Page 1
1
१
औद्योगगक क्रांती: स्वरूप व पररणरम
घटक रचनर
१.० उद्दद्ङष्ट्ये
१.१ प्रस्तावना
१.२ पार्श्वभूमी
१.३ औद्योद्दगक क्ाांती इांग्लांडमध्येच का घडली ?
१.४ औद्योद्दगक क्ाांतीची प्रमुख कारणे
१.४.१ कच्चच्चया मालाची मुबलकता
१.४.२ कृषी क्ाांती
१.४.३ अनुकूल सरकारी धोरण
१.४.४ शास्त्रीय शोध
१.४.५ औद्योद्दगक क्ाांतीमधील महत्वाचे याांद्दिकीय शोध
१.४.६ बाष्पशक्ती (Steam)
१.४.७ दळणवळण क्षेिातील पररवतवन
१.५ औद्योद्दगक क्ाांतीचे आधुद्दनक जगावर झालेले पररणाम
१.५.१ सामाद्दजक पररणाम
१.५.२ आद्दथवक पररणाम
१.५.३ राजकीय पररणाम
१.६ साराांश
१.७ प्रश्न
१.८ सांदभव
१.० उगिष्ट्ये
या घटकाच्चया अभ्यासानांतर आपल्याला
१) औद्योद्दगक क्ाांतीच्चया अगोदर युरोपात झालेला द्दवज्ञान द्दवकास स्पष्ट करता येईल.
२) औद्योद्दगक क्ाांतीने झालेल्या बदलाची यादी करता येईल.
३) नव्या ऊजाव साधनाांचा पररचय करुन घेता येईल.
४) औद्योद्दगक क्ाांतीचे टप्पे स्पष्ट करता येतील.
५) इांग्लडमध्ये औद्योद्दगक क्ाांती का घडून आली, त्याची कारणे नोंदद्दवता येतील munotes.in
Page 2
2
१.१ प्रस्तरवनर
औद्योद्दगक क्ाांती हा शब्द प्रयोग सववप्रथम द्दिद्दटश इद्दतहासकार अनावल्ड टॉयन्बी याांनी इ.स.
१८८४ मध्ये उल्लेख केला. औद्योद्दगक क्ाांतीचा सववसाधारणपणे कालखांड हा १७५० ते
१८५० असा मानला जात असला तरीही , सन १७७० ते १८३० असा मानला जातो.
उद्योगधांद्याांमुळे जे अमुलाग्र बदल घडून आले, त्याला औद्योद्दगक क्ाांती म्हटले जाते.
इांग्लांडमध्ये प्रथम सुरू झालेल्या आद्दण नांतर सवव युरोपभर पसरलेल्या उत्पादन साधने व
प्रद्दक्याांत झालेल्या बदलाला औद्योगगक क्रांती असे म्हणतात. एक यांि अनेक माणसाांची
कामे अद्दधक वेगाने करत असल्यामुळे उद्योग, वाहतूक, सांपकव व शेती व्यवसाय या मानवी
जीवनाच्चया अनेक क्षेिात अभूतपूवव क्ाांती झाल्याचे समजते. यांिसामुग्रीमुळे अनेक प्रकारच्चया
जीवनोपयोगी वस्तूांची उत्पादन फार मोठ्या प्रमाणात होत असल्यामुळे, त्याांच्चया द्दकमती
तुलनेने कमी असतात. अनेकद्दवध प्रकारच्चया यांिाच्चया शोधाांमुळे मानवी जीवन उत्तरोत्तर
अद्दधक सुलभ झाले होते. औद्योद्दगक क्ाांती प्रामुख्याने इांग्लांड व अन्य युरोपीय देशाांमध्ये
झाली होती. अनेक इद्दतहासकाराांनी क्ाांती या शब्दाबाबत शांका व्यक्त केली असली तरीही,
सववसाधारणपणे क्ाांती म्हणजे आपण राजकीय स्वरूपाची उलथापालथ म्हणजे क्ाांती असे
गृहीत धरले जाते. त्या अनुषांगाने औद्योद्दगक क्ाांतीला क्ाांती न म्हणता द्दवकास म्हटले जावे
असा प्रवाह प्रचद्दलत होत गेला. कारण ही आकद्दस्मक स्वरूपाची घटना नसून प्रदीघव वषावचा
(१०० वषावचा) कालखांड आहे. वरील उल्लेद्दखत मत बरोबर वाटत असले तरीही क्ाांती हा
शब्दप्रयोग राजकीय घटकाांनाच लागू होतो, असे नाही तर सामाद्दजक, आद्दथवक, औद्योद्दगक
इत्यादी क्षेिातही क्ाांती होऊ शकते. ह्या दृष्टीने द्दवचार केल्यास औद्योद्दगक क्ाांती असा शब्द
शब्दप्रयोग द्दवचारणे अद्दधक समपवक ठरतो. कारण इ. स. १७५० ते १८५० या शांभर
वषाांच्चया प्रदीघव कालखांडात औद्योद्दगक क्षेिात आमूलाग्र बदल घडून आल्याचे समजते.
उत्पादनाचे एकूण सवव स्वरूपच बदलून गेले. पूवी सवव उत्पादन हाताच्चया साह्याने होत असे.
आता त्याची जागा यांिाने घेतली. पररणामी उत्पादनाचा वेग प्रचांड प्रमाणात वाढल्यामुळे
द्दकांमतीमध्ये घट द्दनमावण झाली.
औद्योद्दगक क्ाांतीमुळे दुसरा महत्त्वपूणव बदल असा झाला की घराघरातून होणाऱ्या
उत्पादनाची जागा आता कारखान्याांनी घेतली. पररणामतः मोठमोठे कारखाने अद्दस्तत्वात
येऊन स्वतःच्चया घरी काम करणारे कारागीर, मजूर म्हणून कारखान्यात काम करू लागले.
वेगाने होणारी उत्पादन पद्चतीमुळे प्रचांड प्रमाणात नफा द्दमळवून देणारी असल्यामुळे
अद्दधकाद्दधक नफा द्दमळद्दवण्याच्चया लालसेपोटी कारखान्यात अद्दधकाद्दधक भाांडवल गुांतद्दवणे
सुरू झाले. त्यातून औद्योद्दगक भाांडवलदार वगव उदयास आला. त्याचे राजकीय व सामाद्दजक
क्षेिातवरही दूरगामी पररणाम झाले. म्हणूनच या सांपूणव प्रद्दक्येला व पररवतवनाला औद्योद्दगक
क्ाांती असा शब्दप्रयोग वापरणे अद्दधक सोयीस्कर ठरतो.
१.२ परर्श्वभूमी मध्ययुगीन कालखांडात द्दवद्दवध प्रकारचे शोध लागल्याने कारखानदारी उदयाला आली.
त्यातूनच औद्योद्दगक क्ाांतीचा प्रारांभ झाला. या क्ाांतीची द्दवद्दवध कारणे असून त्याचा जलद munotes.in
Page 3
3
गतीने प्रसार झाला. औद्योद्दगक क्ाांतीचे सामाद्दजक, आद्दथवक, राजकीय, साांस्कृतीक क्षेिावर
पररणाम झाले.
१.३ औद्योगगक क्रांती इांग्लांडमध्येच कर घडली ?
सांपूणव युरोपात त्यावेळी फ्रान्स हे प्रमुख राष्र म्हणून समजल्या जात होते. फ्रान्समध्ये
रेशीम, ताग, कोळसा, लोखांड, जलशक्ती अशा अनेकद्दवध साधन सामुग्रीने सुजलाम-
सुफलाम होते. तरीही औद्योद्दगक क्ाांती प्रथम फ्रान्समध्ये न घडता इांग्लांडमध्ये झाली. याचे
प्रमुख कारण म्हणजे द्दवदेशी व्यापारासाठी फ्रान्समध्ये उत्पाद्ददत होणाऱ्या वस्तू ह्या द्दवशेषत:
द्दवलासाच्चया होत्या. अशा वस्तू हातानेच तयार कराव्या लागत होत्या. औद्योद्दगक
द्दवकासाकररता इांग्लांडमध्ये जसे पूरक कायदे करण्यात आले, तसे फ्रान्समध्ये झाले नाही.
इांग्लडचे भारत व अमेररका बरोबर असणाऱ्या व्यापाररक धोरणातून इांग्लांडने भरपूर धन
कमावले होते. अशा अनेकद्दवध कारणाांमुळे औद्योद्दगक क्ाांती फ्रान्समध्ये न होता प्रथम
इांग्लांडमध्ये झाली.
१.४ औद्योगगक क्रांतीची प्रमुख कररणे
औद्योद्दगक क्ाांतीची सुरुवात सवव प्रथम इांग्लांडमध्ये सन सतराशे पन्नास ते अठराशे ५० या
कालखांडामध्ये झाली याची अनेक कारणे आहेत. प्रबोधन व धमवसुधारणेच्चया चळवळीच्चया
काळात द्दवज्ञान द्दवज्ञानाचा चाांगला प्रचार-प्रसार झाला. नौकानयन व्यापार व साम्राज्य
द्दनद्दमवतीमध्ये इांग्लांडमधील बुद्दद्चजीवी लोकाांनी उल्लेखनीय कामद्दगरी बजावली होती.
पररणामी इांग्लांडमध्ये औद्योद्दगक क्ाांतीची सुरुवात सववप्रथम होण्यास सववस्वी पररद्दस्थती
अनुकूल होती. औद्योद्दगक क्ाांतीची कारणे खालीलप्रमाणे साांगता येतील.
१.४.१ कच्चच्चयर मरलरची मुबलकतर :
यांिे चालद्दवण्यासाठी कोळसा व लोखांड या कच्चच्चया मालाची आवश्यकता होती.
इांग्लांडमधील वायव्य भागात कोळशाच्चया व लोखांडाच्चया खाणी मुबलक प्रमाणात उपलब्ध
होत्या. महत्त्वपूणव वैद्दशष्ट्य म्हणजे त्यापैकी बऱ्याच खाणी ह्या जवळ जवळ होत्या . त्यामुळे
कारखानदाराांचा बराच फायदा झाला. अशाप्रकारे कोळसा व लोखांडाच्चया खाणी
जवळजवळ नसल्यामुळे इांग्लांडमधील औद्योद्दगकीकरणाला चालना देणारे ठरले.
१.४.२ कृषी क्रांती :
इांग्लांडमध्ये औद्योद्दगक क्ाांती च्चया पद्दहले कृषी क्ाांती झाली होती. कृषी क्षेिात यांिाच्चया
उपयोगामुळे नावीन्यपूणव बदल होऊन लहान-लहान शेतजद्दमनीचे महत्व नष्ट झाले. पररणामी
जद्दमनीच्चया एकद्दिकरण प्रद्दक्येला चालना द्दमळाली. अशाप्रकारे इांग्लडमध्ये छोटे शेतकरी
शेतमजूर मोठ्या सांख्येने बेकार झाले. बाांधबांद्ददस्ती कांपनीकरण नगदी द्दपकाांची लागवड व
चचव या धमव सांस्थेच्चया जद्दमनीचे सराव कुरणात रूपाांतर यामुळे अनेक शेतकरी व शेतमजूर munotes.in
Page 4
4
बेरोजगार झाले. मोठमोठ्या कारखान्याांमध्ये प्रचांड मजुराांची आवश्यकता होती. अशा
द्दस्थतीत कृषी क्ाांतीमुळे बेकार झालेले शेतकरी व शेत मजूर कमी मजूर उपलब्ध होत होते.
१.४.३ अनुकूल सरकररी धोरण :
इांग्लांडच्चया सरकारने व्यापार-व्यवसाय व वखारी स्थापन करण्यासाठी नेहमीच प्रोत्साहन
द्ददल्याने इांग्लडच्चया व्यापारात वाढ होऊन जगाच्चया फार मोठ्या प्रदेशावर द्दतचे साम्राज्य
स्थापन झाले होते. ईस्ट इांद्दडया कांपनी. हडसन बे कांपनी आद्दण मस्कोव्ही कांपनी या
सारख्या सनदी व्यापारी कांपन्याांना इांग्लांडमधील सरकारने प्रोत्साहन व मदत नेहमीच केली
आद्दण वेळ प्रसांगी आपल्या सेना माफवत त्याांचे रक्षणही केले.
१.४.४ शरस्त्रीय शोध :
औद्योद्दगक क्ाांती होण्यास महत्त्वपूणव कारण म्हणजे अनेक शास्त्रज्ञाांनी व काराद्दगराांनी जे
शास्त्रीय शोध लावले , त्यामुळे औद्योद्दगक क्ाांती होण्यास खूप मोठी मदत झाली होती.
जेम्स वॅट, जेम्स हारग्रीव्हज, जॉन के., ररचडव आकवटाइट, सँम्यूएल क्ॉम्प्टन, एडमांड
काटवराईट, हांफ्रे डेव्ही, जॉन स्टीमन, हेन्री बसामेर, थॉमस न्युकॉनमेन, जॉजव द्दस्टव्हन्सन
आद्दण रॉबटव फुल्टण आदी शास्त्रज्ञाांनी लावलेले द्दवद्दवध प्रकारच्चया शोधामुळे औद्योद्दगक
क्ाांतीला गती द्दमळाली.
१.४.५ औद्योगगक क्रांतीमधील महत्वरचे यरांगिकीय शोध :
कच्चच्चया मालाची मुबलकता, बाजारपेठेतील मक्तेदारीमुळे उत्पाद्ददत होणाऱ्या वस्तू ह्या कमी
पडू लागल्या. पररणामी ज्यादा उत्पाद्ददत वस्तू द्दनमावण करण्याच्चया लालसेपोटी यांिसामग्री
द्दनद्दमवतीसाठी शासन स्तरावर प्रोत्साहन देण्यात येऊन कारखान्याांना पूरक यांिाांचे शोध
लागले. याांद्दिद्दकय शोध खालील प्रमाणे आहेत.
१.४.६ बरष्पशक्ती (Steam) :
बाष्पशक्तीचा शोध हा औद्योद्दगक क्ाांतीसाठी वरदान म्हणून समजला जातो. बाष्पशक्तीच्चया
शोधामुळे दगडी कोळशापासून द्दनमावण होणारी उष्णता व बाष्पशक्ती ह्यामुळे यांिे चालद्दवणे
सहज सोयीचे झाले. इ.स. १७०५ मध्ये थॉमस न्युकॉमेन याने वाफेच्चया शक्तीवर चालणारे
यांि सववप्रथम तयार केले होते. इ.स १७६९ मध्ये जेम्स वॅट याांनी न्युकॉमेनच्चया यांिातील
ताांद्दिकीय दोष दूर करून ते अव्याहत चालत राहील अशी व्यवस्था केली. अद्दधक वेगाने
चालणारी व कमी प्रमाणात कोळसा लागणार जेम्स वॅटचे बाष्प यांि अद्दधक कायवक्षम होते.
या यांिाचा शोध लावण्यात मॅथ्यू बोल्टन याांची द्दवशेष मदत झाली.
१.४.७ दळणवळण क्षेिरतील पररवतवन:
औद्योद्दगक कारखान्याांना लागणारा कच्चचामाल इतर द्दठकाणाहून कारखान्यापयांत नेणे आद्दण
कारखान्यातील उत्पाद्ददत माल बाजारपेठा पयांत वाहतूक करणे. ही महत्त्वाचे असल्याने
औद्योद्दगक क्ाांतीसाठी वाहतुकीच्चया क्षेिात क्ाांद्दतकारक पररवतवन होण्याची गरज द्दनमावण
झाली होती. जॉन अँडम या स्कॉद्दटश इांद्दजनीअरने खडी व डाांबर याांचा उपयोग करून पक्के munotes.in
Page 5
5
रस्ते बनद्दवण्याचे नवे तांि शोधून काढले. त्यामुळे इांग्लांडमध्ये अल्पावधीतच नव्या
तांिज्ञानामुळे हजारो लाांबीचे रस्ते तयार झाले.
सन १७५५ ते १८५० या कालावधीमध्ये मालाची वाहतूक करण्यासाठी अनेक कालवे
खोदण्यात आले. कारण जलमागावने चालणारी वाहतूक ही कमी खचावची असते ड्युक ऑफ
द्दिजवॉटरने द्दिांटुले नावाच्चया इांद्दजद्दनयरच्चया मदतीने वसवल ते मँचेस्टरपयांत कालवा तयार
करण्याचा आराखडा तयार करण्यात आला होता. त्यानुसार जो कालवा तयार करण्यात
आला त्याला "द्दिजवाटर" असे नाव देण्यात आले. त्यानांतर लगेच कॅल्डर व मसे नावाचे
कालवे खोदण्यात आले. लवकरच लांडन द्दिस्टल अशी मोठमोठी शहरे कालव्याद्वारे
जोडण्यात आली. १९ व्या शतकाच्चया शेवटी इांग्लांडमध्ये दोन हजार मैल लाांबीचे कालवे
तयार झाले होते. कालव्याने वाहतूक करण्यात रस्त्यापेक्षा १/६ खचव येत होता. सन
१७९० मध्ये पोलादी जहाज तयार झाले आद्दण १८१२ मध्ये "कोमेट" नावाचे जहाज
सागरात पदापवण करण्यात आले होते. सन १८१४ मध्ये जॉजव द्दस्टफन्सन या द्दिद्दटश
अद्दभयांत्याने बष्पशक्तीवर चालणाऱ्या पद्दहल्या आगगाडीचे इांद्दजन तयार केले. त्यानांतर
लवकरच बाष्पशक्तीवर चालणारी जहाजे बाांधण्यात आली. पररणामी वाहतूक खचव कमी व
मालाची द्दनयावत आयात करणे सहज सुलभ व शक्य झाले होते. इ.स. १८५० पयांत
जवळपास ६००० मैल लाांबीचे रेल्वे पटरी तयार करण्यात आली होती. दळणवळण
क्षेिातील क्ाांतीबरोबरच सांपकवक्षेिातही क्ाांती झाली. इ. स. १८६६ मध्ये इांग्लांड व अमेररका
याांच्चया दरम्यानच्चया अटलाांद्दटक महासागराच्चया तळाशी तारायांिाचे केबल टाकण्यात
आल्यानांतर उभय देशात सांपकव साधणे शक्य झाले. अलेक्झाांडर ग्रॅहम बेल याांनी
दुरध्वनीचा शोध लावल्याने सांपकवक्षेिात पयावयाने औद्योद्दगक क्ाांतीत अभूतपुवव क्ाांती झाली.
आपली प्रगगत तपरसर
१. औद्योद्दगक क्ाांती इांग्लांडमध्येच का घडली? ते स्पष्ट करा.
१.५ औद्योगगक क्रांतीचर आधुगनक जगरवर झरलेले पररणरम
इांग्लांडमध्ये लागलेल्या द्दवद्दवध शोधामुळे कापड, लोखांड, कोळसा, उद्योगात फार मोठ्या
प्रमाणात बदल घडून आलेत. हाताची जागा यांिाने घेतली. बाष्पशक्तीच्चया शोधामुळे रेल्वे,
जहाजामुळे दळणवण क्षेिात अभूतपूवव क्ाांती घडून आली. नवीन शोधामुळे कारखान्यात
नवीन प्रयोग सुरू झाले. महत्त्वाची बाब म्हणजे द्दवजेचा शोध लागला. इांग्लांडमध्ये नवीन
शोधून बनद्दवलेली यांिे प्रारांभीच्चया काळात फक्त इांग्लांडमध्येच वापर करण्यात येत होती.
इांग्लड बाहेर नेण्यास बांदी होती. माि सन १८२५ मध्ये ही बांदी मोडीत काढल्यामुळे मोठ्या
प्रमाणात यांिे इांग्लड बाहेर प्रामुख्याने पद्दिम युरोपात पोहोचल्यामुळे सांपूणव युरोपात
औद्योद्दगक क्ाांतीचा प्रचार-प्रसार झाला होता. औद्योद्दगक क्ाांतीने केवळ उद्योग क्षेिालाच
प्रभाद्दवत केले नाही , तर त्याचे सामाद्दजक, आद्दथवक व राजकीय क्षेिातही बदल घडून आले.
त्या दृष्टीने आपण औद्योद्दगक क्ाांतीच्चया पररणामाचा द्दवचार करू.
munotes.in
Page 6
6
१.५.१ सरमरगजक पररणरम :
मानवी जीवन व समाज याांचे असे एकही अांग नव्हते की ज्यावर औद्योद्दगक क्ाांतीचे पररणाम
झाले नाहीत.
१) औद्योद्दगक क्ाांतीचा सामाद्दजक दृद्दष्टकोनातून सवावत वाईट पररणाम असा झाला की
घरगुती उद्योग नष्ट झालेत. औद्योद्दगक क्ाांतीपुवी कारागीर स्वतःच्चया घरीच काम
करून वस्तूचे उत्पादन करीत होते. वस्तूचे उत्पादन काराद्दगराांच्चया इच्चछेनुसार
मजीनुसार होत होते. त्याच्चयावर कोणाचेही द्दनयांिण नव्हते. तो त्याांच्चया व्यवसायाबाबत
पूणवत: स्वतांि होत. परांतु औद्योद्दगक क्ाांतीमुळे हाता ऐवजी यांिाच्चया सहाय्याने वस्तूचे
उत्पादन होण्यास प्रारांभ झाला. मोठमोठे कारखाने अद्दस्तत्वात आले आद्दण त्यामुळे
घरगुती व्यवसायावर गदा आली.
२) औद्योद्दगक क्ाांतीचा सामाद्दजक दृद्दष्टकोनातून दुसरा पररणाम असा झाला की खेडे
गावाांमधून बेरोजगार मजूर मोठ्या सांख्येने कारखाने असलेल्या नगरमध्ये येऊन वस्ती
करू लागली. पररणामी नवीन नगरे उदयास येऊन खेडेगावे उजाड पडू लागली.
औद्योद्दगक नगराच्चया उद्याची व द्दवकासाची ही द्दस्थती आद्दण खेडेगावची अधोगती
सववप्रथम इांग्लांड मध्ये आढळून आली.
सन १७५० च्चया सुमारास मॅांचेस्टर ची लोकसांख्या ४५००० होती. औद्योद्दगक क्ाांतीत
मॅांचेस्टर कापड उद्योगाचे फार मोठे केंद्र बनले आद्दण पुढील एक शतकात मॅांचेस्टर ची
लोकसांख्या ३००००० बनली. लांडन, लांकाशायर इथली नगराांची भरभराट होऊ लागली.
परांतु वाढत्या शहरीकरणामुळे शहरातील सतत वाढत जाणारी मजुराांची सांख्या आद्दण
शहरातील द्दनवास , रहदारी, पररवहन व अन्य नागरी सुद्दवधा वाढत जात असल्यामुळे एका
बाजूला मोठी औद्योद्दगक शहरे उदयास आली. तर दुसऱ्या बाजूला त्या शहरातील नागरी
सुद्दवधाांवर ताण पडल्यामुळे असांख्य नागरी समस्या द्दनमावण झाल्या. घर भाडे याच्चया द्दकमती
वाढल्यामुळे मजुराांना नाइलाजाने गद्दलच्चछ वस्त्याांमधील झोपडपट्ट्यात राहणे भाग पडले.
त्यामुळे औद्योद्दगक शहरात वाढत्या प्रमाणावर गद्दलच्चछ वस्त्या द्दनमावण झाल्यामुळे
पाणीपुरवठा, साांडपाण्याची व्यवस्था, उद्याने व खेळाची मैदाने रहदारीची साधने व नागरी
सुद्दवधाांचा अभाव असल्याने तेथे राहणाऱ्या कामगाराांचे जीवन अगदीच कद्दनष्ठ प्रतीची
द्दनमावण झाले होते.
३) करयदर व सुव्यवस्थेचर अभरव :
औद्योद्दगक नगरातील गद्दलच्चछ वस्त्याांची होणारी वाढ व त्यामुळे द्दनमावण होणाय्रा अनेक
समस्या अद्यापही औद्योद्दगक देशाांना सोडद्दवता आलेल्या नाहीत. अशा द्दस्थतीमध्ये
औद्योद्दगक शहराांमध्ये शाांतता व सुव्यवस्था धोक्यात येणे स्वाभाद्दवकच होते. गद्दलच्चछ
वस्त्याांमधील गुन्हेगारीचे प्रमाणही लक्षणीय वाढ होणे स्वाभाद्दवकच होते. औद्योद्दगकरणामुळे
भारतासारख्या देशाला, नव्याने सामोरे जाणाऱ्या देशाला या समस्या सुद्चा भेडसावत
आहेत.
munotes.in
Page 7
7
१.५.२ आगथवक पररणरम:
औद्योद्दगक क्ाांतीमुळे नवीन उद्योग सुरू करण्यासाठी, आपले भाांडवल गुांतद्दवण्यासाठी, एका
द्दठकाणाहून दुसऱ्या द्दठकाणी पैशाची उलाढाल करण्यासाठी बँद्दकांग व्यवस्था द्दनमावण करणे.
औद्योद्दगक क्ाांती मधून स्थापन झालेली कारखाने मुबलक प्रमाणात औद्योद्दगक मालाचे
उत्पादन मोठ्या प्रमाणात होऊ लागले. पररणामी समाजात सांपत्तीचे द्दवषम वाटप होऊन
खूप काही सांपत्ती उद्योगपती, उद्योजक आद्दण भाांडवलदार याांच्चया द्दखशात जात असल्याने
ते अद्दधकाद्दधक श्रीमांत होत गेले. तर त्याांच्चया कारखान्यात कामकरणाऱ्या कामगाराांच्चया
वाट्याला अद्दतशय अत्यल्प वेतन द्ददले जाई, हे वेतन इतके अत्यल्प असे की त्या
वेदनामधून साांसाररक चररताथव मोठ्या मुश्कीलीने चालत असे.
समाजातील सांपत्तीचे द्दवषम वाटपामुळे अनेक द्दवचारवांत व अभ्यासक याांनी समाजावर,
औद्योद्दगक क्ाांतीच्चया आद्दथवक पररणामाचा पाडा द्दगरद्दवण्यास सुरुवात केली. या द्दवचार प्रवाह
मधून उदारमतवाद, स्वप्नरांजनात समाजवाद व शास्त्रीय समाजवाद, सहकारी समाजवाद ,
फेद्दबयन समाजवाद, माक्सव प्रद्दणत साम्यवाद, यासारख्या द्दवचारप्रणाली उदयाला आल्या.
औद्योद्दगक क्ाांतीमुळे इांग्लडचा साम्राज्यवाद व वसाहतवाद अद्दतशय जलद गतीने फोफावत
होता. कच्चच्चया मालासाठी पुरवठा, व पक्क्या मालासाठी बाजारपेठेतील मक्तेदारी असा या
वसाहतीचा दुहेरी उपयोग होत असल्याने त्याांचे फार मोठ्या प्रमाणावर आद्दथवक शोषण होऊ
लागले. रेल्वेमुळे देशाांतगवत व जहाजा मुळे द्दवदेशात पक्का माल द्दनयावत करणे व कच्चचा पूरक
माल आयात करणे औद्योद्दगक देशाांना सहज सुलभ झाले. इांग्लांड आपल्या वसाहतीतून
कच्चचा माल गोळा करीत असे. भारत व इद्दजप्तपासून कापूस, वेस्टइांडीज मधून साखर,
मलायातून द्दटन व रबर, नायजेररयातून पामतेल, दद्दक्षण आद्दफ्रकेतून सोने व द्दहरे ह्याद्दशवाय
अजेंद्दटनातून गहू व गोमाांस चीनमधून चहा, द्दचलीमधुन नायरेट व ताांबे ,िाझीलमधून कॉफी
इांग्लांडमध्ये येत असे. या वसाहतींचा उपयोग उत्पाद्ददत मालाची द्दवक्ीसाठी बाजारपेठ
म्हणूनही होत होता. इ.स. १८४० मध्ये इांग्लडच्चया द्दनयावत कापडापैकी २२ / कापड भारत
व चीनमध्ये द्दनयावत केले जाई. सन १८९३ पयांत तर एकट्या भारतातच ४०% कापड
द्दनयावत केली जावू लागले होते.
१.५.३ ररजकीय पररणरम :
औद्योद्दगक देशातील भाांडवलदार वगावने शासनाला सतत आपल्या वचवस्वाखाली ठेवले होते.
आपल्या राजकीय दबावाचा दुरुपयोग करून भाांडवलदाराांनी मजुराांना वेठीस धरले. त्याांच्चया
आद्दथवक शोषणामुळे मजूराांची द्दस्थती अद्दतशय दयनीय होत गेली. सांख्येने बहुसांख्य असून
त्याांची द्दपळवणूक सातत्याने होत होती. आपल्यावर होत असलेला अत्याचार मजूर जास्त
द्ददवस सहन करू शकला नाही. त्यामुळेच आपण गुलाम बनलो असे त्याला वाटल्याने
मजुराने यांिाची तोडफोड सुरू केली. सन १८१२ मध्ये इांग्लड सरकारने कायदा करून
यांिाची नासधूस करणाऱ्यासाठी मृत्युदांडाची द्दशक्षा ठोठावण्यात आली होती. कामगाराांना
आपली सांघटना असल्याचे द्दनताांत गरज भासू लागली. आपले ऐक्य झाल्याद्दशवाय
पररद्दस्थती सुधारणा होणार नाही, याची कामगाराांना जाणीव झाली. खरे तर इांग्लांडमधील
राजकीय पक्षाांना समाजवादी द्दवचाराकडे झुकणाऱ्या कामगार सांघटना प्रद्दत सहानुभूती
नव्हती. अशाच पररद्दस्थतीत "पीटर लुक हत्याकाांड" घडून आले. मजुराांची सभा सुरु munotes.in
Page 8
8
असताना त्यावर हल्ला करून पोद्दलसाांनी अनेक मजुराांना ठार मारले (१८९९). त्याची
दखल घेऊन इांग्लांड सांसदेने सन १८२५ मध्ये आपल्या मागण्यासाठी मजूर सांघटनाांना
मान्यता द्ददली. वेतनवाढ व कामाचे तास कमी करणे ह्या मजूर याांच्चया प्रमुख मागण्या होत्या.
मजूर कल्याणासाठी जे फॅक्टरी ॲक्ट करण्यात आले होते, त्यातील दोष म्हणजे या
कायद्याची अांमलबजावणी होते द्दकांवा नाही याची सववस्वी जबाबदारी द्दनरीक्षकाांकडे
सोपद्दवली होती. हे द्दनरीक्षक भाांडवलदाराांचे समथवक असल्यामुळे मजुराांच्चया द्दस्थतीत
म्हणावा तसा बदल घडून आला नाही.
आपली प्रगती तपर सर:
१] औद्योद्दगक क्ाांतीचा आधुद्दनक जगावर झालेला सामाद्दजक पररणाम द्दलहा.
१.६ सरररांश
औद्योद्दगक क्ाांतीमुळे द्दवर्श् इद्दतहासात एक नव्या युगाची सुरुवात झाल्याचे हे आपल्याला
समजते. औद्योद्दगक क्ाांतीपूवी एक हजार वषावत मानवाने जेवढी प्रगती केली नव्हती, तेवढी
प्रगती औद्योद्दगक क्ाांतीच्चया शांभर वषावच्चया कालावधीमध्ये झाल्याचे हे वरील अभ्यासाअांती
द्दनदशवनास आल्याचे समजते. औद्योद्दगक क्ाांतीमुळे यांिाच्चया साह्याने द्दवद्दवध वस्तूचे
उत्पादन दजेदार आद्दण कमी द्दकमतीत उपलब्ध होऊ लागल्याने त्याचा सववसामान्य
ग्राहकाांना द्दनद्दितच फायदा झाला. तसेच ग्राहकाांना बाजारपेठेतील अनेक वस्तूमधून
आपल्या आवडीच्चया वस्तू द्दनवडण्याची सांधी द्दमळू लागली. पररणामी औद्योद्दगक क्ाांतीमुळे
औद्योद्दगक देशातील लोकाांच्चया जीवनमानात लक्षणीय सुधारणा झाली. कारखान्यातील
नवनवीत उद्योगामुळे रोजगाराांच्चया सांधी वाढल्या प्रमाणात उपलब्ध होऊ लागल्याने
एकांदरीत समाजाची भरभराट झाली. वाढत्या शास्त्रीय शोधामुळे कामगाराचे दैनांद्ददन जीवन
अद्दधकाद्दधक सुखावह होऊ लागले. औद्योद्दगक क्ाांतीमुळे जगभरातील अनेक देशात प्रवास
करणे द्दकांवा सांपकव साधणे सहज शक्य होऊ लागले. एका देशातील कच्चचामाल दुसऱ्या
देशात नेणे, तेथे त्यावर प्रद्दक्या करून त्याचे पक्या मालात रूपाांतर करून व नांतर हा पक्का
माल द्दवद्दवध द्दठकाणच्चया बाजारपेठेत पाठद्दवणे शक्य झाल्यामुळे पूवीची आद्दथवक स्वयांपूणवत:
याची कल्पना मागे पडून द्दवद्दवध देश एकमेकावर द्दवसांबून राहू लागले.
औद्योद्दगक क्ाांतीमुळे कारखानदारी उदयास आलीकारखानदारीमुळे. जल प्रदूषण, हवा
प्रदूषण, ध्वनी प्रदूषण घडून आलेकाही .हवेच्चया प्रदूषणामुळे लोकाांना र्श्सनाांचे द्दवकार जडले.
कारखान्यातून द्दवषारी वायूांची गळती होऊन अनेक माणसे मृत्युमुखी पडली, द्दवकलाांग
झालीकारखान्यातून व शहरातून सोडलेले साांडपाणी, नद्या, नाले, समुद्राच्चया पाण्यात
द्दमसळल्यामुळे पाणी दूद्दषत झालेत्यातून लोकाांना . अद्दतसार (गॅस्रो(, कावीळ, अधाांगवायू
याांसारखे आजार होऊ लागले. जलचर प्राणी व जल वनस्पतींचे अद्दस्तत्व धोक्यात आले .
शहरे वकारखान्याांच्चया वाढीतून घाणीचे साम्राज्य द्दनमावण झाले.
munotes.in
Page 9
9
१.७ प्रश्न
१) वैज्ञाद्दनक क्ाांती म्हणजे काय ? ते साांगून त्यातील महत्वाच्चया शोधाांची माहीती
द्दलहा.
२) कृषी क्ाांतीमधील द्दवकासाचे महत्वाचे टप्पे द्दवशद करा.
३) औद्योद्दगक क्ाांती ही सांकल्पणा समजावून साांगा. औद्योद्दगक क्ाांती प्रथम
इांग्लडमध्ये का झाली ? त्याची कारणे द्दलहा.
४) औद्योद्दगक क्ाांतीमधील महत्वाांच्चया शोधाांची माहीती द्दलहा.
५) औद्योद्दगक क्ाांतीचे पररणाम द्दलहा.
१.८ सांदभव
आवटे, लीला, रद्दशयातील समाजवादी राज्यक्ाांती, मुांबई, १९६७.
गाडगीळ, पाां. वा. रद्दशयन राज्यक्ाांती, पुणे, १९६१. –
डॉ. आठल्ये, द्दव. भा., आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास, नागपुर, 2010.
प्रा. दीद्दक्षत, नी.सी., पाद्दिमात्य जग,नागपुर, जून 2005.
डॉ. वैद्य सुमन, आधुद्दनक जग,नागपुर,2002
डॉ. काळे, म. वा., आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास , पुणे, 2001.
प्रा. जोशी,पी.जी.,अवावचीन यूरोप,नाांदेड,2008.
डॉ.जैन,हुकमचांद,डॉ.माथुर, कृष्णचांद्र, आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास,पुणे,2019.
डॉ.कठारे,अद्दनल,आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास,जळगाांव,2015
Carr. E. H. The Bolshevik Revolution, 3 Vols., London, 1961 -64.
***** munotes.in
Page 10
10
२
अमेररकन ररज्यक्रांती (१७७६)
घटक रचनर
२.० उद्दद्ङष्ट्ये
२.१ प्रस्तावना
२.२ पार्श्वभूमी
२.३ अमेररकन क्ाांतीची मूलभूत कारणे
२.४ अमेररकन स्वातांत्र्ययुद्च ची वाटचाल (वासाहद्दतक आांदोलन : द्दवद्दवध टप्पे)
२.५ अमेररकेच्चया यशाची कारणे/वसाहतीच्चया यशाची कारणे
२.६ अमेररकन राज्यक्ाांतीचे पररणाम / महत्व
२.७ साराांश
२.८ प्रश्न
२.९ सांदभव
२.० उगिष्ट्ये
द्दवद्याथ्याांना अमेररकन राज्यक्ाांतीचा पररचय करून देणे.
द्दवद्याथ्याांना फ्रेंच राज्यक्ाांतीची ओळख करून देणे.
अमेररकन व फ्रेंच राज्यक्ाांतीचे स्वरूप अभ्यासाने
अमेररकन व फ्रेंच राज्यक्ाांतीचा जगाचा इद्दतहासावर पडलेला प्रभाव अभ्यासाने.
२.१ प्रस्तरवनर
अमेररकेतील वसाहतीचे फ्रेंचाद्दवरुद्च सांरक्षण करण्यासाठी इांग्लांडला इ.स. १७६३ साली
सप्तवाद्दषवक युद्च करावे लागले. या युद्चात इांग्लांडचा द्दवजय झाला. परांतु हे युद्च करण्यासाठी
इांग्लांडला अफाट खचव करावा लागला होता. युद्चानांतर द्दिद्दटश शासनापुढे अफाट युद्च कजव
फेडणे, द्दजांकलेल्या नव्या प्रदेशाचे रक्षण करणे, अमेररकेतील तैनात फौजेचा खचव
भागद्दवणे,असे असांख्य प्रश्न द्दनमावण झाले होते. युद्चावर झालेल्या अफाट खचावचा काही भाग
अमेररकेतील वसाहतीवर कर बसवून वसूल करावा असा प्रश्न द्दिद्दटश शासनाने स्वीकारला
होता. परांतु या कायद्याांना वसाहतींमधील बहुसांख्य जनतेने तीव्र द्दवरोध दशवद्दवला होता.
इांग्लांड वचवस्वाखाली असलेली अमेररकेतील लोकाांनी सांघद्दटतपणे द्दिद्दटश शासनाने
लादलेल्या धोरणाला द्दवरोध दशवद्दवला. तडजोडीचे सवव प्रयत्न द्दवफल झाल्यानांतर munotes.in
Page 11
11
अमेररकेतील लोकाांनी इ.स. १७७६ साली आपल्या स्वातांत्र्याची घोषणा केली. म्हणूनच
द्दवर्श् इद्दतहासामध्ये या घटनेला अमेररकन स्वातांत्र्ययुद्च असेही म्हणतात. इांग्लांडद्दवरुद्च
अमेररकेतील लोकाांनी स्वातांत्र्ययुद्च घोद्दषत केले. अठराव्या शतकाच्चया उत्तराधावत झालेली
अमेररकन क्ाांती म्हणजे अमेररकेच्चयाच नव्हे तर सांपूणव द्दवर्श् इद्दतहासातील टद्दनांग पॉईांट
म्हणून समजले जाते. गुलामद्दगरीच्चया जोखडातून मुक्त होणारा प्रथम देश म्हणजे अमेररका
होय. अमेररकन क्ाांतीने जगासमोर एक आदशव द्दनमावण केला .युरोपीय शक्तीच्चया
साम्राज्यवादाला बळी पडलेल्या आद्दशया व आद्दफ्रकाखांडातील दुबवल आद्दण मागासलेल्या
देशाांना सांघद्दटत शक्तीचे बळ द्दमळाले. गुलामद्दगरीच्चया जोखडातून बांद्ददस्त असलेल्या देशाांना
स्वातांत्र्याची प्रेरणा द्दमळाली. अमेररकन क्ाांतीचा पररणाम फ्राांसवरही झाला. फ्रान्समध्ये तर
स्वकीयाांचे शासन होते. अमेररकन क्ाांतीचे आणखी एक महत्त्व म्हणजे जगातील पद्दहले
प्रजासत्ताक अद्दस्तत्वात आले. द्दशवाय जगातील सवव घटनाना आधारभूत असा मानवी
हक्काचा जाहीरनामा ही सुद्चा अमेररकन क्ाांतीची देणगी होय. इांग्लांड द्दवरुद्च पुकारलेल्या
स्वातांत्र्ययुद्चात शेवटी वसाहतीचा द्दवजय होऊन त्याचे युनायटेड स्टेटस ऑफ अमेररका हे
नवे स्वतांि गणराज्य सन १७८३ साली उदयास आले होते. त्याचा सद्दवस्तर अभ्यास
आपण या घटकात करणार आहोत.
२.२ परर्श्वभूमी
२.२.१ अमेररकन ररज्यक्रांतीचे स्वरुप:
अमेररकन राज्यक्ाांती ही वासाहद्दतक जनतेनी इांग्लड अशा बलाढ्य आक्ाांताांच्चया शोषणा
द्दवरुध्द वैचाररक व राजद्दकय क्ाांती पुकारली होती. जी सन १७६५ आद्दण १७९१
दरम्यान वसाहतवादी उत्तर अमेररकेत तीचे द्दबजारोपण द्रुढमूल झाले. १३ वसाहतींमधील
अमेररकन लोकाांनी स्वतांि राज्ये स्थापन केले. ज्याांनी अमेररकन क्ाांद्दतकारी युद्चात
(१७७५-१७८३) द्दिद्दटशाांचा पराभव केला, द्दिद्दटश राजवटीपासून स्वातांत्र्य द्दमळवले आद्दण
युनायटेड स्टेट्स ऑफ अमेररका, सांघराज्य स्थापन झाले. पद्दहली आधुद्दनक घटनात्मक
उदारमतवादी लोकशाही स्थापन केली. हे द्दवर्श् इद्दतहासातील अतुलद्दनय अशी घटना
म्हणून समजल्या जाते.
अमेररकन वसाहतवाद्याांनी द्दिटीश सांसदेद्वारे कर आकारण्यावर आक्षेप घेतला, ज्यामध्ये
त्याांचे थेट प्रद्दतद्दनद्दधत्व नव्हते. इ.स. १७६५ च्चया मुद्राांक कायद्याच्चया सांमताने वसाहतींवर
अांतगवत कर लादले गेले होते. ज्यामुळे वसाहतींचा द्दवरोध झाला आद्दण अनेक वसाहतींच्चया
प्रद्दतद्दनधींची स्टॅम्प अॅक्ट द्दनषेधाथव काँग्रेसमध्ये बैठक झाली. द्दिटीशाांनी स्टॅम्प अॅक्ट कायदा
रद्ङ केल्याने तणाव कमी झाला होता. परांतु इ.स. १७६७ मध्ये टाउनशेंड कायदा सांमत
झाल्यानांतर पुन्हा द्दवद्रोह भडकला. द्दिटीश सरकारने शाांतता कमी करण्यासाठी सन
१७६८ मध्ये बोस्टनमध्ये सैन्य तैनात केले, ज्यामुळे इ.स. १७७० मध्ये बोस्टन हत्याकाांड
घडले. द्दिद्दटशाांने नांतर बरेच कर रद्ङ केले. परांतु वासाहद्दतक जनतेवर कर लावण्याच्चया
सांसदेच्चया अद्दधकारावर प्रद्दतकात्मकपणे ठामपणे साांगण्यासाठी चहावरील कर कायम
ठेवला. सन १७७२ मध्ये र्होड आयलांडमधील गॅस्पी जाळणे, १७७३ चा चहा कायदा munotes.in
Page 12
12
पास होणे आद्दण द्दडसेंबर १७७३ मध्ये बोस्टन टी पाटी यामुळे तणावात उत्तरोत्तर वाढ
होत गेली. द्दिटीशाांनी बोस्टन हाबवर बांद करून आद्दण दांडात्मक कायद्याांची माद्दलका लागू
करून प्रद्दतसाद द्ददला होता. ज्याने मॅसॅच्चयुसेट्स कॉलनीचे स्व-शासनाचे द्दवशेषाद्दधकार
प्रभावीपणे रद्ङ केले. इतर वसाहती मॅसॅच्चयुसेट्सच्चया मागे धावल्या आद्दण तेरा वसाहतींपैकी
बारा वसाहतींनी १७७४ च्चया उत्तराधावत द्दिटनला त्याांच्चया प्रद्दतकाराच्चया समन्वयासाठी
कॉद्दन्टनेन्टल काँग्रेस तयार करण्यासाठी प्रद्दतद्दनधी पाठवले.
अशा प्रकारे द्दिटेनच्चया द्दवरोधकाांना देशभक्त द्दकांवा द्दव्हग्स म्हणून ओळखले जात असे, तर
उपद्दनवेशवादी ज्याांनी राजसत्तेशी आपली द्दनष्ठा कायम ठेवली त्याांना द्दनष्ठावांत द्दकांवा टोरीज
म्हणून ओळखले जात असे. १९ एद्दप्रल १७७५ रोजी लेद्दक्सांग्टन आद्दण कॉनकॉडव येथे
स्थाद्दनक देशभक्त द्दमद्दलद्दशयाने लष्करी साद्दहत्याचा साठा हस्तगत करण्यासाठी पाठवलेल्या
द्दिद्दटश द्दनयद्दमत सैद्दनकाांना तोंड द्यावे लागले. तेव्हा खुले युद्च सुरू झाले. नव्याने स्थापन
झालेल्या कॉद्दन्टनेंटल आमीमध्ये सामील झालेल्या देशभक्त द्दमद्दलद्दशयाने बोस्टनमध्ये
द्दिद्दटश सैन्याला वेढा घातला. जमीन आद्दण त्याांच्चया सैन्याने समुद्रमागे माघार घेतली.
प्रत्येक वसाहतीने प्राांतीय काँग्रेसची स्थापना केली, ज्याने पूवीच्चया वसाहती सरकाराांकडून
सत्ता स्वीकारली, द्दनष्ठावाद दडपला आद्दण कमाांडर इन चीफ जनरल जॉजव वॉद्दशांग्टन याांच्चया
नेतृत्वाखालील कॉद्दन्टनेंटल आमीमध्ये योगदान द्ददले. अशातच सन १७७५-७६ च्चया
द्दहवाळ्यात देशभक्ताांनी द्दक्वबेकवर आक्मण करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला आद्दण
सहानुभूती असलेल्या वसाहतवाद्याांना एकि केले.
कॉद्दन्टनेन्टल काँग्रेसने द्दिद्दटश द्दकांग जॉजव द्दतसरा याांना जुलमी घोद्दषत केले ज्याने इांग्रज
म्हणून वसाहतवाद्याांचे हक्क पायदळी तुडवले आद्दण त्याांनी ४ जुलै १७७६ रोजी
वसाहतींना मुक्त आद्दण स्वतांि राज्य घोद्दषत केले. देशभक्त नेतृत्वाने राजेशाहीचे शासन
नाकारण्यासाठी उदारमतवाद आद्दण प्रजासत्ताकवादाच्चया राजकीय तत्त्वज्ञानाचा दावा केला.
अद्दभजात वगव स्वातांत्र्याच्चया घोषणेने घोद्दषत केले की, 'सवव पुरुष समान द्दनमावण केले गेले
आहेत, जरी नांतरच्चया शतकाांपयांत घटनात्मक सुधारणा आद्दण फेडरल कायद्याांमुळे
आद्दफ्रकन अमेररकन, मूळ अमेररकन, गरीब गोरे पुरुष आद्दण द्दस्त्रयाांना समान अद्दधकार द्ददले
जातील.'
सन १७७६ च्चया दरम्यान द्दिद्दटशाांनी न्यूयॉकव शहर आद्दण त्याचे मोक्याचे बांदर ताब्यात
घेतले, जे त्याांनी युद्चाच्चया कालावधीसाठी राखले. कॉद्दन्टनेंटल आमीने ऑक्टोबर १७७७
मध्ये साराटोगाच्चया लढाईत द्दिटीश सैन्यावर कब्जा केला आद्दण त्यानांतर फ्रान्सने युनायटेड
स्टेट्सचा द्दमि म्हणून युद्चात प्रवेश केला आद्दण पहाता पहाता युद्चाचे जागद्दतक सांघषावत
रूपाांतर झाले. रॉयल नेव्हीने बांदराांवर नाकेबांदी केली आद्दण काही काळासाठी इतर शहरे
ताब्यात घेतल्या गेली. परांतु वॉद्दशांग्टनच्चया सैन्याचा पराजय करण्यात ते अयशस्वी झाले.
द्दिटेनने देखील दद्दक्षणेकडील राज्याांना द्दवर्श्ासूांच्चया अपेद्दक्षत मदतीसह ताब्यात ठेवण्याचा
प्रयत्न केला आद्दण युद्च दद्दक्षणेकडे सरकले. द्दिटीश जनरल चाल्सव कॉनववॉद्दलसने १७८०
च्चया सुरुवातीस चाल्सवटन, दद्दक्षण कॅरोद्दलना येथे अमेररकन सैन्यावर कब्जा केला, परांतु
प्रदेशावर प्रभावी द्दनयांिण ठेवण्यासाठी द्दनष्ठावांत नागररकाांकडून पुरेसे स्वयांसेवक भरण्यात munotes.in
Page 13
13
तो अयशस्वी ठरला. शेवटी, सांयुक्त अमेररकन आद्दण फ्रेंच सैन्याने कॉनववॉद्दलसच्चया सैन्यावर
सन १७८१ मध्ये यॉकवटाउनवर कब्जा केला आद्दण युद्चाचा प्रभावीपणे अांत केला. ३
सप्टेंबर १७८३ रोजी पॅररसच्चया करारावर स्वाक्षरी करण्यात आली, ज्याने औपचाररकपणे
सांघषव समाप्त केला आद्दण नवीन राष्राच्चया द्दिटीश साम्राज्यापासून पूणवपणे वेगळे होण्याची
पुष्टी केली. अमेररकन राज्यक्ाांती सांदभावत पुढील घटक द्दनहाय माहीती मध्ये स्पष्ट करण्यात
आले आहे.
२.२.२ इांग्लांडच्चयर वसरहती :
सन १४९६ मध्ये इांग्लांडचा राजा हेन्री सातवा ह्याने जॉन केबटला अमेररकेत वसाहती
स्थापन करण्याचा परवाना द्ददला होता. त्यानांतर १०० वषाांनी राणी एद्दलझाबेथ याांच्चया
कारद्दकदीत वॉ ल्टर रॅले ह्याने बरेच प्रयत्न केला. त्यादृष्टीने त्याांना राणीकडून परवाना
द्दमळाला होता. सन १६०६ मध्ये व्यापारी उमराव व प्रद्दतद्दष्ठत लोकाांनी एकि येऊन लांडन
कांपनी व प्लायमाऊथ कांपनी अशा दोन कांपन्या स्थापन करण्यात आल्या. शेवटी उद्दशरा
का होईना लांडन कांपनीला अमेररकेत वसाहती स्थापन करण्यात यश द्दमळाले होते. सन
१६०७ मध्ये इांग्लांडचा राजा जेम्स प्रथमच्चया कारकीदीत इांग्लांडची अमेररकेत पद्दहली
वसाहत स्थापन झाली होती. त्या वसाहतीला जेम्सटाऊन असे नाव देण्यात आले होते.
अशा प्रकारे इांग्लडला उत्तर अमेररकेतील पूवव द्दकनाऱ् यावर वसाहती स्थापन करण्याला
सुरुवात झाली. इग्लांडला उत्तर अमेररकेत वसाहद्दत स्थापन करत असताना तेथील मूळ
रद्दहवाशाांशी चाांगले वागून त्याांच्चया सोबत द्दमसळून त्या भुप्रदेशातील उत्पादनाची माद्दहती
द्दमळवीत. त्याांच्चया मदतीने लागवडीस सुरुवात केली. इांग्लांडच्चया ताब्यात जसा भूप्रदेश येत
गेला तसा तांबाखू, कापूस, केळी इत्यादी लागवड मोठ्या प्रमाणावर सुरू झाली. त्यामध्ये
काम करण्यास आद्दफ्रकेतून द्दनग्रो गुलाम आणले जाऊ लागले. अमेररकेत वसाहती स्थापन
करण्यात इांग्रज व्यापारी याांचा पुढाकार असल्याने त्यामागील व्यापारी हेतू स्पष्ट होता.
आपल्या उत्पाद्ददत मा लासाठी इांग्लांडला बाजारपेठ याांची आवश्यकता होती. तसेच उद्योग
व्यवसायाकररता कच्चच्चया मालाचे आवश्यकता होती. इांग्लांडमध्ये प्रॉटेस्टांट व प्युरीटन याांचा
छळ होत होता. या छळाला कांटाळून अनेक लोकाांनी इांग्लांडमधून अमेररकन वसाहतीमध्ये
स्थलाांतररत झाले होते. इांग्लांडची अमेररकेत स्थापन झालेली दुसरी वसाहत मॅसॅच्चयुसेट्स
होय. सन १६२० मध्ये इांग्लांडमधून काही लोक मे फ्लावर नावाच्चया जहाजातून आले.
त्याांना द्दपलद्दग्रम फादसव असे म्हटले जाते. त्याांनीच ह्या वसाहतीची स्थापना केली होद्दत. सन
१६३२ मध्ये द्दवल्यम पेन याने पेनद्दसल्व्हाद्दनया नावाची वसाहत स्थापन केली होती.
इांग्लांडची अमेररकेतील शेवटची वसाहत जॉद्दजवया होय. अशाप्रकारे अमेररकन क्ाांतीच्चया वेळी
अमेररकेत इांग्लडच्चया व्हद्दजवद्दनया मॅसॅच्चयुसेट्स, पेनद्दसल्व्हाद्दनया,मेरीलँड, कनेद्दक्टकट, होड
आयलँड, न्यू हॅम्पशायर, उत्तर कॅरोद्दलना, दद्दक्षण कॅरोद्दलना, न्युयॉकव, द्दडलावरे, न्यूजसी
आद्दण जॉद्दजवया अशा एकूण १३ वसाहती स्थापन केल्या होत्या.
२.२.३ इांग्लांडचे वसरहतीप्रती तत्व :
इांग्लांडची अमेररकेत वसाहती स्थापन करण्यामागील मुख्य तत्त्व हे आद्दथवक स्वरूपा बद्ङलचे
असल्याने, वासाहद्दतक पासून जास्तीत जास्त लाभ कसा द्दमळेल, असेच तत्व होते. माि munotes.in
Page 14
14
देशाच्चया उन्नतीसाठी वसाहतींनी प्रयत्न करावे हीच इांग्लांडची अमेररकन वसाहतीकडे
पाहण्याचा मुख्य हेतू होता. इांग्लांडच्चया एका व्यापार सदस्याने सन १७२६ मध्ये असे म्हटले
होते की ‘एका परावलांबी शासनाची प्रत्येक कृती मािुदेशाच्चया लाभासाठी असली पाद्दहजे.
एकांदरीत इांग्लांडचे वसाहती प्रती तत्त्व हे शुद्च स्वाथावचे होती असे द्ददसते. हेतू साध्य
करण्यासाठी इांग्लांडने वसाहतीवर काही द्दनबांध लादले. त्याचे स्वरुप पुढीलप्रमाणे होते.
१] इांग्लांडच्चया उत्पाद्ददत वस्तूशी स्पधाव होईल अशा अमेररकन वसाहतीमधील वस्तूांच्चया
उत्पादनावर बांदी घालण्यात यावी,
२] इांग्लडच्चया उत्पाद्ददत मालाशी स्पधाव करणाऱ्या अमेररकन वसाहतीमधील माल
बाजारपेठेत पाठयद्दवण्यासाठी त्यावर जबर जकात लावण्यात यावी ,
३] इांग्लांडच्चया गरजेच्चया उत्पाद्ददत मालाला शासनाने साद्दहत्य द्यावे,
४] इांग्लडच्चया वसाहद्दतने कागदी चलन स्वीकारू नये. गुलामाांचा व्यापार इांग्लांडच्चया दृष्टीने
द्दकफायतशीर असल्याने वसाहतींनी गुलामाांचा व्यापार कमी करू नये. अशा स्वरूपाचे
ते द्दनबांध होते. वासाहद्दतक जनतेबद्ङल इांग्लडचे वाढत गेलेले द्दनबांधाांमुळे वसाहतीमध्ये
असांतोष द्दनमावण झाला. पररणामी अमेररकन क्ाांतीचा उद्भव झाला.
कृषी द्दपके घेण्यासाठी इांग्लांडने वासाहद्दतक शेतीवर आपले लक्ष केंद्दद्रत केले. त्या कामी
त्याांना मुळरद्दहवाशाांशी रेड इांद्दडयन्सची गरज होती. कारण शेतीकामासाठी जांगले कापणे,
द्दशकार करणे, घरे बाांधणे, तांबाखूची लागवड, इत्यादी कामे मूळ रद्दहवासी चाांगल्याप्रकारे
करीत असत. त्यानांतर कापडाची लागवड करणे सुरू झाली. कापड द्दवणणे, उत्पादनासाठी
आवश्यक अवजारे तयार करणे, या कामासाठी युरोपातून कुशल कारागीर बोलाद्दवण्यात
आले होते. हळूहळू द्दवदेशी व्यापाराला चालना द्दमळाली. ह्या व्यापारातुन न्युयॉकव, बोस्टन
इत्यादी बांदराची भरभराट सुरू झाली. मूळ रद्दहवाशाद्दशवाय अमेररकेत इांग्रज, फ्रेंच, स्पॅद्दनश
असे द्दवद्दवध वांशाचे राष्रीयत्व असणारे, द्दवद्दवध भाषा बोलणारे लोक राहतात. अमेररकन
वसाहतीमध्ये अनेक जमातींची सरद्दमसळ झालेली होती. इांग्लांडच्चया अमेररकेतील १३
वसाहतीवर इांग्लांडच्चया राजाकडून गव्हनवर द्दनयुक्त केला जाईल. गव्हनवरच्चया मदतीसाठी एक
प्रद्दतद्दनधी मांडळ नेमले जाईल. त्या प्रद्दतद्दनधींची द्दनवड ही जनते तफे होत असे. आपल्या
वसाहतीसाठी कायदे करण्याचा अद्दधकार हा प्रद्दतद्दनधी मांडळाला होता. अशाप्रकारे
इांग्लांडच्चया वसाहतींना अांतगवत कारभाराची स्वातांत्र्य असले तरी त्यावर अांद्दतम सत्ता
इांग्लांडच्चया राजाची चालत होती.
आपली प्रगती तपरसर
१) अमेररकन राज्यक्ाांतीच्चया उदयाची पार्श्वभूमी स्पष्ट करा?
२.३ अमेररकन क्रांतीची मूलभूत कररणे
सन १७६३ च्चया सप्तवाद्दषवक युध्दासाठी इांग्लांडला अफाट खचव करावा लागला होता. या
युद्चासाठी इांग्लांडवर १३७ दशलक्ष पौंडाचे कजव झाले होते. या व्यद्दतररक्त इांग्लांडला munotes.in
Page 15
15
वसाहतीत खडी फौज ठेवण्यासाठी वाषीक चार लक्ष पौंड खचव येत होता. अशा पररद्दस्थतीत
इांग्लांडने वसाहतीसांबांधी नवनवीन धोरण बनद्दवले आद्दण अमेररकन क्ाांतीकडे वाटचाल सुरू
झाली. अमेररकन क्ाांतीच्चया द्दवद्दवध कारणाांचा अभ्यास केल्यानांतर आपल्याला अमेररकेत
क्ाांती का झाली याची सद्दवस्तर माद्दहती होते.
१] दुरत्वरची भरवनर :
वासाहद्दतक राष्राांमध्ये वसाहती स्थापन करणारे इांग्लड, फ्रेंच काही ना काही कारणामुळे
आपला स्वदेश सोडून आलेले होते. इग्लांडमधील स् टुअटव राज्याांच्चया धाद्दमवक अत्याचाराांना
कांटाळून बरेच लोक इांग्लांड सोडून अमेररकेत स्थलाांतररत झाले होते. या स्थलाांतररतामध्ये
प्रामुख्याने द्दििन धमोपदेशक होते. अमेररकेत स्थलाांतररत होणाऱ्या मध्ये प्रॉटेस्टांट व
प्युररट्न पांथाांचे तसेच काही प्रमाणात कॅथॉद्दलकही होते. इांग्लांडमध्ये त्याांच्चयावर घातलेली
बांधने हे त्याांना मान्य नसल्याने त्याांनी अमेररकन वसाहतीत स्थलाांतररत झाले. याव्यद्दतररक्त
वसाहती म्हणजे इांग्लांडमधील गुन्हेगार पाठद्दवण्याचा प्रदेश बनला होता. अशा प्रकारे वाईट
चाररत्र्याचे लोक अमेररकन वसाहतीत एकवटले होते. अशा लोकाांकडून इांग्लडप्रद्दत प्रेमाची
आशा करणे व्यथव होते. दळणवळणाची अपुरी साधने फारशी उपलब्ध नसल्याने ही परस्पर
सांपकव कमी होत होत. ह्या वरील सवव कारणामुळे वसाहतीमध्ये इांग्लड बद्ङल एक प्रकारची
दुरत्वाची भावना द्दनमावण झाली होती. इांग्लांडचे वसाहतीवर द्दनबांध जसजसे वाढत गेले,
तसतसे हे सांबांध अद्दधक द्दवकोपास गेले.
२] स्वरतांत्र्यरची भरवनर :
अमेररकन स्थापन झालेल्या वसाहती पैकी १३ वसाहती ह्या इांग्लांडच्चया वचवस्वाखाली
होत्या. इांग्लांडच्चया कायद्यानुसार वसाहतीवर कायदा राहत असे. वसाहतीवर द्दनयांिण
ठेवण्यासाठी इांग्लांडच्चया राजाकडून एक गव्हनवर द्दनयुक्ती केला जाई. गव्हनवरच्चया मदतनीस
प्रद्दतद्दनधी मांडळ नेमले जाई. प्रत्येक प्रद्दतद्दनधीमांडळातील सदस्याांची द्दनयुक्ती ही द्दनवडणूक
पद्चतीने जनतेची तफे केली जाई. अशाप्रकारे जन द्दनवावद्दचत प्रद्दतद्दनधीमांडळ आद्दण इांग्लांडचा
राजा द्दनयुक्त गव्हनवर याांचे सांबांध फारसे चाांगले जमत नव्हते. जनप्रद्दतद्दनधीमांडळ तर
कधीकधी गव्हनवर व न्यायाधीश अशा उच्चचपदस्थ अद्दधकाऱ्याांचे वेतन कमी करत असे.
त्याबाबत इांग्लांडला हस्तक्षेप करता येत नव्हता. पररणामी इांग्लांड व वसाहती याांचे सांबांध
कालाांतराने द्दबघडतच गेले. इांग्लांडच्चया जोखडातून मुक्त होऊन आपल्या देशाच्चया स्वतांिपणे
कारभार चालवावा ही मनोभूद्दमका सववच वसाहतींमधील जनतेमध्ये तयार होत होती.
वास्तद्दवक पाहता वासाहद्दतक लोकही इांग्लांडच्चया जनतेपेक्षा अद्दधक जागृत व स्वातांत्र्यप्रेमी
होते. एक द्दभन्न सांस्कृती अमेररकन वसाहतीमध्ये उदयास येत होती. वसाहतीमध्ये
मूळरद्दहवासी, इांग्रज, फ्रेंच, स्पॅद्दनश, डच अशा द्दवद्दवध वांश, जमाती, द्दवद्दवध भाषा असलेल्या
लोकाांची सरद्दमसळ होत होती. त्यातून अमेररकन हा नवा समाज आकारास येत होता. त्या
समूहामध्ये व्यापारी, उद्योगपती, शेतकरी, मजूर, असे द्दवद्दवध व्यावसाद्दयक होते. त्याांनी
शाळा महाद्दवद्यालय सुरू करून द्दशक्षण प्रसाराचे कायव केले. त्यातून नवी सांस्कृती
भरभराटीस येऊ लागली. ह्या द्दपढीला आपल्या युरोपातील जुन्या भूप्रदेशाबद्ङल अद्दजबात
आकषवण वाटत नव्हते. ह्यावरील उल्लेद्दखत साांस्कृतीक द्दवद्दवधतेमुळे इांग्लड वसाहतीमधील
सांबांध दुरावत होते. munotes.in
Page 16
16
२.३.१ फ्रेंच धोकर समरप्त :
उत्तर अमेररकेत क्युबेक् नावाची वसाहत ही १६०८ मध्ये स्थापन झाली होती. वासाहतीक
प्राांताांमध्ये इांग्लडच्चया वसाहतीच्चया सीमेवर फ्रेंच वसाहतीचा प्रसार होऊ लागला. प्रामुख्याने
फ्रेंच वसाहती त्या उत्तर व पद्दिम सीमा लगत वेढलेल्या गेल्या. तेथे फ्रेंचाांनी व्यापार-उदीम
सुरू करून लष्करी ठाणी प्रस्थाद्दपत केली. वसाहती स्थापन करण्यासाठी फ्रेंच सम्राट
चौदाव्या लुईचे प्रोत्साहन द्दमळाल्याने इांग्लांडच्चया वसाहतींना पयावयाने धोका द्दनमावण झाला.
परांतु लवकरच इांग्लांड व फ्रान्सचे द्दबघडले आद्दण त्याांच्चया ऑद्दस्रयाच्चया वारसा प्रश् नावरून
त्याांच्चयात सांघषव सुरू झाला. त्याांच्चयामधील महत्त्वाचा सांघषव युरोपच्चया इद्दतहासात सप्तवाद्दषवक
युद्च म्हणून प्रद्दसद्च आहे .या युद्चात इांग्लांडने फ्रान्सला पूणवतः पराभूत केले. हे युद्च १७५६
ते १७६३ साली लढले गेले होते. हे युद्च पॅररसच्चया तहानुसार सांपुष्टात आले. पररणामी
वसाहतींना जाणवत असलेला फ्रान्सचा धोका समाप्त झाला. वसाहतींना आता इांग्लांडच्चया
सांरक्षणाची गरज उरली नाही. एक प्रकारे त्या मुक्त झाल्यात. यातूनच वसाहतींनी इांग्लडला
द्दवरोध सुरू केला.
२.३.२ वसरहतकरररची स्वतांि वृत्ती :
अमेररकेतील इांग्लांडच्चया ह्या १३ वसाहती अत्यांत साहसी असून मायदेशातील इांग्रजाांपेक्षा
अद्दधक स्वातांत्र्य द्दप्रय होत्या. प्रत्येक वसाहतीसाठी स्वतांि द्दवद्दधमांडळ होती. वसाहतींचा
गव्हनवर हा मायदेशाच्चया सरकारकडून द्दनयुक्त झालेला असला तरीही, त्याचा पगार देणे,
राज्य कारभाराद्दवषयी स्वतांि द्दनणवय घेणे, हे द्दवद्दधमांडळाच्चया अद्दधकारात होते, या काळात
इांग्लांड मधील सत्ता ही उच्चच लोकाांच्चया हाती असून, ती भ्रष्टाचाराने ग्रासलेली होती.
याउलट वसाहतवाले पुरोगामी वृत्तीचे असून त्याांच्चया द्दवधानसभा, चैतन्ययुक्त व स्वतांि
होत्या. त्याांचा प्रद्दतगामी व प्रद्दतद्दक्यावादी मायदेशापासून स्वतांि होण्याचा पक्का द्दनधावर
झालेला होता. इांग्लांडने अनेक जाचक कायदे करून पुढील काळात वसाहतवरील द्दनबांध
जसे वाढद्दवण्याचा प्रयत्न केला, तसतशी त्याची स्वातांत्र्यप्रद्दत भावना पल्लद्दवत झाल्या. त्या
इांग्लांडपुढे नमल्या नाहीत. याचे पयववसान स्वातांत्र्ययुद्चात झाले.
२.३.३ गिगटशरांचे अन्यरयी करयदे :
द्दिद्दटश पालवमेंटने वसाहतीबद्ङल जाचक कायदे पास करून, वसाहतीवर द्दनबांध लादले होते.
इांग्लांडने अमेररकेत आपले राजकीय वचवस्व द्दनमावण करून प्रचांड आद्दथवक लूट केली होती.
इांग्लांडने वासाहद्दतक प्रदेशाांमध्ये सन १६२१ रोजी तांबाखूच्चया खाजगी द्दनद्दमवतीवर बांदी
घालणारा कायदा पास केला. त्यानुसार वसाहतीतील तांबाखूची द्दनयावत इतर देशात द्दनयावत
करणे बेकायदेशीर ठरद्दवण्यात आले. क्ॉमवेलने सन १६५१ साली नेद्दव्हगेशन ऍक्ट
अमलात आणला होत. वसाहतीचा माल ने आन करण्यावर बांधने लादण्यात आली होती.
त्यात अजून भर म्हणून इ.स. १७५२ च्चया कायद्याने द्दिद्दटश सावकाराने आपल्या कजावची
वसुली वसाहतीतील ऋणको च्चया मालमत्तेतून करण्याची परवानगी द्दमळवली.
इ.स. १७६३ मध्ये इांग्लांडने वसाहतवाल्याांना पद्दश् चमेकडील भूभागावर जाण्यास मनाई
करणारा कायदा पास केला. सन १७६५ साली स्टॅम्प अ ॅक्ट पास करून वसाहतीवर
लादल्या गेला. या कायद्याप्रमाणे कोणत्याही व्यवहार करारपिावर २० द्दशद्दलांगचा स्टॅम्प munotes.in
Page 17
17
लावण्याची सक्ती केल्या गेली. वसाहतीतून अद्दधकर कर वसुलीचा प्रयत्न मळीच्चया
कायद्याद्वारे झाले. ग्रेमांद्दव्हलचे धोरण क्ाांतीला कारणीभूत ठरले. त्याांनी सांसदेकडून पास
करून घेतलेल्या कायद्यामध्ये साखर कायदा, जकात वसुली पद्चती सांबांधीचा कायदा, हे
महत्त्वाचे कायदे होते. वरील सवव जाचक कायद्यामुळे वसाहतवाल्याांच्चया मनात असांतोष
भडकत गेला. या सवव कायद्यामुळे वासाहद्दतक व्यापाऱ्यावर आद्दण एकूण अथवव्यवस्थेवर
मोठा आघात झाला. त्यामुळे द्ददवसेंद्ददवस असांतोष भडकत केला. द्दिद्दटशाांच्चया धोरणाद्दवरुद्च
द्दवरोध सांघद्दटत होऊ लागला. स्टॅप अ ॅक्टने तर दैनांद्ददन व्यवहारावर पररणाम होऊ लागलाऺ.
स्टॅम्प अ ॅक्टने द्दिद्दटश शासनाद्दवरुद्च वसाहतीत द्दनषेधाचे प्रचांड वादळ उठद्दवले. पररणामी
अशा पररद्दस्थतीत अमेररकन क्ाांतीला कारणीभूत ठरणारी कारणे द्दवकसीत होत गेली.
२.३.४ वरसरहगतक नवर समरज :
युरोप खांडातील इांग्लांड, फ्रान्स, जमवनी, इटली, हॉलाांड, पोतुवगीज व बेद्दल्जयम इत्यादी
देशाांमधून एकवटलेली लोक अमेररकेत स्थाद्दयक झाली होती. त्या स्थाद्दनकाांमध्ये
द्दिद्दटशाांची सांख्या जास्त होती. युरोपातील या द्दभन्नद्दभन्न वांशातील लोक व स्थाद्दनक रेड
इांद्दडयन्स याांच्चयात वणवसांकर होऊन नवा द्दमश्र समाज उदयास आला. या द्दमद्दश्रत नव
समाजात कोणत्याही वगावचे व धमवसत्तेचे वचवस्व नसून व्यद्दक्तस्वातांत्र्याला पूणववाव होता.
त्यामुळे मायदेशाबद्ङलची आपुलकी द्दवसरून या भूमीला आपली कमवभूमी, मातृभूद्दम
मानणारा नवा समाज उदयास आला. आपल्या कमवभूमी द्दवषयी या समाजाच्चया मनात
आत्मीयता द्ददवसेंद्ददवस पल्लद्दवत होत गेली. राष्रवादाच्चया प्रेरणा उदयास आल्या. यातूनच
स्वातांत्र्ययुद्च द्दनमावण झाले.
२.३.५ नर प्रगतगनगधत्व नर कर :
इ.स. १६६७ साली वासाहद्दतक लोकाांनी कर आकारणीला द्दवरोध केल्याने, अनेक कर मागे
घेण्यात आले होते. परांतु सन १७६९ मध्ये वसाहतीवर कर लादण्याचा पालवमेंटचा हक्क
बजावण्यासाठी चहावरील पौंडामागील कर बराच कमी करण्यात आला. वासाह्तीतुन चहा
द्दपण्याचे प्रमाण कमी झाल्याने ईस्ट इांद्दडया कांपनीला द्दनयावतीच्चया भरपूर सवलती देण्यात
आल्या होत्या. वासाहद्दतक जनतेला चहा स्वस्त द्दकमतीत कमी करण्याची व्यवस्था
करण्यात आली. परांतु इांग्लांडचा पांतप्रधान लॉडव नॉथव हा चहावरील कर कमी करण्यास
तयार नव्हता. त्यामुळे सांघषावला धार चढुन पालवमेंटच्चया कर बसद्दवण्याच्चया अद्दधकाराला
आव्हान देण्यात आले होते. यातूनच ना प्रद्दतद्दनधी ना कर ही सांकल्पना उदयास आली.
द्दिद्दटश पालवमेंटमध्ये जोपयांत वसाहतींना प्रद्दतद्दनद्दधत्व नाही, तोपयांत पालवमेंटला वसाहतीवर
कर बसद्दवण्याचा अद्दधकार नाही , असे वासाहद्दतक जनतेचे ठाम मत बनले होते. वासाहद्दतक
जनतेला द्दिद्दटश पालवमेंटचे साववभौमत्व मान्य नव्हते. शेवटी सांघषव होऊन युद्चास तोंड
फुटले.
२.३.६ वरसरहगतक ररष्रवरदरची गनगमवती :
अमेररकेतील वासाहद्दतक नवसमाजाने धाद्दमवक उन्नती, द्दशक्षण व साांस्कृद्दतक उन्नतीकडे
जास्त लक्ष पुरद्दवले होते. प्राथद्दमक द्दशक्षण , उच्चच द्दशक्षण व सांशोधनासाठी असांख्य सांस्था
व ग्रांथालयाची द्दनद्दमवती करण्यात आली होती. प्युररद्दटयन,सेपरेद्दटस्ट व केकर या munotes.in
Page 18
18
सुधारणावादी धमव पांथाचा प्रचार व प्रसार केला. तसेच छापखाने व वृत्तपिे सुरू करण्यात
आली. कला, शास्त्र ,साद्दहत्याची द्दनद्दमवती केली. जॉन हॉवडव, जेम्स लॉगन, बेंजाद्दमन
फ्रांद्दक्लन,जॉन कॅम्बेल, पीटर जेंगर व द्दवल्यम या व्यक्तींचा शैक्षद्दणक व साांस्कृद्दतक उन्नतीत
फार मोठा सहभाग होता. त्याांच्चया प्रयत्नाांमुळे राष्रवादाला चालना द्दमळाली. पयावयाने
स्वातांत्र्ययुद्चालाच चालना द्दमळाली.
२.३.७ ररज्यकत्यरांचे जुलमी धोरण :
वासाहद्दतक जनतेनी द्दिद्दटशाांच्चया जुलमी व अन्यायी धोरणाद्दवरुद्च द्दवनांती अजव व सनदशीर
मागावचा अवलांब स्वीकारला होता. परांतु या धोरणाला द्दिद्दटशाांनी प्रद्दतसाद द्ददला नाही.
इांग्लांडचा राजा द्दतसरा जॉजव आद्दण सांसद याांनी आपल्या धोरणात द्दतळमाि देखील बदल
केला नाही. इांग्लांडमधील द्दवचारवांताांनी द्दिटीशाांच्चया या वरील धोरणावर टीका केली. परांतु
त्याची दखल द्दिद्दटश राज्यकत्याांनी घेतली नाही. तसेच शाांततामय सनदशीर मागावचा
उपयोग होत नाही , हे समजल्यानांतर स्वातांत्र्ययुद्चाचा मागव अांगीकारला.
२.३.८ इांग्लांडचे स्वरथी धोरण :
युरोपमधील औद्योद्दगक क्ाांती नांतर अनेक देशाांमध्ये व्यापारासाठी वसाहती स्थापन
करण्यासाठी स्पधाव सुरू झाली होती. पररणामी अमेररकेत अनेक वसाहती स्थापन झाल्या.
सवावत जास्त वसाहती स्थापन करण्याच्चया स्पधेमध्ये इांग्लांड आघाडीवर होते. अमेररकन
वसाहतीकडून कच्चचामाल द्दमळावा व वासाहद्दतक जनतेने पक्का माल बाजारपेठेत आणू
नये,आणल्यास अमाप कर बसद्दवण्यात आल्यामुळे इांग्लांडच्चया या धोरणाद्दवरुद्च वासाहद्दतक
जनतेने द्दवद्रोह पुकारला.
२.३.९ गिलरडेगफियर येथील महत्वपूणव पररषदर :
इांग्लांडच्चया अमानुष कृतीच्चया द्दनषेधाथव व वासाहद्दतक जनतेच्चया भद्दवतव्यासाठी
द्दफलाडेद्दल्फया येथे सन १७७४ ते सन १७७५ आद्दण सन १७७६ मध्ये तीन पररषद
भरद्दवण्यात आल्या. पररषदेमध्ये वसाहतीचे सवव प्रद्दतद्दनधी उपद्दस्थत होते. पद्दहल्या पररषदेत
इांग्लांडच्चया दडपशाहीचा द्दनषेध करून प्रद्दतकाराचा द्दनणवय घेतला गेला. दुसऱ्या अद्दधवेशनात
स्वातांत्र्याचा जाहीरनामा तयार करून, जॉजव वाद्दशांग्टनला सेनापती म्हणून घोद्दषत करण्यात
आले. द्दतसऱ्या काँग्रेसच्चया बैठकीत द्दिद्दटश द्दवरोधी लढ्याची व स्वातांत्र्याच्चया
जाहीरनाम्याची ऐद्दतहाद्दसक घोषणा करण्यात आली. येथून पुढे स्वातांत्र्याच्चया युद्चाला
चालना द्दमळाली.
२.३.१० तत्ववेत्यरांच्चयर गवचरररांचर प्रभरव :
जॉन लॉक, हॅररांग्टन, द्दमल्टन, मॉटेस्क्यु, व्हॉल्टेअर या युरोद्दपयन द्दवचारवांताांनी अमेररकेत
क्ाांतीसाठी पृष्ठभूमी तयार केली. याव्यद्दतररक्त अमेररकन द्दवचारवांत आद्दण नेत्याांनी
अमेररकेत क्ाांतीची वैचाररक मशाल तयार केली. या द्दवचारवांताांमध्ये सॅम्युअल अ ॅडॅम्स, जॉन
अ ॅडॅम्स, अलेक्झाांडर हॅद्दमल्टन, बेंजाद्दमन फ्रेंद्दक्लन, थॉमस जेफरसन, जॉजव मेसन व थॉमस
पेन इत्यादींनी महत्त्वाची भूद्दमका बजावली होती. या महान द्दवचारवांताांनी व नेत्याांनी समाज
जागृत करून आांदोलनासाठी पृष्ठभूद्दम तयार केली. रॉजन द्दवल्यम या धमोपदेशक, munotes.in
Page 19
19
कायदेपांद्दडत मुलाांनी वासाहद्दतक ताम्रवणीयाांना नागरी हक्क बहाल केले. त्याने ह्रोड
आयलँड हे आदशव वसाहत द्दनमावण केली. द्दवल्यम पेन याांनी द्दडलावेअर वसाहतीची स्थापना
करून, तेथे लोकशाही, नागरी हक्क, समता, राष्रद्दनष्ठा जोपासली. रेड इांद्दडयन व सवव
युरोद्दपयनाांना सद्दहष्णुतेची वागणूक द्ददली. थॉमस जेफरसन याांनी शस्त्र उठावासाठी लोकाांना
तयार केले. या तत्त्ववेत्त्याांच्चया. द्दवचारवांताच्चया, द्दवचाराांच्चया प्रभावातून, वासाहद्दतक जनतेच्चया
मनात स्वातांत्र्य युद्चाची प्रेरणा द्दनमावण केली. अशा प्रकारे अमेररकन राज्यक्ाांतीसाठी वरील
अनेक कारणे कारणीभूत ठरल्याचे समजते व त्यातून अमेररका स्वतांि बनली असे द्ददसते.
द्दिद्दटश सांसदेच्चया अद्दधकाराला आव्हान देण्याचे सामथ्यव वासाहद्दतक लोकात आले. जॉन
द्दडकोन्सनने पिकाद्वारे द्दिद्दटश सांसदेने केलेले कायदे नाकारले. द्दिद्दटश मालावर बद्दहष्कार
घातला गेला व स्वदेशीचा पुरस्कार केला गेला. यामुळे आांदोलन तीव्र झाले व क्ाांतीला
सुरुवात झाली.
आपलीप्रगती तपरसर
१) अमेररकन राज्यक्ाांद्दतची कोनतेही दोन कारणे द्दलह.
२) अमेररकन राज्यक्ाांद्दतमधील तत्ववेत्याांच्चया द्दवचाराांचा प्रभाव स्पष्ट करा ?
२.४ अमेररकन स्वरतांत्र्ययुद्धरची वरटचरल (वरसरहगतक आांदोलन : गवगवध टप्पे )
इांग्लांडच्चया अनेक जाचक धोरणामुळे वासाहद्दतक जनतेमधील असांतोष वाढतच गेला.
द्दवचारवांताच्चया तांिज्ञानामुळे राष्रवादी भावना वाढीस लागली. वसाहतीचे शैक्षद्दणक व
साांस्कृद्दतक प्रगती झाली. लोकशाही, स्वातांत्र्य, उदारमतवाद, समता, बांधुत्व या उदार
तत्त्वाचा स्वीकार वासाहद्दतक द्दवचारवांताांनी आपल्या वसाहतीत केला. इांग्लांडचे
आपल्यावरील वचवस्व नको यासाठी लढा चालू केला. सन १७७६ मध्ये अमेररका व इांग्लांड
याांच्चयात स्वातांत्र्य युद्च सुरू झाले. या स्वातांत्र्य युद्चाचा शेवट सन १७८१ मध्ये झाला. या
स्वातांत्र्य युद्चात अमेररकेचा द्दवजय झाला. या स्वातांत्र्ययुद्चामध्ये वसाहतवाल्याांची खूप मोठे
योगदान आहे.
२.४.१ स्टॅम्प अ ॅक्ट गनषेधरथव पररषद :
सप्तवाद्दषवक युद्चामुळे इांग्लांडचा खचावचा भाग वाढला होता. कराच्चया रुपाने वसाहतीतून कजव
फेडावे, अशी इांग्लांडच्चया राजाने पालवमेंटमध्ये जाहीर केले होते. म्हणून सन १७३० ते इ.स.
१७६४ या काळात वसाहतीवर अनेक कर लागणारे कायदे पास केले. द्दिद्दटश सांसदेने सन
१७६४ मध्ये स्टॅम्प अ ॅक्ट पास केला. दैनांद्ददन वस्तूची खरेदी द्दवक्ी, करारनामे, वृत्तपिे,
गहानखत व मद्यद्दवक्ी परवाने यासाठी भरमसाठ द्दकमतीचे स्टॅम्प वापरण्याची इांग्रजाांनी
शक्ती केली व या कायद्याची कडक अांमलबजावणी केली. स्टॅम्प अ ॅक्ट नुसार कोणतेही
व्यवहार, करारपि पुद्दस्तका, वृत्तपि यावर वीस द्दसद्दलांगचा स्टॅम्प लावणे सक्तीचे करण्यात
आले. वासाहद्दतक जनतेने या कायद्याला प्रखर द्दवरोध केला. सन १७६५ मध्ये न्यूयॉकव
येथे मॅसॅच्चयुसेट्सच्चया नेतृत्वाखाली, नऊ वसाहती एकि आल्या व स्टॅम्प अ ॅक्ट रद्ङ munotes.in
Page 20
20
करण्याची प्रमुख मागणी करण्यात आली. जेम्स ओटीस,पेद्दरक हेन्री, सँम्युअल अँडँम्स या
द्दवचारवांताांनी आपल्या भाषणाच्चया माध्यमातून वसाहतीतील लोकमत या कायद्या द्दवरुद्च
जागृत केले. पररणामी अमेररकेत द्दिद्दटशद्दवरोधी द्दहांसाचारास सुरुवात झाली व शेवटी द्दिद्दटश
पालवमेंटने स्टॅम्प अ ॅक्ट रद्ङ केला.
२.४.२ गिलरडेगफियरची पगहली पररषद:
५ सप्टेंबर १७७४ रोजी अमेररकेतील वासाहद्दतक सभेचे पद्दहले अद्दधवेशन द्दफलाडेद्दल्फया
या शहरात भरद्दवण्यात आले. या अद्दधवेशनाला जॉद्दजवया वगळून एकूण बारा वसाहतीमधील
पांचावन्न प्रद्दतद्दनधी हजर होते. या अद्दधवेशनात असांख्य ठराव माांडण्यात आले होते. परांतु
मान्यता द्दमळाली नाही. शेवटी या वासाहद्दतक सभेने अमेररकेतील वसाहतींच्चया
राजकारणातील नव्या स्थाद्दनक अद्दधकाऱ्याांना मान्यता द्ददली. या पररषदेमध्ये सनदशीर
मागावने आपले हक्क अद्दधकार प्रस्थाद्दपत करण्याचे ठरद्दवले. राजा व पालवमेंटला द्दवनांती
करण्यात आली की , वसाहतींच्चया सांमतीद्दशवाय कोणतेही कर लादण्यात येऊ नये,
वसाहतीच्चया व्यापार व उद्योग धांद्यावर असलेल्या जाचक अटी दूर कराव्यात, तसेच द्दिद्दटश
माल द्दवकत घ्यायचा नाही , असा द्दनणवय वसाहतीने घेतला.
२.४.३ गतसऱ्यर जॉजवचे धोरण:
द्दफलाडेद्दल्फयाच्चया पद्दहल्या पररषदेने घेतलेले द्दनणवय, द्दतसऱ्या जॉद्दजवया राजाला आवडले
नाही. म्हणून त्याांनी वसाहतीवर दबाव टाकण्याचा प्रयत्न केला. वासाहद्दतक जनतेने
घेतलेल्या द्दनणवयाचा द्दबमोड करण्यासाठी त्याने वसाहतीत सैन्य पाठद्दवले होते. द्दतसऱ्या
जॉजवने वसाहतीमध्ये द्दठक-द्दठकाणी द्दिद्दटश फौजा पाठद्दवण्यात आल्या होत्या. वसाहतींनी
इांग्लांडला खांबीरपणे तोंड देण्याचे ठरद्दवले.
२.४.४ लेगक्सांग्टांनची लढरई:
बोस्टन चहा पाटी आद्दण द्दफलाडेद्दल्फयाची पद्दहली पररषद यामुळे इांग्लांड व वसाहती याांचे
सांबांध तुटन्याजोगे ताणल्या गेल्या होते. इांग्लांड व वसाहती याांच्चयातील सांघषव टाळण्यासाठ
प्रधानमांिी लॉडव नॉथवने इांग्लांडच्चया सांसदेत फेिुवारी १७७५ मध्ये एक तडजोड कायदा
सांमत करून घेतला. तडजोड कायद्याद्वारे वसाहतींना असे द्दनदेश देण्यात आले होते की,
त्याांनी सांरक्षणाचा वाटा स्वतःहून द्ददला तर, त्याांच्चयावर वेगळे कर बसद्दवले जाणार नाही.
याद्दनद्दमत्ताने इांग्लांड वसाहतीवर द्दनबांध घालण्याचा प्रयत्न करत आहे, हे वासाहद्दतक
नेत्याांच्चया लक्षात आले. म्हणून त्याांनी लॉडव नॉथवची तडजोड कायदा फेटाळून लावला. याच
दरम्यान मॅसॅच्चयुसेटस वसाहद्दतमद्दधल कॅन्कॉडव येथे वसाहतवाल्याांनी मोठा शस्त्रसाठा जमा
केल्याचे कळताच, द्दिद्दटश सरसेनापती थॉमस गेज याांनी सेनापद्दत सद्दमतीच्चया नेतृत्वाखाली
७०० सैद्दनकाांची तुकडी तो अवैध शस्त्रसाठा नेस्तनाबूत करण्यासाठी पाठद्दवण्यात आली.
परांतु मध्येच लेद्दक्सांग्टन येथे अमेररकन क्ाांद्दतवीराांनी ह्या फौजेला रोखण्यासाठी सववतोपरी
प्रयत्न करण्यात आले होते. त्यावेळी झालेल्या सांघषावत ८ अमेररकन क्ाांद्दतवीर ठार झाले.
सेनापती द्दस्मठच्चय सैन्य तुकडीने कॅन्कॉडवचा शस्त्रसाठा नष्ट केला असला तरी, परत येताना
अमेररकन नागरर सैन्याने त्याांच्चयावर द्दठकद्दठकाणी हल्ली केले. यावेळी जो सांघषव munotes.in
Page 21
21
झाला,त्यामध्ये दोन्ही बाजूांची अनेक सैद्दनक मारले गेले. हाच अमेररकन स्वातांत्र्ययुद्चाचा
प्रारांभ होय.
२.४.५ गिलरडेगफियर येथील दुसरी पररषद:
वासाहद्दतक सभेची दुसरी पररषद द्दफलाडेद्दल्फया येथे १० मे १७७५ रोजी घेण्यात आली.
जॉजव याांनी आपले प्रद्दतद्दनधी पररषदेला पाठद्दवल्यानांतर द्दफलाडेद्दल्फया या दुसऱ्या पररषदेत
तेराही वसाहतीचे प्रद्दतद्दनधी एकि आल्याने द्दतला राष्रीय सभेचे रूप आले. पररषदेतील
महत्त्वाच्चया द्दनणवयापैकी इांग्लांडशी एकजुटीने लढा देण्यासाठी सवव वसाहतींचा सरसेनापती
म्हणून जॉजव वाद्दशांग्टनची द्दनयुक्ती करण्यात आली होती. येणारा सवव युद्च खचव म्हणून सवव
वसाहतीने सांयुक्तररत्या करावा, असेही द्दनद्दित करण्यात आले. दुसऱ्या पररषदेला प्रत्युत्तर
म्हणून द्दिद्दटश सेनापती थॉमस गेजने एक जाद्दहरनामा काढला होत. त्यानुसार द्दिद्दटश
शासनाद्दवरुद्च लढणाऱ्या अमेररकनाांना राजद्रोही मानले जाईल, असे घोद्दषत करण्यात आले.
२.४.६ बांकर गहलची लढरई [जून १७७५]:
अमेररकेत स्वातांत्र्य युद्चादरम्यान जे सांघषव झालेत, त्यात बांकर द्दहलची लढाई महत्त्वपूणव
मानली जाते. अमेररकन सैद्दनकाांनी बोस्टन जवळील एका टेकडीवर द्दकल्ला बाांधण्यास
सुरुवात करताच, इांग्लांडच्चया सैद्दनकाांनी त्यावर तोफा डागल्या. त्यावेळी झालेला सांघषव बांकर
द्दहलची लढाई म्हणून प्रद्दसद्च आहे. बांकर द्दहलच्चया लढाईत द्दिद्दटशाांना द्दवजय द्दमळाला. पण
त्यात हजारावर सैद्दनक व अद्दधकारी कामास आले. पररणामी थॉमस गेज ऐवजी हॉव याांची
द्दनयुक्ती करण्यात आली.
२.४.७ स्वरतांत्र्यरचर जरहीरनरमर:
वासाहद्दतक सभेने ४ जुलै १७७६ रोजी स्वातांत्र्याचा जाहीरनामा प्रस्तुत केला. हा
जाहीरनामा थॉमस जेफरसन याांनी तयार केला होता.
१] सवाांना जीद्दवताचा व सुखी राहण्याचा अद्दधकार आहे,
२] शासनाच्चया सवव अद्दधकाऱ्याांचे मूळ स्त्रोत जनता आहे.
३] वरील अद्दधकार सरकार मान्य करत नसेल तर असे अद्दधकार बदलद्दवण्याचा पूणव
अद्दधकार जनतेला आहे,
४] द्दनरांकुश शासनाला बदलद्दवण्यासाठी लष्करी बलप्रयोगाची आवश्यकता वाटल्यास ,
त्याचा जरूर उपयोग करावा.
अशा प्रकारे वरील स्वातांत्र्याच्चया या जाहीरनाम्यात लोकशाही आद्दण क्ाांतीची तत्त्वे
प्रद्दतद्दबांद्दबत झालेली होती.
२.४.८ वसरहतींची गवजयरकडे वरटचरल:
सँराटोगाच्चया लढाई अमेररकनाांनी द्दिद्दटशावर द्दमळद्दवलेल्या जोरदार द्दवजयामुळे, फ्रान्सने
वसाहतीच्चया स्वातांत्र्याला औपचाररक मान्यता द्ददली. पररणामी इांग्लडचा पांतप्रधान लॉडव
नॉथवने एक प्रद्दतद्दनधीमांडळ अमेररकेला पाठवून १७६३ पासून द्दिद्दटश सांसदेने
वसाहतीसांबांधी लादलेले सवव कायदे रद्ङ करण्याचे आर्श्ासन द्ददले. परांतु वासाहद्दतक सभेने munotes.in
Page 22
22
ह्यापलीकडे इांग्लड बरोबर फक्त वसाहतीच्चया स्वात्र्याबाबतच वाटाघाटी केल्या जातील, या
धोरणाचा पुनरुच्चचार केला. सन १७७९ मध्ये स्पेनने आद्दण १७८० मध्ये नेदरलँडने
[हॉलाांड] वसाहतीच्चया बाजूने युद्चात उडी घेतल्याने, इांग्लडची कोंडी सुरू झाली. ऑगस्ट
१७८१ मध्ये २०,००० अमेररकन व फ्रेंच सांयुक्त सैन्याने कॉनववालीसला वेढण्यास प्रारांभ
केला. युद्चात तोफाांचा मारा सुरू करण्यात आला.
शेवटी १९ ऑक्टोबर १७८१ रोजी लॉडव कॉनववालीसने शरणागती पत्कारली. द्दिटीश
सैन्याची मोठी नामुष्की झाली. त्यामुळे इांग्लांडमध्ये नॉथवचे मांद्दिमांडळ कोसळले. त्यानांतरही
जद्दमनीवर व सागरात अधून-मधून चकमकी होत राद्दहल्या.
२.४.९ पॅररसचर तह:
सप्टेंबर १७८३ मधे युद्च थाांबद्दवण्यासाठी पॅररस येथे वाटाघाटी सुरू झाल्या. वसाहतींची
प्रद्दतद्दनद्दधत्व बेंजाद्दमन फ्रेंद्दक्लन,जॉन अ ॅडम्स इत्यादींनी केले. परस्पर चचाव होऊन, वसाहती
आद्दण इांग्लांड याांच्चयात पॅररसचा तह झाला. त्याला वासाहद्दतक सभेने आपली सांपत्ती प्रदान
केली. हा पॅररसचा तह पुढील प्रमाणे होता-
१] इांग्लांडने अमेररकेतील १३ ही वसाहतीचे स्वातांत्र्य मान्य केले,
२] अमेररकेला पद्दिमेकडील द्दमद्दसद्दसपी नदी पयांतचा सवव भाग देण्यात आला. अशाप्रकारे
१३ वसाहतींची द्दमळून आधुद्दनक अमेररका हे राष्र उदयास आले.
३] इांग्लांड जवळ कॅनडा प्रदेश राद्दहला. वसाहतींना मदत केल्यामुळे स्पेनला फ्लॉररडा
इत्यादी प्रदेश द्दमळाला. फ्रान्सला इांग्रजाांकडून भारतातील चांद्रनगर, बांगाल प्राप्त झाले.
४] द्दिद्दटश सावकाराांच्चया अमेरीकेतील खाजगी कर वसुलीला द्दवरोध न करण्याचे
अमेररकेने मान्य केली.
५] इांग्लांड व हॉलांड्ने परस्पराांची द्दजांकलेले प्रदेश परत करण्याचे मान्य केले.
अशाप्रकारे पॅररसच्चया तहाने अमेररकन स्वातांत्र्ययुद्चची खऱ्या अथावने समाप्ती झाली.
स्वातांत्र्यासाठी लढणाऱ्या अमेररकनाांना पूणव यश द्दमळाले.
आपली प्रगती तपरसर
१) स्टॅम्प अ ॅक्ट बद्ङल सद्दवस्थर माद्दहती द्दलहा ?
२) पॅररसच्चया तहामधील वाटघाटी बद्ङल माहीती द्दलहा ?
२.५ अमेररकेच्चयर यशरची कररणे/वसरहतीच्चयर यशरची कररणे
ही एक आियवकारक घटना मानली पाद्दहजे की, अत्यांत शद्दक्तशाली अशा इांग्लांडला कमजोर
अशा वसाहती समोर नमावे लागले. वसाहतीच्चया तुलनेत इांग्लांड सेना सांख्या धन आद्दण
साधनसामग्री अशा सवव दृष्टीने सरस होती. इांग्लांडची सागरी शक्ती अपार होती. त्यात
वसाहतीचे प्रभुत्व अगदी नगण्य होते. याद्दशवाय वसाहतीमध्ये इांग्लांडचे समथवन करणाऱ्याांची munotes.in
Page 23
23
सांख्या बरीच होती. तरीही या युद्चात इांग्लांडला पराभव स्वीकारावा लागला होता. पराभवाची
द्दवद्दवध कारणे पुढीलप्रमाणे आहेत .
२.५.१ वरसरहगतक स्वरतांत्र्य योद्धे:
इांग्लड द्दकतीही बलाढ्य असला तरीही, त्याांचा सामना आपल्या स्वातांत्र्यासाठी शीर
तळहातावर घेऊन लढणाऱ्याशी होता. सामाद्दजक, राजकीय व आद्दथवक स्वातांत्र्य
द्दमळद्दवण्याच्चया सांघषावत वासाहद्दतक जनता आपले प्राणापवण करावयास तयार होती.
वासाहद्दतक नागरी सैन्यासमोर अनेक अडचणी होत्या. त्याांना धड कपडे नव्हती. वेतन
नव्हते. त्याांची उपासमार होत होती. तरीही या अडचणींना सामोरे जाऊन स्वेच्चछेने आद्दण
तन-मन-धनाने वासाहद्दतक सैद्दनक स्वातांत्र्य सांग्रामात उतरला होता. इांग्लड सेने
सैन्यबळाच्चया आधारावर ठीक द्दठकाणी वासाहद्दतक सैन्याला पराभूत करीत. पण इांग्रज
सैद्दनक द्दतथून पुढे गेले की, तो प्रदेश पुन्हा अमेररकन सैद्दनक द्दजांकून घेत असत. द्दशवाय
इांग्लांडमधील बरीच सैद्दनक हे भाडोिी होती. ते केवळ पैशासाठी लढत होती. पररणामी
अमेररकन स्वातांत्र्य योध्यासमोर त्याांचा द्दटकाव लागला नाही.
२.५.२ जॉजव वॉगशांग्टनचे नेतृत्व :
अपुरी साधनसामुग्री असतानी देखील जॉजव वॉद्दशांग्टन याांनी ज्या कुशलतेने युद्चाशी तोंड
द्ददले, त्याला इद्दतहासात तोड नाही. युद्चकाळात अनेक यश-अपयश आले, पण वॉद्दशांग्ट्नने
आपल्या सैद्दनकाांचे मनोधैयव कधीच खचू द्ददले नाही. वॉद्दशांग्ट्नने सवव वसाहतीतून आलेल्या
सैद्दनकाला प्रद्दशक्षण द्ददले. द्दशस्त लावली. उत्साह द्दनमावण केला व स्वातांत्र्याची प्रेरणा जागृत
केली. त्याांच्चया असामान्य धैयव व साहस द्दचकाटीमुळे अमेररकेला ह्या युद्चात द्दवजय प्राप्त
झाला होता.
२.५.३ अांतररचर मुिर :
वासाहद्दतक सैद्दनक आपल्याच भूमीवर परदेशी इांग्लड आक्ाांतासोबत लढत होते. की,जे
युद्चाचे सांचालन युरोपच्चया अांतरावरुन मायदेशातून करीत होते. इांग्लांडमधून द्दनणवय घेणे
द्दजतके अवघड होते, द्दततकेच अवघड वेळच्चयावेळी सेनेने पाठद्दवण्याचे द्दनयोजन करणे
दुरापास्त होते. त्याचा युद्च कायाववर द्दनद्दितच द्दवपरीत पररणाम होत होता.
२.५.४ इांग्लांड गवरोधी वरसरहतीकरांची आघरडी :
अमेररकेचा शोध लागल्यावर तेथे प्रथम वसाहत स्थापन करण्यात यश द्दमळाले. त्यातच
अमेररकेतून स्पेन अफाट सांपत्ती खेचत असल्यामुळे, इांग्लांड, फ्रान्स, हॉलांड, इत्यादी देश
अमेररकेकडे आकद्दषवत झाले. योगायोगाने इांग्लांडने आपल्या आरमारी सामथ्यावच्चया जोरावर
इतर प्रद्दतस्पध्याांना मागे टाकत अमेररकेत १३ वसाहती स्थापन केल्या. म्हणून इतर
राष्राांना इांग्लडबद्ङल ईषाव वाटू लागली. स्वातांत्र्ययुद्चाच्चया काळात ह्याच राष्राांनी इांग्लांड
द्दवरुद्च वसाहतींना सहाय्य केले होते. येथेच इांग्लांडचा पराभव समजण्यात आला. फ्रान्सने
वसाहतींना लष्करी , आद्दथवक तसेच खाद्यान्नाची बरीच मदत केल्याने वॉद्दशांग्ट्नच्चया
सैन्याला आघाडीवर लढणे शक्य झाले होते. युद्चकाळात बाद्दल्टक समुद्रात रद्दशयाने
इांग्लांडच्चया आरमारी हालचालीत अनेक अडथळे द्दनमावण केले. फ्रान्सने आपले आरमारच munotes.in
Page 24
24
युद्चक्षेिात पाठद्दवल्याने वसाहतींना मोलाची मदत झाली. या फ्रेंच कारभारामुळेच द्दिद्दटश
सेनापती लॉडव कॉनववालीसला यॉकवटाऊन येथे शरणागती पत्करावी लागली होती.
आपली प्रगती तपरसर
१) अमेररकन राज्यक्ाांतीमधील जॉजव वॉद्दशांग्टनचे योगदान स्पष्ट करा ?
२) वासाहद्दतक स्वातांत्र्य योध्दाबद्ङल माहीती द्दलहा ?
२.६ अमेररकन ररज्यक्रांतीचे पररणरम / महत्व
अमेररकन स्वातांत्र्ययुद्चाने घडवून आणलेली क्ाांती ही जगातील एक महत्त्वपूणव घटना
मानण्यात येते. या युद्चामुळे अमेररकेत एक महान क्ाांती घडून आली. अमेररकेत स्थाद्दयक
झालेले इांग्रज लोक स्वद्दकयाांच्चया म्हणजे इांग्लांडमधल्या इांग्रजाांच्चया पारतांत्र्यातून मुक्त झाले.
१३ वसाहतीचे एक सांघराज्य अद्दस्तत्वात आले.
अमेररकन स्वातांत्र्य युध्द हे स्वद्दकयाांनी लादलेल्या पारतांत्र्याद्दवरुध्दचा क्ाांद्दतकारी सांघषव
होता. प्रशासनातील जनतेच्चया सहभागासाठीचा लढा होता. लोकप्रद्दतद्दनधीत्वच्चया
हक्कासाठी सांघषव होता. जुलमी कर आकारणी द्दवरुद्च आद्दण द्दनरांकुश सत्तेद्दवरुद्चचे ते युद्च
होते. या युद्चाने "प्रतीद्दनद्दधत्वाद्दशवाय कर लादणी नाही"हा उद् घोष करीत लोकशाही
द्दवचाराचा पुरस्कार केला. स्वातांत्र्याचा जाहीरनामाच प्रद्दसद्च केला. थॉमस जेफरसन याांनी
आपल्या लेखणीने स्वातांत्र्याचा जाहीरनामा द्दलद्दहला.
२.६.१ प्रजरसत्तरकरचर उदय :
द्दवर्श् इद्दतहासात अमेररकन क्ाांती अनोखी मानली पाद्दहजे, कारण एकाच रक्ताचे असूनही
वसाहतींनी अन्याय न सहन झाल्याने इांग्लांड द्दवरुद्च युध्द पुकारले होते. त्यात अमेररकेतील
१३ ही वसाहती सहभागी झाल्यात. ही ऐक्याची भावना इत की प्रबळ द्दसद्च झाली की ,
युद्चाच्चया यशद्दस्वनांतर वसाहतीने आपल्या स्वायत्तेचा बळी देऊन एक शद्दक्तशाली राष्र
उभारण्याचा सांकल्प केला. त्याची पररणीती म्हणजे सांयुक्त राज्य अमेररका नावाचे नवे राष्र
उदयास आले.
राजेशाही बाजूला सारून अमेररकेने प्रजासत्ताक स्वीकारणारे हे राष्र द्दवर्श्ात पद्दहलीच राष्र
म्हणून गणल्या गेले. सांपूणव जगासमोर तो एक आदशव ठरला. इांग्लांडमध्ये त्या वेळी लोकशाही
होती,पण द्दतथे मयावद्ददत राजेशाही होती. म्हणूनच शुद्च प्रजासत्ताक स्वीकारणारे अमेररका
राष्र इतराांसाठी स्फुतीस्थान ठरले.
२.६.२ सांघररज्यरचर उदय :
अमेररकन राज्यक्ाांतीने जगाला द्ददलेली दुसरी देणगी म्हणजे सांघराज्यात्मक पद्चती होय.
१३ वसाहतीनी आतापयांत उपभोगलेले स्वातांत्र्य आद्दण अद्दधकार कायम ठेवून, त्याांना
एकि गुांतवण्यासाठी बलाढ्य अशा केंद्र सरकारची आवश्यकता भासत होती. परांतु
तत्कालीन नेत्याांनी आपल्या बुद्दद्चचातुयावने हे द्दजकीरीचे काम यशस्वीपणे करून दाखद्दवले. munotes.in
Page 25
25
अशाप्रकारे १३ वसाहतींचे द्दमळून एक सांघराज्य अद्दस्तत्वात आले. जगातील हे मोठे व
पद्दहले सांघराज्य म्हणून गनल्यागेले.
२.६.३ इतर ररष्ररांनर स्वरतांत्र्यरची प्रेरणर :
अमेररकन क्ाांतीचे पडसाद जगभर उमटल्याचे हे आपल्या द्दनदशवनात आले असेल.
द्दनरद्दनराळ्या देशातील वसाहतवादाखालील दबलेल्या जनतेने अमेररकन राज्यक्ाांतीपासून
प्रेरणा घेऊन स्वातांत्र्यासाठी क्ाांतीचा मागव अनुसरला. वसाहतवादाद्दवरुद्चची पद्दहली चळवळ
म्हणून या क्ाांतीकडे बद्दघतले जाते. राजाद्दवना राज्य ही सांकल्पना आधुद्दनक काळात
अमेररकन राज्यक्ाांतीने रुजवली हे समजण्यात आले. अमेररकन क्ाांतीचा फार मोठा प्रभाव
फ्रान्सवर पडला . पॅररसच्चया तहाने फ्रान्सला आपले गेलेले सवव प्रदेश परत द्दमळाले.
त्यापेक्षाही अद्दतशय महत्त्वाचा पररणाम फ्रान्सवर पडला. वसाहतींना मदत करण्याच्चया
द्दनद्दमत्ताने इांग्लांडद्दवरुद्च युद्चात उडी घेतली. एवढेच नव्हे तर लाखो नेत्याच्चया नेतृत्वाखाली
फ्रेंच सैन्याने वसाहतींना अद्दतशय मोलाची मदत केली. फ्रेंच नौदलाच्चया दबावामुळेच
याकवटऊनला द्दिद्दटश सेनापती लॉडव कॉनववालीसला शरणागती पत्करणे भाग पडले. हे
द्दवजयी सेना आपल्या देशात जेंव्हा परतले , तेव्हा तेथील पररद्दस्थती द्दबकट होती. जुल्मी
राजेशाहीने फ्रेंच जनतेचे स्वातांत्र्य द्दहरावून घेतले होते. स्वभाद्दवकच द्दवजेत्या फ्राांस सेनेच्चया
मनात हा द्दवचार प्रकषावने आला की आपण दुसऱ्याांना त्याांचे स्वातांत्र्य द्दमळवून देऊ शकतो,
तर आपल्या देशातील लोकाांना त्याचे स्वातांत्र्य द्दमळवून का देऊ शकणार नाही ? ह्या
द्दवचाराांचा पररणाम म्हणजे फ्रेंच क्ाांती होय. याद्दशवाय आणखी कारण फ्रान्स क्ाांतीला
सहाय्यभूत ठरली. उत्तर अमेररकेत लढत असताना फ्रान्सचे बरेच धन खचव झाले. त्यामुळे
आद्दथवक सांकट भेडसावू लागले. याची पररणीती फ्रान्स क्ाांतीत झाले. आयलांडची जनताही
आपल्या स्वातांत्र्यासाठी इांग्लड वर सांघषव करीत होती. आमच्चयावर कर लादण्याचा
अद्दधकार इांग्लांडला नाही, ही वसाहतीची घोषणा आयलांडला प्रेरणादायी वाटली.
अमेरीकेतील वसाहतींना न्याय द्दमळाल्याचे पाहून त्याांनी साम्राज्य द्दवरुद्चचा आपला सांघषव
अद्दधकच तीव्र केला आद्दण अखेर इांग्लांडला नमद्दवले.
२.६.४ स्वरतांत्र्यरचर जरहीरनरमर :
स्वातांत्र्याच्चया जाहीरनाम्यातून समानतेच्चया मूल्याांचा पुरस्कार करण्यात येऊन मानवाच्चया
मूलभूत हक्काचा उद्घोष झाला. मानवाचे मूलभूत हक्क नाकारणाऱ् या राज्यकत्याव द्दवरुध्द
लढण्याचा हक्क खरे तर आधुद्दनक जगातील माणसाला अमेररकन राज्यक्ाांतीने द्ददला.
लोकशाही शासन प्रणालीचा आद्दण राज्य सांद्दवधान बनद्दवण्याचा वस्तुपाठ या अमेररकन
क्ाांतीने जगाला द्ददला. समताद्दधद्दष्ठत समाज द्दनद्दमवतीस या क्ाांतीमुळे प्रेरणा द्दमळाली आद्दण
सरांजामी समाजव्यवस्था द्दखळद्दखळी होऊ लागली. व्यक्ती स्वातांत्र्याद्दवषयी जाण द्दनमावण
झाली आद्दण त्यातूनच गुलामद्दगरीद्दवरुद्च भावना बळावली. उत्तर अमेररकेतील गुलामद्दगरी
नष्ट झाली. प्रत्यक्षात स्वातांत्र्याचा जाहीरनामा द्दलद्दहण्याचे काम थॉमस जेफरसन याांनी केले.
त्यावर चचाव, तकव, द्दवतकव व दुरुस्ती होऊन ४ जुलै १७७६ रोजी वासाहद्दतक सभेने
स्वातांत्र्याच्चया जाहीरनाम्याला मान्यता द्ददली. अमेररकन स्वातांत्र्याच्चया ह्या जाहीरनाम्यावर
द्दिद्दटश राजकीय द्दवचारवांत लाँक ह्याचा प्रभाव पडलेला होता. "जन्मता सवव समान
असल्याने, सवाांना जगण्याचा, स्वातांत्र्याचा, सुख द्दमळद्दवण्यासाठी प्रयत्न करण्याचा हक्क munotes.in
Page 26
26
आहे, कोणालाही हे हक्क द्दहरावून घेता येणार नाहीत. अशा प्रकारचे प्रद्दतपादन या
जाहीरनाम्यात केलेले होते. एक प्रकारे जनतेचे हे द्दनसगवदत्त हक्क कोणी नाकारत असेल
तर त्याद्दवरुद्च बांड करण्याची प्रेरणा त्यातून द्दमळते. जगातील अनेक देशाांना या
जाहीरनाम्यात क्ाांती मधील स्वातांत्र्य, समता व बांधुत्व ही तत्त्वे अमेररकेच्चया स्वातांत्र्याचा
जाहीरनाम्याच्चया प्रत्यक्ष पररणाम मानल्या जातो .
२.६.५ इांग्लडवर पडलेलर प्रभरव :
वसाहतीकडून इांग्लडला पराभव पत्करावा लागल्याने जबरदस्त धक्का बसला. वसाहतीवर
एकामागून एक द्दनबांध लादले गेल्यामुळे आपला पराभव झाला, याची इांग्लांडला चाांगल्या
प्रकारे जाणीव होती. इतर वसाहतीमध्ये असेच जर धोरण कायम ठेवले तर ते प्रदेशही
आपल्या हातातून जातील, अशी भीती इांग्लांडला वाटू लागली. यामुळे इांग्लांडने आपल्या
वासाहतीक धोरणात बदल केला. शोषण धोरणाचा त्याग करून काही अांशी आपल्या
द्दनयांिणाखाली भारत, कॅनडा, ऑस्रेद्दलया इत्यादी वसाहतीत उदार धोरणाचा अवलांब
केला. इांग्लांडच्चया अांतगवत राजकारणावरही या घटनेचा प्रभाव पडला होता . इांग्लांडचा राजा
जॉजव द्दतसरा ह्याच्चया धोरणामुळे अमेररकेने बांड पुकारले होते. जॉजव तृतीयेच्चया चुकीच्चया
द्दनणवयाांमुळे व अकारण हस्तक्षेपामुळे युद्चकायावचे नीट सांचालन झाले नाही, इांग्लडला
पराभवाचा सामना करावा . इांग्लांडला आद्दथवक नुकसान सहन करावे लागले. वसाहती म्हणजे
इांग्लांडचा माल खपण्यासाठी उत्तम बाजारपेठ होत्या. त्या हातातून गेल्याने इांग्लांडला
आद्दथवक फटका बसला. पराभवामुळे इांग्लडच्चया प्रद्दतष्ठेला जोरदार धक्का बसला. महत्त्वाचे
अनेक सागरी ठाणी इांग्रजाांच्चया हातून गेली. इांग्लांडमधील गुन्हेगार अमेररकन वसाहतीत
पाठद्दवले जायचे ते आता बांद झाले. म्हणूनच ऑस्रेद्दलया न्यूझीलांड या वसाहती द्दवकद्दसत
करण्यास इांग्लांडने पुढाकार घेतला.
२.६.६ गलगखत ररज्यघटनर :
अमेररकन राज्यक्ाांती काळात वासाहद्दतक नेत्याांनी 'कायद्याचे अद्दधराज्य' ही सांकल्पना
सुरुवातीपासूनच स्वीकारली होती. त्याकररता आद्दण अमेररकेचे सांघराज्य असल्याने
द्दलद्दखत राज्यघटना आवश्यकच होती . त्यादृष्टीने क्ाांतीच्चया ज्वाला सांपल्यावर नवी घटना
तयार करण्याच्चया हालचाली जलद गतीने सुरू झाल्या. सन १७८८ मध्ये द्दफलाडेद्दल्फया
येथे एक पररषद घेऊन घटना तयार करण्याची जबाबदारी जॉजव वॉद्दशांग्टन, जॉन अडम्स,
बेंजाद्दमन फ्रेंद्दक्लन व द्दम्य्दसनमैद्दडसन याांच्चयावर सोपद्दवण्यात आली. त्याप्रमाणे सांयुक्त राज्य
अमेररकेची नवी राज्यघटना सन १७८९ मध्ये तयार झाली. या घटनेचे खास वैद्दशष्ट्य
म्हणजे ती जगातील पद्दहले द्दलद्दखत घटना होय, द्दतचा जगातील इतर घटना तयार करताना
बराच प्रभाव पडला. घटनेनुसार अमेररकेत राष्राध्यक्ष हे सवोच्चच पद द्दनमावण करण्यात
आले, तेथील कायदे मांडळ द्दद्वग्रुही ठेवण्यात आले. कद्दनष्ठ सभागृह म्हणजे 'प्रद्दतद्दनधी
सभागृह' आद्दण वररष्ठ सभागृह म्हणजे द्दसनेट अशीत्याांची नावे आहेत. याद्दशवाय एक सवोच्चच
न्यायालय स्थापन कर ण्यात आले.
२.६.७ उद्योग व व्यरपरर गवकरस :
अमेररकन राज्यक्ाांती युद्चाला प्रारांभ होताच वसाहतींनी इांग्लांडच्चया मालावर बद्दहष्कार
घातला. माि त्याचबरोबर घरगुती उद्योग सुरू करण्यात आले. पररणामी पोलाद द्दनद्दमवती, munotes.in
Page 27
27
कागद तयार करणे, त्यासाठी लागणारा दारुगोळा बनद्दवणे व शस्त्रे तयार करणे या उद्योगाांना
चालना द्दमळून त्याांचा द्दवकास होऊ लागला. युध्द काळात इांग्रज व अमेररकेतील सांबांध
ताणले गेल्याने अमेररकन मालाला असलेल्या इांग्लांडच्चया ताब्यातील बाजारपेठ बांद
करण्यात आल्या , त्यामुळे अमेररकन मालाच्चया द्दनयावतीत बरीच घट आली. परांतु युध्द
समाप्तीनांतर परस्पर सांबांध नीट होऊन अमेररका बराच माल इांग्लडला जाऊ लागल्याने
अमेररकेतील उद्योगाांना जोरदार चालना द्दमळाली. अमेररका स्वतांि झाल्यावर तेथील सवव
बांदरे जागद्दतक व्यापारासाठी खुली करण्यात आली व त्याचा फायदा स्पेन ,फ्रान्स ,हॉलांड
या देशाच्चया व्यापाऱ्याांनी घेतला. पररणामी अमेररकेचा जोरदार द्दवदेशी व्यापार सुरू झाला.
त्यामुळे अमेररकेतील मोठमोठी घराणी त्याकडे आकद्दषवत होऊन त्याांनी जगभर व्यापारी
सांचार सुरू केला, तर चीन, अमेररका, वेस्ट इांडीज बेटे युरोप, चीनपयांत अमेररकेचा जोरदार
व्यापार होऊ लागला .
२.६.८ नवी आयुधरांचर गस्वकरर :
प्रजासत्ताक,सांघराज्यात्मक पद्चती,स्वातांत्र्याचा जाहीरनामा, द्दलद्दखत राज्यघटना या
व्यद्दतररक्त अमेररकन राज्यक्ाांतीने सांपूणव जगाला काही नवी आयुधेही द्ददलीत. शासनाबरोबर
असहकार, परकीय मालावर बद्दहष्कार , आद्दण देशाद्दभमान म्हणून स्वदेशीचा वापर या नव्या
मागावचा , तांिाचा अमेररकन क्ाांती उपयोग करून घेण्यात आला. पुढील काळात अनेक
राष्राांनी आपल्या स्वातांत्र्य लढ्यात या शस्त्राांचा वापर केला.
आपली प्रगती तपरसर
१) अमेररकन राज्यक्ाांतीचा इांग्लडवर पडलेल्या प्रभावाबद्ङल थोड्क्यात माहीती द्दलहा ?
२) स्वातांत्र्याचा जाहीरनामा बद्ङल थोड्क्यात माहीती द्दलहा ?
२.७ सरररांश
अमेररकन स्वातांत्र्ययुद्चाने फ्रेंच राज्यक्ाांती अपररहायव होऊन तेथील पुराणी राजसत्ता व
सरांजामी समाजरचना सांपुष्टात आली. एकोद्दणसाव्या शतकात यूरोपातील अनेक देशाांत
राजसत्तेचे उच्चचाटन झाले ते काही अांशी अमेररकेतील लोकशाहीच्चया यशामुळेच, असे
म्हणता येईल. अमेररकेच्चया यशामुळे इांग्लांडला आपल्या वसाहतद्दवषयक धोरणात आमूलाग्र
बदल करावा लागून, द्दिद्दटश राष्रकुलाचा पाया घातला गेला व जागद्दतक राजकारणात नवे
द्दवचारप्रवाह सुरू झाले. फ्रान्स-स्पेनसारखी राष्रे अमेररकेच्चया बाजूने युद्चात सामील झाली
व स्वातांत्र्ययुद्चाला आांतरराष्रीय प्रद्दतष्ठा लाभून अमेररकेच्चया स्वातांत्र्याला आांतरराष्रीय
मान्यता द्दमळाली. १७८३ मध्ये पॅररसच्चया तहाने स्वातांत्र्ययुद्चाची समाप्ती झाली. तहाच्चया
वाटाघाटीत बेंजाद्दमन फ्रँद्दक्लन व जॉन ॲडम्स याांनी अमेररकन राष्राचे प्रद्दतद्दनद्दधत्व केले.
तेव्हा अमेररकेची सांस्थाने स्वतांि व स्वायत्त आहेत, असा ररचडव हेन्री लीचा ठराव काँग्रेसने
सांमत केला व ४ जुलै १७७६ रोजी अमेररकेच्चया स्वातांत्र्याचा जाहीरनामा सववि फडकला.
इांग्लांडपासून स्वातांत्र्य द्दमळाल्याचा उत्साह व आनांद सववसामान्य अमेररकन जनता
अनुभवत होती. तशी सववसामान्य जनता स्वातांत्र्य आद्दण पारतांत्र्य दोन्ही अवस्थेत
एकसारखेच जीवन जगत असते. कधी कधी असे वाटते की स्वातांत्र्य म्हणजे केवळ munotes.in
Page 28
28
राज्यकते बदलणे होय. देशाच्चया सत्तेची सुिे आपल्या हाती असावती असे वाटणारे त्या
देशातील महत्वकाांक्षी लोक, काही बुद्चजीवी, भाांडवलदार इत्यादी लोक हे ख-या अथावने
स्वातांत्र्य चळवळीला जन्म घालत असतात. सववसामान्याांच्चया नद्दशबात कोणाच्चयाही
राज्यात भरडणेच असते. त्याांना आपण गुलामीत आहोत याची जाणीव देखील नसते. तांि
होण्यापूवी असलेली त्याच्चया जीवनाची व्यवस्था द्दकांवा चौकट मोडलेली असते. यातनामय
असली तरी त्या चौकटीला त्याचे शरीर व मन सरावलेले असते. हाताला बेडयाांची सवय
झालेली असते, मुक्त झालेले हात त्याला ररकामे-ररकामे वाटतात आद्दण डोळयासमोर एक
मोठा शुन्य असतो. पुन्हा शुन्यापासून सुरवात करायची असते; परांतु आता त्याला
स्वतःच्चया जीवनाचे व्यवस्थापन स्वतः करायचे असते. त्यामुळे स्वातांत्र्स प्राप्तीनांतर नवीन
व्यवस्था द्दनमावण होण्याचा काळ अत्यांत अस्वस्थतेचा व अनागोंदीचा असतो. प्रत्येक गुलाम
देशाच्चया वाटयाला स्वातांत्र्यानांतर हा काळ आलेला आहे. याला इद्दतहास साक्षी आहे.
स्वातांत्र्यामुळे तुमचे जीवन बदलेल अशी स्वप्नां दाखवल्याने ते काही काळ हुरळतात,
स्वातांत्र्य द्दमळाल्याचा जल्लोश साजरा करतात. काही काळाने स्वातांत्र्यासाठी दाखवण्यात
आलेल्या स्वप्नाांचा त्याांना द्दवसर पडतो आद्दण कोणी तरी पुन्हा नव्या स्वातांत्र्याची स्वप्नां
द्दवकायला येईपयांत ते झोपी जातात.
२.८ प्रश्न
१) अमेररकन राज्यक्ाांतीवर एक द्दनबांध द्दलहा.
२) अमेररकन राज्यक्ाांद्दतची प्रमुख कारणे द्दलहा.
३) अमेररकन राज्यक्ाांतीमधील जॉजव वॉद्दशांग्टनच्चया नेतृत्वाबद्ङल सद्दवस्थर माहीती द्दलहा .
४) अमेररकन राज्यक्ाांद्दतचे पररणाम द्दलहा.
५) अमेररकन राज्यक्ाांतीमुळे इतर राष्राांना स्वातांत्र्याची प्रेरणा कशी द्दमळली ?
२.९ सांदभव
आवटे, लीला, रद्दशयातील समाजवादी राज्यक्ाांती, मुांबई, १९६७.
गाडगीळ, पाां. वा. रद्दशयन राज्यक्ाांती, पुणे, १९६१.
डॉ. आठल्ये, द्दव.भा., आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास, नागपुर, २०१०.
प्रा. दीद्दक्षत, नी.सी., पाद्दिमात्य जग,नागपुर, जून २००५.
डॉ.वैद्य सुमन, आधुद्दनक जग,नागपुर, २००२.
डॉ. काळे, म. वा., आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास, पुणे, २००१.
प्रा. जोशी,पी.जी.,अवावचीन यूरोप,नाांदेड, २००८.
डॉ.जैन,हुकमचांद,डॉ.माथुर, कृष्णचांद्र, आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास,पुणे, २०१९.
डॉ. कठारे,अद्दनल,आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास,जळगाांव, २०१५
Carr. E. H. The Bolshevik Revolution, 3 Vols., London, 1961 -64.
***** munotes.in
Page 29
29
३
फ्रेंच ररज्यक्रांती (१७८९)
घटक रचनर
३.० उद्दद्ङष्ट्ये
३.१ प्रस्तावना
३.२ फ्रेंच राज्यक्ाांतीची कारणे
३.३ फ्रेंच राज्यक्ाांतीचा घटनाक्म
३.४ घटनेची द्दनद्दमवती
३.५ फ्रेंच राज्यक्ाांतीचे पररणाम
३.६ साराांश
३.७ प्रश्न
३.८ सांदभव
३.० उगिष्ट्ये
फ्रेंच राज्यक्ाांती या घटकच्चया अभ्यासामधे आपण-
१] फ्रेंच राज्यक्ाांद्दतची राजद्दकय, सामाद्दजक, आद्दथवक कारणे नोंदद्दवता येद्दतल.
२] क्ाांद्दतसाठी सामान्य जनतेचे प्रबोधन करणऱ्या तत्वज्ञाचे कायव स्पष्ट करता येईल.
३] क्ाांद्दतनांतर अद्दस्तत्वात आलेल्या राद्दष्रय सभेची कायव नोंदद्दवता येतील.
४] नव्या द्दवद्दधमांडळचे कायव व दहशतवादी राजवटीचे स्वरुप स्पष्ट करता येईल.
५] क्ाांद्दतच्चया नेत्याांचे योगदान व कायव नोंदद्दवता येतील.
३.१ प्रस्तरवनर
अठराव्या शतकाच्चया उत्तराधावत झालेली फ्रान्समधील राज्यक्ाांती ही जगाला
आधुद्दनकतेकडे नेणारी एक महत्त्वपूणव घटना मानल्या जाते. फ्रेंच जनतेने अन्यायाद्दवरुद्च एक
होऊन प्रचद्दलत राजवटीला शह द्ददला. फ्रान्समधील राजेशाही, सरांजामदार वगव, धमवगुरू वगव
याांच्चया अद्दस्तत्वालाच या फ्रेंच राज्यक्ाांतीने तडा द्ददला होता. त्याचबरोबर स्वातांत्र्य, समता
व बांधुत्व या आधारावर समाजरचना स्थापन करण्याचा प्रयत्न केला गेला. सन १७८९
पासून हा लढा चालू झाला. तो सन १८१५ पयांत चालुच होता. तो एक दोन वषावत शमणारा
लढा नव्हताच. तो लोकलढा होता. फ्रेंच क्ाांती हे द्दवर्श् इद्दतहासातील महान पररवतवनवादी
घटना म्हणून समजले जाते. फ्रेंच क्ाांतीने फ्रान्सचा कायापालट तर घडवून आणलाच, पण
त्याचबरोबर युरोपातल्या अांध:कारमय युगाचा अांत करून, त्यास आधुद्दनकतेकडे नेणारी munotes.in
Page 30
30
घटना फ्रेंचक्ाांती होती. द्दनरुपयोगी राजसत्ता, कालबाह्य झालेली कायदे, सामाद्दजक सांस्था
आद्दण त्यात न सामावणारे सामाद्दजक जीवन, द्दनरथवक धमावचरण व द्दवचारवांताांचे जीवांत
तत्त्वज्ञान ह्यात पडलेल्या दरीमुळे फ्रेंच क्ाांती घडून आली. मदोन्नत राज्यकते, अत्याचारी
उमराव, भ्रष्ट धमवगुरू आद्दण सामाद्दजक द्दवषमता, आद्दथवक द्दवपन्नावस्था व द्दवचारवांताची
प्रेरणा ह्याच बाबी फ्रेंच जनतेला क्ाांतीसाठी उद्युक्त करणाऱ्या ठरल्या. फ्रान्स व युरोपातील
मध्ययुगीन व्यवस्था उद्ध्वस्त करून अवावद्दचन युगाचा आरांभ करण्याचे सामथ्यव फ्रेंच
क्ाांतीत होते. फ्रेंच क्ाांतीने जगाला मानवी हक्काचा जाहीरनामा बहाल केला आद्दण
स्वातांत्र्य, समता व बांधुत्वाचा मूलमांि द्ददला. क्ाांतीसमयी युरोपची द्दस्थती फ्रान्सप्रमाणेच
असताांना, तेथील अत्याचारी उमरा व द्दवचारवांताच्चया प्रेरणेमुळे क्ाांती घडून आली.
फ्रान्समधील राजकीय , सामाद्दजक व आद्दथवक पररद्दस्थती बरीच क्ाांतीला कारणीभूत ठरली.
या घटकाच्चया अभ्यासामध्ये आपण फ्रेंच राज्यक्ाांती बद्ङल सद्दवस्तर माद्दहती अभ्यासणार
आहोत.
३.२ फ्रेंच ररज्यक्रांतीची कररणे
३.२.१ ररजकीय पररगस्थती :
फ्रान्सचे प्राचीन नाव गॉल हे होते. तो युरोप खांडातील प्रमुख देश होता. 2,1200 चौ. मैल
असलेल्या फ्रान्स या देशाची लोकसांख्या अडीच कोटी होती. फ्रान्सच्चया पद्दिमेस
अटलाांद्दटक समुद्र, दद्दक्षणेस स्पेन व भूमध्य समुद्र, पूवेस जमवनी व इटाली आद्दण उत्तरेकडे
इांग्लांड व इांद्दग्लश खाडी पसरलेले होती. सेन, लुआर, होन व वाल्मी ह्या प्रमुख नद्या होत्या.
सुपीक जमीन, भरपुर जांगले, मुबलक लोखांडाचे साठे व मोठमोठ्या बांदरामुळे मध्ययुगात
फ्रान्सची आद्दथवक भरभराट झालेली होती. लॅद्दटन, फ्रेंच भाषा वापरत असून, कॅथद्दलक व
प्रोटॅस्टांट पांथाचा प्रभाव होता. क्ाांतीसमयी फ्रान्सवर ब्यूरबॉन घराणे राज्य करीत होते.
३.२.१.१ सरमर्थयवशरली ब्यूरबॉन घररणे :
प्राचीन काळात गॉलवर रोमन साम्राज्याचे ५०० वषे ( इ.स.पू. ५१-४५०)प्रभुत्व होते.
त्यानांतर आद्दशयातील रानटी रानटी टोळ्या व इ.स. ४८१-७५१ पयांत मेरोद्दव्हांजीअन व
इसवी सन ७६८-८१४ पयांत कॅरोद्दलांजीअन घराण्याच्चया राजवटी फ्रान्समध्ये प्रस्थाद्दपत
झाल्या. त्यानांतरच्चया पाचशे वषावत वेगवेगळ्या प्रकारची सरांजामी राजे उदयाला आली. हा
अद्दस्थरतेचा कालखांड होता. परांतु ही पररद्दस्थती नाहीशी करून फ्रान्सला वैभवशाली
बनद्दवण्याचे महान कायव नांतरच्चया ब्यूरबॉन घराण्याने पार पाडले. तथाद्दप पांधराव्या व
सोळाव्या लुईच्चया अत्याचारी धोरणामुळे ब्यूरबॉन राजवटीतच क्ाांतीचा उद्रेक झाला होता.
पद्दहला ब्यूरबॉन राजा चौथ्या हेन्रीने इ.स. १५५३-१६१० पयांत राज्य केले. त्यानांतर
क्माने तेरावा लुई (१६१०-४३) चौदावा लुई (१६४३-१७१५) पांधरावा लुई (१७१५-
७४) राजपदावर स्थानापन्न झाले.परांतु लुई राजाांनी वैयक्तीक स्वाथव व महत्वाकाांक्षेसाठी
फ्रेंच समाज व राष्राला वेठीस धरले व हे सांपन्न राष्र अधोगतीला पोहचले. त्यासाठी पांधरा
व सोळाव्या लुईची कारकीदव मोठ्या प्रमाणात कारणीभूत ठरली.
munotes.in
Page 31
31
चौदाव्या लुईने व्हसावयाच्चया राजवाड्याचे खद्दचवक बाांधकामपूणव झाले होते.'मीच राज्य आहे'
या उदगारातून त्याचा उन्नतपणा, अहांकार व अत्याचारी व्रुत्ती स्पष्टपणे द्ददसून येते. फ्रेंच
जनतेच्चया दुदवशेला व असांतोषाला चौदाव्या लुईच्चया कारकीदीपासूनच आरांभ
झाला.त्यानांतर पांधरावा लुई (१७१५-१७७४) च्चया कळात इांग्लांड बरोबर झालेल्या सप्त
वाद्दषवक युध्दात फ्रान्सचा जबरदस्त पराभव झाला. त्याचा खचव जनतेवर भरमसाठ कर
लावून वसूल करण्यात आला. राजवाड्याचा खचवही वाढद्दवला. प्रजा पांधराव्या लुईच्चया
राजवटीमुळे आणखीनच सांतप्त झाली होती.
३.२.१.२ सोळरवर लुई (१७७४-१७९३) :
क्ाांतीसमयी हा फ्रान्सचा सम्राट असून तो सामान्य व्यद्दक्तमत्वाचा व कतुवत्वशून्य राज्यकताव
म्हनुन त्याची ख्याती होती. स्वतांि बुद्चीने राज्यकारभार करण्याची त्याांच्चयात धमक नव्हती.
सोळावा लुई मांदबुद्चीचा, लहरी, अकायवक्षम, भ्याड, स्त्रीलांपट, खद्दचवक, हट्टी, द्दवर्श्ासघातकी,
एकलकोंडा, चैनी, द्दवलासी व राजकारणाचीघृणा असणारा सम्राट होता. त्याला कुलपे
दुरुस्त करण्याचा व द्दशकारीचा छांद होता.हा अक्षरशिू होता आद्दण त्याला कोणत्याही
प्रकारचे द्दशक्षण देण्यात आले नाही. सुांदर व धूतव असणाय्रामेरी अ ॅटाइनेशी त्याचा द्दववाह
झाला होता. फ्रान्स - ऑद्दस्रया या देशातील राजकीय सांबांध सलोख्याचे राहावेत, या
उद्ङेशाने हा द्दववाह सांपन्न झालेला होता. द्दतला फ्रेंच जनतेबद्ङल कुठलीही
आत्मीयता,तळमळ नव्हती.ती अद्दतशय खद्दचवक व उधळपट्टी करणारी असल्याने द्दतला
‘तुटीची राणी’ म्हणून ओळखल्या जाते. राजकारणातील द्दतचा हस्तक्षेप राज्याला घातक
असाच ठरला.जनकल्याणासाठी त्याने कोणतेही प्रयत्न केले नव्हते. उलट त्याने पत्नी व
उमरावाच्चया सल्ल्याने क्ाांती सुरू झाल्यानांतर ती नष्ट करण्याचे आटोकाट प्रयत्न केले.
आद्दथवक द्दवपन्नाव्यवस्थेतुन फ्रान्सला बाहेर काढण्यासाठी सोळाव्या लुईने आधीच्चया
मांत्र्याांना पदमुक्त करून अथवखाते तूजों,नेकर व केलॉनकडेसोपद्दवले होते. परांतू काही
सुधारना राबद्दवत असतानाराणी मेरी अ ॅटोईन, सरदार वगव, पुरोद्दहत वगव, जमीनदार वगव ,
वरील आथवमांत्र्यावर नाराज झाला. राणीपुढे राजाचा नाईलाज झाला व त्यानेतूजों, नेकर व
केलॉनकडेअथवमांिी पदावरून काढून टाकले.
३.२.१.३ गनरांकुश ररजसत्तर :
फ्रान्समध्ये अडीचशे वषावपासून ब्यूरबॉनघराण्याची अद्दनयांद्दित राजेशाही राज्य करीत
होती.ब्यूरबॉन राजाने सत्तेची सवव सूिे एकहाती केंद्रीत केली होती. त्याांनी उमरावाांना
असलेले द्दवशेष अद्दधकार कमी केले,चचव धमवगुरूचे अद्दधकार स्वतःकडे ठेवले, काही
प्राांतातील इस्टेट जनरल नावाच्चयालोकसभाचे अद्दधकार कमी केले, तसेच कायदा करण्याचे
सवव हक्क राजाकडेच आल होते. युद्च, तह, सांरक्षण व द्दवस्तार ह्या परराष्रीय धोरण आदी
बाबी राजाकडे होत्या. राजाचा शब्द म्हणजे कायदा होता. थोडक्यात राजा हा कायदा करी,
कर लावी, युद्च करी, द्दवनाचौकशी तुरुांगात टाकी, द्दशक्षा देई, न्यायदान करीव मन मानेल
तसा खचव करी. सवव अद्दधकार राजसत्तेच्चया हाती एकवटल्यामुळे सत्तेचे अमयावद केंद्रीकरण
झालेले होते. अशा रीतीने फ्रान्समधील राजसत्ता अनेक कारणामुळे आद्दण द्दतच्चया जुलमी
वरवांट्याखाली फ्रेंच जनता द्दचरडल्या गेल्याचे समजते. munotes.in
Page 32
32
३.२.१.४ करयदर व न्यरयव्यवस्थर :
फ्रान्समध्ये प्राचीन रोमन, जमवन कायदे प्रद्दचत होते.राजाचा शब्द म्हणजे कायदा अशी
अवस्था द्दनमावण झाली होती. या सवव चमत्काररक कायद्याचे पालन आम जनता करीत होती
व तसेच हे कायदे लोकाांना अनद्दभज्ञ असलेल्या लॅटीन भाषेत होते. एका मेन प्राांतात १२५
कायदा पद्चती होत्या. फ्रान्समध्ये केवळ कायदे सद्दहता ४०० होत्या. सांपूणव देशात एकच
कायदेपद्चती नव्हती. सवाांनासमान कायदे नव्हते व कायद्यासमोर सवव व्यक्ती समान
नव्हत्या. थोडक्यात फ्रान्समधील कायदे जुल्मी, द्दवषम, सांद्ददग्ध, अद्दलद्दखत, रानटी व
लोकद्दवरोधी होते. म्हणूनच व्हाल्टेअरने असे म्हटले की,'फ्रान्समध्ये प्रवास करताना जेवढी
घोडी बदलावी लागतात , द्दततक्या कायदा पद्चती बदलाव्या लागतात '. थोडक्यात,
फ्रान्समध्ये तत्कालीन न्यायव्यवस्था पक्ष ;पाती, अमानूष, अत्याचारी, अन्यायकारक व
जनद्दवरोधी होती.
३.२.१.५ युद्धखोर धोरणे व आगथवक उधळपट्टी :
सन १७४८-६० पयांत भारतात इांग्रज-फ्रेंच लढा चालू होता आद्दण त्यात फ्रान्सचा पराभव
झाला. इांग्लांड व फ्रान्स मध्ये 'सप्तवाद्दषवक युद्च' (१७५६-६३) झाले आद्दण फ्रान्सला भीषण
पराभव पत्करावा लागला. युध्दाचा खचव वसूल करण्यासाठी राजाने प्रजेवर अमाप कर
लावले. थोडक्यात लुई राज्यकत्याांची चुकीची परराष्र धोरणे, अव्यवहारी महत्त्वाकाांक्षा,
पराभवाची नामुष्की व युद्चाचा अतोनात खचव देशाच्चया अधोगतीला कारणीभूत ठरला. १६
व्या लुईची पत्नी मेरी अँटाईनेट जास्तच खद्दचवक होती.चौदाव्या लुईने ७५,००,००,०००
द्दलव्हसव प्रचांड खचव करून व्हसावया येते वैभवशाली राजवाडा बाांधला. असेच इतर १२
राजवाडे वेटद्दबगारीने बाांधले. फ्रान्समधील ९० टक्के लोक केवळ उपासमारीने मरत
असताना, राज्यकते माि वैभवात लोळत होते. सहाद्दजकच जनता राजा द्दवरुद्च खवळून
उठली.
३.२.१.६ प्रशरसनरतील गोंधळ कररभरर :
फ्रान्समध्ये ४० प्राांत व ३६ जनरँद्दलटीजममध्ये द्दवभागणी केली. पुन्हा त्याचे द्दडद्दस्रक्ट,
पॅररश व कम्यून (खेडे) या उपद्दवभागात द्दवभाजन केले होते. यापैकी बरीच पदे ही
वांशपरांपरागत होती. फ्रान्सचे राष्रीय सैद्दनक होते. त्यात ३५,००० अद्दधकारी असून
प्रत्यक्षात अडीचशे लोक काम करत होते. सैन्यात बेद्दशस्त, अकायवक्षमता व भ्रष्टाचार होता.
न्यायालयात हजारो न्यायाधीशाांच्चया द्दनयुक्त्या करून देद्दखल ते कामावर हजर होत नव्हते.
सवव अद्दधकाऱ्याांच्चया नेमणुका स्वतः राजाच करीत असल्याने सत्तेचे केंद्रीकरण झालेले
होते.अशा रीतीने एकीकडे राजसत्ता ,अद्दधकारी, उमरावाचा जुलूम सहन करीत असताना,
त्याांचे जनतेला अन्यायाद्दवरुद्च दाद मागण्याची सोय नव्हती.थोडक्यात भ्रष्ट प्रशासन, जुलमी
आद्दधकरी ,लोकमतचा अभाव व स्थाद्दनक स्वराज्य सांस्थाांच्चया िुटीमुळे फ्रान्समध्येक्ाांती
घडली.
आपली प्रगती तपर सर
१] फ्रेंच क्ाांतीसाठी १६ वा लूई जबाबदार होता स्पष्ट करा?
munotes.in
Page 33
33
३.२.२ सरमरगजक पररगस्थती :
३.२.२.१ श्रेणीबद्ध समरजरचनर :
फ्रेंच समाजात असलेली श्रेणीबद्च समाज रचना ही भारतातील वणवव्यवस्था प्रमाणेच होती.
क्ाांती समयी फ्रान्सची लोकसांख्या २,५०,००,००० होती. त्यात १,४०,००० उमराव,
१,३०,००० धमवगुरू, ५,३०,००० अद्दधकारी व मध्यमवगीय , १,५६,००,००० द्दभकारी
व सामान्यजन होते. एक टक्का असलेल्या उमराव- धमवगुरूच्चया हातात देशातील ६५%
जमीन व उत्पन्नाची साधने होती. सांपूणव उत्पन्नापैकी केवळ २०% सांपत्तीवर ९९%
समाज जगत होता.स्थूलमानाने फ्रान्स समाज दोन गटात द्दवभागला गेला होता. राज्यकते,
मांिी, प्राांताद्दधकारी, न्यायाधीश, लष्कराद्दधकारी ,कमवचारी, उमराव व धमवगुरूांनी द्दमळून
बनलेला समाज घटक सांपन्न, प्रद्दतद्दष्ठत, शोषक व द्दवशेष हक्क असलेला होता. त्याांची
सांख्या सहा लाखापेक्षा जास्त नव्हती. हाच वगव उववररत बहुजन समाजाची द्दपळवणूक करीत
होता. उद्योगपती ,व्यापारी, शेतकरी, कारागीर,भूदास, मजूर, अद्दधकारी व सामान्य जनाांचा
दुसरा मोठा समाजघटक होता. तो लोकसांख्येच्चया ९८% होता.बहुजन समाजाला 'तृतीय
श्रेणी'अशी सांज्ञा द्ददल्या गेली होती. तो द्दनधवन ,हक्क नसलेला व वररष्ठ वगावच्चया शोषणाला
बळी पडलेला होता. शोषक-शोद्दषत, गरीब-श्रीमांत, प्रद्दतद्दष्ठत व अप्रद्दतद्दष्ठत , अत्याचारी-
सहनशील,समथव-दुबवल, सुखी-दुखी, बेद्दफकीर-जागृत आद्दण हक्क असणारा व हक्क
नसणारा असे. सामाद्दजक द्दवषमतेचे द्दचि द्दनमावण झाले होते.वररष्ठ वगावच्चया अत्याचारामुळे
बहुजन समाज पेटून उठला व त्यास जागरूक मध्यमवगावने क्ाांतीला प्रेररत करीत होता.
आपली प्रगती तपरसर :
१] श्रेणीबद्च समाजरचनेमधे'तृतीय श्रेणी' वगावच्चया पररद्दस्थतीचे वणवन करा ?
३.२.३ आगथवक पररगस्थती :
क्ाांती समयी फ्रान्सची आद्दथवक पररद्दस्थती अत्यांत दयनीय झालेली होती.बेकारी, दाररद्र्य,
द्दवषमता, कजवबाजारीपणा, भ्रष्टाचार, शोषण व सरांजामदारी ह्या द्दवद्दवध सांकटाांनी वेढलेली
होती. समाजातील गरीब व श्रीमांत याांमधील अांतर वाढत गेले होते. लुई राज्यकते, उमराव,
धमवगुरूने प्रजेचे अमयावद शोषण केले होते. एका लेखकाांच्चया मतानुरुप 'क्ाांतीच्चया मुळाशी
आद्दथवक कारणे होती. तांिज्ञानामुळे दारूगोळा ठासून भरला होता, परांतु त्याचा भडका
आद्दथवक पररद्दस्थतीमुळे उडाला'हे द्दवश्लेषण अद्दतशय तांतोतांत लागू पडते.
३.२.३.१ सरांजरमशरही अथवव्यवस्थर :
जद्दमनदारी प्रथेमुळे फ्रान्समधील कृषी उद्योगाची अद्दतशय दुदवशा झालेली
होती.जमीनदाराांनी शेतीकडे दुलवक्ष केल्याने, पडीक जद्दमनीचे क्षेि वाढत गेले होते .
राज्यकत्याांनी शेती सुधारण्याचे कोणतेच प्रयत्न केले नाही. द्दवद्दवध प्रकारचे शोषण व
अत्याचारामुळे शेतकऱ्याांची शेती द्दवषयी आस्था राद्दहली नाही. या सवव पररद्दस्थतीचा
दुष्पररणाम म्हणून राजसत्ता,उमराव, भूदास व शेतकऱ्याांची शेती व्यवसायाकडे अमयावद
दुलवक्ष झाले आद्दण शेतीचे उत्पन्न द्ददवसें द्ददवस घटत गेले होते.
munotes.in
Page 34
34
३.२.३.२ व्यरपरर उद्योगरांची गस्थती :
ब्यूरबॉन घराण्याच्चया लुई राजाांनी व्यापार व व्यवसायावर असांख्य बोजड कर लावले होते.
काराद्दगराांच्चया सांघटनावर उमरावाांचे वचवस्व होते. त्यामुळे १८ तास काम करूनही त्याांना
दाररद्र्यात द्दखतपत पडावे लागले. थोडक्यात फ्रान्समधील व्यापारी, उद्योगपती,
व्यावसाद्दयक व काराद्दग र देशाची भरभराट करीत होते आद्दण लुई राज्यकते व उमराव ती
उद्ध्वस्त करत होते.
३.२.३.३ कर व्यवस्थर :
शासन, उमराव व धमवगुरुवरवेगवेगळे कर होते. या कराांच्चया ओझ्याखाली फ्रेंच जनता
द्दवनाकारण द्दचरडल्या जात होती. लुईराजाचे नातलग, मांिी, अद्दधकारी, उमराव व धमवगुरू
हा वररष्ठ वगव जवळजवळ करमुक्त होता आद्दण त्याांच्चयावर आकारलेले कर अद्दतशय नगण्य
स्वरूपाचे होते. उदा. एखादा उमराव २५,०० फ्रँकऐवजी ४०० द्दकांवा ५०० फ्रँकऐवजी
फक्त ८० फ्रँक (१६%) कर देत होता. त्यातही अनेकाकडे कराांची थकबाकी होती.
उलटपक्षी सववसामान्य माणूस ७० फ्रँकऐवजी ७६० फ्रँक द्दकांवा १४ फ्रँकसाठी १५२ फ्रँक
कजव देत होता. राज्याच्चया नातेवाईकाकडे २५ लक्ष फ्रँक कर असताांना ते फक्त दोन लक्ष
फ्रँकच कर देत होता. ही करव्यवस्थेमधील सवावत मोठी द्दवषमता होती. स्थूलमानाने फ्रेंच
माणूस कावी १५%, टाईथ ही धमवपट्टी १०%,गॅबल हा शासनाचा द्दमठावरील कर,द्दव्हजेद्दटन
हा ५% शेतकऱ्यावरील उत्पन्न कर, स्टॅम्प, ड्युटी, अबकारी कर व चाळीस वेळा चुांगी
व्यापाऱ्याांना द्यावी लागत असे. त्याचबरोबरउमराव प्रजेकडून शेती, जांगले कुरणे, रस्ते,
द्ददवाबत्ती, पाणवठा कर जमा करीत असे. द्दवषमता, बोजडपणा ,अत्याचार ही करव्यस्थेची
प्रमुख वैद्दशष्ट्ये म्हणून गणल्या गेली. उमराव, शासन अद्दधकारी अमानुषपणे कर वसूल
करीत होती.
३.२.३.४ ररज्यकत्यरांची आगथवक धोरणे :
फ्रान्सच्चया आद्दथवक दुदवशेला ब्यूरबॉन राजाांनी देशाची आद्दथवक द्दस्थती सुधारण्याऐवजी
भरमसाठ खचव वाढद्दवला होता. युद्चखोर धोरणे, राजवाड्याांचा खचव व परराष्र
कजव,पांधराव्या लूईच्चया काळात इांग्रज-फ्रेंच युध्दे भारतात व इांग्लड-फ्रान्समधील सप्तवाद्दषवक
युध्दे झाली. या दोन्ही युद्चात फ्रान्सचा दारुण पराभव झाला आद्दण भरमसाठ युद्चखचव
फ्रान्सला सोसाव्या लागणा -या खचावची उणीव भरून काढण्यासाठी राजाने प्रजेवर बोजड
कर आकारले होते. हा प्रचांड खचव भागद्दवण्यासाठी राजाांनी वेगवेगळ्या देशाकडून कजे
घेतली होती. अशा राष्रीय कजावची रक्कम तीनशे कोटी फ्रँक्स होती. राज्यकते आद्दथवक
द्ददवाळखोरीमुळे फ्रान्स दाररद्र्याच्चया खाईत लोटला गेला.
आपली प्रगती तपरसर :
१] द्दवषम कर व्यवस्थेबद्ङल सद्दवस्थर माहीती द्दलहा ?
munotes.in
Page 35
35
३.३.४ गवचररवांतरचे करयव :
३.३.४.१ हॉफटेअर (१६९४-१७९८):
हॉल्टेअरने आपल्या 'कँद्दडड' ग्रांथाद्वारे फ्रान्समध्येच नव्हे तर सांपूणव युरोपात खळबळ उडवून
द्ददली होती. तो स्वतः कवी , इद्दतहासकार, नाटककार म्हणून प्रद्दसद्च होता. तत्कालीन
फ्रान्समध्ये सववसामान्य जनता जुलमी सत्तेच्चया वरवांट्याखाली द्दचरडली जात होती. स्वत:
हॉल्टेअरला त्याचा जबरदस्त फटका बसून दोन वेळेस त्याला तुरुांगवास भोगावा लागला
होता. म्हणूनच तो व्यक्तीस्वातांत्र्याचा कट्टर पुरस्कताव बनला होता. जनतेवरील जुलुमाांना
वाचा फोडणे हे त्याांच्चया द्दलखाणाचे उद्दद्ङष्ट होते.तत्काद्दलन जुलमी न्यायव्यवस्था, कायदा
प्रणाली इत्यादीवर त्याांनी कठोर प्रहार केले.हॉल्टेअरच्चया मते, प्रचद्दलत राजसत्ता अत्यांत
जुलमी असून द्दतने जनकल्याणाकडे पूणवत: दुलवक्ष केलेले आहे, कायदा लष्कर ,
अथवव्यवस्था, अद्दधकारी, सरांजामदार व धमवगुरूकडून होणाऱ्या अत्याचारास, अन्यायास
हीच राजसत्ता जबाबदार आहे, सोळावा लुई तर अत्यांत अपाि व अकायवक्षम आहे म्हणून
ब्यूरबॉन घराण्याची अद्दनयांद्दित राजसत्ता नष्ट करून, कल्याणकारी द्दनयांद्दित राजसत्तेची
पुनस्थावपना करावी ही प्रेरणा हॉल्टेअरने द्ददली. त्याचा फार मोठा सांताप चचव व धमवगुरूवर
होता. धमवगुरु नीद्दतभ्रष्ट बनले आहेत, चचव ही अनाचाराचे अड्डे बनले आहेत. पुरोद्दहत
कतवव्यपराडमुख झाले आहेत, ते चैन व द्दवलासाच्चया बाबतीत राजा व उमरावासी स्पधाव
करतात, सांन्यासी म्हणवणारे हे धमवगुरू चचेच्चया कोट्यावधी मालमत्तेची नीद्दतभ्रष्ट जीवन
जगण्यासाठी धुळधान करीत आहेत. त्यासाठी त्याने धमवसुधारणेची द्दनकड स्पष्ट केली.
गुन्हेगाराांना द्ददलेल्या द्दशक्षा उपयुक्त ठरल्या पाद्दहजेत, त्याांना फाशी देण्याऐवजी तुरुांगात
काम देणे हे देशाला फायदेशीर ठरेल, कर उत्पन्नाच्चया प्रमाणात असावे, समाजात
धमवभोळेपणा नाहीसा झाल्यास तो सुधारू शकेल. असांस्कृत, अद्दशद्दक्षत व अपाि लोक
सत्तेत आल्यास समाज व राष्राचा ह्रास होईल, असा त्याांचा अांदाज होता.
३.३.४.२ रुसो (१७१२-१७७८) :
जॅझॅक रूसो हा द्दजनेव्हा द्दजनेव्हा (इटाली) येथील महान राजकीय द्दवचारवांत होता. नांतरच्चया
काळात तो फ्रान्समध्ये येऊन स्थाद्दयक झाला. रुसोने आत्मचररि, कादांबरी, द्दशक्षणशास्त्र हे
ग्रांथ द्दलहीले. क्ाांतीचे बायबल ठरलेला त्याचा 'सोशल कॉन्रॅक्ट' (Social Contract) हा
ग्रांथ जगप्रद्दसद्च झाला. रुसो हा व्यद्दक्तस्वातांत्र्याचा कट्टर पुरस्कताव व द्दनयांद्दित राजेशाहीचा
समथवक होता.मनुष्य हा जन्मताच स्वतांि व समान आहे. परांतु राजकीय, धाद्दमवक द्दकांवा
सामाद्दजक सांस्थामुळे तो बांद्ददस्त होतो. प्राचीन काळी व्यक्तीसमूह व राजा ह्या दोघात
अद्दधकार कतवव्याचा करार होऊन अशा सामाद्दजक कराराद्वारे राजसत्तेची द्दनद्दमवती झाली.
त्यामुळे व्यक्तीने आपले नैसद्दगवक अद्दनबांध स्वातांत्र्य गमावले, आद्दण त्या मोबदल्यात त्या स
नागरी हक्क, व्यद्दक्तस्वातांत्र्य व वस्तूांची कायदेशीर मालकी प्राप्त झाली. माि अशा हक्काचे
रक्षण रक्षण सामाद्दजक व आद्दथवक समता असेपयांतच होत असते, द्दवषमतेमुळे ते नष्ट होतात.
लोकइच्चछेमधून जन्माला आलेल्या राजेशाहीत लोकमताचे साववभौमत्व सववश्रेष्ठ असते.
म्हणून समाज द्दनयांिणासाठी केलेले कायदे लोकप्रद्दतद्दनधीमाफवत व त्याांच्चया इच्चछेनुसारच
झाले पाद्दहजेत, कायद्यामधून जनक कल्याणाचे, लोक रक्षणाचे, लोकमताचे प्रद्दतद्दबांब उमटले
पाद्दहजे, राजा, शासन व समाजाचे व्यवहार अशा लोकप्रद्दतद्दनधीं द्दनद्दमवत कायद्यानेच पार
पाडले पाद्दहजेत, जनमताचे साववभौमत्व व लोक द्दनद्दमवत कायद्याच्चया पार्श्वभूमीवर munotes.in
Page 36
36
लोकाांवरती, लोकसत्ताक शासन पद्चतीचा आग्रह रुसोने धरला होता. तो द्दनयांद्दित
राजेशाहीचा समथवक होता. दुसऱ्या शब्दात साांगायचे झाल्यास लोकशाही मूल्याद्दधद्दष्ठत,
कल्याणकारी, द्दनयांद्दित राजेशाही रुसोंना अद्दभप्रेत होती.फ्रान्समधील तत्कालीन जुलुमी
राज्यवस्था, सरांजामशाही, धाद्दमवक भ्रष्टाचार, आद्दथवक द्दवषमता व पारतांत्र्य या बाबी वर
त्याने कडाडून टीका केली होती. व्यवस्थेचा द्दवरोध करण्याऐवजी त्याजागी नवीन मूलगामी
व्यवस्था द्दनमावण करणे जास्त श्रेयस्कर होईल अशी रुसोची पररवतवनवादाची भूद्दमका होती.
उघड-उघड रुसोने क्ाांतीचीच प्रेरणा द्ददली होती.रुसोचे हे अलौद्दकक सामथ्यव लक्षात
घेऊनच नेपोद्दलयन बोनापाटवने असे म्हटले आहे की, 'रुसो झाला नसता तर फ्रेंच क्ाांती
झालीच नसती' असे गौरवोद्गार काढले होते.
३.३.४.३ मॉन्टेस्क्यू (१६८९-१७५५):
आधुद्दनक लोकशाहीचा उद्गाता म्हणून मॉन्टेस्क्यूचा उल्लेख केला जातो. मॉन्टेस्क्यूने
प्रजासत्ताक लोकशाही शासन पद्चतीसाठी आवश्यक असणाऱ्या सत्ता द्दवभाजनाचा द्दसद्चाांत
माांडला.मॉन्टेस्क्यूचा जन्म एका बड्या उमराव घराण्यात झाला तरीही तो उदारमतवादी
होता. तो प्रशासनात न्या य खात्याचा अद्दधकारी होता. त्याने सन १७४८ साली
LEspritdeslois (Spirit of the laws) कायद्याचे ममवस्थान हा राज्यशास्त्रावरील
महत्वाचा ग्रांथ द्दलद्दहला. राज्यशास्त्र, इद्दतहास, कायदा व समाजशास्त्राचा तो मोठा व्यासांगी
होता. सत्ता द्दवभाजन , सांसदीय पद्चती व व्यक्ती स्वातांत्र्य ही त्याचे मुख्य प्रद्दतपाद्य द्दवषय
होते. तसेच त्याने तत्कालीन नीद्दतभ्रष्ट धमाववरही टीका केली. तो वास्तववादी द्दवचारवांत
होता. फ्रान्समधील प्रचद्दलत राजेशाहीत अमयावद सत्तेचे केंद्रीकरण झालेले असल्यामुळे
सामाद्दजक व धाद्दमवक द्दवषमता द्दनमावण झाली, समाज व राष्र द्दहताकडे दुलवक्ष झाले.
व्यद्दक्तस्वातांत्र्य नष्ट झाले. कायदा व न्याय व्यवस्था दुबळी पडली आद्दण राजसत्तेला सवव
प्रकारची जुलूम करण्याची सांधी द्दमळाली. ईर्श्री वरदानाचा द्दसद्चाांत आद्दण त्यास खतपाणी
घातले. त्यादृष्टीने सत्तेचे द्दवकेंद्रीकरण आवश्यक आहे, असे त्याांचे स्पष्ट प्रद्दतपादन होते.
म्हणूनच मॉन्टेस्क्यूने आपल्या 'द्दस्पररट ऑफ दी लॉज 'ह्या ग्रांथात सत्तेच्चया द्दवभाजनाचा
द्दसद्चाांत माांडला. मॉन्टेस्क्यू राजा द्दवरद्दहत राज्य असलेल्या शुद्च लोकशाहीचा पुरस्कताव
होता आद्दण ती फ्रान्समध्ये यावी अशी त्याांची प्रबळ इच्चछा होती. मॉन्टेस्क्यूने उघड उघड
प्रचद्दलत राजेशाही उलथवून प्रजासत्ताकाची स्थापना करण्यासाठी व क्ाांतीसाठी जनतेला
उद्यूक्त केले होते.
३.३.४.४ इतर गवचररवांत:
सैबेद्दस्तया द व्होवा (१६३३-१७०७) हा फ्रान्समधील सवाांत पद्दहला द्दवचारवांत होता.
उत्पन्नाच्चया प्रमाणात कर बसवावे (सरांजामदारवही) हा आद्दथवक समतेचा क्ाांद्दतकारी द्दवचार
व्होवा ने माांडला.पद्दहला ऐद्दतहाद्दसक कोश 'द्दपअरबेलने'तयार केला.'सॅद्दपएर'हा दुसरा
महत्त्वाचा द्दवचारवांत होऊन गेला. द्दपत्याची मालमत्ता सवव मुलाांना सारख्या प्रमाणात
द्दमळावी, मुला-मुलींना साववद्दिक द्दशक्षण द्ददले जावे, उत्पन्नावर कर आकारावावेत, सरकारी
अद्दधकारपदाची खरेदी द्दवक्ी व कांिाटदारी थाांबवावी इत्यादी आधुद्दनक द्दवचार त्याने माांडले.
'हेल्वेद्दटयसक्काड' (१७१५-१७७१) आध्याद्दत्मक व भौद्दतकवादी द्दवचारवांत होता.'द
द्दस्पररट' (The spirit) ' चैतन्य ह्या ग्रांथात त्यानी आपले द्दवचार व्यक्त केले.कोंदाँसे (१७४३-munotes.in
Page 37
37
१७९४) हा द्दवचारवांत क्ाांतीच्चया वेळी हयात होता. तो गद्दणतीतज्ञ व लोकशाहीद्दनस्ठ
तत्ववेत्ता होता. 'मानवी मनाची प्रगती ' या ग्रांथात त्याांनी भद्दवष्यकालीन सद्गुणी समाजाचे
वैभवशाली द्दचिण रांगद्दवले होते.डेद्दनस द्दडडेरॉट (१७१३-१७८४) नेकला व शास्त्राचा
Encyclopedea of Art and Science हा कोश तयार केला. ह्यात त्याने
मॉन्टेस्क्यू,व्हॉल्टेअर व रुसोचे द्दवचार एकद्दित करून जागद्दतक वैज्ञाद्दनक द्दवचाराांची
द्दचद्दकत्सा केली. हॉलबॉच (१७२३-८९) हा अद्दधभौद्दतक व द्दवचारवांत होता. तो शुद्च धमावचा
उपासक असल्याने त्याांने प्रचद्दलत भ्रष्ट पुरोद्दहत व धाद्दमवक द्दस्थतीवर टीका केली. त्याने
आपले द्दवचार 'द्दनसगव पद्चती'ह्या ग्रांथात माांडलेली होते. सेंट जुस्त (१७६७-१७९४) हा
जहाल क्ाांद्दतकारी द्दवचारवांत, कायदेपांद्दडत, जेकोद्दबन पुढारी, रॉबेद्दस्पअरचा द्दमि आद्दण
दहशतवादी राजवटीतील कायवकताव होता. समाजातील गोरगरीब वगव सामथ्यववान झाला
पाद्दहजे, सरकारला जाब द्दवचारण्याचा त्याांना अद्दधकार असायला पाहीजे, राजे लोकाांनी
जागृत जनतेची गांभीर दखल घ्यावी, राज्य म्हणजे खाजगी मालमत्ता असे त्याांनी मानू नये,
राजाने प्रजेच्चया द्दहतासाठी राज्य करावे. असे कल्याणकारी राज्याचे द्दवचार सेंट जुस्तने
माांडले.
काद्दमया देमूल (१७६२-१७९४) हा धाडसी पिकारनेस्वातांत्र्य ही परमेश् वराची देणगी आहे,
स्वातांत्र्य म्हणजे नाटकातील जलदेवता, लाल टोपी द्दकांवा कापडाचा फाटका तुकडा नव्हे.
स्वातांत्र्य म्हणजे सुख, समता, न्याय व द्दववेकबुद्ची होय. देमूलने स्वातांत्र्याचा व्यापकपणे
द्दवचार माांडलेला होता.अ ॅडमद्दस्मथ ह्यूम,द्दप्रस्टले,हॉवडव, वॉद्दशांग्टन, थॉमस पेन, पँद्दरक हेन्री,
जेफसवन व बेंजाद्दमन फ्रँकद्दलन ह्या इांग्लांड अमेररकेतील द्दवचारवांताचा प्रभाव फ्रेंच जनतेवर
पडलेला होता.
अशाप्रकारे, फ्रेंच तत्त्ववेत्त्याांनी केवळ फ्रान्समधीलच नव्हे तर जगात द्दठकद्दठकाणी होणाऱ्या
अत्याचाराला वाचा फोडली व तेथील जनतेला क्ाांतीसाठी प्रवृत्त केले. द्दवचारवांताचे फार
मोठी जागद्दतक ऐद्दतहाद्दसक कायव होते.फ्रेंच लेखकाांनी देशातील राजकीय,सामाद्दजक,
धाद्दमवक व आद्दथवक पररद्दस्थतीचे वास्तव द्दचिण केले व असहाय्य,असांतुष्ट जनतेला
क्ाांतीसाठी उद्यूक्त केले.
आपली प्रगती तपरसर :
१] आधुद्दनक लोकशाहीचा उद्गाता म्हणून मॉन्टेस्क्यूचे द्दवचार स्पष्ट करा ?
३.३.५ अमेररकन स्वरतांत्र्ययुद्ध (१७७६-१७८३) :
अमेररकन वासाहद्दतक जनतेनीद्दिद्दटशाची जुलमी राजवट, उलथुन पाडली होती. या
लढ्यासाठी सोळाव्या लुईने 'लाफायते' याांच्चया नेतृत्वाखाली सैन्य पाठवून मदत केली होती.
त्याांनी आपल्या पराक्माची माद्दहती फ्रेंच जनतेला द्ददली होती. पूवीच असांतुष्ट व जागरुक
झालेल्या फ्रेंचावर या घटनेचा द्दवलक्षण पररणाम झाला. अमेररकन जनता इांग्रजाांची
दडपशाही राज्य नष्ट करू शकत असेल तर आपणही लुईची सत्ता का उलटून टाकू शकणार
नाही ? हा क्ाांद्दतकारी द्दवचार अमेररकन स्वातांत्र्य लढ्यामुळे त्याांच्चया डोक्यात थैमान घालू
लागला होता. munotes.in
Page 38
38
३.३.६ इस्टेट जनरलची सभर (१७८९): तत्करलीन कररण :
इस्टेट जनरल ही फ्रान्समधील जनतेने द्दनवडून द्ददलेल्या लोकप्रद्दतद्दनधींची (लोकसभा)
सांस्था होती. लुई राजाने द्दतची १७५ वषे बैठकच भरद्दवली नाही. माि सोळाव्या लुईने
लोकसभेचे बैठक बोलावल्यामुळे जनतेत उत्साहाचे वातावरण द्दनमावण झाले. राजाने माि
नवीन कर लावण्यासाठी , अद्दधवेशन भरद्दवले होते. ह्या वेळी तृतीय श्रेणीचे सभासद जास्त
होते. त्याांचे राजा, उमराव, धमवगुरुांशी तीव्र मतभेद द्दनमावण झाले व त्याचे पयववसान शेवटी
सांघषावत झाले.
आपली प्रगती तपरसर :
१] फ्रेंच क्ाांद्दतसाठी मॉन्टेस्क्यूचे द्दवचार अधोरेखीत करा?
३.४ फ्रेंच क्रांतीचर घटनरक्म
३.४.१ ररष्रीय सभेची करमगगरी :
सोळाव्या लुईला पैशाची चणचण भासू लागल्यामुळेव त्याने प्रजेवर नवीन कर लावून पैसा
उभा करण्यासाठी इस्टेट जनरलची सभा बोलाद्दवण्याचे ठरद्दवले होते. या नवीन लोकसभेत
उमरावाांचे २८५, धमवगुरूांचे ३०८ व तृतीय श्रेणीचे ६२१ असे एकूण १२१४ प्रद्दतद्दनधी
द्दनवडून आले होते. ह्या नवद्दनवावद्दचत इस्टेट जनरलची सभा द्दद. ५ मे १७१९ रोजी पॅररस
जवळील व्हसावयाच्चया राजवाड्यात सुरुवात झाली होती. सभागृहात उमराव, धमवगुरू व
तृतीय श्रेणीचे सभासद वेगवेगळे बसून चचाव करण्याची प्रथा होती. तृतीय श्रेणीतील
सभासदाांनी ह्या सदोस प्रथेस द्दवरोध केला व एकद्दित बसून चचावत्मक द्दनणवय घेण्याची
मागणी केली. अथावत ही मागणी धमवगुरु, उमराव व राजाने फेटाळून लावली. शेवटी १७ जून
१७८९ रोजी तृतीय श्रेणीच्चया सभासदाांनी स्वतःला राष्रीय सभा म्हणून घोद्दषत केले व
द्दतच पुढे फ्रेंच क्ाांतीची राष्रीय सांघटना बनली.अशा रीतीने राजा व लोकप्रद्दतद्दनधींच्चया सुप्त
सांघषावला प्रारांभ झाला व त्याचे रूपाांतर शेवटी क्ाांतीत झाले.
३.४.२ क्रांतीचर शुभररांभ-बॅगस्टलचर गवजय :
सोळावा लुईनेजनप्रद्दतद्दनधीद्दन चालद्दवलेली चळवळ नेस्तनाबुत कराण्यासाठीलष्कराला
पाचारण केले होते.त्यावर स्वसांरक्षणासाठी राष्रीय सभेने जनतेचे सैन्य उभारण्याचा द्दनणवय
घेतला होता. त्यानुसार लाफायतच्चया नेतृत्वाखाली 'राष्रीय सैन्य'उभारण्यात आले. राष्रीय
सभेच्चया कायवकत्याांनी १४ जुलै १७८९ रोजी कुप्रद्दसद्च बॅस्टीलच्चया तुरुांगावर हल्ला केला
आद्दण द्दतथूनच फ्रेंच क्ाांतीची खरी सुरुवात झाली. सांतप्त राष्रीय सभासदाांनी टेद्दनस कोटवची
शपथ घेतली होती. द्ददवसेंद्ददवस दोहोतील तणाव वाढतच गेला.
३.४.३ ऑगस्टची सरमरगजक क्रांती :
फ्रेंच जनतेवर जास्तीत जास्त आत्याचार सांरजामदाराांनी केल्यामुळे क्ाांद्दतकारकाांनी त्याांच्चया
वाड्यावर हल्ले केले. जद्दमनी व अद्दधकाराची सवव कागदपिे जाळली आद्दण असांख्य उमराव
याांचे खून पाडल्या गेले होते. क्ाांतीकारकाांचे प्रमुख लक्ष्य सरांजामदार होते. द्दवशेष आियावची
बाब म्हणजे कद्दनष्ठ व उदारमतवादी उमराव क्ाांतीत सामील झाले होते. अशा प्रद्दतकूल munotes.in
Page 39
39
पररद्दस्थतीत फ्रान्समधील उमरावाांची भव्य सभा ४ ऑगस्ट १७८९ रोजी सांपन्न झाली
होती. द्दतला सनातनी व मवाळ उमराव उपद्दस्थत होते. आियावची बाब म्हणजे अनेकाांनी
आपल्या अद्दधकारत्यागाचे आर्श्ासन द्ददले व त्यानांतर त्याच सभेत उमरावाांचे कर,
जमीनदारी, वेठद्दबगारी, भूदास प्रथा, टाईथ, द्दवषमता व सवव द्दवशेष हक्क नष्ट झाल्याचा
ठराव उमराव सभेने पास केला. 'एका रािीत सरांजामशाही नष्ट करणारी सामाद्दजक
क्ाांती'असे या घटनेचे वणवन केले जाते.
३.४.४ गस्त्रयरांचर मोचरव व ररजर-ररणी कैद :
फ्रेंच राज्यक्ाांती द्दचरडण्याच्चया हीन मनोवृत्तीचा द्दनषेध करण्यासाठी हजारो द्दस्त्रयाांचा मोचाव
५ ऑक्टोबर १७८९ रोजी व्हसावयच्चया राजवाड्यावर गेलाऺ. सोळावा सुई,राजा-राणी
अँटोइनेटला पकडून व बेकरीवाल्याच्चया गाड्यावर बसून, पॅररस पयांत त्याांची द्दमरवणूकीत
द्दधांड काढण्यात आली आद्दण राजधानीच्चया जुन्या राजवाड्यात त्याांना नजरकैदेत ठेवण्यात
आले.
३.४.५ मरनवी हक्करांचर जरहीरनरमर :
राष्रीय सभेने क्ाांतीकायावला आरांभ केल्यानांतर २६ ऑगस्ट १७८९ रोजी 'मानवी हक्काचा
जाहीरनामा' घोद्दषत केला होता. हारुसोच्चया द्दसद्चाांतावर मानवी हक्काांचा जाहीरनामा
आधारलेला होता. त्याचा मसुदा तयार करण्याचे काम लाफायतने केले होते. त्यातील
महत्त्वाचा भाग पुढील प्रमाणे आहे.
१) प्रत्येक व्यक्ती जन्मतः स्वतांि आहे.
२) स्वातांत्र्य, सुरद्दक्षतता, सांपत्ती प्राप्त करणे इत्यादी मानवाचे हक्क आहेत. त्याांचे रक्षण
करणे शासनाचे आद्यकतवव्य आहे.
३) प्रत्येकाला द्दवचार स्वातांत्र्य व भाषण स्वातांत्र्य आहे.
४) बेकायदेशीरपणे कोणालाही अटक करता कामा नये , तसेच तुरांगात टाकता कामा नये.
५) सांपत्ती द्दमळद्दवणे प्रत्येकाचा हक्क आहे आद्दण तो द्दहरावून घेता येणार नाही. माि
लोकद्दहताच्चया दृष्टीने आवश्यक भासल्यास कायद्याचे नुकसान भरपाई देऊन सांपत्ती
ताब्यात घेण्याचा अद्दधकार शासनाला आहे.
६) देशाच्चया अथवकारणावर द्दनयांिण ठेवण्याचा जनतेला हक्क आहे.
७) स्वातांत्र्याचा उपभोग घेताना इतराांचे स्वातांत्र्य धोक्यात येऊ नये.
८) कायदा म्हणजे जनतेच्चया इच्चछाांची अद्दभव्यक्ती होय. त्यामुळे कायदा द्दनमावण पद्चतीत
प्रत्येक जण स्वतः अथवा प्रद्दतद्दनधीमाफवत भाग घेऊ शकतो.
९) शासनाचे सवव अद्दधकारी जनतेप्रती जबाबदार आहेत.
१०) साववभौमत्व राष्रात सामावलेले आहे. त्यामुळे राज्यातफे तसा अद्दधकार द्ददल्याद्दशवाय
कोणतीही व्यक्ती अथवा सांस्था त्याचा वापर करू शकत नाही. munotes.in
Page 40
40
जाहीरनाम्यात प्रत्यक्षात १७ कलमे होती. फ्रान्समधील मानवी हक्काच्चया जाहीरनाम्याचे
वैद्दशष्ट्य म्हणजे पुढील काळात बहुतेक देशाांनी आपल्या घटना तयार करताना या
जाहीरनाम्याचा आधार घेतलेला आहे.
आपली प्रगती तपरसर :
१] मानवी हक्काचा जाहीरनामा सांदभावत थोडक्यात माहीती द्दलहा ?
३.५ घटनेची गनगमवती
सन १७८९ मध्ये राष्रीय सभेने घटना तयार करावयास प्रारांभ केला होता. ते कायव सन
१७९१ मध्ये पूणव झाले होते. ही राष्रीय सभेची महत्त्वपूणव कामद्दगरी होती. घटनेची वैद्दशष्ट्ये
पुढील प्रमाणे होती-
३.५.१ ररजसत्तर :
नवीन घटनेप्रमाणे राजपद कायम ठेवण्यात आले. परांतु त्याच्चया अद्दधकारात बदल
करण्यात आला होता. घटनात्मक , लोकानुवती, द्दनयांद्दित राजेशाहीची द्दनद्दमवती करण्यात
आली. राजा हा जनतेचा व राष्राचा प्रद्दतद्दनधी होता. राजावर प्रजेचे द्दनयांिण होते. आता तो
द्दनरांकुश व जुलमी राद्दहला नाही. राजाला वारसा नसेल तर तो द्दनयुक्त करण्याचा अद्दधकार
लोकसभेला देण्यात आला. राजाने देशद्रोह केल्यास त्यास पदच्चयुत करण्याचा हक्क
द्दवद्दधमांडळालाकडेच ठेवले.वररष्ठ लष्करी अद्दधकाऱ्याांच्चया नेमणुका तो करणार होता , माि
परराष्रीय सांबांधासाठी स्वतांि सद्दमती स्थापन करण्यात आली होती. राजाचा
न्यायाधीशाांच्चया नेमणुका करण्याचा हक्क रद्ङ केला. राजाच्चया मदतीसाठी मांद्दिमांडळाची
द्दनद्दमवती करण्यात आली होती. मांत्र्याांची द्दनयुक्ती व बडतफी राजा करीत असला तरीही हे
मांद्दिमांडळ कायदेमांडळाला जबाबदार होते. भ्रष्ट मांिालयावर खटला भरण्याची तरतूद होती.
मांद्दिमांडळाच्चया खचाववर आद्दण कायाववर लोकसभेचे द्दनयांिण होते. कायद्याच्चया फक्त अांद्दतम
मांजुरीचा अद्दधकार राजाला होता. तथाद्दप नवीन घटनेने राज्याची द्दस्थती सकवशीतल्या द्दशांहा
प्रमाणे करून टाकली होती.
३.५.२ गवधीमांडळ :
घटनेप्रमाणे एकग्रुही कायदे मांडळाची स्थापना करण्यात आली होती. हीच सांस्था नवीन
शासनाचा केंद्रद्दबांदू होती. तीन ते दहा द्दलव्हसव द्दकांवा ठराद्दवक वेतन कर भरणाऱ्या व्यक्तीला
मताद्दधकार देण्यात आला. ह्या पद्चतीच्चया नवद्दनवावद्दचत प्रद्दतद्दनधींचे एकग्रुही कायदे मांडळ
तयार केले. त्याचा कालावधी दोन वषावचा होता. मे मद्दहन्याच्चया पद्दहल्या सोमवारी अद्दधवेशन
भरद्दवण्याची तरतूद होती. कायदा द्दनद्दमवतीचे सांपूणव अद्दधकार ह्या कायदेमांडळाला होते.
बहुमताने द्दवधेयक मांजूर करून राजाच्चया अनुमती नांतर कायदे तयार केले जात होते.
थोडक्यात राजा , मांद्दिमांडळ, धमवसत्ता, अथवव्यवस्था व न्याय क्षेिावर द्दनयांिण ठेवणारे
प्रभावी द्दवद्दधमांडळ नवीन घटनेनुसार तयार करण्यात आले होते.
munotes.in
Page 41
41
३.५.३ करयदर व न्यरयव्यवस्थर :
सवव देशात एकच कायदा पद्चती लागू करण्यात आली होती. पूवीचे सांद्ददग्ध व लॅद्दटन
भाषेतील कायदे नष्ट केले होते. लोकाांनी द्दनवडून द्ददलेल्या कायदे मांडळामाफवत कायदे
द्दनद्दमवती करण्यात आली. चचव, उमरावाांचे न्यायालय बरखास्त करण्यात आले.
न्यायक्षेिातील लाचखोरी, छळवणूक व क्ूर द्दशक्षा बांद केल्या. प्रत्येक द्दजल्हा व प्राांतात
नवीन न्यायालय व एक सवोच्चच न्यायालय स्थापन केली. गुन्हा द्दसद्च झाल्याद्दशवाय द्दशक्षा
न देण्याची सोय केली. सांशयावरून बेकायदेशीरपणे तुरुांगात डाांबणे बांद केले. गुन्हेगाराचा
छळ कमी केला. माि बेड्या घालणे व देहदांडाच्चया द्दशक्षा कायम ठेवल्या. योग्य, कायवक्षम व
द्दनपक्षपाती न्यायाधीशाांच्चया द्दनयुक्त्या लोकद्दनयुक्त शासनातफे करण्यात आल्या. राष्रीय
सभेने न्यायाचे राज्य द्दनमावण केले होते.
आपली प्रगती तपरसर :
१] नवीन घटना द्दनद्दमवतीनुसार द्दवद्दधमांडळासांदभावत महीती द्दलहा ?
३.५.४ ररष्रीय सभेची इतर करमगगरी :
प्राांतीय सुधारनामध्ये राष्रीय सभेने फ्रान्समध्ये नवीन पद्चतीची समान क्षेिफळाचे ८३
द्दडपाटवमेंट (प्राांत) द्दनमावण करण्यात आले होते. त्याचे पुन्हा द्दडद्दस्रक्ट (द्दजल्हा), पेररष
(Parish - तालुका), कॉम्युन्स (Communes - ग्राम) असे उपद्दवभागात पाडण्यात आले
होते. द्दडपाटवमेंटचा कारभार चालद्दवण्यासाठी लोकद्दनयुक्त ३६ सभासदाांचे कौद्दन्सल स्थापन
करण्यात आले होते. त्यातूनच आठ सदस्याांचे सांचालक मांडळ द्दनमावण करण्यात आले.
त्याचा कालावधी दोन वषावचा होता आद्दण सांचालकाांना वेतन द्ददले जाई. सांचालक मांडळावर
द्दनयांिण ठेवण्यासाठी द्दसांडीकेट नावाचा अद्दधकारी होता. उद्योगधांदे, व्यापार, बाांधकामे,
द्दशक्षण, तुरूांग, शेती, महसूल व कर गोळा करणे ही कामे सांचालक मांडळाकडे होती. प्राांतात
शाांतता, सुव्यवस्था, न्यायदानासाठी मॅद्दजस्रेट होते. प्रत्येक गाव व शहराच्चया व्यवस्थेसाठी
एक मेयर व अद्दधकार होते. त्याांची द्दनवड गावातील मतदाराकडुन दोन वषावसाठी होत असे.
पॅररस कॉम्युनची नवी व्यवस्था वैद्दशष्ट्यपुणव होती व तेथील काम्युनला द्दवशेष महत्त्व होते.
कर, महसूल, न्याय, कायदा,शाांतता-सुव्यवस्थेची कामे पार पाडावी लागत असे.
राष्रीय सभेने सरांजामदारी प्रथा नष्ट करून उमरावाांच्चया जद्दमनी ताब्यात घेतल्या. चचवच्चया
जद्दमनी व मालमत्ता जप्त केली. या जद्दमनी भूद्दमहीनाांना वाटल्या आद्दण शेती सुधारण्याचे
प्रयत्न केले. शेतकऱ्यावरील बोजड कर कमी केले. चचवच्चया मालमत्तेचा समाज
कल्याणासाठी वापर केला. परदेशी व्यापार उद्योगधांद्याच्चया वृद्चीसाठी प्रयत्न केले.
शेतकरी,मजूर व आद्दथवक दुबवल घटकाांची आद्दथवक द्दस्थती सुधारण्याचे अनेक उपाय योजले.
युध्द राजदरबार, सरांजामदार, धमवगुरू, प्रशासन अद्दधकार यावर होणारा अनाठायी खचव
कमी केला.राष्रीय सभेने अल्पकाळात राजकीय, सामाद्दजक, आद्दथवक, धाद्दमवक व
प्रशासद्दनक पररवतवनाचे महत्त्वपूणव कायव पार पाडले.
munotes.in
Page 42
42
३.५.५ ररष्रीय पररषद व दहशतवरदी ररजवट :
सन १७९१ मध्ये राष्रीय सभा बरखास्त करण्यात येऊन नवीन घटनेप्रमाणे फ्रान्सचा
राज्यकारभार सुरू झाला. परांतु क्ाांतीपवव सांपले नाही. इ.स. १७९३-१७९५ पयांत
दहशतवादी राजवट अद्दस्तत्वात आली. नवीन राजवटीतील मवाळ्याांची असमथवता, परकीय
आक्मण व जहाल क्ाांतीकाराांचा उदय या घटना क्ाांद्दतकारी दहशतवादास कारणीभूत
ठरल्या.अांतगवत यादवी वर मात करण्यासाठी द्दवद्दधमांडळाने दोन हुकूम काढले. पद्दहला हुकुम
बांडखोर धमवगुरूांना जन्मठेपेची द्दशक्षा देऊन ती भोगण्यासाठी हद्ङपार करण्याबाबत होता. तर
दुसरा हुकुम पॅररसच्चया सांरक्षणासाठी सैन्य उभारण्याबाबत होता. राजाने नकाराद्दधकाराचा
वापर करून हे दोन्ही हुकुम रद्ङ केले आद्दण १३ जून १७९२ रोजी मांद्दिमांडळ बरखास्त
केले. सोळावा लुईचा वध जॅकॉबीन पक्षाच्चया दृष्टीने राजाचा वध आवश्यक होता.
राजद्रोहाच्चया आरोपावरून खटला भरला. राजावरील हा खटला म्हणजे न्यायदानाची क्ूर
द्दवटांबना होती ३८७ द्दवरुद्च ३३४ मताने राजद्रोहाचा आरोप द्दसद्च झाला. याचा अथव
थोड्या बहुमतानी राजाला सुळावर चढद्दवण्याचा द्दनणवय घेण्यात आला. २१ जानेवारी
१७९३ रोजी राजवाड्यासमोरील चौकात पांधराव्या लुईच्चया पुतळ्याशेजारी वधस्तांभ
उभारला.
३.५.६ दहशतवरदरचे ररज्य :
ह्यानांतर जॅकॉबीन पक्षाने राजेशाहीच्चया समथवकाांना ठेचून ठार मारणे सुरु केले होते.
त्यासाठी द्दगलोटीन नावाच्चया यांिाचा वापर केला जात होता. ऑक्टोबर १७९३ मध्ये मेरी
अँटाईनेट द्दहला ठार करण्यात आले. त्यानांतर राष्रीय सभेचे पद्दहले अध्यक्ष बेली याांचाही
वध करण्यात आ ला. जॅकोद्दबन्सने अशा प्रकारे केवळ राजेशाहीच्चया समथवकाांना ठार केले
असे नव्हे तर त्या नावाखाली आपल्या द्दवरोधकाांना मारणे सुरु केले. त्यामुळे फ्रान्समध्ये
प्रचांड भीतीचे व दहशतीचे वातावरण द्दनमावण झाले. एकट्या पॅररसमध्ये पाच हजार लोकाांना
कांठस्नान घातले गेले.
२८ जुलै १७९४ रोजी द्दवरोधकाांनी रॉबेस्पायरला पकडून डान्टनच्चया मागावने पाठद्दवले.
रॉबेस्पायरच्चया मृत्यूने फ्रान्समध्ये दहशतीचा कालखांड समाप्त झाला. त्या काळात
जवळजवळ ६०,००० क्ाांतीद्दवरोधकाांना ठार मारण्यात आले होते. त्यामुळे मारात, डान्टन
व शेवटी रॉबेस्पायरचा बळी गेल्याने जनतेने मुक्ततेचा आनांद लुटला. सववि शाांतता
द्दनद्दमवतीचे प्रयत्न सुरू झाले. द्दगलोद्दटन उखडून फेकण्यात आले. जँकोद्दबन शाखा बांद
करण्यात आल्या.
आपली प्रगती तपरसर :
१] राष्रीय सभेची थोडक्यात महत्वपुणव कामगीरी अधोरेखीत करा ?
३.५.७ सांचरलक मांडळरचर कररभरर :
फ्रान्समधील दहशतवादाचा कालखांड समाप्त झाल्यावर घटना द्दनद्दमवतीच्चया कायावला वेग
येऊन सन १७९५ मध्ये प्रजासत्ताक फ्रान्सची घटना अद्दस्तत्वात आली. त्यानुसार द्दद्वगृही
कायदे मांडळाची रचना करण्यात आली. वररष्ठ सभागृह २५० सदस्याांचे होते. सदस्य munotes.in
Page 43
43
बनण्यासाठी द्दववाद्दहत असणे आद्दण वय ४० वषाांहून अद्दधक असणे, या अटी होत्या. कद्दनष्ठ
सभागृहात ५०० सदस्याांचे बनवण्यात आले आद्दण त्यासाठी वयोमयावदा द्दकमान ३० वषे
ठेवण्यात आली. मतदार असण्याकरीता पूवीसारखीच द्दकमान मालमत्तेची आठ होती.
घटनेनुसार ५ सदस्याांचे सांचालक मांडळ द्दनमावण करण्यात आले. तेथेही ४० वषे द्दकमान
वय असण्याची अट होती. एकाच व्यक्तीच्चया हाती सत्ता द्ददली तर तो हुकुमशहा बनण्याची
शक्यता होती. त्यापासून धडा घेऊन नव्या घटनेत पाच सदस्यीय सांचालक मांडळाची
तरतूद होती. कँनोट, लेतॉनी, लावेद्दलयर, ररबेल आद्दण बरावस अशा त्याांची नावे होती. नवी
घटना प्रजासत्ताकाची असली तरी त्यातील काही तरतुदीमुळे जनता द्दवशेषत: पॅररस वाद्दसय
नाखुष होती. नव्या कायदेमांडळाची २/३ सदस्य द्दवद्यमान जुन्या कायदेमांडळाचे असावेत,
या तरतुदीमुळे लोक खवळले होते. पररणामी तयारीच्चया जनतेने बांड पुकारले ररझल्टच्चया
राजमहाला वर हल्ला करण्याची त्याांची योजना होती. पण फ्रेंच लष्करातील तरुण
अद्दधकारी नेपोद्दलयन बोनापाटव याने बांडखोराचा धुवा उडद्दवला होता.
द्दशवाय ह्या काळात रोमन कॅथद्दलक याांचा छळ सुरू झाल्याने सांचालक मांडळ जनतेच्चया
नजरेतून उतरून लागले अशा एकूण वातावरणात ९ नोव्हेंबर १७९९ रोजी सांचालक मांडळ
बरखास्त करण्यात आले आद्दण त्या जागी तीन सदस्य कॉन्सुलची द्दनयुक्ती केल्या गेली.
त्यात नेपोद्दलयन प्रथम कॉन्सल होता.
३.६ फ्रेंच ररज्यक्रांतीचे पररणरम
फ्रेंच क्ाांतीचे फ्रान्सवर राजकीय, सामाद्दजक व धाद्दमवक इत्यादी सववच क्षेिात खोलवर
पररणाम झालेले द्ददसतात. नेपोद्दलयन सन १८१५ पयांत फ्रान्सचा सम्राट होता आद्दण ह्या
काळात त्याांची युरोपमध्ये युध्दे सुरू होती. त्यामुळेच फ्रेंच क्ाांती फ्रान्स पुरतीच मयावद्ददत न
राहता द्दतच्चया तत्त्वाांचा युरोपमध्ये प्रसार झाला होता. फ्रेंच क्ाांतीमध्ये तत्त्वाांची प्रेरणा होती.
त्या दृष्टीने या क्ाांतीचे महत्त्वपूणव पररणाम पुढील प्रमाणे आहेत.
३.६.१ ररजकीय पररणरम :
१) फ्रेंच क्ाांतीने सवव जुनी राज व्यवस्था बदलून टाकली. वादळाचा प्रभाव समुद्रातील
लाटावर पडतो आद्दण त्याांचे रौद्ररूप द्ददसून येते. फ्रेंच राज्यक्ाांतीने देखील असेच
युरोपला प्रभाद्दवत केले. रँम्से म्यूर या इद्दतहासकाराच्चया मते, फ्रेंच राज्यक्ाांती ही द्दवर्श्
क्ाांती होती द्दतचा प्रारांभ १७८९ मध्ये झाला. पण लवकरच ती युरोपात आद्दण त्या
पाठोपाठ सांपूणव जगात प्रभाद्दवत झाली होती.
२) इांग्लांडमधील प्रद्दसद्च तत्त्वज्ञ एडमांड बकव याने सन १७९० मध्ये "Reflection on the
French Revolution" हे प्रद्दसद्च पुस्तक द्दलद्दहले. त्यात त्याांनी म्हटले होते की, 'ही
क्ाांती आपल्याबरोबर भयांकर असा रक्तपात घडवून आणेल. त्याचा शेवट सन १८१५
मध्ये वॉटरलूच्चया लढाईत नेपोद्दलयनच्चया पतनाने झाला होता. munotes.in
Page 44
44
३) राजकीय सांदभावत थॉमस पेनने द्दलखाण केले की, 'फ्रेंच राज्यक्ाांतीने सांपूणव युरोपास
एक सांदेश द्ददला आहे. फ्रान्समधील जुने प्रशासन समाप्त करण्यासाठी यशस्वीररत्या
फ्रेंच राज्यक्ाांतीने प्रयत्न केला. फ्रान्समध्ये शतकानुशतके भ्रष्ट शासनापायी जनता
भरडली गेली होती. तो अन्याय व अत्याचार क्ाांतीच्चया रूपाने जनतेने मुळापासून
उखडून टाकला.
४) सववसाधारण जनतेला शासन करण्यासाठी स्वातांत्र्य,समता, बांधुत्व या ियीने नवद्ददशा
दाखद्दवली. या तीन सूिाांच्चया आधारे सववसाधारण जनतेने फ्रेंच समाजातील पद्दहल् या
दोन वगाांना म्हणजे,राजपररवार, सरदार अमीर-उमराव तसेच धमवगुरूांना प्रखर द्दवरोध
करून नवीन शासन व्यवस्था लागू केली. राजाच्चया दैवी अद्दधकाराच्चया द्दसद्चाांताला
द्दझडकारले. राजा हा जनतेचा प्रद्दतद्दनधी आहे. आपले मन मानेल तसे शासन
करण्यापेक्षा त्याांनी सववसाधारण जनतेचे द्दहत, कल्याण नजरेसमोर ठेवून शासन करावे
हे द्दशकद्दवले.
५) फ्रान्समध्ये क्ाांतीच्चया काळात इतर युरोपीय राष्राांनी त्या देशावर आक्मण केले. तेव्हा
आपल्या देशाचे सांरक्षण करावयास हवे ही भावना अगदी तळागाळापयांत द्दनमावण झाली
होती. राष्रीय भावनेने प्रेररत झाल्याने जनतेत एक्य द्दनमावण झाले.
६) फ्रेंच राज्यक्ाांतीमुळेच नेपोद्दलयन बोनापाटवचा उदय होऊ शकला. एका सववसाधारण
घरात जन्मलेल्या नेपोद्दलयनला फ्रान्सचा सम्राट बनण्यास फ्रेंच क्ाांद्दतकारक ठरली.
वास्तद्दवक स्वातांत्र्य, समता, बांधुत्व या तत्त्वासाठी लढा देणाऱ्या फ्रेंच समाजाने
नेपोद्दलयन बोनापाटवचे अद्दधपत्य पत्करले. आपल्या राष्रास तारणारी योग्य व्यक्ती
म्हणजे नेपोलीयन आहे, अशी खािी झाल्यानेच जनतेने त्याला सम्राटपद बहाल केले
होते.
आपली प्रगती तपरसर :
१] फ्रेंच राज्यक्ाांतीचे कोणतेही दोन राजद्दकय पररणाम द्दलहा.
३.६.२ आगथवक पररणरम :
समाजातील सवव वगाववर समान कर योजना राबद्दवण्यात आले होते. ठेक्याने कर वसूल
करण्याची पद्चत बांद करण्यात आली. वेठद्दबगार तसेच इतर अमानुष परांपरा रद्ङ करण्यात
आल्या. द्दशवाय सववि सारखी वजन-मापे राहावेत म्हणून दशमान पद्चतीला प्रारांभ करण्यात
आला. हळूहळू द्दतचा प्रसार सांपूणव जगात झाला.
३.६.३ सरमरगजक पररणरम :
१) समानतेचे तत्व स्वीकृत करण्यात आल्यामुळे द्दवद्दवध राज्याांमध्ये जे वेगवेगळे कायदे
प्रचद्दलत होते ते रद्ङ करण्यात येऊन त्यात एकसूिता आणण्याचा प्रयत्न करण्यात
आला. नॅशनल कन्व्हेन्शनने त्याप्रमाणे अगोदरच सुरुवात केली होती, पण ती पूणव
होऊ न शकल्याने अखेर नेपोद्दलयन बोनापाटवने ते पूणव केले. munotes.in
Page 45
45
२) क्ाांतीने समानतेचे तत्त्व स्वीकृत केल्यामुळे सवव समाजात समानता आणण्याच्चया दृष्टीने
उच्चचवगीयावरही कर बसद्दवण्यात आले होते. पद्दहल्या वगावचे द्दवशेषाद्दधकार रद्ङ
करण्यात आले.
३) फ्रान्समध्ये प्रजासत्ताक स्थापन झाल्यापासून नवीन कॅलेंडर सुरू करण्यात आले
होते. ३० द्ददवसाचा एक मद्दहना. तर दहा द्ददवसाचा एक आठवडा ठरद्दवण्यात आला
होता. मद्दहन्याांना नावेही पशु, द्दनसगावची देण्यात आली होती. वषावच्चया शेवटी पाच
द्ददवस अद्दतररक्त ठरद्दवण्यात आले होते.
४) फ्रान्समध्ये राष्रीय वृत्तीचे द्दशक्षण देण्यावर भर देण्यात आला होता. डान्टनने राष्रीय
द्दशक्षण देण्यास सुरुवात करावी, अशी कल्पना माांडली होती. त्याप्रमाणे तांि द्दवद्यालय,
कायद्याचे द्दशक्षण, वैद्यकीय द्दवद्या, कला क्षेि इत्यादी द्दशक्षणावर भर देण्यात आला
होता.
५) रुसने समानतेचा द्दसद्चाांत माांडला होता. त्यातून समाजवादाला प्रारांभ झाला. गरीब-
श्रीमांत असा भेदभाव नसलेला नवसमाज रोबेद्दस्पयरला द्दनमावण करावयाचा होता.
आपली प्रगती तपरसर :
१] फ्रेंच राज्यक्ाांतीचे कोणतेही दोन सामद्दजक पररणाम स्पष्ट करा ?
३.६.४ धरगमवक पररणरम :
फ्रेंचक्ाांतीनांतर श्रीमांत धमवगुरूचे सवव अद्दधकार समाप्त करण्यात आले. चचवची इस्टेट जप्त
करण्यात आली. त्याांचे धाद्दमवक कर रद्ङ करण्यात आले.फ्रेंच राज्यक्ाांतीमुळे आता
धमवगुरूवर फ्रान्स या राष्राचे वचवस्व द्दनमावण झाले होते. त्याांना राज कोषातून सरळ पगार
द्दमळू लागल्यामुळे त्याांना आपल्या राष्राशी प्रामाद्दणकपणे राहू अशी शपथ घ्यावी लागे.
धाद्दमवक क्षेिातील हे फार मोठी पररवतवन होते.
३.६.५ नेपोगलयन बोनरपरटवचर उदय :
नेपोद्दलयन बोनापाटवला 'क्ाांतीचे अपत्य'म्हणून सांबोधले जात होते. कारण क्ाांतीनांतरच्चया
अराजक व अपयशामधूनच नेपोद्दलयनचा उदय झाला होता. दहशतवादी राजवटीमुळे प्रचांड
द्दहांसाचार घडून आला होता. युरोपीय राष्राांनी फ्रान्सवर आक्मण केले. अशा द्दस्थतीत
घटना पररषदेच्चयावतीने सांचालक मांडळाची स्थापना करण्यात आली. या दुबळ्या मांडळचा
फायदा घेऊन नेपोद्दलयन बोनापाटव १७९९ मध्ये सत्ता हस्तगत केली. सुई राजवटीपेक्षाही
त्याांने मोठ्या प्रमाणात सत्तेचे केंद्रीकरण केले होते. ज्या लोकशाही मूल्याांच्चया
प्रस्थापनेसाठी क्ाांतीने ऐवढा आटाद्दपटा केला, ती मुल्येच नेपोद्दलयनच्चया उदयाने
नेस्तनाबुत झाली. हे क्ाांतीचे मोठे अपयश होते.
३.६.६ फ्रेंच क्रांतीचर जरगगतक प्रभरव :
स्वातांत्र्य, समता, बांधुत्व, समाजवाद, मूलभूत हक्क, प्रजासत्ताक शासन पद्चती आद्दण
जनमताचे साववभौमत्व व सत्ता द्दवभाजन ह्या क्ाांती मूल्याचा नांतर जगभर प्रसार झाला.
जमवनी, इटली, स्पेन, पोतुवगाल, पोलांड, ऑस्रेद्दलया, बेद्दल्जयम व बालकांन प्रदेशातील
राष्रवादी लढ्याला फ्रेंच क्ाांतीची मोठी प्रेरणा द्दमळाली होती. आद्दशया-आद्दफ्रकेतील राष्रीय munotes.in
Page 46
46
चळवळीलाही प्रोत्साहन द्दमळाले. अन्यायाद्दवरुद्च प्रद्दतकार ,मूलभूत हक्काचे रक्षण व
समुपदेशन प्रस्थापना या महत्त्वपूणव बाबी फ्रेंच क्ाांतीने जगाला द्ददल्या आहे.
आपली प्रगती तपरसर :
१] नेपोद्दलयन बोनापाटवला 'क्ाांतीचे अपत्य'म्हणून सांबोधले जाते, थोडक्यात माहीती द्दलहा .
३.७ सरररांश
फ्रेंचक्ाांतीने राजकीय, सामाद्दजक, धाद्दमवक, आद्दथवक, साांस्कृद्दतक व वैचाररक क्षेिात
महत्त्वपूणव पररवतवन घडद्दवल्याचे हे अभ्यासाअांती लक्षात येते. फ्रेंचक्ाांतीने फ्रान्सचा
कायापालट केला आद्दण क्ाांती द्दवचाराांचा युरोप व जगात प्रसार झाला. या घटनेमुळे असांख्य
राष्रवादी लढ्याला प्रेरणा द्दमळाली. फ्रेंचक्ाांतीमुळे जगात फार मोठे द्दवचार मांथन सुरू झाले
व त्यामुळे जुनी व्यवस्था मोडीत द्दनघाली. मानवी इद्दतहासाला कलाटणी देणारी ही घटना
होती. द्दवचारवांताचे भक्कम अद्दधष्ठान द्दतच्चया मुळाशी होते. द्दतने नवीन मुले व द्दवचाराांची
रुजवणूक केली. द्दवद्दवध क्ाांद्दतकारी नेत्याांनी केलेले भाषण द्दचांतनीय ठरते. व्हॉल्टेअरने
मध्ययुगीन व्यवस्थेवर कोरडे ओढले. रुसोने सामाद्दजक कराराचा द्दसद्चाांताद्वारे जनमताच्चया
साववभौमत्वाचे महत्त्व द्दवषद केले. मॉन्टेस्क्यूने सत्ता द्दवभाजनाच्चया तत्त्वाचा पुरस्कार करून
लोकशाही मूल्याांची रुजवणूक केली. मूलभूत हक्काच्चया जाहीरनाम्याने तर मानवतावादाचा
आदशव जगासमोर ठेवल.
३.८ प्रश्न
१) फ्रेंच राज्यक्ाांद्दतची कारणे द्दलहा.
२) फ्रेंच राज्यक्ाांतीच्चया द्दवद्दवध घटनाबद्ङल सद्दवस्थर माहीती द्दलहा.
३) इस्टेट जनरल सभेची कमद्दगरी द्दलहा.
४) नेपोद्दलयन बोनापाटव बद्ङल माहीती द्दलहा.
५) फ्रेंच राज्यक्ाांद्दतचे द्दवद्दवध पररणाम द्दलहा.
३.९ सांदभव
आवटे लीला, रद्दशयातील समाजवादी राज्यक्ाांती, मुांबई, १९६७.
गाडगीळ पाां. वा. रद्दशयन राज्यक्ाांती, पुणे, १९६१.
डॉ. आठल्ये द्दव.भा. आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास, नागपुर, २०१०.
प्रा. दीद्दक्षत नी. सी., पाद्दिमात्य जग, नागपुर, जून २००५ .
डॉ.वैद्य सुमन, आधुद्दनक जग, नागपुर, २००२.
डॉ. काळे म. वा., आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास, पुणे, २००१. munotes.in
Page 47
47
प्रा. जोशी पी. जी.,अवावचीन यूरोप,नाांदेड, २००८.
डॉ. जैन हुकमचांद, डॉ. माथुर, कृष्णचांद्र, आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास, पुणे, २०१९.
डॉ. कठारे अद्दनल, आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास, जळगाांव, २०१५.
Carr. E. H. The Bolshevik Revolution, 3 Vols., London, 1961-64.
*****
munotes.in
Page 48
48
४
रगशयन ररज्यक्रांती
घटक रचनर
४.० उद्दद्ङष्ट्ये
४.१ प्रस्तावना
४.२ पार्श्वभूमी
४.३ रद्दशयन राज्यक्ाांतीची कारणमीमाांसा
४.४ कृषी व उद्योगधांदे
४.५ साम्यवादी तत्वज्ञान
४.६ रद्दशया-जपान युद्च (इ.स. १९०४-१९०५)
४.७ इ.स. १९०५ चीक्ाांती
४.८ १९०५ च्चया क्ाांतीचे महत्व
४.९ ऑक्टोबर घोषणा ( ३० ऑक्टोबर १९०५)
४.१० पद्दहले महायुद्च व रद्दशयातील झारशाहीचा शेवट
४.११ बोल्शेद्दव्हक राज्यक्ाांती १९१७
४.१२ हांगामी सरकार
४.१३ नोव्हेंबर क्ाांती (इ. स. १९१७)
४.१४ रद्दशयन राज्यक्ाांतीचे पररणाम
४.१५ साराांश
४.१६ प्रश्न
४.१७ सांदभव
४.० उगिष्ट्ये
या घटकाच्चया अभ्यासानांतर आपल्याला-
१) १९०५ ची क्ाांती का झाली हे समजेल.
२) १९०५ या क्ाांती मागची कारणे व पररणाम या द्दवषयी माद्दहती द्दमळेल.
३) १९१७ च्चया बोल्शेद्दवक क्ाांद्दतद्दवषयी माद्दहती द्दमळेल.
४) १९१७ च्चया क्ाांती मागची कारणे समजतील.
५) १९१७ च्चया रद्दशयन राज्यक्ाांतीतील लेद्दननची भूद्दमका या द्दवषयी माद्दहती द्दमळेल.
munotes.in
Page 49
49
४.१ प्रस्तरवनर
पॅद्दसद्दफक समुद्रापासून ते थेट बाद्दल्टकसमुद्र व काळया समुद्रापयांत पसरलेले रद्दशयन राष्र
हे एका साववभौम सत्तेखाली जगातील सवावत मोठे राष्र म्हणून समजल्या जाते. जगाच्चया
भूपृष्ठाचा १/६ भाग व्यापणारा रद्दशया हा देश इतर देशापेक्षा प्रादेशीक दृष्ट्या द्दवशाल आहे.
रद्दशयाच्चयाच नव्हे तर सांपूणव द्दवर्श् इद्दतहासाला कलाटणी देणारी क्ाांती रद्दशयात सन १९१७
साली घडली. परांतु त्यापूवी द्दकत्येक वषव या क्ाांतीची पार्श्वभूमी रद्दशयामध्ये तयार होत होती.
सामाद्दजक असांतोषाचा उद्रेक सशस्त्र उठावाच्चया रुपाने होत होता. माि त्या उठावाची
कुठल्याही प्रकारे वैचाररक प्रेरणा नव्हती.
पद्दहल्या महायुद्चाच्चया अांतीम कालखांडात रद्दशयात साम्यवादी क्ाांती घडून आली होती.
आधुद्दनक जगाच्चया द्दवर्श् इद्दतहासात सन १९१७ च्चया या रद्दशयन क्ाांतीला अनन्यसाधारण
महत्त्व प्राप्त झाले आहे. तर त्यातील राज्यसांस्थेत अथव रचनेत व समाज व्यवस्थेत त्यामुळे
आमूलाग्र बदल घडून आले आहेत. एवढेच नव्हे तर पाद्दिमात्याांची सांस्कृती व जीवन मुले
त्याांची आद्दथवक रचना, शासन प्रणाली आद्दण राजकीय व सामाद्दजक सांस्था या सवाांना
जबरदस्त आव्हान रद्दशयन क्ाांतीने द्ददले आहे. अद्दतररक्त मूल्य, अद्दधकाद्दधक उत्पादन
आद्दण आद्दथवक मांदी याांचे दुष्टचक् आद्दण कामगार वगावच्चया हुकूमशाहीद्वारा द्दनमावण व्हायचा
वगवद्दवरद्दहत समाज , असे नवे द्दवचार प्रवाह या रद्दशयन क्ाांतीने प्रस्तूत केले आहे. मानवी
जीवनातील असांतोषाची व दुःखाांची अगदी द्दनरद्दनराळ्या स्वरूपाची तकवशुद्च अशी
कारणमीमाांसा जगापुढे ठेवून त्या दुःखाांच्चया पररमाजवननाथव नवा मागव या क्ाांतीने जगापुढे
घालून द्ददला आहे. राजकीय हक्क व राजकीय स्वातांत्र्य याद्वारा मानवी दुःखाांचे द्दनराकरण
होऊ शकेल, ही तत्कालीन कल्पना फोल ठरून समता व सहकायव यावर आधाररत
द्दवर्श्बांधुत्वाचा नवा आदशव या क्ाांतीने मानवापुढे ठेवला आहे. द्दवचाराांची नवी दालने खुली
केली आहे. या क्ाांतीला आधारभूत ठरली तत्वप्रणाली. दुसऱ्या महायुद्चानांतर पूवव
युरोपातील राष्रात व पैरात्य प्रदेशात, चीनमध्ये साम्यवाद आता रुजलेला असून आद्दफ्रका
व आद्दशया खांडातील नवोद्ददत राष्र व ही साम्यवादी तत्त्वप्रणालीचा पगडा आज द्ददसून येत
आहे. त्या दृष्टीने या क्ाांतीची प्रद्दक्या आजही चालूच आहे, असे म्हटल्यास अद्दतशयोक्ती
होणार नाही. द्दवर्श् इद्दतहासाला अगदी द्दनराळे वळण लावण्याच्चया दृष्टीने रद्दशयातील क्ाांती,
अमेररकन स्वातांत्र्ययुद्च, फ्रेंच राज्यक्ाांती यापेक्षा द्दकतीतरी पटीने अद्दधक प्रभावी ठरली
आहे. एकोद्दणसाव्या शतकाच्चया दुसऱ्या दशकापासून पद्दिम युरोपातील उदारमतवादी
तत्त्वज्ञानाचे आद्दण फ्रेंच क्ाांतीमागील द्दवचार प्रवाहाांचे लोन रद्दशयन बुद्दद्चजीवी वगावत पसरू
लागले होते. ते द्दवचार दडपून टाकण्याचा झारने प्रयत्न केला होता. पण तो सफल झाला
नाही. नवे द्दवचार साद्दहत्याच्चया माध्यमातून मध्यम वगावपयांत पोहोचू लागले होते. झारच्चया
दडपशाहीला आद्दण प्रद्दतगामी धोरणाला प्रत्युत्तर म्हणून सळसळत्या रक्ताच्चया काही
सुद्दशद्दक्षत तरुणाांनी झार द्दवरुद्च शस्त्र उचलेले. रद्दशयात दहशतवादी चळवळ सुरू झाली.
परांतु मुठभर अद्दधकाऱ्याांची अगर झारची हत्या करून पुन्हा रद्दशयातील समस्या सुटणार
नाहीत, याची जाणीव काही द्दवचारवांताना झाली. काही द्दवचारवांत पद्दिम युरोपात प्रचद्दलत
असलेल्या स्वप्नाळू समाजवादाकडे आकृष्ट झाले होते. या शतकाच्चया अखेरीस काही munotes.in
Page 50
50
द्दवचारवांताना स्वप्नाळू समाजवाद ही रद्दशयाच्चया दृष्टीने तोकडा वाटला आद्दण ते
माक्सवप्रणीत साम्यवादाच्चया आधारे रद्दशयाचे प्रश् न सोडवता येतील. परांतु त्यासाठी
रद्दशयातील कामगार व शेतकरी ह्या दोन मोठ्या शोद्दषत वगावत साम्यवाद द्दवचार करून ,
त्याांना क्ाांतीला प्रेररत करावे लागले. अशा ठाम मताचे बनले. या वैचाररक जाद्दणवेतून
रद्दशयन क्ाांतीची ज्योत पेटल्या गेली. रद्दशयातील कामगार वगावत क्ाांद्दतकारी द्दवचार कसे
प्रवृत्त झाले, त्यातील तरुणाांनी कसा लढा द्ददला, याबद्ङलचे द्दचिण मॅद्दक्झम गॉकी ह्या
जगप्रद्दसध्द कादांबरीकाराांच्चया 'मदर'या जगप्रद्दसद्च कादांबरीत केलेले आढळते. रद्दशयातील
ह्या क्ाांद्दतकारी द्दवचाराांच्चया वाटचालीचा आढावा आपण या घटकात घेणार आहोत.
४.२ परर्श्वभूमी
रद्दशयात सामाजीक, आद्दथवक द्दवषमता अजून झार घराण्याची राजकीय सत्ता होती. ते चैनी,
द्दवलासी जीवन जगत असून लोकाांच्चया द्दवकासाकडे दुलवक्ष होते. त्यामुळे झारद्दवरूद्च सववि
वातावरण द्दनमावण झाले. लोद्दननच्चया नेतृत्वाखाली रद्दशयन राज्यक्ाांती १९१५ मध्ये घडून
आली त्याची द्दवद्दवध कारणे आहेत.
४.३ रगशयन ररज्यक्रांतीची कररणमीमरांसर
४.३.१ सरमरगजक कररणे :
रद्दशयामध्ये दोन वगव अद्दस्तत्वात होते. एक शेतकरी म्हणजे नरोद. हा वगव ९०% होता. दोन
अमीर-उमराव, जमीनदार, व्यापारीवगव, वगैरे हा वगव मूठभर असून रद्दशयाची सांपूणव सत्ता
त्याांच्चया ताब्यात एकवटली होती. रद्दशयात गुलामीची पद्चत अद्दस्तत्वात होती. तेथे शेती
जुन्या पारांपाररक पद्चतीने करीत. जमीनदाराची सेवा करणे व त्याांची शेती करणे हेच
गुलामाचे महत्त्वपूणव काम समजल्या जात होते. जमीनदार वगव गुलामावर जुलम करू लागले
होते. त्यामुळे शेतकरी (गुलाम) पलाईन करू लागले होते. अशा पलाईन करणाय्रा शेतकरी
द्दवरुद्च कायदेशीर दांडात्मक कारवाई करण्यात येऊ लागली. भूदासाचे दोन प्रकार होते. एक
सरकारी जद्दमनीवर राहणारे भूदास. दोन अमीर-उमराव याांच्चया जद्दमनीवर राबणारे भूदास.
दोघाांचेही जीवन कष्टमय व श्रमप्रधान होते. सरकारी अद्दधकारी व अमीर -उमराव दोघेही
भूदासाांना आपलीच मालमत्ता समजत होते. फक्त द्दजवांत राहण्यासाठी त्याांना खायला अन्न
द्ददल्या जात होते. शेतात कष्ट करणे आद्दण उमरावाांचे गुरेढोरे राखणे, परकीय
आक्मणापासून देशाचे सांरक्षण करणे इत्यादी भूताचे काम होते. आठवड्यातील चार ते सहा
द्ददवस भूदास जमीनदाराच्चया शेतावर काम करीत होता. त्यामुळे त्याांच्चया वाटेला जो काही
जद्दमनीचा तुकडा असे त्यावर काम करण्याची ताकद त्याांच्चयात राहत नसे. तो उपाशी
राहण्याची द्दकत्येकदा त्याांच्चयावर वेळ येत असे. तसेच त्याला जमीनदाराच्चया मालकीच्चया
खाणीवरही काम करावे लागत होते. जमीनदार त्यास अमाणूस मारहाण करीत होते. त्याची
खरेदी द्दवक्ी करीत होता. स्वतःच्चया झोपड्या गुलाम वगव स्वतः उभारी तसेच स्वतःचे कपडे
ही तो स्वतः द्दवनीत असे. समाजातील दुसरा वगव अमीर उमरावाचा होता. चैन-ऐष-आरामात
त्याचा काल व्यतीत होत असे. राजा म्हणेल ती पूवव द्ददशा अशी पररद्दस्थती द्दनमावण झाली munotes.in
Page 51
51
होती. कायदा करणे, त्यात बदल करणे, न्यायद्दवषयक बदल करणे, इत्यादी सवव त्याांच्चयाच
हातात एकवटले होते. राजाला राज्यकारभार करण्यासाठी स्टेट कौद्दन्सल ही एक महत्त्वपूणव
सांस्था रद्दशयामध्ये होती. झार अलेक्झाांडर पद्दहल्याने सन १८०१ मध्ये द्दतची स्थापना
केली होती. स्टेट कौद्दन्सल मध्ये सवव द्दनणवय झार घेत असे. रद्दशयामधील शासन द्दवषयक
दुसरी सांस्था म्हणजे द्दसनेट ही होती. ती द्दपटर इ. ग्रेट या झारने स्थापन केली होती. त्यात
खास खटलेही चालद्दवण्यात येत होते. इ. स. १८०२ मध्ये पद्दहल्या अलेक्झाांडरने मांिी
मांडळ ही सांस्था स्थापन केली होती. प्रत्येक मांिी झारला जबाबदार ठरवण्यात येत असे.
धमवसभा प्रमुखाला मांत्र्याचा दजाव द्दमळाला होता. तथाद्दप एकूणच या शतकाच्चया मध्यात चचव
ही ही श्रीमांत सांस्था राद्दहली नव्हती. कारण चचवच्चया ताब्यातील बरीच मालमत्ता इतरि
वळद्दवण्यात आली होती. सरकारकडून चचवला जो पैसा द्दमऴत होता, त्यातून चचवचा खचव
भागद्दवला जात नव्हता. त्यामुळे परगण्यातील धमवगुरुला लोकाांकडून द्दमळालेल्या पैशावरच
गुजराण करावे लागत होते. त्यामुळे भ्रष्टाचार होऊ लागला होता.
४.३.२ आगथवक कररणे:
रद्दशयातील आधुद्दनकतेच्चया अभावामुळे दर एकरी उत्पादन हे इांग्लांड, डेन्माकवपेक्षा १/४ ही
नव्हते. एकोद्दणसाव्या शतकाच्चया उत्तराधावत रद्दशयात औद्योद्दगक क्ाांती झाली होती.
औद्योद्दगकरणाच्चया समस्या रद्दशयालाही भेडसावू लागल्या होत्या. मॉस्को, सेंटद्दपटसवबगव
वगैरे शहराांमध्ये अद्दधक औद्योद्दगकरण झाल्यावर, खेड्याांमधून मजुराांचा लोंढा या वरील
शहराांमध्ये कामा द्दनद्दमत्त स्थलाांतरीत होऊ लागला होता. त्यावेळी भाांडवलदाराांनी त्याांना
द्दपळून काढले होते. आधीच दाररद्र्य त्यात पुन्हा नव्याने जीवन जगण्यासाठी आलेल्या या
मजूर वगावला कारखानदाराांनी अन्यायाने कामाला जुांपल्यामुळे कामगार वगावची द्दस्थती
अद्दतशय हलाखीची बनली होती. त्याांना सांप करण्याचा देद्दखल अद्दधकार नव्हता. त्याांच्चया
आरोग्याकडे, द्दशक्षणाकडे, सुख-सुद्दवधाकडे पूणवपणे दुलवक्ष करण्यात आले होते. त्यामुळे
सहाद्दजकच कामगार वगावत असांतोष द्दनमावण होणे अपररहायव होते. सन १८६१ मध्ये झार
अलेक्झाांडर दुसरा याने भुदासाांची मुक्ती करण्यासांबांधीचा कायदा पास केला होता. त्यानांतर
१३जानेवारी, १८६४ रोजी स्थाद्दनक स्वराज्य सांस्था सांबांद्दधत झेम्सत्वो हा कायदा पास
केला. सन १८७० मध्ये स्थाद्दनक शासन पद्चतीची पुनरवचना करण्यात आली होती.
शैक्षद्दणक क्षेिातही झार अलेक्झाांडर दुसरा याांने सुधारणा घडून आल्या होत्या. पण तरीही
रद्दशयातील प्रश्न सुटले नाहीत. झार अलेक्झाांडर दुसऱ्याच्चया काळात दहशतवादी सांघटना
द्दनमावण झाल्या होत्या.
४.३.३ ररजकीय कररणे :
रद्दशयामध्ये शासन व्यवस्था पार पाडण्यासाठी रद्दशयाचे पुढील सहा द्दवभाग करण्यात आले
होते.
१) रद्दशया, २) द्दफनलांड, ३) बाद्दल्टक राज्ये, ४) पोलीस प्रदेश, ५) कॉकेशस प्रदेश, ६)
सैबेररया, या प्रत्येक द्दवभागातील शासन पद्चती ही द्दभन्न द्दभन्न होती. सरकारी अद्दधकारी
वगव सामान्य जनतेला तुच्चछ समजत होते. तशीच त्याांची वतवणूक होती. याच सुमारास
रद्दशयात बुद्चीवादी द्दवचारसरणीचा प्रभाव पडू लागला होता. युरोपातील साद्दहद्दत्यकाांच्चया
लेखनावरून काही द्दवचारवांताांनी रद्दशयाला आधुद्दनकतेकडे नेण्याचा कसोटीने प्रयत्न केला munotes.in
Page 52
52
होता. रद्दशयातील जुनाट द्दवचार, परांपरा, रूढी नष्ट करून आधुद्दनकतेचा पाया घालण्याचा
सववतोपरी प्रथम प्रयत्न मायकेल बाकूनीन याने केला होता. बाकुद्दनन हा जहालवादी
द्दवचारसरणीचा होता. हळू हळू द्दनद्दहद्दलस्टाांवर मायकेल बाकुद्दननचा प्रभाव पडू लागला
होता. त्याचाच पररणाम म्हणजे इ.स. १८६६ मध्ये झार अलेक्झाांडर दुसऱ्याच्चया खुनाचा
प्रयत्न झाला होता. त्यामुळे रद्दशयात राजकीय,सामाद्दजक, वैचाररक व क्ाांद्दतकारक धरपकड
सुरू झाली होती. त्यामुळे बरेच द्दनहीद्दलस्ट देशाबाहेर स्थलाांतररत झाले होते. तर बऱ्याच
लोकाांना सैबेररयात पाठद्दवण्यात आले होते. झारची दडपशाही मोडून काढण्यासाठी त्याचा
खून करण्याचा प्रयत्नही सन १८७९ ते १८८० या वषी झाले होते. सन १८९१ मध्ये
त्यात क्ाांद्दतकारकाांना यश द्दमळाले होते.
४.३.३.१ गतसरर अलेक्झरांडर (१८८१-१८९४) :
झार अलेक्झाांडर दुसऱ्याचा वध झाल्यानांतर झार अलेक्झाांडर द्दतसरा हा रद्दशयाचा झार
बनला होता. त्याने रद्दशयातील दहशतवाद द्दचरडून टाकण्याचे ठरद्दवले होते. स्वातांत्र्य,
समता, बांधुत्व ही फ्रेंच राज्यक्ाांतीची देणगी रद्दशयातही पकड घेण्याचा प्रयत्न करत होती.
तथाद्दप अलेक्झाांडर द्दतसऱ्याने द्दतच्चयाद्दवरोधात एककेंद्री शासनव्यवस्थेवर भर द्ददला.
रद्दशयात राजसत्ता मजबूत करण्याचे धोरण झार अलेक्झाांडर द्दतसय्राने आखले होते. दुसऱ्या
अलेक्झाांडरने जनताद्दभमुख स्वीकृत केलेली घटना त्याने रद्ङ केली होती. दहशतवाद्याांना
फाशीची द्दशक्षा देण्यात आली होती. रद्दशयातील क्ाांद्दतकारकाांची सांघटना "द्दवल ऑफ द्दद
पीपल" द्दचरडून टाकली. पुन्हा जमीनदार वगावला महत्त्व देण्यावर भर देण्यात आले होते. सन
१८९० मध्ये "झेम्स्त्वो" मध्ये जमीनदाराचा भरणा करण्यात आला. सववि रुद्दसकरण
करण्याचे धोरण राबद्दवले. पोलीस राष्रवाद्याद्दवरुद्च कारवाई करण्यात आली. ज्यूांवर द्दनबांध
घालण्यात आले. ज्यूांनी ठराद्दवक द्दठकाणीच राहावे, ग्रामीण भागात राहू नये, असे द्दनयम
करण्यात आले होते. एवढेच काय ज्यूांच्चया द्दशक्षणावर सुद्चा आकडेवारी ठरवून देण्यात
आली. झार अलेक्झाांडर द्दतसऱ्याच्चया या दडपशाही धोरणामुळे लोकाांमध्ये, जनतेमध्ये
तथाद्दप सुद्दशद्दक्षत मध्यमवगावमध्ये क्षोभ कमी न होता उलट तो अद्दधक अद्दधकच वाढत गेला.
पररणामी रद्दशयन क्ाांतीला सुरुवात करण्यास मदत झाली.
४.३.३.२ झरर गनकोलस दुसरर (सन १८९४ ते १९१७) :
झार द्दनकोलस दुसऱ्याचा द्दववाह डामवस्टाटची राजकन्या ॲद्दलक्स द्दहच्चयाशी झाला होता.
द्दववाह बांधनानांतर ती झाररना अलेक्झाांड्रा फेररोहना म्हणून प्रद्दसद्ची पावली होती. ती
इांग्लांडची राणी द्दव्हक्टोररया याांच्चया मुलीची मुलगी होती. द्दहच्चया कारद्दकदीची सुरवातच
सववसामान्याांना दु:खद ठरली. राज्यरोहनाच्चया प्रसांगी हजारो नागररक राजवाड्यासमोर गेले
असताना, तेथे झालेल्या चेंगराचेंगरीत २०० माणसे मृत्यू पावली होती. असे असतानाही
राजवाड्यात माि शाही मेजवानी भरवण्यात आली होती. एवढ्या मोठ्या प्रमाणात जनतेचा
मृत्यू झाल्यानांतर, हे राजा-रानी नृत्य-गायनात मग्न व्हावे, जनतेच्चया भावनाकडे लक्ष देऊ
नये, ही गोष्ट लोकाांना द्दनद्दितच खटकली होती. द्दनकोलस दुसऱ्याच्चयाही काळात राजा
म्हणेल ती पूवव द्ददशा हे पूवीपासून चालत आलेले धोरण राबद्दवण्यात आले होते.
क्ाांद्दतकारकाांना दडपून टाकण्यात द्दवशेष भर देण्यात आला होता. द्दशक्षण क्षेिात सरकारचे
द्दनयांिण ठेवण्यात आले होते. झेम्स्त्वोचे अद्दधकार कमी करण्यात आले होते. नैसद्दगवक munotes.in
Page 53
53
आपत्तीच्चया काळासाठी झेम्स्त्वो धान्यसाठा करीत असे. तो अद्दधकार द्दतच्चया हातातून
काढून घेण्यात आला होता. झारला अनुकूल असणाऱ्या लोकाांचा साववजद्दनक क्षेिात भरणा
करण्यात आला. धाद्दमवक बाबतीतही ज्यूांचा छळ करण्यात येऊ लागला. ज्यूांचा राहण्याच्चया
द्दठकाणावर रद्दशयात हल्ले होऊ लागले. त्यामुळे अनेक ज्यूांनी रद्दशया सोडला व ते
अमेररकेत स्थलाांतररत झाले.
आपली प्रगती तपरसर
१] रद्दशयन क्ाांतीस राजद्दकय कारणे कारणीभुत ठरली, स्पष्ट करा.
४.४ कृषी व उद्योगधांदे
झार अलेक्झाांडर दुसऱ्याने जरी भूदास मुक्ततेचा कायदा पास केला असला तरीही,
शेतकऱ् याांची दयनीय अवस्था सांपली नव्हती. अनेक जमीनदाराांनी आपापल्या जद्दमनी
द्दवकून ते शहरात राहू लागले होते. त्यामुळे त्याांच्चया जद्दमनी सट्टेबाजाराांच्चया ताब्यात जाऊ
लागल्या. जद्दमनीचा उपयोग शेतीद्दशवाय इतर कारणासाठी करण्यात येऊ लागला.
लोकसांख्यावाढीमुळे शेतकऱ्याांचे उठाव द्दठकद्दठकाणी होऊ लागले होते. इ. स. 1890 नांतर
रद्दशयातील औद्योद्दगककरण्यास गती द्दमळाली होती. औद्योद्दगकरणाच्चया समस्या भेडसावू
लागल्या होत्या. जुने हस्तव्यवसाय ठप्प झाले. खेड्याांमधून मनुष्याचा लोंढा शहराकडे
स्थलाांतररत होऊ लागला होता. ते कारखान्याांमध्ये अद्दतशय तुटपुांज्या पगारावर काम करू
लागले होते. कामगाराांना राहण्यासाठी घराऐवजी खुराडे तयार करण्यात आली. मजुराांच्चया
आरोग्याची, द्दशक्षणाची दखल भाांडवलदाराांनी कधीच घेतली नाही. पररणामी
भाांडवलदाराद्दवरुद्च सांघटना स्थापन होऊ लागल्या. सन १८९७ पयांत रद्दशयातील
२०लाखाांहून अद्दधक लोकाांनी खेड्याांचा त्याग केला होता. ते शहरात स्थलाांतररत झाले.
राष्रीय उत्पादन , बाजारपेठा तसेच वस्तूांच्चया द्दकमती द्दनद्दितच वाढल्या होत्या. त्याच्चयावर
सरकारचे कुठल्याही प्रकारचे द्दनयांिण राद्दहले नव्हते. सरकारने त्याांच्चया सांबांद्दधत काही
कायदे केले नव्हते. कामगाराांची द्दपळवणूक मोठ्या प्रमाणात होऊ लागली होती. त्याांना
द्दमळत असलेल्या तुटपुांज्या पगारामुळे द्दस्त्रया, मुले कारखान्यात काम करू लागली होते.
साधारणत: ११ ते १४ तास मजूर वगव काम करीत असे. रद्दशयात सांपाना बेकायदेशीर
ठरद्दवण्यात आले होते. सरकारने कामगारवगावची द्दटकद्दठकाांनी पोद्दलसाांना पेरून ठेवले होते.
सरकारच्चया दडपशाहीचा वरवांटा सववि होऊ लागल्याने कामगाराांच्चया गुप्त सांघटना
प्रस्थाद्दपत झाल्या होत्या.
४.५ सरम्यवरदी तत्वज्ञरन
रद्दशयन राज्यक्ाांतीला कालवमाक्सवच्चया साम्यवादाच्चया तत्त्वज्ञानाने ताद्दत्त्वक बैठक द्ददली
होती. इांग्लांडमध्ये औद्योद्दगक क्ाांती सववप्रथम झाल्यावर, तेथे मजुराांची दैनावस्था झाली
होती. कारखानदार वगव मजुराांची द्दपळवणूक करू लागला होता. समाजात भाांडवलदार वगव व
मजूर वगव हे दोनच वगव द्दनमावण झाले. या दोघाांमध्ये दोन ध्रुवा एवढे अांतर होते. इांग्लांडच्चया munotes.in
Page 54
54
पाठोपाठ रद्दशयातही तीच द्दस्थती औद्योद्दगकरण झालेल्या युरोद्दपयन राष्राांमध्ये द्दनमावण
झाली. तेव्हा सववप्रथम या क्ाांद्दतकारी द्दवचारवांताने आपले द्दवचार माांडले. त्यात सामाद्दजक
क्षेिात खाजगी मालमत्ता नष्ट करून समानता प्रस्थाद्दपत करण्याचा द्दवचार व्यक्त करण्यात
आला होता. सववप्रथम बँवूफ या क्ाांद्दतकारी द्दवचारवांताांने आपले द्दवचार माांडले. तसेच बँवूफ
प्रमाणेच सेंट सीमाँ, रॉबटव ओवेन, लुई ब्ला इत्यादी द्दवचारवांताांनी समाजवाद आणण्यास
हातभार लावला होता.
४.५.१ करलव मरक्सव :
रद्दशयन राज्यक्ाांती घडवून आणण्यास कालव माक् सवचे तत्त्वज्ञान कारणीभूत ठरले. कालव
माक्सवने समाजवादाचे सखोल अध्ययन करून द्दलखाण केले. कालव माक्सव हा मूळचा ज्यू
होता. त्याचा जन्म इ.स. १८१८ मध्ये जमवनीत झाला होता. बलीन व बॉन द्दवद्यापीठात
द्दशक्षण झालेल्या कालव माक्सवने अथवशास्त्र द्दवषयात पीएचडी द्दमळद्दवली होती. त्याचे द्दवचार
अत्यांत जहाल असल्यामुळे लवकरच त्याची जमवनीतून हकालपट्टी करण्यात आली म्हणून
तो फ्रान्समध्ये गेला. तेथुनही त्याांची हकालपट्टी करण्यात आली होती. त्यानांतर तो लांडन
तेथे गेला. तेथे त्याने द्दिद्दटश म्युद्दझयममध्ये अध्ययन करण्यात काळ घालद्दवला. इांग्लांड व
जमवनीतील कामगार वगावचे जीवन अत्यांत हलाद्दखचे आहे हे त्याने जवळून पाद्दहले होते.
त्यातून कालव माक्सवने मागव काढण्यासाठी त्याने इ.स. १८४८ मध्ये आपला "कम्युद्दनस्ट
मॅद्दनफेस्टो" जाहीर केला. त्याने सवव कामगाराांना सांघद्दटत होण्याचे आवाहन केले. त्यानांतर
इ.स. १८६७ मध्ये "दास कॅद्दपटल" हा ग्रांथ प्रद्दसद्च केला. त्यात त्याने वगवसांघषव,वगव द्दवहीन
समाज या कल्पना माांडल्या होत्या. सृष्टीच्चया प्रारांभापासूनच समाजात दोन वगव आहेत. १)
शाद्दसत. २) शोद्दषत. शाद्दसत वगव नेहमीच शोद्दसताांवर जुलूम करीत असतो. प्राचीन काळी
राजा व प्रजा असा वगव होता. मध्ययुगात जमीनदार,सरांजामदार, रयत असे द्दतचे रूपाांतर
झाले. औद्योगीकरण झाल्यावर भाांडवलदार-मजूर असा सांघषव द्दनमावण झाला. भाांडवलदार
वगव मजुराांवर अन्याय,जुलूम, द्दपळवणूक करीत असतो. त्यामुळे मजूर हा द्ददवसेंद्ददवस दररद्री
बनतो. तर त्याच्चयाच भरवशावर भाांडवलदार वगव माि श्रीमांत बनतो. त्यासाठी वगवद्दवहीन
समाज द्दनमावण करणे आवश्यक आहे. द्दवरोधद्दवकासाद्वारे त्याांनी हे तत्त्व माांडले. ज्या
समाजात उच्चच -नीच्चच असे दोन गट राहणार नाही, शासक-शोद्दषत असा भाग राहणार
नाही,अशा वगव वगवद्दवहीन समाजाची आवश्यकता आहे. जगातील सवव कामगार, मजूर
जोपयांत सांघद्दटत होणार नाही, तोपयांत असा वगवद्दवहीन समाज होणे शक्य नाही असे मत
कालव माक्सवने माांडले.
रद्दशयामध्ये माक्सवच्चया क्ाांद्दतकारी द्दवचाराांचा लवकरच प्रभाव पडू लागला. इ.स. 1898
मध्ये रद्दशयात समाजवादी लोकशाही मजूर पक्षाची (Russian Social
DemaocraticLabour Party) स्थापना झाली .
४.५.२ व्लरगदगमर इगलच उफयरनोव्ह लेगनन (इ.स.१८७०-१९२४):
लेद्दनन जन्मला आला नसता तर रद्दशयन राज्यक्ाांती झालीच नसती. असे लेद्दनन बद्ङल
म्हटले जाते. लेद्दननचा जन्म इ.स. १८७० मध्ये एका उच्चच कुटुांबात झाला होता.
लेद्दननरद्दशयाचे क्ाांतीकारी नेते व द्दवचारवांत होते. याांचे मूळ नाांव व्लाद्ददद्दमर इद्दलच munotes.in
Page 55
55
उल्यानोव्ह असे होते. सोद्दवयेत सांघाच्चया पद्दहल्या सरकारचे अध्यक्ष असलेले लेद्दनन
सोद्दवयेत सोशाद्दलस्ट बोल्शेद्दवक पाटीचे (नांतरच्चया सोद्दवयत कम्युद्दनस्ट पाटीचे) नेते होते.
रद्दशयन राज्यक्ाांतीनांतर इ.स. १९१७ रोजी त्याांनी सत्ता हस्तगत केली होती. कम्युद्दनस्ट
द्दवचारसरणीमध्ये त्याांचे स्थान महत्त्वाचे आहे. त्याांचा मृतदेह रद्दशयाच्चया लाल चौकात जतन
केला आहे. लेद्दनन हे कुशाग्र बुद्दद्चमत्तेचे साम्यवादी द्दवचारवांत होते. त्याांचे कायव द्दवर्श्
इद्दतहासात खरोखरच अतुल्य व नेिदीपक आहे.
द्दलद्दननचे कुटुांबीय जहालवादी द्दवचारसरणीचे होते. सन १८८१ मध्ये झार अलेक्झाांडर
द्दद्वतीयच्चया खुनाच्चया आरोपावरून लेद्दननच्चया भावाला फाशीची द्दशक्षा ठोठावण्यात आली
होती. लेद्दननलाही द्दवद्याथ्याांची चळवळ केल्याबद्ङल महाद्दवद्यालयातून हद्ङपार करण्यात
आले होते. तेंव्हा त्याने दुसय्रा महाद्दवद्यालयातून कायद्याची पदवी घेतली होती. या काळात
त्याने "दास कॅद्दपटल" चे वाचन केले. लेद्दननला सहा भावांडे होती. त्यात त्याचा द्दतसरा नांबर
होता. त्याच्चया वद्दडलाांची नोकरी वररष्ठ दजावची होती. शाळेत तो हुशार म्हणून नावाजलेला
होता. इ.स. १८८६ मध्ये त्याच्चया वद्दडलाांचा मृत्यू झाल्यावर दुसऱ्याच वषी म्हणजे इ.स.
१८८७ मध्ये त्याचा भाऊ अलेक्झाांडर याला फाशीची द्दशक्षा झाली. त्यावेळी तो कजाग
द्दवद्यापीठात दाखल झाला होता. कायदा व अथवशास्त्र हे त्याने द्दवषय घेतले होते. तेथे त्याने
आपल्या भावाच्चया फाशीच्चया द्दशक्षा द्दवरोधात आांदोलन केले म्हणून त्याांची महाद्दवद्यालयातून
हकालपट्टी करण्यात आली. तरीही महाद्दवद्यालयात क्ाांद्दतकारकाांचा भाऊ म्हणून त्याला
प्रवेश द्दमळाला नाही. शेवटी खाजगी द्दवद्याथी म्हणून पीटसवबगव द्दवद्यापीठातून परीक्षेस
बसण्यास त्याला मांजुरी द्दमळाली. परीक्षेत तो प्रथम क्माांकाने पास झाला.
त्यातील प्रचद्दलत राज्य व्यवस्था उलथून टाकण्यासाठी लेनीन ने इसवी सन १९२० मध्ये
रद्दशया बाहेर पडला. बाहेर राहून त्याने क्ाांद्दतकायव केले होते. रद्दशयामधील लोकाांमध्ये त्याने
समाजवादाचे तत्त्वज्ञान रुजद्दवले होते. लेद्दननवर माक् सववादाचा द्दवलक्षण प्रभाव पडला होता.
रद्दशयाला माक्सववादच तारेल, ही त्याची खािी झाली होती. तशा प्रकारच्चया द्दलखाणास
इ.स. १८९३ पासून त्याने सुरुवात केली. त्याचे लेखन अत्यांत जहाल स्वरूपाचे होते. इ.स.
१८९५ मध्ये तो युरोपातून रद्दशयात परतला. एक वृत्तपि चालद्दवण्याची त्याची योजना
होती. पण नांतर त्याला अटक झाली. इ.स. १८९७ मध्ये त्याला सैबेररयात हद्ङपारही
करण्यात आले. तो द्दशक्षा भोगत असताना, कृप्सकाया नामक स्त्रीशी त्याची भेट झाली
होती. सन १८९८ मध्ये त्याने कृप्सकायाशी द्दववाह केला होता. सन १९०० नांतर त्याने
रद्दशया बाहेर द्दस्वत्झलांड येथे राहण्याचे ठरद्दवले. तेथे 'इस्क्ा' (द्दठणगी) नामक वृत्तपि सुरू
केले. इ. स. १९०३ मध्ये सोशल डेमोक्ॅद्दटक पक्षात फूट पडली. १) बोल्शेद्दवक २)
मेन्शेद्दवक. लेद्दननने बोल्शेद्दवकाांचे नेतृत्व केले. वक्तृत्व हा त्याच्चयातील एक महत्त्वाचा गुण
होता. माक्सवच्चया द्दवचारसरणीचा त्याच्चयावर जबरदस्त प्रभाव पडला होता. इ.स. १९०५
मध्ये तो रद्दशयात परतला. परांतु इस १९०६ मध्ये पुन्हा रद्दशया बाहेर पडला. सन १९१७
पयांत तो रद्दशया बाहेरच होता.
आपली प्रगती तपरसर
१] लेद्दनन जन्मला आला नसता तर रद्दशयन राज्यक्ाांती झालीच नसती,स्पष्ट करा. munotes.in
Page 56
56
४.६ रगशयर-जपरन युद्ध (इ.स. १९०४-०५)
माांचूररया-कोररयावरून रद्दशया जपान याांच्चयात सतत मतभेद वाढत होते. रद्दशयाचा
कोररयावर पहीले पासून डोळा होता. हे द्ददसून येताच इ.स. १९०३ च्चया शेवटी जपानने
रद्दशयाद्दवरुद्चच्चया युद्चाची तयारी सुरू केली होती. जपानने ८ फेिुवारी १९०५ रोजी
रद्दशयाच्चया नौदलावर हल्ला केला. त्यानांतर दोनच द्ददवसाांनी जपानने रद्दशया द्दवरुद्च युद्च
पुकारले होते. युद्चात जपानने रद्दशयाचा एकामागोमाग एक असा दारुण पराभव केला. शेवटी
ऑगस्ट १९०५ मध्ये अमेररकेतील 'पोटवस्माऊथ'येथे तह झाला. पोटवस्माऊथ तहानुसार
रद्दशयाने पोटवआथवर, द्दलओत्तुांग द्वीपकल्पावरील आपल्या अद्दधकाराांना द्दतलाांजली द्ददली.
पोटवआथवर ते चाांगचूांगपयांतचा 'चायनीज ईस्टनव रेल्वे मागव'सकालीन बेटे यावरील आपला
अद्दधकार रद्दशयाने सोडून द्ददला. रद्दशयाचा दणदणीत पराभव झाला होता.
४.७ इ. स. १९०५ ची क्रांती
इस १९०४ मध्ये रद्दशया-जपान युद्च झाले. त्यात रद्दशचा दारूण पराभव होऊ लागल्यामुळे
असांतोष वाढतच गेला होता. जपान द्दवरुद्च लढा तडकाफडकी बांद करणे रद्दशयाला
आवश्यक वाटले होती. त्याचे प्रमुख कारण १९०५ मध्ये रद्दशयात झालेली क्ाांती होय. झार
द्दनकोलसच्चया रुसीकरण्याच्चया धोरणामुळे अल्पसांख्याांक प्रजा सरकारला तीव्र द्दवरोध करू
पाहत होती. एक केंद्री, अकायवक्षम व लोकाद्दभमुख झारशाही द्दवरुद्चचा असांतोष,
माक्सवप्रद्दणत समाजवादी तत्त्व प्रणालीचा प्रचार व प्रभाव राजकीय व सामाद्दजक, आद्दथवक
सुधारणाांची मागणी, क्ाांद्दतकारकाांनी सुरू ठेवलेले दहशतवादी सि, सरकारी अद्दधकाऱ्याांच्चया
हल्यामुळे १९०५ क्ाांतीला वातावरण पोषक झाले. सन १९०५ मध्ये सेंट पीटसवबगव मध्ये
हजारो कामगाराांचा सांप घडवून आणण्यात आला होता. सांपामुळे उद्योगधांद्यावर खूप
पररणाम घडून आले होते. कामगाराांच्चया मागण्या पुढील प्रकारच्चया होत्या-
१) कामगाराांच्चया कामाचे ८ तास हवे,
२) मजुराांना द्दकमान वेतनमान देण्यात यावे,
३) कामगाराांना भाषण स्वातांत्र्य, लेखन स्वातांत्र्य देण्यात यावे,
४) घटनासद्दमतीचे आयोजन करण्यात यावे.
पण कामगाराांच्चया मागण्या दडपून टाकण्यात आल्या. त्याांचा स्पोट २२ जानेवारी १९१५
रोजी झाला. हा द्ददवस रद्दशयाच्चया इद्दतहासात रक्तरांद्दजत रद्दववार म्हणून पाळला
जातो.राज्यशासन द्दखळद्दखळी झाली. सांपवाल्यानी आद्दण फादर गँपोन याांच्चया नेतृत्वाखाली
द्दनकोलसला आपल्या मागण्यासांबांधी अजव केला. शाांततेने आलेल्या या मोच्चयाववर झारच्चया
राजवाड्यापाशी बेफाम गोळीबार झाल्याने शेकडो लोक मरण पावले होते. या रक्तरांद्दजत
रद्दववारची बातमी देशभर पसरताच सवव सांप आद्दण राजकीय द्दनदशवने याांना ऊत आला.
देशात माजलेला प्रचांड साववद्दिक प्रक्षोभ, जपान युद्चात झालेल्या पराभवामुळे, रद्दशयाच्चया
साम्राज्यवादाला धोका द्दनमावण झाल्यामुळे, झारशाहीला आपले अद्दस्तत्व द्दटकद्दवण्यासाठी munotes.in
Page 57
57
काहीतरी करणे भाग होते. झार दुसरा द्दनकोलसने स्थाद्दनक स्वराज्य सांस्थेच्चया अद्दधकारात
वाढ केली. वैयद्दक्तक स्वातांत्र्याचा हमी द्ददली. अशा जुजबी सुधारणा देऊ केल्या. पण यामुळे
कोणत्याच गटाचे समाधान झाले नाही. प्रत्येक क्षेिातील कामगार सांप करू लागला.
जमीनदारावर हल्ले होऊ लागले. धान्याची दुकाने लुटली जाऊ लागली. या सवव वादळामुळे
पुढे नमते घेण्याची द्दनकोलसने ठरवले.
आपली प्रगती तपरसर
१] इ.स. १९०५ च्चया क्ाांतीचे थोडक्यात वणवन करा.
४.८ १९०५ च्चयर क्रांतीचे महत्व
१९०५ क्ाांतीच्चया अपयशास अनेक गोष्टी कारणीभूत ठरल्या होत्या. प्रभावी नेतृत्वाचा
अभाव, लष्कराचे क्ाांद्दतकारकका बरोबर असहकायव, झार शाहीचा प्रभाव , क्ाांतीच्चया
तत्त्वज्ञानाचा मनात तीतका न झालेला प्रसार, यामुळे १९०५ ची क्ाांती अपयशी झाली
असली तरी सांघद्दटत होण्याचे महत्त्वही क्ाांद्दतकारकाांना कळले. सोद्दवएतच्चया रूपाने
कामगाराांचे सांघटन नेतृत्व उदयास आले. क्ाांतीचा अनुभव कामगाराांना द्दमळाला. जनतेच्चया
क्ाांतीसाठी उपयुक्त ठरला. झारचा कमवठपणा बाजूला सारत जनतेच्चया दृष्टीने महत्त्वाचे
द्दनणवय घ्यावे लागले. लोकप्रद्दतद्दनधीगृह म्हणजे ड्यूमा स्थापण्याचा द्दनणवय त्याांना घ्यावा
लागला होता. झारचे वचवस्व जरी पूवीप्रमाणेच कायम राद्दहले तरी रद्दशयन जनतेत जागृती
घडवून आणण्याचे महत्त्वपूणव कायव या क्ाांतीमुळे झाले. सन १९१७ च्चया क्ाांतीची जणू ही
रांगीत तालीमच ठरली आद्दण यामुळेच रद्दशयाच्चया इद्दतहासात या क्ाांतीला महत्व प्राप्त झाले
आहे. शेकडो वषे राज्य करणाऱ्या द्दनरांकुश झारशाहीची या घटनेनांतर शेवटाकडे वाटचाल
सुरू झाली.
४.८.१ िरदर गपोन :
याने सन १९०३ -०५ या काळात कामगार वगावत जागृती द्दनमावण केली. त्याांच्चयात सुधारणा
घडून यावी म्हणून ११ एद्दप्रल १९०४ रोजी कामगार सोसायटीची स्थापना करण्यात
आली. गपोन द्दतचा अध्यक्ष बनला. लवकर त्याला कामगाराचा पाद्दठांबा द्दमळाला होता. ११
जानेवारी १९०५ रोजी पुद्दतलोव फॅक्टरीतील कामगार सांपावर गेले. त्याांच्चया मागोमाग
इतरही कारखान्याांमध्ये सांप झाला. सुमारे ९३ हजार कामगार २० जानेवारी रोजी सांपावर
गेले. लोकाांनी आपल्या मागण्या झारपयांत नेण्याचे ठरद्दवले. झार आपल्या मागण्यावर द्दवचार
करेल असे कामगाराांना वाटत होते. अशातच जपानने रद्दशयाचा पराजय केल्याची वाताव
कानी पडताच, लोकाांमधील असांतोष उफाळून आला.
४.९ ऑक्टोबर घोषणर (३० ऑक्टोबर १९०५)
रक्तरांद्दजत रद्दववार घटनेनांतर रद्दशयात सववि सांपना सुरुवात झाली होती. ऑक्टोबर
मद्दहन्यात रेल्वे कामगाराांनी देशव्यापी सांप केल्यामुळे रद्दशयाचे दळणवळण ठप्प झाले होते. munotes.in
Page 58
58
त्याचबरोबर सरकारने आपले दमनचक् सुरू केले. रद्दशयातील नावीक दलाने उठाव केला.
बांड पुकारले. सैद्दनकाांनी सरकार द्दवरुध्द बांड पुकारले. त्यामुळे सरकारला काळजी वाटू
लागली होती. कारण सैद्दनकाांनीच सरकारला द्दवरोध केला होता. त्याांना जर क्ाांद्दतकारक
सामील झाले असते तर देशाचे भद्दवतव्य अांधातरी राद्दहले असते. त्यामुळे झारने ३०
ऑक्टोबर रोजी एक जाहीरनामा काढला. त्यात सैद्दनकाांच्चया भत्यात वाढ करण्यात येईल
असे त्याांना आर्श्ासन देण्यात आले. ऑक्टोबर घोषनेमध्ये जनतेला अन्न,वस्त्र,द्दनवारा हे
मूलभूत अद्दधकार देण्यात आले. जनतेला मतदानाचा अद्दधकार देण्यात आला होता.
ड्यूमाला (रद्दशयातील वररष्ठ सभागृह) कायदे करण्याचे अद्दधकार देण्यात आले होते. द्दतला
राज्यकारभारावर द्दनयांिण ठेवण्याचा अद्दधकार देण्यात आला. मुद्रण स्वातांत्र्य,भाषण
स्वातांत्र्य, देण्यात आले होते. ऑक्टोबर घोषणे नांतर नोव्हेंबर १९०५ मध्ये रद्दशयात पुन्हा
दुसरा साववद्दिक सांप पुकारण्यात आला. परांतु पद्दहल्या सांपाच्चया मानाने या वेळेच्चया सांपाची
तीव्रता कमी होती. झारने नुकतीच ऑक्टोबर घोषणा केल्याने हा सांप द्दवशेष यशस्वी झाला
नाही. द्दडसेंबर १९०५ मध्ये मास्को येथे पुन्हा उठाव करण्यात आला. या सांपात सोशल
डेमोक्ॅद्दटक पक्ष व सोशल ररव्हॅल्युएशन पक्ष सामील झाले होते. क्ाांद्दतकारकाांनी उघड लढा
सुरू केला होता. त्याचबरोबर सरकारने सैद्दनकाांना जनतेवर गोळीबार करण्याचा आदेश
द्ददला. गोळीबार करू नये म्हणून क्ाांद्दतकारकाांनी सैद्दनकाांना द्दवनांती केली होती. पण यावेळी
माि सैद्दनकाांनी सरकारला पाद्दठांबा द्ददला. अखेर क्ाांद्दतकारकाांना शरणागती पत्करावी
लागली.
आपली प्रगती तपरसर
१) ‘ऑक्टोबर घोषणा ’ या सांदभावत सद्दवस्थर माहीती द्दलहा.
४.१० पगहले महरयुद्ध व रगशयरतील झररशरहीचर शेवट
झारशाहीच्चया कठोर दडपशाहीमुळे शेकडो क्ाांद्दतकारकाांना, द्दवरोधकाांना, मृत्युदांडाच्चया द्दशक्षा
द्ददल्या जात होत्या. काही क्ाांद्दतकारक रद्दशया सोडून परदेशात स्थलाांतररत झाले होते. तर
दुसरीकडे जहाल द्दवरोधकाांनी सरकार उलथून पाडण्याकररता काट-कारस्थाने रचण्यात
येत होते. सरकारी अद्दधकाऱ्याांचे खून करण्याचे सि चालू ठेवले होते. राजकीय,धाद्दमवक,
सामाद्दजक उद्दद्ङष्टाांच्चया पुरततेकररता सोशल डेमोक्ॅद्दटक पक्षाचा कामगार वगावत अद्दवरत व
प्रभावी प्रचार चालूच होता.
सांप व राजकीय हत्या मोठ्या प्रमाणावर होऊ लागल्या. सन १९११ मध्ये प्रधानमांिी
स्टोद्दलद्दपनही मारला गेला. राजधानीचे वातावरण क्ाांद्दतकारक सांपानी व रस्त्यारस्त्यावर
घडणाऱ्या उघड चकमकींनी प्रक्षुब्ध झाले होते. मोचे, द्दनदशवने, सभा, घोषणा याांना ऊत
आला होता. सन १९१४ मध्ये पद्दहले महायुद्च भडकले नसते तर क्ाांतीचा डोंब जो पुढे सन
१९१७ मध्ये उसळला, अगोदर सन १९१५ च्चया पूवावधावत कोसळला असता. बाल्कन
प्रदेशातील साम्राज्यद्दवस्ताराच्चया अपेक्षेने रद्दशयाने सैबेररयाला पाद्दठांबा देऊन पद्दहल्या
जागद्दतक युद्चात पदापवण केले होते. परांतु सुरुवातीचे काही द्ददवस द्दवजयाचे सोडले तर
सववि पराभवाला तोंड देण्याची नामुष्की आली होती. मुळातच युद्च खेळण्याची ताकद व munotes.in
Page 59
59
सामथ्यव रक्षण सैन्यात नसल्यामुळे जमवनीकडून रद्दशयाला युद्च आघाडीवर पराभवा मागून
पराभव पत्करावे लागले होते. सववच आघाड्याांवर रद्दशयाची पीछेहाट झाली होती. यातच
झारने नवीन लष्करी भरती सुरू करुन हजारो शेतकरी व कामगाराांना लष्करात भरतीची
शक्ती केली. पररणामी कृषी उत्पादनात घट होऊन जीवनावश्यक वस्तूांची टांचाई द्दनमावण
झाली होती. शेतकरी व कामगाराांना लढाईचे प्रद्दशक्षण नसल्यामुळे हकनाक त्याांचा बळी पडू
लागला होता. पद्दहल्या महायुद्चात जवळजवळ १७ लक्ष रद्दशयन सैन्य ठार झाले तर ५०
लक्ष जखमी झाले होते. युद्चात कोट्यवधी रुबल्सची आद्दथवक हानी झाली होती. याच बरोबर
जमवनीकडून युध्दात होत असलेल्या प्रभावामुळे जागद्दतक राजकारणात रद्दशयाची नामुष्की
झाली होती. सहाद्दजकच युद्चातील या नामुष्कीला झार द्दनकोलस दुसऱ् याची अकायवक्षमता व
दुबवलता कारणीभूत आहे, अशी भावना रद्दशयन जनतेत वाढीस लागली होती. या सांधीचा
फायदा घेणारा लेद्दनन सारखा कुशल नेता द्दनयतीने रद्दशयाला द्ददला आद्दण लवकरच
लेद्दननने क्ाांतीचे नेतृत्व स्वीकारून योजनाबद्च १९१७ माचवची क्ाांती घडउन आणली होती.
पररद्दस्थती हाताबाहेर गेल्यावर १५ माचव १९१७ रोजी झारने सत्ता त्याग केला. परांतु
क्ाांद्दतकारकाांनी झार द्दनकलोस दुसरा व त्याच्चया कुटुांद्दबयाांना सैबेररयातील उरल पववताच्चया
पायथ्याशी असलेल्या तोबोल्कस येथील तुरुांगात रवाना केले. रद्दशयातील ही राज्यक्ाांती
होऊन ३०० वषावपासून सत्तेवर असलेल्या रोमँनोव्ह घराण्याची राजवट अस्तास गेली.
झार व त्याच्चया कुटुांद्दबयाांना तुरुांगात ठेवणे धोकादायक वाटल्याने १६ जुलै १९१८ रोजी
त्याांना गोळ्या घालून ठार मारण्यात आले. झार व त्याच्चया कुटुांबीयाांची हत्या केल्याने
रद्दशयातील झारची सत्ता सांपुष्टात येऊन नवीन प्रजासत्ताकाचे युग रद्दशयात सुरू झाले.
४.११ बोफशेगव्हक ररज्यक्रांती १९१७
झारशाही द्दवरुद्चची १९०५ मध्ये झालेली पद्दहली क्ाांती अयशस्वी ठरली होती. माि
झारशाहीला मूळापासून हलद्दवण्याचे काम या क्ाांतीने केली होते. या नांतरच्चया कालखांडात
राजेशाहीचा जनमानसावरील प्रभाव कमी होत गेला. दुसरीकडे कालव माक्सव व इतर
तांिज्ञानाच्चया द्दवचाराांचा रद्दशयात प्रसार झाला. बदलत्या पररद्दस्थतीचे भान नसणाऱ्या
झाराांनी कुलरच्चया अनेक गोष्टी चुकत गेल्या. अखेरीस १९१७ मध्ये क्ाांती होऊन झारशाही
सांपुष्टात आली. द्दकांबहूना जनतेने ती नष्ट केली. अथावत ही अचानक घडलेली घटना नव्हती.
अनेक गोष्टींचा तो पररपाक होता. या राज्यक्ाांतीचा पररणाम केवळ रद्दशया पुरताच मयावद्ददत
नव्हता, तर तो जागद्दतक होता.
फेिुवारी १९१७ मध्ये पेरोग्राड येथे कामगाराांनी सांप केला होता. त्यामुळे सववि
अन्नधान्याची टांचाई द्दनमावण झाली होती. िेड द्दमळद्दवण्यासाठी लाांबच लाांब राांगा लागू
लागल्या होत्या. ९ माचव १९१७ रोजी पोद्दलसाांनी िेडच्चया राांगेत उभ्या असलेल्या द्दनष्पाप
नागररकावर बेछूट गोळीबार केला. पाहता पाहता ही बातमी सववि पसरली. त्याचबरोबर
सववि सांप पुकारण्यात आले होते. लोक आता रस्त्यावर उतरले. त्याांत लष्करी गणवेशातील
सैद्दनकही शाद्दमल झाले होते. लोकाांनी शस्त्रागार आपल्या ताब्यात घेतला व शस्त्रास्त्रे वाटून
घेतली. यावेळी रोडद्दजअँकीने झारला तार करून पररद्दस्थतीवर ताबडतोब उपाययोजना
करण्यास साांद्दगतली. हे जर केले नाही तर राजघराने सांपुष्टात येईल, असा इशाराही द्ददला munotes.in
Page 60
60
होता. पण झार द्दनकोलसने कोणतेही पाऊल उचललेले नाही. कौद्दन्सल ऑफ स्टेटची २२
सदस्याांनी द्दनकोलसला अांतगवत धोरणात बदल करण्यास साांगणारी तार केली. झारणे
ताबडतोब कायदे मांडळाचे अद्दधवेशन घ्यावे, सध्याचे मांद्दिमांडळ बरखास्त करून
लोकप्रद्दतद्दनधीचे मांद्दिमांडळ बनवावे असे कळद्दवण्यात आले होते. तरीही झारणे त्याकडे लक्ष
द्ददले नाही. ही सवावत मोठी शोकाांद्दतका ठरली.
४.१२ हांगरमी सरकरर
पेरोगाडवमध्ये उठाव सुरू झाल्यावर १० माचव रोजी झारने "ड्यूमा" तसेच कौद्दन्सल ऑफ
स्टेट बरखास्त करण्याचा द्दनणवय घेतला होता. परांतु ड्यूमाने तो द्दनणवय मानला नाही व
ड्यूमाची अनौपचाररक बैठक घेण्याचे सदस्याांनी द्दनणवय घेतला होता. ड्यूमाला जनतेचा
तसेच सैद्दनकाचा पुणव पाद्दठांबा होता. १२ माचव रोजी रोडद्दझअँकी याांच्चया अध्यक्षतेखाली एक
हांगामी कायवकारी सद्दमती स्थापन करण्यात आली होती. १० माचव रोजी कामगार, सैद्दनक
वगावचे तसेच जहाल मवाळ गटाचे प्रद्दतद्दनधी ड्यूमाच्चया इमारतीत एकि आले होते. त्याांनी
कामगार प्रद्दतद्दनधीचे सोद्दव्हएत स्थापन केली. त्यात १००० कामगारामागे एक प्रद्दतद्दनधी,
१००० कामगारापेक्षा कमी असलेल्या प्रत्येक कारखान्याचा एक प्रद्दतद्दनधी, प्रत्येक सैद्दनकी
तुकडीचा एक प्रद्दतद्दनधी, सोद्दव्हयत वर पाठवावे असे ठरले. झारने माि त्याकडे अद्दजबात
लक्ष द्ददले नाही. त्यामुळे क्ाांती थोपद्दवण्यासाठी आपल्या हातात शासन सूिे घेण्याचे
ठरद्दवले. ड्यूमला सद्दमतीनेही पाद्दठांबा द्ददला. राजकैद्याांची सुटका करावी, जनतेला धाद्दमवक व
राजकीय स्वातांत्र्य देण्यात यावे, स्थाद्दनक सरकार स्थापन करण्यासाठी द्दनवडणुका घेण्यात
याव्यात, वगैरे अटी घालण्यात आल्या होत्या. त्या अटी स्वीकृत केल्यावर सोद्दव्हएतची
कायवकारी सद्दमती व ड्यूमाची कायवकारी सद्दमती याांच्चयात एकमत झाले व हांगामी सरकार
स्थापन करण्यात आले.
१५ माचव रोजी द्दप्रांस ल्योव्ह याांच्चया नेतृत्वात हांगामी सरकार स्थापन करण्यात आले. सोशल
रीव्होल्युशनरी पक्षाचा नेता अलेक्झाांडर केरेन्सी याला न्याय खाते देण्यात आले. त्याला
हांगामी सरकारात सहभागी होण्यास सोद्दव्हएतने परवानगी द्ददली. परांतु सोद्दव्हएत माि प्रत्यक्ष
सामील झाले नव्हते. जोपयांत हांगामी सरकारचे धोरण लोकद्दहताला पोषक राहणार, तोपयांत
सोद्दव्हएतचा पाद्दठांबा हांगामी सरकारला राहील असे सोद्दव्हएतने जाहीर केले होते.
रद्दशयातील या हांगामी सरकारला इांग्लांड- फ्रान्स राष्राांनी ताबडतोब मान्यता द्ददली होती.
राजसत्ता सांपुष्टात आल्याने रद्दशयात उदारमतवादाचा प्रभाव राद्दहल, अशी त्या राष्राांना
वाटले होते. अशा पररद्दस्थतीत झार द्दनकोलसने रद्दशयातील ही क्ाांती दडपून टाकण्यासाठी
त्याचे खास सैद्दनक पेरोग्राडकडे पाठद्दवले. तो स्वतः प्स्कोव येथे येऊन पोहोचला. पण
त्याला यश द्दमळू शकले नाही. त्याला लष्करी अद्दधकाऱ्याांनी सल्ला द्ददला की झारने अता
राजत्याग करावा , एकांदर पररद्दस्थतीचे आकलन झाले होते. पण वेळ द्दनघून गेली होती.
त्याने रोडद्दझअँकीशी सांपकव साधण्याचा प्रयत्न केला. पण काही उपयोग झाला नाही.
ड्यूमाचे दोन सदस्य प्स्कोव येथे झारला भेटले. त्याांनी झारला साांद्दगतले की झारने
राजत्याग करावा. १५ माचव रोजी नाइलाज झाल्याने झारणे राज त्यागाच्चया कागदपिावर
सही केली. पण त्याच बरोबर आपला भाऊ ग्रँड ड्यूक माईकेल याला राज पदावर munotes.in
Page 61
61
बसद्दवण्यात यावे, असे त्याांनी आवाहन केले. २० माचव रोजी हांगामी सरकारने झार
द्दनकोलस दुसरा याला अटक करण्याचा आदेश जारी केला. अथावत ती मागणी सोयीची
होती. त्यामुळे आपणास इांग्लांडमध्ये राहता यावे म्हणून झारने इांग्लांडशी बोलणी सुरू केली.
ती सोद्दव्हएतला आवडली नाही. त्याांच्चया साांगण्यावरून हांगामी सरकारने आदेश काढला की
झार व झारींना देश सोडता येणार नाही.
परराष्र मांिी द्दमल्यूकोव याने ग्रँड ड्यूक माईकेल याला रीजांट म्हणून जाहीर करताच, त्याचा
सववि द्दनषेध होऊ लागला. रद्दशयाचे मुखपि 'इझवेद्दस्तया'याांनी द्दनषेध व्यक्त केला होता.
राजसत्ताचा द्दवरोध करण्यासाठी लोक राजवाड्या समोर जमले होते. त्यामुळे घटनात्मक
राजसत्ता ही सूचनाही तशीच राद्दहली.
ड्यूक माईकेल यालाही त्यामुळे फेरद्दवचार करावा लागला. गुप्त मतदान पद्चतीद्वारे माईकेला
जर अनुकूल मत पडले तरच तो पद स्वीकारेल अन्यथा नाही असे त्याने घोद्दषत केले.
अशाप्रकारे रद्दशयातील राजसत्ता व घटनात्मक राजसत्ताही सांपुष्टात आली.
४.१३ नोव्हेंबर क्रांती (इ. स. १९१७)
द्दप्रांस ल्योव्हच्चया नेतृत्वातील हांगामी सरकार आद्दण सोद्दव्हएड्स याांच्चयात पदोपदी मतभेद
द्दनमावण होऊ लागले. सोद्दव्हएतने राजकैद्याांच्चया सुटकेसाठी आग्रह धरला होता. त्यामुळे
सैबेररयात द्दशक्षा भोगत असलेला स्टॅद्दलन परत रद्दशयात आला. रद्दशया बाहेर असलेले
लेद्दनन कामेनेव, रादेक, राटस्की हे सवव क्ाांद्दतकारक रद्दशयात परतले. त्याांना लेद्दननचे
नेतृत्व द्दमळाले. द्दप्रन्स ल्योव्हच्चया सरकारला दोस्त राष्राशी सहकायव करावे असे वाटत
होते. याउलट शेतकरी कामगरी वगावला ते मान्य नव्हते. त्यामुळे सववसामान्याांच्चया
कल्याणाथव रद्दशयात राज्यघटना यावी असे त्याांना वाटत होते. सरदार अमीर-उमराव याांची
सत्ता नष्ट करून सववसामान्याांना जद्दमनीचा अद्दधकार प्राप्त व्हावा असे त्याांना वाटत होते.
हांगामी सरकार या प्रश् नाकडे दुलवक्ष करीत आहे ,असे द्ददसून येताच शेतकरी वगावत असांतोष
द्दनमावण झाला. लेद्दननला सववसामान्यामधील हा असांतोष द्ददसत होता. त्यामुळे त्याने
ताबडतोब जमवनीशी युद्चबांदी करण्याचे ठरद्दवले. तसेच जमीनदाराच्चया हातून जद्दमनी काढून
त्या सववसामान्याांमध्ये वाटून देण्याचे त्याांनी आपले धोरण जाहीर केले. त्याचबरोबर हांगामी
सरकार लवकरच अद्दप्रय झाले. त्याने आपल्या पक्षाचा जाहीरनामा जाहीर करताना पुढे
तत्त्वावर भर द्ददला.
१) जमवनीशी ताबडतोब युद्चबांदी करणे व तह करणे,
२) कारखान्याांच्चया कामकाजात कामगाराांना प्रद्दतद्दनद्दधत्व देणे,
३) उत्पादन व वस्तूांच्चया द्दवतरणावर सरकारने द्दनयांिण स्थाद्दपत करणे.
अशाप्रकारे हांगामी सरकारने जुलै १९१७ मध्ये जमवनी द्दवरुद्च युद्च पुकारले. पण द्दवदारक
अशाच पराजय झाला. एवढेच नव्हे तर द्दवत्त व मनुष्यहानी ही फार मोठ्या प्रमाणात झाली.
त्यामुळे लोकाांचा बोल्शेद्दवकावर द्दवर्श्ास बसला. बोल्शेेेद्दवकाांचा प्रभाव वाढत आहे असे munotes.in
Page 62
62
द्ददसून येताच हांगामी सरकारने जुलै १९१७ मध्ये बोल्शेद्दवकाांवर आरोप केला की त्याांनी
जमवन व शिू राष्राची गुप्तपणे हातद्दमळवणी केली. परांतु त्याच सुमारास जनरल काद्दनवलोव
याने जमीनदाराच्चया पाद्दठांब्याने सत्ता बळकावण्याचा प्रयत्न केला. तेव्हा करेन्स्कीला
नाईलाजास्तव बोल्शेद्दवकाांची मदत घ्यावी लागली. त्याबरोबर बोल्शेद्दवकाांचा राजकारणात
प्रभाव वाढला. तसेच लेद्दननने आपल्या कायवक्मात सववसामान्याांच्चया कवर अद्दधक भर
द्ददला. त्यामुळे सववसामान्याचाही त्याला पाद्दठांबा द्दमळाला होता. आद्दथवकक्षेिात जो गोंधळ
द्दनमावण झाला त्याला पाद्दठांबा द्दमळाला होता. त्याचाही बोल्शेद्दवकाांनी फायदा घेतला.
रद्दशयातील ही द्दस्थती द्दनमावण होण्यास हांगामी सरकार कसे जबाबदार आहे हे त्याांनी
जनसामान्याांना पटवून द्ददले. त्यामुळे बहुसांख्य असलेला शेतकरी वगव बोल्शेद्दवकाांना येऊन
द्दमळाला. सप्टेंबर पयांत बोल्शद्दवकाांचा बराच प्रभाव वाढल्यावर २४ ऑक्टोबर १९१७
रोजी पेरोग्राड येथे बोल्शेद्दवकाांनी हांगामी सरकारवर सशस्त्र हल्ला करण्याचा ठराव पास
केला. ६ नोव्हेंबरला रािी झारचा द्दवांटर पॅलेस, रेल्वेस्टेशन, टपाल व तारायांिे, बँका,
शासकीय कायावलयाचा बोल्शेद्दवकाांनी ताबा घेतला. हांगामी सरकारच्चया मांत्र्याांना कैद
करण्यात आले. हा सवव गोंधळ पाहून केरेद्दन्स्क भूद्दमगत झाला. त्याच रािी ऑल रद्दशयन
काँग्रेस ऑफ सोद्दवयेतचे अद्दधवेशन घेण्यात आले. त्यात मांद्दिमांडळाचा अध्यक्ष म्हणून
लेद्दननची द्दनयुक्ती करण्यात आली. राटद्दस्कला परराष्र खाते देण्यात आले. तर स्टॅद्दलनला
गृहमांिी पद देण्यात आले. अशाप्रकारे रद्दशयातील बोल्शेद्दवकाांची क्ाांती यशस्वी झाली.
आपली प्रगती तपरसर
१) नोव्हेंबर क्ाांती (इ. स. १९१७) या सांदभावत सद्दवस्तर माहीती द्दलहा.
४.१४ रगशयन ररज्यक्रांतीचे पररणरम
१) रद्दशयन राज्यक्ाांतीमुळे रद्दशयातील झारशाहीचा शेवट झाला. त्यानांतर मध्यमवगीय
आद्दण भाांडवलदाराांचे हांगामी सरकार अद्दस्तत्वात आले. नोव्हेंबर १९१७ च्चया क्ाांतीने
हांगामी सरकार समाप्त झाले आद्दण रद्दशयात समाजवादी प्रजासत्ताक अद्दस्तत्वात
आले. यानांतर रद्दशया Union Of Soviet Socialist Republic (U.S.S.R.) या
नावाने ओळखला जाऊ लागला.
२) रद्दशयन राज्यक्ाांतीमुळे रद्दशयाने खऱ्या अथावने आधुद्दनक युगात प्रवेश केला.
राजकारण, उद्योग द्दवज्ञान, तांिज्ञान अशा सवव क्षेिात प्रगती घडून आली. यामुळे
थोड्याच कालावधीत रद्दशया हे जगातील आघाडीचे राष्र म्हणुन ओळख द्दनमावण
झाली. अमेररकेच्चया बरोबरीने महासत्ता म्हणून रद्दशयाचा उल्लेख केला जाऊ लागला.
३) रद्दशयन राज्यक्ाांतीमुळे रद्दशयात वगव द्दवहीन समाज रचना द्दनमावण झाली. झारशाही
बरोबरच सरांजामदार वगवही नष्ट झाला. राष्रीयकरणाच्चयाद्वारे इथल्या सवव जद्दमनी
सरकारने स्वतःच्चया ताब्यात घेतल्या. उद्योगपती त्याचबरोबर भाांडवलदाराांचा वगव नष्ट
करून, चचेच्चया मालमत्ता जप्त केल्या. द्दवशेषतः वगव द्दवरद्दहत समाज रचनेसाठी येथे
मोठ्या प्रमाणावर प्रयत्न झाले. डॉक्टर, इांद्दजद्दनअर, सांशोधक, तत्वज्ञ, लेखक,
कारागीर, कलावांत असा समावेश असलेल्या मध्यम वगावस यामुळे महत्त्व प्राप्त झाले. munotes.in
Page 63
63
कामगार वगावची होणारी द्दपळवणूक थाांबली. उत्पादनाची साधनेही सरकारच्चया
मालकीची झाली. प्रत्येकाला त्याच्चया योग्यतेप्रमाणे काम आद्दण योग्य तो मोबदला
द्दमळाल्यामुळे बेकारी आद्दण दाररद्र्याचे प्रमाणही कमी झाले.
४ ) रद्दशयाचे औद्योगीकरण द्दनयोजनबद्चरीत्या करीत असताना, आद्दथवक द्दवकास घडवून
आणताना लेद्दनन- स्टॅद्दलन याांनी उद्योगधांद्याकडे द्दवशेष लक्ष द्ददले. वीज, लोखांड,
कोळसा, पेरोद्दलयम, द्दसमेंट, शस्त्रास्त्रे याांच्चया उत्पादनाबरोबरच द्दवज्ञान आद्दण
तांिज्ञानाच्चया क्षेिातही खुप मोठी प्रगती केली. अगदी कमी कालावधीत रद्दशयाने
अवकाश सांशोधनात मोठी झेप घेतली आद्दण आांतरराष्रीय स्तरावर मानाचे स्थान
पठकाद्दवले.
५ ) साम्यवादी तत्वज्ञानाचा प्रसार झाल्यामुळे रद्दशयाने आद्दथवक क्षेिात प्रगती साधली.
अनेक मागासलेल्या शोद्दषत आद्दण पारतांत्र्यात असलेल्या राष्राांना रद्दशयाने स्वतःच्चया
रूपाने एक नवा मागव दाखद्दवला. यानांतरच्चया काळात रद्दशयाचा आदशव समोर ठेवत
अनेक राष्राांमध्ये साम्यवादी क्ाांती घडून आली. जगभरात साम्यवादी तत्त्वज्ञानाचा
प्रसार होत गेला. पोलांड, रुमाद्दनया,बल्गेररया, हांगेरी, पूवव जमवनी, क्युबा अशी अनेक
राष्रे साम्यवादी बनली. जागद्दतक पातळीवर या तत्त्वज्ञानाला द्दवद्दशष्ट स्थान द्दमळाले.
या तत्वज्ञानाने भाांडवलशाही समोर मोठे आव्हान उभे केले.
६) रद्दशयाने पद्दहल्या महायुद्चात माघार घेतल्यामुळे पाद्दिमात्य राष्रे त्याांच्चयावर नाराज
झाली होती. तसेच रद्दशयात समाजवादी द्दवचारसरणीवर आधाररत सरकार आल्यामुळे
पाद्दिमात्य भाांडवलशाही राष्राांना धक्का बसला होता. आपल्याही राष्राांमध्ये
समाजवादी सत्ता स्थापन होते की काय ? अशी त्याांना धास्ती वाटू लागली होती.
७) रद्दशयन राज्यक्ाांती हे रद्दशयातील साम्यवादी द्दवरोधी गटाला मान्य नव्हती. त्याांनी
रद्दशयात प्रद्दतक्ाांती करण्यास सुरुवात केली. पण त्याांचा तो प्रयत्न अयशस्वी ठरला.
रद्दशयातील क्ाांती भाांडवलदाराांच्चया द्दवरोधात होती. तसेच चचवच्चया द्दवरोधात होती.
त्यामुळे युरोपातील राष्रीय क्ाांती द्दवरुद्च गेली. त्याांनी रद्दशयातील प्रद्दतक्ाांतीवाद्याांना
पाद्दठांबा द्ददला आद्दण क्ाांती दडपून टाकण्याचा कसोटीने प्रयत्न केला पण तो असफल
ठरला.
८) क्ाांतीनांतर रद्दशयात साम्यवादी हुकूमशहाचा उदय झाला. सन १९१७ च्चया
राज्यक्ाांतीने द्दनरांकुश झारशाही उलथवून लावली. माि रद्दशयात बोल्शेद्दव्हकाांची
हुकूमशाही सुरू झाली. क्ाांती यशस्वी करण्यासाठी लेद्दनन याांनी अनेक द्दनणवय
जनमताचा द्दवचार न करता घेतले होते. जनतेच्चया मूलभूत स्वातांत्र्यावर बांधने
घालण्यात आली. द्दवरोधकाांचा बीमोड करण्यासाठी लेद्दनन आद्दण त्यानांतर सत्तेवर
आलेल्या स्टॅलीनने दहशतीच्चया मागावचा वापर केला. द्दवरोध करणाऱ्या अनेकाांना
तुरुांगात टाकले तर काहींना फासावर लटकद्दवले होते. पररणामी झारशाही नष्ट झाली
पण रद्दशयाला साम्यवादी हुकूमशाहीला सामोरे जावे लागले.
९) रद्दशयन राज्यक्ाांतीमुळे रद्दशयातील द्दस्त्रयाांच्चया पररद्दस्थतीत सुधारणा झाल्या. क्ाांतीपूवव
रद्दशयातील द्दस्त्रयाांची पररद्दस्थती अत्यांत दयनीय होती. घराच्चया चौकटीत बांद्ददस्त
असलेल्या द्दस्त्रयाांना सामाद्दजक रूढी परांपराांचे पालन करावे लागत असे. बोल्शेद्दवक munotes.in
Page 64
64
सरकार सत्तारूढ झाल्यावर त्याांनी द्दस्त्रयाांच्चया उन्नतीसाठी प्रयत्न केले. राज्यघटनेत
द्दस्त्रयाांना पुरुषा बरोबरीचे समान हक्क द्ददले. द्दशक्षणाबरोबरच नौकरी करण्याची मुभा
देण्यात आली. काम करणाऱ्या द्दस्त्रयाांना अनेक सवलती देण्यात आल्या. या सवाांमुळे
साववजद्दनक क्षेिात काम करणाऱ्या द्दस्त्रयाांची सांख्या वाढली. त्याचबरोबर डॉक्टर,
तांिज्ञ, म्हणूनही द्दस्त्रया काम करू लागल्या. रद्दशयन राज्यक्ाांतीमुळेच हे बदल शक्य
झाले होते.
१०) रद्दशयात क्ाांती झाल्यावर आपल्याही देशात अशी पररद्दस्थती द्दनमावण होऊ नये म्हणून
भाांडवलशाही राष्राने मजूर- कामगाराकडे द्दवशेष लक्ष द्ददले. कामगार व मजुराांच्चया
कल्याणासाठी द्दवद्दवध योजना आखण्यात आल्या. ह्या सवव सुधारणा रद्दशयन क्ाांतीमुळे
घडू शकल्या हे नाकारता येत नाही.
आपली प्रगती तपरसर
१) रद्दशयन राज्यक्ाांद्दतचे कोणतेही चार पररणाम द्दलहा.
४.१५ सरररांश
रद्दशयातील झारची राजेशाही उलथून टाकणारी साम्यवादी क्ाांती ही रद्दशयाप्रमाणेच
जगाच्चया राजकीय , आद्दथवक व वैचाररक क्षेिाांत फार मोठा प्रभाव पाडणारी ही क्ाांती ७
नोव्हेंबर १९१७ रोजी घडून आली. रद्दशयन द्ददनदद्दशवकेप्रमाणे माि ही क्ाांती २४ ऑक्टोबर
१९१७ रोजी झाल्याने ती ऑक्टोबर राज्यक्ाांती म्हणून ओळखली जाते. या क्ाांतीमुळे
रद्दशयात इ.स. १४८० सालापासून चालत आलेल्या झारच्चया राजेशाहीचा शेवट झाला
आद्दण तेथे बोल्शेद्दव्हक कम्युद्दनस्टाांची सत्ता स्थापन झाली. जगाच्चया इद्दतहासात फ्रेंच
राज्यक्ाांतीइतकेच रद्दशयन राज्यक्ाांतीला देद्दखल महत्त्व आहे. या रद्दशयनराज्यक्ाांतीने
वतवमान जागद्दतक राजनीतीला अत्यांत सांघषावत्मक रूप द्ददले आहे. रद्दशयन क्ाांद्दतच्चयावेळी
शेतकरी जमीनदाराच्चया तावडीतून सुटला; पण तो ग्रामीण अथवव्यवस्थेशी बाांधला गेला.
स्थाद्दनक स्तरावर शासनाला लोकाांचा सहभाग हवा होता; पण राष्रीय स्तरावर एकतांिी
कारभार कायम ठेवायचा होता. साहद्दजकच जनसामान्याांचा असांतोष वाढत गेला.
अराज्यवादी तसेच दहशतवादी लोकनेतृत्व करू शकले नाहीत. पण रद्दशयन अद्दस्मतेवर
द्दभस्त ठेवणारा जो गट होता, त्यातूनच समाजवादी क्ाांद्दतकारक पुढे आले; तर
पद्दिमीकरणाकडे आकृष्ट झालेल्या गटातून माक्सववादी अग्रेसर झाले. या दोन्ही गटाांनी झार
सत्तेद्दवरुद्च असांतोष भडकत ठेवला. या दोन्ही गटाांपैकी माक्सववादी बोल्शेद्दव्हक अखेर
यशस्वी ठरले. रद्दशयन राज्यक्ाांती ही पद्दहली साम्यवादी क्ाांती होती. जगभरातील
कामगाराांच्चया पररद्दस्थतीत सुधारणा घडवून आणण्यास ती कारणीभूत ठरली. आद्दथवक
द्दनयोजनाच्चया मागावने द्दवकास साधण्याची सांकल्पना ही या क्ाांतीने जगाला द्ददलेली देणगी
आहे. इ.स. १९१७ च्चया फेिुवारी मद्दहन्यात पेरोग्राड येथे कामगाराांनी सांप पुकारला. ही
रद्दशयन राज्यक्ाांतीची नाांदी ठरली. त्यानांतर राजधानीतील सैद्दनकाांनीही कामगाराांना
पाद्दठांबा द्ददला. हे या राज्यक्ाांतीचे पद्दहले पवव होते. द्दस्वत्झलांडमध्ये अज्ञातवासात असलेला munotes.in
Page 65
65
बोल्शेद्दव्हक नेता लेद्दनन इ.स. १९१७ च्चया एद्दप्रलमध्ये रद्दशयात परतला, तेंव्हा या
राज्यक्ाांतीचे दुसरे पवव सुरु झाले.
अथावत, रद्दशयातील क्ाांती हे सहज द्दमळालेलां यश नव्हतां. फेिुवारी क्ाांतीद्दवरोधात जनरल
कोद्दनवलोव्हनी ऑगस्ट २०१७ मध्ये केलेल्या प्रद्दतक्ाांद्दतकारी कारवायाांनांतर पुढांही
सेनाद्दधकाऱ्याांनी सैद्दनकी-हुकूमशाही क्लृप्त्या करून क्ाांती अपयशी व्हावी यासाठी प्रयत्न
केले. परांतु सैन्य द्दवखुरल्यामुळां प्रद्दतक्ाांतीच्चया या कारवाया द्दनष्प्रभ ठरल्या आद्दण नांतर
मोठ्या सांख्येनां सैद्दनक क्ाांद्दतकारी दलाांमध्ये सामील झाले. क्ाांद्दतकारी ‘रेड आमी’द्दवरोधात
प्रद्दतक्ाांद्दतकारी शक्तींच्चया ‘व्हाइट आमी’नां सुरू केलेल्या यादवी युद्चात आधी उल्लेख
केलेल्या महासत्ता प्रद्दतक्ाांतीला खतपाणी घालत होत्या. ‘रद्दशयात हस्तक्षेप करू नका’
असा सांदेश देणाऱ्या काही चळवळी युरोपातील कामगार वगावच्चया पक्षाांनी सुरू केल्या,
त्यामुळां पद्दिमेतील महासत्ताांना ‘व्हाइट आमी’ला शेवटपयांत आधार देणां शक्य झालां नाही.
आपल्याच देशात सोद्दव्हएत द्दनमावण होतील, अशी भीती या सत्ताांच्चया मनात द्दनमावण झाली
आद्दण आपण आधीच रद्दशयात पाठवलेल्या सैद्दनकाांमध्येही बांड होण्याची शक्यता त्याांच्चया
भयग्रस्ततेत भर घालणारी ठरली.
४.१६ प्रश्न
१) रद्दशयन राज्यक्ाांद्दतवर एक द्दनबांध द्दलहा.
२) रद्दशयन राज्यक्ाांतीची प्रमुख कारणे द्दलहा.
३) १९१७ च्चया रद्दशयन क्ाांद्दतचा घटनाक्म द्दलहा.
४) रद्दशयात झालेल्या १९०५ च्चया क्ाांद्दतची पार्श्वभूमी स्पष्ट करुन, महत्व द्दवषद करा.
५) रद्दशयन राज्यक्ाांद्दतसाठी लेद्दननचे द्दवचार अधोरेद्दखत करा.
४.१७ सांदभव
आवटे लीला, रिशयातील समाजवादी राºयøांती, मुांबई, १९६७.
गाडगीळ पाां. वा. रिशयन राºयøांती, पुणे, १९६१.
डॉ. आठल्ये द्दव.भा., आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास, नागपुर, २०१०.
प्रा. दीद्दक्षत नी. सी., पाद्दिमात्य जग,नागपुर, जून २००५.
डॉ. वैद्य सुमन, आधुद्दनक जग,नागपुर, २००२
डॉ. काले म. वा., आधुद्दनक जगाचा इद्दतहास, पुणे, २००१.
प्रा. जोशी पी.जी.,अवावचीन यूरोप,नाांदेड, २००८.
Brower, D. R. Ed. Russian Revolution : Disorder or New Order,
London, 1979. munotes.in
Page 66
66
Carr. E. H. The Bolshevik Revolution, 3 Vols., London, 1961 -64.
Deutscher, Isaac, The Unfinished Revolution : Russia -1917 -
67. London, 1967.
Fitzpatrick, Sheila, The Russian Revolution, 1917 -32, New York,
1984.
Footman, David, The Russian Revolution, London, 1962.
Moorehead, Alan, The Russian Revolution, London, 1967.
Roy. M. N. The Russian Revolution, Calcutta, 1949.
Trotsky, Leon, History of the Russian Revolution, 3 Vols., London,
1934.
Wolfe. B. D. An Ideology in Power : Reflections on the Russian
Revolution.
London, 1969.
Black, C. E. Rewriting Russian History (1962).
Ellison, H. J. History of Russia (1964).
*****
munotes.in
Page 67
67
५
वसाहतवादा¸या िवÖताराची नीती, शोध मोिहमा व उĥेश
घटक रचना
५.० उिĥĶये
५.१ ÿÖतावना
५.२ वसाहतवाद
५.३ महादेशक ±ेý
५.४ वसाहतीकरण
५.५ शोधांचे युग (Age of Discovery )
५.६ कोलंबस ची शोधक मोहीम
५.७ वाÖको-द-गामा ची शोध मोहीम
५.८ गुलामांचा Óयापार
५.९ युरोपातील लोकांचे Öथलांतर
५.१० अमेåरकेतील वसाहतवाद
५.११ वसाहतवादा¸या शहाला सुŁवात
५.१२ िनवªसाहतीकरण
५.१३ वसाहतवादाचे Öवłप
५.१४ सारांश
५.१५ ÿij
५.१६ संदभª
५.० उिĥĶये
१. वसाहतवाद आिण साăाºयवाद संकÐपना समजून घेणे.
२. वसाहतवाद आिण साăाºयवाद : आिशया आिण आिĀकेतील िवÖतार जाणून घेणे.
३. आिशया आिण आिĀका देशामÅये झालेला पåरणाम समजून घेणे.
४. वसाहतवाद आिण साăाºयवाद यांचा तÂकालीन जगावर आिण समकालीन जगावर
उमटलेला ÿभाव तुलनाÂमकåरÂया अËयासणे.
munotes.in
Page 68
68
५.१ ÿÖतावना
ÿबोधना¸या चळवळीमुळे संपूणª जगात पåरवतªन घडून आले. नवीन भूमीचा शोध
लागÐयामुळे, नवीन सागरी आिण भूमागाª¸या शोधामुळे दळणवळण वाढले. तंý²ान
वाढÐयामुळे औīोिगक िवकास होऊन Óयापारवाद िनमाªण झाला. ÿगत देशां¸या
उÂपादनात वाढ झाÐयामुळे देशाबाहेरील क¸¸या मालाची आिण बाजारपेठांची गरज िनमाªण
झाÐयामुळे आपÐया देशाबाहेरील नवीन भू ÿदेश संपादन करÁयाचे ÿयÂन सुŁ झाले.
Âयातूनच कायम Öवłपी िÖथर वसाहती Öथापन करÁयात येऊ लागÐया आिण वसाहतवाद
ही िवचारधारा उदयास आली. सुŁवातीला Öपेन, पोतुªगाल, इंµलंड, Āांस या देशांनी
वसाहती Öथापन करÁयास सुरवात केल.
५.२ वसाहतवाद
वसाहतवादाचा अथª: ‘वसाहतवाद Ìहणजे एखाīा ÿबळ स°ेने दुसöया दुबªल स°े¸या
कमकुवतपणाचा फायदा घेऊन Óयापारी व आिथªक ŀĶीकोनातून आपले वचªÖव िनमाªण
करणे. Âयांचा ÿदेश आपली वसाहत Ìहणून वापरणे.’
ÿबोधन काळात लागलेÐया नÓया भूमी¸या शोधामुळे व Óयापारी øांतीमुळे वसाहतवादाने
जोर धरला. Óयापारी øांतीने नवीन वािणºय िसĦांत मांडला आिण देशा¸या सवा«गीण
िवकासाचे धेÍय समोर ठेऊन वसाहती अिधक ÿमाणावर िमळिवÁयासाठी ÿयÂन सुŁ
करÁयात आले. कालानुłप या वसाहतवादाने Öपध¥चे तीĄ Öवłप धारण केÐयाने
साăाºयवाद िनमाªण झाला
या शÊदाला िभÆन अथª आहेत आिण या शÊदाची Óया´या िभÆन ÿकारे केली जाते. एका
देशातील काही लोकांनी दुसöया भूÿदेशातील एका िविशĶ भागात वसती कłन राहणे व
आपÐया मातृभूमीशी िनķा ठेवणे, असा या सं²ेचा सरळ (सवªसाधारण) अथª आहे.
Öवयंशासनाचा अिधकार नसणारा, दुसöया देशा¸या ÿभुÂवाखाली असणारा ÿदेश Ìहणजेच
वसाहत होय. सामÃयªशाली ÿगत देशातील एका लोकसमूहाने दुसöया अिवकिसत वा
मागासलेÐया भूÿदेशात Óयापार वा अÆय कारणांसाठी Öथापन केलेली वसती Ìहणजे
वसाहत. वसाहती¸या Öथापनेत सोने-चांदी, मसाÐयाचे पदाथª तसेच क¸चा माल
यांबरोबरच हवामान हाही एक महßवाचा घटक ठरला आहे. Âयामुळे समशीतोÕण हवामान
असलेÐया भूÿदेशात वसाहती Öथापन करÁयासाठी Öपधाª िनमाªण झाली. या ŀĶीने उ°र
अमेåरका खंड, िहंदुÖथान हे भूÿदेश वैिशĶ्यपूणª ठरले.
वसाहतवाÐयांनी अमेåरकेतील रेडइंिडयनांना हाकलून देऊन तेथे आपले बÖतान बसिवले.
अितथंड व अितउÕण अशा ÿदेशांत तुलनाÂमक ŀĶ्या फार थोडया वसाहती Öथापन
झाÐया. अशा िठकाणी वसाहतवाÐयांनी Öथािनक लोकांवर िनयंýण ठेवून राºयकÂयाªची
भूिमका बजािवली. उदा. , बेिÐजयन काँगो, िजāाÐटर, हॉंगकाँग, िसंगापूर या लघुवसाहती munotes.in
Page 69
69
होÂया भारत, बेिÐजयन काँगो, कॅनडा इ. ÿादेिशक वसाहती होÂया तर ऑÖůेिलया,
Æयूझीलंड Ļा इंúजां¸या कायम वÖती करÁया¸या ÿÖथािपत वसाहती होÂया.
वसाहतीकरणा¸या िवकासøमामÅये वसाहतीचे राजकìय Öवłप व दजाª िभÆन होता.
मु´यतः बाजारपेठ काबीज करÁया¸या उĥेशाने सोळाÓया शतकापासून यूरोपातील सागरी
ŀĶ्या सामÃयªवान देशांनी जगा¸या िविवध भागांमÅये वसाहती Öथापन केÐया. पुढे Âया
ÿदेशांवर राजकìय वचªÖव Öथापून ते आपÐयाच देशाचे भाग बनवून टाकले. पिहÐया
महायुĦानंतर काही वसाहतéना अंतगªत Öवाय°ता देÁयाची ÿिøया सुł झाली. Âयामुळेच
वसाहतéची अधीन राºय , रि±त राºय, महादेशक ±ेý व िवĵÖत Öवाधीन ÿदेश, अशी
िविभÆन िÖथÂयंतरे झालेली आढळतात.
सामािजक, राजकìय व आिथªक ŀĶ्या मागासलेÐया वसाहती Öवतःचे शासन चालिवÁयास
असमथª असÐयाचे कारण देऊन Âयांना Öवयंिनणªयाचा अिधकार िदला जात नसे. Âयावेळी
ºया राÕůाची ती वसाहत असेल, Âयाचेच शासन Âया वसाहतीवर लादले जाई आिण
वसाहतीसाठी ते राÕůच कायदे करीत असे व Âयांची अंमलबजावणी आपÐया िनयुĉ
अिधकाöयांमाफªत करी. अशा ÿकारची अधीन राºयÓयवÖथा Ā¤च-पोतुªगीज वसाहतéमधून
ÿामु´याने आढळते. वसाहतीचे रि±त राºय हे समथª संर±क राÕůा¸या ÿदेशाचा
अिवभाºय भाग नसते. अशा वसाहती¸या संर±णाची जबाबदारी संर±क राºय घेते. अशा
वसाहतीस काही ÿमाणात अंतगªत Öवाय°ता िमळते परंतु आंतरराÕůीय संबंध आिण
राजनैितक संबंध यांबाबत Âया वसाहतीस ÖवातंÞय नसते. वसाहत Öवतंý होÁया¸या
मागाªतील ती ÿाथिमक अवÖथा Ìहणावी लागेल कारण नायजेåरया, युगांडा, Æयासालॅंड,
मोरो³को, ट्युिनिशया या वसाहती इंµलंड-ĀाÆसची रि±त राºये Ìहणून सुŁवातीस
उÐलेिखÐया जात.
५.३ महादेशक ±ेý
राÕůसंघा¸या बािवसाÓया अनु¸छेदानुसार ÿÖथािपत झालेली ही िवĵÖतपĦती होती.
पिहÐया महायुĦात जमªनी व तुकªÖतान यांचा पराभव झाला, तेÓहा Âयां¸या वचªÖवाखालील
वसाहतé¸या शासनÓयवÖथेसाठी राÕůसंघाने एक योजना कायाªिÆवत केली. तीनुसार अ, ब
व क असे तीन वगª पाडÁयात आले आिण जेÂया राÕůांपैकì úेट िāटन, ĀाÆस इÂयादéची
अधी±क राÕůे Ìहणून नेमणूक करÁयात आली. अ वगाªत इराक, पॅलेÖटाइन, ůाÆस-जॉडªन,
िसåरया व लेबानन Ļा तुकê साăाºयांतगªत वसाहतéचा समावेश करÁयात आला आिण
Âयांची शासनÓयवÖथा úेट िāटन वा ĀाÆसकडे अÖथायी Öवłपात सुपूतª करÁयात आली.
ब वगाªत आिĀकेतील जमªनी¸या सवª वसाहतéचा अंतभाªव होता आिण क वगाªत नैॠªÂय
आिĀका आिण जमªनी¸या ताÊयातील पॅिसिफक महासागरातील लहान भूÿदेशांचा समावेश
करÁयात आला होता परंतु पुढे राÕůसंघ अधी±क राÕůांवर योµय ती देखरेख ठेवÁयात
अयशÖवी झाÐयाने ही राÕůे केवळ अधी±क न राहता ÿÂय±ात स°ाधारी Ìहणूनच
वसाहतéचा कायªभार पाहó लागली. Ìहणजेच वसाहतéचा परतंý दजाª कायम रािहला,
राºयकताª देश बदलला एवढेच.
munotes.in
Page 70
70
५.४ वसाहितकरण
ÿाचीन संÖकृतé¸या काळात वसाहतीकरणाची ÿिøया इ.स.पू. ितसöया सहľकापासून
अिÖतÂवात होती. लÕकरी ŀĶ्या समथª स°ेने ÿितķा, ÿदेशिवÖतार, ÓयापारवृĦी, वांिशक
आकां±ा यांसाठी कमकुवत वा दुबªल राºयशासन असलेÐया भूÿदेशावर वचªÖव ÿÖथािपत
करÁया¸या ÿवृ°ीतून वसाहतीकरणाची ÿिøया िनमाªण झाली.
पर³या ÿदेशांमÅये जाऊन संपÆन संÖकृतéचे लोक वसती कłन राहó लागले. तेथे ते आपले
सांÖकृितक वचªÖव Öथापन करीत. अथाªत या सवª वसाहतéवर मूळ स°ाधाöयांची नाममाý
मालकì वा अिधस°ा असे आिण क¤þीय स°ेचा फारसा वचक नसे. या बहòतेक सवª
वसाहतéत Öवयंशािसत कारभार असून Âया Öवतंýच होÂया, माý मातृदेशांशी Âयांचे
भावनाÂमक व धािमªक बाबतéत संबंध असत. ÿसंगोपात अशा वसाहतéनी मातृदेशािवŁĦ
शýूला मदत केÐयाचीही काही उदाहरणे आढळतात.
ÿÂय±ात अशी साăाºये फार थोडी होती आिण यूरोपीय सागरपार वसाहती Öथापन
होÁयापूवê ती जवळजवळ संपुĶात आली होती. या ÿाचीन वसाहतéचे Öवłप आधुिनक
वसाहतवादापे±ा पूणªतःिभÆन होते माý ÿाचीन व अवाªचीन वसाहतीकरणामागील ÿेरणा
कमी-अिधक ÿमाणात Âयाच होÂया आिण Âयांत साăाºयिवÖतार व वांिशक आकां±ा
यांबरोबर धमªÿसार, ÓयापारवृĦी, Óयापारवाद व सीमा सुरि±तता यांची भर पडली.
आता आपण वसाहती साठी हाती घेतÐयाला शोध मोिहमेचा िवचार कł. सवªÿथम
कोलंबस ¸या शोध मोिहमेचा आढावा घेऊ.
५.५ शोधांचे युग (Age of Discovery)
शोधांचे युगे नवीन-नवीन शोधांचे व जलपयªटनाचे युग होते. युरोिपयन खलाशी आिĀका,
अमेåरका व आिशया¸या शोधात मोठी मोठी जहाज घेऊन िनघाले होते. शोधे युगांमÅये
जाÖत सहभाग पोतुªगीज व Öपेनमधील खलाशांचा होता. ते भारतामÅये, अमेåरकेमÅये
येÁयासाठी नवीन Óयापारी मागाª¸या शोधात होते, जेणेकłन युरोपातील नवीन युग व जुÆया
जगामÅये समÆवय शोधला जाईल.
अकराÓया व बाराÓया शतकांत युरोप व अरब राÕůात धमªयुĦ झाली. या धमªयोĦा तून
िùIJन चचª ही धमª संÖथा राजा पे±ाही जाÖत ÿबळ झाली.१३४६ ते १३५३ मÅये
युरोपमÅये Èलेगची साथ आली होती. ही सवाªत मोठी महामारी आिĀका ,युरोप खंडामÅये
वेगाने फैलावली. Âयामुळे पं¸याह°र ते दोनशे कोटी लोक मृÂयुमुखी पडली. चौदाÓया
शतका¸या सुŁवातीला Èलेग¸या साथी मधून युरोप बाहेर पडत होता. युरोपची लोकसं´या
वाढत होती. पंधराÓया शतकामÅये युरोिपयन समाजाचे पुनŁºजीवन होत होते. पिIJम युरोप
मधील लोकांना आिशया मधून येणाöया वÖतूंची मािहती होती. धमª युĦामुळे आिशया चा
भाग Âयांना पåरचयाचा झाला होता. Óयापारासाठी युरोप Âयाकाळी मÅयÖथी करणाöया munotes.in
Page 71
71
दलालां¸या भरोशावर होता. Âयांना किमशन īावे लागत असÐयामुळे वÖतूं¸या िकमती
वाढत होÂया. Ìहणून युरोिपयन खलाशी व शोधक नवीन सुखकर मागाª¸या शोधात होते
जेणेकłन आिशया व आिĀकेमधील देशांत पय«त पोहोचणे सोपे होईल व दलालांचे
किमशन बंद झाले कì पूणª नफा आपÐयालाच होईल. या हेतूने युरोपमधील शोधक ÿवासी
नवीन मागाª¸या शोधात िनघाले. वर उÐलेख केÐयाÿमाणे पोतुªगालचा राजा हेनरी द
नेिवगेटर ने आिĀका खंड शोधायला जहाजे पाठवली व Öपेनचा राजा फिडªनंड व राणी
इसाबेÐला ने िøÖतोफर कोलंबसला आिशया¸या शोधात पाठवले. याचा ÿसार करणे व
संप°ी िमळवणे हे दोन उĥेश या मोिहमे मागे ÿमुख होते. िशवाय Öपेन¸या राणीला
पोतुªगालला हरवून साăाºयवादी Öपध¥त पुढे जायचे होते.
५.६ कोलंबसची शोध मोहीम
कोलंबसने आपÐया मोिहमेची योजना इंिµलश, इटली व पोतुªगालचा राजा समोर मांडली
होती. पण या राÕůांनी Âया¸या योजनेत काहीही ÖवारÖय दाखवले नाही. Âयानंतर तो Öपेन
चा राजा राणी कडे पोहोचला. Âयांनी Âया¸या योजनेला संमती िदली कारण Âयांना वाटले
कì कोलंबस एखादा खंड शोधेल आिण Âयां¸या वसाहत वादाला ला सुŁवात होईल. वर
उÐलेख केÐयाÿमाणे Âयांना पोतुªगाल बरोबर वसाहतवादा¸या शयªतीत उतरायचे होते.
कोलंबसने ३ ऑगÖट १९४२ रोजी नीना, िपंĘा व सांतामाåरया या तीन जहाजा बरोबर
आिशया खंडा¸या शोधाला िनघाला. पाच आठवड्यानंतर कोलंबस साÐवादोर Ìहणजे
आता¸या बहामास पय«त पोहोचला. या शोध मोिहमेमÅये Âयांनी ³युबा¸या पूवª िकनार्याचा
शोध लावला व पुÆहा Öपेनला परतला.. Âया¸या या शोधांची बातमी पूणª युरोपभर
वणÓयासारखी पसरली. Âयांनी अजून तीन मोिहमा हाती घेतÐया. १४९३ ते १५०४पय«त
तीनदा अमेåरका खंडात जाऊन आला. दुसöया मोिहमेमÅये Âयाने कॅरेिबयन Ĭीपसमूहातील
एका बेटाचा शोध लावला. Âयाने Âया बेटाचे नाव डोिमिनका असे ठेवले. ितसöया
मोिहमेमÅये तो िýिनदाद, वेनुनझुएला, साउथ अमेåरकेपय«त पोहोचला. शेवट¸या
मोिहमेमÅये Âयांनी स¤ůल अमेåरकेमधील हŌडा Łस, िनकाराµवा, कोÖटाåरका व पनामा या
देशाचा शोध लावला.
या देशां¸या शोधानंतर Öपॅिनश सरकारने Âया बेटांचा गÓहनªर Ìहणून कोलंबस ची नेमणूक
केली. कोलंबस हा øूर गÓहनªर होता , Âयाने Öथािनक लोकांना गुलाम बनिवले व Âयां¸या
संप°ीची चोरी केली. जो कोणी Âयाला सोने देत नसेल Âयाचे हात तोडÁयाची धमकì
कोलंबस देत असे. Öपेन वłन सैिनकì व लढाऊ लढाऊ जमातéना बोलून ची Öथािनक
संÖकृतीची व मालम°ेची ÿचंड लुटालुट कोलंबसने केली.
५.७ वाÖको-द-गामा ची शोध मोहीम
१४९५ मÅये पोतुªगालचा राजा मॅÆयुअल ने पोतुªगीज शोधक मोहीम ठरवली. Âयाचा उĥेश
होता कì मुिÖलम Óयापाöयांची अिधकारशाही मोडीत काढणे व आिशया पय«त पोचÁयाचा munotes.in
Page 72
72
सोÈपा मागª शोधणे. या शोध मोिहमेसाठी Âयाने वाÖको द गामा ची िनवड केली. वाÖको द
गामा ८ जुलै १४९७ रोजी पोतुªगाल वłन िनघाला. Âया¸याबरोबर तीन दुभाषे होते.
Âया¸यातील दोघेजण अरबी भाषा बोलणारे होते. माचª १४४२ रोजी आिĀकेमधील
मोझांिबक यािठकाणी तो पोहोचला मोझांिबक ¸या सुलतानला वाÖको द गामा मुÖलीम
वाटला व Âयांनी ÿवासासाठी आपले दोन खलाशी मदतीला िदले. Âया¸यातÐया एका
खलाशांना जेÓहा कळलं कì वाÖको-द-गामा िùIJन आहे Âयावेळी तो जहाज सोडून िनघून
गेला.
एिÿल ७ रोजी वाÖको-द-गामा मुंबासा Ìहणजे आता¸या केिनयाला पोहोचला आिण ितकडे
१४ एिÿल पय«त Âयांनी वाÖतÓय केले. ितकडे Âयाची ओळख एका गुजराती Óयापाराशी
झाली व Âया गुजराती Óयापारा¸या मदतीने तो २० मेला भारतातील कािलकत येथे
पोहोचला. कािलकतला पोहोचÐयावर पोतुªगाल वłन आणलेले Öतंभ Âयाने तेथे उभारले.
कािलकत चा राजा झामोरीन ने ÿथम Âयाचे Öवागतच केले पण Âयाने आणलेÐया भेटवÖतू
पाहóन झामोरीनचा िहरमोड झाला. वाÖको-द-गामा झामोरीन बरोबर काहीही करार कł
शकला नाही कारण भारतामÅये असलेÐया मुिÖलम Óयापार्यांचा िवरोध व Âयाने
आणलेÐया ÖवÖत, िनŁपयोगी भेटवÖतू. Âयाने आणलेÐया वÖतू ना भारतात मागणी
नÓहती. िशवाय पोतुªगीज लोकांनी मोठी चूक केली होती ती Ìहणजे ते भारतीयांना िùIJन
समजले होते. वाÖको द गामा चे झामोरीन राजाशी काही पटले नाही. तणावाचे वातावरण
िनमाªण झालेले पाहóन व पुढे Óयापाराची संधी िमळेल कì नाही या संĂमात असताना Âयांनी
ऑगÖटमÅये पोतुªगालला जायचा िनणªय घेतला. मनोरंजक गोĶ अशी कì जाताना पाच ते
सहा िहंदूना घेऊन गेला. Âयाचा उĥेश होता कì राजा मॅÆयुअल ला िहंदू रीतीåरवाज
समजवÁयासाठी या िहंदूंची मदत होईल.
वाÖको-द-गामा चे िलÖबन मधील िचý
munotes.in
Page 73
73
Âयाने परत जाÁयासाठी िनवडलेली वेळ पावसाची होती Âयाला बöयाच अडचणीचा सामना
करावा लागला. तो जेÓहा पोतुªगाल वłन िनघाला होता तेÓहा Âया¸याबरोबर बरोबर १७०
माणसे होती पण जेÓहा तो पोतुªगालला पोहोचला Âया वेळी फĉ पंचावÆन माणसे होती.
पोतुªगालला पोहोचÐयावर भÓय Öवागत करÁयात आले.Âयानंतर दोन वेळा पुÆहा तो
भारतात आला .राजा मॅÆयुअल ¸या मृÂयुनंतर राजा जॉन तृतीय ने १५२४ मÅये Âयाला
भारतातील गÓहनªर नेमले तो सÈट¤बर १५२४ मÅये गोÓयाला पोहोचला पण तो इकडे
जाÖत िदवस काढू शकला नाही व िडस¤बर १५२४ मÅये कोचीन मÅये Âयाचा मृÂयू झाला.
५.८ गुलामांचा Óयापार
मÅययुगीन युरोपमÅये गुलामांचा Óयापार जवळजवळ नÓहताच .Âयाचे पुनŁºजीवन
करÁयाचे काम पोतुंगीज राजपुý हेनरी ने केले. १४४२ मÅये Âयांनी आिĀके¸या कॅपे
Óहद¥ मधून गुलाम पोतुªगाल मÅये आणले. सोळाÓया शतकात मधील कॅनेरी Ĭीपा वर
साखरेचे व मīाचे उÂपादन सुł केले. साखरेचे उÂपादन करÁयासाठी लागणारा कामगार
वगª पोतुªगाल वłन नेणे श³य नÓहते. Ìहणून मग Âयांनी पिIJम आिĀकेवर काम
करÁयासाठी गुलाम पकडून आणले. कॅनेरी बेटावर Âयांनी आपला नािवक Öथळ Öथापन
Öथापन केला व नौसैिनक¸या मदतीने आिĀकन लोकांना पकडून आणले मग गुलाम Ìहणून
वापरले.
Öपॅिनश पिहले युरोिपयन होते पकडून आणलेÐया आिĀकन लोकांना अमेåरकेत शोधलेÐया
नवीन िĬपा वर गुलाम Ìहणून पाठिवले. ºयाÿमाणे पोतुªिगजांचे ÿभाव ±ेý वाढू लागले Âया
ÿमाणात गुलामांची सं´या पण वाढू लागली. āाझील , कॅरेिबयन Ĭीप समूहामÅये गुलामिगरी
वर आधाåरत अथªÓयवÖथा िनमाªण झाली.
मालाने भरलेली जहाजे युरोप¸या िकनाöयावłन पिIJम आिĀकेकडे िनघायची. Âया
माला¸या मोबदÐयात पकडलेÐया गुलामांना युरोिपयन जागांमÅये भरायचे. आिĀकेमधील
सुŀढ व तŁणांना गुलाम Ìहणून युरोप मÅये पाठवले जायचे. जहाजा¸या छोट्याशा कोनात
Âयांनाजागा िदली जायची. अितशय कठीण पåरिÖथतीत Âयां¸या ÿवासाला सुŁवात होई.
िकÂयेक आिĀकन गुलाम या ÿवासामÅये मृÂयुमुखी पडायचे. एका अंदाजानुसार १७९०
पय«त ४ लाख ८० हजार गुलाम इंµलंड¸या वसाहतéमÅये काम करीत होते.
गुलाम Óयापाराचा मागª
munotes.in
Page 74
74
५.९ युरोपातील लोकांचे Öथलांतर
अठराÓया शतकामÅये अजून एक अशी घटना घडली ºयामुळे वसाहत वादांची पाळेमुळे
ŁजÁयास मदत झाली. या घटकाकडे बöयाचशा ÿमाणात दुलª± झाले आहे तो Ìहणजे
युरोिपयन लोकांचे वसाहतीमÅये झालेले Öथलांतर.१८२० नंतर ५५ लाख युरोिपयन
नागåरकांनी आपले देश सोडले. Âयाची दोन ÿमुख कारणे होती:-१) Öथािनक देशांमÅये
आलेली आिथªक मंदी २) नोकरीचे आिमष, वसाहतीमÅये जमीन िमळवÁयाची ÿबळ इ¸छा,
ÿवासी जहाजांवर काम करÁयाची संधी, पसे कमावून परत आÐयानंतर वाढलेली आिथªक
व सामािजक ÿितķा. इतर कारणांमÅये धािमªक ÖवातंÞय, Öथािनक देशात असणारे
अिनवायª सैिनिक िश±णा पासून मुĉता व सरकार¸य जुलमी धोरणांत पासून ÖवातंÞय.
अठराशे मÅये अनेक लोक इंµलंडमÅये औīोिगक øांतीमुळे बेरोजगार झाली होती. रोजगार
िमळवÁयासाठी Âयांनी Öथलांतर केले. जमªनीमÅये शेती ¸या ±ेýामÅये सुधारणा झाÐयामुळे
छोट्या जिमनी असलेÐया शेतकöयां¸या जिमनीची उÂपादन ±मता कमी झाली. आधुिनक
शेती¸या तंýा पुढे ते िटकू शकले नाही व Âयांनी Öथलांतर केले . बटाट्या¸या उÂपादनावर
आलेÐया िकड्या मुळे आयåरश लोकां¸या शेतीचे नुकसान झाले. Âयां¸यावर उपासमारीची
वेळ आली. Âयामुळे इंµलंड, जमªनी व आयल«ड¸या नागåरकांनी जाÖत ÿमाणात Öथलांतर
केले. या Öथलांतåरत होणाöया नागåरकांचा ववसाहतवादी राÕůांनी वसहतीवर वचªÖव
िमळवÁयासाठी कłन घेतला.
५.१० अमेåरकेतील वसाहतवाद
Öपेनने िवīमान अमेåरकेची संयुĉ संÖथाने आिण लॅिटन अमेåरकेचा काही ÿदेश Óयापला.
कोलंबसने ³यूबाचा शोध लावÐयानंतर Âयाने Öपेनसाठी बहामा, िहÖपेिनआ यांचा शोध
घेतला. पुढे Öपॅिनश दयाªवदê पनामाची संयोगभूमी (इÖथमस ऑफ पनामा) आिण āाझील
यांवर ह³क सांगू लागले. फिडªनंड मॅगेलन Ļा पोतुªगीज समÆवेषकाने Öपेन¸या झ¤ड्याखाली
दि±ण अमेåरकेचा काही भाग आिण पॅिसिफकमधील काही बेटांचा शोध लावला. यातून
Öपेनला वेÖट इंडीजची बेटे िमळाली. Âयांतून अमाप सोने-चांदी िमळाली. पåरणामतः Öपेनने
दि±णेत िचलीपासून उ°रेकडे मेि³सकोपय«तचा ÿदेश पादाøांत केला. सोळाÓया
शतका¸या सुŁवातीसच डचांनी नािवक ±ेýात ÿगती कłन इ.स. १६०२ मÅये डच ईÖट
इंिडया कंपनीची Öथापना केली आिण Óयापारा¸या िनिम°ाने पौवाªÂय जगतात एक छोटे
साăाºयच िनमाªण केले. तेÓहा Âयां¸या आिधपÂयाखाली बटेिÓहया (जाकाताª) जावा, माले हे
ÿदेश होते. तेथून Âयांनी चीन, जपान, िहंदुÖथान, ®ीलंका, इराण यांबरोबर Óयापारी संबंध
जोडले. याच सुमारास इंµलंडमÅये ईÖट इंिडया कंपनीची Öथापना झाली (१६००). ितने
अमेåरकेनंतर आिशया खंडाकडे ल± िदले. ĀाÆसचा सॅÌयूएल द शांÈलेन हा ÿथम कॅनडाला
गेला (१६०३) आिण Âयाने ³वीबेकचा शोध लावला (१६०८) परंतु Ā¤च
वसाहतीकरणा¸या शयªतीत तसे एकूण संथच होते. सतराÓया शतकात डच, इंúज, Ā¤च
यांनी पोतुªगीजां¸या ताÊयातील आिशयाई Óयापारावर िनयंýण िमळिवले. डचांनी इंडोनेिशया
आिण इंúजांनी िहंदुÖथान येथे आपले बÖतान बसिवले. यािशवाय डच, इंúज व Ā¤च यांनी munotes.in
Page 75
75
लॅिटन अमेåरकेतील काही भूÿदेशांवर वचªÖव िमळिवले. इंúज व Ā¤चांनी कॅनडाचा काही
भाग Óयापला. डच , Ā¤च व इंúजांनी िवīमान अमेåरके¸या संयुĉ संÖथानांवर आपले
अिधकार वेगवेगÑया भूभागांवर ÿÖथािपत केले. तेथे इंúजांनी ÿथम तेरा वसाहती Öथापन
केÐया. इ.स. १६२४ मÅये डचांनी Æयू नेदल«ड्समÅये असलेÐया ÿदेशावर ताबा िमळिवला,
Âयात चार वसाहती होÂया. इंúजांनी Âया १६६४ मÅये घेतÐया. Ā¤च व इंúज यांमधील
युĦातून इंúजांचे वचªÖव वाढले. इंúजांनी Ā¤चां¸या बहòतेक सवª वसाहती घेतÐया. या
वसाहतéचा इंµलंडमÅये ÿिशि±त झालेÐया अिधकाöयामाफªत राºयकारभार चालत असे.
५.११ वसाहतवादा¸या शहाला सुŁवात
अमेåरकेतील पिहÐया तेरा वसाहतéनी ÖवातंÞय युĦाĬारे (१७७५-८३) इंµलंडपासून
ÖवातंÞय िमळिवले, Âयानंतर लॅिटन अमेåरकेतील वसाहतéनी ÖवातंÞयासाठी लढा देऊन
१८००-१९०० दरÌयान ÖवातंÞय िमळिवले. एकोिणसाÓया शतकात Öपेन¸या दि±ण व
मÅय अमेåरकेतील बहòतेक सवª वसाहती संपुĶात आÐया आिण १८९८-९९ मÅये
अमेåरकेबरोबर¸या युĦानंतर Âयांपैकì काही अमेåरकेला िमळाÐया. Âयामुळे अमेåरकेतील
यूरोपीय वसाहतवादाला शह बसला. इंµलंडने ऑÖůेिलया व Æयूझीलंड येथे Öथायी
Öवłपा¸या वसाहती Öथापन कłन तेथे úेट िāटनमधून अनेक इंúज लोकांना नेले. या
वसाहती úेट िāटनमधील बहòसं´य उÂÿवासी लोकांनी वसिवÐयामुळे तेथील लोकसं´या
पूणªतः िāिटश झाली. औīोिगक øांतीनंतर क¸¸या मालाची गरज वाढली. साहिजकच
प³³या तयार मालासाठी Óयापारपेठांची आवÔयकता भासू लागली. Âयामुळे वसाहतवादाला
चालना िमळाली. एकोिणसाÓया शतका¸या अखेर¸या चतुथªकात जमªनी, अमेåरकेची संयुĉ
संÖथाने, बेिÐजयम, इटली व जपान Ļा आिथªक ŀĶ्या संपÆन व लÕकरी ŀĶ्या
सामÃयªशाली असलेÐया राÕůांनी ÿदेश-िवÖतारा¸या चढाओढीत सहभाग घेतला. रिशया
हासुĦा Âयात आला. Âयाने सायबीåरया, अितपूव¥कडील भाग, कॉकेशस आिण आिशया
खंडातील कोåरयन साăाºयालगतचा ÿदेश Óयापला, पण रिशया-जपान युĦानंतर (१९०५)
रिशयाने काढता पाय घेतला. अमेåरकेने िफिलपीÆस व हॉलंडने (नेदरल«ड्स) ईÖट इंडीज
बेटे घेतली. पॅिसिफक बेटांिवषयी पाIJाßय राÕůांत चढाओढ सुł झाली. इंµलंडने िहंदुÖथान,
सीलोन (®ीलंका) घेऊन साăाºय ŀढतर केले. इतर यूरोपीय राÕůांनी अफू¸या युĦांĬारे
चीन िवभागून घेतला. आिĀका खंडास नवसाăाºयवादाने धुमाकूळ घातला. आिĀकेतील
भूÿदेशाचे १८८० पय«त फारसे वसाहतीकरण झाले नÓहते परंतु Âयानंतर १९०० पय«त
यूरोपीय राÕůांनी इिथओिपया व लायबीåरया हे ÿदेश वगळता उवªåरत आिĀका खंड
आपापसांत वाटून घेतले. याची सुŁवात ĀाÆसने अÐजीåरया घेऊन झाली. नंतर िāिटशांनी
ůाÆसÓहाल, टांगािनका, दि±ण आिĀका आदी ÿदेश घेतले. पिहले महायुĦ आिण दुसरे
यांतील सु. वीस वषा«¸या काळात वसाहतीकरणास शीŅ गती िमळाली , तĬतच काही
वसाहतéमधून राÕůीय चळवळéनी जोर धरला व उठाव झाले.
munotes.in
Page 76
76
५.१२ िनवªसाहितकरण
यूरोपीय राÕůे सतत¸या संघषाªने-युĦाने-लÕकरŀĶ्या कमकुवत बनत चालली होती.
एतद् देशीयां¸या वसाहतवादािवŁĦची चळवळ हळूहळू øांतीचा पिवýा घेऊ लागली होती.
आिशया आिण आिĀका खंडांतील देशांतून राÕůीय भावना जागृत होऊन Öवयंशासनाची
मागणी पुढे येऊ लागली. याच सुमारास अनेक िवचारवंत वसाहतवाद ही संकÐपनाच
अÆयायकारक आहे, असे मत ÿितपादन कł लागले. दुसöया महायुĦानंतर जपान¸या
साăाºयिवÖतारास आळा बसताच úेट िāटननेसुĦा आपले वसाहतीिवषयीचे धोरण सौÌय
कłन साăाºय आटोपते करÁयास ÿारंभ केला व भारत आिण पािकÖतान या दोन देशांना
ÖवातंÞय िदले (१९४७). Âयानंतर आिĀकेतील काही वसाहतéना ÖवातंÞय देÁयात आले
(१९५६). सायÿस, मॉÐटा हे देश Öवतंý झाले (१९६०). úेट िāटनने इराण¸या
आखातामधून १९७१ मÅये सैÆय काढून घेतले. Âयाचवषê िāटनने िसंगापूरमधूनही सैÆय
काढले. काही वसाहतéनी शांततामय मागा«नी ÖवातंÞय िमळिवले. ĀाÆसला याबाबत युĦाला
तŌड īावे लागले तरीसुĦा Ā¤च इंडोचायना, मोरो³को, ट्युिनिशया आिण अÐजीåरया हे देश
Öवतंý झाले. १९८० पय«त जवळजवळ बहòतेक वसाहती परकìय स°े¸या जोखडातून मुĉ
झालेÐया होÂया.
úेट िāटन, ĀाÆस, पोतुªगाल, Öपेन आिण अमेåरकेची संयुĉ संÖथाने यां¸या अīािप कुठेतरी
तुरळक ÿमाणात वसाहती आहेत तथािप ही राÕůे अिधकृतåरÂया Âयांना वसाहती Ìहणून
संबोधीत नाहीत. úेट िāटन Âयांना परावलंबी ÿदेश Ìहणतो, सामोआ, µवॉम आिण काही
पॅिसिफक बेटे तसेच Óहिजªन बेटे, Èवेतª रीको इ. देश अमेåरके¸या क¸छपी आहेत. दुसöया
महायुĦानंतर पूवª यूरोपातील काही देशांवर सोिÓहएट रिशयाने अÿÂय± वचªÖव Öथापन
केÐयामुळे शीतयुĦा¸या काळात Âयांना काही वेळा वसाहती Ìहणून सोिÓहएट
िवरोधकांकडून गणले जाई. १९८५ नंतर सोिÓहएट धोरणात बदल होऊन सवª पूवª यूरोपीय
देश सोिÓहएट वचªÖवातून मुĉ झाले आहेत.
५.१३ वसाहतवादाचे Öवłप
वसाहतीकरणानंतर वसाहतीतील ÿजेवर मातृदेशातील लोकांनी, िवशेषतः स°ाधीशांनी,
आपली जीवनपĦती तेथील लोकांवर लादÁयाचा सातÂयाने ÿयÂ न केला आिण Âयांनी असा
आभास िनमाªण केला कì, आपली संÖकृती वसाहतीतील मूळ संÖकृतीपे±ा ®ेķ आहे. काही
वसाहतवाÐयांनी वसाहतीतील मूळ लोकांवर धमा«तराची सĉì केली. या संदभाªत
पोतुªगालचे उदाहरण अगदी बोलके आहे. काही पाIJाßय राÕůांनी वसाहतीतील लोकांवर
आपÐया भाषेची सĉì केली. वसाहतé¸या भौितक िवकासासाठी वसाहतवाÐयांनी रेÐवे
आणली, जुने रÖते दुŁÖत केले, नवीन रÖते खोदले, भÓय वाÖतू बांधÐया आिण कारखाने
सुł कłन वसाहतीत औīोिगकरणास उ°ेजन िदले शाळा काढून िश±णÿसारास
ÿोÂसाहन िदले दवाखाने उघडून लोकां¸या औषधोपचारांची ÓयवÖथा केली. या सवª
सुधारणांमागे Âयांचा हेतू मूलतः वसाहतीतील सामाÆय लोकांची सहानुभूती िमळवून munotes.in
Page 77
77
राजकìय स°ा ŀढतर करणे, हा होता. तीच बाब आिथªक धोरणात Âयांनी ÿÂय± कृतीत
आणली. लोकांचे कÐयाण Óहावे, यापे±ा संप°ीचा ओघ मातृदेशात कसा जाईल, यावर
Âयांची ŀĶी िखळली होती. Ìहणून वसाहतीतील मजुरांचे ®म ते जवळजवळ वेठिबगारीने
घेत.
औīोिगक øांतीनंतर वसाहतवादाची झपाट्याने वाढ झाली आिण नव-साăाºयवादाबरोबर
यूरोपमÅये Óयापारवाद (मकªिटिलझम) ही आिथªक पĦत łढ झाली. या पĦतीनुसार
पाIJाßय राÕůे आपÐया वसाहतéतील अथªÓयवÖथा आपÐया Óयापाराला कशी उपयुĉ
होईल, या ŀिĶकोनातून पाहó लागली आिण Âयानुसार आिथªक संयोजन कł लागली. úेट
िāटनने या ŀĶीनेच अठराÓया-एकोिणसाÓया शतकांत आपÐया Óयापारास अनुकूल असे
अनेक कायदे वसाहतéत केले. Âयाला अनुसłनच वसाहतéनी क¸चा माल पुरवावयाचा
आिण तयार झालेला प³का माल िवकत ¶यावयाचा, अशी पĦत łढ झाली. जणू हा
िविधिलिखत संकेतच ठरला. पåरणामतः वसाहती या ह³का¸या Óयापारपेठा बनÐया.
गुलामिगरी हाही यातील एक फार मोठा भाग होता. Ìहणून दि±ण अमेåरकेतील वसाहतीत
यूरोिपयनांनी ÿथम तेथील इंिडयन लोकांना कापसाचे उÂपÆन वाढिवÁयासाठी व इतर
क¸¸या मालाकåरता िविवध मÑयांवर (ÈलॅटेशÆस) कामास सĉì केली. पुढे Âयांनी
आिĀकेतून काही गुलाम या कामासाठी आणले. Âयातून एकोिणसाÓया शतकात
गुलामिगरीिवŁĦ चळवळ उभी रािहली. पुढे िāिटशां¸या हे ल±ात आले, कì ÿचिलत
Óयापारवादामुळे काही धंīांवर िवपरीत पåरणाम होतो. तेÓहा Âयांनी मुĉ Óयापाराचे धोरण
अवलंिबले. Âयामुळे आपाततःवसाहतीतील Óयापारावरील िनब«ध िशिथल करÁयात आले.
úेट िāटनचे अनुकरण अÆय काही पाIJाßय राÕůांनी केले परंतु या धोरणामुळे आिĀका-
आिशया खंडांतील वसाहतीकरणास आळा बसला नाही व क¸चा माल पुरिवणे आिण तयार
माल िवकत घेणे, ही अवÖथा तशीच काही ÿमाणात चालू रािहली. यािशवाय यूरोप
खंडातील धनाढ्य लोक, उīोगपती, बॅंका यांनी वसाहतéतील खाणी, कारखाने, चहा-
कॉफìचे मळे, िनळीचा उīोग , रेÐवे उīोग, जहाजबांधणी उīोग इÂयादéत भांडवल गुंतवून
Âयांतून नफा िमळिवÁयास ÿारंभ केला. Âयामुळे साहिजकच वसाहतéतील पैशाचा ओघ
मातृदेशाकडे वाहत रािहला.
वसाहतéतील राजकारणात वैिवÅय आढळते. काही अिधस°ा गाजिवणाöया राÕůांनी
वसाहतéना ÖवातंÞय िदले तर काहéनी वसाहतीचे Öवराºय (डोिमÆयन Öटेटस) माÆय केले.
ÿÂयेक यूरोपीय राÕůाची याबाबतची भूिमका िभÆन होती.
वसाहतवादाचे काही बरेवाईट पåरणाम वसाहतéवर झालेले आढळतात. स°ाधाöयांनी
वसाहतéतील आिथªक साधनसामúीचे शोषण केले आिण स°ाधारी राÕůे ®ीमंत-सधन
बनली आिण लÕकरी ŀĶ्याही ती सामÃयªशाली झाली, ही वÖतुिÖथती आहे. Âयाबरोबरच
वसाहतéत काही िवकासाची कामे झाली. राºयकÂया«नी लोकांचे जीवनमान सुधारले आिण
वाढिवले. याच सुमारास इंúजी भाषा, िश±णपĦती, ÿशासन-पĦती, पोÖट-तार सेवा, रेÐवे,
औīोिगक िवÖतार या बाबी आÐया. लोकशाहीची आिण आपÐया अिÖमतेची जाणीव
वसाहतीतील जनतेला झाली. आधुिनक पाIJाßय तंý²ानाची ओळख वसाहितक देशांना munotes.in
Page 78
78
झाली. Âयामुळे तांिýक ²ान वाढून औīोिगकìकरणास चालना िमळाली. वैīकìय सोयी
उपलÊध झाÐया आिण ÿागितक संशोधनास ÿोÂसाहन िमळाले. िश±णÿसारामुळे
लोकशाही तंýा¸या कÐपना ŁजÐया व सुिशि±त माणूस िवचार कł लागला. तथािप
स°ाधाöयांनी राºय करÁयास योµय असे फारसे िश±ण मूळ रिहवाशांना िदले नाही. उलट
काही स°ाधीशांनी आपÐया संÖकृतीची, धमाªची, भाषेची जबरदÖती केली. Âयामुळे मूळ
रिहवासी व वसाहतवाले यांत अखेरपय«त एक दरी रािहलीच. वसाहतवादामुळे Öथािनक
संÖकृतéचे ख¸चीकरण झाले आिण वसाहितक ÿदेशांवर याचे खोलवर ÿितकूल पåरणामही
झाले, हे ल±ात ठेवले पािहजे. या सवª गुणावगुणांची िचिकÂसक व सा±ेपी चचाª केÐयानंतर
अनेक इितहासकार हे माÆय करतात कì, वसाहतवादामुळे मूळ लोकांना पाIJाßय ÿगत
²ानाची ओळख होऊन िविवध ±ेýांत ÿगती झाली. तसेच िश±णÿसाराने राÕůीयÂवाची
भावना जागृत होऊन शासनाला िवरोध होऊ लागला. Âयाचÿमाणे वसाहतéचे दीघªकाल
आिथªक शोषण झाले. वसाहतé¸या आज¸या आिथªक दुबªलतेचे ते एक मु´य कारण आहे.
Âयामुळे वसाहतéची वसाहतवादामुळे ÿगती झाली, असे मानÁयापे±ा वसाहतवादामुळे
सांÖकृितक व आिथªक मानहानी व दौबªÐय आले, असे मानणेच वÖतुिनķ ठरेल.
वसाहतवादाचा सवªý तßवतः आज अंत झाला असला, तरीसुĦा सधन-सामÃयªशाली
राÕůांनी वसाहितक देशांवरील आपले वचªÖव अÆय मागा«नी ÿÖथािपत केले आहे. Âयातून
‘नववसाहतवाद ’ या संकÐपनेचा उगम झाला. िवसाÓया शतका¸या उ°राधाªत बहòसं´य
वसाहितक देशांनी राजकìय ÖवातंÞय िमळिवले असले, तरी ते अīािप िवकसनशील वा
मागास या अवÖथेतच गणले जातात. Âयामुळे अशा देशांना भौितक ÿगती करÁयासाठी
सुसंपÆन असलेÐया धनाढ्य देशांवर अवलंबून रहावे लागते. साहिजकच ÿगत भांडवलशाही
देशांचे आिथªक व सांÖकृितक वचªÖव अजूनही या वसाहितक देशांवर आहे. Âयामुळे
िवकिसत देश िवकसनशील वा अिवकिसत देशां¸या अंतगªत Óयवहारावर अÿÂय± िनयंýण
ठेवÁयाचा (आिथªक कŌडी) ÿयÂ न करतात. या परावलंिबÂवामुळे िवकिसत राÕůे
िवकसनशील राÕůा¸या कमकुवतपणाचा गैरफायदा घेतात आिण तेथील राजकìय
पåरिÖथतीवर वचªÖव गाजिवतात िकंवा आपÐयाला योµय वाटेल अशा Óयĉéना स°ाÖथानी
आणÁयाचा ÿयÂ न करतात िकंवा दबाव आणतात. ÿÂय±ात राजकìय वचªÖव ÿÖथािपत न
करता संÖकृती िवचार, तंý²ान, िश±ण व आधुिनक शľाľे यांची िनयाªत कłन
वसाहितक देशांवर आपले वचªÖव कायम ठेवतात. जागितक, राजकìय व आिथªक ÓयवÖथा
आपÐया मजêÿमाणे ही पाIJाßय ÿगत देशांची महßवाकां±ा िदसते. आंतरराÕůीय आिथªक
यंýणां¸या माफªत आपÐयाला अनुकूल अशी आिथªक धोरणे हे देश अÿगत देशांवर
लादतात. यािशवाय पाIJाßय सांÖकृितक मानदंड ÿमाण मानणे, पाIJाßयांचे अनुकरण करणे
इ. Öवłपातही ÿगत देशांचे छुपे वचªÖव Óयĉ होते. या पåरिÖथतीचे वणªन नववसाहतवाद
असे केले जाते. हा नवा वसाहतवाद नĶ करÁयासाठी आिथªक सुब°ेएवढेच ÖवसंÖकृती¸या
अिभमानालाही महßव आहे. िविवध łपांमÅये देशीवाद Óयĉ होतो, तो या
नववसाहतवादावरील ÿितिøयाच होय.
munotes.in
Page 79
79
५.१४ सारांश
इितहासकार या सगÑया पैलूंचा चचाª करतच राहतील पण या वसाहतवादा¸या िवÖताराचे
जगावर झालेले पåरणाम भयानक आहेत. जगामÅये दोन गट पडले एक गट आहे आधुिनक
िवĵामधील पिहÐया राÕůांचा जना आपण फÖटª वÐडª Ìहणतो. ºयामÅये सगÑया
सुखसुिवधा आहेत. उदाहरणाथª िāटन ,अमेåरका, जमªनी व अÆय युरोिपयन राÕů¤. ितथÐया
नागåरकांचे राहणीमान उ¸च दजाªचे व सगÑया सुिवधांनी युĉ आहे. दुसरे जग आहे ते
जगातील देशांचे िजथे आिĀकेमधील राÕů व आिशया मधील गरीब राÕůे भारत, पािकÖतान
व इतर. वसाहतवादी राÕůांनी वसाहतéमधील पैसा नेऊन Âयां¸या देशात गुंतवला व ती
राÕůे ®ीमंत बनली. भारतासारखे राÕů जुनी ही िवकासा¸या वाटेवरच आहे. वसाहतéची
अवÖथा अजूनही िबकट आहे साăाºयवादी राÕů माý Âयांनी Öथापन केलेÐया वसाहतéची
फळे अजूनही चाखत आहेत
५.१५ ÿij
१) वसाहतवादाचे ÿकार व Öवłप ÖपĶ करा ?
२) साăाºयवादाची उिĥĶये ÖÈĶ कłन Âयां¸या ÿसार नीतीचे अवलोकन करा ?
३) कोलंबस व वाÖको-िद-गामाने काढलेÐया शोध मोहीमा िवषयी सांगा ?
४) अमेåरकेतील वसाहतवादी िनतीिवषयी थोड³यात सांगा.
५.१६ संदभª
Ann saviour, The voyages of the discovery . The Illustrated History, A
and F publication, London, २००१.
David Edergton, Rise and fall of the British Nation,, , Allen lane
publication, २००१
Parks H.B. History of America, first edition १९३६.
ÿमोद कुमार, आधुिनक युरोप का इितहास, पसªन इंिडया पुिÊलकेशन, २०१६
*****
munotes.in
Page 80
80
६
वसाहतवादाचे Öवłप : आिशया आिण आिĀका खंड
घटक रचना
६.० उिĥĶ्ये
६.१ ÿÖतावना
६.२ आिशया खंडातील िāिटश वसाहतवाद
६.२.१ िहंदुÖथान
६.२.२ āĺदेश
६.२.३ मलाया-िसंगापूर
६.२.४ थायलंड
६.२.५ डच वसाहतवाद: ईÖट इंडीज बेटे िकंवा इंडोनेिशया
६.२.६ िफिलपाईÆस
६.२.७ Ā¤च वसाहतवाद :इंडोचायना िकंवा िÓहएतनाम
६.२.८ चीन
६.३ आिĀका खंडातील युरोिपयन वसाहतवादाचे Öवłप
६.३.१ बेिÐजयमचा वसाहतवाद
६.३.२ आिĀका खंडातील इंµलंडचा वसाहतवाद
६.३.३ इिजĮमधील वसाहतवाद
६.३.४ सुदानमधील वसाहतवाद
६.३.५ ĀाÆसचा आिĀकेतील वसाहतवाद
६.३.६ इटलीचा आिĀकेतील वसाहतवाद
६.३.७ जमªनीचा आिĀकेतील वसाहतवाद
६.३.८ पोतुªगालचा आिĀकेतील वसाहतवाद
६.४ सारांश/मूÐयमापन
६.५ ÿij
६.६ संदभª
६.० उिĥĶ्ये
१. युरोपचे आिशया खंडातील वसाहतवादाचे Öवłप समजून घेणे.
२. युरोपचे आिĀका खंडातील वसाहतवादािवषयी अिधक मािहती िमळिवणे.
munotes.in
Page 81
81
६.१ ÿÖतावना
आिशया आिण आिĀका खंडातही युरोिपयन लोकांनी आपला वसाहतवाद िनमाªण केला.
लोकसं´या आिण ±ेýफळ या दोÆही ŀĶीकोनातून आिशया खंड मोठा होता. राजकìय
संघटना, औīोिगक ÓयवÖथा आिण जीवना¸या सवªच ±ेýात आिशयातील देशांना Öवतःची
एक परंपरा आिण िविशĶ मूÐय असÐयाने आिĀका खंडा¸या तुलनेत आिशयाई देशांमÅये
राÕůवादाचादेखील लवकरच उदय झाला.
आिशया आिण आिĀका खंडात युरोिपयन देशांना वसाहतवाद ÿÖथािपत करÁयास पुढील
कारणे जबाबदार ठरली :
१. आिशया, आिĀका खंडातील देश व ÿगत व मागास होते.
२. युरोिपयन देशांकडे ÿगत सािहÂय आिण ÿिशि±त लÕकर होते.
३. आिशया व आिĀकेतील देशांमÅये राÕůीयÂवा¸या भावनेचा होता आिण राºयकÂया«मÅये
आपसात दुही, िफतुरी होती.
१४९८ मÅये वाÖको-द-गामा याने भारता¸या पिIJम िकनाöयावरील कािलकत या बंदरावर
पाऊल ठेवÐयानंतर आिशया आिण युरोप खंडामÅये पुÆहा Óयापार सुŁ झाला.अनेक
युरोपीय देशांना याचा फायदा घेतला आिण आिशयायी देशात वसाहतवाद िनमाªण केला
आिण Öवतः¸या देशाची ÿगती केली. आिशया खंडात इµलंड, Āांस, पोतुªगाल, हॉलंड या
देशांनी आपÐया वसाहती Öथापन केÐया. वसाहतवाद हा ÿामु´याने आिथªक वचªÖव िनमाªण
करÁया¸या हेतूने झाला. Óयापारा¸या िनिम°ाने नÓया जलमागाªने भारतात येणाöया
युरोिपयनांचा øम पोतुªगीज, डच इंúज आिण शेवटी पोतुªगीज असा आहे या
वसाहतवादा¸या Öपध¥तून अनेक संघषª देखील झाले. या वसाहतवादा¸या Öपध¥त Öपेन,
पोतुªगाल थोडे मागे पडले आिण Āांस आिण इंµलंड यां¸यात पुढे संघषª होत रािहले पण या
Öपध¥त इंµलंडने आपले वचªÖव वसाहतéवर ठेवले आिण Âया ÿदेशांचे दीघªकाळ आिथªक
शोषण केले.
संदभª : आंतरजाल
munotes.in
Page 82
82
आिशया खंडातील युरोिपयन वसाहतवादाचे Öवłप हे पुढीलÿमाणे होते :
६.२ आिशया खंडातील िāिटश वसाहतवाद
िāिटश वसाहती :
इंµलंड हा देश भौगोिलक ŀĶ्या आकाराने जरी लहान असला तरी या देशाने अिशया आिण
आिĀका खंडात अनेक वसाहती Öथापन केÐया. िहंदुÖथान, āĺदेश, मलेिशया इÂयादी
देशांमÅये इंµलंडने आपले ÿभुÂव ÿÖथािपत कłन वसाहती िनमाªण केÐया
६.२.१ िहंदुÖथान:
आिशया खंडात िāिटशांनी ºया वसाहती Öथापन केÐया Âयात भारत हा देश खूप महÂवाचा
आहे. ३१ िडस¤बर १६०० मÅये िāिटश ईÖट इंिडया या कंपनीची Öथापना झाली.या
कंपनीला राणी एिलझाबेथने भारत आिण पूव¥कडील देशांशी Óयापार करÁयाचे अिधकार पý
िदले. राजा जेÌस पिहला या¸या काळात कॅÈटन हॉिकÆस (१६१२) आिण सर टॉमस रो
(१६१५ ) यांनी भारतात येऊन मुगल सăाट जहांगीरची भेट घेऊन काही Óयापारी सवलती
िमळिवÐया. Âयानंतर इंúजांनी Âयांनी १६१६ मÅये सुरत,१७३७ मÅये मþास येथे आपÐया
वखारी िनमाªण केÐया. पोतुªगीजांनी मुंबई हे बेट इंúजांना िदले तसेच पुढे Âयानी कलक°ा
येथे आपली वसाहत िनमाªण केली. भारतात आपली स°ा िनमाªण करÁयासाठी Ā¤च आिण
िāिटश यां¸यात १७४० ते १७६३ पय«त कनाªटकात तीन युĦे झाली आिण Âयात
िāटीशांचा िवजय झाला. िāिटश आिण मराठे यां¸यात देखील १७७६ ते १८१८
यादरÌयान तीन युĦे झाली आिण १८१८ मÅये पेशवाई संपुĶात आली आिण मराठी
स°ेचा अÖत झाला.
१७५७ ¸या Èलासी¸या युĦानंतर भारतामÅये िāिटशांनी आपÐया स°ेचा पाया घालून
साăाºयाची सुŁवातच केली. १७६४ ¸या ब³सार¸या युदुधाने बंगाल, िबहार, ओåरसा या
ÿांतावर वचªÖव ÿÖथािपत करÁयात Âयांना यश आले. १८४३मÅये पंजाब ÿांत िजंकून
घेतला. लॉडª डलहौसी¸या काळात संÖथाने िवलीिनकरणाचे तÂव अमलात आणÐयाने
साăाºयात वाढच झाली तसेच तैनाती फौजेचे तÂव लॉडª वेलÖलीने अमलात आणून
अनेक ÿदेश साăाºयाला जोडले. लॉडª डलहौसी द°क वारस नामंजूर कłन झाशी,
सातारा, जयपुर, संबलपुर, उदयपूर ही संÖथाने खालसा केली आिण आपÐया साăाºयात
वाढच केली सहािजकच िāिटशांची संÖथा स°ा अिधक िवÖताåरत झाली . १७५७ ते
१८५७ या शंभर वषाª¸या काळात िāटीशांची भारत वसाहत बनला आिण क¸चा माल
पुरिवणारी आिण प³का माल िवकत घेणारी ह³काची बाजारपेठ बनला. भारताचे मोठ्या
ÿमाणावर आिथªक शोषण करÁयात आले. आिशया खंडात भारतािशवाय āĺदेश, मलाया,
चीन या ÿदेशांवर इंúजांनी आपली स°ा िनमाªण केली.
दीव, दमण, गोवा, चौल, वसई आिण भारता¸या पिIJम िकनाöयावरील ÿदेशांवर पोतुªगीजांनी
वचªÖव िनमाªण केले तर ®ीलंका आिण मसाÐयाची बेटे डचांनी ताÊयात घेतली. Āांसने
इंडोचायनाला आपली वसाहत बनिव ले. munotes.in
Page 83
83
६.२.२ āĺदेश:
आिशया खंडातील āĺदेशामÅये इंµलंडने आपला वसाहतवाद िनमाªण केला āĺदेश
िजंकÁयासाठी िāिटशांनी १८२४ ते१८२६ मÅये पिहले िāिटश āĺदेश युĦ केले आिण
Âयानुसार िāिटशांना āĺदेशातील आरोकन व ते तेनासारीन हे ÿदेश िमळाले दुसरे िāिटश
āाĺी युĦ १८४८ ते १८५२ या काळात केले आिण दि±ण āĺदेश िāिटशांनी िजंकला
तर १८८५ मÅये ितसरे िāिटशāाĺी युĦ कłन उ°र āĺदेश िāिटशांनी िजंकला आिण
āĺदेश िāटीशांची वसाहत बनला.
६.२.३ मलाया-िसंगापूर:
मलाया िāटीशांची आµनेय आिशयातील महÂवाची वसाहत असून मलेिशया हे ĬीपकÐप
Óयापारी मागाªवरील एक महßवाचे िठकाण होते. िāिटशांनी भारतात स°ा Öथािपत
केÐयानंतर मलायाकडे आपले ल± वळिवले आिण मलाया¸या दि±णेस असलेले िसंगापूर
बेट ताÊयात घेऊन तेथे आरमारी तळ उभारले. िāिटशांनी िसंगापूरला आंतरराÕůीय
बाजारपेठ बनवले तर मलायाचे दीघªकाळ शोषण केले आिण या वसाहतéचा पूणªपणे
आिथªक फायदा घेतला.
६.२.४ थायलंड:
थायलंड िकंवा सयाम या देशा¸या पिIJमेकडे िāिटश साăाºय व पूव¥ला Ā¤च साăाºय होते.
सगÑयांवर वचªÖव ÿÖथािपत करÁयाची इ¸छा इंµलंड व ĀाÆस यांना होती. या दोÆही
देशांमÅये या ÿदेशा¸या ÿाĮीसाठी ÿयÂन झाÐयाने तेथे परकìय स°ा ÿÖथािपत झाली
नाही पण चीनÿमाणेच पाÔ चाßयांनी या देशाकडून अनेक Óयापारी सवलती िमळिवÐया
आिण आिथªक शोषण केले.
६.२.५ डच वसाहतवाद : ईÖट इंडीज बेटे िकंवा इंडोनेिशया:
पॅिसिफक महासागरा¸या दि±ण भागात असणाöया बेटांना ईÖट इंडीज बेटे असे Ìहणतात.
येथे माý जावा, सुमाýा, बोिनªओ सेलीबीज, Æयू िगनी ही महßवाची बेटे होती. सोळाÓया
शतकामÅये पाÔ चाßयांचे ल± या बेटांकडे गेले आिण सुŁवातीला Óयापार करÁयासाठी
munotes.in
Page 84
84
पोतुªिगजांनी ÿयÂन केले पण हॉलंडमधील डच लोकांनी येथे आपले साăाºय उभे केले.
१६०२ मÅये डच ईÖट इंिडया कंपनीची Öथापना कłन Âयांनी या भागामÅये आपली स°ा
ÿÖथािपत केली. डचां¸या इंडोनेिशयामधील वसाहतवादी कारिकदêचे ÿामु´याने पुढील
भाग पडतात.
अ) Óयापार कालखंड (१६०० -१८०० )
ब) लागवड कालखंड (१८००-१८७०)
क) ÿशासन कालखंड (१८७०-१९४१ )
Óयापारी कालखंडा¸या काळात Âयांनी मसाÐया¸या पदाथाªवर ल± क¤िþत केले तर लागवड
कालखंडा¸या काळात इंडोनेिशयातील डच सरकारने शेतकöयांना जिमनीपैकì काही
ठरािवक भागात Óयापार करÁयास योµय असलेली िपके िपकिवÁयासाठी सĉì केली .
उदाहरणाथª साखर, कॉफì आिण तंबाखू आिण मसाÐयाचे पदाथª. यामुळे Âयांचा ÿचंड
फायदा झाला. सहािजकच वसाहतवादा¸या काळात इंडोनेिशयन जनतेचे ÿचंड आिथªक
शोषण करÁयात आले.
६.२.६ िफिलपाईÆस:
हे देखील बेटांचा समूह असलेÐया देशातील एक राÕů असून पोपने जगा¸या केलेÐया
वाटणीनुसार िफिलपाईÆस ÿदेश पोतुªगाल¸या ÿभाव±ेý खाली येत असÐयाने येथे इतर
राÕůांना युĦ करावी लागली. १५६४ पासून िफिलपाइÆसवर Öपेनचे वचªÖव ÿÖथािपत
झाले आिण १५७१ मÅये मॅनीला हे शहर वसिवले. वसाहतवादाचे Öवłप Óयापारी व
धािमªक Öवłपाचे होते. येथे Âयांनी शै±िणक िवकास न करता वंश ®ेķÂवा¸या तßवाचा
पुरÖकार केला. तंबाखू¸या उÂपादनाची सĉì केÐयामुळे अÆनधाÆयाची टंचाई िनमाªण
झाली. Âयामुळे सामाÆय जनता खूपच ýÖत झाली. १८९८ मÅये झालेÐया Öपेन-अमेåरका
युĦामÅये Öपेन पराभूत झाला आिण अमेåरकेने िफिलपाईÆस वर ताबा िमळिवला अमेåरकेने
येथील लोकांना Öवयंशासनाचे अिधकार देऊन शै±िणक व सामािजक ÿगती साधली.
६.२.७ Ā¤च वसाहतवाद :इंडोचायना िकंवा िÓहएतनाम:
आिशयातील या ÿदेशात भारतीय संÖकृती आिण िचनी संÖकृती यांचा ÿभाव पडÐयाने Âया
ÿदेशाला इंडोचायना हे नाव पडले. इंडो चायना मÅये कोचीन ,कंबोिडया, लाओस हे ÿदेश
होते. ĀाÆसने इंडो-चीनमÅये आपला वसाहतवाद िनमाªण केला .या देशामधून मधून
कोळसा, लोखंड चुनखडी, जÖत कथील या वÖतूंची लूट केली. िठकिठकाणी खाणी खोदून
तेथील उÂपÆन आपÐया ताÊयात घेतले. मीठ, अÐकोहल यांचा Óयापार देखील Ā¤चां¸या
ताÊयात होता. इंडोचायना लोकांचे मोठ्या ÿमाणात Ā¤च भांडवलदारांनी शोषण केले. तसेच
Ā¤चांना Óयापाराचा व िùIJन धमाª¸या ÿचाराचा अिधकार िमळाला तेÓहापासून िùIJन
धमªÿसाराला देखील येथे गती ÿाĮ झाली.
६.२.८ चीन:
आिशयातील चीन या देशाला Öवतःची संÖकृती आिण परंपरा याचा ÿचंड अिभमान होता
Âयामुळे Âयांनी पाIJाßयांना आपÐया देशात अिधक काळ ढवळाढवळ कł िदली
नाही.१६४४ ते १९११ या कालखंडात चीनमÅये मांचू घराÁयाची राजवट होती. munotes.in
Page 85
85
एकोिणसाÓया शतका¸या सुŁवातीला माý येथील िचý बदलून युरोपीय Óयापाö यांनी
चीनमÅये अफू¸या िवøìला ÿारंभ केला. अफू¸या ÿijावŁन १८३९ मÅये इंµलंड आिण
चीन यां¸यात पिहले अफूचे युĦ झाले आिण चीनचा पराभव झाला. Âयानंतर नािÆकंग¸या
झालेÐया तहानुसार चीनने इंµलंड आिण इतर युरोपीय देशांना अनेक सवलती िदÐया.
अफू¸या ÿijावłन पुÆहा एकदा इंµलंड व ĀाÆस या दोन देशांशी १८५६-१८६० या
काळात दुसरे अफूचे युĦ झाले. या युĦानंतर िटएÆÖटीन (१८१८ )आिण १८६० मÅये
पेिकंग चा चा तह झाला आिण यानंतर पाIJाßय राÕůांचे वचªÖव चीनवर ÿÖथािपत झाले.
१८५० ते १८६४ या काळात झालेÐया तैिपंग¸या बंडानंतर मांचु राजवट डळमळीत
झाली.हे बंड मोडून काढÁयासाठी चीनी राºयकÂयाªनी परकìय स°ांची मदत घेतली आिण
ÂयाबदÐयात Óयापारी सवलती िदÐया. याचा आिथªक फायदा युरोपीय स°ांना झाला.
१८८५ मÅये मÅये ĀाÆसने िÓहएतनाम िजंकला आिण या भागातील कोचीन, चीन
कंबोिडया, लाओस हे ÿदेश ĀाÆसने Öवतः¸या ताÊयात घेतले. िāटनने देखील पिहÐया व
दुसöया अफू¸या युĦातील तरतुदीनुसार चीनमÅये खूप सवलती िमळिवÐया. चीन मÅये
पाIJाßयांचा वसाहतवाद अिधक मोठ्या ÿमाणावर पसरला.
संदभª :फडके,गायकवाड,कोलारकर.,अवाªचीन जगाचा इितहास, महाराÕů िवīापीठ úंथ
िनिमªती मंडळ,नागपूर ,१९७९, पृ .२२९.
६.३ आिĀका खंडातील युरोिपयन वसाहतवादाचे Öवłप
युरोप खंडा¸या जवळ असणारा आिĀका खंड अ²ात खंड िकंवा काळा खंड या नावाने
ओळखला जात असे. तेथील िनúŌचा वापर हा युरोप वअमेåरकेमÅये गुलाम Ìहणून
ÿामु´याने केला जात असे. दरवषê लाखŌ¸या सं´येने मÅये िनúो हे जहाजांमÅये वłन
अमेåरकेत वयुरोपात पाठिवले जात असत. पुढे वाÖको-द-गामा ¸या पयªटनामुळे खöया
अथाªने आिĀके¸या िवÖतृतपणाची कÐपना युरोपला आली आिण युरोपमÅये िविवध ÿदेश
शोधून काढÁयासाठी ÿयÂन सुł झाले. इंµलंड¸या रॉयल िजओúाफìकल सोसायटीने
नाईल नदीचा उगम शोधून काढÁयाचे ठरिवले. Âयातच इंµलंडचा पयªटक मंगोपाकª नायजर
munotes.in
Page 86
86
नदी शोधून काढली. िलिवंगÖटन याने झांबेझी नदीचा शोध लावला.हेʼnी Öटॅनले याने ‘Ňू द
डाकª कॉिÆटनेÆट’ (Through the Dark Continent ) हा ÿवास वृ°ांत िलिहला
सहािजकच या खंडािवषयी अिधकच उÂसुकता वाढत गेली. आिĀके¸या कांगो खोöयाची
अिधक मािहती िलिवंगÖटन आिण Öटॅनले यांनी गोळा केली आिण खोöयात स°ा ÿÖथािपत
करÁयासाठी ही बेिÐजयम या देशाने ÿयÂन केले.
६.३.१ बेिÐजयमचा वसाहतवाद:
आिĀकेमÅये वसाहती Öथापन करÁयासाठी बेिÐजयम या देशातील िलओपोÐड िĬतीयने
आिĀकेमÅये वसाहती Öथापन करÁयासाठी िवशेष ल± िदले आिण आिĀकेची मािहती
िमळिवÁयासाठी Âयांनी जगातील भूगोल त²ांचे एक संमेलन सुĦा १८७६ मÅये āुसेÐस
येथे आयोिजत केले होते . िलओपोÐडचे ल± कांगो ÿदेशाकडे आकिषªत होऊन Âयाने कांगो
Āì Öटेट हा ÿदेश १८८५ मÅये आपÐया ताÊयात घेतला आिण हा ÿदेश Âयाची खाजगी
संप°ी होती. Âया¸या यशामुळे अनेक युरोपीय देशांचे ÿितिनधी आिĀका खंडा¸या
आंतरभागात िशरले आिण येथील जमातé¸या ÿमुखांशी करार केले. आिĀकेतील
वसाहतé¸या ÿijावłन युरोिपयन देशांमÅये कटुता येऊ नये यासाठी १८८४ मÅये बिलªन
येथे एक पåरषद घेÁयात आली आिण पुढील िनणªय घेÁयात आले .
१. युरोिपयन देशांनी बेिÐजयमचे कांगोवरील वचªÖव माÆय करावेत आिण हा ÿदेश
िलओपोÐड¸या सावªभौमÂवाखाली īावा.
२. कांगोतील सवª जलमागª, Óयापार सवª राÕůांना खुला करावा.
३. आिĀकेतील कोणताही ÿदेश युरोपातील कोणÂयाही राÕůाने ताÊयात घेतÐयास
Âयाची मािहती इतर युरोपीय देशांना īावी.
४. गुलामांचा Óयापार बंद करÁयाकåरता युरोपातील राÕůांनी एकमेकांना सहकायª करावे.
१८८४ ¸या बिलªन पåरषदेनंतर आिĀकेचे िवभाजन जलद गतीने झाले व पिहÐया
जागितक महायुĦापय«त इंµलंड, ĀाÆस, Öपेन, पोतुªगाल, इटली, जमªनी या सवª
युरोिपयन देशांनी आपÐया वसाहती आिĀका खंडात Öथापन केÐया.पण १९०८
मÅये बेिÐजयम सरकारने कांगोचा ÿदेश Öवतःकडे घेतला. िलओपोÐड िĬतीयने
कांगो Āì Öटेट ÿदेश घेतÐयापासूनच खöया अथाªने अनेक युरोपीय राÕůांनी
आिĀकेतील ÿदेश ताÊयात घेतÐयास सुŁवात केली आिण अगदी कमी वेळात होत
संपूणª आिĀका खंड युरोप¸या ताÊयात आला. आिĀके¸या िवभाजना¸या ÿिøयेत
सवाªिधक लाभ हा Āांस आिण इंµलंडचा झाला.
आिĀका खंडातील वसाहतीचे ÖवŁप: संदभª : आंतरजाल
munotes.in
Page 87
87
१८७० पय«त युरोपीय राÕůां¸या अंमलाखालील आिĀकन ÿदेश
संदभª :फडके,गायकवाड,कोलारकर.,अवाªचीन जगाचा इितहास, महाराÕů िवīापीठ úंथ
िनिमªती मंडळ,नागपूर ,१९७९ ,पृ .२१७ .
संदभª :फडके,गायकवाड,कोलारकर.,अवाªचीन जगाचा इितहास, महाराÕů िवīापीठ úंथ
िनिमªती मंडळ, नागपूर,१९७९, पृ २१९ .
संदभª :फडके, गायकवाड, कोलारकर.,अवाªचीन जगाचा इितहास, महाराÕů िवīापीठ úंथ
िनिमªती मंडळ,नागपूर ,१९७९ ,पृ .२२२ .
munotes.in
Page 88
88
६.३.२ आिĀका खंडातील इंµलंडचा वसाहतवाद :
इंµलंडने आिĀका खंडात अनेक वसाहती िमळिवÐया. Âया¸या ताÊयात केिनया, युगांडा
सुदान, नायजेåरया, गोÐड कोÖट इÂयादी ÿदेश होते. ÿामु´याने दि±ण आिĀका आिण
इिजĮ या ÿदेशावर वचªÖव ÿÖथािपत करÁयासाठी इंµलंडला खूप लढा īावा लागला.
दि±ण आिĀका खंडात सवाªत जाÖत वसाहती Öथापन केÐया. आिĀके¸या दि±ण टोकावर
असणाöया केप कॉलनी ही वसाहत डच सरकारकडून इंúजांनी खरेदी केली. १८२४ मÅये
िāिटशांनी नाताळ ही वसाहत Öथापन केली आिण येथील बोअरलोक उ°रेकडे
Öथलांतåरत झाले. आिĀकेत नाताळ, ऑर¤ज Āì Öटेट आिण ůाÆसवाल या वसाहती
देखील Öथापन झाÐया. १८८१ एक मÅये इंµलंडने ůाÆसवाल ला ÖवातंÞय िदले पण
ůाÆसवाल मÅये सोÆया¸या खाणी सापडÐयाने दि±ण आिĀकेतील िāिटश वसाहत वाले
पुÆहा आकिषªत झाले आिण केप कॉलनी¸या सोिसल Ćोडेस या पंतÿधाना¸या नेतृÂवाखाली
इंúजांनी ůाÆसवालवर आøमणे केली. िāटीशांचा िवजय झाÐयाने ůाÆसवाल आिण ऑर¤ज
Āì Öटेटवरील िāिटशांचे सावªभौमÂव माÆय करÁयात आले. १९१० मÅये केप कॉलनी,
ऑर¤ज Āì Öटेट, ůाÆसवाल व नाताळ या चार राºयांचा आिĀका संघ Öथापन झाला दि±ण
आिĀका वइिजĮ या िशवाय आिĀकेतील सुदान, िāिटशपूवª आिĀका, युगांडा गोÐड
कोÖट, नायजेåरया येथेही िāिटशांनी वसाहती Öथापन केÐया.
६.३.३ इिजĮमधील वसाहतवाद :
हा देश आिĀके¸या उ°र टोकावर तुकê साăाºयाचा भाग जरी होता तरी एकोिणसाÓया
शतकात तुकê सुÐतानाचे िनयंýण कमी झाले होते. इिजĮमÅये ĀाÆसने आिथªक िहतसंबंध
ÿÖथािपत केले. इिजĮमधील शासकांनी भूमÅय समुþ आिण लाल समुþ यांना जोडणारा
सुएझ कालवा Ā¤च तंý िवशारद फिडªनांड िद लेसे³स यां¸या देखरेखीखाली बांधÁयास
घेतला सहािजकच इिजĮमÅये ĀाÆसचे ल± वेधले. इिजĮवर राºय करणारा इÖमाईल पाशा
हा उधÑया Öवभावाचा असÐयाने तो कजªबाजारी झाला आिण १८७५ मÅये सुएझ
कालÓयाचे शेअसª Âयाने िवøìस काढले व इंµलंडचे पंतÿधान िदüाÍली डीझरायली यांनी
ते खरेदी केÐयाने इंµलंडचे वचªÖव सुएझ कालÓयावर िनमाªण झाले. इिजĮमधील लोकांनी
परकìय स°ेिवŁĦ १८८२ मÅये उठाव केला हा उठाव इंµलंडने मोडून काढला वआपले
वचªÖव कायम ठेवून तेथे िनयंýण ठेवले आिण १९०४ मÅये सुĦा झालेÐया मैýी
करारानुसार ĀाÆस नाही इिजĮ वरील इंµलंड¸या एकछýी िनयंýणाला माÆयता िदली.
६.३.४ सुदानमधील वसाहतवाद :
इिजĮ¸या दि±ण िदशेला नाईल नदीचा खोöयाचा िवÖतृत ÿदेश सुदान होता. इिजĮवर
आपले सावªभौमÂव असÐयामुळे सुदान वरही आपला अिधकार आहे असे मत इंµलंडने
मांडले. सुदान इंúजां¸या ताÊयात जाऊ नये Ìहणून ĀाÆसने देखील ÿयÂन केले. इंúजां¸या
ŀĶीने सुदान आिĀकेची गुŁिकÐली होती. १८९९ मÅये इंµलंड व ĀाÆस या दोÆही देशांनी
सुदान िजंकÁयासाठी फौजा पाठिवÐया पण नंतर या दोÆही देशांनी आपसा मÅये करार munotes.in
Page 89
89
कłन िāटनने पिIJम आिĀकेत ĀाÆसला काही सवलती िदÐया आिण Âया बदÐयात
ĀाÆसने सुĦा सुदान वरील िāटनचे वचªÖव माÆय केले.
६.३.५ ĀाÆसचा आिĀकेतील वसाहतवाद:
इंµलंडनंतर आिĀकेत वसाहत वाद िनमाªण करÁयामÅये ĀाÆसचा दुसरा øमांक लागतो.
१८२४ ते १९१४ या काळात ĀाÆसने आिĀके¸या ३५ ल± चौरसमैला¸या ÿदेशावर
आपली स°ा Öथापन केली होती.१८३० मÅये ĀाÆसने आिĀकेतील अÐजेåरया मÅये
लÕकर पाठवून आपला वसाहतवाद िनमाªण केला. अÐजेåरया¸या दि±णेस असलेÐया
सहारा वाळवंटावर आपले वचªÖव ÿÖथािपत केले. १८९६ मÅये °र आिĀके¸या पूवª
िकनाö यावर असलेÐया मादागाÖकर बेटावर तसेच १८८१ मÅये उ°र आिĀकेत
अÐजेåरया¸या पूव¥ला असणाöया ट्युिनिशया या ÿदेशावर Âयांनी आपली स°ा Öथापन
केली. १९२१ मÅये मोरो³कोचा ÿदेश िजंकून घेतला, ĀाÆसने नायगर नदीचे खोरे,
सेनेगालचे खोरे, िमिनकोÖट व हे ÿदेश ताÊयात घेतले आिण आपला वसाहतवाद
आिĀकेत वृिĦंगत केला.
६.३.६ इटलीचा आिĀकेतील वसाहतवाद:
१८७१ मÅये इटलीचे एकìकरण झाले आिण इटलीने देखील आिĀकेतील काही ÿदेश
आपÐया ताÊयात घेÁयाचा ÿयÂन केला. १८८३ मÅये इåरिůया आिण १८८९ मÅये
सोमालीलॅँड आपÐया ताÊयात घेतले तसेच इथोिपया आपÐया ताÊयात घेÁयाचा ÿयÂन
केला पण Âयात फार यश आले नाही. उिशरा का होईना पण आिĀका खंडामÅये आपÐया
वसाहती Öथापन करÁयास इटली या देशानेही कसूर केली नाही.
६.३.७ जमªनीचा आिĀकेतील वसाहतवाद:
इटली ÿमाणेच जमªनीचे एकìकरण १८७१ मÅये पूणª झाले आिण या देशाने देखील
आिĀकेतील वसाहती िमळिवÁयाचा ÿयÂन केला. कामेłन आिण टोगोलँड हे ÿदेश
जमªनीने ÿाĮ केले. जमªनी¸या उदयोÆमुख वसाहतवादाला आिĀकेिशवाय अÆय ÿदेश
नÓहता.आिĀके¸या पूवª आिण पिÔ चम िकनाöयावरील िवÖतीणª ÿदेश आपला
वसाहतवादाखाली आणÁयात यश िमळिवले होते. जमªन पूवª आिĀका जमªन वायÓय
आिĀका या नावाने हे जमªन ÓयाĮ ÿदेश ते ओळखले जात होते.
६.३.८ Öपेन, पोतुªगालचा आिĀकेतील वसाहतवाद:
Öपेन या देशांने मोरो³कोवर आपले वचªÖव िनमाªण केले Âयािशवाय कॅनरी बेटे, िगनी येथील
बेटे, रीओ डी ओरो,åरओ मुनी येथेदेखील Âयांनी आपÐया वसाहती Öथापन केÐया.
आिĀकेचा शोध लावÁयात पोतुªगाल या देशाने बराच ÿयÂन केला होता पण Âया तुलनेत
पोतुªगाल¸या वाट्याला आिĀकेतील ÿदेश वसाहतé¸या Öवłपात कमी ÿमाणात िमळाला. munotes.in
Page 90
90
अंगोला व मोझँिबक येथे पोतुªिगजां¸या वसाहती असून पिIJम िकनाöयावरील िगनी ही
पोतुªगीजांची वसाहत होती.पूव¥कडून पिIJमेपय«त दि±ण मÅय आिĀकेत पोतुªगीज वचªÖव
माý िनमाªण करता आले नाही. एकंदरीतच आिĀका आिण आिशया खंडात युरोपीय देशांनी
आपला वसाहतवाद यशÖवी åरÂया राबिवला आिण Öवतःची आिथªक ÿगती केली . या
देशांनी वसाहतीमÅये ÿचंड दडपशाही केली.’फोडा आणी झोडा ’ ही राजनीती Öवीकारली.
संपूणª वचªÖव िनमाªण करÁया¸या वृ°ीमुळे साăाºयवादास सुŁवात झाली आिण यातूनच
जगात दोन जागितक महायुĦे घडून आली.१९१४ मÅये पिहले महायुĦ झाले आिण
१९३९ मÅये दुसरे महायुĦ झाले .
६.४ सारांश/मूÐयमापन
१९३९ मÅये सुŁ झालेले दुसरे जागितक महायुĦ १९४५ मÅये संपले आिण या
महायुĦानंतर जगात वेगळी पåरिÖथती िनमाªण झाली. दुसöया महायुĦानंतर साăाºयवादी
राÕůां¸या धोरणात बदल घडून आला आिण Âयांनी आपÐया िनयंýणाखाली असलेÐया
ÿदेशांबाबतचे वसाहतवादी धोरण सोडून िदले. यास ‘िनवªसाहतवाद’ असे Ìहणतात. दुसöया
महायुĦानंतर Öवतः¸या वसाहतéवर िनयंýण ठेवणे साăाºयवादी राÕůांना कठीण जाऊ
लागले. वसाहतीमÅये राÕůवादाची भावना अिधक ÿबळ होऊन राÕůवादी चळवळी ÿखर
झाÐया होÂया. अटलांिटक सनदेनंतर समानता,समान संधी,िमýÂवआिण मानवी अिधकार
याबाबत िवचार होऊ लागला आिण साăाºयवादी राÕůांनी आपÐया िनयंýणाखालील
ÿदेशाना ÖवातंÞयदेÁयाचे धोरण Öवीकारले Âया मुळे साăाºयवादाचे आिण वसाहतवादाचे
समाĮी झाली. आिशया आिण आिĀका खंडातील Öवतंý झालेला पिहला देश Ìहणजे
भारत होय. यानंतर आिशया आिण आिĀका खंडात साăाºयवाद िवरोधी जबरदÖत लाट
िनमाªण होऊन १९४९ मÅये इंडोनेिशया १९५७ मÅये मलाया Öवतंý झाले . दुसöया
महायुĦानंतर िफिलपाईÆस मुĉ करÁयाचे आÔ वासन अमेåरकेने िदले आिण Âयानुसार
िफिलपाईÆस Öवतंý झाला. आिĀका खंडात इंµलंडने देखील आपÐया िनयंýणाचा Âयाग
केला. ĀाÆस¸या वचªÖवातून १९५६ मÅये मोरो³को व ट्युिनिशया Öवतंý झाले तर
१९५७ मÅये इंµलंड¸या ताÊयातील गोÐड कोÖट Öवतंý झाले. १९६० मÅये १३ Ā¤च
वसाहती Öवतंý झाÐया तसेच १९६० मÅये बेिÐजयम¸या ताÊयातील कांगो ÿदेश Öवतंý
झाला आिण १९४५ ते १९६० या कालखंडात Ìहणजेच जवळ-जवळ अव¶या पंधरा
वषा«मÅये वसाहतवाद तसेच साăाºयवाद देखील संपुĶात आला.
६.५ ÿij
१. आिशया खंडातील युरोपीय वसाहतवादाचे Öवłप ÖपĶ करा.
२. चीन मधील युरोपीय वसाहतवादाचे िववेचन करा .
३. आिशयातील इंµलंडमधील वसाहतवादाचे Öवłप िलहा.
४. भारताचा िवशेष संदभª देऊन इंµलंड¸या आिशया खंडातील वसाहतéची मािहती िलहा. munotes.in
Page 91
91
५. आिशया खंडातील भारत आिण चीन¸या संदभाªत युरोपीय खंडाचा वसाहतवाद ÖपĶ
करा.
६. आिफका खंडातील युरोपीय वसाहतवादाचे Öवłप ÖपĶ करा.
७. युरोपीय देशांनी आिफकेत केलेÐया वसाहतéचे Öवłप ÖपĶ करा.
८. वसाहतवाद Ìहणजे काय हे ÖपĶ कłन आिĀकेत युरोप¸या वसाहती कशा Öथापन
झाÐया ते ÖपĶ करा.
६.६ संदभª
कोलारकर श. गो.,पािIJमाÂय जग ,®ी मंगेश ÿकाशन , नागपूर ,२००५.
कुलकणêअ.रा, देशपांडे, ÿ .न ,अ .म.देशपांडे., आधुिनक जगाचा इितहास, Öनेहवधªन
पिÊलिशंग हाऊस, पुणे,१९७८.
गाठाळ एस. एस., आधुिनक युरोपचा इितहास, कैलाश पिÊलकेशन,
औरंगाबाद,२००५.
जाधव हåरदास, चÓहाण कÐयाण, आधुिनक जगाचा इितहास , अ±रलेण ÿकाशन,
सोलापूर ,२००६.
दीि±त नी. सी, पािIJमाÂय जग १५Óया शतकाचा मÅय ते िĬतीय महायुĦ, िपंपळापूरे
अँड कंपनी पिÊलशसª,नागपूर,२००५.
फडके, गायकवाड, कोलारकर., अवाªचीन जगाचा इितहास, महाराÕů िवīापीठ úंथ
िनिमªती मंडळ,नागपूर ,१९७९ .
वैī सुमन, आधुिनक जग, पायल ÿकाशन , नागपूर,१९७६ .
***** munotes.in
Page 92
92
७
साăाºयवादाचे िसĦांत व यंýणा
घटक रचना
७.० उिĥĶ्ये
७.१ ÿÖतावना
७.२ साăाºयवादाचा िसĦांत
७.३ साăाºयवादाची परंपरा
७.४ होबासोन चा साăाºय वादाचा िसĦांत
७.५ गैर - आिथªक िसĦांत
७.६ साăाºय वादाची हेतू िकंवा कारणे
७.७ साăाºय वादासाठी राबवलेली यंýणा(Mechanism )
७.८ आिĀकेमधील साăाºय िवÖतार
७.९ आिĀकेचे साăाºयवादी राÕůांनी िवभागून घेतलेले ÿदेश १९०० पयªÆत
७.१० आिशयामधील साăाºयिवÖतार
७.११ युरोिपयन देशां¸या साăाºयवादी नीतीचे पåरणाम
७.१२ आिशयाई राÕůावरील पåरणाम
७.१३ सारांश
७.१४ ÿij
७.१५ संदभª
७.० उिĥĶ्ये
१) साăाºयवादी¸या नीतीचा िवचार करणे.
२) वसाहत वादाचा ÿसार कसा झाला या िवषयी िशकणे.
३) आिशया आिण आिĀकेमÅये वसाहतवादाची पाळेमुळे कशी Łजली.
४) साăाºयवादी नीतीचे काय पåरणाम झाले.
७.१ ÿÖतावना
साăाºयवादाचे िसĦांत व यंýणा:
आपण ÿकरणांमÅये साăाºयवादाचे Öवłप Âयासाठी झालेले शोध ,आिशया व आिĀका
खंडात साăाºय वादाची सुŁवात िशकत आहोत पण याच बरोबर महÂवाचे आहे कì munotes.in
Page 93
93
साăाºयवाद कोणÂया िसĦांतावर आधाåरत होता, व Âयाला ÿÂय±ात अमलात
आणÁयासाठी कोणती यंýणा राबवÁयात आली हे िशकणे पण महßवाचे आहे.
७.२ साăाºयवादाचा िसĦांत
साăाºयवादा¸या िसĦांतामÅये भांडवलशाहीचा उदय, जगातील देशां¸या अिवकिसत पणा,
ÿÂयेक देशा¸या अथªÓयवÖथेची पायाभूत मूÐय, या सगÑया गोĶéचा िवचार करणे अपåरहायª
आहे. मुळातच साăाºयवाद Ìहणजे दुसöया देशात जाऊन स°ा काबीज करणे व स°ा
Öथापन कłन देशाला आिथªक ŀĶ्या दुबªल करणे. खरंतर साăाºय वादाचा िसĦांत
बहòतेक वेळा काल मा³सª ¸या िसĦांताशी जोडला जातो पण केवळ मा³सª ¸या िसĦांताचा
िवचार न करता इतर काही िसĦांतांचा सुĦा अËयास कłया.
७.३ साăाºयवादाची परंपरा
साăाºयवादाची ची परंपरा जाणून घेÁयासाठी आपण मा³सª ¸या आधी लेिननने
िलिहलेÐया साăाºयवादा¸या Óया´येचे अÅययन कł. .Âयाने िलिहलेÐया" Lenin's
Imperialism: the highest stage of capitalism' या पुÖतकात तो साăाºयवादाची
पाच ÿमुख वैिशĶ्ये सांगतो.
१) उÂपादना¸या व भांडवला¸या क¤þीय करणामुळे एकािधकारशाही िनमाªण झाली .
आिथªक ÓयवÖथेमÅये ही एकािधकारशाही लोकांमÅये आपले वचªÖव िनमाªण करते.
२) बँका व मोठे मोठे उīोग घराणे आपले भांडवल एकý आिथªक कłन आिथªक कुलीन
शाही िनमाªण करतात व वचªÖव गाजवतात.
३) उÂपादना¸या एवजी जागी भांडवलदार आपले भांडवल िनयाªत करतात.
४) आंतरराÕůीय भांडवलदारांची मĉेदारी िवĵावर आपले आिधपÂय Öथापन करतात व
जगातील देश ते साăाºय Öथापन करÁयासाठी आपसात वाटून घेतात.
५) अशा ÿकारे जगातील शिĉशाली राÕůे अिवकिसत खंडावर ÿभुÂव Öथापन करतात
व साăाºय वादाला सुŁवात होते.
आता आपण कालª मा³सª ¸या िसÅदांत चा िवचार कłया. खरं पाहता कालª मा³सª ने
कधीही आपÐया िलखाणामÅये साăाºयवाद हा शÊद वापरलेला नाही. Âयाने कोणताही
िसĦांत साăाºयवादाला धłन िलिहलेला नाही. पण कालª मा³सª िलखाणाचे िवĴेषण
करणाöया अनेक तßव²ानािन Âया¸या िसĦांताचा संबंध साăाºयवादा शी जोडला आहे.
मा³सªने आपले पुÖतक कॅिपटलटल¸या तेराÓया ÿकरणात टी आर पी एफ Ìहणजे
Tendency of the rate of profit to fall चा उÐलेख केला आहे. सोÈया भाषेत सांगायचे
झाले तर कालª मा³सª ¸या मते काही िविशĶ काळा नंतर उÂपादनातून िमळालेला नफा कमी
होत जातो. यासाठी मा³सª िविवध कारणे देतो उदाहरण कामगारांची काम करÁयाची ±मता
कमी होते. मग भांडवलदार नवी नवी साधने शोधू लागतात जेणेकłन उÂपादनातून munotes.in
Page 94
94
होणाöया नÉयाची ±मता वृिĦंगत होईल. Ìहणून मग ते राजकारÁयांशी संबंध जुळवून
घेतात, दुसरे देश गुंतवणुकìसाठी शोधायला लागतात व साăाºयवादाची सुरवात होते.
ते खरं तर औīोिगक øांतीमुळे मागासलेÐया देशांचा िवकास Óहायला हवा पण तसे होत
नाही कारण भांडवलदार व साăाºयवादी राÕůांना तसे होणे परवडणारे नाही. भारताचा
औīोिगक øांतीमुळे फायदा न होता नुकसान झाले कारण इंµलंडला भारतीयां¸या िÖथतीत
बदल घडवून आणायचं नÓहते. आिथªक व सामािजक ŀĶ्या मागासलेला राहणेच Âयां¸या
फायīाचे होते.
७.४ होबासोन चा साăाºय वादाचा िसĦांत
लेिनन ÿमाणेच मा³सª ¸या िवचारांचा ÿभाव इंµलंडचा ÿिसĦ अथªत² ज. अ. होबासोन वर
होता. होबासोन एकोणीशे दोन मÅये" साăाºयवाद एक अËयास 'नावाचा िनबंध िलिहला.
या िनबंधामÅये Âयाने ÿितपादन केले आहे आहे कì मĉेदारी मुळे लोकां¸या हाती पैसा
राहतो पण हे लोक पैसा वाचवÁयासाठी गुंतवणूक करत नाही. गुंतवणूक न केÐयामुळे
उÂपादन±मता वाढत नाही व नवीन रोजगार व बाजारपेठांची िनिमªती होत नाही. अशावेळी
नवीन नवीन बाजारपेठा शोधÐया जातात व Âया शोधÁयासाठी आपÐया सरकारांवर ही
मूठभर लोक दबाव टाकून साăाºयवादी Öपध¥ला सुŁवात करतात. होबासोन ¸या मते
साăाºय वादामुळे इंµलंडचा फायदा न होता नुकसानच झाले आहे. साăाºयवाद
लोकशाहीसाठी िवनाश कारक आहे. नैितक ŀĶ्या सुĦा साăाºयवाद िवनाशकारी आहे.
साăाºय वादामुळे िāिटश स°ा आिधकारी व थोडीफार भांडवलदार वगळता सामाÆय
लोकांना Âयाचा काहीच फायदा झाला नाही.
होÊसन व लेिनन यां¸या मते भांडवल शाही अथª ÓयवÖथे¸या देशात परकìय देशांमÅये
गुंतवणूक करÁयासाठी Âया देशातील सरकारांवर ÿचंड दबाव टाकÁयात आला .Ìहणूनच
१८७० नंतर साăाºय वादी Öपध¥ला मोठ्या ÿमाणावर सुŁवात झाली. रोझा ल³झ¤बगª
पोिलश अथªशाľ² ¸या मतेसाăाºयवादी Öपध¥ला खरी सुरवात १८९५ मÅये झाली कारण
भांडवलशाहीचा ÿसार Âयावेळी जगभरात झाला होता. ितने १९१३ मÅये ÿिसĦ केलेÐया
पुÖतकात-- पुÖतकाचे नाव आहे अॅ³युमुलेशन ऑफ कॅिपटल यामÅये ती िलिहते कì
भांडवल शाळे¸या ÿसारामुळे जगात Öपध¥चे वातावरण िनमाªण झाले. जगातला कोणता
कोपरा भांडवल शाही पासून वाचला आहे याचा शोध घेऊन ितथपय«त पोहोचÁयाची घाई
जगातÐया ÿबळ राÕůांना झाली. ित¸या मते नवीन युगाची सुŁवात अठराशे १८९५ मÅये
झाली जेÓहा जमªनीने इंµलंड¸या नािवक सामÃयाªला आवाहन िदले. ºयाची पåरणीती
१९१४ ¸या ÿथम महायुĦात झाली.
िनकोलाय बुखारइत या रिशयन बोलशेिवक नेता ¸या मते ÿÂयेक राÕů Öवतःचे सामÃयª
वाढवÁयासाठी दुसöया¸या आयात केलेÐया मालावरील जकातीचे दर वाढू लागला व
िनयाªत करताना माý Öवतःचे दर कमी ठेवू लागला. जेÓहा ही राÕů एकमेकांबरोबर Öपध¥त munotes.in
Page 95
95
गुंतली गेली तेÓहा ती Öपधाª सोडवÁयासाठी युĦ हा एकच पयाªय Âयां¸यासमोर उरला.
वसाहतीमधून आलेला अमाप पैसा Âयांनी युĦासाठी वापरला व पैशातून आपÐया
कामगारांचे वेतनही वाढवले.
७.५ गैर आिथªक िसĦांत
आपण वरती सांिगतÐयाÿमाणे आता इतर काही िसĦांतावर वर भाÕय कłया जे अथª
कारणावर आधाåरत नाही.
ÿथम िसĦांत पाहóया डी. के. िफÐडहाऊस यांचा डेिÓहड िफÐडहाऊस हे िāिटश
साăाºयाचा अËयास करणारे इितहासकार आहेत. Âयां¸यामÅये िवसाÓया शतकातील नव
साăाºयवाद हा झुंजार व ÿखर राÕůवादाचा पåरणाम आहे. ÿखर राÕůवादाची सुŁवात
िबÖमाकª यां¸या" रĉ आिण लोह" या नीतीने झाली. अठराशे स°र¸या युरोप मÅये मÅये
दोन गट पडले दोÆही गट शľाľ Öपध¥मÅये भाग घेऊ लागले. अिवĵास, एकमेकांवर संशय
असे वातावरण होते. आिĀकेमÅये या युरोपातील सगळे राÕů एकमेकांवर कुरघोडी
करÁया¸या ÿयÂनात होते. Âयामुळे डेिÓहड िफÐडहाऊस यां¸यामते. या Öपध¥मुळेच राºय
वादाचा पाया आिĀकेत रोवल गेला.
दुसरा िसĦांत आर रोिबÆसन आिण ज. गॅिलघर यांचा आहे. ÂयामÅये आपण कमावलेÐया
साăाºय िटकवÁयासाठी ÿÂयेक राÕůाला साăाºयवादी धोरणाची गरज होती. उदाहरणाथª
सुएझ कालÓयाचा रÖता भारताकडे येÁयासाठी इंµलंडला उपयोगी होता. Ìहणून इंµलंडने
इिजĮ मÅये सैÆय ठेवÁयाचा िनणªय घेतला Âयां¸या या कृतीचा पåरणाम लगेच झाला इतर
युरोिपयन देशांनी सुĦा आता आपले साăाºय िटकवÁयासाठी सैÆय पाठवÁयास सुŁवात
केली.
ितसरा िसĦांत आहे पी.जे.केन व पी. जे. हॉपिकÆस यांचा. Âयांनी साăाºयवादा¸या
ÿसाराला संÖकृतीचा नवा आयाम िदला. Âयां¸या िसĦांतानुसार समाजातील सËय
घटकांनी Ìहणजे सरंजाम दार, सरदार, चचªमधील अिधकाöयांनी आपÐया फायīासाठी
भांडवल शाही िनमाªण केली. Âयां¸या राजघराÁयाची असलेÐया संबंधामुळे ते सरकारला
आपÐया मता कडे वळू शकले. Âयांनी पैशासाठी व आपÐया आरामासाठी साăाºयवादाचा
उपयोग केला. देशात जाऊन सेवांचा लाभ कłन घेणे िवशेषतः नोकर चाकर सेवेचा लाभ
कłन घेÁयाची Âयांची इ¸छा होती. उदाहरण īायचे झाले आपÐया देशात एका अंúेज
अिधकाöया मागे १० नोकर असायचे.
७.६ साăाºयवादाचे हेतू िकंवा कारणे
१) बाजारा साठी Öपधाª: औīोिगक øांतीमुळे युरोिपयन देश अितåरĉ उÂपादन िनिमªती
करत होता. एकमेकां¸या बाजारपेठेमÅये आयात होणाöया उÂपादनावर चढाओढीने शुÐक munotes.in
Page 96
96
लावत होता. अशावेळी आपले उÂपादन िवकÁयासाठी नवी बाजारपेठ हवी होती. या
बाजारपेठे¸या Öपध¥मÅये साăाºयवादाची ची िनिमªती झाली.
२) संचार माÅयमातील øांती: १८७० नंतर दूर संचार माÅयम Ìहणजे टेलीúाम,
वाफेवरील जहाज, आगगाडी शोध लागला. सैÆय दलाचे दळणवळण करणे सोपे जाऊ
लागले. Âयामुळे साăाºयवाद पसरÁयास मदत झाली.
३) वसाहतीमधील उÂपादनांना मागणी: भारतामधील कापूस, कांगो मधील रबर, नारळ,
कॉफì, चहा, साखर या वÖतू ना पाIJाßय देशात जबरदÖत मागणी होती. चीन मधून धातू,
अफु, ůाÆसवाल मधील सोने यासाठी इंµलंड आिĀका व आिशया पय«त आले होते. या
वÖतूंवर ताबा िमळवÁयासाठी साăाºयवादाची सुŁवात झाली.
४) अितåरĉ भांडवल: एकोिणसाÓया शतकात अितåरĉ भांडवल जमा झाÐयावर
युरोिपयन देशांनी कजाª¸या Öवłपात इतर देशांना िदले. हा एक नफेखोरीचा धंदा झाला
होता. िदलेले कजª वसूल करÁयासाठी साăाºयवादी देशांनी आपले सैÆय पाठवून साăाºय
सुरि±त ठेवायचे ÿयÂन केले.
५) माझे राÕů बरोबरच ही संकÐपना: एकोिणसाÓया शतकात राÕůÿेम व राÕů गवª ही
संकÐपना Łजू झाली. काहीही झाले तरी आपला देश चुकणार नाही व देशाची चूक झाली
तरी आÌही ती माÆय करणार नाही. या मानिसकतेमुळे च साăाºय वादी Öपध¥चा अंत
पिहÐया महायुĦात झाला.
७.७ साăाºयवादासाठी राबवलेली यंýणा (Mechanism )
साăाºय वादासाठी राबवलेÐया यंýणेमÅये दोन ÿकार येतात. ÿथम अनोपचाåरक ÿकारे
राबवलेला साăाºयवाद व दुसरा औपचाåरक ÿकारे राबवलेला साăाºयवाद.
१) अनौपचाåरक ÿकार:
या ÿकारामÅये मुĉ Óयापार, आपÐया राÕůाचा ÿभाव वाढवणे ÿभाव ±ेýाचा िवÖतार करणे
हे ÿकार येतात. अठराशे स°ावन नंतर आिĀकेमÅये या ÿकाराने साăाºयवादाचा ÿसार
करÁयात आला. या ÿकाराचे उ°म उदाहरण Ìहणजे चीनमÅये पाIJाÂय राÕůांनी केलेÐया
संघषª. अफू¸या Óयापारावर िनयंýण िमळवÁयासाठी इंµलंड, ĀाÆस व इतर युरोिपयन राÕůे
चीनमÅये आपले ÿभाव ±ेý िवÖताåरत करत होते.
२) औपचाåरक ÿकार िकंवा पूणªपणे देश ताÊयात घेणे:
या ÿकारामÅये वसाहत पूणªपणे आपÐया कÊजात घेणे. वसाहतीमÅये रेÐवे, डाक सेवेची
सुŁवात कłन आøमक मागाªनी देशावर िनयंýण Öथापन करणे. वसाहतéवर वर कायदा व
सुÓयवÖथेचे राºय ÿÖथािपत करणे. आिĀका व आिशयामÅये याच ÿकाराने साăाºय
उभारÁयात आली. munotes.in
Page 97
97
आता आपण औपचाåरक ÿकार अंतगªत िकती ÿकारांचा वापर कłन साăाºय Öथापन
करता येईल हे पाहóया.
१) ÿभाव±ेý वाढवणे:
या ÿकारामÅये पाIJाßय देशांना मयाªिदत आिथªक फायīासाठी वसाहतéवर अिधकार हवा
होता. Âयांना Âया देशा¸या राजकारणामÅये काही ÖवारÖय नÓहते. Âयांना अिधकार केवळ
वसाहतé¸या आिथªक ±ेýा पुरतेच हवे होते. उदाहरण īायचे झाले तर आपण कोåरया, चीन
या दोन राÕůांचे घेऊ. कोåरया व चीन मÅये जपान, इंµलंड ,ĀाÆस या सगÑयांना मयाªिदत
ÿभाव±ेý हवे होते. Âया देशांमÅये असलेली खिनज संप°ी व व अफू¸या उÂपादनातील
िहÖसा या देशांना हवा होता. Ìहणून Âयांनी आपले ÿभाव±ेý वाढवÁयाचा ÿयÂन केला.
२) पूणªपणे िनयंýण:
पूणªपणे िनयंýण Ìहणजे आपली स°ा Öथापन कłन वसाहतéवर िनयंýण िमळवणे. देशावर
कायदा व सुÓयवÖथा, Âया देशातील परकìयांचे संर±ण व व या देशात ÿशासन ÓयवÖथा
ÿÖथािपत करणे. या ÿकारामÅये आपÐयाला भारताचे उदाहरण देता येईल. िāिटशांनी
भारतावर ÿशासन ÓयवÖथे¸या जोरावर पूणªपणे िनयंýण िमळिवले.
३) वसाहतवाद:
वसाहती Öथापन करताना Âया देशाचे भौगोिलक वातावरण, आिथªक ŀĶीने Âया देशाचे
महßव व Âया देशाचे धोरणाÂमक महßव ल±ात घेतले जायचे. उदाहरणासाठी आपण िāिटश
आिण बोर लोकांचे साउथ आिĀकेमधील वाÖतÓय घेऊ शकतो.
४) ÿबळ स°े¸या संर±णाखाली असलेला ÿदेश:
सतराÓया शतकातील भारतातील वसाहतवाद ÿकारामÅये मोडतो. ÿबळ कंपनीचे वा ÿबळ
देशाचे Âया वसाहतéना िमळणारे संर±ण. ईÖट इंिडया कंपनीने भारतातील राºयांना िदलेले
संर±ण या ÿकारात मोडते. पण या ÿकारामÅये कंपनीला व सरकारला िमळालेले अिधकार
मयाªिदत होते कारण Âयां¸यावर आंतरराÕůीय कायīाचे बंधन होते. ईÖट इंिडया कंपनीवर
िāिटश सरकारचे िनयंýण होते Âयां¸या अिधकारावर मयाªदा यायची.
Öथािनक लोकांना िदलेÐया संर±णा¸या मोबदÐयात या कंपÆया आपÐयाला हÓया Âया
सुिवधा ÿाĮ कłन घेत असत. महÂवाचा मुĥा असा येतो कì करारावर Öवा±री करताना
दोÆही बाजूंना एकमेकांची भाषा कळत नसे. मग करारावर सही कशी करायची. तर या
स°ांनी Âया¸यावर पण मागª शोधून काढला होता. Öथािनक राजांनी फĉ करारावर × असे
िचÆह काढायचे व करार अिÖतÂवात येत असे.
५) भाडे तÂवा वर ±ेýांवर ÿभाव Öथािपत करणे:
ÿभाव ±ेýाखाली वाहतुकìसाठी असणारी बंदरे आपÐया ताÊयात घेणे व ÂयाĬारे
साăाºयवाद ÿÖथािपत करणे. उदाहरणाथª चीने ने हॉंगकॉंग हे बंदर ९९ वषाªसाठी munotes.in
Page 98
98
इंµलंडला भाडे तÂवावर िदले होते. जमªनी व ĀाÆस ने आिĀकेमधील बंदरावर अशाÿकारे
आपले िनयंýण Öथािपत केले.
६) िùIJन िमशनरी व शोधकाचा ÿभाव:
पाIJाßय देशांनी आपला या वसाहत वादाचे ÖपĶीकरण करÁयासाठी नवीन नवीन आयाम
शोधून काढले. Łडयाडª िकिÈलंग या लेखकाने" White man's burden'' ही संकÐपना
आणली. Âया¸या मते मागासलेÐया देशांना िवकिसत करÁयाची जबाबदारी देवाने ÿगत
असलेÐया पाIJाßय देशांना िदली आहे. Âयामुळे साăाºय ÿÖथािपत कłन पाIJाßय देशांनी
या लोकांना सुसंÖकृत व सुिशि±त केले पािहजे.
या मागासलेÐया देशांना सुसंÖकृत व ÿगत करÁयाची जबाबदारी िùIJन िमशनरी ना देÁयात
आली. Ā¤च व पोतुªगीज राÕůांचा साăाºयवाद याच तÂवांवर आधाåरत होता. ĀाÆसने
अÐजेåरया, पिIJम आिĀका, इंडोचायना व पोतुªगालने भारतामधील गोवा, आिĀकेमधील
अंगोला, िगनी, मोझांिबक या देशांमÅये वसाहतवाद Öथापन करÁयासाठी िùIJन िमशनरी चे
सहाÍय घेतले. या देशांनी आपण आपÐया संÖकृतीचा व धमाªचा ÿसार कłन मागासलेÐया
देशांना िवकिसत करत आहोत असा पिवýा घेतला.
शोधक ÿवासी व िùIJन िमशनरी िन साăाºयवादाला खतपाणी घालÁयाचे काम केले. ते
ºया देशातून आले होते Âया देशाचे ÿितिनधी Ìहणून Âयांनी काम केले. िùIJन िमशनरी
यां¸या धमªÿसारा¸या कायाªला िव²ानाचा ÿसार असे गोड नाव देÁयात आले. िùIJन
िमशनरी िन गुलामिगरीचा अंत, Öथािनकांचा उĦार व धमाªचा ÿसार ही उिĥĶे ठरवली.
िमशनरी ºया देशातून आÐया होÂया Âया आपÐया राÕůा¸या िहतांचे र±ण करÁयाचा ÿयÂन
Âयांनी केला. साăाºयवादा¸या पिहÐया लाटेमÅये िùIJन िमशनरी आपÐया राÕůाचा Åवज
घेऊनच धमªÿसार करीत होÂया. Ìहणून Âयांना Ìहटले जायचे "" flag follows the
gospel''.
िùIJन िमशनरी ¸या कायाªमुळे गैर युरोिपयन लोकांचा फायदाच होणार आहे. Ìहणून बळाचा
वापर कłन सुĦा साăाºय Öथािपत केले तरी चालणार आहे अशी युरोिपयन देशांची
भावना होती. वसाहतीमधील संÖकृती मागासलेली असून ितकडे राहणारे लोक
बुरसटलेÐया िवचारांचे आहेत व Âयांना सुधारÁयासाठी साम-दाम-दंड-भेद यांचा वापर केला
तरी चालेल अशी युरोिपयन राÕůांची भावना होती. Âयांना सुधारÁयासाठी आपण आपÐया
सैÆयाचा ही वापर कł शकतो कारण Âयां¸या भÐयासाठीच आहे.
डेिÓहड िलिवंग Öटोन यां¸यामते Óयापार व िùIJन धमाª¸या ÿसारामुळे आिĀकेसार´या
मागासलेÐया खंडाला सुĦा मुĉì िमळू शकते. एम एम ÖटॅÆली यांनी कांगो चा शोध लावला
व Âयांनी काँगो वर अिधपÂय गाजवÁयासाठी Âया देशावर इंµलंडचे राºय येणे कसे गरजेचे
आहे हे Âया वेळ¸या वतªमान पýात िलिहले. Öटॅनली नी राजा िलओपÐड कडे Âयानंतर
कांगो खोöयाचा िवकास करÁयाचा ÿयÂन केला. आिĀका व आिशया खंडातील खिनज munotes.in
Page 99
99
समृĦ ÿदेशा¸या बातÌया िविवध युरोिपयन शहरातील वतªमानपýात छापून येत होÂया Âया
बातÌया वाचून िकतीतरी शोधक ÿवासी आिĀका व आिशया¸या ÿवासाला िनघाले होते.
७.८ आिĀकेमधील साăाºय िवÖतार
युरोप आिण आिĀका खंडाचा संबंध पंधराÓया शतकापासून सुł झाला. मालवाहó जहाज
इंधन भरÁयासाठी आिĀकेतील बंदरांवर थांबायची. आिĀकेमÅये जे वादा ची खरी सुŁवात
केप ऑफ गुड होप¸या शोधानंतर झाली. १४४८ मÅये बटª लोमु डायस पोतुªगीज शोधकाने
केप ऑफ गुड होप चा शोध लावला. Âयाला कॅप ऑफ ÖůोÌस नाव िदले पण पोतुªगालचा
राजा जॉन िĬतीय ने Âयाचे नाव बदलून केप ऑफ गुड होप असे ठेवले कारण आता
भारतामÅये येÁयाचा मागª सुकर झाला होता.
आिĀका खंड नैसिगªक साधन संप°ीने समृĦ होता. आिĀकेमÅये साăाºयवाद ÿथम
पोहोचला कारण युरोप मधून आिĀकेमÅये यायला सोपे होते.१८७० पय«त आिĀके¸या
समुþ िकनाöया¸या भागावर युरोिपयन राÕůांनी आपले ÿभाव ±ेý िनमाªण कłन ठेवले होते.
Âयांनी आिĀकेचा बराचसा मोठा भूभाग १८९५ पय«त आपÐया अËयास घेतला होता पण
पण राजकìय वचªÖव िनमाªण केले नÓहते.
साăाºयवाद दशªिवणारे Óयंगिचý
munotes.in
Page 100
100
७.९ आिĀकेचे साăाºयवादी राÕůांनी िवभागून घेतलेले ÿदेश १९०० पयªÆत
आिĀकेमधील Óयापारात हिÖतदंता¸या वÖतू, धातु, कॉफì, कोको, रबर या वÖतूंचा Óयापार
होत असे. या वÖतू Óयितåरĉ गुलामांचा Óयापार सुĦा आिĀके मधून होत असे. हळूहळू
Óयापारा¸या व धमªÿसारा¸या नावाने युरोिपयन देशांनी आिĀका खंडा¸या िविवध भागांवर
िनयंýण िमळवÁयास सुŁवात केली. इंµलंडने आिĀकेमधील सुदान, केिनया, इिजĮ, घाना,
लेसोथो, गांिबया, नायजर या देशावर आपले वचªÖव ÿÖथािपत केले. इंµलंडने आपÐया
साăाºयाची सुŁवात अनोपचाåरक ÿकाराने केली होती. पण जेÓहा Öथािनक लोक उठाव
कł लागले तेÓहा िāिटशांनी आपले सैिनक ितथे पाठवले.
आिĀकेतील साăाºयवाद १८८४ ¸या बिलªन पåरषदेमुळे उ¸च िशखरावर पोहोचला.
१८८४ मÅये १४ युरोिपयन देशांनी आिĀका खंडातील देश आपसापसात ते िवभािजत
munotes.in
Page 101
101
करायचे, नैसिगªक साधन संप°ी कशी वाटून ¶यायची हे ठरवÁयासाठी बिलªन पåरषद
बोलावÁयात आली होती. या पåरषदेमÅये ĀाÆस, जमªनी इंµलंड, व पोतुªगाल हे देश ÿमुख
होते. ºया पåरषदेमÅये आिĀका खंड िवषयीचे िनणªय होत होते, आिĀका खंडाचा एकही
ÿितिनधी नÓहता. पåरषदेमÅये जनरल ऍ³ट ऑफ बिलªन समंत करÁयात आला. या
कायīानुसार आिĀकेतील कांगो खोöयातील Óयापारावर पूणªपणे िनयंýण आणणे व
आिĀका खंड युरोिपयन राÕůांमÅये िवभािजत करणे यािवषयी एकमत झाले.१८९० पय«त
आिĀका पूणªपणे युरोिपयन देशां¸या िनयंýणाखाली होता आिण Âयासाठी Âयांना युĦाची
िकंवा संघषाªची गरज पडली नाही. आिĀकेतील लोकां¸या भिवतÓयाची ब Âयांना होणाöया
नुकसानाचे िफकìर न करता पूणª आिĀका खंड युरोिपयन देशांनी आपसात वाटून घेतला
होता.
१९१४ मधील आिĀका
७.१० आिशयामधील साăाºयिवÖतार
आिशया व आिĀकेमधील साăाºय िवÖतारात फरक आहे. सवªÿथम िजत³या वेगाने
युरोिपयन देशांना आिĀकेमÅये बÖतान बसवता आले तसे आिशयाई देशांमÅये बसवता
आले नाही. दोÆही खंडां¸या पåरिÖथतीत फरक होता. आिशयातील देशांची संÖकृती ÿाचीन
व िवकिसत होती, ते आिĀका खंडातील लोकां इतके मागासलेले नÓहते. Âयामुळे Âयांनी
munotes.in
Page 102
102
युरोिपयन साăाºयवादा¸या िवÖताराला िवरोधच केला. जपान ने तर युरोिपयन देशांना
आपÐया दरवाजा पय«त पोहोचूच िदले नाही . जपान Öवतः एक साăाºयवादी देश बनला.
बाराÓया शतकात युरोिपयन ÿवासी चीन पय«त आले होते. पण चीन Óयितåरĉ इतर
देशांमÅये ते पोहोचले नÓहते. चीन ने युरोिपयन राÕůांनी मधून येणाöया िùIJन िमशनरी ना
आपÐया देशात येऊ िदले नÓहते कारण ते Âया संÖकृतीला ®ेķ समजत होते. भारतामधील
काही भागांमÅये Óयापारासाठी व धमª ÿसारासाठी युरोिपयन लोकांचे आगमन झाले होते.
पोतुªगीज Óयापाöयांनी कािलकत मÅये व अंúेज Óयापाöयांनी सुरत मÅये आपले बÖतान
बसिवले होते.
चीन ने युरोपीयन शĉéना िवरोध केला तरीसुĦा Âयांची सैिनकì शĉì युरोिपयन राÕůां¸या
सैिनकì शĉìपे±ा कमी होती.१८४२ चा अिफम ¸या युĦानंतर चीनची Óयापारी
बंदरे Óयापारासाठी इंµलंड, ĀाÆस, Öपेन, बेिÐजयम आिण नेदरलँड साठी खुली झाली. तेथे
ÿÂयेक राÕů Óयापारी सुिवधांसाठी एकमेकांशी संघषª कł लागला. एकोिणसाÓया शतका¸या
सुŁवातीस युरोिपयन शĉì व जपान सुĦा चीनचे िवघटन करÁया¸या ÿयÂनात होते. पण ते
कसे करावे हे Âयांना कळत नÓहते. शेवटी अमेåरकन सेøेटरी जॉन मे या¸या
नेतृÂवाखाली१८९९ मÅये रिशया, अमेåरका, इंµलंड, ĀाÆस व जपान यांनी चीन मÅये
मुĉĬार नीती चे धोरण Öवीकारले व Öवतःचे ÿभाव±ेý वाढवले. एकोिणसाÓया शतकापय«त
चीन मधील Óयापार,१४ मालवाहतुकìची बंदरे, दोन तृतीयांश जमीन ÿभािवत ±ेý Ìहणून
युरोिपयन राÕůांनी वाटून घेतली. ůाÆस सायबेåरयन रेÐवे रिशया¸या अिधपÂयाखाली होती.
इंडोनेिशयामÅये डच लोकांचे साăाºय होते. िāिटश, डच आिण जमªन राÕůांनी Æयू
िगएना मÅये Öवतःचे ±ेý िवÖतारीत कłन घेतले. जमªनीने इंडोनेिशया ¸या आजूबाजू¸या
बेटांवर कÊजा केला ब Âयाच Ĭीपसमूह ला िबसमाकª अचªÈलेजो असे नाव िदले. इंµलंडने
सोलोमोन, टो़गा, व िगÐबटª Ĭीप समूहावर आपले िनयंýण Öथािपत केले. ĀाÆस सुĦा
साăाºयवादा¸या Öपध¥त पुढे होता.१८८७ मÅये ĀाÆसने टोन िकंन, अमान, कोचीन
चायना व कंबोिडया हे ÿदेश िमळवून इंडोचायना चा ÿदेश आपÐया सामÃयाª खाली
आणला. रिशयाने तुकªÖतान व तुकê¸या बअसारिबया व अम¥िनया हे ÿदेश आपÐया
िनयंýणाखाली आणले.
munotes.in
Page 103
103
७.११ युरोिपयन देशां¸या साăाºयवादी नीतीचे पåरणाम
युरोिपयन राÕůांमधील साăाºयवादी Öपध¥मुळे आिशया आिण आिĀका खंडावर तर
पåरणाम झालाच पण युरोप मÅये सुĦा या नीती चे पåरणाम झाले. Öपध¥¸या वातावरणामुळे
ÿÂयेक राÕů दुसöया राÕůाकडे संशयाने पाहó लागला. अिवĵासाचे वातावरण िनमाªण झाले.
ÿथम महायुĦा¸या कारणाचा िवचार करता आपण सांगू शकतो कì साăाºयवादी
नीतीमुळे िनमाªण झालेÐया तणावामुळे, संशयामुळे, Ĭेषामुळे युरोिपयन राÕůांमÅये दोन तट
िनमाªण झाले. एका समूहामÅये जमªनी, ऑिÖůया- हंगेरी, तुकê व बÐगेåरया चा समावेश
होता. दुसöया समूहामÅये ĀाÆस व इंµलंडचा. या दोÆही समूहा मधील साăाºयवादी धोरण
ÿथम महायुĦ सुł करÁयास कारणीभूत ठरले.
१९१४ ¸या महायुĦानंतर दोन नवीन ÓयवÖथा िनमाªण झाÐया:- १) लीग ऑफ नेशÆस
ने िदलेले सहमती पý(Mandat e System) २) नव साăाºयवाद.
लीग ऑफ नेशÆस मÅये केलेÐया िजंकलेÐया देशांना पराभूत झालेÐया देशांची व
साăाºयाची जबाबदारी देÁयात आली. देशातील लोकां¸या िहताचे र±ण करणार असे वचन
िवजेÂया राÕůांनी िदले. नवं साăाºय वादामÅये िवसाÓया शतकात ÿभुÂव Öथापन
करÁयासाठी आपÐया देशा¸या संÖकृती Ĭारे, आिथªक मदती Ĭारे व शै±िणक गरजा भागवून
आपले ÿभाव ±ेý िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन केला गेला. ÿबळ राÕů आपÐया संÖकृती Ĭारे
व आिथªक बळा Ĭारे नवं साăाºयवाद उभाł लागले. उ°म उदाहरण आहे अमेåरका.
७.१२ आिशयाई राÕůांवरील पåरणाम
आिशया मधील राÕůावर फार गंभीर पåरणाम झाले. दोÆही देशातील पारंपåरक जीवनशैली
व संÖकृतीचा öहास झाला. युरोिपयन राÕůांना Öथािनक संÖकृतीशी व जीवन शैलीशी काही
देणं-घेणं नÓहतं. Âयांना Öथािनक लोकांिवषयी आÂमीयता नÓहती. साăाºयवाīांनी Âयां¸या
फायīासाठी उ°मो°म जिमनी चा वापर केला व पडीक जमीन Öथािनकांसाठी ठेवली.
ºया ÿदेशात चांगले उßपÆन असेल ितकडे आपÐया लोकांना आणून ठेवले व Âयां¸या
वसाहती वाढवÐया. उदाहरण īाचे झाले तर साऊथ आिĀके मÅये िāिटश लोकांनी
आपÐया फायīासाठी वाÖतÓय केले. आिĀके मÅये Âयांनी आपÐया मालकì¸या खिनज
कंपÆया काढÐया व Öथािनक आिĀकन लोकांना कमी रोजंदारीवर कामावर ठेवले.
भारतातील क¸चा माल कमी िकमतीत नेऊन प³का माल तयार कłन चढ्या भावाने
िवकला.
शेतीचे उÂपादन होत नसÐयामुळे पाÔ¸या° देशांनी कÊजा केलेÐया जिमनीवर आिĀकन
मजदुरांना काम करावे लागले. वेठिबगार ®िमकांची सं´या वाढायला लागली. गावां मÅये
काम करÁयाöया पुŁषांची सं´या झपाट्याने कमी होऊ लागली. शेतीचे उÂपÆन िमळत
नसÐयामुळे लोकांना दुÕकाळाचा सामना करावा लागला. Âयातच इंµलंड ने आिशया मधून munotes.in
Page 104
104
मजदूर आणÁयास सुŁवात केली. Öथािनक व परदेशी मजदुरां मÅये तणाव वाढून संघषाªची
िÖथती िनमाªण झाली. साăाºय वादी राÕůांना वसाहतéना Öवयंपूणª करÁयात ÖवारÖय
नÓहते. औīोिगक åरÂया ÿगत करÁयाची तर मुळीच इ¸छा नÓहती. ते आिĀका व आिशया
मधील क¸चा माल घेऊन प³का माल तयार कłन परदेशी बाजारपेठां मÅये िवकत असत.
Âयातून िमळणारा फायदा कधीच Öथािनक लोकांपयªत पोहोचला नाही. आिĀके मÅये तर
पारंपåरक जीवन शैली नĶ झाली व िविवध आिदवासी जमाती मÅये संघषª लावून ितथली
शांती भंग केली.
७.१३ सारांश
साăाºयवादामुळे काही चांगÐया गोĶी पण घडÐया. वैīकìय सेवा, िश±ण, दळण -
वळणाची साधने यूरोपीन राÕůांनी Öवतः¸या फायīासाठी आणली. पण Âयाचा उपयोग
Öथािनक लोकां साठी झाला. िùÖती िमशनरéनी मोफत वैīकìय सेवा आिĀकेतील लोकां
ÿयÆत पोहोचवली. भारतामÅये िश±ण संÖथा उभारÁयास मदत केली. Âयामुळेच वसाहती
मधील लोक आपÐया अिधकारांसाठी जागृत झाली. आपले ह³क Âयाना कळले व ते
िमळवÁयासाठी जागłक झाले. याचा पåरणाम Ìहणजे भारतीय ÖवÆýता चळवळ ºयामुळे
भारत Öवतंý झाला.
७.१४ ÿij
१) साăाºयवादी देशांनी कसा वसाहतवादाचा ÿसार केला ?
२) वसाहत वाद ÿसाराची ÿमुख कारणे कोणती ?
३) आिशया व आिĀकेमÅये साăाºयवाद कसा पसरला ?
४) साăाºयवादी नीतीचे काय पåरणाम झाले ?
७.१५ संदभª
Walter Rodney, How Europe underdeveloped Africa ,Verso
Publication, 2018
Bennet G., Concept of Empire 1७74- 1947, London , 1962.
Lenin, Imperialism - The highest stage of capitalism , Moscoe 1966.
Hobson, J.P, Imperialism – A study , London , 1968.
*****
munotes.in
Page 105
105
८
जमªनी आिण इटलीचे एकìकरण
घटक रचना
८.० उिĥĶ्ये
८.१ ÿÖतावना
८.२ जमªन राºयांवर नेपोिलयन¸या िवजयाचे पåरणाम
८.३ १८४८ ची øांती
८.४ झोÐÓहेåरन िकंवा कÖटम युिनयन
८.५ िबÖमाकªचा उदय
८.६ डेÆमाकª बरोबर युĦ १८६४
८.७ ऑÖůो - ÿिशयन युĦ १८६६ (सात आठवड्यांचे युĦ)
८.८ Āँको ÿिशयन युĦ १८७०-७१
८.९ इटलीचे एकìकरण
८.१० पीडमŌट मधील घडामोडी
८.११ सारांश
८.१२ ÿij
८.१३ संदभª
८.० उिĥĶ्ये
१) जमªनी आिण इटली¸या एकìकरणाची पाĵªभूमी समजून घेणे
२) जमªनी आिण इटली¸या एकìकरणाकडे नेणाöया घटनांचा मागोवा घेणे
३) जमªनी¸या एकìकरणात िबÖमाकªची भूिमका जाणून घेणे
४) इटली¸या एकìकरणात कॅÓहóरची भूिमका जाणून घेणे
८.१ ÿÖतावना
एकोिणसाÓया शतका¸या पूवाªधाªत जमªनी आिण इटली राजकìयŀĶ्या िवÖकळीत िÖथतीत
होते. एक देश Ìहणून ते अिÖतÂवात आले नÓहते व ते अनेक छोट्या अिनयंिýत स°ाधीश munotes.in
Page 106
106
असणाöया राºयांमÅये िवभागले गेले होते. बहòतेक राºये ऑिÖůया¸या ताÊयात होते.
ऑिÖůयाचा पंतÿधान मेटिनªच याने उदारमतवाद आिण सुधारणांचे सवª ÿयÂन िनदªयपणे
िचरडले. ऑिÖůया Óयितåरĉ, इंµलंड आिण डेÆमाकªचा जमªन राºयांवर राजकìय ÿभाव
होता. डाएट ही एक अशी राजकìय संÖथा होती ºयात सवª राºयांचे ÿितिनधी होते. माý
डाएटने जनते¸या िहतासाठी कधीही काम केले नाही. राºयकÂया«नी यथािÖथत पåरिÖथती
ठेवणे पसंत केले. Âयांनी एकìकरणा¸या ÿिøयेबाबत कधीही िवचार केला नाही. जमªन
देशभĉांनी ऐ³यासाठी ÿयÂन केले,पण ते यशÖवी होऊ शकले नाहीत. ÿिशया या
राºयांमधील सवाªत बलवान स°ा होती आिण जमªन देशभĉांना आशा होती कì केवळ
तीच एकìकरण चळवळीची जबाब दारी घेवू शकते.
८.२ जमªन राºयांवर नेपोिलयन¸या िवजयाचे पåरणाम
नेपोिलयन¸या ÿशासकìय ऐ³याने राÕůवाद आिण एकìकरण शĉéना ÿोÂसाहन िदले. Âयाने
सरंजामशाही आिण गुलामिगरी दूर केली. तथािप, नेपोिलयन¸या पराभवामुळे देशभĉां¸या
आशा धुळीस िमळाÐया. ÿितगामी व िवघटनकारी शĉéनी व िÓहएÆना येथील शांतता
समझोÂयाने जमªनीला डाएटसह ३९ राºयां¸या मोकÑया संघात पुÆहा एकदा िवभागले.
ऑिÖůयाने पुÆहा एकदा इटली व जमªन ÿांत िवभागले. सवª राºयकÂया«नी पुÆहा
हòकुमशाहीला सुŁवात केली. देशभĉांनी केलेले बिलदान िवसरले गेले. जेना िवīापीठाने
मूलगामी िवचारांचे क¤þ Ìहणून काम केले. िवīापीठातीमुळे øांितकारी ÿवृ°éना ÿोÂसाहन
िदले असा आरोप ऑिÖůया नेहमी करत असे. िवīाÃया«नी गुĮ संघटना Öथापन केÐया.
ऑिÖůयाने १८१९ मÅये काÐसªबाड सनद संमत कłन िवīाथê आिण िश±कां¸या
कृितंवर िनयंýण ठेवÁयासाठी सिमÂया नेमÐया गेÐया. मुþण ÖवातंÞयावर गदा आणली.
संशयाÖपद Óयĉéना ताÊयात घेÁयात आले.
८.३ १८४८ ची øांती
िÓहएÆना काँúेसने लादलेÐया राजकìय आिण सामािजक ÓयवÖथेबĥल वाढÂया नाराजीमुळे
जमªन राºयांमÅये माचª øांतीचा १८४८ मÅये उþेक झाला. जमªन राºयांमÅये १८४८ ¸या
सुमारास घडलेÐया घटना ÿामु´याने १८४८ ¸या øांतीचा भाग होते. जमªन एकतेचे उĥीĶ
असलेÐया øांतéने झोलवेरीन चळवळीĬारे Âयांनी एकýीकरणाची इ¸छा दशªिवली.
Āँकफटª संसद १८४८-४९:
१८ मे १८४८ रोजी Āँकफटª येथे एक राÕůीय सभा बोलावली गेली. ÂयामÅये १८४८ ¸या
øांतीमÅये समािवĶ व उÐलेखनीय जमªन Óयĉéचा समावेश केला गेला. या संसदेचे अÅय±
हेनåरक Óहॉन गॅगसª होते. जमªनी¸या राजकìय एकìकरणाची योजना करणे हा Âयाचा हेतू
होता. ÿिशयाचा राजा Āेडåरक िवÐयमने िविशĶ जमªन राºयांचा संघ Öथापन करÁयाचा व
एक राजकìय पयाªय देÁयाचा ÿयÂन केला,परंतु ऑिÖůयाने ओलमुÂझ (१८५०) ¸या
कराराĬारे Âया¸या ÿयÂनांना आळा घालÁयाचा ÿयÂन केला. ऑिÖůयाने जमªन महासंघाची munotes.in
Page 107
107
कॉÆफेडरेशनची पुनÖथाªपना केली. Āँकफटª संसदेने तयार केलेÐया संिवधानाचा
१८६६मÅये उ°र जमªन महासंघावर ÿभाव पडला.
८.४ झोÐÓहेåरन िकंवा कÖटम युिनयन
वेगवेगÑया जमªन राºयांमÅये Óयापारासाठी वेगवेगळे िनयम होते. सीमेवर कर संकलन संघ
Öथािपत केले गेले होते. Âयां¸यातील आंतरराºय Óयापार करपाý होता. ही ÓयवÖथा
Óयापारासाठी हािनकारक होती. ÿिशयाने जमªन राºयांचे आिथªक एकìकरण आणÁयासाठी
नेतृÂव ÿदान केले. ÿिशया Óयापार आिण Óयावसाियक बाबéबाबत परदेशी देशांशी जोडलेला
होता. या घडामोडéनी जमªन राºयांमÅये समृĦी आणली. यामुळे नवीन Óयापारी आिण
भांडवलदार वगाªला जÆम िमळाला,ºयांना बाजारपेठा िवÖतृत कराय¸या होÂया. हे केवळ
मजबूत आिण िÖथर सरकारĬारे श³य होऊ शकते. हा नवा आिथªक वगª शासक वगाªला
बळकट करÁयासाठी तयार होता. ºयामुळे राÕůवाद आिण देशभĉìची लाट िनमाªण झाली.
ऑिÖůयाचा पराभव करÁयासाठी मजबूत सैÆय आवÔयक आहे हे लोकांनाही समजले. या
कायाªत राजाला जमªन एकìकरणाचे अúगÁय नेता ओटो Óहॅन िबÖमाकª याने पुढे मोलाची
भूिमका बजावली.
८.५ िबÖमाकªचा उदय
िबÖमाकªचा जÆम १८१५ मÅये ÿिशया¸या एका सुखवÖतू कुटुंबात झाला. िश±ण पूणª
केÐयानंतर तो नागरी सेवेत Łजू झाला,परंतु बेिशÖती¸या कारणावłन Âयाला काढून
टाकÁयात आले. तो उदारमतवाīांिवषयी सहानुभूतीशील नÓहता आिण राजेशाहीला
अनुकूल होता. Âया¸या या िवचारसरणीमुळे ÿिशयन राजाने Âयाला राजनैितक सेवेत घेतले.
Âयाने ÿथम ऑिÖůया¸या ÿशासनाचा अËयास केला. नंतर तो रिशया आिण ĀाÆसमÅये
ÿिशयाचे राजदूत होता. तो दोÆही देशां¸या कमकुवतपणा आिण शĉéची गणना करÁयास
स±म होता. या ²ान आिण अनुभवाचा Âयाने नंतर¸या कारिकदêत उपयोग केला. संसदेचे
बहòसं´य सदÖय हे उदारमतवादी होते ºयांनी लोकशाही ÿजास°ाकाची बाजू घेतली. जेÓहा
Âयाने सैÆय बळ वाढवÁयाचा ÿयÂन केला तेÓहा या सदÖयांनी राजेशाही आिण हòकुमशाहीला
िवरोध केला. िबÖमाकªने राजाचे मनापासून समथªन केले आिण Âयाला आĵासन िदले कì
तो राजा¸या मागे समथªपणेउभा राहóन एकìकरणाची योजना ÿÂय±ात आणेल. एकìकरण
ÿिøयेत ÿिशया¸या राजाने िबÖमाकª¸या सवª योजनांना पािठंबा िदला.
िबÖमाकªचे रĉ आिण लोह िनती धोरण:
िबÖमाकªचे दोन महÂवाचे उĥेश होते. १) ÿिशयाने जमªन एकìकरणाचे नेतृÂव Öवीकारणे. २)
ÿिशयाने ितची ओळख जमªनीमÅये िवलीन कł नये. Âयाऐवजी ÿिशयाने जमªनी राºये
िजंकली पािहजे आिण ÿिशयन संÖकृती आिण सËयतेचा ÿसार केला पािहजे. शांतते¸या
मागाªने आपले Åयेय साÅय होऊ शकत नाही हे Âयाला माहीत होते. पåरणामी Âयाने लोह
आिण रĉ धोरण अंिगकारले. या धोरणात ÿथम ÿिशयाने मजबूत सैÆय तयार करणे munotes.in
Page 108
108
आवÔयक होते. दुसरे Ìहणजे जमªन ÿijातील परकìय हÖत±ेपाचे सवª धोके दूर करणे
अगÂयाचे होते. िबÖमाकªला ĀाÆस,इंµलंड िकंवा रिशयाने ऑिÖůयाला मदत कł नये याची
काळजी ¶यायची होती. या हेतूने Âयाने आपले डाव कुशलतेने खेळले. Âयाने १८६३ मÅये
पोिलश िवþोहात रिश याला ÿिशयन मदत देवू केली आिण भिवÕयात ऑिÖůया आिण
ÿिशया यां¸यात संघषª झाÐयास झारकडून तटÖथतेचे आĵासन िमळवले. Âयानंतर Âयाने
देशातील उदारमतवादी सदÖयां¸या िवरोधाकडे दुलª± कłन सैÆय उभे केले व जमªन
एकìकरण साÅय केले. ऑिÖůयाचा पराभव केÐयािशवाय ते साÅय होऊ शकत नाही याची
जाणीव िबÖमाकªला होती. पण बलाढ्य ऑिÖůयाला आÓहान देÁयापूवê ÿिशयन
सैÆयबळाची चाचपणी करÁयासाठी Âयाने डेÆमाकªशी युĦ केले.
८.६ डेÆमाकª बरोबर युĦ १८६४
िबÖमाकªने दोन हेतूंसाठी डेÆमाकªशी युĦ केले. Âयाला ÿिशयन सैÆया¸या पराøमाची
चाचणी ¶यायची होती. दुसरे Ìहणजे, Âयाला ऑिÖůया िवłĦ युĦ करÁयाची संधी
शोधायची होती , शेलिÖवग आिण होÐÖटीन हे दोÆही ÿांत जमªन होते, परंतु डेÆमाकª¸या
शासकाĬारे िनयंिýत होते. होÐÖटीनचे लोक जमªन वंशज होते, परंतु शेÐसिवगमÅये बरेच
डेÆमाकªचे रिहवाशी होते. १८५२ मÅये झालेÐया करारानुसार डेÆमाकªने ÿांतांना िवलीन
करणे अपेि±त नÓहते. असे असूनही डॅिनश राजाने शेÐसिवग ÿांताचे िवलीनीकरण घोिषत
केले. Âयाच वेळी ऑिÖůयाने होÐÖटीन घेतला. िबÖमाकªने डेÆमाकªवर युĦ घोिषत केले.
डेÆमाकªचा पराभव झाला. ÿिशयाने शेÐसिवग काबीज केला. पुढे िबÖमाकªने ऑिÖůयाशी
युĦाची तयारी केली.
८.७ ऑÖůो - ÿिशयन युĦ १८६६ (सात आठवड्यांचे युĦ)
१८६६ मÅये झालेलं युĦ हे ÿिशयाचा एक जबरदÖत िवजय होता. नेपोिलयन¸या
पराभवापासून युरोिपयन राजकìय पåरिÖथतीत आमूलाú बदल केला. ÿिशयाची बरीच
ÿितÖपधê राºये ऑिÖůयाला सामील झाली होती आिण पराभूत झाली होती. या युĦाची
कारणे खालीलÿमाणे आहेत.
१) झोÐÓहेåरन Óयापारासाठी फायदेशीर ठरले. ऑिÖůयाला Âयात सामील होÁयाची इ¸छा
होती, परंतु िबÖमाकªने ऑिÖůयाला Âयात ÿवेश देÁयास नकार िदला.
२) हेसल या जमªन राºया¸या शासकाने नवीन संिवधान िदले,पण Âयात उदारमतवादी
तÂवे नसÐयामुळे लोकांनी िवरोध केला ऑिÖůयाने लोकांचे समथªन केले,तर
िबÖमाकªने हेसेल¸या शासकाची बाजू घेतली.
३) िबÖमाकª¸या मुÂसĥेिगरीने युĦसŀÔय िÖथती तयार केली. Âयाला ऑिÖůयाला
मुÂसĥीपणाने वेगळे करायचे होते. इंµलंडने ÿिशया¸या मुĉ Óयापाराला समथªन िदले
आिण ऑिÖůया¸या ÿितिøयावादी धोरणांचा िवरोध केला. िबÖमाकªने पोिलश munotes.in
Page 109
109
िवþोहात रिशयाला मदत कłन झारची मजê संपादन केली. झार आधीच ऑिÖůयावर
रागावला होता,कारण Âयाने िøिमयन युĦादरÌयान झारला मदत केली नाही. ĀाÆसचा
राजा नेपोिलयन यालादेखील ऑिÖůया आिण ÿ िशया यां¸यात युĦ हवे होते,
जेणेकłन दोÆही देश कमकुवत होतील आिण Âयाला आपले साăाºय वाढवÁयाची
संधी िमळेल. िबÖमाकªने अनेक देशांची तटÖथता िनमाªण कłन आपली बाजू सुरि±त
केली. मग Âयाने इटलीशी करार केला आिण ÿिशयाला लÕकरी मदती¸या बदÐयात
इटािलयन लोकांनी Óहेनेिशया िमळवÁया¸या कायाªत पािठंबा देÁयाचे आĵासन िदले.
अशा ÿकारे िबÖमाकªने ऑिÖůयाला राजनैितकåरÂया वेगळे केले.
४) युĦाचे ताÂकाळ कारण ऑिÖůया¸या अिधपÂयाखाली असलेÐया होÐÂसेन या ÿांताने
िदले. िबÖमाकªने आरोप केला कì ऑिÖůयाने या ±ेýाचे योµय ÓयवÖथापन केले नाही.
तेथील जमªन लोकांचे सरं±ण करÁयासाठी Ìहणून िबÖमाकªने ऑिÖůयािवŁĦ युĦ
घोिषत केले.
हे युĦ सात आठवडे चालले. काही ÿांतांनी ऑिÖůयाला मदत केली,पण कोणतेही
युरोिपयन राºय ित¸या मदतीला आले नाही. पिहÐया तीन िदवसात ÿिशयाने ऑिÖůयाचा
पराभव केला आिण उ°र जमªनीतील भाग ÿिशयाला जोडला ३ जुलै,१८६६ रोजी सडोवा
येथे मु´य लढाई लढली गेली. ऑिÖůया पराøमाने लढला, पण शेवटी लढाईत पराभूत
झाला. या मोिहमेत जवळपास ४०,००० सैिनक ऑिÖůयाने गमावले. ĀाÆसमÅये
नेपोिलयन ितसरा या¸यावर ऑिÖůयाला मदत न केÐयाबĥल टीका झाली. युĦानंतर एक
मजबूत आिण शिĉशाली ÿिशया तयार झाला.
ÿागचा करार:
हा करार िबÖमाकª¸या मुÂसĥीपणाचे īोतक होता. Âयाने करारा¸या अटी िशिथल ठेवÐयान
अÆयथा ĀाÆस हÖत±ेप करÁयाची श³यता होती. करारा¸या अटी पुढीलÿमाणे होÂया -
१. जमªन राºयांचे कॉÆफेडरेशन रĥ करÁयात आले; अशा ÿकारे जमªनीमÅये ऑिÖůयाचा
ÿभाव संपुĶात आला.
२. ऑिÖůयाला युĦ भरपाई īावी लागली.
३. ऑिÖůयाला Óहेनेिशयाला इटलीला आिण होÐÂसेनला ÿिशयाला सोपवावे लागले.
४. ÿिशयाने जमªन ÿांतांना एकिýतरीÂया जोडले
५. इतर राºये Öवतंý ठेवली गेली.
करारामधून उ°र जमªन कॉÆफेडरेशन तयार झाले. ÿिशयाचा राजा Âयाचा अÅय± झाला.
Âयानुसार एकìकरणाची अधê ÿिøया पूणª झाली. हे युĦ ÿिशयासाठी अÂयंत फायदेशीर
होते. Âयाची आंतरराÕůीय ÿितķा वाढली व Âयाचे लÕकरी वचªÖव युरोपमÅये माÆय केले
गेले.
munotes.in
Page 110
110
८.८ Āँको-ÿिशयन युĦ १८७०-७१
ĀाÆसवर बोनापाटª नेपोिलयनचा पुतÁया नेपोिलयन ितसरा राºय करत होता. Âया¸याकडे
नेपोिलयनचे तेज िकंवा लÕकरी कौशÐय नÓहते. चतुर राजनैितक डावपेचां¸या आधारे
िबÖमाकª नेपोिलयनला ÿिशयावर युĦ घोिषत करÁयास ÿवृ° कł शकला आिण
ĀाÆस¸या या आøमक हालचालीमुळे िāटनसह इतर युरोिपयन शĉéना ĀाÆस¸या बाजूने
सामील होÁयापासून रोखले. संपूणª जमªनीमÅये Ā¤च िवरोधी भावना िनमाªण झाली तेÓहा
िबÖमाकªने ÿिशया¸या सैÆयाला युĦासाठी सºज केले. हे युĦ Ā¤चांसाठी िवनाशकारी होते.
सÈट¤बर १८७० मÅये जमªन सैÆयाने िवशेषतः सेदान येथे दैिदÈयमान िवजय िमळवला. या
पराभवाने नेपोिलयनला इंµलंडमधील िनवाªसनात Âया¸या आयुÕयातील शेवटची वषª
घालवावी लागली.
युĦाची कारणे:
१) जमªन एकìकरण ÿयÂनात Ā¤च हÖत±ेपाचा धोका होता. िबÖमाकª¸या मुÂसĥेिगरीने
पुÆहा एकदा काम केले. इंµलंड आिण ĀाÆसमÅये कटुता िनमाªण कłन Âयाने इंúजांची
तटÖथता कायम ठेवली. िबÖमाकªने रिशया आिण इटलीला तटÖथ राहÁयास राजी
केले. ऑिÖůया कमकुवत झाला होता आिण ĀाÆसला मदत करणार नÓहता. या
घडामोडéमुळे नेपोिलयन एकाकì पडला.
२) नेपोिलयन ितसरा १८६४¸या मेि³सको मोिहमेत अपयशी ठरला. ऑिÖůया-ÿिशया
लढाईनंतर तो िनराश झाला होता,कारण ÿिशया Âया¸या अपे±ांिवŁĦ मजबूत बनला
होता. यामुळे दोÆही देशांमÅये वैर िनमाªण झाले.
३) नेपोिलयन ितसरा महÂवाकां±ी होता. िबÖमाकªने ऑÖůो-ÿिशयन युĦादरÌयान Âयाला
सुमारे ८८ ÿदेश देÁयाचे वचन िदले होते. पण Âयाने आपला शÊद पाळला नाही.
Ā¤चांना हा वाद िमटवÁयासाठी युĦ हवे होते.
४) युĦास ताÂकाळ कारण Öपेनमुळे िमळाले. दोÆही देशांनी Öपॅिनश उ°रािधकार
ÿकरणात हÖत±ेप केला. दोÆही देशांमÅये एकमेकांिवŁĦ सावªजिनक Ĭेष होता. शेवटी
युĦ जुलै १८७० मÅये घोिषत करÁयात आले. युĦादरÌयान १६ राºयांनी ÿिशयाला
मदत केली.
ÿिशयन सैÆयाने ĀाÆसवर आøमण केले. ÿिशयाने अनेक लढाया िजंकÐया आिण
ĀाÆसला पराभूत केले. ितसरा नेपोिलअनने पराभव माÆय केला पण पॅåरसमधील लोक चार
मिहने लढत रािहले. अखेर िनŁपाय झाÐयाने ते ÿिशयाला शरण गेले.
ĀाÆस¸या पराभवाची कारणे:
१) Ā¤च अित-आÂमिवĵासू होते आिण Âयांना वाटले कì Âयांना ÿिशयाचा पराभव
करÁयात अडचण येणार नाही. ĀाÆसला युरोपची सवाªत मजबूत लÕकरी शĉì मानली
जात असे. munotes.in
Page 111
111
२) Ā¤च लोकांनी Âयां¸या चेसपॉट रायफÐस¸या ®ेķतेवर िवĵास ठेवला होता पण
ÿिशयन तोफखाÆया¸या ®ेķतेमुळे हा िवĵास कमाल दाखवू शकला नाही.
३) ÿिशयन सैÆया¸या वेगवान हालचालीने Ā¤चांना आIJयªचिकत केले.
४) सेडानमधील आप°ीजनक पराभव हा लÕकराÿमाणेच मानसशाľीय पराभव होता.
नेपोिलयन ितसरा पकडला गेला आिण Ā¤च सैÆयाचा पूणªपणे पराभव झाला. Ā¤च
मनोबल कधीच सावरले नाही.
५) ĀाÆस राजनैितकåरÂया अिलĮ होता. िबÖमाकªने हòशारीने ĀाÆसला आøमक बनवले
होते आिण ितला इतर कोणÂयाही मोठ्या शĉéकडून कोणतीही मदत िमळाली नाही.
Āंकफटª¸या करारावर Öवा±री झाली ºयानुसार ĀाÆसला अÐसेस आिण लॉरेन या समृĦ
ÿांतांना जमªनीला īावे लागले. ĀाÆसने ÿचंड युĦ नुकसान भरपाई देÁयाचे माÆय केले.
नुकसान भरपाई देईपय«त जमªन सैÆयाने ĀाÆस¸या एका भागावर कÊजा िमळवला. ĀाÆसला
ÿजास°ाक घोिषत करÁयात आले. युĦादरÌयान दि±ण जमªन राºये ÿिशयामÅये सामील
झाली. एक तडजोड करÁयात आली आिण राºयांनी जमªन युिनयनमÅये सामील होÁयाचे
माÆय केले. Ā¤च-ÿिशयन युĦा¸या समाĮीपूवê १८ जानेवारी १८७१ रोजी जमªन
एकìकरणाचे कायª पूणª झाले. जमªन साăाºय अिÖतÂवात आले. ÿिशयाचा राजा जमªनीचा
राजा Ìहणून घोिषत झाला. बिलªनला राजधानी बनवÁयात आले. िबÖमाकª¸या चतुर
मुÂसĥेिगरीमुळे जमªनीचे एकìकरण झाले.
८.९ इटलीचे एकìकरण
नेपोिलयन बोनापाटªने ऑिÖůयन राºये िजंकली तेÓहा एक नवीन युग सुł झाले. Âयाने
अनेक राºये एकý आणली. नेपोिलयनने इटलीला ÿशासनाची एकसमान ÓयवÖथा िदली.
इटािलयन लोक ÖवातंÞय, समानता आिण बंधुÂव या Ā¤च िवचारांनी ÿभािवत झाले. Âयांना
Öवराºय आिण ÖवातंÞय यासार´या संकÐपनांची ओळख झाली. यामुळे Âयां¸या
देशभĉìची भावना तीĄ झाली. नेपोिलयन¸या पराभवानंतर युरोप¸या नकाशाची पुनरªचना
करÁयासाठी १८१५ मÅये िÓहएÆना काँúेसला बोलावले गेले. इटािलयन लोकां¸या राÕůीय
भावनांकडे दुलª± केले गेले आिण पुÆहा जैसे थे िÖथती कायम ठेवÁयात आली. इटली पुÆहा
एकदा िवभागली गेली. ऑिÖůयन आिण Ā¤च राजांनी पुÆहा इटािलयन राºये काबीज केली.
इटलीचे िवभाजन Âयानुसार केले गेले
१) Ā¤च राजपुýा¸या अिधपÂयाखाली नेपÐस आिण िसिसलीचे राºय
२) लोÌबाडê आिण Óहेनेिशया ऑिÖůयाचे भाग बनले
३) पमाª, टÖकनी, मडेना ऑिÖůया¸या राजा¸या नातेवाईकांकडे रािहले
४) पोप अंतगªत रोम
५) केवळ िपडमŌट हे Öवतंý राºय रािहले
munotes.in
Page 112
112
८.१० पीडमŌट मधील घडामोडी
इटली¸या देशभĉांनी गुĮ संÖथांची व संघटनांची Öथापना केली. Âयांचे Åयेय इटािलयन
एकता हे होते. यापैकì सवाªत ÿिसĦ संघटना काबōनारी ही होती. Âयाचे मूळ नेपÐसमÅये
होते. इटलीतील सवª असंतुĶ घटक Âयां¸यात सामील झाले. Âयांना परदेशी लोकांना
इटलीतून बाहेर काढायचे होते. काबōनारी या øांितकारी सोसायटीने नेपÐसमÅये १८२०
मÅये राजा फिडªनांड या¸या िवरोधात बंड केले. लोकांनी उदारमतवादी राºयघटनेची
मागणी केली. राजाने सहमती दशªिवली, परंतु नंतर मागणी मोडून काढÁयासाठी गुĮपणे
ऑिÖůयाकडून मदत मािगतली. ऑिÖůयन सैÆय आले आिण बंड दडपले. दुसरा िवþोह
िपडमŌटमÅये सुŁ झाला. िपडमŌट¸या राजाने Âयाचा भाऊ चाÐसª अÐबटªसाठी िसंहासनाचा
Âयाग केला. पुÆहा ऑिÖůयाने हÖत±ेप कłन बंड मोडून काढले. १८३० ¸या Ā¤च øांतीचा
इटािलयन राºयांवर ÿभाव पडला. मोडेना आिण पमाª येथे बंड झाले, परंतु ऑिÖůयाने सवª
उठावांना िचरडले. यामुळे देशभĉांना एक धडा िमळाला कì सवª राºयांचा समान शýू
ऑिÖůया होता. Âयामुळे ऑिÖůयन ÿभाव आिण दडपशाहीपासून मुĉ होणे आवÔयक होते.
१८४८ ची øांती:
१८४८¸या øांतीने संपूणª इटािलयन ĬीपकÐपात राÕůवादी भावना वाढÁयाचा मागª मोकळा
केला. Âया वषê अनेक इटािलयन शहरांमÅये मोठ्या ÿमाणावर िवþोह सुŁ झाला. डॉ³टर,
वकìल, दुकानदार यासारखे Óयावसाियक वगª तसेच िवīाथê यांनी लोÌबाडê-Óहेनेिशया
आिण िमलान येथील ऑिÖůयन राजवटीिवŁĦ बंड करÁयाचा ÿयÂन केला. िपडमŌट-
सािडªिनया राºयाने बंडाला पािठंबा देÁयासाठी सैÆय पाठवले असले तरी जुलै १८४८ मÅये
ऑिÖůया¸या मदतीमुळे बंड िचरडले गेले. इटािलयन बंड अपयशी ठरले आिण १८४९
पय«त जुÆया राजवटी पुÆहा एकदा अिÖतÂवात आÐया.
रीसोजêिमंटो:
ÿचिलत पåरिÖथती¸या िवरोधात इटलीमÅये अनेक उठाव झाले आिण हजारो लोकांना
तुŁंगात डांबÁयात आले िकंवा िनवाªिसत करÁयात आले. ÖवातंÞयिवषयक िवचार आिण
भावनांनी रीसोजêिमंटो चळवळीला ÿेåरत केले. रीसोजêिमंटो Ìहणजे पुनŁºजीवन िकंवा
पुनŁÂथान. ही चळवळ एक Öवतंý आिण संयुĉ इटली¸या आदशा«वर आधाåरत होती.
तसेच इटािलयन लोकांना Âयां¸या पूवê¸या महानतेची आठवण कłन देत होती. ऑिÖůयन
वचªÖवाचा िनषेध आिण एकतेची मागणी Âयांनी केली होती. ते उदारमतवादी आिण
लोकशाहीवादी होते. संसदीय Öवłपाचे सरकार, अिभÓयĉì ÖवातंÞय, चचªचे अिधकार
कमी करणे आिण ÿजास°ाक Öथापनेची मागणी Âयांना अिभÿेत होती. इटली¸या
मÅयमवगêयांनी आिथªकŀĶ्या Öवतःला िवकिसत करÁयाची इ¸छा Óयĉ केली.
जोसेफ मॅिझनी:
मॅिझनीचा जÆम १८०५ मÅये िजनोआ येथे झाला. Âयाचे वडील िजनोआ िवīापीठात
ÿाÅयापक होते. तŁण वयातच मॅिझनी काबōनारीचा सदÖय झाला. Âयाने १८३० ¸या munotes.in
Page 113
113
बंडात जोमाने भाग घेतला. Âयासाठी Âयाला काही िदवसांसाठी हĥपार करÁयात आले.
१८३१ मÅये सुटÐयानंतर Âयाने "यंग इटली" नावाची संघटना Öथापन केली. तŁणांना
राÕůीय चळवळीसाठी संघिटत करणे हा Âयांचा हेतू होता. युवाशĉìवर Âयांचा अपार िवĵास
होता. Âयांनी तŁणांना कारागीर,कामगार,कामगार आिण शेतकöयांशी संवाद साधा आिण
Âयांना Âयां¸या ह³कांची जाणीव कłन देÁयास सांिगतले. Âयाला इटलीला राÕů बनवायचे
होते. काबōनेरी संघटना¸या कायª पĦतीवरील Âयाचा िवĵास उडाला. Âयाने एक मजबूत
राÕůीय कृती करÁयाचे Åयेय ठेवले. Âया¸या राÕůवादी ÿचाराने इटािलयन लोकांचे राजकìय
ि±ितज िवÖतृत केले.
काÓहóरची मुÂसĥीिगरी:
िपडमŌट - सािडªिनया¸या माÅयमातून काÓहóरने इटली¸या एकìकरणात मÅयवतê भूिमका
बजावली. काÓहóर उदारमतवादी होता आिण मुĉ Óयापार, मतÖवातंÞय आिण धमªिनरपे±
राजवटीवर िवĵास ठेवत होता. परंतु ÿजास°ाकवादी आिण øांितकारकांचे मागª Âयांना
पसंत नÓहते. काÓहóरने संसदे¸या चच¥त भाग घेतला होता पण पंतÿधान असताना Âयांनी
वापरलेÐया िववादाÖपद पĦतéमुळे Âया¸यावर मोठ्या ÿमाणावर टीका केली गेली. Âया¸या
आधुिनकìकरण ÿकÐप, िवशेषत: रेÐवे आिण लÕकर आिण नौदला¸या उभारणीवर मोठ्या
ÿमाणावर खचª केÐयामुळे राÕůीय कजª वाढले. जेÓहा काÓहóर पंतÿधान झाला तेÓहा
िपडमŌटला ऑिÖůयाकडून नुकताच मोठा पराभव सहन करावा लागला होता, परंतु जेÓहा
तो मरण पावला , तेÓहा िÓह³टर इमॅÆयुएल¸या िĬतीय¸या हाती युरोप¸या महान शĉéमÅये
Öथान असलेÐया एक राºय आले. ÂयामÅये काÓहóरचा िसंहाचा वाटा होता.
िøिमयन युĦ (१८५३-५६):
िāटन आिण ĀाÆस¸या सहयोगी शĉéनी िपडमŌट राºयाला िøिमयन युĦात सहभागी
होÁयास सांिगतले. इटली¸या एकìकरणा¸या िपडमॉÆट¸या पुढाकाराला िमýप± पािठंबा
देतील अशी आशा असलेÐया कावूरने १० जानेवारी १८५५ रोजी िāटन आिण ĀाÆसला
पाठéबा िदला आिण युĦात ÿवेश केला Ìहणून सहमती दशªिवली. १९Óया शतका¸या
मÅयात ऑिÖůया हे शिĉशाली राÕů होते,ºयां¸याकडे लोÌबाडêचा मोठा आिण समृĦ
ÿदेश होता. िपडमŌट- सािडªिनया हे ऑिÖůयन लोकांना Öवतःहóन पराभूत कł शकत नाही
हे जाणून कावूरने १८५० ¸या दशका¸या मÅयात ĀाÆस , इंµलंड आिण ऑटोमन
साăाºया¸या बाजूने िøिमयन युĦात ÿवेश कłन राजकìयŀĶ्या फायदा उठवÁयाचा
ÿयÂन केला आिण तो पुरेपूर यशÖवी झाला. दरÌयान, कावूरने िपडमŌट-सािडªिनया आिण
Âयाचे ÿदेश आधुिनकìकरणĬारे सुसºज करÁयाचा ÿयÂन केले. साडêिनयात रेÐवेमागª
तयार करणे आिण सैÆय ÿबलीकरण सुŁ ठेवले.
ऑिÖůयाला नमवÁयासाठी पीडमॉÆटला ÿबळ िमýांची गरज होती. Âयाने ĀाÆसबरोबर युती
करÁयाचा िनणªय घेतला. Ā¤च राजा नेपोिलयन ितसरा हा पूवê काबōनारीचा सदÖय होता
Âयामुळे इटािलयन राºयांबĥल सहानुभूती बाळगणे अपेि±तच होते. १८५५ मÅये कावूरने
िøिमयन युĦात इंµलंड आिण ĀाÆसला मदत कłन राजनैितक पाऊल उचलले. Âयाचे
रिशयाशी कोणतेही वैर नÓहते,पण Âयाला आंतरराÕůीय राजकारणातून फायदा ¶यायचा munotes.in
Page 114
114
होता. इटली एकìकरणात हे महÂवाचे पाऊल होते. जेÓहा इटािलयन सैÆयाने िøमीय
युĦाबĥल तøारी मांडÐया, तेÓहा तो Ìहणाला "øìिमया¸या या िचखलातून एक नवीन
इटली जÆमाला येईल.” युĦानंतर, कॅÓहोरला पॅåरस शांतता पåरषदेसाठी बोलावÁयात
आले. Âयाने ितथे जाऊन इटािलयन राºयां¸या समÖया मांडÐया. नेपोिलयन ितसरा
इटलीला मदत करÁयास तयार झाला. Âयांनी कावूरची भेट घेतली आिण तपशीलांवर चचाª
केली. ऑिÖůयाला लोÌबाडê आिण Óहेनेिशयामधून बाहेर काढÁयासाठी Âयाने िपडमŌटला
मदत करÁयाचे आĵासन िदले. ÂयाबदÐयात ĀाÆसला सेÓहॉय आिण नाइस ÿांत िमळणे
अपेि±त होते.
ऑिÖůया िवŁĦ युĦ १८५९:
ĀाÆसशी युती केÐयावर, िपडमŌट-सािडªिनयाने ऑिÖůयािवŁĦ १८५९ मÅये युĦ घोिषत
केले. ऑिÖůयाचा िवरोध करÁयासाठी कावूरने लोÌबाडê¸या सीमेवर सैÆय तैनात केले.
ऑिÖůयाने िपडमŌटला सैÆय मागे घेÁयास सांिगतले पण कावूरने नकार िदला. Âयामुळे
ऑिÖůयाने युĦाची घोषणा केली गेली. करारानुसार नेपोिलयन ितसरा याने वैयिĉकåरÂया
Ā¤च सैÆयाला कावूरला मदत करÁया साठी आ²ा िदली. लोÌबाडêवर सािडªिनयाचा ताबा
ÿÖथािपत झाला . जेÓहा हे ÖपĶ झाले कì ऑिÖůया Óहेनेिशयाला गमावेल तेÓहा नेपोिलयन
ितसरा याने अचानक युĦ थांबवले व तो मागे हटला. Âयाने ऑिÖůयाबरोबर िÓहलाĀांकाचा
करार केला. यामुळे कावूर िनराश झाला आिण Âयाने राजीनामा िदला. परंतु िव³टर
इÌयनुएलने तो Öवीकारला नाही. इटािलयन लोकांनी पमाª,मोडेना आिण टÖकनी¸या
शासकांना नाकारले. या कामात Âयांना इंµलंडकडून नैितक पाठéबा िमळाला. िāिटश
पंतÿधानांनी जाहीर केले कì लोकांना Âयांचे राजे बदलÁयाचा अिधकार आहे. तीन
राºयांतील लोकांना िपडमŌटमÅये सामील होÁयाची इ¸छा होती. ही एक महßवाची पायरी
होती. सािडªिनया - िपडमŌट एक मोठे आिण ÿमुख राºय बनले.
जोसेफ गॅरीबाÐडी:
जोसेफ गॅरीबाÐडीचा जÆम १८०७ मÅये नाईस येथे झाला. तो मॅिझनीचा समथªक होता
आिण यंग इटलीचा सदÖय होता. Âयाने रेड शटª नावाची Âयां¸या अनुयायांची संघटना
Öथापन केली. पोप¸या अिधपÂयाखालील रोमची मुĉता करÁयासाठी Âयाने रोमकडे मोचाª
वळवला. माý Ā¤च सैÆयाने पोप¸या बचावासाठी धाव घेतली. गॅåरबाÐडी ही लढाई हारला
आिण पुÆहा अमेåरकेत िनघून गेला. काही वषा«नी तो इटलीला परतला आिण एका छोट्या
बेटावर शेतकöयाचे आयुÕय Óयतीत कł लागला. १८५४ मÅये कावूरने Âयाला पीडमŌटचा
राजा िÓह³टर इमॅÆयुएल¸या नेतृÂवाखाली एकìकरण पूणª करÁयासाठी Âयाची मदत
मािगतली. गॅåरबाÐडीने ÿजास°ाकवादाचे समथªन केले असले तरीही, Âयाने आपÐया
देशा¸या एकìकरणासाठी इमॅÆयुएलचे नेतृÂव Öवीकारले. उ°र इटािलयन राºयांनी १८५९
आिण १८६० मÅये िनवडणुका घेतÐया आिण िपडमŌट-सािडªिनया साăाºयात सामील
होÁयासाठी मतदान केले एकìकरणा¸या िदशेने एक मोठे पाऊल होते. िपडमŌट-सािडªिनया
यांनी सॅवॉय आिण नाइस हे ÿांत ĀाÆसकडे सोपवले. दि±णी इटािलयन राºयांना
एकìकरण ÿिøयेत आणÁयात गॅåरबाÐडी यांचे महßवपूणª योगदान होते. १८६१ ¸या munotes.in
Page 115
115
सुŁवातीला एक राÕůीय संसद बोलावली आिण इटली¸या राºयाची घोषणा केली गेली
आिण Âयात िÓह³टर इमॅÆयुएल दुसरा याची इटलीचा राजा Ìहणून िनवड करÁयात आली.
गरीबाÐडीने आपÐया अनुयायांना १८५९ मÅये ऑिÖůयािवŁĦ युĦ लढÁयास ÿेåरत केले.
१८६० मÅये िसिसली¸या देशभĉांनी Ā¤च राजा ĀािÆसस पिहला या¸या िवरोधात बंड
केले. Âयांनी गॅåरबाÐडीकडे मदतीची िवनंती केली. गरीबाÐडी हजार अनुयायांसह
मासªला¸या िकनाöयाकडे िनघाला. Âयाने िÓह³टर इमॅÆयुएल¸या नावाने संपूणª िसिसलीवर
कÊजा केला. िवजयानंतर,Âयाने इटली¸या मु´य भूमीत ÿवेश केला आिण नेपÐस गाठले.
गारीबाÐडीने १८६० मÅये नेपÐसवर कÊजा केला. Âयाने रोमवरील मोचाªची तयारी सुł
केली. कॅÓहóरसाठी ही पåरिÖथती धोकादायक होती. रोम हा ÿांत पोप¸या अिधपÂयाखाली
होता. हे ĀाÆस¸या अिधपÂयाखाली होते. नेपोिलयन ितसरा कॅथोिलक होता आिण पोपला
ýास होऊ नये अशी Âयाची इ¸छा होती. कावूर¸या Åञानात आले कì रोमवरील हÐÐयाचा
अथª ĀाÆसशी युĦ होईल. कावूरने गॅåरबाÐडीला थांबवÁयाचे धोरण आखले. Âयाने
नेपोिलयन ितसरा याला आĵासन िदले कì रोमवर हÐला होणार नाही,परंतु इतर छोट्या
राºयांचा भाग िÓह³टरने काबीज केला. लोकांनी Âयाला आपला राजा Ìहणून Öवीकारले.
गरीबाÐडीने राजाला अिभवादन केले व संभाÓय संघषª टाळÁयासाठी तो आपÐया गावी गेला
व राजकारणातून िनवृ° झाला.
िÓह³टर इमॅÆयुएलने एकìकरण पूणª केले:
िÓह³टर इमॅÆयुएल हा चाÐसª अÐबटª या सािडªिनया – िपडमŌट¸या राजाचा मुलगा होता.
एकìकरणा¸या कामात Âयाला काउंट कावूरकडून राजकìय मागªदशªन लाभले. Âयाने
एकìकरणाचा मागª िनद¥िशत करÁयासाठी कावूरला पूणª अिधकार िदला. १८६१ पय«त
Óहेनेिशया आिण रोम वगळता सवª ±ेýे एकìकरणा¸या बाहेर होती. Óहेनेिशया हा ÿांत
ऑिÖůया¸या तर रोम पोप¸या ताÊयात होता. १८६६ मÅये ऑिÖůया आिण ÿिशया
दरÌयान युĦ झाले. िÓह³टरने ÿिशयाशी युती केली. Âयातील अटéनुसार जर इटलीने
ÿिशयाला ऑिÖůयािवŁĦ मदत केली तर Âया बदÐयात इटलीला वेनेिशया ताÊयात
घेÁयास ÿिशया मदत करेल. ÿिशयाने युĦ िजंकले आिण ऑिÖůयाला Óहेनेिशयाला
इटलीला िदले गेले. १८७० मÅये ĀाÆस आिण ÿिशया यां¸यात युĦ झाले. नेपोिलयन
ितसरा याला रोममधून Ā¤च सैÆय मागे घेÁयास भाग पाडले गेले. िÓह³टरने या संधीचे सोने
केले. सÈट¤बर १८७० मÅये इटािलयन सैÆयाने रोम¸या िदशेने कूच केले. पोपने आपले
बÖतान ÓहॅिटकनमÅये हलवले. रोम¸या नागåरकांनी एकìकरणात सामील होÁयासाठी
मतदान केले.
८.११ सारांश
१८६० पासून १८९० पय«त िबÖमाकªने जमªन आिण युरोिपयन राजकारणावर वचªÖव
गाजवले. शांतते¸या मागाªने आपले Åयेय साÅय होऊ शकत नाही हे Âयाला माहीत होते.
Âयाने लोह आिण रĉ धोरण अंिगकारले. या धोरणात ÿथम ÿिशयाने मजबूत सैÆय तयार munotes.in
Page 116
116
करणे आवÔयक आिण अगÂयाचे होते. राजनैितक मागाªने ĀाÆसला वेगळे कłन आिण युĦ
िजंकून जमªनीला एक महान राÕů Ìहणून Öथान िमळवून िदले. Óही³टर इमॅÆयुएलचा राजा
Ìहणून Öवीकार केÐयावर इटलीचे एकìकरण पूणª झाले. हे इटािलयन देशभĉां¸या Óयापक
ÿयÂनांमुळे होते. रोमला संयुĉ इटलीची राजधानी Ìहणून घोिषत करÁयात आले. मॅिझनीचा
राÕůवाद, कॅÓहोरची मुÂसĥीपणा, गॅरीबाÐडीचे बिलदान आिण राजा इमॅÆयुएलचे शहाणपण
यामुळे दीघª काळचे एकìकरणाचे ÖवÈन साकार झाले.
८.१२ ÿij
१) १८६६ ¸या ऑÖůो ÿिशयन युĦ आिण १८७०-७१ ¸या Āँको ÿिशयन युĦाचे वणªन
करा.
२) जमªनी¸या एकìकरणा¸या ÿिøयेची चचाª करा.
३) जमªनी¸या एकìकरणात िबÖमाकªचे योगदान ÖपĶ करा.
४) इटली¸या एकìकरणाकडे नेणाöया घटनांची चचाª करा.
५) इटािलयन एकìकरणात ऑिÖůया १८५९ िवŁĦ युĦाची पाĵªभूमी आिण पåरणामांचे
वणªन करा.
६) जमªनी¸या एकìकरणात कावूरची भूिमका ÖपĶ करा.
८.१३ संदभª
कॉन¥ल आर. डी., वÐडª िहŕी इन ट्वेितथ सेÆचुरी, लाँगमन, १९९९
लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
टेलरचे ए.जे.पी., द Öůगल फॉर माÖटरी इन युरोप (१८४८-१९१८) – ऑ³सफडª,
१९५४
कोन¥ल आर. डी., वÐडª िहÕůी इन ट्वेÆटीथ स¤चुरी, लŌगमन एÖसे³स, १९९९
úांट अंड तेÌपरले, युरोप इन नाईनितÆथ अंड ट्वेÆटीथ स¤चुरी, Æयुयोकª, २००५
टेलर ए. पी. जे., द Öůगल फोर माÔतरी इन युरोप, (१८४८-१९१८), ओ³फोडª
थोमÈसन डेिवड, युरोप िसÆस नेपोिलयन, लाँगमन, जयपूर, १९७७.
***** munotes.in
Page 117
117
९
राÕůीय अिÖमतांची िनिमªती - आयल«ड आिण बाÐकन राÕůे
घटक रचना
९.० उिĥĶ्ये
९.१ ÿÖतावना
९.२ आयåरश राÕůवादा¸या उदयाची कारणे
९.३ बाÐकन राÕůांचा उदय
९.४ सारांश
९.५ ÿij
९.६ संदभª
९.० उिĥĶ्ये
१. आयåरश राÕůवादाचा उदय समजून घेणे
२. आयल«डमधील राÕůीय अिÖमता िनिमªतीचा मागोवा घेणे
३. बाÐकन ÿदेशात राÕůीय अिÖमता िनमाªण शोधणे
४. आयल«ड आिण बाÐकनमधील राÕůीय अिÖमता िनिमªतीमÅये इंµलंड, रिशया,
ऑिÖůया¸या भूिमकेचा अËयास करणे
९.१ ÿÖतावना
आयåरश ÿijाचे मूळ आयल«ड हा िāटीश साăाºयवादी धोरणांचा बळी ठरला होता यातच
होते. आयåरश लोक Âयां¸याच देशात Öवतंý नÓहते. आयåरश उठावांना िनदªयीपणे मोडून
काढÁयात आहे आिण शतकानुशतके आयल«डमÅये वंशĬेष वाढीस लागला होता . या सवª
कालावधीत इंµलंड¸या मोठ्या संसाधनांमुळे आयल«ड िāटीश शासनासोबत संघषª आिण
सोबत Öपधाª कł शकत नÓहता. या वादळी इितहासाचा पåरणाम असा झाला कì आयåरश
लोक Âयां¸या Öवतः¸या भूमीतील दुÍयम गणले गेले होते. आÂयंितक Ĭेषाने आिण
राÕůीयÂवाने भारलेले असे वातावरण आयल«डमधे िनमाªण झाले.
munotes.in
Page 118
118
९.२ आयåरश राÕůवादा¸या उदयाची कारणे
कृषी समÖया:
चाÐसª हेज¸या नŌदीÿमाणे आयल«ड¸या जिमनीवर आयåरश लोकांची मालकì नÓहती. ती
जमीन एकेकाळी Âयां¸या पूवªजांची होती. इंúज राºयकÂया«नी आणलेÐया िनरिनराÑया
योजनांमुळे जिमनीवर मोठ्या ÿमाणावर कÊजा करÁयात आला. या जिमनी इंúजां
अिधकाöयांना िदÐया होÂया. आयåरश Âयां¸याच देशात दुÍयम नागåरक बनले. आयåरश
लोक नेहमीच Öवतःला आयल«डमधील जिमनीचे ÆयाÍय मालक मनात होते. इंúज
जमीनदारांना जिमनी हडप करणारे जमीनदार मानले गेले आिण Âया जिमनéवर ताबा
िमळवÁयाची Âयांची तीĄ इ¸छा होती.
धािमªक समÖया:
आयåरश लोक फार पूवêपासून धािमªक वृ°ीचे होते. युरोपमÅये ÿोटेÖटंट पंथ वेगात पसरत
असताना आयåरश कॅथिलकच रािहले. तर इंúज रोमपासून वेगळे होवून ÿोटेÖटंट झाले.
झाले. आयåरश अँिµलकन चचªला Âयां¸यावर जबरदÖती करÁयाचा ÿयÂन केÐयाने शýुÂव
अिधकच वाढले. एकोिणसाÓया शतका¸या सुŁवातीस ते अँिµलकन ÿोटेĶंट चचªला एक
दशमांश कर देत होते तरीही ते Öवतः कॅथिलकच रािहले. Âयांनी कधीही ÿोटेÖटंट चचªमÅये
ÿवेश केला नाही आिण जाणूनबुजून Âयां¸या Öवतः¸या चचªचे समथªन केले.
राजकìय िÖथती :
आयåरश लोकांसाठी Âयांना िनयंिýत करणारे कायदे केले नाहीत. १८०० मÅये Âयांची
डिÊलनमधील Öवतंý संसद रĥ करÁयात आली आिण १८०१ पासून úेट िāटनमÅये
लंडनमÅये एकच संसद होती. यापुढे आयल«डकडे हाऊस ऑफ कॉमÆसमÅये ÿितिनधéचा
कोटा असताना महßवा¸या िनणªयांमÅये Âयाचा कधीही सÐला घेतला गेला नाही. १८४५-
४७चा आयåरश दुÕकाळ हा एक दुःखद आप°ी होता. Âयाचे पåरणाम दूरगामी होते. अनेक
वष¥ लोकांना मनÖताप झाला होता.
होमłल आंदोलन:
आयåरश लोक आयल«ड¸या अंतगªत Óयवहारा¸या ÓयवÖथापनासाठी आयåरश संसदेची
पयाªयाने होमłलची मागणी करत होते. Âयांना इंúजी संसदेचा आिण परदेशी लोकांचा
ितरÖकार वाटत होता. आयल«डला इंµलंडपासून वेगळे करÁयाची Âयांची इ¸छा नÓहती परंतु
आयåरश लोकांसाठी Öवतंý संसदेची Âयांची इ¸छा होती. डिÊलनमÅये Öवतंý आयåरश
संसदेला बोलावÁयाची व देशातील िÖथतीवर िनयंýण ठेवÁयाची समथªन करणारे िवधेयक
मांडÁयात आले. हे िवधेयक ३४३ मतांनी नामंजूर झाले.
सॅिलÖबरी मंिýमंडळ:
१८९५ ¸या िनवडणुकìत िāटन-आयªलंड एकतावादी गटाने बहòमत िमळवले. ते िडस¤बर
१९०५ पय«त स°ेत राहायचे. लॉडª सॅिलÖबरी ितसöयांदा पंतÿधान झाले. बö याच munotes.in
Page 119
119
वषा«पासून होमłलचा ÿij मागे पडला होता. आता स°ेत असलेला प± आयल«डमधील
Öवतंý संसदे¸या कÐपनेला ठामपणे िवरोध करत होता. १८९७ मÅये राणी िÓह³टोåरया¸या
राºयारोहणाचा साठवा वधाªपनिदन हा साăाºयाÿती वसाहतé¸या िनķेचे तसेच सावªभौम
असलेÐया सावªभौम आदर आिण आपुलकì¸या उÐलेखनीय ÿदशªनाचे िनिम° होते. हा
हीरक महोÂसव साăाºया¸या िविवध िवभागांना एकý बांधून ठेवणाöया संघभावने¸या
ताकदीचे,इतरांशी असलेÐया संबंधातून ÿÂयेकाला िमळणारे फायदे आिण स°े¸या
अिभमानाचे एक जबरदÖत ÿदशªन होते.
एकोिणसाÓया शतका¸या शेवट¸या वषा«त आयåरश इंúजी सािहÂयात मोठी भर पडली होती.
जॉजª मूर,जे.एम. िसंज,डÊÐयू.बी., ियट्स,जॉजª रसेल आिण जेÌस जॉयस यांसार´या कवी,
नाटककार आिण का दंबरीकारांचा एक उÂकृĶ गट डिÊलनमÅये उदयास आला. दरÌयान
गेिलक लीग (१८९३) ने आयåरश राÕůाची पिहली भाषा Ìहणून गेिलक या भाषेला łढ
करÁयाचा ÿयÂन केला आिण गेिलक ऍथलेिटक असोिसएशनने िāटीश खेळां¸या जागी
पारंपाåरक आयåरश खेळ लोकिÿय करÁयाचा ÿयÂन केला. डिÊलनमधील इÖटर रायिझंग
घटनेनंतर (१९१६) नंतर िसन फेनने महÂवाची भूिमका बजावली. राÕůवादी भावनांचा हा
एक उþेक होता. िसन फेनचे नेते इमॉन डी Óहॅलेरा यांनी एकसंध आिण Öवतंý
आयल«डसाठी केलेÐया िनःसंिदµध मागणीने १९१८ मÅये िāटीश संसदेत १०५ आयåरश
जागांपैकì ७३ जागा िजंकÐया. िसन फेन¸या संसद सदÖयांची जानेवारी १९१९ मÅये
डिÊलन येथे बैठक झाली आिण Âयांनी Öवतंý आयåरश संसदेची घोषणा केली. आयåरश
हंगामी सरकार Öथापन झाले.
अशा ÿकारे िसन फेन (१९०५) या राÕůवादी प±ाची िनिमªती, होम łल चळवळीचा ÿसार
आिण आयåरश åरपिÊलकन आमê अंतगªत लोकिÿय राÕůवादी उठाव (१८९१-१९२१)
यामुळे आयल«डची फाळणी झाली. उ°र आयल«डने िāटीश राजस°ेशी आपली िनķा
कायम ठेवली तर उवªåरत आयल«डने Öवतंý राºयघटनेसह ÿजास°ाक घोिषत केले.
९.३ बाÐकन राÕůांचा उदय
एकोिणसाÓया शतका¸या मÅयापय«त बाÐकन ĬीपकÐपातील िùIJन लोकसं´येमÅये बरीच
अÖवÖथता आिण असंतोष होता. रिशयाने ÿोÂसािहत केलेÐया बाÐकन लोकांमÅये एक
मजबूत राÕůवादी चळवळ िनमाªण होत होती. िøिमयन युĦात पराभूत झाÐयामुळे झार
अले³झांडर िĬतीय या¸या ÿचारक धोरणांमुळे आिण रिशयाबाहेरील ÖलाÓह लोकां¸या
सामाÆय समथªनामुळे रिशयाचा ÿभाव या लोकांवर जाणवत होता. अशा ÿकारे झार
अले³झांडर िĬतीयला बाÐकनमधील ÖलाÓह लोकांना रिशयन साăाºयाला जोडÁयाची
इ¸छा होती. ऑÖůो -हंगेåरयन साăाºय देखील बाÐकन ĬीपकÐपातून एिजयन समुþापय«त
िवÖतारÁयाची आकां±ा बाळगू लागले. अशा ÿकारे रिशया आिण ऑिÖůया यां¸यात संघषª
अपåरहायª झाला. तुकê¸या सुलतानाने आपÐया िùIJन ÿजे¸या िहतासाठी राजकìय आिण
धािमªक सुधारणांचे आĵासन पूणª केले नाही आिण तुका«कडून Âयां¸या िùIJन ÿजेवर munotes.in
Page 120
120
अÂयाचार वाढले. या घटकांमुळे ऑĘोमन साăाºया¸या जुलमी राजवटीिवŁĦ बाÐकन
िùIJन राÕůीयतेचा उदय झाला.
तुकêिवŁĦ बाÐकन राÕůीयÂवा¸या वाढीस ऑिÖůया आिण रिशया यांनी ÿोÂसाहन िदले.
बाÐकन ĬीपकÐपातील ऑिÖůयन ÖवारÖय मु´यÂवे इटली आिण जमªनी¸या
एकýीकरणा¸या वेळी गेलेली ÿितķा पुनÿाªĮ करÁया¸या इ¸छेमुळे होते. रिशयाचे बाÐकन
ĬीपकÐपात ÖवारÖय ऑिÖůयन िहतसंबंधांमुळे तीĄ झाले होते. बाÐकन ĬीपकÐपातील
िविवध ÿदेश आिण डॅÆयूब¸या दि±णेकडील बÐगेåरयन भागात झालेÐया बंडांनी ऑिÖůया
आिण रिशयाचे ल± वेधून घेतले.
१८५८ मÅये मॉÆटेनेúोने úाहोवो येथे तुका«ना पराभूत केले. तथािप पुढील काही वषा«मÅये
ितचे अिÖतÂव तुकê आøमणाĬारे धो³यात आले आिण रिशयाने मॉÆटेनेúो¸या बचावासाठी
पावूल टाकले. रोमािनया ÖलाÓह राºय नसले तरी १८६१ मÅये Âया देशाची एकता पूणª
करÁयासाठी रिशयाने सहाÍय केले. १८६७ मÅये रिशयाने बेलúेड आिण इतर सिबªयन
िकÐÐयांमधून तुकê सैÆय काढून टाकÁयासाठी हÖत±ेप केला आिण अशा ÿकारे सिबªयाशी
ितचा जवळचा संबंध आला. १८७० मÅये रिशयाने पॅåरस करार (१८५६) मधील काÑया
समुþातील कलमे रĥ केली आिण सेबॅÖटोपोल¸या िकÐÐयाचा जीणōĦार आिण काÑया
समुþा¸या िकनाöयावर ित¸या नौदलाची पुनबा«धणी करÁयाची घोषणा केली. या घटकांनी
रिशयन आकां±ांचे पुनŁºजीवन केले आिण बाÐकनमधील ÖलाÓह लोकसं´येला तुका«¸या
िवरोधात उठÁयास ÿोÂसािहत केले.
बोिÖनया आिण हज¥गोबीना:
बोिÖनया आिण हझ¥गोबीनामधील जनतेने तुका«िवŁĦ बंडाची तयारी सुŁ केली. १८७४
मÅये शेती¸या वाईट इंगामामुळे बोिÖनया आिण हझ¥गोिबना या दोÆही देशांमÅये बंड सुŁ
झाले. Âयांना सिबªया आिण मॉÆटेनेúो¸या लोकांनी मदत केली. राÕůवादी चळवळ संपूणª
बाÐकन ÿदेशात पसł लागली आिण सामाÆय जनता ÿ±ोिभत झाली होती. ३० िडस¤बर
१८७५ रोजी ऑिÖůया -हंगेरीचे परराÕů मंýी काउंट अँűासी यांचा एक ÿÖताव ÿसाåरत
करÁयात आला ºयामÅये बाÐकनमधील तुकê राजवटीचा िनषेध करÁयात आला आिण
Âयातील अराजकता िनदशªनास आणून िदÐया गेली. तुकê सुलतानाने पुÆहा एकदा
सुराजकìय व सामािजक सुधारणा आणÁयाची तयारी दशªवली. तरीसुĦा िùIJन बंडखोर
राÕůांचा सुलताना¸या वचनांवर िवĵास नÓहता. याच पाĵªभूमीवर बाÐकन ÿदेशातील देश
Öवतंý होÁयाची आकां±ा बाळगत होते. ऑĘोमन साăाºयािवŁĦ बंड करÁयात úीक
आघाडीवर होते.
úीस:
úीक राÕůवादी िवचार अठराÓया शतका¸या अखेरीस िवĬान आिण सािहिÂयक गटांनी
ÿसाåरत केला होता. åरगास फेåरओस हे राÕůवादी कवी होते ºयाने राÕůीय िवचारांचा
ÿचार केला होता. १८१४ मÅये úीक लोकांनी िøिमयामÅये ÖवातंÞय चळवळीसाठी
‘सोसायटी ऑफ Ā¤ड्स’ Öथापन केली. Âयाला मोठी आंतरराÕůीय ÿिसĦीही िमळाली. munotes.in
Page 121
121
तरीही Âयां¸या राÕůवादाला खरा पािठंबा रिशयानेच ÿदान केला. १७७० ¸या सुŁवातीला
रिशयाने १७७४ मÅये कुकुक कैनाकाª¸या कराराĬारे रिशयाने सुलतानला साăाºयातील
ऑथōडॉ³स िùIJनांचे ÿितिनिधÂव करÁयाचा सवªसमावेशक अिधकार ÿाĮ केला. पुढे
राजकìय बंडखोरी बंडखोरी एिजयन बेटे, अथेÆस,कॉåरंथ,थेसाली आिण मॅसेडोिनयामÅये
वेगाने पसरली. ऑĘोमन गÓहनªर अली पाशा सुलतान िवŁĦ बंड करत होता आिण Âयाचे
िनयंýण दि±णेकडे úीसमÅये वाढवत होता. úीक राÕůवादी गट आिण अली पाशा यांनी युती
कłन तुका«िवŁĦ लढा िदला.
ऑĘोमन सरकारने ÿथम धोकादायकåरÂया Öवतंý अशा अली पाशाचा सामना केला आिण
१८२२ मÅये Âयाला फाशी िदली; परंतु ते úीक राÕůवादéना उठावाला रोखू शकले नाही.
úीक लोकां¸या अथक ÿयÂनांमुळे संपूणª युरोपमÅये १८२२ मÅये úीक ÖवातंÞय घोिषत
करÁयात आले. सुलतानने आता इिजĮचा शिĉशाली गÓहनªर, मुहÌमद (मेहमेट) अली,
अÐबेिनयन वंशाचा दुसरा याला मदतीसाठी बोलावले. जो úीसमÅये आपले ±ेý वाढवÁयास
उÂसुक होता. रिशयाने सुलतानवर úीक ÖवातंÞय Öवीकार करÁयासाठी दबाव आणला.
िāटन आिण ĀाÆसला रिशया¸या ÿभावा¸या वाढीची भीती वाटली. रिशयन भूमÅयसागरी
नौसेनेने úीकांना आवÔयक बाबéचा पुरवठा केला आिण रिशयाने डॅÆयुिबयन åरयासतéĬारे
ऑĘोमन साăाºयावर वर आøमण केले. १८२९ मÅये ऑĘोमनचा पराभव आिण एिडनª
(एिűयानोपल) ¸या करारानंतर अखेर úीक ÖवातंÞय Öवीकारले गेले. १८३२ मÅये úीक
राºयाची Öथापना करÁयात आली होती. परंतु रिशयाला रोखÁयासाठी ऑिÖůया, िāटन,
ĀाÆस, सुलतान, अली पाशा आिण मुहÌमद अली या सवा«नी असा एक úीस ÿांत तयार
केला जो úीक राÕůवादी¸या ÖवÈनापे±ा िकंवा आधुिनक úीसपे±ा खूपच लहान होता.
रिशयन ÿभावा¸या भीतीने धमª आिण राÕůीयÂवाने पूणª परदेशी Óयĉìला úीस¸या
िसंहासनावर बसवले गेले.
सिबªया:
ऑĘोमन राºयाचा öहास ,Öथािनक राºयकत¥ आिण राÕůवादी गट यां¸यातील ÿादेिशक
संघषª आिण रिशयाचा हÖत±ेप या पाशªभूमीवर सिबªयन पåरिÖथती बाÐकन ÿदेशातील इतर
वाढÂया राºयांÿमाणेच होती. १८०४ ते १८१३ या वषा«मÅये Öथािनक शासन कॅरेजॉजª¸या
नेतृÂवाखाली कायªरत होते. सिबªयातील राÕůवादी चळवळने कारेजॉजª¸या नेतृवाखाली
युरोिपयन शĉéकडून मदत मािगतली असताना फĉ रिशया सैÆयासह मदतीसाठी पुढे
आला आिण सुलतानवर तुकê िनयंýण ठेवÁयाचे काम Âयाने केले. या बंडाचे बरेचसे यश
इÖतंबूल येथे जेिनसेरी बंड आिण तुकê मधील उ°रािधकारी िनवड यातील गŌधळ यामुळे
िमळाले होते. तथािप १८१३ मÅये ओटोमÆसने सैÆयाने कारागॉजªला परभूत केले व तो
हंगेरीला पळून गेला. िजथे Âयाचा सहकारी सिबªयन िमलोस ओāेनोिवकने Âयाची हÂया
केली. १८१५ मÅये िमलोसने आणखी एक बंड सुł केले. व Öवत:ला सुलतानचा िùIJन
पाशा तर १८१७ मÅये Öवतःला वंशपरंपरागत राजकुमार घोिषत केले. सुलतानाने Âयाला
साăाºयात अधीनÖथ राºयकताª Ìहणून Öवीकारले.
munotes.in
Page 122
122
ऑĘोमन राजवटीचे पतन, राÕůवादी भावनांचे पुनजाªगरण आिण मोठ्या राजकìय शĉéचा
हÖत±ेप यामुळे सिबªयन राºय नंतर युगोÖलािÓहयामÅये िवÖतारले. Âयानंतर. यानंतर
१८२० ते १८७० ¸या दरÌयान राÕůीय अिÖमता भूतकाळातील महानता,लोककथा आिण
वुक कराडिझकने सािहिÂयक भाषेतील सुधारणा आिण सिबªयन Óयाकरण आिण
शÊदकोशाची रचना यामधील नेहमी¸या ऐितहािसक संशोधनांसह वाढीस लागली.
Âयानंतर¸या रिशयाने बाÐकनमÅये सिबªयामÅये ÖवारÖय िनमाªण केले. सिबªयाÿमाणेच
øोएिशया, बोिÖनया आिण हझ¥गोिÓहना वेगळे होÁया¸या मागाªवर असताना ऑिÖůया
मधील हॅÊसबगªचे राजवटीने आपले साăाºय अबािधत राखÁयाचा ÿयÂन केला. सिबªयाचे
धोरण पूव¥कडे मॅसेडोिनयामÅये आिण दि±णेकडे अÐबेिनयामÅये िवÖतारÁयात होते.
यासाठी सिबªयन राºयकÂया«नी अधूनमधून ऑटोमÆस िवŁĦ सबª-úीक-बÐगेåरयन युती
करÁयाचा ÿयÂन केला. úीसÿमाणे सिबªयाही ÿादेिशकŀĶ्या असमाधानी होता परंतु
úीस¸या तुलनेने ितचे िनदान मूळ राजवंश अīाप अिÖतÂवात होते. सिबªयामधून ऑĘोमन
स°ा अपåरहायªपणे मागे पडली. अशा ÿकारे १८६७ पय«त ऑĘोमन साăाºयाची
सिबªयातील पाळेमुळे उखडली गेली. १८७७-७८ ¸या रिशया-तुकê युĦात ऑĘोमनचा
पराभव झाÐयानंतर आिण १८७८ मÅये बिलªन¸या कॉंúेस¸या िनणªयानंतर सिबªया अखेर
Öवतंý झाला.
रोमािनया:
रोमािनया हा ऑĘोमन साăाºयाचा एक अितशय महßवाचा ÿांत होता. Âयात मोÐडेिÓहया
आिण वालािचया या दोन मु´य िवभागांचा समावेश होता ºयांना डॅÆयुिबयन िÿिÆसपॅिलटी
Ìहणूनही ओळखले जात होते. १८५९ मÅये ते रोमािनयाचा भाग वानले. Öथािनक धािमªक
पåरिÖथती आिण करमहसूल हे ऑĘोमन िनयंýणा¸या अधीन रािहले. १६३४ ते १७११
दरÌयान úीक राजघराÁयांने या ÿांतांवर राºय केले. अठराÓया शतकात फनाåरयट úीक
(इÖतंबूल¸या फनार ÿदेशातील ®ीमंत úीक) देशाचा कारभार करत होते. परंतु ऑĘोमन
क¤þाची स°ा खीळिखळी झाÐयावर आिण अठराÓया शतकात रिशयन स°े¸या
हÖत±ेपामुळे हा भूभाग रिशयन संर±णाखाली गेला. Öथािनक राÕůवाद ,रिशयन ÿभाव
आिण ऑिÖůयाचा नेहमीचा हÖत±ेप या पाशªभूमीवर रोमािनयन राÕůा¸या उदयाला चालना
िमळाली. एकोिणसाÓया शतका¸या पूवाªधाªत राÕůीय पुनजाªगरण होवून राÕůवादाला बळ
िमळाले. रोमािनयन राÕůीय इितहासाची रचना िमहेल कोगलिनसेनू (१८४०) यांनी केली.
रोमँिटक सािहिÂयक ÓयिĉमÂव िúगोर अले³झांडरेÖकू यां¸या िवचारातून राÕůवादाला
धुमारे फुटले. पिहले रोमािनयन वृ°पý १८३३ मÅये वॅलािचया येथे बुखारेÖटमधील
नॅशनल िथएटरÿमाणेच ÿकािशत झाले. धमªúंथ आिण धािमªक úंथांचे रोमािनयनमÅये
भाषांतर करÁयाची ÿिøया सतराÓया शतकात सुł झाली आिण एकोिणसाÓया शतकात ती
पूणª झाली. ऑÖůो-हंगेåरया साăाºयातही रोमािनयन ऑथōडॉ³स िùIJनांवर अिधकार
देऊन १८६५ मÅये Öवतःचे Öवतंý रोमािनना ऑथōडॉ³स चचª अिÖतÂवात आले.
राजकìय राÕůीय चळवळीचा सांÖकृितक पाया रचला गेला होता. १७७४ मÅये
कैनाकाª¸या करारानंतर रिशयन ÿभाव झपाट्याने वाढला. १८२८ ते १८३४ या काळात
रिशयन राºयपाल पावेल िकसेलेÓह यांनी आधुिनक राºयाची पायाभरणी केली. रोमािनया
केवळ नाममाý ऑĘोमन ÿदेश रािहला परंतु रिशयाचे ÿभावी िनयंिýत Âयां¸यावर होते. munotes.in
Page 123
123
इÖतंबूल¸या िवरोधात उपयुĉ पण Öवत:साठी धोकादायक असलेÐया राÕůवादाचा ÿचार
करताना रिशयाला आता िविशĶ समÖयेचा सामना करावा लागला. नेपोिलयन ितसरा
या¸या नेतृÂवाखालील ĀाÆसने बहò-राÕůीय साăाºये कमकुवत करÁया¸या आिण
सौदेबाजीमÅये काही राजकìय लाभ िमळिवÁया¸या आशेने सवªý राÕůीय चळवळéना
पािठंबा िदला. िøिमयन ध³³यानंतर रिशयाने ĀाÆसचा हÖत±ेप úाĻ मानला आिण
अले³झांडर कुझा यां¸या नेतृÂवाखाली रोमािनया¸या नवीन राºयात सवª ÿदेशांचे
एकýीकरण Öवीकारले. अिभजात वगाªने १८६६ मÅये Âयाला पद¸युत केले आिण
होहेनझोलनª राजघराÁयातील जमªन राजपुý कॅरोलला राजा Ìहणून िनवडले. १८७८ मÅये
बिलªन काँúेसनंतर रोमािनया Öवतंý घोिषत करÁयात आला.
बÐगेåरया:
अठराÓया शतका¸या पूवाªधाªत बÐगेåरयात ÖवातंÞयासाठी कोणतीही चळवळ झाली नाही.
िøिमयन युĦानंतर (१८५४-५६) बाÐकन ÿदेशातील ÖवातंÞया¸या मागÁयांना वेग आला.
राकोवाÖकì आिण Ðयुबेन काव¥लोव यांनी यामÅये आघाडी घेतली. रिशयाने ÖलािÓहक
राÕůवादाचे समथªन केले बाÐकन ÿदेशातील आिण तुका«िवŁĦ úीक अशा राÕůवादाला
ÿोÂसाहन िदले. रिशयाने सिबªयाकडे बाÐकनमधील ित¸या ÿभावाचा आधार Ìहणून पािहले
होते. िÿÆस िमलान¸या नेतृÂवाखाली सिबªयाचा १८७६ मÅये युĦात ओटोमनकडून पराभव
झाला तेÓहा रिशयाने बÐगेåरयाकडे आपला मोचाª वळवला. रिशयाने ÖलािÓहक
राÕůवादा¸या भावनेतून रिशयन नेतृÂवाखाली बाÐकन¸या मुĉìसाठी ÿयÂन केले.
Âयाचÿमाणे िāिटश जनमत उदारमतवादी राजकारणी आिण पंतÿधान िवÐयम µलॅडÖटोन
यांनी १८७५ मÅये उठलेÐया बÐगेåरयन¸या दडपशाही¸या वेळी तुकê¸या अÂयाचारािवłĦ
नाराजी Óयĉ केली. पåरणामी १८७७-७८चे रिशया-तुकê युĦ पेटले. रिशयाबाबत¸या
संशयामुळे १८७८ मÅये बिलªन¸या कॉंúेसने िवभािजत बÐगेåरया आिण पूवª Łमेिलया
नावाचे नवीन राºय िनमाªण केले. Âयांनी बÐगेåरयावर एक जमªन राजपुý अले³झांडर ऑफ
बॅटनबगªला बसवले. युरोिपयन शĉéनी अखंड बÐगेåरयाचे ÖवÈन पूणª होवू िदले नाही. ईÖटनª
Łमेिलया सार´या ÖपĶपणे अिÖथर राºया¸या िनिमªतीवłन हे जाणूनबुजून केले गेले हे
ÖपĶ झाले. इंµलंड माý आता अखंड बÐगेåरया¸या बाजूने उभा रािहला. रिशयाने बÐगेåरयन
राÕůवादाचे ÿारंिभक ÿायोजकÂव Öवीकाłनही बÐगेåरया आिण पूवª Łमेिलया¸या
एकýीकरणावर आ±ेप घेतला. िāटनने माý या एकýीकरणाला पािठंबा िदला. १९१२-
१३¸या बाÐकन युĦांĬारे बÐगेåरयाचा राजकìय िवÖतार झाला. माý पिहÐया महायुĦाती
जमªनीची सहयोगी बनÐयामुळे वसाªय¸या करारामुळे बÐगेåरयाचा िवÖतार आøसला.
९.४ सारांश
आयल«ड हा िāिटशांनी िजंकलेला देश होता. इंúज राºयकÂया«नी उपयोगात आणलेÐया
िनरिनराÑया उपायांनी मोठ्या ÿमाणावर कÊजा करÁयात आला. आयåरश पूवêपासून
धािमªक ŀĶ्या वेगळे होते. ते रोमन कथिलक पंथाचे होते. Âयांना इंúजी संसदेचा आिण
परदेशी लोकांचा ितरÖकार वाटत होता. सुŁवातीस आयल«ड इंµलंडपासून वेगळे Óहावे अशी munotes.in
Page 124
124
Âयांची इ¸छा नÓहती,परंतु आयåरश Óयवहारांसाठी वेगळी संसद असावी अशी Âयांची इ¸छा
होती. िसन फेन (१९०५) या राÕůवादी प±ाची िनिमªती,होम łल चळवळीचा ÿसार आिण
आयåरश åरपिÊलकन आमê अंतगªत लोकिÿय राÕůवादी उदय यामुळे देशाची फाळणी होवून
आयल«डला ÖवातंÞय िमळाले. रिशयाने ÿोÂसािहत केलेÐया बाÐकन ÿदेशामÅये एक मजबूत
राÕůवादी चळवळ सुŁ झाली. झार अले³झांडर ितसरा ला बाÐकनमधील ÖलाÓह लोकांना
रिशयन साăाºया शी सलµन करÁया ची इ¸छा होती. माý वाढÂया राÕůवादी ÿभावामुळे
युरोिपयन देशां¸या राजकारणासमवेतच ÿारंभी तडजोड कłन व नंतर Öवतंý होवून या
देशांनी ÖवातंÞय िमळवले.
९.५ ÿij
१) आयल«डची राÕůीय ओळख िनमाªण करÁयाöया घटकांचे परी±ण करा
२) आयल«डला ÖवातंÞय िमळवून देणाö या घटनाøमांचा मागोवा ¶या.
३) बाÐकन ÿदेशातील वाढÂया राÕůवादा¸या पाĵªभूमीचे पुनरावलोकन करा.
४) बाÐकन राÕůां¸या िनिमªतीचे वणªन करा.
९.६ संदभª
कॉन¥ल आर.डी., वÐडª िहŕी इन ट्वेितथ सेÆचुरी, लाँगमन, १९९९
लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
टेलरचे ए.जे.पी., द Öůगल फॉर माÖटरी इन युरोप (१८४८-१९१८) – ऑ³सफडª,
१९५४
úांट अंड तेÌपरले, युरोप इन नाईनितÆथ अंड ट्वेÆटीथ स¤चुरी, Æयुयोकª, २००५
टेलर ए. पी. जे., द Öůगल फोर माÔतरी इन युरोप, (१८४८-१९१८), ओ³फोडª
थोमÈसन डेिवड, युरोप िसÆस नेपोिलयन, लाँगमन, जयपूर, १९७७.
*****
munotes.in
Page 125
125
१०
अरब राÕůवाद : िझओिनÖट चळवळ
घटक रचना
१०.० उिĥĶ्ये
१०.१ ÿÖतावना
१०.२ अरब राÕůांचा उदय
१०.३ सुएझ युĦ (१९५६): अरब राÕůवादाचे ÿकटीकरण
१०.४ िझओिनÖट चळवळी
१०.५ बाÐफोर घोषणा
१०.६ अरब-इąायल युĦ (१९४८)
१०.७ सारांश
१०.८ ÿij
१०.९ संदभª
१०.० उिĥĶ्ये
अरब राÕůवादाचा उदय समजून घेणे
िझओिनÖट चळवळीचा मागोवा घेणे
अरब-इąायल संघषाª¸या पाĵªभूमीचा अËयास करणे
अरब-इľायली संघषाª¸या संदभाªत पिIJम आिशयाई राजकारणातील गुंतागुंत समजून
घेणे
१०.१ ÿÖतावना
समान इितहास आिण सामुदाियक धमाª¸या Öथापनेमुळे अरबÖतानातील अनेक घराÁयांना
ÿभावी राजकìय आिण लÕकरी एकता ÿाĮ झाली. माý तुका«¸या बलशाली साăाºयामुळे
मÅययुगीन काळात तुका«चे तर आधुिनक काळात युरोिपयन देशांचे राजकìय वचªÖव सहन
करावे लागले. इिजĮ हा मÅय पूव¥तील एकमेव अरबी भािषक देश आहे जो Öथािनक
देशभĉìला ÿेåरत करÁयात ÿभावी ठरला आहे. नेपोिलयन¸या मोिहमेनंतर हा देश
आधुिनक होवू लागला. Ā¤च स°ेने माघार घेतÐयानंतर ÿथम तुकª आिण नंतर िāटीशां¸या
अिधपÂयाखाली इिजĮ गेला परंतु अÐपावधीतच Âयाने अरब राÕůांना एकý येÁयाचे
येÁयासाठी पाĵªभूमी िनमाªण केली. पालेÖताइन मधे ºयू समुदायाचे वचªÖव वाढÐयानंतर
तेथील मूळ रिहवाशी असणाöया अरब समुदायावर होणाöया अÆयायाचे राजकìय िनराकरण munotes.in
Page 126
126
करÁयाचे ÿयÂन इिजĮने केले. Âयातूनच अरब राÕůवाद व िझओिनÖट चळवळीचा अËयास
करता येतो.
१०.२ अरब राÕůांचा उदय
Óहसाªय¸या तहानंतर आिण पूवê¸या ओटोमÆस¸या ÿदेशांवरील तुकª अंमल नाहीसा
झाÐयावर िविवध भागात अरबांनी ÿÖथािपत िāिटश आिण Ā¤च यां¸या िवरोधात ÿितकार
केला ºयामुळे इराक,जॉडªन,सीåरया, लेबनॉन,सौदी अरेिबया आिण इिजĮ या अरब राÕůांची
िनिमªती झाली. िāिटशांनी १९२० मÅये इराकमधील अरबांचा असंतोष कमी करÁयासाठी
घोषणा केली कì िāिटश १९३२ पय«त देश हÖतांतराची ÿिøया ही ÿिøया पूणª करेल
आिण फैसल¸या राजवटीत इराकला Öवतंý राÕů Ìहणून घोिषत करेल. तसेच हòसेनचा
मुलगा अÊदुÐला याने १९२२ मÅये राजपुý Ìहणून ÿथम जॉडªनवर राºय केले आिण
१९४६ मÅये जॉडªनचे ÖवातंÞय घोिषत केले. सीåरया आिण लेबनॉन ĀाÆस¸या
अिधपÂयाखाली होते. Âयांनी Ā¤च राजवटीचा ÿितकार करÁयास सुŁवात केली परंतु
ĀाÆसने Âयांना िनदªयपणे दडपले. दुसöया महायुĦानंतर सीåरया आिण लेबनॉन Öवतंý झाले
१९३२ मÅये, िāिटशांनी इÊन सौदी¸या राजवटीत सौदी अरेिबयाचे ÖवातंÞय माÆय केले.
अशा ÿकारे इिजĮसह सवª पिIJम आिशयाई अरब अरब राÕůे Ìहणून Öवतंý झाले.
अरब राÕůवादाचे अनेक टÈपे होते परंतु काही महßवाचे टÈपे खालीलÿमाणे होते:
१. अरब राÕůवादा¸या पिहÐया टÈÈयात ही एक आदशªवादी चळवळ होती कारण Âयात
फĉ िवचारवंतांचा सहभाग होता आिण Âयांनी अरबांसाठी संिवधािनक सरकार
Öथापन करÁयास अनुकूलता दशªवली होती. Âयां¸यासाठी ÖवातंÞय आिण समता हे
महÂवाचे आदशª होते.
२. अरब चळवळीचा दुसरा टÈपा वाÖतववादी होता. Âयांनी िवक¤þीकरण आिण Öवाय°ता
यासार´या मागÁया अरब चळवळी¸या राÕůवादी ŀिĶकोनातून मांडÐया.
३. ितसöया टÈÈयात अरब राÕůवादी चळवळ øांितकारी बनली. अरबांनी ऑĘोमन
शासकांिवŁĦ Âयां¸या ह³कांसाठी लढÁयासाठी Öवतःला तयार केले. १९०८ ¸या
यंग तुकª øांतीचा हा थेट पåरणाम होता. कारण या तŁण तुका«नी फĉ अरबांना
Âयां¸या ह³कांसाठी लढÁयासाठी ÿोÂसािहत केले.
१०.३ सुएझ युĦ (१९५६): अरब राÕůवादाचे ÿकटीकरण
शीतयुĦ सुł असताना अमेåरकाÿणीत भांडवलदार गटाने आिण रिशया ÿणीत साÌयवादी
गटाने इिजĮचे अÅय± नासर यांना आपापÐया बाजूने आकिषªत करÁयाचा ÿयÂन केला.
तथािप नासेर यांना संघषª टाळून देशाला या दोघांपासून समान अंतरावर ठेवÁयाचा िनणªय
घेतला आिण आपÐया देशासाठी जाÖतीत जाÖत फायदा िमळवÁयाचा ÿयÂन केला. तथािप
सÈट¤बर १९५५ मÅये जेÓहा इिजĮने चेकोÖलोÓहािकयाशी शľाľ कराराची घोषणा केली munotes.in
Page 127
127
तेÓहा पिIJमेला इिजĮ साÌयवादी गटाशी जुळवून घेत आहे अशी श³यता वाटू लागली.
दरÌयान िडस¤बर १९५५ मÅये अशी घोषणा करÁयात आली कì जागितक बँक अÖवान
उ¸च धरणा¸या उभारणीसाठी २० दशल± डॉलर कजª देईल. ५६ दशल± डॉलर अमेåरका
तर आिण १४ दशल± डॉलर िāिटश देÁयास तयार होते. पण यासाठी काही अटी होÂया.
नासेरने साÌयावाīांसोबत आपले संबंध तोडावेत ही एक महÂवाची मागणी केली होती. ही
अट पूणª करÁयास नासेर तयार नÓहता. यामुळे अमेåरकेने वचन िदलेली मदत काढून
घेतली. अमेåरकेचे उदाहरण िāटनने अनुसरले. नासेरने ताबडतोब सुएझ कालÓयाचे
राÕůीयीकरण कłन Âयातून िमळणाöया उÂपÆनाचा उपयोग धरणासाठी िव°पुरवठा
करÁया¸या हेतूने केला.
कालÓयाचे बहòसं´य भागधारक िāिटश आिण Ā¤च होते. Âयांना नासेरने नुकसान भरपाई
देÁयाचे वचन िदले होते. अशा ÿकारे एका फट³यात नासेरने इिजिÈशयन समाजवाद , अरब
राÕůवाद आिण Âया¸या परराÕů धोरणाचे ÖवातंÞय अधोरेिखत केले. Âया¸या कृतीला
िāटनने महßवा¸या आंतरराÕůीय जलमागाªसाठी बेकायदेशीर आिण बेजबाबदार व धो³याची
वाटचाल Ìहणून पािहले. आपÐया यशामुळे आिण रिशयन समथªनामुळे नासरने
इąायलवरील हÐले वाढवले आिण ऑ³टोबरमÅये सीåरया आिण जॉडªनसह संयुĉ लÕकरी
कमांड तयार केली. याच सुमारास अÐजेåरयातील बंडखोरांना िमळालेÐया इिजिÈशयन
समथªनामुळे संतĮ झालेÐया Ā¤चांनी एक योजना ÿÖतािवत केली. ºयाĬारे इąायलने
िसनाई ĬीपकÐपात ÿितआøमण केले पािहजे व िāटीश आिण Ā¤चांना आंतरराÕůीय
कालÓया¸या संर±ण करÁया¸या बहाÁयाने इąायलसोबत चढाईची योजना आखली .
िāटीश आिण Ā¤चांचा असा िवĵास होता कì अशा कृतीमुळे सुएझ कालÓयावरील अँµलो-
Ā¤च िनयंýण पुनस«चियत होईल आिण इिजĮ¸या पराभवामुळे नासेरची स°ा उलथून
जाईल. युĦाची सुŁवात २९ ऑ³टोबर १९५६ रोजी इिजĮवर िनयोिजत इąायली
आøमणाने झाली. एका आठवड्यात इąायलéनी संपूणª िसनाई ĬीपकÐप काबीज केला
होता. दरÌयान िāटीश आिण Ā¤चांनी इिजिÈशयन बॉÌबहÐले केले आिण कालÓया¸या
उ°रेकडील टोकाला पोटª सैद येथे सैÆय उतरवले. या हÐÐयांमुळे उवªåरत जगाकडून टीका
झाली आिण सवª अरबांना अÖवÖथ करÁयाची आिण Âयांना सोिÓहएत युिनयनशी घिनķ
संबंध जोडÁयाची भीती वाटणाöया अमेåरकन लोकांनी िāटनला पािठंबा देÁयास नकार
िदला. संयुĉ राÕůसंघामÅये अमेåरकन आिण रिशयन लोकांनी याÿकरणी सहमती
दशªिवली. Âयांनी शýुÂवाचा ताÂकाळ अंत कłन Âवåरत शांतता ÿÖथािपत करÁयाची
मागणी केली आिण संयुĉ राÕů सैÆय पाठवÁयाची तयारी केली. Âयां¸यािवŁĦ¸या
जागितक मतां¸या दबावामुळे िāटन, ĀाÆस आिण इąायलने माघार घेÁयास आिण युĦ
संपिवÁयास सहमती दशªिवली तर संयुĉ राÕůां¸या सैÆयाने इिजĮ आिण इąायल
यां¸यातील सीमारेषेवर सुर±ादल तैनात केले. सुएझ युĦ हे िāटन आिण ĀाÆससाठी संपूणª
मानहानीकारक होते. Âयांचे कोणतेही उिĥĶ साÅय झाले नाही आिण नासेरसाठी हा मोठा
राजकìय िवजय होता.
munotes.in
Page 128
128
पॅलेिÖटनी मुĉì संघटना:
इąायल आिण ितचे शेजारी अरब देश यां¸यात कटुता कायम रािहली. १९६४ मÅये
पॅलेिÖटनी िलबरेशन ऑगªनायझेशन या संघटनेची Öथापना झाली. अल फताह (िवजय) ही
आणखी एक गुĮ संघटना देखील Öथापन करÁयात आली आिण गुåरÐला गटांनी ºयू
वÖÂयांवर वाढÂया सं´येने हÐले केले. सीåरयातील राजकìय गडबडीने १९६६ मÅये बाथ
प±ाला स°ेवर आणले. Âयांनी अल फताह या पॅलेिÖटनी मुĉì संघटनाला पािठंबा िदला.
ही फेदाियनपे±ा अिधक ÿभावी संघटना होती. नासरने इľायली आøमण झाÐयास
सीåरयाला पािठंबा देÁयाचे वचन िदले. मे १९६७ मÅये कैरो रेिडओने घोषणा केली,"सवª
इिजĮ आता संपूणª युĦात उतरÁयास तयार आहे ºयामुळे इąायलचा अंत होईल." यामुळे
अरब राÕůवाद मोठ्या ÿमाणात ढवळून िनघाला. नासेरने संयुĉ राÕůसंघाचे सैÆय मागे
घेÁयाचे आवाहन केले. सौदी अरेिबया,अÐजेåरया आिण इराककडून समथªनाची आĵासने
िमळवली आिण जॉडªनचा राजा हòसेन यां¸याशी करार केला. Âयाने ितरानची सामुþधुनीही
बंद केली. ºयूं¸या िनमूªलनासाठी अरब-इľायली संघषाªत अरब जगाने नासर¸या नेतृÂवाचे
अनुसरण केले. या घडामोडéनंतर अरब सैÆयाने इąायल¸या सीमेवर आøमणाची तयारी
केली.
१९६७ चे सहा-िदवसीय युĦ: अरब एकतेची कसोटी:
१८४८-४९ ¸या युĦा¸या शेवटी अरब राÕůांनी शांतता करारावर Öवा±री केली नÓहती
कारण ते इąायलला अिधकृत माÆयता देÁयास तयार नÓहते. १९६७ मÅये Öवतंý राºय
Ìहणून इąायलचा नाश करÁया¸या ŀढिनIJयी ÿयÂनात ते पुÆहा एकý आले. या उपøमात
इराक, सीåरया आिण इिजĮने पुढाकार घेतला होता. इąायलचे पंतÿधान लेÓही एÔकोल
यांनी १९५६ ¸या िसनाई मोिहमेतील नायक जनरल मोशे दायान यांची संर±ण मंýी Ìहणून
िनयुĉì केली. बचावासाठी हÐÐयाला ÿाधाÆय देत मोशे दायनने इिजिÈशयन वायुसेना
सøìय होÁयाआधीच असताना अचानक हÐला करÁयाचे आदेश िदले. Âयानंतर सवª
आघाड्यांवर Âवåरत हÐला केला गेला. हवाई हÐÐयाचा जबरदÖत फटका इिजĮला
बसला. अरब सैÆयाने सवª आघाड्यांवर सैÆय आणले. सहा िदवसांत इąायलéनी गाझा पĘी
आिण संपूणª िसनाई ĬीपकÐप सुएझ कालÓया¸या पूवª िकनाöयापय«तचा जेŁसलेमचा
उवªåरत भाग आिण जॉडªनचा पिIJम िकनारा आिण सीåरया¸या गोलान हाइट्सचा ताबा
घेतला. संयुĉ राÕů सुर±ा पåरषद युĦिवरामाची घोषणा करेपय«त अरबांचा मोठा मानिसक
आिण लÕकरी पराभव झाला होता आिण इąायली सैÆयासाठी हा मोठा िवजय होता.
इąायली लोकांसाठी सहा िदवसांचे युĦ मोठे यश होते. यावेळी Âयांनी शेजारील अरब
राºयांकडून ताÊयात घेतलेला ÿदेश परत करÁया¸या संयुĉ राÕůा¸या आदेशाकडे दुलª±
केले होते.. तथािप या युĦामुळे सुमारे दहा लाख अितåरĉ िनवाªिसत अरबांसाठी नवीन
समÖया तयार झाली. Âयां¸यापैकì बरेच लोक १९४८ मÅये वेÖट बँक आिण गाझा पĘीवर
उभारलेÐया िनवाªिसत िशिबरांमÅये राहत होते.
munotes.in
Page 129
129
१०.४ िझओिनÖट चळ वळी
पिIJम आिशयामÅये इिजĮ, सुदान, जॉडªन, सीåरया, लेबनॉन, इराक, सौदी अरेिबया, कुवेत,
इराण, तुकê, येमेन ÿजास°ाक, संयुĉ अरब अिमराती आिण ओमान यां देशांचा समावेश
होतो. तुकê आिण इराण वगळता यापैकì बहòतेक राºयांची लोकसं´या अरबांनी Óयापली
होती. इराण हे अरब राÕů नसले तरी पिशªयन अखाता¸या उ°रेकडील भागात अनेक अरब
रहात होते. पिIJम आिशयामÅये इąायल हे छोटे ºयू राºय देखील अिÖतÂवात आले.
पॅलेÖटाईनमÅये इąायलची िनिमªती व पॅलेिÖटनी अरबां¸या मालकìचे ±ेý याची िपछेहाट
यामुळे जगभरातील अर बांना नाराज केले. अरबांनी यासाठी िāटनला जबाबदार धरले.
अरबांपे±ा ºयूंबĥल िāटनला अिधक सहानुभूती होती. यािशवाय Âयांनी अमेåरकेवर ºयू
राÕůा¸या कÐपनेचे जोरदार समथªन केÐयामुळेही दोषारोपण केले. अरब राÕůांनी
इąायलला Öवतंý राÕů Ìहणून माÆयता देÁयास नकार िदला आिण ते नĶ करÁयाची शपथ
घेतली. इąायल आिण िविवध अरब राÕůांमÅये (१९४८-४९, १९५६, १९६७ आिण
१९७३) चार छोटी युĦे केली असली तरी अरब हÐले अयशÖवी झाले आिण
इąायआणखी ÿबळ झाले. इąायलचा नाश करÁ या ची अरब इ¸ छा फलþूप झाली नाही.
तथािप पिIJम आिशयाई घडामोडéमधून चाललेÐया इतर दोन बाबी इąायलिवरोधी संघषाªत
िदसून आÐया: (१) अरब राÕůांमÅये राजकìय आिण आिथªक ऐ³य साधÁयाची काही
अरबांची इ¸छा आिण (२) अनेकांची इ¸छा अशी होती कì अरबांनी Âयां¸या देशांतील
परकìय हÖत±ेप थांबवावा.
दुस-या महायुĦा¸या समाĮीपासून इąायल आिण अरब देशांमधील चार युĦे, अमेåरका
आिण Âया¸या नाटो सहयोगéचा सततचा हÖत±ेप, इराण-इराक युĦ, वैयिĉक अरब
देशांमधील संबंध िबघडणे,गृहयुĦ आिण सांÿदाियक िहंसाचार या सवª गोĶीमुळे पिIJम
आिशया हे संकट आिण संघषा«चे धोकादायक क¤þ बनले होते. हा ÿदेश जगातील सवाªत
रĉरंिजत आिण सवाªत तणावपूणª ±ेý बनला.
इąायलची िनिमªती:
अरब-इľायली संघषाªचे ľोत परÖपरसंबंिधत इितहासात शोधले जाऊ शकतात. या
संघषाªचे सवाªत महßवाचे कारण Ìहणजे १९४८ मÅये इąायल राºयाची िनिमªती. अरब-
इąायल समÖयेचे मूळ सुमारे २००० वषाªपूवê¸या इितहासात दडले आहे. इ.स. ७१ मÅये
रोमन लोकांनी ºयूंना पॅलेÖटाईनमधून हाकलून िदले होते. Âयावेळेस पॅलेÖटाईन Âयांची
मातृभूमी होती. ºयूंचे छोटे गट पॅलेÖटाईनमÅये रािहले आिण पुढील १७०० ते युरोपमÅये
अनेक देशात परागंदा झाले. िवसाÓया शतका¸या सुŁवातीस युरोपमधून पॅलेÖटाईनमÅये
परत येणा-या ºयूंची सं´या हळूहळू वाढत गेली. पॅलेÖटाईनम वाढत चाललेÐया ºयूं¸या
सं´येमुळे पॅलेÖटाईनला आपली मातृभूमी मानणाöया अरबांना धोका िनमाªण झाला.
munotes.in
Page 130
130
पॅलेÖटाईनमÅये ºयूंचे पुनरागमन:
१८९७ मÅये युरोपमÅये राहणाöया काही ºयूंनी िÖवÂझल«डमधील बासेल येथे जागितक
िझओिनÖट संघटनेची Öथापना केली. िझओिनÖट चळवळीतील लोकांचा असा िवĵास
होता कì ºयूंना पॅलेÖटाईनमÅये परत जाणे आिण Âयांची 'राÕůीय मातृभूमी' परत िमळवणे
ÆयाÍय व िनयती संमत होते. रिशया, ĀाÆस आिण जमªनीमÅये ºयूंचा छळ होत होता
Âयामुळे Öवतंý ºयू राºय जगभरातील ºयूंना सुरि±त आ®य देईल अस Âयांना वाटत होते.
समÖया अशी होती कì पॅलेÖटाईनमÅये पुÕकळ वषाªपासून अरब देखील राहत होते. ते
आपली जमीन गमावÁया¸या भीतीने घाबरले होते.
१०.५ बाÐफोर घोषणा
पॅलेÖटाईनमÅये ºयू राºयाची िनिमªती िāिटशांनीच केली होती. िāटनचे परराÕů मंýी आथªर
बाÐफोर यांनी १९१७ मÅये जाहीर केले कì िāटनने पॅलेÖटाईनमÅये ºयू राÕůा¸या
कÐपनेला पािठंबा देईल. १९१९ नंतर जेÓहा पॅलेÖटाईन िāटीशां¸या अिधपÂयाखाली आले
तेÓहा मोठ्या सं´येने ºयू पॅलेÖटाईनमÅये Öथाियक होऊ लागले. पॅलेÖटाईनमÅये ºयूंसाठी
Öवतंý देश िनमाªण करÁया¸या िāिटश योजनेला अरबांनी कडवा िवरोध केला.
पॅलेÖटाईनमÅये ºयूंचे Öथलांतर थांबवÁयाची मागणी केली. अशाÿकारे िझओिनझमची
उिĥĶे आिण पॅलेÖटाईनमधील अरब लोकां¸या राÕůीय िहतसंबंधांमधील संघषª हे अरब-
इľायली संघषाªचे मूळ कारण होते. िāटीश सरकारने १९२२ मÅये असे सांिगतले कì
ºयूंनी संपूणª पॅलेÖटाईनचा ताबा ¶यावा आिण पॅलेिÖटनी अरबां¸या ह³कांची पायमÐली
करावी असा Âयांचा कोणताही हेतू नाही. इंúजांनी ºयू आिण अरबांना एकाच राºयात
शांततेने एकý राहÁयासाठी ÿोÂसाहन देÁयाची योजना आखली . तथािप या दोघांमधील
सहसंबंध समजून घेÁयात िāिटशांना अपयश आले.
पॅलेÖटाईन¸या िवभाजनाचा ÿÖताव:
१९३३ नंतर जमªनीतील नाझé¸या छळानंतर पॅलेÖटाईनमÅये ºयूंचे Öथलांतर मोठ्या
ÿमाणात वाढले. १९४० ¸या सुमारास पॅलेÖटाईनची अधê लोकसं´या ºयू होती.
पॅलेÖटाईनमÅये ºयूं¸या Öथलांतराला अरबांकडून िवरोध वाढत असताना िāिटश सरकारने
नेमलेÐया पील किमशनने पॅलेÖटाईनचे िवभाजन कłन एक अरब आिण एक ºयू अशा दोन
Öवतंý राºयांचा ÿÖताव मांडला. तथािप पॅलेÖटाईनमÅये ºयूंची उपिÖथती नको असलेÐया
अरबांनी ही कÐपना नाकारली. िāटीशांनी ºयू Öथलांतर वषाªला १०,००० पय«त मयाªिदत
केले होते. ºयूंनी हा ÿÖताव नाकारला. दुस-या महायुĦामुळे पåरिÖथती अिधकच िबकट
झाली. िहटलर¸या युरोपातील हजारो ºयू िनवाªिसत कुठेतरी आतुरतेने आसरा शोधत होते.
१९४५ मÅये अमेåरकेने १,००,००० ºयूंना पॅलेÖटाईनमÅये ÿवेश देÁयासाठी िāटनवर
दबाव आणला. ºयू नेÂयांपैकì एक डेिÓहड बेन गुåरयन यांनी या मागणीला पािठंबा िदला.
तथािप िāिटशांनी अमेåरके¸या दबावाला नकार िदला कारण Âयांना अरबांना नाराज
करायचे नÓहते.
munotes.in
Page 131
131
अरब आिण िāिटशांवर ºयूंचे हÐले:
नाझé¸या हातून दु:ख भोगलेÐया ºयूंनी Âयां¸या Öवतंý अशा देशासाठी साठी लढÁयाचा
िनधाªर केला होता. Âयांनी अरब आिण िāिटशांिवŁĦ दहशतवादी कारवाया सुł केÐया.
सवाªत उÐलेखनीय घटनांपैकì एक Ìहणजे जेŁसलेममधील िāिटश Âयांचे मु´यालय िकंग
डेिÓहड हॉटेलला Öफोट घडवून आणणे. या दहशतवादी कृÂयात ९१ जणांचा मृÂयू झाला
होता तर अनेक जण जखमी झाले होते. िāटीशांनी ºयू नेÂयांना अटक कłन आिण
पॅलेÖटाईनमÅये ÿवेश करÁया¸या इराīाने ºयूंनी भरलेली ए³झोडस सारखी जहाजे मागे
वळवले.
Öवतंý ºयू राºयाची घोषणा:
दुसöया महायुĦा¸या तणावांमुळे कमकुवत झालेÐया िāिटशांना पॅलेÖटाईनमधील अरब-ºयू
संघषाªवर तोडगा काढता आला नाही. परराÕů सिचव अन¥Öट बेिवन यांनी या समÖयेचा
सामना करÁयासाठी संयुĉ राÕůांपुढे ही समÖया मांडली. नोÓह¤बर १९४७ मÅये संयुĉ
राÕůाने पॅलेÖटाईनचे िवभाजन करÁयासाठी मतदान केले आिण Öवतंý ºयू राºय Öथापन
करÁयासाठी सहमती दशªवली. १९४८ ¸या सुŁवातीला िāटीशांनी पॅलेÖटाईनमधून माघार
घेÁयाचा िनणªय घेतला आिण संयुĉ राÕůसंघाला Öवतःची योजना राबवू िदली. ºयू आिण
अरबांमÅये आधीच लढाई सुł असली तरी िāिटशांनी पॅलेÖटाईनमधून आपले सवª सैÆय
मागे घेतले. मे १९४८ मÅये बेन गुåरयनने इąायल¸या नवीन राºया¸या ÖवातंÞयाची
घोषणा केली.
१०.६ अरब-इąायल युĦ (१९४८)
जेÓहा अरब राÕůां¸या बलशाली युतीने नÓयाने जÆमलेÐया इąायल राºयावर युĦ घोिषत
केले तेÓहा बहòतेक लोकांना अरबांचा सहज िवजय होईल अशी अपे±ा होती. तथािप ÿचंड
ÿितकूल पåरिÖथती असूनही इąायलéनी Âयांचा पराभव केला आिण संयुĉ राÕůां¸या
िवभाजनाने Âयांना िदलेÐया पॅलेिÖटनी भूमीपे±ा जाÖत जमीन ताÊयात घेतली. Âयांनी
पॅलेÖटाईनचा सुमारे तीन चतुथा«श भाग आिण लाल समुþावरील इलातचे इिजिÈशयन बंदर
िमळवले. इąायली ÿाणपणाने लढÐयाने िजंकले. अरब राÕůां¸या ऐ³या¸या अभावामुळे
आिण Âयां¸या आपापसांतील िवभाजनामुळे ते युĦ हरले. जॉडªनचा राजा अÊदुÐला याला
जॉडªन नदी¸या पिIJमेकडील पॅलेÖटाईनचा भाग पॅलेिÖटनी अरबांना देÁयापे±ा जॉडªन
नदी¸या पिIJमेला जोडÁयात अिधक रस होता . युĦाचा सवाªत दुःखद पåरणाम Ìहणजे
िनदōष पॅलेिÖटनी अरब युĦाचे बळी ठरले Âयांची मातृभूमी िवभागली गेली. काही अरब
इąायल¸या नवीन ºयू राºयात होते, तर काही राजा अÊदुÐलाने ताÊयात घेतलेÐया भागात
राहत होते. जवळपास एक दशल± अरब इिजĮ ,लेबनॉन,जॉडªन आिण सीåरयामÅये पळून
गेले जेथे Âयांना दयनीय पåरिÖथतीत िनवाªिसत छावÁयांमÅये राहावे लागले. जेŁसलेमची
िवभागणी इąायल आिण जॉडªनमÅये झाली. युनायटेड Öटेट्स,िāटन आिण ĀाÆसने
इąायल¸या सीमारेषे¸या सुरि±ततेची हमी िदली, परंतु अरब राÕůांनी युĦिवराम
कायमÖवłपी मानला नाही. Âयांनी इąायलची कायदेशीरता आिण ÖवातंÞय ओळखÁयास munotes.in
Page 132
132
नकार िदला आिण Âयांनी या युĦाला इąायलचा नाश आिण पॅलेÖटाईन मुĉ करÁया¸या
संघषाªतील फĉ पिहली फेरी मानली.
१०.७ सारांश
िवसाÓया शतका¸या सुŁवातीस अरब राÕůवादा¸या उदयाचे ÿकटीकरण होत होते.
Óहसाªय¸या तहानंतर आिण पूवê¸या ओटोमन¸या ÿदेशांतील Öवतंý अरब देश व इûराइल
उदयाला आÐयानंतर दुसöया महायुĦा¸या समाĮीपासून पिIJम आिशया हे संकट आिण
संघषा«चे धोकादायक क¤þ बनले. अरब-इľायली संघषाªचे सवाªत महßवाचे कारण Ìहणजे
१९४८ मÅये इąायल राºयाची िनिमªती. १९४८ ¸या सुŁवातीला िāटीशांनी
पॅलेÖटाईनमधून माघार घेÁयाचा िनणªय घेतला आिण संयुĉ राÕůसंघाला Öवतःची योजना
राबवू िदली. ºयू आिण अरबांमÅये आधीच लढाई सुł असली तरी िāिटशांनी
पॅलेÖटाईनमधून आपले सवª सैÆय मागे घेतले. मे १९४८ मÅये बेन गुåरयनने इąायल¸या
नवीन राºया¸या ÖवातंÞयाची घोषणा केली.
१०.८ ÿij
१. अरब राÕůवादा¸या वाढीचा मागोवा ¶या.
२. १९४८ ते १९७३ पय«त¸या अरब-इľायली युĦांचा मागोवा ¶या.
३. इिजĮ आिण इąायलमधील शांतता ÿिøयेचे परी±ण करा.
४. इąायली आिण पॅलेिÖटनी यां¸यात शांततेसाठी केÐया गेलेÐया िविवध ÿयÂनांची चचाª
करा.
१०.९ संदभª
Öटोरी åरचडª, जपान आिण द िड³लाइन ऑफ द वेÖट इन एिशया १८९४-१९४३,
स¤ट मािटªन ÿेस, Æयू यॉकª िसटी, १९७९
हेझेन चाÐसª, १७८९ पासून आधुिनक युरोप,एस. चांद,१९९२
कॉन¥ल आर.डी., वÐडª िहŕी इन ट्वेितथ सेÆचुरी, लाँगमन, १९९९
कॅरी अÐāे³ट, डीपलोमाटीक िहÕůी ऑफ युरोप िसÆस कॉंúेस ऑफ िवएÆना, हापªर
पिÊलकेशन, Æयूयॉकª, १९५८
***** munotes.in
Page 133
133
११
नाझीवाद, फॅिसझम आिण लÕकरवाद
घटक रचना
११.० उिĥĶ्ये
११.१ ÿÖतावना
११.२ नाझीवादा¸या उदयाची कारणे
११.३ िहटलर¸या नाझी राजवटी चे परराÕů धोरण
११.४ इटलीमÅये फॅिसझमचा उदय
११.५ फॅिसÖट िनयम अंतगªत परराÕů धोरण
११.६ जपानमÅये लÕकरवादा¸या वाढीसाठी जबाबदार घटक
११. ७ सारांश
११.८ ÿij
११.९ संदभª
११.० उिĥĶ्ये
या घटकांचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê पुढील बाबी समजÁयात स±म होतील
इटलीमÅये फॅिसझम¸या उदयाला कारणीभूत घटक
मुसोिलनी¸या देशांतगªत धोरण
जमªनीमÅये नाझीवादा¸या उदयाची कारणे
िहटलरचे देशांतगªत धोरण
िहटलरचे परराÕů धोरण
जपानमÅये लÕकरवादाचा उदय
११.१ ÿÖतावना
पिहÐया महायुĦानंतर िāटन आिण ĀाÆस वगळता युरोपमधील लोकशाही सरकारे
ÓयविÖथत काम कł शकले नाही. युĦाने या देशांना उद्ÅवÖत केले होते. युरोिपयन
लोकशाही बहòसं´य Óयĉé¸या इ¸छेवर आधाåरत होती. यामुळे लोकशाही सरकारे कमजोर
झाली. ते युĦानंतर आिथªक समÖया सोडवू शकले नाहीत आिण मजबूत आिण िÖथर
सरकार देऊ शकले नाहीत. अशा ÿकारे युĦानंतर¸या युरोपने िविवध देशांमÅये
हòकूमशाहीचा उदय पािहला. नाझीवाद ही एक राजकìय चळवळ होती जी जमªनीमÅये munotes.in
Page 134
134
१९२०¸या दशकात िवकिसत झाली. हòकूमशहा अॅडॉÐफ िहटलर¸या नेतृÂवाखाली
नाझéनी जमªनीवर १९३३ ते १९४५ पय«त िनयंýण ठेवले.
११.२ नाझीवादा¸या उदयाची कारणे
Óहसाªयचा करार:
पिहÐया महायुĦात जमªनीचा पराभव आिण नंतर झालेÐया अपमानामुळे जमªन लोक सुडाने
पेटले होते. Óहसाªय¸या करारामुळे जमªन लोकां¸या मनावर खोल जखम झाली.
Âयां¸यासाठी कोणतीही िनवड करÁयाचा अिधकार िदलेला नÓहता. Âयां¸या ÿितिनधéना
करारा¸या मसुīात भाग घेÁयाची परवानगी देखील नÓहती. परंतु Âयावर Öवा±री करÁयास
माý Âयांना भाग पाडÁयात आले. युĦ अपराधाचा संपूणª भार जमªनीवर टाकला गेला आिण
Âयांना आøमक Ìहणून ओळखले गेले.
युĦ नुकसानभरपाई:
कराराĬारे जमªनीला ित¸याकडे असलेÐया सवª गोĶी गमवाÓया लागÐया आिण मोठ्या
ÿमाणावर युĦ भरपाई देÁयास सहमती īावी लागली. कोळशा¸या खाणी पंधरा वषा«साठी
ĀाÆसला देÁयात आÐया. जमªनीने ित¸या शेतजिमनीचा १/६ भाग, कोळशाचा
२/५,लोहाचा २/३ आिण जÖत या खिनजाचा ७/१० भाग दोÖत राÕůांना īावा लागला.
युĦ नुकसानभरपाई ३३ अÊज डॉलर Ìहणून िनिIJत करÁयात आली. िमý राÕůांना जमªनी
एवढी मोठी र³कम इतर राÕůांकडून कजª घेतले तरी देऊ शकणार नाही याची जाणीव
होती. जमªनी सवª मागÁया पूणª करÁया¸या िÖथतीत नसÐयामुळे केवळ हा करार रĥ
करÁया¸या संधीची वाट पाहत होते.
अनेक भूÿदेश गमवावे लागले:
जमªनीला अनेक भूÿदेश सोडावे लागले. Âयांनी अÐसास आिण लोरेन ĀाÆसला, माÐमेडी
बेिÐजयमला, अÈपर िसलेिशया चेकोÖलोÓहािकयाला िदला तर डॅिÆझगला एक मुĉ शहर
बनवले. ित¸या सवª वसाहती काढून घेÁयात आÐया आिण चीनमधील जमªन वसाहती
जपानला देÁयात आÐया.
असमथª वायमार ÿजास°ाक:
जमªन नागåरक िमý राÕůांनी ित¸यासाठी उभारलेÐया वायमार ÿजास°ाक ÖवीकारÁयास
तयार नÓहते. सरकार महागाई, वाढÂया िकंमती आिण बेरोजगारी या समÖयांना तŌड देऊ
शकले नाही. अÆनाची भीषण टंचाई होती. १९२९¸या मंदीनंतर जमªन लोकांचा लोकशाही
सरकारवरील िवĵास उडाला आिण Âयांना Âयां¸या समÖयांमधून बाहेर काढÁयासाठी
कोणीतरी समथª Óयĉì¸या ते शोधातच होते.
िबकट आिथªक पåरिÖथती:
जमªनीतील आिथªक समÖया अिनयंिýत झाÐया होÂया. महागाई खूप जाÖत होती आिण
जमªन माकªने Âयाचे सवª मूÐय गमावले होते. १९२३मÅये ĀाÆसने हòर खोöयावर कÊजा केला munotes.in
Page 135
135
कारण जमªनीला नुकसानभरपाई देÁयात अपयश आले होते. जमªन चलन माकªचे मूÐय एका
डॉलरसाठी ४०,००० पय«त घसरले.
सशľ दल आिण शľाľांवर मयाªदा:
जमªनीला पूणªपणे नामोहरण करÁया¸या उĥेशाने िमý राÕůांनी जमªनीची सशľ सेना
मयाªिदत केली होती. ितला हवाई दलाची अिजबात परवानगी नÓहती. ितचे सैÆय
१,००,००० आिण नौदल १५,००० पुपय«त कमी करÁयात आले. युĦ सािहÂय तयार
करणारे कारखाने नĶ करावे लागले. बलाढय सैÆयाचे िनमुªलन झाले. जमªनीने या सवª
अटéचे पालन केले,परंतु ित¸या आसपास इतर देशांनी युĦ सामúीचे उÂपादन सुŁ ठेवले.
यामुळे जमªनी अÖवÖथ होणे हे Öवाभािवक होते. शľाľांची शयªत रोखÁयात राÕůसंघ
(लीग ऑफ नेशÆस) अपयशी ठरला. वॉिशंµटन येथे आयोिजत िनशľीकरण पåरषद यशÖवी
झाली नाही. Ìहणून जमªनीने गुपचूप शľे आिण छोट्या युĦनौका तयार करÁयास सुŁवात
केली. १९३५ मÅये िāटनने जमªनीला ित¸या नौदलाची ताकद वाढवÁयाची परवानगी
िदली. युĦानंतर िमý राÕůांनी Öवत: िनश:ľीकरण करÁयाचे धोरण पाळले नाहीत यामुळे
िहटलरला Óहसाªयचा करार नाकारÁयाचे िनिम° िमळाले.
तुĶीकरण धोरण:
िहटलर¸या आøमक राÕůवादाला जÆम देणाöया ÿमुख घटकांपैकì एक Ìहणजे िāटन आिण
ĀाÆसकडून जमªनीचे तुĶीकरणाचे धोरण. िहटलर Óहसाªयचा तह हळूहळू नाकारत असताना
या देशांना Âयाला रोखÁयाचे धैयª नÓहते. Âयां¸या बाजूने संयुĉ सशľ हÖत±ेप पुरेसा
उपयोगी ठरला असता पण Âयांनी शांत राहणे पसंत केले. िहटलर¸या आøमक बाबी
Ìहणजे ऑिÖůया,सुडेटेनलँड आिण चेकोÖलोÓहािकयावर आøमण आिण िविलनकरण
याबाबत इतर देश कठोर भूिमका घेवू शकले नाहीत.
साÌयवादाची िवचारांचा वाढता ÿसार :
जमªन देशात साÌयवादी िवचारां¸या वाढीबाबत इंµलंड व Āांस िचंताúÖत होते. जमªनीत
उīोगपतीही िचंताúÖत होते. जमªन संसदमÅये साÌयवाīांची सं´या वाढली होती.
िहटलरचे कÌयुिनÖटिवरोधी ŀढ िवचार होते आिण Âयाने जमªनीला ‘जागितक समाजवादी
øांतीिवłĦ ÿबळ शĉì’ बनवÁयाचे ठरवले. जमªन उīोगपती आिण Óयावसाियकांनी
Âयाला आिथªक पािठंबा िदला. ÂयाबदÐयात नाझी सैÆयाने कामगार संघटना इÂयादी नĶ
करÁयास मदत केली.
११.३ िहटलर¸या नाझी राजवटीचे परराÕů धोरण
नाझीवादा¸या वाढीमÅये िहटलर¸या ÓयिĉमÂवाची भूिमका:
अॅडॉÐफ िहटलरचा जÆम २० एिÿल १८८९ रोजी ऑिÖůयामÅये झाला. ºयूंनी िव°ीय
संÖथांवर िनयंýण ठेवÐयाने व ते आिथªक सुिÖथतीत असÐयाने िहटलरने Âयां¸याबĥल
ितरÖकार िनमाªण केला. तो १९१२ मÅये Ìयुिनक (जमªनी) येथे गेला आिण जेÓहा १९१४
मÅये ÿथम महायुĦ सुł झाले तेÓहा तो सैÆयात भरती झाला. तो युĦात जखमी झाला munotes.in
Page 136
136
आिण Âया¸या शौयाªसाठी Âयाला आयनª øॉस देÁयात आला. जमªनीचा पराभव आिण
वसाªय तहामुळे Âयाला खूप मानिसक ýास झाला. आिथªक मंदीमुळे तो बेरोजगार रािहला.
याच वेळी Âयांची राजकìय कारकìदª सुł झाली. १९१९ मÅये Âयांनी जमªन कामगार
प±ाची Öथापना केली. तो Âया¸याभोवती हरमन गोअåरंग आिण जोसेफ गोएबÐस सारखे
ÿचारक गोळा कł लागला जे Âयाचे ÿबळ समथªक बनले.
िहटलर एक ÿभावी वĉा होता आिण Âयाने लोकांवर छाप पडÁयासाठी लोकां¸या
मानिसक िÖथतीचा वापर केला. आपÐया भाषणांमधून Âयांनी लोकां¸या तीĄ असंतोषावर
कटा± केला. Âयांनी हजारो बेरोजगारांना अÆन, रोजगार,महागाईशी लढÁयासाठी वचन
िदले. यहóदीिवŁĦ ÿचार, जमªनीवरील परदेशी जुलूम आिण Óहसाªय¸या कठोर
करारािवरोधातील Âयांची भाषणे यामुळे नाझी प±ाला लाखो मते िमळाली व लोकांचे
समथªन िमळाले.
माईन कॅÌफ (माझा लढा): नाझीवादाचा ÿसार:
तुŁंगात असताना Âयाने माईन कॅÌफ नावा¸या पुÖतकात Âया¸या आठवणी व िवचार
िलिहले. या पुÖतकात अनेक मुīांवर Âयाचे खोलवर Łजलेले पूवªúह होते आिण Âयात
राÕůीय समाजवादी प±ा¸या कायªøमाची łपरेषा होती. (१) जमªन साăाºय वाढवÁया¸या
Âया¸या योजना (२) Óहसाªयचा करार संपुĶात आणÁया¸या योजना,(३) शľाľांवर
समानता. (४) वसाहती पुÆहा िमळवणे (५) ºयूिवरोधी धोरण (६) आयª वंशाचे ®ेķÂव (७)
जमीन सुधारणा (८) कामगारांसाठी चांगली पåरिÖथती
तुŁंगातून िहटलरला एका वषाªत मुĉ करÁयात आले आिण तो आपÐया प±ाला
पुनŁºजीिवत करÁयासाठी कायª कł लागला. Âया¸या राÕůीय समाजवादी प±ाचे नाझी
प±ात łपांतर झाले. प±ाने तपिकरी शटªचा गणवेश आिण ÖविÖतक हे Âयाचे ÿतीक Ìहणून
Öवीकारले. िहटलरला फुहरर Ìहणजे नेता Ìहटले जात असे. १९१९ मÅये ७
सदÖयांपासून, १९२५ मÅये २७,११७ आिण १९२९ मÅये १,७६,४२६ पय«त प±ाची
ताकद वाढत रािहली. १९२४ ¸या सावªिýक िनवडणुकांमÅये नाझी प±ाने ३२ आिण
१९३२ मÅये २३० जागा िमळवÐया. जानेवारी १९३३ मÅये, नाझी प±ाला संसदेत ÖपĶ
बहòमत नसतानाही राÕůाÅय± िहंडनबगªने िहटलरला जमªनीचा चाÆसलर Ìहणून काम
करÁयास आमंिýत केले. िहटलरने सवª शĉéना िचरडून टाकÁयासाठी आपÐया शĉéचा
वापर केला. १ एिÿल रोजी, जमªन संसदेने िहटलर सरकारला चार वषा«¸या कालावधीसाठी
आपले अिधकार देÁयासाठी मतदान केले. अशाÿकारे लोकशाही जमªन ÿजास°ाक
औपचाåरकरीÂया संपुĶात आले. या नवीन सरकारचे उĤाटन मोठ्या थाटामाटात आिण
लोकिÿय समथªनासह केले. देशभĉì¸या भावना भडकवÁयासाठी ÿेस, रेिडओ आिण
िसनेमाचा वापर केला गेला. ºयू आिण साÌयवाīां¸या िवरोधात मोिहमा आयोिजत
करÁयासाठी िहटलरने Âयाला िदलेÐया सवō¸च शĉìचा वापर केला.
'नवीन जमªनी' या लोकिÿय घोषणेचा उĤोष कłन िहटलर आिण Âया¸या नाझी प±ाने सवª
संभाÓय िवरोधापासून मुĉ होÁयाचा चंग बांधला. इतर सवª प± दडपले गेले आिण िहटलरने munotes.in
Page 137
137
जाहीर केले कì जमªनीमÅये फĉ एकच राजकìय प± असेल आिण तो Ìहणजे नाझी प±.
१९३४ मÅये राÕůाÅय± िहंडनबगª यांचे िनधन झाले आिण िहटलरला रान मोकळे िमळाले.
शेवटी लोकिÿय इ¸छाशĉìने अॅडॉÐफ िहटलर जमªनीचा एकमेव आिण सवō¸च शासक
बनला.
परराÕů धोरणाĬारे नाझीवादाचे ÿकटीकरण:
थोड³यात िहटलर¸या परराÕů धोरणाचे तीन Åयेय होते: (१) जमªनीमÅये Öवयंिनणªया¸या
अिधकाराने जमªन वंशातील सवª लोकांचे संघटन. (२) Óहसाªयचा करार रĥ करणे (३)
अितåरĉ लोकसं´ये¸या समथªनासाठी अिधक ÿदेश ताÊयात घेणे.
िहटलरने राÕůसंघ उफª लीग ऑफ नेशÆसचे सभासदÂव सोडले आिण उघडपणे सैÆय
वाढवÁयास सुŁवात केली. पाठवले. Óहसाªय¸या कराराचे उÐलंघन केÐयाबĥल िāटन
जमªनीिवŁĦ कारवाई करÁयास तयार नÓहता. िāटन¸या सहकायाªिशवाय ĀाÆसने
जमªनीिवŁĦ कारवाई करÁयाचे धाडस केले नाही. तुĶीकरणा¸या या धोरणाने फĉ
िहटलरला आणखी िवÖतारवा दी घोरण ÖवीकारÁयास ÿोÂसािहत केले.
ऑिÖůयावर कÊजा :
Öपॅिनश गृहयुĦा¸या वेळी िमý राÕůां¸या कमकुवतपणाबĥल िहटलरला आवÔयक ते धडे
िमळाले होते. Âयाला असे आढळून आले कì Öपॅिनश समÖयेमÅये Âयाचा हÖत±ेपात
कोणÂयाही शĉé¸या कोणÂयाही ÿितकाराला सामोरे जावे लागले नाही. Âयामुळे Âयाला
उघड आøमकतेचे धोरण ÖवीकारÁयाचे धैयª िमळाले. Âयाने आपले ल± ऑिÖůयाकडे
वळवले. Âयाने ऑिÖůया¸या चॅÆसेलरला आपÐया मंिýमंडळात नाझी मंýी िनयुĉ
करÁयासाठी धमकावले. १९३४ मÅये जेÓहा नाझी समथªकांनी बंड सुł केले आिण
चाÆसलर डॉ. डॉÐफसची हÂया झाली. ऑिÖůयाचे सरकार काही कł शकले नाही Âयामुळे
िहटलरने जमªन सैÆयाला Âया देशात पाठवले आिण ऑिÖůयावर कÊजा िमळवला. ऑिÖůया
जमªनीचा भाग बनले.
सुडेटेनलँडवर कÊजा:
ऑिÖůया नंतर िहटलरने आपले ल± सुडेटेनलँडकडे वळवले जेथे मोठ्या सं´येने जमªन
राहत होते. Âयाने झेक सरकारवर जमªन अÐपसं´याकांवर अÂयाचार केÐयाचा आरोप
केला. झेक सरकारने हे नाकारले आिण ÖपĶ केले कì Âयांनी जमªन लोकांना सवª
िवशेषािधकार िदले आहेत. िहटलरने हे ÖपĶीकरण ÖवीकारÁयास नकार िदला आिण
मागणी केली कì सुडेटेनलँडला जमªनीला िदले जावे अथवा शांततापूणª मागª अयशÖवी
झाÐयास तो जबरदÖतीने घेईल. या ±णी िāटन आिण ĀाÆस यांना जमªनीची राजकìय
महÂवाकांशा समजून चुकली. िहटलरची वाढती महÂवाकां±ा रोखÁयासाठी Âयाचा अनुनय
करÁयाचे धोरण Öवीकारले. ĀाÆस, िāटन आिण इटली¸या नेÂयांनी ८ सÈट¤बर १९३८
रोजी जमªनीबरोबर Ìयुिनक करारावर Öवा±री केली. तुĶीकरणा¸या या धोरणाने ĀाÆस
आिण िāटनची कमजोरी उघड केली. ते आणखी एका महायुĦासाठी तयार नÓहते.
munotes.in
Page 138
138
रिशयासोबत अनाøमण करार:
िहटलरने २३ ऑगÖट १९३९ रोजी रिशयाबरोबर बरोबर अनाøमण करार केला आिण
रिशयाची तटÖथता िमळवून आपली बाजू सुरि±त केली. Ìयुिनक करारात दुलª± केÐयामुळे
Öटािलन िāटन आिण ĀाÆसवर संतापला होता. रिशयावर हÐला करÁयासाठी जमªनीला
ÿोÂसाहन िदÐयाचा आरोप Âयाने पिIJम लोकशाही देशांवर केला.
पोलंडवर हÐला:
िहटलर पोलंडकडे आपले ल± वळवेल हे जाणून िāटन आिण ĀाÆसने Âया देशाला
संर±णाची हमी िदली. िहटलरने पोलंडवर डॅिÆझग शहर परत करÁयासाठी दबाव आणला.
िहटलर आिण Âया¸या युĦ-उÆमादा¸या डावपेचांमुळे संपूणª जग हादरले. िāटन आिण
ĀाÆसचा पािठंबा असÐयाने पोलंडने िहटलर¸या मागÁयांना नकार िदला. Âयानंतर
िहटलरने १ सÈट¤बर १९३९ रोजी पोलंडवर हÐला केला. िāटन आिण ĀाÆसने Âयां¸या
संर±णाचे वचन पाळले व जमªनीिवŁĦ युĦाची घोषणा केली आिण अशा ÿकारे जग दुसöया
युĦात ओढले गेले.
फॅिसझम:
११.४ इटलीमÅये फॅिसझमचा उदय
राÕůीय अिभमान आिण ÿितķेची भावना युरोिपयन अितशयोĉ राÕůवादाला चालना देणारा
आणखी एक घटक होता. अिधक कर भłन परदेशातील साăाºये सांभाळÁयाचा भार लोक
आनंदाने सहन कł लागले. फॅिसÖट इटली आिण नाझी जमªनीने राÕůीय गौरव
वाढवÁयासाठी िवÖतारवादी धोरणाचे पालन केले. तेथे लोकशाही फार काळ िटकू शकली
नाही आिण इटलीमÅये बेिनटो मुसोिलनी¸या नेतृÂवाखाली फॅिसझम उदयास आÐयानंतर
लोकशाहीला ध³का बसला.
राजकìय कारणे:
दोÖत राÕůांचा सदÖय असूनही युĦा¸या पिहÐया वषê इटली तटÖथ रािहला होता. माý
Âयानंतर इटलीने बा जमªनी आिण ऑिÖůया-हंगेरीशी लढा िदला. पण ितला ित¸या कृÂयाचा
पIJाताप झाला. युĦात इटली देशाला पराभव आिण ýास सहन करावा लागला. पण Âयाने
युĦातून माघार घेतली नाही कारण Âयांना आशा होती कì युĦ संपÐयानंतर इटलीला
आणखी नवीन भूÿदेश िमळेल. पॅåरस शांतता पåरषदेत वचन िदÐयाÿमाणे काही भूभाग
Âयांना सोपवÁयात आले. पण इटलीने आिĀकेतील जमªन वसाहती आिण एिűयािटक
समुþावरील ÉÐयूम बंदराची मागणी केली. Âयां¸या अितåरĉ मागÁया फेटाळÁयात आÐया.
पॅåरस शांतता पåरषदेत इटलीला िदलेली वागणूक पाहóन सवªसाधारणपणे िनराशा पसरली.
युĦादरÌयान इटलीला ÿयÂनांची आिण बिलदानाची पुरेशी भरपाई िमळाली नाही असे
अनेकांना वाटले.
munotes.in
Page 139
139
आिथªक समÖया:
युĦानंतरची इटलीतील पåरिÖथती अिधकािधक वाईट बनली होती. आधीच दोलायमान
अशा आिथªक पåरिÖथतीवर युĦामुळे आणखी ÿितकुल पåरणाम झाला. उīोग आिण
Óयापार कोसळले. शेती ठÈप होती आिण शहरांमÅये बेरोजगारी वाढत होती. ित¸या चलनाचे
मूÐय इतके घसरले होते कì लोक जीवनावÔयक वÖतू िवकत घेऊ शकत नÓहते. युĦामुळे
सावªजिनक कजª वाढले होते आिण युĦानंतर¸या अंदाजपýकामÅये आणखी मोठी तूट
िदसून आली. उ°रेकडील काही औīोिगक ÿदेशांमÅये कामगारांचे संप झाले.
लोकशाही सरकारचे अपयश:
वाढÂया आिथªक संकटांमुळे दुःखामुळे लोकांचा लोकशाही सरकारवरील िवĵास उडाला.
राजकìय अिÖथरता हे एक सामाÆय वैिशĶ्य होते. १९१९ ते १९२२ दरÌयान सहा सरकारे
बदलली. राजकारणी ĂĶ होते आिण ÿशासन अकायª±म झाले होते.
बेिनटो मुसोिलनी: फॅिसझमचा ÿचारक:
मुसोिलनीने िश±क Ìहणून काही िदवस काम केले. Âयानंतर तो समाजवादी बनला. Âयां¸या
øांितकारी कारवायांमुळे Âयाला देश सोडÁयास सांगÁयात आले. आवÔयक सैÆय
ÿिश±णासाठी तो इटलीला परतला पण लवकरच øांितकारी कारवायांसाठी Âयाला अटक
करÁयात आली. नंतर तो इटािलयन सोशिलÖट पाटê¸या अवंती या वृ°पýाचा संपादक
झाला. मुसोिलनीचा समाजवादी प±ाशी संबंध तोडÁयाची सुŁवात युĦातील सहभागा¸या
ÿijावłन झाली. मुसोिलनी सामील होÁया¸या बाजूने असताना बहòसं´य समाजवादी
लोकांनी िवरोध केला. तो इटािलयन सैÆयात सामील झाला आिण युĦभूमीवर लढला. तो
जखमी झाÐयामुळे Âयाची लÕकरी कारकìदª संपुĶात आली. आिथªक अशांतता आिण
िहंसाचारावर िनयंýण ठेवू न शकÐयामुळे Âयाने समाजवादी प±ावर तसेच िवīमान
सरकारवर हÐला करÁयासाठी या पåरिÖथतीचा वापर केला. नवीन चळवळीसाठी Âयांना
मोठ्या सं´येने माजी सैिनक, भांडवलदार आिण तŁण िवचारवंतांचा पािठंबा िमळवला. या
चळवळीला Âयाने फॅिसझम नाव िदले.
फॅिसÖट प±:
१९२१-१९२२ दरÌयान फॅिसÖट प±ाचा झपाट्याने उदय झाला आिण िवरोधी गट
कमकुवत झाले. मुसोिलनीने कÌयुिनÖटांशी जोरदार मुकाबला केला. माजी सैिनक,शेतकरी
आिण कामगारांची मने िजंकली. हे सवª लोक सरकार आिण साÌयवाīां¸या कारखाने
ताÊयात घेतÐयाने वैतागले होते. फॅिसÖट प±ाची दोन उिĥĶे होती. पिहला Ìहणजे
सरकारचा पूणª अिधकार बहाल करणे. दुसरे Ìहणजे इटािलयन राÕůवादाला ÿोÂसाहन देणे.
२७ ऑ³टोबर रोजी पंतÿधानांनी राजीनामा िदला आिण फॅिसÖट सैÆय नेपÐसमधून
रोमला गेले. अिधकृत सैÆयाने Âयांना रोखले नाही आिण राजा िÓह³टर इमॅÆयुएल या¸याकडे
मुसोिलनीला स°ा देÁयािशवाय आिण Âयाला सरकार Öथापन करÁयास सांगÁयािशवाय
पयाªय नÓहता.
munotes.in
Page 140
140
फॅिसझम: िनरंकुश स°ा:
मुसोिलनीने हे जाणून होता कì Âयाचे िवरोधक सरकार पाडÁयाची वाट पाहत आहेत.
Âयामुळे देशातील अराजकता आिण िहंसाचार संपवÁयासाठी Âयाने एक वषाªसाठी
हòकूमशाही अिधकारांची मागणी केली. Âयानंतर Âयांनी देशभरात फॅिसÖट संघटनेचा
िवÖतार आिण बळकटीकरण केले. (१) मुसोिलनीकडे स°ा असÐयाने Âयाने आपÐया
िनķावंत समथªकांना ÿशासनातील महßवा¸या पदांवर िनयुĉ करÁयास सुŁवात केली. (२)
Âयानंतर Âयांनी िविधमंडळावर आपले सवō¸च िनयंýण ÿÖथािपत करÁयावर ल± क¤िþत
केले. Âया¸या प±ाला १९२४ ¸या िनवडणुकìत किनķ खाल¸या सभागृहात) २/३ जागा
िमळाÐया,फॅिसÖटांना बहòमत िमळाले. Âयाच सुमारास िवरोधी प±ांना धम³या देÁयात
आÐया,Âयां¸या काही नेÂयांचे अपहरण िकंवा हÂया करÁयात आली. १९२८ पय«त
³विचतच उÐलेख करÁयासारखा कोणताही िवरोधक रािहला नÓहता. देशावर आपला ताबा
राखÁयासाठी Âयाने इतर पावले उचलली. (३) शहरे आिण शहरां¸या नगरपािलकांनी Âयांची
Öथािनक Öवाय°ता गमावली. (४) मुþण ÖवातंÞयावर बंदी घालÁयात आले. (५)
मुसोिलनी सवª सशľ दलांचा सवō¸च कमांडर बनला. (६) Âयाने अिनब«ध पĦतीने देशावर
राºय केले. Âयाचे सवª सÐलागार सदÖय फॅिसÖट प±ाचे सदÖय होते. Âयांनी मंिýपदावर
कÊजा केला,कायदे तयार केले आिण राÕůीय आिण आंतरराÕůीय समÖयांवर चचाª केली.
(७) सवª शै±िणक संÖथांवर राºयाचे िनयंýण होते. िश±ण संÖथांवर फॅिसÖट िश±क आिण
ÿाÅयापकांचे वचªÖव होते. (८) एक गुĮ पोिलस दल तयार करÁयात आले आिण फाशीची
िश±ा पुÆहा सुł करÁयात आली. अशा ÿकारे सवª बाबतीत इटली हे अिनब«ध असे
हòकुमशाही राºय बनले.
फॅिसÖट प±ाची यंýणा आिण इटािलयन राºयाची यंýणा एकमेकांशी जवळून जोडलेली
होती आिण दोघांची सवō¸च हाताळणी मुसोिलनी होती. तो संपूणª देशाचा ÿमुख होते. तो
राºयाचे पंतÿधान होता. अिधकारी िनयुĉ करणे,राजाला सÐला देणे,कायदे तयार करणे
आिण इतर सवª कामे तोच करीत असे.
११.५ फॅिसÖट राजवटीअंतगªत परराÕů धोरण
फॅिसÖट राजवटीअंतगªत परराÕů धोरण:
फॅिसÖटांनी लोकसं´या वाढीस ÿोÂसाहन िदले. लोकसं´या वाढवÁयाचा हेतू इटलीला एक
मजबूत देश बनवणे हा होता. सहा वषा«वरील सवª मुलांना लÕकरी ÿिश±ण देÁयात आले.
लÕकर आिण नौदलाचा िवÖतार करÁयात आला. मुसोिलनीने घोिषत केले कì लवकरच
इटली एक जागितक शĉì बनेल आिण भूमÅय समुþही Âयां¸या ताÊयात येईल. सतत वाढत
जाणाöया लोकसं´येने समÖया िनमाªण केÐया. अÆन उÂपादन कमी होते. नवीन वसाहती
Öथापन करÁयािशवाय इटलीला दुसरा पयाªय उरला नÓहता. मुसोिलनीने जोरदार राजकìय
िवÖताराचे धोरण Öवीकारले.
munotes.in
Page 141
141
अिबिसिनया (इिथओिपया) वर िवजय :
मुसोिलनी¸या यशांपैकì सवाªत नेýदीपक Ìहणजे इिथओिपयाचा िवजय होता. १८९६ मÅये
इटली¸या पराभवाचा अपमान पुसून टाकायचा होता. १९३५ मÅये मुसोिलनीने
अिबिसिनया (इिथओिपया) वर हÐला केला. िकंग हैले सेलासीने राÕůसंघाला आवाहन
केले. राÕůसंघाने लगेच इटलीला आøमक घोिषत केले. तथािप मुसोिलनीवर राÕůसंघा¸या
घोषणेचा काहीही पåरणाम झाला नाही. Âयाने अिबिसिनया िजंकला आिण १९३६ मÅये
राजा िÓह³टर इमॅÆयुएल ितसरा इिथओिपयाचा सăाट Ìहणून घोिषत केला गेला.
Āँको¸या लÕकरी राजवटीला समथªन:
१९३६ मÅये जेÓहा Öपॅिनश गृहयुĦ सुł झाले तेÓहा मुसोिलनीने याकडे साÌयवाद आिण
फॅिसझममधील संघषª Ìहणून पािहले. Âयाने जनरल Āँकोला पािठंबा देÁयाचा िनणªय घेतला
आिण इटािलयन सैÆय Öपेनला पाठवले. जनरल Āँकोचे समथªन करÁयासाठी Âया¸याकडे
काही इतर कारणे देखील होती. Âयाला समजले कì मैýीपूणª Öपेन भूमÅय ÿदेशावर Ā¤च
आिण िāिटश ÿभाव रोखÁयासाठी खूप मदत करेल. मग इटलीसाठी Âया ÿदेशावर िनयंýण
ठेवणे खूप सोपे होईल.
रोम-बिलªन-टोिकयो अ±:
या युĦानंतर इटली जमªनी¸या जवळ आला आिण ĀाÆस आिण िāटनपासून आणखी दूर
गेला. मुसोिलनीने िहटलरशी समझोता केला आिण Âयांनी ऑ³टोबर १९३६ मÅये रोम-
बिलªन-टोिकयो अ± तयार केला. एका मिहÆयानंतर जमªनी आिण जपानने रिशया¸या जगात
साÌयवाद पसरवÁयासाठी Öथापन केलेÐया कोमीनटनª संघािवŁĦ सामुदाियक करार
केला. इटली देखील या करारात सामील झाला आिण यामुळे रोम-बिलªन-टोिकयो अ±
िनमाªण झाला.
११.६ जपानमधील लÕकरवादा¸या वाढीसाठी जबाबदार घटक
जपान मधील लÕकरवाद:
जपानमÅये लÕकरवादा¸या वाढीसाठी अनेक घटक कारणीभूत होते. काही महßवाचे घटक
खालीलÿमाणे होते.
जपानमधील लÕकरी परंपरा:
जपानमÅये सăाटाचा सÆमान आिण अिधकार ÿमुख Ìहणून लÕकरवादाची शिĉशाली
परंपरा होती. हेयान आिण कामाकुरा राजवंशां¸या ÿदेशादरÌयान जपानी सैÆयाने देशा¸या
सामािजक-राजकìय ÓयवÖथेत महßवाचे Öथान Óयापले. सăाटाने ÿभावशाली कुळातील
ÿमुख योåरिटमोला शोगुन ही पदवी बहाल केली. Öवाभािवकच शोगुन जपानी सăाटा¸या
सैÆयातील सवō¸च नेते बनले. Âयांनी सोळाÓया शतकापासून िवसाÓया शतकातील जपानवर munotes.in
Page 142
142
राजकारण आिण ÿशासनावर वचªÖव गाजवले. पåरणामी जपानमÅये लÕकरवाद वाढू
लागला.
जपानमÅये लोकशाहीवादी प±ांचा उदय आिण Âयांचे पतन:
पिहÐया महायुĦात जमªनी आिण रिशया पराभूत झाले आिण कमकुवत लोकशाही राÕůे
िवजयी झाली. या पåरिÖथतीने जपानी लोकांना मोिहत केले आिण Âयांना उदारमतवादी
आिण लोकशाहीवादी प±ांना पसंती िदली. दरÌयान जपान¸या सायबेåरयन मोिहमेवर सवªý
जोरदार टीका झाली. युĦातील लÕकरी नेतृÂव कमी झाÐयामुळे जपानी राजकारणात
प±ÿणालीचा उदय झाला. १९१८ मÅये राजकìय प±ाचे नेते हारा ताकाशी याने किनķ
सभागृहात बहòमत िमळवले आिण Âयाला जपानचे पंतÿधान बनवले गेले. Âयाने Âया¸या
मंिýमंडळातील सवª सदÖयांची Âयां¸याच प±ातून िनवड केली आिण देशात अनेक
सुधारणांची घोषणा केली. परंतु Âयाचे राºय फार काळ िटकू शकले नाही कारण १९२१
मÅये Âयाची हÂया करÁयात आली आिण आणखी दोन सरकारे स°ेवर आणली जी
प±िवरिहत होती आिण ºयाचे नेतृÂव अॅडिमरल काटो आिण िवÖकाउंट िकउरा या नौदल
अिधकाöयांनी केले. जपानी कामगार वगª राजकìय प± आिण कामगार संघटना तयार कł
लागला. पåरणामी १९२२ मÅये जपानचा कÌयुिनÖट प± अिÖतÂवात आला. याच दरÌयान
जपानमÅये अनेक सवªहारा आिण शेतकरी प±ांची Öथापना झाली.
झैबÂसुचा राजकìय ÿभाव:
१९२० मÅये झैबाÂसू वगाª¸या राजकìय ÿभावाने िमÂसुई,िमÂसुिबशी आिण यासुदा
सुिमतमो सार´या मोठ्या कंपÆयांना चालना िदली. या कंपÆयांनी िव°,बँक,िवमा Óयवसाय
यासार´या जपान¸या एक चतुथा«श भांडवलावर िनयंýण ठेवले. जपानी राजकारणावरील
ÿभावामुळे Âयांनी नेहमी मंिýमंडळा¸या िनणªयांवर ÿभाव टाकला आिण कामगार
संघटनां¸या वाढीसंदभाªत िवरोधी कायदे केले. राजकारणी आिण नोकरशहा दोघांनाही
झैबÂसुकडून देणµया आिण लाच िमळू लागली ºयामुळे राजकìय आिण सामािजक
लोकशाही ÓयवÖथेसाठी मजबूत आिथªक पाया तयार करÁयात अडथळा आला. झैबाÂसू¸या
Óयावसाियक िहतासाठी लागोपाठ¸या सरकारां¸या अनुकूल धोरणांमुळे सामाÆय जपानी
लोकां¸या कÐयाणाकडे पूणªपणे दुलª± झाले. या पåरिÖथतीमुळे पुढील बदल घडले. – १)
झैबÂसु¸या िवरोधात पुराणमतवादी राÕůवादीचा राजकìय प±ांना पािठंबा. २) तŁण लÕकरी
अिधकारी आिण झैबÂसु यां¸यात तीĄ संघषª. ३) लÕकरी वगाªत अशी भावना झाली कì
झैबÂसूने सैÆय आिण नौदलाचा िवÖतार रोखला. ४) झैबÂसू¸या आिथªक ÖवातंÞय आिण
खानदानी दजाªबĥल कĘरपंथी सैÆय अिधकाöयांमÅये नापसंती. ५) राजकारणी, नोकरशहा
आिण झैबÂसु यां¸याबĥल जनमत अÂयंत ÿितकूल झाले. Ìहणून जपानी लोकांनी
जपानमधील सरकारवर िनयंýण ठेवÁयासाठी सैÆयाची बाजू घेतली आिण Âयामुळे
जपानमÅये लÕकरवादाचा उदय झाला.
अितजहाल राÕůवादी गटांचा उदय:
१९२१-२२ ¸या वॉिशंµटन पåरषदेनंतर जपानमÅये अनेक अितजहाल राÕůवादी
गट,कĘरपंथी संघटना आिण दहशतवादी संघटना उदयास आÐया ºयांनी जपानमÅये
लÕकरवादाचा मागª मोकळा केला. Âयापैकì काही महßवाचे गट पुढीलÿमाणे होते १) जनरल munotes.in
Page 143
143
योशा २) Êलॅक űॅगन सोसायटी ३) जपान नॅशनल सोशािलÖट पाटê. ४) िशंटोराºय वादी
५) साकुराकाई. या गटांपैकì पिहला गट जनरल योशा हा ग¤काईचा सागर Ìहणून ÿिसĦ
होता ºयाची Öथापना १८८१ मÅये झाली होती. िवÖताराचे धोरण Öवीकारणे,सăाटाला
राÕůीय समपªण आिण लोकिÿय चळवळीला पािठंबा अशी Âयाची तीन उिĥĶे होती. अशा
ÿकारे या गटाने जपानमÅये सैÆयवादा¸या उदयास अनुकूलता दशªिवली. Êलॅक űॅगन
सोसायटी या गटाने राÕůीय आिथªक Öवावलंबन आिण उÂपÆना¸या ľोतांचे ÆयाÍय िवतरण
यावर भर िदला. Âयाने अमूर नदी¸या ÿदेशात जपानी साăाºयाचा िवÖतार आिण पूवª
आिशयात साăाºय िवÖतार साकार करÁयाचा मनसुबा जाहीर केला.
मांचुåरयन समÖया:
मांचुåरयात झालेÐया एका घटनेमुळे संकटामुळे जपानमÅये लÕकरवाद वाढला. १९३१
मÅये टोिकयोमधील उदारमतवादी सरकार आिण लÕकरी वगª यां¸यात ÖपĶ फूट पडली.
सÈट¤बर १९३१ मÅये एका राýी मुकदेनजवळील दि±ण रेÐवेमागाªवर बॉÌबचा Öफोट झाला.
या घटनेचा जपानने राजकìय फायदा घेतला. या घटनेमुळे जपानी सशľ दलांनी
मंचूåरयाची राजधानी मुकडेन आिण नंतर संपूणª मंचुåरयावर िनयंýण ठेवÁयास सुŁवात
केली मांचुåरयन घटनेने जपानमÅये लÕकरी नेतृÂव आघाडीवर आले आिण ितला
लÕकरवादा¸या धोरणांना बळ िमळाले.
रोम-बिलªन-टोिकयो अ±:
युरोपमÅये इटली जमªनी¸या जवळ गेला तसेच ĀाÆस आिण िāटनपासून दूर गेला.
मुसोिलनीने िहटलरशी संधान बांधले आिण Âयांनी ऑ³टोबर १९३६ मÅये रोम-बिलªन-
टो³यो या अ±गटाची Öथापना केली. एका मिहÆया¸या आत जमªनी आिण जपानने
रिशयािवŁĦ अँटी-कॉिमंटनª करार केला. इटली देखील या करारात सामील झाला आिण
यामुळे रोम-बिलªन-टोिकयो ÿबळ झाला. दुसöया महायुĦात जपानचा पराभव झाÐयावर
१९५२ पय«त जनरल मॅकआथªर¸या नेतृÂवाखाली िमý राÕůां¸या सैÆयाने ितचा ताबा
घेतला. पिहली तीन वष¥ जपान पुÆहा कधीही युĦ सुł कł शकणार नाही याची खाýी
कłन घेÁयाचे अमेåरकनांचे लàय होते. ितला सशľ सेना ठेवÁयास मनाई करÁयात आली
होती आिण ितला लोकशाही राºयघटना देÁयात आली होती.
११.७ सारांश
पिहÐया महायुĦात जमªनीचा पराभव आिण नंतर ितला झालेÐया अपमानामुळे िĬतीय
महायुĦाची बीजे पेरली गेली. Óहसाªय¸या तहामुळे जमªन लोकां¸या मनावर खोल जखम
झाली. लोकांनी िहटलरमÅये राÕů िनमाªणाची आशा पािहली. Âयाने महागाईशी लढÁयासाठी
हजारो बेरोजगारांना अÆन व रोजगार देÁयाचे आĵासन िदले. फॅिसÖट इटली आिण नाझी
जमªनीने राÕůीय गौरव वाढवÁयासाठी िवÖतारवादी धोरण अवलंबले. Âयांनी लवकरच
जपानला आपÐया गटात घेतले व ऑ³टोबर १९३६ मÅये रोम-बिलªन-टोिकयोची Öथापना
केली. नाझीवाद, फॅिसझम आिण लÕकरवादाचा पराभव झाÐयानंतरच अनुøमे
जमªनी,इटली आिण जपानमÅये लोकशाहीचा उदय झाला. munotes.in
Page 144
144
११.८ ÿij
१. मुसोिलनी¸या देशांतगªत आिण परराÕů धोरणाचे िवĴेषण करा.
२. इटलीमÅये फॅिसझमचा उदय कसा झाला?
३. मुसोिलनी¸या हòकूमशाहीची ठळक वैिशĶ्ये नमूद करा.
४. जमªनीतील नाझीवादा¸या उदया¸या कारणांची चचाª करा. नाझी प±ाचे धोरण काय
होते.
५. जमªनीमÅये िहटलर¸या स°े¸या उदयाचे िवĴेषण करा.
६. िहटलरने पाळलेÐया देशांतगªत आिण परराÕů धोरणाचे परी±ण करा.
७. जपानमधील सैÆयवादा¸या उदयामÅये झैबाÂसूची भूिमका ÖपĶ करा.
११.९ संदभª कॅरी अÐāे³ट, डीपलोमाटीक िहÕůी ऑफ युरोप िसÆस कॉंúेस ऑफ िवएÆना, हापªर
पिÊलकेशन, Æयूयॉकª, १९५८
हेझेन चाÐसª,मोडणª युरोप िसÆस १७८९,एस. चांद,१९९२
कॉन¥ल आर.डी., वÐडª िहŕी इन ट्वेितथ सेÆचुरी, लाँगमन, १९९९
लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
टेलरचे ए.जे.पी., द Öůगल फॉर माÖटरी इन युरोप (१८४८-१९१८) – ऑ³सफडª,
१९५४
केनेडी एम.ए, अ शोटª िहÕůी ऑफ जपान, नॉथª अमेåरकन लायāरी ÿेस १९६५
७ डेिÓहड एम.डी., राइज अँड úोथ ऑफ मॉडनª जपान- िहमालय पिÊलकेशन हाऊस,
मुंबई १९९९.
*****
munotes.in
Page 145
145
१२
मानवी शोकांितका आिण अिÖतÂववाद
घटक रचना
१२.० उिĥĶ्ये
१२.१ ÿÖतावना
१२.२ जीिवतहानी आिण िवनाश
१२.३ युरोिपयन समाजामÅये बदल
१२.४ अिÖतÂववाद
१२.५ अिÖतÂववादाचा मागोवा
१२.६ सारांश
१२.७ ÿij
१२.८ संदभª
१२.० उिĥĶ्ये
या घटकाचा अËयास केÐयानंतर िवīाथê पुढील बाबी समजÁयात स±म होईल
महायुĦात मानवी जीवनांचे नुकसान आिण िवनाश
युरोिपयन समाजातील बदल
अिÖतÂववादाचे तÂव²ान
अिÖतÂववादातील तßव²ांचे योगदान
१२.१ ÿÖतावना
दोन महायुĦाचे युरोप¸या इितहासावर आिण सवªसाधारणपणे सवª जगावर दूरगामी पåरणाम
झाले. पिहÐया महायुĦाचे राजकारण, अथªकारण आिण समाज या सवª ±ेýांत भयंकर
पåरणाम झाले. युĦामुळे उद्ÅवÖत झालेÐया देशांमÅये अिधक राजकìय अिÖथरता होती
कारण Âयांची सरकारे युĦानंतर¸या आिथªक आिण सामािजक समÖयांचे िनराकरण
करÁयात अकायª±म होती. Âयामुळे युरोपातील िविवध देशांमÅये हòकूमशाहीचा उदय झाला.
हòकूमशहांना युरोिपयन इितहासाचा भिवÕयातील वाटचाल घडवायची होती आिण जगाला
आणखी एका मोठ्या आप°ीकडे नेले. महायुĦाचे मु´य पåरणाम खालीलÿमाणे आहेत.
munotes.in
Page 146
146
१२.२ जीिवतहानी आिण िवनाश
पिहÐया व िĬतीय महायुĦामुळे अतुलनीय असा िवनाश झाला. युĦाचा पåरणाम Ìहणून
मागील १०० वषा«तील सवª युĦांमÅये मरण पावले Âयापे±ा िकतीतरी जाÖत सुमारे दहा ल±
सैिनक मरण पावले. सुमारे एकवीस लाख पुŁष जखमी झाले. रोग, उपासमार आिण
युĦाशी संबंिधत इतर कारणांमुळे िकती नागåरकांचा मृÂयू झाला हे कोणालाही मािहती नाही.
काही इितहासकार असे मत मांडतात कì लÕकरातील सैिनकांएवढेच नागåरक मरण पावले.
युĦखोर सरकारांनी महायुĦातील िवजयासाठी ÿचंड संपती खचª केली. िवनाशाची िकंमत
अगिणत होती. पिहÐया व िĬतीय महायुĦात ĀाÆस, बेिÐजयम आिण इतर देशांमÅये ÿचंड
मालम°ेचा नाश झाला. सैÆयाने शेत आिण गावे यांमधून जात असताना ती उद्ÅवÖत
केली. युĦामुळे कारखाने, पूल आिण रेÐवे Łळांचा नाश झाला. तोफखाना, खंदक आिण
रसायनांमुळे पिIJम देशातील जमीन अनुÂपादक झाली.
१२.३ युरोिपयन समाजामÅये बदल
युरोिपयन उīोग आिण Óयापाराचे नुकसान:
युĦानंतर¸या वषा«त युरोपीय राÕůांसाठी जागितक Óयापार आिण औīोिगक उÂपादनात
युरोपला युĦपूवª िÖथतीत आणणे समÖया होती. चार वषा«पासून युरोप जागितक
बाजारपेठांसाठी बंद होता आिण नवीन ÿितÖपधê अमेåरका, जपान आिण दि±ण अमेåरकेने
ित¸या बाजारपेठांवर कÊजा केला होता. युĦानंतर उÂपादनात भरभराट झाली आिण उīोग
आिण शहरांची पुनबा«धणी करÁयाची गरज िनमाªण झाली, मूलभूत úाहकोपयोगी वÖतूंचा
पुरवठा कमी झाला. १९२१ मÅये तेजीला úहण लागले आिण १९२९ पय«त मंद गतीने
सुधारणा झाली असली तरी १९२९-३१ ¸या जागितक Óयापारातील मंदीने केवळ
युरोपमÅयेच नÓहे तर जगभरातील Óयापार आिण उīोगांना फटका बसला. अशाÿकारे
युरोपला आंतरराÕůीय Óयापार आिण औīोिगक उÂपादनात ितचे पूवêचे Öथान परत
िमळवता आले नाही. युĦ कजाªचे ओझे, दरांची वाढ, क¸चा माल आिण खाīपदाथा«¸या
िकमतीत झालेली घसरण यामुळे िवकसनशील देशांना औīोिगक वÖतू खरेदी करÁयास
अडथळा आणला , राÕůीय चलनांची कमकुवतता, आंतरराÕůीय िव°ÓयवÖथेची िÖथर
ÓयवÖथा नसणे, कोळसा, लोखंड आिण पोलाद, कापड आिण जहाजे यांसार´या
युरोपातील मूलभूत औīोिगक उÂपादनां¸या मागणीत घसरण या सवª घटकांमुळे युरोिपयन
वÖतूंची िनयाªत कमी आिण बेरोजगारी वाढली. युरोपीय देश कजªपुरवठा करणारया
राÕůांपासून कजªदार राÕůांमÅये बदलले होते. युĦात सामील असलेÐया राÕůांनी िमळकत
कर आिण इतर करां¸या माÅयमातून युĦासाठी पैसे जमा केले. आयकर आिण इतर
करां¸या माÅयमातून बहòतेक युĦासाठीखचª झाले. परंतु या पैशाचा मोठा भाग कजाªतून
आला होता. ºयामुळे ÿचंड कज¥ िनमाªण झाली. युĦ रो´यांची िवपणन आिण िवøì कłन
सरकार नागåरकांकडून कजª घेतले. िमý राÕůांनीही अमेåरकाकडून मोठ्या ÿमाणावर कजª
घेतले. याÓयितåरĉ, बहòतेक सरकारांनी Âयां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी अितåरĉ पैसे
छापले. तरीही, वाढलेÐया पैशा¸या पुरवठ्यामुळे युĦानंतर तीĄ चलनवाढ झाली. िमý munotes.in
Page 147
147
राÕůांनी ÿथम महायुĦानंतर जमªनीकडून भरपाईची मागणी कłन कजª कमी करÁयाचा
ÿयÂन केला. नुकसानभरपाईने पराभूत देशां¸या आिथªक समÖया वाढÐया आिण युĦाय
िवजयी देशां¸या समÖया सुटÐया नाहीत.
युरोिपयन समाजामÅये बदल:
पिहÐया व िĬतीय महायुĦाने समाजात मोठे बदल घडवून आणले. युरोप¸या वाढÂया
लोकसं´येला युĦ, Âयानंतर आलेÐया इÆÉलूएंझा महामारी यामुळे काही ÿमाणात आळा
बसला. तंý²ानाचा िवकास, सुधाåरत पोषण आिण वैīकातील ÿगतीमुळे राहणीमानाचा
दजाª आिण जीवनाचा दजाª वाढÁयास मदत झाली. अनेकांनी युĦानंतरचे Âयांचे जुने
जीवनमान सुł न ठेवता काही नवीन मागª िनवडले. शेतकरी शेतात करÁयाऐवजी
शहरांमÅये Öथाियक झाÐयाने शहरी भाग िवकिसत झाला. पुŁष युĦात गेÐयानंतर िľया
कायाªलये आिण कारखाÆयांमÅये काम कł लागÐया आिण युĦ संपÐयावर Âयांचे नव-
ÖवातंÞय सोडÁयास ते तयार नÓहते. अनेक देशांनी मिहलां¸या मतदानाचा ह³क माÆय
केला आहे. इंµलंडमÅये १९१८ मÅये मिहलांना मतदानाचा अिधकार देÁयात आला.
पिहÐया महायुĦामुळे सामािजक वगा«मधील फरक पुसट होऊ लागला आिण समाज अिधक
लोकशाही बनला. उ¸च वगाªने युĦानंतर Âयांची काही शĉì आिण िवशेषािधकार गमावले.
पिहÐया व दुसöया महायुĦाने आिथªक,सामािजक आिण राजकìय बदल घडवून आणले.
१९४५ मÅये मÅय आिण पूवª युरोपमÅये सवाªत गंभीर आिथªक आिण सामािजक बदल झाले
आिण िजथे अनेक देशांनी साÌयवादी (कÌयुिनÖट) िनयंýणाखाली संपूणª आिथªक पुनरªचना
केली. चीन,भारत,āĺदेश,मलाया आिण इंडोनेिशया या आिशयाई देशांमÅये सवाªत मोठे
राजकìय बदल झाले. दुसरे महायुĦ मानवजाती¸या इितहासात अतुलनीय िवनाशकारी
ठरले. या महायुĦाचे काही घातक पåरणाम पुढीलÿमाणे आहेत.
१) या महायुĦात बारा लाख सैिनक मारले गेÐयाचा अंदाज आहे. उपासमार आिण
रोगामुळे आणखी पंचवीस दशल± मरण पावले. अणुबॉÌबमुळे जपानमÅये सुमारे
१,६०,००० लोक मरण पावले. अनेक वाचलेले जपानी नागåरक व मुले मुले Âवचारोग
आिण ककªरोगाने úÖत झाले. मिहला आिण मुले मृÂयू¸या यादीत खूप जाÖत होती.
२) अमेåरकेने सुमारे ३५० अÊज डॉलसª खचª केले. इतर देशांनी सुĦा एक िůिलयन
डॉलसª (Ìहणजे १००० अÊज) खचª केले. युĦा¸या शेवटी युरोप पूणªपणे उद्ÅवÖत.
जवळजवळ ÿÂयेक युरोिपय देशाने जोरदार बॉÌबÖफोट अनुभवले होते.
उīोगधंदे,बंदरे,रेÐवे,पूल आिण नागåरकांची घरेही उद्ÅवÖत झाले. ÿÂयेक देश
िदवाळखोर झाला आिण याचा राजकìय जीवनावर पåरणाम झाला. महायुĦांमुळे
युरोपीय राÕůे समाजवादी आिण डाÓया िवचारांनी ÿभािवत झाली. उदा. युĦानंतर
लवकरच िāटनमÅये कामगार सरकार स°ेवर आले.
३) युĦामुळे जगभरातील लाखो लोकांना ýास सहन करावा लागला.
अÆनधाÆय,रॉकेल,बांधकाम सािहÂय इÂयादéचा तुटवडा होता. िकंमती वाढÐया आिण
जीवनमान खालावले.
४) संपूणª मानवते¸या नैितक अध:पतनाने जगातील लोक भयभीत झाले. युĦांमÅये इतर
िनÕपाप मानवांवर सवाªत वाईट øौयª आिण अÂयाचार केले गेले. नाझी राजवटीने munotes.in
Page 148
148
लाखो ºयूंची अÂयंत भयंकर हÂया केली होती. िहरोिशमा आिण नागासाकìवर
टाकलेÐया अणुबॉÌबने हे िसĦ केले कì माणूस Öवतःची ÿजाती नĶ करÁयास तयार
आहे. यासार´या कृÂयांमुळे नैितक अधःपतनाची खोली िदसून आली.
५) तीन मोठ्या अ± शĉì Ìहणजे नाझी जमªनी,फॅिसÖट इटली आिण जपान पूणªपणे
िचरडले गेले. जमªनी चार िवभागामÅये िवभागले गेले आिण ÿÂयेक झोन अनुøमे
अमेåरका, िāटन, ĀाÆस आिण सोिÓहएत रिशया¸या िनयंýणाखाली ठेवÁयात आले.
राजधानी बिलªन शहर देखील चार िवभागामÅये िवभागले गेले. हे ±ेý १९४५-४८
दरÌयान परदेशी लÕकरी िनयंýणाखाली ठेवÁयात आले होते. इटलीने सवª वसाहती
गमावÐया. ÿथम महायुĦात जमªनीला युĦ नुकसानभरपाई īावी लागली. जमªनी व
इटली आिथªकŀĶ्या कोलमडली आिण माशªल योजनेने Âयांना सावरÁयास मदत
केली. जपानने कोåरया,मंचुåरया आिण तैवानसह ितचे संपूणª वसाहती साăाºय
गमावले. अमेåरके¸या जनरल आयझेनहॉवर¸या नेतृÂवाखालील अलायड फोस¥स
(एससीएपी) जपानला सामाÆय िÖथतीत आणÁयासाठी राजकìय िनयंýण िमळवले.
अमेåरके¸या मदतीमुळे लोकशाही सरकार¸या अिधपÂयाखाली असलेÐया या ितÆही
देशांनी आिथªक सुधारणा घडवून आणली आहे.
१२.४ अिÖतÂववाद
दुसöया महायुĦाचा मानवी मनावर व Âया¸या िवचारसरणीवर खोल पåरणाम झाला. िवĵ हे
तकªसंगत आिण सुसंगत Öथान नाही आिण मानवी मन हे बुिĦवादी नसून भावनां¸या अधीन
आहे हा िवचार अिधक ÿबळ झाला. ही धारणा िकंवा िवचारसरणी अिÖतÂववाद Ìहणून
ओळखली गेली. अिÖतÂववाद हा तािÂवक आिण सािहिÂयक चळवळीचा संदभाªत उदयाला
आला. जीन-पॉल साýª (१९०५-१९८०) आिण अÐबटª कामू (१९१३-१९६०) यांनी
ÿथम ही संकÐपना मांडली. पुढे मािटªन हायडेगर (१८८९-१९७६) आिण िसमोन डी बुवा
(१९०८-१९८६) यांसार´या िवसाÓया शतकातील तßववेßयांसह या संकÐपनांचा ÿसार
झाला. Êलेझ पाÖकल (१६२३-१६६२) आिण सोरेन िकरकेगाडª (१८१३-१८५५) या
धािमªक िवचारवंतांकडे या िवचारÿणालीचे मूळ सापडते. या िवचारवंतानी हा शÊद वापरला
नसला तरी,Âयां¸या तािÂवक चच¥मÅये दुसöया महायुĦानंतर आकार घेतलेÐया
अिÖतÂववादी चळवळी चे संदभª सापडतात. इतर अनेक जिटल ŀĶीकोनां¸या अगदी िवŁĦ
असा अिÖतÂववाद सामाÆय आिण दैनंिदन मानवी अनुभवांमधून ÿाĮ होतो. अिÖतÂववाद
मुळात मानवाला Âयां¸या जीवनादरÌयान ºया मूलभूत समÖयांना तŌड īावे लागते ते
शोधÁयाचा ÿयÂन करतो. अिÖतÂववाद आपÐयाला Öवतःला जीवनाचे मूलभूत ÿij
िवचारÁयास भाग पाडतो . अिÖतÂवाचा आधार काय आहे? मी इथे का आहे? मा»या
आयुÕयाचा अथª काय? काही िवचारवंतांनी अिÖतÂववादाला तािÂवक ÿिøया Ìहणून
पåरभािषत करणे अवघड असÐयाचे ÿितपादन केले आहे.
munotes.in
Page 149
149
१२.५ अिÖतÂववादाचा मागोवा
अिÖतÂववाद ही एक चळवळ िकंवा ÿवृ°ी आहे ºयामÅये तßव²ाना¸या अनाकलनीय
ÿणालीऐवजी Öवता¸या अनुभवावłन िवĵाचा अथª लावणे यावर अिधक भर आहे.
ऑ³सफडª िड³शनरीमÅये अिÖतÂववादाचे असे वणªन केले जाते कì मानव ‘मुĉ आिण अथª
नसलेÐया जगात’ Âयां¸या Öवतः¸या कृतéसाठी जबाबदार आहे. मेåरयम-वेबÖटरने Âयाचे
वणªन मु´यतः िवसाÓया शतकातील तािÂवक चळवळ Ìहणून केले आहे ºयामÅये िविवध
िसĦांतांचा समावेश आहे परंतु अथांग िवĵातील वैयिĉक अिÖतÂवाचे िवĴेषण आिण योµय
काय आहे यािवषयी कोणतीही िनिIJत मािहती नसताना Öवे¸छेने आपÐया कृÂयांसाठी
अंितम जबाबदारी Öवीकारणे हा अिÖतÂववादाचा अथª लावला आहे.
भूतकाळातील अनेक िवचारवंत łढाथाªने अिÖतÂववादी नÓहते परंतु Âयांनी अिÖतÂववादी
िवचारसरणीचा पुरÖकार केला, Âयाची मुलभूत तÂवे शोधून काढली आिण ÂयाĬारे िवसाÓया
शतकात अिÖतÂववादा¸या िनिमªतीचा मागª मोकळा केला. Éयोदोर दोÖतोयेÓÖकì (१८२१-
१८८१), रिशयन कादंबरीकार हे िवसाÓया शतकातील अिÖतÂववादाचे महßवपूणª अúदूत
आहेत. जीवनात असा कोणताही सुसंगत िवचार अथवा तÂव नाही ºयावर आपण िवसंबून
राहó शकतो ही Âयातील ÿमुख संकÐपना आहे. आणखी एक महÂवाचा िवचारवंत Ìहणजे
काÉका (१८८३-१९२४) हा तÂवेवे°ा होता. १९१५ मÅये ÿकािशत झालेÐया Âया¸या
कादंबरीतील नायक úेगोर साÌसाची एक कथा आहे. या कथेत úेगर आपÐया कुटुंबाला
हातभार लावÁयासाठी यापुढे काम कł शकत नाही. Âया¸यात अपराधीपणाची भावना
आहे. Âया¸यावर अÂयाचार आिण उपासमार या बाबéनी पåरणाम केलेले जाणवतो. Âयाने ‘द
ůायल’ आिण ‘द कॅसल’ या दोन कादंबöया िलिहÐया. Âयांची बहòतेक पुÖतके अÂयंत संिदµध
आहेत आिण Âयां¸या सवª ÿमुख कादंबöया अपूणª रािहलेÐया िदसून येतात. दुसö या
महायुĦात जेÓहा युरोपला भौितक आिण आÅयािÂमक िवÅवंसाने तडा िदला तेÓहा
अिÖतÂववादाला एक िविशĶ पåरमाण लाभले.
ककªगाडª (१८१३-१८५५) हा डेÆमाकªचे महान तßव² आिण अिÖतÂववादा¸या
िनिमªतीतील ÿमुख Óयिĉमßव आहे. तो तßव²,धािमªक लेखक,Óयंगिचýकार,मानसशाľ²
आिण सािहÂय समी±क होता. Âयाचा जÆम कोपनहेगनमधील ®ीमंत कुटुंबात झाला. यामुळे
Âयाला Âया¸या िवĬ°ापूणª आवडéसाठी आपले जीवन समिपªत करÁयाची परवानगी िमळाली
आिण Âया¸या काळातील दैनंिदन धावपळीपासून Öवतःला दूर केले. ककªगाडªने इतर अनेक
तßववेßयांÿमाणे सवªसाधारणपणे िवकास व ÿगती या कÐपनेवर ÿijिचÆह उपिÖथत केले.
कारण उ¸च तांिýक ÿगतीमुळे लोक उदास व हताश होतात तसेच Âयां¸या जीवनात तणाव
वाढीस लागतो. Âया¸या मते तांिýक ÿगतीमुळे आपÐया जीवनाला धोका िनमाªण होतो
कारण ती वाÖतिवक अिÖतÂवा¸या मुद्īांपासून आपले ल± िवचिलत करते. ककªगाडªने
िविवध काÐपिनक नावाने िलिहलेÐया अनेक लहान पुÖतकांमÅये िचंताúÖतते¸या िवचारांचे
सव¥±ण केले. िचंतेची संकÐपना, जीवना¸या वाटेवरचे टÈपे आिण आजारपण ते मृÂयूपय«त
िवचाराचा मागोवा Âयाने घेतला. िùIJनांनी नािÖतक वृ°ीतून धािमªकतेकडे जाणे आवÔयक munotes.in
Page 150
150
आहे तसेच देव िह संकÐपना आवÔयक असून Âयासाठी कोणताही Âयाग करÁयास तयार
असले पािहजे असे मत Âयाने मांडले.
एक जमªन तÂव²ानी Āेडåरक िनÂशे (१८४४-१९००) याने िùÖती धमª आिण पारंपाåरक
नैितकते¸या पायालाच आÓहान िदले. सÂय, नैितकता, भाषा, सŏदयªशाľ, सांÖकृितक
िसĦांत, शूÆयवाद, शĉì, चेतना आिण अिÖतÂवाचा अथª यावरील Âयां¸या लेखनाचा
पाIJाÂय तßव²ान आिण बौिĦक इितहासावर मोठा ÿभाव आहे. नीÂशे नंतरचे ÿमुख
अिÖतÂववादी तÂव²ानी मािटªन हायडेगर, जीन पॉल साýª, िसमोन डी बुवा आिण अÐबटª
कामू हे होते. मािटªन हायडेगर (१८८९-१९७६) हे िवसाÓया शतकातील महßवपूणª तßव²
Ìहणून ओळखले जातात. Âयां¸या िवचारसरणीने घटनाशाľ, अिÖतÂववाद, राजकìय
िसĦांत, मानसशाľ आिण धमªशाľ अशा िविवध ±ेýात योगदान िदले. हायडेगर¸या
अिÖतÂवाची िचंता वाÖतववादीपणे कसे जगावे याबĥलचे ÿij उपिÖथत केले होते. हेडेगरला
जाणवले कì अिÖतÂवा¸या Óयापक आकलनासाठी सवō°म सुŁवातीचा मुĥा Ìहणजे
मानवा¸या ŀिĶकोनातून Âयाचा िवचार करणे. मन आिण शरीर , िवषय आिण वÖतू
यां¸यातील भेद आिण चेतना, अनुभव आिण मनाची भाषा यातील कोणताही Ĭैतवाद
नाकारणारे ÿगÐभ तßव²ान Âयांनी साकारले.
‘अिÖतÂववाद आिण मानवतावाद ’ हे १९४६ सालचे साýª यांचे तßव²ानिवषयक योगदान
आहे. ते Ìहणतात कì अिÖतÂववादाची मु´य Óया´या अशी संकÐपना आहे कì अिÖतÂव
तÂवा¸या आधी येते. मग ते असा दावा करतात कì Óयĉìने आपÐया वागÁयाची जबाबदारी
Öवतः घेतली पािहजे. तो सावªिýक नैराÔया¸या संकÐपनेशी संबंिधत असलेÐया वेदनांची
Óया´या करतो. साýªने अनेक सािहिÂयक पĦतéमÅये आपले िवचार यशÖवीåरÂया मांडले
आहेत. Âयांची नाटके मोठ्या ÿमाणात Âयांचे तÂव²ान सांगÁयाचे साधन Ìहणून काम
करतात. Âयापैकì ‘नो एि³झट’ (१९४४) हे सवाªत ÿिसĦ आहे. Âयांची पिहली ÿिसĦ
कादंबरी ‘नौसा’ (१९३८) मानवी जीवनातील मूखªपणाचे वणªन करते. Âयांनी िलिहलेली
ÿमुख कथा आहे- द रोड्स टू Āìडम ůायलॉजी. Âयांनी लहानपणापासूनच अनेक लघुकथा
रचÐया Âयापैकì अनेक सुÿिसĦ झाÐया. Öपॅिनश गृहयुĦा¸या पाशªभूमीवर Âयांची ‘वॉल’ ही
कथा कोणÂयाही Æयाियक ÿøìयेिवना मृÂयूदंडाची िश±ा झालेÐया आिण पहाटे¸या वेळी
फाशीची वाट पाहत असलेÐया तीन कैīां¸या मानसशाľावर क¤िþत आहे.
िसमोन डी बुवा (१९०८-१९८६) ही एक Ā¤च लेिखका, ľीवादी, अिÖतÂववादी तßव² ,
राजकìय कायªकताª आिण सामािजक िसĦांतकार होती. ितने ľीवादी अिÖतÂववाद आिण
ľीवादी िसĦांत या दोÆहéवर ल±णीय ÿभाव पाडला. द सेकंड से³स (१९४९) या ित¸या
पुÖतकासाठी ती ÿिसĦ आहे. हे पुÖतक संपूणª इितहासात िľयां समÖयां¸या उपचारांशी
संबंिधत आहे. ľीवादी तßव²ानाचे एक ÿमुख कायª आिण ľीवादा¸या दुसöया लाटेचा
ÿारंभ िबंदू Ìहणून हे पुÖतक ओळखले जाते. समाजात मिहलांकडे कशाÿकारे पािहले जाते
ते ितने शोधून काढले व Âयाचे िचýण केले. एिथ³स ऑफ अ ॅ िÌबµयुटी हा ितचा तािÂवक
िनबंध आहे ºयामÅये ितने अिÖतÂवाÂमक नैितकता िवकिसत केली.
munotes.in
Page 151
151
अÐबटª कामू (१९१३-१९६०) हा Ā¤च नोबेल पाåरतोिषक िवजेते लेखक आिण तßव²
होते. जरी Âयाने Öवतःला अिÖतÂववादापासून वेगळे केले असले तरी कामूने िवसाÓया
शतकातील सवाªत ²ात अिÖतßविवषयक ÿijांपैकì एक Âया¸या ‘द िमथ ऑफ िसिसफस ’
मÅये मांडला: “एकच गंभीर तािÂवक ÿij आहे आिण तो Ìहणजे आÂमहÂया”. Âयाने
िलिहलेÐया पुÖतकात िसिसफसला एक खडक डŌगरावर ढकलायचा होता, िशखरावर
पोहोचÐयावर खडक पुÆहा खाली लोटला जाईल. असे तो सतत करेल. कामू िसिसफसला
कोणतेही Åयेय नसलेला नायक Ìहणून पाहतो जो संपूणª आयुÕय जगतो, मृÂयूचा ितरÖकार
करतो आिण िनरथªक कायाªसाठी वेळ घालवतो. अशा ÿकारे कामूने जीवनातील िनरथªकता
कशी वाढली आहे याचे तßव²ान मांडले.
मॉåरस मल¥ऊ-पॉÆटी (१९०८-१९६१) हा Âया काळातील आणखी एक महßवाचा आिण
अनेकदा दुलªि±त असा Ā¤च अिÖतÂववादी आहे. Âया¸यावर एडमंड हसरल आिण मािटªन
हायडेगर यांचा जोरदार ÿभाव आहे. मानवी अनुभवातील अथाªची रचना ही Âयाची ÿमुख
आवड होती आिण Âयाने धारणा,कला आिण राजकारण यावर लेखन केले.
कला,सािहÂय,भाषाशाľ आिण राजकारण या िवषयांवर¸या लेखनात Âयांनी आपली
तािÂवक समज मांडली. िवसाÓया शतका¸या पूवाªधाªत िव²ान आिण िवशेषत: वणªनाÂमक
मानसशाľात Óयापक सहभाग घेणारा तो एक ÿमुख घटनाशाľ² होता.
कालª याÖपसª : िकक¥गॉरनंतरचा अिÖतÂववादी िवचारवंत Ìहणजे कालª याÖपसª. या¸या
तßव²ानावर िकक¥गॉर¸या िवचारांचा खोल पगडा असला, तरी Âयाने Ļा िवचारांना Öवत:चे
असे एक वेगळे वळणही िदले आहे. िकक¥गॉर¸या भूिमकेचे एक वैिशĶ्य Ìहणजे अिÖतÂवाचे
Öवłप बुिĦगÌय, सुÓयविÖथत नसÐयाने तßव²ान Öवभावत:च खंिडत, अपूणª असले
पािहजे. Âयाला सुÓयविÖथत दशªनाचे Öवłप देणे श³य नाही व इĶही नाही, हे Âयाचे मत
होय. उलट, तßव²ान अिÖतÂवाचे úहण करणारे व Ìहणून समावेशक असले पािहजे, अशी
याÖपसªची भूिमका होती. याÖपसª मानसोपचारपĦतीकडून तßव²ानाकडे वळला. माणसाचे
Óयिĉमßव कायªकारणिनयमांना अनुसłन घडलेले असते, हे ÿचिलत मानसो-
पचारपĦतीमागील गृहीतकृÂय आहे. Âयाचÿमाणे जीवनातील ÿसंगांना देÁयात येणाöया
िकÂयेक ÿितसादांना िवकृत मानÁयात येते, तर िकÂयेक ÿितसादांना Öवाभािवक, नॉमªल
मानÁयात येते. Ļा िवभागणीमागे िवNjवा¸या Öवłपासंबंधीची एक कÐपना वÖतुिनķ,
बुिĦúाĻ आहे, तर इतर कÐपना Ìहणजे िवĵाची िवकृत दशªने आहेत, असे गृहीतकृÂय
आहे. पण याÖपसªला मानसोपचारा¸या ÿÂय± अनुभवास असे आढळून आले, कì Ļा
गृहीतकृÂयांमÅये एक मोठी उणीव आहे. माणसाचे जे ÿÂय± घडलेले Óयिĉमßव असते,
ºयाचा उलगडा मानसशा ľ कł पाहते, Âया¸यामागे एक मूलभूत िनवड असते. तो दुसरेही
काही बनू शकला असता, पण ती श³यता सोडून तो ÿÂय±ात जसा आहे तसे बनÁयाची
िनवड Âयाने केलेली असते. आिण Ļा िनवडीबरोबरच िवĵा¸या Öवłपािवषयीची एक
कÐपनाही Âयाने िनवडलेली असते. ती बौिĦक िन कषांचे समाधान करते Ìहणून
Öवीकारलेली नसते, तर Öवतंýपणे िनवडून Öवीकारलेली असते. िव²ानाने आिण ÿचिलत
तßव²ानाने दुलªि±त केलेÐया Ļा मूलभूत िनवडी¸या महßवावर िकक¥गॉरने भर िदला आहे,
हे याÖपसªला आढळले. Ìहणून िकक¥गॉरचा Âया¸यावर एवढा ÿभाव पडला. माणसा¸या munotes.in
Page 152
152
ŀÔय, ÿÂय± Óयिĉमßवामागे ही मूलभूत िनवड करणारा Âयाचा जो खराखुरा Öव आहे Âयाचा
िकÂयेक सीमाÆत ÿसंगांमÅये आपÐयाला ÿकषाªने ÿÂयय येतो, असे याÖपसªचे Ìहणणे आहे
१२.६ सारांश
पिहÐया महायुĦामुळे अतुलनीय िवनाश झाला. आंतरराÕůीय Óयापार आिण औīीिगक
उÂपादनात युरोपला ितचे पूवêचे Öथान पुÆहा परत िमळवता आले नाही. पिहÐया व िĬतीय
महायुĦाने समाजात मोठे बदल घडून आले. शेतकरी शेतात करÁयाऐवजी शहरांमÅये
Öथाियक झाÐयाने शहरी भाग िवकिसत झाला. पुŁष युĦात गेÐयानंतर िľया कायाªलये
आिण कारखाÆयांमÅये काम कł लागÐया. िहरोिशमा व नागासाकì वरील हÐÐयानंतर
माणूसच माणसाचा शýू असÐयाचे िदसून आले. अिÖतÂववाद आपÐयाला Öवतःला
जीवनाचे मूलभूत ÿij िवचारÁयास भाग पाडतो. जीवनात असा कोणताही सुसंगत िवचार
अथवा तÂव नाही ºयावर आपण िवसंबून राहó शकतो ही Âयातील ÿमुख संकÐपना आहे
१२.७ ÿij
१. ÿथम आिण िĬतीय महायुĦा¸या महßवा¸या पåरणामांची मािहती īा.
२. मानवी शोकांितकेसाठी जागितक युĦे जबाबदार आहेत यावर चचाª करा.
३. अिÖतÂववाद आिण Âया¸या टÈÈयाचे वणªन करा
४. अिÖतÂववादातील तßव²ांचे योगदान शोधा
१२.८ संदभª
लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी, मॅकिमलन, २००५
टेलरचे ए.जे.पी., द Öůगल फॉर माÖटरी इन युरोप (१८४८-१९१८) – ऑ³सफडª,
१९५४
úांट अंड तेÌपरले, युरोप इन नाईनितÆथ अंड ट्वेÆटीथ स¤चुरी, Æयुयोकª, २००५
टेलर ए. पी. जे., द Öůगल फोर माÔतरी इन युरोप, (१८४८-१९१८), ओ³फोडª
थोमÈसन डेिवड, युरोप िसÆस नेपोिलयन, लाँगमन, जयपूर, १९७७.
मराठी िवĵकोश: अिÖतÂववाद
*****
munotes.in
Page 153
153
१३
िनवªसाहितकरणाची ÿिøया आिण शीतयुĦ
घटक रचना
१३.० उिĥĶे
१३.१ ÿÖतावना
१३.२ िनवªसाहितकरणसाठी जबाबदार घटक
१३.३ िāिटश िनवªसाहितकरण
१३.४ Ā¤च िनवªसाहितकरण
१३.५ Öपॅिनश िनवªसाहितकरण
१३.६ शीतयुĦ: िÓहएतनाम, पूवª ितमोर आिण अंगोला
१३.७ सारांश
१३.८ ÿij
१३.९ संदभª
१३.० उिĥĶे
१) िनवªसाहितकरणा¸या ÿिøयेचा अËयास करणे.
२) वसाहतीतून मुĉ होÁयास कारणीभूत असलेले िविवध घटक समजून घेणे.
३) िनवªसाहितकरण झालेÐया देशांमÅये सुŁ झालेÐया शीतयुĦाचा अËयास करणे.
१३.१ ÿÖतावना
िनवªसाहितकरण ÿिøयेमÅये पाIJाÂय देशां¸या वसाहती असलेÐया ÿदेशांना ÖवातंÞय
िमळाले. िनवªसाहतीकरण हा शÊद दुसöया महायुĦा¸या समाĮीनंतर Öवतंý झालेÐया
राºयां¸या संदभाªत वापरला गेला आहे. १९४५ मÅये दुसöया महायुĦाचा शेवट
झाÐयावरही युरोपातील राÕůांनी उवªåरत जगा¸या िवशेषतः आिशया आिण आिĀकेतील
िवशाल भागावर मालकì ह³क सांिगतला होता. भारत, āĺदेश, िसलोन, मलाया,
आिĀकेतील ÿचंड भूभाग आिण सायÿस, हाँगकाँग, वेÖट इंडीज, फॉकलँड्स आिण
िजāाÐटर यांसारखी अनेक िविवध बेटे आिण इतर ÿदेशांचा समावेश असलेले िāटनचे
साăाºय ±ेýफळात सवाªत मोठे होते.
munotes.in
Page 154
154
१३.२ िनवªसाहितकरणसाठी जबाबदार घटक
राÕůवाद:
वसाहतवादी राजवटीला अनेकदा राÕůवादी चळवळीनी संघिटतपणे िवरोध केला.
वेगवेगÑया चळवळीनी वसाहतéमÅये जोर धरला. राÕůवादी शĉéना परकìय शासकांपासून
मुĉ होÁयाची आिण आपÐयाच देशातील लोकांनी चालवलेले सरकार िमळावे अशी
Öवाभािवक इ¸छा होती . युरोिपयन शĉéनी पाIJाÂय सËयतेचे व सुधारणेचे फायदे Âयां¸या
वसाहतéमÅये आणÐयाचा दावा केला असला तरी वसाहतवादी लोकांमÅये अशी भावना
होती कì युरोिपयन शĉì Âयांचे आिथªक शोषण करत होते. वसाहतéचा िवकास आिण
समृĦी युरोप¸या िहतासाठी राबवली जात होती आिण बहòतेक वसाहतीतील लोक गåरबीत
जगत होते.
दुसöया महायुĦाचा पåरणाम:
दुस-या महायुĦामुळे अनेक मागा«नी राÕůवादी चळवळéना मोठ्या ÿमाणात उ°ेजन िमळाले.
दुसöया महायुĦापूवê वसाहतवादी लोकांचा असा िवĵास होता कì लÕकरीŀĶ्या ®ेķ अशा
युरोिपयन लोकांना शľां¸या बळावर पराभूत करणे अश³य आहे. तथािप युĦा¸या
सुŁवाती¸या काळात जपानी यशाने असे िदसून आले कì गैर-युरोिपयन लोकांना युरोिपयन
सैÆयाचा पराभव करणे श³य आहे. जपानी सैÆयाने मलाया, िसंगापूर, हाँगकाँग आिण बमाª,
डच ईÖट इंडीज आिण Ā¤च इंडो-चीन या िāटीश ÿदेशांवर कÊजा केला. दुस-या महायुĦाने
युरोपीय राºये कमकुवत झाली. Âयामुळे वसाहतीतील ÖवातंÞया¸या ŀढिनIJयी लढ्याला
सामोरे जाताना युरोिपयन राÕůे पािहÐयाÿमाणे लÕकरीŀĶ्या मजबूत रािहले नÓहते.
िāिटशांनी हे सवªÿथम ओळखले. सवªÿथम Âयांनी भारताला ÖवातंÞय िदले (१९४७).
Âयानंतर इतर देशांनादेखील लवकरच ÖवातंÞय िमळाले.
आंतरराÕůीय दबाव:
िनवªसाहतीकरणाची ÿिøया सुł करÁयासाठी वसाहतवादी शĉéवर आंतरराÕůीय दबाव
होता. दुसöया महायुĦादरÌयान अमेåरकेचे अÅय± łझवेÐट यांनी हे ÖपĶ केले कì सवª
देशां¸या ÖवातंÞयासाठीदेखील अटलांिटक चाटªर लागू होते. ůñमन यांनी भारतासिहत इतर
देशांना ÖवातंÞय देÁयासाठी िāिटश सरकारवर दबाव आणला. अमेåरकेने
िनवªसाहतीकरणाला पाठéबा देÁयाचे एक कारण असे होते कì आिशया आिण आिĀकेतील
युरोिपयन वसाहतéना ÖवातंÞय देÁयात कोणताही िवलंब Âया भागात साÌयवादा¸या
िवकासाला ÿोÂसाहन पर ठरला असता. आणखी एक महßवाचा घटक Ìहणजे अमेåरकेने
Öवतंý राÕůांकडे संभाÓय बाजारपेठ Ìहणून पािहले ºयामÅये ते आिथªक आिण राजकìय
ÿभाव Öथािपत कł शकणार होते. सोिÓहएत युिनयनने साăाºयवादाचा सतत िनषेध कłन
िनवªसाहतीकरणाचा ÿिøयेला उ°ेजन िदले.
munotes.in
Page 155
155
१३.३ िāिटश िनवªसाहितकरण
भारत:
१८८५ मÅये भारतीय राÕůीय काँúेस¸या Öथापनेसह भारतीय राÕůीय चळवळ संघिटत
पĦतीने सुł झाली होती. राÕůीय चळवळ १९०५ पय«त मवाळ आिण १९२० पय«त
जहाल मागाªने पुढे गेली. १९२० पासून महाÂमा गांधी भारतीय ÖवातंÞयाचे सवō¸च नेते
बनले. सÂयाúह, असहकार आिण सिवनय कायदेभंग यापĦतéचा Âयांनी राÕůीय
चळवळीसाठी उपयोग केला. ऑगÖट १९४२ मÅये भारत छोडो आंदोलना¸या łपात
पुÆहा राÕůीय चळवळ सुł झाली. गांधी, नेहł आिण Âयां¸या हजारो समथªकांना अटक
कłन तुŁंगात टाकÁयात आले. १५ ऑगÖट १९४७ रोजी पाåरत झालेÐया भारतीय
ÖवातंÞय कायīा¸या तरतुदéनुसार भारत आिण पािकÖतान Öवतंý राÕů Ìहणून उदयाला
आले.
बमाª:
१८८५ पय«त āĺदेशावर पूणª िनयंýण ÿÖथािपत केÐयानंतर िāिटशांनी रंगून येथे
ÿशासकìय िठकाण हलवले. भारतातील िāिटश साăाºयाचे उपक¤þ Ìहणून ते िवकिसत
झाले. युĦा¸या समाĮीनंतर िāटीशांना समजून आले कì ऑंग सॅन¸या नेतृÂवाखालील
एएफपीएफएलची ÖवातंÞय चळवळ वेगात पसł लागली होती. अँटी-फॅिसÖट पीपÐस
Āìडम लीगने अखेर बमाªचे ÖवातंÞय िमळिवÁयासाठी िāटनशी बोलणी केली व १९४८
पय«त Âयांना ÖवातंÞय िमळाले.
िसलोन (®ीलंका):
®ीलंका अठराÓया शतका¸या शेवट¸या दशकापासून िāिटश वसाहत होती. एकोिणसाÓया
शतकात िसलोनची राÕůवादी चेतना सामािजक, धािमªक आिण शै±िणक आघाड्यांवर
ÿकट होऊ लागली. पिहÐया महायुĦात िसलोनमधील राÕůवादी शĉéनी वेग घेतला.
१९१९ मÅये िसंहली आिण तिमळ संघटनांना एकý कłन िसलोन नॅशनल काँúेसची
Öथापना झाली. युĦा¸या ÿयÂनांना सहकायª करताना पडīामागून दबाव आणणाöया
िसलोन¸या राÕůवादी नेÂयांना ÿÂयु°र Ìहणून- िāिटशांनी १९४५ मÅये सोलबरी
घटनाÂमक आयोगाची िनयुĉì केली. Âया आयोगाने िसलोनला अंतगªत Öवराºय देणारे
संिवधान तयार केले. १९४७ मÅये िसलोन ÖवातंÞय कायīाने वसाहतीला अिधराºयाचा
दजाª िदला. िāिटशांनी ४ फेāुवारी १९४८ रोजी िसलोनला पूणª ÖवातंÞय िदले.
वेÖट इंडीज, मलाया आिण सायÿस :
िāटन¸या वेÖट इंिडज समूहातील सवाªत मोठे देश जमैका आिण िýिनदाद होते आिण इतर
छोट्या बेटांमÅये úेनेडा, स¤ट िÓहÆस¤ट, बाबाªडोस, स¤ट लुिसया, अँिटµवा, सेशेÐस आिण
बहामास यांचा समावेश होता. १९६२ मÅये िāटनने ºयांना Öवतंý Óहायचे आहे Âया सवª
बेटांना ÖवातंÞय देÁयाचा िनणªय घेतला. अशा ÿकारे १९८३ पय«त काही लहान बेटे
वगळता िāिटश वेÖट इंडीजचे सवª भाग Öवतंý झाले होते. १९६२ मÅये जमैका आिण
िýिनदाद आिण टोबॅगोला ÿथम ÖवातंÞय िमळाले आिण १९८३ मÅये स¤ट िकट्स आिण munotes.in
Page 156
156
नेिवसची बेटे देखील Öवतंý झाली. िāिटश गयानाला केवळ गयाना Ìहणून ओळखले जाऊ
लागले आिण िāिटश हŌडुरासला बेलीज हे नाव िमळाले. हे सवª देश नंतर िāिटश
कॉमनवेÐथचे सदÖय झाले.
मलाया:
मलाया १९४५ मÅये जपानी ताÊयापासून मुĉ झाले परंतु िāटीशांना तेथून माघार
घेÁयापूवê काही समÖयांना तŌड īावे लागले. मलाया एक जिटल ±ेý होते. Âयात ÿÂयेकì
राºय असलेली नऊ राºये, मला³का आिण पेनांग या दोन िāटीश वसाहती आिण मु´य
भूमीपासून एक मैलांपे±ा कमी अंतरावर असलेले एक छोटेसे बेट िसंगापूर होते. मलायाची
लोकसं´या बहòवांिशक होती. Âयांचा स±म नेता टुंकू अÊदुल रहमान¸या नेतृÂवाखाली मलय
प±ाने चीनी आिण भारतीय गटांसोबत सामील होऊन ÖवातंÞया¸या िदशेने वाटचाल केली
व १९५५ ¸या िनवडणुकìत ५२ पैकì ५१ जागा िजंकणाöया अलायÆस पाटêची Öथापना
केली. टुंकू अÊदुल रहमान¸या नेतृÂवाखाली मलाया चांगली ÿगती कł लागला. रबर आिण
िटन¸या िनयाªतीवर आधाåरत ितची अथªÓयवÖथा आµनेय आिशयातील सवाªत समृĦ होती.
१९६१ मÅये जेÓहा टंकू अÊदुल रहमानने िसंगापूर आिण इतर तीन िāिटश वसाहती, उ°र
बोिनªयो (सबाह), āुनेई आिण सारावाक यांनी मलायामÅये सामील होऊन फेडरेशन ऑफ
मलेिशया तयार करावे असे िāटनने माÆय केले. संयुĉ राÕůसंघा¸या तपास पथकाने
अहवाल िदला कì संबंिधत लोकसं´येचा एक मोठा भाग अशा संघा¸या बाजूने आहे,
सÈट¤बर १९६३ मÅये फेडरेशन ऑफ मलेिशयाची अिधकृत घोषणा करÁयात आली.
१९८४ मÅये िसंगापूरने Öवतंý ÿजास°ाक होÁयासाठी महासंघ सोडÁयाचा िनणªय घेतला
असला तरी उवªåरत महासंघाने यशÖवीåरÂया कामकाज सुŁ ठेवले.
गोÐड कोÖट:
गोÐड कोÖट हे सहारा¸या दि±णेकडील आिĀकन राÕů होते ºयाने दुसöया महायुĦानंतर
(१९५७) घाना या नवीन नावाने ÖवातंÞय िमळवले. लंडन आिण अमेåरकेत मÅये िश±ण
घेतलेले राÕůवादी नेते ³वामे एनøुमाह १९४९ मÅये कÆÓहेÆशन पीपÐस पाटêचे नेते बनले
आिण Âयांनी ÖवातंÞयासाठी संघषª सुŁ केला. युरोिपयन वÖतूंवर बिहÕकार, िहंसक िनदशªने
आिण संप इÂयादी मागाªने Âयांनी लढा िदला. एनøुमाह आिण इतर नेÂयांना काही काळ
तुŁंगात टाकÁयात आले.परंतु िāटीशांनी Âयांना मोठ्या ÿमाणावर पािठंबा असÐयाचे ल±ात
घेऊन लवकरच सोडले आिण ÿौढ मतािधकार आिण िनवडून आलेÐया िवधानसभेचा
समावेश असलेÐया नवीन संिवधानाला परवानगी देÁयाचे माÆय केले. १९५१ ¸या
िनवडणुकांमÅये नवीन घटनेनुसार कÆÓहेÆशन पीपÐस पाटêने ३८ पैकì ३४ जागा
िजंकÐया. सरकार Öथापन करÁयासाठी एनøुमाह यांना आमंिýत केले गेले आिण १९५२
मÅये ते पंतÿधान झाले. हे िāटीश अंतगªत Öव-शासन होते परंतु अīाप पूणª ÖवातंÞय
िमळाले नÓहते.१९५७ मÅये घानाला पूणª ÖवातंÞय िमळाले.
नायजेåरया:
६० दशल±ाहóन अिधक लोकसं´येसह नायजेåरया िāटन¸या आिĀकन वसाहतéमÅये
सवाªत मोठा देश होता. अúगÁय नायजेåरयन राÕůवादी नेते नामदी अिझिकवे कायªरत होते. munotes.in
Page 157
157
ते Âयां¸या समथªकांमÅये 'िझक' Ìहणून ÿिसĦ होते. १९३७ मÅये नायजेåरयात
परतÐयानंतर Âयाला लवकरच ÿचंड लोकिÿय पािठंबा आिण ÿितķा िमळाली. १९४५
मÅये नायजेåरया¸या ÖवातंÞयासाठी दबाव आणÁयासाठी नामदी अिझिकवे यांनी संप
आयोिजत केले व चळवळ उभारली. १९५४ मÅये नवीन संिवधानानुसार राजधानी लागोस
येथे फेडरल Öथािनक अस¤Êली िनमाªण झाली. १९६० मÅये नायजेåरयाला संपूणª ÖवातंÞय
िमळाले.
टांगािनका:
टांगािनकामÅये राÕůवादी चळवळीचे नेतृÂव डॉ. ºयुिलयस Æयेरेरे यां¸या नेतृÂवाखाली
टांगािनका आिĀकन नॅशनल युिनयन (TANU) करत होती. हेरॉÐड मॅकिमलन¸या
सरकारने Æयेरेरे यां¸या ±मतेने आिण ÿामािणकपणाने ÿभािवत होऊन कृÕणवणêय बहòसं´य
राजवटीत १९६१ मÅये तंगािनकाला ÖवातंÞय िदले. झांिझबार बेट नंतर १९६४ मÅये
टांगािनकाशी जोडले गेले आिण देश टांझािनया Ìहणून ओळखला जाऊ लागला. Æयेरेरे
१९८५ मÅये िनवृ° होईपय«त टांझािनयाचे अÅय± होते.
युगांडा :
युगांडामÅये संघषª कłनही ÖवातंÞयाला काही काळ िवलंब झाला. १९६२ मÅये डॉ िमÐटन
ओबोटे पंतÿधान बनून युगांडा Öवतंý झाला.
केिनया:
केिनयात ६६००० गोरे Öथाियक कृÕणवणêय बहòसं´य राजवट Öथापन करÁयाला िवरोध
करत होते. Âयांनी आिĀकन राÕůवादी नेÂयांशी वाटाघाटी करÁयास नकार िदला.
युरोिपयन मालकì¸या शेतांवर माऊ माऊ या िककुयू जमाती¸या गुĮ संघटनेने हÐले
आयोिजत केले. अिवरत संघषª केÐयानंतर अखेरी केिनया १९६३ मÅये Öवतंý झाला.
Æयासालँड आिण उ°र öहोडेिशया:
िāटीशांनी Æयासालँड आिण उ°र öहोडेिशयामÅये नवीन संिवधाने आणली ºयामुळे
आिĀकन लोकांना Âयां¸या १९६१ मÅये Öवतंý संसद Öथापन करÁयाची परवानगी
िमळाली. १९६३ मÅये मलावी आिण झांिबया ही नावे घेऊन Æयासालँड आिण उ°र
öहोडेिशया पूणªपणे Öवतंý झाले.
१३.४ Ā¤च िनवªसाहितकरण
इंµलंडनंतर ĀाÆसचे सवाªत मोठे वसाहतवादी साăाºय होते. िशवाय पिहÐया महायुĦा¸या
शेवटी तुकªÖतानकडून घेतलेली मÅयपूव¥तील भूभाग िāटन आिण ĀाÆसकडे अजूनही
होते.िāटनने ůाÆसजॉडªन आिण पॅलेÖटाईन तर ĀाÆसने सीåरया ÿदेश ताÊयात घेतला.
munotes.in
Page 158
158
इंडो-चीन:
१८८४ ते १९४० पय«त इंडो-चीन ही Ā¤च साăाºयाचे सवाªत मो³याचे िठकाण होते. इंडो-
चीन पाच ÿदेशांमÅये िवभागले होते- कोचीन-चीन, टŌिकन, अÆनम (हे तीन आधुिनक
िÓहएतनामचा भाग आहेत). कंबोिडया आिण लाओस. ही वसाहत संपूणªपणे Ā¤च
अथªÓयवÖथे¸या फायīासाठी आिण Ā¤च Öथाियक सहयोगé¸या लहान वगाª¸या
फायīासाठी राºय करत होती. Ā¤चािवŁĦ ÿितकार १८८० ¸या दशकात सुł झाला
परंतु हो ची िमÆह यांनी इंडो-चायना कÌयुिनÖट प±ाची Öथापना केली आिण Óयापक उठाव
आयोिजत केले. १९३० पय«त यशÖवी िवरोधी चळवळ उभारÁयाचे सवª ÿयÂन िनदªयी
दडपशाहीने हाणून पाडले. युĦादरÌयान जपानी लोकांनी संपूणª ±ेý Óयापले आिण हो ची
िमÆह यांनी लीग फॉर िÓहएतनामी इंिडप¤डÆस (िÓहएतिमÆह) ¸या माÅयमातून जपानी
लोकांचा ÿितकार केला. १४४५ मÅये जपानी लोकांनी माघार घेतली तेÓहा हो ची िमÆह
यांनी िÓहएतनामला Öवतंý घोिषत केले. हे Ā¤चांना माÆय नÓहते आिण आठ वषा«चा सशľ
संघषª सुł झाला. मे १९५४ मÅये Ā¤चांचा पराभव झाला. हा पराभव Ā¤चांसाठी
अपमानाÖपद होता . जनमत Ā¤चां¸या िवरोधात वळत आहे हे ल±ात घेऊन Âयांनी इंडो-
चीनमधून माघार घेÁयाचा िनणªय घेतला.
ट्युिनिशया:
ट्युिनिशयामÅये हबीब बोरिघबा यां¸या नेतृÂवाखालील Æयू डेÖटोर हा मु´य राÕůवादी गट
होता. ÖवातंÞयामुळे Âयांचे जीवनमान सुधारेल असा िवĵास असलेÐया úामीण आिण
शहरवासीयांमÅये Âयांना Óयापक पािठंबा होता. बोरिघबा आिण इतर नेते तुŁंगात असूनही
गिनमी चळवळ अिधक गितमान बनू लागली. वाटाघाटी करÁयास ते इ¸छुक नÓहते. इंडो-
चीन आिण मोरो³कोमÅये एकाच वेळी राजकìय दबाव असÐयाने Ā¤चांना तडजोड
करÁयाची गरज भासू लागली. या पåरिÖथतीत बोरिघबा तुŁंगातून सुटला आिण म¤िडस-
ĀाÆसने Âयाला सरकार Öथापन करÁयास परवानगी िदली. माचª १९५६ मÅये बोरिघबा¸या
नेतृÂवाखाली ट्युिनिशया पूणªपणे Öवतंý झाला.
मोरो³को:
मोरो³कोचे ÿकरण ट्युिनिशयापे±ा फारसे वेगळे नÓहते. मोरो³कोमधील घटनांचा पåरपाट
िवल±ण समान होता. मुहÌमद पाचवा याने युĦा¸या शेवटी इिÖतकलाल (Öवतंý) प±ाशी
संबंध ठेवÁयाची तयारी दशªिवली. नवीन कामगार संघटनांनी मोरो³कन ÖवातंÞय लढ्यातही
महßवाची भूिमका बजावली. Ā¤चांनी १९५३ मÅये सुलतान मुहÌमद पाचवा यांना पद¸युत
केले आिण िनवाªिसत सुलतानचे काका मुहÌमद बेन अराफा यांना गादीवर बसवले. Ā¤चां¸या
या कृतीमुळे िहंसक िनदशªने आिण गिनमी मोिहमेला िचथावणी िमळाली. आणखी एका दीघª
िवरोधी गिनमी युĦा¸या संभाÓयतेला तŌड देत Ā¤चांनी माघार घेÁयाचा िनणªय घेतला.
१९५५ मÅये ट्युिनिशयाशी समझोता झाÐयानंतर सुलतान मुहÌमद पाचवा याला परत
आणÁयात आले आिण वषª संपÁयापूवê ĀाÆसने पूणª ÖवातंÞय देÁयाचे माÆय केले. ते २
माचª १९५६ रोजी लागू झाले. ट्युिनिशया आिण मोरो³को हे दोÆही देश १९५८ मÅये अरब
लीगचे पूणª सदÖय बनले.
munotes.in
Page 159
159
अÐजेåरया:
िवसाÓया शतका¸या पूवाªधाªत शतकात मूळ अÐजेåरयन मालकांकडून घेतलेÐया सवा«त
सुपीक जिमनéपैकì जवळजवळ एक तृतीयांश भूभागावर िनयंýण िमळवून एक दशल±ाहóन
अिधक Ā¤च Öथाियक होते. इंडो-चीनमधील Ā¤च पराभवामुळे उÂसाही असा एक
अÐजेåरयामÅये राÕůवादी गट तयार झाला. बेन बेला¸या नेतृÂवाखालील नॅशनल िलबरेशन
Āंटने १९५४ ¸या अखेरीस गिनमी युĦ सुł केले. नॅशनल िलबरेशन Āंट¸या गिनमी
कारवाया दडपÁयासाठी Ā¤चांनी अÐजेåरयात अिधक सैÆय पाठवÐयामुळे युĦ हळूहळू
वाढत गेले. १९६० पय«त Ā¤चांचे सुमारे ७,००,००० सैÆय अÐजेåरयामÅये मोठ्या
ÿमाणात दहशतवादिवरोधी ऑपरेशनमÅये गुंतले होते. ĀाÆसमÅयेच या युĦाचे गंभीर
पåरणाम होत होते. १९५८ मÅये अÐजेåरयातील युĦामुळे Ā¤च सरकारचा पाडाव झाला
आिण ĀाÆसमधील चौÃया ÿजास°ाकचा अंत झाला. पॅåरसमÅये अयशÖवी वाटाघाटी
झाÐया, Âयानंतर अÐजीयसªमÅये पुÆहा हÐले झाले. अखेर अÐजेरीयात घेÁयात आलेÐया
सावªमतामÅये बहòसं´य अÐजेåरयन लोकांनी ÖवातंÞयासाठी मतदान केले. पुढील काही
मिहÆयांत, Ā¤च Öथाियकांनी मोठ्या सं´येने ĀाÆसमÅये Öथलांतर केले, अÐजेåरयाने Âयाचे
पिहले Öवतंý अÅय± अहमद बेन बेला यांची िनवड केली.
डच िनवªसाहतीकरण :
दुसö या महायुĦापूवê हॉलंडचे पूवª आिशयामÅये सुमाýा, जावा, वेÖट इåरयन (Æयू िगनी
बेटाचा भाग) आिण बोिनªओ बेटा¸या सुमारे दोन तृतीयांश बेटांसह ÿचंड मोठे साăाºय होते.
िāिटश आिण Ā¤च गयाना यां¸यातील वेÖट इंडीज आिण दि±ण अमेåरके¸या मु´य
भूमीवरील सुरीनाम ही काही बेटांची मालकìही Âयां¸याकडे होती. १९४२ मÅये जपाÆयांनी
हÐला केला तेÓहा Âयांनी सुकाणō आिण इतरांना सोडले आिण युĦ संपÐयावर ÖवातंÞयाचे
वचन देऊन Âयांना देशा¸या ÿशासनात भाग घेÁयाची परवानगी िदली. १९४५ मÅये
जपान¸या पराभवानंतर सुकाणōने इंडोनेिशयाचे Öवतंý ÿजास°ाक घोिषत केले.
इंडोनेिशयन राÕůवाīांशी करार करÁयासाठी डचांवर संयुĉ राÕůसंघाचा दबाव होता.
बेिÐजयन िनवªसाहितकरण :
बेिÐजयन िनयंिýत काँगो आिण Łआंडा-बुŁंडी हे अराजकता, िहंसाचार आिण गृहयुĦात
गुंतले. काँगो Āì Öटेटमधील वाढÂया जाचक शोषणामुळे सतत अशांतता िनमाªण झाली
आिण शेवटी िवसाÓया शतका¸या सुŁवातीस हे ÿकरण अंतरराÕůीय मुĥ्दा बनले. ८
िडस¤बर १९५७ रोजी आिĀकन लोकांनी ÿथमच टाउनिशप कौिÆसलवरील िनवडक
जागांसाठी मतदानात भाग घेतला आिण १७० पैकì १३० जागा िजंकÐया. जानेवारी
१९५९ मÅये कॉंगो¸या राजधानीत मोठ्या ÿमाणावर दंगल उसळली तेÓहा बेिÐजयमने
वसाहत सोडÁयाचे माÆय केले. ३० जून १९६० रोजी लुमुÌबा पंतÿधान आिण जोसेफ
कासावुबू एक ÿितÖपधê राÕůवादी गटाचे नेते अÅय± Ìहणून बनले व काँगो Öवतंý झाला.
दुद¨वाने ÖवातंÞयानंतर देश िवनाशकारी गृहयुĦात बुडाला.
munotes.in
Page 160
160
Łआंडा-बुŁंडी:
Łआंडा-बुŁंडीला १९६२ मÅये ÖवातंÞय देÁयात आले आिण ते दोन राºयांमÅये िवभागले
गेले - रवांडा आिण बुŁंडी. दोÆही तुÂसी जमाती¸या सदÖयांĬारे शािसत होते.
ÖवातंÞयानंतर तुÂसी आिण हòतु यां¸यातील कटुता, शýुÂव आिण िहंसाचार उसळला.
१३.५ Öपॅिनश िनवªसाहितकरण
Öपेनची सवाªत मोठी वसाहत Öपॅिनश सहारा होती आिण Öपॅिनश मोरो³को आिण Öपॅिनश
िगनी¸या लहान वसाहती देखील होÂया. १९३९ ते १९७५ पय«त Öपेनवर राºय करणारा
हòकूमशहा जनरल Āँको याने वसाहतéमÅये फारसा रस दाखवला नाही. जेÓहा Öपॅिनश
वसाहतéमÅये राÕůवादी चळवळéचा िवकास झाला तेÓहा जनरल Āँकोने Öपॅिनश
मोरो³को¸या बाबतीत फार काळ ÿितकार केला नाही. १९६८ मÅये इ³वेटोåरयल िगनी
Ìहणून िगनी Öवतंý झाला. Öपॅिनश सहारा¸या बाबतीत Āॅंको ÖवातंÞय देÁयाबाबत नाखूष
होता कारण तो फॉÖफेटचा एक महßवाचा ąोत होता. १९७५ मÅये Āँको¸या मृÂयूनंतरच
नवीन Öपॅिनश सरकारने सहाराला ÖवातंÞय देÁयाचे माÆय केले.
पोतुªगीज िनवªसाहितकरण:
मु´यÂवेकłन अंगोला आिण मोझांिबक Ļा पोतुªगीज वसाहती आिĀकेत होÂया. १९६०
पय«त पोतुªगीज वसाहतéमधील पåरिÖथती ल±णीय बदलली होती. मोठ्या सं´येने इतर
आिĀकन राºयांनी ÖवातंÞय िमळाÐयामुळे राÕůवादé शĉìना खूप ÿोÂसाहन िमळाले.
अंगोलामÅये ÿथम लढाई सुł झाली (१९६१) िजथे ऍगोिÖटनहो नेटोची ‘पीपÐस मूÓहम¤ट
फॉर अंगोलन िलबरेशन’ ही मु´य राÕůवादी चळवळ होती. तरीही पोतुªगीज सरकारने
आपÐया वसाहतéमधील राÕůवादी चळवळéना दडपÁयाचे धोरण सुŁ ठेवले. तथािप ÿ±ुÊध
जनमत आिण १९७४ मÅये लÕकरी उठावाने सालाझार हòकूमशाहीचा पाडाव यामुळे
लवकरच ितÆही वसाहतéना ÖवातंÞय िमळाले. सÈट¤बर १९७४ मÅये Öवतंý झालेÐया
िगनीने िगनी-िबसाऊ हे नाव घेतले. पुढ¸या वषê मोझांिबक आिण अंगोला Öवतंý झाले.
१३.६ शीतयुĦ: िÓहएतनाम, पूवª ितमोर आिण अंगोला
जुलै १९५४ मÅये झालेÐया िजिनÓहा पåरषदेत िÓहएतनाम, लाओस आिण कंबोिडया
Öवतंý Óहावेत यावर एकमत झाले. दुद¨वाने हे सहजासहजी घडू शकले नाही. Ā¤चांनी माघार
घेतली असली तरी अमेåरका संपूणª िÓहएतनाम कÌयुिनÖट हो ची िमÆह¸या अिधपÂयाखाली
येऊ īायला तयार नÓहती आिण Âयामुळे रĉरंिजत संघषª िनमाªण झाला. िÓहएतनाम
कडÓया शीतयुĦाचा बळी ठरला आिण कÌयुिनÖट वचªÖव असलेÐया सोिÓहएत युिनयनचे
समथªन िमळालेला उ°र िÓहएतनाम आिण अमेåरकेने पाठéबा िदलेÐया दि±ण िÓहएतनाम
यां¸यातील संघषª १९७६ पय«त िटकला.
munotes.in
Page 161
161
िÓहएतनाम:
िÓहएतनाम, लाओस आिण कंबोिडया या तीन ±ेýांचा समावेश असलेला इंडो-चीन हा
दि±णपूवª आिशयातील Ā¤च वसाहती साăाºयाचा भाग होता. दुस-या महायुĦा¸या
समाĮीपासून ते जवळजवळ १९७५ पय«त सतत संघषª सुŁ होता. संघषाª¸या पिहÐया
टÈÈयात या भागातील लोकांनी Ā¤चांपासून ÖवातंÞयासाठी लढा िदला आिण Âया लढ्यात
Âयांचा िवजय झाला. दुसरा टÈपा (१९६१-७५) दि±ण िÓहएतनाममधील गृहयुĦाने सुł
झाला. अमेåरकेने साÌयवादाचा ÿसार रोखÁयासाठी या संघषाªत हÖत±ेप केला परंतु
अखेरीस Âयांना अपयश माÆय कłन िÓहएतनाममधून माघार ¶यावी लागली. िÓहएतनाम
शीतयुĦाचा बळी ठरला. िनयंýणा¸या धोरणाचा अवलंब करताना अमेåरकेने कÌयुिनÖट
उ°र िÓहएतनाम¸या िवरोधात दि±ण िÓहएतनाममधील गैर-कÌयुिनÖट सरकारला आिथªक
आिण लÕकरी मदतीĬारे मदत केली. ºयामुळे िÓहएतनाममÅये मृÂयू आिण िवनाश यांचे
तांडव सुŁ झाले.
हो-ची- Æह यांचे नेतृÂव:
१९४६ ते १९५४ पय«त िÓहएतनामी ĀाÆसपासून ÖवातंÞयासाठी लढत होते. दुसöया
महायुĦात जपाÆयांनी इंडो-चीनवर कÊजा केला. लीग फॉर िÓहएतनामी इंिडप¤डÆस
(िÓहएतिमÆह) Ĭारे जपानी आिण Ā¤च दोघांचा ÿितकार साÌयवादी हो ची िमÆह यां¸या
नेतृÂवाखाली आयोिजत केला गेला होता. हो ची िमÆह यांनी øांती संघषª कसा आयोिजत
करावा हे िशकÁयासाठी रिशयामÅये बरीच वष¥ घालवली होती. िÓहएतनाममÅये कÌयुिनÖट
राजवटीची Öथापना करणे हे Âयाचे अंितम उिĥĶ होते. १९४५ पय«त उ°रेत Âयांचे Öथान
मजबूत झाले. ऑगÖट १९४५ मÅये जपान¸या आÂमसमपªणानंतर हो ची िमÆह यांनी
उ°रेकडील िमý राÕůां¸या सैिनकां¸या आगमनापूवê सÈट¤बर १९४५ मÅये संपूणª
िÓहएतनामला िÓहएतनामचे Öवतंý ÿजास°ाक Ìहणून घोिषत केले.
िजिनÓहा करार :
िजिनÓहा कराराĬारे (१९५४) लाओस आिण कंबोिडया Öवतंý होणार होते आिण
िÓहएतनाम ताÂपुरते १७ Óया अ±ांशावर दोन राºयांमÅये िवभागले गेले. उ°र
िÓहएतनाममÅये हो ची िमÆह¸या सरकारला माÆयता िमळाली. दि±ण िÓहएतनाममÅये सÅया
वेगळे िबगर साÌयवादी सरकार असणार होते. परंतु १९५६ पय«त संपूणª देशासाठी
िनवडणुका ¶याय¸या होÂया. देशा¸या फाळणीमुळे हो ची िमÆह िनराश झाले तरीही राÕůीय
िनवडणुकांमÅये कÌयुिनÖट िजंकतील असा िवĵास होता. माý िनवडणुका झाÐया नाहीत
आिण कोåरयन पåरिÖथतीची पुनरावृ°ी होÁयाची श³यता िनमाªण झाली. दि±ण
िÓहएतनाममÅये हळूहळू गृहयुĦ सुŁ झाले. झाले. दि±ण ÿांताचे राÕůाÅय± िदयाम यां¸या
नेतृÂवाखालील दि±ण िÓहएतनामी सरकारने संपूणª िÓहएतनाम¸या िनवडणुकìची तयारी
करÁयास नकार िदला. Âयां¸या राजवटीला पाठीशी घालणाö या अमेåरकेने संपूणª देशासाठी
िनवडणुका घेतÐयास कÌयुिनÖटांचा िवजय होईल या भीतीने िनवडणुकांसाठी Âयां¸यावर
दबाव आणला नाही. अमेåरकेचे अÅय± आयझेनहॉवर (१९५३-६१) हे साÌयवादा¸या
ÿसाराबĥल िचंितत होते.
munotes.in
Page 162
162
दि±ण िÓहएतनाममÅये अमेåरकन सहभाग:
दि±ण िÓहएतनाममÅये पåरिÖथती िबघडÐयाने अमेåरकेने आपली लÕकरी मदत वाढवली
आिण अिधक सÐलागार तेथे पाठवले. १९६३ पय«त दि±ण िÓहएतनाममÅये २०,०००
सÐलागार होते. उ°र कोåरया आिण ³युबामÅये साÌयवादाचा पराभव करÁयात अयशÖवी
ठरलेÐया अमेåरकेला िÓहएतनाममÅये साÌयवादा¸या िवरोधात कठोर भूिमका ¶यावी असे
वाटले. केनेडी आिण Âयांचे उ°रािधकारी िलंडन जॉÆसन दोघेही केवळ आिथªक मदत
आिण सÐलागारांपे±ा आणखी पुढे जाÁयास तयार होते. सावªजिनकपणे अमेåरकेचा
हÖत±ेप िÓहएतनामी लोकां¸या ÖवातंÞयाचे र±ण करÁयासाठी होता परंतु खरे कारण
Ìहणजे देशाला कÌयुिनÖट गटात सामील होÁयापासून परावृ° करणे हा होता.
िÓहएतनाम मÅये सोिÓहएत ÖवारÖय:
उ°र िÓहएतनामी सैÆया¸या तुकड्यांनी दि±ण िÓहएतनाममÅये ÿवेश केला आिण अमेåरकन
तळांचे र±ण करÁयासाठी दि±ण िÓहएतनामचा Âयाग करणे िकंवा हवाई समथªन करणे या
िनवडीचा सामना अमेåरकनांना करावा लागला. सोिÓहएत युिनयनचे अÅय± कोिसिगन यांनी
हनोईला भेट िदली. साÌयवादी िÓहएतनामी गटाला सवªÿकारे मदत कłन अमेåरकेला
पायबंद घालणे व पयाªयाने साÌयवादी गटाचे वचªÖव अबािधत राखणे हा Âयांचा हेतू होता.
या युĦाचा दुसरा टÈपा १९५४ पासून सुł झाला पण खöया अथाªने युĦ भडकÁयास
१९६४-६५ मÅये सुŁवात झाली. दि±ण िÓहएतनाममÅये िÓहएटकाँग सैिनकां¸या कारवाया
वाढÐया. Âया रोखÁयासाठी ÿथम राÕůाÅय± जॉन केनेडी यांनी अमेåरकेचे सैÆय पाठिवले.
फेāुवारी १९६५ मÅये अÅय± िलंडन जॉंÆसन यांनी सुमारे दोन लाख अमेåरकì सैिनक
िÓहएतनाम मÅये उतरवले. याच काळात दि±ण िÓहएतनाममÅये स°र ट³के लोकसं´या
असणारे बौĦ व तीस ट³के लोकसं´या असणारे कॅथिलक यां¸यात संघषª सुł झाला.
राÕůाÅय± īेम व खाÆह यांची धोरणे Âयास जबाबदार होती. तेथे यादवी युĦच सुł झाले.
लÕकरातील असंतोष वाढला व स°ाधारी गटात बेिदली िनमाªण झाली. ऑगÖट १९६४
मÅये युĦाबाबत अमेåरके¸या राÕůाÅय±ास पूणª अिधकार देÁयात आले.
िÓहएतनाममÅये १९६५-६६ मÅये सुमारे चार लाख अमेåरकì सैिनक उतरले व Âयांनी
िÓहएटकाँग बंडखोरांिवŁĦ कारवाई सुł केली. िÓहएटकाँगला शľाýे व दाłगोळा यांचा
पुरवठा उ°र िÓहएतनामकडून होतो Ìहणून अमेåरके¸या लढाऊ िवमानांनी उ°र
िÓहएतनामवर ÿचंड बाँबफेक केली. या हवाई हÐÐयांना तŌड कसे īायचे हा ÿij उ°र
िÓहएतनामपुढे उभा रािहला पण Âयाही पåरिÖथतीत सायकली व इतर साधनांचा वापर
कłन िÓहएटकाँग सैिनकांना शľाýे व दाłगोळा यांचा पुरवठा करÁयात आला. अमेåरकì
सैिनकì आøमणास िÓहएटकाँग सैÆयाने मोठ्या शौयाªने िदले. दि±ण िÓहएतनाम¸या úामीण
भागातील स°र ट³के भूभाग Âयां¸या ताÊयात होता. Âयांनी गिनमी काÓयाचा व छापमार
तंýाचा वापर कłन अमेåरकì सैÆयास जेरीस आणले. िÓहएटकाँग सैÆयास जनतेचा पािठंबा
होता याची जाणीव अमेåरकन सैिनकांना झाली.
munotes.in
Page 163
163
िÓहएतनामचा िवजय :
िÓहएतनाम युĦात साधनसामúी, तंý²ान व शľाľे यां¸या ŀĶीने वरचढ असणाöया
अमेåरकेचा गिनमी काÓयाने लढणायाªम िÓहएटनामी सैÆयाने पराभव केला. अमेåरकì
सैिनकांना िÓहएतनामचा भूभाग पåरिचत नÓहता. िÓहएतनामची जनता अमेåरके¸या िवरोधात
होती आिण जागितक व अमेåरकेतील लोकमत या युĦात अमेåरके¸या िवरोधात गेले. दि±ण
िÓहएटनामी फौजांचे मनोधैयª ढासळलेले होते. Âयामुळे अमेåरकेला पराभव पÂकरावा
लागला. या युĦात अमेåरकेने लढाऊ िवमानदळ, हेिलकॉÈटसª, बाँब यांचा वापर केला.
युĦशाľातील अनेक नवी तंýेही वापरली पण Âयांस यश िमळाले नाही. या युĦात
अमेåरकेने अनेक चुका केÐया. हो-िच-िमÆह यांचे ÿभावी Óयिĉमßव व िÓहएतनाममधील
राÕůीय मुĉìलढ्याचे Öवłप Âयांनी ल±ात घेतले नाही. तसेच आंतरराÕůीय कÌयुिनÖट
चळवळीतील नÓयाने िनमाªण झालेले अंतिवªरोध समजावून घेतले नाहीत. दि±ण
िÓहएतनाममधील लोकþोही, ÿितगामी व जुलमी लÕकरशहांना अमेåरकेने पािठंबा िदला.
Âयामुळे अमेåरकेने दि±ण िÓहएतनाममधील जनतेची सहानुभूती गमावली. िÓहएटकाँग सैÆय
हे Öवत:¸या देशामÅये गिनमी काÓयाने लढणारे व राÕůÿेमाने भारलेले असे असलेले सैÆय
होते. Âयांचे मनोधैयª वर¸या दजाªचे होते.
पूवª ितमोर:
इंडोनेिशया¸या एका लहान बेटाचा अधाª भाग Ìहणजेच पूवª ितमोर होय. पिIJम भाग
हॉलंड¸या होता आिण १९४९ मÅये तो इंडोनेिशयाचा भाग बनला. १९७५ मÅये पूवª
ितमोर¸या राÕůवादी चळवळीने पोतुªगालसोबत राहó इि¸छणाöया स°ाधारी गटा¸या
िवरोधात युĦ िजंकले. अमेåरकेने नवीन सरकारची मा³सªवादी Ìहणून िनंदा केली जी
पूणªपणे सÂय नÓहती. काही आठवड्यांनंतर इंडोनेिशयन सैÆयाने पूवª ितमोरवर आøमण
केले व सरकार उलथून टाकले आिण ते इंडोनेिशयामÅये समािवĶ केले. अमेåरकेने
इंडोनेिशयन सरकारला तीमोरिवरोधात लÕकरी वÖतूंचा पुरवठा सुł ठेवला. लोकसं´ये¸या
जवळपास एक षķांश Ìहणजेच सुमारे १,००,००० लोक या संघषाªत मारले गेले. १९९०
¸या दशका¸या सुŁवातीसही पूवª ितमोरचा ÿितकार सुłच होता. अखेरीस २००२ ¸या
सुमारास पूवª ितमोर Öवतंý झाला.
अंगोला आिण मोझांिबक:
अंगोला, िगनी आिण मोझांिबक Ļा पिIJम आिĀकन वसाह ती पोतुªगीजां¸या ताÊयात होÂया.
सालाझार¸या उजÓया िवचारसरणी¸या पोतुªगीज सरकारने उवªåरत आिĀकेतील राÕůवादी
घडामोडीकडे दुलª± केले. Âया ÿामु´याने कृषी वसाहती होÂया. १९५६ मÅये या
वसाहतéमÅये राÕůवादी िवचारांचे गट तयार झाले असले तरी Âयांचा ÿभाव नÓहता. तथािप
१९६० नंतर पोतुªगीज वसाहतéमधील पåरिÖथती ल±णीय बदलली होती. इतर आिĀकन
राºयांनी ÖवातंÞय िमळवÐयामुळे राÕůवादé िवचारसरणीला खूप ÿोÂसाहन िमळाले.
सालाझार राजवटीने इतर वसाहतवादी शĉé¸या अनुभवातून काहीही धडा घेतला नाही.
आपली दडपशा ही धोरणे सुłच ठेवली. अंगोलामÅये ÿथम लढाई सुł झाली (१९६१)
िजथे ऍगोिÖटÆहो नेटो यांची पीपÐस मूÓहम¤ट फॉर अंगोलन िलबरेशन ही मु´य राÕůवादी
चळवळ होती. मोझांिबकमÅये एडुआडō मŌडलेनने Āेिलमो गिनमांचे आयोजन केले. munotes.in
Page 164
164
मा³सªवादी संबंध असलेÐया या राÕůवादéना कÌयुिनÖट गटाकडून आिथªक आिण लÕकरी
मदत िमळाली. पोतुªगीज सैÆयाला राÕůवादी गिनमांना दाबणे अश³य वाटले. पोतुªगीज
सैÆयाचे मनोधैयª खचले. १९७३ पय«त सरकार आपÐया बजेट¸या चाळीस ट³के िनधी
एकाच वेळी या वसाहती युĦांवर खचª करत होते. तरीही पोतुªगीज सरकारने आपÐया
वसाहतéमधील राÕůवादी चळवळéना दडपÁयाचे धोरण सोडÁयास नकार िदला. तथािप
जनमत आिण बरेच सैÆय अिधकारी यांचे खचलेले मनोधैयª यामुळे वसाहत िटकवणे अवघड
झाले. १९७४ मÅये लÕकरी उठावाने सालाझार हòकूमशाहीचा पाडाव झाला. लवकरच या
वसाहतéना ÖवातंÞय िमळाले. सÈट¤बर १९७४ मÅये Öवतंý झालेÐया िगनीने िगनी-िबसाऊ
हे नाव घेतले. Âयानंतर¸या वषê मोझांिबक आिण अंगोला Öवतंý झाले. यामुळे रोडेिशया
आिण दि±ण आिĀकेसाठी गंभीर संकट िनमाªण झाले. आता आिĀकेतील गोö या
अÐपसं´याकांनी शािसत असलेली केवळ तीच राºये उरली होती आिण Âयां¸या दडपशाही
धोरणांना आळा बसÁयाची िचÆहे िदसू लागली.
१३.७ सारांश
दुसöया महायुĦानंतर आिशया आिण आिĀकेतील Öवतंý राÕůांचे िनवªसाहतीकरण हा
समकालीन जगा¸या इितहासातील एक महßवाचा अÅयाय होता. सवªसाधारणपणे
िनवªसाहितकरण ही एक वेदनादायक ÿिøया होती ºयामÅये वसाहतवाīांकडून िहंसाचार
आिण दहशतवाद आिण मानवी ह³कांचे उÐलंघन यांचा समावेश होता. िवशेषत: आिĀकन
खंडात दीघªकाळ चाललेÐया युĦांबरोबरच िनवªसाहितकरणची ÿिøया सुŁ झाली होती.
पायाभूत सुिवधांचा अभाव, गåरबी आिण अÿिशि±त राजकìय आिण ÿशासकìय
कमªचाö यां¸या कमतरतेमुळे नÓयाने उदयास आलेली Öवतंý आिĀकन राÕůे दीघªकालीन
स°ा संघषª आिण गृहयुĦांचे बळी ठरली. िश±ण आिण सामािजक सेवांमÅये नवीन राÕůांना
अनेक नवीन समÖयांना तŌड īावे लागले. लवकरच काही राÕů शीतयुĦाचे बळी ठरले.
१३.८ ÿij
१) िनवªसाहितकरण ÿिøयेसाठी जबाबदार घटकांचे वणªन करा.
२) Ā¤च वसाहती साăाºयातील िनवªसाहितकरण¸या ÿिøयेचे परी±ण करा.
३) डच आिण बेिÐजयन वसाहतéमधील िनवªसाहितकरण ÿिøयेचा लेखाजोखा īा.
४) िनवªसाहितकरण झालेÐया राÕůात शीतयुĦाचा मागोवा ¶या
१३.९ संदभª
लोवे नॉमªन,माĶåरंग युरोिपयन िहÕůी,मॅकिमलन, २००५
टेलरचे ए.जे.पी., द Öůगल फॉर माÖटरी इन युरोप (१८४८-१९१८) – ऑ³सफडª,
१९५४ munotes.in
Page 165
165
कोन¥ल आर. डी., वÐडª िहÕůी इन ट्वेÆटीथ स¤चुरी, लŌगमन एÖसे³स, १९९९
úांट अंड तेÌपरले, युरोप इन नाईनितÆथ अंड ट्वेÆटीथ स¤चुरी, Æयुयोकª, २००५
टेलर ए. पी. जे., द Öůगल फोर माÔतरी इन युरोप, (१८४८-१९१८), ओ³फोडª
थोमÈसन डेिवड, युरोप िसÆस नेपोिलयन, लाँगमन, जयपूर, १९७७.
*****
munotes.in