MA-History-SEM-2-Paper-8-History-of-Emancipatory-Movements-in-Modern-World-Marathi-Version-munotes

Page 1

1 १
वाांशिक भेदभाव

घटक रचना
१.० ाईद्दिष्ट
१.१ प्रस्तावना
१.२ वाांद्दिक भेदभाव म्हणजे काय ?
१.३ वाांद्दिक भेदभावाची पार्श्वभूमी
१.४ वाांद्दिक भेदभावाचा ाईगम
१.५ वाांद्दिक भेदभावला ाऄनुसरून लादण्यात ाअलेली बांधने
१.६ वाांद्दिक भेदभावाबाबतचे ाऄद्दधकृत धोरण
१.७ वाांद्दिक भेदभाव धोरणास ाअद्दिकेमधील द्दवरोध
१.८ वाांद्दिक भेदभाव धोरणास जागद्दतक स्तरावरील द्दवरोध
१.९ वाांद्दिक भेदभाव समाप्ती
१.१० साराांि
१.११ प्रश्न
१.१२ सांदभव

१.० उशिष्ट
१. वाांद्दिक भेदभाव सांकल्पना समजून घेणे.
२. वाांद्दिक भेदभाच्या पार्श्वभूमीचा ाऄभ्यास करणे.
३. वाांद्दिक भेदभावाची बांधने काय होती ती समजून घेणे.
४. वाांद्दिक भेदभावाच्या ाऄद्दधकृत धोरणाबाबतची माद्दहती जाणून घेणे .
५. वाांद्दिक भेदभावास ाअद्दिका व जागद्दतक स्तरावर द्दवरोध कसा झाला याची माद्दहती
द्दमळद्दवणे.
६. वाांद्दिक भेदभाव समाप्तीबाबतची माद्दहती जाणून घेणे.

१.१ प्रस्तावना
जगातील मानवप्राणी हा वेगवेगळ्या वांिानी द्दवभागाला ाअहे. ाऄिा वेगवेगळ्या वांिानी
द्दवभागलेल्या मानवाांनी एक स्वतांत्र सांस्कृती द्दनमावण केली ाअहे, यातूनच वाांद्दिक चालीरीती,
रुढीपरांपराांचा ाईगम झाला. त्यामुळेच एक वांि हा दुसऱ्या वांिापेक्षा वेगळा ाअहे, एक वांि हा munotes.in

Page 2

ाअधुद्दनक जगाच्या ाआद्दतहासातील चळवळी
2 दुसऱ्या वांिापेक्षा श्रेष्ठ ाअहे या भावना ाअपोाअपच मानवी प्राण्यामध्ये द्दनमावण झाल्या व
यातूनच वाांद्दिक भेदभावला सुरवात झाली व ाऄल्पावधीतच या वाांद्दिक भेदभा ची व्याप्ती
मोठ्या प्रमाणात वाढली. सदर प्रकरणात ाअपण वाांद्दिक भेदभाव म्हणजे काय वाांद्दिक
भेदभावाची पार्श्वभूमी, वाांद्दिक भेदभावाचा ाईगम, वाांद्दिक भेदभावला ाऄनुसरून लादण्यात
ाअलेली बांधने, वाांद्दिक भेदभावाबाबतचे ाऄद्दधकृत धोरण, वाांद्दिक भेदभाव धोरणाची
वैद्दिष्ट्ये, तसेच वाांद्दिक भेदभाव धोरणास ाअद्दिकेमधील झालेला द्दवरोध तसेच वाांद्दिक
भेदभाव धोरणास जागद्दतक स्तरावरील द्दवरोध व वाांद्दिक भेदभावाचा झालेला िेवट
ाअदींबाबत ची माद्दहती पाहणार ाअहोत .

१.२ वाांशिक भेदभाव म्हणजे काय ?
एखाद्या राष्ट्रातील एखाद्या वांिाने ाअपल्याच राष्ट्रातील दुसऱ्या वांिापेक्षा ाअपण वणावने,
सांस्कृतीने, ाअचार- द्दवचाराने, रूढी-परांपरेने वेगळे व श्रेष्ठ ाअहोत हे द्दसध्द करण्यासाठी
प्रयत्न करणे व यासाठी वाांद्दिक भेदनीतीचा ाऄवलांब करणे म्हणजेच वाांद्दिक भेदभाव होय.
तसे पाद्दहले १९१० मध्ये दद्दक्षण ाअद्दिकन सांघराज्याची द्दनद्दमवती झाली होती. या
सांघराज्यात गौरवणीय द्दिद्दटि व डच बोर याांच्यात सातत्याने सांघर्व सुरू होता. दद्दक्षण
ाअद्दिकेतील केप व नाताळवर द्दिद्दटिाांचे वचवस्व होते तर रान्सवला व ऑरेंज िी स्टेट
डच्याांच्या ताब्यात होता. दद्दक्षण ाअद्दिका सांघराज्यातील ाअद्दिकॅनर डच बोर हे
द्दिद्दटिाांपेक्षा ाऄद्दतिय कडवट व वणवद्वेर्ी होते. मात्र पुढे ाअद्दिकॅनरचा प्रभाव द्दिद्दटिाांच्या
ताब्यात ाऄसणाऱ्या केप व नाताळ या प्राांताांवर पडल्यापासून द्दिद्दटिाांनेही वांिद्वेर्ी धोरणाचा
द्दहरीरीने पुरस्कार केला. याच कालखांडात १९२४ मध्ये ाअद्दिकॅनरानी स्थापन केला
नॅिनॅद्दलस्ट पक्ष बहुमताने द्दनवडून सत्तेवर ाअला येथूनच खाऱ्याथाांने दद्दक्षण ाअद्दिकेत
वाांद्दिक भेदभावाला सुरवात झाली. दद्दक्षण ाअद्दिकन समाज गौरवणी य िासक व त्याच्या
द्दनयांत्रणाखाली गुलाम ाऄवस्था प्राप्त झालेले कृष्ट्णवणीय लोक ाऄिा दोन भागामध्ये
द्दवभागाला होता. दद्दक्षण ाअद्दिकेत वाांद्दिक भेदभाव द्दनमावण होण्या पाठीमागील काही
महत्त्वाचे घटक

१.२.१ दद्दक्षण ाअद्दिकेतील गौरवणीयाांच्या मनात स्वताःच्या वांि श्रेठत्वाची भावना
रुजली होती त्यामुळे ते कृष्ट्णवणीयाांचा द्वेर् करत होते
१.२.२ दद्दक्षण ाअद्दिकेतील मुळ गौरवणीय रद्दहवासी डच बोर समानतेचे कडवे द्दवरोधक
होते.
१.२.३ 'डच ररफॉम्ड चचव 'या धमवसांस्थेने वाांद्दिक भेदभावाला खतपाणी घालण्यास
सुरुवात केली होती.
१.२.४ 'डच ररफॉम्ड चचव 'या धमवसांस्थेनेकृष्ट्णवणीय ाअद्दिकन हे हीन वांिाचे ाअहेत
ाऄसा प्रसार करण्यास सुरुवात केली.
१.२.५ डच ररफॉम्ड चचव 'या धमवसांस्थेने कृष्ट्णवणीय ाअद्दिकन हे काद्दनष्ठ प्रतीचा
देवदेवताांची पुजा करतात ाऄसा प्रसार करण्यास सुरुवात केली. munotes.in

Page 3

वाांद्दिक भेदभाव
3 १.२.६ १९३६मध्ये कृष्ट्णवणीय, गौरवणीय व द्दमश्रवणीय याांच्या स्वतांत्र मतदार याद्या
तयार करून कृष्ट्णवणीयाांना स्वतांत्र प्रद्दतद्दनद्दधत्व देण्यात ाअले होते.
१.२.७ गौरवणीयाांच्या युनायटेड पाटीलाही ाअद्दिकेतील कृष्ट्णवणीयाांवर गौरवणीयाांचे
कायम वचवस्व ाऄसायला पाद्दहजे ाऄसे वाटत होते.

दद्दक्षण ाअद्दिकेत १९४८ मध्ये ाअद्दिकनर नॅिनल पाटीचे सरकार बहुमताने सत्तेवर
ाअले व पांतप्रधान डॉ. डॅद्दनाऄल मालन याांच्या नेतृत्वाखाली सत्तेवर ाअलेल्या सरकारने
वाांद्दिक भेदभावाची धोरण ाऄत्यांत पद्धतिीरपणे व कडक धोरणाने राबद्दवण्यास सुरवात
केली. डॉ.डॅद्दनाऄल मालन (१९४८-५४), जे. जी. स्रीजडम (१९५४-५८), डॉ. हेनरीक
व्हेखोडव(१९५८-६६) व बालथझार जे. होस्टर(१९६६-७८) या चारही पांतप्रधानाांनी
१९४८ ते १९७८ या कालखांडात सलग तीव्र वाांद्दिक भेदभावाचे धोरण दमनतीचा वापर
करत ाऄत्यांत कठोर पद्धतीने राबद्दवले त्यामुळेच ाअद्दिका खांडातील िाांततेला मोठा धक्का
बसला.

आपली प्रगती तपासा.
१. दद्दक्षण ाअद्दिकेत वाांद्दिक भेदभाव द्दनमावण होण्यास जबाबदार ठरलेल्या घटकाांची
माद्दहती साांगा.

१.३ वाांशिक भेदभावाची पार्श्वभूमी
वाांद्दिक भेदभाव हा एक वांि हा दुसऱ्या वांिापेक्षा वेगळा ाऄसतो या तत्वावर ाअधारलेला
ाअहे. दद्दक्षण ाअद्दिकेत जर १९% गौरवणीय, ६८% कृष्ट्णवणीय ाअद्दिकन व ३%
ाअद्दियायी व ाऄन्य ाअहेत. म्हणूनच ६८% कृष्ट्णवणीय ाअद्दिकन लोकाांना त्याांचे
स्वायत्तत एकवांिीय राष्ट्र त्याांनी दद्दक्षण ाअद्दिकेत द्दनमावण केले पाद्दहजे ाऄिी वाांद्दिक
भेदभावाची नीती पाद्दिमात्य गोऱ्या युरोपीय वासातवाद्याांनी प्रस्तुत केली. यातूनच
खाऱ्याथाांने वाांद्दिक भेदभाची पार्श्वभूमी तयार झाली. याही पुढे जावून युरोपीय
वासातवाद्याांनी ाअपले वेगळेपण द्दसद्ध करण्यासाठी ाऄसे साांगण्यास सुरवात केली की
युरोपातील गौरवणीय वांिानेाआतर वांिापेक्षा सववश्रेष्ठ ाऄसून त्याांचे श्रेष्ठत्व ाआतर वांिाने मान्य
करायला पाद्दहजे. कारण युरोपातील गौरवणीयाांच्या वांिश्रेष्ठत्वाला युरोपच्या रूढी-परांपरा,
ाअचार-द्दवचार, ऐद्दतहाद्दसक वरसाांचा कायदेिीर पाया ाअहे. याच द्दवचाराांचा ाअधार घेवून
त्याांनी ाअपल्या वाांद्दिक भेदभाव द्दवचारसरणीला बळकटी देण्याचा पद्धतिीरपणे प्रयत्न
केला. तसेच वाांद्दिक भेदभाव ही एक द्दनसगवदत्त गोष्ट ाअहे हे त्याांनी वारांवार लोकाांना पटवून
साांगण्यास सुरुवात केली यातून वाांद्दिक भेदभाची पार्श्वभूमी तयार झाली.

१.४ वाांशिक भेदभावाचा उगम
वाांद्दिक भेदभावाचा ाईगम दद्दक्षण ाअद्दिकेच्या सांघराज्यात झाला. या सांघराज्यातील 'केप
ऑफ गुड होप' या भागात सववप्रथम डच ाइस्ट ाआांद्दडया कांपनीचे काही लोक १६५२ मध्ये munotes.in

Page 4

ाअधुद्दनक जगाच्या ाआद्दतहासातील चळवळी
4 रहायला ाअले.व हे द्दठकाण १७७५ पयवन्त डच लोकाांची वसाहत बनली. या द्दठकाणच्या
डचाणा 'ाअद्दिकनर द्दकांवा बोाऄर' ाऄसे म्हटले जावू लागले. याच डचाणी येथील स्थाद्दनक
मागास ाऄसणाऱ्या ाअद्ददवासींच्या जद्दमनी द्दहसकावून घेवून गुलामाप्रमाणे वागद्दवण्यास
सुरवात केली व िेतीवर िेतमजूर म्हणून काम करण्यास भाग पाडले. १७७५ मध्ये िेंचाांनी
ही वसाहत द्दजांकली व िेंच व डच याांच्यात तह होवून ही वसाहत द्दिद्दटिाांकडे राद्दहल ाऄसे
जाहीर केले. त्यामुळे ाअद्दिकेच्या ाऄन्य भागात रहाण्यासाठी ाऄसलेले द्दिटीि लोक कायम
वास्तव्यासाठी 'केप ऑफ गुड होप' मध्ये ाअले. 'केप ऑफ गुड होप' ताबा द्दमळताच
द्दिद्दटिाांनी या द्दठकाणची गुलामद्दगरी नष्ट करण्याचा एक भाग म्हणुन येथील िेतीवर काम
करणाऱ्या गुलामाांची गुलामद्दगरीतूांन मुक्तता केली. पररणामी डच लोकाांना िेतीवर काम
करण्यासाठी मजूर द्दमळणे ाऄिक्य झाले. या कारणास्तव डचाना ही वसाहत सोडणे भाग
पडले. नांतर डचानी १८३५ ते १८४९० या कालखांडात ाईत्तरेकडील 'रान्सवाल' व
'ऑरेंज िी स्टेट 'या भागात स्थलाांतर केले. तर काही डचानी केप वसाहती- च्या
कॉलनीच्या 'नाताळ 'म्हणून ओळखळ्याजाणाऱ्या पूवव भागात स्थलाांतर केले. या
स्थलाांतराच्या प्रश्नावरूनच द्दिद्दटि व डच याांच्यात बोर युद्ध झाले. या युद्धात डचाांचा पराभव
झाला.पुढे द्दिद्दटिाांनी रान्सवला व ऑरेंज-िी-स्टेट ही राज्य द्दजांकली पुढे नाताळ हे राज्य
केप कॉद्दलनीस जोडले व १९१० मध्ये रान्सवला, ऑरेंज-िी-स्टेट, नाताळ व केप
कॉद्दलनी या प्रदेिाचे 'दद्दक्षण ाअद्दिकेचे सांघराज्य' द्दनमावण झाले.

या नवीन सांघराज्यात ६८% कृष्ट्णवणीय ाऄसून सुद्धा त्याांना द्ददली जाणारी वांिभेदाची
वतवणूक ही ाऄमेररकेतील द्दनग्रो लोकाांना द्ददल्या जाणाऱ्या वतवणुकीपेक्षा ाऄत्यांत हीन दजावची
होती.

१.५ वाांशिक भेदभावला अनुसरून लादण्यात आलेली बांधने
ाऄल्पसांख्येने ाऄसणाऱ्या गौरवणीयाांची राजवट दद्दक्षण ाअद्दिकेत सुरु झाली होती. याचाच
फायदा घेत या गौरवणीयाांने ाअपल्या सत्तेचा फायदा घेत सांख्येने जास्त प्रमाणात
ाऄसणाऱ्या कृष्ट्णवणीयाांवर ाअपली सामाद्दजक, ाअद्दथवक, राजकीय व िैक्षद्दणक बांधने लादून
कृष्ट्णवणीय लोकाांचे जीवन ाऄत्यांत द्दबकट बनद्दवले होते. खालील मुद्याांच्या ाअधारे
गौरवणीयाांने कृष्ट्णवणीयाांवर कोणती बांधने लादली होती त्याची माद्दहती स्पष्ट करण्यात
ाअली ाअहे.

१.५.१ कृष्ट्णवणीयाांना िहराांमध्ये रहाण्यास मज्जाव करत त्याांना िहराांमधून हाकलून
देण्यात ाअले.
१.५.२ दद्दक्षण ाअद्दिकेच्या एकूण क्षेत्रफळाच्या केवळ १३ % भागात त्याांना राहण्याची
सक्ती करण्यात ाअली.त्यामुळे ८०लाखाहून ाऄद्दधक कृष्ट्णवणीय लोक या भूप्रदेिात ाऄत्यांत
गदीने पिुतुल्य जीवन जगत होते.
१.५.३ कृष्ट्णवणीय लोकाांना द्ददलेल्या राखीव प्रदेिाव्यद्दतररक्त ाआतर प्रदेिामध्ये जमीन
खरेदी करण्यास सक्त मनााइ करण्यात ाअली होती. munotes.in

Page 5

वाांद्दिक भेदभाव
5 १.५.४ गौरवणीयाांने वांिभेद धोरणाला ाऄनुसरून पोस्ट, तारायांत्र, दळणवळण व वाहतुक
या सामाद्दजक सेवाांच्या बाबतीत कृष्ट्णवणीयाांसाठी स्वतांत्र व्यवस्था द्दनमावण केली होती.
१.५.५ गौरवणीयाांने वांिभेद धोरणाला ाऄनुसरून रेल्वे, बससेवा, ाईपहारगृहे, ाईद्याने,
बागबगीचे, दवाखाने, क्रीडाांगणे, चचव व समुद्रद्दकनाऱ्याचे बीच या द्दठकाणाांची सुद्धा
कृष्ट्णवणीयाांसाठी स्वतांत्र व्यवस्था केली होती.
१.५.६ कृष्ट्णवणीय लोकाांना द्दनवासाचा पत्ता, कामाचे द्दठकाण, ाअदीबाबतची माद्दहती
देण्यासाठी सोबत ओळखपत्र ठेवण बांधनकारक करण्यात ाअले होते. पररणामी
कृष्ट्णवणीयाांना ाअपल्या सोबत ओळखपत्राांचा जुडगा घेवून द्दहांडावे लागत होते.
१.५.७ कृष्ट्णवणीयाांना ओळखपत्र व परवान्याांद्दिवाय कोणत्या द्दठकाणी द्दफरण्यास मज्जाव
होता.
१.५.८ गौरवणीयाांनी 'द्दमक्स मॅरेंज व ाआम्मोरॅद्दलटी ऍक्ट' हा कायदा करून या कायद्यान्वये
गौरवणीय व कृष्ट्णवणीय या दोहोंत द्दववाह होणार नाहीत हे या कायद्याने स्पष्ट केले होते.
गौरवणीयाांचे वाांद्दिक पाद्दवत्र्य व िुद्धता कायम ठेवण्यासाठी हा कायदा करण्यात ाअला
होता.
१.५.९ गौरवणीयाांच्या िाळेत कृष्ट्णवणीयाांच्या मुलाांना प्रवेि द्दनद्दर्ध्द करण्यात ाअला होता.
१.५.१० गौरवणीयाांचनी ' बाांटू एज्युकेिन ऍक्ट' पास करून कृिनवणीयाांच्या मुलाांच्या
द्दिक्षण घेण्याच्या मयावदा द्दनद्दित केल्या होत्या. या कायद्याांन्वय कृष्ट्णवणीय मुले द्दलद्दहता-
वाचता येतील एवढीच द्दिकायला पाद्दहजे. या पुढील द्दिक्षण त्याांना घेता येणार नाही हे या
कायद्याने द्दनद्दित केले होते.
१.५.११ कृष्ट्णवणीयाांची मुले ाईच्च द्दिक्षण घेणार नाहीत या साठी गौरवणीय सतत लक्ष
ठेवून होते. तसेच कृष्ट्णवणीयाांच्या मुलाांना बाहय जगाचे व पुरोगामी सुधारणाांचे ज्ञान प्राप्त
होणार नाही याकडे लक्ष ठेवून होते.
१.५.१२ कृष्ट्णवणीयाांना गौरवणीयाांनी स्वतांत्र ाईधोग स्थापन करण्यास पूणवपणे मज्जाव
केला होता.
१.५.१३ कृष्ट्णवणीयाांना ताांद्दत्रक कौिल्य हस्तगत करण्यास मनााइ होती.
१.५.१४ गौरवणीयाांनी १९११ मध्ये सांमत केलेल्या कायद्यान्वये वणीयाांना
सांप करण्याची बांदी घालण्यात ाअली होती.
१.५.१५ कृष्ट्णवणीयाांना ाईधोगधांदे, कारखाने, खाणी व िेतीमध्ये ाऄल्पमजुरीने कामे करावी
लागत होती. एकांदरीत गौरवणीयाांनी ही कृष्ट्णवणीयाांवर लादलेली बांधने होती ती ाऄत्यांत
द्दबकट व ाऄन्यायकारक होती. या बांधनाांमुळे कृष्ट्णवणीयाांचे राजद्दकय, सामाद्दजक, ाअद्दथवक व
िैक्षद्दणक हक्क द्दहरावून घेण्यात ाअले होते.

आपली प्रगती तपासा
वाांद्दिक भेदभावला ाऄनुसरून लादण्यात ाअलेल्या बांधनाची माद्दहती जाणून घ्या.
munotes.in

Page 6

ाअधुद्दनक जगाच्या ाआद्दतहासातील चळवळी
6 १.६ वाांशिक भेदभावाबाबतचे अशधकृत धोरण
डॉ. डॅद्दनाऄल मालन हे १९४८ मध्ये दद्दक्षण ाअद्दिकेचे पांतप्रधान झाले व त्याांनी ाअपल्या
नव्या वाांद्दिक भेदभावाची बांधने ाऄत्यांत कडक केली. या धोरणाला ाऄनुसरून त्याांनी
कृष्ट्णवणीय ाअद्दिकनाांवरील बांधने व द्दनयांत्रणे ाऄत्यांत कडक केली. याची कारणे पुढील
प्रमाणे ाअहेत.

१.६.१ १९४७ मध्ये भारताला स्वातांत्र्य द्दमळाल्यानांतर द्दिद्दटि राष्ट्रकुलात गोऱ्या
द्दिद्दटिाांन पेक्षा गौरेतर देिाांची सांख्या वाढली होती. तसेच या देिाांमध्ये वाांद्दिक समानतेला
मान्यता द्दमळाली होती. ाऄिी वाांद्दिक समानता गौरवणीयाांना दद्दक्षण ाअद्दिकेच्या वाांद्दिक
भेदभाव धोरणास धोकादायक ठरणार होती. म्हणूनच गौरवणीयाांने कृष्ट्णवणीयाांच्या मनावर
ाअपले वाांद्दिक श्रेष्ठत्व द्दबांबद्दवण्यासाठी वाांद्दिक भेदभावाची बांधने कडक केली.

१.६.२ डॉ.डॅद्दनाऄल मालन याांच्या ाअद्दिकन नॅिनल पक्षातील जहाल द्दवचारसरणीचे
सभासद वाांद्दिक समानतेला कडाडून द्दवरोध करत होते. त्याांच्या मते गौरवणीय श्रेष्ठव
कृष्ट्णवणीय नीच प्राणी ाअहेत. हेच धोरण कडक करण्यासाठी डॉ. डॅद्दनाऄल मालन याांच्या
सरकारने वाांद्दिक भेदभावाची बांधने कडक केली.

१.६.३ डॉ. डॅद्दनाऄल मालन याांच्या पक्षाने १९४८ मध्ये कृष्ट्णवणीयाांच्या धोक्यापासून
गौरवणीयाांना वाचद्दवण्यासाठीचां द्दनवडणूक लढवली होती व द्दनवडणूक द्दजांकली होती.
त्यामुळे गौरवणीयाांना द्ददलेल्या ाअर्श्ासनाची पूती करण्यासाठी दद्दक्षण ाअद्दिकेचे पांतप्रधान
झाल्यानांतर त्याांनी कृष्ट्णवणीयाांवर वाांद्दिक भेदभावाची बांधने कडक करण्याचा द्दनणवय
घेतला. पुढे जे. जी. स्रीजडम (१९५४-५८), डॉ. हेनरीक व्हेखोडव (१९५८-६६) व
बालथझार जे. होस्टर (१९६६-७८) या चारही पांतप्रधानाांनी १९४८ ते १९७८ या
कालखांडात सलग तीव्र वाांद्दिक भेदभाव धोरण जा त त जास्त प्रमाणात कडकपणे
राबद्दवले.

१.७ वाांशिक भेदभाव धोरणास आशिकेमधील शवरोध
दद्दक्षण ाअद्दिकेतील सत्ताधारी हे वाांद्दिक भेदभावाचे कट्टर समथवक ाऄसल्याने या
सत्ताधाऱ्याांना द्दवरोध करणे ाऄद्दतिय कठीण काम होते. जे वाांद्दिक भेदभावाला द्दवरोध
करतील त्याांना कठोर द्दिक्षा केल्या जात होत्या. तसेच नवीन राजकीय पक्ष स्थापनेस बांदी
ाऄसल्यासने नवीन द्दवरोधी पक्षही प्रचलीत नव्हता. ाऄसे जरी ाऄसले तरी वाांद्दिक
भेदभावाला पुढे टप्पप्पया टप्पप्पयात द्दवरोध झाल्याचे द्ददसून येते.

१.७.१ अल्बर्व लुशथलीचा शवरोध :
ाऄल्बटव लुद्दथली हा ाअद्दिकन नॅिनल कााँग्रेसचा नेता होता. त्याांनी ाअद्दिकन गौरवणीय
सरकारच्या दडपिाही धोरणाच्या द्दवरोधात मोहीम काढून कृष्ट्णवणीय कामगाराांच्या
माध्यमातून काही द्ददवस काम बांद पाडले. तसेच त्याांनी काही कृष्ट्णवणीय लोकाांच्या munotes.in

Page 7

वाांद्दिक भेदभाव
7 मदतीने १९५२ मध्ये गौरवणीय लोकाांच्या दुकानाांमध्ये व राखीव जागाांमध्ये घुसखोरी
करण्याची मोहीम यिस्वी राबद्दवली. पण ही घुसखोरी करणाऱ्या ८००० कृष्ट्णवणीयाांना
प्रचलीत सरकारने ाऄटक केली व ही प्रचलीत मोहीम दडपून टाकली .

१.७.२.सांयुक्त शनषेध मोहीम:
ाअद्दियायी, द्दबगर गौरवणीय व ाअद्दिकन नॅिनल कााँग्रेस हे जोहान्सबगव येथील
द्दक्लपटावून येथे एकत्र ाअले व प्रचलीत सरकारच्या द्दवरोधात द्दनदिवने करण्यास सुरुवात
केली व पोद्दलसानी द्दनदिवने ाईधळून लावण्यापूवीच द्दनदिवकाांनी 'स्वातांत्र्याची सनद'
जाहीरपणे वाचून दाखवली. व पुढे स्वातांत्र्याची सनद' हाच कायवक्रम ाअद्दिकन नॅिनल
कााँग्रेसने स्वीकारला.

यात ाअद्दिकन जनतेसाठी पुढील मागण्या होत्या .
१. कायद्यासमोर समानता . २. सभा, सांचार, भार्ण, धमव व मुद्रण स्वातांत्र्य.
३. मतदानाचा ाऄद्दधकार ४. काम करण्याचा हक्क
५. समान कामासाठी समान वेतन ६. सप्ताहात ४० तास काम.
७. द्दकमान वेतन ८. बेकार भत्ता
९. द्दन:िुल्क वैद्यकीय मदत १०. सक्तीचे मोफत व समान द्दिक्षण.

१.७.३ नेते व सांस्थाांचा वाांशिक भेदभावस शवरोध:
दद्दक्षण ाअद्दिकेतील कृष्ट्णवणीय व गौरवणीय चचव द्दमिनऱ्यानी वाांद्दिक भेदभावस द्दवरोध
करण्यास सुरुवात केली. याचे नेतृत्व रेव्हर हडलस्टन या प्रद्दसद्ध धमवप्रमुखाने केले.
पररणामी या प्रवाहातूनही द्दवरोध वाढला.

१.७.४ वाहतुक व्यवस्थेवरील बशहष्कार:
ाअद्दिकन नॅिनल कााँग्रेसने प्रचलीत गौरवणीय सरकारला द्दवरोध करण्यासाठी सातत्याने
प्रयत्न सुरू केले होते. ाऄिातच गौरवणीय सरकारने बस भाड्यात मोठ्याप्रमाणात वाढ
केली होती. प्रचलीत सरकारच्या या धोरणाला द्दवरोध करण्यासाठी ाअद्दिकन नॅिनल
कााँग्रेसने कृष्ट्णवणीय कामगाराांना कामावर जाताांना बस ऐवजी पायी जाण्यास साांद्दगतले.
कामगार रोज १० द्दकलोमीटर ाऄांतर रोज पायी जावू लागले हे धोरण सतत तीन मद्दहने सुरू
ठेवले. भाडे कपात होाइपयांत ही मोहीम तीन मद्दहने सुरू होती.

१.७.५ आशिकन क ांग्रेसचा १९६० मधील सांघषव :
प्रचलीत सरकारच्या ाऄन्यायकारक धोरणाला द्दवरोध करण्यासाठी ाअद्दिकन नॅिनल
कााँग्रेसने राजधानी जोहान्सबगव जवळ ाऄसलेल्या िापव व्हील या छोट्या नगरात प्रचांड मोचे
व द्दनदिवने ाअयोद्दजत केले. प्रचांड द्दवरोध लक्षात घेता पररद्दस्थती द्दनयांत्रनात ाअणण्यासाठी
प्रचलीत सरकारने द्दनदिवकाांवर गोळीबार केला. या गोळीबारात ६७ द्दनदिवक मृत्यू पावले.
ाऄनेक द्दनदिवक जखमी झाले. प्रचलीत सरकारने १५००० द्दनदिवकाांना ाऄटक केली.
यानांतर प्रचलीत सरकारने ाअद्दिकन नॅिनल कााँग्रेसवर बांदी घातली. ाऄसे ाऄसून सुद्धा
प्रचलीत सरकारच्या ाऄमानुर् कारवााइला द्दवरोध करण्यासाठी ाअांदोलकाने द्दहांसेला द्दहसेने munotes.in

Page 8

ाअधुद्दनक जगाच्या ाआद्दतहासातील चळवळी
8 ाईत्तर देण्यासाठी बााँबस्फोट, गोळीबार ाआत्यादी मागावचा ाऄवलांब केला.मात्र प्रचलीत
सरकारने बळाचा वापर करून ाअांदोलकाांचे खच्चीकरण केले. डॉ. नेल्सन मांडेला याांना
ाऄटक करून त्याांच्या द्दवरोधात खटले भरले.

डॉ. नेल्सन मांडेला याांना जन्मठेपेची द्दिक्षा केली व प्रचलीत सरकारने ही पररद्दस्थती
द्दनयांत्रणात ाअणली.

१.७.६ १९७० मध्ये असांतोषाचा भडका :
ाअद्दिकेतील रान्सवाल घटक राज्याने गौरवणीय डचाांची भार्ा कृष्ट्णवणीय िाळाांमध्ये
सक्तीची केली. या द्दवरोधात कृष्ट्णवणीय िाळाांमधील छोट्या छोट्या मुलाांनी सोवेटो या
िहरात प्रचांड द्दनदिवने केली. या द्दनदिवकाांवर पोद्दलसाांनी गोळीबार केला यात २०० द्दनदिवक
मृत्युमुखी पडले. पोद्दलसाांनी केलेल्या या ाऄत्याचारामुळे ही चळवळ सांपूणव देिात ाऄद्दतिय
वेगाने पसरली. मात्र सहा मद्दहन्यात ही चळवळप्रचलीत सरकारने ाऄद्दतिय क्रूरपणे मोडून
काढली. या क्रूरपणाचे ५०० ाअद्दिकन लोक बळी ठरले. तर स्टीव्ह बोका या ाअद्दिकन
नेत्याला पोद्दलसी ाऄत्याचारमुळे ाअपला प्राण गमवावा लागला.

आपली प्रगती तपासा
वाांद्दिक भेदभाव धोरणास ाअद्दिकेमध्ये द्दवरोध कसा झाला त्याची माद्दहती तपासा

१.८ वाांशिक भेदभाव धोरणास जागशतक स्तरावरील शवरोध
वाांद्दिक भेदभा स जसा दद्दक्षण ाअद्दिकेत द्दवरोध सुरू झाला होता तसाच द्दवरोध जागद्दतक
स्तरावर सुद्धा द्दवरोध सुरू झाला होता याची माहीत खालील मुद्द्याचा ाअधारावर स्पष्ट
करण्यात ाअली ाअहे.

१.८.१ शिशर्ि राष्रकुल देिाांचा शवरोध :
दद्दक्षण ाअद्दिकेमधील प्रचलीत गौरवणीयाांच्या सरकारने सुरू केलेल्या वाांद्दिक भेदभावाच्या
धोरणास. द्दिद्दटि राष्ट्रकुल देिाांचाही द्दवरोध होता. द्दिटनचे पांतप्रधान हेरॉल्ड मॅक्लीन ये
जेंव्हा १९६० मध्ये दद्दक्षण ाअद्दिकेच्या दौऱ्यावर होते तेंव्हा ाऄद्दिकेतील वाढत्या
राष्ट्रभावनेचा ाईल्लेख करून कोणत्याही सरकारने 'बदलत्या काळानुसार प्रत्येक राष्ट्राने व
त्या राष्ट्रातील सरकारने वाांद्दिक भेदभावाचा त्याग करायला पाद्दहजे' ाऄसे प्रद्दतपादन केले.
मात्र दद्दक्षण ाअद्दिकेतील सरकारने याकडे दुलवक्ष केले. पररणामी दद्दक्षण ाअद्दिकन सरकार
व द्दिद्दटि सरकारचे सांबांध द्दबघडले व पुढे दद्दक्षण ाअद्दिकेचे राष्ट्रकुल सदस्यत्व रि
करण्यात ाअले.

१.८.२ जागशतक स्तरावरील दोन मोठ्या सांघाची भूशमका :
जगातील सांयुक्त राष्ट्रसांघ व ाअद्दिका एकता सांघ या दोन मोठ्या सांघाने दद्दक्षण
ाअद्दिकेतील वाांद्दिक भेदभावाच्या धोरणाचा द्दनर्ेध केला. सांयुक्त राष्ट्रसांघाने १९६२ मध्ये
दद्दक्षण ाअद्दिकेबरोबरच्या सवव ाअद्दथवक व्यवहाराांवर बद्दहष्ट्कार टाकला. तसेच ाअद्दिका munotes.in

Page 9

वाांद्दिक भेदभाव
9 एकता सांघाने ही सवव ाअद्दथवक व्यवहाराांवर बद्दहष्ट्कार टाकला. मात्र या दोन मोठ्या सांघाने
बद्दहष्ट्कार टाकूनही १९६० पासून १९८० पयवन्त दद्दक्षण ाअद्दिकेचे तत्कालीन पांतप्रधान
व्हेवडव व व्होस्टर याांनी या बद्दहष्ट्काराची दखल घेतली नाही.

१.९ वाांशिक भेदभावाचा िेवर्
दद्दक्षण ाअद्दिकेतील प्रचलीत सरकारने १९४८ पासून १९८० पयवन्त कृष्ट्णवणीय लोकाांना
कोणत्याही सवलती न देता चालूच ठेवले होते. कृष्ट्णवणी वाांद्दिक भेदभावाचे समथवन
करणाऱ्या सरकारच्या द्दवरोधात द्दनर्ेध मोचे, चळवळी काढून ाअपला द्दवरोध कायम ठेवला
होता. ाअद्दिका एकता सांघ, सांयुक्त राष्ट्र सांघ व ाऄन्य मानवतावादी सांघट पाठींबा
द्ददला होता. त्यामुळे वाांद्दिक भेदभावाचा प्रश्न दद्दक्षण ाअद्दिकेपुरता न राहता या प्रश्नाला
जागद्दतक स्वरूप प्राप्त झाले होते. पररणाम याची दखल दद्दक्षण ाअद्दिकेतील प्रचलीत
सरकारला घ्यावी लागली व यातूनच वाांद्दिक भेदभावाचा िेवट झाला.

१.९.१ पांतप्रधान बोथाचे धोरणां:
दद्दक्षण ाअद्दिकेत १९७९ मध्ये दद्दक्षण ाअद्दिकेत साववद्दत्रक द्दनवडणुका होवून पांतप्रधान पी.
डब्लू. बोथा याांचे सरकार सत्तेवर ाअले. पांतप्रधान पी. डब्लू. बोथा याांना वाांद्दिक
भेदभावाच्या बदलत्या पररद्दस्थतीची जाणीव झाली होती. त्यामुळेच पांतप्रधान पी. डब्लू.
बोथा याांनी दद्दक्षण ाअद्दिकेतील कृष्ट्णवणीयाांच्या बाबत काही ाऄनुकूल द्दनणवय घेण्याचे
ठरद्दवले. व त्याची प्रत्यक्ष ाऄांमलबजावणी केली.

१.९.२ १९७९ मध्ये कृष्ट्णवणीय कामगाराांना सांघटना स्थापन करण्यास व सां र
जाण्यास परवानगी द्ददली.

१.९.३ १९८१ मध्ये कृष्ट्णवणीय लोकाांना नगरपाद्दलका द्दनवडणुकीत मतदानाने प्रद्दतद्दनधी
द्दनवडण्याचा ाऄद्दधकार द्ददला.

१.९.४ १९८४ मध्ये नवी राज्यघटना प्रस्थाद्दपत करत सांसदेत दोन सभागृह द्दनमावण केले.
एक द्दमश्र वणीयाांसाठी तर दुसरे ाअद्दियायी वांिीयाांसाठी. मात्र गौरवणीयाांचे वचवस्व
प्रस्थाद्दपत व्हावे ही ाऄपेक्षा होती.

१.९.५ १९८५ मध्ये द्दमश्रवांिीय द्दववाह व लैंद्दगक सांबांधाना परवानगी देण्यात ाअली.

१.९.६ १९८६ मध्ये गोरेत्तरना पास देण्याचा कायदा रि करण्यात ाअला.

१.९.७ पांतप्रधान बोथाच्या धोरणाला शवरोध :
पांतप्रधान पी. डब्लू. बोथा याांनी ाअपल्या धोरणाला ाऄनुसरुन दद्दक्षण ाअद्दिकेतील
कृष्ट्णवणीयाांच्या बाबत काही ाऄनुकूल द्दनणवय घेतले होते. मात्र कृष्ट्णवणीयाांना ाऄपेद्दक्षत
ाऄसणारा मतदानाचा हक्क व िासकीय प्रद्दक्रयेत पूणव सहभाग या गोष्टी त्याांनी द्दवचारतात munotes.in

Page 10

ाअधुद्दनक जगाच्या ाआद्दतहासातील चळवळी
10 घेतल्या होत्या. त्यामुळेच ाऄद्दिकन नॅिनल कााँग्रेसने ाअपल्याला जो पयांत ाअपल्याला
राजकीय हक्काांची पुतवता होत नाही तो पयांत ही हक्क चळवळ बांद होणार नाही ाऄसे जाहीर
केले.

१.९.८ पांतप्रधान बो सरकारच्या शवरोधात चळवळ :
पांतप्रधान बो सरकारच्या द्दवरोधात चळवळ ाईभी करत ाअद्दिकन नॅिनल कााँग्रेसने
द्दहांसक मागावचा ाऄवलांब सुरु केला. यासाठी त्याांनी वाांद्दिक भेदभावाबिल सहानुभूती
दाखद्दवणाऱ्या कौद्दन्सलर व कृष्ट्णवणीय पोद्दलस हत्या करण्यास सुरुवात केली. ाऄिा
लोकाांच्या मानेत टायर टाकून ाऄिा लोकाांना पेटवायला सुरवात केली. त्यामुळे ाऄ त
वातावरण द्दनमावण झाले. ाऄिातच िोपव द्दव्हल येथे मृत पावलेल्या कृष्ट्णवणीयाांच्या २५ व्या
स्मृद्दतप्रीत्यथव द्दनघालेल्या िोकसभेच्या द्दमरवणुकीवर पोद्दल गोळीबार केला. या
गोळीबारात ४० कृष्ट्णवणीय मारले गेले. त्यामुळे प्रचलीत सरकारने या भागात ाअणीबाणी
जाहीर केली व पुढे ही ाअणीबाणी सांपूणव देिात लागू केली. द्दवनावॉरांट लोकाांना ाऄटक
करणे, द्दवनाचौकिी लोकाांना तुरुांगात टाकणे ही कारवााइ सुरू झाली. वृत्तपत्र, टेद्दलद्दव्हजन व
रेद्दडओ या प्रसारमध्यमाांवर बांदी घालण्यात ाअली. त्यामुळे या चळवळीची तीव्रता कमी
झाली.

१.९.९ आांतरराष्रीय दबाव :
१९८६ मध्ये राष्ट्रकुलातील द्दिटन व ाऄन्य सदस्य देिाांनी दद्दक्षण ाअद्दिकेद्दवरुद्ध कडक
ाअद्दथवक बांदीचे धोरण जाहीर केले. दद्दक्षण ाअद्दिकेला कजे देवू नयेत, तेलद्दवक्रीबांदी,
सांगणक व ाअद्दण्वक साद्दहत्य पाठद्दवण्यावर बांदी, साांस्कृद्दतक व वैज्ञाद्दनक कयवक्रमाांवरील
बांदी, ाअदी घटकाांना ाऄनुसरून बांदी टाकण्यात ाअली. त्यामुळे दद्दक्षण ाअद्दिकेची नाकेबांदी
झाली.

१.९.१० अमेररकेचा पाशठांबा :
राष्ट्रकुलाच्या ाअद्दथवक नाकेबांदीच्या कारवााइस सप्पटेंबर १९८६ ाऄमेररकेने पाद्दठांबा द्ददला व
तत्कालीन ाऄध्यक्ष रोनाल्ड ररगन याच्या नकाराद्दधकाराची पवाव न करता तेथील
प्रद्दतद्दनधीगृहाने दक्षीण ाअद्दिकेला कजवस्वरूपात देण्यात येणारी ाअद्दथवक मदत स्थद्दगत
केली. तसेच हवााइ वाहतूक बांद करण्यात ाअली. तसेच दद्दक्षण ाअद्दिकेतून ाऄमेररकेत
होणाऱ्या ाअयातीवर बांदी घातली.

१.९.११ दशिण आशिकेतील बदल:
वाांद्दिक भेदाबाबत ाअांतरराष्ट्रीय स्तरावर दबाव द्दनमावण होत ाऄसताांनाच ाअद्दिकन
जनताही जागृत झाली होती. याच काळात ाअद्दिकन जनता साक्षर झाली होती. ाअद्दिकन
जनते ाऄज्ञाद्दनपणा नष्ट झाला होता. यातूनच ाअद्दिकेत सुद्दिद्दक्षत, सुधारणावादी व
व्यावसाद्दयक मध्यमवगव द्दनमावण झाला होता. एवढेच नव्हे तर या कालखांडात कृष्ट्णवणीयाांनी
ाअद्दिकन समाजात प्रद्दतष्टेची पदे प्राप्त केली होती. पररणामी दद्दक्षण ाअद्दिकेतील या
बदलाचा फायदा या चळवळीस झाला.

munotes.in

Page 11

वाांद्दिक भेदभाव
11 १.९.१२ गौरवणीयाांच्या मानशसकतेत बदल:
वाांद्दिक भेदभावाच्या सांघर्ावमुळे बदलत्या पररद्दस्थतीनुसार सतत बदल होत गेले. त्यामुळे
कृष्ट्णवणीयाांची बाजू मजबूत होत गेली. त्यामुळेच गौरवणीयाांची मानद्दसकता बदलत्या
काळानुसार बदलत गेली. व गौरवणीयाांना ाऄसे वाटू लागले की ाअता ाअपण कृष्ट्णवणीयाांना
राजकीय सहभागापासून रोखू िकणार नाही. या मानद्दसकता बदलाचा फायदा या
चळवळीस झाला.

१.९.१३ डच ररफ मव चचवची भूशमका:
सुरवातीपासून डच ररफॉमव चचवनी वाांद्दिक भेदभावचे ाईघडपणे समथवन करून वाांद्दिक
भेदभावला खतपाणी घातले होते. नांतर मात्र डच ररफॉमव चचवनी ाअपली भूद्दमका बदलत
वाांद्दिक भेदभावाचे धोरण हे द्दििन धमावतत्वाांिी द्दवसांगत ाअहे ाऄसे जाहीर केले. व प्रचलीत
सरकारच्या वाांद्दिक भेदभावाचे धोरणास ाईघपणे द्दवरोध केला. या बदलाचा फायदा या
चळवळीस झाला.

१.९. १४ वाांशिक भेदभाव समाप्तीस अनुकूल वातावरण:
१९८९ मध्ये दद्दक्षण ाअद्दिकेच्या ाऄध्यक्षपदी डब्लू. डी. क्लाकव द्दवराजमान झाले. त्याांनी
ाऄत्यांत सावध पावले टाकत वाांद्दिक भेदभाव समाप्तीचे पद्धतिीरपणे द्दनयोजन केले. त्याांनी
कृष्ट्णवणीयाांच्या हाती सत्ता सोपद्दवण्याचे ठरवले होते.
 दद्दक्षण ाअद्दिकेच्या वाांद्दिक भेदभाव द्दवरोधी चळवळीचे नेतृत्व करणाऱ्या २७ वर्व
तुरुांगावसात ाऄसणाऱ्या डॉ. नेल्सन मांडेलाची तातडीने तुरुांगातुन सुटका केली .
 दद्दक्षण ाअद्दिकेतील ाअद्दिकन नॅिनल कााँग्रेस या पक्षाला राजकीय मान्यता द्ददली.
तातडीने या पक्षाचे नेतृत्व डॉ. नेल्सन मांडेला याांनी स्वीकारले.
 दद्दक्षण ाअद्दिकेतील वाांद्दिक भेदभाव करणारे सवव कायदे रि केले.
 दद्दक्षण ाअद्दिकेच्या द्दनयांत्रणाखाली ाऄसणाऱ्या नामीद्दबया या प्रदेिाला तातडीने
स्वातांत्र्य द्ददले त्यामुळे तेथे कृष्ट्णवणीयाांची सत्ता प्रस्ताद्दपत झाली.
 ाअद्दिकन नॅिनल कााँग्रेस व दद्दक्षण ाअद्दिकेचे सरकार याांच्यात कृष्ट्णवणीय लोकाांना
सववप्रकारचे राजकीय व ाऄन्य हक्क देणारी राज्यघटना तयार करण्यासांबांधीचे द्दवचार
पुढे येवून वाटाघाटी सुरू झाल्या.

१.९.१५ वाांशिक भेदभाव समाप्ती :
प्रचलीत दद्दक्षण ाअद्दिका सरकारचे ाऄध्यक्ष क्लाकव, ाअद्दिकन नॅिनल कााँग्रेसचे ाऄध्यक्ष
नेल्सन मांडेला, नॅिनल पक्ष व इतर पक्ष याांच्यात कृष्ट्णवांिीय राजवट स्थापनेद्दवर्यी बरेच
द्ददवस चचाव सुरू होती. िेवटी १९९३ मध्ये या वाटाघाटींना यि ाअले. व सवाांनी
गौरवणीयाांकडून कृष्ट्णवणीयाांकडे सत्ता हस्ताांतररत करण्यास मान्यता द्ददली. व दद्दक्षण
ाअद्दिकेत साववद्दत्रक द्दनवडणुका घेण्यास मान्यता देण्यात ाअली व खुल्या वातावरणात
द्दनवडणुका पार पाडण्यात ाअल्या. या द्दनवडणुकीत डॉ. नेल्सन मांडेला याांच्या ाअद्दिकन
नॅिनल पक्षाला सांसदेत दोन तृतीयाांि जागा द्दमळाल्या. तरी पण सत्तान्तर करारात ठरल्या
प्रमाणे दद्दक्षण ाअद्दिकेत सववपक्षीय सरकार सत्तेवर ाअले व दद्दक्षण ाअद्दिकेच्या ाऄध्यक्ष- munotes.in

Page 12

ाअधुद्दनक जगाच्या ाआद्दतहासातील चळवळी
12 पदी नेल्सन मांडेलाची व ाईपाध्यक्षपदी क्लाकव याांची एकमताने द्दनवड करण्यात ाअली.
येथूनच खाऱ्याथाांने वाांद्दिक भेदभाव समाप्ती झाली.

१.१०
जगातील सांयुक्त राष्ट्रसांघ व ाअद्दिका एकता सांघ या दोन मोठ्या सांघाने दद्दक्षण
ाअद्दिकेतील वाांद्दिक भेदभावाच्या धोरणाचा द्दनर्ेध केला. सांयुक्त राष्ट्रसांघाने १९६२ मध्ये
दद्दक्षण ाअद्दिकेबरोबरच्या सवव ाअद्दथवक व्यवहाराांवर बद्दहष्ट्कार टाकला. तसेच ाअद्दिका
एकता सांघाने ही सवव ाअद्दथवक व्यवहाराांवर बद्दहष्ट्कार टाकला. मात्र या दोन मोठ्या सांघाने
बद्दहष्ट्कार टाकूनही १९६० पासून १९८० पयवन्त दद्दक्षण ाअद्दिकेचे तत्कालीन पांतप्रधान
व्हेवडव व व्होस्टर याांनी या बद्दहष्ट्काराची दखल घेतली नाही. र र तर
त त त
र त
त र

१.११ प्रश्न
१. दद्दक्षण ाअद्दिकेतील वाांद्दिक भेदभावाची पार्श्वभूमी स्पष्ट करा ?
२. दद्दक्षण ाअद्दिकेतील वाांद्दिक भेदभावा सांदभावतील कृष्ट्णवणीयाांवर लादलेल्या
बांधनाचा ाअढावा घ्या ?
३. दद्दक्षण ाअद्दिकेतील वाांद्दिक दद्दक्षण ाअद्दिकेतील वाांद्दिक द्दवरुद्ध द्दनमावण झालेल्या
पररद्दस्थतीचा मागोवा घ्या ?
४. दद्दक्षण ाअद्दिकेतील वाांद्दिक भेदभावा समाप्त कसा झाला ते स्पष्ट करा?

१.१२ सांदभव
१. डॉ. धनांजय ाअचायव, द्दवसाव्या ितकातील जग.
२. प्राचायव य. ना. कदम, द्दवसाव्या ितकातील जगाचा इ त
३. डॉ. सुमन वैद्य, धुद्दनक जग.
४. डॉ. चौसाळकर, ाअधुद्दनक जगाची पररद्दस्थती ाअद्दण ाऄद्दलप्तता चळवळ.


*****
munotes.in

Page 13

13 २
मािटªन Ðयुथर िकंग आिण आĀो-अमेåरकन नागरी ह³क
चळवळ

घटक रचना
२.० उिĥĶये
२.१ ÿÖतावना
२.२ अमेåरकेतील िनúो लोकांची िÖथती .
२.३ अमेåरकेतील मळेवाÐयांची िÖथती
२.४ िनúŌ¸या ह³कासाठी वैचाåरक पाĵªभूमी.
२.५ अāाहाम िलंकनची कामिगरी
२.६ अāाहम िलंकन नंतर िनúŌची िÖथती
२.७ नागरी ह³क चळवळ
२.८ मािटªन Ðयुथर िकंगची भूिमका
२.९ िवसाÓया शतकातील शेवट¸या टÈÈयातील िनúŌची िÖथती
२.१० सारांश
२.११ ÿij
२.१२ संदभª

२.० उिĥĶये
१. अमेåरकेतील िनúो लोकां¸या िÖथतीचा अËयास करणे.
२. अमेåरकेतील िनúो लोकां¸या वैचाåरक जागृतीस जबाबदार ठरलेÐया घटकांचा
अËयास करणे.
३. अāाहाम िलंकनची कामिगरी समजून घेणे.
४. अāाहाम िलंकन नंतर¸या िÖथतीचा अËयास करणे.
५. नागरी ह³क चळवळ िवषयक मािहती जाणून घेणे.
६. मािटªन Ðयुथर िकंग¸या कामिगरीचा अËयास करणे.
७. िवसाÓया शतका¸या उ°राधाªतील िनúŌ¸या पåरिÖथतीला समजून घेणे.



munotes.in

Page 14

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
14 २.१ ÿÖतावना
अमेåरकेतील िनúो वंशीय लोकांनी आपÐया Æयाय व समानते¸या ह³कासाठी सुł केलेली
चळवळ Ìहणजे नागरी ह³क चळवळ होय. ही चळवळ िनúो वंशीय लोकांनी आपÐया
मूलभूत अिधकार ÿाĮीसाठी सुł केली होती. या मूलभूत अिधकार ÿाĮीसाठी िनúो वंशीय
लोकांना ÿदीघª Öवłपात लढा īावा लागला व शेवटी Âयाची पåरणीती िनúŌ¸या मूलभूत
अिधकार ÿाĮीने झाली. याचाच अËयास आपण अमेरीकेतील िनúो लोकांची िÖथती कशी
होती, िनúो लोकांमÅये वैचाåरक जागृती कशी िनमाªण झाली, अāाहम िलंकनने िनúŌ¸या
Æयाय ह³कसाठी कोणते योगदान िदले, अāाहाम िलंकन¸या मृÂयूनंतर िनúŌची िÖथती
कशी होती, या िÖथतीनंतर अमेåरकेत िनúŌ¸या Æयाय ह³कासाठी चळवळ कशी उभी
रािहली व या चळवळी¸या माÅयमातून िनúो लोकां¸या मनामÅये कशाÿकारे आÂमिवĵास
िनमाªण झाला व नंतर मािटªन Ðयुथर िकंगने िनúŌ¸या Æयाय ह³कासाठी कसे योगदान िदले
या घटकांना अनुसłन करणार आहोत.

२.२ अमेåरकेतील िनúो लोकांची िÖथती
दि±ण अमेåरकेतील वेगवेगÑया वसाहतéमÅये िनúो गुलामांना िवकत घेÁयाची पĦती
ÿचलीत होती. Âयातूनच दि±णेकडील कृिषÿधान वसाहतéमÅये िनúो गुलामिगरीची बीजे
Łजली गेली.ही ÿथा दि±ण अमेåरकेतील अलबामा, िमिसिसपी, लुिझयाना या नÓया
संघराºयांमÅये मोठ्या ÿमाणात ÿचलीत होती. तसेच दि±णेकडील वासाहतवÐयांना
शेती¸या मÑयावर काम करÁयासाठी िनúो गुलाम गरजेचे असÐयाने मानवतावादी ŀिĶकोन
न ठेवता घटना िनिमªती ÿसंगी िनúो गुलामिगरी नĶ करÁयासाठी ठामपणे िवरोध केला
नाही. अशातच जॉजª वॉिशंटन, थॉमस जेफरसन व ब¤जािमन Āँकिलंन या मानवतावादी
नेÂयांना दि±ण अमेåरकेतील िनúŌची गुलामिगरी ही अमानुÕय व अÆयायकारक आहे हे
माहीत असून सुĦा नĶ करता आली नाही. Âयामुळेच दि±ण अमेåरकेतील िनúो गुलामांची
िÖथती अÂयंत िबकट होती.
• दि±ण अमेåरकेतील मळेवाले िनúो गुलामांना जबरदÖतीने शेतमÑयावर राबवत होते.
• दि±ण अमेåरकेतील मळेवाले िनúो गुलामांना जबरदÖतीने शेतमÑयावर राबवत
असतांना चाबका¸या फटकाöयाने मारत होते.
• िनúो गुलामां¸या बायकांना व मुलांना जबरदÖतीने शेतमÑयात काम करायला लावत
होते.
• िनúो गुलामां¸या बायकांना व मुलांना जबरदÖतीने मळेवाÐयां¸या Öवयंपाकघरात
काम करायला लावत होते.
• दि±ण अमेåरकेतील मळेवाले िनúो गुलामांना जबरदÖतीने चोवीस तास कामाला
जुंपत होते.
• दि±ण अमेåरकेतील मळेवाले िनúो गुलामांना काडीचाही िकंमत देत नÓहते. munotes.in

Page 15

मािटªन Ðयुथर िकंग आिण आĀो-अमेåरकन नागरी ह³क चळवळ
15 • िनúो गुलामांची उपयुĉता संपÐयावर बाजाł वÖतुÿमाणे Âयाला िवकले जात होते.
• िनúो गुललामाला उपयुĉता संपÐयानंतर िवकÐयामुळे Âया¸या कुटुंिबयाबरोबर
Âयाची ताटातूट होत असे Âया¸या वाट्याला येणारे हे जीवनही अÂयंत कĶदायक
होते.
• दि±ण अमेåरकेतील िनúो गुलामांना सावªजिनक िठकाणी वावर करÁयाचा अिधकार
नÓहता.
• दि±ण अमेåरकेतील िनúो गुलामांना िश±णाचा अिधकार नÓहता. एकंदरीत या सवª
पåरिÖथतीमुळे दि±ण अमेåरकेतील िनúो गुलामांचे जीवन हे अÂयंत िबकट होते हे
ÖपĶ होते.

आपली ÿगती तपा सा :
१. दि±ण अमेåरकेतील गुलामांची िÖथती कशी होती सांगा.

२.३ अमेåरकेतील मळेवाÐयांची िÖथती
दि±ण अमेåरकेतील मळेवाÐयांकडे शेकडो एकर जमीन असÐयाने Âयांची आिथªक
पåरिÖथती समृÅद होती. िनúो गुलामां¸या कĶावर ते धनाढ्य बनले होते. घटनाÂमक
अिधकारांचे पाठबळ Âयां¸याकडे होते. राजकÂया«¸या वरदहÖत Âयां¸या बाजूने होता.
Âयामुळेच Âयांचे जीवन सुखावह होते. ते मोठमोठ्या वाड्यांमÅये राहत होते. िशकार करणे,
घोड्यावर रपेट करणे, मīपान करणे व मनोरंजना- साठी नृÂय कायªøमांचे आयोजन करणे
आदी आनंदमय जीवनाचा उपभोग घेत होते. माý या जीवनाचा उपभोग घेत असतांना िनúो
गुलामांबाबतचा Âयांचा ŀिĶकोन चांगला नÓहता. ते िनúो गुलामांवर अÆयाय करत होते.
Âयांना भेदभावाची वागणूक देत होते. Âयां¸यावर अÆयाय करत होते. Âयांना Âयां¸या
ह³कापासून वंिचत ठेवत होते. Âयांचे हे धोरण िनúो गुलामां¸या ŀिĶकोनातून
अÆयायकारक ठरÐयानेच पुढील संघषªमय पåरिÖथती उĩवली.

२.४ िनúŌ¸या ह³कासाठी वैचाåरक पाĵªभूमी
अमेåरकेतील िनúŌ¸या Æयाय ह³कासाठी सुरवातीला वैचाåरक पाĵªभूमी तयार करÁयामÅये
दोन Óयĉéचे महÂवपूणª योगदान आहे. या दोन ÓयĉéमÅये हॅåरअट Öटोवे व अāाहम िलंकन
या दोन महÂवपूणª Óयĉéचा समावेश आहे.

२.४.१ हॅåरअट Öटोवे :
हॅåरअट Öटोवे या मिहलेने 'नॅशनल इरा' या वृ°पýातून १८५२ मÅये 'अंकल टॉÌस केबीन'
ही िनúो गुलामां¸या जीवनावरील कादंबरी øमशः ÿकािशत केली होती. या कादंबरीमÅये
Âयांनी अमेåरकेतील गुलामां¸या जीवनाचे वाÖतवादी िचýण केले होते.
munotes.in

Page 16

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
16 अÐपावधीतच या कादंबरी¸या तीन ल± ÿती अमेåरके¸या दि±ण-उ°र भागात संपÐया
होÂया. Âयामुळेच या कादंबरी¸या माÅयमातून अमेåरकेतील िनúो गुलामिगरी ÿथेिवŁĦ
आपोआपच ÿचार सुł झाला. या मुळे दि±ण अमेåरकेबरोबरच उ°र अमेåरकेत सुĦा िनúो
गुलामिगरी सार´या अिनĶ व चुकì¸या ÿथेिवŁĦ वातावरण िनमाªण झाले.

२.४.२.अāाहाम िलकंन :
अāाहम िलंकन िÖटफन डµलस¸या िवरोधात åरपिÊलकन प±ा¸या माÅयमातून िसनेटची
िनवडणूक लढवली होती Âयात अāाहम िलंकांचा पराभव झाला होता माý अāाहम िलंकनने
या िनवडणुकì¸या दरÌयान जे िवचार मांडले होते ते अÂयंत पåरणामकारक होते.

"अमेåरकन िनúो गुलामांना गोöया लोकांना बरोबरीचे अिधकार देÁयात यावे. अमेåरकन िनúो
गुलामांना गोöयां¸या पंĉìला नेवून बसवावे. केवळ वंशभेदामुळे िनúो गुलामांना गुलामिगरीत
डांबून ठेवणे अÆयायकारक आहे. या अÆयाकरक पĦतीची ÓयाĮी वाढु नये असे माझे मत
आहे. हे कठोर सÂय आहे आिण ते बोलून दाखिवÁयाची ही वेळ आली आहे यासाठी मला
मरण आले तरी चालेल". Âयां¸या या िवचारांची ÿिचती दि±ण-उ°र अमेåरकेत
अÐपावधीतच पसरली यातूनच िनúŌ¸या Æयाय ह³कसाठी वैचाåरक पाĵªभूमी तयार झाली.

२.५ अāाहाम िलंकनची कामिगरी
अमेåरकेला एकसंघ बनिवÁयासाठी महÂवपूणª ÿयÂन करणारे अāाहम िलंकन हे अमेåरकेचे
१६ वे अÅय± होते. Âयांनी åरपिÊलकन प±ा¸या माÅयमातून आपÐया राजिकय
कारिकदêची सुरवात केली होती. अमेåरकेतील िनúŌ¸या वाट्याला आलेली गुलामिगरीची
ÿथा नĶ करÁयासाठी Âयांनी अथक ÿयÂन केले होते Âयां¸या कामिगरीचा आढावा खालील
मािहती¸या आधारे मांडÁयात आला आहे .

२.५.१ १८५८ ची िसनेट िनवडणूक:
अāाहम िलंकनने १८५८ मÅये åरपिÊलकन प±ा¸या माÅयमातून िसनेटची िनवडणूक
लढिवली होती माý या िनवडणुकìत Âयांना अपयश आले होते. पण Âयांनी अमेåरकेतील
िनúो गुलामां¸या ह³कसाठी जी वैचाåरक पाĵªभूमी तयार केली Âयाचा फायदा पुढे Âयांना व
Âयां¸या åरपिÊलकन प±ाला झाला.

२.५.२ १८६० ची अÅय±ीय िनवडणूक :
अāाहम िलंकनने १८६० ची अÅय±ीय िनवडणूक लढवून ही िनवडणूक िजंकली. Âयां¸या
िवजयाने दि±णेकडील संघराºयाना जबरदÖत हादरा बसला. एक चांगÐया िवचारी
नेतृÂवाने अिवचारी ÿवृ°ीचा शेवट केला.

२.५.३ दि±णेकडील राºय संघराºयातून बाहेर :
अāाहम िलंकंन¸या िवजयाने दि±णेकडील राºयांना जबरदÖत हादरा बसला होता. या
हताश भावनेतूनच सवªÿथम दि±ण कँरोलीन¸या िविधमंडळाने १७ िडस¤बर १७६० मÅये munotes.in

Page 17

मािटªन Ðयुथर िकंग आिण आĀो-अमेåरकन नागरी ह³क चळवळ
17 संघराºयातून बाहेर पडÁयाचा िनणªय ÿÖताव पास केला याच ÿÖतावाला अनुसłन
Éलोåरडा, िमिसिसपी, अलबामा, जॉिजªया, लुिझयाना व टे³सस ही दि±णेकडील सहा
राºय अमेåरकन संघराºयातून बाहेर पडली.

२.५.४.अāाहम िलंकनचे धोरण :
अमेåरकन संघराºय एकसंघ Óहावे हे अāाहम िलंकनचे महÂवपूणª धोरण होते. पण
दि±णेकडील सहा राºय संघराºयातून िनघून गेÐयाने अāाहम िलंकनला मोठा ध³का
बसला होता. अशातच उ°रेकडील अकाªÆसस, टेनेसी,उ°र कॅरोिलना आिण Óहिजªिनया ही
राºय संघराºयात सामील झाÐयाने संघराºयाची ताकद वाढली होती. माý फुटून िनघून
गेलेली दि±णेकडील सहा राºय पुÆहा संघराºयात परत येतील हा आशावाद पुणªपणे
संपुĶात आला होता. Âयामुळेच अāाहम िलंकनने आपले धोरण बदलून या राºयांवर कठोर
कारवाई करÁयाचा िनणªय घेतला.

२.५.५.राºयसंघिवŁĦ घोषणा :
दि±णेकडील राºय परत संघराºयात येणार नाहीत हे ल±ात येताच अāाहम िलंकनने
सÈट¤बर १८६२ मÅये संघराºयिवŁĦ युÅद घोषणा केली. व अमेåरकन संघराºयातून जी
राºय फुटून बाहेर पडली आहेत ती राºय संघराºयात सामील झाली नाही तर या
राºयांमधील सवª िनúो गुलाम Öवतंý होतील असे जाहीर केले व नव वषाª¸या मुहóताªवर १
जानेवारी १८६३ मÅये अāाहम िलंकनने 'अमेåरकेतील गुलामिगरी नĶ करणारा
जाहीरनामा' घोषीत केला. या जािहरनाÌयाला अनुसłन अāाहम िलंकनने दि±ण
अमेåरकेतील राºयातील िनúो गुलाम Öवतंý आहेत असे घोषीत केले. या घोषणेला
अनुसłन दि±णेतील राºयातील सवª िनúो गुलाम संघराºया¸या लÕकरी छावÁयांकडे
धावू लागले Âयामुळे Âयामुळे दि±णेकडील मळे ओस पडू लागले .

२.५.६.गुलामिगरी कायīाचे उ¸चाटन:
अāाहम िलंकनला संघसरकारचा िवजय ŀĶीपथास पडताच गुलामिगरी कायīाचे
उ¸चाटन करÁयाचा Âयांनी िनणªय घेतला. यासाठी Âयांनी तेराÓया संशोधनाचा ÿÖताव
काँúेसपुढे मांडला व १८६५ मÅये आवÔयक असणाöया राºयाची मंजुरी िमळवून तेरावे
संशोधन घटनेला जोडले.

२.५.७ अāाहम िलंकनची पुनIJ राÕůाÅय±पदी िनवड :
अāाहम िलंकनने केलेÐया महÂवपूणª कामिगरी¸या जोरावर १८६४ ¸या अÅय±ीय
िनवडणुकìत पुनः ÿचंड मतांनी िनवडून आले. िनवडुन आÐयानंतर Âयांनी कुणािवषयी
सूडबुĦी न ठेवता सवा«निवषयी आपुलकìची भावना ठेवत अमेåरकन संघराºयात िचरंतन
शांतता ÿÖतािपत करÁयाचे िवनă आवाहन आपÐया देशबांधवाना केले. तसेच अमेåरकेत
ऐ³य िटकवÁयासाठी दि±णेबĥलचा राग, Ĭेष, वैर नĶ कłन आपÐयाला शांतता ÿÖथािपत
करायला पािहजे असे िवचार Óयĉ केले.


munotes.in

Page 18

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
18 २.५.८ अāाहम िलंकनचा मृÂयू :
अāाहम िलंकनने दुसöयांदा अÅय± पदाची िनवडणूक िजंकून आपले िनिवªवाद राजकìय
वचªÖव ÿÖथािपत केले होते. माý Âयांचे िवरोधक शाÆत बसले नÓहते. ते संधी साधून
अāाहम िलंकनचा शेवट करÁया¸या ÿयÂनात होते. १४ एिÿल १८६५ मÅये Âयां¸या
ÿयÂनांना यश आले. फॉड्ªस िथएटसª मÅये एका नाट्य ÿयोगाला ते उपिÖथत राहणार होते
ही मािहती तेथील वृ°पýांनी जाहीर केली या मािहती¸या आधारेच जॉन िवल³स बूथ
नावा¸या माथेिफŁनी अāाहम िलंकां¸या पाठीमाग¸या बाजूने म¤दूत गोळी झाडली. या
घटनेनंतर Âयांचा मृÂयू झाला. अāाहम िलंकन¸या महÂवपूणª कामिगरीने अमेåरकेतील
गुलामिगरी पुणªतः नĶ झाली माý दि±ण अमेåरकेतील राºयांवर लादले गेलेले िनणªय उ°रे
कडील राºयांबĥल Ĭेषभावना िनमाªण करणारे ठरले. Âयामुळेच पुढे िनúŌचे अनेक ÿij पुढे
नÓयाने उĩवले व पुनः या साठी नÓयाने संघषª करावा लागला.

आपली ÿगती तपासा :
अāाहम िलंकन¸या कामिगरीची मािहती मोठ काम सांगा.

२.६ अāाहम िलंकन नंतर िनúŌची िÖथती
अāाहम िलंकन¸या मृÂयूनंतर अमेåरकेतील िनúŌची िÖथती अÂयंत िबकट झाली होती.
अमेåरकन राºयघटनेला जोडÁयात आलेÐया तेराÓया संशोधनानुसार िनúो लोकांची जरी
गुलामिगरीतून मुĉता करÁयात आली असली तरी व Âयांना समान नागरी ह³क िदले
असले तरी ते या सवª गोĶé¸या बाबतीत वंिचत होते.

वणª व वंश ®ेठÂवाने पछाडलेले अमेåरकेतील गोरे लोक िनúŌना समान दजाªने वागिवÁयास
तयार नÓहते. Âयामुळे िनúो लोकांची सामािजक, आिथªक, राजकìय, सांÖकृितक व
शै±िणक ±ेýात कुचंबना होत होती.

२.६.१. सामािजक ±ेýातील िÖथती:
अमेåरकन राºयघटनेला जोडÁयात आलेÐया तेराÓया संशोधनानुसार िनúो लोकांची जरी
गुलामिगरीतून मुĉता करÁयात आली असली तरी व Âयांना सामािजक जीवनात अÂयंत
िहनतेची वागणूक िदली जात होती. मोटारéमÅये वणª व वंशĬेषाचा Âयांना सामना करावा
लागत होता. सावªजिनक वाहतूक ÓयवÖथेतील आगगाड्या, बस व मोटारéमÅये Âयांना
वेगÑया बाकांवर बसावे लागते होते. सावªजिनक उपहारगृहांमÅये Âयांना ÿवेश नाकारÁयात
आला होता. थॉमस जेफसªनने तयार केलेÐया अमेåरकन ÖवतंÞया¸या जािहरनाÌयातील
Âयांचे घटनाद° अिधकार नाकारÁयात आले होते.

िनúो लोकांना Âयां¸याच देशात अÖपृÔयांÿमाणे अÂयंत िबकट जीवन जगावे लागत होते.
एकंदरीत या सवª पåरिÖथतीचा जर िवचार केला तर िनúो लोकांचे अāाहम िलंकन नंतरचे
सामािजक जीवन अÂयंत िबकट अवÖथेतील होते.
munotes.in

Page 19

मािटªन Ðयुथर िकंग आिण आĀो-अमेåरकन नागरी ह³क चळवळ
19 २.६.२. शै±िणक ±ेýातील िÖथती:
शै±िणक ±ेýात सुĦा मोठ्या- ÿमाणात भेदभाव होता. ĵेतवणêयां¸या िश±ण संÖथांमÅये
िनúो लोकांना ÿवेश नÓहता. िनúŌसाठी Öवतंý शाळा होÂया Âयांचा दजाª अÂयंत िनकृĶ
होता. Âयां¸यासाठी उ¸चिश±ण उपलÊध नÓहते. एकंदरीत Âयांची शै±िणक ÿगती¸या
ŀिĶकोनातून सुĦा कŌडी करÁयात आली होती. Âयामुळं Âयांची शै±िणक पåरिÖथती अÂयंत
िबकट होती.

२.६.३. आिथªक ±ेýातील िÖथती:
अāाहम िलंकन¸या मृÂयूनंतर िनúŌची आिथªक पåरिÖथती अÂयंत वाईट झाली होती. Âयांना
Öवतंý Óयवसाय करÁयाची संधी नÓहती. Âयामुळे Âयांना शेतीवरच काम करावे लागत होते.
अकुशल कामगार, शेतमजूर व खंडाने शेती करणारा कूळ असेच Âयां¸या कामाचे Öवłप
असे. ही सवª कामे अÂयंत कĶाची व मेहनतीची होती माý Âयातून ÿाĮ होणारा मोबदला हा
अÂयंत अÐप होता पåरणामी Âयांची आिथªक उÆनती होÁया ऐवजी आिथªक अवनती मोठ्या
ÿमाणात झाली होती. Âयामुळेच Âयांची आिथªक िÖथती सुÅदा अÂयंत िबकट होती.

२.६.४.राजकìय ±ेýातील िÖथती:
अāाहम िलंकन¸या मृÂयूनंतर िनúŌची राजकìय पåरिÖथती अÂयंत वाईट झाली होती.
Âयांना मतदाना¸या राजकìय ह³कापासून दूर ठेवÁयात आले होते. यासाठी Âयां¸यावर
उÂपÆनाची व शै±िणक पाýतेची अट लादÁयात आली होती. यापुढे जावून Âयां¸यावर
िनवडणूक करही लादÁयात आला होता. तसेच राजिकय Öवłपात Âयां¸यावर कोणताही
अÂयाचार झाला तर Âयांना Æयायालयात दाद िमळत नसे. Æयायाधीश Âयां¸या तøारीची
दखलही घेत नÓहते. Âयामुळेच Âयांची राजकìय िÖथती सुÅदा अÂयंत िबकट होती.

२.६.५ धािमªक ±ेýातील िÖथती:
िनúŌना सामािजक, शै±िणक, आिथªक व राजकìय ±ेýातील वागणुकì सारखीच भेदभावाची
वागणूक धािमªक ±ेýात सुĦा िदली जात होती.

बöयाच िठकाणी िन úŌसाठी वेगळे चचª होते. तर काही िठकाणी असणाöया चचªमÅये
िनúŌसाठी वेगळी जागा राखून ठेवलेली असे. ºया िठकाणी Âयांची राखीव जागा असे Âया
िठकाणी Âयाने बसणे बंधनकारक असे. जर िनúोने हे िदलेले िनयम मोडले तर Âयांना
कडक शासन केले जात होते. Âयामुळेच Âयांची धािमªक िÖथती सुÅदा अÂयंत िबकट होती.

आपली ÿगती तपासा :
१. िनúŌ¸या िÖथतीचे थोड³यात वणªन करा.

२.७ नागरी ह³क चळवळ
"अमेåरकेतील िनúो लोकांनी Âयां¸या समानते¸या ह³कासाठी सुł केलेली चळवळ Ìहणजे
नागरी ह³क चळवळ होय". munotes.in

Page 20

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
20 अमेåरके¸या इितहासातील एक ऐितहािसक घटना Ìहणून या चळवळीचा उÐलेख केला
जातो. अमेåरकेतील िनúो वंशा¸या वेगवेगÑया संघटनांनी िनúŌना मतदानाचा ह³क,
सावªजिनक Öथळी ÿवेश, शै±िणक व आिथªक संधी¸या ÿाĮी यासाठी ही चळवळ सुł
केली होती.

२.७.१.िनúो संघटनांची िनिमªती :
अमेåरकेतील िनúो लोकांना संघटीत करÁयासाठी व Âयां¸या Æयाय ह³का¸या लढ्यासाठी
अमेåरकेत वेगवेगÑया संघटना Öथापन झाÐया होÂया. या संघटनांमÅये 'नॅशनल
असोिसएशन फॉर िद ऍडÓहाÆसम¤ट ऑफ कलडª पीपल' व 'काँúेस ऑफ रेशल इ³वािलटी'
या दोन संघटनांचा समावेश आहे. यापैकì 'नॅशनल असोिसएशन फॉर िद ऍडÓहाÆसम¤ट
ऑफ कलडª पीपल' ही संघटना िनúो लोकांची सामािजक व शै±िणक पåरिÖथती सुधारावी
यासाठी ÿयÂनशील होती. तर 'काँúेस ऑफ रेशल इ³वािलटी' ही संघटनां िनúोना
अमेåरकन समाजात समानतेची वागणूक िमळावी यासाठी ÿयÂनशील होती. या दोÆही
संघटनांनी ĵेत वणêयां¸या जुलूमशाहीला तŌड देत दुबªल िनúो लोकांचे मनोधैयª
वाढिवÁयासाठी व Âयां¸यामÅये जागृती िनमाªण करÁयासाठी अखंड ÿयÂन सुł केले होते.
याही पुढे जावून या संघटनानी १९५४ ¸या सवō¸च Æयायालया¸या िनúो बाबत¸या
अनुकूल िनकालाचा आधार घेत िनúŌ¸या Æयाय ह³कासाठी अिहंसे¸या मागाªने लढा सुł
केला.

२.७.२.रोझपाकª ÿकरण :
रोझपाकª ही एक ÿौढ िनúो मिहला होती. ही मिहला अलबामा राºयातील मॉंटगोमेरी
शहरातून बसमधून ÿवास करत होती. माý या मिहलेने ÿवास करताना आपÐया शेजारी
उËया असलेÐया गोöया पुŁषाला आपली जागा िदली नाही. Âयामुळेच या साÅया
कारणावłन या मिहलेला अटक करÁयात आली. या प±पाती घटनेचा िनषेध Ìहणून डॉ.
मािटªन Ðयुथर िकंग या अव¶या २५ वषêय िनúो धमōपदेशका¸या नेतृÂवाखाली अलबामा
राºयातील िन úŌनी संघटीत आंदोलन सुł केले. व या राºयातील बस वाहतुकìवर
कडकडीत बिहÕकार टाकला. हा बिहÕकार जळजळ वषªभर चालला. या बिहÕकाराचे
िवपरीत पåरणाम ल±ात येताच या बस कंपनीने िनúŌबाबत प±पाताचे केले जाणारे धोरण
बंद केले. Âयामुळे या चळवळीला हा मोठा िवजय िमळाला.

२.७.३.डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंगची भूिमका :
डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यांनी हजारो िनúो तŁणांना एकिýत कłन Âयां¸या मनामÅये
िनúŌ¸या Æयाय ह³कसाठी ÿेरणा िनमाªण केली होती व सनदशीर मागाªने अिहंसे¸या मागाªने
आपला लढा सुł केला होता यासाठी Âयांनी अटलांटा शहरात 'सदनª िùIJन लीडरिशप
कॉÆफरÆस 'नावाची संÖथा Öथापन केली. पुढे िहच संÖथा िनúŌ¸या Æयाय ह³का¸या
अिहंसक लढ्याचे क¤þ बनली. आिÂमक बळा¸या जोरावर अिहंसे¸या मागाªने व शांततापूणª
जनआंदोलनाने ĵेतवणêयांचे पåरवतªन घडवून िनúोना Æयाय ह³क िमळतील अशी डॉ.
मािटªन Ðयुथर िकंग यांची ठाम भूिमका होती. ĵेतवणêयांनी माý डॉ. मािटªनÐयुथर िकंग
यां¸या भूिमकेला सातÂयाने िवरोध केला. Âयांना अनेकवेळा मारहाण केली. अनेक munotes.in

Page 21

मािटªन Ðयुथर िकंग आिण आĀो-अमेåरकन नागरी ह³क चळवळ
21 आंदोलनात Âयांना अटक केली. Âयांना सĉमजुरीची िश±ाही ठोठािवÁयात आली. माý
आपÐया आंदोलनापासून ते यिÂकंिचतही ढळले नाहीत.

२.७.४. उपहारगृह ÿवेश लढा:
उ°र कॅरोलीनातील उलवथª या शहरातील उपहारगृहात िनúोना खाī पदाथª देÁयास
उपहारगृहातील एका गोöया सेिवकेने नकार िदला. या नकाराचा िनषेध Ìहणून तेथे उपिÖथत
असणाöया सवªच िनúो लोकांनी धरणे आंदोलन कłन जो पय«त आÌहाला उपहारगृहातून
खाī पदाथª उपलÊध होत नाहीत तो पय«त आÌही या उपहारगृहातून बाहेर जाणार नाही
असे ठणकावून सांिगतले. शेवटी काही तासा¸या अंतराने उपहारगृहा¸या मालकाने िनúŌची
मागणी माÆय केली. पुढे िनúŌनी याच आंदोलना¸या अľाचा वापर करत आंदोलनाची
आøमकता वाढिवली. Âयामुळेच दि±णेतील बरीच उपहारगृहे व भोजनालये िनúŌसाठी
खुली करÁयात आली. या कामिगरीमुळे िनúŌ¸या नागरी ह³क च ळवळीला हे मोठे यश
िमळाले.

२.७.५.१९६० चा नागरी ह³क कायदा :
अमेåरकेतील ७५% िनúो लोकांना मतदानापासून वंिचत ठेवÁयासाठी जे जे लोक कायª
करत होते अशा लोकांवर कडक कारवाई करÁयासाठी १९६० मÅये नागरी ह³क कायदा
अमलात आणला. या कायīाने िनúो लोकांना िदलासा िमळाला. माý या कायīाचा ÿ Âय±
Óयवहारात ĵेत वणêयांवर कोणताही ÿभाव न झाÐयाने या कायīाचे महßव कमी झाले. असे
जरी असले तरी िनúŌ¸या राजकìय पåरवतªनासाठी या कायīाचा ÿÂय±-अÿÂय± åरÂया
नंतर फायदा झाला हे नाकारता येणार नाही.

२.७.६ .जॉन केनेडीकडून िदलासा:
जॉन केनेडी हा डेमोøॅिटक प±ाचा कायªकताª होता. Âयाला १९६० ¸या िनवडणुकìसाठी
डेमोøॅिटक प±ातफ¥ उमेदवारी िमळाली होती. ÿभावी ÓयिĉमÂव, अÿितम संघटन
कौशÐय व सहकाöयांसोबतचा आÂमिवĵास तसेच Óयवहारचातुयाª¸या जोरावर Âयांनी
डेमोøॅिटक प±ा¸या माÅयमातून पुरोगामी कायªøम घेवून िनवडणूक लढवली व या
िनवडणुकìचा ÿचार करतांना आपला प± िनúŌना Âयां¸या ÿÂय± जीवनात नागरी ह³क
िमळवून देÁयास मदत करील असे जाहीर केले व Âयांनी ही अÅय±पदाची िनवडणूक
लढिवÁयास सुरवात केली. िनवडणुकì¸या कामामÅये ÓयÖत असतानाच जॉन केनेडीना
असे समजले कì वाहतूक िनयमांचे भंग केÐया¸या साÅया कारणावłन डॉ. मािटªन Ðयुथर
िकंग यांना चार मिहÆयाची सĉ मजुरीची िश±ा सुनावÁयात आली आहे व ते आता िश±ा
भोगत आहेत. सवªÿथम जॉन केनेडीने डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यां¸या पÂनीला फोन कłन
Âयांचे सांÂवन केले नंतर आपÐया राजकìय ताकदीचा वापर करत Âयांनी डॉ. मािटªन
Ðयुथर िकंग यांची कारागृहातुन सुटका केली. Âयामुळेच िनúो लोक व मािटªन Ðयुथर िकंग
एकिदलाने जॉन केनेडी¸या पाठीशी उभे रािहले.

२.७.८ िनúŌ¸या मुĉìÿवासाची सुरवात :
आंतरराºय ÿवासात िनúŌना नेहमीच प±पाती वागणूक िमळत होती. या ÿथे¸या िवरोधात
मुĉì ÿवास ही अिभनव योजना हाती घेतली. या अिभयानांतगªत काही िनúो व Âयांचे काही munotes.in

Page 22

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
22 गौरवणêय िमý एकिýत येवून एकुण१३ मुĉìÿवास बसने वॉिशगटन ते ÆयूऑलêअÆसला
ÿवासाला िनघाले.या मुĉìÿवास बसेसचा उ°रेकडील राºयानमधील ÿवास अÂयंत
सुखłप झाला माý दि±णेकडील राºयात मुĉìÿवाशाना ÿवेश करताच िचý एकदम
पालटले. गौरवणêयां¸या िवखारी Ĭेषाचा ठीकिठकाणी सामना करावा लागला. मुĉì ÿवास
करणाöया बसेसवर दगडफेक करणे, बसेस पटवणे असे भयंकर ÿकार घडू लागले शेवटी
िहंसक ÿकार वाढÐयानंतर दि±णेतील राºयासरकारां¸या मदतीने मुĉìÿवास
करणाöयां¸या मदतीला सशľ लÕकर पाठवावे लागले. सरते शेवटी केनेडी शासना¸या सĉ
आदेशामुळे दि±णेतील बस, रेÐवे व िवमान कंपÆयांना नमते ¶यावे लागले व िनúो
ÿवाशांबाबत ÿवसासंदभाªत होणारा प±पात रĥ करावा लागला .

२.७.९ जॉन केनेडी सरकारचे अनुकूल धोरण:
केनेडी सरकारने सुरवातीपासूनच िनúो लोकां¸या बाबतीत अनुकूल धोरणाचा अवलंब
केला. िनúो समाजातील अÂयंत हòशार व बुिĦमान लोकांची िनयुĉì शासना¸या वेगवेगÑया
भागात केली.
• हाऊिसंग व होमफायनाÆस सिमती¸या अÅय±पदी रॉबटª िवÓहरची िनवड केली.
• सिकªट कोटाªत थरगुड माशªल या कायदेत²ांची करÁयात आलेली िनवड.
• िफनलंड मधील अमेåरकन राजदूत Ìहणून करÁयात आलेली कालª रोवन यांची िनवड.

याही पुढे जावून िनúो मुलांना ÿवेश िमळू नये Ìहणून ºया दि±णेतील िश±ण संÖथांनी
आपÐया शाळांना कुलपे लावली होती Âया सवª शाळा Âवåरत सुł कराÓयात व या
शाळांमÅये गौरवणêयां¸या मुलांबरोबरच िनúोन¸या मुलांनाही ÿवेशे देÁयात यावा असे
आदेश काढले. तसेच अāाहम िलंकन यां¸या जयंतीिनिम° आयोिजत करÁयात आलेÐया
शासकìय कायªøमात राÕůाÅय± केनेडी यांनी शेकडो ÿितिķत कृÕणवणêयांना आमंिýत
केले. राÕůाÅय± केनेडé¸या या अनुकूल धोरणाचा फायदा िनúो लोकांना झाला व Âयांचा
आÂमिवĵास वाढला.

२.७.१० रॉबटª केनेडीचे धोरण :
रॉबटª केनेडी हा राÕůाÅय± जॉन केनेडéचा भाऊ होता. Âयांनी िनúो लोकांना इतकì मदत
केली कì दोन वषाªत तो िनúो लोकांचा कैवारी बनला. रॉबटª केनेडी यांनी Æयाय खाÂयात
अनेक िनúो लोकांची भरती केली. व घटक राºयांमÅये गुणव°ापूणª िनúो लोकां¸या
िनयु³Âया ÓहाÓयात असे आदेश काढले. अनेक Æयायालयातील िनúŌचे खटले ÿलंबीत
असत ते खटले लवकरात लवकर िनकाली काढÁयात यावेत असे आदेश काढले. एकंदरीत
िनúो Æयायह³क संघषाªमÅये रॉबटª केनेडी यांची महÂवपूणª मदत झाली हे आपणांस
नाकारता येणार नाही.

२.७.११ जेÌस मेरीडेथ ÿकरण :
जेÌस मेरीडेथ हा िनúो िवīाथê होता. Âयांनी िमिसिसपी राºयातील िवīापीठात ÿवेश
िमळावा Ìहणून अजª केला होता माý या िवīापीठाने Âयाचा अजª फेटाळून Âयाचा ÿवेश munotes.in

Page 23

मािटªन Ðयुथर िकंग आिण आĀो-अमेåरकन नागरी ह³क चळवळ
23 नाकारला. या घटनेला अनुसłन तो Æयायालयात गेला. Æयायालयाने Âयाला Æयाय देत
Âयाला या िवīापीठात ÿवेश देÁयाचे आदेश िदले. माý िनúो ĬेĶ्या गÓहनªर रॉस बान¥ट यांनी
जेÌस मेरीडेथ याला िवīापीठातून हाकलुन िदले. माý राÕůाÅय± जॉन केनेडी यांनी गÓहनªर
रॉस बान¥टवर दबाव आणून जेÌस मेरीडेथला ÿवेश देÁयास भाग पाडले. जेÌस मेरीडेथ
जेÓहा िवīािपठात आला तेÓहां Âया¸यावर दगड, ऍिसड व बळ बÐबचा तुफानी हÐला
झाला. Âया¸या बचावासाठी करÁयात आलेÐया कारवाईत ३७५ लोक जायबंदी झाले. असे
असतांनाही जेÌस मेरीडेथ यांनी अÂयंत ÿितकुल पåरिÖथतीत आपले दोन वषाªचे िश±ण
पुणª केले.

२.७.१२ िनúŌ िवरोधात आøमक िहंसाचार :
जॉन केनेडी यांचे सरकार िनúो लोकां¸या िहताचे िनणªय घेत आहे हे ल±ात येताच
गौरवणêय आøमक झाले. Âयांनी िनúो व िनúो समथªकांवर अमानुष अÂयाचार करÁयास
सुŁवात केली. यातूनच िनúो लोकांचे हÂयाľ सुł झाले.
• अलबामात िविलयम मूर या िनúोसमथªक गौरवणêयांची एिÿल १९६३ मÅये हÂया
करÁयात आली.
• जॅ³सन शहरात मेगर एवसª या िनúो नेÂयांची राहÂया घरी गोÑया घालून हÂया
करÁयात आली.
• िमिसिसपी मÅये ईÓहसª या िनúो नेÂयांची øूर हÂया करÁयात आली. या हÂया सुł
असतांनाच १५ सÈट¤बर १९६३ रोजी बिम«गहॅम शहरात माणुसकìला कािळमा
फासणारी घटना घडली. या िठकाण¸या चचªवर बॉंब फेकÁयात आला यात िनÕपाप
चार लहान मुलांचा मृÂयू झाला. या घटनेमुळे िनúो आøमक झाले व सवª शĉìिनशी
गौरवणêयांना ÿितकार करÁयाचा Âयांनी िनणªय घेतला.

२.७.१३.जॉन केनेडीची हÂया :
अमेåरकेतील िनúो लोकांना Âयां¸या ÿÂय± जीवनात अिधकार ÿाĮ झाÐयािशवाय अमेåरका
हे मुĉ राÕů बनणार नाही याची कÐपना जॉन केनेडी यांना होती. यासाठीच अमेåरकेतील
सवª दुकाने, िविøकेÆþ, उपहारगृहे, िनवासगृहे, िश±णसंÖथा व वसितगृहे िनúŌसाठी खुली
राहावी Ìहणुन Óयापक िवधेयक मांडले होते. जॉन केनेडीनी मांडलेÐया िवधेयकाला नैितक
पाठबळ यावे Ìहणुन मािटªन Ðयुथर िकंग यां¸या नेतृÂवाखाली अडीच लाख िनúो लोकांनी
एकý येवून पाठबळ दशªिवले होते. िनúŌ¸या Æयाय ह³का¸या ŀĶीने ÿयÂन सुł असतानाच
जॉन केिनडीचे िवरोधक Âयांची हÂया करÁया¸या कटात गुंतले होते. कटाची रचना पुणª
झाÐयानंतर २२ नोÓह¤बर २०२१ रोजी टे³सस राºयातील डलास शहरात मोटारीतून जात
असताना जॉन केनेडीची गोÑया घालून हÂया करÁयात आली. िनúŌ¸या Æयाय ह³कसाठी
लढणाöया एका िवचारी नेतृÂवाचा असा दुद¨वी अंत झाला. जॉन केनेडी¸या हÂयेनंतर Âयांचा
मारेकरी जॉन िफÂझगेराÐड याला अटक करÁयात आली. माý जॉन केनेडी¸या मृÂयूने
िनúŌ¸या नागरी ह³क चळवळीला मोठा ध³का बसला .


munotes.in

Page 24

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
24 २.७.१४ राÕůाÅय± िलंडन जॉÆसन यांची भूिमका :
जॉन केनेडी¸या हÂयेनंतर उपाÅय± असणाöया िलंडन जॉÆसन यांनी शपथ घेवून स°ेची
सूýे हाती घेतली व जॉन केनेडीने िनúŌ¸या बाबतीत मांडलेले िवधेयक संमत करणे िकती
गरजेचे आहे हे काँúेसला पटवून िदले. अखेरीस जुलै १९६४ मÅये नागरी ह³क कायदा
संमत झाला. या कायīाÆवये वांिशक भेदभाव न करता सवª अमेåरकन नागåरकांना
मतदानाचा समान ह³क असावा, सावªजिनक िठकाणी ÿवेशाचा सवा«ना अिधकार असावा,
शै±िणक संÖथांमÅये भेदभाव नसावा, संघशासनाकडून कंýाट िमळिवणारा कंýाटदार
वांिशक प±पात करत असेल तर Âयाचे कंýाट रĥ करावे, सामािजक व आिथªक संÖथांमÅये
िलंगभेद व वंशभेदला मनाई करÁयात यावी आदी बाबéचा या कायīामÅये समावेश होता.
या कायīामुळे िनúो लोकांना खöया अथाªने यश ŀĶीपथास पडले .

२.७.१५. मतदान ह³क कायदा :
िनúो लोकांमÅये सा±रतेचे ÿमाण कमी असÐयामुळे Âयांचा मतदानाचा ह³क नाकारÁयात
आला होता. माý मतदान ह³क कायīामुळे सवª िनवडणुकांसाठी राÕů, राºय व Öथािनक
पातळीसाठी मतदारां¸या नŌदी ÓहाÓयात व मतदानाचा अिधकार सवाªनाच बजावता यावा
यासाठी सवª अिधकार Âया Âया राºयातील ऍटिनª जनरलला देÁयात आले. सवाªनाच
मतदानाचा ह³क ÿाĮ Óहावा यासाठी नŌदणी सुł झाली व अÐपावधीतच दि±णेतील चार
राºयांमÅये १२४००० कृÕणवणêयांची भर पडली. तर अÆय सहा राºयांमÅये मतदार
याīातील कृÕणवणêय मतदारांचे ÿमाण ४०% वłन ४६% वर गेले. पåरणामी या
कायīामुळे िनúŌ¸या राजकìय ÿवेशाचा व राजकìय वाटचालीचा मागª मोकळा झाला.

अमेåरकेतील िनúो लोकांनी आपÐया Æयाय ह³कसाठी नागरी ह³क चळवळ सुł केली
होती. ही चळवळ यशÖवी करÁयासाठी सवªÿथम िनúो लोकांनी संघटना िनिमªतीकडे ल±
िदले. नंतर बस ÿवास, उपहारगृह ÿवेश, िनúŌचा मुĉì ÿवास लढा, िश±ण ÿवेश संघषª,
मतदान ह³क लढा आदी घटनांतून ÿयÂन केले. अशातच राÕůा Åय± जॉन केनेडी व Âयांचे
अनुकुल धोरण तसेच रॉबटª केनेडी यांचे सहकायª या¸या जोरावर ही चळवळ यशा¸या
अंितम टÈÈयात येÁयास मदत झाली. तसेच ही चळवळ यशÖवी करÁयासाठी मािटªन Ðयुथर
िकंग या महान नेतृÂवाने अथक ÿयÂन केले. Âयांचेही कायª खöया अथा«ने या चळवळी¸या
यशाने यथाथª झाले.

आपली ÿगती तपासा :
नागरी ह³क चळवळीची मािहती सांगा.

२.८ मािटªन Ðयुथर िकंगची भूिमका
िनúŌचे असĻ जगणे, िनúŌमÅये वाढणारी बेकारी, िनúो कामगारांची होणारी िपळवणूक,
िनúŌना गौरवणêयांकडून िमळणारी प±पाती वागणूक, उपहारगृह, वाहतुक सेवा, धािमªक
Öथळे, िश±ण संÖथा या सावªजिनक िठकाणी Âयां¸यावर होणारे अÆयाय हे िदवस¤िदवस वाढू
लागÐयाने िनúŌ¸या Æयाय ह³कासाठी डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यांनी लढÁयाचा िनणªय घेवून munotes.in

Page 25

मािटªन Ðयुथर िकंग आिण आĀो-अमेåरकन नागरी ह³क चळवळ
25 लढ्या¸या आरंभापासून ते अंितम ĵासापय«त िनयोजनबĦ, िवचाराने व कायª±मतेने लढले.
Âयांना माहीत होते कì िनúŌसाठी नागरी ह³क कायदे मंजूर झाले आहेत माý Âयांची ÿÂय±
अमलबजावणी होत नाही. यासाठीच Âयांनी आपला हा लढा सुł केला होता.

२.८.१. ÿभावी नेतृÂव :
डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग हे एक ÿभावी व ÿेरणादायी नेतृÂव होते. Âयांनी मरगळलेÐया,
मागासलेÐया व दयनीय अवÖथेत जीवन जगणाöया िनúो समाजाला जागृत केले. Âयां¸या
मनामÅये नवचैतÆय िनमाªण केले. Âयां¸यामÅये अÆयायाला ÿितकार करÁयाची ±मता
िनमाªण केली. याहीपुढे जावून Âयांनी िनúो समाजातील लोकांना अÆयाय , अÂयाचार-
प±पात या िवŁĦ लढÁयासाठी समथªपणे उभे केले. िनúो लोकां¸या मनामÅये िवल±ण
आशावाद िनमाªण केला.

२.८.२. अिहंसाÂमक सÂयाúहाचा मागª:
डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यांनी िनúŌ¸या Æयाय ह³कासाठी लढा देतांना अिहंसाÂमक
सÂयाúहा¸या मागाªचा अवलंब केला. सÂयाúह करत असतांना शांतता व सनदशीर मागाªने
सÂयाúह केले. मोच¥ काढत असतांना िवराट मोच¥ काढले. अिहंसे¸या मागाªने िशÖतबĦ
िनदशªने केली. सभा भरवत असतांना सुĦा िवशाल सभा भरिवÐया. आपÐया ÿभावी
वĉृÂवाने अनेक सभा गाजिवÐया. अनेक सभांमधून असं´य लोकांची मने िजंकली.
िनúŌ¸या ºवलंत ÿijांना वाचा फोडÁयाचे, अमेåरकन जनमत जागृत करÁयाचे व िनúŌ¸या
ŀĶीने अनुकुल करÁयाचे तसेच िनúŌ¸या ÿijाबाबत संघशासनाचे ल± वेधÁयाचे व
संघशासनावर दडपण आणÁयाचे महÂवपूणª कायª केले. हे सवª कामिगरी करत असताना
Âयांनी आपला अिहंसाÂमक सÂयाúहाचा मागª यिÂकंिचतही सोडला नाही. Âयामुळेच
अÐपकाळताच Âयां¸या कायाªचा नावलौिकक वाढला.

२.८.३ िùIJन िलडरशीप कॉÆफरÆस चे अÅय± :
अटलांटा येथे भरलेÐया िùIJन िलडरशीप कॉÆफरÆसचे अÅय±Öथान भूषिवतांना डॉ.
मािटªन Ðयुथर िकंग यांनी आपÐया मावळ धोरणाला अनुसłन आपण नागरी ह³क चळवळ
अिहंसाÂमक मागाªने चालिवणार असÐयाचे ठामपणे जाहीर केले. िùIJन िलडरशीप
कॉÆफरÆस मÅये आपÐयाला ही चळवळ अिहंसे¸या व शांतते¸या मागाªने पुढे Æयायला
पािहजे असे ÿितपादन केले. Ìहणुनच Âयांना अमेåरकेचे महाÂमा गांधी असे Ìहटले जाते.
Âयान¤ या कॉÆफरÆस मÅये आपÐया ÿभावशाली वĉृÂवाने उपिÖथतांची मने िजंकली.

२.८.४. डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यांचे पािहले यश:
रोझपाकª ही एक ÿौढ िनúो मिहला होती. ही मिहला अलबामा राºयातील मॉंटगोमेरी
शहरातून बसमधून ÿवास करत होती. माý या मिहलेने ÿवास करताना आपÐया शेजारी
उËया असलेÐया गोöया पुŁषाला आपली जागा िदली नाही. Âयामुळेच या साÅया
कारणावłन या मिहलेला अटक करÁयात आली. या प±पाती घटनेचा िनषेध Ìहणून डॉ.
मािटªन Ðयुथर िकंग यां¸या नेतृÂवाखाली अलबामा राºयातील िनúŌनी संघटीत आंदोलन
सुł केले. व या राºयातील बस वाहतुकìवर कडकडीत बिहÕकार टाकला. हा बिहÕकार
जळजळ वषªभर चालला. या बिहÕकाराचे िवपरीत पåरणाम ल±ात येताच या बस कंपनीने munotes.in

Page 26

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
26 िनúŌबाबत प±पाताचे केले जाणारे धोरण बंद केले. हे डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यांचे पािहले
यश मानले जाते.

२.८.५. úीÆसबरो िवīािपठातील धरणे कायªøम :
अमेåरकेत मÅये Öटुडंट नॉन - Óहायलंट कॉऑडêनेिटंग किमटी ÿचलीत होती. या किमटीने
डॉ. मािटªन लुथर¸या आदेशानुसार úीÆसबरो िवīापीठात धरणे कायªøम आयोिजत केला
होता. या धरणे कायªøमात सहभागी झालेÐया िवīाथा«ना अटक कłन कोटाªत आणले
त¤Óहा या िवīाथाªना ÿितकाÂम िश±ा देवून सोडÁयात आले. तसेच या धरणे कायªøमाचे
कोटाªने कौतुक केले. व पुढे १९६० मÅये नगरी ह³काची अंमलबजावणी करणारा कायदा
काँúेसने ÿितिनधी सभागृहाने मंजूर केला.

२.८.६. वॉिशंµटनमधील मेळाÓयाचे नेतृÂव :
डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यां¸या नेतृÂवाखाली िलंकन Öमृती पåरसरात अमेåरकेतील सवª धमª
िवचारी लोकांचा मेळावा आयोिजत करÁयात आला होता. या मेळाÓयास २ लाख ५०
हजार लोक उपिÖथत होते. या मेळाÓयात काÑया-गोöयांचा 'नैितकतेचा पेचÿसंग'दूर
करÁयाचे िवनă आवाहन डॉ. अāाहम िलंकन यांनी केले. या अिहंसाÂमक मेळाÓयास संपूणª
देशातून पािठंबा िमळाला.

२.८.७ वॉिशंµटन मधील मेळाÓयाचे पडसाद :
वॉिशंµटनमधील मेळाÓयास सवª धमाªतील समिवचारी लोक एकý आले होते. याची भीती
दि±णेत िनमाªण झाली. यातून दि±णे¸या अिÖतÂवाला धोका िनमाªण झाला तर पåरिÖथती
िबकट होईल Ìहणुनच दि±णेतील लोकांनी हÂयासý सुł केले. अलबामात िविलयम मूर या
िनúोसमथªक गौरवणêयांची एिÿल १९६३ मÅये हÂया करÁयात आली. जॅ³सन शहरात
मेगर एवसª या िनúो नेÂयांची राहÂया घरी गोÑया घालून हÂया करÁयात आली. िमिसिसपी
मÅये ईÓहसª या िनúो नेÂयांची øूर हÂया करÁयात आली. हे हÂया सुł असतांनाच १५
सÈट¤बर १९६३ रोजी बिम«गहॅम शहरात माणुसकìला कािळमा फासणारी घटना घडली. या
िठकाण¸या चचªवर बॉंब फेकÁयात आला यात िनÕपाप चार लहान मुलांचा मृÂयू झाला. या
घटनेमुळे िनúो आøमक झाले व सवª शĉìिनशी गरवणêयांना ÿितकार करÁयाचा Âयांनी
िनणªय घेतला.

२.८.८. घटनाÂमक कायªÿणालीतील यश :
डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग जॉन केनेडी यांचे संबंध अÂयंत िनकटचे होते Âयां¸या कारिकदêत
नागरी ह³क कायदा करÁयाचे जाहीर झाले होते माý Âयां¸या हßयेनंतर स°ेवर आलेÐया
िलंडन जॉÆसन यां¸या कारिकदêत १९६४ मÅये हा कायदा मंजूर झाला. तसेच ६ ऑगÖट
१९६४ रोजी मतदान ह³क कायदा पास झाला. Âयामुळे िनúŌना घटनाÂमक ŀĶीकोनातून
Æयाय िमळवून देÁयात डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यांना यश आले.

२.८.९. नागरी ह³क चळवळीत फुट :
िनúŌसाठी घटनाÂमक बाजू आशादायक व आनंद देणारी होती माý Âयाची अंमलबजावणी
अÂयंत कठीण होती.Âयामुळेच िनúŌची बेकारी वाढली होती. िनúो कामगारांची िपळवणूक munotes.in

Page 27

मािटªन Ðयुथर िकंग आिण आĀो-अमेåरकन नागरी ह³क चळवळ
27 थांबली नÓहती. िनúो लोक बकाल वÖÂयांमÅये राहत होते. असं´य आरोµयिवषयक ÿijांना
ते तŌड देत होते. पोिलसांचे अÂयाचार, उदासीन सरकार व गोöयांची वांिशक मानिसकता या
सवªच गोĶीना िनúो लोक कंटाळले होते. ही पåरिÖथती बदलÁयात मािटªन लुथर िकंग यांनी
सुł केलेली चळवळ अपयशी ठरत आहे असे पडसाद उमटू लागले व अशा िवचारांचा एक
वेगळा वगª तयार झाला व Âयांनी गोöया लोकांना 'जशास तसे' उ°र देÁयाचा िनणªय घेतला
व ठीक िठकाणी छुपे हÐले, जाळपोळ व नासधूस करÁयास सुŁवात केली. Âयां¸या या
आøमक धोरणामुळे ३० शहरांमÅये १०० लोकांचे बळी गेले. माý असे असतांनाही डॉ.
मािटªन Ðयुथर िकंग हे आपÐया धोरणापासून व तÂवांपासून यिÂकंिचतही ढळले नाहीत.
Âयांनी आपली अिहंसे¸या मागाªतील चळवळ अशाही पåरिÖथतीत चालू ठेवली.

२.८.१०. डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यांची हÂया :
डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग अÂयंत संयमाने आपले काम करत होते. िनúो चळवळीत फुट
पडÐयानंतर सुł झालेला िहंसाचार थांबिवÁयासाठी अÂयंत तळमळीने ÿयÂन करत होते.
याकामी िनúो लोकांबरोबरच गोöया लोकांचाही Âयांना पाठéबा िमळत होता. संपूणª जगात
Âयां¸या कायाªचे कौतुक होत होते. या कामाचा गौरव Ìहणून Âयांना १९६७ चा जागितक
शांततेचा नोबल पुरÖकार ही देÁयात आला होता. अशातच आपÐया कायाªचा एक भाग
Ìहणून ४एिÿल १९६८ मÅये डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यांनी टेनेसी राºयातील म¤िफस
शहरात एक सभा आयोिजत केली होती याच सभेत एका िनúो माथेिफłने गोळी घालून
हÂया केली.

२.९ िवसाÓया शतका¸या शेवट¸या टÈÈयातील िनúŌची िÖथती
१९ Óया शतकात दि±ण अमेåरका व उ°र अमेåरका यादवी युĦ झाले तेÓहां पासून िनúो
लोक आपÐया Æयाय ह³कसाठी लढत होते अमेåरकन राÕůाÅय± जॉन केनेडी, Âयांचे बंधू
रॉबटª केनेडी, राÕůाÅय± िलंडन जॉÆसन या Óयĉéचे सहकायª लाभÐयाने व िनúŌ¸या
सुधारणा ÿवाहाला घटनाÂमक जोर िमळाÐयाने तसेच डॉ. मािटªन Ðयुथर िकंग यांचे
कायª±म नेतृÂव लाभÐयाने ही चळवळ खöया अथाªने यशÖवी झाली होती. माý असे जरी
असले तरी अजूनही अमेåरकेतील काळे-गोरे हा भेदभाव संपला नाही. आजही अमेåरकेत
वांिशक संघषª सुł आहे. या संघषाªतून आजही िहंसाचार उĩवतात. याचे एक उ°म
उदाहरण Ìहणजे १९९२ मÅये चार गोöया पोिलसांनी लॉस इंजेिलस शहरात एका िनúो
űायÓहरला भयानक मारले.शेकडो लोकांनी ही घटना पिहली. याचे िचýीकरण केले. तरीही
या चारही पोिलसांना कोटाªने िनदōष सोडले. या घटनेमुळे िनúो लोकांनी दंगली केÐया या
दंगलीतही अनेक लोक मारले गेले याचाच अथª असा होतो कì आजही ही चळवळ
खाöयाथा«ने पूणªÂवाला पोहचली नाही.

आपली ÿगती तपासा :
१. मािटªन Ðयुथर िकंग यांची कामिगरी थोड³यात सांगा.

munotes.in

Page 28

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
28 २.१० सारांश
अमेåरकेतील िनúो लोकांना वांिशक भेदभावामुळे अÂयंत दुःखद व कĶमय जीवन जगावे
लागत होते. Ìहणूनच अमेåरकेतील िनúो लोकांनी आपÐया Æयाय ह³कसाठी नागरी ह³क
चळवळ सुł केली होती. या चळवळीस डॉ. मािटªन Ðयुथर यां¸या सारखे ÿभावी नेतृÂव
लाभÐयाने ही चळवळ अिहंसे¸या मागाªने अंितम टÈÈयापय«त पोहचली. या
चळवळीला अमेåरकन राÕůाÅय± जॉन केनेडी, Âयांचे बंधू रॉबटª केनेडी, राÕůाÅय± िलंडन
जॉÆसन या Óयĉéचे सहकायª लाभले तसेच घटनाÂमक कायīा¸या पाठबळामुळे ही चळवळ
कायदेशीर ŀिĶकोनातून यशÖवी झाली. माý मानिसक व नैितक ŀĶीकोनातून या
चळवळीला पåरपूणªता ÿाĮ झाली नाही. असे जरी असले तरी केवळ अमेåरके¸या नÓहे तर
जगा¸या इितहासात या चळवळीला अनÆयसाधारण महßव आहे.

२.११ ÿij
१. अमेåरकेतील िनúŌ¸या िÖथतीचा आढावा ¶या ?
२. अāाहम िलंकन¸या कामिगरीवर भाÕय करा?
३. अमेåरकेतील नागरी ह³क चळवळीवर एक ŀĶी±ेप टाका?
४. डॉ. मािटªन Ðयुथर¸या कामिगरीचे परी±ण करा ?

२.१२ संदभª
१. ÿाचायª य.ना.कदम, 'िवसाÓया शतकातील जगाचा इितहास'
२. डॉ.धनंजय आचायª, 'िवसाÓया शतकातील जग'
३. एन.एस.तांबोळी, 'आधुिनक जग'
४. डॉ.पी.जी.जोशी, 'आधुिनक जग'
५. डॉ.सुमन वैī, 'आधुिनक जग'



*****


munotes.in

Page 29

29 ३
नेÐसन मंडेला आिण दि±ण आिĀकेतील
वंशभेद िवरोधी चळवळ
घटक रचना
३.० उिĥĶये
३.१ ÿÖतावना
३.२ डॉ. नेÐसन मंडेलांचा जीवन पåरचय
३.३ वांिशक भेदभावाबाबतचा ŀिĶकोन
३.४ राजकìय ÿवेश
३.५ डॉ. नेÐसन मंडेलांचा वांिशक भेदभावािवŁĦ लढा
३.६ दि±ण आिĀके¸या राÕůाÅय±पदी िनयुĉì
३.७ डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या कामिगरीचे मूÐयमापन
३.८ सारांश
३.९ ÿij
३.१० संदभª

३.० उिĥĶये
१. डॉ.नेÐसन मंडेलां¸या जीवन पåरचयाची मािहती जाणून घेणे.
२. डॉ.नेÐसन मंडेलांचा वांिशक भेदभावाबाबतचा ŀिĶकोन जाणून घेणे.
३. डॉ.नेÐसन मंडेलां¸या राजकìय ÿवेशासंदभाªतील मािहतीचा आढावा घेणे.
४. डॉ.नेÐसन मंडेलां¸या वांिशक भेदभावािवŁĦ लढ्याची मािहती जाणून घेणे.
५. डॉ.नेÐसन मंडेलां¸या अÅय±ीय कारिकदêचा आढावा घेणे.

३.१ ÿÖतावना
दि±ण आिĀकेतील डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या नेतृÂवाखाली वंशभेद िवरोधी चळवळ ही एक
जागितक इितहासातील महßवपूणª चळवळ मनाली जाते. Âयांनी Öवतःवंशभेदा¸या छळाचा
अनुभव घेतला होता तसेच आपÐया कृÕणवणêय बांधवांवर होणारा अÆयथा, अÂयाचार व
िपळवणूक अÂयंत जवळून पािहली होती. अशा वाईट गोĶéचा व घटनांचा शेवट करÁया¸या
उĥेशाने डॉ. नेÐसन मंडेलांनी आपÐया नेतृÂवाखाली अथक ÿयÂन कłन वंशभेद िवŁĦ
चळवळ उभी केली. ÿÖतुत ÿकरणात आपण डॉ. नेÐसन मंडेलांचा जीवन पåरचय Âयांचा
वांिशक भेदभावाबाबतचा ŀिĶकोन Âयांचा राजकìय ÿवेश, Âयांचा वांिशक भेदभावािवŁĦ munotes.in

Page 30

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
30 लढा तसेच Âयांची दि±ण आिĀके¸या राÕůाÅय± पदाची कामिगरी व Âयां¸या सवा«गीण
कायªÿणालीचा मूÐयमापणाÂमक आढावा आदी बाबतची मािहती पाहणार आहोत.

३.२ डॉ. नेÐसन मंडेलांचा जीवन पåरचय
दि±ण आिĀकेचे िशÐपकार व आिĀकन गांधी Ìहणून समजÐया जणाöया डॉ.नेÐसन
मंडेलांचा जÆम ůाÆसकेवी ÿांतातील कुनू गावी १९१८ मÅये झाला होता. Âयांचे मूळ नावं
'रोिलÐहाÐहा' हे होते. Âयांचे हे नावं झोसा या आिĀकन भाषेतील होते. 'रोिलÐहाÐहा' या
शÊदाचा अथª खट्याळ िकंवा उनाड असा आहे. ते इंúजी शाळेत दाखल झाÐयानंतर
Âयां¸या मॅडमने Âयांचे नावं नेÐसन असे ठेवले. नेÐसन या शÊदाचा अथª योĦा असा आहे.
Âयां¸या संघषªमय आयुÕयाकडे जर आपण पािहले तर Âयांनी योĦा या शÊदाचा अथª खöया
अथा«ने यथाथª बनवला असे िदसते. Âयांचे सुरवातीचे िश±ण ³लाकªबरी िमशनरी व
मेथिडÖट शाळेमÅये झाले. नंतर ते कायīाचे पदवीधर झाले. पुढे नंतर Âयांना Öकॉटलंड
िवīापीठाने डॉ³टरेट पदवी बहाल केली. Âयां¸याकडे उ°म वĉृÂव, उ°म संघटन व
ÿशासन कौशÐय होते, राजकìय मुÂसĥीपणा होता, समयसूचकता व िनणªय±मता होती
Ìहणूनच ते अÐपावधीतच महान देशभĉ व लोकिÿय नेत बनले. Âयांनी कृÕणवणêयांवर
होणारे अÆयाय, Âयांची होणारी िपळवणूक व Âयां¸या वाट्याला आलेले दयनीय जीवन
अÂयंत जवळून पािहले होते Ìहणूनच Âयांनी आपले सवª आयुÕय कृÕणवणêयां¸या
उĦारासाठी ख चª करÁयाचा िनणªय घेतला व यातूनच Âयां¸या कायाªचा खöया अथाªने आरंभ
झाला. व आपÐया अतुलनीय कायाª¸या जोरावर समÖत जनसमुदयाची मने िजंकÁयात
Âयांना यश आले व ते लोकिÿय नेते झाले.

३.३ वांिशक भेदभावाबाबतचा ŀिĶकोन
दि±ण आिĀकेत गौरवणêयांपे±ा कृÕण वणêयांची सं´या जाÖत आहे. माý गौरवणêय
स°ाधीश कृÕणवणêय लोकांना समजून घेत नाहीत. Âयांचे सभा, संचार, भाषण, धमª व
मुþण ÖवातंÞय आदी ह³क नाकारÁयात आले आहेत. Âयांना मतदाना¸या
अिधकारापासून वंिचत ठेवÁयात आले आहे, Âयांना पाýतेÿमाणे काम करÁयाचा ह³क
िदला जात नाही समान कामासाठी समान वेतन िदले जात नाही, सĮाहात Âयांना ४० तास
काम करावे लागते या कामाचा मोबदला Âयांना अÂयÐप ÿमाणात िदला जातो, बेकार
असलेÐया कृÕणवणêय लोकांना बेकार भ°ा िदला जात नाही, Âयांना िन:शुÐक वैīकìय
मदत िमळत नाही, Âयांचा पूणª िश±णाचा अिधकार नाकारÁयात आला आहे, Âयांचे
उपहारगृह, धािमªक Öथळे, सावªजिनक वाहतूक, ÿशासन व राजÿणालीतील ह³क
नाकारÁयात आले आहेत, Âयांना ÿशासकìय सेवेत समािवĶ कłन घेतले जात नाही व
Âयांना गुलामÿमाणे वागणूक िदली जात आहे. ही सवª वांिशक भेदभावाला अनुसłन
गौरवणêयांची वतªणूक अÆयायकारक आहे Ìहणूनच डॉ. नेÐसन मंडेला यांनी या वांिशक
भेदभावािवŁĦ आपले धोरण जाहीर केले.
munotes.in

Page 31

नेÐसन मंडेला आिण दि±ण आिĀकेतील वंशभेद िवरोधी चळवळ
31 जोपय«त शरीरात ĵास राहील तो पय«त कृÕणवणêय लोकां¸या Æयाय ह³कासाठी लढले.
Âयांना िश±ण, सावªजिनक िठकाणे, धािमªक Öथळे, Óयवसाय, नोकöया, मूलभूत ह³क, सेवा
सुिवधा या िठकाणी सवª घटकांना अनुसłन ह³क िमळवून देईल. हे ह³क िमळवून
देÁयासाठी मी अखंडपणे अिहंसे¸या मागाªचा अवलंब करेल. जोपय«त या सवª गोĶी
कृÕणवणêय लोकांना ÿाĮ होत नाही तोपय«त हा Æयाय ह³क लढा अखंडपणे सुł ठेवले.
िकतीही संकटे आली तरी न डगमगता या कायªपूतêसाठी सातÂयाने नेटाने ÿयÂन करेल.

डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या या धोरणामÅये कृÕणवणêय लोकां¸या समÖयांबĥल आदर होता , Âया
सोडिवÁयासाठीचा ŀढ िनIJय होता, या समÖया सोडिवÁयासाठी जो लढा īावा लागणार
होता Âया लढ्याचे िनयोजन होते, लढा कोणÂया मागाªने īावयाचा आहे याची कायªÿणाली
िनिIJत होती. Ìहणजेच Âयांनी आपला वांिशक भेदभावाबाबतचा ŀिĶकोन िनिIJत केला
होता.

३.४ राजकìय ÿवेश
डॉ. नेÐसन मंडेलांचे िश±ण पूणª झाÐयानंतर ते १९४१ मÅये जो शहरात वाÖतÓयाला
आले .सुरवातीला Âयांनी एका लोफरमÅये उदरिनवाªहासाठी करकुणाची नोकरी Öवीकाłन
आपÐया कामाची सुŁवात केली. हे काम करत असतांनाच िससुल व वॉटर अÐबटाईन या
दोन राजकारÁयां बरोबर पåरचय झाला. Âयां¸या सोबत वावर सुł झाला व या राजकìय
लोकां¸या सहवासाने ÿेåरत होवून Âयांनी राजकारणात ÿवेश केला. Âयांनी ज¤Óहा
राजकारणात ÿवेश केला तेÓहां दि±ण आिĀकेतील वांिशक भेदभाव मोठ्याÿमाणात
वाढलेला होता. Ìहणुनच Âयानी १९४४ मÅये नॅशनल युथ काँúेसचे सभासदÂव Öवीकारले
व ते दि±ण आिĀके¸या राजकारणात सिøय झाले. वणªभेद आंदोलनात सहभागी होणे हा
Âयां¸या राजकìय ÿवेशाचा सुŁवातीचा उĥेश होता. आपÐया कायªÿणाली¸या जोरावर
Âयांनी अÐपावधीतच आपÐया कायाªचा Öवतंýपणे ठसा उमटवला व या यशा¸या जोरावरच
Âयांनी आिĀकन नॅशनल युथ लीगची Öथापना केली व या आिĀकन नॅशनल युथ लीगचे
ते सिचव बनले. व येथूनच खöया अथाªने Âयांचा राजकìय ÿवास सुŁ झाला.

३.५ डॉ. नेÐसन मंडेलांचा वांिशक भेदभावािवŁĦ लढा
दि±ण आिĀकेतील वांिशक भेदभावावर आधारीत आधारलेली राºयÓयवÖथा अÂयंत
कठोर होती. Âयांनी सूł केलेला वांिशक भेदभावावर आधारीत कायदा मोडÁयाचा ÿयÂन
केला तर Âयांना कठोर िश±ा केली जात होती. यािशवाय राजकìय प± Öथापना व संप
करÁयास सĉ मनाई होती. अशा पåरिÖथतीमÅये तग धłन बसलेला आिĀकन नॅशनल
काँúेस प± सुĦा या स°ाधारी प±ा¸या जाचाला कंटाळला होता. अशा कठीण पåरिÖथतीत
आिĀकन नॅशनल काँúेस प±ा¸या राजकìय ÿवेशानंतर डॉ. नेÐसन मंडेला दि±ण
आिĀके¸या राजकारणात सिøय झाले होते.

munotes.in

Page 32

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
32 ३.५.१ आिĀकन नॅशनल काँúेस¸या िनषेध मोिहमेत सहभाग :
आिĀकन नॅशनल काँúेसने १९५२ मÅये ÿचलीत सरकार¸या दडपशाही धोरणा¸या
िवरोधात एक िनषेध मोहीम सुŁ केली होती. या मोिहमेत डॉ. नेÐसन मंडेला सहभागी झाले
होते. या मोिहमेचा एक भाग Ìहणुन कृÕणवणêय कामगारांनी काही िदवस काम थांबवले होते
या गोĶीला Âयांनी पािठंबा िदला होता. तसेच कृÕणवणêयांनी गौरवणêयांची राखीव Öथळे व
दुकाने या िठकाणी घुसÁयाची जी िशÖतबĦ मोहीम सुł केली होती Âया मोिहमेला पाठéबा
िदला होता. या मोिहमेत ८००० िनदशªकांना अटक करÁयात आली होती. माý ÿचलीत
सरकार¸या आøमक धोरणामुळे ही मोहीम नंतर बंद पडली.

३.५.२. ÿचलीत सरकार¸या िवरोधात संयुĉ िनषेध मोहीम :
आिशयायी, िबगर गौरवणêय व आिĀकन नॅशनल काँúेस यांनी ÿचलीत सरकार¸या
िवरोधात संयुĉ िनषेध मोहीम काढÁयाचा िनणªय घेतला या साठी ते जोहाÆसबगª येथील
ि³लपटावून येथे एकý आले व ÿचलीत सरकार¸या िवरोधात िनदशªने करÁयास सुŁवात
केली. ही िनषेध मोहीम पोलीस उलथून लावतील याची जाणीव िनषेधकÂयाªना होती.
Ìहणूनच पोिलसानी िनदशªने उधळून लावÁया पूवêच िनदशªकांनी 'ÖवातंÞयाची सनद'
जाहीरपणे वाचून दाखवली. व पुढे आिĀकन नॅशनल काँúेसने 'ÖवातंÞयाची सनद' हाच
कायªøम Öवीकारला. या मोिहमेत सुĦा डॉ. नेÐसन मंडेलांची भूिमका महßवाची होती.

३.५.३ चचª िमशनöयाचे वांिशक भेदभाव िवरोधास सहकायª :
सुरवातीला गौरवणêय चचª िमशनöयांनी वांिशक भेदभाव पाठéबा िदला होता. माý बदलÂया
पåरिÖथतीला अनुसłन कृÕणवणêय चचª िमशनöयां बरोबरच गौरवणêय चचª िमशनöयानी
वांिशक भेदभावास िवरोध करÁयास सुŁवात केली. याचे नेतृÂव ůेÓहर हडलÖटन या ÿिसĦ
धमªÿमुखाने केले. या संयुक िवरोध कायªøमात डॉ. नेÐसन मंडेलांचे योगदान महÂवाचे होते.

३.५.४ बस वाहतुक ÓयवÖथेवरील बिहÕकार :
आिĀकन नॅशनल काँúेसने डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या नेतृÂवाखाली ÿचलीत गौरवणêय
सरकारला िवरोध करÁयासाठी सातÂयाने ÿयÂन सुł केले होते. ज¤Óहा गौरवणêय सरकारने
बस भाड्यात मोठ्या ÿमाणात वाढ केली होती त¤Óहा सरकार¸या या धोरणाला िवरोध
करÁयासाठी आिĀकन नॅशनल काँúेसने कृÕणवणêय कामगारांना कामावर जातांना बस
ऐवजी पायी जाÁयास सांिगतले. कामगार रोज १० िकलोमीटर अंतर रोज पायी जावू लागले
हे धोरण सतत तीन मिहने सुł ठेवले. भाडे कपात होईपय«त ही मोहीम तीन मिहने सुł
होती शेवटी बस ÿशासनाला आपला िनणªय बदलावा लागला सवा«साठी समान तÂवावर बस
ÿवासाची संधी īावी लागली.

३.५.५ : डॉ.नेÐसन मंडेलांना अटक:
स°ाधारी सरकार¸या अÆयायकारक धोरणाला िवरोध करÁयासाठी आिĀकन नॅशनल
काँúेसने डॉ. नेÐसन मंडेला यां¸या नेतृÂवाखाली राजधानी जोहाÆसबगª जवळ असलेÐया
शापª Óहील या छोट्या नगरात ÿचंड मोच¥ व िनदशªने आयोिजत केली. ÿचंड िवरोध ल±ात
घेता पåरिÖथती िनयंýनात आणÁयासाठी स°ाधारी सरकारने िनदशªकांवर गोळीबार केला.
या गोळीबारात ६७ िनदशªक मृÂयू पावले. अनेक िनदशªक जखमी झाले. स°ाधारी munotes.in

Page 33

नेÐसन मंडेला आिण दि±ण आिĀकेतील वंशभेद िवरोधी चळवळ
33 सरकारने १५००० िनदशªकांना अटक केली. यानंतर स°ाधारी सरकारने आिĀकन
नॅशनल काँúेसवर बंदी घातली. असे असून सुĦा स°ाधारी सरकार¸या अमानुष
कारवाईला िवरोध करÁयासाठी आंदोलकांनी िहंसेला िहंसेने उ°र देÁयासाठी बाँबÖफोट,
गोळीबार इÂयादी मागाªचा अवलंब केला. माý स°ाधारी सरकारने बाळाचा वापर कłन
आंदोलकांचे ख¸चीकरण केले. डॉ. नेÐसन मंडेला यांना अटक केली व स°ाधारी
सरकारने ही पåरिÖथती िनयंýणात आणली.

३.५.६ डॉ.नेÐसन मंडेलांची सुटका:
आिĀकन नॅशनल काँúेसने डॉ. नेÐसन मंडेला यां¸या नेतृÂवाखाली राजधानी जोहाÆसबगª
जवळ असलेÐया शापª Óहील या छोट्या नगरात ÿचंड मोच¥ व िनदशªने आयोिजत केली
होती. व यातून संघषªमय पåरिÖथती उĩवली होती. तसेच जीिवत व िव°हानी झाली होती
याचा ठपका ठेवून स°ाधारी सरकारने डॉ. नेÐसन मंडेलांना अटक केली होती. डॉ. नेÐसन
मंडेलांना ज¤Óहा अटक होते त¤Óहा Âयांची पÂनी िवना मंडेला िहने आपÐया सहकाöयां¸या
मदतीने आंदोलन सुł ठेवले. माý दरÌयान¸या कालखंडात डॉ. नेÐसन मंडेला
यां¸यावरील आरोप िसĦ न झाÐयाने Âयांची सुटका करÁयात आली. पåरणामी
आंदोलकांमÅये चैतÆयाचे वातावरण िनमाªण झाले.

३.५.७ डॉ. नेÐसन मंडेलांचा िवदेश दौरा :
डॉ. नेÐसन मंडेलांची सुटका झाÐया नंतर Âयांनी दि±ण आिĀकेतील व वांिशक
भेदभाविवरोधी चळवळीस पाठéबा िमळवÁयासाठी इिथओिपया, अÐजेåरया, व इंµलंड या
देशांमÅये दौरा काढून वांिशक भेदभावा िवरोधी चळवळीस पाठéबा िमळिवला व या देशांची
सहानुभूती िमळिवली. पåरणामी या लढÁयास नैितक पाठबळ िमळाले.

३.५.८ डॉ. नेÐसन मंडेलांना पुनः अटक व िश±ा :
डॉ. नेÐसन मंडेलानी आपÐया वांिशक भेदभावा िवरोधी चळवळीस जागितक Öतरावर
नैितक पाठéबा िमळिवÐयानंतर Âयां¸यावर िनयंýण ठेवÁयासाठी उमखŌडा संघटने¸या
åरÓहीिनया येथील क¤þावर िāिटशांनी धाड टाकून øांितकारकांचे øांती सािहÂय जĮ केले व
डॉ. नेÐसन मंडेलासह हजारो नेÂयांना तुŁंगात टाकले. डॉ. नेÐसन मंडेला Öवतः वकìल
असÐयाने Âयांनी Öवतःची व राÕůवाīांची बाजू अÂयंत कणखरपणे मांडली व िāिटशांचे
वणªĬेषी राजकारण जगासमोर उघड केले. माý िāिटशांनी डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या बाजूकडे
दूलª± करत डॉ. नेÐसन मंडेलांना दोषी ठरवून Âयां¸यावर ठेवÁयात आलेले आरोप िसĦ
झाÐयाचे दाखवून १९६४ ते १९९० पय«त कारावासाची िश±ा जाहीर केली. व Âयांना
रॉबन बेटावर बंिदÖत करÁयात आले.

३.५.९ डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या अटकेनंतरची पåरिÖथती :
डॉ. नेÐसन मंडेलाना अटक झाÐयानंतर åरÓहीिनया¸या वांिशक भेदभाव खाटÐयाने संपूणª
जग आIJयªचिकत झाले. अमेåरका, रिशया, इंµलंड, आिĀकन राÕů व जगातील बöयाच
राÕůांनी åरÓहीिनया¸या वांिशकभेदभाव खाटÐयाचा िनषेध केला. उमखोटोने संघटनेने
िहंसाचारी कृितकायªøम हाती घेवून संपूणª देशभर िहंसाचार सुł केला. अशातच नेÐसन
मंडेलांची पÂनी िवनी मंडेला व मुलगी िजनिजÖवा मंडेला तसेच संडेपोÖट व काही गौरवणêय munotes.in

Page 34

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
34 लोकांनी हे आंदोलन ÿखरपणे चालू ठेवले. नेÐसन मंडेलांची पÂनी िवना मंडेला अÂयंत
कĶदायक पåरिÖथतीत हे आंदोलन चालवत असतांनाच ितलाही अटक कłन १९६० ते
१९७० अशी दहा वषाªची िश±ा सुनावÁयात आली या नंतर १९८३ मÅये आिĀकेतील
६०० संघटनांनी 'युनायटेड डेमोøॅिटक Āंट' Öथापन केली व एकिýतपणे िāिटशां¸या
िवŁĦ लढा सुł केला. पåरणामी डॉ. नेÐसन मंडेला व Âयां¸या पÂनी िवनी मंडेला यां¸या
अटकेनंतरही हे आंदोलन पुढे सुł राहीले.

३.५.१० डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या अिहंसक लढ्याचा िवजय :
डॉ. नेÐसन मंडेला व Âयां¸या पÂनी िवना मंडेला यां¸या अटकेनंतरही हे आंदोलन पुढे सुł
राहीले होते. याचीच दखल घेवून आिĀकन राÕůां¸या नासावू पåरषदेने तसेच जगतील
ÿमुख देशाने व संयुĉ राÕů संघाने मंडेला व Âयां¸या सहकाöयांची मुĉता करा तसेच
Âयां¸या संघटनांवरील बंदी उठवा व आिĀकेतील वणªĬेĶी स°ा संपुĶात आणा अशी मागणी
केली. अशातच दि±ण आिĀकेची सूýे डी. ³लाकª यां¸याकडे आली Âयांनी आंतरराÕůीय
दडपण व आंदोलनाची तीĄता ल±ात घेवून राÕůवादी संघटनांना बरोबर वाटाघाटी सुł
केÐया व सन १९९० मÅये डॉ. नेÐसन मंडेलांची सुटका केली. याही पुढे जावून Âयांनी
आिĀकेतील सवª राÕůवादी संघटनांवरील बंदी उठिवली वांिशक भेदभावा िवरोधी सवª
कायदे रĥ केले. शेवटी डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या गांधीवादी अिहंसक लढ्याचा िवजय झाला.

आपली ÿगती तपासा :
डॉ.नेÐसन मंडेलां¸या वांिशक भेदभाव िवरोधी लढ्याची मािहती थोड³यात िलहा .

३.६ दि±ण आिĀके¸या राÕůाÅय±पदी िनयुĉì
डॉ. नेÐसन मंडेलांची सुटका झाÐयानंतर Âयांनी आपÐया कायाªची सुरवात नÓया जोमाने
सुł केली. आरंभी Âयांनी आपÐया आिĀकन नॅशनल काँúेस पàया¸या पुनबा«धणीला
महßव िदले. व अÐपावधीतच Âयांनी आपÐया प±ाचा कायापालट केला. अशातच अÅय±
³लाकª¸या नेतृÂवाखाली सरकार, डॉ.नेÐसन मंडेलां¸या नेतृÂवाखाली आिĀकन नॅशनल
काँúेस, आिĀकन नॅशनॅिलÖट प±, युनायटेड पाटê आिण चीफ बुथलेझी यां¸या
नेतृÂवाखालील इंकथा Āìडम पाटê यां¸यात १९९१ मÅये वाटाघाटी सुł झाÐया व
गौरवणêयांकडून कृÕणवणêयांकडे होणाöया स°ांतराची यशÖवी सांगता झाली. एिÿल
१९९४ मÅये दि±ण आिĀकेत अÂयंत खुÐया व मुĉ वातावरणात सावªिýक िनवडणुका
घेÁयात आÐया व या सावªिýक िनवडणुकìत डॉ. नेÐसन मंडेला यां¸या आिĀकन नॅशनल
काँúेसने संसदेत िनिवªवाद बहòमत ÿÖथािपत केले. डॉ. नेÐसन मंडेला यांनी १० मे १९९४
रोजी शपथ घेतली व दि±ण आिĀकेत डॉ. नेÐसन मंडेला या पिहÐया कृÕणवणêय
अÅय±ा¸या नेतृÂवाखाली नÓया दि±ण आिĀका राÕůाचा जÆम झाला. पुढे दि±ण
आिĀकेत लोकिÿयते¸या िशखरावर असतांनाच डॉ. नेÐसन मंडेलानी एक महÂवपूणª िनणªय
घेतला व थाबो एÌबेकì याला आपला राजकìय वारस जाहीर कłन Öवतः Öवइ¸छेने १६
जून १९९९ रोजी दि±ण आिĀके¸या सवō¸च पदावłन पायउतार झाले व स°ेची सूýे
थाबो एÌबेकì यां¸याकडे िदली. munotes.in

Page 35

नेÐसन मंडेला आिण दि±ण आिĀकेतील वंशभेद िवरोधी चळवळ
35 ३.७ डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या कामिगरीचे मूÐयमापन
केवळ दि±ण आिĀके¸याच नÓह¤ तर जागितक इितहासातील एकआदशªवत नेतृÂव Ìहणून
नेÐसन मंडेलांकडे पािहले जाते. Âयांचे बालपण, िश±ण, विकली, रोबेन बेटावरील कोठडी
आिण संघषª लढ्याचा कालखंड अÂयंत ÿितकूल होता. असे असतानाही Âयांनी आपÐया
आयुÕयातील साăाºयवाद, गåरबी व वंशवाद उ¸चाटनासाठी िदलेला लढा अतुलनीय होता.
२७ वषª तुŁंगावसात असतांना Âयां¸या मनोबल खचले नÓहते. िकंवा Âयांना िनराशेने Öपशª
केला नÓहता. तसेच Âयां¸या मनामÅये गौरवणêयांबाबत ितळमाý Ĭेषभाव नÓहता. Âयांनी
कृÕणवणêयां¸या Æयाय ह³कसाठी लढा देत असतांना आपÐया अिहंसाÂमक मागाªपासून ते
यिÂकंिचतही ढळले नाही. शेवट¸या ĵासापय«त अंितम Åयेय साÅय करÁयासाठी लढले,
िजंकले व दि±ण आिĀकेत स°ाÆतर घडवून आणणारे पािहले कृÕणवणêय नेतृÂव Ìहणून
सवªमाÆय झाले. याहीपुढे जावून Âयांनी आपÐया नावासमोर पािहले दि±ण आिĀकेचे
कृÕणवणêय अÅय± Ìहणून िबŁद लावून घेतले. Âयां¸या कारिकदêचे मूÐयमापन करत
असताना ते एक कुशल संघटक होते हे आपणां सवा«ना िनिIJतच माÆय करावे लागेल कारण
Âयां¸या कडे असणाöया उ°म संघटन कौशÐयामुळेच Âयांना िवशाल जनासमुदयाचा
पािठंबा िमळाला होता व अंितम िवजय ÿाĮी पय«त िटकला होता. ते एक अनुभवसंपÆन
राजकारणी होते कारण Âयांनी कृÕणवणêयां¸या Æयाय ह³कसाठी जो लढा सुł केला होता
Âया लढÁयास कृÕणवणêय, गौरवणêय, वेगवेगळे दि±ण आिĀकेचे अÅय±, वेगवेगÑया
जागितक Öतरावरील संघटना व देश अशा सवªच Öतरातून पािठंबा िमळिवÁयात Âयांना यश
आले होते. स°ांतरानंतर ज¤Óहा Âयांनी दि±ण आिĀकेचे नेतृÂव आपÐया हाती घेतले त¤Óहा
दि±ण आिĀकेला कॉमन वेÐथ व युनोचे सभासदÂव ÿाĮ झाले. Âयां¸या अÅय±ीय
कारिकदêत उधोगधंदे, Óयापार, दळणवळण, नोकöया व िश±ण ±ेýात Âयांनी भरीव
Öवłपाची कामिगरी केली.

Âयां¸या कायाªचा गौरव करत असताना Âयांना दि±ण आिĀकेचे िशÐपकार Ìहणुन संबोधले
जाते. Âयांची गणना महाÂमा गांधी व डॉ.मािटªन Ðयुथर िकंग या आंतरराÕůीय नेÂयां¸या
पंĉìत केली जाते. Âयांनी केलेÐया कायाªचा गौरव Ìहणून भारत सरकारने Âयांना 'भारत
रÂन'हा सवō¸च पुरÖकार बहाल केला. जागितक Öतरावरील नोबेल ÿाईज पुरÖकाराने ही
Âयांना सÆमािनत करÁयात आले होते. वेगवेगÑया देशाने व दि±ण आिĀकेतील वेगवेगÑया
संÖथाने २५० पे±ा जाÖत पुरÖकार ÿाĮ कłन Âयांना सÆमािनत केले होते. एकंदरीत
सवªसमावेशक िवचार केला तर डॉ. नेÐसन मंडेलांची कामिगरी ÿेरणादायी आहे हे आपण
नाकाł शकत नाही.

३.८ सारांश
दि±ण आिĀकेतील वंशवाद हा अÂयंत गंभीर ÿij होता. या वंशवादाला कायदेशीर माÆयता
होती Âयामुळे कृÕणवणêय लोकांचे जीवन अÂयंत िबकट व कĶमय झाले होते. Âयांना
सावªजिनक िठकाणे, कायाªलये, धािमªक Öथळे, व िश±ण संÖथा या िठकाणी ÿवेश नÓहता
तसेच Âयांना अÂयंत िहनते¸या वागणूक िदली जात होती. munotes.in

Page 36

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
36 दि±ण आिĀकेतील हा वंशवाद कायम Öवłपी नĶ करÁया¸या उĥेशाने डॉ.नेÐसन
मंडेलांनी या ÿितकुल पåरिÖथतीिवŁĦ अखंड अिहंसे¸या मागाªने समथªपणे लढा िदला. व
ÿÖथािपतांना Âयांची चूक माÆय करायला लावून पåरवतªन घडवून आणले. व ते दि±ण
आिĀकेचे पािहले कृÕणवणêय राÕůाÅय± बनले. व जागितक Öतरावर दि±ण आिĀकेला
सÆमान ÿाĮ कłन िदला.

३.९ ÿij
१. डॉ. नेÐसन मंडेलांचा जीवन पåरचय व ŀĶीकोण ÖपĶ करा ?
२. डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या वांिशक भेदभाव िवŁĦ लढ्याची मािहती नमुद करा?
३. डॉ. नेÐसन मंडेलां¸या कामिगरीचे थोड³यात मूÐयमापन करा?

३.१० संदभª
१. ÿाचायª य. ना. कदम, 'िवसाÓया शतकातील जगाचा इितहास'
२. डॉ.धनंजय आचायª, 'िवसाÓया शतकातील जग'
३. एन.एस.तांबोळी, 'आधुिनक जग'
४. डॉ.पी.जी.जोशी, 'आधुिनक जग'
५. डॉ.सुमन वैī, 'आधुिनक जग'

*****

munotes.in

Page 37

37 ४
ľीवादी चळवळीची पिहली लाट

घटक रचना
४.० उिदĶये
४.१ ÿÖतावना
४.२ िलंगभाव अथª
४.३ िलंगभाव िवषमता
४.४ िलंगभावाचे Öवłप
४.४.१ जैिवक Öवłपातील िलंगभाव
४.४.२ सामािजक Öवłपातील िलंगभाव
४.४.२.१ कौटुंिबक िलंगभाव
४.४.२.२ मानिसक िलंगभाव
४.४.२.३ शै±िणक िलंगभाव
४.४.२.४ आरोµय आिण िलंगभाव
४.४.२.५ ®मिवभागांनी आिण िलंगभाव
४.४.२.६ राजकìय िलंगभाव
४.५ ľीवाद
४.६ ľीवादी चळवळीची पिहली लाट
४.६.१ उदारमतवादी ľीवाद
४.६.२ मा³सªवादी ľीवाद
४.६.३ अिÖतÂववादी ľीवाद
४.७ सारांश
४.८ ÿij
४.९ संदभª

४.० उिदĶये
१. िलंगभाव धारणा काय आहे याचा िवīाÃया«ना पåरचय कłन देणे.
२. िलंग आिण िलंगभाव यां¸यातील संकÐपनाÂमक फरक समजून घेणे.
३. ľीवादाची तािÂवक बैठक अËयासाने.
४. ľीवादी चळवळी¸या पिहÐया लाटेचा आढावा घेणे. munotes.in

Page 38

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
38 ४.१ ÿÖतावना
‘िलंगभाव’ ही एक सामािजक संकÐपना असून अगदी अलीकड¸या काळात या संकÐपनेचे
उपयोजन सामािजक शाľातील िविवध िवषयांतगªत होत आहे. ÿामु´याने िलंगाधारीत
भेदभावाचा Óयवहार या अथाªने सामािजक शाľांमÅये ही संकÐपना अËयासली जाते. ‘िलंग’
जीवशाľीय संकÐपना असÐयामुळे नैसिगªक आहे. िजवशाľानुसार पłष व ľी असे दोन
िलंग ÿकार आहेत. माý या नैसिगªक संकÐपने¸या आधारे समाजामÅये पुŁषÂव व ľीÂव
Ļा सामािजक संकÐपना िनमाªण झाÐया आहेत. पुŁषÂव व ľीÂव हे सामािजक
अिभकरणातून घडत असÐयामुळे ते Öथळ, काळ व संÖकृती परÂवे बदलणारे असते,
Ìहणजे नैसिगªक नाही, समाजिनिमªत आहे. ÿामु´याने समाजातील पुłषांचे व िľयांचे
Öथान व भूिमका िनिIJती करÁया करीता िलंगभेदाचा Óयवहार केला जातो. Âयामुळे िľयांना
समाजात कायमचे दुÍयमÂव ÿाĮ झाले आहे. ľी – पुŁष संबंधांचे आकलन कłन
घेÁयासाठी ‘िलंगभाव’ ही संकÐपना वापरली जाते Ìहणजेच ľी-पुŁषांमधील सामािजक
संबंधांचे आकलन कłन घेÁयासाठी व िवĴेषणासाठी एक साधन Ìहणून िलंगभाव ही
संकÐपना उपयोगात आणली जाते.

पुŁषस°ाक समाज ÓयवÖथेमĦे िलंगाधारीत Óयवहारातून िľयांचे दुÍयमÂव अधोरेिखत
केÐया गेले आहे. ही दुÍयमÂवाची भावना कुटुंबसंÖथा व समािजकरण ÿिøया यां¸या
माÅयमातून मुलांमÅये अगदी लहान वयात ŁजिवÁयाचे कायª केले जाते. Ìहणजे मुलगा व
मुलगी हा भेद समािजकरणा¸या ÿिøयेतून Łजिवला जातो. हा भेद ÿामु´याने ľीवादी
िवचार ÿवाह व चळवळी पूवê िľयां¸या शरीर रचनेमुळे असÐयाचे मानÁयाची ÿवृती होती.
अथाªत ही ÿवृती अनेक शतकांची असÐयामुळे ितचे łपांतरण ÿथेमÅये घडून आले व ÿथेचे
łपांतरण िनसगª िनयमात. यातून ľी-पुŁषांमधील जैिवक वैिशĶ्यां¸या आधारावर Âयांचा
दजाª व भूिमका िनधाªåरत होतात असा ÿघात िनमाªण झाला; इतकेच नÓहे तर तो
अपåरवतªनीय िनसगª िनयम मानÐया गेला. यामागील भूिमका िपतृस°ाक समाजातील
पुłषांचे उदा°ीकरण असले तरी, िľयां¸या शरीर रचनेमुळे Âयांना समाजात दुÍयम Öथान
असÐयाचा िनसगª िनयम झाला. Ìहणजे ľी-पुŁषांमधील िवषमतेची व अÆयायाची दखल
घेÁयास जागा उरत नाही. या भूिमकेमुळे िलंगभाव Óयवहारातून िľयांचे अिधक शोषण
घडून आले. Âयां¸या शारीåरक रचनेमुळे Âयां¸यावर दुÍयमÂव लादÁयात आले आहे. परंतु
अलीकड¸या काळात उËया रािहलेÐया अनेक ľीवादी चळवळीनी या भूिमकेचा जोरकस
िवरोध केला व ľीयांना देखील समाजात वावरताना समानतेची वागणूक िमळावी Ìहणून
लढे उभारले. जगा¸या इितहासातील ľी कतृªÂवाला अधोरेिखत करÁयाकåरता अनेक
ľीवादी चळवळी उËया रािहÐया या ľीवादी चळवळéनी ‘िलंग’ आिण ‘िलंगभाव’ यातील
फरक अधोरेिखत कłन ľी शोषणा¸या भौितक आधाराची उकल करÁयाचा ÿयÂन केला.
हा ÿयÂन िलंगभाव अËयासाचा आरंभिबंदू ठरला.



munotes.in

Page 39

ľीवादी चळवळीची पिहली लाट
39 ४.२ िलंगभाव : अथª
‘िलंगभाव’ संकÐपनेचा अथª समजून घेÁया अगोदर ‘िलंग’ आिण िलंगभाव या दोन संकÐपना
मधील फरक समजून ¶यावा लागेल. मराठी भाषेत दैनंिदन Óयवहारात आिण बोली भाषेत
‘िलंग’ आिण ‘िलंगभाव’ हे दोÆही शÊद अनेक वेळा वापरले जातात. हे दोÆही शÊद इंúजीतील
‘Gender ’ या शÊदाचे पयªय वाचक शÊद असले तरी, या दोÆही शÊदांचा अथª वेग – वेगळा
आहे.

‘िलंग’ (Sex) ही शारीåरक व जीवशाľीय संकÐपना असून ती पुŁष आिण ľी यां¸यातील
जैिवक अंतर ÖपĶ करते. माणूस हा जÆमतः एकतर पुŁष असतो िकंवा ľी असतो. अथाªत
‘िलंग’ हा मराठी भाषेतील शÊद इंúजी भाषेतील ‘Sex’ या शÊदाचा पयªय वाचक शÊद आहे.
ºयातून जÆमाने ÿाĮ झालेले पुŁषÂव अथवा ľीÂव असा अथª बोध होतो. Ìहणजेच िलंग हे
नैसिगªक असून ľीपुŁषां¸या जनन¤िþयातील फरकामुळे ŀÔय Öवłपात आहे.

‘िलंगभाव’ (Gender ) हा शÊद सामािजक जडणघ डणीतून बनलेली एक अिÖमता आहे.
िलंगभाव Ìहणजे ‘िलंगभेदावर आधाåरत ŁजिवÐया जाणारी अिÖमता, भूिमका आिण
नातेसंबंध होय.’ अथाªत बाईपण व पुŁषपण हे सामािजक जडणघडणीतून साकारले जाते.
Ìहणजेच िलंगभाव हा ‘पुŁषी’ िकंवा ‘बायकì’ Öवभावधमाªवर तसेच ľी – पुŁषां¸या
सामािजक भूिमका आिण जबाबदारीवर आधाåरत असतो.

एकूणच इंúजी भाषेत ‘Gender’ आिण ‘Sex’ हे दोन वेगवेगळे शÊद आहेत व Âयांचे वेगळे
अथª देखील Åविनत होतात. माý दि±ण आिशयाई भाषांमÅये या दोÆही शÊदांकरीता ‘िलंग’
हा एकच शÊद ÿयोिजला जातो. या दोहŌतील संकÐपनाÂमक फरकसाठी ‘Sex’ Ìहणजे
नैसिगªक ‘िलंग’ आिण ‘Gender’ Ìहणजे ‘िलंगभाव’ अथाªत सामािजक िलंग हे शÊद वापरले
जातात. िलंग आिण िलंगभाव यातील फरक पुढील त³Âया Ĭारे ÖपĶ करता येई.
िलंग आिण िलंगभाव यातील फरक िलंग िलंगभाव िलंग हे नैसिगªक आहे. िलंगभाव हा सांÖकृितक असून मनुÕय िनिमªत आहे. िलंग ही जीव शाľीय संकÐपना आहे. िलंगभाव हा सामािजक सांÖकृितक असतो. िलंगतील भेद हे ÿजनन ÿिøयेतील कायाªवर अवलंबून आहेत. िलंगभाव भूिमका, गुण, वतªन ÿकार व जबाबादöया इ. ची िवभागणी ľीयोिचत व पुŁषोिचत आशा ÿकारे करतो. िलंग हे श³यतो सहजपणे बदलता येत नाही. ते िÖथर असून सवªý सारखे आहे. िलंगभाव हा बदलता असतो, Öथळ, काळ, संÖकृित इतकेच काय कुटुंब – कुटुंबात तो बदलतो.
वरील त³Âया Ĭारे िलंग आिण िलंगभाव या दोन वेगवेगÑया संकÐपना आहेत हे ÖपĶ होते.
या फरका¸या अनुषंगाने िलंगभाव संकÐपनेचा अथª पुढील ÿमाणे समजून घेता येईल. munotes.in

Page 40

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
40 ľीवादी िवचारवंत कमला भसीन यांनी आपÐया ‘Understanding Gender ’ पुÖतकात
िलंगभावाचा अथª ÖपĶ करताना Ìहटले आहे. “ इंúजी शÊद ‘Gender ’ या शÊदाचा शा िÊदक
अथª ‘िलंग’ असा होतो. परंतु अलीकड¸या काळात ‘Gender ’ हा शÊद एक वेगÑया अथाªने
वापरला जातो, ºयास मराठी भाषेत ‘िलंगभाव’ संबोधले जाते. ‘िलंगभाव’ ही सामािजक
शľांमÅये नÓयाने Łजू झालेली संकÐपना आहे. ÿामु´याने ľी -पुŁषांची सामािजक आिण
सांÖकृितक Óया´या ÖपĶ करÁयाकåरता ‘िलंगभाव’ या सामािजक संकÐपनेचा वापर केला
जातो. सदर सं²े¸या माÅयमातून ľी -पुŁष यांचे Öथान व भूिमका यात समाजात कसा भेद
केला जातो याचे आकलन कłन घेणे या अथाªने ‘िलंगभाव’ ही सं²ा वापरली जाते.”
Ìहणजेच ľी – पुŁष यां¸यामधील संबंधा¸या सामािजक वाÖतवाचे आकलन कłन
घेÁयासाठी व िवĴेषणसाठी एक साधन Ìहणून ‘िलंगभाव’ ही संकÐपना वापरली जाते.

कमला भसीन यां¸या ‘Understanding Gender ’ या पुÖतका¸या (िलंगभाव समजून
घेताना) भाषांतरणा¸या मनोगतात ‘िलंगभाव’ संकÐपाने िवषयी ®ुती तांबे Ìहणतात, “भारत
आिण दि±ण गोला धाªतील सामािजक संदभाªत ľी-पुŁष संबंधांची िचिकÂसा करÁयाचे
िवĴेषक साधन Ìहणून, िचिकÂसक हÂयार Ìहणून ‘िलंगभाव’ ही संकÐपना वापरायला
हवी.”

िलंगभाव संकÐपनेचा अथª ÖपĶ करताना अॅन ओकले यांनी आपÐया ‘Sex, Gender and
Society’ (१९७२), या पुÖतकात Ìहणतात, “िलंगभाव ही एक सांÖकृितक बाब आहे.
Âयातून ľी व पुŁषांची बाईपनात व पुŁषपणात होणारी सामािजक वगªवारी सूिचत होते.”
एखादी Óयिĉ ľी िकंवा पुŁष हे जैिवक फरकाने ठरते परंतु Óयिĉचे बाईपण व पुŁषपण
माý Öथळ-काळानुłप बदलणाöया सांÖकृितक िनकषांनी ठरते Ìहणजेच िलंग हे वैिशĶ्य
िÖथर असते, िलंगभाव माý बदलणार असतो.

जागितक आरोµय संघटनेने िलंगभाव शÊदाची Óया´या आपÐया २००२ ¸या Gender
Policy मÅये पुढील ÿमाणे केली आहे.

“Gender is used to describe the characteristics of women and man that
are socially constructed, while sex refers to those that are biologically
determined. People are born female or male, but learn to be girls and
boys who grow into women and men. This learned behaviour makes up
gender identity and determines gender roles.”

अथाªत िलंगभाव ही संकÐपना िľ आिण पुŁष यां¸या सामािजक गुणवैिशĶ्यांचे वणªन
करÁयासाठी वापरली जाते, तर िलंग हे जैिवक घटकावर आधाåरत आहे. Óयिĉ ľी िकंवा
पुŁष Ìहणून जÆमाला येतात, पुढे Âयां¸यात पुŁषÂव िकंवा ľीÂव िवकिसत होते. हीच
पुłषÂवाची िकंव िľÂवाची ओळख Âया आधारीत वतªनातून ठरते. या वतªना¸या पाठीमागे
िभÆन- िभÆन समाजाणे मुलांमुलéसाठी आखून िदलेÐया वेगवेगÑया भूिमका, गुणदोष,
ÿितसादा¸या पĦती असतात Ļा पĦती Ìहणजेच िभÆन सामािजक व सांÖकृितक
Öवłपात मुलांमुलéकरीता आखून िदलेला कृतीकायªøम होय. munotes.in

Page 41

ľीवादी चळवळीची पिहली लाट
41 वरील िववेचना¸या आधारे िलंगभवाची ढोबळमानाने पुिढल ÿमाणे Óया´या करता येईल,
“िभÆन िभÆन समाज व संÖकृतीने मुलांमुलéकरीता िनधाªåरत केलेÐया वेगवेगÑया भूिमका,
गुणदोष जबाबदाöया व ÿितसादा¸या पĦती या आधारे ľीयोिचत व पुŁषोिचत वतªनाचा
आखून िदलेला कृती कायªøम Ìहणजे िलंगभाव होय.”

४.३ िलंगभाव िवषमता
िलंगाधारीत केÐया जाणाöया िवभेदीकरण Óयवहाराला िलंगभाव िवषमता Ìहटले जाते,
ºयामÅये िलंगभाव जिनत Óयवहारातून ľीयांना Âयां¸या नैसिगªक अिधकार व संधीपासून
वंिचत ठेवले जाते. कुटुंब संÖथेतील िपतृस°े¸या ÿभावातून िľयांवर अनुÂपादक कायª
सोपिवली जातात , जसे कपडे धुणे, साफसफाई, Öवयंपाक करणे, लहान मुले व वृĦांची
देखभाल करणे या पĦतीची मूÐय िवरिहत ®म करÁयासाठी ÿोÂसािहत केÐया जाते, ºयास
पुनŁÂपादक ®म संबोधले जातात या उलट पुŁषांना उÂपादक ®म करÁयास ÿोÂसािहत
केÐया जाते.

कुटुंब संÖथे¸या व संÖकृती¸या माÅयमातून मुलांवर िलंगभावाÂमक संÖकार केले जातात.
दि±ण आिशयाई राÕůांमÅये तर मुला¸या जÆमाचा आनंद साजरा केला जातो व मुली¸या
जÆमाचा शोक केÐया जातो. मुलावर ÿेम, माया, कोड कौतुक, योµय आहार, आरोµयाची
काळजी यांची खैरात असते आिण मुलीला माý यातील काहीच िमळत नाही. हÐली¸या
काळातील पालक आÌही मुला-मुलéमÅये भेद करीत नाही अशी भूिमका घेतात माý मुलगी
पर³याचे धन माणÁयाची ÿवृ°ी असÐयामुळे वाÖतव िÖथित फारशी वेगळी नाही.

मुलाने शूरवीर, कतªबगार असावे असे सांिगतले जाते तर मुलीने ÿेमळ लाजाळू घरगुती
असावे असे िशकिवले जाते. एकूणच काय तर मुलाने काय केले पािहजे व मुलीने काय केले
पािहजे याची िशकवण कुटुंबसंÖथा व समाज यां¸या कडून बालवयात मुलांना िदली जात
असÐयामुळे Âयां¸यामÅये जबाबदöया, कामाची िवभागणी व कतªÓय यां¸या िवषयीची
िलंगािधĶीत समाज तयार होते व ते िलंगभेदी Óयवहार करावयास लागतात. यावłन हे ÖपĶ
आहे कì, िलंगभाव नैसिगªक नाही तो समािजक व सांÖकृितक आहे. माý हा िलंगभाव जिनत
Óयवहार Öथल, काल आिण समजपरÂवे बदलत असतो.

ľीवादी िवचारवंत िसमॉद बुवा Ìहणतात, “ľी ही जÆमाला येत नाही, तर ती घडिवली
जाते. समाजातील सामािजक, आिथªक, सांÖकृितक संÖकारातून ितचे बाईपण घडिवले
जाते.” ही ÿिøया सतत चलनारी असते. ľी ही पुŁषापे±ा वेगळी आिण गौण आहे या
गृिहतकाचा ÿभाव मुली¸या मनावर अगदी लहान वयापासून िबंबिवला जातो. या ÿिøयेला
समाजशाľीय भाषेत सामािजकरण संबोधले जाते. समाजशाľीय िवचारवंत łथ हाटªले
यांनी सामािजकरण ÿिøया ही १) जडणघडण (Manipulation) २) िनयिमतीकरण
(Canalisation) ३) शÊदसंबोधन (Verbal Appellation) आिण ४) कृतीची व
उपøमाची ओळख (Activity Exposure) या चार ÿकारे घडते असे Ìहटले आहे. या
चारही ÿकारातून मुलांमÅये िलंगभावाची धारणा िवकिसत करÁयाचे कायª घडून येते. munotes.in

Page 42

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
42 Âयामुळे या ÿिøयेला ľीवादी िवचारवंत िलंगभािवकरण असे संबोधतात. एकूणच
िलंगभािवकरण ÿिøये¸या माÅयमातून िलंगभाव िवषमता जोपासली जाते Âयामुळे सवª
ľीवादी िवचारवंतांनी या ÿिøयेची एथोिचत चचाª केली आहे.

आपली ÿगती तपासा
१) िलंगभाव Ìहणजे काय ÖपĶ करा?
२) िलंग आिण िलंगभाव यातील फरक ÖपĶ करा?

४.४ िलंगभावाचे Öवłप
सīकािलन समाज ÓयवÖथेमÅये पुŁषी वचªÖवाचे मूÐय सवª पातळीवर आिण संÖथांमÅये
कायªरत असÐयामुळे िववाहसंÖथा, कुटूंबसंÖथा, धमªसंÖथा, राºयसंÖथा आिण उÂपादन
Óयवहारात िľयांची भूिमका दुÍयम आिण अनुषंिगक मानली जाते. या िववीध Öवłपात
िलंगभाव ÿदिशªत होतो. माý िलंगाभावाचे हे Öवłप सवªý सारखे नसून ते Öथल, काळ,
पåरिÖथती व संÖकृित परÂवे बदलणारे असते. िलंगभावाचे Öवłप पåरिÖथती सापे± असले
तरी काही बाबतीत ते सवªý सारखे िदसून येते. Âया अनुषंगाने िलंगभावा¸या Öवłपाचा
िवचार केला असता जैिवक आिण सामािजक अशा दोन ÿमुख ÿकरांतगªत िलंगभाव
संकÐपनेचा िवकास होतो.

४.४.१ जैिवक Öवłपातील िलंगभाव :
ľी पुŁष यांचा शरीर रचना नुसार िनसगªतः Âयां¸यामÅये काही जैिवक कामांची िवभागणी
केलेली असते ही नैसिगªक िवभागणी Âयां¸या शरीरा¸या आधारे घडून आलेली आहे
ÿामु´याने या जैिवक िबना तÂवा¸या आधारे ľी-पुŁष यां¸यातील कामाची िवभागणी
परÖपरपूरक असून समाजसुधारणे¸या मुळाशी Âयां¸यामधील सलो´याचे संबंध करीत
आहेत. असे असले तरी, ÿाचीन काळापासून आज¸या ÿगत समाजापय«त पुŁषाने नेहमी
ľी पे±ा वरचढ भूिमका मांडÁयात आली आहे.

िनसगªतःच िľयांची शरीर रचना ि³लĶ असÐयामुळे अिÖथरता िľयां¸या शरीरातील
अंतगªत Óयवहाराचे वैिशĶ्य आहे. पुनŁÂपादनामुळे कॅिÐशयम¸या चयापचनात िľयां¸या
तुलनेत पुŁषां¸या शरीर िनयिमतता दाखिवली जाते. िľयां¸या मािसक पाळीत खूप
कॅिÐशअम शरीराबाहेर फेकले जातात गरोदरपणात गभाª¸या वाढीसाठी ते वापरले जाते
िľयां¸या शरीरात तयार होणारे नानािवध ľाव आिण कॅिÐशयमची कमतरता यामुळे
ľी¸या मºजासंÖथेमÅये अिÖथरता िनमाªण होते. Âयाचा पåरणाम Ìहणून Âयांचे िनयंýण
कमी असते पåरणामी िľया अिधक भावनाÿधान असतात. या तुलनेत पुŁषांचे ल§िगक
जीवन साधे सरळ व सुटसुटीत असते Âयात कसलेही धोके शारीåरक वेदना अवघड
जबाबदाöया, आजारपण अंतगªत नसतात. तरीदेखील पुŁषांपे±ा िľयांचे आयुÕयमान
सरासरीने अिधक असते.
munotes.in

Page 43

ľीवादी चळवळीची पिहली लाट
43 वजना¸या संदभाªने िवचार करता पुŁषां¸या Öनायू चे वजन Âयां¸या एकूण वजना¸या ४२%
असते तर िľयां¸या Öनायूंचे वजन Âयां¸या एकूण वजना¸या ३६% असते. या िनसगªत:
िमळालेÐया शातीåरक ±मतेचे पुŁषीपणाशी नाते जोडले गेले आहे. मूलतः िनसगªतः
िमळालेÐया जैिवक ±मतेचा वापर पुŁष िľयांवर ÖवािमÂव गाजिवÁयाचे सूý
िपढ्यानिपढ्या पुŁषांनी आपÐया हातात ठेवÐयामुळे बाईचे भिवतÓय वा ÿगती वा अधोगती
ठरिवÁयाचे काम पुŁषांचे आहे असे पुŁषांना वाटते. पयाªयाने तसेच िľयांनाही वाटते.
पुŁषांनी बाईवर वचªÖव गाजिवणे ही गोĶ नैसिगªक व जैिवक नाही, पण तशी आहे असे सतत
िबंबिवÐया गेÐयामुळे ही गोĶ कायमची माÆय झाली. शारीåरक उंची, वजन, आकारमान
यां¸या अिध³यामुळे पुŁष िľयांवर शारीåरक वचªÖव गाजवत आहेत. तरी याचा अथª
जैिवकŀĶ्या पुŁष िľयांपे±ा वर¸या दजाªचे आहेत असा होत नाही.

४.४.२ समाजिनिमªत िलंगभाव:
िलंगभावाचे हे दुसरे Öवłप आहे. अथाªत हे Öवłप समाज, संÖकृती, Öथळ, कळ या नुसार
बदलणारे आहे. या Öवłपांतगªत अनेकिवध सामािजक संÖथा¸या माÅयमातुन िलंगभाव
होत असताना िदसून येतो. मूलतः हा िलंगभाव मानवी समाजाने िनमाªण केलेÐया ÿथा,
परंपरा, łढी, यां¸या पगड्यामुळे घडून येतो. काही अंशी या परंपरां¸या पगड्याखाली िľया
देखील हा िलंगभाव आपÐयावर ओढवून घेताना िदसून येतात. Âयामुळे या िलंगभावाचे
Öवłप िविवधांगी आहे. Âयातील काही महÂवा¸या Öवłपाचा आढावा पुढील ÿमाणे घेता
येईल.

४.४.२.१ कौटुंिबक िलंगभाव:
कोणÂयाही देशातील कुटूंबसंÖथा मुली¸या जÆमापासून ित¸या वाढी¸या ÿÂयेक टÈयावर ती
मुलांपे±ा, पुŁषांपे±ा कशी वेगळी आहे आिण कशी वेगळी रािहली पािहजे, याची सतत
जाणीव कłन देÁयाचे कायª करते. मुलीच वागणं, बोलणं, हसणं, बसणं, सवª काही मयाªिदत
असावं याची सतत जाणीव ितला कłन िदली जाते. या कåरता समाजातील आदशª
ÓयिĉमÂवाचे दाखले िदले जातात. मुलगी Ìहणजे आ²ाधारक, मयाªदाशील, वागणारी,
कामसू, उलट उ°र न देणारी िकंवा ÿij न िवचारणारी, जगाचा अनुभव इतरां¸या
साहाÍयाने घेणारी, घराबाहेर पडतांना सोबत लागणारी अशी असली पािहजे असा कुटुंबाचा
कटा± असतो. आई विडलांनी तसं मुलीला िश±ण īावं आिण ताÊयात ठेवावं अशी
सामािजक अपे±ा असते.

या अपे±ेपोटी कुटुंबसंÖथेकडून मुलगा आिण मुलगी यामÅये सतत भेद केला जातो. हा भेद
अगदी खेळÁया¸या वÖतुपासून आहारापय«त असतो. जसे मुलांना खेळÁयाकåरता गाड्या,
रोबोट इ.सारखी यांिýक खेळणी िदली जातात. तर मुलéना बाहòली, खेळभांडी, भातुकली
सारखी खेळणी देऊन ित¸या घरकामा¸या भूिमकेचे सामाजीकरण केले जाते. िश±णा¸या
बाबतीतही मुली¸या िश±णापे±ा मुला¸या िश±णाला ÿाधाÆय िदले जाते. आहारा¸या
बाबतीत देखील मुलांना सकस आहार देÁयाचा ÿयÆत केला जातो. मुलé¸या बाबतीत माý
दुÍयम व अÐप ÿमाणात आहाराचे िनयोजन केले जाते. आरोµया¸या संदभाªने देखील मुलीने
सहनशील असले पािहजे या भूिमकेतून सहनशीलते¸या नावाखाली िलंगभाव केला जातो.
munotes.in

Page 44

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
44 ४.४.२.२ मानिसक िलंगभाव:
मुलगा हा वंशाचा िदवा, Ìहातारपणाचा आधार आिण मुलगी पर³याचे धन अशी समाज
मानिसकता असÐयामुळे मुलीला सतत दुÍयम वागणूक िदली जाते. ľीचे चाåरÞय हे ितनेच
आयुÕयभर जपायला पािहजे हा संÖकार ित¸या मनावर प³का िबंबिवला गेलेला असतो.
Âयामुळे या मानिसक गुलामीचे ओझे िľया आयुÕयभर वाहतात. बालपणापासून सतत
झालेली हेळसांड, उपे±ा, दुलª± आिण मुलांपे±ा वेगळी वागणूक िमळाÐयामुळे मुली¸या
मानिसक जीवनावर Âयाचा आघात होतो. ितची मानिसक कुचंबणा होते. या कुचंबनेचा
पåरणाम Ìहणून ित¸या मनामÅये एक ÿकारची अनािमक भीतीची भावना िनमाªण होते. या
भावनेतून ितला मानिसक ŀĶ्या असुरि±त वाटायला लागते. ही असुरि±तता सतत
जाणवत असÐयामुळे ľीला सतत अÆयाय सहन करÁयाची सवय लागते. पुŁषां¸या
वचªÖवामुळे िľया मानिसकåरÂया दबलेÐया असतात. या ÿकार¸या िलंगभाव िवषमतेतून
िľयांचे मानिसक जीवन ÿभािवत होते.

४.४.२.३ शै±िणक िलंगभाव:
िश±ण ÿणाली¸या माÅयमातून िलंगभाव जिनत िश±ण øमावर अिधक भर देÁयात आलेला
िदसून येतो. अनौपचाåरक िश± णा¸या माÅयमातून िľयांवर परावलंिबÂव व पुŁषी वचªÖव
साधÁयात आले आहे. या अनौपचाåरक िश±णाचे सवाªत मोठे क¤þ कुटुंबसंÖथा आहे.
Âयाचबरोबर समाज , धमª, संÖकृती इÂयादी संÖथां¸या अंतगªत अनौपचाåरक पĦती¸या
िश±णा¸या माÅयमातून िľयांचे दुÍयमÂव अधोरेिखत करÁयाचे कायª घडून येते. याचाच
पåरणाम Ìहणून कुटुंब, समाज, धमª संÖथा, संÖकृती या अनौपचाåरक िश± ण क¤þातून िľया
सामािजक, सांÖकृितक, आिथªक घडिनतुन दुÍयम Ìहणून घडिवÐया जातात . एकूणच
भिवÕयकाळातील पÂनी व माता या भूिमका योµय पĦतीने पार पाडÁया¸या िश±णावर या
संÖथां¸या माÅयमातून अिधक भर िदला जातो.

समाजात मुलगा आिण मुलगी यां¸यात िश±णिवषयक भेदभाव सराªस होत असतो.
आज¸या अनेक पाठ्यøमातून िशकिवÐया जाणाöया बहòतांश िवषयातून िलंगभावाधाåरत
िवषमतेला खतपाणी घातले जाते. एकूणच काय तर िľयांनी िश±ण ¶यावे नोकरी करावी
माý Âयां¸यावर पुŁषी वचªÖव असावे अशा पĦतीचे संÖकार िश±णा¸या माÅयमातून
िľयांमÅये Łजवले जातात.

४.४.२.४ आरोµय आिण िलंगभाव:
िवकासा¸या संकÐपनेत आरोµयाला खूप महßव आहे िľयां¸या बाबतीत पुŁषस°ाक
समाजÓयवÖथा कुटुंब आिण Öवतः िľया सुĦा आपÐया आरोµयिवषयक गरजा केवळ
पुनŁÂपादक चौकटीतच बघतात िľयांचे आरोµय Ìहटले कì डोÑयासमोर दोन तीनच ÿij
येतात गरोदरपण, बाळंतपण यामÅये होणारा ýास िकंवा गभाªशय िपशवीचे आजार िľयांचे
आजार एवढ्यापुरते सीिमत मानले जातात. धमाª¸या व पुŁषी वचªÖवा¸या अवडंबराणे
कुचंबना झालेÐया ľी वगाªला अिधक परावलंिबÂव ÖवीकारÁयास भाग पाडणाö या
ĄतवैकÐय मुळे व जैिवक रचनेमुळे कॅिÐशयम¸या कमतरतेमुळे होणारे आजार, अॅिनिमय,
िसकÐसेल सारखे हजार इÂयादी ÿादुभाªवामुळे िľयां¸या आरोµयाचे अनेक ÿij उभे
राहतात. कुटुंब संÖथेकडून िशकिवÁयात आलेली आरोµयिवषयक िशकवण (आजार अंगावर munotes.in

Page 45

ľीवादी चळवळीची पिहली लाट
45 काढणे) व मुलां¸या आरोµयाचा असलेला ÿाधाÆयøम यामुळे िľयां¸या आरोµया¸या
बाबतीत कुटुंब व समाजाकडून दुजाभाव होत असताना िदसून येतो.

४.४.२.५ ®मिवभागणी आिण िलंगभाव:
सामािजक ®माची िवभागणी िलंगभेदावर आधाåरत आहे. समाजाने ®माचे िवभागणी
करताना ľी वगाªस अनूÂपादनाची कामे जसे मुलांचे व वृĦां¸या संगोपन, पालन-पोषण,
घरातील कामे, Öवयंपाक, धुणीभांडी इÂयादी कामे सोपवली आहेत. जी िľयांची कतªÓय
Ìहणून समाजाकडून लादÁयात आलेली आहेत. अनेक वषा«पय«त ही कामे अशाच पĦतीने
करत आÐयामुळे ľीयांनी देखील या अनुÂपािदत कायाªला Öवीकारले आहे. पुŁषांकडे
समाजÓयवÖथेने उÂपादन±म अथाªत ºया कामाचे बाजार मूÐय आहे ती कामे करÁयास
ÿोÂसािहत केले आहे.

ल§िगक भेदा नुसार समाजाची िवभागणी याचा अथª िलंगभेदा¸या उतरंडीवर आधारलेली
®मिवभागणी ºयात िľयांना नेहमी खालचे Öथान िमळते. पुŁष Ìहणजे कमावते व िľया
Ìहणजे गृहीणी हे या ®मिवभागणी¸या मुळाशी असलेले समाज łढ सूý आहे. Âयामुळे
दि±ण आिशयाई राÕůातील कमावÂया िľयां¸या कमाईवर देखील पुŁषी िनयंýण
असÐयाचे िदसून येते. बहòतांश िľया असंघिटत ±ेýात काम करतात Âयामुळे असंघिटत
±ेýातील एकाच कामाकåरता ľी-पुŁषांना िमळणारा मोबदला माý िभÆन असतो या ±ेýात
काम करणाöया पुŁषांपे±ा ľीयांना िमळणारा ®माचा मोबदला कमी आहे. या Óयितåरĉ
नोकरी Óयवसाया¸या िठकाणी होणाö या शोषणाला देखील िľयांना सामोरे जावे लागते.

जागितक बँके¸या १७६ देशांमधील पåरिÖथतीवर आधाåरत अहवालानुसार काही देशात
पती¸या परवानगीिशवाय िľयांना नोकरी करता येत नाही, मालम°ा िकंवा घर ľी¸या
नावावर नसते, असंघिटत ±ेýातील िľयांना मातृरजा नसतात, असे Ìहटले आहे. यानुसार
®मा¸या आधारावर होणाöया िलंगभावाचे Öवłप Óयापक व अिधक पåरणामकारक आहे.

४.४.२.६ राजकìय िलंगभाव:
िपतृस°ाक समाजÓयवÖथेने चार िभंती¸या आतील ±ेý िľयांकåरता मयाªिदत कłन ठेवले
आहे Âयामुळे जोपय«त राजकारणात िľयांना आर±ण नÓहते तोपय«त राजकìय ±ेýातील
िľयांचा ट³का अÂयÐपच होता. परंतु राजकìय ±ेýात िľयांकåरता आर±णाचा िनयम
लागू करÁयात आला व हे िचý हळूहळू बदलू लागले. हा आशादायी बदल असला तरी
स°ेचे सवª सूý पुŁषां¸या हाती असतात याचे उ°म उदाहरण Ìहणजे मिहलांकåरता
आरि±त Öथािनक Öवराºय संÖथेतील सवाªत खालचा घटक असलेÐया úामÖतरावरील
úामपंचायती¸या ľीयांकåरता राखीव असलेÐया जागेतून एखादी ľी सरपंच पदावर
िवराजमान झाली असता, ित¸या सवª अिधकाराचा वापर ितचा पती करत असताना िदसून
येतो.

Âयामुळे िľयां¸या राजकìय आर±णाचा ट³का ५०% जरी झाला, तरी देखील िľया
िलंगभावा¸या ÿभावातून िमळालेÐया स°ेचा उपभोग घेÁयास िपतृस°ा व पुŁषी वचªÖवावर
आधाåरत समाजरचनेमुळे असमथª ठरतात. Âयामुळे िलंगावर आधारीत समाजरचनेत बदल munotes.in

Page 46

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
46 होणे गरजेचे आहे. त¤Óहा सवªच ±ेýात होणार िलंगभाव थांबेल. अथाªत िलंगभावा¸या आधारे
होणारे िľयांवमचे शोषण थांबेल व स°ामुलक समाजाची िनिमªती होईल. वरील
िववेचनावłन हे ÖपĶ आहे कì, िलंगभावा¸या आधारे होणारे िľयांचे शोषन िविवध
Öवłपाचे आहे.

आपली ÿगती तपासा
१. िलंगभावाचे Öवłप ÖपĶ करा

४.५ ľीवाद
ľीवाद हा ľी ÖवातंÞयाचा उĤोष करणारा एक राजकìय ŀिĶकोन आहे. ľीवाद ही एक
तÂव ÿणाली आहे, ऐितहािसक का लøमांमÅये िľयांना दाÖयÂव िकंवा दुÍयमÂव का व कसे
ÿाĮ झाले याची कारणमीमांसा करणे आिण या दाÖय िनवारणाथª चळवळ उभारणे हे
ľीवादा¸या क±ेत येते. शोषण िवरिहत समाजाची िनिमªती करणे हे ľीवादाचे Åयेय आहे.
या अथाªने ľीवादी लढा हा मानवमुĉìचा लढा आहे. पुŁषां¸या जोडीने िľयांचा समतेचा
धरलेला आúह Ìहणजे ľीवाद. समान संधी, समान ह³क, समान दजाª, समान ÖवातंÞये, हे
ľीवादाचे āीद वा³य आहेत. Âयमुळे ľीवाद हा एकांगी ŀिĶकोन नाही तर ÂयामÅये अनेक
ÿवाह आहेत यातील ÿÂयेक ÿवाह काळा¸या वेगवेगÑया टÈÈयावर उदय पावला Âयाने ľी
ÿijावरील सैĦांितक बाजू अिधक समृĦ केली. या ÿवाहाने िवकिसत केलेला िलंगभाव,
ल§िगकता, िपतृस°ा यासार´या संकÐपनां¸या आधारे राºयÓयवÖथा, अथªÓयवÖथा,
समाजÓयवÖथा , धमª, िवकास ÿिøया , ²ान िनिमªती, कला इ. िवषयाचे नवे िवĴेषण केले
गेले.

िľयां¸या ह³कासाठी झगडणाöया सवª चळवळéना ľीवादी चळवळ Ìहटले पािहजे असे
बहòतांश पाIJाÂय ľीवादी इितहासकारांची भूिमका आहे ľीवादी िवचार ÿवाहांचा इितहास
पािहÐयास Âया काळा¸या वेगवेगÑया टÈÈयावर उदयाला आÐया, जोमाने बहरÐया आिण
काही काळानंतर मंदावÐया असे िदसते. Ìहणूनच ľीवादी इितहासकारांनी या टÈÈयांचे
वणªन ľीवादी चळवळीतील लाटा असे केले आहे. ľीवादाची पिहली ला ट एकोणिवसाÓया
शतका¸या उतराधाªत व िवसाÓया शतका¸या ÿारंभी¸या दशकांमÅये िवकिसत झाली.
ľीवादाची दुसरी लाट १९६० ते १९८० या दशकांमÅये अितशय जोरकसपणे व
ÿभावीपणे उसळली. ľीवादाची ितसरी ला ट १९९० मÅये िवकिसत झाली आिण
आजतागायत अिÖतÂवात आहे. असे ľीवादी अËयासक मानतात.

आपली ÿगती तपासा
१) ľीवाद Ìहणजे काय ÖपĶ करा?



munotes.in

Page 47

ľीवादी चळवळीची पिहली लाट
47 ४.६ ľीवादी चळवळीची पिहली ला ट
ľीवादी चळवळीची पिहली लाट ही पािIJमाÂय जगातात एकोिणसाÓया शतका¸या
उ°राधाªत आिण िवसाÓया शतका¸या सुŁवाती¸या दशकामÅये ÿभावी झाली. ľीवादी
चळवळéचा हा टÈपा मु´यÂवे िľयांना मूलभूत कायदेशीर ह³क िमळवून देÁयाकåरता उËया
रािहलेÐया ľीवादी चळवळीने सुŁ झाला. या कालखंडात िľयांमÅये सव« ±मता असताना
देखील Óयवसाय आिण राजकारणा¸या ±ेýात दुयमÂव होते. िľयांचे िवĵ केवळ घरापुरते
मयाªिदत आहे, असी साधारण समाज धारणा होती . िľयांकडे केवळ वÖतू Ìहणून
पाहÁयाची समाज ÿवृ°ी असÐयामुळे ľी िववाहापुवê विडलांची िववाहानंतर पतीची
मालम°ा Ìहणून ित¸याकडे पािहले जात असे. या काळात पÔयाÂया राÕůांमÅये िľयांना
मतदानाचा अिधकार नसÐयाने Âयांना दुÍयम दजाªचे नागåरक मानले गेले. या सव« ÿijाचा
उदय भांडवली समाजा¸या उदायातून िनमाªण झालेÐया समाज ÓयवÖथेतून व
आधुिनकìकरणाची गरज Ìहणून झाला. सरंजामी समाजातून भांडवली समाजात होत
असलेÐया िÖथÂयंतराने ľी आिण िľयांचे िवĵ याची िचिकÂसा घडून आणली. याच
काळात उदयाला आलेÐया समता, ÖवतंÞय व बंधुता या िवचारा¸या ÿभावातून ľी
ÿijाकडे पाहÁयाची नवीन ŀĶी िवकिसत झाली. युरोिपयन ÿबोधनातून उदयाला आलेÐया
नवीन िवचार ÿवाहांनी ľीÿशानाची चचाª घडून आणली.

समाजशाľ² रोबेटी हॅिमÐटन यांनी ÌहटÐयाÿमाणे ‘सरंजामशाही ते भांडवलशाही या
िÖथÂयंतराचा काळ हा िľयां¸या दजाªतील ठळक बदलाचा आरंभ िबंदू Ìहणता येईल.’
याचा पåरणाम Ìहणून पाIJाÂय जगतात अनेक मानवतावादी िवचार ÿवाहाचा उदय घडून
आला. या िवचार ÿवाहांनी िľयांकडे बघÁयाची पारंपाåरक ŀĶी बदलÁयाकåरता पोषक
वातावरण िनमाªण केले. Âयामुळे या काळातील उदारमतवादी, मा³सªवादी, अिÖतÂववादी इ .
ÿमुख िवचार ÿवाह ľीÿijाना ÿाधाÆय देत िľमुĉìचा िवचार मांडला.

४.६.१ उदारमतवादी ľीवाद (Liberal Feminism) :
Óयĉì ÖवतांÞय हा उदारमतवादी ŀिĶकोनाचा पाया आहे. उदारमातावाīां¸या मते,
‘ľीशोषण समाजा¸या पारंपारीकतेबरोबरच ľीला समान संधी, िनणªय घेÁयाचे ÖवातंÞय,
सांपि°क अिधकार, कायदेशीर ह³क आिण अÂयाचारापासून पुरेसे संर±ण नसÐयामुळे
होते.’ साहिजकच िľयांची पारंपाåरक बंधनातून मुĉì झाली व Âया Öवतंý वृ°ी¸या बनÐया
Ìहणजे आÂमिनभªर झाÐया Ìहणजे खöया अथाªने ľीमुĉì घडून येईल असे
उदारमतवाīांना वाटते. Óयĉìचे िहत साÅय करÁयासाठी राºयसंÖथा, समाजÓयवÖथा ,
łढी, परंपरा, धमª यांचे कमीत कमी िनयंýण Óयĉìवर असावे असे उदारमतवादाने मानले
आहे. Âयामुळे सामािजक िनब«धांमुळे úासलेÐया ľी जीवनाकडे सहािजकच उदारमतवादी
िवचारवंतांचे ल± गेले.

उदारमतवादी िवचार ÿवाहाचे वैिशĶ्ये:
• Æयाय ÓयवÖथेत बदल Óहावा Ìहणून संघषª उभारणे. munotes.in

Page 48

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
48 • ľीला Óयĉì Ìहणून आपली भूिमका ठरिवÁयाचे पुŁषा इतकेच ÖवातंÞय आहे असे
मानणे.
• समान ह³कासाठी व जाचक िनब«धापासून सुटका हवी यासाठी आúह धरणे

अठराÓया शतकात भांडवलशाही¸या उदयानंतर कुटुंब हे आिथªक घटक Ìहणून हळूहळू नĶ
पावले ľीने िश±ण घेतले पािहजे माý उ°म úिहनी व माता हेच Åयेय उराशी बाळगले
पािहजे, ती नवöयाची सहचारी असली पािहजे, असे ľीÂवाचे आदशª Âयाकाळात ÿसृत
झाले होते. ľी ही नाजूक, हळवी, अिववेकì असते तर पुŁष हा कणखर, िववेकì असतो,
अशी कÈपेबंद मांडणी Âया काळात केली जात होती. मेरी वोÐटनÖøाÉट, जॉन Öटुअटª िमल
व हॅåरएट टेलर यांनी या साचेबंद ÿितमांिवŁĦ जोरदार आवाज उठवला.

मेरी वोÐटनÖøाÉट यांनी िलिहलेला 'ए िÓहÁडीकेशन ऑफ िद राईट्स ऑफ वूमन'
(१७९२) हा उदारमतवादी िवचारधारेतील आī úंथ होय. मेरी वोÐटनÖøाÉट यांनी ľी
ÖवातंÞयाचा व ľी-पुŁष समतेचा जोरदार पुरÖकार केला. Âयां¸या िवचारांचे शिĉÖथान
Ìहणजे ľी ही ितचा पती व मुले यांची गुलाम असू नये; ती िनणªय±म झाली पािहजे आिण
यासाठी ितला पुŁषाÿमाणे नागåरकÂवाचे अिधकार िमळाले पािहजेत हे ितने जोरकसपणे
मांडले.

जॉन Öटुअटª िमल व हॅरीएट टेलर या दोघांनी ही ľी -पुłषांना सारखेच िश±ण िदले
पािहजे तसेच ľीला पुŁषा¸या बरोबरीने नागरी ह³क व आिथªक संधी िमळाली पािहजे
अशी भूिमका घेतली. जॉन Öटुअटª िमलचा 'द सÊजे³शन ऑफ वूमन' (१८६९) हा úंथ
उदारमतवादी ľीवादातील महÂवाचा úंथ Ìहणून गणला जातो. पÂनी व माता Ìहणून
िľयांना कराÓया लागणाöया कामांमÅये िľयांची बहòतांशी शĉì व वेळ खचê होतो बौिĦक
कामे करÁयासाठी लागणारी उसंत व एकाúता ही सतत¸या कामामुळे िľयांकडून िहरावून
घेतली जाते. िववाह हा ľी पुŁषांमधला मुĉ असावा िľयांना घटÖफोटाचा अिधकार
असावा. िľयांना घराबाहेर जाऊन नोकरी करÁयाचे ÖवातंÞय असावे. अशी भूिमका िमलने
घेतली. यासाठी Âयाने ठामपणे कुटंबिनयोजनाचा पुरÖकार देखील केला. मिहलांना
मतदानाचा अिधकार िम ळावा Ìहणून १८६७ मÅये िवधी मंडळाचा सदÖय असताना Âयाने
िविधमंडळात िबल सादर केले, माý ते फेटाळले गेले. िमल¸या मते ‘पुŁषा¸या बरोबरीने
िľयांचे अिधकार नाकारले जावेत असे कोणतेही सबळ कारण नाही.’ माý परंपरा आिण
पुŁषी वचªÖवा¸या रेट्यामुळे िľयां¸या अिधकारांची गळचेपी होत असते.

मेरी वोÐटनÖøाÉट, िमल व टेलर यां¸या िवचारिवĵातील ľी ही ÿामु´याने मÅयम वगêय
िववािहत ľी होती. ही एकपरीने Âयां¸या िवचारांची मयाªदा होती या काळातील कामगार
वगाªतील िľयांची पåरिÖथती अितशय शोचनीय होती, माý Âया िवषयाचा िव चार Âयां¸या
लेखनात आला नाही. एकोिणसाÓया शतकात एिमली डेिÓहड, ÉलोरेÆस नाईट¤गल, ĀािÆसस
पॉवर कॉल, जोसेफाईन बटलर, िमिलस¤ट गॅरेट फॅसेट या िľयांनीही ľी ÖवातंÞयाचा
जोरदार पुरÖकार केला.
munotes.in

Page 49

ľीवादी चळवळीची पिहली लाट
49 एकूणच उदारमतवादी िवचार ÿवाहाला पुŁषां¸या बरोबरीने राजकìय व सामािजक
ह³कासाठी िľयांची एकजूट तसेच भांडवलशाहीला ध³का न लावता Âया चौकटीतच
समान अिधकार िमळवून ľीमुिĉचा िवचार अिभÿेत आहे. याचे फिलत Ìहणजे ‘साĀेजेट
आंदोलन’ होय. हे आंदोलन उदारमतवादी िवचाराचे पिहले अपÂय Ìहणून ओळखले जाते.

या िवचार ÿवाहाचा ÿभाव भारतीय ľीसुधारणा चळवळीवर देखील पडलेला िदसून येतो.
ÿारंिभक काळातील भारतीय ľी सुधारणावाīानी सती पĦती, िवधवा पुनिवªवाह,
बहòपÂनीÂव, िľयांचा वारसा ह³क, ľीिश±ण या मु´य ÿijां¸या अनुषंगाने िľमुĉìचा
िवचार मांडला. एकूणच उदारमतवादी िवचार ÿवाहाने िľयांचा मतदानाचा ह³क,
िश±णाचा ह³क , वारसा ह³क, संतती िनयमनाचा ह³क या ÿमुख मागÁया¸या आधारे
जगभरात लढे उभे केलेले िदसून येतात.

४.६.२ मा³सªवादी ľीवाद (Marxist Feminism) :
कालª मा³सª आिण Āेडåरक एंगÐस यां¸या समाजवादी िवचारां¸या ÿेरणेने जगभरातील
ľीवादी िवचाÿवाहांमÅये समाजवादा¸या वैचाåरक भूिमकेतून उदारमतवादी ľीवादी
िवचारधारेतील उिणवांची िचिकÂसा कłन ľी शोषणा¸या िविवध संÖथा आिण िवचार
यां¸या िवŁĦ उËया रािहलेÐया चळवळéना मा³सªवादी ľीवादी िवचार ÿवाह संबोधले
जाते. मा³सªवाīां¸या मते ‘शासन संÖथा ताÊयात घेऊन उÂपादना¸या सवª संसाधनावर
सामािजक मालकì ÿÖथािपत कłन केवळ समाजवादी ľीमुिĉवादी िवचार ÿवाह
िवकिसत होईल असे नाही, तर Âयाला जोडून धमाªचा पगडा व Âयातून तयार झालेÐया
मानिसकता, पुŁष ÿधानता या िवŁĦ आिथªक, सामािजक, राजकìय लढ्यात िľयांनी
हातात हात घालून लढले पािहजे तरच ľीचे ľी Ìहणून होणारे शोषण बंद होईल.’

छाया दातार यांनी समाजवादी ľीवादी िवचार ÿवाहाचे तीन ÿवाह अधोरेिखत केले आहेत.
१) काÐपिनक समाजवादी िवचार ÿवाह
२) शाľीय समाजवादी िवचार ÿवाह
३) समाजवादी ľीमुĉìवादी िवचार ÿवाह

या तीन ÿवाहा¸या माÅयमातून जगभरातील मा³सªवादी ľीवादी िवचार परंपरेने ľी
शोषना¸या िवŁĦ लढा िदÐयाचे अधोरेिखत केले आहे. ľीवादा¸या पिहÐया लटेतील या
परंपरेतील काÐपिनक (ÖवÈनाळू) समाजवादी िवचार ÿवाहातील िवचारवंत फुåरअर, सॉं
िसमाँ, रॉबटª ओवेन तसेच िवÐयम थॉÌÈसन, अॅना Óहीलर, यांनी ľी ÿijा¸या संदभाªत
मौिलक िवचारमंथन केले.

मा³सªवादी ľीवाīां¸या भांडवलशाही ही मूलभूतपणे शोषक स°ासंबंधांवर आधारलेली
आहे. या िसĦांताचा उपयोग कłन िलंगभाव स°ासंबंध आिण समाजातील उÂपादना¸या व
पुनŁÂपादना¸या ÿिøयेत िľयांचे होणारे शोषण याचे िवĴेषण केले आहे. ‘वगª’ हा
मा³सªवादी ľीवाīांना िľयांना दुÍयम Öथान ÿदान करणारा ÿमुख घटक वाटतो. munotes.in

Page 50

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
50 भांडवलशाही समाज ÓयवÖथा िनमाªण होÁया अगोदर हे शोषण िपतृस°े¸या माÅयमातून
घडत होते, असी मा³सªवादी ľीवाīांची धारणा आहे.

Āेडåरक एंगÐस याचा 'द ओåरिजन ऑफ द फॅिमली, ÿायÓहेट ÿॉपटê अँड द
Öटेट'(१८४५) हा मा³सªवादी ľीवादी िवचारधारेतील महßवचा úंथ मानला जातो. एंगÐसने
या पुÖतकांत ऐितहािसक भौितकवादा¸या आधारे ľीयांचे शोषण हे िनसगªद° नसून Âयांचे
कालøमात कुटुंबसंÖथा, खाजगी मालम°ा व राºयसंÖथा यां¸या उदया बरोबरच कसे सुŁ
झाले याची मीमांसा केली. Ìहणून वगª ÓयवÖथेचे उ¸चटन झाÐयावरच ľीचे पुŁषांवरील
आिथªक परावलंिबÂव नĶ होईल आिण ÿेम संबंधावर आधारलेले वैवािहक संबंध ľी-
पुŁषांमÅये िनमाªण होतील, असा Âयाचा िवĵास होता . अथाªत पारंपाåरक समाज
ÓयवÖथे¸या जोखडातून मुĉ होÁयाकåरता िľयांचे पुŁषावरील अवलंिबÂव नĶ होणे गरजेचे
आहे. Ìहणजे िľयांकडे िनणªय ÖवातंÞय येईल. िनणªय ÖवातंÞयातून िलंगभाव धारणेला
आळा बसेल. हे मा³सªवादी ľीवाīांचे पिहÐया लाटेतील िवĴेषण ľीवादा¸या पुढील
काळातील चळवळीसाठी महÂवाचे होते.

भांडवली समाजात कुटुंब संÖथे¸या अंतगªत िľया जी पुनŁÂपादक ®म करतात Âयांना
कोणÂयाही ÿकारचे मूÐय िमळत नाही. पुनŁÂपादक ®म Ìहणजे Öवयंपाक करणे, कपडे
धुणे, मुलांना जÆम देणे, Âयांचे संगोपन करणे इ. कामाचा यात समावेश होतो. या ®माला
कुटुंबात अनुÂपािदत ®म संबोधले जातात. माý बाजारपेठेत या कामां¸या िवÖताåरत
ÖवŁपाकåरता वेतन िमळते. उदा. निस«ग, पåरचाåरका, िशि±का, टंकलेिखका ही कामे,
तसेच युĦजÆय पåरिÖथती मÅये िľयांकडे कामगारांचे राखीव फौज Ìहणून बिघतले जाते.
यांचे बाजारपेठेत िनिIJत मूÐय आहे.

िľया घरामÅये Öवयंपाक, Öव¸छता, अपÂय संगोपन ही कामे करतात ते Âयांना बाजारपेठेत
िवकता येत नाहीत. जोपय«त या कामाचे सामािजकरीÂय उ°रदाियÂव घेतले जात नाही,
तोपय«त िľयांचा सावªजिनक ±ेýातील ÿवेश होणे कठीण आहे. Öवयंपाक, Öव¸छता,
अपÂयसंगोपन ही कामे सावªजिनक रीतीने केली गेली Ìहणजे ľीकडे परोपजीवी Ìहणून
बघणे बंद होईल आिण ितची सामािजक ÿितķा वाढेल. असे मागाªरेट यांनी िवचार मांडले
आहेत.

मा³सªवादी ľीवाīांनी मांडलेला दुसरा महßवाचा मुĥा हा घरकामा¸या वेतनाचा होता.
मॅरीअरोसा डाला कोÖटा व सलेम जेÌस या दोन मा³सªवादी ľीवाīांनी घरकामा¸या
वेतनाचा मुĥा जोरकसपणे मांडला. िľया घरी जे काम करतात ते बाजारपेठेत िवकता येत
नसले तरी Âया कामामुळे बाजारपेठेत अितåरĉ मूÐय िनमाªण होते. अथाªत वरकड िनमाªण
होते. Âयामुळे िľयांना घरकामा¸या मोबदÐयात वेतन īायला हवे अशी Âयांची मागणी
होती.

मा³सªवादी ľीवाīांनी मांडलेला ितसरा महßवाचा मुĥा Ìहणजे समान कामासाठी समान
वेतन. जागितक बाजारपेठेत एकाच कामासाठी ľी-पुŁषांना वेगवेगळे वेतन िमळते
ºयावेळेस ľी सावªजिनक ±ेýात काम करते Âयावेळी िशि±का, पåरचाåरका, कारकून, munotes.in

Page 51

ľीवादी चळवळीची पिहली लाट
51 Öवयंपाकì, िशवणकाम अशी बाय कì कामे Âयांना िमळतात घराÿमाणेच बाहेर Âयांचे काम
कमी महßवाचे मानले जाते आिण पुŁषां¸या तुलनेत Âयांना कमी वेतन िदले जाते. बहòतांशी
िľया असंघटीत ±ेýात काम करीत असÐयामुळे पुŁषां¸या तुलनेत एकाच कामाकåरता
िľयांना कमी वेतन िदले जाते. याचे ÿमुख कारण िलंगभाव आहे. िलंगभाव धारनेमुळे
िľयांचे समाजातील दुÍयमÖथान Âयांना पुŁषां¸या तुलनेत कमी मोबदला िमळÁयाकåरता
कारणीभूत आहे.

एकूणच ľीवादा¸या पिहÐया लाटेतील मा³सªवाīांनी ÿमु´याने वगª धारणे¸या अंतगªत
ľीÿijाची उकल करÁयाचा ÿयÂन केÐयामुळे िľयां¸या मूÐय िवरिहत कौटुंिबक ®माला
मूÐय ÿाĮ कłन देÁया पय«त केला. Âयमुळे िलंगभावा¸या अनुषंगाने इतर महÂवा¸या
ÿijाकडे Âयांचे दुलª± झाले.

४.६.३ अिÖतÂववादी ľीवाद (Existentialist Feminism) :
ľीवादाची पिहली लाट ओसरत असताना िसमाँ िद बुÓहा या िवदूशीचे 'द सेकंड से³स'
(१९४९) हे पुÖतक ÿकािशत झाले. या पुÖतकाने िलंगभाव जिनत ľी ÿijाची वेगळी
मांडणी केली Âयामुळे ľीवादी िवचारधारेतील हे अिभजात पुÖतक मानले जाते. िवīुत
भागवत Ìहणतात, “बुÓहाने ľीÂवाची Óया´या ित¸या शारीåरक कायाªशी आिण सनातन
ľीÂवाशी जोडून करÁयाचे नाकारले. ľी ही पुŁषा ÿमाणेच Öवाय°, Öवतंý व िनिमªती±म
माणूस आहे यावर भर देताना ितने अिÖतÂववादी ŀिĶकोनातून पिहले.” बुÓहा¸या मते,
पुŁषां¸या संदभाªत ľी ‘द अदर’ होते. Âयामुळे पुŁषास कताª व सजªनशील दजाª
समाजाकडून बहाल केला जातो. Âयामुळे ľी¸या वाट्याला िनिÕøयता येते.
िववाहसंÖथे¸या माÅयमातून सामािजकरण व संÖकृतीकरण ÿिøया घडत असÐयामुळे
िलंगभाव Óयवहाराला चालना िमळते, Âयामुळे बुÓहाने िववाहसंÖथे ऐवजी ľी-पुŁषांचे माणूस
Ìहणून एकý येणे महÂवाचे मानले आहे. िľयांना मातृÂवाची िनवड करÁयाची संधी
िमळायला हावी, असे बुÓहा यांना वाटते.

ľी ही पुŁषा¸या इतकìच सचेत जािणवे सकट जगणारी Öवयंभू Óयĉì आहे, हे आता
पुŁषाने ओळखले पािहजे असे बुÓहा यांनी ठामपणे मांडले, हे िवशेष! कारण ľीवादी
चळवळीची पिहली लाट या काळात ओसरली होती आिण ľीवादी चळवळीची दुसरी लाट
कुठे िदसत नÓहती. ľी िह Öवतःची ÿितमा Öवतः घडवÁयात समथª आहे; कारण ľीÂवाचे
Ìहणून काहीच शाĵत असे सारतßव आिÖतÂवात नाही. ľीने घराबाहेर पडून काम केले
पािहजे. यातूनच ľीला Öवतःचे भिवतÓय Öवतः घडिवता येईल असा आशावाद ितने ÿकट
केला आहे.

पुŁषी वचªÖवातून ľीÿितमा िवभĉ करÁयाकåरता िľयांनी Öवतः होऊन पुढाकार ¶यावा
असी अÖतीÂववादी ľीवाīांची धारणा होती. ÿामु´याने हा िवचार ľीवादा¸या पिहÐया व
दुसöया लाटेतील दुवा ठरला.

अपाली ÿगती तपासा
१) ľीवादा¸या पिहÐया लाटेचे िवĴेषण करा? munotes.in

Page 52

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
52 २) जॉन Öटूआटª िमल यांचे उदारमतवादी ľीमुĉì चळवळीतील योगदान ÖपĶ करा?

४.७ सारांश
ľीवादा¸या पिहÐया लाटेतील िविवध िवचार ÿवाहाने िवकिसत केलेÐया िवचार िवĵातून
िलंगभाव धारणेतून होणाöया ľी शोषणाला वाचा फोडÁयाचे काम केले आिण Âयातून
मुĉìचा मागª शोधÁयाचा ÿयÂन केला. या कालखंडातील ľीवाīांनी ÿामु´याने िलंगभाव व
िलंगभाव आधाåरत समाज रचनेत बदल करÁयाकåरता पाउल उचलले. तÂकालीन
समाजचा ÿमुख िवचार असणाöया वैचाåरक भूिमकां¸या माÅयमातून ľी ÿijाला वाचा
फोडÁयाचे कायª केले. या काळातील उदारमतवादी , मा³सªवादी व अिÖतÂववादी िवचार
धारणे¸या अंतगªत िľयां¸या समाजातील दुÍयमÂवाची िचिकÂसा घडवून आणली.
िľयां¸या दुÍयामÂवाची कारणिममांसा करताना वरील िवचार ÿवाहातून िपतृस°ा, पुŁषी
वचªÖव Âयाच बरोबर सामािजक चालीरीती, ÿथा - परंपरा, धमª, संÖकृती आिद सामािजक
संÖथा¸या माÅयमातून होणाöया िलंगभाव जिनत Óयवहाराची उकल करÁयाचा ÿयÂन केला.
या कालखंडातील ľीवादी चळवळीचा मु´य हेतू िľयांना मतदानाचा अिधकार ÿाĮ कłन
देÁयाचा असÐयामुळे या चळवळéना ‘साĀेजेट आंदोलन’ असे संबोधले जाते.

एकूणच ľीला मालम°ा धारण करÁयाचा अिधकार असला पािहजे, मतदानाचा अिधकार
असला पािहजे, ितला ÖवातंÞयाचा अिधकर असला पािहजे आिण Âयासाठी कायīात
सुधारणा करÁयाचे धोरण अवलंिबले गेले पािहजे. तसेच िľयांना गृह कामाचा मोबदला
िमळाला पािहजे. िąयांचे ÓयिĉमÂव पुŁषी वचªÖवातून मुĉ झाले पािहजे या कåरता
कायदेशीर पĦतीने लढे उभारले गेले.

याचाच पåरणाम Ìहणून USA मधील ‘राÕůीय अमेåरकन मिहला मतािधकार संघ’
(National Ameri can Women’s Suffrage Associatio ) या संघटने¸या माÅयमातून
उभारलेÐया मतािधकार लढ्याचे फिलत १८६९ मÅये, सवªÿथम वायोिमंग राºयात
मिहलांना मतािधकार िमळाला. याचे पडसाद हळूहळू युरोिपयन जगतात उमटायला लागले
१८९३ मÅये Æयूझीलंड हे पुŁषां¸या बरोबरीने िľयांना मतदानाचा अिधकार देणारे
जगातील पिहले राÕů बनले. तरीदेिखल युरोपातील बहòतांशी राÕůांमÅये ľीवादा¸या
पिहÐया लाटे¸या उ°राधाªपय«त िľयांना मतदानाचा अिधकार िमळाला नÓहता. या
कालखंडात भारत व भारतासार´या नव लोकशाही राÕůांनी िľयांना घटनाÂमक
तरतुदé¸या माÅयमातून मतदानाचा व समानतेचा अिधकार बहाल केला.

४.८ ÿij
१) िलंगभाव संकÐपनेचा अथª ÖपĶ करा?
२) िलंगभावाचे Öवłप िवषद करा? munotes.in

Page 53

ľीवादी चळवळीची पिहली लाट
53 ३) ľीवादी चळवळीतील पिहÐया लाटेतील उदारमतवादी िवचारवंतां¸या योगदानाची
चचाª करा?
४) ľीवादी चळवळीतील पिहÐया ला टेतील वैचाåरक भूिमकांचे मूÐयमापन करा?
५) मा³सªवादी ľीवादी िवचाराची चचाª करा?

४.९ संदभª
१. भसीन कामाला , (अनु. ®ुती तांबे), िलंगभाव समजून घेताना, लोकवाđय गृह, मुंबई,
२०१०.
२. भागवत िवīुत, ľीवादी सामािजक िवचा र, डायमंड ÿकाशन पुणे.
३. साळुंखे अ. ह., िहंदू संÖकृती आिण ľी, लोकवाđय गृह, मुंबई.
४. वांबुरकर जाÖवंदी, इितहासातील नवे ÿवाह, डायमंड ÿकाशन, पुणे, २०१४.
५. िसमाँ िद बोवुआ, (अनु. कłन गोखले), द सेकंद से³स, पĪगंध ÿकाशन, पुणे,
२०१०.
६. सुमंत यशवंत, ľीवाद : उदारमतवादी आिण मा³सªवादी/समाजवादी,
िमळूनसाöयाजणी, मे १९९९.
७) महाजन जय®ी , िľया आिण िलंगभाव, अथवª ÿकाशन, जळगाव, २०१२.
८) भोसले नारायण, जात वगªिलंगभाव इितहास मीमांसा, अथवª ÿकाशन, जळगाव,
२०१७.



*****


munotes.in

Page 54

54 ५
ľीवादी चळवळीची दुसरी लाट

घटक रचना
५.० उिदĶये
५.१ ÿÖतावना
५.२ पाĵªभूमी
५.३ जहाल ľीवाद
५.३.१ जमªल िúअर
५.३.२ शुलािमथ फायरÖटोन
५.३.३ केट िमलेट
५.४ मनोिवĴेषणाÂमक ľीवाद
५.५ समाजवादी ľीवाद
५.५.१ ºयुिलएट िमचेल
५.५.२ हायडी हाटªमन
५.५.३ आयåरश यांग
५.६ काळा ľीवाद
५.७ पयाªवरणवादी ľीवाद
५.८ सारांश
५.९ ÿij
५.१० संदभª

५.० उिĥĶये
१. िलंगभाव चळवळीचा िवīाÃयाªना पåरचय कłन देणे.
२. ľीवादी चळवळी¸या दुसöया लाटे¸या उदयाची करण मीमांसा करणे.
३. इ.स. १९६० नंतर¸या ľीवादी चळवळéचा अËयास करणे.

५.१ ÿÖतावना
िवसाÓया शतका¸या मÅयात ľीवादाची पिहली लाट मंदावली, दुसöया महायुĦातील
िÖथÂयांतराचा ÿभाव ľीवादी चळवळीवर देखील पडला. या पाĵªभूमीवर ľीवादी munotes.in

Page 55

ľीवादी चळवळीची दुसरी लाट
55 चळवळीची दुसरी लाट १९६० ते १९८० या दोन दशकात िवकसािसत झाली.
ľीवादा¸या पिहÐया लाटेने िľयांना िश±णाचा व मतदानाचा अिधकार ÿाĮ कłन
देÁयावर ल± क¤िþत केले होते; तर दुसöया लाटेत िľयां¸या खाजगी आयुÕयातील पैलू
अितशय सखोलपणे राजकìय आहेत, हे मानणाöया िवचारवंतांनी ľी-पुŁष समतेचा आिण
ल§िगक ÖवातंÞयाचा पुरÖकार केला. युरोिपयन जगतात दुसöया महायुĦा¸या समाĮी नंतर
िľयां¸या भूिमकांमÅये बदल घडून आला. या कालखंडातील Âयां¸या जवाबदöया पुनः
पुŁषांकडे गेÐया. बहòमतांशी ľीयांना आपÐया नोकöया गमवाÓया लागÐया. Âयामुळे िľयांचे
नोकरीतील ÿमाण देखील घटले. ľीयांनी िवĵासू आिण पुŁषीवचªÖव असलेÐया पÂनी
Ìहणून शांतपणे Âयांचे जीवन पुÆहा सुł करावे अशी या काळातील समाज अपे±ा होती.

अमेåरकन िľयां¸या संदभाªने िवचार केला असता १९६० ¸या दशकात नोकरी करणाöया
िľयांमÅये ३८% िľया मु´यÂवे िशि±का, पåरचाåरका िकंवा सिचव Ìहणून नोकöयांपुरÂया
मयाªिदत होÂया. Âयामुळे गृिहणी आिण माता Ìहणून आपÐया पारंपåरक जवाबदöयांकडे पुनः
परतणाöया िľयांची ÿितिøया ľीवादा¸या दुसöया लाटेत िदसून येते. एकूणच िलंगभाव
धारणेतून िľयांवर लादलेÐया गृिहणी व मातृÂवा¸या भूिमकां¸या ÿितकारातून ľीवादाची
दुसरी लाट उदयाला आली.

ÿामु´याने दुसöया लाटेचा ÿारंभ हा जहालवादी ľीवादा¸या वैचाåरक भूिमकेतून झाला. या
िवचारधारे¸या बरोबरीने मनोिवĴेषणवादी, समाजवादी, मानवतावादी व पयाªवरणवादी
ľीवादी िवचार ÿवाहांनी िľयां¸या समान ह³कासाठी व िľयांचे सावªजिनक आिण
खाजगी ±ेýात होणारे शोषण थांबिवÁयासाठी लढे उभारले. या लढ्यां¸या माÅयमातून
िपतृस°ा व पुŁषीवचªÖवाला आÓहान िदले. ÿारंभीक काळतील दुसरी लाट ही अमेåरकेत
उदयाला आली व Âयानंतर जगभर ÿसाåरत होत गेली.

ÿÖतुत ÿकरणामÅये ľीवादा¸या दुसöया लाटेमधील िविवध ľीवादी िवचार ÿवाहानी
िलंगभाव धारणेिवŁĦ िदलेली ÿितिøया आिण Âया¸या पåरणामाची चचाª करÁयात आली
आहे. तसेच या कालखंडातील सावªजिनक आिण खाजगी ±ेýातील ľीशोषणाचे बलाÂकार,
पुनŁÂपादक ह³क, घरगुती िहंसाचार आिण कामा¸या िठकाणी सुर±ा इ. मुĥे चळवळी¸या
माÅयमातून पुढे आणले गेले. तसेच सांÖकृितक ÿघातातून िनमाªण झालेली िľयांची
नकाराÂमक आिण हीन ÿितमा सुधारÁयासाठी अिधक सकाराÂमक आिण वाÖतववादी
ÿयÂन केले गेले.

५.२ पाĵªभूमी
ľीवादाची दुसरी लाट १९६० ¸या सुŁवातला उदयास आली आिण दोन दशके िटकली.
पिहÐया लाटेनंतर ľीवादी चळवळéना आलेली मरगळ व दुसöया महायुÅदानंतरची
बदललेली सामािजक संरचना, यातून िलंगभाव जिनत ÓयवहारांमÅये बदल घडून आला. या
बदलाचा पåरणाम िľयां¸या शोषणा¸या संÖथा वाढी¸या ÖवŁपात झाला. ľीवादा¸या
पिहÐया लाटेने पािIJमाÂय जग तातील िľयांना मतदानाचा आिण मालम °ेचा कायदेशीर munotes.in

Page 56

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
56 ह³क ÿाĮ कłन िदला. माý मतदानाचा आिण मालम°ेचा ह³क िमळाÐयाने िľयांचे
िलंगभावा¸या आधारावर होणारे शोषण थांबले नाही. कुटुंब संÖथेतील िलंगभाव, कामा¸या
िठकाणी होणारे शोषण, पुनŁÂपादक ह³क यासार´या समÖयांनी दुसöया महायुÅदानंतर
िवÖतृत łप धारण केले. Âयामुळे दुसöयालाटेतील ľीवाīांनी कौटुंिबक िहंसाचार आिण
वैवािहक बलाÂकारा¸या मुīांकडेही जगाचे ल± वेधले व Âया िवरोधात कायदेशीर लढे उभे
केले.

अमेåरकन पýकार माशाª िलयर (Martha Lear) यांनी माचª १८६८ मÅये Æयूयॉकª टाइÌस
िनयतकािलकात "The Sec ond Feminist Wave: What do These Women
Want?". या मथÑयाखाली िलिहलेÐया लेखात अमेåरकेतली ľीवादी चळवळéकरीता
“ľीवादाची दुसरी लाट" हा शÊद ÿयोग केला आहे. अनेक इितहसकारां¸या मते खाजगी व
सावªजिनक िठकाणी िलंगभावा¸या आधारावर होणाöया ľीशोषणा¸या िवŁĦ उËया
रािहलेÐया दुसöया लाटेतील ľीवादी चळवळéमÅये १९९० ¸या दशकात ल§िगकता व
अĴील ÿदशªन या मुīांवłन दुफळी िनमाªण झाली. या मतभेदांचे Łपांतरण दुसरी लाट
ओसłन ितसöया लाटे¸या उदयात घडून आले.

िवसाÓया शतकातील उदारमतवादी ľीवाīांनी िľयां¸या मतािधकारा¸या पलीकडे जाऊन
िवचार करायला सुŁवात केली. ľीयांना ल§िगक ÖवातंÞय, संधीची समानता व नागरी
ÖवातंÞय िमळवून देÁयाकåरता १९६० मÅये संघटनाÂमक बाधणी¸या गरजेतून ‘नॅशनल
ऑगªनायझेशन फॉर वूमन’ (NOW) ची Öथापना करÁयात आली . पुŁष आिण िľया
यां¸यामÅये संसाधनाचे समान िवतरण झाÐयाखेरीज िľयांना ल§िगक Æयाय ÿाĮ होणार
नाही, असा NOW चा तकª होता. ‘द फेिमिनन िमिÖटक’ या पुÖतका¸या लेिखका बेĘी
Āायडन यांची १९६६ मÅये NOW ¸या अÅय± पदी िनवड करÁयात आली.

दुसöया लाटे¸या ľीवादी चळवळीला बेåĘ Āायडन यां¸या ‘द फेिमिनन िमिÖटक’ (१९६३)
या पुÖतकाने गितमान केले. Āायडन Ļा उदारमतवादी ľीवादी होÂया Âयांनी आपÐया
पुÖतकात िपतृस°े¸या ÿभावातून मुलगा व मुलगी असा भेद कुटुंबसंÖथे¸या सहाÍयाने केला
जातो याचे सिवÖतर िववेचन केले आहे. Âयाचबरोबर Âयांनी अमेåरकेतील उपनगरात
वाÖतÓय करणाöया ĵेतवणêय मÅयम वगêय िľयां¸या समÖयांचे अÅययन कłन, िľयांवर
मातृÂव व पÂनीÂवा¸या भूिमका कशा लादÐया जातात याचे िवĴेषण केले आहे. समाज
ÓयवÖथेने िľयांचा केवळ पÂनी आिण माता Ìहणून Öवीकार करावा, एवढ्या पुरते मयाªिदत
न राहता एक Óयĉì Ìहणून Âयांना समाजात Öथान िमळावे ही Âयांची अपे±ा होती. Âयांनी
या पुÖतकात जािहरात उīोग आिण िश±ण ÓयवÖथेतील दोषांवर ÿकाश टाकत
िलंगभावा¸या आधारावर होणारे िľयांचे शोषण अधोरेिखत केले आहे. या पुÖतकाने संपूणª
युनायटेड Öटेट्स ऑफ अमेåरकेतÐया िľयां¸या समÖयांना वाचा फोडÁयाचे काम केले व
अनेक ľीवादी चळवळéना ÿेरीत केले. Âयमुळे हजारो ĵेतवणêय मÅयमवगêय िľया
१९६० आिण ७० ¸या दशकात ľीवादी चळवळीकडे आकिषªत झाÐया व ľीवादाची
दुसरी लाट अवतरली.
munotes.in

Page 57

ľीवादी चळवळीची दुसरी लाट
57 दुसöया लाटेतील चळवळéचे वेगळेपण Ìहणजे कायदेिवषयक उपाय योजना. या लाटे¸या
ÿभावातून अमेåरकेत अÆन आिण औषध ÿशासनाने १९६१ मÅये गभªिनरोधक गोÑयांना
मंजुरी िदली. हे िľयां¸या Óयावसाईक िवकासा¸या ŀĶीने महÂवाचे पाउल ठरले. केनेडी
ÿशासनाने मिहलां¸या िÖथतीवर अÅय±ीय आयोगाची Öथापना केली, ºया¸या अÅय±
माजी फÖटª लेडी ‘एलेनॉर ŁझवेÐट’ होÂया. िलंग असमानता आयोगाने ÿिसĦ केलेÐया
अहवालात मिहलांना मदत करÁयासाठी सशुÐक ÿसूती रजा, िश±ण आिण चांगÐया बाल
संगोपनाची िशफारस करÁयात आली आहे. ‘वूमन Öůाइक फॉर पीस ’ नावा¸या संघटनेने
१९६१ मÅये ५०,००० मिहलांना आिÁवक बॉÌब आिण दूिषत दुधा¸या िवरोधात आंदोलन
करÁयासाठी एकý केले.

आपली ÿगती तपासा
१) ľीवादा¸या दुसöया लाटे¸या उदयाची कारण िममंसा करा?

५.३ जहाल ľीवाद (Radical Feminism )
पिहÐया लाटेतील उदारमतवादी ľीवादा िवŁĦची ÿितिøया Ìहणून १९६० ¸या दशकात
जहाल ľीवादी िवचार उदयाला आला. पुŁष स°ेची क¤þे नĶ कłन Âयाला समांतर अशी
ľीÿधान क¤þे िनमाªण करÁयावर या िव चारधारेचा भर होता. ľीवाīांनी ľीयां¸या समान
ह³का¸या मागणी¸या पुढे जाऊन ÿÖथािपत समाज ÓयवÖथेला नकार īायला हवा अशी
जहालवाīांची धारणा होती. िपतृस°ा आिण पुŁषी वचªÖवाचे ÿितक असणारे ‘गभाªशय
काढा’ असा नारा या िवचार धारेने िदला होता. पुŁषस°ाक समाज रचना संपूणªपणे मोडून
काढÐयािशवाय ľी मुĉ होणे श³य नाही, हा िवचार या ÿवाहाची ÿेरणा होती. वगêय
संघषाªपे±ा ल§िगक संघषª येथे गाËयाचा माणलेला असÐयाने समिलंगी ľीसहवासाचाही या
िवचार धारेने पुरÖकार केला आहे.

पुŁषशाही ही िľयां¸या दमनाची यंýणा असून ती केवळ कुटुंब नÓहे, तर राºय ÓयवÖथा,
Æयाय ÓयवÖथा, अथªÓयवÖथा, िववाह, धमª, कला, सािहÂय, तÂव²ान, इ. सांÖकृितक
िविवध अंगे अशा जीवना¸या सवª ±ेýात Óयापून असते आिण ľी¸या राजकìय, आिथªक,
सामािजक, सांÖकृितक, ल§िगक, भौितक, ²ानाÂमक व मानिसक शोषणाला कारणीभूत
ठरते. गेÐया अनेक वषाªत जहाल ľीवादी िवचारधारेने िľयांशी िनगिडत िविवध िवषयांचे
िवĴेषण कłन सामािजक िवĴेषणामÅये मौिलक भर घातली आहे. कला, अÅयािÂमकता,
अÆन, पयाªवरण, पुनŁÂपादन, मातृÂव, िलंगभाव, ल§िगकता, अĴील छायािचýे, याÓयितåरĉ
धमª, िव²ान, काÓय, सािहÂय, गाणी, नृÂय, पाककला, पयªटन, वैīकशाľ, इितहास या
िवषयांची िľयां¸या संदभाªत पुनमा«डणी केली आहे.

५.३.१ जमªल िúअर:
जमªल िúअर यांनी पुłषांचे िľयांवर असणारे ल§िगक वचªÖव िवĴेिषत करताना
समाजातील पायाभूत स°ेवर पुłषांचे असलेले वचªÖव अधोरेखीत केले आहे. या पुŁषी munotes.in

Page 58

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
58 वचªÖवाला Âया ‘पुŁषÿधान ÓयवÖथा’ असे संबोधतात. पुŁषी वचªÖव अबािधत
राखÁयासाठी कुटुंबात मुलांवर योµय संÖकार करÁयाची जवाबदारी िľयांवर येते.

जमªल िúअर यां¸या मते, शारीåरक भेदांवर Óयिĉरेखेचे पैलू ठरिवÁयाचे कारण नाही.
आपण शारीåरकŀĶ्या कमकुवत आहोत आिण भावनाÿधान आहोत अशीच िľयांची नेहमी
समजूत कłन िदली जाते. या सतत¸या जािणवेमुळे ľी ही पुŁषांपे±ा नेहमीच दुÍयम
ठरिवली जाते.

५.३.२ शुलािमथ फायरÖटोन:
शुलािमथ फायरÖटोन या िवदुषीने 'द डायलेि³टक ऑफ से³स' (१९७०) या पुÖतकामÅये
िपतृस°ाक ÓयवÖथेचे सखोल िवĴेषण केले आहे. फायरÖटोन यां¸या मते, ‘ľी व पुŁष
जगातील आī वगª आहेत आिण Âयां¸यातील संघषª अिधक मूलभूत आहे. िľयां¸या
शोषणाचे मूळ जैिवक आहे, Ìहणून जैिवक øांती ľीमुĉìसाठी आवÔयक आहे.’ ही जैिवक
øांती तंý²ानामुळे श³य होईल, अशी Âयांची धारणा होती. पुनŁÂपादन व मुलांचे संगोपन
ही जबाबदारी िľयांकडून एकदा काढून घेतली गेली, तर Âयांना घरी ठेवÁयाचे ÿयोजन
उरत नाही. Âयामुळे कुटुंब हे एक आिथªक एकक Ìहणून संपुĶात येईल. वंश सातÂयासाठी
िभÆनिलंगी संबंधांची अिनवायªता अधोरेिखत केली जाते, Âयाचेही महßव कमी होईल.
समिलंगी संबंध हे तेवढेच नैसिगªक Ìहणून गणले जातील. िभÆनिलंगी संबंधातील िवषमतेवर
आघात करÁयासाठी ľी-ľी संबंध (Lesbian ) हे एक राजकìय हÂयार Ìहणून जहाल
ľीवाīांनी पुढे आणले.

५.३.३ केट िमलेट:
केट िमलेट या जहाल ľीवादी िवदुषीने िľयां¸या शोषणाचे मुळे िपतृस°ाक िलंगभाव
ÓयवÖथेमÅये दडलेली आहेत, असे ÿितपादन केले. ितने 'से³Ôयुअल पॉिलिट³स' या
पुÖतकामÅये सवª स°ा संबंधां¸या मुळाशी ľीपुŁष - संबंध आहेत आिण Ìहणून िलंगभाव हे
मुलभूत पणे राजकìय आहे अशी मांडणी केली आहे.

जहाल ľीवाīाचे दुसरे मोठे योगदान Ìहणजे ल§िगकते संबंधी Âयांचे ÿितपादन, ल§िगकता हे
िलंगभावाÿमाणे एक सामािजक, सांÖकृितक रिचत आहे अशी Âयांची धारणा आहे. िलंगभाव
धारनेत पुŁषÿधान समाजामÅये िľयां¸या ल§िगकतेची पुनरªचना ही पुŁषां¸या गरजेÿमाणे
व इ¸छेÿमाणे केली जाते. िľया Öवतः¸या शरीराकडे पुŁष िनिमªत िनकषां¸या चÕÌयातून
बघतात. ľीचे शरीर हे शोषणाची जागा ठरते, याचे जहाल ľीवाīांनी अितशय गंभीर व
सखोल िवĴेषण केले आहे.

५.४ समाजवादी ľीवाद (SOCIALIST FEMINISM)
मा³सªवादी ľीवादी िवचारधारेतील िलंगांधळेपणामुळे असंतुĶ झालेÐया मा³सªवादी
िवचारवंतांनी ऐितहािसक भौितकवादा¸या सैĦांितक चौकटीमÅये समाजवादी ľीवादी
िवचार िवकिसत केला. ÿामु´याने या िवचारधारेवर मा³सªवादी जहाल मनोिवĴेषणाÂमक munotes.in

Page 59

ľीवादी चळवळीची दुसरी लाट
59 ľीवादी िवचारÿणालीचा ÿभाव पडÐयाचे िदसते. काही समाजवादी ľीवादी िवचारवंतांची
अशी धारणा आहे, कì भांडवलशाही व पुŁष ÿधानता या दोन Öवतंý ÓयवÖथा आहेत,
Âयां¸या हातिमळवणीतून िľयां¸या शोषणाला बळकटी िमळते.

५.४.१ ºयुिलएट िमचेल:
ºयुिलएट िमचेल यांनी ‘से³शुअल पॉिलिट³स’ (१९७०) आिण 'द वुमÆस इÖटेट' (१९७१)
या úंथात भांडवलशाही व िपतृस°ाक समजÓयवÖथेचे िवĴेषण केले आहे. समाजातील
िľयांची िÖथती उÂपादन, ÿजनन, ल§िगकता आिण मुलांचे संगोपन व समािजिककरण
यामधील भूिमकांवर आधारलेली असते. भांडवलशाहीला भौितक पाया आहे, तर पुŁषशाही
ही सामािजक व सांÖकृतीक िवचारÿणालीवर आधारलेली आहे, अशी िमचेल यांची धारणा
होती. ľीची जनन±मता, मुलांचे संगोपन व ल§िगकता या गोĶéची आिथªक ±ेýात गणना
कłन पोथीिनķ मा³सªवाīांनी घोडचूक केली, असे Âयांनी मांडले आहे. Âयांनी कुटुंब
संÖथेला िľयां¸या शोषणाचे क¤þ मानले आहे. ‘िľया उÂपादन ÓयवÖथेत उतरÐया Ìहणजे
कुटुंबसंÖथा आपोआप नĶ होईल, असा नारा Âयांनी िदला.’ िमचेल¸या मते, पुनŁÂपादन,
ल§िगकता व मुलांचे संगोपन या बाबéमुळे िľया उÂपादन ±ेýात उतरÐया तरी पुŁषां¸या
मागे पडतात. समाजवादी उÂपादन ÓयवÖथेमÅये कुटुंब हे एक आिथªक एकक Ìहणून नĶ
होते; माý वैचाåरक व जैव-सामािजक एकक Ìहणून नĶ होत नाही, अÆयथा सवª समाजवादी
देशांमधून कुटुंब ÓयवÖथा नĶ झाली असती.

भांडवलशाही नĶ होÁयासाठी जशी आिथªक øांतीची गरज आहे, तशी पुŁषशाही नĶ
होÁयासाठी सांÖकृितक, मानिसक øांतीची गरज िमचेल यांनी ÿितपािदत केली आहे.
ľीिवषयक व पुŁषिवषयक धारणा, ल§िगक ŀĶ् या कामाचे िवभाजन यािवषयी¸या धारणा
जोपय«त बदलत नाहीत, तोपय«त ľी-पुŁष समानता अिÖतÂवात येणार नाही, असे िमचेलने
'सायकोॲनािलिसस अँड फेिमिनझम' (१९७४) या úंथात मांडले मांडले आहे.

५.४.२ हायडी हाटªमन :
हाटªमन यांनी पुŁषशाही Ìहणजे भौितक पायावर उभारलेली ÓयवÖथा असून िľयांची
®मशĉì, ल§िगकता, जनन±मता यावर असणारे पुŁषी िनयंýण होय, अशी मांडणी केली
पुŁषशाहीतून समाजातील पुŁषा-पुŁषांमधील सामािजक संबंध साकारतात; Âयां¸यामÅये
उतरंड असते या संबंधातून पुŁषांमÅये िनमाªण होणारे परÖपरावलंिबÂव व ऐ³यभाव यामुळे
ते िľयांवर वचªÖव गाजवता एकपितक (monogamous) िभÆनिलंगी िववाह संÖथेतून
िľयांचे ®म, ल§िगकता व जनन ±मता यावरील िनयंýण ŀढ होते. Ìहणून भांडवलशाही व
पुŁषशाही या दोÆही यंýणाचा सामना वेगवेगÑया साधनांनी केला पािहजे, असे हायडी
हाटªमन यांनी मांडले आहे.

५.४.३ आयåरश यांग:
या समाजवादी ľीवादी िवदूशीला ‘दुहेरी-ÓयवÖथा’ िसĦांतामÅये अनेक ýुटी आढळÐया
भांडवलशाही व िपतृÿधानता Ļा एकाच नाÁया¸या दोन बाजू आहेत, असे यांग यांनी
मांडले. जोपय«त भांडवलशाही नĶ होत नाही, तोपय«त िľयांचे शोषण थांबणार नाही; करण
िपतृस°ा ही भांडवलशाहीची पूवªअट आहे, अशी Âयांची भूिमका होती. यापĦतीने munotes.in

Page 60

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
60 समाजवाīांनी ľी शोषणाला पोषक असणाöया भांडवलशाही िवचाराचे खंडन करत. पुŁषी
वचªÖव आिण िपतृस°ा यां¸या बंधनातून ľीमुĉìचा आúह धरला आहे.

आपली ÿगती तपासा
१) ľीवादा¸या दुसöया लाटेतील जहाल ľीवादी िवचारधारतेचे योगदान ÖपĶ करा?

५.५ मनोिवĴेषणाÂमक ľीवाद
िसµमंड Āॉइड (१८५६-१९३९) यांनी ल§िगकता या िवषयावर सखोल िववेचन केले आहे
िलंगभाव ही िविभÆन टÈÈयांमधून झालेली ल§िगक पåरप³वतेची अिभÓयĉì आहे, असा
िसĦांत मांडला. ľी व पुŁष यां¸या शारीåरक िभÆनतेमुळे Âयां¸यात िविभÆन ÿकारची
ल§िगकता िवकिसत होते. ľीयामÅये असलेÐया िलंगमÂसरांमुळे ही उणीव भłन
काढÁयासाठी मातृÂव ितला हवे हवेसे वाटते. ‘शरीर हीच िनयती’ हा िसµमंड Āॉइडने
िसĦांत मांडला. िľयांना ÿाĮ असणाöया िभÆन शारीåरक घडणी मुळे Âयांची ľीÂवाची
जडण-घडण तसेच ल§िगकतेची जडणघडण पुŁषां¸या जडणघडणीपे±ा वेगळी असते असे
िसµमंड Āॉइड यांनी ľी शोषणाची कारण मीमांसा करतांना िवĴेषण केले आहे.

बेटी िĀडन, शुलिमथ फयरÖटोन व केट िमलेट या साठो°रीतील ľीवादी तßविचंतकांनी
Āाईडवर जोरदार टीकाľ सोडले. पुŁष िनसगªत: आøमक असतात या िसĦांताला
कोणताही शाľीय आधार नाही इतर ÿािणमाýांमÅये मादीकडून सकाराÂमक ÿितसाद
िमळाÐयािशवाय नर-मादी िमलन होत नाही हे केट िमलेट यांनी सÿमाण िसĦ केले.

िसµमंड Āॉइड¸या यां¸या िवचारांचे खंडन सवªच ľीवाīानी केले आहे. Âयामुळे Âयां¸या
िवĴेषणात मानिसक जडण घडणीनुसार जोपयªÆत ľी-पुŁष यां¸यातील जैिवक भेदामुळे
होणारा ल§िगक भेदभाव नĶ केÐया खेरीज, खöया अथाªने ľीमुĉì होणार नाही, अशी
मनोिवĴेषणवादी ľीवाīांची भूिमका होती.

५.६ काळा ľीवाद (BLACK FEMINISM)
"जेÓहा कृÕण वणêय समाजािवषयी लोक बोलतात, तेÓहा कृÕणवणêय िľयां¸या
िहतसंबंधांना ल§िगक भेदभाव (sexism) बाधा आणतो; जेÓहा िľयांिवषयी लोक बोलतात,
तेÓहा कृÕणवणêय िľयां¸या िहतसंबंधांना वंशवाद (Recism ) बाधा आणतो. जेÓहा
कृÕणवणêय लोकांबĥल बोलले जाते, तेÓहा सवª ल± कृÕणवणêय पुŁषांवर क¤िþत होते
आिण जेÓहा िľयांिवषयी बोलले जाते, तेÓहा ĵेतवणêय िľयांवर ल± क¤िþत होते. इतर
कोणÂयाही गोĶीपे±ा समृĦ ľीवादी सािहÂयातून याची आधीक सा± पटते" बेल हò³स या
कृÕणवणêय िवचारवंतीने मांडलेले हे िवचार ľीवादी चळवळ आिण कृÕणवणêयांची चळवळ
या पासून फारकत घेत कृÕणवणêय िľयांनी आपली वेगळी चूल मांडली, यावर ÿकाश
टाकतात.
munotes.in

Page 61

ľीवादी चळवळीची दुसरी लाट
61 कृÕणवणêय िľयांनी एकý येऊन अमेåरकेतील राÕůीय कृÕणवणêय ľीवादी संघटनेची
१९७३ मÅये नॅशनल Êलॅक फेिमिनÖट ऑगªनायझेशन (NBFO ) ची Öथापना केली. याच
धतêवर १९७४ मÅये बोÖटनमÅयेही कृÕणवणêय िľयांचा एक गट Öथापन झाला.
कृÕणवणêय िľया Ļा कायमच समाजातील अिधक शोषीक गट रािहÐया आहे. कारण
िपतृस°ा, वंशवाद, वसाहतीक स°ा अशा ितहेरी पाशामुळे तो पीिडत असतो, अशी
कृÕणवणêय ľीवादी गटाची भूिमका होती. १९७४ साली 'कÌबही åरÓहर कलेि³टÓह' या
गटाने कृÕणवणêय िľयां¸या मुĉì मुळे वंशवाद, िलंगवाद, वगªवाद (Recism , Sexism
and Classism ) यांचा अंत होईल असे घोिषत केले. या चळवळीतून जÆमाला आलेला
एक िसĦांत Ìहणजे 'वूमिनझम' (Womanism ).

ऑिलस वाकर व इतर कृÕणवणêय िľयांनी असे ÖपĶ केले कì ĵेतवणêय िľयांपे±ा
काÑया िľया िभÆन ÿकारचे व अिधक तीĄ ÿकारचे शोषण अनुभवतात. अँजला डेिÓहस
यांनी 'वूमन, रेस ऍÁड ³लास' या पुÖतकात वंश, िलंगभाव व वगª एकमेकांशी जैिवकपणे
जोडलेले आहेत, याची चचाª केली आहे. िकÌबल¥ øेनशॉ या िवचारवंतीने 'आंतरिवभागीयता'
(Intersectionality ) या संकÐपनेची मांडणी केली. ľी ÿijाचे िवĴेषण करताना वगª व
वंश या कारकामधील आंतरसंबंध तपासले पािहजे, असे मत ितने Óयĉ केले. कृÕणवणêय
िľयां¸या व इतर अिधक शोिषत िľयां¸या (उदा. भारतातील दिलत िľया) शोषणाचे
िवĴेषण करÁयाचे एक नवे आयुध यामुळे ÿाĮ झाले. ĵेतवणêय पुŁषां¸या हातात
असलेÐया स°ेचा िबमोड करायचा असÐयास ĵेतवणêय व कृÕणवणêय ľीयांनी
एकिýतपणे संघषª केला पाहोजे, अशी भूिमका घेतली. कृÕणवणêय िľयांनी ितसöया
जगतातील ľीवादी गट व उ°राधुिनकतावदी ľीवादी गट यां¸याशी मैýी साधून िपतृस°ा
व ĵेतवणêय पिIJमी ľीवादी चळवळीिवŁĦ संघषª उभा केला.

५.७ पयाªवरणवादी ľीवाद
१९७० ¸या दशकात पयाªवरिनणीय ľीवादी चळवळéना व िवचारांना सुŁवात झाली
आपÐया भोवतालचा िनसगª, Âयातील जैविविवधता, संसाधने यांचा उपयोग कłन अनादी
अनंत काळापासून मानवाने ÿगती केली. माý वै²ािनक øांतीनंतर भांडवलशाहीने
िनसगाªची जी लुटालुट गेÐया दोन-अडीचशे वषा«त केली, Âयामुळे पयाªवरणाचा समतोल
ढासळला. यातूनच पयाªवरणवादी चळवळी उËया रािहÐया. या चळवळéमÅये िľयांचा
सहभाग मोठा होता भांडवलशाही िवकासाचे ÿितमान वरवर फार वÖतुिनķ व कÐयाणकारी
िदसत असले, तरी ÿÂय±ात या ÿितमानाचे समाजातील िविवध गटांवर, समूहांवर, ितसöया
जगतातील राÕůांवर होणारे पåरणाम भयावह आहेत. या ÿितमानाने पिहÐया जगातील
मूठभर ĵेतवणêय पुŁषांचे वचªÖव ÿÖथािपत होते. भांडवलशाही िनसगª व िľया यावर
वचªÖव गाजवते. भांडवलशाही व पुŁषस°ा यां¸या हात िमळविणतून िľयांचे व िनसगाªचे
शोषण होते. ही पयाªवरणवादी ľीवादाची भूिमका आहे. वंदना िशवा, माåरया िमस
यासार´या पयाªवरणवादी ľीवाīांनी आधुिनक पाIJाßय िव²ान-तंý²ानाची सखोल
समी±ा केली आहे. िľया Âयां¸या जैिवक जडणघडणी मुळे िनसगªत: भावनाशील, हळÓया munotes.in

Page 62

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
62 असतात, िनसगाªशी जोडलेÐया असतात. ऋतुचø, बाळंतपण, संगोपन या ÿिøयेशी
जोडलेÐया असतात. िनसगाªला न ओरबाडता िľया िनसगाªचे संवधªन करतात.

िľयां¸या जनन±मतेमुळे ÿाचीन काळी Âयांना मातृदेवी संबोधले जात होते. पुŁष स°े¸या
उदयानंतर िľयांचे सामािजक महÂव घटून समाजात Âयांना दुÍयम Öथान ÿाĮ झाले. अशी
पयाªवरणवादी ľीवाīांची धारणा होती. भांडवलशाही नंतर आलेÐया Óयापारी
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत तर कĶकरी िľया अिधक भरडÐया जात आहेत. Ìहणून
िवकासा¸या ÿितमानाची िचिकÂसा व फेरमांडणी िľयांचे िहतसंबंध ल±ात घेऊन झाली
पािहजे. तसेच केवळ िľयाच नÓहे तर बहòजनां¸या िहतासाठी शासनाने कÐयाणकारी
योजना राबवÐया पािहजेत. अशी भूिमका पयाªवरणवादी ľीवाīांनी घेतली आहे. या
भूिमकेतून जन चळवळीतून Óयापक मानवमुĉìचा लढा उभारÁयाचा ÿयÂन पयाªवरणवादी
ľीवादी करताना िदसून येतात. याचे उ°म उदाहरण Ìहणजे आिĀकेतील वंगारी मथाई व
भारतातील मेधा पाटकर यां¸यासार´या पयाªवरणवादी नेÂया आहेत.

आपली ÿगती तपासा
१) कळा ľीवाद Ìहणजे काय? ÖपĶ कłन ľीवादी चळवळीतील Âयांचे योगदान
अधोरेिखत करा?

५.८ दुसöया लाटेतील ľीवादी चळवळीवरील टीका
ľीवादी चळवळी¸या दुसöया लाटेतील िवचार ÿवाहानी िľयां¸या िश±ण व
मताधीकारा¸या पुढे जात िľयां¸या सावªजिनक व खाजगी िठकाणी काम करÁया¸या
अिधकाराचा आिण पुनŁÂपादन अिधकारा¸या िवÖताराचा पुरÖकार केला. या ŀĶीने िवचार
केला असता अमेåरकेत कृÕणवणêय आिण गरीब िľया िपढ्यानिपढ्या घराबाहेरची सवªच
ÿकारची कामे व नोकöया करत होÂया. तसेच आĀो - अमेåरकन िľया सĉì¸या नसबंदी
कायªøमामुळे ýÖत होÂया. याची दाखल दुसöया लेटेतील ľीवादी चळवळीने घेतली नाही.
अशी टीका २० Óया शतका¸या उ°राधाªत ऑűे लॉड¦ड आिण िवनोना ला ड्युक सार´या
िľवाīांनी दुसöया लाटे संदभाªत केली आहे. ÿामु´याने ही टीका ľीवादी इितहासात
कृÕण वणêय आिण कामगार वगाªितल िľयां¸या योगदानाकडे दुलª± केÐयागेÐयामुळे झाली
आहे.

युनायटेड Öटेट्समधील दुसö या लाटेतील ľीवादी चळवळीवर कृÕणवणêय मिहलांचे
अिधकार ओळखÁयात अपयशी ठरÐयाबĥल टीका केली गेली आहे. युरोपातील गोö या
ľीवाīांनी Âयांचे आवाज अनेकदा शांत केले िकंवा Âयाकडे दुलª± केले. ľीवादी
चळवळीचे ÿबळ ऐितहािसक कथन ĵेतवणêय आिण मु´यतः मÅयमवगêय िľयां¸या चेतना
वाढवणाöया गटांवर क¤िþत होते. यात कृÕणवणêय तसेच कामगार वगª आिण िनÌनवगêय
मिहलांचे अनुभव आिण योगदान वगळÁयात आले आहेत. दुसö या लाटेतील ľीवाīांनी
असे गृहीत धरले कì, सवª िľयांना गोö या मÅयमवगêय िľयांसारखेच अÂयाचार अनुभवावे munotes.in

Page 63

ľीवादी चळवळीची दुसरी लाट
63 लागतात. परंतु हे अधªसÂय आहे. कारण इतर िľया आिण Âयांचे ÿij गोö या मÅयमवगêय
िľयांपे±ा वेगळे आहेत.

केवळ गोö या िľयां¸या संदभाªतील मयाªिदत ŀिĶकोणाने कृÕणवणêय िľयांना Âयां¸या वंश
आिण वगाªनुसार उĩवणाö या शोषणाला तŌड īावे लागले, याकडे दुलª± केले गेले. यामुळे
िľयां¸या कृÕणवणêय ľीवाīांनी आपली वेगळी चूल मांडली. िľयां¸या मुĉì
चळवळीपासून वेगÑया झालेÐया या गटाने काळा ľीवाद आिण आिĀकन ľीवाद या
नविवचार ÿवाहांना जÆम िदला. िकÌबलê øेनशॉ यांनी १९८९ मÅये "इंटरसे³शनॅिलटी" हा
शÊद ľीवादी चळवळी¸या दुसöया लाटेवर वचªÖव असलेÐया ĵेतवणêय मÅयमवगêय
िľयां¸या िवचारांना ÿितसाद Ìहणून वापरला. पुÕकळ ľीवादी िवĬान दुसö या लाटेची
िपढीजात िवभागणी समÖयाÿधान मानतात व दुसö या लाटेला सामाÆयत: बेबी बूमर िपढी
Ìहणून वगêकृत करतात. याचे कारण िĬतीय िवĵयुĦ संपÁयापूवê या लाटेतील अनेक
ľीवादी नेÂयांचा जÆम झाला होता.

ÿामु´याने ľीवादी चळवळी¸या दुसöया लाटेतील ľीवाīांचे ल± केवळ मÅयमवगêय
गोö या िľयां¸या ÿijापुरते मयाªिदत असÐयामुळे काÑया व आĀो -अमेåरकन िľयां¸या
शोषणाची जाणीव Âयं¸यामÅये तेवढ्या तीĄ ÿमाणात नÓहती. Âयातून या वगाª¸या
इितहासाकडे व Âयां¸या कायª कतुªÂवाकडे दुसö या लाटेतील ľीवाīांनी दुलª± केले Âयां¸या
जािणवांची दाखल न घेतली गेÐयामुळे या काळात Âयांनी आपली Öवतंý चळवळ उभी
करत इितहासाची पानमा«डणी करÁयाचा ÿयÂन केला.

५.९ सारांश
ľीवादाची दुसरी लाट सामाÆयतः १९६० ते १९८० ¸या दशकात िवकिसत झाली.
दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर युरोिपयन ľीपुŁषां¸या भूिमकांमÅये घडून आलेÐया
िÖथÂयांतराचा पåरणाम Ìहणून गृिहणी आिण माता Ìहणून आपÐया भूिमकांकडे परतणाöया
िľयां¸या ÿितिøये¸या ÖवŁपात दुसरी लाट उदयाला आली. दुसरी लाट १९६० ¸या
दशकात सुł झाली आिण १९९० ¸या दशकापय«त चालू रािहली. ही लाट युĦिवरोधी
आिण नागरी ह³क चळवळी आिण जगभरातील िविवध अÐपसं´याक गटां¸या वाढÂया
आÂम-चेतने¸या संदभाªत उलगडली गेली. ही चळवळ सुŁवातीला युनायटेड Öटेट्स ऑफ
अमेåरकेत क¤िþत झाली आिण नंतर इतर पािIJमाÂय देशांमÅये पसरली. पिहली लाट
मु´यÂवे मतािधकार संघषाªशी संबंिधत होती, तर दुसरी लाट सावªजिनक आिण खाजगी
दोÆही ±ेýातील शोषण व अÆयायावर अिधक क¤िþत होती. बलाÂकार, पुनŁÂपादकता,
घरगुती िहंसाचार आिण कामा¸या िठकाणी सुर±ा हे मुĥे दुसöया लाटेतील िľयां¸या
चळवळीने समोर आणले. समाज आिण सांÖकृितक पåरघात िľयांची करÁयात आलेली
नकाराÂमक आिण हीन ÿितमा सुधारÁयासाठी अिधक सकाराÂमक आिण वाÖतववादी
ÿयÂन केले गेले. पुŁषी वचªÖव आिण िपतृस°ेला आÓहान देÁयाकåरता िľयांची Öवतःची
लोकिÿय संÖकृती िनमाªण करÁयावर या लाटेत अिधक भर देÁयात आला.
munotes.in

Page 64

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
64 दुसöया लाटेतील ľीवाīांमÅये जहालवादी ľीवादाचा िवचार अिधक ÿभावी असÐयामुळे
पुŁषी वचªÖवाची सव« स°ा क¤þे उधवÖत करत समाज पåरवतªनाचा िवचार पुढे आÁयाचा
ÿयÂन केला गेला. पिहÐया लाटेतील उदारमतवादी आिण ÖवÈनाळू मा³सªवादी ÿवाहातील
उणीवांवर बोट ठेवत या कालखंडात जहाल ľीवादी, समाजवादी, मनोिवĴेशनवादी,
पयाªवरणवादी, काळा ľीवाद इ. िवचार ÿवाहा¸या वैचाåरक जडण घडणीतून दुसöया
लाटेतील ľीवादी चळवळéचा ľीशोषणािवŁĦचा िवचार अिधक ÿगÐभ झाला.

युरोिपयन ľीवाīांनी मु´यतः मÅयमवगêय िľयां¸या शोषणा¸या िवŁĦ उËया केलेÐया
चळवळीतून वेगळे होत कृÕणवणêय िľयांनी NBFO सार´या संघटनाची Öथापना कłन
ľी शोषणा बरोबर होणाöया वांिशक शोषना¸या िवŁĦ या कालखंडात आपला Öवतंý लढा
उभा केला. पयाªवरण संर±णा¸या भूिमकेतून पयाªवरणाचे व ľी शोषणाचे भांडवली स°े¸या
व पुŁषी वचªÖवा¸या तÂवचौकटीतून होणारे शोषण थांबिवÁयाकåरता संघषª उभा केला.

एकूणच ľीवादी चळवळीतील पिहÐया लाटेतील मयाªदा ओलांडत दुसöया लाटेतील
ľीवादी चळवळéनी आपÐया ह³कासाठी सव« समावेशक लढा उभाłन ľीमुĉìची चळवळ
िवकिसत केली.
५.१० ÿij
१) ľीवादी चळवळी¸या दुसöया लाटेचे योगदान ÖपĶ करा?
२) ľीवादी चळवळीतील समाजवादी िवचार ÿवाहाची भूिमका ÖपĶ करा?
३) ľीवादी चळवळी¸या दुसöया लाटे¸या उदयाची िचिकÂसा करा?
४) ľीवादी चळवळीतील दुसöया लाटेतील मनोिवĴेशनवादी िवचार ÿवाहाची भूिमका
ÖपĶ करा?

५.११ संदभª
१. भसीन कामाला, (अनु. ®ुती तांबे), िलंगभाव समजून घेताना, लोकवाđय गृह, मुंबई,
२०१०.
२. भागवत िवīुत, ľीवादी सामािजक िवचार, डायमंड ÿकाशन पुणे.
३. साळुंखे अ. ह., िहंदू संÖकृती आिण ľी, लोकवाđय गृह, मुंबई.
४. वांबुरकर जाÖवंदी, इितहासातील नवे ÿवाह, डायमंड ÿकाशन, पुणे, २०१४.
५. िसमाँ िद बुÓहा, (अनु. कłन गोखले), द सेकंद से³स, पĪगंध ÿकाशन, पुणे, २०१०.
६. सुमंत यशवंत, ľीवाद : उदारमतवादी आिण मा³सªवादी/समाजवादी,
िमळूनसाöयाजणी, मे १९९९.
७. महाजन जय®ी, िľया आिण िलंगभाव, अथवª ÿकाशन, जळगाव, २०१२.
८. भोसले नारायण, जातवगªिलंगभाव इितहास मीमांसा, अथवª ÿकाशन, जळगाव,
२०१७.
***** munotes.in

Page 65

65 ६
ľीवादी चळवळीची ितसरी लाट

घटक रचना
६.० उिĥĶये
६.१ ÿÖतावना
६.२ पाĵªभूमी
६.३ ľीवादी चळवळीची ितसरी लाट
६.४ ितसöया लाटेतील महÂवाचे मुĥे
६.५ उ°र अधुिनकतावादी व उ°र संरचनावादी ľीवाद
६.५.१ हेलेन िस³सन
६.५.२ ºयूडीथ बटलर
६.६ बहóसांÖकृितक व उ°र वसाहतवादी ľीवाद
६.७ ľीवादी चळवळी¸या ितसöया लाटेची वैिशĶ्ये
६.८ ľीवादी चळवळी¸या ितसöया लाटेवरील टीका
६.९ सारांश
६.१० ÿij
६.११ संदभª

६.० उिĥĶये
१. ितसöया लाटेतील ľीवादी चळवळीचा िवकास समजून घेणे.
२. ितसöया लाटेतील ľीवादी चळवळीतील िवचार ÿवाहांचा अËयास करणे.

६.१ ÿÖतावना
ľीवादी चळवळीतील ितसरी लाट १९९० मÅये उसळली. या लाटेचे नेतृÂव दुसöया
लाटे¸या ÿारंभी जÆमाला आलेÐया व दुसöया लाटेतील ÿभािवत कुटुंबातील िपढीने केले.
ľीवादी चळवळी¸या दुसöया लाटेतून आलेÐया अपयशाची चचाª करÁयासाठी िकंवा या
चळवळी िवŁĦची कटू ÿितिøया Ìहणून ही ितसरी लाट उदयाला आली. दुसöया लाटेतील
ľीवादी िवचार मंथन हे ÿामु´याने पिहÐया जगातील मÅयमवगêय ĵेतवणêय िľयां¸या
अनुभवावर आधारलेले होते, अशी जोरदार टीका या लाटे¸या ÿारंभी होऊ लागली.
कृÕणवणêय ľीवादी नेÂया या चळवळी¸या अúÖथानी होÂया. या काळातील ľीवादा¸या
महा कथांना छेद देत आिण राजकारणावर भर देत Öथािनक पातळीवर ľी ÿij समजावून munotes.in

Page 66

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
66 घेताना ľीवादी िवचारधारेपे±ा Öथािनक पातळीवरील ÿijांची बहòआयामी चचाª केली
पािहजे अशी धारणा ľीवाīांमÅये बळावू लागली होती.

१९८० मधील कोपनहेगन येथील तसेच १९८५ मधील नैरोबी येथील ľीवादी पåरषदांनी
असे िनदशªनास आणून िदले कì, ľीवादी चळवळीमÅये अनेक ÿवाहानुसार ľी ÿijाचे
िविवध अúøम आहेत. तसेच पिहÐया जगातील ľी समÖया िवŁĦ ितसöया जगातील ľी
समÖया असे अनेक भेद आहेत. नैरोबी येथील पåरषदेत असे अधोरेिखत केले गेले कì, ľी
वादांमÅये अनेक ÿवाह आहेत आिण असलेच पािहजे, कारण ÿदेश, वगª, राÕů, वांिशक
गटानुसार िľयांचे ÿij व Âयाचे अúøम वेगळे आहेत. या िवधानातून ľीवादी गटांमधील
सामंजÖय व एकोपा वृĦéगत Óहायला हवा आिण िलंगभाव िवषमतेिवŁĦ सवª ľीवादी
गटांचा समान लढा तीĄ Óहायला हवा, असा िवचार या पåरषदेतून मांडÁयात आला. या
पाĵªभूमीवर जगभरातील िविवध देशांमधील िविवध गटानुसार िľयां¸या ÿijांची मांडणी
करÁयाला ÿोÂसाहन िदले गेले.

या नवीन ŀिĶकोनाचे काही सुŁवातीचे समथªक खरेतर दुसöया लाटेतील ľीवाīां¸या मुली
होÂया. Âयांनी १९९२ मÅये ‘थडª वेÓह डायरे³ट अॅ³शन कॉपōरेशन’ ची Öथापन केली. पुढे
१९९७ मÅये Âयाचे łपांतरण ‘थडª वेÓह फाउंडेशन’ मÅये करÁयात आले. हे फाउंडेशन
िलंग, वांिशक, आिथªक आिण सामािजक Æयायासाठी काम करणाöया गटांना आिण
Óयĉéना समिपªत होते. या दोÆही संÖथांची Öथापना कादंबरीकार आिण दुसöया लाटेतील
कायªकÂयाª अॅिलस वॉकर यांची मुलगी रेबेका वॉकर यांनी केली होती. या चळवळीचे नेतृÂव
करणाöया ‘मॅिनफेÖटा: यंग वुमन’ (२०००) ¸या लेिखका जेिनफर बॉमगाडªनर आिण
‘फेिमिनझम अॅÆड द Éयूचर’ (२०००) एमी åरचड्ªस यांनी ¸या दोÆही लेिखका १९७०
मÅये जÆमाला आÐया आिण दुसöया लाटेतील ľीवाīां¸या कुटुंबात वाढÐया. Âयांचा संबंध
संघिटत ľीवादी गटांशी होता. Âयांनी Âयां¸या घरातील िलंग आधाåरत ®म िवभागणीवर
ÿijिचÆह उपिÖथत केले आिण Âयां¸या मुलéना आÂम-जागłक, सशĉ, वĉृÂववान, उ¸च
िवīा ÿाĮ िľया बनिवले.

ितसöया लाटेतील ľीवादी चळवळ उ°र-आधुिनकतावादी िवचाराने ÿभािवत झालेÐया,
ितसöया लाटे¸य ľीवाīांना इतर गोĶéबरोबरच ľीÂव, िलंग, सŏदयª आिण पुŁषÂव
यािवषयी¸या कÐपना आिण शÊदांची पुनरªचना करायची होती. Âयाची मांडणी Âयांनी
ľीवादा¸या िवकासा पासून िविवध ±ेýांमÅये पसरलेÐया िवचारां¸या आधारे केली. ितसरी
लाट समजून घेÁयासाठी, ÿथम अमेåरकेतील दुसöया लाटेनंतर उĩवलेली ‘ल§िगक युĦे’
समजून घेतली पािहजेत. ‘ल§िगक युĦ’ हे अĴीलतेवर ľीवादा¸या गटांमधील खुÐया
चच¥ला िदलेले नाव होते. पॉनōúाफì िवरोधी चळवळीतून ľीवाīांना पॉनª उīोग मयाªिदत
ठेवायचा होता. कारण Âयांचा असा िवĵास होता कì पॉनª उīोग ÿसाåरत होणाöया ľी
िचýणामुळे िľयांवरील िहंसाचाराला ÿोÂसाहन िमळते. ितसöया लाटेतील ľीवाīांना
वेÔयाÓयवसाय संपवायचा होता. ते या Óयवसायकडे कोणÂयाही ľीसाठी सवाªत वाईट
पåरिÖथती Ìहणून पाहत होते. दुसरीकडे काही ľीवाīांनी असा युिĉवाद केला कì ल§िगक
मुĉì हा िľयांसाठी समानतेचा एक महßवाचा घटक आहे. पोनōúाफìवर बंदी घालणे munotes.in

Page 67

ľीवादी चळवळीची ितसरी लाट
67 दडपशाही आिण अलोकतांिýक आहे. Âयांचा असा िवĵास होता कì अशा िľया आहेत,
ºयांनी Öवतः अशा ÿकारचा Óयवसाय िनवडला आहे.

ितसöया लाटेतील ľीवादी िवचारधारेने सामािजक शाľांमधील मु´यÿवाही िसĦांतांना
आिण मांडणीला आÓहान िदले. इितहास, राºयशाľ, अथªशाľ, समाजशाľ, सािहÂय
अशा सवªच िवīाशाखा अंतगªत ľीवादी पåरÿेàयातून नवी मांडणी होत आहे. एÓहाना या
मांडणीची सुŁवात झाली असली तरी, ľीवादी चळवळीला आिण मांडणीला अजून मोठा
पÐला गाठायचा आहे हे िनिIJत. एकूणच ितसरी लाट पåरभािषत करणे आिण या
कालावधीतील चळवळé¸या कायाª¸या आधारावर ľीवादा¸या ितसöया लाटेची Óया´या
करणे अिधक कठीण आहे.

६.२ पाĵªभूमी
ľीवादाची ितसरी लाट , दुसöया लाटेतील ľीवादासह मोठ्या झालेÐया िपढीĬारा सुł
झाली. या लाटेत पिहÐया आिण दुसöया लाटे¸या कĶाने िमळवलेÐया कामिगरीला गृहीत
धरले गेले. ितसöया लाटेतील ľीवादी पूवê¸या ľीवाīांवर टीका करÁयास आिण Âयां¸या
कायाªतील दोष दशªिवÁयास तÂपर होते. Âया संदभाªने चळवळी¸या अनÆय Öवłपाचा आिण
अÐपसं´याकांना वादिववादांमधून आपला िवचार ÿगÐभ केला.

१९९१ मÅये अिनता िहल यांनी सवō¸च Æयायालयाचे नामिनद¥िशत Æयायधीष ³लॅरेÆस
थॉमस यां¸यावर ल§िगक छळाचा आरोप केला. या ÿकरणातील दोÆही प± आĀो-अमेåरकन
वंशाचे होते. िहलने अमेåरकन िसनेट¸या समोर केलेले सवª आरोप थॉमसने नाकाłन
आपणास या ÿकरणाचा बळी ठरिवÐया जात असÐयाचा दावा उपेि±त ठेवÁयाचा युिĉवाद
अनेकदा केला जात असे. अशा ÿकारे ितसöया लाटेने ÿामु´याने अशा समुदायांना
ÿवाहात आणÁयाचा ÿयÂन केला, जे पूवê ľीवादी Åयेयांपासून दूर रािहले होते. या
लाटेतील ľीवाīांनी वंश आिण िलंग यावर ल± क¤िþत केले. दुसöया लाटे¸या ल§िगक-
सकाराÂमक कłन ÿितिøया िदली. या ÿकरणामुळे िहलला ÿचंड िवरोधाचा सामना करावा
लागला. ित¸या सा±ीवर िवĵास ठेवÁयाऐवजी ित¸या चाåरÞयावर हÐला करÁयात आला.
ितची चाचणी टेिलिÓहजनवर ÿसाåरत करÁयात आली. एका कृÕणवणêय मिहलेने िसनेटला
छळाची तøार केÐयामुळे संपूणª अमेåरकेतील मिहलांवर Âयाचा पåरणाम घडून आला. माý
िहलचे आरोप असूनही थॉमस यांची िनयुĉì करÁयात आली. याला ÿितसाद Ìहणून, रेबेका
वॉकरने ‘एमएस मॅगिझनमÅये’ िहलला पािठंबा देणारा भाग ÿकािशत केला. एमएस
मॅगिझनमÅये ÿकाशीत िहल ÿकरणाने ितसöया लाटेची सुłवात झाली. या मॅगिझनमÅये
ितने िलिहले कì, िहल ÿकरण हे ľीवादानंतरची ľीवादी भूिमका नसून, ती ľीवादाची
ितसरी लाट आहे.

ितसöया लाटेतील ľीवाīांना दुसöया लाटेितल ľीवाīांनी िनमाªण केलेÐया संÖथाÂमक
शĉìचे Öथान वारशाने िमळाले. Âयामुळे आपले िवचार ÿसाåरत करÁयाची माÅयमे Âयांना
उपलÊध झाली. या माÅयमातून Âयांनी अितशय कठोर भाषा, अपशÊद वापरले आिण Âयाचा munotes.in

Page 68

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
68 Âयांना अिभमान देखील वाटला. इÓह एÆÖलर¸या नाटकातील ÿामािणकपणा, िवनोद आिण
भयपटातून ितसöया लाटेची चेतना िनमाªण झाली. गुåरÐला गÐसª हा Âयातील मिहला
कलाकारांचा एक गट होता, ºयांनी मिहला िवषयीची पारंपाåरक कÐपना उघड करÁयासाठी
आिण मिहला कलाकारांवरील भेदभावाशी लढा देÁयासाठी गोåरला माÖक घातले होते.

पिहÐया व दुसöया लाटेपे±ा ितसरी लाट कृÕण वणêय मिहला आिण मुलéसाठी अिधक
समावेशक होती. िनिÕøय, कमकुवत आिण अिवĵासू Ìहणून िľयां¸या łढीवादी ÿितमांना
ÿितिøया आिण िवरोध Ìहणून, ितसöया लाटेने िľया आिण मुलéना खंबीर, सामÃयªवान
आिण Öवतःवर िनयंýण ठेवÁयासाठी ÿोÂसािहत केले. लोकिÿय संÖकृतीत या पुनपªåरभाषेने
शिĉशाली मिहलां¸या ÿितमांना जÆम िदला, ºयात गाियका मॅडोना, ³वीन लतीफा आिण
मेरी जे. िÊलगे यांचा समावेश होता. मुलांसाठी मीिडया ÿोúािमंगमÅये अिधकािधक Öमाटª,
Öवतंý मुली आिण मिहलांना मु´य भूिमकेत िचिýत केले गेले, ºयात हेलन पार आिण ितची
मुलगी Óहायलेट (द इनøेिडबÐस, २००६), आिण डोरा (डोरा द ए³सÈलोरर १९९९-
२००६) सार´या टेिलिÓहजन पाýांचा समावेश आहे. या काळात “गलª पॉवर” नावाने
सजीव Öवłप देखील लोकिÿय ठरले.

इंटरनेटवर ÿकाशना¸या वाढÂया सुलभतेमुळे इले³ůॉिनक मािसके आिण Êलॉग िवपुल
ÿमाणात ÿकािशत Óहायाला लागली. अनेक लेखक आिण संÖथांना इंटरनेट¸या
माÅयमातून मािहतीची देवाणघेवाण आिण िÓहिडओं ÿकाशनासाठी एक माÅयम उपलÊध
झाले. या माÅयमामुळे या काळातील ľीवाīाना आपले Ìहणणे मोठ्या ÿे±क वगाªपयªÆत
पोहोचिवता आले. ľीवादाची ितसरी लाट ९० ¸या दशका¸या मÅयापासून सुł झाली, या
चळवळीने उ°र वसाहतवादी व उ°र आधुिनकतावादी िवचाराने ÿभािवत झालेÐया या
टÈÈयातील ľीवाīांनी "वैिĵक ľीÂव," शरीर, िलंग आिण िवषमता या संकÐपनांसह अनेक
रचना नÓयाने मांडÁयाचा ÿयÂन केला. पूवê¸या ľीवादी चळवळीचे पिहले दोन टÈपे पुŁष
दडपशाहीचे Ìहणून ओळखले गेले आहेत.

ितसöया लाटेतील मुली बळकट आिण सशĉ Ìहणून ľीवादी चळवळी¸या मंचावर
उतरÐया, Âयांनी ľीयांचे होणारे उिÂपडण टाळून ľीसŏदयª Öवतःसाठी िवषय Ìहणून
पåरभािषत केला. वेब हे "गलê फेिमिनझम" चे एक महßवाचे साधन आहे. ई-िझÆसने
"सायबरगÐसª" आिण "नेटगÐसª " सार´या माÅयमातून आणखी एक ÿकारची िľयांसाठी
आपले िवचार ÿगट करÁयासाठी ह³कची जागा उपलÊध कłन िदली आहे. या माÅयमां¸या
साĻाने ितसöया लाटेतील ľीवाīांनी ľीवादा¸या संकÐपना जागितक व बहò-सांÖकृितक
िनमाªन करÁयाचा ÿयÂन केला.

आपली ÿगती त पासा
१) ľीवादा¸या ितसöया लाटेची संकÐपना ÖपĶ करा?


munotes.in

Page 69

ľीवादी चळवळीची ितसरी लाट
69 ६.३ ľीवादी चळवळीची ितसरी लाट
ľीवादी चळवळीची ितसरी लाट Ìहणजे ľीवादी चळवळीची पुनरªचना होय. ही ितसरी
लाट १९९० ¸या दशका¸या सुŁवातीला युनायटेड Öटेट्समÅये सुł झाली आिण २०१०
¸या दशकात चौÃया लाटे¸या उदयापय«त चालू रािहली. या लाटेतील ľीवाīांनी दुसöया
लाटे¸या नागरी-ह³कां¸या चळवळé¸या पुढे जाऊन Óयिĉवाद Öवीकारला आिण ľीवाद
नÓयाने पåरभािषत करÁयाचा ÿयÂन केला. ितसöया लाटेत ľीवादा¸या नवीन िसĦांतांचा
उदय झाला, जसे कì अंतिवªīाशािखय, इकोफेिमिनझम, ůाÆसफेिमिनझम आिण उ°र
आधुिनकतावादी ľीवाद, उ°र संरचनावाद यासार´या नव िसĦांता¸या सहाÍयाने ľी
शोषणा¸या भूिमकांची पुनमा«डणी करÁयात आली. ľीवादी अËयासक एिलझाबेथ इÓहाÆस
यां¸या मते, ľीवादाची ितसरी लाट Ìहणजे ľीवादा¸या Öवłपाभोवती असलेला गŌधळ हे
Âयाचे महßवाचे वैिशĶ्य आहे.

ितसरी लाट १९९० ¸या दशका¸या सुŁवातीस ऑिलिÌपया, वॉिशंµटन येिथल दंगलीतून
उदय पावली, १९९१ मÅये आिĀकन-अमेåरकन Æयायाधीश आिण ĵेतवणêय िसनेट
Æयाियक सिमतीला अिनता िहल यांनी टेिलिÓहजन सा±ी¸या माÅयमातून केलेÐया
ÿितकारातून ितसöया लाटेतील ľीवादाची संकÐपना łढ झाली. ‘ľीवादाची ितसरी लाट ’
या शÊदा¸या उÂपतीचे ®ेय रेबेका वॉकर यांना िदले जाते, Âयांनी ‘Ms Magazin’ मÅये
"Becoming the third Wave" या मथÑयाखाली िलहीलेÐया लेखात थॉमस यां¸या
सवō¸च Æयायालया तील िनयुĉìला ÿितिøया िदली. या लेखाĬारे वॉकरने हे िसĦ
करÁयाचा ÿयÂन केला कì, ľीवादाची ितसरी लाट ही केवळ एक ÿितिøया नÓहती, तर ती
Öवतःच एक चळवळ होती.

िकÌबलê िवÐयÌस øेनशॉ यांनी िलंग, वंश आिण वगª यां¸यामुळे िľयांना अनेक Öतरांवर
भोगाÓया लागलेÐया अÂयाचारा¸या कÐपनेचे वणªन करÁयासाठी ‘इंटरसे³शनॅिलटी’ हा शÊद
१९८९ मÅये ÿÖतुत केला होता. ितसöया लाटेदरÌयान ही संकÐपना िवÖतारीत होत गेली.
१९९० ¸या दशका¸या उ°राधाªत आिण २००० ¸या दशका¸या सुŁवातीला ितसöया
लाटेतील ľीवादी ऑनलाइन आले व Âयांनी Êलॉग¸या माÅयमातून जागितक ÿे±कांपय«त
पोहचÁयाचा ÿयÂन करत ľीवादाचे Åयेय Óयापक केले.

दुसöया लाटे¸या ľीवाīांनी िमळवलेले अिधकार आिण कायª ितसöया लाटेचा पाया Ìहणून
उपयोगात आणले. या लाटेतील ľीवाīांनी िश±णासाठी समान ÿवेश, मिहलां¸या
अÂयाचारािवषयी सावªजिनक चचाª, गभªिनरोधक आिण इतर पुनŁÂपादक सेवांमÅये ÿवेश,
मिहला आिण मुलéसाठी घरगुती-अÂयाचार ÿितबंधक आ®यÖथानांची िनिमªती, बाल
संगोपन सेवा, तŁण मिहलांसाठी शै±िणक िनधी आिण मिहला अËयास कायªøम इ. कåरता
चळवळी उËया केÐया. दुसöया लाटेतील ľीवादाने ÿामु´याने गोöया िľयां¸या समÖयांवर
ल± क¤िþत केले होते. या पुढे जाऊन ितसöया लाटेतील ľीवाīांनी वंश आिण िलंग या
मुīांवर अिधकािधक भर िदला आहे.
munotes.in

Page 70

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
70 ितसöया लाटेतील ľीवादासमोरील सवाªत मोठे आÓहान हे दुसöया लाटेतील ľीवादाचे
महßव समजून घेÁयाचे होते. मूलत: दावा असा होता कì पिहÐया दोन लाटेĬारे ल§िगक
समानता आधीच साÅय केली गेली होती. Âयामुळे िľयां¸या ह³कांसाठी ल§िगक समतेचे
लढे सुł ठेवणे अवाÖतव आिण अनावÔयक होते. ÿामु´याने िलंगभाव िवषमता नĶ
होÁयाकåरता सकाराÂमक कृती Ìहणून ल§िगक समानता िनमाªण होत या सकाराÂमक
बदला¸या आधारे ľीवादाने ľी चेतना वाढिवÁयावर ल± क¤िþत केले.

ľीवादा¸या दुसöया लाटेवर अनेकदा अिभजातवादी असÐयाचा आरोप केला जातो.
दुसöया लाटेतील ľीवाīांनी कृÕणवणêय आिण ůाÆसज¤डर िľयांसार´या गटांकडे दुलª±
केले, Âयाऐवजी ĵेतवणêय मÅयमवगêय िľयांवर ल± क¤िþत केले. ितसöया लाटेतील
ľीवाīांनी Âयां¸या पूवªजां¸या िवĵासांवर ÿijिचÆह उपिÖथत कłन ľीवादी िसĦांत
िविवध ÿकार¸या िľयांना लागू करÁयास सुŁवात केली. ºया शोिषत िľयांना पूवê¸या
ľीवादी चळवळéमÅये समािवĶ केले गेले नÓहते Âयांना या लाटेत समािवĶ करÁयाचा
ÿयÂन केला गेला. ÿामु´याने ितसरी लाट ही रॉक, िहप-हॉप, उपभोĉावाद आिण
इंटरनेट¸या संÖकृतीतून उभी रािहली. Âयामुळे ľीशोषना¸या िविवध मुīाना Âयांनी हात
घातला.

६.४ ितसöया लाटेतील महÂवाचे मुĥे
ितसöया लाटेतील ľीवाīांनी िनमाªण केलेÐया चळवळीतून ľी शोषणाचे काही महÂवाचे
मुĥे या काळात पुढे आले यामÅये ÿामु´याने मिहलांवरील अÂयाचार, ÿजननाचा अिधकार ,
वंश, सामािजक वगª, ůाÆसज¤डर समÖया या महÂवपूणª मुīां¸या आधारे िलंगभावा¸या
िवłĦ चळवळ उभी केली व िľयांना Âयाने ह³क ÿाĮ कłन देÁयाचा ÿयÂन केला गेला.
घरगुती िहंसाचार आिण ल§िगक छळासह मिहलांवरील िहंसाचार हा ितसöया लाटेचा
मÅयवतê मुĥा बनला. या काळात V-Day सार´या संÖथा ल§िगक िहंसा नĶ करÁया¸या
उĥेशाने Öथापन झाÐया. या संÖथेने कलाÂमक अिभÓयĉì¸या माÅयमातून या िहंसाचार¸या
िवłĦ िľयांमÅये जागłकता िनमाªण केली. ितसöया लाटेतील ľीवाīांना िलंगभावा¸या
पारंपाåरक संकÐपना बदलाय¸या होÂया.

गभªिनरोध आिण गभªपात हा िľयां¸या पुनŁÂपादनाचा अिधकार आहे, हे दाखवून देणे हे
ितसöया लाटेतील ľीवादाचे ÿाथिमक Åयेय होते. आई¸या जीवाचे र±ण करÁयासाठी
आवÔयक असणाöया गभªपातास वगळता सवª ÿकार¸या गभªपातावर बंदी घालÁयाचा साउथ
डकोटाचा २००६ मधील ÿयÂन आिण आंिशक गभªपात बंदी कायम ठेवÁयासाठी
अमेåरके¸या सवō¸च Æयायालयाने िदलेले आदेश, याकडे मिहलां¸या नागरी आिण ÿजनन
अिधकारांवर िनब«ध Ìहणून पािहले गेले. १९७३ मधील अमेåरकेन सवō¸च Æयायालया¸या
गभªपात िनब«ध िनणªयामुळे गभªपातावरील िनब«ध कायदेशीर ठरिवला गेला. Âयामुळे
देशभरातील अनेक राºयांमÅये हा िनब«धचा िनयम लागू करÁयात आला. यामÅये अिनवायª
ÿती±ा कालावधी , पालक-संमती कायदे आिण पती-पÂनी संमती कायदे यांचा देखील
समावेश करÁयात आला. munotes.in

Page 71

ľीवादी चळवळीची ितसरी लाट
71 ितसöया लाटेतील ľीवादी वंश, सामािजक वगª आिण ůाÆसज¤डर यां¸या अिधकारांना
क¤þÖथानी मानत असत. अयोµय मातृÂव-रजा धोरणे, एकल मातांना कÐयाण आिण बाल
संगोपनाĬारे मातृÂव समथªन, कायªरत मातांचा आदर, कåरअर सोडÁयाचा िनणªय घेतलेÐया
मातांचे ह³क या सार´या कामा¸या िठकाणी िनमाªण होणाöया समÖयांवर ल± क¤þीत केले
गेले.

आपली ÿगती तपासा
१) ľीवादा¸या ितसöया लाटेतील चळवळéचा आढावा ¶या ?

६.५ उ°र आधुिनकतावादी व उ°र संरचनावादी ľीवाद
२१ Óया शतका¸या सुłवातीस उ°र आधुिनकतावादी िवचारांची Łजवणूक सवªच ±ेýात
घडून आली होती. या िवचारधारेचा ÿभाव ľीवादी िवचारांवर देखील पडला Âयामुळे या
काळातील ľीवाद हा काही बाबतीत पूवê¸या ľीवादी िवचार धारेपे±ा काहीसा वेगळा
होता. ितसöया लाटेतील ľीवादी चळवळी ÿामु´याने उ°र आधुिनकतावादी व उ°र
संरचनावादी िवचारवंतां¸या िवचाराने ÿभािवत होÂया. यामÅये मांनोिवĴेषणवादी जे³स
लैकैन, अिÖतÂववादी िसमॅ िद बुÓहा, िवखंडणवादी जै³स देरीदा आिण उ°र संरचंनावादी
िमशेल फुको सार´या िवचारवंता¸या िवचारांचा ÿभाव अिधक होता. या ÿवाहातील हेलेन
िस³सन ही िवदुषी देरीदा यां¸या िवचाराने ÿभािवत होती, तर ºयूडीथ बटलर ही िवदुषी
िमशेल फुको यां¸या िवचाराने ÿभािवत होती.

६.५.१ हेलेन िस³सन:
हेलेन िस³सन ही उ°र संरचनावादी िवचारवंत जै³स देरीदा यां¸या ‘िभÆनÂव’ िसĦांताने
ÿभािवत होती. हेलेन िस³सन¸या मते पुिलंग या शÊदाचा अथª ľीिलंग शÊदा¸या अनुषंगाने
व Âया¸या िवŁĦाथê शÊदा¸या łपाने घेतला जातो. हेलेन यांनी पुŁषी वचªÖवातुन केलेली
ľीÂवाची Óया´या ही पुłषांचे िľयांवरील िवशेष अिधकार ÿÖथािपत कłन देÁयाकåरता
िनधाªåरत केलेली आहे, अशी पारंपåरक ľीÂवावर टीका केली आहे. हेलेन िस³सन यांनी
पुŁष वगª आिण ľीवगª असी सामािजक िवभागणी खोडून काढÁयासाठी ľीवादा¸या
संदभाªणे लेखन करणाöया नव लेखकांना ÿोÂसािहत केले.

६.५.२ ºयूडीथ बटलर:
ºयूडीथ बटलर यांनी िलंग आिण ल§िगक ®ेणीला ‘िवखंडणवादी’ िवचारा¸या पåरÿे±ातून
ÿÖतुत केले आहे. Âयां¸या मते, ल§िगकते ÿमाणेच एखाīा Óयĉìची िलंग धारणा िनमाªण
केली जाऊ शकते. समाजात ľी आिण पुŁष Âयां¸या िलंगानुसार Óयवहारा¸या माÅयमातून
Öवीकारले जातात. िलंगा¸या िवपरीत Óयावहार करणारे ľी-पुŁष समाज िÖवकृत होत
नाहीत. ºयुिडथ बटलर Ļा अिÖतÂववादी िसमॅ िद बुÓहा यां¸या, ‘कोणतीही ľी ही ľी
Ìहणून जÆमाला येत नाही’ या िवचाराशी सहमत होÂया. मानवी शरीराला Âयां¸या िलंगा¸या
माÅयमातून िचÆहांिकत केले जाते. Âयां¸या मते िलंगभाव िलंग धारणे पे±ा वेगळा नाही, तो
संÖकृितक ÖवŁपात िनधाªåरत होतो. Âयां¸या मते, िलंग, िलंगभाव आिण ल§िगकता यां¸या munotes.in

Page 72

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
72 िवषयी¸या समजधार णे¸या पलीकडे जाऊन िवचार केÐया खेरीज संपूणª ľी मुिĉचे उिदĶ
साधणे श³य होणार नाही.

एकुणच उ°र आधुिनकतावादी व उ°र संरचनावादी िवचार ÿवाहाने ľीवादाची नवी
संकÐपना ŁजिवÁयाचा ÿयÂन केला. ºयातून ľी ÿijा¸या अनुषंगाने २१ Óया शतकात
िनमाªण झालेÐया िलंगभाव धारणांची उकल करÁयात आली.

६.६ बहóसांÖकृितक व उ°र वसाहतवादी ľीवाद
बहóसांÖकृितक ľीवादी िľयांमधील िभÆनÂव ÿदिशªत करतात. उ°र वसाहतवादी ľीवादी
िवकसनशील जगतातील मिहलांचे जीवन िवकिसत जगतातील मिहलां¸या जीवनमाणापे±ा
िभÆन आहे, अशी धारणा बाळगतात. या िभÆनÂवाची कारण मीमांसा केली असता, ÿÂयेक
राÕůातील मिहलां¸या समÖया वेगÑया आहेत, Âयांची संÖकृती िभÆन आहे. Âयामुळे
ľीवादासंदभाªतील धारणा िभÆन आहेत. उदा. भारतातील ľीवाद यूरोिपयन ľीवादा¸या
पåरÿे±त आपÐया समÖयांचे िनराकरण शोधÁयाचा ÿयÂन करतात. माý पिIJमी जगतातील
ľीवादी चळवळी समोरील आÓहाने व भारता सार´या िवकसनशील देशातील ľीवादा
समोरील आÓहाने िभÆन Öवłपाची आहेत. Âयामुळे पिIJमी जगतातील ľीवाद आिण
िवकसनशील देशातील ľीवाद िभÆन ÖवŁपात पåरभािषत करावा लागतो. वसाहितक
ÿभावातून भारतात उदयाला आलेÐया राÕůवादी िवचार धारेने भारतीय ľीवादाचे वेगळेपण
अधोरेिखत केले आहे. पािIJमाÂय ľीवाīांनी िपतृस°ाक संÖथा िľयांवर अÂयाचार
करतात, हा अÂयाचार िलंगभाव ÿणाली¸या माÅयमातून अधोरेिखत केÐया जातो.
भारता¸या संदभाªने िवचार केला असता भारतात िपतृस°े बरोबर वगª, जात, धमª, िलंग.
जनजाती आिण समुदाय या पåरÿे±ाĬारे िलंगभाव धारणे¸या िविवध संरचना आिण
िपतृस°ाक समाज ÓयवÖथा आजही ľीयां¸या शोषणात अúÖथानी आहेत.

आपली ÿगती तपासा
१) उ°र आधुिनकतावादी ľीवादी िवचार ÿवाहाचा आढावा ¶या ?

६.७ ितसöया लाटेितल ľीवादी चळवळीची वैिशĶ्ये
ľीवादा¸या दुसöया लाटे¸या ÿभावातून युएसए मÅये राजकìय ÿितिनिधÂवा¸या संदभाªत
मोठ्या ÿमाणात सुधारणा घडून आÐया. राजकìय ±ेýात मिहलांना ÿितिनिधÂव
िमळाÐयामुळे १९९३ पय«त िसनेटमÅये ५ मिहला सदÖयांना सामील कłन घेÁयात आले.
पिहÐया मिहला अॅटनê जनरल आिण पिहÐया मिहला राºय सिचव Ìहणून िľयांनी पदभार
Öवीकारला. तसेच łथ बॅडर िगÆसबगª सवō¸च Æयायालयातील दुसöया मिहला Æयायाधीश
ठरÐया. १९९३ ¸या कौटुंिबक वैīकìय रजा कायīाने कमªचाöयांना कौटुंिबक आिण
वैīकìय आणीबाणीसाठी िबनपगारी रजा घेÁयाची परवानगी िदली. अÂयाचाराचा सामना
करणाöया मिहलांसाठी १९९५ मÅये ‘मिहला िहंसाचार कायदा’ मंजूर करÁयात आला. ही
ितसöया लाटेची महßवाची कामिगरी होती. munotes.in

Page 73

ľीवादी चळवळीची ितसरी लाट
73 यूएसए¸या इितहासातील ľीवादाची ितसरी लाट िľयां¸या पुनŁÂपादक अिधकारांवर
क¤िþत होती. या काळातील ľीवाīांनी ľी¸या शरीराबĥल Öवतः¸या िनवडी¸या ह³काची
बाजू मांडतांना असे Ìहटले कì, जÆम िनयंýण आिण गभªपात हा मूलभूत अिधकार आहे.
सवō¸च Æयायालयाने २००४ ¸या कायīाने अधªवट जÆम गभªपात बंदी आिण
गभªपातावरील िनब«धांना माÆयता िदली. या िवरोधात वॉिशंµटन डीसीमÅये 'माचª फॉर वुमेÆस
लाइÓ×स' नावाचा एक ÿचंड िनषेध मोचाª िनघाला होता. या मो¸याªला ितसöया लाटेतील
ľीवाīांबरोबर दुसöया लाटेतील ľीवादी आिण अनेक सेिलिāटéनी हजेरी लावली. या
मोचाªितल ÿितसादाणे ÿजनन अिधकारांचा मुĥा ितसöया लाटेतील ľीवाīांकåरता िकती
महßवाचा होता हे दाखवून िदले. या चळवळीचा पåरणाम Ìहणून गभªपात िनब«ध कायīात
सुधारणा करÁयात आली.

ľीवादाची ितसरी लाट पिहÐया आिण दुसöया लाटेपे±ा वेगळी होती, कारण ती पॉप
संÖकृती आिण इ-माÅयमांमधुन पसरली. या लाटेने Riot Grrrl सार´या गलª बँडने रॉक
अँड पॉप संगीताĬारे मिहला स±मीकरणाचे संदेश ÿसाåरत केले. Âयांचे संगीत ऐकणाöया
िकशोरवयीन मुिलंमÅये िपतृस°ा आिण शरीरा¸या ÿितमेची चचाª सुł झाली. िचýपट आिण
दूरिचýवाणी कायªøमांनी थेलमा आिण लुईस, बफì द Óहँपायर Öलेयर, ३० रॉक अँड पॉप
या सार´या मनोरंजन कथेवर देखील ितसöया लाटेचा पåरणाम ÖपĶपणे िदसून येतो.

ůाÆस फेिमिनझमला मु´य ÿवाहात आणले हे ितसöया लाटे¸या उिĥĶा पैकì एक उĥीĶ
होते. ůाÆस ज¤डरचे अिधकार अगदी अलीकड¸या काळापय«त ľीवादामÅये समािवĶ
नÓहते. ůाÆस ज¤डर समूहाला कायदेशीरåरÂया Âयांचे ह³क संपािदत कłन देÁयाकåरता
ितसöया लाटेतील ľीवाīांनी िलंग आिण िलंगभाव जिनत शरीर ÿितमे¸या चच¥तून ůाÆस
ज¤डर समूहांना ľीवादा¸या मु´य ÿवाहात आणÁयाचा ÿयÂन केला. आजही ůाÆस
ज¤डर¸या ओळखीबĥल समाजातील मोठ्या वगाªत अ²ान आहे, परंतु या संदभाªने इतरांना
िशि±त करÁया¸या िदशेने पिहले पाऊल उचलÁयात ितसरी लाट महßवाची ठरली, हे
ितसöया लाटेतील ľीवादाचे महÂवपूणª वैिशĶ्य Ìहणता येईल.

भारता संदभाªने िवचार केला असता, १९८० आिण ९० ¸या दशकात बलाÂकारां¸या
िवरोधात राÕůीय िनषेध नŌदिवला गेला, हे ितसöया लाटेचे वैिशĶ्य होते. या कालखंडात
अनेक भारतीयां¸या मानिसकतेितल ढŌगीपणा आिण मिहला¸या Öवतः¸या बलाÂकारामÅये
दोषीपणाची अनेक ÿकरणे पुढे आली. या िवłĦ ितसöया लाटेतील ľीवाīांनी आंदोलने
उभी केली. याचे उ°म उदाहरण भारतातील हेतल पारेख, भंवरी देवी आिण ÿितभा मूतê यां
सार´या बलाÂकार ÿकरणांमुळे देशभरात िनदशªने झाली. ºयामÅये भारतीय मिहला गटांना
कायदेशीर िवजय िमळाला. याचा पåरणाम भारतातील राजकìय ±ेýावर घडून आला व
भारतीय राजकारणात मिहलांचे ÿितिनिधÂव वाढले. १९९५ मÅये मायावती पिहÐया
अनुसूिचत जाती¸या मु´यमंýी झाÐया; तर १९९९ मÅये सोिनया गांधी पिहÐया मिहला
िवरोधी प±नेÂया बनÐया. २००७ मÅये ÿितभाताई पाटील Ļा भारता¸या पिहÐया मिहला
राÕůपती झाÐया आिण मीरा कुमार पिहÐया मिहला सभापती झाÐया. भारतातील िľयांना
अजूनही िश±णाची अनुपलÊधता, मालम°ेवर अÐप अिधकार, घरगुती िहंसाचार आिण
केवळ काही नावांसाठी ल§िगक छळ अशा अनेक समÖयांचा सामना करावा लागतो आहे. munotes.in

Page 74

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
74 भारतीय कायदा आिण राजकारणात महßवपूणª बदल झाले असले तरी िविवध पाĵªभूमीतील
मिहलांचे ÿij अजूनही सुटलेले नाहीत. "ľीवाद" ही संकÐपना पािIJमाÂय देशातून िनमाªण
झाली असली तरी भारता¸या संपूणª इितहासात मिहलां¸या चळवळéचा मोठा इितहास
आहे. आजचा भारतीय ľीवाद केवळ तेÓहाच ÿभावी ठł शकतो जेÓहा तो भारतीय
िľयां¸या ऐितहािसक आिण भौगोिलक अनुभवांĬारे सूिचत केला जाईल.

अगदी कĘरपंथी होÁयापासून ते Âया¸या पूवªवतêं¸या कायाªचा अनादर करÁयापय«त,
ľीवादा¸या ितसöया लाटेला अनेक आघाड्यांवर टीकेला सामोरे जावे लागले आहे. ÿथम
आिण िĬतीय लाटेपे±ा या लटेतील ľीवादी कमी एकिýत होते. Âयांची उिĥĶे कमी ÖपĶ
आिण कारणे अिधक अÖपĶ होती. २१ Óया शतकात ľीवादाची अÂयांतीक गरज आिण
सामािजक Âयाचा ÿभाव यामुळे पूवêपे±ा अिधक ±ेýांना समानते¸या जवळ आणÁयाचे
महßवपूणª कायª या लाटेत घडून आले. २०१२ मÅये सोशल मीिडया-क¤िþत ‘चौथी लाट’
सुł झाÐयावर ही लाट ओसरली असे Ìहटले जाते.

६.८ ितसöया लाटेितल ľीवादी चळवळीवरील टीका
ľीवादा¸या ितसöया लाटे िवषयी टीकाकारांनी मांडलेला एक महÂवाचा मुĥा Ìहणजे एकìचा
अभाव हा होय. ितसöया लाटेतील ľीवादी चळवळीचे ÿदेश व पåरिथती परÂवे Åयेय
वेगवेगळी असÐयामुळे Âयां¸यामÅये ऐ³याचा अभाव होता. िकंवा एकाच कारणासाठी सवªý
सारखी चळवळ उभारÁयात आली नाही. जसे पिहÐया लाटेने मिहलांना मतदानाचा ह³क
िमळवून देणे हे ÿमुख उĥीĶ सवªý सार´याच ÖवŁपात िवकिसत केले होते. दुसöया लाटेत
मिहलांना कायªबलांमÅये समान संधी िमळÁया¸या अिधकारासाठी, तसेच कायदेशीर ल§िगक
भेदभावा¸या समाĮीसाठी लढा िदला गेला. तसे ितसöया लाटेमÅये सातÂयपूणª Åयेय
नसÐयाचा आरोप करत काही अËयासकांनी ितसöया लाटे संदभाªत ती दुसöया लाटेचा
दूसरा भाग असÐयाचा युिĉवाद केला आहे.

ितसरी लाट ही केवळ तŁण ľीवादी संÖकृतीची पåरणीती होती.Âयामुळे ितसöया लाटे¸या
ľीवादा¸या समीकरणामुळे चळवळ वाढÁयापासून आिण राजकìय Åयेयांकडे जाÁयापासून
रोखली गेली असा देखील एक युिĉवाद केला जातो.

कॅथलीन पी. आयनेलो यां¸या मते, ‘कामाचे िठकाण आिण घर यां¸यातील मिहलांचे ह³क
िनवडÁया¸या सैĦांितक आिण वाÖतिवक जगातील युĉìमुळे मिहलांनी िपतृस°े ऐवजी
एकमेकांना आÓहान िदले आहे. िनवड Ìहणून किÐपलेला Óयिĉवाद मिहलांना स±म करत
नाही; तो Âयांना शांत करतो आिण ľीवादाला राजकìय चळवळ बनÁयापासून आिण
संसाधनां¸या िवतरणा¸या वाÖतिवक समÖयांना संबोिधत करÁयापासून ÿितबंिधत करतो.’

िशरा टेरंट सार´या ľीवादी िवĬानांनी "वेÓह कंÖů³ट" वर आ±ेप घेतला, कारण Âयाने
कालखंडातील महßवा¸या ÿगतीकडे दुलª± केले जाते. िशवाय, जर ľीवाद ही एक
जागितक चळवळ असेल, तर ितने असा युिĉवाद केला कì, ÿथम, िĬतीय आिण तृतीय munotes.in

Page 75

ľीवादी चळवळीची ितसरी लाट
75 लाटेचा काळ अमेåरकन ľीवादी घडामोडीशी अगदी जवळून संबंिधत आहे. यामुळे
जगभरातील राजकìय समÖयांचा इितहास ओळखÁयात ľीवाद अपयशी ठरतो. ही ितसö य
लाटेतील ľीवादा¸या अËयासातील महÂवाची समÖया आहे. या संदभाªतील टीकाकारांनी
असा युिĉवाद केला कì, "वेÓह कÆÖů³ट" ¸या माÅयमातून केवळ ĵेतवणêय िľयां¸या
समÖयांवर ल± क¤िþत केले आहे. Âयांनी कृÕण वणêय व खाल¸या वगाª¸या िľयां¸या
ÿijांकडे दुलª± केले आहे.

ľीवादा¸या ितसöया लाटेतील ľीवादी Öवतःला सवª समावेशक Ìहणून घोिषत करतात.
माý पुरोगामी असतानाही, Âयां¸या कडून कृÕण वणêय िľयांना वगळÁयात आले आहे.
काÑया ľीवाīांचा असा युिĉवाद आहे, कì काÑया ľीवाīां¸या मिहला ह³कां¸या
चळवळी केवळ काÑया मिहलां¸या ÖवातंÞयासाठी नÓहÂया. उलट, िľयांचा मतदानाचा
ह³क आिण गुलामिगरीचे उ¸चाटन यासारखे ÿयÂन या चळवळीतून करÁयात आले .
ºयाचा लाभ गोöया िľयांना देखील झाला आहे.

ľीवादा¸या ितसö य लाटेची समी±ा करणाöया समी±कांĬारे या लाटेला "िलपिÖटक" िकंवा
"गलê" िकंवा "पॉप संÖकृती" ¸या िवशेषणांनी संबोिधत केले जाते. याचे कारण असे कì, या
नवीन ľीवाīांनी ľीÂवा¸या अिभÓयĉìला वÖतुिÖथतीचे आÓहान Ìहणून समथªन िदले.
Âयानुसार, यात मिहला िकंवा मुलéनी कसे कपडे घालावेत, कसे वागावे िकंवा सामाÆयपणे
कसे Óयĉ Óहावे, हे िनधाªåरत करÁयासाठी िकंवा िनयंिýत करÁयासाठी कोणÂयाही संयमाचा
समावेश नसावा, यावर भर िदला आहे. ही उदयोÆमुख िÖथती १९८० ¸या दशकात
ÿचिलत ľीवादा¸या पोनōúाफìिवरोधी भूिमके¸या अगदी िवŁĦ होती. दुसöया ľीवादी
लाटेने पोनōúाफìकडे िľयांवरील िहंसाचाराला ÿोÂसाहन देणारे साधन Ìहणून पािहले.
नवीन ľीवाīांनी असे सुचवले कì आÂम-अिभÓयĉìबĥल Öवतंý, िनवड करÁयाची ±मता
ही केवळ अंतगªत दडपशाही नसून ÿितकाराची एक सशĉ कृती असू शकते.

सशĉìकरण आिण ÖवातंÞया¸या वैयिĉक Öवłपामुळे अशा मतांवर टीका झाली आहे.
सशĉìकरण सवō°म शĉì आिण कृती¸या अंतगªत भावना Ìहणून िकंवा शĉì आिण
िनयंýणाचे बाĻ उपाय Ìहणून मोजले जाते कì नाही, हे या लाटेतील िवĬानांना ÖपĶ नÓहते.
ľीवादा¸या ितसöया लाटेतील ľीवाīांनी मांडलेले ľीवादी िवचार व ŀिĶकोन केवळ
"गलê" ľीवाद या लेबलने मयाªिदत नसावा िकंवा "पॉप संÖकृती" चे समथªन करणारे मानले
जाऊ नये. Âयाऐवजी, Âयांनी पार पाडलेÐया िविवध भूिमकांचा समावेश या संरचणेत
करÁयात यावा.

एकूणच इतर कोणÂयाही सामािजक िकंवा राजकìय चळवळीÿमाणेच, ľीवादा¸या ÿÂयेक
लाटेत मतभेद होते. या लाटेमÅये िलंग, जातीय आिण वगêय ओळख , अनुभव आिण
ÖवारÖय असलेÐया अनेक लोकांचा समावेश होता. यालाटेची सवाªत मोठी ताकद
सव«समावेशकता होती. काही िवĬानांनी सव« समावेशकता हीच या लाटेची सवाªत मोठी
कमजोरी Ìहणून टीका केली आहे. ही टीका खोडून काढÁयासाठी ितसöया लाटेतील
ľीवाīांनी एक एकìकृत अज¤डा िकंवा तßव²ान तयार करणे हे ÿमुख लàय ठेवले होते. munotes.in

Page 76

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
76 साधारणपणे ितसöया लाटेची सुŁवात दोन गोĶéशी जोडलेली आहे. १) १९९१ मधील
अिनता िहल ÿकरण आिण २) सुŁवाती¸या काळातील पॉप संगीत गलê गटांचा उदय.

१९९१ मÅये, अिनता िहल यांनी िसनेट Æयाियक सिमतीसमोर सा± िदली, कì सवō¸च
Æयायालयाचे नामिनद¥िशत Æयायािधष ³लॅरेÆस थॉमस यांनी कामा¸या िठकाणी ितचा ल§िगक
छळ केला होता. या िवŁĦ थॉमसने सवō¸च Æयायालयात धाव घेतली, परंतु िहल¸या
सा±ीने ल§िगक छळा¸या तøारéचा पूर आला, Âयाच ÿकारे हाव¥ वाइनÖटीन¸या
आरोपांनंतर इतर उ¸च पदÖथ पुŁषांिवŁĦ ल§िगक गैरवतªना¸या आरोपांचा पूर आला.
अिनता िहलने ११ ऑ³टोबर १९९१ रोजी कॅिपटल िहलवरील िसनेट ऑिफस
िबिÐडंग¸या कॉकस łममÅये सा± िदली. थॉमस िवरोधात िहलची सा± असूनही Âयाचे
नामिनद¥शन सवō¸च Æयायालयात झाले. या ÿकरणा¸या पåरणामाचे Öवłप १९९२ मÅये
ÿितिनधीगृहा¸या िनवडणुकìत मिहलांनी २४ व िसनेट मÅये ३ जागा िजंकÐया Âयामुळे या
वषाªला "ľé वषª" Ìहणून संबोधले गेले.

अिनता िहल ÿकरणातून ÿेरणा घेत ५ एिÿल १९९२ रोजी वॉिशंµटन डीसी मÅये नॅशनल
ऑगªनायझेशन फॉर वुमन (NOW) Ĭारा आयोिजत ‘माचª फॉर वुमेÆस लाइÓह’ या
आंदोलनासाठी हजारो िनदशªक एकý आले. यामुळे कामा¸या िठकाणी होणाöया ल§िगक
छळा¸या िवरोधातील लढा अिधक तीĄ झाला. िलंग आिण वंश िसĦांताचे अËयासक
िकÌबलê øेनशॉ यांनी ľी संदभाªतील जुलमाचे िविवध ÿकार एकमेकांना छेदतात या छेदन
मागाªचे वणªन करÁयासाठी ‘इंटरसे³शनॅिलटी’ हा शÊद उपयोगात आणला. तर ºयुिडथ
बटलर, यांनी िलंगभावाची नÓयाने Óया´या करÁयाचा ÿयÂन केला.

६.९ सारांश
दुसöया लाटेतील ľीवाīां¸या कुटुंबात वाढलेÐया िपढी¸या िवचार िवĵातून ľीवादाची
ितसरी लाट उदयाला आली. या लाटेतील ľीवाīांनी पिहÐया व दुसöया लाटेतील
िľवाīांनी केलेÐया कायाªला गृहीत धłन Âयां¸या उणीवा शोधÐया व Âयां¸या िवचारावर
टीका केली. आजवर ľीवादा¸या क±े बाहेर असलेÐया उपेि±त गटाला मु´य ÿवाहात
आणÁयाचा ÿयÂन केला. Âयाकåरता नÓया वैचाåरक भूिमकांचा Öवीकार करत ľीवादी
िवचाराला ÿगÐभ केले.

एकिवसाÓया शतकातील ÿभावी असलेÐया उ°र आधुिनकतावादी, उ°र संरचनावादी,
बहòसांÖकृितक व उ°र वसाहतवादी िवचारां¸या ÿभावातून ľी शोषणा¸या वतªमान
ÓयवÖथा नĶ करÁयाचा ÿयÂन केला. ितसöया लाटेतील िľवाīांनी ľीशोषणा¸या संदभाªने
िवचार मांडत असताना वगª, जात, वणª, धमª, संÖकृती यांचा बहòआयामी िवचार Öवीकारत
ľी ÿijाची िव िवधता अधोरेिखत केली. केवळ अमेåरकेतील गोöया िľयां¸या समÖया¸या
आधारे पिहÐया व दुसöया लाटेतील ľीवाīांनी उËयाकेलेÐया ľीवादा¸या क±ा तोडत
Öथल, काल परÂवे या समÖयांचे Öवłप िभÆन असÐयाचे अधोरेिखत केले.
munotes.in

Page 77

ľीवादी चळवळीची ितसरी लाट
77 १९९१ मधील अिनता िहल ÿकर णाने ल§िगक छळाची नवी Óया´या केली. पुŁषी
वचªÖवा¸या बडµयाखाली या ÿकरणाचा िनकाल ³लॅरेÆस थॉमस यां¸या बाजूने लागला.
माý या ÿकरणात िहलाने िदलेÐया सा±ी मुळे कामा¸या िठकाणी होणाöया ल§िगक छळाचे
Öवłप जगजाहीर झाले. याचा पåरणाम Ìहणून अमेåरकेतील अनेक उ¸च पदÖथ पुŁषां¸या
िवŁĦ ल§िगक छळा¸या ÿकरणांचा पूर आला. Âयाचबरोबर एिÿल १९९२ मÅये वॉिशंµटन
डीसी मÅये नॅशनल ऑगªनायझेशन फॉर वुमन (NOW) Ĭारा कामा¸या िठकाणी होणाöया
ल§िगक छळा¸या िवरोधात हजारो िľयांनी मोचाª काढला.

ľीवादाची ितसरी लाट िľयां¸या पुनŁÂपादक अिधकारांवर क¤िþत होती. या काळात
अमेåरके¸या सवō¸च Æयायालयाने गभªपात बंदी कायदा आिण गभªपातावरील िनब«धांना
माÆयता िदली. या िवŁĦ २००४ मÅये वॉिशंµटन डीसीमÅये 'माचª फॉर वुमेÆस लाइÓह'
नावाचा एक ÿचंड िनषेध मोचाª काढÁयात आला होता. या मोचाªत दुसöया आिण ितसöया
लाटेतील ľीवाīांबरोबर अनेक रंगकमê देखील सहभागी झाÐया होÂया.

या आंदोलनात िľवाīांनी ľी शरीराबĥल Öवतः¸या िनवडी¸या ह³काची बाजू मांडतांना
असे Ìहटले कì, जÆम िनयंýण आिण गभªपात हा मूलभूत अिधकार आहे, Âया¸या िनवडीचे
ÖवातंÞय िľयांना असले पािहजे. या कåरता Âयांनी कायदेशीर लढा उभारला. या
आंदोलना¸या पåरणामा मुळे सरकारला गभªपात िनब«ध कायīात सुधारणा करावी लागली.

ितसöया लाटेतील पॉप संÖकृती¸या माÅयमांमधून Riot Grrrl सार´या गलª बँड Ĭारे
मिहला स±मीकरणाचा संदेश ÿसाåरत करÁयाचे महÂवपूणª कायª केले. Âयामुळे Âयांचे संगीत
ऐकणाöया िकशोरवयीन मुलांमÅये िपतृस°ा आिण शरीरा¸या ÿितमेची चचाª सुł झाली. या
लाटेतील ľीवाīांनी ůाÆस फेिमिनझमला मु´य ÿवाहात आणÁयाचा ÿयÂन केला व ůाÆस
ज¤डर¸या अिधकारांचा ľीवादात समावेश केला. आजही ůाÆस ज¤डर बĥल समाजात
अनेक गैर समज आहेत. परंतु ůाÆस ज¤डर बĥल समाजाला िशि±त करÁया¸या िदशेने
ितसöया लाटेतील ľीवाīांनी उचललेले हे पिहले पाऊल महßवाचे आहे.

भारतात, ÖवातंÞयानंतर राºयघटने¸या माÅयमातून कायīाने ľी-पुŁष समानतेचे सूý
ŁजिवÁयात आले, असले तरी भारतीय समाजात खोलवर ŁजलेÐया सांÖकृितक आिण
धािमªक ®Ħेने िāटीश स°ेनंतर ľी-पुŁष समानतेचे ÖवÈन साकार होÁयास ÿितबंध केला.
भारतीय ÖवातंÞया¸या ÿारंिभक काळात सामािजक ÿथा, परंपरां¸या बडµयाखाली
कायīाची अंमलबजावणी कमकुवत ठरली. Âयमुळे िľयां¸या शोषणाचे सý सुŁच रािहले.
१९८०-९० ¸या दशकातील हेतल पारेख, भंवरी देवी आिण ÿितभा मूतê बलाÂकार
ÿकरणाने देशभरात िनदशªने झाली ºयामुळे भारतीय ľीवाīांनी कायदेशीर लढ्या¸या
माÅयमातून भारतीय ľीशोषणाची नÓयाने मांडणी केली. याचा पåरणाम Ìहणून १९८० ¸या
पंचवािषªक योजनेत मिहलां¸या आरोµय, रोजगार आिण िश±णावर ल± क¤िþत करÁयाचा
िनणªय घेÁयात आला.

आपली ÿगती तपासा
१) ľीवादी चळवळीतील ितसöया लाटेचे वैिशĶये ÖपĶ करा? munotes.in

Page 78

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
78 ६.१० ÿij
१) ľीवादी चळवळी¸या ितसöया लाटेचे योगदान ÖपĶ करा?
२) ľीवादी चळवळीतील उ°र आधुिनकतावादी व उ°र वसाहतवादी िवचार ÿवाहाची
भूिमका ÖपĶ करा?
३) ľीवादी चळवळी¸या ितसöया लाटे¸या उदयाची िचिकÂसा करा?
४) ľीवादी चळवळीतील ितसöया लाटेतील बहòसांÖकृितक िवचार ÿवाहाची भूिमका ÖपĶ
करा?
५) ľीवादी चळवळी¸या ितसöया लाटे¸या वैिशĶ्यांचे टीकाÂमक परी±ण करा?

६.११ संदभª
१. भसीन कामाला, (अनु. ®ुती तांबे), िलंगभाव समजून घेताना, लोकवाđय गृह, मुंबई,
२०१०.
२. भागवत िवīुत, ľीवादी सामािजक िवचार , डायमंड ÿकाशन पुणे.
३. साळुंखे अ. ह., िहंदू संÖकृती आिण ľी, लोकवाđय गृह, मुंबई.
४. वांबुरकर जाÖवंदी, इितहासातील नवे ÿवाह, डायमंड ÿकाशन, पुणे, २०१४.
५. िसमाँ िद बुÓहा, (अनु. कłन गोखले), द सेकंड से³स, पĪगंध ÿकाशन, पुणे, २०१०.
६. सुमंत यशवंत, ľीवाद : उदारमतवादी आिण मा³सªवादी/समाजवादी,
िमळूनसाöयाजणी, मे १९९९.
७. महाजन जय®ी , िľया आिण िलंगभाव, अथवª ÿकाशन, जळगाव, २०१२.
८. भोसले नारायण, जात वगªिलंगभाव इितहास मीमांसा, अथवª ÿकाशन, जळगाव,
२०१७.


***** munotes.in

Page 79

79 ७
जात : Óया´या आिण अथª
घटक रचना
७.० उिĥĶये
७.१ ÿÖतावना
७.२ सारांश
७.३ टीपा (Glossary)
७.४ ÿij
७.५ संदभª

७.० उिĥĶये
१. िवīाÃया«ना जात या संकÐपना चा पåरचय कłन देणे
२. िवīाÃया«ना वेगवेगÑया तº²ांनी केलेलया जाती¸या Óया´येचा अथª समजावणे.
३. िवīाÃया«ना जाती आिण जाितसंÖथा यांची समज कłन देणे.

७.१ ÿÖतावना
जातéचे भारतीय समाजात असलेले अढळ Öथान पािहÐयास आपÐयाला असे आढळून येते
कì, जातé¸या िशवाय भारतीय समाज ÓयवÖथा चालूच शकणार नाही. भारतीय समाज हा
हजारो जाती आिण Âया¸या अनेक पटीने पोटजातीमÅये िवभागला गेलेला आहे. या सवª
जाती आिण पोट जाती एकमेकांकडे अशा ŀĶीने पाहतात कì, आपण एका देशाचे नागåरक
आहोत, Âयामुळे आपÐयाला एकý एकजुटीने, एक िदलाने रािहले पािहजे हे अनेक वेळा ते
िवसłन जातात. आधुिनक काळामÅये ते रोटी Óयवहार तर करतात परंतु ºयावेळेस आंतर-
जातीय िववाह आिण आंतर-धमêय कलह िनमाªण होतात Âयावेळेला Âयांचे रोटी Óयवहाराचे
असलेले संबंध िवसłन जातात आिण धािमªक दंगली, जातीय दंगली, यािशवाय जातीय
Öवािभमान यांना ते बळी पडतात. आ°ा¸या काळामÅये जर आपण पािहले तर अनेक
जातéना आर±ण हवे आहे आिण Âयासाठी अनेक वष¥ Âयांची आंदोलने सरकार िवरोधी
चालूच आहेत. Âयां¸या मागÁयांसाठी ते मोच¥ काढत आहेत. नÓहे सरकारला इशारा देत
आहेत कì, जर Âयां¸या मागÁया माÆय केÐया नाहीत तर ते कायदा हातात घेतील आिण
Âयामुळे सरकारची जबाबदारी आिण कायदा-सुÓयवÖथा यंýणांवरचा ताण वाढत आहे.

अगदी अलीकड¸या काळामÅये Ìहणायचे झाÐयास जातéवर आधाåरत आर±ण आिण
Âयाची मागणी ही महाराÕů , गुजरात, राजÖथान, हåरयाणा इÂयादी राºयांमÅये सुł आहे.
सदर मागणी करणाöया जा तéना आर±ण तर हवे आहे परंतु आपÐया जातéचे ÿाबÐय िकंवा munotes.in

Page 80

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
80 या जातीतून समानते¸या तÂवाकडे Âयांचा ओढा िदसत नाही. यािशवाय Âयांना जाती
®ेķÂव हवे आहे परंतु Âया जाती दूर करÁयासाठी Âयांनी कधीही ÿयÂन केलेले िदसत
नाहीत. काही लोक आिथªक िनकषांवर आर±णाची मागणी करत आहेत. कारण Âयां¸या
मते, आर±ण हा गåरबी िनमूªलनाचा कायªøमच जणू आहे कì काय? परंतु ते ही गोĶ
िवसरतात कì , जगातÐया अनेक देशांबरोबरच भारतीय समाजामÅये सुĦा सरकारी
यंýणांमÅये ĂĶाचार िशगेला पोहोचलेला आहे. िकंबहòना, ही आर±णाची मा गणी करणारे
आंदोलक सुĦा आपला आिथªक फायदा होत असेल तर ĂĶाचाराला खतपाणी घालत
आहेत. Âयामुळे सरकारी कायाªलयांमधून आिथªक मागासलेपणाचा Ìहणजेच उÂपÆनाचा
दाखला िमळÁयासाठी तहसीलदार कायाªलया¸या बाहेर दलाल उभे आहेत. आज घरी
बसलेली Óयĉì उīा ®ीमंत होऊ शकते आिण आज ®ीमंत असलेली Óयĉì Âया¸या वाईट
सवयी मुळे केÓहाही गरीब होऊ शकते. Âयामुळे Âयां¸या अनेक िपढ्यांमÅये ही गोĶ आज-
उīा होतच राहील. परंतु सामािजक मागासलेपणा हा भारतीय समाज ÓयवÖथेला लागलेला
कलंक आहे आिण तो माý हजारो वषाªपासून काही िमटता िमटत नाही याची माý दखल
घेतली पािहजे. सामािजक ŀĶ्या मागास असलेÐया जाती आर±णामुळे ÿगती कłन
आिथªक ŀĶ्या स±म झालेÐया आहेत परंतु Âयां¸याकडे जातीय ŀिĶकोनातून
मागासलेपणा¸या भावनेतून पाहणे माý काही बंद झालेले नाही. Âयामुळे जातéची संकÐपना
समजून घेत असताना आपÐयाला जातéची िनिमªती, Âयांचे ÓयवÖथापन, Âया कुठून िनमाªण
झाÐया? भारतातील जाती िवरोधी लढे कसे िनमाªण झाले? आिण शेवटी या जाितÓयवÖथेचे
िनमूªलन करता येईल काय? हे समजून घेणे महÂवाचे आहे.

७.१.२ जाती – Óया´या:
जात या शÊदाचे इंúजी भाषांतर ‘Caste’ असे असून तो शÊद मूळ Öपॅिनश आहे. यािशवाय
तो पोतुªगीज शÊद ‘Casta’ यापासून तयार झालेला असून Âयाचा अथª वंशावळ िकंवा वंश
असा होतो. यािशवाय सÅयाचा ÿचिलत ‘Caste’ हा शÊद 'Castus ' या लॅिटन शÊदावłन
आलेला असून Âयाचा अथª 'शुĦ' असा होतो. Öपॅिनश लोकांनी या शÊदाचा ÿथम वापर
केला आिण भारतामÅये १५ Óया शतकामÅये आलेÐया पोतुªगीजांनी तो भारतात वापरÁयास
सुŁवात केली. परंतु Âया संदभêय अथाªनुसार भारतीय समाजात ही जातीÓयवÖथा अगोदरच
कायªरत होती हे आपणास िवसłन चालणार नाही. पोतुªगीजांनी Âयाला फĉ पयाªयी शÊद
िदला असे Ìहणावे लागेल.

सÅया जो "Caste" शÊद वापरला जातो आहे तो Ā¤च शÊद असून साधारणपणे तेथील
िश±ण ±ेýात तो वापरला जात होता. असे असले तरी इ.स. १८ Óया शतका¸या अगोदर
सापडत नाही. Âया अगोदर Âयाचा उÐलेख 'Cast ' याच अ±रांनी केला जात होता.
यािशवाय, मनुÕय जाती िकंवा वंश या अथाªने हा शÊद फार तर इ.स. १५५५ ¸या दरÌयान
वापरला गेÐयाचे आढळते. या Óयितåरĉ Öपॅिनश शÊद 'Casta' याचा वापर युरोिपयन
आिण भारतीय व अमेåरकन आिण िनúो यां¸या संिम® वंशासाठी वापरÐयाचे आढळते.

भारतीय पåरÿेàयात जातीचा अथª १७ Óया शतकापय«त वापरला जात नÓहता असे ®ीधर
Óयंकटेश केतकर यांचे Ìहणणे आहे
munotes.in

Page 81

जात : Óया´या आिण अथª
81 १) डॉ³टर बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या मते, “Caste is mainly the custom of
endogamy that has preserved the castes and prevented one caste from
fusing into another.”

मूलतः जातéची संकÐपना ही ‘इंडोगामी’ Ìहणजेच ‘आपÐयाच जातीतील Óयĉìशी िववाह
करÁयाचे आिण ते पाळÁयाचे बंधन होय.’ Âयाच बंधनामुळे जाितÿथेचे कठोर पालन केले
जात होते आिण केले जात आहे आिण Ìहणूनच आज आपÐयाला वतªमानपýे आिण
इंटरनेटवर िववाह संÖथा ºया जािहराती देते ÂयामÅये 99% Öथळांसाठी आपÐयाच
जातीला ÿाधाÆय िदले जाते. पुढे जाऊन आपÐयाला ध³का असा बसतो कì, उ¸च जाती
जाहीरपणे असे िलहीत आहेत….. ‘अनुसूिचत जाती-जमातीचे उमेदवार ±मÖव.’ याचा अथª
सरळ आहे कì रोटी Óयवहार करणारे लोक, जाहीर सभांमधून भाषण देणारे तßववे°े आिण
राजकारणी जाती न पाळÁयाबĥल आवाहन करतात. माý Âयां¸यामÅये इंडोगामी¸या िवŁĦ
जाऊन जाती िनमूªलन करÁयासाठी लायक उमेदवार असÐयास कोणÂयाही जातीत िववाह
करÁयाची तयारी माý ते दाखवीत नाहीत.

२) सुÿिसĦ इितहासकार सुिवरा जैÖवाल यांनी असे मत मांडले आहे कì, “caste
endogamy was not a borrowing or survival of aboriginal practice. It
evolved and consolidated in the process of regulating hierarchical
subordination of groups and reproduction of p atriarchy. Hierarchy defined
as separation and superiority of the pure over the impure.” इंडोगामी ही
संकÐपना आिदम जमाती मÅये अिÖतÂवात नÓहती िकंवा Âयां¸याकडून घेतलेली नाही. तर
केवळ गटा गटा मÅये वगêकरण करताना एखाīा िविशĶ गटाचे वचªÖव कसे राहील आिण
पुŁषस°ाक पĦतीची पुनरªचना वषाªनुवष¥ कशी राहील यावर िवचार केलेला आहे. Âयामुळे
जाती जातीमधील वगêकरण Ìहणजेच तथाकिथत अशुĦ मानÐया जाणाöया जातéवर शुĦ
मानÐया जाणाöया जातéची वचªÖव आिण िवलगीकरण होय."

३) दीपंकर गुĮा यांनी जातéबाबत असे िववेचन केले आहे कì, “The caste system may
be defined as a form of differentiation in which the constituent units justify
endogamy, on the basis of putative biological difference which are
semaphored by the realization of multiple social practices.

जाितÓयवÖथेचा अथª लावताना आपÐयाला असे िदसून येते कì, जातीचा असा एखादा
घटक जो आपला वेगळेपणा दशªवतो आिण Âया वेगळेपणासाठी तो बंिदÖत जाती िववाह
पĦती चे समथªन करतो. Âयासाठी जैिवक वैिवÅया¸या आधारावर सामािजक चालीरीतéचे
अिÖतÂव पुढे करत करतो.

४) डॉ. रोिमला थापर या जातé¸या कठोरतेबĥल अशी मांडणी करतात कì, भारतीय समाज
ÓयवÖथा ही नेहमीच जातé¸या संरचनेनुसार न बदलणारी िकंवा अपåरवतªनीय असÐयाचे
िदसते. िकंबहòना, ते दमन कायª असÐयाचे आिण बदलाला सामोरे न जाणारी िकंवा
कोणताही पयाªय न उभी करणारी िदसून येते. munotes.in

Page 82

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
82 परंतु तरीदेखील वĉे आपÐया भाषणांमÅये नेहमीच सिहÕणु Ìहणून भारतीय समाज
ÓयवÖथेचा उÐलेख करीत असतात आिण इितहासाचा उपयोग सुĦा Âयाच पĦतीने केला
जातो. ÿÂयेक जाती-जातéचा गट आपली ओळख िनमाªण करÁयाचा ÿयÂन करतो आिण
आपÐयाला आपÐया जातीचा अिभमान असÐयाचे शेखी सुĦा िमरवत असतो.

७.१.२ जाती-समज:
जातéची Óया´या जरी पािहली तरी देखील Âया िवषयी योµय ती समज ÿाĮ होणे आवÔयक
आहे. कारण काही तº²ांनी खूप सखोल अËयास कłन जाती संÖथेिवषयी संशोधन केले
आहे. ÂयामÅये काही परकìय तर काही भारतीय आहेत. Âयामुळे Âयांनी कशा ÿकारे जाती
आिण जाती संÖथा िवषयक मांडणी केली हे आपÐयाला समजून घेणे अवÔय बनते आिण ते
आपण पुढीलÿमाणे पाहó या:

७.१.२.१. ®ीधर Óयंकटेश केतकर Âयां¸या “िहÖůी ऑफ काÖट इन इंिडया” या
पुÖतकामÅये Ìहणतात, “जो पय«त भारतात जातéचे अिÖतÂव राहील, तो पय«त िहंदू लोक
चुकूनच आंतरजातीय िववाह करतील िकंवा िहंदू बाĻ समाजाशी कौटुंिबक संबंध ÿÖथािपत
करतील. यािशवाय , जर िहंदूंनी या पृÃवी¸या कोणÂयाही भागावर Öथलांतर केले, तर
भारतीय जातीÓयवÖथा िह एक जागितक समÖया होऊन बसेल.” अशा पĦतीचे
जाितÓयवÖथेिवषयीचे अÂयंत मािमªक अनुमान केतकर Âयां¸या १९०९ साली िलिहलेÐया
पुÖतकात करतात. Âयांचे हे अनुमान आज¸या २१ Óया शतकात िकती लागू पडते हे
आपणास अमेåरकेतील िसिलकॉन Óहॅली मधील Öथलांतåरत भारतीयांमÅये जातीभेद
पाळणाöया तथाकिथत उ¸च वणê य भारतीय ÓयवÖथापकािवŁĦ िसÖको ( CISCO )
कंपनीतील ३० मिहला अिभयंÂयांनी कंपनीला पý िलिहले जे २७ ऑ³टोबर २०२० ¸या
ÿितिķत 'वॉिशंµटन पोÖट' नावा¸या वतªमान पýात ÿिसĦ झाले.

जातéचा उगम व िवकास हा कमीत कमी ३००० वषा«चा काळ आहे. Âयामुळे या एवढ्या
वषाªतील भारतीय समाजातील łढी, परंपरा, चाली रीती, या केवळ आिण फĉ जातéशéच
जोडलेÐया आहेत. केतकरां¸या मते, जाती संÖथे¸या इितहासाबĥल योµय मािहती नसणे हे
जाती संÖथेचे सवाªत मोठे ÿबळ Öथान आहे. Âयामुळे Âया िवषयी अनेक िवĬानांनी केलेले
लेखन पाहावे लागते आिण तरीही एका खाýीलायक िनÕकषाªÿत येत येत नाही.

७.१.२.२. तº² सेनाटª ( Senart ) यां¸या मते, “Caste is a closed corporation, in
theory at any rate rigorously hereditary; equipped with a certain
traditional and independent organ ization including a chief and a council,
meeting on occasion in assemblies of more or less plenary authority and
joining together at certain festivals; bound together by common
occupations, which relate more particularly to marriage and to food and
to ques tions of ceremonial pollution, and ruling its members by the
exercise of jurisdiction the extent of which varies but which succeeds in
making the authority of the community more felt by the sanction of munotes.in

Page 83

जात : Óया´या आिण अथª
83 certain penalties and, above all, by final irrevocable exclusion from the
group.”

याचे ढोबळ मानाने भाषांतर करायचे झाÐयास असे करता येईल कì, "जाती ही एक
वंशपरंपरा पालन करणारी संÖथा असून ित¸या परंपरा आहेत. यािशवाय ती Öवतंý संÖथा
असून ितची ÿमुख िकंवा एक मु´य पåरषद असते. तो ÿमुख उÂसव ÿसंगी िकंवा सावªिýक
बंधन Ìहणून िवशेष Ìहणजे िववाह ÿसंगी भोजन करणे, संÖकार शुĦीसाठी, आपÐया
पåरषदेतील सवª उपिÖथत सभासदांना आपÐया या परंपरांची मािहती, Âयांचे अनुपालन,
िकंवा उÐलंघन झाÐयास ÿायिIJ°, Âयाची अंमलबजावणी आिण सरते शेवटी आपÐया
पåरषदेतून िकंवा गटातून बिहÕकृत करणारी संÖथा होय. "

७.१.२.३. नेसिफÐड Nesfield defines,
“Cast is a class of the community which disowns any connection with any
other class and can neither intermarry nor eat nor drink with any but
persons of their own community.”
नेसिफÐड यां¸या Óया´येनुसार, "जाती Ìहणजे एखाīा जमातीमधील वगª Ìहणजेच
कोणÂयाही वगाªबरोबर कोणतेही असे संबंध ºयामÅये आंतर-जमातीय िकंवा आंतर-वगêय
िववाह न करणे, रोटी Óयवहार न करणे, पाणी सुĦा न िपणे अशी कडक बंधने असतात
आिण केवळ आपÐयाच जमातीमधील वगाªबरोबर हे संबंध ÿÖथािपत करÁयाचे कडक
िनयम असतात".

७.१.२.४ सर हबªटª åरझले Sir Herbert Risley
“A caste may be defined as a collection of families or groups of families
bearing a common name which usually denotes or is associated with
specific occupati on, claiming common descent from a mythical ancestor,
human or divine, professing to follow the same professional callings and
are regarded by those who are competent to give an opinion as forming
a single homogeneous community.”

सर हबªटª åरझले यांनी जातीची Óया´या करताना Âया जाती¸या Óयवसायाचा संबंध जोडला
आहे. ते Ìहणतात, "जात Ìहणजे कुटुंबांचा संúह िकंवा कुटुंबांचा गट ºयाला एखादे
सामाियक नाव िदलेले असते जे Âया गटा¸या पारंपåरक Óयवसायाशी संबंिधत असते.
यािशवाय Âयांचे मूळ हे एखादा दंतकथाÂमक पूवªज असतो, जो महामानव िकंवा दैवीłपी
असू शकतो. Âयाने िदलेÐया मागाªवर हा संúह िकंवा गट आपला Óयवसाय िपढ्यान-िपढ्या
अनुसरत असतो. Âयामुळे हा गट िकंवा संúह आपली Öवतःची एकमेव आिण Öवतंý ओळख
िनमाªण करतो."

åरझले याच Óया´येचे पुढे अजून ÖपĶीकरण देतो आिण Ìहणतो, " जात िह एक सततची
टोळीबĦ िववाह पĦतीचे पालन करणारी ÓयवÖथा असून ितचे एखादे सामाियक नाव असते
आिण Âयामुळे ते आपÐया याच गटा¸या बाहेर िकंवा आपÐया गटा¸या वतुªळाबाहेर िववाह munotes.in

Page 84

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
84 कł शकत नाहीत. एवढेच नÓहे तर, या छोट्या गटांमÅये काही उपगट िकंवा लहान लहान
गट असतात आिण Âयांना सुĦा टोळीबĦ िववाह पĦतीचे पालन करणे बंधनकारक
असते."

७.१.२.४ Shridhar Venkatesh Ketkar says, “A caste is almost invariably
endogamous in the sense that a member of a large circle denoted by a
common name may not marr y outside the circle; but within the circle
there are smaller circles, each of which is also endogamous……”

®ीधर Óयंकटेश केतकर यांनी जाितसंÖथेचा अÂयंत गाढा अËयास केला होता. Âयांनी
जातीचा अथª ÖपĶ करताना Ìहटले आहे कì, "जात हा एक सामािजक गट असून Âयाची
दोन ÿमुख वैिशĶ्ये आहेत आिण ती Ìहणजे….
१. जाती¸या गटांचे सभासदÂव हे Âयाच जातीमÅये जÆम झालेÐयाला ÿाĮ होते आिण
Âयानुसारच इतर जातéचे सदÖयÂव िसĦ होते आिण
२. याच गटां¸या जातéवर आपÐया गटा¸या बाहेर िववाह न करÁयाची कठोर बंधने
पाळÁयाचे सामािजक कायदे लावलेले असतात.

यावłनच Âया ÿÂयेक गटाचे िविशĶ असे नाव असते व Âयावłनच Âयाची ओळख ठरलेली
असते. या गटांमÅये मोठे आिण छोटे गट असतात आिण पुÆहा Âयांचे सुĦा अजून लहान
लहान गट तयार होतात व Âयांनाही िविशĶ नाव िदलेले असते.

जाती संकÐपनेचा उगम:
वैिदक समाजातील अिÖतÂवात असणाöया चातुवªणª िसĦांतामधूनच जाती संकÐपनेचा उगम
झाÐयाचे केतकरांचे मत आहे. यािशवाय समाजातील िविवध ÖतरांमÅये सुĦा ितचा उगम
सापडतो. यािशवाय पुरोिहत वगाªचे धुåरणÂव आिण Âयांची इतर वगाªतील एकमेवािĬितयÂव
यामधून सुĦा जाती संकÐपनेचा उगम िदसून येतो. या Óयितåरĉ शुĦता आिण अशुĦता या
कÐपनांमÅये आपÐयाला जाती संकÐपना सापडते. एवढेच नÓहे तर Âयातूनच पुढे टोळीबĦ
िववाह पĦती सुĦा िवकिसत झाली. िकंबहòना, जर ऐितहािसक मानसशाľाचा िवचार केला
तर जाती संकÐपना आपणास अहंगंड Ìहणून गवª आिण Æयूनगंड भावना याची जाणीव
कłन देतात. Âयामुळेच जो पय«त या संकÐपना समाजात राहतील, तो पय«त आपणास
जाती िकंवा जाती संÖथा यांची सतत आठवण आिण पडताळा येत राहील व ितचे पालन
करणे हे Âया Âया समूहाचे आī कतªÓय राहील.

जात आिण Óयवसाय संबंध :
आज आपण पाहतो कì , जात न बदलता कोणीही Óयĉì कोणताही Óयवसाय सुŁ कł
शकते. परंतु िह गोĶ सुĦा तेवढीच खरी मानवी लागेल िक, Öवतःला उ¸च समजणाöया
जाती पादýाणे दुŁÖती (चमªकार) िकंवा मैला वाहक िकंवा सफाई कामगार अशा सारखे
Óयवसाय कł शकत नाही. नÓहे, जी Óयĉì āाĺण जातीमÅये जÆमाला आलेली नाही Âया
Óयĉìला पुरोिहत Ìहणून एखादा सामािजक िकंवा जातीय समूह Öवीकारत नाही. munotes.in

Page 85

जात : Óया´या आिण अथª
85
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी जाती िवषयक खूप सखोल संशोधन कłन मांडणी केली
आहे. ९ मे १९१६ रोजी Æयूयॉकª येथे गोÐडनवायझर अँŇोपोलॉिजकल सेिमनार मÅये
Âयांनी Âयांचा संशोधन िनबंध " Castes in India : Their Mechanism, Genesis
and Development " या शीषªकाने सादर केला होता. Âयामुळे सदर शीषªकातच
आपÐयाला यामÅये काय आशय असू शकतो हे समजून येते. यािशवाय Âयांनी आपले संपूणª
आयुÕय जाती िनमूªलन लढ्यासाठी वेचले Âयानंतर १९३६ साली Âयांनी लाहोर येथील
जात पात तोडक मंडळाने बहाल केलेÐया अÅय±ीय भाषणासाठी "Annihilation of
Castes " हा मुĥा िनवडून ते Âया मंडळाकडे पाठवले होते. परंतु ते अÂयंत सटीक
वाटÐयामुळे मंडळाने Âयात बदल करÁयास सुचिवले होते. परंतु डॉ. बाबासाहेब Âयात बदल
करÁयास तयार झाले नाहीत व ते नंतर Öवतंýपणे ÿकािशत करÁयात आले. हे करत
असताना Âयांनी अगोदर¸या सवª अËयासकांचे वाचन केलेले होते आिण जातé¸या
उगमािवषयीची मूळ साधने तपासली होती. Âयामुळे जातीिवषयक Âयांची मांडणी जगातील
ÿÂयेक िवīाÃयाªने न³कìच अËयासली पािहजे.

डॉ. बाबासाहेबां¸या मते, वरील तº²ां¸या Óया´या Ļा अपूणª आहेत. Âयांनी या ÿÂयेक
तº²ां¸या अथाªÆवयाचे सटीक परी±ण केले आिण Âयांचा आढावा घेतला आहे.

सेनाटª यांनी जाती¸या संदभाªत ‘िवटाळ’ ( Pollution) संकÐपनेवर भर िदला आहे. परंतु
जाती संÖथेमÅये पुरोिहत वगाªला आिण Âयाने ÿितपािदत केलेÐया कमªकांडांना जे महÂव
आहे, Âयामुळेच िवटाळ िकंवा शुĦ-अशुĦ या कÐपना पुढे आÐया आहेत आिण Âयांना
धािमªक अिधķान ÿाĮ झालेले आहे. Ìहणूनच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणतात कì ,
िवटाळ संकÐपना तोपय«त राहील जोपय«त ितला धािमªक रंगłप िदले जाईल आिण धमाªचे
अथªÆवयन करणारे पुरोिहत वगª हा सतत शुĦ-अशुĦ या कÐपना समाजात ŀढ करत
राहील.

नेसिफÐड यां¸या Óया´येबाबत िवĴेषण करताना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणतात कì
नेसिफÐड यांनी जाितसंÖथेचा घेतलेला अथª जो ‘जाितसंÖथे¸या बाहेर¸या गटाशी एकłप
न होणे’ हा चुकìचा आहे. कारण गटाशी एकłप न होणे हे कोणÂयाही ÿकारचे सकाराÂमक
बंधन नसून जातीचे एक ÿमुख वैिशĶ्य आहे जे एकमेवािĬितय आहे आिण Âयाला धािमªक
अिधķान आहे.

सर हबªटª åरझले यांनी केलेÐया जाती¸या Óया´येबाबत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणतात
कì, åरझले यांनी कोणताही नवीन मुĥा पुढे केलेला नाही आिण Âयामुळेच Âयां¸या
Óया´येकडे अिधक ल± देÁयाची गरज नाही.

डॉ. ®ीधर Óयंकटेश केतकर यां¸या Óया´येबाबत िवĴेषण करताना डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर Ìहणतात कì, केतकरांनी अिधक चांगले िववेचन केÐयाचे आढळते. डॉ. केतकर
हे केवळ भारतीयच नाहीत तर Âयांनी Âया जोडीला जाती¸या अËयासाकडे सटीक आिण munotes.in

Page 86

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
86 खुÐया मनाने पािहÐयाचे िदसते. Âयामुळेच Âयांची Óया´याही काही ÿमाणात चांगली
असÐयाचे जाणवते.

यािशवाय केतकरांनी केवळ जाती या सं²ेवर ल± क¤िþत न करता जाती संÖथेवर आिण
ित¸या जाितसंÖथा अंतगªत वैिशĶ्यांवर ल± क¤िþत केलेले आहे आिण दुÍयम गोĶéकडे
दुलª± केÐयाचे िदसते. असे जरी असले तरी Âयांचा थोड्या ÿमाणात वैचारीक गŌधळ
झालेला िदसतो. नाही तर Âयांची Óया´या अÂयंत सुलभ आिण ÖपĶ झाली असती. केतकर
हे जातीची दोन ÿमुख वैिशĶ्ये सांगतात आिण ती Ìहणजे ‘आंतरजातीय िववाहावर बंधन’
आिण ‘फĉ आपÐयाच जातीचे सदÖयÂव Öवीकारणे.’ परंतु डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
Ìहणतात, “ही दोन वैिशĶ्ये वेगळी नसून एकच आहेत. कारण जर तुÌही आंतरजातीय
िववाह करÁयास मनाई केली कì आपोआपच तुÌहाला तुम¸याच जातीचे सदÖयÂव
Öवीकारावे लागणे हे ओघानेच आले. Âयामुळेच Âयां¸या दोÆही गोĶी एकाच नाÁया¸या दोन
बाजू आहेत. पुढे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर Ìहणतात कì, “ अंतजाªतीय िववाह पĦती नसणे
Ìहणजेच ‘गटांतगªत िववाह पĦती’ (Endogamy) होय आिण जातीची संकÐपना समजून
¶यायची झाÐयास तेच जातéचे आिण जातीसंÖथेचे सार असÐयाचे िदसते.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जाती संकÐपनेिवषयी Öवतःचे िवĴेषण करताना असे Ìहणतात,
“भारतातील जातीचा अथª Ìहणजे भारतीय लोकसं´येचे कृिýमपणे केलेले तुकडे जे एका
िविशĶ गटात िकंवा घटकात साचेबंद पणे राहतात आिण गटांतगªत िववाह पĦतीचे पालन
कłन एकमेकांत िमसळत नाहीत.” आिण Âयामुळेच जातीसंÖथेचे ÿमुख आिण एकमेव
वैिशĶ्य Ìहणजे गटांतगªन िववाह पĦती Ìहणजेच इंडोगामी ( Endogamy) होय.

७.२ सारांश
आपण पािहले कì, भारतीय समाज हा जातéनी व पोटजातéनी भरलेला समाज असून
Âया¸या दैनंिदन जीवनाचा पायाच जाितसंÖथेने Óयापला असÐयामुळे सवª धािमªक
काया«मÅये Âयाला जातीनुसार असलेली बंधने पाळावी लागतात. िकंबहòना, जÆमापासून ते
मृÂयूपय«त जातीला िदलेली िवधी ÓयवÖथा Âया¸या जीवनाचा अिवभाºय भाग झालेला आहे.
भारतामÅये जातीचा संदभª आपणास १७ Óया शतकात आला असÐयाचे डॉ. केतकरांनी
Ìहटले आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी जातीिवषयक िचंतन कłन ित¸या िनमूªलनाचे
उपाय सुĦा सुचिवले आहेत. जाती संÖथा आजही ŀढ होÁयामागे 'गटांतगªत िववाह पĦती'
(Endogamy ) हेच कारण असÐयाचे Âयांचे िवĴेषण आहे. जातéचा अथª समजून घेताना
तटÖथ आिण िचिकÂसक ŀिĶ कोन ठेवला तरच तो समजेल.

७.३ टीपा (Glossary)
• आिदम जमाती: भट³या अवÖथेत राहणारा ÿाचीन मानव िकंवा अÔमयुगीन मानव,
आिदवासी जमाती munotes.in

Page 87

जात : Óया´या आिण अथª
87 • आर±ण: राखीव जागा िकंवा राखीव पद िश±ण आिण नोकरीमÅये िविशĶ जातीला
िदले जाते.
• ‘इंडोगामी’: टोळीबĦ िववाह पĦती िकंवा आपÐयाच जाती¸या गटामÅये िववाह
करÁयाचे बंधन
• िनúो: अमेåरकेमधील कृÕणवणêय लोक
• पुŁषस°ाक पĦती: घरातील वयाने वåरķ िकंवा करता पुŁष कुटुंबÿमुख असणे आिण
ľीला दुÍयम Öथान ÿाĮ होणे
• िसिलकॉन Óहॅली: अमेåरकेतील Æयूयॉकª येथील संगणक ±ेýातील नोकरी आिण सेवा
देणारा शहरी भाग
• िवटाळ: जाितभेदांमुळे खाल¸या जातीशी संपकª आÐयाने वरची जातीची Óयĉì अशुĦ
होते असे मानणारी भावना िकंवा परंपरा

७.४ ÿij
१. भारता¸या संदभाªत जाती शÊदाचा वापर कधी केला गेला असे ®ीधर केतकरांना
वाटते?
२. सेनाटª यांची जाती िवषयीची Óया´या िलहा.
३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे जातीिवषयक िवचार ÖपĶ करा.

७.५ संदभª
१. Dr. Babasaheb Ambedkar Writing and Speeches, Vol.9,
Maharashtra Govt, 1990.
२. Jaiswal Suvira, Caste, Gender and Ideology in the making of India,
General Presidential Address, 68th Session of Indian History
Congress, Delhi University, 2007.
३. Gupta Dipankar, Continuous Hierarchies and Discrete Castes,
Economic and Political Weekly, No.46, 17 November ,1984.
४. Thapar Romila, The Past and Pre judice, National Book Trust, New
Delhi,1972.
५. Ketkar Shridhar Venkatesh, Castes in India, Low Price
Publications, Delhi 2015, Originally published in 1909.
६. https://www.indiatoday.in/technology/news/story/explosive -report -
reveals -caste -discrimination -in-silicon -valley -30-dalit-engineers -
call-out-indian -bosses -1735792 -2020-10-28.

***** munotes.in

Page 88

88 ८
जात : परंपरा, स°ासामÃयª आिण मानहानी

घटक रचना
८.० उिĥĶये
८.१ ÿÖतावना
८.२ जात एक परंपरा
८.३ जात : एक स°ासामÃयª
८.४ चार पुŁषाथª
८.५ जात: एक मानहानी
८.६ सारांश
८.७ टीपा
८.८ ÿij
८.९ संदभª

८.० उिĥĶये
१. जात ही संकÐपना परंपरागत कशी Öथापन झाली हे समजणे.
२. वणªÓयवÖथेमुळे जातéचे ÿाबÐय आिण स°ासामÃयª कसे िनमाªण झाले याचे िवĴेषण
करणे.
३. जातीसंÖथेमुळे एका िनवडक जातéना स°ा आिण ठरािवक जातéना मानहानी कशी
ÿाĮ झाली याचा आढावा घेणे.

८.१ ÿÖतावना
जातéचा इितहास पािहÐयास तो तीन हजार वषा«पे±ाही अिधकचा असÐयाचे िदसून येते. या
जाती वणªÓयवÖथेतूनच उगम पावलेÐया िदसतात. Âयानुसार जेÓहा चातुवªÁयª ÓयवÖथा होती
Âयावेळेला ऋµवेद काळामÅये एक वणª दुसöया वणा«मÅये आपÐया गुण व कतªÓया¸या
जोरावर Öथलांतर कł शकत होता. परंतु Âयामुळे उ¸च वणाªचे Öथान खाल¸या पातळीवर
ढळू लागÐयाचे िदसू लागताच वणाª -वणा«मÅये मÅये होऊ लागलेले Öथलांतर बंद करÁयात
येऊन ‘वणªबĦ िववाह पĦती’ (वणªबंिदÖत) िकंवा ‘गटांतगªत िववाह पĦती’ िनमाªण
करÁयात आली. याच वणा«तगªत काही ठरािवक जाती िनमाªण करÁयात आÐया आिण या
जातéमÅये सुĦा पोट जाती आिण Âयां¸यामÅये गटांतगªत िववाह पĦती आिण तीही कडक
करÁयात आली. एवढेच नÓहे तर या पĦतीमÅये रोटी-Óयवहार आिण जल - Óयवहार सुĦा
बंद करÁयात आले आिण ती परंपरा चालू ठेवÁयासाठी अिधķान Ìहणून काÐपिनक munotes.in

Page 89

जात : परंपरा, स°ासामÃयª आिण मानहानी
89 सािहÂयाची िनिमªती करÁयात आली. ÂयामÅये हेच जाती-भेद िकंवा ‘जातीबĥ िववाह पĦती ’
पाळÁयाची आवÔयकता का आहे याचे समथªन करÁयात आले आिण मग परंपरेने जातीÿथा
पाळÁयाचे बंधन लादÁयात येऊ लागले.

जातéची परंपरे¸या ŀिĶकोनातून ित¸या ÿबलते¸या व शĉì Ìहणून वापर करÁया¸या
ÿभावाचा िवचार करणे आवÔयक आहे. Âया ŀिĶकोनातून आिण Âयामुळे खाल¸या
जातé¸या होणाöया मानहानी¸या ŀिĶकोनातून आपÐयाला वणªÓयवÖथेची चचाª करणे
आवÔयक ठरते.

८.२ जात एक परंपरा
८.२.१ वणªÓयवÖथेचा उगम व िवकास:
वणªÓयवÖथेचा उगम आपÐयाला ऋµवेदातील दहाÓया मंडलामÅये सापडतो. Âयामधील
संÖकृत मंýामÅये हा वणªिसĦाÆत मांडÁयात आलेला आहे. Âयाबĥल काही तº²ां¸या मते,
हा मंý मूळ ऋµवेदामÅये नÓहता व तो नंतर ÂयामÅये घुसडवÁयात आलेला आहे. परंतु
आपणास हे सÂय नाकारता येणार नाही कì, चातुवªणª ÓयवÖथा अिÖतÂवात होती आिण
Âयानुसार भारतीय समाजाची िवभागणी करÁयात आलेली होती आिण आजही Âयाचे खूप
मोठ्या ÿमाणामÅये बदलÂया Öवłपानुसार पालन करÁयाचा åरवाज आहे. Âया
िसĦांताÿमाणे, य²ÿसंगी या य² कुंडामधून एक महापुŁष बाहेर येतो आिण Âया¸या
मुखातून, खांīातून, मांड्यातून आिण पायातून अनुøमे चार वणा«चा जÆम होतो.
• मुखातून जÆम झालेला वणª Ìहणजे āाĺण
• खांīातून जÆम पावलेला वणª Ìहणजे ±िýय
• मांड्यातून जÆम पावलेला वणª Ìहणजे वैÔय आिण
• पायातून जÆम झालेला वणª शूþ होय.

Ìहणून Âयांची वर पासून ते खालपय«त रचना करÁयात आली. Âया महापुŁषा¸या मुखाचा
भाग सवाªत वरचा Ìहणून āाĺण वणª सवाªत वरचा िकंवा उ¸च ठरिवÁयात आला. Âया
खालोखाल Âया महापुŁषा¸या शरीराचा खांदा Ìहणून Âयातून जÆम झालेला वणª हा ±िýय
Ìहणजेच दुसöया øमांकावर- वłन खाली ठरिवÁयात आला. मांडीचा भाग हात
खांīा¸याही खाली असÐयामुळे Âयातून जÆम झालेला ितसरा वणª वैÔय व Âयाचे Öथान
ितसöया øमांकावर वłन खाली ठरिवÁयात आले. तर सवाªत खालचा भाग Ìहणजे पाय व
पायातून जÆम झालेला वणª Ìहणजे शुþ असे Öथान ठरिवÁयात आले. Âयानुसारच भारतीय
समाज जीवन रचनाबĦ केलेले िदसून येते आिण आजही जाती संÖथेसाठी Âयाचाच आधार
घेतला जातो.

munotes.in

Page 90

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
90 आकृती१: वणा«चा (जातéचा) िýकोण (सौजÆय: Saylor Foundation:
https://courses.lumenlearning.com/atd -
fscjworldreligions/chapter/caste -system -in-ancient -india/ )

सेलर फाऊंडेशन (Saylor Founda tion) ने संकिÐपत केलेÐया वरील वणªÓयवÖथे¸या
िýकोणानुसार आपÐयाला चार वणª, Âयातील वरील तीन वणा«ना 'आयª' ही सं²ा वापरली
असÐयाचे िदसून येते कारण ते तीनही वणª 'िĬज' (Twice Born ) मानले गेले होते.
यािशवाय, चौÃया वणाªला अनायª ही सं²ा वापरÐयाचे िदसून येते. Âयांची सं´या Ìहणजेच
समाजातील सं´याÂमक ÓयाĮी, ºयां¸या पायावर नÓहे तर िशरावर उवªåरत तीन वणª कसे
उभे आहेत? अशा गोĶéचा उलगडा होतो. वरील िýकोणातून आपÐयाला अजून एक गोĶ
िदसून येते आिण ती Ìहणजे चार वणा«¸या बाहेर असलेला अÖपृÔय वगª होय. Ìहणजे Âयांना
या चार वणा«मÅयेसुĦा Öथान नÓहते.

८.२.२ वणाªनुøमे दजाª व कामाची िवभागणी:
चातुवªणª पĦतीनुसार चार वणा«ना Âयांचे ह³क व कतªÓये (कामे ) वाटून देÁयात आली होती
ती पुढीÿमाणे:

१. āाĺण:
हा वणª Ìहणजे ²ानाचा महामेł आिण Âयाला पिहÐया तीन वणा«ना िश±ण देणे हे कायª
करावे लागे. अथाªत कोणÂया वणाªस कोणÂया ÿकारचे ²ान īावयाचे हे सुĦा तेच ठरवीत
असत. िश±कì पेशा Ìहणजेच गुŁ होÁयाचा अिधकार Âयानांच असे. सवª ÿकारची धािमªक
काय¥, कमªकांड, धािमªक िवधी, संÖकार कारÁयाची मĉेदारी Âयां¸याकडेच होती. Âयामुळे
समाजामÅये अÂयंत आदराचे व मनाचे Öथान Âयांना होते. पुरोिहत Ìहणून राजाला सÐला
देणे, युĦÿसंगी यश िमळावे Ìहणून मुहóतª पाहणे, य² करणे अशी कामे Âयांनी आपÐयाकडे
ठेवली होती. िकंबहòना, पृÃवीलोकावरील ईĵर Ìहणजेच 'भूदेव ' Ìहणून Âयांची भूिमका असे.
Âयांना जÆमतःच हे महाÿितķेचे Öथान ÿाĮ होत असे. Óयĉì¸या गभªधारणेपासून ते
मृÂयूपय«त सवª संÖकार करÁयाचा अिधकार Âयां¸याकडे होता. munotes.in

Page 91

जात : परंपरा, स°ासामÃयª आिण मानहानी
91 २. ±िýय:
±िýय हा नेहमी राजा असे. या वणाªसाठी कतªÓय हे राजपाट चालिवणे आिण आपÐया
ÿजे¸या जीवन आिण मालम°ेचे र±ण करणे हे होते. युĦाचे ÿिश±ण घेणे, युĦ भूमीवर
शýूशी सामना करणे, āाÌहण वणाªचे र±ण करणे, पुरोिहता¸या सÐÐयानुसर राºयकारभार
करणे, Æयायदान करणे, कायदा व सुÓयवÖथा राखणे ही कतªÓये Âयाला पार पाडावी लागत
असत. राजा हा āाĺण वणाªला कोणताही अपराध झाला तरी देहदंड देऊ शकत नÓहता.

३. वैÔय:
या वणाªचे ÿमुख काम Ìहणजे Óयापार व वािणºय यांची भरभराट करणे, अथªÓयवÖथापन
करणे, राजाला ÿसंगी आिथªक मदत देणे, इतरांना कजª पुरवठा करणे ही होती. असे असले
तरी सामािजक उतरंडी मÅये Âयाचे Öथान ितसöया øमांकावर होते.

४. शूþ:
या वणाªचे ÿमुख कतªÓय Ìहणजे वरील तीनही वणा«ची सेवा करणे हे होते. Âयाला िश±ण
घेÁयावर बंदी होती, धन कमावÁयावर बंदी होती, शľ बाळगÁयावर बंदी होती. यािशवाय
वरील तीन वणा«बरोबर िववाह संबंध, रोटी आिण जल Óयवहार िनिषĦ होते. गावातील कामे
करणे आिण Âया बदÐयात केवळ खाÁयापुरते धाÆय Âयांना वषाªकाठी िदले जाई . Ìहणजेच
वरील तीन वणा«¸या िभ±ेवर Âयाला जगावे लगे आिण सवª शारीåरक कĶाची आिण हीन
दजाªची कामे Âया¸या वाट्याला देÁयात आली होती.

यािशवाय, या वणाª¸या बाहेर अवणª Ìहणजेच वणªबाĻ लोक होते. Âयांना Öपशª करणे िकंवा
Âयांची सावली सुĦा िनिषĦ मानली गेली होती.

अशा पĦतीने परंपरेने Ļा चार वणा«चे łपांतर पुढे अिधक कडक अशा जाती संÖथेमÅये
झाले व पुढे या जातéमधूनच हजारो पोटजाती िनमाªण झाÐया आिण ÿÂयेक जातीची
आपली धािमªक व सामािजक परंपरा िनमाªण होऊन Âयाÿमाणे या जाती समाजात वागू
लागÐया. िकंबहòना, परंपरांचे उÐलंघन करणे पाप मानले जाऊ लागले आिण उÐलंघन
करणाöयांना कठोर िश±ेची तरतूद धमªशाľात करÁयात आली.

आपÐयाला असे वाटेल कì, आपण जाती ÓयवÖथेचा अËयास करताना वणªÓयववÖथेचा
संदभª का घेतो? परंतु वणªÓयवÖथा आिण जातीÓयवÖथा या एकाच नाÁया¸या दोन बाजू
आहेत. िकंबहòना, वणªÓयवÖथेचा उगम असÐयाचे ऋµवेदामÅये पुरावे तरी उपलÊध आहेत.
परंतु जातीÓयवÖथा केÓहा अिÖतÂवात आली याबĥल कोणीही दावा कł शकत नाही.
Âयामुळे वणªÓयवÖथेचे सवª िनयम, नÓहे, Âयाहीपे±ा अिधक जाचक िनयम जाितÓयवÖथेमÅये
घेÁयात आले आहेत आिण Âयांचे पालन परंपरागतरीÂया करणे हे ÿÂयेक जातीचे कतªÓय
मानले जाऊ लागले आहे. Âयामुळे परंपरा Ìहणजेच वणªÓयवÖथेने घालून िदलेले िनयम
आिण तेच जातéनी सुĦा समाजामÅये पालन करणे आवÔयक मानले गेले आहे.

munotes.in

Page 92

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
92 ८.३ जात : एक स°ासामÃयª
८.३.१ आ®मÓयवÖथा :
वणªÓयवÖथेमुळे चारही वणा«ना Âयांची कतªÓये िवभागून देÁयात आली होती आिण Âयानुसार
'वणाª®मधमª' ही संकÐपना पुढे करÁयात आली व ितचे परंपरेने पालन करÁयाची सĉì
समाजामÅये करÁयात आली.

सामािजक जीवनामÅये ÿÂयेक मानवा¸या आयुÕयाचे चार टÈपे करÁयात आले. याना चार
आ®म Ìहटले जाऊ लागले. ÿÂयेक Óयĉìने या चार आ®मातून जायचे असते नÓहे Âया
चार आ®मांमÅये ÿवेश करायचा असे ठरिवÁयात आले व Âयासाठी धमªशाľाचा आधार
देÁयात आला होता. मग हे चार आ®म पुढीलÿमाणे :

१. āĺचयाª®म (वय ८ वष¥ ते २५ वष¥) :
Óयĉì जÆमाला आÐयानंतर ितचे िश±ण सुŁ होईपय«त बालपण अवÖथा आिण वया¸या ८
Óया वषê िश±ण घेÁयास सुŁवात होई. परंतु ८ Óया वषê केवळ āाĺण वणाªला िश±ण
घेÁयास परवानगी असे. Âयावेळी हा एक संÖकार मानला जाई व Âयाला काही िठकाणी
'उपनयन संÖकार' असेही Ìहटले आहे. मग गुŁकुल िश±ण पĦतीÿमाणे हा िशÕय िश±ण
घेÁयासाठी गुł¸या आ®मामÅये ÿवेश करीत असे आिण आपले िश±ण पूणª करीत असे.
या सवª कालावधीमÅये गुŁची आिण गुŁपÂनीची सेवा करणे, आ²ापालन करणे आिण
अÅययन करणे हेच Âयाचे आयुÕय असे. अÅययन पूणª झाÐयानंतर गुŁदि±णा देऊन Âयाला
घरी परतावे लागत असे. या आ®माचे महÂवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे िशÕयाला āĺचयª Ąताचे
पालन करावे लागे. ±िýय वणाª¸या िशÕयाला वया¸या ११ Óया वषê तर वैÔय वणाª¸या
िशÕयाला वया¸या १३ Óया वषê गुŁगृही अÅययनासाठी ÿवेश घेÁयाचे बंधन होते.

२. गृहÖथा®म (वय २५ वष¥ ते ५० वष¥) :
गुł¸या आ®मातून घरी आÐयानंतर Âया तŁणाचा िववाह केला जाई आिण Âयाचे गृहÖथ
जीवन सुŁ होत असे. जीवनातील या टÈÈयादरÌयान उदरिनवाªहासाठी धन कमावणे, संतती
िनमाªण करणे, बायको-मुलांचे संगोपन करणे आिण मुले Âयांची कौटुंिबक जबाबदारी
पेलÁयास स±म होईपय«त Âयांची देखभाल करणे ही कतªÓये Âया Óयĉìला पार पाडावी
लागत असत. Âयानंतर¸या जीवना¸या अवÖथे मÅये Ìहणजेच आ®मामÅये ÿवेश
करÁयापूवê आपÐया मुलीचा िववाह लावून देÁयाची महÂवाची जबाबदारी पूणª करावी लागत
असे.

३. संÆयासा®म (वय ५० वष¥ ते ७५ वष¥) :
मुले िÖथरÖथावर झाÐयानंतर Âया Óयĉìने संÆयास ¶यावा अशी योजना करÁयात आलेली
होती. मग सवª घरदार आिण कुटुंब सोडून गुł¸या आ®मात सेवा करÁयासाठी आिण
अÅयािÂमक तÂव²ानाचे अÅययन करÁयासाठी जावे अशी अपे±ा होती. या दरÌयान,
मो±ÿाĮीसाठी अÅयाÂम अÅययन आिण शेजार¸या गावांमÅये संÆयासी बनून केवळ िभ±ा munotes.in

Page 93

जात : परंपरा, स°ासामÃयª आिण मानहानी
93 मागून जीवन Óयतीत करावे लागत असे. माý या दरÌयान सदरचा संÆयासी आपÐया
कुटुंबाची भेट घेऊ शकत होता.

४. वानÿÖथा®म (व य ७५ वष¥ ते मृÂयू होई पय«त) :
या आ®मामÅये ÿवेश करणारी Óयĉì गुł¸या सेवेस आपले जीवन अपªण करीत असे व
केवळ फळे, कंद-मुळे यावरच आपला उदरिनवाªह करीत असे. यािशवाय, संपूणª जीवन
तपIJयाª करÁयामÅये घालवून मो± ÿाĮीकडे वाटचाल करीत असे. या अवÖथेमÅये
कुटुंबाशी िकंवा समाजाशी Âया Óयĉìचा अिजबात संबंध राहत नसे आिण केवळ अÅयाÂम
हेच जीवनाचे Åयेय मानून मृÂयू पय«त याच आ®मामÅये जीवनाचा शेवट होत असे.

परंतु, सुŁवातीचे दोन आ®म तर सवा«नाच आवÔयक होते आिण बहòसं´य लोक या दोनच
आ®मामÅये आपले जीवन Óयतीत करीत असत. ितसöया आिण शेवट¸या आ®मामÅये
ÿवेश करणाöया Óयĉì सं´येने अÂयंत कमी होÂया.

८.४ चार पुŁषाथª
वरील चार वणा«नुसार, Óयĉì चार आ®मांतून जात असे आिण Âया¸या जीवनामÅये या चार
पुŁषाथाªचे Âयाला पालन करावे लागत असे. ढोबळ मानाने पािहÐयास, हे चार पुŁषाथª
Ìहणजे Âयाची मानवी जीवनातील Åयेये होती आिण ती Âयाला ÿाĮ करावी लागत असत.
ती चार Åयेये Ìहणजे धमª, अथª, काम आिण मो± होय.

१. धमª:
Ìहणजे कतªÓय आिण धमª शाľांमÅये ÿÖतुत करÁयात आलेला धमª होय. Âयांचे पालन
करणे हे ÿÂयेक Óयĉìचे कतªÓय मानले जात असे. Âयानुसर, ÿÂयेक वणाªने आपÐया
समाजातील उगम Öथानानुसार वागणे आिण आपÐयाला िदलेली कतªÓये पार पाडणे होय.
तसेच आ®मÓयवÖथेचे पालन करÁयाचे कतªÓय सुĦा करावे लागत असे. उदा.
āĺचयाª®मामÅये असताना गुŁची आ²ा पाळणे आिण अिववािहत राहणे हाच Âयाचा धमª
मानला गेला होता आिण Âयाचे उÐलंघन करणे हा अपराध मानÁयात आला होता.

२ अथª :
या मÅये उदरिनवाªहासाठी धन कमावणे आिण तेही नैितक मागा«चा वापर कłन असे
अपेि±त होते. āाĺणास दान करणे हे पुÁयाचे काम मानले जाई. Âयामधूनच कुटुंबाचे
पालनपोषण करणे हे जीवनाचे Åयेय साÅय केले जात असे.

३. काम:
या पुŁषाथाªमÅये मानव वंश सुŁ राहÁयासाठी ľी-पुŁष Ìहणजेच पती-पÂनी एकý येणे
आिण Âयातूनच संतती िनमाªण करणे हे अपेि±त होते. परंतु यािशवाय जीवनाकडे
सŏदयªŀĶीने पाहणे सुĦा महÂवाचे होते. Âयाÿमाणे खेळ व कला यांचा आÖवाद घेणे आिण
Âयांची िनिमªती करणे हे सुĦा अपेि±त होते. munotes.in

Page 94

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
94 ४. मो±:
जीवनाचा सवाªत महÂवाचा पुŁषाथª Ìहणजे मो±ÿाĮीसाठी ÿयÂन करणे होय. मो± Ìहणजे
मानवाने जीवन आिण मृÂयू यां¸या चøातून मुĉ होणे असा अथª होतो. मग Âयासाठी
आपण अगोदरच शेवट¸या दोन आ®मांमÅये Âयाची चचाª केलेली आहे.

वरील ÿकारे जाितसंÖथेची परंपरा वणªÓयवÖथे¸या øमाने समाजात łढ करÁयात आली.
Âयामुळे जाितसंÖथेचे काटेकोरपणे पालन करणे हे धमªशाľाचा आदेश आहे अÆयथा पाप-
पुÁयाची भीती, देवांचा कोप, संकट, अपशकुन, रोगराई, व चुकून उÐलंघन झाले तर
Âयाबĥल ÿायिIJ° िकंवा पुरोिहत वगाªने सुचिवलेला य² िकंवा कमªकांड करणे असे
िपढ्यान-िपढ्या चालत असलेले आपÐयाला भारतीय समाजात िदसून येते. आज
आपÐयाला काही ÿमाणात जाितÓयवÖथेला सुधारणेचे ध³के बसत असÐयाचे िदसते परंतु
ते अÂयंत नगÁय असून Âयासाठी अनेक जणांचा 'Honour Killing ' Ìहणून बळी जात
असÐयाचे िदसते.

जाती संÖथे¸या उतरंडीमुळे समाजामÅये भेदभावाची बीजे पेरली गेली आहेत आिण
Âयां¸यामÅये उ¸च आिण नीच अशा कÐपना łढ झालेÐया आहेत. Âयानुसार जी जात
वर¸या Öथानी असेल ित¸याकडे सवª शĉì असÐयाचे आपÐयाला िदसून येते. उदा. āाĺण
जाती या इतर सवª जातéपे±ा जÆमजात ®ेķ मानÐया गेÐया आिण आजही आधुिनक
भारतात Âयांचे Öथान अढळ आहे असेच आपÐयाला िदसते. Âयामुळे राजा हा िकतीही मोठा
असला तरी Âयाला आपÐया राजपुरोिहता¸या सÐÐयाबाहेर जाणे पाप मानÁयात आले होते.
Âयातूनच Âया जातीचे समाजातील असलेले ÿाबÐय िसĦ होते. Âयातूनच राजा अशा
जाती¸या लोकांना आिण Âयां¸या धमªसंÖथाना शेकडो एकर जिमनी दान देत असे. Âयामुळे
काही भागात या जाती जमीनदारी आिण सावकारी करत असÐयाचे िदसते. इतर वणा«मÅये
आढळणाöया जातéना सुĦा āाĺण जातéचा सÐला ¶यावा लागे. नÓहे, मनुÕया¸या
गभªधारणेपासून ते अंÂयसंÖकार होई पय«त केवळ धािमªक मंý पठण शĉì¸या जोरावर संपूणª
समाजात āाĺण जातéचे वचªÖव होते आिण ते आजही अबािधत आहे. āाĺण जाती Ļा
Âयामुळेच सवª शिĉमान Ìहणून गणÐया गेÐया होÂया. Ìहणजेच जातéची उतरंड ही Âया
वगाªसाठी एक शĉìÖथान होऊन बसले होते.

±िýय वणाªचे लोक हे राºयकारभार करणे आिण ÿजेची व राºयाची मालम°ा तसेच
जनते¸या जीिवताचे र±ण करÁयाची जबादारी या वगाªवर होती. यािशवाय इतर शूþ वणाªचे
लोक आिण वणाªबाहेरचे लोक यांना Âयांची सतत सेवा करावी लागत असे. Âयामुळे
राºयसंÖथेवर संपूणª वचªÖव हे याच वणाªचे होते पåरणामी या वणाªमÅये समािवĶ असणाöया
जातéचे होते. Âयामुळे ÿशासनÓयवÖथा आिण कायदा व सुÓयवÖथा राखÁयाचे काम याच
वगाªचे असÐयामुळे Âयां¸यामÅये उरलेÐया दोन वणा«तील जातéवर ÿभुÂव होते. Âयामुळे हा
वगª Âयाला हवे तसे कायदे āाĺण जातé¸या सÐÐयाने तयार करीत असे आिण Âयाला हवे
तसे ते राबिवत असे. Âयामुळे राजेशाही परंपरा ही अनुवांिशक ŀĶ्या Âयाच जातéमÅये
िपढ्यानिपढ्या चालत रािहली आिण इतर जातéना तो अिधकार कधीच िमळाला नाही.
Âयामुळे ठरािवक जातéचे ÿाबÐय रािहले.
munotes.in

Page 95

जात : परंपरा, स°ासामÃयª आिण मानहानी
95 वैÔय वणाªत मोडणाöया जाती आपÐयाला धमªशाľांनी घालून िदलेÐया ह³क व
कतªÓयानुसार Óयापार व वािणºय यामÅये अमाप पैसे कमाऊ लागÐया. Âयाबरोबर Âयांची
धनसंप°ी वाढू लागली. Âयाबरोबर राजदरबारी सुĦा Âयांचा ÿभाव चांगलाच वाढू लागला.
ÿसंगी Óयापारी वगाª¸या ®ेणी Ļा राजाला सुĦा धनाचा पुरवठा कł लागÐया. āाĺण
जातéना य²ÿसंगी भरघोस दि±णा देऊ लागÐया. Âयामुळे Âयां¸याकडे असलेली धनसंप°ी
हे Âयांचे समाजातील एक ÿभाव±ेý बनले Ìहणजेच एक शĉìÖथान बनले.

८.५ जात: एक मानहानी
चौÃया शूþ वणाªमÅये आिण वणª ÓयवÖथेबाहेरील जातéमÅये माý ÿभाव ±ेýाचा पूणªपणे
अभाव होता. यामÅये येणाöया जाती या शेतकरी आिण कामकरी होÂया. Âयांना आपÐया
वरील तीन वणा«ची इमाने इतबारे सेवा करावी लागे. Âयामुळे या जातéना सवª ÿकारची
शारीåरक आिण मेहनतीची कामे करावी लागत असत. असे असूनही Âयांना पदरी अपमान
आिण िनराशा येत असे. शेतामÅये घाम गाळणारा वगª याच जातéमधून असे आिण
जमीनदार वगª माý वरील तीन वåरķ जातéमधून असत. शूþ जातéना धन कमिवणे, िश±ण
घेणे आिण शľ बाळगणे िनिषĦ होते. Âयातच चुकून एखाīाने जर िश±ण घेÁयाचा ÿयÂन
केला तर Âयाला देहांत शासन िमळत असे. वर¸या तीन जातéनी िदलेÐया उदिनªवाªहापुरÂया
धाÆयावर Âयांना जगावे लागे. वणªबाĻ जातéना तर अÖपृÔय मानले जात असे Ìहणजेच
Âयांचा Öपशª होणे िकंवा Âयांची सावली इतर तीन वणाªतील जातé¸या सदÖयावर पडणे सुĦा
िवटाळ मानला जात असे.

वरील तीन वणा«तगªत जातीना 'िĬज' Ìहणजे दोनदा जÆम होणाöया जाती असे मानले
गेÐयामुळे Âयांना जानवे पåरधान करÁयाचा अिधकार ÿाĮ झालेला होता. Âयामुळेच Âयांना
िशकÁयाचा अिधकार सुĦा ÿाĮ झाला होता. महाÂमा फुले यांनी Âयां¸या 'गुलामिगरी'
úंथामÅये सांिगतले आहे कì, िह जातीÓयवÖथा भट -āाĺणांनी Âयांचे समाजातील उ¸च
Öथान कायम राहावे Ìहणून िनमाªण केली. रोझािलंड ओहानलॉन यांनी Âयां¸या úंथामÅये
असे Ìहटले आहे कì, िùIJन िमशनरी लोकांनी धमªशाľांचा अËयास कłन Âयांचे
इंúजीमÅये भाषांतर केले व ते ÿिसĦ कłन सवाªना वाचनासाठी उपलÊध करÁयाचे ÿयÂन
केले. Âयामुळे जाती वचªÖवाची योजना कशा ÿकारे दूरŀĶीने करÁयात आली होती हे
िदसून आले.

शूþ आिण अितशूþ (वणªबाĻ जाती ) यांचे हाल Ìहणजे गुलामापे±ाही वाईट होते. कारण
एक वेळ जागितक पåरिÖथतीमÅये आपÐयाला असे िदसेल कì, गुलामांना सुĦा Âयां¸या
कतृªÂवामुळे मुĉì िमळत होती आिण Âयांचा मालक Âयांना आपÐया जवळील वरचे Öथान
सुĦा देत होता. नÓहे, मÅययुगीन भारतावर सुलतान घराÁयाने जे राºय केले Âयातील
सुŁवातीस अनेक सुलतान गुलाम होते. परंतु शुþांनी िकतीही चांगले काम केले तरी Âयांना
मानसÆमान िमळत नÓहता.
munotes.in

Page 96

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
96 आज¸या संदभाªत जात या संकÐपनेचा एकिýत िवचार केÐयास तथाकिथत उ¸च वणêय
जाती या आजही आपली ÿितķा Ìहणून सतत िमरवीत असतात. आजही आिथªक,
औīोिगक, सामािजक, राजकìय, सांÖकृितक स°ासामÃयª याच जातéकडे एकवटले आहे.
Âयामुळे स°ा आिण संप°ीचे अिधकार याच जातéकडे एकवटले आहेत. आज¸या युगात
जातीभेद पाळला नाही पािहजे असे सवाªना ते भासवीत असतात. परंतु तथाकिथत शूþ
जातéमधील एखादी जात जर Âयां¸या बरोबरीने ÿगती कł लागली तर Âयाला जाती¸या
वचªÖवी बहòमताने व प±पाती राजकारणी वृ°ीने नेÖतनाबूत करÁयाचे ÿयÂन केले जातात.
एवढेच नÓहे, तर Âयाला सतत खालची जात Ìहणून िहणिवले जाते. ±िýय वणाªतील जाती
आज अिÖतÂवात नाहीत आिण Âयासाठी कारण िदले जाते ते Ìहणजे परशुरामाने या
पृÃवीवłन २१ वेळा ±िýयांचा नाश केला आिण Âयांना नĶ केले हे सुĦा धािमªक úंथांमÅये
नमूद करÁयात आलेले िदसते. Âयामुळे खरे तर आज तीनच वणाªतील जाती अिÖतÂवात
आहेत असे मानावे लागते. Ìहणून तर िपढ्यानिपढ्या Öवतःला राजेशाही समजणाöया जाती
आज काल भारतभर आर±ण मागÁयासाठी आंदोलन करीत असलेÐया िदसतात. परंतु, या
उ¸च जातéना Âयांचे जातीय वचªÖव हवे आहे. कारण, आजही आपणास जातीअंतगªत
िववाहच लावÁयाची ÿथा जवळजवळ सवªच जातéमÅये असलेली िदसते.

या जातीय वचªÖवामुळे आर±ण हटिवÁयासाठी आंदोलने करÁयात उ¸च जाती पुढे रािहÐया
असे इितहास सांगतो. परंतु तेही जमले नाही Ìहणून आता याच जाती आर±ण मागून खुले
आर±ण आिण घटनाÂमक आर±ण असे दोÆही ÿकारचे आर±ण घेऊ लागÐया आहेत.
आज कोणतेही सरकार असो, १९९१ ¸या नवीन आिथªक धोरणानुसार, सावªजिनक
उīोगांचे खाजगीकरण कłन शूþ जातéचे आर±ण नĶ करÁयाचे षडयंý रचले जात आहेत.
खेडेगावात तर तथाकिथत खाल¸या जातéवर सतत अÆयाय केला जात आहे. Âयाचे Öवłप
आता बदलले आहे. परंतु आजही अनेक खेड्यांमÅये Öमशान भूमी मÅये या जातé¸या मृत
ÿेताला सुĦा अµनी देÁयासाठी जागा िमळत नाही आिण मेÐयावर सुĦा हा जातीभेद संपत
नाही. जातीय बिहÕकार टाकÁयाचे ÿकार असतील, जमीन लुबाडÁयाचे ÿकार असतील,
पोिलसात दरोडेखोरीची तøार दाखल करÁयाचे ÿकार असतील, मंिदरांमÅये ÿवेश बंदी
असेल, उ¸च जाती¸या मुलीबरोबर ÿेमिववाह केला Ìहणून अमानुष खून करÁयाचे आिण
इतर ÿकारचे मानहानी कारक ÿसंग या शूþ जातéना भोगावे लागतात.

मानवी जीवनाला कािळ मा फासणारे २९ सÈट¤बर २००६ चे खैरलांजी हÂयाकांड सवाªनाच
मािहत आहे. ते केवळ खैरलांजी गावातील तथाकिथत उ¸च जातéनé घडवून आणलेले
हÂयाकांड होते. Ìहणजेच जाितसंÖथेने भारतीय लोकां¸या रĉात एक जातीचा जणू
रĉगटच तयार केला आहे आिण तो आजही शरीरात व पयाªयाने मनात सळसळत आहे
असे खेदाने येथे नमूद करावेसे वाटते. ही उदाहरणे महाराÕůातील आहेत. परंतु आपण जर
भारतीय पåरÿेàयातून पिहले तर भारता¸या ÿÂयेक गावात आिण शहरा¸या ÿÂयेक वÖतीत
आपणास हा जातीभेद कोणÂया ना कोणÂया ÿकारे िदसून येतो. उ°र भारतातील अनेक
राºयांमÅये तथाकिथत खाल¸या जातéनी चांगले कपडे वापरणे, पायात चपला व बूट
वापरणे, नवरदेवाची घोड्यावर वरात काढणे, शाळेतील मुलांना वेगळे बसवणे आिण
माÅयाÆह भोजन सुĦा वेगळे वाढणे, मोटार सायकल चालवणे इÂयादी गोĶéसाठी मानहानी,
अपमान, मारहाण, जीवे मारणे असे ÿकार केले जातात. खाल¸या या जातéची अजून munotes.in

Page 97

जात : परंपरा, स°ासामÃयª आिण मानहानी
97 दयनीय पåरÖथती नमूद करावयाची झाÐयास आपणाला असे िदसून येईल कì, भारतातील
सफाई कामगारांचे आिण मैला वाहóन नेणे आिण मैला साफ करÁया¸या नोकöयांमÅये केवळ
या मागास जातीच आपÐयाला िदसून येतात. याचे कारण Ìहणजे उ¸च जातीय ही कामे
Öवतः करीत नाहीत तर याच जातéकडून कłन घेतात.

८.५ सारांश
वरील ÿकारांचे िववेचन पािहÐयास आपÐयाला असे िदसून येते कì, जाती या
वणªÓयवÖथेमधून िनमाªण झाÐया आिण वणªÓयवÖथेचा उगम आपÐयाला ऋµवेदातील १०
Óया मंडलातील पुŁषसुĉ मंýामÅये सापडतो. परंतु या जाती नेम³या कोणÂया काळात
िनमाªण झाÐया हे कोणÂयाही तº²ाला सांगता आलेले नाही. परंतु काहीही असले तरी
आजही जाती या भारतातील समाजाचे अिभÆन अंग आहे. Âयामुळे भारतीय समाजाला
परंपरा पालन करÁया¸या अिभमानामुळे आिण सामािजक भयामुळे जातéचे पालन करावे
लागते. िकंबहòना, ÿÂयेक जात ही ºया øमांकाने वरची मानली गेली आहे, ती Âया
øमांकावर खुश असून आपÐया खाली दुसरी कोणती तरी जात आहे यामÅयेच ते खुश
असÐयाचे िचý िदसून येते.

जातé¸या अिÖतÂवामुळे भारतीय समाजामÅये तथाकिथत उ¸च जातéचे नेहमीच खाल¸या
जातéवर आिण एकूणच समाजामÅये ÿभावाचे, शĉì सामÃयाªचे Öथान रािहले आिण या
उ¸च जाती समाजातील सवªच Öथरांवर आपले ÿभुÂव िटकवून रािहलेÐया िदसतात.
राजकìय, आिथªक, धािमªक, सामािजक, सांÖकृितक आिण शै±िणक अशा अनेक
आघाड्यांवर या उ¸च जाती ÿबळ बनलेÐया आिण तथाकिथत खाल¸या जातéचा
आपÐयाला सवªच ±ेýात पािठंबा िमळिवÁयामÅये यशÖवी झालेÐया आहेत. जर िठकाणी
आÓहान िनमाªण झाले तर बिहÕकार आिण बळाचा वापर कłन Âयांना गÈप केले जाते.
यािशवाय, खाल¸या जातéना कमी लेखून सतत अपमािनत केले जाते, Âयां¸यावर अÆयाय
व अÂयाचार केले जातात. Âयां¸याकडून शारीरीक कामे कłन घेतली जातात. Ìहणजेच
जाती आिण Âयांचे अिÖतÂव हे काही जातéसाठी स°ासामÃयª तर काही जातéसाठी केवळ
मानहानी हेच िदसून येते.

८.६ टीपा
परंपरा: समाजामÅये िपढ्यानिपढ्या चालत आलेÐया चालीरीती आिण दैनंिदन सोपÖकार.
या परंपरा पालन करÁयामागे काही धमªशाľे महÂवाची भूिमका पार पाडतात. समाजाला
धमªशाľांचा अÓहेर करणे जमत नाही. Âयामळे या परंपरांकडे बहòसं´य समाज िचिकÂसक
ŀिĶकोनातून पाहत नाही आिण या परंपरा वडील, आजोबा, पणजोबा, खापर पणजोबा
अशा िपढ्या दर िपढ्या अनुकरण करीत असतो. Âयातील जातéची परंपरा सुĦा Âयाला
पालन करावी लागते.
munotes.in

Page 98

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
98 स°ासामÃयª: एखाīा जÆमजात अिधकारांमुळे समाजातील एखाīा वगाªला िकंवा जातéना
स°ासामÃयª ÿाĮ होते आिण Âयाचा पाया धमªशाľांत िदसतो. जशा परंपरा समाज
अनुसरतो Âयाचाच अथª िविशĶ जातéना या धमªशाľानी िदलेले अिधकार आिण Âयामुळे
Âयांचे वचªÖव समाजात िनमाªण होते. Âयाची फळे Âयां¸या िपढ्यानिपढ्या ÿाĮ होत असतात.
Âयातूनच मग शोषक वगाªची िनिमªती होते आिण स°े¸या राºयावर Âयाच वगाªची मĉेदारी
िनमाªण होते. अथाªत, आधुिनक लोकशाही राºयामÅये Âया स°ेला ध³के न³कìच बसत
असले तरीही, शोिषत वगाªची सामािजक अवÖथा काही हवी Âया ÿमाणात बदलेली िदसत
नाही.

मानहानी : जातé¸या परंपरेमुळे िविशĶ जाती या शोषक आिण स°ाधारी होऊन Âया
स°ाबाĻ आिण तथाकथीत खाल¸या जातéचे सामािजक, आिथªक, राजकìय, शै±िणक,
धािमªक शोषण करतात आिण Âयांना पदोपदी अपमािनत करीत असतात.

ऋµवेद: वैिदक सािहÂय परंपरेमधला सवाªत पिहला आिण ÿाचीन úंथ.

मंडल : ऋµवेदामधील िवषया¸या ÿकरणांना मंडल असे Ìहटले जाते.

पुŁषसुĉ मंý : ऋµवेदामÅये सवª ऋचा या संÖकृत भाषेत मंýां¸या Öवłपात आहेत आिण
वणªÓयवÖथे¸या उगमाबĥलचा िसĦांत या पुŁषसुĉ मंýामÅये सांगÁयात आला आहे.

चातुवªणª : āाĺण , ±िýय , वैÔय आिण शूþ हे चार वणª ऋµवेदामधील पुŁषसुĉ मंýामÅये
सांिगतले आहेत.

आ®म: ÿाचीन ऋµवेिदक परंपरेनुसार वणªÓयवÖथेतील तीन वणाªचे लोक गुł¸या आ®मात
जाऊन िश±ण घेत असत. Óयĉìचे जीवन हे चार टÈÈयामÅये िवभागले जात होते. ते चार
टÈपे Ìहणजे चार आ®म होत. जीवनाचा पिहला टÈपा Ìहणजे āĺचयाª®म , दुसरा टÈपा
Ìहणजे गृहÖथा®म, ितसरा टÈपा Ìहणजे सÆयासा®म आिण शेवटचा टÈपा Ìहणजे
वानÿÖथा®म.

पुŁषाथª : याच ÿाचीन भारतीय वैिदक परंपरेनुसार जीवनाची चार Åयेये ठरिवÁयात आली
होती. ती साÅय करणे हे ÿÂयेक Óयĉìचे कतªÓय मानले जात होते. अथाªत Âयातील सवªच
Åयेये सवाªनाच साÅय करता येतील असे नाही. परंतु जाÖतीत जाÖत Åयेये साÅय
करÁयाकडे ÿÂयेकाने वाटचाल करावी असे अपेि±त होते.

८.७ ÿij
१. समाजामÅये जाती या परंपरेनं कशा łढ झाÐया?
२. जातé¸या ÿाबÐयामुळे स°ासामÃयाªची ÓयवÖथा कशी कायª करते?
३. जाती ÓयवÖथा आिण मानहानी याबĥल िनबंध िलहा. munotes.in

Page 99

जात : परंपरा, स°ासामÃयª आिण मानहानी
99 ८.८ संदभª
१. Dr. Babasaheb Ambedkar Writing and Speeches, Vol.9,
Maharashtra Govt, 1990.
२. Jaiswal Suvira, Caste, Gen der and Ideology in the making of
India, General Presidential Address, 68th Session of Indian
History Congress, Delhi University, 2007.
३. Gupta Dipankar, Continuous Hierarchies and Discrete Castes,
Economic and Political Weekly, No.46, 17 November ,1984.
४. Gupta Dipankar, Interrogating Caste Understanding Hierarchy &
Difference in Indian Society, Penguin Books India, Haryana,
2000.
५. Thapar Romila, The Past and Prejudice, National Book Trust,
New Delhi,1972.
६. Ketkar Shridhar Venkatesh, Castes in India , Low Price
Publications, Delhi 2015, Originally published in 1909.
७. Rajshekhar V.T., Caste -A Nation within the Nation, Books for
Change, Bangalore, 2004.
८. Rosalind O’Hanlon, Caste, Conflict and Ideology Mahatma
Jyotirao Phule and Low Caste Protest in Nineteenth Century
Western India, Permanent Black, Fourth Impression, 2016.

*****


munotes.in

Page 100

100 ९
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण पेåरयार रामाÖवामी यांची
जाती-िवरोधी चळवळ
घटक रचना
९.० उिĥĶये
९.१ ÿÖतावना
९.२ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची जाती-िवरोधी चळवळ
९.३ महाडचा चवदार तळे सÂयाúह, १९२७:
९.४ काळाराम मंिदर ÿवेश सÂयाúह, नािशक, १९३०
९.५ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे जातीिवरोधी लेखन
९.६ इ .Óही. रामाÖवामी नायकर उफª पेåरयार रामाÖवामी
९.७ अÖपृÔयतेिवरोधी चळवळ: वायकोम सÂयाúह
९.८ गुŁकुलम (चेराणमहादेवी) ÿकरण
९.९ सारांश
९.१० ÿij
९.११ संदभª

९.० उिĥĶये
१. जाती-िवरोधी लढ्याचे Öवłप ÖपĶ करणे.
२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची जाती-िवरोधी चळवळ समजून घेणे.
३. पेåरयार रामाÖवामी यांची जाती-िवरोधी चळवळ आकलन कłन घेणे.

९.१ ÿÖतावना
मागील दोन ÿकरणांमÅये आपण अनुøमे जातीची संकÐपना आिण जात परंपरा Ìहणून
जातéचे स°ासामÃयª व इतर खाल¸या जातéची मानहानी-शोषण हे पािहले. Âयामधून आपण
वणª पĦती आिण Âयातून एका िविशĶ वणाªतील जातéचे जÆमजात वचªÖव आिण काही
िविशĶ जातéचे शोषण कशा ÿकारे केले गेले आिण आजही होत आहे याचा आढावा घेतला.
परंतु मानव ही एकच जात असूनही ÂयामÅये जातé¸या उतरंडीने भेदभाव िनमाªण केले.
काही ठरािवक जातéनी सामािजक , आिथªक, राजकìय स°ासामÃयाªमÅये मĉेदारी Öथापन
कłन खाल¸या जातéना नेहमीच आिण जÆमजात खालचा दजाª िदला. परंतु, महाÂमा
ºयोितबा फुले आिण øांतीºयोती सािवýीबाई फुले या दाÌपÂयाने याच अशा जाती munotes.in

Page 101

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण पेåरयार रामाÖवामी यांची जाती-िवरोधी चळवळ
101 वचªÖवािवŁĦ लढ्याची पायाभरणी केली आिण शोिषत जातéमÅये जागृती कłन शोषक वगª
कोणता आहे हे उदाहरणासह दाखवून िदले व Âयासाठी सािहÂयाची िनिमªती केली.
उदाहरणाथª, गुलामिगरी, शेतकöयांचा आसूड, āाĺणांचे कसब इÂयादी. पुढे डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यांनी याच ºयोितबा फुले यांना आपले गुŁ मानून Âयांची जाती
िनमूªलनाची चळवळ चालवली. परंतु Âयां¸या चळवळीचे Öवłप काहीसे वेगळे होते.
यािशवाय, तािमळनाडू सार´या दि±ण भारतातÐया राºयामÅये पेåरयार इरोड रामाÖवामी
यांनी सुĦा शोषक वगाªची मĉेदारी मोडून काढÁयासाठी आिण शोिषत वगाªला Âयांचे शोषण
करणारे कोण आहेत याची जाणीव करÁयासाठी आंदोलन केÐयाचे आढळते. या दोन
महÂवा¸या महामानवां¸या जाती-िवरोधी चळवळéचा आपण या ÿकरणामÅये आढावा घेणार
आहोत.

९.३ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची जाती-िवरोधी चळवळ
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जÆम मÅयÿदेशातील महó (MHOW -Military
Headquarter of War) या िठकाणी १४ एिÿल १८९१ रोजी झाला. Âयां¸या विडलांचे
नाव रामजी सकपाळ आिण आईचे नाव भीमाबाई होते. रामजीबाबा िāिटश लÕकरी शाळेत
मु´याÅयापक आिण सुभेदार पदापय«त पोहोचले होते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे नाव
िभवा उफª भीमराव असे ठेवÁयात आले होते. Âयांचे महािवīालयीन िश±ण मुंबई¸या
एिÐफÆÖटन महािवīालयात झाले आिण पुढील उ¸च िश±णासाठी ते अमेåरके¸या
कोलंिबया िवīापीठामÅये दाखल झाले. Âयांनी एम. ए., पी . एच. डी . , डी . एस. सी . ,
बॅåरÖटर अशा अनेक पदÓया िमळवÐया. ºया वेळी परदेशी िश±ण घेणे हे एक ÿÂयेक
भारतीयांचे ÖवÈन होते, िकंबहòना, आजही अनेकांचे ते आहेच, Âयावेळी भीमराव परदेशी
िश±ण घेÁयासाठी गेले. िवशेष Ìहणजे ते िश±ण Âयांनी लीलया पूणª केले.

Âयांचा जÆम ºया जातीमÅये झाला ती जात वणªबाĻ असÐयामुळे अितशूþ Ìहणून गणली
जाई . Âयाचा पåरणाम असा झाला कì , बालपणात आिण बॅåरÖटर झाÐयावर सुĦा Âयांना या
जातीभेदाचे चटके सोसावे लागले. Âयामुळे जाती संÖथेचे रĉ कशा ÿकारे भारतीय
समाजामÅये िभनले आहे याचा Âयांना कटू अनुभव आला आिण ÂयािवŁĦ Âयांनी आपली
चळवळ उभी केली आिण अशा लाखो लोकांना आिण सÆमानाचे जीवन जगता यावे Ìहणून
ÿितķा िमळवून िदली. Âयांनी या जाती िवरोधी चळवळीचे जे कायª केले ते जगातÐया
ÿÂयेक मानवी ह³क मागणाöया वगाªसाठी ÿेरणादायी आहे हे या िठकाणी नमूद करणे
महÂवाचे आहे.

बिहÕकृत िहतकाåरणी सभा:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी २० जुलै १९२४ रोजी मुंबई येथे बिहÕकृत िहतकाåरणी
सभेची Öथापना केली. अÖपृÔयांची सरकार दरबारी कैिफयत मांडणे हा ित¸या Öथापनेचा
उĥेश होता. या सभेचे āीदवा³य 'Educate, Agitate and Organize ' असे होते. Âयाचे
भाषांतर बाबासाहेबांचे चåरý लेखक चांगदेव भवानराव खैरमोडे यांनी 'िशका, चेतवा आिण munotes.in

Page 102

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
102 संघषª करा' असे केले आहे. परंतु आजकाल काळा¸या ओघात Âयाचे łपांतर 'िशका,
संघिटत Óहा आिण संघषª करा' असे करÁयात आले आहे असे िदसते.

सर िचमणलाल सेटलवाड ितचे अÅय± तर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर सभे¸या ÓयवÖथापक
मंडळाचे अÅय± होते. Âया सभे¸या कायªकारी मंडळामÅये चार सॉिलिसटर होते हे िवशेष.
सभे¸या Öथापनेची उिĥĶ्ये पुढीलÿमाणे होती.
१) सवª बिहÕकृत आिण अÖपृÔय वगाªमÅये िश±णाचा ÿसार करणे आिण Âयासाठी
वसितगृहे उघडून Âयांना िनवासी िश±णाची सोय करणे.
२) बिहÕकृत वगाªमÅये सांÖकृितक ÿसार करणे.
३) औīोिगक आिण कृषी शाळा सुŁ कłन बिहÕकृत वगाªची आिथªक पåरिÖथती
सुधारणांसाठी ÿयÂन करणे.
४) बिहÕकृत वगाª¸या समÖया मांडणे.

अशा ÿकारे जाती संÖथेमुळे ºया वगाªला हाल अपेĶांना सामोरे जावे लागत होते,
Âयां¸यासाठी ÿयÂन करÁया¸या उĥेशाने Âयांनी ही सभा Öथापन केली होती.

सभेने सोलापूर येथे बिहÕकृत वगाª¸या मुलांसाठी ४ जानेवारी १९२५ रोजी वसितगृह सुŁ
केले आिण Âयाची जबाबदारी सोलापूर येथी सामािजक कायªकत¥ िजवाÈपा सुभा आयदाळे
याना सोपिवली.

आपली ÿगती तपासा :
१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा पåरचय īा.
२. बिहÕकृत िहतकाåरणी सभेची थोड³यात मािहती िलहा.

९.३ महाडचा चवदार तळे सÂयाúह, १९२७
बाबासाहेब आंबेडकरांना Öवतःला पाणी ÿाशन करÁयावłन भेदभावाला सामोरे जावे
लागले होते. Âयामुळे सामाÆय अÖपृÔय समाजाची काय अवÖथा असेल याची Âयांना गंभीर
जाणीव होती. Ìहणून Âयांनी पाÁयासाठी लढा उभारÁयाचे ठरिवले. जे पाणी पशु-प±ी सुĦा
िपतात Âयाच तÑयाचे पाणी माý अÖपृÔय जनतेला िपÁयास िमळू नये आिण तो ह³क
आपलाही आहे याची जाणीव जागृती ÖपृÔय आिण अÖपृÔय दोघांमÅये िनमाªण Óहावी हा
उĥेश या लढ्यामागे होता. अÆयथा, पाÁयावाचून लोक मरत होते असे काही नÓहते.
Âयासाठी िठकाण रायगड िजÐयातील महाड नगरपåरषदे¸या हĥीतील चवदार तळे याची
िनवड करÁयात आली.

साधारणपणे ऑगÖट १९२३ मÅये मुंबई कायदे मंडळाने असा ठराव पाåरत केला कì , जे
सावªजिनक तलाव, िविहरी, पाणवठे यांची देखभाल दुŁÖती सरकारी खचाªतून सरकारी
संÖथा करतात Âया िठकाणी अÖपृÔय जनतेला पाणी वापरÁयास संपूणª मुभा देÁयात येईल. munotes.in

Page 103

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण पेåरयार रामाÖवामी यांची जाती-िवरोधी चळवळ
103 जानेवारी १९२४ मÅये महाड नगरपåरषदेला Âया ठरावाची अंमलबजावणी करÁयाचे मुंबई
कायदेमंडळाने िनद¥श िदले. परंतु महाड पåरसरातील सवणª िहंदूं¸या िवरोधामुळे महाड
नगरपåरषद Âयाची अंमलबजावणी कł शकली नाही. हे सवª सुŁ असताना डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी १९२७ साली या अÆयायािवŁĦ आिण नैसिगªकåरÂया उपलÊध असणारे
आिण कायīाने आदेिशत केलेले सावªजिनक पाणवठ्यांचे पाणी िपÁयाचे आिण वापरÁयाचे
ह³क बजावÁयासाठी सÂयाúह करÁयाचे ठरिवले. महाड येथील चवदार तळे सÂयाúहासाठी
िनवडले गेले आिण Âयामागे तेथील काही समिवचारी सवणा«चा सुĦा या सÂयाúहाला
पािठंबा िमळाला होता. ÂयामÅये ए. Óही. िचýे, जी. एन. सहąबुĦे आिण सुर¤þनाथ उफª
सुरबानाना िटपणीस यांचा समावेश होता. सुर¤þनाथ िटपणीस हे तर महाड नगरपåरषदेचे
अÅय± होते. Âयानुसार, २० माचª १९२७ रोजी सवणª समाजाचा िवरोध पÂकłन डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकरांनी चवदार तÑयात उतłन Âयाचे पाणी ओंजळीने भरले आिण िपले.
Âयाबरोबरच तेथे संपूणª महाराÕůातून जमलेÐया अÖपृÔय बांधवानी सुĦा ते जल ÿij केले
आिण आपÐयाला सुĦा माणूस Ìहणून ह³क आहेत याची सवणª समाजाला जाणीव कłन
देऊन ह³काची अंमलबजावणी केली. परंतु या सÂयाúहाला िहंसेचे गालबोट सुĦा लागले
होते हे िवसरता काम नये. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांसकट अनेकांना आपली माथी सवणª
िहंदूं¸या लाठी हÐÐयासह फोडून ¶यावी लागली होती.

९.४ काळाराम मंिदर ÿवेश सÂयाúह, नािशक, १९३०
जाती संÖथे¸या ÿाबÐयामुळे भारतीय समाजात ÖपृÔय आिण अÖपृÔय असे िवभाजन
करÁयात आले होते. ठरािवक जातéना अÖपृÔय मानले जात होते. Âयामुळे ते धािमªक
चौकटीनुसार िहंदू असले तरी Âयांना िहंदूं¸या मंिदरांमÅये ÿवेश िमळत नÓहता. तसा ÿयÂन
जरी Âयांनी केला तरी Âयांना कठोर शासन केले जात असे. या¸या िवŁĦ डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरांनी मंिदर ÿवेश सÂयाúह चळवळ सुŁ करÁयाचे ठरिवले. Âयासाठी नािशक
येथील रामाचे मंिदर जे काÑया रामाचे मंिदर Ìहणून ÿिसĦ होते तेथे मंिदर ÿवेश सÂयाúह
करÁयाचे ठरिवले. Âया अगोदर बाबासाहेबानी आपले वतªमानपý 'बिहÕकृत भारत' मÅये
झणझणीत अúलेख िलिहला. Âयानंतर २ माचª १९३० रोजी सÂयाúहाला सुŁवात झाली.
योजना अशी होती कì , सकाळी मंिदराचे दरवाजे उघडले कì, आतमÅये ÿवेश करायचा.
परंतु जातीवादी मंिदर उघडीत नÓहते. संÅयाकाळपय«त जवळ १५००० पे±ाही सÂयाúही
नािशक पåरसरात जमा झाले. पुÆहा दुसöया िदवशी बाबासाहेबां¸या नेतृÂवाखाली शहरभर
िमरवणूक िनघाली आिण जंगी सभा झाली. ३ तारखेला मंिदरा¸या चार दरवाजांकडे १५०
जणां¸या ÿÂयेकì चार तुकड्या तैनात करÁयात आÐया आिण दरवाजे उघडÐयाबरोबर
मंिदरामÅये ÿवेश करायचा असे िनिIJत झाले. परंतु सनातनी मंिदर उघडू इि¸छत नÓहते.
Ìहणजे रामाला कŌडून राहावे लागले तरी चालेल पण Âयाचे दशªन अÖपृÔय लोकांना घेऊ
īायचे नाही असा िनधाªर करÁयात आला होता. शेवटी रामाचे मंिदर उघडले गेलेच नाही.
पुढे ९ एिÿल १९३० रोजी रामनवमी होती आिण Âया िदवशी रामाची िमरवणूक िनघणार
होती. या संधीचा फायदा घेÁयाचे बाबासाहेब व सÂयाúहéनी ठरिवले. सÂयाúही काही
जागचे हलायला तयार नÓहते Ìहणून एक तडजोड सुचवÁयात आली. मंिदरा¸या पूव¥कडून
रथ हा सवणª िहंदूंनी आणावयाचा आिण तेथून पुढे तो सÂयाúही व सवणª यांनी दोघांनी munotes.in

Page 104

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
104 िमळून ओढत नेऊन िमरवणूक काढायची असे ठरले. परंतु सÂयाúहéची फसवणूक करÁयात
येऊन ठरलेÐया वेळे¸या आधीच रथ बाहेर काढÁयात आला व तो घाईघाईने सवणª िहंदू
ओढत नेऊ लागले. तशी चाहóल लागताच सÂयाúही पुढे सरसावले आिण ÂयांनीसुĦा
रथाला हात घातला व तो ओढÁयास सुŁवात केली. परंतु याचा पåरणाम असा झाला िक,
दंगल सŀÔय पåरिÖथती िनमाªण झाली. सवणª िहंदूंनी सÂयाúहéवर हÐला करÁयास सुŁवात
केली. अनेक जण रĉबंबाळ झाले. Âयातच एक सÂयाúही भाÖकर कþे मंिदर¸या आता
घुसले आिण आतील सवणा«¸या हÐÐयात रĉबंबाळ होऊन बेशुĦ पडले. बाबासाहेबांवर
सुĦा दगड फेकÐयामुळे ते ही जखमी झाले होते.

पुढे हा लढा इ.स. १९३५ पय«त चालू होता परंतु सवणª िहंदूंना पाझर फुटला नाही. डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यांना ही गोĶ मािहत होती कì, मंिदरात जाऊन काही आपÐया
लोकांचे भले होणार नाही. कारण ºया देवाला ते आपले मानतात Âयाला सुĦा Âयांची दया
येत नाही. परंतु मानव Ìहणून आपले ह³क आपÐयाला ÿाĮ झाले पािहजेत आिण ÿÂयेक
माणसाने आपÐया मनुÕय बांधवाला मानवाÿमाणे वागणूक िदली पािहजे अशी Âयांची धारणा
होती. पुढे जाऊन हा लढा Âयांनी सोडून िदला असे आपÐयाला िदसते.

आपली ÿगती तपासा :
१. चवदार तळे सÂयाúहाची पाĵªभूमी थोड³यात ÖपĶ करा.
२. काळाराम मंिदर सÂयाúह कशासाठी करÁयात आला होता? आढावा ¶या.

९.५ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे जातीिवरोधी लेखन
९.५.१ ‘भारतातील जाती.... ’:
जातीचे चटके बाबासाहेबाना बसले होते आिण Ìहणून Âयांनी अमेåरकेतील कोलंिबया
िवīापीठामÅये िशकत असताना तेथील गोÐडन वाइजर मेमोåरयल अँŇोपोलॉिजकल
सेिमनारमÅये आपला संशोधन िनबंध 'Castes In India Their Mechanism,
Genesis and Development " या नावाने सादर केला. ÂयामÅये Âयांनी भारतातील
जातéचा अËयास ºया तº²ांनी केला, Âयां¸या िवĴेषणाचा आढावा घेतला आहे. माý
ÂयामÅये Âयांनी सटीक मूÐयमापन कłन आपले Öवतःचे िनÕकषª मांडले आहेत. ते
Ìहणतात. जाती संÖथा अिÖतÂवात येÁयाचे मु´य कारण Ìहणजे उ¸च वणाªतील जातéना
Âयां¸या जातéमÅये खाल¸या वणाªतील जातéची होणारी सरिमसळ आिण Âयामुळे Âयां¸या
शुĦ वंशा¸या रĉामÅये अशुĦ वंशातील रĉ येऊन Âयां¸याही जातéमÅये खाल¸या दजाªची
बीजे रोवली जातील ही Âयांना भीती वाटत होती. Ìहणून Âयांनी 'गटांतगªत िववाह पĦतीची'
सुŁवात केली. Âयामधून Âयांनी Endogamy या तÂवाचा अवलंब कłन आपÐया वंशाची
शुĦता राखÁयाचे ÿयÂन केलेले डॉ. बाबासाहेब मांडतात. Ìहणूनच आजही जाितसंÖथेची
बंधने आहेत.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा जाती िवरोधी लढा हा Âयां¸या ‘भारतातील जाती.... ’ .या
ÿबंधापासूनच सुŁ झाÐयाचे आपणास िदसते. परंतु Âयानंतर ÿÂय±ात Âयांनी काही सभा-munotes.in

Page 105

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण पेåरयार रामाÖवामी यांची जाती-िवरोधी चळवळ
105 संघटना Öथापन कłन आिण वृ°पýे सुŁ कłन Âयां¸या माÅयमातून जाती¸या
वरवंट्याखाली दाबÐया जाणाöया लोकांना Âयांचे जाती आधाåरत अÖपृÔयÂव दूर
करÁयासाठी ÿयÂन सुŁ केले.

जातéचे िनमूªलन:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी जाती िवरोधी लढ्यामÅये सÂयाúह कłनच थांबले नाहीत
तर Âयांनी अनेक úंथ िलहóन जाती संÖथेची सुŁवात आिण ितचे ŀढीकरण कोणी केले
असेल आिण Âयामागे कोणÂया वगाªचे षडयंý असेल हे वेळोवेळी िसĦ केले. Âयातील सवाªत
महÂवाचे लेखन Ìहणजे Âयांनी लाहोर येथील जात पात तोडक मंडळा¸या मेळाÓयासाठी
िलिहलेले भाषण Ìहणजे 'जातéचे िनमूªलन' (Annihilation of Caste) होय. १२ िडस¤बर
१९३५ रोजी लाहोर¸या मंडळाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना भाषणाचे िनमंýण १२
िडस¤बर १९३५ रोजी पाý पाठवून िदले होते. Âयानुसार हे भाषण बाबासाहेबानी तयार
कłन ते लाहोर¸या जात पात तोडक मंडळाकडे पाठिवले. परंतु Âया मंडळाला Âयातील
मजकूर आ±ेपाहª वाटला. िकंबहòना, तो āाĺण वगाª¸या िवŁĦ वाटÐयामुळे Âयांनी यातील
बराचसा आ±ेपाहª मजकूर गाळावयास बाबासाहेबाना सांिगतले. परंतु, बाबासाहेबानी जे
उ°र Âयांना िदले ते असे, "काही मजकूर वगळÁयाचे तर सोडाच, मी मा»या भाषणातील
ÖवÐपिवराम सुĦा बदलणार नाही. "खरे Ìहणजे एवढे परखड मत फार ³विचतच एखादा
नेता िकंवा वĉा Óयĉ करतो. पुढे या मंडळाने Âयांची पåरषद भरिवÁयाचा कायªøम रĥ
केला. मग पुढे जाऊन १५ मे १९३६ रोजी बाबासाहेब आंबेडकरांनी Öवतः¸या खचाªने या
भाषणा¸या १५०० ÿित छापÐया आिण Âया संपूणª भारतात जनतेला व महÂवा¸या
Óयĉéना िवतåरतही केÐया.

अशा या लेखनामÅये बासाहेबानी िहंदू धमª, सनातनी पुरोिहत वगª, धािमªक शाľे आिण
पुŁषी वचªÖव यावर अÂयंत कठोर टीका केली होती. ÂयामÅये सनातनवादी धमª मात«डांचे
िपतळ Âयांनी उघडे केले होते. Âयाबĥल संÖकृत धमªशाľाचा सखोल अËयास Âयांनी केला
होता. Âया अËयासात वेद आिण Öमृती वाđय यांचा ÿामु´याने समावेश होता आिण
Âयातीलच पुरावे सादर कłन Âयांनी एक बुिĦÿामाÁयवादी िवचार मांडला होता. Âयातील
Âयांची मांडणी अशी होती कì, जातé¸या िनमूªलनासाठी केवळ आंतरजातीय रोटी आिण
बेटी Óयवहार पुरेसा नाही तर िहंदू धमª ºया धमªशाľा¸या पायावर उभा आहे, तो पायाच
सुधारला पािहजे िकंवा वेळ आÐयास तो नĶ कłन नवीन पायाभरणी केली पािहजे.
न³कìच, बाबासाहेबानी आंतरजातीय िववाह हा सुĦा महÂवाचा उपाय सुचवला होता
ºयामुळे रĉाची नाती िनमाªण होऊन वेगळेपणाची भावना नĶ होÁयास मदत होणार होती.

बाबासाहेबांनी Âयांची मांडणी करताना असे Ìहटले कì, िहंदू लोक जाती का पाळतात? ते
अमानवी आहेत िकंवा ते िबनडोक आहेत? तर याचे उ°र नाही असेच येते. मग Âयाचे खरे
कारण ते सांगतात. िहंदू जातéचे कठोर पालन का करतात तर ते Öवतः धािमªक वृ°ीचे
आहेत. Âयामुळे जाती पाळणे Ìहणजे ते Öवतः वाईट ठरत नाहीत तर ते ºया धमाªमुळे तसे
करतात तो Âयांचा धमª Âयांना हे चुकìचे करÁयास भाग पडतो. कारण जातéचा पगडा
Âयां¸या मनामÅये हा धमाªनेच िबंबवला आहे. पुढे जाऊन ते Ìहणतात कì, धमª कुठे आहे ?
तर हा धमª शाľामंÅये आहे. Âयामुळे एखाīा ÿसंगी आंतरजातीय रोटी Óयवहार आिण munotes.in

Page 106

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
106 आंतर-जातीय िववाह कłन जातéचे िनमूªलन होणार नाही. तर ºया शाľांनी धमाª¸या
माÅयमातून लोकांवर हे संÖकार केले आहेत आिण ºया शाľाना पिवý मानले गेले आहे,
Âयाच शाľांवर पुÆहा एकदा िवचार कłन तीच नĶ केली पािहजेत.

Âयामुळे डॉ. बाबासाहेब आंबडकर यांची ही जाती िवरोधी चळवळ आपÐयाला वेगवेगÑया
माÅयमातून अËयासता येते. इतरही अनेक उदाहरणे बाबासाहेबां¸या चळवळीतील देता
येऊ शकता. परंतु या िठकाणी आपण थोड³यात आढावा घेतला आहे.

आपली ÿगती तपासा :
१. भारतातील जाती या शोधिनबंधा िवषयी थोड³यात िलहा.
२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या 'जातéचे िवÅवंसन' या úंथातील िवषयावर थोड³यात
भाÕय करा.

९.६ इ .Óही. रामाÖवामी नायकर उफª पेåरयार रामाÖवामी
आधुिनक भारता¸या सामािजक सुधारणां¸या इितहासामÅये महाÂमा ºयोितबा फुले याना
अúणी मानले जाते. Âयांनी Öथापन केलेÐया सÂयशोधक समाजाने पुढे Âयांचे कायª
बöयापैकì चालिवले. Âयानांतर िवĜल रामजी िशंदे, महषê धŌडो केशव कव¥, भाऊराव
पाटील यांनी सुĦा मोलाची भर घातली. छýपती शाहó महाराज यांनी तर सÂयशोधक
समाजाला जणू राजा®य िदला होता. महाराजा सयाजीराव गायकवाड यांनी Âयां¸या बडोदा
संÖथानामÅये अनेक समाज सुधारणांना पायवाट कłन िदली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
यांनी तर महाÂमा फुल¤ना आपले वैचाåरक गुŁ मानून पुढे जाती अंताचा लढा सुŁ कłन
जाती िवÅवंसनाची चौकट तयार केली आिण हजारो वष¥ जाती¸या गत¥मÅये िपचलेÐया
समाजाला Âयांचे मानवी ह³क िमळवून देÁयासाठी आपली हयात खचê केली. हे सवª
समाजसुधारक महाराÕůामÅये होऊन गेले खरे. परंतु दि±ण भारतामÅये पेåरयार रामाÖवामी
नायकर यांनी जातीिवरोधी आिण āाĺणी वचªÖव िवरोधी खूप मोठे आंदोलन चालवले आिण
आयुÕयभर ते आपÐया तÂवांशी िनķावान रािहले. Âयामुळे Âयांची ही चळवळ समजून घेणे
अÂयंत महÂवाचे आहे.

रामाÖवामी यांनी गåरबीचा संबंध वंश आिण वंशाचा संबंध जातीबरोबर लावून þिवडीयन
चळवळीची सुŁवात केली. या चळवळीची मूळ संकÐपना ही आयª ÿभुÂव Ìहणजेच āाÌहण
ÿभुÂव आिण āाĺणवाद या¸याशी संघषª करणे ही होती. महाराÕůातील महाÂमा ºयोितबा
फुले यां¸या सÂयशोधक समाजातील मुळ तÂवे ही रामÖवामी नायकर यां¸या āाÌहण िवरोधी
चळवळीचा पाया होती.

इ. स. १९१९ साली नायकर पेåरयार सवª धािमªक दौरे कłन आपÐया िनवासी शहरी
इरोड मÅये परतले आिण āाĺण िवरोधी चळवळ सुł करÁयाचा Âयांनी चंग बांधला. चेरण
महादेवी आ®मामÅये हåरजन मुलांना भेदभावाची वागणूक िदली जात होती. यािवŁĦ munotes.in

Page 107

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण पेåरयार रामाÖवामी यांची जाती-िवरोधी चळवळ
107 पेåरयार यांनी गांधीजéकडे नाराजी Óयĉ केली होती परंतु गांधीजéनी Âयावर कोणतीही कृती
केलेली नÓहती.

१९२५ साली पेåरयार यांनी काँúेस सोडली आिण 'Öवािभमान' चळवळ सुł केली व ती
चळवळ Ìहणजे āाÌहण िवरोधी चळवळ होती. Âयातूनच पुढे िहंदू धमाªतील जाती िवरोधी
लढा Âयांनी सुł केÐयाचे आपÐयाला िदसून येते.

नायकर यांनी 'कुिदयारासू’ (Republic), ' पागु°åरकु' (Commonsense or
Discernment) , िवदुथळाई (Liberation) अशी िनयतकािलके सुł केली आिण िहंदू
धमाªतील जाती संÖथेवर Âयां¸या माÅयमातून सतत आघात केले.

पेåरयार यांचा जÆम १७ सÈट¤बर १८७९ रोजी तािमळनाडू मधील इरोड येथे एका धनाढ्य
कुटुंबात झाला. Âयांचे वडील Óयंकट नायकर हे एक उīोगपती होते. Âयांचे कुटुंब अÂयंत
धािमªक वृ°ीचे होते आिण सवª ÿकारची धािमªक कारकांड आिण िवधी पालन करÁयात
अúेसर होते. Âयामुळेच समाजामÅये Âयां¸या कुटुंबाला अÂयंत आदराचे Öथान होते. याचा
पåरणाम असाही झाला कì , Âयां¸या घरी पुरोिहत आिण āाĺण पंिडतांचे नेहमी येणे जाणे
होत असे. शाळेमÅये रामाÖवामी अÂयंत खोडकर Ìहणून ÿिसĦ होते. Âयामुळे Âयांना नेहमी
आपÐया िश±कांचा मार बसत असे. ते Öवतः एके िठकाणी Ìहणतात, "शाळेमÅये माझा सवª
वेळ वेगवेगÑया ÿकार¸या िश±ा भोगÁयातच अिधक जात असे. "केवळ दोन वषाªनंतर
Âयांना शाळेतून काढÁयात आले आिण आपला पारंपåरक Óयवसाय करÁयामÅये गुंतवले
गेले. Âयातच फावÐया वेळामÅये ते धािमªक úंथ आिण पुराणे वाचत असत. परंतु Âया
धािमªक úंथांमधील अĩुतपणा आिण फोलपणा Âयां¸या ल±ात आला आिण ते थोतांड ते
सवª लोकांना सुĦा सांगू लागले. नÓहे, Âयातील अंध®Ħा आिण आंधळी िशकवण कशी
चुकìची आहे हे ते लोकांनां सांगू लागले. Âयामुळे ते संपूणª बुिĦÿामाÁयवादी बनले. Âयांचे
Öवतःचे कुटुंब अÂयंत धािमªक असÐयामुळे Âयां¸यासार´या Óयĉìचा अशा कुटुंबामÅये फार
काळ िनभाव लागणे कठीण होते. Âयांनी उपवासा¸या िदवशीच मांसाहार ÿाशन करÁयास
सुŁवात केली आिण आपÐया पÂनीला व घरातील सदÖयांना मंिदरात जाÁयास मनाई
करÁयासही सुŁवात केली. एकदा तर Âयांनी आपÐया पÂनी¸या गÑयातील मंगळसूý
काढÁयाचा ÿयÂन केला आिण मंगळसूý हे पÂनीवर लादलेले एक बंधन आहे जे ितला
गुलाम बनवते. Ìहणजेच Âयांचे िवचार ľीवादी आिण ľीमुĉìवादी होते हे िदसून येते. परंतु
घर¸या मंडळéना एवढा मोठा िवþोह करणे श³य नसÐयाने रामाÖवामी याना घर सोडावे
लागले.

पेåरयार यांनी एखाīा िभकारी वेषामÅये अनवाणी पायानी कलकßयासह उ°र भारतातील
बनारस आिण इतर शहरे पादाøांत केली आिण धमªशाľाचे असे काही वेगळे ²ान
िमळिवÁयाचे ÿयÂन केले. Âयांनी एखाīा सÆयाशाÿमाणे शारीåरक यातना आिण तपIJयाª
सुĦा करÁयास सुŁवात केली. िकÂयेक िदवस उपवास केले आिण झोप व िव®ांती घेतली
नाही. पावसाळा , कडक उÆहाळा , वादळ वारा यांची पवाª न करता भटकत रािहले. परंतु
Âयांना ²ान ÿाĮी होÁयाऐवजी तÊयेत कमालीची खालावली. सामािजक पåरवतªन munotes.in

Page 108

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
108 करÁयासाठी हा संÆयासी मागª Óयथª असÐयाचे Âयां¸या ल±ात येÁयास वेळ लागला नाही.
Âयामुळे पुÆहा Âयांनी कौटुंिबक जीवनात ÿवेश करÁयाचा िनणªय घेतला.

आता माý Âयांचे पूणª मानिसक पåरवतªन झाले आिण सामािजक समÖयांकडे बघÁयाचा
Âयांचा ŀिĶकोन संपूणªपणे बदलला. संÆयासी जीवनामÅये असताना Âयांना काही सामािजक
ÿijांबĥल एक जाणीव िनमाªण झाली होती. Âयामुळे आता माý सामािजक सुधारणा
करÁयासाठी ÿÂय± ÿयÂन करÁयाचे Âयांनी ठरिवले. Âयांनी पुÆहा आपला कौटुंिबक
Óयवसाय सुŁ कłन Âयात यश िमळवले व नाव कमावले. Âयां¸या िन:Öवाथê सामािजक
सेवेमुळे ते अÂयंत लोकिÿय झाले. Âयाच वेळी Èलेग या रोगाची साथ सुŁ असताना Âयांनी
अनेक बािधतांना इिÖपतळात दाखल कłन Âयां¸यावर मोफत उपचार केले. Âयासाठी
अनेक जणांची Âयांनी मदत घेतली. Âयामुळे लोकांमÅये Âयां¸याबĥल एक आदराची भावना
िनमाªण होऊन ते सामािजक कायªकत¥ आिण सामाज सुधारक Ìहणनून नवा łपाला आले.
परंतु , एखाīा वाईट सामािजक ÿथेवर हÐला बोल करÁयाची संधी ते शोधात होते.

ÿिसĦ काँúेस नेते चøवतê राजगोपालाचारी हे तािमळनाडूमधील सेलम महानगरपािलकेचे
नगराÅय± होते. Âयांनी पेåरयार रामाÖवामी यां¸याबĥल खूप काही ऐकले होते Ìहणून Âयांनी
पेåरयार याना काँúेस प±ामÅये आणले. परंतु काँúेसमÅये येÁयाअगोदर पेåरयार यांनी जवळ
जवळ २९ ÿकार¸या वेगवेगळया पदांवर कामे केली होती आिण Âयामागे Âयांचे कामासाठी
झोकून देणे ते महÂवाचे तÂव होते. दि±ण भारतामÅये पेåरयार यांनी चांगÐयाÿकारे
काँúेसला नेतृÂव िदले आिण ितला मोठ्या ÿमाणात लोकिÿय बनिवले. ते Öवतः अÖपृÔयता
िवरोधी चळवळीमÅये सहभागी झाले. लोकांनी मīपान कł नये Ìहणून Âयांनी आपÐया
शेतामधून ताडीची ५०० झाडे तोडून टाकली. Âयांनी तािमळनाडूमÅये अÖपृÔयता िवरोधी
सÂयाúह सुĦा सुŁ केले.

आपली ÿगती तपासा :
१. इ. Óही. रामाÖवामी नायकर यांचा पूवª परीचय īा.
२. पेåरयार यांनी आपÐया िवचारां¸या ÿचारासाठी कोणती िनयतकािलके सुŁ केली?

९.७ अÖपृÔयतेिवरोधी चळवळ: वायकोम सÂयाúह
केरळमÅये, जनता Âयां¸या राजाचा वाढिदवस अÂयंत थाटामाटात आिण िदमाखात साजरा
करत असतात. इ.स. १९२४ मÅये हा वाढिदवसाचा उÂसव चालू असताना राजाची
िमरवणूक मु´य रÖÂयावरील एका मंिदराजवळून जाणार होती. केरळमÅये 'इझावा'
जाती¸या लोकांना अÖपृÔय मानले जात होते. आयोजकांनी तेथील 'इझावा' जाती¸या
लोकांना Âया मंिदरा¸या जवळील रÖÂयावłन चालÁयास मनाई केली होती. परंतु यािवłĦ
जाऊन इझवा लोकांनी राÖता चालÁयासाठी खुला करÁया¸या बाजूने आंदोलन सुŁ केले
आिण अशी बंधने दूर करÁयाची मागणी केली. परंतु जातीवादी लोकांना तेथील सरकारचीच
बाजू असÐयामुळे सरकारने Âयांचे हे आंदोलन दडपून टाकÁयाचे ÿयÂन केले. या
आंदोलनाचे नेतृÂव वकìल जॉजª जोसेफ यांनी केले होते. परंतु काही कायªकÂया«सोबत munotes.in

Page 109

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण पेåरयार रामाÖवामी यांची जाती-िवरोधी चळवळ
109 Âयांना सरकारने अटक केली. महाÂमा गांधी यांनी जोसेफ यांना एक पý िलिहले आिण
सÐला िदला, "वायकोम¸या आंदोलनाबाबत तुÌही हे कायª िहंदूंवर सोपवले पािहजे आिण
Âयांना जे काही करायचे आहे ते कł īावे. ते Öवतः िहंदू असÐयामुळे पिवý होणे हे Âयांचे
Öवतःचे काम आहे. तुÌही Âयां¸याÿती सहानुभूती Óयĉ कłन आिण काही लेखन कłन
पािठंबा देऊ शकता. परंतु एखादे आंदोलन करणे िकंवा सÂयाúह करणे हे तुमचे कामच
नÓहे.

Âयानंतर जॉजª जोसेफ यांनी तुŁंगामधूनच पेåरयार यांना पý िलिहले आिण या सÂयाúहाचे
नेतृÂव करÁयास सांिगतले. Âयामुळे पेåरयार यांनी ताबडतोब हा सÐला Öवीकाłन वायकोम
येथे िनघाले. तेथील महाराजांनी Âयांचे Öवागत केले आिण Âयां¸या सरबराईसाठी पोलीस
आयुĉ ®ी. िपट यांची नेमणूक सुĦा केली. Âयां¸या राहÁयासाठी िवशेष बंगÐयाचीसुĦा
ÓयवÖथा करÁयात आली. हे एवढे भÓय Öवागत आिण सरबराई कशासाठी ? तर पेåरयार हे
तािमळनाडू काँúेस प±ाचे अÅय± होते. जेÓहा कधी ýावणकोरचे महाराज हे इरोड
(तािमळनाडू) येथे जात असत तेÓहा ते पेåरयार यां¸याच बंगÐयावर मु³काम करीत असत.
परंतु हे सवª Öवागत अनावधानाने केले जात होते. परंतु जेÓहा महाराजांना हे मािहत झाले
िक, पेåरयार अÖपृÔयता-िवरोधी आंदोलनाचे नेतृÂव करÁयासाठी आले आहेत, Âयांचे सवª
ÿशासन िचंतेमÅये पडले.

वायकोम मंिदराला खूप मोठे कुंपण होते आिण टÈÈयाटÈÈयावर व जागोजागी सरकारी
अिधकारी आिण Æयायालये यांची कायाªलये सुĦा होती. मंिदराकडे ÿवेश करÁया¸या
मागाª¸या दोÆही बाजूला āाĺण जातीची वÖती होती. Âयामुळेच Âया रÖÂयावłन अÖपृÔय
इझावा जाती¸या लोकांना जाÁयास बंदी करÁयात अली होती. यािशवाय तेथील सरकारी
कायाªलये आिण Æयायालयीन कायाªलये यां¸यामÅये बहòसं´य कमªचारी व अिधकारी हे
āाĺण जातीमधील होते. एकदा तर असा ÿसंग घडला िक, इझवा जातीतील वकìल
बॅåरÖटर माधवन यांना Æयायालयीन खटÐयामÅये उपिÖथत राहायचे असÐयामुळे Âयांनी
Æयायालयात जाÁयासाठी Âया रÖÂयाने ÿवेश करÁयास सुłवात करताच Âयांना ÿवेश
करÁयास मनाई करÁयात आली आिण Âयांना Âयां¸या खटÐया¸या कामी उपिÖथत राहóन
वादिववाद करÁयापासून वंिचत राहावे लागले.

यावłन आपÐयाला असे िदसून येते कì, बॅåरÖटर असलेÐया Óयĉìला सुĦा उ¸चĂू
लोकां¸या वÖतीतून जाणाöया रÖÂयाचा वापर करÁयास मनाई करणे Ìहणजे िकती
हाÖयाÖपद होते? िकंबहòना, आजही आपÐयाला असे िदसेल कì, भारतातÐया अनेक
िठकाणी तथाकिथत शूþ जातéची सामािजक पåरिÖथती आिण Âयांची बंधने अशीच आहेत.
याच खाल¸या जातéनी चÈपल घालून तथाकिथत उ¸चĂू जातé¸या वÖतीतून न जाणे,
िपळदार िमशी न ठेवणे, घोड्यावर बसून लµनाची वरात न काढणे, नव वधूवरांनी
गावदेवा¸या मंिदरामÅये दशªन न घेणे, अशी बंधने आढळतात. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना
सुĦा बॅåरÖटर असताना अशाच जातीय भेदभावास सामोरे जावे लागले होते.

पेåरयार यांनी लोकांनां आपÐया आंदोलनाची िदशा समजावून सांिगतली आिण Âयां¸या
नेतृÂवामुळे तर लोकांमÅये एक ÿकारची ऊजाª व उÂसाह िनमाªण झाला होता. असे असले munotes.in

Page 110

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
110 तरी सरकार यामÅये हÖत±ेप करीत होते आिण पोिलसांनी पेåरयार यांना अटक कłन एक
मिहÆयाचा तुŁंगवास ठोठावला. Âयां¸या अटकेनंतर Âयांची पÂनी आिण बहीण सुĦा
वायकोम येथे आले आिण ते सुĦा सÂयाúहामÅये सहभागी झाले. Âयामुळे सÂयाúहé¸या
अंगामÅये पुनIJ उÂसाह संचारला. एक मिहÆयानंतर पेåरयार यांची तुŁंगातून सुटका झाली
आिण Âयांनी पुÆहा या सÂयाúहाचे नेतृÂव केले. आता माý या सÂयाúहाला खूप मोठा
ÿितसाद िमळू लागला आिण Âयाला िनयंýणात करणे सरकार¸या ±मतेपलीकडे जाऊ
लागले. पेåरयार दररोज सÂयाúहéसमोर भाषणे देऊ लागले आिण Âयामुळे सÂयाúहéचा
उÂसाह िदवस¤िदवस िĬगुिणत होऊ लागला होता. आता माý सÂयाúहéना Âयां¸या
ह³का¸या अमलबजावणीब ĥल पूणª खाýी होऊन आÂमिवĵास वाढू लागला. ®ी. टी . के.
रवéþन Ìहणतात , "पेåरयार यां¸या Öफूितªदायक भाषणांनी वायकोम आिण Âया¸या
पåरसरातील गावांमÅये व ýावणकोर पåरसरामÅये लोकां¸या मनामÅये एक ÿकारची जागृती
होऊन आपणही या सÂयाúहामÅये सामील होऊन आपले ह³क ÿाĮ केले पािहजेत असे
Âयांना वाटू लागले.

िदवस¤िदवस लोक या सÂयाúहा िठकाणी मोठ्या सं´येने जमा होऊ लागले. परंतु सरकारने
पेåरयार यांना पुÆहा अटक केली आिण सहा मिहÆयाचा तुŁंगवास सुनावला. दरÌयान,
ýावणकोरचे महाराज यांचे िनधन झाले आिण Âयां¸या जागी Âयांची महाराणी गादीवर
आÐया. Âयामुळे Âयांनी ताबडतोब सवª कैīांची सुटका करÁयाचे आदेश िदले. Âयामुळे इतर
कैīांसोबत पेåरयार यांचीही सुटका झाली. महाराणी खरे तर जरा आधुिनक िवचारां¸या
आिण कृितशील असÐयामुळे Âयांनी लगेच वायकोम सÂयाúहा¸या ÿijाकडे ल± घातले
आिण तथाकिथत अÖपृÔयांसाठी मंिदराकडे जाणारा रÖता खुला करÁयाचे आदेश काढले.
यािशवाय,Âयांनी हा रÖता खुला करÁयासाठी सÂयाúह कł नये अशी आटही घातली.
Âयामुळे पेåरयार यांनी सुĦा तसे आĵासन िदले आिण आता सÂयाúह हा ÿijच उरलेला
नाही असे सांिगतले. या यशामुळे पेåरयार यांना अती आनंद झाला. के. वीरमणी यां¸या मते,
"वायकोम मंिदर ÿवेश सÂयाúह आंदोलनाने जातीवाīां¸या बालेिकÐÐया¸या पायाला मोठा
हादरा बसला. हे आंदोलन Ìहणजे भारतातील मानवी ह³क चळवळीला िमळालेले एक
वरदानच होते. " दि±ण भारतामÅये पेåरयार रामाÖवामी हे जाती-िवरोधी आिण अÖपृÔयता-
िवरोधी आंदोलनाचे एक अúणी बनले. पेåरयार Öवतः Âयां¸या आÂमचåरýामÅये Ìहणतात,
"मा»यासाठी कोणताही मनुÕय शूþ नाही. Âयामुळे सवाªनी इतरांसारखेच सामान पातळीवर
रािहले पािहजे. यासाठी जाणीव जागृती िनमाªण केली पािहजे आिण Âयानंतर जातéचेच
संपूणª उ¸चाटन केले पािहजे. "

आपली ÿगती तपासा :
१. वायकोम सÂयाúहाचे िठकाण कोणÂया राºयात आहे?
२. वायकोम साÂयÂयगृहाचा थोड³यात आढावा ¶या.

९.८ गुŁकुलम (चेराणमहादेवी ) ÿकरण गुŁकुलम ही एक अशी संÖथा होती जी Öवदेशी आिण सामािजक ÿijां¸या संदभाªत कायª
करीत होती. काँúेस नेते Óही. Óही. एस. अÍयर यां¸या नेतृÂवाखाली काँúेस कायªकÂयाª munotes.in

Page 111

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण पेåरयार रामाÖवामी यांची जाती-िवरोधी चळवळ
111 सरमादेवी या िथŁनेवेली िजÐĻामÅये या संÖथेचे काम पाहत होÂया. या संÖथेमÅये काही
तथाकिथत मागास जातéचे लोकही काम करीत होते. या संÖथेला समाजा¸या सवªच
घटकांकडून देणµया िमळत असत. Âयानुसार भारतीय राÕůीय कांúेसने सुĦा या संÖथेला
१०००० Łपयांची देणगी देÁयाची घोषणा केली होती आिण Âयापैकì ५००० Łपयांचा
पिहला हĮा अगोदरच देÁयात आला होता. दरÌयान, पेåरयार यां¸याकडे या संÖथे¸या
गैरकारभाराबĥल काही तøारी येत होÂया. Ìहणून Âयांनी या संÖथेला भेट िदली. जेÓहा
Âयांनी तेथे आÐयावर चौकशी केली असता Âयांना असे आढळले कì, या संÖथेमÅये āाĺण
आिण इतर कमªचाöयांसाठी वेगवेगळी ÓयवÖथा करÁयात आलेली होती. Âयांना याचा मोठा
ध³का बसला कì , जी संÖथा Öवदेशी आिण देशभĉì¸या नावाखाली जनतेकडून िनधी
गोळा करते आिण आपÐया समाजसेवा व देशसेवेचा डंका िमरवते तेथेच अशा पĦतीने
भेदभावपूणª वातावरण असून तथाकिथत मागास जाती¸या लोकांना हीन वागणूक िदली
जाते? āाहमण जातé¸या लोकांसाठी उ¸च ÿतीचे अÆन तर मागास जाती¸या लोकांसाठी
िनकृĶ दजाªचे अÆन तयार केले जात असÐयाचे Âयां¸या िनदशªनास आले. यािशवाय,
āाÌहण जाती¸या लोकांसाठी वेगळी व उ°म ÓयवÖथा आिण मागास जाती¸या लोकांसाठी
िनकृĶ ÓयवÖथा करÁयात आलेली होती. पेåरयार यांनी या सवª ÓयवÖथेबĥल सटीक नाराजी
Óयĉ केली आिण या संÖथेला (गुłकुलम) उवªåरत ५००० Łपयांचा हĮा न देÁयाचे
ठरिवले. िवशेष Ìहणजे काँúेस प±ा¸या वåरķ नेÂयांनी या ÓयवÖथेबĥल थोडीही नाराजी
Óयĉ केली नाही. या उलट ही ÓयवÖथा चांगली असÐयाचे मत Óयĉ केले. गुŁकुलम¸या या
जातीवादी ÓयवÖथेबĥल पेåरयार यांनी ÿचार करÁयास सुŁवात केली आिण हळूहळू
गुŁकुलम कडे येणारे दान कमी होऊ लागले. शेवटी तर हे गुŁकूलम बंद करावे लागले.
अशा ÿकारे पेरीयार यां¸या या लढ्यालाही यश िमळाले.

९.८.३आर±ण चळवळ:
पेåरयार यांनी भारतीय राÕůीय काँúेस मÅये ÿवेश इ.स. १९१९ साली केला होता. Âयामागे
एक महÂवाचे कारण Ìहणजे काँúेस ही मागासवगêयां¸या ह³कांसाठी संघषª करणारी संÖथा
आहे याबĥल Âयांचे अनुकूल मत तयार झालेले होते. इ. स. १९२० साली िथŁनेवेली येथे
भरलेÐया काँúेस¸या राÕůीय वािषªक अिधवेशनामÅये पेåरयार यांनी एक ÿÖताव मांडला
आिण तो Ìहणजे िश±ण व नोकöयांमÅये मागासवगêयांना आर±ण असले पािहजे. परंतु, या
अिधवेशनामÅये Âयांचा हा ÿÖताव नाकारÁयात आला. पुढे तसा ÿÖताव १९२१, १९२२
आिण १९२३ या ितÆही वषê सलगपणे पाåरत झाला नाही. इ.स. १९२४ ¸या
िथŁवÁणामलाई येथील काँúेस¸या वािषªक अिधवेशनाचे पेåरयार Öवतः अÅय± Ìहणून
िनवडÁयात आलेले होते. या िठकाणी सुĦा Âयांचा हा मांडलेला ÿÖताव नाकारÁयात
आला. पुढ¸या वषê इ.स. १९२५ साली काँúेस अÅय± टी. Óही. के. मुदिलयार यांनी
आर±णाचा हा ÿÖताव ३० जणांनी मांडÁयाचे ठरिवले. पेåरयार यांनी Âयासाठी एकूण ५०
जणां¸या साĻ घेतÐया. यािशवाय, āाĺणे°र गटाचे एक िशĶमंडळ गांधीजéना सुĦा भेटले.
परंतु Âयाचा सुĦा काही उपयोग झाला नाही. यावेळी माý पेåरयार यांची खाýी झाली कì,
काँúेस केवळ āाĺण वगाªचेच िहत जपÁयाचे काम करत आहे आिण मागासवगêय जातé¸या
आर±णाकडे दुलª± करीत आहे. Âयामुळे Âयांनी काँúेसला रामराम ठोकला. के. Óही.
वीरमणी यां¸या ÌहणÁयानुसार, "काँúेसमधील āाĺण गट हाच पेåरयार इ. Óही. रामाÖवामी
आिण Âयां¸यासार´या िनःÖवाथê कायªकÂया«ना काँúेस सोडून जाÁयासाठी जबाबदार munotes.in

Page 112

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
112 ठरला." कांचीपुरम येथील अिधवेशन सोडून जाताना पेåरयार यांनी काँúेसला आÓहान िदले
कì, "यापुढे āाĺण वगाªचे िहत जपणाöया काँúेसला नĶ करणे हे माझे पिवý कतªÓय राहील."

तािमळनाडूमÅये एक वटहòकूम काढून स°ाधारी 'जÖटीस पाटê' ने मागासवगêयांना िश±ण
आिण नोकöयांमÅये आर±ण घोिषत केले. परंतु काही तथाकिथत उ¸चवगêय लोकांनी या
ÿिøयेमÅये अडथळे िनमाªण केले. पेåरयार यांनी Âयांचे वतªमान पý 'कुडी अरसु' यामÅये
उ¸चवगêयां¸या या वागÁयाबĥल टीका केली आिण आर±णा¸या बाजूने लेख िलिहÁयास
सुŁवात केली. Âयातील एका लेखामÅये ते िलिहतात, नोकöयां¸या भारतीयीकरणा¸या
संदभाªमÅये जातीय ÿितिनिधÂवा¸या Ìहणजेच आर±णा¸या िवरोधामÅये केवळ āाĺण
वगªच िवरोध करीत आला आहे.

आपली ÿगती तपासा :
१. गुŁकुलम िह संÖथा कशा संदभाªत कायª करत होती ?
२. १९२० साल¸या ितŁनेवेÐली येथील काँúेस¸या अिधवेशनामÅये पेåरयार यांनी कोणता
ÿÖताव मांडला?

९.८.४ िľयांचा सहभाग:
पेåरयार यांनी सतत लेखन केले कì, िľया Ļा गुलाम नाहीत आिण Âयांचे ह³क हे
पुŁषवगाªइतकेच समान आहेत. Âयां¸या मते, 'मंगळसूý' हे िľयां¸या गुलामीचे ÿतीक आहे.
Âयांनी पुŁषस°ाक सामािजक ÓयवÖथेमधील 'पितĄता धमª' या बंधनाबĥल सुĦा कडक
टीका केली. कारण Âयां¸या मते िह ÿथा पुŁषांना माý Óयिभचार करÁयास मुभा देते कारण
Âयां¸यासाठी तसे कोणतेही िववािहत असÐयाचे ÿतीक आढळून येत नाही. पुŁष असूनही
पेåरयार यां¸या मते, Óयिभचार करणाöया पुŁषांना सुĦा िľयांसारखीच िश±ा िमळाली
पािहजे. Âयांनी 'देवदासी-ÿितबंधक' िवधेयकाला आपला जाहीर पािठंबा िदला. Âयां¸या
िवचारानुसार िľयांना सुĦा आपली बुिĦम°ा, ±मता, गुणव°ा आिण दजाª िसĦ करÁयाची
संधी िमळाली पािहजे. एका लेखामÅये ते िलिहतात, "समाजातील दहा पुŁषांना सवलत
देÁयापे±ा समाजातील केवळ दोन िľयांना जरी Âयांची बुिĦम°ा आिण Öवािभमान िसĦ
करÁयाची संधी िमळाली तरी पुरेसे होईल." िľयांना संप°ीमÅये ५०% वाटा िमळाला
पािहजे यावर Âयांनी भर िदला.

Öवािभमान िववाह योजना:
पेåरयार यांनी िहंदू िववाह पĦतीमधील कमªकांडांवर कडक टीका केली. Âयांनी Öवािभमान
िववाह योजनेची संकÐपना मांडली ºयामÅये िववाह हा नवरा -बायको मधील एक करार
मानला गेला पािहजे जसे एखाīा ÓयवसायांमÅये करार केला जातो तसा. Âयानुसार
करारातील अटी व शतê या जोडÈयांमÅये Öवा±रीत केÐया जात होÂया. सुŁवातीला माý ही
िववाह पĦती लोकांना आवडली नाही आिण Âयावर कठोर टीकाही झाली. कारण अशा
पĦतीला पारंपåरक समाजमाÆयता सुĦा नÓहती. परंतु जेÓहा अÁणादुराई तािमळनाडूमÅये
स°ेवर आले तेÓहा Âयांनी या िववाह पĦतीला कायदेशीर माÆयता िदली.

munotes.in

Page 113

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण पेåरयार रामाÖवामी यांची जाती-िवरोधी चळवळ
113 ९.८.५ कुटुंबिनयोजन संकÐपना:
इ.स. १९२८ मÅये पेåरयार यांनी 'कापª अ¸छी ' या नावाचे एक पुÖतक िलिहले ºयाची
मु´य संकÐपना जÆम िनयंýण अशी होती. ÂयाĬारे लोकांमÅये कुटुंबिनयोजन संकÐपनेचा
ÿचार व ÿसार करÁयाची Âयांची भावना होती. यामागे छोट्या कुटुंबाची संकÐपना
असÐयामुळे छोटे कुटुंब आपÐया मुलांना चांगले अÆन आिण िश±ण देऊ शकते असा मु´य
गाभा यामागे होता. कमी मुले जÆमाला घातÐयामुळे Âयां¸या आरोµयाकडे चांगले ल± देता
येत आिण Âयां¸या िश±णाची वाटचाल सुĦा चांगली होऊन Âयांचा बौिĦक िवकास सुĦा
होÁयास मदत होते. Âयां¸या मते, बालिववाह आिण अिधक मुले जÆमाला घालणे यामुळे
मातेचे आरोµय धो³यात येते. मुलामÅये आई-वडील Öवतःच कुपोिषत असÐयामुळे Âयांची
मुले सुĦा कुपोिषत िनपजतात. Âयामुळे राÕůा¸या ÿगतीचा वेग सुĦा मंदावतो. आपण
पाहतो कì , पुढ¸याच काळामÅये भारत सरकारने Ļाच धोरणाचा अवलंब केलेला
आपÐयाला िदसून येतो आिण ते राÕůीय धोरण झालेले िदसते. पेåरयार यांनी मुलé¸या
लµनाचे संमती वय २२-२५ करÁयाचे सरकारला सुचिवले होते. तेÓहाचे कुटुंब कÐयाण
मंýी डॉ. चंþशेखर यांनी याबĥल पेåरयार यां¸या िनवासÖथानी जाऊन Âयांची भेट घेतली
आिण Âयांचा यािवषयी सÐला घेतला. Âयांनी मंýी महोदयांना सांिगतले, "सरकार¸या सवª
िवभागांमÅये िľयांसाठी ५०% आर±ण ठेवा. आपण जर हे अिनवायª केले तर मुलगी झाली
Ìहणून पालकांना वाईट वाटणार नाही आिण वंशाचा िदवा Ìहणजे केवळ मुलगाच असतो िह
भावनासुĦा काहीशी नाहीशी होईल. पुढे Âयांनी असा वादिववाद केला कì, िľयांना जर
५०% आर±ण िमळाले Âयां¸यावर अिधक मुले जÆमाला घालÁयाचे बंधन कमी होईल
आिण पालकांना सुĦा मुलगा झाला नाही Ìहणून पIJाताप होणार नाही िकंवा मुलांसाठीचा
Âयांचा अĘाहास सुĦा कमी होईल.

१८ ऑगÖट १९७२ रोजी कुटुंब िनयोजन संचालक डॉ. वेणुगोपाल हे या संदभाªत चचाª
करÁयासाठी पेåरयार यां¸या भेटीस गेले. Âयावेळी पेåरयार यांनी Âयांना असे सुचिवले कì ,
"सरकारी सेवेत असणाöयांनी दोन अपÂयानंतर कुटुंबिनयोजन केले पािहजे अÆयथा Âयांना
बढती िमळणार नाही. ÂयामÅये काहीही चूक नाही." आजही सरकारी कमªचाöयांसाठी अशी
तरतूद असÐयाचे आपÐयाला आढळते. एवढेच नÓहे तर छोट्या कुटुंबा¸या ÿचार व
ÿसारासाठी पेåरयार यांनी पािIJमाÂय देशांमÅये ÿिसĦ होणाöया वतªमान पýातील
कुटुंबिनयोजनासंबंधी काýणे जागोजागी लावÁयाचे कायª िसĦ केले.

९.९ सारांश
भारतीय समाजरचेनचे महÂवाचे वैिशट्य Ìहणजे चातुवªÁयª ÓयवÖथा आिण Âयातून झालेली
सामािजक िवभागणी हे होय. आज जरी वणªÓयवÖथा नसली, तरी Âयाच वणªÓयवÖथेचे नवे
łप Ìहणजे भारतातील जातीÓयवÖथा होय. या संदभाªत इंúज अËयासक आिण
भारतातील ÿमुख Ìहणजे ®ीधर Óयंकट केतकर यांचे जातीसंÖथेिवषयीचे िवचार व िचंतन-
िसĦांत फार महÂवाचे असÐयाचे आपÐयाला आढळते. भारतातील जातीिवरोधी
लढ्यामÅये आपणास असे िदसून येते कì, महाÂमा ºयोितबा फुले यांनी सवªÿथम
जाितसंÖथे¸या अिÖतÂवाबĥलची मांडणी केली. Âयानंतर छýपती शाहó महाराज यांनी सुĦा munotes.in

Page 114

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
114 जातीिवरोधी कायª केले. नंतर¸या काळामÅये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी तसेच दि±ण
भारतात पेåरयार रामाÖवामी यांनी मोलाचे कायª केÐयाचे िदसते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
यांनी Öवतः जातीचे चटके भोगले होते. ते परदेशी िश±ण घेऊन, बॅåरÖटर होऊन भारतात
आÐयानंतरसुĦा येथील जातीवादी समाजामÅये काहीही फरक पडला नाही आिण तेÓहाही
Âयाना अपमान सहन करावा लागला. Âयामुळे Âयांनी ºया भारतीय धमªशाľांमÅये या जाती
संÖथेचा उगम सापडतो Âयांचा संÖकृत भाषा िशकून Öवतः अËयास केला आिण Âयातील
फोलपणा दाखवून िदला. Âयासाठी Âयांनी १९१६ साली 'भारतातील जाती.... 'आिण'
जातéचे िनमूªलन' या नावानी úंथ िलहóन सैĦांितक मांडणी केली. यािशवाय 'शूþ पूवê कोण
होते?' , ' अÖपृÔय आिण Âयांना कोणी अÖपृÔय बनिवले' अशा úंथांची मांडणी केली. ते
केवळ सैĦांितक मांडणी वर थांबले नाहीत तर ÿÂय± कृतीची Âयांनी Âयां¸या कायाªला जोड
िदली. Âयातूनच पुढे Âयां¸या काही संÖथा आिण काही मानवी ह³क आंदोलने यांचा आपण
आढावा घेतलाच आहे. परंतु आज संपूणª भारतात ºया ºया समाजाचे मानवी ह³क
पायदळी तुडिवले जातात अशा समाजाला डॉ. बाबासाहेबांचे तÂव²ान आिण िवचार तारक
ठरत आहेत आिण तो लढा संपूणª भारतात आिण जगामÅये चालू आहे.

दुसरे एक िवचारवंत Ìहणजे पेåरयार रामाÖवामी नायकर होय. Âयांनी तािमळनाडू आिण
केरळ राºयामÅये अÖपृÔयता आिण जातीिवरोधी आंदोलने कłन āाĺणी वचªÖवाला
आÓहान उभे केले. माý या िठकाणी एक गोĶ िदसून येते आिण ती Ìहणजे Âयांना Öवतःला
या जातीयतेचे चटके बसले नÓहते िकंवा Âयां¸या घरची आिथªक पåरिÖथती गåरबीची सुĦा
नÓहती. Âयां¸या घरी वातावरण अÂयंत धािमªक असूनही Âयाच धमªशाľाचा Âयांनी अËयास
कłन Âयातील अंध®Ħा आिण āाĺणी वचªÖव याबĥल Âयांचे Öवतःचे पåरवतªन झाले. ते
सुĦा भारतभर िफłन सवª धािमªक ±ेýांना भेटी देऊन आÐयानंतर Âयांनी Âयांचा हा
जातीिवरोधी लढा उभा केला. Âयांनी काँúेस प±ात अÅय± पदापय«त जाऊनही Âयांचा माý
अपे±ाभंग झाला आिण तो प± Âयांना सोडवा लागला. कारण जातीिवरोधी लढा िकंवा
वंिचत आिण मागास जातéना िश±ण व नोकöयांमÅये आर±ण देÁयास काँúेस प± तयार
नÓहता. एवढेच नÓहे तर Öवदेशी आिण राÕůवाद िशकिवणारी संघटना माý भेदभाव
िनमूªलनासाठी काहीच करीत नाही हे Âयांना िदसून आले. Âयांनी वायकोम मंिदर राÖता
ÿवेश सÂयाúह केला आिण तेथील अÖपृÔयाना केवळ Âया रÖÂया¸या दुतफाª āाĺण वगाªची
वÖती आहे आिण Ìहणून Âया रÖÂयाचा वापर करÁयास बंदी होती या िवरोधी आंदोलन केले
व Âयाना यशही िमळाले. Âयानंतर मग गुŁकुलम आ®म शाळा असेल, Öवािभमान आंदोलन
असेल, जातीय आर±ण असेल, ľीवादी चळवळ असेल या सवा«मÅये Âयांची महÂवाची
भूिमका आपÐयाला िदसून येते.

९.१० ÿij
१. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी सुŁ केलेÐया बिहÕकृत िहतकाåरणी सभेचे कायª ÖपĶ
करा.
२. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी चौदार तळे सÂयाúह का सुŁ केला? सटीक परी±ण
करा. munotes.in

Page 115

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण पेåरयार रामाÖवामी यांची जाती-िवरोधी चळवळ
115 ३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा काळाराम मंिदर ÿवेश सÂयाúह हा रामा¸या
दशªनासाठी नÓहता तर आपले मानवी ह³क बजावÁयासाठी होता.' या िवधानाचे
िवĴेषण करा.
४. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी िलिहलेÐया ' भारतातील जाती ' आिण ' जातéचे
िनमूªलन' या मधील सैĦांितक आशय िववेचन करा.
५. इ. Óही. पेåरयार रामाÖवामी नायकर यांचा थोड³यात पåरचय कłन īा.
६. पेåरयार यांनी सुŁ केलेला वायकोम सÂयाúह कशासाठी होता? मूÐयमापन करा.
७. पेåरयार यां¸या चळवळéमधील गुŁकुलम ÿकरण आिण आर±ण चळवळ याबĥल
मािहती िलहा.
८. पेåरयार रामाÖवामी यांचे ľीवादी िवचार-कायª आिण कुटुंबिनयोजन कायª यांचा
आढावा ¶या.

९.११ संदभª
1. Khairmode C.B., Dr.Bhimrao Ramji Ambedkar, Sugava
Prakashan, Pune.
2. Kamble B.C., Samagra Ambedkar Charitra, Sugava Prakashan, Pune.
3. Keer Dhanajay, Dr.Ambedkar, Life and Missi on, Popular Prakashan
Mumbai, 1990(1954),
4. Zelliot Eleanor, Ambedkar’s World, The Making of Babasaheb and the
Dalit Movement, Navayana, New Delhi, 2013(2004).
5. Dr.Babasaheb Ambedkar Writings and Speeches, Govt.of
Maharashtra.
6. Kuber W.N., Ambedkar A Critical Study, People’s Publishing House,
New Delhi, 2009(1973),
7. Kshirsagar, R.K., Political Thought of Dr.Babasaheb Ambedkar,
Intellectual Publishing House, New Delhi, 1992.
8. Dongre M.K., Dimensions of Ambedkarism, Vinay Publications,
Nagpur, 2005.
9. Mohan Ram, Rama swami Naicker and the Dravidian Movement,
Article in Economic and Political Weekly, Annual Number, February
1974. munotes.in

Page 116

आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
116 10. सरवदे भीमराव, पेåरयार रामाÖवामी , समता ÿकाशन , नागपूर,१९९५
11. Periyar E.V.R., Reform of Education, translated by A.S.Venu, Periyar
Self Respe ct Propaganda Institution, Madras, 1983,
12. M.K.Gandhi, Removal of Untouchability, Young India, dated
1/5/1924, Navjivan House, Ahmedabad, 1954, p.108.
13. Seeje, The True Story of Vykom Agitation, Article in Modern
Rationalist, (ed.) by K.Veermani, Periyar Self -Respect Propaganda
Institution, Madras, issue of March/April, 1993, pp.11 -12.
14. K.Veermani, Presidential address, published in Modern Rationalist,
issue of Feb.1994, p.5.
15. Periyar E.V.Ramaswami, An Admirer, A Pen Portrait, Periyar Self -
Respect Propaganda In stitution, Madras, 1982, p.127.
16. K. Veermani, The History of the Struggle for Social Justice in
Tamilnadu, The Dravidar Kazgam Publications, Madras, 1982, p.33.
17. Periyar E.V.Ramaswami - A Pen Portrait, op.cit. p.4.
18. K.Veermani, The History of Struggle for Soci al Justice in Tamilnadu,
editorial by Periyar E.V.Ramaswami, dated 21/11/1928, p.35.
19. K.Veermani, Periyar on Women’s Rights, Emerald Publishers,
Madras, 1992, p.78.
20. Periyar E.V.R., Periyar on Family Planning, translated by A.S.Venu,
The Periyar Self -Respect Propaganda Institution, Madras,
1986,p.20)


*****

munotes.in

Page 117

117 १०
मा³सªवादी व नव-मा³सªवादी वगाªची ओळख

घटक रचना
१०.० उिĥĶये
१०.१ ÿÖतावना
१०.२ वगाªचा अथª
१०.३ वगाªची ऐितहािसक पाĵªभूमी
१०.४ कालª मा³सªचा वगª
१०.५ मा³सª¸या वगाªचे गंभीर िवहंगावलोकन
१०.६ नव मा³सªवादी वगª
१०.७ नव मा³सªवादी वगाªची टीका
१०.८ सारांश
१०.९ ÿij
१०.१० संदभª

१०.० उिĥĶये
१. वगª संकÐपना कÐपना समजून घेणे.
२. मा³सªचा वगª िसĦांत समजून घेणे.
३. नव-मा³सªवादी िसĦांत समजून घेणे.

१०.१ ÿÖतावना
मानव हा सामािजक ÿाणी आहे Ìहणून एकटा राहó शकत नाही. मानवी गरजांची नैसिगªक
शĉì लोकांना एका गटात बांधते ºयाने हळूहळू समाज आकार घेतो. मानवी संÖकृतीतील
वाढ ही एका साÅया समाजाचे łपांतर एका गुंतागुंत असलेÐया समाजात करत असते.
िकंबहòना समाजामधील गुंतागुंत केवळ समाजामुळेच होत नाही तर ती िविशĶ øमाने
िवभागलेले समाजातील िविवध सामािजक गटांमुळे होत असते. मा³सªवादी ŀिĶकोनातून
समाजाचे िविशĶ गटांमÅये िवभाजन करणे याला वगª Ìहणतात. तुम¸या आजूबाजूला तुÌही
Âयांचा Óयवसाय, धमª, अथªÓयवÖथा, समुदाय, संÖकृती इÂयादéवर आधाåरत िविवध
अनÆयसाधारण गटांमÅये समाजाचे िवभाजन आपण पाहó शकता. सामािजक िवभाजन हे
आजचे िचý नाही तर जगा¸या ÿÂयेक ÿाचीन संÖकृती व इितहासात खोलवर Łजलेले
असते. पुढील सवª ऐितहािसक ľोत सामािजक गटांमधील संबंध दशªिवतात. munotes.in

Page 118

आधुिनक जगा¸या इितहासातील वंिचतां¸या चळवळी
118 या संदभाªत नव-मा³सªवादी िसĦांत आिण मा³सªवादी िसĦांत हे सामािजक इितहासातील
एक महßवाचे संशोधन आहे. जुना मा³सªवादी वगª िसĦांत िकंवा नवमा³सªवादी िसĦांत हा
सवª कालखंडातील समाजाचे Öवłप समजून घेÁयास मदत करतो. वगª ही संकÐपना
भांडवलशाही समाजातील सामािजक रचने¸या घटकांवर ÿकाश टाकते. हे ÖपĶ करते कì
एक समाज Âया¸या अंतगªत शĉéĬारे िकंवा अथªÓयवÖथा, संÖकृती आिण राजकारण
इÂयादी बाĻ शĉéĬारे कसे कायª करतो.

किथत वगª िसĦांताला शै±िणक जगात आिण लोकांमÅये ÿचंड माÆयता िमळाली आहे.
ऐितहािसक ŀिĶकोनातून, मा³सªवादी वगाªला समाजशाľाचा िसĦांत िकंवा तÂव मानू नये.
कारण िवÖतृत पातळीवर सामािजक चळवळéशी संबंिधत बहòतेक ऐितहािसक घटना,
कामगार चळवळी वगाª¸या कÐपनेĬारे समजÐया जाऊ शकतात. एवढेच नाही तर
साÌयवाद, समाजवाद या सार´या काही शासकìय यंýणेवर मा³सªवादी वगª िसĦांताचा
ÿभाव आहे.

मा³सª¸या मते जगातील सवª सामािजक इितहास हा वगª संघषाªचा इितहास आहे. खरं तर
सामािजक वगाªवरील मा³सªची मते ®म आिण सामािजक व आिथªक इितहासाशी संबंिधत
ऐितहािसक घटना समजून घेÁयास मदत करतात. या पेपरचा उĥेश कालª मा³सª¸या वगª
िसĦांतातील महßवा¸या बाबी आिण या कÐपनेचा नंतर¸या वगाªचा नव मा³सª िसĦांत
Ìहणून िवकास करणे हे आहे.

१०.२ वगाªचा अथª
िविवध ÿकारे 'वगª' हा शÊद वापरला जातो हे आपÐयाला मािहती आहे. शाळेत मुला¸या
पातळीबĥल िवचारÁयासा ठी आÌही सहसा Ìहणतो - "तुÌही कोणÂया वगाªत िशकता?"
Âयाचÿमाणे नोकरी, सावªजिनक वाहतूक, Óयावसाियक उÂपादने, āॅÁड्स इÂयादी पदांमÅये
वगª हा शÊद नेहमी वापरला जातो. Classis या लॅिटन शÊदापासून बनलेला वगª या शÊदाचे
अनेक अथª आहेत. इितहासात रोमन लोकांनी Âयांचे वय आिण मालम°ेनुसार वणªन
करÁयासाठी ÿथमच रोमन लोकांनी या शÊदाचा वापर केला. अशाÿकारे कालª मा³सª¸या
आधी वगाªची संकÐपना केवळ समाजात वगªवारी करÁयापुरती मयाªिदत होती. कालª
मा³सª¸या वगª संकÐपने¸या हÖत±ेपामुळे वगाª¸या अथाªत मोठा बदल झाला. हे केवळ
समाजातील िवभाजनाबĥल नाही. खरं तर हे समाजा¸या सामािजक-आिथªक संरचनेचे
िम®ण असून अथªÓयवÖथेमुळे िनमाªण झालेÐया लोकां¸या समूहा¸या संरचनाÂमक
चौकटीमधील वैयिĉक ÿितिøया, वतªन आिण जाणीव-जागृती यांचे िम®ण आहे.
मा³सª¸या वगाªची संकÐपना समजून घेÁयासाठी भारताचे उदाहरण ¶या. भारतीय समाजात
एखाīा Óयĉìचे Öथान िनिIJत करÁयासाठी जात ही महÂवाची आहे. परंतू मा³सª¸या वगª
िसĦांतामÅये आिथªक घटक हा समाजातील वगª िनधाªåरत करणारा िनणाªयक घटक आहे.

अशाÿकारे मा³सª¸या वगªवारीनुसार संप°ी¸या असमान िवतरणामुळे भांडवलदार
समाजाची िवभागणी दोन Óयापक वगा«त झाली आहे. munotes.in

Page 119

मा³सªवादी व नव-मा³सªवादी वगाªची ओळख
119 १०.३ वगाªची ऐितहािसक पाĵªभूमी
सामािजक रचनेत िवभाजना¸या ŀĶीने सामािजक मांडणी समाजशाľ²ानé आधीच ल±ात
घेतली आहे िशवाय समाजशाľातील या ÿिसĦ िवषयावर कालª मा³सªने ल± वेधले आहे.
याची सुरवात १८ Óया शतकात िāटनमÅये सुł झालेÐया युरोपातील औīोिगक øांती¸या
युगापासून झाली आिण तेथून ते युरोपमधील इतर भागांत पसरले. १७ Óया आिण १८
Óया शतकाचा काळ अनेक कारणांमुळे बराच संøमणशील आहे. कारण या काळात Âयाने
सवª ±ेýात पुनŁÂथान आणले होते. Âयाची तुलना आज¸या आधुिनक जगा¸या पाया
घालÁयाशी केली जाऊ शकते. तथािप जागितक संभाÓयतेमÅये या ऐितहािसक घटनेने
साăाºयवाद, भांडवलशाही, सांÿदाियकता, औīोिगकìकरण इÂयादी अफाट बदल घडवून
आणले आहेत. सामािजक संरचने¸या ±ेýात आणखी एक पåरणाम िदसून आला. पूवê
सामािजक िवभाग िकरकोळ होता परंतु औīोिगकìकरणा नंतर सामािजक Öतरीकरण पुढे
िवभĉ झाले आिण अखेरीस समाजाचे दोन ňुवांमÅये Ìहणजे भांडवलदार आिण
कामगारां¸या संरचनाÂमक िवभागांत łपांतर झाले.

वगाªचा ऐितहािसक ÿवास दोन Óयापक ®ेणéमÅये िवभागला जाऊ शकतो.
१. समाजातील Öथान वाटपाĬारे पåरभािषत वगª
२. उÂपादन आिण मालम°े¸या संदभाªत पåरभािषत वगª

समाजा¸या भांडवली वातावरणाÓयितåरĉ हेगेलची ĬंĬाÂमक पĦत आिण Éयूरबॅिशयन
भौितकवादाने मा³सª¸या वगाªची कÐपना देखील ÿभािवत झाली. मा³सª¸या आधी अॅडम
फµयुªसन आिण िमलर यांनी १८ Óया शतकात ÿथमच "वगª" हा शÊद वापरला होता.
ºयामÅये नोकöया िकंवा संप°ी¸या बाबतीत कोणÂयाही दजाªबĥल¸या आपÐया सÅया¸या
समजुतीÿमाणे सामािजक पातळीचे वणªन केले आहे. एकोिणसाÓया शतका¸या आगमनाने
"वगª" या शÊदाचा हळूहळू सामािजक ÖतरांÓयितåरĉ इतर सखोल अथाªने अंदाज लावला
गेला. जसे अॅडम िÖमथ यांचे िलखाण "कामगार वगª" यावर ÿकाश टाकते. Âयामुळे
मा³सª¸या वगª या संकÐपनेचा िवकास सामािजक रचने¸या सुŁवाती¸या िदवसांपय«त व
मा³सªवर ÿभाव टाकणाöया अनेक तßव²ां¸या कÐपनांचा मागोवा घेतो.

१०.४ कालª मा³सªचा वगª
कालª मा³सªचा जÆम ५ मे १८१८ रोजी ůायर, ÿिशया यािठकाणी झाला. तो एक तÂव²ानी
आिण अथªशाľ² होता. वगª िसĦांत हा समाजशाľा¸या सवाªत मूलभूत िसĦांतांपैकì एक
आहे. तथािप Âयाची वगª संकÐपना केवळ समाजशाľ िकंवा अथªशाľा¸या मयाªदेपय«त
मयाªिदत असू शकत नाही. Âयां¸या मते एका समाजाचे दोन भागांत िवभाजन झाले आहे.
एक Ìहणजे जुलूमशाही िकंवा भांडवलदार, ºयाला Âयाने बुजुªआ Ìहटले आहे. तर दुसरा
अÆयायúÖत िकंवा कामगार वगª ºयाला तो उÂपादक Ìहणतो. तो असेही Ìहणतो कì हे दोन
वगª आिथªक िøया िकंवा उÂपादना¸या माÅयम Ìहणून तयार होतात. तो पुढे Ìहणतो कì munotes.in

Page 120

आधुिनक जगा¸या इितहासातील वंिचतां¸या चळवळी
120 भांडवलदारां¸या शोषणामुळे वरील दोन वगा«मÅये संघषª िनमाªण होतो. अशा ÿकारे
मा³सª¸या वगª संकÐपनेतून खालील मुĥे ÿकट होतात.
अ) वगª हे भांडवलशाही समाजाचे वैिशĶ्य आहे.
ब) उÂपादन साधनांशी असलेÐया संबंधावłन वगª िनिIJत केला जातो .
क) मा³सª समाजातील िवभाजनाबĥल बोलतो. ते िवभाजन Ìहणजे वगª होय, जे परÖपर
िवरोधी Öवłपाचे आहेत. Ìहणूनच या दोन ÿमुख गटांमÅये संघषª आहे.

वगª संकÐपनेĬारे Âयांनी अथªÓयवÖथा, समाजशाľ आिण राºयशाľातील इतर अनेक
िसĦांतांचा पुरÖकार केला. Âयां¸या मते वगª आिण वगª संघषª हे घटक आहेत. जे समाजा¸या
उÂøांतीसाठी िपढ्यानिपढ्या जबाबदार आहेत. कालª मा³सªचा "वगª" सामािजक
ÓयवÖथे¸या आतील बाबéचे गंभीरपणे परी±ण करतो. हे अथªÓयवÖथा, राजकारण आिण
संÖकृतéवर ÿभाव टाकणाöया समाजाची रचना आिण अंतगªत काय¥ उघड करते. अशा
ÿकारे मा³सªवादी वगाªचे िवĴेषण तीन ÿबंधां¸या ŀĶीने ÖपĶ केले जाऊ शकते.
अ) वगª आिण सामािजक øांती
ब) वगª आिण भांडवलदार समाज
क) वगª आिण राजकìय øांती

अ) वगª आिण सामािजक øांती:
मा³सªने समाजाची Óया´या वगाª¸या पåरघात केली जी ĬंĬाÂमक रेषेचा उदय झाÐयामुळे
उĩवते. भारता¸या िवपरीत चार वणªÓयवÖथेचा उगम (जाती) वेगवेगÑया Óयवसायांमुळे
झाला परंतु नंतर Âयावर ĬंĬाÂमक रेषा चालÐया कारण िवभाजन सौहादªपूणª नÓहते परंतु
सवाªत कमी वगª आिण उवªåरत तीन उ¸च वगा«मÅये िवरोधाभासी होते. समाजात अशा
ĬंĬाÂमक रेषा दोन िवŁĦ वगाªमÅये संघषª िनमाªण करतात जे कालांतराने सामािजक
øांतीमÅये बदलतात. वगª आिण सामािजक øांतीची मा³सª संकÐपना इंúजी समाजा¸या
पाĵªभूमीवर तयार करÁयात आली होती िजथे तो असा युिĉवाद करतो कì भांडवलशाही
ÓयवÖथा लोकांना दोन वगा«पैकì एक Ìहणजे सवªहारा आिण बुजुªआ वगाªत भाग पाडते.
Âयांचा असा युिĉवाद आहे कì सवªहारा (दडपशाही) आिण बुजुªआ (जुलूम) हे समाजाचे
दोन िवŁĦ ňुव आहेत जे नेहमी Âयां¸या Öवाथाªसाठी एकमेकांशी संघषª करतात. चालू
संघषª, िवशेषत: भांडवलशाही समाजासार´या अÂयंत टÈÈयात, दडपलेÐया वगाª¸या वंिचत
आिण शोषणा¸या माÅयमांĬारे िमळवलेले उÂपादन ÿमाण. दोन वगाªमधील फरक
अिधकािधक वाढेल याचा अथª ®ीमंत अिधक ®ीमंत आिण गरीब अिधक गरीब होत आहेत.
यामुळे दोघांमÅये मोठी दरी िनमाªण होईल आिण समाजाचे ňुवीकरण होईल. मा³सª Ìहणतो
कì भांडवलदार नेतृÂवाखालील वगª चेतनाĬारे शोषण ºयामÅये सवªहारा वगाªला Âयां¸या
शोिषत िÖथतीची जाणीव झाली. कायªरत गटातील वगªभावनेने øांती िनमाªण केली.
øांतीĬारे पूवê¸या उÂपादन पĦतीची शĉì, सामािजक संÖथा उलथून टाकली, नवीनĬारे
जी अिधक Öवीकाराहª आिण जनतेला पसंत आहे ती Ìहणजे दडपलेला वगª. अशा ÿकारे
सामािजक ÓयवÖथेतील वगª øांितकारी टÈÈयावर पोहचÁयास बांधील आहे जे संप°ीचे
समान िवतरण करÁयासाठी संपुĶात येते जे वगªहीन समाजाकडे नेईल.
munotes.in

Page 121

मा³सªवादी व नव-मा³सªवादी वगाªची ओळख
121 ते Ìहणाले कì, जागितक Öतरावरील संघषाª संपूणª इितहासात अिÖतÂवात आहे, परंतु जुÆया
काळात ते बुजुªआ होते ºयां¸या øांितकारी युĦांनी राजकìय स°ा िमळवÁयासाठी समाज
बदलला. तर बुजुªआ øांती ही भूतकाळाची सामािजक उठाव होती आिण सवªहारा øांती ही
भिवÕयातील सामािजक øांती आहे. या संदभाªत मा³सª¸या सामािजक उÂøांती¸या
टÈÈयांचा उÐलेख योµय आहे ºयात तो तीन सामािजक टÈपे Ìहणजे गुलाम राºय, सरंजामी
समाज आिण शेवटचा भांडवल समाज याबĥल बोलतो.

ब. वगª आिण भांडवलदार समाज:
सामािजक -आिथªक पाĵªभूमीवर आधाåरत असलेÐया वगाªचा हा आणखी एक पåरणाम
आहे. मा³सª समाज वगळता अथªशाľा¸या कोनातून वगª ÖपĶ करतो. Âया¸यासाठी
अथªÓयवÖथेतील ÿगतीमुळे समाजाची रचना बदलते िजथे वगª महÂवाची भूिमका बजावतो.
मा³सª¸या मते भांडवलाची कÐपना केवळ अथªÓयवÖथेशी संबंिधत नाही तर ती
अथªÓयवÖथा आिण समाज या दोघांशी संबंिधत आहे. तर भांडवल हा उÂपादनाचा
सामािजक संबंध आहे. दुसöया शÊदांत भांडवल समाज हा वगª समाज Óयितåरĉ काहीच
नाही. येथे वगª Ìहणजे दोन पट िवभागणी ºयामÅये एकìकडे मालम°ा असलेला वगª आिण
दुसरीकडे मालम°ा नसलेला वगª जो आपले ®म िवकतो. मा³सªने Âयांना अनुøमे भांडवल
िकंवा बुजुªआ आिण सवªहारा िकंवा मजुरी कामगार Ìहटले.

भांडवला¸या मालम°ेमÅये औīोिगक उÂपादनाची िविवध साधने असतात जसे कì जमीन,
कारखाने, मशीन, खाण, संप°ी तर मजुरी मजुरांकडे फĉ मनुÕय शĉì असते आिण
भांडवलदारांवर अवलंबून असते. तथािप भांडवलदारही औīोिगक उÂपादनासाठी ®मावर
अवलंबून आहे. अशा ÿकारे दोÆही वगा«मÅये परÖपरावलंबी परंतु िवरोधी संबंध आहे.
पåरणामी Âयां¸यामÅये एक िवरोधाभासी पåरिÖथती िनमाªण झाली ºयात एक मालम°ा
ताÊयात घेÁया¸या वैधतेचे समथªन करतो तर दुसरा मालम°े¸या समान िवतरणाची िकंवा
नÉयात मोठ्या वाटा देÁयाची मागणी करतो.

मा³सª भांडवलदार समाजात शेतकरी, िवचारवंत, वकìल, डॉ³टर आिण जमीनदार Ìहणून
राहणाöया आणखी एका वगाªबĥल बोलतो. समाजातील Âयांची भूिमका केवळ Âयां¸या
सेवेपुरती मयाªिदत आहे आिण Ìहणूनच ते दोन वगा«¸या िवरोधी नाÂयात येत नाहीत. ते
सं´येने अÐपसं´य असÐयाने Ìहणूनच वगª संघषाª¸या वेळी Âयांची मोजणी दोन िवरोधी
वगाªवर फारसा पåरणाम करत नाही.

क. वगª आिण राजकìय øांती:
राजकìय øांती हा वगाªचा दुसरा पåरणाम आहे. मा³सª सरळ Ìहणतो कì, वगª संघषाªत लोक
राजकìय शĉìĬारे जुनी ÓयवÖथा बदलतात. Ìहणून, एका बाजूला भांडवल समाज हा
वगाªचा ताÂकाळ ÿभाव आहे आिण सामािजक øांती ही भांडवल समाजाची ÿितिøया आहे
तर दुसरीकडे राजकìय øांती हा वगाªचा अंितम पåरणाम आहे. या संदभाªत राजकìय
øांतीची मा³सªची कÐपना Ìहणजे केवळ नेतृÂव, सरकारमधील बदल नÓहे तर सामािजक
Öतर देखील समािवĶ आहे. तर राजकìय ±ेýात होणारा बदल ÖवतःमÅये येत नाही तर
राजकìय øांतीमÅये एक सामािजक रचना फुटते. सखोल अथाªने सामािजक øांतीचा munotes.in

Page 122

आधुिनक जगा¸या इितहासातील वंिचतां¸या चळवळी
122 मा³सªचा िसĦांत राजकìय øांतीसाठी वापरला जातो जो राºय स°े¸या नवीन राजकìय
संरचनेत łपांतर कłन सामािजक पुनŁºजीवन दशªवतो.

अशा ÿकारे, सामािजक øांती राजकìय øांती कशी आणू शकते? या ÿijाचे उ°र मा³सª
असा युिĉवाद करतात कì नवीन सरकारचे Öवłप सवªहारा वगाª¸या मुĉìसह िवसिजªत
झाले आहे. जर सवªहारा वगª बुजुªआंशी संघषª करताना, दयनीय पåरिÖथती¸या बळावर शĉì
जमा कł शकला तर तो Öवतःला शासक वगª बनवतो. अशा िÖथतीत सवªहारा वगª जुÆया
समाज रचनेला वगªिवरिहत समाज आिण उÂपादना¸या जुÆया अटीमÅये बदल करेल.
मा³सª¸या साÌयवादी जाहीरनाÌयात राजकìय øांतीची कÐपना चांगÐया ÿकारे ÖपĶ केली
आहे.

मा³सª¸या कÌयुिनÖट जाहीरनाÌयात Âयांनी असे सुचवले कì सवªहारा¸या नेतृÂवाखालील
राजकìय øांती जी सवª ÿकार¸या वैयिĉक मालम°ा आिण उÂपादन आिण दळणवळणाची
मालकì, वाहतूक राºयÓयवÖथे¸या हातात हÖतांतåरत करेल.

१०.५ मा³सª¸या वगाªचे गंभीर िवहंगावलोकन
मा³सªची बहòतेक वगª संकÐपना अजूनही लागू आहे जसे सामािजक बदल आिण वगª संघषª,
सामािजक रचना आिण सामािजक बदल इ. पण मा³सª¸या वगª िसĦांतातील काही पैलू
नाकारावे लागतील. आिथªक िøयाकलाप, संघटना, ®मशĉì बदलÐयामुळे मा³सªचा वगª
िसĦांत सÅया¸या सामािजक -आिथªक िÖथतीमÅये बसू शकला नाही. सामािजकरचनेतही
इतर िवभागांनी आिथªक िøयाकलापांमÅये वाढ करÁयासाठी मालकì वाढवली आहे.
अथªÓयवÖथा केवळ उīोगांपुरती मयाªिदत नाही. खरं तर सेवा ±ेý- सरकारी आिण खासगी
यांना आज¸या अथªÓयवÖथेत ÿमुख Öथान िमळाले आहे. पåरणामी, सामािजक रचना
झपाट्याने बदलली आहे. अगदी राºयाची भूिमकाही खूप बदलली आहे. नवीन
मÅयमवगाªचा उदय, समाज आिण राजकारणात Âयाची भूिमका वाढली आहे. मा³सª¸या वगª
िसĦांताĬारे नवीन मÅयमवगाªशी संबंिधत ÿijांची समाधानकारक उ°रे देता येत नाहीत.
अशा ÿकारे आज¸या सामािजक -आिथªक िÖथतीमÅये मा³सªचा वगª िसĦांत पूणªपणे
Öवीकारला जात नाही.

मा³सª¸या वगª िसĦांताने जात, वंश, धमª इÂयादी सामािजक िवभाजना¸या इतर
पåरमाणांकडे दुलª± केले आिण उÂपादनाला अिधक महßव िदÐयाबĥलही मा³सªवर टीका
केली जाते. खöया अथाªने भांडवलामÅये उÂपादन आिण वापर या दोÆही गोĶéचा समावेश
होतो. दोन आयामांमÅये अथªÓयवÖथा चालते Ìहणून केवळ अथªÓयवÖथे¸या एका पैलू¸या
आधारावर वाद घालणे चुकìचे िनÕकषª काढू शकते.

आपली ÿगती तपासा
१. मा³सª¸या वगाª¸या तीन पैलूंचे वणªन करा.
munotes.in

Page 123

मा³सªवादी व नव-मा³सªवादी वगाªची ओळख
123 १०.६ नव मा³सªवादी वगª
वगाªचा नव मा³सªवादी िसĦांत हा मा³सªवादी वगª िसĦांताचा िवकास आहे जो
मा³सªवादा¸या काही मुद्īांशी सहमत आहे जसे उÂपादनाचे Öवłप, समाजाचे वगाªत
िवभाजन. खरं तर नव मा³सªवादी वगª िसĦांत Âया ÿijांची उ°रे देÁयाचा ÿयÂन करतो
ºयाला मा³सªवादी वगª िसĦांत उ°र देऊ शकत नाही. नÓया मा³सªवादी वगाªची संकÐपना
िवसाÓया शतकात िवकिसत झाली आहे. नव मा³सªवादी वगाªचा िसĦांत खालील पैलूंवर
िवचार कłन समजू शकतो.

अ. नव मा³सªवादी वगª सामािजक संरचना आिण समाजा¸या िवभाजनाशी सहमत आहे
परंतु आधुिनक िश±णामÅये सामािजक संरचने¸या बांधणीसाठी जबाबदार असणारे एक
रचनाÂमक साधन Ìहणून िश±णाची शĉì देखील मानते. समाज हे Öथान िनिIJत
करÁयासाठी िश±ण अिधक ÿभावी आहे. शै±िणक पाý Óयĉì Âया¸या कौशÐयानुसार
नोकरी ठरवून सामािजक रचनेत आपले Öथान िकंवा वगª िनवडÁयास अिधक स±म आहे.
Âयामुळे नव मा³सªवादी वगª िसĦांत समाजात Öथान िनिIJत करÁयासाठी उÂपादनापे±ा
िश±णाला अिधक महßव देतो.

ब. नव मा³सªवादी वगª समाजा¸या िवभाजना¸या पारंपाåरक मा³सªवादी संकÐपनेशी सहमत
आहे पण बुजुªआ आिण सवªहारा या दोन िवभागांची ÓयाĮी नाकारतो. नवीन मा³सªवादी
वगाª¸या मते उÂपादना¸या िविवध माÅयमांमुळे कामगारांचा एक नवीन वगª तयार झाला जो
कामगार आिण भांडवलदार यां¸यामÅये येत आहे. ते पाý, सुिशि±त आिण कुशल आहेत.
ÓयवÖथापक, ÿशासक, सेवा पुŁष या वगाªत येतात. ते कामगार आिण भांडवलदार यां¸यात
आÐयामुळे Âयांना मÅयमवगêय नावाने ओळखले जाते. नवीन मÅयमवगाªचा उदय हा
सामािजक रचनेतील िवकासाचे संकेत देखील देतो. यामÅये नोकरशहा, िलिपक,
ÓयवÖथापक, िश±क, डॉ³टर, वकìल इÂयादी मोठ्या सं´येने कायªरत गटांचा समावेश
आहे. या नवीन वगाªला Óहाईट कॉलर कामगार िकंवा Êलॅक कोट कामगार Ìहणूनही
ओळखले जाते.

क. नवीन मा³सªवादी वगª िसĦांत समाजाचे ňुवीकरण नाकारतो आिण सामािजक
एकýीकरणाचे समथªन करतो. या तßवानुसार, आिथªक िøयाकलापां¸या िवÖतारामुळे
कामगार वगाªला नोकरी¸या िविवध संधी िमळतात, पåरणामी कामगार एका वगाªतून दुसöया
वगाªकडे जातो. उदाहरणाथª कारखाÆयात काम करणारा कामगार बँकेत मॅनेजर¸या नोकरीत
जातो. Âयामुळे ňुवीकरणाची ÿिøया होत नाही. सामािजक गितशीलता आधुिनक
समाजाचा अिवभाºय भाग बनली आहे. अशाÿकारे सामािजक गितशीलतेने कौटुंिबक
Óयवसायात बदल केला कारण एक िपढीनंतर कोणताही सामािजक वगª िÖथर राहत नाही.
आधुिनक समाजात एखादी Óयĉì गितमानता वर¸या िदशेने तसेच खाल¸या िदशेने आिण
कधीकधी समान पातळीवर एकाच िपढीमÅये आिण आंतर िपढीमÅये पाहó शकते.
munotes.in

Page 124

आधुिनक जगा¸या इितहासातील वंिचतां¸या चळवळी
124 ड. नव मा³सªवादी वगाª¸या मते कामगार वगª आिण भांडवलदार वगाª¸या रचनाÂमक मागाªने
काम करÁयाची िवरोधी िÖथती Ìहणजे दोÆही वगाªची िÖथती उÂपादनात िनणाªयक भूिमका
बजावते आिण ती िÖथती Óयाज, िश±ण, कौशÐय, मालम°ा इÂयादी Ĭारे िनिIJत केली
जाते.

इ. नव मा³सªवादी वगª देखील वगाªत नसलेÐया संबंधांना कायªÿणालीमÅये समािवĶ करतो
आिण वगª समाजात पåरवतªन करतो. वगª नसलेला संबंध Ìहणजे वंश, िलंग, समुदाय इ.

१०.७ नव मा³सªवादी वगाªची टीका
नव मा³सªवादी वगाª¸या संकÐपनेकडे बघून समाधानाची भावना िमळते कारण ºयांना
पारंपाåरक मा³सªवादी वगाª¸या िसĦांताची खाýी आहे ते मा³सªवादी िसĦांतां¸या नजरेतून
आधुिनक समाजा¸या ÿijांची उ°रे देतील. परंतु आधुिनक समाजा¸या न सुटलेÐया ÿijांची
उ°रे देÁयासाठी, नव मा³सªवादी वगª िसĦांत पĦतशीर संशोधनािशवाय तयार केला गेला
आहे असे िदसते. अशा ÿकारे नव मा³सªवादी िसĦांतावर मूळ मा³सªवादी िसĦांतात
फेरफार केÐयाबĥल टीका केली गेली.

नव मा³सªवादी वगª िसĦांत पुढे वगª संघषाª¸या युिĉवादावर नाकारला गेला आहे. नव
मा³सªवादी वगª सुचवतो कì वगª संघषª हा सामािजक रचनेचा पåरणाम आहे जो ĬंĬाÂमक
रेषेत मांडला जातो. परंतु काही अËयासकांसाठी हे सामािजक कायाªचा पåरणाम आहे.
तथािप आधुिनक समाजाचे सामािजक Öतरीकरण ÖपĶ करÁयासाठी नव मा³सªवादी वगª
खूप ÿभावी आहे. वगाª¸या दोन िवभागांमÅये वाद न घालता नव मा³सªवाद सामािजक
वगêकरणात लविचकतेकडे अिधक उदारता दशªिवतो Ìहणूनच मÅयमवगêयांना दोन
िवīमान वगाª¸या चौकटीत सहज सामावून घेतो.

आपली ÿगती तपासा
१. नव मा³सªवादी वगª िसĦांतावर चचाª करा.

१०.८ सारांश
हा वगª कालª मा³सª¸या सामािजक -आिथªक अËयासाची मÅयवतê कÐपना आहे. वगाª¸या
संकÐपनेतून तो भांडवलशाही समाजा¸या अडकलेÐया ÿijांची उ°रे देÁयाचा ÿयÂन
करतो. तथािप, मा³सª¸या वगª िसĦांताने ÿामु´याने सामािजक रचना, सामािजक चेतना,
सामािजक øांती आिण वगª संघषª ÖपĶ केला आहे. Âयांचा असा युिĉवाद आहे कì
समाजाचा वगª घटक ÿभािवत होतो आिण कधीकधी सरकारी समाज आिण अथªÓयवÖथेचे
भिवतÓय ठरवतो.
munotes.in

Page 125

मा³सªवादी व नव-मा³सªवादी वगाªची ओळख
125 मा³सª¸या वगाªचा िवकास नव मा³सªवादी वगाª¸या िसĦांतात िदसून येतो. हे मुळात नवीन
मÅयमवगêय, सामािजक जमवाजमव आिण भांडवली उÂपादनापे±ा िश±णा¸या ®ेķतेबĥल
बोलते.

१०.९ ÿij
१. मा³सªवादी वगª Ìहणजे काय? वगª चेतना सामािजक øांती कशी आणेल?
२. नवीन मÅयमवगêय आिण सामािजक गितशीलते¸या संदभाªत नव मा³सªवादी वगाªचे
वणªन करा.
३. नव मा³सªवादी वगाªतील िश±णाची भूिमका ÖपĶ करा.
४. मा³सª¸या वगª िसĦांताचे दोष काय आहेत?

१०.१० संदभª
१. अनुपम सेन, भारतातील राºय औīोगीकरण आिण वगª िनिमªती: वसाहतवाद,
अिवकिसत आिण िवकास यावर एक नवीन मा³सªवादी ŀĶीकोन, भारतातील łटलेज
लायāरी संÖकरण िāिटश, २०१७.
२. राजू जे दास, मा³सªवादी ³लास िथअरी फॉर अ ÖकेिÈटकल वÐडª, हेमाक¥ट बु³स,
२०१८
३. एåरक ओिलन राइट , िडबेट ऑन द ³लासेस, वसō, लंडन १990
४. एåरक ओिलन राईट (संपािदत), वगª िवĴेषणासाठी ŀिĶकोन, क¤िāज युिनÓहिसªटी
ÿेस, २००९
५. अँű्यू अराटो, नव मा³सªवादापासून लोकशाही िसĦांतापय«त, łटलेज, लंडन
२०१६.

*****

munotes.in

Page 126

126 ११
भारतातील कामगार चळवळीचे Öवłप

घटक रचना
११.० उिĥĶये
११.१ ÿÖतावना
११.२ कामगार चळवळीची Óया´या आिण अथª
११.३ भारतातील भांडवलशाहीची वाढ
११.४ भारतातील कामगार चळवळीची वाढ
११.५ ÖवातंÞयपूवª भारतातील कामगार चळवळ
११.६ Öवतंý भारतातील कामगा र चळवळ
११.६ सारांश
११.७ ÿij
११.८ संदभª

११.० उिĥĶये
या ÿकरणामÅये िवīाÃया«ना पुढील मुĦे समजून घेता येतील.
१. कामगार चळवळीचा अथª समजून घेणे.
२. भारतातील कामगार चळवळीचे Öवłप जाणून घेणे.
३. ÖवातंÞयपूवª आिण नंतर¸या भारतातील कामगार चळवळी¸या िविवध टÈÈयांचे
िवĴेषण करणे.

११.१ ÿÖतावना
युरोपमÅये औīोिगक øांती¸या काळात िवशेषतः इंµलंडमÅये १८ Óया आिण १९ Óया
शतका¸या सुŁवातीला कामगार चळवळ सुł झाली. यानंतर इंµलंडमÅये हळूहळू
औīोिगक øांती घडून आली व हळूहळू ती इतर युरोपीय देशांमÅये पसरली. िāिटश
संसदेत इ. स. १८०८ मÅये 'िकमान वेतन िवधेयक' अयशÖवी झाÐयामुळे संघिटत
कामगार चळवळीचा उगम झाला. यापूवê िāटनमÅये कोणताही राजकìय गट िकंवा संघटना
अिÖतÂवात नÓहती. Âयामुळे कामगार चळवळीचे मूळ हे िāटनमÅये होते. १९ Óया आिण
२० Óया शतकात, युरोपातील इतर देशांमÅये औīोिगकìकरण झपाट्याने पसरले, पåरणामी
कामगार वगª वाढला.
munotes.in

Page 127

भारतातील कामगार चळवळीचे Öवłप
127 आिशया आिण आिĀकेतील इंµलंड व इतर साăाºयवादी देशां¸या वसाहतéमÅये औīोिगक
øांतीचा ÿभाव सुł झाला. भारतासार´या वसाहतéमÅये िविवध उīोगांची Öथापना झाली.
Âयामुळे असमान वगª ÓयवÖथा िनमाªण झाली आिण Âयातून कामगार वगाªचा जÆम झाला.
कामगारांचे सामािजक जीवन िवÖकळीत झाले. मालक िकंवा भांडवलदार वगाª¸या शोषण
धोरणामुळे मालक आिण मजूर यां¸यात संघषª सुł झाला. Âयामुळे कामगारां¸या ह³कांचे
र±ण करÁयासाठी कामगार संघटना अिÖतÂवात आली. कामगारां¸या छोट्या गटाचे
जनआंदोलनात łपांतर झाले. कामगार चळवळीचे उिĥĶ भांडवलशाहीमÅये कामगारां¸या
िहताचे संर±ण आिण बळकटीकरण करणे आिण भांडवलशाहीची जागा पूणªपणे
समाजवादाने घेणे हे होते. दरÌयान¸या काळात मा³सªवादाचा युरोप खंडातील कामगार
चळवळé¸या उदयावर मोठा ÿभाव पडला. इ.स. १८६९ मÅये समाजवादी राजकìय प±ांची
Öथापना ही याच िवचारांचा पåरणाम होती.

जरी कामगार चळवळीचा उगम भारतात इ.स. १८६० ¸या दशकात झाला असला तरी ,
भारता¸या इितहासातील पिहले कामगार आंदोलन इ.स. १८७५ मÅये बॉÌबे(मुंबई) येथे
झाले. ते एस. एस. बंगाली यां¸या नेतृÂवाखाली आयोिजत करÁयात आले होते. हे आंदोलन
कामगारां¸या, िवशेषतः मिहला आिण लहान मुलां¸या दुरावÖथेवर आधाåरत होते. िāिटश
सरकारने आंदोलनाची गंभीर दखल घेऊन इ.स. १८७५ मÅये पिहला कारखाना आयोग
नेमला. Âयानंतर भारतात पिहला कारखाना कायदा इ.स. १८८१ मÅये संमत झाला. इ.स.
१८९० मÅये कामगार चळवळीचे ÿणेते नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी बॉÌबे िमल हँड्स
असोिसएशन या नावाने भारतातील पिहली कामगार संघटना Öथापन केली. Âयांनी Öथापन
केलेली ही पिहली संघिटत कामगार संघटना होती. मुंबईतील िगरणी कामगारां¸या ह³कांचे
र±ण करÁयासाठी Âयां¸यात जागृती िनमाªण करÁयाचा Âयांचा हेतू ÖपĶ होता.
Vcb12n1

११.२ कामगार चळवळीची Óया´या आिण अथª
क¤िāज शÊदकोशामÅये कामगार चळवळीचा अथª चांगÐया ÿकारे पåरभािषत केला आहे. तो
Ìहणजे "कामगार लोकांचा एक संघिटत गट जो Âयां¸या ह³कांचे संर±ण करÁयासाठी आिण
Âयां¸या वेतन आिण कामा¸या पåरिÖथतीत सुधारणा करÁयासाठी एकý येतो." या
Óया´येनुसार, कामगार चळवळीचा मु´य हेतू होता कì कोणÂयाही संÖथेतील कामगार िकंवा
कमªचाöयां¸या मूलभूत ह³कांचे संर±ण करा. मेåरयम-वेबÖटर या दुसö या शÊदकोशाने
कामगार चळवळीची Óया´या खालीलÿमाणे केली आहे: "कामगार संघटनां¸या माÅयमातून
एकिýत कृती कłन Âयांची आिथªक आिण सामािजक िÖथती सुधारÁयासाठी कामगारांचा
संघिटत ÿयÂन Ìहणजे कामगार चळवळ होय." याचा अथª मजुरांची सामािजक-आिथªक
िÖथती सुधारÁयासाठी कामगार संघटनांĬारे एकिýत ÿयÂन आिण सामूिहक कृतीवर ल±
क¤िþत करणे असा आहे. जर आपण समाजशाľीय ŀिĶकोनातून कामगार चळवळीचा
अËयास केला तर ती एक Óयापक संकÐपना आहे, एक बहòआयामी सामािजक िनिमªती
आहे. जी समाजातील कायª आिण उīोगा¸या सामािजक संरचनांमधून िनमाªण होते.
munotes.in

Page 128

आधुिनक जगा¸या इितहासातील वंिचतां¸या चळवळी
128 कामगार संघटनांचा मु´य उĥेश कामगार संघटनांचा आÂमा असलेÐया सामूिहक
सौदेबाजीĬारे कामगारांना आिण Âयां¸या कुटुंबांना अनुकूल कामाची पåरिÖथती आिण
सामािजक-आिथªक लाभ व कÐयाणकारी योजना िनमाªण करÁयासाठी, वाटाघाटीसाठी
चांगÐया सुिवधा आिण सामÃयª ÿदान करणे आहे.

११.३ भारतातील भांडवलशाहीची वाढ
भारतात १९ Óया शतकात वसाहतवादी राजवटीत भांडवलशाहीची सुŁवात झाली. ही
सुŁवात रेÐवे इ. माफªत केली गेली. कारण ते सुŁवातीचे उīोग होते. १८३९ मÅये आसाम
टी कंपनी¸या नावाने चहा आिण कॉफì कंपÆया Öथापन करÁयात आÐया तर १८४० मÅये
दि±ण भारतात कॉफìचे मळे सुł झाले. १८५७ ¸या उठावानंतर रेÐवेचा िवÖतार सुł
झाला, ºयाला भांडवलशाही¸या िवकासासाठी अनुकूल वातावरण िमळाले. भारतातील
उīोग. मुंबई, कोलकाता आिण मþास सारखी भारतातील ÿमुख बंदरे व शहरे भारतातील
भांडवलशाही उīोगांची आधुिनक क¤þे बनली आहेत. वसाहतéतील िनयमाने वाहतूक आिण
क¸चा माल यावर ल± क¤िþत केले. जे ÿमुख उÂपादन आिण वाहतुकìसाठी उपयुĉ ठł
शकतात आिण तयार उÂपादन खुÐया बाजारात िवकÁयासाठी Âयाच सेवांचा वापर केला.
Âयामुळे बंदरे व शहरे ही भांडवलशाही अथªÓयवÖथेची क¤þे बनली. Âयामुळे कामगार वगª
वाढला आिण कारखाÆयां¸या मालकां¸या अÂयाचाराला बळी पडला. पåरणामी Âयां¸यात
संघषª सुł झाला व कामगारां¸या ह³कांचे र±ण करÁयासाठी तसेच Âयांचे मुलभूत ह³क
आिण उपजीिवके¸या सुिवधा िमळवÁयासाठी कामगार संघटनांची Öथापना करÁयात
आली.

११.४ भारतातील कामगार चळवळीची वाढ
भारतातील कामगार संघटनांची वाढ ही औīोिगकìकरण आिण उīोगातील मजुरांची
झपाट्याने झालेÐया वाढीचा पåरणाम होता. अशा पåरिÖथतीत उīोग मालकांचा मजुरांकडे
पाहÁयाचा ŀĶीकोन जाचक होता , तो पुरोगामी नÓहता. Âयामुळे मालक आिण कामगार वगª
िनमाªण झाला. हळूहळू दोÆही वगा«मधील दरी झपाट्याने वाढत गेली ºयाचे łपांतर
वगªसंघषाªत झाले. कालª मा³सª या जमªन तÂववेÂयाने जगातील वगªसंघषाª¸या रचनेची उ°म
Óया´या केली आहे.

कालª मा³सª¸या मते, “समाजात दोन महßवाचे वगª होते, ते Ìहणजे बुजुªआ आिण कामगार
वगª. भांडवलदार वगª नेहमीच भांडवल आिण उÂपादन साधनांवर िनयंýण ठेवतो आिण
कामगार वगाªवर Âया¸या फायīासाठी िनयंýण ठेवतो. तर कामगार वगª नेहमीच
भांडवलदारांकडून अÂयाचार आिण शोषण सहन करतो. Âयामुळे समाजातील या दोÆही
वगा«मधील दरी वाढत गेली आिण दोÆही वगा«मÅये संघषª सुł झाला. ºयाला वगªसंघषª
Ìहणतात”. अशा ÿकारचा वगªसंघषª जगभर आढळून येतो. भारतात या दोन वगा«मधील
संघषª वेगवेगÑया ÖवŁपात आहे. ºयाला जातीगत ®ेणीबĦ ÓयवÖथा Ìहणून ओळखले
जाते. या ÓयवÖथेत भारतीय समाजातील उ¸च जाती¸या लोकांकडून अशा ÿकार¸या munotes.in

Page 129

भारतातील कामगार चळवळीचे Öवłप
129 शोषणावर िनयंýण ठेवले जाते. या शोषणाला खाल¸या जातीचे लोक नेहमीच बळी पडतात.
समान संधी आिण समान अिधकार ÿाĮ करÁयासाठी व कामगारां¸या ह³कांचे र±ण
करÁयासाठी कामगार संघटना आवÔयक होÂया, Ìहणून १९ Óया शतका¸या शेवटी भारतात
िविवध कामगार संघटना आिण संÖथा Öथापन झाÐया. भारतातील कामगार संघटनां¸या
चळवळी¸या वाढीची सुŁवात नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी मुंबई येथे केली. सÅया, सुमारे
१ कोटी कामगारां¸या सामूिहक सदÖयÂवासह १६००० पे±ा अिधक कामगार संघटना
अिÖतÂवात आहेत. मजुरांची ही सभासदÂवे भारतातील िविवध उīोगांमÅये सावªजिनक
तसेच खाजगी ±ेýातील अगदी लहान-उīोगांमÅयेही उपलÊध आहेत. कामाची अिनिIJतता,
कमी वेतन, १२ ते १५ कामाचे तास, कामाची अÖव¸छ पåरिÖथती , खराब राहणीमान ,
अपघात िकंवा मृÂयू¸या घटनांिवłĦ िवमा नाही, पेÆशन नाही, यासार´या मजुरां¸या अनेक
समÖयांमुळे भारतातील कामगार संघटनांमÅये झपाट्याने वाढ झाली. कामगारां¸या
कुटुंबातील कमवते सदÖय कमी झाÐयानंतर कुटुंबातील सदÖयां¸या कÐयाणासाठी
कोणतीही तरतूद नाही.

िदवस¤िदवस मजुरां¸या समÖया वाढत गेÐयाने Âयां¸यात फूट पडली. िगरणी मालकांनी
कामगारांचे वेगवेगÑया Öवłपात शोषण केले. वसाहतवादी सरकार माफªत कामगारां¸या
समÖया कमी करÁयाचा ÿयÂन केला जात होता पण तो कामगारांसाठी समाधानकारक
नÓहता.

वसाहतवादी सरकार¸या काळात महाÂमा फुले यां¸यासार´या काही ÿमुख नेÂयांनी व
Âयांचे सहकारी नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी १८८० मÅये सुł झालेÐया 'िदनबंधू' या
वृ°पýातून कामगारांमÅये जागृती िनमाªण करÁयास सुŁवात केली. एन. एम. लोखंडे हे
कामगारांमÅये अÆयायािवŁĦ लढÁयासाठी जागृती िनमाªण करणारे महान पुŁष होते.
कामगारांमधील एकजूट आिण जागŁकता यामुळे १८८२ ते १९०१ या काळात बॉÌबे लेबर
युिनयनने सुमारे २६महßवाचे संप पुकारले होते. मजुरांमÅये जागृती कłन Âयां¸या
शोषणािवŁĦ Âयांना संघिटत करÁयाचे एन. एम. लोखंडे यांचे कायª कौतुकाÖपद होते.
²ानोदय या वृ°पýाĬारे केलेÐया जनजागृतीमुळे नारायण मेघाजी लोखंडे यांची ताकद
वाढली होती.

एन. एम. लोखंडे हे िगरणी मालक आिण शासनाकडे कामगारां¸या ÿijांचा सातÂयाने
पाठपुरावा करत होते. पåरणामी, सरकारने कामगारां¸या ह³कांचे संर±ण करÁयासाठी
१८९२ मÅये कारखाना कायदा पाåरत केला. परंतू मुंबईतील काही िगरणी मालक
कामगारांना मूलभूत ह³क देÁयास तयार नÓहते. िगरणी मालक िकंवा भांडवलदारांनी
जाणीवपूवªक दुलª± केलेले Âयांचे मूलभूत ह³क िमळवÁयासाठी कामगारांनी नाईलाजाने
संपाचा शľ Ìहणून वापर केला. १८८९ मÅये एन. एम. लोखंडे यांनी टाटा िमल मालकाला
मजुरां¸या समÖयांबाबत आिण ते Âयां¸या मूलभूत ह³कांपासून कसे वंिचत आहेत. तसेच
कामगार सुर±ा ही िगरणी मालकांना Âयांचे उÂपादन वाढवÁयासाठी कशी उपयुĉ ठरेल हे
समजावून सांिगतले. एन. एम. लोखंडे यांनी पुढे २४ एिÿल १८९० रोजी महालàमी
रेसकोसªवर सुमारे १०,००० मजुरांची बैठक बोलावली. Âया बैठकìत कामा¸या िठकाणी
'रिववार' या साĮािहक सुĘीचा एकजुटीने ठराव मंजूर करÁयात आला. एन. एम. लोखंडे munotes.in

Page 130

आधुिनक जगा¸या इितहासातील वंिचतां¸या चळवळी
130 यांनी कामगार ÿijांबाबत घेतलेला पुढाकार हा कामगारांसाठी अितशय समपªक होता,
Âयामुळे नारायण मेघाजी लोखंडे यांचे नेतृÂव उदयास आले आिण ते कामगारांचे नेते बनले.
पåरणामी, नंतर मुंबई¸या गÓहनªरने कारखाना कामगार आयोग नेमला ºयामÅये सोराबजी
शहारपूरजी बंगाली आिण नारायण मेघाजी लोखंडे यांना मुंबईचे ÿितिनिधÂव देÁयात आले.
आयोगाने Âयांचा अहवाल सादर केला आिण तो सरकारने Öवीकारला. ºयामÅये मिहला
आिण बालमजुरीबĥल काही सकाराÂमक िशफारसी सुचवÐया आहेत. Âयांनी कामा¸या
िठकाणी थोडी िव®ांती िदली होती. मिहलांसाठी कामा¸या िठकाणी कामाची वेळ िनिIJत
करÁयात आली होती , ९ ते १४ वयोगटातील मिहला व मुले िश±णापासून वंिचत राहó नयेत
यासाठी ११ तास देÁयात आले होते. नारायण मेघाजी लोखंडे यांचे ®िमकांसाठी मोठे
योगदान होते. Âयांनी भारतातील कामगार चळवळीचा पाया िनमाªण केला आहे. Âयामुळे
नारायण मेघाजी लोखंडे हे भारतातील कामगार चळवळीचे ÿणेते Ìहणून ओळखले जातात.
Âयां¸या कायाªमुळे भारतात कामगार चळवळीची वाढ आिण िवकास सुł झाला.

आपली ÿगती तपासा:
१. फॅ³टरी लेबर किमशनमÅये कोणÂया भारतीय नेÂयांना ÿितिनिधÂव देÁयात आले?

११.४.१ १९२६ पूवêची कामगार चळवळ:
१८९२ मÅये कारखाना कायदा पाåरत झाÐयानंतर कामगार चळवळीने जोर धरला आिण
ती ÓयविÖथतपणे कायª कł लागली व संघिटत झाली. नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी
मुंबईतील िगरणी कामगारांमÅये जागृती िनमाªण करÁयासाठी ÿचंड मेहनत घेतली होती.
Âयामुळे िविवध उīोगधंīांमÅये िविवध संघटना आिण छोट्या संघटनांनी पुढे येऊन
Âयां¸या मूलभूत ह³कांसाठी आवाज उठवला. अशा ÿकारे, मुंबई आिण कलक°ा येथील
कामगार चळवळéनी १९ Óया शतका¸या शेवटी आिण २० Óया शतका¸या सुłवातीला
Âयां¸या शोषणा¸या िवरोधात अनेक संप पुकारले होते. १९०५ मÅये बंगाल¸या
फाळणीनंतर Öवदेशी चळवळीने देशात अनुकूल वातावरण िनमाªण केले होते ºयामुळे
िविवध उīोगांतील कामगार वगाªमÅये अिधक जागłकता िनमाªण होÁयास मदत झाली.
भारतीय राÕůीय काँúेसचे वचªÖव असलेÐया नेÂयांनी Öवदेशी चळवळीत सिøय सहभाग
घेतला, बाळ गंगाधर िटळक यां¸या तुŁंगवासानंतर, १९०८ मÅये िटळकां¸या ६ वषा«¸या
तुŁंगवासा¸या िवरोधात मजुरांनी ६ िदवसांचा संप जाहीर केला. Âयामुळे मजुरांची शĉì
िदवस¤िदवस वािढस लागून ती जनचळवळ बनू लागली होती.

११.४.२ भारतातील कामगार संघटनांचा उदय:
पिहÐया महायुĦानंतर कामगारां¸या ºवलंत ÿijां¸या िवरोधात कामगार चळवळी पुढे
आÐया, कमी वेतन, कामाचे दीघª तास, कामा¸या िठकाणी अमानुष पåरिÖथती,
कमªचाöयांसाठी कÐयाणकारी योजना नाहीत, कामगारां¸या गंभीर अपघातानंतर सुर±ा
नाही. परंतु िविवध उīोग आिण िगरणी मालकां¸या संघटना अशा सुिवधा सहजासहजी
देÁयास तयार नÓहते. Âयामुळे िāिटश सरकारने १९११ मÅये डॉ. िÖमथ किमशनची
िनयुĉì केली होती. आयोगाने Âयांचा अहवाल सादर केला आिण कामगारां¸या बाजूने वैध
िशफारशी सुचवÐया होÂया. Âयामुळे कामगारांचे काही ÿij मागê लागले.
munotes.in

Page 131

भारतातील कामगार चळवळीचे Öवłप
131 कामगार चळवळीचा रोडमॅप ना. मो. लोखंडे यांनी सुł केला होता. नारायण मÐहार जोशी
यांनी कामगार संघटना चळवळीला योµय आकार िदला. १९०९ मÅये गोपाळ कृÕण गोखले
यांनी Öथापन केलेÐया सÓह«ट्स ऑफ इंिडया सोसायटीशी ते जोडले गेले आिण १९११
मÅये Âयांनी सोशल सिÓहªस लीग सुł केली. कामगार नेते Ìहणून, Âयांनी कामगारां¸या
समÖयांमÅये रस घेÁयास सुŁवात केली आिण मुंबईमÅये कामगार ±ेýात कामगार कÐयाण
क¤þे, राýशाळा, वैīकìय क¤þे आिण औīोिगक वगª सुł केले. लाला लजपत राय यां¸या
अÅय±तेखाली १९२१ मÅये ऑल इंिडया ůेड युिनयन काँúेस¸या Öथापनेत Âयांचा
महÂवाचा सहभाग होता. Âयांनी १९२९ पय«त लाला लजपत राय यांचे सिचव Ìहणून काम
केले. Âयां¸या ÿयÂनांमुळे, १९२६मÅये िāिटश सरकारने ůेड युिनयन कायदा मंजूर केला.
Âयामुळे कामगार संघटनांना या कायīांतगªत माÆयता िमळाली आिण Âया कायīाने सुरि±त
झाÐया.

भारतात कामगार संघटनांचा उदय पिहÐया महायुĦानंतर झाला. Âया आधी कामगार
संघिटत झाले होते व ते देशा¸या िविवध भागांतील िविवध कामगार संघटनांशी संबंिधत
होते.

युĦानंतर¸या काळात कामगार संघटनां¸या उदयास अनेक घटक कारणीभूत ठरले, Âयात
ÿामु´याने कामगारां¸या वाÖतिवक वेतनातील जीवनावÔयक वÖतूं¸या वाढÂया िकमती,
औīोिगक उÂपादनां¸या मागणीत झालेली वाढ यामुळे भारतीय उīोगांचा िवÖतार झाला,
गांधीजéचे आवाहन, असहकार चळवळ , १९१७ ची रिशयन øांती इÂयादी घटना
भारतातील कामगार संघटनां¸या उदयाचे ÿमुख घटक होते.

आपली ÿगती तपासा
१. ऑल इंिडया ůेड युिनयन काँúेसची Öथापना आिण कायª सांगा?

११.५ ÖवातंÞयपूवª भारतातील कामगार चळवळ
या भागात भारतातील कामगार संघटनांची वाढ आिण िवकास व कामगारां¸या
कÐयाणासाठी Âयांचे योगदान यावर चचाª कłया. पिहले महायुĦ १९१८ मÅये संपले,
Âयानंतर भारतात कामगार संघटनांची िनिमªती सुł झाली. मþास येथे १९१८ मÅये 'द
मþास लेबर युिनयन' या नावाने पिहली कामगार संघटना Öथापन झाली. डॉ. अॅनी बेझंट
आिण राÕůवादी ®ी बी. पी. वािडया या चळवळीशी संबंिधत होते. या संघटने¸या
जडणघडणीत Âयांचा मोलाचा वाटा होता. ही संघटना मþास मधील कनाªटक आिण
बिकंगहॅम िमÐस¸या कामगारांचे नेतृÂव करत होती. जरी ती िगरणी कामगारांसाठी Öथापन
करÁयात आली होती तरी फìÐड वकªसª देखील सुŁवाती¸या टÈÈयात या संघटनेमÅये
सामील झाले होते. ही पिहली संघिटत कामगार संघटना होती जी सदÖयां¸या
सदÖयÂवा¸या योगदाना¸या मदतीने कायªरत होती. संघटनेने Âयांची मािसक सदÖय वगªणी
Ìहणून ०१ आणा ठरवला होता. याच काळात अहमदाबाद िगरणी कामगारांनी भाववाढीची
भरपाई Ìहणून बोनससाठी आंदोलन सुł केले. या आंदोलनाचे नेतृÂव अनुसयाबेन munotes.in

Page 132

आधुिनक जगा¸या इितहासातील वंिचतां¸या चळवळी
132 साराभाई या पिहÐया मिहला कामगार संघटने¸या नेÂया करत होÂया. Âया कामगारां¸या
ÿijाबाबत महाÂमा गांधी यां¸याशी संपकाªत होÂया. िगरणी कामगारां¸या वैध मागÁयांना
पािठंबा देÁयासाठी Âयांनी महाÂमा गांधéना अहमदाबादला भेट देÁयाची िवनंती केली.
Âयानुसार महाÂमा गांधéनी अहमदाबादला भेट देऊन िगरणी कामगारां¸या बाजूने उभे राहóन
कामगारांना ३५ ट³के बोनस िमळावा, अशी मागणीही केली. परंतु िगरणी मालकांनी
मजुरांची मागणी नाकारली. Âयामुळे गांधीजéनी कामगारांसाठी शांततेने संप पुकारला आिण
लवादाचे तÂव माÆय केले पािहजे असा आúह धरला. कामगारां¸या ÿijासाठी गांधéजéनी
Öवतः उपोषण केले. शेवटी, िगरणी मालकांनी लवाद Öवीकारला आिण तडजोड Ìहणून
लवादाने Âयां¸या वेतनात २७.५ ट³के वाढ करÁयाची िशफारस केली. अनुसयाबेन
साराभाई यांचा संघषª कामगार संघटने¸या इितहासात अिĬतीय होता. अनुसयाबेन
साराभाई Âयां¸या ह³कांसाठी आिण सवª लोकांसाठी लढणाöया Ìहणून अनेक
भारतीयांसमोर आदशª होÂया.

अशा ÿकारे कामगार संघटना खूप मजबूत होत गेÐया आिण या चळवळीने वेग घेतला.
१९२० पय«त, कामगारां¸या ह³कांचे संर±ण करÁयासाठी िविवध िठकाणी अनेक कामगार
संघटना Öथापन करÁयात आÐया. या कालावधीत भारतात २५०,००० सदÖय
असलेÐया सुमारे १२५ युिनयÆसची Öथापना करÁयात आली. सवª कामगार संघटनांचे
Öवłप अगदी वेगळे होते, काही युिनयÆस खूप लहान होÂया आिण ताÂपुरÂया ÖवŁपात
कायªरत होÂया आिण कामगारांचे ÿij सोडिवÁयास Âया फारशा स±म नÓहÂया, Âयां¸या
कायªपĦतीत सुसंगतताही नÓहती. बहòतेक युिनयन िनयिमत सदÖयÂव जमा कł शकÐया
नÓहÂया. Âयामुळे Âया काळात कामगारां¸या ह³कांचे र±ण, कÐयाण, सुरि±तता व
कायदेशीर लढा देÁयासाठी राÕůीय संघटना िनमाªण होणे आवÔयक होते. Âयानुसार १९२०
मÅये ' ऑल इंिडया ůेड युिनयन काँúेस (AITUC) ची Öथापना बी. जी. िटळक , एन. एम.
जोशी, बी.पी. वािडया , िदवाण चमनलाल , लाला लजपत राय , जोसेफ बािÈटÖटा,
मोतीलाल नेहł, िवĜलभाई पटेल आिण अनेक भारतीय नेÂयां¸या ÿयÂनातून झाली. लाला
लजपत राय हे AITUC चे पिहले अÅय± झाले तर जोसेफ बािÈटÖटा हे AITUC चे पिहले
उपाÅय± झाले आिण एन. एम. जोशी हे AITUC चे पिहले सिचव होते. भारतीय राÕůीय
काँúेस¸या सहकायाªने राÕůीय Öतरावर Öथापन झालेली ही पिहली संघिटत ůेड युिनयन
होती, अÐपावधीतच AITUC ला कामगार आिण इतर संघटनांकडून मोठा पािठंबा
िमळाला. AITUC शी १०७ युिनयन संलµन होÂया. ही संघटना १९२९ मÅये संघटनेत
फुटपडेपय«त कायम होती.

मुंबई, कलक°ा, मþास, कानपूर, अहमदाबाद इÂयादी ÿगत औīोिगक क¤þांवर AITUC
खूप मजबूत होती. संपूणª भारतभर कामगारांनी अनेक संप पुकारले होते. कापूस, ºयूट
टे³सटाइल, रेÐवे, जहाजबांधणी, लोह आिण पोलाद , पोÖट आिण टेलीúाफ हे संघटन खूप
मजबूत होते.

भारतीय राजकारणा¸या ŀĶीने, भारतातील कामगार चळवळी¸या ±ेýातील सवाªत
महßवाची घटना Ìहणजे कÌयुिनÖट प±ाचा उदय. १९१७ मधील रिशयन øांतीनंतर, कालª munotes.in

Page 133

भारतातील कामगार चळवळीचे Öवłप
133 मा³सª आिण लेिनन यां¸या िवचारसरणीचा ÿभाव भारतीय कामगार चळवळ आिण Âयां¸या
नेÂयांवर पडला.

पुढे, १९२० मÅये भारतीय कÌयुिनÖट पाटê (CPI) ¸या Öथापनेत Âयाचे ÿितिबंब िदसून
आले. एम. एन. रॉय हे CPI ¸या Öथापनेमागे असलेली शĉì होते. CPI ¸या Öथापनेनंतर,
कÌयुिनÖट नेते भारतातील कामगार चळवळीत सिøय झाले.

कÌयुिनÖट नेÂयांनी मुंबई आिण कोलकाता येथील कापूस व ºयूट िमलमÅये काम करणाöया
मजुरांवर ल± क¤िþत केले. कामगार चळवळीत डाÓया नेÂयांचे वचªÖव ÖवातंÞयपूवª आिण
नंतर¸या काळात होते. परंतु १९९१ नंतर जागितकìकरण आिण खाजगीकरण सुŁ
झाÐयामुळे हळूहळू Âयांचा ÿभाव कमी होत गेला. १९२८-२९ मÅये, कÌयुिनÖट नेÂयांना
AITUC मÅये िकरकोळ बहòमत िमळू शकले, Âयाचा पåरणाम नागपूर येथे एआयटीयूसी¸या
१० Óया अिधवेशनात िदसून आला, ºयामÅये ते जवाहरलाल नेहł यां¸या
अÅय±तेखालील या अिधवेशनात रॉयल किमशनवर बिहÕकार टाकÁयाचा ठराव मंजूर कł
शकले. Ìहणून, AITUC ने १९२९ मÅये ILO पासून पृथ³करणाची मागणी केÐयामुळे
साăाºयवादा¸या िवरोधात लीगशी संलµनता िनमाªण केली. ºयेķ सुधारणावादी नेते एन.
एम. जोशी, िदवाण चमनलाल , Óही. Óही. िगरी, आिण बी. िशवाराव यांना या हालचाली
पचवता आÐया नाहीत आिण Âयांनी ९५ हजारांहóन अिधक सदÖय असलेÐया ३०
संघटनांसह AITUC सोडली आिण 'इंिडयन फेडरेशन ऑफ ůेड युिनयन’ नावाची नवीन
संघटना Öथापन केली. Âयांनी (IFTU) ही संघटना Öथापन केली. कामगारां¸या राÕůीय
संघटनेत ही उभी फूट होती. १९३१ मÅये राÕůवादी आिण कÌयुिनÖट नेÂयांमÅये मतभेद
झाÐयामुळे कामगार संघटनेत आणखी एक फूट पडली. कÌयुिनÖट नेÂयांनी महाÂमा गांधी
आिण गोलमेज पåरषदेवर कठोर टीका केली िजथे काँúेस सहभागी झाली होती. असा ÿकार
अनेकवेळा समोर आला आिण Âयामुळे युिनयनमÅये आणखी एक फूट पडली. कÌयुिनÖट
नेÂयां¸या गटाने 'रेड ůेड युिनयन काँúेस' (RTUC) नावाने एक नवीन कामगार संघटना
Öथापन केली. १९३१ मÅये, कामगार संघटनांचे तीन राÕůीय महासंघ अिÖतÂवात होते.
AITUC, IFTU आिण RTUC.

११.५.१ ůेड युिनयन कायदा १९२६:
देशातील कामगार संघटना आिण कामगार संघटना यां¸या संघषाªचे फिलत Ìहणजे िāिटश
सरकारने ůेड युिनयन कायदा १९२६पास केला. या कायīाने कामगार संघटनांना एक
संवैधािनक संर±ण ÿदान केले होते. जे कामगारां¸या ह³कांचे कÐयाण आिण संर±णासाठी
केले गेले होते. या कायīात कामगार संघटनांची अिधकृत नŌदणी, िनयमन, फायदे आिण
कामगार संघटनांना भांडवलदार आिण सरकार यां¸यािवŁĦ Âयां¸या ह³कांसाठी
लढÁयासाठी संर±ण देÁयाची तरतूद आहे. ůेड युिनयन कायदा १९२६पास झाÐयानंतर,
या कायīांतगªत नŌदणीकृत कामगार संघटनांची सं´या आिण मजुरांचे सदÖयÂवही वाढले.
या कायīांतगªत नŌदणीकृत कामगार संघटने¸या संर±णासाठी हा कायदा आजही
अिÖतÂवात आहे. भारतीय ÖवातंÞयानंतर या कायīात २०१९ मÅये सुधारणा करÁयात
आली आहे.
munotes.in

Page 134

आधुिनक जगा¸या इितहासातील वंिचतां¸या चळवळी
134 ११.५.२ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण भारतीय कामगार चळवळ:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे आधुिनक भारता¸या इितहासातील ÿमुख, बहòआयामी
नेÂयांपैकì एक होते. देशा¸या सामािजक-आिथªक आिण राजकìय िवकासात Âयांची भूिमका
महßवपूणª तर योगदान उÂकृĶ आहे. कामगार नेते Ìहणून Âयांनी अनेक कामगार समÖया
सोडवÐया आहेत आिण कामगारांमÅये चेतना िनमाªण केली आहे. आपÐया वै²ािनक
ŀिĶकोन, कामगार जाणीव आिण भारतीय कामगार चळवळीला बळकटी देÁया¸या महान
ŀĶी¸या बळावर Âयांनी भारतीय समाजातील उपेि±त वगाª¸या उÂथानासाठी िÖथर, ÿभावी
आिण लोकशाही संवैधािनक पĦतéचा अवलंब केला.

डॉ. आंबेडकरांनी कामगार वगाª¸या उÂथानासाठी िविवध ±ेýांमÅये मोठे योगदान िदले.
गोलमेज पåरषदेत, Âयांनी राहणीमान, मजुरी, योµय कामाची पåरिÖथती आिण øूर
जमीनदार आिण भांडवलदारां¸या तावडीतून भारतीय मजूर आिण शेतकö यांची मुĉता
यासाठी ÿयÂन केले. डॉ. आंबेडकर हे एक Óयावहाåरक नेते होते जे नेहमी कामगार आिण
शेतकö यांचे ÿij सोडवÁयासाठी लोकशाही मागाªवर िवĵास ठेवतात, Ìहणूनच Âयांनी
कामगार, शेतकरी, गरीब भाडेकł, शेतकरी यां¸या ÿijांवर ल± क¤िþत कłन ते
सोडिवÁयासाठी १९३६ मÅये 'Öवतंý मजूर प±' Öथापन केला. डॉ. आंबेडकरां¸या
नेतृÂवाखालील Öवतंý मजूर प±ाला भारतीय जनतेचा मोठा ÿितसाद िमळत होता,
पåरणामी १९३७ ¸या मतदानात Âयां¸या प±ाला मुंबई िवधानसभेत १७ पैकì १५ जागा
िजंकून मोठे यश िमळाले. कोकणातील खोती ÿथेिवŁĦ Âयांचा सततचा लढा उÐलेखनीय
होता. Âयांनी १९३७ मÅये कोकणातील खोती ÿथा रĥ कłन कोकणातील गरीब
शेतकöयांना Æयाय देÁयासाठी सरकारला भाग पडले. Âयांनी १९३७ मधील औīोिगक
िववाद िवधेयकालाही िवरोध केला कारण Âयामुळे कामगारांचा संप करÁयाचा अिधकार
काढून घेÁयात आला होता. डॉ. आंबेडकर १९१९ पासून सातÂयाने दिलतां¸या ÿijांवर
ल± क¤िþत करत होते आिण १९३७ ¸या िनवडणुकìत Âयांनी आपले जन नेतृÂव िसĦ
केले. Âयामुळे Âयां¸या उÂकृĶ कामांना शासनाकडून गौरिवÁयात आले. १९४२ मÅये,
कामगार आिण शेतकö यां¸या समÖयांबĥलचे Âयांचे सखोल ²ान सावªिýकपणे माÆय केले
गेले आिण १९४२ ते १९४६पय«त Óहॉईसरॉय¸या कायªकारी पåरषदेत कामगार सदÖय
Ìहणून Âयांची िनयुĉì झाली. तो एक अÂयंत िनणाªयक काळ होता, दुसरे महायुĦ चालू होते.
संपूणª जग महायुĦात ÿÂय± िकंवा अÿÂय±पणे सहभागी झाले होते. यावेळी डॉ. आंबेडकर
भारतीय मजुरांना मागªदशªन करत होते. Óहाईसरॉय¸या कायªकारी पåरषदेत कामगार मंýी या
नाÂयाने Âयांनी सरकार¸या कामगार धोरणा¸या मूलभूत संरचनेचा पाया घालून कामगार
कÐयाणासाठी उपाययोजना सुł केÐया. Âयांनी नोÓह¤बर १९४३ मÅये इंिडयन ůेड युिनयन
(सुधारणा) िवधेयक सादर केले, ºयाने मालकांना कामगार संघटना माÆय करÁयास भाग
पाडले. कामगार मंýी Ìहणून डॉ. आंबेडकरांचे आणखी एक उÐलेखनीय योगदान, Âयांनी
'औīोिगक शांतता' राखÁयासाठी पुढाकार घेतला आहे, Âयांनी ÿÂयेक ÿांतात सरकारचे
ÿितिनधी, मालकांचे ÿितिनधी आिण कामगारांचे ÿितिनधी, यांचा समावेश असलेÐया
'िýप±ीय' कामगार पåरषदे¸या गरजेवर भर िदला. कमªचाö यांचे ÿितिनधी कामगार
समÖयांवर चचाª कłन Âयांचे िनराकरण करÁयासाठी, औīोिगक शांतता सुिनिIJत
करÁयासाठी, शिĉशाली यंýणा िवकिसत करÁयासाठी. लोकÿितिनधéना एकý आणून
समÖया सोडवÁयाचा हा एक उ°म उपøम होता. munotes.in

Page 135

भारतातील कामगार चळवळीचे Öवłप
135 Âयांनी मिहलां¸या समÖयांवरही ल± क¤िþत केले आिण Âयांना मातृÂव लाभ, समान वेतन,
ठरिवक कामाचे तास, जीवन िवमा आिण अनेक कÐयाणकारी योजना िदÐया. डॉ.
आंबेडकर हे मु´य नेÂयांपैकì एक होते. ºयांनी कामगार धोरण तयार केले आिण िसंचन
आिण उजाª ±ेýा¸या मूलभूत िवकासावर ल± क¤िþत केले, ºयामुळे राÕůीय िवकासासाठी
मदत झाली. शेवटी, ते ®मािवषयी आपले िवचार Óयĉ करतात, "कामाची केवळ ÆयाÍय
पåरिÖथती िमळवÁयातच ®म समाधानी नाही , तर ®माला जीवनाची ÆयाÍय पåरिÖथती हवी
आहे”.

आपली ÿगती तपासा:
१. िāटीश सरकारने ůेड युिनयन कायदा केÓहा पास केला?

११.६ ÖवातंÞयो°र काळातील कामगार चळवळ
भारतीय ÖवातंÞयापूवê कामगार चळवळ फोफावत होती. नारायण मेघाजी लोखंडे, एन. एम.
जोशी, एम. एन. रॉय, बी. जी. िटळक , बी. पी. वािडया , लाला लजपत राय , डॉ. आंबेडकर,
Óही. Óही. िगरी इÂयादी अनेक िदµगज नेÂयांनी चळवळीला योµय आकार िदला. पिहÐया
महायुĦानंतर ही चळवळ लोकिÿय झाली आिण संिवधािनक बनली. ůेड युिनयन कायदा
१९२६ अंतगªत संर±ण. १९२९ मÅये काही वैचाåरक समÖयांमुळे युिनयनमÅये उभी फूट
पडली. कामगार संघटनेचे सवाªत महßवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे ऐ³य हे होते. परंतु कामगार
वगाª¸या एकाÂमतेत फूट पडÐयानंतर ती फुटली, नंतर ती कामगार संघटना चळवळीतील
सवाªत उÐलेखनीय ÿवृ°ी बनली.

ऑल इंिडया ůेड युिनयन काँúेस (AITUC) हा कामगार संघटनांचा पिहला राÕůीय महासंघ
होता. परंतु या महासंघात राÕůवादी आिण कÌयुिनÖट िवचारसरणéमधील रॉयल
किमशनवरील वैचाåरक मुद्īांवłन दोन मोठे िवभाजन झाले होते. ºयाची चचाª आधीच
करÁयात आली आहे. तथािप, १९३९ मÅये, IFTU ने AITUC या मूळ संÖथेमÅये िवलीन
होÁयाचा िनणªय घेतला. वसाहतवादी काळात, कÌयुिनÖटांनी एआयटीयूसी¸या कामगार
वगाªवर िनयंýण ठेवले होते. परंतु भारतीय ÖवातंÞया¸या तीन मिहÆयांपूवê काँúेसने AITUC
व कÌयुिनÖट वर पकड ठेवÁयाचा िनणªय घेतला, Ìहणून Âयांनी मे १९४७ मÅये 'इंिडयन
नॅशनल ůेड युिनयन काँúेस (INTUC)' या नावाने आणखी एक कामगार संघटना Öथापन
केली. INTUC चे संÖथापक खंडूभाई देसाई हे होते.

भारतीय ÖवातंÞयानंतर, िविवध राजकìय प± पुढे आले आिण Âयांनी ÿादेिशक Öतरावर
कामगारांना आकिषªत करÁयासाठी Âयां¸या कामगार संघटना Öथापन केÐया.

ÿजा सोशािलÖट पाटê ( PSP) ने आपली ůेड युिनयन आघाडी Öथापन केली होती जी
िबगर कÌयुिनÖट आिण िबगर काँúेस ůेड युिनयÆसना आकिषªत करेल. अशा ÿकारे, 'द िहंदू
मजदूर पंचायत'(एच.एम.पी.) ची Öथापना २९ िडस¤बर १९४८ रोजी झाली. आर. एस.
Łईकर युिनयनचे पिहले अÅय± Ìहणून तर अशोक मेहता सरिचटणीस Ìहणून िनवडून munotes.in

Page 136

आधुिनक जगा¸या इितहासातील वंिचतां¸या चळवळी
136 आले. हे नेते पिIJम बंगालमधील ÿिसĦ कामगार नेते एम. एन. रॉय यां¸यापासून ÿेåरत
झाले होते. िहंदू मजदूर पंचायत (एच. एम. पी.) सोबत, इतर अनेक संघटना १९४९ मÅये
'िहंदू मजदूर सभा' (एच. एम. एस.) नावा¸या नवीन महासंघात िवलीन झाÐया. नंतर
१९५२ मÅये, आर. एस. पी. ने युनायटेड ůेड युिनयन काँúेस या नावाने Âयांचा महासंघ
Öथापन करÁयाचा िनणªय घेतला.. १९५५ मÅये, भारतीय जनसंघ या राजकìय प±ाने २३
जुलै १९५५ रोजी 'भारतीय मजदूर संघ' या नावाने Âयांचे ůेड युिनयन क¤þ Öथापन केले.
द°ोपंत ठ¤गडी हे 'भारतीय मजदूर संघ'(BMS) चे संÖथापक होते. १९६५ मÅये ÿजा
सोशािलÖट पाटê तोडून जॉजª फना«िडस यां¸या नेतृÂवाखाली 'संयुĉ सोशिलÖट पाटê'
१९६४ या नावाने नवीन प± Öथापन केला. पुढे, जॉजª फना«िडस एक महßवाचे राजकìय
Óयĉì तसेच कामगार नेते बनले, Âयां¸या नेतृÂवाखाली रेÐवे संप यशÖवीपणे आयोिजत
केला गेला. तथािप, १९७० ¸या सुŁवातीपय«त, सवाªत महßवा¸या कामगार संघटना
INTUC, AI TUC आिण HMS या होÂया. १९६२ हे वषª पुÆहा भारतीय राजकारणाला
कलाटणी देणारे ठरले. िचनी आøमकते¸या ÿभावाखाली कÌयुिनÖट चळवळीचे िवभाजन
झाले आिण १९६४ मÅये ºयोती बसू यां¸या नेतृÂवाखाली 'कÌयुिनÖट पाटê ऑफ इंिडया'
(मा³सªवादी) या नावाने एक नवीन राजकìय प± Öथापन करÁयात आला , इलामकुलम
मन³कल शंकरन नंबूिदरीपाद हे ई. एम. एस. हरिकशन या नावाने ÿिसĦ होते. पिIJम
बंगाल आिण केरळमÅये कÌयुिनÖटांचा गड होता, िसंग सुरजीत आिण इतर AITUC आिण
CITU १९७० ¸या दशकापय«त मोठ्या कामगार संघटनांचे नेतृÂव करत होते. फेडरेशन
ऑफ ůेड युिनयनमधील िवभाजन १९२९ मÅये सुł झाले आिण ते समकालीन
भारतामÅये अिÖतÂवात आहे.

पण १९७० ¸या दशकानंतर कामगार संघटनांची पåरिÖथती बदलली आिण अनेक
ÿादेिशक राजकìय प± कामगारां¸या ÿijांना बगल देत अिÖतÂवात आले. Âयामुळे कामगार
वगª राÕůीय आिण ÿादेिशक प±ांमÅये िवभागला गेला.

ÿादेिशक राजकìय वचªÖव ÿिøया तािमळनाडू राºयात सुł झाली िजथे þिवड मुनेý
कळघम (डी.एम.के.) ने १९६७ मÅये राºय सरकार Öथापन केले.

आपली ÿगती तपासा:
१. ऑल इंिडया ůेड युिनयन काँúेसमÅये फूट कधी पडली?


११.६.१ मुंबईतील कामगार चळवळ:
मुंबईत एन. एम. लोखंडे यां¸या नेतृÂवाखाली पिहली कामगार संघटना Öथापन झाली,
Âयां¸या स±म नेतृÂवाखाली कामगार चळवळीचा पाया रचला पण पुढे ते इतरांसाठी
ÿेरणाÖथान ठरले. Âयामुळे एन. एम. लोखंडे यां¸या िनधनानंतरही मुंबईने कामगार
चळवळीला खंबीर नेतृÂव िदले आहे. न. म. जोशी, ®ीपाद अमृत डांगे, िमरजकर, कॉăेड
शामराव पŁळेकर, कॉăेड रणिदवे ते डॉ. दाता सामंत हे कामगारांचे कणखर नेते होते.
ºयांनी चळवळीसाठी आपले आयुÕय वेचले. यािशवाय काही समाजवादी उÐलेखनीय
नेÂयांनीही कामगार चळवळी¸या ±ेýात आपले नेतृÂव िसĦ केले. लोकशाहीर अÁणाभाऊ munotes.in

Page 137

भारतातील कामगार चळवळीचे Öवłप
137 साठे, शाहीर अमर शेख, एस.एम. जोशी , ÿबोधनकार ठाकरे, आचायª अýे, अिहÐया
रांगणेकर, इÂयािद नेते होते ºयांनी केवळ कामगारांसाठी काम केले नाही तर मराठी
भािषकांसाठी, मुंबईसह Öवतंý राºयासाठी 'संयुĉ महाराÕů चळवळ' सुł केली.

महाराÕůात, महाराÕůीयां¸या ह³कांचे र±ण करÁयासाठी बाळासाहेब ठाकरे यांनी १९ जून
१९६७ रोजी मुंबई येथे 'िशवसेना' या नावाने राजकìय प±ाची Öथापना केली. बाळासाहेब
ठाकरे यां¸या खंबीर नेतृÂवाखाली िशवसेना अिधक लोकिÿय झाली. मुंबई आिण
महाराÕůातील बहòतांश महाराÕůीय कायªकत¥ आिण सवªसामाÆय जनता िशवसेनेकडे
आकिषªत झाली. Âयामुळे मुंबई हा िशवसेनेचा बालेिकÐला बनला. बहòतांश िगरणी कामगार
आिण सवªसामाÆय मराठी जनता ही या राजकìय प±ाचा कणा होता. कामगारां¸या
र±णासाठी व Âयां¸या िहतासाठी बाळासाहेब ठाकरे यांनी ‘भारतीय कामगार सेना’ या
नावाने कामगार संघटना Öथापन केली. कामगारांचे सेनापती द°ाजी साळवी हे 'भारतीय
कामगार सेने' चे संÖथापक अÅय± होते. पुढे रमाकांत मोरे आिण सूयªकांत महािडक या
संघटनेचे अÅय± झाले आिण या दोघांनीही Âयां¸या मूळ राजकìय प±ाला मदत करणाöया
संÖथेला भ³कम नेतृÂव िदले.

वसाहती¸या काळात मुंबई आिण कलक°ा ही कामगार संघटनांची महßवाची क¤þे होती पण
ÖवातंÞयानंतर कामगार संघटनांसाठी मजबूत नेतृÂव दोÆही ÿमुख शहरांमधून पुढे आले
नाही. ÖवातंÞयो°र काळात १९७० ¸या मÅयापय«त, िविवध सामािजक गटांमÅये एक
समान भावना होती कì देशात, राÕůीय आिण ÿादेिशक Öतरावर िविवध राजकìय प±ांनी
कामगार संघटनांवर िनयंýण ठेवÁयास सुŁवात केली. ÿÂयेक राजकìय प±ाने आपापली
कामगार संघटना Öथापन केली. ºयाĬारे Âयांनी कामगार आिण सामाÆय जनतेला संघिटत
कłन संबंिधत राºयात आपली राजकìय स°ा Öथापन केली. यािशवाय काही महßवा¸या
िबगर-राजकìय कामगार संघटनांनी औīोिगक आिण सेवा ±ेýात भ³कम नेतृÂव िदले होते.
द°ा सामंत, ए. के. रॉय, शंकर गुहा िनयोगी, इला भĘ, विक«ग वुमेÆस फोरम, चेÆनई, सेÐफ
एÌÈलॉयड वुमेÆस असोिसएशन, गुजरात, सोसायटी फॉर टे³नॉलॉजी अँड डेÓहलपम¤ट,
िहमाचल ÿदेश, अमा संघटना, ओåरसा, केरळ िदनेश बीडी, केरळ, कच पý काÔमीर ,
पंचायत, महाराÕů. या Öवतंý युिनयÆस आहेत ºया कामगार समÖया सोडवत आहेत आिण
देशातील िविवध उīोगांमधील कामगारां¸या ह³कांचे र±ण करÁयाचा ÿयÂन करीत आहेत.

'महाराÕů िगरणी कामगार युिनयन' (MGKU) ¸या डॉ. दाता सामंत यां¸या नेतृÂवाखाली
१९८० ¸या दशकात देशात काही उÐलेखनीय संप झाले, िवशेषत: मुंबईतील कापड
उīोगात आिण १९७४ मÅये INTUC वगळता मु´य कामगार संघटनांशी संलµन
असलेÐया रेÐवे कामगारांनी. देशÓयापी संप आयोिजत केला. संपामुळे रेÐवे वाहतूक ठÈप
झाली होती. सरकारने Âयामुळे संप मोडÁयाचा ÿयÂन केला होता; पåरणामी कामगार संप
सुł ठेवू शकले नाहीत. पुढे, १९७५-७७ मÅये काँúेस¸या नेतृÂवाखालील सरकारने देशात
आणीबाणी लागू केली आिण कामगारां¸या संपावर आळा घालÁयासाठी उपाययोजना
केÐया.

munotes.in

Page 138

आधुिनक जगा¸या इितहासातील वंिचतां¸या चळवळी
138 आपली ÿगती तपासा:
१. भारतातील कामगार चळवळीचे जनक Ìहणून कोणाला ओळखले जाते?

११.७ सारांश
ÖवातंÞयपूवª आिण ÖवातंÞयो°र भारतातील कामगार चळवळी¸या वाटचालीचा अËयास
करताना असे िदसून येते कì चळवळीने कामगारांना संर±ण िदले आहे आिण िविवध
उīोगांमधील कामगारांचे ÿमुख ÿij सोडिवÁयाचा ÿयÂन केला आहे. परंतू आिथªक
सुधारणांसाठी भारतात १९९१ मÅये Liberalization, Privatization and
Globalization (LPG) धोरण आणÐयानंतर. भांडवलदार वगाªने नव-उदारमतवादी
सुधारणांचा कायªøम सुł केला. ºयामÅये संप बेकायदेशीर ठरवणे आिण युिनयनची शĉì
कमकुवत करणे इ. गोĶéचा समावेश होता. यामुळे भारतातील कामगार चळवळीसाठी
उदारीकरण, खाजगीकरण आिण जागितकìकरण धोरण सवाªत हािनकारक मानले गेले.

११.८ ÿij
१. भारतात कामगार संघटनांचा उदय का आिण कसा झाला?
२. एन.एम. लोखंडे यांना भारतातील कामगार चळवळीचे जनक Ìहणून का ओळखले
जाते? ÖपĶ करा.
३. भारतीय कामगार चळवळीतील AITUC ¸या योगदानाचे िवĴेषण करा.
४. भारतातील कामगार चळवळीतील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे योगदानाचा आढावा
¶या?
५. ÖवातंÞयो°र भारतातील कामगार चळवळी¸या बदलÂया संरचनेचे वणªन करा?

११.९ संदभª

१. मून, वसंत (संपािदत), (१९९१), डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: लेखन आिण भाषणे,
खंड-१०, पिहली आवृ°ी, महाराÕů शासन , मुंबई, (१९९१).
२. पापोला, टी. एस., पी. िसÆहा, सीएस व¤कट रÂनम आिण जी. बटरवीड (एड्स.), लेबर
अँड युिनयÆस इन अ पीåरयड ऑफ ůांिझशन, Āेडåरक एबटª िÖटफटंग, िदÐली येथे
रोजगार, वाढ आिण ®मांचे सामािजक संर±ण,(१९९ ४).
३. रामाÖवामी इ. ए. , कामगार चेतना आिण ůेड युिनयन ÿितसाद, ऑ³सफडª
युिनÓहिसªटी ÿेस, िदÐली, (१९८७).
४. रेवरी सी., द ůेड युिनयन मूÓहम¤ट इन इंिडया, ओåरएंट लाँगमन, हैदराबाद(१९५८)
५. मॉåरस एम. डी. , द इमजªÆस ऑफ इंिडयन लेबर इन इंिडया: अ Öटडी ऑफ बॉÌबे
कॉटन िमÐस, १८५ ४-१९ ४७, ऑ³सफडª, युिनÓहिसªटी ÿेस, बॉÌबे, (१९६५).
६. कदम मनोहर, भारतीय कामगार चळवळीचे जनक: नारायण मेघाजी लोखंडे, अ±र
ÿकाशन, बॉÌबे.
***** munotes.in

Page 139

139 १२
२० Óया शतकातील भारतीय आिदवासी जमाती
आिण Âयां¸या संघषाªचे Öवłप
घटक रचना
१२.० उिĥĶये
१२.१ ÿÖतावना
१२.२ भारतातील जमाती
१२.३ ÖवातंÞयपूवª काळातील आिदवासी संघषाªचे Öवłप
१२.४ ÖवातंÞयपूवª काळातील आिदवासी संघषाªची कारणे
१२.५ Öवातंýो°र काळातील आिदवासी संघषª
१२.६ सारांश
१२.७ ÿij
१२.८ संदभª

१२.० उिĥĶये
१. भारतीय आिदवासी जमातéचा आढावा घेणे.
२. आिदवासé¸या संघषाªची कारणे जाणून घेणे.
३. आिदवासी संघषाªचे Öवłप समजून घेणे.
४. भारतातील काही महÂवा¸या आिदवासी संघषा«चा आढावा घेणे.

१२.१ ÿÖतावना
भारत हा िविवध मानवी सांÖकृितक समूह असलेला देश आहे. आिदवासी समाज हा या
िवशाल िविवधतेतील सवाªत महÂवाचा िवभाग आहे. भारतात आिदवासéची लोकसं´या
भारता¸या एकूण लोकसं´ये¸या ८.५% इतकì आहे. जी ल±ात घेÁयाइतकì कमी आहे
तरीही Âयांचा समृĦ सांÖकृितक वारसा Âयांना भारतीय लोकसं´येत िवशेष Öथान देतो.
ऐितहािसक ŀिĶकोनातून ते भारताचे सुŁवातीचे रिहवासी मानले जातात. जे बाĻ जगाचा
आपÐया जीवनात कमीत कमी हÖत±ेप Óहावा Ìहणून उ¸च डŌगर, घनदाट जंगल
यांसार´या भौगोिलकŀĶ्या दुगªम व िभÆन भागात राहत होते. मुĉ पàयाÿमाणे आिदवासी
समुदायांनी अिलĮतेची िÖथती कायम ठेवली परंतू वसाहती¸या काळात Âयां¸या जीवन
आिण संÖकृतीला तडा गेला. िāिटश भारताचा इितहास आिदवासé¸या जोरदार िवþोहांनी
आिण िāटीश राजवटी िवŁĦ¸या ÿितकाराने ओतÿत भरलेला आहे. ÖवातंÞयानंतरही
Âयांनी थोड्या वेगÑया पĦतीने जल, जंगल, जमीन आिण संÖकृतीसाठी आपला संघषª
चालू ठेवला. सदरील पेपर ÖवातंÞयपूवª आिण ÖवातंÞय काळातील आिदवासé¸या संघषाªवर munotes.in

Page 140

ब) आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
140 आधाåरत आहे. या पेपरचा मु´य िवषय Ìहणजे आिदवासé¸या संघषाªसाठी जबाबदार
असलेले घटक आिण वैिशĶ्यांची चचाª करणे. या पेपरमÅये आिदवासी भारताचा समपªक
आढावा घेÁयात आला आहे.

१२.२ भारतातील आिदवासी जमाती
भारताची लोकसं´या ही अनेक जाती, जमाती व समाज िमळून बनली आहे. भारत हा
ÿामु´याने बाĻ जगाशी Âया¸या ऐितहािसक परÖपरसंवादामुळे (आøमण, Óयापार, धमª,
Öथलांतर, उपिनवेश) इ. जवळ आला आहे. जागितकìकरणामुळे वैिवÅयपूणª लोकसं´या
असलेÐया जगातील कोणÂयाही पुरोगामी देशाÿमाणे पåरणाम झाला आहे. या संदभाªत
भारतातील आिदवासी जमाती ÿाचीन काळा त Âयांची वÖती शोधतात. तथािप, Âयांचा
इितहास अÂयंत अÖपĶ आहे. परंतू भाषाशाľानुसार आिदवासéनी भारतात दोन मागा«नी
ÿवेश केला असावा. एक Ìहणजे भारता¸या ईशाÆय भागातून तर दुसरा भारता¸या उ°र
पिIJम भागातून. भौगोिलकŀĶ्या, ते िवÖतृत ÿादेिशक ±ेýात आढळतात. Âयां¸या
भौगोिलक वÖतéचे चार भौगोिलक ±ेýांमÅये वगêकरण करता येते. उदा.
(अ) ईशाÆय ±ेý
(ब) पिIJम ±ेý
(क) मÅय ±ेý
(ड) दि±ण ±ेý

आिदवासी जमातéची लोकसं´या कमी असली तरी Âयां¸यात संÖकृतीक िविवधता आहे जी
Âयांची भाषा आिण वंश ÿितिबंिबत करते. भािषकŀĶ्या, ते ऑÖůो-एिशयािटक, þिवड व
ितबेटो-िचनी भाषेतील आहेत. रामचंþ गुहा यां¸या मते, भारतातील आिदवासी जमाती
नेúीटो, ÿोटो ऑÖůेलॉइड, मंगोलॉइड, पॅलीओ मंगोलॉइड, नॉिडªक िकंवा इंडो-आयªन अशा
िविवध वांिशक गटांशी संबंिधत आहेत. Âयाचा एक भाग, ते िशकार, अÆन गोळा करणे,
मासेमारी, मजूरी, पशुपालन आिण शेतीशी संबिधत िविवध ÓयवसायांमÅये गुंतलेले आहेत.
अनेक सुिशि±त आिदवासी लोक सरकारी सेवा आिण Óयवसाय ±ेýाकडे वळले आहेत.

आिदवासéना Âयां¸या पूवªजांकडून समृĦ संÖकृतीक वारसा लाभला आहे. Âयांची अतुलनीय
संÖकृती Âयां¸या अÆन सवयी, िनवासÖथान, पोशाख, अलंकार, धमª, दंतकथा, सण, िवधी,
समारंभ, गाणी, नृÂय, िश±ण ÓयवÖथा , िवरता आिण उÂÖफूतªता इÂयादéमÅये िदसून येते.
दुसरीकडे Âयांची मागासलेली सामािजक व आिथªक िÖथती हा सरकारसाठी िचंतेचा िवषय
आहे. Ìहणून, ÖवातंÞयानंतर Âयांना मु´य ÿवाहात आणÁयासाठी Âयां¸या ÿijांचा सखोल
अËयास करÁयात आला. भारताचे पिहले पंतÿधान जवाहरलाल नेहł हे आिदवासé¸या
ÿijांवर गंभीरपणे िवचार करत होते. शोषकांपासून आिदवासéना संर±ण īावे असे Âयांचे
मत होते. Âयाच वेळी आिदवासé¸या समाज आिण संÖकृतीत काय सुंदर, मंýमुµध आहेत
याचे र±ण करÁयासाठीही Âयांनी युिĉवाद केला होता.
munotes.in

Page 141

२० Óया शतकातील भारतीय आिदवासी जमाती आिण Âयां¸या संघषाªचे Öवłप
141 ÖवातंÞयानंतर नेहłं¸या पाच तÂवां¸या (पंचशील तÂवे) ÿभावाखाली संिवधान सभेने
आिदवासé¸या सुर±ेसाठी काही उपाय केले. आिदवासी लोकांना अिधक चांगÐया ÿकारे
ÿवेश िमळावा Ìहणून Âयांना नŌदणीकृत व सूचीबĦ केले गेले. यानंतर Âयांना अिधकृतपणे
अनुसूिचत जमाती Ìहणून संबोधले गेले. १९५० ¸या राºयघटने¸या आदेशानुसार १४
राºयांमÅये Öथाियक झालेÐया २१२ जमातéना अनुसूिचत जमाती Ìहणून घोिषत केले.
भारतीय संिवधाना¸या अनु¸छेद ३४२ मÅये अनुसूिचत जमाती Ìहणजे कोण असेल हे
पåरभािषत केले आहे. भारतातील आिदवासी जमातéना भारतीय संिवधानाने राजकìय,
सांÖकृितक, शै±िणक, आिथªक आिण रोजगाराशी संबंिधत सुर±ा ÿदान केली आहे.
संिवधानाची ५ आिण ६ अनुसूची िवशेषतः आिदवासी लोकां¸या संर±णासाठी लागू
करÁयात आलेली आहे. Âयाचाच एक भाग Ìहणून, आज राºय आिण क¤þ सरकारकडून
अनेक िवकास कायªøम आिण योजना आिदवासी कÐयाणासाठी चालवÐया जातात. िवशेष
Ìहणजे, ही सवª सरकारी संर±णाÂमक धोरणे आिण िनयोजन अनेकदा पूणª होत नाही आिण
आिदवासी लोकां¸या ÿÂयेक मागणीची पूतªता करत नाही. पåरणामी, राजकìय Öवाय°ता ,
आिथªक Æयाय, सांÖकृितक ओळख आिण वेगळे राºय यांसार´या कारणांमुळे Âयांचा
आंदोलन, असंतोष आिण सरकारिवरोधात संघषª झाÐयाचे िदसून येते.

१२.३ ÖवातंÞयपूवª काळातील आिदवासी संघषाªचे Öवłप
भारतात िāटीश राजवटी¸या ÿारंभामुळे जीवना¸या ÿÂयेक ±ेýात खूप अनपेि±त बदल
झाले. नवीन ÿशासकìय ÓयवÖथेने पारंपाåरक शासकìय यंýणेला छेद िदला. बाहेरील
जगापासून अिलĮ राहणाöया आिदवासी लोकसं´येलाही या ÿचंड लाटेने सोडले नाही,
अगदी िāटीश वसाहतीपूवê¸या राºयकÂया«नीही आिदवासी ±ेýाला नेहमीच Âयां¸या
राºयापासून दूर ठेवले िकंवा Âयां¸या कायाªत कमीत कमी रस दाखवला. परंतू िāटीश
राजवटीने भारतीय समाजÓयवÖथेवर िवपåरत पåरणाम केला. आिदवासी भागात हा संघषª
अिधक तीĄ झाला. िāिटश राजवटीपूवê आिदवासी कधीही बाहेरील लोकां¸या थेट संपकाªत
आले नाहीत िकंवा बाहेरील राºयकत¥ व इतर लोकांनी Âयां¸या जीवनात थेट हÖत±ेप केला
नाही. दुसरे Ìहणजे, Âयांची जीवनशैली उवªåरत भारतीय लोकसं´येपे±ा ल±णीय िभÆन
होती, पåरणामी बाĻ जग Âयांना परके आिण अपåरिचत वाटू लागले. ितसरे, जबरदÖतीने,
ÿचंड हÖत±ेपामुळे Âयां¸या सामािजक-सांÖकृितक आिण आिथªक जडन-घडणीमÅये
अचानक झालेÐया बदलांमुळे Âयां¸यात ÿचंड असंतोष, चीड आिण िनराशा िनमाªण झाली.
पåरणामी, िवþोहाची मािलका सुł होÁयापूवê िāिटशांनी आिदवासी भागात ÿवेश केला
नाही. आिदवासé¸या संघषाªबĥल िच°वेधक गोĶ Ìहणजे हा संघषª भारतातील आिदवासी
वचªÖव असलेÐया सवª भागांत झाला.

ÖवातंÞयपूवª काळातील भारतातील आिदवासी संघषª खालील मुद्īां¸या आधारे ÖपĶ
करता येईल.


munotes.in

Page 142

ब) आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
142 १. दडपशाहीची कठोर कृती:
भारता¸या आिदवासी संघषाªत िāिटश राजवटीने मोठ्या ÿमाणात दडपशाही केली.
आिदवासé¸या संघषाªचा ÿितकार करÁयासाठी िāटीशांनी अटक, लढाई, अनैितक
मागा«पय«त िश±ा, िनदªयी हÂया, लूट इ. मागा«चा अवलंब केला.

२. संघषाªची मंद गती:
संघषाªची मंद गती हे सूिचत करते कì आिदवासी संघषª एकाचवेळी कधीच सुł झाला नाही.
आिदवासéनी ÿाÂयि±क , हलके युिĉवाद, अिन¸छा इÂयादéĬारे संबंिधत अिधकाöयांपय«त
आपला असंतोष पोहचवÁयाचा ÿÂयेक संभाÓय मागª वापरला. आिदवासी उठावाला
अनेकदा िहंसक वळण लागले. ºयामÅये आिदवासéनी अÂयाचारéची शासनकÂया«ची हÂया
केली व घरे जाळली.

३. बैठका, सÐलामसलत आिण चचाª:
ÿÂयेक आिदवासी संघषाªमागे आिदवासी समाजातील ºयेķ लोकांची संमती असते. संघषª
नेहमीच समाजाचे नेते, वडीलधाöया लोकांशी सÐलामसलत केÐयानंतर सुł केला गेला.
समाज मेळावा, गुĮ बैठक, पंचायत चचाª इ. संघषª सुł करÁयापूवê अपåरहायªपणे केÐया
जाणाöया काही गोĶी आहेत.

४. नेता िकंवा नेÂयां¸या ÿभावाखाली संघषª:
भारतातील आिदवासी संघषª एखाīा नेÂयाने िकंवा नेÂयांनी संघटीत केÐयाची उदाहरणे
सापडतात. काही नेÂयां¸या नेतृÂवाखाली आिदवासी संघषाªची मोहीम राबवली गेली. जे नेते
समाजात ÿभावी होते Âयां¸या नेतृÂवाखाली हा संघषª केला गेला. ºया नेÂयाकडे आधुिनक
काळासारखा नेता बनवÁयाची योजना नÓहती परंतू पåरिÖथतीची जाणीव, आंतåरक इ¸छा
व अंतÿेरणा होती. भारतातील अनेक आिदवासी संघषª Âया¸या नेÂया¸या नावाने ओळखले
जातात. आपण अनेक नेÂयांचे िवचारांचा अËयास कł शकतो ºयांनी संघषª यशÖवी
करÁयाची जबाबदारी घेतली.

५. संघषª फĉ मूळ ±ेýापुरता मयाªिदत नÓहता:
भारता¸या आिदवासी संघषाªचे सवाªत महÂवाचे वैिशĶ्य Ìहणजे Âयाचे Óयापक ±ेý होय.
िāटीश राजवटीत आतापय«त नŌदवलेÐया कोणÂयाही संघषाªचे हे एक महÂवपूणª वैिशĶ्य
आहे. कारण संघषª ±ेýाचे नसलेले बंधन Âयां¸या सवª बंधुÂवा¸या भावनांपे±ा Âयांची एकता
आिण सहकायª दशªवते. जंगलातील आगीÿमाणे बंड पसरÐया¸या घटनांनी आिदवासी
संघषाªचा इितहास भरलेला आहे. गुजरात¸या देवी चळवळीचे उदाहरण ¶या ºयाने दि±ण
गुजरातमधील सवª आिदवासी भागांना वेठीस धरले.

६. मजबूत समाजाची भावना:
इतर संघषा«ÿमाणे आिदवासी संघषª ÿचंड समािजक ऐ³याची भावना दशªवतो. जल, जंगल
आिण जमीनीवर Âयांचे विडलोपािजªत अिधकार िटकवÁयासाठी Âयांनी लढा िदला. ते
Âयां¸या नैितक मूÐयांसाठी देखील संघषª करतात. Ìहणूनच Âयांनी जमीनदार, सावकार,
सरंजामी सरदारांचा िवरोध केला, कारण आिदवासी Âयांना Âयां¸या सांÖकृितक łढी munotes.in

Page 143

२० Óया शतकातील भारतीय आिदवासी जमाती आिण Âयां¸या संघषाªचे Öवłप
143 परंपरांचा शýू मानतात. Âयांची अशी भावना होती कì या लोकांमुळेच Âयां¸या जीवनात सवª
ÿकारचे दुःख येत आहे.

१२.४ ÖवातंÞयपूवª काळातील आिदवासी संघषाªची कारणे
ÖवातंÞयपूवª काळातील आिदवासé¸या लढ्याला कोणतेही एकमेव कारण जबाबदार नाही.
आिदवासी संघषाªची कारणे दोन ÿकारात िवभागली जाऊ शकतात. एक बाĻ आिण दुसरी
Ìहणजे अंतगªत करणे होत. आिदवासी संघषाª¸या कारणांवर चचाª करÁयापूवê अनेक
िपढ्यांपासून अिलĮ राहणाöया जमातé¸या िवशेष सांÖकृितक पाĵªभूमीबĥल ल±ात घेतले
पािहजे. आिदवासी केवळ अशा वातावरणातच राहत नÓहते तर Âयांनी Öवे¸छेने आपले
अिलĮ जीवन कायम ठेवले होते. पåरणामी, बाĻ हÖत±ेपामुळे ºया आिदवासéना
मुĉजीवन जगÁयाची सवय होती Âयांना गुदमरÐयासारखे वातावरण िनमाªण झाले. यात
काही शंका नाही कì आिदवासé¸या संघषाªसाठी Âयांचे ÖवातंÞय िटकवून ठेवÁयासाठी
असलेली िनķा ही िāिटशांनी केलेÐया छळांइतकìच जबाबदार होती. आिदवासé¸या
रĉातील वीरता Âयां¸या िवþोहाचा एक घटक असू शकतो. आिदवासé¸या या अंतिनªिहत
आवेगांना आिदवासी संघषाªची अंतगªत कारणे मानली जातात.

तथािप, आिदवासी संघषाª¸या घटनांसाठी िāिटशांची आिथªक धोरणे ही सवाªत मोठा घटक
Ìहणून जबाबदार होती. हे ल±ात ठेवले पािहजे कì िāिटश ÿशासना¸या हĥीत आिदवासी
भागांचे िवलीनीकरण ÿामु´याने दोन कारणांमुळे सुł झाले आहे. एक Ìहणजे वन आिण
खिनज ľोतांसार´या आिदवासी भागात नैसिगªक संसाधनांची िवपुलता हे आहे. मÅय
ÿदेश, छ°ीसगड, ओिडशा आिण झारखंड या आिदवासी पĘ्यांना Âयां¸या नैसिगªक
संसाधनांसाठी लàय केले गेले. दुसरे कारण आिदवासी भागांचे धोरणाÂमक Öथान. िāटीश
वसाहतीचा सवªदूरपय«त िवÖतार करÁयासाठी ईशाÆय भारताचे Öथान राजनैितकŀĶ्या
महßवाचे होते. Âयाचÿमाणे झारखंडमÅये मराठा आंदोलनावर ल± ठेवÁया¸या गरजेमुळे
िāिटश हÖत±ेप झाला. जमीन परकेपणा, Öथलांतर आिण बाहेरील लोकांचा बंदोबÖत,
सामािजक-आिथªक आिण सांÖकृितक शोषण, ही इतर कारणे आहेत ºयामुळे आिदवासी
बंड पेटले.

१२.५ ÖवातंÞयपूवª काळातील ÿमुख आिदवासी उठाव
आिदवासी संघषª हा भारता¸या ÖवातंÞय संúामाचा ÿणेता Ìहणून ओळखला जातो.
भारतीय इितहासात आिदवासé¸या संघषाªला िवशेष Öथान आहे, ते िāिटश
राजवटीिवरोधातील पिहले ÿितकार होते. आिदवासी संघषाªने ÿचंड शौयª, एकता,
Öवािभमान आिण धैयª दाखवले. जरी संघषª कधीच अिधक काळ चालू रािहला नाही आिण
अÆयायकारक मागाªने अÐपावधीत दडपला गेला गेला तरी िāिटश सरकारला या उठावांनी
जोरदार संदेश िदला कì आिदवासी साधे आिण सामाÆय जीवन जगत असले तरी ते शूर
आिण पराøमी आहेत.
munotes.in

Page 144

ब) आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
144 २० Óया शतकात झालेÐया ÿमुख आिदवासी संघषा«चे थोड³यात वणªन येथे आले आहे,
तथािप, िāिटश राजवटी¸या सुŁवातीपासून आिदवासी िवþोह नŌदवले गेले आहेत.
ÖवातंÞयपूवª काळात आिदवासé¸या संघषा«चा हेतू जल, जंगल आिण जमीनीवरील ह³क,
Öवतंý राºय आिण सामािजक व धािमªक सुधारणा सुरि±त करÁयापय«त मयाªिदत होते.

१. भूमकाल आंदोलन:
छ°ीसगढ राºयात आिदवासी िāटीश राजवटी¸या ÿारंभापासून Âयां¸या सांÖकृितक, łढी
आिण सामािजक ÓयवÖथेवर बाहेरील लोकां¸या हÐÐयामुळे असमाधानी होते. Âयांनी
सातÂयाने िवरोध केला आिण वेळोवेळी जमीनदार, सावकार आिण िāिटश अिधकारी
यां¸यािवŁĦ बंड केले. भूमकाल चळवळ ही बÖतर¸या आिदवासी बंडांची सुłवात आहे.
एकूण ४६ ÿशासकìय आिदवासी िव भाग (परगना) यांनी संयुĉपणे १९१० साली बंड केले
होते. हे बंड Âयां¸या जिमनी, संÖकृती आिण समाजा¸या संर±णासाठी सुł करÁयात आले
होते.

२. िबरसा मुंडा आंदोलन:
भारता¸या इितहासातील सवª आिदवासी चळवळéमÅये िबरसा मुंडा चळवळ अपवादाÂमक
आहे कारण ही चळवळ िāिटश राजवटीिवŁĦ उठाव तसेच सामािजक आिण धािमªक
सुधारणांसाठी ओळखली जाते. िबरसा मुंडा नावा¸या ÿभावी नेÂया¸या नेतृÂवाखाली
आिदवासéनी बंड केले. मुंडा जमातीतील सामािजक आिण धािमªक सुधारणांमÅये अभूतपूवª
योगदानामुळे ते नंतर भगवान िबरसा Ìहणून ÿिसĦ झाले. सन १८९५ मÅये मुंडा
समुदायाने जिमनी बळकावणे आिण शोषणािवŁĦ आवाज उठवला जो १९०१ पय«त चालू
होता. या भागात बाहेरील लोकांनी केलेÐया Öथलांतरामुळे मुंडाची पारंपाåरक जमीन
ÓयवÖथा संकटात सापडली होती. Âयां¸या भागात ते ÿथम नागåरक होते परंतु हळूहळू
जमीनदार, Óयापारी, सावकार इÂयादé¸या हाती Âयांची जमीन जाऊन Âयांनी जिमनीची
मालकì गमावली.

३. ताना भगत चळवळ:
देश चळवळी¸या आगीत होरपळून िनघत असताना झारखंड राºयात हे आंदोलन झाले. ही
चळवळ मुळात एक धािमªक सुधारणा होती जी १९२१ मÅये ओरांव या आिदवसी
जमातीतील संत जýा भगत आिण तुåरया भगत यांनी सुł केली होती. ही चळवळ ओरांव
जमातीतील धािमªक नेÂयां¸या पुनŁºजीवनवादी िवचारांनी ÿेåरत होती ºयांनी Âयां¸या
समाजातील काही वाईट ÿथांमÅये सुधारणा करÁयाचा ÿयÂन केला. ताना भगत चळवळ
गांधीवादी तßव²ानावर मोठ्या ÿमाणात ÿभािवत झाली होती Ìहणून Âयां¸या उपदेशात ते
अिहंसा, शाकाहारी अÆन , खादी कापड, Âयां¸या अंगणात तुळशी लावÁयावर भर देतात तर
मīपान वºयª मानतात. आज कोणीही Âयांना Âयां¸या गांधी टोपी आिण पांढöया सुती
वेशामुळे ओळखू शकतो. ही चळवळ भारता¸या राÕůीय चळवळीशी देखील संबंिधत आहे.

४. देवी चळवळ:
१९२२ मÅये गुजरातमÅये ही चळवळ झाली. असे मानले जात होते कì देवी सालाबाईंना
Âयां¸या लोकांनी दाł, मांस खाणे टाळावे आिण घरापासून शरीरापय«त सवªकाही Öव¸छ munotes.in

Page 145

२० Óया शतकातील भारतीय आिदवासी जमाती आिण Âयां¸या संघषाªचे Öवłप
145 ठेवावे असे वाटते. ही चळवळ मुळात मī (दाł) Óयापारी व सावकारां¸या िवरोधात
संघटीत झाली होती. जी आिदवासéना Âयां¸या शोषणाची कारणे वाटली. ही चळवळ दि±ण
गुजरात¸या सवª आिदवासी भागात काही मिहÆयांत मोठ्या ÿमाणावर पसरली होती. गेली.

आपली ÿगती तपासा:
१. ÖवातंÞयपूवª भारतातील आिदवासé¸या संघषाªची ठळक वैिशĶ्ये सांगा.

१२.६ Öवातंýो°र काळातील आिदवासी संघषाªचे Öवłप
सामािजक-आिथªक असमानतेसह जातीय िविवधता हे नÓयाने Öथापन झालेÐया भारत
सरकारसाठी एक मोठे कोडे होते. आिदवासé¸या बाबतीत हा केवळ सामािजक-आिथªक
उÆनतीचा ÿij नÓहता तर मु´य समÖया असलेÐया Âयां¸या जातीय गुणधमा«मÅये कमीत
कमी अडथळा न येता मु´य ÿवाहातील लोकांशी Âयां¸या समाकलनाचे उ°र िमळवणे ही
खरी समÖया आहे. अशा ÿकारे जरी आिदवासéचा िवकास सरकारी धोरणांमÅये सवाªत
वरती असला तरीही , Âयां¸या एकाÂमतेचा ÿij दोन तßवांमÅये िवभागला गेला होता, एक
Ìहणजे उवªåरत भारतीय लोकसं´येपासून हा समाज संपूणªपणे अलग होता. जसे
संúहालयात दाखवलेला वारसा. दुसरे Ìहणजे Âयांना भारतीय लोकसं´येत िमसळणे.
पåरणामी दोÆही एकýीकरण धोरणांचे नुकसान झाले. शेवटी Âयांना एकý करÁयासाठी एक
मÅयम मागª Öवीकारला गेला ºयात जमातéना लोकसं´येमÅये िमसळÁयाची परवानगी
देÁयात आली Âयाच वेळी Âयांचे सांÖकृितक गुणधमª िटकवून ठेवÁयासाठी उपाययोजना
करÁयात आÐया. एकýीकरण धोरणांÓयितåरĉ, आिदवासी उपयोजना , पंचवािषªक
योजनेमÅये सुł केलेले िविवध िवकासाÂमक उपाय यांसारखे अनेक िवकास कायªøम.
संिवधानाचा भाग १० िवशेषतः आिदवासी ÿशासनाला िवशेष अिधकार ÿदान करतो.
घटने¸या भाग १० मÅये अनुसूिचत ५ आिण अनुसूिचत ६ साठी तरतुदी आहेत.

अशा ÿकारे, आिदवासé¸या समÖया आिण ÿij ÿाधाÆयाने घेतÐया जातात. Âया समÖयांचे
िनराकरण करÁयासाठी एक सुिनयोिजत कायªøम तयार करÁयात आला होता , तरीही
Öवातंýो°र काळात आिदवासé¸या संघषाªची उदाहरणे सापडतात. ÖवातंÞयपूवª आिण
Öवातंýो°र काळातील संघषाªचे Öवłप, कारणे आिण आचरण यात आपण थोडा फरक
पाहó शकतो. Öवातंýो°र काळातील आिदवासé¸या संघषाª¸या Öवłपावर आपण एक नजर
टाकू जे खालीलÿमाणे आहे.

१. संघिटत आिण सुिनयोिजत:
Öवातंýो°र काळातील आिदवासी संघषª पĦतशीरपणे रचलेले आहेत. संघषª ÓयविÖथत
आिण िनयोजनबĦ आहेत. Âयांनी Âयां¸या समÖया संघटनांखाली तर कधी राजकìय
प±ां¸या अंतगªत मांडÐया आहेत. Âयांना Âयांचे ह³क आिण िनषेधाची पĦत याची जाणीव
आहे. Âयां¸या संघटनांना Âयां¸या लोकांचा पूणª पािठंबा िमळतो. एकतेची आिण बंधुÂवाची
महान भावना िनषेधा¸या वेळी आिण चळवळé¸या ÿसंगी िदसून येते.
munotes.in

Page 146

ब) आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
146 २. संघषाªचा दीघª कालावधी:
आिदवासéचा संघषª अनेक वष¥ चालला. हा संघषª िहंसा, तीĄ लढा िकंवा गृहयुĦा¸या
माÅयमातून नÓहे तर उ¸च अिधकाöयांना आपले Ìहणणे पटवून देÁया¸या उĥेशाने ÿेåरत
आहे. Âयामुळे आिदवासéचा संघषª वषाªनुवष¥ शांततापूणª आिण लोकशाही मागाªने सुł आहे.

३. िनषेधाचा िहंसा आिण लोकशाही मागª:
मागणी पूणª करÁया¸या ÿयÂनासाठी, आिदवासéनी िहंसा आिण शांतता या दोÆही मागा«चा
अवलंब केला. संघषª आिण दंगलé¸या संदभाªत संघषª हा अपवादाÂमक नाही परंतु अितरेकì
सहभागéĬारे Âया घटना उÂÖफूतªपणे घडतात. कधी कधी काही गट संघषª अिधक पेटवून
देÁयासाठी िहंसेचा मागª िनवडतात. तथािप, बहòतेक ÿकरणांमÅये, आिदवासी संघषª
शांततापूणª िवरोध, दबाव गट इÂयादी वैध मागा«नी केलेला िदसतो.

४. मजबूत संघटना / प±/ गट तयार करणे:
हे आिदवासé¸या संघषाªचे सवाªत ल±णीय Öवłप आहे. एकोिणसाÓया शतकात, एका
राजकìय प±ात िन घालेÐया काही संघटनां¸या अंतगªत आिदवासी संघषª झाला. हे राजकìय
प±, ÿादेिशक प± Ìहणून यशÖवीåरÂया बाहेर पडले आहेत आिण लोकसभेत व राºय
िवधानसभेतही Öथान िमळवले आहे. झारखंडमÅये झारखंड मुĉì मोचाª या चळवळीतून
उदयास आलेÐया आिदवासी प±ाने काँúेस प±ा¸या युतीसह िवīमान सरकार Öथापन
केले आहे. अशी उदाहरणे आपण ईशाÆय भारतातही पाहó शकतो.

५. आिदवासé¸या संघषाªवर राजकारण:
आिदवासé¸या संघषाªचा आणखी एक भाग राजकìय संघटने¸या पाĵªभूमीवर िदसून येतो
ºयाला आिदवासé¸या ÿijांवर राजकारण असे Ìहटले जाऊ शकते. आिदवासé¸या
लढ्याला जनतेचा पािठंबा आहे. हे पैसे, शĉì आिण नेÂयांना देखील एकिýत करते जे
मागणीवर राजी करÁयासाठी उ¸च अिधकाöयांवर मोठ्या ÿमाणात दबाव िनमाªण करतात.
Âया पाĵªभूमीवर राजकìय प± िनवडणुकì¸या वेळी Âयांची मजê िमळवÁयासाठी
आिदवासé¸या मागÁयांचे समथªन करतात. अनेक वेळा ते उघडपणे समथªन करतात आिण
िनषेधात सामील होतात. आिदवासी संघषाªतील या ÿकार¸या िøयाकलापांमुळे
आिदवासéमÅये एकता आिण आÂमिवĵास बळकट होतो. परंतु Âयाच वेळी ते Âयांना Âयां¸या
मु´य उिĥĶापासून िवचिलत करते.

१२.७ Öवातंýो°र काळातील आिदवासी संघषाªची कारणे
घटनाÂमक सुर±ा, क¤þ आिण राºय सरकारची कÐयाणकारी धोरणे असूनही आिदवासी
िवकासाची वाढ मंद आहे. १९४७ नंतर िश±ण, रोजगार, मÅयमवगाªचा उदय, जागłकता
इÂयादी ±ेýात काही सकाराÂमक बदल िदसून येत आहेत. परंतु आिदवासéमÅये ह³क,
ओळख, शोषण, सामािजक Æयाय इÂयादी कारणांमुळे असमाधान िनमाªण झाले आहे.
munotes.in

Page 147

२० Óया शतकातील भारतीय आिदवासी जमाती आिण Âयां¸या संघषाªचे Öवłप
147 आिदवासी राºयाची मागणी हे भारतीय ÖवातंÞयानंतर आिदवासé¸या संघषाªचे ÿमुख कारण
होते. भारता¸या एकìकरणा¸या ÿिøयेदरÌयान अनेक आिदवासी भागांना आिदवासी
वांिशकतेिशवाय वाटप केले आहे. पåरणामी, आिदवासी बहòल ±ेýे िबगर आिदवासी बहòल
भागां¸या ÿभावाखाली आली आहेत. अिवभािजत िबहारचा छोटानागपूर ÿदेश हे राºया¸या
अिवचारी िवभाजनाचे एक चांगले उदाहरण आहे. ºयात सांÖकृितक भावनांचा िवचार केला
गेला नाही. ईशाÆय भारतातील बहòतेक आिदवासी संघषª Öवतंý राºया¸या मागणीसाठी
सुł झाले आहेत. नागा चळवळ, िमझोराम चळवळ आिण बोडो चळवळ ही Âयांची काही
उदाहरणे आहेत.

आिदवासी भागात बाहेरील लोकसं´येचा ओघ यामुळे Âयां¸या विडलोपािजªत जिमनीवर
आिदवासéची मालकì कमी करणे, आिदवासी भागात आिदवासी लोकसं´येपे±ा िबगर
आिदवासी लोकसं´येत वाढ होणे. Âयांची भाषा आिण संÖकृतीला धोका िनमाªण करणे
यांचा समावेश आहे. आिदवासी नेहमीच Âयां¸या ओळख, अिधकार आिण संÖकृतीसाठी
जागłक असतात Ìहणून Âयांनी वेळोवेळी या समÖयांसाठी आवाज उठवला आहे. काही
ÿकरणांमÅये मंद िवकास, िनराशा, अÆयाय आिण शोषण ही आिदवासé¸या संघषाªची कारणे
बनली.

औīोिगकìकरण , वन आिण खिनज संसाधनांचे शोषण, धरणे आिण वीज ÿकÐपां¸या
Öवłपात िवकासाची ÿिøया आिदवासéमÅये आंदोलन िनमाªण करÁयासाठी तेवढीच
जबाबदार आहे.

१२.८ Öवातंýो°र काळातील ÿमुख आिदवासी संघषª
ÖवातंÞयानंतर आिदवासी संघषाªने सुŁवाती¸या काही मुद्īांवर आधाåरत शोषण, जमीन व
जंगल ह³क, िवकास आराखड्यात अपयश आिण Âयात काही नवीन मुīांचा जसे Öवतंý
राºय, सामािजक सांÖकृितक घटकांचे संवधªन इÂयादéचा समावेश केला आहे. Öवतंý
भारतातील काही मोठे आिदवासी संघषª पुढीलÿमाणे आहेत.

१. ईशाÆय भारतातील अिलĮतावादी चळवळी:
ईशाÆय भारत हे रंगीबेरंगी वांिशक गटांचे माहेरघर आहे. ÖवातंÞयानंतर वांिशक गट
भारता¸या आत िकंवा बाहेर Öवतंý राºयासाठी परÖपरिवरोधी पåरिÖथतीमÅये एकý आले.
अिÖमतेची भावना, िबगर आिदवासी लोकांशी िवरोधी संबंध, राजकìय स°ा आिण
संसाधनांवर Âयांचा ह³क बहाल करÁयासाठी वेगÑया जिमनीची मागणी. या भावनांनी
ईशाÆय भारतातील अिलĮतावादी चळवळीला जÆम िदला. नागालँड, िमझोराम, मेघालय
आिण अŁणाचल ÿदेश राºयांची िनिमªती ही फुटीरतावादी चळवळीचा पåरणाम आहे.

या मािलकेत बोडो आंदोलन अजूनही िनकालाची वाट पाहत आहे. िāटीश राजवटी¸या
वेळी बोडो विडलोपािजªत भौगोिलक ±ेý आसामी हĥीत घेतले गेले. ºयांनी बोडो जमातीला
कधीच Âयांचा भाग मानले नाही. Ìहणून ते िāिटश राजवटीपासून Öवतंý बोडो राºय munotes.in

Page 148

ब) आधुिनक जगा¸या इितहासातील मुĉì चळवळी
148 िमळवÁयासाठी संघषª करत आहेत. बोडो जमात मजबूत संघटनां¸या माफªत एकिýतपणे
Öवतंý राºयाची मागणी मांडत आहे. पिहली संघटना १९३३ साली ऑल आसाम ÈलेÆस
ůायबल लीग या नावाने तयार झाली. यानंतर बोडो सािहÂय सभा (१९५२), ÈलेÆस
ůायबल कौिÆसल ऑफ आसाम आिण ऑल बोडो Öटुडंट्स युिनयन (१९६७) यासार´या
भारत सरकारवर दबाव िनमाªण करÁयासाठी इतर संघटना Öथापन करÁयात आÐया. या
सवª संघटना बोडो जमाती¸या Öवतंý राºया¸या मागणीसाठी िनधाªर दशªवतात. ऑल बोडो
Öटुडंट्स युिनयन हा अितशय सिøय गट आहे ºयाने Âयां¸या Öवतंý राºयासाठी राजकìय
मंचावर लढÁयासाठी बोडो लोक कृती सिमती नावाचा राजकìय प± Öथापन केला. माý
Öवतंý राºयाचे ÖवÈन पूणª झाले नाही व अजूनही आंदोलन सुł आहे. १९९३ मÅये बोडो
लँड ऑटोनॉमस कौिÆसल¸या Öथापनेमुळे या चळवळीला यश िमळाले.

२. झारखंड चळवळ:
आिदवासé¸या संघषा«मÅये झारखंड चळवळ सवा«त दीघª आहे. आिदवासी भागातील
िश±ण, खिनज संसाधनांचा असमान नफा वाटप, शोषण, खाणकाम, उīोग आिण
िवकासासाठी आिदवासé¸या जिमनीचे अिधúहण व झारखंड¸या जमाती आिण गैर जमाती
यां¸यातील िवरोधी संबंध यासार´या चळवळीला ÿºविलत करणारे िविवध घटक आहेत.
िबहारमÅये १८५६ साली वेगÑया झारखंड राºयाची मागणी सुł झाली. Âया वेळी वेगÑया
आिदवासी राºयाचे ±ेý सÅया¸या झारखंड राºयापे±ा मोठे होते कारण Âयाने ओåरसा,
छ°ीसगड, पिIJम बंगाल आिण िबहार या आिदवासी भागांना एकý केले होते. झारखंड
चळवळीने आिदवासी िश±ण समाजात राजकìय अिभमुखता िदली. हे आIJयªकारक नाही
कì आज झारखंड चळवळी¸या काळातील अनेक आिदवासी राजकìय प± िवधानसभांमÅये
सिøयपणे भाग घेत आहेत. जुने िबहार राºयाचे िवभाजन झाÐयानंतर वेगÑया राºयाची
माÆयता िमळऊन वषª २००० मÅये झारखंड चळवळ संपुĶात आली.

३. डŌगाåरया खŌड चळवळ:
आिदवासéचा िनसगाªशी सहजीवी आिण पिवý संबंध आहे. डŌगाåरया खŌड चळवळ
िनसगाªशी Âयांचे जुने नाते जतन करÁया¸या हेतूने आयोिजत केली गेली. ओिडसाची खŌड
जमाती िनयमिगरी पवªत रांगे¸या पायÃयाशी वसलेली आहे आिण Âयातील एक टेकडी
Âयां¸या देवाचे नाव, िनयम, राजाचे िनवासÖथान Ìहणून ओळखली जाते. या पवªताला खाण
कंपÆयांकडून बॉ³साइट जमा करÁयासाठी लàय केले जात आहे. ७ जून २००३ रोजी जे
ÿÖताव ओिडशा सरकार व वेदांता कंपनी यां¸यात मंजूर करÁयात आले होते Âयानुसार
बॉ³साईट खाण वेदांता कंपनीला मंजूर करÁयात आली होती.

डŌगाåरया खŌडने िवकासाÂमक पाऊल Öवीकारले नाही कारण Âयां¸या मते ®Åयेनुसार
झाडे तोडणे आिण कोणÂयाही ÿकारे िनसगाªचा नाश करणे िनिषĦ आहे. व ते कठोरपणे
ÿितबंिधत आहे. पåरणामी, डŌगरीया खŌडने या िनणªयाला तीĄ िवरोध केला आिण आंदोलन
सुł केले. सात वषा«पासून आंतरराÕůीय आिण राÕůीय संघटनेसह खŌड जमातीने वेदांतने
ÿÖताव मागे घेईपय«त आंदोलन केले.

munotes.in

Page 149

२० Óया शतकातील भारतीय आिदवासी जमाती आिण Âयां¸या संघषाªचे Öवłप
149 आपली ÿगती तपासा :
१. Öवतंý भारताने Âयां¸या कÐयाणासाठी अनेक ÿयÂन केले, तरीही आिदवासी संघषª का
झाले?

१२.९ सारांश
आिदवासी Âयां¸या ह³क, संÖकृती, चालीरीती आिण ÖवातंÞयासाठी नेहमीच लढताना
िदसतात. आिदवासी संघषाª¸या घटनांमधून तीन गोĶी बाहेर येतात.
१. दोÆही काळात संघषाªचे काही हेतू बहòतांशी सारखे असतात आिण काही अपवादाÂमक
उिĥĶे वेळोवेळी बदलÐयामुळे ÿेåरत होतात. Âयामुळे Âयां¸या मानिसकतेत कोणताही
आमूलाú बदल होताना िदसत नाही.
२. आिदवासी संघषª आिदवासी समुदायांमÅये एकता, बंधुता आिण वांिशकते¸या
उपिÖथतीची पुĶी करतो.
३. मयाªिदत साधनांसह आिदवासéनी िāटीशांना मोठे आÓहान िदले. Âयां¸या संघषाª¸या
िवरातापूणª कामिगरीमुळे भारता¸या इितहासात आिदवासé¸या संघषाªला िवशेष Öथान
आहे.

१२.१० ÿij
१. आिदवासé¸या लढ्याला भारताची पिहली ÖवातंÞय चळवळ का Ìहणतात. ÖपĶ करा ?
२. ÖवातंÞयानंतर ईशाÆय भारताचा भाग अिलĮतावादी चळवळीत का उतरला याची
कारणमीमांसा करा?
३. िāटीश वसाहती¸या काळात भारतातील आिदवासी संघषाªची मु´य कारणे ÖपĶ करा?
४. धािमªक आिण सामािजक सुधारणांमुळे सुł झालेÐया भारता¸या आिदवासी
संघषाªबĥल वणªन करा.

१२.११ संदभª
१. घनÔयाम शहा, भारतातील सामािजक हालचाली , सेज, नवी िदÐली, २00४.
२. ए. आर. देसाई (संपािदत), युिनÓहिसªटी ÿेस, िदÐली, १९८३ ÖवातंÞयानंतर
भारतातील कृषी संघषª, ऑ³सफडª युिनÓहिसªटी ÿेस, नवी िदÐली, १९९८.
३. एस. के. िसंह (संपािदत), आिदवासी भारतातील ÿाचीनता ते आधुिनकता:
भारतातील आिदवासी चालवळी , खंड-४, इंटर इंिडया ÿकाशन, १९९८.
४. रणिजत गुहा, औपिनवेिशक भारतातील शेतकरी िवþोहाचे ÿाथिमक पैलू, ऑ³सफडª
युिनÓहिसªटी ÿेस, िदÐली, १९८३.
५. ए.आर. देसाई, (संपािदत), भारतातील शेतकरी संघषª, ऑ³सफडª युिनÓहिसªटी ÿेस,
बॉÌबे, १९७९.
***** munotes.in