Page 1
1 १
पया वरण शा : संक पना आिण उपयोजन
घटक रचना :
१.१ उि े
१.२ प रचय
१.३ िवषयाची चचा
१.४ पया वरण शा ाचा प रचय आिण आढावा
१.५ पोषण च : फा फोरस , न आिण काब न
१.६ ऊजा वाह , पोषण पातळी , ऊजा मनोरा .
१.७ जमीन आिण पा यावरील जीवन : सौर ऊजा आिण महासागरातील पा याच े
मह व- थलीय आिण जलीय प रस ं था
१.८ सारांश
१.९ तुमची गती /अ यास तपासा
१.१० वा यायासाठी िदल े या ा ंची उ र े
१.११ तांि क श द आिण या ंचे अथ
१.१२ काय
१.१३ पुढील अ यासासाठी स ंदभ
१.१ उि े
या करणाचा अ यास क े या न ंतर त ु हाला खालील बाबी कळतील :
पया वरण शा ातील स ंक पना आिण यातील िविवध घटक जाण ून घेता येतील.
फॉ फरस , नाय ोजन आिण काब न या पोषक घटका ं या अिभसरणाची च य
ि या समज ून घेता येईल.
ऊज चा वाह , ॉिफक पातळी आिण ऊजा िपरॅिमड जाण ून घेता येतील.
जमीन आिण पा यावर आधा रत प रस ं थे या उदाहरणा ार े जिमनीवरील प रस ं था
आिण पा यातील प रस ं थांचा अ यास करता य ेईल. munotes.in
Page 2
पया वरण शा आिण पया वरण
2 १.२ प रचय
‘पृ वी’ हा ह खरोखरच एक अि तीय ह आह े. हे वेगळेपण क ेवळ या व त ुि थतीम ुळे
नाही क हा एकम ेव ह आह े िजथ े सुमारे ३-४ अ ज वषा पूव जीवस ृ ीची उ ा ंती
झाली आह े, तर स ू मजीव , वन पती , ाणी, प ी, क टक इ . अशा सजीवा ंम ये
अि त वात असल े या िविवधत ेमुळे देखील आह े. ही िविवधता यापक आिण
वैिश ्यपूण ही आह े. पृ वीचा अ ंतरभाग, मृदावरण , जलावरण आिण वातावरण
बनवणा या िविवध िनज व व त ूंमुळे ही िविवधता िवकिसत झाली आिण ती अज ुनही
िटकून आह े. पृ वी या प ृ भागावरील जीवस ृ ी या उ ा ंती आिण पोषणासाठी िनज व
आिण िजव ंत जग या ं यातील पर परस ंवाद आिण पर परावल ंबन आव यक आह े.
पृ वीवरील जीव स ृि उ ा ंती या िविवध ट या ंतून जात आह े आिण हा बदल
आप याला या हावर आढळ ून येणा या िविवध जाती आिण जीवा ं या पात बघायला
िमळतो . स काळात मानव जाती या हावर अि त वात असल ेली सवा त बळ
जाती आह े. याची दोन म ुख कारण े आहेत - सं ये या पात (पृ वीवर आजची
मानवाची एक ूण लोकस ं या स ुमारे ७ अ ज आह े) आिण द ुसरे कारण हणज े यांची
बुि म ा , शहाणपण , ान आिण कौश य े. या हावरील मानवी स यत े या स ंपूण
िवकासादर यान , तं ाना या सहा यान े आज ूबाजू या प रसरात क ेले या बदल आिण
बदला ं या स ंदभा त मानवी जात चा प ृ वीवरील हावर अिधक गहन भाव पडला आह े
हे प आह े.
१.३ िवषयाची चचा
कोण याही जीवा या सभोवतालच े वातावरण िक ंवा पया वरण ह े या जीवा या वाढीम य े
आिण िवकासात मह वाची भ ूिमका बजावतात . पृ वीवरील सजी व आिण पया वरण
यां यात ब याच गो ची द ेवाण घ ेवाण होत े. येक जीवाला या या अि त वासाठी ज े
घटक आव यक असतात जस ेक अ न , पाणी, िनवारा आिण इतर स ंसाधन े ते याला
या या सभोवतालामध ून ा होतात . याच माण े, सजीव स ृि देखील िविवध मागा नी
पया वरणावर भाव टाकतो . उदाहरणाथ , मानव िनिम त िविवध कौश य े व तं ानाचा
वापर याम ुळे मानवान े वसाहती , उ ोग , वाहतूक इ याद या वापराम ुळे पया वरणावर
याचा जा तीत जा त भाव पडतो . पया वरण श ह े असे शा आह े जे आप याला
पया वरण आिण िविवध सजीवा ंमधील स ंबंध समज ून घे यास मदत करत े.
१.४ पया वरण शा ाचा प रचय आिण आढावा
जम न जीवशा अ ट हेकेल यां या य ना ंमुळे १८६९ म ये पया वरणशा ाला एक
िव ान हण ून वेगळी ओळख िमळाली यानीच 'ओइकोलॉजी ' हा श द योग वापरला .
याचे मूळ दोन ीक श दा ंम ये आह े, 'ओइकोस ' याचा अथ आह े 'घर िक ंवा
िनवास थान ’ आिण 'लोगोस ' हणज े 'अ यास '. यामुळे इकोलॉजीचा अथ असा अ यास
आहे जो सजीव ाणी आिण या ं या सभोवतालचा िक ंवा वातावरणातील स ंबंध
समजाव ून सा ंगतो. ई.पी. ओडम या ंनी पुढे १९६० या द शकात अस े मांडले क munotes.in
Page 3
पया वरण शा : संक पना
आिण उपयोजन
3 बदल या काळान ुसार पया वरणाची पार ंपा रक या या ंदाव याची गरज िनमा ण झाली
आहे. ओडम हणाल े क इकोलॉजी हणज े प रस ं थेची रचना आिण काय यांचा
अ यास . पया वरणशा क ेवळ िनसग , पया वरणातील सजीव आिण िनज व घटक
यां यातील आ ंतर-संबंधांचा अ यास करत नाही तर या घटका ं या व ैयि क
काय णालीचा स ु यवि थत रीतीन े णाली या पात अ यास करत े - या
व तुि थतीवर ही या या क ि त आह े. सु वातीला पया वरण शा ाची या ी
पया वरणातील ज ैिवक आिण अज ैिवक घटका ंमधील पर परस ंवादावर ल क ि त करत
होती. पण जसा काळ प ुढे जातो आह े या माण े या शा ा या या ी म य े देखील ख ूप
बदल झाला आह े. मानवाची िनसगा िवषयीची समज , पया वरणात ून स ंसाधन े
काढ यासाठी मानवान े वापरल ेली आपली ब ुि म ा , कौश य े, आिण त ं ानाचा वापर
या सव बदला ंमुळेच पया वरणशा ाची या ी िव तारली आह े. मानवी लोकस ं या वाढत े
आहे आिण या वाढ या लोकस ं येने पृ वीवर िटक ून राह यासाठी आिण या ं या
जीवनश ैलीत बदल कर यासाठी िविवध स ंसाधना ंची मागणी व ेळोवेळी क ेली जात े.
यामुळे मानव आिण पया वरण या ं यातील नात ेसंबंधात मोठा बदल झाला आह े. या
बदल या नात ेसंबंधामुळे पया वरणीय अ यासात नवीन स ं ा आिण स ंक पना आण या
गे या आह ेत आिण याम ुळे पया वरणशा हा िवषय हण ून गितमान झाला आह े.
पया वरण शा ा या स ंदभा तील उि े, या ी आिण ि कोन खालील चार ट या ंम ये
िवभागल े जाऊ शकतात :
पिहला ट पा : जो पिह या महाय ु ापय त मानला जातो . या ट यात वन पती आिण
जीवज ंतूंची उ ा ंती आिण इितहास आिण या ं या िनवास थाना या स ंदभा त
वन पती आिण ाणी या ं यातील पर पर -अवल ंिबत स ंबंध समज ून घे यावर अ यास
क ि त होता .
दुसरा ट पा : हा पिहल े महाय ु आिण द ुसरे महाय ु या दर यानचा आह े. या काळात
योगशाळ ेवर आधा रत योग जस े क परागकण िव ेषण इ यादी िव ेषणावर
आिण पया वरणीय अ यासा या े ात सा ंि यक य त ं ांचा वापर कर यावर अिधक
भर दे यात आला .
ट पा: ितसरा हा ि तीय िव य ु ा या समा ीपय त (अंदाजे १९४५ ) ते १९६०
पय तचा होता . या कालावधीत पया वरणाशी स ंबंिधत स ंशोधनाम य े णाली
िव ेषणाचा वापर िदस ून आला . िविवध जीव आिण या ं या सभोवतालच े संबंध
अिधक यावहा रक योगा ं ारे अ यासल े गेले. या ट या त पया वरणशा ाशी
संबंिधत म ुख ि या ंचा अ यास कर यात आला .
चौथा ट पा : १९६० पासून सु झाला . या ट या म य े िनसगा चे संवध न आिण
पया वरणीय सम या ंचे यव थापन कर यासाठी पया वरणशा ा या वापर कसा
करता य ेईल या गो वर अिधक ल क ि त कर यात आह े.
१९ या शतका या स ु वातीपास ूनच पया वरणशा ाचा एक िव ान हण ून अ यास
आिण स ंशोधन क ेले जात आह े. अ ट हेकेल, इसोडोर ज े , स ट जॉज जॅ सन िमवाट , munotes.in
Page 4
पया वरण शा आिण पया वरण
4 ई.पी. ओडम अ या अन ेक शा ा ंनी पया वरण शा ातील िविवध स ंक पना ं या
िवकासासाठी योगदान िदल े आहे. या िवषयात क ेले या अ यासाचा पार ंपा रक ि कोण
सजीव आिण पया वरण या ं यातील स ंबंध समज ून घेणे हा होता पर ंतु हळूहळू तो
संशोधना या प ुढील े ांम ये िव तारला ग ेला आह े:
पया वरणातील सजीव आिण िनज व घटका ंमधील स ंबंध.
पया वरणाती ल सजीव , िनज व घटक आिण या ं या सभोवतालचा स ंबंध.
मानवाचा या ं या पया वरणावर होणारा प रणाम .
मानवी उ ा ंती आिण स यत े या िविवध ट या ंम ये मानव आिण पया वरण
यां यातील बदलणार े नातेसंबंध.
मानवी लोकस ं या वाढ , नैसिग क संसाधना ंचा हास , तं ानाचे योगदान , वेगवान
आिथ क िवकास , जीवनश ैलीतील बदल इ . आिण पया वरणाचा हास यासार या
सम या .
पया वरणीय सम या समज ून घे यासाठी आिण या सम या ंवर उपाय स ुचव यासाठी
तं ानाचा वापर .
अशा कार े काला ंतराने, या िवषयात ती बदल होत आह ेत आिण या िवषयातील
संशोधनान े वन पती आिण ाणी पया वरणशा , कृषी पया वरणशा , ामीण
पया वरणशा , औ ोिगक पया वरणशा इ यादी े ांम ये िव तार क ेला आह े.
पया वरणशा ातील म ुख संक पना :
प रसं था ह े पया वरण शा ातील अ यासाच े एक म ूलभूत एकक आह े जे सजीव
घटक, िनज व घटक आिण ऊजा यांचे संयोजन आह े. हे एक काया मक एकक आह े
जे सौर ऊज ारे चालवल े जात े. सूया पासून िमळणारी ही ऊजा िहर या वन पती
काशस ं ेषण ि य ेसाठी वापरतात व यापास ून अ न तयार करतात आिण या
अ नचा वापर पया वरणातील इतर घ टक करतात . ही अ न ऊजा नंतर ज ैिवक
समुदायांम ये सा रत क ेली जात े.
िविवध अवकाशीय आिण कालबािधत माणावर या प रस ं था काय करत े.
तलावा या प रस ं थेसार या स ू म-पातळीपास ून ते संपूण पृ वी ही एक प रस ं था
हणून काय करत आह े. या प रस ं था व ेळे या स ंदभा त देखील काय करतात .
यामुळेच अवकाशीय आिण कालान ु प प रस ं थां या काया म ये बदल होत राहतात
आिण हण ूनच या गितमान असतात .
प रसं था ही एक ख ुली णाली आह े िजथे ऊजा आिण पदाथा ची देवाणघ ेवाण होत े.
प रसं था ि थरता आिण समतोल राख याचा य न क रते परंतु काही िव ना ंमुळे
भािवत होऊ शकत े. munotes.in
Page 5
पया वरण शा : संक पना
आिण उपयोजन
5 प रसं था ा भा ंडार आह ेत जो मानवी स ं कृतीला िविवध न ैसिग क संसाधन े जसे
क खडक , खिनज े, माती, ऊजा संसाधन े इ. दान करतात .
१.५ पोषण च : फॉ फरस , न आिण काब न च :
प रसं था ही एक ख ुली णाली अस यान े, एका घटकात ून दुस या घटकाम य े ऊजा
आिण पोषक त वा ंची द ेवाणघ ेवाण आिण अिभसरण होत असत े. या च य
हालचालीम य े पदाथा ची िनिम ती, देखभाल आिण नाश या ंचा समाव ेश होतो . ही एक
अशी ि या आह े जी सतत चाल ू असत े. हणूनच प ृ वी या प ृ भागावर काही स ंसाधन े
मया िदत माणात उपल ध अस ूनही, ही स ंसाधन े य ां या वातावरणातील च य
अिभसरणाम ुळे उपल ध होतात . तथािप , मानवाकड ून तं ाना या ग ैरवापराम ुळे आज
अनेक च य स ंसाधन े दुिम ळ होत आह ेत आिण ही स ंसाधन े पृ वी या प ृ भागाव न
नाहीशी हो याची श यता आह े. जैिवक, भूवै ािनक आिण रासायिनक स ंसाधना ं या या
च य हालचालीला ज ैवभूरासायिनक च अस े हणतात . अनेक उपच आह ेत जी
पृ वी या प ृ भागावर काय रत आह ेत आिण याम ुळे पोषण आिण ऊजा सा रत होत े.
या च ा ंम ये अजैिवक घटका ंपासून जैिवक जगाकड े आिण न ंतर अज ैिवक जगाक डे
अनेक घटक परत पाठवल े जातात .
या घटका ंपैक पाणी ह े एक अितशय मह वप ूण ोत आह े कारण त े पृ वी-वातावरण
णालीम य े िविवध ज ैिवक आिण अज ैिवक घटका ं या अिभसरणात मदत करत े आिण
पा यािशवाय प ृ वी या प ृ भागावर जीवन िवकिसत झाल े नसत े आिण त े िटकल े पण
नसते.
फॉ फरस च : फॉ फरस हा द ुसरा सवा त मह वाचा घटक आह े. फॉ फरसची
उपल धता बह त ेक फॉ फ ेट खडका ं या व पात (घन व पात ) आिण वाय ू व पात
फारच कमी माणात असत े. परंतु तरीही , सजीवा ं या वाढीसाठी त े आव यक आह े.
फॉ फरस च ख ूप हळ ूहळू चालत े आिण बह त ेक फॉ फ रस जिमनीपास ून महासागरात
िमसळत े. फॉ फरस गाळा या खडका ंम ये साठवला जातो आिण ज े हा ह े खडक
िवदारण ि य ेतून जातात त े हा फॉ फरस जिमनीत उपल ध होत े. जिमनीत त े
कॅि शयम , मॅ नेिशयम , पोटॅिशयम आिण लोह या ंम ये िमसळत े. फॉ फरस पा यात
सहज िवरघळत नस याम ुळे केवळ दहा ट क े फॉ फरस च य मागा ने िफरत े.
अजैिवक फॉ फरस शोष या या ि य े ारे जिमनीत ून वन पत ना उपल ध होत े.
वन पत ार े याच े स ि य व पात पा ंतर होत े. यानंतर वन पत मध ून फॉ फरस
अ नसाखळीतील इतर पोषण पात या ंवर सा रत क ेला जातो. फॉ फ ेट या स ि य
व पा या िवघटन आिण खिनजीकरणा या ि य े ारे वन पती आिण इतर सजीवा ंचा
मृ यू झा यान ंतर फॉ फरस वातावरणात परत य ेतो. िपकांना आिण वन पत ना
फॉ फरस ह े खतां या व पात उपल ध क न िदल े जाते. munotes.in
Page 6
पया वरण शा आिण पया वरण
6
(Source: https://www.research gate.net/figure/The -schematic -diagram -
of-phosphorus -cycle -in-)
नाय ोजन च : नाय ोजन हा आणखी एक मह वाचा घटक आह े जो सजीवा ं या
िवकासासाठी आव यक आह े आिण सजीव जगाला अमीनो ऍिसड आिण िथना ं या
पात उपल ध आह े. वातावरणातील वाय ू रचन े नुसार ७८% भाग हा ना य ोजन न े
यापला आह े. नाय ोजन प ृ वी या प ृ भागावर ऑ साईड आिण स ंयुगां या िविवध
व पात उपि थत आह े. नाय ोजन हा म ुबलक माणात असला तरी , सजीव त े थेट
वातावरणात ून घेऊ शकत नाहीत . नाय ोजन िमळिव यासाठी सजीवा ंना इतर ोता ंवर
अवल ंबून राहाव े लागत े. नाय ोजन च ात खालील चरणा ंचा समाव ेश होतो :
िवजा: वातावरणातील नाय ोजन आिण ऑि सजन िवज ेमुळे एक होतात आिण
नायि क ऑ साईड तयार होत े. नायि क ऑ साईड प ुढे ऑि सडाइज होऊन
नाय ोजन प ेरो साइड बनत े याची पा याबरोबर िति या होऊन नायि क ऍिसड
तयार होत े. वातावरणातील ह े नायि क आ ल पावसा या पा यासोबत िमसळ ून
जिमनीवर पडत े. जिमनीत असल ेली ही नाय ोजन स ंयुगे नंतर वन पती या ं या
वाढीसाठी आिण िवकासासाठी वापरतात .
जैिवक ि याकलापा ं ारे नाय ोजन िनधा रण: नाय ोजन िनधा रण कर याची ही
देखील एक न ैसिग क ि या आह े. दोन कारच े जीव नाय ोजन िनधा रण करतात .
पिह या गटात म ु -िजवंत जीवाण ू आिण एकप ेशीय वन पती असतात आिण द ुस या
गटात काही वय ंपोिषत िनळ े िहरव े शैवाल आिण जीवाण ू असतात ज े िहर या
वन पत शी सहजीवन स ंबंधात राहतात . याच माण े श गायु वन पत या म ुळां या
गाठ वर (जसे क िहरव े वाटाण े, सोयाबीन , हरभरा , श गदाणे इ.) उपि थत असल ेले
िजवाण ू वातावरणातील नाय ोजन ि थर हो यास मदत करतात आिण नाय ोजन
संयुगे अमीनो ऍिसड या व पात वन पत ना प ुरवतात . समु ा या प ृ भागावरही
नाय ोजनच े िनधा रण िन या िहर या श ैवाल आिण जीवाण ूं ारे केले जाते. munotes.in
Page 7
पया वरण शा : संक पना
आिण उपयोजन
7 कृि म िनधा रण: या ि य ेत अमोिनयम स फ ेट, नाय ेट्स इ यादी नाय ोजन
संयुगे असल ेली रासायिनक खत े तयार क ेली जातात आिण जिमनीत नाय ोजन
समृ द हो यासाठी याचा वापर क ृषी काया त केला जातो .
स ि य नाय ोजन स ंयुगे अमोिनया िक ंवा अमोिनयम हण ून अज ैिवक व पात
पांत रत होतात ज े पुढे नाय ेट्स आिण /िकंवा नाय ायट ्स म य े पांत रत होतात . या
ि य ेला नायि िफक ेशन हणतात . वन पती , मातीत ून नाय ोजन घ ेतात आिण या ंचा
वतः या वाढीसाठी आ िण िवकासासाठी वापर करतात . यानंतर, िथना ं या पात
असल ेले हे नाय ोजन अ न साखळीतील िविवध पोषण पात या ंवर उपि थत
असल े या िविवध जीवा ंम ये ह ता ंत रत क ेले जाते. जीवांम ये असल ेली िथन े अमीनो
ऍिसड , यु रया इ याद म य े िवघिटत होतात .
िवनाय ीकरण : ही ि या नायि करणा या िव आह े. िविवध जीवा ं या शरीरातील
कचरा आिण वन पती आिण इतर सजीवा ं या म ृत अवश ेषांम ये अिमनो अ ॅिसड, यु रया
इ. असतात . ही नाय ोजन स ंयुगे जीवाण ूं या द ुस या स ंचा ार े पया वरणात परत सोडली
जातात या िजवाण ूना डेिनि फािय ंग बॅ टे रया अस े हणतात . पृ वी या प ृ भागावरील
नाय ोजनच े संतुलन ह े नायि करण आिण िवनाय ीकरण या दोन ि या ंचे एकि त
य न आह े. अशा कार े, नाय ोजन च प ूण होते.
मा , स या या काळात मानवी ह त ेपामुळे नाय ोजन च ाच े नैसिग क काय
िव कळीत झाल े आहे. याचे कारण जिमनीत नाय ोजनय ु खता ंचा जा त वापर होत
अस याम ुळे जगभरातील श ेतजिमनी मोठ ्या माणात द ूिषत आह ेत. अितरी खत
पावसा या पा यात िमसळत े आिण जवळ या जलक ुंभांम ये िमसळत े. ही नाय ोजन
खते पा यात िमसळ याम ुळे पा याच े सुपोषण होत े. सुपोषण (Eutrophication ) ही एक
अशी ि या आह े या ार े जा त रासायिनक खता ं या उपि थतीम ुळे जल पण
सार या पा यातील तणा ंची जा त वाढ होत े. या म ुळे पाणवठ ्यांम ये असल े या
िवरघळल े या ऑि सजनचा वापर जलसाठ ्यातील म ृत जीवा ंचे िवघटन कर यासाठी
जा त माणात होतो आिण पा यातील ऑि सजन कमी झा याम ुळे ते पाणी
सजीवा ंसाठी म ृत होत े.
(Source: https://www.usgs.gov/media/images/diagram -nitrogen -cycle ) munotes.in
Page 8
पया वरण शा आिण पया वरण
8 काब न च : पृ वी या प ृ भागावर काब न तीन व ेगवेग या व पात आढळ ून येतो. वायू
व पात त े काब न मोनोऑ साइड , काब न डायऑ साइड इ . हणून उपल ध आह े. व
व पात त े पा यात िवरघळल े या काब न डायऑ साइड या पात उपल ध आह े
आिण घन व पात त े जीवा म इ ंधन, गाळात साठवल ेला काब न आिण स ि य पदाथ
हणून उपल ध आह े.
काब न च िविवध तरा ंवर काय करत े. काब न काशस ं ेषण ि य े ारे जैिवक
जगाम य े वेश करत े. याम य े झाडे वातावरणात ून काब न डायऑ साइड घ ेतात आिण
सूय काश , पाणी, लोरोिफल आिण मातीतील इतर पोषक त वा ंसह त े अ न तयार
करतात . हा काब न वृ ा छािदत ऊत या पात िहर या वन पत म य े साठवला जातो
आिण प ृ वी या प ृ भागावर िविवध कार या ज ंगलां या पात तो मोठ ्या माणात
आढळ ून येतो. ॉिफक तर एक वर वन पत ार े िनमा ण होणार े काब हाय ेट्स इतर
जीवांम ये अ न साखळी ार े पसरवल े जातात आिण त े वापरात य ेतात.
ासो छवासा या ि य ेतून सजीव काब न सोडतात . याच माण े मृत स ि य पदाथा चे
िवघटन कर याची ि या जस े क गळल ेली पान े, वन पती आिण ा या ंचे मृत अवश ेष,
ा या ं या शरीरातील कचरा इ . या ि या ंमुळे पण काब नडाय ऑ साईड वातावरणात
परत सोडला जातो . कोळसा , पे ोिलयम , नैसिग क वाय ू इ यादी जीवा म इ ंधनां या
वलना या िक ंवा जाळ या या ि य ेतूनही काब न डायऑ साइड वातावरणात सोडला
जातो. काही काब न हा प ृ वी या प ृ भागावर गाळा या व पात (जसे क कवच , हाडे
इ.) साठवला जातो . याच माण े, वन पती , ाणी इ याद म य े असल ेले स ि य पदाथ
भूगभा त गाडल े जातात आिण ख ूप दीघ काळासाठी भ ूगभा त साठवल े जातात .
सजीवा ंम ये असल ेली ही ऊजा जीवा मा ं या िनिम तीला ज म द ेते. गाळाचा काब न
खडका ं या हवामान आिण ध ूप ि य े ारे तसेच वालाम ुखी या उ ेका ार े वातावरणात
सोडला जातो .
(Source: https://scied.ucar.edu/image/carbon -cycle ) munotes.in
Page 9
पया वरण शा : संक पना
आिण उपयोजन
9 समु , महासागर आिण इतर सागरी प रस ं थांम ये असल े या सागरी वन पत ार े
मोठ्या माणात काब न डायऑ साइड शोषला जातो . यामुळे महासागरा ंना काब न िसंक
मानल े जात े. हा काब न ल ँ ट स (जलीय वन पती ) शोषून घेतात व काश
सं ेषणासाठी वापरतात आिण यापास ून तयार होणार े काब हाय ेट्स जलीय अ न
साखळीतील इतर जीवा ंम ये पसरवल े जातात . समु ा या तळावर मोठ ्या माणात
काब न गाळ जमा होऊन साठवला जातो . व यापास ून वाळ खडक , गाळाच े खडक ,
हाय ोकाब न इ याद ची िनिम ती होत े.
चंड जंगलतोड , वाढती लोकस ं या, वाढते औ ोिगक करण , शहरीकरण , वाहतूक
इ याद म ुळे खूप मोठ ्या माणात वातावरणात काब न सोडला जातो . काब न च ा या
नैसिग क काया म ये होणा या य ययाचा प रणाम हण ूनच ह रत ग ृह प रणाम – जागितक
तापमान वाढ आिण हवामान बदल अ या प रणामा ंना आप याला सामोर े जावे लागत
आहे. िहमन ा िवतळण े, समु ा या पातळीत वाढ , उ णत े या लाटा आिण थ ंडी या
लाटा इ यादी ह े सव जागितक तापमान वाढ व हवामान बदलाचा प रणाम दश वतात.
१.६ ऊजा वाह - पोषण पात या - ऊजा मनोरा
पृ वी-वातावरण णाली या काया म ये ऊज ची ख ूप मह वाची भ ूिमका आह े. ऊज चा
मुख ो त सूय आहे आिण उज या इतर काही ोता ंम ये भू-औि णक ऊजा , वैि क
िकरणो सग , जीवा म इ ंधनांपासून िमळणारी ऊजा इ याद चा समाव ेश होतो .
सौर ऊजा िहर या वन पत ार े शोषली जात े आिण यान ंतर काशस ं ेषण ि य े ारे
या ऊज चे अ ना म ये प ा ंतर होत े. या ऊज चा काही भाग वन पती वतः या
वाढीसाठी आिण िवकासासाठी वापरतात आिण उव रत उज चा भाग इतर जीवा ंना िदला
जातो. हणून अस े हटल े जाते क प ृ वी-वातावरण णालीमधील ऊज चा वाह एका
िदशेने होतो . ऊज चे हे अिभसरण िविवध पोषण पात या ं ारे होते याम ुळे पृ वी या
पृ भागावर असल े या िविवध प रस ं थांम ये काय करणा या िविवध अ न साखळी
आिण अ न जाळ े तयार होतात . काश ऊज चे अ न िक ंवा रासायिनक ऊज म ये
पांतर हो या या ि य ेमुळे जीवा ंम ये जैिवक पदाथ िकंवा ऊती तयार होतात , याला
जैव सं ेषण (बायोिस ंथेिसस) हणतात . या ि य े ारे जैिवक पदाथा चे िवघटन आिण
िवघटन होत े आिण यात साठवल ेली ऊजा पु हा वातावरणात पाठिवली जात े ितला
जैविवघटन अस े हणतात . ऊजा िनमा ण करता य ेत नाही िक ंवा न ही करता य ेत नाही
पण ितच े व प बदलत े हा उज शी संबंिधत िनयम प रस ं थांनाही लाग ू होतो.
अ न साखळी : अ न श ृंखला हणज े वय ंपोिषत (िहर या वन पती ) पासून परपोषी
(शाकाहारी , मांसाहारी आिण सव भ क ) आिण प रस ं थेतील स ंशकली जीवा ंकडे अ न
उज चे अनु िमक ह ता ंतरण होय . उदाहरणाथ नाकतोडा गवत खातो , बेडूक नाकतोडा
खातो आिण प ुढे बेडकाला साप खातो .
अ न जाळ े: िविवध अ नसाखळ या जिटल स ंयोगाम ुळे अ न जा याची िनिम ती होत े.
अ न जाळी या बाबतीत िविवध जीव इतर जीवा ंचे परभ ी िक ंवा भ य अस ू शकतात . munotes.in
Page 10
पया वरण शा आिण पया वरण
10 उदाहरणाथ , क बड ्याला साप , को हा िक ंवा मानव द ेखील खाऊ शकतो . याच माण े
मानव, मासे, मांस िकंवा भा या खाऊ शकतो .
(source: https://www.slideserve.com/rehan/energy -flow-in-ecosystem )
(source: https://www.slideserve.com/rehan/energy -flow-in-ecosystem )
पोषण पात या : पोषण पातळी हा श द अ न साखळीतील पोषण िक ंवा पोषणाची
पातळी स ूिचत करतो . अथा त, अ न ऊज ची हालचाल एका पोषण पातळीव न द ुस या
पातळीवर कशी होते ते दश वते. ही संक पना आर .एल. िलंडमन या ंनी १९४२ साली
मांडली होती . िहर या वन पती पिह या पोषण पातळीवर ि थत असतात कारण त े
काशस ं ेषण ि य े ारे ऊजा पांतरण आिण ह ता ंतरणाची ि या स ु करतात .
हणून िहर या वन पत ना वय ं-पोषक जी व अस ेही हणतात कारण त े वतःच े अ न
वतः तयार क शकतात . वन पत ार े सुमारे ९०% उजा यां या ासो छवासासाठी
आिण िवकासासाठी वापरली जात े आिण क ेवळ १०% ऊजा जीवा ं या प ुढील तरावर
जाते. munotes.in
Page 11
पया वरण शा : संक पना
आिण उपयोजन
11 तृणभ ी िक ंवा गवत खाणार े जीव (नकतोड े, क बड ्या, ह ी इ .) दुस या पोषण पातळीवर
असतात ज े िहर या वन पत च े सेवन करतात आिण अशा कार े यां याकड ून ऊजा
िमळवतात . तृणभ ी ा या ंची ही ऊजा मांसाहारी ा या ंना (बेडूक, साप, वाघ इ .) िदली
जाते जे तृणभ ी खा यावर पोषण पातळी तीन बनतात . सव भ क ाणी पोषण पा तळी
चार वर ि थत आह ेत जे िहर या वन पती तस ेच जीवा ंचे मांस दो ही खाऊ शकतात .
सव च पोषण पात या ंवर काही माणात ऊजा (मू , शेण, मलमू इ.) कचरा व पात
सोडली जात े. सजीवा ंचा (वन पती आिण ा या ं या) जे हा मृ यू होतो त े हा या ं या म ृत
शरीरातील बंिद त असल ेली ऊजा वातावरणात परत सोड याची ि या
िवघटनक या ारे केली जात े.
(source: https://www.slideserve.com/rehan/energy -flow-in-ecosystem )
पया वरणीय मनोर े :
पया वरणीय मनोरा असा मनोरा आह े याम य े एकूण जात ची स ं या, एकूण जैिवक
व तुमान, आिण उपल ध ऊजा यांची पोषण तरा या खाल या तरापास ून वर या
तरावर पोहोच े पय त सं या कमी कमी होत जात े. खाली िदल े या माण े तीन कारच े
पया वरणीय मनोर े आढळ ून येतात:
१) सं या मनोर े: या कार या मनो याम य े िविवध पोषण तरांवर जीवा ं या एक ूण
जात चा समाव ेश होतो . या म य े जीवा ंचा आकार समािव क ेला जात नाही . पोषण
पातळी तीन िक ंवा चार या त ुलनेत पोषण तर एकवर (िहर या वन पत म य े)
जात ची च ंड िविवधता आढळ ून येते. उदाहरणाथ , हरीण ज े तृणभ ी आह े ते
पोषण पातळी दोन वर आह े कारण त े गवत खात े (गवत ज े ॉिफक ल े हल १ वर
आहे जे वय ंपोषी आह े) तर पोषण तर दोन वर असल े या जीवा ंना खायला
दे यासाठी मोठ ्या माणात गवत उपल ध असल े पािहज े.
munotes.in
Page 12
पया वरण शा आिण पया वरण
12 २) जैिवक व त ुमान मनोरा : जैिवक व त ुमान हणज े पृ वी या प ृ भागावर आढळ ून
येणारे ए कूण ज ैिवक पदाथा चे व त ुमान. हा मनोरा प रस ं थे म य े उपल ध
असल े या य ेक ॉफ क तरावरील एक ूण जैिवक पदाथ दश वते.
३) ऊजा मनोरा : ऊजा मनोरा एका पोषण तराव न द ुस या तरावर ह ता ंत रत
केले या उज चे एकूण माण दश वते. ऊजा मनोरा प रस ं थेची उ पादकता समज ून
घे यास मदत करत े.
(source: https://www.slideserve.com/rehan/energy -flow-in-ecosystem)
१.७ जमीन आिण पा यावरील जीवन : सौर ऊजा आिण महासागरातील
पा याच े मह व - थलीय आिण जली य प रस ं था
पृ वी ह हा आतापय तचा एकम ेव माहीत असल ेला ह आह े याम य े जीवनास आधार
देणारे घटक आह ेत आिण याम ुळेच या हावर जीवन िवकिसत झाल े आहे आिण त े येथे
िटकून आह े. मृदावरण िक ंवा पृ वीवरील जिमनीच े े पृ वी या प ृ भागा या स ुमारे
२९% यापलेले आ हे तर जलावरणन े सुमारे ७१% े यापल े आहे. जमीन आिण
पाणी दो ही व ेगवेग या मागा नी जीवनाला आधार द ेतात.
पव त, पठार, मैदाने, िकनारी म ैदाने, बेटे इ. अशा िविवध भौितक व ैिश ्यांम ये जिमनीची
िवभागणी क ेली जाऊ शकत े. हे पुढे खडक , माती, खिनज े आिण इत र घटका ंनी बनल ेले
आहेत. या हावर राह यासाठी िविवध कार या वन पती , ाणी, प ी, क टक , मानव
यांना जिमनी याच प ृ भागाचा आधार आव यक आह े. यामुळेच पृ वी हा ह िविवध
भूमी-आधा रत प रस ं थां ारे वैिश ्यीकृत आह े आिण याच प रस ं था िविवध सजीवा ंनी
समृ आह ेत. उदाहरणाथ , वन प रस ं था, वाळव ंट प रस ं था इ यािद . पृ वी या
पृ भागावरील स ुमारे ३०% भूभाग ज ंगलांनी यापल ेला आह े. वने ऑि सजन -काब न
संतुलन राख यात , अ नाची तरत ूद आिण इतर िविवध पया वरणीय आिण आिथ क
सेवांम ये मह वप ूण भूिमका बजावतात . munotes.in
Page 13
पया वरण शा : संक पना
आिण उपयोजन
13 स या या काळात मानवी स ं कृतीने केले या गतीम ुळे शेती, औ ोिगक करण ,
शहरीकरण इ यादी िविवध मानवी क पा ंमुळे जिमनीवर च ंड दबाव आह े. दूषण,
कचरा टाकण े इ याद म ुळे जमीन िनक ृ दजा ची होत आह े.
या हावर जीवन िटक यासाठी पाणी आव यक आह े कारण पाणी हा असा घटक आह े
या ार े पृ वी या प ृ भागावर िविवध पोषक य े सा रत क ेली जातात आिण ह ेच पाणी
सजीवा ंम ये पोषक त वा ंचे अिभसरण कर यास मदत करत े. पृ वीवरील पा या या
भागाची तापमानातील बदल , ारता , घनता या व अ या इतर घटका ं या आधार े
िवभागणी क ेली जाते. जिमनी या प ृ भागा माण ेच, पा याच े पृ भाग द ेखील िविवध
कार या प रस ं थांना आधार द ेतात जस े सागरी प रस ं था, खारफ ुटीची प रस ं था इ .
मानवी ह त ेपामुळे, पा या या प ृ भागावर द ूषण, हवामान बदल आिण पया वरणा या
हासाचा व अ या इतर सम या ंचाही प रणाम होतो आह े.
सौर ऊजा आिण महासागरातील पा याच े मह व :
सौर ऊजा : सूय हा आप या आकाशग ंगेचा (िम क व े) क आह े आिण १५० दशल
िकलोमीटर अ ंतरावर असल ेला प ृ वी या सवा त जवळचा तारा आह े. सूया या
गु वाकष ण श म ुळे सव ह या ं या िन ि त थाना ंवर आह ेत आिण ह े बल आप या
ह णालीम य े संतुलन राख यासाठी मह वप ूण आह े. एक तारा अस यान े, सूय
िकरणो सग उ सिज त करतो जो उ णता आिण काशाचा म ु य ोत आह े.हीच सौर
ऊजा सजीव आिण िनज व जगासाठी मह वाची आह े. सौरऊज या उपल धतेमुळेच
पृ वी या प ृ भागावर जीवस ृ ी िवकिसत झाली आिण िटक ून रािहली . वन पत ना
काशस ं ेषण ि य ेतून जा यासाठी स ूय काश आव यक असतो या ार े वन पती
अ न तयार करतात . हे अ न न ंतर िविवध प रस ं थांमधील इतर सजीवा ंम ये सा रत
केले जात े. िनसगा तील इतर घटका ं या अिभसरणासाठीही सौरऊजा आव यक आह े
जसे क जलच ाच े काय जेथे सूया या उ णत ेमुळे पाणी बा पीभवन होत े आिण यान ंतर
ावण आिण मग पज यवृ ी होत े. ढग िनिम ती, वा यांचे प रस ंचरण आिण प ृ वी या
पृ भागावरील जीवनासाठी य िक ंवा अ य पण े आव यक असल े या अशा अन ेक
हवामान घटना ंसाठी सौर ऊजा आव यक आह े. सौरऊजा ही काशाचा ोत आह े
कारण आज गत त ं ानान े सूय काश हा वीज िनिम तीसाठी वापरला जातो . अशा
कार े कृषी, उ ोग , वाहतूक, दळणवळण आिण अथ यव थ े या इतर े ां या
िवकासासाठी सौरऊजा मह वप ूण आहे.
महासागरातील पाणी : पृ वीचा ७१ ट के भाग जलावरणान े यापल ेला आह े आिण
सुमारे ९७ ट के ारय ु पाणी ह े समु आिण महासागरा ंम ये आ ह े. यामुळेच
सूय काशासारख े महासागराच े पाणी प ृ वीवरील जीवस ृ ी या िनवा हाम य े मह वप ूण
भूिमका बजावत े. महासागराच े पाणी ह े ढग िनिम तीसाठी आ ता दान करत े; ते काब न
िसंक हण ून काम करत े, सौर िविकरण शोष ून घेते महासागर वाह आिण प ृ वीवरील
उ णत ेचे संतुलन राखत े; सागरी प रस ं था, वाळ खडक इ याद ार े िविवध जीवा ंचे munotes.in
Page 14
पया वरण शा आिण पया वरण
14 जतन करत े. लोरीन , सोिडयम , मॅ नेिशयम इ याद सार या अस ं य ारा ंचा आिण
खिनजा ंचा देखील महासागराच े पाणी ह े एक मह वप ूण ोत आह े.
उ ण वाळव ंट प रस ं था (भू आधारीत ):
भौगोिलक ्या वाळव ंटाची या या एक अस े े हण ून केली जाऊ शकत े याम य े
अ यंत नग य पाऊस पडतो आिण अप रप व म ृदा असल ेले कोरड े हवामान असत े.
वाळव ंट े ात पाऊस ख ूपच कमी पडतो साधारण वािष क ५० स टीमीटर प े ा कमी अस ू
शकतो आिण िदवसा ख ूप जा त तापमान (४५ -५० अंश सेि सअस ) आिण रा ी ख ूप
थंड तापमान (५-१० अंश सेि सअस ) इतके असू शकत े. वाळव ंट दोन कारच े
असतात : उ ण वाळव ंट आिण थ ंड वाळव ंट. खूप कमी पज यमान आिण खराब म ृदेमुळे,
वाळव ंटात आढळणा या उ पादका ंची (वन पती ) सं या ख ूप मया िदत आह े परंतु तरीही
ते उ च पोषण तरावरील िविवध आधार द ेते. वाळव ंटात आढळणार े जीव अ य ंत ती
हवामान असल े या प रि थतीशी ज ुळवून घेतात. दि ण आिशया (थर वाळव ंट), उ र
अमे रका, आि का (सहारा आिण कालाहारी वाळव ंट) इ याद म य े उ ण आिण कोरड े
वाळव ंट प रस ं था अि त वात आह े. वाळव ंटीय प रस ं था या नाज ूक असतात . परंतु
अ यंत कठीण हवामान प रि थती अस ूनही, वाळव ंटातील प रस ं थेम ये एक िव त ृत
अ नसाखळी आढळ ून येते िजथ े सव जीवा ंनी कठोर वातावरणाशी ज ुळवून घे याची
चांगली य ं णा िवकिसत क ेली आह े. वाळव ंटी प रस ं थेत आढळणार े हे िविवध जीव
खाली प क ेले आहेत:
उ पादक : कॅ टस आिण काट ेरी झाड े (बाभूळ कार ) जी काट ्याने झाकल ेली असतात
आिण वन पत या शरीरावर असल े या मा ंसल व त ुमानात पाणी साठव ू शकतात .
तृणभ क : उंट, हरीण, काळवीट , म ढ्या आिण श े या.
मांसभ क : लांडगे, को ह े, िवंचू, साप इ .
िवघटन करणार े जीव: िमिलपीड ्स, वाळवी , गांडुळे, ोटोझोआ आिण ब ॅ टे रया.
ुवीय प रस ं था (जलीय ): ही प रस ं था आि ट क आिण अ ंटाि ट क वत ु ळ आिण ुव
यां याम य े ि थत आह े. ही प रस ं था प ृ वी या प ृ भागा या स ुमारे दहा ट क े जागा
यापत े आिण पमा ॉ ट ेणीतील आह ेत.
आि ट क द ेश: आि ट क द ेशात फ दोन ऋत ू आढळतात : उ हाळा आिण िहवाळा .
सरासरी तापमान िहवा यात -४० अंश सेि सअस त े उ हा यात १० अंश सेि सअस
दर यान असत े आिण य ेथे चंड वेगाने वारे वाहतात . हा द ेश सहा मिहन े िदवस आिण
सहा मिहन े रा अन ुभवतो आिण हण ूनच याला ‘म यरा ी या स ूया ची भूमी’ असेही
हणतात . वन पती वाढीचा ह ंगाम ख ूपच लहान असतो आिण हण ूनच आि ट क
देशातील बह त ेक भाग झाड े नसल ेले आह ेत आिण य ेथे फ लहान आकारा या
वन पती उगवतात . मया िदत वन पती अस ूनही, हा द ेश मास े आिण थला ंत रत
प यांची च ंड िविवधता असल ेली एक अितशय उ पादक प रस ं था आहे. munotes.in
Page 15
पया वरण शा : संक पना
आिण उपयोजन
15 उ पादक : आि ट क द ेशातील उ हा याच े मिहन े माच ते स ट बर पय त असतात ज े हा
सूय संपूण उ हा यात आकाशात असतो . सूय काशाची सतत उपल धता स ू म
फायटो ल ँ टन आिण बफ एकप ेशीय वन पत या वाढीस अन ुमती द ेते. या वय ंपोशी
जीवांनी उ पा िदत क ेले या अ नाम ुळे एका िव त ृत प रस ं था तयार झाली आह े.
भ क : जेली आिण कोळ ंबी तृणभ क आह ेत. लू हेल, बोहेड हेल, सील, वॉलरस ,
समु ी िस ंह इ यादी जीव ह े मांसभ क आह ेत.
सफाई व िवघटन करणार े जीव: शाक , खेकडे, सागरी ज ंत आिण काही कारच े शैवाल
स ि य कचरा (शरीरातील कचरा आिण वन पती आिण ा या ंचे मृत अवश ेष) साफ
क न ही सागरी अ नसाखळी प ूण करतात .
अंटाि ट क द ेश: अंटाि ट का ख ंड दि ण ुवावर ि थत आह े आिण कायम व पी
मानवी व ती नसल ेला ख ंड आह े. इतर ख ंडां या त ुलनेत हा द ेश सवा त थंड आ िण
कोरडा आह े आिण य ेथे वेगवान वार े वाहतात . या ख ंडाचा एक मोठा भाग बफा ने
झाकल ेला आह े आिण य ेथे कोण याही वन पती जात ची वाढ होत नाही . तापमान -
१० अंश सेि सअस त े -६० अंश सेि सअस दर यान असत े. उ हा या या मिह या ंत
िकनारप ीवर तापमान १० अंश सेि सअस असू शकत े. ऑ टोबर त े माच दर यान
उ हाळा असतो आिण माच ते ऑ टोबर पय त िहवाळा असतो . या द ेशात सवा िधक
पज यवृ ी बफ आिण बफा या व पात असत े. अंटाि ट क प रस ं था त ुलनेने सोपी
प रसं था आह े परंतु उ पादक आह े.
उ पादक : काही जिमनीवरील वन प ती आिण फायटो ल ँ ट स (एक प ेशीय वन पती )
जे समु ा या प ृ भागावर तर ंगतात आिण सम ु ात १०० मीटर खोलीवर द ेखील वाढ ू
शकतात .
भ क : ि ल ह े लहान कोळ ंबीसारख े ाणी आह ेत ज े तृणभ क आह ेत ज े
फायटो ल ँ ट सचा आहार घ ेतात. एक िनळा द ेव मासा एका ज ेवणासाठी स ुमारे तीन त े
चार टन ि ल खाऊ शकत े. ि वड ्स, प ि वन, िबबट्याचे सील , ह ी सील , बॅलीन द ेव
मासा इ यादी मा ंसभ क ाणी आह ेत.
सफाई व िवघटन करणार े जीव : लॉब टर , समु ी काकडी , खेकडे, कोळंबी, समु ी
लग, व स , बुरशी आिण एकप ेशीय वन पती ह े िवघटन कर याची भूिमका बजावतात .
१.८ सारांश
पया वरण शा ातील या िविवध स ंक पना अ यास यासाठी मह वा या आह ेत कारण या
संक पना िव ा या ची समज वाढव यास मदत करतात . अ न साखळी , अ न जाळ े ,
पोषण पात या , जैवभूरासायिनक च , इ यादी या पया वरण शा ातील म ूलभूत
संक पना पया वरणातील िविवध सजीव आिण िनज व घटक ह े एकम ेकांवर कस े
अवल ंबून असतात ह े प करतात . पया वरणातील या सव घटका ंचे काय ही य ं णा
गितमान बनव यासाठी जबाबदार आह े. munotes.in
Page 16
पया वरण शा आिण पया वरण
16 १.९ तुमची गती /अ यास तपासा
१. खालील िवधान ‘चूक’ का ‘बरोबर ’ ते िलहा :
अ) प रसं था ही एक ब ंद णाली आह े.
आ) सफाई करणार े जीव (Scavengers ) पया वरण व छ ठ ेव यास मदत करतात .
इ) अ न जाळ े हणज े िविवध अ न साख या ंचे एक जिटल स ंयोजन असत े.
ई) पया वरणशा ाची स ंक पना चा स डािव नने मांडली.
उ) पृ वी या प ृ भागाचा ७१ ट के भाग भ ुपृ ाने यापलेला आह े.
२. गाळल े या जागा भरा :
अ. प रसं था ह े ____________ एकक आह े. (काया मक, ता पुरते, ासंिगक,
यांि क)
ब. ____________ हे अंटाि ट क प रस ं थेतील त ृणभ क आह ेत. (ि स ,
लॉब टर , लू हेल, ुवीय अ वल )
क. ___________ हे उ ण वाळ वंट प रस ं थेतील उ पादक आह ेत. (कॅि ट, गवत,
झाडे, खारफ ुटी)
ड. प रसं थेची उ पादकता समज ून घे यात _____________ मदत करत े. (ऊजा
िपरॅिमड, सं येचा िपर ॅिमड, बायोमास िपर ॅिमड, बायोग ॅस िपर ॅिमड)
इ. नाय ोजन च ाच े नैसिग क काय _______________ मुळे िव कळी त होत े.
(यु ोिफक ेशन, मॅि निफक ेशन, कॅि सिफक ेशन, ऑि सड ेशन)
३. िदले या पया यातून यो य उ र िनवडा :
अ. 'इकोलॉजी ' या श दात 'ओइकोस ' या श दाचा अथ काय आह े? (िनवास थान ,
गुहा, सावली , छत)
आ. वन पती कोण या ि य े ारे अ न तयार करत े? ( काशस ं ेषण, सुपोषण, जैव
व तुमान, संपृ ता)
इ. वातावरणात सवा त जा त माणात असल े या वाय ूचे नाव सा ंगा. (नाय ोजन ,
ऑि सजन , फॉ फरस , काब न डायऑ साइड )
ई. या भौगोिलक द ेशाचे तापमान कमी िक ंवा कमी पाऊस पडतो या द ेशाचे नाव
सांगा. (वाळव ंट, रेन फॉर े ट, गवताळ द ेश, नदी खोर े) munotes.in
Page 17
पया वरण शा : संक पना
आिण उपयोजन
17 उ. कायम व पी मानवी लोकस ं या नसल े या ख ंडाचे नाव सा ंगा. (अंटाि ट का,
ऑ ेिलया, पॅटागोिनया , आि ट क)
१.१० वा यायासाठी िदल े या ा ंची उ र े
१. खाली िदल ेले वा य बरोबर आह े का च ूक ते सांगा:
अ. चूक
आ. बरोबर
इ. बरोबर
ई. चूक
उ. चूक
२. गाळल े या जा गा भरा :
अ. काया मक.
आ. ि स .
इ. कॅ टस.
ई. ऊजा मनोरा .
उ. सुपोषण (Eutrophication )
३. िदले या पया यातून यो य उ र िनवडा :
अ. िनवास थान .
आ. काशस ं ेषण.
इ. न
ई. वाळव ंट.
उ. आंटाि ट का.
१.११ तांि क श द आिण या ंचे अथ
अ न साखळी : अ नसाखळी हणज े वय ंपोशी (िहर या वन पती ) पासून परपोशी
(तृणभ क , मांसभ क आिण सव भ क ) आिण प रस ं थेतील िवघटक िजवा ंम ये अ न
उज चे अनु िमक ह ता ंतरण होय .
अ न जाळ े: िविवध अ नसाखळ या जिटल स ंयोगाम ुळे अ न जाळया ंची िनिम ती होत े.
पोषण पातळी : पोषण पातळी हा श द अ न साखळी तील पोषण िक ंवा पोषणा या
पातळीला स ूिचत करतो . munotes.in
Page 18
पया वरण शा आिण पया वरण
18 जैवभूरासायिनक च : पृ वी या प ृ भागावरील ज ैिवक, भूवै ािनक आिण रासायिनक
संसाधना ं या च य हालचालीला ज ैवभूरासायिनक च हणतात .
१.१२ काय
जवळ या िनसग उ ानाला भ ेट ा व या उ ानात आढळ ून येणा या नैसिग क
प रसं थेचे िविवध घटक समज ून घेऊन या ंचा अ यास करा .
१.१३ पुढील अ यासासाठी स ंदभ
The Arctic and The Antarctic | Smithsonian Ocean (si.edu)
polar ecosystem - Biota of tundra and polar barrens | Britannica
The Arctic | National Wildlife Fe deration (nwf.org)
Arctic Ecosystem: Description, Food Chain, and Animals
(earthreminder.com)
Antarctica: Life in Antarctica (marinebio.net)
Desert Ecosystem: Definition, Types and Characteristics | Earth
Reminder
munotes.in
Page 19
19 २
पया वरणाचा हास
घटक रचना :
२.० उिद े
२.१ तावना
२.२ िवषय चचा
२.३ पया वरणीय हासाला जबाबदार असणारी िनसग िनिम त कारण े आिण प रणाम
२.५ कारणीभ ूत घटक आिण प रणाम : मानवी ाथिमक , ि तीय आिण त ृतीय ेण चे
यवसाय
२.६ जागितक पया वरणीय सम या
२.७ थािनक पया वरण सम या : िवशेषक न म ुंबई महानगर द ेश संदभा सह
२.८ सारांश
२.९ तुमची गती तपासा
२.१० २ -९ ची उ र े
२.११ तांि क श द आिण या ंचा अथ
२.१२ नेमून िदल ेले काय : घटना ंचा अ यास
२.१३ पुढील वाचनासाठी स ंदभ
२.० उि े
या करणाम य े तु ही खालील बाब चा उहापोह करणार आहात .
िनसग िनिम त पया वरणाचा हासाची कारण े आिण या ंचे प रणाम -
मानविनिम त पया वरणा या हासाची कारण े आिण या ंचे प रणाम -
मह वा या जागितक पया वरणीय सम या ंचा आढावा .
िवशेषक न , मुंबई महानगर द ेशासह थािनक पया वरणीय सम या प करा . munotes.in
Page 20
पया वरण शा आिण पया वरण
20 २.१ तावना
पया वरणाचा हास ही स ंक पना छा ीसारखी सव तारा एकि त ज ुळव याची प दत
आहे. याम य े जैविविवधता , दूषण, अर यतोड आिण अन ेक सम या ंचा अंतरभाव आह े.
या संक पन ेतून नैसिग क पया वरणाची अधोगती आिण ज ैिवक िविवधत ेचा हास कसा
होतो ह े समजत े. नैसिग क आिण मानविनिम त अथवा ा दो हीही कारणा ंचा एकि त
प रणामाम ुळे िदवस िदवस पया वरणाची अधोगती होत आह े. पया वरणा या अधोगतीस
नैसिग क आिण मानविनिम त घटक कस े कारणीभ ूत आह ेत, यावर वत ं यपणे ल क ि त
केले आहे. जागितक पया वरणीय म ुख सम यावर प ुढील अ यास आिण चचा अपेि त
आहे. या करणाम य े खास क न म ुंबई महानगर द ेशासह काही थािनक पया वरणीय
सम या ंची चचा या करणा या श ेवटी करायची आह े.
२.२ िवषय चचा
पया वरणाची अधोगती हणज े हास ही जागितक ग ंभीर सम या आह े. आप या प ृ वी
वरील हवा , पाणी, मृदा, वन पती , ाणी आिण इतर अस ं य सजीव आिण िनज व
घटका ंचा गुंतागुंतीचा पर पर सहसब ंधामुळे आप या सभोताल या आिण जागितक
पातळीवर या सम या ंची िनिम ती झाली आह े. साधनस ंप ीचा च ूक या प तीन े हास
होत चालला अस याम ुळे जागितक पया वरणाम य े िबघाड िनमा ण होत आह े.
(Bourqne at al ; 2005 , Malcolm & Pitelka , 2000 ), सामािजक , आिथ क तांि क
आिण स ं था मक ि या ंमुळे पया वरणाच े िबघाड होत आह े. पूर, दु काळ भ ूकंप,
वालाम ुखी उ ेक, वणवे, वादळे इ. नैसिग क; आिण अित र लोकस ं या, अिनयोिजत
आ ाळ िव ाळ िव तारणार े शहरीकरण , औ ोिगकरण , अित मण आिण ब ेसुमार
अर यतोड इ . मानविनिम त कारणाम ुळे पया वरणीय दजा वर प रणाम होत असतो .
पया वरणाची कधीही भ न न िनघणारी प रि थती तयार होत असत े. यामुळे
जैविविवधत ेचा, प रसं थांचा नैसिग क साधनस ंप ीचा आिण िनवास थाना ंचा िवनाश
होऊ शकतो . उदा. हवे या द ूषणाम ुळे आ लवषा होऊन न ैसिग क जल णालीचा दजा
खालाव ू शकतो .
पया वरणीय हासाच े मु य कार खालील माण े आहेत.
जल अधोगती : अवैध कच याची िव ह ेवाट लावण े िकंवा औ ोिगक कच याची काहीही
ि या न करता जवळपास या न ाना याम य े अथवा तलावाम य े िव ह ेवाट लावतात .
यामुळे पा याचा दजा खालावतो अथवा पाणी कशा याही उपयोगाच े राहत नाही .
मृदा अधोगती : याला म ृदा हास अथवा म ृदा नापीक होण े असेही हणतात . रासायिनक
खाते, िकटकनाशक े, अित र जलिस ंचन, जिमनीचा - मातीचा पोत स ुधार याप ूव च
नवनवीन िपकासाठी जिमनीचा प ुनवा पर अथवा ग ैर वापर ; यामुळे मृदेचा हास होतो .
वातावरणीय अधोगती : हवेतील द ूषणाम ुळे ओझोनची जाडी कमी होत चालली आह े.
यामुळे वातावरणाम य े अनाकलनीय बदल होत आह ेत. munotes.in
Page 21
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
21 अर यतोड , वन पतीच े घटत े े , जैिवक िविवधत ेचा हास वाटत े. वाळव ंटीकरण ,
जागितक तापमानातील वाढ ; काही ा या ं या जातीच े समुळ उ चाटण , वाढते दूषण
आिण याम ुळे िनमा ण होणा या द ू यप रणामा ंचा सखोल अ यास क न या सम या ं या
प रणामा ंचे आक लन आपणास क न यावयाच े आहे.
२.३ पया वरणीय हासाला जबाबदार असणारी िनसग िनिम त कारण े आिण
प रणाम
(पृ वी या कव या या स ंरचने संबंिधत / वातावरणासी स ंबंधीत / महासागराची स ंबंिधत
येक एक ेक उदाहरण द ेणे )
भूकंप, वादळ , महापूर, दु काळ , वालाम ुखी इ या दी नैसिग क कारणाम ुळे पया वरणीय
साधनस ंप ीची अधोगती वाढत आह े. भुगभ य ि याम ुळे होणार े भूकंप आिण
वालाम ुखी िनसगा चे आिण मानवाच े आिण सव सजीवा ंचे सवा त जा त िवनाशकारी
आिण िव व ंसक न ुकसान करतात . भूकंपामुळे सभोताला या पया वरणावर ज े प रणाम
होतात याला "भूकंप पया वरणीय प रणाम " असे हणतात . (Earthquake
Environmental Effects : EEP) पृ वीला प ृ भागाला तड े जाण े. पृ भागाला वर
येणे अथवा खाली खचन े, सुनामी लाटा ंची िनिम ती होण े. भृ ाजवळ या म ृदेचे वीकरण
होणे; हे सव ाथिमक अिन प रणाम आह ेत. भूकंप लहरीम ुळे पृ भागाचा थरकाप होण े,
भूकंप क ाजवळपास या द ेशात स ंपूण िवनाशकारी िव व ंस होतो . भूकंप/ वालाम ुखीचा
अिन प रणाम ख ूप दूरपय त अन ुभवास य ेतो.
भूकंपाचे ाथिमक प रणाम ह े ता काळ घडतात . ाथिमक स ुिवधांचा िवनाश भ ूपृ आिण
लोहमाग , र ते तुटणे, भू खलन होण े इ. ाथिमक ता काळ प रणाम होतात . भूपृ ावरील
भूकंपामुळे भूपृ ाजवळ या मातीच े / रेतीचे वीकरण होऊन वाह न ग े यास प ृ भाग
खाली खचतो . भूकंपामुळे भूपृ ाखालील र ेती/मातीच े वीकरण होऊन भ ूपृ ाचा
कडकपणा कमी होतो आिण म ृदेची ताकद कमी होत े. दलदली या आ देशातील
भू खलन झाल ेले सहजासहजी समज ूनही य ेत नाही . भूकंप हो याप ूव दलदली या
ओलसर जिमनीतील पा याचा दाब र ेतीमातीय ु जिमनीवर कमी असतो . मा भ ूकंप
होताच मातीर ेतीचे कण एकम ेकाबरोबर घ बसतात आिण म ृदेतील पानी वर आ याम ुळे
पृ भागावर पा याचा दाब वाढतो . अशा द ेशातील इमारत चा पाया अथवा र यावरील
पूलांचा पाया मजब ूत नसतो . इमारतीखालील आिण इतर बा ंधकामाखालील म ृदेचे
िवकरण होत असल े या द ेशात भ ूकंपाचे जगभर न ुकसान झाल ेले आ ह े. उदा.
जपानम य े १९६४ साली िनगाता (Nigata ) भूकंपामुळे खूप मोठया े ाचे भू खलन
झाले आ ह े. िनगाताशहर ह े दोन न ा ं या ि भ ुज मैदानी द ेशावर बसल ेले आह े.
भूकंपामुळे १४० से. मी. भू खलन झा याम ुळे ३५३४ इमारती झा या आिण
११,००० घरांचे नुकसान झाल े होते. वालाम ुखी उ ेकाबरोबरच प ृ वी प ृ भागाचा
थरकाप होतो . पा याची वाफ , राख आिण अन ेक कारच े िवषारी वाय ू पया वरणाच े
सोडल े जातात . याचबरोबर काब न डायऑ साईड स फर डायऑ साईड , हाय ोजन
लोराईड , हाय ोजन लोराईड आिण स फर डायऑ साईड पया वरणाम य े सोडल े munotes.in
Page 22
पया वरण शा आिण पया वरण
22 जातात . काब न डायऑ साईड जागितक तापमानात वाढ होते. स फर
डायऑ साईडम ुळे तापमानात घट होत े. यांचा प रणाम प ृ वीवरील पया वरणावरच होतो
असे नाहीतर , ओझोनथराचा जाडीवर स ु ा होतो . ओझोनचा थर पातळ होतो िक ंवा
ठरािवक े ातील ओझोन या थराचा नाशस ु ा होतो . वालाम ुखीचा ध ूर, धूळ, राख
आिण बा प या ं यातील पर प रावरील ि य ेमुळे " वालाम ुखी ध ुरके" िनमा ण होत े. असे
िनमा ण होणार े धुरके सभोवताल या पया वरणाला , पशुप ी जातीला आिण मानव -
ाणी या ंना अ य ंत धोकादायक , िवषारी आह े. अनेक पश ू ा या ं या आिण माणसा ंचा
मृ यू सु ा ओढावतो . अनेक भूकंप आिण वाला मुखीमुळे लाखो माणस े मृ यूमुखी
पडलेली आह ेत.
सव साधारणपण े वालाम ुखी या उ ेकामुळे उ सिज त होणा या िवषारीवाय ूंची
धोकादायक ती ता नजीक या द ेशात जा त असत े. याच माण े दूरवर या द ेशात
सु ा िवषारी वाय ूंचे धोक े कायम राहतात . मोठया माणावरील वालाम ुखी या
उ ेकातून ला हा रसाच े त गोळ े, दातारी खडका ं या िशला , राख, िवषारी वाय ू आिण
ला हा रस बाह ेर पडून नदी माण े वाह लागतात . खिनज स ंप ीस ु ा बाह ेर पडत े. हे
पदाथ हवेम ये खूप उंचीपय त फेकले जातात . चंड पाऊस पडतो . मा वालाम ुखातून
बाहेर फेकलेले पदाथ नदीम य े -पा याम य े िवरघळत नाहीत . हे वालाम ुखी पदाथ
नंतर थ ंड होतात , घ होतात आिण छोटयामोठया ट ेकडांची, ड गररा ंगांची अथवा
पठारा ंची िनिम ती होत े, (उदा. द खनच े पठार ). वालाम ुखी राख , धूळ, बा प या ं या
आंतर ि यात ून का याक ु ढगांची िनिम ती होत ेय. हे ढग ख ूप उंचीपय त पसरतात
अशा कार े तयार झाल ेले ढग ख ूप दूरपय तही वा याबरोबर वाहत जातात १९८० साली
वॉिशं टन य ेथील माउ ंटस ट हेले स वालाम ुखी या उ ेकामुळे १९ िकलोमीटर उ ंचीचा
राखे या ढगाचा त ंभ तयार झाला होता .
वालाम ुखी उ ेकापास ून हजारो िकलोमीटरपय त वालाम ुखी राख पसरत े. वालाम ुखी
उ ेक होतो त े हा भ ूपृ फाटत े. चंड धूर, धूळ, राख, बा प, खिनज े आिण त ला हारस
बाहेर पडतो , तसा उतारान ु प नदी माण े वाह लागतो ; आिण या वाहा या मागा त
येणारी अर य े जळून खाक होतात . न ांचे पाणी बा पीभवन होऊन आकाशात जात े.
फार मोठया माणावर जीिवत आिण मालम ेची हानी होत े. २००८ साली िचली या
देशातील चयत ेत (chaiten ) वालाम ुखी उ ेकामुळे अवाढ य राख े या ढगा ंची िनिम ती
झाली आिण हा ढग प ॅटागोिनया त े अज िटनापय त हणज े अटला ंिटक महासागराची
िकनारप ी त े शांत महासागराची िकनारप ी पस न रािहला . वालाम ुखीची स ू म
राख वा याबरोबर वाहत जा याम ुळे महाकाय ढगा ंची िनिम ती होत े. यामुळे िवजा ंचा
चमचमाट आिण ढगा ंचा गडगडाट िनमा ण होतो . काही काही व ेळा हे ढग ि थता ंबरापय त
पोहचतात . या ढगाम ुळे सौर - उज चे परावत न होत े आिण प ृ वी या प ृ भागाकड ून
उ सिज त झाल ेली उजा हे ढग शोष ून घेतात. यामुळे पृ वी या तापमानात गारवा िनमा ण
होतो. अशा कार े गारवा िनमा ण होणा या ि य ेला " वालाम ुखीचा िहवाळा ऋत ु" असे
हणतात . याचा प रणाम जा गितक हवामानावर होतो . इंडोनेिशयातील माऊ ंट तंबोरा
वालाम ुखीचा उ ेक १८८५ साली झाला . हा उ ेक वालाम ुखी उ ेकातील सवा त munotes.in
Page 23
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
23 मोठया उ ेकापैक एक आह े अशी न द आह े. या वालाम ुखीतून १५० घण िकलोमीटर
इतका कचरा हव ेम ये फेकला ग ेला होता ; असा अ ंदाज आह े. यामुळे जागितक तापमान
३० स िट ेडने कमी झाल े होते आिण याचा िवपरीत प रणाम जागितक हवामानावर झाला
होता आिण हा प रणाम १८१८ पय त हणज े तीन वष िटकून रािहला होता . या
वालाम ुखी या उ ेकातून अवकाशात सोडल े या राख ेमुळे उ. अमे रका आिण
युरोपम य े तापमान कमी झा याम ुळे १८१६ साली उ . साली उ . अमे रकेलाब आिण
यूरोपला उ हाळा अन ुभवताच आला नाही . प रणामतः याच वष िव त ृत द ेशात
दु काळ पडला , शेती िपका ंचे उ पादन ब ुडाले आिण रोगराई साथ चा फ ैलाव झाला
होता.
Fig. 1. Volcanic injection
Source: https://en.wikipedia.org/wiki/ File:Volcanic_injection.svg
वालाम ुखातून बाह ेर पडणा या िवषारी वाय ूंचा अिन प रणाम मानवी आरो य , व य
ा या ंचे आरो य आिण वन पतीवर होतो . डो यावर आिण सन स ं थेवर आ लवाय ूंचा
घातक प रणाम होतो , हवेम ये आ लवाय ूंचे माण वाढ यास म ृ यूसु ा ओढाव तो. उदा.
वाटेमाला या द ेशात ऑ टोबर १९०२ म ये शांटा मा रआ या भ ूकंपाचा उ ेक पु हा
पु हा झा यान े अंदाजे १५०० माणस े मृ यूमूखी पावली . फ एका गावातील िकमान
३५० माणस े ाणघातक ध ुरामुळे मरण पावली १. उ र क ॅमे न या द ुग म भागातील
िनऑस (NYOS ) तलावातील जलपृ भागाखाली झाल े या वालाम ुखी उ ेकामुळे
िकमान १२०० माणस े मृ यूमुखी पडली आिण ३०० जणांना णालयत दाखल
कर यात आल े होते.२. वालाम ुखीतून िदघ काळ बाह ेर पडणा या िवषारी वाय ुमुळे
झाडांची पान े गळतात . झाडांची पान े ासो छवास करतात आिण वन पत च े अ न
तयार करतात . प रणामतः झाडा ंना अ न िमळाल े नाही आिण ासो छवास करणारी
पाने झाडा ंना न हती हण ून झाड े मेली. पूव कॉिलफोिन यातील म ॅमॉथ (Mammoth
mountain ) पव ताम य े सुमारे ४० लाख वषा पूव जाग ृत वालाम ुखीमुळे िव त ृत सखल
मैदानी द ेशाची िनिम ती झाली आह े. वालाम ुखी उ ेकातून बाह ेर पडणा या काब न
डायऑ साईडच े मृदेम ये अित र हो याम ुळे १९९० ते २००० ा दशकाम य े munotes.in
Page 24
पया वरण शा आिण पया वरण
24 मॅमॉथ पव तीय द ेशातील १०० एकरावरील झाड े वटल ेली आढळली . ३. संयु
सं थान या क ेले या भ ुगभ य िन र ण स ंशोधनात ून हे प झा लेले आह े. स फर
डायऑ साईड वाय ू, ि थता ंबरातील वातावरणा या स ंपका त ये यामुळे याच े पांतर
स य ु रक अ ॅिसडम य े होते आिण आ ल पज य मोठया माणावर पडतो . याचा
प रणाम हण ून न ानाल े, तलाव आिण दलदली या द ेशातील पया वरणाचा समतोल
ढासळतो . याचा द ु पप रणाम मास े, व य सजीव आिण म ृदेवर होतो .
जानेवारी २०२२ म ये ट गा द ेशातील ह ंगा ट गा -ह ंगा हपाई य ेथे झाल े या वालाम ुखी
उ ेकामुळे वाळ खडका ंची आिण िकनारप ीची झीज झाली आिण मास ेमारीवर द ूरगामी
अिन प रणाम हो याची िभती वत वली जात आह े. स फर डायऑ साईड आिण
नाय ोजन ऑ साईड या ंचा वातावरणातील पाणी आिण ाणवाय ू यांचा पर परावर
होणा या ि य ेमुळे आ ल पज याची िनिम ती होत े. याचा द ु प रणाम होऊन टारो , केळी,
मका आिण बाग े या भाजीपा याची श ेती ओस पड ू लागली आह े. यामुळे शेती यवसाय
करणा यावर फार मोठे संकट ओढवल ेले आ ह े. ट गा द ेशा या जिमनी या े ापे ा
सागरीय आिथ क े १००० पट मोठ े आ ह े. हणज े जवळजवळ ७,००,००० वग
िकलोमीटर इतक े सागरी आिथ क े आह े. हवामानातील बदलाम ुळे दरवष ६
िमलीमीटस ने समु पातळी वाढत आह े, हणज े हा व ेग जागित क सम ु पातळी या
वाढी या द ु पट आह े; आिण ट गा द ेशाचे बह ता ंशी लोकस ं या उपजीिवक ेचे साधन
हणून सागरी यवसायावर अवल ंबून आह ेत. हणज े यांचे भिव य न क च धो यात
येणार आह े.
भुकंपापाठोपाठ स ुनामी लाटा ंची िनिम ती होत े आिण या लाटा ंचा तडाखा िकनारप ीतील
देशाला बसतो . सुनामी लाटा ंमुळे मोठया माणावर भ ू खलन होऊन मानवी
बांधकामाचा आिण िकनारप ीतील वन पत चा िवनाश होतो . सुनामी लाटा ं या खा या
पा याचा िशरकाव गोडया पा या या ोताम य े होऊन गोड े पाणी आिण म ृदा दुिषत
होतात . प रणामतः अन ेक वष गोडया पा या चा आिण मातीचा पोत स ुधारत नाही .
समु बूड जिमनीवर साचल ेला गाळ स ुनामी लाटाबरोबर वाह न जातो आिण सम ु बूड
जिमनीची थलाक ृतीच (topography ) बदलून जात े. समु बुड जिमनीवरील
प रसं थांचा िवनाश होतो . माच २०११ म ये जपान या िकनारप ीत िनमा ण झाल े या
सुनामी ला टांमुळे समु बुड े ातील मोठमोठ े खडक िकनारप ीवर आल े. मह वा या
समु जातीचा (Sea species ) िवनाश झाला . यामुळे मासेमारीवर अिन प रणाम
झाला आह े अ से संशोधका ंना आढळ ून आल े आह े. िहंदी महासागरात २००४ म ये
उफाळल े या स ुनामी लाटाम ुळे चंड हानी झा ली. अशी झाल ेली हानी जगान े यापूव
कधीच अन ुभवली न हती . अंदाजे अंदाजे २,५०,००० माणस े सुनामी लाटाबरोबर वाह न
गेली. १०,००,००० पे ा जा त क ुटूंबे िव थािपत झाली हणज े बेघर झाली . गोद पाणी ,
मृदा, अर य े, शेती, मासेमारीच े देश आिण प रस ं था या ंचे अतोनात न ुकसान झाल े.
घणकचरा आिण साम ुि क र ेतीयु गाळा या रा ंगाच रा ंगा िकनारप ीतील म ैदानी भागात
न यान ेच िनमा ण झा या . याम य े अनेक कारच े घातक सािह य , अॅस बॅस टॉस सारख े
िवषारी कचरा , खिनज त ेल, औ ोिगक क चा माल आिण रसायन े िमसळ याम ुळे अ यंत munotes.in
Page 25
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
25 धोकादायक प रि थ ती िनमा ण झाली . गोडे पानी आिण श ेतीखालील स ुिपक जमीन िदघ
काळासाठी िन पयोगी झाली आह े. न ांचे पानी आिण भ ूमीगत जलसाठ े खारट
झा याम ुळे शेतीयो य जिमनीची स ुिपकता कमी होऊन श ेती उ पादनावर प रणाम झाला
आहे. सु ाता ब ेटा या िकनारप ीतील दलदली या े ावरील २०% गवताळ द ेश
३०% वाळ खडकाच े प े, २५ ते ३५% आ देशातील जमीन आिण ५०% रेताड
समु िचपाटया परती या स ुनामी लाटा ं या खारट पा याम ुळे धो यात आ या आह ेत.
या द ेशात परती या स ुनामी लाटाम ुळे चंड कचरा जमा झाला आह े. अंदमान
िकनारप ीपास ून थायल ंड या िकनारप ी या द ेशात खारट र ेती जमा झाली आह े.
ीलंकेतील जवळजवळ ६२,००० िविहर च े पाणी द ूिषत झा याम ुळे िविहर च े पाणी
िन पयोगी झाल े आह े. २०११ मधील भ ूकंप आिण स ुनामीम ुळे नासध ूस झाल े या
अणुश सामानात ून िकरणो सग झा याम ुळे पया वरण धो या त आल े आ हे. २०११
या भ ूकंप आिण स ुनामीम ुळेच फुकूिशमा डाईची (Fukushima Daiichi ) अणू क प
आप ी उ वली (घडली ) आिण च ंड िव व ंस झाला . िकरणो सग समान शा ंत
महासागरा या िकनारप ीतील द ेशात पसर याम ुळे फार मोठया माणावर माणसाच े
पुनव सन कराव े लागले होते. चेन बील आप ीन ंतरची ही द ुसरी मोठी अण ु क प आप ी
आहे. याचा प रणाम सागरी प रस ं था आिण महासागरीय वाहावर स ु ा झाला आह े.
उ ण किटब ंधीय चि य वादळाम ुळे भू पात होतात आिण पया वरणाम य े दूरगामी बदल
होतात . वृ े उ मळ ून पडतात . मातीची ध ूप खूप मोठया माणावर होत े. मोठमोठ ्या
इमारतीही जमीनदो त होतात . ाणीमा ा ंचा िवनाश होतो आिण प रस ं थाम य े य यय
येऊन बदल होतात .
सुनामी, चि य वादळ े आिण सततधार पाऊस याम ुळे महाप ूर येतात. हे महाप ूर
िवनाशकारी असतात . महापुरां या पिह या तडा यात जीिवत हानी होतेच. मालम ा
आिण पायाभ ूत सुिवधांचा िवनाश अटळ असतो . महापुराने भािवत झाल े या द ेशातील
रिहवा या ंचे आरो य धो यात य ेते आिण आिथ क सम या ंना सामोर े जावे लागत े. उ र
भारतातील २०१३ साल या महाप ूरला रा ीय महाआप ी हण ून संबोधल े गेले आहे.
उ रा खंडाम य े तुफान व ृ ी झा याम ुळे सव न ांना अचानक महाप ूर आल े आिण अन ेक
भागात महाकाय भ ू पात झाल े. २००४ म ये ि हंदी महासागरात उफाळल े या
सुनामीम ुळे िकनारप ीपास ून अंतग त द ेशात काही िकलोमीटरपय त खारट पाणी मोठया
माणावर घ ुस याम ुळे अनेक कार या पया वरणीय सम या िनमा ण झा या .
टे सास आिण लोईिसआना म य े २०१७ साली हाव चि यवादळाम ुळे आप ीजनक
महापूर येऊन सजीवा ंचा आिण िनज वा ंचा फार मोठया माणावर िव व ंस झाला . गोड
पाणी, हवा आिण िव ुतपुरवठ्यावर अिन प रणाम झाला . महापूराचे पाणी खिनजत ेल
शु ीकरण कारखानदारीत आिण भ ूपृ ावरील जलसाठयाम य े घुस याम ुळे िवषारी
वायूंची िनिम ती झाली . महाकाय भ ू पात झा याम ुळे, गोडे पाणी आिण ि या न क ेलेले
सांडपाणी सम ु ात अचानक मोठया माणावर ग े यामुळे सागरजलाची ारता
जवळजवळ श ू यावर आली . सागरजल ा रता कमी झा याम ुळे कालव े (oyster :
िशंप यातील खा यायो य मास े) मेले. खाडया ं या पा यात काल या ंचे पुनिन मा ण munotes.in
Page 26
पया वरण शा आिण पया वरण
26 हो यासाठी िकमान दोन वषा चा अवधी लागतो . पशु, प ी आिण स तन ा या ंचे
अि त व धो यात य ेते, अथवा नाश होतो .
२.५ कारणीभ ूत घटक आिण प र णाम
मानवी ाथिमक , ि तीय आिण त ृतीय ेण चे यवसाय ( येक यवसायाच े कोणत ेही
एक उदाहरण )
मानवान े मह वाचा पायाचा ठसा प रि थतीक वर उमठवला आह े. वाढती लोकस ं या
आिण वाढ या मानवी यवसायाम ुळे पया वरणावर नकारा मक प रणाम होत आह े.
ाथिमक यवसा याचे ामु यान े शेती, पशुपालन , मासेमारी, िशकार आिण खाणकाम इ .
यवसाया ंचा समाव ेश होतो . हे यवसाय प ृ वीवरील न ैसिग क साधनस ंप ीचा उपयोग
क न क ेले जातात . हणज े हे यवसाय पया वरणावर अवल ंबून आह ेत. शेती
कर यासाठी न ैसिग क साधनस ंप ीचा जा तीत जा त उपयो ग होतो . ४. आप या
अथ यव थ ेतील कारखानदारी बा ंधकाम , वाहतूक, यापार अथवा इतर कोण याही
यवसायाप े ा जा तीत जा त उ प न श ेतीपास ून िमळत े. शेती यवसाय जगभर क ेला
जातो. प रणामतः पया वरणा या हासाम य े शेती यवसायाची भ ूिमका मह वाची आह े.
शेती यव सायाम ुळे पया वरणाच े नुकसान होत े काही मह वाची उदाहरण े -
अर यतोड : अ न आिण क ृषी सं थे या (Food & Agricultural organisation :
FAO)अहवालान ुसार जगातील जवळजवळ ८०% अर यतोडी श ेती िव तारासाठी
आिण श ेती यवसाय िव तारासाठी हणज े पायाभ ूत सुिवधा िनमा ण कर णे. र ते तयार
करणे यासाठी झाली आह े. ५. यापैक ५०% जमीन श ेट िपकाखाली आण यासाठी
वापरली जात े. ही िपक े यापारासाठी आिण क ृषी आधा रत कारखानदारीसाठी घ ेतली
जातात . उरले या े ापैक अ ंदाजे ४०% े हे पशुपालनासाठी वापरल े जाते. २०००
ते २०१८ या कालावधीत जा ती त जा त अर यतोड उ ण किटब ंधीय द ेशात झाली
आहे. द. अमे रका आि का आिण आिशयाई द ेशातील अर याखालील जिमनीच े पांतर
पीक श ेतीसाठी झाल े आहे. या देशातील अर यतोड क ेले या जिमनीप ैक ७५% जमीन
पशुपालनासाठी आिण पश ुचराईसाठी वापरली जात े.
हवामानात बदल : जागितक ता पमानात वाढ हो याच े मुख कारण श ेती यवसाय आह े.
१९ ते २९ ट के तापमानातील वाढ ह रतग ृह उ सज नामुळे होते. (Green house
Gas : CHG ) पशुपालन आिण भातश ेतीमुळे िमथन े वायूची िनिम ती होत े. जीवा म इ ंधन
वापराम ुळे सु ा िमथ ेन वाय ूची िनिम ती होत े. रासायिनक खता ं या वापराम ुळे नाय ोजन
ऑ साईड वाय ूची िनिम ती होत े. वाढ या श ेती आिण पश ुपालन यवसायाबरोबर ा
िवषारी वाय ूं या िनिम तीम य े झपाटयान े वाढ होत जाणार आह े. आिण पया वरणाच े ा
वायूंचे माणही वाढणारच आह े. प रणामतः हवामानात बदल होत राहणार आह े.
जैविविवधत ेचे नुकसान : काळा या ओघात , थलपर व े जैविविवधत े या काराम य े,
आकारमानाम य े आिण बदल या व पाम य े फरक पडत जातो . शेती कारान ुसार, munotes.in
Page 27
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
27 िविवध प रि थतीमधील क ृषी जैविविवधता बदलत े. नैसिग क प रि थती मधील सव
जीवजीवाण ूंचा पर पर स ंबंध शेतातील िपका ंशी येत असतो . याचा सकारा मक प रणाम
उ पादनासी असतो . नैसिग क प रि थतीक , जीवाजीवाण ू, िपक प ती आिण श ेतीतून
होणार े उ पादन ह े एकम ेकांवर अवल ंबून असतात . शेती उ पादन वाढिव यासाठी
रासायिनक खता ंचा आिण िकटक नाशका ंचा वापर जगभर क ेला जातो . हणूनच
जगभरातील ज ैविविवधत ेचे सवा त नुकसान श ेती यवसायाम ुळे होत.
अनुवंिशक अिभया ंि क : जनुक य िवकिसत ज ैविविवधता (Genetically Modified
Organisms GMOS ): जगभर िश णाचा सार वाढत आह े. बह तांशी मानवी समाज
आरो याबाबत जाग ृत होत आह े.बह तांशी मानवी समाज आरो याबाबत जाग ृत होत आह े.
वाढ या लोकस ं येला वाढ या माणावर अ नधा य प ुरवठा आव यक आह े.
आरो याबाबत जनजाग ृती होत अस याम ुळे चांग या दजा चे अ न िमळाव े हे आव यक
आहे.ही इि छत उि े पूत तेसाठी अन ुवंिशक अिभया ंि क त ं ानाचा उपयोग ६. क न
घेणे पृहणीय झाल े आहे. ७. पशुपालन उ पादन े वाढिव याठी जा त उ पादन द ेणारी
नवीन िपक प ती अवल ंब यात य ेत आण े आिण नवीन िपका ंचे उ पादन
वाढिव यासाठी पश ुपालनाचा वापर क न घ े यात य ेत आह े. याचे अनेक फायद े झालेले
आहेत मा अन ुवंिशक अिभया ं ीचे दु प रणाम क पना स ु वातीला आली नाही . मा
स या अन ुवंिशय अिभया ंि क च े दु प रणाम चा ंगलेच समज ून येऊ लागल े आहेत. यामुळे
आजरोजी पया वरणीय सम या अस झा या आह ेत. अनुवंिशक बी िबयाणा ंची आिण
पशुप ांचे मुळचे जनुक एकदम बदल ून गेलेले आ ह े. यामुळे अ नप ूरवठा आिण अ न
सुरि तता धो यात आली आह े. तं ानाचा मदतीन े अनुवंिशक स ुधा रत िपका ंचे
(Genetically Engineered Craps : GE Crops ) उ पादन चा ंग या तीच े हणज े
चांग या दजा चे नाही . ही सवा त मोठी धोकादायक प रि थती िनमा ण झाली आह े.
GMO या अहवालान ुसार २३ देशातील ३९ कारची िपक े दुिषत आह ेत; आिण
येणा या दशकात हणज ेच स प रि थतीत ५७ देशातील २०० कार या िपका ंची
अ न उ पादन े दुिषत आह ेत.
जलिस ंचन सम या : गोडया पा याप ैक अ ंदाजे ७०% पा याचा वापर जगभर या श ेट
िपकासाठी होतो . भूिमगत पा याचा उपसा िदवस िदवस वाढत आह े; आिण प रणामतः
भूमीगत पा या ची पातळी खालावत आह े. आजरोजी भ ूमीगत पा याचा ज ेवढा उपसा
होतोय , यापे ा १५% अित र उपसा २०५० पय त वाढणार आह े. हणज ेच
जिमनीवरील पश ुप ी, जलचर , ाणी, अर य े, गवताळ द ेश याना भ ूमीगत पाणी न
िमळा याम ुळे तृषा त होणार आह ेत आिण वाळव ंटीकरण वाढणार आह े. अित र
भूमीगत जलउपसा ही श ेतक या ंची आिण स ंशोधका ंची िच ंताजनक सम या आह े.
मृदेचा हास : संयु रा ा ं या अहवालान ुसार ग े या ४० वषा त जागितक श ेतीयो य
जिमनीच े नािपक करण वाढतच आह े. जगभर गोडया पा याची ट ंचाई स ु ा वाढतच आह े.
प रणामतः अ नधा य प ुरवठ्याची िभती य क ेली जात आह े. अंतग त मृदेचे काियक ,
रासायिनक आिण ज ैिवक ग ुणधम बदलत अस याम ुळे मृदेचा हास होतो , यामुळे
जागितक प रि थतीक आिण पया वरण धो यात य ेणार आह े. जगभर होणारी झीज , munotes.in
Page 28
पया वरण शा आिण पया वरण
28 जैिवक मा ाची कमतरता , जैविविवधत ेचा हास , जगभर पसरट चालल ेले दुषीतीकरण ,
जगभर सतत वाढणार े ह वेचे दूषण आिण म ृदेचे खारटीकरण इ . जागितक
प रि थतीक य काय णालीतील वाढणार े धोके आहेत.
भूपृ ीय खाणकामाम ुळे िवषारी वाय ू, राख, ह रतग ृह िनिम ती िवषारीवाय ू आिण
िमथेनसारख े रासायिनक पदाथ हवेम ये सोडल े जातात . अर यतोडही मोठया माणावर
वाढत आह े. कोळसा उ खननाम ुळे तर पया वरणाच े भयावह अधोगीक करण होत आह े.
िविवध कार या खाणकामाम ुळे भू देशाचा बा च ेहराच बदलत चालला आह े.
अर या ंचे उ चाटण होत आह े. मानवी जीवन उ व त होत आह े. १९८० नंतर ता ंबे
आिण सो या या खाणकामातील ि या न केलेला २० लाख टनाप े ा जा त घणकचरा
ओकेटेडी आिण लाय नदीपा ात सोड याम ुळे ओके टेडी धरण १९८४ म ये फुटले
आिण मास े, कासव आिण हजारो व ृ ांचा नाश झाला .
याच माण े, खोल सम ु ातही खाणकाम उ ोग क ेला जात आह े. २०० मीटस पे ा जा त
खोल सम ु ातील खाणकाम उ ोगाला "खोल सम ु खाण " असे हणतात . जिमनीवरील
खिनज स ंप ीच े साठ े संपत आ याम ुळे आिण खिनज स ंप ीची मागणी वाढत
रािह याम ुळे खोल सम ु ातील खाणकाम उ ोगाची स ुरवात कर यात आली आह े.
समु तळ खोद याम ुळे साम ुि क जीवजीवाण ूंचा आिण साम ुि क प रि थतीक चा
िवनाशाचा माग मोकळा झाला आह े. जहाजा ंचे आिण खाणकाम य ं ां या क ंपनामुळे
सामुि क जीवजीवाण ूजीवा या भीतीन े इतर जातात . जहाजा ंची त ेलगळती , वनी
दूषण, खाणकामातील टाकाऊ घणकच याची िव ह ेवाट इ यादी मानव िनिम त
सम या ंमुळे हेल, टूना, शाक , कासव े नामशेष होतात आिण प रि थतीक चा तोल
ढसाळतो .
सागरी व यजीव घट याच े मासेमारी ह े मुख कारण आह े. सागरी व यजीव स ंवध नाम य े
मासेमारी यवसाय हा म ु य अडथळा आह े. संयु रा ा ं या अ न आिण क ृषी सं थे या
अहवालान ुसार ग े या ५० वषा त मास ेमारी ितप ीन े वाढ ली आह े. जागितक
प र णान ुसार मा या ं या जनना या माणाप े ा मास ेमारीचा व ेग जा त आह े. मासेमारी
करत असताना , खा यास अयो य असणार े मासे सु ा जाळ याम य े सापडतात . याला
उप-मासेमारी अस े हणतात ; ही खा यासाठी अयो य असणारी मासळी िकना यावर
फेकून देतात. िकनारप ीच े दूषण आिण गिल छकरण तर होतच राहत े. मा याप े ा
कधीही भ न न काढता य ेणारा तोटा हणज े, हजारो सागरी जात चा िवनाश अटळ
आहे.
पया वरणाच े नुकसान घडव ून आण याम य े हवा द ूषण, ि या न क ेलेले िवषारी - दुिषत
सांडपाणी , िवषारी कचरा इ . मुळे हवेचा दजा खालावतो आिण सजीव -िनज व
पया वरणावर अिन प रणाम होतो . कारखानदारीम ुळे काब न डायऑ साईड , िमथेन इ.
िवषारीवाय ू वातावरणात िमसळल े जातात . हे वायू सुया पासून येणा या सौर िवकरणाला
शोषून घेतात; हणज े पृ वीचे तापमान घटत े. औ ोिगक िवषारी कचरा , रासायिनक munotes.in
Page 29
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
29 खते, िकटकनाशक े आिण जिमनीवर सा ंडलेले, जिमनी या सािन यात म ृदा नािपक होत े.
याचा अिन प रणाम िपक प तीवर , अ नधा य उ पादनावर आिण पया वरणावर होतो .
औ ोिगक अपघाता ंचा िव व ंसक प रणाम पया वरणावर होतो . मेि सको या
आखाताम य े ि टीश प े ोिलयम कंपनीकड ून खिनज त ेल उ खनन करताना २० एि ल
२०१० रोजी च ंड फोट झाला आिण खिनज त ेल िविहरीला आग लागली . ही आग
१९ स ट बर २०१० पय त हणज े पाच मिहन े रा ंिदवस चाल ूच रािहली . खिनज त ेल
िविहरीला झाल ेला हा अपघात जगातील सवा त मोठा , भयावह होता . मेि सको या
आखाती सम ु ात च ंड तेलगळती होऊन खिनज त ेलाचा जाडज ूड, थर पा यावर
िनमा ण सागर जलप ृ ावर स ु ा आग लागली . मानवी जीिवत हानी झाली . सागरी व य
जीवन न झाल े सागरी पा याच े तापमान वाढल े. अ नसाखळी आिण पया वरणाची
अतोनात हाणी झाली . मेि सको आखाती द ेश या अपघा ताचे दु प रणाम आजही भोगत
आहेत. असाच एक मोठा अपघात १९८६ म ये चेन बील अण ूिव ुत क ा या बाबतीत
झाला आिण याच ेही दु प रणाम रिशया , यु ेन आिण जवळपासच े अनेक युरोपीय द ेश
भोगत आह ेत. ज माला य ेणारा य ेक जीव , पशुप ी, वन पती काही ना काही य ंग
घेवूनच ज माला य ेताच. चेन बील अण ूउजा िनिम ती क ात फोट होतच झाल े या
िकरणो सगा मुळे हजारो लोक कक रोग त होऊन म ृ यूमुखी पडल े. १९८४ मधील
भोपाल द ुघ टना ा द ु:खद आप ीम ुळे हजारो माणसाना ाणगमवावा लागला आिण
अगिणत पश ुप ांचा संहार झाला . भोपाळ दुघ टनेचे प रणाम ग ेली अन ेक दशक े आपण
भोगत आहोत . पया वरणाची स ु ा च ंड हानी झाली .
आकृती २- खोल सम ु ातील खाणकामाच े संभा य प रणाम
munotes.in
Page 30
पया वरण शा आिण पया वरण
30 २.६ जागितक पया वरणीय सम या
खिनज त ेलाचा वापर , िव तारणारी श ेती, जलिस ंचनासाठी भ ूमीगत पा याचा उपसा ,
आिण औ ोिगक िव षारी घणकच याची िव ह ेवाट लावण े ा मानवी यवसायाम ुळे
जागितक प रि थतीक म य े ह त ेप वादा त आह े. जागितक पया वरणा या हासाम ुळे
प रि थतीक य ि याम य े आिण थािनक जातीम य े सतत बदल होत आह ेत.
पृ वीवरील राह यायो य द ेशाचा कायापालट ा शत का या श ेवटापय त होईल असा
गंभीर इशारा - धोका य क ेला जात आह े. मानवी यवसायाम ुळे हणज े -शेती,
पशुपालन , मासेमारी, अर यतोड , खाणकाम , कारखानदारी इ यादीम ुळे जागितक
पया वरणाम य े बदल घडणार आह ेत. काही मह वाची उदाहरण े पुढील माण े :-
अर यतोड : पृ वीवरील स ु वातीला सव गवताळ द ेश, आिण अर य े होती . गे या
काही शतकाम य े वेगवेग या द ेशात गवताळ द ेश नामश ेष झाल े आहेत आिण अर य े
पूण पणे नाहीशी झाली आह ेत. प रणामतः न ैसिग क प रि थतीच े तुकडे तुकडे होत चालल े
आहेत. इमारती बा ंधकामासाठी लागणार े लाकूड िमळिव यासाठी , जळाव ू लाकडाची
उपल धता हावी यासाठी , शेती िव तारासाठी , खिनज स ंप ी उ खननासाठी आिण
इतर अन ेक िवकासा मक उ ेशासाठी िव त ृत जाग ेची वाढती गरज िनमा ण झाली आह े.
प रणामतः अर यतोड वाढत आह े. हणज े अर या ंचा हास वाढत आह े. याच बरोबर
वादळे आिण द ु काळाम ुळेही उरलीस ुरली अर य े हास पावत आह ेत. याचबरोबर
रोगराईच े माणही वाढत आह े. जागितक अर याप ैक २/३ वनसंपदा आिण ाणीमा ा -
जाती उ ण किटब ंधीय द ेशात आह ेत. स ा या अर य तोडी या व ेगाचा िवचार क े यास
येणा या २० वषा त जगातील १५% वनसंपदा आिण जाती नामश ेष हो या या मागा वर
आहेत.
अर यतोडीचा ता काळ आिण ा यि क प रणाम हणज े भूपृ भागाची , िवशेषतः म ृदेची
झीज वाढत े आिण जलच ाम य े बदल घड ून पज य कारही बदलतो . प रणामतः याचा
य प रणाम पया वरणावर होतो . हणज े काही द ेशात भरप ूर पाऊस पडतो , ढगफुटी
होते आिण अचानक महाप ूर येतात. महापूराचे बह त ेक पाणी महासागराला जाऊन
िमळत े. असे अचानक य ेणारे पूर शेती आिण अर या ंचा िवनाश करतात . अचानक
येणा या प ुरामुळे अथवा महाप ुरामुळे पाणीही झपाटयान े वाह न जात े. हणज े पा याला
जिमनीम य े मुर यास / िझरप यास प ुरेसा अवधी िमळत नाही , प रणामतः भ ूमीगत
जलसाठ ्यांचे पुनभ रण फारस े होत नाही आिण हण ूनच भ ूजलपातळी उ ंचावत नाही .
अशा े ात गवताची , वन पतीची आिण अर यातील व ृ वेल ची वाढ तर होत नाहीच ,
उलटप ी पाणी न िमळा याम ुळे असल ेली अर य े वाळून जाता त. नामश ेष होतात .
लोकस ं या वाढ , ग रबी , आिथ क आिण पायाभ ूत सुिवधा, शहरीकरण , औ ोिगकरण
इ यादी मह वा या कारणाम ुळे अर यतोड वाढतच आह े. गे या काही शतकात य ुरोप,
आिशया आिण उ र अम े रकेतील समशीतो ण द ेशात श ेती िव तारासाठी अर यतोड
केली आिण गवताळ द ेशाचा िवनाश क ेला. ही जमीन कमी पड ू लागली , हणून,
स ा या काळात , उ ण किटब ंधातील ल ॅिटन अम े रका, आि का आिण आिशयाई munotes.in
Page 31
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
31 देशातील अर यतोड वाढल ेली आह े. १९७० ते २००० , ा फ तीन दशकाम य े
१२% अर य े न झाली आह ेत. िवकसनशील द ेशाम य े आिथ क िवकास साध यासाठी ,
पायाभूत सुिवधा िनमा ण कर यासाठी मोठमोठी अर य े तोडली आह ेत. िफिलपाई स
आिण इ ंडोनेिशया द ेशात िवद ेशी वृ ारोपण कर यासाठी थािनक अर यात हणज े
वषा वनाची आिण खारफ ुटीची अर य े समूळ नाश क ेला आह े. अर यातील झाड े तोडण े
आिण ही झाड े सुक यान ंतर जाळण े आिण या े ावर भरकती श ेती करण े, हणज ेच
थला ंत रत श ेती (Jhum cultivation in India ) करणे, हा आिदवास चा पर ंपरागत
सां कृितक वारसा आह े.
वाळव ंटीकरण : अर यतोडीम ुळे भूपृ उघड े पडत े आिण जिमनीची ध ूप होत े. अशा
े ावरील पावसाच े पाणी नदीना यात ून झपाटयान े वाह न जाते. प रणामतः जिमनीत
पाणी म ुरात नाही ; यामुळे भूजल भरणीकरण होत नाही . भूजलपातळी खालावत े आिण
थािनक गवताळ द ेश, वन पती , वृ व ली द ु काळ त होऊन वाळ ून जातात . अशा
दु काळ त , िनमओसाड अथवा ओसाड द ेशातील हवामानात बदल झा याम ुळे
वनआ छादनाच े माण कमी कमी होत आह े. याचा अिन प रणाम ज ैविविवधता खडक ,
खिनजसाठ े आिण म ृदावर होतो . या सवा चा प रपाक हणज े वाळव ंटीकरणाची स ु वात
होते. मानवी यवसाय हणज े शेती, पशुपालन , मासेमारी, अर यतोड , जलिस ंचन
इ यादीम ुळे मृदेची झीज होत े आिण वाळव ंटीकरणाची स ु वात होत े आिण काळा या
ओघात वाळव ंटे तयार होतात .
शेतीचे यव थापन : जागितक लोकस ं या वाढत आह े आिण श ेती उ पादनाला मागणी
वाढत आह े. प रणामतः कमीत कमी व ेळेत भरघोस उ पादन घ े यासाठी रासायिनक
खाते. िकटकनाशक े आिण अित र जलिस ंचना ार े पानी प ुरवठा इ . कारणाम ुळे
जिमनीच े खारटीकरण वाढत आह े. मृदेची नािपकता वाढत आह े. हे शेती यवसायाच े
चुक चे यव थापन सव चिलत झाल े आ ह े. यामुळे वाळव ंटीकरणाची ि या
सात यान े वाढत आह े. १९९० ते २००० ा दशकात स ुमारे ५० कोटी लोकस ं या
वाळव ंटी द ेशात राहत होती , आिण २०५० पय त वाळव ंटी द ेशातील लोकस ं या
४०० कोटी या जवळपास जाईल अस े भािकत वत िवले जात आह े.
मृदा हास : ऊन,थंड,वारा, न ा, िहमन ा , वादळे, भूकंप, वालाम ुखी वग ैरे नैसिग क
मुख कारणाम ुळे जिमनीची ध ूप होऊन जमीन नािपक होत आह े. याच बरोबर मानवी
यवसाय िवश ेषतः शहरीकर ण, शहरी कचरा , दूिषत सा ंडपाणी , औ ोिगक घणकचरा
आिण िवषारी सा ंडपाणी याम ुळे सु ा मृदेची उपजाऊकता स ंकट त झाली आह े. या
सवा चा एकि त प रणाम प रस ं था या पाच म ुख काय णालीवर झाला आह े. या
काय णाली हणज े १) अ न उ पादन , २) गोडया पा याच े साठे िनिम ती, ३) तंतुमय
िपकांची लागवड आिण उपल धता स ु म हवामानाच े िनयं ण, आिण ५) कब साठया ंची
िनिम ती या पाच काय णाली भावीपण े काय रत रािह या नाहीत तर ? कुपोषण,
रोगराईचा फ ैलाव आिण लोकस ं येचे (मानवी ) सि च े थला ंतर इ यादी द ु प रणाम
संभवता त. IPBES IPBES -2018 (Intergovernmental science -policy
platform on Biodiversity & Ecosystem Services ) अहवालान ुसार - मानवी munotes.in
Page 32
पया वरण शा आिण पया वरण
32 यवसायाम ुळे मृदेचा हास होत आह े आिण याचा अ य ंत घटक प रणाम ४०%
लोकस ं येवर आिण तस ेच प रि थतीक य जातीवर आिण हवामानावर होणार आह े.
प रणामतः मानवी थला ंतर आिण मानवी स ंघष वाढणार आह ेत.
(अ) नैसिग क वन पतीखालील जिमनीच े प रवत न शेतीसाठी आिण पश ुचराईसाठी क ेले
आहे आिण हा वापर िनर ंतर राहावयासाठी आध ुिनक प तीचा वापर हणज े जिमनीच े
यव थापन क ेलं पािहज े. आधुिनक प तीचा वापर न क े यास जिम नीचा हास होतो .
(ब) शहरीकरण , पायाभ ूत सेवासुिवधांची िनिम ती आिण खाणकामाम ुळे हवामानात बदल
होतो आिण याची प रणीती हणज े जमीन नािपक होत े; हणज े जिमनीवर माती आह े
मा माती काहीही कामाची नाही , अशी व त ूि थती िनमा ण होत े. IPBES - २०१८ या
अहवालान ुसार म ृदेचा हास झाल े या द ेशात ४३% जागितक लोकस ं या रहात े.
आि क ेतील उप -सहारा द ेश, आिशयाई द ेश, दि ण आिण म य अम े रकेतील द ेशाम य े
मृदेचा हास झपाटयान े होत आह े.
जैविविवधता िवनाश : मानवी यवसायाम ुळे थािनक म ूळ िनवासी लोक , जाती आिण
जनुक सं ह स ंकटात सा पडले आहेत. आिथ क िवकास करत असताना पया वरण आिण
साधनस ंप ीची यो य ती काळजी घ ेतली ग ेली नाही आिण आजश ेती ज ैविविवधता
धो यात आली आह े. बेछूट िशकारीम ुळे काही जात या अि त वालाच धोका िनमा ण
झाला आह े. जमीन वापरात बदल झाला आह े, प रणामतः थािनक प रि थती केचा
िवनाश अटळ आह े. उ ण किटब ंधीय अर याम य े जैविविवधता मोठया माणावर आह े.
अर या ंचा िवनाश होत आह े, मृदेचासु ा हास होत आह े. अटला ंिटक अर याची मोठया
माणावर तोड झा याम ुळे लहान लहान े ावर अर य े रािहली आह ेत. भिव यात या
उर या स ुर या अर या ंचाही हास होऊन ज ैविविवधता हास अटळ आह े.
वाळ खडका ंचा हास : समु बुड जिमनीवर वाळ खडका ं या लहान लहान रा ंगा
असतात . भूकंप, वालाम ुखी, महापूर अथवा त ुफानी वादळाम ुळे वाळ रा ंगांचा नाश
होतो. यामुळे थािनक प रि थतीक आिण पया वरणास धोका िनमा ण होतो आिण
हवामान बदलत े. उदाहरणाथ , िहंदी महासागरातील आखाताम य े िनसगा ने तीन
मह वप ूण देण या िदल े या आह ेत. १) वाळ खडका ं या रा ंगा, (२) समु बूड
जिमनीवरील गवताळ द ेश, आिण ३) खारफ ुटीची अर य े ा तीन िनसग द द ेण या
लाभल ेले मनारच े आखत ह े जैविविव धतेने समृ आह े; हणज े सा ात ह े आखात
पया वरणीय न ंदनवन आह े. अित र मास ेमारी, थािनक अिधवासाचा िवनाश ,
औ ोिगक द ूषण इ यादी कारणाम ुळे मा या ं या जनन े ाचा िवनाश होत आह े. या
आखाताम य े यांि क करणक ेले या बोट ना मास ेमारी कर यास परवानगी नाही. तथािप
यांि क बोटी ार े मासेमारी कर यात य ेते. ितबंधीत े ातील मास ेमारी वाढत आह े.
सागरी जीवजीवाण ूंचा यापार वाढत आह े. या नंदनवन पी आखाताच े भिव य धो यात
आले आहे.
महासागरा ं या व ैिश याम य े हािनकारक बदल सम ु ाम य े गुंतागुंती या अन ेक ि या
एकमेकावर प रणाम करत असतात आिण जटील सम या िनमा ण होतात . मानव िनिम त munotes.in
Page 33
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
33 अणु फोट वाच याम ुळे ा सम या ंची ती ता वाढत आह े. हवामानातील बदलाम ुळे
सागरजलाच े तापमानही वाढत आह े. न ांना या ंचे आिण महाप ुरांचे गोडे पाणी सम ु ाना
जाऊन िमळत अस याम ुळे सागरी ारता कमी होत आह े आिण महासागरीय वाहा ंचे
िव थापन होत आह े. EI Nino सारख े अनेक िवपरीत प रणाम होतात . सागरजलाच े
तापमान वाढणा या े ातील अन ेक कारच े मास े जननासाठी यो य िठकाणा ं या
शोधात इतर थला ंतर करतात ; याचा अिन प रणाम वाळ खडका ं या प रस ं थावर
होतो. सागरजला या तापमानात वाढ होत असताना ट ूनामा या ं या सवयी बदलतात
असे Conservation International Research या अहवालात ून प झाल े आहे.
थोड यात मास ेमारी यवसाय धो यात आला आह े. प रणामतः शा ंत महासागरातील
लहान लहान ब ेटयु देशांची (उदा. फ जी , cook Island ) अथ यव था स ंकटात
आली आह े.
जागितक तापमान वाढ : जागितक सरासरी तापमानाम य े थोडासाही बदल झा यास
पज यवृ ी काराम य े अनाकलिनय फरक पडतो ; बफा ळ द ेश िवतळ ू लागतात , आिण
दूरपय त महाप ूर य ेतात IPCC (Inter - governmen tal panel on climate
change ) या अहवालान ुसार २०५० पय त काब न डायऑ साईड द ु पट वाढ ेल आिण
२१०० वषा पय त १.४ ते ५.८0 स टी ेडने जागितक तापमानात वाढ होईल . अंटािट का
खंड हळ ू हळू पा यात ब ुडत चालला आह े. हे आपणास ात आह े. समु पा यात बफ
िकती आह े, यावर अ जीच े (Algee ) चे उ पादन अवल ंबून असत े. (अ जी ही एकप ेशीय
वन पती आह े) समु पा यातील बफ जसजसा कमी होईल , यानुसार अ जीची
उपल धता कमी होईल आिण याचा अिन प रणाम ुवीय अ वल , सील आिण ह ेल
यां यावर होईल . जागितक तापमानात वाढ होत अस याम ुळे जगभर बफ वाढ या
माणात िवतळत आह े. िवशेषत: ीनल ँड, अंटािट काइ. प रणामत : समु पातळी
अभूतपूव वाढेल आिण ७० कोटी क ुटुंबे बेघर होतील .
पृ वी या तापमान जडणघडणीम य े साम ुि क वाहा ंची भ ूिमका महा ची आह े.
युरोप या िकनारप ीतील द ेशांचे हवामान उब दार ठ ेव याम य े ग फ वाहाची भ ूिमकाच
मह वाची आह े. जागितक -सामुि क तापमान वाढीम ुळे या वाहाचा व ेग हळूहळू कमी होत
आहे. यामुळे काही द ेशात मोठया माणावर पाऊस पडतो आिण काही द ेशात पाऊस
कमी झाला आह े. याचा अिन प रणाम सव सजीवावर आिण िनज वा ंवर झाला आह े.
अित र लोकस ं या, गरीब, शहरीकरण , सुसाट औ ोिगक करण इ . मानव िनिम त
घटक आिण न ैसिग क आप या या सवा चा प रणाम हणज े पृ वीवरील साधनस ंप ीवर
सतत ताणतणाव वाढत आह े. पृ वी या वहन श प े ा जा त ताणतणाव वाढत
अस याम ुळे साधनस ंप ीचा पया वरणाचा हास वाढतच आह े.
२.७ थािनक पया वरण सम या : िवशेषक न म ुंबई महानगर द ेश
संदभा सह
मुंबई शहर ह े िवरोधाभासाची रमणीय मायानगरी आह े. भाराव घाल ून ७ बेटे जोडून
रमणीय म ुंबईची िनिम ती करत असतानाचा पया वरणीय सम याही िनमा ण झा या आह ेत. munotes.in
Page 34
पया वरण शा आिण पया वरण
34 भाराव घाल ून एक संध मुंबईची रचना करत असतानाच म ुंबईतील न ा , खाड्यातील ,
खारफ ुटीची अर य े नामश ेष झाली आह ेत. खारफ ुटीची अर य े मुंबईचा एक अिवभा य
भाग होतो . जलचर तलावा ंची िनिम ती पायाभ ूत सुिवधांचा िवकास सा य करत
असतानाच वाढ या लोकस ं येने केले या अित मणाम ुळे मुंबई या रमणीयत ेला
सम या ंचा िवळखा वाढतच ग ेला. मुंबईची जमीन आिण सम ु याम य े ध क े शोषून
घेणारा आघात ितब ंधक हण ून खारफ ुटी या अर याची भ ूिमका मह वाची होती .
खारफ ुटी अर याम ुळे जिमनीची ध ूप रोखली जात होती . वादळ आिण सागरी
आप ीपास ून मुंबईचे र ण खारफ ुटीची प र सं था करत होती . दलदली या द ेशावरील
खारफ ुटी अर या ंचा िव तार , माहीम , मढ ब ेट, वस वा , गोराई, ठा याची खादी त े
घोडब ंदर र याची खाडी य ेथपय त पसरला होता . नवनवीन बा ंधकाम े आिण िवकास
क प राबिवता ंना य ेक वेळी खारफ ुटी या े ावर अित मण होत रा िह याम ुळे
खारफ ुटीची अर य े मुंबईने कायम व पी गमावली आह ेत. उदा. ए सेल व ड मनोर ंजन
पाक ची िनिम ती कर यासाठी . गोराई खाडीतील श ेकडो एकर जमीन ए स ेल व ड ला
िदली. वाढ या शहरीकरणाम ुळे आिण इतर क पाची खारफ ुटीची अर य े न क े यामुळे
मुंबई जलम न हो याची वार ंवारता वाढल ेली आह े. अनेक िठकाणी वाहत ूक क डी होण े, हे
तर मंबईकरा ंना िन याच ेच झाल े आहे. वाहतूक क डीची सम या सोडिव यासाठी अन ेक
उड्डाण प ुलांची िनिम ती कर यात आली . उदा. वां ा-वरळी सम ु सेतू, (Badra Worli
Sea Link ) ऐरोली प ुळ, वाशी प ुळ अशा २५ पे ा जा त प ुलांची देखभाल म ुंबई
महानगर द ेश िवकास िधअ न करत आह े. िदवस िदवस वाहत ूक क डी वाढणारच
आहे. जेथे जेथे महाकाय प ुळ बांधले जातात त ेथे तेथे खारफ ुटीची सदाबहार दलदलीची
मैदाने होती. याचा म ैदानावर जीवस ृ ीची भरभराट झाली . हीच दलदलीची खारफ ुटीची
अर य े हणज े असं य मा या ंची आिण जीवस ृ ीची जनन मात ृभूमी होती . अनेक
बांधकाम े आिण उड ्डाण प ुलामुळे मुंबई या सव िनसग द द ेण या काळाआड ग े या
आहेत. सतत वाटणारी लोकस ं या वाढता खिनज त ेलाचा वापर , वाढती वाहण े, वाढ या
वाहतूक क ड ्या, वासात होणारा वेळेचा अप यय आिण या पलीकड ेही अन ेक ात
अ ात भयावह सम या ंमुळे मुंबई महानगराच े पया वरण अ य ंत धोकादायक झाल े आहे.
मुंबई महानगर द ेशात २कोटीप े ा जा त माणस े राहतात . हजारो हॉट े स आह ेत.
असं य कारखान े आ ह ेत. बेकायद ेशीर बा ंधकामाची गणनाच नाही . झोपडप ्यांचे
अित मण वाढतच आह े. मुंबईतील बा ंधकामाची लागणारी खडी तयार कर यासाठी
अनेक ड गर भ ुईसपाट क ेलेले आहेत. संजय गा ंधी रा ीय उ ानातील श ेकडो एकर
जमीन म े ोसाठी जा याचा मागा वर आह े. या सव उ ोगध ं ांनी िनमा ण केलेले िवषारी
सांडपाणी काहीही ि या न करताच खाड ्याम य े, समु ाम य े गेली अन ेक वष सोडल े
गेले आहे. प रणामत : मासेमारी उ ोग आिण सात ब ेटावरचा मास ेमारी करणारा कोळी
समाज स ंकटात ग ुरफटला आह े आिण कही दशकातच नामश ेष होईल .
आपणाला िदसणा या म ुंबई या पया वरणीय सम या धोकादायक आह ेत. मा याप े ाही
जा त धोकादायक उ व ू शकणा या सम या ंची प ुसटशी क पना स ु ा ९९.९९%
मुंबईकरता नाही . munotes.in
Page 35
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
35 “मुंबई या भ ूपृ ाखाली घडत ंय काय ? िशजत ंय काय ?” या सम या समज ून घे यासाठी
सु ा मुंबईकरा ंकडे वेळ नाही . आज म ुंबई या प ृ भागावर उभी आह े. या भूपृ ाचे गे या
४०० वषा त ४ र टरप े ा जा त जा त ती त ेचे २५ पे ा जा त भ ूकंपाचे ध क े
खा ल ेले आहेत.
अनेक आ मसमिप त अशासक य स ं थांनी (Non Goveronment Organisation )
मुंबईला पया वरणीय आ मह य ेपासून रोख यात यश िमळवत े असल े तरी स ु ा
अशासक य स ं थांना अ ापही खूपच मारायची आह े.
२.८ सारांश
बुि मान , चतुर मानवान े जे हा प ृ वीवर पिहल े पूल टाकल े. ते हापास ून आजतागायत
वतः या ऐिहक स ुखसमाधानासाठी पया वरणात अन ेक बदल घडव ून आणल ेले आहेत.
पायाभ ूत िनिम ती, शहरीकरण , यापारी यवसाय इ याद चा प रणाम पया वरणावर झाला
आहे. मानव े रत गो चा आिण िनसगा चा एकम ेकावर सकारा मक अथवा नकारा मक
प रणाम होऊन त ु प पया वरणी बदलत आह े.
२.९ तुमची गती तपासा :
१) बरोबर क च ूक
अ) 1 PCE अहवाला माण े २१०० साली जगातील सरासरी तापमान १.४ ते ५.८0
स टी ेडम य े वाढेल.
ब) २०१७ साली ट े सास आिण ल ुईसी आजा म य े हाव वादळाम ुळे पूर आप ी िनमा ण
झाली होती .
क) िनगाटा भ ूकंपामुळे िनगाटा य ेथे वालाम ुखीचा उ ेक झाला .
ड) आखाती वाहाम ुळे युरोपचे हवामान सौ य कारच े राखल े जाते.
इ) थािनक वन पत च े पांतर श ेतजिमनीसाठी आिण चरा ऊ े ासाठी होण े याला
वाळव ंटीकरण असा स ंदभ आहे.
२) मोक या जागा भरा .
अ) जिमनी या थरकापाम ुळे मृदेचा मृदेचा कडकपणा आिण कस कमी होणा या घटन ेस -
------- हणतात .
ब) IPBES हणज े ------------- .
क) ---------- मुळे ओकेटेडी धरण फ ुटले. munotes.in
Page 36
पया वरण शा आिण पया वरण
36 ड) मासेमारी करत असताना खा यासाठी अयो य असणार े मास े जा याम य े
सापडतात , याला --------- हणतात .
इ) २०० मीटस पे ा जा त खोल सम ु ातील खिनज स ंप ी काढ यासाठी खोदकाम
करतात , याला ----------- असे हणतात .
३) एकािधक िनवड .
३.१. खोके टेडी नदीची आप ी -------- या देशाचा --------- ांतात घडली .
अ) पपूआ य ु िगनी-पूव ब ) वे ट इंिजन-उ र
क) िफिलपाई स -पि म ड ) पपूआ य ू िगनी-पि म
३.२ अ न आिण क ृषी सं थे या अहवालान ुसार श ेती िव तारासाठी जगातील जवळ
जवळ --------- ट के अर यतो ड झाली .
अ) ७५% ब) ८०% क) ६०% ड) ८५%
३.३ चेन बील अण ुऊजा क ाची आप ी --------- म ये ------- या देशात घडली .
अ) १९८६ द. को रया ब ) १९८६ रिशया
क) १९८७ रिशया ड ) १९८७ सेऊल
३.४ मेमॉथ पव त घटना -------- - या देशात घडली .
अ) संयु सं थान े ब ) कॅनडा क ) इंडोनेिशया ड ) दि ण आि का
३.५ उ र अम े रका आिण य ुरोिपयन द ेशांनी उ हा यािशवाय वग -------- साली
अनुभवले.
४) खालील ा ंची उ र े िलहा .
अ) वालाम ुखी या प रणाम सम ुदायावर कसा होतो ? नैसिग क पया वरणात सम ुदाय
कसा प रणाम करतात ? बदल या पया वरणा या न ैसिग क च ाम य े वालाम ुखी
उ ेक यो य आह ेत काय ?
ब) िनसग आिण मानव याप ैक कोनाचा जा त प रणाम पया वरणार होतो ? दोहोप ैक
एकाचा भाव जा त का असतो ? दोह च े सकारा मक आिण नकारा मक प र णाम
कोणत े आहेत ?
क) मुंबई महानगर द ेशाला कोण या पया वरणीय सम या ंना त ड ाव े लागत े ? याची
चचा करा.
ड) जागितक पया वरण सम या सोदाहरण प करा . munotes.in
Page 37
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
37 इ) भारतातील अिलकडील काळातील कोण याही पाच म ुख आप ची मािहती ा
आिण या ंचा पया वरणावरील प र णाम सा ंगा.
२.१० २ .९ ची उ र े
१-अ – बरोबर
ब – बरोबर
क – चूक
ड – बरोबर
इ – चूक
२-अ – वीकरण
ब) Intergoveronmental Science Policy Platform on Biodiverily and
Ecosystem Services .
२- क- खाणकाम द ूषण
ड – उपमास ेमारी
इ- खोल सम ु ातील खाणकाम
इ- १ – ड
२- ब
३- ब
४- अ
५-अ
२.११ तांि क श द आिण या ंचा अथ
वीकरण – भूपृ ारील जलाशयात गाळाच े संचयन होऊन तयार होणा या खडका ंचा
कठीणपणा जिमनी या थरकापाम ुळे कमी होतो , यास वीकरण अस े हणतात .
भूजलाचा अित र उपसा – भूजला प ुनभ रण, उताराव न वाहणार े नाल े, न ा,
जलिस ंचणाम ुळे जिमनीत िझरपणार े पाणी , पडणा या पावसाच े जिमनीत िझरपणार े पाणी
इ. मागा नी भूपृ ाम य े पाणी जमा होत असत े. ा जमा झाल े या पा या या मा ेपे ा
अिधक जलद पसा क े यास , या ि य ेला भूजलाचा अित र उपसा अस े हणतात . munotes.in
Page 38
पया वरण शा आिण पया वरण
38 पायरो लाि टक वाह – वालाम ुखी या उ ेकाबरोबर राख , अित-त ला हारस
भूपृ ावर हळ ूहळू जमा होऊन लहान लहान र ंगांची िनिम ती होत े आिण उतारान ुसार वाह
लागतात , यास “पायरो लाि टक वाह ” असे हणतात .
मृदा हास – वाढणा या शहरा ंनी आिण र या ंनी उपजाव ू जिमनीवर अित मण
के यामुळे अित र चराईम ुळे कायम व पी न िटकणारी श ेती प ती अवल ंिब याम ुळे
दूरगामी हवामान बदलाम ुळे आिण इतर अन ेक कारणा ंमुळे मृदेची स ुपीकता आिण
जैविविवधता उ पादन कर याची मता कमी होत े, यासच “मृदा- हास” असे हणतात .
भूपृ ाचे खचण े – समु पातळीपास ून भूपृ – जमीन उभी खचत े, यासच भ ूपृ ाचे खचण े
असे हणतात .
२.१२ नेमून िदल ेले काय : घटना ंचा अ यास
या करणाम य े तु ही अ यासल े या घटनाप े ा इतर काही मोठया न ैसिग क घटना
आहेत काय ? यांचा प रणाम जाती सम ूहावर कसा होतो / ा घटना ंम ये तफावती
आिण स मानता आह े काय ?
२.१३ पुढील वाचनासाठी स ंदभ
1. ADB, 2005, "An Initial Assessment of the Impact of the Earthquake
and Tsunami of December 2004." Manila: Asian Development Bank
2. Dickie, G. (2022, January 18) Explainer: Tonga’s volcanic eruption
may harm environm ent for years, scientists say. Reuters.
https://www.reuters.com/business/environment/tongas -volcanic -
eruption -may-harm -environment -years -scientists -say-2022 -01-18/
3. FAO. 2022. FRA 2020 Remote Sensing Survey. FAO Forestry Paper,
No. 186. Rome.
4. Hansen, M. C., Potapov, P. V., Moore, R., Hancher, M., Turubanova,
S. A., Tyukavina, A., ...& Townshend, J. (2013). High -resolution
global maps of 21st -century forest cover change. science, 342(6160),
850-853.
5. Ribeiro, M. C., Metzger, J. P., Martensen, A. C., Ponzoni, F. J., &
Hirota, M. M. (2009). The Brazilian Atlantic Forest: How much is left,
and how is the remaining forest distrib uted? Implications for
conservation. Biological conservation, 142(6), 1141 -1153.
6. Simkin, T., & Siebert, L. (1994). Volcanoes of the World. Geoscience
Presss. Inc. Tusson. Arizona.
7. United States Geological Survey. (2000). U.S. Geological Survey –
Reducing t he risk from Volcano Hazards, Invisible CO2 Gas Killing
trees at Mammoth Mountain, California [Fact sheet].
https://pubs.usgs.gov/dds/dds -81/Intro/facts -sheet/fs172 -96.pdf munotes.in
Page 39
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
39 संदभ
1) Simkin, T., & Siebert, L. (1994). Volcanoes of the World. Geoscience
Presss. Inc. Tusson. Arizona
2) https: //www.latimes.com/archives/la -xpm- 1986 -25-mn-16243 -
story.html/.
3) United States Geological Survey. (2000). U.S. Geological Survey –
Reducing the r isk from Volcano Hazards, Invisible CO2 Gas Killing
trees at Mammoth Mountain, California [Fact sheet].
https://pubs.usgs.gov/dds/dds -81/Intro/facts -sheet/fs172 -96.pdf
4) National A cademiers of Sciences, Engineering, and Medicine, 2021.
The Challenge of freeding the World Sustainably : Summary of U.S. -
U.K. Scientific Form of Sustainable Agriculture Washing, DC: The
National Acdemies Press. https://doi.org/10.17226/26007.
5) https://www .fac.org/3/cb744gen/cb7449en.pdf
6) Genetic engineering is a technology wherein a specific gene can be
selected and implanted into the recipient organism. The cell that
received such an implant can, therefore, beign producing substances
with the desired funct ions. Geenetic engineering uses recombinant
DNA, molecular cloning, and transformation.
7) By desirable it means it can produce an outcome that is regarded as
generally "beneficial" or "useful"
munotes.in
Page 40
40 ३
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
घटक रचना :
३.१ उि े
३.२ प रचय
३.३ िवषय चचा
३.४ पया वरणीय समतोल , ि थरता आिण पया वरणीय िटकाऊपणाची गरज
३.५ पया वरण स ंवध नाची त व े
३.६ पया वरण स ंवध नासाठी जागितक य न
३.७ पया वरण स ंवध नासाठी भारत सरका रची भ ूिमका
३.८ सारांश
३.९ तुमची गती तपासा
३.१० वयं-िश ण ा ंची उ र े
३.११ तांि क श द आिण या ंचे अथ
३.१२ काय
३.१३ पुढील अ यासासाठी स ंदभ
३.१ उि े
• पया वरणीय समतोल आिण पया वरणीय िटकाऊपणाची स ंक पना
• पया वरण स ंवध नाची त व े
• जागितक तरावर पया वरण स ंवध नासाठी क ेलेले य न
• पया वरण स ंवध नासाठी भारत सरकारची भ ूिमका
३.२ प रचय
पया वरण श हणज े जीव आिण या ंचे वातावरण या ं यातील पर परस ंवादाचा
वै ािनक अ यास (अ ट हेकेल, 1866 ). सव सजीव व त ू एकम ेकांशी संबंिधत आह ेत,
एकमेकांशी जोडल ेले आहेत आिण वाढ आिण जग यासाठी एकम ेकांवर अवल ंबून आह ेत. munotes.in
Page 41
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
41 पया वरणा या िविवध ज ैव-भौगोिलक -रासायिनक च ा ं ारे उज चे ह ता ंतरण आिण
पोषक त वा ंचे सायकिल ंग िविवध अिधवासा ंम ये जीवनास आधार द े यासाठी जबाबदार
आहे. भौितक वातावरणावर अवल ंबून िविवध थलीय प रस ं था (गवताळ द ेश, झुडूप-
जमीन , दलदलीचा द ेश, िवरळ ज ंगल, घनदाट ज ंगल, उ ण-वाळव ंट, थंड वाळव ंट,
उंचावरील प रस ं था) आिण जलीय प रस ं था (समु ी प रस ं था, तलाव प रस ं था,
गोड्या पा याची काय णाली इ .) या या िविवध ज ैिवक आिण अज ैिवक घटका ं ारे.
तथािप , या घटका ंमधील कोण याही गडबडीचा प रणाम स ंपूण प रस ं थे या काया वर
होतो आिण श ेवटी पया वरणीय अस ंतुलन आिण अि थरता िनमा ण होत े. स या या
काळातील ह े िव कळीत न ैसिग क ि या ंम ये अतािक क मानवी ह त ेपामुळे मोठ्या
माणावर उ वतात या मुळे संपूण जीवस ृ ी आिण प रस ं थे या च ैत यस धोका िनमा ण
होतो. यामुळे पया वरणीय यव थ ेची म ूलभूत त व े समज ून घेणे आव यक आह े,
जेणेक न पया वरणीय ि थरत ेचा सराव क न पया वरणीय समतोल राख यासाठी
मानवी ि याकलापा ंचे यव थापन क ेले जाईल .
३.३ िवषय चचा
िविवध वाढ या पया वरणीय सम या ंमुळे िवकास ि याकलाप आिण स ंबंिधत सामािजक -
आिथ क प रणामा ंब ल ग ंभीर वादिववाद झाल े आहेत. संसाधना ं या उपल धत ेचे नमुने
आिण याचा वापर याम ुळे मोठ्या माणावर पया वरणाचा हास झाला आह े याम ुळे
जगभरातील द ेशांना स या या काळातील शा तत े या ि कोनाचा िवचार करावा लागत
आहे.
पया वरणीय आिण सामािजक -आिथ क गरजा या ं यातील समतोल साध यासाठी ,
नैसिग क संसाधना ंचे संवध न आिण यव थापन ह े मुख साधन हण ून पािहल े जात े
आिण हण ूनच जागितक आिण रा ीय धोरण े आिण शासना चा अिवभा य भाग हण ून
वीकारल े जाते. स याचा अ याय या प ैलूंचे िव त ृतपणे प ीकरण द ेतो आिण अशा
कार े पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणाच े मह व आिण आ ंतररा ीय आिण रा ीय
तरावर घ ेतले या य ना ंवर काश टाकतो .
३.४ पया वरणीय समतोल , ि थरता आिण पया वरणीय शा वतत ेची गरज :
पया वण य समतोल िक ंवा प रस ं था थ ैय हणज े सो या भाष ेत संसाधन िनिम ती या
प रसं तेची काय आिण स ंसाधना ंचा आपला वापर , हणज ेच यावरील असणारी आपली
मागणी या ं यातील स ंतुलनास स ूिचत करत े. प रसं था समतोल राख यासाठी ,
प रसं था गितशीलता ार े िविवधता आिण काया मक जीव ंतपणाची प रि थती असण े
आव यक आह े.
यामुळे प रस ं था या वहन मत ेचा ( carrying capacity) आदर आिण द ेखभाल
करणे आव यक आह े. एक ीकोन हण ून पया वरणीय शा तता िनसगा ची पुनस चियत
मता राख यावर ल क ि त करत े जी आप याला जग यासाठी , उपजीिवक ेसाठी munotes.in
Page 42
पया वरण शा आिण पया वरण
42 आिण िवकासासाठी म ुबलक स ंसाधन े दान करत े. पया वरणीय ि थरता हणज े भौितक
वातावरणात म ू यवान असल ेले गुण ासवत ठ ेव याची मता (सटन, 2004 ).
सो या भाष ेत याचा स ंदभ नैसिग क भांडवला या द ेखभालीचा आह े जेणेक न प रस ं था
िविवध काय करत राहतील आिण असीम स ंसाधन े िनमा ण क शकतील . मया िदत
नैसिग क स ंसाधना ंची जागितक मागणी वाढत अस यान े आिण ती प ु हा भ न
काढ या या आप या पया वरणा या न ैसिग क मत े या पलीकड े होत अस यान े
पया वरणीय ि थरत ेची गरज िनमा ण झाली आह े. या लोकस ं ये या भाराम ुळे संपूण
मानवी स यत े या भिव याब ल आिण या या िवकासाब ल िच ंता िनमा ण होऊ लागली
आहे, याम ुळे पया वरण स ंवध न आिण स ंसाधन यव थापना या अन ुषंगाने आप या
ि याकलापा ंना जोडण े आव यक आह े. याव न ह े प होत े क आप या पया वरणीय
णाली या म ूलभूत त वा ंवर काय करतात त े समज ून घेणे आिण थािनक त े जागितक
दीघ कालीन सामािजक -आिथ क िवकासाला चालना द े यासाठी िटकाऊपणाच े घटक
समािव करण े हाच प ुढे जा याचा एकम ेव माग आहे.
शा तत ेला चालना द ेऊन आिण सराव क न पया वरणीय ि थरता आण यासाठी
थािनक त े जागितक पातळीवर िविवध य न क ेले गेले आहेत. तांि क आिण आिथ क
गतीम ुळे चालणा या पधा मक गरजा आिण आपण आिण इतर जीव या वातावरणात
राहतो या वातावरणाच े र ण कर या या गरजा या ं यातील या स ू म रेषेम ये समतोल
साध यावर िटकाव क ि त आह े (C.T Emejuru आिण Dike, 2019 ).
पया वरणीय शा तता माणसान े आचरणात आणली पािहज े कारण त े नैसिग क भांडवलाच े
संर ण क न मानवी क याण स ुधार याच े एक साधन आह े जे या या गरजा ंसाठी
क या मालाच े ोत बनत े. मानवान े िनमा ण केलेला कच रा नैसिग क कुंडांम ये िमसळला
जाईल याची खा ी करण े आव यक आह े. मानवी आिथ क उप णालीच े माण यावर ती
अवल ंबून आह े या स ंपूण प रस ं थे या ज ैवभौितक मया देत ध न न ैसिग क भांडवलाची
देखभाल करण े आव यक आह े.
शा त उ पादन आिण शा त वापरा ार े पया वरणीय शा तता स ुिनि त क ेली जाऊ
शकते. अशा कार े पारंपा रक म ू य आिण न ैसिग क भा ंडवलाच े उ प नाच े माप
राख यासाठी स ंवध न य ना ंची आव यकता आह े कारण त े आता िवनाम ू य चा ंगले
नाही तर िवकासात अिधकािधक मया िदत घटक आह े.
पया वरणीय शा तता हणज े उ पादना म ये भौितक िनिव ा ंचा िवचार करण े, पया वरणीय
जीवन -समथ न णालीवर जोर द ेणे. पया वरणीय शा तता हणज े उ पादनाम य े भौितक
िनिव ा ंचा िवचार करण े, पया वरणीय जीवन -समथ न णालीवर जोर द ेणे. याकड े दुल
के याने काहीही उ पादन होणार नाही आिण याम ुळे मानवी जाती न होव ू शकत े.
पया वरणीय ि थरत ेसाठी अशा कार े उ पादनाम य े भौितक इनप ुटचा िवचार करण े
आव यक आह े, पया वरणीय जीवन -समथ न णालीवर जोर द ेणे यािशवाय उ पादन
िकंवा मानवता अि त वात नाही . या णाल म य े वातावरण , पाणी, माती, जैविविवधता
यांचा समाव ेश होतो या सवा चा समाव ेश िनरोगी असण े आव यक आह े हणज े यांची
पया वरणीय स ेवा मता राखली ग ेली पािहज े. (C.T Emejuru आिण Dike, 2019 ). munotes.in
Page 43
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
43 ३.५ पया वरण स ंवध नाची त व े
संवध न या श दाची उ प ी ल ॅिटन श द 'क झव अर' या श दापास ून झाली आह े, याचा
अथ "ठेवा, जतन करण े, र ण करण े" असा होतो . या या सवा त सो या क पन ेत
पया वरण स ंवध नाम य े नैसिग क संसाधना ं या ि थतीच े संर ण, जतन, संवध न या सव
ि यांचा समाव ेश होतो . अशा कार े जैविविवधता राखली जावी आिण पया वरणीय
समतोल राखला जावा या साठी न ैसिग क संसाधना ंचा िनयोजनब प तीन े यव थापन
आिण या य वापर या ंचा संदभ आहे.
हे िटकाऊपणाची क पना एकि त करत े कारण ती वत मान आिण भिव यातील
िपढ्यांसाठी या ं या गरजा प ूण कर यासाठी स ंसाधना ंचे र ण कर याचा य न करत े.
अशा कार े संवध नाची म ु य स ंक पना वाया न जाता स ंसाधना ंचा इ तम वापर करण े
आहे. अशा कार े पया वरण स ंवध ना या या ीम य े संसाधन यव थापन , दूषण
िनयं ण, हवामान अ यास , आप ी यव थापन , पया वरण अिभया ंि क , प रसं था
यव थापन , अिधवास स ंर ण इ याद चा समाव ेश होतो .
अशा कार े संवध नाम य े सव कार या न ुकसानीचा अ यास करण े, जबाबदार घटक
समजून घेणे, नुकसान टाळ यासाठी त ं िवकिसत करण े आिण ज ैविविवधता
पुनस चियत करण े (एनसाय लोपीिडया ऑफ ि टािनका ) यांचा समाव ेश होतो . पया वरण
संवध नाची त व े िविवध कार े मांड यात आली आह ेत. पृ वी चाट रची न ैितक ी
तािवत करत े क पया वरण स ंर ण, मानवी ह क , या य मानवी िवकास आिण
शांतता एकम ेकांवर अवल ंबून आिण अिवभा य आह ेत. 21 या शतकात या य , शा त
आिण शा ंततापूण जागितक समाज िनमा ण कर यासाठी म ूलभूत मू ये आिण त वा ंची
आंतररा ीय घोषणा हण ून काम करणारी प ृ वी सनद (Earth Charter ), पया वरण
संवध न, शा वतपणा आिण िवकासासाठी माग दश क त व े दान करणारी खालील त व े
मांडते. 6
अ) जीवना या सम ुदायासाठी आदर आिण काळजी या :
१. पृ वी आिण जीवनाचा ित या सव िविवधत ेत आदर करा .
अ) हे ओळखा क सव ाणी पर परावल ंबी आह ेत आिण जीवना या य ेक व पाच े
मू य मानवा ंसाठी िकतीही मह वाच े आहे.
ब) सव मानवा ं या अ ंगभूत ित ेवर आिण मानवत े या बौि क , कला मक , नैितक आिण
आ याि मक मत ेवर िव ा स ठेवा.
२) समज ूतदारपणान े, सहान ुभूतीने आिण ेमाने समाजाची आिण या या
जीवनाची काळजी या .
अ) हे मा य करा क न ैसिग क संसाधना ंची मालक , यव थापन आिण वापर कर या या
अिधकारासह पया वरणाची हानी रोखण े आिण लोका ं या ह का ंचे संर ण करण े हे
कत य आह े. munotes.in
Page 44
पया वरण शा आिण पया वरण
44 ब) पु ी करा क वाढीव वात ं य, ान आिण साम या ने सामा य चा ंग या गो ना
चालना द े याची जबाबदारी वाढत े.
३) या य , सहभागी , शा त आिण शा ंतताप ूण लोकशाही समाज तयार करा .
अ) सव तरा ंवरील सम ुदाय मानवी ह क आिण म ूलभूत वात ं यांची हमी द ेतात आिण
येकाला याची प ूण मता ओळख याची स ंधी देतात याची खा ी करा .
ब) सामािजक आिण आिथ क यायाला चालना ा , सवा ना सुरि त आिण अथ पूण
उपजीिवका ा कर यास स म बनवा जी पया वरणीय ्या जबाबदार आह े.
४) वत मान आिण भिव यातील िपढ ्यांसाठी पृ वीच े वरदान आिण स दय सुरि त
करा.
अ) येक िपढीच े कृती वात ं य भावी िपढ ्यां या गरजा ंनुसार पा आह े हे ओळखा .
ब) भिव यातील िपढ ्यांपय त मू ये, परंपरा आिण स ं था सा रत करा जी प ृ वीवरील
मानवी आिण पया वरणीय सम ुदायां या दीघ कालीन भरभराटीस समथ न देतात.
या चार यापक वचनब त ेची पूत ता कर यासाठी , हे करण े आव यक आह े:
ब) पया वरणीय अख ंडता:
५) जैिवक िविवधता आिण जीवस ृ ी िटकव ून ठेवणा या न ैसिग क ि या ंब ल
िवशेष काळजी घ ेऊन प ृ वी या पया वरणीय णाल या अख ंडतेचे संर ण
आिण प ुनस चियत करा .
अ) सव तरा ंवर शा त िवकास योजना आिण िनयमा ंचा अवल ंब करा याम ुळे
पया वरण स ंवध न आिण प ुनव सन सव िवकास उप मा ंचा अिवभा य घटक
बनतात .
ब) पृ वी या जीवन समथ न णालीच े र ण कर यासाठी , जैविविवधता राख यासाठी
आिण आपला न ैसिग क वारसा जतन कर यासाठी व य भ ूमी आिण सागरी े ांसह
यवहाय िनसग आिण ज ैवमंडल राखीव थािपत आिण स ंरि त करा .
क) लु ाय जाती आिण प रस ं थे या प ुन ा ीस ो साहन ा .
ड) मूळ जाती आिण पया वरणासाठी हािनकारक नसल े या म ूळ िक ंवा
अनुवांिशक र या सुधा रत जीवा ंचे िनय ं ण आिण िनम ू लन करा आिण अशा
हािनकारक जीवा ंचा प रचय ितब ंिधत करा .
इ) पाणी, माती, वन उ पादन े आिण सागरी जीवन या ंसार या नवीकरणीय स ंसाधना ंचा
वापर अशा कार े यव थािपत करा यात प ुन पादनाचा दर ओला ंडू नये आिण
जे पया वरणा या आरो या चे र ण करतात .
फ) खिनज े आिण जीवा म इ ंधन या ंसार या अपार ंप रक स ंसाधना ंचे उ खनन आिण
वापर यव थािपत करा याम ुळे ीणता कमी होईल आिण पया वरणाच े कोणत ेही
गंभीर न ुकसान होणार नाही . munotes.in
Page 45
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
45 ६) पया वरण स ंर णाची सव म प त हण ून हानी टाळा आिण ज े हा ा न
मया िदत अस ेल ते हा सावधिगरीचा ीकोन लाग ू करा:
अ) वै ािनक ान अप ूण िकंवा अिनिण त असतानाही ग ंभीर िक ंवा अप रवत नीय
पया वरणीय हानी हो याची श यता टाळ यासाठी कारवाई करा .
ब) तािवत क ृतीमुळे ल णीय हानी होणार नाही असा य ुि वाद करणा या ंवर
पुरा याचा भार टाका आिण पया वरणा या हानीसाठी जबाबदार प ा ंना जबाबदार
धरा.
क) िनण य घेणे मानवी ि याकलापा ं या स ंचयी, दीघ कालीन , अ य , लांब अंतर
आिण जागितक प रणामा ंना संबोिधत करत े याची खा ी करा .
ड) पया वरणा या कोण याही भागाच े दूषण रो खा आिण िकरणो सग , िवषारी िक ंवा
इतर घातक पदाथ तयार होऊ द ेऊ नका .
इ) पया वरणाला हानी पोहोचवणा या ल करी हालचाली टाळा .
७) उ पादन , उपभोग आिण प ुन पादनाच े नम ुने वीकारा ज े पृ वी या
पुन पादक मता , मानवी ह क आिण सम ुदाया या क याणाच े र ण कर तात.
अ) उ पादन आिण उपभोग णाल म य े वापर या जाणा या साम ीच े माण कमी करा ,
पुनवा पर करा आिण रीसायकल करा आिण अविश कचरा पया वरणीय णाल ार े
आ मसात क ेला जाऊ शकतो याची खा ी करा .
ब) ऊज चा वापर करताना स ंयम आिण काय मतेने वागा आिण सौ र आिण पवन
यासार या अ य ऊजा ोता ंवर अिधकािधक अवल ंबून राहा .
क) पया वरणास अन ुकूल तं ानाचा िवकास , द क आिण या य ह ता ंतरणास
ो साहन ा .
ड) िव िक ंमतीम य े व त ू आिण स ेवां या स ंपूण पया वरणीय आिण सामािजक
िकंमत चा अ ंतभा व करा आिण ा हकांना उ च सामािजक आिण पया वरणीय
मानका ंची पूत ता करणारी उ पादन े ओळख यास स म करा .
इ) पुन पादक आरो य आिण जबाबदार प ुन पादनास ो साहन द ेणारी आरो य
सेवेसाठी साव ि क व ेश सुिनि त करा .
फ) मया िदत जगाम य े जीवना या ग ुणव ेवर आिण भौ ितक पया तेवर भर द ेणा या
जीवनश ैलीचा अवल ंब करा .
८) पया वरणीय शा तत ेचा अ यास करा आिण िमळवल े या ाना या ख ु या
देवाणघ ेवाण आिण यापक वापरास ो साहन ा .
अ) िवकसनशील रा ा ं या गरजा ंकडे िवशेष ल द ेऊन, िटकाऊपणावर आ ंतररा ीय
वै ािनक आ िण ता ंि क सहकाया स समथ न ा. munotes.in
Page 46
पया वरण शा आिण पया वरण
46 ब) पया वरण स ंर ण आिण मानवी क याणासाठी योगदान द ेणा या सव सं कृत मधील
पारंपा रक ान आिण आ याि मक शहाणपण ओळखा आिण जतन करा .
क) जनुक य मािहतीसह मानवी आरो य आिण पया वरण स ंर णासाठी मह वाची
मािहती साव जिनक डोमेनम य े उपल ध राहत े याची खा ी करा .
क) सामािजक आिण आिथ क याय :
९. नैितक, सामािजक आिण पया वरणीय अ याव यक हण ून ग रबीच े िनम ू लन
करा.
अ) आव यक रा ीय आिण आ ंतररा ीय स ंसाधना ंचे वाटप क न िप यायो य पाणी ,
शु हवा , अ न स ुर ा, दूिषत माती , िनवारा आिण स ुरि त व छत े या
अिधकाराची हमी ा .
ब) शा त उपजीिवका स ुरि त कर यासाठी िश ण आिण स ंसाधना ंसह य ेक
मनु याला स म बनवा आिण ज े वत :चे समथ न क शकत नाहीत या ं यासाठी
सामािजक स ुर ा आिण स ुर ा जाळी दान करा .
क) दुल ि तांना ओळ खा, असुरि ता ंचे र ण करा , जे पीिडत आह ेत या ंची सेवा करा
आिण या ंना या ं या मता िवकिसत कर यास आिण या ं या आका ं ा पूण
कर यास स म करा .
१०) सव तरा ंवरील आिथ क ि याकलाप आिण स ं था मानवी िवकासाला या य
आिण शा त रीतीन े ो साहन द ेतात याची खा ी करा .
अ) रा ांम ये आिण रा ा ंम ये संप ी या या य िवतरणाला ो साहन ा .
ब) िवकसनशील रा ा ंची बौि क , आिथ क, तांि क आिण सामािजक स ंसाधन े वाढवा
आिण या ंना आ ंतररा ीय कजा पासून मु करा .
क) सव यापार शा त स ंसाधन वापर , पया वरण स ंर ण आिण गतीशील कामगार
मानका ंना समथ न देत अस याची खा ी करा .
ड) बह रा ीय कॉप र ेश स आिण आ ंतररा ीय िव ीय स ं थांना साव जिनक िहतासाठी
पारदश कपणे काय कर याची आिण या ं या ि याकलापा ं या प रणामा ंसाठी या ंना
जबाबदा र धर याची आव यकता आह े.
११) शा त िवकासासाठी प ूव -आव यकता हण ून ल िगक समानता आिण
समानत ेची पु ी करा आिण िश ण , आरो य स ेवा आिण आिथ क संध म य े
साव ि क व ेश सुिनि त करा .
अ) मिहला आिण म ुल चे मानवी ह क स ुरि त करा आिण या ं यावरील सव िहंसाचार
संपवा.
ब) मिहला ं या आिथ क, राजक य , नागरी , सामािजक आिण सा ं कृितक जीवनातील
सव पैलूंम ये पूण आिण समान भागीदार , िनण य घेणारे, नेते आिण लाभाथ हण ून
सि य सहभागास ो साहन ा . munotes.in
Page 47
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
47 क) कुटुंबांना बळकट करा आिण क ुटुंबातील सव सद या ंची स ुरि तता आिण ेमळ
पालनपोषण स ुिनि त करा .
१२. आिदवासी आिण अ पस ं याका ं या ह का ंकडे िवश ेष ल द ेऊन, मानवी
ित ेला, शारी रक आरो यासाठी आिण आ याि मक क याणासाठी
सहा यक न ैसिग क आिण सामािजक वातावरणात , भेदभाव न करता ,
सवा या ह काच े समथ न करा .
अ) वंश, रंग, िलंग, ल िगक अिभम ुखता, धम , भाषा आिण रा ीय , वांिशक िक ंवा
सामािजक उ प ी यासार या सव कारातील भ ेदभाव द ूर करा .
ब) थािनक लोका ंचे अ या म , ान, जमीन आिण स ंसाधन े आिण या ं या शा त
उपजीिवक े या स ंबंिधत सरावावर या ंचा ह क िनि त करा .
क) आम या सम ुदायातील त णा ंचा स मान करा आिण या ंना पािठ ंबा ा , यांना
शा त समाज िनमा ण कर यात या ंची आव यक भ ूिमका पार पाड यास स म
करा.
ड) सां कृितक आिण आ याि मक मह व असल े या उ क ृ िठकाणा ंचे संर ण आिण
पुनस चियत करा .
ड) लोकशाही , अिहंसा आिण शा ंतता
१३. सव तरा ंवर लोकशाही स ं था मजब ूत करा आिण शासनात पारदश कता
आिण उ रदािय व , िनण य घे याम य े सव समाव ेशक सहभाग आिण याय
िमळवा .
अ) पया वरणिवषयक बाबी आिण या ं यावर प रणाम हो याची श यता असल े या
िकंवा याम य े यांचे वार य आह े अशा सव िवकास योजना आिण उप मा ंब ल
प आिण व ेळेवर मािहती िमळिव याचा य ेकाचा अिधकार कायम ठ ेवा.
ब) थािनक , ादेिशक आिण जागितक नागरी समाजाला समथ न ा आिण िनण य
घे यात सव इ छुक य आिण स ं थां या अथ पूण सहभा गास ो साहन ा .
क) मत वात ं य, अिभ य , शांततापूण संमेलन, संघटना आिण मतभ ेद यां या
अिधकारा ंचे संर ण करा .
ड) पया वरणीय हानी आिण अशा हानी या धो यासाठी उपाय आिण िनवारणासह
शासक य आिण वत ं याियक ि य ेत भावी आिण काय म वेश सं था.
इ) सव साव जिनक आिण खाजगी स ं थांमधील ाचार द ूर करा .
फ) थािनक सम ुदायांना बळकट करा , यांना या ं या पया वरणाची काळजी घ े यास
स म करा आिण सरकार या तरा ंवर पया वरणीय जबाबदा या सोपवा ज ेथे ते
सवा त भावीपण े पार पाडल े जाऊ शकतात . munotes.in
Page 48
पया वरण शा आिण पया वरण
48 १४. शा त जीवनप तीसाठी आव यक असल ेले ान , मू ये आिण कौश य े
औपचा रक िश ण आिण आय ु यभर िशक यात समाकिलत करा .
अ) सवा ना, िवशेषत: मुले आिण त णा ंना, शा त िवकासासाठी सि यपण े योगदान
दे यास स म करणा या शै िणक स ंधी दान करा .
ब) शा त िश णाम य े कला आिण मानिवक तस ेच िव ाना या योगदानाला ो साहन
ा
क) पया वरणीय आिण सामािजक आ हाना ंब ल जाग कता वाढव यासाठी मास
मीिडयाची भ ूिमका वाढवा .
ड) शा त जीवनासाठी न ैितक आिण आ याि मक िश णाच े मह व ओळखा .
१५. सव सजीवा ंना आदरान े व िवचारान े वागवा .
अ) मानवी समाजात ठ ेवले या ा या ंवर ूरता रोखा आिण या ंना दुःखापास ून वाचवा .
ब) िशकार , सापळा आिण मास ेमारी या प त पास ून व य ा या ंचे संर ण करा याम ुळे
अ यंत, दीघ काळापय त िकंवा टाळता य े याजोगा ास होतो .
क) ल य नसल े या जाती घ ेणे िकंवा न करण े श य िततक े टाळा िक ंवा न करा .
१६) सिह ण ुता, अिहंसा आिण शा ंतते या स ं कृतीचा चार करा .
अ) सव लोका ंम ये आिण रा ा ंम ये आिण रा ा ंम ये पर पर सम ंजसपणा , एकता
आिण सहकाया ला ो साहन आिण समथ न ा.
ब) िहंसक संघष टाळ यासाठी सव समाव ेशक धोरण े अंमलात आणा आिण पया वरणीय
संघष आिण इतर िववादा ंचे यव थापन आिण िनराकरण कर यासाठी सहयोगी
सम या सोडवण े वापरा .
क) रा ीय स ुर ा णा या ंना गैर- ोभक स ंर ण म ु े या पातळीवर िडिमिलटरीझ
करा आिण ल करी स ंसाधनांना पया वरणीय प ुनस चयनासह शा ंततापूण हेतूंम ये
पांत रत करा .
ड) आि वक , जैिवक आिण िवषारी श े आिण साम ूिहक स ंहाराची इतर श े न करा .
इ) प र मण आिण बा अवकाशाचा वापर पया वरण स ंर ण आिण शा ंततेला समथ न
देतो याची खा ी करा .
फ) हे ओळखा क शा ंतता ही वतःशी , इतर य शी , इतर स ं कृत शी, इतर
जीवनाशी , पृ वीशी आिण सवा चा एक भाग असल े या मोठ ्या स ंपूण तेशी यो य
संबंधांनी िनमा ण केलेली संपूण ता आह े. munotes.in
Page 49
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
49 ३.६ पया वरण स ंवध नासाठी जागितक य न
पया वरण स ंवध ना या िदश ेने केलेले िविवध य न ह े शा तत े या स ंक पन े या
उ प ीपास ून शोधल े जाऊ शकतात यान े अनेक पया वरणवादी , शा , िव ान आिण
अशाच लोका ंम ये लोकि यता िमळवण े सु केले आह े यांनी वाढी या स ंक पना
आिण मया िदत स ंसाधन े याम ुळे पया वरणाचा हास आिण जागितक प रणाम होतो.
1962 म ये रॅचेल कास न िलिखत “िलिमट ्स टू ोथ” आिण न ंतर “सायल ट ि ंग” या
पु तका या काशनान े गंभीर वादिववाद स ु झाल े आिण क टकनाशक े आिण
क टकनाशका ं या पात रसायना ं या वापरा या हािनकारक प रणामा ंशी स ंबंिधत
लोकांम ये जाग कता िनमा ण केली, तसेच 1962 या काशनान ंतर अपोलो 8
मोिहम ेदर यान 1968 म ये अंतराळवीर िव यम अ ँडस यांनी घेतलेली, अथ राईज हण ून
ओळखली जाणारी ितमा .15 ते हापास ून 1960 या दशकात जागितक ल िविवध
पया वरणीय सम या ंवर क ि त झाल े. मानवी पया वरणावरील स ंयु रा प रषद ेत,
1972 म ये टॉकहोम जाहीरनामा मानवी पया वरणावर स ंप न झाला यात ून शा त
िवकासाची स ंक पना जागितक म ंचावर लोकि य झाली . 26 त वां ारे िनरोगी
पया वरणाचा अिधकार ओळखणारा हा पिहला आ ंतररा ीय द तऐवज होता . या
प रषद ेला आ ंतररा ीय स ंबंधां या इितहासातील एक जल े हण ून िच हा ंिकत
कर यात आल े कारण या प रषद ेत जगभरात अ य ंत मह वा या असल े या ज ैिवक
े ा या स ंर ण आिण स ंवध नािवषयी चचा कर यात आली . ारंिभक ीकोन मानवी
ि यां या िनय ं णावर क ि त होता याम य े दूषणावर िनय ं ण आिण न ैसिग क
पया वरणाच े संर ण समािव अस ेल.10 टॉकहोम य ेथे संयु रा पया वरण काय म
(UNEP) ची थापना य ूएन जनरल अस ली ार े पया वरणीय करणा ंची क ीय स ं था
हणून झाली .
1980 पासून शा त िवकासा या क पन े या िदश ेने चचा मया देपासून वाढीकड े िनद िशत
केली ग ेली. या श दाचा पिहला उ ल ेख 1980 म ये इंटरनॅशनल य ुिनयन फॉर
कॉ झ ह शन ऑफ न ेचर अ ँड नॅचरल रसोस सने केला आह े. 1983 म ये, UN ने
जागितक पया वरण आिण िवकास आयोगाची थापना क ेली, याला ुंडलँड किमशन
हणून ओळखल े जाते. पया वरण आिण िवकास या ं यातील कठीण नात ेसंबंधांवर ल
क ि त करणार े याच े काय , आमच े सामा य भिव य (1987 ) अहवालात प रणत झाल े.15
या द तऐवजान े शा त िवकासाची स ंक पना मा ंडली - "आज या िपढी या मत ेशी
तडजोड न करता गरजा प ूण करण े. भिव यातील िपढ्या या ं या वतः या गरजा प ूण
कर यासाठी " - जो आ ंतररा ीय पया वरण काय ा या उ ा ंतीचा आधार आह े.15
किमशनन े संयु रा ा ंना नवीन चाट र िकंवा पया वरण स ंर ण आिण शा त िवकासावर
साव ि क घोषणा तयार कर याची िशफारस क ेली याम ुळे शा त िवकासाचा माग
दाखवणार े "नवीन मानद ंड" सेट केले जातील .4 मॉ रस ॉंग आिण िमखाईल गोबा चे ह
यांनी द लब ऑफ रोमच े सद य हण ून पृ वी चाट रची क पना 1987 म ये उगम
पावली , जे हा स ंयु रा ा ं या जागितक पया वरण आिण िवकास आयोगान े शा त
िवकासा या सं मणासाठी माग दश न कर यासाठी नवीन चाट रची मागणी क ेली. यामुळे munotes.in
Page 50
पया वरण शा आिण पया वरण
50 UNCED या सिचवालयान े तािवत क ेले या अथ चाट रचा माग मोकळा झाला .
चच या मािलक ेनंतर 1994 म ये नवीन अथ चाट र क पाची औपचा रक स ु वात
कर यात आली आिण प ृ वी चाट रवरील प िहली आ ंतररा ीय काय शाळा
नेदरलँड्समधील ह ेग येथील पीस प ॅलेस येथे आयोिजत कर यात आली . ओझोन थराचा
हास रोख यासाठी य न . 3 जून ते 14 जून 1992 या कालावधीत रओ िद जान ेरो
येथे पिहली आ ंतररा ीय प ृ वी िशखर प रषद आयोिजत कर यात आली होती .
टॉकहोम , वीडन येथे 1972 म ये झाल े या पिह या मानवी पया वरण प रषद े या 20
या वधा पन िदनािनिम आयोिजत या जागितक प रषद ेत 179 देशांतील राजक य न ेते,
मु स ी, शा , मा यमा ंचे ितिनधी आिण ग ैर-सरकारी स ं था (एनजीओ ) एक आल े.
पया वरणावर मानवी सामािजक -आिथ क ि याकलापा ं या भावावर ल क ि त
कर यासाठी आिण पया वरण स ंवध ना या सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी मोठ ्या
माणावर य न कर यासाठी .14 16 जून 1972 रोजी टॉकहोम य ेथे द क घ ेतले या
मानवी पया वरणावरील स ंयु रा ा ं या प रषद े या घोषण ेला पु ी दे यासाठी आिण
यावर उभारणी कर या या उ ेशाने हे आयोजन कर यात आल े होते. पया वरण आिण
िवकासावरील रओ घोषणा ही पया वरण काय ा या इितहासातील आणखी एक
मह वाची घोषणा होती . िविवध सामािजक , आिथ क आिण पया वरणीय घटक एकम ेकांवर
कसे अवल ंबून असतात आिण एकि तपण े िवकिसत होतात आिण एका े ातील
यशासाठी इतर े ांम ये वेळोवेळी कृती कशी आव यक असत े यावर प रषद ेने काश
टाकला .
रओ 'अथ सिमट ' चे ाथिमक उि एकिवसा या शतकातील आ ंतररा ीय सहकाय
आिण िवकास धोरणाला माग दश न कर यास मदत करणारी पया वरण आिण िवकास
सम या ंवरील आ ंतररा ीय क ृतीसाठी एक यापक अज डा आिण नवीन ल ू ि ंट तयार
करणे हे होते.14 रओ घोषण ेची दोन त व े िवश ेष िवचारात घ े यास पा आह ेत:
सावधिगरीच े त व , ितबंधाचे सवा त गत व प आिण आध ुिनक IEL या
िनिम तीसाठी म ह वाच े; आिण त व 10, जे पया वरणिवषयक बाब म य े मािहतीचा
अिधकार , सहभाग आिण याय या ंना मा यता द ेते. UNCED प रषद े या म ुख
िनकाला ंपैक एक हणज े अ ज डा 21. या घोषण ेम ये 27 त वे आ ह ेत जी द ेशा या
वत नाला पया वरणीय ्या शा त िवकासा या प ॅटन कडे माग दश न करतात . याला
अज डा 21 असे संबोधल े जात े कारण 21 या शतकातील शा त िवकासा या
सं मणावर प रणाम कर यासाठी थािनक , रा ीय , ादेिशक आिण जागितक
कृत साठी ही एक यापक ल ू-ि ंट आह े. या घोषण ेम ये रा े आिण या ं या लोका ंम ये
सहका य आणून नवीन आिण या य जागितक भागीदारी थापन कर याच े उि सा य
कर याचा य न कर यात आला . या या िशफारश म य े िश णा या नवीन प ती ,
नैसिग क संसाधन े जतन कर याच े नवीन माग आिण शा त अथ यव थ ेत सहभागी
हो याच े नवीन माग आह ेत. यूएनसी ईडीच े सरिचटणीस मॉ रस ॉंग या ं या मत े,
"अज डा 21 हा जागितक सम ुदायान े मंजूर केलेला सवा त यापक आिण द ूरगामी munotes.in
Page 51
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
51 काय म आह े". अशा कार े अज डा शा त िवकासाच े उि सा य कर यासाठी
आंतररा ीय सहकाया वर भर द ेतो. ७
'पृ वी सिमट 'म ये अनेक महान कामिगरी होती : रओ घोषणा आिण याची 27 वैि क
त वे, संयु रा ेमवक क ह े शन ऑन लायम ेट च ज (UNFCCC), जैिवक
िविवधत ेवरील अिधव ेशन; आिण वन यव थापना या त वा ंवरील घोषणा .
अथ सिमट ' मुळे शा त िवकास आयोगाची िनिम ती, 1994 म ये लहान ब ेट
िवकसनशील रा या ं या शा त िवकासावर पिहली जागितक प रषद आयोिजत कर यात
आली आिण साठा आिण मोठ ्या माणात थला ंत रत मास े यां यावरील करारा या
थापन ेसाठी वाटाघाटी झा या . साठा.7 रओ घोषण ेनंतर, सव मुख आिथ क
करारा ंम ये पया वरण स ंर ण समािव कर या चा य न क ेला गेला. यापैक एक हणज े
माराक ेश करार , याने 1994 म ये जागितक यापार स ंघटना तयार क ेली आिण शा त
िवकास आिण पया वरण स ंर णाची उि े ओळखणारा पिहला आिथ क करार होता .
1995 या हवामान बदलावरील अिधव ेशन िवश ेष उ ल ेखास पा आह े, कारण या चे
वा री दरवष तथाकिथत प ा ं या प रषद ेत (COP) होतात . या ेमवक म ये, 1997
म ये, योटो ोटोकॉल सादर कर यात आला . ह रतग ृह वाय ू उ सज न कमी कर यात
यश िमळाल े नसल े तरी, िवकिसत द ेशांसाठी कायद ेशीर ब ंधनकारक ब ंधने थािपत
करणारा हा पिहला आ ंतररा ी य करार होता . स ट बर 2000 म ये, 189 देशांनी
यूयॉक मधील UN मु यालयात िमल ेिनयम घोषणाप वीकारल े, याने गरीबा ंवर ल
क ि त क न आिण मानवी ह का ंचा आदर क न शा त आिथ क िवकासाची गरज
ओळख ून शा त िवकासा या त वा ंवर पु हा जोर िदला . ही घोषणा अ यंत ग रबी आिण
भूक कमी कर यासाठी जागितक भागीदारी सा य कर यासाठी रा ा ंची वचनब ता
होती आिण यात 2000 ते 2015 या कालावधीत प ुढील प ंधरा वषा म ये 21 उि ा ंसह
आठ ल या ंची कालब मािलका िनि त कर यात आली होती . िमलेिनयम ड े हलपम ट
गो स ह णून ओळखल े ज ा त े. (MDGs). दोन वषा नंतर, 2002 म ये, रओ िशखर
प रषद े या वचनब त ेचा पाठप ुरावा कर यासाठी 190 देशांचे ितिनधी जोहा सबग येथे
शा त िवकासावरील UN जागितक िशखर प रषद ेत सहभागी झाल े होते. या स ंगी,
यांनी शा त िवकासावरील घोषणा वीका रली, याम य े "साव जिनक -खाजगी
भागीदारी " वर कायद ेशीर-आिथ क ि कोनासह िवकास आिण ग रबी िनम ू लनावर ल
क ि त क ेले गेले. आिण 2012 म ये, UN ने रओ डी जन े रयो य ेथे शा त िवकासावरील
ितसरी प रषद आयोिजत क ेली, याला रओ 20 हणून ओळखल े जाते, याने 192
सद य रा य े, खाजगी े ातील क ंप या, NGO आिण इतर स ं था एक आण या .
याचा प रणाम 'द य ुचर वी वॉ ट ' नावाचा नॉन -बाइंिडंग द तऐवज होता याम य े
2015 नंतर या कालख ंडासाठी नवीन अज डा शा त िवकास उि े (SDGs) व पात
सादर कर यात आला . SDGs म ये 169 ल या ंसह 17 उि े आहेत आिण 2030
पय त सा य कर यासाठी स ंयु रा महासभ े या ख ु या काय गटाने तािवत क ेले या
304 िनद शकांचा समाव ेश आह े. िशखर प रषद ेत “ ा सफॉिम ग अवर व ड : 2030
अज डा” या शीष काचा अज डा औपचा रकपण े वीकार या त आला .4 munotes.in
Page 52
पया वरण शा आिण पया वरण
52
Source : https://www.un.org/sustainabledevelopment
िवसा या शतका या म यात कायद ेशीर वीक ृती या आधार े जागितक तरावर एक
मह वप ूण िवकास झाला , जो ाम ु यान े ि प ीय आिण बह प ीय आ ंतररा ीय
करारा ं ारे पया वरणा या स ंर णाशी स ंबंिधत आ ंतररा ीय काय ाची स ं था, िविवध
आंतररा ीय पया वरणीय कायद े तयार कर यात आला . हवामान बदलाला त ड
दे यासाठी योटो ोटोकॉलन े पॅ रस करार (2015 ) ला माग िदला . या करारात , वा री
करणा या देशांनी हाच े सरासरी तापमान 2 िड ी स ेि सअसन े वाढ यापास ून
रोख यासाठी श य त े सव य न कर यास वचनब क ेले. हवामान बदल कमी करण े,
अनुकूलन आिण िव यावर जागितक कारवाईला गती द ेणे हे याच े उि आह े.
तावन ेने मानवािधकार आिण हवामान बदल या ं यातील स ंबंधांवर काश टाकला .
िवशेषत: लॅिटन अम े रकेसाठी समकालीन मह वाची ख ूण हणज े इंटर-अमे रकन कोट
ऑफ ूमन राइट ्सचे पया वरण आिण मानवी ह का ंवरील स लागार मत 23 (2017 ).
याम य े, यायालयान े थमच िनरोगी पया वरणाचा ह क मानवी अि त वासाठी म ूलभूत
हणून ओळखला , तसेच पया वरणाचा हास आिण हवामान बदलाच े मानवी ह का ंवर
होणार े प रणाम मा य क ेले. १५
2019 म ये अंमलात आल ेली ओझोन थर कमी करणा या पदाथा वरील मॉि यल
ोटोकॉलमधील िकगाली द ु ती , हाय ो - लोरोकाब स, शि शाली ह रतग ृह वाय ूंचे
उ पादन आिण वापर ट याट यान े कमी कर याचा उ ेश आह े. टॉकहोम 50, संयु
रा महासभ ेने बोलावल ेली आ ंतररा ीय ब ैठक टॉकहोम , वीडन य ेथे - जून 2022
म ये 1972 या मानवी पया वरणावरील स ंयु रा प रषद े या 50 वषा या मरणाथ
आयोिजत कर यात आली होती .
काही 122 देशांनी हज ेरी लावली आिण सहभाग नी 2030 अज डा आिण प ॅ रस
करारा या उि ा ंसह िव मान आ ंतररा ीय तरावर मा य क ेले या उि ा ंवर वरीत
कृती कर याच े आवाहन क ेले. ाधा य क ृती या े ां या बाबतीत काब न तट थता ह े
यां या देशासाठी कमी ज ंगल आिण जिमनीचा हास , विध त पुनव सन, अ य ऊज कडे
वाटचाल , बांधले या पायाभ ूत सुिवधांम ये ऊजा काय मता आिण क ृषी सार या म ुख munotes.in
Page 53
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
53 े ांम ये संसाधन काय मता या ार े एक मह वाच े उि हण ून नम ूद कर यात आल े.
येक माणसा या िनरोगी वातावरणा या अिधकाराची मा यता ; आिण "इकोसाइड " ला
आंतररा ीय ग ु हा हण ून मा यता िद याचा उ ल ेख या या अहवालात कर यात
आला आह े. ( टॉकहोम 50 अहवाल , 2022).
इतर काही म ुख वा कायद ेशीर उप मा ंम ये हे समािव आह े:
१. ओझोन थरा या स ंर णासाठी ि हए ना अिधव ेशन, 1985
२. ओझोन थर कमी करणा या पदाथा वरील मॉि यल ोटोकॉल , 1987
३. घातक कचरा आिण या ंची िव ह ेवाट या ं या सीमापार हालचाल वर िनय ं ण
ठेव यासाठी ब ेसल क ह े शन, 1989
४. मािहती या व ेशावरील अिधव ेशन, िनण य घ े याम य े लोकसहभाग आिण
पया वरणिवषयक बाब म य े याय िमळवण े, 1998
५. आंतररा ीय यापारातील काही घातक रसायन े आिण क टकनाशका ंसाठी प ूव
सूिचत स ंमती ि य ेवर रॉटरड ॅम क ह े शन, 1998
६. पिस टंट ऑरग ॅिनक द ूषकांवर टॉकहोम क ह े शन, 2001
७. अंटाि ट क करार णाली या मुख द तऐवजा ंचे संकलन , दुसरी आव ृ ी ( युनोस
आयस : अंटाि ट क कराराच े सिचवालय ) 2014
३.७ पया वरण स ंवध नासाठी भारत सरकारची भ ूिमका
शा तत ेचे अंितम उि सा य कर यासाठी स ंसाधना ंचा वापर आिण यव थापना या
नागरी आिण औ ोिगक प त वर भाव टाक ून दीघ कालीन सकारा मक पया वरणीय
बदल घडव ून आण यासाठी रा याची भ ूिमका मह वाची आह े. पया वरणीय शासन
णालीची प रणामकारकता आिण अथ पूण पया वरणीय स ुधारणा या दो हीसाठी
पया वरणीय शासनाची रा ीय अ ंमलबजावणी मह वाची आह े. (C.T Emejuru आिण
Dike, 2019). भारतीय स ंिवधाना या अन ु छेद 48A या िविवध तरत ुद नी पया वरणीय
संसाधन े आिण ग ुणव ेचे मह व जग याचा म ूलभूत अिधकार आिण नाग रका ं या
वैयि क वात ं याचे समथ न केले आह े. साव जिनक िहत यािचका ं या स ुिवधेमुळे
पया वरणीय स ंसाधना ंवर प रणाम करणा या खाजगी आिण सरकारी क ृत वर िनय ं ण
ठेव याच े आिण यायालयीन िनराकरणासाठी य ची ि या स ुलभ कर यासाठी
लोकांना स म क ेले आ ह े. नागरी जाग कता आण यासाठी आिण पया वरणीय
जबाबदारीच े आवाहन कर यासाठी शाल ेय िश ण आिण उ च िश णा या सव तरा ंवर
पया वरणीय िश णाचा एक आव यक घटक हण ून समाव ेश कर यात आला आह े.
फे ुवारी 1971 म ये, िव ापीठ अन ुदान आयोगान े (भारत), इतर स ं थां या सहकाया ने,
भारतीय िव ापीठा ंम ये पया वरण अ यासा या िवकासावर एक प रस ंवाद स ु केला. munotes.in
Page 54
पया वरण शा आिण पया वरण
54 प रसंवादात उ वल ेले एकमत अस े होते क पया वरण आिण पया वरणीय सम या सव
तरांवर अ यासा या अ यास माचा भाग बन या पािहज ेत.
पया वरण स ंवध नात भारत सरकारची भ ूिमका खालील प र छ ेदांमधून प होत े.
१. भारताच े संिवधान आिण पया वरणाच े संर ण:
पया वरणाच े र ण आिण स ुधारणा करण े हा घटना मक आद ेश आह े. क याणकारी
रा या या िवचारा ंशी जोडल े या द ेशासाठी ही एक वचनब ता आह े. भारतीय
रा यघटन ेत रा य धोरण आिण म ूलभूत कत यां या िनद शक त वा ं या अ याया ंतग त
पया वरण स ंर णासाठी िविश तरत ुदी आहेत. भारतीय रा यघटन ेतील खालील तरत ुदी
पया वरणा या स ंर णाबाबत रा या ंची खा ी प करतात
अ) भारतीय रा यघटन ेची तावना - "समाजवादी " नमुना "स य राहणीमानाचा "
समाव ेश दश िवते, जे पाणी , हवा, िनवारा आिण िश ण यासार या म ूलभूत गो शी
संबंिधत आह े. अशा कार या वातावरणाचा अथ जीवनाची स य ग ुणव ा ा
कर यासाठी द ूषणमु वातावरण असा होतो . भारत एक "लोकशाही जास ाक "
अस यान े लोक व छ पया वरणाचा ह क बजाव ू शकतात आिण पया वरणिवषयक
धोरणा ं या यशासाठी आव यक असल े या रा यान े केले या धो रणांना ितसाद
हणून चचा , िवरोध , समथ न आिण सकारा मक क ृती दश वू शकतात . ७
ब) सरकारची फ ेडरल णाली आिण पया वरणीय अिधकार े - वैधािनक
अिधकाराच े यो य वाटप स ुिनि त कर यासाठी भारतान े अध -संघीय णाली
वीकारली आह े याम य े क सरकार , रा य सरकार आिण थािनक
पातळीवरील सरकारा ंम ये सरकारी अिधकार सामाियक क ेले जातात .
पया वरणाच े िविवध काय ा ं ारे हाताळल े जातात . रा यघटन ेचा भाग XI
(अनु छेद 245 ते 263) क आिण रा य या ं यातील िवधायी आिण शासक य
संबंधांचे िनयमन करत े. िवषय तीन या ा ंम ये िवभागल े गेले आहेत, जे क ीय स ूची,
रा य स ूची आिण समवत स ूची आह ेत
पया वरण स ंर ण आिण स ंवध नाशी स ंबंिधत समवत यादीम य े नमूद केले या
िवषया ंम ये जंगले, व य ाणी आिण प या ंचे संर ण, लोकस ं या िनय ं ण आिण क ुटुंब
िनयोजन या ंचा समाव ेश आहे. यांचे रा ीय िहत अिधक आह े ते क आिण रा यान े
हाताळायच े बाक आह ेत.
भारतीय स ंिवधानान े दुहेरी तरत ूद केली आह े:
(i) पया वरणाच े संर ण आिण स ुधारणा कर यासाठी रा याला िनद श.
(ii) नैसिग क पया वरणा या र णासाठी मदत करण े हे मूलभूत कत य हण ून य ेक
नाग रकावर लादण े. munotes.in
Page 55
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
55 २. भारतीय नाग रका ंची मूलभूत कत ये:
संिवधान (चाळीस द ुसरी द ु ती ) कायदा , 1976 , भारता या रा यघटन ेतील म ूलभूत
कत यांशी संबंिधत एक नवीन भाग IV-A जोडला ग ेला. या भागा या कलम 51-A म ये
दहा म ूलभूत कत ये समािव आह ेत.
कलम 51-A(g) िवशेषत: पया वरणा ती असल े या म ूलभूत कत याशी स ंबंिधत आह े.
यात तरत ूद आह े: जंगले, तलाव , न ा आिण व यजीवा ंसह न ैसिग क पया वरणाच े संर ण
आिण स ुधारणा करण े आिण सजीव ा या ंब ल सहान ुभूती बाळगण े हे भारतातील
येक नाग रकाच े कत य अस ेल.
मूलभूत कत ये क याणकारी समाजाची प ुनर चना आिण िनिम तीम य े लोका ं या
सहभागाला ो साहन द े यासाठी आह ेत. पया वरणाच े संर ण हा घटना मक ाधा याचा
िवषय आह े. अनु छेद 48 म ये गायी आिण वासर े आिण इतर द ुभ या आिण द ु काळी
गुरांसाठी तरत ूद केली गेली आ हे, तर कलम 51-A(g) येक नाग रकाच े "सजीव
ा या ंब ल सहान ुभूती बाळगण े" हे मूलभूत कत य हण ून आ ा द ेते, जी या ेणीचा
यापक तरावर समाव ेश करत े. िवशेषत: कलम 48 म ये गुरांचा उ ल ेख केला आह े.
३. रा य धोरणाची माग दश क त व े :
भारतीय रा यघ टनेचा भाग IV रा य धोरणा या िनद शा मक त वा ंशी संबंिधत आह े. ते
रा ाला अप ेि त असल े या सामािजक आिथ क उि ा ंचे ितिनिध व करतात . या
त वांची अ ंमलबजावणी कर यासाठी रा या या तीन शाखा , हणज े कायद ेमंडळ,
यायपािलका आिण काय पािलका या ंना बंधनकारक क न रा ा या निशबाच े माग दश न
कर यासाठी ही त व े तयार क ेली गेली आह ेत.
रा यघटन ेचे कलम 47 हे रा य धोरणा या माग दश क त वा ंपैक एक आह े आिण यात
तरतूद केली आह े क रा य आप या लोका ंचे पोषण आिण जीवनमानाचा तर वाढवण े
आिण साव जिनक आरो य स ुधारणे हे या या ाथिमक कत यांपैक एक आह े.
साव जिनक आरो या या स ुधारणेम ये पया वरणाच े संर ण आिण स ुधारणा द ेखील
समािव आह े यािशवाय साव जिनक आरो याची खा ी द ेता येत नाही .
अ) कलम 14 पया वरणा या स ंर णाशी स ंबंिधत आह े:
पया वरणाची हा नी होऊ नय े हण ून क प हाती घ ेताना आव यक माग दश क त व े
पाळावीत , याबाबत सरकार आिण क ं ाटदाराची भ ूिमका यात मा ंड यात आली आह े.
वरील अन ु छेद 14.5 म ये नमूद केले या अ यासा ंम ये पया वरणाची हानी कमी
कर यासाठी पाळ या जाणा या तािवत पया वरणीय माग दश क त वा ंचा समाव ेश
असेल आिण याम य े पुढील गो चा समाव ेश अस ेल, परंतु याप ुरते मया िदत नस ेल:
(अ) तािवत व ेश किट ंग; ब) ि लअ र ंग आिण लाक ूड तारण ; (क) व यजीव आिण
अिधवास स ंर ण; (ड) इंधन साठवण आिण हाताळणी : (इ) फोटका ंचा वापर ; (फ)
िशिबर े आिण ट ेिजंग; (ग) व आिण घन कचरा िव ह ेवाट; (एच) सां कृितक आिण munotes.in
Page 56
पया वरण शा आिण पया वरण
56 पुरात व थळ े; (आय) ि िलंग साइटची िनवड ; (जे) भू देश ि थरीकरण ; (के) गोड्या
पा या या ि ितजा ंचे संर ण; (एल) लोआउट ितब ंध योजना ; (एम) गॅस आिण त ेल
िविहरी प ूण करताना आिण चाचणी दर यान भडकण े; (एन) िविहर चा याग ; (ओ) रग
िडसम ॅिलंग आिण साइट प ूण करण े; (पी) प र यागासाठी प ुन ा ी; ( यु) आवाज
िनयं ण; (आर) मलबा िव ह ेवाट; आिण (एस) नैसिग क िनचरा आिण पा या या वाहाच े
संर ण.
(अ) या कलमा या िक ंवा करारा या तरत ुद नुसार िक ंवा भारता या कोण याही
काय ान ुसार आव यक असल े या क ं ाटदारान े सादर क ेले या पया वरणीय
परवान या ंसाठी या कोण याही तावाबाबतचा िनण य सरकार अज सादर क े या या
तारख ेपासून एकश े वीस (120) िदवसा ं या आत कळव ेल. अशी म ंजुरी मागणा या
कं ाटदा राने.
ब) अनु छेद 48-A - स र या दशकात पया वरणा या र णासाठी जागितक
जाग कता , टॉकहोम प रषद आिण पया वरणीय स ंकटाब ल वाढती जाग कता याम ुळे
भारत सरकारला 1976 म ये संिवधानात 42वी द ु ती कर यास व ृ केले.
पया वरणा या स ंर णासाठी थ ेट तरत ुदी लागू कर यासाठी घटनाद ु ती कर यात
आली . या ४२ या द ु तीन े रा य धोरणा या िनद शक त वा ंम ये कलम ४८-अ जोडल े.
अनु छेद 48 मधील ह े नवीन िनद श त व - पया वरणाच े संर ण आिण स ुधारणेशी संबंिधत
आहे. रा य पया वरणाच े संर ण आिण स ुधारणा कर यासाठी आ िण देशातील ज ंगले
आिण व यजीवा ंचे संर ण कर यासाठी य न कर ेल. अशा कार े, भारतीय रा यघटना
जगातील द ुिम ळ संिवधाना ंपैक एक बनली आह े िजथ े सव च काय ाम य े िविश
तरतुदी समािव क े या ग े या आह ेत यात पया वरणाच े संर ण आिण स ुधारणेसाठी
रा य तस ेच नाग रका ंवर जबाबदारी टाकली ग ेली आह े.
पया वरणाच े र ण आिण स ुधारणा करण े ही क ेवळ धािम क जबाबदारी हण ून रा य
हाताळ ू शकत नाही . ते देशा या कारभारात म ूलभूत आह ेत आिण त े देशा या सव च
काय ाचा भाग अस यान े यांची अंमलबजावणी करण े आव यक आह े. माग दश क त वे
यायालया ंना अथ संिहता हण ून काम करतात . मूलभूत अिधकारा ंशी स ंबंिधत भाग III
आिण िनद श त वा ंशी संबंिधत भाग IV हे एकम ेकांना पूरक आिण प ूरक आह ेत.
क) अनु छेद 49-A: हणत े: "रा य पया वरणाच े संर ण आिण स ुधारणा कर यासाठी
आिण द ेशातील ज ंगले आिण व य जीवांचे संर ण कर यासाठी य न कर ेल." या
दु तीन े येक नाग रकावर म ूलभूत कत या या पात जबाबदारी लादली आह े.
ड) अनु छेद 49-A: हणत े: "रा य पया वरणाच े संर ण आिण स ुधारणा कर यासाठी
आिण द ेशातील ज ंगले आिण व यजीवा ंचे संर ण कर यासाठी य न कर ेल." या
दु तीन े येक नाग रकावर म ूलभूत कत या या पात जबाबदारी लादली आह े.
इ) अनु छेद 51-A (g): नैसिग क पया वरणाच े संर ण आिण स ुधारणा ह े रा याच े कत य
आहे (अनु छेद 48-A) आिण य ेक नाग रकाच े (अनु छेद 51-A (g)). हे "नैसिग क munotes.in
Page 57
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
57 वातावर ण" अिभ य वापरत े आिण यात "जंगल, तलाव , न ा आिण व य जीवन "
समािव करत े. अनु छेद 48 म ये "गायी आिण वासर े आिण इतर द ुभ या आिण मस ुदा
गुरे" अशी तरत ूद आह े, तर अन ु छेद 51-A(g) येक नाग रकाच े "सजीव ा या ंब ल
सहान ुभूती बाळगण े" हे मूलभूत कत य हणून आ ा द ेते, जे या या यापक तरावर
ेणी वीकारत े. िवशेषत: कलम 48 म ये गुरां या बाबतीत .
ई कलम 253: अनु छेद 253 हणत े क ‘संसदेला कोण याही द ेशासोबत कोणताही
करार, करार िक ंवा करार लाग ू कर यासाठी स ंपूण िकंवा देशा या कोण याही भागासाठी
कोणताही कायदा कर याचा अिधकार आह े. सो या श दात हा ल ेख सुचवतो क 1972
या टॉकहोम प रषद े या पा भूमीवर, संसदेला न ैसिग क पया वरणा या स ंर णाशी
संबंिधत सव बाब वर कायदा कर याचा अिधकार आह े. हवाई कायदा आिण पया वरण
कायदा कर यासाठी स ंसदेने कलम 253 चा वापर क े याने या मताची प ु ी होत े.
५. मूलभूत अिधकार : टॉकहोम घोषण ेचे त व 1 भारतीय रा यघटन े या अन ु छेद
14,19 आिण 21 म ये अ नु मे समानता , अिभ य वात ं य आिण जग याचा
अिधकार आिण व ैयि क वात ं य या ं याशी स ंबंिधत आह े. मूलभूत अिधकार ह े भारतीय
रा यघटन े या भाग IV म ये दश िवलेली उि े सा य कर याच े साधन आह ेत आिण
अशा कार े ते िनद शक त वा ं या काशात हणज ेच भाग IV म ये मांडले जाण े
आव यक आह े. भारतीय रा यघटन ेचे अनु छेद २१, ३९(ई), ४१, ४३ आिण ४८-अ हे
पु ी करतात क सामािज क सुर ा, कामा या या य आिण मानवी प रि थती आिण
कामगारा ंना िव ा ंती हा या या जीवना या अथ पूण अिधकाराचा भाग आह े.
अ) जग याचा अिधकार आिण आरो यदायी पया वरणाचा अिधकार : संिवधाना या
कलम २१ म ये नमूद केले आहे क काय ान े थािपत क ेले या ि येिशवाय य ेक
य ला जीवनाचा आिण व ैयि क वात ं याचा अिधकार आह े. हणून, ते सव लोका ंना
"जीवनाचा अिधकार आिण व ैयि क वात ं य" हमी द ेते. काय ा या िवकासासह आिण
भारता या सव च यायालया या िनकाला ं या िनण यामुळे, व छ आिण स य
वातावर णाचा अिधकार आप या क ेत घे यासाठी स ंिवधाना या कलम 21 चा िव तार
कर यात आला आह े. कलम २१ हे मूलभूत ह का ंचे दय आिण आ मा आह े. िनरोगी
अि त वासाठी आिण जीवनातील आव यक घटका ंचे संर ण कर यासाठी , ि थर
पया वरणीय स ंतुलन आव यक आह े. कलम २१ जीवना या म ूलभूत अिधकाराची हमी
देते - स मानाच े जीवन , यो य वातावरणात , रोग िक ंवा संसगा या धो यापास ून मु
जगणे. रा यघटन े या कलम 21 म ये समािव क ेलेला 'जीवन ' हा श द क ेवळ
ा या ं या अि त वाचा िक ंवा जीवनात सतत क ाचा अथ देत नाही . याचा अथ अिधक
यापक आ हे याम य े उपजीिवक ेचा अिधकार , राहणीमानाचा दजा , कामा या िठकाणी
व छतािवषयक प रि थती आिण िव ा ंतीचा समाव ेश होतो .
ब) उपजीिवक ेचा अिधकार : या य े या याियक याकरणान े कलम 21 ची या ी
आिण या ी आणखी िव त ृत केली आह े आिण आता "जीवनाचा अिधकार " म ये
"उपजीिवक ेचा अिधकार " समािव आह े. जीवना या अिधकाराची ही यापक या या munotes.in
Page 58
पया वरण शा आिण पया वरण
58 सरकारी क ृती तपास यासाठी ख ूप उपय ु आह े याचा पया वरणीय भाव गरीब
लोकांना या ं या राह या या िठकाणापास ून दूर क न िक ंवा अ यथा या ंना या ं या
उपजीिवक ेपासून वंिचत क न या ं या उपजीिवक ेचा धोका आह े.
क) भाषण आिण अिभ य वात ं याचा अिधकार : कलम 19(1)(a) येक
नाग रकाला म ूलभूत भाषण आिण अिभ य वात ं याची हमी द ेते. भारतात
पया वरणास ंबंधीची बह त ेक करण े जनिहत यािचका ं या मदतीन े हाताळली जातात
आिण दाखल क ेली जाता त जेणेक न लोका ंना पया वरणाब ल या ं या िच ंता य
कर याचा आिण या ं या भाषण आिण अिभ य वात ं याचा अिधकार वापर याचा
अिधकार िमळावा , कधीकधी यायालयाला प िलह नही . िकंवा अ यथा याप ुढे यािचका
दाखल करण े, लोकां या िनरोगी वातावरणात राह या या ह का ंचे उ ल ंघन अधोर ेिखत
करणे. . वेळोवेळी अस े िदसून येते क , यायपािलक ेने पया वरण आिण व यजीवा ंचे
संर ण आिण स ंवध न या अट ना स ंिवधाना या अन ु छेद 19(1)(g) अ वय े मूलभूत
वातं यावर साव जिनक िहतासाठी वाजवी िनब ध मानल े आहे.
ड) समानत ेचा अिध कार: घटने या कलम 14 म ये अशी तरत ूद आह े: रा य
कोण याही य ला काय ासमोर समानता िक ंवा भारता या ह ीतील काय ा ंचे समान
संर ण नाकारणार नाही . मनमानी नसण े हे त व अन ु छेद 14 म ये सव यापी सव यापी
आहे. जे हा ज े हा रा या या क ृतीत मनमानी हो ते, मग ते िवधायी असो क काय का रणी
असो िक ंवा अन ु छेद 12 अ वय े ािधकरण असो , कलम 14 ताबडतोब क ृतीत उतरत े
आिण अशी कारवाई र करत े.
६. िविवध पया वरणीय कायद े लागू करण े :
दूषणापास ून पया वरणाच े संर ण करण े आिण पया वरणीय समतोल राखण े या उ ेशाने
भारता त अन ेक कायद े अि त वात आह ेत. भारतीय पया वरण कायदा हा पया वरणा या
संर णास ंबंधी भारता या कायदा आिण धोरणाशी स ंबंिधत आह े, पया वरण स ंर णासाठी
तपशीलवार आिण िवकिसत ेमवक टॉकहोम य ेथे 1972 म ये मानव पया वरणावरील
संयु रा प रषद ेनंतर आल े. यामुळे 1972 म ये िव ान आिण त ं ान िवभागात
रा ीय पया वरण धोरण आिण िनयोजन प रषद ेची थापना झाली . पया वरणाशी स ंबंिधत
सम या आिण िच ंता या ंचे िवह ंगावलोकन कर यासाठी िनयामक स ं था थापन
कर यासाठी याची थापना कर यात आली . या प रषद ेचे नंतर पया वरण आ िण वन
मं ालयात पा ंतर कर यात आल े. भारत सरकारन े पया वरण आिण ज ैविविवधत ेचे
संर ण कर यासाठी अन ेक कायद े आिण कायद े केले आह ेत. खालील माण े चार
वेग या पर ंतु आ छािदत ट या ंम ये हे िव त ृतपणे वग क ृत केले जाऊ शकत े:
पिहला ट पा – 1972 -1983 : 1972 या टॉ कहोम घोषण ेनंतर आिण या ती
भारताची वचनब ता यान ंतर अन ेक कायद े कर यात आल े. अनु छेद 226,
अनु छेद 21, अनु छेद 32 यांसार या प ूव प क े या माण े घटना मक तरत ुदी. munotes.in
Page 59
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
59 अनु छेद 48-A, अनु छेद 51A(g) यांनी रा याच े दािय व , मूलभूत ह क आिण
कत ये आिण पया वरण स ंर णासाठी रा य धोरणाची माग दश क त व े सुिनि त क ेली.
1972 चा व यजीव (संर ण) कायदा , 1974 चा जल ( दूषण ितब ंध आिण
िनयं ण) कायदा , 1980 चा वन स ंवध न कायदा आिण 1981 चा वाय ु ( दूषण
ितबंध आिण िनय ं ण) कायदा या ंसारख े अनेक का यदे पया वरणाशी स ंबंिधत आह ेत.
संर ण आिण स ंवध न.
दुसरा ट पा - (1984 -1997) हा कालावधी सामािजक समानता आिण याय
सुिनि त कर यावर क ि त होता . 1984 मधील 'भोपाळ ग ॅस आप ी 'ला ितसाद
हणून, ' याियक सि यता ' म ये वाढ झाली याम ुळे िव मान कायद े आिण
काय ा ंचा पुन या या कर यात आला . 1981 या वाय ु ( दूषण ितब ंध आिण
िनयं ण) काय ात 1987 म ये मोठा बदल कर यात आला . 1991 म ये साव जिनक
उ रदािय व िवमा कायदा , 'नो फॉ ट ब ेिसस' वर, अिधस ूिचत घातक पदाथ
हाताळ यापास ून अपघाताम ुळे भािवत झाल े या य ना ता काळ िदलासा
दे यासाठी लाग ू कर यात आला . दूषण आिण इतर पया वरणीय हान ना बळी
पडले यांना दािय व े आिण न ुकसानभरपाई द े याबाबत रा ा ंना कायद े िवकिसत
कर याच े आवाहन करणा या ‘ रओ घोषणा ’ला ितसाद हण ून रा ीय पया वरण
यायािधकरण कायदा , 1995 ( र क ेलेला) आिण रा ीय पया वरण अपील
ािधकरण कायदा ह े दोन कायद े तयार कर यात आल े. हे नंतर र क ेले गेले आिण
2010 या नवीन रा ीय ह रत यायािधकरण काय ान े बदलल े. पया वरण (संर ण)
कायदा (EPA) 1986 म ये लागू कर यात आला . EPA अंतग त पया वरणीय भाव
मू यांकन (EIA) अिधस ूचना 1994 म ये सादर कर यात आली , यात बदल
कर यात आला . 2006 म ये आिण नवीनतम द ु ती 2009 म ये झाली .
पया वरणाच े संर ण आिण द ूषण रोख यासाठी इतर कायद े आणल े गेले आहेत ते
हणज े वाहना ंमुळे होणार े वायू दूषण िनयंि त कर यासाठी मोटार वाहन कायदा ,
1988 .
ितसरा ट पा - (1984 -2004 )
ितसरा ट पा 1998 म ये भारता या WTO या सद य वाशी एक प आह े.
आिथ क िवकासाला सामािजक आिण पया वरणीय सम या ंशी जोड यावर ल
क ि त क ेले आहे. 'क हे शन ऑन बायोलॉिजकल डाय हिस टी' (CBD) ची त व े
ल ात घ ेऊन बौि क स ंपदा अिधकारा ं या (TRIPS) यापार -संबंिधत प ैलूंवरील
कराराच े पालन कर यासाठी कायद े आिण िव मान काय ा ंम ये सुधारणा कर यात
आ या आह ेत. जैिवक िविवधता कायदा 2002 CBD या त वा ंना ल ात घ ेऊन
तयार कर यात आला . कायदे यां या अन ुवांिशक आिण ज ैिवक स ंसाधना ंवर देशांचे
साव भौम अिधकार स ुिनि त कर यासाठी आिण ज ैिवक स ंसाधना ं या यावसाियक
वापरात ून वाहणार े फायद े वद ेशी ान धारका ंसह सामाियक कर याची
आव यकता वीकार या या िदश ेने िनद िशत आह ेत. 2005 या प ेटंट (सुधारणा) munotes.in
Page 60
पया वरण शा आिण पया वरण
60 काय ाम य े समाजा या वद ेशी ानाचा ग ैर-पेटंट कर यायो य बनव ून याचा
गैरवापर रोख याची तरत ूद आह े. व तूंचे भौगोिलक स ंकेत (न दणी आिण स ंर ण)
अिधिनयम , 1999 ामीण आिण थािनक सम ुदायां या या ं या अि तीय
उ पादना ंमधील साम ूिहक अिधकारा ंचे संर ण स ुलभ करत े. EPA अनेक दु यम
कायद े कचरा यव थापन आिण पदाथा या प ुनवा पराशी स ंबंिधत आह ेत जस े क :
महानगरपािलका घनकचरा ( यव थापन आिण हाताळणी ) िनयम , 2000;
पुनन वीनीकरण क ेलेले लाि टक उ पादन आिण वापर िनयम , 1999;
घातक रासायिनक (सुधारणा ) िनयम , 2000 चे उ पादन , साठवण आिण आयात ;
बॅटरीज ( यव थापन आिण हाताळणी ) िनयम , 2001;
ओझोन कमी करणार े पदाथ (िनयमन आिण िनय ं ण) िनयम , 2000;
जल द ूषणाचा सामना कर यासाठी रा य , नदी स ंवध न ािधकरणा ंना अिधकार
सोपवणा या अिधस ूचनांची मािलका ; आिण वनी द ूषण (िनयमन आिण िनय ं ण)
िनयम, 2000.
या ट यात ऊजा संर ण आिण उज या अ य ोता ं या वापरावर द ेखील भर
दे यात आला .
प रणामी ऊजा संवध न कायदा , 2001 लागू कर यात आला , याने ऊजा
काय मता य ुरो देखील थापन क ेला.
2003 या िव ुत काय ान े उजा े ात अिधक चा ंगला िवकास स ुिनि त कर याचा
य न क ेला आह े आिण अ य ऊज या वापरावर द ेखील भर िदला आह े.
सव च यायालया या आद ेशा वय े, वनीकरणा ार े िवकास कामासाठी ज ंगलतोडीची
भरपाई कर यासाठी , 2004 म ये, Compensatory Forestation
Management a nd Planning Agency (CAMPA) ची थापना कर यात
आली .
चौथा ट पा (2005 आिण पलीकड े): हा ट पा सि य अिधकार आधा रत
ि कोनान े िच हा ंिकत क ेला आह े. ह का ंवर आधा रत ीकोन हा एक असा आह े
याम य े समाजातील सव घटका ंचे िवश ेषत: उपेि त लोका ंचे ह क स ुिनि त
कर यावर ल क ि त क ेले जाते. याम य े सुधारणा कायदा , 2006 सह मानवी ह क
कायदा 1993 सार या काय ा ंचा समाव ेश आह े;
बालका ंचा मोफत आिण स या िश णाचा ह क कायदा , 2009 आिण munotes.in
Page 61
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
61 किमशन फॉर द ोट े शन ऑफ चाइ ड राइट ्स अॅ ट, 2005;
पालक आिण य े नाग रका ंची देखभाल आिण क याण अिधिनयम , 2007;
लोक अप ंग व कायदा , 1995.
उदाहरणाथ , पारंपा रक वनवास च े ह क वन ह क कायदा , 2006 म ये संिहताब क ेले
गेले आह ेत. हा कायदा व यजीव आिण ज ंगलांचे संर ण कर या या गरज ेशी
वनवास या गरजा ज ुळव याचा य न करतो .
1972 या व यजीव (संर ण) काय ात 2002 म ये सुधारणा कर यात आली
आिण तो रा ीय उ ान े आिण अभयार या ं या आसपास या बफर या सहभागा मक
यव थापनाची तरत ूद कर याचा य न करतो आिण 'समुदाय राखीव ' संक पना
सादर करतो .
हा ट पा द ेखील 2006 या पया वरण भाव म ू यांकन अिधस ूचने ारे पया वरणावर
ल क ि त करत रािहला आिण धोकादायक कचरा ( यव थापन , हाताळणी आिण
सीमापार हालचाली ) िनयम , 2008 ारे अिधस ूिचत कर यात आला .
2011 म ये, ई-कचरा ( यव थापन आिण हाताळणी ) िनयम , इले ॉिनक कचरा
यव थापनासाठी पया वरणा या ीन े यो य प ती अिधस ूिचत कर यात आ या .
2010 चा रा ीय ह रत यायािधकरण कायदा रओ य ेथे िदल े या वचनाची
अंमलबजावणी कर याचा आिण पया वरण स ंर ण, जंगले आिण न ैसिग क
संसाधना ंशी स ंबंिधत करण े भावी आिण जलद िनकाली काढ यासाठी आिण
नुकसानीसा ठी मदत आिण भरपाई दान कर याचा य न करतो .
७. भारतातील पया वरण स ं था :
िविवध पया वरणीय सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी रा ीय तरावर पया वरणाशी
संबंिधत अन ेक सं था आिण स ं था थापन कर यात आ या आह ेत. शा त िवकासाला
चालना द े यासाठी पया वरण दूषण िनय ं ण, संवध न आिण पया वरण स ुधार यात रा य
मह वप ूण भूिमका बजावत े.
1972 म ये पया वरण िनयोजन आिण सम वयाची रा ीय सिमती (एनसीईपीसी )
थापन कर यात आली जी हळ ूहळू पया वरण िवभाग हण ून िवकिसत झाली आिण
1985 म ये पया वरण आिण वन म ं ालया या पूण ट यावर पोहोचली . पया वरण आिण
वन म ं ालय , क ीय द ूषण िनय ं ण बोड , भारतीय व यजीव म ंडळ या म ु य रा ीय
पया वरण स ं था आह ेत.
अ) पया वरण आिण वन म ं ालय (MoEF) ही क सरकार या शासक य स ंरचनेतील
नोडल एज सी आह े, जी द ेशातील पया वरण आिण वनीकरण काय मां या
अंमलबजावणीच े िनयोजन , ो साहन , सम वय आिण द ेखरेख कर यासाठी आह े. munotes.in
Page 62
पया वरण शा आिण पया वरण
62 मं ालयान े हाती घ ेतले या म ु य उप मा ंम ये भारतातील वन पती आिण ाणी ,
जंगले आिण इतर वाळव ंट े ांचे संर ण आिण सव ण समािव आह े; ितबंध
आिण दूषण िनय ं ण; वनीकरण आिण जिमनीचा हास कमी करण े. भारता या
रा ीय उ ाना ं या शासनासाठी त े जबाबदार आह े. यासाठी वापर या जाणा या
मु य साधना ंम ये सव ण, पया वरणीय भाव म ू यांकन, दूषण िनय ं ण,
पुनिन िम ती काय म, सं थांना पािठ ंबा, उपाय शोध यासाठी स ंशोधन आिण
आव यक मन ु यबळ वाढव यासाठी िश ण , पया वरणिवषयक मािहतीच े संकलन
आिण सार आिण सव े ांम ये पया वरण जाग कता िनमा ण करण े यांचा समाव ेश
आहे. देशा या लोकस ं ये या. युनायटेड नेश स ए हायन म ट ो ाम (UNEP)
साठी म ं ालय ही द ेशातील नोडल एज सी आह े
ब) क ीय द ूषण िनय ं ण म ंडळ क ीय द ूषण िनय ं ण म ंडळ (CPCB), ही वैधािनक
सं था आह े, याची थापना स ट बर, 1974 म ये जल ( दूषण ितब ंध आिण
िनयं ण) अिधिनयम , 1974 अंतग त कर यात आली होती . पुढे, CPCB ला
हवे या अ ंतग त अिधकार आिण काय सोपव यात आली होती . ( दूषण ितब ंध
आिण िनय ं ण) अिधिनयम , १९८१ .
हे े िनिम ती हण ून काम करत े आिण पया वरण (संर ण) कायदा , 1986 या
तरतुद या पया वरण आिण वन म ं ालयाला ता ंि क स ेवा देखील दान करत े. हवे या
गुणव ेचे िनरी ण हा हव े या ग ुणव ा यव थापनाचा एक मह वाचा भाग आह े. नॅशनल
अॅि बयंट एअर वािलटी मॉिनट र ंग (NAAQM) काय म हव े या ग ुणव ेची स ि थती
िनि त कर यासाठी , उ ोग आिण इतर ोता ंमधून हव ेतील द ूषकांचे उ सज न
िनयंि त आिण िनयमन कर या या उ ेशाने थापन कर यात आल े आहे.
क) भारतीय व यजीव म ंडळ (IBWL) 1952 म ये देशातील व यजीव स ंर ण े ातील
सव च स लागार स ं था हण ून IBWL ची थापना कर यात आली . याची जागा
नॅशनल बोड फॉर वाइ डलाइफ (NBWL) ने घेतली जी व यजीव (संर ण)
कायदा , 1972 (WLPA) या कलम 5A अंतग त थापन क ेलेली एक व ैधािनक
सं था आह े. हे ामु यान े व यजीव स ंर ण आिण व यजीव आिण ज ंगलां या
िवकासासाठी जबाबदार आह े. हे संरि त े ांम ये आिण आसपास या (रा ीय
उ ान े, व यजीव अभयार य े इ.) क पा ंना (सरकारी क पा ंसह) मंजूरी देते. हे
एक स लागार म ंडळ आह े आिण द ेशातील व यजीव स ंर णाशी स ंबंिधत
धोरणा मक बाब वर क सरकारला स ला द ेते.
८. अिनवाय पया वरणीय िश ण
सव च यायालयान े ( रट यािचका (िसि हल ) . 860 ऑफ 1991) िव ापीठ अन ुदान
आयोगाला ‘माणूस आिण पया वरण’ या िवषयावर अ यास म िलह न द े याचे िनद श िदल े
आहेत. या िनद शा या काशात , यूजीसीन े िविवध िव ापीठा ंना ‘पया वरण िश ण ’ हा
अ यास म स ु कर यासाठी प रप क जारी क ेले. munotes.in
Page 63
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
63 ३.८ सारांश
नैसिग क स ंसाधन े आिण प र सं थेची जागितक मागणी िनसगा या वहन मत े या
पलीकड े वाढ यान े पया वरणीय ि थरत ेची गरज िनमा ण झाली आह े. पया वरणा या
हासाम ुळे आिथ क वाढ आिण मानवी िवकास धो यात य ेतो. मानवी ि याकलापा ं या
प रणामाम ुळे स या या पया वरणीय स ंकटा या पा भूमीवर, पया वरणीय स ंवध नाची
मूलभूत त व े समज ून घेणे आव यक आह े. पया वरणीय समतोल राख यासाठी मानवी
ि याकलाप आयोिजत करण े आव यक आह े. मानवी क याण आिण पया वरणीय
इंटरफेसवर क ि त असल े या पया वरणीय िटकाऊपणाचा सराव क न ह े सा य क ेले
जाऊ शकत े. संसाधनाची उपल धता आिण िटकाऊपणा या ीकोनात ून याचा वापर
यां यात स ंतुलन असण े आव यक आह े. पया वरण स ंर ण आिण सामािजक -आिथ क
िवकास या ं यातील हा स ुरेख समतोल साध यासाठी , पया वरण स ंवध नाची त व े एक
मुख साधन हण ून पािहली ग ेली आह ेत आिण हण ून ती जागितक आिण रा ीय धोरण े
आिण शासनाचा अिवभा य भाग हण ून वीकारली ग ेली आह ेत.
३.९ तुमची गती / यायाम तपासा
अ. खरे िकंवा खोट े
१) सव च यायालयान े िव ापीठ अन ुदान आयोगाला ‘माणूस आिण पया वरण’ या
िवषयावर अ यास म िलह न द े याचे िनद श िदल े.
२) पया वरणीय अख ंडता पया वरणा या ज ैविविवधत े या प ैलूंशी संबंिधत आह े.
३) ग रबीच े िनमू लन सामािजक आिण आिथ क याय स ुिनि त कर यात मदत करत े.
४) भारतीय रा यघटन ेतील कलम 10 पया वरणा या स ंर णाशी स ंबंिधत आह े.
५) भारतातील व यजीव (संर ण) कायदा 1972 म ये टॉकहोम घोषण ेसाठी
भारता या वचनब त ेनंतर मंजूर कर यात आला .
ब. रका या जागा भरा
१) _______________ हा जीव आिण या ंचे वातावरण या ं यातील पर परस ंवादाचा
वै ािनक अ यास आह े.
२) _______________ या श दाची उ प ी ल ॅिटन श द 'संर ण' या श दात ून
झाली आह े, याचा अथ "ठेवा, जतन करण े, र ण करण े" असा होतो .
३) कमी करा , पुनवा पर करा आिण ___________ हे सुिनि त करा क पया वरणीय
णाल म य े उ पादन आिण वापराच े नमुने राखल े जातात .
४) रओ िशखर प रषद े या वचनब त ेचा पाठप ुरावा कर यासाठी शा त िवकासावरील
घोषणा _______________ म ये यूएन व ड म ये वीकार यात आली . munotes.in
Page 64
पया वरण शा आिण पया वरण
64 ५) भारतीय रा यघटन ेचे अ न ु छेद २१ _______________ आरो या या
अिधकाराशी स ंबंिधत आह े.
क. अनेक पया यी
१) ओझोन थराचा हास रोख यासाठी आ ंतररा ीय य न हण ून ____________.
अ) मॉि यल ोटोकॉल
ब) योटो ोटोकॉलब
क) पृ वी चाटर
ड) अज डा २१
२. संयु रा ान े शा त िवकासावरील ितसरी प रषद आयोिजत क ेली, याला
____________ हणून ओळखल े जाते.
अ) पृ वी िशखर
ब) रओ २०
क) टॉकहोम घोषणा
ड) ि हए ना अिधव ेशन
३. ि हए ना क ह े शन _______________ या स ंर णासाठी वीकार या त आल े.
अ) जैविविवधता
ब) व यजीव
क) ओझोनचा थर
ड) ऍमेझॉन ज ंगले
४. भारतीय रा यघटन ेचे कलम िवश ेषत: पया वरणा ती नाग रका ं या म ूलभूत
कत याशी स ंबंिधत आह े.
अ) ५१ -A(g)
ब) १०
क) 13
ड) ५
munotes.in
Page 65
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
65 ५. अनु छेद __________ पया वरण स ंर णासाठी क प हाती घ ेताना पाळ या
जाणा या आव यक माग दश क त वा ंबाबत सरकार आिण क ं ाटदाराची भ ूिमका
मांडते.
अ) १४
ब) १०
क) १३
ड) ५
ड. खालील ा ंची उ र े ा
अ) पया वरणीय समतोल या श दाचा अथ काय आह े?
आ) पया वरण स ंवध नावर एक टीप िलहा . याचे मह व समजाव ून सांगा.
इ) भारतातील िविवध पया वरणीय काय ा ंब ल िलहा .
ई) 1960 पासून पया वरण स ंवध नासाठी िविवध जागितक उप मा ंची चचा करा.
उ) पया वरण स ंवध नाची त व े थोड यात सा ंगा.
३. से फ लिन ग ा ंची उ र े
अ. खरे िकंवा खोट े
i खरे
ii खोटे
iii खरे
iv खोटे
v. खरे
ब. रका या जागा भरा
i पया वरण श
ii संवध न
iii रसायकल
iv जोहा सबग .
v. वातावरण . munotes.in
Page 66
पया वरण शा आिण पया वरण
66 क. अनेक पया यी
i मॉि यल ोटोकॉल
ii. रओ २०
iii ओझोनचा थर
iv.51-A(g)
v.14
३.११ तांि क श द आिण या ंचे अथ
अ प रस ं था समतोल - संसाधन िनिम ती या प रस ं था फ ं श स आिण स ंसाधना ंचा
आपला वापर या ं यातील स ंतुलनाचा स ंदभ देते.
ब संवध न - वत मान आिण भिव यातील िपढ ्यांसाठी प ृ वी या न ैसिग क संसाधना ंचे
संर ण िक ंवा संर ण कर याची क ृती हणज े संवध नाची क ृती.
क पया वरणीय शा तता - पया वरणातील िविवधता आिण उ पादकता अमया दपणे
चालत े अशा कार े भौितक वातावरणाच े गुण िटकव ून ठेव या या मत ेचा संदभ देते.
ड शा त िवकासाची या या "भावी िपढ ्यां या वतः या गरजा प ूण कर या या
मतेशी तडजोड न करता स या या िपढी या गरजा प ूण करण े" अशी क ेली जात े.
३.१२ काय
शा त िवकास उि ा ंसाठी भारतान े आपली वचनब ता प ूण कर या या िदश ेने
साधल े या गतीच े िव ेषण करा . याचे येय सा य कर यासाठी आव यक आ हान े
आिण उपाया ंवर िट पणी करा .
३.१३ पुढील अ यासासाठी स ंदभ
Textbook of Environmental Studies fo r Undergraduate Courses, Erach
Bharucha , 2021, Universities Press (India) Pvt. Limited.
Ecology and Environment - P. D. Sharma, R. K. Rastogi Publications
Harper, C.L. (2001): Environment and Society, Human Perspectives on
Environmental Issues, Prentice Hall, New Jersey.
Fundamentals of Ecology - Eugene P. Odum and Grey W. Barrett, Brook
Cole/ Cengag e learning India Pvt. Ltd.
Odum, E.P. 1971. Fundamentals of Ecology. W.B. Saunders Co. USA.
Fundamentals of Ecology - M. C. Dash, Tata McGraw Hill company Ltd,
New Delhi munotes.in
Page 67
पया वरण स ंवध न आिण िटकाऊपणा
67 Ecology - Mohan P. Arora , Himalaya Publishing House
Ecology And Environment, 2012 - P. D. Sharma , Sharma P.D , Rastogi
Publications
Jadhav, H & Bhosale, V.M. 1995. Environmental Protection and Laws.
Himalaya Pub. House, Delhi.
संदभ :
1. https://www.researchgate.net/publication/331530076_Environmental_
Sustai nability_Conservation_and_233_ENVIRONMENTAL_SUSTA
INABILITY_CONSERVATION_AND_NATURAL_RESOURCES_
MANAGEMENT/link/5c7e8360a6fdcc4715b0f607/download
2. Sutton 2004, A Perspective on environmental
sustainability? https://www.donboscogozo.org/images/pdfs/energy/A -
Perspective -on-Environmental -Sustainability.pdf
3. Steven C Rockfeller, 1996, Principles of Environmental Conservation
and Sustainable Development : Summary and Survey,
https://earthcharter.org/library/principles -of-environmental -
conservation -and-sustainable -development -summary -and-survey -
1996/
4. Mishra, Prabuddh Kumar, Unit-12 Environmental Conservation and
Management. Indira Gandhi National Open Un iversity, New Delhi
https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/74464/3/Unit -
12%20.pdf
5. Earth Charter Commission. “The Earth Charter.” San José: Earth
Charter International Se cretariat, 2000.
http://www.environmentandsociety.org/node/2795.
6. Earth Charter, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Earth_Charter
7. Indian Approach to Environmental Conservation Mayank Vats and
Leepakshi Rajpal, International Journal of Humanities and Social
Science Invention ISSN (Online): 2319 – 7722, I,
http://www.ijhssi.org/papers/v6(4)/H0604016480.pdf
8. INTERNATIONAL ENVIRONMENTAL LAW -
https://legal.un.org/avl/studymaterials/rcil -laac/2017/book3_1.pdf
9. International Law -
https://www.encyclopedia.com/environment/energy -government -and-
defense -maga zines/international -environmental -law#:
10. Environmental Laws in India;
https://www.clearias.com/environmental -laws-india/
munotes.in
Page 68
पया वरण शा आिण पया वरण
68 11. List of legislations on environment and ecology in India -
https://ww w.jagranjosh.com/general -knowledge/list -of-legislations -
on-environment -and-ecology -in-india -1506588350 -1
12. Matthew A.Cole, Limits to Growth, Sustainable Development and
Environmental Kuznets Curves: an examination of the environmental
impact of economic dev elopment; Sustainable Development, 7, 87 -97
(1999).
13. United Nations Conference on Environment and Development, Rio de
Janeiro, Brazil, 3 -14 June 1992,
https://www.un.org/en/conferences/env ironment/rio1992
14. FLORENCIA ORTÚZAR GREENE, International Environmental
Law: History and milestones https://aida -
americas.org/en/blog/international -environmental -law-history -and-
milestones
15. environmental law and sustainable development,
https://www.nios. ac.in/media/documents/SrSec338new/338_Book2_
New.pdf
16. Dr C.T. Emejuru and Dr S.C. Dike, 2019, Environmental
Sustainability, Conservation and Natural Resources Management.
17. Environment Related Institutions And Organisations
https://nios.ac.in/media/document s/333courseE/25.pdf
18. Stockholm+50: a healthy planet for the prosperity of all – our
responsibility, our opportunity Stockholm, 2 and 3 June 2022, United
Nations.
munotes.in
Page 69
69 ४
पया वरण स ंशोधन
घटक रचना :
४.१ उि े
४.२ तावना
४.३ िवषय चचा
४.४ संक पना , उि े आिण या ी
४.५ सािह य आिण स ंशोधन प तीच े पुनरावलोकन
४.६ िन कष , मया दा, सूचना
४.७ उदाहरण स ंशोधन : सव पया वरणीय घटक आिण या या हास िब ंदू या
संदभा त ायोिगक स ंशोधन करा .
४.८ सारांश
४.९ तुमची गती तपासा
४.१० वयं-िश ण ा ंची उ र े
४.११ तांि क श द आिण या ंचे अथ
४.१२ काय
४.१३ पुढील अ यासासाठी स ंदभ
४.१ उि े
करणा या शेवटीतु ही खालील बाबी समज यास स म हाल:
• संशोधन अहवा लात स ंक पना , उि े आिण या ी कशी िलहायची त े समज ून घेणे.
• चांग या स ंशोधनासाठी उपय ु सािह याच े पुनरावलोकन स ंकिलत करणे.
• संशोधन अ यासाच े िन कष , मया दा आिण स ूचना सादर करणे
munotes.in
Page 70
पया वरण शा आिण पया वरण
70 ४.२ तावना
संशोधन सादर करताना स ंशोधन करताना सारख ेच य न कराव े लागतात . संशोधन ही
एक प तशीर ि या आह े जी यो य र या अन ुसरण करण े आिण प तशीरपण े सादर
करणे आव यक आह े. संशोधनाच े भाग िलिह याचा एक प तशीर म आह े जो
कोण याही घटकाला न गमावता ि य ेचे अ नुसरण कर यास मदत करतो . तुत
करण स ंशोधन अहवालाच े मह वाचे भाग अधोर ेिखत करतो मग तो ल ेख असो , पेपर
असो, शोध िनब ंध असो िक ंवा ब ंध असो .
४.३ िवषय चचा
संशोधन हणज े िव मान प ैलू िकंवा स ंक पन ेम ये नवीन त य े शोधण े होय. पया वरणासह य ेक े ात एक िश त हण ून ते हाती घ ेतले जाऊ शकत े.
पया वरणीय द ूषकां या सतत वाढणा या िविवधत ेमुळे उ वणा या स ंभा य जोखम च े
मू यांकन कर यात स ंशोधन मह वप ूण भूिमका बजावत े. हे सवा त वै ािनक प तीन े
केलेले पया वरण स ंशोधन आहे.
४.४ संक पना , उि े आिण या ी
४.४.१ संक पना
संशोधन ि य ेतील पिहली पायरी हणज े आपण अ यास करत असल े या स ंक पना ंची
या या करण े. संशोधक िविश त या ंमधून सामा यीकरण क न स ंक पना तयार
करतात . संक पना वा तिवक घटना ंवर आधा रत अस ू शकतात आिण अथ पूण गो ीची
सामा यीक ृत क पना असू शकतात . संक पना ं या उदाहरणा ंम ये सामा य
लोकस ं याशा ीय उपाया ंचा समाव ेश होतो यात उ प न , वय, शै िणक तर आिण
भावंडांची सं या. आपण य आिण अ य िनरी णा ार े संक पना मोज ू शकतो .
य िनरी ण : आपण एखा ाच े वजन िकंवा उंची मोजू शकतो . आिण आपण
यां या क ेसांचा िकंवा डो या ंचा रंग न द क शकतो .
अ य िनरी ण : आपण एक ावली वाप शकतो याम य े उ रदात े िलंग,
उ प न , वय, ीकोन आिण वत णुक ब ल या आप या ांची उ र े देतात.
दुस या श दा ंत संक पना ही अ यासाधीन चल हणून प रभािषत क ेली जाऊ शकत े.
संशोधकान े संशोधनाम य े क ि त असल े या स ंक पना ंची प पण े न द करण े आव यक
आहे. याला /ितला येक स ंक पन ेची तपशीलवार या या करण े आव यक आह े
जेणेक न वाचका ंना अ यासातील य ेक संक पन ेचा अथ आिण ती िकतपत लागू
पडेल हे समजू शकते .
संशोधन अहवाला या स ु वातीला स ंक पना या ं या स ंबंिधत अथ आिण या या ंसह
एक म ुख मु ा हणून िलिह या पािहज ेत. काही व ेळाकाही स ंक पना ंम ये यां या
परीमाना ंशी संबंिधत स ू असत े जे प ीकरणाम य े देखील जोडल े जाण े आव यक
आहे. munotes.in
Page 71
पया वरण स ंशोधन
71 ४.४.२. उि े:
उि े आिण उि ा ं या ीन े तुम या स ंशोधन ा ंचा िवचार करण े हा एक अितशय
उपयु आिण यावहा रक ि कोन आह े. कामाच े उि हणज े अ यासाचा एक ंदर
उ ेश प पण े आिण नेमकेपणान े प रभािषत क ेला पािहज े.
सव साधारणपण ेसंशोधन उि े हे वण न करतात क आपण एखा ा क पा ार े काय
सा य कर याचीअप े ा करतो ? संशोधनाची उि े एखा ा ग ृहीतकाशी जोडली जाऊ
शकतात िक ंवा गृहीतक नसल े या अ यासाम य े उ ेशाचे िवधान हण ून वापरली जाऊ
शकतात .
जरी ग ृिहतका ंव न स ंशोधनाच े व प सामा य य ला प झाल े नसल े तरीही तो /
ती संशोधनाच े उि समज यास स म असाव े.
संशोधन उि ा ंचे िवधान स ंशोधना या ि या ि या ंना माग दश न कर यासाठी काय क
शकते.यासाठी खालील उदाहरणा ंचा िवचार करा .
उ ेश: नवीन त ं ानाचा अवल ंब करायचा िक ंवा को णती िपक े यायची यासारख े
िनण य घेताना श ेतकरी कोणत े घटक िवचारात घ ेतात याच े वण न करण े.
उि : िविश उप मा ार े दूषण कमी कर यासाठी अंदाजप क िवकिसत करण े.
उि : चीनमधील महाकाय पा ंडा या अिधवासाच े वण न करण े.
वरील उदाहरणा ंम ये संशोधनाचा ह ेतू मोठ्या माणात वण ना मक आह े.
पिह या उदाहरणा या बाबतीत संशोधन घरग ुती िनण यांम ये उ वणार े घटक िनिद
कर यात स म होऊन अ यास प ूण करेल.
दुस याम ये दूषणाच े प रणाम कमी कर या या ीने अंदाजप क िवकिसत करण े.
ितस या भागातचीनमधील महाका य पांडा या अिधवासाच े िच तयार करण े.
ही िनरी ण े संशोधका ंना गृहीतके तयार कर यास व ृ क शकतात याची चाचणी
दुस या संशोधनात क ेली जाऊ शकत े. जोपय त संशोधनाच े उि अ व ेषणा मक
आहे हणज ेच संशोधनाच े उि काय आह े याचे प ीकरण तपास याऐवजी याचे वण न
करणे हे संशोधनासाठी प ुरेसे माग दश क दान कर ेल.
४.४.३ या ी :
अ यासाची या ी ह े प करत े क अ यासा म ये संशोधन े िकती माणात शोधल े
जाईल आिण अ यासातील मापद ंड काय रत असतील ह े िनिद करत े.
मुळात याचा अथ असा आह े क अ या साम य े काय समािव आह े आिण त े कशावर
ल क ि त करत आह े हे तु हाला प रभािषत कराव े लागेल. याच माण े अ यासाम य े munotes.in
Page 72
पया वरण शा आिण पया वरण
72 काय समािव होणार नाही ह े देखील त ु हाला प रभािषत कराव े लागेल. हे मया दां या
क ेत येईल.साधारणपण े शोधिनब ंधाची या ी या या मया दांनुसार असत े.
एक स ंशोधक हण ूनतु ही त ुमची या ी िक ंवा ल े प रभािषत करताना सावधिगरी
बाळगली पािहज े. तु ही हे ल ात ठ ेवा क जर त ु ही काय े खूप िव त ृत केले तर त ु ही
कामाला याय द ेऊ शकणार नाही िक ंवा ते पूण हो यासाठी ख ूप वेळ लाग ू शकतो. तु ही
या ी िलिह याप ूव तुम या कामाची यवहाय ता िवचारात या .जर या ी ख ूपच कमी
असेलतर िन कष सामा यीक ृत होऊ शकत नाहीत .
सामा यतःत ु हाला या ीम य े समािव कर याची आव यकता असल े या मािहती त
खालील गो चा समाव ेश होतो.
१. अ यासा चा सामा य उ ेश
२. तु ही अ यास करत असल ेली सं या िक ंवा नम ुना
३. अ यासाचा कालावधी
४. तु ही या िवषया ंवर िक ंवा िस ा ंतांवर चचा कराल
५. अ यासाम य े समािव क ेलेले भौगोिलक थान
४.५ सािह य आिण स ंशोधन प तीच े पुनरावलोकन
४.५.१ सािह याची समी ा :
सािह य प ुनरावलोकन ह े अ यासप ूण ोता ंचे सव ण आह े जे एखा ा िविश िवषयाच े
िवहंगावलोकन दान करत े.
सािह य प ुनरावलोकना या म ूलभूत घटका ंम ये पुढील बाब चा समाव ेश आहे.
काशन / ोतांचे वण न
एक संघटना मक नमुना जो सारांश आिण सं ेषण एक करतो - सारांश हणज े
ोता या मह वा या मािहतीचा सं ेप आिण स ं ेषण हणज े या मािहतीची
पुनर चना िक ंवा फेरबदल होय. हे जु या सािह याचा नवीन अथ लावू शकत े िकंवा
जु या अथा सह नवीन एक क शकत े िकंवा ते े ाची बौि क गती शोध ू शकत े.
संशोधनातील अंतरांची चचा .
संदभ सािह य हे एखा ा िविश िवषयावरील िव मान स ंशोधनाच े िटका मक आिण
िव ेषणा मक वृ ांत आहे.
जे हा त ु ही स ंशोधना मक अ यास करता त े हा आव यक ाथिमक कामा ंपैक एक
हणज े तुम या आवडी या े ातील उपल ध ानाची व तःला ओळख क न
दे यासाठी िव मान सािह याचा अ यास करण े. munotes.in
Page 73
पया वरण स ंशोधन
73 सािह याच े पुनरावलोकन करण े वेळखाऊ , ासदायक आिण िनराशाजनक अस ू
शकतेपरंतु ते फाय ाच े देखील आह े. सािह य समी ा हा स ंशोधन ि य ेचा एक
अिवभा य भाग आह े आिण जवळजवळ य ेक काय वण ट यावर ते मौ यवान
योगदान द ेते.
संशोधना या पिह या पायरीप ूव च याच े मू य आह े. यावेळी तु ही फ एखा ा
संशोधन ाचा िवचार करत असता याची उ र े तु हाला त ुम या स ंशोधन काया त
शोधायची असतात . संशोधना या स ु वाती या ट यात त े तु हाला त ुम या अ या साची
सै ांितक म ुळे थािपत कर यात , तुम या क पना प कर यात आिण त ुमची स ंशोधन
प ती िवकिसत कर यात मदत करत े. नंतर या ि य ेत सािह य प ुनरावलोकन त ुमचा
वतःचा ानाचा आधार वाढव यास आिण एकि त कर यासाठी काय करत े आिण
तुमचे िन कष स या या ाना या म ु य भागाशी समाकिलत कर यात मदत करत े.
आप या िन कषा ची इतरा ंशी त ुलना करण े ही स ंशोधनातील मह वाची जबाबदारी
अस यान ेयेथे सािह य समी ा अ य ंत मह वाची भ ूिमका बजावत े. तुमचा अहवाल
िलिहताना त े तु हाला त ुमचे िन कष स या या ानासह एकि त कर यात मदत करत े
हणज ेचपूव या स ंशोधनाच े समथ न करण े िकंवा िवरोध करण े. तुम या स ंशोधनाची
शै िणक पातळी िजतक जा त अस ेलिततक ेच तुम या िन कषा चे िव मान सािह याशी
एका मीकरण करणे अिधक मह वाच े होते.
समी ा सािह याचा आढावा घ े याचे पुढील उ ेश आह ेत :
िविश िवषयावरील िव मान संशोधनाच े एक संघिटत िवहंगा वलोकन दान करणे
कािशत स ंशोधनाकड े िटका मक आिण म ू यमापना मक ीको नातून पाहण े.
इतर ल ेखकां या य ुि वादा ंचा सारा ंश, सं ेषण आिण िव ेषण कर यासाठी .
िव मान स ंशोधनाम य े समानता आ िण फरक िक ंवा सुसंगतता आिण िवस ंगती उघड
करणे.
संशोधनाच े अंग आिण संशोधनाम धील अंतर ओळख यासाठी .
तुमचे संशोधन आिण ग ृहीतके तयार कर यात आिण याच े समथ न कर यात
मदत कर यासाठी .
४.५.१.१ सािह य समी ेची िनिम ती:
सािह य समी ेचा िव तार आिण सखोलता क पा या िव तारावर अवल ंबून असत े.
आपण १०-पानांचा तक संगत शोधिनब ंध िलिहत अस यास आप याकड े सािह या या
पुनरावलोकनासाठी ५-६ ोत समािव कर यासाठी जागा अस ू शकत े.आपण या ंची
तक संगती द ेखील थािपत क पर ंतु ती क ेवढी िकंवा िकती यासाठी कोणत ेही
समीकरण नाही. यासाठी आपण आपला िनण य वापरला पािहज े.
munotes.in
Page 74
पया वरण शा आिण पया वरण
74
४.५.१.२ सािह य समी ेचे कार
सािह य समी ेचे अनेक कार आह ेत आिण खालील कारच े सािह य समी ण
यवसाय अ यासात सवा िधक लोकि य आह ेत:
१. वण ना मक सािह य समी ा : वण ना मक सािह य समी ासािह याच े समी न करते
आिण सािह याचा म ु य भाग सारा ंिशत करत े. पारंपा रक िक ंवा कथना मक सािह य
समी ेचा ाथिमक उ ेश सािह या या म ु य भागाच े िव ेषण आिण सारा ंश करण े हा
आहे. सािह याची सव समाव ेशक पा भूमी सादर क न तस ेच नवीन स ंशोधन वाह
ठळक क न , अंतर ओळख ून िकंवा िवस ंगती ओळख ून हे सा य होत े. या कारची
सािह य समी ा स ंशोधन ा ंना प र क ृत कर यात , ल क ि त कर या स आिण
आकार द े यास तस ेच सै ांितक आिण स ंक पना मक आराखडा िवकिसत कर यात
मदत क शकत े.
२. प तशीर सािह य समी ा : इतर सािह य समी े या त ुलनेत प तशीर सािह य
समी ेसाठी अिधक कठोर आिण प ि कोन आव यक असतो . प तशीर सािह य
समी ा सव समाव ेशक असत े आिण सािह य िनवडल े या कालमया देचे तपशील द ेते. हे
ब याचदा कारण आिण प रणाम व पातील अितशय िविश अन ुभवज य ा ंवर ल
क ि त करत े.
प तशीर सािह य समी ा दोन ेण म य े िवभागली जाऊ शकत े १) मेटा-िव ेषण
आिण २) मेटा-सं ेषण.
जे हा तु ही मेटा: िव ेषण करता ते हा त ु ही एकाच िवषयावरील अन ेक
अ यासा ंमधून िन कष काढता आिण मािणत सा ंि यक य ि या वाप न या ंचे
िव ेषण करता . मेटा-िव ेषणात नम ुने आिण स ंबंध शोधल े जातात आिण िन कष
काढल े जातात . मेटा-िव ेषण अनुमािनक संशोधन ि कोनाशी स ंबंिधत आह े. सािह य समी ा कशी नसावी सािह य समी ा कशी असावी
अि त वात असल े या सािह याचा
वण ना मक सारा ंश िटका मक ,िव ेषणा मक व ृ ांत.
तुम या वता या य ुि वादाच े सादरीकरण इतरां या य ुि वादाच े सं ेषण
ोता ार े आयोिजत क ेले या िक ंवा भा य
केले या ंथ सूची हण ून िलिहल ेले क पना िक ंवा य ु वादाभोवती
आयोिजत
तुम या िवषयाशी स ंबंिधत स ंशोधना या
येक िव मान भागाचा व ृ ांत तुम या कामा या स ंबंिधत ल ेखना या
िनवडीचा व ृ ांत.
munotes.in
Page 75
पया वरण स ंशोधन
75 दुस या बाजूला मेटा: सं ेषणगैर-सांि यक य त ं ांवर आधा रत आह े. हे तं
एकािधक ग ुणा मक स ंशोधन अ यासा ं या िन कषा चे समाकिलत , मू यमापन आिण
या या करत े. मेटा- सं ेषण सािह य प ुनरावलोकन सहसा ेरक स ंशोधन प तीच े
अनुसरण करताना िनयंि त केले जाते.
३. तािक क सािह य प ुनरावलोकन : नावा माण ेच सािह यात आधीच थािपत क ेले या
तक , खोलवर अ ंतभू त गृहीतक िक ंवा ताि वक सम या या ंचे समथ न िकंवा ख ंडन
कर यासा ठी सािह याच े िनवडक परी ण करत े. िवरोधाभासी ि कोन थािपत
करणारी सािह याची रचना िवकिसत करण े हा हेतू आहे. येथे हे ल ात घ ेतले पािहज े क
प पातीपणाची स ंभा यता ही तािक क सािह य समी नाशी संबंिधत एक मोठी कमतरता
आहे.
४. एकाि मक सािह य प ुनरावलो कन: एकाि मक सािह य प ुनरावलोकन , समालोचन ,
आिण एकाि मक प तीन े संशोधन िवषयावरील द ु यम आकड ेवारीच े सं ेषण करत े
याम ुळे िवषयावरील नवीन आराखडा आिण ीकोन तयार होतात . जर त ुम या
संशोधनाम य े ाथिमक आकड ेवारी संकलन आिण आकड ेवारी िव ेषणाचा समाव ेश
नसेलतर एकाि मक सािह य प ुनरावलोकन वापरण े हा तुमचा एकम ेव पया य अस ेल.
५. सै ांितक सािह य प ुनरावलोकन : सै ांितक सािह य प ुनरावलोकन ह े िस ा ंता या
एका म यवत घटका वर ल क ि त करत े ते सम या , संक पना , िस ांत, घटना या ं या
संदभा त म यवत क आहे.सै ांितक सािह य प ुनरावलोकन े असे िस कर यात
मह वाची भ ूिमका बजावतात क कोणत े िस ा ंत आधीपास ून अि त वात आह ेत
यां यातील स ंबंध कोण या माणात िव मान िस ा ंत तपासल े गेले आहेत आिण नवीन
गृहीतके िवकिसत क ेली गेली आह ेत.
िविश कार या सािह य समी ेची आपली िनवड आपल े संशोधन े , संशोधन
सम या आिण स ंशोधन प त वर आधा रत असावी .
४.५.१.३ सािह य प ुनरावलोकन िनयंि त कर या या पाय या :
पिहली पायरी हणज े िनयोजन करण े. िलहायला स ु वात कर याप ूव संशोधनाचा िवषय
ओळखा . िवषय िनवडताना तो िविश अस याची खा ी करा . मया िदतिवषय अिधक
चांगला आह े जेणेक न त ु हाला सािह य समी ेचे सवा िधक ोत सापडतील .
अ यासा या बह त ेक े ांवर श ेकडो िक ंवा हजारो प ु तके आ ह ेत. आपला िवषय
मया िदतके याने साम ीच े चांगले सव ण िमळिव यासाठी आप याला वाच याची
आव यकता असल े या ोता ंची सं या मया िदत कर यात मदत होईल .
जर िवषय िव त ृत अस ेल तर संशोधकाला अन ेक साम ीमध ून जाव े लागेल जे वेळ खाऊ
आहे आिण प रणाम शू य अस ेल.
तुमचा िवषय स ंकुिचत कर यात मदत कर यासाठी ही सारणी वापरा - munotes.in
Page 76
पया वरण शा आिण पया वरण
76 सामा य
िवषय िविश िवष य संकुिचत िवषय
िचंता सामािजक िच ंता सामािजक िच ंतेचा िव ाथा या अ या नावरील
प रणाम .
िचंता िवभ हो याची
िचंता बालपण व ेगळे हो या या िच ंतेवर पालका ं या वत नाची भ ूिमका.
िचंता सामा यक ृत सामा यक ृत िच ंतेचा महािव ालयीन िव ा या या
मतदान वत नावरील प रणाम .
दुसरी पायरी हणज े तुमचे संशोधन करण े. थम या िवषयावरील सवा त संबंिधत
अ यासप ूण संसाधन शोधा .
ितसरी पायरी हणज े कालान ु िमक , ता पुरती, िवषयास ंबंधी, प तशीर आिण
सै ांितक मान े एकि त क ेले या प ुनरावलोकना ंचे आयोजन करणे.
४.५.२ संशोधन काय णाली
संशोधन प ती स ंशोधनाला व ैधता द ेते आिण व ै ािनक ्या यो य िन कष दान करत े.
ही एक तपशीलवार योजना द ेखील दान करत े जे संशोधका ंना संशोधना या मागा वर
ठेव यास मदत करत े, ओघवती ि या , भावी आिण यव थािपत करत े. संशोधकाची
काय प ती वाचकाला िन कषा पय त पोहोच यासाठी वापर यात य ेणारा ि कोन आिण
प ती समज ून घे यास अन ुमती द ेते.
चांग या स ंशोधन प तीच े फायद े खालील माण े आहेत:
संशोधनाची न कल क इि छणा या इतर संशोधका ंकडे तसे कर यासाठी पुरेशी
मािहती आहे.
या संशोधका ंना टीका करता येते ते काय प तीचा स ंदभ घेऊ शकतात आिण
यांचा ि कोन प क शकतात .
हे संशोधका ंना या ं या स ंपूण संशोधनाच े अनुसरण कर यासाठी िविश योजना
दान कर यात मदत क शकत े.
प तीची रचना ि या स ंशोधका ंना उि ा ंसाठी यो य प ती िनवड यात मदत
करते.
हे संशोधका ंना स ु वातीपास ूनच स ंशोधनात ून काय सा य करायच े आह े याच े
द तऐवजीकरण कर यास अन ुमती द ेते.
munotes.in
Page 77
पया वरण स ंशोधन
77 ४.५.२.१ संशोधन प तीच े कार :
१. गुणा मक :
गुणा मक स ंशोधनाम य े िलिखत िक ंवा बोलल ेले श द आिण मजक ूर याची आकड ेवारी
गोळा क रणे आिण या ंचे िव ेषण करण े समािव आह े. हे देहबोलीवर िकंवा य
घटका ंवर देखील ल क ि त क शकत े आिण स ंशोधका या िनरी णा ंचे तपशीलवार
वण न तयार कर यात मदत क शकत े. संशोधक सहसा काही काळजीप ूव क
िनवडल े या सहभाग चा वापर क न म ुलाखती , िनरी ण आ िण ल क ेले या गटां ारे
गुणा मक आकड ेवारी गोळा करतात .
प रमाणवाचक आकड ेवारी वापर याप े ा ही स ंशोधन प त यि िन आिण अिधक व ेळ
घेणारी आह े. जे हा स ंशोधनाची हेतू आिण उि े शोधा मक असतात त े हा स ंशोधक
अनेकदा ग ुणा मक प ती वापरतात . उदाहरणाथ जे हा त े घटना , य िक ंवा
उ पादनािवषयी मानवी धारणा समज ून घे यासाठी स ंशोधन करतात .
२. प रमाणवाचक :
जे हा स ंशोधनाचा उ ेश एखा ा गो ीची प ु ी करण े हा असतो त े हा स ंशोधक सहसा
प रमाणा मक प ती वापरतात . हे सहसा सहभाग या मोठ ्या नम ु यातून सं या म क
आकड ेवारी गोळा करण े, चाचणी करण े आिण मोजण े यावर ल क ि त करत े. यानंतर ते
सांि यक य िव ेषण आिण त ुलना वाप न आकड ेवारीच े िव ेषण करतात .
प रमाणवाचक आकड ेवारी गोळा कर यासाठी वापर या जाणा या लोकि य प ती
खालील माण े आहेत.
सव ण
ावली
चाचणी
रचना मक आकड ेवारी
सं था मक न दी
ही संशोधन प ती व त ुिन आह े आिण आकड ेवारीच े िव ेषण करताना स ंशोधक
सॉ टव ेअर ो ाम वापरत अस यान े ब या चदा जलद असत े. संशोधक प रमाणवाचक
प तीचा वापर कसा क शकतात याच े उदाहरण हणज े दोन चला ंमधील स ंबंध मोजण े
िकंवा गृहीतका ंची चाचणी करण े होय.
३. िम -प त:
ही समकालीन स ंशोधन प ती अित र ीकोन दान कर यासाठीएक सम ृ िच
तयार कर यासाठी आिण अन ेक िन कष सादर कर यासाठी प रमाणा मक आिण
गुणा मक ि कोन एक करत े. प रमाणवाचक प ती िनि त त य े आिण आकड े दान munotes.in
Page 78
पया वरण शा आिण पया वरण
78 करतेतर गुणा मक प ती एक मानवी ीकोन दान करत े. ही प त मनोर ंजक प रणाम
देऊ शकत े कारण ती अच ूक आकड ेवारी सादर करत े आिण अ व ेषणा मक द ेखील
असत े.
४.६. िन कष , मया दा, सूचना
४.६.१ िन कष :
िन कष हे मुळात तपासाच े मु य प रणाम आह ेत. हे मुळात एक मह वाच े त य आह े जे
आपण तपासादर यान शोध ू शकता . संशोधन िन कष हणज े त य े आिण वा य े,
िनरी ण े आिण स ंशोधना या प रणामी ायोिगक आकड ेवारी होय.
येथे हे ल ात घ ेणे मह वाच े आहे क "शोधण े" चा अथ "वा तिवक मािहती " असा होत
नाही कारण वाहक य स ंशोधन मोज यायो य त या ंपे ा िन कष आिण प रणामा ंवर
अवल ंबून असत े.
उदाहरणाथ एक स ंशोधक क ंप यां या यावसाियक ि या या ंवर जागितक करणाचा
भाव िकती माणात आह े हे मोज यासाठी स ंशोधन करत आह े. जागितक करणान ंतर
कंप यां या न यात मोठी वाढ झा याच े संशोधना या िन कषा तून प झाल े आह े.
संशोधकान े शोधून काढल ेली एक मह वाची व त ुि थती हणज े जागितक करणाम ुळेच
कंप यांना आ ंतररा ीय तरावर या ं या यवसायाचा िव तार करण े श य झाल े आहे.
शोधिनब ंधातील िन कष शोध याच े उि े:
• शोध िनबंधातील मु य उि सारणी , आलेख आिण त े वाप न तािक क प तीन े
प रणाम दिश त करण े हाआहे.
• संशोधन िन कषा चे उि स ंबंिधत े ातील नवीनतम स ंशोधन िन कषा चे सम
य दान करण े आहे.
• संशोधन िन कषा चा उ ेश नवीन स ंक पना आिण नािव यप ूण िन कष दान करण े
आहे याचा उपयोग प ुढील स ंशोधन , नवीन उ पादन े िकंवा स ेवांचा िवकास ,
चांग या यवसाय धोरणा ंची अंमलबजावणी इ यादीसाठी क ेला जाऊ शकतो .
उदाहरणाथ "िविवध उ पादन े यां या स ंदभा त उ पादन जीवन च िस ा ंताचा वापर "
या िवषयावरील श ै िणक िनबंध केवळ उ पादना या जीवनच ा या िविवध बाजूंवर चचा
करणार नाही तर अन ेक उ पादन ेणी वाप न स ंक पना कशी लाग ू केली गेली यावर
तपशीलवार य ी अ ययन िव ेषण द ेखील सादर कर ेल.तसेच िविवध उ ोगा ंमधील
समकालीन य ी अ ययना ंनाही ह े िव ेषण कस े लागू पडेल हेही पाहतो .
munotes.in
Page 79
पया वरण स ंशोधन
79 शोधिनब ंधातील िन कषा चे मह व शोधिनब ंधातील िन कष हा भाग खूप मह वाचा आहे.
• हा एक शोधिनब ंध िक ंवा शोध ब ंधातील िवभाग आह े जो त ु हाला स ंशोधन
सम या ंचे सखोल आकलन िवकिसत कर यात मदत कर ेल.
• हा एक संशोधनाचा असा भाग आह े जेथे आपण िस ा ंत वीका िक ंवा नाका
शकता .
• िन कष हा भाग तु हाला या सम य ेवर स ंशोधन करत आहात याच े मह व
दाखव यात मदत करतो .
• िन कषा या िव ेषणा ार े आपण अ यासातील िव िवध कार या चलांमधील
पर परस ंबंधा मक स ंशोधनाला सहजपण े संबोिधत क शकता .
संशोधन िन कष िलिह या या पाय या
• माग दश का या माग दश क त वा ंचे िकंवा सूचनांचे पुनरावलोकन करा .
• योगा या प रणामा ंवर आिण इतर िन कषा वर ल क ि त कर णे.
• भावी य सादरीकरण आरेिखत करण े.
• िन कषा चा भाग िलिहण े.
• िन कषा या भागा या मस ु ाचे पुनरावलोकन करणे.
४.६.२ मया दा:
अ यासा या मया दा हणज े यातील ुटी िक ंवा कमतरता होय. संशोधन रचना ,
काय प ती , सािह य इ याद वरील मया दांमुळे संशोधन अ यासा त मया दा येऊ शकतात
आिण ह े घटक त ुम या अ यासा या िन कषा वर प रणाम क शकतात . तथािपस ंशोधक
अनेकदा या ं या अ यासा या मया दांब ल या ं या शोधिनब ंधांम ये चचा कर यास
नाखूष असतात कारण स ंशोधकास असे वाटत े क मया दा आणण े वाचक आिण
समी का ं या ीन े याचे संशोधन म ू य कमी क शकत े.
याचा भाव असला तरीही (आिण कदािचत याम ुळे) वाचका ंना मग त े जन लचे संपादक
असोत , इतर स ंशोधक असोत िक ंवा सव सामा या ंना तु हाला या मया दांची जाणीव आह े
हे दाखव यासाठी आपण आप या शोधिनब ंधातील कोण याही मया दा प पण े मा य
करा यात . आिण त े संशोधनात ून काढल े या िन कषा वर कसा प रणाम करतात ह े प
कर यासाठी ते गरजेचे आहे. munotes.in
Page 80
पया वरण शा आिण पया वरण
80 जरी मया दा आप या शोधिनब ंधा या शेवटी या ं याब ल िलिह या या संशोधना या
संभा य कमक ुवतपणाला स ंबोिधत करतात तरीही इतर स ंशोधक िक ंवा समी का ंनी या
शोध याप ूव कोण याही सम या ओळख ून आपल े संशोधन बळकट होते.
यािशवायअ यासा या मया दा दश िव यान े असे िदस ून येते क आपण संशोधना या
कमकुवतते या भावाचा प ूण पणे िवचार क ेला आह े आिण आप या संशोधन िवषयाची
सखोल मािहती आह े. सव संशोधना ंना मया दांचा सा मना करावा लागत
अस यान े ामािणक असण े आिण या मया दांचे तपशीलवार वण न के याने संशोधक
आिण समी क या ं याकड े दुल कर याप े ा अिधक भािवत होतील .
संशोधन सु हो याप ूव काही मया दा संशोधका ंना प होऊ शकताततर काही मया दा
आपण संशोधन करत असता ना प होऊ शकतात . या मया दा अप ेि त आह ेत िकंवा
नसतीलआिण या स ंशोधन आराखड ्यामुळे िकंवा काय प तीम ुळे असतील या प पण े
ओळख या पािहज ेत आिण चचा िवभागातत ुम या शोधिनब ंधा या श ेवट या भागात चचा
के या पािहज ेत. ब याच जन सना आता आपणास आप या कामा या स ंभा य
मया दांब ल चचा समािव कर याची आव यकता आह े आिण ब या च जन स आता
आप याला आप या लेखा या अगदी श ेवटी हा “मया दा िवभाग ” ठेव यास सा ंगतात.
संशोधका ं या सामा य मया दा:
• शोध अ यासा या सामा य प तीिवषयक मया दा
• संशोधन नम ुने आिण िन वडीसह सम या
• सांि यक य मोजमापा ंसाठी अप ुरा नम ुना आकार
• िवषयावरील मागील स ंशोधन अ यासाचा अभाव
• आकड ेवारी गोळा कर यासाठी वापर या जाणा या प ती /यं े/तं
• आकड ेवारीची मया िदत या ी
• वेळेचे बंधन
• सां कृितक प ूव ह आिण इतर व ैयि क सम या ंमुळे उ वणा रे संघष
४.६.३ सूचना/ िशफारशी :
िशफारशी या िव ेषणा या ट यातील सवा त मह वाचा भाग आह ेत इथ ेच आपण
मू यांकनाम य े ओळख या ग ेले या सम या आिण अडथ या ंचे िनराकरण कर यासाठी
िविश ह त ेप िकंवा धोरण े सुचवतो.
आकड ेवारीस ंकलन आिण िव ेषणा ार े ा झाल े या म ुख िन कषा ना िशफारस नी
थेट ितसाद िदला पािहज े. िन कष कमी कर यासाठी ाधा य माची ि या आव यक munotes.in
Page 81
पया वरण स ंशोधन
81 आहे आिण एकदा ह े पूण झा यान ंतर सवा त मह वा या िन कषा शी जुळणा या िशफारसी
िवकिसत क े या पािहज ेत.
िशफारशी स ंि आिण "अ यावत " व पात असा यात . येक िशफारसीम य े
प ीकरणा मक मजक ूराची काही वा य े असावीत .
"अ यावत " अस या यित र िशफारसी यवहाय असा यात . िशफारशी िवकिसत
करताना काय शील यवहाय ता आिण राजक य यवहाय ता या दो ह चा िवचार क ेला
पािहज े.
िशफारश साठी अ ंितम िवचार हणज े वेळ. अनेकदा ओळख या ग ेले या सम या ंचे
िनराकरण हे अनु िमक आिण म यवत ट या ंवर आधा रत असतात . काहीव ेळा गट
अ प म ुदती या िशफारशी करतात .तर काही व ेळा दीघ कालीन मुदती या िशफारशी
करतात .
िशफारशी सामा यत : काय कारी सारा ंशाम य े सारा ंिशत क े या जातात आिण िविश
तांि क िवभागा ंम ये सामा यतः िन कषा या सारा ंशानंतर छोट ्या स ूची या पात
संपूण पणे सादर क े या जातात .
काही अहवाला ंम ये द तऐवजा या श ेवटी एक िवभाग अस ू शकतो जो िशफारशी
एकि त करतो आिण िन क षा पूव मु य भा गांमधील स ंबंध ल वेधीत करतो .
िशफारशी िन कषा व न य ेतात. मू यांकन आिण क ृती या ं यातील थ ेट संबंध ठळक
कर यासाठी आप या येक िशफारशीला समथ न देणा या शोधाशी जोडा.आपण ही
जोडणी टेबल वाप न दोन रका यात दाखव ू शकतापिह या रका या म ये शोधा ंची सूची
असावी आिण स ंबंिधत िशफारस द ुस या रका या म ये शेजारी स ूचीब क ेली असावी .
संशोधन िनबंधातील िशफारस च े ोत :
• शोधिनब ंधातील िशफारसी ह े संशोधनाच े उि असाव े. यामुळे संबंिधत
घटका ंनािकंवा आप या संशोधनाचा फायदा होणा या घटका ंनािशफारशी द ेणे हे
तुम या शोधिन बंधाचे िकमान एक उि आह े.
• शोधिनब ंधातील िशफारसी आप या पुनरावलोकन आिण िव ेषणात ून आ या
पािहज ेत.
• शोधिनब ंधातील िशफारशी आपण िव लेिषत क ेले या आकड ेवारीव नही आ या
पािहज ेत.
• शोधिनब ंधातील िशफारशी िनरी णात ून आ या पािहज ेत.
• शोधिनब ंधातील िशफारसी अ मा नुसार िलिह या पािहज ेत. munotes.in
Page 82
पया वरण शा आिण पया वरण
82 • शोधिनब ंधातील िशफारशी जर व ेगवेग या ेण शी स ंबंिधत असतील तर आपण
यांचे वग करण कराव े.
• शोधिनब ंधातील िशफारसी आप या संशोधनात ूनच आ या पािहज ेत.
४.७ संशोधन उदाहरण
सव पया वरणीय घटक आिण या या हास िब ंदू या स ंदभा त ायोिगक संशोधन करा .
संजय गा ंधी रा ीय उ ानातील पय टनाच े मू यांकन
तावना :
WTO ने १९९३ म ये पय टन या श दाची या या क ेली होती "पय टनाम य े िव ा ंती,
यवसाय आिण इतर ह ेतूंसाठी सलग एक वषा पे ा जा त काळ वास करणा या आिण
यां या न ेहमी या वातावर णाबाह ेर या िठकाणी राहणा या य या ि या ि या ंचा
समाव ेश होतो ." पय टन हा जगातील म ुख िनया त उ ोग हण ून ओळखला जातो
(Gosh, १९९८ ). रा ीय अथ यव थ ेम ये पय टनाच े अन यसाधारण योगदान आह े
आिण पय टन ि या ि या ंम ये िविवध कार या रोजगारा या स ंधी िनमा ण झा या
आहेत. आिथ क, सामािजक आिण भौितक घडामोडी हा पय टनाचा म ुख आिण
आव यक भाग आह े. िवकास यो य िनयोजन आिण पय टन उ ोगावर िनय ं ण यावर
आधा रत आह े. पय टन िवकास हा चार म ूलभूत घटका ंवर अवल ंबून असतो , ते हणज े
िनवास , आकष ण, सहा यक स ुिवधा आिण यो य पायाभ ूत सुिवधा. या अ यासात स ंजय
गांधी रा ीय उ ानातील पय टन िवकासाबाबत पय टकां या ि कोनाच े िव ेषण
कर यात आल े आहे.
संक पना :
• मू यमापन : एखा ा य च े/एखा ा गो ीच े मू य िक ंवा गुणव ेब लचा िनण य
• संजय गा ंधी रा ीय उ ान : संजय गा ंधी रा ीय उ ान (संजय गा ंधी रा ीय
उ ान ) महारा ा या म ुंबई शहरात ि थत आह ेहे पूव कृ णिगरी रा ीय उ ान
हणून ओळखल े जात होत े.
सािह याची समी ा :
(Thathang २००५ ) यां या अ यासात १९८० पासूनचे "नेपाळमधील पय टन,
अथ यव था , समाज आिण पया वरणावर होणार े प रणाम " यांनी नेपाळमधील पय टन
िवकासाचा अ यास कर याचा य न क ेला आह े आिण असा िन कष काढला आह े क
१९६० ते १९९० दर यान पय टकांची स ं या वाढली आह े. ( िसगाला , २०२० )
“पय टन आिण कोिवड -१९: उ ोग आिण संशोधनाला गती आिण प ुनस चियत
कर यासाठी भाव आिण प रणाम ”. या शोधिनब ंधात, कोिवड -१९ चेपय टना या munotes.in
Page 83
पया वरण स ंशोधन
83 प रणामा ंवर ल क ि त क ेले आहे यान े केवळ सामािजक सा ं कृितक आिण आिथ क
भावच नाही तर मानिसक प रणाम द ेखील प केले आह ेत. (चावडा , २०१९ )
"पय टन े ाचे अथ शा : गुजरातमधील पय टन े ा या िवकासा चे एक य ी
अ ययन ",या शीष का या अ यासातस ंशोधकान े पय टक, कम चा या ं या ( यांनी
गुजरात या पय टन थळा ंवर काम क ेले) आिण पायाभ ूत सुिवधांचा पय टना या उ ेशाने
गुजरात या िवकासाचा अ यास केला आह े. हा अ यास ाथिमक आकड ेवारीवर
आधा रत होता आिण ग ुजरातमधील पय टनाशी स ंबंिधत आिण यात ून अन ेक त ये
समोर आली .
संशोधन उि े:
• अ यास े ातील पय टन प रि थती समज ून घेणे.
• अ यास े ातील पय टकांचा ीकोन तपासण े.
• अ यास े ातील सम य ेसाठी िशफारस करण े.
संशोधन काय णाली :
अ यास े ाची या ी :
संजय गा ंधी रा ीय उ ान (SGNP ) हा
बो रवली ताल ु याचा भाग आह े जो
महारा ा या म ुंबई िवभागात येतो आिण
भारता या पि म घाट द ेशात आह े. संजय
गांधी रा ीय उ ा नाचा अ ा ंश िव ता र
१९o०८'२०'' ते १९o२०'४४'' उ र
अ वृ तर रेखांश िव तार ७२o५१'४९''
ते ७२o५८'३२''पूव रेखावृ असा आहे.
संजय गा ंधी रा ीय उ ान १०४
चौ.िक.मी. े यापत े. या भागा या ड गर
रांगेत िहरवीगार ज ंगले आ ह ेत. १९६९
साली याला रा ीय उ ान हण ून
सरकारन े मा यता िदली आिण स ंजय गा ंधी
रा ीय उ ा नाचे मु यालय बो रवली य ेथे
आहे. मुंबई या एक ूण े ा या १०% े
संजय गा ंधी रा ीय उ ा ना या िहरवाईन े
यापल ेले आहे. उ ानात िवहार आिण त ुळशी ह े दोन तलाव आह ेत. हे तलाव आजही
मुंबईतील रिहवाशा ंना िप याच े पाणी पव त आह ेत. यामुळे दो ही तलावा ंचा मुंबईत मोठा
इितहास आह े. या रा ीय उ ानात ऐितहािसक िठकाणाच े अि त व आह े (का हेरी गुहा)
जे ४ या शतकातील बौ धमा चा इितहास दश िवते.वन पती आिण ाणी , जैविविवधता
munotes.in
Page 84
पया वरण शा आिण पया वरण
84 आिण व यजीव ह े पय टकांचे आकष ण आह े. दरवष २ दशल ाह न अिधक लोका ंनी एका
वषा त भेट िदली आिण आिशयाम य े हे सवा त जा त भ ेट िदल े या रा ीय उ ाना ंपैक
एक मानल े जाते.
आकड ेवारी स ंकलन आिण िव ेषण :
सािह याच े पुनरावलोकन स ंकिलत कर यासाठी ऑनलाइन आिण ऑफलाइन
ोता ंकडून दु यम आकड ेवारी संदिभ त केली गेली आहे. हा अ यास Google Forms
म ये तयार क ेले या िम कार या ावलीचा वापर क न १०५ ितसादक या या
ाथिमक आकड ेवारी स ंकलनावर आधा रत आह े. MS-Excel वाप न आकड ेवारीच े
िव ेषण केले गेले आहे.
प रणाम , िव ेषण आिण चचा :
वरील आल ेखांव न अस े ल ात य ेते क रा ीय उ ानातील जा तीत जा त पय टकांना
वाहतूक क डी , पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव , आरो यस ेवा आिण द ूषण यासार या
सम या ंना त ड ाव े लागत े. फ काह नाच कोण याही सम या ंचा सामना करावा लागत
नाही. याचा अथ उ ानात वाहतूक यव थापनाच े कठोर िनयम असण े आव यक आह े.
बह तेक पय टक या उ ानाला या या ऐितहािसक वारशासाठी भ ेट देतात, यानंतर
नौकािवहार ि या, िहरवाईचा आन ंद घे यासाठी आिण ेिकंगसाठी ते भेट देतात.
याव न अस े िदसून येते क ह े उ ान क ेवळ ाणी पाह याच े िठकाण नाही तर त े
थािनक लोका ंना िविवध कार े सेवा देते. धावण े, जॉिगंग आिण सायकिल ंगचा सराव
करणा या लोका ंसह उ ानात श ै िणक े सहली सामा य बाब आहेत. यामुळे
उ ानात दररोज आिण अध ूनमधून पय टकही य ेतात.
munotes.in
Page 85
पया वरण स ंशोधन
85 असे आढळ ून आल े आहे क २५.७% लोक अ यास े ातील पय टन यव थापनावर
अ यंत समाधानी आह ेत. हणज े यांनी १०पैक ९गुण िदल े आहे, यानंतर २२.९%
लोकांनी ७, २१.९% लोकांनी८,१६.२ % लोकांनी १०,५.७ % लोकांनी अन ु मे ५ व
६, तर १.० % लोकांनी अन ु मे ३ आिण ४ गुण िदल ेले आहे. आिण इतरा ंनी रेट केले
आहे. याव न पय टक उ ानातील पय टनाशी स ंबंिधत उप मा ं या यव थापनावर
अ यंत समाधानी अस याच े ोतक आह े.
असे िदसून आल े आ हे क बह त ेक पय टकांना े णीय थळ े, साव जिनक व छता ,
सुरि तता आिण स ुर ा आिण व छता ह े चांगले अस यासाठी उ क ृ वाटत े.
तथािपिप या या पा याची स ुिवधा सरासरी त े च ांगली आह े. या उ ानात खर ेदीसाठी
काहीही उपल ध नस याम ुळे एक म ुख आकष ण असल ेली खर ेदी उपल ध नाही . ही
गो ामु यान े नको असल ेली दुकानांपासून होणारी गद टाळ यासाठीक ेली आह े.
मुख िन कष :
संजय गा ंधी रा ीय उ ा नाम ये दरवष दोन दशल ाह न अिधक लोक भ ेट देतात
आिण दररोज सरासरी ३००-३५०भेट देणारे असतात ज े आठवड ्या या श ेवटी
(शिनवार आिण रिववारी ) जा त अस तात.
बरेच पय टक ज े उ ानाजवळ राहतातत े दररोज चाल यासाठी आिण यायामासाठी
येथे येतात.
संजयगा ंधी रा ीय उ ानम य े ५०% पे ा जा त आिदवासी लोकस ं या आह े.
संजय गा ंधी रा ीय उ ान भेटी देणा या ंना सायकिल ंग सुिवधा प ुरवते.
उ ानात पा याची सोय यो य नाही .
बह तेक पय टकांना पय टन यव थापन उ क ृ ते चांगले वाटत े.
समारोप :
संजय गा ंधी रा ीय उ ा ना या रिहवाशा ंसाठी पय टन ही एक मह वा ची आिथ क
ि या ि या आहे. या उ ानाला द ेशांतग त आिण आ ंतररा ीय दो ही पय टक य ेतात
कारण ह े उ ान आिशयातील सवा त मोठ े भेट िदले जाणारे उ ान मानल े जात े. या
अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क पय टक उ ाना या यव थापना वर समाधानी
आहेत आिण हण ूनच त े दररोज आिण दरवष मोठ ्या सं येने लोका ंना आकिष त करत े.
तथािप व छता , िप याच े पाणी आिण वाहत ूक यव थापन यासार या काही
सुिवधांम ये सुधारणा करण े आव यक आह े.
िशफारशी :
साधनग ृहांचे नूतनीकरणआिणउ च देखभाल करणे आव यक आह े.
खा यािप या या दुकानांचा िवकास झाला पािहज े आिण िप याच े सुरि त पाणी िदले
जाणे आव यक आहे. munotes.in
Page 86
पया वरण शा आिण पया वरण
86 उ ानात लाि टक आिण वाहना ंना बंदी असण े आव यक आहे.
उ ाना म ये यो य िनयोिजत माग आिण िनि त श ु कासह इल ेि क िक ंवा सीएनजी
वाहना ंची यव था असावी . यामुळे दूषण कमी हो यास आिण उ ानातील गद
कमी हो यास मदत होईल .
४.८ सारांश
या करणाम य े संशोधन अहवाल ल ेखनाची स ंपूण ि या अन ु िमक व पात सादर
केली आह े. अहवालातील य ेक भाग िततकाच मह वाचा अस ून याला यो य याय
दे याची गरज आह े. शोधिनब ंधातील संक पना ा अहवालात समािव क ेले या
संक पनाआिण ता ंि क श द प करत े, उि े संशोधना ार े समज या जाणा या
संक पना प करतात , संशोधनाम य े समािव क े या जाऊ शकणा या स ंबंिधत प ैलूंची
या ी यापत े. सािह याच े पुनरावलोकन ह े िव मा न सािह याच े संकिलत सादरीकरण
आहे आिण स ंशोधन प ती आकड ेवारी स ंकलन आिण िव ेषणा या प त च े यो य
कार े पालन कर यास मदत करत े. िन कष एकाच व ेळी मुख िन कष समज ून घे यास
मदत करतात , संशोधना या मया दा संशोधकाला स ंशोधनातील ुट ची जाणीव दश वतात
आिण िशफारशी स ंशोधकान े केले या रचना मक उपाया ंची यादी आह ेत.
४.९ तुमची गती तपासा
४.९.१ रका या जागा भरा .
अ) ………………. सािह य प ुनरावलोकन प ुनरावलोकन े, समालोचन , आिण द ु यम
आकड ेवारीच े सं ेषण करते.
(एकाि मक , युि वादा मक , वण ना मक , प तशीर )
ब) ……… ……. हे सांि यक नसल े या त ं ांवर आधा रत आह े.
(एकाि मक , युि वादा मक , वण ना मक , प तशीर )
क) .................. म ये आपण एखा ाच े वजन िक ंवा उंची मोज ू शकतो .
(अ य िनरी ण , य िनरी ण , सव ण, वेळाप क )
ड) ........... म ये आपण एक ावली वाप शकतो याम य े उ रदात े ि लंग,
उ प न , वय, ीकोन आिण वत न याब ल या आ प या ांची उ र े देतात.
(अ य िनरी ण , य िनरी ण , सव ण, वेळाप क )
इ) ..................... संशोधनाला व ैधता द ेते आिण व ै ािनक ्या यो य िन कष दान
करते.
(संशोधन प ती , य िनरी ण , उि े, या ी ) munotes.in
Page 87
पया वरण स ंशोधन
87 ४.९.२ चूक िक बरोबर सा ंगा.
अ) संशोधन िनबंधामधील स ंक पना अहवालात समािव क ेले या ता ंि क श द आिण
संक पना प करत े.
ब) उि े संशोधना ार े समजा या लागणा या संक पना प करतात
क) या ीम य े संबंिधत बाब चा समाव ेश होतो या ंचा संशोधनात समाव ेश केला जाऊ
शकतो .
ड) सािह याची समी ा हणज े िव मान सािह याच े संकिलत सादरीकरण होय .
इ) िन कष एकाच व ेळी मु य िन कष समज यास मदत करतात
४.९.३ यो य पया य िनवडा.
अ) ………. या सं थेने १९९३ म ये पय टनाची या या क ेली
(युिनसेफ, ड य ू.टी.ओ, युने को, साक )
ब) संशोधन अ यासातील …………. हे याच े दोष िक ंवा कमतरता आह ेत.
(िन कष , या ी , मया दा, उि े)
क) …………. हे अिभनव स ंक पना दान कर याचा उ ेश आह े
(िन कष , या ी , मया दा, उि े)
ड) ……… ही समकालीन स ंशोधन प ती अित र ीकोन दान कर यासाठी , एक
समृ िच तयार कर यासाठी आिण अन ेक िन कष सादर कर यासाठी
प रमाणा मक आिण ग ुणा मक ि कोन एक करत े.
(संघटना मक न दी , िम प त , प रमाणा मक , गुणा मक )
इ) जे हा स ंशोधनाचा उ ेश एखा ा गो ीची प ु ी करण े हा असतो त े हा स ंशोधक
सहसा …………. ही प त वापरतात .
(संघटना मक न दी , िम प त , प रमाणा मक ,गुणा मक )
४.१० वयं-िश ण ा ंची उ र े
४.९.१ रका या जागा भरा .
अ) एकाि म क
ब) मेटा सं ेषण
क) य िनरी ण munotes.in
Page 88
पया वरण शा आिण पया वरण
88 ड) अ य िनरी ण
इ) संशोधन प ती
४.९.२ चूक िक बरोबर सा ंगा.
अ) बरोबर
ब) बरोबर
क) बरोबर
ड) बरोबर
इ) बरोबर
४.९.३ यो य पया य िनवडा .
अ) ड य ू.टी.ओ
ब) मया दा
क) िन कष
ड) िम प त
इ) प रमाणा मक
४.११ तांि क श द आिण या ंचे अथ
Research:a detailed and careful study of something to find out more
information about it
Limitations: The limitations of a study are its flaws or shortcomings
which could be the result of unavailability of resources, small sa mple
size, flawed methodology, etc. No study is completely flawless or
inclusive of all possible aspects.
Recommendations: Recommendations are based on the results of your
research and indicate the specific measures or directions that can be
taken.
४.१२ काय
येथे द श िव या माण े िव ा या नी कोण याही एका पया वरणीय िवषयावर शोधिनब ंध
तयार कर याचा य न क ेला पािहज े.
munotes.in
Page 89
पया वरण स ंशोधन
89 ४.१३ पुढील अ यासासाठी स ंदभ
Kumar, R. (२०१० ). Research Methodology: A Step -by-Step Guide for
Beginners. United Kingdom: SAGE Publicat ions.
Lester, J. D. (२०१४ ). Writing Research Papers: A Complete Guide.
United States: Pearson Education.
Research Methodology for Social Sciences. (२०१९ ). United Kingdom:
Routledge.
संदभ :
Chavda, R. २०१९ . Economics of tourism sector: A case study of
deve lopment of tourism sector in Gujarat.
Sigala, Marianna २०२० . Tourism and COVID -१९: Impacts and
implications for advancing and resetting industry and research. (Journal
of business research Volume 117 , September 2020, Pages 312 -321)
Thathang, V. २००५ . Tourism in Nepal since १९८० : Impact on the
economy, society and environment.
munotes.in