Page 1
1१
इितहासप ूव भारतीय समाजाच े व प
घटक रचना
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ पाषाणकालीन िक ंवा अ मयुगीन स ं कृती
१.३ पुरा मयुगीन भारतीय समाजच े व प
१.४ म य अ मयुगीन भारतीय समाजाच े व प
१.५ भीमब ेटकाच े मह व
१.६ नवा य ुगीन भारतीय समाजाच े मह व
१.७ सारांश
१.८ वा यायावर आधा रत
१.९ संदभ – ंथ
१.० उि े
ागैितहािसक स ं कृतीचा अ यास करण े.
पाषाणय ुगीन स ं कृतीचा आढावा घ ेणे.
म यपाषणय ुगीन समाजा या ि थती चा अ यास करण े.
नवपाषाणय ुगीन समाजाची व ैिश ्ये अ यासण े.
१.१ तावना
मानवी सं कृती या इितहासाची सुरवात ही मनु या या सुधा रत व सुसं कृत
अव थ ेपासून झाली. साधारणपण े इितहासाच े ागैितहािसक, पूव ऐितहािसक काळ व
ऐितहािसक काळ असे िवभाजन केले जाते. ागैितहािसक कालख ंड हणज े या काळात
िलपी व लेखन कलेचा िवकास न झालेला कालख ंड. या कालख ंडाचा अ यास कर यासाठी
आप याला फ पुराताि वक साधना ंवर अवल ंबून राहाव े लागत े. अशमय ुगीन सं कृतीचा
समाव ेश या कालख ंडात केला जातो. पूव ऐितहािसक कालख ंड हणज े, या कालख ंडात
पुराताि वक व सािहि यक दो ह साधना ंचा उपयोग हा इितहासल ेखनसाठी केला जातो.
हड पा व वैिदक सं कृतीचा समाव ेश या कालख ंडात होतो. परंतु हड पा सं कृतीची िलपी
वाच यात अजून यश आले नस यान े या काळासाठी फ पुराताि वक साधना ंवर अवल ंबून
राहाव े लागत े. या कालख ंडात अ यासासाठी ऐितहािसक , पुराताि वक व परक य ही munotes.in
Page 2
2ित ही साधने उपल ध आहेत. या कालख ंडाला ऐितहािसक कालख ंड हणतात . (थापर
रोिमला , पूव कालीन भारत , पृ. . ९९)
आधुिनक संशोधनान ुसार, सूया ची उ प ी ही ५०० कोटी वषा पूव झाली तर
पृ वीची उ प ी ही ४५० - ४०० कोटी वषा पूव झाली. जगातील पिह या सजीवाचा
जन्म (अिमबा - पंज) १०० कोटी वषा पूव झाला आिण आधुिनक मानवाचा ज म
३०,००० वषा पूव झाला. मनु याला रानटी अव थ ेपासून गत अव थ ेपय त
पोहच यासाठी ल ावधी वषा चा (इ.स.पू .५००००० - ५००) कालावधी लागला . (जोशी
पी., ाचीन भारताचा सां कृितक इितहास , पृ. . ३२) या काळात मानवान े जीवन
जग यासाठी जी उ पादनाची साधन े वापरली या साधना ं या आधार े संशोधका ंनी या
कालख डाच े िवभाजन केलेले िदसून येते. मानवा या ार ंिभक अव थ ेम ये मानवी ह यार े
व औजार े ही मु यतः लाकूड, ा या ंची हाड े व दगडापास ून बनवल ेली असत . यामुळे या
कालख ंडास ' अ मय ुग ' असे नाव िदल े गेले.
१.२ पाषाणकालीन िकंवा अ यय ुगीन सं कृती
भारतात अ मय ुगीन सं कृतीचे सवा त पिहल े भौितक अवशेष रॉबट ूस फूट यांनी
इ.स. १८६३ म ये म ास जवळील प वरम येथे शोधल े. ितथे यांना एक पूव अ मय ुगीन
औजार सापडल े. यानंतर िव यम िकंग, ाऊन कालबन , सी.एल. काला इल इ. िव ाना ंनी
भारतातील िविवध िठकाणी संशोधन क न भारतातील अ मय ुगीन सं कृतीची मािहती
उजेडात आणली . याकाळातील मनु याने िविवध ह यार े व औजार े वापरली . तसेच या संपूण
कालख ंडात मानवी जीवना चा िवकास हा उ पादना या साधनातील बदला ंमुळे िविवध
ट यात ून झालेला िदसतो . उ पादना ं या साधना ंम ये जसा बदल होत गेला तसे मानवाच े
सामािजक जीवन बदलत गेले. या काळातील मानवान े मोठ्या माणावर अ म िकंवा
पाषाणाचा योग केला, यामुळे या सं कृतीला ‘ अ मयुगीन सं कृती ’ असे हटल े जाते.
या काळातील मानवान े अ मापास ून बनिवल े या उ पादना ं या साधना ंम ये काळान ुसार
वेळोवेळी अनेक बदल केले, अशा बदला ंना िव ाना ंनी अ यासा या ीने वेगवेग या
कालख ंडात िवभािजत केले. ते हणज े,
पुरा मयुग
म यपाषाण युग
नवपाषाण युग
munotes.in
Page 3
3
( भारतातील पाषणय ुगीन थळा ंची मािहती , ोत :
https://www.tutorialspoint.com/ancient_indian_history/images/palaeolithic
_sites.jpg )
१.३ पुरा मयुग काळातील भारतीय समाजाच े व प
पुरा मयुगाची सुरवात ही आि क ेम ये सामा यतः २० लाख वषा पूव झाली.
परंतु भारतीय उपखंडात ही सं कृती ६ लाख वषा पे ा अिधक जुनी नाही. साधारणपण े
भारतात या सं कृतीचा कालख ंड हा इ.स. पूव ५०,००० - २०,००० पय त मनाला जातो.
( जोशी. पी.सी ., ाचीन भारताचा सां कृितक इितहास , पृ. .३२ ) या काळातील मानवी
जीवन हे िशकारी अव थ ेम ये अस याम ुळे ते भटकंती व पाच े होते. या काळातील मानव
हा गुहेत, झाडांवर िकंवा दगडाची घरे बांधून राहत होता. तसेच तो िशकार क न क चे
मांस खात होता. या या आहारात कंदमुळे, फळे व मारले या िकंवा मेले या ा या ंचे munotes.in
Page 4
4मांस यांचा समाव ेश होता. ही माणस े बह धा न नाव थ ेम ये राहत. याकाळातील मानवी
जीवन हे पशुतु य होते. या काळातील मानव िशकारीसाठी ओबड - धोबड दगडी ह यार े
वापरत . या ह यारा ंम ये दगडी कु हाडी, दगडी भाले, कठीण वाळल ेले लाकूड तसेच बकरी,
गायी, हशी इ. िविवध ा या ं या हाडांचा ह यार े हणून वापर करीत . काळा या ओघात
हाडांची व लाकडा ंची ह यार े ही न झाली आहेत परंतु म य द ेशमधील भीमब ेटका येथील
िच ांव न या औजारा ंची ब रच मािहती िमळत े.
या सं कृतीचे अवशेष हे आज या पाक तानमधील सोहन नदीचा प रसर ,
उ र द ेश मधील बेलन, िमझा पूर म य द ेशमधील भीमब ेटका, छोटा नागपूर प रसर ,
महारा ातील वरा नदी, नेवासा, बोरी आं देशामधील िगदल ूर, करीमम ुंडी, रेणीगुंटा,
प लवराम , बे लारी गुजरातमधील िहरपूरा, साबरमती कना टकमधील शोरपूर, िवजाप ूर व
तािमळनाड ूमधील वाङमद ुरै, अितरम , प कम व मानजकारण इ. िठकाणी आढळल े आहेत.
( अशमय ुगीन ह यार े )
munotes.in
Page 5
5आपली गती तपासा :
१) भारतात अ मय ुगीन स ं कृतीचे भौितक अव शेष कोणाला , कधी आिण कोठ े सापडल े
याचा मागोवा या .
२) भारतात प ुरा मयुगीन स ं कृतीचे अवश ेष कुठे सापडल े आहे? याची चचा करा.
१.४ म या मयुगीन काळातील भारतीय समाजाच े व प
भारतात म या मयुगीन सं कृतीची सव थम मािहती ई.स. पूव १८६७ म ये
झाली. सी. एल. काला ईल यांनी िवं या प रसरात अनेक लहान दगडी औजार े शोधून
काढली . या सं कृतीमधील मनु य हा सू म औज़र े वापरीत असे. याम य े श क, त णी ,
खुरचानी , अध चं , सुई, प ी इ. औजारा ंचा समाव ेश होता. या सं कृतीचा कालख ंड हा
साधारणपण े इ. स. पूव २०,००० - ५००० मानला जातो. या काळातील मानवाला
अ नीचा शोध लाग यान े याचा वापर मािहती होता. हे लोक मोठी - मोठी दगडी घरे बांधून
राहत. याकाळातील लोकांनां सामूिहक जीवनाच े मह व कळाल े होते. ते भाषा बोल याचा
देखील य न क लागल े. काही ा या ंनां माणसाळव ून यांनी पशुपालनास ारंभ केला
होता.
munotes.in
Page 6
6
(म यषाषाणयुगीन थळ , ोत: Mishra, V.N., 2002. The Mesolithic Age in
India. Indian archaeolog y in retrospect, 1, pp.111 - 126)
भारतात म यपाषाण सं कृतीचे अवशेष हे राज थान , गुजरात , महारा ,
आ द ेश, कना टक, तािमळनाड ू, केरळ, म य देश, िबहार , पि म बंगाल व उ र देश
इ. िठकाणी सापडल े आहे. राज थान मधील बागोर येथून यां या दफन ि येची मािहती
आढळत े. येथे दफन केले या मृ य य या कबरीम य े लघुपाषाण , शंख व हि तद ंताचे
ताबीज ठेवलेले आढळतात . म य द ेशातील आजमगढ व राज थान मधील बागोर येथे
म य अशमय ुगातील पशुपालन यवसायाच े ाचीन पुरावे आढळतात . म य देशातील
भीमब ेटका या िवं य पव तात म यपाषाण युगीन शेकडो िच े आढळली आहे. या िचं ाम य े
मोठया माणावर प ी, ाणी आिण मानवी जीवना या िविवध कृतीसंबधीच े िच े
आढळतात . या िच ांमधून त कालीन समाज जीवनाची मािहती आढळत े. munotes.in
Page 7
7आपली गती तपासा :
१. म या मयुगीन काळातील भारतीय समाजाच े वैिश ्ये सांगा ?
२. म या मय ुगीन स ं कृतीचे अवश ेष भारतातील कोणकोण या रा यात सापडल े आहेत.
१.५ भीमब ेटकाच े मह व
म य देशातील रायसेन िज याम य े (भोपाळ पासून ४० िक. मी. अंतरावर )
भीमब ेटका हे पुरापाषाण व म यपाषाण युगीन थळ आढळत े. हे थळ िवं यपव तावर आहे,
याम य े १० वग िकमी े ाम य े जवळपास ७०० गुहा आहेत, याम य े ५०० पे ाही
अिधक िचि त गुहा आहेत. पुरा मयुगीन व म यशमय ुगीन मनु य आप या वा य या या
िनवा थानी जीवनातील िविवध अनुभवांचे िच काढीत . भीमब ेटका येथे अनेक
ोगैितहािसक कलाक ृती आढळ ून आ या आहेत. भीमब ेटकामधील गुहा िच ांम ये
सामूिहक नृ य, मानवाच े रेखांिकत िच , िशकरीच े िच , यु , मानवी जीवना या िविवध
कृितसंबधीच े िच े, िविवध प ी व ाणी यांचे िच िचि त केले आहे. ही िच े रंगव यासाठी
काही िठकाणी रंगाचा देखील वापर कर यात आला आहे. या रंगाम य े केशरी, लाल, सफेद
रंग तर काही िठकाणी िपव या व िहर या रंगाचा देखील योग केला गेला आहे.
आर. एस. शमा यां या मते, " भीमब ेटका येथील गुहांम ये िचि त केले या
िच ांम ये अिधका ंश असे ाणी व प ी आहेत यांची िशकार उदरिनवा हासाठी केली जात
होती. धा यावर जगणार े िचंग प ी या ारंिभक िच ांम ये िदसून येत नाही, कारण ही
िच े न क च िशकार क न अ न िमळव या या अथ यव थ ेशी संबिधत असतील " ( शमा
आर. एस. ांरभीक भारत का प रचय , पृ. . ५५ )
(भीमब ेटका य ेथील य ु ाचे िच , ोत
http://upload.wikimedia.org/wik ipedia/commons/9/99/Bhimbetka1.JPG ) munotes.in
Page 8
8
( भीमब ेटका य ेथील िशकारीच े िच , ोत : https://akm -img-a-in. tosshub. com/
aajtak/images/story/201311/bhimbetka_650_113013040900.jpg?size=
1200:675 )
आपली गती तपासा :
४. भीमब ेटकाच े ऐितहािसक मह व सा ंगा ?
१.६ नवा मयुगीन भारतीय समाजच े व प
भारतात नवा यय ुगीन सं कृतीचा कालख ंड हा इ. स. पूव ७००० मानला जातो.
या सं कृतीचे सव थम अवशेष हे मेहरगढ़ (पािक तानमधील बलुिच तान िज हा ) येथे
सापडल े आहे. नवा मयुगीन सं कृतीचे खास वैिश ्ये हणज े याकाळात मानवान े भटकंती
जीवनाचा याग क न ि थर जीवनाला सुरवात केली. हा काळ मानवी जीवना या
िवकासातील ांितकारक काळ ठरला. याच काळात मानवान े शेतीमधील गत तं ान
अवगत केले. या काळातील मानवी समाज हा जंगली तांदूळ, गह व कापसाच े उ पादन घेत.
कुंभारा या चाकाचा शोध याच काळात लाग यान े भांड्यामध े सुबकता व नावी यप ूण ता
िदसत े. पुढील काळात या भांड्यांचा उपयोग िविवध कारणा ंसाठी होऊ लागला . रोिमला
थापर यां या मते,"मृदभांड्यां या वाढ या वापरान े अ न साठवण े व िशजवण े या ि य ेस
चालना िमळाली . तसेच मृतांसोबत यां या व तूदेखील दफन केले जात अस यान े
मृदपा ा ंचा धािम क व तूंम ये समाव ेश झाला." (थापर रोिमला , पूव कालीन भारत, पृ. .
१०५ ) munotes.in
Page 9
9या काळातील समाज हा समूहाने राहत अस यान े कौटंिबक ामीण जीवनाला
ारंभ झाला. या मुळे अनेक खेडी िवकिसत झाली. पशुपालन , कुटुंबसं था, धम क पना ,
कापडिनिम ती, मातीची भांडी, अ नीचा वापर, गत आहार व ामीण जीवनाचा उदय ही
नवा मयुगीन समाजाची वैिश ्ये होती. (जोशी पी., ाचीन भारताचा सां कृितक इितहास ,
पृ. . ३३)
(नवपाषाणकालीन थळ, ोत https://www.objectiveias.in/wp -content/
uploads/ 2019/12/neolithic -sites.jpg )
भारता या वेगवेग या िठकणी नवा मयुगीन सं कृतीचे अवशेष सापडतात .
भारतात नवा मयुगीन सं कृती या ८ वसाहती सापड या आहे. याम य े कना टक येथे ३,
आ द ेश २, तािमळनाड ू १, िबहार १ व का मीर १ या वसाहती आहेत. यांची सिव तर
मािहती प ुढील माण े :
१. मेहरगढ़ :
भारतीय उपखंडा या पि मो र भागाम य े इ. स. पूव ७००० साली मेहरगढ येथे
मानवी व ती आढळली आहे. मेहरगढ हे शहर पािक तानमधील बलुिच तान येथील बेलन
नदी या काठावर कोची मैदानाम य े ही व ती वसलेली होती. मेहरगढ येथे नवा मयुगातील
पिहली मानव व ती सापडल ेली आहे. सुरवाती या काळात मेहरगढ येथील मानवी समाज
हा पशुपालक होता. तो शेतीमध ून गह , जवस व कापसाच े उ पादन घेत असे. तो क या
िवटांपासून बनले या घरांम ये राहत होता. याकाळात अ नधा या ंचे उ पादन मोठ्या
माणावर होत अस यान े धा य हे क या िवटांपासून बनले या धा य कोठाराम य े ठेवले
जात. munotes.in
Page 10
10२) बूज होम व गुफकराल ( का मीर ) :
भारता या उ र - पि म भागातील का मी र येथील बूज होम व गुफकराल येथे
नवा मयुगीन सं कृतीचे वसाहती आढळ या आहे. ही सं कृती खडकातील घरे, माती या
भांड्याची िविवधता , दगडी तसेच हाडांची िविवध औजार े इ. वैिश या ंनी प रपूण होती. येथे
मानवी अि त वा या दोन वसाहती सापडतात . पिह या वसाहतीच े लोक हाथ बनावटी या
राखाडी व का या रंगा या मातीची मडक वापरीत . तसेच या वसाहत या घरांम ये चुली
देखील आढळ ून आ या आहे. धारधार कु हाडी िशवाय यां याकड े हाडां या सुया,
म यबाण इ. सारखी औजार े आढळली आहे.
दुस या वसाहत मधील लोकांचे जीवन हे अिधक गत होते. बूज होम येथून यां या
दफनि य ेची वैिश यप ूण मािहती सापडत े. यािठकणी मानवा या सागंड्या शेजारी
कु याचाही सांगाडा आढळ ून आलेला आहे. येथे मानवाबरोबर ा याच ही दफन कर याची
था असावी . तसेच येथे मृत शरीराला दंडाकृती खड्यात पुरले जाई. यां या कवटीला
िछ पाडण े तसेच याला गे चा तांबडा रंग फास याची था होती.
३) िवं य द ेश ( अलाहाबाद ) :
उ र देशातील अलाहाबाद येथील को हीडावा , महागडा व पंचोह येथे
नवा मयुगीन सं कृतीचे अवशेष सापडल े आहे. येथील को हीडावा येथे नवा मयुगीन
सं कृतीबरोबरच ता व लोह युगीन सं कृतीचे देखील अवशेष सापडल े आहे. तर महगोड
व पंचोह येथे फ नवा यय ुगीन सं कृतीचे अवशेष आढळतात . येथील सं कृतीमध ून
कु हाडी, िछ या , हातोडी , वाळत ही ह यार े सापडली . या वसाहत म य े गोलाकार
आकाराची घरे सापडली आहे. कोि डहावा याचे खास वैिश ्ये हणज े येथे धा याची
(धान) शेती कर याच े सवा त ाचीन उदाहरण आढळत े. (इ. स. पूव ७००० - ६००० )
( ीवा तव के. िस. ाचीन भारत का इितहास तथा सं कृती )
४) िचरांद :
म य गंगा नदी या मैदान े ाम य े िचरांद (िबहार) हे एक नवा मयुगीन थळ
सापडल े आहे. गंगा, सोन आिण घाघरा या चार नं ां या संगम थळाजवळ िवरळ जंगलमु
जमीन अस यान े नवा मयुगीन मानवाला येथे शेती करणे सहज श य झाले. िचरांद येथील
आ वसाहत म य े नवा यय ुगीन ह यार े व काही घरांची औज़ार े आढळली आहे.
५ ) दि ण भारतातील नवा मयुगीन सं कृती :
दि ण भारतात आं देशातील हिगरी , नागाज ु नक डा , कना टकमधील
टे कलकोटा , ह लूर, संगणक ल ू तर तािमळनाड ूमधील पेयप ली व मंगलम इ. िठकाणी
नवा यय ुगीन सं कृतीचे अवशेष आढळतात . या सं कृतीमधील लोक हे ॅनाईट ड गरा या
पठारावर राहत. ते दगडी कु हाडी व अनेक कार या तर फलका ंचा उपयोग करत. या
थळा ंमधील अवशेषांव न दि ण भारताम य े नवा मयुगीन सं कृती िह इ. स. पूव २३००
पासून ई. स. पूव १००० पय त असावी असे कळत े. कना टकमधील िपकिलहल येथील
नवा मयुगीन लोक पशुपालक होते. तसेच येथील लोक ऋतू नुसार येथे व ती करत
अस याच े िदसून येते. munotes.in
Page 11
11आपली गती तपासा :
१. नवा मयुगीन स ं कृतीतील खालील शहरा ंचा आढावा या ?
अ) मेहरगढ ब ) िचरंद
१.७ सारांश
इितहसप ूव भारतीय समा जाचे व प पाहत असता ंना पुरा मयुग, म या मयुग,
नवा मयुग याकाळातील समाजच े बदलत े व प पाहाव े ल ा ग त े. सुरवाती या काळात
मानवाला सभोवताल या भौितक प र थीशी वस ंर णाथ संघष करावा लागला . घनदाट
जंगले, िव तीण दलदलीच े देश, िहं ाणी या सवा मुळे मानवी जीवनाला सद ैव धोका
होता. याकाळात मानवान े आप या ब ु ीने ह यार े व उपकरण े बनवून िविवध िनसग श शी
संघष क न मानवी स ं कृती िवकिसत क ेली.
पुरा मयुगीन काळातील भारतीय समाज हा भट या अव थ ेत होता . िशकार क न
क चे म ांस व क ंदमुळे खाऊन तो आपला उदारिनवा ह करत होता . बे लारी , एड कल ,
िसंघनपूर, िमरझाप ूर, घाटशील इ . िठकाणातील ग ुहािच ा ंव न या ं या धम क पना ,
िपशा यवाद व जाद ुटोणा यावर आधारल े या सामािजक क पना ंची मािहती िमळत े.
म य मयुगीन मानवी समाजात बदल घडल े. याकाळातील मानवी समाज हा स ंघिटत राह
लागला . तसेच आप या भावना , िवचार व जी वन तो िच ा ंमाफ त गट क लागला .
नाव मयुगीन काळात मानवी जीवन ह े ि थर झाल े. याच काळात कौटुंिबक ामीण
जीवनाला स ुरवात होऊन ामीण ख ेड्यांचा उदय झाला .
१.८ वा यायावर आधा रत
१) पाषाणकालीन िकंवा अ मयुगीन स ं कृतीचा आढावा या .
२) पुरा मयुगीन भारतीय समाजच े व प प करा .
३) म य अ मयुगीन भारतीय समाजाच े व प सा ंगा.
४) भीमब ेटकाच े ऐितहािसक मह व सा ंगा.
५) नवा य ुगीन भारतीय समाजाचा आढावा या .
६) नवा मयुगीन स ं कृती या िविवध थळा ंचा आढावा या .
munotes.in
Page 12
12१.९ संदभ - ंथ
१) डॉ. कठार े अिनल व डॉ. साखर े िवजया - ाचीन भारताचा इितहास व सं कृती ( ारंभ
ते इ.स. ६५० पय त), िव ा बुक काशन , औरंगाबाद , दुसरी आवृ ी २०१४ .
२) जोशी पी . जी. ाचीन भारताचा सा ं कृितक इितहास , िव ा काशन , नागपूर, थम
आवृ ी २०१३
3) ीवा तव के.िस. - ाचीन भारत का इितहास तथा सं कृती, युनायटेड बुक डेपो,
इलाहाबाद , यारावी आवृ ी २००९ .
४) कदम सतेश, डॉ. सोनावण े गौतम, - ाचीन काळातील भारतीय मानवाचा िवकास , यू
मॅन पि लक ेशन, परभणी , थम आवृ ी,
५) शमा रामशरण , ारंिभक भारत का प रचय , ओ रय ंट लॅक वान , नई िद ली .
६) गायधनी र . ना. ाचीन भारताचा इितहास , अिन पि लक ेशन हाऊस , पुणे. दुसरी
आवृ ी, २००६
७) Thapar Romila, The Penguin history of Early India : From the origins
to AD 1300, Penguin Publication, First Edition, 2003
८) Jha D.N. – Ancient India – In Historical Outline, Manohar Publication,
1999.
munotes.in
Page 13
13२
जन ते वण आिण पशुपालनापास ून ि थरावल ेला
भारतीय समाज
घटक रचना
२.० उि े
२.१ तावना
२.२ जन त े वण सं मण ि य ेतील समाज
२.३ जन - उ र व ैिदक काळ
२.४ वण
२.५ पशुपालक त े ि थर समाज
२.६ पशुपालक समाज
२.७ ि थर समाज
२.८ लोखंडाचा वापर व ि थर श ेतीचा वापर
२.९ सारांश
२.१० वा यायावर आधा रत
२.११ संदभ - ंथ
२.० उि े
जन त े वण या स ं मण ि य ेतील समाजाचा अ यास करण े.
वण यव थ े या व पाचा आढावा घ ेणे.
ांरंभीक पश ुपालक समाजाच े िव ेषण करण े.
ाचीन ि थर समाजा या िवकासाचा आढावा घ ेणे.
ि थर शेती या िवकासात लोखंडाचे मह व अधोर ेिखत करण े.
२.१ तावना
भारतात हड पा सं कृती या िवकास आिण सारा न ंतर आय सं कृतीचा भाव
वाढत होता. हड पा सं कृती ही कृिष धान , यापार धान , ामीण व नागरी अव थ ेपय त
पोहचल ेली व भौितक िवकासाम य े उ च पातळीवर पोहचल ेली सं कृती होती. पुढील
काळात आया नी भारतावर आ मण क न ा सं कृतीवर िवजय िमळवला . पुराताि वक munotes.in
Page 14
14साधन े व सािहि यक साधनां या आधार े हे प झाले आहे िक, काही नैस िगक बदला ंमुळे
आया या मूळ भूमीवर सतत दु काळ पडत गेले, यामुळे यांना अ ना या व चा या या
शोधात इतर थला ंत रत हावे लागल े. आया या काही टो या ा युरोप खंडात, व काही
स िस ंधू देशात ि थरा व या. सव साधारणपण े ई. स. पूव १५०० - ५०० हा आय िकंवा
वैिदक सं कृतीचा कालख ंड मानला जातो.
२.२ जन ते वण या सं मण ि य ेतील समाज
अ) जन - ऋ वेिदक काळ
१) पूव वैिदक काळातील जीवन :
पूव वैिदक काळात आया चे राजक य जीवन पश ुचरण अव थ ेतील व टोळी समूहाचे
अस या ने ते अि थर व पाच े अस याच े िदसून येते. “जन” ही आिदम जनजाती या
संदभा त वापरली जाणारी स ं ा आह े. ती सम ूहवाचकही आह े. ऋ वेदम य े अनेक जनप दांचे
उ लेख आढळतात . ही जनपद े िवश या सम ूहाची बनल ेले अ स त . या काळात सय ुं
कुटुंबप ती अि त वात होती व यास 'कुळ' असे हटल े जात. अनेक कुळ िकंवा कुटुंबाचे
िमळून ाम तयार होत . व अन ेक ामाच े िमळून िवश बनत . पूव वैिदक काळात अशा
यव थेमधून जनच े व प बनल े होते. व याम य े ल ोक स ंघिटत झाल ेले िद सून येतात.
अशा अन ेक जनपदा ंची वण ने ऋगव ेदाम य े आढळ तात. याकाळातील लोकव या ंचे
अवशेष स स ै धव द ेश व ग ंगा यम ुने या द ेशात आढळ ून आल ेले आह े. पुराता वीक
अवशेषांव न या काळातील लोक ग े रंगाची, िचि त भ ु या रंगाची तस ेच लाल व का या
माती या भांड्यांचा वापर करीत होती अस े िदसते.
सुरवाती या काळा त अन ेक टोळीस श जन म य े वा त य करीत असल ेले लोक
पर परा ंम ये व अनाया बरोबर सतत स ंघष मय जीवन जगत अस याच े ि द सून येतात. या
काळात जना ंमधील स ंघष हा जिमनी या मालक व न न होता तो पश ुचोरी या कारणा ंव न
जा त होत अस याच े िदसून येते. याकाळात जिमनीला फारस े मह व ा झाल ेले न हत े.
जिमनीचा वापर हा खाजगी स ंप ी ह णुन न होता क ेवळ पश ूंना चर यासाठी , शेती
कस यासाठी व िनवास कर यासाठी क ेला जात अस े. अशा स ंघष मय प रि थतीमध े या
काळातील लोका ंनां शि शाली न ेतृ वाची गरज भास यान े यांनी लोक जनमध े संघिटत
होऊन सु यवि थत रा यव थ ेची थापना क ेली असावी .
२) जन मधील राजक य जीवन :
ऋ वेिदक आया या राजक य यव था ा टो या ंवर आधा रत हो या . स िस ंधू व
आसपास या द ेशात आया या ा टो या िवख ुरले या हो या. या काळातील
अथ यव था ही पशुपालनावर आ धा रत अस यान े ि थर व िवशाल भ ू देशावर आधा रत
रा य उदयास आल ेले न हत े. टोळी म ुखाला 'राजन' हटल े जात . राजाची िनवड ही
कुळ, िवश व जनपद या ं या िवचार िविनमयात ून होत असत . ऋ वेदम य े सभा सिमती व
िवदथ चा उ ल ेख आढळतो . या काळातील शासन यव थ ेम ये 'सभेला' िवशेष मह व
होते. सभेम ये केवळ वयोव ृ लोक सहभागी होत . यायदान करण े हे यांचे मुख कत य
होते. राजावर िनय ं ण ठ ेवणारी सभा ही एक मह वप ूण संघटना होती . 'सिमती ' ही munotes.in
Page 15
15सव सामा य लोका ंची राजक य स ं था होती . ही सं था राजाची िनवड करण े, दुराचारी
राजाला पदाव न द ूर करण े इ यादी काय करीत . ' िवदथ ' या सं थेम ये धािम क व ल करी
िवषया ंवर चचा होत.
ऋ वेिदक काळा या म यवत काळात राजाच े मह व वाढ यान े जन मधील लोक
याला व े छेने ग ा य ी , फळे व अ नसाम ु ी भेट हण ून देऊ लागल े. येक सामािजक
समारोहाम य े याची उपि थती मह वाची मानली जाऊ लागली . यामध ूनच सभा , सिमती
व िवदथच े राजक य मह व कमी होत ग ेले. रोिमला थापर या ं या मत े, " राजाची िनवड िवश
िकंवा कुळा ार े हो याची ि या न ंतर या काळात कमजोर होत ग ेली. याचा अथ असा क
हळूहळू कुळ व िवश रा या या वच वाखाली य ेऊ लागल े होते व राजा यां याकड ून बली
(कर) वीका लागला होता . " (थापर रोिमला , पूव कालीन भारत , पृ. . १५७)
ऋ वेिदक काळा या श ेवटी जनमधील रा य यव था स ढ बन यान े राजा ,
पुरोिहत , योितष , सेनानी, सारथी , कोषा य , भंडारी आिण ध ुता य अशी ेणीब
रचना राजा व या ं या सहका या ंची तयार होऊन या कारची रा य यव था िवकिसत
झा याच े िदसत े.
३) आिथ क जीवन :
ऋ वेिदक काळा या उ राधा तील लोक अनाया या स ंपका तून शेती यवसायाशी
संल न झाल ेले िदसून येतात. स िसंधू या प रसरात अनाया या स ंपका ने आय सं कृती
वाढ यान े या काळात श ेतीला मह वाच े थ ा न ि म ळ ा ल े. शेतीमुळे आया चे भटक े जीवन
संपु ात य ेऊन त े ि थर जीवन जग ू लागल े. कृिष धान अथ यव थ ेमुळे व ा म ी ण
सं कृतीमुळे पशुपालनाला मह व आल े. याच काळात पुरोिहता ंचे मह व वाढत ग ेले. या
पुरोिहता ंना या ं या पौरािह याबद ्ल मोठी दि णा िमळत अस े.
आपली गती तपासा :
१. ऋ वेिदक काळातील जन मधी ल राजक य यव थ ेचा आढावा या .
munotes.in
Page 16
16२.३ जन - उ र व ैिदक काळ
उ र व ैिदक काळाम य े स िसंधू या द ेशाम ये टोळी रा याचा दबाव वाढत
गे याने व पाळीव ा या ंना आव यक असणारी क ुरणे अ पुरी पड ू लाग यान े या काळात
नवीन द ेशात थला ंत रत होऊन वसाहती िनमा ण कर याची गरज िनमा ण झाली . या
काळात आया चा रा यिव तार स ंपूण भारतात झाल ेला िदस ून येतो. याम य े वाय य
भारताला स िस ंधू, उ र पि म द ेशाला ( दुवाब ा ंत ) ‘ हष ’ िकंवा ‘ ावत ’ आिण
सव उ र भ ा र त ा ल ा ‘आया वत’ हणत . याच काळात लागल े या लोख ंडा या शोधाम ुळे
सव च े ात ा ंितकारी बदल झाल ेले ि द स ून येतात. उ र व ैिदक काळात राजक य
जीवनाला ार ंभ होऊन सामािजक जीवन ि थर झाल े.
जनपद :
उ र व ैिदक काळात राजक य जीवन ि थर झा यान े आया चा अनाय
टो या ंमधील स ंघष ह ा कमी झाल ेला िदस ून येतो. लहान -लहान टोळी रा या ंचे अनेक
वषा या स ंघषा तून या रा या ंचे मोठ्या जनपद रा या ंम ये पांतर झाल ेले िदसून येते. या
काळातील अन ेक ंथामध ून कु , पांचाळ, म य , िवदेह, मथुरा, कोसल , मगध, अभीर ,
इ यादी . रा या ंचा उ ल ेख येतो. याकाळात या रा या ंना जनपद अस े हटल े जात . या
रा या ंिशवाय आया वता त इतर द ु यम रा या ंचा उदय झाल ेला िदस ून येतो. याम य े
अफगािण थानम य े ग ांधार, का मीर , पंजाब या प रसरात उ र भ व क ैकेय,
राज थानात म लय , उ र म य द ेशात च ेदी, वश, कुशीनगर , बंगाल, िबहार व
ओ रसा या द ेशात अ ंग, वंज, पुं , कालीन आिण दि ण भारतात िवदभ , आं , पुिलंद,
िनषाद ही रा य िनमा ण झाली .
२) राजपद :
उ र व ैिदक काळाम य े देखील पाळीव ा या ं या चोरीव न व जमीन े ावरील
अिधकाराव न य ेक जनपद रा य आपापसात स ंघष करत अस याच े िदसून येते. अशा
या सतत या स ंघषा मुळे रा या या आिण जनत े या र णासाठी शि शाली राजाची गरज
येक जनपदातील लोका ंना वाट ू लागली . पूव या अि थर राजा ऐवजी ि थर राज ेपदाला
मह व ा झाल े. डी. डी .कोसंबी यां या मत े, " सतत या य ु ांमुळे राजाच े अिधकार वाढत
गेले. व राजपदाला एका प रवाराम य ेच मया िदत ठ ेव याची वृ ी वाढत ग ेली." राजाला
दैवीगुणयु म ा नून याच े सामािजक मह व वाढव यासाठी अन ेक अन ु ीय य ाची था
जनपदाम य े या काळात वाढीस लागली . इतर रा या ंवर आपली स ा थािपत
कर यासाठी अ मेध, राजस ूय , वाजप ेयी अस े य राजा क लागला . यामुळे राजाच े पद हे
हळू-हळू अनुवांिशक बन ू लागल े.
३) मंि मंडळ :
उ र व ैिदक काळात जनपदाचा आकार वाढत ग े याने राजा व या या
शासनाची जबाबदारी वाढ यान े राजा या म ंि मंडळात वाढ झाली . मं ी मंडळाला 'र न न
' हटल े ज ा त . या मं यांम ये कर वस ूल करणारा भागद ूध, राजाचा रथ चालवणारा स ूत,
धमा चे काय पाहणा रा पुरोिहत , सै याचा म ुख सेनानी, गावाचा म ुख ािमणी , राजाचा
खिजना सा ंभाळणारा स ं िहत व ज ुगाराला आळा घालणार अ वप असे िविवध म ं ी होत े. munotes.in
Page 17
17
४) सभा व सिमती :
राजक य स ंघटनेतील सभा व सिमती या दोन स ं था कायम अस यातरी उ र
वैिदक काळात या ंचे मह व कमी झाल े. सभेकडे याय दानाच े काय होते पण राजा हा
सव य यायधी श होता . गावातील याय य व था ही वतं होती . याकाळात सिमतीच ेही
कामकाज चालत अस े पण राजा या वाढ या साम या समोर सिमतीच े अिधकार कमी पडत
गेले.
आपली गती तपासा :
1. सभा व सिम ती यां या काया चा आढावा या .
२.४ वण
आया ची समाजरचना काही व ैिश ्यपूण अशा सामािजक सम ूहांनी बनल ेली होती .
या सामािजक सम ूहांना ' वण ' असे संबोधल े गेले. वण हे सुरवातीस या या सम ूहा या
िविश ्य काया व न पडल े होते. ऋ वेिदक काळा या शेवटी आया ची सामािजक यव था
वण िवभाजनाम य े संघिटत झाल ेली िदस ून येते. ऋ वेदा या दहा या म ंडलातील 'पु षसु ’
म ये स व थम चार वणा चा प उ ल ेख आढळतो यात एका िद य प ु षाच े ि कंवा
जापती या म ुख हणज े ा ण , हात िकंवा बाह हणज े ि य, उदर हणज े वै य, पाय
हणज े शू अस े समाजाच े वण न आढळत े. ऋ वेिदक काळात लोका ंना या ं या
आवडीन ुसार व अ ंगभूत गुणांनुसार यवसाय िनवड याच े अिधकार होत े हणज ेच या ंना वण
बदल याचा अिधकर होता . परंतु उ र व ैिदक काळात याम य े कठोरता य ेऊन वण यव था
जिटल बनली . या चार वणा म ये सं येने कमी असल ेले ा ण व ि य समाजाच े
ितिनिध व करता ंना िदसतात . वै य ज े यापार व श ेती यवसायाशी स ंबंिधत होत े ते ीमंत
अनाय ह ो त े, यां या उपोयोगीत ेव न या ंना आया नी आप या समाजाम य े स म ा ि व
क न घ ेतले. अनाय लोका ंमधील या लोका ंनी आय समाजाबरोबर दीघ कालीन स ंघष
केला या ंना शू वणा त ठेव याच े िदसून येते. या चार वणा पैक ा ण , ि य व व ै य या
तीन वणा नाच उपनयन स ं काराचा व य कर याचा अिधकार होता .
munotes.in
Page 18
18अ) वण यव था :
१) ा ण :
आया ची स ा स िस ंधू या द ेशात ि थर झा यान ंतर या ं या धािम क काया त
य ाला िवश ेष मह व ा झाल े. आया चे स ां कृितक धन िटकव यासाठी व ेद वाङमय
पठन क न जतन कर याच े काम ा ण वणा कडे स ो प व ल े गेले. यामुळे अ यापनाच े व
य कर याच े काम ा ण वणा कडे आले. या काळातील ा ण वणा तील लोक राजा ंचे
स लागार , य ाच े पौरोिह य करण े, मं पठण , अ यापनाच े काय इ यादी काय करीत .
२) ि य :
ि य वण हा रा य करणारा , लढाऊ व ृ ीचा, व आप या जनमधील लोका ंचे
र ण कर णारा वण ह ो त ा . समाजच े र ण करण े, यासाठी श धारण करण े, श िव ा
जोपासण े ही ि या ंची कत य ठरली होती . रा य करता ंना िमळ णारे िविवध कर व
यु ातील ल ूट ही यांनाच िमळत . कठीण स ंगी शेती व पश ुपालन कर याचा या ंना
अिधकार होता .
३) वै य :
समाजातील एक मोठा गट जो श ेती, यापार , उ ोग याम य े गुंतलेला होता या ंना
वै य हण ून ओळखल े जाऊ लागल े. आया ना या लोका ं या ानाचा व उ प नाचा उपयोग
आपल े भौितक जीवन सम ृ हो यासाठी झा यान े यांना आया नी समाजातील बर ेच ह क
व अिधकार िदल े.
४) शू :
आय - अनाय यां या स ंघषा तून पराभ ूत अनाया ना आया नी दास हणज े गुलाम
बनवल े. पुढील काळात या लोका ंनी आय सं कृतीचा वीकार क ेला या ंना ित ही वणा त
सामाव ून घेतले गेले व जे आप या एतदेशीय जु याच आचार - िवचारा ंशी एकिन रािहल े
यांना शू ठरवल े गेले. व ा ण , ि य , वै य या ित ही वणा ची सेवा करण े हे या शु ांवर
बंधनकारक क ेले गेले.
अशा कार े ऋ व ेदकाळात ाहमण , ि य , वै य व श ू अस े चार वण आप या
यावसायीक कत यासह िवकिसत झाल े. या वण भेदाचा म ु य आधार हा ज म न सून कम
होता. कोणीही आप या ग ुणांनुसार कोणताही वण वीका शकत होता . परंतु उ र व ैिदक
काळात याम य े जिटलता य ेऊन वणा चा आधार हा ज म बनला .
ब) वण यव थाच े व प :
ऋ वेिदक काळा या श ेवटी आय - अनाया या सम यय ि य ेतून अन ेक
यवसाया ंची गती झा याच े िदसून येते. यवसाय हा या काळात िनमा ण झाल े या चात ुव ण
यव थ ेचा पाया होता . या काळातील लोका ंना या ं या आवडी िनवडी नुसार व अ ंगभूत
गुणांनुसार यवसाय िनवड याच े वात ं य होत े. ऋ वेदा या स ुरवाती या म ंडला म ये आय
व द य ु, ा ण व रा य य अशी वण ने आढळतात . ऋ वेदा या दहा या म ंडळाम य े वै य व
शू वणा चा प उ ल ेख आढळतो . याव न अस े हणता य ेते क , दीघ काळ या स ंघषा ला
कंटाळून आय - अनाया म ये सि मलीकरणाची ि या वाढली असावी . याम य े यापार व
शेती करणा या ह ड पा स ं कृतीतील अनाया ना, आय सं कृतीमधील सामािजक munotes.in
Page 19
19 यव थ ेम ये समािव क ेले असाव े. व या अनाया नी आय सं कृतीत समािव हो यास
नकार िदला या ंना शू संबोधल े गेले.
उ र व ैिदक काळात वण यव था कठोर होत ग ेली. या काळा या उ राधा मधे
वण यव था व जाती यव था ज मा या आधारावर कर यासाठी अन ेक िनयम बनव याच े
िदसून येतात. या काळात रोटी - बेटी यवहार ब ंद झाल े, आंतरवण य िववाह ि या ब ंद
झाली. या िनयमा ंचे उ ल ंघन झा यास या ंना समाजात ून बिह क ृत कर यात आल े.
आपली गती तपासा :
१. वण यव थ ेमधील चार वणा चा आढावा या .
२.५ पशुपालक त े ि थर समाज
ऋ वेिदक काळातील लोक अध भट या व पश ुपालक अव थ ेतील होत े. शेतीपे ा
पशुपालक हे यां या उद र िनवा हाचे मु य साधन होत े. सामािजक व राजक य स ंघटनेवर
देखील पश ुपालनाचा भाव प पणे िदसून येतो. ऋ वेिदक लोका ंनी सामािजक रचन ेम ये
जनकुलीय जीवनाच े वच व जन व िवश या ऋ व ेिदक श दाव न िदस ून येते. ऋ वेद या
ंथाव न स ुरवाती या काळातील आया या सामािजक जीवनावर काश पडतो . या
सुरवाती या काळातील आय समाज हा पश ुपालक , भटका व टो ळी - टोळीन े आपल े जीवन
जगत अस े. उ र व ैिदक काळात आय सा ाजाचा झाल ेला िव तार , लोखंडाचा श ेतीसाठी
व औजारा ंसाठी झालेला वापर व मोठ ्या जनपदा ंचा उदय या िविवध कारणा ंमुळे हा अि थर
समाज ि थर झा याच े अनेक पुरावे आढळतात .
२.६ पशुपालक समाज
१) ारंिभक आय समाज :
सुरवाती या काळात बाह े न आल ेला आय समाज हा अि थर अस यान े व
येथील थािनक अनाया शी या ंना नेहमी स ंघष करावा लागत होता , यामुळे यां यात टोळी
अंतग त समानता व एकता िदस ून येते. आया नी येथील अनाया शी दीघ काळ स ंघष केला
व या ंना पराभूत वा अ ंिकत क न दास िक ंवा दसु हटल े जाऊ लागल े. आया ची
गितशीलता , गत श इ . कारणा ंमुळे यांनी ि थर जीवन जगणा या स ं कृतीवर िवजय
िमळवला . सुरवाती या काळात आय लोक हड पा स ं कृती या द ेशात ि थरावल ेले
िदसतात . परंतु या द ेशात पावसाच े माण कमी झा यान े व थािनक लोका ंकडून munotes.in
Page 20
20आया या गायीच े चो या ंचे माण वाढ यान े आय समाज हा स स ै धव द ेशातून उ र ेकडे
थला ंत रत झा याच े िदसून येते.
या द ेशात ि थरावल े या आया ना पश ुचोरीव न सतत थािनक लोका ंबरोबर व
आया या टो या ंबरोबर संघष करावा लागत होता . याकाळातील स ंघषा चे मु य कारण ह े
जमीन िकंवा इतर कारणा ंपे ा पश ुचोरी ह े मु य कारण होत े. आया या पाळीव ा या ंम ये
गाय, बैल, घोडे, शे या - म ढ्या, गाढव व क ु े इ. समाव ेश होता . पण या ा या ंम ये गायीला
एकंदरीत ित या उपयोगीत ेमुळे िवशेष मह व ा झाल े. गाय या चोरीम ुळे संघष ह ो त
अस याच े अनेक उदाहरण ऋ व ेदाम य े आढळतात .
२) कुटुंबसं था :
ऋ वेिदक काळातील सामािजक जीवनात क ुटुंबसं थेला िवश ेष मह व होत े. कुळ
हणज े कुटुंब. एका क ुटुंबात तीन िपढ ्या एक राहत अस या चे उ ल ेख ऋ व ेदाम य े
आढळतात . पशुपालन , िशकार व सर ं ण इ . कारणा ंमुळे ए क क ुटुंब प ती आया ना
आव य क वाटली असावी . या कुटुंबसं थेम ये कुटुंबातील ज े य क ुटुंब मुख होता
याला 'गृ पती' िकंवा ‘दंपती’ हटल े ज ा त . सव कुटुंब हे या या द ेखरेखेखाली आपल े
यवहार करीत . ऋ वेदाम य े पु ा ीसाठी अन ेक मं ांची रचना क ेलेली िदस ून येते. कारण
सतत या स ंघष मय प रि थतीम ुळे जा तीत जा त मुल यांची आव य यता या काळात
पडली असावी . व यात ून हा समाज प ु ष धानत ेकडे वाटचाल करता झाला असावा .
याकाळा त सामािजक यव था ही िपतृस ामक असली तरी सामािजक व धािम क
काया त ि या ंना िवश ेष थान होत े. ऋ वेिदक काळात ि या ंना वेदा ययना चा व िश ण
घे याचा अिधकार होता . याकाळात आ पाला, घोषा, मै ीयी, इं ाणी इ . िव ान ि या ंची
मािहती आढळत े. जनक राजा या सभ ेत वािदनी ि या ंचे एक दल होत े याची गाग ही
मुख ी होती . ऋ वेदमधील अन ेक सू ांची रचना ही ि या ंनीही क ेलेली िदस ून येते.
३) िम अथ यव था :
आया चा स ुरवातीचा म ुख उ ोग हा लढाया हाच होता . या लढाया ंम ये मोठ्या
माणावर त े प शुधनाची ल ूट िमळवीत . या काळात दो ह समाज (आय व अनाय )
एकमेकांशी काळान ुसार कधी स ंघषा मक तर कधी सहकाया मक जीवन जगत अस याच े
िदसून येतात. आय लोक अनाया या स ंपका तून शेती यवसायाकड े आकिष त झाल े. हळू -
हळू आय सं कृती वाढ यान े शेतीला मह वाच े थान िमळाल े. ामीण अथ यव थ ेमुळे
पशूपालनाला मह व आल े व ते पशुपालक बनल े. वैिदक काळातील यापाराची मािहती ही
वैिदक ंथात आढळत े. याकाळातील भ ूमाग व जलमाग होणा या यापाराची मािहती
िमळत े. परंतु हे य ा प ा र ी म ा ग फारस े सुरि त न हते. अशी एक िम अथ यव था या
काळात िवकिसत झा याची िदस ून येते.
४) िववाह :
याकाळात िववाह हा एक पिव धािम क सं कार समजला जाई . याकाळात म ुलां-
मुल ना आपल े जीवनसाथी िनवड याचा प ूण अिधकार होता . परंतु ब ह तेक िववाह ह े
गृहपती या स ंमतीन े होत. समाजात एकपि न व था असली तरी ीम ंत व राजघरा यात munotes.in
Page 21
21बह प नी वाची था होती . िववाहात ' क यादानाला ' िवशेष मह व होत े. याकाळात प ैशाचं,
रा स , गांधव , ा अस े ि व व ा ह ा च े वेगवेगळे क ा र ह ो त े. आय - अनाय यां यातील
आपापसातील िववाहाची अनेक उदाहरण े िदसून येतात. यामध ून उदयास आल े या िपढीस
आया नी दास हण यास स ुरवात क ेली.
आपली गती तपासा :
१. ारंिभक पश ुपालक मानवी जीवनाचा आढावा या .
२.७ ि थर समाज
१) शेतीचे मह व :
उ र व ैिदक काळात आया या द ेशात वाढ झा यान े शेतीचे मह व वाढल े. या
काळात लोका ंची भटक ंतीची अव था स ंपून ते ि थर ामीण व या ंम ये राह लागल े. ि थर
जीवनाम ुळे यांचे भौितक जीवन स ुधारल े. शेती हा याकाळातील लोका ंचा म ुख यवसाय
बनला . लोखंडाचा शोध आिण वापर हा य ेथील आिथ क िवकासासाठी मह वाचा घटक
ठरला. लोखंडाची ह या रे बनव ून घनदाट ज ंगल तोड ून शेतीचा िव तार करण े व तेथील
काळी कसदार जमीन लोख ंडा या ना ंगराने कस ून ती जमीन श ेतीयो य बनवली ग ेली.
शतपथ ा ण ंथाम य े, चार, आठ, बारा व चोवीस ब ैलांनी ओढल े या ना ंगरांचा उ ल ेख
येतो. तर त ै रीय सिह ंतेम ये कोण या व ेळेस को णती िपक े घेतली जावी याची मािहती
आढळत े. िपकां या वाढीसाठी खता ंचा उपयोग क ेला जाऊ लागला . गह , तांदूळ, जव, तीळ,
मूग, मसूर, वाटण े, कापूस, ऊस, िविवध फळ े व भा या या ंची िपक े घेतली जाऊ लागली .
२) पशुपालनाच े मह व :
उ र व ैिदक काळातील लोका ंनी शेतीतून जा तीत जा त उ पादन घ े यासाठी
पाळीव ा या ंचा वेगवेग या मा यमात ून उपयोग क ेला. पाळीव ा या ं या मलम ू ाचा खत
हणून वापर क े याने शेतीतील उ पादन वाढते याचा अन ुभव या ंना आला . सामािजक
यव थ ेम ये सु ा या ं याकड े जा त गायी असतील तो जा त ीम ंत समज या ची था
या काळात ढ झाली . गाय साठी अन ेक यु झा याची मािहती त कालीन ंथामध ून
आढळत े. शेतीचा िव तार झा यान े शेती िव तारासाठी ब ैलांचे मह व वाढल े. शतपथ
ंथाम य े सुरवातीला आित याना गोमांस खाऊ घाल या या थेचा उ ल ेख आढळतो .
परंतु पुढील काळा त गाय चा शेती या अथ यव थ ेशी संबंध आ याने गाय ची ह या ही
िनषेध मान यात आली . व ितला द ैवी संक पन ेशी जोडल े गेले.
munotes.in
Page 22
22िवदेहाचा राजा जनक यान े रा यातील िव ाना ंचा स कार कर यासाठी एक हजार
गायी भ ेट दे याचा उ ल ेख आह े. या काळातील ंथाम य े पाळीव ा यांम ये शे या,
म ढ्या, कु े यांचा देखील उ ल ेख आढळतो . याकाळात घोड ्यांचा व ह चा वापर द ेखील
वाढला होता .
३) यवसाय :
उ र व ैिदक काळात लोका ंचे जीवन ि थर झा यान े शेती व पश ुपालन या
यवसाया ंशी िनगिडत यवसाया ंची स ं या द ेखील वा ढत होती . यजुव दाम य े अयोग ु
(धातुकाम करणारा ), रथकार , त ा (सुतार), कुलाल (कुंभार), कमा र (लोहार ), मािणकर
(जवािह या ), इशुकार, र जुसप (दोरख ंड िवकणारा ), कु ां या साहा यान े िशकार करणारा
( नी), ा (सारथी ), सुवण कार, कोळी, सोनार इ . यावसाियका ंचे उ ल ेख येतात.
सुरवातीला ह े यवसाय आवडीन ुसार व कॊश यान ुसार व ैि छक होत े, परंतु नंतर त े
ज मधी ीत क न अन ेक जात म य े िवभािजत झाल े.
याकाळातील यापार हा वािणक लोका ं या हातात होता . वाजसन ेयी ा ण
ंथात, समु व श ंभर व ा ंची नावा ंचा उ ल ेख आह े. थलमागा वरील यापार हा
बैलगाड ्यां या माफ त होत होता . रोिमला थापर या ं या मत े, " जे हा ग ंगे या म ैदानी
भागाम य े न ा ं या िकना यानी व या ंचा िव तार प ूव कडे होऊ लागला , ते हा न ा
नैसिग क मु य माग बन या व यामध ूनच स ुरवाती या यापाराची स ुरवात झाली." (थापर
रोिमला , पूव कालीन भारत , पृ. . २०५ )
४) जाित यव थ ेची सुरवात :
उ र व ैिदक काळात लोका ंचे जीवन जस - जसे ि थर झाल े तशी वण यव था ही
ढ बनत ग ेली. या काळात वण यव थ ेमधून जाती यव थ ेने मूळ ध न हळ ू - हळू ितचा
िवकास होऊ लागला . याकाळात कतृ व हणज े कमा चे मह व कमी होऊन ज माला मह व
आले. ा ण , ि य , वै य व श ू या वणा मधून अन ेक जाती िनमा ण झा या .
वण यव थ ेम ये पिह या तीन वणा त पर पर रोटी - बेटी यवहार चालत अस े.पण शू ां या
ि थतीम य े कुठलाही बदल झाला नाही . शू वणा त अ प ृ यता सारखी भयंकर िव ेशी
थेची स ुरवात याच काळात झाल ेली िदस ून येते. या चार म ुख वणा यित र लोहार ,
चम कार, सुवण कार, रंगारी अस े यावसायीक पोटभेदही त कालीन समाजात पडल ेले होते.
५) िविवध स ं कार :
उ र व ैिदक काळाम य े ल ोकांचे जीवन ि थर झा याम ुळे समाजाम य े अनेक
बदल झाल े. याकाळात मानवी जीवन उ नत बनव यासाठी िविवध िवधी व स ं कार
प तीचा िवकास झाल ेला िदस ून येतो. मनु या या ज मापास ून ते मृ यूपय त िविवध स ं कार
प ती याकाळात स ु झा या . गभ धारणेपासून ते ा पय त एकूण १६ सं कार मह वाच े
मानल े गेले. याम य े िववाह या स ं काराला िवश ेष मह व ा झाल े. िववाहाच े एकूण आठ
कार होत े, याम य े िववाह , दैविववाह , जाप यिववाह , आष िववाह , गांधव िववाह ,
रा स िववाह , पैशाचं िववाह , आसुरिववाह इ . होते. यामधी ल पिहल े चार िववाहाला
समाजाची मा यता होती तर बाक च े चार िनिष होत े. समाज व य या ंचा अिवरोध
िवकास हावा या हेतून चार प ु षाथ ची मा ंडणी कर यात आली . जात धम , अथ , काम व
मो ही मानवी जीवनाची कत ये मानली ग ेली.
munotes.in
Page 23
23मानवी जीवनाच े अंितम य ेय मो ा ी आह े असे मानून, मानवी आय ु याचे चार
भाग क न आ म यव था िवकिसत क ेली गेली. या आ म यव थ ेम ये चय आ म ,
गृह थ आ म , वान थ आ म व स ं यासी आ म ह े चार आ म होत े, याम य े या -
या आ माम य े कोणत े कम कराव े हे सांिगतल े आहे.
आपली गती तपासा :
४. उ र व ैिदक या कालख डातील अथ यव थ ेचा आढावा या .
२.८ लोखंडाचा वापर व ि थर श ेतीचा वापर
वैिदक काळातील आया चे टोळीसम ूह, भटकंती व पशुपालक जीवन उ र वैिदक
काळात बदलू लागल े. उ र वैिदक काळात झाले या य बदलासाठी अनेक कारण े होती. या
काळात आय -अनाय संघष कमी होऊन सम वया मक जीवन प ती सु झा याच े िदसत े.
अनाया या संपका तून आय लोक शेतीकड े आकिष त झालेले िदसून येतात. हे प रवत न
फ अनाया या संपका तून न होता या काळात लोखंडाचा लागल ेला शोध व वापर हे
देखील मह वाच े करण होते. अनाया ची शेती कर याची प त थला ंत रत व पाची होती,
या म ये जंगलांना आग लावून ती जमीन शेतीयो य बनिवण े व कालांतराने याच प तीचा
वापर क न दुस या िठकाणी शेतीयो य जमीन बनिवण े या प तीचा योग केला जात असे.
या योगा ा रे गंगा- यमुने या न ां या दर यान आले या मोठ्या बुं ा या घनदाट जंगलात
शेतीचा िव तार करणे अश य होते. परंतु या काळात लागल े या लोखंडा या शोधाम ुळे
जिमनीच े े वाढिवण े श य झाले. गंगा - यमुने या न ां या दोवाबात जंगलांना सव थम
आग लावून नंतर लोखंडाचं कु हाडीचा साहा यान े घनदाट जंगल तोडण े व लोखंडा या
नांगराचा फाळ बनवून या काळातील काळी कसदार जमीन नांगरणे सहज श य झाले. या
लोखंडा या वापराम ुळेच मानवी जीवनात थेय करणाला सुरवात झाली.
उ र वैिदक काळात जिमनीच े े वाढू लाग यान े बह सं य लोक हे शेती क
लागल े. व शेतीमध ून िमळणा या उ प नाम ुळे मानवी जीवन हे ि थर व सुखकर होऊ
लागल े. या काळात जिमनीच े मह व वाढू लाग यान े जिमनी या े वाढीसाठी यु े होऊ
लागली . या संदभा त महाभारतातील दुय धनान े जिमनी या मु ा व न घेतलेली कठोर
भूिमका ल ात घे यासारखी आहे. तो पांडवांना जिमनीचा तुकडा दे यास तयार न
झा यान े संपूण आय तातील राजे महाभारत यु ात ओढली गेली. पुढील काळात आय व
अनाया या रा या ंचा िव तार हा स िस ंधू देशातून गंगा - यमुना न ां या दोआबात व munotes.in
Page 24
24नंतर बंगाल पय त झालेला िदसून येतो, या सा ा य िव ताराम य े लोह ा ंतीची भूिमका ही
मह वाची ठरते. उ खनना ंमधून हि तनाप ूर, आलमगीरप ूर, नोह, अंतरंजीखेडा, बटेसर इ.
िठकाणी मोठ्या माणावर लोखंडा या व तू सापड या आहे. या लोखंडा या व तूंम ये
शेती - औजारा ंपे ा यु ासाठी व िशकारीसाठी लागणा या श ांची सं या जा त आहे. या
संदभा त रामशरण शमा िलहतात , " लोखंडाचा उपयोग सुरवातीला श ां या िनिम तीसाठी
केलेला िदसतो व नंतर तो शेती व इतर आिथ क हालचाल साठी झाला असावा " (कदम
सतेश, ाचीन काळातील भारतीय मानवाचा िवकास , पृ. . १०२) परंतु सािहि यक व
पुरात वीय साधना ं या आधार े असे आढळत े क , लोखंडा या धातु ांतीने शेितिव तार ,
रा यिव तार व इतर हालचालीन े िवकास एकाच काळात कमी - अिधक माणात
वेगवेग या रा यात झालेला िदसतो .
उ र वैिदक काळातील मानवी जीवन हे कृिष धान अथ यव थ ेकडे मोठया
माणावर झुकलेले िदसत े. या काळातील शतपथ ा ण ंथामध ून चार ते चोवीस बैलां ारे
ओढ या जाणा या नांगराचा उ लेख आढळतो . तसेच पीक लावणी , कापणी , मळणी इ.
शेती यवसाया ंसाठी संबंिधत कामांचे उ लेख शतपथ ंथात आहेत. यामुळे या काळातील
लोक व ती क न जीवन जगू लागल े व कालांतराने येक काया ची िवभागणी वण
यव थ ेम ये होऊन टोळी समूह जीवनाचा ास झाला. लोह ा ंतीमुळे शेतीतून अित र
उ प न िमळू लागल े व यातून ि थर ामीण जीवनाचा िवकास मोठ्या माणावर झालेला
िदसून येतो.
आपली गती तपासा :
१. शेती या थ ेय करनात ं लोख ंडा या उपयोगाचा आढावा या .
२.९ सारांश
ऋ वेदकालीन लोका ंचे सामािजक जीवन अध भट या व पश ुपालक अव थ ेतील
होते. याकाळात लोका ंचे जीवन िनवा हाचे मु य साधन पश ुपालन ह ेच होत े. अध वट भट या
जीवना मुळे व सतत या य ु ामुळे यांना थ ेय असल ेले र ा य िन मा ण करता आल े नाही .
अशा प रि थती य ेथे छोटी छोटी जनपद वाढीस लागली . ऋ वेिदक काळ त े उ र व ैिदक
काळ या स ं मन काळात आया या सामािजक जीवनात अन ेक बदल घड ून आल े.
वण यव थ ेचा उदय व िवकास आिण याचा प रणाम हणज े भारतीय समाजात जाती
थेचा झाल ेला उदय ही या काळातील सामािजक जीवनाची म ु य व ैिश ्ये होती. munotes.in
Page 25
25
उ र व ैिदक काळात आया चा झाल ेला सा ा यिव तार , शेतीवर आधा रत
अथ यव था , लोखंडाचा वापर , यापारातील वाढ इ . कारणा ंमुळे यां या जीवनात ि थ रता
आली . यामुळे अनेक नवीन जन ( रा य ) ही उदयास आली व प ुढील काळात मोठमोठ ्या
रा या ं या उदयाम ुळे ादेिशक भावना बळाव ून जनक ुल ऐवजी जनपदाची िनमा ती झाली .
२.१० वा यायावर आधा रत
१) जन त े वण या स ं मण ि य ेतील भारतीय समाजा या िवकासाचा आढावा या .
२) जन त े वण या स ं मण ि य ेतील भारतातातील राजक य प रि थतीचा आढावा या .
३) वण यव थ े या िवकासाचा आढावा या .
४) पशुपालक त े ि थर समाज या ि य ेतील भारतीय समाजा या िवकासाचा आढावा
या.
५) ि थर समाज जीवना या िवकासात लोख ंडा या वापराच े मह व प करा .
२.११ संदभ - ंथ
डॉ. कठार े अिनल व डॉ. साखर े िवजया - ाचीन भारताचा इितहास व सं कृती ( ारंभ
ते इ.स. ६५० पय त ), िव ा बुक काशन , औरंगाबाद , दुसरी आवृ ी २०१४ .
थापर रोिमला , पूव कालीन भारत , ( ारंभ से १३०० ई. ताक ), िहंदी मा यम
काया वय िनद ेशलाय , िद ली िव िव ालय , िद ली .
कदम सतेश, डॉ. सोनावण े गौतम, - ाचीन काळातील भारतीय मानवाचा िवकास , यू
मॅन पि लक ेशन, परभणी , थम आवृ ी, २०१७ .
साद ओम काश / गौरव शांत - ाचीन भारत का सामािजक एंव आिथ क इितहास ,
राजकमल काशन , नई िद ली , चौथा सं करण , २०१७
शमा रामशरण , ारंिभक भारत का प रचय , ओ रय ंट लॅक वान , नई िद ली .
गायधनी र . ना. ाचीन भारताचा इितहास , अिन पि लक ेशन हाऊस , पुणे. दुसरी
आवृ ी, २००६
Jha D.N. – Ancient India – In Historical Outline, Manohar Publication,
1999.
munotes.in
Page 26
26३
जात व अ प ृ यतेचा उगम आिण िवकास
घटक रचना
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ जाित था
३.३ जाित यव थ ेचा उदय व या या
३.४ जाित यव थ े या उदयाची कारण े
३.५ अ पृ यतेचा उगम व िवकास
३.६ अ पृ यता
३.७ अ पृ य समाजावरील ब ंधने
३.८ सारांश
३.९ वा यावर आधा रत
३.१० संदभ - ंथ
३.० उि े
भारतातील जाित थ े या उ प ीचा अ यास करण े.
जाित य थ े या िवकासाचा आढावा घ ेणे.
अ पृ यतेचा उगम व िवकास यांचा अ यास करण े.
३.१ तावना
आय सं कृतीपास ून भारतात वण व जातीवर आधा रत वैिश ्यपूण समाज यवथा
िनमा ण झाली होती. हजारो वषा पासून ही जाती यव था भारतीय सामािजक यव थ ेचा
अिवभा य अंग बनून रािहली आहे. वण व जाती थेचा मु य उ ेश भारतात या सामािजक
यव था व संघटनांना थािय व दान करणे हा होता. या मुळे समाजाची आिथ क गती
घडून येईल. ाचीन भारतीय सामािजक यव थ ेम ये जाती यव था ही कधी व कशी
उदयास आली ? याब ल िविवध इितहासकारा ंनी वेगवेगळी मते मांडली आहे.
सव साधारणपण े भारतात आया या आगमनान ंतर आया नी िनमा ण केले या
वण यव थ ेमधून जाती यव थ ेची िनमा ती झाली असावी असे मानल े जाते. परंतु munotes.in
Page 27
27वण यव थ े या अगोदरपास ूनच भारतात वेगवेग या जात च े समूह येथे काय रत असाव े असे
िदसून येते.
३.२ जाित था
जाती यव था हा भारतीय समाजाचा मु य पाया मनाला जातो. 'जात' या
श दाला पया यी श द हणून इं जी म ये का ट (Cast) हा श द वापरला जातो. परंतु
का ट (Cast) हा श द लॅिटन भाषेतील कॅ टा (Casta) या श दापास ून बनलेला आहे.
Casta या श दाचा अथ ‘ जाती ’ िकंवा ‘ज मभ ेद’ असा होतो. हणून जात ही
ज म यव थ े या आधारावर िनमा ण झालेली यव था होय असे हणता येईल. भारतात
जाती यव थ ेची सुरवात ही वण यव थ े या आधारान े झाली, तरी वण यव था व
जाती यव था या दोन पर पर िभ न व वतं यव था हो या . जाती हा श द
सं कृतमधील जन या श दापास ून बनलेला आहे याचा अथ ' ज म घेणे ' असा होतो. तर
वण हा श द रंगाशी जोडला गेला आहे. वण हा श द सं कृत मधील ' वृ ' या श दापास ून
बनलेला आहे. याचा अथ िनवड करणे असा होतो. ऋ वेिदक काळात वण या श दाचा
योग आय व अनाय यां यातील अंतर प कर यासाठी वापरला गेला, परंतु उ र वैिदक
काळात याम य े ा ण , ि य , वै य व शू वण बनले. नंतर या काळात या
वण यव थ ेमधूनच जाती यव था ही उदयास आली. मनूने, चार वण व ५७ जात चा
उ लेख केला आहे. ( साद ओम काश / गौरव शांत, ाचीन भारत का सामािजक एवं
आिथ क इितहास , पृ. . ३०) समाजशा डॉ. केतकरा ंनी देखील चार वण व ३०००
जात चा उ लेख केला आहे. (जोशी पी. ाचीन भारताचा सां कृितक इितहास , पृ. .
१९५) भारतात जाित यव थ े या िनिम तीसाठी वण यव था , वण संकर, परक य आ मण े व
िविवध यवसाय कारणीभ ूत ठरले.
आपली गती तपासा :
१) 'जाती' या श दा या िवकासाचा आढावा या .
३.३ जाित यव थ ेचा उदय व या या
जाती यव था हा भारतीय सामािजक यव थ ेचा अिवभा य घटक आहे. भारतात
उ र वैिदक काळापास ून जाती व उपजाती कट झा या या िदसून येतात. जातीची
उ प ी ही ि येव न ( कामाव न ) ठरवता येते. जाती हणज े सतत होणा या िवभाजनाची
ि या होय. डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर यां या मते, " जाती यव था ही नुसतीच munotes.in
Page 28
28 मिवभागणी न हे तर िमका ंची िवभागणी होय." जाित य व थे या उदयास ंबंधी िविवध
इितहासकारा ंनी वेगवेगळी मत े मांडली आह े ती पुढील माण े :
१) जॅन नेसिफ ड :
"भारतात जाती यव थ े या उदयाच े मु य कारण िविवध यवसाय ह े वंशगत बनण े हे
होय. "
२) इमील सेनाट :
" भारतातील जाित यव थ ेचा उदय हा िविवध यवसाया या आधार े झाला आह े. "
३) चा स कुले :
" ज हा वग अनुवंशकत े या त वावर आधारल ेला असतो , ते हा आपण याला जात हण ू
शकतो ."
४) मॅक आय हर व प ेज :
" ज हा य चा दजा पूण पणे िनधा रत असतो आिण द ैवाने िमळाल े या या दजा त
कोणत ेही बदल कर याची कोणतीही अशा नसत े. ते हा वगा ने धारण क ेले या
पराकोटी या ताठर सम ूहाला जाती हणतात . "
५) हब ट र ल े :
" जात हणज े कुटुंबाचा सम ूह होय . "
६) डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर :
" बिहग त िववाह ब ंधनावर अ ंतग त िववाह ब ंधनाच े वच व थािपत होण े हणजे जातीची
िनिम ती होय . जात ही एक ब ंद झाल ेला वग होय. "
७) डॉ. एस. ही. केतकर :
" जात हा एक सामािजक सम ूह अस ून याची दोन व ैिश ्ये आहे, एक- यांचे पूव ज या
गटाचे सद य होत े यांना याच जाती चे सद य ा होत े. दोन-सद या ंना सम ूहा या बाह ेर
िववाह कर यास परवानगी नसत े. "
८) इरावत कव :
" जात हणज े एक िव ता रत क ुटुंब होय . "
आपली गती तपासा :
१. जाती यव थ े या िविवध या या सा ंगा.
munotes.in
Page 29
29३.४ जाित यव थ े या उ प ीची कारण े
भारतात जाित थ े या िवकासाचा आढावा घेत यास असे िदसून येते क , अनेक
घटक व िविवध कारची प रि थती कारणीभ ूत अस याच े िदसून येते. ती कारण े पुढील
माण े :
वैिदक काळातील सामािजक रचना :
वैिदक काळात भारतात वण यव थ ेचा उदय झाला. या वण यव थ ेम ये चार वण
होते. या वण यव थ ेम ये येक वणा चे काम हे िनि त केले गेले. ा ण या वणा ला
अ ययन व अ यापनाच े तसेच य कर याच े अिधकार ा झाले. ि य हा वण रा याच े
र क हणज ेच राजा झाला. वै य वण हा यापार व यवसाय क लागला तर शू वण
वरील ित ही वणा ची सेवा करत होता. पूव वैिदक काळात एक वैिश ्यपूण सामािजक
यव था हणून आया नी ितचा वीकार केला. पूव वैिदक काळात वण बदल याच े अिधकार
हे त कालीन सामािजक यव थ ेम ये होते. एकाच कुटुंबात वेदिनमा ता, वै य व सेवक राहत
अस याचा उ लेख आहे. ा ण परशुराम हा ि य होता. विश -वै यापु , पराशर -
चांडालप ु , यास-धीवर पु व ि य शंतनू देवापी हा ा ण होता. (जोशी पी. ाचीन
भारताचा सां कृितक इितहास , पृ. . १९६) ांरभीक ही वण यव था ही उ च ती या
गुण कमा वर आधा रत होती व मिवभाजा ंचे त व यांनी वीकार केले होते. परंतु उ र
वैिदक काळात ितचे पांतर दोषा मक जाित य थ ेम ये झाले.
उ र वैिदक काळात उ च – किन त ेची वृ ी वाढली प रणामी वण संकर सु
झाला. अनुलोप - ितलोप िववाहा ंमुळे अनेक संकर जात चा उदय या काळात झाला.
पुढील काळात या चार वणा या पर पर ेषांमुळे यां याम य ेच अनेक जाती िनमा ण झा या .
२) िविवध यावसाियका ंचा उदय :
ारंिभक वण यव थ ेनुसार यवसाय कर याचा अिधकार फ वै य वणा लाच
होता. परंतु पुढील काळात भारतात िविवध उदयोगा ंचा िवकास झाला. याम य े सुतार,
लोहार , कुंभार, चम कार, सोनार , माळी, िवणकर , िशकारी , गोवंडी, इ. यावसाियका ंची भर
पडली . पुढे या यावसा य काम य े आठरा पगड जाती िनमा ण झा या . या सवा चा समाव ेश
शू वणा त कर यात आला. या यावसाियक जात ची सं या मोठी होती व वंश
यवसायाव न आिण ज माव न यांची जात ही िनि त होऊ लागली .
३) नवीन धम व पंथाचा झालेला उदय :
इ. स. पूव सहा या शतकात भारतात अनेक नवीन िवचार धारण ेचा आिण
तदनुषंितक न या धमा चा उदय झाला याम य े बौ , जैन व आजीवक सं दाय मुख होते.
पुढील काळात या धमा म ये सौर, शा , शैव, वै णव, हीनयान , महायान , िदगंबर, ेतांबर,
इ. उपपंथाचा उदय झाला आिण या धमा या िभ ु, उपासक , मण, ावक , शैव, वै णव,
शा , िहंदू अनुयायांना िविवध वग व जात चा दजा ा झाला. त कालीन समाजात धािम क
जात चा हा दुसरा मोठा वग होता. munotes.in
Page 30
30४) परक य आ मण :
इ. स. पूव चौ या शतकापास ून भारतावर इराणी , ीक, शक, कुशाण, ह ण व
नंतर या काळात मुि लम आ मण े झाली. बह सं य परक य आ मणकारी हे भारतात
थाियक झाले. यांनी भारतीय चालीरीती व भारतीय सं कृतीचा वीकार क न येथील
समाज यव थ ेशी एक प हो याचा य न केला. परक य आ मणा ंचा प रणाम हणून
यांनी भारतीया ंशी रोटी - बेटी यवहार सु झाला व यामध ून अनेक आंतरदेशीय संकर
जाती ज माला आ या .
५) िम िववाह व वण संकर :
वैिदक काळात आया नी अनाया चा पराभव क न यांना त कालीन समाजात
समािव क न यांना शू असे संबोधल े. पुढील काळात यां याम य े िम िववाह होऊ
लागल े. आय य चा शू क येशी झालेला िववाह (अनुलोप िववाह ) याला समाजात
मा यता होती, अशा िववाहामध ून ज माला आले यास ‘ि ज ’ असे हटल े जात. तर शू
पु षाचा आय क येशी झाले या िववाहामध ून ( ितलोम िववाह ) ज माला आले यास ‘
चांडाळ ’ असे हटल े गेले. परक य आ मण े, आय सं कृतीचा िव तार व वण यव थ े या
कठोर िनब धामुळे वण संकर व िम िववाहाच े माण वाढल े. यामध ून वा य . मागध, पराशर ,
सूत, सारथी , अ ब ्य, उ , करण, गोलक , कुंड, कानीन व साहोड अशा संकर जातीचा
उदय झाला. पुढील काळात या संकर जात म य े असं य पोटजाती िनमा ण झा या . या
सवा चा समाव ेश हा शू वणा त कर यात आला.
६) शासनात झालेला बदल :
मौय काळापास ून भारतात सुसंघिटत शासन यव थ ेची िनिम ती झा यामुळे मं ी,
सिचव , अ य , कारकून, शासनािधकारी व कम चारी इ. वग समाजात िनमा ण झाले.
कौिट या या अथ शा ाम य े ा ण , मण, कृषक, गोपाल , भट ( ि य यो े), वैदेहक
(कारागीर ), ितवेदक (हेर), मं ी व आमा य ा वगा ची मािहती िदली आहे. अशोका या
काळात असं य शासक य अिधकारपदाची िनिम ती झाली होती, या या काही
िशलाल ेखांम ये ा ण , भटमाय , ई या व दासभटक या चार वगा चा उ लेख आढळतो .
मौय , गु व गु ो र काळात शासनात अनेक कारच े मं ी, अिधकारी व
कम चारी काय रत होते. नंतर या काळात यापैक अनेक पदे ही वंशपरंपरागत बन यान ंतर
यांचे वतं वग व जाती िनमा ण झा या . पुरोिहत , मं ी, सिचव , आमा य , भोज, महाभोज ,
राठीक , काय थ ा कारच े अनेक वग समाजात िनमा ण झाले.
७) आया चा सं कृती िव तार :
आया नी आपला सं कृती व रा यिव तार करता ंना अनेक कार या अनाय ,
िवड, आिदवासी व िविवध ादेिशक समूहांना आप या समाज यव थ ेम ये समाह न
घे याचा य न केला. कालांतराने यामध ून राठीक , महार (आय जाती), िभ ल , पुिलंद,
िनषाद , पुंड, आं चेर, अभीर , द यु, पणी (अनाय ), यवन, ल छ (परक य ) इ. जात चा
उदय झाला.
munotes.in
Page 31
31८) शू वणा तील सामािजक बदल :
मौय कालख ंडानंतर वण संकर व यवसाया ंमुळे शू जात ची सं या वाढून
यां याम य े शू व अितश ू असे उ च - किन दोन कार पडले. यापैक अितश ु ांना
‘अं यज’ िकंवा ‘चांडाळ ’ हटल े गेले. ह्यांना अ पृ य जाती मान या ग े याने यां या
व या नगराबाह ेर ठेव यात आ या . िशकारी , खाटीक , कोळी, पारधी , चांभार, डोम व
त कर ा अितश ू जात म य े मोड या जात. याचकाळात भारतात दास थेचा िवकास
झा यान े समाजात यां या देखील अनेक जाती िनमा ण झा या , याम य े वजाहत ,
ि तीदास , व - िवि यीदास , अिहंितक व इतर अनेक कारणा ंनी समाजात दासांची सं या
ही वाढत गेली.
९) िविश ादेिशक जाती :
िविश देशात राहणा या ादेिशक जात या सं या देखील या काळात वाढत
होती. यापैक काही जात च े नाव हे या िविश देशामुळ पडले. उदा. मागध वैदेहक इ.
ा णा ंमधील क नोिजया या जातीची उ प ी क नोज या देशातून, मैिथल िमिथला
मधून, ीमाली ची ीमल , सार वत ची सर वती नदी, वै य वणा म ये अ वाल अ ोहा या
देशमधून तर खंडेलवाल खंडेला, बघरेवाल बाशोरा , ओसवाल ओसीया या देशाव न
ा जाती िनमा ण झा या .
१०) िविवध पोटजाती :
चार वण , परक य , शू , अ पृ य, दास व दाश िनक या वगा म ये पुढील काळात
अनेक पोटजाती िनमा ण झा या . वण संकर, िम िववाह व िववाहबा संबंधामुळे असं य
उपजाती िनमा ण होत गे या. ा ण वणा म ये ऋ वेदी, यजुव दी, वाजप ेयी, ि पाठी , चतुव दी,
पुरोिहत जाती िनमा ण झा या . ि य वणा म ये सोमव ंशी, सूय वंशी, रघुवंशी, परमार ,
गुिहलोत , सोळंक , सेन, वम न जाती िनमा ण झा या .वै य वणा म ये े ीन, साथ वाह, वै य,
पणी जाती िनमा ण झा या . तर शू वणा म ये सुतार, लोहार , कुंभार, सोनार , चम कार,
िवणकर , तेली, शेतकरी , मजूर, अनुचर या पोटजाती िनमा ण झा या .
अशा कार े भारतात िविवध भौितक कारणा ंनी जाित थ ेचा उदय िवकास झालेला
िदसून येतो.
आपली गती तपासा :
१. जाती यव थ े या उदयाची कारण े सांगा.
munotes.in
Page 32
32३.५ अ पृ यतेचा उगम व िवकास :
ाचीन भारतातील सामािजक यव थ ेम ये अ पृ यतेचा झालेला उदय हा
त कालीन जाती यव था व वण यव थ ेशी संबंिधत होता. आया नी अनाया चा पराभव
क न यांना त कालीन सामािजक यव थ ेम ये खालच े थान देऊन यास ‘ शू ’ असे
संबोधल े. पुढील काळात िविवध यावसाियक जाती, संकर जाती, व परक य जात ची भर
पडत गेली. गु काळापय त शू वणा त असं य पोटजाती िनमा ण झा या . यापैक काही
यवसाया ंना खाल या दजा चा यवसाय मान ून या ंना गली छ यवसाय करणा या मूढ,
सं कारहीन ठरिवल े तर शू ांना ‘अं यज ’ िकंवा ‘ चांडाळ ’ ठरवून यांना अ पृ य गट
मानून यां यावर अनेक बंधने लाद यात आली . चांडाळ समज यात आलेला हा अ पृ य
समाज गाव व नगराबाह ेरील मशानाम य े आपल े जीवन जगू लागल े व मशानाशी संबिधत
काय क लागल े. या अ पृ य िकंवा चांडाळ समाजाच े वण न भारतीय सािह या बरोबर
िचनी वाशी फािहयान व युआंग - शवांग यां या देखील ंथात आढळत े. सुरवातीस चांडाळ
या समाजास अ पृ य मानल े गेले परंतु पुढील काळात ४२९ जात ना अ पृ य ठरवल े गेले.
(कदम सतेश / सोनावण े गौतम - ाचीन काळातील भारतीय मानवाचा िवकास ,
पृ. . ९३)
पुढील काळात शू वगा तही उ च व किन असे दोन कार िनमा ण झाले. किन
चांडाळ व अं यज शू ांना अ पृ य ठरव यात आले. गावां या गावकुसाबाह ेर राहणा या
अशा अनेक जात ना अं य - अं यज हटल े जाऊ लागल े. अं य िकंवा अं यज हणज े
गावा या शेवट या टोकावर राहणार समाज होय. या वगा त िशकारी , पारधी , खाटीक ,
कोळी, ढोर, चांभार, त कर इ. जात चा समाव ेश होता. मौय र काळात अनेक परक यांनी
भारतावर आ मण केले. यांना यवन, ल छ अशी सं ा देऊन यांना अ पृ य ठरवल े.
अ पृ य जातीम य े अं यज, संकर व यवन ा तीन शू वणा चा समाव ेश कर यात आला .
तसेच ी रजोदश न, मृताचे सुतक, सूतीकाळातील वृ ी, यिभचारी ी यांना देखील
अ पृ य समज यात आले. धम व जात म य े बिह क ृत केले या य नाही अ पृ याची
वागणूक िमळत असे.
अ पृ यता ही फ जातीव नच ठरवली गेली नाही तर समाजात यांनी दु कम
केली िकंवा यांनी भयंकर पाप केले अशा य ना समाजात ून बिह कृत क न यांना
जात मध ून बाहेर काढल े जात व अ पृ य मानून तशी वागणून िदली जात. मनु मृती या
मते, (९.२३४-२३९) ा णाची ह या करणारा , ा णा ं या सो याची चोरी करणारा ,
म पान करणा या य ला जाती मधून बाहेर केले जावे. अशा लोकांसोबत कोणीही जेवू
नये, यांना पर्श क नये, यां या सोबत कुठलेही िववाह संबंध ठेवू नये तसेच यांचे
धािम क काय क नये. अशा य ना देखील अ पृ यतेची वागणूक िदली जात असे.
थोड यात , महापातक , दरोडेखोर, त कर , खुनी, सं कारहीन , धम बा , िवभ त
हीन धमा चरण करणा या वगा ना अ पृ य मान यात आले.
munotes.in
Page 33
33आपली गती तपासा :
१. अ पृ यते या िवकासाचा आढावा या .
३.६ अ पृ यता
ाचीन भारतात अ प ृ यतेचा झाल ेला उदय हा य य िकंवा अ य र या
वण यव था व जाित थ ेशी स ंबंिधत होता . वैिदक काळात भारतात वण यव था िनमा ण
झाली व प ुढील काळात या वण यव थ ेमधून अनेक जाती िनमा ण झा या . ाचीन भारतीय
सामािजक यव थ ेत शू वणा ला सव अिधकारा ंपासून वंिचत ठ ेवून या ंना सामािजक
यव थ ेत हीन दजा ची वागण ूक िदली . नंतर या काळात या श ू वणा त िविवध यावसाियक
जाती, संकर जाती व परक य जात ची भर पडत ग ेली. या जात म य े गली छ यवसाय
करणार े, सं कारहीन श ू ांना अ ं यज िकंवा चांडाळ ठरव ून अ प ृ य मान यात आल े. व
यां यावर अन ेक बंधने लाद यात आली . पुढील काळात श ेती यवसाय करणार े वै य
वणा चाही शू वणा त समाव ेश झाला. शू वणा तही सामािजक भ ेद िनमा ण होऊन या ं यात
देखील दोन वण उ च व किन वण िनमा ण झाल े व किन चा ंडाळ व अ ं यज श ू ांना
अ पृ य ठरव यात आल े. ा वणा त िशकारी , पारधी , खाटीक , कोळी, ढोर, चांभार, त कर
इ. जात चा समाव ेश होता . पुढील काळात भारतीय सामािजक यव थ ेत वण - वंश
शु ीकरणावर भर िद याम ुळे काही वण संकर जात नाही श ू व अ प ृ य ठरव यात आल े.
मौय काळान ंतर भारतात अन ेक परक य स ा ंचा भारतीय समाजात समाव ेश झाला . यांची
सं कृती भारतीय स ं कृतीपे ा िभ न अस या मुळे त कालीन सामा िजक यव थाकारानी
यांना यवन - ल छय अशी स ं ा देऊन या ंना देखील अ प ृ य ठरवल े. अ पृ य जातीत
अं यज, संकर, यवन ा तीन वगा चा देखील समाव ेश झाला . ी रजोदश न, मृतांचे सुतक,
सूती काळातील व ृ ी व या ं याशी स ंबंिधत सव य , यिभचारी ी, धम व जातीन े
बिह क ृत केलेले य या ंचा अ प ृ य वगा त समाव ेश झाला .
थोड यात , धम बा , सं कारहीन , िबभी त , हीन धमा चरण करणारा , दरोडेखोर,
त कर , खुनी इ. वगा ना अ प ृ य मानल े गेले.
munotes.in
Page 34
34आपली गती तपासा :
१. अ पृ यता प करा .
३.७ अ पृ य समाजावरील बंधने
ाचीन भारतीय समाजात अ पृ यतेसंबंधी जे िनयम होते ते कोण याही एका
िविश जाती या िव न हत े. धम शा कारका ंनी अ पृ यता पाळ यामाग े शु ाशु तेचा
िवचार केलेला होता. जे मो ा कर यासाठी आव य क मानल े गेले होते. मो ा
कर यासाठी शरीर व मन पिव व व छ असण े आव यक होते. ( साद ओम काश / गौरव
शांत, ाचीन भारत का सामािजक एवं आिथ क इितहास , पृ. . ६८) इ.स.पू.दुस या
शतकापास ून अन ेक म ृती ंथात याच े पुरावे िमळतात . भारतीय अ पृ यांवर पुढील बंधने
धम शा ान े लादल ेली होती.
१) अ पृ यांची व ती ही गावाबाह ेर असावी व नगरात वेश करत असता ंना यांनी काठी
आदळ ून सूचना ावी. उ च वण य य ा र यान े जात अस यास याला र ता
ावा. (मनु मृती १०.३६ व ५१)
२) उ च वगा ची किन कामे क न अ पृ यांनी आपला उदरिनवा ह करावा . यांनी संप ी
बाळग ू नये, धम िवधी, सं कार क नये िकंवा साव जिनक समारंभात सहभागी होऊ
नये.
३) उ च वण य जात नी अ पृ यांना पश क नये व तसे के यास ायि त हणून नान
करावे. (आप त ंभ २.१.२.८-९)
४) अ पृ याकडील पाणी व अ नाचा वीकर क नये. तसेच अ पृ य ीशी संभोग क
नये. पण असे झा यास यांना शु ी व ायि ताची यव था ही धम ंथाम य े होती.
( साद ओम काश / गौरव शांत, ाचीन भारत का सामािजक एवं आिथ क इितहास ,
पृ. . ७०)
५) अ पृ यांनी जर उ च ित ही वणा तील ( ा ण , ि य , वै य) लोकांना पश केला तर
यांना मार याच े िकंवा दंिडत कर याच े अिधकार ित ही वणा ला होते. (िव णूधम सू
५.१०४)
munotes.in
Page 35
35अशा कार े अ पृ य वणा साठी काही बंधने घातली गेली होती. ही सव बंधने हीन
तीची होती. एका मनु य जातीला िदलेली ही पशुतु य वागणूक िनंदनीयच होती.
आपली गती तपासा :
१. ाचीन भारतात अ प ृ य समजावर असल े या ब ंधनाचा आढावा या .
३.८ सारांश
ाचीन भारतातील समाज यव था ही वण , जाती, आ म यासार या उ च
गुणांवर आधा रत अस यान े ती दोषम ु होती . सुरवातीस ही वण यव था ग ुणकमा वर व
मिवभाजन या उ च त वावर आधारल ेली होती . याकाळात वण बदल याच े पूण वत ं
होते. परंतु पुढे याम य े अनेक दोष िदस ू लागल े. याच वण य थ ेमधून पुढील काळात जाती
यव थ ेचा उदय व िवकास झाला . याच वण व जाती यव थ ेमधून शू जातीचा व
अ पृ यतेचा उदय झाला . येक जाितवणा ने बंधने कठोर क े याने रोटी - बेटी यवहार ब ंद
पडले. य य व अ य री या अ प ृ यतेचा उदय हा वण यव था व जाित यव थ ेशी
आहे. ाचीन भारतीय समाजात अ प ृ यांची सं या जरी त ुलनेने कमी असली तरी या ंना
दे यात आल ेली हीन दजा ची वागण ूक िनि तच िन ंदनीय होती .
३.९ वा यायावर आधा रत
१) ाचीन भारतातील जाती यव थ े या या या सांगून ती या उदया ची करण े सांगा.
२) ाचीन भारतातील अ प ृ यते या िवकासाचा आढावा या .
३) ाचीन भारतातील अ प ृ यता प करा .
munotes.in
Page 36
36३.१० संदभ - ंथ
जोशी पी . जी., ाचीन भारताचा सा ं कृितक इितहास , िव ा काशन , नागपूर, थम
आवृ ी २०१३
िम जयश ंकर, ाचीन भारत का सामािजक इितहास , िबहार , िहंदी ंथ आकदमी ,
पटना, २०१३
कदम सतेश, डॉ. सोनावण े गौतम, - ाचीन काळातील भारतीय मानवाचा िवकास , यू
मॅन पि लक ेशन, परभणी , थम आवृ ी, २०१७
साद ओम काश / गौरव शांत - ाचीन भारत का सामािजक एंव आिथ क इितहास ,
राजकमल काशन , नई िद ली , चौथा सं करण , २०१७
Thapar Romila, The Penguin history of Early India: From the origins
to AD 1300, Penguin Publication, First Edition, 2003
Jha D.N. – Ancient India – In Historical Outline, Manohar Publication,
1999.
munotes.in
Page 37
37४
वणा म - धम यव था
घटक रचना
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ वण यव थ ेचा उदय
४.३ वण यव थ े या उ प ी स ंबंिधत िस ा ंत
४.४ वण यव था
४.५ आ म यव था
४.६ आ म यव थ ेचा िवकास
४.७ सारांश
४.८ वा यावर आधा रत
४.९ संदभ - ंथ
४.० उि े
वण यव थ ेचा आढावा घ ेणे.
आ म यव थ ेचा अ यास करण े.
वणा म धम यव था अ यासण े.
४.१ तावना
ाचीन भारतात सुसंघिटत व सव म समाज जीवनाचा िवकास झालेला िदसून
येतो. आय सं कृतीपास ून अनेक सामािजक सं था या भारतात ढमल झा या . या
सं थाम य े कुटुंबसं था, िववाहस ं था, आ म यव था , वण यव था व जाती यव था या
सं था भावशाली हो या . ाचीन भारतात धम सं था भावी अस यान े धमा िशवाय येथील
सामािजक जीवनाचा िवचार करणे अ य य आहे. ाचीन भारतात वणा म धम हे
सामािजक जीवनाच े मह वाच े अंग होते. वण व आ म हे दो ह ही एक - दुस यांशी संबंिधत
होते. तसेच या दो ही सं थांचा संबंध हा य व समाजाशी होता. आ म यव था ही
य च े आचरण िकंवा यावहा रक जीवनातील याचे वागणे तसेच वण यव था ही
समाजाशी अथा तच िजथे य राहत होता या याशी संबंिधत होती. आ म यव थ ेम ये
मानवी जीवनातील येक ट यावर मनु याला यो य आचरणाच े िश ण िदले जात, तर
वण यव थ ेम ये गुण व मते या आधार े समाजामधील याचे थान िनधा रत केले जात.
munotes.in
Page 38
38४.२ वण यव थ ेचा उदय
आय सं कृतीपास ून भारतात वण व जातीवर आधा रत वैिश ्यपूण
समाज यव था िनमा ण झाली व ितचा भाव िवसा या शतकापय त कायम होता. वेद,
ा यके, आर यक े, सू े, मृती या धम शा ीय ंथामध ून ाचीन वण यव था ,
जाती यव था व समाजरचन ेची मािहती िमळत े. 'वण ' श दाची उ प ी ही सं कृतमधील
'वरी' या श दापास ून झाली आहे. याचा श दकोशीय अथ 'िनवड करणे' िकंवा 'धारण
करणे' असा होतो. ाचीन भारतात 'वण ' या श दाचा अथ ' यवसायाची िनवड करणे' या
अथा ने वापरला जातो. पूव वैिदक काळात फ दोन वणा चा उ लेख आढळतो . एक आय
वण व दुसरा दास िकंवा शू वण . असे मानल े जाते क , आया नी अनाया वर आ मण क न
यांना पराभूत केले व यांना गुलाम बनिवल े. पुढील काळात यांचा सामािजक यव थ ेम ये
समाव ेश क न यांना दास िकंवा शू संबोधल े. उ र वैिदक काळात हे सामािजक िवभाजन
आणखी कठोर झाले व समाजात काय -कम यव थ े या आधार े चार वणा चा उ ा व िवकास
झाला. हे चार वण हणज ेच १) ा ण २) ि य ३) वै य ४) शू हे होय. या चार वणा चा
सव थम उ लेख हा ऋ वेदमध या दहा या मंडलातील 'पु षसु ' या करणात आढळतो .
आपली गती तपासा :
१. वण यव था कशी िवकिसत झाली त े सांगा.
४.३ वण यव थ े या उ प ीस ंबंधीचे िस ा ंत
ाचीन िहंदू ंथामध ून आपणास वण यव थ ेचे उ प ी व िवकासाची मािहती
िमळत े. वण यव थ ेचा िवकास हा ऐितहािसक घटनांशी संबंिधत आहे, ही वण यव था
िविवध कारणा ंनी भारतीय समाजाचा अिवभा य घटक बन याच े िदसून येते.
वण यव थ े या उ प ी संबधी अनेक िस ांत मांडले आहे ते पुढील माण े :
१) दैवी िस ा ंत :
वण यव थ े या उ प ी संबधी सवा त ाचीन िस ांत हा दैवी िस ांत आहे.
ऋ वेदम य े एका िवराट पु षा या मुख व इतर शारी रक अवयवा ंमधून वण यव थ े या
उ प ीची कथा आढळत े. ऋ वेदमधील पु षसु म ये ा ण , ि य , वै य व शू वणा ची
उ प ी ही एका िवराट पु षा या मुख, बाह (हात), उदर व पायापास ून झा याची कथा
आढळत े. मानवी शरीराम य े या प तीन े येक अवयवाच े एक िनि त थान आहे व
येक अवयवाच े एक िनि त काय आहे. तीच भूिमका ही वण यव थ ेम ये मांडली आहे. munotes.in
Page 39
39 या प तीन े मानवी शरीरातील अवयवा ंम ये त डाच े (मुखाचे) थान हे सव च आहे व
याचे काय बोलण े आहे, याच माण े सामािजक यव थ ेम ये ा णा ंना सव च थान
देऊन यांचे काय िश ण देणे व य करणे मानल े आहे. मुखानंतर मानवी शरीरात हाताच े
थान आहे याच े काय श दाखवण े व शरीराच े र ण करणे आहे तसेच काय हे ि या ंचे
असून समाजाच े व रा याच े र ण करणे ही यांची जबाबदारी आहे. हातान ंतर मह वाच े
थान हे उदराच े असत े पण येथे पोट या तीका मक अथा ने हा श द वापरला आहे. पोटाच े
मु य काय हे पचनि य ेशी असून या ार े संपूण शरीराला पोिषत करणे हे याचे कत य
आहे तीच भूिमका वै य वणा ची असून कृषी, यापार व पशुपालाना ार े संपूण समाजा या
आिथ क गती चालव याची जबाबदारी ही यां यावर आहे. पायाच े काय हे इतर शारी रक
अवयवा ंम ये वेगेळे आहे ते कुठलीही ईषा न करता अव रतपण े शरीराची सेवा करत असते.
तसेच शू ांचे काय हे िनि त केले गेले.
या दैवी िस ांताचा उ लेख हा महाभारतामधील शांती पव व मनु मृती म ये
आढळतो .
२) गुण िस ा ंत :
वण यव थ ेचे उ प ी ही गुणा मक िस ांता ार े देखील मांडली जाते. मनूने, तीन
कार या गुणांची चचा केली आहे जे समाजाला चार भागात िवभागतात . याला गुणधम
हटल े गेले. याम य े स व, रज व तम् हे गुणधम मानल े गेले. स वग ुण हा ा हण धम तर
रज गुण हा ि य व तमोगुण अथ अथा त वै य आिण श ु संबंिधत आहे. हा गुण िस ांत
त कालीन सामािजक यव थ ेम ये चार वणा या पान े आढळतो .
३) रंगाचा िस ा ंत :
ऋ वेदम य े अनेक िठकाणी वण यव थ ेचे उ प ी ही रंगा या आधार े झा याच े
िदसत े. कारण आय व अनाय हा श द ऋ वेद म ये याच अथा ने वापरला गेला आहे.
वण यव था ही रंगा या आधार े झाली असा देखील िस ांत मांडला जातो.
महाभारतामधील शांितपव म ये येक वणा साठी वेगवेगळे रंग सांिगतल े आहे. ा णा ंचा
रंग सफेद ( ेत), ि या ंचा लाल, वै यांचा िपवळा तर शू ांचा काळा. महाभारतामधील भागू
व भार ाज यां यातील संवादाम ये वण यव थ े या उ प ी संबधी काश टाकला आहे.
सफेद रंग हा ा णा ंचा होता जे ानी व साहसी होते. यु क न यांचे शरीर लाल झाले
ते ि य होते. यांनी शेती, पशुपालन व यापार क न अथ यव था पुढे नेली ते िपवळे
झाले, जे वै य मानल े गेले. यांनी सव िनंदनीय काया चा वीकार केला ते का या रंगाचे
झाले. हे चारही रंग गुण त वांचे देखील तीक बनले. जसे सफेद रंग स वग ुण, लाल रंग
रजोगुण, िपवळा रंग रज व तामोची िमि त अव था व काळा रंग तमोगुण.
४) कमा चा िस ा ंत :
ाचीन भारतीय समाजात येक वणा चे काय हे िनि त केले होते. येक वणा चे
काय हे वेगवेगळे होते. कोण याही य या वणा ला या या कमा व न ओळखल े जात.
ोणाचाय , कृपाचाय , अ थामा इ . कौरव या स ै यात स ेनापती होत े. ज मान े हे सव ा ण
असून सु ा कमा नी हे ि य हण ून ओळखल े गेले. मु ुल ि य होत े परंतु पुढील काळात
मु ुल प रवार ा ण झाल े. याव न प होत े क , सु वातीला वणा चा आधार कम होता. munotes.in
Page 40
40५) ज माचा िस ा ंत :
सुरवाती या काळात य च े वण िनि त करताना या य च े शील, याचे काय
व याची ितभा यावर वण हा िनि त होत अस े, परंतु पुढील काळात वणा चा आधार ज म
झाला. या काळात वण यव थ ेसंबधी अस े िवधान क ेले गेले क , उ च वणा म ये ज म
घेतलेला य हा अ ानी जरी असला तरी तो े आह े. आप त ंभ धम सू नुसार, '
ा हण वणा त ज म घ ेतलेला य अयो य जरी असला तरी तो े व प ु यनीय आह े. '
याव न अस े िदसत े क , वण यव थ ेचा मु य आधार हा ज म होता .
उदा. ोणाचाय यांचे कम हे ि या ंचे होते. परंतु ज मान े ते ा ण अस यान े ते
ा ण हण ूनच ओळखल े गेले. शुंग, कणव, सातवाहन व वा काटक घरा याच े सं थपाक ह े
ा ण होत े. परंतु ि या ंचे काम क न स ु ा ते ा ण हण ूनच ओळखल े गेले. सु वातीला
सामािजक थानात कम , काय , कतु व मह वाच े ह ो ते. पुढे यान े कोणा या पोटी ज म
घेतला ह े मह वाच े मानल े जाऊ लागल े. अशा कार े वण यव थे या उ प ी स ंबधी िविवध
मते मांडली जातात .
आपली गती तपासा :
१. वण यव थ े या उ प ीच े िविवध िस ा ंत सांगा.
४.४ वण यव था
१) ा ण :
उ र व ैिदक काळातील धम सू ाम य े व मृित ंथाम य े चार वणा चे अिधकार व
कत यांचे वण न आढळत े. या वण यव थ ेम ये ा ण या पदाला े व पु यनीय थान
होते. ा णा ंची मुख सहा कत य होती. यात अ ययन - अ यापन करणे, यजन व
याजन ( यजन हणज े वतः य व धािम क िवधी करण े, याजन हणज े इतर यजमाना ंचे
पौरोिह य वीका न यां याकड ून धािम क िवधी क न घ ेणे), दान घेणे व दान देणे. या
काळात ानी, यागी, सदाचरणी , पिव , िचंतनशील , न , संयमी व बुि मान असणारा हा
ा ण समजला जाई. िविवध िवषया ंचे ान िमळवण े, वेद व इतर ंथांची रचना करणे,
गु कुलम य े िश ण घेणे, मं अ यास करणे ही जबाबदारी ा ण पदावरच होती. अनेक
रा यक या चे पुरोिहत ा नच अस यान े राजक य े ात देखील यांचा दबदबा होता.
उदा. विश , िव ािम , जनक , या व क , चाण य , हेमा ी व िब जल इ. या व क
मृती या आधार े, " वेद व धमा या र णासाठी देव व िपतरा ं या संतोषासाठी परमे राने
ा ण िनमा ण केले. " (जोशी पी. ाचीन भारताचा सां कृितक इितहास , पृ. . १९०)
munotes.in
Page 41
41 ा णा ंचा सव वेळ हा अ ययन , अ यापन , यजन व याजन याम य े यिथत होत
अस यान े यां या उदरिनवा हाची सव व जबाबदारी समाजावर होती. यामुळे यांना
गु दि णा व दान घे याचा अिधकार होता. यास कायद ेशीर व नैितक अिध ान होते.
ा णा ंना भूदेव मान यात आले. राजा व समाजान े ा णा ंचा स मान राखावा असे
अपेि त होते. सुरवातीस ा णा ंना किन तीच े यवसाय कर याची मुभा न हती . परंतु
कालांतराने यांना ि या ंचा यवसाय कर याची परवानगी दे यात आली . हणून पुढील
काळात भारतीय इितहासात अनेक ा ण राजघराणी अि त वात आ या . (सातवाहन ,
कदंब, प लव , रा क ूट) ि या ं माण ेच वै य वणा चा यवसाय अथा त शेती व यापार
कर याची देखील मा यता ा णा ंना दे यात आली .
थोड यात , आय वण यव थ ेत ा ण वगा ला सव च थान होते. व यांचा नैितक
दजा ही े तीचा होता. परंतु पुढील काळात ा ण कत य य ुत व ाचारी बनले.
ि य राजवटी आ याने यांचे राजक य व सामािजक े ातही मह व कमी झाले. फ
धािम क जीवनात यांचे मह व कायम रािहल े.
२) ि य :
वण यव थ ेम ये ि या ंना दुस या मांकाचा दजा होता. े हणज े रणांगण व
रणभूमी आिण संकटे व यु ापास ून जा, धम व रा ाच े र ण करणारा ि य अशी यांची
या या होती. देश व समाज या र णाची जबाबदारी ि या ंवर होती. ऋ वेदा या पु षसु
या म ये ि या ंसाठी ' राज य ' हा श द वापरला आहे. कौिट या या अथ शा ाम य े
ि या ंचे मुख कत य हे अ ययन करणे, य करणे, श हण करणे व जिमनीच े र ण
करणे हे सांिगतल े आहे. समाजच े िनयमन व संर ण करणे हे ि या ंचे मुख कत य होते.
अनेक रा यकत , स ाट , मं ी, शासक व सैिनकांचा समाव ेश हा ि य वगा त केला जात
होता. त कालीन सामािजक यव थेम ये ा ण व ि य वण हा भावी अस यान े
ब याचदा यां यात ेष, म सर , असूया व संघषा चे वातावरण असे.
ाचीन भारतातील सामािजक यव थ ेम ये ि य वण हा चार वगा त िवभागल ेला
िदसून येतो.
थम वग - हा ि य वग सूय व चं वंशीय घरा याशी संबंिधत होता. जो आप या शौया नी
राजस ेवर िवराजमान होता.
ि तीय वग - या वगा त अनेक ि य होते जे फ सैिनक काय करत. परंतु राजस ेम ये
यांचा कुठलाही अिधकार न हता .
तृतीय वग - असा वग जो शासनकता व सैिनक न हता . आप या उदरिनवा हासाठी हा वग
यापार करत.
चतुथ वग - या वगा तील ि या ंची सामािजक ि थती ही शू वगा सारखी होती.
munotes.in
Page 42
42३) वै य :
वण यव थ ेम ये ' वै य ' वणा चे ितसर े थान होते. पु षसु म ये ' िवश ' श दाचा
उ लेख आढळतो . याचा अथ समूह असा होतो. पुढे िवश या श दापास ूनच वै य या
वणा ची िनमा ती झा याच े िव ान मानतात . हा वण कृषी, पशुपालन , यापार व िविवध
यवसाय क न वतः या उदिन वा हाबरोबरच , समाज व रा ा या आिथ क समृ ीची
जबाबदारी या वगा वर होती. देशाची अथ यव था सांभाळणा रा हा मह वाचा घटक होता.
इतर दोन वणा माण ेच वै य वणा ला देखील उपनयन सं कार, अ ययन , अ यापन , यजन,
याजन व सव धािम क िवधी कर याचा अिधकार होता. मौय - गु काळात यापार -
उ ोगा ंची भरभराट झा याम ुळे समाजात ा वगा ची ित ा वाढली . परवित त सािह याम य े
वै य वणा साठी े ी, साथ वाहक , वािणक , वािण यक , अथ पती अशा श दांचा उ लेख
आढळतो . या वगा ने सामािजक जीवनात असं य ले या, देवालय े, िवहार , तलाव व िश ण
सं थांची िनमा ती केली.
त कालीन सामािजक जीवनाम य े वै य वण देखील चार वगा म ये िवभागल ेला
िदसून येतो.
१) थम वग - या वगा त ीमंत यापारी जे मोठ्या शहरांम ये यापार व िनवास करीत
अ या लोकांचा समाव ेश होता. अशा सव यापा या ंना समाजात उ च थान होते.
२) ि तीय वग - असा वग जो शेती व पशूपालनाच े काय करीत .
३) तृतीय वग - असे शेतकरी जे वेतना ार े दुस यां या शेतात, शेतकरी िकंवा कामगार या
अथा ने काम करीत .
४) चतुथ वग - हा वग शा ाम य े िनिष असल े या व तूंचा यापार करीत . या व तूंम ये
सुरा, मांस, लाख, रस व तीळ इ. पदाथ होते.
४) शू :
वण यव थ ेमधील सवा त शेवटचा वण हा ' शू ' वण होता. भारताम य े शू वणा ची
िनमा ती कशी झाली याम य े इितहासरा ंम ये एकमत नाही. आया नी कृ णवण य अनाया ना
हणज े रंगाने क ा ळ े-सावळ े असणा या एतद ेशीयांना पराभूत क न यांना आपल े दास
बनवल े. पुढे ाच दासांना चातुव ण यव थ ेम ये सामाव ून घेत यान ंतर यांना ' शू ' असे
संबोध यात आले. डॉ. आर. एस . शमा यां या मते, " शू वणा म ये आय व अनाय या
दो ही वणा चा समाव ेश होता. आिथ क व सामािजक िवषमत ेमुळे दो ही वगा म ये िमक
वगा चा उदय झाला. जो नंतर या काळात शू वणा म ये गणला जाऊ लागला . " ( शमा
आर. एस. , शू ो का ाचीन इितहास , पृ. . २१- २३ )
शू वणा चे मु य कत य हे ित ही वणा ची सेवा करणे हे होते. मनु मृती या मते, '"
शू ांचा एकमेव धम हा अ य तीन वणा ची सेवा करणे हा सांिगतला आहे . " ( मनु मृती
१.९१ ) या वगा ला िववाह , िश ण , सं कार, मालम ा असे कुठलेही अिधकार न हत े.
पुढील काळात या शु ांपासून चांडाळ व अ पृ य वगा ची िनिम ती झाली आिण यांची ि थती
िदवंसेिदवस खालावत गेली. munotes.in
Page 43
43आपली गती तपासा :
१. ाचीन भारतातील चार व णा ची मािहती ा .
४.५ आ म यव था
ाचीन भारतीय सामािजक यव थ ेचे आ म यव था व वण यव था हे दोन
मु य आधार होते. कुटुंबसं था व वण यव थ ेमुळे समाजाला थेय ा झाले तर आ म
यव थ ेमुळे िश तब मानवी जीवनाची िनिम ती झाली. वण य था व आ म यव थ ेम ये
य हा आपल े सव कत य हे पूण क न मो ा करत असे. आ म यव थ ेम ये
ज मापास ून ते मृ यूपय त य न े कोण या प तीच े जीवन जगाव े याचा आदश घलून
िदलेला आहे. मनु य हा जीवन जगात असता ंना याला काही ना काही उि े ही पूण
करायची असतात . (अ न, व , िनवारा , क त , ान, संप ी) उि े पूण कर यासाठी तो
नेहमीच धडपडत असतो . मा िनसग िनयमान ुसार याला कोणत ेही कम कोण याही काळात
करता येत नाही. उदा. ता यातील कृ ये ही वृ पकाळात करणे य य नसते. यामुळेच
ाचीन आया नी धम , अथ आिण मो हा मनु याची मूलभूत उि ्ये मानून ती पूण
कर यासाठी आ म यव था अंमलात आणली .
४.६ आ म यव थ ेचा िवकास
ाचीन भारतात आया नी मानवी जीवनातील येयपूत व िश तब जीवनाची
आदश प ती ही आ म यव थ ेम ये सांिगतली आहे. आ म हा श द सं कृत भाषेतील
' म' या श दापास ून बनला आहे. मूतपिस याचा अथ य न करणे िकंवा प र म करणे
असा होतो. येक आ म हा मानवी जीवनातील एक अव था आहे. याम य े मनु य हा
िश ण घेऊन पुढील अव थ ेसाठी तो तयार होतो. डॉ. भू यां या मते, 'आ म यव था
ही एक कार े मानवी जीवनात कम ा कर यासाठी जे मुख ट पे आहे िकंवा िव ाम
थळ आहे. जेथे येक य हा काही काळासाठी थांबतो (िव ाम करतो ) व ितथे एक
िनि त काय के यानंतर तो पुढे जातो." (Prabhu P.N., Hindu Social
Organizations, pg. 83 )
munotes.in
Page 44
44जाबालो उपिनषदाम य े सव थम आपणास चार आ मा ंची मािहती िमळत े ती
पुढील माण े :
१) चय आ म :
चय आ म हा मानवी जीवनाचा पाय घालणारा एक मह वाचा आ म होता.
‘ चय ’ हा श द ‘ ‘ हणज े ‘महान’ व ‘चाय ’ हणज े ‘पालन करणे’ िकंवा िवचरण करणे
असा होतो. हणज ेच चया चा अथ ' महान अ या मागा ने चालण े. िजथे मनु य हा
शारी रक , मानिसक व अ याि मक ि कोनात ून महान बनेल. 'गृहसू ा या मते, उपनयन
सं कारान ंतर वेदिव ा या अ यासासाठी गु गृही आ मात पाठवत . १२ ते १५ वष हा
चय आ माचा कालख ंड होता. शू ांना गु कुल म ये जा याची परवानगी न हती . या
आ म यव थ ेम ये िवदया या ना कठोर िश तीच े व िनयमा ंचे पालन करावे लागे. साधी
राहणी व उ च िवचारसरणी हा यांचा दजा होता. वेदांचा अ यास हा चय आ माचा
मु य गाभा होता. या आ माम य े वेद अ ययना बरोबर िविवध िवषया ंचे िश ण देखील
िदले जात. सामा यपण े चार वेद, सहा शा े, सहा वेदांगे, सािह य , भाषा, याकरण ,
दंडनीती , अथ शा , धनुिव ा, इितहा स, पुराणे, योितष , वै क, खगोल . गिणत ,
नीितशा इ. अ यापनाचा समाव ेश होता. अ ययन पूण झा यान ंतर िकंवा गु चे समाधान
झा यान ंतर सामावत न समारंभाने चय आ माची सांगता होत असे.
२) गृह था म :
चार आ माम य े गृह थ आ माला सव े आ म मानल े आहे. २५ ते ५० वष
हा गृह थ आ माचा कालख ंड होता. अनु प क येशी िववाह झा यान ंतर य या
वैवािहक जीवनाला व गृह था माला ारंभ होत असे. " जसे सव जीव वायू या आधारावर
राहतात . याच माण े सव आ म हे गृह थाआ म या आधारावर राहतात . िकंवा
या माण े सव न ा समु ाला जाऊन िमळतात . याच माण े सव आ मा ंचे लोक
गृह थाकड े आ मासाठी जाऊन राहतात ." या श दात मनूने गृह था मच े मह व सांिगतल े
आहे. (जोशी पी. ाचीन भारताचा सां कृितक इितहास , पृ. . २५२)
या आ माम य े राह न य ने स मागा ने संप ी िमळव ून ितचा यो य उपयोग
करणे, अ ययन , अ यापन व पंचमहाय धम कृ यांचे शा ो पालन करणे, कुटुंबाचे
पालन - पोषण करणे, अिथतीचा आदर , स कार व दानधम करणे, ी - सौ याचा उपभोग
क न वारसा व रा वर णासाठी (सैिनक) पु ोउ प ी करणे. ही गृह थाआ मची मुख
कत य होती. सामािजक यव थाकारा ंनी गृह था माम य े राह न मानवी कत यांचे पालन
करणे आव य य मानल े होते. या कत याम य े पंच ऋणे यांना िवशेष मह व होते. ते पंच
ऋणे पुढील माण े :
१) देव ऋण : य अनु ान करणे.
२) िपतृ ऋण : पु ा ी करणे.
३) ऋषी ऋण : अ ययन िकंवा ान िमळवण े.
४) मनु य ऋण : पाह यांची सेवा करणे.
५) भूत ऋण : इतर ा या ंची सेवा व र ण करणे.
munotes.in
Page 45
45३) वान था म :
पंचामध ून हळूहळू अिल होऊन आ याि मक जीवनाकड े वळ याची अव था
हणज ेच 'वान था म ' होय. मानवी जीवनातील ५० - ७५ हा या आ माचा कालावधी
होता. आयु या या या ट यात मनु य हा ता याकड ून वृ अव थ ेकडे झुकलेला असतो .
व शारी रक मता ही या वयात कमी झालेली असत े. या ीन े पंचाची जबाबदारी मुलांवर
सोपव ून संप ी व वासन ेचा याग क न ई र िचंतनात वेळ घालव याचा हा कालावधी
होता. (जोशी पी., ाचीन भारताचा सां कृितक इितहास , पृ. . २५८)
मनू या मते, "जो संसाराचा याग क न वनात राहतो , या या शरीरावर
सुरकु या पडतात , केस पांढरे होतात , यान े नातवंड पािहल ेली आहे, असा वृ दाव थ ेकडे
झुकलेला मनु य वान थी समजावा . "(मनु मृती ६.१-३२) वान थ आ माम य े कठोर
िनयम व कत य सांिगतली आहे. मनु मृती या मते, " वान थ आ माम य े मनु याने साधे
जीवन जगाव े. कंदमुळे, फळे व शाकाहारी भोजन यावे. मांसाहार िनषेध होता. श येसाठी
दभ व कातड ्याची साधन े वापरावीत व जिमनीवर झोपाव े. वेदांचा अ यास करावा ."
(मनु मृती ६.१-३२) वान था म हा सयंमी व यागमय जीवनाचा आ म होता.
४) सं यास आ म -
सवा त शेवटचा आ म हणज े सं यास आ म होय. वेद, धम शा े, महाका य े व
पुराणांम ये सं यास आ माच े मह व सांिगतल े आहे. ७५ वषा पय त वान थ आ माम य े
रािह यान ंतर य हा सं यासी आ माम य े वेश करत असे. या दो ही आ माम य े खूप
साध य अस यान े अनेक िव ान हे दो ही आ म एकच मानतात . सं याशाला यती, मुनी
िकंवा प र जक देखील हणतात . तपाचरण , वैरा यव ृ ी, आ मस ंयम, ई र िचंतन, ान
व मो ा ी ही स यास आ माची उि े होती. सं यास आ म हा धम व मो ा ीचा
भावी माग होता. सं यास आ मात य हा भौितक जगापास ून पूण मु असतो .
सं या या ंचे काही कार होते याम य े
१) कुिटच : वतः या घराशेजारी झोपडी बांधून राहणार े.
२) बह दक : कमंडलू, दंड, िभ ापा व भगवी व े धारण करणार े.
३) हंस - दंडिभ ापा बाळगणार े व गावाबाह ेर नदीतीरी , गुहेत िकंवा वृ ाखाली राहणार े.
४) िवदेहाव थी / ानी - परमह ंस - वृ , मशान िकंवा ओसाड घरात न नपण े राहणार े.
५) तु रयातीत - िजवनम ु िवदेहाव थ ेत अ न - व ांचे भान नसलेले व ेता माण े पडून
राहणार े.
६) अवधूत - सव धमा चार व वण बंधना या पलीकड े गेलेले.
सं याशा ने माता, िपता, प नी, पु , नातेवाईक व संप ीचा याग क न एकटे
गावाबाह ेर वा त य करावे. पावसा यात चार मिहने तीथ े ी, धम शाळेत िकंवा गंगातीरी
राहाव े. यान, धारणा , िचंतन व तापचरणान े मन शु ी, मन शांती राखावी . ही सं या या ंची
मुख कत य होती. सं यासी आ मा म ये वन थ मा माण ेच संयमी, यागी व मु
जीवनाचा तुितपाठ िनमा ण केला.
munotes.in
Page 46
46आपली गती तपासा :
१. ाचीन भार तातील चार आ मा ंची मािहती ा .
४.७ सारांश
ाचीन भारतातील समाज यव था ही वण , जाती, आ म यासार या उ च
गुणांवर आधा रत अस या ने ती दोषम ु होती . सुरवातीस ही वण यव था ग ुणकमा वर व
मिवभाज ना या उ च त वावर आधारल ेली होती . याकाळात वण बदल याच े पूण वतं
होते. परंतु पुढे याम य े अनेक दोष िदस ू लागल े. याच वण य थ ेमधून पुढील काळात जाती
यव थ ेचा उदय व िवकास झाला . याच वण व जाती यव थ ेमधून शू जातीचा व
अ पृ यतेचा उदय झाला . येक जाितवणा ने बंधने कठोर क े याने रोटी - बेटी यवहार ब ंद
पडले.
धम सू कारा ंनी आदश आ म यव था िनमा ण केली होती . सुरवाती या काळात
ही यव था जरी उ म ठरली ग ेली असली तरी ितचे पालन करण े कठीण झा यान े ही
आदश आ म यव था मोडकळीस आली व प ुढील काळात ती फ त वातच िश लक
रािहली .
४.८ वा यायावर आधा रत
१) ाचीन भारतातील वणा म - धम यव था प करा .
२) ाचीन भार तातील वण यव थेचा आढावा या .
३) ाचीन भारतातील आ म यव था प करा.
४.९ संदभ - ंथ
जोशी पी . जी., ाचीन भारताचा सा ं कृितक इितहास , िव ा काशन , नागपूर, थम
आवृ ी २०१३
िम जयश ंकर, ाचीन भारत का सामािजक इितहास , िबहार िह ंदी ंथ आकदमी ,
पटना, २०१३ munotes.in
Page 47
47 कदम सतेश, डॉ. सोनावण े गौतम, - ाचीन काळातील भारतीय मानवाचा िवकास , यू
मॅन पि लक ेशन, परभणी , थम आवृ ी, २०१७
साद ओम काश / गौरव शांत - ाचीन भारत का सामािजक एंव आिथ क इितहास ,
राजकमल काशन , नई िद ली , चौथा सं करण , २०१७
Thapar R omila, The Penguin history of Early India: From the origins
to AD 1300, Penguin Publication, First Edition, 2003
Jha D.N. – Ancient India – In Historical Outline, Manohar Publication,
1999.
munotes.in
Page 48
48५
ाचीन भारतातील रा यस ं थेचा उदय
घटक रचना
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ ाचीन रा यस ं था
५.३ ाचीन भारतीय रा यस ं था
५.४ रा य उ प ी िवषयक िस ा ंत
५.५ रा यस ं थेचा िवकास म
५.६ हड पा आिण िस ंधू सं कृतीतील रा यस ं था
५.७ ऋ वेिदक कालख ंडातील रा याच े व प
५.८ उ र व ैिदक कालख ंडातील रा यस ं था
५.९ महाजानापदा या कालख ंडातील रा य
५.१० मौय कालख ंडातील रा य
५.११ सारांश
५.१२ व यायावर आधा रत
५.१३ संदभ ंथ
५.० उि े
ाचीन रा यस ं थेशी प रिचत होणे.
ाचीन भारतीय रा यस ं थे या उदयाची मािहती क न घ ेणे.
हड पा आिण िस ंधू सं कृतीतील रा यस ं थाची रचना समज ून घेणे.
ऋ वेिदक कालख ंडातील रा याच े व प समज ून घेणे.
उ र व ैिदक कालख ंडातील रा यस ं था समज ून घेणे.
महाजनपदा या कालख ंडातील रा यस ं था समजून घेणे.
मौय कालख ंडातील रा यस ं था समज ून घेणे.
munotes.in
Page 49
49५.१ तावना
ाचीन काळापास ून रा य या श दान े भू देश, जनता आ िण शासन या ंचा उ ल ेख
केला जातो . हणज ेच रा यस ं थे या उ प ीम य े लोक , याचे संघटन, यांचे िनयम ,
भू देश, याची सीमा या बाबी मह वा या आह ेत. िशवाय साव भौम वाच े अिधकार
नसले या भ ू देशातील मानवसम ूहालाद ेखील रा य हण याची था होती . वैध हणज े
मा य स ेचे वण न कर यासाठी तसेच राजक य त व ानातील आदश समाजरचन ेला
अनुल ून रा य हा श द वापरला जात अस े. ाचीन जगातील वा भारतातील रा यस ं था
ा स ंक पन े या अथा िवषयी , रचनेिवषयी , व पािवषयी आिण काय े यां यािवषयी
मतिभ नता आढळत े. पण अलीकड या काळाम य े रा य ा संक पन ेिवषयी सिव तर
आिण अ यासप ूण िचंतन झाल ेले आहे. ाचीन धम सं थेपे ा रा यस ं था ज ुनी अस याच े
िस झाल े आहे. ाचीन राजक य त व ा या िच ंतनात आिण ल ेखनात रा य हणज े
काय, रा याची आव यकता , आदश रा याच े व प या ंिवषयी या ंनी केलेला िवचार
आढळतो . अ यासा या आिण स ंक पना - यूहा या सोयीसाठी रा यस ं था हा मह वाचा
घटक मान ून आकादािमक े ात राजक य ि या ंचा अ यास करण े मह वाच े आ ह े.
याचबरोबर रा याच े काय े , रा या या स ेचे उगम थान आिण ितची या ी समज ून
घेणे म ह वाचे आ ह े. य आिण रा य या ंचे संबंध, रा यस ं थेचे भिवत य इ . मु े
राजक य त वचच या ीन े अ ापही मह वप ूण आहेत.
रा य वा रा यास ं थे या बाबत अस े हणता य ेईल क , ‘िविश भ ू देशावर कमी -
अिधक स ं येत कायम व ती क न राहणारा , कोण याही परक य स े या िनय ं णापास ून
संपूण पणे िकंवा बह तांश मु असणारा , राहात असल े या भ ू देशातील शासना या आ ा
वाभािवकपण े पाळणारा मानव -समूह हणज े रा य होय , ाचीन काळापास ून सव जा
आनंिदत करतो ; सव जा ंना रंजिवतो ; तो ‘राजा ’ या श दा ने राजाच े वण न केलेले
आढळत े. भारतात ‘रता जा सवा तेन राज ेित श त े’ अशी राजा (राजन्) या श दाची
या या अन ेकांनी केली आह े. ‘रा : इदम्’ रा यम -राजा या अिधस ेखाली असणारा
देश रा य मानला जाई .
रा य हणज े िविश अशा भौगोिलक द ेशातील राजक य ्या स ुसंघिटत
समाज होय . एखा ा राजाच े वा या या शासनस ं थेचे एखा ा भ ू देशावर ब ह ंशी िनिव वाद
वच व असण े, हे जसे रा याच े वैिश ्य होय . तसेच या द ेशातील लोका ंम ये तेथील
शासनाच े िनयम पाळ याची प त असावी , याक रता सव य आ िण सामािजक गट या ंचे
िनयमन कर यासाठी शासनाला प ुरेशी दंडश असावी , ितचे आिधप य जनत ेवर असाव े,
हा िवचार रा यस ं था ा स ंक पन ेमागे अिभ ेत आह े. िविश भ ू देशातील जनत ेवर
तेथील शासनाच े अ स ल ेले िनयं ण ही व त ुि थती ह े राजा आिण रा यस ं थे या य
अि त वाच े यव छ ेदक ल ण आह े. िशवाय समाज आिण शासन या ं या पर पर
संबंधांिवषयीची मा ंडणी हा राजा व रा यस ं था ा शा ीय स ंक पन ेचा गाभा आह े.
munotes.in
Page 50
50 ाचीन भारतात राजा , रा य, भू देश उ ा ंत होत ग े याचे िदसत े. िसंधू सं कृती,
वैिदक स ं कृती आिण या नंतरचे मौय रा य यात आपणाला राजा , रा य, भू देश या या
जडणघडणीिवषयी जाण ून घेणे अिधक उ ोधक आह े. यांनी रा , रा य, राजा, सिमती ,
िवदथ , गण, सभा यासारख े श द आपणाला ाचीन रा या या उ ा ंतीिवषयी मािहती
देतात.
५.२ ाचीन रा यस ं था
रा हणज े सामािजक , सां कृितक आिण राजक य अि त व असल े या आिण
यायोग े आपली वेगळी ओळख िनमा ण करणा या लोका ंचा एक सम ुदाय ह े आ प ण
तावन ेत पिहल ेच आह े. अशा सम ुदायातील एका मता ही एक मानिसक भावना अस ून ती
सं कृती, वंश, जात, धम , भाषा, इितहास आद या समानत ेमुळे रा ज म घ ेते.
रा ही स ं ा कधीकधी ‘रा य’, ‘रा -रा य’ आिण ‘देश’ ा अथा नेही वापरली
जाते. भारतीय उपख ंडात राहणा या नाग रका ंसाठी रा ही स ंक पना अनादी काळापास ून
जल ेली आह े. राजा याची स ा , यांची शासनप ती व या ं या आिधप याला सामाव ून
घेत भारतीय रा तयार झाल े आहे.
रा यात सा ं कृितक ्या िभ न अस े अ स ं याक अस ू शकतात . एकाच
सं कृतीची माणस े िभ न रा या ंचे नाग रक अस ू शकतात . एकाच रा ात या ंचा समाव ेश
होऊ शक ेल अशा ंची िनरिनराळी रा य े अ सू शकतात ; तर िनरिनराळी रा क े एकाच
रा या या स ेखाली ना ंदू शकतात . यामुळे रा व रा य या क पना िभ न मान या
पािहज ेत. रा या श दान े सां कृितक, भािषक , वाङ् मयीन, ऐितहािसक , पारंप रक
अथवा धािम क एक मत ेबरोबर , राजक य ्या वय ंशासनासाठी वय ंिनण याची क पना
दश िवली जात े. रा य, वैधािनक आिण राजक य स ेची एका मता दश िवते. तथािप
वयंिनण या या त वाम ुळे आ ध ुिनक काळात बह तेक सव रा ा ंना आपल े वत ं रा य
थापण े श य झाल े असून रा -रा य हा कार सव ढ झाला आह े. रा -रा य हणज े
एका रा ीय समाजाच े वतं रा य होय .
रा य या श दान े अ नेकदा शासक य स ंघटना दश िवली जात े. यामुळे रा य व
शासन या ंत िनि त अशी भ ेदरेषा दाखिवण े कठीण असत े. अिनब िधत राजस े या काळात
असा उद ् भवत नस े; कारण राजा हणज ेच रा य मानल े जाई. परंतु आधुिनक काळात
वैधािनक ्या रा य व शासन या ंतील भ ेद मह वाचा ठरतो . अनेक राजक य
अ यासका ंनी, रा य व ैधािनक य मान ून, रा याला साव भौमस ाआिण शासनाला
रा याच े एक अ ंग मानल े; पण रा याला सामािजक स ंघटना मानणा या िवचारव ंतांनी रा य
व शासन या ंतील भ ेदाला मह व न द ेता रा यकारभारा या ीन े रा य हणज े शासनच
असत े, असा ि कोण मा ंडला.
munotes.in
Page 51
51५.३ ाचीन भारतीय रा यस ं था
भारत हा देश मानवी इितहासातील ाचीन देशांम ये गणला जातो . येथील
िलिखत इितहास २,५०० वषा पूव चा अस ून इतर प ुरा यांनुसार भारतात ७०,०००
वषा पूव पास ून मानवी अि त व आिण इ ितहास आह े. सु वातीला छोट े-कुटुंब, याचा
िव तार व यान ंतर ह े समूह जीवन जग यािवषयीच े काही िनयम बनवत रािहल े. कोणी
कोणत े काम कराव े, याचा मोबदला कसा ावा - यावा , र ण-संर ण-शेती कस े आ ि ण
कोण करणार याच े िनयम बनत ग ेले व रा य स ं थेचा पाया घातला ग ेला. या काळात
टो या ंचे रा य असल ेले िदसत े. ाचीन काळात सवा त भावी आिण साम य शाली रा य
हणज े मौय सा ा य होय. मौय भारता या पिहल े भावी अस े क ीय शासन होत े
भारताम य े स ाही मोठ ्या काळापय त िटक ून रािहली द ेशातील ती पिहली क ीकृत अशी
स ा होत े या काळाम य े रा यक या नी मोठा भ ू देश आप या अ ंमलाखाली आणला
आिण जा क याणकारी शासन यव था िनमा ण कर याचा य न क ेला. यात गणरा य
सं था बरीच ज ुनी असल ेली िदसत े.
५.३.१ गणरा य सं था
का यायनान े गणाची या या क ुलसमूह अशी क ेली आह े, याव न एक ंदरीत
स ा क ुलांवर आधारल ेली असावी अस े िदसत े. वृ णी गणरा यात क ुल मुखािशवाय भाऊ ,
मुले सव च सभ ेस हजर राहत . शा य गणरा यात वयोव ृ व त ण सव च सभासद असत .
असे असल े तरी सव वणा या लोका ंना रा यािधकार होता अस े िदसत नाही . ामु यान े
स ा ि या ंकडेच अस े. डॉ.अ.स. अळत ेकरां या मत े साव भौम स ा ही फ रा य
सं थापक क ुलांतच असावी . यांना ‘राज य ’ ही उपाधी लाव यात य ेई. इतर ि या ंना
राजन् हे नामािभधान लाव यात य ेई.
भारतीय संदभा त गणरा य हा श द मह वाचा आहे. गण हणज े स मूह. ाचीन
भारतीय समाज हा गणात िवभागाला ग ेला होता . या गणाचा म ुख वा अिधपती यालाच
गणपती अस े हंट याच े िदसत े. साधारणतः राजािशवाय चालिव या जाणा या िक ंवा थ ूल
अथा ने ज न म ा न स ा न ुसार वा लोकिनय ं णाखाली असणा या शासनप दतीस गणरा य
हण यात य ेते. ाचीन भारतामधील गणरा या ंचा लोकस ाक रा य असा िनद श काही
अ यासक करतात . येथे गणरा य व लोकस ाक रा य या दो हीही स ं ा समान अथ
हणून वापर या आह ेत. रा यातील साव भौम स ा ही व ंशपरंपरागत राजा ंऐवजी लोका ंत
अिधि त असावी , अशी यामागील क पना आह े. ते हा राज ेपदाचा अभाव व जनत े या
सहभागावर अथवा स ंमतीवर आधारल ेले शासन , या दो ही अथा नी ही स ंक पना मा ंडली
जाते.
ाचीन का ळात रा यातील म ुख अिधकारी व य े कुल मुख यां याकड ून राजा
िनवडला जात अस े. कालांतराने या अिधका या ं या व राजा या सहका या ं या त ुलनेने
राजाच े अिधकार वाढल े व राज ेशाही व ंशपरंपरागत झाली . परंतु क ा ह ी िठकाणी munotes.in
Page 52
52कुल मुखांचा अिधकार रा यप तीचा थायीभाव झाला व या ंतून या ंचे गणरा यात
पांतर झाल े असाव े.
मौय काळातील मह वाच े साधन असल े या कौिट या या अथ शा ा त
वाता श ोपजीवीस ंघ व राजश दोपजीवीस ंघ अशा दोन कार या स ंघाचा उ ल ेख केला
आहे. वृक, दामिण , यौधेय ही रा य पिह या कारच े तर भ , वृजी, अंधक-वृ णी
इ यादी रा य ही द ुस या कारच े संघ होत . वाता श ोपजीवी स ंघात सव नाग रक लढाऊ
असत . राजश दोपजीवी स ंघात स ंघमु य नाग रका ंस राजा ही उपाधी लाव यात य ेई.
अंधक-वृ णी गणरा यात अिधका र वास ुदेव आिण उ स ेन या दोन राज या ंना िदला होता .
बौ सािह यात उ ल ेिखलेली शा य , कोिलय , िल छवी , िवदेह, म ल, मो रय इ .
गणरा य ेही याच काळात असावीत . शा य गणरा यात ५०० नाग रका ंची सभा व िनवा िचत
राजा होता , तर वृजी हे आठ रा या ंचे संघरा य होत े. यांत ७,७०७ राजांकडे स ा होती .
अ य , सेनापती वग ैरे अिधकारी यात ूनच िनवडल े ज ात. ि गत ष , पंचगण, स गण
हीसु ा अशा कारची स ंघरा य े होती. पटल, अंब , भागल इ . गणरा य ेही या काळातच
अि त वात होती .
मौय काल त े इ. स. ३५० पय त या काळात यौध ेय गणरा य अि त वात असाव े.
स ाट अशोका या िशलाल ेखात योन , कांबोज, राि क , गांधार, पे िनक , अपरा त इ .
गणरा या ंचा उ ल ेख सापडतो . अथ शा ात क ु , पांचाल, म लक , वृि वक , िल छवी ,
म क, कुकुर इ. गणरा या ंचे िनद श आह ेत.
५.३.२ गणरा य सभ ेची रचना
यौधेय गणरा यात ५,००० तर िल छवी गणरा यात ७,७०० सभासद होत े. या
कुलांना रा यकारभारात सहभागी हो याचा ज मिस अिधकार अस यान े ितिनधी िनवड
प तीन े िनवड याचा घात न हता . काही गणरा या ंत मा सव च ि य राजक य
अिधकारा ंत सहभागी होत े. यांना ‘राजक गण ’ असे संबोिधल े जाई. इतर काही गणरा या ंत
ि य व व ै य वण यही स ा थानी होत े, असा ाचीन ंथात आिण अथ शा ात उ ल ेख
आहे. यािशवाय रा यकारभारासाठी काय कारी म ंडळेही असत . म ल गणरा यात
चारजणा ंचे, िल छवीत नऊजणा ंचे, तर िल छिव -िवदेह संघरा या त अठराजणा ंचे अशी
काय कारी म ंडळे ह ो त ी . अिधका या ंची िनय ु सभ ेकडून होत अस े. ु क गणात
अले झांडरशी वाटाघाटी कर याचा अिधकार १५० दूतांना िदला होता . मह वा या ा ंची
चचा , गु ता राख यासाठी , सभेत न करता यास ंबंधीचे िनण य गणा ं या काय कारी मंडळान े
यावेत, असा स ला महाभारतात िदला आह े.
गौतम ब ु ाने थािपल े या बौ स ंघाची काय प ती या काळ या गणरा या या
सभे या काय णाली या धत वर आधारल ेली आह े, असे मान यास वाव आह े. सभेसाठी
सभासदा ंची िकमान गणस ं या आव यक अस े. ‘गणपूरक’ नावाचा अिधकारी यासाठी
नेमलेला अस े. सभे या अ य ास ‘संघमु य’ हणत . ताव कोण याही सभासदाकड ून munotes.in
Page 53
53मांड यात य ेई व मग यावर चचा होई. ठरावावर मतदानही घ े यात य ेई. मतदान ग ु प तीन े
(गु हक) अथवा उघडपण े (िववतकम ्) घे यात य ेई. मतदान प तीत मतपि का ंना शला का
ही सं ा अस े आिण या मतपि का शलाका ाहक नावाचा अिधकारी गोळा करीत अस े.
उघड मतदानात ठरावा या िवरोधी असणार ेच बोलत . गण सभ ेतील बह तेक िनण य बह मतान े
घे यात य ेई.
५.३.३ ाचीन काळातील रा याच े व प
ाचीन भारतीय रा या या व पािवषयी राजक य त व आिण रा यशा
यां यात एकवा यता नाही . छोटे कुटुंब, मोठे िव ता रत क ुटुंब, टोळी, टोळीच े िनयम , याचा
ादेिशक िव तार , यालाच ाचीन काळात रा य हटल े जाई. यातील िनयमा ंना शासन
हटल े जाई. शेती, औजार े, पा याची यव था , यासाठी कर , सै य, रा य या िसमा र ण
अशा य ं णा वाढत ग े या व एका रा यय ं णेचा ज म झाला . रा या ंमुळे समाजजीवनाला
िश त आिण थ ैय ा होत े, रा यस ं था य या अिधकारा ंना काय ाच े अिध ान ा
क न द ेते, हणून रा यस ं था आव यक आह े, असा य ुि वाद क ेला जातो . ाउलट
अरा यवादी िवचारव ंतांनी रा यस ं था यि िवकासाला घातक अस याच े ितपादन क ेले
आहे. रा यस ं था अिन अस ून ती न करण े आव यक आह े असे काह नी स ुचिवल े आहे.
रा यस ं था अिन असली , तरी ितला पया य नाही , हणून ती वीकारावी अस ेही
काह नी हटल े आहे. रा यस ं था हा शोषक वगा या वच वाचाच एक आिव कार अस ून
शोषणावर आधा रत समाजा ंम ये रा यस ं था शोषक वगा या ह तकाची भ ूिमका बजावत े
असे मा स वादात मानल े जाते. वग िवहीन समाजात रा यस ं थेचे योजनच राहणार नाही
आिण दमनय ं णा ह े ितचे व प न झा यान े र ा य स ं थेचे अि त वही स ंपु ात य ेईल,
असे स ांिगतल े आ हे. रा यस ं था ही इतर सामािजक स ं थांसारखीच एक स ं था अस ून
ितला फाजील मह व िदल े जाऊ नय े, असेही काहीना वाटत े.
रा य हा समाजातील शहाणपणाचा सव े आिव कार अस ून एकेका य प े ा
रा य े आह े; रा य ही साम ूिहक बळाची अिभ य आह े; रा याची स ेवा, बलवृ ी
ातच य ची इितकत यता आह े, असा टोकाचा िवचार मा ंडून फॅिस ट िवचारसरणीन े
रा य ह ेच सा य बनिवल े. मानवी वात ं यावर रा याम ुळे सारख े आघात होऊन
यि वात ं यावर िनब ध येऊन मानवा या सामािजक आिण आिथ क िवकासाला अडथला
येतो. असे मत काही रा यशा य करतात ; तर काह ना रा य ह े मानवा या
अ यु म व ृ चा सव े आिव कार वाटत े.
५.३.४ रा याच े काय े
ाचीन काळापास ून आतापय त रा याच े काय े सारख े बदलत जाऊन कधी
संकुिचत तर कधी अिधकािधक यापक झा याच े आढळ ून येते. अंतग त सुरि तता राखण े,
परच ापास ून र ण करण े व समाजातील सव घटका ंना एकि त ठ ेवणारी यव था िनिम णे
ही रा याची िविश काय उ ा ंती या ट यात ठरली . जनतेला पर परा ंशी िश स ंमत
संबंध ठेवून जीवन यतीत करता य ेईल, जनतेचे ह क व कत ये प होतील , अशा
कारची व राजक य स े या मया दा प करणारी अशी शासन यव था , समाजा या munotes.in
Page 54
54र णासाठी , जतनासाठी आिण िवकासासाठी िनमा ण करावी लागत े. ितचे व प
रा या या य ेयावर अवल ंबून असत े.
रा याला फ र क -रा य अस ून भागत नाही . समाजा या याया या व
वातं या या अप े ा पूण करणारी यव था िनिम णे हे रा याच े कत य असत े. जीवना या
सव े ांत दुब ळांचे बळा ंपासून र ण , हा आजचा स ंर णाचा अथ अस याम ुळे रा याच े
काय े यापक बनल े आहे. सवा ना िकमान जीवनमान ा क न द ेणे, हा संर णाचा एक
(भाग) कार होय . यातूनच जा त यापक ि कोण िनमा ण होतो . तो जतनाचा व वध नाचा
हणज े ि वकासाचा . जीवन स ुरि तत ेने जगता य ेईल अशा यव थ ेनंतर जीवन चा ंग या
रीतीन े जग याची यव था करण े रा याच े कत य ठरत े. मानवी श चा व न ैसिग क
संप ी या जतनाचा आिण िवकासा या ीन े िवचार क न गतीची वाटचाल करण े
रा याच े कत य असत े. याचा अथ रा या ला क याणकारी रा य बनाव े लागत े. क याणात
आिथ क सुि थती आिण स ुब ा, मानिसक व न ैितक म ू यांची जोपासना , स यत ेिवषयी
आदर व स य ेती या िविश प ती या ंचा समाव ेश होतो . यासाठी भौितक साधना ं या यो य
िवभाजनाची , िकमान जीवनमानाची व या पलीकड े जाऊन वतः या ग ुणव ेने गती
कर याची स ंधी य ेकाला िमळव ून दे याची जबाबदारी रा यावर असत े. यामुळे आिथ क
यव थ ेत ह त ेप करावा लागतो . असा ह त ेप, आिथ क यवहार चालिव यासाठी
नसून, सामािजक म ू ये संरि यासाठी , शोषणम ु साठी , अ याय द ूर कर यासाठी ,
वाथ आिथ क हेतूंना पायब ंद घाल यासाठी असतो . पूवा पार चालत आल े या काया बरोबर
समाजक याणाची जबाबदारी वीकार याम ुळे रा याला , अथ यव थ ेचे ि न य ं ण व
अनुषंगाने इतर े ांचे िनयं ण कराव े लागत े.
आपली गती तपासा .
१. ाचीन भारतीय रा यस ं थाची मािहती ा .
५.४ उ प ी िवषयक िस ा ंत
रा य कस े व का िनमा ण झाल े, यािवषयी िव ानात मतमता ंतरे आह ेत. या
संदभा त यािवषयी ई री िस ा ंत, कुटुंबमूलिस ा ंत, शि िस ा ंत, सामािजक करार
िस ांत (सामािजक स ंिवदा िस ा ंत) व मिवकास िस ा ंत (ऐितहािसक अथवा
िवकासवादी ) असे पाच िस ा ंत चिलत आह ेत. रा य न ेमके के हा िनमा ण झाल े ते िनि त
ठरिवता य ेत नसल े, तरी मानवी जीवना या स ु वातीपास ून मानवाला कोण या तरी बा
श या िनय ं णाखाली रहाव े लागल े आहे. जीवना या िविवध गरजा भागिव यासाठी रा य munotes.in
Page 55
55िनमा ण झाल े आिण जीवन स ुखी व सम ृ बनिव यासाठी त े अि त वात रािहल े. रा य व
राजा या स ंक पन े िवषयी या या िनिम ती िवषयी िविवध िस ा ंत चिलत आह ेत.
यािवषयी थोड यात पाह .
५.४.१ ई री िस ा ंत
जगभराम य े आिण भारतीय रा यािवषयी ऐितहािसक मािहती फारशी उपल ध
नसताना रा या या ई री उदयाचा िस ा ंत स ृत झाला . रा य ई रान े िनमा ण केले, अशा
कारच े उ ल ेख सव ाचीन स ं कृतीत आढळतात . राजा द ेवां या अ ंशांतून, यांचे गुण
घेऊन िनमा ण झाला अस े ाचीन भारतीय ही मानीत . या िस ा ंताची आधारभ ूत गृहीत त व े
िस करण े श य नसत े; कारण ती ब ु ीवादावर आधा रत नस ून ेवर आधा रत
असतात . शािसता ंचे क त य कोणत े याचेच िद दश न केले जाते, यामुळे उ प ीबाबतचा
िस ांत मा य हो यासारखा नाही .
ाथिमक अव थ ेतील समाजात , शासना या आ ा धमा मुळे आिण ई री
कोपा या भीतीन े पाळ या जाऊन समाजाला तथाकिथत ई री आ ापालनाची सवय
लागली . या ई रािनिम त मान याम ुळे ऐितहािसक अशा रा यस ं थेला न ैितक अिध ान
ा झाल े. रा या या उ ा ंतीत धम मह वाचा घटक होता , या गो ी ई री िस ा ंताने
प होतात ह े याच े मह व होय .
५.४.२ श िस ा ंत
बळान े वसाम या ने दुब लांना िज ंकून, दंडश या उपयोगान े इतरा ंवर
वािम व थािपत क न रा य िनमा ण केले अ से शि िस ा ंत ितपादन करतो . श
रा याच े मह वप ूण आिण व ैिश ्यपूण ल ण असत े. दंडश समथ नीय असत े; कारण
ितचे मूळ मानवी वभावातच असत े. व व थािपत क न , स ास ंपादना या
वाभािवक इ छ ेमुळे म ा णूस आ मणवादी असतो , यामुळे साम य वान माणस े इतरा ंना
आपल े दास बनिवतात . आ मणवादी व ृ ीमुळे मानवी गटात स ंघष होऊन िजत ज े यांचे
दास बनतात . एखा ा िविश द ेशावर ज े यांची स ा थािपत होऊन रा य िनमा ण होत े.
शि िस ा ंत अन ैितहािसक तर आह ेच पण या ंतून दुब लांनी बळा ं या आ ा
पाळा यात ह े जे सू विनत होत े, तेही फारस े उिचत मानल े जात नाही . बल योगा ंचे
समथ न ा िस ा ंताने होते पण रा याची िनिम ती अथवा काय यावर यात ून काश पडत
नाही.
५.४.३ कुटुंबमूलिस ा ंत:-
कुटुंबसं थेतून रा य िनमा ण झाल े अ स े काही समाजशा ा ंचे मत आह े.
समाजा या स ु वातीला क ुटुंबसं था अि त वा त आली . अ गत मानवी समाजात
बह पित व अस याची श यता अस याम ुळे म ा त ृस ाक प ती अि त वात असावी .
पशुपालना या यवसाय प तीन ंतर िपत ृस ाक प ती , समाजा या गत अव थ ेत
िनमा ण झाली असावी . munotes.in
Page 56
56कुटुंबाचे र ण आिण पालनपोषण करणा या य े कुटुंब मुखाची स ा क ुटुंबातील
सवा वर चालत अस े. कुटुंब मुखाचे अिधकार अमया द असत . र संबंधा या ना याम ुळे एका
लहान क ुटुंबातून, कुटुंबाचा गट िनमा ण होई , ये कुटुंब मुख गटा ंतील अिधकारी य
मानली जाई , अनेक कुटुंबांचे कुल, अनेक कुलांचा गण आिण अन ेक गणा ंचे र ा यात
पांतर होई . रा य हणज े कुटुंबांचे िवशाल व प अस े. ाचीन स ं कृत तील
कुटुंब मुखाची अमया द स ा रा या या म ुखाला -राजाला - ा होई .
आ समाजातील क ुटुंबसं था मात ृस ाक अथवा िपत ृस ाक या दोनच प त ची
होती, आणखी कोण याही िभ न कारची होती याचा ऐितहािसक प ुरावा नाही .
कुटुंबसं था, कुल, गण आिण रा य ह े घटना मही ऐितहािसक ्या सव संमत नाहीत .
कुटुंबसं था व रा य या ंचे काही बाबतील सा य असल े, तरी स ंघटना , काय े व उि े
यांबाबत ती पर परा ंपासून अगदी िभ न असतात . कुटुंबमूलिस ा ंतामुळे समाजा या
उ प ीबाबत मािहती िमळत असली , तरी या याम ुळे रा या या उपप ीवर पुरेसा काश
पडत नाही .
५.४.४ सामािजक करार िस ा ंत
सामािजक करार िस ा ंतानुसार मानव समाज एक ेकाळी सव कार या
बंधनापास ून म ु होता . रा य न हत े, शासन न हत े, िविधिनयम न हत े.
िनसग िनयमा ंनुसार मानव जगत होता , परंतु िनसग िनयमा ंचे व प िनि त व प न हत े.
यांचा अथ ल ा वून िनण य देणारी स ं था न हती . मानवी वभावातील वाथ व ृ ीमुळे
िनसगा व थेतील जीवन द ु:सह झाल े आिण यात ून सुट यासाठी , मानवा ंनी एकि त य ेऊन
रा य िनमा ण कर याच े ठरिवल े. आपापसा ंत य ेकाने एकम ेकांशी करार क न आप या
िहतासाठी रा याची िनिम ती केली. यासाठी य ेक यि ला न ैसिग क वात ं याचा आिण
ह का ंचा या ग करावा लागला ; यामुळे रा यान े िनमा ण केलेले िविधिनयम पाळ ून मया िदत
नागरी वात ं याचा आिण ह का ंचा उपभोग घ ेणे श य झाल े. यालाच सामािजक करार
िस ांत हणतात .
या िस ा ंताला ऐितहािसक प ुरावा नाही . िनसगा व था, ऐि छक करार िन वळ
अनुमाने आह ेत. अिधकार , ह क, कायद े आिण करार गत समाजातच स ंभवतात ,
हणून िनसग द अिधकारा ंचे गृहीत अि त व अस ंभवनीय ठरत े. या ीन े रा या या
उ प ीबाबत सामािजक कराराचा िस ा ंत अस ंभवनीय ठरतो . असे मान यात य ेते.
या िस ा ंताने ई री िस ा ंत खोड ून काढ ून शासन साव भौम जनत े या स ंमतीवर
अवल ंबून असत े, या त वाचा प ुर कार क ेला. शासक आिण शािसत या ंचे संबंध कस े
असाव ेत याच े िद दश न केले. अिनय ंि त राजस ेला ध का द ेऊन वय ंिनण याचे वात ं य
आिण राजक य स ा या ं या योगान े लोकस ाक रा याची क पना साकार कर यात
हातभार लावला . हे िस ा ंत रा या या उ प ीच े िस ा ंत हण ून मह वाच े नाहीत , तर
जनसंमती ह े साव भौमाच े अिध ान असाव े; साव भौमाला सव े अिधकार असाव ेत,
शासन मया िदत असाव े इ. त वां या ितपादनाम ुळे ते मह वाच े ठरतात . सामािजक
कराराचा िस ा ंत munotes.in
Page 57
57५.४.५ मिवकास िस ा ंत
रा य ऐितहािसक उ ा ंतीतून िनमा ण झाल े, मानवी समाजा या थमाव थ ेतील
अप रप व आिण अ गत व पा या स ं थांतून हळ ूहळू िवकिसत झाल े, असे मिवकास
िस ांत ितपादन करतो . मनु य समाजशील अस याम ुळे र स ंबंधांवर आधा रत
कुटुंबसं था िनमा ण झाली . समाज िनमा ण झाला आिण काला ंतराने समाजात ून रा यस ं था
िनमा ण झाली . एकमेकांपासून िभ न अशा गटा ंचा बनल ेला समाज ढ वर अिधि त अस े.
कुटुंबसं था मात ृस ाक अथवा िपत ृस ाक प तीची अस े. िपतृपूजे या प तीम ुळे
कुटुंब मुखाची स ा बिल झाली . नैसिग क श ना घाबरणा या मानवान े, यांना तृ
कर यासाठी या ंची पूजा कर यास स ु वात क ेली. कुलाचार आिण धािम क िनयमा ंची
िनिम ती झाली . धम गु ंना ाधा य िमळाल े. धािम क िनयमा ं या आचरणाम ुळे समाजाला
आ ापालनाची सवय लागली . ऐ यभाव िनमा ण होऊन जमातीत एकिजनसीपणा िटक ू
शकला .
उपजीिवक ेसाठी य ना पर परा ं या मदतीन े व सहकाया ने मिवभागणी क न
िनरिनराळ े यवसाय कराव े लागत , यामुळे िनमा ण झाल े या आिथ क यव थ ेला िनि त
िनयम कराव े ल ा ग ल े. शेतीमुळे समाज थाियक झा यावर मालम े या संर णासाठी ,
अंतग त शांतता िटकिव यासाठी व बा श ूंपासून संर ण कर यासाठी एखा ा म ुखाला
नेता हणून िनवड याची था पडली . अशा न े याला जमातीचा आिण धमा चा पािठ ंबा
िमळा याम ुळे, िनण य दे याचा व िनयम कर याचा अिधकार िमळा याम ुळे या या स ेचे
पांतर राजस ेत झाल े. कोण याही समाजात स ाधारी आिण इतर अस े वग पड यावर
स ाधारी वग स ा िटकिव याचा य न करतात , ढ च े पांतर िविश वगा या िविश
अिधकारा ंत होत े. पशुपालन व श ेती या ंतील उ पादनवाढीम ुळे संप ीच े आिध य िनमा ण
होऊन याचा स ास ंपादनाच े साधन हण ून उपयोग होऊ लागला . संर णाच े मह व वाढ ून
योद् यांचा एक वग च िनमा ण झाला व राजक य स ेची सू े या वगा या हाती ग ेली. एकाच
देशात थाियक झा याम ुळे ादेिशक िन ा िनमा ण झाली . वैयि क िन ेची जागा
ादेिशक िन ेने घेतली. र संबंध, धम , यवसाय , यु या घटका ंमुळे सुसंघिटत
झालेला समाज राजक य भावन ेने े रत झा यावर स ेचे पा ंतर शासनस ं थेत आिण
ढीच े पांतर काय ात झाल े आिण रा यस ं था िनमा ण झाली . मानवान े रा यस ं था
जाणीवप ूव क िनमा ण केलेली संघटना नस ून ती मा मान े िवकिसत झाल ेली संघटना आह े,
असे ऐितहािसक ीन े ितपादन करणारा मिवकास िस ा ंत सव मा य ठरला आह े.
आपली गती तपासा .
१. रा य उ प ी िवषयक िविवध िस ा ंत सांगा.
munotes.in
Page 58
58५.५ रा यस ं थेचा िवकास म
ाचीन समाजरचना म ु य व े मातृस ाक होती . यातून तयार झाल ेली राजक य
सं थाही ी धान वा ीसा क होती . ी या मा यमा ार े नाती ठरत , मालम ेचा
वारसा ठर े. पुढे मा ी क ुटुंब मुख न हती , फ पर ंपरावाहक होती . पशुपालना या
आिण ि थर श ेती या स ु वातीन ंतर िपत ृस ाक क ुटुंबप ती अि त वात आली . िप या या
कुळाव न वारसा ठ लागला . कुटुंब मुखाचे अिधकार अ ंितम आिण सव े मानल े जाऊ
लागल े. टोळी आिण जमातीच े यवहार ढ वर आधा रत असत . परंपरागत ढ ना ामा य
िमळे, ढीिव वाग यास य ला जमातीत ून बिह क ृत केले जाई.
उपजीिवक ेसाठी जमात तील घटका ंना, पर पर सहकाया ने मिवभागणीन े
िनरिनराळ े यवसाय कराव े लागत . अंतग त शांतता, बा श ूपासून संर ण इ . कारणा ंमुळे
कुटुंब मुखा या स ेपे ा मोठ ्या स ेची आव यकता भास यावर एखादा साम य वान
कुटुंब मुख जमातीचा म ुख नेता हण ून िनवडला जाई . मुखाला जमातीसाठी िनयम
कर याचा अिधकार िमळ ून तो जमातीचा राजा बन े.
भट या जमाती श ेतीमुळे एका द ेशात थाियक झा यावर , राजस ा ाद ेिशक
मानली जाऊ लागली . राजस ा य ात उतर या ेणीने अनेक स ािधका या ंची स ा
असे. रा यातील रिहवाशा ंची स ाधारी आिण इतर अशी िवभागणी होई . मानवी वभाव ,
बु ी आिण श या ं या न ैसिग क िवषमत ेमुळे काही य ना े व आिण वच व ा होई .
ते िटकिव यासाठी रा यस ा राबिवली जाई . ढ च े प ा ंतर िविश वगा या िविश
अिधकारा ंत होऊन , तसे अिधकार कायम राख यासाठी रा याची द ंडश वापरली जात
असे.
पशुपालन आिण श ेती या ंतील गतीम ुळे संप ी वा ढली आिण स ंप ी या
आिध याचा उपयोग स ास ंपादनासाठी होऊ लागला . नदीकाठ या स ं कृत त स ंप ी या
अिध याम ुळे नगरा ंची उभारणी झाली . नागरस ं कृती हणज े संप ीच े एक करण आिण
संप ी या एक ीकरणान े स ास ंपादन, नगरां या िनिम तीने र स ंबंधांचे मह व कमी झाले.
धमा चे व प बदल ून मंिदरातील द ेवपूजा अि त वात य ेऊन धम गु ंची स ं था िनमा ण
झाली. धमा चे संघिटत साम य समाजिनय ं णाच े साधन बनल े. राजा या य प े ा
राजपदाला मह व आल े. खडे सै य ठ ेवणा या साम य वान राजा ंनी आज ूबाजूचे देश
िजंकले.
रंजन करणारा तो राजा अशी क पना भारतात चिलत होती . भारतीया ं या
रा यस ं थेत कालमानान ुसार अन ेक कार अि त वात होत े. रा य, भौ य , वैरा य,
सा ा य , ैरा य, गणरा य , संयु रा य इ याद च े उ ल ेख ाचीन भारतीय वाङ ् मयात
आढळतात . मा य यायात ून मु हो यासाठी , िहंसा टाळ यासाठी , संप ी या
र णासाठी , यायासाठी व जीवन स ुखी कर यासाठी रा य िनमा ण झाल े, हणून
सवा गीण क याण रा याच े उि मानल े ज ा ई. वामी , अमा य , जनपद , दुग , कोश
द ड आिण िम अस े रा याच े सात घटक मानल े जात. रंजन व र णाबरोबर धम , अथ व
काम या प ु षाथा ना उ ेजन द ेणे, अिधभौितक उ नतीबरोबर ज ेची नैितक उ नती करण े, munotes.in
Page 59
59‘अल ध य लाभः ल ध य र णम ् रि त य वध नम् वृ य पा े िन ेपः’- नसेल ते
िमळिवण े, िमळाल ेले अ स ेल याच े र ण करण े, र ण क ेले याचा िवका स करण े व
वाढिवल े या स ंप ीच े यो य िवभाजन करण े, ही रा यस ं थेची कत ये मानली जात . राजा
व जा या ंत एका मता असावी , राजपद िव तासारख े असाव े, अशा क पना चिलत
हो या . राजा व जा दोघा ंनाही धमा िधि त न ैितक त व े प ा ळ ा व ी ल ा ग े. रा य धमा वर
अिधि त नस े. धम वे े स ला द ेत, परंतु राजकारणात ह त ेप करीत नसत . राजस ा
िनयंि त होती . िन पृह तप वी म ं ी आिण पर ंपरागत धम िनयम, यांचे राजस ेवर िनय ं ण
असे. िवक ि त शासन यव थ ेमुळे जवळजवळ वाय असल े या ामस ं थांचे राजस ेवर
अ य िनय ं ण राही .
ाचीन भारतात राजस ा नसल ेली गण अथवा स ंघ हण ून ओळखली जाणारी
जास ाक रा य े होती. यौधेय, शा य , वैशाली इ . गणरा या ंतील ितिनधी वणा िध ीत
असत . प ोपप असत . गणांचे मुख काय कारी म ंडळ गणसभ े या िनय ं णाखाली अस े.
कुल, जाती इ याद व न कधी कलहद ेखील होत . काय बह मतान े कर याऐवजी एकमतान े
हावे अशी अप े ा अस े. गणपती अथवा गण म ुखाची िनवड गणसभ ेकडून होई . गणरा यात
मतदानाचा अिधकार सवा ना नसला . तरी मह वा या कामकाजासाठी एकि त य े याची
प ती होती .
ाचीन काळी दोन टो या ंत, ांतात, रा यात य ु नैसिग क मानल े जाई. परक य
जनतेला श ू मानल े जात. रा याच े इतर रा या ंबाबत काही कत य असत े, ही क पनाच
याकाळी न हती . मा रा यारा या ंत मै ीचे संबंधही असत . ाचीन सा ा य े भौिमक
सा ा य े होती. यांचे साम य शेती या उ पादनावर व या ं या स ै यबळावर अवल ंबून राही ;
पण स ै यासाठी खच करावा लाग े व इतक े क नही राजधानीपास ून दूर या द ेशात िनय ं ण
विचतच राही . सागरी िकना यावरील लोकांनी सागरी स े या स ंपादनान े रा यस ं थे या
िवकासात नवीन पव उघडल े. मो या या जागी वसाहती थाप ून, यापारी क े थाप ून,
मोठ्या माणावर खड े सै य न ठ ेवता स ंप ीचा ओघ वाहता ठ ेवून या ंनी राजक य आिण
आिथ क साम या ची सा ंगड घातली .
एक व ंश, एक द ेश, एक धम , समान इितहास , परंपरा आिण िहतस ंबंध यांमुळे
पूव काळी रा ीय वाची भावना िनमा ण झाली अस े म ा न ल े ज ा त े. परंतु या घटका ंपैक
एकाम ुळे ि कंवा अन ेकांमुळे ऐ यभावना िनमा ण झाली असली , तरी रा ीयत ेबरोबर
असलाच पािहज े असा एकही घटक या घटका ंत आढळ ून येत नाही . मानवजाती या
कोण याही सामािजक बाबीबाबत , भाषेबाबत, िविश अशा ढी अगर घाताबाबत ,
धािम क क पना ंबाबत, ादेिशक स ंबंधांबाबत, देशाबाबत , वांिशक भावन ेबाबत,
आिथ क जीवनातील यवहारा ंबाबत िकंवा राजक य े ातील घटका ंबाबत, ते
रा ीय वापास ून िवभ करताच य ेत नाहीत अस े हणता य ेता नाही . कोण याही एखा ा
रा ाचा िवचार क े यास या रा ात , रा ीय व िनिम णारे समान घटक सापडण े कठीण
असत े. हणून कोण याही एक िक ंवा अन ेक िनि त घटका ंमुळे रा ीय व िनमा ण होत े असे
हणता य ेत नाही . यामुळे रा हणज े भािषक , राजक य िक ंवा ािणज एकता नस ून munotes.in
Page 60
60भावना मक एकता अस ते, ही प लरची रा ीय वाबाबतची क पना मा य करावीशी
वाटते. कोण याही कालख ंडात अि त वात असल े या ऐितहािसक प रि थतीत कोण याही
मानवसम ूहाची अि त वात असल ेली एक वाची भावना रा या या एका मत े या पान े
तीत होत असल ेली अथवा तीत होऊ पाहाणारी भा वना हणज े रा ीय व होय .
रा ीय वाची भावना िनि त व पाची , अितशय समथ व सवा ना भाराव ून टाकणारी
असत े.
एका िविश कारची , सव समाव ेशक, सवा ना पटणारी , सव यापी आिण अ य ंत
साम य शाली अशी रा ीय वाची भावना फ रा यस ं थेमुळेच य व पात काय म
होते, इतर कोण याही सामािजक स ंघटनेला ती भावना प ेलणारी नाही . रा ीय वा या
भावन ेचे य ातल े व प हणज े रा य .
बोधना या काळात रा वादी साम य शाली राजस ा य ूरोपात थािपत झाली .
आपली गती तपासा .
१. रा यस ं थेचा िवकास म प करा .
५.६ हड पा आिण िस ंधू सं कृतीतील रा यस ं था
रा यस ं थे या बाबतीत प ुढारलेली िस ंधु सं कृती (इ. स. पू. ३२०० – १५०० )
ही भारता या ता पाषाणय ुगीन स ं कृती आह े. ही सं कृित ाम ु यान े िसंधू नदी, सर वती
नदी व िसंधू या उपन ाकाठी (पंजाबातील ५ मु य न ा ं याकाठी ) अि त वात होती .
तसेच गंगा यम ुना खोर े ते उ र अफगिण तानपय त ही स ं कृती बहरली . िसंधू सं कृती या
अि त वाचा प ुरावा दयाराम सहानी या ंनी इ.स.१९२१ म ये काशात आणला . इ. स. पू.
ितस या सह काम ये िसंध-पंजाबची म ैदाने आिण या ं या पि म ेकड या अफगािण तान ,
बलुिच तान भागा ंतील ड गराळ द ेशातही स याप े ा मानवी व तीला जा त अन ुकूल अशी
नैसिग क प रि थती असावी , यात श ंका नाही . बलुिच तान या ड गराळ भागात छोटीछोटी
ामव तीची क े ह ो त ी , हे आता प ुरेशा पुरा यान े िस झाल े आ हे. बलुिच तान आिण
उ र पािक तान या िवभागात व े ा, नाल, आमरी , झोब, कुली आिण टोगो इ .
ादेिशक व ैिश ्यां या िनरिनरा या ामस ं कृती अि त वात हो या , याब ल प ुरावा
िमळाल ेला आह े. हड पा स ं कृतीची व ैिश ्ये सव साधारणपण े सव सारखीच आढळतात . munotes.in
Page 61
61नगररचना , र ते, घरबांधणी, सांडपा याची यव था , मु ा, भांडी, खेळणी, मृतदेह
पुर याची प त याव न त ेथील रा याची क पना य ेऊ शकत े. हड पा स ं कृतीचे लोक
भारतात याच माण े भारताबाह ेरील द ेशांशी यापार करत असत . मृ पा े, मानवी दफन े,
मृ पा ांवरील र ंगीत न ीकाम आिण काही थळी स ूिचत क ेले जाणार े संभा य धा यो पादन ,
यांव न िस ंधू सं कृती या नागरी िवकासाचा आिण या ामीण स ं कृत चा घिन स ंबंध
असावा , असे त ा ंचे मत आह े.
५.७ ऋ वेिदक कालख ंडातील रा याच े व प
ऋ वेिदक काळातील रा याच े व प समज यासाठीच े सािह य उपल ध आह े.
यात ऋ व ेद मह वाचा आह े. यात काही रा य स ं था या आधारभ ूत सभा , सिमती , िवधत ,
गण अशा घटकाची मािहती िमळत े. वेिदक काळातील शासनातील , सामािजक , आिथ क
व सां कृितक जीवनातील काही स ं ा पु हा-पु हा िवचार याची आयोगाची व ृ ी िदस ून येते.
यात जन , पंचायतन , पुरोिहत , ािमणी , इरीप ी इ . सं ाचा समाव ेश होतो .
सभा आिण सिमती : ऋ वेदात सभ ेचा उ ल ेख आठ व ेळा आिण सिमतीचा सहा व ेळा आला
आहे. सभेम ये काही िनवडक लोक असत . सिमती ही व ैिदक काळातील साव भौम स ं था.
ाचीन भारतीय राजक य िवचारा ंम ये गण, िवधा, सभा आिण सिमती या स ं था हो या .
यांचे उ ल ेख ऋ व ेदाम य े आल ेले आहेत. सिमती ही स ं था जवळ जवळ एक हजार वष
अि त वात होती . वैिदक काळात राजक य जीवन आिण साव जिनक सम ूह या
सं थां या ार े घड या चे िद सत े. सिमतीचा अथ ‘सवा नी एक य ेणे’ असा होता . सिमती
जनसाधारण िक ंवा िवशची रा ीय सभा होती . सिमती राजाची थम आिण यान ंतर
इतरांची िनवड करत होती . सिमतीम य े स व लोका ंचा सहभाग होता . सिमतीच े स व ा त
मह वाच े काम राजाची िनवड करण े हे ह ो ते. सिमती ही सवा त पिहली स ं था होती .
रा यस ंबंधी आिण म ं यांसंबंधी सिमतीम य े िवचार क ेला जात होता . राजा सिमती या
बैठकांना उपि थत राहत होता तस ेच राजान े सिमती या सभा ंना उपि थत राहण े आव यक
मानल े जात होत े. सिमतीम य े उपि थत राहण े हे राजाच े कत य होत े. सिमतीला उपि थत
न राहणारा राजा हा कत यहीन समजला जात होता . सिमतीम य े वाद-िववाद (िचिक सा )
होत अस े. सिमतीत राजक य िवषया ंबरोबर इतर िवषया ंवर देखील चचा होत होती . सिमती
ही िवकिसत समाजातील स ं था होती . कारण समाजात बदल होत होता . िवकिसत समाज
उदयास य ेत होता . िवकिस त समाज हणज े उ नत अव थ ेतील वाद -िववाद , वादिववाद
कर याचा अिधकार , वाद-िववाद क न िवजय िमळव याची मा यता या गो ी सिमतीशी
संबंिधत हो या . तसेच सिमतीच े ितिनिध व सवा ना िदल े जात होत े. ितिनिध वा या
िस ांताचा आदर क ेला जात होता . या कारणाम ुळे सिमती ही साव जिनक व पाची होती .
सिमतीला एक सभापती होता . रा यािभष ेका याव ेळी गावाचा म ुख उपि थत राहत होता .
सिमतीच े मु य आधार ाम (गाव) होते. ामणी हा ामाचा स ंघटक होता . सिमतीचा
काय काल ख ूप मोठा होता . यामुळे सिमती िनर ंतर अि त वात राहत होती . जातकां या munotes.in
Page 62
62काळा या आधी सिमतीचा हास झाला ( इसवी सन प ूव ६००). सिमती ही राजक य
सं था होती . सिमतीम य े संपूण कुळाला ितिनिध व िदल े जात होत े. (संदभ :- मराठी
िव कोश ,)
आपली गती तपासा
१. ऋ वेिदक कालख ंडातील रा याच े व प प करा .
५.८ उ र व ैिदक कालख ंडातील रा यस ं था
साधारणपण े इसवी सन प ूव १००० ते इसवी सन प ूव ६०० हा कालख ंड हणज े
वैिदक उ र कालख ंड मानला जातो या काळात जनपद े अि त वात आली . उ र व ैिदक
काळात राजक य यव थ ेत मह वप ूण प रवत न घड ून आल े. उ र व ैिदक काळा त
जनजातीय यव था हळ ूहळू समा झाली . या कालख ंडात आिदवासी यव थ ेचे हळूहळू
िवघटन होऊन याच े अनेक भागात छोटी रा य े अि त वात य ेऊ लागली . जनांची जागा
जनपदान े घेतली. आता द ेश ता यात घ े यासाठी य ु े सु झाली , अनेक जमाती आिण
रा ये एक य ेऊन मोठी आिण शि शाली रा य े िनमा ण झाली . पु आिण भरत या ं या
संयोगान े कु ची िनिम ती झाली , तर त ुव शा आिण ि वी या ं या स ंयोगान े प ांचाल रा य
िनमा ण झाल े. या काळात जनप रषदा ंचे मह व स ंपले. मिहला ंना सभ े या सद य वापास ून
दूर ठेव यात आल े. या काळात राजा अिधक शि शाली होता , याचे रा यावर प ूण
अिधकार आिण िनय ं ण होत े.
नंतर या व ैिदक काळात रा या ंचे े फळ त ुलनेने मोठे होते. या काळात द ेश
ता यात घ े या या उ ेशाने यु े सु झाली . रा या ंचे े फळ वाढ यान े राजा शि शाली
झाला, या काळात रा या श दाचा वापर स ु झाला . राजा िनवडण ुक ने िनवडला
जायचा , याला ज ेकडून भेटव त ू ि कंवा साद िमळत अस े. या िनवडल े या राजाला
‘िवसपती ’ असे हणतात . शतपथ ा णात ज े या स ंप ीचा मनमानी उपभोग घ ेणा या
राजाला रा हा श द वापर यात आला आह े. यागा या यित र , कत य आिण कत य
नावाचा कर द ेखील नम ूद केला आह े.
या काळात कोण याही राजान े कायम स ै य ठेवले नाही. या दर यान थपती आिण
शतपती नावा या दोन ा ंतािधका या ंची नाव े आ ह ेत. थपती हा सीमावत द ेशाचा
शासक होता आिण सातपती १०० गावां या गटाचा म ुख होता . शासना या खाल या
पातळीला ामीण भागाचा म ुख जबाबदार होता . राजाला शासनात मदत कर यासाठी
िविवध अिधकारी असायच े, शतपथ ा णात या ंना र नी हणतात . हे १२ र नी हणज े munotes.in
Page 63
63पुरोिहत , यो ा, युवराज, मिहषी (राणी), सुता (राजाचा सारथी ), ामणी (गाव म ुख),
ितहार ( ारपाल ), खिजनदार , भागदुधा (कर स ं ाहक ), अ वापा (फासा या ख ेळात
राजाचा सहकारी ), पलागल (दूत) आिण गोिवकत न (िशकारात राजाला मदत ). हे स व
अिधकारी राजा या थ ेट िनय ं णाखाली होत े.
आपली गती तपासा
१. उ र वैिदक कालख ंडातील रा यस ं था कशी होती त े सांगा.
५.९ महाजानापदा या कालख ंडातील रा य
वैिदक स ंिहतात जनपद हा श द सापडत नाही . काही इितहासकारा ंनी अन ेक
गावां या सम ूहाला जनपद ही स ं ा वापरली आह े. या सोळा महाजनपदा ंमधे काही
जनपदात राजत ं होत े, तर काह म य े गणत ं रा य णाली होती . राजत ं कारात
राजा या हाती स ा अस े. अंग, काशी, चेदी येथे राजत ं होत े, तर शा य , शु क, मालव ,
वृ जी या महाजनपदात गणत ं णाली होती . गणतं असणा या जनपदात दोन कार े
कारभार चाल े. एकात सव नाग रक एक य ेऊन आपला कारभार करत , तर द ुस या
कारात उ चक ुलीन वग कारभार करत अस े. जनपद े हणज े छोटी छोटी रा ये होती. हे
जनपद हणज ेच जनसम ूह होय .या जनसम ूहां या म ुखा म य े रावी नदी या तीरावर झाल ेले
"दशर य ु " िस आह े. या वैिदक लोका ं या जनसम ुहांबरोबर "दास" िकंवा "द यू"
लोकांचे वा त य होत े.
भारतीय उपख ंडा या वाय य ेला असल े या आज या अफगािण तानपास ून
ते पूव ला िबहार , बंगाल, ओडीसा पय त या द ेशात आिण दि ण ेत महारा ापय त ही
जनपद े पसरल ेली होती आज या महारा ाचा काही भाग त े हा या या जनपदान े यापल ेला
होता. सं कृत, पाली आिण अध मागधी सािह यात या जनपदाची नाव े आढळतात ीक
इितहासकारा ं या िलखाणात ूनही यास ंबंधीची मािहती िमळत े यातील काही जण
पदांम ये राजेशाही ही अि त वा म य े होती तर काही जणा ंम ये म ा गणरा य यव था
होती. याकाळी अशी १६ जनपद े अि त वात आल ेली होती . गणरा य असल े या
जनपदा ंमधील य े य ची गणप रषद असे. प रषद ेचे सद य एकि तपण े च च ा क न
रा यकारभारास स ंबंधीचे िनण य घेत असत अशा चचा या िठकाणी होत या
सभाग ृहाला संतागार असे हटल े जाई.
munotes.in
Page 64
64गौतम ब ु नेपाळमधील शा य गणरा यातील राजपु होते येक जनपदाची
वतं नाणी चलनात होत े. जन पदा ं या स ंदभा तला उ ल ेख हा त कालीन ाचीन
धािम क सािह यामध ून येतो याम य े बौ धमा तील ि िपटक आिण जैन धमा तील
ंथ याम य े जनपदा ंचा व गणरा या ंचा उ ल ेख आल ेला आह े. कोसल महाजनपदाचा
िव तार िहमालया या पाय याशी न ेपाळ आिण उ र द ेश या िठकाणी झाल ेला होता .
या रा यातील ाव ती कुशावती आिण साकेत ही नगरे िस होती . ाव ती
हे कोसल महाजनपदाची राजधानी होती . गौतम ब ु ाव थीम य े चेतवणी या िस
िवहारात दीघ काळ रािहल ेले होते. कोसल राजा सेनिजत हा वध मान महावीर आिण
गौतम ब ु या ंचा समकालीन होता . कोसल चे रा य मगधाम य े िवलीन झाल े.
कोसल माण ेच व स, अवंती आिण मगध हीदेखील मोठी महाजनपद े अि त वात होती .
मगध या उ र ेस िल छवीच े ु जी हे गणरा य होत े. वैशाली ही याची राजधानी होती .
मगधचा राजा अजातश ूने िल छवी रा य िज ंकून ते मगधाम य े िवलीन क न घ ेतले.
व स महाजनपदाचा िव तार हा उ र द ेशातील याग या आसपास या द ेशात झाल ेला
होता. कोसम हणज ेच ाचीन काळाच े कौशांबी होईल. हे एक मह वाच े यापारी क होत े.
कौशांबीतील तीन अ य ंत ीम ंत यापा या ंनी गौतम ब ु आिण या ंचे अनुयायी या ं यासाठी
तीन िवहार बांधले ह ो ते. राजा उदयन हा गौतम ब ु ांचा समकालीन होता . राजा उदयन
नंतर व स महाजन पदाच े वत ं अि त व फार काळ िटकल े न ाह ी . ते अवंती महाजन
पदा या राजान े िजंकून घेतले. ाचीन भारता या इितहासात पदांची थान ह े मह वप ूण
ठरलेले आ ह े. या काळातील जनपदा ं या उदयात ूनच साव भौम स ा ा आकाराला
आ या . या या द ेशांम ये या स ा ंचा मोठा िव तार घड ून आला . अनेक वैभव स ंप न
असे रा य द ेशांम ये आकाराला आल े.
५.१० मौय कालख ंडातील रा य
मौय सा ा याची थापना सा ा याचा स ं थापक चं गु मौय याने केली.
चाण यान े चं गु मौय या मदतीन े धनान ंदची ज ुलमी स ा मोड ून काढली . दर यान ,
अले झांडर या ीक स ाटान े िबयास नदी ओला ंडून भारतावर वारी क ेली होती .
अले झांडर या म ृ यूनंतर या या सा ा यात फ ूट पडली व या या पा ंनी ( ांतशासक )
आपापली अन ेक वेगवेगळी िवख ुरलेली रा य े तयार क ेली. या पा भूमीवर मौय सा ा याची
मािहती घ ेत यास , ते चार ा ंतात िवभागल े गे याच े ि द स त े. अशोका या िशलाल ेखां या
अनुसार ा ंतांची नाव े तोसली (पूव कडील ), उ जैन (पि मेकडील ), सुवण नगरी
(दि ण ेकडील ) व त िशला (उ रेकडील ) ही होती . ांतीय शासनाचा म ुख हा क ुमार
(राजपु ) असे. तो राजाचा ितिनधी हण ून ांतावर रा य करत अस े. राजपु ाला
सहा यक हण ून महाअमा य व म ं यांची सिमती अस े. अशीच शासन यव था सा ा या या
तरावरद ेखील अस े. शासनाचा म ुख हण ून स ाट तर यास साहा य कर यासाठी
मंि प रषद अस े. munotes.in
Page 65
65मौय सा ा याच े सै य हे याकाळच े स व ा त मोठ े सै य होत े. या सा ा या कडे
६,००,००० पायदळ , ३०,००० घोडदळ व ९,००० लढाऊ ह ी होत े. हेरिगरीचा
िवभाग अ ंतग त व बा स ुर ेसाठी मोठ ्या माणावर मािहती गोळा करत अस े. अशोकान े
जरी य ु व िव तारास आळा घातला तरी यान े याच े सै य शा ंतता व स ुरि तता या ंसाठी
कायम ठ ेवले.
मौय सा ा या या आिधप याखाली एकछ ी शासन आ याम ुळे अंतग त लढाया ंना
आळ बसला व थमच स ंपूण भारताची अशी एक आिथ क यव था उदयास आली .
चं गु ाने संपूण भारतभर एकच चलन थािपत क ेले. याने भारतात श ेतक या ंना व
यापा या ंना याय व स ुर ा िमळावी ह णून ांतीय िनय ं कांचे व शासका ंचे जाळे िनमा ण
केले. मौय सै याने अनेक गु हेगारी टो या , ांतीय खाजगी स ै यांना पराभ ूत केले. फुटकळ
जमीनदारा ंची रा य े सा ा यात िवलीन क ेली. भारतात अ ंतग त यापार या काळात नवीन
राजक य एका मता व अ ंतग त सुर ा यांमुळे म ो ठ्या माणावर वाढला . याचबरोबर मौय
सा ा यान े आंतररा ीय यापारासही ो साहन िदल े.
५.१०.१ स ांग िस ा ंत
मौया या काळात कौिट यान ेस ांग िस ा त आप या अथ शा या ंथात
सांिगतल ेला िस ा त आह े. स ांग िस ा त हणज े रा िक ंवा रा या या सात क ृती अस े
कौिट यान े सांिगतल ेले आ ह े. मी -राजा (डोक), अमा य – मंि मंडळ (डोळे), रा -
भू देश व सीमा (बाह ), दुग –िक ल े (हात), बल – सेना (बु ी), कोष – खिजना (त ड),
सु द – िम रा े कौिट या या मत े हे सव घटक मह वाच े असून याप ैक एखादाही घटक
दुब ल अस यास तो रा यिवनाशाला कारणीभ ूत ठरतो . वामी हणज े राजा हा क थानी
असल ेला मह वाचा घटक आह े. इतर घटका ंना बलवान कर याची जबाबदारी याचीच
आहे. चं गु ाने आप या शासन य ं णेत या स ा ंगांची काळजी घ ेतलेली होती . कौिट यान े
रा याची अ ंतग त शास क य यव था आिण याच े पररा स ंबंध यांिवषयी सव ि कोना ंचा
आढावा घ ेणारे खंडनमंडना मक अस े सिव तर िवव ेचन या ंथात क ेलेले आहे. कोण याही
रा याची वामी , अमा य , जनपद , दुग , कोश. द ड आिण िम अशी सात अ ंगे सांगून
येकािवषयी तपशीलवार िवव ेचन क ेले आह े. जेला स ंतु ठेवून व धाकातही ठ ेवून
रा यकारभार कसा करावा आिण याक रता उपय ु सातही अ ंगांचे र ण कस े कराव े,
याचे यावहा रक भ ूिमकेतून या काळाला यो य अस े माग दश न केले आहे.
आपली गती तपासा
१. स ांग िस ा ंतावर टीप िलहा .
munotes.in
Page 66
66५.११ सारांश
भारताम य े ाचीन काळी रा यशा ही एक ानाची शाखा अि त वात आली .
बृह पती , शु , मनू, भी म, कौिट य या ं या ाचीन स ं कृत सािह यात रा याच े ि न िद
केलेले आढळतात . कौिटलीय अथ शा , मनु मृित, या व य म ृित व महाभारत
(शांितपव ) या ंथांत राजनीतीच े िववरण िवश ेष पान े ितपािदल े आहेत. ाचीन काळी
या िविवध ानशाखा हो या , यांचे वग करण होऊन यी , वाता , दंडनीती आिण
आ वीि क अशा या चार िव ा या व ेळ या िश णा या काय मात समािव झा या .
वाता हणजे अथ पादक यवसायाच े तं ान . दंडनीती हणज े रा यशा .
वामी , अमा य , जनपद , दुग , कोश, दंड व िम अस े स ांग रा य भारतीय
रा यशा ात आव यक हण ून गृहीत धरल े आहे. रा याची ही क ृती हणज े व प होय .
ही रा याची अ ंगे हणज े मानवी देहा या अ ंगां माण े हणज े इंि यां माण ेच मह वाची होत .
वामी हा थम िनिद केलेला आह े. साव भौम स ेचा तीक , दंडधारी हणज ेच राजा वा
संघमु य होय . हा राजा वा स ंघमु य धम र ण करतो . यी हणज े वेद हे िविधिनष ेधां या
ारे धमा धमा चा बोध क न द ेतात. वेद हे अपौ ष ेय आह ेत. धमा धम हे वेदां या ार े
ठरतात . वामी हणज े राजा धमा धम ठरवत नाही . धमा ची अंमलबजावणी हणज े शासन
हेच मु य वामीच े काय होय.
भारतीय द ंडनीतीत हणज े रा यशा ात राजस ाक प तीच ग ृहीत ध न
राजनीती विण लेली आह े. गणरा याची क पनास ु ा भारतीय नीितशा ात आह े आिण
कौिटलीय अथ शा ातही आह े; परंतु कौिटलीय अथ शा ह े िविजिगष ू आिण च वत बन ू
इि छणा या राजाच े शासनशा आह े. भारतीय द ंडनीतीच े िकंवा रा यशा ाच े मह वाच े
मौिलक त व ा न स ं ेपाने कौिटलीय अथ शा ात ार ंभी स ू पान े मांडले आह े.
महाभारतात भी मस ु ा 'गणवृि अ यायात गणरा य कस े व ि ध णू व स ुि थर होईल ,
यांसंबंधी उपाय सा ंगतो. राजस ा असो अथवा गणस ा असो , वामी िक ंवा मु य या या
आ ा माण मान याच पािहज ेत, असा िस ा ंत भी म सा ंगतो.
खेडे, शहर, तालुका, िज हा इ . तरांवरील िनयोजन व यव थापन करणारी
यं णा हणज े थािनक शासन होय . थािनक यव था ंचे िनयं ण या िवभागातील अगर
रा यातील किन पातळीवर काम करणा या सं थांपुरते म य ा िदत असत े. थािनक
शासनाला लोक ितिनध या सहकाया ने सं थेचा कारभार सा ंभाळावा लागतो . अशा
सं थे या कामकाजासाठी रा य तस ेच देश पातळीवर कायद े केलेले असतात . थािनक
वरा य स ं थांची शासक य यव था सव सामा य नाग रकाच े सुख-समाधान ह े उि
डो यासमोर ठ ेवून िवक ीकरणा या त वावर क ेलेली असत े.
भारतीय अथ यव था सम ृ अशा ामीण भागावर , िवशेषतः ख ेड्यांवर,
आ मिनभ र अस यान े या अथ यव थ े या थािनक शासनाच े एक अिवभा य अ ंग हण ून
ामपंचायत ओळखली जात होती . ाचीन काळी गाव आिण ामप ंचायती थािनक
शासना या ीन े वावल ंबी व वय ंपूण हो या . महाभारता या शा ंितपवा त ामीण munotes.in
Page 67
67शासन यव थ ेचे वण न केलेले आहे. त कालीन ाम शासन यव थ ेची जबाबदारी एका गाव -
मुखावर होती . याला ािमक हणत . हे ाम म ुख ामप ंचायत या सह -काया ने ामीण
शासनाची सव शासक य यव था पार पाडत असत . भारतात बह तेक सव
खेड्यापाड ्यांतून ाम म ुखाचे पद अि त वात असल े, तरी या ंना द ेशपर व े िभ न नाव े
होती. उ र द ेशात ाम म ुखास गाव डा हणत , तर महारा ात याला प िलका िक ंवा
ामुकुटा हणत .
वैिदक काळात ाम म ुखास ािमणी , तर मौ य काळात ािमका हणत . ाम-
मुखाचे पद साधारणतः ि या ंकडे असे. गावातील िविवध थािनक जबाबदा या ंबरोबरच
ाम स ंर णाची जबाबदारीही याला पार पाडावी लाग े. तो ाम स ंर ण दलाचा म ुख अस े.
ल करी शासनाचा म ुख या ना यान े ामीण जनता व रा जा या ं या म य थाची भ ूिमका
ाम म ुखाला पार पाडावी लाग े. थािनक शासनाचा म ुख या ना यान े या याकड े अ य
अनेक काम े असत . यांम ये ा मु यान े ा म स भ ेची बैठक व ितच े अ य थान भ ूषिवणे,
चोर, लुटा व दरोड ेखोरांपासून गावाच े संर ण करण े, गावातील िविवध जाती -धमा या
लोकांम ये एकता थािपत करण े, थािनक जनता व राजा िक ंवा म यवत स ा
यां यात म य थाची भ ूिमका पार पाडण े, यां याशी प यवहार करण े इ. शासक य
कामांचा अंतभा व होत अस े.
५.१२ व यायावर आधा रत
१) ाचीन भारतातील रा यस ं थेचा उदयाचा इितहास ितपादन करा .
२) ाचीन भारतीय रा यस ं थाची मािहती ा .
३) रा य उ प ी िवषयक िविवध िस ा ंत सांगा.
४) स ांग िस ा ंतावर टीप िलहा .
५.१३ संदभ - ंथ
1. Alterkar, A. S. State and Government in Ancient India , Delhi, 1958.
2. Cassirer, Ernest, The Myth of the State, London, 1965,
3. Geltell, Raymond, G. History of Political Thought, London, 1951.
4. Jayaswal, K. P . Hindu Polity , Bangalore, 1967.
5. Laski, H. J. The State in Theory and Practice, London, 1935.
6. States in India, Maharshi Da yanand University, ROHTAK, 2003
munotes.in
Page 68
68६
दि ण भारतातील ाचीन रा य यव था
घटक रचना
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ दि ण भारतातील ाचीन रा य स ंक पना
६.३ दि ण भारतातील काही ाचीन रा य व या ंची शासन यव था
६.४ दि ण भारतातील अ य ाचीन रा याची शासन यव था
६.५ सारांश
६.६ वा यायावर आधा रत
६.७ संदभ ंथ
६.० उि े
दि ण भारतातील ाचीन रा य स ंक पना समज ून घेणे
दि ण भारतातील ाचीन रा य व या ंची रा जक य यव था (चेर, चोल, पंड्या)
अवगत क न घ ेणे
दि ण भारतातील ाचीन ा ंतीय रा य यव था समज ून घेणे
६.१ तावना
उ र भारता एवढाच दि ण भारताचा इितहास ाचीन आिण दैिद यमान आहे.
कोण याही सामािजक आिण राजक य सं थे या बाबतही हे खरे आहे. भाषा, सािह य आिण
सं कृती या बाबतही खरे आहे. कोण याही रा या या उ नतीसाठी भौितक साधनाबरोबर
राजक य यव था ठीक असण े मह वाच े असत े. दि ण भारत सव कार या भौितक
संसाधना या बाबतीत ाचीन काळापास ून आघाडीवर होता. रा य आिण याची यव था
ठेव याबरोबरच धातू िव ान आिण याचा वापर या बाबतही दि ण भारत आघाडीवर होता.
हे सव घड यासाठी मानव आिण याचा समाज एका शासक य यं णेचा भाग होणे
आव यक आहे. याव न दि ण भारतात राजक य यव था ाचीन अस याच े िदसत े.
munotes.in
Page 69
69दि ण भारतात िवड वंशाचे व सं कृतीचे लोक ामु यान े सापडतात . िवड हे
एकसंघ नसून यां या दोन शाखा हो या. एक तिमळ बोलणार े आिण दुसरे मुंडारीसार या
भाषा बोलणार े कोले रयन समुदाय होत. द खन आिण दि ण भारताम य े िवड भाषागट
ामु यान े आढळ ून येतो. ि़वडांची ाचीन भाषा जरी तिमळ आहे, तरी क नड ,
म याळम ्, तेलुगू याच माण े कुई-ग डी, कुई आिण ओराडम हेही िवड भाषेचे
आिव कार मानल े जातात . ाचीन िवडा ंत रा यस ं था होती . राजे भरम कम स ुसंरि त
वा तूंम ये राह न छोट ्या छोट ्या िवभागा ंवर रा य करीत असत . दि ण ेतील ाचीन
राजस ा ंमधील तीन राजस ा ंचा उ ल ेख त कालीन सािह याम य े येतो. चेर,पांड्या आिण
चोळ या या राजस ा होत . या राजस ा इसवी सनाप ूव या चौ या शतकात िक ंवा याही
पूव पास ून अि त वात हो या अस े पुरा याधार े हणता य ेते. यांचा उ ल ेख रामायण ,
महाभारत या ाचीन महा का या ंम ये सापडतो . तिमळ भाष ेतील स ंघम या ाचीन
सािह यात या तीन राजस ा ंचा उ ल ेख आल ेला आह े. मौय स ाट अशोका या
लेखांम येही या ंचा उ ल ेख आह े. ‘पे र लस ऑफ द ए रि यन सी ’ या पु तकात
‘मुिझरीस ’ हे केरळ या िकना यावरच े अ य ंत मह वाच े बंदर अस या चे हटल े आहे. हे
बंदर चेर रा यात होत े. मुिझरीस या ब ंदरातून मसा याच े पदाथ , मोती, मौ यवान र न े
इ यादी व त ूंची इटलीमधील रोमकड े आिण पि म ेकडील इतर द ेशांकडे िनया त होत अस े.
बंदर यव थापन असण े यासाठी स म अशा राजक य यव थ ेची उपल धी आव यक
असत े. या व नही दि ण भारतातील ाचीन रा यस ं थेची क पना य ेऊ शकत े.
पांड्य रा याचा िव तार आज या तिमळनाड ूम ये होता. तेथील उ क ृ दजा या
मो या ंना ख ूप मागणी होती . मदुराई ही पा ंड्य रा याची राजधानी होती . ाचीन चोळा ंचे
रा य तिमळनाड ूतील ित िचराप ली या आसपास या द ेशात होत े. याव न या च ेर,
चोल, पंड्या रा याची आपली एक रा य यव था अस याच े िद सत े. ादेिशक, ांतीय
आिण क ीय रा य यव था अस यािशवाय कोणत ेही रा य तयार होत नसत े. यात
दळणवळण , चलनवलन , अंतग त आिण बिहग त यापार व याच े िनयम मह वाच े असतात .
दि ण भारतातील जनजीवनावर आिण राजक य यव थ ेवर संगम सािह य सवा त
जा त काश टाकत े. या संगम सािह यात सामािजक , राजक य , आिथ क आिण सा ं कृितक
इितहास पाहता य ेतो. इसवी सन प ूव पिह या शतकात दि ण ेत सातवाहन , वाकाटक ,
चोल, चेर, पांड्या यां या रा याचा उ व झा याच े संगम सािह यात ून प होत े. चोल, चेर,
पांड्या या तीन मोठ ्या रा या ं या सोबतच दि ण ेम ये अनेक लहान लहान रा य स ु ा
रा य करत असल ेली आप याला िदसतात . याला ‘रा य क ुल संघ’ असे हट याच े
िदसत े. दि ण भारतात व ंश आधा रत राजक य यव था चिलत अस याच े िदसत े.
उ रा िधकारासाठी य ु झा याच ेही िदसत े. राजा सव शि मान होता राजा . बुि मान म ं ी
आिण कवी या ं या भावान े राजाच े िनरंकुश अिधकार अबािधत अस यान े तो रा य करत
असल ेला िदसतो . साधारणता या काळातील जनता स ुखी अस याच े समकालीन
सािह यात ून िदसत े. राजाची आ ापालन करण े जनत ेचे कत य होत े. राजान े आप या
जेचे वतः या म ुला माण े र ण कराव े अ से संकेत होत े. रा याच े अि त व श ेतीवर munotes.in
Page 70
70आधा रत होत े. जनतेम ये अशी धारणा होती क , िनसगा तील ऋत ु िनयम राजा स मपण े
संभाळतो आह े. राजाची सव च यायालय यव था ‘मनरम ’ ही होती . यािशवाय ामीण
सामािजक आिण धािम क सम या ंचं समाधान कर यासाठीस ु ा ‘मनरम ’ अि त वात होती
६.२ दि ण भारतातील ाचीन रा य स ंक पना
दि ण भारतातील ाचीन सािह य हणज े संगम सािह य . संघम् वाङ् मय,
ता पट , िशलाल ेख इ याद व न ाचीन ऐितहािसक काळातील दि ण ेतील रा यव था
कशी होते, ाची बरीचशी मािहती िमळत े. जु या तिमळमधील चारातील श दस ंहती
अ यास यास राजा, रा यस ा , शासन व कायद ेकानू या काळी अि त वात अस याचा
पुरावा िमळतो . स म राजस ं था अि त वात अस याचा पुरावा संघम् वाङ् मयातही िदसून
येतो. राजा एकतं ी-एकछ ी असे, याला स ला दे याक रता एक मंि मंडळही असे.
राजाचा खिजना , सै य, जमीन -महसूल, िनरिनरा या जकाती व यु ांतील लूट ांनी
भरला जाई. अशा त हेची रा य यव था ाम हे घटक ध न अंमलात आणली गेली होती.
सव च अिधकार राजाचा असला , तरी तिमळ वाङ् मयाम य े सभाम ंडपांचा उ लेख
अस यान े गावक या ंनी एक जम या या ामप रषद अथवा पंचायती यांसारखी काही
यव था असाव े असे िदसत े. परंतु ामसभ ेवर एक रा यसभा असे आिण ितला
यायदानाच े िव तृत अिधकार असाव ेत.
रा या या संर णात र का ंिशवाय सै याचाही वाटा मोठा असे. यु तं ही गत
व पाच े होते. संघम् वाङमयातील एका ाचीन का याम य े ाकार , खंदक, गोपुरे,
बु ज इ याद च े उ लेख आलेले आहेत. सै यात चार दले होती, यांम ये घोडे आिण ह ी
ांना बरेच मह व होते. संघम् वाङ् मयातील एका महाका यात एका चंड सैिनक तळाच े
वण न आले आहे. यानुसार सै याची छावणी िविवध त हे या तंबूंची उभारल ेली असे.
राजाक रता वेगळा िवभाग असून यावर ह यारी ि या ंचासु ा पहारा असे. यु ाम य े
परािजता ंची जनावर े अथवा यांचे नगारे िवजयिच ह े हणून पळिवल े जात असत .
आधी या काळाम य े जरी ामसभा होती , तरी न ंतर या काळाम य े ही यव था
बदलली अस े िदसत े. उ रेतील आया या स ंपका मुळे नंतर या काळाम य े दि ण भारतात
ऊर, सभा आिण नगरम ् अशा तीन प रषदा अि त वात आ या . यांतील ‘सभा’ ही फ
ा णा ंची अस े. ‘ऊर’ गावातील सव भूधारका ंची अस े, तर ‘नगरम ्’ ही बह धा यापा या ंची
असे. ाचाच अथ असा, क नंतर या काळाम य े यवसाय , जात, शेती आिण आिथ क
ि थती ांना ाधा य िमळाल े. ते काही जरी असल े, तरी ामप रषद ेकडे पािणप ुरवठा,
कालव े, र ते आिण िव ालय े व देवालय े यांची बांधणी याच माण े कर गोळा करणे इ.
मह वाची कामे असत . ामािशवाय रा , नाडू, को म , िवषय, वळनाड ू अथवा मंडलम्
इ यादी रा यकाराभाराच े िविवध घटक होते. ा सवा वर राजातफ देखभाल कर याक रता
अिधकारी नेमलेले असत . ािशवाय बेिलफ, खिजनदार , भूमापन अिधकारी इ. कारच े
आिधकारी नेमले जात. munotes.in
Page 71
71दि ण भारतात ही कुटुंबापास ूनच समुदाय व गट बनतात . हीच िवडा ंची
कुटुंबप ती मातृस ाक होती, असे सव साधारणपण े मानल े जाते. परंतु प लव
काळापास ूनच राजान ंतर याचा थोरला मुलगा गादीवर ये याची प ती अनुसरली जात
अस याचा पुरावा िमळतो . राजक या ंचे थान काय असाव े, याब ल ाचीन िवड
वाङ् मयात मािहती िमळत नाही. परंतु रा यकारभारात नसले, तरी इतर े ांम ये
राजाइतक ेच राणीलाही मह व असे, असे िदसत े. असे साधारणपण े ाचीन दि ण राजक य
यव थ ेिवषयी हणता येईल.
आपली गती तपासा
१. दि ण भारतातील ाचीन रा य स ंक पना प करा .
६.३ दि ण भारतातील काही ाचीन रा य व या ंची शासन यव था
सातवाहन राजघराण े (इ. स. पू. सु. २रे शतक ते इ. स. ३रे शतक )
मौय सा ा या या हासान ंतर उ र भारता माण ेच महारा , आं द ेश,
कना टक या द ेशांतील थािनक राज े वतं झाल े. यांनी छोटी छोटी रा य े थापन क ेली.
यांपैक एक सातवाहन घराण े ह ो ते. ित ान हणज ेच पैठण ही या ंची राजधानी होती .
राजा िसम ुक हा सातवाहन घरा याचा स ं थापक होता . पुणे िज ातील ज ु नरजवळ या
नाणेघाटातील ल े यात असल े या कोरीव ल ेखांम ये या घरा यातील मह वा या य ची
नावे आ हेत. काही सातवाहन राज े यां या नावाआधी आईच े नाव लावत असत . उदा.,
गौतमीप ु सातकण . सातवाहन घरा यातील गौतमीप ु सातकण हा राजा िवश ेष िस
आहे. या या परा मा ंचे वण न नािशक य ेथील ल े यांमधील कोरीव ल ेखाम य े केलेले आहे.
याने शक राजा न हपान याचा पराभव क ेला.
सातवाहन राजा ंनी मौय राजां या आदशा वर आपला कारभार चालवला . शासनाच े
व प राज ेशाही होत े. स ाट हा शासनाचा सव च अिधकारी होता . याचा या या द ैवी
उ प ीवर िव ास होता . नािशक या िशलाल ेखात गौतमीप ु सातकण ची त ुलना अनेक
देवांशी कर यात आली आह े.
सातवाहन राज े शकां या आधार े 'राजन', 'राजराज ', 'महाराजा ', ' वामीन ' अशा
पद या धारण करत . रा यांना 'देवी' िकंवा 'महादेवी' ही पदवी धारण क ेली जात अस े. munotes.in
Page 72
72राजांची नाव े जरी मात ृवंशीय असली तरी वारसाह क प ु ष वगा पुरता मया िदत होता आिण
वंशपरंपरागत होता अस े ि द स त े. काहीव ेळा राजा या म ृ यूनंतर, जर याचा म ुलगा
अ पवयीन अस ेल, तर या या भावाला राज ेपद दे यात आल े. या काळातील दोन रा या -
नागिनका (शातकण / ची राणी ) आिण गौतमीबाला ी (गौतमीप ु शतकण ची आई ) यांनी
शासनात सि य सहभा ग घेतला. पण अशी उदाहरण े अपवाद हण ून घेतली पािहज ेत.
बादशहाला मदत कर यासाठी ‘अमा य ’ नावाचा अिधकारी वग ह ो त ा . गौतमीप ु आिण
याचा म ुलगा प ुलुमावी या ंनी 'महास ेनापती ' नावाचा उ च अिधकारी न ेमला होता , परंतु
यां या काया ची मािहती त कालीन ल ेखनात ून िमळत ना ही.
सातवाहन काळात कदािचत काही स ेनापती सा ा या या बा द ेशांची देखरेख
कर यासाठी आिण काही क सरकार या खा या ंवर ल ठ ेव यासाठी िनय ु केले गेले.
थािनक सरकार बह तेक सर ंजामदारा ंकडून चालवल े जात अस े. काल आिण का ह ेरी या
लेखनात 'महारथी ' आिण 'महाभोज ' यांचा उ ल ेख आढळतो . हे मोठे स रंजामदार होत े
आिण या ंना आपाप या द ेशासाठी नाणी को न घ े याचा अिधकार होता . पि म घाटा या
वर या भागात , उ र कोकणात महारथी आिण महाभोज ह े सरंजामदार होत े. यांचे पद
वंशपरंपरागत होत े. या सर ंजामदारा ंचे ह क अमा यांपे ा जा त होत े आ ि ण त े यां या
ह कात ून जमीन दान क शकत होत े.
शासना या सोयीसाठी , सा ा याची अन ेक िवभागा ंम ये िवभागणी क ेली गेली,
यांना ‘अहरस ’ हणतात . येक अहराखाली एक महाम ंडळ (म यवत शहर ) आिण
अनेक गाव े होती . लेखांम ये गोवध न, सोपारा, मामाळ , सातवाहन इ यादी आहाराची
मािहती िदली आह े. येक आहार एका अमा या ार े िनयंि त क ेला जात अस े.
गौतमीप ु शतकण आिण प ुलुमावी या ं या काळात , िव णुपािलत गोवध न
आहारावर यामक आिण िशव क ंदद या ंनी आळीपाळीन े रा य क ेले. राजधानीत राह न
स ाटाची स ेवा करणा या अमा या ंना ‘राजमा या ’ असे हणतात .
सातवाहन खा या ंमधून शासनातील इतर काही अिधका या ंची नाव ेही
आढळतात , जसे क - भांडारीक (कोषा य ), राजुक (महसूल िवभागाच े मुख),
पाणीघरक (शहरांतील पाणीप ुरवठा यव थािपत करणार े अिधकारी ), कम ितका (पाणी
पाह यासाठी ). इमारत च े बांधकाम . वाला), कमांडर इ .आहारा या तळाशी गाव ं होते.
येक गावाच े नेतृ व एक ‘ ािमक ’ करत अस े जो गावा या कारभारासाठी जबाबदा र होता .
अलीकड या 'गाथास शती 'म ये ािमक ( ामणी ) चा उ ल ेख आढळतो . यां या
अिधप याखाली पाच त े दहा गाव े होती. 'गाहपती ' हा श द काही ल ेखांम ये आढळतो . तो
बह धा काही श ेतक या ं या क ुटुंबाचा म ुख होता . शहरांचा कारभार 'िनगम सभ े'माफ त
चालिवला जात असे. भा क छा (भ च), सोपारा , क याण , पैठण, गोवध न, धनकटका
इ यादी शहरा ंची नाव े लेखांम ये आढळतात . यापैक काही िस यापारी क े होती.
munotes.in
Page 73
73महापािलक े या सभ ेत थािनक लोक ितिनध च े वा त य होत े. गावे आिण
महामंडळांना वरा यासाठी प ुरेसे वात ं य िदलेले िदसत े. नािशक श ती सातवाहना ं या
राजवटीवर काही काश टाकत े. गौतमीप ु हा एक आदश शासक होता ह े आप याला
माहीत आह े.“तो नेहमी इतरा ंना स ंर ण द े यासाठी त पर असायचा , गु हेगारी श ूला
मार यातही याला रस न हता , जे या स ुख-दु:खाला तो आपल े सुख-दु:ख मानत अस े,
मृतीपु तका ंतील िनयमा ंचे पालन यान े केले. या या ज ेवर कर .” या ओळ व न ह े प
होते क सातवाहन राजा जाव सल होता आिण याची कारक द दया आिण उदारत ेने
प रपूण ह ो त ी . यांनी या भागात मौया चे पालन क ेले. सातवाहन राजा ंनी ा ण आिण
मणा ंना जमीन दान कर याची था स ु केली. अशी जमीन सव कार या करा ंपासून
मु होती . काळा या ओघात , अशाच कार या अन ुदानांनी सर ंजामशाही या िवकासाला
हातभार लावला . यामुळे क ीय िनय ं ण स ैल झाल े.
चेर वंश (इसचे १ले ते १३ वे शतक )
चेर हा दि ण भारतातील एक ाचीन राज व ंश होय . चेरचा क ेरळ या नावा ंनीही
ाचीन वाङ ् मयात उ ल ेख आढळतो . इ. सं. ३०० ते ९०० या दर यान मलबार
िकना यावर च ेरांचे रा य भरभराटीत होत े. चोल, पांड्य व च ेर या तीन राजव ंशांची
स ा पधा या काळी चाल ू होती. या स ा प ध चा एक भाग हण ून इ. स. पू. पिहल े शतक
ते इ. स. चे पिहल े शतक या कालख ंडात चोला ंनी चेरांवर वच व थािपल े ह ो ते; मा
यानंतर चेर बलवान झाल े.
रा याच े कारभारा या सोईसाठी च ेर राजा ंनी पाच िज ा ंत (नाडुंत) भाग पाडल े
होते. ते अनु मे पूळी, कुडम, कुड्डम, बेन व कक या नावा ंनी ओळखल े जात. यांची
राजधानी व ंजी, कची िक ंवा क व ूर व श ेवटी ित व रकलमल ै असावी अस े उपल ध
सािह याव न िदसत े.
केरळचे पु हण ून ओळखल े जाणार े हे रा य , आधुिनक कोकण , मलबार
िकनारी द ेश, उ र ावणकोर आिण कोचीपय त िव तारल ेले, िसंह वंशाचे तीक धन ु य
होते. उदयन ज ेरल ह े या घरा याच े पिहल े शासक होत े. असे हणतात क या ंनी
महाभारता या य ु ात भाग घ ेतले या वीरा ंना खाऊ घातल े होते. उदयन ज ेरल या ंनी एक
मोठे वयंपाकघर बा ंधले होते. उ र िदश ेला चढ ून गंगा पार करणा या स ेनगु वनला लोभी
असेही हटल े जात े, याचे कवी पारनार या ंनी कौत ुक केले आह े. तो कौमाय देवी या
उपासन ेशी संबंिधत प ॅिटनी प ंथाचा स ं थापक होता . अिदग इमान नावा या च ेरा शासकाला
दि ण ेत उसाची लागवड स ु कर याच े ेय जात े. नेदून गेरल अधनन े मरांडे यांना आपली
राजधानी बनवली , याने इमयावर ंबन ही पदवी धारण क ेली, याचा अथ िहमालया या
सीमेवर आह े. याव न च ेर शासनाची क पना य ेते. या शासना या धाटणीव न
रा या या व पाची क पना य ेते. भ कम अशा शासना या बळावरच च ेर वंशाने जवळ
जवळ अकराश े ते बाराश े वष रा यकारभार क ेला.
munotes.in
Page 74
74वाकाटक राजघराण े (इ.स.चे ३रे ते ६वे शतक )
इसवी सना या ितस या शतका या स ु वातीस सातवाहना ंची स ा ीण झाली .
यानंतर उदयाला आल े या राजघरा या ंम ये वाकाटक ह े एक साम य शाली राजघराण े
होते. वाकाटकान े ितस या शतका या म यापास ून सहा या शतकापय त रा य क ेले.
वाकाटक राजघरा या या स ं थापकाच े नाव ‘िवं यशि ’ असे ह ो ते. िवं यश न ंतर
पिहला वरस ेन हा राजा झाला . वरस ेनानंतर वाकाटका ंचे रा य िवभागल े गेले. यातील
दोन शाखा म ुख हो या . पिह या शाख ेची राजधानी न ंदीवध न (नागपूरजवळ ) येथे ह ोत ी .
दुस या शाख ेची राजधानी व सग ु म हणज े स याच े वािशम (िज हा वािशम ) येथे होती.
वाकाटका ं या बाबतीत , यां या शासक य रचन ेब ल कमी मािहती उपल ध
आहे. वाखाटकाच े सा ा य द ेखील रा िक ंवा रा य नावा या ा ंतांम ये िवभागल े गेले
होते, जे रा यािधकारी हण ून ओळख या जाणा या रा यपाला ं ारे शािसत होत े. ांतांचे
पुढे िवषया ंम ये िवभाजन कर यात आल े, जे पु हा अहार आिण भोग /भु म य े िवभागल े
गेले. सवा य नावाचा अिधकारी बह धा कुलपु हण ून ओळख या जाणा या अधीन थ
अिधका या ंना िनय ु आिण िनद िशत करतो . ामकुट हे गाव शासनाच े मुख
होते.कािलदासान े िवदभा चे वण न सौरा य -र य (चांग या शासना ार े आकष क) असे
वाकाटका ं या उ क ृ शासनाला आदरा ंजली वाहणार े हण ून केले.अिजंठा ल ेणी
िशलाल ेख प पण े सांगतो, वाकाटका ंचे मं ी, यां या चा ंग या शासनाम ुळे, लोकांसाठी
नेहमीच ि य आिण सुलभ बनल े.
चालु य राजघराण े (इ.सं.चे ६वे ते १२ वे शतक )
कना टकातील चाल ु य राजघरा याची स ा बलशाली होती . वाकाटकान ंतर बळ
झाले या स ा ंम ये कदंब, कलच ुरी इ यादी स ा ंचा समाव ेश होता . या सवा वर चाल ु य
राजांनी वच व थािपत केले. पिहला प ुलकेशी यान े इसवी सना या सहा या शतकात
चालु य घरा याची थापना क ेली. कना टकातील बदामी य ेथे याची राजधानी होती .
बदामीच े ाचीन नाव ‘वातािप ’ असे होते. चालु य राजा द ुसरा प ुलकेशी यान े स ा ट
हष वध नाचे आ मण परतव ून लावल े होते. बदामी , ऐहोळे, प दकल य ेथील िस म ंिदरे
चालु य राजा ं या कारिकद त बा ंधली ग ेली.
वातापी या चाल ु यां या िनर ंकुश राज ेशाहीन े आप या स ाटा ंचे र ण क ेले.
चालु य राजाला अन ंत अिधकार असल े तरी याचा वापर फ साव जिनक िहतासाठी
केला जात होता . परंतु बळ अशा म ंि मंडळासार या स ं थेची मािहती चाल ु य या
कोण याही अिभल ेखात िमळत नाही . यात कोण याही म ं याचा उ ल ेख नाही , पण
राजां या 'मनरो साह ' या नीती या वापराच े वण न आढळत े. मं ा या अिधप याखाली राजा
वेळोवेळी अिधका या ंशी स लामसलत क नच काम करीत अस े. चालु य राज े यां या
रा यात िफ न सरकारची ि थती जाण ून घेत याची प ुरेशी मािहती िमळत े. यु ा या स ंगी
ते यु ाचे नेतृ व करायच े. क ीय स ेपासून दूर राह नही त े ितथ या शासनावर नजर ठ ेऊन munotes.in
Page 75
75होते. सोयीसाठी या या जागी राजप ु वगैरे बसवत ज ेणेक न क सरकार द ुल ि त राह
नये हणून ते काळजी घ ेत. राजा आप या भावा या िक ंवा इतर कोण याही नात ेवाईकाकड े
रा यकारभार सोपवत अस े.
प लव राजघराण े (इ.स.चे ३रे ते ८वे शतक )
प लव राजस ा दि ण भारतातील एक बळ राजस ा होती . तिमळनाड ूतील
कांचीपुरम ही या ंची राजधानी होती . मह वम न हा एक कत बगार प लव राजा होता . याने
प लव रा याचा िव तार क ेला. तो वतः नाटककार होता . मह वम नचा म ुलगा
नरिसंहवम नने चालु य राजा द ुसरा प ुलकेशी याच े आ मण परतव ून लावल े. प लव राजा ंचे
आरमार बळ आिण स ुस ज होत े. यां या काळात भारताचा आ न ेय आिशयातील द ेशांशी
जवळचा स ंबंध आला . देशांतग त आिण द ेशाबाह ेरील यापार भरभराटीला आला . युआन
ांग यान े क ांचीला भ ेट िदली होती . यां या रा यात सव धमा या लोका ंना सिह ण ुतेने
आिण यायान े वागवल े जाई, असे यान े हटल े आहे.
प लव शासन यव थ ेत राजक ुमारांना मह वाची जबाबदारी द े यात य ेत होती .
प लव शासन यव थ ेत महामा मह वप ूण अिधकारी होता . मं याशी शासक य यवहार
कर याचा अिधकार या अिधका याला होता . प लव शासन यव थ ेत मं यांना मह वाच े
थान होत े. राजाला स ला द े यासाठी म ं यांना बोलवत असत . मं याचे अथ खाते देखील
होते. महामा ं ा वामी शासक य यवहार ठ ेवत असत . मं याची िनय ु या ंची ह शारी,
कुशा ता , मै ीपूण यवहार करणारा , गोड वाणी असणारा व वागणारा , अ यास व तस ेच
सव े ात पार ंगत व चा ंग या क ुटुंबातील य पाह न होत अस े. मं या या म ुखास
धानम ं ी ष राज ही पदवी होती . तामीळम य े यास य ुवराज हणत असत . सैिनक
यव थ ेत सेनापती या अिधका याची भ ूिमका मह वप ूण होती . व लभ हा गोपनीय
शासनाचा म ुख अिधकारी होता . राजाला ग ु यास ंबंधीची मािहती तो प ुरवत अस े. तर
गोव लभा ग ुराखी म ुख होता . अर य आिधक ृत वन िवभागाचा म ुख होता . गुलामी हा
िवभाग स ेनापती हण ून काम पाहत अस े.
रा क ूट राजघराण े (इ.सं.६वे ते १३वे शतक )
रा क ूट राजघरा या या भरभराटी या काळात या ंची स ा िव ं य पव तापास ून ते
दि ण ेला क याक ुमारीपय त पसरल ेली होती . दि तद ुग या राजान े थम या ंची स ा
महारा ात थापन क ेली. कृ ण राजा पिहला यान े वे ळच े सु िस क ैलास मंिदर
खोदवल े. आतापय त आपण ाम ु यान े ाचीन भारतातील िविवध राजक य स ा ंची
मािहती घ ेतली. या रा या ंचा कारभार उ र ेकडील ग ु व हषा आिण द खनमधील
चालु यां या कारभारा या आधार े आयोिजत कर यात आला होता .पूव माण ेच स ाट
श आिण सव ि याकला पांचे क होत े. ते मु य शासक तस ेच ल कर म ुख होत े. तो
अितशय आिलशान दरबारात बसायचा . दरबाराला लाग ून असल े या ा ंगणात याच े
पायदळ आिण घोडदळाच े सैिनक राहत होत े. यु ादर यान पकडल ेले घ ो डे आिण ह ी
या यासमोर क ूच केले गेले. जहागीरदार सरदार , यांचे सरदार , राजपूत आिण अन ेक munotes.in
Page 76
76उ च अिधकारी या या दरबारात शोभ ून होत े आिण याच े पालन कर यास तयार होत े.
यायाच े कामही राजा या हाती होत े. यायालय ह े केवळ राजक य कामकाजाच े क न हत े
तर याय आिण सा ं कृितक जीवनाच ेही क होत े. कुशल स ंगीतकार आिण न त कही
दरबारात राहत . िवशेष स ंगी मजघरातील बायकाही दरबारात य ेत असत . अरब
लेखकां या मत े रा क ूट सा ा यात अशा ि या पदा घालत न ह या .
राजाच े थान सामा यतः व ंशपरंपरागत होत े. परंतु काही स ंगी घरा यातील रा य
करणा या सरदारा ं ारे राजा िनवड ला जात अस े. असे मानल े जाते क राजा व ैयि क र या
आिण याच े थान दो ही द ैवी आह ेत. काही धम ंथानुसार राजा हा द ेवाचा अवतार मानला
जातो आिण या यात िविवध द ेवतांची व ैिश ्ये अस याच ेही मानल े जात होत े. या
कालख ंडात रचल े या प ुराणातील एका कथ ेत सांिगतल े आहे क द ेवाने इं ाचे म तक ,
अ नीच े शौय , यमाच े िनद यीपणा आिण च ं ाचे सौभा य घ ेऊन राजाच े शरीर िनमा ण केले.
या काळातील अि थरता आिण अस ुरि तता ह े समकालीन िवचारव ंतांनी
राजा ती प ूण िन ा आिण आ ाधारकत ेवर भर द े याचे एक कारण अस ू शकत े. या काळात
राजे आिण या ंचे सरदार या ं यात य ु े होत होती . राजे आपाप या रा यात शा ंतता आिण
सु यव था थािपत कर याचा य न करत असत , परंतु यां या श च े े मया िदत
होते. मेधाितथी , एक समकालीन ल ेखक हणतात क या काळात चोर आिण डाक ूंपासून
वतःचे र ण कर यासाठी कोण याही य ला श े बाळग याचा अिधकार होता .
अ यायी राजाला िवरोध करण े अवाजवी नाही अस े या ंचे मत होत े. पुराणात
सांिगत या माण े राजाचा सव शि मान आिण प ूण अिधकार सवा ना मा य न हता ह े
याव न िदस ून येते.
चोल (९वे शतक त े १३वे शतक )
राजाला स ला द े यासाठी म ंि प रषद होती , परंतु मंि मंडळा या स याच े
पालन कर यास राजा बा ंधील न हता . चोल काळात सा ा य सहा ा ंतांम ये िवभागल े
गेले. चोल ा ंतांना मंडलम अस े हणतात , जे हाईसरॉय शािसत होत े. मंडलम अन ेक
को म (किमशनरी ) आिण को म अन ेक बालनाडस (िज ा ंम ये) म ये िवभागल े गेले.
चोल काळातील ामसम ूहांना नाड ू असे हणतात आिण ह े चोल शासनाच े सवा त लहान
एकक होत े. ‘नाडू’ या थािनक सभ ेला नाट ूर आिण शहरा या थािनक सभेला नगरतार
असे हणतात . चोल सा ा यात जमीन कर हा एक ूण उ पादनाचा भाग असायचा .
चोलांकडे शि शाली नौदल होत े.
थािनक वरा य ह े चोल शासन प तीच े एक मह वाच े वैिश ्य होत े. थािनक
वरा य स ं थांचे सद य ौढ होत े. लोकक याणासाठी तलाव आिण उ ा ने बांध यासाठी
गावातील जमीन स ंपािदत करण े ह ी ‘ऊर’चे मु य काय होते. सभा िक ंवा ामसभा ही
ा णा ंची स ं था होती . ब रयम सभ ेची ३० सद यीय यवसाय स ुकाणू सिमती होती .
संब सर बरयम बरयम या १२ ानी प ु षांची वािष क सिमती होती . उ ान सिमती
ब रयम या १२ सद या ंची सिमती होती . तडग सिमती व रयाम या ६ सद या ंची सिमती
नगरम यापा या ंची सभा होती . munotes.in
Page 77
77पांड्या (इ.स.चे सहाव े ते दहावे शतक )
पंड्या रा या या िद या या अगदी दि ण आिण आ न ेय भागात होता . मदुराई ही
यांची राजधानी होती . यांचा बोधिच ह काप (माशाचा एक कार ) होता. मेगॅ थीिनसन े
पांड्या रा याचा उ ल ेख मेबर या नावान े केला आह े, हे रा य या ंसाठी िस होत े. येथे
मिहला ंचे रा य होत े. पांड्य शासक न ेद नी पह ली नावा या नदीला अि त व िदल े आिण
समु पूजेलाही स ु वात क ेली. पांड्या शासका ंम ये सवा त जा त िव ान न ेदुंगेिलयान होत े,
यांची क त थल ैयालंगनम या य ु ातील िवजयाम ुळे झाली , प प या जीवनाचा तपशील
देतो. नेडुगेिलयन , रोमन स ाट न ेडुंगेिलयनन े आपला द ूत ऑग टस या दरबारात
पाठवला . संगम कवी न क रर , क लाडनार आिण माग ुडीमरोदन या ंना राजा य
िदला.पांड्यांचे रा य 'िमनावर ', 'कबु रयार', 'पंचवार', 'ते नर', 'मारार', 'वालुडी' आिण
'सेिलयार ' या नावा ंनी ओळखल े जाते.
पांड्या घरा याच े नेिडयोन , पलशाल ैमुडुकुड़मी, नेडुंजेिलयन , वे रवरश ेिलय कोरक ै
हे शासक ठळकपण े उ ल ेखनीय आह ेत.संगम काळातील पंड्या सरकारच े व प राजेशाही
होते. राजाच े थान वंशपरंपरागत आिण ये तेवर आधा रत होते. शासनाच े सव
अिधकार राजाकड े होते, यामुळे या या वृ ीम य े वैराचाराचा समाव ेश होता.
िदि वजय िजंकणे, जेला पु ा माण े वाढवण े आिण शासनाचा कारभार नीटपण े चालवण े
हा राजाचा मु य आदश होता. राजा रोज आप या सभेत (नलवाई ) जे या अडचणी ऐकत
असे. रा याच े सव च यायालय मनरम होत े, यात राजा सव च यायाधीश होता .
राजाचा वाढिदवस दरवष साजरा क ेला जायचा जो ‘पे नल’ हणूनही ओळखला जात
असे. ितिनधी म ंडळे राजाची वैराचार तपासत असत , तसेच ते र ा ज ा ल ा श ा स न ा त
सहकाय करत असत . या प रषदा ंचे सद य लोक ितिनधी , पुरोिहत , योितषी , वै आिण
मं ी होत े. या प रषद ेला ‘पंचवरम ्’ िकंवा ‘पंचमहासभा ’ असेही हटल े जात अस े. यापैक -
मं ी - अिमचार , पुजारी - पुरोिहत , कमांडर - कमांडर, दूत - दूत, गु हेर - ओरार ह े
अिधकारी मह वाच े होते.
संगम शासका ंकडे यावसाियक सैिनक होते. रथ, ह ी, घोडे आिण पायदळ हे
सै याचे मह वाच े अंग होते. तलवार , धनु य, बाण, भाला, खरग,बाघंबर इ यादी श े
वापरली जात. यु ा या वेळी थापन झाले या छाव या ंना िवशेष मह व होते. पा या या
घड्याळात ून वेळेची मािहती िमळाली . राजा या महालाच े र ण सश ि या ंनी केले होते.
सै या या क ानला ‘ईनाडी ’ ही पदवी द े यात आली . सै या या प ुढ या त ुकडीला ‘तुसी’
आिण माग या त ुकडीला ‘कुलाई’ असे हणतात . चोल आिण पा ंड्यां या कारिकद त , बेल
( ीमंत शेतकरी ) नागरी आिण ल करी पदा ंवर िनय ु केले गेले. कलवरम स ंगम ही
तिमळा ंची उ च ू सं था होती . मं यांनंतर शासनात द ूतांना अन यसाधारण मह व होत े.
गु हेरांनीही शासनात मह वाची भ ूिमका बजावली , यांना ‘ओरार’ िकंवा ‘वे’ असे संबोधल े
जात अस े.
munotes.in
Page 78
78 शासक य सोयीसाठी , रा य िक ंवा मंडलमची ‘नाडू’ आिण नाड ूची ‘ऊर’म ये
िवभागणी कर यात आली . ‘प ीनाम ’ हा सम ु िकनारी असल े या शहराचा स ंदभ देत अस े.
मोठ्या गावाला ‘पे र’, लहान गावाला ‘िस र ’ आिण ज ु या गावाला ‘मुदुर’ हणत.
आवई ही लहान गावांची बैठक होती, जी वाद आिण यापार आिण नोकरी इ याद शी
संबंिधत होती. सालईला मु य र ता हणायच े. ते शहराचा मुख गुराखी होता. पेिडयाली
साव जिनक िठकाणी बोलाव यात आली . पेिडयन हे गाव शासनाच े सवा त लहान युिनट
होते. मनराम यांनी ामीण आिण शहरी शासनात मह वाची भूिमका बजावली . नगरम हा
श द विण क गावांसाठी वापरला जातो.
आपली गती तपासा
१. दि ण भारतातील ाचीन रा य व या ंची शासन यव था थोड यात सा ंगा.
६.४ दि ण भारतातील अ य (कदंब आिण कलच ुरी) रा याची ाचीन
रा याची शासन यव था
कदंब (इ.स. ४थे ते १०वे शतक) राजवंशचे रा य कना टकात होते. कदंब राजा
सं थापक मयूर शम न् ने इ.स. ३४५ म ये कना टकात एक छोटेसे रा य थापन केले होते.
या रा याची राजधानी वैजयंती िकंवा बनवासी होती. या कदंबाचे शासन मह वप ूण होते.
पंत धान ( धान ), गृहाचे यव थापक (मानेवरगड े), प रषद ेचे सिचव (तं पाल िकंवा
िवधानसभ ेचे सिचव ), िव ान वडील (िव ा वृ ), डॉ टर (देशमा य ), खाजगी सिचव
(गूढवादी ), मु य सिचव (सव काय कता ), मु य यायाधीश (िबशप) यां या वर वतः
कदंब स ाट होता, इतर अिधकारी (भोजका आिण लोकाय ु ), महसूल अिधकारी
(र जूक) आिण लेखक आिण लेखक हे होते. राजा आिण शेतकरी यां यातील म य थ
कर यासाठी गवांडूने खानदानी जमीनमालका ंची थापना केली, जे कर गोळा करतात ,
महसूल न दी ठ ेवतात आिण राजघरा याला ल करी मदत प ुरवतात . सै यात जगदल ,
दंडनायक आिण स ेनापती अस े अिधकारी होत े. ही संघटना ‘चौरंगबाला ’ या धोरणावर
आधा रत होती. कादंबना गु र ला यु ात होते. याव न आपणाला कदंब या शासनाची
क पना येऊ शकत े.
munotes.in
Page 79
79छ ीसगड या कलच ुरी राजवटीत (इ.सं.३रे ते ७वे शतक ) राजेशाही शासन
प ती चिलत होती. कलच ुरी िशलाल ेखाव न हे ात आहे क रा य अनेक शासक य
एकका ंम ये िवभागल े गेले ह ो ते -रा (िवभाग ), िवषय (िज हा ), देश िक ंवा िज हा
(स या या तहसील माण े) आिण म ंडल. मंडळा या अिधका याला ‘मंडिलक ’ आिण
मोठ्याला ‘महामंडले र’ (एक लाख गावा ंचा अिधपती ) हणत . यािशवाय कर द ेणा या -
घेणा या सरंजामदारा ंची सं या िदवस िदवस वाढत होती. मंि मंडळात युवराज, महामं ी,
महामा य , महास ंिधिव हक (पररा म ं ी), महापुरोिहत (राजगु ), जमाब ंदी मं ी
(महसूल मं ी), महा ितहार , महासम ंत आिण महा मा ी इ यादी मुख होते.
आपली गती तपासा
१. कदंब आिण कलच ुरी रा याची रा याची शासन यव था कशी होती त े सांगा
६.५ सारांश
दि ण भारतात च ेर, चोल, पंड्या, सातवाहन , रा क ुट, प लव , वाकाटक राज े
होऊन ग ेले. इसवी प ूव या पिह या -दुस या शतकापास ून दि ण ेत या राज घरा याच े रा य
तािपत झाल े. यांनी आपापली रा य यव था िनमा ण केली. क ीय रा य शासन
आिण ा ंतीय शासन स म क न या राजक य यव था आकार घ ेत हो या . यासाठी
यांनी दैवी, नैसिग क, दमन नीतीचा वापर क े याच े िदसत े. यां या िविवध शासक य
सं ेव न या ं या रा याच े व प प होत े. कुटुंब, कुल, ाम, नगरम अस े ते उ ा ंत होत
जाऊन श ेवटी आता या सारख े या रा याच े व प आपणाला िदसत े.
संगम काळातील पंड्या सरकारच े व प राजेशाही होते. राजाच े थान
वंशपरंपरागत आिण ये तेवर आधा रत होते. शासनाच े सव अिधकार राजाकड े होते,
यामुळे या या वृ ीम य े वैराचाराचा समाव ेश होता. िदि वजय िजंकणे, जेला
पु ा माण े वाढवण े आिण शासनाचा कारभार नीटपण े चालवण े हा राजाचा मु य आदश
होता. चोलांचे थािनक वरा य ह े शासन प तीच े एक मह वाच े वैिश ्य होत े. थािनक
वरा य स ं थांचे सद य ौढ होत े. लोकक याणासाठी तलाव आिण उ ान े बांध यासाठी
गावातील जमीन स ंपािदत करण े ह ी ‘ऊर’चे मु य काय होते. सभा िक ंवा ामसभा ही
ा णा ंची सं था होती . रा क ुट राजाच े थान सामा यतः व ंशपरंपरागत होत े. परंतु काही munotes.in
Page 80
80 संगी घरा यातील रा य करणा या सरदारा ं ारे राजा िनवडला जात अस े. असे मानल े
जाते क राजा व ैयि क र या आिण याच े थान दो ही द ैवी आह ेत. काही धम ंथानुसार
राजा हा द ेवाचा अवतार मानला जातो आिण या यात िविवध द ेवतांची व ैिश ्ये
अस याच ेही मानल े जात होत े. प लव शासन यव थ ेत राजक ुमारांना मह वाची जबाबदारी
दे यात य ेत होती .
प लव शासन यव थ ेत महामा मह वप ूण अिधका री होता . मं याशी शासक य
यवहार कर याचा अिधकार या अिधका याला होता . प लव शासन यव थ ेत मं यांना
मह वाच े थान होत े. चालु य म ं ा या अिधप याखाली राजा व ेळोवेळी अिधका या ंशी
स लामसलत क नच काम करीत अस े. चालु य राज े यां या रा यात िफ न सरकारची
ि थती जाण ून घेत याची प ुरेशी मािहती िमळत े. यु ा या स ंगी ते यु ाचे नेतृ व करायच े.
क ीय स ेपासून दूर राह नही त े ितथ या शासनावर नजर ठ ेऊन होत े. रा याच े
कारभारा या सोईसाठी च ेर राजा ंनी पाच िज ा ंत (नाडुंत) भाग पाडल े ह ोते. ते अनु मे
पूळी, कुडम, कुड्डम, बेन व कक या नावा ंनी ओळखल े जात. यांची राजधानी वंजी,
कची िक ंवा क व ूर व श ेवटी ित व रकलमल ै असावी अस े उपल ध सािह याव न िदसत े.
सातवाहन राज े शकां या आधार े ‘राजन’, ‘राजराज ’, ‘महाराजा ’, ‘ वामीन ’ अशा पद या
धारण करत . रा यांना ‘देवी’ िकंवा ‘मेहादेवी’ ही पदवी धारण क ेली जात अस े. राजांची नाव े
जरी मात ृवंशीय असली तरी वारसाह क प ु ष वगा पुरता मया िदत होता आिण व ंशपरंपरागत
होता अस े िदसत े.
६.६ वा यायावर आधा रत
१. दि ण भारतातील ाचीन रा य स ंक पनाथोड यात प करा
२. दि ण भारतातील ाचीन ा ंतीय रा य यव था कशी होती त े सांगा.
६.७ संदभ ंथ
1. Chatterji, S. K., Dravidian Origins and the Beginnings of Indian
Civilization : Modern Review , Dec.1924.
2. Sastri, K. A. N. A History of South India, Bombay, 1958.
3. SeshaAiyer, K. G. Cher Kings of The Sangam Period, London, 1937.
munotes.in
Page 81
81७
भारतीय सरंजामशाही : व प आिण िववाद
घटक रचना
७.० उि े
७.१ तावना
७.२ सरंजामशाही
७.३ युरोपीय सर ंजामशाही
७.४ भारतीय सर ंजामशाही
७.५ सरंजामशाहीची व ैिश ्य
७.६ सरंजामशाही वाढ याची करण े
७.७ सरंजामशाही काळातील अथ यव था
७.८ सरंजामशाहीवरील चचा िव
७.९ सारांश
७.१० व यायावर आधा रत
७.११ संदभ ंथ
७.० उि े
सरंजामशाही हणज े काय त े समज ून घेणे
सरंजामशाहीच े भारतीय व प समज ून घेणे
सरंजामशाहीची व ैिश ्य ात क न घ ेणे
सरंजामशाही वाढ याची करण े तपासण े
सरंजामशाहीवरील वादिववाद समज ून घेणे
७.१ तावना
सरंजाम था ही ाचीन भारतातील एक यव था हण ून आपण ितला ओळखतो .
ितला राजक य आिण प ुढे आिथ क आयाम य ेत गेले. या थ ेला इं जी युडयालीझम तर
मराठीत साम ंत था िक ंवा सर ंजामशाही अस ेही हणतात . राजा आिण या या हाताखाली
काम करणार े सरदार , सै यातील अिधकारी , कर गोळा करणार े अिधकारी वग व या सवा त munotes.in
Page 82
82खालचा क करी वग य ा त ून ही उतर ंडीची यव था बनली तीच साम ंतशाही अथवा
सरंजामदारी होय . या थ ेत राजान े आप या काही अिधकाराच े िवक ीकरण क ेले अ से
मानल े जाते.
ाचीन भारतीय समाज अन ेक अशा राज ेशाही या चढ -उतारा या अव थात ून
चालला होता . रा याच े अिधकार व ेगवेग या कार े क ि त आिण िवक ि त होत होत े. सामंत
था ही याप ैक च एक िवक ि त राजक य -आिथ क यव था होय . सव सामािजक
यव था ं माण ेच सर ंजामही आिथ क, राजक य ्या आिण सामािजक ्या माग मण
करीत िवकिसत झाली आह े. आिथ क प रमाणात , सरंजाम ही था जनत ेवरील करा ंसह
ारंभ झाली आिण ती यापारातही गती करती झाली ; राजकारणातही साम ंत था एका
क ीकृत राजशाही या मा यमात ून िवकिसत होत ग ेली. सामािजक ्या ही साम ंत था
हळूहळू संरिचत होत ग ेली.
या सर ंजाम थ ेचे य व प पिह या ंदा य ुरोपात िदसत े. या िवषयीचा
सु वातीचा शा ीय अ यास य ुरोपातच झाला . ९ या आिण १५ या शतकादर यान
म यय ुगीन य ुरोपम य े तयार झाल े या न या यव थ ेला सर ंजामशाही अथवा सर ंजाम
यव था अस े नाव द े यात आल े. याधार े हा अ यास काही मा स वादी इितहासकारान े
भारता या बाबत स ु के याच े िदसत े.
युरोपात धम गु हणज े पा ी आिण रा याच े सै य या ं यातील स ंबंध श ुभावी
होऊ लागल े. बुजु आ वग याचेही साम ंतातात पा ंतर होऊ लागल े. युरोपभर म यय ुगीन
काळात जिमनीवर अिधकार धारण करणार े, ल करी स ेवा देणारे सरदारा ंचे वैिव यप ूण
ाब य वाढल े ह ो त े. या यव थ ेम ये शेतक याना आिण जमीनदारा ंना रा या या
सरदारा ं या स ंर णाकरता भाड ेक हण ून म कराव े लागे. ही साम ंती णाली राज े आिण
यां या ह तका ंना समाजात या स ंप ी व स ंसाधना ंवर समाजातील म ु स ीवर िनय ं ण
ठेव याची मालक द ेते.
७.२ सरंजामशाही
सरंजामशाही ही स ं ा सामा यत : युरोप या ५ य शतकातील राजक य - शासक य
ि थतीला समज ून घे यासाठी लाग ू केली ग ेली. ९ या आिण १५ या शतकादर यान
म यय ुगीन य ुरोपम य े िवकिसत झाल े या कायद ेशीर, आिथ क, ल करी आिण सा ं कृितक
घडामोडीला सर ंजामशाही णाली हण ूनही ओळखल े जाते. सेवा िकंवा मा या बद यात
जमीन धारण कर यापास ून ा झाल े या नात ेसंबंधांभोवती समाजाची प ुनरच ना कर याचा
सरंजाम हा एक माग ह ोता . काही अ यासक आ य -दातेपणा या स ं थेत सर ंजामशाही चा
उगम अस याच े मत य करतात . ५ या शतकापास ून पि म य ुरोपवर असल ेले
तथाकिथत रा या ंचे सा ा य कोसळल े. पूव रोमन सा ा य आिण पि म रोमन सा ा यात
िवभागल ेले आ ह े. रोमन प ुरातन काळाच े वैिश ्य असल े या पार ंपा रक ग ुलाम श ेतात
सामील हो याऐवजी यातील ब रेच दास म ु भाड ेक झाल े. तथािप , हॅके डस munotes.in
Page 83
83कोसळ याप ूव यातील बर ेच जण व ेगवेग या हो डम य े प ांगले ह ो ते, गुलामांना ज म
देणेहे सरंजामशाही या ार ंभापैक एक आह े.
ाचीन रोमम य े, उ पादन स ंबंध कोण याही े ातील मालका ंनी लादल े या कर
िकंवा करा ं या आ ध ा र े तयार क ेले जाऊ लागल े. गुलामी या िव तारा या प रणामी
म यय ुगात दास व व भ ु व िमळवल े या जबरद त राजक य अिधकारावर आधारीत स ंबंध
आिण राजक य आधारावर आधा रत स ंबंधातून िनमा ण झाल ेली यव था हणज े सामंतवाद
होय. सामंत हा श द पाि मा य नसल े या भारतीय समाजा ंना देखील लाग ू केला गेला.
भारतातही म यय ुगीन य ुरोप सार या स ं था आिण व ृ ी चिलत अस याच े मानल े जाऊन
भारतािवषयीचा काही अ यास क ेला गेला.
आपणाला भारतातील सर ंजामशाहीच े य व प ग ु आिण क ुशाण काळात
िदसत े. म य आिशयातील क ुशाण राजघरा या ने भारतावर आ मण क ेले आिण वतःची
नवीन धोरण े आणली त े हा बह धा भारतात साम ंतशाहीची ओळख झाली . भारतीय
सरंजामशाही इ .स.१५०० या दशकात म ुघल राजवटीपय त स ंदभ देते. भारतीय
सरंजामशाही हा श द ताल ुकदार, जमीनदार , जहागीरदार , घाटवाल े, मुरैयत, सरदार ,
मानकरी , देशमुख, चौधरी आिण साम ंत या ं या वण नासाठी वापरला जातो . यामुळे
भारताची सामािजक रचना बनवणा या सर ंजामशाही समाजाचा अ यास म ा आह े.
७.३ युरोपीय सर ंजाम था
इिज या प ुरातन रा या न ंतर या कळला सर ंजामशाही ह ंटले जात े. परंतु
सव साधारणपण े पाच या शतकापा सून ते पंधरा या शतकापय त या य ुरोिपयन समाजाला
सरंजामवादी ह ंटले जात े. सरंजाम था ही म यय ुगीन पि म य ूरोपातील राजक य ,
सामािजक , आिथ क व ल करी यव था - णालीच े िद दश न करणारी एक यापक स ं ा होय .
मराठीत सर ंजामशाही अशीही एक पया यी स ं ा वापरली जाते. या यव था - णालीत
उ भ ू वगा या (लॉड् स) सभासदा ंत कं ाटदारी (करार) प तीच े आ स ंबंध अस ून व र
स ाधीश या पोट जहािगरदारा ंना मोकासा िक ंवा सर ंजाम द ेत असत आिण या मोबद यात
यां याकड ून ल करी व राजक य स ेवेची खा ी घ ेत. म यय ुगीन य ूरोपात याव ेळी बलवान
अशी एकही क स ा वा शासनप ती अि त वात न हती . यांमुळे यांची अ ंतग त
सुरि तताही प ूण तः धो यात आली होती . या काळी सर ंजामशाहीन े याय व स ंर ण या
मूलभूत गरजा प ूण क नभागिव याही . यामुळे युरोप या इितहासात या न या यव थ ेची
वाढ होऊ शकली . सरंजामशाही हा इ ंगजी य ूडॅिलझम याचा मराठी पया यी श द अस ून मूळ
यूडॅिलझम या श दाची य ु प ी फ फ (Fief) या इं जी श दाव न व या या म ूळ
िफओडम (Feodum) या लॅिटन श दा ंपासून झाली आह े. यांचा श दाथ गुरेढोरे-घोडे व
जमीन ही ज ंगम संप ी असा आह े.
munotes.in
Page 84
84सरंजामशाही ( यूडॅिलझम ) आिण िबटनमधील जहागीरदारी िक ंवा श ेती-
जमीनज ुमला प त (िसगनो रॲिलझम िक ंवा मॅनॉ रॲिलझम ) यांत सू म फरक आह े. शेती-
जमीनज ुमला प त ही राजा िक ंवा स ाधीश आिण याची जा -मु य व े शेतकरीवग (जो
राजक य -सामािजक या अ यंत गौण होता ) यां या स ंबंधांवर आधा रत होती . हे संबंध
आिथ क आ पणाच े िनदश क होत े, मा सर ंजामशाहीतील स ाधीश आिण या ंचे
पोटजहागीरदार ह े एकाच अमीर -उमराव वगा तील अस ून या ं यातील मोकासदारी ( यूडल
रलेशनिशप ) संबंध मु आिण क ं ाटदारी प तीच े होते. यांत ाम ु यान े ल करी व
राजक य स ेवा अिभ ेत होती . पुढे या दो ही स ंक पना समान अथा ने चिलत झा या .
ही साम ंत था मालम ेचे ह क नसताना आिण जमीन ता यात घ े याचे बंधन न
घेता, जमीनदार जमीन वापर याची आिण यव थािपत कर याची श यता ा करते. या
करारास ंबंधाला य ुरोपम य े “वासॅलेज” हणून ओळखल े जाते आिण जिमनी या ह का या
मोबद यात द े यात य ेणा्या ख ंडणीला साम ंत “काय काळ” असे हणतात . सामं याचे संबंध
आिण ितिनधी व करणार े काय भार सा ंभाळणा या य ला “टे टे” असे हणतात . देश
शेतक या ंनी (सफ ह ट ल े जाते) काम क ेले आहे, यांना याच जिमनीवर राहायला भाग
पाडल े गेले आिण मालकास याला उ पािदत उ पादनाचा एक भाग द ेऊन संपिवल े गेले.
९ या त े १५ या शतकादर यान य ुरोपम य े स रंजामशाहीचा िवकास झाला .
इं लंडमधील सर ंजामशाहीन े जमीन धारण करणे आिण भाड ेप ्याने दे यातून िनमा ण
झाले या स ंबंधांभोवती समाजाची रचना िनि त क ेली. इं लंडम य े, सामंती िपर ॅिमड
वर या बाज ूला राजान े बनल ेला होता आिण या या खाली े , शूरवीर आिण व ॅसल होत े.
मालकान े भ ा ड ेक ला जमीन द े याआधी याला औपचा रक समार ंभात मालक बनवाव े
लागेल. या सोह यान े वामी आिण वासल या ंना करारात बा ंधले. मा स सार या आध ुिनक
लेखकांनी सर ंजामशाहीच े नकारा मकता अधोर ेिखत करताना श ेतक या ंचे शोषण आिण
सामािजक गितशीलत ेचा अभाव प ुढे आणल े. तर च इितहासकार माक लॉच अस े हणतो
क , ‘शेतकरी ह े सरंजामशाही स ंबंधांचा भाग होत े; जागीरदारा ंनी जाळी या बद यात
ल करी स ेवा केली, तर श ेतक या ंनी संर णा या बद यात शारी रक म क ेले, याम ुळे
यांना मया िदत वात ं य अस ूनही काही फायदा झाला ’. ा समधील ११ या शतकात
इितहासकारा ंनी याला "सामंतवादी ांती" िकंवा "प रवत न" आिण "श च े ि व ख ंडन"
हटल े आ हे ते पािहल े याम ुळे थािनक श आिण वाय ता वाढली . याची उतर ंड
राजा- सरदार - ित ीत य - िमक अशी झाली . पुढील आक ृती या आधार े
सरंजामशाहीची रचना अिधक प होईल . munotes.in
Page 85
85
आपली गती तपासा
१. युरोपीय सर ंजाम थ ेवर टीप िलहा
७.४ भारतीय सर ंजामशाही
सरंजामशाही यव था याला साम ंतशाही अस ेही हणतात . सरंजामशाही ही एक
कारची सामािजक आिण राजक य यव था आह े याम य े जमीनधारक या ं या िन ा
आिण स ेवे या बद यात जमीन भाड ्याने देतात. सरंजामशाही ह े आधुिनक रा -रा या या
ज माप ूव युरोप िक ंवा भारती य सरकारच े म यय ुगीन मॉड ेल होत े. सामंती समाजात ल करी
उतरंड असत े. डी.डी. कोसंबी आिण आर .एस. शमा यांनी डॅिनयल थॉन र यांनी थमच
शेतक या ंना भारतीय इितहासा या अ यासात आणल े. या कार या अ यासान ेच
सरंजामशाही या अ यासाला चालना िमळाली .
गु काळापास ून साम ंत (जमीनदार िक ंवा कुलीन) ही सं ा या ंना जमीन िदली
गेली. यांना िक ंवा अधीन थ सर ंजामशाही शासका ंना लाग ू झ ा ल ी . एखा ा राजान े
िजंकले या द ेशांवर या राजा या स े या कमक ुवत अ ंमलबजावणीम ुळे पु हा काही ुटी
रािह यान े राजान ेच काही उ च शासक य पद े वंशपरंपरागत बनवली व त े रा य आप या
रा याला जोड ून घेतले. याने राजाच े काही अिधकार या न या उ च शासक य munotes.in
Page 86
86अिधका याला िमळाल े व यात ून ही सर ंजाम यव था िनमा ण झाली . भारतातील
सरंजामशाही यव था खरी सर ंजामशाही हण ून पा आह े क नाही याब ल
इितहासकारा ंम ये वाद आह े, कारण वरवर पाहता राजा , जमीनदार आिण दास या ं यात
आिथ क कराराचा अभाव होता . तथािप , इतर इितहासकारा ंचा असा य ुि वाद आह े क
सामंतवाद हण ून याच े वण न कर याइतपत य समानता आह े. या सर ंजामशाहीच े मु य
वैिश ्य हणज े स ेचे िवक ीकरण होय . सामंतांना पगारा या ऐवजी जिमनी िद या जात
हो या आिण या ंनी या े ाची मालक ता यात घ ेऊन वतःला या ं या शासकाच े मालक
हणून संबोधल े ह ो ते. सामंत हे राजाला महस ुलाचा एक छोटासा भाग द ेत आिण स ै य
पुरवत असत . हे सामंत वतःसाठी शाही राजवा डे बांधत. आिण राजासारख ेच राहत .
ाचीन भारतात जमीन अन ुदानाच े अिधक मह व होत े. हे अनुदान सहसा आिथ क
िहतस ंबंधाशी स ंबंिधत स ं मणा ं या आधारावर होत े. साधारणतः ७ या शतकात भारतीय
सरंजामशाहीचा उदय जमीन अन ुदान णालीत ून झाला . ९ या-१२ या शतकात या जमीन
अनुदान त वाचा अितर ेक झाला याम ुळे सरंजामशाही राजवटीचा िव तार अिधक वाढला .
असे अ यास माच े हणण े आहे.
भारतातील सर ंजामी यव थ ेचे व प म यय ुगातील य ूरोपीय सर ंजामशाहीप े ा
िभ न व ाम ु यान े जमीनज ुम या या आिथ क यवहारा ंशी िनगिडत होत े. यांत कूळ व
मालक िक ंवा वतनदार वा सर ंजामदार अस े दोन म ुख घटक होत े. सरंजामदाराच े संर ण
िमळिव या या बद यात श ेतकरी वा क ुळांना आिथ क या सव वी मालकावर वा
सरंजामदारावरच अवल ंबून राहाव े ल ा गे. प रणामतः एक वत ं नाग रक हण ून याला
असल ेला दजा पूण त: नाहीसा होई . याचे भिवत य ठरिव याचा सव अिधकार
सरंजामदाराकड े असे. शासनाबरोबर अशा क ुळाला (शेतक याला ) य ात कोणताही
यवहार करता य ेत नस े. याचे सव यवहार सरदार वा जहािगरदार वा सर ंजामदार
यांमाफ त चालत . सरंजामदार व क ुळे यांचे संबंध वंशपरंपरगत चालत असत . य जमीन
कसणारा श ेतकरी अथक मान े जे शेतातून िमळवील , यातील मोठा वाटा वा ख ंडणी
सरदारा ंना-जहािगरदारा ंना देत अस े. यामुळे शेतकरी मा कायम ग रबीत राहात अस े व
सरदार ीम ंत होत जात . शेतीची मालक नसल ेला श ेतमजूर आिण मालक असल ेला
सरंजामदार या ंचे आिथ क िहतस ंबंध पर पर िभ न होत े. सरंजामदार आप याप े ा मोठया
सरंजामदाराला िक ंवा राजाला िविश ख ंडणी द ेऊन श ेतकरी व श ेतमजुरांवर अिधस ा
गाजिव याचा जण ू परवानाच िमळवीत अस े. या अिधस े या मोबद यात तो श ेतक याची
आिण या ं या क ुटुंबाची ज ेमतेम उपजीिवका होई ल, याची मा काळजी घ ेत अस े.
भारतातील सर ंजामशाही वतनस ं थेतून िनमा ण झाली . वतनस ं था भारतातील
सामािजक यव थ ेत िनि तपण े के हा िव झाली , याब ल िव ाना ंत एकमत नाही
तथािप म यय ुगीन भारतात इ . स. तेरावे ते अठराव े शतकात ही यव था अस याच े िदसत े.
ती सर ंजामशाही या िवकासाबरोबर अिधक ढतर झाली . काही राजन ैितक व शासक य
वृतीमुळे मौय र काळ आिण िवश ेषतः ग ु काळापास ून रा य यव थ ेत सर ंजामशाही ळ ू
लागली . या सर ंजामशाहीची मह वप ूण वृ ी होती ा णा ंना भूिमदान द े याची . भूिमदानाच े
सवा त ाचीन प ुरालेखीय माण इसवी स नापुव या पिह या शतका या सातवाहना या munotes.in
Page 87
87एका न दीत िमळत े. दुस या शतकात बौ िभक ुंना दान क े या ग ेले या गावा ं या स ंदभा त
पिहला प ुरावा िमळतो . िभ क ुंना दान क ेले या भ ूमीम य े राजस ेनेला व ेश विज त होता .
तेथील जीवन मात रा यािधकारी काहीही िव न अन ु शकत नस े, तसेच या े ात िज हा
पोलीस द ेखीलकाही ह त ेप क शकत नसत . पाच या शतकात अशा अन ुदानाची व ृ ी
वाढली . गु काळापास ून िवभाग आिण िज ा या अिधका या ंचे ह े उ ो ोर
वंशापरंपरागत होऊ लागल े. यामुळे एका बाज ूला क ीय स ेची पाळ ेमुळे िखळिखळी होत
गेली तर द ुसरीकड े शासनाच े व प आणखीनच सर ंजामवादी होत ग ेले. सरंजामी
कारची वतन े मुसलमानी अ ंमलात (१२०६ -१७०७ ) अि त वात होती . दि ण
िहंदु थानात िवजयानगर सा ा यात (१३३६ -१५६५ ) नायक अथवा पाळ ेगार ह े
सरंजामदारच होत े. या या समकालीन बहमनी स ा (१३४७ -१५३८ ) व पुढे ितचे पाच
शा ांत िवभाजन झाल े तरी सर ंजामी वतनस ं थेत ल णीय बदल झाल े नाहीत . राजस ा
बदलली , तरी सर ंजामी व ृ ी या थािनक कारभारात िवश ेष फरक पडला नाही .
मराठेशाहीत छ . िशवाजी महाराजा ंनी सतरा या शतकात सर ंजामदारा ंची,
िवशेषतः द ेशमुख-देशपांडे यांची अन ेक वतन े ज क न व ेतनप ती आण याचा य न
केला. यामुळे रयतेला (शेतक याला ) िदलासा िदला . यामुळे रयतेचा राजा ही उपाधी या ंना
लाभली . मा छ . राजारामा ंनी जहािगरी द ेऊन सर ंजामशाहीला प ु हा जीवदान िदले.
छ पती शाह ं या (कार. १७०७ -४९) वेळी एखादया सरदारान े नवीन द ेश िजंकून घेतला,
क यालाच तो जहागीर हण ून दे याची था पडली . यामुळे पुढे पेशवाईत मराठी
सामा याचा िव तार होऊनही या सर ंजामशाहीम ुळे एकस ू ी रा य रािहल े नाही . यातून
वतं सं थानेही उदयास आली . पुढे ि िटशा ंनी िहंदु थान पादा ा ंत के यानंतर ती कायम
ठेवली. थोड यात भारतात द ेशी स ं थान े आिण या ंचे जहािगरदार , सरदार वग ैरे व ग
सरंजामशाहीच े फार मोठ े बळकट क होत े पण वात ं यानंतर १९४८ नंतर सव सं थान े
भारतीय स ंघरा यात िवली न झाली . (संदभ : मराठी िव कोश )
भारतातील सर ंजामी प तीच े िवदारक प वात ं या या प ूव सं येला है ाबाद
सं थानात पाहावयास िमळत े. है ाबाद स ं थाना या सोळा िज ा ंपैक आठ िज ह े
तेलंगणातील होत े. या त ेलंगणम य े शेतीची रचना जमीनदारी प तीची हो ती. मूठभर
जमीनदारा ं या मालक ची हजारो ह े टर जमीन होती . गावे या गाव े एकेका जमीनदारा या
मालक ची होती . बाक या ंचे स व शेतमजूर वेठिबगार अथवा क ुळे होती . सरंजामी
यव थ ेचा तोल ित ही िवभागा ंत सा ंभाळला जावा आिण जनत ेवर जबर पकड बसावी
हणून, मराठवाडा -कना टकातील रयतवारीला काटशह हण ून या भागात मोठया माणावर
जहािगरी िनमा ण कर यात आ या . लहान -मोठया जहािगरदारा ंची स ं या ११६७ होती
आिण त े सरकारशी एकिन राहण े आपल े परम कत यच मानीत असत . जहािगरदारा ंम ये
सफ खास (खास िनजामाची ), पायगा (पागांची हण ून), जहागीर व स ं थान े अ से चार
कार होत े. यांतून शेतक या ंवर व क ूळांवर अनि वत अ याचार होत , यांची िपळवण ूक
केली जाई . हैदराबाद या जमीनदारीचा आिण जमीनदारा ं या अ याचारा ंचा बोभाटा
क युिन टा ं या िह ंसक त ेलंगण लढयान े व न ंतर आचाय िवनोबा भाव े य ां या भ ूदान
चळवळीन े झाला . तोपय त या मोठया स ं थानात इतर क ुठेही नस ेल, अशा कारची munotes.in
Page 88
88बुरसटल ेली सर ंजामशाही अस ून ती कमाली या शोषणावर आधारल ेली व पराकोटी या
अ याया ंनी प ुरेपूर भरल ेली होती . भरतल वात ं य िमळा यान ंतरच अशा कारची
शोषणाची यव था न कर यात आली . (मराठी िव कोश , खंड १७)
आपली गती तपासा
१. भारतीय सर ंजामशाहीच े व प सा ंगा
७.५ सरंजामशाहीची व ैिश ्ये
सामािजक , राजक य आिण आिथ क पातळीवर सर ंजामशाहीन े आपली ऐितहािसक
गुणवैिश ्ये सं िमत क ेली. या सर ंजामशाहीची व ैिश ्ये पुढील माण े सांगता येतील.
१. स ाच े िवक ीकरण : यात राजा वा राजपद , धम गु आिण नौकर यात सरंजामशाहीन े
भेद केला. सामािजक वगा त सर ंजामशाहीच े भेद वा िवलगीकरण ह े मह वाच े वैिश ्य
रािहल े आहे.
२. सरंजामशाही वाढव याम य े चच ची भावी भ ूिमका धान रािहली आह े.
३. राजवंश आिण क ुलीन पद या या बद यात राजाला िदल ेली िन ा मह वाची होती .
४. संर णा या ना यात ून उ च ूंनी वापरल ेली श होती .
५. सामािजक तरावर समाज वग वारीत वग करणात ेणीब होता .
६. सरंजामशाहीत एक कड े, िवशेषािधकार ा (रॉय टी , कुलीन आिण पा ी या ं यासह )
आिण द ुसरीकड े वंिचत (सफ आिण खलनायक ) असत े.
७. संजामाशािहत उ पादनाचा आधार : शेती हाच राहतो . यात कोणत ेही अित र उ प न
होत नाही .
८. सततची यु े: सरंजामशाही या काळात , ांताची स ा आिण िनयं ण यु ा या
संघषा ारे ा होत अस यान े यात जा त संप ी आिण आिथ क वाढ िमळवण े हे
उ ेश धान होते. िवजे याने जमीन बळकावण े व पराभूताना नोकरा ंसमान ठेवले या
वृ ी वाढ या हो या. यामुळे यांची संप ी, शेती उ पादन आिण अिधकािधक वाढत
जात होते. आता सरंजामशाही या युगात कुटुंबांम ये-कुटुंबाम य े ल न ठरले जाऊ
लागल े व यातून वेगळेच िहतस ंबंध तयार होऊ लागल े होते. प रणामीअिधक आिथ क
आिण भौितक श िमळिव यासाठी मोठ्या माणात जिटल संबंध उ वल े. यातून
यु ाचे अनेक संग उदभऊ लागल े. munotes.in
Page 89
89९. म यय ुगा या सु वाती या काळात भारतीय सरंजामी समाजा या सामािजक संरचनेचे
मु य वैिश ्ये हणज े जाती यव था वा ितचे ढीकरण होय असेही मानल े जाते.
आपली गती तपासा
१. सरंजामशाहीची व ैिश ्य सांगा
७.६ सरंजामशाही वाढ याची करण े
युरोप या स ंदभा त सर ंजामशाहीला ज म द ेणारे मु य कारण हणज े ते रोमन
सा ा य न होण े. या सा ा यावरील िह ंसक आ मण े झाली . याने राजक य , आिथ क
आिण सामािजक अि थरता तयार झाली . या िवपरीत प रि थतीम ुळे एकािधक य ु ासारख े
संघष आिण ा ंतां या िनय ं णासाठी स ंघष केले गेले. आप या ा ंतांचे र ण कर यासाठी
राजशाही अपयशी ठरत अस यान े यान े दुसया एका यव थ ेला ज म िदला , ती हणज े
सामंत. रोमन सा ा याचा नाश झा यान ंतर य ुरोपमधील ब या च ा ंतांम ये स ा म ंतांची
िनिम ती होऊन या यव थ ेची अंमलबजावणीही झाली .
सरंजामशाही यव थ ेचा प रणाम हण ून, या काळातील रा या ंम ये अशा अन ेक
े ांचा समाव ेश होता यावर पराभ ूत िकंवा अधीन थ राजा ंचे वच व वाढल े होते. यातील
काही सरदार वा राज े आपल े वात ं य घोिषत कर यास उ स ुक होत े. यािशवाय रा या ंतील
अनेक े ांत अस े अिधकारी होत े क ज े गौण जमीन विडलोपािज त मालम ा मानत होत े.
पुढे या अिधका या ंचे पदही व ंशपरंपरागत झाल े. या न या सर ंजामी यव थ ेत शासनातील
अनेक पद े मोज याच अिधका या ंसाठी राखीव ठ ेव यात आली होती . या वंशपरंपरागत
अिधका या ंनी हळ ूहळू शासनाची अन ेक काम े हाती घ ेतली. यांनी केवळ भाड े ठरवण े
आिण वस ूल कर याच े काम क ेले नाही तर या ंनी अिधकािधक शासक य अिधकारीही
आप या हातात घ ेतले आिण त े यायाधीशही झा ले आिण अशा करणा ंम ये वत : या
बळावर द ंड क लागल े, जे पूव राजाकड े िनद िशत होत े. िवशेषािधकार हण ून िदल े होते.
यांनी या ं या द ेशात सापडल े या खिज यावरही आपला ह क सा ंिगतला , जो काय ान े
राजाचा ह क असायला हवा होता . राजा या परवानगीिशवाय आ पली जमीन या या
समथ कांम ये वाटून घे याचा अिधकारही यान े वतः वीकारला होता . यामुळे जिमनीवर
काम न करता यात ून कमाई करणा या ंची सं या वाढली . अशा समाज यव थ ेला ‘सामंती
यव था ’ हणता य ेईल. यात ह े सरंजाम अिधक बलवान झाल े. याने पुढे आपल े रा यही
थापन क ेले. munotes.in
Page 90
90७.७ सरंजामशाही काळातील अथ यव था
सरंजामशाही ही एक सामािजक -राजक य अस याबरोबर आिथ क यव था ही
होती. सामंतवादी यव थ ेचे मु य वैिश ्य हणज े स ेचे िवक ीकरण अस याबरोबर
आिथ क िवक ीकरण ही होते. सामंती काळातील अथ यव था िनवा ह शेती व पश ुधनावर
आधा रत होती . अथ यव था वभावात वार यप ूण होती यामुळे तेथे यापार फारच
कमी होता आिण ह े मु य व े ए सच ज ारे होते. जागीरदारा ं या हाती असल े या जमीनी या
संप ीचा ोत ीम ंत होता . मॅ युअल म स ेफांवर पडला यांनी जमीन काम क ेली आिण
भूला हणज े ई राला मान िदला .
सरंजामशाही काळात कोणतीही चांगली सेवा िवकत यायची िकंवा िव ची
आिथ क णाली न हती . िकंवा औ ोिगक णालीही न हती . हणून शेती पशुसंवध न
आिण कर भर या ार े अथ यव था म य थी केली जाते.
भारतातील सरंजामशाही ही ामु यान े दान-प े, कर, जमीन -जुम या या आिथ क
यवहारा ंशी िनगिडत होते. या यव थ ेत कूळ (जमीन क करणार े) व मालक िकंवा
वतनदार वा सरंजामदार असे दोन मुख घटक होते. राजाकड ून सरंजामदाराना सरं ण
होते. या सरंजामदाराच े तथाकिथत संर ण िमळिव या या बद यात शेतकरी , क करी वा
कुळांना (वेठिबगार ) आिथ क या सव वी जमीन मालकावर वा सरंजामदारावरच (राजाच े
ह तक ) अवल ंबून राहाव े लागे. प रणामतः या ांताचे, रा याच े वा देशाचे एक वतं
नाग रक हणून या क क या ंला असल ेला दजा पूण त: नाहीसा होई. याचे भिवत य
ठरिव याचा सव अिधकार रा याच े ह तक वा सरंजामदाराकड े असे. शासनाबरोबर अशा
कुळाला (शेतक याला ) य ात कोणताही आिथ क यवहार करता येत नसे. याचे सव
आिथ क यवहार सरदार वा जहािगरदार वा सरंजामदार यांमाफ त चालत . हा आिथ क
यवहार सरंजामदार व कुळे यांचे संबंध वंशपरंपरगत चालत असत . य जमीन कसणारा
शेतकरी अथक मान े जे शेतातून िमळवील , यातील मोठा वाटा वा खंडणी सरदारा ंना-
जहािगरदारा ंना देत असे. यामुळे शेतकरी मा कायम ग रबीत राहात असे व सरदार ीमंत
होत जात. शेतीची मालक नसलेला शेतमजूर आिण मालक असल ेला सरंजामदार यांचे
आिथ क िहतस ंबंध पर पर िभ न होते. सरंजामदार आप याप े ा मोठया सरंजामदाराला
िकंवा राजाला िविश खंडणी देऊन शेतकरी व शेतमजुरांवर अिधस ा गाजिव याचा जणू
परवानाच िमळवीत असे. या अिधस े या मोबद यात तो शेतक याची आिण यां या
कुटुंबाची जेमतेम उपजीिवका होईल, याची मा काळजी घेत असे. (मराठी िव कोश ,
खंड १७)
भारतीय साम ंतवाद िभ निभ न अव थामध ून पार पडला . गु काळ व न ंतर या
दोन शतकात द ेवळांना व ा णा ंना भूमी-अनुदान द े याची स ु वात झाली . पाल तीहार
तसेच रा क ूटां या रा यात अशा कार या भ ूमी अन ुदानाची अन ुदानांची सं या हळ ूहळू
वाढत ग ेली. याच बरोब र भूमी-अनुदाना या व पातही म ूलभूत प रवत ने झाली .
सु वाती या काळात अन ुदान भो या ंना फ उपयोगाच े अिधकार िदल े जात होत े. परंतु
अठरा या शतकापास ून या ंना मालक च े अिधकारही िदल े जाऊ लागल े. अकरा या व
बारा या शतकात तर अन ुदाना या या िथन े उ चा ंक गाठला . यामुळे उ र भारत अन ेक munotes.in
Page 91
91छोट्या छोट ्या राजक य घटकात िवभागला ग ेला. हे घटक म ु यता धािम क तस ेच
अनुदान भो या ं या हातात होत े. िजत या स ेिनशी य ुरोिपयन साम ंत आप या ताल ु याचा
उपयोग घ ेत असत याहीप े ा काहीशा जा तच स ेिनशी ह े अनुदानभोगी अन ुद गा वाचा
उपयोग घ ेत असत . परंतु पि म व म य भारतात वािण य यापाराचा प ुन ार , ना या ंचे
वाढते चलन व िव ी था स ंपु ात आ याम ुळे ितथे पुरातन साम ंतवाद व ैभवा या िशखरावर
पोचून नंतर रास पाह लागला . ( ा. रामशरण शमा , भारतीय सरंजामशाही ,सुगावा काशन ,
पुणे)
आपली गती तपासा
१. सरंजामशाही काळातील अथ यव था कशी असत े ते सांगा.
७.८ सरंजामशाही वरील चचा िव
भारतात सर ंजामशाही यव था होती क न हती ? यावर वाद आह ेत. भारतात
सरंजामशाही होती पण ती य ुरोपपे ा वेगळी होती . या या उ र ंिडत राजा , सरदार ,
सेनापती , कर गोळा करणारा , जमीनदार , क करी , वेठिबगार अशी रचना होती . असे काही
इितहासकार हणतात .
रोमन सा ा याचा नाश झा यान ंतर, जंगली जमात या ह याखाली , युरोपम य े
समाजा या स ंघटनेचे एक नवीन प तयार होऊ लागल े. गुलाम-मालक ची यव था
सरंजामी स ंबंधांनी बदलली . राजान े म यय ुगीन िव ास ू सेवेसाठी या भ ूमी भूिमकेस व ृ
केले होते यांना सर ंजाम हण तात आिण या ं या मालक या लोका ंना सरंजामशाही
हणतात .
या सर ंजाम यव थ ेचे भारती य संदभा त बरेच वादिववाद आह ेत. यात तीन म ु े
फार मह वाच े आहेत. (१) सरंजामशाहीन े एका मत े या भावन ेला चालना िदली . (२) रा ये
लहान अस याम ुळे एका द ेशात राहणार े आिण न ेहमीच परक या ंचे ह ल े होत अस याम ुळे
जीवनमरणा या ान े एकम ेकांशी िनगिडत झाल ेले ल ो क , आप याला इतरा ंह न िनराळ े
मानू ल ा ग ल े व या भावन ेतून पुढे रा वादाची भावना िनमा ण झाली . (३) सरंजामशाही
प तीम ुळे शांतता व स ु यव था काही माणात तरी राखली ग ेली. राजा सव देश आप या
मालक चा मानीत अस े. मुख सरदारा ंना जमीन द ेत अस े. यां याकड ून ती इतरा ंना िमळत
असे, जिमनी या मोबद यात वािम व वीकारण े, वािमिन ेची शपथ घ ेणे, शासक
हणून काम करण े, यु काळात स ै यासह मदत करण े, ठरािवक द ेण या द ेणे, या गो ी
करा या लागत . मालक सव ह का ंचा व कत यांचा आधार मानली जाई . या प तीम ुळे
राजाला थोड ्या खचा त मोठ े सै य ठेवता य ेई, िनयिमतपण े ठरािवक र कम खचा साठी munotes.in
Page 92
92िमळे, कायद े करता य ेत व शा ंतता राखता य ेई. सरंजामशाही राजक य त वावर अिधि त
न हती . चिलत प रि थती मुळे ती प ती िनमा ण झाली . कोणीही समथ माणूस नेता बन ून
वतं पणे कारभार क शक े. नेता आिण अन ुयायी या ंचे संबंध वैयि क िन ेवर अवल ंबून
असत . ने याशी एकिन त ेची शपथ घ ेऊन व ेळ संगी सैिनक हण ून याची स ेवा करणा या
य अन ुयायी असत , नाग रक नसत , सरंजामदारा ंची स ा मया िदत अस े. सव प ती
करारावर अवल ंबून अस े. साव भौम व कोणालाच न हत े. ढी काय ासमान होती .
सरंजामशाहीत ून रा -रा य िनमा ण झाल े अ स ल े, तरी सर ंजामशाहीत रा यस ं थेचा
िवकास हो याची श यता न हती . कारण व ैयि क िन ा , नेता व अन ुयाची या ंतील करार
आिण या करारान ुसार पर परा ंना ा झाल ेले अिधकार व ह क एवढ ेच सर ंजामशाहीच े
व प होत े.
सरंजामशाहीम ुळे सा मंत, भूदास इ . वग समाजात वाभािवकपण े िनमा ण झाल े.
यापारव ृ ीमुळे उदयास आल े या न या शहरा ंत उ ोग -संघटना , यापारी स ंघटना व
कारागीर स ंघटना (िग ड् स, मच ट-िग ड्स व ॉ ट -िग ड्स) िनमा ण झा या . सांपि क
पुढारलेली नवी शहर े संरंजामशाही या चौकटीत बस याजोगी न हती ; कारण शहरा ं या
सम या न या व पा या हो या . जीवनप ती िभ न होती , यामुळे नवी म ू ये आिण
न या था िनमा ण होत हो या . या सवा मुळे आिण राजा ं या वाढ या स ेमुळे
सरंजामशाहीप ती माग े पडली . रोमन सा ा या या िवनाशान ंतर आिण रा -रा या ं या
िनिम ती या दर यान या काळात सर ंजामशाहीम ुळे शांतता आिण स ु यव था ब याच
माणात श य झाली ह ेच ितच े मह व.
राजांची वाढती स ा आिण पोपची स ा या ंत म यय ुगीन काळात स ंघष िनमा ण
झाला. पोपने राजस ेपे ा धम स ा े अस ून सव राजांवर पोपची अिधस ा आह े, असा
दावा मा ंड याम ुळे आिण पोपच े आदेश न मान यास राजा ंना धम बिह क ृत कर याची धमक
िद याम ुळे यूरोपीय राजा ंना आप या वािभमानाला आिण इ तीला धोका पोहोचतो अस े
वाटल े आिण याम ुळे संघष िनमा ण झाला . धम सं थेला-ि न चच ला-पिव रोमन
सा ा याचा अिधपती व पोप या ं यातील पर परस ंबंध काय असाव ेत व कस े अ स ा व ेत
यांबाबत िनि त धोरण आखता आल े नाही िक ंवा या ं यात साम ंज य व सम वय साधता
आला नाही . अंतग त मतभ ेदांमुळे ध म सं था आत ून पोखरली ग ेली होती , िभ न
िवचार णाल त व िविवध प ंथांत एका मता कायम ठ ेवणे ध म सं थेला श य होत न हत े.
य पोप या थानासाठी अ ंतग त संघष होता . अंतग त संघषा मुळे ि न म ा ण झाल े या
धम सं थे या कमक ुवतपणाचा य ूरोपीय रा यक या नी पुरेपूर फायदा उचलला . पोपशासन .
सरंजामदार साम ंतवगा वर प ुरेसा वचक नस याम ुळे, राजांना आपली स ा
िटकिव यासाठी , सरंजामशाही या त वा ंपे ा कोण या तरी िनरा या त वाची आव यकता
होती. सामा य जनत ेला शा ंतता आिण स ु यव था पािहज े होती . उ ोगध ं ांमुळे िनमा ण
झाले या सधन यापारी वगा ला बळ राजस ा पािहज े होती. धम स ेिवषयी आदर उरला
न हता . अशाव ेळी रा वादाची भावना िनि त व पात उदय पाव याम ुळे आिण ती
समाजात नवीन का रचे संबंध िनमा ण करणारी ठर याम ुळे, ित या अिध ानावर राजस ा
भु व िमळव ू शकली . munotes.in
Page 93
93म यय ुगा या श ेवटी य ूरोप या िनरिनरा या द ेशांत रा ीय वाला पोषक अशा
समान स ं कृती, समान भाषा आिण समान जीवनप ती या गो ी अि त वात हो या .
भौगोिलक प रि थतीम ुळे, इितहासा या अकि पत घटना ंमुळे, भाषा आिण आचारिवचार
यांत ाद ेिशक फरक पडत ग े यामुळे, एकमेकांपासून िभ न अशा द ेशात रा ीय वाची
जोपासना झाली . ादेिशक िन ा सबळ होऊन वा त य असल े या भ ूमीकड े ि प तृभूमी
अथाव मात ृभूमी या ीन े पािहल े जाऊ लागल े. िव ानाम ुळे ढी व घात या ंचे ाब य
कमी होऊन समाजजीवनाची नवीन ी जनत ेला लाभली .
आपली गती तपासा
१. सरंजामशाही वरील वाद आिण चचा िव यावर टीप िलहा
७.९ सारांश
भारतातील सरंजामी यव थ ेचे व प ामु यान े जमीनज ुम या या आिथ क
यवहारा ंशी िनगिडत होते. यांत जिमनीवर काम करणार े कूळ व जिमनीचा मालक िकंवा
वतनदार वा सरंजामदार असे दोन मुख घटक होते. सरंजामदाराच े संर ण िमळिव या या
बद यात क करी -शेतकरी वा कुळांना आिथ क या सव वी जमीनदार मालकावर वा
सरंजामदारावरच अवल ंबून राहाव े लागे. प रणामतः एक वतं नाग रक हणून याला
असल ेला दजा पूण त: नाहीसा होई. या शेतकरी -क करी असल े या य च े भिवत य
ठरिव याचा सव अिधकार जमीनदाराकड े-सरंजामदाराकड े असे. शासनाबरोबर अशा
कुळाला (शेतक याला ) य ात कोणताही यवहार करता येत नसे. याचे सव यवहार
सरदार वा जहािगरदार वा सरंजामदार यांमाफ त चालत . सरंजामदार व कुळे यांचे संबंध
वंशपरंपरगत चालत असत . य जमीन कसणारा शेतकरी अथक मान े जे शेतातून
िमळवील , यातील मोठा वाटा वा खंडणी सरदारा ंना-जहािगरदारा ंना देत असे. यामुळे
शेतकरी मा कायम ग रबीत राहात असे व सरदार ीमंत होत जात. शेतीची मालक
नसलेला शेतमजूर आिण मालक असल ेला सरंजामदार यांचे आिथ क िहतस ंबंध पर पर
िभ न होते. सरंजामदार आप याप े ा मोठया सरंजामदाराला िकंवा राजाला िविश खंडणी
देऊन शेतकरी व शेतमजुरांवर अिधस ा गाजिव याचा जणू परवानाच िमळवीत असे. या
अिधस े या मोबद यात तो शेतक याची आिण यां या कुटुंबाची जेमतेम उपजीिवका
होईल, याची मा काळजी घेत असे.(मराठी िव कोश , खंड १७)
साधारणतः नव या -दहा या शतकान ंतर भारतीय समाजात अन ेक मह वाच े बदल
झाले. यापैक एक हणज े सरंजामशाही ही होय . या न या यव थ ेत साम ंत, रणक िक ंवा munotes.in
Page 94
94राऊत (राजपूत) इ यादी लोका ं या िविश वगा ची श ख ूप वाढली . या वगा ची उ प ी
वेगवेग या कार े झाली . यापैक काही लोक सरकारी अिधकारी होत े, यांचे पगार रोख
पैशांऐवजी महस ूल हणून गावा ंम ये िदले जात होत े, यात ून या ंना कर िमळत अस े. इतर
पराभूत रा याकाड ूनही कर वस ूल केला जात होता . या करदा यात काही अिधक
वंशपरंपरागत थािनक सरदार िक ंवा शूर सैिनक होत े, यांनी या ं या काही सश
समथ कां या मदतीन े अिधकार े थापन केले ह ो ते. यापैक काही फ गावा ंचे मुख
होते आिण काह चा काही गावा ंवर अिधकार होता आिण काही अस े होते जे संपूण े ावर
आपल े वच व थािपत कर यास स म होत े. अशा कार े या सरदारा ं या िनि त ेणी
हो या . यांची काय क ा वाढव यासाठी त े सतत आपापसात भा ंडत. अशी करपा े े जी
राजान े आप या अिधका या ंना िकंवा समथ कांना िदली होती ती ता प ुरती होती आिण जी
राजा पािहज े ते हा परत घ ेऊ शकत होता .
सरंजामशाही समाजाच े मु य व ैिश ्य हणज े यात अस े सरदार लोक अिधक
शि शाली असतात . यांचा काम न क रता जिमनीवर ह क असतो . सरंजामदारा ंकडून
भारतातीय समाजा या िवकासावर द ूरगामी प रणाम झाल े. या यव थ ेमुळे राजाच े साम य
कमी झाल े. राजा सर ंजामदार सरदारा ंवर अिधक अवल ंबून रािहला . यामुळे सरंजाम वतःच े
सै या या मदतीन े तो राजा ंना िवरोध क लागला . मोगल -तुका शी झाल े या स ंघषा त
भारतीय रा या ंची अंतग त कमजोरी आिण मतभ ेद नंतर घातक ठरल े. या छोट ्या रा या ंनी
यापाराला पराव ृ केले आिण ख ेड्यांम ये अशा अथ यव थ ेला ो साहन िदल े जेणेक न
ते अिधकािधक वावल ंबी होऊ शकतील . या सर ंजामदारा ं या भावाम ुळे गावातील
वरा यही कमक ुवत झाल े. असे असूनही, सरंजामशाही यव थ ेचे काही फायद ेही होत े.
िहंसाचार आिण अशा ंतते या काळात , अिधक शि शाली साम ंत सरदारा ंनी शेतकरी आिण
इतरां या जीवनाच े आिण मालम ेचे र ण क ेले. यािशवाय द ैनंिदन जीवन ख ूप कठीण
झाले असत े. काही सर ंजामदारा ंनीही श ेती या िव तारात आिण िवकासात रस दाखवला .
७.१० व यायावर आधा रत
१. सरंजामशाहीच े भारतीय व प प करा
२. सरंजामशाहीचीव ैिश ्य सांगा
३. सरंजामशाही काळातील अथ यव था कशी असत े ते सांगा.
४. सरंजामशाहीवरील वादिववादाची चचा करा.
७.११ संदभ ंथ
१. ा.रामशरण शमा , भारतीय सरंजामशाही ,सुगावा काशन , पुणे
२. मराठी िव कोश खंड नंबर १७, महारा रा य सािह य व सं कृती मंडळ, मुंबई.
३. Block, Marc, Feudal Society , London, 1962.
४. Coulbom, Rushton, Feudalism in History , Princeton, 1956.
munotes.in
Page 95
95८
ऋ वेिदक धमा ची वैि क ी
घटक रचना
८.० उि े
८.१ तावना
८.२ वैिदक धम
८.३ ऋ वेिदक द ेवता
८.४ वैिदक धम संक पना व उपासना माग
८.५ ऋ वेिदक धािम क संक पन ेतील द ेवी - देवतांचे वैिश ्ये
८.६ सारांश
८.७ वा यावर आधा रत
८.८ संदभ ंथ
८.० उि े
वैिदक धमा चा आढावा घ ेणे.
ऋ वेिदक द ेवतांचा अ यास करण े.
वैिदक धम संक पना व उपासना माग यांचा आढावा घ ेणे.
८.१ तावना
जगातील िविवध धमा चा सग यात मोठा सम ुदाय भारतातच आढळतो . या
धमा ना उ च दजा चे िव िवष यक िविश त व ान आह े, असे स ा त म ु य धम भारतात
आढळतात . िहंदू ( ारंभी वैिदक ) धम , बौ धम व जैन धम हे भारतातच उदयास आल े व
जगभर सा रत झाल ेले धम आहेत. या य ेकाचे िविश बौि क त व ान आह े. पारशी ,
यू िकंवा यह दी ( यू धम ), ि न व इ लाम ह े चार िवद ेशातील धमा चा चार द ेखील
भारतात झाल ेला आढळतो . भारतीय स ं कृतीचे आिण िह ंदू धमा चे मूलाधार मानल े गेलेले
ंथ हणज े वेद. वेद ा श दाचा म ूळ अथ ान िक ंवा िव ा असा आह े. िव ा व कला
ांनाच आर ंभी वेद ही स ं ा होती आिण िविवध िव ा ंचा िनद श ‘ वेद ’ ा स ं ेने केला
जातो.
ऋ वेिदक काळातील आया चा धम व या ं या धािम क संक पना , त व ान या ंची
माहीती सव थम ऋ व ेदातच आढळत े. ऋ वेदामधील थम , ि तीय व सात या म ंडळाम य े
आया या धािम क संक पना ंची मा हीती िमळत े. सु ीगीता ं या व पातच ऋ व ेिदक धमा ची munotes.in
Page 96
96सुरवात होत े. वैिदक लोका ंचा िक ंवा वैिदक समाजाचा धम अि नप ूजा धान आह े. य ा या
कम कांडात एका िक ंवा अन ेक अ न ची थापना क न इ ं , व ण, िम , सिवता , आिद य ,
उषा, वायू इ. देवतांना तो ा ंनी हणज े मं ांनी तवन करीत हिव य अ नीम य े अप ण
करणे हे य ाच े थोड यात व प होय . वैिदक लोक ह े मु यतः अि नप ूजक होत े मूित पूजक
न हत े. मूित पूजा या ंनी हळ ूहळू वीका न िह ंदू धमा चे स व समाव ेशक प िनमा ण केले.
ऋ वेिदक लोका ं या धािम क संक पनांम ये िनसग श ना मह वाच े थान होत े.
८.२ वैिदक धम
वेद हा श द स ं कृत मधील िवद या धात ूपासून तयार झाला आह े. िवद चा अथ
ान घ ेणे िकंवा जाणण े असा होतो . वेद व व ेदांमधील त व ानावर आधारल े या आया या
धम संक पन ेला ' वैिदक धम ' असे हणता त. वैिदक धम हा भारतातील व जगातील
ाचीन धम आह े. जगात या यह दी, क य ूिशयस , व ि न धमा या बरोबरीन े वैिदक
धमा ची त ुलना होत े. वैिदक धम तील िविवध सा ही य यात व ेद, ा णक े, उपिनषद े,
षडदश न, गीता, सू े, मृती व धम शा ामध ून वैिदक धमा ची मा हीती िमळत े.
सव कािलकात , वैि कता , सही णुता, भौितकता , प रवत नशीलता , अ याि मकता व
वैचा रक वाय ता ही वैिदक धमा ची वैिश ्ये मानता य ेईल.
वैिदक धमा चे आ ध ुिनक भा यकार डॉ . राधाक ृ णन यांनी ा धमा चे वण न िहंदू
जीवनाचा राजमाग (Hindu Wa y of Life ) असा क ेला आह े. वैिदक धमा ने भारतीय
समाज व रा ाचा राजन ैितक, सामािजक , आिथ क, धािम क व सा ं कृितक िवकासाचा माग
अधोर ेिखत क ेला. साधारणपण े ई.स. पूव १५०० - ५०० हा वैिदक स ं कृतीचा कालख ंड
मानला जातो . याच कालख ंडात व ैिदक धमा चा उदय व िवकास झाल ेला िदस ून येतो.
८.३ ऋ वेिदक द ेवता
ाचीन भारतात आया ना िनसग श ची यापकता , भीषणता व िनसगा तील
घडणा या िविवध घडामोडी यािवषयी क ुतूहल, िज ासा व आदरय ु भीती वाटत होती .
आय समाज ाचीन काळी या या िनसग श या सािन यात जीवन जगत होत े िकंवा
या िनसग श म य े यांना मानव स य श चा भास होत होता . अशा शि ंनाच या ंनी
देवता माण ून या ंची पूजा चाल ू केली. ाचीन काळी िनसग श अन ेक हो या याम ुळे देवी
देवता द ेखील अन ेक मान या ग े या. तसेच या द ेवतांना स न कर यासाठी त ुती, ाथ ना
व िविवध म ं ांची देखील िनिम ती केली गेली. या म ुख वैिदक द ेवता प ुढील माण े हो या .
१) व ण :
व ण ही वैिदक काळातील एक सव शि मान द ेवता होती . व ण नीितस ंर क
असून िनसगा या काय ाची अ ंमलबजावणी करतो . व ण द ेवतेचे व प ह े वाि वक व
नैितक आह े. व ण हा आकाश व प ृथीचा िनमा ता व प ृ वीचा राजा आह े. व णान े पृ वीला
ि थर क ेले, सूया ला तेज िदल े, न ांना पाणी िदल े व सागराला यापकता िदली . थोड यात , munotes.in
Page 97
97व ण ही ऋताची द ेवता आह े. ऋत ह े नैितकत ेशी संबंिधत आह े. व ण हा या याधीशा माण े
काय क रतो, जर कोणी ताचा भ ंग केला अस ेल तर या ंना तो शासन ही करतो .
ऋ वेदाम य े व णाचा व प प कर यासाठी १० - १२ सू आह े. उ रव ैिदक
काळान ंतर व ण द ेवतेचे मह व कमी होऊन हा क ेवळ जलािधपती ि का प ज याची व
सागराची द ेवता बनली .
२) इं :
इं ही आया ची दुसरी सव े देवता होती . इं याद ेवताला व द ेही िकंवा व बाह
असे देखील हटल े आहे. ऋ वेदाम य े या द ेवतांची त ुती केली आह े याम य े इं देवाला
िवशेष मह व आह े, कारण इ ं देवतां या त ुती साठी २५० सू ांची रचना क ेलेली
आढळत े. इं हा द ेवांचा स ाट मानला ग ेला व तो परा मी यो ा होता . याने सूय , उषा,
उदक, अ , गायी व रथ िनमा ण केले. ऋ वेदात इ ं ाचे वण न ऋष नी प ुढील माण े केले
आहे, “ यान े अहीला मा न स िस ंधूंना मु केले, यान े बला या अटक ेत असल े या
गाईंना सोडव ून घेतले, याने मेघात अ नी उ प न क ेला आिण जो य ु ात ूंचा नाश
करतो , तो इं होय ." ( ऋ वेद २.१३.३ ) ूंची पुरे उ व त क े यामुळे इं ास प ुरंदर ही
पदवी द े यात आली होती .
थोड यात , इं हा स ु ीचालक व परा मी य ु देवता होती . परंतु नंतर पुराणांम ये
इं हा वगा त राहणारा , अमृतपान करणारा , अ सरा ं या न ृ याम य े रंगणारा आिण िनि य
कार थानी स ुखलोल ुप, ीलंपट व चारी द ेवता अस े याच े वण न केले आहे. (जोशी पी .
ाचीन भारताचा सा ं कृितक इितहास , पृ. . ३४५)
३) अ नी :
ऋ वेदाम ये इं ा खालोखाल अ नी द ेवतेला िवश ेष मह व होत े. ही एक मह वाची
भूदेवता होती . देव व मानव या ं यातील म ुख दुवा हण ून आया नी अ नी आधारतभ ूत
मानला आहे. उ र व ैिदक काळात य िवधी व कम कांडाचा िव तार झा यान े य क ुंडातील
अि नद ेवतेचे मह व वाढल े. ऋ वेदाम य े अि नसाठी खास २०० सू आह े. अ नी ही
गृह थीचा ग ृहपती, देवाचा सारथी , दा या ंचा अितथीआिण मन ु याचा हीतिचंतक िम ,
नातेवाईक व सर ं क आह े. अ नी हा िव ातील सव मानवाचा िम अस यान े याला
‘अ नीव ै ानर’ िकंवा ‘वै ानर’ या नावान ेही ओळखल े ज ा त े. य कमा त व िन य कमा त
अ नीच े मह वप ूण थान अस यान े ती आया ची मह वप ूण देवता होती .
४) अि नीक ुमार :
सूय , चं , अ नी, इं , व ण, वायू इ यादी ३३ मु य द ेवतांपैक ऋ व ेदातील एक
मह वाची य ु मदेवता. ते कायम प र परा ंसोबत राहतात . दोन अि न द ेवतांचा सम ूह हणज े
अि नी होय . देवतांचे वै आिण श यिवशारद या अन ुषंगाने वैिदक सा ही यात या ंचा
उ लेख आह े. शरीरपालन करण े, रोग न करण े, दीघा यु य दान करण े यांसारखी काम े हे
करतात . वेदांतील ५० सू े यांवर आह ेत. हणून या ंना सू ांची देवता हणतात . ऐतरेय
ा णात ‘अि नौ व ै देवानां िभषजौ ’ (१.१८) असा उ ल ेख आला आह े. याव न त े देवांचे
वै होत े, हे प होत े. परंतु वेदात अशी अन ेक उदाहरण े आहेत, यात या ंनी मन ु यांवर
िचिक सा आिण श यि या क े याच े आढळत े.
munotes.in
Page 98
98५) सोम :
सोम ही वन पतीची भ ूदेवता होती . ऋ वेदाम य े सोम या द ेवतेचा उ ल ेख सं कार
देवता हण ून केलेला आढळतो . ऋ वेदात सोम द ेवतेसाठी १२० सू आल ेली आह ेत.
पव तांमधील सोमव ेलीपास ून तयार क ेले या सोमरस पाणी व द ुधात िमसळ ून य साद
हणून ते ाशान करीत. िविवध द ेवता, इं व य ातील ा ण तस ेच यजमान सोमरसपान
करीत . आया या मत े, सोमरसाम ुळे मनु य हा अजरामर होतो व ब ु ीची वाढ होत े. सोम हा
औषधा ंचा राजा व जीवनदाता मानला गेला. सव सोम स ू े एक क न ऋ व ेदाचे नववे मंडळ
बनिवल े गेले. सोमरसाला मध ू अथवा इंदू देखील हटल े जाते. सोम हा वाचा द ेतो हण ून
याला वाच पती द ेखील हटल े गेले.
६) अपां नपात ् :
अप् हणज े जल. अपां नपात ् ही एक व ैिदक द ेवता आह े. या देवते या नावाचा अथ
‘जलाचा प ु ’ असा आह े. यालाच अ नीच े ि व ुत प अस े सु ा हणतात . ही अ ंत र
थानातील द ेवता आह े. ऋ वेदातील २.३५ हे सू या द ेवतेची त ुती करत े. ही एक त ेज वी
आिण दीि मान द ेवता आह े. कोण याही इ ंधनािशवाय ही द ेवता आपल े तेज कट करत े.
असीम त ेजाने ही द ेवता प ु अस ून या द ेवतेचा रंग िवज ेसारखा स ुवण मयी आह े. घृत हे या
देवतेचे खा आहे आिण ित याजवळ वतःची गाय अस ून ती उ म द ुधाचा प ुरवठा करत े.
‘आशुहेमन’ या िवश ेषणाचा उ ल ेख या द ेवतेसाठी क ेला आह े. हणूनच या द ेवतेला अ नीच े
तीक मानल े जाते. मेघां या आत असल ेली वीज अस ेच या द ेवतेचे वण न येते.
७) उषा :
उषा हणज े अ णोदय . ही ातः काळाची द ेवता हण ून वैिदक सा ही यात उ ल ेख
आढळतो . ऋ वेदातील २० सू े उषा द ेवतेची अस ून ही सव सू े अितशय आल ंका रक ,
भावशाली आिण ितभास ंप न श ैलीम य े रचल ेली आह ेत. या देवते या वण न संगी ितच े
भौितक व प म ं ारा ं या ीत ून िनसट ून जात नाही. उषःकाल या न ैसिग क
कालच ातील एका घटन ेला ऋष नी िवल ण द ैवी व प का यमय श ैलीत िदल ेले िदसून
येते. वैिदक ंथात उषाचा उ ल ेख हा आकाशाची म ुलगी, रा ीची बहीण , अि नीची म ै ीण,
सूया ची ि या , व जगाची त ेज वी स ा ी अस ून ती स ुवण रथात ून येते असा आह े.
ऋ वेदाम य े उषा या द ेवतेचा उ ल ेख रेवती, सुभगा, चेता, िव वारा , पुराणवती ,
मधुवती, ऋतावरी , सु नावरी , आ षी :, अम या , हीर यवणा , मघोनी इ यादी िवश ेषणांनी
केला गेला आह े. याच माण े ‘पुराणी य ुवित:’ (ऋ वेद ४,५१,६) असाही उ ल ेख केलेला
आढळ ून येतो. कारण ती ाचीनतम , आिदम अस ूनही दररोज न या पान े कट होत े. ती
अमर वाच े तीक अस यान े ितला अम या हे िवशेषण िमळाल े आहे. ती दानश ूर या अथ
मघोनी या िवश ेषणान े ितचे वण न केले आ ह े. (ऋ वेद.४.५१.३). याच माण े ती
िनसग िनयमा ंचे यथायो य पाल न क न व ेळेवर कट होत े. हणून ऋतावरी ह े िवशेषण ितला
सुयो य वाटत े.
८) सूय :
सूय ही तेज व बलाची द ेवता होती . पुषण, रवी, िम , िव णू, िदनकर , आिद य ,
सिवता , भाकर व िदवाकर ही सूया ची नाव े होती. ही िव ाच े पालन पोषण करणारी द ेवता munotes.in
Page 99
99होती. ‘तमसो मा यो ितग मय’ हणज ेच अ ान अ ंधकाराचा नाश क न ानाचा काश
िनमा ण करणारी द ेवता हणज े सूय देवता होय . सूय हे अि नच ेच प अस ून देवांनी सूया ला
आकाशात ठ ेवले अशी क पना ऋ व ेदात मा ंड यात आली आह े. मानवी जीवनाला दीघ
आयु य, िनरोगी जीवन , श , संप ी ही सूया याच क ृपेने लाभत े.
९) यम :
ऋ वेदात यमासाठी तीन स ू े आढळतात . यम हा म ृ यूचा अिधपती , आिदमानव , सव थम
मृत झाल ेला मानव आिण िपत ृलोकाचा अ य आह े. तो सवा चे पापप ु य जाणत अस यान े
पु यवान लोका ंना तो े थळी न ेतो. यम जी म ृ यूची देवता होती व ितच े थान
दि ण ेकडे ह ो ते. रेड्यावर रौ पात वर झाल ेला यम ‘मृ यूचा स ाट ’ आहे. याचा
सहकारी िच ग ु हा पाप - पु याचा हीशोब ठ ेवतो.
१०) ा - िव णू - महेश :
उ र व ैिदक काळात ऋ व ेदकालीन िनसग देवतांचे मह व कमी झाल े व य िवधी
व कम कांडामुळे ा - िव णू - महेश ा तीन द ेवतांचा भाव वाढला . सु ीचा िनमा ता कोण
असावा ा िज ेसेमधून ‘ ’ देवतेचा उदय झाला . सूय व अ नीच े प असल ेली िव ण ू ही
िव ाच े पालन पोषण करणारी द ेवता होती . तर जगात अनीती व अनाचार माज यान ंतर
लय होऊन स ु ी संहार होतो व प ु हां द ेव सु ी िनमा ण करतो या ीन े िकंवा
िशव ही ितसरी स ु ी संहारक लयाची द ेवता होती .
आपली गती तपासा .
१. वैिदक काळातील िविवध द ेवतांची माहीती ा .
८.४ वैिदक धम संक पना व उपासना मा ग
हजार वषा या व ैिदक पर ंपरेत िविवध धम संक पन ेचा व उपासना प त चा िवकास
झालेला होता . ते पुढील माण े :
१) वैिदक धम तील कम व ान प ती :
वैिदक धमा त कम व ान ह े उपासन ेचे मह वाच े माग होते. आया नी आपल े अनेक
कारच े उि े पूण कर यासाठी व िविवध द ेवतांना स न कर यासाठी य ाचा अ ंगीकार
केलेला िदस ून येतो. हा कम कारचा म ुख माग होता. या यित र त , पूजा, तपाचरण ,
योगसाधना , सं कारिवधी , मं पठण , अ ययन , ाथ ना, सदाचरण व वणा मधम हे अ य
उपासन ेचे माग होते.
munotes.in
Page 100
100 पुढील काळात व ैिदक कम कांडाचा अितर ेक झा याम ुळे उपिनषदा ंम ये ान ,
िचंतन व तपाचरण यावर आधा रत ‘ ानमाग ’ िवकिसत झाला . आ मा , , माया, मो व
सु ी या उ प ीच े आकलन झा यान े ान व मो िमळतो . असे उपिनष ेदत हटल े
गेले. गीतेम ये पूव या काम व ान मागा बरोबर भि मागा ची ही यात भर घातली . वैिदक
काळातील हा ान माग ि ल व खडतर अस यान े सव सामा य लोक याकड े फारस े वळल े
नाही.
२) कम िवपाका िस ा ंत ( कम व पुन ज म ) :
वैिदक त व ानातील कम िवपाक हा िस ा ंत मन ु या या भौितक व परलौिकक
जीवनाशी स ंबंिधत आह े. येथे कम हणज े कृती व िवपाक हणज े प रणाम असा अथ होतो.
ज हा या ज मातील बरी - वाईट क ृ ये व या ज मातील भोगावी लागणारी स ुखदु:खे यांचा
सुसंगत म ेळ जमवता येत नाही त हा अस े म त म ा ंडले गेले क , मागे या माणसाचा ज म
होता व याव ेळी यान े केले या चा ंग या क ृ यांची चा ंगली फळ े याला आज िमळत आह ेत
मग भल े तो आज वाईट वाग ेना का ! आज स जन असणा या माणसान े मागील ज मी पाप
केले असेल तर याला याच े फळ आज भोगल ेच पाहीजे. मागचा ज म हटल े क प ुनज म
आला व कमा ची फळ े चुकत नाहीत हा कम िवपाक िस ा ंत आला .
मनु य आय ु यभर शारी रक , मानिसक , बौि क , व भाविनक कम आप या
ाना ार े करत असतो याम ुळे मनु याला स ुख दुःखे ा होत असतात . याला अन ुकूल
कमा चे इ फल व ितक ूल कमा चे अिन फळ ा होत असत े. उदा. शरीरा या
आरो याकड े दुल के यास तो आजारी पडतो . िकंवा िव या ने अ यास न क े यास तो
अनु ीण होतो.
३) चार प ु षाथ :
वैिदक काळात मानल ेली धम , अथ , काम व मो ही मानवी जीवनाची म ूलभूत
उि े हणज े चार प ु षाथ होत. या भारतीय म ूलभूत संक पन ेचा अथ असा : ‘पु ष’ या
सं ेचा मूळ अथ ‘शरीरात राहणारा आ मा ’ वा केवळ ‘आ मा ’असा अस याम ुळे या
सं े या अथा त पु षा माण ेच ीचाही समाव ेश िववि त आह े. ‘अथ ’ हणज े इ
(इि छल ेली गो ) िकंवा उि होय . ी-पु षांना इ वाटणा या सव गो ी चार प ु षाथा त
अंतभू त कर यात आ या आह ेत. हे चार प ु षाथ पुढील माण े :
१) धम :
सामा यतः य ादी शा िव हीत कमा चे आचरण आिण स य , अिहंसा इ याद नी
यु अस े शु नैितक वत न हणज े धम होय. धम कृ यात मानवा या शारी रक , मानिसक व
बौि क आचरणाचा समाव ेश होतो . धम माणसाला सुसं कृतबनवतो , मानवतावादाच े र ण
करतो व याचा आ याि मक दजा वाढिवतो .
२) अथ :
अथ हणज े यो य मागा ने संप ी िमळव ून ितचा यो य मागा नेच िविनयोग करावा .
munotes.in
Page 101
101 ३) काम :
इ छा, तृ णा, वासना , भोगे या, सुखलोल ुपता व ल िगक भ ूक हणज े क ा म .
शारी रक , बौि क , मानिसक व भाविनक वासना न ैसिग क अस यातरी यावर िनब ध
असाव े. िववाहा या मागा ने ीस ुख याव े व संतती ( जो पादन ) करावे.
४) मो :
मो हणज े मु , आ मािच कमा पासून मु , ही मो ाची िविवध प े आ हेत.
मनु याची ज म - मृ यू या च ात ून मु आिण जीवाला ानाम ुळे िमळाल ेली मु ही
मो ाची िविवध प े आहेत.
हे स व पु षाथ पर परसाप े आह ेत. अथ -काम धमा िधि त असल े तरच स ुख
देतात.कामोपभोगा या व त ू आिण य , दान, तीथ या ा इ. धम यां यासाठी अथा ची गरज
अस याम ुळे अथ हा काम व धम यांचे साधन होय .
पु षाथ क प न ेचा प उ ल ेख वेदांताम य ेनाही. सवा त ाचीन उ ल ेख
आप त ंबधम सू ात सापडतो . नंतरचे सू ंथ, मृती, पुराणे, महाभारत , भा ये, धम िनबंध
इ. ंथांतून ा स ंक पन ेची िव तृतचचा आह े. धम शा , अथ शा , कामशा , व
मो शा , अशी य ेक पु षाथा शी स ंबंिधत शा ेही तयार झाली अस ून जैिमनीची
धम सू े, कौिट याच े अथ शा , वा यायनाची कामस ू े व बादरायणाची स ू े हे
यांवरील म ुख ंथ होत . पु षाथ ही भारतीया ंची संक पना असली तरी न ैितक आचरण ,
आिथ क सम ृ ी, सुखोपभोग आिण पारमािथ क क याणाची अिभलाषा ही शा त य ेये सव
उ च स ं कृतीम य े असतात आिण या ंची यव था य ेक सुसं कृत समाजात कोण या ना
कोण या पात आढळत ेच.
४) सं कार व पाच ऋण े :
सं कार हणज े सदाचरण . मानवी जीवनातील कम याला न ैितकत ेची जोड आह े.
सं कार हा कमा चा एक असा भाग आह े ज ो स ं कृती मध ून ज माला य ेतो. वैिदक धमा त
एकूण १०८ व म ुख १६ सं कार आह ेत. य या ज मप ूव काळापास ून मृ यु र
काळापय त हे सं कार क ेले जातात , सं कारान े मानवाची रानटी अव था समा होऊन तो
सुसंकृत बनतो . या १६ सं कारात नामकरण , उपनयन , सामावत न, िववाह व अ ं यिवधी ह े
मुख सं कार आज द ेखील भारतीय समाजात चिलत आह े.
मनु या या उ नतीसाठी माता , िपता, गु , समाज व ई राच े अनंत उपकार
कारणीभ ूत असतात . ा उपकाराची परतफ ेड कर यासाठी व या ं यािवषयी क ृत ता य
कर यासाठी पा ंच ऋण े सांिगतली आह े. मा यािप या ंची सेवा क न व स ंतती िनमा ण क न
मातृिपतृऋण, अ ययन व अ यापन क न ग ु ऋण , दानधम , परोपकार व इतरा ंची सेवा
क न समाज ऋण व धम कृ ये व ई रोपासना क न द ेव ऋणाची प ूत ता करता य ेते.
५) वण म धम :
आ म यव था आिण वण यव था ही व ैिदक काळातील दोन म ु य व ैिश य े
आहेत. िहंदूंची पार ंप रक समाजरचना हणज े वणा म यव था अस े हटल े ज ा त े. munotes.in
Page 102
102 वण यव थ ेत य ची कत यकम या य या वणा ची ोतक बनतात . आ म यव थ ेत
वयानुसार य या आ मा ंची िवभागणी होत े व कत यकम ठरतात . आ म हणज े िविश
ऋणे फेड यास आव यक व यो य अशी कत यकम प ती व ती पार पाड याक रता
ठरिवल ेली वयोव था िक ंवा जीवनातील ट पा िक ंवा अशा िविश कत यकमा प तीचा
अंगीकार कर याच े वसित थान . आ म चार आह ेत : चय , गृह थ, वान थ आिण
सं यास.
चय आ मात ान , गृह था मात अथ व कामप ूत , वान थ व स ं यासी
आ मात धमा चरण आिण मो ा ी करण े ही या या आ माची कत ये आहे.
६) नीती क पना व आ यि मक वाद :
आया चा वैिदक धम हा कम व त व ानावर आधारल ेला असला तरी यात नीती
क पना व सदाचरणाला ाधा य होत े. ऋ वेदाम य े ऋत, ऋजुता, स य, इ देवता, पु य,
वग , शुिचता व स दाचरण ा नीितम ू यांचे िववेचन आढळत े. उपिनषदाम य े ान, याग,
सेवा, समप ण, सदाचरण , संयम या नीितम ू याची महती आढळत े.
आपली गती तपासा .
१) वैिदक धम संक पना व उपासनामाग यांची माहीती ा .
८.५ ऋ वेिदक धािम क संक पन ेतील द ेवी - देवतांचे वैिश ्ये
१) ऋ वेिदक द ेवता ा िनसग श मध ून िकंवा चैत यात ून िनमा ण झा या हो या .
२) पुढील काळात पश ूंना देखील द ेवतांचे व प िदल े गेले.
३) देवतांना मानवा माण ेच भाव - भावना आह े असे मानल े गेले.
४) े व किन अस े देवतांचे कार न पा डता सव देवता एकाच े वाची िकंवा
परमे राची प े आहे असे मानल े गेले.
५) मूित पूजा व म ंिदरांचा कुठेही उ ल ेख आढळत नाही .
६) या देवतांम ये पु ष द ेवतेला उ च थान होत े, याकाळात ी द ेवतांचा वीकार क ेला
गेला पर ंतु पु षां या त ुलनेने यांचे थान कमी होत े. पृ वी, उषा, अिदती , सर वती इ .
ी देवता हो या .
munotes.in
Page 103
103 आपली गती तपासा .
१. ऋ वेिदक द ेवी देवतांचे मु य व ैिशट्ये सांगा.
८.६ सारांश
वैिदक धम हा जगातील एक ाचीन धम हण ून ओळखला जातो या धमा ची
माहीती आपणास व ेद, ा णक े, उपिनषद े, षडदश न, गीता, सू े, मृती व धम शा ात ून
वैिदक धमा ची मा हीती िमळत े. वैिदक काळात अस ं य िनसग देवतांचा उदय झाला . पुढील
काळात याम य े अनेक नवनवीन द ेवतांची भर पडली . व या द ेवतांचे व प द ेखील
बदलत ग ेले. काळा या ओघात द ेवतां माण ेच या ं या उपासना प तीत द ेखील बदल
झाला. ऋ वेिदक काळात म ं ो चारण , ाथ ना व त ुती गायन ह े देवतां या उपासन ेचे मुख
माग होते तर उ र व ैिदक काळात धािम क िवधी , पूजा अचा व य ह े उपासन ेचे मुख माग
बनले.
८.७ वा यावर आधा रत
१) वैिदक ध मा तील िव िवध द ेवी - देवतांचा आढावा या .
२) ऋ वेिदक धम संक पना व उपासनामाग प तीचा आढावा या .
३) वैिदक द ेवीदेवतांची िविश व ैिश ्ये सांगा.
४) वैिदक काळात िवक िसत झाल े या धमा चा आढावा या .
८.८ संदभ - ंथ
१. डॉ. कठार े अिनल व डॉ . साखर े िवजया - ाचीन भारताचा इितहास व स ं कृती
( ारंभ ते इ.स. ६५० पय त), िव ा ब ुक काशन , औरंगाबाद , दुसरी आव ृ ी
२०१४ .
२. जोशी पी . जी. - ाचीन भारताचा सा ं कृितक इितहास , िव ा काशन , नागपूर, थम
आवृ ी २०१३
३. ीवा तव के.िस. - ाचीन भारत का इितहास तथा सं कृती, युनायटेड बुक डेपो,
इलाहाबाद , यारावी आवृ ी २००९ . munotes.in
Page 104
104 ४. ि पाठी रामश ंकर, ाचीन भारत का इितहास , मोतीलाल बनारसीदास , िद ली , पंचम
सं करण , १९६८
५. िव ाल ंकार स यक ेतू, ाचीन भारत का धािम क, सामािजक व आिथ क जीवन ,
सर वती सद न, नई िद ली , १९७८
६. िम जयश ंकर, ाचीन भारत का सामािजक इितहास , िबहार िह ंदी ंथ आकदमी ,
पटना, २०१३
७. Jha D.N. – Ancient India – In Historical Outline, Manohar Publication,
1999.
८. Singh Upinder, A History of Ancient and Early Medieval India, From
the Stone Age to the 12th century, Pearson education India.
९. महारा रा य मराठी िव कोश िनिम ती मंडळ / िवकासपीिडया / मराठीिव ् कोष
munotes.in
Page 105
105 ९
उपिनषद े
घटक रचना
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ उपिनषदा ंचा अथ
९.३ मुख उपिनषद े
९.४ उपिनष दातील त व ान
९.५ सारांश
९.६ वा यावरील
९.७ संदभ - ंथ
९.० उि े
उपिनषदा ंचा अथ समज ून घेणे.
मुख उपिनषदा ंचा सिव तर आढावा घ ेणे.
उपिनषदातील त व ान अ यासण े.
९.१ तावना
िविवध धािम क िच ंतनात ून भारतात , भारतीय त व ानाचा उदय झाला . ारंभी
वेद, ा णक े व अर यकात ून धािम क िवचार कट झाल ेले िदसून येतात. वेदवाङ् मय ही
जगातील सवा त ाचीन ानस ंपदा आह े. चार व ेद आिण सहा शा ा ंचा अ यास हा ाचीन
गु कुल पर ंपरेत हजारो वष चालत आल ेला आह े. तो पूण करणारी य ‘दश ंथी िव ान ’
हणून मा यता पावत होती . ऋ वेद, यजुव द, सामव ेद आिण अथव वेद या य ेक वेदाचे
संहीता, ा ण , आर यक आिण उपिनषद अस े चार भाग आह ेत. िव ातील मानवी
जीवनाच े सव च त व ान उपिनषदात आढळत े.
उ र व ैिदक काळात कम कांडा या उपासन ेचे तोत मज यान े ऋषी म ुनी व
िवचारव ंतांनी आर यात जाऊन आ याि मक त विच ंतानाला ार ंभ केला. यामध ून या
िवचारा ंची िनिम ती झाली या ंना ‘अर यक े’ असे हणतात . हीच अर यक े पुढील काळात
उपिनषदीक त व ाना या पान े अि त वात आली . उपिनषद ही वेदांचाअंितम भाग
अस या मुळे याला व ेदा त अस ेही हणतात . या उपिनषदना ंम ये मो माग व
अ या मशा ाची श ु ता वीक चचा आहे.शंकराचाय , रामान ुजाचाय , माधवाचाय इ यािद
आचाया नी उपिनषदा ंतील त व ाना या पायावर आप या अ ैत, िविश ा ैत व ैत munotes.in
Page 106
106 त व ानाची मा ंडणी केली. या कारणाम ुळे उपिनषदा ंना भारतीय इितहासा ंत अितशय उ च
दजा चे थान ा झाल े आहे.
९.२ उपिनषदा ंचा अथ
‘उपिनषद ्’ हा श द सद ् या धात ूला उप आिण िन ही उपपद े लागून तयार झाला
आहे. सद् याचा अथ बसण ेअसा आह े. हणज ेच, उपिनषद ् याचा अथ जवळ बसण े असा
होतो. अ यंत भि भावान े गु जवळ बसण े असा या ‘उपिनषद ्’ श दाचा भावाथ होतो. पण
उपिनषद ् या श दाचा ढाथ थोडासा वेगळा आहे. अ यंत भि भावान े गु जवळ बस ून
गु कडून जी पारमािथ क िव ा िश य स ंपादन करतो , या िव ेला उपिनषद ् हा श द
लाव या ंत येतो. थोड यात , मानवाला सव बंधनात ून मु करणार े, सा कार
घडवणार े आ मान ंदाचे ानशा हणज े ‘उपिनषद े’ होय.
उपिनषदा ंचा न क काळ ठरिवता य ेणे अवघड आह े. एवढे मा खर े क ,
ा ण ंथांनंतर उपिनषदा ंची रचना झाली असावी , पण या या पलीकड े िनि त असे िवधान
करता य ेत नाही . थूलमानान े ई. स. पूव ७०० - ३०० या दर यान उपिनष ेदाची रचना
झाली असावी . या व क , शांिड य , ेतकेतु, भार ाज , उ ालक , मै ीयी, व
स यकामजाबल इ . िवचारव ंत िकंवा ऋषी उपिनषदा ंचे िनमा ते मानल े जातात . येक वेदांची
िनरिनराळ उपिनष दे आहेत व ती आर यका या श ेवटचे भाग या ना यान े ा ण ंथांत
आले आ ह ेत. उपिनषदा ंची एक ूण सं या याबाबत िव ाना ंम ये एकमत आढळत नाही .
उपिनष ा या माहाकोशात २२३ उपिनषदा ंचा उ ल ेख, जॅकोिबन या ंनी २३५ उपिनषदा ंची
सं या िदली आह े, म ास या ंथालयात २०० उपिनषदा ंचे भाषा ंतर आढळत े, तर दारा
शुकोह यान े ५० उपिनषदा ंचे भाषा ंतर क ेले ह ो ते. एकूण उपिनष ेदाची स ं या ही १०८
मानली जात े. याम य े ऋ व ेदाची १०, शु क यज ुव दा या १९, कृ ण यज ुव दाची ३२,
सामव ेदाची १६ व अथव वेदाची ३१ अशी स ं या आह े. मुि कोउपिनषदाम य े मुख १०
उपिनषदा ंचा उ ल ेख आह े. व तीच उपिनषद े ाचीन व िव सनीय मानली ग ेली आह े.
उपिनषदा ंचा न क काळिनि त करण े जरी अश य असल े, तरी जी ज ुनी व मह वाची
अशीउपिनषद े आ ह ेत या ं याम य े अगोदरची कोणती व न ंतरची कोणती ह े अंतग त
पुरा याव न , ठरिवता य ेते. या उपिनषदा ंचे डायस ेनने चार िवभाग पाडल ेले आहेत, ते
(१) ाचीन ग ा मकउपिनषद े: बृहदार यक , छांदो य, तैि रीय , ऐतेरेय, कौषीतक केन
(२) प ा मकउपिनषद े:काठक , ईश, ेता तर , मुंडक, महानारायण
(३) नंतरची ग ोपिनषद े : , मै ायणीय , मांडू य
(४) नंतरची अथव पिनषद े : गभ , िपंड, आ मबोध इ यािद . या चौ या कार या
उपिनषदा ंची सं या बरीच मोठी आह े.
जगातील िविवध भाषा ंम ये उपिनषदा ंचे भाषा ंतर झाल ेले िद सून येते. शहाजनचा
पु शाहजादा दारा श ुकोह यान े फारशी भाष ेत ‘सीर र - ए – अकबर ’ ( महारह य ) या
नावाने ५० उपिनषदा ंचे भाषा ंतर केले आहे. १८०२ म ये लॅिटन भाष ेत ‘औपिनखत ’ हे
भाषांतर झाल े. मॅ समु लर यान े से ेड बु स ऑफ द ई ट ’ या ंथ मािलक ेत १२ munotes.in
Page 107
107उपिनषदा ंचा इं जी भाष ेत अन ुवाद क ेला. पॉल ड ्युसेनने जम नीत व इतर पा यात भाष ेत
उपिनषदा ंचे अनुवाद क े याच े आढळ ून येते.
आपली गती तपासा .
१. उपिनष द हणज े काय ह े थोड यात सा ंगा.
९.३ मुख उपिनषद े
१) ईशोपिनषद :
ईशोपिनषद िक ंवा ईशावा योपिनषद ह े मह वा या व िव सनीय मान या ग ेले या
दशोपिनषदा ंपैक सवा िधक ाचीन उपिनषद हण ून ओळखल े जात े. शु ल यज ुव दा या
वाजसन ेयी स ंहीतेचा चािळसावा अ याय हणज ेच ईशोपिनषद होय. यामुळे वैिदक
संहीतेम ये अंतभू त होणार े हे एकम ेव उपिनषद ठरत े. हे वाजसन ेयी उपिनषद ,
संहीतोपिनषद , मं ोपिनषद इ . नावांनीही ओळखल े जाते. या व य या उपिनषदाचा ऋषी
असून ‘ईशा वा यिम दं सव म्’ या थम म ं ामुळे तुत उपिनषदाला ह े नाव िमळाल े. केवळ
अठरा म ं असल े या या लहान उपिनषदाच े त व ाना या ीन े फार मोठ े मह व आह े.
कम आिण ान या ंचा सम वय हा या उपिनषदाचा म ु य िवषय आह े. आ याच े व प ,
माहीती असल ेले व प , ानकम समु चय, य आिण अ य ा या उपासन ेचे फळहे
यातील िवषय हणता य ेतील. केनोपिनषदा माण ेच जीवनावरील भा य , , िविवध अवयव
व या ंचे इि सत काय ात चिच ले गेले आहेत.
२) ऐतरेय उपिनषद :
हे ऋ व ेद व ऐतरीय ा ण ंथावर आधारल ेले उपिनषद आहे.ऋ वेदा या ऐतर ेय
आर यका या द ुस या िवभागातील त व ाना मक अथवा ानका ंडा मक असल े या चार त े
सहा अ याया ंना ऐतर ेयोपिनषद हटल े जाते. या उपिनषदाचा कता महीदास ऐतर ेय आह े.
यानेच ४० अ याया ंचा ऐतर ेय ा ण हा ंथही िल हीला. या उपिनषदाचा रचना काळ
इ.स.पू. ६०० पूव चा मानला जातो . या उपिनषदात तीन अ याय व पाच ख ड आह ेत.
ऋ वेदा या प ु षसू ा या आधार े सु ी या िनिम तीची चचा याम य े आढळत े. या
उपिनषदा या प ही या अ यायात स ृ ीची उ प ी सा ंिगतल ेली आह े. दुस या अ यायात
पुनज माची िनि तता आिण शरीराची अिन यता या ंचे िन पण क ेले आह े. ितस या
अ यायात उपा य द ेवाचे व ण न आल े आहे. थोड यात , ज म, जीवन व म ृ यूची चचा या
उपिनषदात आढळत े.
munotes.in
Page 108
108 ३) बृहदार यकोपिनषद :
हे उपिनषद श ु क यज ुव दा या शतपथ ा ण ंथावर आधा रत आह े. याचे तीन
भाग व सहा अ याय आह े. याम य े गग ऋष नी राजा अजातश ूला आ मा व व पाचा
उपदेश केलेला आह े. राजा जनका या दरबारात या व क व हव ृदां या झाल े या चच चे
िववेचन ाच उपिनष ेदातआहे. याउपिनषदाम य े जापती , गाय ी , ाण, परलोक
पुनज म, मं िव ा व स ंततीउ प ी िव ानाची मौिलक चचा येथे आढळत े. हे सवा त मोठ े
उपिनषद आह े.
४) तैि रीय उपिनषद :
कृ ण यज ुव दा या त ैि रीय शाख ेचे हे उपिनषद आह े. या उपिनषदाच े तीन भाग
आहेत. यांना ‘व ली ’ असे हटल े जात े. यांपैक पही या िश ाव लीत बा रा अन ुवाक
(पोटभाग ), दुस या ान ंदव लीत नऊ , तर ितस या भृगुव लीत दहा अन ुवाक आह ेत.
व लीन ुसार या उपिनषदातील मह वाच े िवषय प ुढील माण े : िश ाव लीत िनरिनरा या
िश ा (वण चारा ंचे कार ) विण या आह ेत. थोड यात , िश ा हणज े वण चारशा .
िश ाव लीतील द ुसरा अन ुवाक नावा माण ेच वण चारशा िवषयक आह े. ितस या
अनुवाकात व ेदां या अथा चे िवव ेचन, अिधलोक (अिधभौितक ), अिध योितष
( योितषिवषयक ), अिधिव (अ ययन -अ यापनिवषयक ), अिध ज (जीविव ानिवषयक ),
अ या म (आ मिवषयक ) या पाच ि कोनांतून केले असून या पाच अिधकरणा ंना िमळ ून
‘महास ंहीता’ असे हटल े आ ह े. चौ या अन ुवाकात , क त , यश: ा ी, आ म ान ा ी
यांसाठी शारी रक आिण मानिसक वा याची ाथ ना केली आह े. पाच या अन ुवाकात ,
भु:, भुव, व: आिण मह : या चार या त ची लोका म क, देवा मक , वेदा मक , ाणा मक
या या क ेली आह े. यांपैक ‘मह:’ ही या ती हणज े अस े िववेचन क ेले आहे. सहा या
अनुवाकात , शरीरातील अम ृतश च े थान सा ंिगतल े आह े. सात या अन ुवाकात ,
पंचसं या मक िव ाच े िववरण क ेले आ ह े. आठ या अन ुवाकात िव ेतील ओ ंकाराच े
माहा य वण न केले आहे. ‘ओिमित । ओिमित इद ं सव म्।’ (ओम् हेच आह े. ओम् हेच
सव काही आह े) अशी ओ ंकाराची त ुती केली आह े. (दाबके वैशाली, तैि रीयोपिनषद ,
महारा रा य मराठी िव कोश िनिम ती मंडळ )
५) कठोपिनषद :
कृ ण यज ुव दा या त ैि रीय शाख े या अ ंतग त येणारे हे उपिनषद आह े. हे उपिनषद
काठकोपिनषद हण ूनही ओळखल े जाते. हे दशोपिनषदा ंमधील अितशय मह वाच े उपिनषद
मानल े जात अस ून मुि कोपिनषदाम य े िनिद केले या १०८ उपिनषदा ंम ये हे तृतीय
मांकाचे हणून गौरिवल े आहे. हे उपिनषद आशयगभ आिण त व ाना या ीन े संप न
आहे. वैशंपायन ह े कृ ण यज ुव दाचे आ वत क ऋषी , यां या म ुख आिण कत ृ ववान
िश या ंपैक एक कठऋषी मानल े जातात . यां या नावान ेच त ुत उपिनषद ओळखल े जाते.
कृ णयज ुव दात यमराजान े निचक ेताला सा ंिगतल ेली ही िव ा आह े. दोन अ याय आिण
एकूण सहा व ल म य े ( करण े) ती िवशद क ेलेली आह े.भ व ीत ेमधील बराचसा भाग ा
उपिनषदाशी िमळता ज ुळता आह े.
munotes.in
Page 109
109 ६) छांदो योपिनषद :
सामव ेद व छा ंदो य ा णाचा िमलाफ होऊन ह े उपिनषद तयार झाल े
आहे.छांदो योपिनषद हे सामव ेदा या तलवकार शाख े या छा ंदो य ा णावर रचल ेले आहे.
या उपिनषदाच े आठ अ याय आह े. आठ अ याया ं या या उपिनषदातील पाच अ याय
उपासनाका डस श ् असून उव रत तीन त व ाना या ीन े मह वाच े आह ेत. सहा या
अ यायामधील ेतकेतू आिण उ ालक आ णी यांचा संवाद त व ानाच े रह य उलगड ून
दाखवणारा हण ून िस आह े. त वमिस (तू च आह ेस) हे चार अ री महावा य याच
उपिनषदातील आह े. ओमची उ प ी , चय , गृह थी, व सं यासी आ माची कत ये,
सामव ेदीय म ं ाची ग ूढता, सुय उपासना , गाय ी म ं , इंि य व स ु ी ा िवषया ंची चचा येथे
आढळत े. उ च वरात सामान म ं गा या या ३६ प ती य ेथे सांिगत या आह े. ॐ मं ाचा
महा मा ात वण न केलेला आह े. कमा चे फल व प ुनज मावरील भा य द ेखील ात
आढळत े. मानव धम , याचे सा य , यानधारणा व या नाचे रोज या जीवनातील मह व
ावर िवव ेचन ा उपिनषदात आह े.
७) केनोपिनषद :
केन हणज े कोण? ा सव सृ ी पाठीमाग े कोण आह े. केनोपिनषदात ान कस े
ा कराव े ाचे िववेचन आह े. सामव ेदा या तलवकार शाख ेचे उपिनषद हण ून हे उपिनषद
ओळखल े जाते. हे ाचीन उपिनषदा ंपैक एक अस ून जैिमनीय उपिनषद ् ा णाचा हा एक
भाग आह े. याचा ार ंभ ‘केन’ या ाथ क सव नामान े होत अस यान े या उपिनषदाला क ेन
असे नाव आह े. हे उपिनषद तलवकार ा णाचा नववा अ याय आह े. याला ‘तलवकार ’
िकंवा ‘ ा णोपिनषद ’ अशीही नाव े आहेत. या उपिनषदाचा काळ व कता यांसंबंधी िनि त
माहीती उपल ध नाही ; परंतु गीतेतील एका वचनाव न क ेनोपिनषद ह े गीते या प ूव चे
असाव े, असे िदसत े. केनोपिनषदाच े एकूण चार ख ंड अस ून पहीले दोन प ा मक व प ुढील
दोन ग ा मक आह ेत. या उपिनषदा या ार ंभी या ोकात िश यान े गु ला प ुढील चार
िवचारल े आहेत.
१. मनाला ेरणा कोण द ेतो?
२. कोणा या ेरणेने ाण काय करतो ?
३. कोणा या ेरणेने वाणी काय करत े?
४. डोळे व कान या ंना आपाप या काया साठी कोण िनय ु करतो ?
गु ने या ा ंचे उ र िदल े ते असे — वाणी, च ु, मन, ो , ाण या ंना पर ेरणा द ेते.
दुस या खंडात ान आिण याच े फल सा ंिगतल े आहे. ितस या व चौ या ख ंडांत इं
आिण उमा ह ैमवतीची कथा आह े. व पवण न आिण ानमह व ह े या उपिनषदाच े
मु य िवषय आह ेत.
८) ोपिनषद :
हे उपिनषद अथव वेदा या प ै पलाद शाख ेचे आह े. या उपिनषदाच े व प
ो र पी अस यान े याचे नाव ‘ ोपिनषद ’ असे आह े. भार ाजप ु सुकेश, िशबीप ु
स यकाम , सूया चा नात ू ग ा य , अ लाप ु भाग व, का यप ु कंबंधी हे िप पलादाकड ून
ान ा क न घ ेतात. िविवध त व ानस ंबंधी व याच े उ र हणज ेच munotes.in
Page 110
110 ोपिनषद होय.यातील ख ंडांनाही ‘ ’ असेच नाव आह े. हे संपूण उपिनषद ग ा मक
असून यात एक ूण ६७ वा ये आहेत. आ श ंकराचाया नी या ाचीन उपिनषदा ंवर भा य
िलहीले, ती उपिनषद े मह वा ची मानली जातात . मह वा या ाचीन न य उपिनषदा ंपैक
ोपिनषदाचा अवा चीन गटात समाव ेश अस ून याचा कालख ंड गीत ेपूव चा मानला जातो .
या उपिनषदात िप पलाद ऋषी आिण सहा िन िश या ंचा स ंवाद आह े. या िश या ंनी
िप पलादा ंना िवचारल ेले आिण िप पलादा ंनी या ंना िदल ेली समप क आिण मािम क उ र े
हे याचे वैिश ्य अस ून त ूत लेखात व स ं ेपाने िदले आहे.
या उपिनषदाम य े िप पलाद ऋष नी सहा ा ंची उ र े िदली आह े.
१) जेची उ प ी क े हा व कशी होत े ? (का तायन )
२) देवता िकती व सव े देवता कोणती ? (भाग व)
३) ाणाची उ प ी कशी होत े ? याचे आगमन कस े होते ? (अ लायन )
४) आ या या तीन अव था ंचे गूढ कोणत े ? (गा य )
५) ओम या उपासन ेचे मह व कोणत े ? व याची फल ा ी काय ? (स यकाम )
६) षोडशकाला स ंप न प ु षाची ल ण े कोणती ? (सुकेशा)
ा सहा ा या उ रा ंमधून आ या माची तक संगत चचा क न यास
‘आ य मशा ाचा ’ दजा ोपिनषदान े ा क न िदला आह े.
९) मु डकोपिनषद :
अथव वेदाशी स ंबंिधत असल ेले अितशय मह वाच े अस े हे उपिनषद आह े.
काल ्या तस ेच आशया या ीन े हे उपिनषद कठोपिनषदाशी तस ेच
ेता ेतरोपिनषदाशी अिधक जवळच े आहे, तसेच या ंथाम य े आल े या काही स ंक पना ंचे
छांदो योपिनषदातील काही त वा ंशी साध य िदसत े. मु डकोपिनषदा या नावािवषयी दोन
यु प ी आह ेत. एका य ु प ीन ुसार म ु डन ह े सं यासाच े िच ह अस यान े सं यासधमा चा
पुर कार करणार े उपिनषद हण ून या उपिनषदाला स ं यासोपिनषद अस ेही हटल े जाते. तर
दुस या यु प ीन ुसार द ेहाचा सवा िधक मह वाचा अवयव असल ेले मु ड अथवा म ु डक
हणज े म तक , उ माङ ्ग याव न ह े नाव पडले असाव े. िव ेची ओळख पटव ून देणारे
सवा त मह वाच े उपिनषद , आ मान ुभवािवषयी वाचका ं या मनात ती िज ासा िनमा ण
करणारा अि तीय ंथ अस ेही या यािवषयी हटल े जात े. या उपिनषदाचा कता शौनक
महाशाल आह े.
अथव वेदातील या उपिनषदात तीन अ याय , येकात दोन ख ंड आिण एक ूण ६४
ोक आह ेत. िपंपळ व ृ ावरील दोन प ा ं या कथ ेमधून भोग घ ेणारा प ी व द ुसरा
सा ी पी परआ मा प ी अस े ैतवादाच े वण न यात क ेलेले आहे.
१०) मा डू योपिनषद :
दशोपिनषदातील आकारान े लहान पण अितशय आशयघन असल ेले
मा डू योपिनष द हे अथव वेदाचे उपिनषद आह े. या उपिनषदाचा कता अ ात अस ून याचा
काळ इ .स.पू. ११०० ते १००० मानला जातो . याम य े केवळ बारा ग मय म ं आह ेत. या
उपिनषदामध ून िव ा या ला ॐ कारा या उपासन ेिवषयी अितशय उपय ु माग दश न ा munotes.in
Page 111
111 होते.मांडू य उपिनषदाच े अजून एक वैिश ्य हणज े अयम ् आ मा ह े वेदातील चार
महावा या ंपैक एक महावा य या छोट ्याशा उपिनषदात आह े.
११) ेता तर उपिनषद –
ा उपिनषदाचा उदगाता ख ु िशव आह े अ स े म ा न ल े गेले पण यावच ेळी
ेता तर नावाच े ऋषी पण आह ेत या ंनीही ह े ि लहीले असेही मानल े जाते. मनु यात
असल े या ई राब लच े िचंतन ाउपिनषदात आह े.
आपली गती तपासा .
१. उपिनषदा ंचा आढावा या .
९.४ उपिनष ेदातील त व ान
िक ंवा परमा मा हा उपिनषदा ंचा म ु य िवषय आह े. उपिनषदा ंतील
त व ाना मक िवचारा ंची प ती दोन कारची आह े. एक उपद ेशा मक व द ुसरी
युि वादा मक . युि वाद व उपद ेश हे काही िठकाणी एकम ेकांत िमसळल े आहेत. छांदो य
उपिनषदात सहा या व आठ या अ याया ंत आिण ब ृहदार यकातील या व य -मै ेयी
संवादात उपद ेशाबरोबरच य ुि वादही सा ंिगतला आह े; परंतु कठोपिनषदात आ म ान
तका ने हणज े युि वादान े ा होत नाही , असे प पण े सांिगतल े आहे. आ मा िक ंवा
वयं काश आह े, याचा सा ा कार होतो , असे बृहदार यकात हटल े आहे.
१) उपिनषदामधील स ंक पना :
उपिनषदाम य े आ मा व या ंचे ऐ य सा ंिगतल े आह े. आ याच े ान झाल े
हणज े स व ान होत े याचे कारण ह े स व आह े आिण आ मा ही आह े. ‘गूढ
िव ा शा ’ असे उपिनषदा ंचे वण न केलेले आढळत े. उपिनषदात सगुणसाकार व िनग ु ण
िनराकार अशा दोन कार या ाच े व प वण न केले आहे. सव सु ीचा िनमा ता, चालक
व पलायकता च आह े. सव व त ुमा ांवर याचीच स ा चालत े व या ं यामुळे सव ा ना
चेतना िमळत े. उपिनषदाम य े अनेक िठकाणी एकच आह े, असा उ ल ेख आढळतो . ‘ते
एकाच आह े ‘व’ ते अि तीय आह े’ अशी िवधान े उ प ि न ष ेदात आढळतात . हे जाण ून
घे याचा सव य नी य त करावा व हम जाण ून घेत यान े य ला सव काही ा होत े
असे उपिनष ेदात हटल े आहे.
munotes.in
Page 112
112 २) उपिनष ेदातील आ मा िवषयक िवचार :
उपिनषदातील द ुसरी मह वाची स ंक पना ती हणज े आ मा होय . जीव, जीवा मा ,
ाण, ाणवा यू या अथा ने आ याच े वण न उपिनष ेदात क ेलेले आढळत े. अनेक िठकाणी
आ मा व ह े एकच अस याची वण ने आहेत. छांदो यो उपिनषदाम य े आ याच े वण न
सव कम : सव काम : सव गंध अस े केले आहे. उपिनषदा ंम ये आ म ानावर भर िद याच े
जाणवत े. जो आ याला जाण तो, तो सव काही जाणतो , आ याच े ान झा यान ंतर
कोण याही इ छा उरत नाही . तसेच जो आ याला जाणतो या या सव इ छा प ूण होतात .
आ मा हा मनाह न व ब ु ीह न िभ न आह े यावर उपिनषदा ंम ये भर िदला आह े.
३) उपिनष ेदातील जागिवषयीची स ंक पना :
उपिनषदा ं या मते, जग ह े ावर आधा रत आह े, ाह न वत ं अस े अि त व
याला नाही , जीव आिण िव ् हे ाच े वा तव प रणाम मानल े आहे. या जागितक सव च
घटक मानव आिण इतर सव सजीव िनज व ाचाच अ ंश आह े. िकंवा वा तिवक च
आहे. जगातील िविवधत ेत एकता आह े हणज ेच एकच आह े. ेता ेतर उपिनषद ेनुसार,
‘ हम अनादी आह े, सव जगात ध न रा हीलेला िवभ ू आ ह े, व या यापास ूनच िव ाची
उ प ी झाली आह े. ( ेता ेतर ४ - ४) या ापास ून सव थम आकाश िनमा ण झाल े,
आकाशापास ून वायू, वायूपासून अ नी , अ नीपास ून जल व जलपास ून पृथी उ प न झाली .
नंतर या प ृथीपास ून औषधी , औषधापास ून अ न , अ नापास ून पु ष, व नंतर या श
पासून सव सु ी उ प न झाली .’ (तै रीय २ -१)
थोड यात , सव जगता या म ुळाशी एकच आह े. या ापास ून जगाची िनिम ती
झाली पण या पासून वेगळा नाही तर तो अ ंतरा मा आह े. व जगाच े ऐ य ह े
उपिनषदात वण न केले आहे.
आपली गती तपासा .
१. उपिनषदांचे त व ान थोड यात सा ंगा.
९.५ सारांश
धािम क िचंतनात ून भारतात त व ानाचा उदय झाल ेला िदस ून येतो. उपिनषद ही
वैिदक वाङमया चा अ ंितम भाग आह े. उपिनषदा ंनी वैिदक धािम क िवचारणा त व ानाचा
दजा ा क न िदला. जगामधील अ ंितम स य कोणत े? सव च स ुखाचे व प कोणत े? या
मूलभूत ाची सव थम िचिक सा उपिनषदा ंम ये आढळत े. िव ातील मानवी जीवनाच े munotes.in
Page 113
113 सव च त व ान उपिनषदात आढ ळते. उपिनषदा ंचे िविवध भाष ेम ये भाषा ंतर झ यान े
याला व ैि क व प ा झाल े आ हे. उपिनषदा ंम ये म ो म ा ग ा ची व आ या मशा ाची
शु ताि वक चचा आहे.
९.६ वा यावरील
१) उपिनषदा ंचा अथ प क न म ुख उपिनषदा ंची माहीती ा .
२) उपिनषदांमधील त व ानाचा आढावा या .
९.७ संदभ ंथ
१) डॉ. कठार े अिनल व डॉ . साखर े िवजया - ाचीन भारताचा इितहास व स ं कृती ( ारंभ
ते इ.स. ६५० पय त ), िव ा ब ुक काशन , औरंगाबाद , दुसरी आव ृ ी २०१४ .
२) जोशी पी . जी. - ाचीन भारताचा सा ं कृितक इितहास , िव ा काशन , नागपूर, थम
आवृ ी २०१३
३) ीवा तव के.िस. - ाचीन भारत का इितहास तथा सं कृती, युनायटेड बुक डेपो,
इलाहाबाद , यारावी आवृ ी २००९ .
४) ि पाठी रामश ंकर, ाचीन भारत का इितहास , मोतीलाल बनारसीदास , िद ली , पंचम
सं करण , १९६८
५) िव ाल ंकार स यक ेतू, ाचीन भारत का धािम क, सामािजक व आिथ क जीवन ,
सर वती सदन , नई िद ली , १९७८
६) िम जयश ंकर, ाचीन भारत का सामािजक इितहास , िबहार िह ंदी ंथ आकदमी ,
पटना, २०१३
७) Jha D.N. – Ancient India – In Historical Outline, Manohar Publica tion,
1999.
८) Singh Upinder, A History of Ancient and Early Medieval India, From
the Stone Age to the 12th century, Pearson education India.
९) महारा रा य मराठी िव कोश िनिम ती मंडळ / िवकासपीिडया / मराठीिव ् कोष
munotes.in
Page 114
114 १०
बौ धम
घटक रचना
१०.० उि े
१०.१ तावना
१०.२ गौतम ब ु यांचे च र
१०.३ गौतम ब ु ांची िशकवण
१) चार आय स य
२) अ ांिगक माग
१०.४ बौ धमा तील त व ान
१) यु य सम ु पाद िस ा ंत
२) कम िस ांत
३) पुनज म
४) अना मवाद
५) अंितम स य व िनवा ण ा ी
१०.५ सारांश
१०.६ वा यायावर आधा रत
१०.७ संदभ ंथ
१०.० उि े
गौतम ब ु यां या जीवनच र ाचा आढावा घ ेणे.
गौतम ब ु ांची िशकवण अ यासण े.
बौ त व ान तपासण े.
बौ धमा ची भारतीय स ं कृतीला िमळाल े या द ेणगीचा अ या स करण े.
१०.१ तावना
ई. स. पूव सहा या शतकाच े भारता या इितहासात मह वाच े थान आह े. कारण
या शतकात भारता या राजक य , सामािजक , धािम क व आिथ क े ात मह वाच े बदल
घडून आल े. याकाळातील धािम क प रवत नामुळे याकाळाला ब ैि क व धािम क प रवत नाचे
युग मानल े जाते. भारतातील या ा ंतीचे क मगध होत े. या ा ंती काळात भारतात अन ेक munotes.in
Page 115
115 नवीन धमा ची थापना झाली . याकाळात अन ेक नवीन धािम क िवचारधारा या उदयास
आ या पण याम य े जैन व बौ धमा लािवशेष मह व होत े.
१०.२ गौतम ब ु यांचे च र
ई. स. पूव सहा या शतकात भारतातील राजक य यव थ ेम ये र ा ज ेशाही,
गणरा य व स ंघरा य अशी िविवध राजक य णाली अि त वात होती . उ र भारतातील
वाय य ा ंत व हीमालया या पाय याशी अन ेक गणरा य े व स ंघरा य े ह ो त ी . याम य े
कुशीनारा , पावा, किपलव त ू, म ल, वैशाली िज या तीलिमिथला , िवदेह, राम ाम , कोलीय
इ. संघरा य व गणरा य े ही मुख होती . नेपाळ या दि ण सरह ीवर असल े या रो हीणी
नदी या काठी किपलव त ू नावाच े श ह र ह ो त े. किपलव त ूचा रा यकारभार श ु ोधन
यां याकड े होता. शु ोधन ह े जयस ेन या व ंशातील िसहन ू यांचा मुलगा होता. शु ोधन या ंचा
िववाह कोलीय व ंशातील महामायाशी झाला होता . बौ पर ंपरेनुसार गौतम ब ु यांचा ज म
ई.स. पूव ५६३ म ये (काही िठकाणी ई. स. पूव ५६७ आढळत े) लुि बनी वनात झाला .
हेनस गचे वासवण न व अशोकाचा ि मनद ेई या िशलाल ेखामध ून गौतम ब ु ां या
ज म थान िवषयी मा हीती आढळत े. िस ाथा या ज मान ंतर माता मायाद ेवीचे िनधन झाल े.
यामुळे यांचे पालन पोषण महा जापती गौतमी या ंनी केले. कदािचत या ऋणाम ुळे नंतर
िस ाथ य ांनी गौतम ह े नाव धारण क ेले असाव े. बालपणापास ूनच िस ाथ अितशय शा ंत,
सव दनशील व ग ूढ िचंतनात अस यान े िवर व ृ ीने राहत अस े. शु ोधन राजान े राजप ु ास
आव य य असणार े यु कला व िविवध शा ा ंचे िश ण िदल े. शु ोधन या ंनी तीन ऋत ू
करीतातीन महाल बा ंधले. यात न ृ य - संगीतादी स ुख चैनीची यव था क ेली. आप या
राजपु ास राह याक रता या ंना सा ंसा रक जीवनात ग ुंतव याक रता श ु ोधन या ंनी
िस ाथा चा िववाह द ंडपाणी नावा या राजा या ‘यशोधरा ’ नावा या म ुलीशी िववाह स ंप न
केला. कालांतराने या दा ंप यांना ‘राह ल’ नावाच े आप य झाल े.
गृह याग :
िस ाथा ला आप या रा याची क पना यावी हण ून एके िदवशी छ ंदक सार यास
बरोबर घ ेऊन नगर पाह यासाठी बाह ेर पडला . र तान े जात असताना महारोगान े त
झालेला रोगी , वाध यान े जज र झालेला एक हातारा , व ेता या माग े रडत जाणार े लोक
अशी तीन श े िस ाथा या नजर ेस पडली . या ित ही या ंमुळे यांचे म न द ुःखी झाल े.
जगात द ुःख आह े व या द ुःखातून मु कस े हाव े याचा िवचार त े क लागल े. पुढे यांना
सं याशी भ ेटला. हा सं याशी िनभ य, िचंतामु व आन ंदी अस यान े तोच स याचा माग
असावा अस े मानून या ंनी गृह याग कर याचा िनण य घेतला. एके रा ी स ंसार स ुखाचा याग
क न िस ाथ छंदकासह घराबाह ेर पडल े व जीवनातील अ ंितम य ेय िमळव यासाठी
यांनी गृह याग क ेला. या घटन ेला बौ पर ंपरेत ‘महािभिन म ’ असे हटल े गेले.
ान ा ी
जीवनातल ेअंितम स य शोध यासाठी िस ाथ यांनी व ैशाली नगरातील
‘आलारकालाम ’ यांची भेट घेतली. व या ं याकड ून या ंनी ानमागा चे तं आ मसात क ेले.
यानंतर या ंनी राजग ृह येथील ‘उदक रामपु ’ या िस प ु षाच े िश य व वीकारल े. या munotes.in
Page 116
116 आचाया कडून या ंनी यानिवधीच े ान ा क ेले. पण या मागा नेही या ंचे समाधान झाल े
नाही. शेवटी मगध रा यातील पट याजवळील गया (उ वेला) येथे ि न रंजना नदी या
तीरावर या ंनी तप चया सु केली. शरीर अि थप ंजर झा यान े तपाचरणाचा याग क न
अ न हण केले. अंितमतः बोधी व ृ ाखाली (िपंपळ िकंवा याल व ृ ) यांनी सात आठवड े
एका िच न े समाधी अव थ ेत िच ंतन क ेले. व वया या पि तसा या वष व ैशाखी
पौिण मे या िदवशी या ंना ान ा झा ले. व यान ंतर यांना बु ( ानी) हणून ओळखल े
जाऊ लागल े.
िस ाथा ला सव च ान ा झा यान े िद य ाना या साराला या ंनी ार ंभ
केला. वाराणसी य ेथील सारनाथ याम ृगवनात प ूव या तपात सहभागी असल ेले कोिड य ,
वा प, भि क , अ जीत , व महानाम या पाच ा णांना या ंनी नवीन धमा चा उपद ेश क न
दी ा िदली . या घटन ेस ‘धम च प रवत न ‘ असे हटल े गेले. गौतम ब ु ांनी आप या धमा चे
उपदेश संपूण उ र भारतात िदल े. व ध म साराच े काय करत असताना वया या ८० या
वष ई . स. पव ४८७ म ये म ला ंची राजधानी कुशीनगर य ेथे यांचा मृ यू झाला . या
घटनेला बौ ंथात ‘महाप रिनवा ण’ हटल े गेले.
आपली गती तपासा .
१. गौतम ब ु ां या जीवनाचा सिव तर आढावा या .
१०.३ गौतम ब ु ांची िशकवण
जगातील सव दुःखापास ून मानवाची स ुटका करावयाची हा ह ेतू बु ा या मनात
होता. तो हेतू सा य कर यासाठी या ंना जो माग सापडला याचा या ंनी उपद ेश िदला . व
वेळोवेळी य क ेले या िवचारा ंमधूनच बौ धमा चे त व ान िवकिसत झाल े. बौ धमा ने
त व ानाप े ा िशकवण ुक वर जा त भर िदला . यामुळे ह ा ध म समाजातील सव थरात
लोकि य झाला . ि िपटक व ध मपदात ून बौ िवचारा ंची मा हीती िमळत े. गौतम ब ु ांनी
ितपािदत क ेले या िशकवण ुक म य े चार आय स ये, अ ांग माग , दशप रिमता या ंचा
समाव ेश होतो . तर त व ानाम य े काया चे काय कारणभाव , यु य सम ु पाद िस ा ंत,
अना मवाद , कम िस ांत, पंच कंध, पुनज म िस ा ंत याचा समाव ेश होतो .
चार आय स ये
गौतम ब ु ांना गया य ेथील िप ंपळवृ ाखाली चार महान स याच े ान झाल े होते. ही
चार आय स ये मानवा या जीवनातील सम या ंचे मूळ शोध यात यश वी ठरतात . munotes.in
Page 117
117१) दुःख :
मानवी जीवन ह े दुःखाने भरल ेले आहे. ज म, जरा, मरण, याधी ही सगळी द ुःख
आहे. ि यजना ंचा िवरोध , अपे ांची अ ा ी यासारखी भौितक द ुःख द ेखील आह े. अशा
दुःखा या उ प ीचा िकंवा कारणा ंचा शोध हणज े ि तीय आय स य होय .
२) दुःख सम ुदाय :
हे दुसरे आय स य आह े. याम य े दुःखा या कारणा ंचा शोध घ े यात आला आह े.
दुःख हे मानवी जीवनापास ून िवभ नाही तो मानवी जीवनाचाच एक भाग आह े. या दुःखाच े
मूळ कारण त ृ णा िकंवा इ छा ह े आहे. तृ णेचे तीन कार आह े.
१) काम त ृ णा : सुख उपभोग याची वासना
२) भव त ृ णा : अि त वासाठी लागणारी हाव
३) िवभव त ृ णा : भवतृ णा न कर याची भावना िकंवा ज म - मृ यू
ा तीन कार या त ृ णा गौतम ब ु ांनी सा ंिगत या आह े.
३) दुःख िनरोध :
ितस या आय स येम ये दुःख नाशाच े कारण सा ंिगतल े आहे. तृ णा ह े दुःखाच े मूळ
कारण आह े याम ुळे तृ णाचा नाश झा यास मन ु य सव दुःखात ून मु होतो . सव आय
स याम य े दुःख िनरोध ह े मह वाच े आय स य आह े.
४) दुःख िनरोध गािमनी ( माग ) :
मानवी जीवनातील द ुःख व द ुःखाच े कारण समज यान ंतर त े दुःख नाहीश े
कर यासाठी गौतम ब ु ांनी जो माग सांिगतला आह े यास ‘अ ांिगक माग ’ असे हणतात .
हा माग सदाचाराचा माग होता . यासाठी कोणतीही खडतर तप या व कम कांडाची
आव य यता न हती .
अ ांिगक माग :
गौतम ब ु ांनी मानवी जीवनातील द ुःख नाहीश े कर यासाठी जी म यममाग
िशकवण सा ंिगतली होती ती अ ा ंिगक माग या नावान े ओळखली जात े. याम य े बु ांनी
एकूण आठ माग सांिगतल े होते.
१) स यक ी :
बु ांनी सा ंिगतल े या चार आय स याच े संपूण ान हणज ेच स यक ी होय .
२) स यक स ंक प :
कोणालाही द ुःख होईल िकंवा वाईट वाट ेल अस े िवचार ठ ेवू नये.
३) स यक वाणी :
कोणालाही वाईट वाट ेल अस े बोलू नये िकंवा अस य बोल ू नये.
४) स यक कमा त :
नेहमी स कम करावी .
munotes.in
Page 118
118 ५) स यक आजीव :
चांग या रीतीन े आपला यवसाय करावा .
६) स यक म ृती :
िच श ु ठेवून आ मस ंयमा ार े इंि य ता यात ठ ेवून िनवा ण ा ीचा य न करण े.
७) स यक िच ं न :
कृती माण े मनु याने आपल े िवचार द ेखील श ु ठेवावे.
८) स यक समाधी :
संसार हा द ुःखपूण आहे याची जाणीव ठ ेवून चार आय स या ंवर आपल े ल क ि त
क न य न े आपल े आचरण कराव े.
दहा पारिमता
दहा पारिमता ा शील माग आहेत..
१) शील : शील हणज े नीितम ा , वाईट गो ी न कर याकड े असल ेला मनाचा कल .
२) दान : वाथा ची िक ंवा परतफ ेडीची अप े ा न करता द ुस या या भ यासाठी वतःची
मालम ा , र , देह अप ण करण े.
३) उपे ा : िनरपे तेने सतत य न करीत राहण े.
४) नै का य : ऐहीक सुखाचा याग करण े.
५) वीय : हाती घ ेतलेले काम यि क ंिचतही माघार न घ ेता अ ंगी असल े या सव
साम या िनशी प ूण करण े.
६) शांती : शांित हणज े माशीलता , ेषाने ेषाला उ र न द ेणे.
७) स य : स य हणज े खरे, माणसान े कधीही खोट े बोलता कामा नय े.
८) अिध ान : येय गाठ याचा ढ िन य .
९) क णा : मानवासकट सव ािणमा ा ंिवषयी ेमपूण दयाशीलता .
१०) मै ी :मै ी हणज े सव ाण ी , िम , श ू यािवषयीच न ह े तर सव जीवनमा ा ंिवषयी
बंधुभाव बाळगण े.
आपली गती तपासा .
१. गौतम ब ु ांची िश कवण सा ंगा.
munotes.in
Page 119
119 १०.४ बौ धमा तील त व ान
गौतम ब ु ांनी सव सामा य लोका ंना समज ेल अस े मानवतावादी व व ै ािनक
ि कोनात ून आपल े िवचार समाजासमोर मा ंडले. बु ांनी मानव क याणाचा उपद ेश िदला .
संसारच ात ून मु , बोधी ा ी ह े यां या त वाच े येय होत े. बु त व ानात य ु य
समु पाद, अना मवाद , पुनज म व प ंच कंध यांचा समाव ेश होता .
१) यु य सम ु पाद िस ा ंत :
हा िस ांत हणज े बौ दश नाने भारतीय तव ानाला िदल ेली मह वाची द ेणगी
आहे. येथे यु य हणज े बोध घ ेणे व सम ु पाद हणज े उ प ी असा अथ होतो . अथा त
यु य सम ु पाद हणज े उ प ी िवषयीचा प रचय िकंवा काय कारण पर ंपरा दश वणारा
िस ांत होय . थोड यात व त ूचा, संगाचा अथवा मानवी जीवना या द ुःखा या
सम या ं या मागील कारणा ं या उ प ीचा शोध घ ेणे अथवा जा णणे असा होतो . एखा ा
व तू या अि त वाच े व प समज ून घेताना या ंचा काय कारण भाव ल ात घ ेणे
आव य य आह े तो दश व यासाठी हा िस ा ंत मांडला आह े.
िव ातील य ेक घटना का व कशी घडत े िकंवा घडत नाही ह े प कर यासाठी
यामागील काय कारण स ंबंध समजून घेणे गरज ेचे असत े. मानवी जीवनातील द ुःखाची
उ प ी कशी झाली ह े प कर यासाठी ब ु ांनी बारा कारण े सांिगतल े आहे त ी प ुढील
माण े : अिव ा (अ ान ) सं कार (कम ) िव ान (स याचा प ुनज म) नाम प
(पंचमहाभ ुताचा द ेह) पश (सहा इ ंि याच े काय ), वेदना (दुःखे), तृ णा (दुःखाच े क ा र ण ),
उपादान (तृ णेची आस ), जाती (िविवध योनीतील ज म ), शडा येताना (पाच ान ि य व
मन) भव (ज म, मृ यू व कमा चे कारण) आिण जरामराणािदक द ुःखे (वाध य, आजरा व
मृ यू इ.) ही बारा कारणा ंची मािलका मानवी द ुःख िनिम तीस जबाबदार अस ून ती द ुःखाच े
यापक व प प करणारी आह े.
या िस ा ंताम य े य ेक सं ा ही दुस या घटका ंशी स ंबिधत अस ून अिधकचा
घटक प ुढील य ेणा या घटकाचा कारण असतो , तर प ुढील य ेणार घटक हा याचा काय
असतो . काया िशवाय कोणत ेच काय संभवत नाही . हा िवचार या िस ा ंताम य े मांडलेला
आहे. या िस ा ंताम य े चार आय स या या अ ानास अिव ा अस े मानून या अिव ाम ुळेच
काय कारण ह े ए क म ेकांशी स ंबिधत आह े. अिव ेमुळे सं कार, सं कारात ून िव ान ,
िव ानाम ुळे नाम प , नाम पात ून षडयताना , षडयातन ेतून पश , पश तून वेदना,
वेदनेमुळे तृ णा, तृ णेतून उपादान , उपादनयोग े भव, भावात ून जाती िकंवा ज म, ज माम ुळे
जरामरान ही शृंखला तयार होत े, ही शृंखला जर तयार होऊ ायची नस ेल तर भिव याचा
नाश करावा .
२) कम िस ा ंत :
गौतम ब ु ांनी य ु य समु पाद िस ा ंताची मा ंडणी करत असताना कम िस ा ंत
मांडला आह े. बौ धमा त कम िस ा ंत हा मह वाचा आह े, परंतु बौ धमा तील कम िस ा ंत
व िहंदू धमा तीलकम िस ा ंत यात फरक आह े. कम िनयमाचा अिभ ाय असा क , या माण े
िदवसामाग ून रा य ेते य ाच माण े कमा मागून याच े प रणाम पण य ेत असतो . चांग या munotes.in
Page 120
120 कमा चे प रणाम ह े चांगले तर वाईट कमा चे प रणाम ह े वाईट असतात . बौ धमा तकमा चे
तीन कार सा ंिगतल े आहे, १) ता काळ फळ द ेणारे कम २) प रणाम व फळ काला ंतराने
देणारे कम ३) अिनि त काळात फळ द ेणारे कम
अंगु र िनकाय या बौ ंथात, कम माणसाची मालक , वारसा , वांिशक व
आ य थान आह ेत अस े वण न केले आहे. (ओ ड ेनबग एच. बु हीझ लाईफ , पृ. .२४३)
३) पुनज म :
बौ धमा ची पुन ज माची क पना ही पारंप रक व ैिदक धमा पे ा वेगळी आढळत े.
बौ परंपरेतील म यान प ंचानुसार जातक कथ ेत गौतम ब ु ांनी िविवध ज म घ ेत या या
कथा आह े. बु ां या मत े, माणसा या अि त वाच े चार घटक पदाथ आहे, १) पृ वी २)
आप ३) तेज ४) वायू . मानवा या म ृ यूनंतर हे चारही भौितक घटक पदाथ आकाशात
सामूहीक पान े ि म ळून जा तात. जे हा ह े चार घटक आकाशाला तर ंग या या सम ूहाला
िमळतात त े हा एक नवीन ज म घडतो . थोड यात बौ धमा त भौितक घटकाम ुळेच
पुनज म होतो .
४) अना मवाद :
बौ धमा त बु ांनी आ याच े अि त व नाकारल े आह े. दीघ िनकायम य े
आ याच े अि त व , याचे प, व प , मानवा या म ृ यूनंतचे थान , या या अि त वाच े
अनुभवज य प ुरावे नस याचा उ ल ेख आह े. िनवा ण ा ीसाठी आ याच े अि त व
वीकारण े ही सवा त मोठी अडचण ब ु ांनी मानली . मि जम िनकाय म य े ‘स बे ध मा
अन या ’ असे वचन आह े.
बौ धमा त बु ांनी आ याच े अि त व नाकारल े आह े. दीघ िनकायम य े
आ याच े अि त व , याचे प, व प , मानवा या म ृ यूनंतचे थान , या या अि त वाच े
अनुभवज य प ुरावे नस याचा उ ल ेख आह े. िनवा ण ा ीसाठी आ याच े अि त व
वीकारण े ही सवा त मोठी अ डचण ब ु ांनी मानली . बु ांनी मानवा या उ प ीच े मु य
कारण ह े पंच कंध मानल े. प, वेदना, सं ा, सं कार व िव ान ह े स वाच े पंच कंध आह े.
‘ प’ हे जडद ेह व बाक च े चार घटक अजड क ंद आह े. याम य े िव ान हणज े ज ाण ीव
िकंवा ान ज े हा मानवाचा म ृ यू ह ोतो. ते हा ह े पाच क ंध िव कळीत होतात . यामधील
कुठ याही क ंदामध ून मानवाचा प ुनज म होत नाही . जे हा मानवाचा ज म होतो त े हा पु हा
न या प ंच कंधातून याची िनिम ती होती . कंध अस े पय त मानव जगतो त े भ न य ेताच
मानवाचा म ृ यू होतो.
५) अंितम स य व िनवा ण ा ी :
बौ धमा तील एक े संक पना हणज े ‘िनवा ण’ ा ी होय . चार आय स ये,
अ ांिगक माग , पंचशील त व े, ि र न े व सदाचार स ंप न आचरणान े िनवा ण ा ी होत े असे
बु ांनी सा ंिगतल े. ा मागा चे खास व ैिश ्ये हणज े कम कांड, य िवधी , खडतर तपाचरण ,
कठोर द ेहदंड, इंि य दमण याप ैक कुठ याही अवघड साधन मागा चा अवल ंब न करता
िनवा णपद िमळवता य ेते. िनवा ण ा ीसाठी य न े शु चरण कराव े.
munotes.in
Page 121
121 आपली गती तपासा .
१. बौ धमा या त व ानाचा आढावा या.
१०.५ बौ धमा ची देणगी
गौतम ब ु ां या िवचारसरणीत िशकवण ुिक या आचारधमा वर भर होता . िनवा ण
ा ी व अ ंितम स याचा शोध ह े गौतम ब ु ांचे मुख उि े होते. चार आय स ये, अ ांिगक
माग , पंचशील त व े, यु य सम ु पाद ही बौ धम ची भारताला िमळा लेली म ुख देणगी
होती. अिहंसावाद , सदाचरण व म यम माग ही बौ धमा ची म ुख वैिश ्ये होती . वैिदक
साही या माण ेच मोठ ्या माणात बौ सा ही याची िनिम ती झाली . हे ंथ पाली व स ं कृत
भाषेत होत े. िवनयिपटक , सु िपटक व अिधध म िपटक या ंथात गौतम ब ु ांची िशकवण ,
उपदेश व बौ धमा चे त व ान आढळत े. या यित र जातक कथा , ध मपद , िमिलंदप हो ,
बु च र , दीपवंश, महावंश इ. ंथाना बौ सा ही यात मह वाच े थान आह े.
ले या व िवहार प तीमध ून बौ िव ापीठा ंचा ज म झाला . याम य े त िशला ,
नालंदा, व िव मिशला िव ापीठ म ुख होत े यांनी याव ेळीस आ ंतररा ीय याती ा
केली होती . बौ धमा त धमा चा सार कर या या य ना ंमधून थाप य व िश पकल ेचा
िवकास मोठ ्या माणात झाला . या थाप यिश पात िवहार , तूप, चै य, ले या, बु मूत
मुख हो या . ले यांम ये वे ळ, अजंठा, काल , भाजे, नािशक , का हेरी व धाराप ुरी येथील
ले या िस आह े. मु या म ये सारनाथ व स ु तानग ंज येथील बौ म ु या उ ल ेखनीय
आहे. तर त ूप म य े सांची त ूप मह वाचा आह े. बौ धम हा फ भारताप ुरताच मया िदत
न राहता िसलोन , चीन, ा द ेश, जपान , ितबेट, नेपाळ, को रया , िसरीया , जावा, सुमा ा व
कंबोिडया इ . देशात बौ धमा चा िव तार झाल ेला िदस ून येतो.
आपली गती तपासा .
१. बौ धमा ारे भारतीय स ं कृतीला िमळाल े या द ेणगीची मा हीती ा .
munotes.in
Page 122
122 १०.५ सारांश
ऐितहािसक ि कोनात ून बौ धम हा भारतातील एक अित ाचीन धम आह े.
त व ाना या ि कोनात ून हा जगातील सवा त महान धम आहे. कारण बौ त व ान ह े
मानवतावादी आिण िव ानवादी धम आहे. हा भारतीय धम असून भारता या इितहासात
आिण पर ंपरे या घडणीत बौ धमा या उदयाला त व ानाला अितशय मह वाच े थान
आहे. बौ धमा चा सवा िधक िवकास इ .स.पू. ६ वे शतक त े इ.स. ६ वे शतक ा
कालावधीत झाला . बौ स ं कृतीचे सवा त मोठ े योगदान मौय कला , गांधार कला व मथ ुरा
कला यात आढळत े. तर बौ धमा चा व त वा ंचा सार भारताबरोबरच श ेजारील अन ेक
देशांम येही झाल ेला आह े. ि िपटका या व पातील सा ही य व िविवध प ंथीय सा ही य हे
बौ स ं कृती या पान े भारतीय स ं कृतीचा जगातील अन ेक देशांम ये सार झाला . बौ
सं कृतीचा ठसा हा िवहार , तूप, मठ, व (लेणी) ा मौय कले या तीका ं या पान े प
िदसतो . या या िवकासाला जवळजवळ ११०० वष लागली . जगा या आिण भारतीय
जीवना या सामािजक , सां कृितक, राजक य आिण िवश ेषतः धािम क बाज ूंवर बौ धमा ची
खोलवर व न प ुसणारी अशी छाप पडल ेली आह े.
१०.६ वा यायावर आधा रत
१. गौतम ब ु ांचे च र सा ंगून िशकवण सिव तर िलहा .
२. बौ त व ानावर टीप िलहा .
३. वैि क ीकोनात ून बौ धमा चे मह व िवशद करा .
१०.७ संदभ ंथ
१) डॉ. कठार े अिनल व डॉ . साखर े िवजया - ाचीन भारताचा इितहास व स ं कृती ( ारंभ
ते इ.स. ६५० पय त ), िव ा ब ुक काशन , औरंगाबाद , दुसरी आव ृ ी २०१४ .
२) जोशी पी . जी. ाचीन भारताचा सा ं कृितक इितहास , िव ा काशन , नागपूर , थम
आवृ ी २०१३
३) ि पाठी रामश ंकर, ाचीन भारत का इितहास , मोतीलाल बनारसीदास , िद ली , पंचम
सं करण , १९६८
४) िव ाल ंकार स यक ेतू, ाचीन भारत का धािम क, सामािजक व आिथ क जीवन ,
सर वती सदन , नई िद ली , १९७८
५) मुखज राधाक ुमूद, ाचीन भारत , राजकमल काशन , िद ली , १९६२ munotes.in
Page 123
123 ६) िम जयश ंकर, ाचीन भारत का सामािजक इितहास , िबहार िह ंदी ंथ आकदमी ,
पटना, २०१३
७) Jha D.N. – Ancient India – In Historical Outline, Manohar Publication,
1999.
८) Singh Upinder, A History of Ancient and Early Medieval India, From
the Stone Age to the 12th century, Pearson education India.
९) महारा रा य मराठी िव कोश िनिम ती मंडळ / िवकासपीिडया / मराठीिव ् कोष
१०) ाचीन भारत ( ारंभ ते यादव काळ ),यशवंतराव च हाण महारा म ु िव ापीठ ,
(Study Material ) नािशक
munotes.in
Page 124
124 ११
जैन धम
घटक रचना
११.० उि े
११.१ तावना
११.२ जैन धमा ची ाचीनता िकंवा पूव इितहास
११.३ जैन धमा चे २३ वे तीथ नकार : पा नाथ
११.४ महावीर वामी
११.५ जैन धमा चे त व ान
११.६ जैन धमा चे भारतीय स ं कृतीमधील योगदान
११.७ सारांश
११.८ वा यावर आधा रत
११.९ संदभ ंथ
११.१ तावना
जैन धमा ची ाचीनता याचा अ यास करण े.
पा नाथ व महावीर वामी या ं या काया चा आढावा घ ेणे.
जैन धमा या त व ानाचा अ यास करण े.
जैन धमा चे भारतीय स ं कृतीमधील योगदान तपासण े.
११.१ तावना
जैन धमा ची ाचीन प ूव परंपरा अस यान े ह ा धम बौ धमा या त ुलनेने अिधक
ाचीन मानला जातो. परंतु जैन िवचारला धमा चे व प ा क न द े याचे मह वाच े काय
महावीर वाम नी क ेले. जैन धमा ची आधारशीला ही भौितक िवषयावर नस ून ती
आ याि मक िवषयावर आह े. जैन धमा ने खडतर तपाचरण , िचं न, साधुवृ ी,
िनः वाथ पणा , नयिस ा ंत व सा वादा या पान े िशकवण ूक व त व ानाचा फार मोठा
वारसा भारतीय स ं कृतीला बहाल क ेला आह े.
munotes.in
Page 125
125 ११.२ जैन धमा ची ाचीनता िकंवा पूव इितहास
जैन धमा चे सं थापक कोण ? या ाच े उ र शोधण े हे अितशय कठीण काम
आहे. कारण जैन धमा ची ाचीनता हड पा स ं कृती म य े आढळत े. हड पा स ं कृतीम य े
या न न म ु या सापड या आह े तसेच वृषभ ब ैल या ंची काही िश प सापडली आह े,
याव न िव ाना ंचे असे मत आह े क , हा धम हड पा स ं कृती म य े अि त वात असावा .
तसेच आया या व ैिदक सा ही याम य ेही जैन तीथ करांची नाव े आढळतात . ऋ वेदातील
केशी सू ात वण न केले या तप वी आिण मणा ंचा संबध हा ज ैन तीथ नकाराशी जोडला
आहे. जैन धमा त एकूण २४ तीथ नकार झाले. तीथ हणज े धम . धमा चे कटीकरण , वत क
करणार े म ह ा प ु ष हणज े ितथा कर हो य. जैन धमा त २४ तीथ नकार झा याची मा हीती
िमळत े. ते पुढील माण े :
१) ऋषभद ेव २) अिजतनाथ ३) संभवनाथ ४) अिभन ंदननाथ ५) सुिमतीनाथ ६)
सुपदनाथ ७) सुपा नाथ ८) चं भू ९) पु पदंत १०) शीतलनाथ ११) ेयांसनाथ १२)
वासुप १३) िवमलनाथ १४) अनंतनाथ १५) धम नाथ १६) संतनाथ १७) कुंमनाथ १८)
अरनाथ १९) मिवनाथ २०) मुनीस थनाथ २१) नृमीनाथ २२) नेिमनाथ २३) पा नाथ
२४) वध मान महावीर
या २४ तीथ नकारा ंचा उ ल ेख हा ज ैन सा ही यात आढळतो . थोड यात ,
महावीरा ं या प ूव जैन परंपरा ही अि त वात होती . महावीरा ंनी जैन परंपरेमधील िवचार
सुसू क न यात आप या त व ानाची भर घाल ून जैन िवचारला धमा चाआकार ा
क न िदला . व धम साराची जबाबदारी द ेखील मोठ ्या माणावर पार पडली .
आपली गती तपासा .
१. जैनधमा चा पूव इितहास सा ंगा.
११.३ जैन धमा चे २३ वे तीथ नकार : पा नाथ
पा नाथ ह े जैन धमा चे २३वे तीथ नकार हण ून ओळखल े जातात . यांचा ज म
महावीर वाम या प ूव सुमारे २५० वष अगोदर बनारस या राजा अ स ेन यां या घरी
झाला. यांचा िववाह क ुश थल राजा नरवमा यांची क या भावती ही याशी झाला .
सांसा रक जीवनात या ंचे मन रमत नस यान े वया या ३० या वष स ंसाराचा याग क न munotes.in
Page 126
126 ‘समवेत’ पव तावर ८४ िदवसा ं या घोर तप य नंतरनंतर या ंना कैव य ान ा झाल े.
यानंतर ७० वष ते मण क न ान सार करत होत े. उ र द ेश, बंगाल व िबहार म य े
यांनी आप या िवचारा ंचा चार घडव ून आणला . तसेच िभ ु - िभ ुणी ह े यां या
िवचारा ंचा चार करत , यांचे संघ होत े. आठ गणधार ही संघ यव था चालवीत . यांनी
अिहंसा, स य, अ य ेय व अप र ह या चार म ुख जैन त वा ंचा उपद ेश िदला . पा नाथ
यांनी आप या अ नुयायांस ेत व धारण कर याची परवानगी िदली , यामध ूनच प ुढे
ेतांबर पंथ अि त वात आला . वया या १०० या वष पारसनाथ पव तावर ( ओ रसा )
पा नाथांची ाण योत माळवली .
११.४ महावीर वामी
जैन धमा तील चोवीस तीथ करांपैक अख ेरचे तीथ नकार हणून महा वीर वाम ना
ओळखल े जाते. बौ पर ंपरेत महावीरा ं या उ ल ेख िनग ठ िकंवा िनगठ नागप ु असा क ेला
आहे. इ. स. पू. सहाव े शतक ह े सां कृितक ्या उलथापालथीच े शतक होत े. या शतकात
मगध द ेशातील (स या या द . िबहारमधील ) वैशाली नगरीच े उपनगर असल े या क ुंड ामात
वा क िड यप ुरात महावीरा ंचा ज म झाला . यांचे वडील िस ाथ हे या उपनगराच े मुख
होते. यांची आई ि शला ही व ैशाली या िल छिवव ंशीय राजाची म ुलगी होती . िवदेहिद ना व
ि यका रणी या नावा ंनी ही ती ओळखली जात अस े. महावीरा ंची व ृ ी लहानपणापास ूनच
िचंतनशील व वैरा यशील होती . आईविडला ं या म ृ यूनंतरही न ंिदवध न या थोर या
भावा या िवन ंतीव न त े काही काळ घरी था ंबले आिण वया या ितसा या वष या ंनी
गृह याग क ेला.
सतत बारा वष आ म ल ेश व इ ंि यदमना या मा यमात ून खडतर तप या यांनी
सु केली श ेवटी अ न , पाणी व व ाचा याग क ेला, व ‘िज ीका ’ गावाजवळील
ऋजूपािलका नदी या काठावर शाल व ृ ाखाली महावीरास आ मसा कार होऊन
कैव य ान ा झाल े. ते हापास ून वध मान ह े महावीर , अहत , जीन, कैव य ानी िकंवा
िनग थ हण ून ओळखल े जाऊ लागल े. ान ा ी नंतर या ंनी आप या िवचारा ंचा सार हा
वैशाली, चंपा, राजगृह, व ाव ती या िठकाणी क ेला. यांनी धमा चा चार कर यासाठी
‘जैन संघाची’ थापना क ेली. उपसंघ म ुखास गणधर हणत , असे अकरा गणधर महावीर
वाम नी न ेमले ह ो त े. याम य े आ न ंद, कामद ेव, सूरदेव, कुंडकोलीय , सं यालप ु ,
नंिदनीिपया व स लीिपया म ुख होत े. आयु यभर धम साराच े पिव काय करत असता ंना
ई. स. पूव ४८८ म ये म जीपावा य ेथे महािवरा ंचे देहावसान झाल े.
अशा कार े महावीर वाम नी एका नवीन धमा ला ज म द ेऊन एका नवीन
त व ानाची भा रतीय धम परंपरेत भर घातली .
munotes.in
Page 127
127आपली गती तपासा .
१) पा नाथ या ं या ब ल मा हीती सा ंगा.
२) महावीर वामी या ं या काया चा थोड यात आढावा या .
११.५ जैन धमा चे त व ान
आगम ंथामध ून आपणास ज ैन त व ानाची मा हीती िमळत े. महावीर वा मी व
यां या प ूव या त ेवीस तीथ करांनी जैन धमा चे त व ान सा ंिगतल े आहे. जैन धमा ची जी
ताि वक ब ैठक आह े याम य े जैन त व ानाचा समाव ेश होतो . जैन धमा चे त व ान ह े
पुढील माण े :
जैन धमा तील ि र न े :
जैन ि र ना ंना जैन धमा त मह वा चे थान आह े. उमा वािमक ृत त वाथा िधगमस ू
या ंथातील प ही या स ू ाचा अथ असा , क स यग ् दश न, स यग ् ान व स यक ् चा र या
तीन गो ी िमळ ून मो माग होतो . जैनांचे सव मो शा च या ंवर आधारल ेले असून या ंना
‘ि र न ’ िकंवा ‘र न य ’ हणतात .
स यकदश न :
स यग ् दश न हणज े महावीराच े सव व आिण तीथ करांनी सा ंिगतल ेली त व े यांवर
िनतांत ा िकवा भ ठ ेवणे होय.
स यक ान :
स यक ान हणज े जैनां या नऊ त वा ंचे (िदगंबरां या मत े सात त वा ंचे) संपूण
ान वा सा ा कार होय . ानाच े प ा च क ा र स ा ंिगतल े आ ह े, १) माती ान : जीव -
अजीवा ंचे ान . २) ुत ान : ावण , वाचनान े िमळणार े ा न . ३) अवधी ान :
थलकालिवषयक ान ४) मन : पया य ान : इतरां या भावना व िवचाराच े ान ५)
केवल ान : थलकालीन िवश ेष ान
३) स यक ् च र :
स यक ् च र हणज े साधूने साधुधम िकंवा यितधम पाळण े व ावकान े ावकधम
िकंवा गृह थधम पाळण े.
ही ि र न े जैनधम य म ु साठी आव यक अस ून याची पर परा ंशी सा ंगड
घातल ेली आह े.
munotes.in
Page 128
128 पंचमहा त े :
जैन धमा म ये पाच महा त सा ंिगतल े आहे, याचे पालन करण े जैन मणासाठी
आव य य आह े ती महा त े पुढील माण े :
१) अिहंसा :
अिहंसा हे जैन धम तील मह वाच े त व ान अस ून मन. शरीर व वचनान े कोण याही
व तूंची ह या क नय े.
२) स य :
अस याचा याग . खरे बोलण े व मृदवाणी हणज े ‘स य त’ होय. यासाठी िवचार न
करता बोलण े, ोध व अह ंकार अव थ ेत बोलण े, भयभीत होऊन अस य बोलण े, फाजील
बोलण े टाळाव े.
३) अ तेय ( अचौय ) :
इतरां या परवानगीिशवाय व त ूंचा वीकार न करण े हणज े अ त ेय होय .
४) अप र ह :
संप ीचा स ं ह क नय े, व तूंचा मोह टाळावा .
५) चय :
पा नाथ या ंनी अिह ंसा, स य, अ तेय, अप र ह ह े चार त व े सांिगतली . चय हे
शेवटचे व म ह व ा च े त व ान महावीर वाम नी जोडल े. यात न ैसिग क ल िगक वासना ंवर
िनयं ण ठ ेवणे आव य य होत े. कोण याही ीशी स ंभाषण क नये, ीकड े पाह नये, ी
असल े या घरात राह नये. अशे अनेक सू म बंधने चय ताम य े होती.
आपली गती तपासा .
१. जैन धमा या त व ानाचा आढावा या .
११.६ जैन धमा चे भारतीय स ं कृतीमधील योगदान
जैन धमा ने भारतीय साही यातमोठी भर घातली . अध मागधी , सं कृत व अप ंशी
लोकभाष ेत जैन वाड ्मय िनमा ण झाल े. जैन साही यात बारा अ ंग, बारा उपा ंगे, दहा क ण ,
सहा छ ेदसू े यािशवाय िविवध सा ही याची रचना झाली . जैन धमा तील सा वाद व
अनेका मवाद या िस ा ंतास एक िविश थान आह े. सा वाद िस ा ंतानुसार य ेक कथन
िकंवा ि कोनात आ ंिशक स य असत े. अनेका मवाद या िस ा ंतानुसार जीवन ह े िभ न - munotes.in
Page 129
129 िभ न कारच े असू शकत े. आ मा जोपय त राहील तोपय त तो प ुनज मा या अधीन राहतो .
थाप या या िवकासात ज ैन धिम यांचे मोठे योगदान आह े. भारता या िविवध भागात ज ैन
थाप य व िश पा ंचा िवकास झाला . ओ रसामधील ह ीग ु फा व व े ळ या ज ैन ले या,
राज थान या अब ू पव तावरील ज ैन मंिदरे, खजुराओची ज ैन मंिदरे, उदयिगरी व ख ंडिगरी
येथील ज ैन ले या तस ेच पावाप ुरी, राजगृह, बडवानी , जोधप ूर व पारसनाथनगर य ेथील
मंिदरे जैन थाप य कल ेची उ म तीक े आहेत.
आपली गती तपासा .
१. जैन धमा चे भारतीय स ं कृतीमधील योगदानाचा आढाव या .
११.७ सारांश
इ. स. पूव सहाव े शतक ह े एक ा ंितकारी शतक अस ून िविवध कारणा ंनी शतकात
भारतात धािम क ा ंती घड ून आली . जैन धमा ची परंपराही हड पा स ं कृतीम य े आढळत े.
महावीर वामी या ंनी जैन धमा या सारात मह वाच े योगदान िदल े. जैन धमा ने भारतीय
त व ानात मोठी भर घातली . आगम ंथामध ून जैन धमा या िशकवण ुक ची व त व ानाची
माहीती िमळत े. भारता या िविवध भागात ज ैन थाप य व िश पा ंचा िवकास झाला . जैन
मंिदरे, गुहा व म ूत िश पा ार े धम साराला चालना िमळाली .
११.८ वा यावर आधा रत
१. जैन धमा चा पूव इितहास सा ंगून पा नाथ व महावीर वामी या ं या काया चा आढावा
या.
२. जैन धमा ची िश कवण व त व ानाचा आढावा या .
३. बौ व ज ैन धमा ची भारतीय स ं कृतीला िमळाल े या द ेणगीचा आढावा या .
munotes.in
Page 130
130 ११.९ संदभ ंथ
१) डॉ. कठार े अिनल व डॉ . साखर े िवजया - ाचीन भारताचा इितहास व स ं कृती ( ारंभ
ते इ.स. ६५० पय त ), िव ा ब ुक काशन , औरंगाबाद , दुसरी आव ृ ी २०१४ .
२) जोशी पी . जी. ाचीन भारताचा सा ं कृितक इितहास , िव ा काशन , नागपूर, थम
आवृ ी २०१३
३) ि पाठी रामश ंकर, ाचीन भारत का इितहास , मोतीलाल बनारसीदास , िद ली , पंचम
सं करण , १९६८
४) िव ाल ंकार स यक ेतू, ाचीन भारत का धािम क, सामािजक व आिथ क जीवन ,
सर वती सदन , नई िद ली , १९७८
५) मुखज राधाक ुमूद, ाचीन भारत , राजकमल काशन , िद ली , १९६२
६) िम जयश ंकर, ाचीन भारत का सामािजक इितहास , िबहार िह ंदी ंथ आकदमी ,
पटना, २०१३
७) Jha D.N. – Ancient India – In Historical Outline, Manohar Publication,
1999.
८) Singh Upinder, A History of Ancient and Early Medieval India, From
the Stone Age to the 12th century, Pearson education India.
९) महारा रा य मराठी िव कोश िनिम ती मंडळ / िवकासपीिडया / मराठीिव ् कोष
१०) ाचीन भारत ( ारंभ ते यादव का ळ ), यशवंतराव च हाण महारा म ु िव ापीठ ,
(Study Material ) नािशक
munotes.in
Page 131
131 १२
तांि क स ं दाय - उदय, व प व िशकवण
घटक रचना
१२.० उि े
१२.१ तांि क स ं दाय
१२.२ तं साही य
१२.३ शा प ंथ
१२.४ शा स ं दायातील प ंथ
१२.५ शा स ं दायाची िवचारसरणी
१२.६ सारांश
१२.७ वा यायावर आधा रत
१२.८ संदभ ंथ
१२.० उि े
तांि क सा ही याचा आढावा घ ेणे.
तं साही य अ यासण े.
शा प ंथाचा अ यास करण े.
शा प ंथाची िवचारसरणीचा आढावा घ ेणे.
१२.१ तांि क स ं दाय
बौ धमा त या व ृ ार े व यान प ंथाचा िवकास झाला , यातून वैिदक
धमा या पर ंपरेत ता ंि क प ंथाचा उदय झाल ेला िदस ून येतो. भारतात , देवी श ची
उपासना अनादी काळापास ून चिलत होती आिण ितची उपासना सौ य व पात , उ
पात आिण काम धान पात क ेली जात होती . तांि क प ंथाचे लोक द ेवीची फ ित या
काम धान पात प ूजा करत असत . या पंथाचे वतःच े वत ं सा ही य द ेखील आह े
याला त ं हणतात . तं साही यही ख ूप ाचीन आह े. नेपाळम य े ७ या त े ९ या
शतकातील ह तिलिखत त ं ंथ उपल ध आह ेत आिण क ंबोिडयातील एका अिभल ेखा या
न दीव न अस े िदसून येते क भारतातील त ं ंथी नव या शतकात त ेथे ने यात आल े होते.
बौ त ं ाचे िचनी भाष ेत भाषा ंतर सहा या शतकात आिण ितब ेटी भाष ेतून दहा या शतकात munotes.in
Page 132
132 झाले. यासव बाबी ल ात घ ेऊन सहा या शतका या आसपास त ं साही याचा िवकास स ु
झा याचा िन कष काढ यात आला आह े. हा तो काळ होता ज े हा बौ ा ंम ये व यान या
पंथाचा तर व ैिदक पर ंपरेत तांि क प ंथाचा उदय झाला .
१२.२ तं साही य
तं परंपरेशी संबंिधत आगम ंथ आह ेत. तं या श दाचा अथ खूप िव तृत आह े.
तं -परंपरा ही िह ंदू आिण बौ पर ंपरा आह े, परंतु जैन, शीख धम ितबेट या बोन पर ंपरा,
दाओ-परंपरा आिण जपान या िश ंटो पर ंपरेत आढळतात . भारतीय पर ंपरेत, कोणताही
प तशीर मजक ूर, त व, प त, तं िकंवा काय प ती या ंना तं अस ेही हणतात . बौ
धमा तील व यान स ं दाय या या त ं -संबंिधत क पना , िवधी आिण सा ही यासाठी िस
आहे. तं ाचा शाि दक उगम प ुढील माण े मानला जातो - "तनोित यित त ं ". या ार े
याचा अथ होतो – ताणान े, िव तार व सा रत करण े अशा कार े ते यात ून मु हो या ची
एक णाली आह े. िहंदू, बौ आिण ज ैन त व ानात त ं परंपरा आढळतात .
तं ही व ेदांची नंतरची िनिम ती मानली जात े, जी पही या शतका या म यकाळात
िवकिसत झाली . साहीि यक व पात , पुराण ंथांम ये म यय ुगीन काळातील ताि वक -
धािम क रचना , कथा इ या द चा समाव ेश आह े. िवषया या ि कोनात ून या धमा ना
त व ान , सृ ी, िव ान , ाचीन िव ान इ याद च े िव कोशही हणता य ेईल. युरोपीय
िव ाना ंनी या ंची वसाहतवादी य ेये ल ात घ ेऊन त ं ाला ‘गूढ था ’ िकंवा ‘सां दाियक
कम कांड’ असे हटल े आहे.तं साही याची एक ूण सं या ही हजारा प े या जा त आह े,
परंतु मु य त ं साही य हे ६४ मानल े जाते.
आपली गती तपासा .
१. तं साही याचा आढावा या .
१२.३ शा प ंथ
भारतीय त ं मागा तील एक प ंथ हण ून शा प ंथ ओळखला जातो . पारंप रक
ंथांम ये तं मागा तील िविवध शाखा ं या उद ् गमास ंबंधी उ ल ेख सापडतात . श त ं े
िशवा या ऊ व मुखातून स ृत झाली अस यान े यांना ‘ऊ व नाय’ असे समजल े जाते.
शा प ंथ हा एक ूण शैव सं दायाचा एक भाग असला , तरी याच े वेगळेपण िदस ून येते. शैव
पंथ हा िशव धान अस ून शा प ंथ हा शि धान आह े. ब याचशा ंथांची रचना िशव व munotes.in
Page 133
133 श या ं या स ंवादा या पात क ेलेली आह े. या ंथात श िक ंवा पाव ती ही प ृ छा
करणारी अस ून िशव हा उ र द ेणारा असतो , तो श ैव सं दायातील ंथ होय . शा
ंथांम ये या या उलट ि थती िदस ून येते. शा ंथांम ये सृ ी, ि थती , संहार, अना य
व भासा अशा पाच परा श मानल े या आह ेत. यांचे ि व वेचन काही शा ागमा ंम ये
वेग या प तीन े केलेले आढळत े. शैव सं दाया या ाचीनत ेसंबंधी िवव ेचन करताना
संशोधका ंनी िशवाची उपासना िसंधू सं कृतीइतक ाचीन अस याच े मत य क ेले आहे.
महाभारतात श ैव व शा प ंथांचे अि त व स ूिचत करणार े उ ल ेख आढळतात . ८४
िस ांपैक म य े नाथ िक ंवा मि छ ं नाथ (सुमारे द ह ा व े शतक ) हे नाथप ंथाचे त सेच
कौलत ं ाचे वत क मानल े जातात . (नाथ स ं दाय) कौलमाग हा शा ा ंमधील एक उपप ंथ
आहे. कुि जकामत , कुि जकोपिनषद मतो र , िचद् गगनच ंि का इ . ंथ शा पर ंपरेचे
आधारभ ूत ंथ आह ेत.
शा स ं दायात श ह े प र म द ैवत मानल े जात े. तर श ैव सं दायात िशव ह े
परमद ैवत श ला ग ु थानी असत े. येक स ं दाया या पर ंपरेत िवशद क ेलेला साधन ेचा
माग हणज े ‘तं माग ’. शैव तं , शा त ं , गाणप य त ं , सौय तं , वै णव त ं आिण बौ
तं अस े तं मागा या पर ंपरेची िवभागणी क ेली जात े. शा त ं मागा त श ही िव ाच े
आिदकारण मानल ेली आह े आिण या अिधकारात ितची दहा ग ुण पे आिण या ंची साधना
याला मह व आह े. या दहा ग ुण पा ंना महािव ा अस े हटल े जाते. यांची नाव े पुढील माण े
आहेत : काली, तारा, शोडषी , भुवने री, भरवी, िछ नम ता , धूमवती, बगलाम ुखी, मातंगी
आिण कमला . या सवा चे सिव तर वण न देवीमाहा य , देवीभागवत या ंथांम ये िमळत े.
काळा या ओघात ता ंि क आिण शा या स ं ा ब याचदा समानाथ हण ून वापर या
गे या, असे िदसत े.
शा प ंथात श ही उपा य द ेवता अस ून ितची परमत व या व पात उपासना
केली जात े. ही संिव व पा भगवती आप या अंतग त असल े या स ृ ीस बा व पात
कट करत े. ा शा प ंथाम य े काली व ि प ुरा अस े या या द ेवतांचे सं दाय आह ेत. ा
पंथाम य े श व शि मान ा ंची एका मता (अ ैत) थािपत क ेलेली आह े. शु पर
ते आिदवण अकार पात कट हो ते. या आकारास शा प ंथात ‘अनु र अकार ’ असे
हणतात . ा अकारा या चार कला अस ून जया , िवजया , अिजता आिण अपरािजता अशा
पर ा या चार श या चार कला ं या पात कट होतात . पर ा या चार परा श ,
चार पर ंपरा श व चार अपरा श मान या आह ेत. जया इ. चार ग ु श ा चार
अपरा श होत . योगवािस ात ा चार श समव ेत िस ा , र ा, अल ब ुषा व उ पला
अशी आणखी चार श ची नाव े येतात. ा आठ श मात ृकांम ये े अस ून या ंचा
वभाव रौ आह े. या त ुंब नामक ा या आि त आह ेत. िन या नामक शा
सं दायात या श च े नाव िन या अस े आहे. िन या , ि क, म, कुल इ. शा प ंथ हे
अ ैतवादी अस ून या ंम ये श ही परम श मानली जात े. िशवादी सव त वा ंची उ प ी
भगवती अ ंबेपासून झाली आह े. सव िव ह े मूलत: श म य े आि थत अ सून ती यास
बा व पात कट करत े. ा िस ा ंतास शि पार यवाद अस े नाव आह े. पुढील काळात
शैव व शा दश न िमळ ून ‘शांभव दश न’ िनमा ण झाल े. याम य े िशव व श या ंची समानता
थािपत क ेली गेली.
munotes.in
Page 134
134 आपली गती तपासा .
१. शा प ंथाचा आढावा या .
१२.४ शा स ं दायातील प ंथ
शा स ं दायामधील िविवध प ंथ हे पुढील माण े होते
१) म स ं दाय :
का मीरम य े थािपत झाल ेला म स ं दाय हा ा शि पार यवादाचा म ुख
पुर कता आहे. या स ं दाया या मतान ुसार काली पाच कारची क ृ ये करत े. ेप, ान,
सं यान , गती आिण नाद ही ती पाच क ृ ये ह ो त. वा याच े भेदन हणज े ेप. याची
िनिव क प ि थती हणज े ान, सिवक प प ह े सं यान , ितिब ंबा या पात कट
होणे ही गती आिण आ म व पात प ु हा िवलीन होण े हा नाद . अशा कारे ही पाच क ृ ये
करणारी – कलना ंना करणारी – देवी काली होय . सृ ी, ि थती , संहार व अना या असा
चार त वा ंचा म मानणारा स ं दाय म या नावान े िस आह े. काही आचाय भासा ह े
पाचवे त वही मानतात . महे रानंदिवरिचत महाथ मंजरी व या ंथातील प र मल टीका
मदश नाचे िव तारान े िववेचन करतात .
२) ि पुरा सं दाय :
ि पुरा हाही स ं दाय मदश ना माण ेच कौल स ं दायाच े अनुकरण करतो . ि पुरा
सं दायात तीन श , तीन च े, तीन धाम , तीन बीज े, तीन त व े इ. तीन पदाथा ची जननी
‘ि पुरा’ आहे, असे मानल े जाते. िशव, श व नर या तीन व पा ंचे िव शेष िवव ेचन या
सं दायात आढळत े. अशा व इतर कारणा ंमुळे य ा स ‘ि क दश न’ असे हणतात . ि पुरा
दश नाचा सार का मीरम य े झाला . राजा अव ंितवम न् (इ.स. ८५५–८३) हा रा य करीत
असताना कौल आिण म ह े सं दाय िति त झाल ेले होते. ि पुरा दश नाचा सार ा
सुमारास होऊ लागला . ा दश नाचा का मीर माण े बंगाल व क ेरळातही सार झाल ेला
िदसतो . ि पुरा सं दायात वामक े र दश न हे एक मह वाच े शा आह े. या मतान ुसार
परमत वास स ंिव छ हणतात . ित या पासूनच सव सृ ी िनमा ण होत े. िशव व श अशी
दोन त व ेही ित यापास ून िनमा ण होतात . हीस महाि प ुरसुंदरी अस ेही नाव आह े. ित या
उपासन ेचे अंतया ग व ब हीया ग अस े दोन कार आह ेत. या कार े उपासना करणा या
साधकास भोग आिण मो ा दोह चीही ा ी होते. या सं दायातील ंथांम ये मातृका,
मं व म ु ा ा ं या सा ान े के या जाणा या उपासन ेचे िव तारान े वण न आढळत े.
िन याषोडिशकाण व अथवा वामक े र त ं हा स ं दायातील एक म ुख ंथ होय .
स दय लहरी ह े िस तो ही या स ं दायाच े ितपादन करत े. munotes.in
Page 135
135 ३) सौभा यस ं दाय :
ि पुरसुंदरी ह े परमो च श च ेच व प आह े. ती सुंदर युवती या पात कट
होते. ित या स ं दायास सौभा यस ं दाय अस े नाव आह े. ीच आिण ीिव ा ा ंची
उपासना ा स ं दायाची मह वाची अ ंगे आहेत. ीच िक ंवा ीय ं ही नऊ ि कोणा ंनी
बनलेली रेखाकृती आह े. ीिव ा ही १५ सं कृत वणा ची मािलका अस ून लौिकक भाष े या
ि कोणात ून अथ हीन आह े. ती वा भव , कामराज व श अशा तीन िवभागा ंनी यु आह े.
अमृतानंद, िशवान ंद, ल मीधर , भा करराव इ . आचाया नी िन याषो डिशकाण व,
योिगनी दय इ . ंथांवर िल हीले या टीका ंम ये य ा स ं दायाच े त व ान िव त ृत व पात
सापडत े.
शा स ं दायातील ंथ सं कृत माण े बंगाली, मैिथली, िहंदी, राज थानी , ज,
पंजाबी अशा भाषा ंमधूनही िनमा ण झाल े. या सं दायातील च ंडीमंगल, कािलकाम ंगल इ. गीते
व तो े या भाषा ंम ये रचली ग ेली. ाचीन काळापास ून चालत आल े या ा स ं दायान े
अठरा या शतकात नव े व प धारण क ेले. श ची उपासना व भि स ं दायाच े िम ण
असल े या ा स ं दायातील महान साधक रामकृ ण परमह ंस हे होत. यां या उपद ेशात ा
नवशा प ंथाचे सार सापडत े.
आपली गती तपासा .
१. शा स ं दायामधील िविवध प ंथांचा आढावा या .
१२.५ शा स ं दायाची िवचारसरणी
शा स ं दायात श ह े प र म द ैवत मानल े जात े. तर श ैव सं दायात िशव ह े
परमद ैवत श ला ग ु थानी असत े. येक स ं दाया या पर ंपरेत िवशद क ेलेला साधन ेचा
माग हणज े ‘तं माग ’. शैव तं , शा त ं , गाणप य त ं , सौय तं , वै णव त ं आिण बौ
तं अस े तं मागा या पर ंपरेची िवभागणी क ेली जात े. शा त ं मागा त श ही िव ाच े
आिदकारण मान लेली आह े आिण या अिधकारात ितची दहा ग ुण पे आिण या ंची साधना
याला मह व आह े. या दहा ग ुण पा ंना महािव ा अस े हटल े जाते. यांची नाव े पुढील माण े
आहेत : काली, तारा, शोडषी , भुवने री, भरवी, िछ नम ता , धूमवती, बगलाम ुखी, मातंगी
आिण कमला . या सवा चे सिव तर वण न देवीमाहा य , देवीभागवत या ंथांम ये िमळत े.
काळा या ओघात ता ंि क आिण शा या स ं ा ब याचदा समानाथ हण ून वापर या
गे या, असे िदसत े.
munotes.in
Page 136
136 देवी भागवता या नव या क ंधात द ेवी आिण क ृती या स ंक पना ंची सा ंगड
घातल ेली आह े. सव देवांचे अंश एकवट ून यापास ून देवी िनमा ण झाली , अशी कथाही यात
आहे. मा तरीही ती प ूण त वत ं , कोण याही द ेवा या आिधप याखाली नसल ेली, अशी
आहे. िकंबह ना देव हे देवीचे कृपािभलाषी आह ेत. देवी हणज ेच आिदम आिण अ ंितम स य -
पर या िवचारावर शा स ं दाया ंची स ा ि तक पीिठका आधारल ेली आह े. देवी वतच
हणत े क , जे हा लय होतो त े हा ितच े व प ना ीच े, ना पु षाच े; ती केवळ पान े
उरते. माये सहीत अस े ितचे अि त व आह े. शा पर ंपरेत माया िम या प नस ून ती
सज नशील श आह े. माये मुळेच शि त वा ला द ेवी प े धारण करण े श य होत े.
शा मताम य े देवी पा ित उ कट भ च े, संपूण शरणागतीच े माहा य आह े.
व पातील शि त वाच े दोन पल ू आह ेत. एक दोन मायाश आिण िच श .
मायाश या आधार े ती तीन ग ुण पा ंमधून ती कट होत े, साि वक व पातील
महाल मी , राजिसक व पातील महासर वती आिण तामिसक व पातील काली .
िच श या व पातील ितच े अि त व मा िनग ु ण असत े. शा त ं मागा चे अंितम य ेय
सगुणाकड ून िनग ु णाकड े जाणे हेच आह े.
श आिण िशव या द ैवतां या उपासन ेची पर ंपरा ख ूप ाचीन अस याच े, तसेच
ती वेदपूव अस याच े मानल े जाते. नंतर या काळातील या ंचे सं दायिविश व प मा
वैिदक आिण अव ैिदक या दो ही पर ंपरांना सामाव ून घेत वत ं पणे िवकिसत होत ग ेले. शा
आिण श ैव सं दाया ंम ये त वभ ेदांना आिण यान ुसार असणा या आचा रिवध ना अन ुस न
अनेकपंथ िनमा ण झाल े हे ख रे अ स ल े तरी हठयोगाशी या सवा चेच नात े आहे. योिगक
प रभाष ेम ये ‘ह’ हणज े ीत व आिण ‘ठ’ हणज े पु षत व . या दोन त वा ं या, हणज ेच
श आिण िशव या ं या एकाि मकत ेचा अन ुभव ा कर याचा माग हणजे हठयोग . मानवी
शरीर ह े वैि क रचन ेची ितक ृती आह े; ीत व आिण प ु षत व दो हीही य ेका या
शरीरात असतात , हे योगमागा तील म ुख त व आह े. या दो ह या एक व पाव यात ून
परमान ंदाची अन ुभूती ा होत े. िशवत व हणज ेच परमत व सह ा रच ाम य े वसत े आिण
श चा हणज ेच वैि क स ृजनशीलत ेचा वास सप पी क ुंडिलनी या पात म ूलाधार
च ात असतो . ती ितथ े सु व पात असत े. सु व पातील क ुंडिलनी जाग ृत क न ,
िशव आिण श च े एक व साधण े, हे तांि क हठयोगाच े अंितम सा य मानल े जात े.
हठयोगा म ये शरीर आिण शरीरधमा ला परमाथा या मागा तील अडथळा न मानता , िशव
आिण श च े एक व साध याच े साधन मानल ेले आ ह े. योगासन े हा हठयोगावर
आधारल े या साधन ेची ाथिमक पायरी होय . हठयोगा या साधका ंना योगी अस े हटल े
जाते.
आपली गती तपासा .
१. शा स ं दायामधील िवचारसरणीचा आढावा या .
munotes.in
Page 137
137१२.६ सारांश
बौ धमा त या व ृ ार े व यान प ंथाचा िवकास झाला , यातून वैिदक
धमा या पर ंपरेत ता ंि क प ंथाचा उदय झाल ेला िदस ून येतो. भारतात , देवी श ची
उपासना अनादी काळापास ून चिलत होती आिण ितची उपा सना सौ य व पात , उ
पात आिण काम धान पात क ेली जात होती . तांि क प ंथाचे लोक द ेवीची फ ित या
काम धान पात प ूजा करत असत .
तांि क स ं दायात शा प ंथाला िवश ेष मह व आह े. संपूण िव ाची ेरणा हणज े
िशव अस ून श या साहा यान े तो िव ा ची िनिम ती करतो . ही आिदश िशवाची
अधा िगनी अस ून उमा , हेमावती , महादेवी, िगरीजा , पाव ती, गौरी, अ नप ूणा , सती व
द िम ा ही ितची िविवध प े होती. गु काळात ा ी श द ेवतेची उपासना करणारा
शा प ंथ लोकि य झाला .
१२.७ वा यावर आधा रत
१) तांि क प ंथा या सा ही याचा आढावा या ?
२) शा स ं दायाची थोड यात मा हीती ा ?
३) शा स ं दायातील िविवध प ंथाचा आढावा या ?
४) शा स ं दायामधील िवचारसरणीचा आढावा या ?
१२.८ संदभ - ंथ
१) अ े शुभांगना - शा त ं माग आिण चौस योिगनी , (संशोधन ल ेख) लोक भा , ३०
स ट बर २०१६
२) ि पाठी रामश ंकर, ाचीन भारत का इितहास , मोतीलाल बनारसीदास , िद ली , पंचम
सं करण , १९६८
३) िव ाल ंकार स यक ेतू, ाचीन भारत का धािम क, सामािजक व आिथ क जीवन ,
सर वती सदन , नई िद ली , १९७८
४) शा प ंथ - मराठी िव कोश
५) तं – िविकपीिडया
munotes.in
Page 138
138
१३
लोह तं ान , शेतीचे ि थरीकरण व नागरीक क रण
घटक रचना
१३ .० उि े
१३.१ तावना
१३.२ भारतातील लोखंडाचे ाचीन व
१३.३ लोखंडा या योगाच े साहीि यक पुरावे
१३.४ लोखंडा या वापराच े भौितक पुरावे
१३.५ लोहत ं ान िकंवा लोह ा ंतीचे मह व
१३.६ शेतीचे ि थरी करण
१३.७ नागरीकरण
१३.८ नागरीकरणाचा अथ
१३.९ शहरीकरणाची या या
१३.१० नागरीकरणा या उ ाची कारण े
१३.११ सारांश
१३.१२ वा यायावर आधा रत
१३.१३ संदभ ंथ
१३.० उि े
भारतीय उपखंडातील सुरवाती या लोह सं कृतीचा अ या स करणे.
लोह तं ा या भावाच े िव ेषण करणे.
शेतीतील ि थरी करण अ यास करणे.
ाचीन भारतातील नागरीकरणा ंचा उदय व िवकासाचा अ यास करणे.
१३.१ तावना
मानवान े लावल े या लोखंड धातूचा शोध हा सव च े ासाठी ांितकारी
व पाचा होता. ाचीन काळातील मानवान े शोधल े या लोखंड या धातूचा वापर हा या
काळापास ून ते आजतायगत िविवध े ांम ये मोठ्या माणावर होत आहे. लोह या धातूची
उपकरण े व श ा े जे हा ामु यान े चारात व वापरात आली , या युगाला पुरात विव ा
िव ाना ंनी ‘लोहय ुग’ अशी सं ा िदली. पुरात वीय साधना ं या आधार े भारतात लोखंडाचा munotes.in
Page 139
139 वापर हा िचि त धूसर मृदभांड सं कृती (Painted Grey Ware) पासूनच होत अस याच े
पुरावे आढळतात . िचि त धूसर मृदभांड या सं कृती मधील लोक गे रंगा या माती या
भांड्यावर िच काढत व ती भांडी वापरात आणत. ह रयाणा , पंजाब व भगवानप ुर येथील
उ खनना ंमधून असे कळत े क , हड पा सं कृती या पतनान ंतर भारतात िचि त धूसर
मृदभांड सं कृती िवकिसत झाली. या सं कृती मधील लोक लोखंडाचा वापर करत असत .
१३.२ भारतातील लोखंडाचे ाचीन व
धातूचा शोध आिण वापर ही मानवा या सां कृितक जीवनातील ांितकारक
घटना असून यामुळे मानवाला वेगवेगळी श े बनिवण े श य झाले. या जमात ना धातूंचा
वापर ात झाला, यांनी साहिजकच आपल े वच व सव े ांत झपाट्याने तािपत केले.
लोहय ुगाची सु वात िनरिनरा या भू देशांत िभ न काळात झाली, मा नैसिग क लोहाचा
वापर आिण तयार केलेले लोह यांब ल सु वाती या काळात अ ान िदसून येते.
भारतातील लोखंडा या वापरा या ाचीनत ेब ल िविवध इितहासकारा ंम ये मतभेद
आढळतात . साहीि यक व पुरात वीय पुरा यां या आधार े असे हणता य ेते क , म य
आिशयातील ही ी सं कृतीत (इ.स. पूव १८०० -१२०० ) लोखंडाचा वापर सव थम केला
असावा . लोखंडाचा वापर हा सव थम यु ामधील ह यार बनव यासाठी झाला अस यान े
ारंभी याचा शोध हा गु ठेवला गेला. इ.स. पूव १२०० म ये ही ी सं कृतीचे पतन
झा यान े लोखंडा या तं ाचा सार हा इतर देशांम ये झाला. परंतु नवीन
संशोधनान ुसार हे िस होते क , भारतातील नोह (राज थान ) येथील दुवाब या देशात
लोखंडाचा वापर हा का या व लाल मृदभा ड सं कृती म ये (Black and Red ware
pottery Culture ) होत होता.
(इ.स.पूव १४०० ) उ खनना ंम ये भगवानप ूर, मांडा, दाघेरी, आलमगीरप ूर, रोपड
इ. िठकाणी िच ीत धूसर मृदभांड सं कृती या ासान ंतर लोखंडा या योगाच े पुरावे
आढळतात . ीक साही या या आधार े माहीती िमळत े क , " िसकंदर या आ मणाप ूव
भारतात लोखंडाचा वापर केला जात असे." ऋ वेदा म ये भाला व बाणांचा उ लेख आहे.
ऋ वेद म ये एका िठकाणी श ूंपासून सुर तेसाठी लोखंडाचा िक ला बनिव याच े आ हान
सोम देवाने केले होते. ऋ वेदा म येच ' गालव ' नावा या ऋष चा उ लेख आढळतो , यान े
पांचालचा राजा िदवोदास याला दशराज यु ाम य े लोखंडाची तलवार देऊन या यु ात
मदत केली. तसेच क नोजचा राजा अ कचा उ लेख आहे, यान े आप या मुलाचे नाव '
लौही ' ठेवले होते. उ र वैिदक ंथाम य े देखील लोखंडा या वापराच े अनेक पुरावे
आढळतात . ए. आर. बॅनज यां या मते, " िचि त धूसर मृदभा ड संकृतीपास ूनच भारतात
लोखंडाचा वापर झाला असावा " ( डॉ. जेभा इ लाम , ि तीय नागरीकरण के संदभ म लोहे
िक भूिमका, पृ. . ७२४ )
अशा कार े साहीि यक व पुराताि वक पुरा या या आधार े कळत े क , भारतात
लोखंडाचा वापर हा िच ीत धूसर मृदभांड सं कृती पासूनच झाला.
munotes.in
Page 140
140
( ोत : Indian Journal of History of Science, 46.3 (2011) 381 -410
[Ancient Indian Iron and Steel: An Archaeometallurgical Study by B
Prakash]
आपली गती तपासा :
१ भारतातील लोख ंडाचे ाचीन व सा ंगा.
१३.३ लोखंडा या योगाच े साहीि यक पुरावे
वैिदक ंथाम य े लोखंडा या वापराच े अनेक पुरावे आढळतात . वैिदक कालीन ंथ
ऋ वेद हे ' कां य युगाचे ' तर यजुव द हे ' लोहय ुगाचे ' ितिनिध व करतात . उ र वैिदक
काळातील ंथाम य े 'लोहीत अ यस ' हा श द तांबा या धातुसाठी तर 'कृ ण अ यस' हा
लोखंड धातुसाठी वापरला आहे. कृ ण यजुव द या तै रीय संहीतांम ये, ' नांगर munotes.in
Page 141
141 ओढ यासाठी सहा िकंवा बारा बैलांचा वापर होत असे.' असा उ लेख आढळतो . ( पांडेय
ही.के. , ाचीन भारतीय कला, वा तू ऍ ह पुरात व , पृ. . ३६४ ) िनि तच या नांगराचे
फाळ हे लोखंडाचे बनले जात असाव े. पािणनी या अ यायी म ये लोखंडाचे नांगर व फाळ
यासाठी 'अमीिवकारक ुशी' हा श द आढळतो . अथव वेदाम य े लोखंडापास ून बनलेले ताबीज
व लोखंडा या फाळचा उ लेख आहे. या यित र बौ धम ंथ 'सु िन पात ' म ये
नांगरा या लोखंडाचा फाळ बनव यासाठी लोखंडाला िवतळिव या या ि य ेची माहीती
आढळत े. ( ीवा तव के. िस., ाचीन भारत का इितहास तथा सं कृती, पृ. . ७६ ) डी.
डी. कोश बी यांनी देखील ' सु िन पात ' या आधार े लोखंडा पासून फाळ बनवत
अस याची माहीती िदली आहे. छांदो य उपिनषद म ये देखील लोखंडाचा उ लेख
आढळतो .
वैिदक व बौ धम ंथा या आधार े, भारतात लोखंडाचा व या ार े
बनिव याजाणा या उपकरणा ंचा योग हा साधारणपण े इ. स. पूव ८०० िकंवा इ. स. पूव .
७६० म ये केला जात असावा .
आपली गती तपासा :
१. लोखंडा या साहीि यक प ुरा याचा आढावा या .
१३.४ लोखंडा या वापराच े भौितक पुरावे
साहीि यक साधना ं या यित र भारतात लोखंडाचा वापर होत अस याच े अनेक
भौितक पुरावे देखील आढळतात . अही , अंतरंजीखेडा, आलमगीरप ूर, मथुरा, रोपड,
ाव ती , काि प या इ. िठकाणी झाले या उ खनना ंम ये लोहय ुगीन सं कृतीचे पुरावे
आढळतात . या काळातील लोक एका िविश कार या भांड्यांचा योग करीत , याला
िचि त धूसर मृदभा ड हटल े जाते. ( Painted Grey ware ) या सं कृतीमध ून अनेक
लोखंडी साधन े व औजार े िमळाली आहे. या सं कृतीमधील लोकांना लोखंडाचे ान तर
अवगत होतेच िशवाय लोखंडा या िविवध कार या व तु देखील ते बनवीत . पुरशा ा ंनी
या सं कृतीचा कालख ंड हा इ. स. पूव १००० िनि त केला आहे. पूव भारतातील सोनाप ूर,
िचरंद व म य भारतातील ऐरण, नागदा , उ जैन, कायथा इ. िठकाणी झाले या
उ खनना ंम ये वृहतपाषाणकाली न (Magaliths) समा या िमळा या आहे. या
समा या ंमधून लोखंडाची िविवध औजार े, ह यार े व उपकरण े िमळाली आहे.
munotes.in
Page 142
142 १३.५ लोहत ं ान िकंवा लोह ा ंतीचे मह व
भारतात लोखंडाचा वापर हा इ.स. पूव १००० पासून सु झाला असावा .
इितहासकारा ं या मते, सव थम दि ण भारतात लोखंडाचा वापर झाला. दि ण भारतात
पाषाणय ुगीन सं कृती नंतर लगेच लोहय ुगीन सं कृती ही उदयास आली. उ र भारतात
मा पाषाण सं कृती नंतर ता , कां य व या या अनेक वषा नंतर लोहय ुगीन सं कृती
उदयास आली . लोखंडा या वापरान े मानवी जीवनात अनेक आमूला बदल घडून आले ते
पुढील माण े :
१) लोखंडा या वापराम ुळे शेती या उपकरणा ंम ये वाढ झाली. याम ुळे शेतीत अित र
उ पादन होऊन नगरातील लोकां या गरजा पूण झा या . याचा प रणाम हणज े गंगा
नदी या देशाम य े अनेक नवीन नगरांचा उ झाला.
२) लोखंडा या कु हाडीने घनदाट जंगले सपाट क न ती जमीन कृिषयो य बनिवण े सहज
श य झाले.
३) जिमनीच े े वाढ याम ुळे व यामध ून िमळणा या उ प नाम ुळे जीवन ि थर व सुखकर
झाले.
४) उ पादना ं या उपकरणा ंवर वैय क मालक िनमा ण झा यान े खाजगी संप ी वाढीस
लागून ितचे मह व वाढल े.
५) तांबा या धातू या तुलनेने लोखंड हे अिधक व त अस यान े शेतकरी व िविवध
यावसाियक लोखंडापास ून बनवल ेले व तू, उपकरण े व औजार े सहज खरेदी क
शकत होते. याम ुळे लोखंडा या उपकरणा ंची व ह यारा ंची मागणी वाढली .
६) धातु यवसाय करणा या ंची ित ा समाजाम य े वाढली .
७) इ.स. पूव सहा या शतकात महाजनपदा ंचा झालेला उदय व पुढील काळात मगध
सा ा याचा उदय हा लोह ा ंतीमुळेच घडून आला. कारण मगध व या या शेजारील
देशांम ये मोठ्या माणावर लोखंडाचे साठे होते.
अशा कार े लोहत ं ाम ुळे मानवी जीवनात ांितकारी प रवत न घडून आले.
आपली गती तपासा :
१. लोह ा ंतीचे मह व प करा .
munotes.in
Page 143
143 १३.६ शेतीचे थेय करण
वैिदक काळातील आया चे टोळीसम ूह, भटकंती व पशुपालक जीवन उ र वैिदक
काळात बदलू लागल े. उ र वैिदक काळात झाले या य बदलासाठी अनेक कारण े
कारणीभ ूत होती. या काळात आय - अनाय संघष कमी होऊन सम वया मक जीवन प ती
सु झा याच े िदसत े. अनाया या संपका तून आय लोक शेतीकड े आकिष त झालेले िदसून
येतात. हे प रवत न फ अनाया या संपका तून न होता या काळात लोखंडाचा लागल ेला
शोध व वापर हे देखील मह वाच े करण होते. अनाया ची शेती कर याची प त थला ंतरीत
व पाची होती, या म ये जंगलांना आग लावून ती जमीन शेतीयो य बनिवण े व कालांतराने
याच प तीचा वापर क न दुस या िठकाणी शेतीयो य जमीन बनिवण े या प तीचा योग
केला जात असे. या योगा ार े गंगा- यमुने या न ां या दर यान आले या मोठ्या बुं ा या
घनदाट जंगलात शेतीचा िव तार करणे अश य होते. परंतु या काळात लागल े या
लोखंडा या शोधाम ुळे जिमनीच े े वाढिवण े श य झाले. गंगा - यमुने या न ां या
दोवाबात जंगलांना सव थम आग लावून नंतर लोखंडाचं कु हाडीचा साहा यान े घनदाट
जंगल तोडण े व लोखंडा या नांगराचा फाळ बनवून या काळातील काळी कसदार जमीन
नांगरणे सहज श य झाले. या लोखंडा या वापराम ुळेच मानवी जीवनात थेय करणाला
सुरवात झाली.
उ र वैिदक काळात जिमनीच े े वाढू लाग या ने बह सं य लोक हे शेती क
लागल े. व शेतीमध ून िमळणा या उ प नाम ुळे मानवी जीवन हे ि थर व सुखकर होऊ
लागल े. या काळात जिमनीच े मह व वाढू लाग यान े जिमनी या े वाढीसाठी यु े होऊ
लागली . या संदभा त महाभारतातील दुय धनान े जिमनी या मु ा व न घेतलेली कठोर
भूिमका ल ात घे यासारखी आहे. तो पांडवाना जिमनीचा तुकडा दे यास तयार न
झा यान े संपूण आय तातील राजे महाभारत यु ात ओढली गेली. पुढील काळात आय व
अनाया या रा या ंचा िव तार हा स िस ंधू देशातून गंगा - यमुना न ां या दोवाबात व नंतर
बंगाल पय त झालेला िदसून येतो, या सा ा य िव ताराम य े लोह ा ंतीची भूिमका ही
मह वाची ठरते. उ खनना ंमधून हि तनाप ूर, आलमगीरप ूर, नोह, अंतरंजीखेडा, बटेसर इ.
िठकाणी मोठ्या माणावर लोखंडा या व तू सापड या आहे. या लोखंडा या व तूंम ये
शेती - औजारा ंपे ा यु ासाठी व िशकारीसाठी लागणा या श ांची सं या जा त आहे. या
संदभा त रामशरण शमा िलहतात , " लोखंडाचा उपयोग सुरवातीला श ां या िनिम तीसाठी
केलेला िदसतो व नंतर तो शेती व इतर आिथ क हालचाल साठी झाला असावा " (कदम
सतीश , ाचीन काळातील भारतीय मानवाचा िवकास , पृ. . १०२ ) परंतु साहीि यक व
पुरात वीय साधना ं या आधार े असे आढळत े क , लोखंडा या धातु ांतीने शेतीिव तार ,
रा यिव तार व इतर हालचालीन े िवकास एकाच काळात कमी - अिधक माणात
वेगवेग या रा यात झालेला िदसतो .
उ र वैिदक काळातील मानवी जीवन हे कृिष धान अथ यव थ ेकडे मोठया
माणावर झुकलेले िदसत े. या काळातील शतपथ ा ण ंथामध ून चार ते चोवीस बैलां ारे
ओढ या जाणा या नांगराचा उ लेख आढळतो . तसेच पीक लावणी , कापणी , मळणी इ.
शेती यवसाया ंसाठी संबंिधत कामांचे उ लेख शतपथ ंथात आहेत. यामुळे या काळातील munotes.in
Page 144
144 लोक व ती क न जीवन जगू लागल े व कालांतराने येक काया ची िवभागणी वण
यव थ ेम ये होऊन टोळी समूह जीवनाचा ास झाला. लोह ा ंतीमुळे शेतीतून अित र
उ प न िमळू लागल े व यातून ि थर ामीण जीवनाचा िवकास मोठ्या माणावर झालेला
िदसून येतो.
आपली गती तपासा :
१. शेतीचे ि थरीकरण ही संक पना प करा .
१३.७ नागरीकरण
ाचीन भारतात नगरांचा िकंवा शहरांचा झालेला उदय व िवकास या ि य ेला
‘नागरीकरण ’ िकंवा ‘शहरीकरण ’ असे संबोधल े गेले. भारतातील ाचीन नगरांचा अ यास
के यावर असे आढळत े क , भारतात सव थम नगरांचा उदय हा हड पा सं कृती म ये
झाला. उ खनना ंत या सं कृतीमधील अनेक शहरे यात हड पा , मोह जोदडो , ढोलीवारा ,
कािलब ंगा, लोथल इ. शहरांचे अि त व आढळत े. या सं कृतीमधील शहरे ही जवळपास
इ. स. पूव १८०० पय त भारतात अि त वात होती. यानंतर पु हां इ. स. पूव सहा या
शतकात गंगा नदी या देशांम ये भारतात शहरांचे अि त व िदसतात . यालाच ' ि तीय
नागरीकरण िकंवा ‘शहरीकरण ' हंटले गेले.
ाचीन भारता या इितहासात दुसरे नागरीकरण ही मह वाची घटना मानली जाते.
इ. स. पूव सहा या शतकात झालेले दुसरे नागरीकरण ही एकाक घटना न हती , तर हड पा
सं कृती या पतनान ंतर वैिदक काळापय त आिथ क, सामािजक व धािम क े ात झाले या
बदला ंचा तो एकि त प रणाम होता. आर.एस.शमा यां या मते, " भारतात शहरीकरणाची
सुरवात ही इ. स. पूव ५०० या पूव झाली व इ. स. पूव २०० ते इ. स. ३०० पय त
शहरीकरणाची ि या पूण पणे िवकिसत झाली " (शमा . आर.एस. , ाचीन भारत का
आिथ क व सामािजक इितहास , पृ. . १८५ ) इ. स. पूव सहा या शतकातील अनेक
साहीि यक ंथाम य े िवशाल , समृ व आिथ क ीने संप न शहरांचा उ लेख आढळतो .
पाली साही यांम ये बु काळातील ६० मोठ्या शहरांचा उ लेख आहे. याम य े कोशंबी,
ाव ती , अयो या , किपलव त ू, वाराणसी , वैशाली, राजगृह, चंपा, त िशला इ. मु य शहरे
होती. पुराताि वक अवशेषांव न देखील शहरां या अि त वा ची पु ी होते.
munotes.in
Page 145
145 आपली गती तपासा :
१. नागरीकरण ही संक पना प करा .
१३.८ नागरीकरणाचा अथ
' नगर ' हा श द ' नागर ' या श दापास ून बनला आहे. शहरीकरण हणज े एक मोठी
लोकस ं या ती या िठकाणी िनवास करते व या लोकस ं ये या उदरिनवा हाचा मुख्य
ोत हा यापार व िविवध उ ोगध ं ावर अवल ंबून असतो . शहरीकरणाची िविश वैिश ्ये
असतात , यात प के र ते, िवशाल व सु यवि थत घरे, यापारी िश पकार , शासक य
यव था , सैिनक, िविवध दुकान व दळणवळणा या सुिवधा इ. आढळ ून येतात. उदय
नारायण राय यां या मते, "शहरीकरण हणज े एक असा िविश देश जो आप या
उदरिनवा हासाठी यापार व उ ोगध ंदया वर अवल ंबून असतो व जो अ नधा य हे
खेड्यांमधून ा करतो ." (राय उदय नारायण , ाचीन भारत म नगर तथा नगर जीवन ,
पृ. . ११ )
पाली साही यांम ये शहरांसाठी 'नगर' िकंवा 'िनगम' या श दांचा उ लेख
आढळतो . िनगम याचा श दश : अथ ' बाहेर जा याच े िठकाण ' असा होतो जो यापारासाठी
यु केला गेला. हा श द यापारातील समृ ी दश िवतो. जैन ंथ आचार ंगसू व क पस ू
म ये नगरांसाठी करमु , मातीच े तटबंदी असल ेले, छोटी तटबंदी असल ेले,
समु िकना यावर वसलेले इ. उ लेख आढळतो .
आपली गती तपासा :
१. नागरीकरण यावर िटप िलहा .
munotes.in
Page 146
146 १३.९ शहरीकरणाची या या
पूव मौय काळातील आिथ क जीवनाची मुख िवशेषता हणज े या काळात झालेले
दुसरे नागरीकरण होय. या नागरीकरणाचा उदय व िवकासाबाद ्ल इितहासकारा ंनी वेगवेगळी
मते मांडली आहे. गाड न चाई ड यां या मते, "शहरीकरणा या मुख वैिश ्यांम ये िवशाल
भवन, तसेच दाट लोकस ं या असल े या िवशाल मानवी व या असण े आव यक आहे.
अशा शहरांम ये गैर कृषी वग यात शासक वग , िश पी , कलाका र वै ािनक व लेखक इ.
िनवास करतात ." गाड न चाई ड यांनी शाहीरीकरणाम य े गैर कृषक वगा ची भूिमका ही
मह वाची मानली आहे. डॉ. आर.एस. शमा यां या मते, "नागरीकरणासाठी ामीण
अथ य थ ेमधून अित र उ पादन िनमा ण होणे आव यक आहे. तसेच ितथे िविवध
यावसाियका ंचा उदय व िवकास आिण ना या ंचे िविनमयाच े साधन हणून योग असावा ."
डॉ. एन.एन. घोष यांनी, " ामीण लोकस ं या ही शहरांकडे थाला ंत रत होणे हे
नागरीकरणाच े मु य कारण ं सांिगतल े आहे." डॉ. एन.एन. घोष यांनी िविवध शहरांचा
अ यास क न हे प केले िक, िविवध यवसाियक व यापारी जेथे राहतात ते नगर
हणून िवकिसत होतात .
आपली गती तपासा :
१. शहीकरणा या िविवध या या सा ंगा.
१३.१० नागरीकरणा या उदयाची कारण े
ाचीन भारतात दुसरे नागरीकरण हे पूव मौय काळात घडून आले. याचा
सव साधारण काळ हा इ.स. पूव ६०० ते ई.स ३०० मनाला जातो. ाचीन भारतात
शहरीकरणाम ुळे आिथ क, राजक य व सामािजक े ात मोठा बदल घडून आला . भारतात
दुस या नागरीकरणा या िवकासाम य े अनेक कारण े होती. ती पुढील माण े
१) लोखंडाचा वापर :
इ.स. पूव सहा या शतकात शहरां या उदय व िवकासाम य े त कालीन
समाजाम य े लोखंडाचे असल ेले ान ही एक मह वाची घटना होती. वैिदक काळापास ून
आय सं कृती मधील लोकांना लोखंडाचे ान होते. उ र वैिदक साही याम य े
लोखंडासाठी कृ ण अयस ् या श दाचा उ लेख आढळतो . इ. स. पूव १००० या नंतर
उ र आिण पूव भारता तील अनेक िठकाणी उ खनना ंत लोखंडाचे बनवल ेले साही य munotes.in
Page 147
147आढळत े. उदा. आलमगीरप ूर, अंतरंजीखेडा, अही छ , हि तनाप ूर, नोह, िचरंद, महीषदल
इ. या काळातील लोखंडाची अनेक उपकरण े भारता या िविवध भागात आढळली आहे,
यात लोखंडी नांगराचा फाळ, फावडा , कुदळ, खुरचनी, अनुकुचीदार भाले, कु हाडी,
चाकू, छेनी इ. या काळात लोखंडी उपकरणा ंचा योग हा यु ा या यित र मोठ्या
माणावर जंगले साफ कर यासाठी व ती जमीन शेतीयो य कर यासाठी झाला. याम ुळे
तेथील लोकस ं याचा िव तार होऊन शहरांचा िव तार झाला. लोखंडा या वापराम ुळे
शेतीमध ून अित र उ पादन घेणे श य झा यान े शहरीकरणाचा िव तार झाला.
इ. स. पूव १००० या दर यान भारतीय लोकांना लोखंडाला िवतळ ून ह यार े
बनिव याची कला अवगत झाली होती. डी. डी. कोसंबी व आर.एस.शमा यांनी देखील
शहरीकरणा या िवकासात लोखंडाचा व यादवार े िनमा ण झाले या तं ाना या वापराच े
मह व अधोर ेिखत केले.
२) अित र उ पादन :
लोह ा ंतीचा य प रणाम हा त कालीन अथ यव थ ेवर पडला . लोखंडा या
उपकरणा ंचा योग हा शेतीत झा यान े अित र उ पादना या सोबत शेतीम य े िविवध
िपके घेतली जाऊ लागली . पािणनी या अ यायी म ये नांगरासाठी ' हल ' या श दाचा
वापर झाला आहे. तसेच वषा तून दोन िकंवा तीन िपके घेतली असे सांगताना िविवध
िपकांचे वग करण पािणन नी केले आहे. सुरवाती या बौ ंथाम य े उ कृ , म यम व
िनकृ अशी शेतीची वग वारी केली आहे. इ.स.पूव सहा या शतकात िविवध िपकांचे यात
गह , वारी , कापूस, ऊस यांचं पीक होत अस याचा उ लेख आढळतो . शेतीतील अित र
उ पादनाम ुळे अथ यव थ ेत अनेक बदल घडून आले.
या काळात घडले या लोह ा ंतीमुळे शेतीचा िव तार हा गंगा नदी या प रसराम य े
झाला. या देशात लोखंडापास ून बनिवल े या नांगरा या फाळान े जमीन नांग न ती सुपीक
बन याम ुळे शेतीतून अित र उ पादन िमळू लागल े. शेतीशी संबंिधत अनेक उ ोगा ंची
िनिम ती या काळात झाली. शेतीतील अित र उ पादना या आधारावर शहरांम ये अनेक
उदयोगा ंची सुरवात होऊन याचा िवकास झाला व शहरीकरणा या ि य ेला गती िमळाली .
३) उ ोगध ं ांचा िवकास :
शेतीमध ून झालेले अित र उ पादन िवक यासाठी बाजारप ेठांची आव य यता
होती. यामुळे खेडी ही मोठ्या बाजारप ेठांत प रवित त झाली. व या िठकाणी िविवध
यवसाय - उ ोगध ं ांचा िवकास होऊन तेथील लोकस ं या वाढीस लागली . शेतीतील
अित र उ पादनाम ुळे उ ोगध ंदे वाढीस लागल े. जातक ंथाम य े १८ कार या
उ ोगा ंचा उ लेख आढळतो . याम य े लोहार , सुतार, कुंभार, िच कार इ. मुख उ ोगध ंदे
होते. या यित र काही असे यवसाय िवकिसत झाले जे दुस यांची सेवा क न आपली
उपजीिवका चालवत . उदा. ना ही, धोबी, कपडे िशवणार े (टेलर) इ. या यित र इतर
यवसाियका ंनी जेथे ते आपला माल िवकत होते तीच जागा मोठी खेडी िकंवा शहरात
प रवित त झाली. कारण यां या ारे िनमा ण केलेला माल हा ितथेच िवकला जाई. या
यवसायी कांनी आप या यवसायाम य े िवशेषता ा केली. हे यवसायी क या माला या munotes.in
Page 148
148 उ ल धत ेजवळ आिण यापारी माग व बाजारप ेठांशी संल न होती. यामुळे अशा कारची
क े ही शहरांम ये प रवित त झाली.
४) यापार - यवसायातील वाढ :
इ. स. पूव सहा या शतकात गंगा नदी या देशात झाले या शहरीकरणाम ुळे
समृ शाली यापारी वगा चा ज म झाला. साहीि यक व पुराताि वक साधना ं या आधार े या
काळातील िवकिसत अंतग त व बा यापाराची माहीती िमळत े. या काळातील यापारी
आपला माल गाड्यांवर टाकून एका िठकाणाह न दुस या िठकाणी संघिटत व पात आपला
यापार करीत . याला ' साथ ' हटल े जात. या साथ मधील यापा या ंचा एक मुख असे
याला ' साथ वाहक ' िकंवा ' जे क ' हटल े जात. यापारा या दर यान यांना दे यात
येणा या सुिवधांची जबाबदारी ही साथ वाहकावर असे. जातक ंथाम य े ५०० - १०००
गाड्यांम ये माल घेऊन जाणा या यापा या ंचा उ लेख आढळतो . बौ व जैनधमा ने
अ य री या यापार व यवसायाला ो साहन आिण संर ण िद यान े यापाराचा िवकास
झाला. यापारा या िवकासाम ुळे िविवध यापारी माग िवकिसत झाले. याम ुळे
शहरीकरणला गती िमळाली .
५) ना याच चलन :
इ. स. पूव सहा या शतकात यापार - यवसाया या वाढीम ुळे भारतात ना या ंचा
वापर सु झाला. वैिदक साही याम य े िन क, शतमान इ. सार या श दांचा उ लेख
आढळतो . परंतु यां या वापराब ल संिध धता आहे. इ. स. पूव सहा या शतका या अगोदर
भारतात ना या ंचे चलन होत याचा कोठलाही पुरावा आढळत नाही. इ. स. पूव सहा या
शतकात िविवध यापारी ेण नी आहत नाणी (Punch Marked Coine ) चलनात
आण या हो या. पाली बौ ंथाम य े सोने, चांदी व तां या या ना या ंचा उ लेख
आढळतो . सो या ं या ना या ंसाठी िन क, सुवण िकंवा वण , मासक व हीर य श दांचा
उ लेख आहे. परंतु ही सो याची नाणी चलनात होती याचा कुठलाही पुरावा आढळत नाही.
काषा पण (आहत नाणी) ही चांदी व तांबा दोघांची बनत. परंतु य यवहारात फ
चांिदचीच नाणी असत .
या काळात ना या ंचा वापर होऊ लाग यान े व तूं या देवाण - घेवनाची प त
(Barter System ) बंद पडली व ना या ंवर आधा रत एक नवीन मौि क अथ यव था
िवकिसत झाली. याम ुळे यापार - यवसायाम य े वाढ झाली याचा य प रणाम हा
शहरीकरणा वर झाला.
६) राजक य कारण :
इ. स. पूव सहा या शतकात झाले या शहीकरणा या िवकासाचा भाव हा
त कालीन राजक य यव थ ेवर देखील पडला . महाजनपदा ं या उदया बरोबर अनेक शहरे
ही मुख स ा क े हणून िवकिसत झाली. उदा. राजगृह, पाटलीप ु , वाराणसी , ाव ती ,
त िशला इ. ही सव शहरे भौगोिलक व यापारी ि कोनात ून िवकिसत झाली. या
शहरांम ये राजा या यित र याचा शासक य वग , सैिनक, यवसाियक , कारागीर व munotes.in
Page 149
149 यापारी देखील िनवास क लागल े. अशा कार े अनेक शहरे ही राजक य स ा क ा या
यित र उ ोग, यापार , िश ण , धािम क क ाम य े प रवित त झाली.
महाजनपदा ं या उदयांमुळे रा यिव तारा या धोरणाम ुळे या काळात अनेक यु े
झाली. यु ांमुळे नवीन शहरे िवकिसत हो याम य े मदत झाली. कारण आप या
सा ा या या सुरि तेसाठी सीमावत भागात चारही बाजुंनी तटबंदी व िक ल े बांधले गेले.
जेथे मोठ्या माणावर सैिनक, अिधकारी व राजांसाठी घरे बांध यात आली . अशा
िठका याला ' कंधावर' हटल े गेले. जे पुढे शहरांम ये िवकिसत झाली. काही वेळेस
राजां या यि गत य ता ंमुळे देखील शहरे ही िवकिसत झाली. उदा. िसकंदर याने दोन
नवीन शहरे बांधली. एक नगर िवकेय तर दुसरे झेलम नदी या िकनारी आप या ि य
घोड्या या नावान े बुकफेला. स ाट अशोक याने ीनगर तर कुशाण राजा किन क याने
किन कप ूर व ह िव क याने ह िव कप ूर ही शहरे वसवली .
७) नवीन धमा चा उदय :
वैिदक काळातील ा णी धम हा ामीण जीवन णालीचा समथ क होता. तर
इ. स. पूव सहा या शतकात उदयास आले या जैन व बौ धमा चा ि कोन हा शहरी
जीवना या ित उदार होता. या दो ही धमा चा उदय हा त कालीन ा ण धमा या िव
एक ितिकया होती. या दो ही धमा नी पशूंची सुर ा जी नवीन अथ यव थ ेसाठी आव यक
होती याचे समथ न केले. जैन व बौ या दो ही धमा नी यि गत संप ी, याज घेणे व
याज देणे तसेच गिणका ं या (वै यां या) ित उदार ि कोन ठेवून ा ाणी धमा या िव
व धम सू ां या िव मत मांडले. आप त ंभ धम सू व बौधायन यांनी शहरी जीवना ला
िवरोध केला होता, तर याजान े पैसे घेणे जे यापारा या िवकासाठी आव यक होते याला
यांनी िनिष मानल े. यामुळे िविवध यवसाियक व समाजातील िन म वग यांनी नवीन
धमा चे समथ न केले. दो ही समाजा या वत कांनी आप या धम मतांचा सार हा नगरांम ये
के याने शहरांचा िवकास झाला.
८) िश ण क ाचा उदय :
िश णा या साराम ुळे ाचीन काळात अनेक िश ण क िनमा ण झाली, जी
पुढील काळात शहरांम ये िवकिसत झाली. बौ , जैन व ा ण धम ंथा म ये या
काळातील मुख शै िणक क ाची माहीती भेटते. याम य े त िशला , वाराणसी , व उ जेन
हे तेिथल िश ण प तीम ुळे शहरांम ये पांत रत झाली. पाटलीप ु चा िनवासी जीवक याने
त िशला िव ापीठात ून अ ययन केले. जो पुढे आयुव दाचा महान वै झाला. कोशलचा
राजा सेनजीत , स ाट चं गु मौय , कौिट य , पािणनी व पतंजली इ. येथूनच िश ण
घेतले. िश णा या ा क ांनी त कालीन समाजातील नवयुवकांना सै यातील , रा या या
शासनातील नोकरीसाठी आकिष त केले. व कालांतराने ही िठकाण े शहरांम ये प रवित त
झाली.
munotes.in
Page 150
150 आपली गती तपासा :
१. नागरीकरणा या उदयाची कारण े सांगा.
१३.११ सारांश
इ. स. पूव सहा या शतकात जे दुसरे शहरीकरण झाले यासाठी आिथ क,
सामािजक , राजक य व धािम क इ. सारख े अनेक कारण े कारणीभ ूत होती. शहरीकरणाचा
िस ांत सव थम गाड न चाई ड यांनी मांडला. यां या मते " या काळात शेतीमधील नवीन
तं ानाचा वापर व शेतीमधील अित र उ पादन हे शहरीकरा ं या िवकासात मह वाच े
ठरले. (चाई ड गाड न, द अब न रे हो य ूशन, पृ. . १२-१७) आर.एस. शमा व डी. डी.
कोशंबी हे शहरीकरणा या िवकासासाठी आिथ क कारण मह वाच े मानतात . भारतात
शहरीकरणाची सुरवात ही इ. स. पूव सहा या शतकात सु झाली. मौय , मौय र काळ व
कुशाण काळात शहरांची सं या ही वाढतच गेली. परंतु गु व गु तेर काळात परक य
यापारातील हास व ना या ंवर आधा रत अथ यव थ ेचे पतन यामुळे शहरीकरणा ंचा हास
झाला.
१३.१२ वा यायावर आधा रत
१) भारतातील लोख ंडाचे ाचीन व प क न याच े साहीि यक व पुराताि वक साधना ंचा
आढावा या .
२) लोहत ं ान व श ेतीचे थेय करणाचा आढावा या .
३) नागरीकरणाची या या प क न ि तीय नागरीकरणाचा आढावा या .
४) नागरीकर णा या उदयाची िविवध कारण े सांगा.
munotes.in
Page 151
151 १३.१३ संदभ - ंथ
१) डॉ. कठार े अिनल व डॉ. साखर े िवजया - ाचीन भारताचा इितहास व सं कृती ( ारंभ
ते इ.स. ६५० पय त ), िव ा बुक काशन , औरंगाबाद , दुसरी आवृ ी २०१४.
२) डॉ. पा डेय वी. के. , - ाचीन भारतीय कला, वा तू एंव पुरा व, शारदा पु तक भवन,
इलाहाबाद , २०११
३) ीवा तव के.िस. - ाचीन भारत का इितहास तथा सं कृती, युनायटेड बुक डेपो,
इलाहाबाद , यारावी आवृ ी २००९ .
४) कदम सतीश , डॉ. सोनावण े गौतम, - ाचीन काळातील भारतीय मानवाचा िवकास , यू
मॅन पि लक ेशन, परभणी , थम आवृ ी, २०१७
५) साद ओम काश / गौरव शांत - ाचीन भारत का सामािजक एंव आिथ क इितहास ,
राजकमल काशन , नई िद ली , चौथा सं करण , २०१७
६) Thapar Romila, The Penguin histoy of Erly India : From the origins to
AD 1300, Penguin Publication, First Edition, 2003
munotes.in
Page 152
152 १४
ेणी संघ
घटक रचना
१४.० उि े
१४.१ तावना
१४.२ ेणी िकंवा वृि संघ (Guilds)
१४.३ ाचीन भारतात ेणी संघटना ंचा उदय व िवकास
१४.४ ेणी संघटनाच े व प
१४.५ ेण चे िनयम व कायद े
१४.६ ेणीसंघा या उ पनाची साधन े
१४.७ ेण चे काय
१४.८ सारांश
१४.९ वा यायावर आधा रत
१४.१० संदभ ंथ
१४.० उि े
ाचीन भारतातील यवसाियक संघटना ंचा अ यास करणे.
ेणी संघटनाच े व प िनयम व काय ा ंचा अ यास करणे.
ेण या िविवध काया चा आढावा घेणे.
ाचीन भारतातील ेण चे इितहासातील मह व अधोर ेिखत करणे.
१४.१ तावना
इ. स . पूव सहा या शतकात लोखंडाचा मोठ्या माणावर वापर वाढ यान े उ ोग
व यापाराचा िवकास झाला. यामध ून उ ोगध ंदे व यापाराची उ नती साध यासाठी
भारतात औदयोिगक - यापारी संघटना ंचा उदय झाला. या यापारी संघटनाना ं ाचीन
भारतात "वृि संघ" िकंवा " ेणी" असे हटल े गेले. ेणी या श दाचा अथ " यापारी संघ "
िकंवा " िनरिनरा या कारािगरा ंचा समूह " असा आहे. ेण म य े सव कारागीर अथवा
यापारी एक येऊन सामूहीक रीतीन े यापार - उदयॊग करीत होते. या िविवध संघटना ंनी
िकंवा ेण नी ाचीन भारता या आिथ क िवकास व समृ ीम य े मह वाच े योगदान िदले. या
ेण ची माहीती अनेक बौ , जैन, व िहंदू धम ंथात तसेच िशलाल ेखात आढळत े.
munotes.in
Page 153
153 १४.२ ेणी िकंवा वृि संघ (Guilds)
ाचीन भारतात अनेक यावसाियक , यापारी , व कारागीर हे इ. स. पूव ६ या
शतकापास ून ते इ. स. ७ या शतकापय त िविवध ेण म य े संघिटत होऊन यापा रक
काय करता ंना िदसतात . ेणी िकंवा वृि संघ यांना इं जीम य े िग ड (Guild ) असे हटल े
जाते. 'िग ड' ही सं ा सव आधुिनक उ र युरोिपयन भाषांम ये आढळत े. 'गे ड', ‘गेलात’
या मूळ ाचीन जम न श दापास ून 'िग ड' हा श द बनला आहे, याचा अथ 'मेहनताना देणे',
'अप ण केलेली व तू' िकंवा 'देऊ कर याची कृती' असा आहे. िग ड या श दाचा मराठी
पया यी िकंवा ितश द ' ेणी' असा होतो व याचा श दकोशीय अथ ' यापारी संघ',
'अिधकार यु ', 'महाजन मंडळ', 'पेढी' असा आहे. ाचीन भारतातील या ेण ना युरोप या
िग ड सारखी सं था हटल े गेले परंतु ेण चे व प व यांची काय प ती ही युरोिपयन
िग ड पे या िभ न व पाची होती, तसेच युरोिपयन िग ड यांचा तेथील राजकारणात
ह त ेप आढळतो जो भारतीय ेण चा न हता . या ेणी अ या यवसाियक लोकां या,
यापारा या , कारािगरा ं या संघटना हो या या कुठलाही सामािजक , जातीय , धािम क
भेदभाव न करता यापारातील िवकासासाठी संघिटत होऊन काय करीत असे. ेण या
िविवध संघटना ंमुळे यापारासाठी आव यक या उ पादनाची वाढ झाली.
ाचीन भारतात यापार व उ ोगध ं ां या वतं संघटना हो या. थूलमानान े या
यवसाियक संघटनाना ं ' ेणी', यापारी संघाना 'पुग', आिण नगरातील संघाना 'नगर िनगम'
हणत ं. कौिट य , पािणनी , महाभारत , बौ ंथ, बृहत संहीता, ह रवंश व मनुका यायन
मृतीत िविवध कार या वृि संघाचे नावे आढळतात . यात पणी, पुग, ेणी, कुल, जाती,
संघ, समुदाय, साथ , िनगम, प रषद , े ीय ेणी, आयुधजीिवस ंघ, शा ोपजीवीन ,
ेिणबल , व स मुय समु थान या संघाचे उ लेख आहेत. ाचीन भारतात या यापारी
संघटना ंचे अनेक संघ िनमा ण झालेले होते याला साधारणतः चार भागांम ये िवभागात
येईल.
१) वतःच भांडवल गुंतवणूक क न थापन केलेले यापारी संघ.
२) सावकाराकड ून कजा ऊ र कम घेऊन कारािगरा ंनी थापन केलेले संघ.
३) किन वग य िश पी यावसाियका ंचे संघ.
४) िविवध िठकाणी काम करणा या मजुरांनी थापन केलेले संघ.
या यित र एका िठकाणाह न दुस या िठकाणी व तू पुरवठा करणा या
साथ वाहका ंचे संघ होते. उदा. िवजयस ेन या िशलाल ेखात वीर येथील शूलपाणी या
िश पीस ंघाचा उ लेख. (पी. जोशी, ाचीन भारताचा सां कृितक इितहास , पृ. . ३१२)
आपली गती तपासा :
१. ' ेणी ' हणज े काय ते सांगा.
munotes.in
Page 154
154 १४.३ ाचीन भारतात ेणी संघटना ंचा उदय व िवकास
ाचीन भारतात ेणी िकंवा यापारी संघटना ंचा उदय हा ऋ वेिदक काळापास ून
मानला जातो. ऋ वेद म ये ेण साठी "या हंसा सार या समूहाम य े काय करत" असे
हटल े आहे. (ऋ वेद १.१६३.१०, हंसा इस ेयीशोयत ंते) ऋ वेदम य े पणी नावा या
यापा याचा उ लेख आढळतो , जे यापारा या सुर ेसाठी समूहाम य े यापार करीत
असत . या यित र ' े ी ' ' गण ' या सार या श दांचा उ लेख वैिदक साही यात
आढळतो . जो मश: ' ेणीचा मुख ' िकंवा ' नगर मुख ' या अथा ने वापरला जात असे.
(के. सी. ीवा तव , ाचीन भारत का सां कृितक इितहास , पृ. . ५२८) उ र वैिदक
काळात यापार व उ ोगध ं ांचे थानीयकरण ं झा यान े एक यवसाय िकंवा उ ोग करणार े
लोक हे एकाच देशात राह लागल े. याम ुळे या संघटनाचा िवकास घडून आला . बौ
धम ंथात िविवध ेणी संघटना ंचा उ लेख आढळतो . यात जातक कथा १८, दीघ िनकाय
२४, महाव त ू ३६, व िमिलंदप हो म ये ७२ वृि संघाची सं या िदली आहे. याम य े
मु य क न १८ कार या संघटना हो या यांची नावे पुढील माण े :
१) वाध क - लाकडाच े काम करणार े सुतार, (जातक कथा )
२) सुवण कार - - सोने-चांदी व धातूंचे काम करणार े (जातक कथा)
३) दगडाच े काम करणार े
४) चम कार - चामड्या या व तूंचे काम करणार े (जातक कथा)
५) दंतकार
६) औ त रक (नािशक अिभल ेख)
७) वंशकर - बु ड
८) र नपारखी (जवाही या)
९) कम कार (लोहार )
१०) कुलाल (कुंभार)
११) रंगारी
१२) िच कार
१३) शेतकरी
१४) नािपत (ना ही)
१५) रजक (धोबी)
१६) िनषाद (नावाडी )
१७) तंतुवाय (िवणकर )
१८) साथ यापारी
बौ साही या माण े जैनसाही याम य े देखील १८ कार या ेण ची माहीती
आढळत े. उदा. भरत च वत याने च र नाची पूजा कर यासाठी १८ ेणी संघटना ंना
बोलिव याचा उ लेख आहे. (ओम काश साद / शांत गौरव, ाचीन भारत का
सामािजक व आिथ क इितहास , पृ. . २९४) मौय व मौय र काळात ेणी ा भावशाली
व शि शाली बन या हो या. कौिट याच े अथ शा व िविवध मृत म य े (मनु मृती,
या व क मृती, िव णू मृती) ेण चा उ लेख आढळतो . उदा. या व क म ृती म ये, जर munotes.in
Page 155
155 ेण मधील एखा ा सद यान े ेणीतील पैसे िकंवा धन चोरल े तर याचे सद्स व र क न
याला रा यात ून ह पार कर यात येत अस याचा उ लेख आढळतो . गु काळात यापार
व यवसाय वाढ यान े ेण ना िवशेष वतं य अिधकार िदले गेले. कुमारगु पहीला या या
मंदसौर आलेखाम य े रेशमी व बनिवणा या कारािगरा ंची ेणी व कंदगु या या इंदौर
येथील आलेखाम य े तैिलक ेणी (तेल बनिवणार े) यांचा उ लेख आढळतो .
आपली गती तपासा :
१. ' ेणी ' संघटना ं या िवकासाचा आढावा या .
१४.४ ेणी संघटनाच े व प
एकाच यवसायातील कामगार , कारागीर , िश पी , यापारी व धिनक लोक नगरात
िकंवा इतर एक येऊन यवसाय िकंवा यापारी संघटना थािपत करीत . भावशाली
े ी, िविश थान व अनुवांिशक कारागीर सद य ा तीन बाबी संघटने या थापन ेसाठी
आव यक हो या . सव यापारी व यावसाियक िविवध ेणी संघटना ंचे सद य असत .
येक ेणी िकंवा िनगम यांचा एक धान / अ य असे याला बौ साही याम य े पंमुख
( मुख) अथवा जे (जेठक) हटल े जात. येक वृि संघ / ेणीचा एक मु य असे,
याला े ी, जे क, अ य , माहस ेठी, अनुसेठी, व जनपद सेठी हणत . ईशानदास ,
मातृदास, गो वामी , घोष, िजव त , शूलपाणी व अनाथ िप डक हे ाचीन भारतातील िस
े ीन होते. ेण मधील सद य हे आप यामध ून एकाची अ य हणून िनवड करीत .
सामा यतः ीमंत यापारी , साह कार, धिनक , उ चक ुलीन, त िश पकार िकंवा वयोवृ
य ची े ी/जे क हणून िनयु करीत . या व ल मृती या (२.१८६.१९२) मते,
ेणी अ य ाला मदत कर यासाठी दोन, तीन िकंवा पाच अिधका या ंची काय कारी मंडळ
असे. संघां या े ीना व काय कारी मंडळा या सभासदा ंना नगर सभा, मह र सभा, ाम
सभा, धम सं था, मंि मंडळ व शासनात मह वाच े थान होते. या सव सं थांचे यांना
सभासद व िमळत असे. समाजात यांना िविश मान - स मान होता.
या व ल मृती या मते, हा अिधकारी यो य, ईमानदार , आ मस ंयमी, वेदांचे पूण
ान असणारा असावा . बृह पती मृती या मते, (१७.११) येक ेणी संघाची एक भ य
काया लय िकंवा इमारत असे. याम य े भांडगा रक , हीर यक (कोशा य ), नांव - कािम क
(पय वे क) व लेखक हा अिधकारी व कम चारी वग संघाचा दैनंिदक कारभार चालवीत .
शासन , धोरण े, यायदान , नफा व उ नती ा िवषया ंवर चचा कर यासाठी काया लयात
वेळोवेळी बैठका होत. े ी हा या सभांचा अ य असे. या बैठकांम ये सभासदा ंचे वाद
िमटवल े जात व नवीन य ना सभासद व िदले जाई. या सभांम ये सव िनण य हा munotes.in
Page 156
156 बह मता ार े घेतला जात व सव सभासदा ंना आपल े मत मांड याचा अिधकार होता.
ेण मधील जु या सद या ंचा काय काळ संप यावर यांना ेण मधून मु करणे व नवीन
सद या ंची िनयु करणे हा िनण य सभांम ये घेतला जात. संघाचा कारभार चालिवण े,
यायदान करणे, िविधिनयम तयार करणे आिण सभासद व यवसाया या उ नतीसाठी
य त करणे ही ेण संघाची मुख कामे होती.
आपली गती तपासा :
१. ' ेणी ' संघटना ंचे व प प करा .
१४.५ ेण चे िनयम व कायद े
येक यापारी ेणी िकंवा संघ यांचे वेगवेगळे िनयम असत व येक िनयमा ंचे
काटेकोरपण े पालन करणे हे ेण मधील येक सद यास बंधनकारक असे. येक ेण चे
वतं काया लय, बोधिच ह , वजपताका , देवता, यायालय व काय कारी मंडळ असे.
संघाचे काय कारी मंडळ उ पादन िव , िकंमती, वेतन, नफा व सद या ंचे वत न ा बाब वर
करडी नजर ठेवून असत . ेणी संघ नवीन सद या ंना सभासद व देत. सद य व देतांना
नवीन सभासदा ंची कसून चौकशी करीत आिण या सद या ंची खा ी पट यावर यांना
वेश िमळत . सद य व देतांना काही बाब च े कडक पालन केले जात. जसे सभासद हा
ामािणक , िव ास ू, सदवत नी व सहकारी वृ ीचा असण े आव यक होते. काय कारी मंडळ
संघाची सभा आयोिजत क न ारंभी नवीन सभासदा ं या सभासद वाची चचा क न
िनण य घेत. नंतर यां या कडून िविवध कारची िद ये करवून घेतली जात. कागदप ावर
ित ा िलहल ेले शपथ िद य, िनयमा ंचे पालन करावयाच े करारप आिण िविश दैवताच े
तीथ ाशन केलेले कोशिद य ा सद्स वा या परी ा हो या .
ेणी सघंटनेचे कठोर िनयम व कायद े होते. राजाद ेखील यां या िनयंमाम य े
सहसा ह त ेप करीत न हता . फ े वर गंभीर आरोप झा यास िकंवा संघाने िदले या
िनय यािव एखा ान े अपील के यास राजा संघा या काया त ह त ेप करत. या उलट
अथ शा व मृत म य े, राजान े संघा या पारंप रक िनयामा ंचा आदर करावा व यात
ढवळाढवळ क नये असे मत य केलेले होते. ेणी या संघांचे िनयम व तंट्यात िदलेले
िनण य सभासदा ंना बंधनकारक असली तरी अ यायकारक िनकालािव याला राजाकड े
याय माग याची परवानगी होती. याम य े राजाचा िनण य हा अंितम असे. ेणी हे एक
संघटन अस यान े आप या सद या ं या हीतासाठी ते नेहमी त पर असत . व राजान े
िदले या काही िनण यांिव ते संघिटत होऊन िनण य बदल यासाठी िवनंती करत. उदा.
राजकुमार म ल ीन याने राणी मि लक ुमारी हीचे िच काढ याम ुळे या िच काराला
आप या रा यामध ून ह पार केले होते. ते हा िच कारा ंची ेणी राजकुमाराला भेटून हा munotes.in
Page 157
157िनय ण बद या ंसाठी िवनंती के याची व राजकुमार म ल ीन याने हा िनण य वापस
घेत याचा उ लेख आढळतो . ( साद ओम काश / गौरव शांत, ाचीन भारत का
सामािजक एंव आिथ क इितहास , पृ. . २९४)
ेणी या येक सद या ंना ेण या िनयमा ंचे पालन करणे बंधनकारक होते.
सद यान े संघटने या िविधिनयमा ंचा भंग के यास िकंवा संघिवरोधी कारवाया के यास
अशा सभासदा ंना िश ा कर याचा अिधकार हा ेठ ना होता. ही िश ा कधी कधी साधारण
व पात तर गंभीर गु ात सद या ं या संप ीवर टाच आणण े िकंवा सद या ंना नगरात ून
ह पार केले जात. सामूहीक सहकाय , पर परा ंिवषयी िव ास व संघा या उ नतीची तळमळ
ही ेणीची पायाभ ूत त वे होती.
आपली गती तपासा :
१. ' ेणी ' संघटना ं या िविवध िनयमा ंचा आढावा या .
१४.६ ेणीसंघा या उ प नाची साधन े
ेण या उ प नाची िविवध साधन े होती. सद या ंचे भाग भांडवल, े ीचे
भांडवल, सभासदा ंकडून वसूल केलेला जुमा ना, संघटनेला ा झालेला नफा आिण राजान े
िदलेले अनुदान ा मागा नी सघंटनेकडे संप ी जमा होत असे. संकट संगी राजाला व
जेला अथ सहा य करणे, धािम क सोह याला मदत करणे, जनक याणाची कामे पार
पाडण े आिण कलेस ो साहन देणे व ले या, मंिदरे, िवहार िनिम तीस साहा य करणे,
सभासदा ंना संकटकाळी मदत करणे, संघटना आिथ क अडचणीत असताना ितचे र ण
करणे, साथ वाह तांड्याना वासात संर ण देणे आिण राजाला आणीबाणी या संगी
(आ मण , दु काळ ) ल करी व अथ सा करणे ा संघा या खचा या बाबी हो या.
१४.७ ेण चे काय
ाचीन भारतात अनेक यापारी संघाचा उदय व िवकास झालेला आढळतो .
ेण चे मु य काय हे आप या उ ोग व यवसाय यांना संघिटत क न यांचा िवकास
घडवून आणण े, हा जरी असला तरी ेणी संघटना ंनी आिथ क व सामािजक े ात भरीव
कामिगरी केली. आप या उ ोग व यवसाया या यित र ेणी संघटना ंनी अनेक काय
केले ते पुढील माण े :
१) धािम क काय
यापार व यवसायातील गतीम ुळे ेणी संघटना ा आिथ क ीने समृ
हो या . बौ , जैन व अनेक िहंदू धम ंथाम य े तसेच अनेक आलेखांम ये ेणी व munotes.in
Page 158
158 यापा यांनी यि गत व संयु पान े अनेक मंिदरे व देवी - देवतांची मूत बनव याच े
उ लेख आढळतात . जु नर येिथक आलेखाम य े धा या ं या यापारान े एक गुफा व कु ड
दान िद याचा उ लेख आढळतो . मंदसौर आलेखाम य े रेशमी कापड बनिवणा या संघाचा
उ लेख आहे, यांनी ई. स. ४३६ म ये सूय मंिदर बांध याचा व काही काळान ंतर या
मंिदराचा भाग जीण झा यान े तो भाग पु हा बांध याचा उ लेख आहे (इ. स. ४७२). सांची
तूप येथील िशलाल ेलखात महाजन व िश पकारा ंनी ई.स. पूव ितसर े शतक ते पही या
शतकापय त अनेक कार या भेटव त ू िद याचे उ लेख आढळतो . इ. स. ८७७ मधील
वा ह ेर येथील आलेखात मंिदरासाठी तैिलक ेण नी व माळा बनिवणा या ेणीने
मंिदरासाठी तेल व फुलां या माळा मंिदराला दान दे याचा उ लेख आहे. अनेक
आलेखांम ये ेण ारा िविवध धािम क सं थाना रोख व पात तर कधी िविवध भेट
व तूं या व पात दान िद याचा उ लेख आढळतो . अिजंठ्या या ले यात अनेक
दानश ूरांची व संघाची नावे आढळतात . असं य आलेखात संघ व े या धमा चे पुरावे
िमळतात .
२) आिथ क काय :
ाचीन भारता या अथ यव थ े या िवकासात ेण ची भूिमका ही मह वा ची होती.
ेणी संघटना ा देशातील यापार - यवसाय व उ ोगध ं ांचे संचालन करीत . अंतग त व
बा यापारावर यांचेच िनयं ण असे. व तूं या िकमती िनधा रत करणे व यां या खरेदी -
िव वर वर िनयं ण तािपत करीत . ेण मधील अनेक यापारी हे ीमंत असत . उदा.
ाव तीमधील अनाथिप ंडक व कोशंबीचा घोिषत हा शे ी हे करोडपती होते.
ाचीन भारतात या ेणी ा वतःची नाणी काढत . ाचीन काळी नाणी बनिवण े व
ती नाणी चलनात आणण े हे रा या या अिधकारात नसे. या काळात अनेक आहतनाणी
(Punch Marked Coine ) या िविवध ेणी संघटना ंनी चलनात आण या हो या .
त िशला येथे झाले या उ खनात इ.स. पूव ितस या शतकातील काही नाणी आढळ या
आहे. यावर " नैगम " अशी माहीती आहे.
३) लोक - क याणाची कामे :
ाचीन काळी ेण नी अनेक जन- क याणाची काय केली. बृह पती या मते,
" ेणी अनेक लोकउपयोगी काय करीत असत " ेणी संघटना ंनी असं य पाणपोया ,
अ नछ े, णालय े, धम शाळा, अनाथा म , तलाव , र ते व उपवनाची िठकिठकाणी
िनिम ती केली. थाप य , िश प, मूित िश प, अलंकरण व िविवध कलां या िवकासात
ेण ची भूिमका ही मह वाची होती. अनेक कलाव ंत, कारागीर , िश पकार , साहीि यक,
शा कार व िव ान ा णा ंना आ य देऊन दानधम क न संघानी यांचा यथोिचत
स मान केला. मंदसौर आलेखात अ न िव ेते ेण ारा पा याचा हौदचे िनमा ण के याचा
उ लेख आढळतो .
४) सैिनक काय :
आिथ क ि कोनात ून ेणी ा समृ व श शाली बन यान ंतर ेणी संघटना ंनी
सै य ठेव याची देखील अनुमती दे यात आली . अथ शा ात ' ेणीबळ ' चा उ लेख हा
यां या सैिनक श ची सा देतो. कौिट य यांनी कंबोज व सौरा ्र देशातील ि य munotes.in
Page 159
159 ेण ची चचा केली जी शेती, यापार व यु ां या माफ त आपली उपजीिवका चालवीत असे.
रामायण व महाभारता ंम ये देखील ेणीबळ हणज ेच ेणी ार े सैिनक ठेव याच े उ लेख
आढळतात . मंदसौर आलेखाम य े देखील ेणी ार े सैिनक ठेव याच े पष्ट उ लेख आहे
याम य े िवणकरा ंची ेणीतील सद य हे धनुिव ाम य े पारंगत होऊन ते यो य सैिनक
झा याचा उ लेख आहे, हे सैिनक र णासाठी व गरज पड यास आ मा ंसाठी ठेवले जात.
५) याियक काय :
ेणी संघटना ंना याय िनवाड ्याचा अिधकार ा होता. नारद मृती या मते,
" याय दे या या सामा य ि य ेत ेण चे दुसरे थान होते" (नारद मृती १.७) या याय
देणा या चार सं था मश: कुल, ेणी, गण, राजा ा हो या . या यित र बृह पती व
या व क मृत म य ेही ेणी ार े यायदाना या उ लेख आढळतो . ेण ार याियक काय
कर याच े पुरावा हा दामोदर ता प म ये (इ.स.४३३ व इ.स.४३८) देखील आढळत े.
(मजुमदार आर.िस. - ाचीन भारत का संघिटत जीवन पृ. . ६२) ेणी या संघाचे िनयम
काय कारी मंडळ तयार करीत व याचे पालन करणे सव सद या ंना बांधनकारक होते. या
ेण ची वतं यायालय असत . याम य े संघ व सभासदा ंतील तंटे, सभासदाच े
आपापसातील तंटे, दोन संघामधील वादिववाद िकंवा सभासदा ंचे कौटंिबक तंटे
सोडिव याच े काय ेणी पार पडत. गु कालख ंडात कुमारगु पहीला या या काळात
कुमारामात ्य, वेजवमा , नगर ेि , धृतपाल , साथ वाह, बंधुिम , थम कुिलक, धृतीिम ,
थम काय थ , संभपाल यां या ारे याियक काय के याच े उ लेख आढळतो .
६) बँिकंगचे काय :
ेणी ा बँके या देखील भूिमका पार पाडत असत . पैशाचे अनेक मोठे यवहार या
संघटना करीत . िविवध य कड ून व तू व पैशा या पान े ठेवी घेणे (Deposite) आिण
गरजू लोकांनां कज देणे ही दोन कामे ेणी संघटन पार पाडत . ेणी ा ठेवीवर याज देत
व याजान े कज देत. कज घेणा या ंना तारण हणून व तू, पशु िकंवा जिमनी संघाकड े
ठेवा या लागत. तसेच ित त लोक जिमनी देत. दुस या शतकातील एक अिभल ेखानुसार,
शक राजा नहपान याचा जावई उषावद गोवध न या िवणकर संघाकड ून याजावर रकमा
घेत याचा उ लेख आहे. उषावद याने २००० काषा पण हे १२ % याजान े व १०००
काषा पण हे ९ % याजान े ेणी म ये जमा केले. व ेणी संघटना ंनी या याजा या पैशावर
बौ िभ ुंसाठी व घेत याचा उ लेख आहे. ( साद ओम काश / गुरा व शांत, ाचीन
भारत का सामािजक एंव आिथ क इितहास , पृ. . ३००) ितस या शतकातील एक
अिभल ेख भेटला आहे यात , नािशक या एका ेण नी पैसे जमवून संघराम म ये राहणा या
िभ ूं या आरो य यव त ेवर खच के याचा उ लेख आहे. (एिप ािफक इंिडका, भाग ८,
पृ. . ६२ -८६) एका ाणान े सूय मंिदरा या नंदादीपसाठी ितलािपक संघाकड े ठेवी
ठेवलेली होती. तसेच एका िवदेशी य न े ा ण भोजनसाठी घेतले या पैशाचा संदभ
कुशाण आलेखात आढळतो . गु राजांनी देखील िविवध ेणी संघटनाकाकड ून कजा ऊ
र कम घेत याच े पुरावे आलेखात िमळतात . उदा. ि तीय चं गु यान े िभ ाग ृह
चालिव यासाठी ठरािवक र कम संघाकड े ठेवलेले होते.
कजा या पात अथ साहा य करणे व ठेवी वीका न याज देणे ही सावकारी
बँिकंग काय करीत असे.
munotes.in
Page 160
160 ७) वतं वैधािनक काय :
ेणी ा आिथ क ्या सं पन व समृ झा यान े समाजात यांचा भाव व
ित ा वाढली व समाजात यांचे वतं अि त व िनमा ण झाले. यांनी आप या परंपंरा व
प ती नुसार आपल े वेगळे िनयम व कायद े बनवल े. गौतम धम सू ा या आधार े (११.२०),
जर ेण चे िनयम हे धमा या िव नसतील तर ते मा य असतील . कौिट या या
अथ शा ान ुसार, लेखा य ला िनयिमत पणे ेण या िनयमा ंना व थांना आप या न द
वहीत न दणी करावी . मनू या मते, राजान े ेण या िनयमा ंचा आदर करावा . तर नारद,
या व क व अ य मृत या मते, राजान े ेण या िनयम लोकांवर लादल े पाहीजे.
८) शासक य काय :
बसाड येथून भेटले या ना याव न ेण या शासक य काया ची माहीती िमळत े.
या ना या ंवर काही लेख आढळतात यात
१) ेणी साथ वाह कुिलक िनगम
२) ेणी कुिलक िनगम
३) ेणी िनगम
४) कुिलक िनगम
या लेखांवरील िनगम या श दाब ल इितहासकारा ंम ये मतभेद आढळतात . डॉ.
भांडारकर हे ' िनगम ' हा श द नगर या अथा ने वापरतात . तर डॉ. मजुमदार यांनी देखील
हा श द नगर अथा ने वापरला . जर िनगम हा श द नगर या अथा ने घेतला तर हे िस होते
क , ेण ार नगरांचे शासन चालवल े जात. तसेच दि ण भारतातद ेखील अनेक पुरावे
आढळतात , याम य े मोठ्या यवसािय ंका ार े नगरांचे शासन चालवल े जात अस याची
माहीती िमळत े. इ. स. ८७७ मधील वा ह ेर मधून ा आलेखाव न , े ी िकंवा
साथ वाहका ार े एक मंडळ नगराच े शासन चालवल े जात.
अशा कार े ेणी ा रा या या आिथ क िवकासाबरोबर सामािजक , राजनैितक व
सां कृितक िवकासात मह वाची भूिमका बजावीत .
आपली गती तपासा :
१. ' ेणी ' संघटना ंचे िविवध काय सांगा.
१४.८ सारांश
ाचीन भारतात यापा या ं या संघिटत समूहाला " ेणी " व िश प समूह (Guild )
हटल े जात. ाचीन भारतात वेगवेग या यावसाियका ं या िविवध संघटना हो या. या munotes.in
Page 161
161 आप या यवसायाच ं ितिनिध व करीत . या संघटना साठी कुल, संघ, पुग, िनकाय ,
समुदाय इ. उ लेख आढळतो . या संघटनेचे काय यवि थत चालिव यासाठी ेण चे एक
काया लय असे. िजथे िविवध िवषया ंवर चचा होत. ेणी ा आिथ क ीने समृ व संप न
अस यान े ते अनेक सामािजक - धािम क काय पार पाडीत . तसेच समाजातील सां कृितक
व राजनैितक े ात देखील यांचे योगदान मह वाच े होते. वतं व संघिटत यापारी
सं था या ना यान े ेण नी ाचीन भारता या आिथ क जीवन समृ कर यात मह वाची
भूिमका बजावली .
१४.१० वा यायावर आधा र त
१) ाचीन भारतातील ेणी संघटनेचा उदय व िवकासाचा आढावा या .
२) ेणी संघटना ंचे व प व उ पादन साधना ंचा आढावा या .
३) ेणी संघटना ंचे िविवध काय सांगा .
४) ाचीन भारतातील अथ यव थ ेतील ेणी संघटनेचे मह व प करा .
१४.१० संदभ ंथ
१) जोशी पी.जी. , ाचीन भारताचा सां कृितक इितहास , िव ा काशन , नांदेड, २००३
२) डॉ. कठार े अिनल व डॉ. साखर े िवजया - ाचीन भारताचा इितहास व सं कृती ( ारंभ
ते इ.स. ६५० पय त), िव ा बुक काशन , नांदेड, दुसरी आवृ ी २०१४ .
३) ीवा तव के.िस. - ाचीन भारत का इितहास तथा सं कृती, युनायटेड बुक डेपो,
इलाहाबाद , यारावी आवृ ी २००९ .
४ ) साद ओम काश / गौरव शांत - ाचीन भारत का सामािजक एंव आिथ क इितहास ,
राजकमल काशन , नई िद ली , चौथा सं करण , २०१७
५ ) Thapar Romila, The Pen guin histoy of Erly India : From the origins to
AD 1300, Penguin Publication, First Edition, 2003
munotes.in
Page 162
162 १५
रोमन यापार
घटक रचना
१५.० उि े
१५.१ तावना
१५.२ ाचीन रोमन सा ा य व भारत
१५.३ मौय र काळातील रोम यापार
१५.४ दि ण ेकडील रा य व रोम यापार
१५.५ रोमन यापारातील व तू
१५.६ भारत - रोम यापारातील मुख बंदरे
१५.७ रोमन यापाराचा भाव
१५.८ रोमन यापाराच े पतन
१५.९ सारांश
१५.१० वा यायावर आधा रत
१५.११ संदभ ंथ
१५.० उि े
ाचीन भारतातील रोम यापाराचा आढावा घेणे.
रोमन यापारातील मुख बंदराचा आढावा घेणे.
रोमन यापाराचा भाव व हासाचा अ यास करणे.
१५.१ तावना
ाचीन काळापास ून भारतात ' वािण य ' हा भारतीय अथ यव थ ेचा मु य घटक
होता. अंतग त व िवदेशी यापारा या मा यमात ून ाचीन भारताची आिथ क समृ ी घडून
आली . भारतात यापाराची सुरवात ही हड पा सं कृतीपास ून झाली पुढील काळात मौय ,
सातवाहन , कुशाण, चालु य, चोल, प लव , पांड्य व गु काळात देशाअंतग त व परक य
यापाराचा मोठा िवकास घडून आला . इ.स. पूव ितस या शतकापा सूनच भारताच े म य
आिशया , चीन, दि ण - पूव आिशयाई देशांशी सां कृितक संबंध तािपत झाले होते.
याम य े भारताचा रोमन सा ा याशी असल ेला यापार आिथ क व यापा रक ि कोनात ून
मह वाचा मनाला जातो. munotes.in
Page 163
163 भारत - रोम यापाराची माहीती ही बौ ंथ िमिलंदप हो , िद यावदान , महाव तू,
लिलत िव तार , अवदान शतक , सौदारान ंद, जैन ंथ अंग - िव जा तसेच मनु मृती,
िव णु मृती, या व य मृती, संगम, साही य, पे र लस ऑफ िद ए रयन सी, ि लनी ,
जि टन व टॉलमी यांचे िववरण व परक य / िवदेशी राजांचे िशलाल ेख, नाणी इ. आढळत े.
१५.२ ाचीन रोमन सा ा य व भारत
ाचीन काळापास ूनच भारताच े पाि मा य देशांशी घिन यापारी संबंध होते. पण
या पाि मा य देशांम ये रोमन सा ा याशी भारताच े यापा रक संबंध हे ाचीन भारता या
यापारा या ीने मह वाच े ठरले. या यापा रक संबंधाम य े ई.स. या पही या
शतकापास ून मोठी वाढ झाली. इ. स. या पही या शतका या उ राधात रोमन
सा ा या ं या सीमांम ये वाढ होऊन हे सा ा य शि शाली व समृ बनले. या
सा ा या या अंतग त सी रया , ईराण व इिज इ. देश आले. रोम मधील स ाटा ंनी समु
मागा नी होणा या चाचेिगरीला आळा घालून समु ी यापाराला ो साहन िदले.
भारत - रोम यापाराची सुरवात ही रोम स ाट आग टस या काळात झाली.
(इ. स. पूव ३१-१४) ेबो या मते, " एका भारतीय राजान े आग टस या दरबारात एक
िश म ंडळ पाठवल े होते " ( ीवा तव के.िस., ाचीन भारत का सां कृितक इितहास , पृ. .
९०५) इितहासकारा ं या मते हा राजा पोरस असावा . पुढे ोजन , हैदरीयन , कॉ टटाईन ,
युिलयस व जि टिनयन या स ाटा ंनाही भारतीय राजदूत भेटले अस याचा उ लेख आहे.
पांड्य व चेर रा या या स ाटान ेही आपल े िश म ंडळ हे रोम सा ा याम य े पाठवल े होते.
पांड्य राजा या विकलान े रोम या स ाटासाठी बह मू य मोती व ह ी पाठवला होता. हे
िश म ंडळ िनि तच यापारी सवलती व रोमन यापा या ंना भारतात यापार कर यासाठी
ो साहन दे यासाठी पाठवले असाव े. या राजक य व यापारी संबंधाचा प रणाम होऊन
रोमन व भारतीय यापारी पर परा ं या देशांम ये मोठ्या माणावर ये- जा क लागल े.
भारतीय यापा या ंची एक वसाहतच अले सझेि या म ये होती. कौि सल से हस कडे
काही ा हण पंिडत अले सझेि या येथे कौि सलच े अिथित हणून राही याची माहीती
आहे. इ. स. ४५ म ये ीक खलाशी ही पलसन े अरबी समु ावरील यापारी वा यांचा शोध
लाव यान े तांबड्या समु ातून थेट भारता या पि म िकना यावर पोहच याचा सागरी माग
सुलभ झाला. यामुळे भारताचा रोमन सा ा याशी यापार वाढला .
munotes.in
Page 164
164
भारत रोम यापारी माग
( ोत :: https://en.wikipedia.org/ wiki/Indo -Roman_trade_relations )
आपली गती तपासा :
१) ाचीन भारत - रोम सा ा या चे यापा रक स ंबंध प करा .
१५.३ मौय र काळातील रोम यापार
इ.स. पूव ३२१ ते इ.स.पूव १८५ या काळात संपूण भारतीय उपखंडात मौया ची
स ा होती. मौय सा ा याअ ंतग त एकतं ी शासन यव था व मौय शासका ंनी िनमा ण
केले या अनेक यापारी मागा नी या काळात यापाराला ो साहन िमळाल े. मौय र
काळात भारतात शुंग, सातवाहन , इंडो- ीक, शक, कुशाण, चेर, चोल व पांड्य इ.
घरा या ंनी आपली स ा तािपत केली. इ. स. पूव १५० ते इ. स. १५० या दर यान
सुमारे ३०० वषा या कालख ंडात पि मे र भारतावर अभारतीय (इंडो- ीक, कुशाण,
शक, इ.) स ांचे अिधप य भारतीय यापा यांसाठी फाय ाच े ठरले कारण अभारतीय
स ाधीशा ं या रा या ं या सीमा म यआिशयायातील रा या ंशी जोड या गे या हो या .
यामुळे रोमन यापार हा अिधकच वृि गंत झाला.
munotes.in
Page 165
165 १) सातवाहन काळातील रोमन यापार :
सातवाहन काळातील रोमन यापाराची माहीती ही पे र लस ऑफ िद ए रयन सी,
टॉलमीचा भूगोल व सातवाहन काळातील अिभल ेख व ना या ं या आधार े कळत े. पे र लस
ऑफ िद ए रयन सी या ंथा या अ ान लेखकान े पि मी भारतातील एक मुख यापारी
शहर हणून भडोचचा उ लेख केला आहे. सातवाहन काळात रोमन यापाराच े मुख शहर
ित ान होते. टॉलमीन े या काळातील मुख यापा रक बंदरांचा उ लेख केला आहे. यात
पूव द खन मधील का टको सीला , को ूर, अ लीिस ंगे इ. तर पि मी द खन म ये
बेरीगाजा (भडोच ), सोपारा व क याण इ. िस बंदरे होती. ही पलस या या यापारी
मागा या शोधाम ुळे या काळातील यापार हा वाढला . सातवाहना ं या काही ना या ंवर
जहाजाच े िच आढळतात , जे या काळातील िवकिसत समु ी यापाराचा पुरावा आहे.
सातवाहन राजा पूलवमी या काळात दि ण भारतात ून रोमन यापाराला सुरवात
झाली. जी य ी सातकण या काळात पूण िवकिसत झाली. य ी सातकण कडे मोठे
यापारी जहाज अस याचा उ लेख आढळतो . रोममधील रहीवाशी सातवाहन
सा ा यामध ून आप यासाठी र ने, मलमल व िवलासी व तू मागवीत असत , या या
मोहबद यात ते मोठ्या माणावर सोने - चांदी भारतातील यापा या ंना देत. या काळात
भारतात ून िनया त होणा या व तूंम ये रेशमी, मलमल , साखर , मसा याच े पदाथ , हीरे, र न,
मोती इ. व तू हो या . तर आयात व तूंम ये रोमचे म , तांबा, िशसे, औषधी , र न, मोती
इ. व तू हो या . हा यापार भारतीया ंसाठी फारच फायद ेशीर ठरला व सातवाहन सा ा य ं
या यापारात ून आिथ क ्या संप न बनले.
२) कुशाण काळातील रोमन यापार :
भारतात आिथ क ि कोनात ून सवा िधक समृ सा ा य हणून कुशाण
सा ा याला ओळखल े जाते. कुशाण स ाट किन का या काळात हे सा ा य एक
आंतररा ीय सा ा य बनले. या काळात भारताच े पि म आिशया व म य आिशयायी
देशांशी घिन यापा रक संबंध तािपत झाले. म य आिशयातील रेशम माग (Silk
Route ) जो चीन मधून ईराण व पुढे पि म आिशयाकड े जात असे, या थलमागा वर
भारतीय यापा या ंनी आपल े िनयं ण तािपत केले. कारण हा माग कुशाण सा या मधून
जात होता. या यापारी मागा वर भारतीय यापारी म य थाच े (दलालीच े) काम करीत .
कुशाण काळात या रेशम मागा वर स ाट किन क या अिधप याम ुळे भारतीय यापा या ंनी
यापाराबरोबर दलाली या मा यमात ून देखील मोठी संप ी िमळवली . याच काळात िवशाल
रोमन सा ा य उभे राहीले होते. परंतु म यआिशयायी पिश यन सा ा याशी रोमन
सा ा याचा संघष सु झा यान े चीन सोबत यापारी संबंध िटकव ून ठेव यासाठी यांना
भारतीय यापा या ंवरच अवल ंबून राहाव े लागत असे. या काळात भारतीय यापारी
चीनमध ून रेशम िवकत घेऊन ते रोम या यापा या ंना िवकत व या बद यात मोठा नफा
िमळवीत . या काळातील भारतीय यापार हा िनया त जा त व आयात कमी अशा व पाचा
अस यान े हा यापार एकतफ व भारता या फाय ाचा होता. ि लनी या मते, "रोमन
सा ा याशी होणा या यापारात ून भारताम य े रोमन सा ा या मधून दरवष दहा करोड
से टस (Sesostress ) येत होते." ( ीवा तव के.िस. ाचीन भारत का सां कृितक
इितहास , पृ. . ३४९) भारतामध ून येणा या या रोमन सं प ी या ओघाम ुळे ि लनीन
आप या िलखाणात ून दुःख य केले आहे. munotes.in
Page 166
166 पे र लस या मते, भारतीय यापारी रोमन यापा या ंकडून म , तांबे, िटन, ज त,
पुखराज , सोने चांदी व िविवध औषधीय ु व तूंची खरेदी करत. याबद यात रोमन
यापा या ंकडून सोने िमळवीत . रोममधील साही याव न कळत े क , या काळातील रोमन
त ण ना भारतीय मोती व ही यांचे तर ि या ंना मलमल या साडीचे िवशेष आकष ण होते.
सुरवाती या काळातील कुशाण - रोम यापार हा भूमागा ने होत असे. इ.स. पही या
शतकात हीप लस याने मा सून वा यांचे रह य उलगड ून दाखव यान े पुढील काळात हा
यापार समु मागा ने देखील होऊ लागला . मौय पूव काळ व मौय र काळात िश णासाठी
िस असल ेले त िशला हे शहर कुशाण काळात वेगवेग या भागात ून येणा या माला या
साठवण ुक चे क बनले.
आपली गती तपासा :
िटपा िलहा :
१) सातवाहन काळातील भारत - रोम यापार .
२) कुशाण काळातील भारत - रोम यापार .
१५.४ दि ण ेकडील राज्य व रोम यापार
संगम साही य व भौितक अवशेषांमधून दि ण भारतातील रोमन यापाराची
माहीती आढळत े. इ.स. या पही या शतकात दि ण ेकडील तािमळनाड ू तेथे चोल व पांड्य
हे रा य तर केरळ म ये चेरांची स ा होती. या ित ही सा याम य े एक िवशाल नािवक
दल होते, यांनी समु ी यापाराला ो साहन िदले. तािमळनाड ू मधील अ रकमड ू,
कावेरीप म , (तंजावर िज हा ), नायमेड (िक लोर िज हा ), कोरर क े (ित नव ेलही िज हा )
उरेयूर, कांचीपुरम (िचंगलपूर िज हा ) व केरळमधील मुजरीक नगर येथील उ खनना ंम ये
रोमन यापा या ंचे काया लय व अ नाच ं भांडार सापडल े आहे. कोकाई हे मोती शोध याच े
मोठे बंदर होते. मुिशरी, बुहार, त डी इ. िठकाणी पि मेकडील यापा या ं या अनेक व या
आढळ या आहे. भौितक पुरा या या आधार े कळत े िक, मुिशरी बंदरात रोमन यापाराच े
सो यान े भरलेले जहाज येत व या या मोहबद यात ते भारतात ून मसा याच े पदाथ व
समु ातील र न घेऊन जात.
रोमन यापा या ंनी सवा त अगोदर भारता या अित दि ण ेकडील भागांम ये यापार
कर यास सुरवात केली. अितदि णीकडील अनेक भागांम ये रोमन स ाट ऑग टस , िनरो,
टायबेरीस इ. ची सो याची नाणी तर कोरोमंडल समु तटा या जवळील आ रकम डु या munotes.in
Page 167
167िठकाणी रोमन यापा या ंची एक वसाहत (Roman Colony ) आढळली आहे. उ र
भारता या तुलनेने दि ण भारतातील रोमन यापार हा अिधक िवकिसत होता. कारण या
व तूंची मागणी रोमन सा ा यात जा त होती याच व तू ा दि णी रा या ंम ये बनव या
जात. सवा त जा त फायद ेशीर िवदेशी यापार हा दि ण भारतात ून समु माग चालणारा
रोमन यापार होता.
आपली गती तपासा :
१. दि णीकड े रोम यापाराचा आढावा या .
१५.५ रोमन यापारातील व तू
भारत - रोमन सा ा यातील यापारात आयात कमी व िनया त जा त होती.
भारतामध ून िनया त होणा या व तुंम ये मलमल , रेशम, हि तद ंतावरील कलाकौसरी या
व तू, मसा या ंचे पदाथ , सुगि धत ये, काच िनमा ती, मणी - मािण य िनिम ती या व तू,
िशप िकंवा िश प, माती या सुंदर मु या इ. व तू मुख हो या . भारतामध ून िनया त होणा या
व तूंम ये मसा याच े पदाथ व सुगि धत यांना िवशेष मह व होते. मसा या ं या पदाथा चा
उपयोग हा जेवण चकर बनिव यासाठी , औषधी बनिव यासाठी तसेच अं यसं कारासाठी
देखील होत असे. रोमन स ाट िनरो याने इ.स.६६ म ये पो पोई या ( Poppoea ) यां या
िचतेम ये गरम मसाल े व सुगि धत ये टाकल े होते. या काळात मसा या ं या पदाथा ची
मागणी वाढ यान े भारतीय यापारी दि ण - पूव आिशयामध ून ते िवकत घेत व रोमन
यापा या ंना िवकत असे. रोमन सा ा य ं तसेच इतर पि मी देशांम ये काळीिमरीची मागणी
ज त होती यामुळे या देशांना यवनि य (यवन हणज े युनानी, रोमा व इतर पि मी
देशांतील लोकांची ि य असणारी ) असे हटल े. भारतातील सुती कपडे िवशेषतः रेशम व
मलमल यांना रोमन सा ा यात िवशेष मागणी होती. ए रयन याने भारतातील सुती
कपड्यांची शंसा केली. रोमन स ाट भारतामध ून िनया त होणा या व तूंम ये र नांना
िवशेष मह व देत. ि लनीन भारताला र न उ पादक देश हटल े आहे. भारतामध ून िनया त
होणा या व तूंम ये हि तद ंत िनिम त व तूंची देखील मागणी होती. रोमन स ाट िनरो या
काळात ही मागणी अिधकच वाढली .
रोमन सा ा यात ून भारतात आयात होणा या व तूंम ये रोमन मिदरा (म ), तांबे,
िटन, ज त, पोखराज , सोने, चांदीची नाणी व औषधी यु व तू येत. भारतातील
राजप रवारात व संप न - ीमंत लोकांमधून रोम या म ाची िवशेष मागणी होती. इटली munotes.in
Page 168
168 मधील सव कृ म हे बरब रकाम , बेरीगाजा , नेलिकडा मुजरीस येथील बंदरात येत.
अ रकम ेडू येथील उ खनना ंत अंफोरा (Amphora ), अ रटाईन (Arretine ), व रौलेटेड
(Roulated) नावाची मातीची भांडी आढळली आहे, याचा वापर हा म ठेव यासाठी व
म िप यासाठी केलं जात असे. रोमन सा ा याशी असल ेला यापार हा भारतीया ंसाठी
लाभदायक ठरला.
आपली गती तपासा :
१. रोमन यापारातील िविवध आया त - िनया त व त ूची माहीती ा .
१५.६ भारत - रोम यापारातील मुख बंदरे
१) शूप रक ( सोपारा ) :
सोपारा हे बंदर आधुिनक महारा ाती ल ठाणे िज हात आहे. ाचीन भारतातील हे
एक मुख यापारी बंदर होते. पे र लस ने देखील सोपारा बंदराचा उ लेख केला आहे.
महावंश या आधार े ता पण ( ीलंका) चा राजा थम िवजय याने सोपारा ता पण असा
वास केला होता. याव न कळत े क , सोपारा या बंदरातून पि मी देशांबरोबरच ीलंके
सोबत देखील यापार चालत असे.
टॉलेमी या िलखाणाव न कळत े क , सोपारा बंदरातून परक य देशांशी यापार हा
सु होता परंतु ई.स. या पही या शतकात ही पीलसन े यापारी मागा चा शोध लाव यान े
तांबड्या समु ातून थेट भारता या पि म िकना यावर यापारी जहाज येऊ लागल े. याम ुळे
मुजरीस बंदराचे मह व वाढल े व सोपा यामधील िवदेशी यापार कमी होऊन सोपा याच े
मह व कमी झाले. सातवाहन काळात सोपा यामध ून घोड्याचा यापार होत असे.
पे र लस या मते, बेरीगाजा या नंतर सोपारा हे सवा त मह वाच े यापारी बंदर होते.
२) भ क छ :
भ क छ हे आज आधुिनक नम दा नदी वर आहे, जे भडोच या नावान े ओळखल े
जाते. एक मुख यापारी क हणून पे र लसन े भ क छचा उ लेख केला. उ जेन व
ित ान मधून येणारे अनेक यापारी माग हे भ क छ रा याशी जोडल े गे याने हे एक
मुख यापारी क हणून िवकिसत झाले. पे र लस या ंथामध ून कळत े क , बाहेरील
देशांमधून या बंदरा म ये म , िशशा, वण व चांदीची नाणी येत. तर या बंदरामध ून बाहेर
जाणा या व तूंम ये हि तद ंता या व तू, रेशमी व सुती व / मलमल , िमरची इ. व तू munotes.in
Page 169
169 हो या .सातवाहना ंची राजधानी ित ान व न भ क छ ला एक िवशेष माग जात असे. हा
यापारी माग भ क छ व न नगर, पैठण ( ित ान ) व दौलताबाद व मारिक ंडला जात
असे. सातवाहना ं या काळात हा एक िवशेष माग होता जो संभवत क याणला संपत असेल.
ि लनी या मते, भ क छ या बंदरातून भारतीय यापारी रोम म ये अनेक िवलासी व तू
पाठवत . भ क छ या बंदरातील यापाराम ुळे सातवाहन सा ा याला ितवष एक करोड
पयाचा नफा िमळत असे.
३) क याण :
सातवाहन सा ा या या पि मेला असल ेले क याण हे एक मुख यापारी बंदर
होते. सातवाहना ं या काळात यां या अंतग त यापाराच े हे एक मुख क होते. सातवाहन
सा ा याचा िविवध भागात ून येथे माल आणला जात असे व तो पुढे है ाबाद व न
दौलताबादला पाठवला जात. पे र लस या मते, दि णापथ मधील हे एक मुख यापारी
नगर होते, याने जे हा या नगराला भेट िदली ते हा या शहराम य े िवदेशी यापारावर बंदी
होती. का हेरी व जु नर येथील गुहालेखांव न या शहराच े यापा रक मह व कळत े.
पे र लस या भेटी या दर यान क याणला िवदेशी यापारावर बंदी होती, कारण
या अगोदर हे बंदर सातवाहन सा ाजातील परक य यापाराच े मुख क होते. यामुळे
यां या यापाराला ती पोहचव याचा ीने शकांनी यांची जहाज े लुटीत िकंवा ती जहाज े
भडोचला आणली जात, कारण भडोचवर शंकांचे अिधप य होते. या मुळे क याणचा
िवदेशी यापार बंद होऊन यापारी क हणून क याणच े मह व दुसरया शतकापय त कमी
झाले. टॉलेमी या िववारणाम य े देखील पि मी िकना यावरील बंदरा म ये क याणचा
उ लेख आढळत नाही. काल येथील लेखांव न देखील क याण या ऐवजी धा यकट ्चे
मह व आहे. दुस या शतका या उ ाधा रतात सातवाहना ंनी क कण िजंक यान े क याणच े
मह व पु हा वाढल े.
४) िसिमिलया :
पे र लसन े / िसिमिल या या नगराचा 'बाजाराच े शहर' हणून उ लेख केला आहे.
टॉलेमीने या शहराला चोल हंटले तर का हेरी अिभल ेखाम य े या शहराचा उ लेख चमूला
असा आहे, जे मुंबई पासून दि ण ेला २० मील लांब होते. तसेच या लेखांम ये
िसिमिलयाला क याण व सोपारा बंदरासारख े मह व िदले आहे. टॉलेमी हा या शहराम य े
काही िदवस राहीला अस यान े याने या शहराब ल केलेले ऐितहािसक वण न मह वाच े
आहे. ि लनीन े या शहराला मोती उ पादक क हणून उ लेख केला आहे तर पे र लस या
मते, इ. स. दुस या शतकात हे सुती यापाराच े मुख क होते. या शरमध ून इतर देशांम ये
सुती व हे िनया त केले जात.
५) को ापटणम :
को ापटणम हे आज आं देश मधील ने लोर िज ातील वकाड ू येथील
समु िकना यावर वसलेलं आहे. या नगरामध ून इ.स.पूव दुस या शतकाम य े भूम य
सागरीद ेश व चीन म ये होणा या यापाराच े अनेक पुरावे आढळतात . टॉलमीन े या शहराला
को ीस नाव िदले जे सातवाहन काळातील मुख यापारी शहर होते. को ापटणम येथून munotes.in
Page 170
170काही मातीची भांडी आढळली आहे जी अ रकेमडू येथील उ खननम य े म ये देखील
भेटली आहेत. हीलर यां या मते, हे बंदर सातवाहन व कुशाण काळातील मुख बंदर होते.
६) कंटकशीला :
सातवाहन सा ा या या िकनारप ीवर वसले या या शहराचा उ लेख अमरावती
अिभल ेखा म ये आढळतो . हा अिभल ेख उ रा नावा या एका य ारा िलहला गेला
आहे. हे शहर िनि तच टॉलमीन े वण नं केलेले कंटाकसायाला असाव े. वत मान म ये हे शहर
घंटाशाला हणून ओळखल े जाते. हे शहर मसलीप ण पासून पि मेला १३ मील लांब आहे.
टॉलमीन े कंटकशीलाला मुख यापार - यवसायाच े शहर हणून उ लेख केला आहे. हे
शहर नदी व समु मागा ने जोडले गेले अस यान े अंतग त व परक य यापार येथून होत.
आपली गती तपासा :
१. रोमन यापारा तील म ुख बंदरांची माहीती ा .
१५.७ रोमन यापाराचा भाव
भारत व रोम यां यातील यापार हा इ. स. पही या शतकात सु झाला. व तो
इ. स. पाच या शतका पय त कायम होता. या यापाराचा भारतातील िविवध े ांम ये
भाव पडलेला िदसून येतो. तो पुढील माण े :
१) भारतामधील लोककथा व आ याियका ंना पि मीकड े साही याम य े थान दे यात
िमळाल े. तसेच अनेक रोम सा ा यातील लेखकांनी ेबो, ए रयन , ि लनी इ.
भारतािवष यी वण न आपली ंथात केले.
२) रोमन सा ा याचा सवा त जा त भाव हा कला व थाप याम य े िदसून येतो.
भारतातील गांधार थाप य शैलीवर ीक - रोमन शैलीचा भाव आढळतो .
३) भारत व रोमन सा यातील काही धािम क व त व ातील िवचारा ंम ये समान ता
आढळत े. रोमन देवता युिपटर हा भारतीय देवता दौस या सामान आहे.
४) भारतीय भाषांमधील अनेक श द हे रोमन भाषेम ये आढळतात . उदा. साखर व कापूर
या श दाला रोम म ये / अनु मे, सक म व कै पर असे बोलल े जाते.
munotes.in
Page 171
171५) भारतामधील गिणत , खगोलशा व औषधी ानाचा भाव हा रोम सं कृतीवर पडलेला
िदसतो .
६) रोमन स ाटा माण े भारतातील कुशाण राजांनी देखील मृतक स ाटा ं या मृतीतीथ
मंिदरे व मूत ( देवकुल ) बांध याची था सु केली.
१५.८ रोमन यापाराच े पतन
भारत - रोम यापार हा इ.स. पाच या शतकापय त कायम होता. पण म यंतरी या
काळात रोमन सा ा यान े भारताबरोबर होणा या यापारावर बंदी घात यान े हा यपाराचा
ास होऊ लागला . हष वध ना या काळात आले या िचनी वासी हेनसंग या िलखाणाव न
कळत े क , या काळात अनेक िवकिसत व संप न शहरांचे पतन झाले होते. या काळात
िवशाल व समृ अशा रोमन सा ा याचा हास झा यान े पि मीकडील देशांशी असल ेला
भारताचा यापार हा संपु ात आला . पूव म यय ुगीन काळात (६५० -१०० इ.स.) भारतात
राजपूत स े या उदयाम ुळे अनेक छोटी - छोटी रा य थािपत झाली, यां या आप -
आपसातील संघषा मुळे यापा याचा पूण हास झाला. भारतातील अनेक िवकिसत नगरे ही
नगरवािसया ं या गरज पूण कर यात असमथ ठर यान े या नगरातील बह तांश जनता ा
ामीण व या ंम ये थाियक झा या . व इ.स. सात या शतकात पु हा ािमणी कारणा ंची
सुरवात झा यान े भारत - रोम यापार संपु ात आला .
आपली गती तपासा :
१. भारत रोमन यापारा या ासाची कारण े सांगा .
१५.९ सारांश
भारत व रोम सा ा य यां यातील यापा रक संबंध हे ाचीन काळापास ून होते
पण हा यापार इ. स. पही या शतकाम य े जा त िवकिसत झाला. कारण ही पलस याने
भूम य सागरात लावल े या यापारी मागा चा शोध व भारतात उभे राहीलेले आंतररा ीय
सा ा य . हा रोम यापार मौय र काळात अिधकच िवकिसत झाला. हा यापार ारंभी
थळ मागा ने व काला तरान े समु ी मागा ने होऊ लागला . या यापाराच े व प हे आयात
जा त व िनया त कमी अशा व पाच ं होते. रोम यापारात ून भारतीय यापा या ंनी मोठ्या
माणावर नफा िमळवला . व आिथ क ीने भारत हा समृ झाला.
munotes.in
Page 172
172
१५.१० वा यायावर आधा रत
१) भारत - रोम यापाराचा आढावा या .
२) मौय र काळातील भारत - रोम यापा या चा आढावा या .
३) दि ण ेकडील भारत - रोम यापार सा ंगा .
४) भारत रोम यापारातील म ुख बंदरांचा आढावा या .
५) रोमन यापा या या ासाची करण े प करा .
१५.११ संदभ ंथ
१. Singh Upinder, A History of Ancient and Early Medieval India, Fr om
the Stone Age to the 12th century, Pearson.
२) डॉ. पा डेय वी. के. , - ाचीन भारतीय कला, वा तू एंव पुरा व, शारदा पु तक भवन,
इलाहाबाद , २०११
३) ीवा तव के.िस. - ाचीन भारत का इितहास तथा सं कृती, युनायटेड बुक डेपो,
इलाहाबाद , यारावी आवृ ी २००९ .
४) साद ओम काश / गौरव शांत - ाचीन भारत का सामािजक एंव आिथ क इितहास ,
राजकमल काशन , नई िद ली , चौथा सं करण , २०१७
५) कुमार मनोज , सातवाहन सा ा य के तटीय यापारी क , ( संशोधन लेख - IJRAR,
पृ. . २२० -२२३ )
munotes.in