये Öथलांतåरत करÁयाची ÿिøया सुł केÐयाने संपकरी
कामगार अ±रश: िभकेला लागले. लौिकक अथाªने मुंबईतील- िकंबहòना, एका परीने
महाराÕůातीलही कामगार चळवळीला ओहोटी लागÁयाची ÿिøया मुंबईतील िगरणी
कामगारां¸या अपयशी लढय़ानंतरच सुł झाली. Âयाचे पडसाद राºयातील अÆय
उīोगांमÅये उमटून एकूणच कामगार चळवळ िढली पडत गेली. Âयात आणखी १९९१
मÅये नवीन आिथªक युगाची सुŁवात झाÐयानंतर ÓयवÖथापन आिण कामगार यां¸यातील
संबंधांत आमूलाú बदल होऊन कामगार चळवळ अिधकच िनÖतेज होऊ लागली.
िदवंगत कामगार नेते शरद राव हे गणपती- दसरा- िदवाळी¸या िकंवा दहावी व बारावी¸या
परी±ां¸या तŌडावरच मुंबईत åर±ा िकंवा टॅ³सीचालक िकंवा बेÖट कमªचाöयांना संपावर
जायला लावत असत. Âयावेळी जनतेची व िवīाथêवगाªची कशी ससेहोलपट होत असे हे
आपण सवाªनी अनुभवले आहे. अगदी कालपरवा¸या एसटी संपातदेखील खेडेगावांतील
लोकांना आिण खासकłन िवīाथêवगाªला ऐन परी±े¸या वेळी िकती हाल सोसावे लागले तो
अनुभव ताजा आहे. Âयामुळे नवीन कामगार संिहतेत ‘संप’ या संकÐपनेला जो सुŁंग लावला
गेला आहे Âयाचे कोणीही Öवागतच करेल. राÖत मागÁया माÆय कłन घेÁयासाठी इतरही
मागª चोखाळता येऊ शकतात. Âयासाठी संप हे काही पिहले हÂयार नÓहे. संपामुळे
उÂपादनावर पåरणाम होतो आिण Âयामुळे अथªÓयवÖथेवर देखील अनुिचत पåरणाम होत
असतात.
भारतातील इतर राºयांकडे ŀिĶ±ेप टाकÐयास दि±ण भारतात तािमळनाडूने सवª तöहे¸या
गुंतवणुकìत अúøम कायम राखला आहे. तेथील कामगार संघटना जरी þुमक िकंवा अÁणा
þुमक या राजकìय प±ांशी िनगिडत असÐया तरी तेथील औīोिगक वातावरण शांत आहे.
परंतु पिIJम बंगालबाबत बोलावयाचे झाÐयास आज महÂÿयासाने जे नवीन उīोग या
राºयात येत आहेत, ते पूवê ममता बॅनजê यां¸या आøÖताळी वृ°ीमुळे येÁयास धजत
नÓहते. आज तेथे कामगाराला सेवेत घेताना तो ‘कोणÂयाही कामगार संघटनेचा सदÖय
होणार नाही ’ ही अट माÆय केÐयानंतरच Âयाला नेमणूकपý िदले जाते. याचाच अथª तेथील
कामगार कायम असंघिटतच राहणार आहे. एकेकाळी कामगार चळवळीचा ÿेरणाąोत
रािहलेÐया कÌयुिनÖट चळवळी¸या बंगालमÅये आता ही चळवळ अÖतंगत होत जाणार
आहे.
११.१३ सारांश राÕůिहता¸या , सामाÆय लोकां¸या िहता¸या, आड येते आहे ती िवषमता आिण अÆयाय
यावर आधारलेली अथªÓयवÖथा. शेतकरी काय अगर कामगार काय, िजतपत संघिटत
होऊन आपÐया मागÁया पदरात पाडून घेतील, िततपत या ÓयवÖथेतील अÆयाय काहीसा
दूर होईल. Âयां¸या संघटनांचा राजकìय पåरणाम होऊन ÓयवÖथाच बदलणे हेही अवघड
होत असले तरी अश³य नाही. Âयातूनच आजची िवपÆनावÖथा आिण जैसे थे ची कŌडी
फुटÁयाचा काही तरी संभव आहे. तेÓहा संघिटत कामगारां¸या संघटनांना अगर सिमÂयांना
िवरोध करणे अÆयायाचेच नÓहे तर ÿगती¸या मागाªत खीळ आणणे ठरेल.
munotes.in

Page 181

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
180 ११.१४ ÿij १) असंघिटत ±ेýातील कामगारां¸या समÖया बĥल सिवÖतर माहीती िलहा.
२) संघिटत कामगारां¸या मागÁया राÕůिहतिवरोधी आहेत का? ÖपĶ करा.
३) संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील फरक ÖपĶ करा.
४) "असंघिटत कामगारांचे भिवतÓय अंधारातच" सिवÖतर माहीती िलहा.
५) कामगारां¸या समÖया, आÓहाने आिण संधी याबĥल माहीती िलहा.
११.१५ संदभª  Marshall, A. ( १९६१). Principle of Economics. p. ५४.
 Nicholson. Elemen ts of Political Economy. p. ३०.
 Labour & Employment. india.gov.in. national portal of India.
 Fasih, Faisal. Security of Unorganized Workers in India. p. ४-६.
 Sathya, P. Issues of Unorganized labourers in India. Indian Journal
of Applied Research. p. ४४.
 Chatterjee, Subhasish. ( २०१६). Labourers of Unorganized sectors
and their Problems. International Journal of Emerging Trends in
Science and Technology. P. ४३९९ -४४०० .
 Asthana, Subodh. ( २०१९ ). Protection of the Rights of Unorganized
Sector. Pleaders Intell igent Legal Solutions.
 जनªल पेपसª:
 ७. Standing, Guy ( २००३ ), Human Security and Social
Protection, In Ghosh, Jayati and CP Chandershekhar, Eds. ( २००३ ),
वकª अँड वेल-बीइंग इन द एज ऑफ फायनाÆस, तुिलका बु³स, नवी िदÐली ,
 भारत सरकार¸या राÕůीय सांि´यकì आयोगा¸या असंघिटत ±ेý सांि´यकìवरील
सिमतीचा अहवाल फेāुवारी २०१२ .
 कामगार आिण रोजगार मंýालय, वािषªक अहवाल २०१४ -१५
 अनौपचाåरक कामगारां¸या दैनंिदन समÖया हाताळणे, िøÖटीन बोनर , संचालक,
संÖथा आिण ÿितिनिधÂव कायªøम, WIEGO munotes.in

Page 182

संघिटत आिण असंघिटत ±ेýातील कामगार
181  Shashank, K., Hazra, S. , & Pal, K. N. Analysis of Key Factors
Affecting the Variation of Labour Productivity in Construction
Projects.
 Devi, K., & Kiran, U. V. ( २०१३ ). Status of female workers in
construction industry in India: A Review. IOSR Journal of Humanities
and Social Sci ence (IOSR -JHSS), १४(४), २७-३०.
 Government of India, Report of the National Commission on Labour,
New Delhi, १९६९.
 Karnik, V. B. Indian Trade Unions : A Survey, Bombay, १९६६.
 Miernyk, W. H. Trade Unions in the Age of Affluence, New York,
१९६४.


*****


munotes.in

Page 183

182 १२
मिहला कामगारां¸या समÖया
घटक रचना
१२.० उिĥĶे
१२.१ ÿÖतावना
१२.२ भारतातील मिहलांसाठी रोजगार ÿवाह
१२.३ भारतीय जनगणना कामगारांना दोन ®ेणéमÅये िवभागते
१२.४ मिहला रोजगार : मिहला कुठे आिण कसे काम करतात
१२.५ कामा¸या िठकाणी मिहलांना भेडसावणाöया समÖया आिण आÓहाने
१२.५.१ कौटूिबक िहंसाचार
१२.५.२ मानिसक छळ
१२.५.३ सामािजक िहंसाचार
१२.५.४ ल§िगक अÂयाचार
१२.५.५ कामा¸या िठकाणी भेदभाव
१२.५.६ ÿवास करताना नोकरदार मिहलांची सुर±ा नाही
१२.५. ७ िश±णा¸या समÖया
१२.५.८ कौटुंिबक समथªनाचा अभाव
१२.५.९ आरोµया¸या समÖया
१२.५.१० अपुरी ÿसूती रजा
१२.५.११ नोकरीची असुरि±तता
१२.५.१२ कामा¸या िठकाणी समायोजन
१२.५.१३ इतर कारणे
१२.६ आंतरराÕůीय मिहला िदनाचा इितहास आिण भिवÕय
१२.७ मिहला कामगारांचे संर±ण आंतरराÕůीय पåरिÖथती
१२.८ ऊसतोड मिहला कामगारांचे ÿij
१२.८.१ सĉìचे Öथलांतर : कामाची अनुपलÊधता व ऊसतोड
१२.८.२ ऊसतोडी¸या िठकाणी सोई-सुिवधांचा अभाव
१२.८.३ ऊसतोड मिहला कामगारां¸या Óयथा
१२.८.४ कामा¸या िठकाणी िहंसाचार
१२.८.५ लµनाचे वय
१२.९ मिहला संर±णाशी संबंिधत कायदा
१२.९.१ भारतीय संिवधान munotes.in

Page 184

मिहला कामगारां¸या समÖया
183 १२.९.२ राÕůीय मिहला आयोग कायदा, १९९०
१२.९.३ कामा¸या िठकाणी मिहलांचा ल§िगक छळ (ÿितबंध, ÿितबंध आिण
िनवारण) कायदा, २०१३
१२.९.४ मातृÂव लाभ (सुधारणा) िवधेयक, २०१६
१२.१० घरेलू मिहला कामगारां¸या समÖया व उपाय
१२.११ शेतमजूर िľयां¸या कौटुंिबक, आिथªक व सामािजक पåरिÖथतé¸या समÖया
१२.११.१ ľी शेतमजूर होÁयाची कारणे
१२.११.२ शेतमजूर िľयां¸या समÖया
१२.१२ सारांश
१२.१३ ÿij
१२.१४ संदभª
१२.० उिĥĶे  मिहला कामगारांसमोरील आÓहाने आिण समÖया समजणे.
 ऊसतोड मिहला कामगारां¸या समÖया जाणून घेणे.
 मिहला कामगारांचे वाÖतव आिण अपे±ा समजून घेणे.
 नोकरदार मिहलां¸या मु´य समÖया दूर करणे.
१२.१ ÿÖतावना भारतात बहòतेक मिहलांना Öवयंपाक करणे, घर साफ करणे, भांडी घासणे इÂयादी कामे
करावी लागतात. कपडे धुणे, मुलांची काळजी घेणे आिण घरातील बहòतेक कामांमÅये पुŁष
सहभागी होत नाहीत. जे काम घराबाहेर करायचे आहे पुŁष ते करतात. आता िदवस¤िदवस
काही उÂपÆन िमळवÁयाची गरज वाढत आहे. कुटुंबासाठी मग मिहलांना अिधक कĶ करावे
लागतात. मिहला कामगारांना Âयां¸याकडून होणारा छळ सहन करावा लागतो. यात भर
पडते अनेक भारतीय कुटुंबे आजही आई-वडील आिण सासर¸या मंडळéसोबत संयुĉ कुटुंब
Ìहणून राहत आहेत. Âयांचा ताण आणखी वाढतो कारण Âयांना ित¸या पती¸या कुटुंबातील
सवª सदÖयांना खूश करायचे असते. एकूणच, बहòसं´य भारतातील िľया पåरिÖथती
बदलतील या आशेने पाहतात िकंवा जगतात.
१२.२ भारतातील मिहलांसाठी रोजगार ÿवाह १९४७ मÅये भारताला ÖवातंÞय िमळाÐयापासून देशा¸या अथªÓयवÖथेत ल±णीय बदल
झाले आहेत. सÅया GDP मÅये शेतीचा वाटा फĉ एक तृतीयांश आहे, १९५० मÅये ५९
ट³³यांवłन खाली आला आहे आिण आता आधुिनक Óयवसाय आिण सेवांची िवÖतृत
®ेणी उपलÊध आहे. या बदलांना न जुमानता शेतीचे वचªÖव कायम आहे. सवª कामगारांपैकì
दोन तृतीयांश कामगार या उīोगात कायªरत आहेत. १९९० ¸या दशकात भारताला munotes.in

Page 185

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
184 आिथªक अडचणéचा सामना करावा लागला. पिशªयन गÐफ øायिससने १९८० ¸या
दशका¸या उ°राधाªत आिण १९९० ¸या सुŁवाती¸या काळात समÖया वाढवÐया.
सुŁवातीपासून, भारताने १९९२ मÅये Óयापार उदारीकरण उपाय लागू करÁयास सुŁवात
केली. अथªÓयवÖथा सुधारली आहे. Âया काळात, वािषªक GDP वाढीचा दर ५% आिण
७% दरÌयान होता, आिण सरकारी िनयम सुलभ करÁयात, िवशेषतः आिथªक ±ेýात
ल±णीय ÿगती साधली गेली आहे. खाजगी Óयवसाय िनयमां¸या अधीन आहेत.
मिहलांचे ®म आिण योगदान हे अनादी काळापासून मोलाचे आहे, परंतु Âयांचे मूÐय कधीही
ओळखले गेले नाही. भारत हा एक वैिवÅयपूणª समाज असÐयामुळे, देशा¸या अनेक
भौगोिलक, धािमªक, सामािजक आिण आिथªक गटांना कोणतेही एक सामाÆयीकरण लागू
केले जाऊ शकत नाही. असे असले तरी, भारतीय िľया ºया अनेक सामाÆय पåरिÖथतीत
राहतात Âयांचा Âयां¸या आिथªक सहभागावर पåरणाम होतो. भारताचा समाज अितशय
®ेणीबĦ आहे, जवळजवळ ÿÂयेकजण Âयांची जात (िकंवा जातीसारखा गट), वगª, संप°ी
आिण शĉì यां¸या आधारावर इतरां¸या संबंधात øमवारीत आहे. हे रेिटंग अशा िठकाणीही
अिÖतßवात आहे िजथे ते ÖपĶपणे माÆय केले जात नाही, जसे कì काही Óयावसाियक
वातावरण.
१२.३ भारतीय जनगणना कामगारांना दोन ®ेणéमÅये िवभागते "मु´य" आिण "सीमांत" कामगार. मु´य कामगारांमÅये ६ मिहने िकंवा Âयाहóन अिधक काळ
काम केलेÐया लोकांचा समावेश होतो. वषªभरात, तर िकरकोळ कामगारांमÅये कमी
कालावधीसाठी काम करणा öयांचा समावेश होतो. यापैकì अनेक कामगार हे शेतमजूर
आहेत. एकतर मु´य कामगार िकंवा सीमांत कामगार ®ेणीत, योµय Ìहणून समािवĶ मिहला
मु´य कामगारांची सं´या असली तरीही औपचाåरक भारतीय कामगार दलाचे लहान ÿमाण
अिलकड¸या वषा«त Âयां¸या पुŁष समक±ां¸या तुलनेत वेगाने वाढ झाली आहे.
१२.४ मिहला रोजगार : मिहला कुठे आिण कसे काम करतात असुरि±त रोजगारापासून मजुरी आिण पगारा¸या कामाकडे जाणे हे एक मोठे पाऊल असू
शकते. अनेक मिहलांसाठी आिथªक ÖवातंÞय आिण आÂमिनणªयाकडे, आिथªक ÖवातंÞय
िकंवा कुटुंबातील संसाधनां¸या िवतरणात िकमान सह-िनधाªर ही मिहलांमÅये सवाªिधक
असते. मजुरी आिण पगारा¸या कामावर आहेत िकंवा िनयोĉे आहेत, जेÓहा ते Öवतःचे खाते
कामगार असतात तेÓहा कमी असतात आिण जेÓहा ते कौटुंिबक कामगारांना योगदान देतात
तेÓहा सवाªत कमी. मजुरी आिण पगारात िľयांचा वाटा गेÐया दहा वषा«त १९९९ मÅये
४२.८ ट³³यांवłन २००९ मÅये ४७.३ ट³³यांपय«त वाढले.असुरि±त रोजगाराचा वाटा
५५.९ वłन ५१.२ ट³³यांवर घसरला.
१२.५ कामा¸या िठकाणी मिहलांना भेडसावणाöया समÖया आिण आÓहाने कामा¸या िठकाणी अनेक िचंता आिण अडथळे आहेत. या पृÃवीतलावर असा कोणताही
देश नाही िजथे मिहलांना समान काम करÁयासाठी पुŁषां¸या बरोबरीने मोबदला िमळतो. munotes.in

Page 186

मिहला कामगारां¸या समÖया
185 नॉिडªक देश, ºयांची एकूण ल§िगक समानता अÂयंत उ¸च आहे, ते समान कामासाठी समान
वेतनाचा दावा कł शकत नाहीत. भारताला BRIC ( āाझील, रिशया, भारत आिण चीन)
अथªÓयवÖथा Ìहणून सवाªत कमी ल§िगक समानता आहे, ºयामÅये वेतन समानता समािवĶ
आहे. २०१० ¸या µलोबल ज¤डर गॅप åरपोटªने हे उघड केले आहे. एक शतकाहóन अिधक
काळ, ľी आिण पुŁष यां¸यातील वेतन असमानता ही जागितक समÖया आहे.
सुŁवाती¸या यशानंतर माý ÿगती माफक आहे. सव¥±णानुसार, भारतात पुŁष आिण
मिहलांमÅये २५.४ ट³के वेतन फरक आहे. याचा अथª असा आहे कì ľीचे सरासरी
तासाचे वेतन पुŁषा¸या सरासरी तासा¸या वेतनापे±ा २५.४ ट³के कमी आहे.
सव¥±णानुसार, ल§िगक वेतनातील तफावतीची काही कारणे, मिहला कमªचाö यांपे±ा पुŁष
कमªचाö यांना ÿाधाÆय देणे, पयªवे±कìय भूिमकेत बढती िमळालेले पुŁष कमªचाö यांना
ÿाधाÆय आिण कौटुंिबक कतªÓये आिण इतर सामािजक कारणांमुळे मिहलांसाठी कåरअर
िवराम असू शकतात.
१२.५.१ कौटूिबंक िहंसाचार:
मिहलांना Âयां¸या लµनानंतर अनेक समÖयांना तŌड īावे लागते या ÿकारातील समÖया Ļा
úामीण व शहरी भागात वेगवेगÑया असू शकतात तसेच वेगवेगÑया पातळीवरील असू
शकतात. सÅया आपण िव²ान -तंý²ानासार´या उ¸च ±ेýात ÿगती केली, पण आजही
आपले िवचार खाल¸या दजाªचे आहेत. मुलगा न झाÐयास मुलगी झाÐयास आई-वडील
शोक करतांना िदसतात. मिहलांना Âयां¸या मजê िवŁĦ गभª िलंगिनदान करायला लावतात
व मुलगी असेल तर Âया मिहलेला दोष िदला जातो. ºया¸या पदरी पाप Âयाला मुली
आपोआप िहच भावना लोकां¸या मनात आहे. Ìहणूनच ľी ĂूणहÂया मोठ्या ÿमाणावर होत
आहे. कौटूिबंक िहंसाचारात हòंडाबळी, माहेłन पैसे आणÁयासाठी मारहाण, मुले झाले
नाहीत िकंवा फĉ मुलीच झाÐया Ìहणून शारीåरक ýास, Óयसनी पती असÐयाने संपूणª
कुटुंबाची जबाबदारी, इ. या समÖया कुटुंबा¸या दबावामुळे सवा«समोर येत नाही व पोिलसात
तøार िदली जात नाही.
१२.५.२ मानिसक छळ:
िľया या तुलनेत कमी स±म आिण काम करÁयास अकायª±म आहेत, ही जुनी
िवचारसरणी आहे. अजुनही पुŁष मिहलांना काही नोकöयांसाठी अयोµय मानणारी वृ°ी
मिहलांना मागे ठेवते. घटनाÂमक तरतुदी, िलंगभेदामुळे Âयां¸या भरतीमÅये अडथळे िनमाªण
होतात. या Óयितåरĉ , समान वृ°ीमुळे समान नोकरीसाठी असमान पगारावर अÆयाय
होतो. खरी समानता रािहली नाही. ÖवातंÞया¸या ६१ वषा«नंतरही साÅय झाले. अशा
पåरिÖथतीत काम केÐयाने अपåरहायªपणे ताण येतो. पुŁषां¸या तुलनेत िľया अिधक
ÿमाणात ताण येतो, Âयामुळे Âयांना Âयां¸या कåरअरमÅये कमी उÂसुकता येते.
१२.५.३ सामािजक िहंसाचार:
या ÿकारात समाजाकडून िविवध ÿकारांनी मिहलांना ýास िदला जातो. यात छेडाछेड,
िवनयभंग, बलाÂकार असे मुĥे येतात. एकतफê ÿेमातून केला जाणारा अिसड हÐला, चाकू
हÐला. तसेच ऑफìस मÅये काम करणाöया मिहलांना बöयाच वेळा छेडाछेडीला तŌड īावे munotes.in

Page 187

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
186 लागते. या सगÑयामागे पुŁषा¸या लेखी बाईचे असलेले दुÍयम Öथान, ित¸यावर Âयाने
ÿÖथािपत केलेला मालकìह³कच कारणीभूत आहे. समोरची Óयĉì Ìहणजे ľी ही आपÐया
मालकìची वÖतू असÐयाने ित¸यावर अÆयाय, अÂयाचार करणे सहज श³य आहे, असे
पुŁषाला वाटत राहते. ती ÿितकार कł शकणार नाही असे गृहीत धłनच पुŁषांकडून
एवढी िहंमत होते. िľयांवरील अÂयाचारा¸या घटना घडÐयावर Âयाचे पडसाद वेगवेगÑया
Öतरांवर उमटतात. अगदी रÖÂयांपासून संसदेपय«त. पण Âया घटना होऊ नयेत Ìहणून
जनजागृती माý कमीच होते.
१२.५.४ ल§िगक अÂयाचार:
ल§िगक छळ हे भारतीय मिहलांसाठी रोजचे एक भयानक वाÖतव आहे. दररोज, Âयां¸या
घरी, रÖÂयावर, Âयां¸या शै±िणक संÖथांमÅये आिण कामा¸या िठकाणी Âयांचे पािवÞय
िटकवून ठेवणे हे Âयांचे सवाªत मोठे आÓहान आहे.
सं´या वाढत असतानाही, मिहलांना Âयां¸या तøारéची Âयां¸या मालकांकडून पुरेशी दखल
घेतली जात नसÐयाचे िदसून येत आहे. िनयोĉे एकतर कायīा¸या तरतुदéबĥल अनिभ²
आहेत िकंवा Âयांनी Âयांची अंशतः अंमलबजावणी केली आहे आिण जे अंतगªत पॅनेल सेट
करतात Âयांचे सदÖय कमी ÿिशि±त आहेत. कामा¸या िठकाणी मिहलांचा ल§िगक छळ
(ÿितबंध, ÿितबंध आिण िनवारण) अिधिनयम २०१३ नुसार, १० िकंवा अिधक कमªचारी
असलेÐया ÿÂयेक Óयावसाियक िकंवा सावªजिनक संÖथेमÅये अंतगªत तøार आयोग (ICC)
असणे आवÔयक आहे.
१२.५.५ कामा¸या िठकाणी भेदभाव:
तथािप, भारतीय मिहलांना Âयां¸या कामा¸या िठकाणी अजूनही भेदभावाचा अनेकदा
सामना करावा लागतो. कामा¸या िठकाणी पदोÆनती आिण वाढी¸या संधéपासून वंिचत परंतु
हे सवª कामांना लागू होत नाही. बहòसं´य नोकरदार मिहलांना समान वेतन, समान वेतनाचा
ह³क नाकारला जात आहे. मोबदला कायदा, १९७६ आिण Âयांना Âयां¸या पुŁष
सहकाöयां¸या तुलनेत कमी पगार आहे.
१२.५.६ ÿवास करताना नोकरदार मिहलांची सुर±ा नाही:
सामाÆयतः, भारतीय समाजातील सनातनी मानिसकतेमुळे नोकरदार मिहलेला ÿवास
कठीण होते. ÿवास करताना ľी¸या सुर±ेबĥल दररोज ल±णीय िचंता अनुभवता येतो.
१२.५.७ िश±णा¸या समÖया :
मिहला Ļा िश±णा¸या ±ेýात आजही मागे आहेत. आजही úामीण भागात िश±णासाठी
पाठवले जात नाही. मुलéना िशकून काय करायचं हाच िवचार आपÐया समाजत Łजला
आहे. पण मिहलांना िश±ण िदले तर Âया आपÐया कुटुंबा बरोबरच देशाचा िवकास कł
शकतात. एक मिहला िशकली तर एक कुटुंब िशकते.
munotes.in

Page 188

मिहला कामगारां¸या समÖया
187 १२.५.८ कौटुंिबक समथªनाचा अभाव:
योµय कौटुंिबक आधार नसणे ही आणखी एक समÖया आहे. जी नोकरदार मिहलांना
भेडसावते. काही वेळा, मिहलांना घरातील काम सोडून ऑिफसला जाÁयासाठी कुटुंब
पािठंबा देत नाही. मिहला कायाªलयात उिशरापय«त काम करतात, ºयामुळे मिहलां¸या
कायª±मतेत अडथळा येतो आिण हे देखील Âयां¸या ÿमोशनवर पåरणाम होतो.
१२.५.९ आरोµया¸या समÖया:
भारतातÐया दर दोन मिहलांमागे एक मिहला कसÐया ना कसÐया अशĉपणा¸या तøारीने
úÖत आहेत. ३५ ट³के मिहला गंभीर Öवłपा¸या अशĉ आहेत तर १५ ट³के मिहलांना
कमी गंभीर Öवłपा¸या अशĉतेचा ýास आहे. मिहलांसाठी पुरेशा वैīकìय सोयी उपलÊध
नसÐयामुळे Âयां¸यामÅये ही समÖया िनमाªण झाली असÐयाचे मत काही मिहला डॉ³टरांनी
Óयĉ केले आहे. मिहलां¸या जीवनात आरोµय हा शेवट¸या ÿाधाÆयाचा िवषय असतो.
लहान-मोठ्या आजारासाठी बायकांनी डॉ³टरकडे जाÁयाची गरज नसते, असे सरसकट
मानले जाते. Âयामुळे Âयांचे हे लहान-मोठे आजार बघता बघता मोठे होतात आिण गंभीर
Öवłप धारण करतात.
१२.५.१० अपुरी ÿसूती रजा:
अपुरी ÿसूती रजा ही नोकरी करणाöया िľयांना भेडसावणारी आणखी एक मोठी समÖया
आहे. कामावरील मिहला कमªचाöयां¸या कायª±मतेवर तर पåरणाम होतोच, परंतु Âयां¸या
वैयिĉकासाठीही हानीकारक जगतो आहे.
१२.५.११ नोकरीची असुरि±तता:
अवाÖतव अपे±ा, िवशेषत: कॉपōरेट पुनरªचनां¸या काळात, जे कधीकधी कमªचाö यांवर
अÖवाÖÃयकर आिण अवाÖतव दबाव आणते, हा एक ÿचंड तणावाचा ľोत असू शकते.
तणाव आिण दुःख, वाढलेला कामाचा भार, अÂयंत लांब कामाचे तास आिण तीĄ दबाव,
समान वेतनासाठी सवª वेळ कायª करणे, ÿÂय±ात कमªचाö याला शारीåरकåरÂया सोडू शकते
आिण अितÿवास कुटुंबापासून जाÖत वेळदूर राहणे याला कारणीभूत ठरते.
१२.५.१२ कामा¸या िठकाणी समायोजन:
कामा¸या िठकाण¸या संÖकृतीशी जुळवून घेणे, मग ते नवीन कंपनीत असो वा नसो, खूप
तणावपूणª असू शकते. कामा¸या िठकाण¸या संÖकृतéमÅये चुकìचे समायोजन होऊ शकते.
सहकाöयांशी िकंवा वåरķांशी सूàम संघषª होऊ शकतो. अनेक ÿकरणांमÅये कायाªलयीन
राजकारण िकंवा गॉिसÈस मु´य तणाव ÿेरणक असू शकतात.
१२.५.१३ इतर कारणे:
Âयात वय, िश±णाची पातळी, वैवािहक िÖथती, मुलांची सं´या यासार´या वैयिĉक
लोकसं´याशाľाचा समावेश होतो. वैयिĉक उÂपÆन आिण नोकरीची सं´या सÅया तुÌही munotes.in

Page 189

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
188 िजथे काम करता ितथे वेतन आिण कामा¸या पåरिÖथतीसाठी, नोकरीचा कालावधी या बाबी
िľयां¸या समÖया वाढवतात.
सुयोµय मिहला उपलÊध असतानाही , समान पाýता असलेÐया पुŁष उमेदवाराला ÿाधाÆय
िदले जाते. भरती ÿिøयेदरÌयान ल§िगक भेदभाव अडथळा िनमाªण करतो. जरी कायīाने
मोबदÐयात समानता घोिषत केली असली तरी Âयाचे नेहमीच पालन केले जात नाही.
िľया कठीण काम करÁयास असमथª आहेत आिण पुŁषांपे±ा कमी ÿभावी आहेत या मूळ
िवĵासाचा फरक वेतन आिण समान कामासाठी भरपाई देÁयावर पåरणाम होतो.
१२.६ आंतरराÕůीय मिहला िदनाचा इितहास आिण भिवÕय ८ माचª, आंतरराÕůीय मिहला िदन Ìहणजे मिहलां¸या ह³कांसाठी उËया केलेÐया संघषाªचे
Öमरण कłन सवª मिहलां¸या ह³क आिण अिधकारांसाठी लढÁयाचा िनधाªर करÁयाचा
िदवस. घरात, समाजात, अथªÓयवÖथेत, राजकारणात, शासनात ľी-पुŁष समतेची मागणी
करÁयाचा िदवस. ८ माचª १९०८ रोजी ÆयूयॉकªमÅये वľोīोग ±ेýात काम कारणाö या
मिहलांनी आपÐया होणाö या शोषणािवŁÅद व अÆयायािवŁĦ संघिटतपणे पिहÐयांदा
आवाज उठिवला. हजारो ľी -कामगारांनी Łटगसª चौकात जमून ÿचंड मोठी ऐितहािसक
िनदशªने केली. दहा तासांचा िदवस आिण कामा¸या जागी सुरि±तता Ļा मु´य मागÁया
होÂया. Âयावेळी युरोप–अमेåरकेसह अनेक देशांमÅये मिहलांना मतदानाचा अिधकार नÓहता
Âयामुळे Ļा दोन मागÁयांबरोबरच िलंग, वणª, मालम°ा आिण शै±िणक पाĵªभूमीिनरपे± सवª
ÿौढ ľी-पुŁषांना मतदानाचा ह³क िमळावा अशी मागणीही जोरकसपणे केली.
Ļा लढ्या¸या पाĵªभूमीवर झुंझार समाजवादी कायªकÂयाª ³लारा झेटकìन Ļांनी १९१०
साली कोपनहेगन येथे भरलेÐया दुसöया आंतरराÕůीय समाजवादी मिहला पåरषदेत, ८ माचª
हा ‘जागितक मिहला -िदन’ Ìहणून Öवीकारावा असा ठराव मांडला आिण तो पाåरत झाला.
तेÓहापासून जगभरातील मिहला दर वषê ८ माचª आंतरराÕůीय मिहला िदवस Ìहणून साजरा
करतात.नंतर¸या काळातही जगभरामÅये िनरिनराÑया मागÁयांसाठी मिहलांचे संघषª आिण
लढे चालूच आहेत—कधी समतेची मागणी करत, तर कधी कामगार Ìहणून होत असलेÐया
शोषणािवरोधात. आज अनेक नवीन ÿij आिण आÓहाने आपÐयासमोर उभी रािहली
आहेत. Ìहणूनच आंतरराÕůीय मिहला िदनाचे महßव समजून घेÁयाची जाÖत गरज आहे.
१२.७ मिहला कामगारांचे संर±ण आंतरराÕůीय पåरिÖथती मिहलांचे ह³क समान असावेत ही संयुĉ राÕůांची ÿाथिमक संकÐपना आहे. आंतरराÕůीय
कामगार पåरषदेने १९४४ मÅये िफलाडेिÐफया येथे एक घोषणा Öवीकारली. “सवª
मानवांना, वंश, पंथ िकंवा िलंग पवाª न करता, ÖवातंÞय आिण सÆमान, आिथªक Öथैयª आिण
आिथªक Öथैयª अशा पåरिÖथतीत Âयांचे भौितक आिण आÅयािÂमक दोÆही कÐयाण
साधÁयाचा अिधकार आहे. समान संधी,” असे घोिषत केले. ÖवातंÞय, समानता, सुरि±तता
आिण ÿितķे¸या पåरिÖथतीमÅये योµयåरÂया भरपाई, उÂपादक कायª केलेÐया सामािजक
Æयाय आिण सËय कामांना ÿोÂसाहन देÁयासाठी आंतरराÕůीय कामगार संघटने¸या
आदेशामÅये, मूÐये, तßवे आिण उिĥĶे यांचा अंतिनªिहत पैलू Ìहणून िľयां¸या ह³कांचा munotes.in

Page 190

मिहला कामगारां¸या समÖया
189 समावेश होतो. आंतरराÕůीय कामगार संघटनेचा ल§िगक समानतेवरील ठराव आिण
आंतरराÕůीय कामगार संघटनेचा आंतरराÕůीय कामगार संघटनेचा आंतरराÕůीय कामगार
संघटनेचा आंतरराÕůीय कामगार संघटनेचा आंतरराÕůीय कामगार वेतन इि³वटी आिण
मातृÂव संर±ण, २००४ मÅये ÿÖतािवत आिण आंतरराÕůीय कामगार संघटनेने २०५ माचª
रोजी मंजूर केले. सवª ILO तांिýक सहकायª कायªøमांमÅये आता मु´य ÿवाहात येणे
आवÔयक आहे. २००६ ¸या आंतरराÕůीय कामगार पåरषदे¸या ठरावात याची पुĶी
करÁयात आली.
मिहलां¸या िÖथतीबाबत आयोगाने मिहलां¸या ह³कां¸या ÿगतीसाठी महßवपूणª योगदान
िदले आहे. ľी-पुŁष समान ह³कांचे तßव ÿÂय±ात आणÁया¸या उĥेशाने, तसेच अशा
सूचना कृतीत आणÁयासाठी योजना िवकिसत करÁया¸या उĥेशाने िľयां¸या ह³कां¸या
±ेýातील महßवा¸या मुद्īांवर िशफारशी केÐया आहेत. १९५१ ¸या मिहला आिण
पुŁषांसाठी समान मोबदला अिधवेशन, १९५८ चे भेदभाव (रोजगार आिण Óयवसाय)
अिधवेशन, १९८१ चे कौटुंिबक जबाबदाöया असलेले कामगार अिधवेशन, १९९९ ¸या
बालकामगार अिधवेशना¸या सवाªत वाईट Öवłपाचे िनमूªलन, १९९९ ¸या वकªटाईम
अिधवेशन, भाग- १९९४ चे, आिण १९९६ चे गृह कामगार अिधवेशन, २००० चे मातृÂव
संर±ण अिधवेशन, १९८२ चे रोजगार अिधवेशन समाĮी आिण १९६४ चे रोजगार धोरण
अिधवेशन ही सवª मिहलां¸या संर±णाची साधने आहेत.
१२.८ ऊसतोड मिहला कामगारांचे ÿij लहान वयात झालेले लµन, सातÂयाने करावी लागणारी कĶाची कामे, आरोµयाची- िवशेषतः
ÿजननासंबंधी- हेळसांड, कुटुंबात आिण कामा¸या िठकाणी होणारे िहंसाचार, िश±णावर
होणारे पåरणाम यामुळे Âयां¸या जगÁयावर जणू हÐलाच झाला आहे. अशा पåरिÖथतीत
सरकारकडून ठोस उपायांची अपे±ा असते, परंतु असंघिटत ±ेýातील या मिहलांना माý
सरकारी योजनांचा लाभ होताना िदसत नाही. आरोµय, अÆनसुर±ा, पाणीपुरवठा,
Öव¸छतागृहे, िश±ण या सवª सावªजिनक ÓयवÖथा व सोई सुिवधा Âयां¸यापासून लांबच
रािहलेÐया िदसतात. तसेच रोजगार हमीसारखा महßवाचा कायदा असूनही Âयांना Âयां¸या
गावात ह³काचे काम िमळत नाही. एकंदरीत उसतोडीला जाÁयावाचून पयाªय नसणे, हीच
सवª मिहलांची पåरिÖथती यातून िदसते.
ऊसतोड कामगारांची आकडेवारी िनिIJत नाही, परंतु िविवध जी.आर. व साखर
आयुĉालयांनी िदलेली आकडेवारी पािहली, तर ती सुमारे ८-२५ लाखां दरÌयान आहे.
यातील जवळजवळ अधê लोकसं´या मिहला ऊसतोड कामगारांची आहे. मागील अनेक
िपढ्या ऊसतोडीला जात असले आिण Âयांचे या उīोगात मोलाचे योगदान असले,
तरीसुĦा Âयांचे व िवशेषकłन उसतोडणीला जाणाöया मिहलांचे ÿij पूणªतः दुलªि±त
होतात, असे ÌहटÐयास वावगे ठरणार नाही. परंतु ‘िहंदू िबिझनेसलाईन’ने एिÿल २०१९
मÅये छापलेÐया बीडमधील ऊसतोड कामगार मिहलांमधील गभाªशय काढून टाकÁया¸या
वाढÂया ÿमाणा¸या बातमीनंतर राºयातील धोरणकत¥ आिण Öथािनक, राÕůीय व जागितक
माÅयमे ĻामÅये ऊसतोड कामगार मिहलांचे आरोµय हा िवषय ऐरणीवर आला. munotes.in

Page 191

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
190 ‘मकाम’¸या माÅयमातून बीडमÅये या ऊसतोड मिहलां¸या आरोµया¸या ÿijावर काम करत
असताना गभाªशय शľिøयां¸या बरोबरीने ऊसतोड कामगार मिहलांचे आरोµय, रोजगार
आिण उपजीिवकेशी संबंिधतही अनेक समÖया आहेत, हे समोर आले. तसेच मकामशी
संलµन संÖथांनी हा ÿij बीडपुरता मयाªिदत नसून इतर िजÐĻांमÅयेही तशीच पåरिÖथती
आहे, अशी मांडणी केली. Âयामुळे सरकार मिहला ऊसतोड कामगारांसाठी जी धोरणे
आखत आहे, Âयांची योµय ती अंमलबजावणी होÁयासाठी Âयां¸या ÿijांचे नेमके Öवłप काय
आहे आिण Âयाची ÓयाĮी ल±ात येणे गरजेचे आहे, असे मकामला वाटले. Âया ŀĶीने
मराठवाड्यातील मिहला ऊसतोड कामगारांचे काय ÿij आहेत, हे समजून घेÁयासाठी
मकामने एक सव¥±ण २०१९ मÅये मराठवाड्यात केले.
सव¥±णात मिहला कामगारांची उपजीिवका, ऊसतोडीचे काम, Âया िठकाणी उपलÊध
असलेÐया सोई-सुिवधा, मुलांचे िश±ण व आरोµय या िवषयांवर मािहती घेतली गेली.
सव¥±णामÅये बीड, िहंगोली, जालना, लातूर, नांदेड, उÖमानाबाद, परभणी, सोलापूर या
आठ िजÐĻांचा समावेश होता. या िजÐĻांमधील २७ तालु³यांतील १२७ गावांमÅये हे
सव¥±ण करÁयात आले. सव¥±णामÅये एकूण १०४२ मिहलांची मािहती घेÁयात आली.
सव¥±णातील एकूण मिहलांपैकì ४३ ट³के मिहला या २५ ते ३५ वयोगटातील व ३० ट³के
मिहला ३५ ते ४५ वयोगटातील आहेत, तर ९२ ट³के मिहला िववािहत आहेत. Âयापैकì ७
ट³के मिहला या अधाª कोयता (एकट्या असÐयामुळे Âयांना उचल कमी िमळते)
ऊसतोडीला जातात. ८४ ट³के मिहला या टोळीमÅये ऊसतोडीला जातात तर १६ ट³के
मिहला गाडीवान Ìहणून ऊसतोडीला जातात. मिहलांची जातवार मािहती बिघतÐयास ४०
ट³के (सवा«त जाÖत) अनुसूिचत व Âया खालोखाल िवमुĉ जमाती¸या (१९ ट³के) मिहला
िदसून येतात. सव¥±णात कुटुंबा¸या साधनहीनतेचे ÿमाण पािहÐयास ६३ ट³के भूिमहीनता
िदसून येते. अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती व मुिÖलमांमधील भूिमहीनतेचे ÿमाण
सवा«त जाÖत िदसून येते. अËयासामधील ७४ ट³के मिहला शेतमजुरीवर अवलंबून आहेत.
१२.८.१ सĉìचे Öथलांतर : कामाची अनुपलÊधता व ऊसतोड:
मकाम¸या माÅयमातून जेÓहा बीडमधील िविवध गावांमÅये जाऊन मिहलां¸या बैठका
घेतÐया गेÐया, ÂयामÅये एक गोĶ ÿामु´याने जाणवली. शेतमजुरी व शेती करतो, हे
उÂÖफूतªपणे सांगणाöया मिहलांना जेÓहा ऊसतोडीला िकती जणी जाता हे िवचारले, तेÓहा
उ°र देÁयास कचरत होÂया. यावłन ऊसतोडीचे काम हे काही खूप चांगले मानले जात
नाही व Âया कामात सÆमान नाही , असे िदसून आले.
असे असतानाही एवढ्या मोठ्या ÿमाणावर लोक ऊसतोडीला का जातात? याचे सवा«त
ÿमुख कारण जे सव¥±णातून पुढे आले, ते Ìहणजे- गावात पुरेशी मजुरी न िमळणे (७९
ट³के). परभणी िजÐĻातील ňुपदाताई Ìहणतात, ‘‘ऊसतोडी¸या कामािशवाय आÌहाले
गावात कोणतंच काम िमळत नाही, Ìहणून आÌही ऊसतोडीला जातो.’’
गावात पुरेसे काम न िमळणे व इतरही अनेक कारणांमुळे हाती कोयता घेतलेÐया अशा तीन -
तीन िपढ्या या ऊसतोड कामा¸या दुĶचøात अडकलेÐया आहेत. शेती अÐप िकंवा
नाहीच, असेल तर नािपकì-दुÕकाळ, गावामÅये हाताला काम नाही, उपजीिवकेचा ÿij
आिण वेळेवर गरज पडणाöया पैशांसाठी फारसे पयाªय उपलÊध नसÐयामुळे उचल घेऊन munotes.in

Page 192

मिहला कामगारां¸या समÖया
191 गरज भागिवली जाते. या वषêची उचल िफटली नाही , Ìहणून परत पुढ¸या वषê
ऊसतोडणीला जाणे- अशा या दुĶचøात ही कुटुंबे अडकलेली आहेत.
रोजगार हमीचे काम या मिहलांसाठी मोठा आधार ठł शकते; परंतु मकामने केलेÐया
अËयासातून िदसून येते कì, केवळ २४ ट³के मिहलांकडे रोजगार हमीची जॉबकाडª आहेत.
१२.८.२ ऊसतोडी¸या िठकाणी सोई -सुिवधांचा अभाव:
वषाªतील सहा मिहने हे ऊसतोड कामगार कुठÐया पåरिÖथतीत राहतात व काम करतात,
या सवª पåरिÖथतीमुळे मिहलां¸या शारीåरक व मानिसक आरोµयावर काय पåरणाम होतो,
हेही पाहÁयाचा ÿयÂन या अËयासातून केला गेला. साखर कारखाÆयां¸या अथªकारणामÅये
एवढे महßवाचे योगदान देत असताना साखर कारखाना यांची काय जबाबदारी घेतो,
कुठÐया सोई-सुिवधा देतो- हे बघÁयाचा ÿयÂन करत असताना ल±ात आले कì, साखर
कारखाने बहòतेक वेळेला राहायला खोपीसाठी कापड व काही औजारांÓयितåरĉ कुठलीही
सोय देत नाहीत. बीडमधील एक ऊसतोड कामगार मिहला राहÁया¸या सोईबाबत Ìहणणं
मांडताना ÌहणाÐया, ‘‘ते कापड देतात. बांबू नाही, चटया नाहीत. ितकडंच आणायचं दोन-
तीन लाकडं तोडून आिण ते झोपडी करायचं.’’
ऊसतोडी¸या िठकाणी जगÁयासाठी लागणाöया सवªसाधारण सोई-सुिवधादेखील उपलÊध
होत नाहीत, हे अËयासातून ÖपĶपणे समोर आले. अËयासातील एकूण १०४२ मिहलांपैकì
केवळ २ ट³के मिहलांनी सांिगतले कì, फडावर बाथłमची सोय आहे. शौचालयाची सोय
असते, असे सांगणाöया केवळ १ ट³का; तर िवजेची सोय असते, असे सांगणाöया केवळ
१४ ट³के मिहला आहेत. ऊसतोडी¸या काळात Âया जेथे राहतात, Âया िठकाणी जवळपास
िपÁया¸या पाÁयाची सोय नसते, असे ५६ ट³के मिहलांनी सांिगतले. पाणी लांबून आणावे
लागÐयाने Âयासाठीचे कĶ तर वाढतातच, पण Âयाचबरोबर आरोµयाशी संबंिधत
अडचणीदेखील िनमाªण होतात. शौचालय व बाथłमची सोय नसÐयाने या मिहलांची
मोठ्या ÿमाणात गैरसोय होते.
१२.८.३ ऊसतोड मिहला कामगारां¸या Óयथा:
मिहलांवर या सोई-सुिवधां¸या अनुपलÊधतेचा जाÖतच पåरणाम होतो, हे वरील
उदाहरणावłन ÖपĶ होते. ऊसतोडी¸या कामाची वेळ िनिIJत नसते. कामगारांना
ऊसतोडीचे काम अंदाजे १२-१८ तास करावे लागते. सोबतच इतर वेळी मिहला करत
असलेली- पाणी आणणे, Öवयंपाक, तसेच घरातील इतर कामे उसतोडी¸या काळात काही
संपत नाहीत. या काळात िबनामोबदÐयाची कामेही मिहला करतच असतात, Âयामुळे
Âयां¸यावरील कामाचा बोजा आणखी असतो. जशी गरज येईल Âयाÿमाणे पहाटे उठून राýी
उिशरापय«त काम करतात. आठवड्याला एकही सुĘी नाही, सलग तीन-चार मिहने मिहला
काम करतात. Âयात आजारपण , मािसक पाळी, गरोदरपणात आिण बाळंतपणानंतर फारशी
िव®ांती न घेता या मिहला ऊसतोडीचे काम करतात, Âयामुळे Âयां¸या आरोµयावर िवपरीत
पåरणाम होतात.
मािसक पाळी¸या काळात कापड धुÁयासाठी पाणी पुरेसे नसÐयाने मिहला ते वेळेवर
बदलत नाहीत िकंवा मािसक पाळी¸या वेळेस ठेवायची Öव¸छताही कामा¸या Öवłपामुळे munotes.in

Page 193

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
192 ठेवता येत नाही. सव¥±णात २४ ट³के मिहलांनी कापड ओले असतानाच पुÆहा वापरत
असÐयाचे नमूद केले आहे. गभाªशयाशी संबंिधत आजारांमÅये भर पडÁयाचे हेदेखील एक
कारण आहे. बीडमधील ऊसतोड कामगार मिहला मािसक पाळी¸या वेळेस होणाöया
अडचणी मांडताना सांगतात, ‘‘ऊसतोडणीला जातो तेÓहा कधी कधी कोपीपासून दूर जातो.
ितथे कपडा िभजला तर ितथेच धुतो. ितथे िदवसाची लाईट असली कì खळखळ पाणी
असतंय. ितथे कुणी कुणी कापड नेÂये, सोबत तर कुणी नाही नेत. काय काय वागवायचं?
आता ितथे फडात नसतंय साबण. ितथे मग धुऊन लगेच थोड वेळ पाचटावर, कधी
गवतावर वाळायला टाकायचं आिण अधª वाळलेलं वापरायचं. ितथे पाचटावर पांढरे ढेकणं
असतात. कापड पूणª वाळतही नाही. मग अधªवट सुकलेलं कापडच वापरतात. ’
१२.८.४ कामा¸या िठकाणी िहंसाचार:
सव¥±णातील २६ (२.४ ट³के) मिहलांनी ऊसतोडी¸या काळात Âयांना ल§िगक िहंसाचाराचा
अनुभव आÐयाचे सांिगतले. िहंसा करणाöया पुŁषांमÅये टोळीतील इतर कामगार, मुकादम,
गाडीमालक तसेच गावातील शेतकरी यांचा समावेश आहे. काही िठकाणी मुलéवर झालेले
भयानक अÂयाचार गोपनीयता ठेवÁया¸या अटीवर कायªकÂया«ना सांिगतले गेले. बहòतेक
वेळा भीतीपोटी िकंवा पुढ¸या वषê काम िमळणार नाही, या भीतीने मिहला या घटनांची
तøार करीत नाहीत. तसेच ऊसतोडीची उचल िफटली नाही, तर अनेक िठकाणी
मुकादमांनी कोयÂयामधील बांधून ठेवÐयाचे अनुभव मिहलांनी मुलाखतéमÅये मांडले. अशा
पåरिÖथतीमÅये पुŁषांना सोडले जाते आिण Âयांनी रािहलेली उचल फेडावी, मिहला व
मुलांना घेऊन जावे अशी अपे±ा असते.
१२.८.५ लµनाचे वय:
लवकर लµन झाÐयामुळे लवकर गभªधारणा, गभªपात यामधून अितशय कमी वयात अनेक
मुलéना जावे लागते. गभªधारणेदरÌयान आिण ÿसूतीनंतर¸या काळात सतत अवघड
शारीåरक ®म करणे, पुरेसे पोषण व िव®ांती नसणे, उसा¸या फडावर ÿसूती होणे, मािसक
पाळी¸या Öव¸छतेसाठी आवÔयक असणाöया सुिवधांचा अभाव यामुळे गंभीर आजार
िनमाªण होतात. ऊसतोड कामगार Ìहणून िľया िदवसाचे १५-१८ तास काम करतात. हे
काम करत असताना मािसक पाळी सुł असो कì गरोदरपण, अशĉपणा असो िकंवा
पाठदुखी वा कंबरदुखीने úासलेले असो; Âया रजा घेत नाहीत, Âयांना ÿÂयेक िदवस पूणª
भरावाच लागतो. आजारपणामुळे रजा घेतÐयास कारखाÆयाची दररोजची मागणी
कोयÂयाकडून पूणª न झाÐयामुळे सोबत काम करणाöया अÅयाª कोयÂयाची मजुरीही बुडते.
या कारणामुळे छोट्या आजारांकडे दुलª± कłन Âया काम करत राहतात. सतत काम व
रजा नाही, यामुळे मािसक पाळीदरÌयान अनेक ýास होतात. सव¥±णात ऊसतोड कामगार
मिहलांनी मािसक पाळी¸या वेळेस अंगावर जाÖत जाणे (७५.२ ट³के), खाज येणे (६६.२
ट³के), सूज येणे (५७.९ ट³के), आग होणे (६४ ट³के) यांसारखे ýास होत असÐयाचे
सांिगतले.
मकाम¸या अËयासातून ऊसतोड कामगार मिहलां¸या सामािजक-आिथªक पåरिÖथतीचे
गांभीयª समोर आले आहे. लहान वयात झालेले लµन, सातÂयाने करावी लागणारी कĶाची munotes.in

Page 194

मिहला कामगारां¸या समÖया
193 कामे, आरोµयाची- िवशेषतः ÿजननासंबंधी- हेळसांड, कुटुंबात आिण कामा¸या िठकाणी
होणारे िहंसाचार, िश±णावर होणारे पåरणाम यामुळे Âयां¸या जगÁयावर जणू हÐलाच झाला
आहे. अशा पåरिÖथतीत सरकारकडून ठोस उपायांची अपे±ा असते, परंतु असंघिटत
±ेýातील या मिहलांना माý सरकारी योजनांचा लाभ होताना िदसत नाही. आरोµय,
अÆनसुर±ा, पाणीपुरवठा, Öव¸छतागृहे, िश±ण या सवª सावªजिनक ÓयवÖथा व सोई सुिवधा
Âयां¸यापासून लांबच रािहलेÐया िदसतात. तसेच रोजगार हमीसारखा महßवाचा कायदा
असूनही Âयांना Âयां¸या गावात ह³काचे काम िमळत नाही. एकंदरीत उसतोडीला
जाÁयावाचून पयाªय नसणे, हीच सवª मिहलांची पåरिÖथती यातून िदसते.
थोड³यात- ऊसतोड मिहलां¸या आरोµयाचे ÿij गंभीर Öवłपाचे असून Âयांना आरोµय,
िश±ण, समुपदेशन, सेवा-सुिवधांची उपलÊधता यासाठी स±म आरोµययंýणा उभी करणे, ही
काळाची गरज आहे. यासाठी राºयÖतरापासून ते Öथिनक पातळीपय«त िविवध बदल कłन
ऊसतोडणी¸या िठकाणी मिहलांना या सेवा कशा िमळतील, याबाबत ठोस पावले
उचलÁयाची गरज आहे. मकाम आिण इतर संघटना िमळून शासनासोबत या ÿijां¸या
सोडवणुकìसाठी सातÂयाने चचाª करत आहेत.
१२.९ मिहला संर±णाशी संबंिधत कायदा १२.९.१ भारतीय संिवधान:
"मूलभूत अिधकार" Ìहणून संिवधान समानतेची हमी देते. कलम १५ मÅये मिहला, मुले
आिण सामािजक आिण शै±िणकŀĶ्या वंिचत असलेÐया Óयĉéसाठी¸या तरतुदéचा
समावेश आहे. या तरतुदी कोणÂयाही ÿकारे भेदभाव करणाöया नाहीत.
सावªजिनक रोजगारा¸या बाबतीत, कलम १६ समान संधीची हमी देते. संिवधाना¸या ७३
Óया दुŁÖती कायīांतगªत मिहलांना पंचायतéमÅये एक तृतीयांश जागा आिण ७४ Óया
दुŁÖती कायīानुसार नगरपािलकांमÅये एक तृतीयांश जागांची हमी देÁयात आली आहे.
१२.९.२ राÕůीय मिहला आयोग कायदा , १९९०:
मिहलांसाठी िवīमान वैधािनक संर±णांचे पुनरावलोकन करÁयासाठी, मिहलां¸या
ह³कां¸या संर±णाशी संबंिधत बाबéवर क¤þ सरकारला िनयतकािलक अहवाल तयार
करÁयासाठी, या अिधकारांपासून वंिचत राहÁया¸या तøारéची चौकशी करÁयासाठी आिण
मिहलांना ÿभािवत करणाöया समÖयां¸या खटÐयांमÅये आिथªक सहाÍय देÁयासाठी राÕůीय
मिहला आयोगाची िनिमªती करते.
१२.९.३ कामा¸या िठकाणी मिहलांचा ल§िगक छळ (ÿितबंध, ÿितबंध आिण िनवारण)
कायदा, २०१३:
कामा¸या िठकाणी मिहलांचा ल§िगक छळ (ÿितबंध, ÿितबंध आिण िनवारण) कायदा,
२०१३ हा भारतातील एक वैधािनक कायदा आहे जो मिहलांना Âयां¸या कामा¸या िठकाणी
ल§िगक छळापासून संर±ण देÁयाचा ÿयÂन करतो. या कायīाने भारता¸या सुÿीम कोटाªने
सादर केलेÐया ल§िगक छळ ÿितबंधासाठी िवशाखा मागªदशªक तßवे रĥ केली आहेत. या munotes.in

Page 195

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
194 िवधेयकात ल§िगक छळाची Óया´या देÁयात आली आहे आिण तøारéचे िनवारण
करÁयासाठी एक यंýणा ÿदान करÁयाचा ÿयÂन केला आहे. Âयासाठी तरतूद करते
१२.९.४ मातृÂव लाभ (सुधारणा) िवधेयक, २०१६:
९ माचª २०१७ रोजी, भारतीय संसदेने संघिटत ±ेýात काम करणाö या मिहलांना सÅया¸या
१२ आठवड्यांपे±ा २६ आठवडे भरपाईची ÿसूती रजा ऑफर करणारा कायदा संमत
केला, या िनणªयामुळे अंदाजे १.८ दशल± मिहलांना फायदा होईल. हा कायदा दहा िकंवा
Âयाहóन अिधक कमªचारी असलेÐया सवª Óयवसायांना लागू होईल आिण लाभ पिहÐया दोन
मुलांपय«त मयाªिदत असेल. ितसö या मुलासाठी ह³क १२ आठवड्यांचा असेल. पåरणामी,
भारतात आता जगातील ितसöया øमांकाची ÿसूती रजा आहे. कॅनडा आिण नॉव¥ अनुøमे
५० आठवडे आिण ४४ आठवड्यांची सशुÐक ÿसूती रजा देतात.
ल§िगक छळ आिण ल§िगक भेदभावाबाबत Âयां¸या कंपनी¸या धोरणािवषयी िजत³या जाÖत
मिहला कमªचाöयांना मािहती िदली जाईल आिण Âयांना भेदभावा¸या सवª घटनांची भीती न
बाळगता तøार करÁयास ÿोÂसािहत केले जाईल, िततके Âयांना अिधक सुरि±त आिण
सशĉ वाटेल. जागłकता वाढवून आिण सुरि±तता आिण सुरि±तता, कंपनी¸या कॅबमÅये
ÿवास करताना काय करावे आिण कł नये, आपÂकालीन संपकª, पोिलस हेÐप लाइन,
कंपनी संपकª िबंदू, ल§िगक छळ, ल§िगक भेदभाव िकंवा ल§िगक छळ यािवषयी कंपनी¸या
धोरणाची जाणीव कłन देऊन हे साÅय केले जाऊ शकते. प±पाती ŀĶीकोन, आिण तøार
ÿिøया, सवª मिहला कमªचाöयांना ÿिश±ण देणे आिण Âयांना Âयांचे ह³क आिण
सुिवधांबĥल िशि±त करणे, ÿिश±ण सýांĬारे पुŁष कमªचाö यांचे संवेदनशीलीकरण.
१२.१० घरेलू मिहला कामगारां¸या समÖया व उपाय “घरगुती काम Ìहणजे जसे झाडू मारणे, कपडे धुणे, भांडयांची Öव¸छता करणे, Öवयंपाक
बनिवणे आिण इतर घरातील काम जे मालक आिण कामगारां¸या परÖपर संमतीने केले
जाणारे काम Ìहणजे घरगुती काम होय."
ÖवातंÞय िमळाÐयापासून भारतामÅये शहरातील सामािजक पåरिÖथती झपाटयाने बदलत
गेली. पुŁषां¸या बरोबरीने ľीयांही नोकरी, Óयवसाय कŁ लागÐया आिण अशा पĦतीने
नोकरदार िľयांचा एक निवन वगª तयार झाला. या नोकरदार िľयांना घरातील काम,
जबाबदारी सांभाळून कायाªलयातील िकंवा कामा¸या िठकाणची जबाबदारी पार पाडणे
अवघड बनत गेले, Ìहणून अशा नोकरदार कुटूंबांना घरकाम करÁयासाठी वा मुलांना,
वृĦांना सांभाळÁयासाठी मोलकणéची गरज ितĄतेने भासू लागली. महाराÕůातही
शहरीकरणाचा वेग जाÖत आहे. महाराÕůात इतर भागांतून िवशेषतः दुÕकाळी भागातून
रोजीरोटी¸या शोधात शहरात येणाöयांचा ओघ वाढतोच आहे. अशा Öथलांतरीत कुटूंबातील
िľया शहरातील नोकरदार मिहलां¸या घरी मोलकरीण Ìहणून राबत आहेत. महाराÕů
शासना¸या अंदाजानूसार महाराÕůात मोलकरणéची सं´या जवळजवळ सहा लाख इतकì
आहे. परंतू ही आकडेवारी काही ÿमाणात वेगळी असू शकते. कारण हया घरकाम करणाöया
िľया असंघटीत ±ेýातील आहेत. Ìहणून योµय आकडेवारी िमळणे कठीणच आहे. munotes.in

Page 196

मिहला कामगारां¸या समÖया
195 काम करणारे घरेलू कामगार हे असंघटीत ±ेýातील असतात. अशा घरेलू कामगारांना
कामगार Ìहणून दजाª िमळावा, Âयांचे अिधकार Âयांना िमळावे, Âयां¸याकडे सहानुभूतीपुवªक
पाहणे आवÔयक आहे. घरेलू कामगारां¸या समÖया सोडिवÁयासाठी शासन, ÿशासन,
Öवयंसेवी संÖथा, राºयकत¥ व समाजाची व संशोधनाची भुिमका महÂवाची असÐयाने
ÿÖतुत िवषयाचे महÂव िĬतीय आहे.
१) घरेलू कामगार Ìहणून काम करणाöया कामगारांत ६८% घरेलू कामगार (मोलकरीण)
हया बौĦ धमाªचे आहेत तर ३०: घरेलू कामगार हया िहंदू धमाªचे आहेत तर २%
घरेलू कामगार हया िùIJन धमाªचे आहेत. Âयाचÿमाणे ६४% मिहला घरेलू कामगार
हया अनुसूिचत जातीचे आहेत. १४% हया इतर मागासवगाªतील आहेत तर खुÐया
ÿवगाªतील २२%मिहला घरेलू कामगार आहेत. याचा अथª असा कì, अनुसूिचत
जातीमÅये अजूनही मागासलेपणा असÐयाचे िदसून येते. Âयामुळे अनुसूिचत
जाती¸या कामगारांची िÖथती अिधकच िबकट असÐयाचे िदसून येते.
२) अिशि±त असलेÐया घरेलू मिहला कामगार हया १८% आहेत. १ली ते ४ थी पय«त
िश±ण झालेÐया १६% मिहला घरेलू कामगार आहेत आिण ५ वी ते ७ वी पय«तचे
िश±ण झालेले ४२% आहेत तर ८ वी ते १० वी पय«तचे िश±ण झालेÐया २४%
आहेत. यावŁन असे ल±ात या मिहला घरेलू कामगारांचा िश±णाचा दजाª खूपच
िनÌन दजाªचा आहे. कमी िश±ण व िवशेष कौशÐयाचा अभावामुळे Âयांनी घरगुती
नोकरा¸या ÖवŁपात काम करÁयाचे ठरिवले आहे. िश±ण कमी असÐयामुळे इतर
िठकाणी कायाªलयात वगैरे नोकरी िमळÁयाची श³यता कमी असÐयामुळे Âयांना
मोलकरीण Ìहणून काम करावे लागत आहे.
३) वैवािहक दजाªबाबतचे ÖपĶीकरण करताना असे आढळून आले कì, िववाहीत घरेलू
कामगार हया ७०% आहेत आिण अिववाहीत ६% आहेत तर िवधवा कामगार हया
२४% आहेत. याचा अथª असा कì िववाह झाÐयानंतर घरातील कुटूंब ÿमुखाचे
उÂपÆन कमी असÐयामुळे आिण िश±णसुĦा कमी असÐयामुळे Âयांना दुसöयां¸या
घरी घरकाम करावे लागत आहे. Âयाचÿमाणे पती¸या िनधनानंतर घर
सांभाळÁयासाठी िवधवा कामगारांनाही िश±णा¸या अभावामुळे घरकाम करावे लागत
आहे. यामÅये बöयाच मिहला हया िनर±र आहेत. िनर±रतेमुळे व िवशेष
कौशÐया¸या अभावामुळे Âयांना दुसöयां¸या घरात घरगुती नोकरा¸या ÖवŁपात काम
करावे लागत आहे.
४) ७२% घरेलू कामगार हया Öथािनक आहेत तर २८% घरेलू कामगार हया Öथलांतर
कŁन आलेले आहेत. Öथलांतर कŁन आलेÐया मिहला कामगारांना िवचारले
असता Âयां¸या कडून अशा ÿकारचे उ°र आले कì, मुंबई उपनगरामÅये जो
मोबदला Âयापे±ा खूप कमी मोबदला Âयांना Âया जेथून आलेले आहेत तेथून िमळते
व वारंवार पडणाöया दुÕकाळामुळे उदरिनवाªह करणे मुिÔकलीचे बनÐयाने आिण काम
िमळÁयाची श³यता कमी असÐयाने Âयांनी मुंबई उपनगरात काम करÁयाचे ठरिवले.
५) ४६% घरेलू कामगारांचे Öवतःचे घर आहे. परंतू Âयांचे घर झोपडापĘी आिण
वÖÂयामÅये आहे. ५०% घरेलू कामगारांचे Öवतःचे घर नाही. यांची तर पåरिÖथती munotes.in

Page 197

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
196 अिधकच िबकट आहे. कारण काम कŁन जे वेतन िमळते ÂयामÅये Âयांना घरभाडे
भŁन आपला जीवनचåरताथª चालवावयाचा असतो. ४% घरेलू कामगारांचे Öवतःचे
घर िकंवा भाडयाचेही घर नाही. Âयामुळे Âया िजथे काम करतात ितथेच राहतात.
६) ३८% घरेलू कामगारांनी Öवतः¸या ओळखीने काम िमळिवले आहे. २२%
कामगारांना दुसöयां¸या मदतीने काम िमळाले आहे तर ३६% कामगारांना
एजÆसीकडून काम िमळाले आहे. ºया कामगारांना एजÆसीकडून काम िमळाले आहे
Âयांना काम िमळिवÁयासाठी बरीच मोठी र³कम अदा करावी लागते. काही
एजÆसीकडे ठरािवक िहÖसा र³कमे¸या ÖवŁपात īावी लागते तर काही एजÆसéना
मिहनाभरात िजतके वेतन िमळते िततके एका मिहÆयाचे वेतन एजÆसéना īावी
लागते. ही र³कम जाÖत असÐयाने Âयांचे आिथªक शोषण होत आहे.
७) १ घरात काम करणाöया म िहला घरेलू कामगारांची सं´या ३४% आहे, २ घरात
काम करणाöया कामगारांची सं´या १८% आहे, ३ घरात काम करणाöयांची सं´या
२८% आहे, ४ घरात काम करणाöया कामगारांची सं´या १६% आहे, ५ घरात
काम करणाöया कामगारांची सं´या ४% आहे. याचा अथª असा बहóतांशी मिहला
कामगारांना एका घरापे±ा जाÖत घरात काम करावे लागते. Öवतः¸या घरचे काम
कŁन इतर अनेक िठकाणी काम करावे लागत असÐयाने या मिहलांचे शाåररीक कĶ
जाÖतीचे आहे.
८) ६% घरेलू नोकरां¸या काम करÁयांचा कारणांचा अÅययन करताना असे आढळून
आले कì, ४२% मोलकरणéचे काम करÁयाचे कारण हे गरीबी आहे. िश±ण कमी
असÐयामुळे १६% मोलकरणéना काम करावे लागत आहे. घरातील सदÖयांचे
उÂपÆन कमी असÐयामुळे २४% मोलकरणéना काम करावे लागत आहे. गरीबी व
घरातील सदÖयांचे उÂपÆन कमी असÐयामुळे २% मोलकरणéना काम करावे लागत
आहे. गरीबी, दाåरþय आिण िश±ण कमी असÐयामुळे ६% मोलकरणéना काम
करावे लागत आहे. गरीबी व िश±ण कमी असÐयामुळे ६% मोलकरणéना काम
करावे लागत आहे. गरीबी, िश±ण कमी व घरातील सदÖयांचे उÂपÆन कमी
असÐयामुळे २% मोलकरणéना काम करावे लागत आहे. दाåरþय आिण िश±ण कमी
असÐयामुळे २% मोलकरणéना काम करावे लागत आहे. याचा अथª बहóतांशी घरगुती
कामगार हया गरीबीमुळे काम करत आहेत Ìहणजेच गरीबी हे काम करÁयाचे मु´य
कारण आहे.
१०) काम करताना िमळणाöया वेतनात काही सुधारणा Óहावेसे वाटते का यािवषयी
मोलकरणéना ÿij िवचारले असता जवळपास ८६% मोलकरणéनी वेतनात सुधारणा
Óहावे अशी इ¸छा Óयĉ केली. Ìहणजेच काम करताना िमळणारे वेतन हे खूप कमी
असÐयामुळे Âयांना वेतनात सुधारणा Óहावी असे वाटत आहे. २% मोलकरणéनी
वेतनात सुधारणा होÁयाची आवÔयकता नाही असे उ°र िदले.
११) ºया मोलकरणéना वेतनात सुधारणा Óहावी असे वाटते Âयाचे अÅययन करताना असे
आढळून आले आहे कì, ३०% मोलकरणéना िनयिमत वेतनात सुधारणा Óहावी असे munotes.in

Page 198

मिहला कामगारां¸या समÖया
197 वाटते, ४६% मोलकरणéना वषाªत एकदा वाढ Óहावी असे वाटते, १६%
मोलकरणéना बोनसमÅये वाढ Óहावी असे वाटते, २% मोलकरणéना वषाªत एकदा
वाढ हवी आिण बोनसमÅयेही वाढ Óहावी असे वाटते, २% मोलकरणéना बोनस मÅये
वाढ Óहावी व सणासाठी अॅडवाÆस īावे असे वाटते.
१२) जेÓहा घरेलू कामगार हया आजारी पडतात तेÓहा कामा¸या िठकाणी कसे मॅनेज
करतात यािवषयी ÿij िवचारले असता असे आढळून आले कì, ६२% मोलकरणी
हया सुĘी घेतात, १६% मोलकरणी हया घरातील इतर Óयĉéना कामा¸या िठकाणी
पाठवतात, २२% मोलकरणéचे कामावर न आÐयामुळे पगार कापले जाते.
१३) घरेलू कामगारांना कामा¸या िठकाणी नाĶा, जेवण आिण राýीचे जेवण िमळते का
असे िवचारले असता असे आढळून आले कì, ३६% मोलकरणéना कामा¸या
िठकाण नाĶा, जेवण िमळते तर ४८% मोलकरणéना कामा¸या िठकाणी नाĶा , जेवण
िमळत नाही तर १६% मोलकरणéना कधीतरी चहा िकंवा नाĶा िमळतो.
१४) घरेलू कामवालéना ठरÐयाÿमाणे सुĘी िमळते का याबाबतीत ÿij िवचारले असता
असे आढळून आले कì, ७२% कामवालéना ठरÐयाÿमाणे सुĘी िमळते तर ७%
कामवालéना ठरÐयाÿमाणे सुĘी िमळत नाही आिण ७% कामवालéना कधीतरी सुĘी
िमळते.
१५) घरेलू कामगारां¸या हातून काही चूका झाÐयास मालक वगाªचे वतªन कशा पĦतीचे
आहे याबाबत ÿij िवचारले असता असे आढळून आले कì, ८%
मोलकरीणéनीसोबत दुÓयªवहार केले जाते, ७२% मोलकरणéना माफ केले जाते
आिण २०% मोलकरणéचे पगार कापले जाते.
१६) घरेलू कामगार Ìहणून काम करताना काय अनुभवले याबाबत ÿij िवचारले असता
असे आढळून आले कì, १६% मोलकरणéनी उशीरा पगार िमळत असÐयाचे
अनुभवले, २०% मोलकरणéनी पगार कापत असÐयाचे अनुभवले, ७%
मोलकरणéनी जेÓहा सुĘी हवी असते तेÓहा िमळत नसÐयाचे अनुभवले, १८%
मोलकरणéनी उिशरा पगार िमळणे, पगार कापणे व सुĘी जेÓहा हवी असणे तेÓहा
िमळत नसÐयाचे अनुभवले आहे.
१२.११ शेतमजूर िľयां¸या कौटुंिबक, आिथªक व सामािजक पåरिÖथतé¸या समÖया "दुसöया¸या मालकì¸या शेतीवर अंगमेहनतीने काम कłन जो मजुरी कमिवतो तो
शेतमजूर" अशी आपण शेतमजुराची Óया´या कł शकतो. ही मजुरी Ìहणजेच मोबदला. हा
मोबदला रोख पैशात, वÖतुłपात अथवा उÂपादनातील िहÔया¸या ÖवŁपात असू शकतो.
असे शेतमजूर तीन ÿकारचे आढळतात.
(१) भूिमहीन शेतकरी munotes.in

Page 199

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
198 (२) अÐप भूधारक
(३) अÂयÐप भूधारक
शेतमजूर िľया:
शेतमजूराचे वगêकरण केले तरी शेतमजूर पुŁष व िľया असे िवभाजन करता येते. यात
पुŁष शेतमजूर यापे±ा िľ शेतमजुरांना घरची व बाहेर¸या अशी दोÆहीही पåरिÖथती
सांभाळावी लागते. Âयांना Âयां¸या कुटुंबाकडे अिधक ल± īावे लागते. घरात बöयाच वेळा
अनेक समÖया असतात. Âया सवª समÖया Âयांना भेळसावत असतात. Âया सवª समÖयांना
तŌड देवून Âयांना Âयांचा संसार सांभाळावा लागतो. अनेक वेळा या शेतमजूर िľयां¸या
पतीचे िनधन झालेले असते. अशा वेळेस Âयांना सवª कुटुंबाला सोबत घेवून जगावे लागते.
घरात कुटुंबा¸या उदरिनवाªहा¸या, आरोµया¸या ,शै±िणक अशा अनेक समÖया असतात.
Âया सवª समÖयांना एकट्या ľीला एकटीला सामोरे जावून सोडवाÓया लागतात. या
शेतमजूर िľयां शेतमजूर होÁयामागे अनेक करणे असतात. úामीण भागात उदरिनवाªहाचे
साधन शेती असते. पण बöयाच कुटुंबाकडे आवÔयक तेवढी शेती नसते. Âयामुळे दुसöयां¸या
शेतात जावून शेतमजुरी करावी लागते. केवळ पतीने कमावून आणलेले उÂपÆन पूणª
कुटुंबासाठी पयाªĮ नसते. Âयामुळे ľीला शेतमजुरीकडे वळावे लागते. úामीण भागात िľया
शेतमजूर होÁयाची कारणे तसेच Âयांना येणाöया समÖया मोठ्या ÿमाणात िदसून येतात.
१२.११.१ ľी शेतमजूर होÁयाची कारणे:
१. गåरबी
२. िश±णाचा अभाव
३. रोजगारा¸या संधी
४. संयुĉ कुटुंब
५. घरातील सदÖय सं´येत वाढ
६. इतर ±ेýांचा अभाव
७. महागाई
८. पतीला कमी मजुरी
९. पतीचा मृÂयू
१०. पतीचे Óयसन
१२.११.२ शेतमजूर िľयां¸या समÖया:
१. समÖयांचे ±ेý
२. कौटुंिबक समÖया munotes.in

Page 200

मिहला कामगारां¸या समÖया
199 ३. आरोµय िवषयक समÖया
४. आिथªक समÖया
५. सामािजक समÖया जाणून घेणे.
आलेÐया मािहतीवłन िनÕकषª काढÁयात आले आहेत. ते पुढीलÿमाणे आहेत.
(१) शेतमजूर िľयां¸या घरातील कमावÂया लोकांची सं´या ही कमी िदसून आली आहे.
Âयामुळे घरातील बराचसा अथाªजªनाचा भार हा एकट्या शेतमजूर ľीवर पडÐयाचे
िदसते. ितला घरातील सवª बाबéकडे ल± īावे लागते तसेच बाहेर जावून मजूरी
सुĦा करावी लागते.
(२) या शेतमजूर िľयांना वषªभरातील जाÖतीत जाÖत हे शेतात जावून काम करावे
लागते तेÓहा थोड्या ÿमाणात का होईना Âयां¸या गरजा भागिवÐया जातात. Âयामुळे
या िľयांचा जाÖत वेळ काम करÁयात जात असÐयाने Âया Öवत: कडे जाÖत ल±
देवू शकत नाही.
(३) शेतमजूर िľयांना शेतमालक ºया िदवशी काम केले Âया िदवशी मजुरी देत नाही,
Âयामुळे या शेतमजूर िľयांना रोज¸या आिथªक गरजा पूणª करणे श³य होत नाही.
एखादी अचानक अडचण उभी रािहÐयास Âयां¸या कडे आवÔयक तेवढा पैसा राहत
नाही. तेÓहा Âया अडचणीला सामोरे जाने Âयांना कठीण जाते.
(४) आिथªक गरजा पूणª होत नसÐयाने शेतमजूर िľयांना जाÖतीतजाÖत दुसöयां¸या
शेतात मजुरी करावी लागते. Âयांचा अिधक वेळ मजुरी करÁयात गेÐया मुळेÂया
Âयां¸या कुटुंबातील मुलांमुलé¸या िश±णाकडे अिधक ल± देवू शकत नाही.यामुळे या
शेतमजूर िľयां¸या मुलांमुलé¸या िश±णात बरेच वेळा खंड पडतो.
(५) या शेतमजूर िľयांचे िश±ण हे ÿाथिमक व माÅयिमक पय«तच झाÐयाचे िदसते.
(६) शेतमजूर िľयां¸या कुटुंबाचा मु´य व अिधक अथाªजªनाचा भाग शेतमजुरी करणे हा
आहे Âयामुळे Âयांना दुसरा पयाªय नसÐयाने दुसöयां¸या शेतात जावून शेतमजुरी
करावी लागते.
(७) अिधकािधक शेतमजूर िľयांकडे शेतमजुरीला धłन जोड Óयवसाय नाही आहे.
Âयामुळे केवळ Âयांना मजुरी¸या उÂपÆनावर अवलंबून राहावे लागते.
(८) या शेतमजूर िľयांना िदÐया जाणाöया मजुरीचे ÿमाण हे महागाई¸या तुलनेत बरेच
कमी आहे. Âयामुळे या शेतमजूर िľयां¸या आिथªक गरजा पूणª होऊ शकत नाही.
(९) शेतमजूर िľयांना आिथªक गरज भासÐयास Âया बरेच वेळा सावकाराकडून Óयाजाने
पैसे घेतात तसेच काही वेळा Âया शेजाöयाकडून व शेत मालकाकडून उसनवार
Ìहणून ¶यावे लागतात. Âयामुळे ते पैसे परत करणे कठीण जाते आिण Âयामुळे Âयांना
अनेक समÖयांना सामोरे जावे लागते. munotes.in

Page 201

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
200 (१०) घरातील आिथªक Óयवहार हा बöयाच कुटुंबात घरतील पती Ìहणजेच पुŁषांकडे
असÐयाने सवª आिथªक अिधकार पयाªयने सवª बाबéवर Âयां¸या ताÊयात असÐयाने
या शेतमजूर िľयांना घरातील पुŁषांÿमाणे Âयांना वागावे लागते.
(११) बöयाच शेतमजूर िľयां¸या गावात ÿाथिमक आरोµय क¤þ नाही आहे. Âयामुळे आरोµय
िवषयक समÖया िनमाªण झाÐयास या शेतमजूर िľयांना तालु³या¸या िठकाणी जावे
लागते. पण ितथे जाÁयासाठी पैसे उपलÊध नसतात. Âयामुळे बöयाच वेळा या
िľयांना दुखणे अंगावर काढावे लागते.
(१२) शेतमजूर िľयांनी Óयावसाियक ÿिश±ण घेतले नाही आहे. Âयामुळे Âयांना केवळ
शेतमजुरी¸या उÂपÆÆवर अवलंबून राहावे लागते.
(१३) घरातील िनणªय ÿिøयेत या शेतमजूर िľयांचा सहभाग फार कमी Öवłपाचा
असÐयाचे िदसून येते. घरामÅये पुŁषी वचªÖव असÐयाने या िľयांना आपले िनणªय
मांडता येत नाही.
(१४) बöयाच शेतमजूर िľयांना úामसभेिवषयी मािहती नाही. Âयामुळे एकूणच पåरिÖथती
कशी आहे या िवषयी या शेतमजूर िľयांना कÐपना येत नाही.
(१५) या शेतमजूर िľयांचे िश±ण अिधक झाले नसÐया कारणाने Âयांना शासना¸या
शेतमजुरांसाठी असणाöया िविवध योजनांची मािहती कमी ÖवŁपात िदसून आली.
तÂसबंधी काही िशफारशी करÁयात आÐया आहेत. Âया पुढीलÿमाणे आहेत.
(१) शेतमजूर िľयांना आिथªक ÿij नेहमी भेळ सा वत असतात Âयामुळे úामीण भागात
शासनाने Âयांना उÂपÆन िमळतील असे ÿकÐप हाती घेÁयात यावे.
(२) úामीण भागात िľयांसाठी िविवध जोड Óयावसाय उपलÊध होतील याकडे ल±
देÁयात यावे.
(३) या शेतमजूर िľयांना िविवध हÖतकौशÐयांचे ÿिश±ण देÁयात यावे. जेणे कłन Âया
Öवयं रोजगार िमळवÁयावर भर देतील.
(४) úामीण भागात आिथªक सा±रता िनमाªण होईल याकडे शासनाने ल± देणे आवÔयक
आहे.
(५) शासना¸या शेती व शेतमजूर यासाठी असणाöया सवª योजना úामीण भागातील सवª
तळागाळा पय«त पोहचतील या ŀĶीने ÿयÂन होणे आवÔयक आहे.
(६) úामीण भागात शेतमजुरीचा िनिIJत दर होणे आवÔयक आहे. कारण जर िनिIJत दर
असेल तर शेतमालक Âयांना मजुरी¸या बाबत ýास देणार नाही. व या िľयांना
Âयां¸या कामाचा योµय मोबदला िमळेल. munotes.in

Page 202

मिहला कामगारां¸या समÖया
201 (७) úामीण भागात वेगवेगÑया ÿकारचे गृह उīोग सुŁ करÁयात यावेत. कारण गृह उīोग
असÐयास या शेतमजूर िľयांना शेतमजुरी Óयितåरĉ इतर उÂपÆनाचे ľोत
िमळतील तसेच Âयां¸या कौशÐयास चालना िमळÁयास मदत होईल.
(८) úामसाभेिवषयी जाणीव जागृती या भागात होणे आवÔयक आहे. Âयामुळे या शेतमजूर
िľयांना आपÐया ह³कांची जाणीव होÁयास मदत होईल.
(९) úामीण भागात आरोµया¸या सोयी असणे आवÔयक आहे. कारण िवशेषत:
िľयांसाठी आरोµया¸या अनेक समÖया असतात. Âयामुळे गावपातळीवर आरोµय
क¤þ असÐयास Âयाचा फायदा या िľयांना होÁयास मदत होते.
(१०) बचतगट, मिहला मंडळे याबाबत úामीण भागात जाणीव जागृती िनमाªण केÐयास
िľयांना संघटीत होÁयास मदत होईल व Âया एकý येवून नवीन कौशÐय िनमाªण
कł शकतील.
(११) úामीण भागात या शेतमजूर िľया सावकाराकडून कजª घेतात व परतफेडी¸या वेळेस
सावकार जाÖतीचे Óयाज घेवून Âयांना ýास देतात. Âयामुळे úामीण भागातील ही
सावकारी बंद करÁयात यावी.
(१२) या úामीण भागात िश±णा¸या सोयी तर आवÔयक आहेच परंतु िश±णाचे फायदे ,ते
का आवÔयक आहे, िľयांना Âयाचा कसा फायदा होतो यािवषयी úामीण Öतरावर
जाणीव जागृती िनमाªण करÁयात यावी.
(१३) úामीण भागात गृह उīोग सुŁ करÁयासाठी कमी Óयाजदरावर बँकांनी कजª उपलÊध
कłन देÁयात यावे जेणेकłन या शेतमजूर िľयांना गृह उīोग सुŁ करता येईल व
शेतमजुरी¸या Óयितåरĉ उÂपÆन िमळÁयास मदत होईल.
(१४) úामीण भागातील शेतमजूर िľयांमÅये जाणीव जागृती िनमाªण करÁयात यावी.
Âयामुळे Âया आपÐया ह³कांसाठी लढतील व आपÐया अिधकारांचा उपयोग
चांगÐया ÿकारे उपयोग करतील.
(१५) úामीण भागातील पुŁषांचा व एकूणच समाजाचा िľयांिवषयीचा ŀĶीकोन हा
सकाराÂमक होणे आवÔयक आहे. Âयामुळे úामीण भागातील िľयांचा दजाª
सुधारÁयास मदत होईल.
१२.१२ सारांश आता िदवसभरातील मिहला कामगार Âयां¸या कामा¸या िठकाणी आिण तंý²ानामÅये
सुधारÐया आहेत आिण Âयांना ÿोÂसाहन काम देत आहेत. ůेड युिनयनने अनेक भागात
मिहला कामगारांची पåरिÖथती सुधारÁयासाठी ÿयÂन केले पािहजेत. उदाहरणाथª ÿसूती
रजा िľयांना सहज देणे आिण ľीला ÿÂय±ात उ¸च पद िमळिवÁयासाठी मदत करणे,
िľयांचा Öवभाव Ìहणजे ÿÂयेक ±ेýात उ¸च दजाªची जािहरात करणे, परंतु जर पåरिÖथती munotes.in

Page 203

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
202 तयार नसेल तर, पदोÆनती आिण कामातील ऑिÈटमायझेशन कमी होईल इ. मिहला
कमªचाö यांचा अनेकदा ल§िगक छळ होत असतो तेÓहा शासनाने कडक कारवाई करावी. या
ÿकार¸या गुÆĻांसाठीचे िनयम, सावªजिनक वाहतूक ÓयवÖथाही कधी कधी मिहलांसाठी
धो³याची ठरतेसरकारने अिधक तपासणी करावी. पारंपाåरकपणे लोकांना असे वाटते कì
पुŁषांनी फĉ काम केले पािहजे आिण पैसा िमळवा आिण मिहलांनी घर सांभाळून काम
करावे, पण आिथªक मागणी भारतीय कुटुंबांवर आहे. Âयामुळे मिहलांनीही कुटुंबासाठी
उÂपÆन िमळवÁयासाठी सहकायª केले पािहजे. कमªचारी, कुटुंबातील सदÖय आिण
जनते¸या ŀिĶकोनात मूलभूत बदल आवÔयक आहे. मिहलांवरील नŌदवलेÐया गुÆĻांची
सं´या सातÂयाने वाढत असताना, हे ÖपĶ होते कì भीती आिण सामािजक कलंकामुळे
आणखी अनेक ÿकरणे नŌदवली जात नाहीत. गुÆहेगारी कायīानुसार ल§िगक िहंसा ही
िजतकì शĉì आहे िततकìच ती ल§िगक इ¸छेचे ÿदशªन आहे. पåरणामी, ľी¸या संप°ीचा
अिधकार, आरोµय, िश±ण आिण सÆमाननीय अिÖतÂव यासह सवª ह³कांचा आदर, संर±ण
आिण पूतªता करणे आवÔयक आहे. कायīा¸या अंमलबजावणीने या गुÆĻांकडे िवशेषतः
ल± िदले पािहजे आिण Âयांना रोखÁयासाठी लोखंडी मुठी वापरणे आवÔयक आहे.
सुरि±तते¸या अभावामुळे मिहला सावªजिनक जीवनात पूणªपणे सहभागी होऊ शकत
नाहीत. पåरणामी , सुरि±तता सुिनिIJत करणे िकंवा उपाय शोधणे हे कायदेशीर चौकटीतच
केले जाणे आवÔयक आहे. तरच िľया वैध नागåरक Ìहणून िमळणाöया अिधकारांचा पूणª
वापर कł शकतील. आÌही तेच देश आहोत ºयाने पी.Óही. िसंधूचा ऑिलिÌपक िवजय
आिण कÐपना चावला¸या अंतराळ मोिहमेचे कौतुक केले. जेÓहा ľीला ितची भेटवÖतू
िवकिसत करÁयासाठी आिण ितची ±मता ए³सÈलोर करÁया¸या योµय संधी िदÐया
जातात, तेÓहा ित¸यासाठी पयाªयांचे जग खुले असते. आपण िľयांना Âयां¸या योµयतेने
आदराने वागवू या आिण Âयांचा अिभमान बाळगÁयासाठी ते आÌहाला अंतहीन कारणे
ÿदान करतील.
१२.१३ ÿij १. कामा¸या िठकाणी मिहलांना भेडसावणाöया समÖया आिण आÓहाने बĥल सिवÖतर
माहीती िलहा.
२. ऊसतोड मिहला कामगारांचे ÿij सिवÖतर माहीती िलहा.
३. मिहला संर±णाशी संबंिधत कायदे ÖपĶ करा.
४. घरेलू मिहला कामगारां¸या समÖया व उपाय सिवÖतर मािहती िलहा.
५. ľी शेतमजूर होÁयाची कारणे ÖटĶ करा.
१२.१४ संदभª  अळतेकर ए. एस. 'द पोिझशन ऑफ वुमेन इन िहंदू िसिÓहलायझेशन', नवी िदÐली,
१९६२. munotes.in

Page 204

मिहला कामगारां¸या समÖया
203  अनंतराम शरयू, वडसे उमा - भारतीय समाजातील िľयांचे Öथान', पॉÈयुलर
ÿकाशन, मुंबई१९९७.
 आंबड¥कर ना. श., पाटील ज. फा. – 'भारतीय कामगार समÖया व कामगार िवधान ',
ÿकाशन महाराÕů िवīापी ठ úंथ िनिमªती, िवजयनगर, पुणे, १९७९
 कÆहाडे, बी. एम. शाľीय संशोधन पĦती, िपंपळापूरे अॅÁड कं. पÊलीशर, नागपूर,
२०११ काळदाते सुधा - "औīोिगक समाजशाľ" , नाथ ÿकाशन, औरंगाबाद,
१९८२
 गुĮा पिĪनीसेन - 'वुमेÆस व³सª ऑफ इंिडया' आिशया पिÊलिशंग हाऊस, मुंबई,
१९६०
 नाडगŌडे गुłनाथ - 'औīोिगक समाजशाľ ' कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन, िवजयनगर, पुणे,
३०, २०००
 पाटील, जे. एफ., पठाण, के. जी., ताÌहणकर, पी. जे. व यादव, एस. बी., अथªशाľीय
संशोधनाची तŌड ओळख, कॉिÆटन¤टल ÿकाशन, पुणे, २०१२
 फुले सुशीला - 'कामगार ľी', संवेदन ÿकाशन, औरंगाबाद, २००२.
 बोधनकर, सु., अलोणी, िव. व कुलकणê, मू., सामािजक संशोधन पÅदती, ®ी
साईनाथ ÿकाशन , नागपूर, पिहली आवृ°ी १९९३
 भांडारकर, पु. ल. - सामािजक संशोधन पĦती, महाराÕů िवīापीठ úंथ िनिमªती
मंडळ,(द°राज ÿकाशन), नागपूर, १९७६
 नाडगŌडे गुłनाथ, औīोिगक समाजशाľ , कॉÆटीनेÆटल ÿकाशन पुणे १९७८
पृ.३५३.
 डॉ. देशमुख ÿभाकर, ®माचे अथªशाľ, िवīा ÿकाशन नागपुर १९८७, पृ. ३५१ पुणे
२००७
 कांबळे उ°म, संपादीत, ®िमकांचे जग – काल, आज, आिण उīा, लोक वाđय गृह
मुंबई २०१२ पृ १४९. ७. गग¥ स.मा., पुवōĉ, पृ. १५५. ८.
 Dashora, ( २०१३) Problems Faced by Working Women in
India.International Journal of Advanced Research in Management
and Social Sciences, २(८), PP ( ८२-९४).
 Aditi, M. ( १९९७).feminist organizing in India, a study of women in
NGOs. Aditi -MitraFeminist -Organizing -In-India -A-Study -Of-Women -
In-Ngos. munotes.in

Page 205

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
204  Kumari,V. ( २०१४).Problems and Challenges Faced by Urban
Worming Women in India. A Dissertation Submitted to the
Department of Humanities and Social Sciences ,
 Murthy, G. K. ( २०१२).Women and Corporate Leadership - in Indian
Perspectives.IRACSTInternational Journal of Research in
Management & Technology. २(४) PP ३७७-३८२.
 www.Workingwomensforum.org

*****
munotes.in

Page 206

205 १३
बालकामगारां¸या समÖया
घटक रचना
१३.० उिĥĶ्ये
१३.१ ÿÖतावना
१३.२ बालकामगार Ìहणजे काय ?
१३.३ बाल कामगार ÿथाचे िविवध दुÕपåरणाम
१३.३.१ कौटुंिबक पåरणाम
१३.३.२ शै±िणक पåरणाम
१३.३.३ वैयĉìक पåरणाम
१३.३.४. आरोµयिवषयी पåरणाम
१३.३.५ सामािजक पåरणाम
१३.४ वीटभĘी Óयवसायाचे ÖवŁप व Âयातील बालमजुरी
१३.४.१ असंघिटत ±ेýातील Óयवसाय
१३.४.२ वीट बनिवÁयाची ÿिøया
१३.४.३ वीटभĘी Óयवसायातील बालकामगार : महाराÕů
१३.५ उपाययोजना
१३.५.१ मोफत िश±ण
१३.५.२ दाåरþ्य िनमूªलन
१३.५.३ बेकारीचे िनमूªलन
१३.५.४ ÿाथिमक आिण ÿौढ िश±ण
१३.५.५ सामािजक जागŁकता
१३.५.६ ÿसार माÅयमांचा उपयोग
१३.५.७ रोजगारा¸या संधीत वाढ
१३.५.८ कुटुंबाचा आकार कमी ठेवणे
१३.६ बालकामगार मुĉì अिभयान
१३.७ बाल कामगार थांबवÁयासाठी सरकारने घेतलेले िनणªय
१३.८ बालकांचे ह³क
१३.८.१ बालकांना जीवन जगÁयाचा अिधकार
१३.८.२ संर±ण अिधकार
१३.८.३ िनणªयाचा अिधकार
१३.८.४ िवकासाचा अिधकार munotes.in

Page 207

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
206 १३.८.५ सवª िश±ा अिभयान
१३.८.६ बाल ल§गीक अÂयाचार ÿितबंध कायदा
१३.८.७ बाल ह³कांचे उÐलंघन
१३.८.७.१ ल§िगक शोषण
१३.८.७.२ कÆया Ăूण हÂया
१३.८.७.३ घरकाम करणारी बालके
१३.८.७.४ रÖÂयावरील बालक
१३८.७.५. बाल कामगार
१३.८.७.६ बालकांचे अपहरण व तÖकरी
१३.९ बाल ह³क िदन साजरा करÁयाचा उĥेश
१३.९.१ बाल ह³क िदनाची गरज
१३.१० वेठिबगार बालकामगार आिण आपली नैितक जबाबदारी
१३.११ सारांश
१३.१२ ÿij
१३.१३ संदभª
१३.० उिĥĶ्ये  भारतातील बाल कामगार ÿथे¸या िविवध दुÕपåरणामाचा अËयास करणे.
 भारतातील बाल कामगार ÿथाचे िनमूªलन करÁयासाठी उपाययोजना सूचिवणे.
 बाल ह³क योजनेचा देशभरात ÿसार, ÿचार आिण ÿसार करणे.
 १८ वषाªखालील मुलां¸या जबाबदारीची पालकांना जाणीव कłन देणे.
 देशात बाल ह³क धोरणांची अंमलबजावणी करÁया¸या साधक आिण बाधकांचे
िवĴेषण करणे.
 देशातील मुलांची तÖकरी तसेच शारीåरक शोषणािवŁĦ कारवाई आिण िवĴेषण
करणे.
१३.१ ÿÖतावना भारतीय अथªÓयवÖथेमÅये दाåरþय, बेरोजगारी या समÖयेÿमाणेच ही एक समÖया आहे.
बाल कामगार ही समÖया संपूणª जगामÅये िदसून येते, इतर देशा¸या तुलनेत भारतामÅये
बाल कामगारांचे ÿमाण जाÖत आहे. बाल कामगारांची आिथªक पåरिÖथती खालावलेली
असÐयामुळे ते काम करतात. बाल कामगार शÊदाचा उ¸चार केला Ìहणजे यामÅये फĉ
मुलांचाच समावश होतो असे नाही. तर यामÅये मुलéचा सुĦा समावेश होता. ºया मुला-
मुलéचे वय १४ वषª वया¸या आत असते व ते उदरिनवाªहासाठी िकंवा इतर गरजेसाठी munotes.in

Page 208

बालकामगारां¸या समÖया
207 पैशा¸या अपे±ेणे काम करतात ते मुले व मुली बाल कामगार या संकÐपनेमÅये येतात. मु´य
उĥेश Ìहणजे भारतातील बाल कामगार ÿथमुळे बाल कामगारांवर झालेÐया िविवध
दुÕपåरणामाचा अËयास कŁन ती समÖया कमी करÁयासाठी िकंवा समÖया पूणªता नĶ
होÁयासाठी उपाययोजना सुचिवणे हा आहे. भारत देशामÅये ३५ दशल±ाहóन अिधक मुले
ही बालकामगार िकंवा बालमजुरी मÅये गुंतलेली आहे. भारत देशातील उ°र ÿदेश, िबहार,
राजÖथान या राºयांमÅये सवाªिधक बालमजूर पाहायला िमळतात. लहान मुलांना कमी पैसे
देऊन Âयां¸याकडून अिधक काम कłन घेतले जाते.
१३.२ बालकामगार Ìहणजे काय ? जेÓहा एखाīा मुलाला Âया¸या बालपणापासून वंिचत ठेवून लहान वयामÅये Âया¸याकडून
जबरदÖतीने काम करÁयास भाग पाडले जाते तेÓहा Âयाला बालकामगार असे Ìहणतात.
बालकामगार हे पूणªपणे बेकायदेशीर आहे. मुलांना लहान वयात Âयां¸या आई-विडलांपासून
लांब ठेवून गुलामासारखी वागणूक िदली जाते. थोड³यात सांगायचे Ìहणजे, पैशा¸या
बदÐयात िकंवा इतर कोणÂयाही लोभा¸या बदलात लहान मुलांकडून कोणतेही काम कłन
घेणे Ìहणजे बालकामगार होय.
सोÈया भाषेमÅये सांगायचे Ìहणजे १४ वषाªखालील मुलांकडून Âयांचे बालपणीचे
खेळÁयाची, िश±णाचे, बागडणाचे ह³क िहसकावून घेऊन Âयांना शारीåरक, मानिसक
आिण सामािजक ýास देऊन Âयां¸याकडून कमी पैसे देऊन काम कłन घेतले जाते. लहान
मुलांचे बालपण ®मात बदलणे याला बालकामगार असे Ìहणतात.
“बाल कामगार Ìहणजे ºया कामगारांचे वय १४ वषाª¸या आत असते अशा कामगारांस बाल
कामगार असे Ìहटले जाते."
बालकामगार Ìहणजे अशी Óयĉì कì जी,कायīानुसार मजुरी करÁयासाठी स±म नसते.
ºया कामामुळे मुलां¸या िश±ण ह³कामÅये अडथळा येतो िकंवा मुलां¸या सामािजक,
शारीåरक, नैतीक अथवा मानिसक िवकासात बाधा येते, असे कोणतेही काम Ìहणजे
बालमजुरी, असे बाल ह³का¸या मसुīात नमूद केले आहे. एकìकडे १८ वषाªखालील
ÿÂयेक Óयĉì Ìहणजे मूल अशी Óया´या केली जाते, ÿÂयेक मुलाला शाळेतले औपचाåरक
िश±ण िमळालेच पािहजे, असेही सांिगतले जाते तर दुसरीकडे बालकामगार बंदी व िनयंýण
कायदा- १९८६ नुसार फĉ १४ वषाªखालील मुलाला कामावर ठेवणा-या Óयĉéवरच
कारवाई करÁयाची तर तूद आहे. अनेकदा जेÓहा या कायīाअंतगªत कारवाई करÁयासाठी
छापे टाकले जातात तेÓहा काम करणाöया मुलांचे वय १४ वषाªपे±ा जाÖत असÐयाची
पळवाट दाखवून अशा मुलांना कामावर ठेवणारे लोक या कायīा¸या कचाटयातून
सहीसलामत सुटून जातात. या कायīानुसार धोकादायक उīोगात िकंवा धोकादायक
ÿिøयांमÅये मुलांना कामावर ठेवणे हा गुÆहा आहे. पण अशा उīोगांची पुरेशी अīयावत
यादीच कामगार िवभागाकडे नाही, असे या ±ेýात काम करणारे कायªकत¥ Ìहणतात.
munotes.in

Page 209

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
208 १३.३ बाल कामगार ÿथाचे िविवध दुÕपåरणाम बाल मजुरी करणारी मुले ही सहसा कुपोषणाला बळी पडतात कारण लहान मुलांकडून कमी
पैशांमÅये जाÖत काम कłन घेतले जाते Âया सोबत Âयांना वेळेवर अÆन पाणी खायला िदले
जात नाही. Âयामुळे Âयां¸या शरीराची ऊजाª कमी होते व मुले कुपोषणाला बळी पडतात.
बाल मजुरी करत असणाöया मुलांचे शारीåरक शोषण देखील केले जाते. काही
अहवालानुसार असे समोर आले आहे कì, बाल मजुरी करणाöया मुलांपैकì ४० ट³के मुले
ही शारीåरक छळाला बळी पडलेली आहे. मुलांना काम करत असताना Âयां¸याकडून
अनेकदा चुका होतात, परंतु मालक हे Âयां¸या चुका समजावून सांगतात Âयांना मारतात
मानिसक ýास देतात Âयामुळे मुलां¸या मनावर वाईट पåरणाम होतो. मुलांचे पालक देखील
काही पैशा¸या हÓयासापोटी आपÐया मुलांना बालमजुरी करÁयासाठी पाठवतात. यामुळे
मुलांचे भिवÕय देखील खराब होते. तोच मुलगा िशकून मोठे होत नोकरी केला तर Âयाचे
भिवÕय उººवल होईल परंतु पालक आसे िवचार न करता मुलांना बाल मजुरी करÁयासाठी
पाठवतात. देशातील तŁण िपढी Ìहणजेच मुले हे देशाचे भिवÕय आहेत परंतु देशातील
तŁण िपढी िश±ण न घेता बालमजुरी मधे अडकÐयाने देशाचे भिवÕय देखील खराब होईल.
१३.३.१ कौटुंिबक पåरणाम:
बाल कामगार या ÿथेचा सवाªत घातक व मोठा पåरणाम बाल कामगारां¸या कुटुंबावर होतो.
घरातील जेķ Óयĉì काम करÁयास असमथª असतील तर अथाªजनाची जबाबदारी Âया
घरातील बालकावर येते. घरातील एक मुलगा िकंवा मुलगी कामावर जायला लागली कì Âया
घरातील सवªच मुले कामावर जातात. Âयामुळे Âयांना िश±णािवषयी आवड िनमाªण होत
नाही व ते िमळेल ते काम कŁन आपÐया कुटुंबाचा उदरिनवाªह करतात व पुढे मोठे
झाÐयावर कामगार Ìहणूनच काम करतात.
१३.३.२ शै±िणक पåरणाम:
भारतीय राºयघटनेनुसार १४ वषाª खालील मुला मुलéना मोफत व सिĉचे िश±ण īावे
अशी तरतुद आहे, परंतु काही मुले Âयां¸या या अिधकारापासून वंिचत आहेत. कारण िश±ण
घेणे हा Âयांचा ह³क असून Âयांना काही कारणामुळे काम करावे लागते. कामामुळे Âयांचा
बौिĦक िवकास होत नाही. िश±ण हे समाज पåरवतªनाचे व मानवा¸या सवाªिगण िवकासाचे
एक महÂवाचे साधन आहे. परंतु लहान वयात िश±ण न िमळालेले ही बालके उººवल
भिवÕयासाठी आवÔयक अशा िवकासा¸या संधीपासून वंिचत राहतात.
१३.३.३ वैयĉìक पåरणाम:
बाल वयात काम केÐयाने या बालकांचा वैयĉìक िवकास होत नाही. Âयांना िवचार, आचार,
संचार व संÖकार याचे अिजबात ²ान नसते. जीवन Ìहणजे काय? ते कसे जगावे? याचाही
िवचार करÁयाची Âयांची ±मता नसते. बालक ºया िठकाणी कामाला असेल Âया
िठकाण¸या मालकाने सांगीतलेले काम करणे व Âया कामाचा मोबदला पैशा¸या ÖवŁपात
घेणे एवढेच Âयांना मािहत असते. मालक वगाª¸या दबाव वृ°ीमुळे बालकांचे वैयिĉक जीवण munotes.in

Page 210

बालकामगारां¸या समÖया
209 फĉ आ²ा पाळणे व जनावरासारखे काम करणे एवढ्यापुरतेच मयाªिदत राहते व बालक
Âयाचे बालपण व वैयĉìक Öवातंý हरवून बसतो.
१३.३.४ आरोµयिवषयी पåरणाम:
फटाके तयार करणाöया उīोगात, िवडी बनवणाÆया कारखाÆयात लहान मुलं काम करतात.
Âयामुळे Âयां¸या शरीरावर घातक पåरणाम होतात. ' बाल कामगार हा ५ ते १४ या कोवÑया
वयोगटातील असतो. Âयांना अिधक तास काम करावे लागते. तसेच Âयांना पौĶीक आहारा
न देता िनकृĶ आहार िदला जातो. या सवª बाबéचा िवपरीत पåरणाम Âया¸या आरोµयावर
होतो. सतत¸या कामामुळे Âयांची वाढ होत नाही व ÿितकार शĉì कमी होते व लहान
वयातच कामाचा भार व िनकृĶ दजाªचे अÆन यामुळे Âया मुलाची योµय ÿमाणात वाढ होत
नाही. अशा ÿकार¸या मुलांना अनेक ÿकारचे आजार होतात. जसे, फुÉफुसाचे आजार,
Ļाचे आजार, पोटाचे आजार.
१३.३.५ सामािजक पåरणाम :
बाल कामगार ही ÿथा फार पूवêपासून चालत आलेली आहे ती एकाच ÿयÂनामÅये नĶ होणे
श³य नाही. या ÿथेमुळे सुŁवातीपासूनच समाजाची हानी झाली आहे. समाजातील एक
मोठे बळ बाल मजूरीमÅये गुंतÐयामुळे समाजाचा शै±िणक, सांÖकृितक िवकास होऊ शकत
नाही. सामािजक भावना व सामािजक बांिधलकì या बाल मजूरीमुळे संपत आहे.
१३.३.६ आÂमिवĵास, आÂमसÆमान व महÂवाकां±ेत अडथळा:
बाल कामगार थोड्या पैशासाठी िश±णािशवाय आपÐया बालपणातील अमूÐय वेळ
रोजगारीसाठी देतात Âयामुळे Âयांचा िवकास होत नाही. ते सुŁवातीपासूनच मालक व मजूर
एवढ्यापय«त सीमीत राहतात. Âयामुळे Âयां¸यात आÂमिवĵास, आÂमसÆमानाची भावना
िवभािजत होऊ शकत नाही. आिण ते मजूरी¸या या जाÑयातून बाहेर पडÁयाची महÂवकां±ा
गमावून बसतात. बाल कामगार या ÿथेमुळे समाजात िवघातक वृ°ी संघिटत होत आहे.
समाजात Óयसणे व अनेक िवकारांना या ÿथेमुळे ÿोÂसाहन िमळत आहे. या दुÕपåरणामांचा
वेळीच गािभयाªने िवचार कारायला पािहजे. या ÿथेने आणखी घातक व िवघातक Łप धारण
करÁयापूवêच सामािजक बांिधलकì Ìहणून आपले कतªÓय समाजा¸या व राÕůा¸या
िहतासाठी पार पाडावे.
१३.४ वीटभĘी Óयवसायाचे ÖवŁप व Âयातील बालमजुरी १३.४.१ असंघिटत ±ेýातील Óयवसाय:
वीटभĘी हा Óयवसाय असंघिटत ±ेýामÅये मोडणारा Óयवसाय आहे. बांधकाम ±ेýातील
लहान उīोग असे वीटभĘी Óयवसायाचे ÖवŁप आहे. भारतात अनेक राºयात िवटभĘी
Óयवसाय चालतो. िविवध संशोधन अहवाला¸या अËयासावŁन भारतात ÿामु´याने
राजÖथान, पंजाब, हåरयाणा, चंदीगढ, उ°रÿदेश, िबहार, मÅयÿदेश, पिIJम बंगाल,
कनाªटक, गुजरात व महाराÕů इ. राºयांमÅये वीटभĘी Óयवसाय मोठ्या ÿमाणात चालत
असÐयाचे ÖपĶ होते. तसेच महाराÕůातील अनेक िजÐĻांमÅये वीटभĘी Óयवसाय चालत munotes.in

Page 211

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
210 आहे. वीटभĘी Óयवसाय हंगामी ÖवŁपाचा असून यामÅये हंगामी कालावधीतच रोजगार
िनिमªती होते. तसेच वीटभĘी Óयवसाय िवखुरलेÐया ÖवŁपात असÐयाने यामÅये काम
करणारे कामगारही िवखुरलेलेच असतात. या ÓयवसायामÅये Öथलांतरीत कामगारांचे ÿमाण
सवाªिधक आहे. Âयाचÿमाणे सदर Óयवसायात काम करणाöया बालकांचे ÿमाणही अिधक
असÐयाचे िदसून येते. तसेच वीटभĘी Óयवसायातील काम हंगामी व अिनिIJत ÖवŁपाचे
असÐयाने यातील कामगार कुटुंबांची आिथªक िÖथती ही बेताची वा िबकट असÐयाचे िदसून
येते. वीटभĘी Óयवसायातील कामगार असंघिटत असÐयाने Âयांना कोणÂयाही शासकìय
सुिवधांचा लाभ तसेच िकमान वेतन कायदा, कारखाना कायदा यांसार´या कायīांचे
सरं±ण िमळत नसÐयाचे िदसून येते. कामा¸या िठकाणी कामाचे तास िनिIJत नसणे, जाÖत
वेळ काम कŁन कमी वेतन िमळणे, कामा¸या िठकाणी अनेक धोके उĩवतात Âयापासून
संर±ण नसणे यांसार´या िविवध समÖया या Óयवसायातील कामगारां¸या असÐयाचे िदसून
येतात.
कुटुंबाचा Óयवसाय Ìहणून व िबकट आिथªक पåरिÖथती यामुळे Óयवसायात मदत
करÁया¸या हेतूने पालक कुटुंबातील लहान मुलांना वीट बनिवÁया¸या कामामÅये गुंतवतात.
Âयामुळे मोठ्या सं´येने बालकेही या ±ेýात ओढली जातात. या ±ेýात काम करणाöया
बालकांना 'असंघिटत ±ेýातील बालकामगार' Ìहटले जाते. याÿमाणे
१३.४.२. वीट बनिवÁयाची ÿिøया:
वीटभĘी Óयवसायाचा हंगाम हा सहा मिहÆयाचा असून साधारणतः नोÓह¤बर ते मे या
कालावधीत वीटभĘीचे काम चालते. वीटा बनिवÁया¸या सं´येवŁन कामगारांची गरज
िनमाªण होते. Âयानुसार एका वीटभĘीवर कमीत कमी ५ ते ६ व जाÖतीत जाÖत २० ते २५
कामगार कुटुंबे आढळून येतात. तसेच वीट बनिवÁयासाठी ÿामु´याने माती, पाणी, कोळसा,
ऊसाचा चोथा , कोळशाचा भुगा, बारीक माती, मीठ इ. सािहÂय लागते. वीटभĘीवरील
ÿÂयेक कामगार कुटुंबांना िदवसभराचे वीटा बनिवÁयाचे लàय ठरवून देÁयात आलेले
असते. यानुसार कुटुंबे िदवसाला ५०० ते २००० पय«त वीटा तयार करतात. या कामाची
संपूणª कुटुंबाना एकिýतपणे मजुरी देÁयात येते. िदवसाला १००० वीटा तयार केÐयास
कुटुंबाला ५००/- ते ७००/- Łपये इतकì मजुरी िमळते.
१३.४.३ वीटभĘी Óयवसायातील बालकामगार : महाराÕů:
महाराÕůात अनेक िजÐĻात वीटभĘी Óयवसाय चालत असून या Óयवसायात अिधकािधक
बालकामगार असÐयाचे िदसून येते. या सदभाªत यशदा, पुणे या संÖथेचा २०११-१२
मधील अहवाल महßवपूणª ठरतो. राºय शासनाची अंगीकृत संÖथा असलेली यशवंतराव
चÓहाण िवकास ÿशासन ÿबोिधनी (यशदा) , पुणे यातील 'मानव िवकास क¤þ' या
िवभागामाफªत सन २०११-१२ मÅये महाराÕůात बालकामगारांचे सव¥±ण करÁयात आले
होते. सदर सव¥±ण राÕůीय बालकामगार ÿकÐप नसलेÐया १९ िजÐĻांमÅये करÁयात
आले होते (१६ िजÐĻांÓयितåरĉ). शहरी भागात Ìहणजेच िजÐĻाचे िठकाण,
महानगरपािलका , नगरपािलका िकंवा नगरपåरषद हĥीतील सवª िठकाणे, िजÐĻातील सवª
तालु³यांची व úामपंचायत हĥीतील सवª िठकाणे तसेच िजÐĻात िकंवा तालु³यात वीटभĘी
असलेली िठकाणे व पयªटन Öथळे इ. सवª िठकाणी सव¥±ण करÁयात आले होते. या munotes.in

Page 212

बालकामगारां¸या समÖया
211 अहवालानुसार NCLP नसलेÐया १९ िजÐĻांमÅये एकूण ३३,६४५ बालकामगार
आढळून आले. Âयापैकì १४,८३९ बालके ही बालमजुरी ÿितबंध व िनयमन कायदा
१९८६ अंतगªत बंदी असलेÐया १८ Óयवसाय व ६५ ÿिøयामÅये काम करत असलेली
होती. या अहवालामÅये १९ िजÐĻांत सवाªिधक बालकामगार ºया Óयवसायात गुंतलेले
आहेत Âया Óयवसायांना ÿथम -
(१) Âयापे±ा थोड्या कमी ÿमाणात बालकामगार ºया Óयवसायात गुंतलेले असतील
Âयास िĬतीय
(२) व िĬतीय िÖथतीपे±ा कमी ÿमाणात बालकामगार ºया Óयवसायात असतील Âयास
तृतीय
(३) øमांक (Rank) देÁयात आले आहे. ÿÂयेक िजÐĻात संबंिधत Óयवसाय िकतÓया
øमांकावर (Rank) आहे याÿमाणे िजÐĻांचे वगêकरण करÁयात आले आहे.
सदर अहवालानुसार १९ पैकì ७ िजÐĻांमÅये वीटभĘी व कौले बनिवणे हा ÿथम
øमांकाचा Óयवसाय आहे कì, ºयामÅये सवाªिधक बालकामगार आहेत. एकूण ३
िजÐĻांमÅये सवाªिधक बालकामगार असलेला हा िĬतीय øमांकाचा Óयवसाय आहे. तसेच
एका िजÐĻांमÅये हा तृतीय øमांकाचा Óयवसाय आहे. Ìहणजेच एकूण १० पे±ा अिधक
िजÐĻांमÅये वीटभĘी व कौले बनिवणे हा Óयवसाय मोठ्या ÿमाणात चालत आहे व या
Óयवसायात बालमजुरीचे ÿमाण अिधक असÐयाचे ÖपĶ होते.
१३.५ उपाययोजना मुले ही राÕůाची संप°ी आहेत आिण या संप°ीकडे दुलª± कŁन कोणÂयाही राÕůाला
Öवतःचा भिवÕयातील िवकास कŁन घेता येणार नाही. परंतु ÿाचीन काळापासून मुलां¸या
सवाªिगण िवकासाकडे आवÔयक तेवढे ल± िदले गेले नाही. बालकां¸या िवकासावर पåरणाम
करणारे अनेक घटक आहेत. समाजा¸या ŀĶीने बालक हा भिवÕयातील संप°ी आहे
तरीसुĦा समाजाने या बालकांवर कामाचे ओझे लादले व यामुळे बालकांवर शारीåरक व
मानिसक दुÕपåरणाम झाले. बाल कामगार ही समÖया फĉ भारताशीच संबंिधत नसून ती
एक जागितक समÖया बनली आहे. बाल कामगार ºया िठकाणी काम करतात ते
धोकादायक असतात. काही उīो ग वरवर धोकादायक वाटत नसले तरी ÂयामÅये काहीतरी
ÿमाणामÅये धोका असतोच. कारखाÆयामÅये काम करणाÆया बाल कामगारां¸या शारीåरक
दुÕपåरणामाचा िवचार केला तर असे िदसून येते कì, बाल कामगार हे अनेक आजारांना बळी
पडले आहेत. कारखाÆयात काम करणाöया बाल कामगारांना डोÑयाचे आजार, āŌकाइिटस,
अÖथमा यासार´या आजारांचा सामना करावा लागतो. कारखाÆयामÅये काम करणाÆया
बाल कामगारांची िÖथती अÂयंत दयनीय असुन Âयांना खोकला, Âवचारोग अशा ÿकार¸या
आजाराला बळी पडावे लागते. डो³यावर वजनी वÖतू उचलणे, एखादी वÖतू ओढÁयासाठी
जोर लावणे, ºवलनशील भĘ्यामÅये काम करणे इÂयादी कामामुळे Âयां¸या शरीरावर
िवपरीत पåरणाम होऊन Âयांचे आयुÕय कमी होते. बाल कामगार समÖये¸या िनमूªलनाकरीता
पुढीलÿमाणे काही उपाययोजना करÁयात आÐया आहेत. munotes.in

Page 213

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
212 १३.५.१ मोफत िश±ण:
बाल कामगारांना कामापासून दूर करायचे असेल तर Âयांना िश±णा¸या ÿवाहामÅये आणले
पािहजे. यासाठी Âयांना ÿाथिमक िश±ण मोफत īावे. भारतीय राºयघटने¸या कलम ४५
मÅये १४ वषाªखालील मुला मुलéसाठी मोफत आिण आवÔयक िश±णाची तरतूद करÁयात
आली आहे. Âया तरतूदéची ÿभावी अंमलबजावणी Óहायला हवी. तसेच मुलांना
िश±णाबरोबरच Óयावसाियक कौशÐय ÿिश±ण īायला हवे. कÐयाणकारी राºयाचे उिĥĶ
साÅय करÁयासाठी सरकार , सेवायोजक, आिण सामािजक संÖथा यांनी सवª Öतरावर
मोफत िश±ण आिण अÆय आवÔयक Âया गरजांची पूतªता करायला हवी. १ एिÿल, २०१०
पासून सĉìचे व मोफत िश±णाचा कायदा करÁयात आला आहे. Âयाची ÿभािवपणे
अंमलबजावणी होणे आवÔयक आहे. ÿाथिमक िश±ण हे ऐि¸छक िकवा लोकां¸या
मजêनुसार ठेवायला नको. ÿÂयेकासाठी िश±ण हे सĉìचे करायला हवे. असे डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यांचे मत होते. Ìहणजेच आज¸या सवª िश±ण अिभयान' सĉìचे व
मोफत िश±ण, अÐपसं´यांकाचे िश±ण या सवª उपøमां¸या िवचारांचा पाया डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यां¸या िश±णिवषयक िवचारात िदसून येतो.
१३.५.२ दाåरþ्य िनमूªलन:
भारतासार´या िवकसनिशल देशामÅये बाल कामगारांची समÖया मग ती úामीण भागात
असो िकंवा शहरी भागात असो ितचे ÿमुख कारण Ìहणजे दाåरþय होय. दाåरþय िनमूªलन
करÁयासाठी सरकार¸या िविवध योजना आहेत, परंतु ĂĶाचार, Óयावसाियक कौशÐयांचा
अभाव, उदािसनता, उīोजकतेचा अभाव यामुळे अनेक कायªøम ÿÂय±ामÅये न येता
कागदावरच राहतात. या योजना गरीब लोकांपय«त पोहचत नसÐयामुळे मंजुर झालेÐया
पैशाचा मोठ्या ÿमाणामÅये दुŁपयोग होतो. बाल कामगार ÿथा नĶ करÁयासाठी दाåरþय
िनमूªलन करणे आवÔयक आहे व यासाठी िविवध योजना गरीबांपयªत पोहचिवणे आिण
Âयांची योµय अंमलबजावणी करणे गरजेचे आहे.
१३.५.३ बेकारीचे िनमूªलन:
भारत देश हा सवª ÿकार¸या संसाधनांनी समृĦ आहे तरीसुĦा मानव संसाधनाचा हवा तसा
िवकास होत नसÐयामुळे बेरोजगारांची समÖया िनमाªण झाली आहे. सīािÖथतीमÅये
भारतात तŁण बेकारांची वाढती सं´या एक गंभीर समÖया आहे. या समÖयेचे िनमूªलन
करÁयासाठी उīोग , Óयापारी गरजा आिण िश±ण संÖथां¸या अËयासøमामÅये आवÔयक
ते बदलकरायला हवे, यामुळे देशातील तŁण वगाªला रोजगारा¸या अिधक संधी उपलÊध
होतील व Öवयंरोजगारा¸या संधी िनमाªण कŁन बेकारीचे उ¸चटण करता येईल. ÿौढ आिण
तŁण वगाªला रोजगार उपलÊध कŁन िदÐयास मुलांना Âयां¸या कुटुंबासाठी काम करÁयाची
गरजच राहणार नाही.
१३.५.४ ÿाथिमक आिण ÿौढ िश±ण :
अिधकतर बाल कामगारांचे आई वडील हे अिशि±त असतात. Âयांचा िश±णािवषयी
नकाराÂमक ŀĶीकोण असतो , Ìहणून ते मुलांना शाळेमÅये न पाठवता कामाला पाठवतात. munotes.in

Page 214

बालकामगारां¸या समÖया
213 अशा ÿकार¸या अिशि±त आई वडीलांना सवªÿथम सा±र करÁयाची गरज आहे. याचा
पåरणाम असा होईल कì , ÿÂयेक कुटुंब ÿमुख आपÐया मुलां¸या भिवÕयाबाबत सकाराÂमक
ŀĶीने िवचार कŁ लागतील व मुलांना शाळेमÅये पाठवतील, Âयामुळे ÿाथिमक शाळामधील
मुलां¸या गळतीचे ÿमाण कमी होÁयास मदत होईल. मुलांमÅये शाळेिवषयी आवड िनमाªण
झाली कì, ते कामाला न जाता शाळेमÅये जातील.
१३.५.५ सामािजक जागŁकता:
लहान वयामÅये काम केÐयाने मुलां¸या आरोµयावर िवपåरत पåरणाम होतात. बाल वयात
रोजगारात राहóन संपूणª आयुÕयाचे नुकसान न करता या वयात Âयांना िश±ण देऊन बौिĦक
आिण शारीåरकŀĶ्या स±म झाÐयानंतर भिवÕयामÅये तो अिधक उÂपÆन िमळवेल असे
मुलां¸या पालकांना पटवून िदले पािहजे. बाल कामगार हे िविवध ÿकार¸या ±ेýामÅये काम
करताना िदसतात , या कामादरÌया न Âयांचे आिथªक, मानिसक व शारीåरक शोषण केÐया
जाते. या शोषणािवषयी समाजामÅये जागŁकता िनमाªण करणे गरजेचे आहे. तसेच बाल
कामगारां¸या भिवÕयाचा िवचार कŁन सरकार आिण सेवायोजक यांनी देिखल िश±णाचे
महÂव ल±ात घेऊन आपले सामािजक दाियÂव पूणª करायला हवे. अशा ÿकार¸या
ÿयÂनामुळे बाल कामगारांची कुÿथा नĶ करÁयासाठी पालकामÅये आिण समाजामÅये
सामािजक जागŁकता िनमाªण करायला हवी.
१३.५.६ ÿसार माÅयमांचा उपयोग:
बाल मजूरीची समÖया ही खूप पूवêपासून चालत आलेली कुÿथा आहे. ती नĶ करÁयासाठी
िनरंतर ÿयÂनाची गरज आहे. समाजामÅये हे पटवून िदले पािहजे कì ही वाईट ÿथा असुन
यामुळे मुलांचे खूप मोठे नुकसान होते. बाल कामगारां¸या समÖयाकडे लोकांचे ल± क¤þीत
करÁयासाठी सवª ÿसार आिण ÿचार माÅयमांचा ÿभािवपणे उपयोग केला पािहजे. यासाठी
नाटके, भजने, पथनाट्ये, भाषणे, पोवाडे, िकतªने, िचýकला, लोकगीते, िचýपट आिण
वतªमानपýे इÂयादी माÅयमांचा सातÂयाने उपयोग कŁन समाजामÅये या समÖयिवषयी
जागŁकता िनमाªण केली पािहजे. वतªमान काळामÅये जगातील देश जागितकìकरणाने
ÿभािवत झाले असुन सुĦा अनेक समÖयांचा िवचार आजही केला जात नाही. बाल
कामगारां¸या समÖयेची तीĄता कमी करÁयासाठी गरीब कुटुंबातील मुला मुलéनी
िनयिमतपणे शाळेत पाठवावे. यासाठी ÿभािवपणे योजना राबिवÁयाची गरज आहे. बाल
कामगारांवर पूणªपणे बंदी घालणे तÂवत: योµय वाटत असले तरी ते Óयवहारीक ŀĶीकोणातून
साÅय करÁयासाठी ÿयÂनाची आवÔयकता आहे. घरची आिथªक पåरिÖथती खालावलेली
असÐयामुळे मुलांना कामावर पाठिवणाöया पालकांना असे पटवून िदले पािहजे कì, मुलांना
कामापे±ा िश±णाची अिधक गरज आहे.'
१३.५.७ रोजगारा¸या संधीत वाढ:
दाåरþ्य, बेरोजगारी या समÖयेÿमाणेच भारतामÅये बाल कामगार ही एक समÖया आहे. या
कुÿथेचे समुळ उ¸चाटण करÁयासाठी बाल कामगारां¸या आई वडीलांना रोजगार उपलÊध
कŁन īावा व लहान मुलांना िश±णाबरोबरच रोजगार ÿाĮी¸या संधी उपलÊध कŁन देणारे
िश±ण िदले पािहजे. गरीब मुलांसाठी 'कमवा आिण िशका ' यासार´या योजना राबवायला munotes.in

Page 215

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
214 हÓयात, या सवाªचा पåरणाम असा होईल कì, लहान मुलांना Öवत:¸या िवकासाबरोबरच
देशा¸या आिण सामािजक िवकासात योगदान देता येईल.
१३.५.८ कुटुंबाचा आकार कमी ठेवणे:
भारतामÅये वेगवेगÑया अËयासा¸या िनåर±णावŁन असे िदसून येते कì, गरीब आिण
अिशि±त कुटुंबाचा आकार मोठा असतो. अशा कुटुंबातील कुटुंब ÿमुखाची अशी धारणा
असते कì, 'जाÖत मुले Ìहणजे जाÖत उÂपÆन' होय. कारण अशी मुले थोडी मोठी होताच
कुटुंबाचा आिथªक आधार बनतात. अशा वेळी कुटुंब ÿमुखाला योµय मागªदशªन कŁन लहान
वयात काम केÐयामुळे होणाÆया दुÕपåरणामािवषयी मािहती īावी व कुटुंबाचा आकार
िनयंýणात ठेवÁयाचे कायदे सांगावे व समाजामÅये या समÖयेिवषयी जनजागृती करावी.
२००१ ¸या जनगणने¸या तुलनेमÅये २०११ मÅये बाल कामगारांची सं´या कमी झाली.
परंतु ही समÖया पूणªपणे नĶ झाली नाही. ºया योजनांमुळे ही सं´या कमी झाली Âया
योजना अिधक ÿभािव पणे राबिवÐयास ही सं´या अिधक ÿमाणात कमी होÁयास मदत
होते. बाल कामगार िविवध कारणामुळे काम करत असतात परंतु ÂयामÅये सवाªत महÂवाचे
कारण Ìहणजे आिथªक कारण आहे. आिथªक पåरिÖथती खालावलेली असÐयामुळेच
जाÖतीत जाÖत मुले कामाकडे वळतात.
१३.६ बालकामगार मुĉì अिभयान चहाची टपरी, हॉटेल, छोटे-मोठे कारखाने, िकराणा दुकान, चÈपल, कपडे यांसार´या
वÖतूंची दुकाने आदी िठकाणी आजही बालकामगार हमखास सापडतात. बालकांना
कामावर ठेवणे िकंवा Âयांना काम करावयास लावणे ही खरे तर अÂयंत अिनķ ÿथा आहे.
Âयामुळे या बालकांचे बालपण तर िहरावले जातेच पण िशवाय ही मुले िश±णापासूनही
वंिचत राहतात. बालकामगाराची ÿथा हा समाजाला लागलेला कलंक आहे, असे ÌहटÐयास
वावगे ठŁ नये. हा कलंक दूर कŁन बालकामगारांचे िश±ण करणे ही सामािजक गरज बनली
आहे. गरीबीमुळे शाळा न िशकणारी मुले, मुली कामधंदा कŁन अथाªजªन करतात.
बालवयात Âयांना धोकादायक उīोग, Óयवसायात कामावर न ठेवता Âयांची शाåररीक व
मानिसक वाढ होÁयासाठी , Âयांचा सवा«गीण िवकास होÁयासाठी बालकामगार ÿथा िनमूªलन
होणे गरजेचे आहे. यासाठी बालकामगारांना िश±ण देणे हाच पयाªय आहे. बालकामगार
िनमाªण होÁयास आईविडलांचे अडाणीपण, अ²ान, अिशि±तपणा, Óयसन, दाåरþ्य
कारणीभूत असतात. घरात खाणारी वाढती तŌडे व पालकां¸या Óयसनामुळे Öवत: मुलांना
घर चालवÁयासाठी अथाªजªन करावे लागते. काही मुले घरी चालू असलेले काम Ìहणजेच
लोहारकाम, सोनारकाम, शेती, दुµध Óयवसाय, शेळीपालन आदी पारंपारीक Óयवसाय
करतात. गाढवावŁन माती वाहóन नेणे, िवडीकाम, घरकाम, िवटभĘीवर, बांधकाम, हॉटेल,
कचरा/भंगार वेचणे अशा अनेक उīोगात ही मुले काम करतात. काही मुले कारखाÆयात
काम करतात. अशा मुलांना िश±णा¸या ÿवाहात आणून Âयांचे पुनवªसन करणे गरजेचे आहे.
सामाÆयत: बालकामगार मुली या नाईलाजाÖतव काम करतात.
बालकामगारांचे आिण Âयां¸या कुटुंिबयांचे पुनवªसन करÁयासाठी शासनामाफªत अनेक
उपøम राबिवले जात आहेत. बालकामगार िवशेष शाळा चालिवÐया जात आहेत. munotes.in

Page 216

बालकामगारां¸या समÖया
215 बालकामगारां¸या पुनवªसनाचे कायª वेगात सुŁ आहे. Âयांना शासनाकडून शै±िणक व
Óयवसाय ÿिश±ण सािहÂय , गणवेश, िवīावेतन, मÅयाÆन भोजन पुरिवÁयात येते.
बालकामगारांना शाळेची िवशेष गोडी लागावी यासाठी वेगवेगळे उपøम राबिवले जातात.
मुलांनी एका िठकाणी बसावे, अंकांची, अ±रांची ओळख Óहावी यासाठी आनंददायी
वातावरण िनिमªती िवशेष शाळेतील कमªचारी करतात. मुलां¸या कलाने िशकिवतात. गाणी,
गोĶी, देशभĉìपर गीते, पåरसरातील मािहती िदली जाते. िविवध सण व िदनिवशेष शाळेत
साजरे केले जातात. Âयांचे हरिवलेले बालपण िमळवून देÁयाचा ÿयÂन करÁयात येत आहे.
धोकादायक उīोग/Óयवसायात काम करणाöया बालकामगारांना या िवशेष शाळेत ÿवेश
देÁयात येतो. यासाठी शासनामाफªत बालकामगारांचेसव¥±ण करÁयात येते. बालकामगार
िश±णापासून वंिचत असतात. Âयां¸या घरी व पåरसरामÅये िश±णाचे, Öव¸छतेचे वातावरण
नसते. Âयामुळे Âयां¸यावर याबाबतीतील संÖकार कŁन, िशकÁयाची गोडी लावून Âयांना
िश±णा¸या ÿवाहात आणÁयासाठी ÿयÂन केले जातात. बालकामगार मुĉì¸या अिभयानास
समाजातील ÿÂयेक घटकाने मदत केली तर बालकामगार ÿथा समूळ नĶ होÁयास वेळ
लागणार नाही. आजची ही लहान मुले उīा¸या भारताचे भिवÕय आहे. उºवल भारता¸या
भिवÕयासाठी या मुलांना िश±ण देऊन मु´य ÿवाहात आणणे गरजेचे आहे. तरच भारत देश
महास°ा बनू शकतो.
१३.७ बाल कामगार थांबवÁयासाठी सरकारने घेतलेले िनणªय भारतातील बालमजुरीवरील कारवाईत महßवपूणª Æयायालयीन हÖत±ेप सवō¸च
Æयायालया¸या १९९६ ¸या िनणªयावłन झाला ºयाने फेडरल आिण राºय सरकारांना
घातक ÿिøया व Óयवसायात काम करणाöया मुलांना ओळखून , काढून टाकÁयाची व
दज¥दार िश±ण देÁयाचे आदेश िदले. असे नाही कì बाल®म िनमूªलनासाठी कोणतीही ÿगती
झाली नाही. २००० पासून ते सतत कमी होत आहे. परंतु गेÐया २० वषा«त ÿथमच बाल
मजुरांची सं´या वाढली आहे. आकडेवारीनुसार २००० मÅये सुमारे २४६ दशल± मुले
बालमजुरीमÅये गुंतली होती. Âयापैकì १७ कोटीहóन अिधक मुले जोखमी¸या कायाªत ÓयÖत
आहेत. २००४ मÅये बाल मजुरांची सं´या २२.२ कोटी होती दश २००८ मÅये २१.८
कोटी २०१२ मÅये १६.८ कोटी आिण २०१६ मÅये १५.२ कोटी नŌदिवली आहे या मÅये
घट झाली असली तरी यापैकì ७.३ कोटी मुले धोकादायक Óयवसायात गुंतली होती. परंतु
२०२० ¸या आकडेवारीनुसार बालकामगारांची ही सं´या ८४ लाखां¸या वाढीसह १६
कोटीवर पोहचली आहे, याचा अथª असा आहे कì जगातील जवळजवळ ९.६ ट³के मुले
बालमजुरी करीत आहेत. कोणÂया मुलाने कोणÂया धोकादायक कामात गुंतले आहेत?
तÊबल ७० ट³के पे±ा जाÖत बाल मजूर शेतीत गुंतले असुन , ºयांची एकूण सं´या ११.२
कोटी एवढी आहे. Âयाचबरोबर सेवा ±ेýातील १९.७ ट³के मुले आिण पाच ते १७ वष¥
वयोगटातील १०.३% बाल कामगार कारखाने, खाणी आिण इतर उīोगांमÅये गुंतलेले
आहेत. एका अहवालानुसार, जर आज या गोĶीची दखल घेतली गेली नाही तर कोिवड
मÅये आलेÐया आिथªक संकटामुळे २०२२ पय«त आणखी ८९ लाख मुलांना बालमजुरी¸या
संकटात जातील व या कोवÑया बालकांचे भिवÕय उदास काळवटले जाइल , इतकेच नÓहे
तर बालमजुरी करणाö यांची सं´या २०२२ पय«त वाढून २०.६ कोटी होÁयाचा अंदाज आहे. munotes.in

Page 217

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
216 देशातील बालमजुरी पूणªपणे संपवÁयासाठी आपÐया देशातील सरकार देखील ÿयÂन
सुłच रािहली आहेत व सरकारने पुढीलÿमाणे िनणªय घेतलेले आहेत. बाल कामगार
अिधिनयम १९८६ नुसार, देशातील बालकामगारांसाठी एक कायदा काढÁयात आला
Âयानुसार देशातील १४ वषा«खालील मुले कोणÂयाही िठकाणी काम करताना िदसली तर
Âया Óयĉì¸या िवरोधात कडक कारवाई करÁयात येईल. २०२० ¸या बाल कायīाचा बाल
Æयाय या कायīानुसार जर कोणी Óयĉì लहान मुलांना वेतन करायला लावते िकंÓहा
मुलांना काम करÁयासाठी भाग पाडते Âयां¸यािवŁĦ कठोर कारवाई करÁयात येईल.
बालकांचा मोफत आिण सĉì¸या िश±णाचा कायदा, २००९ हा कायदा २००९ मÅये
बनिवÁयात आला या का यīानुसार सहा ते चौदा वषा«¸या मुलांसाठी योµय आिण सĉìचे
िश±ण घेÁयाचा ह³क देÁयात आला १४ वषाªपय«त मुलांना सरकारकडून मोफत िश±ण
देÁयात येते.
१३.८ बालकांचे ह³क बालक हा दुबªल घटक आहे. Âयाचा िवकास Óहावा Ìहणून संयुĉ राÕůसंघाने बाल ह³क
िÖवकारले आहे. संयुĉ राÕů संघाने १९९५ मÅये बालकां¸या ह³काचा जािहरनामा जािहर
केला.
१. धमª, जात, वंश, िलंग, भाषा, भेद बालकांबाबत करता येणार नाही.
२. बालकांचे वाईट व िहंसक कृÂयांपासून र±ण
३. बालक ºया राÕůात जÆमले Âया बालकास जÆमतः Âया देशाचे राÕůीयÂव
४. बालकांना शारीåरक, सामािजक व मानिसक िवकासाकरीता संधी ÿाĮ झाली आहे.
५. बालकांसोबत भेदभाव केÐया जाणार नाही.
६. बालकांना सामािजक गरजा ÿदान करÁयात आÐया.
७. बालकांना सिĉचे व मोफत िश±ण ÿाĮ झाले आहे.
८. बालकांना ÿेम व सहानुभुती िमळाली पािहजे.
१३.८.१ बालकांना जीवन जगÁयाचा अिधकार:
बालकां¸या जीवन जगÁयाचा अिधकार Âयां¸या पासून कोणीही िहरावून घेवू शकत नाही.
बालक Öवतंý व मुĉपणे जीवन जगू शकते. बालकांना जीवन जगÁयाचा अिधकार ÿाĮ
झाला आहे.
१३.८.२ संर±ण अिधकार:
बालकांचे कोणीही शोषण करणार नाही कोणीही बालकांकडून जबरीने काम कłन घेवू
शकत नाही. उदा. बालकांकडून कĶाची कामे कłन घेवू शकत नाही. धो³या¸या Öथळी munotes.in

Page 218

बालकामगारां¸या समÖया
217 कामे करणे इ ºया िठकाणी व िÖथतीत बालकाचे शोषण होते अशा पåरिÖथतीत
शोषणापासून Âयाचे संर±ण केÐया जाते.
१३.८.३ िनणªयाचा अिधकार:
बालकांना िनणªय Öवातंý असून Âयाचे Ìहणणे योµयåरÂया एकूण घेतÐया जाते. बालकांना
ÓयिĉमÂवाचा िवकास करÁयाचा अिधकार असून Âया करीता संधी ÿाĮ कłन िदÐया जाते.
योµय वेळी Âयाला िनणªय घेता येतो Âया¸या िनणªयावर बाधा आणता कामा नये
१३.८.४ िवकासाचा अिधकार :
बालकांना Öवतःचा िवकास करÁयाची संधी ÿाĮ झाली आहे सिĉचे व मोफत िश±ण
घेÁयाचा अिधकार आहे. िश±ण Âयांचा अिधकार झाला आहे.
१. बाल कामगारांना िश±ण
२ बािलका िश±ण
३. अपंग व िवशेष बालकांना िश±णाची संधी
४. बाल कामगारांना िश±ण
१३.८.५ सवª िश±ा अिभयान:
भारत सरकारने ÿाथिमक िश±णाकरीता ६ ते १४ वष¥ वयोगटातील बालकांना मुĉ व
सिĉचे िश±ण अिनवायª केले आहे. बालकां¸या ह³कां¸या संदभाªत काही घटनाÂमक
तरतुदी करÁयात आÐया आहे. राºय घटनेने बालकां¸या कÐयाणाकरीता अिधकार बहाल
केले आहे बालकांचे संर±ण Óहावे व Âयांचे शोषण रोखÁयाकरीता घटनेने Âयांचे ह³क नमूद
केले आहे.
१. कलम १४ – घटनेने सवा«ना समान अिधकार िदले आहे बालकांना समान अिधकार
ÿाĮ झाले आहे
२. कलम १५ - कलम १५ नुसार बालकांबाबत कोणताही भेद करता येणार नाही.
३. कलम २५-बालकांना कोणÂयाही धोकादायक Öथळी व धोकादायक काम करÁयावर
बंदी घातली आहे.
४. कलम २३ व २८ लहान बालकांना काम करÁयावर बंदी असून Âयां¸या कडून काम
कłन घेÁयास बंदी आहे
५. कलम ३० - बालकांचे शोषण करणार नाही व शोषणापासून संर±ण देÁयात येते.
६. बालकांचे शोषण रोखÐया जावे Âयांचे संर±ण Óहावे Ìहणून संयुĉ राÕů संघाने िवशेष
ÿयÂन केले असून Âयाचा िÖवकार भारताने केला आहे.
१. बालकांना सुŀढ आरोµय व तपासणी व लसीकरण munotes.in

Page 219

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
218 २. बालकांना मोफत िश±ण ÿाĮ झाले आहे
३. बालकांना खेळÁयाची ÓयवÖथा व मनोरंजनाची सोय आहे.
४. बालकांकरीता सकस आहार
५. अपंग व िवशेष बालकांकरीता िवशेष सेवा उपलÊध
१३.८.६ बाल ल§गीक अÂयाचार ÿितबंध कायदा:
बालकांवरील ल§गीक अÂयाचार रोखÁयाकरीता बाल ल§गीक अÂयाचार ÿितबंध कायदा
नोÓह¤बर २०१२ मÅये पारीत करÁयात आला व बालकांवरील ल§िगक अÂयाचारात वाढ होवू
नये Âयांना संर±ण ÿाĮ Óहावे याकरीता १८ वष¥ वयाखालील बालकांना संर±ण देÁयात
आले.
१३.८.७ बाल ह³कांचे उÐलंघन:
बालक हा देशाचा कणा आहे. भारात बालकांची सं´या ४२ ट³कापे±ा अिधक आहे बालक
दुबªल घटक असÐयामुळे Âयां¸यावर अÂयाचार होत आहे. बालकांना शोषणापासून
रोखÁयाकरीता व संर±णाकरीता िविवध कायदे करÁयात आले आहे. बालकांना जÆमतः
मानवी अिधकार ÿाĮ झाले परंतु मानवी अिधकाराचे व Âयांना ÿाĮ झालेÐया ह³कांचे
उÐलंघन झाÐयाचे अīापपय«त ल±ात येत नाही.
१३.८.७.१ ल§िगक शोषण:
मुलां¸या ÿेमळ व साधेपणाचा फायदा समाजातील काही असामािजक तÂवे घेत असतात.
Âयांना आिमष देवून ÿेमाचे नाटक कłन आपÐया मोहपाशात अडकून लैिगक अÂयाचार
केले जातात. बालकांना कायīाचे पाठबळ असतांना सुÅदा Âयां¸या ह³कांना पायदळी
तडवली जाते. बालकांवर ल§िगक अÂयावर झाÐयावर मुलाचा व कुटुंबा¸या बदनामीचा
िवचार करता तकार करीत नाही िकंवा कोटाªकडे धाव घेत नाही. बालकांचा िवनयभंग कलम
३५४ व बालकांशी अनैसिगªक संभोग कलम ३७७ या कलमांचा समावेश असतांना सुÅदा
कायīाचा उपयोग केला जात नाही. बालक ºया िठकाणी कामे करतांना तेथे बहòतांश
बालकांचे ल§िगक शोषण केले जाते. एवढेच नÓहेव तर बािलकांचे ल§िगक शोषण झालेले
आपण नेहमीच ऐकत असतो.
१३.८.७.२ कÆया Ăूण हÂया:
ľी¸या गभाªतील गभª कÆयेचा असेल तर गभªपात केला जातो. गभªिलंग पåर±ण िवरोधात
कायदा असतांना सुÅदा गभाªचे पåर±ण कłन कÆया Ăूणाची हÂया केली जाते. कायīाचे
पाठबळ असतांना बालकां¸या ह³काचे उÐलंघन केÐया जाते.
१३.८.७.३ घरकाम करणारी बालके:
कौटुंिबक दारीþय व बापा¸या वेसनािधकतेमुळे अनेक बालक ®ीमंताकडे घर काम अÐप
मोबदÐयात करतात. मिहनाभर काम कłन Âयाचे पालक घर मालकाकडून Âयाची मजूरी munotes.in

Page 220

बालकामगारां¸या समÖया
219 घेवून जातात. लहान वय िश±ण घेÁयाचे असतांना Âया¸याकडून या वयात कामे कłन
घेतली जातात. येथे Âयां¸या िश±णाचा ह³क िहरावून घेतÐया जातो. कुटुंबामÅये लहान
भावंड असेल तर थोरÐयाला Âया¸यावर ल± ठेवÁयाकरीता घरीच थांबावे लागते. बहòतांश
हे िचý आिदवासी भागात िदसून येते.
१३.८.७.४ रÖÂयावरील बालक :
अÆयाय, अपंग व कुटुंबातून पळून आलेली बालक रÖÂयावर कामे करतात. बस ÖटॅÁड,
रेÐवे Öटेशन, इ. िठकाणी बुट पॉलीश करणे, ÈलॉÖटीक जमा करणे, वृ°पý िवकणे, िभक
मागण इ. Âयामुळे बालक िश±णापासून वंिचत राहतात. Âयांना Âयां¸या अिधकारापासून
वंिचत ठेवÐया जाते. पुढे िहच बालक लहान वयात वेसनािधन होतात.
१३.८.७.५ बाल कामगार:
कायदयाने बालकांकडून काम कłन घेÁयास बंदी असतांना सुÅदा कायदयाचे उÐलंघन
कłन शेतीवरील कामे, फटा³या¸या कारखाÆयातील धोकादायक कामे, काचे¸या
बांगळया¸या कारखाÆयातील कामे इ. कłन घेतÐया
१३.८.७.६ बालकांचे अपहरण व तÖकरी:
बालकांकडून कामे कłन घेÁयाकरीता बालकांची तÖकरी केÐया जाते. बालकांचे अपहरण
करणे, कुटुंबातून पळवून नेणे, ÿवासामÅये असतांना Âयाचे अपहरण करणे इ. अशा
अपहरण कłन आणलेÐया बालकांकडून ®मांची कामे कłन घेतÐया जाते. आखाती
देशामÅये उंटा¸या शयªतीमÅये बालकांचा उपयोग केला जातो. उंट शयªत िजकÁयाकरीता
बालकांना Âया¸या पोटाशी बांधतात व बालक जोरजोराने ओरडले कì उंट जलद गतीने
धावतो. अÂयंत वाईट व घृणाÖपदåरÂया बालकां¸या अिधकाराचे हनन केÐया जाते.
बालकांना िविवध अिधकार ÿाĮ झाले आहे. याचा अथª तो सवªच अिधकार वापरतात िकंवा
Âया अिधकाराचा उपभोग घेतात असा होत नसून अनेक वेळा Âयां¸या अिधकारांचे
उÐलंघन होते. तेÓहा भारत सरकारने बाल ह³का¸या सनदेची घोषणा कłन बालकां¸या
िवकासावर आपले ल± केÆþीत केले आहे. देशामÅये सŀढ व जबाबदार बालक िनमाªण
झाला पािहजे याकरीता अनेक कायदे पारीत केले आहे.
१) बाल अिधिनयम २०००
२) बाल िववाह िवरोधी कायदा १९२९
३) कामगार ÿितबंद कायदा १९३८
४) मुंबई बाल सुधार कायदा १९४८
बालकांवरील अÂयाचार या नावे व Âयांची योµय काळजी घेÁयाकरीता बाल Æयाय अिधिनयम
२०१५ लागू करÁयात आला. या कायदयानुसार बालकांची िवशेष काळजी घेवून सुिवधा
ÿदान करÁयात येते. बाल Æयाय मंडळ, बाल Æयायालय िनमाªण करÁयात आले आहे. munotes.in

Page 221

समकालीन भारतातील सामािजक समÖया
220 १३.९ बाल ह³क िदन साजरा करÁयाचा उĥेश भारतातील सवª बालकां¸या वाÖतिवक मानवी ह³कांवर पुनिवªचार करÁयासाठी दरवषê २०
नोÓह¤बर रोजी बाल ह³क िदन साजरा केला जातो. लोकांना Âयां¸या मुलां¸या सवª
ह³कांबĥल जागłक करÁयासाठी राÕůीय बाल ह³क संर±ण आयोगाĬारे दरवषê २०
नोÓह¤बर रोजी राÕůीय अस¤Êलीचे आयोजन केले जाते. २० नोÓह¤बर हा िदवस जगभरात
जागितक बालिदन (आंतरराÕůीय बाल ह³क िदन) Ìहणूनही साजरा केला जातो.बाल ह³क
िदन साजरा करÁयाचा उĥेश बालकांचे ह³क आिण सÆमान सुिनिIJत करÁयासाठी भारतात
दरवषê बाल ह³क िदन साजरा केला जातो.
१३.९.१ बाल ह³क िदनाची गरज:
हा ÿij आपÐया सवा«¸या मनात िनमाªण होतो कì, बाल ह³क िदनाची गरज काय आहे, पण
तसे नाही, Âया¸या गरजेला Öवतःचे महßव आहे. बालह³कांचे संर±ण सुिनिIJत
करÁयासाठी या िदवसा ची Öथापना करÁयात आली. आज¸या काळात मुलां¸या आयुÕयात
दुलª±, अÂयाचारा¸या घटना खूप वाढÐया आहेत. Öवाथाªपोटी बालमजुरी, बाल तÖकरी
असे गुÆहे करायला लोक मागेपुढे पाहत नाहीत.
अशा पåरिÖथतीत मुलांना Âयां¸या ह³कांची मािहती असणे अÂयंत आवÔयक आहे
जेणेकłन ते Âयां¸यासोबत होणाöया कोणÂयाही ÿकारचा भेदभाव िकंवा अÂयाचारािवŁĦ
आवाज उठवू शकतील. यासोबतच बाल ह³क िदना¸या या िवशेष िदवशी शाळा, Öवयंसेवी
संÖथा आिण संÖथांकडून मुलांमÅये आÂमिवĵास िनमाªण करÁयासाठी िविवध कायªøमांचे
आयोजन केले जाते, जसे कì भाषण Öपधाª, कला ÿदशªन इÂयादी. जे हा संपूणª िदवस
आणखी खास बनवÁयाचे काम करÁयासोबतच मुलां¸या बौिĦक िवकासासाठीही उपयुĉ
ठरते.
१३.१० वेठिबगार बालकामगार आिण आपली नैितक जबाबदारी या िनिम°ाने वेठिबगार बालकामगार, बालकांची होणारी खरेदी-िवøì आिण आधुिनक
काळातील गुलामिगरी या सगÑया ÿijांवर सरकार आिण नागåरक Ìहणून आपली नैितक
भूिमका काय असावी, याचा लेखाजोखा मांडÁयाचा हा ÿयÂन. जागितक Öतरावर
बालकां¸या मुद्īावर काम करणारी युिनसेफ संÖथेने बालकामगारांचे तीन ÿकार¸या गटात
िवभाजन केले आहे, ºयानुसार कौटुंिबक-मुले कोणÂयाही ÿकारचा पगार न घेता कौटुंिबक
कायाªत गुंतलेली आहेत. उदा. घरेलू काम करणाöया मिहलांसोबत Âया¸या मुली काम
करतात. कुटुंबासह िकंवा एकट्याने घराबाहेर राहóन काम करणारे बालमजूर उदा. शेतमजूर,
घरगुती मजूर, िकरकोळ कामगार , वेठिबगारीसाठी पाठवलेली मुले. आपÐयाकडे म¤ढ्या
सांभाळणे, शेतात काम करणे, मानवी मैला सफाईचे काम करणे, खाणी-खदानीमÅये काम
करणे, फॅ³टरीमÅये काम करणे, िसÐक इंडÖůीमÅये काम करणारी मुले अशा कामात
हजारो मुले वेठिबगार Ìहणून अडकलेली आहेत. तसेच कुटुंबाबाहेरील कामांमÅये उदा.
हॉटेलमधे काम करणारी, चहा िवकणारी , रसवंतीवर काम करणारी मुले. अशा अनेक
ÿकार¸या कामात बालकांना मजुरीसाठी ठेवले जाते. म¤ढ्याचा सांभाळ करÁयासाठी munotes.in