MA-Development-Economics-Marathi-munotes

Page 1

1IeìkeÀ -1
1
Je=odOeer DeeefCe efJekeÀeme e®³ee mebkeÀuHevee JeceeHeve -I
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GefÎ<ìs
1.1 ÒemleeJevee
1.2 DeeefLe&keÀ Je=×er / Jee{
1.3 DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
1.4 #ecelee, ÒeueesYeve DeeefCe Jebef®elelee
1.5 GlHeVee®³ee efJelejCee®ee keÀ e³ee&lcekeÀ efJelejCe efkebÀJee IeìkeÀ Yeeie
1.6 uegF&me / uesJeerme®ee efJekeÀeme efme×eble (j®eveelcekeÀ / mebj®eveelcekeÀ yeoue Òeleerceeve)
1.7 meejebMe
1.8 ÒeMve
1.9 meboYe&ûebLe met®eer
1.0GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.DeeefLe&keÀ Je=×er®eer mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
2.DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
3.uegF&me®ee efJekeÀeme efme×eble DeY³eemeCes.
1.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
DeeefLe&keÀ Òeieleer (Je=×er) ner DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeHes#ee mebkegÀef®ele mebkeÀuHevee Deens. osMee®³ee
je<ì^er³e GlHeeoveeleerue JeemleefJekeÀ mlejeceOeerue ner Jee{ Deens. peer mebmeeOeveeb®³ee iegCeJeÊesle Jee{
(efMe#eCeeÜejs F.) ,ñeesleeb®³ee ÒeceeCeele Jee{ DeeefCe leb$e%eeveeceOeerue megOeejCescegUs efkebÀJee cetu³eele Jee{
nesC³eecegUs nesT MekeÀles. DeLe&J³eJemLes®³ee Òel³eskeÀ #es$eeÜejs GlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeeb®ee osMee®³ee
peer[erHeer (mekeÀue osMeebleie&le GlHeeoveele) Jee{erves DeeefLe&keÀ Jee{ ceespeueer peeT MekeÀles. DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme ner SkeÀ DeeoMe& mebkeÀuHevee Deens cnCepes® e leer ueeskeÀeb®³ee veweflekeÀles®³ee (³eesi³e DeeefCe
®egkeÀer®³ee, ®eebieu³ee DeeefCe JeeF&ì) mebJesovee®³ee meboYee&le ueeiet nesles. cee³ekesÀue ìes[ejes ³eebveer efouesueer
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer J³eeK³ee cnCepes peerJeveMewueerle Jee{, mJele:®e er ÒeMebmee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens
DeeefCe o[HeMeenerHeemetve cegkeÌlelee lemes®e GÊece efveJe[ Deens. efJekeÀeme ceespeC³eemeeþer meJee&le De®etkeÀmunotes.in

Page 2

2He×le cnCepes ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ pees mee#ejlee oj DeeefCe Dee³egcee&ve ue#eele Iesles p³e ecegUs
GlHeeokeÀlee ÒeYeeefJele nesles DeeefCe ³eecegUs Jee{ nesT MekeÀles. ³eecegUs efMe#eCe, Deejesi³e mesJee, jespeieej
DeeefCe He³ee&JejCee®es mebJeOe&ve ³ee #es$eeblener DeefOekeÀeefOekeÀ mebOeer efvecee&Ce nesleele. ³ee®ee DeLe& Òel³eskeÀ
veeieefjkeÀ e®es oj[esF& GlHeVe Jee{les.
1.2 DeeefLe&keÀ Je=×er / Jee{ (ECONOMIC GROWTH)
DeeefLe&keÀ Jee{er®eer DeeOegefvekeÀ mebkeÀuHevee ceke&ÀefvìefuePece®³ee meceeuees®eveeÜejs, efJeMes[sefJn[ ¿etce DeeefCe De@[ce efmceLe meejK³ee mkeÀe@efìMe %eeveJeOe&k eÀ efJe®eejJebleeÜejs DeeefCe DeeOegefvekeÀ
jepekeÀer³e DeLe&J³eJemLes®³ee efMemleer®³ee Hee³eeHeemetve meg© Peeueer. DeLe&J³eJemLesÜejs GlHeeefole Jemlet
DeeefCe mesJeeb®³ee cetu³eele Jee{ nesles. ns JeemleefJekeÀ mekeÀue osMeebleie&le GlHeeoveele efkebÀJ ee peer[erHeerleerue
Jee{er®es ìkeÌkesÀJeejer cnCegve HejbHejsves ceespeues peeles. Jee{er®eer ieCevee meeceev³ele: JeemleefJekeÀ Jemletbvegmeej
kesÀueer peeles. cnCepes®e ceneieeF& -mecee³eesefpele Deìer, p³eecegUs GlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeeb®³ee
efkebÀceleeRJej ceneieeF&®ee HeefjCeece keÀceer neslees. DeLe&Meem$eele, ’DeeefLe&keÀ Jee{“ efkebÀJee ’DeeefLe&keÀ Jee{
efme×eble“ meeceev³ele: mebYeeJ³e GlHeeove Jee{erme metef®ele keÀjles, cnCepes®e SketÀCe ceeieCeer®³ee
Jee{erSsJepeer ’HetCe& jespeieej“ ef mLeleerleerue GlHeeove.
DeeefLe&keÀ Jee{ cnCepes oj[esF& mekeÀue osMeebleie&le GlHeeoveele Jee{ (peer[erHeer) efkebÀJee SketÀCe
GlHeVee®eer Flej ceespeCeer. JeemleefJekeÀ mekeÀue osMeebleie&le GlHeeoveeleerue yeouee®es oj cnCetve ns menmee
ceespeues pee les. DeeefLe&keÀ Jee{ kesÀJeU GlHeeefole Jemlet DeeefCe mesJeeb®³ee ÒeceeCeele oMe&Jeerueer peeles .
DeeefLe&keÀ Jee{ SkeÀlej mekeÀejelcekeÀ efkebÀJee vekeÀejelcekeÀ Demet MekeÀles. DeLe&J³eJemLe s®ee
mebkeÀes®e nesle Deens, Demes meebietve vekeÀejelcekeÀ Jee{er®ee GuuesKe kesÀuee peeT MekeÀlees. vekeÀejelcekeÀ
Jee{ DeeefLe&keÀ ceboer DeeefCe DeeefLe&keÀ GoeefmevelesMeer mebyebefOele Deens.
SkeÀeefOekeÀ osMeebceO³es oj[esF& GlHeVee®eer leguevee keÀjC³eemeeþer, Òe®eefuele efJeefvece³e oj efkebÀJee
MekeÌl eer mecelee ³eeJej DeeOeeefjle SkeÀe SkeÀe ®eueveele DeekeÀ[sJeejer G×=le kesÀueer peeT MekeÀles. HewMee®³ee
cetu³eeleerue yeoueeb®eer YejHeeF& keÀjC³eemeeþer (ceneieeF& efkebÀJee ®eueveJee{) SketÀCe osMeebleie&le GlHeeove /
SketÀCe je<ì^er³e GlHeeove meec eev³ele: ’JeemleefJekeÀ“ efkebÀJee ®eueveJee{ mecee³eesefpele kesÀueer peeles,
efouesu³ee JeJele&ceeve Deeke=Àleer cnCeleele.
DeLe&Meem$e%e DeuHek eÀeueerve DeeefLe&keÀ efmLejerkeÀjCe DeeefCe oerIe&keÀeueerve DeeefLe&keÀ Jee{
³eeb®³eele HeÀjkeÀ keÀjleele. DeeefLe&keÀ Jee{ ÒeecegK³eeves oerIe& keÀeUeMeer mebyebefOele Deens. DeeefLe&keÀ Jee{er®³ee
DeuHe -keÀeueeJeOeerleerue efYeVelesme J³eJemee³e ®e¬eÀ cnìues peeles.
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee oerIe&keÀeU ®eeueuesuee ceeie& ne DeLe&Meem$ee®³ee ceO³eJeleea ÒeMveebHewkeÀer SkeÀ
Deens; ceespeceeHeeleerue keÀener De[®eCeer Demetvener, osMee®³ee mekeÀue osMeebleie&le GlHeeoveele Jee{ ner
meeceev³ele: lesLe erue jefnJeeMeeb®³ee peerJeveceeveele Jee{ cnCetve Iesleueer peeles. oerIe& keÀeueeJeOeerle, JeeefJee{er®³ee Deieoer ueneve ojebJejner meb³eesieeÜejs ceesþe HeefjCeece nesT MekeÀlees (IeeleebkeÀer³e Jee{ Hene).munotes.in

Page 3

3Je8… (keÀener ®eej SefMe³eve ìe³eieme&ves DevegYeJeuesuee) efJekeÀeme oj ne one JeGlHeeove ogHHeì keÀjsue ,ns mHe<ìerkeÀjCeelcekeÀ JewefMe<ìîe je<ì^ebceO³es celeYeso Jee{Jet MekeÀles.
1.2.1 Yeejlee®eer Jee{ / Je=×er jCeveerleer ([eJeHes®e) (Indians Growth Strategy ):
meueie Heb®eJeeefDeeHeu³ee DeLe&J³eJemLes®eer Jee{le erleekeÀo, osMeeble ie&le DeLe&J³eJemLesle Ie[Ceeje j®eveelcekeÀ yeoue DeeefCe
peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue Ie[ecees[er ³eeb®es Òeefleefyebye l³eele Gceìues. efve³eespevee®³ee meg©Jeeleer®³ee
keÀeUele, mejkeÀejuee Keepeieer iegbleJeCetkeÀerJej keÀ[keÀ e fve³eb$eCe þsJetve efJekeÀemee®es ÒecegKe DeefYevesles cnCetve
Heeefnues iesues DeeefCe meJe& cenÊJee®³ee GÐeesieebceO³es meeJe&peefvekeÀ #es$ee®eer ÒeYeeJeer YetefcekeÀe efveefM®ele kesÀueer.
J³eeHeej OeesjCe ns Debleceg&Ke nesles DeeefCe l³eele Dee³eele ÒeeflemLee Hevee®³ee ceeO³eceeletve DeewÐeesefiekeÀ
efJekeÀemeeJej Yej neslee. 1970 ®³ee oMekeÀe®³ee MesJeìer DeeefCe 1980 ®³ee oMekeÀe®³ee MesJeìer ³ee
OeesjCee®eer ce³ee&oe mHe<ì Peeueer. ns ue#eele Deeues keÀer ³ee OeesjCeebcegUs keÀe³e&#ecelee DeeefCe m HeOee&lcekeÀlee
keÀceer Peeueer Deens DeeefCe DeeefLe&keÀ Jee{ ue#³eeHes#ee keÀceer Deens.
DeeHeu³ee efJekeÀeme OeesjCeeleerue GCeerJee otj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀ©ve 1980 ®³ee
GÊejeOee&le ³eb$eCesle megOeejCee keÀjC³eemeeþer keÀener Òe³elve kesÀues ies ues. 1991 ce O³es DeLe&J³eJemLes®es
efve³ece Ce DeeefCe efve³eb$eCe þsJeC³ee®³ee GÎsMeeves DeeefLe&keÀ megOeejCeeb®es efJemle=le keÀe³e&¬eÀce meg© keÀjC³eele
Deeues. OeesjCee®³ee efoMesves yeoue nesC³eemeeþer Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesves ®eebieuee Òeeflemeeo efouee Deens.
megOeeje veblej®³ee keÀeUele peer[erHeer®eer Jee{ 1980 ®³ee oMekeÀele mejemejer 5.7 ìkeÌ³eebJe©ve Jee{tve
DeeþJ³ee DeeefCe veJeJ³ee ³eespevee keÀeueeJeOeerle meeOeejCele: 6.1 ìkeÌ³eebHe³e¥le Jee{ueer Deens DeeefCe ³eecegUs
Yeejle peieeleerue one JesieJeeve efJekeÀmeveMeerue osMeebHewkeÀer SkeÀ yeveuee Deens.
1.2.2 DeeefLe&keÀ Jee{ / Je=×er ns cetU GefÎ<ì Deens (Economic Growth is the basic
aim):
Yeejleeleerue DeeefLe&keÀ efve³eespevee®es cetU GefÎ<ì cnCepes Mesleer, GÐeesie, Jeerpe, Jeenl etkeÀ DeeefCe
oUCeJeUCe DeeefCe DeLe&J³eJemLes®³ee Flej #es$eeb®³ee efJekeÀemeeÜejs JesieJeeve DeeefLe&keÀ Jee{ nesCes,
JeemleefJekeÀ je<ì^er³e GlHeVeeleerue Jee{ ner DeeefLe&keÀ Jee{er®ee cegueYetle Ghee³e ceeveueer peeles.
efmLej efkebÀceleermen DeLe& J³eJemLes®³ee Jee{er®ee Jesie Jee{efJeCes ns oeefjêîe keÀceer keÀjCes, jespeieej
efveefce&leer Fl³eeoer Deveske À GefÎ<ìs meeO³e keÀjC³eemeeþer cenÊJee®es Deens. JesieJeeve Jee{er®es oeefjêîe keÀceer
keÀjC³ee®es leerJe´ HeefjCeece Deensle. JesieJeeve Jee{er cegUs jespeieej Jee{efJeC³eele DeeefCe l³eeÜejs GlHeVee®ee
Òemeej DeeefCe oeefjêîe efvecet&ueveeme ceole nesF&ue. leLeeefHe, Jee{, jespeieej DeeefCe oeefjêîe keÀHeele
³eeb®³eeleerue pees[ Jee{er®³ee #es$eer³e vecegv³eeJej (Deeke=ÀleeryebOe / keÀe³e&ÒeCeeue er) DeJeuebyetve Deens DeeefCe
ueeskeÀmebK³esleerue iejerye IeìkeÀ DeeefCe osMeeleerue ceeieeme ÒeosMe ³ee Jee{er®³ee Òeef¬eÀ³esle meceekeÀefuele Peeues
Deensle.
Jee{er®es GefÎ<ì osKeerue DeveskeÀ mene³³ekeÀ GefÎ<ìeb®eer Hetle&lee keÀjles. p³eebvee Heb® eJeeef³eespevesleerue GefÎ<ìs cnCetve mHe<ìHeCes DeesUKeueer iesueer Deensle. ke=ÀGlHeeokeÀlee Jee{ DeeefCe Hee³eeYetle efJekeÀeme ner DeMee GHekeWÀêeleerue GefÎ<ìeb®eer GoenjCes Deensle.
DeeefLe&keÀ efJekeÀ emee®³ee GefÎ<ìeves DeMeer ceeieCeer kesÀueer Deens keÀer ³eeHewkeÀer yengleskeÀ GHekeWÀêe®eer GefÎ<ìsmunotes.in

Page 4

4mebHetCe& DeeefLe&keÀ Jee{erme ieleer osC³ee®es ÒeeLeefcekeÀ GefÎ<ì meeO³e keÀjC³eemeeþer HetCe& kesÀu³ee Heeefnpesle.
leLeeefHe ns DeesUKeCes DeeJeM³eke À Deens keÀer DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme oj keÀoeef®ele efJekeÀemee®eer jCeveerleer
DeeefCe meceef<ì -DeeefLe&keÀ J³eJemLeeHevee®³ee ³eMee®eer HeoJeer meJee&le cenÊJee®ee meejebMe Ghee³e Deens.
DeeefLe&keÀ Jee{ ner DemebK³e IeìkeÀeb®ee HejmHejebMeer me bJeeo meeOeC³ee®ee HeefjCeece Deens.
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue DeLe&J³eJemLesle, peer mebmeeOevee®³ee DeYeeJeecegUs efJe®eefuele Peeueer Deens.
Yeeb[Jeuee®eer meeþJeCe efkebÀJee iegbleJeCetkeÀ ner DeLe&J³eJemLes®eer GlHeeokeÀ #ecelee Jee{efJeC³eeye jesyej®e
GlHeeoveeleerue Flej IeìkeÀeb®eer GlHeeokeÀlee megOeejC³eemeeþer meJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens.
DeMeeÒekeÀejs Yeejleer³e Heb®eJeeefiegbleJeCetkeÀer®³ee mebmeeOevee ®³ee JeeìHeeJej Yej osC³eele Deeuee Deens.
1.2.3 Jee{er®eer Heb®eJeeefthe Five Year Plans) :
Yeeejleer³e DeLe&J³eJemLes®eer Òeieleer, efJeefJeOe ³eespeveebceOeerue GefÎ<ìeb®³ee leguevesle, lekeÌl³eele
efoueer Deens. efleme jerDeeefCe ®eewLe er³eespevee JeieUlee DeLe&J³eJemLesves veTHewkeÀer Hee®e ³eespeveebceO³es
ue#³eeHes#ee ®eebieueer keÀeceefiejer kesÀueer Deens DeeefCe ogmeN³ee ³eespeveslener ner ojer HeÀej ceesþer veJnleer. ns
meejCeerJ e©ve mHe<ìHeCes efometve ³esles. eflemeN³ee DeeefCe ®eewL³ee ³eespeve sojc³eeve, keÀcelejlee ceesþîee
ÒeceeCeeJej yee¿e OekeÌ³eebcegUs GÓJet MekeÀueer p³ee®ee Deboepe ³esT MekeÀle veJnlee. eflemeN³ee ³eespevesle
1965 DeeefCe 1966 ®ee og®eewLeer ³eespevee meueie leerve JeOekeÌkeÀe DevegYeJeuee. ®eewL³ee ³eespevesHeemetve DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme oj veJeJ³ee ³eespevesHe³ e¥le efmLej
neslee. meeleJ³ee ³eespevesle efJekeÀeme oj 6.02 ìkeÌkeÌ³eebJej DeeefCe DeeþJ³ee ³eespevesle 6.8 ìkeÌkeÌ³eebHe³e¥le
Jee{uee Deens. leLeeefHe, veJeJ³ee ³eespevesle efJekeÀeme oj 5.35 ìkeÌkeÌ³eebHe³e¥le Keeueer Deeuee Deens.
1991 Heemetve meg© Pe euesu³ee OeesjCeele yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesuee
®eebieuee Òeeflemeeo efceUeuee Deens.
lekeÌlee ¬eÀ. 1.1
Heb®eJeeefueef#³ele Je=×er oj JeemleefJekeÀ Je=×er oj
1.Heefnueer ³eespevee 2.1 3.60
2.ogmejer ³eespevee 4.5 4.21
3.eflemejer ³eespevee 5.6 2.72
4.®eewLeer ³eespevee 5.7 2.05
5.Hee®eJeer ³eespevee 4.4 4.83
6.meneJeer ³eespevee 5.2 5.54
7.meeleJeer ³eespevee 5.0 6.02munotes.in

Page 5

58.Deeþ Jeer ³eespevee 5.6 6.68
9.veJeJeer ³eespevee 6.5 5.35
10.oneJeer ³eespevee 8.0 --
*ìerHe : Heefnu³ee leerve ³eespeveeb®³ee Jee{er®es ue#³e je<ì^er³e GlHeVee®³ee meboYee&le efveefM®ele kesÀues iesues
nesles. ®eewL³ee ³eespevesle ns efveJJeU osMeeblei e&le GlHeeove nesles. l³ee veblej®³ee meJe& ³eespeveebceO³es ns IeìkeÀ
efkeÀcebleerJej {esyeU GlHeeove Deens.
1.2.4 Jee{er®eer / Je=ef×®eer DeefuekeÀ[®³ee Jein the Recent Year) :
DeeefLe&keÀ meJex#eCe 2004 -2005 vegmeej 2003 -04 ceO³es IeìkeÀ Ke®ee&leerue mekeÀue
osMeebleie&le GlHeeoveele 8.5 ìkeÌ³eebveer Jee{ Peeueer Deens. cegK³ele: 2003 -2004 ceO³es ke=ÀGlHeVeeceO³es 9.6 ìkeÌkeÌ³eebveer Jee{ Peeueer. ke=ÀosMeebleie&le GlHeeoveeleerue Jee{ermen Jesie keÀe³ece þsJeuee. 2002 -2003 ceO³es GÐeesieeleerue Jee{er®ee
oj 6.6 ìkeÌkeÌ³eebveer Jee{uee Deens. mesJee #es$eeleerue keÀece efiejerves 2002 -2003 ceOeerue 7.9
ìkeÌkeÌ³eebJe©ve 2003 -04 ceO³es 9.1 ìkeÌkeÌ³eebHe³e¥le ue#eCeer³e megOeejCee kesÀueer. peer[erHeerceO³es 8
ìkeÌkeÌ³eebHes#ee peemle efJekeÀeme oj ceeieerue leerve Je76 (9 ìkeÌkesÀ) DeeefCe 1988 -89 (10.5 ìkeÌkesÀ) ceO³es meeO³e Peeuee Deens.
lekeÌlee ¬eÀ. 1.2
mekeÀue osMeebleie&le GlHeeoveeceOeerue #es$eer³e JeemleefJekeÀ Jee{er®es oj (IeìkeÀ efkebÀceleerJej)
2001 -02 2002 -03 2003 -04
1.ke=À2.GÐeesie #es$e 3.6 6.6 6.6
3.mesJee #es$e 6.8 7.9 9.1
4.IeìkeÀ efkebÀceleeruee mLetue
osMeebleie&le GlHeeove5.8 4.0 8.5
ñeesle : DeeefLe&keÀ meJex#eCe ,2004 -05
1.2.5 G®®e Jee{er®³ee HetJe& DeeefMe³eeF& osMeeb®³ee leguevesle Jee{er®eer keÀeceefiejer ( Growth
Performances in Comparison with High Growth East-Asian
Countries) :
DeeefLe&keÀ meJex#eCe 2003 -04 vegmeej Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeeceO³es 1979
Heemetve meelel³eeves Jesie Deeuee Deens. ojJeveeWo Deens. leLeeefHe, Het Je& DeeefMe³eeleerue yeN³ee®e osMeebveer 23 JeG®®e Jee{er®ee oj keÀe³ece þsJeuee Deens. ns Keeueerue lekeÌl³eeletve Heeefnues peeT MekeÀles.munotes.in

Page 6

6lekeÌlee ¬eÀ. 3
keÀener HetJe& DeeefMe³eeF& osMeeb®³ee Jee{er®es DevegYeJe (1961 -1996)
osMe peer[erHeer Je=odOeer (… ceO³es)
neBie keÀeBie 7.97
Fb[esvesefMe³ee 6.39
keÀesefj³ee 7.96
ceuesefMe³ee 7.22
efmebieeHetj 8.74
Lee³eueb[ 7.71
ñeesle : DeeefLe&keÀ meJex#eCe ,2003 -04
1.3 DeeefLe&keÀ efJekeÀeme (ECONOMIC D EVELOPMENT)
DeLe&J³eJemLesceO³es `DeeefLe&keÀ efJekeÀeme '³eemebkeÀuHevesceO³es DeLe&J³eJemLee, DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe,
DeeefLe&keÀ Òeieleer DeeefCe Oece&efvejHes#e yeoue ³eemeejK³ee meb%eeb®ee meceeJesMe neslees. DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
cegK³ele: DeefJek eÀefmele osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee mecem³es®ee meboYe& oslees. ³ee DeY³eemeeves
J³eeHeejJeeoer MeeUe / efJe®eejOeeje DeeefCe De@[ce efmceLeHeemetve ceekeÌme& DeeefCe kesÀvesme ³ee DeLe&Meem$e%eeb®es
ue#e JesOeues Deens. lejerner l³eebvee Òeece gK³eeves efmLej Demeuesu³ee DeeefCe HeefM®eceskeÀ[erue ³egjesefHe³eve
osMeebMeer mebyebefOele mecem³eebMeer mebyebefOele Demeuesu³ee mecem³eebceO³es jme neslee. veblej 400 ®³ee
oMekeÀeveblej DeeefCe efJeMesefJeMuesosMeeb®³ee / je<ì^eb®³ee iejeryeer®ee DeY³eeme ne je<ì^eb®³ee mebHeÊeer (Þeerceble) Hes#ee peemle efvek eÀ[er®ee Deens ,
keÀejCe peiee®³ee keÀesCel³eener keÀesHeN³eele Demeuesueer iejeryeer ner mebHetCe& peiee®³ee mece=×ermeeþer OeeskeÀeoe³ekeÀ
Demeles.
HeejbHeefjkeÀ DeLe&Meem$e ns ÒeecegK³eeves F<ìlece Jee{ermen ogefce&U GlHeeokeÀ mebmeeOeveeb®³ee keÀceer
Ke®ee&le JeeìHe DeeefCe Jemlet Je mesJeeb®³ee efJemle=le efJemleeje®³ee GlHeeoveeMeer mebyebefOele Deens.
jepekeÀer³e DeLe&J³eJemLee l³ee HeefuekeÀ[s peeles. ns meeceeefpekeÀ DeeefCe mebmLeelcekeÀ Òeef¬eÀ³es®ee
DeY³eeme keÀjles p³eeÜejs DeeefLe&keÀ DeeefC e jepekeÀer³e DeefYepeele Jeiee&leerue keÀener ieì ogefce&U
mebmeeOeveeb®³ee JeeìHeeJej ÒeYeeJe Hee[leele. ns jepekeÀejCe DeeefCe DeLe&Meem$e ³eeb®³eeleerue mebyebOeeMeer
mebyebefOele Deens.
efJekeÀeme DeLe&Meem$eeuee ³ee Hes#eener DeefOekeÀ JeeJe Deens. kesÀJeU ogefce&U mebmeeOeveeb®³ee keÀe³e&#ece
JeeìHe DeeefCe efvejblej Jee{ermen®e veJns lej peveles®³ee peerJeveceeveele JesieJeeve DeeefCe ceesþîee
ÒeceeCeele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, jepekeÀe r³e
DeeefCe mebmLeelcekeÀ ³eb$eCee osKeerue mebyebefOele Deens.munotes.in

Page 7

71.3 .1 DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer oesve celes ( Two Views of Economic Development) :
1) HeejbHeefjkeÀ cele / efJe®eej :
DeLe&J³eJemLes®eer peer[erHeer ceO³es 5… les 7… ojeves Jeeefoj[esF& GlHeVeele peemle Jee{
Mesleer®ee Jeeìe keÀceer nesCes DeeefCe GÐeesie DeeefCe mesJeeb®³ee Jeeìe Jee{Ces.
peueo DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeJej ue#e keWÀefêle keÀj Ces.
mee#ejlee, Meeues³e efMe#eCe, Deejesi³e HeefjefmLeleer DeeefCe mesJee Fl³eeoer meeceeefpekeÀ
efveoxMekeÀebÜejs DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³ee HetjkeÀ Deens.
2) DeeOegefvekeÀ cele / efJe®eej : DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer efJemle=le J³eeK³ee
1991 ®³ee peeieeflekeÀ efJekeÀeme DenJeeueele Demes cnìues Deens keÀe r,efJekeÀemee®eer DeeJneves
cnCepes peerJeveceeve megOeejCes. l³eele G®®e GlHeVe, ®eebieues efMe#eCe, Deejesi³e DeeefCe Hees³eeb®es G®®e ÒeceeCe, oeefjêîe, mJe®í JeeleeJejCe, mebOeeR®eer meceevelee, DeefOekeÀ mJeeleb$³e
DeeefCe mece=× meebmke=Àefleke À peerJeve ³eeb®ee meceeJesMe Deens.
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ner SkeÀ yeng -Dee³eeceer Òeef¬eÀ³ee Deens.
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele meeceeefpekeÀ mebj®evee, ueeskeÀefÒe³e ¢<ìerkeÀesve, je<ì^er³e mebmLee lemes®e
DeeefLe&keÀ Jee{erceOeerue Jee{, Demeceevelee keÀceer keÀjCes DeeefCe oeefjêîe otj keÀjCes ³eeb®ee
meceeJesMe Deens.
Decel³e& mes ve ³eeb®³ee celes, efJekeÀemeecegUs ueeskeÀeb®es peerJeve megOeejues Heeefnpes. ³eemeeþer keÀe³e&
keÀjC³ee®eer #ecelee ner KejesKej cenÊJee®eer yeeye Deens.
1.3 .2 efJekeÀ emee®eer leerve cegueYetle cetu³es ( Three Core Values of Development) :
efJekeÀemee®ee He³ee&³eer ¢<ìerkeÀesve ieesuej DeeefCe Flejebveer efouee Deens. l³eeb®³eemeeþer efJekeÀemee®ee
Debleie&le DeLe& mecepetve IesC³eemeeþer efkeÀceeve leerve cegueYetle cet u³eebveer Jew®eeefjkeÀ DeeOeej DeeefCe
J³eeJeneefjkeÀ ceeie&oMe&keÀ leÊJes cnCetve keÀece keÀjeJes. efJekeÀemee®eer leerve cegueYetle cetu³es Heg{erueÒeceeCes
Deensle.
1) efìkeÀJeCes / YejCe HeescetueYetle iejpee HetCe& keÀjC³ee®³ee # ecelesmen ns keÀe³e& keÀjles p³eeefMeJee³e Dee³eg<³e DeMekeÌ³e
nesles. DeVeOeev³e, efveJeeje, Deejesi³e DeeefCe mebj#eCe n îeepeerJeve efìkeÀJeC îeemeeþer®³ee cegueYetle iejpee
Deensle. pesJne ³eeHewkeÀer keÀesCeleerner iejpe DevegHeefmLele Demeu³eeme efkeb ÀJee HegjJeþîeele iebYeerjefjl³ee keÀceer
Demeu³eeme HeefjHetCe& DeefJekeÀefmele DeJemLes®eer efmLeleer GÓJeles. DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eeMeerueles®es cegueYetle keÀe³e&
cnCepes MekeÌ³e eflelekeÌ³ee ueeskeÀebvee De mene³elee DeeefCe og:KeeJej ceele keÀjC³eemeeþe r ceeveJeer cegueYetle
iejpee HegjefJeCes nes³e. oj[esF& GlHeVeele Jee{, oeefjêîe efvecet&ueve, jespeieeje®³ee DeefOekeÀ mebOeer DeeefCe
GlHeVeeleerue DemeceevelesceO³es Ieì ner efJekeÀemee®eer HegjsMeer Deì vemeueer lejer DeeJeM³ekeÀ Deens.
2) mJele:®e er ÒeMebmee / Deeoj (Self -Esteem) :
³ee®ee DeLe& SkeÀ J³ekeÌleer cnCetve DeeHeCe DemeCes / peieCes ®eebieu³ee peerJevee®ee DeeCeKeer SkeÀ
IeìkeÀ cnCepes cetu³eeb®eer / iegCeJeÊes®eer ,³eesi³eles®eer DeeefCe mJeeefYeceevee®eer YeeJevee.munotes.in

Page 8

8mJele:®³ee iejp ee YeeieefJeC³eemeeþer FlejebÜejs meeOeve cnCetve ve JeeHejues peeCes. meJe& ueeskeÀ
DeeefCe meceepe mJeeefYeceevee®es keÀener cegueYetle ªHe MeesOeleele p³eeb®es mJeªHe meceepe les meceepe DeeefCe
mebmke=Àleer lesmebmke=Àleerle efYeVe Demet MekeÀleele. j e<ì^eb®eer mece=×er ner peJeUpeJeU ceesuee®eer þjueer Deens.
Deelee kesÀJeU DeeefLe&keÀ¢<ìîee DeeefCe leebef$ekeÀ MekeÌleer Demeuesu³ee osMeeb®eer ³eesi³elee DeeefCe mevceeve Jee{le
Deens. ³ee®es keÀejCe cegK³ele: efJekeÀefmele je<ì^ebceOeerue YeeweflekeÀ cetu³eebMeer mebyebefOele Demeuesues cenÊJe ns
nes³e.
3) mJeeleb$³e (Freedom) :
mJeeleb$³e cnCepes iegueeceefiejerletve cegkeÌlelee
mJeeleb$³e cnCepes peerJeveeleerue YeeweflekeÀ HeefjefmLeleerHeemetve meeceeefpekeÀ iegueeceefiejerletve
De%eeve, og:Ke, O ece&efvejHes#e Þe×e F. Heemetve otj jenCes.
mJeeleb$³eele meeceeefpekeÀ DeeefCe l³eeb®³ee meom³eebmeeþer efveJe[uesueer efJemle=le ÞesCeer meceeefJe<ì
Demeles.
DeefOekeÀ efJeÞeebleer IesC³ee®es mJeeleb$³e, DeefOekeÀ Jemlet DeeefCe mesJee efceUefJeC³ee®es mJeeleb$³e ³eele
Jew³eeqkeÌlekeÀ megj#ee, keÀe³eÐee®ee efve³ece, DeefYeJ³ekeÌleer mJeeleb$³e, jepekeÀer³e menYeeie DeeefCe
mebOeer®eer meceevelee ³eemen jepekeÀer³e mJeeleb$³ee®³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Deens.
ogDeeefCe cegueYetle veeiejer nkeÌkeÀeb®ee DeYeeJe DeeefCe DeeefLe&keÀ Demegjef#elelee ³eemeejK³ee
mJeeleb$³eebvee otj keÀjCes.
1.3.3 efJekeÀemee®eer JewefMe<ìîes ( Features of Develop ment) :
efJekeÀeme SkeÀ HeefjCeeceJee®ekeÀ Jee{ DeeefCe iegCeelcekeÀ yeoue.
GlHeeove DeeefCe leebef$ekeÀ yeoue (Òeieleer) Jee{erMeer mebyebefOele Deens.
DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens p³ee³eesies oj[esF& GlHeVe Jee{les DeeefCe G®®e peerJeveceeve Je keÀu³eeCe
efceUefJeles.
GHeueyOe ñeesleeb®ee meJee&le F<ìlece DeeefCe keÀe³e&#ece JeeHej kesÀuee Deens.
ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens p³ee³eesies osMee®ee JeemleefJekeÀ oj[esF& GlHeVe oerIe& keÀeueeJeOeerle Jee{le
peeles.
efkebÀ[ue yeie&j®³ee celes, efJekeÀeme cnCepes D eefOekeÀ GlHeeove DeeefCe leebef$ekeÀ yeoue nes³e.
1.3.4 mHe<ìerkeÀjCe -Je=×er DeeefCe efJekeÀeme :
20 J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le keÀener Del³eble Þeerceble je<ì^eb®eer DeeefCe yeN³ee®e iejerye
je<ì^eb®eer peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee Demeu³eecegUs efveCe&³e Je mebmeeOeve DeeOeeefjle DeLe&J³eJemLeebceOetve
GlHeeove Je GHeYeesie DeeOeeefjle DeLe&J³eJemLeebceOeerue meb¬eÀceCe keÀmes Ie[ues ³ee®ee DeY³eeme keÀjC³eeme
ceole Peeueer. ³eecegUs veesyesue HeeefjleesefkeÀe³ee&men efJekeÀemee®³ee DeLe&Meem$ee®es #es$e efvecee&Ce Peeues. leLeeefHe DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es ns cee@[sue met#ce
ueeskeÀmebK³es®³ee ceeieC³ee HetCe& keÀjerle veener DeeefCe veblej®³ee efme×ebleebkeÀ[tve keÀþesj ìerkeÀe kesÀueer iesueer.munotes.in

Page 9

9meeO³ee, keÀceer GlHeVe DeLe&J³eJemLesHeemetve DeeOegefvekeÀ, G®®e -GlHeVe -DeLe&J³eJemLessHe³e¥le
efvejblej Jee{ermen osMeeleerue ueeskeÀmebK³es®³ee jenCeerceeveele Jee{ nesCes cnCepes DeeefLe&keÀ efJekeÀeme nes³e.
lemes®e, pe j mLeeefvekeÀ peerJeveMewueer megOeejueer iesueer lej DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Jee{efJeuee peeF&ue. l³ee®³ee
J³eeHleerceO³es DeMeer Òeef¬eÀ³ee DeeefCe OeesjCes meceeefJe<ì Deensle p³eeÜejs SKeeos je<ì^ DeeHeu³ee ueeskeÀeb®es
DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe megOeejles.
v³et mketÀue HeÀe@j meesMeue efjme®e& ceOeerue ieesveeuees Sue HeÀesvmeskeÀes ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer
J³eeK³ee ’je<ì^eb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es efJeMuesDeLe&Meem$e%e, jepekeÀe jCeer DeeefCe Flejebveer 20 J³ee MelekeÀele JeejbJeej DeLe&J³eJemLee
efJekeÀefmele kesÀueer Deens. HeefM®eceskeÀ[erue MelekeÀevegMelekesÀ ner mebkeÀuHevee DeefmlelJeele Deens.
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, HeeM®eel³eerkeÀjCe nsefJeMesDemeuesues Flej Meyo Deensle. mebkeÀuHevee keÀOeer DeefmlelJeele Deeueer ns keÀesCeeueener þeTkeÀ vemeues lejer
yengleskeÀ ueeskeÀ mencele Deensle keÀer Yeeb[JeueMeener®³ee Gl¬eÀebleer DeeefCe meecebleJeeoe®³ee meceeOeeveeMeer
efJekeÀeme peJeUHeeme yebOevekeÀejkeÀ Deens.
meeceeefpekeÀ Meem$e%eeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee DeY³eemeeceO³es DeewÐeesefiekeÀ -DeeefLe&keÀ
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®³ee keÀejCeemleJe lemes®e DeeOegefvekeÀ mebmLeebceOeerue mebIeìveelc ekeÀ DeeefCe GÐece
efJekeÀemee®³ee mebyebefOele Hewuetb®ee meceeJesMe Deens. ns SsefleneefmekeÀ DeeefCe legueveelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve
J³eJemee³e mebmLee DeeefCe SbìjÒeeFPe efJekeÀemeeJej meceepeMeem$eer³e mebMeesOeve mJeerkeÀejles. yeepeejHesþ
DeeefCe efJekeÀeme -J³eJemLeeHeve mebyebOeeb®³ee Gl¬eÀebleer®eer (Jee{, DeeOegefvekeÀerkeÀjCe) efJeefMe<ì Òeef¬eÀ³ee DeeefCe
meebmke=ÀeflekeÀ¢<ìîee mebyebefOele je<ì^er³e meceevelee DeeefCe mecekeÀeueerve HeeM®eel³e mebmLeebceOeerue DeewÐeesefiekeÀ
mebIeìves®³ee mJ eªHeele HeÀjkeÀ ,Deeblejje<ì^er³e mlejeJej DeewÐeesefiekeÀ DeeefLe&keÀ Jee{ DeeefCe keÀeceefiejer®³ee
HeeleUerJej DeefmlelJeele Demeuesu³ee JewefJeO³eHetCe& yeoueeb®³ee mJeªHee®³ee DeeefCe keÀejCeeb®³ee efJeDeMee ÒeMveeb®eer GÊejs MeesOele Dee nsle. keÀener osMeeble Lesì HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeeefCe keÀeceieej
GlHeeokeÀlee ³eeb®es ÒeceeCe keÀe peemle Deens? FlejebceO³es?
ce@vmesue DeeefCe JesÛ cnCeleele keÀer, ogmeN³ee cene³eg×eveblej DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, oj[esF&
GlHeVeele Jee{ DeeefC e DeewÐeesefiekeÀ osMeeb®³ee leguevesle peerJeveceeve meeO³e keÀjC³eemeeþer efJekeÀemee®ee DeLe&
mecepeuee peele Deens.
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne efmLej efme×eble cnCetve osKeerue ceeveuee peeT MekeÀlees pees efJeefMe<ì JesUer
DeLe&J³eJemLes®eer efmLelee r oeKeJele es. MegcHeerìj (2003) ®³ee celes, ³ee DeeefLe&keÀ efme×ebleeceO³es
omleSsJepeerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer kesÀuesues yeoue kesÀJeU yeens©ve ³esCeeN³ee IeìkeÀeb®³ee nmle#esHeecegUs nesT
MekeÀleele.
1.3.5 Je=×er DeeefCe efJekeÀeme ³eeb®³eeleerue HeÀjk eÀ(Distinction between Growth and
Development) :
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne Meyo DeLe&J³eJemLee, DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe, DeeefLe&keÀ Òeieleer DeeefCe
Oece&efvejHes#e yeoue ³eemeejK³ee Meyoemeeþer He³ee&³eer Meyo cnCetve JeeHejuee peelees. DeeefLe&keÀ efJe keÀeme ³eemunotes.in

Page 10

10Meyoe®ee DeLe& JesieJesieUîee ueeskeÀebmeeþer efYeVe / JesieUe Demet MekeÀlees. DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eebveer DeeefLe&keÀ
Jee{ DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeceO³es HeÀjkeÀ kesÀuee Deens.
1) DeLe& :
DeeefLe&keÀ Je=×er ner JeemleefJekeÀ je <ì^er³e GlHeVeeleerue Jee{ efkebÀJee oj[esF& JeemleefJekeÀ je<ì^er³e
GlHeVeeleerue Jee{ Deens. je<ì^er³e GlHeVe ns DeLe&J³eJemLesle meeceev³ele: JemeJe& Debeflece Jemlet DeeefCe mesJeeb®es HewMee®es cetu³e Demeles. ³eeGu eì DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es je<ì^er³e GlHeVe
DeeefCe oj[esF& GlHeVeeleerue Jee{ meceeefJe<ì Deens DeeefCe cenlJeHetCe& DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ
GefÎ<ìeb®eer GHeueyOelee osKeerue Deens. Goe. oeefjêîe keÀceer keÀjCes, peerJeveceeve megOeejCes, efMe#eCe Je
efJekeÀemee®³ee ®eebieu³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osCes, Iejs, mJe®ílee, megjef#ele efHeC³ee®es HeeCeer, ®eebieues
Hees2) yengDee³eeceer :
DeeefLe&keÀ Je=×er ner Het Ce&HeCes DeeefLe&keÀ Ieìvee Deens. l³eele kesÀJeU DeeefLe&keÀ ®eue meceeefJe<ì
Deensle. ns SkeÀ mebkegÀef®ele mebkeÀuHevee Deens. je<ì^er³e GlHeeoveele JeemleefJekeÀ mlejeJej nesCeejer Jee{ peer
mebmeeOeveeb®³ee iegCeJeÊesle Jee{ (leb$e%eeve) DeeefCe leb$e %eevee®³ee megOeejCescegUs nesT MekeÀles.
³eeGueì DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ner SkeÀ yengDee³eeceer Òeef¬eÀ³ee Deens. ³eele DeeefLe&keÀ lemes®e iewj -
DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Deens. ³eele DeeefLe&keÀ mebyebOe, meeceeefpekeÀ mebj®evee, ueeskeÀefÒe ³e ¢ef<ìkeÀesve
DeeefCe je<ì^er³e mebmLeebceO³es yeoue meceeefJe<ì Deensle. ³eeceO³es YeeweflekeÀ mebHeÊeer lemes®e DeeO³eeeflcekeÀ
peerJeveele Jee{ meceeefJe<ì Deens. ³eeceO³es oeefjêîee®es efvecet&ueve, Demeceevelee keÀceer keÀjCes, ®eebieues
efMe#eCe, m Je®í JeeleeJejCe, meceeve mebOeer, mece=× meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve Fl³eeoeR®ee meceeJesMe Deens.
efJekeÀeme ne mebHetCe& yeoueeb®ee ÒeefleefveefOelJe keÀjlees p³eeÜejs mebHetCe& meeceeefpekeÀ ÒeCeeueer peerJeveeleerue
efmLeleerHeemetve DemeceeOeevekeÀejke À cnCetve YeeweflekeÀ¢<ìîee DeeefCe DeeO³eeeflcekeÀ¢<ìîee ®eebieueer ceeveueer
peeCeejer peerJeveMewueerkeÀ[s ogue&#e keÀjles.
3) ceeHeve :
DeeefLe&keÀ Je=×er ner HeefjceeCeJee®ekeÀ Jee{ Deens DeeefCe leer mLetue SÊeosMeer³e GlHeeove DeeefCe
oj[esF& Gl HeVe ³ee HeefjceeCeele ceespeueer peeles. cee$e DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne ÒeceeefCele Jee{ DeeefCe
iegCeelcekeÀ yeoue ³ee oesvner iees<ìer meceeefJe<ì keÀjlees. ne yeoue GlHeeovee®³ee IeìkeÀeb®³ee ®eebieu³ee
keÀeceefiejerceO³es, leb$e%eeveeceO³es megOeejCe e, mebj®eveelcekeÀ DeeefCe #es$eer³e yeoue, DeeefLe&keÀ DeeefCe
meeceeefpekeÀ mebmLeeb®ee efJekeÀeme DeeefCe cetu³es Òeefleefyebefyele neslees.
4) De©bo / mebkegÀef®ele DeeefCe efJemle=le mebkeÀuHevee :
DeeefLe&keÀ Je=×er ner SkeÀ mebkegÀef®ele mebkeÀu Hevee Deens. l³eele kesÀJeU DeeefLe&keÀ ®eue meceeefJe<ì
Deensle pemes keÀer GlHeeove DeeefCe GlHeVeele Jee{. ³eeGueì DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ner SkeÀ J³eeHekeÀ
mebkeÀuHevee Deens. ³eele DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ peerJeveele Jee{, jespeieej, meceeve lee, Deejesi³e
DeeefCe efMe#eCe ³eeb®ee meceeJesMe Deens. ieeTuesle ³eeb®³ee celes, efJekeÀemeele leerve cegueYetle cetu³es
Dee{Uleele. ner leerve cegueYetle cetu³es Heg{erueÒeceeCes Deensle, pemes keÀer efveJee&n (cegueYetle iejpee HegjJeCes),
mJeeefYecee ve (Deelce -mevceeve DeeefCe mJeeleb$³ee®eer YeeJevee) DeeefCe mJeeleb$³e (iegueeceefiejerletve cegkeÌlelee,
De%eeve, og:Ke, oeefjêîe DeeefCe pegv³ee keÀuHevee) .munotes.in

Page 11

115) meeOeves (Resources / means )DeeefCe iejpee (Ends ):
Decel³e& mesve ³eeb®³ee celes DeeefLe &keÀ Jee{erme MesJeì®ee / MesJeì®eer iejpe cnCetve mecepetleoejHeCes
ceeveues peeT MekeÀle veener. efJekeÀeme ne MesJeì / iejpe vemelees. ner SkeÀ mebkegÀef®ele mebkeÀuHevee Deens.
³eeGueì DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeves nkeÌkeÀ (efvejblejlee DeeefCe mJeeefYece eve osCes) DeeefCe #ecelee (mJeeleb$³e
mHe<ì keÀjCes) efJemleeefjle kesÀueer Deens. mesve ³eeb®³ee celes, mJeeleb$³e ns efJekeÀemee®es ÒeeLeefcekeÀ GefÎ<ì
lemes®e efvejefvejeUîee ÒekeÀej®es DemJeeleb$³e, p³eele ueeskeÀebmeeþer keÀceer mebOeer Demeleele keÀ e{tve
ìekeÀC³ee®es cegK³e ceeO³ece ceeveleele. mesve ³eeb®³ee celes, efJekeÀemee®ee DeLe& cnCepes JesieJesieUîee ÒekeÀej®³ee
DemJeeleb$³eeb®ee veeMe keÀjCes -ogmJeeleb$³ee®ee De YeeJe, Demegjef#elelee Fl³eeoer efJekeÀemeeuee ueeskeÀ Deevebo Iesle Demeuesu³ee mJeeleb$³ee®ee
efJemleej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ceeveueer Heeefnpes. ³eemeeþer oj[esF& GlHeVee®eer Jee{ ns®e SkeÀcesJe meeOeve
Deens.
6) ÒeemebefiekeÀlee :
ce@[ermeve ³eeb®³ee celes, DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne efJekeÀefmele osMeeleerue Jee{l³ee GlHeVeeMeer
mebyebefOele Deens. efJekeÀefmele osMeeb®³ee Òeieleermeeþer ns DeefOekeÀ mebyebefOele Demee mee®ee Deens. DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme ne DeefJekeÀefmele efkebÀJee keÀceer efJekeÀefm ele osMeeMeer mebyebefOele Deens. lees ÒeceeCeelcekeÀ Jee{ DeeefCe
iegCeelcekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCelees Je l³ee®es ceeHeve MekeÌ³e keÀjlees. meJe& osMeebceO³es ³ee®ee ceesþîee ÒeceeCeele
JeeHej kesÀuee peelees keÀejCe efJekeÀemeemeeþer efJekeÀeme ner DeeJ eM³ekeÀ Deì Deens.
7) mebmeeOeves DeeefCe JeeHej :
Gmeg&uee efnkeÌme ³eeb®³ee celes, Òeiele osMeeb®³ee mecem³ee ³ee cegK³elJeskeÀ©ve Jee{erMeer mebyebefOele
Deensle. l³eeb®eer yengleskeÀ mebmeeOeves DeeOeerHeemetve®e %eele DeeefCe yeN³ee®e ÒeceeCeele e fJekeÀefmele kesÀueer iesueer
Deensle. DeeefLe&keÀ Jee{ ner SkeÀ mJe³eb®eefuele Òeef¬eÀ³ee Deens DeeefCe ³eemeeþer Òeiele osMeeb®³ee mejkeÀejves
keÀesCelesner efJeMesJeeHeju³ee iesuesu³ee ñeesleeb®³ee efJekeÀemeeMeer mebyebefOele Deensle. pejer l³eeb®ee GHe³eesie meJe&%eele Deens.
DeMeeÒekeÀejs DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne DeefJekeÀefmele osMeeb®³ee mecem³eebMeer DeeefCe l³eeb®³ee meceeOeeveeMeer
(Ghee³e / efvejmeve) mebye befOele Deens. DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne DeefJekeÀefmele osMeeb®³ee mecem³ee
mees[efJeC³eemeeþer jep³eeb®³ee peeie©keÀ DeeefCe nsleg HegjmHej Òe³elveeb®ee HeefjCeece Deens.
8) peesmesHeÀ MegcceHeerìj ³ee DeLe&Meem$e%ee®³ee Devegmeej ,Jee{ / Je=×er ne oer Ie&keÀeUeHe³e¥le nUtnUt
®eeueCeeje Je efmLej yeoue Demelees pees ye®ele DeeefCe ueeskeÀmebK³es®³ee ojele meJe&meeOeejCe Jee{ercegUs
Ie[tve ³eslees Je ns oerIe&keÀeU osKeerue ®eeuet jenles. DeMeeÒekeÀejs Jee{ / Je=×er ner efvejblej, nUtnUt DeeefCe
efmLej Òe ef¬eÀ³esme metef®ele keÀjles.
³eeGueì DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne Kebef[le Demelees DeeefCe efmLej efmLeleerle GlmHetÀle& yeoue
Ie[Jetve DeeCelees. pees HetJeea DeefmlelJeele Demeuesu³ee meceleesue efmLeleerme keÀe³ece®ee yeouelees DeeefCe
efJemLeeefHele keÀjlees. DeeefLe&keÀ efJekeÀeme pegv³ee meceleesuee®eer peeiee Ieslees DeeefCe SkeÀ veJeerve meceleesue
DeeCelees (ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ, GlHeVe DeeefCe Ke®e&, ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe F. ceOeerue meceleesue) .munotes.in

Page 12

129) efkebÀ[j yeie&j®³ee celes, Dee efLe&keÀ Jee{ cnCepes DeefOekeÀ efkebÀJee peemle GlHeeove, peemle GlHeVe,
G®®e jespeieej F. l³ee b®³ee celes, DeeefLe&keÀ ÒeceeCeeleerue HeefjJele&veeme Jee{ cnCeleele. ³ee®ee DeLe& meeOeves
DeeefCe GlHeeoveeb®³ee He×leeRMeer keÀener mebyebOe veener. ³eeGue ì DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee DeLe& Demee neslees keÀer
DeefOekeÀ GlHeeove DeeefCe leebef$ekeÀ DeeefCe mebmLeelcekeÀ J³eJemLesceO³es yeoue, p³eeÜejs GlHeeove le³eej
kesÀues peeles. DeMeeÒekeÀejs efJekeÀemeeceO³es kesÀJeU HeefjCeecekeÀejkeÀ Jee{ nesle veener lej iegCeelcekeÀ yeoue
osKeerue neslees.
10) yee³eve& DeeefCe mìesvme ³eeb®³ee celes , ’pesJne DeefOekeÀ Jemlet le³eej keÀjlee ³esleele lesJne DeeefLe&keÀ
Jee{ nesles. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es peerJevee®eer iegCeJeÊee, GheueyOe Jemletb®³ee iegCeO ecee&le efkebÀJee
GlHeeovee®es Dee³eespeve keÀjC³ee®³ee He×leeRceO³es megOeejCee nesles.“
11) [e@. ye´eFì efmebie ³eeb®³ee celes , ’DeeefLe&keÀ Jee{er®³ee yeeyeleerle kesÀJeU SkeÀìîee je<ì^er³e GlHeVeele
Jee{ nesles. DeLe&J³eJemLesle mebj®eveelcekeÀ yeoue nesle veener. l³eeGueì, DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ner SkeÀ yeng -
Dee³eeceer Ieìvee Deens. ³eele kesÀJeU HewMee®³ee GlHeVeele®e Jee{ nesle veener, lej JeemleefJekeÀ meJe³eer,
efMe#eCe, meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e, DeefOekeÀ ceveesjbpeve DeeefCe Kejb lej ns yeveef JeC³eeN³ee meJe& meeceeefpekeÀ
DeeefCe DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerlener l³eele megOeejCee nesles pes SkeÀ HeefjHetCe& DeeefCe Deeveboer peerJeve osles.“
Òee. pes. kesÀ cesnlee ³eebveer ’Je=×er / Jee{ ³ee Meyoeuee HeefjCeeceelcekeÀ cenÊJe efoues lej
efJekeÀemeeuee iegCeelcekeÀ cenÊJe efoues.“ DeMee Meyoele Jejerue ®e®ex®ee meejebMe efouee Deens.
1.4 #ecelee, ÒeueesYeve DeeefCe Jebef®elelee (ENTITLEMENT,
CAPABILITIES, DEPRIVATION)
Decel³e& mesve®ee #ecelee ¢ef<ìkeÀesve ne ieefjyeer, Demeceevelee DeeefCe ceeveJeer efJekeÀeme DeMee
meeceev³e DeeefLe&keÀ ceevekeÀ / efJeMuesDeY³eemeeceO³es l³eeves ceeveJeer #ecelee DeeefCe mJeeleb$³eeMeer mebyebefOele Demeuesu³ee ®eewkeÀìer®ee efJekeÀeme,
HeefjefJekeÀeme efveoxMeebkeÀ le³eej keÀjC³ee®eer ÒesjCee efceUeueer.
GlHeVe DeeefCe mebHeÊeer ¿ee mJele: HeÀkeÌle iejpe eveenerle ,Hejbleg Fl ej nsletmeeþer JeeHejueer
peeleerue DeMeer GHekeÀjCes osKeerue Deensle. 1998 ceOeerue DeLe&Meem$eeleerue veesyesue HeeefjleesefDecel³e& mesve Demee leke&À keÀjleel e keÀer, keÀece keÀjC³ee®eer #ecelee ner®e iejerye efkebÀJee iejerye vemeues ueer
J³ekeÌleer ner efmLeleer mecepeC³ee®es keÀece keÀjles .mesve veceto keÀjleele keÀer, DeeefLe&keÀ Jee{ ner SkeÀ MesJeì®eer
iejpe cnCetve ceevelee ³esle veener. efJekeÀemeeves DeeHeues peerJeve DeeefCe mJeeleb$³eeb®ee Deevebo Jee{JeC³eekeÀ[s
ue#e efoues Heeefnpes. mesve SkeÀef$ele GlHeVe, je<ì^er³e GlHeeove Fl³eeoer. ÒeecegK³eeves HeejbHeeefjkeÀ efJekeÀeme
DeLe&Meem$eeMeer efveie[erle Demeuesu³ee IeìkeÀebHeemetve otj peeleele. ueeskeÀeb®³ee nkeÌkeÀ DeeefCe ³ee nkeÌkeÀebÜejs
le³eej kesÀuesu³ee #ecelee ³ee keÀ[s ue#e osleele. ³eeleerue cenÊJee®es cegÎs KeeueerueÒeceeCes Deensle.
nkeÌkeÀ / DeefOekeÀej : nkeÌkeÀ cnCepes JewkeÀefuHekeÀ Jemlet®ee SkeÀ meb®e p³eeuee SKeeoer J³ekeÌleer
meceepeele l³eeuee efkebÀJee efleuee meeceesjs peeCeeN³ee nkeÌkeÀ DeeefCe peye eyeoeN³ee ³eeb®eer mebHetCe&leemunotes.in

Page 13

13JeeHe©ve efceUt MekeÀles. nkeÌkeÀ keÀener efJeefMe<ì iees<ìer keÀjC³ee®eer #ecelee efvecee&Ce keÀjleele. yengleskeÀ
ueeskeÀebmeeþer nkeÌkeÀ ns l³eeb®eer Þece efJe¬eÀer keÀjC³ee®eer #ecelee DeeefCe Jemletb®³ee efkebÀceleer ³e eJej
DeJeuebyetve Demeleele. nkeÌkeÀ ns kesÀJeU ceekexÀì ces®eefvePeceÜejs efveOee&efjle kesÀues peele veenerle lej les
meceepeeleerue MekeÌleer mebyebOe, meceepeeleerue mebmeeOeveeb®es DeJekeÀeMeer³e efJelejCe DeeefCe J³ekeÌleer
jep³eeletve keÀe³e efceUJe t MekeÀleele ³eemeejK³ee IeìkeÀebÜejs osKeerue efveOee&efjle kesÀues peeleele.
#ecelee : nkeÌkeÀ ns efvecee&Ce kesÀues peeleele . J³ekeÌleer®³ee HeÀe³eÐee®ee efveCe&³e l³ee®³ee #ecelesvegmeej
neslees keÀer lees keÀe³e keÀ© MekeÀlees efkebÀJee keÀe³e keÀ© M ekeÀle veener, keÀe³e Demet MekeÀle veener. mesve
³eeb®³ee celes HeejbHeeefjkeÀHeCes mecepeueer peeles leMeer GlHeVeeÜejs efkebÀJee GHe³egkeÌlelesvegmeej ieefjyeer ³eesi³e
efjl³ee ceespeueer peeT MekeÀle veener. SKeeÐee J³ekeÌleerkeÀ[s Demeuesu³ee iees<ìer keÀe³e Demeleele. Hejblet
ceeCetme cnCepes keÀe³e efkebÀJee keÀe³e Demet MekeÀlees, DeeefCe keÀjlees, efkebÀJee keÀ© MekeÀlees. ueeskeÀeb®es
keÀu³eeCe ner GHe³egkeÌlelee He×leer ÒeceeCes JeeHeju³ee peeCeeN³ee Jemletb®³ee JewefMe<ìîeebJej DeJeuebyetve
veener, lej ûeenkeÀ keÀesCel³ee Jemlet JeeHe© MekeÀleele Je Jemleg keÀMee þjleele ³eeJej DeJeuebyetve
Demeles. GoenjCeeLe&, DeefMeef#ele ceeCemeemeeþer Demeuesues HegmlekeÀe®es cenÊJe. lees ceeCetme les HegmlekeÀ
mJe³ebHeekeÀemeeþer FbOeve cnCetve efkebÀJee me peeJeìermeeþer DemeCeejer Jemlet cnCetve JeeHejlees.
l³ee®³eemeeþer HegmlekeÀe®es HeÀejmes cenÊJe vemeles. ogmejs GoenjCe HejpeerJeer jesie Demeuesu³ee
J³ekeÌleer®es Deens. HejpeerJeer jesie Demeuesueer J³ekeÌleer Keeu uesu³ee HeoeLee&letve les HeesMekeÀCeej veener pes lees jesie vemeuesues J³ekeÌleer efceUeJet MekesÀue.
mesve ³eeb®³ee celes, ieefjyeer ner MesJeìer HeÀkeÌle GlHeVee®eer iees<ì vemetve efkeÀceeve #ecelee
efceUefJeC³eele Deeuesues DeHe³eMe Deens. ns ue#eele IesCes DeeJeM³ekeÀ De ens keÀer ceeveJe kesÀJeU Òel³e#e keÀmes
keÀe³e& keÀjlees ³eeJej®e veener lej cenÊJeHetCe& ceeiee¥veer keÀe³e& keÀjC³ee®eer l³ee®eer #ecelee DemeCes ³eeJejner
peesj efouee peelees. keÀeneRvee DeMee #eceleebHeemetve Jebef®ele þsJeues peeT MekeÀles .pemes ke Àer, De%eeve,
mejkeÀejer o[HeMeener, DeeefLe&keÀ mebmeeOeveeb®ee DeYeeJe efkebÀJee Keesìer peeCeerJe.
JeemleefJekeÀ GlHeVe DeeefCe JeemleefJekeÀ HeÀe³eÐeebceO³es Demeceevelee: Hee®e ñeesle ns mHe<ì
keÀjleele :
Jew³eeqkeÌlekeÀ efJeHe³ee&JejCeer³e efJeefJeOelee -Leb[, mebmeie&pev³e jesie, ÒeotkeÀHe[îeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee.
iegvnsieejer DeeefCe efnbmee®eeje®³ee meeceeefpekeÀ nJeeceeve eleerue efYeVelee
mebyebefOele ¢ef<ìkeÀesveeceOeerue HeÀjkeÀ -Dee®ejCeeb®³ee ÒemLeeefHele vecegv³eeb®eer keÀceesef[ìer DeeJeM³ekeÀlee
efve³eceeJeueer DeeefCe ÒeLee ³eeJej DeJeuebyetve JemletbceO³es efYeVe Demet MekeÀleele. Goe. Þeerceble meceepeele
leguev esves iejerye DemeC³eecegUs keÀe³e& keÀjCes (meecegoeef³ekeÀ peerJeveele Yeeie IesCes) ìeUlee ³esles, pejer
SKeeÐee J³ekeÌleer®es GlHeVe efvejHes#e ¢<ìerves, keÀceeF&®³ee HeeleUerHes#ee peemle Demet MekeÀles p³eeJej
iejerye meceepeeleerue meom³e DeefOekeÀ menpelesves keÀe³e& keÀ©ve MekeÀleele DeeefCe ³eMe otjoMe&ve meb®e,
keÀej, F&cesue Dee³e[er F.
kegÀìgbyeele efceUCeejs keÀewìgbefyekeÀ GlHeVeeceO³es JeeìHe, pes meeceeef³ekeÀ Ke®ee&®es SkeÀ cetueYetle IeìkeÀ
Deens. keÀewìgbefyekeÀ mebmeeOeves DemeceeveHeCe s Jeeìu³ee peeT MekeÀleele. cegueeR veekeÀmes cegueebHes#ee keÀceer
JewÐekeÀer³e efMe#eCe efceUles.munotes.in

Page 14

14mJeeleb$³e :
iegueeceefiejerletve cegkeÌlelee
mJeeleb$³e cnCepes peerJeveeleerue YeewieesefuekeÀ HeefjefmLeleerHeemetve meeceeefpekeÀ iegueeceefiejerletve De%eeve,
og:Ke, Oece&efvejHes#e Þe×e F. otj jenCes.
mJeeleb$³eele meeceeefpekeÀ DeeefCe l³eeb®³ee meom³eebmeeþer efveJe[uesueer efJemle=le ÞesCeer meceeefJe<ì
Demeles.
DeefOekeÀ efJeÞeebleer IesC³ee®es mJeeleb$³e, DeefOekeÀ Jemlet DeeefCe mesJee efceUefJ eC³ee®es mJeeleb$³e ³eele
Jew³eeqkeÌlekeÀ megj#ee, keÀe³eÐee®ee efve³ece, DeefYeJ³ekeÌleer mJeeleb$³e, jepekeÀer³e menYeeie DeeefCe mebOeeR®eer
meceevelee ³eemen jepekeÀer³e mJeeleb$³eeb®³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Deens.
ogcegueYetle veeiejer nkeÌkeÀeb®ee DeYeeJe DeeefCe DeeefLe&keÀ Demegjef#elelee ³eemeejK³ee De mJeeleb$³eebvee otj
keÀjCes.
ieefjyeer®es ceespeceeHe (Measurement of P overty ):
JeemleefJekeÀ keÀesCel³eener osMee®³ee efJekeÀemee®ee DeY³eeme keÀjCes ,ns efpelekesÀ cenÊJee®es Deens
eflelekesÀ®e l³ee osMee®³ee efJekeÀemeele De[LeUe DeeCeCeeN³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eememeg×e eflelekeÀe®e cenÊJee®ee
þjlees. yengmebK³e DeefJekeÀe fmele osMe ns DeveskeÀefJeOe mecem³eebveer $emle Peeuesues Deensle. ³ee DeefJekeÀefmele
osMeeveemeg×e keÀener mecem³ee Yes[meeefJele Deensle. osMee®³ee efJekeÀemeele DeveskeÀ De[LeUs ³esleele.
l³eeleerue cegK³e cnCepes iejeryeer, ueeskeÀmebK³es®ee mHeÀesì, yesjespeieejer DeeefCe Demeceevelee. ³ee efJeYeeieele
DeeHeCe ieefjyeer®eer mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesTve efle®es c eespeceeHe keÀmes kesÀues peeles, ³ee®ee DeY³eeme
keÀ©³ee.
iejeryeer mebkeÀuHevee :
YeejleemeejK³ee DeveskeÀ efJekeÀmeveMeerue DeeefCe DeefJekeÀefmele osMeeble iejeryeer ns HeÀej ceesþer
mecem³ee Deens. Demes meebefieleues peeles keÀer ‘Poverty any where is a threat to prosperity
every where’ peiee®³ee kegÀþu³eener Yeeieele Demeuesueer iejeryeer ner meJe& efþkeÀeCe®³ee YejYejeìerme
OeeskeÀe efvecee&Ce keÀjles. l³eecegUs osMeeb®³ee mebHeÊeer®³ee DeY³eemeeyejesyej osMeeb®³ee ieefjyeer®ee DeY³eemener
leerlekeÀe®e, efkebÀyengvee Lees[e peemle, cenÊJee®ee Deens.
p³ee ueeskeÀebvee GHeYeesiee®ee efkeÀceeve opee&meg×e ieeþCes MekeÌ³e nesle vee ner l³eebvee iejerye Demes
cnCeleele. jenCeerceeveeb®ee efJeefMe<ì opee& jesKeC³eemeeþer keÀener efkeÀceeve GHeYeesie DeeJeM³ekeÀ Demelees Je
l³eemeeþer efkeÀceeve GlHeVe efceUCes iejpes®es Demeles. ³eeefJe1961 meeueer Yeejle mejkeÀej®³ee efve³eespeve ceb[Ueves vesceuesu³ee DeY³eeme ieìeves Keepeieer GHeYeesie
Ke®ee&®es efkeÀceeve ÒeceeCe oj[esF& oj ceeCeMeer ©. 20/ -(1960 -61 ®³ee efkebÀceleer) DemeeJes ,DeMeer
efMeHeÀejme kesÀueer.
efve³eespeve ceb[U eves Deelee GlHeVe iejeryeer He×leeR®ee mJeerkeÀej kesÀuee Deens. l³eevegmeej ûeeceerCe
Yeeieele oj[esF& 2400 ke@Àuejerpe DeeefCe veeiejer Yeeieele efkeÀceeve 2100 ke@Àuejerpe®ee GHeYeesie
IesC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs GlHeVe ieefjyeer®³ee ceeHeveeme eþer efkeÀceeve GlHeVe cnCetve mJeerkeÀejues
Deens. ³ee efvekeÀ

Page 15

15(1973 -74 efkebÀcele DeeOeej) DeeJeM³ekeÀ Deensle. ³ee GlHeVe Keeueerue ueeskeÀ ns oe efjêîejsKeeueer ³esleele, ns YeejleeefJeDeLee&le FLes DeeHeCe ieefjyeer®³ee meJe&ceev³e DeMee oesve mebkeÀuHe veeb®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
mebHetCe& peieele mebMeesOekeÀ DeeefCe meebefK ³ekeÀer³e mebmLee ³ee iejeryeerefJemebkeÀuHevee JeeHejleele.
1) efvejHes#e oeefjêîe (Absolute Poverty)
2) meeHes#e oeefjêîe (Relative Poverty)
efvejHes#e oeefjêîe (Absolute Poverty) :
ceeveJeer peerJeve peieC³eemeeþer keÀener DeeJeM³ekeÀ DeMee efkeÀceeve meecegûeer®eer iejpe Dem eles.
efvejHes#e oeefjêîe ns DeMeer SkeÀ DeJemLee Deens keÀer p³eele ceeveJeer peerJeve peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DeMee
efkeÀceeve meeOevemeecegûeer®eer availability (GheueyOelee) vemeles. ³eele peerJeveeuee DeeJeM³ekeÀ Demeuesues
DeVe, Jeñe Je efveJeeje ueeskeÀebvee efceUle veener. efvejHes#e oeefjêîe ns oeefjêîe jspeerJeve peieCeeN³ee ueeskeÀebvee GHeemeceejer, DeekeÀefmcekeÀ ce=l³et, kegÀHeesmeeceesjs peeJes ueeieles. ner®e mecem³ee Het{s `leerJe´ iejeryeer' (chronic poverty) ceO³es efJemleeefjle kesÀueer
peeles. ³ee efvejHes#e oeefjêîe DeJemLesle ueeskeÀebvee nueeKeer®³ee Dee³eg<³eeme meeceesjs peeJes ueeieles. ³ee
iejeryeerle peieCeejer ceeCemes ner efHe{er oj efHe{er ieefjyeer®³ee og<ì ®e¬eÀele De[ketÀve peeleele. ³ee
og<ì®e¬eÀeletve yeensj He[Ces ns DeefleMe³e keÀþerCe DeeefCe DemebYeJe Demeles. Goe. ue@efìve DecesefjkeÀe,
DeeefÖeÀkeÀe.
2) meeHes#e oeefjêîe (Relative Poverty) :
meeHes#e oeefjêîe ns SkeÀ DeMeer DeJemLee Deens keÀer p³ eeceO³es SkeÀe®e meceepeeleerue JesieJesieUîee
/ efYeVe J³eeqkeÌle®³ee mece=×er®eer leguevee kesÀueer peeles. SKeeoer J³eeqkeÌle ner ogmeN³ee J³eeqkeÌleHes#ee efkeÀleer
ÒeceeCeele meeOevemeecegûeer®ee GHeYeesie Iesles ns DeY³eemeues peeles. ³eeceO³es efJee fJeOe J³ekeÌleerkeÀ[s Demeuesueer
meeOevemeecegûeer, l³eeb®³ee jenCeerceevee®ee opee& ³eeb®ee legueveelcekeÀ DeY³eeme kesÀuee peelees. meeHes#e oeefjêîe
ner SkeÀ meeJe&ef$ekeÀ Ieìvee Deens. Òeiele, DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀefmele osMeebceO³es meeHes#e oeefjê îeceespeue speeles.
DeLee&le DeeHeCe efvejHes#e oeefjêîee ®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
UNDP / meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce (1997) ®³ee celes iejeryeer cnCepes peerJeveeleerue
Del³eble DeeJeM³ekeÀ #eceleebceO³es Jebef®eleHeCee DemeCes p³e ele peeCekeÀej / Dyanee DemeCes, oerIe& DeeefCe
efvejesieer peerJeve peieCes, HegjsMeer DeeefLe&keÀ lejleto, mecegoe³ee®³ee peerJeveele HetCe&HeCes menYeeieer nesCes F.
#eceleeb®ee meceeJesMe Deens.
Decel³e& mesve (1992) ³eeb®³ee celes, iejeryeer cnCepe s keÀener keÀceerlekeÀceer mJeerkeÀeju³ee iesuesu³ee
HeeleUerHe³e¥le Heesnes®eC³eele cegueYetle #eceleebvee Deeuesues DeHe³eMe, keÀceerlekeÀceer ®eebieues HeesHegjsmes keÀHe[s (HeesMeeKe) DeeefCe HeesDeefOekeÀ peìerue meeceeefpekeÀ keÀeceefiejeR®ee meceeJesMe Demelees. Goe. mecetoe³ee®³ee peerJeveele menYeeie
IesCes, ueepe ve yeeUielee meceepeele peenerjHeCes GHeefmLele jenCes F.munotes.in

Page 16

16iejeryeer efveJeejCe keÀe³e&¬eÀc e le³eej keÀjC³eemeeþer iejeryeer®eer J³eeK³ee keÀjCes DeeefCe oeefjêîe
ceespeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. mebHetCe& iejeryeer®eer ce³ee&oe DeMeer Deens keÀer cetueYetle iejpee YeeieefJeC³eemeeþer
Hegjsmes ñeesle Dee%ee keÀjC³eeme DemeceLe& DeMee ueeskeÀeb®eer m ebK³ee Deens. l³eebvee JeemleefJekeÀ GlHeVee®³ee
efkebÀJee Deeblejje<ì^er³e oeefjêîe jsceeveueer peeles. HeefjHetCe& iejeryeer ceespeueer peeles DeeOegefvekeÀ meceepeele Hegjsme s efìkeÀC³eemeeþer SKeeÐee
J³ekeÌleeruee cegueYetle iejpee HetCe& kesÀu³ee Heeefnpesle. leLeeefHe, Hegjsmes DeeefCe DeeOegefvekeÀ meceepeemeejKes Meyo
DemHe<ì Deensle.
efvejHes#e iejeryeer®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀjC³eemeeþer DeeCeKeer SkeÀ ¢ef<ìkeÀesv ec n C e p e s
peieC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee keÀ@uejeR®³ee efkeÀceeve mesJeeb®ee Deboepe IesCes pesCeskeÀ©ve oeefjêîe
ceeHeve keÀjCeeN³ee MeesOeecegUs oeefjêîe jsDeefmlelJeele D emeuesu³ee HeeleUerJej oMe&efJeles. ³eemeeþer GlHeVe efkebÀJee GHeYeesiee®³ee meboYee&le DeMeer
DeekeÀ[sJeejer DeeJeM³ekeÀ Deens. meeceev³e meebefK³ekeÀer³e meeOeves iejeryeer®³ee DeekeÀueveemeeþer JeeHejueer
peeleele.
1) GlHeVe, GHeYeesie ceevekeÀ, Heew ef<ìkeÀ meeceûeer®³ee meboYee&le meJex#eCe
2) jespeieej, ie=nefvecee&Ce Deìer ³eeb®eer ceeefnleer ieesUe keÀjC³eemeeþer meJex#eCe osKeerue kesÀues peeles.
3) peveieCevee DeekeÀ[sJeejercegUs oeefjêîee®ee Deboepe osKeerue mece#eHeCes Ieslee ³eslees.
iejeryeer®es ceespeceeHe keÀjC³ee®³ee efJeefJeOe He×leer DeeefCe He³ee&³eer ceeHeob[
ceeveJe iejeryeer efveoxMeebkeÀ (Human Poverty Index (HPI) :
ceeveJe iejeryeer efveoxMeebkeÀ ner mebkeÀuHevee meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce ³eeb®³ee ceeveJeer
efJekeÀeme DenJeeueeceO³es 1997 ceO³es DeeCeueer iesueer. ceeveJe iejeryeer efveoxMeebkeÀ SkeÀ meb³egkeÌle efveoxMeebkeÀ
Deens, pees meceepeeleerue ieefjyeeb®³ee DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®eer meejebMe meebefK³ekeÀer ceespeCeejs DeveskeÀ IeìkeÀ
Ghee³eebJej DeeOeee fjle Deens. meeOeejCe efveoxMekeÀeHes#ee ne efveoxMeebkeÀ ®eebieuee Deens. iejeryeer ner yeng -
Dee³eeceer mecem³ee DeeefCe SkeÀ meeHes#e mebkeÀuHevee Deens DeeefCe cnCetve®e efYeVe osMeebceO³es efYeVe IeìkeÀ
DeeefCe efYeVe DeHes#ee efJe®eejele IesCes DeeJeM ³ekeÀ Deens. ³etSve[erHeerves oesve efveoxMeebkeÀ efJekeÀefmele kesÀues. SkeÀ
-efJekeÀmeveMeerue osMeebmeeþer S®eHeerDee³e -1D e e e f C eo e s v e -efveJe[uesu³ee G®®e GlHeVe DeesF&meer[er
osMeeb®³ee ieìemeeþer S®eHeerDee³e -2
ceeveJe iejeryeer efveoxMeebkeÀ S®eHeerDee³e -1 ne efJekeÀmeveMeerue osMeebceOeerue iejeryeer®es ceespeceeHe
keÀjC³eemeeþer SkeÀ meb³egkeÌle efveoxMeebkeÀ Deens pees leerve mebkesÀlekeÀebJej DeeOeeefjle Deens.
1.Dee³egcee&ve
2.cetueYetle efMe#eCe
3.meeJe&peefvekeÀ DeeefCe Keemeieer mebmeeOeve ebceO³es ÒeJesMe (access)
1) Dee³egcee&ve (oerIee&³eg<³e) ns ceeveJeer efJekeÀemee®es cenÊJeHetCe& met®ekeÀ Deens. efJekeÀmeveMeerue osMeeb ceO³es
Dee³egcee&ve 40 Deens ,lej efJekeÀefmele osMeebceO³es 60 Deens. Dee³egcee&ve ns SketÀCe peerJeve HeefjefmLele er,
Deejesi³e DeeefCe mJe®íleeJeef

Page 17

17peieC³ee MeerDeens DeeefCe ueneve Je³eele ce=l³et®eer Demegjef#elelee ceespeles. ns 40 JecejCe HeeJeuesu³ ee ueeskeÀeb®³ee ìkeÌkesÀJeejer®es ÒeefleefveefOelJe keÀjles.1P2) mee#ejlee (cetueYetle %eeve) ns efJekeÀemee®³ee HeeleUer®es DeeCeKeer SkeÀ met®ekeÀ Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCe
Demetvener efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es efvej#ej les®eer HeeleUer G®®e Deens DeeefCe osMeele DeeefCe peeieeflekeÀ
HeeleUerJej nesle Demeuesu³ee yeoueeb®³ee DevegDeeefLe&keÀ mebOeer®ee HeÀe³eoe IesC³eemeeþer osKeerue ns DeeJeM³ekeÀ Deens. %eevee®ee Jebef®eleHeCee ne DeveskeÀ
De[LeUs efvecee&Ce keÀjlees. ³ee ³egieele Jee®eve DeeefCe mebJeeoe®³ee peieeHeemetve efvej#ej DemeCeeN³ee Òeew{
J³ekeÌleeRvee keÀuHeveeb®es JewMJeerkeÀjCe DeeefCe leb$e%eeve ³ee Heemetve Jebef®ele jeneJes ueeieles. ³eem eeþer mee#ejlee
DeeJeM³ekeÀ Deens.2P3) eflemeje efveoxMekeÀ jenCeerceeve Deens. ne efvekeÀlejer lees leerve IeìkeÀeb®es meb³eespeve Deens. jenCeerceeve leerve yeoueebJej DeeOeeefjle Deens. cnCepes®e Deejesi³e
mesJeebHe³e¥le Heesnes®euesu³ee ueeskeÀeb®eer ìkeÌkesÀJeejer31P, megjef#ele HeeC³eeHe³e¥le Heesnes®euesu³ee ueeskeÀeb®eer
ìkeÌkesÀJeejer32P, DeeefCe Hee®e Je1231/33HPI P P P  S®eHeerDee³e Òel³eskeÀ osMeemeeþer ÒekeÀeefMele kesÀuee peelees. S®eHeerDee³e ne SkeÀ mebHetCe& efveoxMeebkeÀ
Demetve efJekeÀemee®eer HeeleUer oMe&Jele es, mJeleb$e efveoxMekeÀ osKeerue mJeleb$eHeCes le³eej kesÀues peeleele,
pesCeskeÀ©ve OeesjCekeÀlex efJeefMe<ì mecem³eeb®ee DeY³eeme keÀ© MekeÀleerue, cnCepes ceeveJe efJekeÀemeemeeþer
OeesjCes þjJelee ³esleerue. GoenjCeeLe&, SKeeÐee efJeefMe<ì osMeemeeþer Deejesi³e DeeefCe mJe®ílee ns mecem³ee
#es$e Demet MekeÀles. ner HeefjefmLeleer otj keÀjC³eemeeþer OeesjCes DeeKeueer peeT MekeÀleele.
HPI 2
efveJe[uesu³ee G®®e GlHeVee®³ee DeesF&meer[er osMeeb®³ee ieìemeeþer S®eHeerDee³e -2-
S®eHeerDee³e -1m e e j K e s HeefjceeCe JeeHejles. Hejbleg JnsefjSyeuedme DeeefCe meboYe& cetu³e efYeVe Deensle. l³eele
®eewLee Dee³eece osKeerue Ieeleuee Deens. Jebef®eleHeCee® ³ee ®eej IeìkeÀ Ghee³eebJej DeeOeeefjle Deens.
1. meJne³e&Jnue®eer neveer (oerIee&³egDeens .(1P)
2. %eevee®ee efJe³eesie : DeesF&meer[er J³eeK³esvegmeej Òeew{ebHewkeÀer … keÀe³e&Meeruelesves DeefMeef#ele Deensle .
(2P)
3. meY³e jenCeer ceevee®ee Jebef®eleHeCee : oeefjêîejsHeeleUer®³ee Keeueer jenCeejer ueeskeÀmebK³ee … .(3P)
4. meeceeefpekeÀ yeefnkeÀeceieejeb®³ee leguevesle (12 ceefnves efkebÀJee l³eentve DeefOekeÀ keÀeU yesjespeieej Demeuesu³eebHewkeÀer …) .
(4P)3333
123412/ 43HPI P P P P  munotes.in

Page 18

18oj[esF& iegCeesÊej (Head Count Ratio -HCR) :
iejeryeer®es ceeHeve keÀ jC³ee®ee meJee&le meesHee Ghee³e Deens. ³ee®eer ceespeCeer keÀjleevee, þjefJeuesu³ee
GlHeVee®³ee HeeleUerHes#ee Keeueer He[uesu³ee osMeeleerue SketÀCe ueeskeÀmebK³es®eer ceespeCeer keÀ©ve DeeefCe ¿ee
DeekeÀ[sJeejeruee DeefOeke=Àle iejeryeer jsieefjyeer®ee oj cnCepes oeefjêîe jsDemeuesues MeskeÀ[e ÒeceeCe. ne efveoxMeebkeÀ je<ì^er³e iejeryeer (oeefjêîe) js iejeryeer (oeefjêîe) jsDeel³ebeflekeÀ iejeryeer (Absolute Poverty) DeeHeCe DeMee mebK³esle ceespelees p³eeuee oj[esF&
(Head Count) ‘H’ Demes cnCeleele ,p³eeb®es GlHeVe oeefjêîe jslemes®e oj[esF& mebK³ee ns SketÀCe ueeskeÀmebK³es®ee (N)keÀener Yeeie Demeles. l³eeJe©ve DeeHeCe oj[esF&
efveoxMeebkeÀ H/NDeMeeÒekeÀejs keÀe{t MekeÀlees.
oj[esF& efveoxMeebkeÀ (Head Count Ratio) = H/N
oeefjêîe jspesCeskeÀ©ve DeeHeCe DeeHeu³ee Òeieleer®ee SkeÀe HeefjHetCe& HeeleUerJej lekeÌlee keÀ© MeketÀ. ner HeeleUer
SkeÀe ceevekeÀe Debleie&le þjefJeueer peeles DeeefCe p³ee SKeeÐee J ³ekeÌleer®es Deejesi³e l³ee®³ee Keeueer Deens
l³ee®es Dee³eg<³e OeeskeÌ³eele ³esles DeMee SKeeÐee®es Dee³eg<³e cnCepes mebHetCe& ceeveJeer og:Ke Je lees l³eele
peielees. efkeÀceeve Deejesi³e ceevekeÀ efveefM®ele keÀjCes keÀþerCe Deens. JesUesJesUer leb$e%e eveele yeoue nesle
Demeu³eeves ns keÀeUevegmeej efveefM®ele kesÀues iesues Deens. keÀener oMekeÀebceO³es ueeiet Demeuesues JeepeJeer
efkeÀceeve ceevekeÀ mLeeefHele keÀjCes DeefOekeÀ J³eeJeneefjkeÀ Deens pesCeskeÀ©ve kesÀuesueer Òeieleer mecepesue.
Deeblejj e<ì^er³e iejeryeer HeeleUer®eer Òeefle efove 1 [e@uej®³ee HeeleUerJej J³eeK³ee kesÀueer peeles. pesJne
ieefjyeerefJejesOeer keÀe³e&¬eÀceeb®eer j®evee keÀjeJeer ueeieles lesJne ns Yeejleer³e ce³ee&osHe³e¥le J³eeJeneefjkeÀ¢<ìîee
GHe³egkeÌle þjCeej veener.
mLeeefvekeÀ efvejHes#e oeefjêîejsHeewef<ìkeÀ iejpeeb®³ee DeeOeejeJej DeVe efkebÀJee ìesHeueer®³ee efceÞeCee®eer HeefjYeekesÀuesueer DeekeÀ[sJeejer, ueeske ÀebkeÀ[tve Kejsoer kesÀuesu³ee Jemletb®es mJeªHe DeeefCe ÒekeÀej mHe<ì keÀjsue.
Heewef<ìkeÀ¢<ìîee meblegefuele DeeefCe DeeoMe& Demeuesu³ee KeeÐe HeoeLee¥®³e eìesHeueerÜejs le³eej kesÀuesues
ceevekeÀ HetCe& keÀjle veenerle. oeefjêîejsJeñe, efveJeeje DeeefCe JewÐekeÀer³e mesJee ³ee cegueYetle iejpee YeeieefJeC³eemeeþer kesÀuesu³ee Iejeb®³ee Ke®ee&ceO³es
mLeeefvekeÀ HeefjHetCe& oeefjêîe jskesÀu³eeves ns efme× Peeues Deens keÀer ojjespe oeefjêîejsoeefjêîe leHeÀeJele :
oeefjêîe jsmebK³ee ceespeCes ns efoMeeYetue keÀjCeejs Demesue .keÀejCe l³eeuee DeveskeÀ ce³ee&oe Deensle. pej oeefjêîe jsÒel³eskeÀeuee 360 DecesefjkeÀve [e@ueme& FlekeÀer efveefM®ele kesÀueer iesueer Demesue lej efleLes DeMeerner ceeCemes
Demeleerue keÀer p³ee bvee 355 [e@ueme& efkebÀJee 300 [e@ueme& efkebÀJee Flej keÀesCel³eener Jeiee&le Hewmes efceUt
MekeÀleele. oeefjêîe jscnCetve meJee¥vee SkeÀmebOe ieìele D eeCeCes efoMeeYetue keÀjCeejs þjsue. ieefjyeer®³ee mecem³es®es ieebYeer³e&munotes.in

Page 19

19JesieJesieUîee GlHeVee®³ee HeeleUerJej JesieJesieUs Demet MekeÀles. oeefjêîe leHeÀeJele ner SkeÀ DeMeer mebkeÀuHevee
Deens peer oeefjêîe jsGlHeVee®eer SketÀCe jkeÌkeÀce ceespeles. oeefjêîe leHeÀeJele ner Keeueerue Deeke=Àleerle mHe<ì kesÀueer Deens.
oeefjêîe leHeÀeJele ceespeCes :
oeefjêîe leHeÀeJele ner oeefjêîe jsKee HeerJner (PV)DeeefCe ueeskeÀmebK³es®³ee Jeeefojc³eeve®eer ªHejsKee Deens. De DeeefCe ye ³ee oesvner osMeebceO³es (Country A and B) 50
ueeskeÀmebK³ee ner oeefjêîe js³ee osMeeHes#ee DeefOekeÀ Deens. meejK³ee osMeemeeþer De cnCetve®e. oeefjêîe HeefjefmLeleer DeefOekeÀ iebYeerj
Deens DeeefCe oeefjêîe otj keÀjC³eemeeþer DeefOekeÀ Òe³elve keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. oeefjêîe
jsGlHeVee®eer keÀcelejlee efkebÀJee ieefjyeeb®³ee SketÀCe oeefjêîe leHeÀeJeleer®es JeCe&ve ns KeeueerueÒeceeCes HeefjYeeefkesÀues Deens.
1NpiiTPG y y
pyoeefjêîe jsiyJew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe
TPG is also defined as the amout of money per day needed for
bringing every poor person in the economy upto the minimum income
standards. The average poverty gapTPGAPGH
where ‘H’ is the number of people below the poverty line.
Jejerue met$eelepyoeefjêîejskegÀìgbyee®es Gl HeVe Deens.munotes.in

Page 20

20TPGner DeMeer Òeefleefove HewMeeb®eer mebK³ee Deens keÀer, peer efceUefJeC³eemeeþer Òel³eskeÀ iejerye
J³eeqkeÌle DeLe&J³eJemLesleerue DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³esle Yeeie Iesles. l³eecegUs efkeÀceeve GlHeVe HeeleUer ieeþC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee peel ees.
oj[esF& DeeOeejeJej, mejemejer GlHeVe keÀcelejlee efkebÀJee mejemejer oeefjêîe leHeÀeJele (APG
= Average Poverty Gap) KeeueerueÒeceeCes ceespeueer peeles.TPGAPGH
efpeLes H=oeefjêîe jsGlHeVe Demeceevelee (Income Inequality) :
DeeefLe&keÀ Demeceevelee ner cegueYetle Demeceevelee Deens peer SKeeÐee J³ekeÌleeruee keÀener YeeweflekeÀ
efveJe[er keÀjC³eeme HejJeeveieer osles, lej ogmeN³ee J³ekeÌleeruee l³ee meceeve efveJe[er®ee v ekeÀej osles.
DeeHeu³eeuee Demeceeveles®eer keÀeUpeer Deens ,keÀejCe Demes Dee{Uues Deens keÀer GlHeVe DeeefCe
mebHeÊeerceOeerue Demeceevelee meJe&$e DeeefLe&keÀ Je=×er nesC³ee®eer MekeÌ³elee keÀceer keÀjles.
DeeefLe&keÀ J³eJemLesceO³es DeeHeCe GlHeVe D eeefCe mebHeÊeer®³ee Demeceeve efJelejCee®ee meecevee
keÀjlees. cetu³eceeHevee®³ee Òeef¬eÀ³esle DeeHeCe ®eeuet Ke®e& efkebÀJee GlHeVe ÒeJeeneb®es efJelejCe mecepetve IesC³ee®ee
Òe³elve keÀjlees. l³ee®eyejesyej ueeskeÀ kesÀJeU efkeÀleer keÀceeJeleerue ns®e veener lej les keÀmes efceUJeleele ns
osKeerue peeCetve IesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Jew³eeqkeÌlekeÀ DeeefCe keÀe³ee&lcekeÀ GlHeVe efJelejCee®ee osKeerue
efJe®eej keÀjlees.
GlHeVee®es Jew³eeqkeÌlekeÀ efJelejCe ns GlHeVeeleerue Demeceeveles®es meJ ee&efOekeÀ JeeHejues peeCeejs
meeOeve Deens.
1) kegÀPevesì iegCeesÊej : oesve ìeskeÀe®³ee ojc³eeve, osMeeleerue Del³eble iejerye DeeefCe Del³eble Þeerceble
DeMee oesve J³ekeÌleeRceO³es, Demeceeveles®es ÒeceeCe ceespeC³eemeeþer veesyesue HegjmkeÀej efJepe sles mee³eceve
kegÀPevesì ³eebveer ³ee®ee GHe³eesie kesÀuee. Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVee®es efJeMuesueeskeÀefÒe³e He×le cnCepes Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe efJeceeb[ueer peele s DeeefCe l³eeb®eer ueeskeÀmebK³es®³ee JesieJesieUîee ieìele efJeYeeieCeer kesÀueer peeles. Jee{Jetve
meJe& J ³ekeÌleeR®eer J³eJemLee keÀjCes, ³eemeeþer ueeskeÀmebK³ee JesieUîee ieìele efJeYeeieueer Heeefnpes
cnCepes®e [sefmeume (oneJee) efkebÀJee ef¬eÀvìeF &ue (DeOe&MelekeÀ). ceie ns efveefM®ele kesÀues peeles keÀer
Òel³eskeÀ GlHeVe ieìeuee SketÀCe je<ì^er³e GlHeVee®es efkeÀleer ÒeceeCe ÒeeHle nesles / l³ee GlHeVeele efkeÀleer
Jeeìe efceUlees. GlHeVeeleerue Demeceeveles®es meeceev³e ÒeceeCe cnCepes Jej®³ee ( MeerleUeMeer 40… ÒeeHle Peeuesu³ee GlHeVee®es iegCeesÊej.
2) uee@jsvPe Je¬eÀ : Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe ceespeC³ee®eer ner ogmejer He×le. Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVee®³ee
DeekeÀ[sJeejer®es efJeMuesmebK³ee #eweflepe (#e -De#e) De#eebJej SkeÀef$ele ìkeÌkesÀJeejerceO³es j®eueer peeles. Deveguebye De#e (Jee³emunotes.in

Page 21

21De#e) ueeskeÀmebK³es®³ee Òel³eskeÀ ìkeÌkesÀJeejerÜejs efceUJeuesu³ee SketÀCe GlHeVee®ee Jeeìe oMe&efJelees .
oesvner 100… He³e¥le SkeÀef$ele Deensle cnCepes oesvner De#e eflelekesÀ®e uebye Deensle.
uee@jsvPe Je¬eÀ Jejerue Òel³eskeÀ efyebot efJeOeeve oMe&efJeles. GoenjCeeLe&, kegÀìgbyee®³ee meJee&le Keeue®³ee
SkeÌme uee Jeeìe®ee SketÀCe GlHeVee®ee Jee³e efnmm ee Deens. mecepee 100 kegÀìgbyes Deensle DeeefCe
l³eeb®eer ®e{l³ee GlHeVeeceO³es J³eJemLee / ceeb[Ceer kesÀueer Deens. #eweflepe De#eeJej Iejeb®³ee SkeÀef$ele
Jeeìe DeeefCe GY³ee De#eeJej Iejiegleer GlHeVee®ee meb®e³eer Jeeìe j®etve uee@jsvPe Je¬eÀ yeveJeu ee iesuee
Deens. ner Deeke=Àleer SkeÀe ®eewjmeeÜejs oeKeefJeC³eele Deeueer Deens. Deeke=Àleer®³ee cetU efkebÀJee [eJ³ee
keÀesHeN³eeletve Deeke=Àleer®³ee Jej®³ee GpeJ³ee keÀesHeN³eele SkeÀ keÀCe& jsÒel³eskeÀ efyebotJej ÒeeHle Peeuesu³ee GlHeVee®eer ìkeÌkesÀJeejer ÒeeHlekeÀl³ee&®³ee ìkeÌkesÀJeejer®³ee Deieoer
yejesyej Demeles. keÀCe&jspej DeeHeCe keÀCe&®ee ceO³eYeeie Iesleuee lej lees Demes oeKeefJelees keÀer GlHeVee®³ee 50… Yeeiee®es ne
yejesyej ueeskeÀmebK³es®³ee 50… uee meceevelesves Jeeìuee peelees lees He³e¥le JeeìHe kesÀues peeles.
uee@jsvPe Je¬eÀ GlHeVee®³ee ÒeeHle keÀl³ee&®eer ìkeÌkesÀJeejer DeeefCe efouesu³ee JeefceUeuesu³ee SketÀve GlHeVee®³ee ìkeÌkesÀJeejer ojc³eeve®es JeemleefJekeÀ HeefjCeeceelcekeÀ mebyebOe oMe&efJeles.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es uee@jsvPe Je¬eÀeceO³es oMecekeÀ ieìeb®³ee ¢<ìerves DeeOeej meeceûeer /
DeekeÀ[sJeejer j®eueer Deens. l³ee®eÒeke Àejs 80… ueeskeÀmebK³ee SketÀCe GlHeVee®³ee 50… Hes#ee keÀceer ÒeeHle
keÀjerle Deens. ns uee@jsvPe Je¬eÀ Jejerue efyebot S®e (H)Heemetve mHe<ì nesles.munotes.in

Page 22

22uee@jsvPe Je¬eÀeb®eer ueeskeÀmebK³ee meceevelee efkebÀJee Demeceeveles®es ÒeceeCe mHe<ì keÀjles. pej
uee@jsvPe Je¬eÀ keÀCe&jsefceUJeleele. uee@jsvPe Je¬eÀ keÀCe&jsDe ye
Jejerue De ³ee Deeke=Àleerle DeeHeu³eeuee leguevesves GlHeVee®es meceeve JeeìHe Dee{Ules lej Deeke=Àleer
ye ceO³es leguevesves GlHeVee®es Demeceeve JeeìHe Dee{Utve ³esles. DeeHeu³eeuee keÀOeerner Del³eble keÀceeueer®eer
HeefjefmLeleer Dee{Utve ³esle veener. cnCepes®e GlHeVe efJelejCeeceO³es HeefjHetCe& meceevelee Demeuesues osMe.
DeeHeu³eeuee SkeÀ lej keÀceer efkebÀJee peemle ÒeceeCeele meceeve efJelejCe ÒeeHle nesles. 3 efieveer meniegCekeÀ :
ieerveer meniegCekeÀ efkebÀJee efieveer men -keÀe³e&#eceles®eer / mebkeÀjCe iegCeesÊej ner GlHeVeeleerue Demeceeveles®³ee
meeHes#e ceespeceeHee®ee DeeCeKeer SkeÀ Ghee³e Deens. keÀCe& jsiegCeesÊej ceespetve efieveer meniegCekeÀ ÒeeHle kesÀuee peelees. ³eeceO³es keÀCe& js#es$eHeÀUeves Jejerue Yeeieeuee Yeeieues peeles.
efieveer meniegCekeÀ''ABCD#es$e
SketÀCe #es$eHeÀUmunotes.in

Page 23

23
Percentage of Income : GlHeVee®es MeskeÀ[e ÒeceeCe
Percentage of Population : ueeskeÀmebK³es®eer ìkeÌkesÀJeejer
ns Òece eCe efieveer men -keÀe³e&#ece cnCetve DeesUKeues peeles, Fìeefue³eve meebefK³ekeÀerefJe%es®³ee
veeJeeJej p³eeves 1912 ceO³es ÒeLece les le³eej kesÀues. ieerveer men -keÀe³e&#ecelee ner SketÀCe Demeceevelee
Ghee³e Deensle DeeefCe Metv³e (HeefjHetCe& meceevele e) Heemetve SkeÀe He³e¥le (HeefjHetCe& Demeceevelee) keÀesþsner
yeouet MekeÀleele. efieveer men -keÀe³e&#ecelee meeceev³ele: GlHeVe DeeefCe mebHeÊeer efJelejCe DeY³eeme
keÀjC³eemeeþer JeeHejueer peeles.
1.5 GlHeVee®³ee efJelejCee®ee keÀe³ee&lcekeÀ efJelej Ce efkebÀJee IeìkeÀ Yeeie
GlHeVee®es keÀe³ee&lcekeÀ efJelejCe GlHeeoveeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀ (peceerve, keÀeceieej, Yeeb[Jeue)
ÒeeHle Peeuesu³ee SketÀCe je<ì^er³e GlHeVeeleerue efnmmee mecepeeJetve meebieC³ee®ee Òe³elve keÀjles. ner He×le
mebHetCe&HeCe s Yee[îeeves (Keb[), J³eepe DeeefCe veHeÌ³ee®³ee mJeªHeele IeìkeÀebÜejs efceUefJeuesues GlHeVe
Heenles. ner He×le efJeefMe<ì Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVeeMeer mebyebefOele veener. GlHeVee®es keÀe³ee&lcekeÀ efJelejCe ner
DeY³eemee®eer SkeÀ cenÊJeHetCe& MeeKee cnC etve Go³eeme Deeueer Deens. ne IeìkeÀ GlHeeoveeme efouesu³ee
³eesieoeveeÜejs GlHeeoveeleerue IeìkeÀeb®³ee GlHeVee®es mHe<ìerkeÀjCe oslees. HegjJeþe DeeefCe ceeieCeer Je¬eÀ
Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ IeìkeÀe®eer ³egefveì (SkeÀkeÀ) efkebÀcele efveefM®ele keÀjC³eeme eþer ie=efnle Oejues peeles.
pesJne ³ee ³egefveì (SkeÀkeÀ) efkebÀceleer jespeieeje®³ee ÒeceeCeele Jee{Jeleele, lesJne DeeHeu³eeuee Òel³eskeÀ
IeìkeÀeme SketÀCe os³ekesÀ efceUleele. GoenjCeeLe&, keÀeceieejeb®ee HegjJeþe DeeefCe ceeieCeer Jesleve oj
efveefM®e le keÀjCes pesJne ns Jesleve SketÀCe jespeieeje®³ee HeeleUerves iegCeues peeles. lesJne l³eeme Jesleve efyeue
cnìues peeles. DeMeeÒekeÀejs GlHeVee®es keÀe³ee&lcekeÀ efJelejCe ne efJelejCe DeY³eemee®ee SkeÀ DeefleMe³e
mebyebefOele DeeefCe cenÊJee®ee Yeeie D eens.
DeeefLe&keÀ Jee{ DeeefCe GlHeVe Demeceevelee :
osMeeleerue veeieefjkeÀeb®³ee Òeieleer®eer HeeleUer Je Deejesi³ee®eer HeeleUer efveefM®ele keÀjC³eemeeþer
GlHeVee®eer Demeceevelee ne SkeÀ cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Deens. efJekeÀmeveMeerue osMeebveer Jee{ DeeefCe efJekeÀememunotes.in

Page 24

24keÀ©vener yengmebK³e ueeskeÀmebK³ee iejerye®e Deens. DeMeeÒekeÀejs DeeefLe&keÀ Òeieleer veblejner Demeceevelee
Jee{ueer Deens. Demeceeveles®eer Hewuet Deensle. Deveguebye / uebyejsceeHeve Deens p³ee®eer ®e®ee& efJekeÀeme OeesjCeele kesÀueer peeles. #eweflepe Demeceevelee ner JebMe, Oece&, YeeJeie&, efuebie Fl³eeoeR®³ee DeeOeejs meceepeeleerue efYeVe ieìebMeer keÀmes JeeieeJes ³eeyeÎue mebyebefOele Deens. oesvner
Ghee³e (ceeHeve) uee skeÀeb®³ee keÀu³eeCekeÀejerles®es (Deejesi³e / efnle) cetu³eebkeÀve / cetu³eceeHeve keÀjC³eeme
ceole keÀjleele Demes DevegYeJeeme Deeues Deens keÀer ,DeLe&J³eJemLee ner HeejbHeeefjkeÀ DeLe&J³eJemLee les
DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLee DeMeer pemepeMeer Jee{le peeles lemelemes Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVee®³ee efJelejCeeceO³es
Jee{leer Demeceevelee osKeerue Jee{le peeles. Demeceevelee ueeskeÀeb®es keÀ[keÀ mJeYeeJe DeeefCe keÀewMeu³e
³eemeejK³ee efJeefJeOe keÀejCeebcegUs GÓJet MekeÀles. meJee¥meeþer mebOeermeg×e GHeue yOe vemeCes ns meg×e
Demeceevelesme keÀejCeerYetle þjles. ³eesi³e keÀj ÒeCeeueer®eer keÀcelejlee DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ #ecelesleerue HeÀjkeÀ
³eecegUs Demeceevelee GÓJet MekeÀleele. l³eeveblej DeefOekeÀ efJekeÀemeelcekeÀ Òe³elve kesÀues Demelee l³ee
Òe³elveebmen Demeceevelee keÀceer nesF&ue. #eweflepe Demeceevelee Demes oMe&efJeles keÀer DeeefLe&keÀ HeÀjkeÀ,
meeceeefpekeÀ ce³ee&oe DeeefCe jepekeÀer³e MekeÌleer ³ee SkeÀef$eleHeCes meceepeeleerue efJeefJeOe ieìebceO³es Demeceevelee
keÀMee efvecee&Ce keÀjleel e,ns ieì efYeVe JebMe, Oece&, efuebie, Jeie& efkebÀJee YeeDemeceevelescegUs meceepeele mebIeDemeceevelee DeLe&J³eJemLesJej efJeefJeOe ÒekeÀejs efJeHeefjle HeefjCeece keÀjles .cnCetve®e DeeefLe&keÀ
Jee{er®ee peesHe³e¥le ÒeMve Deens. Jee{uesueer Demeceevelee ner iejeryeebceO³es DemebleesefvejeMes®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjles p³eecegUs ie=n ³eg× (veeiejer / ³ eeoJeer ³eg×) osKeerue nesT MekeÀles.
Del³eble / keÀceeueer®³ee DemeceevelescegUs DeeefLe&keÀ DemeceLe&lee ³esles. Demeceevelesceg Us mebmeeOeveeb®es
DekeÀe³e&#ece JeeìHe nesT MekeÀles. GoenjCeeLe&, G®®e DemeceevelescegUs ®eebieu³ee Òeleer®³ee meeJe&ef$ekeÀ
ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®eer efkebÀcele ceespetve l³eeuee [eJeuetve G®®e efMe#eCeeJej peemle peesj efouee peelees.
G®®e DemeceevelescegUs Del³eefOekeÀ ieìyeepeer, ceesþer jepekeÀer³e osCeieer, uee®eKeesjer DeeefCe ¬eÀesOe YeeJe
³eemeejK³ee ke=Àleer nesleele .
1.6 uegF&me / uesJeerme®ee efJekeÀeme efme×eble (j®eveelcekeÀ / mebj®eveelcekeÀ yeoue
Òeleerceeve)
j®eveelcekeÀ / mebj®eveelcekeÀ yeoue Òeleerceeve ³ee ³eb$eCesJej ue#e keWÀefêle keÀjles ,p³eeÜejs
DeefJekeÀefmele DeLe&J³eJemLee l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ mebj®eveebvee ke=ÀDeeefCe mesJeeefYecegKe DeLe&J³eJemLesceO³es ©Heebleefjle keÀjleele. ns HeefjJele&ve keÀmes Ie[les ?³ee®es JeCe&ve
keÀjC³eemeeþer veJemeveeleveJeeoer efkebÀcele DeeefCe mebmeeOeve JeeìHe efme×eble DeeefCe DeeOegefvekeÀ
FkeÀesveescesefì^keÌme®es ìesue JeeHejleele. j®eveelcekeÀ / mebj®eveelcekeÀ yeoue Òeleerceevee®ee SkeÀ ÒeefleefveOeer
efme×eble cnCepes [yue t DeeLe&j uegF&me®ee oesve #es$eeleerue DeefleefjkeÌle keÀeceieej efme×eble.
cegueYetle efme×eble (oesve #es$e DeLe&J³eJemLee) :
uegF&me®es oesve #es$e Òeefleceeve ns 60 ®³ee oMekeÀe®³ee meg©Jeeleer®³ee keÀeUele DeeefCe 70 ®³ee
oMekeÀe®³ee meg©Jeeleerme DeefleefjkeÌle keÀeceieej Demeuesu³ee efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee efJekeÀe me Òeef¬eÀ³es®es
meeceev³e Òeefleceeve yeveues. uegF&me ÒeleerceeveeceO³es DeefJekeÀefmele osMeebceO³es oesve efJeYeeie Demeleele. SkeÀ
HeejbHeeefjkeÀ DeeefCe otmeje DeeOegefvekeÀ peemle ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee HeejbHeeefjkeÀ ûeeceerCe efveJee&n #es$emunotes.in

Page 25

25efpeLes keÀeceieejeb®eer meerceeble GlHeeokeÀlee Metv³e Deens. ³ee Òeefleceevee®es ÒeeLeefcekeÀ ue#e ns Þece
nmleeblejCee®³ee Òeef¬eÀ³esJej DeeefCe DeeOegefvekeÀ #es$eele GlHeeove DeeefCe jespeieeje®³ee Jee{erJej Deens.
keÀeceieejebvee ûeeceerCe Yeeieeletve mLeueeblej keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjC³eemeeþer Menjer Jesleve mejemejer ûeeceerCe
Jeslevee®³ee leguevesle 30… peemle Demesue. Demee efJeMJeeme uegF&meves Oejuee. Menjer cepegjer efmLej
Demeu³ee®es ie=efnle Oejues peeles DeeefCe cnCetve®e ³ee Jesleve ojeJej keÀeceieejeb®ee HegjJeþe Deieoer ueJeef®ekeÀ
Deens.
Menjer #es$eeleerue Yeeb[Jeueoej DeefOeMesOSns efveJee&n #es$eele mejemejer efveJee&n Jesleve oMe&efJeles DeeefCe OWns Menjer #es$eeleerue
Yeeb[JeueMeener Jeslevee®es ÒeefleefveOeerlJe keÀjle s. Menjer #es$eeleerue OWJesleve ojele keÀeceieejeb®ee HegjJeþe
ne Dece³ee&efole Deens DeeefCe lees WW#eweflepe HegjJeþe Je¬eÀebÜejs oMe&efJeuee peelees. meg©Jeeleeruee, pesJne
Menjer #es$eele ON1 keÀeceieej keÀe³e&jle Demeleele, lesJne l³eeb®ee meerceev le GlHeeokeÀlee Je¬eÀ ne
P1L1 Deens DeeefCe #es$ee®es SketÀCe GlHeeove ns OP1Q1N1 Deens. ³ee SketÀCe GlHeeoveeHewkeÀer
keÀeceieejebvee OWQ1N1 ³ee #es$ee®³ee FlekesÀ Jesleve efoues peeles. ns SketÀCe Jesleve yeerue Deens (Jesleve
oj OWiegefCeues keÀeceieej mebK³ee ON1). GJe&efjle #es$e WP1Q1 ns DeefleefjkeÌle GlHeeove Deens.
ne Menjer #es$eeleerue Yeeb[Jeueoeje®ee Jee{eJee / DeeefOekeÌ³e Deens. pesJne ne DeefleefjkeÌle Jee{eJee Hegvne
iegbleJeuee peelees lesJne meerceevle GlHeeokeÀlee Je¬eÀ ne Jej mejkeÀlee sD e e e f C e P2L2 Jej peelees. l³eecegUs
GlHeeoveele DeeefCe jespeieejele Jee{ nesles. Deelee Yeeb[Jeueoeje®ee Jee{eJee DeeefCe jespeieej Deveg¬eÀces
WP2Q2 DeeefCe ON2 FlekeÀe ceesþe Deens. DeefleefjkeÌle GJe&efjle keÀeceieej Menjer #es$eeceO³es
Deelcemeele / MeeskeÀeceieej HegjJeþe Je¬eÀ mekeÀejelcekeÀ Gleej ie=efnle Oejsue DeeefCe Jesleve DeeefCe jespeieej efJekeÀemeemen
Jee{le peeF&ue.
Yeeb[Jeueoeje bveer efc eUefJeuesu³ee veHeÌ³eeletve Yeeb[Jeue le³eej nesles. pej leebef$ekeÀ Òeieleer ner
Yeeb[Jeue ye®elekeÀejer Demesue ,lej Yeeb[Jeuee®eer GlHeeokeÀlee Jee{sue DeeefCe les keÀeceieej ye®elekeÀejer /
Þeceye®elekeÀejer Demesue, lej les Þeceeb®eer GlHeeokeÀlee Jee {Jesue. leebef$ekeÀ ÒeieleercegUs Jee{eJee efvecee&Cemunotes.in

Page 26

26nesF&ue DeeefCe Menjer #es$eele erue GlHeVe, iegbleJeCetkeÀ DeeefCe jespeieej Jee{sue. HeejbHeeefjkeÀ ûeeceerCe Mesleerletve
DeeOegefvekeÀ Menjer GÐeesieele yeouele Demeuesu³ee DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eeb®³eeÜ ejs DeLe&J³eJemLesle mebj®eveelcekeÀ
HeefjJele&ve Ie[ues Deens.
DeefJekeÀefmele osMeeceO³es, Jesleve DeeefCe Heieej efceUJeCeejs ns je<ì^er³e GlHeVee®³ee kesÀJeU 3
ìkeÌkesÀ ye®ele keÀjleele. ÒeyeU Jeie& ne GuuesKeveer³e JeeHejele iegbleuesuee Deens. cnC etve®e jep³e
Yeeb[Jeueoej DeeefCe Keepeieer Yeeb[Jeueoej pes efceUefJeuesu³ee veHeÌ³eeletve Yeeb[Jeue le³eej keÀjleele.
Keepeieer Yeeb[Jeueoej veJeerve mebOeer®ee HetCe& HeÀe³eoe Iesleele, yeepeejHesþs®es ©boerkeÀjCe keÀjleele, veJeerve
leb$e efJekeÀefmele keÀjleele DeeefCe DeJeuebye keÀjleele p³eecegUs Þeceeb®eer GlHeeokeÀlee Jee{les DeeefCe
DeefleefjkeÌle GlHeVe efvecee&Ce nesles. Yeeb[JeueMeener #es$ee®ee veHeÀe (keÀj DeekeÀejCeerÜejs) JeeHe©ve jep³e
Yeeb[Jeueoej DeefOekeÀ Yeeb[Jeue meeþJet MekeÀlees Dee efCe DeefleefjkeÌle efveJee&n keÀeceieej osKeerue JeeHe©
MekeÀlees. Yeeb[Jeueer GlHeeokeÀlee JeeHejC³ee®³ee mebOeer Jesieeves Jee{u³ee lej Yeeb[JeueMeener Jeiee&yejesyej
DeefleefjkeÌlener / Jee{eJeener Jesieeves Jee{sue.
yeBkeÀ HeleÜejs Yeeb[Jeue j®evee :
cegyeuekeÀ efveef<¬eÀ³e mebmeeOeves DeeefCe Yeeb[ Jeuee®eer keÀcelejlee Demeuesu³ee DeefJekeÀefmele osMeebceO³es
Yeeb[Jeue efveefce&leerosKeerue yeBkeÀ HeleÜejs nesT MekeÀles. leLeeefHe, yeBkeÀ HeleOeejCee Demeuesu³ee Yeeb[Jeuee®³ee
efveefce&leercegUs ce neieeF& / ®eueveJee{ osKeerue nesT MekeÀles. ®eueveJee{ nesles keÀejCe ûeenkeÀeb®³ee Jemletb®ee
HegjJeþe efmLej jenlees DeeefCe Yeeb[Jeuee®³ee / Yeeb[Jeueer #es$eeuee yeBkeÀ Hele efceUeu³eecegUs HewMee®ee
HegjJeþe Jee{lees. Hejbleg ceneieeF&®eer mecem³ee k esÀJeU leelHegjleer Deens keÀejCe pesJne Yeeb[Jeueer Jemlet ³ee
ûeenkeÀ Jemletb®eer efveefce&leer keÀjC³eeme meg©Jeele keÀjleele ,lesJne ûeenkeÀeb®³ee Jemletb®eer ceeieCeer DeeefCe
HegjJeþe ³eeceOeerue Deblej keÀceer nesles DeeefCe efkebÀceleer cetU mlejeJ ej Hejle peeleele. Yeeb[Jeue efveefce&leer
melele nesle Demeu³eeves GlHeeove, jespeieej DeeefCe veHeÌ³eele melele Jee{ nesles. peemle veHeÌ³eecegUs peemle
ye®ele nesles DeeefCe DeMeer JesU ³esles pesJne ye®eleer®eer Jee{ FlekeÀer nesles keÀer veJeerve Hej iegbleJeCetkeÀermeeþer
yeBkeÀ ¬esÀef[ì efMeJee³e / Hele efMeJee³e efJeÊeHegjJeþe keÀjlee ³eslees.
Jee{er®eer Òeef¬eÀ³ee meceeHleer / Jee{ Òeef¬eÀ³ee meceeHleer :
Jee{er®eer Òeef¬eÀ³ee HetCe& nesles, keÀejCe cepegjeb®ee HegjJeþe HetCe&HeCes leeþj neslees efkebÀJee Jeslevee®es oj
Jee{t ueeieleele DeeefCe veHeÀe keÀceer nesT ueeielees pesCeskeÀ©ve Hegveefveefce&leermeeþer / Hegveieg¥leJeCegkeÀermeeþer
keÀesCeleener Jee{eJee efMeuuekeÀ Gjle veener.
cegkeÌle DeLe&J³eJemLee :
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle Yeeb[J eueoej ceesþîee ÒeceeCeele keÀeceieejebvee Yeeb[Jeuee®eer efve³ee&le keÀ©
MekeÀlees pesJne Iejiegleer keÀeceieejeb®ee HegjJeþe HetCe&HeCes leeþj Demelees efkebÀJee mejkeÀej efveJee&n Jesleveeletve
DeefleefjkeÌle keÀeceieejeb®³ee ceesþîee ÒeceeCeele mLeueeb lej keÀjC³eeme Òeeslmeeefnle keÀ© MekeÀles pesCeskeÀ©ve
Jee{er®eer Òeef¬eÀ³ee ®eeuet®e jent Mekes Àue. leLeeefHe uegF&me®³ee celes, meecegefnkeÀ FefceûesMeve (keÀe³ece®es JeemleJ³e
keÀjC³eemeeþer Hejo sMeeletve ³esCes) MekeÌ³e veener, keÀejCe keÀeceieej mebI eìvee l³eeme efJejesOe keÀjleerue. Heg{s
Yeeb[Jeue efve³ee&leercegUs Dee³eele kesÀuesu³ee Jemletb®³ee GlHeeovee®eer efkebÀcele keÀceer nesF&ue DeeefCe HeefjCeeceer
keÀeceieejeb®³ee JeemleefJekeÀ Jesleveele Jee{ nesF&ue, p³eecegUs Yeeb[Jeueer veHeÌ³eele Ieì nesF&ue. cnCetve®e yebo
DeLe&J³eJemLes®es pes mel³e Deens les Kegu³ee DeLe&J³eJemLes®es osKeerue Deens DeeefCe Jee{er®eer Òeef¬eÀ³ee mebHeg<ìele
³esCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 27

27uegF&me®³ee ÒeefleceeveeJejerue / efme×ebleeJejerue ìerkeÀe :
uegF&me efme×eble neefJeefMe<ì HeefjefmLeleerle Deefle ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee DeefJekeÀefmele osMeebMeer
mebyebefOele Deens. l³ee®eer De³eesi³elee l³eeb®³ee ie=efnle keÀebÜejs ce³ee&efole Deens. l³eeJej Heg{erue ìerkeÀe kesÀu³ee
peeleele.
1) Yeeb[Jeuee®³ee #es$eele Jesl eve oj efmLej vemelees :
ûeeceerCe #es$eeleerue Kegu³ee yesjespeieejer®³ee GHeefmLeleerle DeefJekeÀefmele osMee®³ee Yeeb[JeueMeener
#es$eeleerue Jeslevee®es ÒeceeCe keÀeueeblejeves Jee{le Deens. keÀeceieej mebIeìveeb®eer meewos yeepeer MekeÌleer, veeieje r
mesJee Jesleve j®evee DeeefCe yengje<ì^er³e kebÀHev³eeb®³ee keÀeceeJej IesC³ee®³ee He×leer ³eemeejK³ee mebmLeelcekeÀ
IeìkeÀebcegUs Menjer #es$eeleerue meeceev³e Jesleve HeeleUer Jee{t MekeÀles. l³eecegUs Yeeb[JeueMeener #es$eele
cepegjer®es oj efmLej jee fnuesues veenerle.
2) yesjespeieej DeeefLe&keÀ Jee{ :
pej GlHeeokeÀ Yeeb[Jeue ke Àeceieej ye®eleer keÀjerle Demeleer ue,lej les DeefleefjkeÌle Þece MeesIesCeej veener leDeeefCe HegveJee&Heje®es / Hegveiegb&leJeCegkeÀer®es efJelejCe HeefjCeece ns me Je& meceepe keÀu³eeCeele
keÀesCeleerner Jee{ ve keÀjlee Yeeb[JeueMeener Jeiee&®³ee yeepetves Demeleerue DeeefCe cnCetve®e ne efme×eble
cees[lees. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es efJekeÀeme -efJejesOeer mJeªHe Keeueerue Deeke=Àleer ceO³es oMe&efJeues Deens.
3) kegÀMeue keÀeceieej HegjJeþe ner leelHegjleer mecem³ee veener. uegF&me ³eeves DekegÀMeue keÀeceieejeb®es
DeefmlelJe ie=efnle Oejues. l³eeuee Jeeìles keÀer ,kegÀMeue keÀeceieej ner leelHegjleer mecem³ee Deens. p³eeme
ÒeefMe#eCe megefJeOee HegjJetve otj k eÀjlee ³esles. leLeeefHe, keÀewMeu³e efveefce&leer ner SkeÀ ueebyeue®ekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens
DeeefCe kegÀMeue keÀeceieej MekeÌleer®ee HegjJeþe ner efJekeÀmeveMeerue osMeebceOeerue SkeÀ iebYeerj mecem³ee Deens.
4) ceneieeF& ner mesuHeÀ -efueeqkeÌJe[sìs[ veen er. uegF &me Demes ie=nerle Oejlees keÀer, yeBkeÀ HeleOeesjCeeleerue
iegbleJeCetkeÀercegUs GÓJeCeejer ceneieeF&uee mJele:®eer lejuelee Deens. leLeeefHe, JemlegefmLeleer DeMeer Deens keÀer
iejerye osMeebceO³es GHeYeesiee®eer meerceeble Jee{ KetHe®e peemle De ens DeeefCe mebj®eveelcekeÀ De[®eCeercegUs
GHeYeesi³e Jemletb®ee HegjJeþe keÀceer neslees DeeefCe l³eecegUs yeejceener ®eueveJee{ nesles.
5) ûeeceerCe #es$eele DeefleefjkeÌle keÀeceieejeb®³ee HegjeJ³eeb®eer DevegHeefmLeleer ûeeceerCe #es$eeleerue keÀecei eejeb®eer
meerceevle GlHeeove#ecelee Metv³e Deens. ³eeJej Metuìpe meejKes keÀener DeLe&Meem$e%e mencele veenerle. Het{smunotes.in

Page 28

28ûeeceerCe Yeeieeleerue DeefleefjkeÌle keÀeceieejeb®eer De®etkeÀ mebK³ee MeesOeCes DeJeIe[ Deens keÀejCe meJe&
keÀeceieejebvee keÀener ce pegjer ner Jemleg mJeªHeele efkebÀJee jesKe mJeªHeele efceUleele. pejer ûeeceerCe Yeeieeletve
DeefleefjkeÌle keÀeceieej keÀe{tve iesues, lejerner Mesleer®³ee GlHeeoveele Ieì nesF&ue DeeefCe ûeeceerCe cepegjer
DeeefCe DeVeOeev³ee®³ee efkebÀceleer Jee{leerue .
efveDeeOegefvekeÀ leb$e%eeve ns keÀeceieej ye®elekeÀejer Deens. YeejleemeejKes Yeeb[Jeuee®eer keÀcelejlee
Demeuesues osMe Yeeb[Jeuee®es G·eCe jesKet MekeÀle veenerle keÀejCe peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves Debleie&le
Yeeb[Jeue ner jbienerve Jemlet yeveueer Deens. DeefleefjkeÌle cepetj ûeeceerCe Yeeieele DeefmlelJeele veener. pejer
ûeeceerCe Yeeieele keÀener DeefleefjkeÌle keÀeceieej Demeues lejer Menjelener DeefleefjkeÌle MenjJeemeer³e
keÀeceieejeb®eerner mecem³ee Deens. Heg{s veeiejer Jesle vee®es (Menjer) ojner melele Jee{le Demeu³ee®es efometve
³esle Deens. DeefJekeÀefmele osMe ns mebj®eveelcekeÀ keÀþesjlee DeeefCe mebmLeelcekeÀ ceeieemeuesHeCeeves Jes{ues
Deensle. DeMee HeefjefmLeleerle uegF&me®es HeefjceeCe DeJ³eJene³e& nesles.
1.7 meej ebMe(CONCLUSION) :
DeLe&Meem$e%eeceO³es DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee vekeÌkeÀer keÀmee ye{eJee ÐeeJee ³eeJej SkeÀcele vemeues
lejer meJe&meeOeejCe keÀjej Demee Deens keÀer efJekeÀemeeuee DeeefLe&keÀ Jee{, oj[esF& GlHeVeele Kejer Jee{
DeeefCe je<ì^er³e De Le&J³eJemLes®³ee efJemleejeme Heeefþbyee osC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee meeceeefpekeÀ Je
jepekeÀer³e mebmLeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ³eemeeþer GÐeespekeÀebceO³es ÒeYeeJeerHeCes keÀe³e& keÀ© MekeÀCeejs
veeieefjkeÀ osKeerue DeeJeM³ekeÀ Deensle. ue eskeÀmebK³es®³ee Jee{er®³ee leguevesle Jemlet DeeefCe mesJeeb®es GlHeeove
pesJne Jee{er®³ee ojeves Jee{les ,lesJne DeeefLe&keÀ Jee{ nesles. oj[esF& GlHeVeele Jee{ keÀjC³eeyejesyej®e
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es DeLe&J³eJemLes®³ee j®evesle cegueYetle yeoue eb®eeosKeerue meceeJesMe Deens. ns yeoue
Jee{l³ee DeewÐeesefiekeÀ #es$eemen, mekeÀue osMeebleie&le GlHeeovee®³ee (peer[erHeer) Mesleer®ee Ieìlee Jeeìe
lemes®e ueeskeÀmebK³ee Jee{erleerue cenÊJeHetCe& yeoue, ûeeceerCe les Menjer mLeueeblej DeeefCe jespeieej e®³ee
mebOeermen JewefMe<ì³eerke=Àle Deensle.
1.8ÒeMve (QUESTIONS)
1) DeeefLe&keÀ Je=odOeer Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³ee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) uee@jWPe Je¬eÀe®es mHe<ìerkeÀjCe Ðee.
3) uesefJeme®ee efJekeÀeme efme×eble mHe<ì keÀje.
1.9meboY e& ûebLe (REFERENCES) :
1.Ray Debraj (2004), Developmen Economics, New Delhi.
2.www.Google.com
munotes.in

Page 29

29IeìkeÀ -1
2
Je=odOeer DeeefCe efJekeÀemee®³ee mebkeÀuHevee Je ceeHeve -II
IeìkeÀ j®evee :
2.0 GefÎ<ìs
2.1 ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ
2.2 efuebie mebyebefOele efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ
2.3 yeepeej³eb$eCee DeeefCe mejkeÀej (Meemeve) ³eeb®eer efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe
2.3.1 yeepeej ³eb$eCes®eer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe
2.3.2 mejkeÀej efkebÀJee jep³ee®eer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele erue YetefcekeÀe
2.4 meejebMe
2.5 ÒeMve
2.6 meboYe&ûebLe met®eer
2.0GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀe®es ceespeceeHe ue#³eele IesCes.
2.efuebie mebyebefOele efJekeÀeme efveoxMeebkeÀeb®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
3.mejkeÀej ef kebÀJee jep³ee®eer YetefcekeÀe mecepetve IesCes.
2.1 ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (HUMAN DEVELOPMENT
INDEX)
ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ ne SkeÀ meejebMe meb³egkeÌle efveoxMeebkeÀ Deens pees ceeveJeer efJekeÀemee®³ee
leerve cetueYetle yeeyeer cnCepes Deejesi³e, %eeve DeeefCe SkeÀ meY³e peerJeveceeve. Deejesi³e ns pevcee®³ee JesUer
Demeuesu³ee Dee³eg<³eceeveeves ceespeues peeles; Òeew{ mee#ejlee oj DeeefCe SkeÀef$ele ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ
DeeefCe le=leer³ekeÀ SketÀCe veeWoCeer ÒeceeCe ³ee b®³ee meb³eespeveeÜejs %eeve ceespeues peeles. DeeefCe oj[esF& mLetue
osMeebleie&le GlHeeove (peer[erHeervegmeej )peerJeveceeve (HeerHeerHeer ³etSme [e@uej) ceespeues peeles.
ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (S®e[erDee³e / HDI i.e. Human Development
Index) SkeÀ meb³egkeÌle meebefK³ekeÀer Deens pees ’ceeveJeer efJekeÀeme“ DeeefCe mJeleb$e efJekeÀefmele (G®®e
efJekeÀeme), efJekeÀmeveMeerue (ceO³ece efJekeÀeme) DeeefCe DeefJekeÀefmele (efvecve efJekeÀeme) osMeeb®³ee mlejeJejmunotes.in

Page 30

30osMeeb®³ee opee&meeþer JeeHejuee peelees. meebefK³ekeÀer Keeueerue keÀe³e&He×leer efJeYeeieele efouesu³ee met$ee®ee
JeeHej keÀ©ve je<ì^er³e HeeleUerJej ieesUe kesÀuesueer Dee³egcee&ve (Life Expectancy) ,e f M e # e C e
(Literacy or Knowledge) DeeefCe oj[esF& peer[erHeer (Real GDP Per Capita -PPP$)
(peerJeveceevee®es met®ekeÀ cnCetve) efouesu³ee DeekeÀ[sJeejervegmeej yeveefJeuesues Deens.
ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMe ebkeÀ (S®e[erDee³e®eer) GlHeefÊe meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®³ee
(³etSve[erHeer) ceeveJe efJekeÀeme DenJeeue (S® e[erDeej) ceO³es meeHe[ueer Deens. ns 1990 ceO³es
HeeefkeÀmleeveer DeLe&Meem$e%e cenyetye Gue nkeÀ ³eebveer DeeKetve efoues DeeefCe l³ee®ee ÒeejbYe kesÀuee / les
ieefleceeve kesÀues. je<ì^er³e DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀemee®³ee DeLe&Meem$ee®ee keWÀêefyebot ne je<ì^er³e GlHeVe
uesKeeHeemetve ueeskeÀ keWÀefêle OeesjCeebkeÀ[s JeUefJeCes ne l³eeb®ee mHe<ì nslet neslee.
ceeveJeer efJekeÀeme efv eoxMeebkeÀ / S®e[erDee³e le³eej keÀjC³eemeeþer, cenyetye Gue nkeÀ ³eebveer Hee@ue
mì^erìve, ÖeÀeefvmeme mìerJeì&, iegm leeJe jeveerme, efkeÀLe efûeefHeÀve, megOeerj Deevebo DeeefCe cesIeveeo osmeeF&
³eeb®³eemen ÒeK³eele efJekeÀemeMeem$e%eeb®ee SkeÀ ieì SkeÀ$e kesÀuee. Hejbleg Decel³e& mesve ³eeb®es #ecelee DeeefCe
keÀe³ex ³eeJejerue keÀeceeves l³eeme Debleefve&efnle Jew®ee efjkeÀ ®eewkeÀì Òeoeve kesÀueer.
nkeÀ ³eebvee Kee$eer nesleer keÀer ,u e e s k e À e b v e e DeeefCe OeesjCe efvecee&l³eebvee ns mecepeJetve osC³eemeeþer
ceeveJeer efJekeÀemee®es SkeÀ meeOes meb³egkeÌle Ghee³e DeeJeM³ekeÀ Deensle keÀer les kesÀJeU DeeefLe&keÀ Òeie leer®e veJns
lej ceeveJeer keÀu³eeCeeleerue megOeejCeebÜejs efJekeÀemee®es cetu³eebkeÀve keÀ© MekeÀleele. mesve ³eebveer meg©Jeeleeruee
³ee keÀuHeves®ee efJejesOe kesÀuee, Hejbleg veblej l³eebveer nkeÀ ³eebvee ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (S®e[erDee³e)
efJekeÀefmele keÀjC³eeme ceole kesÀueer. mesveuee keÀeUpeer nesleer keÀer ceeveJeer #eceleeceOeerue mebHetCe& iegbleeiegble
SkeÀe efveoxMeebkeÀele efceUefJeCes DeJeIe[ Deens .Hejbleg nkedÀ ³eebveer l³eeuee HeìJetve efoues keÀer kesÀJeU SkeÀ
mebK³ee ner J³ ekeÌleer OeesjCeeleerue efvecee&l³eeb®es ue#e DeeefLe&keÀ keWÀêerkeÀjCeekeÀ[tve ceeveJeer keÀu³eeCekeÀ[s JeUJet
MekesÀue.
ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ / S®e[erDee³e®ee JeeHej 1990 Heemetve meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme
keÀe³e&¬eÀceeleHexÀ l³ee®³ee JeeefceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀe®ee / S®e[erDee³e®ee JeeHej 1990 Heemetve meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme
keÀe³e&¬eÀceeleHexÀ l³ee®³ee JeeefceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ ne Keeueerue leerve efvekeÀceeveJeer efJekeÀemeeme cenÊJe Demeuesueer #es$es :
1) pevcee®³ee JesU®es DeHesef#ele Dee³egcee&ve pes Dee³eg<³ee®e so e r I e e & ³ e g < ³ ec e e s p e l e s .
2) %eeve pes Keeueerue oesve IeìkeÀebJej DeeOeeefjle Deens.
De) Òeew{ mee#ejlee oj
ye) ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ Je le=leer³e mlejeJejerue SketÀCe veeWoCeer ÒeceeCe
3) oj[esF& mLetue osMeebleie&le GlHeeove pes ueeskeÀeb®es peerJeveceeve ceespeles.munotes.in

Page 31

31Jejerue efvekeÀpeelees. ns Òel³eskeÀ efveoxMekeÀeb®³ee peemleerle peemle DeeefCe efkeÀceeve cetu³eeb®³ee DeeOeejs kesÀues peeles.
lekeÌlee¬eÀ. 2.1
ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMekeÀeb®eer ieCevee keÀjC³eemeeþer DeefOekeÀl ece DeeefCe efkeÀceeve cetu³es
efveoxMekeÀ keÀceeue cetu³e efkeÀceeve cetu³e
pevcee ojc³eeve Dee³egcee&ve 85 25
Òeew{ mee#ejlee oj 100 0
SketÀCe veeWoCeer ÒeceeCe 100 0
oj[esF& mLetue SleÎsMeer³e / DeeblejosMeer³e GlHeeove (¬eÀ³e MekeÌleer
mecelee $PPP$ )40,000 100
l³ee®es meeceev³e met$e KeeueerueÒeceeCes Deens :
efveoxMeebkeÀ Òel³e#e ceu t ³e - ek f eÀceeve cetu³e 70 - 25 450.75keÀceeue cetu³e - efkeÀceeve ceu t ³e 85 - 25 60
GHejeskeÌle met$e ueeiet kesÀu³eeves DeeHeu³eeuee DeHesef #ele Dee³egcee&ve (Life Expectancy
Index LEI), efMe#eCe efveoxMeebkeÀ (Education Index EI) DeeefCe mLetue osMeebleie&le GlHeeove
efveoxMeebkeÀ peer[erHeer Fb[skeÌme (GDPI) efceUlees. ceie HDI = (LEI + EI + GDPI) / 3
S®e[erDee³e meg¢{les®³ee efJemle=le He efjYeeSkeÀef$ele Ghee³e Òeoeve keÀjles. Deejesi³e efMe#eCe DeeefCe GlHeVe.
2011 ®³ee S®e[erDee³e DenJeeueele efìkeÀeJe / MeeMJele DeeefCe mecelee ³eebJej peesj osC³eele
Deeuee.
meJee¥me eþer GÊece YeefJe<³e : leerve ceeveJeer efveoxMeebkeÀ Deensle.
1) Dee³egcee&ve DeHesef#elelee efveoxMeebkeÀ (SueF&Dee³e) : pevcee®³ee JesUsme Dee³egcee&ve (Je2) efMe#eCe efveoxMeebkeÀ (EI): efMe#eCee®es mejemejer®es Je(Je3) GlHeVe efveoxMeebkeÀ (II): oj[esF& GlHeVe $
MesJeìer S®e[erDee³e 3HDI = LEI.EI.II
Òel³eskeÀ osMeeleerue JeemleefJekeÀ cetu³eeb®eer leguevee keÀceeue DeeefCe efkeÀceeve cetu³eeMeer kesÀueer p eeles
DeeefCe Òel³eskeÀ osMeemeeþer meJe& efveoxMekeÀeb®eer cetu³es 0 DeeefCe 1 ojc³eeve Demeleele. Keeueerue met$e
JeeHejues Deens.munotes.in

Page 32

32Òel³eskeÀ met®ekeÀ / oMe&keÀ efveoxMeebkeÀÒel³e#e cetu³e - ek f eÀceeve cetu³ekeÀceeue cetu³e - efkeÀceeve ceu t ³elekeÌlee ¬eÀ. 2.2
Human
Development IndexNorway H DI
Rank : 1India HDI
Rank : 127Burundi HDI
Rank : 171
Life expectancy at
birth (years), 200178.7 63.3 40.4
Adult literacy rate
(% age -15 and
above), 2001- 58.0 49.2
Combined primary,
secondary and
tertiary grcfcs
enrolment ratio (%),
2000 -0129,62 0 2,840 690
GDP per capita (PPP
US$), 20010.90 0.64 0.26
Life expectancy
index, 20010.99 0.57 0.43
Education index,
20010.95 0.56 0.32
GDP index, 2001 0.944 0.590 0.337
Human
Development Index
(HDI) value, 20014 -12 0
GDP per capita (PPP
US$) ra nk minus
HDI Bank
S®e[erDee³e ceOeerue leerve HeefjceeCe : S®e[erDee³e leerve Dee³eeceeb®es meb³eespeve keÀjles.
ueeskeÀmebK³es®es Deejesi³e DeeefCe oerIee&³eg<³e efveoxMeebkeÀ cnCetve pevcee®³ee JesUs®es Dee³egcee&ve Òeew{
mee#ejlee oj (oesve le=efl e³eebMe Yeejebmen) DeeefCe SkeÀef$ele ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ DeeefCe le=leer³ekeÀ SketÀCe
veeWoCeer iegCeesÊej (SkeÀ le=leer³eebMe Jepeveemen) Üejs ceesp euesues %eeve DeeefCe efMe#eCe, peerJeveceeve, ¬eÀ³e
MekeÌleer mecelesvegmeej oj[esF& mekeÀue osMe ebleie&le GlHeeovee®es vewmeefie&keÀ IeeleebkeÀeÜejs oMe&efJeu³eeÒeceeCes.
S®e[erDee³e efveefM®ele keÀjCeejs met$e meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee (³etSve[erHeer) ves
peenerj kesÀues Deens, meJe&meeOeejCeHeCes, keÀ®®ee ceeue yeoueC³eemeeþer, S keÌme Demes mecepee, 0 le 1
ojc³eeve ³egefveì -ÖeÀer Fb[skeÌmeceO³es (SkeÀkeÀ cegkeÌle efveoxMeebkeÀ) (p³ee³eesies JesieJesieUs efveoxMeebkeÀ SkeÀ$e
pees[ues peeT MekeÀleele), Keeueerue met$emunotes.in

Page 33

33xxxxxek f eÀceeveev f eoxM s eek b eÀkeÀceeue ek f eÀceeveefpeLes efkeÀceeve xJekeÀceeue x³ee #e ®eue efceUJet MekesÀue DeMee Deveg¬eÀces efkeÀceeve DeeefCe
keÀceeue cetu³es Deensle. ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (S®e[erDee³e) veblej Keeueerue IeìkeÀeb®³ee
efveoxMeebkeÀeÜejs ³eesieoeve efouesu³ee 1/3 men SkeÀ meceeve Jepevee®eer jkeÌkeÀce o Me&Jeles.
S®e[erDee³e ceeHeve He×leer :
De) peerJeve Òel³e#e / DeHes#ee met®ekeÀebkeÀ / efveoxMeebkeÀ : ns DeHesef#ele Dee³egcee&ve (meebefK³ekeÀer³e
¢ef<ìkeÀesveeletve) efouesu³ee Je³eele GJe&efjle Dee³eg<³ee®eer mebK³ee Deens. ns exÜejs oMe&efJeues pe eles. p³ee®ee
DeLe& Demee neslees keÀer efJeefMe<ì ce=l³et®³ee DevegYeJee®³ee DevegHeg{erue JeJeieUlee GJe&efjle HetCe& Dee³eg<³ee®eer mebHetCe& mebK³ee. SkeÀ Je³eemen mebyebefOele DeekeÀ[sJeejer, F& Jej ueneve Jeleg&Uemen ÒeleerkeÀ Demeles). SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee ieìeb®es
Dee³egcee&ve ceesþîee Ò eceeCeele ieì efveJe[C³eemeeþer JeeHe ju³ee peeCeeN³ee efvekeÀDee³egcee&vee®eer DeHes#ee menmee vej (Heg©DeeOegefvekeÀ Òemetleer -keÀeUpeer DemeCeeN³ee osMe ebceOeerue efñe³ee Heg©peieleele. G®®e yeeue ce=l³eg oj Demeuesu³ee osMeebceO³es, pevcee®³ee JesUsme Dee³egcee&veeves Dee³eg<³ee®³ee
Heefnu³ee keÀener JemebJesoveMeeruelescegUs Je³ee®³ee Metv³e Je³eeleerue meeO³ee Dee³egcee&vee®³ee ®egkeÀer®³ee DeLe& ueeJeCes nesT MekeÀles.
p³eecegUs Demee efJeMJeeme nesT MekeÀlees keÀer keÀceer Dee³egcee&ve DemeCeeN³ee ueeskeÀmebK³esceO³es Je=× J³ekeÌleeR®es
ÒeceeCe DeuHe ÒeceeCeele Demesue.
GoenjCeeLe&, keÀeuHeefvekeÀ efmLej ueeskeÀmebK³ee p³eeceO³es DeOeea ueeskeÀmebK³ee ner Hee®e Je³e
Jens Debo epes 35 JeDemesue.
Je³eevegmeej Dee³egcee&ve ³eemeejK³ee Dev³e GHe³eeb®ee GHe³eesie yeeueJe³ee®³ee ce=l³et®³ee
HeefjCeecee®ee meesHee Ghee³e cnCegve keÀceer Je³eele JeeHe ju³ee peeT MekeÀlees -yeeuekeÀe®³ee Je³eele®e -Jejerue
keÀefuHele ueeskeÀmebK³esceO³es, 5 J³ee JeueeskeÀmebK³ee j®evee DeeefCe ieleerMeerueles®es efJeMuesueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe ³eemeejK³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ -DeeOeeefjle Ghee³eebmen DeewHe®eeefjkeÀ Dee³egcee&vee ÒeceeCess®e
SketÀCe ueeskeÀmebK³ee Ghee³eeb®ee JeeHej kesÀuee Heeefnpes.munotes.in

Page 34

34ceefnuee efJe©× Heg©ueneve Je³eele®e e fñe³eeb®ee ce=l³et oj keÀceer Demelees. ieYee&Me³eele, Heg©ÒeceeCe peemle Demeles (yeeUeb®eer ieYe&OeejCee megceejs 124 Heg©Hejbleg pevceeHe³e¥le efìketÀve jenC³ee®es ÒeceeCe HeÀkeÌl e 105 Heg©DekeÀeueer yeeUebHewkeÀer (2 HeeQ[ efkebÀJee 900 ûe@ce®³ee Keeueer Demeuesu³ee) ceefnueebceO³es Hegvne DeefmlelJee®ee
oj peemle Demelees. ogmeN³ee ìeskeÀeuee, 110 Je³eesieìeleerue peJeUpeJeU 90… J³ekeÌl eer ceefnuee
Deensle. HetJeea, cetue HelkeÀjC³ee®³ee cegueYetle Je³eesieìeleerue ceefnueeb®es ce=l³et®es ÒeceeCe meceeve Je³eeleerue
Heg©KetHe®e peemle Deens. ³ee®eer keÀejCes HetCe&HeCes efveefM®ele veenerle. HeejbHeeefjkeÀ ³egeqkeÌleJeeo ne meeceeefpekeÀ -
He³ee&JejCeer³e IeìkeÀebvee DevegketÀue þjle Deens. ³ee®eer keÀejCes HetCe&HeCes efveefM®ele veenerle. HeejbHeeefjkeÀ
³egeqkeÌleJeeo ne meeceeefpekeÀ -He³ee&JejCeer³e IeìkeÀebvee DevegketÀue þjle Deens. SsefleneefmekeÀ ¢<ìîee, yengleskeÀ
meceepeele Heg©l³eecegUs HegÀHeÌHegÀmee®ee keÀke&Àjes ie, #e³ejesie DeeefCe ³eke=Àlee®³ee efmejesefmeme meejK³ee DeveskeÀ mebyebefOele
DeepeejebcegUs cejC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. peKeceebcegUsner Heg©vekeÀUle (pemes keÀer keÀej DeHeIeele) efkebÀJee nslet Hegjmmej (Deelcenl³ee, efnbmee®eej, ³eg×), efñe³eebHes#ee
Heg©peemle MekeÌ³elee Demeles. DecesefjkesÀle ³eeHewkeÀer keÀener meceeefJe<ì D eensle. MJemeve ÒeCeeueer®ee keÀke&Àjesie,
ceesìej Jeenve DeHeIeele, Deelcenl³ee, ³eke=Àlee®ee efmejesefmeme, SefcHeÀmeercee DeeefCe keÀesjesvejer Ûo³ejesie ns
mlevee®ee keÀke&Àjesie DeeefCe ieYee&Me³ee®³ee ûeerJes®ee keÀke&Àjesie Fl³eeoeRHes#ee ceefnueeb® ³ee ce=l³et®es ÒeceeCe
peemle Deens.
keÀener ueeskeÀ Demee leke&À keÀjleele keÀer ,Heg©efve³eceeleerue DeeCeKeer SkeÀ ÒekeÀìerkeÀjCe Deens, meJe& memleve ÒeeC³eebceO³es Demes efometve ³esles keÀer ceesþî ee
J³ekeÌleeRceO³es mejemejer Dee³eg<³e ueneve Demeles. ne pewefJekeÀ HeÀjkeÀ GÓJelees keÀejCe efñe³eebceO³es meb¬eÀceCe
DeeefCe [erpevejsefìJn jesieeb®ee peemle ÒeeflekeÀej Demelees.munotes.in

Page 35

35LE-25Life Expectancy Index =85-25ye) efMe#eCe efveoxMeebkeÀ :
efMe#eCe e fveoxMeebkeÀ ne Òeew{ mee#ejlee oj (oesve le=efle³eebMe Yeejebmen) DeeefCe SkeÀef$ele
ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ DeeefCe le=leer³ekeÀ SketÀCe veeWoCeer ÒeceeCe (SkeÀ le=leer³eebMe Jepeveemen) Üejs ceespeuee
peelees. Òeew{ mee#ejlee oj Jee®eve -uesKeve keÀj C³ee®eer #ecelee oMe&efJeles, lej peerF&Deej yeeueJee[er les
HeoJ³egÊej efMe#eCeeHe³e¥le®³ee efMe#eCee®³ee HeeleUer®es mebkesÀle osleele. efMe#eCe ns keÀu³eeCekeÀejer IeìkeÀeb®es
ÒecegKe IeìkeÀ Deens DeeefCe ³ee®ee GHe³eesie DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe peerJeve iegCeJeÊee ceespeC³eemeeþer kesÀuee
peelees, SKeeoe ne SkeÀ efJekeÀ meerle , efJekeÀmeveMeerue efkebÀJee DeefJekeÀefmele osMe Deens keÀer veener ns efveOee&efjle
keÀjCeeje cegK³e IeìkeÀ Deens.
21Education Index =33ALI GEI
keÀ) Òeew{ mee#ejlee efv eoxMeebkeÀ :
Òeew{ mee#ejlee efveoxMeebkeÀ (SSueDee³e) ner SkeÀ meebefK³ekeÀer³e He×le Deens peer efJeefMe<ì #es$eele
efkebÀJee osMeele efkeÀleer Òee w{ Jee®et DeeefCe efuent MekeÀleele, ns efveOee&efjle keÀjC³eemeeþer JeeHejueer peeles.
Dee³egcee&ve, efM e#eCe DeeefCe peerJeveceeve ³eemen Òel³eskeÀ je<ì^e®ee ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (S®e[erDee³e)
ceespeC³eemeeþer Je³emkeÀ mee#ejlee ner SkeÀ yeeye Deens. Òeew{ mee#ejlee efveoxMekeÀeb®eer ieCevee keÀjC³ee®es met$e
Demes Deens.
0Adult Literacy Index =100 0ALRALI mekeÀue veeJeveeWoCeer ÒeceeCe (peerF&Deej) efkebÀJee mekeÀue veeJeveeWoCeer Deveg¬eÀceefCekeÀe
(peerF&Dee³e) ne SkeÀ meebefK³ekeÀer³e Ghee³e Deens pees efMe#eCe #es$eele DeeefCe ³etSveves l³ee®³ee efMe#eCe
efveoxMeebkeÀele JeeHejuee Deens. peer F&F&Deej yeeueJee[er les HeoJ³egÊej efMe#eCeeHe³e¥le®³ee efMe#eCee®es mlej
oMe&efJeleele -pes ³etkesÀ DeeefCe keÀener Flej osMeebceO³es (yengleskeÀ je<ì^kegÀue je<ì^ebceO³es) ÒeeLeefcekeÀ,
ceeO³eefcekeÀ DeeefCe / efkebÀJee le=leer³ekeÀ cnCetve DeesUKeues peeleele. efouesu³ee DeefOekeÀej #es$eele jenCeeN³ee
ueeskeÀebceO³es.
meb³egkeÌle je<ì^ eceO³es, peerF&Deej®eer ieCevee leerve mlejebkeÀefjlee DeefOeke=Àle Meeues³e Je³ee®³ee
ueeskeÀmebK³es®³ee ìkeÌkesÀJeejervegmeej, Je³ee®eer HeJee& ve keÀjlee, ÒeeLeef cekeÀ, ceeO³eefcekeÀ DeeefCe le=leer³e
mleje®³ee efMe#eCeeceO³es Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥®eer mebK³ee oMe&Jetve kesÀueer peeles.0Gross Enrolment Index (GEI) =100 0CGER 
[) SketÀCe osMeebleie&le GlHeeove (mekeÀue osMeebleie&le GlHeeove) :
mekeÀue osMeebleie&le GlH eeove (peer[erHeer) efkebÀJee mekeÀue osMeebleie&le GlHeVe (peer[erDee³e) ns
osMee®³ee SketÀCe®e DeeefLe&keÀ GlHeeovee®es SkeÀ Ghee³e Deens. yeveJeuesu³ee meJe& Debeflece Jemlet DeeefCe mesJeeb®esmunotes.in

Page 36

36ns yeepeej cetu³e Deens . ns SkeÀe Jeyeepeej cetu³e Deens. ns menmee peerJevee®es ceevekeÀ, l³ee GÎsMeeves peer[erHeer®³ee JewkeÀefuHekeÀ Ghee³eebMeer
mekeÀejelcekeÀHeCes mebyebefOele Demeles. ns (jenCeerceevee®ee opee&) menmee p eerJevee®es ceevekeÀ, l³ee GÎsMeeves
peer[erHeer®³ee JewkeÀefuHekeÀ Ghee³eebMeer mekeÀejelcekeÀHeCes mebyebefOele Demeles.
2.2 efuebie mebyebefOele efJekeÀemeelcekeÀ efveoxMeebkeÀ (peer[erDee³e) (GENDER
RELATED DEVELOPMENT INDEX (GDI)
efuebie mebyebef Oele efJekeÀemeelcekeÀ efveoxMeebkeÀ (GDI) (peer[erDee³e) ne meb³egkeÌle je<ì^mebIeeves
(³etSve) efJekeÀefmele kesÀuesu³ee osMeele jenCeerceevee®es SkeÀ mebkesÀle Deens. meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme
keÀe³e&¬eÀcee®³ee JeeefDeens. oerIe& DeeefCe efvejesieer peerJeve, %eeve DeeefCe SkeÀ meY³e jenCeerceeve ³ee #es$eeleerue Heg©efñe³eebceOeerue Demeceevelee oMe&efJeCes ns l³ee®es GefÎ<ì Deens.
ceeveJe er efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ ne mejemejer keÀeceefiejer®es ceespeceeHe keÀjlees, lej efuebie mebyebefOele
efJekeÀemeelcekeÀ efveoxMeebkeÀ ne Heg©mecee³eesefpele keÀjlees. ³ee G ÎsMeemeeþer JeeHejuesues leerve IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle. (1) ceefnuee
Dee³egcee&ve, (2) ceefnuee Òeew{ mee#ejlee DeeefCe SketÀCe veeWoCeer ÒeceeCe, DeeefCe (3) ceefnueeb®es oj[esF&
GlHeVe. pej efuebie DemeceevelesJej ob[ DeekeÀejuee iesuee veener l ej efuebie mebyebefOele efJekeÀemeelcekeÀ
efveoxMeebkeÀ DeeefCe ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ ³eeb®es cegu³e meceeve Demesue, Hejbleg pej efuebie Demeceevelee
DeefmlelJeele Demesue lej efuebie mebyebefOele efJekeÀemeelcekeÀ efveoxMeebkeÀe®es cetu³e ce eveJeer efJekeÀeme
efveoxMeebkeÀe®³ee leguevesle keÀceer Demesue. S®e[erDee³e DeeefCe peer[erDee³eceOeerue HeÀjkeÀ efpelekeÀe peemle
eflelekeÀer ueQefiekeÀ Demeceevelee peemle Demeles. vee@Jex, ke@Àve[e, ³egvee³eìs[ mìsìdme, ³egvee³eìs[ efkebÀie[ce,
peHeev e, ceseqkeÌmekeÀes, jefMe³eve HesÀ[jsMeve, ceuesefMe³ee, JnsvesPetSuee, efHeÀefueefHevme, ÞeeruebkeÀe, ®eerve,
efJnSleveece DeeefCe Fb[esvesefMe³eele peJeUpeJeU meceevelee Deens.
meewoer Dejsefye³ee, HeeefkeÀmleeve, FjeCe, Yeejle, FefpeHle DeeefCe vee³e pesefj³ee ns G®®e ueQefiekeÀ
Demeceevelee oMe&efJeCeejs osMe Deensle. leLeeefHe, peieele ueQefiekeÀ DemeceevelesyeÎue DeefOekeÀ peeie©keÀlee
Deens DeeefCe ceefnueeb®³ee efMe#eCeeuee Òeeslmeenve osTve DeeefCe l³eebvee kegÀìgbyeele SkeÀ ®eebieuee opee& osTve
efuebie Demeceevelee keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peele Deens. ceefnueebefJe©× meebmke=ÀeflekeÀ He#eHeele
kesÀu³eecegUs keÀener osMe ceeies He[ues Deensle. leLeeefHe, l³eeb®³eelener ñeer -®eUJeUer ³ee ueQefiekeÀ meceevelee
DeeCeC³ee®³ee keÀejCeeme Ò eeslmeenve osle Deensle.
Yeejleeleerue efuebie mebyebefOele efJekeÀemeelcekeÀ efveoxMeebkeÀ (GDI IN INDIA) :
2001 ceO³es Yeejleele efñe³eeb®³ee pevcee®es Dee³egcee&ve 64 Je62.8 JeDemeueer lejerner ceseqkeÌmekeÀes, JnsvesPetSuee, jefMe³eve HesÀ[jsMeve, Lee³eueb[, efHeÀefueefHevme, ÞeeruebkeÀe, FjeCe,
efJnSleveece ³ee osMeeb®³ee leguevesle keÀceer Deens. pejer DeHesef#ele Dee³egcee&ve meboYee&le ñeer Je Heg©Deblej ns keÀceer Deens, Hejbleg Flej efuebie mebyebefOele efJekeÀeme efveoxMekeÀebceO³es ns Deblej HeÀej®e efJemle=le Deens.
GoenjCeeLe&, 2001 ceO³es 69.0 ìkeÌkesÀ Heg©

Page 37

3746.4 ìkeÌkesÀ nesles. 2001 ceO³es Heg©veeWoCeer ÒeceeCe 49 ìkeÌkesÀ nesles.
l³ee®eÒeceeCes 2001 ceO³es ceefnueeb®eer Deboeefpele keÀcee F&$1,531 nesleer ,lej Heg ªmebK³ee l³ee leguevesle 2001 ceO³es 4,070 nesleer. ³eeJe©ve Demes efometve ³esles keÀer Heg©GlHeVeeHewkeÀer ceefnueeb®es GlHeVe HeÀkeÌle 38 ìkeÌkesÀ nesles. DeLee&le SkeÀlej ceefnueebvee Jeslevee®³ee
GlHeVeeleer ue ueQefiekeÀ YesoYeeJee®ee $eeme menve keÀjeJee ueeieuee efkebÀJee l³eebvee efve³eefcele jespeieej efceUeuee
veener DeeefCe yejer®e ceesþer jkeÌkeÀce ÒeemebefiekeÀ cepetj cnCetve keÀece kesÀueer iesueer efkebÀJee efñe³eeb®³ee ceesþîee
mebK³esves DeOe&JesU keÀece kesÀues.
pejer DeeCeKeer yejs®e IeìkeÀ Demeues lejer ns veekeÀejlee ³esCeej veener keÀer efMe#eCe DeeefCe
veeskeÀjer®³ee yeeyeleerlener ceefnueebJej ueQefiekeÀ He#eHeele Peeuee.
Yeejleeleerue efuebie mebyebefOele efJekeÀemeelcekeÀ efveoxMekeÀ eb®eer ieCevee keÀjC³eeceO³es leerve ®ejCeeb®ee /
Hee³eN³eeb®ee meceeJesMe Deens (Calculation of GDI involves three steps) :
®ejCe / Hee³ejer 1 : 0 les 1 ceOeerue (SkeÀkeÀ) ³egefveì -cegkeÌle efveoxMekeÀeb®eer ieCevee KeeueerueHewkeÀer
Òel³eskeÀ #es$eeleer ue ceefnuee DeeefCe Heg©1) Dee³egcee&ve
2) efMe#eCe (Òeew{ mee#ejlee oj DeeefCe SkeÀef$ele ÒeeLeefcekeÀ les le=leer³e mlejer³e HeìmebK³ee ÒeceeCe)
3) Deboepes efceUefJeuesues GlHeVe (¬eÀ³e MekeÌleer mecelesvegmeej ³etSme [e@uej ceO³es)
Female Life Expectancy Indexfemale life expectancy - 27.5=87.5-27.5Male Life Expectancy Indexfemale life expectancy - 22.5=82.5-22.5Female & Male Education Indices2 adult literacy rate of gender 1 gross enrollm ent rate of gender=3 100 3 100log log100Female & Male Income Indices =log 00 log100earned income of gender 

®ejCe / Hee³ejer 2 : Òel³eskeÀ #es$eemeeþer, efuebie efveoxMekeÀeb®eer pees[er, meceevelesves efJeleefj le
efveoxMekeÀebceO³es SkeÀ$e kesÀueer peeles peer ueQefiekeÀ meceevelesme Hegjmke=Àle keÀjles DeeefCe Demeceevelesme ob[
osles.1male share of population=Equally Distributed Index
female share of population
female index male index      munotes.in

Page 38

38®ejCe / Hee³ejer 3 : efuebie mebyebefOele efJekeÀemeelcekeÀ efveoxMeebkeÀ ne leerve meceeve efJel eefjle efveoxMekeÀeb®eer
DeÒekeÀeefMele mejemejer Deens. meceeve efJeleefjle Dee³egcee&ve DeHesef#ele efveoxMeebkeÀ, meceeveHeCes efJeleefjle
efMe#eCe efveoxMeebkeÀ, meceeveHeCes efJeleefjle GlHeVe efveoxMeebkeÀ, cegUele efñe³ee Heg©peieu³ee Heeefnpesle ns mJeeYeeefJekeÀ Deens Demes ie=efnle Oe©ve meb³egkeÌle je<ì^ ns Heg©Dee³egcee&veemeeþer efYeVe ceevekeÀeb®ee JeeHej keÀjles. pej Dee³egcee&ve efveoxMeebkeÀ 85 JeefveoxefMele kesÀues iesues Demesue lej efuebie mebyebefOele efJekeÀemeelcekeÀ efveoxMeebkeÀ ieCevesle Jee{ nesF&ue /kesÀueer
peeF&ue DeeefCe yengleskeÀ meJe& osMeebceOeerue efñe³eeb®es G®®e Dee³egcee&ve efometve ³esF&ue. ns meceeve keÀjC³eemeeþer
HeÀkeÌle 87.5 Je25.0 JeefJekeÀemeelcekeÀ efveoxMeebkeÀ ³ee He×leervegmeej Demesue.
2.3 yeepeej³eb$eCee Dee efCe mejkeÀej (Meemeve) ³eeb®eer efJekeÀmeveMeerue YetefcekeÀe
(ROLE OF MARKET AND STATE IN DEVELOPMENT)
2.3.1 yeepeej³eb$eCe s®eer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe (Role of Market in
Economic Development) :
osMeeceOeerue meJe& DeLe&J³eJemLee ³e e meeOevemebHeÊeer®ee F<ìlece JeeHej keÀjC³ee®ee Òe³elve
keÀjleele. meeOevemebHeÊeer®ee De³eesi³e JeeHej ne osMee®³ee DeeefLe&keÀ ÒeieleerceO³es De[LeUe efvecee&Ce keÀjlees.
cnCetve®e GHeueyOe meeOeveeb®ee efkebÀJee meeOevemebHeÊeer®ee F<ìlece DeeefCe ³ees i³e JeeHej keÀjCes cenÊJee®es
þjles.
yeepeej / yeepeej³eb$eCee ner DeMeer SkeÀ ³eb$eCee Deens efpe®³eeÜejs ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀles ns
efkebÀcele efveefM®eleer DeeefCe Jemlet Je mesJee ³eeb®³ee osJeeCeIesJeeCeeryeeyele SkeÀceskeÀebMeer mebJeeo meeOel eele.
efkebÀceleer DeeefCe yeepeejHesþe ³eeÜejs ueeskeÀ, GHe¬eÀce DeeefCe J³eJemee³e ³eeceO³es mecevJe³e meeOeCeejer ner
efJemle=le ³eb$eCee Deens. keÀesìîeeJeOeer ueeskeÀeb®³ee (J³ekeÌleeR®³ee) %eevee®ee DeeefCe ef¬eÀ³eeb®ee SkeÀ keÀes(pool) ner ³eb$eC ee le³eej keÀjles. keÀesìîeeJeOeer De%eeve ®eueebÜejs DeeefCe mebyebOeeÜejs GlHeeove DeeefCe
efJelejCeemebyebOeer®es ÒeMve mees[efJeues peeleele. me@c³eguemeve DeeefCe vee@jLevme ³eeb®³ee celes, keÀesCeerner
yeepeejHesþs®eer j®evee kesÀueer veener lejer le er GuuesKeveer³eefjl³ee GÊece keÀe³e& keÀjles (Nobody
designed the market, yet it functions remarkably well).
yeepeej³eb$eCes®eer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe KeeueerueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
A)efveOee&jCe / GHe³eespeve / JeeìHe k eÀe³e& (Allocative Function) :
yeepeej³eb$eCes®es ns SkeÀ cenÊJee®es keÀe³e& Deens. yeepeej³eb$eCesceO³es meeOevemebHeÊeer®³ee
efveOee&jCeeyeeyele keÀener cegueYetle ÒeMve GÓJeleele, Goe. keÀe³e, keÀmes, efkeÀleer DeeefCe keÀesCeemeeþer
GlHeeove keÀje³e®e s DeeefCe yeepeejHesþsleerue ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³eeb®³eeleerue Deeblejef¬eÀ³eeletve les ÒeMve
mees[efJeues peeleele. veHeÀe keÀceefJeC³ee®³ee F®ísves Òesefjle Peeuesu³ee GÐeesiemebmLee DeMee DeeefLe&keÀ
mebmLeeb®³ee Ie[CeerceO³es / j®evesceO³es efv eefJe<ìer efJekeÀle IesTve GlHeeove keÀjleele DeeefCe Jemlet Je mesJee
efJekeÀleele. ³eeGueì Iejiegleer #es$e (households) DeeHeu³ee IeìkeÀebÜejs efceUeuesu³ee GlHeVeeletve
Jemleg DeeefCe mesJee ³eeb®eer ceeieCeer keÀjle l³ee efJekeÀle Iesleele.munotes.in

Page 39

39yeepee j³eb$eCesceO³es mejkeÀej (Meemeve) SKeeoer J³ekeÌleer efkebÀJee mebmLee ner DeeefLe&keÀ ÒeMve
mees[efJeC³eeme peyeeyeoej vemeles. ³eeGueì mJele:®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer megOeejC³ee®³ee nslegves
ue#eeJeOeer J³eJemee³e (J³eeJemeeef³ekeÀ / GÐeespekeÀ) DeeefCe ûeenkeÀ ns Ssef®íkeÀ J³eeHeejele HejmHejebMeer
mebJeeo meeOeleele DeeefCe l³eeb®³ee ef¬eÀ³ee (ke=Àleer / actions ) nîee efkebÀceleer DeeefCe yeepeejHesþe ³ee
ÒeCeeueerÜejs (system) meceefvJele kesÀu³ee peeleele. cnCetve De@[ce efmceLe ³eeb®³ee celes , yeepeej
DeLe&J³eJemLesceO³es meeOevemebHeÊeer®es efveOee&jCe ns GHeYeeskeÌl³ee®³ee ceeieCeer®³ee DevegMebieeves yeepeejeleerue
De¢M³e neleebÜejs (invisible hands) kesÀues peeles.
HetCe&le: cegkeÌle yeepeej³eb$eCesle efkebÀcele ner HetCe&le: yeepeejele efJeMeo kesÀueer peeles. keÀe³e, keÀesþs,
efkeÀleer, keÀmes DeeefCe keÀesCeemeeþer GlHeeove keÀje³e®es ³ee mebyebOeer®es efveCe&³e ns HetCe&HeCes efJekeWÀefêle kesÀues
peeleele DeeefCe ns efveCe&³e yeepeej ³eb$eCesJej meesHeefJeues peeleele. pej Jemleg®³e e ceeieCeerle Jee{ Peeueer lej
efle®³ee efkebÀceleerle Jee{ nesles DeeefCe l³eecegUs GlHeeokeÀ ns GlHeeove DeeefCe HegjJeþe Jee{efJeC³eeme Òesjerle
nesleele. ³eeGueì pej ceeieCeer keÀceer Peeueer lej efkebÀceleerceO³es meg×e Ieì nesles DeeefCe l³eecegUs Gl HeeokeÀ
ns GlHeeove DeeefCe HegjJeþe Jee{efJeC³eeme Òesjerle nesleele. ³eeGueì pej ceeieCeer keÀceer Peeueer lej
efkebÀceleerceO³es meg×e Ieì nesles DeeefCe l³eecegUs GlHeeokeÀ ns GlHeeove DeeefCe HegjJeþe keÀceer keÀjleele.
yeepeejeleerkeÀ efkebÀceleer ³e e GlHeeokeÀebveer GlHeeove peemle keÀjeJes efkebÀJee keÀceer keÀjeJes ³eemebyebOeer
efoMeeoMe&keÀe®eer YetefcekeÀe Heej Hee[leele. yeepeej ³eb$eCes®eer keÀe³e&#ecelee ner efoMeeoMe&keÀe®eer YetefcekeÀe Heej
Hee[CeeN³ee efkebÀceleerJej DeJeuebyetve Demeles. yeepeej³eb$eCee ner mebmeeOevee®es keÀe³e&¬eÀce efveOee&jCe / JeeìHe
keÀjsue Demes DeHesef#ele Deens. yeepeej³eb$eCes®es efveOee&jCe (allocative) keÀe³e& ns keÀu³eeCekeÀejer
DeLe&Meem$ee®³ee cenÊJee®³ee Òeces³eebÜejs efJeMeo / mHe<ì kesÀues peeles. He@jìe s keÀe³e&#ecelee Deìervegmeej pej
GHeYeeskeÌles ns GHeYeesiee®eer efmeceeble GHeYeesi³elee DeeefCe Jemleg®eer efkebÀcele meceeve (MU = P) nesle
Demeuesu³ee efyebotHe³e¥le pej GHeYeesie Iesle Demeleerue DeeefCe pej GlHeeokeÀ ns GlHeeovee®ee efmeceeble Ke®e&
DeeefCe efkebÀcele (MC = P) meceeve nesle Demeuesu³ee efyebotHe³e¥le GlHeeove keÀjerle Demeleerue lej
meeOevemebHeÊeer®es efkebÀJee mebmeeOeveeb®es ®eebieu³eeÒekeÀejs (F<ìlece) efveOee&jCe nesles. keÀejCe p³eeDeLeea
GlHeeovee®eer efmeceeble GHeYeesi³elee DeeefCe efmeceeble Ke®e& meceeve Demesue, DeMeeJesUer meceepe ne l³ee®eer
GHeYeesi³ee®³ee meJeex®®e HeeleUerMeer Heesnes®esue. peer l³ee®³ee GlHeeove MekeÌ³eleebyejesyej megmebiele Demeles.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es Jemlet Aner #e De#eeJej DeeefCe J emlet Bner ³e De#eeJej oMe&efJeueer Deens.
IC1DeeefCe IC2ns meceepee®es mece³e meceeOeeve Je¬eÀ efkebÀJee leìmLelee Je¬eÀ Deensle. ( ADeeefCe BJemlet
ojc³eeve). P1F1DeeefCe P2F2ns osMee®es GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ Deensle. Rne efyebot P1F1³eemunotes.in

Page 40

40GlHe eove MekeÌ³elee Je¬eÀe®³ee Keeueer Deens. ne efyebot mebmeeOevee®ee keÀceer JeeHej oMe&efJelees
(Underutilisation) .c n C e t v eD e e H e u ³ e e u e e ADeeefCe B®³ee Jemlet keÀceer efceUleele. P1F1ne
GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ meeOeveeb®ee F<ìlece JeeHej oMe&efJelees. E1³ee efyebogHeeMeer P1F1DeeefCe IC1ns
oesvner Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee mHeMe& keÀjleele. keÀesCel³eener keÀejCeebveer (F<ìlece JeeHej, leebef$ekeÀ Òeieleer F.)
pej GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ ne Heg{s mejkeÀuee ( P2F2)l e jD e e H e u ³ e e u e e E2ne veJeerve mecele esue efyebot
efceUlees. ³ee efyebotHeeMeer IC2DeeefCe P2F2ns Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee mHeMe& keÀjleele. Hejle Jemleg ADeeefCe B
peemle efceUleele. ns Heg{erue keÀe³ee&ceO³es efJemleejeves meebefieleues Deens.
B)veJeefveefce&leer /m e p e & v e M e e r u e/e f v e e f ce&leer#ece keÀe³ex (Creative Function ):
yeepeej³eb$eCee ner mepe&veMeerue keÀe³ex keÀ©ve cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les. yeepeej³eb$eCee ner
yeoue efkebÀJee HeefjJele&veemeeþer ³eesi³e DeMeer JeeleeJejCe efveefce&leer keÀjles. l³eecegUs GlHeeove M ekeÌ³elee
Je¬eÀe®³ee efJemleejeme ceole nesles. ³eeceO³es GlHeeove MekeÌ³elee Je¬eÀ DeeefCe leìmLelee Je¬eÀ ns GpeerJekeÀ[s
mLeueeblejerle nesleele. ³eecegUs GHeYeesi³eles®eer G®®e HeeleUer meeO³e keÀjCes MekeÌ³e nesles ( IC2). Jejerue
Deeke=Àleerle E2³eeefyebotHeeMeer ne veJee meceleesue meeOeuee peelees. yeoueemeeþer DeeJeM³ekeÀ DeMee
JeeleeJejCee®eer lejleto yeepeej MekeÌleer keÀjleele. l³eecegUs leebef$ekeÀ Òeieleer veJeÒeJele&ve DeeefCe MesJeìer
iegbleJeCetkeÀerme Jee{ nesles. yeepeej³eb$eCes®eer veJe efveefce&leer ner efJekeÀemeemeeþer veJeerve mebOeer GHeueyOe keÀjles.
³ee mebOeer DeLe&J³eJemLes®eer Je=×er DeeefCe efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esle ceesþs ³eesieoeve osleele.
yeepeej³eb$eCes®³ee keÀeceefiejermeeþer DeeJeM³ekeÀ Deìer / Meleea (Conditions Require df o r
Market To Perform ):
efveOee&jerle DeeefCe veJeefveefce&leer keÀe³ex F<ìlece He×leerves meekeÀej keÀjC³eemeeþer yeepeej³eb$eCesuee
keÀener DeìeR®eer / MeleeA®eer Hegle&lee keÀjeJeer ueeieles. DeeHeueer keÀe³ex ner keÀe³e&#ece He×leerves keÀjC³eemeeþ er
yeepeej³eb$eCesuee keÀener Keeme meeceeefpekeÀ, mebmLeeiele (institutional) keÀe³eosMeerj DeeefCe
meebmke=ÀeflekeÀ HetCe& Meleea (Deìer) HetCe& keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. veLeve keÀerHeÀerìPe DeeefCe je@yeì& [e@HeÀceve
³eebveer yeepeej ³eb$eCes®³ee keÀe ³e&#ece keÀe³ee&meeþer Keeueerue 4 mebmLeeiele DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ DeeJeM³ekeÀlee
meebefieleu³ee.
1) efJeMJeeme (Trust) (yeBkeÀ, efJecee kebÀHev³ee, HegjJeþe keÀjCeejs F. ®eer efJeMJeemen&lee)
2) keÀe³eoe DeeefCe megJ³eJemLee (J³eeHeejer keÀjejeb®³e eH e t l e & l e s m e e þ e r )
3) J³ekeÌleer DeeefCe l³eeb®³ee ceeueceÊes®eer megj#ee / mebj#eCe
4) mHeOee& DeeefCe menkeÀe³e& ³eeleerue meblegueve (megjef#ele
2.3.2 mejkeÀej / jep³ee®eer YetefcekeÀe (ROLE OF GOVERNMENT / STATE)
DeveskeÀ keÀejCeecegUs yeepeejHesþsle erue DeHe³eMe ³esles. yeepeejHesþsleerue DeHe³eMee®ee ÒeefleketÀue
HeefjCeece megOeejC³eemeeþer mejkeÀejves DeLe&J³eJemLes®³ee meeceeefpekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e efJe®eejmejCeeruee
Òeefleefyebefyele keÀjCeejer DeveskeÀ ÒeYeeJeer OeesjCes meeoj keÀjeJeer uee ieleerue.
1) yeepeej ³eb$eCee (Market Mechanism) :
Demee ³egeqkeÌleJeeo kesÀuee peele Deens keÀer yeepeej ³eb$eCescegUs mebmeeOeveeb®es keÀe³e&#ece JeeìHe nesles.
ns ûeenkeÀebvee nJes Demeuesues DeeefCe mJemle ceeiee&ves GlHeeove keÀjles. ns ie=efnlekeÀ HeefjHetCe& mHeOexJej
DeeOeeefjle Deens.munotes.in

Page 41

41Hejbleg DeHetCe& mHeOee&, ceeefnleer®ee DeYeeJe, meeJe&peefvekeÀ Jemlet Fl³eeoercegUs GÓJeCeeN³ee
yeepeejHesþsleerue DeHe³eMeeceO³es mejkeÀejer efve³eceeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. kebÀHev³ee efkebÀceleer
Jee{J eC³eemeeþer DeeefCe GlHeeove keÀceer keÀjC³eemeeþer DeeHeu³ee MekeÌleeR®ee JeeHej keÀjleele.
2) keÀe³eosMeerj ®eewkeÀì Òeoeve keÀjCes :
mejkeÀej kebÀ$eeìer J³eJemLee DeeefCe osJeeCeIesJeeCe keÀjC³eemeeþer mebj#eCe DeeefCe keÀe³eosMeerj
®eewkeÀì Òeoeve k eÀjles. ns GÐeesiemebmLee DeeefCe yeepeejeceOeerue Flej He#eebÜejs keÀe³eos Debceueele
DeeCeC³ee®eer nceer osles.
3) meeJe&peefvekeÀ DeeefCe iegCeJeÊeeHetCe& Jemletb®eer lejleto :
ns Jemlet yeepeejHesþsle HegjJeues peeT MekeÀle veenerle. meeJe&peefvekeÀ Jemletbmeeþer keÀesCeleerner
efkebÀcele ³eb$eCee veener. v³ee³e, meeJe&peefvekeÀ jmles, mebj#eCe ³eemeejK³ee meeJe&peefvekeÀ Jemletbmeeþer ueeskeÀ
l³eeb®eer ÒeeOeev³es GIe[ keÀjerle veenerle. ³ee Jemlet Je mesJee Meemeveeves GHeueyOe keÀ©ve efou³ee Deensl e.
GÊece efMe#eCe, Deejesi³e F. meejK³ee iegCeJeÊeeHetCe& Jemletner mejkeÀejves HegjefJeu³ee Heeefnpesle.
4) yee¿elesletve GÓJeCeeN³ee mecem³ee megOeejCes :
mejkeÀej DeboepeHe$ekeÀeleerue lejlegoer, keÀj, GHekebÀHev³eeÜejs ³ee yee¿e©Heeb®eer og©mleer ke À©
MekeÀles. mekeÀejelcekeÀ yee¿elee (jespeieej) efvecee&Ce keÀjCeeN³ee GHe¬eÀceebvee mejkeÀejves Devegoeve efoues
Heeefnpes DeeefCe vekeÀejelcekeÀ yee¿eleebJej (Òeot5) GlHeVe DeeefCe mebHeÊeer®es Demeceeve efJelejCe og©mle keÀjCes :
mejkeÀej keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e&¬eÀce DeeefCe keÀje®³ee OeesjCeebÜejs GlHeVee®es HegveefJe&lejCe keÀ©
MekeÀles. ÞeercebleebkeÀ[tve ieefjyeebkeÀ[s GlHeVee®es JeeìHe keÀ© MekeÀles.
6)meeceeefpekeÀ GefÎ<ìs megjef#ele keÀjCes :
G®®e jespeieej, efmLejlee, oeefjêîe keÀceer keÀjCes, DeeefLe&keÀ Jee{ ³eemeejK³ee meeceeefpekeÀ
GefÎ<ìs kesÀJeU yeepeejHesþsletve efceUJelee ³esT MekeÀle veenerle. ner GefÎ<ìîes HetCe& keÀjC³eemeeþer Deecneuee
mejkeÀej®³ee meef¬eÀ³e nmle#esHee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.
7) meeceeefpekeÀ megj#es®eer lejleto :
mejkeÀejves Je=×eHekeÀemeeþer efveJe=ÊeerJesleve, DeepeejHeCe ueeYe, yesjespeieejebvee Deepeejer DeeefCe
Je=×ebvee meeceeefpekeÀ megj#ee efoueer Heeefnpes. ns yeepeej ³eb$eCesÜejs Òeoeve kesÀues peeT MekeÀle veener.
8) vewmeefie&keÀ mebmeeOevee®ee JeeHeje®es ceeie&oMe&ve :
yeepeejeleerue ³eb$eCee vewmeefie&keÀ mebmeeOevee®ee De³eesi³e JeeHej keÀjles. yeepeejeÜejs ³ee vewmeefie&keÀ
ñeesleeb®ee DeHeJ³e³e neslees GoenjCeeLe&, Òeot

Page 42

422.4 meejebMe (CONCLUSTION)
J³eJemee³e ®e¬eÀ J³eJemLeeefHele keÀjCes; J³eJemee³e ®e¬eÀe®³ee efJeefJeOe ìHH³eele mejkeÀejer nmle#esHe
DeeJeM³ekeÀ Deens. DeLe&J³eJemLesuee vewjeM³eeletve yeensj keÀe{C³eemeeþer mejkeÀejves Ke®ee&le Jee{ kesÀueer
Heeefnpes. mece= ×er®³ee keÀeUele Keemeieer Ke®e& peemle Demelees. mejkeÀejves keÀj DeekeÀejCeer keÀjeJeer efkebÀJee
mekeÌleer®eer jkeÌkeÀce ueeJeeJeer.
2.5 (QUESTIONS)
1) ceeveJe efJekeÀeme efveosMeebkeÀe®eer ceeHeve He×leer mHe<ì keÀje.
2) efuebie mebyebefOele efJeke Àeme efveoxMeebkeÀe®es efJeMues3) mejkeÀej efkebÀJee jep³eeb®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
2.6 meboYe& ûebLe (REFERENCES) :
3.Ray Debraj (2004), Developmen Economics, New Delhi.
4.www.Google.com



















munotes.in

Page 43

43IeìkeÀ -2
3
Je=odOeer Je efJelejCee®es DeeOegefvekeÀ efme×eble -I

IeìkeÀ j®evee :
3.0 GefÎ<ìs
3.1 n@je@[ [escej Je=odOeer efmeodOeeble
3.2 meesuees®es DeeefLe&keÀ Je=odOeer Òeefleceeve
3.3 meejebMe
3.4 ÒeMve
3.5 meboYe&ûebLe met® eer

3.0 GefÎ<ìs (OBJECTIVES )
1.n@je@[ [escej Òeefleceeve mecepetve IesCes.
2.DeefJekeÀefmele osMee®³ee meboYee&le n@je@[ [escej Òeefleceevee®eer GHe³eesefielee DeY³eemeCes.
3.meesuees®es DeeefLe&keÀ Je=odOeer Òeefleceeve DeY³eemeCes.

3.1 n@je@[ -[escej J e=×er efme×eble (n@je@[ -[escej Je=×er Òeefleceeve)
(HARROD -DOMAR MODEL OF GROWTH)
n@je@[ -[escej Je=×er Òeefleceeve ns efJekeÀmeerle osMeeb®³ee DevegYeJeebJej DeeOeejuesues Deens. nîee
oesve ÒeefleceeveebÜejs efJekeÀmeerle osMeeleerue efmLej Je=×er® ³ee DeeJeM³ekeÀleeb®es efJeMueskesÀuee iesuee.
n@je@[ DeeefCe [escej ³eebvee DeLe&J³eJemLes®³ee meHeeì / iegUiegUerle (Smooth) DeeefCe efveye¥Oe
/ De[®eCeerefJejnerle (Uninterrupted) keÀecekeÀepeemeeþer DeeJeM³ekeÀ DeMee GlHeVe Je=×er oje®ee MeesOe
IesC³eeme mJeejm³e nesle s. n@je@[ DeeefCe [escej ³eeb®eer Òeefleceeves ner SkeÀceskeÀebHes#ee Deieoer efYeVe / JesieUer
Deensle. Hejbleg ner Òeefleceeves efven@je@[ DeeefCe [escej ³eebveer DeeefLe &keÀ Je=×er Òeef¬eÀ³esle `iegbleJeCetkeÀerme' (Investment)
cenÊJee®eer YetefcekeÀe osT kesÀueer Deens. l³eeb®³ee celes, iegbleJeCetkeÀ ner DeLe&J³eJemLesceO³es ognsjer YetefcekeÀe
yepeeJeles. SkeÀe yeepet ves iegbleJeCetkeÀ ner GlHeVe efvecee&Ce keÀjles ,lej ogmeN³ee yeepetves iegbleJeCetkeÀ ner Yeeb[Jeueermunotes.in

Page 44

44meeþîeele Jee{ keÀ©ve DeLe&J³eJemLes®eer GlHeeove #ecelee Jee{efJeles. ³eeleerue Heefnu³eeuee `ceeieCeer
HeefjCeece 'lej ogmeN³eeuee `HegjJeþe HeefjCeece' Demes ceeveues peeles. peesHe³e¥le iegbleJeCetkeÀ nesle jenerue
leesHe³e¥le JeemleefJekeÀ GlHeVe DeeefCe GlHeeove ns Jee{le®e jenerue. Hejbleg HetCe& jespeieej meceleesue
jeKeC³eemeeþer, GlHeVe DeeefCe GlHeeove #ecelee ns mece (meceeve) ÒeceeCeele®e Jee{ues Heeefnpes. Demes
Peeues veener cnCepes pej l³ee b®³eele mece ÒeceeCeele Jee{ Peeueer veener lej l³eecegUs DeefleefjkeÌle #ecelee
DeeefCe iegbleJeCetkeÀerle Ieì nesT MekeÀles. cnCetve iegbleJeCetkeÀer®ee Demee oj MeesOeCes DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer
p³eecegUs GlHeVe ns GlHeeove Jee{er FlekesÀ Demesue.
3.1.1ie=nerles : n@je@[ -[escej Je=×er Òeefleceeve ns Keeueerue ie=nerleebJej DeJeuebyetve Deens.
1.HetCe& jespeieeje®³ee HeeleUerJej GlHeVee®ee meceleesue meeOeuee Deens.
2.mejkeÀejer nmle#esHee®ee DeYeeJe Deens.
3.yeboermle DeLe&J³eJemLee ie=nerle Oejueer De ens. efJeosMeer J³eeHeej nesle veener.
4.mecee³eespeveele keÀener®e Deblej veener.
5.mejemejer ye®ele ÒeJe=Êeer DeeefCe efmeceevle ye®ele ÒeJe=Êeer meceeve Demeleele (APS = MPS)
6.Yeeb[Jeue -GlHeeove iegCeesÊej efmLej DeeefCe efveefM®ele Deens.
7.J³eepeojele y eoue nesle veener.
8.Yeeb[Jeue -ÞeefcekeÀ DevegHeele / iegCeesÊej efveefM®ele ÒeceeCeele jenleele.
9.meeceev³e efkebÀcele HeeleUer efmLej Demeles.
10.meerceeble ye®ele ÒeJe=Êeer DeeefCe Yeeb[Jeue iegCeebkeÀ efmLej Demeles.
3.1.2n@je@[®es efJeJes®eve (n@je@[ Òeefleceeve) :
n@je@[ ³eeb®es Òeefleceeve ns Keeueerue leerve JesieJesieUîee Jee{er®³ee ojeJej efJemleejues Deens.
1.Òel³e#e Jee{er®ee oj efkebÀJee Jee{er®ee Òel³e#e oj (G)
2.Jee{er®ee DeHesef#ele (Deveg%es³e) (Warranted) oj (Gw)
3.Jee{er®ee vewmeefie&keÀ oj (Gn)
1) Jee{er®ee Òel³e#e oj (Actual Growth Rate) (G) :
Jee{er®ee Òel³e#e oj ne ‘G’³ee De#ejeves oeKeefJeuee Deens. Jee{er®ee Òel³e#e oj ne ye®ele
iegCeesÊej DeeefCe Yeeb[Jeue -GlHeeove iegCeesÊej ³eeÜejs efveOee&efjle kesÀuee peelees. ³eemeeþer Heefnues cetueYetle
meceerkeÀjCe ceeb[C³eele Deeues les KeeueerueÒeceeCes cees[ues iesues.
GC = S ………… (1) ³eele
G=GlHeeove Jee{er®ee oj neyyDemee oeKeefJeuee peelees.
C = Net addition to Capital Yeeb[Jeueeleerue efveJJeU Jee{ nerIyDeMeer oeKeefJeueer peeles.
S=mejemejer ye®ele ÒeJe=Êeer nerSyDeMeer oeKeefJeueer peeles.GC Smunotes.in

Page 45

45.yI Syy yIS
yy
IS


(cnCepes®e iegbleJeCetkeÀ † ye®ele)
³esLes IDeeefCe SÒel³e#e (Ex-Post) iegbleJeCetkeÀ Je ye®ele oeKeefJeleele. efmLej ojeves efJekeÀeme
Ie[tve ³esC³eemeeþer DeHesef#ele (Ex-ante) I JeSmeceeve Demeues Heeefnpesle.
2)Jee{er®ee DeHesef#ele (Deveg%es³e) oj (Gw)(Warranted Growth Rate ):
p³ee ojec egUs GlHeeokeÀe®es meceeOeeve nesF&ue DeMee ojeuee Jee{er®ee DeHesef#ele oj Demes
cnCeleele. ³ee ojecegUs GlHeeokeÀebvee meceeOeevekeÀejkeÀ ueeYe efceUlees. efmLej Òeieleermeeþer DeeJeM³ekeÀ
Demeuesueer meceleesuee®eer Deì ner ogmeN³ee cegueYetle meceerkeÀ jCeeÜejs ceeb[C³eele Deeueer. ns meceerkeÀjCe
Gw Cr = S ………… (2) ³eele
Gw = Jee{er®ee DeHesef#ele oj efkebÀJee GlHeVe Jee{er®ee HetCe& #ecelee oj. (Yeeb[Jeuee®ee Jee{lee meeþe
HetCe&HeCes JeeHejuee peelees DeeefCe meb³eespekeÀeuee iegbleJeCetkeÀerle Òel ³e#e kesÀuesu³ee jkeÀcesyeeyele meceeOeeve
osles) .GwneyyDemee oeKeefJeuee peelees.   GlHeVeeleeu r e Jee{cetU GlHeeoveCr =Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Jee{er®ee DeHesef#ele oj jeKeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer jkeÌkeÀce
³eeÜe js oeKeefJeueer peeles. ³eeuee Yeeb[Jeue -GlHeeove (ÒeceeCe) iegCeesÊej Demes cnCeleele. CrnerIyDeMeer oeKeefJeueer peeles.
S=mejemejer ye®ele ÒeJe=ÊeerSyGw Cr S . ......yI SISyy y
DeLe&J³eJemLee SkeÀ efmLej ojeves Jee{Jee³e®eer Demesue lej `GlHeeoveeleerue Jee{' DeeefCe
`GlHeVeeleerue Jee{' ³eeleerue oj meceeve DemeeJe³eeme Heeefnpes. ³ee®ee®e DeLe&SGwCr
GlHeVe DeHesef#ele ojeves Jee{ ues lej osMeeleerue Yeeb[Jeue ³ee®ee G®eerle (³eesi³e) GHe³eesie nesF&ue
DeeefCe l³eecegUs GlHeeokeÀ iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme GlmetkeÀ Demeleerue.munotes.in

Page 46

46HetCe& jespeieej meblegueve efmLeleerceO³es GDeeefCe Gwmeceeve jeefnues Heeefnpesle. l³eecegUs
DeLe&J³ eJemLesle efmLej efJekeÀeme nesF&ue cnCepes DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne efmLej ieleerves nesF&ue DeeefCe C=
CrcnCepes Òel³e#e Yeeb[Jeueer Jemlet DeeefCe efmLej efJekeÀemeemeeþer DeeJeM³ekeÀ Yeeb[Jeueer Jemlet meceeve
nJ³eele.
³ee®ee®e DeLe& G=G w HeCe pej GDeeefCe Gwmeceeve vemeleerueGG wlej
Demeceleesue efvecee&Ce nesF&ue. Goe.
De) pejGG wlejCC r³ee®ee DeLe& pej osMeeleerue Òel³e#e Jee{er®ee oj ne DeHesef#ele
Jee{er®³ee ojeHe s#ee pej peemle Demesue lej Yeeb[Jeueer Jemletb®ee meeþe keÀceer jenerue. ³eecegUs efkebÀceleerle
Jee{ nesF&ue Je oerIe&keÀeueerve (DeveeJe=Êeer) YeeJeJee{er®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesF&ue. ³ee®es keÀejCe Demes
keÀer #ecelesleerue Jee{erves ceev³ele e efouesu³ee ojeHes#ee GlHeVe ns peemle Jesieeves Jee{les. ³eecegUs Heg{s
Yeeb[Jeueer Jemleg®eer keÀcelejlee Yeemesue.
Yeeb[Jeueer Jemlegb®ee Òel³e#e (amount) meeþe ne DeHesef#ele Yeeb[Jeueer Jemlegb®³ee meeþîeeHes#ee
keÀceer Demesue. DeMee HeefjefmLel eerceO³es Fef®íle iegbleJeCetkeÀ (desired investment) ner Fef®íle
ye®eleerHes#ee peemle Demesue DeeefCe GlHeeove ns SketÀCe ceeieCeerHes#ee keÀceer Demesue. l³eecegUs oerIe&keÀeueerve
YeeJeJee{ (chronic inflation) nesF&ue.
ye) ³eeGueì pejGG wlejCC r³ee®ee DeLe& pej osMeeleerue Òel³e#e Jee{er®ee oj ne
DeHesef#ele Jee{er®³ee ojeHes#ee keÀceer Demesue lej Yeeb[Jeueer Jemletb®ee meeþe peemle jenerue. DeMee
HeefjefmLeleerle efJekeÀeme ojeuee DeeJeM³ekeÀ Demeuesu ³ee Jee{erHes#ee GlHeVeeleerue Jee{ keÀceer Demesue.
l³eecegUs osMeele oerIe&keÀeueerve ceboer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesF&ue. Yeeb[Jeueer Jemletb®ee meeþe peemle
jenerue DeeefCe l³eecegUs Fef®íle iegbleJeCetkeÀerle (desired investment) Ieì nesF&ue. ³ee®ee HeefjCeece
ne GlHeeove, jespeieej DeeefCe GlHeVe keÀceer nesC³eele nesF&ue. l³eecegUs oerIe&keÀeueerve ceboer Dee{Utve
³esF&ue.
keÀ) Jee{er®ee vewmeefie&keÀ oj (Gn) (Natural Growth Rate) : eflemejs cegueYetle meceerkeÀjCe
Heg{erueÒeceeCes ceeb[ue s( e f u e e f n u e s )p e e l e s . .Gn Cr or S.³eele Gn = Jee{er®ee vewmeefie&keÀ oj.
ueeskeÀmebK³esleerue Jee{ DeeefCe leebef$ekeÀ megOeejCee ³ee oesve IeìkeÀebcegUs osMeeleerue DeeefLe&keÀ Jee{er®ee pees oj
DeeJeM³ekeÀ Demelees l³eeme vewmeefie&keÀ Jee{er®ee oj Demes cnìues peeles.
Jee{er®ee ne vewmeefie&keÀ oj efJeefJeOe mece<ìer IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demelees. Goe. ueeskeÀmebK³ee,
leb$e%eeve, vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer, Yeeb[Jeueer GHekeÀjCes, ³eb$emeeceûeer Fl³eeoer. ³eeme ` HetCe& jespe ieej
efJekeÀeme oj 'DeLeJee `mebYeeJ³e efJekeÀeme oj 'Demes cnCeleele. ne HetCe& jespeieejeleerue GlHeeove Jee{er®ee
oj Demelees DeeefCe lees Jee{leer ueeskeÀmebK³ee DeeefCe leb$e%eeveeleerue Òeieleer®ee oj ³eevegmeej þjefJeuee
peelees.
Deelee HetCe& je speieej meceleesue Jee{ermeeþer Gn = Gw = G ÞeefcekeÀ DeeefCe Yeeb[Jeue ³eeb®³ee
meboYee&le pej GlHeeovee®ee SkeÀ$e efJe®eej kesÀuee lej ,GnDeeefCe GwcnCepes, efJekeÀemee®ee vewmeefie&keÀ
oj DeeefCe efJekeÀemee®ee Deveg%es³e oj meceeve nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eemeeþer ÞeefcekeÀ MekeÌleer®³ee Jee{er®ee
oj, ye®eleer®es ÒeceeCe DeeefCe Yeeb[Jeue iegCekeÀ ³eeb®es ³eesi³e ÒeceeCe meeOeCes vesnceer®e DeeJeM³ekeÀ þjles.munotes.in

Page 47

47³eeHewkeÀer, ÞeefcekeÀ MekeÌleer®³ee Jee{er®ee oj DeeefCe Yeeb[Jeue iegCekeÀ ³ee yeenîe Ie ìkeÀebveer þjleele lej
ye®eleer®es ÒeceeCe ns GlHeVee®³ee Jee{ervegmeej þjles. DeMeer iegbleJeCetkeÀ ceeieCeer®³ee DeHes#esJej DeJeuebyetve
Demeles. ceeieCeer®eer ner DeHes#ee vesnceer®e Kejer þjsue, Demes efveefM®eleHeCes meebielee ³esle veener. ÞeceerkeÀ eb®³ee
Jee{er®ee SKeeoe efJeefMe<ì oj Demesue DeeefCe pej ceeieCeer keÀceer Peeueer lej l³eecegUs yeskeÀejer®eer mecem³ee
efvecee&Ce nesF&ue. ³eeGueì pej ceeieCeer Jee{ueer lej ÞeceerkeÀeb®ee legìJe[e nesC³ee®eer mecem³ee efvecee&Ce
nesF&ue.
DeLe&J³eJe mLes®es Jee{er®³ee efmLej HeLeeHeemetve®es efJe®eueve meg© Peeues cnCepes DeeJele& He×leerves
l³ee®e efoMesves Jee{les. pesJneGG wlesJne YeeJeJee{, lej pesJneGG wlesJne ceboer Jee{le
peeles.
n@je@[ ³eeb veer ³ee efJe®euevee®³ee keÀceeue DeeefCe efkeÀceeve ce³ee&oe meebefieleu³ee Deensle. GncegUs
keÀceeue ce³ee&oe þjles JeGG nDeMeer efmLeleer keÀOeer®e efvecee&Ce nesle veener. HeCe GnneGwHes#ee
keÀceer Demet MekeÀleesGn Gw. ³eeJesUer GlHeVeeleerue Jee{ ner Gn³ee ojeHe³e¥le ³esTve Leebyeles.
GlHeVee®³ee Jee{er®ee oj ne Gn®³ee HeueerkeÀ[s peeT MekeÀle vemeu³eeves JeGw GnDeMeer efmLeleer
Demeu³eeves GlHeVe Jee{er®ee oj Hes#ee keÀceer jentve DeefleefjkeÌle GlHeeove nesles Je DeLe&J³eJemLee
IemejCeeruee ueeieles. lemes®e pejGw G and Gnlej oerIe&keÀeueerve kegbÀþerleeJemLee (dullness)
efvecee&Ce nesles.
G=G w=G n
pejGn Gwlej Gmeg×e GwHes#ee Heg{s Demesue. l³eecegUs YejYejeì nesles Je HetCe&
jespeieej Demelees. DeMeeJesUer YeeJeJee{ nesT MekeÀles.
pejGw Gnlej GneGnHes#ee yeN³ee®e JesUsuee keÀceer Demelees. ceboer®eer ne keÀeU
keÀe³ece jenle veener. ceboer®e er Keeue®eer HeeleUer ner GHeYeesiee®³ee Keeue®³ee HeeleUerves þjJeueer peeles.
Hejbleg GHeYeesie HeeleUer ner SkeÀe ce³ee&os HeueerkeÀ[s Keeueer peeT MekeÀle veener. l³eecegUs efmLej Yeeb[Jeue
(v³etvelece) keÀceer HeeleUer®³ee Keeueer peeT MekeÀle veener. ceie meb³eespekeÀe®³ee nmle#esHeecegUs HeìkeÀve
megOeejCee nesles.munotes.in

Page 48

48[escej®es efJeJes®eve / [escej®es Òeefleceeve (Domar’s Model) :
[escej ³eebveer DeeHeues Òeefleceeve / efJeJes®eve ns Heg{erue ÒeYeeJeeYeesJeleer ceeb[lees. DeeHeu³eeuee
ceenerle®e D eens keÀer, efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esle `iegbleJeCetkeÀ' ner ognsjer YetefcekeÀe yepeeJeles. SkeÀe yeepetves iegbleJeCetkeÀ
ner GlHeVe efvecee&Ce keÀjles lej ogmeN³ee yeepetves iegbleJeCetkeÀ ner GlHeeove #ecelee Jee{efJeles. DeMeeJesUer
iegbleJeCetkeÀ keÀer k eÀesCel³ee ojeves Jee{ueer Heeefnpes keÀer p³eecegUs GlHeVeeleerue Jee{ ner GlHeeove #ecelee
Jee{er FlekeÀer Demesue Je l³eecegUs HetCe& jespeieej jeKelee ³esF&ue.
³ee ÒeMvee®es GÊej [escej ³eebveer iegbleJeCetkeÀerÜejs SketÀCe HegjJeþe DeeefCe SketÀCe ceeieCeer ³eeleerue
ogJee mHe<ì keÀjerle efoues.
HegjJeþîee®eer yeepet : [escej ³eebveer Demes meebefieleues keÀer mecepee JeeefDemesue DeeefCe veJeerve le³eej kesÀuesu³ee Yeeb[Jeuee®eer Jeeef‘S’Demesue lej DeMeeJesUer pej ‘I’[e@uej®eer iegbleJe CetkeÀ kesÀueer ,lej l³ee®eer GlHeeove #ecelee ner Òeefle
[e@uej I.SFlekeÀer Demesue.
Hejbleg veJeerve iegbleJeCetkeÀ ner pegv³ee iegbleJeCetkeÀer®eer efkebÀcele cees petve®e nesles. ner veJeerve iegbleJeCetkeÀ
pegv³ee iegbleJeCetkeÀeryejesyej Þece, yeepeej, Flej GlHeeove IeìkeÀ ³eemeeþer mHeOee& keÀjles. l³eecegUs pegv³ee
keÀejKeev³eeleerue (Plants) GlHeeove keÀceer nesles Je l³eecegUs DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeove #ec elesleerue
Jee{ ner I. SHes#ee keÀceer Demeles. nsI³eeÜejs oeKeefJeues peeles. ³eeleII S(³eele(sigma) cnCepes iegbleJeCetkeÀer®eer mejemejer GlHeeove #eceleeyI)³ e e m e Sigma Effect Demes
cnCeleele.
ceeieCeer®eer yeepet : ceeieCeer®eer yeepet ner kesÀvme®³ee iegCekeÀ lelJeeves mHe<ì (efJeMeo) kesÀueer Deens. pej
GlHeVeeleerue JeeefÒeJe=Êeer)(alpha) Demesue (cnCepessy) lej GlHeVeeleerue Jee{ ner iegCekeÀ JesUe1iegbleJeCetkeÀerle erue Jee{er FlekeÀer Demesue. cnCetve1yIDeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieeje®³ee GlHeVe HeeleUerJej®es meblegueve jeKeC³eemeeþer /
efìkeÀefJeC³eemeeþer SketÀ CeceeieCeer DeeefCe SketÀCe HegjJeþe meejKee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs DeeHeCe
Òeefleceevee®³ee SkeÀe cegueYetle meceerkeÀjCeeMeer ³eslees.
1
1
1II
II
IIs
y
   



yImunotes.in

Page 49

491Iys
ysIyyIs
legueveelcekeÀ DeY³eeme :
n@je@[®es efJeJes®eve [escej®es efJeJes®eve
GC = s 1IIy1
y ysy1IIs
y
yIIsyy1Iys
y

Iysy
I=SISn@je@[®ee efJekeÀeme Jesie Je [escej®ee efJekeÀeme Jesie ns meejKes®e Deensle. ³ ee®es mHe<ìerkeÀjCe
Heg{erueÒeceeCes oslee ³esF&ue.
ssyy
yyII  

HejblegSI I yyyI Iyyyy  
³ee®ee®e DeLe&GwkeÀejCeyGwymunotes.in

Page 50

501) n@je@[ ³eeb®³ee celes,J³eJemee³e ®e¬eÀ ns Je=×er HeLeeJej®ee DeefJeYeep³e Yeeie / IeìkeÀ Deens.
[escej ³eeb®³eeceles les Demes veener, Hejbleg iegbleJeCetkeÀer®ee mejemejer GlHeeokeÀlesle ®e{ Gleeje®eer
lejleto keÀ©ve l³eeuee [escej®³ee Òeeflec eeveele meeceeJetve Iesleues iesues.
2) n@je@[ ³eebveer meerceeble Yeeb[Jeue GlHeeove iegCeesÊej DeeefCe ÒeJesiee®ee (accelerator) JeeHej kesÀuee.
lej [escej ³eebveer HejmHej (Dev³eesv³e) Yeeb[Jeue GlHeeove iegCeesÊej DeeefCe iegCekeÀe®ee (multiplier)
JeeHej kesÀuee.
3) n@je@[ ³eebveer Yeeb[Jeue meb®e³eve DeeefCe HetCe& #ecelee Jee{ (Je=×er) ³eeleerue leebef$ekeÀ mebyebOe mHe<ì
kesÀuee. lemes®e n@je@[ ³eebveer SkeÀe yeepetuee ceeieCeerleerue Jee{ DeeefCe ®eeueg GlHeeove Je ogmeN³ee yeepetuee
Yeeb[Jeue m eb®e³eve ³eeleerue Jele&CetkeÀ mebyebOe (veeles) (Behavioural relationship) mHe<ì kessÀues.
[escej ³eebveer HeÀkeÌle leeb ef$ekeÀ mebyebOe mHe<ì kesÀuee.
n@je@[ -[escej Òeefleceevee®³ee ce³ee&oe :
1) Jejerue oesvner Òeefleceeveele ye®ele ÒeJe=Êeer Je Yee b[Jeue GlHeeove iegCeesÊej (ÒeceeCe) ns efmLej Demeles
Demes ie=nerle Oejues Deens. Hejblet ns JeemleJeeuee Oe©ve veener. Òel³e#eele ³ee oesvnerceO³es oerIe&keÀeUele
yeoue nesT MekeÀlees.
2) ÞeceerkeÀ DeeefCe Yeeb[Jeue ns efmLej (efveM®eerle) ÒeceeCeele J eeHejues peeleele Demes ie=nerle Oejues. Hejblet
ns yejesyej veener. meJe&meeOeejCeHeCes Þece Yeeb[Jeueemeeþer ÒeeflemLeeefHele kesÀues peeleele DeeefCe
DeLe&J³eJemLee ner efmLej efJekeÀemee®³ee ceeiee&Jej menpelesves ceeie&¬eÀceCe keÀjles.
3) ³ee oesvner ÒeefleceeveeceO³es efkebÀcele HeeleUer efmLej þsJeueer Deens. ³ee oesvner Òeefleceeveebvee efkebÀcele
HeeleUerleerue yeouee®ee efJe®eej keÀjC³eele DeHe³eMe Deeues Deens. efkebÀcele HeeleUerceO³es efkebÀJee
efkebÀceleerle keÀeueeblejeves vesnceer®e yeoue n esle Demeleele.
4) J³eepeojele yeoue nesle veener Demes ³ee oesvner ÒeefleceeveebceO³es ie=nerle Oejues Deens. Hejbleg ns ie=nerle
DebMeye× Deens. Òel³e#eele J³eepeojele yeoue nesleele Je les iegbleJeCetkeÀerJej HeefjCeece keÀjleele.
5) Jejerue oesvner Ò eefleceeves ner mejkeÀejer (MeemekeÀer³e) keÀe³e&¬eÀceeb®ee / GHe¬eÀceeb®ee SketÀCe DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeeJej nesCeeN³ee HeefjCeeceekeÀ[s ogue&#e keÀjleele.
6) ³ee ÒeefleceeveebceO³es meb³eespekeÀe®³ee Jele&CetkeÀerkeÀ[s ogue&#e kesÀues iesues Deens. Kej cnCepes meb³eespekeÀe®eer
Jele&CetkeÀ ner Jee{er®³ee DeveHesef#ele ojeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles.
7) Yeeb[Jeueer Jemlet DeeefCe GHeYeesie Jemleg ³eeceO³es Yeso keÀjC³eele ³ee Òeefleceeveebvee DeHe³eMe Deeues Deens.
8) Jejerue oesvner Òeef leceeveebveer mejkeÀejer nmle#esHe nesle veener ,Demes ie=nerle Oejues Deens. Hejbleg ns
JeemleJeeuee Oe©ve veener.
9) Jejerue oesvner ÒeefleceeveebceO³es efJeosMeer J³eeHeej nesle veener.
(Closed Economy / yeboermle DeLe&J³eJemLee) Demes ie=nerle Oej ues Deens. Hejbleg
DeeHeu³eeuee Demes Dee{Uues keÀer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele / Je=×erle efJeosMeer J³eeHeeje®es cenÊJe veekeÀejlee ³esle
veener. ns JeemleJeeuee Oe©ve veener.munotes.in

Page 51

51n@je@[ -[escej Òeefleceeve DeeefCe DeefJekeÀefmele / efJekeÀmeveMeerue osMe -HejmHej mebyebOe:
n@je@[ DeeefCe [escej ³eeb®eer Òeefleceeves ner cegK³elJeskeÀ©ve DeLe&J³eJemLes®eer kegÀþerleeJemLee (þHHe)
DeeefCe Demeceleesue ³ee®ee efJe®eej keÀjleevee efomeleele. ns pejer Kejs Demeues lejer DeeHeu³eeuee Demes
Dee{Utve ³esles keÀ er oesvner Òeefleceevee®ee JeeHej ne DeefJekeÀefmele / efJekeÀmeveMeerue osMeebceOeerue keÀener
mecem³ee mees[efJeC³eeme keÀjlee ³esT MekeÀlees.
DeefJekeÀmeerle osMeebceO³es meeOevemeecegûeer®ee efkebÀJee mebmeeOevee®ee HetCe& JeeHej / GHe³eesie neslee vee
efomele veener. yejs®eoe ne JeeHej DeHetCe& Demelees efkebÀJee De³eesi³e He×leerves kesÀuee peelees. efJekeÀmeveMeerue
osMeebleerue ³ee cenÊJee®³ee mebmeeOevee®ee / meeOevemeecegûeer®ee HetCe& GHe³eesie nesC³ee®³ee ¢<ìerves efJekeÀemee®ee
DeeJeM³ekeÀ o j þjefJeCes iejpes®es Demeles. GlHeVee®eer efJeefMe<ì HeeleUer ieeþC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demee
ye®ele oj Je lemes®e Yeeb[Jeue GlHeeove iegCeesÊej þjefJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. nîee meJe& iees<ìer Jejerue
oesve efme×ebleecegUs / ÒeefleceeveebcegUs MekeÌ³ e nesleele. Goe. pej Jee{er®ee Deveg%es³e / DeeJeM³ekeÀ oj ne
2… Demesue Je Yeeb[Jeue GlHe eove iegCeesÊej ns 3 : 1 Demesue, lej ye®eleer®ee ³eesi³eo jn e2 ƒ3†
6… (ÒeefleJen@je@[ ³eebveer DeeHeu³ee Òeefleceeveele / efm e×ebleele keÀener yeoue Je megOeejCee kesÀu³ee Deensle.
pesCeskeÀ©ve ne efme×eble DeefJekeÀefmele osMeebvee ueeiet keÀjlee ³esF&ue. ye®eleer®³ee HegjJeþe -ceeieCeer®es
mHe<ìerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer n@je@[ ³eebveer vewmeefie&keÀ J³eepeoje®eer keÀuHevee ceeb [ueer. ne ojncnCepes oj[esF& GlHeVee®ee vewmeefie&keÀ ojPnJe Jee{er®ee vewmeefie&keÀ oj ³eeb®ee iegCeekeÀej Je
GlHeVee®eer ueJeef®ekeÀleeey³eeb®es iegCeesÊej Deens. ³ee®ee®e DeLe&GnnP ney®eer efkebÀcele 1 Hes#ee
keÀceer Demesue1nne ojey®³ee J³emle ÒeceeCeele yeouelees ns ue#eele þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
Yeeb[Jeuee®ee JeeHejn®³ee J³emle ÒeceeCeele yeouesue ns mHe<ì Deens.
efJekeÀemeemeeþer Yeeb[Jeue HegjJeþe DeeJeM³ekeÀ Deens Je l³ee Yeeb[Jeue HegjJeþîeemeeþer ye®eleer®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Yeeb[Jeue HegjJeþe ne ye®eleerJej DeJeuebyetve Demelees. CF = R (sg.)
meJe&me eOeejCeHeCes DeefJekeÀefmele osMeebceO³es ye®eleer®es ÒeceeCe ns DeeJeM³ekeÀlesHes#ee keÀceer Demeles. pej Òel³e#e
ye®ele ner DeeJeM³ekeÀlesHes#ee peemle Demesue lejGw GnDeMeer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesF&ue. Deelee
ye®ele peemle Demeu³eekeÀejCeeves GÐeespekeÀ ns peemle iegbleJeCetkeÀ keÀjleerue. Hejbleg DeefJekeÀefmele osMeebceO³es
ye®eleer®es ÒeceeCe DeeJeM³ekeÀlesHes#ee peemle DemeCes ner iees<ì / HeefjefmLeleer oerIe&keÀeUele MekeÌ³e veener.
l³eecegUsGw Gnner HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesCes MekeÌ³e veener. ³ee Gueì Jee{er®ee Òel³e#e oj (G)ne
Jee{er®³ee DeHesef#ele (Deveg%es³e) ojeHes#ee keÀceerGG wjenC³ee®eer MekeÌ³elee peemle Deens. l³eecegUs
ceboer®eer HeefjefmLeleer efvecee&C e nesC³ee®eer MekeÌ³elee Deens.
Òe®eb[ ÒeceeCeeJejerue iegbleJeCetkeÀ, ®eueve HegÀieJeþe Je DeuHe ÒeceeCeeJejerue ye®ele ner DeefJekeÀefmele
osMeeb®eer ÒecegKe ue#eCes Deensle. n@je@[ ³eebveer Demes meg®eefJeues keÀer Òe®eb[ iegbleJeCetkeÀermeeþer yeBk eÀekeÀ[tve Hele
HegjJeþe keÀjC³eele ³eeJee Je ®eueve Jee{ercegUs efceUCeeje veHeÀe ne Yeeb[Jeue yeepeejele (Capital
Market) iegbleJeuee peeJee. DeefJekeÀefmele osMeele mebIeefìle yeepeej vemeu³eeves Hele -Hewmee HegjefJeC³ee®eer
peyeeyeoejer yeBkeÀeJej He[l es. ³eemeeþer SkeÀ ®eebieuee Ghee³e cnCepes ÒeYeeJeer Ghee³e ³eespeveebveer ye®eleer®esmunotes.in

Page 52

52ÒeceeCe Jee{efJeCes. Demes keÀjerle Demeleevee meeceeefpekeÀ Je mebmLeeiele yeoue Ie[Jetve DeeCeCes meg×e Del³eble
DeeJeM³ekeÀ Deens.
DeefJekeÀefmele osMee®³ee meboYe e&le n@je@[ -[escej efme×eblee®eer GHe³eesefielee / J³eJene³e&lee
(Applicability ):
n@je@[ -[escej efme×eble / Òeefleceeves ³eeb®ee DeefJekeÀefmele osMeeleerue efJekeÀemeeyeeyele®ee JeeHej ne
Del³eble DeuHe Deens. ³ee efme×eblee®ee JeeHej keÀjC³eele De veskeÀ ce³ee&oe / De[®eCeer Deensle.
1) efJeefJeOe / JesieUer HeefjefmLeleer (Different Conditions) :
n@je@[ -[escej Òeefleceeves / efme×eble ns efJekeÀefmele osMeebvee mebYeeJ³e kegbÀþerleeJemLesHeemetve
jesKeC³eemeeþer ceeb[ues nesles. l³eebveer keÀ Oeer®e efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe keÀe³e&¬eÀceebvee
ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee veener.
2) ye®ele ÒeceeCe (Saving Ratio ):
G®®e ye®ele ÒeceeCe DeeefCe G®®e Yeeb[Jeue -GlHeeove ÒeceeCe ns n@je@[ -[escej Òeefleceeve e®es
JewefMe<ìîe Deens. Hejbleg DeefJekeÀefmele osMeebceOeerue DeveskeÀ ueeskeÀebvee HeÀkeÌle efveJee&n Jesleve efceUle Demeu³ee
keÀejCeeves lesLes ye®eleer®es ÒeceeCe keÀceer Demeles.
3) Yeeb[Jeue -GlHeeove ÒeceeCe (Capital Output Ratio ):
p³ee efþkeÀ eCeer meeceev³e GlHeeokeÀlee ner DeveskeÀ keÀcelejleebveer yeeefOele Demeles. l³ee efþkeÀeCeer
Yeeb[Jeue GlHeeove ÒeceeCee®ee De®etkeÀ Deboepe osCes DeefleMe³e keÀþerCe Deens.
4) mebj®eveelcekeÀ yeskeÀejer (Structural Adjustment ):
Òees. kegÀjerneje ³ee b®³ee celes, n@je@[ -[escej ³eeb®ee iegbleJeCetkeÀ Je=×er oj ne DeefJekeÀefmele
osMeebceO³es Dee{UCeeN³ee mebj®eveelcekeÀ yeskeÀejer ³ee mecem³esuee mees[efJeC³eele DeHe³eMeer þjuee Deens.
DeefJekeÀefmele osMeebceO³es ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee oj ne Yeeb[J eue meb®e³e Jee{er®³ee ojeHes#ee peemle Demelees.
5) ítHeer / Òeív veyeskeÀejer (Disguised Unemployment ):
n@je@[ -[escej efme×eble ns HetCe& jespeieej ie=nerleeJej DeeOeejuesues Deensle. Hejblet DeefJekeÀefmele
osMeebceO³es DeMeer HeefjefmLeleer Dee{Ut ve ³esle veener. Del³eeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee DeveskeÀ
DeefJekeÀefmele osMeebceO³es ítHeer / Òe®íve yeskeÀejer Dee{Utve ³esles. Hejbleg n@je@[ -[escej Òeefleceeves ³ee
mecem³esyeeyele keÀesCeleener Ghee³e meg®eefJele veenerle.
6) mejkeÀejer / MeemekeÀer³e nmle#esHe (Government Intervention ):
n@je@[ -[escej Òeefleceeves ner DeeefLe&keÀ GHe¬eÀceebceO³es mejkeÀejer nmle#esHe Dee{Ule veener
efkebÀJee vemelees. ³ee ie=nerleebJej DeeOeejuesueer Deensle. Hejbleg ns DeefJekeÀefmele osMeebyeeyele u eeiet He[le veener.
DeefJekeÀefmele osMeebceO³es mejkeÀej / Meemeve ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les.
JesUÒemebieer GÐeespekeÀe®eer YetefcekeÀe meg×e efveYeeJeC³ee®eer peyeeyeoejer Iesles.munotes.in

Page 53

537) HejosMeer / efJeosMeer J ³eeHeej DeeefCe ceole (Foreign Trade and Aid ):
n@je@[ -[escej Òeefleceeves ner yeboermle DeLe&J³eJemLee ie=nerle Oejleele. Hejbleg ns JeemleJeeuee
Oe©ve veener. DeefJekeÀefmele osMeebceO³es cegkeÌle DeLe&J³eJemLee (Open Economy) Demeles. DeefJekeÀefmele
osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es efJeosMeer J³eeHeej Je ceole ns HeÀej cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele.
8) efkebÀcele yeoue (Price Changes ):
n@je@[ -[escej Òeefleceeve ns meJe&meeOeejCe efkebÀcele HeeleUer efmLej Demele s, efle®³eele yeou en e s l e
veener, Demes ie=nerle Oejles. Hejbleg DeeHeu³eeuee Demes Dee{Utve ³esles keÀer ,DeefJekeÀefmele osMeebceO³es
efJekeÀemeeyejesyej ³esCeejs efkebÀcele yeoue ns DeìU Demeleele.
9) mebmLeelcekeÀ yeoue (Institutional Changes ):
n@je@[ -[escej Òeefl eceeves ner keÀesCelesner mebmLeelcekeÀ yeoue ie=nerle Oejerle veenerle. Hejbleg
Òel³e#eele Demes efometve ³esles keÀer DeefJekeÀefmele osMeebceO³es mebmLeelcekeÀ yeoue ns cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej
Hee[leele.
3.2 meesuees®es DeeefLe&keÀ Je=×er Òeeflec eeve (SOLOW’S MODEL OF
GROWTH) :
meesuees ³eeb®³ee DeeefLe&keÀ Je=×er Òeefleceeveeves (efme×ebleeves) veJeHejbHejeiele DeeefLe&keÀ Je=×er
efme×ebleeceO³es YejerJe keÀeceefiejer kesÀueer Deens. meesuees ³eeb®es ³eesieoeve KetHe cenÊJee®es Deens. ³eemeeþer meesuees
³eebvee DeLe&Meem$eeceOeerue veesyesue HeeefjleesefÒeefleceeveebvegmeej, je<ì^er³e yeepeejHesþs®³ee GoejerkeÀjCeecegUs DeLeJee je<ì^er³e DeLe&J³eJemLee cegkeÌle
kesÀu³eecegUs Deefl eefjkeÌle DeesIe Jee{lees Je l³eecegUs Yeeb[Jeue efveefce&leer®³ee ojeceO³es Jee{ nesles. ³eecegUs
GlHeVe DeeefCe Yeeb[Jeuee®eer keÀcelejlee Demeuesu³ee iejerye efJekeÀmeveMeerue osMeebceOeerue Yeeb[Jeue -Þece
iegCeesÊej Je oj[esF& GlHeVe ³eeceO³es Jee{ n esles.
meesuees Je=×er Òeefleceeve ns n@je@[ -[escej Je=×er Òeefleceeveemeeþer meJe&meeOeejCe He³ee&³eer Òeefleceeve
cnCetve ceeveues iesues. meesuees®es Je=×er Òeefleceeve ns n@je@[ -[escej Òeefleceevee®ee efJemleej cnCetve ceeveues
iesues. meesuees ³eeb®³ee celes n@je@[ -[escej Òeefleceeve ns keÀener DeJeemleJe ie=nerleebJej DeeOeejuesues Deens.
Goe. efveefM®ele IeìkeÀ ÒeceeCe, efmLej Yeeb[Jeue -GlHeeove DeeefCe Yeeb[Jeue -Þece ÒeceeCe F. DeMee
DeJeemleJe ie=nerlekeÀebcegUs n@je@[ -[escej ³eeb®³ee Òeefleceevee®³ee JewOelesyeeyele meesuees ³eeb®³ee ceveele MebkeÀe
efvecee&Ce Peeueer. Yeeb[Jeue DeeefCe Þece ³eebceOeerue ÒeeflemLeeHeve #ecelee (Substitutability) ne meesuees
³eeb®³ee Òeefleceevee®ee cenÊJee®ee ceeHeob[ Deens. ³eecegUs®e meesuees Òeefle ceeve ns efJekeÀefmele DeeefCe
DeefJekeÀefmele osMeebMeer efveie[erle nesles. keÀejCe leebef$ekeÀ iegCeebkeÀ (Yeeb[Jeue -Þece ÒeceeCe, Yeeb[Jeue -
GlHeeove ÒeceeCe) ns Þece keWÀefêle (ÒeOeeve) DeeefCe Yeeb[Jeue keWÀêerle (ÒeceeCe) efJeYeeie ³ee oesvnerceO ³es
yeoueleele. DeLee&le DeeHeCe ns ue#eele þsJeues Heeefnpes keÀer meesuees ³eebveer n@je@[ -[escej ³eeb®eer cegueYetle
ie=nerles ìekegÀve efoueer veenerle. meesuees ³eebveer n@je@[ -[escej Je=×er meceerkeÀjCeeceO³es Þece ne ogmeje IeìkeÀ
efceUefJeuee D eeefCe leb$e%eeve (technology) ns HeefjceeCe pees[ues.munotes.in

Page 54

54n@je@[ -[escej Òeefleceeve ns efmLej meniegCekeÀ DeeefCe efmLej GlHeeove HeÀuee®³ee efve³ecee®³ee
ie=nerleeJej DeeOeeefjle Deens.
meesuees Je=×er Òeefleceevee®eer ie=nerles (Assumptions of Solow ’s Growth Model) :
meesuees ³eeb®es DeeefLe&keÀ Je=×er Òeefleceeve ns Keeueerue ie=nerleebJej DeeOeejuesues Deens.
1.efmLej HejleeJee efve³ece / keÀe³eoe meb®eefuele keÀjlees (Production Function is
homogeneous of First Degree)
2.Þece DeeefCe Yeeb[Jeue ³ee oesvner IeìkeÀebvee efmLej GlHeeove HeÀuevee®ee efve³ece ueeiet Demelees.
3.Þece DeeefCe Yeeb[Jeue ³eebvee Ieìl³ee GlHeeove HejleeJ³ee®ee efve³ece JesieJesieUe ueeiet neslees.
4.Þece DeeefCe Yeeb[Jeue Demes oesve GlHeeove IeìkeÀ Deensle DeeefCe ³ee oesvner IeìkeÀebvee l³eeb®³ee
meerceeble YeeweflekeÀ GlHeeokeÀles vegmeej ceesyeouee efouee peelees.
5.efkebÀcele -Jesleve -J³eepeoj ³eeb®eer ueJeef®ekeÀ ÒeCeeueer Òe®eefuele Deens.
6.leebef$ekeÀ leìmLelee -leebef$ekeÀ efJekeÀeme ne Yeeb[Jeuee®³ee GlHeeokeÀlesJej Je Þ ecee®³ee keÀe³e&#ecelesJej
HeefjCeece keÀjerle veener.
7.Þecee®eer efvel³e (Perpetuas) HetCe& jespeieej efmLeleer Deens.
8.Yeeb[Jeuee®ee GHeueyOe meeþe ne HetCe&HeCes JeeHejuee peelees.
9.Yeeb[Jeue DeeefCe Þece ³eebceO³es ÒeeflemLeeHeve #ecelee Demeles ³ee®ee DeLe& Þece DeeefCe Yeeb[Jeue ns
SkeÀceskeÀeb®es He³ee&³e cnCetve JeeHejues peeleele.
10.ye®eleer®es iegCeesÊej efmLej Deens.
11.cepetjer®es oj DeeefCe efkebÀcele ueJeef®ekeÀ Demeleele.
12.oerIe&keÀeueerve efJekeÀeme ne leebef$ekeÀ ÒeieleercegUs Ie[tve ³eslees D eeefCe yeenîe IeìkeÀebJe©ve þjlees.
cnCepes®e, Flej meJe& IeìkeÀeb®³ee J³eefleefjkeÌle mJeleb$eHeCes Ie[lees.
13.leebef$ekeÀ meniegCekeÀ ns HeefjceeCe Deens DeeefCe cnCetve efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esle, Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊej
/Ò e c e e C en sm e c e l e e s u ei e g C e esÊejeb®³ee efoMesves mJele:uee meeceeJetve IesC³ee®eer ÒeJe=Êeer oMe&efJeles.
meesuees Je=×er Òeefleceeve (DeieefCeleer³e mHe<ìerkeÀjCe) (Solow’s Model of Growth:
Non-Mathematical Explanation) :
meesuees Je=×er Òeefleceevee®ee DeieefCeleer³e ¢<ìerkeÀe svee®es mHe<ìerkeÀjCe Keeueerue GoenjCeeÜejs
meebielee ³esF&ue. mecepee DeeHeu³eekeÀ[s Þece DeeefCe Yeeb[Jeue Deens DeeefCe Yeeb[Jeueeleerue Jee{ ner Þece
Jee{erHes#ee peemle Deens. (Demes efJekeÀmeerle osMeebceO³es Demeles) DeMee HeefjefmLeleerceO³es Yeeb [Jeue -Þece
iegCeesÊej peemle Demeles. pesJne Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊej (ÒeceeCe) Jee{les lesJne oj keÀeceieejeieCeerkeÀ
GlHeeove keÀceer nesles DeeefCe je<ì^er³e GlHeeove He[les (keÀceer nesles). ³eecegUs ye®ele, iegbleJeCetkeÀ DeeefCe
Yeeb[Jeue meeþe ke Àceer neslees. IeìC³ee®eer efkebÀJee keÀceer nesC³ee®eer ner Òeef¬eÀ³ee lees He³e¥le ®eeuet jenles pees
He³e¥le Yeeb[Jeueeleerue Jee{ ner Þece Je=×er ojeMeer meceeve nesles. l³eeveblej Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊej DeeefCemunotes.in

Page 55

55Yeeb[Jeue -GlHeeove iegCeesÊej efm Lej jenles DeeefCe ³ee ÒeceeCeeuee (iegCeesÊejeuee) meceleesue ÒeceeCe
(iegCeesÊej) Demes cnCeleele.
meesuees DeeHeu³ee ÒeefleceeveeceO³es Demes Òeel³eef#ekeÀ oeKeefJelees keÀer yeouel³ee leebef$ekeÀ
iegCeebkeÀecegUs (Yeeb[Jeue -Þece DeeefCe Yeeb[Jeue -GlHeeove ÒeceeCe / iegCeesÊej), Yeeb[Jeue Þece
iegCeesÊeje®eer (ÒeceeCee®eer) meceleesue iegCeesÊeje®³ee efoMesves mecee³eespeve keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer keÀe³ece jenles.
pej ÒeejbefYekeÀ Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊej ns meceleesue iegCeesÊejeHes#ee (ratio) peemle Demesue lej Yeeb[Jeue
DeeefCe GlHeeove ns Þece MekeÌleerHes#ee keÀceer ÒeceeCeele Jee{sue. veblej DeMeer JesU ³esF&ue keÀer pesJne ner oesvner
iegCeesÊejs (ÒeceeCe / Ratio) meceeve Peeuesueer Demeleerue. l³eecegUs Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊej keÀenern er
Demeues lejer meesuees ÒeefleceeveeceO³es efmLej Je=×er meceleesueeMeer ©HeeblejCe ÒeJe=Êeer Demeles.
meesuees ³eebveer ognsjer meceepee®ee (Dual Society) efJe®eej kesÀuee. DeLe&J³eJemLee ner oesve
#es$eebveer (sectors) yeveuesueer Demeles. ³eeleeru e SkeÀ #es$e cnCepes Yeeb[Jeue efkebÀJee DeewÐeesefiekeÀ #es$e
DeeefCe ogmejs #es$e cnCepes Þece efkebÀJee Mesleer (ke=Àoj ne Þece DeJeMeesjespeieeje®³ee peemle mebOeer GHeueyOe nesCes MekeÌ³e nesles.
ogmejer efmLeleer ner keÀer efpe®³eele oesve efmLej meceleesue efyebot Demeleele. ³eeleerue SkeÀ ne G®®e
Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊej oMe&efJelees lej ogm eje keÀceer Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊej oMe&efJelees. pej Je=×er
Òeef¬eÀ³ee ner G®®e Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊejeves meg© Peeueer lej efJekeÀeme IeìkeÀ ns Jeiee&ves Heg{s mejkeÀleerue
DeeefCe Yeeb[Jeue keWÀefêle (ÒeOeeve) leb$e%eeveecegUs mebHetCe& J³eJemLe e ner ceesþîee ÒeceeCeeleerue Je=×erkeÀ[s
Jeeì®eeue keÀjsue. ³ee Gueì pej Je=×er Òeef¬eÀ³ee ner keÀceer Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊejeves meg© Peeueer lej
efJekeÀeme IeìkeÀ ns nUt nUt Heg{s mejkeÀleerue. mebHetCe& J³eJemLee ner Þece keWÀefêle leb$e%eeveemen keÀceer Je=×er
ojekeÀ[s Jeeì®eeue keÀjsue. ³eeÜejs Demes meebefieleues Deens keÀer G®®e Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊej efkebÀJee
Yeeb[Jeue keWÀêerle (ÒeOeeve) leb$e%eeve ns Yeeb[JeueMeener #es$ee®³ee Jee{ DeeefCe Je=×ermeeþer GHe³egkeÌle Deens
lej keÀceer Yee b[Jeue -Þece iegCeesÊej efkebÀJee Þece keWÀêerle (ÒeOeeve) leb$e%eeve ns Þece #es$ee®³ee Je=×er DeeefCe
efJekeÀemeemeeþer GHe³eesieer Deens.
b)ieefCeleer³e mHe<ìerkeÀjCe (Mathematical Explanation) :
meesuees Òeefleceevee®es ieefCeleer³e mHe<ìerkeÀjCe ns Jej veceto kesÀuesu³ee efJeefJeOe ie=nerleebJej
DeeOeejuesues Deens.
meceepee®³ee SKeeÐee Jemlet®³ee JeeefJeemleefJekeÀ GlHeVe oMe&efJelees. JeemleJe GlHeVeeceOeerue keÀener Yeeie ne GHeY eesieemeeþer JeeHejuee peelees Je
GJe&efjle Yeeiee®eer ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles peer jkeÌkeÀce ye®ele kesÀue erpeeles. leer sne efmLejebkeÀ
Demeles DeeefCe cnCetve ye®eleer®ee oj sY ( t ) Deens. Yeeb[Jeuee®ee meeþe ne K(t)Deens. Yeeb[J eue
meeþîeeleerue Je=×er®ee oj nedkdtDeens, ³eeuee efveJJeU (net)iegbleJeCetkeÀ ceeveues peeles. les K³ee
De#ejeves oMe&efJeleele. DeMeeefjleerves DeeHeu³eeuee DeeHeues cetU meceerkeÀjCe efceUles.
K = s Y……………………… (1)munotes.in

Page 56

56GlHee ove ns Yeeb[Jeue (K)DeeefCe Þece (L)³eebveer GlHeeoerle kesÀueer peeles. les GlHeeove
HeÀueveeves oMe&efJeues peeles. ns GlHeeove HeÀueve KeeueerueÒeceeCes Deens.,YF K L………………. (2)
GlHeeove HeÀueve ns efmLej GlHeeove HeÀuevee ®³ee efve³eceevegmeej Deens Demes ie=nerle Oejues Deens.
³ee®ee DeLe& pej meeceûeer 10… Jee{efJeueer lej GlHeeovemeg×e 10… ves Jee{sue.
pej DeeHeCe meceerkeÀjCe (1) ceOeerue Y®eer efkebÀcele, meceerkeÀjCe (2) ceO³es þsJeueer lej veJeerve
meceerkeÀjCe KeeueerueÒeceeCes Demesue,,K sF K L………………. (3)
meceerkeÀjCe (3)Demes oMe&efJeles keÀer GHeueyOe Yeeb[Jeue Je ÞeceMekeÌleer HetCe&HeCes JeeHejC³eemeeþer
efkeÀleer keÀeueKeb[ele Yeeb[Jeue meb®e³e Peeues Heeefnpes. meesuees ³eeb®³ee celes, SKeeÐee JesUsme pesJe{e GHeueyOe
Yeeb[Jeue meeþe Je ÞeceMekeÌleer HetCe&HeCes JeeHejueer peeles, leer®e Jele&ceeve GlHeeove þjefJeles. l³ee®eÒeceeCes
JeemleJe cepegjer®ee oj mecee³eesefpele (adjust) kesÀuee peelees. l³eecegUs GHeueyOe ÞeceHegjJeþe JeeHejuee
peelees Je meerceeble YeeweflekeÀ GlHeeoveeSJe{e (MPP) cepegjer®ee oj efveefM®ele kesÀuee peelees.
efveJJeU GlHeeoveeHewkeÀer efkeÀleer GlHeeovee®eer ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles ns ye®eleer®eer
ÒeJe=Êeer þjefJeles. ns Jele&ceeve keÀeUele Deeuesues efveJJeU Yeeb[Jeue meb®e³e oMe&efJeles. ne efveJJeU Yeeb[Jeue
meb®e³e DeeOeer®³ee meeþuesu³ee Yeeb[Jeue meeþîeele Yej Ieeuelees. ns SketÀCe Yeeb[Jeue YeefJe<³ekeÀeUemeeþer
GHeueyOe nesles. ner meJe& Òeef¬eÀ³ee Hejle Hejle Ie[le jenles.
Þece MekeÌleer®³ee Jee{er®ee oj ne Yeeb[Jeue meb®e³ee®³ee ojeyejesyej Deens keÀer veener ns efmLej
DeJemLesmeeþer HeneJes ueeieles. ³eemeeþer, meesueesves DeeHeues cegueYetle meceerkeÀjCe Yeeb[Jeue -ÞeefcekeÀ (Þece)
iegCeesÊeje®³ee mJe©Heele KeeueerueÒec eeCes ceeb[uesues Deens.,1r sF r nr………………. (4)
³esLes r=Yeeb[Jeue -Þece (ÞeceerkeÀ) iegCeesÊejeleerue yeouee®ee oj
r=Yeeb[Jeuee®es Þecee®es (ÞeceerkeÀeMeer) Demeuesues iegCeesÊej (K / L)
n=ÞeceMekeÌleerceO³es Peeuesues mebyebef Oele yeoue1LmeceerkeÀjCe (r)ceO³es, HeÀueve,1sF rns Òeefle ÞeefcekeÀ GlHeeove cnCetve Òeefle ÞeefcekeÀ
Yeeb[Jeue cee$ee oMe&efJeles. ogmeN³ee Meyoele meebiee³e®es lej ne SketÀCe GlHeeove Je¬eÀ Deens Je lees
Yeeb[Jeuee®³ee Ieìl³ee meerceeble GlHeeokeÀlesMeer mebyebefOele Demelees. meesuees®ee cegueYetle meceerkeÀjCe (r)Demes
oMe&efJeles keÀer, Yeeb[Jeue Þece (ÞeceerkeÀ) iegCeesÊejeleerue yeouee®ee oj (r)ne,1sF rDeeefCenr³eemunotes.in

Page 57

57oesve HeefjceeCeeleerue HeÀjkeÀ Demelees.,1sF rner meb%ee Yeeb[Jeueeleerue Jee{ oMe&efJeles lej `nr'ner
ÞeefcekeÀeleerue Jee{ oMe&efJeles.
Je=×er®es mJeªHe (Growth Pattern) :
meesuee s®³ee cegueYetle meceerkeÀjCe (r)Jej DeeOeeefjle Je=×er®es mJeªHe Keeueerue Deeke=Àleerle
oeKeefJeues Deens.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es HeÀueve `nr'DeeefCe HeÀueve,1sF rns oesvner Je¬eÀ SkeÀceskeÀebve e‘L'
³ee efyebotHeeMeer ísoleele. ³ee efþkeÀeCeer r=0 DeeefCe r1rDeens. lesJne Yeeb[Jeue -ÞeceerkeÀ iegCeesÊej ns
efmLej Demeles DeeefCe l³ee®ee efJemleej ÞeceMekeÌleer ®³ee oje ÒeceeCeele efJemleejuee Heeefnpes. SkeÀoe keÀe
Yeeb[Jeue ÞeefcekeÀ iegCees Êej (r1)ne mLeeefHele Peeuee keÀer lees keÀe³ece jeKeuee peelees DeeefCe Yeeb[Jeue Je
Þece meejK³ee®e ojeves Jee{le jenleele. pesJne Yeeb[Jeue ÞeefcekeÀ iegCeesÊej (r1)FlekesÀ Demeles, lesJne
meblegueerle Je=×er meceleesue meeOeuee peelees. ³ee efyebotle , JeemleJe GlHeVe ns mebyebefOele oj (n)yejesyej Jee{le
peeles DeeefCe oj ÞeefcekeÀeceeies GlHeeove efmLej jenles.
Yeeb[Jeue -ÞeefcekeÀ iegCeesÊej r1ns efmLej DeJemLee oMe&efJeles. pej rnsr1Hes#ee keÀceer efkebÀJee
peemle Demesue lej DeLe&J³eJemLee efle®³ee cegU HeoeJej ³esF&ue Je l³eecegUs r1ne efmLej meceleesue Demesue
(Jejerue Deeke=Àleer). r1®³ee [eJ³ee yeepetuee rcnCetve r<0³ee®ee HeefjCeece cnC etvermeblegefuele efyebot r1keÀ[s peelees. l³ee®eÒekeÀejs r1®³ee GpeJeerkeÀ[s
r>r1Demesue, ³eeyeeyeleerlenr<,1sF rDeeefCe r<0cnCetve Demesue ³ee®ee HeefjCeece cnCepes r
ner1®³ee efoMesves keÀce er nesF&ue. DeMeeÒekeÀejs meg©Jeeleeruee Yeeb[Jeue meblegueerle Je=×er®³ee efoMesves peeF&ue.
pej ÒeeLeefcekeÀ Yeeb[Jeue meeþe ne meblegueerle cegu³eeHes#ee keÀceer Demesue lej Yeeb[Jeue Je GlHeeove ³eeleerue
Jee{ ÞeceMekeÌleerleerue Jee{eRHes#ee peemle De mesue, peesHe³e¥le meceleesue iegCeesÊej mLeeefHele nesF&ue. lemes®e
pej ÒeeLeefcekeÀ Yeeb[Jeue meeþe meblegueerle (meceleesue) cegu³eeHes#ee peemle Demesue, lej Yeeb[Jeue Je
GlHeeove ³eeleerue Jee{ ner ÞeceMekeÌleerleerue Jee{erHes#ee keÀceer Demesue, pee sHe³e¥le meceleesue iegCeesÊej /
ÒeceeCe (Equilibrium Ratio) mLeeefHele nesF&ue.
Deelee DeeHeCe ³ee ye®eleer®³ee ojeleerue Jee{ ue#eele IesT. pesJne ‘S’ye®eleer®ee oj ‘r’ves
Jee{efJeuee lej GlHeeove Jee{er®³ee ojelener Jee{ nesF&ue. lejermeg×e oerIe& keÀeUele ‘S’ye®eleerceOeerue Jee{
ner Je=×erceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCet MekeÀCeej veener. l³eecegUs HeÀkeÌle r1³ee meceleesueele Jee{ nesF&ue.munotes.in

Page 58

58³ee®ee®e DeLe&, DeLe&J³eJemLesle ye®eleerleerue Jee{ercegUs Yeeb[Jeue -ÞeefcekeÀ iegCeesÊej Je GlHeeove Þeefceke À
(Þece) iegCeesÊej Jee{sue Hejbleg oerIe&keÀeueerve Je=×er oj Jee{Ceej veener. ns Keeueerue Deeke=Àleerle oMe&efJeues
Deens.
Jejerue Deeke=Àleerle Yeeb[Jeue Þece (ÞeefcekeÀ) iegCeesÊej (K / L) ns `#e' De#eeJej Je Yeeb[Jeue
Þece (ÞeceerkeÀ) iegCeesÊ ejeleerue yeouee®ee oj ne `³e' De#eeJej oeKeefJeuee Deens. ³ee Deeke=ÀleerceO³es ‘S’
³ee ye®eleer®³ee ojeleerue Jee{, HeÀueve,1sF roMe&efJeCeeN³ee Je¬eÀeuee Jej 1,1sF rJe¬eÀekeÀ[s
{keÀueles. l³eecegUs Yeeb[Jeue Þ eceerkeÀ (Þece) iegCeesÊej meceleesue r1Heemetve r1keÀ[s mejkeÀles. DeMee leNnsves
‘S’ye®eleerceOeerue Jee{ oj ne ÞeefcekeÀe®³ee GlHeeove meblegueveele Jee{ Ie[Jetve DeeCesue lemes®e Je=×er®³ee
ojele leelHegjleer Jee{ nesF&ue. Yeeb[Jeue -ÞeceerkeÀ iegC eesÊeje®³ee G®®e mlej meceleesueecegUs DeLe&J³eJemLee
G®®e mlejeJej iesu³eecegUs DeeefLe&keÀ Je=×er®³ee ojele Jee{ nesF&ue.
DeLee&le Deeke=Àleer 1 ceO³es oeKeefJeu³eeÒeceeCes cepeyetle efmLejlee DeHeefjne³e& veener ns GlHeeove
Je¬eÀe®³ee,1sF rDeekeÀejeJej DeJeuebyetve Demeles.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es GlHeeove Je¬eÀ,1sF rnenr³ee jsr1,r2DeeefCe r3. Hejbleg ³eeHewkeÀer r1,DeeefCe r3ns efyebot efmLej meceleesue efmLeleer oMe&efJeleele. keÀejCe
SketÀCe GlHeeokeÀlee Je¬eÀ,1sF rnenrMeer js(ÞeceerkeÀ) iegCeesÊejeJe©ve DeLe&J³eJemLee ner meblegueerle Jee{erkeÀ[s efJekeÀefmele nesle peeF&ue. (Yeeb[Jeue -
Þece iegCeesÊej efyebot r1,efkebÀJee r3). ³eeHewkeÀer ke ÀesCel³eener efmLeleerle Þece HegjJeþe, Yeeb[Jeue meeþe DeeefCe
JeemleefJekeÀ GlHeeove ns noje®eer Deefve&yebOe He×leerves Jee{sue, HeÀkeÌle r1peJeU r3Hes#ee keÀceer Yeeb[Jeue
Demesue. cnCetve oj[esF& GlHeeove HeeleUer ner r1Hes#ee keÀceer Je r3Hes#ee peemle Demesue. mebyebefOelemunotes.in

Page 59

59meblegueerle Jee{ meceleesue ne r1³esLes Demesue. iegCeesÊej DeLeJee ÒeceeCe r2ns meceleesue Je=×er iegCeesÊeje®es
Deens. Hejbleg les DeefmLej Deens.
meesuees ³eeb®³ee celes, Jejerue Deeke=Àleer meJe& MekeÌ³elee mebHeefJ ele veener. meesuees ³eebveer peemleer®³ee
oesve MekeÌ³elee Keeueerue Deeke=ÀleerceO³es oeKeefJeu³ee Deensle.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³esnrne efkeÀjCe efkebÀJee ner jsDeHesef#ele DeeefCe vewmeefie&keÀ Je=×er oj meceeve Demeleele. Jejerue Deeke=ÀleerceO³es 1,11SF rneJe¬eÀnrjsÞece HegjJeþîeeHes#ee peemle Jesieeves Jee{les. ³ee J³eJemLesceO³es, GlHeVe DeeefCe ye®ele SJe{îee ÒeceeCeele
Jee{leele keÀer Yeeb[Jeue Þece (ÞeceerkeÀ) iegCeesÊejele Dece³ee&efole Jee{ nesles. ³eeGueì, 11,12SF r
ne Je¬eÀ ceesþer Dev eglHeeefole J³eJemLee oMe&efJelees. ³eeceO³es HetCe& jespeieej HeLe ne melele keÀceer nesCeeN³ee
oj[esF& GlHeVeeme keÀejCeerYetle þjlees. DeLee&le ³ee J³eJemLesceO³es SketÀCe GlHeVe Jee{les keÀejCe efveJJeU
iegbleJeCetkeÀ ner vesnceer Oeve (Positive) Demel es DeeefCe Þece HegjJeþe Jee{le Demelees. DeLee&le oesvner
J³eJemLeebceO³es keÀe³ece®e Ieìleer efmeceeble GlHeeokeÀlee Dee{Ules.
DeMeeefjleerves DeeHeCe Demes cnCet MekeÀlees keÀer meesuees ³eeb®es Òeefleceeve ns veJeHejbHejeiele Demetve
JewefMe<ìHetCe& Deens. meesuees ³eeb®es Òeefleceeve ns efJekeÀemee®³ee meveeleve DeeefCe DeeOegefvekeÀ efJe®eejeb®ee mecevJe³e
(mebMuesmejkeÀejer (Meemek eÀer³e) nmle#esHee®eer iejpe Demeles. ³ee ueJeef®ekeÀ Òeefleceevee®ee ne cenÊJee®ee HeÀe³eoe
Deens keÀer ns Òeefleceeve J³eeJeneefjkeÀ MekeÌ³eleeb®ee mew×ebeflekeÀ Òeefle©He GHeueyOe keÀ©ve osles.
meesuees®³ee Je=×er Òeefleceevee®³ee ce³ee&oe (ìerkeÀe) (Limitations (Criticism) of Solow’s
Growth Model :
meesuees ³eeb®es Òeefleceeve ns n@je@[ -[escej ³eeb®³ee ÒeefleceeveeHes#ee efkebÀ®eerle mejme Je Jej®³ee
opee&®es Deens. n@je@[ -[escej Òeefleceeveele megjer®³ee Heel³eeÒeceeCes (Knief -Edged) Del³eble leer#Ce
mJeªHeele DeLe&J³eJemLesle meceleesue meeOeuee peelees (Demelees). Hejbleg ne meceleesue pej efyeIe[uee lej
DeLe&J³eJemLee ner meceleesueeHeemetve otj peeles. n@je@[ -[escej Òeefleceeve GlHeeoveeleerue efmLej ÒeceeCee®³ee
ie=nerleeJej DeeOeeefjle Deens. ³eeGueì mee suees®es Òeefleceeve Demes oMe&efJeles keÀer GlHeeoveeleerue efmLejmunotes.in

Page 60

60ÒeceeCee®es ie=nerlekeÀ ue#eele Iesleu³eeefMeJee³e efve³eceerle Je=×er MekeÌ³e Deens. meesuees Òeefleceeveevegmeej leebef$ekeÀ
Òeieleer DeeefCe ÞeceMekeÌleer®ee efJemlee j keÀ©ve oerIe&keÀeueerve Je=×er þjefJelee ³esles.
meesuees Òeefleceevee®³ee ce³ee&oe KeeueerueÒeceeCes Deensle.
1) DeJeemleJe ie=nerles (Unrealistic Assumptions ):
meesuees Òeefleceeve ns HetCe& mHeOee& DeeefCe HetCe& ueJeef®ekeÀ IeìkeÀ efkebÀcele (Jesleve DeeefCe J³eepeoj)
³ee DeJeemleJe ie=nerleebJej DeeOeejuesues Deens. Hejbleg Òel³e#eele DeeHeu³eeuee HetCe& mHeOee& DeeefCe HetJe&
ueJeef®ekeÀ Jesleve Je J³eepeoj Dee{Utve ³esle veener. keÀeceieej mebIeìveecegUs Jesleve oj DeeefCe jesKeles®³ee
meeHeUîeecegUs J³eepeoj ns DeueJeef®ekeÀ Demeleele. ³eecegUs Yeeb[Jeue -Þece ³eeb®eer ueJeef®ekeÀlee keÀceer nesles
DeeefCe l³eecegUs efmLej Je=×erleerue efmLejlee De¢M³e nesles.
2)oerIe&keÀeUe®eer DemHe<ì / mebefoiOe keÀuHevee (Vague Notion of Long Period ):
efmLej Je=×er Hejle efceUefJeC³eemeeþer ueeieCeeje oerIe&keÀeU ne vekeÌkeÀer kesÀJe{e Demelees ³ee®es
mHe<ìerkeÀjCe ³ee Òeefleceeveele Dee{Ule veener. mecee³eespeve efkebÀJee yeoueemeeþer pej ÒeoerIe& keÀeU
ueeieCeej Demesue ,lej efmLej Je=×er®³ee GHe³ egkeÌlesJej MebkeÀe ³esT MekeÀles.
3)meb³eespekeÀe®³ee DeHes#eebkeÀ[s ogue&#e (neglects Entrepreners Expectations ):
mLetue (mebHetCe&) DeLe&J³eJemLesleerue efveCee&³ekeÀ MekeÌleer cnCetve meb³eespekeÀe®³ee DeHes#eebJej Yej
osC³eeJej ³ee Òeefleceeveev es ogue&#e kesÀues Deens. ³ee®es keÀejCe cnCepes ³ee Òeefleceeveele mJeleb$e (DeveJeuebyeer)
iegbleJeCetkeÀ ceeieCeer HeÀuevee®ee DeYeeJe Deens. ³ee®es keÀejCe Demes keÀer ³ee Òeefleceeveele Demes ie=efnle Oejues
Deens keÀer, iegbleJeCetkeÀer®es ÒeceeCe (Volume) ns vesnceer DeeOeer®³ee ye®eleervegmeej (exante savings)
þjefJeues peeles. Hejbleg ns JeemleJeJeeoer veener.
4)GDeeefCe Gn³eele HeÀjkeÀ / Yeso veener (No Distinction between G and Gn ):
meesuees Òeefleceeve ns Òel³e#e DeeefCe vewmeefie&keÀ Je =×er ojeceO³es HeÀjkeÀ keÀjerle veener. keÀejCe
l³eeb®³ee celes Gne vesnceer®e Gn®³ee Heg{s Demelees. Hejbleg Òel³e#eele DeHetCe&lescegUs DeeefCe
DeLe&J³eJemLesleerue leeþjlescegUs (DeueJeef®ekeÀlescegUs rigid)GneGn®³ee ceeies He[t MekeÀlees. l³eeceg Us
meesuees ne GDeeefCe Gn³eeleerue meceleesue mecem³es®³ee yeensj He[lees. leer mecem³ee mees[tve oslees.
5)leebef$ekeÀ efJekeÀeme DeeefCe Yeeb[Jeue meb®e³e ³eeleerue mebyebOeekeÀ[s ogue&#e (Neglects
relation between technical progress and capital ac cumulation ):
meesuees Òeefleceeve ns leebef$ekeÀ efJekeÀeme DeeefCe Yeeb[Jeue meb®e³e ³eeb®³ee efJeYekeÌleHeCeeJej
(separation) DeeOeejuesues Deens. cnCepes Òel³eskeÀ keÀeceieejeceeies Yeeb[Jeue Jee{efJeCes ns Lees[s mebefoiOe
/ keÀþesj (tenuous) Deens. ³ee®es keÀejCe ns oesvner mJeleb$e Deensle (Kadlor model keÀeu[j
Òeefleceeve). keÀeu[j ³eebves leebef$ekeÀ %eevee³e Yeeb[Jeue meb®e³ee®es HeÀueve kesÀues.
6)DeebleefjkeÀ leebef$ekeÀ ÒeieleerkeÀ[s ogue&#e (Ignores Endogenous technical
Progress ):
meesuees ³eeb®³ee celes, leebef$ekeÀ Òeieleer ner DeeefLe&keÀ Je=×er Òeef¬eÀ³esle yeenîe IeìkeÀebJe©ve efveOee&efjle
kesÀueer peeles. Hejbleg leebef$ekeÀ Òeieleer ner DeO³e³eve Òe¬eÀer³ee, mebMeesOeveeleerue iegbleJeCetkeÀ DeeefCe Yeeb[Jeue
meb®e³e F. cegUs ne r nesT MekeÀles. ³ee meJe& yeeyeer meesueesves ue#eele Iesleu³ee veenerle.munotes.in

Page 61

61Jejerue ce³ee&oe pejer ue#eele Iesleu³ee lejer meesuees Òeefleceevee®es cenÊJe keÀceer nesT MekeÀle veener.
3.3 meejebMe (CONCLUSION) :
n@je@[ -[escej Òeefleceeve ns efJekeÀm eerle osMeeb®³ee DevegYeJeebJej DeeOeejuesues Deens.
n@je@[ -[escej ³eeb®³ee celes, iegbleJeCetkeÀ ner DeLe&J³eJemLesceO³es ognsjer YetefcekeÀe yepeeJeles. SkeÀe
yeepetves iegbleJeCetkeÀ ner GlHeVe efvecee&Ce keÀjles, lej ogmeN³ee yeepetves iegbleJeCetke À ner Yeeb[Jeueer meeþîeele
Jee{ keÀ©ve DeLe&J³eJemLes®eer GlHeeove#ecelee Jee{efJeles. ³eeleerue Heefnu³eeuee ceeieCeer HeefjCeece, lej
ogmeN³eeuee HegjJeþe HeefjCeece ceeveues peeles.
meesuees Òeefleceeve ns efJekeÀefmele Je DeefJekeÀefmele osMeebMeer e fveie[erle nesles.
3.4ÒeMve (QUESTIONS)
1) n@je@[ -[escej Je=odOeer efme×eble mHe<ì keÀje.
2) n@je@[ -[escej Òeefleceeve Je efJekeÀmeveMeerue osMe ³eebceOeerue HejmHejmebyebOe mHe<ì keÀje.
3) meesuees®es DeeefLe&keÀ Je=×er Òeefleceeve mHe<ì keÀje.
3.5 meboYe& ûebLe (REFERENCES) :
1.Ray Debraj (2004), Developmen Economics, New Delhi.
2.www.Google.com



munotes.in

Page 62

62IeìkeÀ -2
4
Je=odOeer Je efJelejCee®es DeeOegefvekeÀ efme×eble -II

IeìkeÀ j®evee :
4.0 GefÎ<ìs
4.1 leebef$ekeÀ yeoue He×leer / ¢ef<ìkeÀesve
4.2 leebef$ekeÀ yeouee®es / efJekeÀemee®es efnkeÌme ³eeb®es JeieeakeÀjCe
4.3 n@je@[®es leebef$ek eÀ efJekeÀemee®es JeieeakeÀjCe
4.4 DeefYemejCe
4.5 Deblepee&le Je=odOeer efme×eble
4.5.1 jescej®ee Deblepee&le Je=×er efme×eble
4.5.2 uegkeÀeme®ee Deblepee&le Je=×er efme×eble
4.6 jescej ³eeb®es leebef$ekeÀ yeoue Òeefleceeve
4.7 ceeveJeer Yeeb[Jeue
4.8 ÒeMve
4.9 meboYe&ûebLe met®eer

4.0 GefÎ<ìs (OBJECTIVES )
1.leebef$ekeÀ yeoue ¢ef<ìkeÀesvee®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
2.leebef$ekeÀ yeouee®ee efnkeÌme Je n@je@[ ³eeb®ee ¢ef<ìkeÀesCe DeY³eemeCes.
3.DeefYemejCe ner mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
4.ceeveJeer Yee b[Jeue ner mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
4.1 leebef$ekeÀ yeoue He×leer / ¢ef<ìkeÀesve (APPROACHES TO
TECHNICAL CHANGE)
leebef$ekeÀ yeoue efkebÀJee leebef$ekeÀ Òeieleer ³ee oesve mebkeÀuHevee meceeveeLee&ves Iesleu³ee peeleele.
meeOeejCele: leebef$ekeÀ yeou e ne leebef$ekeÀ ÒeieleerMeer mebyebefOele Demelees.munotes.in

Page 63

63leebef$ekeÀ yeoue efkebÀJee Òeieleer ³eeceO³es veJeerve GlHeeove He×leer®ee MeesOe ueeJeCes, veJeerve
GlHeeove efJekeÀefmele keÀjCes, veJeerve leb$e%eeve De bceueele DeeCeCes F. iees<ìeR®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
leebef$ekeÀ yeoue ne GlHeeove HeÀueveeleerue yeoueeMeer meeOec³e& meeOelees. leebef$ekeÀ yeoueecegUs Þece DeeefCe
Yeeb[Jeue ³eeb®³ee GlHeeove#ecelesceO³es Jee{ nesles. (Þece DeeefCe Yeeb[Jeue ns oesve®e IeìkeÀ Deensle Demes
ie=nerle Oejues Deens). ³eele meceGlHeeove Je¬eÀ ne GpeJeerkeÀ[s Heg{s mejkeÀlees.
leebef$ekeÀ yeoue ne pesJne Þece ye®elekeÀejer vemelees efkebÀJee Yeeb[Jeue ye®elekeÀejer vemelees lesJne
lees yeoue ne leìmLe Deens Demes cnìues peeles. ³eeGueì leebef$ekeÀ yeoue ne pesJne leìmLe vemelees lesJne
lees SkeÀlej Þeceye®elekeÀejer Demelees efkebÀJee Yeeb[Jeue ye®elekeÀejer Demelees. Je=×er DeLe&Meem$e
meeefnl³eeceOeerue leìmLe (efveef<¬eÀ³e) leebef$ekeÀ yeoue DeeefCe leìmLe vemeuesuee (DeleìmLe /
ef¬eÀ³eeMeerue) leebef$ekeÀ yeoue ³ee oesve cenÊJee®³ee J³eeK³ee efnkeÌme DeeefCe n@je@[ ³eeb®³eeMeer mebyebefOele
Deensle. DeLee&le l³eeb®³ee JeieeakeÀjCee®es efvekeÀl³eeb®³ee mew×ebeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeleerue efJeefJeOe me boYe& Òeefleefyebyeerle keÀjlees. n@je@[ ³eeuee DeMee
HeefjefmLeleerceO³es mJeej mLe nesles keÀer p³ee HeefjefmLeleerle DeLe&J³eJemLes®³ee Je=×er®³ee meceleesue ojele
De[LeUe ³esCeej veener. ³eeGueì efnkeÌme ³eeuee DeMee HeefjefmLeleerle mJeejm³e ne sles efk eÀ efpe®³eele
Yeeb[Jeue DeeefCe Þece ³ee oesneWceOeerue GlHeVe efJelejCeele yeoue nesle veener.
Deelee DeeHeCe efnkeÌme DeeefCe n@je@[ ³eebveer efJemebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀ©³ee / ner mebkeÀuHev ee mecepetve IesT³ee.
4.2 leebef$ekeÀ yeouee®es / efJekeÀemee®es efnkeÌme ³eeb®es JeieeakeÀjCe (HICKS
CLASSIFICATION OF TECHNICAL PROGRES)
leìmLe leebef$ekeÀ efJekeÀeme (Neutral Technical Progress) :
efnkeÌme ³eeb®³ee celes, leìmLe leebef$e keÀ efJekeÀ eme / (veJeÒeJele&ve ) cnCepes Demee efJekeÀeme efpeLes
SkeÀe efJeefMe<ì GlHeeoveemeeþer DeeHeCe oesve GlHeeove IeìkeÀ pej mece ÒeceeCeele JeeHejues lej
veJeÒeJele&vee®ee (leebef$ekeÀ efJekeÀeme) HeefjCeece Demee Demesue keÀer Òel³eskeÀ IeìkeÀe®³ee meerceeb le GlHeeokeÀlesle
meceÒeceeCeele Jee{ nesF&ue.
Goe. SKeeÐee Jemleg®³ee GlHeeoveemeeþer DeeHeCe Yeeb[Jeuee®es 10 IeìkeÀ DeeefCe Þecee®es /
keÀeceieejeb®es 100 IeìkeÀ JeeHejues. meg©Jeeleeruee Yeeb[Jeuee®eer efmeceeble GlHeeokeÀlee ner 10 ³egveerìdme
Deen s DeeefCe Þecee®eer efmeceeble GlHeeokeÀlee ner 1 ³egefveì Deens. Deelee leìmLe veJeÒeJele&ve ns meerceeble
GlHeeokeÀlesceO³es meceÒeceeCeele Jee{ keÀjerue. Yeeb[Jeuee®³ee efmeceeble GlHeeokeÀlesle 10.0 ³egefveì Heemetve
12.0 ³egefveì Je Þecee®³ee efmeceeb le GlHeeokeÀlesle 1.0 ³egefveì Heemetve 1.2 ³egveerì He³e¥le Jee{ nesT
MekeÀles.
efnkeÌme ³eeb®³ee leìmLe leebef$ekeÀ efJekeÀemee®ee / veJeÒeJele&vee®ee DeLe& Keeueerue Deeke=ÀleerÜejs
oeKeefJeC³eele ³eslees.munotes.in

Page 64

64
#e De#eeJej (cegU efyebot®³ee GpeJeerkeÀ [s) (X-axis)oj ceeCe meer Yeeb[Jeue DeeefCe ³e De#eeJej
(Y-axis) oj ceeCe meer GlHeeove oeKeefJeues Deens. #e De#eeJej®e (X-axis) cetU efyebot®³ee [eJ³ee
yeepetuee DeeHeCe ORoeKeefJelees cnCepes Þece DeeefCe Yeeb[Jeue ³eeb®³ee meerceeble GlHeeoveeleerue ie gCeesÊej.
meg©Jeeleeruee OFne Je¬eÀ GlHeeove HeÀueve oMe&efJelees. ³ee GlHeeove HeÀueve Je¬eÀeJej Tne
meceleesue efyebot Deens. OT³ee GlHeeove HeÀueveeJejerue T³ee efyebotHeeMeer Demeuesu³ee WT³ee
mHeOee&jsGlHeeove oMe&efJelees. Yeeb[Jeueele Peeuesu³ee íesìîeeM³ee Jee{ercegUs efceUeuesues DeefOekeÀ GlHeVe ³eeÜejs
oeKeefJeues Deens. OWDeeHeu³eeuee Jesleve efkebÀJee ÞeefcekeÀeb®es efmeceeble GlHe eove oeKeefJeles.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es ORne meceleesue efmLeleerceOeerue Þecee®³ee GlHeeokeÀles®es iegCeesÊej
(ÒeceeCe) (OW) JeYeeb[Jeuee®³ee GlHeeokeÀles®es iegCeesÊej (r)ceespelees. ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe
KeeueerueÒeceeCes Deens.
OWR ³ee ef$e keÀesCee®ee DeeHeCe efJe®eej keÀ©³ee. p³eeDeLeea RW®ee Gleej (pees WT®³ee
GleejeFlekeÀe Deens) ne Yeeb[Jeuee®es efmeceeble GlHeeove (r)oslees, cnCetve DeeHeCe Demes efuent MekeÀlees
keÀer,OWrORLKOW MPORrM P
efnkeÌme®³ee leìmLe leebef$ekeÀ Òeieleermeeþer, Þecee®es efmeceeble GlHeeove (OW) DeeefCe
Yeeb[Jeuee®es efmeceeble GlHeeove (r)³eeb®³eeleerue iegCeesÊej (OR) ns Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊeje®³ee
keÀesCel³eener efouesu³ee cetu³eeMeer efmLej DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
Jejerue Deeke=ÀleerceOeerue efnkeÌme ³eeb®ee leìmLe leebef$ekeÀ efJekeÀeme Demes meg®eefJelees keÀer, pej
leebef$ekeÀ efJekeÀeme ne OFJe¬eÀeuee Jej mejkeÀefJele Demesue (OF 1)lej oesve efmeceeble GlHeeoveeleerue
iegCeesÊej ns #e De#eeHeemetve ìek eÀuesu³ee Deveguebye De#eeJejerue (Vertical axis) meJe& efyebotMeer meceeve
Demeues Heeefnpes. Goe. ST1p³eeDeLeea OF1ne Je¬eÀ OF®³ee Jej Deens. l³eeDeLeea leebef$ekeÀ ÒeieleercegUsmunotes.in

Page 65

65Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊeje®³ee Òel³eskeÀ HeeleUerJej GlHeeefole nesT Mek eÀCeeN³ee GefÎef<ì®³ee (output)
ÒeceeCeele Jee{ Peeueer Deens.
pej ne leebef$ekeÀ efJekeÀeme ne efnkeÌme leìmLe (Hicks neutral) nJee Demesue lej OF1³ee
Je¬eÀeJejerue T1³ee efyebotHeeMeer Demeuesueer mHeMe&jsHeeefnpes. Demes Peeues lej®e Þece DeeefCe Yeeb[Jeue ³eeb®³ee meerceeble GlHeeokeÀlesleerue iegCeesÊej11OWrns cetU iegCeesÊeje®³eeOWrmeceeve Demesue.
cnCetve DeeHeu³eekeÀ[s OFDeeefCe OF1³eeGlHeeove HeÀueveemenerle, ST1³ee Deveguebye js(vertical line) efnkeÌme®ee leìmLe leebef$ekeÀ efJekeÀeme Demesue (oMe&efJeuee peeF&ue)
pej oesve IeìkeÀebceOeerue efmeceeble GlHeeove iegCeesÊej / ÒeceeCe ns #e De#eeHeemetve (X-axis)
keÀe{uesu³ee Deveguebye jsDemelees.
Yeeb[Jeue ye®elekeÀejer DeeefCe Þece ye®elekeÀejer leebef$ekeÀ efJekeÀeme (Capital -Saving and
Labour -Saving Technical Progress) :
oesve IeìkeÀeb®eer efveefJe<ìer efoueer Demelee pej veJeÒeJele&ve ns Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble
GlHeeokeÀlesHes#ee Þecee®³ee meerceeble GlHeeokeÀlesle Jee{ keÀjerle Demesue lej leebef$ekeÀ efJekeÀeme ne
Yeeb[Jeue -ye®elekeÀejer Demelees. DeMeeJesUer ÞeceeHe s#ee keÀceer Yeeb[Jeue JeeHe©ve efouesues GlHeeove
(GefÎ<ìer) keÀe{lee ³esles.
Deelee GÐeesiemebmLesleerue GlHeeovee®³ee Del³eble HeÀe³eosMeerj ceeiee&meeþer Yeeb[Jeue efveefJe<ìer
ceOeerue Ieì pej pe©jer Demesue, Hejbleg l³ee®eer YejHeeF& ner Þecee®³ee jespeieejele (employment) Jee{
keÀ©ve keÀjC³eele Deeueer les veJeÒeJele&ve ns HetCe&HeCes Þece JeeHejCeejs DeeefCe Yeeb[Jeue ye®elekeÀejer Demesue.
DeLee&le pej oesvner IeìkeÀebceO³es Ieì nesle Demesue lej veJeÒeJele&ve ns leguevesves Y eeb[Jeue ye®elekeÀej er
Deens ,Demes cnCelee ³esles.
efnkeÌme ³eeb®³ee celes GÐeesiemebmLee ner peJeUpeJeU vesnceer®e Þecee®³ee leguevesceO³es keÀceer
Yeeb[Jeue efveefJe<ìer (input) JeeHe©ve Yeeb[Jeue ye®ele veJeÒeJele&vee®e eÒeeflemeeo osF&ue. veJeÒeJele&veecegUs
JeeHejues u³ee IeìkeÀeb®³ee meeHes#e DeeefCe efvejHes#e ÒeceeCeele nesCeeN³ee yeouee®ee De®etkeÀ ceeie& ne efJeefJeOe
ueJeef®ekeÀleebJej DeJeuebyetve Demelees. SkeÀ cnCepes ns DeLe&J³eJemLesleerue Yeeb[Jeue DeeefCe Þece ³eeb®³ee
He³ee&³ee®³ee / yeoueer®³ee ueJeef®ek eÀlesJej (elasticities) DeJeuebyetve Demeles. keÀejCe les DeeHeu³eeuee
veJeÒeJele&ve e®ee oesve IeìkeÀeb®³ee efkeÀbce leerJej keÀe³e HeefjCeece nesF&ue ,ns þjefJeC³eeme ceole keÀjleele. ogmejs
cnCepes DeLe&J³eJemLee Ie[JeCeeN³ee efJeefJeOe GÐeesiemebmLeeb®³e e Jemlet®³ee ueJeef®ekeÀlesJej ns DeJeuebyetve
Deens.munotes.in

Page 66

66l³ee®eÒeceeCes DeeHeCe Þece ye®ele leebef$ekeÀ Òeieleer®eer J³eeK³ee keÀ© MekeÀlees. leebef$ekeÀ Òeieleer ner
Þece ye®elekeÀejer lesJne Demeles ,pesJne cetU GlHeeove DeeefCe oesve IeìkeÀeb®³ee efoues u³ee efveefJe<ìervegmeej
Þecee®³ee efmeceeble GlHeeokeÀles®³ee leguevesle Yeeb[Jeuee®eer efmeceeble GlHeeokeÀlee Jee{les. DeMeeJesUer
Yeeb[JeueeHes#ee keÀceer Þece JeeHe©ve efouesues GlHeeove / GefÎ<ìer keÀe{lee ³esles. Yeeb[Jeueele Jee{ nesles
DeeefCe Þec ee®eer mebK³ee HetCe&HeCes keÀceer nesles. DeMeeJesUer veJeÒeJele&ve ns mebHetCe&HeCes Þece ye®eleMeerue DeeefCe
Yeeb[Jeue JeeHejCeejs Demeles.
4.3 n@je@[®es leebef$ekeÀ efJekeÀemee®es (Òeieleer®es) JeieeakeÀjCe (HARROD’S
CLASSIFICATION OF TECHNICAL P ROGRES)
leìmLe leebef$ekeÀ Òeieleer (Neutral Technical Progress) :
efnkeÌme®³ee leìmLe leebef$ekeÀ Òeieleer®³ee J³eeK³es®es He³ee&³eeb®eer ueJeef®ekeÀlee DeeefCe ceeieCeer ³eeJej
Demeuesues DeJeuebefyelJe ns ner mebkeÀuHevee Lees[er eqkeÌue<ì keÀjles. n@ je@[ ³eebveer ³ee J³eeK³esJej ìerkeÀe kesÀueer.
keÀejCe leìmLelee ner HeefjefmLeleeRJej (GlHeeove IeìkeÀeb®³ee DeeefCe GlHeeovee®³ee / Jemletb®³ee ceeieCeer
ueJeef®ekeÀlesJej) DeJeuebyetve Demeles. l³ee Òel³e#e veJeÒeJele&vee®³ee DeebleefjkeÀ JewefMe<ìebMe er yeN³eeHewkeÀer
DemebyeOeerle Demeleele. ner DeMeer SkeÀ mebkeÀuHevee Deens efpe®eer J³eeK³ee ner efmLej DeLe&Meem$e HejbHejsle
kesÀueer Deens. ³ee keÀejCeebmeeþer Je=×er DeeefCe efJekeÀemee®es DeLe&Meeñe%e n@je@[ ³eebveer l³eeb®³ee `Towards
a Dynamic Pr ogress '(ieleerMeerue / ieleerceeve Òeieleer®³ee efoMesves) ³ee HegmlekeÀele efouesu³ee
leebef$ekeÀ efJekeÀemee®³ee J³eeK³es®ee JeeHej keÀjleele. n@je@[ ³eeb®eer leìmLe leebef$ekeÀ Òeieleer®eer J³eeK³ee ner
Yeeb[Jeue -GlHeeove (GefÎ<ìer) iegCeesÊeje®³ee ¢<ì erves j®eueer iesueer. ns n@je@[ ³eeb®³ee J³eeK³es®es cegK³e
DeekeÀn@je@[ ³eeb®eer leebef$ekeÀ Òeieleer®eer J³eeK³ee ner veHeÌ³ee®ee oj DeeefCe Yeeb[Jeue -GlHeeove
(GefÎ<ìer) iegCeesÊej ³eeb®³ee mebyebOee®³ee ¢<ìerves efoueer Deens. n@je@[ ³ eeb®³ee leìmLe leebef$ekeÀ ÒeieleerceO³es
Yeeb[Jeuee®eer efmeceeble GlHeeokeÀlee (peer veHeÌ³ee®³ee ojeFlekeÀer Demeles Demes ie=nerle Oejues Deens) DeeefCe
GlHeeovee®eer / GefÎef<ì®eer efmeceeble GlHeeokeÀlee ³ee meceeve DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
pej ‘r’(veHeÌ³ee®ee oj) DeeefCe Yeeb[Jeue -GlHeeove / GefÎ<ìer efmLej Demeleerue DeeefCe pej
leebef$ekeÀ Òeieleer Peeueer lej l³ee leebef$ekeÀ efJekeÀemeeuee n@je@[ leìmLe Demes cnCeleele. HetCe& mHeOexceO³es pej
‘r’efmLej DemeCes ³ee®ee DeLe& Demee neslees keÀer n@je@[ leìmLe leebef$ekeÀ ÒeieleerceO³es GlHeVee®es veHeÀe
DeeefCe Jesleve ³eebceOeerue efJelejCe pemes®³ee lemes Demeles les yeouele veener. n@je@[ ³eeb®³ee leìmLe leebef$ekeÀmunotes.in

Page 67

67Òeieleer®³ee keÀeìskeÀesj J³eeK³esmeeþer peesHe³e¥le Yeeb[Jeue -GlHeeove / GefÎ<ìer iegCeesÊej efmLej Demesue
leesHe³e¥le veHeÌ³ee®ee oj efmLej jenCes DeeJeM³ekeÀ Deens (Yeeb[Jeue / GlHeeove / GefÎ<ìer oje®eer HeeleUer
keÀenerner Demees) .
n@je@[ ³eeb®eer leìmLe leebef$ekeÀ Òeieleer ner Keeueerue Deeke=ÀleerÜejs efJeJejerue Deeke=ÀleerceO³es oj ceeCeMeer Yeeb[Jeue ns #e De#eeJej (X-axis) DeeefCe oj ceeCeMeer
GlHeeove / GefÎ<ìer ner ³e De#eeJej (Y-axis) Iesleues Deens. Jejerue Deeke=ÀleerceO³es OFns cegU
GlHeeove HeÀueve Deens DeeefCe DeLe&J³eJ emLee ner P³ee efyebotHeeMeer Deens. FLes oj[esF& GlHeeove / GefÎ<ìer
(GlHeVe) ns OY 1Deens. Yeeb[Jeue -GlHeeove / GefÎef<ì iegCeesÊej ns11OKOYFlekesÀ Deens. ORner
mejU jsiegCeesÊej22OKOYns‘P’efyebotHeeMeer Demeuesu³ee iegCeesÊeje FlekeÀ Demeles.11OKOYmecepee leebef$ekeÀ Òeieleer Peeueer lej l³eecegUs GlHeeove HeÀueve ns OFHeemegve OF1He³e¥le Jej
mejkeÀles (Jee{les). Deelee ‘R’³ee efyebotHeeMeer DeLe&J³eJemLee meceleesue meeOeles. n@je@[®³ee leìmLe
leebef$ekeÀ Òeieleermeeþer Yeeb[Jeuee®eer efmeceeble GlHeeokeÀlee (r),veHeÀe oj ns efmLej DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens
(pesJne DeeHeCe OR³ee jsDemeuesu³ee OF1Je¬eÀe®³ee GleejeFlekeÀe Demelees .³ e e ® e eD e L e & PDeeefCe R³ee efyebotHeeMeer Demeuesu³ee
mHeMe& js³ee efyebotHeeMeer Demeuesueer Yeeb[Jeuee®eer efmeceeble GlHeeokeÀlee ceespeleele .OR³ee jsefkeÀjCeeJejerue (Rav) keÀesCel³eener efyebotMeer GlHeeove HeÀuevee®ee Gleej (veHeÀe oj) efmLej Demelees.
n@je@[ ³eeb®eer leìmLe leebef$ekeÀ Òeieleer®eer J³eeK³ee ner DeMeer SkeÀ J³eeK³ee Deens efpeLes efmLej /
Yeeb[Jeue Þece iegCeesÊej efoues Demelee veJeÒeJele&ve ns mJele: Yeeb[Jeue DeeefCe Þece ³eeb®³eeceOeerue mebyebOeeJejmunotes.in

Page 68

68HeefjCeece keÀjerle veener. Òel³eskeÀ efkebÀJee oj ³eb$eeieCeerkeÀ Demeuesueer GlHeeokeÀlee ner oj ceeCeMeer
GlHeeokeÀles®³ee meceeve ÒeceeCeele Jee{sue. DeLee&le Òel³eskeÀ ³eb$e Deelee peemle GlHeeove keÀjsue. cnCetve
Jemlet®eer efkebÀcele efmLej þsJeueer Demelee, ceMeerve®³ee Jemlet®es cetu³e p³ee ÒeceeCeele Jee{ues De mesue l³ee®e
meceeve ÒeceeCeele Jemleg®³ee ÒeceeCeele / Jemleg®³ee ¢<ìerves ³eb$ee®es cetu³e Jee{ ues DemeCeej. Yeeb[Jeue -
GlHeeove iegCeesÊej yeoueCeej veener.
Yeeb[Jeue ye®elekeÀejer DeeefCe Þece ye®elekeÀejer leebef$ekeÀ Òeieleer (Capital -Saving and
Labour -Saving Technical Progres s):
DeLee&le, pej leebef$ekeÀ Òeieleerveblej ‘r’yeoueuee vemes ue Hejbleg Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊej Jee{ues
Demesue lej leebef$ekeÀ Òeieleer ner Þece ye®elekeÀejer Demeles. leebef$ekeÀ Òeieleerveblej pej ‘r’yeouele vemesue
Hejbleg Yeeb[Jeue -Þece iegCeesÊej Ieìle Demesue lej leebef$ekeÀ Òeieleer ner Yeeb[Jeue -ye®eleke Àejer Demeles.
cnCetve veJeÒeJele&ve pej Yeeb[Jeue ye®elekeÀejer Demesue, efmLej J³eepeojemenerle, lej l³eecegUs
je<ì^er³e GlHeVeeleerue ÞeceekeÀ[s peeCeeN³ee YeeieeceO³es (share) Jee{ nesF&ue. Þece ye®elekeÀejer
veJeÒeJele&vee®³ee yeeyeleerle, efmLej J ³eepeojemenerle, je<ì^er³e GlHeVee®³ee ÞeceekeÀ[s peeCeeN³ee YeeieeceO³es
(share) Ieì nesles.
4.4DeefYemejCe (CONVERGENCE) :
meesuees -mJeeve veJemeveeleve Je=×er efme×eblee®ee SkeÀ cenÊJee®ee Deboepe / YeekeÀerle
(Predictions) (efkebÀJee HeefjCeece /or implications ) cnCepes DeefYemejCe (convergence)
nes³e. SkeÀe DeLe&J³eJemLesves ogmeN³ee DeLe&J³eJemLesuee ieeþC³ee®³ee ef¬eÀ³esme (Òeef¬eÀ³esme) (Catching -up
Process) DeefYemejCe Demes cnCeleele. 1990 veblej®³ee efJemle=le DevegYeJepev³e mebMeesOevee ®ee
keWÀêefyebot ne DeefYemejCe Je=×er Deboepe / YeekeÀerle (Prediction) Demee neslee. ns efJeefJeOe
DeLe&J³eJemLeeb®³ee JewefJeO³eHetCe& ceeefnleer mebkeÀuevee®³ee (data sets) legueveelcekeÀ yeeyeeRJej DeeOeeefjle
Deens. ³ee efJeJe eoeJej veJeerve DevegYeJ epev³e Je=×er Jee*dce³ee®³ee ÒekeÀeMeele ®e®ee& kesÀueer iesueer Deens.
Je=×er®³ee DeefYemejCee®es oesve ÒekeÀej Deensle.
1) HeefjHetCe& efkebÀJee efyeveMele& DeefYemejCe (Absolute or Unconditinal Convergence)
2) meMele& DeefYemejCe (Conditional Converge nce)
1) HeefjHetCe& efkebÀJee efyeveMele& DeefYemejCe (Absolute or Unconditinal
Convergence) :
pej oesve yeboermle DeLe&J³eJemLeebceO³es (Closed Countries) / osMeele meceeve ye®ele oj,
meceeve ueeskeÀmebK³ee Je=×er oj, meceeve Yeeb[Jeue Iemeeje oj Deee fCe meceeve GlHeeove HeÀueve Demesue lej
l³ee oesve DeLe&J³eJemLee bceOeerue efmLej oj[esF& Yeeb[Jeue ,c e t u ³ e s , DeJemLee DeeefCe GlHeVe efkebÀJee oj[esF&
GlHeeove meceeve Demesue. Hejbleg oj[esF& Yeeb[Jeuee®eer DeeefCe oj[esF& GlHeVee®eer keÀceer HeeleUer D emeuesuee
osMe (DeLe&J³eJemLee) Jesieeves Jee{sue DeeefCe DeKesjerme lees osMe (DeLe&J³eJemLee) oj[esF& Yeeb[Jeuee®eer
DeeefCe oj[esF& GlHeVee®eer G®®e HeeleUer Demeuesu³ee osMeeuee ieeþsue / DeefYemejsue (Catchup or
Converse) . ogmeN³ee Meyoele meebieeJe³e e®es Peeues lej pesJne oj[esF& GlHeVee®eer keÀceer HeeleUermunotes.in

Page 69

69Demeuesuee iejerye osMeeHes#ee peemle Jesieeves Jee{ (Je=×er) keÀjlees. lesJne l³eeuee HeefjHetCe& efkebÀJee efyeveMele&
DeefYemejCe (Absolute or Unconditinal Convergence) Demes cnCeleele. HeefjHe tCe&
DeefYemejCe ner mebkeÀuHevee Keeueerue Deeke=ÀleerÜejs mHe<ì keÀjlee ³esles.
#e-De#e ne oj[esF& Yeeb[Jeue DeeefCe ³e -De#e ne oj[esF& GlHeVe oMe&efJelees. 450jsefmLej DeJemLee Deì (HeefjefmLeleer) oMe&efJeles. Sf (K) ne Je¬eÀ (n + d )K³ee jsísolees l³ee efþkeÀeCeer efmLej DeJemLee jsoesve osMeebceO³es s, n, d DeeefCe f( K ) ³ee ceeHeob[e®es cetu³e meceeve Deens. Hejbleg `De' ne osMe
Yeeb[Jeu ee®³ee keÀceer meeþîeeves KAmeg©Jeele keÀjlees DeeefCe `ye' ne osMe Yeeb[Jeuee®³ee peemle meeþîeeves
KBmeg©Jeele keÀjlees. Jejerue Deeke=Àleer®ee veeiecees[er Yeeie Demes oMe&efJelees keÀer, `De' ne osMe
meg©Jeeleer®³ee keÀceer Yeeb[Jeue meeþîeemenerle ` ye' ³ee osMeeHes#ee (efpeLes meg©Jeeleeruee peemle Yeeb[Jeue
meeþe Deens) peemle Jesieeves Jee{lees / Je=×er keÀjlees. ns efþHekeÌ³ee®³ee veeiecees[er jsoeKeefJeues Deens. DeKesjerme `De' ne osMe `ye' ³ee osMeeuee ‘S’³ee efyeb otHeeMeer ieeþlees efkebÀJee DeefYemejlees
(catches up or converges) . Jejerue Deeke=Àleer ‘S’³ee efyebotHeeMeer `De' DeeefCe `ye' ns oesvner osMe
efmLej DeJemLesle Deensle (K),cnCetve HeefjHetCe& DeefYemejCe ns oj[esF& GlHeVe Je=×er oj DeeefCe ÒeejbefYek eÀ
oj[esF& GlHeVe HeeleUer ³eeceOeerue J³emle mebyebOe oMe&efJeles.
DevegYeJepev³e ÒeceeCe / Òee³eesefiekeÀ oeKeuee (Empirical Evidence) :
ye@jes, [erueeBie, yeesieesue F. DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eebveer HeefjHetCe& DeefYemejCe ie=nerlekeÀe®eer
Òee³eesefi ekeÀ / DevegYeJepev³e ®ee®eCeer kesÀueer. ner ®ee®eCeer oj[esF& GlHeVe Je=×er oj DeeefCe oj[esF& GlHeVe
ÒeejbefYekeÀ HeeleUer ³eebceOeerue meebefK³ekeÀer³e mebyebOeeJej DeeOeejerle ner ®ee®eCeer kesÀueer. peJeUHeeme meJee¥veer
Demee efve2) meMele& DeefYemejCe (Conditional Convergence) :
pej efJeefJeOe osMeebceOeerue J³eepeoj, ueeskeÀmebK³ee Je=×er oj Fl³eeoer ceeHeob[ JesieUs / efYeVe
Demeleerue lej l³eeb ®³ee efmLej efmLeleer lemeg×e efYeVe Demeleerue. Hejbleg keÀener keÀeueeJeOeerveblej efJeefJeOe
osMeebceOeerue Je=×er oj ns DeKesjerme meceeve / meejKes Demeleerue.munotes.in

Page 70

70ns DeefYemejCe meMele& Deens ,keÀejCe oj[esF& Yeeb[Jeue DeeefCe oj[esF& GlHeVe efmLejlee HeeleUer
peer ye®ele oj, ueeskeÀmebK³ee Je=×er oj DeeefCe GlHeeove HeÀueve efmLeleer ³eebJej DeJeuebyetve Deens leer
JesieJesieUîee osMeele efYeVe Demeles. cnCetve Je=×er ojeJej HeefjCeece keÀjCeejer JewefMe<ìîes ner meceeve Demeueer
Heeefnpesle. ³ee SkeÀ e DeìerJej efJeefJeOe osMe SkeÀJeìleerue / peJeU ³esleerue (converge) .³ e e ® e eD e L e &
pej Mew#eefCekeÀ HeeleUer, jepekeÀer³e efmLejlee F DeefleefjkeÌle IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee ,lej efJeefJeOe
osMeebceOeerue Je=×er oje®³ee HeÀjkeÀe®es DeeHeu³eeuee mHe< ìerkeÀjCe oslee ³esF&ue. GoenjCeeLe&, pej SKeeÐee
osMeeceO³es efveke=À<ì Mew#eefCekeÀ J³eJemLee efkebÀJee DeefmLej jepekeÀer³e DeJemLee Demesue lej oj[esF& Yeeb[Jeue
HeeleUer DeeefCe oj[esF& GlHeVe HeeleUer G®®e / peemle Demetvemeg×e keÀceer efkebÀJee efve cve HeeleUer Je=×er oj
efìketÀve jenerue.
meMele& DeefYemejCe mebkeÀuHevee ner Keeueerue Deeke=ÀleerÜejs mHe<ì keÀjlee ³esles. ³ee Deeke=Àleerle #e
De#eeJej oj[esF& Yeeb[Jeue DeeefCe ³e De#eeJej oj[esF& GlHeVe Iesleues Deens. meMele& DeefYemejCe
mebkeÀ uHevee ner oesve osMeeb®³ee meboYee&men mHe<ì kesÀueer Deens. ³eeceO³es `De' ne iejerye osMe lej `ye' ne
Þeerceble osMe Deens. ³ee oesvner osMeebceOeerue oj[esF& Yeeb[Jeuee®eer ÒeejbefYe keÀ meeþe DeeefCe ye®ele oj
JesieJesieUs Deensle. l³eecegUs l³ee®³ee e fmLej DeJemLee JesieJesieUîee Deensle.
`ye' osMeeleerue oj[esF& Yeeb[Jeueer meeþe ne `De' osMeeHes#ee peemle Deens KB>K A.
l³ee®eÒeceeCes `ye' ³ee osMeeleerue ye®ele HeÀueve meg×e `De' ³ee osMeeHes#ee G®®e Deens, Sf (K B)>Sf
(KA).Jejerue Deeke=À leerceO³es SB³ee efyebotHeeMeer `ye' ³ee osMeeleerue Sf (K B)Je¬eÀ ne 450DebMe jsísolees. ne ísoveefyebot `ye' ³ee osMee®eer efmLej DeJemLee efveM®eerle keÀjlees. lemes®e SAne ísove efyebot
`De' ³ee osMee®eer efmLej DeJemLee efveM®ele keÀjlees. k eÀejCe ³ee efyebotHeeMeer Sf (K A)Je¬eÀ ne 450DebMe
jsDemeuesu³ee iejerye osMeeHes#ee G®®e ye®ele oj DeeefCe oj[esF& Yeeb[Jeuee®ee peemle meeþe Demeue su³ee
Þeerceble osMeele JesieJeeve ojeves Je=×er / Jee{ nesles.
DevegYeJepev³e ÒeceeCe / Òee³eesefiekeÀ oeKeuee (Empirical Evidence) :
ye@jes, yee@ieesue, [esJe´erkeÀ F. DeLe&Meem$e%eebveer Deveg®íso DeekeÀ[sJeejer®³ee (cross -
Sectional Data) DeeOeej eJej meMele& DeefYemejCe ie=nerlekeÀe®es Hejer#eCe kesÀues.munotes.in

Page 71

71ye@jes ³eebveer Demes oeKeJetve efoues keÀer pes osMe peemle iegbleJeCetkeÀ keÀjleele l³ee osMeeuee Jesieeves
Je=×er nesles. Hejbleg Heg{s l³eebveer Demes cnìues keÀer ,G®®e iegbleJeCetkeÀer®ee Je=×erJej nesCeeje HeefjCeece ne
DemLee³eer / #eCeerkeÀ Demelees, keÀejCe DeMee osMeebceO³es oj[e sF& GlHeVe peemle / G®®e Demesue, HeCe
Je=×er oj G®®e vemesue, ns Demes meg®eefJeles keÀer osMe ns meMele& SkeÀJeìleele (converge).
4.5 Deblepee&le Je=×er e fme×eble (THE ENDOGENOUS GROWTH
THEORY)
Deblepee&le Je=×er efme×eble ne DeLe&J³eJemLesuee oerIe&keÀeueerve Jee{ (Je=×er) efJeefme×eble Deens. ³ee efme×ebleevegmeej oerIe&keÀeueer veJe=×er oj ne Deblepee&le IeìkeÀebJej DeJeuebyetve De melees.
³eeGueì veJemeveeleveJeeoer Je=×er efme×ebleevegmeej ne Je=×eroj yeenîe IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demelees. meesuees
-mJeeve veJemeveeleve Je=×er efme×eble meg×e GlHeeovee®ee oerIe&keÀeueerve Je=×er oj mHe<ì keÀjlees. l³eeb®³ee
celes GlHeeovee®ee o erIe&keÀeueerve Je=×er oj ne oesve yeenîe IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demelees. SkeÀ cnCepes
ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee oj DeeefCe ogmejs cnCepes leebef$ekeÀ Òeieleer®ee oj DeeefCe lees ye®ele oje®³ee mJeleb$e
(DeveJeuebyeer) Deens. veJemeveeleve efme×ebleele k eÀener OeesjCe efveneleeLe&lee Deens (Policy
Implications) pesJne oerIe&keÀeueerve Je=×er oj ne yeenîe IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demelees. jespej ³eebveer
meebefieleu³eeÒeceeCes yeenîe leebef$ekeÀ yeoue DeeefCe yeenîe ueeskeÀmebK³ee Jee{ / Je=×er ³eebJej De eOeeefjle
efme×ebleeceO³es mejkeÀejves (Meemeveeves) keÀe³e kesÀues ³eeveer keÀOeerner HeÀjkeÀ He[le veener.
veJeerve Je=×er efme×ebleeves veJemeveeleve Je=×er efme×ebleeJej HeÀkeÌle ìerkeÀe veener kesÀueer ,lej
efJekeÀeme ÒeefleceeveeceO³es Deblepee&l e leebef$ekeÀ Òeieleer®ee IeìkeÀ Ieeuetve l³ee®ee efJemleej kesÀuee. Deblepee&le
Je=×er efme×eble ns DeveskeÀ DeLe&Meem$e %eebveer efJekeÀmeerle kesÀues. Goe. De@jes, jescej, u³egkeÀeme F.
Deblepee&le Je=×er efme×eble (The Endogenous Growth Theory) :
Deblepee&le Je=×er efme×eble ns iegbleJeCetkeÀ ojeletve efvecee&Ce nesCeejer leebef$ekeÀ Òeieleer, Yeeb[Jeue
meeþîee®ee DeekeÀej DeeefCe ceeveJeer Yeeb[Jeuee®ee meeþe ³eeJej Yej osleele. ns veJeerve Je=×er efme×eble
Keeueerue ie=nerlekeÀebJej DeeOeejuesues D eensle.
ie=nerlekesÀ (Assumptions) :
1) yeepeejele DeveskeÀ GÐeesiemebmLee (Firms) Demeleele.
2) %eeve efkebÀJee leebef$ekeÀ Òeieleer ner efJevee -ÒeeflemHeOeea (Non -Rival) Jemlet Deens.
3) meJe& GlHeeove IeìkeÀ SkeÀ$e Iesleues Demelee l³eele Jee{lee De vegceeHe Òel³e³e Dee{Ulees DeeefCe SkeÀue
IeìkeÀ Iesleuee lej efmLej DevegceeHe Òel³e³e Dee{Ulees.
4) ueeskeÀ p³ee iees<ìer keÀjleele l³eeletve leebef$ekeÀ Òeieleer nesle Demeles .³ee®ee DeLe& leebef$ekeÀ Òeieleer ner
ueeskeÀeb®³ee veJe keÀuHevee efveefce &leerJej DeJeuebyetve Demeles.
5) DeveskeÀ J³ekeÌleer DeeefCe GÐeesiemebmLee ³eeb®³eele yeepeej MekeÌleer (Market Power) Demeles DeeefCe
l³eebveer ueeJeuesu³ee MeesOeebHeemetve l³eebvee veHeÀe efceUlees. ns ie=nerle GlHeeovee®³ee Jee{l³ee DevegceeHe
Òel³e³ eeHeemetve Deeues Deens DeeefCe l³eecegUs DeHetCe& mHeOee& efvecee&Ce nesles.munotes.in

Page 72

72Jejerue ie=nerles efJe®eejele Ieslee DeeHeCe Keeueerue efme×eble ceeb[lees.
4.5.1jescej®ee Deblepee&le Je=×er efme×eble (Romer Endogeneous Growth Model) :
jescej³eeves De@jes®³ee efme×ebleeMeer leHeÀeJej oeKeefJeCeej eDeeHeuee SkeÀ JesieUe Deblepee&le
efme×eble 1986 ceO³es ÒeLece ceeb[uee. lees ‘Learning by Investment’ ³ee veeJeeves meeoj kesÀuee
iesuee. l³eebveer Demes ie=nerle Oejues keÀer %eeve efveefce&leer ns iegble JeCetkeÀer®es pees[ HeÀU Deens efkebÀJee %eeve
efveefce&leer ns iegbleJeCetkeÀer®es pees[ GlHeeove efkebÀJee HeefjHeekeÀ (side product) Deens. jescej ³eebveer
GlHeeove HeÀueve ceeb[leeve e `%eeve' ns meeOeve / efveefJe <þer (Input) cnCetve Iesleues. jescej ³ eeb®es
GlHeeove HeÀueve KeeueerueÒeceeCes Deens.,,YA R F R K Lii iYSketÀCe GlHeeove / GefÎ<ìer (aggregate output)AmebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme keÀe³ee&Heemetve efceUCeeje %eevee®ee me eJe&peefvekeÀ meeþe
(public stock of knowledge)RiiGÐeesiemebmLes®eer mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme keÀe³ee&Jej kesÀuesu³ee Ke®ee&Heemetve
efceUCeeje HeefjCeece meeþeK and L iiiGðeesiemebmLes®ee Yeeb[Jeue meeþe DeeefCe Þece meeþe
³ee efme×ebleevegmeej veJeerve %eeve ne oerIe&keÀeueerve Je=×er®ee Debeflece efveOee&jkeÀ Deens. ne
efveOee&jkeÀ, mebMeesOeve leb$e%eeveeleerue iegbleJeCetkeÀervegmeej þjefJeuee peelees. mebMeesOeve leb$e%eeve ns Ieìl³ee
Òel³e³ee®es / ÒeceeCee®es ÒeoMe&ve keÀjles. ³ee®ee DeLe& mebMeesOeve leb$e%eeveeleerue iegbleJeCetkeÀ ner %eeve ogHHeì
keÀjCeej veener. l³ee®eÒeceeCes, mebMeesOeve leb$e%eeveele iegbleJeCetkeÀ keÀjCeejer GðeesiemebmLee ner %eeveJee{er®eer
/ %eeveJe=×er®eer Devev³e ueeY eeLeea (exclusive beneficiary) Demet MekeÀle veener. SkeÀmJe
DeefOeefve³ece mebj#eCeeleerue (Patent Protection) DeHegjsHeCeecegUs Flej GÐeesiemebmLee meg×e veJeerve
%eevee®ee Ghe³eesie keÀ©ve Iesleerue DeeefCe DeeHeu³ee GlHeeoveele Jee{ keÀjleerue. Jee{ues u³ee %eeveecegUs
Peeuesu³ee Jemletb®³ee GlHeeoveele DeeHeu³eeuee Jee{lee Òel³e³e efometve ³eslees. jescej ³eebveer mebMeesOeve
leb$e%eeveeleerue iegbleJeCetkeÀerme Deblepee&le IeìkeÀ Demes ceeveues.
4.5.2uegkeÀeme®ee Deblepee&le Je=×er efme×eble (Lucas Endogeneous Growth
Theory) :
GPeeJee (Uzawa) ³eebveer ceeveJeer Yeeb[Jeueeleerue iegbleJeCetkeÀerJej DeeOeejerle Deblepee&le Je=×er
Òeefleceeve efJekeÀefmele kesÀues, pes Heg{s u³egkeÀeme ³eebveer JeeHejues. u³egkeÀeme ³eebveer Demes ie=nerle Oejues keÀer ,
efMe#eCeeleerue iegbleJeCetkeÀ ner ceeveJeer Yeeb[Jeuee®³ee GlHeeoveeme keÀejCeerYetle þjles. efMe#eCeeleerue
iegbleJeCetkeÀ ner Je=×er Òeef¬eÀ³esceOeerue efveCee&³ekeÀ efveOee&jkeÀ Demeles. u³egkeÀeme ³eebveer ceeveJeer Yeeb[Jeuee®ee
Debleie&le HeefjCee ce (ÒeYeeJeer)DeeefCe yeenîe HeefjCeece (ÒeYeeJe) ³eele HeÀjkeÀ kesÀuee DeeefCe meebefieleuee.
ÒeefMe#eCe Iesle Demeuesu³ee Òel³eskeÀ keÀeceieejeb®³ee GlHeeokeÀlesle Jee{ nesles. les keÀeceieej DeefOekeÀ
GlHeeove#ece nesleele. ne Peeuee Debleie&le HeefjCee ce (ÒeYeeJe). ³eeGueì YejYejeì / Yejcemeeþ Jee{
(Spillover) Yeeb[Jeuee®³ee GlHeeokeÀlesleerue Jee{ DeeefCe DeLe&J³eJemLesleerue Flej keÀeceieejeb®³ee
GlHeeokeÀlesleerue Jee{ ns yeenîe HeefjCeece (ÒeYeeJe). YeeweflekeÀ Yeeb[Jeueeleerue iegbleJeCetkeÀerHes#e e ceeveJeer
Yeeb[Jeueeleerue iegbleJeCetkeÀercegUs YejYejeì HeefjCeece (Spillover) neslees DeeefCe l³eecegUs leb$e%eevee®³eemunotes.in

Page 73

73HeeleUerceO³es Jee{ nesles. l³eecegUs GÐeesiemebmLesleerue GefÎ<ìer (Output) ne Keeueerue DeekeÀej (form /
j®evee )Ieslees.
eYA K H Hii iFLes,Aleebef$ekeÀ iegCeebkeÀ
,KHiiYeeweflekeÀ DeeefCe ceeveJeer GefÎ<ìer (inputs)p³eeb®ee JeeHej Jemlet GlHeeove
keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees.HDeLe&J³eJemLesleerue ceeveJeer Yeeb[Jeuee®eer mejemejer HeeleUereceeveJeer Yeeb[Jeuee®³ee yeenîe HeefjCeeceeb®eer leekeÀo oeKeefJeCeeje ceeHeob[ Deens.
u³egkeÀeme ³eeb®³ee Òeefleceeveevegmeej Òel³eskeÀ G ÐeesiemebmLee ner efmLej DevegceeHe Òel³e³eeme meeceesjer
peeles ,lej mebHetCe& DeLe&J³eJemLee ner Jee{l³ee DevegceeHe Òel³e³eeme (increasing returns )meeceesjer
peeles. keÀjle keÀjle efMekeÀCes (Learning by doing ), veeskeÀjerleerue ÒeefMe#eCe (on the job
training )DeeefCe meeb[J eCe HeefjCeece (spillover effect )ns ceeveJeer Yeeb[Jeueele meeceeJeues Deens
efkebÀJee ³eele ceeveJeer Yeeb[Jeuee®ee meceeJesMe Demelees. DeLe&J³eJemLesleerue SketÀCe ceeveJeer Yeeb[JeueeHes#eener,
ceeveJeer Yeeb[Jeuee®³ee mejemejer HeeleUercegUs Òel³eske À GÐeesiemebmLes®ee HeÀe³eoe neslees. DeLe&J³eJemLesleerue
%eeve DeeefCe keÀewMeu³e ³eeb®eer mejemejer He eleUer ne DeeefLe&keÀ yeg×er®ee efveCee&³ekeÀ efveOee&jkeÀ Deens.
Flej G ÐeesiemebmLeebveer meeþefJeuesuesue / peceefJeuesues %eeve (Documulated
Knowledge )efkebÀJee DevegYeJe ³eeHes#ee DeLe&J³eJemLesleerue %eevee®eer mejemejer HeeleUer DeeefCe keÀewMeu³e
ns DeeefLe&keÀ Je=×er®es efveOee&jkeÀ Deensle. ³ee efme×ebleevegmeej mebmLeeb®³ee iegbleJeCetkeÀ leb$e%eeve ne
GÐeesiemebmLeeb®³ee iegbleJeCetkeÀ ef veCe&³ee®ee Deblepee&le efjleerves HegjefJeuesuee HeefjCeece (Side Effect )Deens.
JeeHejCeeN³eeb®³ee ¢ef<ìkeÀesveelegve leb$e%eeveeuee meeJe&peefvekeÀ Jemlet cnCetve ceeveues iesues. ³ee®ee HeefjCeece
cnCetve, G ÐeesiemebmLee ³ee efkebÀcele IesCeeN³ee cnCet ve ceeveu³ee peeT MekeÀleele DeeefCe HetCe& mHeOexÒeceeCes
FLesmeg×e DeveskeÀ GðeesiemebmLee meceleesueele Demet MekeÀleele.
4.6 jescej ³eeb®es leebef$ekeÀ yeoue Òeefleceeve (ROMER’S MODEL OF
TECHNOLOGICAL CHANGE)
jescej ³eeb®³ee 1990 ceOeerue Deblepe e&le leebef$ekeÀ yeoue efJeJes®eveele (Endogenous
Technical Change )keÀuHevee / mebkeÀuHevee GlHeeoveeleerue efJeMesDeesUKeues iesues. jescej ³eeb®³ee celes keÀuHevee / mebkeÀuHevee ³ee vewmeefie&keÀ meeOeveebHes#eener peem le
cenÊJee®³ee Demeleele. ³eemeeþer l³eebveer peHeeve ³ee osMee®es GoenjCe efoues. vewmeefie&keÀ meeOeveeb®eer
keÀcelejlee Demetve megd×e peHeeve ³ee osMeeves veJeerve HeeefM®eceel³e keÀuHevee DeeefCe leb$e%eeve ³eeb®ee
KeguesHeCeeves efmJekeÀej kesÀuee. v eJeerve leb$e%eeveemeeþer Je keÀuHeveebmeeþer peHeeve vesnceer®e Keguee (Open )
Deens. cespeer ³egieele (Meija Era )peHeeveves DecesefjkesÀletve ³eb$emeeceûeer Dee³eele kesÀueer. veblej leer
³eb$emeeceûeer megìer -megìer keÀ©ve leer keÀMeer keÀe³e& keÀjles ,³ee®ee DeY³eeme kesÀuee DeeefCe veblej l³eeb®es ®eebieues
vecegves GlHeeefole kesÀues. cnCetve DeLe&J³eJemLes®³ee Je=×ermeeþer keÀuHevee (ideas )KetHe DeeJeM³ekeÀ Deensle.
³ee keÀuHeveebcegUs GlHeeovee®es veJeerve Je megOeejerle vecegves efceUt ueeieues.munotes.in

Page 74

74jescej ³eeb®³ee celes veJeerve %eeve ns GlHeeove Òe¬eÀer³esceO³es leerve ÒekeÀejs ÒeJesMe keÀjleele. veJeerve
DeOe&efme× efveJeer<þer (input )GlHeeoveemeeþer DeOe&efme× Jemlet / ceeue (goods )#es$eeceO³es veJeerve
j®evee (Design )JeeHejCes. Debeflece #e$ eele, Þece, ceeveJeer Yeeb[Jeue DeeefCe GHeueyOe GlHeeokeÀ
efìkeÀeT ns Debleerce Jemlet le³eej keÀjleele DeeefCe veJeerve j®evee ner %eevee®ee SketÀCe meeþe Jee{efJeles.
p³eecegUs mebMeesOeve #es$eele keÀece keÀjCeeN³ee ceeveJeer Yeeb[Jeuee®eer GlHeeove #e celee Jee{les.
ie=nerlekesÀ (Assumptions ):
jescej®ee efme×eble ne Keeueerue ie=nerleebJej DeeOeejuesuee Deens.
1) leebef$ekeÀ yeoueebcegUs DeeefLe&keÀ Je=×er nesles.
2) leebef$ekeÀ yeoue ne Deblepee&le Deens.
3) DeLe&J³eJemLesceO³es leebef$ekeÀ yeo ue GHeueyOe keÀ©ve osC³eele yeepeej Òeeslmeenves / ÒesjCee cenÊJee®eer
YetefcekeÀe yepeeJeleele.
4) veJeerve j®eves®³ee (design )MeesOeemeeþer ceeveJeer Yeeb[Jeuee®eer efveefo&<ì iegCeJeÊee DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
6) veJeerve j®eves®ee MeesOe ueeJeCeeN³ee GÐ eesiemebmLesmeeþer %eeve (efkebÀJee veJej®evee) ns DebMele: JeieUlee
³esCeejs DeeefC e þsJetve IesC³eepeesies Demeles, Demes ie=nerle OejC³eele Deeues. mecepee SKeeÐee mebMeesOekeÀeves
veJeerve j®eves®es SkeÀmJe (patent )efceUefJeues D emesue, lej l³ee®³ee H ejJeeveieerefMeJee³e ogmejs
keÀesCeerner les JeeHe© efkebÀJee efJeketÀ MekeÀle veener. ogmeN³ee yeepetves Flej mebMeesOekeÀebvee ns mJeeleb$³e
Demeles keÀer les SkeÀmJe j®eves®ee (patented design )DeY³eeme keÀjleerue DeeefCe DeeJeM³ekeÀ les
%eeve ÒeeHle ke À©ve Iesleerue. cnCetve SkeÀmJe (patents )ner GÐeesiemebmLeebvee mebMeesOeve DeeefCe
efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esle keÀe³e&jle jenC³eeme Òeeslmeenve osleele.
7) leb$e%eeve ns vee@ve -je³eJnue (Non -rival)efveefJe<ìer (Input )Deens. SkeÀe GÐeesiemebmLes®³ee
JeeHej ecegUs ogmeN³ee mebmLes®³ee JeeHejeuee DeìkeÀeJe keÀjlee ³esle veener. SKeeoer GÐeesiemebmLee pej
SKeeos leb$e%eeve JeeHejle Demesue lej ogmeN³ee GÐeesiemebmLesuee l³ee® ³ee JeeHejeHeemetve jesKelee ³esle
veener.
8) DeefleefjkeÌle Ke®e& DeeefCe efveefJe<ìe r®³ee cetu³eele Ieì ve keÀjlee JesieJesieUîee JesUer GÐeesiemebmLee ³ee
veJeerve j®eves®ee / %eevee®ee JeeHej keÀ© MekeÀleele.
9) Demes ie=nerle Oejues iesues keÀer efJeÐeceeve j®eves®³ee JeeHejeleerue keÀceer Ke®e& ne veJeerve j®evee
keÀjC³ee®³ee Ke®ee&J ej efve³eb$eCe þsJeles Je lees Ke®e& keÀ ceer keÀjles.
10) pesJne GÐeesiemebmLee ³ee mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esle iegbleJeCetkeÀ keÀjleele DeeefCe veJeerve
j®eves®ee MeesOe ueeJeleele. lesJne efleLes yeenîelee (externalities )nesleele. p³ee Keepeieer
keÀjejeÜejs Debleie&le yeveefJeu³ee peeleele.
Òeefleceeve (The Model ):
Jejerue ie=nerleebvegmeej (ie=nerleeb®³ee DeeOeejs) jescej®es Òeefleceeve ns Keeueerue leebef$ekeÀ GlHeeove
HeÀueveeÜejs ceeb[lee ³esles.,,AF KH AAA munotes.in

Page 75

75AJee{les leb$e%eeve
KAveJeerve j®evee (efkebÀJee leb$e%eeve) le³eej keÀjC³eemeeþer kesÀuesueer Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ
HAveJeerve j®eves®³ee mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme Òee f¬eÀ³esceO³es JeeHejuesues ceeveJeer Yeeb[JeueAefJeÐeceeve j®eves®es leb$e%eeveFleb$e%eeveemeeþer GlHeeove HeÀueve
GlHeeove HeÀueve Demes oeKeefJeles keÀer leb$e%eeve ns Deblepee&le Deens. pesJne veJ eerve j®eveebmeeþer
mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esceO³es ceeveJeer Yeeb[Jeue JeeHejues peeles. lesJne leb$e%eeve ceesþîee ÒeceeCeele
Jee{les cnCepesAceesþs Demeles. veJeerve j®eveeb®³ee MeesOeemeeþer pesJne mebMeesOev e Òe³eesieMeeUsceO³es DeeefCe
meeOeveebceO³es peemle Yeeb[Jeue iegbleJeues peeles. lesJne leb$e%eeveele ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesles. Heg{s
efJeÐeceeve leb$e%eeveAns veJeerve leb$e%eevee®³eeAGlHeeove emeeþer Òeeslmeenve osles. leb$e%eeveecegUs
le³eej Peeuesues Ieve meeb[JeCe HeefjCeece ns Flej GÐeesiemebmLeeÜejs JeeHejues peeleele. YeeweflekeÀ Yeeb[Jeue
JeeHej, ceeveJeer Yeeb[Jeue DeeefCe efJeÐeceeve leb$e%eeve ³eeb®³eeÜejs veJeerve leb$e%eeve (%eeve, j®evee) ³eeb®es
GlHeeove Jee{efJeues peeles.
veJeerve Je=×er efme×eblee®³ee ce³ee&oe (Limitations / Criticism of New Growth
Theory) :
veJeerve Je=×er efme×eble ne veJemeveeleve Je=×er efme×ebleeHes#ee peemle megOeejuesuee / GVele Deens ,
Demes cnìues pe eles. Hejbleg lejerner ³ee efme×eblee®³ee keÀener ce³ee&oe (Je ìerkeÀe) Keeueer veceto kesÀu³ee
Deensle.
1) mkeÀe@ì De eefCe Des³egye@®e ³eeb®³ee celes, veJeerve Je=×er efme×ebleele ceeb[uesu³ee keÀener cenÊJee®³ee
Ieìveeb®ee DebMe DeeHeu³eeuee De@[ce efm ceLe DeeefCe keÀeue& ceekeÌme& (Jee{lee DevegceeHe) ³eeb®³ee
efueKeeCeele Dee{Ulees.
2) ÞeerefveJeemeve ³eeb®³ee celes ,veJeerve Je=×er efme×ebleeceO³es keÀener®e veJeerve iees<ìer Dee{Utve ³esle veenerle.
l³eebveer ceeb[uesu³ee Jee{lee DevegceeHe DeeefCe IeìkeÀeb®eer Deblepee&Jelee ³ee keÀuHevee veJemeveeleve DeeefCe
keÀe@u[esj³ e e b ® ³ e ee f m e × e b l e e l e t v eI e s l e u ³ e eD e e n s l e .
3) efHeÀMej ³eebveer veJe Je=×er efme×ebleeJej ìerkeÀe keÀjleevee Demes meebefieleues keÀer ,ne efme×eble HeÀkeÌle
GlHeeove HeÀueve Deee fCe efmLej efmLeleer (institutions )³ee iees<ìeRJej®e DeeOeejuesuee Deens.
4) Deesumeve ³eeb®³ee celes veJeerve / veJe Je=×er efme×ebleeceO³es ceeveJeer Yeeb[Jeuee®³ee YetefcekesÀJej DeefleefjkeÌle
Yej efouee Deens DeeefCe mebmLeeb®³ee YetefcekesÀkeÀ[s og ue&#e kesÀues iesues Deens.
5) veJe Je=×er efme×eblee®³ee DeveskeÀ ÒeefleceeveebceO³es YeeweflekeÀ Yeeb[Jeue DeeefCe ceeveJeer Yeeb[Jeue ³eeleerue
HeÀjkeÀ mHe<ì kesÀuee iesuee veener. Goe. jescej®³ee efme×ebleevegmeej DeeefLe&keÀ Je=×erceO³es Yeeb[Jeueer
Jemlet cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[leele. l³eeb veer Demes ie=nerle Oejues keÀer, ceeveJeer Yeeb[Jeue pecee
nesle peeles DeeefCe pesJne les YeeweflekeÀ Yeeb[JeueeceO³es meeceeJeues peeles lesJne les ÒesjCeeoe³eer
(driving force )nesles.
6) ce@vekeÌJee r,Weil³eebveer Demes meebefieleues keÀer, YeeweflekeÀ DeeefCe ceeveJeer Yeeb[Jeue meb®e³e n sef®ejmLee³eer
DeeefLe&keÀ Je=×er Ie[Jetve DeeCet MekeÀle veener.munotes.in

Page 76

764.7 ceeveJeer Yeeb[Jeue (HUMAN CAPITAL)
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele ceeveJeer Yeeb[Jeue KetHe cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. De@[ce efmceLe,
Jesyeueve DeeefCe ceeMe&ue ³ee DeLe&Meem$e%eebveer megd×e GlHeeoveeceO³es ceeveJeer Yeeb[Jeuee®es cenÊJe efJeMeo
kesÀues Deens. De@[ce efmceLe ³eebveer osMee®³ee efmLej Yeeb[Jeue meeþîeeceO³es jefnJeeMee bveer ÒeeHle (mebHeeefole)
kesÀuesu³ee DeeefCe GHe³eesieer #eceleebvee meceeefJe<ì kesÀues. Jesyeueve ³eeb®³ee celes,leebef$ekeÀ %eeve DeeefCe
keÀewMeu³e ³eeb®³eeefMeJee³e YeeweflekeÀ Yeeb[Jeuee®ee GlHeeokeÀ cnCetve JeeHej nesT MekeÀle veener. ceeMe&ue ³e ebveer
efMe#eCeeuee je<ì^er³e iegbleJeCetkeÀ ceeveues. ceeMe&ue ³eeb®³ee celes ceeveJeer Yeeb[Jeueeleer iegbleJeCetkeÀ ner meJe&
Yeeb[Jeueeleerue iegbleJeCetkeÀerHes#ee peemle GHe³egkeÌle Deens. l³eecegUs DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes ceeveJeer
Yeeb[J eueeleerue keÀceer iegbleJeCetkeÀercegUs DeefJekeÀefmele osMeele Jee{er®ee / Je=×er®ee oj keÀceer Deens. peesHe³e¥le
³ee osMeebceO³es %eeve, efMe#eCe, leebef$ekeÀ megOeejCee, keÀewMeu³e ³eeb®ee Òemeej nesle veener lees He³e¥le YeeweflekeÀ
Yeeb[Jeuee®eer Gl HeeokeÀlee meg×e Jee{Ceej veener. efJekeÀemeemeeþer vewmeefie&keÀ meeOeves DeeefCe YeeweflekeÀ
Yeeb[Jeue DeeJeM³ekeÀ Demeles .HeCe ns oesvner IeìkeÀ ns HeÀe³eosMeerjHeCes JeeHejC³ee®es keÀe³e& ÞeceerkeÀebkeÀ[tve®e
kesÀues peeles, cnCetve ceeveJeer Yeeb[Jeu e cenÊJee®es þjles. vewmeefie&keÀ meeOeve DeeefCe YeeweflekeÀ Yeeb[Jeue keÀmes
JeeHeje³e®es DeeefCe efkeÀleer ÒeceeCeele JeeHeje³e®es DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀmee meeOee³e®ee ,ns Þece
yeUe®³ee cnCepes ÞeceerkeÀeb®³ee iegCeJeÊesJej DeJeuebyegve Dem eles. ³eeuee®e ceeveJeer Yeeb[Jeue Demes cnCeleele.
ceeveJeer Yeeb[Jeue cnCepes ÞeceerkeÀeb®eer iegCeJeÊee. ceeveJeeceO³es Demeuesu³ee GlHe eokeÀlesuee cetle&
mJeªHe osCes, ceeveJeer Yeeb[JeueeceO³es DeHesef#ele Deens. ³eeceO³es efMe#eCe, veeskeÀjerleer ue ÒeefMe#eCe, JewÐekeÀer³e
mesJee, Deejesi³e mesJee ³ee meJee¥cegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee keÀewMeu³e, %eeve, keÀuHevee, ®eebieues Deejesi³e
Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne l³ee osMeeleerue GHeueyOe Demeuesu³ee keÀeceieej
Jeiee&®³ee efkebÀJee keÀeceieej MekeÌleer®³ee j®evesJej DeJeuebyetve Demelees. SkeÀe efJeefMe<ì (keÀceer) HeeleUercegUs
HeÀkeÌle cegueYetle efMe#eCe ns efJekeÀemeeuee yeoueer osT MekeÀle veener. DeLe&J³eJemLesceO³es DeeJeM³ekeÀ
Demeuesu³ee efJeefJeOe keÀe ceieej MeeqkeÌleb®ee HegjJeþe keÀjC³ee®es keÀece efMe#eCeecegUs nes Cesi e j p e s ® e sD e e n s .
cnCetve®e ceeveJeer Yeeb[Jeue ns ceveg<³eyeUe®³ee efJeefJeOe HeeleUîeebkeÀ[s efveoxMe keÀjles. ceeveJeeceO³es
Demeuesu³ee GlHeeove #eceles®³ee osCeieeruee ceeveJeer Yee b[Jeue Demes cnCeleele. DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe,
veeskeÀjerleerue efMe#eCe, megOeejerle Deejesi³e DeeefCe ceveesJew%eeefvekeÀ keÀu³eeCe ³ee meJee¥cegUs ceeveJeer Yeeb[Jeue
Jee{les. pej SKeeÐee osMeleerue ueeskeÀ pej megefMeef#ele, ®eebieues Heeslej l³ee osMeele peemle ceeveJeer Yeeb[Jeue Deens Demes cnCeleele.
ceeveJeer Yeeb[Jeueeleerue MeguìPe®es efJe®eej / cele (Schultz views on Human
Capital) :
ìer. [yu³eg MeguìdPe ³eebveer ceeveJeer Yeeb[Jeue efJekeÀefmele keÀjC³ee®es Hee®e ceeie& meebefieleues.
1) Deejesi³e megefJeOeeb®eer lejleto keÀjCes keÀer p³ee®ee HeefjCeece ueeskeÀeb®³ee Dee³eg&ceeveeJej, meeceL³ee¥Jej,
MekeÌleerJej DeeefCe ®ewlev³eeJej neslees.
2) veeskeÀjerleerue efMe#eCee®eer (on-job-training) lejleto keÀer p³eecegUs keÀeceieej MekeÌleer®es keÀewMeu³e
Jee{les.
3) ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ DeeefCe G®®e efMe#eCe J³eJemLes®es Dee³eespeve keÀjCes.
4) Òeew{ebmeeþer DeY³eeme DeeefCe efJemleej keÀe³e&¬eÀce / GHe¬eÀce
5) yeouel³ee veeskeÀjer®³ee meb Oeer®³ee DevegMebieeves kegÀìgbyeebvee mLeueeblej megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osCes.munotes.in

Page 77

77DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es ceeveJeer Yeeb[Jeuee®eer YetefcekeÀe (Role of Human Capital in
Economic Development) :
ceeveJeer Yeeb[Jeue ne DeeefLe&keÀ Je=×er®ee cegueYe tle ñeesle Deens. ceeveJeer Yeeb[Jeue ne Jee{leer
GlHeeo keÀlee DeeefCe leebef$ekeÀ Òeieleer®ee ñeesle Deens. ceeveJeer Yeeb[Jeuee®³ee Òeieleer®ee oj ne efJekeÀefmele
DeeefCe DeefJekeÀefmele osMeeleerue HeÀjkeÀe®ee cenÊJee®ee Yeeie Deens.
1) mebMeesOeve D eeefCe efJekeÀeme Òe¬eÀer³esuee Òeeslmeenve osCes DeeefCe ÒeefleYee -Heuee³eve (Brain -
drain) Jej efve³eb$eCe þsJeCes (Encourage research and development and
control Brain -drain) :
ceeveJeer Yeeb[Jeue ns mebMeesefOele DeeefCe efJekeÀeme Òeef¬eÀ³esuee Òeeslm eenve / ÒesjCee os les.³eele
DeveskeÀ meeb[JeCe HeefjCeece Deensle. ceeveJeer Yeeb[Jeue ns veJeerve Jemlet DeeefCe leb$e%eeve efJekeÀmeerle
keÀjC³eemeeþer mebMeesOekeÀ DeeefCe leb$e%e ³eebvee Òeeslmeenve osles. ceeveJeer Yeeb[Jeue ns efJeÐeeHeerþs Je Flej
mebmLee bceO³es mebMeesOeveeuee Òeeslmeenve osles. ceeveJeer Yeeb[Jeuee®ee osMeeleerue yeewef×keÀ JeeleeJejCeeJej
mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece neslees. l³eecegUs osMeeletve ÒeefleYee -Heuee³eve nesle veener. osMeeceO³es mebMeesOeveemeeþer
HeesÒeceeCe keÀceer nesles. ceie l³eeb®³ee ÒeeefleYeeb®ee GHe³eesie osMeeleerue efJekeÀeme keÀe³ee&meeþer keÀ©ve Ieslee ³eslees.
2)ueeskeÀmebK³ee efve³eb$e Ceele ceole (Helps in Population Control ):
Mew#eefCekeÀ megefJeOeebÜejs ceeveJeer Yeeb[Jeue efveefce&leer nesle Demeles. mee#ejlee, cegK³elJeskeÀ©ve
ceefnuee mee#ejles®ee peveveoj DeeefCe yeeuece=l³eg ojeJej F<ì HeefjCeece neslees. mee#ejles®³ee G®®e
HeeleUercegUs peveveoj DeeefCe yeeuece=l³eg oj ³eebceO³es Ieì nesles. ³ee®ee HeefjCeece ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCe
jeKeC³eele neslees.
3)ueeskeÀeb®eer G®®e keÀe³e&#ecelee (High Efficiency of People ):
Deejesi³e mesJee lejlegoeRcegUs ceeveJeer Yeeb[Jeuee ceO³es megOeejCee nesles. Deejesi ³e mesJee lejlegoeRcegUs
Dee³eg cee&veele megOeejCee nesles, l³ee®³eele Jee{ nesles, l³ee®eyejesyej Heewef<ìkeÀ DeenejecegUs ueeskeÀeb® ³ee
keÀe³e&#ecelesle Jee{ nesles, Heewef<ìkeÀ DeenejecegUs ueeskeÀeb®eer MeejerefjkeÀ Dee efCe y eewef×keÀ keÀe³e&#ecelee Jee{les,
l³eele mekeÀejelcekeÀ megOeejCee nesles. ³ee meJe& yeeyeeRcegUs DeeefLe&keÀ Je=×er Ie[tve nesles.
4)®eebieueer peerJeve iegCeJeÊee (Better Quality of Life ):
Dee³egcee&ve DeeefCe mee#ejlee ojeleerue megOeejCee D eeefCe yeeuece=l³eg ojeceOeerue Ieì ³eecegUs
ceeveJeer Yeeb[Jeueele Jee{ nesles. ceeveJeer Yeeb[Jeueeleerue ner Jee{ osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee GÊece peerJeve
iegCeJeÊes®eer Kee$eer osles. ®eebieueer peerJeve iegCeJeÊee ns meJe& DeeefLe&keÀ Ie[ecees[eR®es / J³eJenejeb®es Debeflece
GefÎ<ì Deens.
5)mebmeeOeveeb®ee JeeHej (Resource Utilisation ):
YeeweflekeÀ Yeeb[Jeue DeeefCe yeekeÀer meJe& mebmeeOeves ner DeeefLe&keÀ Je=×erceO³es cenÊJee®es keÀe³e& Heej
Hee[leele. Hejbleg l³eeb®ee JeeHej ne ceeveJeer keÀe ³e&#ecelesJej DeJeuebyetve Demelees .cnCetve ceeveJeer
Yeeb[Jeueeleerue iegbleJeCetkeÀ cenÊJee®eer Demeles.munotes.in

Page 78

786)peemle HejleeJee (Higher Returns ):
ceeveJeer Yeeb[Jeueeleerue iegbleJeCetkeÀ ner oerIe&keÀeUHe³e¥le peemle HejleeJee osle jenles. DeLee&le
³eemeeþer ceeveJeer Yeeb[Jeue DeÐe³eeJele (updating) keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ner meJe& oerIe&keÀeueerve
iegbleJeCetkeÀ Deens.
7)DeeefLe&keÀ Je=×er DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme (Economic Growth and Economic
Development ):
ceeveJeer Yeeb[Jeueeleer ue iegbleJeCetkeÀercegUs %eeve, keÀewMeu³e, mee#ejlee, mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme
Òeef¬eÀ³ee, Deejesi³e F. meJe& iees<ìerceO³es Jee{ Je megOeejCee nesles. ³ee meJee¥cegUs iejeryeer, Demeceevelee,
yesjespeieejer ³ee meJe& mecem³eebJej ceele keÀjlee ³esl es. l³eecegUs DeeefLe&keÀ Je=×er Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme peueo
nesC³eele ceole nesles.
8)ÞeceerkeÀeb®³ee iegCeJeÊesle Jee{ (Improvement in Quality of Labour ):
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne HeÀkeÌle ÞeceerkeÀeb®³ee mebK³esJej DeJeuebyetve vemelees lej l ees l³eeb®³ee
iegCeJeÊesJejmeg×e DeJeuebyetve Demelees. Kejlejb ner iegCeJeÊee mebK³esHes#ee peemle cenÊJee®eer Demeles.
ÞeceerkeÀeb®³ee iegCeJeÊesleerue megOeejCee ner DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es ceesþs meeOeve Deens. ÞeceerkeÀeb®³ee
iegCeJeÊesleerue megOe ejCee ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es meeOevener Deens DeeefCe HeefjCeecemeg×e (cause and
effect) . DeeefLe&keÀ efJekeÀeme cnCepes DeeefLe&keÀ Je=×er DeefOekeÀ yeoue (Economic Growth +
Change) . cnCepes®e DeeefLe&keÀ efJekeÀeme † DeeefLe&keÀ Je=×er +yeoue. De eefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe Flej meJe& #es$eeleerue yeoue, jepekeÀer³e efmLejlee, ³ee meJe& iees<ìer DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeemeeþer DeefleMe³e cenÊJee®³ee Deensle. ³eemeeþer efMe#eCe DeeefCe Deejesi³e ³eeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
4.8 ÒeMve (QUESTIONS)
1) leebef$ekeÀ yeouee®es efnkeÌme®es JeieeakeÀjCe mHe<ì keÀje.
2) leebef$ekeÀ yeouee®es efkebÀJee efJekeÀemee®es n@je@[®es JeieeakeÀjCe mHe<ì keÀje.
3) jescej®ee Deblepee&le Je=×er efme×eble mHe<ì keÀje.
4) ceeveJeer Yeeb[Jeue ner mebkeÀuHevee meefJemlejHeCes mHe<ì keÀje.
4.9 meboYe& ûebLe (REFERENCES) :
1.Basu, Kaushik (1998) Analytical Development Economics, New
Delhi.
2.Ray. Debraj (2004) Development Economics, New Delhi.


munotes.in

Page 79

79IeìkeÀ -3
5
efJekeÀemee®es met#ceue#eer DeLe&Meem$e -I
IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìs
5.1 ÒemleeJevee
5.2 ûeeceerCe yeepeeje®es efJeYeepeve
5.3 ûeeceerCe Yet yeepeej
5.4 ûeeceerCe Þeceyeepeeje®es efJeYeepeve
5.5 ûeeceerCe Yeeb[Jeue yeepeeje®es efJeYe epeve
5.6 ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeej efJeYeepeve
5.7 meejebMe
5.8 ÒeMve
5.9 meboYe&ûebLe
5.0GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
ûeeceerCe Þece yeepeeje®es efJeYeepeve mecepeeJetve IesCes.
ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeeje®es efJeYeepeve mecepeeJegve IesCes.
ûeeceerCe Yet -yeepeeje®eer mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.
5.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe ûeeceerCe yeepeeje®es efJeYeepeve keÀMee He×leerves kesÀues peeles ,ns HeenCeej
Deenesle. peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLes®ee efJe®eej kesÀuee lej Demes ue#eele ³esles keÀer, keÀener osMeeb®³ee
DeLe&J³e JemLee ³ee efJekeÀefmele Deensle, lej keÀener osMeeb®³ee ceeieemeuesu³ee Deensle DeeefCe cnCetve DeMee
DeLe&J³eJemLeeb®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer l³ee yeepeejHesþeb®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes
DeeJeM³ekeÀ þjles. ³ee yeepeejeceO³es Þece yeepeej, peceerve yeepeej, Yeeb[Jeue yeepeej, HeleHegjJeþe yeepeej
³eeb®eeÒeecegK³eeves meceeJesMe neslees. ³ee Jejerue meJe& yeepeejeb®ee DeY³eeme ³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe keÀjCeej
Deenesle. efJeMes

Page 80

80keÀewìgbefyekeÀ peveveoj efme×eble, ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeej lemes®e mebmLee DeeefCe efJekeÀeme ³ee IeìkeÀeb®es
met#ce DeO³e³eve ³ee ÒekeÀjCeele keÀj Ceej Deenesle.
5.2ûeeceerCe yeepeeje®es efJeYeepeve (SEGMENTATION OF RURAL
MARKET)
ûeeceerCe yeepeeje®es efJeYeepeve keÀjC³ee®eer cegK³e mecem³ee cnCepes yeepeeje®es efJeefYeVe efpevemeer
mJeªHe. yeepeeje®es mJeªHe efJemeJe³eer, ©{er, HejbHeje, Hemebleer Fl³eeoer DeeOeejeJej efJeYeepeve keÀjerle Demelees. ûeeceerCe yeepeeje®es
efJeYeepeve ner DeMee ÒekeÀej®eer Òeef¬eÀ³ee Deens, l³eeceO³es mebYeeJ³e ûeeceerCe yeepeejHesþs®eer meeceev³e iejpe
DeeefCe JewefMe<ìîes Demeuesu³ee GHeYeeskeÌl³ee®es efJeefMe<ì GHeyeepeejele efJeYeepeve keÀjCes nes³e. ûeeceerCe
yeepeeje®es efJeYeepeve ner ûeeceerCe yeepeejHesþsle Kejsoer -efJe¬eÀer J³eJenej ³eeb®es [eJeHes®e ueeiet
keÀjC³eemeeþer®eer Òee jbefYekeÀ Hee³ejer Deens. SkeÀoe keÀe yeepeeje®es efJeYeepeve Peeues keÀer efJe¬esÀl³eeves ³eesi³e
efJeHeCeve meeOevee®es DeesUKeuesu³ee GHeYeeskeÌl³ee®³ee ieìebvee ue# ³ekesÀues keÀer, ueef# ³ele efJeYeeieevegmeej
kebÀHeveer®es GlHeeove ³eesi³e efmLeleerle ³esF&ue. yeepeej efJeYeepeve ner yeepeeje®³ee efJeefJeOe Yeeieeb®³ee Òeeflemeeo
ue#eCeebceOeerue HeÀjkeÀ DeesUKetve ce³ee&efole efJeHeCeve meeOeveebkeÀ[tve DeefOekeÀeefOekeÀ yeepeejele Òeeflemeeo
efceUefJeC³ee®eer SkeÀ He×le Deens. ns yeepeej J³eJemLeeHek eÀe®es cenÊJee®es Je ÒeYeeJeer meeOeve Deens. yeepeej
efJeYeepeve cnCepes yeepeeje®es GHeefJeYeepeve cnCepes®e ûeenkeÀeb®es SkeÀefpevemeer GHemeb®e efpeLes keÀesCelesner
GHemeb®e efveefÍ®eleHeCes JesieUîee yeepeej efceÞeCeemen Heesnes®eC³eemeeþer ue#e yeep eej cnCetve efveJe[ues peeT
MekeÀles. DeMee yeepeej efJeYeepevee®³ee J³eeK³ee JesieJesieUîee DeLe&le%eebveer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.
DecesefjkeÀve ceekexÀefìbie DemeesefmeSMeve®³ee celes, ’yeepeej efJeYeepeve cnCepes efJeefMe<ì kebÀHeveer®eer me ceeHleer
nesT MekeÀCeejer efJeefMe<ì SkeÀ meceeve JewefMe<ìîes Demeuesu³ee ûeenkeÀeb®³ee efJeKegjuesu³ee yeepeejele
efJeYeeieCes nes³e.“ efHeÀefueHe keÀesìuej ³eeb®³ee celes, ’yeepeej efJeYeepeve cnCepes ceekexÀì®es efJeYeepeve ns
GHeYeeskeÌl³ee®³ee SkeÀef pevemeer mecetnele efJeYeeefpele keÀjCes Deens, efpeLes keÀesCelesner GHemeb®e efveefÍ®eleHeCes
efJeHeCeve efceÞeCeeves ieeþC³eemeeþer yeepeej ue#e cnCetve efveJe[ues peeT MekeÀles.“ efJeu³ece pes. mìBìve
³eeb®³ee celes, ’yeepeej efJeYeepeveeceO³es GlHeeov eemeeþer SketÀCe JewefJeO³eHetCe& yeepeej DemeCes DeeefCe l³eeme
DeveskeÀ GHeyeepeejeceO³es efJeYeeieCes efkebÀJee l³eeleerue Òel³eskeÀ yeeyeeRceO³es cenÊJe SkeÀefpevemeer Demeu³ee®es
efometve ³esles.“
3.2.1 ûeeceerCe yeepeej efJeYeeieCeer®eer JewefMe<ìîe s(Features of Segmented Rural
Market ):
1) ceespeC³ee ³eesi³e (Measurable ):
yeepeeje®eer SketÀCe #ecelee ceespeC³eemeeþer yeepeej efJeYeepeve ceespeC³ee ³eesi³e DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. efJeYeepeveeleerue ®eues ³eeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì DeeefCe ceesp eC³ee ³eesi³e DemeCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
efJeYeepevee®ee DeekeÀej, veHeÀe DeeefCe Flej mebyebefOele ue#eCes ceespeC³ee³eesi³e DeeefCe ceeefnleer ÒeeHle
keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves ³eesi³e DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. pej ner ceeefnleer GHeueyOe vemesue lej efJeYee peve
keÀjCes MekeÌ³e veener. yeepeejHesþsleerue ûeenkeÀ Je ûeenkeÀeb®eer mebyebOeerle efJemle=le ceeefnleer vemeu³eecegUs
GlHeeove (kebÀHeveer) ûeeceerCe yeepeejHesþsle ÒeYeeJeerHeCes Heesn®et MekeÀle veener. efJeMesDeekeÀej ,ûeenkeÀe b®eer Kejsoer MekeÌleer DeeefCe ûeeceerCe yeepeejHesþsleerue ûeenkeÀebmebyebOeer meJe& ceeefnleer®³ee
DeYeeJeecegUs ns Menjer yeepeejHesþsmeejKes ceeveues iesues. ³ee ûeeceerCe yeepeejefJeYeeieCeermeeþer JeeHejueermunotes.in

Page 81

81peeCeejer yengcetu³e ceeefnleer ÒeeHle kn eJeer,³eemeeþer Deepe ûeeceerCe kebÀHev³eeb®ee efJeefJeOe kebÀHev³eebkeÀ[tve
DeY³eeme kesÀuee peele Deens.
2) ÒeJesMe keÀjC³ee³eesi³e (Accessible ):
ûeeceerCe yeepeeje®es efJeYeepeve ns HejJe[CeeN³ee efkebÀceleerJej meO³ee®³ee vesìJeke&ÀÜejs ueeskeÀeb vee
ÒeJesMe keÀjC³ee³eesi³e DemeeJes. ûeeceerCe yeepeejHesþs®es efJeYeepeve keÀjleevee efJeYeepeve kesÀuesu³ee
yeepeejHesþsleerue Jemlet efJeleefjle keÀjC³eemeeþer mees³eermkeÀjHeCes ueeskeÀebHe³e¥le Heesnes®eefJelee ³esleerue ns
megefveefÍ®ele keÀjCes cen ÊJee®es Demeles. ûeeceerCe yeepeejHesþeb®³ee ogie&celescegUs efJe¬esÀl³eebveer ûeeceerCe
yeepeejHesþebHes#ee Menjer yeepeejHesþeb Hemeble kesÀu³ee Deensle. Hejbleg DeueerkeÀ[s®e Hee³eeYetle megefJeOeeb®³ee
megOeejCeebcegUs DeeefCe Kes[îeeb®³ee mebHekeÀe&le DeeefCe efJelejCee®³ee Flej veJeerve Jeeefnv³eebcegUs ûeeceerCe
yeepeejHesþe DeefOekeÀ megueYe nesle Deensle. JnBveÜejs Je ûeeceerCe efJelejkeÀ DeeefCe efkeÀjkeÀesU ogkeÀebveevee Yesì
osCeeN³ee ûeeceerCe efJe¬esÀl³eeceeHe&Àle ûeeceerCe yeepeejHesþsleerue GHeYeeskeÌl³eeHe³e¥le Heesnes®elee ³esles.
3) efYeVelee (Different ):
yeepeeje®es efJeYeepeve ns efJeefYeVe ÒekeÀej®es Demeues Heeefnpes, pej les efJeefYeVe efJeHeCeve vekeÀeMeeJej
efYeVe Òeefleef¬eÀ³ee oMe&efJele Demeleerue lej l³ee yeepeejeb®es efJe Yeepeve Kebef[le keÀjC³ee®ee keÀener GHe³eesie
nesle veener. pesJne efJeYeepeveeuee efJeefMe<ì JewefMe<ìîes Demeleele lesJne®e les efJe¬esÀl³eeuee DeefOekeÀ DeekeÀefkeÀjleele. keÀener GlHeeovee®³ee yeeyeleerle ûeeceerCe ûeenkeÀeb®ee Òeeflemeeo JesieJ esieUîee efJeYeepeveeuee Menjer
ûeenkeÀebHes#ee JesieUe Demet MekeÀlees. Goe. ceesìejmee³ekeÀue Kejsoer keÀjleevee ûeeceerCe GHeYeeskeÌlee
efìkeÀeTHeCee, cee³euespe Je og®eekeÀerJe©ve Jepeve Jeentve vesC³ee®³ee #ecelesuee DeefOekeÀ cenÊJe osleele ,lej
Menj er ûeenkeÀ Mewueer, MekeÌleer, meeQo³e&Meem$e ³ee®ee efJe®eej keÀjleele.
4) Keje efkebÀJee þUkeÀ (Substantial ):
ûeeceerCe yeepeeje®es efJeYeepeve HeÀe³eosMeerj nesC³eemeeþer l³ee®ee DeekeÀej Hegjsmee ceesþe DemeeJee.
³ee efJeYeepeveele SkeÀ lej ceesþî ee mebK³esves nuekesÀ JeeHejkeÀlex efkebÀJee ceesþîee mebK³esves Yeejer JeeHejkeÀlex
³eeb®ee meceeJesMe DemeeJee, pesCeskeÀ©ve efJeHeCeve kebÀHeveeruee l³ee®ee HeÀe³eoe nesF&ue. ³eele DeMee ueeskeÀeb®ee
meceeJesMe DemeeJee p³eeb®ee mecepe efMekeÀCes, Je=Êe er, Hemebleer DeeefCe ef¬eÀ³eebceO³es les meceeve Deensle. l³eeÒeceeCes
l³eebvee ueHeefJeCes meesHes peeF&ue. ûeeceerCe Yeeie SkeÀmebIe vemeleele. ÒeosMeevegmeej l³eele HeÀjkeÀ Dee{Ulees.
Goe. YeeDeens. keÀejCe ûeenkeÀeb®ee DeekeÀej FlekeÀe ceesþe veener l³eecegUs Òe³elve keÀjCes MekeÌ³e veener.
5) meeceev³e efJe®eej (General Concidaration ):
GHejeskeÌle iees<ìer J³eefleefjkeÌle efJeYeepeveeceO³es Je=×e r#ecelee DemeCes HeÀe³eosMeerj Demeles. pes
mHeOe&keÀ Deensle, les GlHeeoveeMeer Lesì ue{e osle veenerle l³eecegUs keÀesCeleener Demeeceev³e OeeskeÀe veener.
yeepeeje®³ee efJeYeepeveemeeþer GlHeeove mebmLeskeÀ[s He³ee&Hle mebmeeOeves DemeCes DeeJeM³ekeÀ De ens.
efJeYeepevee®³ee efvekeÀmet®evee ³eeb®es Heeueve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 82

825.3ûeeceerCe Yet yeepeej (RURAL LAND MARKET )
ûeeceerCe efJekeÀemeemeeþer Je Mesleer efJekeÀemeemeeþer ûeeceerCe Yet yeepeejHesþs®es cenÊJe Devev³e
meeOeejCe Deens. efJeMes15 JeHetCe&HeCes og©mle kesÀueer Deens. Yeejleelener DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee Meslepeefceveer megOeejCee Ie[Jetve DeeCeu³ee
Deensle. SkeÀe efJeefMe<ì J³ekeÌleer®³ee ceeuekeÀer®³ee peefceveer®es Jeejmee nke ÌkeÀ keÀe³eÐeevegmeej lemes®e efJeHeCeve
DeeefCe ieneCe, ye#eerme Fl³eeoer J³eJenejebcegUs DeveskeÀ J³ekeÌleeRceO³es efJeYeepeve nesC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esuee
peefceveer®es efJeYeepeve Demes cnCeleele. yeepeejebceO³es peefceveer®es efJeYeepeve nesC³eeme Devesk eÀ IeìkeÀ
peyeeyeoej Demeleele, l³eeb®eer JesieJesieUer keÀejCes DeeHeu³eeuee ³esLes meebielee ³esleerue.
Yet efJeYeepevee®eer keÀejCes -
1) J³eeqkeÌleiele mJeeleb$³ee®eer Je=Êeer :
Yeejleele efye´efìMeeb®eer meÊee nesleer l³eeJesUer Keepeieer ceeueceÊ ee Je J³eeqkeÌleiele mJeeleb$³e ³eeJej
DeefOekeÀ ue#e osC³eele Deeu³eecegUs J³eeqkeÌleiele mJeeleb$³ee®eer Je=Êeer DeeHeu³ee osMeele Jee{ueer. Hejblet ³eecegUs
Yeejleeleerue kegÀìgbyeJ³eJemLee cees[keÀUerme Deeueer DeeefCe mJeeLe& yeUeJet ueeieuee. ³ee mJe eLeea YeeJevesletve
DeeHeu³ee JeeìCeer®eer peceerve mJeleb$e Je JesieUer DemeeJeer DeMeer Je=Êeer peesj Oe© ueeieueer. ³eeHetJeea pej
Heeefnues lej Òel³eskeÀe®ee peefceveerJejerue nkeÌkeÀ JesieUe Demetvener meJe&peCe ueeieJe[ cee$e efceUtve keÀjle
Demeles. Deelee efJeYeepevee®eer Je=Êeer yeUeJet ueeieu³eecegUs peefceveer®es JeeìHe nesTve Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee
peefceveer®³ee legkeÀ[îee®eer mJeleb$e ueeieJe[ keÀ© ueeieuee. l³eecegUs peefceveer®ee DeekeÀej efoJemeWefoJeme
ueneve nesle iesuee.
2) nmlekeÀuee J³eJemee³eeb®ee Nneme :
Òeiele DeeefCe ³eebef$ekeÀerkeÀjCeeves megmeppe DemeCeeN³ee GÐeesieebMeer mHeOee& keÀjCes MekeÌ³e vemeu³eeves
Yeejleeleerue DeveskeÀ nmlekeÀuee J³eJemee³e ³eeb®ee Nneme Peeuesuee efomelees. ³ee J³eJemee³eeletve jespeieej
ieceeJeue su³ee keÀejeieerj Jeiee&uee DeeHeuee Je DeeHeu³ee kegÀìgbyee®es Heesì YejC³eemeeþer Mesleer ne®e SkeÀcesJe ceeie&
efomet ueeieuee. ³eeletve peefceveer®es efJeYeepeve ceesþîee ÒeceeCeeJej nesT ueeieues.
3) ueeskeÀmebK³ee Jee{ :
YeejleemeejK³ee efJekeÀme veMeerue osMee®ee efJe®eej keÀjlee ueeskeÀmebK³esceO³es nesCeejer Òe®eb[ Jee{
ns peceerve efJeYeepevee®es ÒecegKe keÀejCe ceeveues peeles. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs Jeejmeoejeb®eer Jee{leer
mebK³ee ns peceerve efJeYeepeveeuee keÀejCeerYetle þjCeeje Ieìk eÀ cnCetve Heeefnuee peelees. Jeejmee nkeÌkeÀecegUs
DeeefCe Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs Yeejleele Meslepeefceveer®es efJeYeepeve ceesþîee ÒeceeCeeJej Peeues Deens.
osMeeleerue 67.5 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ûeeceerCe Yeeieele jenles, DeeefCe l³eeb®ee ÒecegK e J³eJemee³e Mesleer
Deens. Mesleer J³eJemee³eeJej DeJeuebefyelJee®es ÒeceeCe KetHe Demeu³eeves DeeefCe peefceveer®es efJeYeepeve ³eecegUs
Mesleer®eer GlHeeokeÀlee keÀceer Peeuesueer efomeles keÀejCe ³ee J³eJemee³eele Òe®íVe yesjespeieejer Dee{Ules.
4) DeewÐeesieerkeÀjCee®ee DeYeeJe :
osMeele DeewÐeesieerkeÀjCee®ee oj ueeskeÀmebK³es®³ee Jee{er®³ee ojeyejesyej Demee³euee Heeefnpes lees
Jee{leevee efomele veener l³eecegUs MeslepeefceveerJej DeefleefjkeÌle Yeej Hee[tve peefceveer®es efJeYeepeve nesle Deens .munotes.in

Page 83

835) Jeejmee nkeÌkeÀ keÀe³eoe :
Jeejmee nkeÌkeÀ keÀe³eoe ns SkeÀ peefceveer®³ee efJeYeepevee®es ÒecegKe keÀejCe Deens .Jeejmee
nkeÌkeÀecegUs peefceveer®³ee SketÀCe #es$eHeÀUe®³ee kegÀìgbyeeleerue meJe& J³ekeÌleeRceO³es meceeve JeeìHe kesÀues peeles.
l³eecegUs peefceveer®es legkeÀ[îee -legkeÀ[îeeceO³es efJeYeepeve nesTve peefceveer®ee JeeHej ³eesi³e He×leerves
GlHeeoveemeeþer keÀjlee ³esle veener.
peefceve efJeYeepevee®es leesìs :
1) efJeYeepeveecegUs peefceveer®es ueneve -ueneve legkeÀ[îeebceO³es JeeìHe Peeu³eeves peceerve ceeuekeÀeuee
efceUCeeN³ee peefceveer®ee DeekeÀej KetHe®e ueneve Demelees. DeMee ueneve legkeÀ[îeecegUs GHeueyOe DemeCeejs
legìHegbpes Yeeb[Jeue HetCe&HeCes GHe³eesieele DeeCeCes MekeÌ³e nesle veener. keÀener JesUe veebiejCeer®³ee JesUer yewue
JeUefJeC³eemeeþerner HegjsMeer peeiee efceUle veener.
2) peefceveer®³ee efJeYeepeveecegUs peceerve ceeuekeÀeuee kegbÀHeCe Ieeuevesner HejJe[le veener. kegbÀHeCe
vemeu³eecegUs DeMee peefceveer®ee Mesleermeeþer JeeHej kesÀuee peele Demesue lej iegjs -{esjs efHekeÀeb®eer ceesþîee
ÒeceeCeeJej veemee[er keÀjleele ;lemes®e DeMee efJeYeepeveecegUs ì^@keÌìj Kejsoer keÀjCes, efJenerj KeesoCes
³eemeejK³ee keÀe³ecemJeªHeer megOeejCee keÀjCes MeslekeÀN³eebvee HejJe[CeeN³ee vemeleele.
3) Yetceer efJeYeepeveec egUs mejnÎ Je peeC³eemeeþer Hee³eJeeì ³eekeÀefjlee peceerve KetHe Jee³ee peeles. l³eecegUs
SketÀCe GlHeeoveele ceesþîee ÒeceeCeeJej Ieì nesles. ceesþîee ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme peceerve ceeuekeÀ
le³eej nesle veener. keÀenerJesUe mejnÎ Deesuee b[C³eeJe©ve Yeeb[Cesner nesleele.
4) osKejsKe þsJeCes MekeÌ³e vemeles -Yet efJeYeepeveecegUs peceerve ceeuekeÀeuee Òel³eskeÀ Mesle peefceveer®³ee
legkeÀ[îeeJej osKejsKe þsJeCes MekeÌ³e nesle veener .l³eemeeþer DeefOekeÀ Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
Yet efJeYeepeve keÀceer keÀjC³eemeeþer®³ee Ghee³e³eespevee :
efJeYeepeveecegUs Mesleer J³eJemee³eeJej Deefve<ì HeefjCeece Peeuesuee efomelees. ns Deefve<ì HeefjCeece
keÀceer keÀjC³eemeeþer keÀener Ghee³e³eespevee keÀjCes DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer HeÀe³eos Meerj þjsue. l³eeHewkeÀer
ÒecegKe Ghee³e³eespeveeb®ee efJe®eej DeeHeCe ³ee efþkeÀeCeer keÀjCeej Deenesle.
1) meb³egkeÌle He×leerves ueeieJe[ :
Yet efJeYeepeveecegUs Meslepeefceveer®es DeHeKeb[ve Peeues. peefceveer®es legkeÀ[îeeb -legkeÀ[îeebceO³es SkeÀe ®e
kegÀìgbyeele efJeYeepeve nesTve peefceveer®ee Mesleer GlHeeoveemeeþer SkeÀef$ele JeeHej keÀjlee ³esle veener. DeMee
JesUer Òel³eskeÀ kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer®ee peefceveerJejerue nkeÌkeÀ JesieUe Demeuee lejer ueeieJe[ermeeþer peceerve
SkeÀ$e keÀ©ve m eb³egkeÌle ueeieJe[ He×leer®ee mJeerkeÀej keÀjeJee.
2) ceesþîee cegueekeÀ[s peceerve JeeìCeer®e nkeÌkeÀ :
JeejmeenkeÌkeÀ keÀe³eoe jÎ keÀ©ve efkebÀJee yeouetve l³ee efþkeÀeCeer kegÀìgbyeeleerue meJee&le ceesþîee
cegueebkeÀ[s peceerve JeeìCeer®ee nkeÌkeÀ efou³eeme efJeYeepevee®ee ÒeMve megìsue. ³eecegUs kegÀìgbyeeleerue Flej
cegueebvee mJele:®ee GÐeesie J³eJemee³e meg© keÀjC³ee®ee ÒeMve efvecee&Ce nesF&ue. veenerlej Yetefcenerve
Meslecepegjeb®eer mebK³ee Jee{sue.munotes.in

Page 84

843) meecetefnkeÀ Mesleer :
Yetceer efJeY eepevee®ee ceeie& DeJeuebyeC³eeHes#ee Mesleer®³ee je<ì^er³eerkeÀjCee®ee DeJeuebye kesÀu³eeme
³eebef$ekeÀ He×leerves Mesleer ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀjlee ³esF&ue. l³eecegUs Jew³eeqkeÌlekeÀ efkebÀJee Keepeieer
ceeueceÊes®ee nkeÌkeÀ ve<ì nesTve Mesleer®³ee ef JekeÀemeeuee neleYeej ueeiesue.
4) menkeÀej lelJeeJej Mesleer :
menkeÀej leÊJeeJej DeeOeeefjle Mesleer ne Mesleer #es$eeleerue megJeCe&ceO³e ceeveuee peelees. Jee[erleerue
efkebÀJee ieeJeeleerue kegÀìgbyeebveer SkeÀ$e ³esTve menkeÀejer leÊJeeJej Meslee r®eer ueeieJe[ kesÀu³eeme peefceveer®es
efJeYeepeve nesCeej veener. MesleerceO³es ³eebef$ekeÀerkeÀjCe efkebÀJee keÀe³ecemJeªHeer megOeejCee keÀjCesner MekeÌ³e
nesF&ue DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee neleYeej ueeiesue.
5) peceerve SkeÀ$eerkeÀjCee®ee ce eie& efkebÀJee legkeÀ[s pees[ keÀe³e&¬eÀce :
SkeÀe®e J³ekeÌleer®³ee ceeuekeÀer®eer Demeuesueer Hejbleg Flemlele: Hemejuesueer peceerve SkeÀe®e efþkeÀeCeer
DeeCeC³ee®³ee GHe¬eÀceeuee legkeÀ[spees[ Demes cnCeleele. ne legkeÀ[spees[ keÀe³e&¬eÀce mekeÌleerve s efkebÀJee
menkeÀejer leÊJeeb®ee DeJeuebye keÀ©ve jeyeefJelee ³eslees. DeMee ÒekeÀej®es Òe³elve Hebpeeye, ceO³e ÒeosMe, GÊej
ÒeosMe Je efJeMesmebcele nesTve S keÀ$eerkeÀjCee®eer meg©Jeele Peeueer. ³ee 1927 ®³ee keÀe³eÐeevJe³es ûeeceerCe Yeeieeleerue
SketÀCe KeelesoejebHewkeÀer oesve le=leer³eebMe Keelesoejebveer SkeÀ$e ³esTve ³ee ÒekeÀej®ee Depe& kesÀu³eeme mejkeÀej
l³ee ieeJeeleerue Yetceer®³ee SkeÀ$eerkeÀjCee® eer DeeKeCeer keÀjles Je leMee ÒekeÀej®³ee ³eespeveeb®eer DebceueyepeeJeCeer
keÀjles. Yeejleele 1966 ceO³es 54 ue#e SkeÀj peefceveer®es SkeÀ$eerkeÀjCe keÀjC³eele Deeues.
5.4 ûeeceerCe Þeceyeepeeje®es efJeYeepeve (SEGMENTATION OF LAND
MARKET)
DeuHeefJek eÀefmele, efJekeÀmeveMeerue Je DeefJekeÀefmele osMeeb®³ee Þece yeepeeje®ee efJe®eej kesÀuee
Demelee Demes ue#eele ³esles keÀer, efJekeÀefmele osMeeb®³ee leguevesle DeuHeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue
DeLe&J³eJemLesle Þece HegjJeþe ne DeefOekeÀ Deens .l³eecegUs efJekeÀmeveMeerue Je DeefJekeÀefmele osMeele Þece
yeepeeje®es mJeªHe efYeVe mJeªHee®es Dee{Ules. Þece yeepeej ne Jemlet Je mesJeeb®³ee yeepeejemeejKee vemetve
yeepeejeleerue meceleesue ne Þecee®eer ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeletve ÒemLeeefHele nesle Demelees. yeepeejeleerue
Jele&ve Jemlet yeepeejeHes#ee efYeVe mJeªHee®eer Demeles .³ee Òeef¬eÀ³esves SKeeÐee efJeefMe<ì ÒekeÀej®³ee Þecee®ee
HegjJeþe Je l³ee Þeceeuee DemeCeejer ceeieCeer ³eeb®³eele meceleesue efvecee&Ce neslees .l³ee Òeef¬eÀ³esuee Þece y eepeej
Demes cnCeleele. yeepeejner Þecee®eer ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeb®³eele mecee³eespeve Ie[Jetve DeeCeCeejer SkeÀ
³eb$eCee Demeles. DeMee Þece yeepeeje®³ee J³eeK³ee JesieJesieUîee DeLe&le%eebveer JesieJesieUîee He×leerves
kesÀuesu³ee Deensle.
ûeeceer Ce Þeceyeepeeje®³ee J³eeK³ee (Definitions of Rural Labour Market ):
1) ’efJeefMe<ì ÒekeÀej®³ee Þecee®ee HegjJeþe DeeefCe Þecee®eer ceeieCeer ³eeb®es meblegueve meeOeCeejer Òeef¬eÀ³ee
cnCepes Þece yeepeej nes³e.“ (The labour market is a process by which supp lies of
a particular types of labour and demand for that types of labour balance or
seek to obtain a balance.)munotes.in

Page 85

852) ’p³ee YeewieesefuekeÀ Yeeieele jenC³ee®es efþkeÀeCe ve yeouelee ÞeefcekeÀ jespeieej menpeHeCes yeouet
MekeÀleele ,DeMee DeeefLe&keÀ¢<ìîee SkeÀ eeflcekeÀ YeewieesefuekeÀ ÒeosMeeme Þeceoeve yeepeej Demes cnCelee
³esF&ue. “(Labour market is an economically integrated geographical unit
within which workers may readily change jobs without changing their
place of residence.)
3) uee@F&[ jsveesu[dme ³ee b®³ee celes, ’efJeefJeOe keÀewMeu³e Demeuesues DeeefCe DeLe&J³eJemLesleerue veeveeefJeOe
keÀeceele jme DemeCeeN³ee ÞeefcekeÀeb®es ³eesi³e JeieeakeÀjCe keÀjCeejer SkeÀcesJe He×leer cnCepes Þece nes³e.“
Þece yeepeeje®eer JewefMe<ìîes :
Þece yeepeej ne Jeml et yeepeej Je Yeeb[Jeue yeepeej ³eeHes#ee efYeVe Demelees. Jemlet yeepeejele
Jemlet Je mesJeeb®eer lemes®e Yetceer yeepeejele Yetceer®eer ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeb®es ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles ³esTve
J³eJenej HetCe& keÀjleele, Hejblet Þece yeepeej ner SkeÀ Ò eef¬eÀ³ee Deens keÀer, p³eeceO³es Þecee®ee HegjJeþe Je
Þecee®eer ceeieCeer ³eeb®³eele meceleesue ÒemLeeefHele nesle Demelees. DeMee Þece yeepeeje®eer JewefMe<ìîes Heg{erue
ÒeceeCes -
1) Þece yeepeeje®es mLeeefvekeÀ mJeªHe :
mLeueHejlJes Þecee®eer ceeieC eer Je Þecee®ee HegjJeþe ne ce³ee&efole Demelees. meJe&meeOeejCeHeCes
ÞeefcekeÀ Jeie& SkeÀe efþkeÀeCeentve Dev³e efþkeÀeCeer efkebÀJee SkeÀe GÐeesie mebmLesletve ogmeN³ee GÐeesie mebmLesle
keÀece keÀjC³eeme menmee le³eej nesle veener. ÞeefcekeÀeb®eer ieefl eMeeruelee keÀceer Demeles. GÐeesie mebmLesuee
efJeefMe<ì ÒekeÀej®eer keÀewMeu³es Deelcemeele kesÀuesu³ee ÞeefcekeÀeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles lees DeefOekeÀ
mLeeefvekeÀ yeepeejHesþsletve GÐeesie mebmLesuee ÒeeHle nesle Demelees. GoenjCeeLe& meeKej keÀej Keev³eele keÀece
keÀjC³eeme ÞeefcekeÀ Jeie& ne l³ee®e Yeeieele GHeueyOe nesle Demelees.
2) ceeuekeÀ Je ÞeefcekeÀ ³eeb®³eeleerue mebyebOe :
Flej yeepeejeÒeceeCes Þece yeepeejeleerue ceeuekeÀ Je ÞeefcekeÀ ³eeleerue mebyebOe leelHegjles vemeleele.
³eeleer ue mebyebOeele J³eeqkeÌleiele IeìkeÀ cenÊJee®es Demeleele. Hejblet yeepeejele J³eeqkeÌleiele efkebÀJee Jew³eeqkeÌlekeÀ
IeìkeÀebkeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles.
3) DeHetCe& mHeOex®es DeefmlelJe :
HeejbHeeefjkeÀ DeLe&Meem$e%eebveer Jemlet yeepeejHesþsÒeceeC es ÞeceyeepeejHesþsle HetCe& mHeOex®es DeefmlelJe
Demeles ,Demes ie=nerle Oejues Deens. Hejblet JeemleJele: peiee®³ee kegÀþu³eener yeepeejHesþsle HetC e& mHeOee&
DeefmlelJeele veener peer ceesþîee ÒeceeCeeJej Dee{Utve ³esles leer DeHetCe& mHeOee&. ¿ee DeHet Ce& mHeOexle
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& Je DeuHeeefOekeÀej yeepeejHesþ ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules nes³e.
4) Þece Jeslevee®eer efveefM®eleer :
Jeslevee®eer efveefM®eleer ns cenÊJee®es Þece yeepeeje®es JewefMeef<ì îeDeens. efJekeÀmeveMeerue osMeele
megefJeOeeb®³ee DeYeeJeecegUs DekegÀMeue DeeefCe DemebIeefìle ÞeefcekeÀ Jeiee&uee efceUCeejs Jesleve KetHe keÀceer
efceUles. ÞeefcekeÀeb®eer DeuHe JesleveeJej keÀece keÀjC³ee®eer le³eej erDemeles. lej Þece yeepeejele keÀenermunotes.in

Page 86

86þjeefJekeÀ keÀeUemeeþer Þecee®e e ceesyeouee efmLej jenC³ee®eer ÒeJe=Êeer Demeles. ceeuekeÀ Jeiee&uee Òel³eskeÀ
Þecee®³ee ceeieCeer HegjJeþîeeleerue yeoueevegmeej Jesleveele yeoue nesT ve³es ,Demes Jeeìles.
5) iegbleeiegbleer®ee Þece yeepeej :
Þece yeepeej ne DeefOekeÀ iegbleeiegblee r®ee Demelees. Jemlet yeepeejele p³eeÒeceeCes SKeeÐee Jemlet®eer
efJe¬eÀer JesieJesieUîee yeepeejele kesÀueer lej efkebÀceleerle HeÀejmee HeÀjkeÀ vemelees. Hejblet Þeceyeepeejele cee$e
JesieJesieUîee ÒeosMeele efceUCeejer efkebÀcele JesieJesieUer Demeles. keÀesCel³eener J³eJemee³eele efkebÀJee GÐeesieele
efceUCee N³eeceesyeou³eeyejesyej meY³e JeeieCetkeÀ, ieewjJe, ceesþsHeCee Je Òeefle<þe ³ee yeeyeer keÀecee®³ee efþkeÀeCeer
efceUCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
6) DeLe&J³eJemLes®ee efJemleej :
ns Þece yeepeeje® es cenÊJee®es ue#eCe Deens. YeejleemeejK³ee osMee®ee efJe®eej kesÀuee lej keÀl³ee&
ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe 138 keÀesìer ueeskeÀmebK³esceeies 67.5… SJe{s Deens. l³eecegUs Þecee®ee cegyeuekeÀ
HegjJeþe neslees. ³eeceOeerue Lees[s ueeskeÀ ceeuekeÀ Je J³eJemL eeHekeÀ cnCetve keÀece Heenleele ,lej GJe&efjle ueeskeÀ
ÞeefcekeÀ cnCetve keÀece Heenleele. l³eecegUs DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeemeeþer Þece ³ee GlHeeove IeìkeÀe®ee
JeeHej ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀuee peelees.
7) efYeVe meewoeMekeÌleer :
DeewÐeesefi ekeÀjCeecegUs GlHeeove mebmLeebceOeerue ÞeefcekeÀ Jeiee&®eer mebK³ee ceesþîee ÒeceeCeeJej
Jee{leevee efomeles. l³eecegUs meewoeMekeÌleer ner Jee{leevee efomeles. Hejbleg meewoeMekeÌleer ner efYeVe mJeªHee®eer
³ee yeepeejele Dee{Ules. J³eeqkeÌleiele mJeªHee ®eer meewoeMekeÌleer keÀceer lej meecetefnkeÀ meewoeMekeÌleer ner
DeefOekeÀ Demeles. l³eecegUs efceUCeeN³ee ueeYee®es ÒeceeCe meg×e efYeVe jenles.
8) ÞeefcekeÀeb®³ee efJeefJeOelee :
Þece yeepeejele SkeÀefpevemeerHeCee keÀOeer®e Dee{Ule veener. Òel³eske À ÞeefcekeÀe®eer keÀe³e&#ecelee,
keÀewMeu³e, ÒeefMe#eCe, ÒeeceeefCekeÀHeCee ³eele efYeVelee Dee{Ules. ÞeefcekeÀeb®³ee efJeefJeOelee Demeu³eeves
efceUCeeN³ee Jesleveele ner efJeefJeOelee efkebÀJee efYeVelee Dee{Ules.
9) DeueJeef®ekeÀ Þece HegjJeþe :
Þece yeepeejHesþsleerue Þecee®ee HegjJeþe ne ueJeef®ekeÀ Demelees. ne HegjJeþe ÒeecegK³eeves Þecee®eer
mebK³ee Je keÀe³e&#ecelee ³eeJej DeJeuebyetve Demelees. lemes®e ÞeefcekeÀeb®ee HegjJeþe ne ueeskeÀmebK³ee Jee{ efkeÀleer
ÒeceeCeele nesles cnCepes®e ce=l³et oj Je pevceoj ³eeleerue yeoue ³eeJej DeJeuebyetve Demelees. DeLe&J³eJemLesleerue
J³eeHeej ®e¬eÀecegUs ÞeefcekeÀeb®³ee ceeieCeerle yeoue Ie[tve Deeu³eeme l³ee®ee HeefjCeece HegjJeþîeeJej neslees.
10) GHeYeeskeÌl³ee®eer yeepeejHesþ :
DeLe&J³eJemLesle keg ÀMeue keÀeceieejebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej jespeieeje®³ee mebOeer ÒeeHle nesleele.
Hejbleg DekegÀMeue keÀeceieejebvee jespeieej ÒeeHleermeeþer ceesþer mHeOee& keÀjeJeer ueeieles. l³eecegUs Þece yeepeejHesþ
ner oesve ÒekeÀej®eer meewoeMekeÌleer Demeuesueer yeepeejHesþ DeesUKeueer peeles. ceeieCeer DeYeeJeer ÞeefcekeÀebvee
DeeHeuee Þece HegjJeþe jeKetve þsJelee ³esle veener.munotes.in

Page 87

87Þece yeepeeje®es ÒekeÀej :
Þece ne GlHeeove Òeef¬eÀ³esleerue meJee&le cenÊJee®ee GlHeeove IeìkeÀ cnCetve DeesUKeuee peelees.
³ee Þec ee®ee HegjJeþe DeLe&J³eJemLesle kegÀìgbye mebmLeskeÀ[tve kesÀuee peelees. ³ee Þece yeepeeje®eer J³eeHleer ner
mLeeefvekeÀ, je<ì^er³e efkebÀJee Deeblejje<ì^er³e mJeªHee®es Demeles. DeMee Þece yeepeeje®es ÒekeÀej
KeeueerueÒeceeCes -
1) mebIeefìle Þece yeepe ej :
mebIeefìle Þeceyeepeej ne ÞeefcekeÀeb®³ee meecetefnkeÀ meewoe MekeÌleerÜejs keÀeceieejeb®eer DeeefLe&keÀ
efmLeleer, keÀece keÀjC³ee®eer JesU Je HeefjefmLeleer megOeejC³eemeeþer SkeÀ ÒeefleefveOeer cnCetve SkeÀef$ele
ÞeefcekeÀeb®es mebIeìve Deens. ³e e mebIeefìle ÞeefcekeÀeb®³ee mecetneuee mebIeìvee Demes cnCeleele. DeveskeÀ
efJekeÀmeveMeerue Je DeuHeefJekeÀefmele osMeeleerue Þece mebIeìvee efMe#eCe, Deejesi³e, Demeceeve ÒeJesMe Je
meeceeefpekeÀ megjef#elelee ³ee yeeyeleerle $emle Deensle. l³eecegUs De efmLejlee, keÀeceieej Je ceeuekeÀ mebIeefvecee&Ce neslees. Hejbleg mebIeefìle Þece yeepeejecegUs ÞeefcekeÀeb®³ee jenCeerceevee®ee opee& megOeejC³eemeeþer ceole
Peeueer Deens.
2) DemebIeefìle Þece yeepeej :
DemebIeefìle Þece yeepeejele jespeieej efJ ekeÀeceieej Jeie& DemebIeefìle Demelees. l³eecegUs ³ee DemebIeefìle Þeceyeepeejele ÞeefcekeÀebvee efceUCeeN³ee
megefJeOeener DeHegN³ee Demeleele. Yeejleeleerue SketÀCe 67.5… ueeskeÀmebK³esHewkeÀer 94… efn mmee ne
DemebIeefìle #es$ee®ee Deens. Yeejleeleerue DemebIeefìle ÞeefcekeÀ yeepeej ne J³eJemee³e, jespeieeje®es mJeªHe,
meeceeefpekeÀ Jebef®ele ieì DeeefCe mesJee JeieeakeÀjCeevegmeej efJeYeeieuee Deens. ³ee DemebIeefìle Þece yeepeejele
ueneve Je meerceebl e MeslekeÀjer. Yetefcenerve Meslecepetj, ceef®íceej, HeMegHeeueve, efJeCekeÀj, keÀejeieerj,
keÀeceieej, lesue efiejCeer keÀeceieej Fl³eeoer®ee meceeJesMe neslees.
3) Debleie&le Je yee¿e Þece yeepeej :
pesJne Þece yeepeejele ÞeefcekeÀeceO³es TOJe&ieecee r ieefleMeeruelee Demeles lesJne Debleie&le Þeceyeepeej
DeefmlelJeele ³eslees. SkeÀe®e GÐeesie mebmLesleerue ÞeefcekeÀ SkeÀe HeoeJe©ve ogmeN³ee G®®e HeoeJej peeC³ee®ee
Òe³elve keÀjleele. HeoesVeleermeeþer ÞeefcekeÀ Òe³elveMeerue Demeleele. DeefOekeÀ Jeslev e DeeefCe Flej meJeueleer
ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ÞeefcekeÀeb®eer G®®e HeoeJej peeC³ee®eer Oe[He[ Demeles. DeMee yeepeejeuee Debleie&le
Þeceyeepeej Demes cnCeleele.
SKeeÐee GÐeesie mebmLesle HeoesVeleer®eer keÀesCeleerner MekeÌ³elee vemesue lej ÞeefcekeÀ lees GÐeesie
mebmLee mees[tve Dev³e GÐeesie mebmLesle peeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. DeMee ÒekeÀej®³ee mLeueeblejeme yee¿e
Þeceyeepeej Demes cnCeleele.
4) mebj®eerle Je Demebjef®ele Þece yeepeej :
p³ee yeepeejele ÒeMeemekeÀer³e efve³eb$eCe Demeles Je ke Àeceieej mebIeìveeb®ee efJeMesDeMee yeepeejeuee mebjef®ele Þeceyeepeej Demes cnCeleele. ³ee ÞeefcekeÀ yeepeejele mejkeÀejer keÀce&®eejer,
ÒemLeeefHele GÐeesiemebmLeebceOeerue keÀeceieej mebIeìves®es meYeemeo Demeuesues keÀeceieej Deeoe R®ee ³eeceO³es
meceeJesMe neslees.munotes.in

Page 88

88SkeÀ ceeuekeÀ Je SkeÀ keÀeceieej DeMeer DeJemLee p³ee yeepeejele Demeles DeMee yeepeejeuee
Demebjef®ele Þece yeepeej Demes cnCeleele.
5) ÒeeLeefcekeÀ Je og³³ece yeepeej :
Òee. Heer.yeer, [e@. [esjeRpej DeeefCe Òee. Sce.pes. Heerjs ³eebveer Þece yeepeeje®es ns JeieeakeÀjCe kesÀues
Deens. ÒeeLeefcekeÀ Þece y eepeejele G®®e Jesleve jespeieej, meelel³elee, keÀeceeJej ³eesi³e JeeleeJejCe DeMeer
ue#eCes Dee {Uleele, DeMee yeepeejHesþsme ÒeeLeefcekeÀ Þece yeepeej Demes cnCel eele. og³³ece yeepeejele keÀceer
Jesleve, jespeieej Demeelel ³elee, keÀeceeJej ÒeefleketÀue HeefjefmLele er DeMeer HeefjefmLeleer Demeles, DeMee
yeepeejeme og³³ece yeepeej Demes cnCeleele.
5.5 ûeeceerCe Yeeb[Jeue yeepeeje®es efJeYeepeve (SEGMENTATION OF
RURAL CAPITAL MARKET)
Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeej ne DeLe&J³eJemLesle iegbleJeCetkeÀermeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje efveOeer
GHeueyOe keÀ©ve osC³ee®es keÀece keÀjlees. ³ee yeepeejele ceO³ece Je oerIe&keÀeueerve mJeªHee®eer keÀpex efoueer Je
Iesleueer peele ele. DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme meeO³e keÀje³e®ee Demesue lej Yeeb[Jeue meb®e³e DeeJeM³ekeÀ
Deens. ne Yeeb[Jeue meb®e³e HeÀkeÌle Yeeb[Jeue yeepeejele MekeÌ³e Deens. keÀejCe Yeeb[Jeue meb®e³e ³eecegUs
Mesleer, GÐeesie, mesJee, J³eeHeej, JeenletkeÀ Fl³eeoe r #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀ Jee{tve GlHeeoveeuee ®eeuevee
efceUles Je je<ì^er³e GlHeVeele Jee{ nesles. Yeeb[Jeue yeepeej cnCepes DeMeer mebmLeelcekeÀ ³eb$eCee efpeLes
ceO³ecekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve keÀpee&®³ee osJeeCeIesJeeCeer®es J³eJenej ®eeuele ele.
Yeeb[Jeue yeepeeje®eer J³eeK³ee :
1) ©ê Je oÊe ³eeb®³ee celes, ’ceO³ece Je oerIe&keÀeueerve keÀpee&®es J³eJenej keÀjCeeN³ee OevekeÀes Je
$eÝCekeÀes®³ee mebIeefìle mJeªHeeuee Yeeb[Jeue yeepeej Demes cnCeleele.“
2) efueefJebiemìve ³eeb®³ee celes, ’Yeeb[Jeuee®³ee ÒeJeeneJejerue efve³eb$eCeeÜejs cenÊece GlHeVe ÒeeHle
keÀ©ve osCeeN³ee #es$eekeÀ[s Yeeb[Jeue Ie[efJeCeejer ³eb$eCee cnCepes Yeeb[Jeue yeepeej nes³e. “
3) efjPeJn& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee, ’Yeeb[Jeue yeepeej cnCepes Demes keWÀê keÀer pes leju e SsJepee®es
oerIe&keÀeueerve J³eJenej keÀjles.“
Yeeb[Jeue yeepeeje®eer j®evee :
Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeeje®³ee j®evesle ÒeecegK³eeves efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. ³eele
mejkeÀejer ÒeefleYetefce yeepeej, DeewÐeesefiekeÀ ÒeefleYetefce yee peej, efJekeÀeme efJeÊemebmLee Je efJeÊeer³e ceO³emLe
Fl³eeoer.
1) mejkeÀejer ÒeefleYetefce yeepeej :
³eeuee®e efieuì Sp[ yeepeej Demesner cnCeleele. ³ee yeepeejele mejkeÀejer Je efvecemejkeÀejer
jesK³eeb®³ee Kejsoer -efJe¬eÀer®³ee yeepeejeuee mejkeÀeje r ÒeefleYetefce yeepeej Demes cnCeleele. ³ee yeepeejele
ì^sPejer efyeu e, mejkeÀejer keÀpe&jesKes, yeeB [dme ³eeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer kesÀueer peeles. ³ee yeepeejele kesÀueermunotes.in

Page 89

89peeCeejer iegbleJeCetkeÀ ner keÀceer GlHeVe osCeejer Demeueer lejer megjef#ele De meles. ÒeecegK³eeves ³ee yeepeejele
Deej.yeer.Dee³e., J³eeHeejer yeBkeÀe, yeBkesÀlej efJeÊeer³e mebmLee Goe. LIC, IDBI, ICICI, GIC
Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees.
2) DeewÐeesefiekeÀ jesKes yeepeej :
p³ee yeepeejele GÐeesie J³eJemee³e mLeeHeve keÀjC³eem eeþer kebÀHev³ee MesDeme&, ef[yeW®eme&, yeeB[
Fl³eeoer efJeketÀve oerIe&keÀeueerve Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjleele ,³ee yeepeejeme DeewÐeesefiekeÀ jesKes yeepeej Demes
cnCeleele.
De) veJejesKes yeepeej :
³eeuee veJ³ee ÒeefleYetleer®ee yeepeej efkebÀJee Ò eeLeefcekeÀ Yeeb[Jeue yeepeej cnCeleele. Heefnu³ee®e
JesUsuee keÀe{uesu ³ee MesDeme&, ef[byes®eme&, yeeB [dme Fl³eeoer mJeªHeele veJeerve ceewefêkeÀ Yeeb[Jeue GYeejCes ns
ÒeeLeefcekeÀ Yeeb[Jeue yeepe eje®es keÀe³e& Deens.
ye) og³³ece jesKes yeepeej :
³eeuee pegv³ee ÒeefleYetleer®ee efkebÀJee efJeÐeceeve jesKes yeepeej Demes cnCeleele. SkeÀoe Òe®eefuele
Peeuesu³ee keÀpe&jesK³eeb®eer J³ekeÌleer -J³ekeÌleer ceO³es, mebmLee -mebmLeebceO³es Kejsoer efJe¬eÀer keÀjCeeN³ee
yeepeejeuee og³³ece jesKes yeepeej Demes cn Celeele.
3) yeBkesÀlej efJeÊeer³e mebmLee :
Keepeieer #es$eeleerue GÐeesieebvee ceO³ece Je oerIe&keÀeueerve keÀpe&HegjJeþe keÀjC³eemeeþer ³ee yeBkesÀlej
efJeÊeer³e mebmLeeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. Goe. Yeejleer³e DeewÐeesefiekeÀ efJeÊe ceneceb[U
(IFCI) 1948, Yeejleer³e DeewÐeesefiekeÀ Hele Je iegbleJeCetkeÀ ceneceb[U (ICICI) 1955, Yeejleer³e
DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme yeBkeÀ (IDBI) 1964, Yeejleer³e DeewÐeesefiekeÀ iegbleJeCetkeÀ yeBkeÀ (IIBI) 1995
lemes®e Dee³eele -efve³ee&le yeBkeÀ (EXIM )1962 Fl³eeoer. lemes®e jep³e HeeleUerJej keÀpee&®eer GYeejCeer
keÀjC³eemeeþer jep³e efJeÊe ceneceb[U (STC) , jep³e DeewÐeesefiekeÀ ceneceb[U (SIC) ³ee yeBkesÀÊej
mebmLee mLeeHeve keÀjC³eele Deeu³ee.
4) efJeÊeer³e ceO³emLe :
³ee efJeÊeer³e ceO³emLee bceO³es ce®e¥ì yeBkeÀ, c³eg®egDeue HebÀ[, efJecee kebÀHev³ee, HesvMeve efveOeer Je
ÒeeefJn[bì HebÀ[, Heleopee& þjefJeCeeN³ee mebmLee, Hele Je nceer mebmLee, JnW®ej ke@ÀefHeìue kebÀHev³ee Je ueerefpebie
kebÀHev³ee Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. JesieJesieUîee ceeiee&ves ye®eleer ieesUe keÀjCes Je oerIe&keÀeueerve
Yeeb[Jeuee®eer iejpe YeeieefJeC³ee®es keÀece efJeÊeer³e mebmLeebkeÀ[tve Heej Hee[ues peeles. GÐeesie mebmLeebveer efkebÀJee
kebÀHev³eebveer veJ³eeves efJe¬eÀermeeþer keÀe{uesu³ee YeeieYeeb[Jeue ³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjCes, Deb[j jeF&ìj
cnCetve keÀece keÀjCes lemes®e uesPeerce kebÀHev³eeb®³ee ceeO³eceeletve Yee[s leÊJeeJej DeJepe[ ³eb$emeeceûeer
HegjefJeCes ³ee mesJee HegjefJeu³ee peeleele. Yeejleele meO³ee efJeÊeer³e mebmLeebceO³es c³eg®egDeue men³ees ie efveOeer®ee
Jeeìe KetHe ceesþîee ÒeceeCeeJej Deens.munotes.in

Page 90

90Yeeb[Jeue yeepeeje®eer YetefcekeÀe (Role of Capital Market ):
osMe mJeleb$e Peeu³eeveblej osMeele oerIe&keÀeueerve iegbleJeCetkeÀermeeþer lemes®e Yeeb[Jeue yeepeeje®ee
efJekeÀeme JneJee ³eemeeþer Y eeb[Jeue yeepeejeves cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe Heej Hee[ueer.
1) efveOeer GYeejCes :
1951 ®³ee Heefnu³ee Heb®eJeeef³eespevesHe³e¥le osMeele oerIe&keÀeueerve Yeeb[Jeuee®eer iejpe YeeieefJeC³ eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCee je efveOeer
GYeejC³ee®es keÀece Yeeb[Jeue yeepeejeletve keÀjC³eele Deeues. ³eeceO³es J³eeHeejer yeBkeÀe, peerJeve efJecee Je
³et.ìer.Dee³e. ³eemeejK³ee mebmLeebveer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe Heej Hee[ueer.
2) ye®ele ieesUe keÀj Ces :
Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeej kegÀìgbye, J³ekeÌleer, iegbleJeCetkeÀoej ³eeb®³eekeÀ[tve ye®eleer ieesUe keÀ©ve
l³eeb®es oerIe&keÀeueerve Yeeb[Jeuee®eer iejpe YeeieefJeC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀerle ªHeeblejCe keÀjC³ee®es keÀece
keÀjlees. l³eemeeþer ³e e IeìkeÀebvee DeekeÀ3) keÀpee&T efveOeer®eer GHeueyOelee :
Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeejekeÀ[tve oerIe&keÀeueerve Je ceO³ecekeÀeueerve keÀpe& GYeejCeer kesÀueer peeles.
keÀeueeblejeves ner keÀpex Hejle kesÀueer peeleele Je Hegvne veJ³eeves keÀpe& Iesleueer peeleele ns ®e¬eÀ DeJ³eenleHeCes
®eeuet jenles. DeMeeÒekeÀejs Yeeb[Jeue yeepeejele DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee osC³eemeeþer efveOeer
GHeueyOe kesÀuee peelees.
4) efJekeÀemeeuee ®eeuevee o sCes :
Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeejele DeuHe ojele Yeeb[Jeue GYeejCeer kesÀueer peeles. ³ee Yeeb[Jeuee®ee
JeeHej GÐeesiemebmLesle oerIe&keÀeueerve iegbleJeCetkeÀ GYeer keÀjC³eemeeþer kesÀuee peele Demelees. l³eecegUs
DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee ®eeuev ee efceUles.
5) efJeefJeOe mesJeeb®ee ueeYe :
Yeeb[Jeue yeepeejeleerue IeìkeÀebkeÀ[tve ³eeceO³es iegbleJeCetkeÀoej, GÐeespekeÀ, J³ekeÌleer, mebmLee,
mejkeÀej ³eebvee efJeefJeOe mesJee GHeueyOe keÀ©ve efou³ee peeleele. GÐeesieOebÐeebveer efJe¬eÀerme keÀ e{uesu³ee Yeeie
Yeeb[Jeue, l³eeb®es J³eJemLeeHeve, MesDeme& efJe¬eÀerletve efkeÀceeve Yeeb[Jeue ieesUe keÀjC³ee®eer nceer osCes, peer
letì efvecee&Ce nesF&ue leer Ye©ve keÀe{Ces Fl³eeoer mesJee HegjefJeu³ee peeleele.
6) ceeieemeuesu³ee ÒeosMee®ee efJekeÀ eme :
Yeeb[Jeue yeepeejeleerue keÀener mebmLeebveer ceeieeme efJeYeeiee®ee efJekeÀeme kesÀuesuee Deens. Goe.
veeyee[&keÀ[tve ûeeceerCe Je DeefJekeÀefmele Yeeieele Hee³eeYetle megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osC³ee®es keÀe³e&
keÀjC³eele Deeues. ³eeceO³es jmles , peueefmeb®eve megefJeOee, efJeÐegle HegjJeþe Fl³eeoer.
7) jespeieeje®³ee mebOeer efvecee&Ce keÀjCes :
Yeeb[Jeue yeepeeje®³ee efJekeÀemeecegUs meJe& #es$eele Goe. Mesleer Je mebueive #es$e, jmles, Hetue
yeebOeCes, GÐeesiee®eer GYeejCeer keÀjCes lemes® e ìsueerHeÀesve, jsuJes, peueJeenletkeÀ, nJeeF& JeenletkeÀ Fl³eeoermunotes.in

Page 91

91DeveskeÀ #es$eele ceesþîee ÒeceeCeeJej jespeieeje®³ee mebOeer efvecee&Ce keÀjC³eele Deeu³ee. meO³ee keÀener
GÐeesieebceO³es 100… iegbleJeCetkeÀeruee mejkeÀejves HejJeeveieer efoueer Deens. l³eecegUs ûeeceerCe Yeeieele
efJeMes8) efJeosMeer Yeeb[Jeuee ®eeÒeJeen :
Yeeb[Jeue yeepeej ne efJeosMeer Yeeb[Jeue osMeele Deeke=À<ì keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjlees. cnCetve
Yeejleeves osMeele iegbleJeCetkeÀer®es ÒeceeCe Jee{eJes ,³eemeeþer “Make in Invest” ³eemeejKes keÀe³e&¬eÀce
jeyeefJeues Deensle. l³eecegUs DeveskeÀ #es$eele HejkeÀer³e iegbleJeCegkeÀer®es ÒeceeCe Jee{ues Deens. Deepe DeveskeÀ
#es$eele Goe . He³e&ìve #es$e, ne@ìsue J³eJemee³e, Hee³eeYetle megefJeOee ³ee #es$eele 100 ìkeÌkesÀ HejkeÀer³e
iegbleJeCetkeÀer®eer HejJeeveieer mejkeÀejves efoueer Deens.
9) Deepeejer GÐeesieeb®es HegveJe&meve :
Yeeb[Jeue yeepeejeleerue efJeefJeOe efJeÊeer³e mebmL eebveer pes GÐeesie Deepeejer Deensle DeMee GÐeesieeb®es
HegveJe&meve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. DeMee HegveJe&meveemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej efveOeer DeeJeM³ekeÀ Demelees.
³eemeeþer IDBI, ICICI, UTI ³eemeejK³ee mebmLeebveer Yeeb[Jeueer ceole HejkeÀer³e ®eueve mJe©Heele,
keÀpe& GYeejCeer Òel³e#e Yeeie Yeeb[Jeue Kejsoer ³eemeeþer DeeefLe&keÀ ceole kesÀueer Deens. Deepe mejkeÀej®³ee
DeKel³eejer ceO³es keÀe³e&jle Demeuesues GÐeesie Deepeejer DeJemLesceO³es Deensle. Goe. SDej Fbef[³ee.
10) iegbleJeCetkeÀer® ³ee mebOeer :
Yeeb[Jeue yeepeejecegUs meJe&meeceev³e ueeskeÀebvee Yeeb[Jeue yeepeejele yee@[dme, keÀpe&jesKes,
ef[yeW®eme& ³eeceO³es iegbleJeCetkeÀer®eer mebOeer GHeueyOe keÀ©ve efoueer peele Deens.
5.6 ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeej efJeYeepeve (SEGME NTATION OF
RURAL CREDIT MARKET)
pej ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeej GÊece ÒekeÀejs mHeOee&lcekeÀ Je menpelesves osMeele keÀe³e& keÀjerle
Demeleerue lej l³eeb®³ee DeY³eemee®eer iejpe YeemeCeej veener .Hejbleg YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue
osMee®ee efJe ®eej keÀjlee ³ee ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeeje®ee pesJe{îee ÒeceeCeeceO³es efJekeÀeme Jne³euee
Heeefnpes lesJe{îee ÒeceeCeeceO³es Peeuesuee efomele veener. keÀejCe Yeejleele peJeUHeeme 70… ueeskeÀmebK³ee
ner ûeeceerCe Yeeieele jenles. l³eeb®ee cegK³e J³e Jemee³e ne Mesleer Deens DeeefCe Mesleeruee HeleHegjJeþe keÀjCeeN³ee
mebmLee osMeeceO³es KetHe keÀceer Deensle. l³eecegUs ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeej HetCe& mHeOexHeemetve KetHe otj
Deens. ³ee yeepeejele ceesþîee ÒeceeCeeJej DeHetCe& mHeOee& Dee{Ules. ³ ee yeepeejele HeleHegjJeþe ceeieCeer Je
HegjJeþe ³eeletve efveefM®ele nesle Demelees l³eeJe©ve J³eepe oj efveefM®ele nesle Demelees.
J³eeK³ee :
p³ee yeepeejele Hele ceeieCeer Je¬eÀ Je HeleHegjJeþe Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee ísoleele lesLes efkebÀcele
efveM®e leer nesles cnCepes®e J³eepeoj efveefM®ele neslees. DeMee yeepeejeme HeleHegjJeþe yeepeej Demes cnCelee
³esF&ue.munotes.in

Page 92

92ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeeje®es JeieeakeÀjCe :
meO³ee ûeeceerCe YeeieeceO³es HeleHegjJeþe keÀjCeeN³ee keÀener mebmLeelcekeÀ mebIeìvee De metve l³eeb®³ee
ceeO³eceeletve ceeHeÀkeÀ J³eepeojebceO³es HeleHegjJeþe kesÀuee peelees. Hejbleg HetJeea®³ee keÀeUer p³eeJesUer
mebmLeelcekeÀ ³eb$eCee HeleHegjJeþe keÀjC³eemeeþer De#ece nesl³ee l³eeJesUer efyeiej mebmLeelcekeÀ ³eb$eCeskeÀ[tve
ceesþîee Òecee CeeJej HeleHegjJeþe kesÀuee peele neslee. Hejbleg ns efyeiej mebmLeelcekeÀ IeìkeÀ ceesþîee ÒeceeCeeJej
keÀpe& IesCeeN³ee ueeskeÀeb®es Meesles 50… He³e¥le J³eepe oj DeekeÀejle D emele.
ûeeceerCe HeleHegjJeþîee®es ñeesle / ceeie& :
ûeeceerCe HeleHegjJeþ îee®es JeieeakeÀjCe Keeueerue ñeesleeb®³ee ceeO³eceeletve mHe<ì keÀjlee ³esles ³eeceO³es
mebmLeelcekeÀ Je efyeiej mebmLeelcekeÀ Demes JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.
De) mebmLeelce keÀ ñeesle / ceeie& :
1) mejkeÀej (Government ):
ûeeceerCe Yeeieele efJeMesmejkeÀej nes³e. ³eeJesUer ûeeceerCe DeLe&J³eJemLesle ogmJeªHe OeejCe keÀjles ,l³eeJesUer DeMee DeLe&J³eJemLesuee yeensj keÀe{C³ee®es keÀece mejkeÀejkeÀ[tve kesÀues
peeles. DeMeeJesUer mejkeÀejkeÀ[tve DeeefLe&keÀ mJeªHee®eer ceole kesÀueer peele Demeles.
2) menkeÀejer mebmLee (Coopertive Institutions ):
mebmLeelcekeÀ HeleHegjJeþîee®ee ogmeje meJee&le cenÊJee®ee ceeie& cnCepes menkeÀejer mebmLee nes³e
p³ee mejkeÀej®³ee DeefOeHel³eeKeeueer keÀe³e& keÀjleele. ³ee menkeÀejer mebmLe ebceO³es keÀe³e&#ecejerl³ee
HeleHegjJeþe keÀjC³ee®eer #ecelee Deens. Yeejleer³e HeleHegjJeþîeele menkeÀejer mebmLeebvee DeefleMe³e cenÊJee®es
mLeeve Deens.
De) ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer mebmLee (Primary Cooperative Institutions ):
ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer HelemebmLee ne SkeÀ ûeeceerCe Yeeieeleerue HeleHegjJeþîee®ee ñeesle cnCetve
DeesUKeuee peelees. ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer mebmLee ner ûeeceerCe Yeeieeleerue meYeemeoebveer SkeÀ$e ³esTve ûeeceerCe
Yeeieemeeþer HegleHegjJeþe keÀjCeejer mebmLee cnCetve DeesUKe ueer peeles. ûeeceerCe Yeeieele menkeÀeje®eer Je
SkeÀceskeÀebvee ceole keÀjC³ee®eer YeeJevee Jee{erme ueeieeJeer ,³eemeeþer ³ee ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer mebmLee
cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[leele. ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer mebmLesceO³es meYeemeo ns Yeeie Yeeb[Jeue HegjJeerle
Demeleele. Òel³eskeÀ meYeemeoeuee efkeÀceeve jkeÀces®es keÀener Yeeie I³eeJes ueeieleele.
ye) efpeune ceO³eJeleea menkeÀejer yeBkeÀ (Distric Central Cooperative Bank ):
ner efpeune HeeleUerJej keÀe³e&jle DemeCeejer menkeÀejer HeleHe gjJeþe mebmLee Demeles. ner ÒeecegK³eeves
ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer HeleHegjJeþe mebmLeebvee keÀpe&HegjJeþe keÀjerle Demeles. lemes®e leer ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer
HeleHegjJeþe mebmLee Je jep³e menkeÀejer yeBkeÀ ³ee ceOeuee ogJee cnCetve keÀece Heenles. efpeu ne ceO³eJeleea
menkeÀejer yeBkesÀ®eer j®evee Je keÀecekeÀepe iegbleeiegbleer®es Demeles. efpeune ceO³eJeleea menkeÀejer yeBkesÀMeer
meueiveerle Demeuesu³ee ÒeeLeefcekeÀ mebmLeebvee DeuHe, ceO³ece Je oerIe&keÀeueerve mJeªHee®ee HeleHegjJeþe
keÀjC³ee®es keÀe ce efpeune ceO³eJeleea yeBkesÀÜejs kesÀues peeles.munotes.in

Page 93

93keÀ) jep³e menkeÀejer yeBkeÀe / efMeKej yeBkeÀ (State Cooperative Bank ):
menkeÀejer HeleHegjJeþîee®³ee ef$emlejer³e j®evesle jep³e menkeÀejer yeBkesÀ®es cenÊJee®es mLeeve
Deens. jep³eeleerue efpeune ceO ³eJeleea yeBkeÀeb®³ee mlejeJej jep³eeleerue jep³e menkeÀejer yeBkeÀe keÀece Heenle
Demeleele. efpeune ceO³eJeleea yeBkeÀebvee keÀpe&HegjJeþe keÀjC³ee®es cenÊJee®es keÀe³e& jep³e menkeÀejer yeBkeÀe
keÀjerle Demeleele. jep³e menkeÀejer yeBkeÀe ³ee efpeune ce O³eJeleea menkeÀejer yeBkeÀe Je veeCesyeepeej ³ee ceOeuee
ogJee cnCetve keÀece Heenleele DeeefCe yeepeejeletve keÀpe& GYee©ve ner yeBkeÀ efpeune ceO³eJeleea yeBkeÀebvee
keÀpe&HegjJeþe keÀjles.
3) YetefJekeÀeme yeBkeÀe (Land Development Bank ):
Mesleerce O³es keÀe³ece mJeªHee®³ee megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer lemes®e ceesþer ³eb$emeeceûeer
Kejsoer keÀjCes, veJeerve peceerve Kejsoer keÀjCes, peueefmeb®evee®³ee megefJeOee efvecee&Ce keÀjCes, ³eemeeþer
oerIe&keÀeueerve HeleHegjJeþe DeeJeM³ekeÀ Demelees. ne HeleHegjJeþe keÀjC³ee®es keÀece YetefJekeÀeme yeBkeÀe keÀjleele.
meO³ee Yeejleele YetefJekeÀeme yeBkeÀe DeefmlelJeele veenerle .HejblegHetJeea YetefJekeÀeme yeBkeÀeb®es keÀe³e&
Devev³emeeOeejCe nesles.
4) J³eeHeejer yeBkeÀe (Commercial Bank ):
Yeejleele Mesleer #es$e ne DeLe&J³eJemLes®ee Hee³ee ceeveuee peelees. lees Hee³ee cepeyetle yeveefJeC³ee®es
keÀece HeleHegjJeþîee®³ee ceeO³eceeletve kesÀues peeles. ³ee Mesleer #es$eeuee kesÀuee peeCeeje HeleHegjJeþe menkeÀejer
mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve keÀc eer neslees ,lesJne lees HeleHegjJeþe keÀjC³ee®es keÀe³e& J³eeHeejer yeBkeÀe keÀjleele. ³ee
yeBkeÀe Mesleeruee DeuHe, ceO³ece Je oerIe&keÀeueerve keÀpe&HegjJeþe DeuHe J³eepeojele keÀjleele.
ye) efyeiej mebmLeelcekeÀ ñeesle ceeie& (Non-Institutional Resou rces):
YeejleemeejK³ee Òe®eb[ ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee osMeele HeleHegjJeþe keÀjCes ne SsjCeer®ee efJeDeens. keÀejCe Mesleer ne ÒecegKe J³eJemee³e Demeu³eeves ³ee Mesleer #es$eeuee DeeJeM³ekeÀ HeleHegjJeþe keÀjC³ee®es
keÀece iesu³ee 70 JemebmLeelcekeÀ IeìkeÀeb®eer ceole I³eeJeer ueeieles .l³ee®es ÒeceeCe ceesþîee ÒeceeCeeJej meO³ee vemeues lejer DeveskeÀ
jep³eele ³ee efyeiej mebmLeelcekeÀ IeìkeÀebkeÀ[tve keÀener ÒeceeCeele HeleHegjJeþe kesÀuee peelees. ³ee ceeiee¥veer
keÀpe&HegjJeþe keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®ee Heg{erue ÒeceeCes meceeJesMe kesÀuee peelees.
1) veelesJeeF&keÀ (Relatives ):
Mesleer #es$eele yeN³ee®e JesUe MeslekeÀjer efkebÀJee Meslecepetj DeeHeu³ee D e[®eCeer mees[efJeC³eemeeþer
DeeHeu³ee peJeU®³ee veelesJeeF&keÀebkeÀ[tve HewMee®³ee mJeªHeele keÀpe& keÀe{leele. ³eele J³eepee®ee oj keÀceer
Demelees. ³eeceO³es keÀpe& osCeejer J³ekeÌleer Deieoer peJeU®eer Demeu³eeves keÀener JesUe efyeveJ³eepeer keÀpe& ef oues
peeles .Demes keÀpe& keÀe{Ceejs ueeskeÀ ûeeceerCe Yeeieeleerue Yetefcenerve MeslekeÀjer, Meslecepetj ,meerceeble MeslekeÀjer
Demeleele.
2) MeslekeÀjer meeJekeÀej (Farmer Lender ):
³ee ÒekeÀej®ee HeleHegjJeþe ceesþs MeslekeÀjer ueneve MeslekeÀN³eebv ee keÀjerle Demeleele. ceesþîee
MeslekeÀN³eeb®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer ®eebieueer Demeu³eekeÀejCeeves ieeJeeleerue ueneve MeslekeÀN³eebvee
De[®eCeeR®³ee JesUer keÀpe& HegjJeþe ³ee ceesþîee MeslekeÀN³eebkeÀ[tve kesÀuee peelees. l³ee ceesþîee MeslekeÀN ³eebveemunotes.in

Page 94

94MeslekeÀjer meeJekeÀej cnìues peeles. ³eeb®³eekeÀ[s keÀpe& osC³ee®ee kegÀþu³eener ÒekeÀej®ee HejJeevee vemelees.
³eeb®ee J³eepee®ee oj OebosJeeF&keÀ meeJekeÀejebHes#ee leguevesves keÀceer Demelees.
3) OebosJeeF&keÀ meeJekeÀej (Commercial Lender ):
OebosJeeF&keÀ meeJekeÀejeb®ee J³eJemee³e ne efHe{erpeele Demelees. ns meeJekeÀej keÀpe& osleevee keÀpe&oej
l³ee®³ee HejleHesÀ[er®³ee keÀe³e&#eceles®ee efJe®eej keÀ©ve keÀpe&HegjJeþe keÀjerle Demeleele. keÀpe& Ðee³e®es efkebÀJee
osT ve³es ne meJe&mJeer efveCe&³e ³ee meeJekeÀejebJej DeJeuebyetve Demelees. Hejbleg p³eeJesUer keÀpe& HegjJeþe kesÀuee
peelees .l³eeJesUer J³eepee®ee oj ne 25 ìkeÌkesÀ les 50 ìkeÌkesÀ He³e¥le Demelees l³eecegUs ns OebosJeeF&keÀ
meeJekeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej MeslekeÀjer, Mesle cepetj, DeuHeYetOeejkeÀ MeslekeÀjer ³eeb®es ceesþîee ÒeceeCeeJej
Mees4) J³eeHeejer (Merchants ):
Yeejleele keÀpe& HegjJeþe keÀjCeeje DeeCeKeer SkeÀ efyeiej mebmLeelcekeÀ ñeesle cnCepes J³eeHeejer
nes³e. ns J³eeHeejer MeslekeÀN³ eeb®³ee MesleeJej HeerkeÀ IesC³eemeeþer HeleHegjJeþe keÀjerle Demeleele .yeN³ee®e JesUe
ns J³eeHeejer MesleeceO³es HeerkeÀ le³eej Peeu³eeveblej les HeerkeÀ J³eeHeeN³eebvee osC³ee®es yebOeve Demeles. ns efHekeÀ
J³eeHeeN³eebvee efJeketÀve Deeuesu³ee HewMeele tve keÀpee&®eer HejleHesÀ[ kesÀueer peeles. cee$e ³eeceO³es J³eeHeejer
Jeiee&keÀ[tve MeslekeÀN³eebvee osC³eele ³esCeeje ceesyeouee ne keÀceer Demelees DeMee JesUer ne J³eeHeejer Jeie& ceesþîee
ÒeceeCeeJej MeslekeÀN³eeb®es MeesûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeeje®eer JewefMe<ìîes (Features of Rural Credit Market ):
1) ceeefnleer®eer ce³ee&oe (Limitation of Information ):
HeleHegjJeþe yeepeejeceO³es ceeefnleer®eer ce³ee&oe ns SkeÀ cenÊJeHetCe& JewefMe<ìîe Deens. ûeeceerCe
HeleHegjJeþe yee peejele ÒeecegK³eeves oesve ÒekeÀej®³ee cetueYetle ceeefnleer®³ee ce³ee&oe Demeleele. SkeÀ cnCepes
keÀpee&®ee JeeHej keÀmee keÀjeJee ³eemebyebOeer ceeefnleer®ee DeYeeJe Je ogmejs cnCepes keÀpee&®eer HejleHesÀ[
efveCe&³ee®³ee meboYee&le ceeefnleer®ee DeYee Je efkebÀJee ce³ee&oe ³eecegUs ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeej ne keÀenerJesUe
HeleHegjJeþe keÀjC³eeme De³eMemJeer þjlees.
2) efJeYeepeve (Distribution ):
ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeeje®es ogmejs meJee&le cenÊJee®es JewefMe<ìîe cnCepes HeleHegjJeþe yeep eeje®es
efJeYeepeve nes³e. ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeejele kesÀuee peeCeeje HeleHegjJeþe ne Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀekeÀ[tve
kesÀuee peele Demelees. efJeMesDemeleele Hejbleg les SkeÀe efJeefMe<ì #es$eeyeensj keÀpe&HegjJeþe keÀjC³eeme ìeUeìeU keÀjleele.
3) HejmHej mebyebOe (Relations ):
HejmHej mebyebOe ns ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeeje®es cenÊJee®es ue#eCe Deens. ³eeceO³es DeeHeCe
HejmHej HeleHegjJeþîee®es J³eJenej Heej Hee[t MekeÀlees. efJeMesmeeJekeÀejeb®eer Òeeflecee efkebÀJee l³eeb®es mLeeve keÀceer keÀje³e®es Demesue lej ûeeceerCe Yeeieele Del³euHe J³eepe
ojeves HeleHegjJeþe keÀjCes ns Deens. yengleebMeer ûeeceerC e Yeeieeleerue meeJekeÀej l³eeb®ee SkeÀcesJe J³eJemee³e
cnCetve keÀpee&Jej J³eepe Iesle veenerle. ³eeceO³es Þeerceble peceerveoej, ogkeÀevekeÀej efkebÀJee HeerkeÀ efJe¬eÀer®es
J³eJenej keÀjCeejs J³eeHeejer ³eeb®ee meceeJesMe neslees. efJeYeeefpele yeepeejH esþsle ns peeCetve DeeM®e³e& nesTmunotes.in

Page 95

95MekeÀle veener .keÀejCe peceerveoej yengOee l³eeb®³ee Yee[skeÀ© efkebÀJee Meslecepegjebvee Þes³e osleele pesLes ns
peceerveoej efkebÀJee J³eeHeejer MeslekeÀN³eebvee keÀpe& osleevee l³eeb®³eekeÀ[tve les Oeev³e Kejsoer keÀjl eele.
4) jsMeefvebie (Rationing ):
DeveewHe®eeefjkeÀ HeleHegjJeþe yeepeejeceO³es keÀpe&oejeuee keÀpe& oel³eekeÀ[tve efkeÀleer ÒeceeCeele keÀpe&
HegjJeþe kesÀuee peeT MekeÀlees ,³ee®eer ce³ee&oe efouesueer Demeles. cnCepes efkeÀleer ÒeceeCeeceO³es l³ee®e s JeeìHe
kesÀues peeT MekeÀles ,ns ³ee yeepeeje®es cenÊJee®es JewefMe<ìîe Deens. Heefnu³ee ¢ef<ì#esHeele Demes ue#eele ³esles
keÀer,keÀesCeleener meeJekeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej HeleHegjJeþe keÀe keÀjlees? leLeeefHe ³ee efþkeÀeCeer jsMeefvebie®ee
DeLe& De mee Iesleuee peelees keÀer, ®eeuet J³eepeojele SKeeoe keÀpe&oej DeefOekeÀ keÀpe& IesT F&ef®íle Demesue ,
Hejbleg lees les IesT MekeÀle veener.
5) Devev³elee (Diffentiability ):
Debeflecele: DeveewHe®eeefjkeÀ Hele J³eJenejebceO³es meeceev³ele: meeJekeÀej ³ eebvee DeeJe[le veenerle keÀer
l³eeb®es keÀpe&oej SkeÀe ñeesleeHes#ee DeefOekeÀekeÀ[tve keÀpe& Iesle Demeleele, les Deeûen Oejleele keÀer
keÀpe&oejeves l³eeb®³eeMeer HetCe&HeCes J³eJenej keÀjeJesle. cnCepes®e DeeJeM³ekeÀ keÀpee&meeþer Flej keÀesCel³eener
keÀpe&oej evesl³eeb®³eeMeer mebHeke&À meeOelee keÀecee ve³es.
6) J³eepeojeleerue HeÀjkeÀ (Difference in Interest ):
DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeejebceO³es J³eepee®es oj ns efYeVe
Demeu³ee®es Dee{Utve Deeues. efJeMeskeÀceer ,lej DeveewHe®eeefjkeÀ yeepeejele J³eepee®es oj peemle Deensle. Yeejleele ne J³eepeoj 25 ìkeÌkesÀ le s
50 ìkeÌkesÀ He³e¥le efomelees, lej HeeefkeÀmleeveele lees 78.5 ìkeÌkesÀ S Je{e efomelees.
5.7 meejebMe (CONCLUSION) :
³ee ÒekeÀjCeeceO³es ûeeceerCe yeepeeje®es efJeYeepeve mHe<ì kesÀues Deens. lemes®e ûeeceerCe yeepeej
efJeYeeieCeer®eer JewefMe<ìîes osKeerue DeY³eemeueer Deensle. ûeeceerCe Yet -yeepeej, ûeeceerCe Yet -efJeYee pevee®eer
keÀejCes Je lemes®e Yet efJeYeepeve keÀceer keÀjC³eemeeþer Ghee³e³eespevee osKeerue ³ee ÒekeÀjCeeceO³es mHe<ì
kesÀuesu³ee Deensle.
5.8 ÒeMve (QUESTIONS)
1) ûeeceerCe HeleHegjJeþe yeepeeje®es efJeYeepeve mHe<ì keÀje.
2) ûeeceerCe Yeeb[Jeue yee peeje®es efJeYeepeve mHe<ì keÀje.
3) ûeeceerCe Þece yeepeeje®es efJeYeepeve mHe<ì keÀje.
4) ûeeceerCe Yet -yeepeeje®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
5) ûeeceerCe yeepeeje®es efJeYeepeve mHe<ì keÀje.munotes.in

Page 96

965.9meboYe& ûebLe (REFERENCES) :
1.DeeefLe&keÀ Je=×er De eefCe efJekeÀeme (2011) Òee. efJeÇue meesveeJeCes Je ®ebêceesnve peesMeer (Mesþ
ÒekeÀeMeve)
2.Je=×er Je efJekeÀemee®es DeLe&Meem$e (2011) -Òee. [e@. pes. SHeÀ. Heeìerue (HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve)
3.Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee -Þeer. efvejbpeve keÀesUbyes
4.J³eeJemeee f³ekeÀ DeLe&Meem$e -S®e.S®e. Deì^eJeuekeÀj (Mesþ ÒekeÀeMeve)
5.Basu Kaushik (1998), Analytical Development Economics, New
Delhi.
6.Ray Debraj (2004), Developmen Economics, New Delhi.
7.www.Google.com

munotes.in

Page 97

97IeìkeÀ -3
6
efJekeÀemee®es met#c eue#eer DeLe&Meem$e -II
IeìkeÀ j®evee :
6.0 GefÎ<ìs
6.1 Iejiegleer Hele yeepeej
6.2 met#ce efJeÊe HegjJeþe
6.3 met#ceue#eer keÀewìgbefyekeÀ pevceoj efme×eble
6.4 mebmLee DeeefCe efJekeÀeme
6.5 meejebMe
6.6 ÒeMve
6.7 meboYe&ûebLe
6.0 GefÎ<ìs (OBJECTIVE S)
met#ce efJeÊe HegjJeþîee®es cenÊJe mecepetve IesCes.
met#ceue#eer keÀewìgbefyekeÀ peveveoj efme×eble DeY³eemeCes.
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Jee{erJej mebmLeeb®ee nesCeeje HeefjCeece DeY³eemeCes.
6.1 Iejiegleer Hele yeepeej (HOUSEHOLD CREDIT MARKET )
peieeleerue yeN³ee®e osMeebceOeerue G o³eesvcegKe yeepeejHesþebceO³es Iejiegleer HeleHegjJeþe Jesieeves Jee{le
Deens. ne Iejiegleer HeleHegjJeþe Jee{er®ee oj Òeceb[U HeleHegjJeþîeeHes#ee DeefOekeÀ Deens. ³eeuee peyeeyeoej
IeìkeÀ cnCepes keÀceer ®eueveel e Jee{ DeeefCe J³eepeoj, G®®e GlHeVe HeeleUer, ceeueceÊes®³ee efkebÀceleer
(Goe. ie=nefvecee&Ce) DeeefCe DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe nes³e. meO³ee®³ee keÀeUele G o³eesvcegKe osMeeb®³ee
yeepeejHesþebceO³es DeeefLe&keÀ mebkeÀìeveblej Òeceb[U HeleHegjJeþe keÀceer DeeefCe G o³eesvcegKe yeepeejHesþsle
Òeceb[U #es$eele oerIe&keÀeueerve Yeeb[Jeuee®ee menYeeie lemes®e HejosMeer yeBkeÀebkeÀ[tve osC³eele ³esCeejs keÀpe&
³eecegUs Iejiegleer HeleHegjJeþe Jee{er®ee oj ne Òeceb[U #es$eeHes#ee DeefOekeÀ jenC³ee®eer MekeÌ³elee Deens.
Iejiegleer Hele yeepeejeceO³es HeleHegjJeþe DeefOekeÀ ®eebieu³ee He×leerves Peeu³eeves ³ee yeepeejeleerue
DeefmLejlee keÀceer nesles. iegbleJeCetkeÀer® ³ee DeveskeÀ mebOeer efvecee&Ce nesTve ueneve lemes®e keÀewìgbefyekeÀmunotes.in

Page 98

98J³eJemee³eeleerue Deveske À mecem³ee keÀceer nesleele DeeefCe Iejiegleer lemes®e DeeefLe&keÀ #es$eeleerue ceeueceÊee
JewefJeO³eHetCe& yeveles. l³eecegUs Iejiegleer Hele yeepeeje®ee efJemleej nesJet ve keÀu³eeCekeÀejer HeÀe³eos DeefOekeÀ ÒeeHle
nesleele DeeefCe Iejiegleer Hele yeepee j DeefOekeÀ ueeYeoe³ekeÀ þjlees. ³ee yeepeejHesþebceO³es ûeenkeÀeb®³ee
keÀpee&Jej DeefOekeÀ Yej oslee Deeu³eeves ®eeuet Keel³eeleerue Demeblegueve otj keÀjC³eeme ceole nesF&ue.
p³eeJesUer DeLe&J³eJemLesle Iejiegleer Hele yeepeejele keÀpee&®eer JesieJeeve J ee{ nesles, l³ee®eJesUer ³eesi³e
efve³ecee®ee DeYeeJe, keÀcekegÀJele peesKeerce J³eJemLeeHeve efkebÀJee keÀe³eosMeerj DeeefCe mebmLeelcekeÀ Hee³eeYetle
megefJeOee ³ee He×leMeerj megj#ee efvecee&Ce keÀjleele. p³eeJesUer DeLe&J³eJemLesle lespeer®eer DeJemLee efvecee&Ce
Peeuesueer Demeles l³eeJesUer Iejiegleer HeleHegjJeþe Jee{erJej l³ee®ee HeefjCeece nesF&ue. Hejbleg DeeefLe&keÀ, efJeJeskeÀer
DeeefCe mebmLeelcekeÀ Hee³eeYetle megefJeOeebMeer lees megmebiele Demesue. GÐeesvcegKe yeepeejer efJeMJeeceO³es Del³eb le
DevegketÀue peeieeflekeÀ jesKelee DeeefCe DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer ³eecegUs Iejiegleer Hele yeepeeje®eer Hele Jee{ueer
Deens. cnCetve®e peeieeflekeÀ J³eepeojele Jee{ efkebÀJee peeieeflekeÀ Jee{ ceboeJeCes ³eecegUs Iejiegleer leeuesyebo
³eeJej DeefOeke À leeCe ³eslees DeMee ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerle Iejiegleer leeuesyebo Deeleerue leeCee®ee HeefjCeece ³ee
#es$eeJej nesT MekeÀlees. Goe. ceeueceÊes®es oj keÀceer nesCes lemes®e GHeYeesie keÀceer nesT MekeÀlees.
Go³eesvcegKe osMeebceO³es DeveskeÀ mecem³e e GÓJeu³ee Deensle. Goe. 2002 ceO³es keÀesefj³eele Iejiegleer
keÀpee&®³ee JesieJeeve Jee{ercegUs efpeboieerle vemeuesueer keÀpex DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ efoJeeUKeesjerle Peeuesueer Jee{
DeMee mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. lej keÀener ³egjesefHe³eve osMeebceO³es Iejiegleer Hele keÀpee&®³ee
JeeHejecegUs DeLe& Je GHeefmLele yee¿e meceleesue efyeIe[Ces Iejiegleer J³eepe DeeefCe efJeefvece³e oj peesKeerce ³ee
ef®eblee efvecee&Ce Peeu³ee Deensle. lemes®e DeeefMe³ee ,DeeefÖeÀkeÀe Je Flej Yeeieele Iejeb®es J ee{les oj DeeefCe
leejCe keÀpe& ³eeyeeyele meeJeOeefiejer yeeUieCes DeeJeM³ekeÀ Deens. cnCetve®e G o³eesvcegKe osMee®³ee
yeepeejebceO³es osMee®eer DeeefLe&keÀ Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Hele yeepeeje®ee meeJekeÀeMe GHe³eesie
Jee{C³eemeeþer DeeefCe HeÀkeÌ le peesKeceer®es efJeefJeOeerkeÀjCe megOeejC³eemeeþer Iejiegleer Hele yeepeeje®ee efJemleej
ne Del³eble ³eesi³e ceeie& Demet MekeÀlees. lejer mebyebefOele megj#ee Jee{C³eeHeemetve jesKeC³eemeeþer G o³eesvcegKe
yeepeejeleerue OeesjCekeÀl³ee¥veer ®eej ÒecegKe yeeyeeRkeÀ[s ue#e efoues Heeefnpes ³eeceO³es -
1.GlHeVe, efJeefvece³e oj DeeefCe J³eepeoje®es OekeÌkesÀ keÀceer keÀjC³eemeeþer efJeJeskeÀer J³eJemLeeHevee®eer
DeeJeM³ekeÀlee.
2.Iejiegleer HeleHegjJeþe keÀjC³eemeeþer meg³eesi³e ceeveob[ meeoj keÀjCes DeeefCe yeBkeÀebkeÀ[tve ®eebieu³ee
GlHeÊeer®eer ceevekesÀ DeeefCe ceeefnleer®es JeeìHe ³eeuee Òeeslmeenve osCes.
3.SkeÀ J³eeHekeÀ keÀe³eosMeerj DeeefCe efve³eecekeÀ ®eewkeÀì efvecee&Ce keÀ©ve Hee³eeYetle megefJeOee efJekeÀefmele
keÀjCes.
4.ceeefnleer®³ee GHeueyOele sle megOeejCee keÀjCes keÀer peer peesKeerce ³ee®es ³eesi³e ÒekeÀejs Meceve keÀ©ve
cetu³eebkeÀve keÀjles.
³eeJejerue Ghee³e³eespeveebcegUs Iejiegleer Hele yeepeeje®ee efJekeÀeme nesTve ueeskeÀebvee keÀu³eeCekeÀejer
ueeYe ÒeeHle nesT MekeÀleele.
6.2 met#ce efJeÊeHegjJeþe (MICRO FINANCE)
met#ce efJeÊeHegjJeþe ner mebkeÀuHevee 1970 ®³ee oMekeÀele efJekeÀefmele Peeueer. yeebiueeosMeeleerue
ûeeceerCe yeBkesÀ®es mebmLeeHekeÀ ceesncceo ³egvegme ³eebveer DeeOegefvekeÀ met#ce efJeÊeHegjJeþe GÐeesiee®eer Hee³ee YejCeermunotes.in

Page 99

99kesÀueer. l³eecegUs l³eebvee DeLe&Meeñeeleerue veesyesue HeeefjleesefefJeÊeHegjJeþe cnCepes DeeefLe&keÀ¢<ìîee Deme#ece Je ef¬eÀ³eeMeerue ueeskeÀebvee p³eeb®es JesieJesieUîee ÒekeÀej®es
GlHeVe ñeesle Deen sle DeMee ueeskeÀebvee DeeefLe&keÀ mesJee HegjefJeCes. met#ce efJeÊeHegjJeþe ³ee mebkeÀuHevesle ueIeg
GÐeesieebvee, kegÀìerj GÐeesieebvee ÒeeLeefcekeÀ mlejeJej keÀpe& HegjJeþe Je ye®ele ³ee oesvner J³eJemLee kesÀu³ee
peeJ³eele ³eemeeþer efJeÊe HegjJeþe keÀ jCes,ns cenÊJee®es keÀe³e& met#ce efJeÊe HegjJeþîee®es Deens. met#ce
efJeÊeHegjJeþe ne efyeiej mebmLeelcekeÀ ñeesle Deens.
met#ce efJeÊeHegjJeþe -J³eeK³ee (Micro Finance : Meaning) :
’DeuHe GlHeVe ieìeleerue J³ekeÌleer Je mebmLee ³eebvee keÀpee&T mJeª Heele efouesueer jkeÌkeÀce
cnCepes met#ce efJeÊeHegjJeþe nes³e.“
met#ce efJeÊeeceO³es efJeveeleejCe keÀpe&, DeuHekeÀeueerve keÀpe&, DeveglHeeokeÀ keÀpe&, leele[er®es keÀpe&,
megueYe keÀpe&, JesUs®eer ye®ele keÀjCeejs keÀpe&, leejCe keÀpe& ³ee ÒekeÀej®es keÀpee&®es J³eJenej keÀjCeejer ³eb$eCee
cnCepes met#ce efJeÊe nes³e.
met#ce efJeÊe HegjJeþîee®es cenÊJe (Significance of Micro Finance) :
DeLe&J³eJemLesle DeMee ÒekeÀej®ee SkeÀ ieì Demelees keÀer p³eeuee met#ce efJeÊe HegjJeþîee®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demele s. efJeMes1) efHe{îeeveefHe{îee ®eeuele Deeuesu³ee J³eJemee³eeme ceole :
DeuHe efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es ueeskeÀ efHe{îeeve -efHe{îee ®eeuele Deeuesues
J³eJemee³e keÀjleele. DeMee HejbHejeiele J³eJemee³eele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer met#ce efJeÊe
HegjJeþîee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ³ee J³eJemee³ee®ee Yeeie -Yeeb[JeueeJejleer kesÀuee peeCeeje Ke®e& keÀceer
Demeu³eeves ns J³eJemee³e leelHegjl³ee keÀ pee&®eer GYeejCeer DeLe&J³eJemLesle keÀjleele.
2) yeskeÀejerle Ieì :
met#ce efJeÊe HegjJeþe kesÀu³eecegUs DeuHe GlHeVe DemeCeeN³ee kegÀìgbyeebvee DeeHeu³ee J³eJemee³ee®eer
GYeejCeer keÀjlee ³esles .l³eecegUs ueeskeÀebvee keÀener ÒeceeCeele jespeieeje®³ ee mebOeer efvecee&Ce nesTve ueeskeÀeb®³ee
GlHeVeele Jee{ nesles Je jenCeerceevee®ee opee& megOeejlees.
3) efJeÍJeemeen&lee efvecee&Ce nesles :
met#ce efJeÊee®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej HegjJeþe ne ueIegGÐeesie, kegÀefìjesÐeesie ³eebvee kesÀuee peelees.
l³eecegUs ns GÐeesie meJe&meeceev³e ueeskeÀebveer GYes kesÀuesues Demeleele. l³eeb®³eele ÒeeceeefCekeÀHeCee Demelees,
me®eesìer Demeles .l³eecegUs les efve³eesefpele JesUsle keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjleele l³eecegUs keÀpe&oej Je
keÀpe&oelee ³eeb®³eele efJe ÍJeemeen&lee efvecee&Ce nesles.
4) me#eceerkeÀjCeeme ceole :
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMee®ee efJe®eej keÀjlee ceefnueeb®es me#eceerkeÀjCe keÀjC³eeme
met#ce efJeÊe HegjJeþîee®es mLeeve cenÊJee®es ceeveues peeles. mJe³ebmene³elee ieì (ye®ele i eìe®³ee)
ceeO³eceeletve ³ee ceefnueebvee jespeieeje®³ee DeveskeÀ mebOeer efvecee&Ce keÀ©ve osC³eele Deeues Deensle. l³eecegUs
ceefnueeb®es me#eceerkeÀjCe ceesþîee ÒeceeCeeJej Peeueues efomeles.munotes.in

Page 100

1005) ÒeeosefMekeÀ Demeceleesue otj keÀjCes :
met#ce efJeÊe me bmLeebceO³es meceeefJe<ì DemeCeejs ieì meecetefnkeÀ efveCe&³e Je meceeve nkeÌkeÀeb®ee JeeHej
keÀ©ve efveOeer®ee meceeve ÒeceeCeele JeeHej kesÀuee peelees. efJeMespeeles. l³eecegUs ceeieemeuesu³ee Yeeieeb®ee efJekeÀeme nesTve ceesþîee ÒeceeCeeJej ye®ele ieìeb®eer mebK³ee lesLes
Jee{le Deens. l³eeletve jespeieeje®³ee mebOeer efvecee&Ce nesTve ÒeeosefMekeÀ Demeceleesue otj neslees Je DeeefLe&keÀ
efJemet#ce efJeÊe HegjJeþîee®eer JewefMe< ìîes :
1) keÀpe& JeeHejeJej yebOeve veener :
met#ce efJeÊeHegjJeþe keÀjCeeN³ee efJeÊeer³e mebmLee iejerye ueeskeÀebvee DeeHeu³ee ceeueceÊesle Jee{
keÀjC³ee®³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osleele. ³ee mebmLee Iejeleerue DeepeejHeCe, efHekeÀeb®es vegkeÀmeeve, ®eesjer,
efkebÀceleerleerue yeoue Fl³eeoer OeeskesÀ menve keÀjC³ee®eer MekeÌleer osleele. lemes®e iegbleJeCetkeÀer®³ee DeveskeÀ mebOeer
GHeueyOe keÀ©ve osleele. l³eecegUs keÀpee&®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀuee peelees. kegÀþueerner yebOeves
ueeoue er peele veenerle, iegbleJeCetkeÀ Jee{les HeefjCeeceer GlHeVe Jee{tve jenCeerceevee®ee opee& megOeejlees.
2) DeeefLe&keÀ mesJeeb®ee ueeYe :
ueIegGÐeesie Demees efkebÀJee kegÀefìjesÐeesie Demees ³eebvee met#ce efJeÊe HegjJeþe ne mebmLeekeÀ[tve kesÀuee
peelees. l³eecegUs ³ee GÐeesieeleerue efJeefJeOe megOeejCee Ie[Jetve DeeCelee ³esleele. DeuHe GlHeVe ieìeleerue
ueeskeÀebvee Devegoeve IesC³ee®eer DeeJe[ vemeles lej les l³eeb®³ee J³eJemee³eeletve ÒeeHle nesCeeN³ee veHeÌ³eeletve
keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀje rle Demeleele. ûeeceerCe Yeeieeleerue meeJekeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej J³eepeoj
DeekeÀejleele lej met#ce efJeÊeHegjJeþe keÀjCeeN³ee mebmLee keÀceer J³eepeoj DeekeÀejleele. l³ee ceeveeves met#ce
HeleHegjJeþe keÀjCeeN³ee mebmLeeb®³ee mesJee ³ee meJe& ÒekeÀej® ³ee MegukeÀ Oe©vener mJemle mJeªHeele ÒeeHle
nesleele.
3) ye®ele ieesUe keÀjCes :
ye®eleeruee Òeeslmeenve osC³ee®es keÀece met#ce efJeÊe HegjJeþe mebmLee keÀjleele. ye®ele keÀMeer
DemeeJeer ³ee®es ceeie&oMe&ve, ye®eleer ieesUe keÀjC³ee®es ceeie&, ye®el eer®ee DeuHe GlHeVe ieìeleerue J³eJemee³e
Jee{ermeeþer GHe³eesie keÀjCes DeMeer ceO³emLee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[tve ye®eleer ieesUe keÀjC³ee®es keÀece met#ce
efJeÊeHegjJeþe mebmLeebkeÀ[tve kesÀues peeles.
4) mJe³ebmene³³elee ieìe®eer efveefce&leer keÀ jC³eeme ceole :
³ee met#ce efJeÊe HegjJeþe keÀjCeeN³ee mebmLee efJeMesmJe³ebmene³elee ieì efvecee&Ce keÀjC³eele ³eMemJeer Peeuesues Deensle. ³ee mJe³ebmene³³elee ieìebvee efJeÊe HegjJeþe
keÀjC³ee®es ke Àece ³ee mebmLeekeÀ[tve kesÀues peeles.
5) mejkeÀej®ee nmle#esHe :
³ee ieìeves mJe³eb®eefuele keÀe³e&He×leer®ee mJeerkeÀej kesÀuee Deens. l³eecegUs mejkeÀejves DeeKeuesueer
OeesjCes Je efve³ece ³eebvee yeebOeerue jentve mJele:®ee efJeÊeHegjJeþe Je efJe Êe mene³³e keÀjerle Demeles. l³eecegUs
mejkeÀej®ee ³ee ieìele keÀceerle keÀceer nmle#esHe peeCeJelees. meceepe ÒeyeesOeve Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme ³eeJej
Yej efouee peelees. efJeMesmebmLee Heej Hee[le Demeleele.munotes.in

Page 101

1016.3 met#ceue#eer keÀewìgbefyekeÀ pevceoj efme×eble (MICROECONOMICS
HOUSEHOLD THEORY OF FERTILITY)
keÀesCel³eener osMeeleerue ueeskeÀmebK³es®ee DeekeÀej ne l³ee DeLe&J³eJemLesmeceesjerue cenÊJee®ee ÒeMve
Demelees. ³ee ÒeMvee®ee osMeeleerue efJeefJeOe DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e yeeyeeR®eer mebyebOe Demelees. Hejbleg
³ee ÒeMveeb®es cetU keÀejCe met#ce mlejeJej o[uesues Demeles. cnCepes®e keÀewìgbefyekeÀ mlejeJej o[uesues Deens.
ueeskeÀmebK³ee meb¬ eÀceCe efme×eblee®³ee eflemeN³ee DeJemLesle pevceoj ne ce=l³et ojeFlekeÀe®e Jee{uesuee
efomelees. l³ee®ee HeefjCeece cnCetve osMee®³ee ueeskeÀmebK³es®ee DeekeÀej meejKee efomelees.
keÀceer nesCeeN³ee pevceoje®es efJeMuesJele&ve ne efme×eble efJekeÀefmele kesÀuee Deens. ³ee efme×ebleevegmeej ûeenkeÀ l³eeb®³ee ce³ee&efole GlHeVeeleerue
Hewmee Ke®e& keÀjleevee DeveskeÀ Jemletb®eer Kejsoer keÀjleevee l³eeHeemetve efceUCeejer GHe³eesefielee De efOekeÀeefOekeÀ
keÀMeer ÒeeHle keÀjlee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej keÀjleele. GHeYeeskeÌlee ne efJeJeskeÀer Demelees, l³eecegUs lees cenÊece
keÀu³eeCee®ee efJe®eej keÀjlees. l³eeves kesÀuesuee Ke®e& l³eeuee cenÊece meerceeble GHe³eesefielee ÒeeHle keÀ©ve osle
Demelees. Jemletb®eer Òe®eefuele efkebÀcele ue#eele þsJetve DeeefCe Ieìl³ee meerceeble GHe³eesefielee leÊJee®ee JeeHej
keÀ©ve meceleesue ÒemLeeefHele keÀjerle Demelees. ³ee meceleesue HeeleUeruee Jemlet®eer efkebÀcele Je meerceeble
GHe³eesefielee ³eeb®es i egCeesÊej meceeve nesles. cnCepes®eXYXYMU MUPP.
DeLe&J³eJemLesle efJeJeskeÀer GHeYeeskeÌlee DeMee ÒekeÀejs DeeHeu³ee Yeeb[Jeuee®eer iegbleJeCetkeÀ keÀjlees keÀer,
HewMee®eer meerceeble GHe³eesefielee ner Flej iegbleJeCetkeÀeryejesyej mec eeve jenerue. ³eeJe©ve Demes ue#eele ³esles keÀer,
Jemlet efkebÀJee mesJee ³eeb®eer efkebÀcele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ efkebÀJee GHe Yeesie DeeefCe ceeieCeer ³eeceO³es J³emle
mJeªHee®ee mebyebOe efometve ³eslees.
Deeke=Àleer 6.1
met#ceue#eer peveveoj efme× eble : efJeMuesmunotes.in

Page 102

102Jejerue Deeke=Àleerle, met#ceue#eer keÀewìgbefyekeÀ pevceoj mHe<ì kesÀuesuee Deens. Deeke=Àleerle OX
De#eeJej peerefJele cegueeb®eer mebK³ee (CD) ves lej OYDe#eeJej GHeYeesie kesÀueer peeCeejer Jemlet
(HeeuekeÀebÜejs) (GP) ves oMe& efJeueer Deens. HeeuekeÀ Jeiee&uee Demeuesueer DeeHel³eeb®eer DeHes#ee meceJe=Êeer
Je¬eÀe®³ee mene³³eeves oMe&efJeueer Deens. Òel³eskeÀ meceJe=Êeer Je¬eÀ Jemlegb®eer mebK³ee Je cegueeb®³ee mebK³es®es
JesieJesieUs ieì oMe&efJelees. ³ee Òel³eskeÀ ieìeHeemetv e ÒeeHle nesCeejs meceeOeeve meceeve Demeles. meJee&le otj®ee
cnCepes G®®e HeeleUerJej DemeCeeje meceJe=Êeer Je¬eÀ G®®e meceeOeevee®eer HeeleUer oMe&efJelees. kegÀìgbye
mebmLes®eer JemletbJej Ke®e& keÀjC³ee®eer Kejsoer MekeÌleer Je DeeHeCe l³eeb®³ee Heeuev eHees#ecelee efkebÀcele jspeemle lesJe{e DeHel³eeb®³ee Heeueve -HeesDeeke=Àleerle cenÊece keÀu³eeCe ÒeeHle “f”efyebotves oeKeefJeues Deens. l³ee efyebotle OC3 lejer SJe{er
cegueebkeÀefjlee ceeieCeer Demetve JemletbkeÀefjlee OG2SJe{e Ke®e& Demesue.
mecepee ,pej kegÀìgbyee®es GlHeeove / GlHeVe Jee{ues lej efkebÀce le jsa1b1DeMeer nesF&ue. DeMee efkebÀcele jsefþkeÀe Ceer meceleesue ÒemLeeefHele nesF&ue. cnCepes®e DeHel³e DemeC³ee®eer F®íe DeeefCe cegueeb®ee Heeueve -HeesKe®e& meceeve nesF&ue. Hejbleg kegÀìgbyee®es GlHeVe Jee{u³eecegUs HeeuekeÀ meceleesue efyebot “h”He³e¥le peeC³eeHes#ee
lees“g”efyebotkeÀ[s peeF&ue. lesLes HeeuekeÀ DeefleefjkeÌle DeHel³e DemeC³eeSsJepeer keÀceerle keÀceer DeHel³eebJej
l³eeb®³ee ®eebieu³ee efMe#eCe Je Heeueve -Heescegueebvee (DeHel³eebvee) GHeYeesi³e Jemlet DeeefCe iegbleJeCetkeÀ meg×e ceeveleele. DeeHeu³ee Heeu³ee®es mebieesHeve
keÀjleevee DeeF& -Jeef[ue ebvee meceeOeeve efceUles l³eeuee®e cegueeyeeUeb®ee GHeYeesie cnìues peeles. l³ee®eÒeceeCes
iejerye HeeuekeÀebmeeþer l³eeb®eer cegueb efJeMesles DeeHeu³ee cneleejHeCeeleerue keÀe þer cnCetve Heenleele DeeefCe l³eebveer cneleejHeCeele meebYeeU keÀjeJee .
DeMeer l³eeb®eer DeHes#ee Demeles. DeMee ÒekeÀejs met#ceue#eer kegÀìgbye pevceoj efme×eble mHe<ì keÀjlee ³eslees.
6.4 mebmLee DeeefCe efJekeÀeme (INSTITUTIONS AND
DEVELOPMENT)
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀje³e®ee Demesue lej mebmLeeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer ceeveueer peeles.
oerIee&JeOeerceO³es meJe&meceeJesMekeÀ Jee{ DeeefCe efJekeÀemee®eer nceer osCeeN³ee ®eebieu³ee Deblepee&le mebmLeeb®es
cenÊJe efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. Hejbleg DeMee mebmLee keÀMee mLeeHeve kesÀu³ee peeleele ne Jeeoeleerue
ÒeMve Deens. Hejbleg DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele mebmLeeb®es cenÊJe Devev³e meeOeejCe Deens. mebmLee ner SkeÀ
J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Demetve jepekeÀer³e DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ m ecevJe³e Ie[Jetve DeeCeCeejer ceeveJeer
¢ef<ìkeÀesveeletve efveye¥Oe cnCetve ner J³eeHekeÀHeCes mJeerkeÀejuesueer HeefjYeeDeens. lees meceepeele jnele Demetve l³ee®³ee DeveskeÀ iejpee Demeleele. DeeefCe lees l³e e HetCe& keÀjC³eemeeþer
meelel³eeves Oe[He[le Demelees. mebmLee ne keÀener Òe®eefuele HeCe DeeefCe ef®ejmLee³eer efJe®eejeb®ee ceeie& Deens
keÀer, pees SKeeÐee ieìeleerue ueeskeÀeb®³ee ®eeueerjerleer meJe³eer ³eeceO³es DebleYet&le Demelees. Lees[keÌ³eele,
’mebmLee cnCepes Òeef¬eÀ³ee, DeefOeJesMeve DeeefCe J³eJemLee ³eemeeþer®ee DeeCeKeer SkeÀ Meyo nes³e.“
³ee mebmLes®³ee J³eeK³ee JesieJesieUîee lep%eebveer DeeHeeHeu³ee He×leerves keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee
Deens.munotes.in

Page 103

1031) F&.Sme. yeesiee[&me ³eeb®³ee celes, ’SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee ner meceepee®eer SkeÀ j®evee Deens. peer
cegK³ele: ueeskeÀeb®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer megmebmke=Àle Òeef¬eÀ³esÜejs Dee³eesefpele kesÀueer peeles.“
2) meer. S®e. kegÀues ³eeb®³ee celes, ’SkeÀ mebmLee ner meeceeefpekeÀ Jeej mee DeeefCe efmLej iejpee
YeeieefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer meecegoeef³ekeÀ Jele&vee®eer peefìue SkeÀeeflcekeÀ mebmLee Deens. “
3) Òees. SuJet[®³ee celes, ’SKeeÐee mebmLes®ee DeLe& HejmHej peieC³ee®³ee efJeOeeR®ee ceeie& Deens pees
meceepee®³ee y eUeves mLeeefHele kesÀuee peelees, mJeerkeÀejuee peelees DeeefCe J³eJemLee keÀjlees.“
mebmLes®eer JewefMe<ìîes :
1.meeceeefpekeÀ iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjCes ³ee GÎsMeeves mebmLeeb®eer efveefce&leer kesÀueer peeles.
2.mebmLeeb®eer j®evee keÀe³ece Demeles.
3.l³eeb®ee ¢ef<ìkeÀesve ne HeejbHeeefjkeÀ Demelees DeeefCe l³ee efìketÀve jneleele.
4.Òel³eskeÀ mebmLee SkeÀ ³egefveì cnCetve keÀe³e& keÀjerle Demeles.
5.Òel³eskeÀ mebmLes®eer mJeleb$e efve³eceeJeueer Je Dee®eejme befnlee Demeles.
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee J ee{erJej mebmLee®ee HeefjCeece (Impact on Economic
Development) :
1) DeeefLe&keÀ Jee{er®ee meeceev³e ¢ef<ìkeÀesve :
mebmLeeb®eer keÀe³e&He×le, F®íeMekeÌleer ³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer keÀe³e&#ece Demeuesu³ee
ueeskeÀeb®³ee Je=ÊeerJej DeeHeuee ÒeYeeJ e Hee[leele. ueeskeÀebvee peesKeerce IesC³eeme Òesefjle kesÀues veener ,lej les l³ee
DeeefLe&keÀ Jee{erme jesKetve þsJeleele ³ee®ee DeLe& Demee neslees keÀer, mebmLee ³ee DeeefLe&keÀ Jee{erme Òeeslmeenve
osleele efkebÀJee DeeefLe&keÀ Òe³elveebvee mebj#eCe osleele.
DeeefLe&keÀ Jee{ermeeþer mebmLeebveer Òe³elve DeeefCe ye#eerme ³eeb®³eele mebyebOe ÒemLeeefHele kesÀues
Heeefnpesle. ³eemeeþer keÀesCeeueener Flejeb®es GlHeVe meeceeF&keÀ keÀjC³ee®eer HejJeeveieer osT ve³es, Keepeieer
ceeueceÊee, DeeefLe&keÀ m Jeeleb$³e DeeefCe Jeejmee keÀe³eoe ³ee mebmLesves DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeme ®eeuevee
osC³eemeeþer mJeeleb$³e efoues Heeefnpes.
2) leebef$ekeÀ %eeve :
DeuHeefJekeÀefmele osMeele leb$e%eevee®³ee DeYeeJeecegUs GHeueyOe Demeuesueer mebmeeOeves He[tve
Deens le. l³eeb®³ee keÀe³e&#ecejerl³ee JeeHej keÀjlee ³esle veener. keÀþesj mebmLeelcekeÀ ³eb$eCee, leebef$ekeÀ yeoue
mJeerkeÀejC³ee®³ee ceeveefmekeÀlesceO³es l³ee vemeleele. ns yeoue mJeerkeÀejC³eemeeþer mebmLeelcekeÀ j®evesleerue
yeoue mJeerkeÀejues Heeefnpes. lej®e meJee¥ieerCe Òeieleer Ie[Jetve DeeCelee ³esF&ue. osMeeleerue GHeueyOe
mebmeeOeveeb®ee keÀe³e&#ece JeeHej keÀjC³eemeeþer mebMeesOeveeJej efJeMes3)GÐeespe keÀlee:
SKeeÐee osMeeleerue GÐeespekeÀles®eer Jee{ ner me bmLeelcekeÀ j®evee DeeefCe cetu³e ÒeCeeueerJej
DeJeuebyetve Demeles. GÐeespekeÀles®³ee Jee{ermeeþer DeeJeM³ekeÀ Deì cnCepes G®®e ³eesi³e Òeefle<þe efceUJetve
osCes Je ³eesi³e ye#eerme osCes nes³e. lemes®e GÐeespekeÀlee Jee{ermeeþer keÀceerle keÀceer efveye ¥Oe Je keÀceerle keÀceer
keÀj ueeoues peeJesle.munotes.in

Page 104

1044) ÞeefcekeÀ GlHeeokeÀlee :
osMeeleerue meeceeefpekeÀ mebmLes®eer mLeeHevee ceesþîee ÒeceeCeele ÞeefcekeÀeb®³ee GlHeeokeÀlesJej
HeefjCeece keÀjles. meeceeefpekeÀ mebmLeebceOeerue mebmLeelcekeÀ yeoueebce gUs ÞeefcekeÀeb®³ee GlHeVe #ecelesJej
mekeÀejelcekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCelee ³esF&ue. cnCetve ÞeefcekeÀeb®eer GlHeeokeÀlee Jee{efJeC³eemeeþer
meeceeefpekeÀ mebmLeeb®eer ceole IesCes efnleeJen Deens. l³ee kesÀJeU cepegjeb®ee DeekeÀej efveefM®ele keÀjleele D emes
veener lej l³eeyejesyej GlHeeokeÀlesJej ner HeefjCeece keÀjleele.
5) ye®ele DeeefCe Yeeb[Jeue :
SKeeÐee osMeeleerue meeceeefpekeÀ mebmLee ye®ele Je Yeeb[Jeue efveefce&leer ³eeJej ceesþe ÒeYeeJe Hee[le
Demeleele. Yeeb[Jeue efveefce&leeruee ®eeuevee osC³eemeeþer lemes®e ceeueceÊes®³ee DeefOekeÀejeb®es j#eCe
keÀjC³eemeeþer ³eesi³e keÀe³eos efvecee&Ce kesÀues Heeefnpesle. cnCepes®e Keemeieer ceeueceÊes®es mejkeÀejkeÀ[tve
DeeefCe mejkeÀejer ceeueceÊes®ee iewjJeeHej ìeUC³eemeeþer mebmLeebveer keÀe³eosMee rj megj#ee HegjefJeueer Heeefnpes.
cenÊJee®³ee meeceeefpekeÀ mebmLee DeeefCe DeeefLe&keÀ Jee{ :
1) Keepeieer ceeueceÊee :
ueeskeÀeb®eer ye®ele, iegbleJeCetkeÀ Je cesnvele keÀjC³ee®eer F®íe ³eeJej Keepeieer mebmLee cenÊJeHetCe&
ÒeYeeJe Hee[leele. Òel³es keÀ J³ekeÌleeruee Keepeieer ceeueceÊee ÒeeHle keÀjCes ne keÀe³eosMeerj DeefOekeÀej Deens. leer
efceUefJeC³eemeeþer®es HetCe& mJeeleb$³e Demeles. uegF&me ³eeb®³ee celeevegmeej peieeleerue ceeueceÊee ner SkeÀ
ceev³eleeÒeeHle mebmLee Deens. l³eeefMeJee³e ceev eJe peeleerves keÀesCeleerner Òeieleer kesÀueer vemeleer keÀejCe Keemeieer
ceeueceÊes®eer mebmLee ueeskeÀebvee keÀþesj HeefjÞece keÀjC³eemeeþer, mebHeÊeer efceUefJeC³eemeeþer lemes®e ye®eleer®es
iegbleJeCetkeÀerceO³es ©HeeblejCe keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjerle Demeles.
2) peeleerJ³eJemLee :
peeleerJ³eJemLee ner SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee Deens. peer yengleskeÀ DeuHe efJekeÀefmele Je
efJekeÀmeveMeerue osMeebJej DeJeuebyetve Demeles. leer DeeefLe&keÀ Jee{er®³ee efJekeÀemeeJej DeveskeÀ De[LeUs efvecee&Ce
keÀjle Demeles. peeleerJ³eJemLee ner SkeÀ keÀþesj meeceeefpekeÀ JeieeakeÀjCe Deens. ner meceepeeleerue J³ekeÌleer®³ee
Fbefê³eebvee ce³ee&efole keÀjles Je efJekeÀmeemeeþer®³ee ³eesi³e JeeleeJejCe efveefce&leerle yeeOee DeeCeles.
3) meb³egkeÌle kegÀìgbye ÒeCeeue er:
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej HeefjCeece keÀjCeejer DeeCeKeer SkeÀ meeceeefpekeÀ mebmLee cnCepes meb³egkeÌle
kegÀìgbye ÒeCeeueer nes³e. JesieJesieUîee osMeeb®³ee DeY³eemeeDebleer Demes ue#eele ³esles keÀer, kegÀìgbyeeleerue
J³eeqkeÌleJeeoer ÒeCeeueer D eeefLe&keÀ Jee{erme ®eeuevee osleele, l³eeletve meb³egkeÌle kegÀìgbye J³eJemLee Je=ef×biele nesles.
³ee kegÀìgbye ÒeCeeueerceO³es kegÀìgbye ÒecegKe efveCe&³e Iesle Demelees DeeefCe Flej ueeskeÀ l³ee®es DevegkeÀjCe keÀjle
Demeleele. ³ee J³eJemLesle keÀleea J³ekeÌleer ³eeJej kegÀìgbyeeleerue Dev³e meom³e DeJeuebyetve Demeleele. cnCepes®e
keÀceeefJelee SkeÀ DeeefCe KeeCeejer leeW[s DeveskeÀ DeMeer HeefjefmLeleer Demeles. l³eecegUs GlHeVe HetCe& Ke®eea nesles
HeefjCeeceer ye®eleer®es ÒeceeCe keÀceer jentve iegb leJeCetkeÀ keÀceer jenles Je Yeeb[Jeue efveefce&leer®ee oj keÀceer jenlees.
4) Jeejmee keÀe³eoe :
Jeejmee keÀe³eoe ner osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej HeefjCeece keÀjCeejer DeeCeKeer SkeÀ
meeceeefpekeÀ mebmLee Deens. Jeejmee keÀe³eÐeecegUs mebHeÊe er®es DeveskeÀ legkeÀ[îeebceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej
efJeYeepeve kesÀues peeles. l³eecegUs DeMee mebHeÊeerletve efvecee&Ce nesCeejs GlHeeove keÀceer jenles lemes®e l³ee
ceeueceÊes®es cetu³e keÀceer nesles l³ee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej JeeF&ì HeefjCee ce neslees.munotes.in

Page 105

1055) Oece& :
keÀener Oece& DeeefLe&keÀ Jee{ermeeþer ®eeuevee osleele , lej keÀener Oecee¥ cegUs DeeefLe&keÀ Jee{ Kegbìles.
Goe. peHeeveceOeerue Oece& DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee GHe³egkeÌle þjuesuee efomelees ,lej YeejleeceO³es Oece& ne
efJekeÀem ee®³ee ceeiee&Jej ceesþe De[LeUe þjuee Deens. keÀejCe keÀcee&®³ee efMe#eCeeves ueeskeÀebvee DeeefLe&keÀ
Jee{erHeemetve HejeJe=Êe kesÀues. l³eecegUs peerJeveekeÀ[s HeenC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve yeoueuee.
6.5 meejebMe (CONCLUSION)
³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe Deee fLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe l³eeb®³eeMeer meyebefOele mebkeÀuHevee®ee DeY³eeme
met#ce HeeleUerJej keÀjC³eele Deeuee Deens. osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele ³ee mebkeÀuHeveevee DeefleMe³e
cenÊJee®es mLeeve Deens.
6.6 ÒeMve (QUESTIONS)
1) Iejiegleer Hel e yeepeeje®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) met#ce efJeÊeHegjJeþîee®eer J³eeK³ee osJetve JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.
3) met#ceue#eer peveveoj Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì keÀje.
4) mebmLeeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJejerue HeefjCeece mHe<ì keÀje.
6.7 meboYe&ûebLe (REFERENCE)
5.DeeefLe&keÀ Je=×er DeeefCe efJekeÀeme (2011) Òee. efJeÇue meesveeJeCes Je ®ebêceesnve peesMeer (Mesþ
ÒekeÀeMeve)
6.Je=×er Je efJekeÀemee®es DeLe&Meem$e (2011) -Òee. [e@. pes. SHeÀ. Heeìerue (HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve)
7.Yeejleer³e DeL e&J³eJemLee -Þeer. efvejbpeve keÀesUbyes
8.J³eeJemeeef³ekeÀ DeLe&Meem$e -S®e.S®e. Deì^eJeuekeÀj (Mesþ ÒekeÀeMeve)
9.Basu Kaushik (1998), Analytical Development Economics, New
Delhi.
10.Ray Debraj (2004), Developmen Economics, New Delhi.
11.www.Google.com


munotes.in

Page 106

106IeìkeÀ -4
7
efJekeÀemee®es mLetue DeLe&Meem$e -I
IeìkeÀ j®evee :
7.0 GefÎ<ìs
7.1 ÒemleeJevee
7.2 DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCe
7.3 vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer
7.4 DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeMeer mebyebefOele He³ee&JejCeer³e mecem³ee /D e [ ® e C e e r
7.5 He³ee&JejCe DeeefCe ef®ejbleve efJekeÀeme / meelel³eHetCe& efkebÀJee MeeMJele efkebÀJee efvejblej efJekeÀeme
7.6 meejebMe
7.7 ÒeMve
7.8 meboYe&ûebLe met®eer
7.0GefÎ<ìs
1) He³ee&JejCe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eebceOeerue mebyebOe DeY³eemeCes.
2) efJekeÀeme DeeefCe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeerMeer mebyebefOele mecem³ee efkebÀJee De[®eCeer peeCetve IesCes.
3) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeMeer mebyebefOele He³ee&JejCeer³e mecem³ee DeY³eemeCes.
4) He³ee&JejCe DeeefCe ef®ejbleve efJekeÀ eme³eebceOeerue mebyebOe DeY³eemeCes.
7.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeele DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeMeer mebyebefOele DeeefLe&keÀ yeeyeeR®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
p³eeceO³es ÒeecegK³eeves He³ee&JejCe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, efJek eÀeme DeeefCe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeerMeer
mebyebefOele mecem³ee Je He³ee&JejCeer³e mecem³ee, He³ee&JejCe Je ef®ejbleve efJekeÀem e.munotes.in

Page 107

1077.2 DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCe (ECONOMIC
DEVELOPMENT AND ENVIRONMENT)
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemee þer He³ee&JejCe DeeJeM³ekeÀ Deens. DeeHeCe Demes osKeerue cnCet MekeÀlees keÀer,
He³ee&JejCe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle. DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e
keÀjC³eemeeþer He³ee&JejCee®eer ceesþîee ÒeceeCeele neveer k esÀueer peeles. ³ee®ee HeefjCeece DeeefLe&keÀ
GlHeeoveeyejesyej ceeveJeer peerJevee®³ee DeefmlelJeeJej neslees. ûee@@meceve DeeefCe ¬etÀpej ³eeb®³ee celes, DeeefLe&keÀ
efJekeÀemee®³ee Heefnu³ee ìHH³eele He³ee&JejCee®³ee neveer®eer HeeleUer Jee{les ,cee$e ³ ee DeJemLesveblej DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeeyejesyej He³ee&JejCee®eer iegCeJeÊee megOeejles. 1992 ®³ee peeieeflekeÀ efJekeÀemee®³ee DenJeeueevegmeej
DeewÐeesefiekeÀ GlHeeove Jee{eryejesyej He³ee&JejCe ÒeotHe³ee&JejCeer³e keÀejCeebcegUs 10 ueeKeentve DeefOekeÀ ueeskeÀ ojJeHeeCeer ìb®eeF&®ee ÒeMve efoJemeWefoJeme Gûe mJeªHe OeejCe keÀjle Deensle. lemes®e yejs®e vewmeefie&keÀ DeefOeJeeme
ve<ì nesle Dee nsle. l³eecegUsner DeveskeÀ ÒeMve efvecee&Ce nesle Deensle. Goe. pebieueer ÒeeC³eeb®eer efveJeeme mLeeves
ve<ì Peeueer l³eecegUs les Deepe ceeveJeer Jem leerle efMejkeÀeJe keÀ© Heenle Deensle ,ns DeeefCe ³eemeejKes DeveskeÀ
ÒeMve Demeues lejer ³eesi³e Oeesj Ce DeeefCe þesme mebmLeelcekeÀ Ghee³e³eespevescegUs ns ìeUlee ³esT MekeÀles.
He=LJeerJejerue meeOevemeeceûeer DeeefCe efle®eer DeefOeûenCe Þecelee ce³ee&efole Deens. ceeveJeer DeeefLe&keÀ
ef¬eÀ³eebJejerue ce³ee&oe, He³ee&³eer leb$e%eeve, leebef$ekeÀ Òei eleer DeeefCe cegueYetle yeoue Fl³eeoeRJej DeJeuebyetve
Deens. peeieeflekeÀ yeBkesÀvegmeej vewmeefie&keÀ meeOevemeeceûeer pemes HeeCeer, pebieue, mJe®í nJee ³eeJej peieeleerue
efJeefJeOe osMeebkeÀ[tve keÀypee kesÀuee peele Deens. cee$e Oeelet, Keefvepes, T pee& ³eemeejK³ee meeOeveebJej ner
MekeÌ³elee keÀceer Deens. keÀejCe HeeCeer, pebieues, mJe®í nJee F. ³eeb®³eeJej DeJeuebefyele Jemlet yeepeej
efkebÀceleerle Òeefleefyebefyele nesle Deens. l³eeceg Us l³eeuee He³ee&³eer meeOeves, leebef$ekeÀ Òeieleer ³eeyeeye leerle cepeyegleer
efceUles Deens. cnCepes®e Heefnu³ee ieìeleerue Jemletbvee mebOeer GHeueyOe Demeu³eeves l³ee®ee JeeHej
keÀeìkeÀmejerves keÀjC³eeuee Òeeslmeenve efoues peele veener. l³eecegUs ³ee mebmeeOeveeb®ee ³eesi³e DeeefCe
keÀeìkeÀmejerves JeeHej keÀ jC³eemeeþer ³eesi³e OeesjCes mebmLeelcekeÀ HeeleUerJej jeyeefJeueer Heeefnpesle. Goe.
MeslekeÀjer, J³eeHeejer mebmLee, meJe&meeceev³e ueeskeÀ F. p³eecegUs l³ee mebmeeOeveeb®es cenÊJe DeeefCe cetu³e
ue#eele ³esF&ue. peeieeflekeÀ yeBkesÀvegmeej He³ee&JejCeer ³e OeesjCeebvee ueeskeÀebkeÀ[tve Heeefþbyee efceUlees. l³eeJesUer
He³ee&³eer leb$e%eeve, leebef$ekeÀ Òeieleer DeeefCe cegueYetle yeoue MeeqkeÌleMeeueer þjleele. DeMeeÒekeÀejs He³ee&JejCeer³e
Jeeo ³eesi³eÒekeÀejs mees[efJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele DeeefCe yeepeej J³eJemLee Je OeesjCeeb®³ee
DeHe³eMeeJej ceele keÀjC³eeme ³eesi³e OeesjCes DeeKeueer peeleele.
7.1.1 Jee{l³ee DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eeb®ee He³ee&JejCeeJejerue HeefjCeece (Impact of Increasing
Economic Activities on Environment) :
Jee{l³ee De eefLe&keÀ ef¬eÀ³eebcegUs He³ee&JejCeemebyebefOele DeveskeÀ ÒeMve /mecem³ee efvecee&Ce Peeuesu³ee
efometve ³esleele. DeMee ÒekeÀej®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer ³eesi³e OeesjCes DeeefCe mebmLee l³eemeboYee&le
keÀMeeÒekeÀejs ceole keÀjles ns Heg{erueÒece eCes-
1) He³ee&JejCe meboYee&leerue keÀener ÒeMve keÀceer nesleele :
p³eeJesUer GlHeVe Jee{les l³eeJesUer Meg× HeeCeer, JeerpeHegjJeþe ³eeHeemetve Jebef®ele Demeuesu³ee
ueeskeÀmebK³es®es ÒeceeCe keÀceer nesles ,keÀejCe pemes GlHeVe Jee{les l³ee®e ÒeceeC eele meeJe&peefvekeÀ mesJeemunotes.in

Page 108

108HegjJeC³ee®es ñeesle osKeerue efvecee&Ce nesleele. pesJne ueeskeÀebvee l³eeb®³ee owvebefove peerJeveeefJevemeles .lesJne les DeeHeu³ee mebHeÊeer®es JeeìHe mebMeesOeveelcekeÀ keÀeceemeeþer ,veHeÌ³eele iegbleJeCetk eÀkeÀjCeeN³ee
keÀe³ee&meeþer keÀjleele. ne DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe He³ee&JejCee®eer iegCeJeÊee ³eeleerue mekeÀejelcekeÀ mebyebOe
ogue&ef#ele keÀ©ve ®eeueCeej veener.
2) GlHeVe Jee{er®³ee Heefnu³ee ìHH³eele ÒeMve keÀþerCe nesleele ,Hejbleg veblej HeefjefmLeleerle
megOeejCee nesles :
Heefnu³ee ìHH³eele peue ÒeotNneme, pebieue lees[, vewmeefie&keÀ DeefOeJeemeeJejerue Deefle¬eÀceCe Fl³eeoer meejK³ee De[®eCeer efvecee&Ce
nesleele . ³ee De[®eCeer mees[efJeC³eemeeþer SKeeo îeeosMeekeÀ[tve peeCeerJeHetJe&keÀ OeesjCes jeyeefJeueer peeleele
lesJne lees, peemleerle peemle mebmeeOeves GHeueyOe keÀ©ve osTve ³ee mecem³eeb®eer leerJe´lee keÀceer keÀjC³ee®ee
Òe³elve keÀjlees.
3) GlHeVe Jee{ DeeefCe He³ee&JejCeer³e ÒeMve ÒeKej yeveleele :
vee³eì^espeve, keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF&[®es Glmepe&ve ns Menjer Yeeieeleerue keÀ®eje ³ee ÒekeÀejele
cees[leele. osMeeleerue J³ekeÌleer, J³eeHeejer mebmLee ³eebvee keÀ®eje Je l³ee®es Glmepe&ve ³eele keÀHee le
keÀjC³eemeeþer ÒeeslmeenveHej ye#eerme efoues peele veener. ob[ efkebÀJee Flej ÒekeÀej®eer efMe#ee kesÀueer peele
veener leesHe³e¥le ³ee®es ÒeceeCe keÀceer nesle veener.
4) He³ee&JejCeeyeeyele kegÀPevesì Je¬eÀ :
He³ee&JejCeeMeer p³ee mebyebefOele keÀ ener mecem³ee Demeleele. Goe. GHeveiejeleerue meeb[HeeCeer,
J³eJemLeeHeve mecem³ee GlHeVe J ee{eryejesyej®e megOee© MekeÀleele. lemes®e Jee³et ÒeotGlHeVe Jee{eryejesyej meg©Jeeleeruee efometve ³esles HeCe veblej l³eelener megOeejCee nesl es. lemes®e GlHeVe
Jee{eryejesyej keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF&[®es (CO 2)Glmepe&vee®es ÒeceeCe cee$e Jee{le®e peeles. DeMee
yeN³ee®eMee He³ee&JejCee®³ee mecem³ee ³ee ‘U’mJeªHee®es ªHe OeejCe keÀjleele Je ³eeletve GlHeVe Jee{
Ie[tve ³esles. ³eeuee®e kegÀPeves ì Je¬eÀ efkebÀJee kegÀPevesì®ee He³ee&JejCeer³e Je¬eÀ Demes cnìues peeles.
5) GlHeVe Jee{ DeeefCe He³ee&JejCeer³e mecem³ee ³eeleerue mebyebOe keÀceer keÀjlee ³eslees :
peeieeflekeÀ yeBkesÀves GlHeVe HeeleUer Je He³ee&JejCeer³e mecem³ee ³eeleerue ìeUlee ve ³esCeeN³ee yeeyeer
mHe<ì kesÀuesu³ee veenerle. keÀener osMe DeMee ÒekeÀej®eer OeesjCes efveefM®ele keÀjleele keÀer, p³eeÜejs ³ee
mecem³ee leMee®e GlHeVe HeeleUer®³ee Flej osMeebHes#ee keÀceer keÀjlee ³esleele. meO³ee leb$e%eeveecegUs HegosMeebvee keÀceerle keÀceer He³ee&JejCe neveer Heesn®eJegve DeeHeueer DeeefLe&keÀ GefÎ<ìs meeO³e keÀjC³ee®eer mebOeer
GHeueyOe Peeueer Deens. leer HetJeea meeO³e keÀjCes MekeÌ³e veJnleer.
7.3 vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer (NATURAL RESOURCES)
He=LJeerJej Demeue su³ee mepeerJeebHewkeÀer ceeveJe ne He=LJeerJejerue meJee&le yeg×erceeve ÒeeCeer Deens.
ceeveJeeves DeeHeu³eekeÀ[s DemeCeejer ngMeejer, keÀewMeu³e, yegef×ceÊee, Tpee& ³eeb®³ee peesjeJej vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer®ee HegjsHegj JeeHej keÀ©ve Iesleuee Dee ns. ceeveJeer peerJeve mece=× DeeefCe megKekeÀj
keÀjC³eemeeþer lees meelel³eeves Òe³elveMeerue Deens. vewmeefie&keÀ IeìkeÀeb®ee Dece³ee&efole JeeHej keÀ©ve lees
DeeHeu³ee DeVe, Jem$e, efveJeeje Je Flej iejpee HetCe& keÀjlees. ³ee IeìkeÀebceO³es nJee, HeeCe er, peceerve, veoer -munotes.in

Page 109

109veeues, oie[, Keefvepes, JevemHeleer, ÒeeCeer, He#eer SJe{s®e veJns lej He³ee&JejCeeleerue meJe& cetle& -Decetle&
IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀ©ve ceeveJe DeeHeues peerJeve peielees Deens. ³ee IeìkeÀebvee vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer Demes
cnCeleele.
DeeefoceeveJeeHeemetve les megOeeefjle DeeOegefvekeÀ ceeveJeeHe³e¥le meJe&®e keÀeUeleerue ceeveJe ne DeeHeues
peerJeve peieC³eemeeþer He³ee&JejCeeleerue meeOevemebHeÊeerJej DeJeuebyetve Deens. DeeOegefvekeÀ ceeveJe
DeeefoceeveJeeHes#ee DeefOeke À megKemees³eeRveer ³egkeÌle peerJeve peiele Demeuee lejer l³ee®es peerJeve DeeefoceeveJee
FlekesÀ®e efvemeiee&Jej DeJeuebyegve Deens. ceeveJeer peerJeve DeeefCe efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveelegve Heeefnues lej
meeOeve mebHeÊeer®es cenÊJe Devev³emeeOeejCe Deens. l³eemeeþer meeOevemebHeÊeer®ee DeY³eeme keÀjCes iejpes®es
Deens.
meeOeve mebHeÊeer mebkeÀuHevee (Resources Concept) :
ceeveJe DeeHeu³ee iejpee Hetle&lesmeeþer efvemeiee&leerue p³ee IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀjlees. l³eebvee
meeOevemebHeÊeer cnCeleele. meeOevemebHeÊeer ner ¢M³e -De¢M³e, cetle& -Decetle& mJeªHee®eer Demeles. l³eecegUs
ceeveJeer iejpeeb®eer Hetle&lee nesles. cnCetve ceeveJeer peerJeve Je ceeveJee®es DeefmlelJe l³eebvee GHe³egkeÌle DemeCeejs
IeìkeÀ cnCepes meeOevemebHeÊeer nes³e.
J³eeK³ee :
efPecej ceBve ³eeb®³ee celes, efJeefMe<ì GefÎ<ì efkebÀJee iejpee ³eeb®eer Hetle&lee keÀjC³ee®es meeOeve
cnCepes meeOevemebHeÊeer nes³e.
pee@keÀer efmceLe ³eeb®³ee celes, ceeveJeeuee keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee lejer ÒekeÀejs GHe³eesieer He[Ceejs
He³ee&JejCeer³e IeìkeÀ cnCepes meeOevemebHeÊeer nes³e.
efievmeyeie& ³eeb®³ee celes, ceeveJeer ef¬eÀ³ee ³eeb®³ee #es$eele efvemeiee&ves cegkeÌleHeCes Òeoeve kesÀuesues
YeeweflekeÀ IeìkeÀ cnCepes meeOevemebHeÊeer nes³e.
meeOevemebHeÊeer®es JeieeakeÀjCe :
vewmeefie&keÀ IeìkeÀeb®ee ceeveJe JeeHej keÀjlees. nJee, HeeCeer, peceerve, pebieues, ÒeeCeer -He#eer, veÐee -
veeues, mejesJejs, Keefvepes Fl³eeoer ³ee meeOevemebHeÊeer®es efYeVe He×leerves JeieeakeÀjCe keÀjC³eele ³esles,
³eeyeeyele meefJemlej efJeMuesDe) JevemebHeoe (Forest Resources) :
peieele efoJemeWefoJeme Jeveeb®es ÒeceeCe keÀceer nesle Deens. ojJeHes#ee DeefOekeÀ pebieuelees[ kesÀueer peeles. ³eeceeie®es ÒecegKe keÀejCe cnCepes Jeveeleerue cee veJeer nmle#esHe nes³e.
Jeveeb®es ÒeceeCe keÀceer Peeu³eeves He³ee&JejCeer³e mecem³ee ceesþîee ÒeceeCeele efvecee&Ce nesleevee efometve ³esleele.
Jeveeb®es ÒeceeCe keÀceer nesC³eeme keÀejCeerYetle DemeCeejer keÀejCes efkebÀJee mecem³ee Heg{erueÒeceeCes -munotes.in

Page 110

110JevemebHeÊeer mebyebefOele mecem³ee (Environmental Problem Associated with
Forest Resources) :
1) ueekeÀ[e®ee DeefleefjkeÌle JeeHej :
ceeveJe ceesþîee ÒeceeCeele keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee keÀejCeeJe©ve ueekeÀ[e®ee JeeHej keÀjleevee
efometve ³eslees. FbO eveemeeþer, MeesefYeJeble Jemlet yeveJeCes, Hesìîee le³eej keÀjCes, HeÀefve&®ej, oejs -efKe[keÌ³ee,
íHHej SJe{s®e veJns lej ceeveJeer ce=l³etveblej osKeerue l³eeuee peeUC³eemeeþer ueekeÀ[e®ee JeeHej kesÀuee
peelees. efmeceWì keÀe@ef¬eÀbì®es yeebOekeÀece keÀ jerle Demeleevee osKeerue ueekeÀ[er HeÀUîee Je oeb[îeeb®³ee JeeHej
keÀjleele. ³ee meJe& keÀejCeebcegUs ce³ee&efole ueekeÀ[eb®ee DeJeemleJe JeeHej ³eecegUs Jeves OeeskeÌ³eele Deeuesueer
Deensle.
2) ueeketÀ[ keÀìeF& :
ueeketÀ[ keÀìeF&cegUs ceesþîee ÒeceeC eele pebieues ve<ì nesleevee efomeleele. l³ee®es efJeHejerle
HeefjCeece pebieueeleerue HeMegHe#³eebJej nesleele. ueekeÀ[eHeemetve keÀeieo efveefce&leer, Huee³eJeg[, penepe
yeebOeCeer, efJeefJeOe GÐeesieele ueekeÀ[e®ee Jee{lee JeeHej Fl³eeoer keÀejCeebcegUs ceesþîee ÒeceeCeele ueeketÀ[
keÀìeF& kesÀueer peeles. SketÀCe GlHeeovee®³ee 70… GlHeVe ueeketÀ[ lees[erHeemetve efceUles. ueeketÀ[ efJeketÀve
ueeskeÀebvee DeeefLe&keÀ GlHeVe ÒeeHle nesles. ueeketÀ[ keÀìeF&cegUs meeie, efMemeJe, ®ebove meejKeer ogefce&U De eefCe
Del³eeJeM³ekeÀ DemeCeejs Je=#e osKeerue Deepe ve<ì nesC³ee®³ee ceeiee&Jej Deensle. ueeketÀ[ keÀìeF& ne
ueeskeÀeb ®ee J³eJemee³e nesTve l³eecegUs pebieues G×Jemle Peeueer Deensle. ³eecegUs He³ee&JejCee®ee meceleesue
Jee{uee Deens.
3) KeeCekeÀecee®ee JeveebJej HeefjCeece :
KeeCekeÀece Òee®eerve keÀeUeHeemetve DeefmlelJeele Deens. cee$e DeeOegefvekeÀ keÀeUele ceesþîee
ÒeceeCeele DeeefCe Meem$eMeg× He×leerves ³eb$eeb®³ee meene³³eeves KeeCekeÀece kesÀues peeles. peefceveerKeeueerue
Keefvepes keÀe{C³eemee þer YetHe=<þeJejerue Je=#eeb®eer lees[ ceesþîee ÒeceeCeele keÀ©ve Keefvepes yeensj keÀe{ueer
peeleele. cee$e yeensj He[Ceejs ìekeÀeT HeoeLe& Je ceeleer Flej$e ìekeÀueer peeles. OegUercegUs JeeleeJejCeele
ÒeotefoJemeWefoJeme Jee{le Deens. ³eemeeþer keÀeleU Yeeie HeesKejuee peele Deensle. ³eecegUs Jeves ve<ì nesle
Deensle.
4) OejCe efveefce&leer®es He³ee&JejCeeleerue HeefjCeece :
OejCeeleerue HeeC³ee ®ee JeeHej peueefmeb®eve, efHeC³eemeeþer, peueefJeÐegle efveefce&leer, GÐeesieOebos
³eemeeþer keÀjC³eele ³eslees. OejCes yeebOeleevee npeejes nskeÌìj #es$e HeeC³eeKeeueer peeles. ³esLes DemeCeejer
JevemHeleer osKeerue OejCee®³ee HeeC³eele yeg[tve ve<ì nesl es. pebie #es$e HeeC³eeKeeueer iesu³eeves Jeveeb®es #es$e
keÀceer nesles. keÀeueJes keÀe{u³eeves osKeerue Je=#elees[ ceesþîee ÒeceeCeele nesles. OejCes yeebOeu³eeves ueeskeÀebvee
mLeueeblej keÀjeJes ueeieles. Goe. vece&oe mejesJej OejCee®ee HeefjCeece Òel³ e#e DeÒel³e#e efjl³ee ceeveJe
DeeefCe He³ee&JejCeeJeleer Peeuesuee mHe<ì efometve ³eslees.
5) efJekeÀeme ÒekeÀuHe Je Jeveeb®ee veeMe :
efJekeÀemee®³ee veeJeeKeeueer Òe®eb[ ÒeceeCeele Jeveeb®ee veeMe neslees. efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer jmles
ceeie&, uees nceeie&, GÐeesieOebÐeeb®eer efveefce&leer, efJeefJeOe ÒekeÀej®es ÒekeÀuHe GYeejues peeleele. l³eecegUs ueeKeesmunotes.in

Page 111

111Pee[s lees[ueer peeleele. Goe. cegbyeF& -ieesJee ceneceeie& le³eej kesÀu³eecegUs ueeKees Pee[eb®eer keÀÊeue keÀjeJeer
ueeieueer. lemes®e cegbyeF& -Deeûee ceneceeie& Je Flej jml³eeb®³ee ©boerkeÀjCeecegUs pegveer Demeuesueer Pee[s
lees[C³eele Deeueer. veJeer cegbyeF& Deeblejje<ì^er³e efJeceeveleU efveefce&leer®³ee JesUer KeejHegÀìer®³ee Jeveeb®ee veeMe
kesÀuee peeCeej Deens.
ye) peuemebHeoe (Water Re sources) :
met³e&ceeuesle peuee®es DeefmlelJe HeÀkeÌle He=LJeer ³ee ûeneJej Deens. He=LJeer®ee 71… Yeeie HeeC³eeves
J³eeHeuesuee Demetve l³eeHewkeÀer 2… Yeeie iees[ HeeC³ee®ee Deens. 98… Yeeie #eej³egkeÌle HeeC³eeves J³eeHeuesuee
Deens. p³eeÒeceeCes ceeve Jeeuee peerJeve peieC³eemeeþer ÒeeCeJee³et®eer iejpe Deens. l³ee®eÒeceeCes HeeC³ee®eer
osKeerue iejpe Deens. mepeerJeeb®³ee DeefmlelJeemeeþer HeeCeer cenÊJee®es Deens. HeeC³ee®ee JeeHej ceeveJe HeÀkeÌle
Jew³eeqkeÌlekeÀ peerJeveemeeþer keÀjlees Demes veener ,lej J³eeJemeeef³ekeÀ ¢<ìîee osKeerue keÀjlees. Goe.
peueJeenletkeÀ, peueefmeb®eve, HeMegHeeueve, GÐeesieOebos Fl³eeoer. 60 …les 70… HeeCeer ceeveJeer Mejerjele
Demeles. DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele HeeC³ee®ee ceesþe JeeHej Je ceeveJeer nJ³eemee®³ee Heesìer pe ue Òeotmecem³ee DeeefCe peue legìJe[e ner mecem³ee ceesþîee ÒeceeCeele efometve ³esles. SJe{s®e veJns lej Demes osKeerue
cnìues peeles keÀer eflemejs cene³eg× ns kesÀJeU HeeC³eemeeþer nesF&ue.
peuemebHeoe mebyebefOele He³ee&JejCeer³e mecem³ee (Environmental Problem Associated
with Water Resources) :
ceeveJe efJeefYeVe keÀejCeebcegUs HeeC³ee®ee melele DeeefCe ceesþîee ÒeceeCeele JeeHej keÀjleevee efometve
³eslees. ³ee DeefleefjkeÌle JeeHejecegUs He³ee&JejCeer³e yeoueebcegUs HeeC³eeyeeyele efJeef JeOe mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee
Deensle l³ee Heg{erueÒeceeCes -
1) HeeC³ee®ee DeefleJeeHej :
HeeC³ee®ee ceesþîee ÒeceeCeele JeeHej Mesleer, GÐeesieOebos, Iejiegleer keÀeceele, efJeÐegle efveefce&leer
Fl³eeoer keÀejCeebmeeþer neslees. veÐee -veeues, mejes Jejs ns YetHe=<þeJejerue DeeefCe efJeefnjer, ketÀHeveefuekeÀe
YetieYee&leerue HeeC³ee®es meeþs Demetve ³eeb®ee ceesþîee ÒeceeCeele JeeHej neslees. HeeC³ee®³ee Jee{l³ee JeeHejecegUs
Meg× Je efHeC³ee³eesi³e HeeC³ee®eer keÀcelejlee Yeemet ueeieueer Deens. Hee C³ee®es ÒeotHeeC³ee®ee DeefleefjkeÌle JeeHej kesÀu³eeves oueoue, HeeCeLeU, ce=os®eer efveefce&leer DeeefCe #eej³egkeÌle peefceveer®eer
efveefce&leer lemes®e peefceveer®eer megHeerkeÀlee keÀceer nesles. GlHeeove keÀceer nesCes F l³eeoer mee jK³ee mecem³ee
efvecee&Ce Peeu³ee Deensle.
2) Hetj:
He³ee&JejCeer³e DeeHeÊeerHewkeÀer HeeC³eecegUs efvecee&Ce nesCeejer Hetj ner efJeveeMekeÀejer DeeHeÊeer Deens.
DeefleJe=<ìercegUs veoer -veeu³eeleerue HeeCeer Jee{tve DeemeHeeme®³ee Heefjmej ele Heme©ve peerefJele neveer, efJe Êe
neveer Ie[tve ³esles ,³eemeejKeer efmLeleer cnCepes Hetj nes³e. veÐee®eer veeiecees[er JeUCes, OejCe HegÀìer,
lmegveeceer ueeìe, veoer Hee$eele ieeUe®es meb®e³eve ³eecegUs veÐeebvee Hetj ³eslees. Goe. GÊej DecesefjkesÀ leerue
meb³egkeÌle mebmLeeveeleerue efceefmeefmeHeer, ìsefveme, efcemegjer ³ee veÐeeb®³ee KeesN³eele DeeJelee&cegUs Ye³ebkeÀj Je=<ìer
nesTve veÐeebvee Hegj ³esleele. Yeejleele iebiee, ye´ïeHeg$ee, ieesoeJejer, vece&oe, keÀeJesjer, ke=Àlemes® e keÀeskeÀCe Yeeieele keÀener veÐeebvee DeefleJe=<ìercegUs Hetj ³esleele, ³ee meJee¥®ee HeefjCeece cnCetve
peerefJeleneveer Je efJeÊeneveer, Iejeb®es vegkeÀmeeve, JeenletkeÀ ceeiee¥®eer neveer, meeLeer®es jesie, peueÒeotHee³eeYetle megefJeOeeb®ee efJ eveeMe Fl³eeoer mecem³ee efvecee&Ce nesleele.munotes.in

Page 112

1123) DeJeHeeC³ee®³ee keÀcelejlescegUs DeJemebkeÀuHevee efJeefYeVe ÒeosMeele efJeefJeOe DeLee&ves JeeHejueer peeles. DeJeDeeefLe&keÀ J³eJemee³e ³ee JejHeefjCeece neslees. DeJeHeefjefmLeleer ogmeN³ee ÒeosMeele meeceev³e efkebÀJee DevegketÀue HeefjefmLeleer þ© MekeÀles. l³ eecegUs DeJecetu³eefveOee&jCe HeeJemee®³ee ÒeceeCeevegmeej keÀjC³eeSsJepeer pej Demeblegueve ³eevegmeej keÀjCes ³eesi³e þjles.
4) peueefJeJeeo efkebÀJee HeeC³eemebyebOeer Jeeo :
HeeCeer ceeveJeer peerJevee®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deens. cee$e ³ ee®ee legìJe[îeecegUs Deepe osMee -
osMeele, jep³ee -jep³eele, ceeCemee -ceeCemeeble HeeC³eeJe©ve Jeeo ®eeuet Deensle. Yeejleeletve HeeefkeÀmleeveele
p³ee veÐee Jeenleele ³ee meboYee&le Jeeo Deens. keÀeJesjer veoer®³ee HeeC³eeJe©ve leeefceUvee[t Je keÀvee&ìkeÀ
jep³eele Jeeo meg© Deens. veesJnWyej 2002 ceO³es ieesoeJejer veoer®es HeeCeer Deewjbieeyeeo, yeer[ efpeunîeele
osC³eeJe©ve Jeeo Deensle. ³eeJe©ve ceneje<ì^ele jepekeÀejCe leeHeuesues efomeles. jepemLeeve, iegpejele,
ceO³e ÒeosMe, Deesefjmee, DeebOe´ ÒeosM e, ceneje<ì^ ³ee jep³eele HeeC³ee®eer keÀcelejlee Demeu³eeves ceesþîee
ÒeceeCeele peueefJeJeeo meg© Deensle.
5) OejCe efJeHeeC³ee®eer iejpe HetCe& keÀjC³eemeeþer veÐeebJej OejCes yeebOeueer peeleele. keÀener veÐeebJej 3 les 4
OejCes y eebOeueer peeleele. OejCeeleerue HeeCeer JeeHejeyeeyele mecem³ee efvecee&Ce nesles. Goe. ceneje<ì^ -
iegpejele vece&oe veoerJej mejoej mejesJej yeebOeuesues Demetve l³ee®es peemle HeeCeer iegpejele jep³eeuee
JeeHeje³euee efceUles. OejCee®ee HeÀe³eoe ne cel m³e J³eJemee³e, DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, efHeC³ee³eesi³e HeeCeer,
efmeb®eve #es$e, peueefJeÐegleefveefce&leer, Hetj efve³eb$eCe Fl³eeoermeeþer nesle Demeuee lejer OejCeefveefce&leercegUs
ieeJee®es HegveJe&meve, Mesleer³eesi³e peefceveer®es ÒeceeCe keÀceer, Jeveeb®ee veeMe, HeefjmebmLesle efyeIee[, YetkebÀHee®eer
MekeÌ³elee, OejCe HetÀìer®eer mecem³ee DeMee DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleevee efomeleele.
keÀ) ÒeeCeer mebHeoe (Animal Resources) :
He³ee&JejCeele DeveskeÀ DeVemeeKeUîee keÀe³e&jle Deensle. ³eele JevemHeleer yejesyej ÒeeCeerner
cenÊJee®es Deensle. Òee®eerve keÀeUeHeemetve ceeveJe Je ÒeeCeer ³eeb®³eele peJeU®ee mebyebOe Deens. ceeveJeeves keÀener
ÒeeC³eeb®ee JeeHej DeeHeu³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ peerJeveele kesÀuee Deens. DeeOegefvekeÀ ³egieele Òe eC³eeb®ee JeeHej kesÀJeU
JeenlegkeÀermeeþer ce³ee&efole ve jnelee DeLe&J³eJemLes®ee SkeÀ Yeeie yeveuee Deens. cee$e Deepener JeeUJebìele
JeenletkeÀermeeþer Gbìe®ee JeeHej kesÀuee peelees. Ieveoeì pebieueele JeenlegkeÀermeeþer nÊeer®ee JeeHej kesÀuee
peelee s.
ÒeeCeer mebHeoe mebyebefOele mecem³ee (Environmental Problem Associated with
Animal Resources) :
1) ÒeeC³eeb®ee DeefleefjkeÌle JeeHej :
ceeveJe HetJeeaHeemetve®e ÒeeC³eeb®ee JeeHej keÀ©ve peerJeve peiele Deeuee Deens. HeMetHeeueveeletve ogiOe
GlHeeov e, JeenletkeÀ, MeslekeÀece ³eemeeþer ceeveJe ÒeeC³eeb®ee JeeHej keÀjerle Deeuee. Hejbleg DeueerkeÀ[®³ee
keÀeUele ceeveJee®ee ÒeeC³eebkeÀ[s HeenC³ee®ee ¢<ìerkeÀesve kesÀJeU JeenlegkeÀer Hegjlee ce³ee&efole ve jenlee l³ee®eer
peeiee J³eJemee³eeves Iesleueer. MesUîee, ceW{îee, yeeskeÀ[ lemes®e Flej ÒeeC³eebHeemetve ceebme GHeueyOe nesles.munotes.in

Page 113

113³eecegUs ³ee ÒeeC³eeb®eer mebK³ee keÀceer nesle ®eeueueer Deens. keÀejCe ÒeeC³eeb®eer nl³ee ceeveJeekeÀ[tve ceesþîee
ÒeceeCeele kesÀueer peele Deens.
2) ÒeeC³eeb®eer efMeke Àej :
DeeefoceeveJe ÒeeC³eeb®eer efMekeÀej kesÀJeU KeeÐe cnCetve keÀjle neslee, cee$e DeeOegefvekeÀ keÀeUele
ÒeeC³eeb®eer efMekeÀej kesÀJeU ceebme KeeCes lesJe{îeeHegjleer ce³ee&efole ve jenlee ÒeeC³eeb®ee Òel³eskeÀ DeJe³eJeeb®eer
efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer efkebÀJee l³eeletve GlHeeove GHeueyOe keÀjC³eemeeþer kesÀueer peeles. Goe. keÀele[er,
ceebme, efMebies, efHemes, keÀmlegjer, nefmleoble Fl³eeoer keÀeUerJesUe lej kesÀJeU ceveesjbpeveemeeþer efMekeÀej kesÀueer
peeles. ³eecegUs njerCe, JeeIe, keÀmlegjerce=i e, meebyej ³eemeejKes ÒeeCeer ve<ì nesC³ee®³ee ceeiee&Jej Deensle.
Jev³epeerJeeb®ee DeJewOe J³eeHeej ceesþîee ÒeceeCeele Jee{le Deens. ceesþîee ÒeceeCeele JeeIee®eer lemkeÀjer kesÀueer
peeles. l³eecegUs Yeejleele JeeIeeb®eer mebK³ee Del³eble keÀceer Deens. efJeMes®eerve, Dee@mì^sefue³ee, peHeeve Fl³eeoer osMeebceO³es efve³ee&le kesÀueer peeles. JeeIee®³ee efuebieeHeemetve meskeÌmeJeOe&keÀ
DeewDeens. ³ee J³eeHeejecegUs Jev³epeerJeeb®ee HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele efMekeÀej nesle Deens.
3) pebieuelees[ Je efveJeememLeevee®eer neveer :
He³ee&JejCeele DeveskeÀ IeìkeÀ Demetve les SkeÀceskeÀeble iegbleuesue s Deensle. He³ee&JejCee®ee DeefJeYeep³e
Yeeie cnCepes pebieue, Je=#e nes³e. ef nbot mebmke=Àleerle Je=#eeuee ow Jele ceeveues peeles. pebieue ÒeeC³eeb®es
efveJeememLeeve Demetve DeueerkeÀ[s ceeveJeeves efJekeÀemee®³ee veeJeeKeeueer DeeHeuee mJeeLe& meeOeC³ee meeþer ueesYeer
ÒeJe=ÊeeRcegUs pebieuelees[ ceesþîee ÒeceeCeele kesÀueer Deens. ueeskeÀmebK³ee efoJemeWefome Jee{le Deens. ³eeefMeJee³e
Mesleer efJemleej, jmles, ueesnceeie&, OejCeeb®es yeebOekeÀece, veeieefjkeÀerkeÀjCe, GÐeesieOebÐeeb®eer Jee{ Je FbOeve
cnCetve ueekeÀ[e®ee JeeHej Fl³eeoer DeveskeÀ keÀejCeebcegUs efveJe&CeerkeÀjCe ceesþîee ÒeceeCeele nesle Deens. ³eecegUs
ÒeeC³eeb®eer efveJeememLeeve ceesþîee ÒeceeCeele ve<ì nesle Deensle.
4) osJeosJeleebmeeþer ÒeeC³eeb®ee yeUer :
osJeosJeleebvee ÒemeVe keÀjC³eemeeþer DeeefoceeveJeeHeemetve Deepe®³ee DeeOegefvekeÀ ceeveJeeHe³e¥le
keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee keÀejCeebmeeþer ÒeeC³eeb®ee yeUer osle Deeuee Deens. cejer DeeF&me -js[e, efJejesyee
cemeesyeeme -keÀeWye[e ³ee He×leerves ojJeÒeLeebcegUs ÒeeC³eeb®ee yeUer peele Deens.
5) ÒeeC³eeb®eer Petbpe Je Òeefle<þe :
ÒeeC³eeb®eer Pegb pe ueeJeC³ee®ee ÒekeÀej HetJeeaHeemetve DeefmlelJeele Deens. ³eeceO³es keÀeWye[îeeb®eer,
yewueeb®eer, yeeske À[eb®eer Petbpe ueeJeueer peeles DeeefCe ³eele Òeefle<þe ceeveueer peeles.
[) Keefvepe mebHeoe (Mineral Resources) :
keÀesCel³eener osMee®³ee efJekeÀemeemeeþer KeefvepemebHeÊeer cenÊJee®eer Deensle. l³eecegUs vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer, KeefvepemebH eÊeer, ³eebvee Devev³e meeOeejCe cenÊJe Deens. He=LJeerJejerue Ke[keÀ yengleebMe
Keefvepeebveer yeveuesues Deensle. efvemeiee&leerue Ieve, efJeefMe<ì jemee³eefvekeÀ mebIeìve Demeuesu³ee DeebleefjkeÀ
mebj®evee, mHeÀefìkesÀ Demeuesu³ee HeoeLee¥vee Keefvepes cnCeleele. KeeCekeÀece J³eJemee³e ³esLeerue Keefvepes
ÒeeHle nesleele. ³ee KeeCekeÀeceeletve efJeefJeOe HeoeLe& YetleueeJej ìekeÀues peeleele. l³eecegUs HeefjmebmLee Jemunotes.in

Page 114

114He³ee&JejCee®es meeQo³e& ve<ì nesles. cnCetve Keefvepe mebHeÊeer®ee DeY³eeme He³ee&JejC ee®³ee ¢<ìerves keÀjCes
cenÊJee®es þjles.
Keefvepe mebHeÊeer®es JeieeakeÀjCe :
1) DeOeelet Keefvepes :
peer Keefvepes leeHeefJeu³eeves ÒemejCe HeeJele veenerle, l³eebvee DeOeelet Demes cnCeleele. Goe.
iebOekeÀ, Ke[keÀ, efpeHmece, ûe@HeÀeF&ì, efnje Fl³ee oer.
2) Oeelet Keefvepes :
peer Keefvepes leeHeefJeu³eeveblej ÒemejCe HeeJeleele, l³eebvee Oeelet Keefvepes Demes cnCeleele. Goe.
meesves, ®eeboer, yee@keÌmeeF&ì, ce@ieveerpe, Huesefìvece, ìbiemìve Fl³eeoer.
3) MekeÌleer meeOeves :
p³ee KeefvepeebHee metve GGoe. oie[er keÀesUmee, Keefvepelesue, vewmeefie&keÀ Jee³et, Jeeje, meewjMekeÌleer, meeiejer ueeìe Fl³eeoer.
Keefvepe mebHeos®es cenÊJe :
osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀ emee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®eer YetefcekeÀe KeefvepemebHeÊeer yepeeJeles. ³eeJej
osMee®ee efJekeÀeme DeJeuebyetve Demelees. pesLes Keefvepeeb®eer GHeueyOelee peemle lesLes DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme
ceesþîee ÒeceeCeele Jee{lees. Keefvepeeb®ee JeeHej keÀ©ve J esieJesieUîee Jemletb®eer efveefce&leer kesÀueer peeles.
peieeleerue ÒecegKe Keefvepes De@u³egefceefve³ece, leebyes, oie[er keÀesUmee, keÀefLeue, DeYe´keÀ Fl³eeoer.
Keefvepe mebHeÊeer mebyebefOele mecem³ee (Environmental Problem Associated with
Mineral R esources) :
1) Keefvepeeb®ee DeefleJeeHej :
Yet-ieYee&le meeHe[Ceejer Keefvepes ÒeecegK³eeves efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ³eb$emeeceûeer efveefce&leer, Deewjmee³eve efveefce&leer, efJeÐegle GHekeÀjCeebceO³es JeeHejueer peeleele. meO³ee Keefvepeeb®ee Je eHej Jee{uee Deens.
YegieYee&leerue Keefvepeeb®ee meeþe ce³ee&efole Demetve l³eeb®³ee Dece³ee&efole JeeHejecegUs lees mebHeg<ìele Deeuee
Deens. ³ee®ee YeeJeer efJekeÀemeeJej efJeHejerle HeefjCeece nesCeej Deens.
2) KeeCekeÀeceecegUs Yetceer®ee Nneme :
KeeCekeÀeceecegUs ìekeÀeT HeoeLe& Je Flej IeìkeÀ meYeesJeleeue®³ee Heefjmejele Hemejleele.
peefceveerJej ceesþîee ÒeceeCeele ceesþs Ke·s He[leele. ³eele HeeCeer Je Flej keÀ®eje mee®etve Yetceer efve©He³eesieer
yeveles. KeeCekeÀeceecegUs Meslepeceerve efveke =À<ì yeveles. KeeCekeÀeceecegUs Yetceer®es oyeCes, Ke®eCes lemes®e Yetceer®eer
Peerpe ³eemeejKes ÒekeÀej nesleele.
3) ÒeotpeueÒeotHeeC³eele De@efme[ ®es ÒeceeCe Demeu³eeves ns HeeCeer meYeesJeleeue®³ee Dees{îeele, veoerceO³es Jeentve iesu³eecegUs
peueÒeotJeeleeJejCeele efcemeUtve nJee Òeot

Page 115

1154) efveJe&CeerkeÀjCe :
pebieue³egkeÌle Yeeieele Keefvepeeb®es meeþs Demeleerue lej lesLes KeeCekeÀeceemeeþer Pee[s lees[ueer
peeleele. lemes®e cepegjebvee jenC³eemeeþer peeiee, Keefvepe Meg×erkeÀjCe, keÀejKeev³ee®eer mLeeHevee, jmles
efveefce&leer, ìekeÀeT HeoeLe& þsJeC³eemeeþer peeies®eer iejpe Demeles. l³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeele Pee[s lees[ueer
peeleele Je efveJe&CeerkeÀjCe Ie[tve ³esles.
5) HegveJe&mevee®eer mecem³ee :
Jemleer Demeuesu³ee efþkeÀeCeer Keefvepee®es meeþs Demeleerue lej Keefvepee®es GlKeveve keÀjC³eeHetJeea
Jemleer®es mLeeveeblejCe keÀjeJes ueeieles. cee$e ns keÀjleevee ueeskeÀebvee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles.
6) HeefjmebmLesle DemLew³e& :
KeeCekeÀeceecegUs #es$eeleerue HeefjmebmLesle DemLew³e& efvecee&Ce nesles. KeeCekeÀecee®³ee Òe®eb[
DeeJeepee®ee efJeHejerle HeefjCeece ÒeeCeer peerJeveeJej neslees. YetHe=<þeJej Ke·s He[Ces, efJeefcemeUCes ³eecegUs HeefjmebmLes®es meblegueve {emeUles.
7.4 DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeMeer mebyebefOele He³ee&JejCeer³e mecem³ee / De[®eCeer
osMee®ee YeefJe<³ee®ee efJe®eej kesÀuee Demelee osMeeHeg{s leerve ÒecegKe DeeefLe&keÀ mecem³ee Deensle.
ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCe, He³ee&JejCe j#eCe emen DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, oeefjêîe efvecet&ueve Fl³eeoer. He=LJeer®es
leeHeceeve melele Jee{C³ee®es keÀejCe cnCepes ceeveJee®ee He³ee&JejCeeleerue nmle#esHe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
nes³e. ³ee oesvnercegUs iesu³ee 200 Jene l³ee ÒeosMeeleerue ke=ÀMekeÀles. He³ee&JejCee®³ee Nnemee®es DeeefCe ÒeotHeeCeer, jesiejeF& Fl³eeoeRvee l³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles. ³ee meJee¥®es HeefjCeece cnCetve ieefjyeeb®³ee
Deejesi³eefJeHeg{eru eÒeceeCes -
1) mJe®í HeeCeer Je meeb[HeeC³ee®³ee J³eJemLes®ee DeYeeJe :
peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee DenJeeueevegmeej efJekeÀmeveMeerue osMeele 1 Deype ueeskeÀebvee efHeC³ee³eesi³e
HeeCeer efceUle veener. lemes®e 1.7 Deype ueeskeÀebmeeþer meeb[HeeC³ee®eer ³e esi³e mees³e veener. efnJeleeHe,
keÀe@ueje Fl³eeoer jesieebvee yeUer He[tve ceeveJeer keÀu³eeCeele Ieì Peeu³ee®es efveoMe&veele Deeues Deens.
2) Jee³eg ÒeotDeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeeyejesyej mJe³eb®eefuele Jeenveeb®ee ÒeotIejiegleer Tpee&, Jeenves Fl³eeoercegUs ceesþîee ÒeceeCeele Jee³et ÒeotDeype ueeskeÀ pes GHeveiejer Yeeieele jenleele l³eebvee OetU Je Oetj ³ee J³eefleefjkeÌle Glmepe&vee®ee $eeme
menve keÀjeJee ueeieue e. ³ee ÒeotMJemevee®³ee meboYee&leerue efJeefJeOe Deepeej, keÀke&Àjesie, lJe®es®es Deepeej, ocee, jkeÌleeleerue Dee@eqkeÌmepeve®eer
keÀcelejlee, ¢<ìer keÀceer nesCes, [esUîeeb®e er peUpeU, KeeskeÀuee Fl³eeoer. meO³ee ceesþîee ÒeceeCeeJej
vee³eì^espeve, meuHeÀj, keÀeye&ve ³eemeejKes IeelekeÀ Jee³et nJesle efcemeUle Deensle. l³eecegUs ceeveJeer Deejesi³e
OeeskeÌ³eele ³esle Deens.munotes.in

Page 116

1163) peefceveer®eer megefHekeÀlee ve<ì nesCes :
ke=ÀDeesUKeues peeles. peceerveer®³ee megHeerkeÀlesJej ceeveJe Je mebHegCe& mepeerJeme=<ìer DeJeuebyetve Deens. cee$e ner
megHeerkeÀlee ve<ì nesle Deens. DeefOe keÀ GlHeeove efceUefJeC³ee®³ee nJ³eemeeHeesìer DeveskeÀ meWefê³e Keleeb®ee
ceesþîee ÒeceeCeeJej JeeHej nesTve peefceveer®eer megHeerkeÀlee yengleebMeer ve<ì Peeuesueer efometve ³esles. ³ee
J³eefleefjkeÌle DeveskeÀ keÀejCes Deensle. Goe. melele SkeÀ®e Heerk eÀ IesCes, KeeN³ee HeeC³ee®ee melele JeeHej,
peueOeejCe #ecelee keÀceer, meWêer³e Keleeb®ee Jee{lee JeeHej Fl³eeoer.
4) pebieuelees[ DeeefCe pewJeefJeefJeOeles®ee Nneme :
efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue pebieues, mecegêefkeÀveeN³eeJejerue JevemebHeoe, Deb leie&le HeeCeLeU peeiee
Fl³eeoer PeHeeìîeeves veeMe HeeJele Deensle. ³eecegUs pewJeefJeefJeOelee Jesieeves ve<ì nesle Deens. l³eecegUs
nJeeceeveele yeoue, efkeÀveeje ÒeefleyebOeelcekeÀ keÀcelejlee ³eele yeoue nesle Deensle.
5) nefjleie=n Jee³et Je leeHec eeveele Jee{ efkebÀJee iueesyeue Jee@efce¥ie :
keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF[ Je Flej nefjle Jee³et cegUs leeHeceeveele Jee{ nesles. JeeleeJejCee®ee
DeY³eeme keÀjCeeN³ee mebMeesOekeÀebvegmeej leeHeceeveele DeeCeKeer 3 DebMe ef[ûeer mesefumeDemeves Jee{ nesTve
mecegê HeeleUer Jee{ nesTve ³ee®es HeefjCeece ³esCeeN³ee efHe{eruee YeesieeJes ueeieleerue.
A.2050 meeueeHe³e¥le He=LJeer®³ee leeHeceevee®eer Jee{ ner ceeveJeer SsefleneefmekeÀ veeWo ceO³es meJee&le peemle
Demesue.
B.Hepe&v³e ÒeceeCeele yeoue mebYeJesue.
C.cenemeeiejeleerue yesìeb®es DeekeÀej yeoueCes, YetkebÀHe Je pJeeueecegKeer®³ee GêskeÀe®eer efve³eefcele MekeÌ³elee
veekeÀejlee ³esCeej veener.
D.JesieJesieUîee jesieeb®ee Òemeej Jesieeves nesF&ue. Goe. efnJeleeHe, ceuesefj³ee F.
E.leeHeceeve Jee{ercegUs yee< Hee®es ÒeceeCe keÀceer nesTve ient, leebotU, cekeÀe ³eeb®es GlHeeove ceesþîee
ÒeceeCeele Ieìsue.
6) nJeeceeveeleerue yeoue :
nJeeceeveeleerue yeoueecegUs peue®e¬eÀeJej efJeHejerle HeefjCeece nesTve l³eecegUs Hetj ³esCes, ogHe[Ces, meeiejer peue He eleUerle Jee{, efkeÀveejer ÒeosMe HeeC³eeKeeueer ³esCes, ke=ÀmeJe&®e ÒeosMeele vewmeefie&keÀ Demeceleesue Dee{Utve ³esF&ue keÀer, p³eecegUs ceveg<³e peerJeve OeeskeÌ³eele ³esF&ue.
l³eecegUs ceeveJee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee Jej l³ee®ee efJeHejerle HeefjCeece nesF&ue.
He³ee&JejCeer³e mecem³ee otj keÀjC³eemeeþer Ghee³e³eespevee :
DeeefLe&keÀ Je=×er DeeefCe efJekeÀemee®es ®eebieues -JeeF&ì HeefjCeece nesle Demeleele. 1992 ®³ee
peeieeflekeÀ efJekeÀeme DenJeeueeves GlHeeove Jee{ eryejesyej®e He³ee&JejCe j#eCeemeeþer Ghee³e³eespevee
DeeKeu³ee. ³eeleerue oeefjÐe efvecet&ueve ner cenÊJee®eer Ghee³e³eespevee nesleer. OeesjCes DeeefCe DeeefLe&keÀ
keÀe³e&#ecelee DeeefCe He³ee&JejCe j#eCe cenÊJee®es Deens. He³ee&JejCe j#eCeemeeþer þesme efveCe&³e jeyeefJeCeejer
mejkeÀejer ³eb$eCee Je mebmLee Demeu³ee Heeefnpes ³eeletve DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je He³ee&JejCe ³eele meceleesue
ÒemLeeefHele keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 117

117cenÊJee®eer OeesjCes / Ghee³e³eespevee :
1) He³ee&JejCe DeeefCe efJekeÀeme ³eele mekeÀ ejelcekeÀ mebyebOe efvecee&Ce keÀjCes :
DeeOegefvekeÀ leebef$ekeÀ Òeieleer, keÀ®®³ee ceeuee®es keÀceerle keÀceer efJeefvece³e, ìekeÀeT êJ³e efvecee&Ce
keÀjCeeN³ee OeesjCeeb®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀueer Heeefnpes. ns OeesjCes meeO³e keÀjC³eemeeþer Heg{e rue Ghee³e
³eespeues peeleele.
De) efkebÀcele Yeso ve<ì nesCes :
mejkeÀejer OeesjCeele kesÀjesmeerve FbOeveeJej ognsjer efkebÀcele DeeKeueer peeles. ³eecegUs Kegu³ee
yeepeejele DeeefCe meJeueleer®ee oj DeMee ognsjer efkebÀceleercegUs Jee³et ÒeotmeJeuele jÎ kesÀu³eeme HeÀkeÌle keÀe³e&#ecelesle Jee{ Je DeeefLe&keÀ ye®ele nesF&ue Demes veJns lej mLeeefvekeÀ
ÒeotIeì nesF&ue.
ye) ceeueceÊee DeefOekeÀej yeneue keÀjCes :
ueeskeÀebvee SkeÀef$eleHeCes meeJe&peefvekeÀ Jemlet efou³ee peeleele lesJne l³ee®ee JeepeJeerHes#ee peemle
JeeHej neslees. Goe. pebieues, ®ejeT kegÀjCes Fl³eeoer. ³eeTueì MeslekeÀN³eebvee ceeuek eÀer nkeÌkeÀ efou³eeme
DeeHeuesHeCee®³ee YeeJevesletve pebieueeb®eer Je Jeve peefceveer®eer neveer keÀceer nesF&ue DeeefCe l³eecegUs vewmeefie&keÀ
meeOeve mebHeÊeer®es ³eesi³e J³eJemLeeHeve nesC³eeme ceole nesF&ue.
2) ceeveJeer Jele&ve yeoueemeeþer ue#eJ esOeer OeesjCes DeeKeCes :
He³ee&JejCe mecem³ee otj keÀjC³eemeeþer kesÀJeU ceeuekeÀer nkeÌkeÀ Je meJeueleer osTve He³ee&JejCee®eer
neveer ìeUlee ³esCeej veener. lej meeOevemeeceûeer®ee GHeYeesie IesCeeN³ee®³ee Jele&vee®ee HeefjCeece Flej
meceepeeJej nesle es ns ue#eele IesTve OeesjCes DeeKeueer Heeefnpesle. cnCetve YeejleeceO³es Jele&veele yeoue
keÀjCeejer DeveskeÀ OeesjCes jeyeefJeC³eele Deeueer leer KeeueerueÒeceeCes -
De) ÒeLece ÞesCeer ye#eerme efkebÀJee Òeeslmeenve ³eeJej DeeOeeefjle Demeles. Goe. ye epeejefOeef<þle OeesjCe
ye) efÜleer³e ÞesCeer mebK³eelcekeÀ efkebÀJee efveye¥OeelcekeÀ mJeªHeele Demeles. Goe. efve³eb$eCeelcekeÀ OeesjCe
3) HeeCeerÒeotkeÀejKeev³eeleerue otefHeeC³eeHeemetve veoer Je mecegê ³eeb®es j#eCe keÀjeJes.
4) meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es HegveefJe&ueeskeÀve :
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®ee He³ee&JejCeeJej HeefjCeece neslees. osMeelebie&le mejkeÀejkeÀ[tve Je peeieeflekeÀ
yeBkesÀmeejK³ee efJ ekeÀeme mebmLee bkeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀ meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®³ee ceeO³eceeletve
kesÀueer peeleele. l³eecegUs He³ee&JejCe cenÊJe ue#eele ve Ieslee neveer nesles. DeueerkeÀ[s yeN³ee®e osMeele
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&Meer mebyebefOele He³e e&JejCee®eer leHeemeCeer nesleevee efomeles.
5) De[LeUs otj keÀjCes :
He³ee&JejCe j#eCee®³ee OeesjCeeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee Jee{JeC³eeme jepekeÀer³e oyeeJe keÀceer keÀjCes
Je keÀe³e&#ece mebmLee mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®ee menYeeie ns Òel³e#eele DeeCe Ces iejpes®es Deens. lesJne De[LeUs
keÀceer nesleerue.munotes.in

Page 118

118De) jepekeÀer³e ceb[Uer®ee jepekeÀer³e oyeeJe mebHeefJeCes :
He³ee&JejCee®eer neveer keÀceer keÀjC³eeme jepekeÀer³e MekeÌleerMeeueer J³ekeÌleeRkeÀ[tve DeefOekeÀej keÀe{tve
IesCes iejpes®es Deens. ®ee bieu³ee OeesjCeeb®ee GHe³eesie keÀcekegÀJele Je iejerye IeìkeÀebvee®e neslees. cee$e ns ueeskeÀ
jepekeÀer³e ¢<ìîee keÀcekegÀJele Je jepekeÀer³e ÒeYeeJenerve Demeleele ,lej ÒeotÒeYeeJeMeeueer Demeleele.
ye) megOeeefjle ceee fnleer®es Deeoeve -Òeoeve :
He³ee&JejCe mecem³es®es ÒecegKe keÀejCe cnCepes De%eeve nes³e. ceeveJeeme He³ee &JejCe mecem³es®es
keÀejCe Je l³ee®es HeefjCeece lemes®e HeÀe³eos -leesìs mecepeu³eeme YeefJe<³ekeÀeueerve neveer®es ÒeceeCe keÀceer keÀjlee
³esles. l ³eecegUs ³ee meboYee&le megOeeefjle ceeefnleer®eer osJeeCe -IesJeeCe ne SkeÀ cenÊJee®ee Ghee³e Deens.
6) mLeeefve³e menYeeie :
He³ee&JejCeer³e neveer DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ HeÀe³eos ³ee®eer efveJe[ keÀjlesJesUer
mLeeveer³e iejpeeb® eer ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. mJe³ebmesJeer mebmLeebvee meebefK³ekeÀer³e ceeefnleer vemeles.
l³eecegUs Ghee³e³eespeveeefJeÒeef¬eÀ³ee megueYe Je JesieJeeve nesles.
7.5 He³ee&JejCe DeeefCe ef®ejbleve efJekeÀeme / meelel³eHetCe& efkebÀJee MeeMJele efkebÀJee
efvejblej efJekeÀeme (ENVIRONMENT AND SUSTAINABLE
DEVELOPMENT)
He³ee&JejCe ne mepeerJe me=<ìer®ee DeeOeej Deens. l³eecegUs l³ee®es j#eCe keÀjCes l³ee®e s mebJeOe&ve
keÀjCes ns ceeveJeemeeþer DeHeefjne³e& Deens. ceeveJe DeeHeu³ee iejpee YeeieefJeC³eeme efJeefYeVe ³eb$e leb$ee®ee
JeeHej keÀjlees. HetJeea ueeskeÀmebK³ee keÀceer nesleer .cee$e Deepe Jee{leer ueeskeÀmebK³ee, MenjerkeÀjCe,
pebieuelees[, Dece³ee &efole meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej ³eecegUs vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer ve<ì nesle Deens ,
ÒeotkeÀjleevee efomelees. ceeveJeeves DeeHeuee efJek eÀeme ieefleceeve þsJeC³eemeeþer He³ee&JejCeele nmle#esHe keÀjC³eeme
meg©Jeele kesÀueer. ceeveJe DeeefCe He³ee&JejCe ³eele mebIeJeeHej keÀjlees l³ee ÒeceeCeele l³eeb®eer Hegveefveefce&leer nesle veene r.
1960 les 1970 meeueer ÒeLece ®eHe³ee&JejCe neveeryeeyele osMeele pevepeeie=leer efvecee&Ce Peeueer.
1980 ceO³es l³ee®ee efJemleej efJekeÀveme Meerue osMeeHe³e¥le Heesnes®euee. DeesÐeesefiekeÀ ¬eÀebleerveblej
He³ee&JejCee®eer meelel³eHetCe& DeeefCe ef® ejbleve efJekeÀeme ³ee mebkeÀuHevesuee cenÊJe ³esC³eeme meg©Jeele kesÀueer.
1987 meeueer efJeMJe Dee³eesie vesceC³eele Deeuee ³ee Dee³eesiee®es DeO³e#e vee@Jex®es YetleHetJe& HebleÒeOeeve peer.
S®e. ye´ìueB[ nsnesles. l³eecegUs ne Dee³eesie ‘Brantland’ Dee³eesie ³ee veeJeeves Òeefme× Deens. Dee³eesieeves
He³ee&JejCe efJekeÀeme cnCepes ef®ejbleve efJekeÀeme ner mebkeÀuHevee meJee&le ÒeLece ceeb[ueer.
J³eeK³ee :
1) ye´ìueB[ DenJeeue (1987) ,vegmeej ’ ef®ejbleve efJekeÀeme cnCepes Demee efJekeÀeme keÀer, pe es efJekeÀeme
YeefJe<³ekeÀeUeleerue efHe{îeeb®ee iejpee HetCe& keÀjC³eele keÀesCeleerner yeeOee ve D eeCelee Jele&ceeve
keÀeUeleerue efHe{er®³ee iejpee HetCe& keÀjsue. “munotes.in

Page 119

1192) je@yeì& DeBueve ³eeb®³eevegmeej ’ef®ejbleve efJekeÀeme ne Demee efJekeÀeme Deens keÀ erpeesceeveJeer iejpeeb®es
ef®ejbkeÀeue efìkeÀCeejs meeOeve DeeefCe ceeveJeer peerJevee®³ee opee&le megOeejCee meeO³e keÀjCeeje efJekeÀeme
nes³e. “
ef®ejbleve efJekeÀemee®eer iejpe (Need of Sustainable Development) :
MeeMJele efJekeÀeme cnCepes®e ef®ejb leve efJekeÀeme keÀOeerner ve mebHeCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCetve DeesUKeueer
peeles. He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀ peueo ieleerves ve<ì nesle Deensle. ³eeletve MeeMJele efJekeÀemee®eer iejpe
osMeebleie&le lemes®e Deeblejje<ì^er³e mlejeJej efvecee&Ce Peeueer. cnCet ve Keeueerue IeìkeÀeb®³ee ÒeeHleermeeþer
ef®ejbleve efJekeÀemee®eer iejpe cenÊJee®eer Deens.
1.YeefJe<³eele meeOevemebHeÊeer®eer GheueyOelee JneJeer.
2.peerJeveceeve ®eebieues DemeeJes.
3.Òeot4.oeefjê³ee®es efvecet&ueve keÀjCes.
5.He³ee&JejC ee®ee meceleesue meeOeCes.
6.Jeve GlHeeoves ÒeeHle nesCes.
7.peefceveer®ee Nneme LeebyeefJeCes.
8.DeeefLe&keÀ efJeef®ejbleve efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ / ceeie& (Factors of Sustainable
Development) :
ef®ejbleve efJ ekeÀeme meeOeleevee ceeveJeemeceesj DeveskeÀ mecem³ee / ÒeMve efvecee&Ce nesCeej Deensle.
Jee{leer ueeskeÀmebK³ee, oeefjêîe Je yeskeÀejer, kegÀHeesIeìkeÀebcegUs He³ee&JejCeele Demeceleesue Jee {le Deens. Keeueerue ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀu³eeme ef®ejbleve efJekeÀeme
meeO³e nesF&ue.
1) ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej efve³eb$eCe :
ueeskeÀmebK³ee Jee{ ns meJe& mecem³eeb®es SkeÀ cetueYetle keÀejCe Deens. ueeskeÀmebK³ee p³ee ÒeceeCeele
Jee{les, l³eeÒec eeCes l³eeb®³ee iejpee Jee{leele. ³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer meeOevemebHeÊeerJej leeCe He[lees.
keÀejCe ueeskeÀmebK³ee Jee{les, cee$e meeOevemebHeÊeer ceO³es Jee{ nesle veener, ³eeGueì ueeskeÀmebK³ee keÀceer
Peeu³eeves meeOevemebHeÊeerJejerue leeCe keÀ ceer nesF&ue. He³ee&JejCee®es j#eCe nesF&ue ,ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCe,
mee#ejlee, kegÀìgbyekeÀu³eeCe ³eespevee, DebOeÞe×e efvecet&ueve, pevepeeie=leer Fl³eeoer ceeO³eceeletve
ueeskeÀmebK³esJej efve³eb$eCe þsJeCes meesHes peeF&ue.
2) JeveerkeÀjCe :
osMee®³ee SketÀCe #es$eHeÀUe®³ee 33… #es$e Jeveebveer J³eeHeuesues DemeCes He³ee&JejCee®³ee ¢<ìerves
iejpes®es Deens. ceeveJeeves keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee keÀejCeemeeþer Jeveeb®eer ceesþîee ÒeceeCeele lees[ kesÀueer.
Goe. He³e&ìve, JeenletkeÀ, Mesleer, G ÐeesieOebos Je Jemeenleer, ueesnceeie& Fl³eeoer. ³ee meJee¥®ee He³ee&JejCeeJej
HeefjCeece nesTve l³eele Ieì Peeueer Demetve JeeleeJejCeeleerue keÀeye&ve®es ÒeceeCe Jee{les, leeHeceeveele Jee{
nesles Je peefceveer®eer OetHe ³eemeejK³ee mecem³ee efvecee&Ce nes Tve, He³ee&JejCee®ee meceleesue {emeUlees.munotes.in

Page 120

1203) Tpex®eer ye®ele :
Gpex®eer iejpe oie[er keÀesUmee, Keefvepe lesue, vewmeefie&keÀ Jee³et ³eeÜejs YeeieefJeueer peeles. ³ee®es
meeþs ce³ee&efole Deensle. l³eecegUs YeeJeer efHe{ermeeþer Tpee&ñeesleeb®ee JeeHej keÀeUpeerHetJe&keÀ Je keÀeìkeÀmejerves
keÀjCes iejpes®es Deens. ns meeþs mebHeg<ìele Deeues lej YeefJe<³eele Tpex®ee ÒeMve efvecee&Ce nesCeej Deens.
4) `JeeHeje DeeefCe ìekeÀe 'mebmke=Àleer®ee l³eeie keÀjCes :
`JeeHeje DeeefCe ìekeÀe '(Use and Throw) ner efJekeÀefmele osMeeleerue mebmke=Àleer
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeebvee HejJe[Ceejer veener. cee$e ner mebmke=Àleer Deepe peerJevee®ee SkeÀ
DeefJeYeep³e Yeeie yeveueer Deens. ³eecegUs He³ee&JejCeele keÀ®eN³ee®es {erie mee®eues Deensle. l³eece gUs
He³ee&JejCee®eer DeHeefjefcele neveer nesles. Goe. Hue@efmìkeÀ®ee JeeHej keÀ©ve lees keÀ®eje ìekeÀuee peelees. HeCe
Hue@efmìkeÀ®³eecegUs He³ee&JejCee®ee veeMe neslees. Hue@efmìkeÀ ve<ì nesle vemeu³eecegUs DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce
nesleele.
5) Mesleer³eesi³e peefceveer®es mebOeejCe :
Deepener Mesleer ne ÒecegKe J³eJemee³e Demetve ceeveJeeves Òeieleer kesÀueer Deens. cee$e l³eeuee ke=Àef$ece
DeVeOeev³e le³eej keÀjlee Deeues veener. l³eecegUs DeVe efveefce&leermeeþer Deepe ner peefceveerJej DeJeueby etve jenCes
DeefveJee³e& Deens. l³eecegUs Mesleer³eesi³e peefceveer®es mebJeOe&ve kesÀues®e Heeefnpes.
6) He³ee&³eer Tpee& meeOeveeb®ee JeeHej :
meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej ceeveJeeves ceesþîee ÒeceeCeele kesÀu³eeves ³ee®ee Nneme ceesþîee ÒeceeCeele
nesle Deens. l³eecegUs meeOevemebHeÊeer®es mebJeOe&ve keÀjCes keÀeUe®eer iejpe Deens. peueefJeÐegle, HeJeve Tpee&,
YetieYe& Tpee&, meewj Tpee&, meeiejer ueeìebHeemetve Tpee& F. He³ee&³eer Tpee& meeOeveeb®ee JeeHej keÀjeJee
pesCeskeÀ©ve DeeefLe&keÀ efJekeÀeme I e[Jetve DeeCeCes MekeÌ³e nesF&ue.
7) meeOevemebHeÊeer®es Hegve®e&¬eÀerkeÀjCe :
keÀener mebHeÊeer JeeHeju³eeveblej HesÀketÀve efoueer peeles. cee$e l³ee®ee HegveJee&Hej keÀjCes ner keÀeUe®eer
iejpe Deens. Goe. ueesKeb[, De@u³egefceefve³ece, leebyes Fl³ee oer ³eeHeemetve le³eej Peeuesues Jemlet veblej ìeketÀve
efou³ee peeleele cee$e l³eeHeemetve Hegvne veJeerve Jemlet le³eej keÀjCes iejpes®es Deens. p³eecegUs Keefvepeeb®eer
ye®ele nesF&ue
8) Jemletb®ee HegveJee&Hej :
keÀener meeOevemebHeÊeer®³ee JeeHejev eblej leer efJeveeMeeHeemetve le³eej Peeuesu³ee HeoeLee&®ee DeeHeCe
Flej efþkeÀeCeer Hegvne JeeHej keÀ© MekeÀlees. Goe. Keefvepe lesueeHeemetve [ebyej efkebÀJee keÀejKeev³eele
JeeHejuesu³ee ®egveKe[erHeemetve yeebOekeÀece meeefnl³e, Ke[t le³eej keÀjlee ³es F&ue. oie[er keÀesUmee
peeUu³eeveblej l³eeHeemetve le³eej Peeuesueer jeKe, efmeceWì®es He$es, efJeìe, efJeÐegle leejeb®es Jesmìve Fl³eeoer
meeþer JeeHejlee ³esles. cnCetve DeMee meeOevemebHeÊeer®ee HegveJee&Hej keÀjCes iejpes®es Deens.
9)pevepeeie=leer :
pevepeeie=leer ns meJee&le ÒeYeeJeer Demes ceeO³ece Deens. meeOevemebHeÊeer®es ce³ee&efole meeþs Je
He³ee&JejCeeleerue mecem³ee ³ee ceeveJeefveefce&leer Demeu³eeves ceeveJee®³ee efJe®eej He×leerle yeoue keÀjCes iejpes®esmunotes.in

Page 121

121Deens. pevepeeie=leer®³ee ceeO³e ceeletve He³ee&JejCeele efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³ee b®³ee ogueeskeÀebvee keÀ©ve efoueer lej l³ee®es ceveHeefjJele&ve nesF&ue Je les mJele:ntve He³ee&JejCee®³ee mebj#eCeemeeþer Je
efJekeÀemeemeeþer neleYeej ueeJeleerue ,l³eekeÀ efjlee pevepeeie=leer keÀjCes iejpes®es Deens.
7.6 meejebMe (CONCLUSION)
1.He³ee&JejCe Je efJekeÀeme nîee SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle.
2.DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer He³ee&JejCee®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej neveer kesÀueer peeles.
3.pee@keÀer efmceLe ³eeb®³ee celes, `ceeveJeeuee keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee lejer ÒekeÀejs GHe³eesieer He[Ceejs
He³ee&JejCeer³e IeìkeÀ cnCepes meeOevemebHeÊeer nes³e.'
4.ye´ìueB[ DenJeeueeceO³es efou³eeÒeceeCes, ’ef®ejbleve efJekeÀeme cnCepes Demee efJekeÀe me nes³e keÀer pees
efJekeÀeme YeefJe<³ekeÀeUeleerue efHe{îeeb®³ee iejpee HetCe& keÀjC³eele keÀesCel³eener yeeOee ve DeeCelee
Jele&ceeve keÀeUeleerue efHe{er®³ee iejpee HetCe& keÀjsue.“
7.7 ÒeMve (QUESTIONS)
1) Jee{l³ee DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³eeb®ee He³ee&Jej CeeJejerue HeefjCeece DeY³eemee.
2) meeOevemebHeÊeer®eer J³eeK³ee osJetve JeieeakeÀjCe mHe<ì keÀje.
3) ef®ejbleve efJekeÀemee®eer J³eeK³ee meebietve ef®ejbleve efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer®es DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ
mHe<ì keÀje.
7.7meboYe&ûebLe (REFERE NCE)
1.efJekeÀeme Je He³ee&JejCee®es DeLe&Meem$e -Òee. meew. DeuekeÀe efPecejs (meg³eMe ÒekeÀeMeve)
2.Je=×er Je efJekeÀemee®es DeLe&Meem$e -[e@. pes. SHeÀ. Heeìerue (HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve)
3.DeeefLe&keÀ Je=×er DeeefCe efJekeÀeme -Òee. meesveìkeÌkesÀ DeeefCe Òe e. peesMeer (Mesþ ÒekeÀeMeve)
4.Deeblejje<ì^er³e DeLe&Meem$e -Òee. iebieeOej efJe. keÀe³ebos -Heeìerue (®ewlev³e ÒekeÀeMeve, veeefMekeÀ)
5.Basu, Kaushik (1998) Analytical Development Economics, New
Delhi.
6.Ray. Debraj (2004) Development Economics, New Delhi.


munotes.in

Page 122

122IeìkeÀ -4
8
efJekeÀemee®es mLetue DeLe&Meem$e -II
IeìkeÀ j®evee :
8.0 GefÎ<ìs
8.1 J³eeHeej DeeefCe efJekeÀeme
8.2 J³eeHeej DeeefCe efJeosMeer efJeefvece³e
8.3 Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej mebIeìvee Je efJeÊeer³e mebmLee
8.4 Deeblejje<ì^er³e efJ eÊeer³e mebmLee
8.5 DeeefLe&keÀ efmLeefjkeÀjCe DeeefCe cegueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀce
8.6 meejebMe
8.7 ÒeMve
8.8 meboYe&ûebLe met®eer
8.0GefÎ<ìs
1)J³eeHeej DeeefCe efJekeÀeme ³eebceOeerue mebyebOee®ee DeY³eeme keÀjCes.
2)J³eeHeej DeeefCe Hej keÀer³e / efJeosMeer efJeefvece³e e®ee DeY³eeme keÀjCes.
3)Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejer mebIeìvee Je efJeÊeer³e mebmLee ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
4)DeeefLe&keÀ mlejerkeÀjCe DeeefCe cetueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀce ³eeefJe8.1 J³eeHeej DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme (TRADE AND ECONOMIC
DEVELOPMENT)
J³eeHeej DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³ee SkeÀe®e veeC³ee® ³ee oesve yeepet Demetve l³ee HejmHejHetjkeÀ
DeeefCe HejmHejeJeuebyeer Deensle. J³eeHeej ner ceesþîee ÒeceeCee Jej kesÀuesueer SkeÀ Jemlet Je mesJeeb®eer osJeeCe -
IesJeeCe nes³e. J³ekeÌleer, meceepe, ÒeosMe, osMe ³eeb®³eeleerue osJeeCe -IesJeeCeer®ee leHeMeerue cnCepes J³eeHeej
nes³e. l³ee®es mJeªHe meeHes#e Demeles. l³eele Debleie&le J³eeHeej, ÒeeosefMekeÀ J³eeHeej, Deeblejje<ì^er³e
J³eeHeej, Demee HeÀjkeÀ kesÀuee peelees. keÀesCeleener J³eeHeej ne DeLe&J³eJemLesuee ueeYeoe³ekeÀ Demelees.
J³eeHeej cnCepes DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer efoMee oMe&efJeCeejs neskeÀe³eb$e nes³e.munotes.in

Page 123

123Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej :efJekeÀemee®es Fbefpeve (International Trade as Engine of
Growth) :
19 J³ee MelekeÀele efJeefYeVe osMeele DeeefLe&keÀ Je=×er Ie[tve Deeueer, ns DeY³eemeeDebleer efme× Peeues
Deens. p³ee keÀeUele Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Jesieeves Jee{le neslee. l³ee keÀeUele DeeefLe&k eÀ Òeieleer®ee Jesiener
peemle neslee. Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþscegUs peieeleerue DeveskeÀ osMeeb®³ee yeepeejHesþe GheueyOe Peeu³ee
Deensle. Fbiueb[ceO³es DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleer Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejecegUs nesT MekeÀueer keÀejCe l³eeJesUer
l³eeb®eer ueeskeÀmebK³ee HeÀej®e keÀceer Demeu³eeves Debleie&le yeepeejHesþ HeÀejMeer ceesþer veJnleer®e HeCe
Fbiueb[ceOeerue DeewÐeesefiekeÀ Jemletbvee Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþsle ceesþer ceeieCeer Demeu³eeves GlHeeove keÀjCes
Fbiueb[ceO³es MekeÌ³e Peeues. Fbiueb[uee ueeieCeeje keÀ®®ee ceeue, DeVeOeev³e Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejecegUs
efceUCes MekeÌ³e Peeues. ³ee®ee®e DeLe& Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej ne DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ceole keÀjerle
Demelees.
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme (International Trade and Economic
Development) :
Heg{erue IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀmee Ie[tve
³eslees,ns mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1) meeOevemeeceûeer®ee keÀe³e&#ece JeeHej :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHe ejecegUs Òel³eskeÀ osMe DeeHeu³ee osMeeleerue GheueyOe vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer DeeefCe Flej DevegketÀue IeìkeÀ efJe®eejele IesTve efJeefMe<ì Jemletb®³ee GlHeeoveeyeeyele
efJeMesÒeceeCeeJejerue GlHeeovee®es ueeYe efceUle peeTve keÀceerle keÀceer Ke®ee&le GlHeeove Ieslee ³esles. Òel³eskeÀ osMe
GlHeeoveele efJeMesmeeOevemeeceûeer®ee peemle Je ®eebieu³ee He×leerves JeeHej keÀjC³ee®eer mebOeer efceUles. l³ee®ee HeefjCeece cnCetve
Òel³eskeÀ osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ceole efceUles.
2) yeepeejHesþeb®³ee keÀ#ee ©boeJeCes :
osMeele GheueyOe Demeue su³ee GlHeeove meeOeveeb®ee HetCe&HeCes DeeefCe keÀe³e&#ecelesves JeeHej keÀ©ve
ceesþîee ÒeceeCeele GlHeeove keÀ©ve osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer GlHeeefole Jemletbmeeþer ceesþer
yeepeejHesþ DemeeJeer ueeieles. osMeeleerue Debleie&le yeepe ejHesþ ueneve Demesue ,lej GlHeeove meeOeveeb®ee
JeeHej keÀjCes MekeÌ³e vemeles. cee$e Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejecegUs meb HetCe& peeieeflekeÀ yeepeejHesþ GheueyOe
nesles. l³eecegUs yeepeejHesþeb®es efJemleejerkeÀjCe nesTve osMee®³ee DeewÐeesefiekeÀ Je Deee fLe&keÀ efJekeÀemeeuee ceole
nesles.
3) HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀerle Jee{ :
efJekeÀemeemeeþer Yeeb[Jeuee®eer iejpe Demeles. DeuHeefJekeÀefmele osMeeleerue ye®ele keÀceer Demeles. leer
meesves, mLeeJej ceeueceÊee Fl³eeoer DeveglHeeokeÀ iees<ìerle iegble JeC³ee®eer ÒeJe=Êeer Demeles. ³eeGueì efJekeÀefmele
osMeele Yeeb[Jeue cegyeuekeÀ ÒeceeCeele Demeles DeeefCe DeMee osMeebvee DeuHeefJekeÀefmele osMeele Yeeb[Jeue
iegbleefJeC³eeme HeÀe³eosMeerj þjles. HejosMeeletve keÀpee&®³ee mJeªHeele Yeeb[Jeue Jee{ nesle peeles. efJeosMeer
iegbleJeCetkeÀercegUs efJeMes

Page 124

1244) DeefJekeÀefmele osMeeleerue Jemletb®³ee ceeieCeerle Jee{ :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejecegUs kesÀJeU DeewÐeesefiekeÀ yee peejHesþ efceUles Demes veener, lej DeVeOeev³e
Je Mesleerceeue ceeieCeer Jee{les. l³eecegUs DeefJekeÀefmele osMeeb®³ee efJekeÀemeeuee G Êespeve efceUles. DecesefjkeÀe,
ke@Àve[e, Dee@mì^sefue³ee ³ee MesleerÒeOeeve osMeele peefceveer®ee HegjJeþe ceesþîee Òece eCeele neslees. l³ee osMee®eer
ueeskeÀmebK³ee keÀceer Demeu³eeves DeVeOeev³e DeeefCe Flej Mesleceeue ³ee®eer ceeieCeer keÀceer nesles. l³eecegUs 18
J³ee MelekeÀele ³ee osMeele ceesþîee ÒeceeCeele Meslepeceerve He[tve nesleer. l³eecegUs DeeefLe&keÀ efJekeÀe mee®³ee
ceeiee&le De[®eCe efvecee&Ce Peeuesueer nesleer. Mesleer®eer Òeieleer nesT ueeieu³eeJej mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee
efJekeÀeme keÀjCes ³ee osMeebvee MekeÌ³e Peeues. DeMee efjleerves Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejecegUs ³ee MesleerÒeOeeve
osMeeb®es HetCe & efJekeÀefmele osMeele ªHeeblej nesT MekesÀue.
5) DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{lees :
peesHe³e¥le Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Jesieeves Jee{le Demelees. leesHe³e¥le DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie
osKeerue Jee{le jenlees. ³eeGueì Deeblejje<ì^er³ e J³eeHeejeleerue Jee{er®ee Jesie keÀceer Peeuee keÀer, DeeefLe&keÀ
efJekeÀemee®ee Jesie keÀceer neslees. ns efvejefvejeUîee osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee DeY³eemeeJe©ve Dee{Utve
³esles.
6) peueo DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe :
DeuHeefJekeÀefmele osMe eb®³ee DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®³ee ¢<ìerves Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeuee cenÊJee®es
mLeeve Demeu³ee®es efometve ³esles. osMee®³ee peueo DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeemeeþer efJekeÀefmele osMeebletve Yeeb[Jeueer
Jemlet, keÀ®®eeceeue, De Oe& GlHeeefole Jemlet, ³e b$emeeceûeer, ³eb$ee®es megìs Yeeie, Hesì^esue, FbOeve, leb$e%eeve
Dee³eele keÀjlee ³esles cnCepes®e efve³ee&le Jee{ DeeefCe Dee³eele ³eeb®³ee mene³³eeves Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej
Jee{tve osMee®³ee DeewÐeesefiekeÀ He³ee&³eeves DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[tv e³ e s l e e s .
8.2 J³eeHeej DeeefCe efJeosMeer efJeefvece³e (TRADE AND FOREIGN
EXCHANGE)
keÀesCel³eener osMeeceO³es efJeosMeer efJeefvece³e efve³eb$eCee®³ee meboYee&le mJeleb$e ³eb$eCee Demeles.
keÀejCe efJeefvece³e efve³eb$eCe ns Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej eme HetjkeÀ Demelees. J³eeHeej J³eJenej, Yeeb[Jeue
Deeoeve -Òeoeve, J³eeHeejer mesJee ns efJeefvece³e efve³eb$eCee®³ee Debleie&le ³esleele. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer
meeOevemeeceûeer®eer Dee³eele keÀjCes, efJeosMeer keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjCes, efJeo sMeer ®euevee®³ee Kejsoer
efJe¬eÀerJej efve³eb$eCe þsJeCes Fl³eeoer GÎsMe efJeefvece³e efve³eb$eCee®es Demeleele. efJeefvece³e efve³eb$eCe
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee ¢<ìerves efkeÀleer cenÊJee®es Deens ,ns ue#eele ³esles.
Deeblejje<ì^er³e osJeeCe -IesJeeCe keÀjC³eemeeþer HewMee®eer efJeosMeer ®eueveele J³ekeÌle kesÀuesueer efkebÀcele
cnCepes efJeosMeer efJeefvece³e nes³e. oesve osMeeleerue efJeefvece³e ojeme efJeosMeer efJeefvece³e Demes cnCeleele.
1991 ceO³es HejosMeer ®eueve meeþe Del³eble keÀceer P eeu³eecegUs Yeejleeves meesves efJeosMeer yeBkeÀebceO³es ieneCe
þsJeues nesles. ner Ieìvee efJeosMeer efJeefvece³e meeþîee®eer efveieef[le Deens. DeveskeÀ JesUe efjPeJn& yeBkesÀpeJeU
efJeosMeer efJeefvece³ee®ee meeþe keÀceer Demelees ,Demes efJeOeeve SskeÀ ues Deens. DeMee JesUsme efJeefvece³e ngb[îeele
efkebÀJee efJeosMeer keÀpe&jesKes Demee DeLe& DeHesef#ele Demelees .cnCetve efJeosMeer efJeefvece³e ner mebkeÀuHevee
cenÊJee®eer Deens.munotes.in

Page 125

125efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþ :
Deebleje<ì^er³e J³eeHeejele efve cee&Ce nesCeeN³ee osJeeCe -IesJeeCe er®³ee J³eJenejeletve J³eeHeejleesue Je
J³eJenejleesuee®ee DeY³eeme cenÊJee®ee Demelees. keÀesCel³eener osMee®es ®eueve osMeebleie&le #es$eele keÀesCel³eener
MebkeÀe ve Ieslee mJeerkeÀejues peeles. Goe. Yeejlee®es ®eueve D emeuesu³ee ©He³eeuee Yeejleele keÀesþsner
mJeerkeÀejues peeles. cee$e Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþsle Yeejlee®ee ©He³ee DemJeerke=Àle þjlees. DeMee JesUsme
osJeeCeIesJeeCe J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer efJeosMeer ®euevee®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀjeJeer ue eieles. efJeosMeer
®euevee®³ee Kejsoer -efJe¬eÀer®es J³eJenej p³ee yeepeejeletve HetCe& kesÀues peeleele l³ee yeepeejeme efJeosMeer
efJeefvece³e yeepeej ³ee veeJeeves DeesUKeues peeles. efJeosMeer ®euevee®³ee Kejsoer -efJe¬eÀer®es J³eJenej oueeue
DeeefCe [er uej ³eeb®³ee ceeO³eceeletve HetCe& kesÀues peeleele. cnCetve efJeosMeer efJeefvece³e yeepeej emene SkeÀ
megmebIeefìle yeepeej Demes cnìues peeles.
HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejHesþs®es keÀe³ex :
De) efJeosMeer ®euevee®³ee Kejsoer -efJe¬eÀer®es J³eJenej HetCe& keÀjC³eeme ceole keÀjCes.
ye) efJeosMeer ngb[îee®ee ceeieCeervegmeej HegjJeþe keÀjCes.
keÀ) efJeosMeer efJeefvece³e yeBkeÀebkeÀ[tve efJeosMeer ®euevee®³ee meboYee&leerue DeefOekeÀejHe$e ieesUe keÀ©ve iejpetbvee
efJekeÀCes.
[) Jemlet DeeefCe mesJe e ³eeb®³ee keÀe³e&MekeÌleer®es SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele mLeueeblej keÀjCes.
F) Deeblejje<ì^er³e mlejeJej osJeeCeIesJeeCeer®es J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer MeesOeveie=nemeejKeer J³eJemLee
GheueyOe keÀ©ve osCes.
F&) efJeefvece³e ojeleerue yeouee Heemetve DeeefCe nesCeeN³ee mebYeeJ³e neveerHeemetve mebj#eCe osC³ee®es keÀe³e&
keÀjCes.
HejkeÀer³e efJeefvece³ee®eer meeOeves :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeleerue osJeeCe -IesJeeCeer®es J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer efJeefvece³ee®ee
DeJeuebye kesÀuee pee lees. efJeefvece³e oj ne efveefM®ele vemelees ,lej l³eele yeoue neslees. Kejsoer efJe¬eÀer
kesÀuesu³ee Jemletb®es osJeeCe -IesJeeCe HetCe& keÀjC³eemeeþer efJeefvece³ee®³ee Heg{erue meeOeveeb®ee DeJeuebye kesÀuee
peelees.
1) HejosMeer ®eueve :
Deeblejje<ì ^er³e J³eeHeej keÀjC³eemeeþer efJeosMeer ®eueve Del³eeJeM³ekeÀ Deens. efJeosMeer ®euevee®ee
mebûen efJeosMeer efJeefvece³e yeBkeÀ ekeÀjle Demeleele. ûeenkeÀeb®³ee DeeJeM³ekeÀlesvegmeej ûeenkeÀebvee efJeosMeer ®eueve
GheueyOe keÀ©ve efoues peeles. Deeblejje <ì^er³e J³eeHeejeleerue J³eJenej HetCe& kesÀuee peelees.
2) meesv³ee®eer efve³ee&le :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeleerue meceeefJe<ì osMeebceO³es Dee³eele -efve³ee&leer®³ee meboYee&le cegkeÌle
J³eeHeej Demelees. efJeosMeer osCeer osC³eemeeþer meesv³ee®eer efve³ee&le kesÀueer peeles. Òel³e#e efmLeleer DeMeer Deens
keÀer, megJeCee&®eer cegkeÌle Dee³eele efve³ee&le vemeu³eecegUs ne ceeie& mejkeÀejkeÀ[tve yebo keÀjC³eele Deeuee Deens.munotes.in

Page 126

1263) efJeosMeer efJeefvece³e ngb[er :
Dee³eele DeeefCe efve³ee&le ³eeb®³ee le J³eJenej nesleevee keÀener Deìer efveefM®ele kesÀu³ee peeleele.
l³eevegmeej ceeuee®eer efJe¬eÀer keÀjleevee efve³ee&leoej Dee³eeleo eje®³ee veeJeeves efJeosMeer ngb[er keÀe{lees.
l³eemeesyele Jemlet®³ee meboYee&leerue efyeue Dee@HeÀ ues[eRie Jemlet®ee ef Jecee GlejJetve DeeJeM³ekeÀ keÀeieoHe$e
yeBkesÀkeÀ[s HeeþefJelees. efJeefvece³e yeBkeÀ efJeosMeer ngb[er®eer met®evee osTve efJeosMeer ngb[eruee mJeerke=Àleer ÒeeHle
keÀjlees Je veblej ÒeeHle Peeuesues omleSsJepe l³ee®³ee mJeeOeerve keÀjlees. l³eeveblej De e³eeleoej yebojeletve
ÒeeHle Jemlet efkebÀJee ceeue mees[Jetve Ieslees.
4) yeBkeÀ [^eHeÌì :
Deeblejje<ì^er³e osJeeCeIesJeeCeer®es J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer Dee³eeleoej -efve³ee&leoeje®³ee
veeJeeves yeBkesÀle [^eHeÌì keÀe{tve J³eJenej HetCe& keÀjleel e. l³eemeeþer efJeosMeer ®eueve ÒeeHle keÀjlee ³esles.
5) ìsueer ûeeefHeÀkeÀ ì^ebpeskeÌMeve efkebÀJee ì^evmeHeÀj :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeleerue osJeeCe -IesJeeCeer®es J³eJenej lJeefjle HetCe& keÀjC³eemeeþer yeBkeÀe
efJeosMeeleerue yeBkesÀuee leej keÀ ©ve met®evee osleele. lesJne efJeosMeer yeBkeÀe efve³ee&lekeÀeme ner jkeÌkeÀce osleele,
l³ee He×leeruee ìsueerûeeefHeÀkeÀ ì^evmeHeÀj He×le Demes cnCeleele.
6) cesue ì^evmeHeÀj :
osJeIesJeer®es J³eJenej keÀjC³eemeeþer Dee³eeleoej efve³ee&leoej osC³eele ³ esCeejer jkeÌkeÀce y eBkeÀ
Keel³eele pecee keÀjlees DeeefCe efJeosMeer yeBkesÀuee l³ee meboYee&le met®evee HeeþefJeueer peeles. efJeosMeer J³eJenej
keÀjC³ee®ee ne Kee$eerMeerj ceeie& Deens. Dee³eelekeÀeme efJeefMe<ì jkeÌkeÀce efkeÀle er efoJemeele ÒeeHle Jne Jes,
³eeyeeyele nceer nJeer Demeu³eeme ie@jWìs[ cesue ì^evmeHeÀj ®ee Ghe³eesie kesÀuee peelees.
7) HeleHe$es :
He$eHe$eebvee Òel³e³e He$es efkebÀJee uesìme& Dee@HeÀ ¬esÀef[ì Demes cnCeleele. efJeosMeer efJeefvece³e yeBkeÀ
peJeU Gef®ele jkeÌkeÀces®eer le ej efkebÀJee yeBkesÀleerue Keel³eele jkeÌkeÀce pecee kesÀu³eeme yeBkeÀebkeÀ[tve HeleHe$es
osC³eele ³esleele . He$e efou³eeveblej Dee³eelekeÀ yeBkesÀ®³ee efJeosMeer MeeKeebJej jkeÀces®eer ngb[er keÀe{tve leer ngb[er
mJeerkeÀejC³eele ³eeJeer DeMeer met®evee y eBkesÀuee oslees. l³eevegmeej He$eOeejkeÀebvee efJeefMe<ì jkeÌkeÀce ÒeeHle nesles.
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeleerue osJeeCeIesJeeCeer®es J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer Jejerue meeOevee b®ee
DeJeuebye kesÀuee peelees.
8.3 Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej mebIeì vee Je efJeÊeer³e mebmLee
(INTERNATIONAL TRADE ORGANIZATION A ND
FINANCIAL INSTITUTIONS)
8.3.1 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee (World Trade Organization) :
efoveebkeÀ 1 peevesJeejer 1995 jespeer peieeleerue 127 osMeebveer peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®e s
meYeemeolJe cnCetve meecebpem³e keÀjej ceev³e kesÀuee. Yeejle ne peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer mLeeHevee
keÀjCeeN³ee osMeebceOeerue SkeÀ osMe Deens. peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee ner Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej efve³eb$eCemunotes.in

Page 127

127keÀjCeejer, HejkeÀer³e ie gbleJeCetkeÀ, yeewef×keÀ ceeueceÊee DeefOekeÀej Fl³eeoerefJeje<ì^ebveer l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjeJeer ,³eemeeþer Òe³elveMeerue DemeCeejer mebIeìvee Deens.
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer GefÎ<ìs :
1.yengefJ eOe osMeeleerue J³eeHeeje®es J³eJemLeeHeve keÀjCes. l³eemeboYee&le keÀjeje®³ee Meleea®es Heeueve nesle
Deens keÀer veener ,³eeJej efve³eb$eCe þsJeCes.
2.peeieeflekeÀ J³eeHeeje®³ee yengefJeOe osMeeleerue J³eeHeeje®³ee Meleea þjefJeCes ,³ee mebIeìvesÜejs Meke Ì³e
nesles.
3.meYeemeo je<ì^ebceO³es J³eeHeej Meleeayeeyele celeYeso Peeu³eeme keÀjeje®ee DeY³eeme keÀ©ve l³eeleerue
efve³eceevegmeej je<ì^ebceOeerue Yeso mees[efJeCes.
4.Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee efJekeÀemeemeeþer Je celeYesoeefJevee ne J³eeHeej keÀmee Jee{Jelee ³esF&ue ,
³eeefJe5.Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej mebIeìvee Je peeieeflekeÀ yeBkeÀeb®³ee efJeÊeer³e OeesjCeevegmeej ,peeieeflekeÀ
HeeleUerJej osMeebceO³es meecebpem³e Je menkeÀe³e& Jee{efJeC³eemeeþer Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej me bIeìvee
ceole keÀjles.
6.Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele pes IeìkeÀ De[LeUs DeeCeleerue, DeMee IeìkeÀebvee otj keÀjCes.
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee efJeYeeie :
1) ÒeMetukeÀ OeesjCe :
Dee³eele -efve³ee&leerJej ueeJeuesuee keÀj cnCepes pekeÀele nes³e. peke Àele ner Deeblejje<ì^er³e
J³eeHeeje®³ee efJekeÀemeeleerue De[LeUe Deens. J³eeHeej mebIeìves®³ee meYeemeo je<ì^ebveer meYeemeo osMeeletve
nesCeeN³ee Dee³eele Je efve³ee&le ³ee Jej keÀj DeekeÀejCeer keÀ© ve³es, ns OeesjCe þjefJeues Deens. Yeejleeves ³ee
OeesjCee®ee mJeerkeÀej keÀ©ve 2005 He³e¥le cegkeÌle J³eeHeej OeesjCee®³ee efoMesves Òe³elve kesÀues Deensle. Mesleer
J³eefleefjkeÌle Flej JemletbJej Dee³eele keÀj Yeejleeves KetHe keÀceer kesÀues Deensle. Hejbleg Mesleer, keÀeHe[ Fl³eeoer
keÀj DeekeÀejC³ee®es D eefOekeÀej Yeejleeves megjef#ele þsJeues Deensle.
2) mebK³eelcekeÀ efve³eb$eCes :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeJej efve³eb$eCeemeeþer keÀesìe, Dee³eele, efve³ee&le HejJeevee OeesjCe, yengefJeOe
keÀesìe OeesjCes DeeKetve osMe Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee J³eJenejMes< eeleerue $egìer keÀceer keÀjCes, ³ee ¢<ìerves
Yeejleeves keÀener OeesjCes DeeKeC³ee®es DeefOekeÀej DeeHeu³eekeÀ[s megjef#ele þsJeues Deens. Yeejleeves 1S e f Ò e u e ,
2001 jespeer nîee Deìer efMeefLeue keÀjeJ³eele ,Demes peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeì vesves meg®eefJeues nesles.
3) J³eeHeejeMeer mebyebefOele yeewef×keÀ ceeueceÊee DeefOekeÀj (TRIPS) :
1995 ®³ee keÀe@HeerjeF&ì keÀe ³eÐeele megOeejCee keÀ©ve cee®e&, 1999 ceO³es Yeejle mejkeÀejves
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee OeesjCeevegmeej keÀe³e Ðeele yeoue kesÀues Deensle.
4) J³eeHeejeMeer mebyebefOele iegbleJeCetkeÀ Ghee³e (TRIMS) :
Yeejleeves J³eeHeejeMeer mebyebefOele HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ OeesjCeele mLeeveer³e iegbleJeCetkeÀer®eer efkeÀceeve
ce³ee&oe þjJetve 22 ÒekeÀej®³ee GheYeesi³e J emletbmeeþer HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ OeesjCeeb®ee mJeerkeÀej kesÀuee.munotes.in

Page 128

128mJe³eb®eefuele Jeenveeleerue HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ erefJeWTO ®³ee Meleea mJeerkeÀejeJ³ee ueeieu³ee.
5) J³eeHeejeleer ue mesJeebefJeYeejleeves ³ee keÀjejeJej me¿ee kesÀu³eecegUs J³eeHeej mesJee #es$eele 53 mesJeebefJecegkeÌle OeesjCe mJeerkeÀejues. Goe. yeBkeÀe, efJecee, JeenlegkeÀ Fl³eeoer lemes®e HejkeÀer³e mesJeebvee H ejJeeveieer
osC³ee®es Yeejleeuee ceev³e keÀjeJes ueeieues. cee$e mesJeeb®eer keÀe³e&ÒeCeeueer je<ì^er³e mebj#eCee®³ee ¢<ìerves
DeeJeM³ekeÀ Demesue efleLes efve³eb$eCe þsJeC³ee®ee DeefOekeÀej Yeejleeuee Deens.
6) ûeenkeÀ cetu³eebkeÀve mesJee :
199 8ceO³e s Yeejleele GheYeeskeÌl³eebvee efou³ee peeCeeN³ee mesJeebefJeWTO mebIeìves®³ee keÀe³eÐeebceO³es megmebiele kesÀues.
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìve s®esHeÀe³eos :
1) peeieeflekeÀ J³eeHeeje®³ee Dee³eg<³eele Jee{ :
peeieeflek eÀ yeBkesÀves kesÀuesu³ee Devegceeveevegmeej WTO ®³ee meYeemeolJeecegUs Yeejlee®³ee
efve³ee&leerle 0.5 les 1.0… SJe{er Jee{ nesF&ue. ojJeSJe{s GlHeVe efceUsue. ne HeÀe³eoe 2.5 les 7.0 efyeefue³eve Dec esefjkeÀve [e@uejHe³e¥le Jee{t MekeÀlees.
Yeejlee®³ee mLetue osMeebleie&le GlHeVee®³ee 6… SJe{e HeÀe³eoe ojJe2) Jemletb®es Hesìbì Je Mesleer #es$e :
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee DeìercegUs Yeejleer³e MesleerJej e fJeHejerle HeefjCeece nesF&ue. Yeejle
mejkeÀejuee Mesleer #es$eeuee efoues peeCeejs Devegoeve Goe. efye³eeCes, Keles, DeJepeejs Fl³eeoer Jejerue
Devegoeve yebo keÀjeJes ueeiesue Je l³eevegmeej MeslekeÀN³eebvee vegkeÀmeeve nesF&ue. HejkeÀer³e ³eb$eCee, Hejk eÀer³e
efye³eeCes DeeefCe Hesìbì HejkeÀer³e kebÀHev³eebkeÀ[s Demesue ,l³ee®ee JeeHej keÀjCes MeslekeÀN ³eebvee yebOevekeÀejkeÀ
jenerue, Yeejleeuee keÀceer efkebÀceleeRv ee efve³ee&le keÀjeJeer ueeiesue, l³ee®eÒeceeCes Mesleerpev³e Jemlet Goe.
DeVeOeev³e, ogO e, HeÀUs, YeepeerHeeuee, lesue Fl³eeoer Jemletb®eer cegkeÌleHeCes Dee³eele keÀjeJ³ee ueeieleerue.
3) pekeÀele keÀj efveye¥Oee®ee JeeHej :
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee DeìercegUs meYeemeo osMeebvee pekeÀelekeÀj DeekeÀejlee ³esle
vemeu³eeves pekeÀe le J³eefleefjkeÌle Flej ceeiee¥®ee DeJeuebye keÀ©ve meYeemeo je<ì^ebveer SkeÀceskeÀeb®³ee
efve³ee&leerle De[LeUs DeeCeues Deensle. l³eele leebef$ekeÀ De[LeUs yeeue keÀeceieejeb®ee JeeHej, keÀHe[s, HegÀues,
DeewDeensle. l³eeleerue Deìer Yeejleeuee pee®ekeÀ Demeu³eeves Yeejlee®³ee efve³ee&leerJej l³ee®ee efJeHejerle HeefjCeece
Peeuee Deens.
4) DecesefjkesÀ®es oyeeJeleb$e :
efJekeÀmeveMeeru e Je DeuHeefJekeÀefmele je<ì^ ner DecesefjkesÀ®³ee ceoleerJej DeJeuebyetve Demeu³eeves
DecesefjkesÀ®³ee DeveskeÀ Deìer l³eebvee ceev³e keÀjeJ³ee ueeieleele. oesne HeefjmebIeìvee ner GefÎ<ìe bHeemetve DecesefjkesÀ®³ee oyeeJee Keeueer Deeu³ee®es efometve Deeues Deens.munotes.in

Page 129

1295) yengGÎsMeer³e J³eeHeej Je peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee :
DeveskeÀ osMeebveer J³eeHeej keÀjej ³ee OeesjCeeJej meg©Jeeleeruee ceesþîee ÒeceeCeele ìerkeÀe kesÀu³ee.
mebIeìvesuee 118 le¬eÀejer, 83 ÒekeÀjCes ,2000 celeYeso otj keÀjC³ee®³ee mecem³esuee leeW[ ÐeeJes
ueeieues. l³eele DecesefjkesÀves lebìs mees[JeC³eele ceole keÀjCes lemes®e DecesefjkesÀuee ceO³emLe cnCetve ceev³elee
osCes meYeemeoebvee yebOevekeÀejkeÀ þjues.
6) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee Je J ³eeHeejeJ³eefleefjkeÌle Flej ÒeMve :
peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee mLeeHevesletve efJekeÀefmele je<ì^ebveer Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele
DeeHeues Je®e&mJe meeO³e keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. peeieeflekeÀ J³eeHeejele J³eeHeejeJ³eefleefjkeÌle
efJekeÀm eveMeerue Je DeefJekeÀefmele je<ì^eb®³ee yeeuecepegjeb®ee GlHeeoveele nesCeeje JeeHej DecesefjkeÀe, Fìueer,
efye´ìve ³ee osMeebveer G®euetve Oejuee Je l³eecegUs YeejleemeejK³ee osMeeleerue efve³ee&leerJej l³ee®ee efJeHejerle
HeefjCeece Peeuee.
7) mebmLee lcekeÀ efve³eb$eCes :
WTO ®³ee Deìervegmeej Yeejleeuee Dee³eeleerJejerue keÀj, pekeÀele lemes®e mebmLeelcekeÀ Deìer
Goe. keÀesìe, Dee³eele HejJeevee ³eemeejK³ee DeeoeR®ee JeeHej keÀjlee ³esCeej vemeu³eeves ®eerve, peHeeve, HetJe&
DeeefMe³eeF& osMe ³eeb®³e ekeÀ[tve Yeejleele ceesþîee ÒeceeCeele Dee³eele nesle Deens. Yeejlee®eer Hesì^esue yejesyej
Flej Dee³eele ner Jee{le Deens. l³eecegUs Yeejlee®³ee Deeblejje<ì^er³e J³e eHeeje®³ee J³eJenejMesmecem³ee efvecee&Ce Peeueer. ®eervemeejK³ee osMeebv eer DeJeHetpevee®ee ceeie& mJeerkeÀeju³eeves ®eerveceOeerue Jemlet
Yeejleer³e yeepeejele mJemle ojele GheueyOe nesle Deensle. l³ee®ee Yeejlee®³ee osMeebleie&le G Ðeesieeb®³ee
efJekeÀeme eJej efJeHeefjle HeefjCeece nesle Deens.
8.3.2G Êej DecesefjkeÀe cegke Ìle J³eeHeej #es$e (NAFTA) :
DecesefjkesÀ®es YetleHetJe& je<ì^Heleer efyeue eqkeÌuebìve ³eeb®³ee Heg{ekeÀejeves NAFTA ®eer efveefce&leer
Peeueer. ne mecePeeslee DecesefjkeÀe, ke@Àve[e Je ceseqkeÌmekeÀes ³ee leerve osMeeb®³ee SkeÀe veJ³ee meeceL³e&Jeeve
#es$eer³e mebIeìveeb®eer efveefce&leer Deens. ³ee keÀjejecegUs meb³egkeÌle jep³e DecesefjkesÀuee veJepeerJeve ÒeeHle Peeues
Deens. NAFTA ueeiet Peeu³eeveblej DecesefjkesÀ®ee 64… ceeue keÀesCeleener Dee³eele MegukeÀ ve ueeJelee
ceseqkeÌmekeÀes®³ee yeepeejHesþ sle efJekeÀuee peeF&ue. ³eeefMeJee³e Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀerJej meJe& efve³eb$eCes ¬eÀceMe:
nìefJeC³eele ³esleerue. DecesefjkeÀe, ke@Àve[e, ceseqkeÌmekeÀes ns osMe J³eeHeejeJej Demeuesueer efve³eb$eCes nìJetve
cegkeÌle J³eeHeej #es$e yeveJeleerue. NAFTA cnCepes meJee&le ceesþs cegkeÌle #es$e ceeveues peeles .³ee®eer
mLeeHevee 1 peevesJeejer ,1994 ceO³es Peeueer. ³ee J³eeHeejer #es$eeceO³es 4 keÀesìer 90 ueeKe SJe{er
ueeskeÀmebK³ee Demetve mLetue osMeebleie&le GlHeeovee®es ÒeceeCe 24.8 efceefue³eve [e@uej SJe{s Deens. GÊej
DecesefjkeÀer osMe SkeÀceskeÀebkeÀ[tve p³ee Jemlet efJekeÀle Iesleele. Goe. ³eb$emeecegûeer, JeenlegkeÀ meeceûeer Fl³eeoer .
³ee Jemlet efvecee&Ce keÀjCeeN³ee osMeebJej mebIeìvescegUs HeefjCeece nesle Demelees. DecesefjkesÀ®eer meb³egkeÌl em e b m L e e v e s
mees[u³eeme Flej osMeebvee Yeejlee®ee ceesþe J³eeHeej Peeuee veener. DecesefjkesÀ®³ee meb³egkeÌle mebmLeeveeb®ee
efJe®eej keÀjlee Yeejle DecesefjkesÀle p³ee Jemlet efve³ee&le keÀjlees DeMee Jemlet mebIeìvesleerue Flej osMe
DecesefjkesÀ®³ee meb ³egkeÌle mebmLeeveele efve³ee&le keÀjerle veener. l³eecegUs ³ee mebIeìves®ee Yeejlee®³ee efve³ee&leerJej
ÒeefleketÀue HeefjCeece nesle veener.munotes.in

Page 130

1308.3 .3DebkeÀìe[ (United Nation Conference on Trade and Development -
UNCTAD) :
peeieeflekeÀ HeeleUerJej ogmeN³ ee cene³eg×eveblej®ee efJe®eej keÀsu³eeme meb³egkeÌle je<ì^ mebIe,
Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer, peeieeflekeÀ yeBkeÀ, GATT ³ee mebIeìveeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele DeeefCe osMeele
mecevJe³e meeOeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee iesuee. Hejbleg ³ee mebIeìveeb®³ee keÀe³e&ÒeCeeueerle oesDeeblejje<ì^er³e menkeÀe³e& keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ mecegoe³e efvecee&Ce Peeues. 1964 ®³ee þjeJeevegmeej
UNCTAD ®eer mLeeHevee Deeueer.
DebkeÀìe[ (UNCTAD) :
ner meb³egkeÌle je<ì^eb®eer mebueive DeeefCe keÀe³ece mJe©H ee®eer mebmLee Deens. ³ee mebmLes®eer mLeeHevee
1964 ceO³es keÀjC³eeceeies DeveskeÀ keÀejCes Deensle. Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer Je Deeblejje<ì^er³e
J³eeHeeje®ee HegjmkeÀej kesÀu³eeves efJekeÀmeveMeerue DeeefCe DeefJekeÀefmele osMeeb®eer kegÀ®ebyevee Peeueer. ³ee
mebmLeeJej efJekeÀefmele osMeeb®ee ÒeYeeJe Demeu³ee®eer YeeJevee efJekeÀmeveMeerue DeeefCe DeefJekeÀefmele osMeeb®eer
Peeueer. efJekeÀmeveMeerue osMeebkeÀ[s ogue&#e keÀjC³ee®es keÀe³e& Òel³e#e -DeÒel³e#eHeCes ³ee mebmLeebveer kesÀues. ner
yeeye ³egvees®³ee ÒekeÀAssembly ves kesÀueer.
UNCTAD ®eer cenÊJee®eer GefÎ<ìs efkebÀJee keÀe³ex :
1) efJekeÀmeveMeerue osMee®³ee GlHeeovee®³ee efkebÀceleer Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþsle ef mLej
þsJeCes :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee OeesjCeele SkeÀJeekeÌ³elee
veener. efJekeÀefmele osMeeleerue Gðeesieebvee DeLe&mene³³e osTve Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJej DeJeHegpevee®es
OeesjCe mJeerkeÀejleele . l³eecegUs Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþsle efJekeÀefmele osMeeb®³ee Jemlet mJemle efkebÀceleerle
GheueyOe nesleele. Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþsle Jemletb®³ee efkebÀceleer efmLej þsJeC³eemeeþer OeesjCeeb®ee DeJeuebye
keÀjeJee , ns GefÎ<ì keWÀefêle keÀjC³e ele Deeues.
2) efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue je<ì^ele mecevJe³e :
efÜleer³e cene³eg×eveblej mLeeHeve keÀjC³eele Deeuesu³ee mebIeìvesveblej peeieeflekeÀ mlejeJejerue
keÀener mebIeìveebveer ÒeecegK³eeves efJekeÀefmele osMeeb®³ee OeesjCeebvee DeeefCe YetefcekeÀebvee Heeefþbyee osTve
efJekeÀmeveMeerue Je DeefJekeÀefmele osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[ueer
veener. l³eecegUs Òel³eskeÀ osMeeves JesieJesieUîee ceeiee&®ee DeJeuebye keÀ©ve Deeblejje<ì^er³e J³e eHeejele De[LeUs
efvecee&Ce kesÀues. ³ee De[LeUîeebceO³es ÒeecegK³eeves ÒeMegukeÀ DeeefCe ÒeMegukesÀlej De[LeUîeeb®ee meceeJesMe
neslees. ³ee mebIeìves ®³ee mLeeHeves ceeie®ee efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue Je DeuHeefJekeÀefmele je<ì^eb®³ee
OeesjCeele m ecevJe³e meeOeCes nes³e.
3) efJekeÀmeveMeerue je<ì^eb®³ee GlHeeoveele meJeueleer :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele efJekeÀefmele DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleermeejKeer
vemeles. efJekeÀmeveMeerue osMeeleerue GlHeeoves HejbHejeiel e mJeªHee®eer Demeleele. efJekeÀmeveMeerue osMee®³ee
GlHeeovee®³ee Deeblejje<ì^er³e yeepeejHesþsle efJekeÀefmele osMeebkeÀ[tve meJeueleer ÒeeHle keÀ©ve osCes ,ns
cenÊJee®es keÀe³e& Deens. efJekeÀefmele osMeebleerue Yeeb[JeueÒeOeeve leb$e DeeefCe efJekeÀmev eMeerue osMeeleeruemunotes.in

Page 131

131ÞeceÒeOeeve leb$eeÜejs efveefce&le Jemletb®³ee opee&®³ee iegCeJeÊes®eer DeeefCe efkebÀceleeryeeyele yeN³ee®e mecem³ee
Demeleele. l³ee otj keÀjCes DeeefCe Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeceO³es efJekeÀmeveMeerue je<ì^eb®³ee GlHeeoveele
meJeuel eer osCes ,ns cenÊJee®es GefÎ<ì Deens.
4) efJekeÀmeveMeerue osMeeb®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme :
Deeblejje<ì^er³e ¢<ìerves DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee efJe®eej kesÀu³eeme oj[esF& GlHeeovee®ee efJe®eej
keÀ©ve osMee®es efJekeÀefmele, efJekeÀmeveMeerue Je Dee fJekeÀefmele osMeeleerue vewmeefie&keÀ mebmeeOeveeb®ee efJekeÀeme
keÀjC³eemeeþer JesieJesieUs leb$e GheueyOe keÀ©ve osC³eeceO³es DebkeÀì e[®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens.
osMeeleerue meeceeefpekeÀ J³eJemLee Je DeeefLe&keÀ Òeieleer efYeVe Deensle. l³eeb® ³eeceO³es HeÀjkeÀ Demeu³eeves
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee meboYee&le mecem³ee efvecee&Ce nesleele. efJekeÀefmele osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeekeÀ[s
ue#e osC³ee®³ee ¢<ìerves DebkeÀìe[®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
5) J³eeHeej Je efJekeÀemeemebyebO eer leÊJe DeeefCe OeesjCes :
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ner iegCeelcekeÀ mebkeÀuHevee Demetve DeeefLe&keÀ Je=×er mebK³eelcekeÀ mebkeÀuHevee
Deens. DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefLe&keÀ Je=×er Hes#ee efJemle=le mebkeÀuHevee Deens. osMee®³ee DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme emeeþer DeeefLe&keÀ efve³eespevee®ee DeJeuebye keÀjC³eele ³eslees. l³eevegmeej keÀe³e& keÀjleevee Yeeb[Jeuee®ee
ÒeMve efvecee&Ce neslees. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Je efJekeÀemeemebyebOeer leÊJe DeeefCe OeesjCe ³eele mecevJe³e
meeOeC³ee®es n s keÀe³e& Debke Àìe[ves keÀjeJes, ³eemeeþer l³ee®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
6) OeesjCeeb®eer DebceueyepeeJeCeer :
peeieeflekeÀ mlejeJejerue efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee meboYee&le OeesjCeele mecevJe³e
meeOeCes iejpes®es Demeles. keÀejCe Yeewiees efuekeÀ HeefjefmLeleer, vewmeefie&keÀ JeeleeJejCe, leb$e%eeve, GlHeeove
Òeef¬eÀ³ee, GlHeeove opee&, efkebÀceleer ³eeceO³es yejs®e Deblej efometve ³esles. l³eecegUs efJekeÀmeveMeerue osMeebvee
efJekeÀefmele osMeeb®ee opee& ÒeeHle keÀ©ve osC³ee®³ee meboYee&l e DebkeÀìe[ ³eeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Deens.
7) ceO³eJeleea keWÀê cnCetve keÀe³e& :
keÀe³ee&®ee DeeefCe GefÎ<ìeb®ee efJe®eej keÀjlee DebkeÀebvee ceO³eJeleea keWÀê cnCetve keÀe³e& keÀjC³ee®eer
peyeeyeoejer osC³eele Deeueer. Òel³eskeÀ 4 JeOeesjCeele mecevJe³e meeOeCes ³eeb®³eele efJekeÀemeeyeeyele SkeÀcele efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer ceO³eJeleea keWÀê cnCetve
keÀe³e& keÀjles. DeeleeHe³e¥le®³ee Peeuesu³ee meYeebceO³es DeveskeÀ ÒekeÀ ej®es cenÊJeHetCe& efveCe&³e Peeues Demetve
efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves Jeeì®eeue meg© Peeueer. ceO³eJeleea keWÀê cnCetve DebkeÀìe[®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer
Deens.
8.4 Deeblejje<ì^er³e efJeÊeer³e mebmLee (INTERNATIONAL
FINANCIAL INSTITUTION)
peeieeflek eÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®es mJeªHe J³eeHekeÀ JneJes DeeefCe efJeefJeOe
osMeebceOeerue vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer ®ee efJekeÀeme JneJee ,cnCetve DeveskeÀ efJeÊeer³e mebmLee efÜleer³e
cene³eg×eveblej mLeeHeve Peeuesu³ee Deensle l³ ee mebmLeeb®es efJeJes®eve Heg{erue Òe ceeCes -munotes.in

Page 132

1328.4.1 Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer (International Monetary Fund) :
efÜleer³e cene³eg×ecegUs DeveskeÀ osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLesefJeefJeefvece³e ojele DeefmLejle e efvecee&Ce Peeueer. ceneceboercegUs DeLe&J³eJemLee keÀesuece[u³ee. ³eeletve yeensj
He[C³eeme Je Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej HetJe&Jele keÀjC³eeme DecesefjkeÀve mejkeÀejves peguew ,1944 ceO³es
ye´sìve Jet[ ³esLes peieeleerue osMeebvee HeefjmeceeMeesOeve mebIe DeeefCe De eblejje<ì^er³e efmLejlee keÀes®e®ee& keÀ©ve Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer, Deeblejje<ì^er³e efJekeÀeme yeBkeÀ mLeeHe ve keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eele
Deeuee.
Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®eer keÀe³e& s:
1) DeeefLe&keÀ MeesOeveeleerue efJeoesve efkebÀJee DeefOekeÀ osMeeleerue J³eeHeejecegUs MeesOeveeceO³es efJeefve³ee&leerHes#ee DeefOekeÀ Demeu³eeme J³eJenej leesue ÒeefleketÀue Demelees, DeMee veeCesefveOeer®³ee ceeO³eceeletve ner
ÒeefleketÀuelee keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve neslees. ³eemeeþer veeCesefveOeer meom³eebvee efJeosMeer ®euevee®ee HegjJeþe
keÀjles. ³e ecegUs ÒeeflekegÀuelee otj keÀ©ve meblegueve meeOeC³ee®ee GÎsM³e meeO³e nesC³eeme ceole nesles.
2) meom³e je<ì^ebvee mebkeÀìele ceole :
Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®es cenÊJee®es keÀe³e& Deens. meYeemeo je<ì^ebJej vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer
Deeu³eeme efk ebÀJee ³ee osMeeb®ee J³eJenejeleerue ÒeefleketÀue Peeu³eeme ceole keÀjC³ee®es keÀe³e& veeCesefveOeer keÀjles.
3) efJeefvece³e ojele efmLejlee mLeeefHele keÀjCes :
Deeblejje<ì^er³e veeCes efveOeeruee Deeblejje<ì^er³e cegêeefveOeer Demesner cnCeleele. osM ee®³ee DeeefLe&keÀ
J³eJenejele efmLejlee JneJeer cnCetve osMeeb®³ee efJeefvece³e oje lemLeeef³elJe efvecee&Ce nesCes iejpes®es Deens.
SkeÀe osMee®es ®eueve ogmeN³ee osMee®³ee ®eueveele HeefjJele&ve keÀjCes p³eecegUs mLeeef³elJe ³esF&ue ,neJ³eJemLee
efve³eefcele þsJeC³eeme efveOeer®ee GÎsMe Deens. ³eeves efYeVe osMeeleerue efJeefvece³e ojele mLeeef³elJe DeeefCe
efmLejlee efvecee&Ce nesC³eeme ceole nesles.
4) yengHe#eer³e MeesOeve Je J³eeHeej He×leer®eer mLeeHevee keÀjCes :
oesveHes#ee DeefOekeÀ osMeele ® eeueCeeN³ee J³eeHeejeme Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej cnCeleele. Hejbleg ³ee
osMeeb®ee pesJne SkeÀceskeÀebMeer J³eeHeej ®eeuelees ,lesJne l³eeme yengHe#eer³e J³eeHeej cnCeleele. ³ee®es oeef³elJe
mebMeesOeve keÀjC³eemeeþer DeeefCe meYeemeo je<ì^ele J³eeHeej He× leer®eer mLeeHevee keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves keÀe³e&
keÀjC³eekeÀ[s veeCesefveOeer®ee keÀue ne Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®ee GÎsMe efÜHe#eer³e keÀe³ee&®³ee peeieer
yengHe#eer³e MeesOeve Je J³eeHeej He×leer®³ee mLeeHevesme menkeÀe³e& keÀjCes Deens.
5) efJeefvece³e efve³eb$eCe otj keÀjC³eeme menkeÀe³e& :
Deeblejje<ì^er³e veeCes efveOeer ner yengMeesOevee®eer J³eJemLee mLeeefHele keÀjles. l³eecegUs
Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue efJeefvece³e efve³eb$eCe otj nesC³eeme ceole efceUles. Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej ele
Jee{ keÀjle Demeleevee Deeblejje<ì^er³e veeCes efveOeer cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[les. efveOeer®ee ne GÎsMe
³eMemJeer keÀjC³eemeeþer DeeefCe efveOeer keÀ[tve meYeemeoebvee ogmeN³ee je<ì^e®es ®eueve GOeej efoues peeles.
Hejbleg ®eueve GOeej osC³e ele keÀener ÒeMve efvecee&Ce nesle Demeu³eeme mebyebefOele osMee®es ®eueve efJekeÀC³ee®es
keÀe³e& veeCesefveOeerkeÀ[tve kesÀues peele Demeu³eeves Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele De[LeUs efvecee&Ce nesle veener.munotes.in

Page 133

1336) Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Je je<ì^e®³ee mebl egefuele efJekeÀemeele ceole :
osMeele nesCeeN³ee Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®³ee efJekeÀemeeuee ®eeuevee osC³ee®³ee ¢<ìerves
Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®es keÀe³e& cenÊJee®es Deens. l³eeleerue vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee efJekeÀeme JneJee ,
³ee G ÎsMeeletve Demeblegefuele Je DeefJekeÀefmele Yeeiee®³ee efJekeÀemeemeeþer veeCesefveOeerkeÀ[tve YejerJe DeeefLe&keÀ
ceole keÀjC³eele ³esles. l³eecegUs Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®ee GÎsMe Deeblejje<ì^er³e J³eeHeej Je je<ì^eb®ee
meblegefuele DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes Deens. meom³e je<ì^ele jespeieej Je GlHeVee®eer HeeleUer
meceeve þsJeC³eemeeþer Òe³elve veeCesefveOeer keÀ[tve kesÀuee peelees. efJeefvece³e ojele meelel³eeves yengHe#eer³e
J³eeHeej He×leer Deceueele DeeCeCes, DeeefLe&keÀ mebk eÀìele meeHe[uesu³ee osMeeme ceole keÀjCes Fl³eeoer keÀe³e&
Je YetefcekeÀe ner Deeblejje<ì^er ³e veeCesefveOeer keÀ[tve Heej Hee[ueer peeleele.
8.4.2peeieeflekeÀ yeBkeÀ (World Bank) :
efÜleer³e cene³eg×e®es DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e Heef jCeece osMeebJej Peeuesues efometve
³esleele. efÜleer³e cene³eg×e®eer DeeefLe&keÀ PeU yengleebMe osMeebvee yemeueer. DeveskeÀ osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLee ³ee
peeieeflekeÀ cene³eg×ecegUs [yeIeeF&uee Deeu³ee. ³ee osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLes®eer Hegvej&®evee keÀj C³eemeeþer Je
efÜleer³e cene³eg×ecegUs osMee®³ee efJekeÀemeeJej Peeuesu³ee vekeÀejelcekeÀ ÒeYeeJeeHeemetve osMeebvee cegkeÌle
keÀjC³eemeeþer ³egveesves Heg{ekeÀej Iesleuee. Heg{s Deeblejje<ì^er³e DeeefLe&keÀ HeefjceO³es yeesueef Jeueer. ³ee Heefj³ee Deeblejje<ì^er³e mebmLes®es keÀe³e& 25 petve ,1946 Heemetve meg© Peeues. peeieeflekeÀ yeBkeÀ ner
Deebblejje<ì^er³e mlejeJej DeeflecenÊJee®eer yeBkeÀ Deens. 1944 ceO³es peeieeflekeÀ yeBkesÀ®eer keÀuHevee
Deeblejje<ì^er³e Hegveyee¥OeCeer Je efJekeÀeme yeBkeÀ ³ee veeJeeves Peeueer. Yeejle ne ³ee yeBkesÀ®ee mebmLeelcekeÀ
meYeemeo osMe Deens.
Deeblejje<ì^er³e Hegvej&®evee efJekeÀeme yeBkeÀ (IBRD) , Deeblejje<ì^er³e efJeÊeHegjJeþe ceneceb[U
(IFC),Deeblejje<ì^er³e efJekeÀeme mebmLee (IDA) , yengkeÀ#e iegbleJeCetkeÀ nceer mebmLee (MIGA) ,
Deeblejje<ì^er³e iegbleJeCetkeÀ efJeJeeo efveJeejCe keWÀê (ICSID) Fl³eeoer mebmLeeb®ee meceeJesMe peeieeflekeÀ
yeBkesÀle neslees.
peeieeflekeÀ yeBkesÀ®eer GefÎ<ìs :
1) meYeemeo je<ì^eb®³ee DeLe&J³eJemLes®es HegveJe&meve :
efÜleer³e cene³eg×ecegUs DeveskeÀ osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLeebvee yemeuesueer PeU DeeefCe DeLe&J³eJemLes®eer
efyekeÀì DeJemLesletve cegkeÌlelee keÀj C³eemeeþer cene³eg×eveblej peeieeflekeÀ yeBkesÀ®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
efJeefJeOe osMeeleerue iegbleJeCetkeÀ meeOevee®³ee meene³³eeves osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®eer Hegvej&®evee keÀjC³eemeeþer
DeLe&J³eJemLe s®³ee Hegvej&®eves®³ee ¢<ìerves peeieefl ekeÀ yeBkesÀ®³ee veeJeele ‘Re-construction’ ne Meyo
Deens. meYeemeo osMeele ceesþîee ÒeceeCeeleerue iegbleJeCetkeÀ GlHeeove ÒekeÀuHee ceO³es keÀ©ve DeLe&J³eJemLes®eer
Ie[er veerì yemeefJeCes ,³eeJej Yej osC³eele Deeuee Deens. osMee®³ee GlHeeoveele Jee{ nesF &ue DeeefCe
DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme nesF&ue, cnCetve yeBkesÀ®³ee veeJeele ‘Development’ ne Meyo Deens.
2) Keepeieer Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ Òeeslmeenve :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejele meYeemeo osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®es Hegvej&®evee keÀjleevee me Yeemeo
osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLesceO³es Keepeieer Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme Òeeslmeenve osC³eeJej peeieeflekeÀ
yeBkesÀves Òeeslmeenve efoues. efJeefJeOe osMeele ³ee iegbleJeCetkeÀermeeþer nceer osC³ee®eer peyeeyeoejer cnCepes mJenceer®eermunotes.in

Page 134

134peyeey eoejer peeieeflekeÀ yeBkesÀves mJeerkeÀejueer. Keepeieer Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀerme ÒesjCee osTve meYeemeo
osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLes®eer Hegvej&®evee Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes ne l³eeceeieerue GÎsMe neslee.
3) efJeefJeOe ÒekeÀuHeemeeþ er keÀpe&HegjJeþîeeme nceer :
peeieeflekeÀ yeBkesÀ®eer mLeeHevee ner cegUele efÜleer³e cene³eg×e®³ee DeeefLe&keÀ ÒeYeeJeecegUs osMee®³ee
DeLe&J³eJemLes®eer ogo&Mee megOeejC³eemeeþer Peeueer nesleer. l³eecegUs yeBkesÀ®³ee meYeemeo osMeeleerue efJeefJeOe
ÒekeÀuHeebvee Deeblejje<ì^er³e J³ekeÌleer, efJeÊemebmLee, keÀpe&oeles ³eebveer kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀer®eer nceer osCes ne
GÎsMe neslee. efJeefJeOe osMe DeeefCe l³eeb®³ee osMeeleerue keÀpe&HegjJeþîee®eer HejleHesÀ[ ve kesÀu³eeme leer jkeÌkeÀce
peeieeflek eÀ yeBkesÀves Hejle keÀje³e®eer Demee DeLe& DeeefCe GÎsMe l³eeceeieerue nesles. osMee®³ee DeLe&J³eJemLes®eer
Hegvej&®evee keÀjleevee DeveskeÀ osMeebveer DeeefLe&keÀ efve³eespevee®³ee ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee. vewmeefie&keÀ
meeOeveeb®³ee efJekeÀemeemeeþ er keÀpe&HegjJeþe Peeuee ,lej l³ee ÒekeÀuHeemeeþer keÀpe&HegjJeþîee®eer nceer peeieeflekeÀ
yeBkesÀves Iesleu³eecegUs keÀpee&®³ee HejleHesÀ[er®eer nceer ÒeeHle nesC³eeme ceole Peeueer Deens .
4) Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®ee meblegefuele efJekeÀeme :
oesve efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ osMeeleerue J³eeHeej nesTve Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeleerue
meceeefJe<ì osMeebceO³es efJekeÀefmele, efJekeÀmeveMeerue osMeeb®ee meceeJesMe neslees. GlHeeefole Jemletb®³ee Dee³eele
efve³ee&leer®³ee ceeO³eceeletve J³eeHeej n esleebvee efJekeÀmeveMeerue osMeebmeeþer J³eeHeejleesue ÒeefleketÀue DeeefCe
efJekeÀefmele osMeebvee DevegketÀue jenlees. l³eecegUs efJekeÀmeveMeerue osMeebvee Deebblejje<ì^er³e J³eeHeej cnCepes®e
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeeje®ee meblegefuele efJekeÀeme meeOe C³eemeeþer peeieeflekeÀ yeBkesÀves menkeÀe³e& keÀjC³eeJej Yej
efouee Deens.
5) J³eJenejleesue meceleesue ÒemLeeefHele keÀjCes :
Deeblejje<ì^er³e J³eeHeejeceO³es SkeÀe efoMesves kesÀuesueer efve³ee&lener ogmeN³ee osMeekeÀ[tve kesÀuesu ³ee
Dee³eeleerHes#ee DeefOekeÀ Demesue lej J³eeHeejleesue ne Heefnu³ee osMeemeeþer DevegketÀue DeeefCe ogmeN³ee
osMeemeeþer ÒeefleketÀue Demelees. J³eeHeejleesueele HeÀkeÌle ¢M³e Jemletb®eer Dee³eele efve³ee&leer®ee efJe®eej neslees.
cee$e J³eJenejMesÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer peeieeflekeÀ yeBkeÀ ceole keÀjles. peeieeflekeÀ yeBkesÀ®es GefÎ<ì cnCetve
J³eJenejleesuee®ee efJe®eej kesÀuee peelees.
6) GlHeeokeÀ ceeueceÊes®eer efveefce &leer:
cene³eg×e®³ee DeeefLe&keÀ HeefjCeeceeletve mLeeHeve Peeuesu³ee peeieeflekeÀ yeBkesÀves meYeemeo osMeeb®³ee
keÀesuece[uesu³ee DeLe&J³eJemLes®eer Ie[er veerì yemeefJeC³eemeeþer GlHeeokeÀ ceeueceÊes®³ee efveefce&leerJej Yej
osC³ee®es GefÎ<ì mJeerkeÀe jues. meYeemeo osMeebceO³es GlHeeove ÒekeÀuHe meg© keÀjCes, GlHeeokeÀ ÒekeÀuHee®eer
nceer IesCes DeeefCe DeLe&J³eJemLes®eer Hegvej&®evee keÀjle Demeleevee GlHeeokeÀ ceeueceÊes ®³ee efveefce&leerJej Yej
osCes, peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee efveOeer DeeefCe keÀpee &®³ee jkeÀcesletve meYeemeo osMeeb®³ee GlHeeoveele Jee{ keÀMeer
nesF&ue, efouesu³ee efveOeer®ee Ghe³eesie GlHeeokeÀ keÀe³ee&meeþer keÀmee nesF&ue DeeefCe GlHeeokeÀ ceeueceÊes®eer
efveefce&leer keÀMeer nesF&ue ³eeJej Yej osC³ee®es ue#e keWÀefêle keÀjC³eele Deeues. l³eecegUs GlHeeokeÀ ceeueceÊee,
GlHeeove efJe¬eÀer DeeefCe GlHeVe keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀ©ve GlHeVe Jee{ Demee HejmHej mebyebOe ÒemLeeefHele
neslees.munotes.in

Page 135

1357) meYeemeo osMeeleerue GlHeeokeÀlee Deeef Ce jenCeerceeve opee& Gb®eeJeCes :
peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee GefÎ<ìeb®ee efJe®eej keÀjleevee meYeemeo osMeeleerue GlHeeokeÀlee DeeefCe
He³ee&³eeves jenCeerceeve Gb®eeJeC³ee®es GefÎ<ì ³eeJej ue#e keWÀefêle keÀjC³eele Deeues. osMeebceO³es ceesþîee
ÒeceeCeele Demeuesu³ee vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee Gl Heeoveemeeþer Ghe³eesie keÀjeJee DeeefCe ÒekeÀuHeemeeþer
peeieeflekeÀ yeBkesÀves ceole keÀjeJeer lemes®e ÒekeÀuHeeceOeerue iegbleJeCetkeÀer®eer Òeefle nceer IesC³ee®ee meboYee&le
mekeÀejelcekeÀ YetefcekeÀe efmJekeÀejueer. ³ee vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊee r®ee efJekeÀeme DeeefCe GlHeeoveeleerue
jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJeC³ee®es ue#e keWÀefêle kesÀues.
peeieeflekeÀ yeBkesÀ®eer keÀe³ex :
1.meYeemeo osMeebvee mJele: peJeUerue efveOeer, GOeej Yeeb[Jeue keÀe{tve efkebÀJee nceer mJeerkeÀe©ve keÀpe&
osC³ee®es cegK³e keÀe³e& peeieeflekeÀ yeBkeÀ keÀjles.
2.peeieeflekeÀ yeBkesÀkeÀ[tve #es$eer³e efJekeÀemee®eer iejpe efJe®eejele IesTve keÀpe& osC³ee®es leÊJe mJeerkeÀejues
Demeu³eecegUs DeeleeHe³e¥le ue@efìve DecesefjkeÀe osMeebvee ceesþîee ÒeceeCeele peeieeflekeÀ ye BkesÀves ceole kesÀueer
Deens.
3.GÎsMeevegmeej keÀpee&®es efJelejCe keÀjCes.
4.efJeosMeer efJeefvece³ee®³ee mebkeÀì DeJemLesle leele[er®eer ceole meYeemeo osMeebvee keÀjCes.
5.peeieeflekeÀ yeBkesÀves ke=À#es$eemeeþer 65… keÀpe& cebpetj kesÀueer peeleele.
6.efJekeÀeme DeeefCe mene³³ekeÀ mebIeìveeb®eer mLeeHevee keÀjCes.
7.leebef$ekeÀ #es$eele ceeie&oMe&ve keÀjCes.
8.Deeblejje<ì^er³e Jeeo efJeJeeo mees[JeC³eeme ceole keÀjCes.
8.4.3DeeefMe³eeF& efJekeÀeme yeBkeÀ (Asian Development Bank) :
DeeefMe³eeF& efJekeÀeme yeBkeÀ ner Deeblejje<ì^er³e DeeefLe&keÀ mebmLee Demetve DeeefMe³ee Keb[eleerue
osMeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer keÀpe& GheueyOe keÀ©ve osCes, l³ee osMeemeeþ er iegbleJeCetkeÀ Jee{ keÀjCes,
DeeJeM³ekeÀlesvegmeej leebef$ekeÀ meuues osCes DeeefCe menkeÀe³ee&®eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee G ÎsMeeves ³egveesves
DeeefMe³eeF& DeeefCe DeefleHetJexkeÀ[erue osMeebmeeþer Demeuesu³ee DeeefLe&keÀ meefceleerves DeeefM e³eeF& efJekeÀeme yeBkeÀ
mLeeHeve keÀjC³ee®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer. ³ee meefceleeruee (United Nations Economic
Commission for Asia and the Far East -ECAFE) Demes cnCeleele. 4 ef[meWyej ,
1965 jespeer ³ee yeBkesÀ®eer Ieìvee mJeerke=Àle keÀjC³eele Deeueer .D e e e f M e ³ e eK e b [ e l e e r u eF l e jo s M e e b v e e³ e e
yeBkesÀ®³ee mLee Hevesle menYeeieer neslee ³eeJes, cnCetve 31 peevesJeejer, 1966 ceO³es ³ee yeBkesÀves DeeHeues keÀe³e&
DeefOeke=Àleefjl³ee meg© kesÀues.
³ee yeBkesÀ®eer oesve ÒecegKe GefÎ<ìs Demetve yeBkesÀ®es cegK³e keÀe³ee&ue³e ³esLeerue ceefveuee ³esLes Deens.
yeBkesÀ®³ee SketÀCe Yeeb[JeueeHewkeÀer 60… Hes#ee DeefOekeÀ Yeeb[Jeue DeeefMe³ee³eer osMeebveer HegjefJeues Deens.
DeeefMe³eeF& efJekeÀeme yeBkesÀ®eer GefÎ<ìs :
1.DeeefMe³eeleerue osMeebvee DeeefLe&keÀ Je=×er®ee oj ³eesi³e l³ee ÒeceeCeele þsJeC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjCes.munotes.in

Page 136

1362.osMee-osMeeleerue Þeerceble DeeefCe iejerye ³eeleerue Deblej keÀceer keÀjCes. lemes®e ueneve DeeefCe keÀceer
efJekeÀefmele osMeeb®³ee efJekeÀemeekeÀ[s efJeMes3.³ee Yeei eeleerue efJekeÀmeveMeerue je<ì^ebvee leebef$ekeÀ meene³³e osTve efJekeÀeme ³eespevee DeeefCe l³eeleerue
keÀe³e&¬eÀcee®eer DeeKeCeer keÀ©ve l³eekeÀefjlee efJeÊeHegjJeþe DeeefCe l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
4.³ee efJeYeeieeleerue Debleie&le lemes®e efJeosMeer J³eeHeeje®ee efJemleej JneJee cnCetve meYeemeo osMeeb®³ee
efJevebleeruee ceeve osTve ,l³eeb®³ee efJekeÀeme keÀe³ee&le Je OeesjCeele ³eespeveeye× mecevJe³e meeOeCes.
DeeefMe³eeF& efJekeÀeme yeBkesÀ®eer keÀe³ex :
1.leebef$ekeÀ Jemlet GlHeeove, Mes leer, Tpee& efkebÀJee Hee³eeYetle mees³eeR®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer ner yeBkeÀ
efJeÊe HegjJeþe keÀjles.
2.Keepeieer efkebÀJee meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue ÒekeÀuHeebvee efJeÊeer³e mene³³e keÀjCes efJeÊeer³e mene³³e ³ee®es
mJeªHe ns keÀpe& efkebÀJee ncee r osCes ³ee mJeªHee®es Demeles.
3.ÒeeosefMekeÀ DeLeJee GheÒeeosefMekeÀ ÒekeÀuHeeb®³ee efJekeÀemeele menYeeieer nesCes. ³ee ÒekeÀuHe efJekeÀemeekeÀ[s
ner yeBkeÀ efJeMes4.leebef$ekeÀ meuuee GheueyOe keÀ©ve osCes. ³eecegUs DeefJekeÀefmele Y eeieele DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[tve
³esC³eeme ceole nesles.
8.5 DeeefLe&keÀ mLew³e&keÀjCe DeeefCe cetueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀce
(STABILISATION AND STRUCTURAL ADJUSTMENT
PROGRAMME)
meceûeue#eer DeeefLe&keÀ J³eJemLeeHeveele DeeefLe&keÀ mLew³e&k eÀjCe DeeefCe cegueYetle mecee³eespeve
keÀe³e&¬eÀcee®ee meceeJesMe neslees. Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer DeeefCe peeieeflekeÀ yeBkeÀ DeMee ÒekeÀuHeeb®³eeÜejs
DeeefLe&keÀ yeeyeeRJej efve³eb$eCe þsJeleele. l³eeb®³ee meom³e osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLee yeUkeÀ ì Je efJemleeefjle
keÀjC³eekeÀ[s ue#e keWÀefêle keÀjleele. DeeefLe&keÀ mLew³e&keÀjCe efkebÀJee efmLeefjkeÀjCe ³eele osMee®³ee
J³eJene jMesmecee³eespeve keÀe³e&¬eÀc eeÜejs DeLe&J³eJemLes®eer oerIe&keÀeUele Hegvej&®evee keÀjCes DeeefCe DeeefLe&keÀ Jee{
meelel³eHetCe& jeKeCes Fl³eeoer keÀeces kesÀueer peeleele. ³ee keÀe³e&¬eÀceele ®euevee®es DeJecetu³eve meeJe&peefvekeÀ
Ke®ee&le keÀHeele, meJeueleer yebbo keÀjCes, meeJe &peefvekeÀ mesJeebceO³es keÀHeele, HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀeruee osMeer
DeLe&J³eJemLee Kegueer keÀjCes, efve³ee&leÒeoeve Gðeesieebvee Òeeslmeenve osCes Fl³eeoer meJe& iees<ìeR®ee meceeJesMe
neslees.
meJe&meeOeejCeHeCes Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer n er DeeefLe&keÀ efmLeleerMeer mebyebefOele Demeles. lej
peeieeflekeÀ yeBkeÀ oerIe&keÀeueerve cetueYetle mecee³eespevee®eer mebyebefOele Demeles. 1970 ®³ee keÀeUele
efJekeÀmeveMeerue osMeele Peeuesu³ee DeeefLe&keÀ De[LeUîeecegUs cegueYetle mecee³eespeve keÀj C³eemeeþer oesve
mebmLeeb®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer Je peeieeflekeÀ yeBkeÀ ³eeb®³eekeÀ[tve
DeìeRJej DeeOeeefjle keÀpe& osCeeN³ee osMeebvee ÒeLece keÀ[keÀ DeeefLe&keÀ Ghee³e ³eespeeJes ueeieleele.munotes.in

Page 137

137DeeefLe&keÀ mLew ³e&keÀjCe (Economi cStabilisation) :
DeeefLe&keÀ mLew³e&keÀjCee®es OeesjCe cnCepes efveOee&efjle efJekeÀeme ojeHeemetve {emeUuesueer
DeLe&J³eJemLee Hegvne ³eesi³e ceeiee&Jej DeeCeC³eemeeþer meceûe HeeleUerJej Demeblegueve otj keÀjC³eemeeþer
kesÀuesueer Gh ee³e³eespevee nes³e. DeLe&J³eJemLes® ³ee J³eJenejMesmees[efJeC³eemeeþer DeeefLe&keÀ mlejerkeÀjCe keÀjC³ee®eer iejpe Yeemeles. Jee{leer ceneieeF&, Yeeb[Jeue osMeeyeensj
peeCes DeeefCe HejkeÀer³e keÀpee&Je jerue J³eepe, HejleHesÀ [ Fl³eeoer yeeyeeRcegUs J³eJenejMesDemeblegueve efvecee&Ce nesles. l³eecegUs DeeefLe&keÀ efmLejerkeÀjCe keÀjC³ee®eer iejpe efvecee&Ce nesles.
meceûe DeLe&J³eJemLes®ee osMeerefJeosMeer HeeleUerJejerue Oeke Ì³eecegUs mlejerkeÀjCe keÀjC³ee®eer iejpe
efvecee&Ce nesles. HeejbHeefjkeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve J³eeHeej, Mesleer, keÀpe&, J³eepeoj, DeVee®eer keÀcelejlee
Fl³eeoeRcegUs J³eJenejMesceneieeF&, DeeefLe&keÀ IemejCe, yespeyeeyeoej OeesjCes, vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Fl³eeoer cegUs DeLe&J³eJemLesuee meceûe
HeeleUerJej OekeÌkesÀ yemeleele.
DeeefLe&keÀ mLew³e&keÀjCe OeesjCee®eer GefÎ<ìs :
1.J³eJenej MesJeeì®eeue keÀjCes.
2.meelel³eHetCe& DeeefLe&keÀ Jee{er®ee oj keÀe³ece þsJeCes cnCepes oerIe&keÀeueerve DeeefLe&keÀ Je=×er oj
meceeOeevekeÀejkeÀ jeKeCes.
3.efmLej efkebÀcele HeeleUeruee ceneieeF& ®ee oj keÀceer keÀjCes.
4.G®®e jespeieej HeeleUer
DeeefLe&keÀ mLew³e&keÀjC³eeyeeyele Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®³ee ¢ef<ìkeÀesvee®eer JewefMe<ìîes -
1) mebK³eelcekeÀ JewefMe<ìîes :
Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®³ee DeeefLe&keÀ mLew³e&keÀjCeeyeeyel e®³ee ¢ef<ìkeÀesveele mebK³eelcekeÀ
JewefMe<ìîes DeeJeM³ekeÀ ceeveues peeles.
De) efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceele Debleie&le OeesjCeebceO³es cegK³e meceûeue#eer DeeefLe&keÀ HeefjCeeceebyeeyele Deboepe
ue#eele Iesleues peeleele. Goe. je<ì^er³e GlHeeove, efkebÀ cele HeeleUer, ®eeuet Keel³eeleerue efMeuuekeÀ
Fl³eeoer.
ye) osMee®eer J³eJenejMesveener ³eekeÀ[s ue#e efoues peeles.
2) keÀeceefiejer cetu³eceeHevee®³ee Deìer :
Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®³ee keÀe³e&¬eÀceele keÀeceefiejer®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer cenÊJee®³ee
DeeefLe&keÀ HeefjCeecee®eer mebK³eelcekeÀ ceeefnleerner ue#eele Iesleueer peeles. ³eeceO³es jepekeÀesce³ee&oe, ceO³eJeleea yeBke sÀ®es efveJJeU osMeer HeleHegjJeþe Je efveJJeU Deeblejje<ì^er³e jeKeerJe efveOeer Fl³eeoeR®ee
meceeJesMe neslees. DeeefLe&keÀ efve³eespeve keÀe³e&¬eÀce ner He×le Keeueerue yeeyeer ue#eele IesTve efJekeÀefmele
keÀjC³eele Deeuesueer Deens.munotes.in

Page 138

138De) DeLe&J³eJemL ee cegK³e mebmLeelcekeÀ DeeefCe cegueYetle efJekeÀemeelcekeÀ yeoue p³eeb®³eemeeþer
veeCesefveOeerkeÀ[s ceole ceeefieleuesueer Deens.
ye) Deeblejje<ì^er³e DeLe&J³eJemLesle Peeuesues GuuesKeveer³e yeoue
keÀ) Deeblejje<ì^er³e yeeyeer DeeefCe meceûeue#eer DeL e&J³eJemLes®³ee DeY³eemeeleerue Òeieleer.
3) Òeef¬eÀ³ee :
DeeefLe&keÀ mLew³e&keÀjCeyeeyele®ee veeCesefveOeer®ee ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe leer keÀMeeÒekeÀejs keÀe³e& keÀjles ,ns
Deeblejje<ì^er³e veeCes efveOeer®³ee DeeefLe&keÀ mLew³e&keÀjCe keÀe³e&¬eÀcee®³ee Òeef¬eÀ³esJe©ve ue#eele ³esF&ue.
Deeblejje<ì^er³e veeCes efveOeer Òee³eesefpele keÀe³e&¬eÀce ne Heefnu³eeHeemetve mee®esyebo veJnlee. lees ueJeef®ekeÀ
Demeu³eecegUs l³eeceO³es yeoue keÀjC³eele Deeuesues Deensle.
cetueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀce (Structural Adjustment Programmes -SAPs) :
1980 ®³ee oMekeÀeHeemetve Deeblejje<ì^er³e veeCes efveOeer Je peeieeflekeÀ yeBkeÀ ³eebveer peieeleerue
DeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee efJekeÀemeemeeþer DeeefLe&keÀ OeesjCes jeyeefJeueer. ³ee OeesjCe ebvee efkebÀJee
efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceeb®ee cegueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀce Demes cnCeleele.
J³eeK³ee :
cetueYetle mecee³eespeve cnCepes efJekeÀmeveMeerue osMeebvee cegkeÌle DeLe&J³eJemLee mJeerkeÀejC³eemeeþer
DeeefLe&keÀ megOeejCee keÀjCes ,Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer Je peeieeflekeÀ yeBkeÀ ³eebveer mekeÌleer®es kesÀues. ³ee
DeeefLe&keÀ megOeejCee keÀjCes ner®e ³ee mebmLeekeÀ[tve keÀpe& efveOeer efceUJeC³ee®eer HetJe& Deì nesleer.
Giece :
1970 ®³ee mejl³ee keÀeUele peeieeflekeÀ DeLe&J³eJem Lesle SkeÀeceeieesceeie SkeÀ Deefj<ìs
GÓJeu³eeves cegueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀcee®ee Giece Peeuee. ³ee meJe& ÒekeÀej®³ee DeeefLe&keÀ Deefj<ìebcegUs
Goe. mebkeÀì, keÀpe& mebkeÀì, DeveskeÀebieer DeeefLe&keÀ ceboer Fl³eeoer efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee
efve³eespevekeÀejebvee je<ì^e®³ee keÀu³eeCeemeeþer DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceele nmle#esHe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
yeveues. 1980 ®³ee MelekeÀele peeieeflekeÀ yeBkesÀves kesÀJeU DeeefLe&keÀ keÀpe& osC³eeSsJepeer cetueYetle
mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀceeÜ ejs efJekeÀmeveMeerue osMeebvee J³eJenejMeskeÀjC³eemeeþer oerIe&keÀeueerve keÀpe& Ðee³euee meg©Jeele kesÀueer.
F.me. meve 2002 ceO³es cetueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀceele efmLel³eblej Peeues. iejeryeer
efveceg&ueve OeesjCes jeyeefJeC³eele Deeueer. peeieeflekeÀ yeBkesÀves veJeerve efJe®eejmejCeer®³ee DeeOeejs Demes cele
ceeb[ues keÀer, mejkeÀej®³ee Heeefþby³ee®³ee DeeOeejs ³eMemJeer DeeefLe&keÀ keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeues peeleele.
³eeefMeJee³e iejeryeer efvece t&ueve keÀe³e&¬eÀceeyejesyej®e peemle Je efveefce&leer#ece ¢ef<ìkeÀesve peeieeflekeÀ yeBkeÀ Je
veeCesefveOeer ³eebveer efmJekeÀejuee.
cetueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀcee®eer GefÎ<ìs :
1) ogmeN³ee cene³eg×eveblej Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer®es cegK ³e GefÎ<ì nesles keÀer, 1930 meejKeer
peeieeflekeÀ ceneceboer ³esC³eeme ÒeefleyebOe keÀjeJee. leer peeieeflekeÀ ceneceboer jesKelesDeYeeJeer efvecee&Cemunotes.in

Page 139

139Peeuesueer nesleer. veeCesefveOeer®ee GÎsMe keÀener iejerye osMeebvee keÀpe& osTve Je Òeiele osMeebveer efJemleeefjle
DeeefLe&keÀ OeesjCes jeyeJeeJeer Demee neslee. l³eecegUs YeeJeer cebefouee ÒeefleyebOe keÀjlee ³esF&ue.
2) 1980 ®³ee oMekeÀele ceesþîee ÒeceeCeele jepekeÀesPeeueer. l³ee®es keÀejCes Ieìles GlHeeove Je Jee{leer ceneieeF& nes³e. ³ee mejkeÀejebvee Jee{leer ceneieeF&,
DeboepeHe$ekeÀer³e letì DeeefCe J³eeHeejer letì ³eeb®ee meecevee keÀjeJee ueeiele neslee, l³eebveer J³eepeoj
Jee{efJeues, meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀceer keÀ©ve Dee³eeleerJej yebOeves Ieeleueer. DeMee keÀeUele veeCesefveOeer®es
GefÎ<ì ns leeye[leesye Deeblejje<ì^er³e efJeÊeeceO³es megOeejCee Ie[Jetve meblegueve meeOeCes ns nesles.
keÀejCe oerIe&keÀeueerve efJekeÀemeemeeþer, iegbleJeCetkeÀ Je Je=×er, ye®eleerle Jee{ DeeefCe Deee fLe&keÀ keÀe³e&#ecelee
efvecee&Ce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ nesles.
3) cetueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀcee®eer DeeKeCeer SKeeÐee osMee®eer HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀer®es JeeleeJejCe
megOeejCes DeMee ÒekeÀej®eer nesleer. l³eemeeþer J³eeHeejer Je iegbleJeCetk eÀerJejerue efveye¥Oe keÀceer keÀjCes,
efve³ee&le Jee{ nesTve HejkeÀer³e ®eueve keÀceefJeCes DeeefCe meJe& meeJe&peefvekeÀ Keel³eele keÀHeele keÀ©ve
mejkeÀej®eer letì keÀceer keÀjCes Fl³eeoer Ghee³e³eespevee ³ee keÀe³e&¬eÀceele DeeKeC³eele Deeu³ee nesl³ee.
mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀceeleerue Deìer / Meleea :
efMeuuekeÀ Demeuesu³ee keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ les HejkeÀer³e ®eueve
efceUefJeC³ee®eer #ecelee efvecee&Ce keÀjCes. ner mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀceebleie&le osC³eele ³esCeeN³ee keÀpee&meeþer®³ee
cegK³e Deìer nesl³ee. DeeefLe&keÀ Hegvej&®evee keÀe³e&¬eÀceeceO³es meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀceer keÀjCes, J³eeHeej
GoejerkeÀjCe, iegbleJeCetkeÀ DeeefCe Yeeb[Jeue efve³eb$eCe, efJekeWÀêerkeÀjCe, meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeb®es
KeepeieerkeÀjC e Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslee. Deeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer keÀ[tve DeeefLe&keÀ ceole
efceUefJeC³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Deìer Meleea efJekeÀmeveMeerue osMeebvee ceev³e keÀjeJ³ee ueeieleele.
De) HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀer®³ee ce³ee&oe efMeL eerue keÀjCes efkebÀJee keÀe{tve ìekeÀCes l³eecegUs osMeer GÐeesie efkebÀJee
yeBkeÀe ³eebvee Òe®eb[ HejkeÀer³e mebmLeemeceesj mebj#eCe oslee ³esF&ue.
ye) Dee³eeleerJejerue efJeefJeOe keÀpe& mebmLeelcekeÀ efve³eb$eCes Je Flej yebOeves keÀceer keÀjCes.
keÀ)J³eeHeej GoejerkeÀjCeeuee Òeeslmeenve osCes, Dee³eele Je efve³ee&le yebOeves GþefJeCes.
[) iegbleJeCetkeÀer®es GoejerkeÀjCe DeeefCe HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeekeÀefF) ®euevee®es DeJecetu³eve keÀjCes ³eecegUs Dee³eele Ke®e& Jee{sue Je efve³ee&le#ece Jemlet mJemle nesleerue Je
efve³ee&le mHeOee&lcekeÀ yevesue.
HeÀ) iegbleJeCetkeÀerle efmLejlee Jee{efJeCes l³eemeeþer Òel³e#e efkebÀJee Lesì HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoejebvee osMe e®ee
Yeeb[Jeueer yeepeej Keguee ke ÀjCes.
ie) meblegefuele DeboepeHe$ekeÀ le³eej keÀjCes, meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀceer keÀjCes, Deejesi³e, efMe#eCe, ie=n
megefJeOee Je veeiejer mesJee ³eele ceesþer keÀHeele keÀjCes.
ue) mejkeÀejer Devegoeves DeeefCe efkebÀcele efve³eb$eCe keÀe{tve ìekeÀC es.
me) mejkeÀejer keÀejYeej megOeejCes DeeefCe Ye´<ìe®eejeuee DeeUe IeeueCes.
ce) meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeb®es KeepeieerkeÀjCe keÀjCes DeMee GÐeesieele HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀer®ee ÒeJesMe osCes.munotes.in

Page 140

140³e) Dee³eesi³e, efMe#eCe, keÀu³eeCekeÀejer ³eespevee ³ eeJejerue Ke®e& keÀceer keÀjCes. ceneieeF& DeeìeskeÌ³eele
DeeCeC³eemee þer Jesleve oj keÀHeele keÀjCes, meJe& Hewmee efve³ee&leermeeþer GlHeeove Jee{efJeC³eeJej Ke®e&
keÀjCes.
ve)HejkeÀer³e ®eueve efceUefJeC³eemeeþer DeLe&J³eJemLee He gvej&®evee keÀ©ve efv e³ee&leÒe®eueve efceUeu³eecegUs keÀpee&®³ee J³eepee®eer HejleHesÀ[ keÀjlee ³esF&ue DeeefCe peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesle
Jejerue DeJeuebefyelJe Jee{sue.
Pe)osMeer-efJeosMeer efHekesÀ IesC³eeSsJepeer efve³ee&le ÒeOeeve J³eeHe ejer Jemlet Je efHekesÀ IesCes, l³eeb®³ee GlHeeovee®es
efJeMesDeeblejje<ì^er³e veeCesefveOeer Je peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee cetueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀcee®es
efìkeÀelcekeÀ Heefj#eCe (Critical Evaluation of SAPs) :
1.mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀceele J³eJenejMesKe®e& mebkeÀì mees[efJeC³eemeeþer Flej ³eesi³e DeeefCe meceleesue ¢ef<ìkeÀesvee®ee efJe®eej kesÀuesuee veener.
2.mejkeÀej®³ee meeJe&YeewcelJeeuee og³³ece ceeveues peeles Je mejkeÀej®eer meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeeceO³es YetefcekeÀe ce³ee&efole kesÀueer peeles. cegkeÌle DeLe&J³eJemLes®³ee veeJeeKeeueer meeJe&peefvekeÀ
GÐeesieebvee KeepeieerkeÀjCe, efJekeWÀêerke ÀjCe Fl³eeoer Üejs mejkeÀej®es efve³eb$eCe keÀceer kesÀues peeles.
3.³ee keÀe³e&¬eÀceecegUs Þeerceble DeeefCe iejerye ³eeceOeerue ojer DeefOekeÀeefOekeÀ ©boeJele peele Deens.
GlHeVee®es keWÀêerkeÀjCe Þeercebleeb®³ee neleer peele Deens. iejerye Jeie& efveCe& ³e Òeef¬eÀ³eslegve yeensj HesÀkeÀuee
peelees Je l³ee®eer vewmeefie&keÀ meeOeve meeceûeerJejerue ceeuekeÀer osKeerue mebHeg<ìele Deeueer Deens.
4.³ee keÀe³e&¬eÀceecegUs ueeskeÀMeener DeeefCe ueeskeÀMeener®eer Òeef¬eÀ³ee OeeskeÌ³eele Deeuesueer Deens. keÀpe& IesCeeN³ee
mejkeÀejebvee l³eeb®³ee Oee sjCeeMeer efJemebiele Demeuesu³ee mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀceeleerue yeeyeer
efmJekeÀejeJ³ee ueeieleele. ner OeesjCes ueeskeÀeb®³ee F®ísefJe©× Demeleele. He³ee&³eeves iejerye osMe keÀpe&
HejleHesÀ[ JesUsJej keÀ© MekeÀle veenerle Jeles efoJeeUKeesj yeveleele.
5.mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀcee®eer DeeKeCeer DeeefCe DebceueyepeeJeCeer ³eeceO³es ueeskeÀmenYeeie ,peyeeyeoejer
DeeefCe HeejoMe&keÀlee ³eeb®ee DeYeeJe Dee{Ulees.
6.je<ì^er³e DeVemeg j#ee OeesjCe OeeskeÌ³eele ³esles, keÀejCe efve³ee&le #es$eele keWÀêerkeÀjCe Peeu³eecegUs Je
DeuHekeÀeueerve iegbleJeCetkeÀerJej Deefle efJemebyetve jeneru³eecegUs Demes Ie[les.
7.³ee keÀe³e&¬eÀceecegUs mebmeosleerue yeeuekeÀeb®es DeefOekeÀej, efJekeÀemee®ee DeefOekeÀej DeeefCe efm$e³eeb®³ee
DeefOekeÀeN³eeefJe©× He#eHeeleerHeCee Fl³eeoer iees<ìer Ie[tve ³esleele .Jejerue DeefOekeÀejebJej ce³ee&oe ³esles.
8.³ee keÀe³e&¬eÀceebceO³es kesÀJeU osMeer DeeefLe&keÀ le[pees[erJej Yej osC³eele ³eslees. l³ee®e JesUsuee ef®ejbleve
efJekeÀeme Je mJeeJeuebyeve DeeefCe DeeefLe&keÀ efve³eespeve Je efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle ueeskeÀeb®ee menYeeie ³ee
GefÎ<ìebvee JeieUues peeles .Jejerue GefÎ<ìs yeepetuee ìekeÀueer peeleele.
9.mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀceecegUs Ieeleuesu³ee yebOeveebcegUs efñe³eebvee Del³eble DeÒeceeCeye× $eeme menve
keÀjeJee ueeiele Deens. meeJe&peefvekeÀ mesJeebceOeerue keÀHeeleercegUs efñe³eeb®³ee keÀecee®³ee leeveele Jee{
Peeueer Deens. l³eecegUs l³eeb®³ee Deejesi³e mesJee Je kegÀìgbyee®³ee efMe#eCeemeeþer Jee{erJe Ke®e& keÀjeJee
ueeielees.munotes.in

Page 141

1418.6 meejebMe
cetueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀce e®³ee ceeO³eceeletve meceûe HeeleUerJejerue DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®eer
DeefmLejlee mebHeefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. ³ee keÀe³e&¬eÀcee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee ceespeC³ee®es
meeceeef³ekeÀ Ghee³e cnCe tve DeeefLe&keÀ efJekeÀeme oj, meeJe&peefvekeÀ legì DeeefCe ceneieeF&®eer HeeleUer ue#eele
Iesleueer peeles. ³ee keÀe³e&¬eÀcee®³ee ³eMee®es ceespeceeHe keÀjCeeje meeceeef³ekeÀ efveoxMeebkeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀeme oj
nes³e. keÀener osMeebceO³es mecee³eespev e keÀe³e&¬eÀce jeyeJetve efJekeÀeme oj ceboeJeuee neslee, lej keÀener osMeele
Òeieleer Jesieeves Peeueer. keÀener ìerkeÀekeÀejeb®³ee celes, ³ee keÀe³e&¬eÀcee®³ee ³eMee®es ceespeceeHe DeeefLe&keÀ
efveoxMekeÀeyejesyej meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ e fveoxMeebkeÀ megd×e ue#eele Iesleues Heeefnpesle.
8.7ÒeMve (QUESTIONS)
1) efJeosMeer efJeefvece³e yeepeejHesþs®eer J³eeK³ee osJetve HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeejHesþs®es keÀe³e& Je HejefkeÀ³e
efJeefvece³ee®eer meeOeves mHe<ì keÀje.
2) peeieeflekeÀ J ³eeHeej mebIeìves®eer GefÎ<ìîes Je HeÀe³eos mHe<ì keÀje.
3) peeieeflekeÀ yeBkesÀ®eer GefÎ<ìîes Je keÀe³ex mHe<ì keÀje.
4) cegueYetle mecee³eespeve keÀe³e&¬eÀcee®eer GefÎ<ìîes Je Meleea mHe<ì keÀje.
8.8meboYe&ûebLe met®eer
1.Òee. meew. DeuekeÀe efPecej s,efJekeÀeme Je He³ee&JejCee®es DeLe&Meem$e , meg³eMe ÒekeÀeMeve
2.[e@. pes. SHeÀ. Heeìerue, Je=×er Je efJekeÀemee®es DeLe&Meem$ e, HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve
3.Òee. meesveìkeÌkesÀ DeeefCe Òee. peesMeer, DeeefLe &keÀ Je=×er DeeefCe efJekeÀeme, Mesþ ÒekeÀeMeve
4.Òee. iebi eeOej efJe. keÀe³ebos -Heeìerue, Deeblejje<ì^er³e DeLe&Meem$e, ®ewlev³e ÒekeÀeMeve, veeefMekeÀ
5.Basu, Kaushik (1998) Analytical Development Economics, New
Delhi.
6.Ray. Debraj (2004) Development Economics, New Delhi.



munotes.in