Page 1
1 १
सामािजक चळवळ ची ओळख , या या आिण अथ
(Introduction to Social Movements, Definition & Meaning)
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ सामािजक चळवळीचा इितहास
१.३ सामािजक चळवळीची मु य ि या
१.४ अनुकूल पूव प रि थती
१.५ वैयि क लोभन
१.६ सामािजक चळवळ च े गितशीलत घटक
१.७ चळवळीची जडण-घडण
१.८ समथ नांची ओळख
१.९ सारांश
१.१०
१.११ संदभ
१.० उि े
१) सामािजक चळवळ चा इितहास मािहती क न द ेणे.
२) सामािजक चळवळ ची मु य ि या , अनुकूल पूव प रि थतीची ओळख क न देणे.
३) भारतातील सामािजक चळवळीच े वैिश ्ये, येय आिण व प प करण े.
१.१ तावना
सामािजक चळवळ हणज े एक िविश य ेय सा य कर यासाठी लोका ं या मोठ ्या गटा ार े
एक स ैलपणे केलेला य न होय , िवशेषत: सामािजक िकंवा राजक य चळवळ हे सामािजक
बदल घडव ून आण यासाठी िक ंवा िवरोध कर यासाठी िक ंवा पूव वत कर यासाठी अस ू
शकतात . ही एक कार ची समूहक ि या आहे आिण यात य , सं था िकंवा दो हीचा
समाव ेश अस ू शकतो . सामािजक चळवळ च े व ण न "संघटना मक स ंरचना आिण धोरण े
हणून केले जात े. जे िपडीत लोकस ं येला भावी आ हान े पेल यासाठी आिण अिधक munotes.in
Page 2
सामािजक चळव ळ
2 शि शाली आिण आिधक फायदा िमळवल े या अिभजात वगा चा ितकार कर यासाठी
स म बनव ून सामािजक बदलाची प त सा ंगतात.
भारतातील सामािजक चळवळीच े वैिश ्ये :
सामािजक चळवळ ही एक जनचळवळ आहे आिण बदल घडवून आण यासाठी िकंवा
कोण याही बदलाचा ितकार कर यासाठी लोकांचा सामूिहक य न आहे. कोण याही
सामािजक चळवळीची संक पना क थानी असत े क लोक केवळ े क िकंवा जीवना या
वाहात िन य सहभागी न राहता सामािजक बदला या ि य ेत ह त ेप करतात .
लोक इितहासाचा माग बदल यासाठी सि य कलाकार बन याचा य न करतात . ते
राहतात या जगात बदल घडवून आण याच े यांचे उि सा य कर यासाठी , ते एकतर
पुढाकार घेतात िकंवा सामूिहक कृतीचा भाग बनतात . य जाणीवप ूव क सामाियक
उप मात य तत े या भावन ेने एकि तपण े काय करतात .
सामािजक चळवळ म य े अंतग त सु यव था आिण हेतूपूण अिभम ुखतेचे मह वप ूण प रमाण
असतात. िकंबह ना थािपत सं थांना आ हान दे यासाठी चळवळीला बळ देणारी ही
संघटना आहे. बदल घडवून आण यासाठी िकंवा िवरोध कर यासाठी लोकां या तुलनेने
मोठ्या गटाकड ून सतत आिण संघिटत य न हणून सामािजक चळवळीच े वण न केले
जाऊ शकते. तथािप , कोण याही चळवळीच े सामूिहक कृती हणून वण न कर यासाठी
सहभागी झाले या य ची सं या हा िनकष नाही.
चळवळीला माग दश न करणारा आिण कृतीचा आराखडा अंमलात आणणारा नेता असला
पािहज े आिण चळवळ िटकव ून ठेव याची ताकद या याकड े असली पािहज े. सामािजक
चळवळी मा दबावगट िकंवा सं था मक हालचाल प े ा वेग या असतात . सं था मक
हालचाली अ यंत संघिटत , कायम व पी आिण ामु यान े यवसायावर आधा रत
असतात . सामािजक चळवळी उ फ ूत असतात आिण या सम या -िविश नसतात .
या या
१) मा रओ िडयानी यां या मते सामािजक चळवळ हणज े, "सामाियक सामूिहक
ओळखी या आधारावर , राजक य िकंवा सां कृितक संघषा त सहभागी अनेक य ,
गट आिण सं थांमधील अनौपचा रक पर पर संवादास ंबंिधत जाळे होय".
२) समाजशा चा स िटली हे सामािजक चळवळीची या या करताना असा
युि वाद करतात क , “िववादा पद कामिगरी , दश न आिण मोिहमा ंची मािलका हण ून
केली आह े, या ार े सामा य लोक इतरा ंवर साम ूिहक दाव े करतात आिण साव जिनक
राजकारणात सामा य लोका ं या सहभागाच े सामािजक चळवळी ह े एक म ुख साधन
आहे.”
३) िसडनी ट ॅरो यां या मते "एिलट , िवरोधक आिण अिधकारी या ं याशी सतत
पर परस ंवादात समान ह ेतू आिण एकता असल े या लोका ं ारे उ च ू, अिधकारी , इतर
गट िक ंवा सा ं कृितक स ंिहतांना] सामूिहक आ हान े हण ून करतात ." तो िवश ेषतः
राजक य प आिण विकली गटा ंपासून सामािजक चळवळ ना व ेगळे करतो munotes.in
Page 3
सामािजक चळवळ ची ओळख ,
या या आिण अथ
3 ४) समाजशा जॉन म ॅककाथ आिण म ेयर झा ड - यां या मते, “लोकस ं येतील
मते आिण िव ासा ंचा एक स ंच जो सामािजक स ंरचनेचे काही घटक बदल यासाठी
आिण/िकंवा समाजा या प ुर कार िवतरणासाठी ाधा या ंचे ितिनिध व करतो ."
५) पॉल ह ॅन सीटस आिण पॉल ज े स यां या मत े, “सामािजक चळवळीची या या
करताना 'एक य े या या ' काही िकमान अट चा समाव ेश होतो .
(१) काही कार या साम ूिहक ओळखीची िनिम ती;
(२) सामाियक मानक अिभम ुखतेचा िवकास ;
(३) यथाि थतीतील बदलाची , िचंतेची वाटणी आिण
(४) बदला या या िच ंतेचे िनराकरण कर यासाठी कमीतकमी यि िन पण े एकम ेकांशी
जोडल ेले यावहा रक क ृतीचे ण.
अशा कार े आ ही सामािजक चळवळीची या या अशा य मधील राजक य
सहवासाचा एक कार हण ून करतो या ंना वतःची िकमान भावना असत े आिण
सामा य ह ेतूने इतरा ंशी जोडल ेले असत े आिण ज े या उ ेशा या नावान े सामािजक
बदल घडव ून आण यासाठी दीघ काळापय त एक य ेतात”.
६) हब ट लुमर यां या मत े, “सामािजक चळवळ ना जीवनाचा एक नवीन म थािपत
कर यासाठी साम ूिहक उप म हण ून पािहल े जाऊ शकत े. यांची स ु वात
अशांतते या ि थतीत होत े आिण एक कड े यांची ेरक श स या या जीवनातील
असंतोषात ून आिण द ुसरीकड े, नवीन योजना िक ंवा जीवन प ती या इ छा आिण
आशांमधून ा होत े”.
७) िव यम कॉन हॉसर यां या मत े, “जनआ ंदोलन अशा लोका ंना एकि त करतात ज े चालू
यव थ ेपासून दूर गेलेले आहेत, यांचा थािपत यव थ े या व ैधतेवर िव ास नाही
आिण ज े ते न कर या या य नात ग ुंत यास तयार आह ेत. जनआ ंदोलनासाठी
उपल ध असणा या लोका ंची स ं या समाजा या या वगा म ये आढळ ेल या ंचे
समाज यव थ ेशी फार कमी स ंबंध आह ेत”.
८) डग म ॅकअॅडम यां या मते, “सामािजक चळवळी हणज े बिह क ृत गटा ं या बाज ूने,
समाजा या स ंरचनेतील बदला ंना ो साहन द े यासाठी िक ंवा ितकार कर या साठी
संघिटत य न आह ेत यात राजक य सहभागा या ग ैर-सं था मक कारा ंचा अवल ंब
करणे समािव आह े”.
९) िसडनी ट ॅरो यां या मत े, “सामािजक चळवळ ना अितर ेक , िहंसाचार आिण
वंिचतपणाची अिभ य हण ून पाह याऐवजी , यांना अिभजात वग , िवरोधक आिण
अिधकारी या ं याशी सतत स ंवाद साध यासाठी , सामा य ह ेतू आिण िवश ेष एकता
यावर आधा रत साम ूिहक आ हान े हण ून अिधक चा ंग या कार े प रभािषत क ेले
जाते”.
१०) डॉ. सज राव बोराड े यां या मत े, “चळवळ हणज े केवळ कायम व पी जमाव
नसतो , कारण गद कड े िनि यता आिण ती ा काला वधीत सद य व िटकव ून
ठेव यास स म स ंघटना मक आिण ेरक य ं णा नसतात . िशवाय , रा िक ंवा
खंडासार या िव त ृत े ाम य े संवाद साध यासाठी आिण वत नांचे सम वय
साध यासाठी गद ची य ं णा वापरली जाऊ शकत नाही ”. munotes.in
Page 4
सामािजक चळव ळ
4 ११) एनसाय लोपीिडया ि टािनका - “सामािजक च ळवळ हणज े सामाईक िकंवा
सामूिहक उप म , वैयि क सद याला अशा लोका ं या य ुतीम य े सद य वाची भावना
अनुभवते जे स या या घडामोड या ि थतीब ल आिण अिधक चा ंग या यव थ े या
ीकोनाब ल असमाधान य करतात ”.
१२) समाजशा ीय ्या असे प रभािषत कर ता येते िक, “चळवळ ही अशी गो आह े जी
लोक सामािजक बदलासाठी , दबाव आण यासाठी उभी केली जात े. चळवळीचे
सामूिहक आिण नािव यप ूण वत न, चळवळी या सद य वा या बदल या आिण वाही
सीमा आिण थोड ्या िक ंवा जा त माणात य यय आण याची सद या ंची इ छा
यासार या ग ुणांवर भर द ेतात”.
१३) Gerlach आिण Hine यांनी पाच म ुख घटक सा ंगीतल े आहेत. “चळवळी हा एक
सामूिहक उप म आह े जो समाजातील बदलाला चालना द े यासाठी िक ंवा ितकार
कर यासाठी काही िनर ंतरतेसह काय करतो . हे अिनि त आिण थला ंत रत सद य व
असल े या गटाच े बनल ेले आहे. सव साधारणपण े, अशा चळवळ च े नेतृ व अिधक ृततेला
कायद ेशीर ठरवणा या औपचा रक ि या ंऐवजी सद या ं या अनौपचा रक ितसादान े
ठरवल े जाते., जे काया मक ्या मह वप ूण आहेत आिण ख या चळवळीचा आधार
बनले आहेत”.
सामािजक चळवळ ना सामा यतः आध ुिनक य ुग आिण औ ोिगक समाजा या घटना हण ून
पािहल े जात े, मग त े जगात " थम" असल े िकंवा नसल े तरीही . औ ोिगक करण आिण
शहरीकरण , तांि क गती आिण चाल ू असल े या लोकशाहीकरणाम ुळे लोका ंना एकि तपण े
बदल घडव ून आण याची परवानगी िमळाली आह े आिण िव मान िवचारा या व ैधतेवर
िच ह िनमा ण झाल े आह े. सामािजक चळवळीची या या सामा य ह ेतूंवर आधा रत
सामूिहक आ हान े हणून केली जाऊ शकत े.
१.२ सामािजक चळवळीचा इितहास
१८ या शतका या म यात इ ं लंडमधील यापक आिथ क आिण राजक य बदला ंशी
सामािजक चळवळ या स ु वाती या वाढीचा स ंबंध हो ता, याम ये राजक य
ितिनिध व , बाजार भांडवलीकरण आिण सव हाराक करण यांचा समाव ेश होता. पिहली
जनसामािजक चळवळ वाद त राजक य यि म व जॉन िव स या िवचारान े उ े रत
झाली होती . द नॉथ ि टन या पेपरचे संपादक हण ून, िव सन े लॉड बुटे या नवीन
शासनावर आिण सात वषा या य ु ा या शेवटी १७६३ या प ॅ रस या तहात नवीन
सरकारन े वीकारल े या शांतता अट वर जोरदार ह ला केला होता. देश ोहा या
आरोपाखाली , िव सला अटक कर यात आली होती , ही चाल िव सन े बेकायद ेशीर
हणून नाकारली लॉड सर यायाधी शाने अखेरीस िव स या बाजूने िनकाल िदला
होता. याचा प रणाम हणून िव स हे म यमवग या ंम ये लोकि य साव भौम वा या
चळवळीच े मुख बनले. लोकांनी र यावर "िव स आिण िलबट " चा जयघोष केला
होता. पुढे मानहानी आिण अ ीलत े या आरोपा ंनंतरही, िव स िमडलस े स संसदीय
िनवडण ूक साठी उभे रािहल े, त हा यांना बह सं य लोकांचा पािठंबा होता. १० मे १७६८
रोजी िव सला िकं ज ब च तु ंगात कैद कर यात आले ते हा , "नो िलबट , नो िकंग" या
घोषणा देत लोका ंनी र यावर मोठ्या माणात िनदश ने क न समथ नाचे एक जनआ ंदोलन munotes.in
Page 5
सामािजक चळवळ ची ओळख ,
या या आिण अथ
5 उभे केले होत े. संसदेत बस याचा अिधकार काढून घेत याम ुळे, िव स १७६९
म ये लंडनचा अ डरमन बनला आिण “सोसायटी फॉर सपोट स ऑफ द िबल ऑफ
राइट्स” नावा या काय क या या गटाने आ मकपण े या या धोरणा ंचा चार कर यास
सु वात केली. ही पिहली शा त सामािजक चळवळ होती यात साव जिनक सभा,
िनदश ने, अभूतपूव माणात प कांचे (पॅ लेट) िवतरण , जन यािचका आिण मोचा यांचा
समाव ेश होता. मा , आंदोलनान े उघड बंडखोरी होणार नाही याची काळजी घेतली
होती; िव मान काय ा ंना आवाहन क न शासनातील ुटी सुधार याचा य न केला
आिण सहमती आिण घटना मक यव थ ेपय त पोहोच यासाठी आंदोलनाच े एक संसदीय
व प हणून नवी क पना कर यात आली . लंडन या र या वर या सामािजक
चळवळीची ताकद आिण भाव यामुळे अिधका या ंना आंदोलना या माग या मा य
कर यास भाग पाडल े होते. िव स संसदेत परत आले, सामा य वॉरंट असंवैधािनक
हणून घोिषत कर यात आले आिण संसदीय वादिववादा ं या क हर ेजपय त ेस वातं य
वाढल े होते.
पॅिप ट ऍ ट १७७८ ारे कॅथोिलक िवरोधी एक मोठी चळवळ सु झाली,
याने इं लंडमधील रोमन कॅथिलका ंनी सहन केलेले अनेक दंड आिण पंगु व दूर केले. लॉड
जॉज गाड न १७८९ म ये ोटे टंट असोिसएशन चे अ य झाल े. गॉड न ek प चारक
होता आिण याने पोपवादा या भीतीन े आिण परत ये या या भीतीन े जमावाला भडकावल े
होते. संपूण राजेशाही शासन प रि थ ती झपाट्याने िबघडली आिण १७८० म ये, ोटे टंट
असोिसएशन या बैठक न ंतर, यानंतर या सद या ंनी हा कायदा र कर याची मागणी
करणारी यािचका सादर कर यासाठी हाऊस ऑफ कॉम सवर मोचा काढला , जो सरकारन े
कर यास नकार िदला. लवकरच , लंडनम य े मोठ्या दंगली उसळ या आिण दूतावास
आिण कॅथिलक मालक या यवसाया ंवर संत जमावान े ह ले केले.
१८ या शतका या उ राधा त उदयास आले या इतर राजक य चळवळ म य े
गुलामिगरीिव ि िटश िनमू लनवादी चळवळ (१७९१ या साखर बिह कार आिण
१८०६ या दुस या महान यािचका मोिहमेदर यान एक बनलेली) आिण च आिण
अमे रकन ांती या आसपासची उलथापालथ यांचा समाव ेश होतो . युजीन लॅक
(१९६३ ) यां या मते, संघटनाम ुळे राजक य ्या भावी जनतेचा िव तार श य झाला.
आधुिनक अित र संसदीय राजक य संघटना ही अठरा या शतका या उ राधा ची
िनिम ती आहे.
वाढ आिण सार
केिनं टन कॉमन , लंडन येथे १८४८ म ये ेट चािट टची बैठक १८१५ पासून, नेपोिलयन
यु ांम ये िवजय िमळिव यान ंतर ि टनन े सामािजक उलथा - पालथी या काळात वेश
केला, याच े वैिश ्य सामािजक चळवळी आिण िवशेष-िहतस ंबंधां या वापरा या वाढ या
प रप वताम ुळे होते. चािट झम ही जगातील वाढ या कामगार वगा ची पिहली जनआ ंदोलने
होती. १८३८ ते १८४८ दर यान राजक य सुधारणेसाठी १८३८ या पीप स चाट रचा
जाहीरनामा हणून चार केला. याम य े साव ि क मतािधकार आिण इतर गो बरोबरच गु
मतदानाची अंमलबजावणी आव यक होती. "सामािजक चळवळ " हा श द १८४८ म ये munotes.in
Page 6
सामािजक चळव ळ
6 जम न समाजशा लॉरे झ फॉन टीन यांनी यां या पु तकात आणला . ितस या च
ांतीपास ून (१८४८ ) समाजवादी आिण क युिन ट चळवळी याम य े यांनी "सामािजक
चळवळ " हा श द िव ाप ूण चचा म ये आणला . य ात सामािजक ह का ंसाठी
लढणा या राजक य चळवळ ना क याणकारी ह क समजल े जाते .
मािट न यूथर िकंग जूिनयर हे नागरी ह क चळवळीतील एक नेते होते. १९ या शतका या
उ राधा तील कामगार चळवळ आिण समाजवादी चळवळीला ोटोिटपीिपकल सामािजक
चळवळी हणून पािहल े जाते. याम ुळे क युिन ट आिण सामािजक लोकशाही प
आिण संघटना ंची िनिम ती होते. या वृ ी गरीब देशांम ये िदस या कारण सुधारणेचा दबाव
चालूच होता, उदाहरणाथ रिशयाम य े १९०५ आिण १९१७ या रिशयन ांतीसह ,
प रणामी पिह या महायु ा या शेवटी झा र ट राजवटीचा नाश झाला .
१९४५ म ये, दुस या महायु ातील िवजयान ंतर ि टनन े आमूला सुधारणा आिण
बदला या काळात वेश केला. यु ानंतर या काळात , ीवाद , समिल ंगी ह क
चळवळ , शांतता चळवळ , नागरी ह क चळवळ , अ व िवरोधी चळवळ आिण
पया वरणीय चळवळ उदयास आली , यांना अनेकदा नवीन सामािजक चळवळी हणून
संबोधल े जाते. यांनी इतर गो बरोबरच , िहर या रंगा या िनिम तीकड े नेले.
डा या ंचा भाव असल ेले नवीन प आिण संघटना १९९० या दशका या शेवटी एक
नवीन जागितक सामािजक चळवळ , जागितक करण िवरोधी चळवळीचा उदय झा याच े
आढळत े. काही सामािजक चळवळ च े अ यासक असे मानतात क जागितक करणा या
जलद गतीने, नवीन कार या सामािजक चळवळी या उदयाची मता अ य आहे.
ते जागितक नाग रक चळवळ हणून ओळख या जाणा या भूतकाळातील रा ीय
चळवळ शी साध य साधतात .
१.३ सामािजक चळवळीची मु य ि या
सामािजक चळवळ या इितहासामाग े अनेक मुख ि या आहेत. शहरीकरणाम ुळे मोठ्या
वसाहती िनमा ण झा या , जेथे समान उि े असल ेले लोक एकमेकांना ओळख ू शकतात ,
एक आिण संघिटत होऊ शकतात . यामुळे अनेक लोकांमधील सामािजक पर परस ंवाद
सुलभ झाला आिण शहरी भागात या सु वाती या सामािजक चळवळी थम िदसू
लाग या . याच माण े, औ ोिगक करणाची ि या याने याच देशात मोठ्या सं येने
कामगार एक केले होते, ते प करते क या सु वाती या अनेक सामािजक
चळवळ नी कामगार वगा साठी मह वा या आिथ क क याणासार या बाब ना का संबोिधत
केले. इतर अनेक सामािज क चळवळी िव ापीठा ंम ये िनमा ण के या गे या, िजथे सामूिहक
िश णा या ि य ेने अनेक लोकांना एक आणल े. औ ोिगक िवकासासह सं ेषण
तं ान , सामािजक चळवळ ची िनिम ती आिण ि या सोप े झाले. १८ या शतकातील
कॉफ हाऊसम य े िफरत असल े या छापील पि का ंपासून ते वत मानप े आिण
इंटरनेटपय त, ही सव साधन े सामािजक चळवळी या वाढीसाठी मह वप ूण घटक बनली .
शेवटी, लोकशाहीचा सार आिण अिभ य वातं यासार या राजक य अिधकारा ंमुळे
सामािजक चळवळ ची िनिम ती आिण काय करणे खूप सोपे झाले. munotes.in
Page 7
सामािजक चळवळ ची ओळख ,
या या आिण अथ
7 नवजात सामािजक चळवळी अनेकदा यांचे उि सा य कर यात अयश वी ठरतात
कारण या पुरेशा सं येने लोकांना एकि त कर यात अपयशी ठरतात . या लोकांना
खरोखर काळजी वाटते जे हा ते सम या सोडवतात ते हा चळवळी यश वी
होतात . "लोकांना आधीपास ून याची काळजी आहे यापे ा जा त काळजी घे याची
अपे ा करणे अवा त व आहे आिण यांना तसे कर याचा कोणताही य न अपयशी
ठरेल." काय कत ही अनेकदा लोकांना यां या सम या ंकडे ल वेध याचा य न
करतात . मोठ्या माणावर बदल कर या या उ ेशाने एक ीकरणाची रणनीती ब या चदा
कृतीने सु होते जी अनेक लोकांची िचंता करते. उदाहरणाथ , महा मा गांधीनी िमठावरील
ि टीश करावर ल क ि त केले या एका छोट्याशा िनषेधा या पात भारता तील ि टीश
राजवटीचा यश वी पाडाव सु झाला.
एखादी सामािजक चळवळ कंटाळवाणी भाषण े आिण नेहमी या फलकावर िफरणा या
मोचा वर अवल ंबून असेल तर ती वाढ याची श यता कमी आहे. या चळवळी लोकांना
य ात सामील हायला ह यात अशा चळवळी िनमा ण कर यासाठी जे हा उ साही
लोकांचा एक क असतो जे इतरांना यां यात सामील हो यासाठी ो सािहत करतात
ते हा चळवळ वाढतात .
सामािजक चळवळीच े कार
१) सुधारणा चळवळ - काही िनयम िकंवा कायद े बदल याच े समथ न करणारी चळवळ
हणज े सुधारणा चळवळ होय. समाजा या मुलभूत सामािजक संरचनेत मोठ्या माणात
बदल घडवून न आणता समाजात सुधारणा घडवून आण याचा य न करणारी चळवळ
हणज े सुधारणा चळवळ होय. या चळवळीला समाजातील काही मू ये व था मा य
असतात , तर काही मू ये व थांना िवरोध असतो . अशा था व मू यांत बदल घडवून
आण याचा या चळवळीचा य न असतो . समाजस ुधारका ंना समाज यव था पूण पणे
बदलावी असे न वाटता , समाज यव थेतील काही वाईट था, ढी, परंपरा बदलावी असे
वाटते. हणज ेच सम समाज यव थ ेला यांचा िवरोध नसून यातील काही पैलूंत बदल
घडाव े आिण उव रत यव था आहे तशी राहावी , असे यांना वाटते. समाजस ुधारक नेहमी
आपली उि े सा य कर यासाठी घटना मक , शांतताम य मागा चा अवल ंब करतात . उदा.,
या यान े, सभा-संमेलने, लेख इ यादी . तसेच ते शासनाकड े अज करतात , कायद े पास
कर यासाठी शासनावर दबाव आणतात . लोकशाही समाजात लोकांना आपल े मत मांडणे,
िवरोध कट करणे, सामािजक सं थेत बदल घडवून आणण े इ यादीबाबत त वातं
अस या मुळे सुधारणा चळवळी लोकशाही समाजात जा तीत जा त िनमा ण होतात .
२) मूलगामी चळवळ / ांितकारक चळवळ - ांितकारक मागा ने मू य णाली
बदल यासाठी समिप त चळवळ होय. समाज यव थ ेत सापे त: संपूण , अचानक आिण
सामा यत : िहंसक मागा ने घडून येणारे प रवत न हणज े ांती होय. ांतीमुळे समाजात
हळुहळु, ट याट या ंने, शांतता मागा ने, सात यान े यापक व पाच े प रवत न घडून येते.
उदा., औ ोिगक ांती. सामािजक चळवळ ना जे हा ांितकारक चळवळी हटल े जाते,
ते हा सम समाज यव थ ेत अ पावधीतच यापक माणावरील सं था मक व पाच े
मूलगामी बदल घडून येणे सामा यत : अपेि त असत े. थािपत समाज यव थ ेम ये बदल munotes.in
Page 8
सामािजक चळव ळ
8 क न नवीन समाज यव था अ ती वात आणण े हे ांितकारी सामािजक चळवळीच े मुख
उ ी असत े. ांितकारक चळवळी या मा यमात ून समाजस ुधारक केवळ
समाज यव थ ेतील दुिषत यव था काढत असतो ; मा ांितकारक हा संपूण थािपत
समाज यव थाच बदलून या जागी सुयो य समाज यव था आणत असतो . यामुळे
समाजस ुधारक आिण ांितकारक हे एकमेकांिवरोधी अस याच े िदसत े. समाज यव थ ेतील
बदल िकती माणात घडवून आणायचा आिण यासाठी कोणता माग अवल ंबायचा
यांबाबतीत दोह त भेद असतो .
३) नवो म ेषाची चळवळ - या चळवळी िविश िनयम, मू ये, इ. सादर क इि छतात
िकंवा बदलू इि छतात . तांि क एकलत ेची सुरि तता सुिनि त कर यासाठी जाणीवप ूव क
कृतीची विकली करणारी एकलतावादी चळवळ हे नावी यप ूण चळवळीच े उदाहरण आहे.
४) पुराणमतवादी चळवळ - या चळवळी िव मान िनयम , मू ये, इ. जतन क
इि छतात . उदाहरणाथ , १९ या शतकातील तं ानिवरोधी लुडाइट्स चळवळ िकंवा
अनुवांिशक र या सुधा रत अ ना या साराला िवरोध करणारी आधुिनक चळवळ याला
पुराणमतवादी चळवळी हणून पािहले जाऊ शकते याम य े यांचा उ ेश लढा दे याचा
होता.
५) पुन जीवनवादी चळवळ - प रवत नाला िवरोध क न पंपरागत मू ये, िवचार णाली
यांकडे अिधक ल देऊन पूव वत ि थती पु हा अि त वात आण याचा उ ेश या
चळवळीचा असतो . िहला ितगामी चळवळ असेही हणतात. ही चळवळ प रवत ना मक
िवकास न घडवता अधोगतीच े ितक हणून काय करते. पु हा मागे जाणे, हा या चळवळीचा
उ ेश असतो .
६) ितकार चळवळ - समाज यव थ ेत झालेला बदल न करणे िकंवा होत असल ेला
बदल थांबिवणे िकंवा याचे िनमू लन करणे, हा ितकार चळवळीचा मु य उ ेश असतो .
परंपरागत आदश , मू ये, परंपरा, िविश भूिमका या बाबी नैितक व पा या अध:पतन,
राजक य ाचार , नवनवीन कायद े इ याद म ुळे न होत आहेत; या भावन ेतून ही चळवळ
आकारास येते. जे हा-जे हा काही बदल वेगाने घडून येतात आिण थािपत
समाज यव था कोलमड ू लागत े, ते हा-ते हा ितकार चळवळीचा उदय होतो. उदा. िहंदी
भाषा िवरोधी चळवळ .
७) थला ंतर चळवळ - िश णासाठी तसेच नोकरीसाठी ामीण भागात ून शहरी भागाकड े
कर यात येणा या थला ंतराला थला ंतर चळवळ हणतात . एखा ा िठकाणी राहणे
जे हा अनेकांना असंतोषजनक वाटते आिण दुस या िठकाणी आपली गती होईल असा
सामूिहक िवचार अनेकां या मनात येतो, ते हा तो समूह पूव िठकाणाह न नवीन िठकाणी
जा याच े ठरवून थला ंतर करतात , यास थला ंतर चळवळ हणतात . उदा., १९६१ म ये
बिल नची िभंत बांध याप ूव पूव जम नीतील सुमारे ४० लाख लोकांनी थला ंतर केले.
८) गट ल क ि त चळवळ - सव साधारणपण े गट िकंवा समाजावर प रणाम कर यावर
ल क ि त केले आहे. उदाहरणाथ , राजक य णाली बदल याच े समथ न करणे. यापैक munotes.in
Page 9
सामािजक चळवळ ची ओळख ,
या या आिण अथ
9 काही गट राजक य प ात पांत रत होतात िकंवा यात सामील होतात , परंतु बरेच लोक
सुधारणावादी प ा या राजक य यव थ े या बाहेर राहतात .
९) वैयि क -क ि त चळवळ - य ना भािव त कर यावर क ि त. बह तेक धािम क
चळवळी या ेणीत येतात.
१०) शांतताप ूण चळवळी - अिहंसक ितकारा या मोिहम ेचा भाग हणून िनषेधा या
अिहंसक मा यमा ंचा वापर करणा या िविवध चळवळी , यांना अनेकदा नागरी ितकार
देखील हणतात . अमे रकन िसि हल राइट्स मू हम ट, पोिलश सॉिलड ॅ रटी चळवळ
िकंवा भारतीय वातं य चळवळीची अिहंसक, सिवनय कायद ेभंग -क ि त शाखा या वगा त
मोडतात .
११) जु या चळवळी - बदला या चळवळी अनेक शतका ंपासून अि त वात आहेत. १८ या
आिण १९ या शतका या उ राधा त या सवा त जु या मा यता ा चळवळी , कामगार वग ,
शेतकरी , गोरे, खानदानी , ोटे टंट, पु ष यासार या िविश सामािजक गटांसाठी
लढ या . ते सहसा काही भौितकवादी उि ा ंवर क ि त होते जसे क जीवनमान सुधारणे
िकंवा उदाहरणाथ , कामगार वगा ची राजक य वाय ता .
१२) नवीन चळवळी - २० या शतका या उ राधा पासून बळ झाले या चळवळी .
उ लेखनीय उदाहरणा ंम ये अमे रकन नागरी ह क चळवळ , दुस या लाट ेतील ीवाद ,
समिल ंगी ह क चळवळ , पया वरणवाद इ याद चा समाव ेश होतो.
१३) जागितक चळवळी - व ड सोशल फोरम , पीप स लोबल अॅ शन आिण
अराज क यवादी चळवळ यासार या चळवळी जागितक तरावर समाज बदल याचा य न
करतात .
१४) थािनक चळवळी - बह तेक सामािजक चळवळ ना थािनक या ी असत े. ते
थािनक िकंवा ादेिशक उि ा ंवर ल क ि त करतात , जसे क िविश नैसिग क े ाचे
संर ण करणे, िविश र यावरील टोल कमी कर यासाठी लॉिबंग करणे िकंवा
सौ यीकरणासाठी पाड यात येणारी इमारत संरि त करणे आिण ितचे सामािजक
क बनवण े.
१.४ सामािजक चळवळीला अनुकूल पूव प रि थती
समाजाप ुढील िविवध , सामािजक उि प ूत या ि या , तसेच सामािजक , सां कृितक
प रि थती या आधार े सामािजक चळवळ ची कारण े पुढील माण े सांगता येतात.
(१) सां कृितक वाह : एखा ा समाज यव थ ेत िपढ्यानिपढ ्या चालत आलेली
परंपरागत साि वक वैिश े व वत न कार यांत होणा या बदला ंना सां कृितक वाह
हणतात . साधारणपण े सव च समाजाम य े सां कृितक वाहाची ि या मंद गतीने चालू
असत े. या मंद गतीचा वेग वाढावा व समाजाची गती जलद गतीने हावी, या उ ेशातून
सामािजक चळवळी आकाराला येतात. munotes.in
Page 10
सामािजक चळव ळ
10 (२) सामािजक िवघटन : सामाजात उ वणा या अनेक सम या तसेच य या वैर
वत नामुळे समाजातील नीितिनयम , माणक े, मू य यव था इ याद माण े य वत न न
करता वमता माण े वत न करते आिण िवघटना ची ि या घडून येते. यामुळे समाजातील
ही िवघटना मक प रि थती य ना िवचिलत करते. यां या मनात असुरि तता , वैफ य
इ यादी भावना जागृत होऊन यातून सामािजक चळवळ उदयास येते.
(३) सामािजक असंतोष : थािपत समाज यव थ ेिवषयी लोकां या मनातील यापक
सव सामा य असमाधान हणज े सामािजक असंतोष होय. यापक व बह सं य लोकां या
मनात असमाधानाची भावना सापे वंिचतता , अ यायाच े संवेदन आिण सामािजक दजा –
िवसंगती या कारणा ंमुळेही सामािजक चळवळी िनमा ण होतात .
समाजशा ीय िवचारव ंतांम ये सामािजक चळवळी िकंवा सामािजक आंदोलनािवषयी
वेगवेगळी मत वाह िदसून येतात.
(१) काही समाजशा इतर कारच े सामूिहक वत न कार आिण सामािजक चळवळी या
दोह त जवळचा संबंध अस याच े मानतात , तर काहीजण सामािजक चळवळी या एका
िविश व पाचा सामूिहक वत न कार आहे, असे मानतात .
(२) काह या मते आंदोलन े हणज े सामािजक यव थ ेवरील नकारा मक मत दश न होय.
(३) सामािजक आंदोलन े सं था मक संरचना, िवचार कर या या प ती , िनयमन े, नैितक
मू ये यांना आ हान देतात आिण काही वेळा पया यही पुढे ठेवतात.
(४) आंदोलन े संघषा मक ि कोनात ून सामािजक घटना ंचा अ वय लावतात , हणून ते
थैय िवरोधी असतात .
(५) आज या आप या सामािजक आयु याची अनेक वैिश ्ये आंदोलनाच े फिलत हणूनच
अि त वात आलेली असतात .
वरील मुद् ांव न शा ा ंम येही सामािजक चळवळ ब ल एकमत नस याच े िदसून येते.
१.५ वैयि क लोभन
समाजशा , रा यशा आिण इितहासात सामािजक चळवळ वर िविवध िस ांत
अनुभवज य संशोधनात ुन िवकिसत केले आहेत. उदाहरणाथ , रा यशा ातील काही
लोकि य चळवळी आिण नवीन राजक य प ांची िनिम ती यां यातील संबंधांवर काश
टाकतात . तसेच राजकारणावरील भावा या संबंधात सामािजक चळवळ या काया वर
चचा करतात . समाजशा सामािजक चळवळ म य े अनेक कारचे फरक करतात जसे
क या ी , बदलत े कार , कामाची प त, ेणी आिण कालमया दा. काही समाजशा ानी
असा युि वाद केला आहे क , आधुिनक पा ा य सामािजक चळवळी िश णा ार े १९ या
शतकातील समाजातील औ ोिगक करण आिण शहरीकरणाम ुळे मांची गितशीलता
वाढवण े श य झाले. कधीकधी असा युि वाद केला जातो क आधुिनक पा ा य
सं कृतीत चिलत अिभ य वातं य, िश ण आिण सापे आिथ क वातं य िविवध munotes.in
Page 11
सामािजक चळवळ ची ओळख ,
या या आिण अथ
11 समकालीन सामािजक चळवळ या अभूतपूव सं या आिण या ीसाठी जबाबदार
आहेत. गे या शंभर वषा तील अनेक सामािजक चळवळी पा ा य वसाहतवादाला िवरोध
कर यासाठी वाढ या . उदा. केिनयातील माऊसार या सामािजक चळवळी यां याशी
जवळून जोड या गे या आहेत. लोकशाही णाली अधूनमधून, रा ांचे लोकशाहीकरण
कर यात सामािजक चळवळ चा सहभाग असतो , परंतु बह तेकदा लोकशाहीकरणान ंतर
यांची भरभराट झाली आहे. आधुिनक चळवळी जागितक तरावर लोकांना एक
कर यासाठी तं ान आिण इंटरनेटचा वापर करतात . यश वी चळवळ म य े संवाद
प दतीशी जुळवून घेणे ही एक सामा य प दत आहे. आमेरीका आिण कॅनडा मधील
सामािजक चळवळ शी संबंिधत नागरी सं थाचा सहभाग आिण सामूिहक कृती सुलभ
कर यासाठी सोशल मीिडयाचा वापर कसा करतात याचे संशोधन सु झाले आहे.
१.६ सामािजक चळवळ च े गितशीलत घटक / सामािजक चळवळीच े ट पे
सामािजक चळवळ िनमा ण होतात यांचा िवकास होतो, यांना यश िकंवा अपयश ा होते
आिण अखेरीस ते हास पावतात . सामािजक चळवळ साठी अनुकूल असल ेला काळ आिण
िठकाण िवकिसत हो याची अिधक श यता असत े. हणूनच यांचे प सहजीवन १९ या
शतकात वैयि क ह क, भाषण वातं य आिण सिवनय कायद ेभंग यांसार या क पना ं या
साराशी होते. सामािजक चळवळी उदारमतवादी आिण ह कूमशाही समाजात िनमा ण
होतात परंतु वेगवेग या व पात . या नवीन चळवळी काही िविश समुदायांवर अ याचार
करणा या सामािजक चालीरीती , नैितकता आिण मू यांम ये बदल कर या या इ छेने
सि य होतात .
सामािजक चळवळीच े ट पे : सामािजक चळवळी पुढील ट या ंतून माग मण करीत
िवकिसत होत असतात .
(१) ाथिमक अव था : समाज यव थ ेपुढे रोज अनेक सम या उ या राहतात . काही
घटका ंवर अ याय होतो, तर काही घटक िविश लाभांपासून वंिचत राहतो . या वेळी
यां यातील अथवा बाहेरील एखादा िवचारव ंत, समाजस ुधारक आप या िवचारा ंची मांडणी
करतो आिण या शोिषत समाजाला आप याकड े आकिष त क न चळवळ उदयास
आणतो . हणज ेच समाज यव थ ेतील लोकांत असणारी अ व थत ेची भावना ही सामािजक
चळवळी या िनिम तीची ाथिमक अव था अथवा उगम असतो .
(२) संघटन अव था : या अव थ ेत समाजा तील लोकांचे ह क, यांवर होणार े अ याचार ,
यांचे िहतस ंबंध हे काही लोकां या िवचारा ंमुळे पुढे येतात. यामुळे िपिडत समाज एक
संघिटत होऊन यास चळवळीच े व प ा होते. याम य े चळवळीच े िनि त येयधोरण े
आखून कृितकाय म आख यात येतो. चळवळीच े त व ान सव दूर सा रत क न
अिधकािधक लोकांचा पािठंबा िमळव ून चळवळ अिधक संघिटत केली जाते.
(३) सं थागत अव था : या अव थ ेत चळवळ समाजात थािपत होऊन लोकांवर ितचा
भाव पडतो आिण ितला समाजमा यता होते. चळवळीच े िनयम , काय प ती ठरिवली
जाते. चळवळीच े येय व उि े सा य हो या या ट यात चळवळ असत े. चळवळीप ुढे
िवशेष काय म िश लक राहत नाही. प रणामी चळवळी या काय मांची अंमलबजावणी munotes.in
Page 12
सामािजक चळव ळ
12 कर याची गरज नस याचा िवचार अनुयायांम ये येऊन सं थागत अव था तयार होते
आिण हळूहळू अनुयायी चळवळीत ून बाहेर पडतात .
(४) िवनाश अव था : चळवळी या ह का ंसाठी, उि ा ंसाठी, हेतुंसाठी, येयांसाठी उगम
पावतात आिण यांची पूत ता झाली क , चळवळीतील अनुयायी चळवळीपास ू दूरावून ित या
िवघटनाची ि या सु होते ही ितची िवनाश अव था होय. चळवळीच े पांतर सं थेत
झाले क , ती चळवळ राहत नाही.
चळवळी वरील ट या ंतून माग मण करीत असताना काही चळवळी आपल े उि सा य
करतात , तर काही चळवळी अयश वी होतात . आज अनेक कामगार चळवळी वरील
अव था ंतून गे या आहेत. सामा यत : िविश सामािजक प रि थतीतच सामािजक
चळवळ चा उदय होत असतो . हणज े ा सामािजक प रि थतीिवषयी लोकां या मनात
असमाधानाची भावना िनमा ण होणे; आप यासारख ेच इतरही असं य लोक असमाधानात
आहेत अशी जाणीव यां यात िनमा ण होणे; ा प रि थतीत आपण सामूिहक य ना ं ारा
बदल घडवून आणू शकतो , असा िव ास लोकां या मनात िनमा ण होणे; कोणीतरी पुढाकार
घेऊन लोकां या मनातील असंतोषाला वाचा फोडण े; काही नैिमि क अ यायकारक घटना
घडणे व याला ती िति या उमटण े इ यादी गो ी घडून आ या क ‚ सामािजक चळवळी
िनमा ण होत असतात . समाजातील समूहांम ये जर असमाधान , सापे वंिचतत ेची
प रि थ ती, यव थ ेब ल वैफ यता असेल तर सामािजक चळवळी उदयास येतात.
१.७ चळवळीची जडणघडण
सामािजक चळवळीचा भाव कमी होणे हणज े अयश वी होणे असे नाही. चळवळी या
यशाम ुळे समाज आिण सरकारम य े कायम व पी बदल घडून येतील याम ुळे िनषेधाची
गरज कमी होईल. चळवळ अयश वी होणे हे सहसा सामा य ल क ि त ठेव या या आिण
येयाकड े ल दे या या अ मत ेचा प रणाम असतो . "संघटना मक िकंवा धोरणा मक
अपयशा ंमुळे सामािजक चळवळ च े अपयश अनेक सं थांसाठी सामा य आहे. " अशा
मागा मुळे सं था हळूहळू तुटणे आिण चळवळी या ट या ंमधून बाहेर पडणे होय. जे हा लोक
िकंवा गट एकि त केले जातात आिण सामािजक चळवळी या सु वाती या िचंता आिण
मू यांपासून दूर जातात ते हा सह-िवक पाचा प रणाम होतो. दडपशाही हे दुसरे उदाहरण
आहे, जे हा चळवळ साव जिनक यासपीठाव न बाहेरील श या मा यमात ून हळूहळू
पुसली जाते. अधःपतनाचा शेवटचा माग मु य वाहात जात असतो , याला सामा यतः
एकंदर यश मानल े जाते. जे हा चळवळीची येये घेतली जातात . दैनंिदन जीवनाचा एक भाग
हणून समाजात येणे, याला 'सामािजक आदश ' बनवण े. उदाहरणाथ , गभ िनरोधक हा
अजूनही सरकारी पातळीवर मोठ्या माणात चच चा िवषय आहे, परंतु सामािजक जीवनात
ती अि त वात असल ेली एक सामा य गो हणून वीकारली गेली आहे.
हे ओळखण े मह वाच े आहे क चळवळ च े िवघटन होऊ शकत े आिण सि य होणे थांबते,
परंतु सामािजक े ाम य े यांचा भाव वतः या मागा ने यश वी होतो. हे नवीन
िपढ्यांम ये अशी धारणा िनमा ण करते क संघिटत हो याची आिण बदल कर याची
श यता आहे. munotes.in
Page 13
सामािजक चळवळ ची ओळख ,
या या आिण अथ
13 १.८ समथ नांची ओळख
"जर इितहासान े एक गो खरी अस याच े दाखवल े, तर ते हणज े ेतवण य सामािजक
यायाब लच े ल आिण सहान ुभूती णभंगुर आहे. जे हा कॅमेरे गायब होतात ते हा ते कमी
होते. "- हसन वाम े जे ज, ओहायो टेट येथील इितहासाच े ा यापक चळवळी या
अ यासासाठी एक अडचण अशी आहे क बह तेकांसाठी, चळवळीच े आतल े िकंवा बाहेरचे
लोक सुसंगत लेबले िकंवा अगदी वण ना मक वा ये देखील लागू करत नाहीत . जोपय त
एकच नेता नसेल िकंवा सद य व कराराची औपचा रक णाली असेल, काय कत
सामा यत : वैिव यप ूण लेबले आिण वण ना मक वा ये वापरतील यांना िव ाना ंनी समान
िकंवा समान क पना ंचा संदभ देताना ते समजून घेणे आव यक आहे, समान उि े घोिषत
करणे, समान काय म वीकारण े. ि या, आिण त सम प ती वापरणे. कोण आहे आिण
कोण सद य िकंवा संबंिधत गट नाही हे ओळख यासाठी या प तीन े केले जाते यात खूप
फरक असू शकतो
आतील लोक: यांचे ि याकलाप िकंवा समथ नाची पातळी कमकुवत आहे अशा
लोकां या समथ कांचा िवचार क न समथ नाची पातळी अनेकदा अितशयो करते, परंतु
यांना बाहेरचे लोक समथ क मानू शकतात यांना देखील नाकारतात कारण ते बदनाम
करतात िकवा यांना िवरोधक हण ूनही पिहल े जाते.
बाहेरचे लोक: ते समथ क नाहीत जे एकतर चळवळी या घटका ंची पातळी िकंवा समथ न
िकंवा ि याकलाप कमी लेखू शकतात िकंवा जा त लेखू शकतात , यांना आतले लोक
वगळतील िकंवा समािव करतात .
एखा ा चळवळीसाठी ओळख पटवणार े लेबल लागू करणार े आतील लोकांऐवजी बाहेरचे
लोक असतात , जे नंतर आतील लोक वीका शकतात िकंवा क शकत नाहीत आिण
वत: ची ओळख वापरतात . उदाहरणाथ , १७ या शतकातील इं लंडमधील राजक य
चळवळीच े लेबल यां या िवरोधका ंनी यांना अपमा ना पद श द हणून लागू केले होते.
तरीही चळवळीच े आिण या या उि ा ंचे शंसकांनी नंतर ही सं ा वापर यास सु वात
केली आिण हीच सं ा आहे, या ार े ते इितहासाला ओळखल े जातात .
आत या आिण बाहेरील, समथ क आिण िवरोधी यां या मतांम ये फरक कर या या
चळवळी सार या आकारहीन घटने या कोण याही चच त नेहमी सावधिगरी बाळगली
पािहज े, यापैक येकाचे यि िच ण िकंवा चुक चे वण न कर याम य े यांचे वतःच े हेतू
आिण अज डा असू शकतात .
सामािजक चळवळ आिण सोशल नेटविक ग
सामािजक चळवळ च े गट स ंघटना मक उि े सा य कर यासाठी दहा वषा ह न अिधक
काळापास ुन इंटरनेट वापरल े जात आह े. असा य ुि वाद कर यात य ेतो क इ ंटरनेट
सामािजक चळवळी -संबंिधत स ं ेषणाची गती , आिण प रणामकारकता वाढव यास मदत
करते. तसेच एक ीकरणा या य ना ंना प रणामकारक मदत करत े आह े. इंटरनेटचा
सामािजक चळवळ वर सकारा मक प रणाम झाला आह े. सामा य युटनर या प तशीर
सािह य समी ेने िविवध सामािजक चळवळ या दर यान ट ्िवटर या भ ूिमकेचे िव ेषण munotes.in
Page 14
सामािजक चळव ळ
14 केले (२००७ िविकिल स , २००९ मो दो हा , २००९ ऑि या िव ाथ िनष ेध, २००९
इ ायल -गाझा), २००९ इराण ीन र े हो य ूशन, २००९ टोर टो , २०१० हेनेझुएला,
२०१० जम नी टटगाट , २०११ इिज , २०११ इं लंड , २०११ यूएस ऑ य ुपाय
मू हम ट, २०११ पेन इंिड नॅडोस , २०११ ीस आगान टीझोई चळवळी , २०११
इटली , २०११ िव कॉि सन ल ेबर ोटे ट्स, २०१२ ाझील ि हन ेगर, २०१३ तुक ).
अलीकड े सोशल न ेटविक ग या िवषयावर अन ेक चचा िनमा ण झा या आह ेत आिण या चा
सामािजक चळवळी या िनिम तीवर आिण एक ीकरणावर काय प रणाम होऊ
शकतो . उदाहरणाथ , कॉफ पाट चा उदय सव थम फेसबुक या सोशल न ेटविक ग साइटवर
िदसून आला . गटाने या साइट ार े आिण Flickr सार या फाइल श ेअ रंग साइट ार े
सद य व आिण समथ न गोळा करण े सु ठेवले आह े. २००९ -२०१० या इराणी
िनवडण ुक या िनष ेधाने हे देखील दाखव ून िदल े क सोशल न ेटविक ग साइट ्स मोठ ्या
सं येने लोका ंचे एक ीकरण जलद आिण स ुलभ कस े करत आह ेत. ट्िवटरसार या
साइट्सचा वापर क न इराणी लोक स ंघिटत आिण महमूद अहमदीन ेजाद यां या
िनवडण ुक या िवरोधात बोल ू शकल े. फेसबुक या वेब आिण सोशल न ेटविक ग साइट ्स या
यापक सरकारी स े सॉरिशपला ो साहन िदल े.
सामािजक चळवळ चा समाजशा ीय अ यास अगदी नवीन आह े. चळवळ या पार ंपा रक
ि कोनात ून या ंना अन ेकदा अ यवि थत समजल े जात े, सि यत ेला सामािजक
यव थ ेसाठी धोका मानतात .१९६० आिण १९७० या दशकात अन ुभवलेली सि यता या
िवषयाब ल या नवीन जागितक मताम य े बदलली . सामािजक चळवळ म य े अंतभू त
असल े या स ंघटना मक आिण स ंरचना मक श समज ून घे यासाठी मॉड े स सादर क ेले
गेले.
१.९ सारांश
समाजातील काही मह वप ूण घटक व यव था यांम ये समाजिहता या बाजूने बदल घडवून
आण यासाठी अथवा यांम ये होणा या समाजघातक बदला ंना संघिटतपण े िवरोध
कर या साठी समाजातील असं य य एक येऊन हेतुपूव क केलेला य न हणज े
सामािजक चळवळ होय. समाजशा ीय िवचारव ंतांम ये सामािजक चळवळी िकंवा
सामािजक आंदोलनािवषयी वेगवेगळे मत वाह िदसून येतात. काही समाजशा इतर
कारच े सामूिहक वत न कार आिण सामािजक चळवळी या दोह त जवळचा संबंध
अस याच े मानतात , तर काहीजण सामािजक चळवळी या एका िविश व पाचा सामूिहक
वत न कार आहे, असे मानतात . काह या मते आंदोलन े हणज े सामािजक यव थ ेवरील
नकारा मक मत दश न होय. सामािजक आंदोलन े सं था मक संरचना, िवचार कर या या
प ती , िनयमन े, नैितक मू ये यांना आ हान देतात आिण काही वेळा पया यही पुढे ठेवतात.
आंदोलन े संघषा मक ि कोनात ून सामािजक घटना ंचा अ वय लावतात , हणून ते
थैय िवरोधी असतात . आज या आप या सामािजक आयु याची अनेक वैिश ्ये
आंदोलनाच े फिलत हणूनच अि त वात आलेली असतात . वरील मुद् ांव न
शा ा ंम येही सामािजक चळवळ ब ल एकमत नस याच े िदसून येते. munotes.in
Page 15
सामािजक चळवळ ची ओळख ,
या या आिण अथ
15 सामािजक चळवळी हे समाजशा ातील मह वाच े अ यास े मानल े गेले असून याचा
अ यास करत असता ंना अनेक अ यासका ंनी िविवध संक पना मक चौकटी िवकिसत
के या आहेत. यातील काही मह वा या ट या ंचा िवचार करत असता ंना फु स आिण
िल केन बाख यांनी असे ितपादन केले क , सामािजक चळवळ या अ यापनाच े
अ यास े ामु यान े दोन घटकात िवभागल े आहे. एक कड े सामािजक े ा या
अ यासान े चळवळीत सहभाग घेतले या सामािजक क या या वभाव वैिश ्यांवर भर
िदला; तर दुसरीकड े यापक सामािजक –राजक य यव था , संघष यांवर भर देत सामािजक
चळवळ कड े ‘राजक य क पाच े वाहक ’ हणून बिघतल े आहे. या संदभा त डा फ हेब ल,
नील मे सर, जॉन िव सन , ेसलर व िविलस , हब ट लूमर, टन र व िकिलयन , लुंडबग ,
जे. आर. गसफ ड इ यादी समाजशा -िवचारव ंतांनी ‘सामािजक चळवळ ’ या श दाची
या या केली आहे.
सामािजक चळवळी समाज यव थ ेत अनुकूल व पात ून सामािजक बदल घडवून
आणतात . समाजातील काही मह वप ूण ांना समोर ठेवून चळवळी आकारास येतात.
याम य े िमरवण ूका, मोच , घोषणा , आंदोलन े इ यादी कृत चा उपयोग केला जातो. ते य
व पात असतात .
१.१०
१) सामािजक चळवळ चा अथ आिण इितहासाची मािहती सा ंगा.
२) सामािजक चळवळ ची मु य ि या आिण िविवध ट या ंची चचा करा.
३) भारता तील सामािजक चळवळीच े वैिश ्ये, येय आिण व प प करा .
४) सामािजक चळवळीच े िविवध कार उदाहरणासह वण न करा .
५) िटपा िलहा :
अ) सामािजक चळवळ आिण सोशल नेटविक ग
आ) समथ नांची ओळख
इ) चळवळीची जडणघडण
१.११ संदभ
खैरनार, िदलीप , समाजशा प रचय , पुणे, २००८ .
धनागर े, द. ना., संक पना ंचे िव आिण सामािजक वा तव , पुणे, २००५ .
भोळे, भा कर ; २००४ . बेडिकहाळ , िकशोर , बदलता महारा , सातारा ,
होरा‚ राज ; पळशीकर ‚ सुहास, २०१० . भारतीय लोकशाही : अथ आिण यवहार ,
पुणे,
शाह, घन याम , २०१० . भारतातील सामािजक चळवळी , पुणे,
साळुंखे‚ सज राव, २०१७ . समाजशा ातील मूलभूत संक पना , पुणे, munotes.in
Page 16
सामािजक चळव ळ
16 सुमंत, यशवंत, २०१२ . भारतीय लोकशाहीच े चचा िव : काही िनरी ण े, पुणे,
Fucha and Linken bach, 2003., The Oxford Indian Campanion to
Sociology and Social Anthropology, New Delhi,
Oommen, T. K., 2010, Social Movement, New Delhi,
Rao, M. S., 1979, A Social Movements and Social Transformation,
New Delhi,.
Singh, Rajendra, , 2001 Social Movements, Old and New a
Postmodernist Critique, New Delhi.
munotes.in
Page 17
17 २
सामािजक चळवळीची व ैिश य े
घटक स ंरचना :
२.० तावना
२.१ सामािजक चळवळीची वैिश ्ये
२.२ टन र आिण िकिलयन या ं या मते सामािजक चळवळीची वैिश ्ये
२.३ एम. एस. राव या ंनी मांडलेली चळवळीची व ैिश ्ये
२.४ डा फ हेबल यां या मते सामािजक चळवळ ची व ैिश ्ये
२.५ पाथ मुखज यां या मते सामािजक चळवळीची वैिश ्ये
२.७ सारांश
२.८
२.९ संदभ ंथ
२.० तावना
सामािजक चळवळी सामुदाईक पातळीवरील य न अस ून यातील सात य ह े चळवळीस
आकार द ेत असतात . चळवळी या बह िवध य ेयांपैक ा करावयाची य ेय अथवा उि
यासाठी सकारा मक िक ंवा नकारा मक क ृत चा अवल ंब केला जातो . काही चळवळी अ प
कालीन असतात तर क दीघ काळ चालणा या असतात . यामुळे येक चळवळीची ग ुण
वैिश ्ये वेगवेग या व पाची आढळतात .
२.१ सामािजक चळवळीची व ैिश य े
१) सामािजक चळवळी गितशी ल असतात :-
सामािजक चळवळी गितशील असतात . आिण या ंना िनि त अस े आय ु य नसत े. हणज े
या कधी िनमा ण होतील , िकती काळ स ु राहतील आिण कधी स ंपु ात य ेतील ह े
िनि तपण े सांगता य ेत नाही . काही लोक चळवळ िवषयी तट थ राहतात तर काहीजण
यांना िवरोधही करतात .
२) सामािजक चळवळी सामािजक प रवत नाला भािवत कर यासाठीच अि त वात
येतात :-
सामािजक चळवळ प रवत न ि या भािवत करत े. याचा अथ ती एकतर प रवत न ि या
सु करत े िकंवा अि त वात आल े या प रवत न ि य ेत गती द े याचे काम करत े िकंवा munotes.in
Page 18
सामािजक चळवळ
18 प रवत न होऊ नय े असाही काही चळवळीचा उ ेश असतो . समाज यव थ ेत प रवत न
घडवून आणण े वा याला िवरोध करण े अशा दो ही कारणा ंसाठी चळवळी अि त वात य ेऊ
शकतात .
३) िवचार णाली :-
िवचार णाली ह े समािजक चळवळीच े एक भ ेदक ल ण होय . येक चळवळीला
िवचार णाली असत ेच. सव चळवळ ची िवचार णाली सारखीच असत े असा मा याचा
अथ नाही. िवचार णाली हणज े सामािजक िक ंवा राजक य व पाच े िविश अस े त व ान
असत े. अशा त व ानात काही यावहा रक म ूलघटक जस े िदसतात याच माण े सै दांितक
घटकही यात भावी असतात . िवचार णाली हणज े कमी अिधक स ंघिटत व पातील
वाटप भौितक -सामािजक िव ाच े प ीकरण क पाहणा या आिण यात प रवत न घडव ून
आण याबाबत या क पना ंची यव था होय .
४) संघटना :-
सामािजक चळवळीच े हे एक मह वाच े वैिश ्य होय . सामूिहक वत ना या इतर कारा ंपे ा
सामािजक चळवळी पध त अिधक स ंघिटत असतात . चळवळी या काय मांचे संघटन
कर याक रता एखादी म यवत स ंघटना िनमा ण होत े. एखा ा चळवळीत अन ेक संघटनाही
असू शकतात . अथा त चळवळीच े असं य सद य या स ंघटना ंचे य सभासद असतातच
असे नाही . काही न ैिमि क कारणा ंमुळे उ फ ूत पणे चळवळी िनमा ण होतात . पण
चळवळीला पािठ ंबा देणा या ंची वा यात सहभागी होणा या ंची स ं या अशी वाढत जाईल
तशी या ं या ि यात सम वय घडव ून आण यासाठी स ंघटना ंची गरज भासत े. िविवध
चळवळीतील स ंघटना ंचे माण िभ न अस ू शकत े.
५) नेतृ व :-
कोण याही चळवळीत न ेते आिण अन ुयायी असतात . चळवळी या िविवध काय मांत
सम वय घडव ून आण यासाठी न ेतृ व आव यक असत े. असामा य ग ुणांचे वरदान
लाभल ेली य न ेता हण ून उदयास य ेऊ शकत े. चळवळीत िविवध पात या ंवरील अन ेक
नेते अस ू शकतात व या ं यात चळवळी या काया ची िवभागणी झाल ेली असत े.
काय क या चा उ साह िटकव ून ठेऊन चळवळीला यो य िदशा द े याचे काय नेते करतात .
६) सामािजक अस ंतोष आिण सामािजक चळवळी :-
थािपत समाज यव थ ेिवषयी लोका ं या मनातील सव सामा य असमाधान हणज े
सामािजक अस ंतोष होय . असंतोषाची भावना अनेक कारणा ंमुळे िनमा ण होत े.
७) सापे वंिचतता :-
टाऊफर या ंनी ही क पना मा ंडली आह े. िवशेषतः सामािजक चळवळ या उगमाच े आिण
सामािजक गितिशलत ेचे प ीकरण कर यासाठी ही स ंक पना उपय ु ठरली आह े.
आप याजवळ काय आह े आिण आप याजवळ काय असल ेच पािहज े असे य ला वाटत े.
या दोह तील तफावतीम ुळे य ला व ंिचतत े या भावन ेचा अन ुभव य ेतो. यातून य या munotes.in
Page 19
सामािजक चळवळीची व ैिश य े
19 िविवध गो बाबत या अप े ा जसजशा वाढ तात तसतशी व ंिचतत ेची या ंची भाव ना
अिधकािधक बळ होत जात े. आज या अिवकिसत आिण िवकसनशील द ेशांतील किन
पातळीवर जीवन जगणा या असं य लोका ंत साप े वंिचतत ेची ही भावना अिधकािधक
बळ होत आह े.
८) अ यायाच े संवेदन :-
समाजातील लोका ंना जर आपली समाज यव था अ यायकारक आह े अशी जाणीव झाली
तर लोका ंना वैफ याचा अन ुभव य ेतो. समाज यव था अ यायकारक आह े अशी जाणीव
झा याम ुळे यात बदल घडव ून आण याची लोका ंची ती इ छा बनत े व संगी िहंसाचाराचा
अवल ंब क नही ती बदल यास य ना समथ न िमळत े. ही अ यायाची भावना ीम ंत व
गरीब अशा दो ही वगा त िनमा ण होत े. उदा. जे हा आयकरात व स ंप ी करात शासन वाढ
करते ते हा ीम ंतांनाच ते अ यायकारक वाटते. अ याया ची जाणीव होणे, अ यायाची
भावना बळ होण े ही गो सामािजक चळवळी िनमा ण हो यास अ य ंत पोषक प रि थती
िनमा ण करत े मग अशी भावना गरीब लोका ंत, म यमवग या ंत वा ीम ंतात िनमा ण झाली
तरी त े चळवळी स ु करतात .
९) दजा िवसंगती :-
जे हा य चा एखादा दजा उ च तर इतर दज किन असतात . ते हा या प रि थतीला
अनुस न दजा िवस ंगती अशी स ं ा वापरली जात े. वतः या मता ंचा व पा त े या
जोरावर उ च िश ण व कौश या ं या आधार े, परंपरागत ज मान े ा होणा या दजा पे ा
अिधक े दजा य ज े हा ा करत े ते हा या ंना दजा िवसंगतीचा समाजात अन ुभव
येतो. व र गटातील लोक किन गटातील लोका ंना हीन वागण ूक देतात. उदा. किन
समज या ग ेले या जातीतील डॉ टर िक ंवा वक ल या ंना सामािजक दजा दान क ेला जात
नाही.
सामािजक चळवळी स ंदभा तील िविवध त ा ंनी सा ंिगतल ेली वैिश ्ये :
सामािजक चळवळ या या या आपण पािह या आह ेत. वेगवेग या त ा ंनी िनरिनरा या
या या क े या आह ेत. यां या आधार ेच वैिश य े देखील सा ंिगतली आह ेत. यातील
मु य व ेक न दोन व ैिश य े िदसून येतात.
१) समाजातील य समाजाची सामिजक , सां कृितक िकयाम य े प रवत न घडव ून
आण याचा य न करतात .
२) बह तांश लोका ंचा भर हा न या सामािजक व सा ं कृितक व पा ं या बाब वर आहे.
दो ही ल णा ंव न अस े हणता य ेईल क , अशा ि या या सामािजक प रवत नाला
चालना द ेणा या आह ेत. असा यवहार हा साम ूिहक अस ून सामािजक चळवळ चा आह े.
सामािजक चळवळ ची व ैिश े अनेक अ यासका ंनी सा ंिगतली आह ेत. याम य े काही
शा ा ं या मत े िवशेष उ ल ेखनीय अशी व ैिश य े पुढील माण े –
munotes.in
Page 20
सामािजक चळवळ
20 २.३ टन र आिण िकिलय न यां या मते सामािजक चळवळीची व ैिश ्ये
अ) वैचा रकता :- सामािजक चळवळीत एक िनि त अशी व ैचा रकता असत े, ती य ेयाशी
िनगडीत असत े. जे लोक या व ैचा रकत े या आधारावर सामािजक चळवळीशी जोडल ेले
आहेत. यांचा वैचा रकत ेवर पूण िव ास असतो , येक िवचार श ृखंलेबरोबर य ेय ा ीच े
नाते जोङल ेले असत े. सामािजक चळवळी त सहभागी असणार े काय कत हे या
प रि थतीला अन ु प अशीच आंदोलनाची पर ेषा तयार करतात .
ब) आपल ेपणा:- जे हा अन ेक य कोण याही आ ंदोलनाशी , चळवळीशी जोङ या
जातात त हा या सव सद या ं यात आपल ेपणाची भावना िवकिसत होत जात े व सव
सद या ं यातील एकज ूट ही आपल ेपणाची भावना य करत े. जे लोक या आ ंदोलनात
सहभागी होत नाहीत या लोका ंना ते िवरोध करतात .
क) मू ये :- सामािजक चळवळीच े काम स ु यवि थत चाल यासाठी काही िनयम क ेले
जातात क ज े सव सद या ंना ब ंधनकारक असतात . यामुळे चळवळी या कामात
कोण याही कारची बाधा िनमा ण होत नाही . मु ये चळवळ ना यश ा क न द े यासाठी
अ यंत मह वाची भ ूिमका बजावत असतात .
ड) साचा :- येक सामािजक चळवळीचा साचा िक ंवा माग ठरलेला असतो . याम य े म
िवभाजन ठरव ून केले जाते. सव सद य आपाप या यो यात ेनुसार काय करीत अस तात.
काहीजण चा ंगले नेतृ व करतात तर काहीजण चा ंगले काय कत होतात .
२.४ एम. एस. राव या ंनी मा ंडलेली चळवळीची व ैिश ्ये
अ ) सामुिहक ि या : चळवळ ही ि या एक य पर वे वतं ि या असतात .
सामुिहक ि या या व ेग या आह ेत. सामिजक चळवळ ची काम े यि पे ा साम ुिहक
ि य ेतून होतात व यात ून सामािजक प रवत न घडून येते.
ब) चैत य :- जे हा सामािजक चळवळी चा लू होतात त े हा सव सद या ं यात च ैत य िनमा ण
होते. या चैत यात ून लोक एक द ुस-यांशी जोडल े जातात व यात ून या ंचे संघटन हायला
सु वात होत े. चैत यािशवाय सामािजक चळवळ ना गती िनमा ण होत नाही . सामािजक
चळवळीच े िनि त उ ी ्ये लवकरात लवकर ा कर यासाठी च ैत य मह वाच े आहे.
क) सामािजक स ंबंधातील प रवत न :- सामािजक चळवळी या मा यमात ून सामािजक
संबंध व सामािजक यव थाम य े प रवत न घड ून येते. हे प रवत न संपूण आिण आ ंिशक
दो ही प दतीन े होऊ शकत े. जे हा स ः ि थतीतील यव थ ेम ये सुधारणा कर या या
गो ी क े या जातात त हा त े आंिशक प रवत न होत े पण ज े हा स ंपूण सामािजक यव थ ेत
बदल कर या या गो ी क े या जातात . त हा स ंपूण सामािजक प रवत न होत े. या कार या
प रवत नातून ा ंती घड ून येऊ शकत े. या कारणाम ुळे समाजा या व ेगवेगळया सम ुहात व
वगा त सद या ं या सामािजक स ंबंधात प रवत न हो यास स ु वात होत े.
ङ) वैचा रकता :- राव या ंचे हणण े असे आहे क य ेक सामािजक आंदोलनात एक िवश ेष
वैचा रकत ेचा आधार आह े वैचा रकत ेिशवाय कोणत ेही आ ंदोलन स ंकिलत होत नाही . munotes.in
Page 21
सामािजक चळवळीची व ैिश य े
21 सामािजक आ ंदोलनात व ैचा रकता असण े अ य ंत गरज ेचे आह े. वैचा रकता चळवळीची
िदशादश क असत े.
२.५ डा फ हेबल यां या मते सामािजक चळवळ ची व ैिश ्ये
अ) सामािजक एक ीकरण : सामािजक चळवळ ही कोण या ना कोण या सामािजक
आधारावर सम ुहाचे एक ीकरण होय . आधारािशवाय एक ीकरण श य नसत े. एक ीकरण
अशा कारच े असत े क ज े प रवत नासाठी उपय ु ठ न स ं था मक व पात दश िवले
जाते याचे अंतग त दोन कार पडतात .
१) गद : एखादी घटना जर आकि मक घडली तर गद जमत े आिण काही कालावधीन े
नंतर ती पा ंगूनही जात े. कधी-कधी लोका ं या एक य े यातून एकत ेची भावना िनमा ण
होऊन य ेय गाठ यासाठी होणार े य न ह े िवकासाचा पिहला ट पा ही बन ू शकत े. जमावास
यो य न ेतृ व व िदशा िमळाली तर जमाव िक ंवा गद च े ही सामािजक चळवळीत पा ंतर होत े.
२) सामा य जनता : समाजात ज ेवढ्या य त ेवढ्या कारची मत िवसंगती आढळ ून येते.
एखा ा िवषयावर चचा कर यासाठी व माग काढ यासाठी लोक एक य ेतात, िवचारा ंची
देवाण घ ेवाण क न समान उि गाठ यासाठी एकज ूट होऊन चळवळ उभी कर यास
उ ु होतात व एकस ंघ राह यान े उि प ूत क शकतात ह े दाखून देतात.
ब) समाज यव थ ेत प रवत न : सामािजक चळवळ चा म ूळ उ ेश हा न ेहमी समाजा या
समाज यव थ ेत प रवत न घड ून आणण े हा असतो . समाजातील या गो ी आपणास नको
वाटतात , अ यायकारक वाटता त िकंवा मनाला न पट या या अयो य वाटतात अशा
गो ीतही प रवत न घडव ून आण ून ते बदलिवण े तसेच एखाद े अ यायकारक बाबीना ितब ंध
करणे या रोखण े हाही ह ेतू असतो . पण यो य बाबी घडव ून आणण े िकंवा अयो य बाब ना
ितबंध करण े हणज े या दो ही कारात ून समाजात प रव त न घडव ून आणण े होय.
क) समूहातील एकता : एखादया चळवळीसाठी ज े हा समाजातील अन ेक लोक एक
येतात व या सम ूहात सहभागी होतात त े हा व ेगवेग या िवचारा ंचे लोक असूनही
चळवळी या समान उि ापोटी एक य ेतात, काय िकंवा कृती करतात व यात ून या ंची
मै ी वाढीस लागत े. व यात ून या ंची एकता , ऐ य वाढीस लागत े. एकसंघपणाची भावना
मजबूत होत े.
२.६ पाथ मुखज या ं या मते सामािजक चळवळीची वैिश ्ये
अ) सामािजक स ंरचनेशी स ंबंध : येक चळवळीत ून सामािजक स ंरचनेत काही ना काही
प रवत न घडत असत े. हणज े सामािजक चळवळ चा स ंबंध सामािजक प रवत नाशी असतो ,
हणज े सामािजक स ंरचनेशी असतो . अथा त सामािजक चळवळ चा उ ेश सामा यतः
सामािजक स ंरचनेत प रवत न घडव ून आणण े हाच असतो .
ब) िविश प रि थती : समाजात अशी िविश प रि थती िनमा ण होत े क याम ुळे
सामािजक चळवळी उ वतात , या वाढता त आिण या पसरतातही . उदा. ीया ं या वरील munotes.in
Page 22
सामािजक चळवळ
22 अ याचार व ी भ ृण ह या था ंबव यासाठी काही ीवादी चळवळी उ या रािह या व
वाढ या .
क) प रणाम आिण िन पती : येक सामािजक चळवळीचा प रणाम सामािजक
यव थ ेवर िक ंवा सामािजक स ंरचनेवर होतो . पण याची िन पती िकंवा फल ुती हण ून एक
नवीन स ुधा रत स ंरचना उदयास य ेते.
ड) ितका मक यव था : येक चळवळीला ओळख यासाठी या ं या उि ानुसार
अथवा िवचार - णालीन ुसार कोणत े ना कोणत े तीक असत े. ही ितक े व माग या
ठळकपण े लोका ं या समोर य ेतात व याव न चळवळ ची ओळख समाजाशी होत े. ितचे
वेगळेपण प िदस ून येते. उदा. एखा ा चळवळीच े तीक िक ंवा िच ह लाल िनशाण या
प तीन े तीका मक ओळख होत े.
ह ) सामािजक प रवत न हाच म ूळ उ ेश : सामािजक चळवळीचा अ ंितम उ ेश समाज
यव थ ेत प रवत न घडव ून आणण े हाच असतो . असे हे प रवत न अंिशक िक ंवा संपूण असू
शकते.
पाथ मुखज या ं या मत े सामािजक चळवळ ही समाव ेशक पया यी आिण अम ुला बदल
घडून आण यास स म असत े. समाव ेशक बदल ह े ा प रि थतीतील घटका ंम येच बदल
करीत असतात .
२.७ सारांश
सामािजक चळवळीच े कार आिण सामािजक चळ वळीची व ैिश ्ये बह आयामी आह ेत.
येक चळवळी नुसार ितची व ैिश ्ये वेगवेगळी असतात . टन र, एम. एस. राव, पाथ मुखज ,
हेबल , या अ यासका ंनी चळवळी स ंदभा तील अ यासात ून काही व ैिश ्ये सांिगतली आह ेत.
यां या आढावा घ ेता चळवळ च े व प , काय , येय, जन सहभाग याव न चळवळी
कशा िविवध ग ुण वैिश ्ययु आह ेत याच े ान होत े.
२.८
१) सामािजक चळवळ ची व ैिश ्ये सांगा.
२) पाथ मुखज या ं या मते सामािजक चळवळीची व ैिश े कोणती आह ेत ती सा ंगा .
२.९ संदभ ंथ
1. Theodore Roosevelt, Address Rooseve lt, Address to the Deep
Waterway Convention Memphis, TN, October 4, 1907
2. Uniting to Win: Labor -Environmental Alliances, by Dan Jakopovich
3. Manes, Christopher, 1990. Green Rage: Radical Environmentalism
and the Unmaking of Civilization, Boston: Little, Brow n and Co. munotes.in
Page 23
सामािजक चळवळीची व ैिश य े
23 4. A Brief Description of Radical Environmentalism, Jeff Luers, 4
Struggle Magazine, 26th September 2005.
5. David Adam, "Green idealists fail to make grade, says study," The
Guardian, 2008 -09-24.
6. Paul Hawken, Blessed Unrest, Penguin Books Ltd, Unit ed States of
America, 2007.
7. John McCormick, The Global Environmental Movement, London:
John Wiley, 1995.
8. RamachandraGuha Environmentalism: A Global History, London,
Longman, 1999.
9. Sheldon Kamieniecki, editor, Environmental Politics in the
International Arena: Movements, Parties, Organizations, and Policy,
Albany: State University of New York Press, 1993. Philip Shabecoff,
A Fierce Green Fire: The American Environmental Movement, Island
Press; Revised Edition, 2003.
10. Paul Wapner, Environmental Activism an d World Civil Politics,
Albany: State University of New York, 1996.
11. 11.deSteiguer, J.E. 2006. The Origins of Modern Environmental
Thought. The University of Arizona Press. Tucson. Catherine Soanes
and Angus Stevenson, ed (2005). Oxford Dictionary of Engli sh (2nd
revised ed.). Oxford University Press.
12. Gari, L. (November 2002). "Arabic Treatises on Environmental
Pollution up to the End of the Thirteenth Century". Environment and
History (White Horse Press) 8 (4): 475 -488.
13. शहा घन याम भारतातील सामािजक चळवळी डायम ंड पि लक ेशन प ुणे , २००८
munotes.in
Page 24
24 ३
सामािजक चळवळ च े कार
घटक रचना
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ सामािजक चळवळी काय आह ेत आिण या मह वा या का आह ेत?
३.३ सामािजक चळवळ च े व प
३.४ सामािजक चळवळीच े वग करण
३.५ िविवध कार या सामािजक चळवळी काय आह ेत?
३.५.१ सुधारणा चळवळ
३.५.२ ांितकारी चळवळ
३.५.३ िति या मक चळवळ
३.५.४ वयं-मदत चळवळी आिण धािम क चळवळी
३.५.५ ितकार चळवळ
३.५.६ युटोिपयन चळवळ
३.५.७ अिभ य चळवळी
३.६ िन कष
३.७ संदभ
३.० उि े
सामािजक चळवळ या म ु य कारा ंची यादी करण े.
सामािजक चळवळ या उदयास कारणीभ ूत असल ेले सू म आिण थ ूल घटक प
करणे.
िविवध कार या सामािजक चळवळीमधील फरक ओळखण े.
चांग या आकलनासाठी सामािजक चळवळीच े वग करण करण े. munotes.in
Page 25
सामािजक चळवळ च े कार
25 ३.१ तावना
सामािजक चळवळ ही य चा एक िवशाल सम ूह आह े जो एकि तपण े काय करतो
याम य े एकतर िन षेध िकंवा ि याकलाप . संरिचत सोशल मीिडया मोिहमा , हॅशटॅगचा
वापर आिण ऑनलाइन यािचका इ सामा यत : वापर या जातात .
सामािजक चळवळ च े वारंवार या ंची य ेय िकंवा िवचारसरणीन ुसार वग करण क ेले जाते.
उदा एखादी पया वरणीय चळवळ , धोरणक या वर दबाव आण यासाठी साव जिनक िनष ेध
आिण र ॅल वर अिधक अवल ंबून राह शकत े, तर द ुसरी कायद ेशीर उपाय िक ंवा कॉप र ेट
ि याकलापा ंवर ल क ि त क शकत े.
ि याकलापा या कारासाठी सामा य श द हण ून वापरला जा या यित र , "सामािजक
चळवळ " हा श द िवश ेषत: लोकां या साम ूिहक गटाच े वण न कर यासाठी द ेखील वापरला
जातो ज े एक सामा य राजक य िक ंवा सामािजक अज डा सामाियक करतात आिण
सामािजक बदल घडव ून आण यासाठी समि वत क ृती वापरतात .
३.२ सामािजक चळवळी काय आह ेत आिण या मह वा या का आह ेत?
आधुिनक य ुगात सामािजक चळवळी अिधक ठळक झा या आह ेत. या सामा िजक
चळवळ म य े राजक य , आिथ क, सामािजक आिण सा ं कृितक स ंदभा सह समाजा या सव
घटका ंचा समाव ेश होतो . ते मह वप ूण आहेत कारण या ं याकड े समजा या च ेतनेवर भाव
टाक याची आिण मह वप ूण सामािजक बदल घडव ून आण याची मता आह े.
३.३ सामािजक चळवळ च े व प
आता आपण सामािजक चळवळ या िव ेषणा या काही अ प पण े नमूद केले या
क पना ंवर अिधक तपशीलवार चचा क या .
१) सामािजक स ंघष , िकंवा प पण े ओळखल े जाणार े िवरोधक , सामािजक चळवळ म य े
नेहमीच उपि थत असतात . बळ सा ं कृितक आदश िकंवा सं था मक िनयमा ंमधील
य यय हण ून कृती करणार े लोक या ं या वत : या क ृत चा वार ंवार अन ुभव घ ेतात.
सं था आिण गितशीलता या ं यातील या िवरोधाभासावर अ ब ेरोनी (एफ. अ बेरोनी,
मू हम टोइि टट ्युिझओन (बोलो ना : II मुिलनो, १९७७ ) यांनी जोर िदला होता .
तथािप , अनेक िव ोह िक ंवा उठा व हे सामािजक यव थ े या अ ंतग त संकट आिण
सुधारणे या स ंकेतांिशवाय द ुसरे काहीही अस ू शकत नाहीत . एक सामािजक चळवळ
हणून ती अ ती वात अस ू शकत नाही . याची ती ता , भावना िक ंवा फोटक
श ारे प रभािषत होत े , या अशा ितमा आह ेत या य यया ंशी अिधक चा ंग या
कार े जुळतात या ंचा काया मक ि कोनात ून अ यास क ेला जाऊ शकतो .
२) येथे ितवाद क ेलेला सवा त वाद त य ुि वाद असा आह े क िदल े या समाज
कारात िवरोधाभासी सामािजक चळवळ ची फ एक म यवत जोडी आह े. हा
िस ांत मा स या वग संघषा या संक पन ेशी अगदी सम प िदसतो , परंतु याला munotes.in
Page 26
सामािजक चळवळ
26 िन र का ंकडून सतत आ हान िदल े जाते जे मोठ्या संघषा चे "आघाडी " हणू शकत
नाहीत अशा स ंघषा चे वण न करतात . मानवजाती या प ूव इितहासा या श ेवटी धािम क
िव ासाच े ितिनिध व करणारा अशा ि थतीचा व ैचा रक िक ंवा अगदी मा नववंशा या
अंितम समयीच े काही ण असा अथ या िनरी का ंनी नाकारला आह े.
३) सामािजक चळवळी िवरोध िक ंवा "लोकि य " चळवळ शी स ंबंिधत अस यान े
"सामािजक स ु यव था " कमी करतात , ब याच लोका ंना स ंघषा या बह लत ेब ल
वाभािवकपण े खा ी असत े. दुसरीकड े, एक लोकि य सामािजक चळवळ , "शासक
वग " सामािजक चळवळीपास ून िवभ क शकत नाही आिण क ेवळ या ं या स ंघषा ला
मह व िदल े जाऊ शकत े. मूलभूत सा ं कृितक म ू ये आिण सामािजक िनयमा ंशी
जोड याऐवजी , आिथ क िक ंवा राजक य स ा धारका ंना सामािजक चळवळ हण ून
तपासल े पािहज े. सामािजक चळ वळ च े क व, वच व िक ंवा सामािजक यव था ही
आधुिनकता िक ंवा तक शु तेसह ओळख याची मता स ूिचत करत नाही . एक "शासक
वग " देखील अशी ओळख िमळव ू शकत नाही ; केवळ एक िनरप े रा य , जे
साम य वान आिण असहाय सामािजक अिभका या ना मारते, तेच हे क शकत े.
४) सामािजक चळवळी आिण राजक य ि या कलाप ओळखणा या ऐितहािसक पर ंपरेचा
आजही आप यावर भाव पडतो , हणज ेच रा य ािधकरण िनय ंि त कर या या
उ ेशाने संघिटत क ृती या भावाम ुळेच आपण कधीकधी क ीय सामािजक
चळवळी या क पन ेने अ व थ होतो . हा गैरसमज िवश ेषतः य ुरोिपयन िवचारा ंम ये
चिलत आह े, जेथे क य ुिन ट आिण सामािजक लोकशाही दो ही म ंडळांम ये कामगार
चळवळ समाजवादात िमसळली ग ेली आह े. युरोिपयन आिण ल ॅिटन अम े रकन लोक
पारंपा रकपण े फ ा ंती िक ंवा रा य -नेतृ वा या स ुधारणा ंब ल बोलत असताना ,
अमे रकन बौि क स ं कृती सामािजक चळवळीची स ंक पना समज ून घे यास अिधक
स म अस याच े िस झाल े आह े. उ ा ंतीवादी सामािजक त व ानाम य े रचना
आिण बदल , "सामािजक " आिण "ऐितहािसक " चळवळी व ेग या नाहीत . शा ीय
समाजशा ान े पा ा य समाजाची या या ' यव था आिण आध ुिनक क रण ि या '
अशी क ेली होती . दुिख मने वेबरपे ा एका भागावर अिधक जोर िदला , तर पास स
आधुिनक पा ा य रा ा ंम ये एकता आिण एका मत े या त वांवर आधा रत
तक शु ीकरण आिण धम िनरपे ीकरण ि या हण ून आध ुिनकत ेची ओळख
कर या या टोकाला ग ेले. याच माण े, याचे समाजशा ीय िव ेषण आजही ल ॅिटन
अमे रका आिण जगातील इतर द ेशांम ये रा ीय रा या या थापन े या अ यासाशी
संबंिधत आह े. अशा कार े सामािजक चळवळीची स ंक पना अिभनव आह े कारण ती
सामािजक िवचार आिण क ृती या या व पाला आ हान द ेते.
५) आपण तीन कार या सामािजक चळवळ चा िवचार क या . काटेकोर अथा ने,
सामािजक चळवळी हणज े िविश समाज कारातील सा ं कृितक नम ुने ( ान,
गुंतवणूक आिण न ैितकता ) िनयंि त कर याच े पधा मक य न . ऐितहािसक चळवळी
हणज े एका समाज कारात ून दुस या समाजात बदल घडव ून आण याच े एकि त
य न . अिभक या ची या या याप ुढे केवळ या ं या सामािजक स ंबंधां ारे केली जात े,
तर रा याबरोबर या या ं या पर परस ंवादा ार े देिखल होत े. जे अशा ऐितहािसक munotes.in
Page 27
सामािजक चळवळ च े कार
27 बदला ंमागील ेरक श आह े. तथािप , पूव हट या माण े, ऐितहािसक चळवळी
आिण सामािजक चळवळी प ूण तः वत ं नसतात कारण या क य ुिन ट चळवळी
आिण रा ीय -लोकि य शासना ंम ये दश िव या माण े, रा ीय आिण
आधुिनक करणा या प रमाणा ंसह वग घटक एकि त करतात . सामािजक चळवळी
आिण रा य ि थ य ंतरे यांचा पर पर स ंबंध असतो . सां कृितक चळवळी याच कार े
जिटल आह ेत. च सािह या या इितहासातील कालख ंडाचा स ंदभ दे यासाठी या ंना
सां कृितक नवक पना ंपय त संकुिचत करता य ेत नाही , हणून याला ाचीन आिण
आधुिनक या ं यातील स ंघष हणून काट ेकोरपण े सां कृितक श दा ंम ये वैिश ्यीकृत
केले जाते. दुसरीकड े, एक सा ं कृितक चळवळ , सामािजक चळवळीचा एक कार आह े
याम य े सां कृितक म ू ये बदलण े ही ाथिमक स ंक पना आह े, तरीही या ि य ेचा
प रणाम हण ून सामािजक स ंघष उ वतो . ी चळवळ ह े याच े उ म आध ुिनक
उदाहरण आह े. ि या ंची ि थती आिण ितम ेचे समालोचन आिण प रवत न, तसेच
नवीन न ैितक म ू यांचा अिधक यापकपण े उदय या ार े याची म यवत या या क ेली
गेली आह े, परंतु ती सतत सामािजक स ंघषा ारे िवभािजत क ेली जात े जी ि या ं या
िनषेधा या दोन मागा ना िवरोध करत े कारण : एक उदारमतवा दी कृती हा याचा उ ेश
आहे. पु ष आिण ि या या ं यातील ह क आिण स ंध ची समानता ा करण े आिण
अिधक म ूलगामी व ृ ी जी समानता नाकारत े आिण जी बळ प ु ष मॉड ेलचे अनुकरण
करते आिण मिहला ं या मतािधकारावर ठाम असत े. ही अंतग त लढाई , जी युनायटेड
टेट्स आ िण ा सम य े िवशेषतः प आह े जी सा ं कृितक आिव कार , सां कृितक
गितशीलत ेपासून वेगळे करत े.
३.४ सामािजक चळवळीच े वग करण
िविवध कार या सामािजक चळवळ म य े फरक कर यासाठी काही वग करण े
खालील माण े आहेत:
i) या ी : चळवळीच े वग करण स ुधारणावादी िक ंवा मूलगामी अस े केले जाऊ शकत े.
सुधारणा चळवळ िविश िनयम िक ंवा कायद े बदल याचा य न करत े, परंतु मूलगामी
चळवळ म ूलत: मू य णाली बदल याचा य न करत े. सुधारणा चळवळ कामगारा ंचे ह क
सुधार याचा य न करणारी कामगार स ंघटना अस ू शकत े, तर अम े रकन नागरी ह क
चळवळ ही एक म ूलगामी चळवळ होती .
ii) बदलाचा कार : चळवळ एकतर नािव यप ूण िकंवा पुराणमतवादी बदलाचा पाठप ुरावा
क शकत े. एक प ुराणमतवादी चळवळ िव मान िनयम आिण म ू ये जतन कर याचा य न
करते तर एक नािव यप ूण चळवळ या ंना थािपत कर याचा िक ंवा बदल याचा य न
करते.
iii) उि े : समूह-क ि त चळवळ चा उ ेश िविश गट िक ंवा संपूण समाजावर भाव
टाकण े आह े, जसे क राज ेशाही त े लोकशाहीम य े राजक य णाली बदलण े. य ह े
वैयि क -क ि त चळवळीच े क िबंदू आहेत. munotes.in
Page 28
सामािजक चळवळ
28 iv) कामा या प ती : अिहंसक ितका र आिण सिवनय कायद ेभंग ही अशी दोन धोरण े
आहेत जी शा ंततापूण चळवळ ार े वापरली जातात . जे हा िह ंसक चळवळी सामािजक बदल
शोधतात त े हा ते िहंसेकडे वळतात .
v) ेणी : िवसा या शतका या प ूवा धा त सा यवादासार या जागितक चळवळ ची
आंतररा ीय उि े होती . थािनक चळवळ चे उि िविश थािनक िक ंवा ाद ेिशक
उि े सा य करण े असत े. जसे क ऐितहािसक स ंरचनेचे जतन क रणे िकंवा नैसिग क
अिधवास राखण े इ.
३.५ िविवध कार या सामािजक चळवळी काय आह ेत ?
सामािजक चळवळ ही एक िनि त कारची साम ूिहक क ृती आह े याम य े य िक ंवा
सं थांचे मोठे अनौपचा रक गट िविश राजक य िक ंवा सामािजक सम या ंम ये बदलासाठी
िकंवा िवरोधात काम करतात . सामािजक चळवळ च े वग करण करण े कठीण आह े कारण
यां या िवकासा या व ेगवेग या ट या ंवर या ंचे िम व प अस ू शकत े िकंवा िभ न कार
असू शकतात .
सामािजक चळवळीच े कोणत ेही अि तीय , साव ि क ितमा ंचे अ यासशा नाही . जे हा
िभ न स ंशोधक चळवळ या िभ न व ैिश ्यांवर ल क ि त करतात त े हा िभ न वग करण
योजना िवकिसत होतात . प रणामी , कोणतीही सामािजक चळवळ अन ेक आयामा ंम ये
प रभािषत केली जाऊ शकत े.
चळवळीच े वग करण कर याच े अनेक य न चळवळी या य ेयावर क ि त असतात .
सामािजक चळवळ ना राजक य , धािम क, आिथ क, शै िणक इ यादी हण ून प रभािषत
कर याचा एक आधार हणज े सामािजक स ं था असतात या ार े िकंवा या ार े सामािजक
बदल सा य करायच े असतात . असे ितपादन क ेले जाऊ शकत े क सव चळवळी राजक य
िकंवा धािम क व पा या आह ेत, यांचे उि राजक य यव था क व ैयि क न ैितक त व े
बदलण े आहे यावर अवल ंबून आह े. "सुधारणा " आिण " ांितकारक " चळवळ मधील फरक
हा यापकपण े वापरला जाणारा पर ंतु अितशय यि िन आह े. या फरकाचा अथ असा
आहे क स ुधारणा चळवळ अशा बदलासाठी य ुि वाद करत े जी या ंची अंमलबजावणी म ू य
सुधारत असताना िव मान म ू यांचे र ण करत े. दुस-या बाज ूला, ांितकारी चळवळ
िव मान आदशा ची विकली करताना िदसत े. दुसरीकड े, तथाकिथत ांितकारी चळवळीच े
सद य , जवळजवळ न ेहमीच असा दावा करतात क या ंनाच समाजातील वा तिवक म ू ये
आवडतात , तर िवरोधक चळवळीला ा ंितकारी आिण म ूळ, परंपरागत म ू यांना िव व ंसक
हणून नामािभधान जोडतात .
इि छत िदशा आिण बदलाची गती चळवळ च े वैिश ्य दश िव या या का ही य ना ंम ये
वापरली जात े. या उ ेशासाठी , क रप ंथी, ितगामी , म यम , उदारमतवादी आिण
पुराणमतवादी अशी िवश ेषणे वारंवार वापरली जातात . या संदभा त " ांितकारक " आिण
"सुधारणा " या श दा ंचा वापर वर नम ूद केले या प े ा थोड ्या वेग या अथा ने केला जातो ,
या सूचनेसह क ा ंितकारी चळवळ जलद , ती बदला ंना अन ुकूल असत े तर स ुधारणा
चळवळ हळ ूहळू, उ ा ंतीवादी गतीला अन ुकूल असत े. munotes.in
Page 29
सामािजक चळवळ च े कार
29 अमे रकन समाजशा ल ुईस एम . िकिलयन या ंनी तािवत क ेलेली आणखी एक
टायपोलॉजी बदला या िदश ेने िकंवा िवरोध कर या या िदश ेने आधा रत हो ती. ितगामी
चळवळ समाजाला या या प ूव या ि थतीत परत आण याचा य न करत े, तर पुरोगामी
चळवळ नवीन समाज यव थ ेचा पुर कार करत े. पुराणमतवादी इतर चळवळ ार े समथ न
केले या बदला ंना िकंवा सा ं कृितक वाहात ून उ वल े या बदला ंना िवरोध करतात आिण
िव मान म ू ये आिण रीित रवाजा ंचे जतन कर याचा आ ह करतात .
िकिलयन आिण अम े रकन मानवशा रा फ एच . टन र यांचा असा िव ास होता क
सामािजक चळवळ च े वग करण ह े यां या साव जिनक या य ेवर आधा रत , िनमा ण
झाले या िवरोधाच े व प आिण चळवळीच े ि याकलाप या वर आधा रत क े यास काही
वेळा उपय ु ठ शकत े. ही प त स ुधारणावादी आिण ा ंितकारी ेण म य े अंतभू त
असल े या उि ा ंचे यि िन म ू यांकन काढ ून टाक यासाठी आह े. ही उ ल ेखलेली
चळवळ ही अशी आह े जी समाजा या कोण याही मह वा या भागा या म ू यांना िक ंवा
िहतांना हानी पोहोचवत नाही . समान उि ाचा चार करणारी कोणतीही पधा मक
चळवळ नस यास त े गैर-गुटहीन आह े. आदरणीय सम ूह िवरिहत चळवळीला उदासीनता
आिण ितका मक समथ न यांसार या सम या ंना सामोर े जावे लागत े, परंतु ित याकड े
मू ये वाढव याच े वैध माग देखील आह ेत. एक यवहाय दुफळी हण ून चळवळीन े समान
यापक य ेयाचा पाठप ुरावा करणा या इतर गटा ंशी पधा करण े आव यक आह े, परंतु
याचा भाव वाढव याच े वीकाराह माग देखील आह ेत. समाजातील साम य वान आिण
भावशाली िहतस ंबंधां या आदशा ना धमकाव णारी चळवळ ा ंितकारक हण ून ओळखली
जाते आिण ितला िह ंसक दडपशाहीचा सामना करावा लागतो . प रणामी ती या या
काय माचा चार कर यासाठी कायद ेशीर उपाय वापर यास अ म ठरत े. दुस या
कार या चळवळ च े वग करण ही उ ल ेखलेली िक ंवा धोकादायक नस ून िविच आह े; हा
कार , जो िविच पर ंतु िन प वी समजला जातो , याची थ ा क ेली जात े याला
कायद ेशीर साधना ंपय त मया िदत व ेश असतो .
सामािजक चळवळ च े यां या धोरणा या आिण प त या एक ूण व पान ुसार वग करण
केले जाऊ शकत े, जसे क त े कायद ेशीर िक ंवा बेकायद ेशीर आहेत. हे वग करण म ूलगामी
आिण म यम चळवळ मधील लोकि य फरकाम य े िदसून येते. िहंसक िव शा ंततापूण
डावपेचांचा वापर हा िविवध कार या चळवळ मधील मधील प फरक आह े. तथािप ,
कायद ेशीर िक ंवा स ंसदीय डावप ेचांऐवजी सिवनय कायद ेभंगाला म ु य धोरण हण ून
वीका र यास अिह ंसक चळवळ ा ंितकारी िक ंवा मूलगामी हण ून वग क ृत केली जाऊ
शकते. हे ल ात घ े यासारख े आहे क िह ंसक आिण अिह ंसक चळवळ मधला फरक हा
सापे आह े, कारण एखादी चळवळ जसजशी वाढत जात े तसतस े ती वरीत एकाकड ून
दुस याकड े बदल ू शकत े.
डेि हड एफ . अबेरले, एक सा ं कृितक मानव शा आहेत या ंनी दोन आव यक ा ंवर
आधा रत चार कार या सामािजक चळवळी प रभािषत क े या:
(1) चळवळ प रवत नाचे उि कोणाला प रवत त करण े हे आहे?
(2) कोण या तरावरील बदलाच े समथ न केले गेले आहे? munotes.in
Page 30
सामािजक चळवळ
30 सामािजक चळवळ चा उ ेश वैयि क बदलासाठी असू शकतो , जसे क अ कोहोिल स
एनोिनमस , म प ना यसनम ु कर यासाठी एक समथ न गट , िकंवा यापक गट िक ंवा
अगदी सामािजक बदल , जसे क जागितक करणिवरोधी िवचार पसरिवतो . िकरकोळ बदल ,
जसे क दा िपऊन गाडी चालव यावरील कडक िनयम िक ंवा नाट ्यमय बदल , जसे क
मनाई, इ सामािजक चळवळ ार े समथ न केले जाऊ शकत े. चळवळ कोणास बदल ू इि छत े
आिण चळवळ िकती बदल घडव ून आण ू इि छत े यावर आधा रत , खालील आक ृती दश वते
क सामािजक चळवळ कशी पया यी, मु द ेणारी, सुधारा मक िक ंवा ा ंितकारी अस ू
शकते. Aberle या चार सामािजक चळवळीच े कार: Aberle ने सामािजक चळवळ या
चार ेणी मांड या आहेत या ं या आधारावर त े कोणास बदल ू इि छत आह ेत आिण ते
िकती बदला ंचे समथ न करत आह ेत. उदा. िवमोचना मक , सुधारा मक , ांितकारी आिण
पया यी.
समाजशा सामािजक चळवळ च े वग करण करतात त े बदला या व पा या आिण
या ी या आ धारावर अस ं य ेण म य े घडत े. हे टायपोलॉजी आप याला भ ूतकाळात
अि त वात असल े या आिण आजही अि त वात असल े या िविवध कार या सामािजक
चळवळ मधील फरक ओळख यास स म करत े. हे िविवध कार या सामािजक
चळवळ म य े समािव आह े:
३.५.१ सुधारणा चळवळ
काही िविश े ात स ुधारणा कर यासाठी स ुधारणा चळवळ च े आयोजन क ेले जात े.
देशा या राजक य , आिथ क िकंवा सामािजक यव थ ेम ये िकरकोळ पर ंतु मह वप ूण बदल
घडवून आण यासाठी क ेलेली स ुधारणा चळवळ ही सवा त चिलत आिण मह वा या
सामािज क चळवळ प ैक एक आह े. सुधारणा चळवळीचा उ ेश समाजा या क ेवळ काही
पैलूंम ये पूण पणे बदल न करता िकरकोळ पर ंतु मह वप ूण बदल करण े हा आह े.
हे स याच े शासन उलथ ून टाक याचा य न करत नाही , तर स या या राजवटीची
प रि थती स ुधार याचा या ंचा हेतू असतो . अमे रकन इितहासातील काही मह वप ूण munotes.in
Page 31
सामािजक चळवळ च े कार
31 सामािजक चळवळ या क थानी स ुधारणा चळवळी आह ेत. सुधारक यव थ ेतील घटक
अिधक चा ंग या कार े बदल याचा य न करतात . गृहयु ापूव ची िनम ू लनवादी चळवळ ,
गृहयु ानंतरची मिहला मतािधकार चळवळ , कामगार चळवळ , दि णी नागरी ह क
चळवळ , ि हएतनाम काळातील य ु िवरोधी चळवळ , समकालीन मिहला चळवळ , समिल ंगी
ह क चळवळ आिण पया वरणीय चळवळ ही याची उदाहरण े आह ेत. सुधारणे या चळवळी
केवळ लोकशाही समाजातच यश वी होऊ शकतात िजथ े नाग रक वत मान स ं थांवर टीका
कर यास आिण स ुधारणा ंची मागणी कर या स मु असतात . सुधारणा चळवळ म य े
अ पृ यता िनम ू लन, ह ंडा था , नैसिग क जीवनाच े र ण आिण लोकस ं या िनय ं ण या
चळवळ चा समाव ेश होतो . जय काश नारायण या ंची स ंपूण ांती चळवळ ही स ुधारणा
चळवळ होती . आय समाज चळवळ , ा ोसमाज चळवळ , जय काश नारायण यांची
सुधारणा चळवळ ही एक स ुधारणा चळवळ होती .
३.५.२ ांितकारी चळवळ
एक ा ंितकारी चळवळ स ुधारणे या चळवळीप े ा पुढे जाते याम य े ती स याच े सरकार
बरखा त क न या या जागी नवीन सरकार आण याचा य न करत े, तसेच जीवनाचा
एक नवीन माग शोधत े. ांितकारी चळवळी यव थ े या यवहाय तेशी पधा करतात . या
चळवळी स या या समाज यव थ ेमुळे संत झाल े या आह ेत आिण अम ूला बदल शोधत
आहेत. स याची स ंपूण रचना बदल याचा या ंचा ताव आह े. यां या वतः या व ैचा रक
रचनेनुसार समाजाची प ुनर चना ह े यांचे येय आह े. सुधारणेची चळवळ स या या
सामािजक रचन ेतील ुटी दूर कर याचा य न करत े, तर ा ंितकारी चळवळ स ंपूण
यव था उलथ ून टाक याचा य न करत े. ांितकारी चळवळी ज े हा स ुधारणा ंना आळा
घालतात त े हा या ंची भरभराट होत े, लोकां या स या या द ुद शेतून सुट यासाठी ा ंती हा
एकमेव पया य आह े असे या मानतात . भूतकाळात ा ंितकारी चळवळी मोठ ्या माणावर
पसर या हो या , आिण या रिशया , चीन आिण इतर द ेशांसह जगातील अन ेक मोठ ्या
ांत साठी जबाबदार हो या . सोि हएत रिशयाम य े, क युिन ट ा ंतीने झा र ट राजवट
उलथून टाकली आिण या या जागी क य ुिन ट राजवट आणली . ांती जसजशी गती
करते तसतशी ती िह ंसक बनत े. कारण त े शोधत असल े या स ुधारणा राजक य व पा या
असतात आिण अशा स ुधारणा आिण ा ंितकारी चळवळ ना वार ंवार राजक य चळवळी
हणून संबोधल े जाते.
मॅकआय हर या हण या नुसार, नवीन व पाच े सरकार लाद यासाठी िक ंवा एखा ा
गंभीर िवषयावर नवीन धोरण जाहीर करणार े सरकार बळजबरीन े उलथ ून टाकल े जाते ते हा
"आपण याला ा ंती हण ू शकतो ". 'राजा, रा पती िक ंवा पंत धान या ंची ह या व ैयि क
उि ा ंनी े रत अस ेल िकंवा पया यी शासन उभार याची आशा बाळग ू शकत नसल े या
हताश लोका ं या लहान गटान े केली अस ेल तर ा ंती घडणार नाही , असे तो पुढे सांगतो.
ांतीमुळे रा यात मोठी फ ूट पडत े. जे हा लोका ंसाठी ा ंती हा एकम ेव यवहाय पया य
राह न स ुधारणा ंना आळा बसतो त े हा ा ंती घडत े. िहंसाचार , मोठ्या माणात ह या ,
गु हेगारी व पाचा रोजगार आिण अगिणत द ु:ख हे त य अस ूनही, अनेकजण याचा
अवल ंब करतात कारण या ंना दुसरा कोणताही पया य िदसत नाही . munotes.in
Page 32
सामािजक चळवळ
32 ३.५.३ िति या मक चळवळ
राजक य चळवळीचा आणखी एक कार हणज े िति या मक चळवळ , याचा उ ेश
आधीच झाल ेला सामािजक बदल था ंबवणे िकंवा या या उलट करण े आहे. हे सामािजक
बदला ंना िवरोध कर या या ह ेतूने े रत असतात . पारंपा रक म ू ये, त व ान आिण
सं था मक यव था मह वा या आिण वेगळया हण ून मह वा या असतात . ते स या या
वेगवान घडा मोड च े कठोर टीकाकार आह ेत. गभ पात िवरोधी चळवळ ह े ितगामी
चळवळीच े आध ुिनक उदाहरण आह े, कारण ती य ुनायटेड ट ेट्स या सव च यायालयान े
बह तेक गभ पातांना कायद ेशीर ठरव यान ंतर िवकिसत झाली आह े आिण ती गभ पाताची
कायद ेशीरता र करा अस े इि छत े.
३.५.४ वयं-मदत चळवळी आिण धािम क चळवळी
व-मदत आिण धािम क चळवळी ह े आणखी दोन कारची आ ंदोलन े आह ेत. व-मदत
चळवळी , या या नावा माण ेच, यां या व ैयि क जीवनातील े े सुधार याचा य न
करणा या लोका ंचा समाव ेश होतो ; उदाहरणाथ , वयं-मदत गटा ंम ये अ कोहोिल क
एनोिनमस आिण व ेट वॉचस यांचा समाव ेश आह े.
धािम क चळवळी या ं या अन ुयायांम ये धािम क िव ास ढ कर याचा य न करतात
आिण इतरा ंचे धमा तर कर याचा य न करतात . ारंिभक ि न धम िनःस ंशयपण े एक
मह वप ूण धािम क चळवळ होती आिण अ याय १७ "धम " म ये संबोिधत क ेलेले िविवध
धािम क पंथ आज या धािम क चळवळ ची उदाहरण े आहेत. कारण काही वय ं-मदत गट
मानवी प रवत नाचे एक साधन हण ून धािम क ेचा चार करतात , अशा व ेळी वय ं-मदत
आिण धािम क चळवळ म य े फरक करण े कठीण होऊ शकत े.
३.५.५ ितकार चळव ळ
ितकार चळवळ हा तािवत बदल था ंबव याचा िक ंवा याला उलट िदशा -िद दश न
कर याचा य न आह े. समाजात आधीच होत असल े या बदलाला िवरोध कर यासाठी या
चळवळी उभार या जातात . हे देशात आधीच होत असल े या सामािजक आिण सा ं कृितक
बदला ं या िवरोधात िनद िशत क ेले जाऊ शकत े. जर लोक सामािजक िवकासा या स ंथ
गतीने असमाधानी असतील , तर लोका ंचा असा िव ास असतो क सामािजक बदल ख ूप
वेगवान आह े. िहंदी िव डी .एम.के. या न ेतृ वाखालील ितकार चळवळीच े वण न अस े
करता य ेईल.
३.५.६ युटोिपयन चळवळ
युटोिपयन चळवळ ही अशी आह े जी एक िन द ष सामािजक रचना िक ंवा स यता िनमा ण
कर याचा य न करत े जी क ेवळ माणसा या क पनास ृ ीत असत े आिण वा तवात नसत े.
रॉबट ओवेन आिण चा स फो रयर ह े दोन य ुटोिपयन समाजवादी होत े जे एकोिणसा या
शतकात जगल े. समाज िक ंवा यातील काही भाग प रप ूण ते या जवळ आण या चे हे
युटोपीयन य न आह ेत. हे सैल संरिचत सम ूह आह ेत जे भिव यात मोठ ्या माणावर िक ंवा
आता कमी माणात व ेग या, आदश आिण आन ंददायक ि थतीची अप े ा करतात . जरी munotes.in
Page 33
सामािजक चळवळ च े कार
33 युटोिपयन य ेय आिण याच े साधन वार ंवार स ंिद ध असल े तरी, अनेक युटोिपयन
चळवळ म य े अितशय अच ूक सामािजक प रवत न काय म असतात . १९७० या
दशकातील हर े कृ ण चळवळ , रामरा य थापन ेची चळवळ आिण स ंघप रवार , क युिन ट
आिण समाजवा ा ंची वग हीन, सव कार या शोषणम ु जातीिवहीन समाजाची घोषणा
आिण अस ेच बरेच काही . या चळवळ चा अ ंदाज या क पन ेवर आधा रत आ हे. क मानव
ाणी म ूळतः चा ंगला, सहकारी आिण परोपकारी आह े. 'सव दय ' चळवळ ही युटोिपयन
चळवळ हण ून वग क ृत केली जाऊ शकत े.
३.५.७ अिभ य चळवळ
जे हा लोका ंना सामािजक यव थ ेचा सामना करावा लागतो त े हा त े या स ंघषा तून मु
होऊ शकत नाहीत आिण त े यव था बदल यास श हीन ठरतात , ते हा एक अथ पूण
सामािजक चळवळ उदयास य ेते. अिभ य सामािजक चळवळीतील एखादी य या या
िति या बदल ून अि य अशा बा वा तवाशी स ंपक साधत े. तो संपक एक कार े याच े
जीवन स ुस करतो . तो अंधकारमय वत मानाकड े दुल क न उ वल भिव याकड े डोळे
लावून बस याचा य न करतो . िह पी स ं कृती ही एक कारची सामािजक अिभ य
आहे.
३.६ िन कष
अशा कार े सामािजक चळवळी या सवा त सामा य व पाम य े सुधारणा चळवळी ,
ांितकारी चळवळी , ितगामी चळवळी , वयं-मदत चळवळी आिण धािम क चळवळ चा
समाव ेश होतो . सामािजक चळवळी चा उदय आिण वाढ स ू म आिण थ ूल दो ही घटका ंनी
भािवत आह े. सामािजक स ंल नता हा एक मह वाचा स ू म घटक आह े, कारण सामािजक
चळवळीतील सहभाग म य े सहसा साहचय आिण स ंघटना मक स ंबंध असतात ज े यांना
चळवळ म य े "खेचतात " आिण या ंना सहभागी हो यासाठी ो सािहत करतात . थूल
काराम य े मोठ्या सामािजक स ंदभा त सामािजक , आिथ क आिण राजक य प रि थती
समािव आह े जी लोका ंना चळवळीत सामील हो यास ो सािहत करत े आिण एखा ाला
सामोर े जा याची सरकारची मता कमी करत े.
३.७ संदभ
Della Porta, D., Diani, M (2006). Social Movements: An Introduction
(2nd Edition).
Malden, MA: Blackwell. Foweraker J., (1995). Theorizing Social
Movements, London, Pluto Press.
Diani, M. (1992), The concept of Social Movement, Sociological
Review , 40 (1). 1 -25 munotes.in
Page 34
सामािजक चळवळ
34 https:/ /open.lib.umn.edu/sociology/chapter/21 -3-social -
movements/#:~:text=The%20major%20types%20of%20social%20mo
vements%20are%20reform%20movements%2C%20revolutionary,hel
p%20movements%2C%20and%20religious%20movements
https://www.britannica.com/topic/social -movement/Progressive -
changes -in-leadership -and-membership
https:// www.sociologyguide.com/social -change/social -movements -
type.php
munotes.in
Page 35
35 ४
सामािजक चळवळ च े िस ा ंत
घटक रचना :
४.१ उि े
४.२ तावना
४.३ (अ) संसाधन गितशीलता िस ांत
४.३.१ संसाधन गितशीलता िस ांताची काही गृिहतके
४.३.२ पाच कारची संसाधन े
४.३.३ टीका मक प र ण
४.४ (ब) नव-सामािजक चळवळी
४.४.१ पा भूमी आिण उदय
४.४.२ नव-सामािजक चळवळ ची उदाहरण े
४.४.३ नव-सामािजक चळवळ ची वैिश ्ये
४.५ भारतातील नवसामािजक चळवळी
४.५.१ भारतातील नवसामािजक चळवळ ची वैिश ्ये
४.६ सारांश
४.७ संदभ
४.८ सरावासाठी
४.१ उि े
१. सामािजक चळवळी या स ंसाधन गितशीलता िस ा ंताची मा ंडणी करणे.
२. नवसामािजक चळवळीची स ै ांितक पर ेषा अ यासण े.
४.२ तावना
सामािजक चळवळी ह े समाजशा ातील एक मा यता ा े आह े. काळा या ओघात या
े ाची या ी वाढ ून समाजशा ा या उपशाख े या पात चळवळ च े समाजशा ढ
झालेले दुसून येते. युरोपातील ानोदया या ि य े या पा भूमीवर सामािजक आ ंदोलन े munotes.in
Page 36
सामािजक चळवळ
36 उभी रािहली . आधुिनकत े या स ंदभा त सामािजक आ ंदोलनाची व ैचा रक मा ंडणी झाली .
युरोपातील औ ोिगक े ातील घडामोडीन े सामािजक चळवळ या उदयास अन ुकूल
पा भूमी िनमा ण केली.
सामािजक चळवळ च े िस ांकन ह े काळा या ओघात बदलत ग ेलेले िदसत े. अिभजात
सामाजशा ान े चळवळ च े िव ेषण सामािजक वत न हण ून केले. यानंतर या कालख ंडात
सामािजक चळवळी , फॅशन व िनय ं णरिहत ध ुंद सम ूह हे सव एकाच मापान े सामुिहक वत न
हणून मोजल े जातात . जु या म ु य वाही िव ेषणात स ंरचना मक तणाव व यि गत
व पा या िच ंता व काळजी यामध ून चळवळी प ुढे येतात अस े मानल े जाते.
या करणात आपण सामािजक चळ वळ या स ंसाधन गितशीलता आिण नव सामािजक
चळवळी या ंची मांडणी अ यासणार आहोत .
४.३ (अ) संसाधन गितशीलता िस ा ंत
सामािजक चळवळ या अ यासक ुती ता ंबे यां या मत े जगभर मा स वादी
िस ांताखालोखाल वापरला ग ेलेला िस ा ंत हणज े संसाधन ( ोत) गितशीलता िस ा ंत
होय. या िस ा ंतम य े एक नवा सम ूह हण ून सामािजक आ ंदोलनातील सहभागी य
एक कशा या आधार े येतात, ते मांडले जात े. यां यातील व ृ व, भौितक ोत ,
िनयोजान कुशलता , मानसे जोड याची हातोटी इ . घटक ह े ोत वाप न क ृती करतात . हे
सव घटक ोतच असतात . हे ोत य क ृतीत प रवत त कस े होतात , याचे िववेचन हा
िस ांत करतो .
सामािजक चळवळ ना सव थम स ंघटना ंची गरज असत े. सं था या ंचे चांगले प रभािषत
उि सा य कर यासाठी स ंसाधन े िमळव ू शकतात आिण न ंतर तैनात क शकतात . या
िस ांता या काही आव ृ यांम ये उपल ध स ंसाधना ंचा काय म वापर करणा या
भांडवलशाही उ ोगा माण ेच चळवळी चालतात . अ यासका ंनी पाच कार या संसाधना ंची
टायपोलॉजी स ुचवली आह े:
१. सािह य (पैसा आिण भौितक भा ंडवल)
२. नैितक (एकता , चळवळी या य ेयांसाठी समथ न)
३. सामािजक -संघटना मक (संघटना मक धोरण े, सामािजक न ेटवक , गट भत )
४. मानव ( वयंसेवक, कम चारी, नेते)
५. सां कृितक (काय क या चा पूव चा अन ुभव, सम या ंची समज , सामूिहक क ृती जाण ून
घेणे)
संसाधन गितशीलता िस ांत सामािजक चळवळी या िवकास आिण यशाम य े
संसाधना ं या मह वावर जोर द ेतो. येथे संसाधन े हणून पुढील घटक समािव ट होतात .
उदाहरणात ान, पैसा, मा यम , म, एकता , वैधता आिण स ा अिभजणा ंकडून अंतग त
आिण बा समथ न. हा िस ांत असा य ुि वाद करतो क ज े हा त ारी असल े या य munotes.in
Page 37
सामािजक चळवळ चे िस ा ंत
37 कारवाई कर यासाठी प ुरेशी स ंसाधन े एकि त कर यास स म असतात त े हा सामािजक
चळवळी िवकिसत होतात . काही असमाधानी /वंिचत य स ंघिटत हो यास स म आह ेत
तर इतर का नाही त याच े प ीकरण कर यासाठी हा िस ा ंत संसाधना वर भर देतो.
४.३.१ संसाधन गितशीलता िस ा ंताची काही ग ृिहतके
आधुिनक, राजक य ्या बह स ं य समाजा ंम ये िनषेधाचे कारण न ेहमीच त ेथे सतत
असल ेला असंतोष असतो . ( हणज े त ारी िक ंवा वंिचतता ); हे या घटका ंचे मह व
कमी करत े कारण त े सव यापी बनवत े.
कत तक संगत असतात ; ते चळवळीतील सहभागा ची िकंमत आिण फायद े मोजतात .
संजाला ारे सद या ंची भरती क ेली जात े; सामूिहक ओळख िनमा ण क न आिण
पर पर स ंबंध जोपासण े सु ठेवून वचनब ता राखली जात े.
चळवळ स ंघटना स ंसाधना ं या एक ी करणावर अवल ंबून असत े.
सामािजक चळवळी स ंघटना ंना संसाधन े आिण न ेतृ वाचे सात य आव यक असत े.
सामािजक चळवळीतील उ ोजक आिण िनष ेध संघटना ह े उ ेरक आह ेत जे सामूिहक
असंतोषाच े सामािजक चळवळीत पा ंतर करतात ; सामािजक चळवळ या स ंघटना
सामािजक चळवळीचा कणा बनतात .
संसाधना ंचे व प चळवळी या ि याकलापा ंना आकार द ेते. (उदा. टी ही ट ेशनवर
वेश के याने टी ही मीिडयाचा यापक वापर होईल )
चळवळी आकि मक स ंधी स ंरचनांम ये िवकिसत होतात जी या ं या एकि त
कर या या य ना ंना भािवत करतात ; येक चळवळीचा ितसाद चळवळी या
संघटना आिण स ंसाधना ंवर अवल ंबून अस यान े, चळवळी या िवकासाचा कोणताही
प नम ुना नाही िक ंवा िविश चळवळ त ं िकंवा प ती साव ि क नाहीत . या
िस ांता या समी का ंचा असा य ुि वाद आह े क स ंसाधना ंवर जा त जोर िदला जातो ,
िवशेषत: आिथ क गो वर जा त जोर िदला जातो . काही चळवळी प ैशा या
ओघािशवाय प रणामकारक असतात आिण या चळवळी सद या ंवर व ेळ आिण
मासाठी अिधक अवल ंबून असतात .
संसाधन गितशील करणे ही संसाधन दा याकड ून संसाधन े िमळिव याची ि या आहे,
िविवध यं णा वाप न , सं थेची पूव िनधा रत उि े लागू कर यासाठी हा एक िस ांत आहे.
जो सामािजक चळवळ या अ यासात वापरला जातो आिण असा युि वाद करतो क
सामािजक चळवळ च े यश संसाधन े (वेळ, पैसा, कौश य े इ.) आिण यांचा वापर कर या या
मतेवर अवल ंबून असत े.
हे आव यक संसाधन े वेळेवर, िकफायतशी र रीतीन े िमळव याशी संबंिधत आहे. संसाधन
एक ीकरण हे अिध िहत संसाधना ंचा यो य वापर क न यो य वेळी यो य िकमतीत यो य
कारची संसाधन े अस याची विकली करते आिण यामुळे याचा इ तम वापर सुिनि त
होतो. munotes.in
Page 38
सामािजक चळवळ
38 १९७० या दशकात उदयास आले या सामािजक चळवळ या अ या सातील हा एक
मुख समाजशा ीय िस ांत आहे. हे चळवळी या सद या ं या संसाधन े िमळिव या या
आिण चळवळीची उि े सा य कर यासाठी लोकांना एकि त कर या या मतेवर भर देते.
पारंपा रक सामूिहक वत न िस ांत सामािजक चळवळ ना िवचिलत आिण तक हीन मानतात ,
या उलट संसाधन एक ीकरण यांना तक संगत सामािजक सं था हणून पाहते, या सं था
सामािजक क या नी राजक य कृती कर या या उि ान े तयार के या आिण लोकि य
के या आहेत.
संसाधन गतीशीलता िस ांतानुसार, सामािजक चळवळीतील एक मुख, यावसाियक गट,
पैसा, समथ क, मीिडयाच े ल , स ेत असल े यांशी युती आिण संघटना मक संरचना
सुधार यासाठी काय करतो . हा िस ांत सामािजक बदलाच े संदेश य कड ून दुस या
य कड े आिण गटाकड ून दुस या गटापय त कसे पसरवल े जातात या या म यवत
क पन ेभोवती िफरतो . सामािजक चळवळी साठी आव यक असल े या प रि थती हणज े
अनेक य आिण सं थां ारे सामाियक केले या त ारी , सामािजक कारणा ंब ल
िवचारसरणी आिण या त ारी कमी कर या या प ती आह ेत.
हा िस ांत असे गृहीत धरतो क य तक संगत असतात : य गुंतवणूक आिण
चळवळीतील सहभागाच े फायद े मोजतात आिण जर फायद े खचा पे ा जा त असतील तरच
ते काय करतात . जे हा चळवळीची उि े साव जिनक व तूंचे प घेतात ते हा
रायडरची क डी िवचारात घेणे आव यक ठरते.
सामािजक चळवळी येयािभम ुख असतात , पण संसाधना ंपे ा संघटना मह वाची असत े.
संघटना हणज े सामािजक चळवळी सं था आिण इतर सं था ( यवसाय , सरकार इ.)
यां यातील पर पर संवाद आिण संबंध. सं थेची पायाभ ूत सुिवधांची काय मता वतःच
एक मुख संसाधन आहे.
संसाधन एक ीकरण िस ांत दोन िवचारधारा ंम ये िवभागला जाऊ शकतो : जॉन डी.
मॅककाथ आिण मेयर झा ड हे िस ांता या लािसक उ ोजक (आिथ क) आवृ ीचे
वत क आिण मुख समथ क आहेत आिण चा स िटली आिण डगमॅक अॅडम हे संसाधन
एकि त कर या या राजक य आवृ ीचे समथ क आहेत. याला राजक य ि या िस ांत
हणतात .
उ ोजक य मॉड ेल
उ ोजक य मॉडेल अथ शा घटक आिण संघटना िस ांता या प रणामी सामूिहक कृती
प करते. सामािजक चळवळ या िनिम तीचे प ीकरण दे यासाठी त ारी पुरेशा
नस याचा एक तक आहे. याऐवजी , संसाधना ंम ये वेश करणे आिण यावर िनयं ण
ठेवणे हा मह वाचा घटक आहे. पुरवठा आिण मागणीच े िनयम हालचाल चा आिण यातून
घडणा या स ंसाधना ंचा वाह प करतात आिण वैयि क कृती िकंवा याची कमतरता
तक संगत िनवड िस ांता ार े समजली जाते.
munotes.in
Page 39
सामािजक चळवळ चे िस ा ंत
39 राजक य मॉडेल
राजक य मॉडेल हे आिथ क घटका ंऐवजी राजक य संघषा वर क ि त आहे. १९८० या
दशकात , सामािजक चळवळ च े इतर िस ांत जसे क 'सामािजक रचनावाद ' आिण ' नवीन
सामािजक चळवळ िस ांत' यांनी संसाधन एक ीकरण संरचनेला आ हान िदले.
४.३.२ पाच कारची संसाधन े :
एडवड ् स आिण मॅककाथ यांनी सामािजक चळवळ या सं थांना उपल ध असल ेली पाच
कारची संसाधन े मांडली ती खािलल माण े आहेत.
१. नैितक : उपल ध संसाधन े, जसे क एकता , समथ न, कायद ेशीरपणा आिण सहान ुभूती
, पूण समथ न, जे सहजपण े मागे घेतले जाऊ शकतात , याम ुळे ते इतर संसाधना ंपे ा
कमी मह वा या बनतात .
२. सां कृितक : ान जे बह धा यापक झाले आहे परंतु सव ात नाही. उदाहरणा ंम ये
िविश काय कशी पूण करावीत जसे क िनषेध काय म लागू करणे, वाता हर प रषद
घेणे, मीिटंग चालवण े, संघटना तयार करणे, उ सव सु करणे िकंवा वेब सफ करणे इ.
चा समाव ेश असतो .
३. सामािजक : संघटना मक : संदेश पसरव याशी संबंिधत संसाधन े. याम य े हेतु
पुर सर सामािजक संघटना समािव झाली आहे, जी चळवळीचा संदेश
पसरव यासाठी तयार केली गेली आहे आिण यो य सामािजक संघटना , जी सामािजक
बदलासाठी वाटचाल कर या यित र इतर कारणा ंसाठी तयार केली गेली आहे.
लायस पसरवण े, सामुदाियक सभा घेणे आिण वयंसेवकांची िनयु करणे ही याची
उदाहरण े आहेत.
४. सािह य : ऑिफस पेस, पैसा, उपकरण े आिण पुरवठा यासार या आिथ क आिण
भौितक भांडवलाचा या म ु ात समाव ेश आहे.
५. मानव : म, अनुभव, कौश य े आिण िविश े ातील कौश य यासारखी संसाधन े
यांना काही इतरांपे ा अिधक मूत (नैितक, सां कृितक आिण सामािजक -
संघटना मक ) आिण मािणत करणे सोपे आहे.
४.३.३ टीका मक प र ण :
१. समी का ंनी ल वेधले क 'संसाधन एक ीकरण िस ांत' सामािजक चळवळ या
समुदायांचे प ीकरण कर यात अयश वी ठरतो, जे सामािजक चळवळ या
सं थां या आसपास या य आिण इतर गटांचे मोठे नेटवक आहेत आिण यांना
िविवध सेवा दान करतात .
२. समी का ंचा असाही युि वाद आहे क मया िदत संसाधन े असल ेले गट सामािजक
बदल घडवून आण यात कसे यश वी होऊ शकतात हे प कर यात अपयशी ठरले
आहे आिण हा िस ांत त ारी , ओळख आिण सं कृती तसेच अनेक समि शा ीय
सम या ंना पुरेसे मह व द ेत नाही.
munotes.in
Page 40
सामािजक चळवळ
40 ४.४ (ब) नव-सामािजक चळवळी
ुती तांबे यां या मत े नाव-मािजक आ ंदोलना या पा ा य संभािषता ंची सोिवयत रिशया या
िवघटनान ंतर मो ठी पुनमा डणी झाली . नवसामािजक आ ंदोलने ही स ंक पना व तो व ैचा रक
यूह गत भा ंडवली द ेशातील िवल ंिबत भा ंडवलशाही यव था आिण या चौकटीत
वैयि क व सामािजक नात ेसंबाधाची झाल ेली पुनमा डणी या स ंदभा त मांडला ग ेला.
िस ांतांचा य ुरोिपयन - भािवत गट असा य ुि वाद करतो क आज या चळवळी
भूतकाळा या तुलनेत प पण े िभ न आह ेत. वग संघषा त ग ुंतले या कामगार
चळवळ ऐवजी , स या या चळवळी . (उदा. यु िवरोधी , पया वरणीय , नागरी ह क , ीवादी
इ.) सामािजक आिण राजक य स ंघषा त गुंतले या आह ेत. चळवळीतील सहभाग या ेरणा
ही पो ट -मटे रयल राजकारण आिण न या ने िनमा ण झाल े या अि मता ंचा एक कार आह े,
िवशेषत: जे नवीन म यम वगा पासून येतात.
४.४.१ पा भूमी आिण उदय :
िच ा ल ेले यां या मत े स याचा आपला भवताल अन ेक चळवळ नी गजबज ून गेला आह े.
यांना 'नव-सामािजक चळवळ ' असे नामािभधान िमळाल ेले िदसत े. पाि मा य देशांत
१९६० नंतर नव -सामािजक चळवळ चा उदय झाल ेला िदसतो .
१९६० या स ुमारास य ुरोप आिण अम े रकेम ये िव ाथ चळवळीची स ु वात झाली . या
िठकाणची य ु िवरोधी िनदश ने तसेच ा स , बिल न, इटली य ेथील िव ा या चे उठाव स ु
झा यावर अ यासका ंनी नव -सामािजक च ळवळ ची स ंक पना मा ंड यास स ु वात क ेली.
िव ाथ वग चळवळी या अ भागी का ? याचे समाधानकारक उ र द े यात मा स वादी
अपयशी ठरल े. मा स वादा या अपयशाला आल ेली थ ेट िति या हणज े नव सामािजक
चळवळी अस े मत ल ॅ ला, औफे आिण लोतक े या अ यासका ंनी य केले आहे.
४.४.२ नव-सामािजक चळवळ ची उदाहरण े :
शांततावादी चळवळी , ि या ं या चळवळी , अ व िवरोधी चळवळी , पया वरणवादी
चळवळी , ाणी ह का या चळवळी , समिल ंगी लोका ं या चळवळी ही काही नव -सामािजक
चळवळ ची उदाहरण े सांगता य ेतील. सामािजक मा यतेसाठी स ंघष करणा या अन ेक
चळवळ चा यात समाव ेश आह े.
४.४.३ नव-सामािजक चळवळ ची व ैिश ्ये :
१) िवचारसरणी , येय आिण डावप ेच -
नव-सामािजक चळवळ ची िवचारसरणी , येय आिण डावप ेच हे आधी या सामािजक
चळवळ प े ा व ेगळे आह ेत. औफे या अ यासका या मत े, नव-सामािज क चळवळी
' वाय ता आिण अि मत ेचे' मु े उपि थत करतात . या चळवळी आिथ क याय ,
िनण यिनिम तीत, स ेत सहभाग याबरोबर 'मा यता ' आिण 'सां कृितक ओळख ' यािवषयीही
आ ही आह ेत िकंबह ना यावर अिधक भर द ेत आह ेत. या चळवळी क ेवळ वग य भाष ेत
बोलत नाहीत ; तर भ ेदभाव, शोषण, सं कृती, वांिशकता , िलंगभाव या ंसार या िबगरवग य munotes.in
Page 41
सामािजक चळवळ चे िस ा ंत
41 संरचनांची दखल या घ ेत आह ेत. वग य लढ ्यापे ा एक ंदर जीवनाची ग ुणव ा या
चळवळ ना मह वाची वाटत े. मानवी िहताच े मु े उपि थत करणा या चळवळी रा ीय सीमा
ओला ंडणा या आह ेत, जागितक पातळीवर या ंची य ेये आिण उि े आकारास य ेतात.
या िवचारसरणी या अन ुषंगाने संघषा चे डावप ेचही साकारल े जात आह ेत. बंद, घेराव,
उपोषण , मोचा , दश ने, पथनाट ्ये, िभ ीिच े, वेगळेपणाच े सादरीकरण, लॅश मॉब , रा ता
रोको या ंसार या िविवध प त चा वापर या चळवळ नी क ेलेला िदसतो . याच माण े य ा
चळवळ च े जनस ंघटन, डावपेच हे जागितक पातळीवरही आकाराला य ेत आह ेत; कारण
यांनी स ंपूण मानविहताला कव ेत घेतले आह े; हणूनच जागितक पातळीवरील जी -७
प रषदा ंवेळी अन ेक ाणी , झाडे आिद ं या व ेशभूषेसह पया वरणवादी चळवळ नी िनदश ने
केलेली आह ेत.
२) संरचना -
नव-सामािजक चळवळ च े दुसरे वैिश ्य हणज े यां या स ंरचना. कामगारा ं या स ंघटना
तसेच राजक य प अशा दो ही व पा या स ंघटना ंना या चळवळ नी नकार िदला आह े.
या चळवळ नी िवक ि त, वाही , िफरत े नेतृ व आिण पारदश स ंरचनांचा पुर कार क ेला
आहे, असे मत औफ े यांनी मांडले आहे.
३) सहभागी घटक -
नव-सामािजक चळवळ चा म ुख वाहक नवा म यमवग आहे. बौि क े , िव ाथ , सेवा
े , गृिहणी, प कार या सवा चा समाव ेश या वगा त होतो . येथे वग य सीमा ंचे काटेकोर पालन
िदसत नाही . सामािजक ा ंिवषयी कळवळा असणा या य , मग या कोण याही
वगा तील असो , एक य ेऊन या चळवळी प ुढे नेत आह ेत.
४) सामािजक , सां कृितक े ाचे मह व -
नव सामािजक चळवळ नी स ंघषा या सामािजक अ ंगाचीही गा ंभीया ने दखल घ ेतली आह े.
आिथ क े , रा य यापलीकड े जात या च ळवळ नी स ंघष सां कृितक पातळीवर न ेला. ी
चळवळीन े जे-जे खाजगी त े-ते राजक य (Personal is Political ) अशी घोषणा िदल ेली
िदसत े. नागरी समाजालाही मह व द े यात आल ेले िदसत े. ब याच चळवळी िबगर राजक य ,
सामािजक , सां कृितक ओळख द ेत आह ेत. रा य, रा या या स ं था, राजक य प या
पलीकड े स ेचा िवचार या नव सामािजक चळवळी मा ंडत आह ेत.
खासगी आिण साव जिनकत े या सीमार ेषा पुसट होत जाण े आिण रा य आिण नागरी समाज
यातील वाढती दरी ह े नवे वैिश ्य हणाव े लागेल. रा यािवषयी ख ूप वेगवेग या भ ूिमका या
चळवळीतील व ेगवेग या चळवळ नी घेतले या िदसत आह ेत. काही चळवळ नी रा या या
िवरोधात भ ूिमका घ ेतली आह े तर काही चळवळी रा याशी तडजोड करत आह ेत तर काही
संगी वाद घालत आह ेत. काही चळवळ नी राजक य प ाच ेही प घ ेतलेले िदसत े. ी
चळवळ कधी रा य िवरोधी तर कधी तडजोडीची भ ूिमका घ ेताना िदस ते तर य ुरोपम य े
अनेक ीन पाट ज राजकारणात सि य आह ेत. munotes.in
Page 42
सामािजक चळवळ
42 ५) उ र औ ोिगक कालख ंडाचे अप य -
नव सामािजक चळवळी उ र औ ोिगक सामािजक वा तवात आकारास आ याम ुळे या
चळवळ च े रण े कारखान े, उ ोग े आिण जिमनी या पार ंपा रक रण े ापुरते मया िदत
रािहले नसून कुटुंब, सं कृती, नागरी समाज , बाजारप ेठ ाद ेिशक पातळी , आंतररा ीय
समुदाय या सव च े ांपय त िव तारल े आहे.
४.५ भारतातील नव सामािजक चळवळी
भारताम य े १९८० नंतर रा य कमक ुवत झा यावर , नव उदारमतवाद आिण
खासगीकरण , उदारीकरण आिण जागितक करण या ंचे वारे वाह लाग यावर नव सामािजक
चळवळ नी जोर पकड याच े िदसून येते.
गेल ऑम ह ेट यांनी नव सामािजक चळवळ च े वण न ' यव था िवरोधी आिण बदल
आणणा या चळवळी ' या व पात क ेले आह े. समाजवादा या पाडावात ून या चळवळी
उदयास आ या आह ेत अस े मत या ंनी न दवल े आह े. यांनी आप या 'Social
Movements in India : A Review of Literature' या पु तकाम य े नव सामािजक
चळवळ ची चचा करताना , या वगा िधि त नाहीत ; या आिथ क उपि थत करत
नाहीत ; या स ंपूण मानवत ेशी स ंबंिधत ा ंना हात घालतात ; या राजक य नस ून
सामािजक व पा या आह ेत अशी व ैिश ्ये न दवली आह ेत.
४.५.१ भारतातील नव सामािजक चळ वळ ची वैिश ्ये
आपण वर चचा के या माण े पा ा य द ेशातील नव सामािजक चळवळ या व ैिश ्यांआधार े
भारतातील नव सामािजक चळवळी समज ून घेता येतात; पण भारताचा इितहास आिण
समाजवा तव या मुळे भारतातील नव सामािजक चळवळ ची प ुढील काही व ैिश ्ये सांगता
येतात.
१) िविवध वाहा ंचे सहअि त व -
नव सामािजक चळवळ हा एकच वाह नाही तर यात अन ेक वाह आह ेत. भारतात एकाच
वेळी जागितक व पा या चळवळी (उदा. पया वरणवादी चळवळी ) तसेच थािनक
व पा या चळवळी िदस ून येतात. पया वरणवादी चळवळ ही जागितक तापमान वाढ ,
ओझोनचा घटता तर , हवा-वायू, पाणी द ूषण, िचरंतन िवकास , ऊजा बचत या ंसार या
मुद् ांना घ ेऊन जागितक पातळीपय त पोहोचली आह े. तर द ुसरीकड े मा आसाम ,
महारा ातील ाद ेिशक अि मता ं या चळवळी मा ाद ेिशकत ेतच अडक या आह ेत.
पुरोगामी चळवळी आिण ितगामी चळवळी याही एक िदस ून येतात. भारतातील
सामािजक , राजक य तस ेच आिथ क ि या ंना िमळाल ेला तो ितसाद आह े.
२) अि मत ेबरोबरच समत ेचा नारा -
भारतातील िविवधता आिण बह लत ेला समज ून घेत यावरच या चळवळी तील िविवध
वाहा ंचे आकलन श य होईल . आधुिनक करणा या एकिजनसी सा यात ही बह लता munotes.in
Page 43
सामािजक चळवळ चे िस ा ंत
43 ओत याचा य न क ेला गेला याला भारतीय समाजामध ून वेळोवेळी िवरो ध झाला आह े.
िवकासा या एकाच एक ा पाला उ र हण ून आल े या चळवळी या स ंदभा त उदाहरण
हणून पाहता य ेतील. आधुिनकेतेचे पुरेसे आकलन आिण मीमा ंसा हो याआधी उ र
आधुिनकताही भारतीय समाजावर भाव टाकत आह े. यामुळे यात ून अस े संिम वाह
उदयास य ेत आह ेत.
टी. के. ऊमेन यांनी आप या 'Nation Civil Society and Social Movements:
Essays in Political Sociology' या पु तकात हटल े आह े क पि म ेकडील नव
सामािजक चळवळी अि मत ेवर भर द ेणा या वग र व पा या चळवळी हो या . भारतीय
समाजाच े वा तव आकलन न क न घ ेत यान े वग य चळवळी इथ या जात वा तवाच े
आकलन क न घ ेऊन शोषणा या भाष ेत बोल ू शक या नाहीत . प रणाम व प भारतात
वच ववादी धािम क आिण भ ु वशाली जाती या चळवळ प ुढे वग य चळवळी माग े पडत
आहेत; जसे मु लीम ओबीसी चळवळीन े िहंदू समाजा माण े मु लीम समाजातही
जाती यव था जल ेली आह े याची जाणीव क न िदली . भारतात म ु लीम समाजाचा
िवचार क ेवळ धािम क प र े यात क न चालणा र नाही तर याचा िवचार जातीवा तवा या
आधार ेच करावा लाग ेल ही मा ंडणी या चळवळीन े केली.
आज भारतातील आध ुिनकत ेला या पार ंप रक भारतीय समाजाची िवषमत ेवर आधा रत
रचना द ुल ि त करता य ेत नाही . यामुळेच भारताम य े मा नव सामािजक चळवळ ना
'अि मता ' आिण 'समता ' या दो ही म ुद् ांना हात घालावा लागणार आह े.
३) ितगामी चळवळीचा अ यास -
राज िसंग यांनीही आप या 'Social Movements Old and New : A Post
Modernist Critique' या प ु तकात क ेवळ सामािजक ह त ेपाचे साधन हण ून
चळवळीचा अ यास कर याची चौकट सोड ून दे याची गरज वत िवली आह े. अशा कार े
आधी या चौकटीत प रवत नाशीच सा ंधा जोड यान े ितगामी चळवळीचा अ यास
गांभीया ने झाला नाही . १९८० नंतर जमातवादी राजकारण जोर ध लागल े.
जागितक करण आिण आिथ क उलाढाल नी स ंकुिचत अि मता ं या आिव कारास खतपाणी
घातल े. यातून जमातवादाला बळ िमळत ग ेले. काही चळवळी या प ुरोगामी नाहीत हण ून
यांना अ यासा या चच या क ेतून वगळण े उिचत नाही . या अथा ने िहंदु वा या
प रघातील चळवळीचा आढावा ा. यशवंत सुमंत यांनी सामािजक चळवळ वर या
आप या ल ेखनात घ ेतलेला आह े. सामािजक एको यासाठीची 'समरसता चळवळ ', पांडुरंग
शा ी आठवल े यांची ' वा याय चळवळ ' याबरोबरच लढाऊ पिव ा घ ेणा या 'पिततपावन
संघटना ', 'मराठा महास ंघ', 'िव िह ंदू प रषद ', 'सनातन भारतीय स ं कृती स ं था' यांचा
अ यास ा . सुमंतां या ल ेखनात िदस ून येतो. पुरोगामी चळवळीचा अवकाश ितगामी श
कशा वापरत आह ेत याच े आकलन या धत वर क न घ ेणे आव यक आह े.
४) एक ल यी चळवळी -
राजक य प ा ंचे चळवळीपास ून संबंध दुरावले, तसेच रा य आिण नागरी समाज यातील
दरी ंदावली त े हा लोकिहतासाठी ह त ेपाची मागणी करत िबगर शासक य स ं था munotes.in
Page 44
सामािजक चळवळ
44 अवतर या . यांनी आरो य , िश ण या ंसार या ा ंना हात घातला पण त े राजक य भ ूिमका
आिण प ुढाकार घ े यापास ून दूर रािहल े. यातून एका ाभोवती चळवळ एकवटली ग ेली.
अशा एक ल यी चळवळीकड े, समाजाकड े पाह याची सम ी असत नाही . यामुळे
अशा चळवळी अ पजीवी आिण थािन क ाभोवती िफरणा या अस यान े प रवत नासाठी
या िकतपत उपय ु ठरतील अशी श ंका अ यासका ंनी उपि थत क ेली आह े. अ णा हजार े
यां या न ेतृ वाखाली ाचार िवरोधी द ेश यापी चळवळ उभी रािहली पण ती अ पजीवी
आिण एका ाभोवतीच िफरणारी ठरली .
५) िबगर शासक य स ंघटना
'रा याचा पसारा ग ुंडाळा' अशी हाकाटी करत शासन यवहाराची (Governance) भाषा
सव बोलली जात आह े. याम य े रा य स ं थेबरोबरच िबगर राजक य स ंघटना ंचाही सि य
सहभाग अधोर ेिखत कर यात आल ेला आह े, पण या स ंघटना हणज े रा याला पया य
नाहीत . भारताम य े वंिचतां या लढ ्यासाठी रा याच े यासपीठ गरज ेचे आहे. या चळवळ ना
डी.एल.शेठ आिण रजनी कोठारी अशा अ यासका ंनी लघ ु चळवळी , तळागाळातील
चळवळी हटल े आहे; पण या स ं थामाग े असणार े आिथ क पाठबळ हणज े एका अथा ने
अित र भा ंडवल आह े अशी मा ंडणी होत आह े याम ुळे न क कोणा या िहताची
काय मपि का या स ं था राबवणार , हा अन ु रीतच राहतो .
४.६ सारांश
या घटकाम य े आपण सामािजक िस ा ंता या अन ेक िस ा ंतापैक स ंसाधन गितशीलता
िस ांत आिण नव सामािजक िस ा ंत यांची मा ंडणी अ यासली . सामािजक आ ंदोलनात
य कशा या आधार े एक येतात या ाच े उ र स ंसाधन गितशीलता िस ा ंता या
आधार े आपणास िमळत े. सामािजक चळवळ या थािपत अिभजात मा ंडण ना काळा या
ओघात मया दा पड या . १९६० या दशकान ंतर प ुढे आल े या चळवळी कशा व ेग या
आहेत हे सांग यासाठी नाव सामािजक चळवळी अशी स ै ांितक मांडणी प ुढे आल ेली िदस ून
येते.
४.७ सरावासाठी
१. सामािजक चळवळी या स ंसाधन गितशीलता िस ा ंताची सिव तर चचा करा.
२. नव-सामािजक चळवळी हणज े काय? नव-सामािजक चळवळ ची व ैिश े प करा .
३. भारतातील नव -सामािजक चळवळ ची वैिश े िलहा .
munotes.in
Page 45
सामािजक चळवळ चे िस ा ंत
45 ४.८ संदभ
१. सुमंत, य., २००४ , सामािजक चळवळीचा प र े य आिण महारा ातील चळवळी :
काही िनरी ण े, भोळे भा. ल. आिण िकशोर ब ेडिकहाळ (संपा.), बदलता महारा
सातारा : आंबेडकर अकादमी .
२. तांबे ुती २०१८ ,सामािजक आ ंदोलनाच े समाजशा : आ हान े व यवहार , कुंभार
नागोराव (संपा.), 'समकालीन सामािजक चळवळी : संक पना , व प , या ी .'
डायम ंड पि लक ेशन प ुणे, पृ . ०३ ते १४.
३. लेले िच ा २०१८ , नव सामािजक चळवळी : एक आकलन , कुंभार नागोराव (संपा.),
'समकालीन सामािजक चळवळी : संक पना , व प , या ी .' डायम ंड पि लक ेशन
पुणे, पृ . १२ ते २४.
४. शहा घन याम २०११ , भारतातील सामािजक चळवळी , (अनु. िचकट े ाची), डायम ंड
पि लक ेशन, पुणे.
५. Deshpande, R., 2004, Social Movements in Crisis, In Vora and S.
Palshikar (Ed.), Indian Democracy Meanings and Practices (p. 379
to 409), New Delhi: Sage.
६. Lee, S u H., 2007, Debating New Social Movements: Culture, Identity
and Social Fragmentation. New York: University Press of America.
Shah, G, 1990, Social Movements in India: A Review of
theLiterature. New Delhi : Sage.
७. Singh, R., 2001, Social Movements: Old and New A Post Modernist
Critique. New Delhi: Sage.
८. Oommen T.K., 2004, Nation, Civil Society and Social Movements :
Essays in Political Sociology. New Delhi: Sage.
munotes.in
Page 46
46 ५
शेतकरी / शेतक या ं या चळवळी
घटक रचना :
५.० उि े
५.१ तावना
५.२ ि िटश भारतातील शेतकरी चळवळी
५.३ वतं भारतातील शेतकरी चळवळी
५.४ माग या , िनषेध आिण संघष
५.५ २० या शतकातील काही मुख चळवळी
५.६
५.७ संदभ
५.० उि े
१. भारतातील िविवध शेतक या ं या चळवळी समजून घेणे.
२. िव ा या ना शेतक या ं या संघषा तील मह वा या ांची मािहती क न देणे.
५.१ तावना
शेतक या ंची चळवळ ही भारतातील सवा त ल णीय सामािजक चळवळ प ैक एक आहे.
भारतातील शेतकरी चळवळ चा वसाहती काळापय तचा मोठा इितहास आहे, यात
भारतीय शेतक या ं या ांितकारक मतेबाबत सामा यतः शंका य के या जात हो या.
भारतातील शेती कधीही सुरळीत चालली नाही, कारण ती नेहमीच कोण या ना कोण या
सम या ंना त ड देत असत े. मु य व े शेतीवर अवल ंबून असल े या शेतक या ंचे जीवन कधीच
सोपे न हत े कारण यांचे जीवनमान अनेक सामािजक आिण पया वरणीय घटका ं ारे
िनधा रत केले जाते. पुढे, दुहेरी कारच े िवकास ा प आिण सरकारी धोरणे आिण
काय मां या अ भावी अंमलबजावणीम ुळे शेतक या ंचे दुःख अिधकच वाढल े आहे आिण
ीमंत, म यम , अ प आिण सीमांत शेतकरी आिण भूिमहीन शेतकरी यां यातील दरी
वाढली आहे.
'छोटे उ पादक , उदरिनवा ह करणार े शेतकरी , भूिमहीन शेतमजूर, वाटेकरी, भाडेक , आिण
अध वेळ ामीण कारागीर जे उदरिनवा हासाठी जिमनीशी जोडल ेले असतात ' असे
आिथ क ्या शेतक या ंचे वण न केले गेले आहे; सां कृितक ्या असंब , अ ितिब ंिबत, munotes.in
Page 47
शेतकरी / शेतक या ं या चळवळी
47 असं कृत आिण िनर र ; कुळ, जात आिण वांिशकत ेवर आधा रत मु यतः आिदम संबंध
असल ेले सामूिहक हणून यांचे वण न केले आहे. सामािजक ; आिण राजक य ्या संघिटत
सामूिहक कृतीसाठी ानापास ून वंिचत असल ेले वंिचत हणून यांनी ऐितहािसक ्या
समाजातील टोकाची अधीनता आिण दडपशाहीचा फटका सहन केला आहे. घन याम शहा
(२००४ ) यांना ‘शेतकरी ’ हा श द, िदशाभ ूल करणारा आिण िकसान िकंवा खेडूत या
श दाचा अपुरा अनुवाद वाटतो जो सामा यत : थािनक भाषेत जिमनीची लागवड
करणा या ंसाठी वापरला जातो. ामीण लोक जिमनीशी असल े या यां या नातेसंबंधा या
बाबतीत वेगळे आहेत. पय वे ी वभावाचा शेतकरी , मालक -शेतकरी , छोटा शेतकरी , वाटा
िपकवणारा , भाडेक शेतकरी आिण भूिमहीन मजूर यांसार या भेदभावा ंना पूण पणे कट न
करणारा इंि लश संदिभ त 'शेतकरी ' एक यापक व पाचा ामीण माणूस हो याचा य न
करतो .
सामािजक चळवळ या सािह यात शेतकरी चळवळ चा वेगवेग या कार े अ यास आिण
वग करण कर यात आले आहे. वग करण आिण टायपोलॉजीजची िनिम ती हा समाजात
चिलत असल े या चंड िविवधत ेची जाणीव कर याचा एक माग हणून समजला जातो.
भारतातील शेतकरी चळवळ चा अ यास केले या िव ाना ंनी या चळवळ च े अनेक धत वर
वग करण केले आहे. घन याम शाह (२००४ ) यां या मते, ि िटशप ूव , ि िटश िकंवा
वसाहती काळातील आिण वातं यो र काळातील शेतकरी चळवळ च े गट केले गेले
आहेत. वातं यो र काळातील शेतकरी पु हा 'न लबारीप ूव ' आिण 'न लबारीन ंतरचे'
िकंवा 'ह रत ांतीपूव ' आिण 'ह रत ांतीनंतरचे' असे वग करण कर यात आले आहे.
नंतरचे पुढे 'आणीबाणीप ूव या ' आिण 'नंतर या काळात होणा या ' चळवळ म य े िवभागल े
गेले आहे. ह रत ा ंतीनंतर या काळात झाले या चळवळ ना शेतकरी चळवळी असे
संबोधल े जाते, कारण या ामु यान े म यम आिण मोठ्या शेतक या ं या सम या आिण
माग या हाताळत हो या या ह रत ा ंतीनंतर या काळात अिधक कषा ने उदयास आ या .
ए.आर.देसाई (१९७९ ) यांनी यां या अ यासा त वसाहती काळातील संघषा ना 'शेतकरी
संघष ' आिण वतं काळातील 'कृषी संघष ' असे वग कृत केले. 'कृषी संघष ' या श दाचा
वापर या संघषा म ये शेतकरी आिण इतर वगा चा समाव ेश असल े या यापक युतीची
उपि थती दश वतो. देसाई पुढे वातं यो र काळातील संघषा ची दोन िवभागा ंम ये
उपिवभागणी करतात - ' ीमंत शेतकरी , म यम शेतकरी मालक आिण जमीनदार यांचा
यवहाय भाग असल े या न यान े उदयास आले या मालक वगा ने सु केले या चळवळी
आिण िविवध िवभागा ंनी सु केले या चळवळी . कृषी गरीब यात कृषी मजीवी वग क ीय
मह व ा करत आहे.
तथािप , बर्याचदा टायपोलॉजी करणे कठीण होते, कारण सामािजक चळवळ मधील
पर पर -आ छादना ंमुळे शु प वग करण कठीण बनते.
५.२ ि टीश भारतातील शेतकरी चळवळी
१८ या आिण १९ या शतकात ि टीश वसाहत कालख ंडातील ि टीश
अ याचारा ंिव या सामािजक चळवळ चा एक भाग शेतकरी चळवळी आहेत. या munotes.in
Page 48
सामािजक चळवळ
48 चळवळ चा एकमा उ ेश होता आिण तो हणज े पूव चे रा य आिण सामािजक संबंध
पुनस चियत करणे. शेतक या ंनी उठाव कर यामाग े कृषी पुनर चनेशी संबंिधत िविवध कारण े
होती. याची कारण े खाली िदली आहेत.
शेतक या ंना यां या जिमनीत ून बेदखल कर यात आले
शेतक या ं या जिमन च े भाडे वाढव यात आले
सावकारा ंकडून होणार े अ याचार
शेतक या ं या पारंपा रक ह तकला न झा या
जमीनदारी या काळात शेतक या ंकडून जिमनीची मालक काढून घे यात आली
चंड कज
वासहतवादी आिथ क धोरणे
जमीन महसूल यं णा शेतक या ं या बाजूने न हती
या िवषयी या िव ोहा ंचे काही मह वप ूण प रणाम झाले, जसे क :-
जरी या िव ोहा ंचा उ ेश भारतात ून ि टीश राजवट उखडून टाकण े हा न हता , तरीही
यांनी भारतीया ंम ये जागृती िनमा ण केली.
शेतक या ंनी यां या कायद ेशीर ह का ंब ल ती जाग कता िवकिसत केली आिण
यांना यायालया ंम ये आिण समजासमोर ठामपण े सांिगतल े.
शेतकरी यां या वतः या माग या ंसाठी थेट लढा देत कृषी चळवळ म य े मु य श
हणून उदयास आले.
असहकार आंदोलनादर यान शेतक या ं या माग या ंसाठी संघिटत आंदोलन
कर यासाठी िविवध िकसान सभा थापन कर यात आ या .
या चळवळ म ुळे जमीनदार वगा ची श न झाली, यामुळे कृषी संरचने या
प रवत नात भर पडली .
शेतक या ंना संघिटत हो याची आिण शोषण आिण अ याचारािव लढ याची गरज
वाटली .
या बंडखोर चळवळ नी देशभरातील इतर िविवध उठावा ंसाठी पा व भूमी तयार केली.
यानंतर झाले या काही मुख शेतकरी संघषा म ये इंिडगो िव ोह (१८५९ -६०), रंगपूर
िधंग (१७८३ ), कोल बंड (१८३२ ), मलबारमधील मोपला बंड (१८४१ -१९२० ), संथाल
बंड (१८५५ ), डे कन उठाव (१८५५ ), तेभागा चळवळ (१९४६ -४७) यांचा समाव ेश
होतो.
तुमची गती तपासा :
१. वसाहतवादी राजवटीत शेतक या ंनी उठाव का केला?
munotes.in
Page 49
शेतकरी / शेतक या ं या चळवळी
49 ५.३ वतं भारतातील शेतक या ं या चळवळी
वतं भारताला ि टीशा ंकडून अ यंत ली तरीकरण झाले या कृषी समाजाचा वारसा
िमळाला होता, याम य े देशा या अनेक भागांम ये जिमनी या मालक ची शोषणा मक
म य थी यव था , जमीनधारण ेतील उप-सांफदारी , मुदतीची असुरि तता , रॅक भाड्याने
देणे, गरीब शेतकरी , भाडेक आिण भागधारका ंवर अित र आिथ क बळजबरी , लाखो
लोकांम ये गितशीलता , बेरोजगारी आिण ग रबी इ. बाबी हो या. वातं या या पूव सं येला
देशा या अनेक भागात संघिटत शेतकरी आंदोलन े उभी रािहली होती.
तथािप , जमीनदार वगा चे िनिव वाद वच व, रा या या राजक य इ छाश चा अभाव ,
जाग कत ेचा अभाव आिण ामीण ग रबा ंचे संघटन, जमीनदारी र करणे, इ याद म ुळे
यव था , जमीन सुधारणा ंची ामािणकपण े अंमलबजावणी झाली नाही. १९६० या
उ राधा त देशा या अनेक भागात क रप ंथी शेतकरी चळवळी पु हा उफाळ ून आ या .
जमीन सुधारणा काय माला मूलगामी बनव यासाठी भारत सरकारन े पु हा १९७१ म ये
जमीन सुधारणेसाठी रा ीय माग दश क त वे तयार केली. तथािप , संपूण भारतात अ ाप
जमीन सुधारणा ं या अंमलबजावणीची ि या समान माणात झालेली नाही.
अिलकड या वषा त, शेतक या ंचे उघड सामूिहक एक ीकरण हे यां या बैठका, िमरवण ुका,
संप, िनदश ने, मतदान आिण मतदान मोिहम इ याद म य े वारंवार सहभागा ंसह वैिश ्यीकृत
आहे. तेभागा दर यान पि म बंगाल (१९४६ -४७), तेलंगणा (१९४६ -५२) आं देशात
आिण पि म बंगालमधील न लवादी चळवळी (१९६७ -७१) शेतक या ंनी जिमनीवर
जबरद तीन े क जा करणे, उभे भात कापण े, जमीनमालका ं या इ छेिव वतः या
अंगणात भात कापणी करणे, पोिलसा ंिव अडथळ े िनमा ण करणे यात भाग घेतला.
पारंपा रक श ांसह पोिलस , जमीन मालक आिण शासनावर ह ला करणे, गिनमी यु ात
भाग घेणे, जखमी काय क या वर उपचार करणे आिण यांना आ य देणे, पोिलसा ंिव
वसंर ण तं िवकिसत करणे आिण भूिमगत काय क या शी संवादाच े मा यम िटकव ून ठेवणे
या लढाईत अ भागी उभे राहणे इ यादी कृती समािव हो या .
तुमची गती तपासा :
१. वातं यो र कृषी संघषा वर िव तरान े िलहा.
५.४ माग या , िनषेध आिण संघष
ऐितहािसक ्या, शेतकरी असं य ांवर एक आले आहेत, जरी या सम या आिण
िचंता वसाहती काळापास ून कालांतराने बदल या आहेत. काहीव ेळा या चळवळी
शेतक या ं या ता कािलक िचंते या पलीकड े गे या आहेत उदा. वसाहती काळात शेतकरी
संप ी संबंधांम ये आिण जिमनीवरील यां या ह का ंपासून बेदखल केले या जिमनी या
काय प तीतील बदलां या िनषेधाथ उठले. इं ज भारतात ये यापूव ची शेतकरी
अथ यव था ही िनवा ह अथ यव थ ेवर आधा रत होती, जी मूलभूत गरजा पूण कर या या
िदशेने होती. munotes.in
Page 50
सामािजक चळवळ
50 ि िटशा ंनी जिमनीवर मालम ेचे अिधकार िनमा ण क न , भारतीय शेतीला मोठ्या जागितक
भांडवलशाही यव थ ेत खेचून, जिमनी या बाजारप ेठा िनमा ण क न , जिमनी या
यापारीकरणाला ो साहन देऊन आिण जिमनीतील उ पादक संबंधांचे व प बदलून ते
करारात बदलून भारतीय शेतीचे यावसाियक पांतर केले. जसजस े नवीन वग अि त वात
आले, तसतस े सरकार तसेच यांनी िनमा ण केले या जिमनदार आिण भाडेक ं या
वगा साठी न याचा हेतू हा सवा त मह वाचे िहत बनले. यामुळे यांचा शेतकरी उ पादका ं या
िहतस ंबंधांशी संघष झाला आिण यांचे एक ीकरण झाले.
कुळे आिण शेतमजुरांनी उपभोगल े या िनकृ अ नधा या या िकमतीत वाढ झा याम ुळे
१९१८ -२२ दर यान उ र भारतात कृषी अशांतता िनमा ण झाली. १८ या आिण १९ या
शतकात वसाहती काळात दु काळ हे ामीण जीवनाच े पुनरावित त वैिश ्य होते, तरीही
सामािजक शा ा ं या एका गटाला असे वाटते क दु काळा या काळात लोकांनी चंड
हालअप े ा असूनही कोणताही भावी जन िनषेध न दवला नाही. सावकार , जमीनदार
आिण सरकारी अिधका -यांनी कुळांना, शेतक-यांना बेदखल करणे हे शेतकरी सहभागी
असल े या यापक अशांततेचे एक कारण होते. काही करणा ंम ये, मलबारमधील मोपला
बंडा या बाबतीत , बंगालम य े १९३० म ये१९ या शतका या उ राधा त २० या
शतका या सु वातीस मोपला (मुि लम शेतकरी ) आिण उ च जातीय िहंदू जमीनदार
यां यातील संघष आिण वहाबी फरायझी उठावा या बाबतीत धािम क सम या आिथ क
सम या ंसह गुंत या गे या.
वातं यो र काळात या चळवळ च े व प बदलल े असल े तरी शेतक या ंचे काही
आिण सम या शेतकरी चळवळ म य े मांड या जात रािह या . वातं यो र काळात
शेतक या ं या ांचे नाट्यमय बदल हे वैिश ्य होते. वतं कालावधीन ंतर रा या या
धोरणा ंमुळे कृषी वग आिण िहतस ंबंधांम ये बदल झाला. यानुसार, ए.आर. देसाई यां या
मते ामीण संघषा चे दोन वग ओळखल े जाऊ शकतात अ) ीमंत शेतकरी आिण म यम
शेतकरी मालका ं या न यान े उदयास आले या मालक वगा ने सु केलेली चळवळ आिण
ब) कृषी मजीवी वगा या िविवध वगा नी सु केलेली चळवळ . गरीब शेतकरी , ि या ,
खाल या जातीतील आिण िविवध वांिशक, भािषक आिण धािम क िव ासा ंतून झपाट्याने
वाढणारा कृषी सव हारा वग यांचा समाव ेश असल े या ामीण ग रबा ंना एक मूलगामी वेगळा
आिण गुणा मक नवीन कारचा समाज थापन करायचा होता, िजथे एक स य,
स माननीय अि त व असेल. अशी खा ी केली जाऊ शकते.
वतं भारतातील शेतकरी चळवळी अंतग त र या अिधकािधक िभ न बन या आहेत.
ीमंत शेतकरी आिण जमीनमालका ंचे वग य िहत हे लहान शेतकरी , वाटेकरी आिण
भूिमहीन मजूर यां यापास ून वेगळे झाले आहे. १९७० नंतर शेतकरी संघषा म येही बदल
झाला, याम ुळे सु वातीला न लबारी चळवळीदर यान आिण नंतर मजदूर िकसान श
संघटनेसार या राजक य गटांम ये शेतकरी -कामगारा ंची युती िनमा ण झाली, जी वतःला
भूिमहीन आिण ामीण लोकांची एक िबगर-प ीय लोक चळवळ हणवत े. जिमनीच े
पुनिव तरण आिण िकमान वेतन यासार या सम या ंसाठी गरीब य नशील आहेत. munotes.in
Page 51
शेतकरी / शेतक या ं या चळवळी
51 चळवळ नी वीकारल े या िनषेधाचे व प देखील वेगवेग या ट या ंनुसार बदलत े.
उदाहरणाथ , धनागर े यां या तेलंगणा चळवळी या (१९४६ -५१) अहवालात एक असा
सा ीदार आहे क पिह या आिण दुसर्या ट यात याची शेतकरी िव ोहाला सहकाया ची
वृ ी होती, परंतु शेवट या ट यात जे हा शेतकरी नेतृ वाने चळवळ सोडली ते हा याने
गरीब कुळां या जिमनी ता यात घे यास सु वात केली आिण जबरद तीन े ज केले या
जिमनी शेतमजूर आिण बेदखल केले या कुळांम ये वाट या गे या.
तुमची गती तपासा :
१. वातं यपूव काळात शेतक या ं या संघषा ची कारण े प करा.
५.५ २० या शतकातील काही मुख चळवळी :
तेभागा चळवळ , भारत (१९४६ -४७)
ि टीश वसाहतवादी जमीन धोरणान े भारतातील म य थ जमीनमालका ंचा एक वग तयार
केला यात बह सं य अ पस ं याक सामािजक आिण आिथ क ्या आि त होते आिण हे
गरीब बह सं य गरीबी, बेरोजगारी आिण असुरि तत ेने ासल े होते ते शेतमजूर, भागधारक
आिण कृषी ेणी या तळाशी कुळे हणून जगत होते. १९४६ म ये, वातं या या
पूव सं येला, अिवभािजत बंगालन े डा या -बह ल बंगाल िकसान सभे या नेतृ वाखाली तेभागा
आंदोलन हणून ओळख या जाणार ्या शेतकरी अशांततेचा ती उ ेक अनुभवला . या
चळवळी ार े, गरीब शेतकरी , जे बह तेक आिदवासी आिण खाल या जाती या पा भूमीतील
होते, यांनी मशागत करणा याला जमीन आिण अ या ऐवजी दोन तृतीयांश वाटा
पीकक या ंना िमळावा अशी मागणी केली.
तेलंगणा चळवळ, भारत (१९४६ -१९५२ ) :
१९४६ -१९५२ म ये सश लढ्या ार े, आं देशातील तेलंगणा देशातील शेतकरी
सरंजामशाही जमीन यव था आिण ित या शोषण प ती , उदा. जमीन बळकावण े,
बेकायद ेशीर कर आकारणी , स आिण बांधीव मजुरी, अित र आिथ क बळजबरी , रॅक
भाड्याने देणे, कज , आिण दररोज अपमान इ. यां या िवरोधात एका दीघ चळवळीत
गुंतले. क युिन ट-वच व असल े या आं महासभ े या नेतृ वाखाली शेतक या ंनी
हैदराबाद या िनजामाचा (रा याचा शासक ) पाडाव कर यासाठी गिनमी संघषा त भाग
घेतला.
न लवादी चळवळ (१९६७ -१९७१ ) :
वातं यानंतर लगेचच, भारत सरकारन े कृषी असमानता कमी कर यासाठी , गती या
मागा वर आण यासाठी आिण िवकासाला गती दे यासाठी एक िव तृत जमीन सुधारणा
काय म सु केला. तथािप , संपूण भारतभर जमीन सुधारणा कायद े आिण यांची
अंमलबजावणी याम य े अंतर िनमा ण झाले याम ुळे शेतक या ंची चळवळ कमी भावी
झाली. पश्िचम बंगालमधील डा या िवचारसरणी या राजक य प ांनी जमीन सुधारणा ं या
अंमलबजावणीसाठी शेतक या ंना एक केले होते आिण यामुळे १९६७ म ये या ांतात भू-munotes.in
Page 52
सामािजक चळवळ
52 सुधारणेचे वचन देऊन डा या -समिथ त युनायटेड ंट सरकारची स ा आली . मा , स ेत
असताना आ ासनाची अंमलबजावणी कर यास यांनी टाळाटाळ केली. पि म बंगाल या
भारतीय क युिन ट प ा या दािज िलंग िज हा सिमती या नेतृ वाखाली न लबारीतील
शेतक या ंनी, धनु यबाण , भाले या पारंप रक श ांनी वत: बळजबरीन े, अित र जिमनी
ता यात घे यास सु वात केली आिण यां या देखरेखीसाठी समांतर शासनाची थापना
केली. यांनी काही गावे “मु े ” हणून देखील घोिषत केली. ही चळवळ ामीण भारतात
पु हा कट होत आहे, कारण डझनभराह न अिधक न लवादी गट समकालीन भारतात
वेगवेग या नावांनी सि य आहेत, यांनी एक तृतीयांश पे ा जा त देश बह तेक वंिचत
भागात यापल ेला आहे.
तुमची गती तपासा :
१. न लबारी चळवळ प करा.
५.६
१. भारतातील कृषी संघषा चे व प काय आहे?
२. तेलंगणा चळवळीच े ठळक मु े कोणत े आहेत?
३. िविवध िव ाना ंनी केले या कृषी संघषा चे वग करण िवशद करा.
४. वातं यपूव आिण नंतर या कृषी संघषा मधील फरक प करा.
५.७ संदभ
Desai, A. R. (1979). Peasant Struggles in India: Oxford University
Press.
Desai, A.R. (Ed.).1990: Changing Profile of Rur al India and Human
Rights of Agrarian Poor. Chandigarh, CRRID Publication. |
Deshpande, R, &Prabhu, N. 2005: Farmer’s Distress: Proof Beyond
Question. Economic and Political Weekly, 40:44, P.45.
Patil, R. B. (2014). Agrarian Crises in Contemporary India: S ome
Sociological Reflections. PARIPEX - INDIAN JOURNAL OF
RESEARCH, 3 (2), 14 -18.
Shah, G. (2004). Social Movements in India: A Review of Literature:
SAGE Publications.
Vishwanath, L. S. (1988). Peasant Movements in Colonial India :
An Examination of Some conceptual Frameworks. Proceedings of the
Indian History Congress , 49, 524 –531.
munotes.in
Page 53
53 ६
कामगार चळवळ
LABOUR MOVEMENT
अ यास रचना :
६.० उि े
६.१ तावना
६.२ वातं यपूव काळातील कामगार चळवळ
६.३ वातं यो र काळातील कामगार चळवळ
६.४ नवीन आिथ क धोरणातील आ हान े
६.५ भारतीय कामगार चळवळ चा कमकुवतपणा
६.६ िन कष
६.७ सारांश
६.८
६.९ संदभ
६.० उि े
भारतातील कामगार संघटना चळवळी या उ ा ंतीचे परी ण करणे.
संरचना मक समायोजन आिण जागितक करणा या संदभा त कामगार संघटना ं या
आ हाना ंचा अ यास करणे.
६.१ ता वना
भारतीय कामगार वगा चा इितहास वसाहती या काळात शोधता येतो. भारतात
एकोिणसा या शतकात वसाहतवादा या अंमलाखाली भांडवलशाही सु झा याम ुळे
आधुिनक कामगार वगा चा उदय झाला. िविवध संरचना मक आिण सामािजक घटका ंमुळे
भारतीय कामगार वगा ला संघिटत करणे कठीण झाले आहे. यासाठी िविवध तरात ून
य न झाले; भारतातील कामगार वगा ला जागृत कर यासाठी आिण यांना संघिटत
कर यासाठी परोपकारी यि म वा ंपासून िविवध राजक य िवचारधारा असल े या ेड
युिनय सपय त. munotes.in
Page 54
सामािजक चळवळ
54 कामगार संघटना चळवळीची उ ा ंती औ ोिगक करणा या वाढीशी िनगडीत आहे. ेड
युिनयन देशा या आधुिनक औ ोिगक यव थ ेचा एक मह वाचा घटक बनतात . हे संबंिधत
घटना मक यं णे या अंतग त काय करतात आिण ILO सार या सं थांनी घालून िदले या
जागितक तरावर वीकारल े या त वांचे पालन करतात .
हा िवभाग िशकणा या ला कामगार चळवळी या या या आिण वैिश ्यांचा प रचय क न
देतो आिण भारतीय कामगार चळवळीचा सामािजक आधार , नेतृ व, िवचारधारा , राजक य
अिभम ुखता आिण ऐितहािसक समज यां याशी संबंिधत आहे.
६.१.१ कामगार चळवळ :
कामगार चळवळ ही एक यापक , बह आयामी सामािजक िनिम ती आहे जी समाजातील काम
आिण उ ोगा या सामािजक संरचनांमधून उ वत े. हे खालीलप ैक कोण याही एका
व पाम य े अि त वात असू शकते: १) यात कायद ेशीर र या मा यता ा आिण
औपचा रक र या मंजूर सं था जसे क ेड युिनयन , राजक य प िकंवा कामगार प रषद ,
२) यात कामगा रांचे कमी औपचा रक गट देखील असू शकतात जसे क संपा या संघटना .
समथ क, कामगार क े, सां कृितक पे इ. कामगार चळवळी आिथ क यवहार , नागरी
समाज आिण रा य यां या पर परा ंना छेदणा या िबंदूंवर काय रत असतात . ते ढपण े
सं था मक आहेत िकंवा कोण याही िदले या ऐितहािसक काळात कोण याही समाजाचा
अिवभा य भाग आहेत. अशा कार े कामगार चळवळ च े दोन तरांवर िव ेषण केले जाऊ
शकते: १) कामगार चळवळीची सामािजक आिण संघटना मक रचना, २) था िकती
माणात सं था मक आहेत.
६.१.२ कामगार दलाची वैिश ्ये :
संघिटत े ाला कामगार दला या असंघिटत े ापास ून वेगळे कर याचा एक माग हणज े
िमक बाजार आिण कामगारा ंचे कायद ेशीर ह क. असंघिटत े हे मु य व े असंरिचत
आिण अिनय ंि त आहे आिण यां या कामगारा ंना कोणत ेही संर ण देत नाही. दुसरीकड े,
संघिटत े अिधक संरिचत आिण िनयमन केलेले आहे, जे कायद े, सामािजक सुर ा,
चांगले वेतन आिण कामगारा ंसाठी काम आिण राह या या प रि थतीम ुळे अिधक
संर णाम य े अनुवािदत करते. संघिटत कामगारा ं या सेवा यां या मालका ं या इ छेनुसार
संपु ात आण या जाऊ शकत नाहीत . काही अ यासका ं या मते, संघिटत े ातील सुमारे
60 ट के कम चारी साव जिनक े आिण सरकारम य े काय रत आहेत.
६.२ वात ं यपूव काळात कामगार चळवळ
कामगार इितहासकारा ंचे िनरी ण आहे क कामगार चळवळ अनेक ट या ंतून िवकिसत
झाली आहे. मा , वातं यपूव काळाती ल कामगार चळवळ समजून घेणे आव यक ठरेल.
म चेतने या उदयाचाही हा काळ होता.
munotes.in
Page 55
कामगार चळवळ
55 1850 पासून 1918 पय त कामगार संघटना ंचा ारंिभक ट पा :
चहाच े मळे, रे वे, पे ोिलयम आिण इतर मोठ्या उ ोगा ंसार या आधुिनक उ ोगा ंचा खरा
पाया 19 या शतका या सु वाती या आिण म यभागी भारतात थािपत झाला. याच
सुमारास भारतातील कामगार चळवळही उदयास आली . या या सु वाती या व पात
कामगार वगा या चळवळीत संघटना आिण प रणामकारकता न हती आिण ती तुरळक
व पाची होती. केवळ म ासम य े १९ या शतका या उ राधा त आिण िवसा या
शतका या दुस या दशकात मुंबईत, अथ पूण िनषेध आयोिजत क शकतील अशा संघटना
तयार कर यासाठी गंभीर य न केले गेले. १८८० या दशकात , कामगार संघटना ं या
थापन े या खूप आधी, काही समाजस ुधारक आिण परोपकारी यांनी कामगार वगा या
कामाची प रि थती सुधार यासाठी य न केले. उदाहरणाथ , ी. सोराबजी शहापोरजी
ब गाली यां या नेतृ वाखाली काही दानश ूरांनी १८७५ म ये कारखा या ंम ये काम करणा या
कामगारा ं या दयनीय प रि थतीकड े ि िटश सरकारच े ल वेध यासाठी आंदोलन सु
केले. यामुळे ि िटशा ंनी कामगारा ं या िहतासाठी कायद े आणल े, िवशेषत: कारखाना
कायदा , १८८१ . मुंबईतील एस. एस. ब गाली, बंगालमधील सिसपादा बॅनज आिण
महारा ातील नारायण लोखंडे ही कामगारा ंची बाजू मांडणा या काही मुख य हो या.
ी सोराबजी शाहपोरजी ब गाली यांना भारतीय ेड युिनयन चळवळीच े सं थापक जनक
हणता येईल. तथािप , कामगार वगा तून उदयास आलेले नारायण लोखंडे हे कामगार नेते
मानल े जाऊ शकतात यांनी १८८४ म ये फॅ टर किमशनम य े कामगारा ं या त ार च े
ितिनिध व केले. यांनी कामगारा ंसाठी सा ािहक सु ी यश वीपण े घोिषत कर याचा
य न केला. बॉ बे िम स अॅ ड असोिसएशन नावाची आणखी एक सं था 1980 म ये ी
लोखंडे यां या अ य त ेखाली अि त वात आली . असोिसएशनन े ‘दीनबंधू’ नावाच े
जन लही कािशत केले. हा ट पा येक कारखा यात संपाने िच हा ंिकत केला होता,
तथािप ाइक तुरळक, उ फ ूत , थािनक क ृत आिण अ पकालीन होते. संपासाठी
कारणीभ ूत घटक हणज े वेतनात कपात करणे, दंड आकारण े, एखा ा कामगाराला बडतफ
करणे िकंवा फटकारण े.
२० या शतका या सु वातीला कामगार चळवळ :
२० या शतका या आगमनान े भारतीय ेड युिनयन चळवळीन े मोठ्या माणात
प रप वता ा केली. कामगारा ंम ये चैत य िनमा ण झाले, प रणामी मजुरांनीच य
कृती केली. उदाहरणाथ , देशा या िविवध भागांत न दवल ेली िविवध आंदोलन े जसे
सरकारी ेस, म ास (१९०३ ), पो टल युिनयन , बॉ बे (१९०७ ), इंिडयन टेिल ाफ
असोिसएशन (१९०८ ) या कामगारा ंनी केलेला संप. इ. तथािप , बह तेक करणा ंम ये ही
आंदोलन े थािनक व पाची होती, प रणामी कुचकामी होती.
दोन महायु े आिण िवशेषतः रिशया या बो शेिवक ांतीनंतरचा काळ भारतीय ेड
युिनयन चळवळीवर जबरद त सकारा मक प रणाम घडवून आणनारा ठरला . रिशया या
ऐितहािसक नो ह बर ांतीने कामगारा ंम ये वग चेतना आिण वग एकता या क पन ेचा सार
केला. यामुळे समकालीन भारतातील कामगार वगा ला बॉ बे, अहमदाबाद , कानप ूर, म ास ,
कलक ा इ यादी समकालीन शहरांम ये कामगार आंदोलन आयोिजत कर यासाठी ेरणा munotes.in
Page 56
सामािजक चळवळ
56 िमळाली . अहमदाबाद िगर या ं या कामगारा ंनी िडस बर, १९१७ म ये आंदोलन केले आिण
कामगार क याणा या चांग या सुिवधांची मागणी केली आिण उ सव साजरा केला. १९१८
म ये बी.पी. वािडया यां या नेतृ वाखाली म ास मजदूर संघाची थापना झाली. हे
देशातील पिहल े प तशीर ेड युिनयन मानल े जाऊ शकते.
हा काळ भारतीय कामगार संघटना चळवळी या े ात एक मोठा नेता हणून महा मा
गांध चा उदय दश वतो. गांध या नेतृ वाखाली , चंपारण स या हान े जनआ ंदोलनाच े माण
गृहीत धरले याम ुळे ि टीश सरकारला चंपारण कृषी िवधेयक (१९१७ ) लागू कर या स
भाग पाडल े. अहमदाबाद या कापड िगरणी कामगारा ंना एकि त कर यात मह वाची
भूिमका बजावणार े तीन नेते सरदार व लभाई पटेल, शंकरलाल बंक आिण खंडूभाई देसाई
होते. तीन दशका ंनंतर या ने यांनी इंिडयन नॅशनल ेड युिनयन काँ ेस (INTUC) ची
थापना कर यात मह वाची भूिमका बजावली .
आंतररा ीय कामगार संघटना (ILO) ची थापना जगभरातील कामगार संघटना
चळवळी या इितहासातील एक मैलाचा दगड मानला जातो. १९१९ म ये ILO म ये
भारतीय कामगार वगा चे ितिनधी हणून एम.एम. जोशी यांची िनयु कर यात आली .
यावेळी मा , पिह या महायु ानंतर या काळात क ीय तरावरील कामगार संघटना
थापन कर याची गरज भासू लागली . या व तुि थतीम ुळे अिखल भारतीय ेड युिनयन
काँ ेस (AITUC) ची थापना झाली याच े सं थापक अ य लाला लजपत राय होते.
AITUC ने चालवल ेले कामगार आंदोलन आिण INC ने चालवलेले रा वादी आंदोलन
याम य े सी. आर. दास, पं. मोतीलाल नेह , पं. जवाहरलाल नेह , नेताजी सुभाषच ं
बोस यांचे योगदान मह वाच े होते.
िवसा या शतका या दुस-या दशकात काँ ेसला दोन िविश कारणा ंसाठी कामगार वगा ला
एकि त कर याची गरज भासू लागली : एक हणजे कामगार वगा ला यां या क ेत
आण याची गरज आहे, अ यथा देशाला लोक ा ंतीचा सामना करावा लागेल हे काँ ेसला
जाणवल े. दुसरे हणज े, काँ ेसला समजल े क भारतीय समाजातील सव घटका ंना एक
केले पािहज े जेणेक न सा ा यवादा या िवरोधात मजबूत ितकार उभारता येईल.
काँ ेसने १९३६ म ये कामगारा ंशी संबंिधत ांसाठी एक सिमती नेमली.
१९२० या सु वातीस , AITUC सा यवादी िवचारसरणी या भावाखाली आली .
क युिन टा ंना मागे ठेवायच े न हत े; यामुळे यांनी कामगार वगा या सम या ंम ये रस
घेतला. १९२० या दशकात यांनी कामगार आिण शेतकरी प ां या (WPPs)
मा यमात ून कामगार वगा ला एकि त कर याचा य न केला. एक मूलगामी ि कोन
घेऊन, WPPs १९२८ म ये मुंबई आिण भारतातील इतर शहरांम ये कामगार वग संप
आयोिजत क शकल े.
अखेरीस एआयटीय ूसीने याचे वैचा रक िवभाजन दोन भागांम ये पािहल े: एक भारतीय
रा ीय काँ ेस या जु या र का ंकडून आिण नरमप ंथी; दुसरा क युिन टा ंचा होता. या
िवभाजनाम ुळे नॅशनल ेड युिनय स फेडरेशनचा (एनटीय ूएफ) उदय झाला आिण बीटी
यां या माग दश नाखाली याची भरभराट झाली. रणिदव े आिण एस. ही. देशपांडे जे
क युिन ट होते. पुढे, ऑल इंिडया रेड ेड युिनयन काँ ेस आिण NTUF अनु मे १९३५ munotes.in
Page 57
कामगार चळवळ
57 आिण १९४० म ये AITUC म ये िवलीन झाले. या सव कामगार संघटना ं या य ना ंमुळे
सरकारवर पुरेसा दबाव िनमा ण झाला याम ुळे कामगारा ंचे नुकसान भरपाई कायदा ,
१९२३, ेड युिनयन कायदा , १९२६ आिण औ ोिगक िववाद कायदा , १९२९ यासारख े
अनेक कामगार क याण आिण कामगार समथ क कायद े लागू कर यात आले.
६.३ वात ं यो र काळातील कामगार चळवळ
वातं यापूव आिण नंतर या ेड युिनयन चळवळीतील एक मुख फरक हणज े
वातं यपूव काळात एकतेकडे कल होता, तर वातं यो र काळात कामगार संघटना ंचे
मोठे िवभाजन आिण िवखंडन झाले. AITUC हे कामगार संघटना ंचे पिहल े रा ीय महास ंघ
होते जे सव राजक य पे मम य े कामगार वगा चे ितिनिध व करत होते, याचे वैचा रक
कारणा ंमुळे दोन मोठे िवभाजन झाले. १९४७ म ये AITUC म ये झाले या िवभाजनाम ुळे
प ा या संकुिचत धोरणा ंवर आधा रत पुढील िवभाजनाचा माग मोकळा झाला आिण
प रणामी येक राजक य प ाला यांची ेड युिनयन आघाडी असण े जवळजवळ अिनवाय
झाले. जे हा एखादा राजक य प फुटतो ते हा याची ेड युिनयन आघाडीही फुटते,
यामुळे कामगार वगा या चळवळीच े आणखी तुकडे होतात . याच माण े, नवीन राजक य
प नेहमीच वतःची कामगार संघटना तयार करतो .
१९५२ म ये, भारतीय जनसंघाची थापना झाली आिण १९५५ म ये याने भारतीय
मजदूर संघ हणून ओळख ले जाणार े दुसरे ेड युिनयन क सु केले. संयु समाजवादी
प ाची थापना १९६५ म ये झाली. तथािप , १९७० या दशका या सु वातीपय त,
INTUC, AITUC आिण HMS ही देशातील सवा त मह वाची ेड युिनयन क े होती.
१९६२ म ये िचनी आ मणा या पा भूमीवर क युिन ट चळवळीतील फूट पडून आणखी
एक क युिन ट प ाची थापना झाली, उदा. १९६४ म ये क युिन ट पाट ऑफ इंिडया
(मा स वादी).
रा ीय तरावर राजक य प ांम ये कामगार वगा ची िवभागणी झा याम ुळे ादेिशक
प ांनीही १९६० या उ राधा पासून वत:ची ेड युिनयन क े थापन कर यास सु वात
केली. DMK ( िवड मुने कळघम , १९७७ ) आिण AIADMK ( ऑल इंिडया अ णा िवड
मुने कळघम , १९७७ ) या दो ही प ांची एकमेकांची ित पध क े हणून थापना झाली.
१९६७ साली मुंबईत िशवस ेनेचा ज म झाला, याने मुंबईतील महारा ीयन आिण मराठी
भािषक लोकां या िहताच े ितिनिध व केले. यांची वत:ची कामगार शाखा भारतीय
कामगार सेना होती.
अशा कार े हे प आहे क , या य त वांवर आधा रत आिण वसाहतवादी राजवटीत
एकसंध असल ेली कामगार संघटना वातं यो र काळात िवभागली गेली होती. यामुळे
कामगार वगा या चळवळीला मोठा ध का बसला आिण आ हाना मक भांडवल आिण
रा या या ीने ती दंतहीन झाली. िव ाना ंनी अनेकदा िनरी ण केले आहे क
यव थापन आिण कामगार यां यातील संघषा पे ा आंतर-संघीय श ु व जा त मजबूत
आहे.
munotes.in
Page 58
सामािजक चळवळ
58 ६.४ नवीन आिथ क धोरणाची आ हान े
१९९० या नवीन आिथ क धोरणान े उदारीकरण , खाजगीकरण आिण जागितक करण
सादर केले याने रा यातील संघिटत कामगार वगा या चळवळीसमोर आ हान े उभी केली.
जागितक करणाम ुळे अथ यव थ ेतील उदारीकरणाम ुळे पुिटंग-आउट णालीला (देशांतग त
उ पादन ) चालना िमळाली आहे, कारण आता जागितक बाजारप ेठेसाठी व त उ पादनावर
ल क ि त केले जात आहे. मोठ्या उ ोगा ंची अनेकदा त ार असत े क संघिटत े ातील
कामगारा ंना जा त संर ण दे याचे धोरण हा उ पादकता वाढ या या मागा तील सवा त मोठा
अडथ ळा आहे.
अशा हालचालीम ुळे आप या देशा या सामािजक -राजक य रचनेवर कामगार संघटना ं या
चळवळीसह िवपरीत प रणाम झाला आहे. उदारीकरणाम ुळे खाजगी े ावरील सरकारी
िनयं ण कमी झाले; प रणामी , कामगारा ंची सौदेबाजीची ि थती कमकुवत झाली.
खाजगीकरणा या धोरणाम ुळे साव जिनक े ातील युिनट्स खाजगी कंप यांना िवक याची
सोय झाली; यान े देशातील कामगार आिण कामगार संघटना ंसाठी नवीन आ हान े
उघडली . या धोरणा ंतग त कामगारा ंसाठी कोणत ेही वैधािनक िकमान वेतन, छाटणी आिण
िविवध क याणकारी लाभ काढून टाक यात कोणत ेही अडथळ े नसतील . याचा अथ
िनयो या ंना कामावर घे याचा आिण काढून टाक याचा पूण अिधकार देणे.
बह रा ीय कंप यांची वाढ आिण सारान े कामगार संघटना ंना मोठा ध का िदला आहे
यांना भांडवल आिण यां या कामगारा ं या अित मणाचा ितकार करणे कठीण आहे.
अ याध ुिनक आिण नािव यप ूण तं ाना या उदयाम ुळे कामगारा ं या सौदेबाजी या श ला
बाधा आली आहे. हजारो लहान आिण म यम युिनट्सना यांचे कामकाज बंद करावे
लागल े आहे. नवीन औ ोिगक धोरण (१९९१ ) लागू झा यान ंतर, मालका ं या सव
संघटना ंनी एि झट पॉिलसीसाठी दबाव आण यास सु वात केली या ार े उ ोग बंद करणे
सोपे होईल. कामगार संघटना ं या िवरोधाम ुळे हे धोरण आण यास सरकार टाळाटाळ करत
होते. वे छा सेवािनव ृ ी योजना (VRS) आिण मोठ्या माणावर छाटणी आिण
कामगारा ं या सेवा समा ीम ुळे सामािजक अशांतता आिण असंतोष िनमा ण झाला आहे. या
धोरणाम ुळे खाजगी े ांना ता पुर या, कं ाटी िकंवा अनौपचा रक कामगारा ं ारे
कायम व पी कामगार बदल याची परवानगी दे यात आली आहे. या धोरणाम ुळे कमी
भांडवलावर , कमी कामगारा ंवर चालव या जाणा या मोठ्या उ ोगा ंपासून छोट्या उ पादन
युिनट्सपय त कामाच े उपकं ाटीकरण कर याचा नवीन ड िनमा ण झाला आहे.
िमका ं या ‘कॅ युलायझ ेशन’मुळे कामगार वगा म ये असमानता िनमा ण झाली आहे. वरील
सव घटका ंमुळे कामगार संघटना ंचे साम य कमी होत चालल े आहे याने देशातील कामगार
एकता ल णीय माणात भािवत केली आहे.
६.५ भारतीय कामगार चळवळीची कमजोरी
कामगार वगा त काही कमतरता आहेत. उदारीकरणा या धोरणा ंमुळे अथ यव थ ेत होत
असल े या बदला ंमुळे भारतातील कामगार चळवळीसमोर आ हान उभे रािहल े आहे. यामुळे
संघिटत े ातील नोक या कमी झा या आहेत, प रणामी असुरि त, असंघिटत े ाचा munotes.in
Page 59
कामगार चळवळ
59 पाया सतत वाढत आहे. कम चार्यांचा एक मोठा वग , िवशेषत: असंघिटत े ातील कामगार
संघटना ं या बाहेर आहे. संघिटत े ातील कामगारा ंपे ा हे कामगार गरीब आिण शोषणाला
बळी पडतात .
दुसरे आ हान हणज े कामगार संघटना ंचे िवभाजन आिण बह सं य. िव ानांचे हणण े आहे
क राजक य प ांची वीकारल ेली बह सं या ही आदश लोकशाहीत असू शकते. तथािप ,
बह सं य संघटन भांडवलशाही यव थ ेला हानीकारक आहे कारण यामुळे कामगार वग
िवखंिडत होतो आिण सव कार या दबावा ंना बळी पडतो . या संदभा त, जागितक करण
आिण अथ यव थ े या उदारीकरणा या नकारा मक भावा ंना त ड दे यासाठी कामगार
असहा य आहेत. मजबुत, एकसंघ कामगार संघटना चळवळीत कामगारिवरोधी धोरणा ंना
आ हान दे याची मता आहे, परंतु ती िवभागली गे याने ते तसे क शकल े नाही.
कामगार संघटना आिण राजकारण यां यात घ दुवा आहे. िव ाना ंचे असे िनरी ण आहे
क कामगार संघटना ं या राजक य भूिमकेने कामगारा ं या िहतस ंबंधांची बांिधलक कमी
केली आहे. याच वेळी कामगार संघटना चळवळीची राजक य भूिमका कमी लेखता येणार
नाही. कामगारा ं या िहताच े र ण कर यासाठी कामगार संघटना आव य क आहेत.
कामगार संघटना ंनी जिमनी या पातळीवर मालका ं या श चा ितकार करणे अपेि त
असल े तरी, रा या या स ेला आ हान िद यािशवाय हे भावी होऊ शकत नाही.
कामगार संघटना ंचे तुकडे हो यास केवळ राजक य प च जबाबदार आहेत, असे हणण े
चुक चे ठरेल. या ि येत रा यान े मह वाची भूिमका बजावली आहे. असे िदसून आले
आहे क एक कड े औ ोिगक संबंधांसाठी कायद ेशीर चौकट अनेक युिनय ससाठी आधार
दान करते, तर दुसरीकड े युिनय स िववादा ं या िनराकरणा या वेळी सरकारी सं थांवर
अिधक अवल ंबून असतात . रा य कामगार वगा म ये िवघटनाची संधी उपल ध क न देते.
या प रि थतीच े राजक य प आिण िनिहत वाथ वतः या वैयि क फाय ासाठी
भांडवल करत आहेत.
६.६ िन कष
उदारीकरणा या धोरणाम ुळे अथ यव थ ेत झाले या बदला ंमुळे भारतातील कामगार
चळवळीसमोर मोठी आ हान े उभी रािहली आहेत. यामुळे संघिटत े ातील नोक या कमी
झा या आहेत, याचव ेळी असुरि त े ाचा पाया िव तारला आहे. भारतातील कामगार
वग हा एक अ यंत िवखंिडत घटक आहे, जो वसाहतवादी राजवटीत वतःला संघिटत
करतो . कामगार वगा तील िवभाजना ंनी यांना असहा य केले आहे आिण हणूनच
जागितक करण आिण प रणामी अथ यव थ े या उदारीकरणा या ितकूल प रणामा ंना त ड
दे यासाठी कामगार सुस ज नाहीत . कामगार िवरोधी धोरणा ंचा ितकार कर याची मता
कामगार संघटना चळवळीत होती, परंतु िवखंडन झा याम ुळे ती अपयशी ठरली आहे.
स या या प रि थतीत एकसंघ कामगार संघटना चळवळ ही कदािचत सवा त मोठी गरज
आहे. भारतीय ेड युिनयन चळवळ केवळ कालांतराने िविवध घडामोड नी भािवत झाली
नाही, तर भारतीय राजक य ि थतीला मोठ्या माणात आकार िदला. munotes.in
Page 60
सामािजक चळवळ
60 कामगारा ं या सम या ंवर चचा करताना कामगार संघटना ं या भूिमकेला कमी लेखता िकंवा
बदलता येत नाही. इतर कोणतीही सं था, मग ती नोकरशाही असो, िकंवा राजक य प
असो, िकंवा एनजीओ कधीही कामगार संघटना ंची जागा घेऊ शकत नाही. कामगार
संघटना हे यां या वभावान ुसार कामगार वगा या िहताच े र ण कर याच े एकमेव साधन
आहे. यामुळे कामगार चळवळीला बळकटी दे याचा एकमेव माग हणज े ेड युिनयन
चळवळ मजबूत करणे.
६.७ सारांश
कामगार चळवळ ही एक यापक , बह आयामी सामािजक िनिम ती आहे जी समाजातील काम
आिण उ ोगा या सामािजक संरचनांमधून उ वत े. चहाच े मळे, रे वे, पे ोिलयम आिण
इतर मोठ्या उ ोगा ंसार या आधुिनक उ ोगा ंचा खरा पाया १९ या शतका या
सु वाती या आिण म यभागी भारतात थािपत झाला.
२० या शतका या आगमनान े भारतीय ेड युिनयन चळवळीन े मोठ्या माणात
प रप वता ा केली. कामगारा ंम ये चैत य िनमा ण झाले, प रणामी मजुरांनीच य
कृती केली. वातं यापूव आिण नंतर या ेड युिनयन चळवळीतील एक मुख फरक
हणज े वातं यपूव काळात एकतेकडे कल होता, तर वातं यो र काळात कामगार
संघटना ंचे मोठे िवभाजन आिण िवखंडन झाले. १९९० या दशकातील नवीन आिथ क
धोरणान े उदारीकरण , खाजगीकरण आिण जागितक करण सादर केले याने रा यातील
संघिटत कामगार वगा या चळवळीसमोर आ हान े उभी केली. कामगार वगा त काही
कमतरता आहेत. उदारीकरणा या धोरणा ंमुळे अथ यव थ ेत होत असल े या बदला ंमुळे
भारतातील कामगार चळवळीसमोर आ हान उभी रािहली आहे.
कामगारा ं या सम या ंवर चचा करताना कामगार संघटना ं या भूिमकेला कमी लेखता येत
नाही. इतर कोणतीही सं था, मग ती नोकरशाही असो, िकंवा राजक य प असो, िकंवा
एनजीओ कधीही कामगार संघटना ंची जागा घेऊ शकत नाही.
६.८
१) भारतीय कामगार दलाची मुख वैिश ्ये तपासा .
२) वातं यपूव आिण वातं यो र काळात कामगार चळवळी या उ ा ंतीची चचा करा.
३) नवीन आिथ क धोरणाम ुळे भारतीय कामगार चळवळीसमोरील आ हान े प करा.
६.९ संदभ
Sharit, Bhowmik : The Labour Movement in India: Present Problems
and Future Perspectives
https://ijsw.tiss. edu/greenstone/collect/ijsw/index/assoc/HASH018e/b
46ab9d7.dir/doc.pdf munotes.in
Page 61
कामगार चळवळ
61 Lahkar, Satyadeep (2022): ‘Organizing Indian Labour: History,
Politics and Beyond’, Turkish Online Journal of Qualitative Inquiry,
Vol.13. Issue 1, (pp790 -796)
Fantasia, R. Eidlin, B. an d Voss, K. (2013): ‘Labour Movement’
https://www.researchgate.net/publication/319547908_Labor_Moveme
nt/link/5b85e18aa6fdcc5f8b6e8b56/downloadWorkers Movement:
http://www.drbrambedkarcollege.ac.in/sites/default/files/worker%27s
%20movement%20%28English%29.p df
munotes.in
Page 62
62 ७
िव ाथ चळवळ
घटक रचना :
१.० उि े
१.१ तावना
१.२ िव ाथ चळवळीचा इितहास
१.३ िव ा या या ळोकि य चळवळी
१.४ िव ाथ चळवळीचा सामािजक आधार
१.५ िव ा या ची चळवळ आिण जागितक करण
१.६ सारांश
१.७
१.८ संदभ
१.० उि े
१. सु वाती या िव ा या या वेगवेग या चळवळी समजून घेणे.
२. नेतृ व, िवचारधारा आिण सामािजक आधार या ीने िव ा या या चळवळीचा भाव
जाणून घेणे.
१.१ तावना
तुत करणात , आपण िव ा या या चळवळी आिण याचा समाजावर होणारा प रणाम
याब ल जाणून घेणार आहोत . वतः उ च िश ण घेत असल ेले िव ाथ या ना यान े हे
करण तुम यासाठीही उपयु आहे. अथ यव था , धोरणे आिण सामािजक रचना तयार
कर यात िव ा या या चळवळ नी जगभरात मह वाची भूिमका बजावली आहे. युिन हिस टी
कॅ पस िव ा या ना संवाद साध यासाठी , मते मांड यासाठी आिण य हो यासाठी
िविश अवकाश देते. िव ा या या चळवळीत भाग घेत असताना , नेतृ व, गितशील मता
आिण संभाषण कौश य े यासारख े काही कौश य संच अनेकदा विध त केले जातात .
िव ाथ ही एक अशी य असत े जी महािव ालयात िकंवा िव ापीठात िशकत असत े. हे
िव ाथ साधारणपण े १५-३० वयोगटातील अस यान े, यां याकड े रा ासाठी योगदान
हणून पािहल े जाते, भिव यात ते काय रत लोकस ंखेचा एक भाग देखील असतील . जगातील
दुस या मांकाची लोकस ं या असल े या भारतासार या देशात, देशा या अथ यव थ ेत
िव ाथ मह वाची भूिमका बजावतात तसेच उ च िश ण आिण रोजगारासाठी इतर
देशांम ये थला ंत रत होतात . munotes.in
Page 63
िव ाथ चळवळ
63 १.२ िव ाथ चळवळीचा इितहास
जगा या इितहासात असे अनेकवेळा घडले आहे िजथे िव ा या नी सहभाग घेतला आिण
नंतर ती एक चळवळ बनली . उदाहरणादाखल काही िश क आिण सुधारक हे ी लुई
ि हि हयन डेरोिझयो यां या मदतीन े अिवभािजत बंगाल या िहंदू कॉलेजम य े १८२८
म ये शै िणक असोिसएशनची थापना कर यात आली होती, याम ुळे भारतातील
िव ाथ चळवळ २०० वषा ह न अिधक काळ चालली . सु वाती या काळात , वतं
िवचारव ंतां या गटाने जे यांचे िश य होते, यांनी १९ या शतकातील बंगाल या
पुनजा गरणात मह वप ूण भूिमका बजावली . १९२० म ये, लाहोरमधील िकंग एडवड
मेिडकल कॉलेजने वतं भारतात थम िव ा या चा वॉक-आउट पािहला , जो इं जी
आिण भारतीय िव ा या मधील शै िणक असमानत ेचा िनषेध होता. संपूण देशात, िव ाथ
आिण यां या संघटना ंनी वातं य चळवळीत भाग घेतला.
देशाला वातं य िमळा यान ंतर, यावहा रक ्या सव मुख राजक य प ां या िव ाथ
शाखा हो या आिण सामािजक आिण आिथ क ्या वंिचतांना मदत करणा या अनेक वतं
िव ाथ संघटनाही ते हा उदयास आ या . भारताला वातं य िमळा यान ंतर झाले या
अनेक िव ाथ चळवळी कायम व पी देशा या मरणात कोर या गे या आहेत.
भारतीय इितहासात अनेक िव ाथ ने यांचे योगदान आहे. १५ ऑग ट १९४७ रोजी,
नेम या म यरा ी याव ेळी जवाहरलाल नेह आिण िजना हे अकरा वषा पूव एकाच िव ाथ
मंचावर उभे रािहल ेले दोन पु ष सव च नेतृ वा या पदावर पोहोचल े. लखनौ येथील ऑल
इंिडया टुडंट्स फेडरेशन या पिह या अिधव ेशनात रा ीय लढ्यात िव ा या नी
राजक य ्या सहभागी हावे का? असा नेह ंना िवचारला असता , जवाहरलाल
नेह ंनी लगेच उ र िदले क रा ीय चळवळीत भाग घेणे हे राजकारण नसून मोठ्या
माणातील िव ाथ समाजाच े पिव कत य आहे. (चो ा, १९७८ ) वातं यपूव काळात
िव ा या चा सहभाग संपूण रा ा या वातं यासाठी आिण क याणासाठी मानला जाऊ
शकतो .
१.३ िव ा या या लोकि य चळवळ
भू देश, सं कृती, भाषा, लोकस ं या याम य े वैिव यप ूण आिण वेगळेपण असल ेले भारताच े
लोकसा ंि यक य व प , िश णात वेश असल े या िव ा या या सं येवर प रणाम करते.
पया वरण, महानगर े, सामािजक -सां कृितक घटक यासारख े इतर घटक देखील आहेत जे
िश ण घेत असल े या िव ा या या सं येवर प रणाम करतात . वैयि क तरावर
पालका ंची भूिमका, आदश , भाव , समवय क िम इ यादी घटक असतात यामुळे मूळ
िश ण पुढे चालू ठेवायच े क नाही हे ठरवत े. यामुळे िव ाथ सं थेत गे यावरच
आंदोलनात सहभागी हायच े क नाही हा पडतो . िव ा या ची चळवळ अनेक वेळा
संकटात ून बाहेर पडते, प रि थतीत ून बाहेर पड याची इ छा असत े िकंवा इतर कारणा ंमुळे
समाजाव र मोठ्या माणावर प रणाम होत असतो आिण यांना या घटनेब ल एकता य
करायची असत े - वातं य चळवळीत सहभागी झालेले िव ाथ नेमके हेच करत असतात . munotes.in
Page 64
सामािजक चळवळ
64 िव ा या ला चळवळीत सामील हो यासाठी िवचारधाराही खूप मह वाची भूिमका बजावत े.
ही िव ा या ला सािह य , ंथालयातील पु तके, सतत ऐकू येणा या चचा , िम ांचे व प
िकंवा सं था मोठ्या माणावर चालवल े या िवचारसरणीत ून ा होते. स या या काळात
एखा ा य या िवचारसरणीवरही सोशल मीिडया या मा यमात ून आिण मोबाइल ,
लॅपटॉपम य े पॉप आउट होणा या ि हिडओ ं या अ गो रदम या मा यमात ून छेडछाड केली
जाऊ शकते. आिट िफिशयल इंटेिलज स बनव याम ुळे िव ा या चा या कारचा जागितक
ि कोन िवकिसत होतो यावरही भाव पडतो .
तिमळनाड ूची भािषक चळवळ , १९६५ :
तािमळनाड ूम ये अनेक वषा पासून िहंदी िव आंदोलन े होत असली तरी, िहंदी आिण
इं जी अिधक ृत भाषा घोिषत करणा या १९६३ या अिधक ृत भाषा काय ाला मोठ्या
सं येने िव ा या नी िवरोध केला ते हा प रि थती बदलली . तािमळनाड ूमधील िवड मुने
कळघम (DMK) या राजक य प ान े िवरोध क नही हा उपाय लागू कर यात आला .
तथािप, त कालीन पंत धान जवाहरलाल नेह यांनी इं जी ही रा भाषा राहील असे
वचन िदले होते. १९६४ म ये नेह ं या मृ यूनंतर, रा या या काँ ेस शासनान े तीन
भाषांचे सू लागू केले, यान े िव ा या ना र यावर आंदोलन कर यास वृ केले.
अशांततेत झाले या दं यामुळे मृतांची सं या ७० वर पोहोचली . नेह ंचे वचन पाळल े
जाईल असे लाल बहादूर शा नी आ ासन िद यान ंतर हे आंदोलन संपु ात आले. भाषेला
िवरोध कर यासाठी िव ाथ आंदोलनात सामील झा याच े येथे पाहायला िमळत े.
नविनमा ण आंदोलन (पुनिन मा ण चळवळ ), १९७४ :
२० िडस बर १९७३ रोजी अहमदाबादमधील अिभया ंि क िव ा या नी वसितग ृहातील
जेवणासाठी २०% शु क वाढीिवरोधात आंदोलन सु केले. ३ जानेवारी १९७४ रोजी
गुजरात िव ापीठात अशाच संपादर यान पोिलस आिण िव ा या म ये तणाव त अशी
अशांतता िदसून आली . त कालीन मु यमं ी िचमणभाई पटेल यांना आंदोलका ंनी
राजीनामा दे याचे आवाहन केले होते. २५ जानेवारी रोजी रा य यापी संप पुकार यात
आला आिण यानंतर पोिलस आिण िनदश कांम ये आणखी एक बाचाबाची झाली. ४४
शहरे क यू खाली ठेव यात आली होती आिण ही अशांतता संपव यासाठी ल कर
अहमदाबादला पाठव यात आले होते. इंिदरा गांधी यां या नेतृ वाखालील क सरकारन े
पटेल यांना राजीनामा दे यास सांिगतल े होते. ा आंदोलनाम ुळे रा य सरकार पद य ुत
झाले होते.
िबहार िव ाथ आंदोलन , १९७४ ( याला जेपी चळवळ देखील हणतात ) :
जय काश नारायण यां या नेतृ वाखालील छा स ंघष सिमतीन े घराणेशाही, िनवडण ूक
सुधारणा , अनुदािनत अ न आिण शै िणक सुधारणा या मुद् ांवर दबाव आणला . हे
शांततापूण िनदश न पटणा िव ापीठात सु झाले आिण िहंदी भाषेचा वापर करणा या उ र
भारतीय रा या ंतील इतर अनेक शै िणक सं थांपय त िव तारल े. जे.पी. चळवळीत भाग
घेतले या काही सु िस युवा ने यांम ये स या िबहारच े मु यमं ी असल ेले िनतीश कुमार,
िबहारच े माजी मु यमं ी लालू साद आिण यूपीचे माजी मु यमं ी मुलायमिस ंह यादव यांचा munotes.in
Page 65
िव ाथ चळवळ
65 समाव ेश होता. समाजवादी त व ान हा जे.पी. चळवळीचा मु य संदेश होता. येथे आपण
मोठ्या माणावर समाजा या सम या ंचे िनरी ण क शकतो आिण िव ाथ चळवळीत ून
पुढे राजकारणी बनलेले िव ाथ नेते कसे घडले हे जाणून घेऊ शकतो .
आणीबाणी १९७५ दर यान िव ा या ची िनदश ने :
भारताती ल िविवध िव ापीठ े आिण शै िणक सं थांमधील िव ाथ आिण कम चा या ंनी
आणीबाणी या गु िनषेधाची योजना आखली . १९७५ म ये आणीबाणी या घोषण े या
वेळी िनषेधा या प ती हणज े प के वाटून िनषेध करणे. यावेळ या िद ली िव ापीठा या
िव ाथ संघटनेचे अ य अ ण जेटली आिण छा स ंघष सिमतीच े नेते जय काश
नारायण हे ३०० ह न अिधक िव ाथ संघटना ं या ने यांसह तु ंगात गेले होते. या
आंदोलनात िव ाथ या सम या ंना त ड देत होते या वेळी यांचा मोठ्या सं येने सहभाग
होता.
आसाममधील आंदोलन (१९७९ -१९८५ ) :
'ऑल-आसाम टुडंट्स युिनयनन े' आसामम य े बेकायद ेशीर थला ंतरा या िवरोधात
िनदश ने सु केली होती, यांनी सुधा रत नाग रक व काय ा या िवरोधात देखील भाग
घेतला होता. १९९१ या मुि सं ामान ंतर बांगलाद ेशातून थला ंत रत हो या या
लाटेनंतर, आसामी अि मता जप यासाठी ही चळवळ झाली. बह सं य आसामी
नाग रका ंचा पािठंबा असल े या िव ा या या नेतृ वाखालील िवरोध संपवून १९८५ म ये
आसाम करारावर वा री कर यात आली . वया या ३५ या वष , िव ाथ नेते फु ल
महंता, जे यावेळी असम गण प रषद ेचे नेते होते, १९८५ म ये मु यमं ी हणून िनयु
झाले.
ईशा य िव ा या ची चळवळ :
ईशा य भारतातील सवा त मजबूत आिण दीघ काळ िटकणा या सामािजक चळवळ प ैक एक
हणज े िव ाथ चळवळ . िव ाथ गट या देशातील सव रा या ंम ये वेगवेग या ती ते या
आिण कालावधी या िव ा या या चळवळ म य े भाग घेतात. ते यां या समाजावर आिण
वांिशक गटांना भािवत करणा या सामा य सम या ंब ल तसेच िव ा या साठी आिण
शै िणक परि थतीसाठी अन य आ हाना ंवर देिखल चचा करतात . िव ाथ संघटना
ईशा य भारतातील ठरािवक वांिशक िकंवा आिदवासी गटांशी संबंिधत असतात . ते िवशेषत:
यां या चळवळ चा यां या शेजार या इतर सामािजक गटांशी सम वय साधतात .
िव ा या या िनदश नांम ये वारंवार एकि त होणार े मु े हणज े शै िणक सं था, जातीय
िकंवा आिदवासी अि मता , थला ंतर, सीमा-संघष , आपाप या े ातील राजक य
वाय ता , ाचार , सामािजक िचंता, पया वरण, िवकास , नाग रक व इ.
सामा य सम या ंकडे ल दे या यित र , िव ाथ संघटना या जमाती िकंवा वांिशक
गटाशी संबंिधत आहेत या िविश मुद् ांवर देखील िव ाथ चळवळी ल क ि त करतात .
िव ा या या आंदोलना ंम ये वारंवार संप, धरणे (िनदश ने) िकंवा रा ता रोको यांचा समाव ेश
होतो. िव ाथ आिण पोिलस यां यातील संघष िकंवा वांिशक िहंसाचाराची कृ ये munotes.in
Page 66
सामािजक चळवळ
66 अधूनमधून िव ा या या आंदोलनाम ुळे होऊ शकतात . 'ऑल-आसाम टुडंट्स
युिनयन या ' (AASU) नेतृ वाखालील सहा वषा चे आसाम आंदोलन (१९७९ -१९८५ ) हे
परक या ं या िवरोधात ईशा य भारतातील दीघ काळ चालल ेले िव ाथ आंदोलन होते.
ईशा य भारतात , याने इतर िव ा या या चळवळ साठी एक मापदंड िनि त केला.
ईशा य ेतील बह सं य िव ाथ संघटना प ीय राजकारणात औपचा रकपण े सहभागी होत
नाहीत . याबाबत ते अराजक य अस याच े ठामपण े सांगतात. राजक य प आिण िव ाथ
चळवळ नीही अनेक संगी एक काम केले आहे. आसाम गण प रषद (एजीपी ) आिण यांचे
नेतृ व हे आसाममधील िव ा या या िनषेधाचे पया वसान होते. इतर रा या ंतील
(खरिबठाई , मोझेस) िव ा या या आंदोलनात ून काही राजक य नेतेही िनमा ण झाले आहेत.
१९९० चे मंडल िवरोधी आंदोलन :
सरकारी नोक या ंम ये इतर मागासवग या ं या सद या ंसाठी २७% आर ण घे या या
िवरोधातील भारत यापी िव ा या ची िनदश ने १९९० म ये सु झाली. मंडल आयोगा या
१९८० या िशफारशी ही. पी. िसंग यां या नेतृ वाखाली पार पड या . िद ली िव ापीठात
िनदश ने सु झा यान े आिण ती वरीत इतर शै िणक सं थांम ये िव ता रत झा यान े
देशाने िहंसक दंगली अनुभव या . अनेक िठकाणी िव ा या नी परी ा बिह क ृत के या. ७
नो ह बर १९९० रोजी भाजपन े यां या जनता दल शासनाचा पािठंबा काढून घेत यान ंतर
िसंग यांनी राजीनामा दे याची घोषणा के यावर िवरोध थांबव यात आला .
२०१६ म ये रोिहत वेमुला यां या मृ यूनंतर सु झाले या इतर अलीकडी ल सामािजक
चळवळीही आहेत. कुलगु ं या िवरोधात जोधपूर िव ापीठात आंदोलन झाले. िव ा या नी
कुलगु ं या राजीना याची मागणी २०१४ म ये केली. (िफ म आिण टेिलि हजन या
िव ा या नी सं थे या मुखाला ते पा नस याच े सांगून काढून टाक याची मागणी २०१५
म ये केली.
येथे, आपण हे ल ात घेऊ शकतो क या सव चळवळी मोठ्या माणावर समाजासार या
कॅ पस या पलीकड े असल े या एखा ा गो ीप े ा यां या वतः या मुद् ांव न े रत
आहेत. २०१६ म येही आर णिवरोधी आंदोलन े झाली.
िव ा या या चळवळीचा सामािजक आधार :
संपूण युरोिपयन इितहासात िव ाथ आंदोलन े वारंवार का होत आहेत हे प
कर यासाठी , सामािजक शा ा ंनी अनेक प ीकरण े िदली आहेत. काह नी
िपढ्यानिपढ ्या संघषा या मह वावर भर िदला आहे. उदाहरणाथ , लुईस युअरचा असा
दावा आहे क आधुिनकता आिण गती या क पना ंनी वाढल े या त ण िपढी या
सद या ंना यां या त ण वयात यां या त ारी मांड याची गरज भासू शकते. काही
िनरी का ंनी लोकां या मोठ्या लोकस ं येवर प रणाम करणा या समाजीकरणा या
सम या ंमुळे व व आिण यि म व िनिम तीबाबत संकट पािहल े आहे. ए रक ए र सन या
मते, बरेच त ण लोक ौढ समाजान े यां यासाठी िनधा रत केले या अट वर ौढ भूिमका
वीकारण े नाका शकतात , िवशेषत: सामािजक उलथापालथी या काळात हे घडू शकते. munotes.in
Page 67
िव ाथ चळवळ
67 केनेथ केिन टन सार या इतरांचा असा िव ास आहे क िव ाथ लोकस ं येची उठावाची
वृ ी पर या तरीही ितभावान नेतृ व कारा ं या उपि थतीम ुळे भािवत होते. Gianni
Statera सार या इतरांनी, वग संघषा या मुद् ावर ल क ि त केले आहे आिण असे
सूिचत केले आहे क ीमंत पा भूमीतील िव ाथ देखील अधूनमधून कारखा यातील
कामगारा ंसोबत आि त अस या या वेदना अनुभवू शकतात .
िव ा या नी कधीकधी वैयि क र या अनुभवले या अ यायािव देिखल आवाज उठवला
आहे. िसंग यां या मते, वतं भारतातील राजकारणातील िव ा या या सहभागाच े तीन
ाथिमक माग हणज े राजक य प ांसोबत काम करणे, कामगार आिण शेतकरी यांचे
संघटन करणे आिण प िवरिहत राजक य ि या आिण नवीन सामािजक चळवळ ना
पािठंबा देणे. या सव देवाणघ ेवाणीम य े, िव ा या नी एक प त हणून ानाची धारणा जपत
चचा आिण युि वादात भाग घेतला. वातं य िमळा यापास ून, िव ाथ गटांनी लोकशाहीच े
संर ण आिण यापक करण कर यासाठी राजक य प आिण इतर संघटना ंसोबत काम
केले आहे. या चळवळीचा ह का ंची पूत ता, समानता हा एकच उ ेश असतो . चळवळीत
अनौपचा रक नेते असल े तरी कालांतराने चळवळीत ूनच औपचा रक नेता िनमा ण होतो.
आजही िव ा या ची चळवळ वाढ याची आिण दीघ काळ िटकून राह याची काही मुख
कारण े हणज े सुिवधांचा अभाव , जा त फ ची रचना, ग रबी, यो य पायाभ ूत सुिवधांचा
अभाव , िव ा या ना िमळणारी संसाधन े नाकारली जाणे इ. अनेकवेळा ही िव ा या ची
चळवळच पुढे येते आिण मोठ्या समाजाला भेडसावणा या सम या उदा. ाचार ,
सं था मक तरावरील िकंवा रा य पातळीवरील गैर कारा ंिव सहभाग घेते.
Altbach या मते, आिशया , आि का आिण लॅिटन अमे रकेतील अनेक नवीन जास ाक
यां या आिथ क आिण राजक य िवकासासाठी िव ा या वर मोठ्या माणावर अवल ंबून
आहेत. यांनी काही देशांतील सरकार े उलथून टाकली आहेत आिण रा वादी संघषा वर
आवाज उठव यात ते मुख घटक आहेत. िव ाथ लोकस ं या जवळजवळ सव
उदयो म ुख देशांम ये तांि क ्या कुशल कामगारा ंचा एक मुख पुरवठा आिण
आधुिनक कर णाचा मुख चालक हणून काम करते. अनेक देशांम ये िव ाथ
लोकस ं येचा एक भाग असा आहे याने िव ाथ चळवळीला राजक य आिण सामािजक
ि याकलापा ंचा प रचय क न िदला आहे. या िव ा या म ये एक िवचारधारा आहे, काम
कर या या काही नवीन प ती आहेत आिण अनेकदा बदल घडवून आण याची एकजुटीची
श देिखल आहे
या यित र , बौि क िव ा या नी सामािजक बदलासाठी मोठ्या चळवळ म य े मह वप ूण
वैचा रक योगदान िदले आहे. तर काही िव ा या नी िनषेधाची तं े तयार केली आहेत
यांचा पुढील िव ाथ िपढ्यां या जीवनाव र तसेच यां या संपूण समुदायावर
कायम व पी प रणाम झाला आहे. िव ाथ हे िवशेष गरजा असल ेले आिण साम य शाली
सं थांशी जोडल ेले सामािजक अिभजात वग आहेत. िव ापीठा ंमधील अनेक सामािजक
चळवळी मा स वादी आिण डा या िवचारा ंचा भाव असल े या िनघा या , याचे एक कारण
असे असू शकते क सािह य हे अ यास माचा एक भाग हणून िशकवल े गेले आहे याम ुळे
ते अिधक वाचल े गेले आहे. िव ा या मधील नेते ते असतात जे बोलक े असतात , खंबीर munotes.in
Page 68
सामािजक चळवळ
68 असतात , आपली मते य कर यास स म असतात आिण भूिमका घे यास स म
असतात आिण ांवर आवाज उठव यास तयार असतात .
सामािजक चळवळी या ीने थान े देखील मह वाची आहेत. अनेक िव ाथ कॅ पसम य े
राहत अस यान े क ीय िव ापीठा ंम ये िव ा या ची अनेक पटीने ि थर चळवळ असत े.
यां याकड े संवाद साध यासाठी मोकळा वेळ आहे, वग खो या ं या पलीकड े पु हा
भेट याची जागा असत े. डे कॉलस या िव - हे असे िव ाथ आहेत जे िव ापीठात
जातात यांना इतर अित र प रप क ि याकलापा ंम ये सामील हो यासाठी फारच कमी
वेळ असतो , िवशेषत: ते जर अ यासही करत असतील आिण कामही करत असतील .
िवशेषत: मुंबईसार या शहरात , िजथे य ना सामािजक चळवळ म य े सामील हो यासाठी
वास करावा लागतो कारण यासाठी अ यासा यित र वेळ आिण मेहनत यावी लागत े.
िद ली ही देशाची राजधानी आहे. राजकारण आिण JNU सार या िव ापीठा ं या
बाबतीतही िद ली हे मुख थान आहे िजथे िविवध रा या ंतील िव ाथ एक येतात आिण
यामुळे संभाषणासाठी , िभ न िवचार ि य ेची देवाणघ ेवाण कर यासाठी ते एक सि य
थान बनले आहे.
तुमची गती तपासा
१. आणीबाणी या काळातील िव ा या या आंदोलनावर चचा करा.
२. वातं यपूव भारतातील िव ा या या चळवळीची यादी करा.
१.५ िव ा या ची चळवळ आिण जागितक करण
जागितक करणासोबत देशा या अथ यव थ ेत बदल झा याम ुळे भारता या िव ाथ
चळवळीसमोरील अडथळ े बदलल े आहेत. िव ाथ आता ब याच वेळा िव ाथ समुदायावर
थेट प रणाम करणा या सम या ंकडे ल देतात, उदा. िश ण आिण नोकरीसाठी उपल ध
संसाधन े, सं था देत असल े या सुिवधा, वाढती िशकवणी , अपुरे चाचणी गुण इ. त ण
िव ा या मधील आणखी एक आकष ण हणज े स याच े राजकारण हणज े त णा ंना संघिटत
कर यासाठी जाती आिण जातीय संल नता वापरण े होय. टेिल ाम , हॉट्सअॅप, युट्युब
ि हडीओज यांसार या तं ाना या वापरान े ते जलदगतीन े साधण े श य झाले आहे.
क पना आिण िवचारसरणी या बोधनात ून, काही त णा ंना यां या सम य े या पलीकड े
असल े या मुद् ांवर गटांम ये सामील हो यात अिधक रस िमळत आहे. तरीही ,
िव ा या या चळवळी सि य आिण काय रत आहेत. 'मा यमा ंची उ ा ंती' हीच आज या
सामािजक चळवळीला सु वाती या िव ाथ चळवळीप े ा वेगळे करते. आजकाल ,
हॉट्सअॅप आिण ु सचा वापर क न , कोण याही गितिवधीब ल मािहती पसरवण े सोपे
झाले आहे. संदेशा या आवा यात , हजारो लोक एक येऊ शकतात . मा सु वाती या
काळात असे दळणवळण कमी होते.
दूरदश न, वृ प े आिण संगणक नेटवक या सवा नी "मा यमा ं या नेतृ वाखालील
जागितक करण " म ये योगदान िदले आहे, याने िव ाथ आिण त ण लोकांसाठी
मािहती या ा ीचा वेग सुधारला आहे आिण यांना िविवध मा यमा ं या संपका त आणल े
गेले आहे. सामािजक चळवळ चा झपाट्याने सार हो यासाठी सोशल मीिडया हा आता munotes.in
Page 69
िव ाथ चळवळ
69 एक मह वाचा घटक आहे आिण या भाषणा ंचे ि हिडओ मोठ्या माणावर शेअर केले
जातात , याम ुळे िव ाथ व े िस होतात . साथी या आजारादर यान , नस रीचा िव ाथ
देखील या सम य ेब ल बोलतो - उदाहरणाथ , साथी या आजारा या काळात शाळेतील
िव ा या ना ऑनलाइन वग वापरताना िकती तास घालवाव े लागतात याची त ार नस रीत
उपि थत असल े या िव ा या ने केली होती आिण यानंतर तेथे तासांची सं या कमी केली
गेली. आज या काळात मोबाईल फोन या आगमनान े - दुग म खेड्यातील िव ाथ यां या
सम या न दवत आहेत - पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव , वगा त िश का ंची अनुपि थती , ब च
नाहीत , वाईट अव थ ेतील वग खो या इ. हे नवीन बदल दश िवते याचा िव ा या वर व
यां या जीवनावर सकारा मक प रणाम होतो. या ार े यांना य हो यासाठी समाज
मा यम े हे एक यासपीठ आहे.
तुमची गती तपासा
१. वसितग ृह फ वाढव याम ुळे झाले या आंदोलनाच े नाव काय? व याची मािहती िलहा .
२. तुम या मते िव ा या या िनषेधाची काही मु य कारण े कोणती ?
१.६ सारांश
वातं यपूव काळातील भारतातील िव ाथ चळवळीचा इितहास समजून घे यापास ून या
करणाची सु वात होते. भिव यातील ने यां या उदयास यासपीठ दे यासाठी
िव ा या या चळवळ चा कसा हातभार आहे हे देखील आपण िशकलो . िव ा या या
चळवळीन े िव ा या या वतः या सम या ंिव तसेच समाजा या मोठ्या सम या ंब ल
आवाज उठवला आहे. तािमळनाड ूमधील भािषक चळवळ ते ईशा य ेतील िव ाथ चळवळ
अशा पूव या काळात देशा या िविवध भागांत झाले या िविवध चळवळ ब लही आपण
जाणून घेतले आिण चचा केली. जागितक करणाबाबतही चचा झाली आिण िव ाथ
चळवळीत होत असल े या बदला ंची चचा झाली. तं ाना या वापराम ुळे याने सं ेषणा या
गतीम य े आिण अगदी सोशल मीिडया या वापरातही मोठा बदल घडवून आणला आहे.
पायाभ ूत सुिवधांचा अभाव , फ वाढ, वसितग ृहाचे , वाहतुक चे या बाब वरही
िव ा या या आंदोलनात सामील हो या या कारणा ंवर तुत करणात चचा कर यात
आली आहे.
भारत जगातील दुस या मांकाचा देश आहे आिण सि य लोकशाहीसह देशातील
िव ा या ची चळवळ यां या सम या मांड यासाठी यां याकड े कसे यासपीठ आहे हे
ितिब ंिबत करते. चळवळीसाठी मो याची िठकाण े कोणती याबाबतही आपण चचा केली;
िव ाथ चळवळी या उदयात िवचारधाराही मह वाची भूिमका बजावतात .
१.७
१. अलीकड या काळात जागितक करण आिण िव ा या ची चळवळ एकमेकांशी कशी
जोडल ेली आहे यावर चचा करा.
२. िव ा या या चळवळी या सामािजक आधारावर एक टीप िलहा.
३. िव ा या या तीन लोकि य चळवळीची मािहती ा . munotes.in
Page 70
सामािजक चळवळ
70 १.८ संदभ
१. Chopra, S. (1978). Political Consciousness of the Student Movement
in India. Social Scientist , 6(10), 53 –68. https: //doi. org/ 10.2307/
3516578
२. Satyajit Singh, (2021) Moral Center or Anti Nationalist? Student
Protest Movements in India, Volume 14, Issue 13,
३. https://egyankosh.ac.in/handle/123456789/78983 , Kharbithai, Moses,
2021.
४. https://duexpress.in/11 -notable -student -protests -in-post-independent -
india/
५. Braz, R. (1973). Student movement, political development and
modernisation in India.
६. Urvashi, S. (2018). Student political movement in India. Ideas,
Peoples and Inclusive Education in India .
७. Altbach, P. G. (2012). Student Politics: Historical Perspective and the
Changing Scene. A Half -Century of Indian Higher Educati on: Essays
by Philip G Altbach , 473.
८. Mazumdar, S. (2019). The post -independence history of student
movements in India and the ongoing protests. Postcolonial
Studies , 22(1), 16 -29.
९. Paul, N., Goswami, N., Nandigama, S., Parameswaran, G., & Afzal -
Khan, F. (20 22). South Asian Feminisms and Youth Activism: Focus
on India and Pakistan. Wagadu: A Journal of Transnational Women's
& Gender Studies , 24(1), 1.
१०. https://www.hindustantimes.com/india -news/a -brief-history -of-
student -protests -in-india/story -zYvk2GeblUVBtzjOzcLA1N.html Dec
18, 2019 02:44 AM IST accessed on 19th Nov 2022.
munotes.in
Page 71
71 ८
आिदवासी चळवळी : (वारली चळवळ )
घटक रचना :
८.० तावना
८.१ संघषा चा इितहास
८.२ डहाण ूचे समुदाय
८.३ जंगले
८.४ फळबागा
८.५ लोक िव पया वरणवादी
८.६ पया वरण मोहीम
८.७ जमीन वापर अिधिनयम
८.८ डहाण ू ािधकरणाची थापना
८.९ पया वरणीय आदेशांना अथ पूण बनवण े
८.१० डहाण ू ािधकरणाची काय मता
८.११ सम या आिण िवरोधाभास
८.१२ शेतीत ब ंिद थ
८.१३ डहाण ूतील श ेती
८.१४ फळबागा ंची अथ यव था धो यात
८.१५ जागितक करणाचा भाव
८.१६ आिदवास चा ह क
८.१७ आिदवासी िवध ेयक आिण याय
८.१८ सारांश
८.१९ संदभ
munotes.in
Page 72
सामािजक चळवळ
72 ८.० तावना
एका पया वरणीय चळवळीन े १९९१ म ये डहाण ूला स ंरि त, पया वरणा या ीन े
संवेदनशील द ेशाचा दजा िमळव ून िदला आिण एका झट यात डहाण ूचे नवउदार
अथ यव थ ेत वेश कर याच े व न उद ् व त झाल े.
पया वरणीय िन:प पातपणाची लढाई आिथ क िवकासा या स ंध शी अप रहाय पणे तडजोड
करते क नाही हा डहाण ू या सम ुदायांना एक दशकाह न अिधक काळापास ून भेडसावत
आहे. याचे कोणत ेही साध े उ र नसल े तरी डहाण ूचे समुदाय िवरोधाभासी वा तवात
जगतात . पया वरणीय चळवळीन े यांना अिनय ंि त औ ोिगक करणा या धो या ंपासून
आ य िदला असला तरीही , आधुिनक अथ यव थ े या अन ेक फाय ा ंना ितब ंिधत क न
पया यी यवहाय वा तव दान कर यात त े असमथ ठरले आहे.
पि म महारा ातील नयनर य स ा ी पव त रांगेत वसल ेले, मुंबई या उ र ेस फ १२५
िकमी अ ंतरावर , डहाण ूचा िनवा ंत द ेश आह े. उ रेला ग ुजरातमधील वापी य ेथील
रासायिनक कॉ रडॉर आिण दि ण ेला पालघर -बोईसर या औ ोिगक े ांम ये सँडिवच
असल ेले डहाण ू या द ेशातील श ेवट या हयात असल े या ीन झोनप ैक एक आह े.
महारा ा या कोकण िवभागातील ठाणे िज ातील १५ तालु यांपैक एक , डहाण ू हा
देशातील फळ े आिण अ नाची जागा हण ून ओळखला जातो .
वारली लोकस ं ये या ६४.८४% लोकस ं ये या ाम ु यान े मोठ्या आिदवासी सम ुदायाच े
िनवास थान आह े (जनगणना २००१ ), डहाण ूम ये मासेमारी आिण श ेती करणारा मोठा
समुदाय आ हे. एकूण १७४ गावे आिण क ेवळ एक नगरपािलका े ासह , उपजीिवक ेचे मु य
साधन हणज े शेती आिण या याशी स ंबंिधत काम े. १९९१ म ये पया वरण आिण वन
मं ालयान े िवशेष पया वरणीय ्या संवेदनशील भाग हण ून घोिषत क ेले या अिधस ूचनेने
डहाण ूला इतर नऊ द ेशांसह रा ीय नकाशावर आणल े. अिधस ूचना औ ोिगक िवकासास
ितबंिधत करत े आिण पया वरणा या ीन े संवेदनशील भागा ंसाठी जिमनी या वापरात
बदल कर यास परवानगी द ेत नाही .
अिधस ूचनेची अ ंमलबजावणी हावी आिण डहाण ू संरि त द ेश राहील याची खा ी
कर यासाठी सव च या यालयान े १९९६ म ये डहाण ू ताल ुका पया वरण स ंर ण
ािधकरण (DTEPA) िनयु केले. या कायद ेशीर यव थ ेमुळे डहाण ूचे पया य बदलल े.
नवउदारवादी अथ यव थ ेत घाईघाईन े डोके वर काढ याची याची अन ेक व न े चकनाच ूर
झाली नाहीत तर डहाण ू या सम ुदायांकडून श ु व आिण ोधापास ून कृत ता आिण
वीकारापय त पर परिवरोधी िति या आ या . तथािप , पारंपा रक िवकासाच े अनेक पया य
बंद के यामुळे, पया वरण चळवळीसमोर िवकासासाठी शा त माग तयार कर याच े आ हान
होते.
या करणाम य े आपण वारली आिदवासी चळवळ वर तपशीलवार चचा क .
munotes.in
Page 73
आिदवासी चळवळी : (वारली चळवळी )
73 ८.१ संघषा चा इितहास
ऐितहािसक ्या आिदवास नी िकमान व ेतन, जिमनीच े ह क आिण वनह का ंसाठी क ेलेला
संघष या द ेशा या चच वर वच व गाजवत होता . कॉ ेड गोदावरी आिण याम प ळ ेकर
यां या माग दश नाने भारतीय क य ुिन ट पाट (मा स वादी) या ब ॅनरखाली अिखल भारतीय
िकसान सभ ेने जिमनी या ह का या म ुद् ावर वार या ंना एक क ेले तो १९४५ ते १९४७
हा काळ उ म कार े न दवला ग ेला आह े. १९७० या दशका या उ राधा त भूमी सेना
आिण क करी स ंघटना यासार या सामािजक चळवळ या उदयाम ुळे नैसिग क संसाधना ंवर
िनयं ण ठ ेव यासाठीचा द ेशाचा स ंघष ही समोर आला या ंनी आिदवास या बाज ूने लढा
उभारला .
यापैक बर ेच संघष जमीन आिण ज ंगला या न ैसिग क संसाधना ंवर व ेश आिण अिधकारा ंवर
क ि त असताना , ते पया वरणीय चचा िव ा या भाष ेत प पण े य क ेले गेले नाही त.
१९८० या दशका या उ राधा त औि णक ऊजा क पा या थापन ेला िवरोध
झा यान ंतर डहाण ूम ये संर ण आिण स ंर णावर ल क ि त करणारी पया वरण मोहीम
उदयास आली . डहाण ू तालुका पया वरण क याण स ंघ (डीटीईड य ूए) ने याचे नेतृ व केले
होते, याम य े मूठभर थािनक फळबाग मालका ंचा समाव ेश होता या ंनी यायालया ं ारे
डहाण ू या पया वरण स ंर णाची मागणी क ेली होती . थम ल पॉवर ला ंट (१९९६ म ये ५००
मेगावॅटचा ला ंट उभार यात आला ) िव या स ंघषा त ते हरले असतानाही या ंनी डहाण ू
अिधस ूचने या अ ंमलबजावणीसाठी काम स ु ठेवले.
"डहाण ू या न ैसिग क साधनस ंप ीच े संर ण करण े आव यक आह े यावर आमचा िव ास
होता. डहाण ू अिधस ूचनेमुळे आ ही आज िवशेष आिथ क े (सेझ) सार या धो या ंपासून
सुरि त आहोत , याम ुळे डहाण ूम ये कोणताही गिल छ उ ोग य ेणार नाही ," असे डहाण ू
तालुका पया वरण क याणच े सं थापक -सद य िकताय ुन तोम सा ंगतात. या पुढे
हणा या, "सु वातीला ज े हा आ ही थािनक पॉवर ला ंट या िवरोधात चार क ेला ते हा
आ हाला िविवध स ं था, यापारी , फळबागा मालक , राजकारणी आिण क तकरी
संघटनेसार या सामािजक चळवळ चा पािठ ंबा होता . तथािप , अिधस ूचना लाग ू झा यान ंतर
आिण करण सव च यायालयात ग ेले, अनेक ताव आिण योजना रखड या िक ंवा
गोठव यात आ या . उदाहरणाथ , सव दगडखाणी ब ंद कर यात आ या .
१९९१ नंतर डहाण ूम ये याप ुढे उ खननाला परवानगी द े यात आली नाही . अशा
कार या िनब धांमुळे आम यािव िवश ेषतः यापारी , यावसाियक िहतस ंबंध आिण
राजक य प ांकडून वैर िनमा ण झाल े आहे.
पया वरणवादाचा एक कार याच े नेतृ व जिमनीव न क ेले जात न हत े याला मया दा
हो या. वषा नुवष , पया वरणीय मोिहम ेने डहाण ूचे िवभाजन केले, असंतु यापारी ,
यावसाियक िहतस ंबंध आिण राजकारणी कायद े र कर यासाठी सव तोपरी य न करत
होते याम ुळे यांचे प न ुकसान झाल े होते. तथािप , डहाण ूम ये बह स ं य असल े या
संसाधना ंवर अवल ंबून असल े या सम ुदायांवर पया वरणीय िनब धांचा भाव सवा साठी
इतका प पण े िदसून येत नाही आिण या ंचा अ यास करण े रंजक अस ेल. munotes.in
Page 74
सामािजक चळवळ
74 ८.२ डहाण ूचे समुदाय
भौगोिलक ्या डहाण ू तालु याच े अनेक भागाम ये िवभाजन करता य ेईल.
१२ िकमी ंद ब ंदरप ी , स ा ी या पव तरांगां या पाय याशी असल े या
समु िकना यापास ून रे वेमागा पय त पसरल ेला सखल द ेश आिण सपाटा ंचा िकनारी प ा .
जंगलप ी (वन प ा ) जो रे वे मागा या प ूव ला आह े हा अ ंदाजे २०-२५ िकमीचा प ा आह े
जो िकना यापासून १५ िकमी अ ंतरावर सम ु िकना याला समा ंतर जातो .
समृ नैसिग क संसाधन े, पाणथळ द ेश, खारफ ुटी आिण नदीच े डे टा असल ेला स ंपूण
िकनारप ीचा प ा एक फायद ेशीर मास ेमारी े बनतो . ३५ िकमी या िकनारप ीसह ,
मासेमारी हा या द ेशाचा एक मह वाचा आिथ क ि याकलाप आह े. ठाणे िज हा ग ॅझेिटयर
(१९८२ ), डहाण ूला महारा ा या िकनारप ीवरील २१ मासेमारी व या आिण सात
मासेमारी क ांसह पाच सवा त मह वा या मास ेमारी क ांपैक एक हण ून ओळखल े जाते.
अिधस ूचनेसोबतच , डहाण ू या िकना या ंचे वग करण को टल र े युलेशन झोन (CRZ)
अिधस ूचना [CRZ I (i)], १९९१ या सवा त कठोर कलमा ंतग त कर यात आल े होते याने
उ च भरती र ेषेपासून ५०० मीटर अ ंतरावर कोण याही िवकासास परवानगी िदली नाही .
यामुळे डहाण ू या िकना या वर स ंर णा मक कवच टाक यात आल े, याम ुळे ते
यावसाियक पय टन आिण जमीन बळकावणा या ं या िमळकतीपास ून वाचल े. खाडीत
वसले या थम ल ला ंट यित र , मासेमारीवर थ ेट प रणाम क शकणार े इतर कोणत ेही
मोठे िवकास काय िकनारप ीवर नाही . गे या दशकभरात अिधस ूचना आिण सीआरझ ेड या
दो ह च े उ ल ंघन करणार े नवीन क प डहाण ू ािधकरणासमोर आण ून सोडवल े गेले
आहेत.
सवा त ल णीय करणा ंपैक एक हणज े १९९७ म ये जागितक महाकाय प ेिननस ुलर अ ँड
ओ रए ंटल (P&O) ारे वाढवण या िकनारी गावात बह -बथ औ ोिगक ब ंदराची थापना .
मोठ्या भूसंपादनाचा समाव ेश आह े. थमच , म छीमार , थािनक श ेतकरी , डीटीईड य ूए
सार या वय ंसेवी सं थांसह पया वरण मोहीम यापक बनली .
तसेच बंदरािवरोधातील आ ंदोलनात का मीरी स ंघटनाही सहभागी झाली आह े. डहाण ू
ािधकरणान े काय कत , समुदाय आिण क ंपनी या ं यासमव ेत अन ेक सुनावणी घ ेतली आिण
१९९८ म ये एक ऐितहािसक आद ेश पा रत क ेला, क पया वरणीय ्या स ंवेदनशील
डहाण ूम ये बंदराची परवानगी िदली जाऊ शकत नाही .
पया वरणीय शा सन, नागरी समाजा या क ृतीसह , मोठ्या उ ोगाची थापना रोख यात
स म होत े याम ुळे िकनारप ी आिण या या सम ुदायांचा नाश झाला असता . तथािप , एका
दशकान ंतर, अनेक मास ेमारी, गावांतील रिहवासी न ैसिग क संसाधना ंपासून दूर राह यासाठी
संघष करत आह ेत. वाढवणजवळील मास ेमारी गाव ध क डहाण ू येथील म छीमार आिण
रिहवासी गण ेश तांडेल सा ंगतात, "बंदर र झा यावर आ हाला िनि तच िदलासा िमळाला
होता, कारण आमची रोजीरोटी न झाली असती आिण िव थािपत झाल े असत े. तथािप , munotes.in
Page 75
आिदवासी चळवळी : (वारली चळवळी )
75 आज त ु ही आम या समाजाकड े पािह यास त े िदसून येईल. आ हाला वतः ला िटकवण े
कठीण होत चालल े आहे आिण बह त ेक त ण िपढी डहाण ू या बाह ेर नोक या िनवडत आह े."
आकड ेवारीव न अस े िदसून येते क १९९६ -९७ म ये मासे पकड याच े माण ११,५०३
टन होत े, ते आता १९,८१९ टन झाल े आहे (िज हा सामािजक आिथ क सव ण, २००६ -
०७, ठाणे), हे दश वते क खरी सम या त णा ं या बदल या आका ं ा अस ू शकत े. यांचा
पारंपा रक यवसाय या ंना उपभोगवादी अथ यव थ ेत व ेश देईल असा िवचार क नका .
अिधस ूचने या िनब धांचा फायदा मास ेमारी सम ुदायाला होत आह े. तथािप , वेगाने बदलणारी
अथ यव था आिण सतत िवकिसत होत अ सले या सम ुदायाम य े शा त आिण
आिथ क ्या यवहाय पया य िनमा ण करण े हे मोठे आ हान आह े.
८.३ जंगले
ठाणे िज ातील १५ तालु यांम ये ( ादेिशक योजना १९९६ -२०१५ ) डहाणू हे ितस या
मांकाचे े (४७,६०६ हे टर) जंगलाखाली आह े. एकूण भौगोिलक े ाम ये वन े ाचे
माण ४५.९१% आहे, याम ुळे तो द ेशाचा म ुख भू-वापर आह े (उपवनस ंर क, डहाण ू
िवभाग या ंनी िदल ेला अ ंदाज). आिदवासी समाजाचा एक मोठा भाग या झोनम य े, दुग म,
जवळजवळ द ुग म, गावांम ये राहतो . ितकाराचा सम ृ इितहास अस ूनही, आिदवासी आज
एकतर अ पभ ूधारक श ेतकरी आह ेत िकंवा फळबागा , वीटभ ्यांवर रोज ंदारीवर काम
करतात िक ंवा बोट वर रोज ५०-८० पये मजुरी िमळवतात आिण हळ ूहळू न होत
असल े या ज ंगलात जग यासाठी स ंघष करतात . अनेकजण कामासाठी वषा तील अन ेक
मिहने जवळपास या िठकाणी थला ंत रत होतात .
संपूण आिदवासी लोकस ं या डहाण ूम ये दा र ्यरेषेखालील आह े हे गृहीत धरल े जाऊ
शकते. BPL कुटुंबांची स ं या ६९% इतक आहे. गे या दोन दशका ंपासून डहाण ू या
आिदवास सोबत काम करणा या सामािजक चळवळीतील क तकरी स ंघटनेचे िशराज
बलसारा पया वरण मोिहम ेतील या ं या भ ूिमकेिवषयी चचा करतात . या हणतात िक
संघटना लोकािभम ुख नसल े या पया वरणवादाला िवरोध करत े, परंतु यांनी पया वरण
मोिहम ेला सु वाती या ट यापास ूनच पािठ ंबा िदला आह े. तथािप , हे ल ात घ ेणे मनोर ंजक
आहे क ग े या दशकात कोण याही मह वप ूण व पात पया वरण मोिहम ेत आिदवास च े
एक ीकरण िक ंवा समाव ेश कर यात आल ेला नाही .
याउलट , पया वरणवा ा ंशी सहमत नसल े या मा स वादी क य ुिन ट प ान े डहाण ूला
िदलेला िवश ेष पया वरण दजा काढून टाक याची मागणी करत आिदवास च े मोच आिण
िनदश ने केली आह ेत. महारा रा या या सद य म रयम ढवळ े सांगतात, "अनेक
उ ोगा ंवर बंदी घालण े हा िवकासाचा समतोल ि कोन नाही आिण पया वरणाची िच ंता
मह वाची असताना , उपेि त समाजासाठी नोक या आिण उपजीिवक ेची िनिम ती िततक च
गंभीर आह े." CPl (M) चे सिचवालय आिण ऑल इ ंिडया ड ेमो ॅिटक व ुमे स अ सोिसएशन ,
CPl(M) या द ेशात सि य असल ेली संघटना आह े.
पया वरण मोिहम ेमुळे आिदवासी समाज मोठ ्या माणात अ भािवत रािहला आह े. िकताय ुन
तम कब ूल करतात क अिधस ूचनेबाबत आिदवास म य े चेतना िनमा ण करण े munotes.in
Page 76
सामािजक चळवळ
76 यां यासाठी अश य होत े, कारण या ंचा बह ता ंश वेळ डहाण ू ािधकरणासमोर िक ंवा िविवध
यायालया ंम ये िवरोध कर यात ग ेला. िविवध गावा ंतील (सोगव े, रायतळी आिण जामश ेत)
आिदवासी समाजाशी झाल े या चच व न अस े िदसून येते क औि णक वीज क ातून
होणार े दूषण ही सम या अस याच े यां यापैक काहीजण मा य करतात , परंतु डहाणू हा
अिधस ूिचत े आह े याची फार कमी लोका ंना मािहती आह े.
डहाण ू अिधस ूचनेचा ज ंगलांवर आिण प रणामी आिदवास ना होणा या संभा य फाय ा ंचे
िनयोजनब म ू यमापन वनिवभागाला करता य ेत नाही . गे या दहा वषा त मोठ ्या माणात
अधोगती झा याची आ याियका न दवतात , जे सूिचत करतात क या अिधस ूचनेमुळे
डहाण ूची कोणतीही अथ पूण पया वरणीय स ुधारणा झाली नाही .
८.४ फळबागा
डहाण ू या िकना या वरील वाल ुकामय माती आिण ट ेकड्यांवरील खडबडीत जमीन , यां या
का या मातीसह म ैदानी द ेशांनी ाथिमक यावसाियक पीक (डहाण ूमधील ६% जमीन
फलो पादनाखाली आह े) आिण सहा यक व ृ ारोपण हण ून िचक ूसह, नारळ आिण आ ंबा
यासाठी फायद ेशीर बागायती अथ यव था िनमा ण केली आह े. िवनाशकारी द ूषणाच े
प रणाम या ं या िपका ंवर होऊ शकत े, बह तेक फळबागा मालका ंनी पया वरण चळवळीला
आिण प रणामी िवकासावरील िनब धांना पािठंबा िदला आह े.
थािनक थम ल पॉवर ला ंट ार े जमीन द ूिषत होणार नाही याची खा ी कर या या
मोिहम ेला ाम ु यान े फळबाग मालका ंनी पािठ ंबा िदला आह े. अलीकड ेच, डहाण ू प रसर
बचाव सिमती िनमा ण झाली आह े.
उ सज नाचा यां या िपका ंवर होणारा प रणाम तथािप , डहाण ूमधील श ेती आिण फळबागा -
मालक सम ुदाय द ेखील वतः या वा तिवकत ेशी झ ुंजतो. १९९० या दशका या
उ राधा पासून िबयाण े न करणा या क टका ं या ह यान ंतर आिण फळबागा ं या
अथ यव थ ेची यवहाय ता कमी झा याम ुळे उ पादनात घट झा याम ुळे, यां या
उदरिनवा हा या ोता ंची पुनप रभािषत करताना या ंची शा ंत जीवनश ैली िटकव ून ठेव याच े
आ हान श ेतक या ंसमोर आह े.
भाकर साव े, एक गतीशील फळबागा मालक , तारपा , घोलवड य ेथील या ं या श ेतावर
ामीण पय टन क चालवतात . ते हणतात , "पया वरण मोिहम ेचे सतत िनरी ण आिण
द तेने हा द ेश औ ोिगक करणा या भावापास ून मोठ ्या माणात स ंरि त आह े याची
खा ी कर यात मह वप ूण भूिमका बजावली आह े. आिण द ूषण तथािप , सतत बदलणा या
अथ यव थ ेतील श ेतकरी या ना यान े, पया वरणाच े र ण करत असताना बागायती आिण
संबंिधत यवहार वाढीव उ प न िमळव ून देऊ शकतील याची खा ी करण े आिण नविनिम ती
करणे ही आमची जबाबदारी आह े."
डहाण ू शेजारी वापीसारख े िवषारी हॉट पॉट (अितस ंवेदनशील जागा ) हो यापास ून वाचल े
असाव े. या यित र , औ ोिगक करणावरील कायद ेशीर िनब धांनी डहाण ू या िविवध
समुदायां या सा ं कृितक ओळख आिण उपजीिवक ेचे संर ण कर यात काही भ ूिमका munotes.in
Page 77
आिदवासी चळवळी : (वारली चळवळी )
77 बजावली असावी . तथािप , पया वरणीय याय आिण समतोल वाढीसाठी , आणखी बर ेच
काही करण े आव यक आह े. ामीण पय टनावर आधा रत समा ंतर अथ यव था िनमा ण
कर याच े य न ह े असे पया य आह ेत या ंचा ता तडीन े शोध घ ेणे आव यक आह े. आिथ क
आिण पया वरणीय ्या यवहाय िवकासाच े पया यी आिण शा त व प दिश त करण े ही
काळाची गरज आह े.
८.५ लोक िव पया वरणवादी
डहाण ूची पया वरणीय लॉबी , याने या द ेशा या पया वरणीय ्या नाज ूक ि थतीला ध का
िदला आह े आिण उ ोगपती , शेतकरी आिण आिदवास सह थािनक सम ुदाय या ं यात ती
ुवीकरण झाल े आहे यात श ंका नाही . सामुदाियक वादिववाद आिण ितब ता स ुिनि त
कर यात अयश वी झाल े या पया वरण चळवळीचा हा प रणाम आह े का?
२२ ऑग ट २००३ हा िदवस डहाण ू तालु या या इित हासात कोरल ेला राहील , वाय य
महारा ातील एक छोटासा द ेश, या िदवशी पया वरणवादी आिण लोक या ं यातील
ुवीकरण अ य ंत नाट ्यमय प तीन े समोर आल े. पया वरण आिण वन म ं ालयान े
पया वरणीय ्या नाज ूक े हण ून डहाण ू या पया वरणीय ि थतीचा आढावा घ े यासाठी
आयोिजत क ेले या जनस ुनावणीत िवकासासाठी सव पया य मोक ेळे क न , आिदवासी ,
म छीमार , शहरी म यमवग , शेतकरी आिण राजक य प ा ं या ितिनध नी पया वरण
संर ण बंद क न या ंचे जीवन उद ् व त क े याचा जोरदार दावा क ेला.
पया वरणवादी आिण या ं या समथ कांना या ंची बाज ू मांड यापास ून रोखत , ितिनध नी
त सिमतीला १९९१ ची डहाण ू अिधस ूचना ताबडतोब काढ ून टाक याची िवन ंती केली
याने याला पया वरण-संवेदनशील भाग हण ून वग क ृत केले होते जेणेक न रोजगार
आिण उपजीिवका िनमा ण करता य ेईल. यांनी को टल र े युलेशन झोन (सीआरझ ेड)
अिधस ूचना िशिथल कर याची िवन ंती क ेली जी डहाण ू या सम ु िकना यावर उ च
भरती या र ेषेपासून ५०० मीटर अ ंतरावर कोण याही िवकासास परवानगी द ेत नाहीत .
पया वरणवा ा ंनी असा दावा केला क संपूण घटना कार िनिहत वाथा नी आयोिजत केला
गेला होता. तरीही साव जिनक स ुनावणीन े दोन दशका ंह न अिधक काळ पसरल े या
पया वरणीय कथ ेतील िवरोधाभास आिण क डी प पण े उघड क ेली, िजथे कायद ेशीर
सं थां ारे एखा ा द ेशात पया वरणीय स ंर ण आणल े गेले.
८.६ पया वरणीय मोहीम
पया वरण मोिहम ेची स ु वात १९८९ म ये डहाण ूम ये ५०० मेगावॅटचा कोळशावर
आधा रत ऊजा क प उभार या या तावाला िवरोध क न म ुंबई या वाढ या
शहरीकरणाम ुळे, शहरा या जवळ असल े या (१२० िकमी) मुळे सु झाली . ामु यान े
आिदवासी आिण क ृषी प ा , काही फळबागा मालक या द ेशावरील स ंभा य ित कूल
प रणामा ंमुळे घाबरल े आिण या ंनी डहाण ू ताल ुका पया वरण क याण स ंघ (DTEWA)
अंतग त औि णक वीज क पा या िवरोधात मोहीम स ु केली. munotes.in
Page 78
सामािजक चळवळ
78 १९९१ म ये मुंबई उ च यायालयात औि णक वीज क पािवरोधातील खटला हरल े
असतानाही या ंनी डहाण ू या स ंर णासाठी य न स ु च ठ ेवले. पया वरण आिण वन
मं ालयान े, पया वरण स ंर ण काय ातील कलमाचा वापर क न , या द ेशातील आिदवासी
सं कृती, सागरी आिण बागायती स ंप ी ओळखली आिण डहाण ूला पया वरणीय ्या
संवेदनशील घोिषत करणारी ऐितहािसक अिधस ूचना पा रत क ेली.
यात हटल े आ ह े क , "क सरकारन े, पया वरणा या ीन े संवेदनशील डहाण ू
तालु या या स ंर णाची गरज ल ात घ ेऊन आिण िवकास उप म पया वरण स ंर ण आिण
संवध ना या त वा ंशी स ुसंगत अस याची खा ी क न , महारा सरकारशी स लामसलत
क न , डहाण ू ताल ुका घोिषत क ेला आह े. िज हा ठाणे (महारा ) हे पया वरणीय ्या
संवेदनशील े हण ून आिण पया वरणावर हािनकारक प रणाम करणा या उ ो गां या
उभारणीवर िनब ध लाद ले.
यावेळी द ेशातील तीन े ांपैक डहाण ू हे केवळ एक े होत े जे पया वरणीय ्या
संवेदनशील घोिषत कर यात आ ले होते, बाक च े दोन ड ेहराडून आिण म ु ड ज ंिजरा होत े.
स या अस े दहा िनय ु झोन आह ेत. अिधस ूचनेम ये िवशेषत: ५०० एकर मया देपय त
उ ोगा ंची उभारणी मया िदत कर यात आली आह े. लाल ेणीला परवानगी न द ेता
पया वरणीय िवचारा ंवर उ ोगा ंचे लाल , नारंगी आिण िहर या ेण म य े वग करण क ेले.
रा य सरकारला सव िहरव े े , फळबागा , आिदवासी े े आिण इतर पया वरणा या ीन े
संवेदनशील े ांचे सीमा ंकन करणारा ाद ेिशक आराखडा तयार कर याच े िनद श देताना
"जमीन वापरात कोणताही बदल क नका " अशी अट घाल यात आली आ हे.
८.७ जमीन वापर अिधस ूचना
"महारा सरकार सव िव मान िहरव े े , फळबागा , आिदवासी े े आिण इतर
पया वरणा या ीन े संवेदनशील े े प पण े सीमा ंिकत कर यासाठी िव मान जमीन
वापरा या प त वर आधा रत ताल ु यासाठी एक मा टर ल ॅन िकंवा ादेिशक आराखडा
तयार कर ेल. िव मान जमीन वापराम य े कोणताही बदल क ेला जाणार नाही . अशा
े ांसाठी परवानगी आह े."
डहाण ू इंड ीज असोिसएशन ही या अिधस ूचनेवर नकारा मक िति या दश िवणारी
पिहली स ंघटना होती ितने यािवरोधात म ुंबई उ च यायालयात यािचका दा खल क ेली
होती. "डहाण ू या िवकासा या म ुद् ावर कोणतीही साव जिनक चचा िकंवा सहभाग न हता .
अनपेि तपण े आ हाला उ ोगा ंवर ब ंदी घाल ून िवश ेष इको -सेि सिट ह झोन घोिषत
कर यात आला , याम ुळे यापारी वगा त िनराशा िनमा ण झाली ," असे डहाण ू इंड ीजच े
खिजनदा र अमर धन ुकर सा ंगतात.
काही राजक य प ा ं या ितिनध सह डहाण ूमधील यापारी आिण यावसाियक
समुदायासाठी ही अिधस ूचना भरभराटी या आध ुिनक अथ यव थ ेत व ेश कर यात
अडथळा ठरली . गे या दशकभरात , डहाण ू या स ंथ गतीन े िवकासासाठी अिधस ूचना आिण
पया वरणीय काय ा ंवर आरोप कर यात या ंनी मह वाची भ ूिमका बजावली आह े. munotes.in
Page 79
आिदवासी चळवळी : (वारली चळवळी )
79 " थािनक यावसाियक आिण राजक य िहतस ंबंधांची िनराशा द ेखील या व त ुि थतीत ून
आली क पया वरणीय िनयमा ंना याप ुढे बायपास करता य ेणार नाही . डहाण ूसाठी परवान या
आिण ि या कायद ेशीर आिण ला ंबलचक बन या . थािनक राजकार या ंना क प आिण
ताव म ंजूर कर याच े वात ं य न हत े," असे केब न सांगतात. (अंकलेसा रया , पया वरण
चळवळीशी स ंबंिधत वक ल आह ेत)
असंतु यावसाियक िहतस ंबंधांसोबत , भारतीय क य ुिन ट पाट (मा स वादी) सार या
राजक य प ा ंनी अिधस ूचने या िव रोधात सि यपण े िनदश ने केली आिण दावा क ेला क
रोजगारा या स ंध या अभावाम ुळे आिदवासी समाजाला ास होईल . मा , उ ोगा ंवर
कोणतीही ब ंदी नस याच े वा तव आह े. अिधस ूचना उ ोगा ं या थापन ेसाठी माग दश क
त वे दान करत े याम य े असे नमूद केले आहे क "केवळ याच उ ोगा ंना परवानगी िदली
जाईल ज े गैर-अपायकारक , गैर-धोकादायक आह ेत आिण द ूषणकारी व पाच े औ ोिगक
सांडपाणी सोडत नाहीत ".
िशवाय , लाल ेणीतील (संवेदनशील ) उ ोगा ं या स ूचक यादीम य े रफायनरीज , िसम ट
लांट्स, पे ोकेिमकल उ ोग , साखर कारखान े इ याद चा समाव ेश आह े, हे ितिब ंिबत
करते क अिधस ूचना या े ाचे संर ण करत े.
औ ोिगक द ूषण आिण िवकास ितब ंिधत करत नाही . पया वरण मोिहम ेचे नेतृ व मूठभर
बागां या मालका ंनी केले होते, िवशेषत: सु वाती या ट यावर , समुदायाकड ून यापक
पािठंबा िमळण े मह वाच े होते. िशवाय , अिधस ूचनेचा च ुक चा अथ काढून टाक यासाठी
साव जिनक चच चे वातावरण तयार क ेले गेले असत े, तर मािहती त ं ान , अ न ि या
आिण इको -टु रझम यासार या अन ेक े ांचा िवकास ख ुला अस याची खा ी समाजाला
िमळाली असती .
८.८ डहाण ू ािध करणाची थापना
ही अिधस ूचना न ैसिग क साधनस ंप ीचा यो य वापर , संवध न आिण िनयोजनब
िवकासा या त व ानावर आधा रत असताना , याची अ ंमलबजावणी करणा या नोकरशाही
आिण स ं थांसाठी िवकासाचा अथ खूप वेगळा होता . अशा अिधस ूचनेत कोणत ेही मू य
िदसल े नाही , कारण जल द आिथ क िवकास आिण औ ोिगक करण हा म ं अस यान े,
१९९१ ते १९९४ या कालावधीत अिधस ूचनेचे उ ल ंघन क न िवकास चाल ू रािहला .
"रा य सरकार आिण डहाण ू या स ंर णाची जबाबदारी असल े या महारा द ूषण िनय ं ण
मंडळासार या स ं था डहाण ू आिण सीआरझ ेड अिधस ूचनेचे उ ल ंघन करत आह ेत हे
िवडंबना मक आह े. यांनी ितब ंिधत उ ोगा ंना आिण सम ु िकना यालगत या इमारत ना
परवानगी िदली . िशवाय , यांनी डहाण ूसाठी ाद ेिशक आराखडा तयार क ेला यान े
शहरीकरण आिण औ ोिगक करणाला चालना िदली , जे अिधस ूचने या िव आह े,” असे
नोशीर इराणी , थािनक बागा ंचे मालक आिण DTEWA चे माजी सिचव सा ंगतात.
पया वरणवादी या उ ल ंघनांमुळे नाख ूष होत े आिण या ंनी १९९४ म ये सव च
यायालयात रट यािचका दाखल क ेली. १९९६ म ये हा खटला स ंपला, याचा प रणाम munotes.in
Page 80
सामािजक चळवळ
80 डहाण ू ताल ुका पया वरण स ंर ण ािधकरण या अध - यािय क ािधकरणाची थापना
कर यात आ ली. (DTEPA) मुंबई उ च यायालयाच े िनवृ मु य यायम ूत , यायम ूत
धमा िधकारी या ं या न ेतृ वाखाली , शहरी िनयोजन , थलीय पया वरणशा , समु शा
आिण पया वरण अिभया ंि क यासार या िविवध े ातील त ा ं या टीमसह .
पया वरणीय ्या नाज ूक द ेशाचा िवकास डहाण ू अिधस ूचना आिण इतर स ंबंिधत कायद े
यां याशी स ुसंगत आह े याची खा ी करण े ही डहाण ू ािधकरणाची भ ूिमका होती .
१९९६ म ये थापन झा यापास ून, ािधकरणान े मोठ्या क पा ंची छाननी क न आिण
यावर िनण य घेऊन, वनीकरणासाठी नािव यप ूण योजना िवकिसत क न , औि णक ऊजा
क ाने उ सज न िनय ंि त क ेले जाईल याची खा ी क न आिण अिनयोिजत आिण
बेकायद ेशीर िवकासाच े काम हाती घ ेऊन डहाण ू या िवकासाला चालना द े यात मह वप ूण
भूिमका बजावली आह े. . " ािधकरणाची थापना झाली ते हा पि म िकनारप ीवर हा
यावहा रक ्या एकम ेव ीन झोन रािहला होता .
पया वरण जतन क ेले नाही तर , भावी िपढ ्यांना ास होईल ," असे डहाण ू ािधकरणाच े
अ य यायम ूत धमा िधकारी सा ंगतात, यांनी गे या दशकात पया वरणीय शासनाचा
आदश ठेवला आ हे. " ािधकरणासमोर अन ेक आ हान े होती आिण याच े ेय या त
सद या ंनी िदल े आहे यांनाच ायला हव े. यांचे वत ं िवचार ज ेणेक न आ ही अन ेक
वाद त बाब या साधक -बाधक गो चा िवचार क शक ू."
िवशेष हणज े, डहाण ू ािधकरणान े अनेक सुनावणी या मा यमात ून जागितक िद गज P&O
िलिमट ेड ार े डहाण ू येथील वाढवण गावात तािवत क ेले या बह -बथ औ ोिगक ब ंदराची
जागा नाकारली . िशवाय , थम ल पॉवर ला ंट ( रलाय स एनज या मालक चा ) थािपत
कर यास भाग पाडल े गेले. डहाण ू ािधकरणान े कंपनीकड े ३०० कोटी पया ंची बँक गॅरंटी
मािगत यान ंतर, लू गॅस िडस फ ुरायझ ेशन ला ंट (FGD), स फर उ सज न कमी
कर यासाठी द ूषण िनय ं ण साधन . एक दशकभर चालल े या मोिहम ेचा कळस , ऑ टोबर
२००७ म ये अखेर युिनट काया ि वत झाल े आिण ािधकरणा या त सद या ंनी नुकतीच
तपासणीसाठी ला ंटला भ ेट िदली .
"आम यासाठी औि णक वीज क ा या द ूषणाम ुळे या ंचे पीक धो यात आह े अशा
फळबागा मालका ंसाठी, ािधकरण , कोण याही राजक य स िशवाय वत ं सं था
अस यान े, वाय पण े काय कर यास स म आह े आिण रलाय ससार या क ंप यांना
जबाबदार धर या त मह वप ूण भूिमका बजावली आह े. ," िवजय हा े, डहाण ू प रसर बचाव
सिमतीच े अ य सा ंगतात, २००४ म ये, जे हा या ंना िचक ू या उ पादनात घट य ेऊ
लागली त े हा बाग मालका ंचा एक स ैल फेडरेशन उदयास आला .
पया वरणीय गटासह , यांनी डहाण ू ािधकरणाकड े FGD थािप त कर यासाठी यािचका
कर यात मह वाची भ ूिमका बजावली जी वन पतीमध ून स फर उ सज न कमी करत े.
ािधकरणा या थापन ेमुळे पया वरण चळवळ मजब ूत झाली , परंतु डहाण ू समाजाच े
आणखी ुवीकरण झाल े. अिधस ूचनेला बायपास करण े सोपे झाले असल े तरी ािधकरणान े
आपली बाज ू मांडली. डहाण ू ािधकरणा या ब ैठक त सरकारी अिधका या ंना पकड यात
आले. िनवडून आल े या ितिनध ना स ं था मा य कर यािशवाय पया य न हता . munotes.in
Page 81
आिदवासी चळवळी : (वारली चळवळी )
81 यामुळे डहाण ू ािधकरण बरखा त कर यासाठी ठोस य न कर यात आल े. ऑग ट
२००३ ची जनस ुनावणी ह े राजकारणी आिण यावसाियक िह तसंबंधां या य ना ंचे
प रणाम होत े याम ुळे डहाण ू या िवकासाच े चािट ग कर यात थािनक लोक ितिनधी स म
अस यान े डहाण ूला डी -नोिटफाइड क ेले जाव े आिण ािधकरण बरखा त कराव े असे
ताव िश म ंडळान े पया वरण आिण वन म ं ालयाक डे नेले. यांचा वतःचा देश
या यित र , २००२ म ये डहाण ू ािधकरण िवसिज त कर याची िवन ंती करणारी यािचका
पया वरण आिण वन म ं ालयान े सव च यायालयात दाखल क ेली होती . तथािप ,
डीटीईड य ूएने कठोर स ंघष केला आिण खटला िज ंकला आिण ािधकरणाच े काम
आणखी मजब ूत केले.
तथािप , डहाण ू या न ैसिग क संसाधना ं या स ंर णाची चौकट म ु य व े काय ा या क ेत
मया िदत राहत े, ती पया वरण काय कत आिण डहाण ू ािधकरणा या सद या ं या
वचनब त ेवर आिण खा ीवर अवल ंबून असत े. जरी ित पध लॉबी डहाण ू ािधकरण
काढून टाक यासाठी आिण अिधस ूचना र कर यासाठी सतत जोर द ेत असताना ,
पया वरणवादी या द ेशातील न ैसिग क संसाधना ं या पायाच े र ण कर याचा य न करीत
आहेत.
८.९ पया वरणीय आद ेश अथ पूण बनिवण े
भारताची ज ंगले, पाणी आिण जमीन स ंरि त आह े याची खा ी कर यासाठी स ंवैधािनक
िस ा त आिण कठोर पया वरणीय कायद े आिण धोरणा ंची मािलका असताना , बह तेक
पया वरणीय काय ा ंचे पालन न कर याची उ च पातळी आह े. िवशेष हणज े, वेळोवेळी
भारता या सव च यायालयान े, जनिहत यािचका ंना उ र द ेताना आिण काहीव ेळा
वतःह न काय वाही क न नोकरशहा ंना पया वरणिवषय क कायद े आिण िनयम लाग ू
कर यास भाग पाडल े आहे जे सरकार अ ंमलात आण यास असमथ आहे.
यामुळे एक कड े सव च यायालयान े वीकारल े या म ू यांमधील िवरोधाभास आिण
दुसरीकड े यावसाियक आिण राजक य िहतस ंबंध याम ुळे समाजात ग ुंतागुंतीची स ंरचना
िनमा ण झाली आह े. महारा ा या पि म िकना या वर वसल ेले डहाण ू हे या िवरोधाभासाच े
एक स ू म जग आह े, िजथे सव च यायालयाचा ह त ेप आिण पया वरणा या र णासाठी
अिधस ूचना आिण ािधकरणा ंची अ ंमलबजावणी याम ुळे संवध नावर वादिववाद आिण
कृतीसाठी एक सज नशील नवीन जागा िनमा ण झाली आ हे. तथािप , या वातावरणात
ित पध लॉबी न ैसिग क संसाधना ं या िविनयोगावर लढा द ेत आह ेत अशा वातावरणात या
ि कोना ंची ितक ृती करता य ेईल का ? हा उरतो .
८.१० डहाण ू ािधकरणाची भावीतता
डहाण ूतील पाल े गावातील म छीमार त ुकाराम माची या ंनी "िव ुत क पात ून सोडल े
जाणार े पाणी इतक े गरम आह े क सागरी जीवनावर प रणाम होत आह े आिण आ हाला
जाळी घालण े कठीण होत आह े" अशी त ार त सद या ंसमोर सादरीकरणात क ेली. munotes.in
Page 82
सामािजक चळवळ
82 डहाण ू ािधकरण या सभ ेला उपि थत वीज क पाच े तांि क ितिनधी आिण महारा
दूषण िनय ं ण मंडळाच े अिधकारी (एमपीसीबी ) या आरोपाला उ र द े यास गडबडल े
आिण या ंनी सा ंिगतल े क , दूषण िनय ं णा या सव उपाययोजना स ु आह ेत. या
ितसादावर असमाधानी , त सद या ंनी सम ुदाय आिण नागरी समाजा या ितिनध या
उपि थतीत ला ंट साइटवरील पा या या आउ टलेटची साइट तपासणी आिण चाचणी
कर याच े आद ेश िदल े. एक तारीख िनि त कर यात आली आिण एमपीसीबीला नम ुने
घे यास सा ंग यात आल े.
पया वरण द ूषणा या म ुद् ांवर बेताल ि कोन हण ून ओळख या जाणा या कॉप र ेश स
आिण सरकारी स ं थांवर एवढ ्या लवकर ट ेबल वळण े दुिम ळ असल े तरी, डहाण ू
तालु या या स ंर णासाठी थापन कर यात आल े या अध - याियक ािधकरणा या
बैठकांम ये गे या दशकात या प रि थतीची वार ंवार प ुनरावृ ी झाली आह े. डहाण ू तालुका
पया वरण स ंर ण ािधकरण (DTEPA) हे १९९६ म ये सव च यायालया या
आदेशा या िनद शानुसार थापन कर यात आल ेले पया वरण मोिहम ेचा कळस होता यान े
डहाण ू या स ंर णासाठी यायालया ंवर मोठ ्या माणात अवल ंबून राहाव े लागल े.
ािधकरण थापन क ेले या अिधस ूचनेत "डहाण ू ताल ु यातील पया वरणीय ्या
संवेदनशील े ाचे र ण कर या साठी आिण प रसरातील द ूषणावर िनय ं ण ठ ेव यासाठी ,
खबरदारीच े त व आिण द ूषक व ेतन त वाचा िवचार क न अ ंमलबजावणी करण े, डहाण ू
अिधस ूचना आिण िकनारी िनयमन े अिधस ूचना लाग ू कर याच े िनद श िदल े आहेत."
िवशेष हणज े, ािधकरणाला िनद श जारी कर यासा ठी पया वरण स ंर ण काय ा या कलम
५ अंतग त अिधकार वापर याची परवानगी िदली .
"काय क या साठी, डहाण ू ािधकरणान े अिधकारी आिण कॉप र ेशन या ं याशी ग ुंत यासाठी
आिण स ंवादासाठी एक नवीन जागा उघडली . लोक यायालया माण े काम करत , डहाण ू
ािधकरण स ंबंिधत सरका री िवभागा ंचे सद य , िनवडून आल ेले लोक ितिनधी , समुदाय
आिण नागरी समाज गटा ंना आप या ब ैठकांना आम ंि त करत े. डहाण ूम ये काम िक ंवा
क प हाती घ े यास इ छ ुक अ सले या कॉप र ेश स आिण एज सी पया वरणा या
उ लंघनाम ुळे पीिडत कोणतीही य िक ंवा सम ुदाय ािध करणाकड े यािचका पाठव ू
शकतात . सव संबंिधतांना सुनावणीसाठी आम ंि त कर यात येते. असे " माया महाजन ,
डहाण ू तालुका पया वरणा या माजी काय क या सांगतात.
महारा रा य सिचवालया या इमारतीत दर चार त े सहा मिह या ंनी सुनावणी घ ेतली जात े
आिण या ता वांना अिधस ूिचत डहाण ू ताल ु यात उ र पि म महारा ातील डहाण ू,
हणून अिधस ूिचत कर यात आल े होते. (१९९१ म ये प य ा वरण आिण वन म ं ालयान े
पया वरणीय ्या संवेदनशील े , औ ोिगक िवका स आिण जमीन वापरावर िनब ध
टाकले).
८.११ सम या आिण िवरोधाभास
ािधकरणा या कामकाजा या पिह या वषा त, १९९७ म ये डहाण ूमधील वाढवण गावात
बह -दथ औ ोिगक ब ंदराची थापना ही ािधकरणान े दखल घ ेतलेली एक सम या आह े. munotes.in
Page 83
आिदवासी चळवळी : (वारली चळवळी )
83 सुनावणीची एक मािलका आयोिजत कर यात आली होती , िजथे लोक स ंघटना , पया वरण
गट आिण आ ंतररा ीय िशिप ंग कंपनी प ेिननस ुलर अ ँड ओ रए ंटल (P&O) कंपनी या
ितिनध नी या ंची बाज ू ािधकरणासमोर मा ंडली. दो ही बाज ूंनी वै ािनक , आिथ क आिण
समाजशा ीय अ यास मा ंड यात आला .
अखेरीस, िनिहत िहतस ंबंधां या दबावाला न ज ुमानता , डहाण ू ािधकरणान े डहाण ूतील
बंदराची थापना नाकारली , कारण हा अिधस ूचनेनुसार परवानगी नसल ेला उ ोग मानला
जाऊ शकतो . अ य , यायम ूत धमा िधकारी , जे गांधीवादी आह ेत, ते हणतात क
" यां यासाठी आिण या ं या ािधकरणासाठी दबाव काम करत नाही ". भ कम न ेतृ व
आिण िविवध े ातील त ा ं या टीम या उपि थतीम ुळे, ािधकरण िविवध िवकास
चचा िव ाम ये गुंतले आहे, जे पया वरणीय शासनासाठी एक मॉड ेल बनल े आहे. नैसिग क
साधनस ंप ीवरील िनय ं णा या राजकारणाची जाणीव असल ेले डहाण ू ािधकरण
सामािजक आिण पया वरणीय याया या त वा ंवर अिवचलपण े उभे रािहल े आहे. तथािप ,
ािधकरणान े िदलेले आदेश आिण िनद शांना अिधकारी आिण क ंप यांकडून जोरदार िवरोध
होत आह े.
वाढवण गाव य ेथील ब ंदरा या बाबतीत हा आद ेश कायम ठ ेव यात आला . "अनेक
करणा ंम ये, तथािप , केब न अंकलेसा रया हणतात , (पया वरण गटा या वतीन े वक ल ज े
ािधकरणा या बह त ेक सुनावणीसाठी हजर आह ेत) "डहाण ू ािधकरणाला पया वरण
संर ण काय ा या कलम ५ अंतग त िनद श जारी कर याच े अिधकार आह ेत, या िनद शांची
अंमलबजावणी होत आह े याची खा ी कर याच े कोणत ेही अिधकार नाहीत ." हा िवरोधाभास
रलाय स एनज या मालक या थम ल पॉवर ला ंटमधून स फर उ सज न कमी
कर यासाठी ल ू गॅस डी स फ ुरायझेशन य ुिनट (FGD) दूषण िनय ं ण य ं ा या थापन ेत
िदसून आला . पया वरण आिण वन म ं ालयान े कंपनीला FGD थापन कर या या अटीवर
मंजुरी िदली असताना , कंपनीने पुढे जाऊन १९९४ म ये औि णक ऊजा क पा ची
थापना क ेली.
डहाण ू ािधकरणान े थािनक पया वरण गटा ं या यािचक ेवर, मे १९९९ म ये एक आद ेश
पा रत क ेला क FGD लांट सहा मिह या ं या आत थािपत करण े आव यक आह े.
२००३ म ये, कंपनीने अ ाप पालन क ेले नाही आिण ािधकरणान े दुसरा आद ेश पा रत
केला. अखेरीस मा च २००५ म ये, डहाण ू ािधकरणाकड े दीघ काळ स ुनावणी आिण
वै ािनक अहवाल सादर क े यानंतर, कंपनीला हा ला ंट थािपत कर यासाठी आपली
वचनब ता दिश त कर यासाठी ३०० कोटी पया ंची बँक गॅरंटी दे याचे िनद श दे यात
आले.
तरीही FGD थापन कर याबाबत िनिव वाद, कंपनीने ािधकरणा या आद ेशािव म ुंबई
उ च यायालयात अपील क ेले. तथािप त े केस हरल े आिण या ंना १०० कोटी पया ंची
बँक गॅरंटी ावी लागली आिण ऑ टोबर २००७ पय त ला ंट उभारावा लागला .
" रलाय ससार या कॉप र ेशनला कामावर आणण े हा एक ऐितहािसक िवजय आह े. तथािप ,
लोकांसाठी ही ए क अ य ंत कठीण मोहीम होती . डहाण ू रलाय सन े सादर क ेले या munotes.in
Page 84
सामािजक चळवळ
84 वै ािनक ड ेटा आिण मािहती या िढगा याचा उलगडा करणा या ािधकरणा या त
सद या ं या पािठ ं यािशवाय , केस गमावली असती ," असे अंकलेसा रया प ुढे सांगतात.
सव च यायालयान े िनयु केले या ािधकरणासह घोिषत स ंरि त े अस ूनही,
ामु यान े कृषी धान द ेशातील लोका ं या जीवनमानावर थ ेट प रणाम करणा या
पया वरणीय द ूषणािव या स ंघषा ला एक दशक लागल े. इतर अन ेक करणा ंम ये,
डहाण ू ािधकरणान े मह वप ूण आद ेश िदल े असताना , थािनक अिधका या ंना या ंची
अंमलबजावणी करण े हे एक कठीण काम आह े. पया वरणीय जाणीव ेचा अभाव आिण
आ हाना मक ाउ ंड वा तिवकता याम ुळे अनेकदा ग ैर-अनुपालन झाल े आहे.
डहाण ू शहरातील घनकचरा यव थापनाचा ह े याच े उ कृ उदाहरण आह े. डहाण ू
नगरप रष द (डीएमसी ) गे या दशकापास ून डि प ंग ाऊ ंडचा सोडव ू शकली नाही .
डहाण ू शहरातील घनकच यावर ि या कर यासाठी आिण याची िव ह ेवाट लाव यासाठी
कायम व पी जागा शोध यात अ म , व छता अिधकारी अप रहाय पणे डहाण ू
ािधकरणा या य ेक बैठक त साइटच े अिधक चा ंगले िवलगीकरण आिण अ ंितमीकरण
कर याच े आ ासन द ेतात. २७ फे ुवारी २००९ रोजी झाल े या ािधकरणा या श ेवट या
बैठक त , त सद य डॉ . असोल ेकर या ंनी, िवशेषत: पया वरणीय ्या नाज ूक झोनम य े
घनकचरा ि य ेसाठी लाग ू असल े या काय ा ंचे पालन न क े याब ल डीएमसीला
फटकारल े. डहाण ू हे िझरो -वे ट झोन असल े पािहज े, याम य े िवलगीकरण आिण
िव हेवाट लाव याची सोय आह े. यायम ूत धमा िधकारी या ंनी डीएमसी या म ु य काय कारी
अिधका या ंवर खटला भर याची धमक ही िदली , कारण या म ुद् ावर िकती वष चचा होत
आहे.
नेहमी माण े कामकाजात , डहाण ू नगरप रषद ेसह व छता अिधकारी ब ैठक ला उपि थत
होते, असे उ र िदल े क िवलगीकरणाच े य न चाल ू आह ेत आिण घनकचरा
यव थापनासाठी काही इतर िठकाण े कायम व पी िठकाण े हण ून िनवड यात आली
आहेत. तथािप , तेथे कचरा टाक यासाठी थािनक सम ुदायांकडून िवरोध कर यात आला
आिण त े जागा िनि त क शकतील क नाही याब ल या ंना खा ी न हती . अिधका या ंची
उदासीनता आिण बा ंिधलक चा अभाव याव न प होत े क डीएमसीम य े िनमा ण होणारा
एकूण कचरा हा अ य प ११ टन आह े, यापैक ७ टन हा जैव िवघटनशील कचरा आहे,
याम ुळे डहाण ूसार या लहान शहरी भागासाठी या कच यावर यश वीपण े उपचार करा णे
श य झाल े आहे..
अशा कार े, डहाण ू ािधकरण िविवध पया वरणीय सम या ंवर स ुनावणी घ ेते आिण िनण य
घेते तरीही , थािनक स ं था आिण िनवड ून आल ेले ितिनधी या ं या द ेशातील िनण य
घे यावरील िनय ं ण गमाव ून बस याचा तस ेच ािधकरणास उ रदायी अस याब ल
नाराजी य करतात .
डीएमसी या म ु य काय कारी अिधकारी ि य ंका केसरकर सा ंगतात क , महानगरपािलका
े ाचा बह िति त िवकास आराखडा म ंजूर कर यासाठी डहाण ू ािधकरण वाट पाहत
अस या ने शहरातील अन ेक क पा ंना मंजुरी देता येत नाही . munotes.in
Page 85
आिदवासी चळवळी : (वारली चळवळी )
85 अनेक वषा पासून ािधकरणा या द ेखरेखीखाली नगररचना िवभागाकड ून आराखडा तयार
केला जात आह े कारण अन ेकदा सव पया वरणीय िनब धांचे पालन कर यात अपयश आल े
आहे.
डहाण ूचे पया वरणीय स ंर ण स ुिनि त कर यासाठी डहाण ू ािधकरणाच े नेतृ व आिण
दूर ी मह वाची आह े. तथािप , जोपय त संरि त े ात राहणार े तसेच िनवड ून आल ेले
लोक ितिनधी आिण अिधकारी या दोघा ंचाही जनाद ेश पूण पणे मा य होत नाही तोपय त
सामािजक आिण पया वरणीय ्या अथ पूण िवकास होऊ शकत नाही .
८.१२ शेतीत ब ंधी थ
आजचा श ेतकरी आिण ५० वषा पूव चा श ेतकरी यातील म ु य फरक हा आह े क , आज या
शेतक याकड े मोबाईल फोन आह े, असे फलो पादन स ंशोधन स ं थे या म ुख शा ान े
कृषी े ातील ानाचा सार या िवषयावरील चचा स ात सा ंिगतल े. हे पक आज या
प रि थतीची अितशयो अस ू शकत े, परंतु वा तव ह े आहे क भारता या भरभराटी या
कथेत कृषी े माग े रािहल े आहे.
सुमारे ६०% लोकस ं येला रोजगार अस ूनही २००७ -८ म ये २.७% या म ंद गतीन े वाढ
झाली, सेवा आिण उ ोग या दो ही े ातील ११% वाढी या त ुलनेत. इतर े ांतील
उ प नाप े ा क ृषी उ प न कमी आिण म ंद गतीन े वाढत आह े. याची कारण े
जागितक करणा या ितक ूल प रणामापास ून ते कज आिण थ ेट बाजारप ेठेपय त अप ुरा
वेश, खराब पायाभ ूत सुिवधा आिण कापणीन ंतर या स ुिवधा आिण त ं ानाचा अभाव
अशी आह ेत. गंमत हण जे, अगदी अलीकड या काळापय त, आिथ क मंदी या आधी ,
भरभराटी या रअल इ ट ेट माक टने अनेक द ेशांम ये जिमनी या िकमती कमी क े या
हो या , याम ुळे शेती कर याऐवजी जमीन िवकण े अिधक फायद ेशीर होत े. पया वरणीय
वा तव जस े क हवामान बदल आिण औ ोिगक द ूषणाचा प रणाम श ेतक या ं या
अडचणीत भर घालतो . महारा आिण ग ुजरात या सीम ेवर असल े या म ुंबईपास ून १२०
िकमी अ ंतरावर असल े या डहाण ू ताल ु यातील श ेतकरी समाज दररोज या वा तवा ंशी
सामना करत आह े.
८.१३ डहाण ूतील शेती
डहाण ूमधील एक ूण १००,००० हे टर भौगोिलक े ापैक , अंदाजे अधा (४५%) शेती
आिण फलो पादनाखाली आह े, याम ुळे या द ेशातील उपजीिवक ेचा म ुख ोत आह े. हा
ामु यान े आिदवासी प ा आह े हे ल ात घ ेता, तांदूळ हे १९,००० हे टर जिमनीवर
घेतले जाणार े ाथिमक पीक आह े, तर कडधा य े, बाजरी आिण भा या ंचा वाटा कमी आह े.
ही मु य व े पावसावर अवल ंबून असल ेली शेती आह े.
तथािप , डहाण ूचा द ेश िचक ू (सपोटा ) फळां या यावसाियक लागवडीसाठी आिण मोठ ्या
माणात उ पादनासाठी िस झाला आह े. १८९८ म ये, १०० वषा पूव , जे हा
महारा ात िचक ूची पिहली यावसाियक लागवड डहाण ू ताल ु यातील घोलवड भागात
झाली. यां या उबदार आिण दमट हवामानासह आिण सम ृ का या काप ूस मातीसह munotes.in
Page 86
सामािजक चळवळ
86 िकनारप ी या म ैदानांनी एक फायद ेशीर आिण दोलायमान बागायती अथ यव था िनमा ण
केली आह े, याच े उ पादन वािष क अंदाजे ४००-५०० टन होत े.
स या , िचकूखालील एक ूण जमीन ४.१२६ हे टर अस ून, डहाण ूमधील क ेवळ ६% जमीन
आहे, यामुळे डहाण ूमधील सम ुदायांसाठी श ेतात य श ेतमजुरी तस ेच यापार , पॅकेिजंग
आिण वाहत ूक या दो ही बाबतीत रोजगार िनमा ण झाला आह े. सपोटा यित र ,
प रसरातील इतर लागवड म य े नारळ , आंबा आिण िलची या ंचा समाव ेश होतो. मा , गे या
काही वषा त अथ यव थ ेला अन ेक सम या ंचा सामना करावा लागला आह े.
८.१४ फळबागा ंची अथ यव था धो यात
"१९९० या दशका या उ राधा पय त, आमच े जीवन आरामदायी होत े. िचकू हे एक तगड े
पीक अस यान े याला क टकनाशक े आिण खता ं या मोठ ्या डोसची गरज भासत न हती .
सुमारे वष भरा या फळा ंमुळे ते अितशय यवहाय उ च उ प नाच े पीक बनल े होते. परंतु
हळूहळू घट झाली . २००५ पय त या कालावधीतील उ पादन , िवशेषत: जु या फळबागा ंचे
उ पादन , क टका ंचे आ मण आिण िकमतीत झाल ेली घसरण याम ुळे आम यासाठी श ेती
करणे आ हाना मक बनल े आहे," संजय अिधया , दुस या िपढीच े शेतकरी सा ंगतात.
थािनक क ृषी िव ान क ाचे सेवािनव ृ मु य शा ा यापक मोहन बारी या ंनी या ं या
संशोधन अहवाल 'ठाणे आिण नवसारी िज ा ं या िकनारी भागा ंम ये िचकू या फळा ं या
उ पादनातील घ ट, २००३ ' म ये केले या स ंशोधनात अस े आढळ ून आल े आहे क िचक ूचे
उ पादन १९९९ पय त वाढल े आहे. यानंतर वातावरणातील तापमानातील बदल , क या
बोअरचा ाद ुभा व आिण पा याचा ताण अशा िविवध कारणा ंमुळे या द ेशांम ये घट होऊ
लागली .
याच अहवालातील आकड ेवारीन ुसार, िचकूचे उ पादन १९९७ -९८ मधील अ ंदाजे ४००
टनां या उ चा ंकाव न २००१ -०२ म ये ५० टनांवर घसरल े. थािनक यापारी या
आकड ेवारीची पडताळणी करतात , असे सांगतात क क लोड १९९५ म ये सुमारे ७०
व न २० पय त खाली आल े आहेत.
२००३ म ये क भरल े. तथािप , शेतकरी असा आरोप कर तात क २००० या
सु वाती या काळात या ंना या घसरणीचा सामना करावा लागला होता त े थािनक
औि णक वीज क ातून उ सज नामुळे होते. डहाण ू या फळबागा ंमधून सपोटा या उ प नात
घट, २००४ म ये झाले या एका स ंशोधनाचा अ यास .
तालुका: सलीम अली स टर फॉर ऑिन थोलॉजी अ ँड नॅचरल िह ी ार े 'एक पया वरणीय
तपासणी 'ने असा िन कष काढला आह े क "घटतेचे व प पया वरणीय द ूषण, िवशेषत:
वातावरणातील द ूषण आिण प रणामी पया वरणीय प रणामा ंशी एक कारक स ंबंध दश वते.
डहाण ू औि णक ऊजा क प हा या द ूषणाचा बह धा एकमेव ोत आहे. आिण हण ूनच
औि णक ऊजा क ाम य े िवशेषत: SO2 आिण राख ेचे उ सज न कमी कर यासाठी द ूषण
िनयं णाच े अिधक कडक उपाय पया वरणीय आरो यासाठी आिण डहाण ू या फळबागा ,
शेतजिमनी आिण इतर पार ंपा रक उपजीिवक े या आधारा ं या दीघ कालीन िटकावासाठी
अ याव य क आह ेत." munotes.in
Page 87
आिदवासी चळवळी : (वारली चळवळी )
87 ८.१५ जागितक करणाचा भाव
कृषी-पया वरणीय आ हाना ंसोबतच , शेतक या ंना नवीन अथ यव थ ेतील आ हाना ंचा सामना
करावा लागतो . याच काळात , जागितक करणाम ुळे कृषी बाजारप ेठा खु या झा या , िविवध
फळे आिण भा या ंना भारतात व ेश कर यास परवानगी िमळाली . थािनक बागा ंचे मालक
हेमंत बाब ू सांगतात, " ाहका ंना वष भर िविवध कारच े आंतररा ीय आिण भारतीय फळ
उपल ध अस यान े, सामा य माणसाच े फळ िचकू, आता ऑ ेिलयातील सफरच ंद आिण
यूझीलंड या िकवीशी पधा करत े." "अनेकदा आ ही आमच े उ पादन २-३ पये िकलो या
कमी िकमतीत िवक यात अडकतो . आम यासमोरील मह वाच े आ हान हणज े थेट
बाजारप ेठेत व ेश करण े, नािव यप ूण फळ ि या स ु करण े आिण सवा त मह वाच े हणज े
काट लवरील आमच े अवल ंिब व द ूर करण े हे आहे."
डहाण ू येथील क ृषी िव ान क ाचे मुख जी . को ह े सहमत आहेत क , या पध या
काळात म ू यवध नाची िनता ंत गरज आह े. KVK ने यां या ार े िलिहल े या अहवालात
िनज िलत िचक ूचे तुकडे आिण िचक ू पावडर , थेट िकरकोळ िव आिण प ुढील माग हणून
चांगले पॅकेिजंग यासार या उ पादना ं या िवकासाची गरज प पण े मांडली आह े.
८.१६ आिदवास चा ह क
डहाण ू या िवश ेष पया वरणीय ि थतीम ुळे ग रबीन े ासल े या वारली आिदवास म य े फारसा
फरक पडला नाही , ते िपढ्यानिपढ ्या लागवड क ेले या ज ंगले आिण जिमनीपास ून दूर गेले.
दुसरीकड े २००६ चे आिदवासी िवध ेयक, यांना ज ंगलातील या ंचा ह काचा वाटा
दे यासाठी ख ूप पुढे आह े. डहाण ू या रायताली गावच े शंकर, शेतातील धा य पळव ून
नेणा या उ ंदराची लोकि य वारली लोककथा प ु हा सा ंगतात यास'द रॅट्स राईट ' असे
हणतात . ते प करतात क उ ंदीर हा मानवा ंना शेती सु कर यासाठी िबयाण े दान
करणारा सवा त ाचीन ा णी होता . अशा कार े जे हा त े यां या भाता या िपकाचा श डा
खाताना पाहतात त े हा आिदवासी उ ंदराला चोर हणत नाहीत , तर याचा यो य वाटा
उचलला आह े असे हणतात . वार या ं या जीवनात उ ंदराला याची भ ूिमका आिण जागा
अप रहाय पणे सापडत े.
लांडगे आिण म ुं या, ससे आिण वाघ या ं या इतर अन ेक कथा वारली , उ र-पि म महारा
आिण दि ण ग ुजरातमधील आिदवासी लोका ं या सम ृ सा ं कृितक पया वरण आिण
नैितकता कट करतात . अंदाजे अधा दशल (१९९१ ची जनगणना ), बह सं य वारली
महारा ातील ठाण े िज ात नयनर य स ा ी या पव तराज या सीम ेवर पसरल े या
छोट्या ख ेड्यांम ये राहतात . यां या जागितक ि कोनात ून एक सखोल पया वरणीय
चेतना िदस ून येते, याम य े मानव आिण िनसग एका नात ेसंबंधात जोडल ेले आह ेत जे
िमथक आिण वा तवात साजर े केले जातात .
लोककथा ंम ये दडपशाही , ूरता आिण इ ं जांनी या ं या ज ंगलातील मात ृभूमी ता यात
घेत या या िवरोधात आिण पारशी आिण मारवाडी जमीनदार आिण सावकारा ं या जिमनी
गमाव याचा इितहास द ेखील न दवला आह े. एका पारशी जमीनदारान े शेवटी वार या ंकडून,
अगदी या या बायकोकड ून सव काही कस े िहसकाव ून घेतले याची एक िजभ ेवरची गो munotes.in
Page 88
सामािजक चळवळ
88 सांगते! महारा ातील डहाण ू तालु यात (सामािजक आिथ क गोषवारा , २००६ -०७, ठाणे
िज हा ) एकूण ३,३१,८२९ लोकस ं येपैक ६४.८४% आिदवासी आह ेत, जे ामु यान े
वारली जमातीच े आहेत. डहाण ूमधील १७४ गावांम ये ि व ख ुरलेले वारली आज उप ेि त
समुदाय आह ेत.
ि टीश राजवटीत ज ंगले आिण या ंची मात ृभूमी ूरपणे बाहेर काढली ग ेली, वातं याने या
समुदायांसाठी कठोर वा तव बदलल े नाही . बह तांश वनजिमनी सरकारन े ता यात
घेत यान े, आिदवास नी या ंचा अिधवास आिण स ं कृती गमावली आिण अ न , इंधन,
औषध आिण अन ेक बाबतीत श ेतीसाठी ज ंगलांवर अवल ंबून असताना या ंनी थाियक
आिण उदरिनवा हासाठी श ेती केली. काही जण श ेतात, वीटभ ीवर आिण बोट वर रोज ंदारी
करणार े मजूर बनल े. वन यव थापन यव थ ेतील बदला ंचा या ं या सामािजक आिण
सां कृितक जीवनावर िवपरीत प रणाम झाला . सा रत ेची िन न पा तळी, कुपोषण, ग रबी
आिण व ंिचतता ही एक ेकाळी अिभमाना पद आिण श ूर वारली समाजाची वा तिवकता
आहे.
आिदवास च े आध ुिनक करण आिण म ु य वाहात समािव कर याचा वात ं यो र
िवकास अज डा अध वट आिण ख ंिडत झाला आह े, याम ुळे वारली ओळख आिण च ेतनेवर
िवपरीत प रणाम झा ला आह े. जंगलात व ेश, जिमनीवरील ह क आिण िकमान व ेतन हे एक
गंभीर स ंघष बनल े याभोवती वारली ग ेली अन ेक दशक े झगडत आह ेत. १९९१ पासून
डहाण ू हा पया वरण ्या संरि त द ेश अस यान े आिण आिदवासी िवध ेयक [अनुसूिचत
जमाती (वन ह का ंची मा यता ) िवधेयक, २००६ ] मंजूर झा याम ुळे, हे कायद े आिण
अिधस ूचना भावी आह ेत का याच े िव ेषण करण े मह वाच े आहे.
८.१७ आिदवासी िवध ेयक आिण याय
डहाण ूमधील सम ुदायांसाठी, नुकतेच आिदवासी िवध ेयक म ंजूर झाले याने यांचे ह क
मा य क ेले आहेत, ते वसाहतवादी आिण आध ुिनक रा या या हात ून या ं यावर झाल े या
ऐितहािसक अ यायाला माग े टाक यासाठी एक पाऊल होत े. आिदवासी िवध ेयकासाठी
सि यपण े चार करणा या आिण डहाण ूम ये या या अ ंमलबजावणीत सहभागी असल े या
तळागाळातील चळवळीतील क तकरी स ंघटनेचे ायन लोबो या ंचे मत आह े क , "हे
िवधेयक २०० वषा पासून सु असल े या स ंघषा चा कळस आह े". ते पुढे हणतात ,
"आम यासाठी ह े जंगलां या लोकशाहीकरणा या आिण ज ंगलावर िनय ं ण ठ ेवणारी आिण
आिदवास वर अ याचार करणारी वन नोकरशाही स ंपव या या िदश ेने एक पाऊल प ुढे आहे.
आ हाला खा ी आह े क ह े िवधेयक ज ंगलातील वा त य ब दलू शकेल. आिण लोकांना
जंगलावर िनय ं ण ठेव यासाठी श दान करेल."
डहाण ूमधील वनिवभागान े िदले या अ ंदाजान ुसार, स या वन भ ूखंड िनयिमत कर यासाठी
सुमारे ५,५०० वैयि क दाव े आहेत. िदघे, उप वनस ंर क, डहाण ू, यांनी या िवध ेयकावर
संिम िति या य क े या आह ेत आिण याची अ ंमलबजावणी पाह यास त े नाख ूष
आहेत, ते कबूल करतात क बह त ेक दाव े हे अगदी लहान आकारा या जिमनीच े आहेत, जे
अनेक दशका ंपूव सम ुदायांना दे यात आल े होते आिण आजपय त िनयिमत क ेले गेले munotes.in
Page 89
आिदवासी चळवळी : (वारली चळवळी )
89 नाहीत . सवा त मह वाच े हणज े बह तेक दाव े काही ग ुंठे जिमनीप े ा जा त नसतात , हे िबल
दलाल आिण भ ूमािफया ं ारे जमीन बळकाव याइतपत अस ेल अशा चारा या िव आह े.
या भूखंडांचे िनयिमतीकरण आिण अख ेरीस आिदवास ना स ुपूद करण े हा समाजाचा मोठा
िवजय ठर ेल आिण क ुटुंबांचे जीवनमान उ ंचावेल. तथािप , काय ातील सवा त शि शाली
कलम े या या ज ंगलांचे यव थापन , संर ण आिण स ंवध न कर या या सम ुदाया या
अिधकारा ंशी स ंबंिधत आह ेत. रा य सरकार आिण वन नोकरशाही या िवध ेयका या या
पैलूंकडे दुल करत असताना , या स ंसाधनावर िनय ं ण ठ ेव याची सम ुदायाची तयारी
देखील कमी िदसत े. आिदवासी िवधेयकाम ुळे स ेची समीकरण े ल णीयरी या
बदल यासाठी आिण आिदवास ना ज ंगलांचे िनयं ण द े यासाठी , समुदायांनी एक य ेणे
आव यक आह े आिण साम ूिहक मालक या स ंसाधनाच े संर ण आिण स ंर ण कर यासाठी
काय करण े आव यक आह े.
िन कष :
डहाण ूमधील पया वरणिवषयक का य ांनी, वार या ंना या ं या आिदवासी आचारस ंिहता
आिण ओळख िटकव ून ठेव याची काही भ ूिमका बजावली असली तरी , आिदवासी िवध ेयक
यांना जंगलातील या ंचा ह काचा वाटा द े यास अिधक प ुढे जाईल . तथािप , वार या ंना
समाजात या ंचे यो य थान द े यासाठी अज ून बर ेच काही करा वे लागेल. दर यान या
काळात वार या ंचा संघष सु च आह े.
८.१८ सारांश
डहाण ू शेजारी वापीसारख े िवषारी हॉट पॉट हो यापास ून वाचल े आहेत. या यित र ,
औ ोिगक करणावरील कायद ेशीर िनब धांनी डहाण ू या िविवध सम ुदायां या सा ं कृितक
ओळख आिण उपजीिवक ेचे संर ण कर या त काही भ ूिमका बजावली असावी . तथािप ,
पया वरणीय याय आिण समतोल वाढीसाठी , आणखी बर ेच काही करण े आव यक आह े.
ामीण पय टनावर आधा रत समा ंतर अथ यव था िनमा ण कर याच े य न ह े असे पया य
आहेत या ंचा तातडीन े शोध घ ेणे आव यक आह े. आिथ क आिण पया वरणीय ्या
यवहाय िवकासाच े पया यी आिण शा त व प दिश त करण े ही काळाची गरज आह े.
डहाण ूम ये अस े अन ेक लोक आह ेत या ंना वाटत े क अिधस ूचना आिण डहाण ू
ािधकरणान े हा द ेश श ेजारील वापी , एक िवषारी हॉट पॉट (संवेदनशील ) िकंवा
बोईसरसारखा होऊ नय े याची खा ी क र यात मह वाची भ ूिमका बजावली आह े. दुद वाने,
पारंपा रक यावसाियक िहतस ंबंधांिव िचिक सक जनसम ूह िकंवा जबरद त श
िनमा ण कर यात त े असमथ ठरल े आहेत. डहाण ू प रसार बचाव सिमती सारख े नेटवक , जे
मोठ्या सं येने शेतक या ंचे ितिनिध व करत े, िवकासा चा पया यी नम ुना पुढे आण ू शकत े
आिण डहाण ू ािधकरणा या कामाला पािठ ंबा देऊ शकत े.
तथािप , डहाण ू या न ैसिग क संसाधना ं या स ंर णाची चौकट म ु य व े काय ा या क ेत
मया िदत राहत े, ती पया वरण काय कत आिण डहाण ू ािधकरणा या सद या ं या
वचनब त ेवर आिण खा ीवर अवल ंबून असत े. जरी ित पध लॉबी (गट) डहाण ू munotes.in
Page 90
सामािजक चळवळ
90 ािधकरण काढ ून टाक यासाठी आिण अिधस ूचना र कर यासाठी सतत जोर द ेत
असताना , पया वरणवादी या द ेशातील न ैसिग क संसाधना ं या पायाच े र ण कर याचा
य न करीत आह ेत. डहाण ूचे पया वरणीय स ंर ण स ुिनि त कर यासाठी डहाण ू
ािधकरणाच े नेतृ व आिण द ूर ी मह वाची आह े. तथािप , जोपय त संरि त े ात राहणार े
तसेच िनवड ून आल ेले लोक ितिनधी आिण अिधकारी या दोघा ंचाही जनाद ेश पूण पणे मा य
होत नाही तोपय त सामािजक आिण पया वरणीय ्या अथ पूण िवकास होऊ शकत नाही .
शेती, पया वरण, पया वरण स ंर ण, औ ोिगक द ूषण आिण डहाण ूमधील नवीन पया वरणीय
काय ा ंसार या अन ेक आ हाना ंना शेतकरी त ड द ेत आह ेत, वार या ंना या ं या आिदवासी
लोकांचे आचारस ंिहता आिण ओळख िटकव ून ठेव यासाठी काही भ ूिमका बजावली असावी ,
असे आिदवासी िवध ेयकात नम ूद कर यात आल े आहे. यांना जंगलातील या ंचा ह काचा
वाटा द े याचा मोठा माग िमळाला . तथािप , वार या ंना समाजात या ंचे यो य थान
दे यासाठी अज ून बरेच काही कराव े लागेल. दर यान या काळात वार या ंचा संघष सु च
आहे.
८.१९ संदभ
1. Barbar a R. Joshi, 1986, Untouchable!: Voices of the Dalit
Liberation Movement, Zed Books.
2. Mulk Raj Anand. 1992, An Anthology Of Dalit Literature, Gyan
Books.
3. Gail Omvedt. 1994, Dalits and the Democratic Revolution - Dr.
Ambedkar and the Dalit Movement in Colonia l India,Sage
Publications.
4. Oliver Mendelsohn, MarikaVicziany, 1998, The Untouchables:
Subordination, Poverty and the State in Modern India,Cambridge
University Press.
5. Ranabira Samaddara, Ghanshyam Shah, 2001, DalitIdentity and
Politics, Sage Publications .
6. Fernando Franco, Jyotsna Macwan, Suguna Ramanathan. 2004,
Journeys to Freedom: Dalit Narratives,Popular Prakashan.
7. Sharankumar Limbale. 2004, Towards an Aesthetic of Dalit
Literature, Orient Longman.
8. Eleanor Zilliot, 2005, From Untouchable to Dalit - Essa ys on the
Ambedkar Movement, Manohar.
munotes.in
Page 91
91 ९
दिलत आिण ओबीसी चळवळी
घटक रचना :
९.० उि े
९.१ तावना
९.२ दिलत चळवळी - संदभ , कारण े आिण गितशीलता
९.३ ओबीसी चळवळी - संदभ , कारण े आिण गितशीलता
९.४ सारांश
९.५
९.६ संदभ
९.० उि े
१. उपेि तां या सामािजक चळवळी समजून घेणे.
२. दिलत आिण ओबीस या सामािजक ांची िव ा या ना ओळख क न देणे.
९.१ तावना
वातं यानंतर अनेक भेदभाव िवरोधी कायद े अंमलात आले आहेत. पण आजही
तथाकिथत सुसं कृत समाजात दिलता ंना सामािजक जीवनात कलंक आिण भेदभावा ंना
सहन करावा लागत आहे. जात आिण िलंग, िवशेषत: दिलत आिण ओबीस या या
ओळखीिशवाय भारतीय समाज आिण राजकारणाची क पना करणे जवळजवळ अश य
आहे. हणूनच, हे समजून घेणे आव यक आहे क यापैक येक ेणी केवळ भारतातील
आिथ क, सामािजक आिण राजक य जीवनावर भाव पाडत नाही तर ते समाजातील
उपेि त घटका ंवर देखील भाव पाडत आहेत.
गे या काही वषा त दिलत आिण ओबीस या राजक य जािणवा आिण राजक य
एक ीकरणा या पातळीत वाढ झाली आहे. यां या राजक य एक ीकरणाला ितसाद
हणून, रा यान े काही धोरणा मक रचनेसह ितसाद िदला आहे. यामुळे यांचे स मीक रण
ब याच माणात झाले आहे. तथािप , वातं यो र काळात यां या प रि थतीत सापे
सुधारणा होऊनही , दिलत आिण ओबीसी अजूनही भारतात उपेि त गट आहेत. यांची
राजक य एक ीकरण चळवळी ही सतत चालणारी ि या आहे. munotes.in
Page 92
सामािजक चळवळ
92 ९.२ दिलत /अनुसूिचत जाती चळवळी - संदभ , कारणे आिण गितशी लता
(SCHEDULED CASTES)
दिलत हा श द मूळचा मराठी आहे. याचा शाि दक अथ ‘तुटलेला’ िकंवा ‘जीण ’ असा
होतो. १९६० या दशका या उ राधा त दिलत सािहि यक चळवळी या उदयान ंतर आिण
१९७० या दशका या सु वातीस ”दिलत पँथस ” हणून ओळख या जाणार ्या लढवया
दिलत संघटने या थापन ेमुळे महारा ात ‘दिलत पँथस ’ लोकि य झाले. दिलत पँथस या
जाहीरना यात दिलत श दाला एक छ ी श द हणून प रभािषत कर याचा य न केला
गेला. याम य े अनुसूिचत जाती (SC), अनुसूिचत जमाती (ST), नव-बौ , गरीब शेतकरी ,
कामगार वग आिण मिहला यासार या िविवध उपेि त सामािजक गटांचा समाव ेश
कर याचा य न केला गेला. १९९० या दशकात अिखल भारतीय तरावर या श दाला
यापक मा यता िमळाली होती. सव े ातील दिलत चळवळी डॉ. आंबेडकर यां या
िवचाराला क माण ुन काय करतात .
अनुसूिचत जात ना (SC) केवळ सामािजक तरा या सवा त खाल या पदानु मात ठेवले
जात नाही, तर यांनी अ पृ यतेचाही (Unthceble) अनुभव येत आहेत. अनुसूिचत
जात SC ची सामािजक ेणी पासुन संर णा मक भेदभाव िकंवा भारतीय रा यघटन ेम ये
अिनवाय केले या सकारा म क कृतीब ल या रा य धोरणा ंचा लाभ घे याचा अिधकार देते.
भारत सरकार कायदा , १९३५ ने सव अिधक ृत हेतूंसाठी 'अनुसूिचत जाती' ही सामािजक
सुधारणा आणली . १९५० म ये भारतीय रा यघटना वीकार यान ंतर, कलम १७ नुसार,
अ पृ यते या थेवर कायद ेशीर बंदी घाल यात आली आिण जर कोणी ती पाळली तर तो
फौजदारी गु हा घोिषत कर यात आला . आज का ंही माणात दिलत सामािजक ,
सां कृितक, राजक य आिण आिथ क मुद् ांवर एक ीकरणा ार े लोकशाही ि य ेत
सहभागी होत आहेत.
आज हे ओळखल े गेले आहे क 'दिलत ' या श दान े अनुसूिचत जात या शोषणा मक
भूतकाळाचा संदभ दे याची वंशीक (हम युिटक) मता ा केली आहे. आिदवासी ,
अ पस ं याक आिण मिहला ंसह समाजातील सव शोिषत आिण शोिषत घटका ंना
वतःम य े सामाव ून घे याची मता 'दिलत ' या श दात आहे. दिलत वग यां यापे ा
उ च सामािजक गटांकडून जाणीवप ूव क शोिषत झाले यांचे ितिनिध व करत अस यान े,
यात ित ेचा िनषेध आिण अ पृ यते या थेचाही समाव ेश होतो. हे मूलत: शोिषत
घटका ंना एक राजक य वग , प रवत न आिण ांतीचे तीक हणून उदयास आले आहे.
राजक य े ात दिलता ंनी आपली ओळख पटवून दे यासा ठी दोन मागा चा अवल ंब केला
आहे. एक हणज े आंदोलना मक राजकारण िकंवा संघषा तून थेट कृती. दुसरे हणज े
िनवडण ुक या राजकारणात भाग घेणे आिण िविवध िनण य घेणार्या सं थांम ये पदे धारण
करणे हा हेतु आहे.
वातं यानंतरही दिलता ंची ि थती फारशी सुधारली नाही. दिलता ंना स मानान े आिण
समानत ेने जगू िदले गेले नाही. समते या क पन ेने भारतातील दिलत चळवळीला सु वात
झाली आहे. दिलता ंवर झाले या जु या अ याचारा ंचा िनषेध हणून दिलत चळवळ हा
उ चवण या ं या सामािजक -सां कृितक वच वावर ह ला चढवतो . समाजाती ल या शोिषत munotes.in
Page 93
दिलत आिण ओबीसी चळवळी
93 वगा ला स मान िमळव ून दे याचा य न करणारा संघष आहे. भारतात सामािजक समतेवर
आधा रत समाजाची थापना करणे हा दिलत चळवळीचा मु य उ ेश आहे. या चळवळ नी
दिलता ंवर होणार े अ याचार थांबवून यांचे कमी कर याचा य न केला आहे. यामुळे
यांना राजक य आिण सामािजक दो ही े ात एक आण याच े य न सु आहेत.
तुमची गती तपासा :
१. आंबेडकर आिण दिलत चळवळीब ल िव तृतपणे सांगा.
९.४ इतर मागासवग य चळवळी - संदभ , कारण े आिण गितशीलता
इतर मागासवग य (Other Backward Classes) –सामािजक आिण आिथ क िवकासा या
िविवध तरांवर िविवध जात चा समाव ेश असल ेली एक राजक य ेणी आहे. उ च
ेणीतील ओबीस कड े जमीन आिण राजक य श आहे, तर म यवत लोकांकडे
सामािजक मागासल ेपणासह जमीन े ही कमी आह े. किन वगा कडे िकंवा अ यंत
मागासवग या ंकडे (EBCs) दो हीही नाहीत. यां याम य े जे सा य आहे ते हणज े
जाती या ेणीत यांचे थान , ‘बिह क ृत’ आिण उ च जातीतील िहंदू यां याम य े वसलेले
आहे. ेणीती या खाल या टोकाला असूनही ते िहंदूं या पटलात अडकल ेले आहेत.
िवशेष हणज े ओबीसी समाजात सामािजक आिण आिथ क गितशीलता िदसून आली आहे.
नुक याच झाले या आंतररा ीय नाणेिनधी या अहवालात उ च जात या तुलनेत
ओबीस ना सवा त वेगवान आंतर-िपढी गितशीलत ेचा आनंद िमळत अस याच े नमूद केले
आहे. ते दिलता ं माण े भाडेक आिण जमीनदार झाले. १९९० म ये मंडल आयोगा या
अंमलबजावणीम ुळे यांना औपचा रक अथ यव थ ेतील बदल, उ च िश ण आिण
नोकरी या संध चा सहभाग झाला आहे.
ओबीस या एक ीकरणाला अनेकदा 'दुसरा लोकशाही उठाव' हणून संबोधल े जात असे,
ते 'धम िनरपे उठाव' हणून ओळखल े जाते कारण OBC यादीत िहंदू आिण मुि लम दोघां
जात चा समाव ेश होता. ओबीस नी अ पृ यता अनुभवली नाही, परंतु ते सामािजक आिण
शै िणक ्या मागासल ेले आहेत. सरकारी पदांवर कमी ितिनिध व आहे. अशा कार े,
ओबीसी हे सामािजक आिण शै िणक ्या मागासल ेले वग आहेत. ओबीसी हे िवषम गट
आहेत यात अनेक जात चा समाव ेश आहे यांना वग कृत सामािजक उतरंडीत थान
िदले आहे. ओबीसी हे परंपरेने िविवध जाती-आधा रत यवसाया ंम ये गुंतलेले आहेत.
अशा पदानु मा या ीने, ओबीस म य े सामािजक उतरंडी या म यभागी असल े या
जात चा समाव ेश होतो. अशा कार े OBC मधील वग हा अनेक जात या समूहािशवाय
कशाच ेही ितिनिध व करत नाही.
अशा कार े, यावसाियक आिण सामािजक रचने या ीने, या जात ना सामा य ेणी
ओबीसी ारे संबोिधत केले जाते, याम य े म यम जात चा समाव ेश होतो यांना जमीन
मालक आिण शेती असत े आिण उ च जात या सामािजक उतरंडीपे ा खाल या
थानावर ठेवले जाते. नंतरचे बह तेक लोक जजमानी प ती ार े प रभािषत केले या
पारंपा रक यवसाया ंशी संबंिधत आहेत, हणज े हावी, सुतार, कुंभार, पाणी वाहक इ यादी munotes.in
Page 94
सामािजक चळवळ
94 सेवा जाती. यां या जात ची नावे आिण सं या रा यान ुसार बदलता त. हे ल ात घेणे
मह वाच े आहे क खाल या सामािजक उतरंडीत ठेवले या जात ना िविवध रा या ंम ये
सामा यतः OBC ेणीम य े थान िदले जाते, परंतु जिमनीची मालक असल े या आिण
शेतीम य े गुंतले या सव म यम जात ना क ीय तरावर OBC हणून मा यता िदली जात
आहे.
िद ली , उ र देश, िबहार , राज थान यांसार या उ र भारतीय रा या ंमधील यादव,
गुजर, राज थान , कोरी, कुम , जाट या म यम जात ची जमीन आहे िकंवा जमीन शेती
करणा या जाती आहेत; कना टकातील वोकिलगा आिण िलंगायत ही जमीन मालक या
म यम जात ना ओबीसी हणून मा यता िमळा याची उदाहरण े आहेत. आं देशातील
क पूस, गुजरातमधील पटेल िकंवा महारा ातील मराठा यांसार या जातीसम ूहांनी यांना
ओबीसी हणून मा यता दे याची मागणी केली आहे. १९७० या दशकापय त, जमीनदार
म यम जाती एक प आिण राजक य ्या बळ वग हणून उदयास आ या . यांना
शै िणक आिण राजक य वचनात वेगवेग या नावांनी संबोधल े जाऊ लागल े जसे - म यम
शेतकरी , ीमंत शेतकरी , कुलक िकंवा ‘बैल भांडवलदार ’. सामा यत : ओबीसी हे म यम
आिण खाल या जाती आिण वगा तील अस यान े, हे गट सामा यतः राम मनोहर लोिहया
यां या ेरणेने समाजवादी गटांनी एक ीकरणावर ल क ि त केले आहे. ओबीस च े
सश करण हे समाजवादी चळवळीच े मुख उि होते. ओबीस स ंबंधीचे मु य मु े
ओबीसी वगा त नवीन जातसम ूह समािव कर या या मागणीशी संबंिधत आहेत; ओबीसी
कोट्याचे दोन गटांम ये उपिवभाजन कर याची मागणी – MBC िकंवा EBC; काही MBC
िकंवा OBC ची मागणी SC िकंवा ST समुदाय हणून सरकारन े मा यता ावी; जात या
सां कृितक िच हा ंना मा यता दे याची मागणी िकंवा यां या वतः या जाती या
नायका ंसाठी ‘भारतर न ’ सारख े पुर कार मागणे िकंवा यां या जाती या िच ह, िच हे िकंवा
नायका ं या मरणाथ साव जिनक सु ्या जाहीर करणे. अशा माग या ं या काही
उदाहरणा ंम ये हे समािव आहे. महारा ातील मराठ्यांची मागणी , गुजरातमधील पटेलांची,
राज थानातील जाटांची मागणी (१९९९ ते ओबीसी झा याप य त) आिण ह रयाणातील ,
आं देशातील क पूस, महारा ातील मराठा यांना ओबीसीम य े ओळखल े जावे. अशा
माग या ंना सरकारन े वेगवेग या कार े ितसाद िदला आहे.
हे ल ात घेणे मह वाच े आहे क ओबीस च े एक ीकरण उ र भारतात सु हो याप ूव
दि ण भारतात सु झाले. रा या ंमधील साव जिनक सं थांम ये ओबीस साठी आर ण
१९७० या दशका या उ राधा पय त वेगवेग या रा या ंम ये वेगवेग या वेळी लागू केले
गेले असल े तरी, अिखल भारतीय तरावर असे कर याचा पिहला य न मंडल आयोगा या
अहवालान ंतर ही.पी. िसंग सरकारन े १९९० म ये केला. ख या अथा ने, मंडल (Mnadal)
आयोगाचा अहवाल हा पिहला अहवाल होता याम ुळे अिखल भारतीय तरावर ओबीस ना
आर ण लागू केले गेले.
तुमची गती तपासा :
१. ओबीसी कोण आहेत? munotes.in
Page 95
दिलत आिण ओबीसी चळवळी
95 ९.४ सारांश
दिलत आिण ओबीसी हे समाजातील उपेि त वगा तील आहेत. ते राजक य ्या जाग क
वग आहेत. दिलत , आिण ओबीस ना उपेि त गट हणून काही समान सम या आहेत
आिण काही गट-िविश सम या आहेत. समानता , वातं य, सामािजक भेदभाव,
वािभमान , सामािजक याय इ याद शी संबंिधत सामा य सम या आहेत. िविश
सम या ंम ये हे समािव आहे: दिलत आिण ओबीस या बाबतीत , जातीय िवषमत ेमुळे
होणारा अ याय सामा य सम या आहे.
९.५
१. वातं यपूव काळातील दिलत चळवळी या वैिश ्यांची चचा करा.
२. दिलता ं या मुख सम या काय आहेत?
३. भारतात ओबीस ना कोण या कार या सम या ंना त ड ावे लागत े?
४. मंडल (Mnadal) आयोगाच े मह व िवशद करा.
९.६ संदभ
Gopal, G. (1993). Dalit Movement in Mainstream Sociology.
Economic and Political Weekly, 28(14), 570 -573.
Guru, G. (2011). Humiliation: C laims and Context: Oxford University
Press.
Ilaiah, K. (199 4). BSP and Caste as Ideology. Economic and Political
Weekly, 29(12), 668 -669.
Ilaiah, K. (2006). Merit of Reservations. Economic and Political
Weekly, 41(24), 2447 -2449.
Kumar, V. (2005). Situatin g Dalits in Indian Sociology. Sociological
Bulletin, 54(3), 514-532.
Muthaiah, P. (2004). POLITICS OF DALIT IDENTITY. The Indian
Journal of Political Science, 65(3), 385 -402.
Sivaprakasam, M. N. (2002). Dalits and Social Mobilization. New
Delhi: Rajat Publ ications.
Omvedt, G. (2005). Capitalism and Globalisation, Dalits and
Adivasis. Economic and Political Weekly, 40(47), 4881 -4885.
munotes.in
Page 96
96 १०
मिहला ं या चळवळी
WOMEN'S MOVEMENTS
घटक रचना :
१०.० तावना
१०.१ ीवादाचा इितहास
१०.२ चळवळ चा मागोवा घ ेणे
१०.३ ारंिभक य न
१०.४ वापरल ेले डावपेच
१०.५ सामािजक प रवत न
१०.६ मिहला चळवळ
१०.७ भारतातील मिहला चळवळ
१०.८ ह ंडाबळी मृ यू
१०.९ भाषा वापर
१०.१० सारांश
१०.११ संदभ
१०.० तावना
मिहला चळवळ ही मतािधकार चळवळ , मिहला म ु , िकंवा सो या भाष ेत, िवमे स
िलबरेशन ही जनन ह क (कधीकधी गभ पातासह ), घरगुती िहंसाचार , सूती रजा , समान
वेतन, ल िगक छळ आिण ल िगक िह ंसा यासार या म ुद् ांवरील मोिहमा ंची मािलका आह े.
चळवळीची उि े येक देशानुसार व ेगवेगळे असतात .
या कारणाम य े आपण मिहला ं या चळवळीचा अ यास क .
१०.१ ीवा दी चळवळीचा इितहास
ीवादी चळवळ चा इितहास ीवादी अ यासका ंनी तीन " वाहा ं" म ये िवभागला आह े.
येकाचे वण न समान ीवादी सम या ं या िविवध प ैलूंशी िनगिडत अस े केले जाते. munotes.in
Page 97
मिहला ं या चळवळी
97 पिहली लाट १८ या त े २० या शतका या स ु वाती या ीवाद चळवळीचा स ंदभ देते,
जी ाम ु यान े मतािधकार चळवळीशी स ंबंिधत होती . हिज िनया व ु फ सार या ल ेिखका
ीवादा या पिह या लाट े या क पना ंशी स ंबंिधत आह ेत. यां या 'ए म ऑफ वन स
ओन' या यां या पु तकाम ये, वु फ या ंनी "पु ष मिहला ंवर सामािजक आिण
मानिसक ्या कस े वच व गाजवतात याच े वण न केले आहे". या पु तकाचा य ुि वाद असा
आहे क "ि या एका च वेळी वत : या बळी आह ेत तस ेच पु षां या बळी आह ेत आिण
पु षांसाठी आरसा हण ून काम क न समाजा या स ंर क आह ेत" ती समाजातील
ि या ंना ितब ंिधत करणारी सामािजक रचना ओळखत े आिण इतरा ंसाठी स ंदिभ त
कर यासाठी सािह य वापरत े.
दुसरी लाट (१९६० -१९८० ) कायद े आिण सं कृतीतील िल ंगभाव असमानता हाताळत े. हे
पिह या लाट े या थािपत उि ा ंवर आधा रत होत े आिण अम े रकन स ं कृतीत
क पना ंना अनुकूल कर यास स ु वात क ेली. िसमॉ दी बु हा या लाट ेशी ख ूप संबंिधत आह े
कारण ि या ंना "दुसरी" हणून ित या क पन ेने यांना िस क ेले. ही क पना हिज िनया
वु फ या ं या िलखाणात प कर यात आली होती आिण ती क ेवळ घरातील िक ंवा
कामा या िठकाणी असल े या ि या ं या ल िगक भ ूिमकांवरच लाग ू होत नाही तर या ं या
ल िगकत ेवरही लाग ू कर यात आली होती . बु हाने नंतर या ीवादी िस ांतासाठी टोन स ेट
केला.
ितसरी लाट (१९९० -स याची ), या लाटेकडे दुस या लाटे या किथत अपयशा ंना एक
िनरंतरता आिण िति या हण ून पािहल े जात े. दुस या लाट ेला " ितसाद "
दे या यित र , ितसरी लाट ही स या या घडामोड वर कमी िति या होती आिण
अमे रकेतील ि या ं या िविवध उपल धी िवकिसत कर यावर अिधक ल क ि त करत े.
ीवादा या ितस या लाटेदर यान ीवादी चळवळ वाढली याम ुळे चळवळी या ार ंभी
थापन झाल े या गितमान आिण उि ा ंशी पूव ओळख या नसल े या ि या ंना मोठ ्या
सं येने सामाव ून घेतले. दुस या लाट ेची िन वळ जोड हण ून टीका क ेली असली तरी ,
ितसरी लाट स ंपूण पणे ीवादी चळवळीत वतःची भर घालत े.
ीवादी चळवळीचा इितहास , घटना आिण स ंरचनेचा शोध घ े यासाठी व ेगवेग या
यि र ेखा, िविश िनष ेध आिण ा यि क े तस ेच स ंपूण अम े रकन स ं कृतीतील
प रवत नाचा शोध घ ेणे अ याव यक आह े. ीवादी चळवळ ही म ूलत: अमे रकन
समाजातील यथाि थती िव काम करणारी आिण चाल ू ठेवणारी आह े. बेल ह क या मत े,
" ीवाद हा ल िगक अ याचारािव चा स ंघष आहे. यामुळे, िविवध पात या ंवर पा ा य
सं कृतीला िझरपणा या वच वा या िवचारसरणीच े उ चाटन कर यासाठी स ंघष करण े
आव यक आह े, तसेच समाजाची प ुनर चना कर याची वचनब ता असण े आव यक आह े
जेणेक न समाजाचा वय ं-िवकास होईल . लोक सा ा यवाद , आिथ क िव तार आिण
भौितक इ छा ंना ाधा य द ेऊ शकतात ."
या मा नकांचा ितकार करण े हा ीवादी चळवळी या अज ड्याचा एक भाग आह े आिण ,
लाटां या गतीदर यान िभ न असल े तरी, राजक य स ंरचनेला आ हान द े यासाठी ही
चळवळ स ु झाली होती . एखा ा सामािजक चळवळीचा िवचार करताना एक साम ूिहक, munotes.in
Page 98
सामािजक चळवळ
98 संघिटत , शा त , सं थागत नसल ेले अिधका री, स ाधारी िक ंवा स ं कृती या समज ुती
िकंवा प त ना आ हान द ेताना याला ीवादी चळवळ ही सव बाजूंनी एक मोठी आिण
दीघ काळ िटकणारी सामािजक चळवळ हणता य ेईल. हे असे गृहीत धरत आह े क एक
सामािजक चळवळ एकाप े ा जा त य सह अि त वात असण े आव यक आ हे आिण सव
अथा ने ीवादी चळवळ ही एक बह आयामी आह े यात अशा य या य ना ंचा समाव ेश
आहे यांनी चळवळीशी वतःला जोडल ेले नसल े तरीही चळवळीची उि े सा य हो यास
मदत क ेली आह े. अमे रकन भा ंडवलशाही यव थ ेची सं था नाकारणा या चळवळीचा भाग
असल े या वेगवेग या गटा ंची उदाहरण े आह ेत, तथािप , पिह या आिण द ुस या लाटा ंचा
अज डा अिधक अिधकार िमळिव यासाठी अम े रकन राजक य यव थ ेसह काय करतो .
१०.२ चळवळ चा मागोवा
ीवादी चळवळ १८ या शतकाप ूव ख ूप माग े पोहोचत े, या शतका या उ राधा त
ीवादी चळव ळीची स ु वात झाली . म यय ुगीन ल ेखक ि टीन डी िपझा न ही कदािचत
पा ा य पर ंपरेतील सवा त जुनी ीवादी होती . सुंदर ल ेखन करणारी ती पिहली मिहला
आहे असे मानल े जाते. लेडी मेरी वॉट ली मॉ ट ॅगू आिण माि व स डी कॉ डोस ट यांसार या
िवचारव ंतां या सहा यान े बोधनकाळात ीवादी िवचार अिधक मह वप ूण आकार घ ेऊ
लागला . १७८५ म ये डच जास ाक या दि ण ेकडील िमडलबग या शहरात मिहला ंसाठी
पिहली शा ीय स ं था थापन कर यात आली . या काळात िव ानासार या िवषया ंवर
ल क ि त करणारी मिहला ंसाठीची जन सही ( संशोधन पि का ) लोकि य झाली .
युनायटेड िकंगडम आिण य ुनायटेड ट ेट्सम य े एकोिणसा या शतकात आिण िवसा या
शतका या स ु वाती या काळात ीवादी उप मा ंचा कालावधी ीवादाची पिहली लाट
हणून ओळखला जातो . १९२० या दशकात अम े रकेत ीवादाचा अ ंत झाला होता.
यात ाम ु यान े मिहला ंचा मतािधकार िमळव यावर भर होता . " थम-लाट" हा श द
पूव ल यीपण े तयार क ेला गेला ज े हा ि तीय -लाट ीवाद हा श द एका नवीन ीवादी
चळवळीच े व ण न कर यासाठी वापरला जाऊ लागला यान े पुढील राजक य
असमानता ंइतकेच सामािजक आिण सा ं कृितक असमानत ेशी लढ यावर ल क ि त क ेले.
ि टनम य े, स ाग ेट्सनी मिहला ं या मता ंसाठी मोहीम चालवली , जी अख ेरीस म ंजूर
कर यात आली - १९१८ म ये काही मिहला ंना आिण १९२८ म ये सवा साठी - पिह या
महायु ात ि टीश मिहला ंनी बजावल े या भ ूिमकांमुळे, मताधीशा ं या य ना ंमुळे हे श य
झाले. युनायटेड ट ेट्सम य े या चळवळी या न े यांम ये एिलझाब ेथ कॅडी ट ॅंटन आिण
सुसान बी . अँथनी या ंचा समाव ेश आह े, यांनी य ेकाने मिहला ं या मतदाना या
अिधकाराला कायम कर याआधी ग ुलामिगरी या िनम ू लनासाठी मोहीम चालवली होती.
इतर मह वा या न े यांम ये लुसी टोन , ऑिल ंिपया ाउन आिण ह ेलन िपट्स या ंचा
समाव ेश आह े. अमे रकेतील ीवादा य े ि या ं या िव त ृत ेणीचा समाव ेश होता , काही
पुराणमतवादी ि न गटा ंशी संबंिधत आह ेत (उदा. ाि सस िवलाड आिण व ुम स ि न
टे पर स य ुिनयन), इतर बह त ेक दुस या लाटेतील ीवाद (उदा. टॅ टन, अँथनी) या
िविवधता आिण क रप ंथाशी सा य आह ेत. मािट डा जोि लन ग ेज आिण न ॅशनल व ुमन
स ेज असोिसएशन , याच े टँटन अ य होत े). युनायटेड ट ेट्सम य े पिह या लाट ेचा munotes.in
Page 99
मिहला ं या चळवळी
99 ीवाद य ुनायटेड ट ेट्स या रा यघटन ेत (१९१९ ) एकोिणसा या द ु तीन े मिहला ंना
मतदानाचा अिधकार द ेऊन स ंपु ात आ याच े मानल े जाते.
१०.३ ारंिभक य न
या मिहला ंनी मिहला ं या मतािधका रासाठी पिहल े य न क ेले या- या अिधक ि थर
आिण िवश ेषािधकार ा पा भूमीतून आल े या हो या . बदल घडवायचा अस ेल तर बदल
घडवून आण यासाठी व ेळ आिण श समिप त कर या या ि थतीत असण े आव यक
आहे. आधी उ ल ेख क ेले या मिहला ंनी व ैयि क आिण साम ूिहक उि े सा य
कर यासाठी ख ूप मेहनत घ ेतली. यां या ह ेतूंचा अम े रकेतील ि या ंना फा यदा झाला , परंतु
सव ि या ंना नाही . ि या ंसाठी क ेले या घडामोडी या म यम आिण उ च वगा तील आिण
ेतवण या ंचा भाग हो या . अमे रकेतील ीवादी चळवळी या स ु वातीची ही गितमानता
होती. मिहला ं या एका िविश गटासाठी हा एक िविश अज डा होता .
ीवादी ि याकलापा ंची दुसरी लाट १९६० या स ु वातीस स ु झाली आिण १९८०
या दशका या उ राधा त िटकली . ही दुसरी लाट स ु कर यास मदत क ेली ती हणज े
बे ी डन या ंनी िलिहल ेले पु तक. "यु ो र कालख ंडात या चळवळीचा प ुन थान
घडवून आणणारी मह वाची घटना हणज े बेटी डन या १९६३ या ‘द फेिमनाईन
िमि टक ’ या पु तकाची आ य कारक लोकि यता . एक ग ृिहणी आिण आई हण ून लेखन
(जरी ितची राजक य सि यत ेची दीघ कथा होती ), डनन े नाव न घ ेता या सम य ेचे वण न
केले आहे क स ुिशि त , म यमवग य ि या आिण वत :सार या माता ंचा अस ंतोष या ंना
यांची छान घर े आिण क ुटुंबे पाह न अपराधीपणान े आ य वाटल े क जीवनात इतक ेच आह े
का ते नवीन न हत े; असंतोषाची अ प भावना ग ृिहण ना ासदायक होती . १९५० या
दशकात मिह लां या मािसका ंसाठी म ु य िवषय परंतु डनन े, ि या ं या यो य भ ूिमकेशी
जुळवून घे यात अयश वी झा याब ल व ैयि क ि या ंना दोष द े याऐवजी , वतः या
भूिमकेला आिण ती िनमा ण करणा या समाजाला दोष िदला " या काळात ीवा ा ंनी
सां कृितक आिण राजक य असमानत ेिव मोहीम चालवली . चळवळीन े ि या ंना या ं या
वत: या व ैयि क जीवनातील प ैलू समज ून घे यास ो सािहत क ेले जे खोलवर
राजकारण क ेले गेले आिण श या ल िगक स ंरचनेचे ितिब ंिबत क ेले. जर पिह या -
लाटेतील ीवादान े मतािधकारासार या िनरप े अिधकारा ंवर ल क ि त क ेले, तर
ि तीय -लाटेतील ी वाद म ु य व े समानत े या इतर सम या ंशी स ंबंिधत होता , जसे क
भेदभावाचा अ ंत. ीवादी काय क या आिण ल ेिखका , कॅरोल ह ॅिनश या ंनी "द पस नल इज
पॉिलिटकल " हे घोषवा य तयार क ेले जे दुस या लाट ेचा समानाथ बनल े. दुस-या
लाटेतील ीवा ा ंनी ि या ं या सां कृितक आिण राजक य समानत ेला अत ूटपणे
जोडल ेले पािहल े आिण ि या ंना या ं या व ैयि क जीवनातील प ैलू सखोलपण े राजकारणी
आिण ल िगकतावादी श स ंरचनांचे ितिब ंब हण ून समज ून घे यासाठी ो सािहत क ेले.
१९९० या दशका या स ु वातीस , दुस या लाटेतील ीवादा या अपयशा या ितसादात
एक चळवळ उभी रािहली , ितला "ितसरी लाट " असे संबोधल े गेले. दुस या लाटेतील
ीवादान े िनमा ण केले या प ुढाकार आिण चळवळ या िवरोधात िति या हण ून देखील
याचे वण न केले जाते. लो रया अ ँझालड ुआ, बेल ह स , चेला सँडो हल , चेरी मोरागा , ऑ े munotes.in
Page 100
सामािजक चळवळ
100 लॉड , मॅि सन हा ँग िकं टन आिण इतर अन ेक रंगीबेरंगी ीवादी या ंसार या द ुस या
लहरीम य े जल े या ीवादी न े यांनी ीवादी आवाजात नवीन यि म वाची मागणी
केली. यांनी वंशाशी स ंबंिधत यि म वा ंचा िवचार कर यासाठी ी वादी िवचारा ंमधील
मुख जागा वाटाघाटी कर याचा य न क ेला. वंश आिण िल ंग यां यातील छ ेदनिबंदूवर हे
ल िहल -थॉमस स ुनावण ार े ठळक रािहल े, परंतु डम राइड १९९२ सह बदल यास
सु वात झाली . गरीब अ पस ं याक सम ुदायांमधील मतदारा ंची न दणी कर या या या
मोिहम ेला व ृ वाने वेढले गेले होते जे त ण ीवा ा ंना एक आण यावर क ि त होत े.
ब याच लोका ंसाठी, त णा ंची रॅली ही ितसरी लाट ीवादात झाल ेली भर आह े.
१०.४ वापरल ेले डावप ेच
ीवादा या िविवध लाटा केवळ १९२० या दशकापास ून अम े रकेतील सा ं कृितक
उ ा ंतीचेच ितिब ंिबत करत नाहीत तर अम े रकेतील ि या ंना सि य हो यासाठी
ो सािहत कर यासाठी आिण बदल घडव ून आण यासाठी य ना े रत कर यासाठी
ीवादी चळवळीन े िविवध सामािजक चळवळ चा वापर क ेला. संपूण अमे रकेतील मिहला .
ीवादी चळवळी ने जवळजवळ एक शतक यापल े असल े तरी, कालर ेखा ख ंिडत कर याच े
माग आहेत आिण ि या ंनी इितहासात िविवध उि े सा य कर याच े माग कसे तयार क ेले
आहेत हे ओळख याच े माग आह ेत. हे "घटना िक ंवा घटना ंना अथ पूण त ुत क न ,
वैयि क िक ंवा साम ूिहक असो , अनुभव आयोिजत कर यासाठी आिण क ृत चे माग दश न
कर यासाठी चौकटी काय करतात " ीवादी चळवळ अम े रकन स ं कृतीत सतत
अि त वात आह े आिण जरी काही ि या ंनी या ं या जीवनात चळवळीशी वत : ला
जोडल ेले नसल े तरी. समाजातील मिहला ं या भ ूिमकेवर चळवळीचा भाव पडला आह े.
वतःला ीवादी हणव ून घेत नसल े तरी या चळवळीत ि या ंचा सहभाग अप रहाय पणे
आहे.
ीवाद व ेगवेग या वाहा ंसह वतः या ि थ य ंतरांमधून गेला आह े हे ओळखण े फार
मह वाच े आह े. ामु यान े मिहला मतािधकारान े पांढ या म यमवग य ि या ंना संबोिधत
केले क या ंनी मिहला ं या (सव साधारणपण े) मु साठी काम क ेले. चळवळी या
सु वातीला ल य कर यात आल ेला िविश गट बदलला आह े कारण चळवळीन े आपली
मांडणी बदलली आह े.
ीवादी चळवळीची ओळख क ेवळ एका िवधानान े िनि त क ेली जाऊ शकत नाही , तथािप ,
ती अशी गितशील सा मािजक चळवळ बन ते. ीवादी चळवळीची स ु वात क ेवळ यातच
होती, "अशा सामाजीकरणाम ुळे, [पीिडत ] ि या ंना अन ेकदा अस े वाटल े आहे क ीवादी
चळवळीतील गोर े, बुजु आ, वच ववादी वच वाला िविवध गट आपला एकम ेव ितसाद
देतात तो हणज े ीवादाला नाकारण े िकंवा फेटाळून लावण े" असे. ि या ंना ीवादी
चळवळीचा भाग वाटला नाही कारण या ंना अस े वाटत होत े क या ंना वच व असल े या
गो या ि या ंकडून बिह क ृत केले जात आह े आिण या ं यावर अ याचार क ेले जात आह ेत.
डेि हड ए . नो आिण इतर समाजशा ा ं या मत े "मू य वध न हणज े संभा य
घटकासाठी म ूलभूत गृहीत धरल े या एक िक ंवा अिधक म ू यांची ओळख , आदश करण
आिण उ नती होय पर ंतु यान े अनेक कारणा ंमुळे सामूिहक क ृतीला ेरणा िदली नाही ". munotes.in
Page 101
मिहला ं या चळवळी
101 अि त वात असल े या ीवादा या तीन लाटा ही मू ये कशी ओळखली ग ेली, सामाियक
केली गेली आिण बदलली ग ेली याची अनेक उदाहरण े आहेत. ीवादी चळवळीन े लोका ं या
िव तृत गटाचा समाव ेश कर यासाठी या या अज डाची काही मानक े पु हा प रभािषत
कर याच े काम क ेले आहे. उदाहरणाथ , चळवळीत न ंतर वेगवेग या व ंशां या आिण ल िगक
वृ ी या मिहला ंचा समाव ेश होता . १९७१ या शरद ऋत ूतच NOW ( नॅशनल
ऑग नायझ ेशन ऑफ व ुमन) ने " ीवादाची कायद ेशीर िच ंता हण ून लेि बय सचा अ याचार
हे मा य क ेले" ीवादी चळवळ ही अशी आह े जी मिहला ंना पािठ ंबा दे यासाठी आिण
ो साहन द े यासाठी स ु राहील . अमे रकन समाजात समा न संधी या पा य हण ून
यांचे येय सा य कर यासाठी . "भिव यातील ीवादी स ंघषा चा पाया हा म ूलभूत
सां कृितक आधार आिण ल िगकता आिण इतर कार या साम ूिहक दडपशाहीची कारण े
न कर या या गरज ेवर आधा रत असण े आव यक आह े" अमे रकन समाजातील
दडपशाही ची जाणीव ही बदल घडव ून आण याची पिहली पायरी आह े. ीवादी चळवळीचा
भाग, िपढी, वय, िलंग, वंश िकंवा ल िगक व ृ ी काहीही असो .
१०.५ सामािजक प रवत न
ीवादी चळवळीम ुळे पा ा य समाजातील प रवत नावर प रणाम झाला , यात ि या ं या
मतािधकाराचा समाव ेश आह े; घट फोटाची काय वाही स ु कर याचा अिधकार आिण
"कोणताही दोष नसताना " घट फोट ; आिण गभ धारणेसंबंधी वैयि क िनण य घे याचा
मिहला ंचा अिधकार (गभ िनरोधक आिण गभ पाता या व ेशासह ); आिण मालम ेचा ह क .
ीवादाचा पा ा य समाजातील अन ेक बदला ंवर प रणाम झा ला आह े, यात ि या ंचा
मतािधकार , ि या ंना अिधक या य व ेतनावर यापक रोजगार आिण िव ापीठीय
िश णाचा व ेश यांचा समाव ेश आह े. युनायट ेड नेश स ुमन ड े हलपम ट रपोट २००४
ने असा अ ंदाज लावला आह े क ज े हा सश ु क रोजगार आिण िबनपगारी घरग ुती काम े या
दो ही गो चा िवचार क ेला जातो त े हा सरासरी ि या प ु षांपे ा जा त काम करतात .
िनवडक िवकसनशील द ेशां या ामीण भागात मिहला ंनी पु षांपे ा सरासरी २०% जा त
िकंवा दररोज अित र १०२ िमिनट े काम क ेले. सव ण क ेले या OECD देशांम ये,
सरासरी मिहला ंनी पु षांपे ५% जा त िक ंवा दररोज २० िमिनट े काम क ेले. २००१ म ये
यूएन या प ॅन पॅिसिफक दि णप ूव आिशया मिहला असोिसएशन या २१ या आ ंतररा ीय
प रषद ेत अस े हटल े होते क "संपूण जगात , ि या लोकस ं ये या ५१ ट के आहेत, ६६
ट के काम करतात , १० ट के उ प न िमळवतात आिण या ं या मालक कमी आह े.
संप ी या एक ट या ंपे ा जा त ”
संपूण इितहासात अम े रकेतील सामािजक वातावरण िनि तपण े िवकिसत झाल े आह े.
फेिमिनझम , फेिमिन ट आिण फ ेिमिन ट िथअरी या या या आता अख ंड श द नाहीत .
अमे रकन स ं कृती या सव िभ न प ैलूंचा समाव ेश असल े या चळवळीच े अनेक आयाम
आहेत. अमे रकेत "बह तेक लोक स ुसंगततेऐवजी िवरोधा या ीन े िवचार कर यासाठी
सामािजक आह ेत". सामािजक बदला ंम ये केवळ मतदानाचा अिधकार , कामगारा ंम ये
अिधक समानता , तसेच पुन पादक अिधकारा ंचा समाव ेश नाही त र अ यायाची ओळख
आिण त े बदल यासाठी प ु ष आिण ि या दोघ ेही काम क शकतात अशा प त चा
समाव ेश केला आह े. बेल ह क या मते, बदल घडव यासाठी ह े ओळखण े आव यक आह े क munotes.in
Page 102
सामािजक चळवळ
102 "ि या ं या शोिषत आिण अ याचा रत गटा ंना सहसा स ेत असल े या लोका ंकडून अस े
वाट यास ो सा िहत क ेले जात े क या ंची प रि थती िनराशाजनक आह े, ते वच व
मोड यासाठी काहीही क शकत नाहीत " .
चळवळी अन ेकदा मिहला ंचे घ ेतात पण आधार आिण िदशा िवश ेषतः िल ंग आधा रत
नसते. मोठ्या स ं येने मिहला एकि त क े या जातात आिण या चळवळीत सि यपण े
सहभागी होता त यात न ंतर काही मिहला ं या सम या आिण गरजा ंचा समाव ेश होतो .
ब याचदा श ेवटी ि या घरातील ' यां या जागी ' परत जातात . यामुळे अशा चळवळीची
या या ' ी म ु चळवळ ' अशी न क ेलेलीच बरी . तथािप , ते मिहला चळवळी या
िवकासास कारणीभ ूत ठरतात . या चळवळ म य े मिहलांचा सहभाग या ंना आ मिव ास
देतो, यांना साम ूिहक क ृतीची ताकद अन ुभवायला िमळत े आिण या न ेतृ व आिण िनण य
घे याची भ ूिमका यायला िशकतात . ७० या दशका या उ राधा त आिण िवसा या
शतका या ८० या दशका या स ु वातीस नवीन मिहला चळवळी या िवकासा या ि येत
पूव या चळवळ नी मह वप ूण भूिमका बजावली आह े. या प ूव या चळवळी आिण
समकालीन मिहला चळवळ मधील म ु य फरक हणज े नंतर या चळवळी अ याचारी
सामािजक स ंरचनांना आ हान द ेतात, हणज ेच ते समाज आिण क ुटुंबातील म आिण
िपतृस ा या ं या ल िगक िवभाजना ला आ हान द ेतात. या आधी या चळवळ चा स ंदभ देत
गेराि डन फो स िलिहतात , 'आधुिनक जीवन , िश ण आरो य स ेवा, संर णा मक कायद े
आिण ना गरी आिण राजक य ह क ' ची मागणी 'ि या ंना सामािजक आिण मानिसक ्या
पु षांपे ा वेगळी हण ून िनमा ण करणा या िवचारसरणी म ये' कर यात आली .
आपण सहसा हणतो क समाजातील ि या ं या ि थतीत आिण भ ूिमकेत जे बदल झाल े ते
ि िटश राजवटीत स ु झाल े. ि िटश िश ण णाली आिण उदारमतवादी त व ाना या
त वांनी िशि त प ु षांना या ं या वतः या समाजाकड े, सामािजक रीित रवाजा ंकडे आिण
ि या ं या बौि क आिण इतर मता ंब लच े यांचे मत तस ेच समाजात ि या ंची भूिमका
बजाव ू शकणा या यापक भ ूिमकेकडे पु हा पाह यास भािवत क ेले. अशा कार े ए क
चळवळ स ु झाली , एक ि या याच े वण न आपण आध ुिनक करण आिण पि मीकरण
सार या श दांनी करतो . या काळातील (सुधारणा आिण प ुन जीवनवादी ) चळवळ नी
समाजावर टीका क ेली िक ंवा प ूव या "सुवण युग" कडे पािहल े. या स ु वाती या
हालचाल व न अस े िदस ून येते क िपत ृस ाक समाजात , बदलाची े े पु षां ारे
ओळखली जातात .
१०.६ मिहला ंची चळवळ
ीमु चळवळी ीवादी िवचारसरणीवर आधा रत आह ेत - क ि या ंवर िवश ेषतः ि या
हणून अ याचार क ेले जातात आिण हण ूनच, अशा चळवळी दडपशाहीच े िविश म ु े
घेतात. ी म ु चळवळी समाजात मिहला ं या समानत ेला ाधा य द ेतात आिण यावर
भर देतात. याच वेळी ते इतर शोिषत वग - दिलत , आिदवासी , अ पस ं याक कामगारा ं या
चळवळ ची जाणीव आिण समथ न करतात . पया वरणाचा हा स, आिथ क मागासल ेपण आिण
उ खनन , सां दाियकता इ यादी म ुद् ांवरही त े िचंितत आह ेत. यांनी रा वादी चळवळी
आिण श ेतकरी चळवळीत प ु षांसोबत भा ग घेतला होता . वसाहती या काळात आप याकड े munotes.in
Page 103
मिहला ं या चळवळी
103 १९१० म ये भारत महाम ंडळा या स ं थापक सरलाद ेवी चौधरी , मिहला स ं था
चळवळी या स ं थापक सरोज निलनी द , १९२६ म ये अिखल भारतीय मिहला प रषद
सु करणा या सरोिजनी नायड ू या हो या .
७० या दशका या उ राधा त येथे सु झाल ेली मिहला चळवळ मोठ ्या माणात
असंरिचत आह े हे आपण पाहणार आहोत . यात मिहला ंचे िविवध हाती घ ेतले आहेत,
नवीन वाय स ं था िवकिसत क े या आह ेत आिण यात अन ेक वैचा रक आिण
धोरणा मक पदा ंचा समाव ेश आह े. एक िवचारधारा एखा ा गटा या क ृतीचे प ीकरण द ेते
आिण याच े समथ न करत े, चळवळीची िदशा उदा . समाजवाद ही वग संघषा ची िवचारधारा
आहे. ीवाद ही ी चळवळीची िवचारधारा मिहला ंकडे समाजातील अ याचा रत घटक
हणून पाहत े आिण या असमानता आिण अ याचाराशी लढ याच े उि ठ ेवते. या माण े
वेगवेग या गटा ंची समाजवादाची वतःची समज आिण या या आह े, याच माण े
ीवादाच ेही अन ेक कार आह ेत. अगदी थोड यात , उदारमतवादी ीवाद समाजा या
िव मान स ंरचनेत ल िगक समानता आण याचा य न करतो . समाजवादी ीवाद , जी
भारतातील बह स ं य मिहला गटा ंची िवचारधारा आह े, समाजवादी उि ा ं या स ंदभा त
मिहला ं या दडपशाहीच े मु े उचलत े, अशा कार े इतर कार या दडपशाहीिव या
संघषा शी जोडल े जात े. मूलगामी ीवाद सव सामािजक स ं थांम ये ांितकारक बदल
शोधतो पर ंतु ल िगक अ याचार ाथिमक आह े यावर जोर द ेतो.
१०.७ भारतातील मिहला चळवळ
'भारतातील मिहला चळवळी या दशकात ' - डॉ. नीरा द ेसाई िलिहतात 'न लबारी
चळवळीतील सहभाग , महागाईिवरोधी िनदश ने, गुजरात आिण िबहारमधील नविनमा ण युवा
चळवळ , महारा ातील ध ुळे िज ातील ामीण िव ोह आिण िचपको आ ंदोलनाला
पा भूमी िमळा ली.
वातं यो र भारतातील पिह या मिहला चळवळ ची स ु वात ७० या दशका या
सु वातीला गा ंधीवादी आिण समाजवादी या ंनी केली होती , परंतु नंतरच या ं याकड े
ीवादी हण ून पािहल े जाऊ लागल े. स र या दशका या म यात डा या ंनी ि या ं या
ात वार य दाखवायला स ु वात क ेली आिण १९७५ म ये हैदराबादम य े 'द ो ेिस ह
ऑग नायझ ेशन ऑफ व ुमन' या दोन भ ेदक मिहला गटा ंची थापना झाली , यांनी
मिहला ं या अधीनत ेचे एंजेलीयन िव ेषण आिण 'लीग'ची थापना क ेली. मिहला
सैिनकांसाठी समानत ेसाठी और ंगाबाद ' या स ं थेने ीवाद आिण जातीवादाचा स ंबंध
जोडला , असे हटल े आह े क धािम क ंथांचा वापर मिहला आिण खाल या जाती
दोघांनाही गौण ठ ेव यासाठी क ेला जातो .
१९७५ म ये भारता त आणीबाणी लाग ू झा याम ुळे बह ता ंश आ ंदोलना मक उप म खंिडत
झाले. सै ांितक चच ला अन ु प ती ता आली असली तरी . १९७७ म ये जे हा आणीबाणी
उठवली ग ेली ते हा या चच तून अन ेक मिहला गट तयार झाल े आिण याच व ेळी अन ेक
नवीन गट तयार झाल े. यातील बह त ेक गट म ुंबई, िद ली , म ास , पुणे, पाटणा आिण
अहमदाबाद या म ुख शहरा ंम ये आधा रत होत े, यां यात िवश ेष एकसमानता नसली तरी munotes.in
Page 104
सामािजक चळवळ
104 यांचे सद य शहरी स ुिशि त म यमवग य होत े आिण ह े एक मह वाच े कारण होत े. यां या
वतः या गरजा िकरकोळ आह ेत आिण बह स ं य गरीब भारतीय मिहला ं या गरजा ंपे ा
वेग या आह ेत अशी या ंची भावना आह े.
१९७१ म ये मिहला ं या सामािजक ि थतीवर , यां या िश णावर आिण रोजगारावर
प रणाम करणा या घटना मक , कायद ेशीर आिण शासक य तरत ुद या भावाच े
मू यांकन कर यासाठी िश ण आिण समाज क याण म ं ालयान े एक सिमती न ेमली होती ."
या सिमतीचा अहवाल आला . १९७४ म ये घोिषत क ेले क वात ं यानंतर मिहला ंचा दजा
घसरला आहे. तेथे आकड ेवारी होती (उदाहरणाथ ि या ंचे घटत े िलंग गुणो र ) आिण ह े
िस कर यासाठी सरकारी काय म आिण धोरण े य ां या अपयशावर ल क ि त क न
अ यास क ेला. समानता आिण उदयो म ुख िदश ेने संशोधन ड ेटाने नवीन मिहला चळवळीला
बौि क पाया दान क ेला.
१९७९-८० पय त समकालीन मिहला चळवळ भारतभर उदयास आली होती . वाय
मिहला गट तयार कर यात आल े होते आिण या ंनी ह ंडाबळी आिण पोलीस बला कार अशा
अनेक सम या मा ंड या. यािव या मोिहमा ंनी लोका ंचे ल व ेधून घेतले आिण
प कारा ंनीही त े उचल ून धरल े. ि या ं या चळवळीला स ु वात करणा या मोिहमा हण ून
यांचा उ ल ेख केला जातो . उदा. धरण बा ंध या या िवरोधात मेधा पाटकर यां या
नेतृ वाखाली नम दा बचाव आ ंदोलन , झोपडप ्यांमधील मिहला ंना एक आणण े इ यादी .
१०.८ ह ंडाबळी म ृ यू
मिहला गटा ंनी मोठ ्या स ं येने तथाकिथत अ पघाती म ृ यू िकंवा नविववािहत मिहला ं या
'आ मह या ' चा मु ा उचल ून धरला . मिहला द ता सिमतीन े (१९७७ ) यापैक काही
करणा ंची चौकशी क ेली आिण १९७८ म ये हा अपघात िक ंवा आ मह या नस ून खून
अस याच े दश िव यासाठी एक अहवाल कािशत क ेला. 'िद लीतील एका नविववािह त
वधूची अशी पिहलीच घटना लोका ं या यानात आली होती . ितने ित या आई -विडला ंकडून
जबरद तीन े पैसे घे यास िवरोध क ेला आिण म े १९७९ म ये ितला जाळ ून मार यात आल े.
ित या म ृ यू या घोषण ेम ये ितने सासू आिण विहनीन े ितला प ेटवून िद याच े हटल े असल े
तरी पोिलसा ंनी आ म ह या हण ून गु हा न दवला .
िद लीतील मिहला काय क या नी एक य ेऊन ग ु ा या िठकाणी मिहल े या सासर या
घराबाह ेर िनदश ने केली. यां यासोबत थािनक नाग रक सामील झाल े होते. हे दश न
ह ंडािवरोधी मोिहम ेची सु वात मानली जात े. सु वातीला या मोिहम ेम ये पती आिण या या
कुटुंबावर िनदश ने आिण धरण े य ांचा समाव ेश होता . नंतर लोका ंना या सम य ेची जाणीव
क न द े यासाठी सभा , चचा , पथनाट ्य, पो टर पधा आयोिजत कर यात आ या .
काय क या नी सखोल चौकशी कर यासाठी पोिलसा ंवर दबाव आणला आिण या ंनी
िव मान का यदे आिण यायालयीन ि य ेतील प पातीपणा उघड क ेला. मुख
शहरांमधील मिहला स ंघटना ंनी मिहला ंसाठी समथ न क े थापन क ेली. रा यान े ह ंडा बंदी
कायदा १९६८ म ये सुधारणा क ेली, परंतु ह ंडा बंदी केली नाही . munotes.in
Page 105
मिहला ं या चळवळी
105 मिहला चळवळ श ेकडो िविवध स ंघटना ंनी बनल ेली आह े. ते वेगवेग या सम या ंवर योगदान
देतात आिण ज े हा स ंयु कारवाईची आव यकता असत े ते हा एक य ेतात. या गटा ंम ये
अशा गटा ंचा समाव ेश आह े जे संकटात असल े या व ैयि क मिहला ंना आधार द ेतात -
बला कार , ह ंडा सम या , कामावर ल िगक छळ , कायद ेशीर स ला आव यक आह े. इतर गट
मिहलां या सम या ंब ल जाग कता िनमा ण कर या या या ं या भ ूिमका पार पाडतात
आिण ह े ल य सा य कर यासाठी त े मा यम आिण िनष ेध कृती वापरतात . कृती या
बरोबरीन े, मिहला चळवळीन े संशोधन आिण द तऐवजीकरण अ यासावरही भर िदला
आहे. यासारख े गट, उदाहरणाथ S.N.D.T. या मिहला अ यासासाठी स ंशोधन क .
िव ापीठ प ुढील काय वाहीसाठी आिण सरकारला िशफारस कर यासाठी , आव यक
धोरणा मक बदला ंसाठी ानाचा आधार दान करत े. अशा गटा ंनी तयार क ेले या अ यास
आिण अहवाला ंनी या मह वा या म ुद् ांकडे रा य आिण जनत ेचे ल व ेधले आहे.
१०.९ भाषा वापर
मिहला चळवळ आिण ीवादी अन ेकदा ग ैर-ल िगक भाषा वापर याच े समथ क आह ेत.
िववािहत आिण अिववािहत दो ही ि या ंचा स ंदभ 'िमस' हा श द वापरला जातो .
उदाहरणाथ 'इितहास ' ऐवजी 'ितची कथा ' या श दाचा उपरोिधक वापर . ीवादी द ेखील
अनेकदा िल ंग-समाव ेशक भाषा वापर याच े समथ क असतात , जसे क 'मानवता ' ऐवजी
'मनु य कथा ', िकंवा 'तो' या जागी 'ते िकंवा ती' जेथे िलंग अ ात आह े. िलंग-तट थ भाषा
ही भाष े या वापराच े वण न आह े याचा उ ेश मानवी स ंदभा या ज ैिवक िल ंगाशी स ंबंिधत
गृिहतके कमी करण े आह े. िलंग-तट थ भाष ेची विकली , िकमान , दोन िभ न अज डा
ितिब ंिबत करत े: एकाचा उ ेश दो ही िल ंग िकंवा िल ंग (िलंग-समाव ेशक भाषा ) यांचा
समाव ेश प करण े आहे; दुसरा तािवत करतो क िल ंग, एक ेणी हण ून, भाषेम ये
विचतच िच हा ंिकत करण े यो य आह े (िलंग-तट थ भाषा). िलंग-तट थ भाषा कधीकधी
विकला ंकडून गैर-ल िगक भाषा हण ून वण न केली जात े आिण िवरोधका ं ारे राजक य ्या-
यो य भाषा हण ून वापरली जात े.
१०.१० सारांश
थोड यात या करणाम य े आपण ी चळवळी या इितहासाचा मागोवा घ ेताना म ुख तीन
लाटांवर काश टा कला आह े. ीवादा या या लाटा िनमा ण कर यासाठी स ंशोधक
अ यासका ंनी केलेली मा ंडणी याच े आशयस ू आिण म ु े य ांचा आढावा घ ेतला आह े.
याचबरोबर या तीन लाटा ंची भरतीय ी चळवळी या संदभा त मागोवा घेतला आह े.
१०.११ संदभ
Humm, Maggie1978TheDictionaryofF eministTheory.Columbus: Ohio
State University Press, p. 251
Walker,Rebecca, 'BecomingtheThird Wave'in Ms.(January/February,
1992) pp. 39 -41 munotes.in
Page 106
सामािजक चळवळ
106 Krolokke, Charlotte and AnneScott Sorensen, "From Suffragettes to
Girls" in Gender Communication Theories and Analyses. From
Silence to Performance(Sage, 2005)
Hooks, bell. 2000. Feminist Theory: From Marginto Center.
Cambridge: South End Press. p. 26 )
Freedman, EstelleB., No Turning Back: The Historyof Feminismand
the Future of Women (London: Ballantine Books,20 03)
Echols, Alice(1989). Daringtobe bad: radical feminismin
America,1967 -1975. Minneapolis: University of Minnesota Press. pp.
416.
Henry,Astrid(2004).Notmymother'ssister:generationalconflictandthird
-wavefeminism.Bloomington:Indiana University Press.
Gatlin, Rochelle. 1987. American Women Since1945. Jackson:
University Press of Mississippi. p. 119
Sarachild, Kathie. Consciousness -Raising: A Radical Weapon, in
Sarachild, K, Hanisch, C, Levine, F, Leon, B, Price, C (eds.) Feminist
Revolution. Random House N .Y. 1978 pp. 144 -150.
Mitchell, Juliet, 'Women: The longest revolution' in New LeftReview,
1966, Nov -Dec, pp. 11 -37
Hinckle, Warren and Marianne Hinckle. Women Power. Ramparts
1968 February 22 -31
Freeman, Jo. The politics of women's liberation. David McKa yN.Y.
1975
Hooks, Bell (2000). Feminist theory: from margin tocenter.
Cambridge, MA: South End Press.
Maclean, Nancy 2006 Gender is Powerful: The Long Reach of
Feminism Magazine of History 20: 19 -23
Messer -Davidow, Ellen, Discipliningfeminism:fromsocial ac tivism to
academicdiscourse(Duke University Press, 2002).
Butler,Judith, 'Feminismin Any Other Name', differencesvol. 6,
numbers 2 -3, pp. 44 -45 munotes.in
Page 107
मिहला ं या चळवळी
107 Hochschild, Arlie Russell,The Time Bind: When Work
BecomesHome and Home BecomesWork (Owl Books U.S, 2003),
Sarah FenstermakerBerk and Anthony Shih, "Contributionsto
Household Labour: Comparing Wives' and Husbands' Reports,", in
Berk, ed., Women and Household Labour
Luker, Kristin, Dubious Conceptions:The Politics of the Teenage
Pregnancy Crisis. Harvard University Press (1996)
Laurie A. Rudman &JulieE. Phelan, "The Interpersonal Power of
Feminism: Is Feminism Good for Romantic Relationships?" Sex
Roles, Vol. 57, No. 11 -12, December 2007.
Bundesen, Linda, The Feminine Spirit: Recapturing the Heart
ofScripture (Joss ey Bass Wiley, 2007).
Haddad, Mimi, "Egalitarian Pioneers: Betty Friedan or Catherine
Booth?" Priscilla Papers, Vol. 20, No. 4 (Autumn 2006)
Anderson,PamelaSueand BeverleyClack,eds., Feminist philosophy
of religion: critical readings (London: Routledge,200 4)
Pellauer, Mary D. (1991)."TowardaTradition of Feminist Theology".
Brooklyn, New York, NY: Carlson Publishing Inc
OCHS, CAROL (1977). Behind the Sex of God - "Toward a
New Consciousness - Transcending Matriarchy and Patriarchy".
Boston, MA: B eacon Press
OCHS,Ruether,RosemaryRadford(1998).Womenand Redemption -
ATheologicalHistory.Minneapolis,MN: AugsburgFortress Publishers.
munotes.in
Page 108
108 ११
पया वरणीय चळवळ
घटक रचना :
११.० तावना
११.१ चळवळीची या ी
११.२ पया वरण कायदा आिण िस ा ंत
११.३ आधुिनक पया वरणवाद
११.४ एक सामािजक चळवळ हण ून पया वरणवाद
११.५ पया वरणीय चळवळीची उ प ी
११.६ चळवळीची व ैिश ्ये
११.७ पया वरण स ं था
११.८ पया वरण न ैितकता
११.९ परीसं थेचे व प
११.१० पया वरण- भारतीया ंचा ि कोन
११.११ भारतातील पया वरणीय चळवळ
११.१२ मालम ा अिधकार
११.१३ पया वरणीय सम या आिण मिहला
११.१४ सारांश
११.१५ संदभ
११.० तावना
पया वरणीय चळवळ ही एक अ शी स ं ा आहे याम य े प य ा वरण स ंवध न आिण ह रत
चळवळ चा समाव ेश आह े, पया वरणीय सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी ही एक
वैिव यप ूण वै ािनक , सामािजक आिण राजक य चळवळ आह े. पया वरणवादी साव जिनक
धोरण आिण व ैयि क वत नातील बदला ं ारे संसाधना ंचे शा त यव था पन आिण
पया वरणा या कारभाराचा प ुर कार करतात . प रसं था मधील सहभागी हण ून मानवत ेची
ओळख क न पया वरणशा , आरो य आिण मानवी ह का ंवर क ि त अशी ही चळवळ munotes.in
Page 109
पया वरणीय चळवळ
109 आहे. पया वरण चळवळीच े ितिनिध व मोठ ्या तस ेच तळागाळातील अन ेक सं थां ारे केले
जाते, पया वरण चळवळ एकल व पाची नस ून या चळवळी या यापकत ेम ये नाग रक ,
खाजगी यावसाियक , धािम क भ , राजकारणी या ंचा समाव ेश होतो .
पया वरणावरील या घटका चा अ ययन करताना चच त पुढील िवषय आह ेत :
आधुिनक पया वरणीय चळवळीची म ुळे एकोिणसा या शतकातील य ुरोप आिण उ र
अमे रकेतील पया वरणीय िन का ळजीपणा , िवशेषत: रोग, तसेच यापक वाय ू आिण
जल द ूषण या ंचा पदा फाश कर या या य ना ंम ये शोध या जाऊ शकतात , दुस या
महायु ानंतरच पया वरणीय अ ययनात मोठ ्या माणात वाढ झाली व जाग कता य ेऊ
लागली . १९५० , १९६० आिण १९७० या दशकात , अनेक घटनांनी मानवाकड ून
होणारी पया वरणाची हानी िकती मोठी आह े हे प क ेले. याच व ेळी, उदयो म ुख वै ािनक
संशोधनान े पया वरण आिण मानवत ेसाठी िव मान आिण का पिनक धो या ंकडे न यान े
ल व ेधले. यापैक पॉल आर . एहरिलच यांनी यां या 'द पॉ युलेशन बॉ ब ' (१९६८) या
पु तका त घातांक य लोकस ं ये या वाढी या प रणामाब ल िच ंता पुन जीिवत क ेली.
जीवशा ब ॅरी कॉमनर या ंनी वाढ , संप नता आिण ' ुटी तं ान ' ब ल वादिववाद िनमा ण
केला. या यित र , लब ऑफ रोम हण ून ओळख या जाणा या वै ािनक आिण राजक य
ने यां या स ंघटनेने १९७२ म ये यांचा 'द िलिमट ्स टू ोथ' हा अहवाल कािशत क ेला
आिण मानवी ह त ेपामुळे नैसिग क संसाधना ंवर वाढ या दबावाकड े ल व ेधले.
दर यान अणु सार आिण बा अवकाशातील प ृ वीचे फोटो यासार या ता ंि क िस नी
नवीन अ ंत ी आिण िव ातील प ृ वी या लहान आिण अि तीय थानाब ल िच ंतेची नवीन
कारण े िदली आह ेत. १९७२ म ये, टॉकहोम य ेथे मानवी पया वरणावरील स ंयु रा ा ंची
प रषद आयोिजत कर यात आली होती आिण जागितक पया वरणा या ि थतीशी स ंबंिधत
चच त थ मच अन ेक सरकारा ं या ितिनध ना एक केले. या प रषद ेमुळे थेट सरकारी
पया वरण स ं था आिण य ूएन पया वरण काय माची िनिम ती झाली . युनायटेड ट ेट्सने
व छ पाणी कायदा , व छ हवा कायदा , लु ाय जाती यासारख े नवीन कायद े देखील
पा रत क ेले.
कायदा आिण रा ीय पया वरण धो रण कायदा - स या या पया वरणीय मानका ंचा पाया आहे.
१९७० या दशकापास ून, ओझोन कमी होण े, जागितक हवामान बदल , आ ल पाऊस
आिण स ंभा य हािनकारक जन ुक य स ुधा रत जीव (GMOs) यासार या आध ुिनक
पया वरणीय सम या ंकडे ल य क ि त कर यासाठी जनजाग ृती, पया वरण िव ान ,
पया वरणशा आिण त ं ानान े य न केला आहे.
११.१ चळवळीची या ी
यू गॅस िडस य ुरायझ ेशन थािपत कर याप ूव यू मेि सको मधील या पॉवर
लांटमधून हवेचे दूषण करणा या उ सज नाम य े स फर डाय ऑ साइडच े माण जा त
होते. जैिवक अ या स पया वरण िव ान ह े पया वरणा या भौितक , रासायिनक आिण ज ैिवक
घटका ंमधील पर पर संवादाचा अ यास आह े. munotes.in
Page 110
सामािजक चळवळ
110 प रसं था आिण प रस ं था िव ान (इकोलॉजी , िकंवा इकोलॉिजकल साय स ) सजीवा ंचे
वग करण , िवपुलता आिण या ग ुणधमा वर जीव आिण या ंचे वातावरण या ं यातील
पर प रसंवादाम ुळे कसा प र णाम होतो याचा व ै ािनक अ यास आह े.
ाथिमक ल य क ि त िब ंदू ( अ यास िवषय ) :
पया वरण चळवळीची या ी यापक आह े आिण यात पया वरण, संवध न आिण जीवशा ,
तसेच लँड केप, वन पती आिण जीवज ंतू यांचे िविवध उ ेश आिण उपयोगा ंसाठी संर ण
या िवषया ंचा समाव ेश अस ू शकतो . पया वरणीय सम या ंची यादी पहा ता संवध न चळवळ
शा त उपभोगासाठी , तसेच पार ंपा रक (िशकार , मासेमारी, सापळा ) आिण आ याि मक
वापरासाठी न ैसिग क े ांचे संर ण कर याचा य न करत े.
इतर ल ा ंिकत घटक / िबंदू :
पया वरण संवध न ही ि या आहे, याम य े पया वरणा या न ैसिग क पैलूंचे संर ण कर यात
गुंतलेले असत े. पुनव सन, पुनवा पर िक ंवा द ूषण िनय ं ण या ार े असो , पया वरण स ंवध न
जीवनाची न ैसिग क गुणव ा िटकव ून ठेवते. पया वरणीय आरो य चळवळ िकमान गतीशील
युगापय त आह े आिण व छ पाणी , सांडपाणी या िवषयाची काय म हाताळणी आिण ि थर
लोकस ं या वाढ यासार या शहरी मानका ंवर ल क ि त करत े. पया वरणीय आरो य
देखील पोषण , ितबंधा मक औषध , वृ व आिण मानवी आरो याशी स ंबंिधत इतर
सम या ंना सामोर े जाऊ शकत े. पया वरणीय आरो य हे पया वरणा या ि थतीच े सूचक िक ंवा
मानवा ंना काय होऊ शकत े याची प ूव चेतावणी णाली हण ून देखील पािहल े जाते.
पया वरणीय याय ही एक चळवळ आह े जी १९८० या दशकात अम े रकेत सु झाली
आिण पया वरणीय वण ेष संपु ात आण यासाठी आिण कमी उ प न असल े या आिण
अ पस ं याक सम ुदायांना ितब ंिधत करत े. महामाग , कच याच े िढगार े आिण कारखान े
यां या अस ंतुिलत दश नातून पया वरण याय व चळवळ यात द ुवा शोधत आह े.
"सामािजक " आिण "पया वरणशा ीय " पया वरणीय िच ंता, याच व ेळी वा तिवक वण ेष
आिण वग वाद रोखत आह ेत. हे कामगा र-पया वरण य ुती बांध यासाठी िवश ेषतः काय करते.
इकोलॉजी चळवळीम य े गैया िस ा ंत, तसेच पृ वीचे मू य आिण मानव , िव ान आिण
जबाबदारी या ं यातील इतर स ंवादांचा समाव ेश अस ू शकतो .
सखोल पया वरणशा (डीप इकोलॉजी ) हे प रस ं था चळवळीच े एक वैचा रक व ळण आहे
जे हां या प रस ं थेची िविवधता आिण अख ंडता, वतःसाठी आिण याच े ाथिमक म ू य
हणून काम पाहते. ‘ ाइट ीन पया वरणवाद ’ ही स या लोकि य उप -चळवळ आह े, जी
तं ान , चांगली रचना आिण ऊजा आिण स ंसाधना ंचा अिधक िवचारप ूव क वापर क न
लोक सम ृ ीचा आनंद घेत जबाबदार , शा त जीवन जग ू शकतात या क पन ेवर जोर द ेते.
munotes.in
Page 111
पया वरणीय चळवळ
111 ११.२ पया वरण कायदा आिण िस ा ंत
१. मालम ेचे ह क : अनेक पया वरणिवषयक खटल े मालम े या मालका ं या कायद ेशीर
अिधकारा ंवर िच ह िनमा ण करतात . सामा य जनत ेला द ुस या या जिमनीवर
होणा या हािनकारक थांम ये ह त ेप कर याचा अिधकार आह े का? पया वरण कायदा
सं था जगभरात अि त वात आह ेत, जसे क म य -पि म य ुनायटेड ट ेट्समधील
पया वरण कायदा आिण धोरण क .
२. नाग रका ंचे ह क : नाग रक पया वरणीय आिण स दया या हानीसाठी दावा क
शकता त हे था िपत कर या साठी सवा त आधी या खट या ंपैक एक हणज े सीिनक
हडसन ि झव शन कॉ फर स िव फ ेडरल पॉवर किमशन , १९६५ म ये दुस या सिक ट
कोट ऑफ अपीलन े िनण य िदला . या करणाम ुळे यूयॉक रा यातील टॉम िकंग
माउंटनवरील पॉवर ला ंटचे बांधकाम था ंबिव यात मदत झाली .
३. िनसगा चे ह क : ि तोफर डी . टोन या ंचा १९७२ चा िनब ंध, झाडे उभी असावीत
का? नैसिग क व त ूंना वतःच े कायद ेशीर अिधकार असाव ेत का ? या ाच े उ र
िनबंधात िदले. आप या िनब ंधात, टोन स ूिचत करतात क याचा य ुि वाद व ैध आह े
कारण पया वरणाच े अनेक वत मान ह क धारक (ि या , मुले) एकेकाळी व त ू हणून
पािहल े जात होत े.
४. पया वरणीय िति यावाद : असं य टीका आिण न ैितक स ंिद धता याम ुळे संभा य-
हानीकारक क टकनाशक े, लोराईड सार खे पदाथ आिण अ य ंत धोकादायक इथ ेनॉल-
ि या करणा या वन पत चा वापर या सह त ं ानाब ल िच ंता वाढली आह े. NIMBY
िसं ोम हणज े अगदी आव यक घडामोड या स ंपका त ये याची इ छा नसल े या
िति य ेमुळे झाल े या साव जिनक आ ोशा चा स ंदभ . काही िचिक सक जीवशा
आिण पया वरण शा ा ंनी वै ािनक पया वरणीय चळवळ तयार केली.
११.३ आधुिनक पया वरणवाद
पया वरणवाद ह े प य ा वरण स ंवध न आिण पया वरणा या ि थतीत स ुधारणा कर या या
िचंतेशी संबंिधत एक यापक त व ान आिण सामािजक चळवळ आह े. पया वरणवाद आिण
पया वरणिवषयक िच ंता अन ेकदा िहर या र ंगाने दश िव या जातात . पया वरणवा ा ंसाठी
अनौपचा र क िकंवा अपमाना पद ल ेबल हणज े ीनी िकंवा ी-हगर (झाडांसाठी भ ुकेलेले)
हा श द आज कोण याही स दया मक उि ा ंऐवजी पया वरणशा आिण पया वरण िव ान
हे िव ान सवा त िचिक सक पया वरणवा ा ंना एकत ेचा आधार दान करतात . वै ािनक
े ात अिधक मािहती गोळा क े यामुळे, जैविविवधत ेसार या अिधक व ै ािनक सम या ,
केवळ स दय शा ा या िवरोधात िचंतेचा िवषय आह े. संवध न जीवशा ह े झपाट ्याने
िवकिसत हो णारे े आह े. पया वरणवा दी आता यवसाय समथ क आह ेत. नवीन उप म
जसे क ता ंि क उपकरण े पु हा वापरण े आिण रीसायकल करण े अिधकािधक लोकि य होत
आहे. संगणक िलि वड ेटर हे फ एक उदाहरण आह े. munotes.in
Page 112
सामािजक चळवळ
112 अलीकड या वषा त पया वरणीय चळवळीन े जागितक तापमानवाढीवर सवा िधक ल क ि त
केले आहे. लोबल वॉिम ग आिण ह रक ेन कॅट रना या ं यातील स ंबंधांपासून ते अल गोर या
िच पट अ ॅ न इनक ह ेिनएंट थपय त हवामान बदलािवषयी या िच ंता म ु य वाहात
आ यावर , अनेक पया वरणीय गटा ंनी या ंचे य न प ु हा क ि त क ेले. युनायटेड
टेट्सम य े, २००७ म ये, ' टेप इट अप २००७ ', १,४०० ह न अिधक सम ुदायांम ये
आिण वा त िवक लोब ल वािम ग सो य ूश ससाठी सव ५० रा या ंम ये रॅलीसह , वषा तील
सवा त मोठ ्या तळागाळातील पया वरणीय दश नाचे सा ीदार झाल े. ब याच धािम क सं था
आिण व ैयि क चच म ये आता पया वरणिवषयक सम या ंना समिप त काय म आिण
उप म आह ेत. धािम क चळवळीला अन ेकदा धम ंथां या या यान े पािठंबा िदला जातो .
यू, इ लािमक , अँि लकन , ऑथ डॉ स , इ हँजेिलकल , ि न आिण क ॅथोिलक यासह
बह तेक म ुख धािम क गटा ंचे ितिनिध व क ेले जाते.
मूलगामी पया वरणवाद :
मूलगामी पया वरणवाद हा म ु य वाहातील पया वरणवादा या सह-पया यातून इकोस ि झम -
आधा रत िनराश ेतून उदयास आला . िव ान ि तोफर म ॅनेस याला "नवीन कारच े
पया वरणीय सि यता : आयकॉनो लाि टक , िबनधा त , पारंपा रक स ंवध न धोरणाशी
असंतु , काही व ेळा बेकायद ेशीर ..." असे हणतात याला क रप ंथी पया वरण चळ वळीची
आका ं ा आह े. (भांडवलशाही , िपतृस ा आिण जागितक करण यासह ) काहीव ेळा
"पुनिव करण" आिण िनसगा शी प ु हा कन े ट क न द गािड यनम य े न दवल े या एका
अ यासात असा िन कष काढ यात आला आह े क , "जे लोक मानतात क या ं याकड े
सवा त िहर वीगार जीवन शैली आह े यांना लोबल वॉिम गमागील काही म ु य दोषी हण ून
पािहल े जाऊ शकत े." संशोधका ंना अस े आढळ ून आल े क या य पया वरणाबाबत
अिधक जाग क असतात या ंना ला ंब प या या परद ेशात उड ्डाण कर याची अिधक
श यता असत े आिण प रणामी काब न उ सज न घरातील जीवनशैलीतून होणा या
बचतीप े ा जा त होत े.
११.४ एक सामािजक चळवळ हण ून पया वरणवाद
पया वरणवादाची या या एक सामािजक चळवळ हण ून देखील क ेली जाऊ शकत े जी
नैसिग क स ंसाधन े आिण प रस ं थांचे संर ण कर यासाठी लॉिब ंग, सि यता आिण
िश णा ार े राजक य ि य ेवर भाव टाक याचा य न मानवत ेची ओळख हण ून करते.
परीसं थेतील सहभागी हण ून, पया वरणीय चळवळ पया वरणशा , आरो य आिण मानवी
ह का ंवर क ि त आह े. पया वरणवादी अशी य आह े जी शा तत ेचा पुर कार क शकत े.
साव जिनक धोरण िक ंवा वैयि क वत नातील बदला ं ारे संसाधनांचे शा त यव थापन
आिण न ैसिग क वातावरणाच े िविवध मागा नी (उदाहरणाथ , तळागाळातील सि यता आिण
िनषेध), पया वरणवादी आिण पया वरण स ं था न ैसिग क जगाला मानवी यवहारात मजब ूत
आवाज द े याचा य न करतात . मते वेगवेगळी असली , तरी पया वरणवादाला स ुधारणावादी
ते क रप ंथी हण ून पािहल े जाऊ शकत े. munotes.in
Page 113
पया वरणीय चळवळ
113 संपूण इितहासात , जगा या िविवध भागा ंम ये, पया वरण स ंर णाची िच ंता िविवध व पात
पुनरावृ ी झाली आह े. उदाहरणाथ , म यप ूव म ये, पया वरणीय द ूषणाशी स ंबंिधत सवा त
जुने िलखाण ह े "अरब क ृषी ा ंती" दर यान िल िहलेले अरबी व ै क य ंथ होत े, जे
अि क ंडस, को टा ब ेन लुका, राझेस, इ न अल -जझार , अल-तमीमी , यांसार या ल ेखकांनी
िलिहल े होते. अल-मसीही , अिवस ेना, अली इ न रदवान , इसाक इ ायली ब ेन सोलोमन ,
अ द-एल-लतीफ आिण इ न अल -नफ स ह े हवा द ूिषत, पाणी दूिषत, माती द ूिषत,
घनकचरा च ुक चे हाताळणी आिण िविश प रसरा ं या पया वरणीय म ू यांकनाशी स ंबंिधत
होते.
युरोपम य े, इं लंडचा राजा एडवड पिहला यान े १२७२ म ये लंडनम य े घोषण े ारे कोळसा
जाळ यावर ब ंदी घातली , कारण याचा ध ूर एक सम या बनला होता पण ह े इंधन
इं लंडम य े इतक े सामा य होत े क त े चारचाक वाहनान े काही िकना यापास ून दूर नेले
जाऊ शकत े. िवशेषत: नंतर औ ोिगक ा ंती या काळात , आिण १९५२ या ेट मॉगसह
अलीकडील भ ूतकाळात वाय ू दूषण ही सम या कायम राहील .
११.५ पया वरणीय चळवळीची उ प ी
पया वरण च ळवळ (एक श द याम य े कधी-कधी स ंवध न आिण ह रत चळवळ चा समाव ेश
होतो) ही एक व ैिव यप ूण वै ािनक , सामािजक आिण राजक य चळवळ आह े. सव साधारण
श दात , पया वरणवादी साव जिनक धोरण आिण व ैयि क वत नातील बदला ं ारे संसाधना ंचे
शा त यव था पन आिण न ैसिग क पया वरणाच े संर ण (आिण आव यक त े हा पुनस चियत )
यांचा पुर कार करतात . इकोिस टममधील सहभागी हण ून मानवत ेची ओळख क न ,
चळवळ पया वरणशा , आरो य आिण मानवी ह का ंभोवती क ि त आह े. या यित र ,
संपूण इितहासात , चळवळ आह े. चळवळ मोठ ्या ते तळागाळातील अन ेक संघटना ं ारे
दश िवली जात े, परंतु इतर सामािजक चळवळ म य े सामा य लोकस ं येपे ा त ण
लोकस ं या आह े. या या मोठ ्या सद य सं येमुळे िभ न आिण ढ िव ासा ंमुळे, चळवळ
पूण पणे एकज ूट नाही . खरंच, काही लोका ंचा असा य ुि वाद आह े क िकमान काही
कार या पया वरणीय न ैितकत ेची सव ितमाहीत इतक तातडीन े गरज आह े क िजतक े
यापक िततक े चांगले. याउलट , असंवेदनशील राजक य आिण औ ोिगक श या ती
िवरोधाला सामोर े जाणे ही एक कमक ुवतता अस ू शकत े.
युरोपम य े, औ ोिगक ा ंतीने आध ुिनक पया वरणीय द ूषणाला ज म िदला , जसे आज
सामा यतः समजल े जाते. कारखा या ंचा उदय आिण कोळसा आिण इतर जीवा म इ ंधनांचा
चंड माणात वापर याम ुळे अभ ूतपूव वाय ू दूषण आिण औ ोिगक रासायिनक
िवसज ना या मोठ ्या माणावर ि या न केले या मानवी कच या या वाढ या भारात भर
पडली . सोडा राख तयार कर यासाठी वापर या जाणा या ले लँक ि य े ारे िदल ेले
हािनकारक वाय ू दूषण (वायू हाय ो लो रक ऍिसड ) िनयंि त कर यासाठी १९६३ म ये
पा रत झाल े या ि टीश अ कली काय ा या व पा त पिहल े मोठ्या माणात , आधुिनक
पया वरणीय कायद े आल े. पया वरणवा द हा स ुिवधां या चळवळीत ून वाढला , जो
औ ोिगक करण , शहरांची वाढ आिण हवा आिण जल द ूषण िबघड याची िति या होती . munotes.in
Page 114
सामािजक चळवळ
114 २० या शतकात पया वरणीय क पना ंची लोकि यता आिण मा यता वाढत ग ेली. काही
व यजीव, िवशेषतः अम े रकन बायसन वाचव याच े य न स ु झाल े. शेवट या वासी
कबूतराचा म ृ यू तसेच अम े रकन बायसन या धो याम ुळे संर णवा ा ंचे मन क ि त
कर यात आिण या ं या िच ंता लोकि य कर यात मदत झाली . उ लेखनीय हणज े १९१६
म ये रा पती व ु ो िव सन या ंनी रा ीय उ ान स ेवा थापन क ेली. १९४९ म ये अ डो
िलओपो डच े अ स ँड काऊंटी पंचांग कािशत झाल े. मानवजातीचा पया वरणाचा न ैितक
आदर असायला हवा आिण याला हानी पोहोचवण े अनैितक आह े हे िलओपो डच े मत
प क ेले. या पु तकाला कधीकधी स ंवध नावरील सवा त भावशाली प ु तक हटल े जाते.
१९६२ म ये अमे रकन जीवशा रॅचेल कास न यांचे सायल ट ि ंग कािशत झाल े.
पु तकान े यूएस म य े डीडीटी या अ ंदाधुंद फवारणीच े पया वरणीय प रणामा ंचे कॅटलॉग क ेले
आहे आिण पया वरणशा िक ंवा मानवी आरो यावर या ंचे प रणाम प ूण पणे समज ून
घेत यािशवाय मोठ ्या माणात रसायन े पया वरणात सोड या या तका वर िच ह
उपि थत क ेले आहे. पु तकान े सुचवले क डीडीटी आिण इतर क टकनाशक े कक रोगास
कारणीभ ूत ठ शकतात आिण या ंचा कृषी वापर व यजीवा ंना, िवशेषतः प या ंना धोका
आहे. प रणामी साव जिनक िच ंतेमुळे १९७० म ये युनायटेड ट ेट्स ए हाय न म टल
ोटे शन एज सीची िनिम ती झाली यान े नंतर १९७२ म ये यूएस म ये डीडीटी या क ृषी
वापरावर ब ंदी घातली . रोग व े टर िनय ं णासाठी डीडीटीचा मया िदत वापर आजही जगा या
काही भागा ंम ये सु आह े आिण वाद त आह े. या पु तकाचा वारसा पया वरणिवषयक
सम या ंब ल अिधक जाग कता िनमा ण करण े आिण लोक कस े भािवत करतात या ब ल
वार य िनमा ण करण े हा होता .
पया वरणातील या नवीन चीम ुळे वायू दूषण आिण त ेल गळती या ंसार या सम या ंम ये
रस िनमा ण झाला आिण पया वरणाची आवड वाढली . नवीन दबाव गट तयार झाल े, िवशेषत:
ीनपीस आिण ड्स ऑफ अथ .
१९७० म ये भारतात िचपको चळवळ उभी रािहली ती महा मा गा ंध या भावाखाली ,
आिदवास नी झाडा ंना अ रशः िमठी मा न ज ंगलतोडीला शा ंततापूण ितकार क ेला
( याला 'िमठी मारणार े' हा श द आला ). यां या शा ंततापूण िनषेधा या प ती आिण
घोषणा खूप भावशाली हो या. १९७० या म यापय त, अनेकांना अस े वाटल े क लोक
पया वरणीय आप ी या का ठावर आह ेत. पुनजा गी जा याची चळवळ स ु झाली आिण
पया वरणीय न ैितकत े या क पना ि हए तनाम य ु िवरोधी भावना आिण इतर राजक य
सम या ंसह सामील झा या . या य सामा य समाजा या बाह ेर राहत हो या आिण या ंनी
सखोल पया वरणशा ासार या काही म ूलगामी पया वरणीय िस ा ंतांना वीकार यास
सु वात क ेली. याच स ुमारास १९७३ म ये लु ाय जाती काय ावर वा री क न
आिण १९७५ म ये CITES ची िनिम ती क न म ु य वाहातील पया वरणवादान े ताकद
दाखव यास स ु वात क ेली.
१९७९ म ये, नासाच े माजी शा ज े स ल हलॉक या ंनी Gaia: पृ वीवरील जीवनावर
एक नवीन व प कािशत क ेले, याने Gaia Hypothesis मांडली; हे असे सुचवते क
पृ वीवरील जीवन एकच जीव हण ून समजल े जाऊ शकत े. डीप ीन िवचारसरणीचा हा munotes.in
Page 115
पया वरणीय चळवळ
115 एक मह वाचा भाग बनला . पया वरणवादा या उव रत इितहासात या डीप ीन
िवचारसरणीच े अिधक म ूलगामी अन ुयायी आिण म ु य वाहातील पया वरणवादी या ं यात
वादिववाद आिण वाद झाल े आहेत.
मु बाजार पया वरणवाद हा एक िस ा ंत आह े जो अ सा युि वाद करतो क म ु बाजार ,
मालम ा अिधकार आिण कोट कायदा पया वरणाच े आरो य िटकव यासाठी सव म साधन े
दान करतात . हे पया वरणीय कारभारीपणाला न ैसिग क मानत े, तसेच वैयि क आिण वग य
कृती ार े दूषक आिण इतर आ मका ंना ह पार करत े. युनायटेड टेट्समधील पया वरण
संवध नाला मानवा ंशी स ंपक साध ून िकंवा वृ तोड , खाणकाम , िशकार आिण मास ेमारी
यांसार या िविश मानवी ि याकलापा ंमुळे होणार े नुकसान टाळ यासा ठी न ैसिग क
संसाधन े बाजूला ठेवले पािहजे. नैसिग क संसाधना ं या जतनासाठी िनयम आिण कायद े
बनवल े जाऊ शकतात .
११.६ चळवळ ची व ैिश ्ये
१. अंतिन िहत ग ृिहतक शहरी आिण आिथ क े ाला धो यात आणत आह े यान े
पया वरणीय े आिण ामीण जीवनमान बळकावल े आहे. ते सामािजक याया या
मुद् ांसह पया वरण आिण िनवा ह सम या एक करतात .
२. चळवळीतील भौितक वातावरण ह े एक ीकरण अधोगती या िवरोधात आह े.
३. एक ीकरणाच े व प हणज े य क ृती. धरणे, रा ता रोको , कायदा यायालय ,
उपोषण , जेल भरो , कलम १४४ [IPC चे] अवमान , वातं यलढ ्यात महा मा गा ंध नी
िस क ेले या या प ती आह ेत.
४. अधोर ेिखत िवचारधारा द ेशी गा ंधीवादी िव चारसरणीच े वच व आह े. नैितक िच ंता
जीवना या ित ेसाठी आिण सवा साठी जग या या अिधकारासाठी आह ेत, याम य े
सीमांत गटा ं या िवश ेषतः मिहला ं या जग यावर िवश ेष भर िदला जातो . ि या
कलाकार हण ून मह वप ूण भूिमका बजावतात
५. या चळवळीच े नेतृ व समाजाबा हेरचे अस ून यात शहरी म य मवग य सामािजक
काय कत आिण काही व ेळा धािम क नेते य ांचा समाव ेश होतो . हे धािम क नेते
धम शा ा ने भािवत आह ेत आिण त े चळवळी ला वैचा रक व प आणतात .
११.७ पया वरणीय स ं था
पया वरण स ं था जागितक , ादेिशक, रा ीय िक ंवा थािनक अस ू शकतात; या सरकारी
िकंवा खाजगी (NGO) असू शकतात . पया वरणवादाकड े अमे रकन िक ंवा पा ा य -क ि त
य न हण ून पाह याची व ृ ी अस ूनही, जवळजवळ य ेक द ेशाचा प या वरणीय
सि यत ेचा वाटा आह े. िशवाय , सामुदाियक िवकास आिण सामािजक यायासाठी सम िप त
गट पया वरणासाठी द ेखील उपि थत राह शकतात
munotes.in
Page 116
सामािजक चळवळ
116 िचंता :
काही वय ंसेवी सं था आह ेत. उदाहरणाथ इको-व ड , जे पया वरणािवषयी आह े आिण टीम
वक आिण वय ंसेवक कामावर आधा रत आह े. काही यूएस पया वरण स ं था, यापैक
नॅचरल रसोस स िडफ े स कौि सल आिण ए हाय न म टल िडफ े स फ ंड, खटल े दाखल
कर यात मािहर आह ेत ( या द ेशात िवश ेषतः उपय ु हण ून पािहल ेली यु ). इतर गट ,
जसे क य ूएस-आधा रत न ॅशनल वाइ डलाइफ फ ेडरेशन, नेचर कॉ झ ह सी आिण द
वाइ डरन ेस सोसायटी आिण जागितक गट जस े क व ड वाइड फ ंड फॉर न ेचर अ ँड ड्स
ऑफ अथ , मािहती सा रत करतात , साव जिनक स ुनावणी , लॉबी, टेज ा यि का ंम ये
भाग घ ेतात, आिण स ंर णासाठी जमीन खर ेदी क शकत े. वाइ डलाइफ कॉ झ ह शन
इंटर नॅशनलसह छो टे गट धो यात असल े या जाती आिण प रस ं थांवर स ंशोधन
करतात . ीनपीस , अथ फ ट आिण अथ िलबर ेशन ंट सार या अिधक क रप ंथी
संघटना ंनी पया वरणास हानीकारक मानल े या क ृत चा थ ेट िवरोध क ेला आह े. ीनपीस
पया वरणीय च ुकांची सा द े यासाठी आिण वादिववादा साठी म ु े साव जिनक े ात
आण याच े साधन हण ून अिह ंसक स ंघषा ला समिप त असताना , भूिमगत अथ िलबर ेशन
ंट मालम ेचा गु नाश , िपंज यात िक ंवा बंिद त ा या ंची सुटका आिण इतर ग ु हेगारी
कृ यांम ये गुंतलेली आह े. तथािप , चळवळीम य े असे डावप ेच असामा य मानल े जातात .
आंतररा ीय तरावर , पया वरणाची िच ंता हा १९७२ म ये टॉकहोम य ेथे झाल े या UN
प रषद ेचा िवषय होता , याम य े ११४ रा ांनी भाग घ ेतला होता . या बैठक मध ून UNEP
(युनायटेड नेश स ए हायन म ट ो ाम ) आिण १९९२ म ये पया वरण आिण िवकासावरील
संयु रा प रषद ेचा पाठप ुरावा िवकिसत क ेला गेला. पया वरण धोरणा ं या िवकासाला
समथ न देणा या इतर आ ंतररा ीय स ं थांम ये पया वरण सहकाय आयोग (NAFTA),
युरोिपयन पया वरण एज सी या ंचा समाव ेश आह े. (EEA), आिण इ ंटरग हन म टल प ॅनेल
ऑन लायम ेट च ज (IPCC).
११.८ पया वरणीय न ैितकता
पया वरणीय न ैितकत ेवर आधा रत िव चारसरणीभोवती पया वरणीय सामािजक चळवळ
आयोिजत क ेली जात े. यापकपण े प रभािषत स ंवध न, सादरीकरण आिण इतरा ंब ल आदर
हे पया वरणीय न ैितकत े या आव यक गो ी आह ेत. अशा चळ वळी िवकिसत आिण
िवकसनशील द ेशांम ये अि त वात आह ेत. उ रेकडे िवकसनशील द ेशांम ये पया वरणीय
िनषेध सम ुदाया या आरो याशी स ंबंिधत म ुद् ांवर आयोिजत क ेले जातात आिण या
संदभा म ये पया वरणीय क याण नाही . इतर ा या ं या यित र इतर मानवा ं या ह का ंचे
संर ण ही दि ण ेतील पया वरणीय स ंघषा ची िवचारधारा आह े.
शा त िवकास हणज े भिव यातील िप ढ्यां या या ं या वत : या गरजा प ूण कर या या
मतेशी तडजोड न करता स या या गरजा प ूण करणारा िवकास . जागितक पया वरण आिण
िवकास आयोगा या अहवा लात आमच े समा न भिव य बह तेक िवकस नशील द ेशांमधील
औ ोिगक करण ह े पि मेकडून आयात क ेले या त ं ानावर आधा र त आह े. ते भांडवल
आिण म क ि त आह े आिण याम ुळे सामा यत : शहरां या आसपास आढळत े. अशा munotes.in
Page 117
पया वरणीय चळवळ
117 कार े तेथे शहरी - औ ोिगक एका त ेचे े िवकिसत होत े यात द ूषणाची उ च पातळी
असत े.
पया वरणाचा हास हा िवकासाचा एक आव यक आिण अप रहाय ट पा आह े, असे
ितपादन दोन म ुद् ांवर वग क ृत केले जाऊ शकत े.
थमत : िवकिसत द ेशांनी वापरल े या मागा चा िवकास अप रहाय पणे केला पािहज े आिण
आधुिनक त ं ाना या उपयोजनाचा समाव ेश केला पािहज े ही श ंका पद धारणा स ूिचत
करते; आिण दुसरे हणज े, िवकसनशील द ेशांतील ग रबीन े ास ले या रिहवाशा ंवर
दूषणाचा अिधक िवपरीत प रणाम होतो ह े ल ात घ ेतले जात नाही कारण या ं या पोषण
आिण आरो याची पातळी ख ूपच कमी अस यान े िवकसनशील द ेशांमधील कमक ुवत
पया वरणीय लॉबी स ंसाधना ंचा अतािक कपणे अप यय वापर यास परवानगी द ेतात उदा .
रेयॉनच े कारखान े बांबू या ज ंगलाचा स ंपूण देश कमी करतात . आणखी एक प रणाम
हणज े कोळशासाठी ामीण उ पादक शहरी बाजारप ेठेसाठी शहरी बाजारप ेठेची िनिम ती
यामुळे जलद ज ंगलतोड , मातीची धूप आिण वाळव ंटीकरण झाल े आह े. आिण नगदी
िपकां या महानगरीय मागणीम ुळे अ न िपका ंपासून जमीन काढ ून घेतली ग ेली आह े.
११.९ पया वरणाच े व प
आपण ेड युिनयन चळवळीशी प रिचत आहात . मा स ने वण न केले या वग संघषा चा तो
भाग आह े. या करणात स ंघष हा उ पादक स ंसाधनांवर िनय ं ण आह े आिण स ंघषा चे य
उ ोग आिण कारखाना आह े. पया वरणीय आिण पया वरणीय हाल चाल ब ल आपण अस े
हणू शकतो क स ंघष जमीन आिण पाणी व जंगलांसार या न ैसिग क संसाधना ं या स ंर ण,
िनयं ण आिण वापरावर ब ंधने या स ंबंिधत आह े.
पया वरणीय आिण पया वरणीय चाळवळ म य े फरक करण े सरावाप े ा िस ा ंतातः सोप े
आहे. अगदी यापकपण े आपण अस े हण ू शकतो क पया वरणीय चळवळी आिथ क
सम या , दूषण आिण शा त िवकासा या सम या ंशी जवळ ून संबंिधत आह ेत. पया वरणीय
चळवळ पया वरणाच े सादरीकरण , जैविविवधता राखण े, जाती न होण े इ याद शी अिधक
संबंिधत आह े. या हालचाली मानव -िनसग संबंधां या काही प ैलूंवर टीका हणून सु
झा या . जॉन म ुइर सार या प ु षां ारे सु वाती या प ुढाकारान े ाचीन भागा ंचे जतन
कर या या गरज ेवर ल क ि त क ेले. मुइर या मत े नैसिग क े े "मानवी आ याची म ंिदरे"
होती. या शतका या ७० या दशका या उ राधा त अशा हालचाली भारतात सा मा य
हो या उदा . नंदा देवी आिण िनलिगनी बायो फ अर रझ ह आिण प ूव चे ोजे ट टायगर
चळवळ .
११.१० पया वरणाकड े भारतीया ंचा ि कोन
माधव गाडगीळ आिण रामच ं गुहा या ंनी या ं या "िदस िफशड लँड अॅन इकोलॉिजकल
िह ी ऑफ इ ंिडया" या पु तकात एक पर ेषा तयार क ेली आह े जी आप याला आप या
समाजा कडे िनसगा कडे पाह याचा ि कोन आिण यातील जीवनश ैली या ि कोनात ून
मदत करत े. या ि कोनात ून आपण पया वरणाशी नात ेसंबंधा या ीन े लोका ंचे तीन व ेगळे munotes.in
Page 118
सामािजक चळवळ
118 गट पाह शकतो . बह तेक गरीब लोक या ं या भौितक गरजा प ूण कर या साठी या ं या
प रसरातील न ैसिग क वातावरणावर अवल ंबून असतात आिण त े कठीण अि त व शोधतात .
कदािचत भारता या ामीण लोकस ं येपैक चार -पंचमांश लोकस ं या (भारता या अ या ह न
अिधक ), दुसरा गट न ैसिग क अिधवासा ं या नाशाचा बळी आह े. धरणे आिण खाण सार या
िवकास क पा ंमुळे लाखो श ेतकरी आिण आिदवासी िव थािपत झाल े आहेत. जंगलां या
िव वंसामुळे ते पोटापा यापास ून वंिचत रािह यान े यां या जिमनी आिण जीवन िबघडल े
आिण या ंना शहरी प रघात जग यासाठी ढकलल े गेले ते हा आिदवास चा एक मोठा गट
िव थािपत झाला , याला गुहा आिण गाडगीळ हणतात िक लोक 'पया वरणीय िनवा िसत'
आहेत कारण त े समृ ी या ब ेटां या मािज नवर राहतात .
िवकास ि य ेचा खरा लाभाथ गटाम य े मोठे जमीन मालक , संघिटत े ातील कामगार ,
उ ोजक या ंचा समाव ेश होतो . शहरी यावसाियक आिण इतर या ं याकड े णाली या
जिमनी या सव भागांमधून व त ू आिण स ेवा खर ेदी कर याची यश आह े यांचा देखील
तुलनेने व त दरात स ंसाधना ंम ये वेश सुरि त कर यासाठी प ुरेसा भाव आहे. यावेळी
अिनल अ वाल या ंनी आठवण क न िदली क , या जगात पया वरणाचा नाश हो याच े मु य
ोत हणज े नैसिग क संसाधना ंची मागणी ही ीम ंत रा े असोत क ीम ंत य आिण
रा ातील गट असोत आिण या ंचा अप यय हाच याचा वापर करतात . जागितक
दूषणाचा भार आिण पया वरणा या नाशाचा सवा िधक फटका गरीबा ंना बसतो . या
पया वरणीय चळवळ ना पार ंपा रक मा स वादापास ून नवीन व ेगळे हटल े जाते ते सामािजक
बदलाच े उि आह ेत. या गटा ंचे समकालीन भा ंडवलशाही या नवीन ि य ेशी स ंबंिधत
मागा ने शोषण क ेले जात े. परंतु समकालीन भा ंडवलशाही या या नवीन ि या
मा स वा ांनी अक पनीय सोड या आह ेत, कारण मा स वादी केवळ 'खाजगी मालम ा '
आिण मज ुरी या िवषया ंवर यापल ेले आहेत.
११.११ भारतातील पया वरणीय चळवळी
आकार , कालावधी , भाव आिण या ंना िमळाल े या मा यमि यत ेमुळे रा ी य तरावरील
चळवळी अिधक िस आह ेत. याच चळवळ ची उदाहरण े खाली िदली आह ेत.
बािलयापाल : संर ण मं ालयान े थापन क ेलेली ेपणा फाय र ंग र ज "पया वरण िनष ेधाचे
ल य" बनली .
िचपको : िहमालया या पाय याशी असल े या ट ेकड्यांम ये लाक ूडतोड करणार े वन
कं ाटदार पया वरणा या िनष ेधाचे क िबंदू ठरल े. मानवान े जंगलातील झाडा ंना िचकट ून
राह या या अ िभनव प तीम ुळे ते िस झाल े.
नम दा: सरदार सरोवर धरणाच े बांधकाम ह े पया वरणीय लढ ्याचे क िबंदू बनल े असून
धरणाम ुळे थािनक आिदवासी िव थािपत होणार होत े. म छीमारा ंचे आंदोलन : ॉलर ार े
खोल सम ु ातील या ंि क मास ेमारी या िवरोधात मि छमार लोका ंचा संघष चच या एका
माणसा या न ेतृ वाखाली आह े. या स ंघषा चे वैिश ्य हणज े ते रा याला श ू हण ून
वीकारतात . रा यािव लढा द ेऊनही त े मु य वाहा तील चळवळी हण ून िटक ून munotes.in
Page 119
पया वरणीय चळवळ
119 रािहल े आहेत. यांना दहशतवादी िक ंवा पि म ब ंगाल आिण आ ं द ेशातील न ल बारी
चळवळीसार या ा ंितकारी रा यिवरोधी चळवळी हण ून लेबल लावल ेले नाही.
आिदवासी ह े साधे तं ान असल ेले लोक आह ेत, ते लोक आह ेत या ंचा आपण 'आिदम
आिण मागासल ेला' हणून उ ल ेख करतो , तरीही या ं या जीवनप तीत ून आपण बर ेच
काही िशक ू शकतो . पारंपा रकपण े आिदवासी समुदाय आिण इतर साध े ामीण सम ुदाय
देखील िनसगा ची काळजी घेतात.
आज आप यासमोर असल े या अन ेक सम या ंचे िनराकरण कर या त आप याला मदत
करणार े वातावरण पूव आिद वासी आिण इतर सम ुदायांना वनोपजावर मोफत वेश होता .
इं जांना वनस ंप ीचे (उदाहरणाथ जहाज बा ंध यासाठी लाक ूड आिण र े वे लीपर ) शोषण
करायच े होते आिण या ंनी वनजिमनीचा वापर िनय ंि त कर यासाठी वन कायद े केले.
अशा कार े पूव ज ंगलात व ेश कर यास म ु असल े या लोका ंवर बंधने आली आिण
यामुळे भारतातील पिहली पया वरण चळवळ स ु झाली . छोटा नाग पूर द ेशातील
संथालांचा िनष ेध 'संती बंड' आिण अगदी अलीकड या झारख ंड चळवळी वाढ या.
७० या दशकात स ंथालांनी िबहार वन िवकास महाम ंडळान े सागवान व ृ ारोपणा या
िवरोधात आ ंदोलन स ु केले. सागवानाची लागवड "साल" या जागी कर यात आली
याने यां या जीवनात ख ूप मह वाची भ ूिमका बजावली . यामुळे िव थािपत झाल े या
आिदवासी व इतर लोका ंचे जीवनमान धो यात आ यान े यांनी नेहमीच धरण े बांध यास
िवरोध क ेला आह े. उदा: सायल ट हॅली.
११.१२ मालम ा अिधकार
मालम े या ह का या म ुद् ांिशवाय सामािजक चळवळ ची कोणतीही चचा पूण होत नाही .
सामा य मालम ा स ंसाधन े अशी कोणतीही गो नाही . अि त वात असल ेली न ैसिग क
संसाधन े आहेत, जी सामा य मालम ा िक ंवा खाजगी मालम ा हण ून यव थािपत क ेली
जातात िक ंवा यामधील काहीतरी ( ॉमली १९९१ ). भारतातील िविवध स ंसाधना ंशी
संबंिधत या िविवध मालम ा शा सन िविवध व पात अि त वात आह ेत. मालम ेचे ह क
हणज े नैसिग क साधनस ंप ीपास ून िनमा ण होणा या वाहा ंना लाभ द े याचा अिधकार .
लाभ वाहाच े दोन का र थूलपणे सांिगतल े जाऊ शकतात . फाय ाचा वाह जो िनवा ह
अथ यव थ ेतून िनमा ण होतो आिण जो इ ंधन, लाकूड, चारा, िकंवा लहान लाक ूड िकंवा
पाणी यासार या क ुटुंबा या जग यासाठी आव यक आह े. येथे य ची िक ंमत या या
वैयि क मा या स ंदभा त आह े आिण उ पा दन ह े घरग ुती वापरासाठी आह े, या िव
भांडवली ग ुंतवणुक तून िनमा ण होणारा लाभ वाह आिथ क न या या पात मोजला
जातो. येथे इनपुट व त ूं या उ पादना या स ंदभा त आह े सेवा आिण प रणाम हणज े मजुरी
कामगार . िनवा ह अथ यव थ ेतून िनमा ण होणा या लाभ वाहाच े ह क ह े व त ुि थतीप े ा
या य आह ेत, ते िविश क ृषी-हवामाना या आधार े ओ हरटाइम िवकिसत झाले आहेत;
आिण हण ून िनसगा त अनौपचा रक आह ेत. मौि क अथ यव थ ेतून िनमा ण होणार े
अिधकार वा तिवक आिण औपचा रक व पाच े असतात . मालम ेची या या एखा दी
व तू न ह े तर सामािजक स ंबंध हण ून केली जात े, जे हा मालम ा बदलत े, ते हा munotes.in
Page 120
सामािजक चळवळ
120 सामािजक स ंबंध देखील बद लतात . खाजगी मालक िक ंवा रा या या एका िवभागाकड ून
दुस या िवभागाकड े मालक , यावर अवल ंबून असल े या सम ुदायां या
अनौपचा रक /परंपरागत अिधकारा ंचे उ ल ंघन करण े खूप सोप े आह े. िनवा ह रा या ार े
थागत ह का ंचे हे उ ल ंघन भारतात होत असल े या नवीन पया वरणीय सामा िजक
चळवळ च े मूळ आह े.
११.१३ पया वरणीय सम या आिण मिह ला
ामीण ि या िवश ेषतः गरीब भ ूिमहीन आिण लहान -शेतकरी क ुटुंबातील पया वरणा या
नाशाम ुळे सवा त जा त भािवत होतात आिण त े पुन पािदत कर या या चळवळीला
सवा त जा त समथ न देतात. कुटुंबातील मिहला ं या वीक ृत भूिमकेम ये सरपण , चारा
आिण पाणी आणण े यांचा समाव ेश होतो . पया वरणा या हासाचा प रणाम हण ून ही काम े
पूण कर यासाठी लागणारा व ेळ वाढत जातो . हे यां या इतर कामा ं यित र आह े.
भारतातील अन ेक भागा ंम ये मिहला िदवसाच े १४ ते १६ तास काम करतात . ड गराळ
खेड्यांम ये झाडे आिण ज ंगले सात यान े न होत असल े या द ेशांम ये प रि थती अिधक
वाईट आह े.
रोख अथ यव थ े या वीकाराम ुळे पु षांचे िनसगा शी असल ेले नाते हळूहळू बदलल े अिनल
अ वाल िलिहतात , "जरी एकाच घरातील , दैनंिदन इ ंधन आिण चारा गोळा कर यात
मिहला ंना जा त ास होऊ शकतो , तरीही रोख कमाई कर यासाठी िनसगा चा नाश
कर यात प ु ष आन ंदी अस या या घटना आप याला आढळ ू शकतात ." आिण िचपको
चळवळी या अन ुभवाव न अस े िदसून येते क या भागा ंतील ि या , यांचे १४-१६ तास
कामाच े वेळाप क मोड ूनही, अशा कामात , िवशेषत: वृ लागवडीत सहभागी हो यास
अ यंत उ स ुक आह ेत. एकदा ि या स ंघिटत झा या आिण एक आ या क , या मोठ ्या
त परत ेने काम करतात आिण प ु षांनी िनमा ण केले या कोण याही अडथ या ंशी या
लढतात याचा प ुरावा आह े.
इको फ ेिमिनझम :
इको फ ेिमिनझम (पया वरणीय ीवाद ) ही पया वरणाशी मिहला ंचे जवळच े नाते आिण
िनसगा या स ंसाधना ं या सादरीकरणात या ंची भ ूिमका मा ंड यासाठी एक मह वप ूण
पया वरणीय चळवळ आह े. इको फ ेिमिनझम ि या ंवर ल क ि त क न असमानत ेचा धोका
प करतो कारण याचा ठाम िव ास आह े क सव असमान नात ेसंबंधांचा पाया ि या ंवरील
पु षा या वच वात आह े. अिलकड ेच झाडा ं या अ ंदाधुंद छाटणीला मिहला ं या ती
ितकारा ंपैक एक िचपको चळवळ ही उप -िहमालयीन द ेशात ज ंगलां या िचकाटी आिण
पया वरणीय समतोल राख याशी स ंबंिधत पया वरणीय चळवळ आहे. ि या केवळ श ेती
आिण पश ुधन आिण म ुलांची जबाबदारी घ ेतात आिण िहमालयातील गढवाल द ेशात
वारंवार य ेणा या पूर आिण भ ू खलनाम ुळे यांचे सव व गमावल े. थािनक गावातील
मिहला ंनी झाड े तोडली जाऊ नय ेत हण ून या ं या शरीराला झाड े आिण लाक ूडतोड
यां याम य े अडकव ून झाडांना अ रशः िमठी मारली .
munotes.in
Page 121
पया वरणीय चळवळ
121 िचपको आ ंदोलन :
गावक या ंनी झाडा ंना िमठी मारली आिण ठ ेकेदारांना ती तोड यापास ून रोख ले हण ून
आंदोलनाच े नाव 'आिल ंगन' या श दाव न आल े आहे. मूळ िचपको आ ंदोलन १८ या
शतका या स ु वातीला राज थानम य े सु झाल े. जोधप ूर या महाराजा ं या आदेशानुसार
झाडे तोड यापास ून वाचव या या य नात अम ृता देवी यां या न ेतृ वाखालील ८४ गावांनी
आप या ाणा ंची आह ती िदली . या घटन ेनंतर महाराजा ंनी सव िबशोनी गावातील झाड े
तोड यास ितब ंध कर याचा स फमा न काढला . िचपको चळवळ आप याला एकाच
देशातील मिहला आिण प ु षांचे िहतस ंबंध कस े िभ न अस ू शकतात याची उदाहरण े देते.
झाडे तोड यापास ून रोख यासाठी मिहला ंनी सवा त मह वाची भ ूिमका बजावली आह े आिण
िचपको चळवळी ार े आयोिजत क ेले या इ ंधन आिण चारा झाड े लाव यासाठी बह त ेक
वनीकरणाची काम ेही मिहला करत आह ेत.
१९७३ ची िच पको चळवळ म ंडल या गावा ंम ये सवा त िस होती आिण प ुढील ५ वषा त
उ र द ेशातील िहमालयातील अन ेक िज ा ंम ये पसरली . डासािह य क ंपनीला
वन े ाचा भ ूखंड दे या या सरकार या िनण यामुळे गावकरी स ंत झाल े कारण या ंची
शेतीची साधन े बनव या साठी लाकूड वापर याची अशीच मागणी याप ूव नाकार यात आली
होती. यामुळे एका थािनक वय ंसेवी सं थे या ो साहनान े चंडी साद भ या ं या
नेतृ वाखाली ज ंगलात ग ेले आिण झाडा ंभोवती एक वत ु ळ तयार क ेले आिण या ंना
तोड यापास ून रोखल े.
नेते आिण काय कत ामु यान े खेड्यातील ि या आह ेत, यांचे उदरिनवा हाचे साधन
वाचव यासाठी काम करतात आिण या ं या समाजातील प ु षही चळवळीत सहभागी
होतात . िचपको चळवळीतील यि म वा ंम ये सुंदरलाल बह ग ुणा, गांधीवादी काय कत आिण
त व या ंचा समाव ेश आह े, यांचे गांध ना आवाहन , ीन फॉिल ंग बंदी आिण १९८१ -८३
म ये या ंची ५००० िकलोमीटरची ा स िहमालय पदया ा िचपको स ंदेश सा रत
कर यात मह वप ूण होती , बह गुणा या ंनी िचपको ची रचना क ेली. "पया वरणशा ही शा त
अथ यव था आह े."
चंडी साद भ , िचपको या स ु वाती या काय क या पैक एक या ंनी स ंभाषण आिण
थािनक फाय ासाठी वन स ंप ीचा शा त वापर यावर आधा रत थािनक पातळीवर
आधा रत उ ोगा ंना चालना िदली . धूम िस ंग नेगी/देवी आिण इतर अन ेक गावातील
मिहला ंनी सव थम झाडा ंना िमठी मा न वाचवल े. यांनी घोषवा य तयार केले 'जंगलांना
काय, माती, पाणी आिण श ु हवा ! भारता या त कालीन प ंत धान ीमती इ ंिदरा गा ंधी
यां या आद ेशाने १९८० म ये उ र द ेशातील िचपको आ ंदोलनाला मोठा िवजय
िमळाला .
११.१४ सारांश
पया वरणीय चळवळ , एक स ं ा याम य े संवध न आिण ह रत चळवळ चा समाव ेश आह े.
पया वरणीय सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी एक व ैिव यप ूण वै ािनक , सामािजक आिण
राजक य चळवळ आह े. पया वरण चळवळीच े ितिनिध व मोठ ्या त े तळागाळातील munotes.in
Page 122
सामािजक चळवळ
122 सं थांची ेणी करते. पुनव सन, पुनवा पर िक ंवा द ूषण िनय ं ण या ार े असो , पया वरण
संवध न जीवना ची न ैसिग क गुणव ा िटकव ून ठेवते. पया वरणिवषयक आरो य चळवळ
िकमान गतीशील य ुगापय त आह े आिण व छ पाणी , काय म सा ंडपाणी हाताळणी आिण
ि थर लोकस ं या वाढ यासार या शहरी मानका ंवर ल क ि त करत े. पया वरणीय याय
चळवळ 'सामािजक ' आिण 'पया वरणीय ' िचंतांना जोड याचा य न करत े, याच व ेळी
वा तिवक व ंशवाद आिण वग वाद या ंना ितब ंध करत े. पया वरण कायदा स ं था जगभरात
अि त वात आह ेत.
पया वरणवाद ह े प य ा वरण स ंवध न आिण पया वरणा या ि थतीत स ुधारणा कर या या
िचंतेशी संबंिधत एक या पक त व ान आिण सामािजक चळवळ आह े. पया वरणवाद आिण
पया वरणिवषयक िच ंता अन ेकदा िहर या र ंगाने दश िव या जातात . अिलकड या वषा त,
पया वरणीय चळवळीन े जागितक तापमानवाढीवर अिधकािधक ल क ि त क ेले आह े.
िव ान ि तोफर म ॅनेस याला "नवीन कारच े पया वरणीय सि यता :
आयकॉ नो लाि टक , िबनधा त , पारंपा रक स ंवध न धोरणाशी अस ंतु , काही व ेळा
बेकायद ेशीर' असे हणतात . या म ूलगामी पया वरण चळवळीची आका ं ा आह े.
परीसं थेतील सहभागी हण ून मानवत ेला मा यता द े यासाठी , पया वरण चळवळ
पया वरणशा , आरो य आिण मानवी ह का ंवर क ि त आह े. पया वरण चळवळ (एक श द
याम य े कधीकधी स ंवध न आिण ह रत चळवळ चा समाव ेश होतो ) ही एक व ैिव यप ूण
वै ािनक , सामािजक आिण राजक य चळवळ आह े. चळवळीतील एक ीकरण ह े भौितक
वातावरणा या हासा या िवरोधात आह े. िशवाय , सामुदाियक िवका स आिण सामािजक
यायासा ठी समिप त गट पया वरणिवषयक िच ंतांना देखील उपि थत राह शकतात . इतर
आंतररा ीय स ं था पया वरणीय धोरणा ं या िवकासाला समथ न देणा या स ं थांम ये
पया वरण सहकाय आयोग (NAFTA), युरोिपयन पया वरण एज सी (EEA), आिण आ ंतर-
सरकारी प ॅनेल ऑन लायम ेट च ज (IPCC) यांचा समाव ेश आह े.
पया वरणीय न ैितकत ेवर आधा रत िवचारसरणीभोवती पया वरणीय सामािजक चळवळ
आयोिजत क ेली जात े. पया वरणीय आिण पया वरणीय चळवळ म ये फरक करण े सरावाप े ा
िस ांततः सोप े आहे. अगदी यापकपण े आपण अस े हणू शकतो क पया वरणीय चळवळी
आिथ क सम या , दूषण आिण शा त िवकासा या सम या ंशी जवळ ून संबंिधत आह ेत.
मालम ेचे ह क हणज े नैसिग क साधनस ंप ीपास ून िनमा ण होणा या वाहा ंना लाभ
दे याचा अिधकार . रा या ार े थागत ह का ंचे हे उ ल ंघन, हे भारतात होत असल े या
नवीन पया वरणीय सामािजक चळवळ च े मूळ आह े.
११.१५ संदभ
1. Theodore Roosevelt, Address Roosevelt, Address to the Deep
Waterway Convention Memphis, TN, October 4, 1907
2. Uniting to Win: Labor -Environmental Alliances, by Dan Jakopovich
3. Manes, Christopher , 1990. Green Rage: Radical Environmentali sm
and the Unmaking of Civilization, Boston: Little, Brown and Co. munotes.in
Page 123
पया वरणीय चळवळ
123 4. A Brief Description of Radical Environmentalism, Jeff Luers, 4
Struggle Magazine, 26th September 2005.
5. David Adam, "Green idealists fail to make grade, says study,"
The Guardian, 2008 -09-24.
6. Paul Hawken, Blessed Unrest, Penguin Books Ltd, United
States of America, 2007.
7. John McCormick, The Global Environmental Movement,
London: John Wiley, 1995.
8. RamachandraGuha Environmentalism: A Global His tory,
London, Longman, 1999.
9. Sheldon Kam ieniecki, editor, Environmental Politics in the
International Arena: Movements, Parties, Organizations, and Policy,
Albany: State University of New York Press, 1993. Philip Shabecoff,
A Fierce Green Fire: The Ameri can Environmental Movement, Island
Press; Revised Edition, 2003.
10. Paul Wapner, Environmental Activism and World Civil Politics,
Albany: State University of New York, 1996.
11. deSteiguer, J.E. 2006. The Origins of Modern Environmental
Thought. The University of Arizona Press. Tucson. Catherine
Soane s and Angus Stevenson, ed (2005). Oxford Dictionary of
English (2nd revised ed.). Oxford University Press.
12. Gari, L. (November 2002). "Arabic Treatises on Environmental
Pollution up to the End of the Thirteenth Cen tury". Environment and
History (White Hors e Press) 8 (4): 475 -488.
13. Fleming, James R.; Bethany R. Knorr. "History of the Clean Air Act".
American Meteorological Society. http://www. ametsoc.org /sloan/
cleanair/. Retrieved 2006 -02-14.
14. Cunningham, William P.; et al. (1998). Environmental encyclop aedia.
Gale Research. munotes.in
Page 124
सामािजक चळवळ
124 15. Hall, Jeremiah. "History Of The Environmental Movement".
http://www.mtmultipleuse.org/endangered/esahistory.htm. Retrieved
2006 -1125.
16. Kovarik, William."EnvironmentalHistoryTimeline". http://w ww.
environmental history.org /. Retrieved 2006 -11-25.
17. Martell, Luke. "Ecology and Society: An Introduction". Polity
Press, 1994. http://www.sussex.ac.uk/Users/ssfa2/ecology.html.
18. John McCormick. 1995. The Global Environmental Movement. John
Wiley. Lond on. 312 pp. 216
19. Marco Verweij and Michael Thompson (eds), 2006, Clumsy solutions
for a complex world: Governance, politics and plural perceptions,
Basingstoke: Palgrave Macmillan.
20. World Bank, 2003, "Sustainable Development in a Dynamic World:
Transformin g Institutions, Growth, and Quality of Lif e", World
Development Report 2003, The World Bank for Reconstruction and
Development and Oxford University Press.
munotes.in
Page 125
125 १२
मानवी ह क चळवळी
घटक रचना :
१२.० उि े
१२.१ तावना
११.२ मानवी ह का ंचा अथ
१२.३ मानवी ह क चळवळ ची पा भूमी
१२.४ भारतातील मानवी ह क चळवळ
१२.५ सारांश
१२.६
१२.७ संदभ
१२.० उि े
१. मानवी ह का ंचे मह व समजून घेणे.
२. िव ा या ना मानवािधकारा ंचा पाठपुरावा कर या या ीने मह वाची ओळख क न
देणे.
१२.१ तावना
अिधकारा ंचे मह व पटवून दे यासाठी मानवांना यां या िवकासा या दीघ इितहासात
'नैसिग क', 'मूलभूत', 'मानवी ' अशी िवशेषणे वापरली गेली आहेत. िवसा या शतकाच े वण न
मानवी ह का ंचे शतक असे केले जाते कारण उदारमतवादी लोकशाही आिण समाजवादी
देशांम ये तसेच अिवकिसत जगातही 'मानवी ह क' ही संक पना अिधक मह वाची बनली
आहे. दोन महायु ांनंतर, (िवशेषत: नाझी आिण फॅिस ट दडपशाही आिण वातं यावरील
अंकुशानंतर) मानवी ह का ंसाठी िविवध कार या चळवळी सु झा या . आज अ रशः
सव रा ये मानवी ह का ं या काही िस ांतांचे अिधक ृतपणे सद य व घेतात आिण येक
बाबतीत , एक सामा य राजक य िस ांत आहे जो समाज आिण राजक य सं थां या
काराच े समथ न करतो .
जागितक तरावर, गे या ६५ वषा त मानवी ह क चळवळीत ल णीय बदल झाले आहेत.
१९४८ म ये मानवी ह का ं या साव ि क घोषणाप ाचा अवल ंब के यापास ून - चळवळीची
एक मह वाची खूण आिण पायाभ ूत तीका मक संरचना तसेच सामािजक -आिथ क आिण munotes.in
Page 126
सामािजक चळवळ
126 भू-राजक य ि या ंमुळे या चळवळीला असं य बदला ंचा अनुभव आला . १९६० या
दशकात युनायटेड टेट्स आिण युरोपमधील मानवािधकार संघटना ं या मािलक ेची
थापना के याने चळवळ मजबूत झाली. या संघटना , नागरी वातं य काय क या माण े,
राजक य पटलावर एक मह वप ूण कृित-यं णा बन या .
जागितक चळवळी ार े, हे सामािजक रचनाकारा ं या समूहाला संदिभ त केले जाते जे समान
मू ये आिण सांभािषता ंभोवती एक येतात आिण जे आंतररा ीय तरावर एक समान
उि पूण कर यासाठी एक काम करतात . मानवी ह का ंचे र ण करणे, ो साहन देणे
आिण णाली आिण सं था मक ि थती मजबूत करणे यासाठी तयार केलेली ही यं णा.
१२.२ मानवी ह का ंचा अथ
'मानवािधकार ' ही सं ा या संक पन ेचा संदभ देते क मानवी वंशातील येक सद याला
या या मानवत े या आधार े मूलभूत ह का ंचा संच ा होत असतो . ते मानव हणून सव
मानवा ं या संदभा त दावा केलेले ह क असतात . ते रा ीय ऐवजी साव ि क असतात आिण
कायद ेशीर अिधकारा ंपे ा वेगळे आहेत असे हटल े जाते. एखा ा िविश रा यात
या यासाठी अि त वात असल े या िकंवा नसले या कोण याही तरतुद चा िवचार न करता
ते येकाचे ह क आहेत. ते या सा या व तुि थतीवर आधा रत आहेत क कोण याही
सरकारन े मानवाला काही गो पास ून ितबंिधत क नये. ते समाज आिण रा या ंम ये न
राहता मानव या संक पन ेतच अंतभू त आहेत.
यांना मानवी ह क असे हणतात कारण ते यापुढे नैसिग क कारणा या ि यांपासून ा
झालेले नसून मानव सं ेतच अंतभू त आहेत. उदाहरणाथ , कुपोिषत , अ याचा रत , चुक या
प तीन े तु ंगात टाक यात आलेली, िनर र िकंवा िनयिमत पगारा या सु ्यांचा अभाव
असणारी य 'माणूस' हणून यो य प तीन े जगत नाही या व तुि थतीव न हे मत ा
झाले आहे. मॅकफाल न या मते, मानवी ह क हणज े ते 'नैितक अिधकार जे येक ी
आिण पु षाला केवळ माणूस अस या या कारणा तव िमळाल ेले असतात '. याच माण े,
मानवी ह क हे िम रा , समाज , वंश िकंवा धािम क ेशी संबंिधत असोत वा नसोत
तरीही या याकड े असता त.
मानवी ह क अिधकारा ं या साव भौिमक वैिश ्यावर भर देतात. ते कोण याही रा याच े,
समाजाच े, वंशाचे िकंवा धािम क ेचे असल े तरीही ते मानवा या पात केवळ मानवा या
मालक च े अिधकार आहेत. ते संयु रा ां या सद य रा ांनी 'मानवी ह क आिण
मूलभूत वातं यां या िनरी णासाठी साव ि क आदर वाढव यासाठी िदले या ित ेवर
आधा रत आहेत. यूएन घोषण े या तावन ेत हटल े आहे क मानवी ह का ंचा उ ेश 'सव
लोकांसाठी आिण सव रा ांसाठी सा य कर याच े एक समान मानक ठरिवण े हा आहे' क
येक य आिण समाजातील येक घटक ही घोषणा सतत ल ात ठेवून, िशकवण
आिण या अिधकारा ंचा आिण वातं यांचा आदर कर यासाठी आिण रा ीय आिण
आंतररा ीय गतीशील उपाया ं ारे, सद य रा ां या लोकांम ये आिण अिधकार े ातील
लोकांम ये यांची साव ि क आिण भावी ओळख आिण पालन सुरि त कर यासाठी
िश ण देणे हा मुख उ ेश आहे. munotes.in
Page 127
मानवी ह क चळवळी
127 तुमची गती तपासा :
१. मानवी ह का ंचा अथ काय आहे?
१२.३ मानवी ह क चळवळीची पा भूमी
मानवी ह क ही सं ा िवसा या शतकात अि त वात आली . सु वाती या शतका ंम ये, हे
अिधकार सामा यतः 'नैसिग क ह क' िकंवा 'मनु याचे ह क' हणून संबोधल े जात होते.
नैसिग क अिधकारा ंचा िस ांत सतरा या शतकात ोिट स , हॉ स, लॉक इ याद या
लेखनात उदयास आला होता याने नैसिग क अिधकारा ंचे ेय 'नैसिग क काय ाला ' िदले
होते, याने असे हंटले होते क 'कोणीही या या जीवनात , आरो याला , वातं याला
मालम ा िकंवा इतरांना हानी पोहोचव ू नये. हणून तो कायदा , येक य ला जग याचा ,
वातं याचा आिण मालम ेचा नैसिग क अिधकार देतो असे हटल े जाऊ शकते, जरी
इतरां या जीवनाचा , वातं याचा आिण मालम ेचा आदर करणे हे येकावर नैसिग क
कत य हणून अिनवाय असत ेच.
जॉन लॉकनी यां या 'द टू ि टीज ऑन ग हन म ट' या पु तकात या िस ांताला शा ीय
अिभ य िदली. जॉन लॉक यांनी 'जीवन , वातं य आिण संप ी' या अिधकारा ंना
नैसिग क ह क हटल े. ते पुढे हणाल े क रा य थापन ेची संपूण क पना या अिधकारा ंचे
अिधक चांग या कार े संर ण कर यासाठी होती आिण जर सरकारन े या अिधकारा ंचे
उ लंघन केले तर लोक यािव बंड क शकतात . मानवािधकारा ंसंबंधी या
सु वाती या आंतररा ीय करारा ंचा संबंध एकोिणसा या शतकातील गुलामिगरी या
उ चाटनाशी आहे. जसे क वॉिशं टन १८६२ चा करार, १८६७ म ये से समधील
प रषद आिण १८८५ म ये बिल न, पॅ रसची घोषणा १८५६ , िजिन हा क हे शन १८६४ ,
हेग क हे शन १८९९ , १८६४ म ये इंटरनॅशनल किमटी ऑफ रेड ॉसची िनिम ती
यासारख े यु ाचे कायद े इ.
दुस या महायु ापूव , रा /रा या ंवर बंधनकारक असल ेला कोणताही आंतररा ीय
मानवािधकार कायदा अि त वात न हता तथािप दोन सामािजक चळवळी , स या या
मानवािधकार शासना या मह वा या पूव वत हो या . पिहली गुलामिगरी आिण गुलाम
यापार न कर याची चळवळ होती, जी १८ या शतकात ि टनम य े सु झाली आिण
गुलामिगरी िवरोधी (अँटी- ले हरी) सोसायटीला ज म िदला, एक एनजीओ जी आजही
गुलामिगरी या आधुिनक कारा ंशी लढ यासाठी अि त वात आहे. या संघटनेने आप या
दबाव गटाची पराका ा करत गुलामिगरी िवरोधी करार अि त वात आणला . दुसरी रेड ॉस
चळवळ होती, जी ि िमयन यु ादर यान ि वस यावसाियक हे ी बुनांट या िव ोहात ून
आिण जखमी सैिनकां या अप रिमत दु:खातून उ वली होती.
पिहल े आिण दुसरे महायु या दर यान या काळात इतर मह वप ूण चळवळ ना सु वात
झाली. यां या मा यमात ून य ना संर ण दे याचा य न कर यात आला .
१९१९ म ये lnnternational Labour Organisation (ILO) या थापन ेनंतर आिथ क
आिण सामािजक अिधकारा ंना आंतररा ीय मा यता िमळू लागली आिण िनवा िसतांना munotes.in
Page 128
सामािजक चळवळ
128 मदत दे याची थम यव था १९२१ म ये िनवा िसतांसाठी लीग ऑफ नेश स हाय
किमशनर या िनयु सह आंतररा ीय तरावर आयोिजत कर यात आली .
तथािप , नाझी होलोकॉ ट या भीषणत ेला ितसाद हणून वयंसेवी सं थांनी आंतररा ीय
मानवािधकार काय ासाठी वैचा रक आिण कायद ेशीर पाया घाल यासाठी रा या ंवर दबाव
आण यास सु वात केली. यूएन चाट र या तावना आिण सहा वेगवेग या कलमा ंम ये
मानवी ह क समािव कर यासाठी मोठ्या माणात जबाबदार असल े या वयंसेवी सं था
हो या . मानवािधकार हा संयु रा ां या यव थ े या म यवत तंभांपैक एक बनला
पािहज े हे सरकारा ंना पटवून देणा या वयंसेवी सं थांनीच याचा पाया रचला .
अखेरीस, यूएन या एका िवशेष सिमतीन े १९४८ म ये मानवी ह का ं या घोषणाप ाचा
मसुदा तयार केला. यूएन जाहीरना यान ंतर मानवी ह क आिण मूलभूत वातं यां या
संर णासा ठी युरोिपयन क हे शन (१९५० ), यूएन क हे शन ऑफ राइट्स (१९६६ )
आिण िविवध मानवी युरोिपयन , लॅिटन अमे रकन , आि का आिण दि ण आिशयाई
देशां ारे ह क अिधव ेशने आिण घोषणा यां या सहायान े हळुहळू मानवी ह का ंची संक पना
जगभर पसरली आिण आज जवळपास सव च देशांम ये, मानवी ह का ं या जतन, संवध न
आिण संर णासाठी सरकारी आिण गैर-सरकारी अशा अनेक सं था अि त वात आ या
आहेत.
तुमची गती तपासा :
१. मानवािधकारा ं या संर णात संयु रा स ंघाची भूिमका काय आहे?
१२.४ भारतात मानवी ह क चळवळ
१९५० म ये भारता या संिवधा वये अि त वात आले या मूलभूत अिधकार आिण रा य
धोरणा या िनद शा मक त वां या व पात III आिण IV भागांम ये मानवी ह का ंची समृ
साम ी होती. संिवधाना या रचनाकारा ंनी केवळ जगातील इतर संिवधाना ंचाच उ लेख
केला नाही तर िविवध राजक य , आिथ क आिण सामािज क मुद् ांवर संयु रा ां या
घोषणा आिण चाट स चाही उ लेख केला आहे.
रा या या धोरणा या माग दश क त वांनुसार, रा यान े अ पृ यता िनमू लन, अनैितक
वाहतूक दडपशाही , िनषेध इ यादी मानवी ह का ंशी संबंिधत अनेक कायद े पा रत केले.
पु हा, अ पस ं याक आिण समाजातील दुब ल घटका ं या िहताच े र ण कर यासाठी
अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती आयोग , अ पस ं याक आयोग , भाषा आयोग ,
रा ीय मिहला आयोग अशा अनेक वतं सं था िनमा ण के या.
भारतात २० या शतकाचा शेवटचा चतुथा श िविवध सामािजक चळवळ या दबावा मुळे या
थानाची वाढती ओळख आिण मानवी ह का ं या ासंिगकत ेचा सा ीदार आहे. भारतातील
मानवािधकार चळवळीला १९७५ -१९७७ या आणीबाणी या काळात अंकुर फुटला आिण
आणीबाणी नंतर या काळात तो िवकिसत झाला. नागरी वातं या या िचंता आिण
अिधकारा ंवर आधा रत ि कोन या ारे दोन मुख वाह िच हा ंिकत केले गेले. munotes.in
Page 129
मानवी ह क चळवळी
129 नागरी वातं य चळवळ ही आणीबाणीची िनिम ती होती. मनमानीपण े ता यात घेणे,
कोठडीतील िहंसाचार , तु ंग आिण यायालयीन ि य ेचा वापर हे नागरी वातं य
चळवळी या अज ड्यावर होते. पुढील दशका ंम ये, शेतकरी चळवळी, आिदवासी चळवळी ,
दिलत चळवळी , मागास जाती या चळवळी , मिहला चळवळी , कामगार चळवळी ,
िव ा या या चळवळी , म यमवग य चळवळी आिण पया वरणीय चळवळी यांनी मानवी
ह का ं या सम या ंवर काश टाकला आहे.
१९७६ म ये भारतात रा ीय आणीबाणी लाद यापास ून िमळाल े या अवमानकारक
ध यान े समाजातील िनिभ ड आिण बोलक े वग मानवी ह का ंब ल संवेदनशील बनले. या
अठरा मिह या ंत लोकशाही अिधकारा ं या अभावान े िव ाथ , िवचारव ंत, राजक य काय कत ,
कामगार संघटना , कलाकार यांना कृतीशील बनवल े. १९४७ म ये वातं य
िमळा यापास ून भारतातील सुिशि त म यमवगा ने आप या रा ीय जीवनात
लोकशाही या अखंड वाहाची भरभराट केली होती. िसिटझ स फॉर डेमो सी , पीप स
युिनयन फॉर िसि हल िलबट ज (पीयूसीएल ), पीप स युिनयन फॉर िसि हल िलबट ज अँड
डेमो ॅिटक राइट्स (पीयूसीएल ) यासार या संघटना . (PUCLDR) आिण छा युवा संघष
वािहनी या रा ीय तरावर मानवी ह का ं या लढ्यात आघाडीवर हो या . या काळात
रा य तरीय आिण शहर पातळीवर आधा रत डझनभर गटही तयार झाले.
आणीबाणी नंतर या काळातही यापूव 'लोकशाही िव ह कूमशाही ' असा नारा देणा या
जनता प ाने लोकि य जनाद ेशाने स ेवर आ यान ंतर ितबंधा मक अटकाव कायदा ,
औ ोिगक संबंध िवधेयक असे कठोर कायद े लागू केले आिण अ याव यक सेवांना माफ
केले. क करी ग रबा ंना दडप यासाठी म टेन स ऍ ट आिण िड टब ड ए रया ऍ ट लागू
केले. १९८० या दशकात , यांना केवळ लोकशाहीची िचंता होती यांनी वतःला ‘नागरी
वातं य चळवळी ’ पुरते मया िदत केले. आिण कामगार , गरीब, शेतकरी , दिलत , मिहला ,
आिदवासी यां या दडपशाही िव काम करणा या संघटना ‘लोकशाही ह क आंदोलनात ’
सामील झा या. यांनी १९९० या दशकात भारतातील मानवी ह क चळवळ चा रोख
िनि त केला. याने थािनक आिण ादेिशक ते जागितक तरावर यांचे नेटवक थािपत
केले.
तुमची गती तपासा :
१. आणीबाणी आिण याचा भारतातील मानवी ह क चळवळीशी असल ेला संबंध
िव तारान े सांगा.
१२.५ सारांश
िविवध देशां या रा यघटन ेत अिधकार दान केले गेले असल े तरी, मानवत ेिव काही
गु ांमुळे िवशेषत: ि तीय महायु ानंतर रा य काय ा ंपे ा साव ि क मानवी ह का ंची गरज
ती तेने जाणवली . यासाठी पुढाकार १९४८ मधील यूएन मानवािधकार जाहीरना या ार े
दे यात आला होता याच े अनुसरण कर यात आले होते. युरोिपयन क हे शन, १९६६
म ये यूएन कॉ ह े श स ऑन ूमन राइट्स, आि कन चाट र ऑफ ूमन राइट्स,
ओएएस क हे शन ऑन ुमन राइट्स इ. मनवािधकराचा मु ा मह वाचा , munotes.in
Page 130
सामािजक चळवळ
130 महायु ानंतर या काळातील जागितक घटीत बनला आिण याने िवकिसत आिण
िवकसनशील अशा दो ही देशांचे ल वेधून घेतले.
१२.६
१. एकोिणसा या शतकातील मानवािधकारा ंसंबंधी या काही करारा ंचा उ लेख करा.
२. UN मानवािधकार घोषणा १९४८ काय आहे?
३. मानवािधकार चळवळीत वयंसेवी सं थांची भूिमका काय आहे?
१२.७ संदभ
● Baxi, Upendra. (2002). The future of human rights. New Delhi:
Oxford University Press.
● J.L. Macfarlane. (1985) The Theory and Practice of Human Rights,
Maurice Temple Smith, London.
● Kannabiran, K.G. (2003). The wages of impunity: Power, justice, and
human rights.Hyderabad:Orient Longman Priva te Ltd.
● Mishra, Kaushlendra. (2008). NGOs in the human right movement.
New Delhi: NavyugPublishers & Distributors.
● Nair, Ravi. (2006). Human rights in India: Historical, social and
political perspectives.New Delhi: Oxford University Press.
● Sachar, Rajendar . (2009). Human rights —Prospects & challenges
(2nd edn). New Delhi:Gyan Publishing House.
munotes.in
Page 131
131 १३
जागितक करणा या िवरोधातील चळवळी
घटक रचना :
१३.० उि े
१३.१ तावना
१३.२ जागितक करण
१३.३ जागितक करण िवरोधी चळवळीची व ैिश ्ये
१३.४ ऐितहािसक स ंदभ
१३.५ बदल/जागितक करण िवरोधी चळवळ
१३.६ जागितक करणिवरोधी चळवळ च े व प
१३.७ िन कष
१३.८ सारांश
१३.९
१३.१० संदभ
१३.० उि े
जागितक करणिवरोधी चळवळी या ऐितहािसक स ंदभा वर चचा करण े.
जागितक करणिवरोधी चळवळ या मुख वैिश ्यांचे परी ण करण े.
१३.१ तावना
एकिवसाव े शतक एक ग ंभीर स ं मण ि य ेचे सा ीदार आह े. हे शतक जागितक राजक य
सं थां या अकाय म यव थापनाम ुळे आिण जागितक करणा या ि य ेत अ ंतभू त
असल े या भा ंडवलशाही या म ू या या साराम ुळे मानवान े िनमा ण केले या सामािजक
संघष आिण अिनि तत े या वाढीन े िच हा ंिकत झाल ेले आह े. जागितक करण ही एक
यापक घटना आह े याम य े िविवध प ैलूंचा समाव ेश आह े. उदा राजकारण , अथ यव था ,
सामािजक ि थती , सां कृितक स ंदभ इ. जागितक करणाच े सकारा मक प ैलू हणज े
‘जागितक समाज ’ िकंवा ‘जागितक गाव ’ थापन कर या या म ू याचा चार आिण रा े,
परंपरा आिण स ं कृती या ं यातील स ंवादा या गरज ेची जाणीव . तथािप , जागितक करणान े
मानवी समाजाचा िवकास रोखला आह े आिण आप या म ूळ िव ासाच े आिण जीवन munotes.in
Page 132
सामािजक चळवळ
132 णालीच े उ ल ंघन केले आहे. आिथ क जागितक करणाम ुळे आिथ क संकटे आिण राजक य
अशांतता िनमा ण झाली आह े, प रणामत : जागितक करणिवरोधी चळवळ साठी पा भूमी
तयार केली आह े. या िवभागात , आपण जागितक करणिवरोधी चळवळीच े ऐितहािसक स ंदभ
आिण व ैिश ्ये यावर चचा क .
१३.२ जागितक करण
जागितक करणा या या या व ेगवेग या अस या तरी जागितक करणावरील चच शी
संबंिधत अशा अन ेक अंतिन िहत स ंक पना आह ेत. यात रा ीय अथ शा ा चे एक ीकरण
आिण जागितक यापाराचा िव तार , न या या ह ेतूवर भर आिण आ ंतररा ीय
कॉप र ेशन ार े ो साहन िदल ेली उपभो ावादाची म ू ये या ार े वैिश ्यीकृत आह े.
यापकपण े सांगायचे तर, जागितक करण दोन व ैिश ्यां ारे िवश ेष आह े: एकाच व ेळी
"एकि त -एक" आिण 'िवरोधासह िविवधीकरणाचा भाव मजब ूत करण े'. ही दोन व ैिश ्ये
एकि तपण े जागितक करणाच े सार आिण भाव या ंचा सारा ंश ठरतात . सामािजक शा ,
िवशेषत: समाजशा उदा . अँथनी िगड स , डेि हड ह े ड, रोलँड रॉबट सन आिण
इतरांनी जागितक करणा या समान प ैलूंचे िनरी ण क ेले आह े. िगड सन े
जागितक करणाला जगभरातील सामािजक स ंबंधांम ये ती व व ृ ी करणारी ि या हण ून
िचि त क ेले याम य े थािनक घटना द ूर या घटना ं ारे भािवत होतात .
जागितक करणा या िविवध या या या या म यवत स ंक पना ितिब ंिबत करतात ;
इंटरकन ेि टि हटी , इंटेि सिफक ेशन, टाइम- पेस िड ट ंिसएशन , िडटे रटो रलायझ ेशन,
सुपरटे रटो रअिलटी , टाइम- पेस कॉ ेशन आिण पर परावल ंबनाला चालना द ेणे इ.
जागितक करणाची या या थळ आिण काळातील सामािजक स ंबंधांचे िव तारीकरण
हणून केली जाऊ शकत े: जागितक करणाची सामािजक णाली वत :ची सीमा अशा
कार े वाढवत े क सामािजक स ंबंध मोठ ्या थािनक आिण भौितक अ ंतरांवर राखल े जाऊ
शकतात . िगड स , मॅ युएल क ॅसेल आिण ड ेि हड हाव य ांसार या समाजशा ा ंनी अस े
ितपादन क ेले क स ंगणकासार या आध ुिनक त ं ानान े सामािजक स ंबंधांना गती द े यात
आिण या ंना अिधक लविचक बनव यात मह वाची भ ूिमका बजावली आह े. जगाच े पांतर
जगभरातील स ं ेषण न ेटवक म ये झाले आहे जे समाजा या सव े ांना भािवत करत े.
जम न समाजशा उल रच ब ेक यांनी असा य ुि वाद क ेला क जागित क करणाम य े
"सीमा-अ य " आिण "अंतर नाही " चे प रणाम समािव आह ेत. याचा अथ असा होतो क
अथ शा , मािहती , पया वरण, तं ान , आंतर-सां कृितक स ंघष आिण नागरी समाजा या
िविवध आयामा ंम ये थािनक आिण राजक य सीमा द ैनंिदन वत ना या बाबतीत कमी
संबंिधत आ हेत. प रणामी जागितक करणाम ुळे अंतरे नाहीशी होत आह ेत. याचा अथ असा
आहे क लोक अशा आ ंतररा ीय जीवनश ैलीत फ ेकले जात आह ेत. जे यांना सहसा नको
असतात िक ंवा समजत नाहीत . य ात , आिथ क जागितक करण एक "संभा य प रणाम "
कट करत े, परंतु नकारा मक द ु प रणाम आ प यापास ून लपवत े.
"सीमा-अ य " िकंवा "अंतर नाही " चे प रणाम कोणत ेही झाल े असल े तरी ,
जागितक करणाच े जगभरातील सव लोका ंसाठी भावी व प आह े. जागितक करण munotes.in
Page 133
जागितक करणा या
िवरोधातील चळवळी
133 िवरोधी चळवळीतील सहभागी ह े असंतु आह ेत जे महागाई , आिथ क आिण सामािजक
अशांतते या सम या ंसह आिथ क जागित क करणाच े नकारा मक प रणाम वीकार यास
िवरोध करतात .
य ात , जागितक करणाची तीन म ु य व ैिश ्ये आहेत जी खालील माण े आहेत:
१) जागितक करणा या ि य े ारे, राजक य श या ंचे वच व वाढवतात पण याच
वेळी मानवी ह का ंचे उ ल ंघन होत े;
२) िविवध धम आिण सामािजक म ू यांम ये सतत िवरोध वाढत आह े, याम ुळे काही
घटना ंम ये "दहशतवाद " वाढला आह े; हे प िदसत आह े.
३) सामािजक -राजक य चळवळी या ंचा प ूव थािनक आधार होता , यांचे
जागितक करण होत आह े, उदा. “अरब ि ंग”.
ही जागितक करणाची काही उपय ु वैिश ्ये असली तरी, जागितक करणा या नकारा मक
पैलूंनी समाजासमोर आ हान े िनमा ण केली आह ेत जी जागितक करणा या सवा त बळ
व पात कट होत आह ेत, तेच स या नवउदार जागितक करण , कॉप र ेट जागितक करण
हणूनही ओळखल े जाते. समी का ं या मत े, नवउदार धोरणा ंचा उ ेश अथ यव थ ेसाठी
संरचना आिण चौकट तयार करण े आहे जे कोण याही प रि थतीत जा तीत जा त नफा
िमळव ून देतात. गुंतवणुक चा खच कमी करण े, सामािजक स ुर ा आिण सामािजक स ुर ा
जाळे कमी करण े आिण यि वादाला ो साहन द ेणे हे याच े प रणाम आह ेत. रा य
सामािजक जीवना या सव े ांतून माघार घ ेते, प रणामी क याणकारी रा य आिण
सामूिहक जबाबदारी ल णीयरी या न होत े. वेतन आिण राहणीमानाची कायमची
असुरि तता , कामा या कराराच े वैयि करण हणज े सामूिहक सौद ेबाजी प त कमक ुवत
होते. वाढ, उ पादकता आिण पधा हे मानवी क ृत चे एकम ेव उि मानल े जात े.
नवउदारवादाच े मु य व ैिश ्य हणज े समाजावर अिधकािधक वच व आिण आिथ क
तक शा , हणज ेच व त ूंचे तक शा आिण िव भा ंडवल जमा करण े. अशा कार े संघष ,
िनदश ने आिण लोक चळवळ साठी पा भूमी तयार झाली आह े.
१३.३ जागितक करणिवरो धी चळवळीची व ैिश ्ये
नवीन मािहती आिण स ं ेषण त ं ान : कदािचत अ ँटी- लोबिल ट या श ागारातील
सवा त मोठ े श हणज े संदेश पसरव याची इ ंटरनेटची मता . जागितक करणिवरोधी
चळवळीच े सवा त मह वाच े वैिश ्य हणज े नवीन मािहती आिण स ं ेषण त ं ानाचा
(ICTs) नािव यप ूण वापर . ICT चा वापर क ृती आयोजन , मािहतीची द ेवाणघ ेवाण, िनयोजन
आिण ि याकलापा ंचे सम वय यासाठी क ेला जातो . वेबसाइट ्स आिण व ेब पृ ांम ये
चळवळीशी स ंबंिधत िति या , िव ेषण, अ यावत मािहती , दुवे आिण लॉिजि टक
मािहती असत े, ही व त ुि थती इंटरनेट ह त ेपाची वाढती श ितिब ंिबत करत े.
जागितक - थािनक न ेटवक :
जागितक करणिवरोधी चळवळ लविचक , िवक ि त न ेटव स भोवती िफरत े, उदा उ र
अमे रकेतील डायर े ट अ ॅ शन न ेटवक िकंवा आ ंतररा ीय तरावर पीप स लोबल munotes.in
Page 134
सामािजक चळवळ
134 अॅ शन. जागितक करणिवरोधी नेटवक चे एक व ैिश ्य हणज े ते थािनक पातळीवर
जल ेले पण याच व ेळी, जागितक तरावर जोडल ेले असत े. आज या न ेटवक या व ेगवान
हालचाली ही अिभसरणाची एक अशी जागा आह े याम य े अनेक सं था, समूह आिण
नेटवक समािव आह ेत, येकाची वतःची वत ं ओळख आिण वाय ता आह े.
जागितक करणिवरोधी चळवळी अशा कार े जागितक लोकशाहीला ो साहन द ेतात, याच
वेळी वाय ता आिण थािनक व - यव थापनावर भर द ेखील द ेतात.
सज नशील थ ेट कृती :
जागितक करणिवरोधी चळवळी थ ेट कृती िनष ेधा या िविवध कारा ंम ये गुंततात .
जागितक करणिवरोधी ती क रप ंथी काय क या नी मा यमा ं या सहकाया ने यां या ह ेतुंकडे
थािनक आिण जागितक ल व ेध यासाठी अिभनव कार वीकारल े आह ेत. िविवध
संदभा म ये ि थत असल ेले हे काय कत मास मीिडया क हर ेजसाठी नाट ्य ितमा िनमा ण
कर यासाठी य ु या वापरतात . ते संपूण नाकेबंदी धोरण वापरतात याम य े काय कत
यांचे ल य अन ेक िदशा ंनी वेढून टाकतात आिण व ेगवान वातावरण आिण सामािजक नाट ्य
तयार कर यात मदत करतात . ते पथनाट ्य, नाटक , गाणी, महाकाय कठप ुतळे, मोबाईल
कािन हल या ंसार या िविवध त ं ांचा वापर करतात जस े क ‘ र लेम द ीट ्स’ चळवळीत
कर यात आल े होते. दुसरे उदाहरण ‘ लॅक लॉक ’ म ये ितिब ंिबत झाल े या कॉप र ेट
भांडवलशाही या ितका ंवर झाल े या अितर ेक ह या ंशी संबंिधत आह े. हा संपूण य न
पया यी राजक य ओळख य करताना सारमा यमांचे ल व ेधून घे यासाठी रचल ेला
आहे.
िजवंत अन ुभव आिण ि या :
जागितक करणिवरोधी चळवळी लोका ं या द ैनंिदन जीवनातील अन ुभवांवर ल क ि त
करतात आिण या ि य ेत या ंचा समाव ेश करतात . मेिसअॅिनक ि हजन िक ंवा आधीच
थािपत क ेले या क पावर भर द े याऐवजी, काय कत दैनंिदन यवहारा ंवर ल क ि त
करतात . ते सामािजक प रवत नाकड े सतत चालणारी साम ूिहक ि या हण ून पाहतात .
ICT ने पर पर सहकाया चे माग उपल ध क ेले आहेत याम ुळे नवीन राजक य ि कोनांचा
उदय होतो . त ण काय कत हे, िवशेषत: थेट लो कशाही , तळागाळातील सहभाग आिण
दैनंिदन सामािजक जीवनात व ैयि क स ंवाद यावर ल क ि त करतात . अशा कार े
जागितक करणिवरोधी म ेळावे, सभा, िनषेध, कृती िशिबर े जीवना या पया यी मागा चा अन ुभव
घे यासाठी आिण योग कर यासाठी एक प रप ूण यासपीठ उपल ध क न द ेतात.
१३.४ ऐितहािसक स ंदभ
१९९० या दशका या म यात , राजकारणी आिण अथ शा जागितक करणान े वचन
िदले या नवीन घडामोड ब ल सकारा मक होत े, ते अगदी मानवत े या नवीन य ुगाची पहाट
घोिषत कर यापय त गेले. असे मानल े जात होत े क जगाच े संकुिचत होत जाणार े े आिण
जगा या एकि त अथ यव था ंमुळे रा ीय सीमा न होतील आिण एक नवीन जागितक
यव था िनमा ण होईल . पण वा तवान े वेगळीच कहाणी मा ंडली. यासार या जागितक
घटना ं या अनो या स ंयोजनाम ुळे जागितक करणाच े युग अि त वात आल े; शीतय ु ाचा munotes.in
Page 135
जागितक करणा या
िवरोधातील चळवळी
135 अंत, तं ान आिण दळणवळणातील जलद गती (िवशेषत: इंटरनेट), आिण जागितक
यापार स ंघटना (WTO) सार या अितरा ीय स ं थांचा उदय ह े ाचे पुरावे होत.
काही िव ाना ं या ल ात य ेईल क जागितक करणान े िविवध े ात जागितक
लोकस ं ये या माणात मह वप ूण योगदान िदल े आहे. तथािप, हे देखील खर े आहे क
जागितक करणाचा व ेगवान वास जगभरातील लाखो , कदािचत अ जावधी लोका ंसाठी
िवनाशकारी श अस याच े िस झाल े आहे. लोकांचे ए कूण जीवनमान कस े कमालीच े
घसरल े आहे, हे अ यासात ून िदस ून आल े आहे. १९६० ते १९८० या काळात जगातील
सव देशांम ये दरडोई सरासरी वाढ ८३ ट या ंनी वाढली . पण जागितक करणा या
काळात (१९८० -२००० ) ती ३३ ट या ंपय त घसरली . उप-सहारा आि क ेत, १९६०
ते १९८० दर यान दरडोई वाढ ३६ ट के होती आिण न ंतर जागितक करणाम ुळे ती
पूण पणे कोसळली . ीमंत आिण गरीब या ं यातील दरी वाढतच चालली आह े कारण '४५८
अ जाधीशा ंकडे अ या मानवत ेपे ा जा त स ंप ी आह े.' अ यंत िवषमत े या या स ंदभा त,
जागितक करणा या श िव ितगामी चळवळ ही अप रहाय होती.
नो ह बर १९९९ म ये, िसएटल , वॉिशं टन य ेथे आयोिजत WTO बैठक ची एक मािलका
होती. यांचा एक ह ेतू होता: यापारातील अडथळ े दूर क न आिण इतर उदारमतवादी
आिथ क उपाया ंचा प रचय क न घ ेऊन जगा या अथ यव था ंना आणखी एकि त करण े.
तरीही , ही बैठक जागितक यापारातील कोण याही गतीसाठी न ह े, तर WTO िव
घोषणाबाजी , मोच आिण अध ूनमधून दंगा करणा या ४०,००० िनदश कां या उपि थतीम ुळे
सं मरणीय बनली . नवीन सह ा दीम य े वेश के यावर , एक नवीन िनष ेध चळवळ
ज माला आली : ती हणज े जागितक करणिवरोधी चळवळ . जरी बह त ेक िनदश कांनी
पया वरणीय कारणा ंसाठी आिण या य कामगार प त साठी शा ंततेने मोच काढल े असल े
तरी, पोिलसा ंशी चकमक झाल े या िह ंसक अराजकत े या घटना द ेखील घड या . यामुळे
आधुिनक य ुगातील भा ंडवलशाही अितर े यां या िवरोधात असल े या चळवळीला िस ी
िमळाली .
१३.५ बदल/ जागितक करण िवरोधी चळवळ
जागितक करणिवरोधी चळवळ ही कधी कधी 'बदल-जागितक करण चळवळ ' हणून
ओळखली जात े हा एक यापक -आधा रत लोकस ंघष आह े. यात समाजा या सव
तरातील लोका ंचा समाव ेश असतो . ीमंत आिण गरीब , त ण, वृ , पांढरपेशा, लू
कॉलर , पु ष, मिहला , काळे, गोरे, अमे रकन , युरोिपयन , कामगार , संघटनावादी , ीवादी ,
पया वरणवादी , त ण, शेतकरी , शहरी गरीब , थािनक लोक , उपेि त समाजातील काही
भाग आिण कधी -कधी िवकसनशील आिण औ ोिगक जगातल े अराजकवादी इ .
सव समाव ेशक असा हा लोकस ंघष आहे.
वेगवेग या सामािजक म ुद् ांवर या ंचे वेगवेगळे दावे असल े तरी, यांचे एक समान ल य
आहे ते हणज े स या या अशांतता आिण स ंघषा या प रि थतीसाठी जबाबदार असल े या
जागितक सरकार आिण भा ंडवलदारा ंवर टीका करण े. सामािजक , आिथ क याय आिण
यां या द ैनंिदन जीवनावर अिधक लोकशाही प तीच े िनयं ण िमळवण े हे यांचे मु य munotes.in
Page 136
सामािजक चळवळ
136 उि आह े. या चळवळ या अ भागी ग ैर-सरकारी स ं था, राजक य प े ममधील प ,
कामगार स ंघटना , जन चळवळ , अनौपचा रक न ेटवक आिण साम ूिहक आिण ा ंितकारी गट
अशा िविवध पा भूमीतून आल ेले काय कत आह ेत. अशा कार े जागितक करण -
िवरोधका ंम ये पया वरण, अमे रकन नोक या ंचे संर ण, ितबेटसाठी धािम क वात ं य,
ितस या जगातील द ेशांसाठी कज मु आिण इतर अन ेक कारणा ंसाठी मोच काढणार े लोक
देखील समािव आह ेत.
अिहंसक सिवनय कायद ेभंग, मोच , धरणे, रॅली, जनजाग ृती आिण काही व ेळा दबाव गटाची
िनिम ती या ंचा समाव ेश असल े या या काय क या कडून िविवध रणनीती वापर या जातात .
जागितक करण िवरोधी चळवळ सवा था ने जागितक करणाला िवरोध करत नाही , परंतु
कॉप र ेट जागितक करणाला िक ंवा जगभरातील कॉप र ेट स े या िव ताराला िवरोध करत े.
या ीन े पाह लाग यास जागितक करणाम ुळे थािनक सम ुदाय आिण या ंचे जीवनमान ,
लोकशाही आिण पया वरण धो यात आल े आहे. ही चळवळ म ु बाजार भा ंडवलशाहीशी
थेट जोडल े या िविवध सामािजक सम या ंची म ूळ कारण े आिण याच े प रणाम उदा
दा र ्य, असमानता , सामािजक अ यव था , भूक, कुपोषण आिण पया वरणीय स ंकटे
यां याशी स ंबंिधत आह े.
आप या सभोवतालची प रि थती िबघडत चालली आहे आिण साव जिनक यासपीठावर
या प रि थतीब ल नाराजी य करण े ही या ंची जबाबदारी आह े, असे चळवळ च े
आयोजक आिण सहभागी मानतात . यांना अन ेकदा "जागितक करणिवरोधी " हणून
संबोधल े जाते आिण जागितक समाजा या िवकासा या भिव याबाबत त े मूलगामी भ ूिमका
घेतात अस े हटल े जाते. राजक य आिण सामािजक क ृती आिण आध ुिनक जगा या स
प रि थतीवरील म ूलगामी ि कोन ह े जागितक करणिवरोधी चळवळी या ि य ेचा
अिवभा य भाग मानल े जातात.
जागितक करण िवरोधी चळवळीचा उ ेश जागितक करणा या नकारा मक प रणामा ंवर
टीका करण े हा आह े. हे ल ात घेणे मह वाच े आहे क 'जागितक करणिवरोधी ि थती ' ही
जागितक करणा या घटन े या पलीकडील 'बिह कार ' नसून जागितक करणाचाच एक भाग
आहे. आिथ क जागितक करणाचा िवकास समाजातील सव घटका ंना याचा नफा वाट ून
दे याचे आ ासन पाळत नाही . यामुळे ‘तळागाळात फायद े/नफा पोहचण े’ िदसत नाही .
प रणामी , गरीब आिण ीम ंत या ं यातील सामािजक स ंघष अिधक गडद होत आह े.
'जागितक करणिवरोधी चळवळ ' जागितक करणाला िवरोध करत नाही , परंतु
जागितक करणा या प रणामा ंची ती िच ंता य करत े. अशा कार े,
जागितक करणिवरोधी चळवळ दोन गो ना म ूत व प द ेते: एक, ती सामािजक चळवळीच े
जागितक करण ओळखत े; आिण दोन , ती चळवळी या सरकारिवरोधी आिण भा ंडवलशाही
िवरोधी भ ूिमकेवर प भ ूिमका घ ेते.
जगभरातील समालोचक आिण काय क या नी अिलकड या वषा त एका नवीन चळवळीचा
उदय पािहला आह े जी 'जागितक करणिवरोधी चळवळ ' हणवून घे यास पा आह े.
उदाहरणाथ , ना टा आिण म ेि सकन रा यािव झाप ॅिट टा ंचे सश ब ंड; कॉप र ेट
श , मु यापार आिण आ ंतररा ीय िव ीय स ं थांिव उ च - ोफाइल िनष ेध; munotes.in
Page 137
जागितक करणा या
िवरोधातील चळवळी
137 पया वरणीय गट ; तसेच अन ेक ल ॅटफॉम वर ितस या जगातील कजा िव मोहीम इ .
Kingsnorth ( 2003 ) सार या िव ाना ंनी पि म पाप ुआन या वात ं या या लढ ्यांचाही
समाव ेश यात क ेला आह े; तर Amory Starr ( 2000 ) ने िनरी ण क ेले क अशा
चळवळ म य े लहान यावसाियक चारक , शांतता काय कत आिण धािम क रा वादी या ंचा
देखील समा वेश होतो .
१३.६ जागितक करण िवरोधी चळवळ च े व प
जागितक करणाम ुळे सीमार ेषेचे पारंपा रक िनब ध तोड याम ुळे आिण अ ंतर कमी क े यामुळे
राजक य श चा भाव कमी होतो. िवसा या शतका या अख ेरीस १९९८ म ये
आिशयातील आिथ क संकट, अमे रकन सब - ाइम मॉट गेज संकट आिण युरोिपयन कज
संकट या ंसार या आिथ क स ंकटां या मािलक ेचे जग सा ीदार झाल े. राजक य श
संकटांचा िव तार आिण या ंचे नकारा मक प रणाम रोख यास अ म आह ेत. एकिवसा या
शतका या पिह या दशकात , सरकारिवरोधी िनदश ने झाली याला जागितक सामािजक
चळवळीचा उदय हण ून पािहल े जाते. या िवभागात , आपण दोन जागितक करण िवरोधी
चळवळ च े परी ण क : “अरब ि ंग” आिण “आिशयाई आिथ क संकट”.
अरब ि ंग:
"अरब ि ंग" हा एक असा श द आह े जो िव ाना ं ारे आिण पा ा य मा यमा ं ारे अरब
देशांम ये िवश ेषतः म य प ूव आिण उ र आि क े या द ेशांम ये सु झाल े या
सरकारिवरोधी चळवळी आिण िनष ेधा या मािलक ेचा स ंदभ दे यासाठी वापरला जातो .
अरब ि ंग अचानक जाग ृत झाल े नाही , याऐवजी , ते एक दशका या िनष ेध, राजक य
सि यता आिण मीिडया टीक ेचा प रपाक होतो याच े उ ी अिधक म ु आिण लोकशाही
राजक य यव था थािपत करण े हे होते. ट्युिनिशया आिण इिज म य े अरब ि ंग या
िनषेधा या पाच वषा त वाढ या िक ंमती आिण ब ेरोजगारी , ाचार आिण राजक य
अि थरता या ं या िवरोधात अन ेक उठाव झाल े आहेत. नोक या आिण रोजगारा या स ंधी
िनमा ण कर या त मह वा या असल े या आिथ क वृ ी योजना कायम ठ ेव यासाठी स ंघष
करणा या सरकारा ंसमोर अस े संप झाल े क यान े गंभीर आ हान े उभी क ेली. सी रयाम य े,
अनेक वषा या द ु काळान े कृषी अथ यव थ ेत हाहाकार माजवला होता . येमेन स ेसाठी या
संघषा ने ासल े होते. बहरीनला दशकभरा या राजक य स ुधारणा ंनंतरही िनराशा सहन
करावी लागली होती . जागितक नाग रका ंनी केलेली सरकारिवरोधी चळवळ क ेवळ अरब
जगातच पसरली नाही , तर पा ा य द ेशांम येही पसरली .
Occupy Wall Street: Occupy Wall Street (OWS) ही चळवळ २०११ म ये
यूयॉक शहरा तील सामा य लोका ंनी सु केली होती . यांनी यावसाियक हाव आिण य ू
यॉक आिण स ंपूण देशाम य े अनुभवले या यापक आिथ क असमानत े या िवरोधात िनष ेध
केला. हजारो लोका ंनी या आ ंदोलनात भाग घ ेत यान े या िनष ेधाने शहर यापल े. यासाठी
यूयॉक शहराची िनवड क ेली गेली होती कारण त े आिथ क सम ृ ीची दो ही क े दश िवते
तसेच शहराम य ेच अंतभू त असल े या आिथ क असमानत ेची सतत आठवण क न द ेते.
आंदोलका ंनी शहरातील भौितक जागाही याप ून टाकली . OWS म ये पेस म यवत आह े munotes.in
Page 138
सामािजक चळवळ
138 कारण ती क ेवळ ' पेसम य े आयोिजत क ेलेली' नाही तर ' पेसब ल ' देखील आह े.
आंदोलका ंनी शहरा या स ुशोिभकरणा या वचनप ूत ची तयारी क ेली आिण या ार े उ च ूंचे
ल व ेधले. आंदोलनासाठी साव जिनक जागा वापर याचा या ंचा प ह ेतू होता .
चळवळीब ल ितर काराची ितमा िनमा ण कर यासाठी याची अशी रचना कर यात आ ली
होती. िनदश कांनी सा ंिगतल े क वॉल ीट या उ च ूंना माग े टाक या या य नात
आंदोलका ंनी क साच े सौदय शा ' याचा उपरोिधक वापर क ेला, यामुळे यां या
कारणाकड े ल व ेधले गेले.
१३.७ िन कष
जागितक करणिवरोधी काय क या म ये वैचा रक आिण रा जक य मतभ ेद असल े तरी त े एका
ि कोनावर ठाम आह ेत. यांचा असा िव ास आह े क या ंचा स ंघष यां या द ैनंिदन
जीवनावर प ु हा लोकशाही िनय ं ण िमळिव यासाठी आह े, आंतररा ीय कॉप र ेश स आिण
जागितक आिथ क अिभजात वगा कडून परत िनय ं ण िमळवण े हा आह े. कॉप रेट
जागितक करणान े बाजारप ेठ समाजापास ून दूर के यामुळे स या या जागितक , राजक य
आिण आिथ क यव थ ेत लोकशाहीची उणीव आह े आिण याकड े जागितक करणिवरोधी
चळवळ नी न ेमके ल व ेधले आहे. जागितक करण िवरोधी चळवळीच े वैिश ्य अस े आहे
क , याम य े भूतकाळातील जनआ ंदोलना ंचा भाव कमी झाल े या राजक य आिण
भौगोिलक अडथ या ंवर मात क न , मोठे अंतर आिण उ च पातळी या िविवधत ेम ये
सम वय साध याची मता आह े.
१३.८ सारांश
जागितक करण ही एक यापक घटना आह े याम य े राजकारण , अथ यव था , सामािजक
ि थती आिण सा ं कृितक स ंदभ या पैलूंचा समाव ेश होतो .
नवउदारवादाच े मु य व ैिश ्य हणज े समाजावर अिधकािधक वच व थापण े आिण
आिथ क तक शा , हणज ेच व त ूंचे तक शा आिण िव भा ंडवल जमा करण े. अशा कार े
संघष , िनदश ने आिण लोक चळवळीचा ट पा हा तयार झाला आह े.
जागितक करणिव रोधी चळवळ ही कधी -कधी 'बदली -जागितक करण ' चळवळ हण ून
ओळखली जात े जी एक यापक -आधा रत लोकस ंघष आह े याम य े स व तरातील
लोकांचा समाव ेश आह े.
‘अरब ि ंग’ आिण ‘ऑ य ुपाय वॉल ीट ’ ही जागितक करणिवरोधी चळवळीची दोन
उदाहरण े आहेत.
कॉप र ेट जागितक करणान े बाजारप ेठ समाजा पासून दूर के यामुळे स या या जागितक ,
राजक य आिण आिथ क यव थ ेत लोकशाहीची उणीव आह े आिण याकड े
जागितक करणिवरोधी चळवळ नी नेमके ल व ेधले आहे.
munotes.in
Page 139
जागितक करणा या
िवरोधातील चळवळी
139 १३.९
१. जागितक करणिवरोधी चळवळी या उ प ीची चचा करा.
२. जागितक करणिवरोधी चळवळीची व ैिश ्ये सांगा.
३. जागितक करणिवरोधी लढ ्याचा ऐितहािसक स ंदभ तपासा .
१३.१० संदभ
1. Eschle, Catherine (2004): ‘Constructing ‘The Anti -Globalization
Movement’, International Journal of Peace Studies, Volume 9,
Number 1, Spring/Summer 2004, available at:
2. https://www.jstor.org/stable/41852911
3. https://www3.gmu.edu/programs/icar/ijps/vol9_1/Eschle_91IJPS.pdf
?gmuw -rd=sm&gmuw -rdm=ht
4. Juris , Jeffrey (2008): Anti -Globalization Movement, In book:
Encyclopedia of Social Problems (pp.48 -50),(ed), Sage Publishers
5. https://www.researchgate.net/publication/264623161_Anti -
Globalization_Movement/link/53ee5f280cf26b9b7dc91d29/download
6. Warner, Adam (2005): “A Brief History of the Anti -Globalization
Movement” in University of Miami International and Comparative
Law Review, V ol 12, Issue 2.
7. Kwok, LO (2014): The Theory and Practice of Anti -Globalization
Movement: Case Studies of the Independent Media in the Chinese
Societies -Hong Kong and Taiwan (pp -37-57)
8. https://bonndoc.ulb.uni -
bonn.de/xmlui/bitstream/handle/20.500.11811/5991/3753.pdf?seque
nce=1&isAllowed=y
9. Fuchs, Christian. "Antiglobalization".Encyclopedia Britannica, 10
Dec.2015, https://www.britannica.com/event/antiglobalization.Access
ed 2 May 2022 .
10. Saval, N (2017): ‘Globalization: The rise and fall of an idea that
swept the world’
11. https://www.theguardian.com/world/2017/jul/14/globalisation -the-
rise-and-fall-of-an-idea-that-swept -the-world
munotes.in
Page 140
140
१४
ामीण आिण शहरी नेटविक ग
घटक रचना :
१४.० उि े
१४.१ तावना
१४.२ नेटविक गचा अथ
१४.३ ामीण शहरी भागात इंटरनेट
१४.४ भारतातील रे वे आिण र ते
१४.५ 5G नेटवक
१४.६ ामीण आिण शहरी भागात अनौपचा रक आिण औपचा रक नेटवक बदलण े
१४.७ नेटविक ग आिण िलंग अंतर
१४.८ सारांश
१४.९
१४.१० संदभ
१४.१ तावना (INTRODUCTION )
या करणात , आपण नेटविक गचा अथ आिण याचे फायद े समजून घे याचा य न क .
ामीण आिण शहरी नेटविक ग हा मु य िवषय समजून घे यासाठी , आपणास नेटविक गचा
अथ मािहत असण े आव यक आहे. आपण मानव जाती या सवा त गत अव थ ेत आहोत
िजथे सं ेषण आिण तं ान , नेटविक ग कोण याही िपढीप े ा वेगवान आहे. सामािजक
बदलाचा एक भाग अस यान े, या अ याया ार े नेटविक गब ल िशकण े आपणास नवीन
ीकोन ा कर यास मदत होईल.
१४.२ नेटविक गचा अथ (MEANING OF NETWORKING )
वेब टर िड शनरी नेटविक गचे वण न य , गट िकंवा सं थांमधील मािहती िकंवा सेवांची
देवाण-घेवाण हणून करते. नेटविक ग तीन कारच े पािहल े जाऊ शकते, पिहल े हणज े
मानव-ते-मानवी नेटविक ग, सं ेषणा ार े संबंध िनमा ण करणे. दुसरे हणज े इंटरनेट ारे
सॉ टव ेअरचे साधन हणून नेटविक ग असे हणता येईल. ितसर े हणज े वाहतूक हणून munotes.in
Page 141
ामीण आिण शहरी नेटविक ग
141 नेटविक ग हणज े र ते, रे वे हे पायाभ ूत सुिवधांचे साधन . ित ह म य े पाह यासारखी
मह वाची गो हणज े ितघांनाही जोडणारा एक समान िबंदू आहे.
१४.३ ामीण शहरी भागात इंटरनेट (INTERNET IN RURAL
URBAN AREAS )
लोकस ं ये या मोठ्या माणाम ुळे भारतात इंटरनेट वापरक या ची सं या सवा त जा त
आहे. मेज रंग िडिजटल डे हलपम ट, फॅ ट्स अँड िफगस २०२० , इंटरनॅशनल
टेिलक य ुिनकेशन युिनयन (युनायटेड नेश स एज सी ) ारे ४ फे ुवारी २०२२ रोजी
िस केलेला एक नवीन अहवाल , दावा करतो क जगभरातील सव शहरी भाग
अिनवाय पणे मोबाइल - ॉडबँड नेटवक ने क हर केले आहेत. तथािप , ामीण भागात अजूनही
िचंताजनक कनेि टि हटी आिण इंटरनेट ऍ सेसमधील अंतर आहेत. हे अंतर िवशेषतः
कमी िवकिसत देशांम ये (LDCs) ल ात ये याजोग े आहे, िजथे १९% ामीण लोकस ं या
फ 2G नेटवक ने क हर केलेली आहे आिण १७% ामीण लोकस ं या अिजबात मोबाइल
क हर ेज नसले या भागात राहतात . हे अनेक देशांचे करण आहे. व त मोबाईल फोन
आिण इंटरनेट योजना ंमुळे भारताम य े झपाट्याने बदलत आहेत.
पारंपा रकपण े, ामीण कने शन ही सं ेषण नेटवक ला त ड देणारी मु य सम या आहे. या
सम य ेवर मात कर यासाठी , िविवध प रि थत साठी िविवध उपाया ंची आव यकता आहे.
स या या नेटविक ग संक पना सुधार या पािहज ेत. शहरी भागां या तुलनेत ामीण
भागातील उ च पायाभ ूत सुिवधा खच आिण सेल साइट्सचा कमी महसूल टेिलकॉम
दा या ंसाठी िवशेषतः ितकूल आहे. दुग म िठकाणी कनेि टि हटी पूण कर यासाठी ,
ाउंड, एअर आिण पेस नेटव स ऑि टमाइझ करणे मह वा चे आहे. केवळ भारतच नाही
तर अनेक िवकसनशील आिण अिवकिसत , िवकिसत देशांतही हेच घडले आहे. तथािप ,
व त फोन या वाढीम ुळे आिण 5G सारख े व त इंटरनेट जे नुकतेच मोठ्या माणावर
लाँच केले जात आहे यामुळे देखील बदल होत आहेत.
भारता या ामीण भागात , देशा या शहरी क ांपे ा २०% अिधक इंटरनेट वापरकत
आहेत, डेटा आिण माक ट मापन कंपनी नी सन या अलीकडील सव णान ुसार भारतात
िडस बर २०२१ पय त दोन वष िकंवा याह न अिधक वयाच े ६४६ दशल सि य इंटरनेट
वापरकत होते. हे दाखवत े क यांचा इंटरनेटशी अलीकड ेच प रचय होता. भारतात
इंटरनेट अ यासान ुसार, केवळ ६०% पे ा जा त ामीण लोक स या सि यपण े इंटरनेट
वापरत आहेत, भिव यातील वाढीसाठी जागा आहे. दुसरीकड े, शहरी भारतात वेश दर
५९% आिण २९४ दशल सि य इंटरनेट वापरकत आहेत. स ट बर २०२१ ते िडस बर
२०२१ दर यान , येक ५० रा या ंम ये अ यासासाठी २७,९०० घरांमधील
१,१०,००० घरातील सद या ंचे सव ण कर यात आले.
या यित र , १२ आिण याह न अिधक वयाच े ५९२ दशल ौढ आहेत जे िनयिमतपण े
इंटरनेट वापरतात . २०१९ पासून १२ आिण याह न अिधक वया या ौढांमधील इंटरनेट
वापराम य े सरासरी ३७% वाढ झाली आहे. २०१९ म ये ामीण वापरक या ची वाढ
शहरी वापरक या पे ा जा त होती, जी २८% होती. मागील दोन वषा त, मिहला इंटरनेट
वापरक या म ये ६१% वाढ झाली आहे तर पु ष वापरकत केवळ २४% वाढल े आहेत. munotes.in
Page 142
सामािजक चळवळ
142 िन सन या हण यान ुसार भारतात , तीनपैक एक य सि यपण े इंटरनेट वापरत े.
जवळपास ९०% लोक िनयिमतपण े इंटरनेट वापरतात . सव कार या इंटरनेट वापरासाठी
मोबाईल फोन हे मु य यासपीठ रािहल े आहे. सोशल नेटविक ग िकंवा चॅिटंग हे अजूनही
भारतातील सवा त लोकि य ऑनलाइन ि याकलाप आहे, िजथे ५०३ दशल सि य
इंटरनेट वापरकत आहेत, परंतु िच पट पाहणे आिण ऑनलाइन संगीत ऐकणे हे अजूनही
पिह या पाचम य े आहे. सुमारे ४४० दशल लोक ऑनलाइन ि हिडओ पाहतात ,
यापैक ५४% ामीण भारतातील आहेत. सि य इंटरनेट वापरक या पैक पु ष आिण
ि या ६०:४० आहेत.
जरी भारतातील सि य इंटरनेट वापरक या पैक ५६% देशा या ामीण भागात ून आले
असल े तरीही , ऑनलाइन खरेदीवर अजूनही शहरी समतु य माणात वच व आहे. ४७%
ीमंत वग ऑनलाइन खरेदीदारा ंचा बनलेला आहे. शहरी भागात वापर जा त असूनही ४६
% वापरकत ामीण भारतातील आहेत आिण जे ऑनलाइन बँिकंग आिण िडिजटल पेम ट
वापरतात यापैक दोन तृतीयांश शहरी, ीमंत आिण २० ते ३९ वयोगटातील आहेत.
अ यासात आढळ ून आले आहे. क , ६९:३१ या पु ष आिण ि या गुणो रासह ,
ि या ंपे ा पु षांना हा छंद आवडतो .
१४.४ भारतातील रे वे आिण र ते (RAILWAYS AND
ROADWAYS IN INDIA )
शहरी बाजारप ेठांम ये यावसाियक आिण गैर- यावसाियक अशा दो ही कार या
उ पादना ंचा जा त वापर आहे यामुळे येथे यवसाय अि त वात अस यान े मुख नेटवक
यां यासाठी येथेच राहते. यामुळे यांना अनेक चांग या पायाभ ूत सुिवधा आहेत. १०
िमिनटा ंत उ पादना ंची िव करणा या ऑनलाइन अॅि लकेश सच े उदाहरण घेऊ. उ पादन
िवत रत कर यासाठी यांना िकती वेळ लागला हे दाखव यासाठी यां याकड े
अनु योगाम य े एक टाइमर आहे. हे िस टीममधील बदल दश िवते वेग आिण नेटवक काय
आिण जलद गतीने अि त वात आहे.
भारतातील र या ंचे जाळे २०१८ -१९ म ये १४.१६ लाख िकमी पे ा जा त िव तारल े,
संपूण लांबी जवळजवळ ६३.३२ लाख िकमी पय त वाढली . देशातील र या ं या
िव ताराम ुळे सवा त मोठा फायदा झाला. २०१८ -१९ म ये, भारता या पृ भागावरील
र या ंचे जाळे १४.६४ लाख िकमीन े वाढल े, जे देशभरात , िवशेषतः ामीण भागात सव -
हवामान कनेि टि हटी दान कर या या सरकार या य ना ंना सूिचत करते.
२०१८ -१९ या मूलभूत र या ं या आकड ेवारीन ुसार, ामीण र या ंची लांबी माच
२०१९ म ये ४४.१ लाख िकमीव न २०१७ -१८ म ये ४५.२ लाख िकमी झाली. या
काळात िज हा आिण शहरी महामाग तसेच रा ीय महामागा ची लांबी वाढली , तर रा य
महामाग (NH) ७,३०० िकमीन े कमी झाले. अ यासान ुसार, भारता या एकूण र या ं या
नेटवक पैक ७१.४४% ामीण र ते बनतात , २०१५ मधील ६१% दरापे ा ल णीय
वाढ. याच माण े, NHs ची ट केवारी २०१५ मधील १८% या तुलनेत २१% पय त
वाढली आहे. २०१९ मधील संपूण र ते नेटवक चा थोडासा भाग असूनही NHS
मालवाहत ूक आिण वासी वाहना ंचा एक मोठा भाग वाहतूक करते. भारतातील र ते हे munotes.in
Page 143
ामीण आिण शहरी नेटविक ग
143 ८०% वासी वाहतूक आिण ६५% मालवाहत ूक करतात , हे ल ात घेता, र या ं या
जा याचा िव तार मह वाचा आहे.
संशोधनान ुसार, ३१ माच २०१९ पय त, महारा ात NH चे सवा त मोठे नेटवक होते,
यानंतर उ र देश आिण राज थान होते. १७.८% पे ा जा त रा य महामागा ची
ट केवारी महारा ात आहे, यानंतर कना टक, गुजरात , राज थान आिण आं देश
आहेत. देशा या रा य मागा पैक ५३.९ ट के र ते या पाच रा या ंम ये आहेत. पु हा,
महारा ात ामीण र या ंचे सवा त मोठे नेटवक आहे, यानंतर आसाम, िबहार , उ र देश
आिण म य देश यांचा मांक लागतो . अमे रकेतील सव ामीण र या ंपैक ४२.४ ट के
र ते या पाच रा या ंम ये आढळतात .
िपढ्यानिपढ ्या लोकां या वाहतुक त रे वेने मह वाची भूिमका बजावली आहे. बर्याचदा
असे आढळ ून येते क या शहरांम ये गाड्या आहेत या शहरांमधून लोक दुस या शहरात
जातात . उदाहरणाथ – जे हा रे वे टेशनव न मुंबईला जाणारी ेन असत े ते हा अनेकदा
रे वे व न लोक शहरात जा त वास करतात . रे वे टेशन, बस कनेि टि हटी िकंवा
लोक कमी वास कर यास ाधा य देत नसले या वाहना ंसार या पायाभ ूत सुिवधा
कमकुवत अस या या बाबतीत असे होऊ शकत नाही. तर, ऐितहािसक राजक य आिण
धोरणा मक थानाम ुळे एखा ा िठकाणी जलद िवकास होऊ शकतो आिण यानंतर लोक
अिधक थला ंत रत होतील आिण नेटविक ग देखील क शकतील . हे फ एक उदाहरण
आहे. या गाड्यांम ये, अनारि त ड बे देखील अनौपचा रक े ातील ी-पु षांनी भरलेले
असतात जे आठव डा बाजारासाठी िकंवा व तू िवक यासाठी शहरात येतात.
उपनगर े मु य शहराशी कशी जोडली जात आहेत याचे उदाहरण हणज े मे ो. यामुळे
लोकांचा वास करताना लागणारा वेळ कमी होईल आिण थानक आिण जवळपास या
भागातील लोकस ं या आिण बाजारप ेठेम येही बदल होईल . लोकस ं या शहरा या
म यभागात ून उपनगरात जात असताना देखील हे िदसून येते. िवशेषत: यांना शांततापूण ,
कमी गद ची आिण िहरवीगार जागा हवी आहे. हे एक कार े मु य शहरावर कमी दबाव
टाकेल.
तुमची गती तपासा
१. नेटविक ग या अथा ची चचा करा.
२. तुम या मते इंटरनेटचा वापर दैनंिदन जीवनात कशी मदत करतो ?
१४.५ 5G जाळे (5G NETWORK )
IT मं यांनी जाहीर केले क सरकार ामीण भागात मजबूत िडिजटल पायाभ ूत सुिवधा
िनमा ण कर यासाठी आिण देशभरातील येक गावात 4G आिण 5G साठी शेवट या -
माईल नेटवक वेशयो यता दान कर यासाठी जवळपास $30 अ ज खच करत आहे.
" लोबल िफनट ेक फे ट २०२२ " मधील भाषणात मं ी हणाल े क , सरकारन े आधीच
१४.५ लाखाह न अिधक ामपंचायतीशी संपक साधला आहे. देशातील येक गावात
उ च-गुणव ेची, जलद डेटा कनेि टि हटी आण यासाठी आिण यांना वाढी या ि य ेत munotes.in
Page 144
सामािजक चळवळ
144 सामील क न घे यासाठी उपाययोजना के या जात अस याच े यांनी िनदश नास आणून
िदले, मं यांनी यावर जोर िदला क "आ ही आता गावातील उ ोजका ंची संपूण प रसं था
िवकिसत करत आहोत." ते पुढे हणाल े क दर मिह याला सुमारे ८०,००० नवीन
कने शनची सुिवधा िदली जाते. एक भ कम िडिजटल पायाभ ूत सुिवधा िनमा ण करणे,
िडिजटल िनयामक ेमवक िवकिसत करणे, तसेच सामािजक समाव ेशनाला ो साहन देणे
आिण या याशी संबंिधत सामािजक माग या , ही सरकारसा ठी तीन मु य े े आहेत.
इंटरनेट या कायद ेशीर चौकटीवर यां या मतांवर चचा करताना दूरसंचार हा िडिजटल
इंिडयाचा मूळ गाभा अस याच ेही मं ी हणाल े. शेअड मोिबिलटीवर एक क प सु
असताना , यांनी नमूद केले क , "गे या ५-१० वषा त तं ान या कारे गत झाले आहे,
याऐवजी काड ऐवजी, कदािचत मोबाईल फोनचाच वापर हा वाहतूक े े हणून केला
जाईल ".
● 5G नेटवक आिण याची कृषी े ातील भूिमका (5G Network and its role in
Agriculture ) :
5G स म क न अचूक कृषी उ पादन इ तम खचा त िमळवता येईल. माट
यव थापना ार े आिण अंितम वापरक या साठी सव म िकंमत दान क न पीक आिण
ाणी संसाधना ं या वापराम य े वाढ होऊ शकते. 5G मतेसह ोन दूर थ शेती िनरी ण
आिण क टकनाशक े आिण खतां या वापरासाठी वापरल े जाऊ शकतात . 5G या
मा यमात ून िपकांचे आरो य, मातीच े आरो य , काढणीन ंतरचे यव थापन , म यपालन
आिण पशुधन यांचे िनरी ण केले जाऊ शकते. साइट -िविश इनपुट यव थापनासाठी
हे रएबल रेट टे नॉलॉजीज (VRTs) तयार करणे हे कृषी े ातील 5G उप माच े एक
उि आहे. खते, पाणी, तणनाशक े आिण िबयाण े िविवध दराने शेतात लागू कर यासाठी
शेतकरी VRT चा वापर क शकतात .
5G तं ानान े स म केले या से सर ार े िपकां या गुणांची िकंवा माती या गुणांची रअल -
टाइम मोजमाप केली जाऊ शकते. इनपुटची आव यक सं या नंतर िनयं ण णाली ार े
िनधा रत केली जाऊ शकते. 5G तं ानाचा वापर क न उ पादन वाढवण े, पया वरणाच े
संर ण करणे आिण खच कमी करणे श य आहे. अचूक तं ाचावापर क े यास वापर
के यास शेती उ पादनात वाढ होऊ शकते. ही रणनीती ऑटोम ेशन, रमोट सेि संग, डेटा
अॅनािलिट स आिण 5G सार या िवकिसत तं ानाचा वापर करते आिण खच आिण म
कमी करताना सव तरांवर अचूकता वाढवत े. नफा, पया वरण संर ण आिण िटकाऊपणा
ही उि े आहेत.
5G-चिलत मॉड्यूलर IOT ( इंटरनेट ऑफ िथं ज) गेटवेचा वापर, जे हवामान , पशुधन,
जिमनीतील आ ता, वन पत च े आरो य , क टक यव थापन आिण पाणीपुरवठा यावर ल
ठेवू शकतात , हा एक माग आहे या ार े 5G शेतीम य े लागू केला जाऊ शकतो . 5G सपोट
असल ेली IOT िडव्हाइस िविवध ोतांकडून डेटा संकिलत क शकतात , वारंवार अपडेट
क शकतात आिण लाउडवर व रत पाठवू शकतात . शेतक या ंना उपयु अंदाज
दे यासाठी , लाउडवर आिट िफिशयल इंटेिलज स /मशीन लिन ग अ गो रदम वाप न
डेटाचे िव ेषण केले जाते. डेटाम य े जिमनीतील ओलावा , हवामान , िबयाण े आनुवंिशकता , munotes.in
Page 145
ामीण आिण शहरी नेटविक ग
145 पीक आरो य , ऐितहािसक उ प न , जिमनीतील पीएच पातळी , बाजारात ून गोळा केले या
िपकां या िकमती इ याद चा समाव ेश असू शकतो .
मी कोण या कारच े िबयाण े लावाव े? आपण के हा लागवड करता ? कोण या कारच े खत
सव म आहे? खत कधी आिण िकती वापराव े? शेतात कोण या कार या क टक
असतात ? पीक संर ण काय आिण िकती माणात वापराव े? शेताला िकती पाणी िदले
जात आहे? शेताला कधी, िकती आिण िकती वेळा पाणी ावे? कापणीची वेळ कधी आहे?
िपकांची िव कधी करावी ? िपके कोणाला िवकायची ? या सव गो च े िव ेषण डेटा ार े
केले जाऊ शकते आिण यानुसार योजना राबवता येतील. माट शेतीमुळे कृषी उ प न
वाढ याची हमी िमळेल. ोन उप ह आिण ाउंड रमोट सेि संगमधील अंतर भर यासाठी
ोन दूर थपण े संवेदना देऊ शकतात . िडिजटल माती मॅिपंगचा वापर क न , िपकां या
पोषण ि थतीच े िव ेषण कर यासाठी म टी प े ल से सस सह 5G स म ोनचा वापर
केला जाऊ शकतो .
हवामानाशी संबंिधत मािहती आिण इतर कृषीिवषयक डेटाचा वापर नेमून िदले या देशात
यो य माणात खत कर यासाठी केला जाऊ शकतो . कृि म णाली ार े डेटाचे िव ेषण
के यानंतर, क टक , आजार आिण तणांसाठी ोन कॅन क न लि यत िठकाणी
क टकनाशक े देतात. जगभरातील २०% ह रतग ृह वायू उ सज नासाठी शेती जबाबदार
आहे. रासायिनक वापर आिण मातीतील पोषक घटका ंचे नुकसान ५०% मया िदत
कर यासाठी कठोर िनयम आहेत. पूव हट या माण े 5G ारे समिथ त ोन वापर यान े,
उ पादनावर प रणाम न होता रासायिनक वापर १५% कमी केला जाऊ शकतो . ोन पीक
अव था आिण शेतातील प रि थत ब ल मािहती गोळा कर यास आिण सा रत कर यास
स म आहेत.
शेतकरी यां या माट फोनव न ॅ टरची ि थती तपास ू शकतात , जे फोटो आिण रअल -
टाइम डेटा दिश त करतात . ॅ टर 5G-स म गॅझेटसह सुस ज असू शकतात याम ुळे
ऑपर ेटर ॅ टरचा वेग, माती वेशाची खोली आिण िबया या या ओळ मधील अंतर दूरवर
बदलू शकतात . वाय असल ेली शेती यं े अिधक अनुकूल, काय म आिण िकफायतशीर
असतील . भारत हे दु धज य पदाथा चे सवा त मोठे ाहक असल ेले रा आहे आिण ३०
कोट ह न अिधक गुरे आहेत. परंतु आप या पशुधनाच े उ प न कमी आहे. युनायटेड
टेट्सम य े ४ ते ६ िलटर या तुलनेत इ ायलम य े, एका गायीच े दैनंिदन दूध उ पादन
३० ते ४० िलटर आहे. तं ाना या वापरान े गुरांचे उ पादन सुधारल े जाऊ शकते.
१४.६ ामीण आिण शहरी भागात अनौपचा रक आिण औपचा रक
नेटवक बदलण े (CHANGING INFORMAL AND
FORMAL NETWORKS IN RURAL AND URBAN
AREAS )
भारतातील साथी या रोगान ंतर आिण महामारीप ूव अनेक जागितक या यारा ंनी िकराणा
आिण इतर घरगुती संबंिधत बाजारप ेठेत वेश कर यास सु वात केली आहे प रणामी
अनौपचा रक े ातील कामगार भािवत झाले आहेत आिण कामाच े व प हळूहळू munotes.in
Page 146
सामािजक चळवळ
146 बदलत आहे. मोठ्या या यारा ंम ये िडपाट म टल टोअस म ये िवतरण नेटवक ,
गोठव या या सुिवधा आहेत, या थािनक िव े याकड े नसतात यामुळे जागितक
यापारी लहान िव े यांना सहजपण े ता यात घेऊ शकतात . अनेक मु यालय े शहरात
अस यान े ामीण भाग शहराला असल े या अनेक सुिवधांपासून वंिचत आहेत.
वातं यानंतर या शहरीकरणाम ुळे आिण वातं यापूव रे वे आिण बंदरांमुळे िवकास
मु यतः शहरी भागात झाला. यामुळे ामीण भाग अजून कमी िवकिसत झाला आहे. यात
भर पडून सामािजक सां कृितक सम या , संघष े आिण राजक य प रि थती आिण
सीमा, संवेदनशील े े यांसार या धोरणा मक थाना ंमुळे एकतफ िवकास होत आहे. या
झोनवर उ ोगा ंची सं या कमी आहे, उ ोगा ंची सं या मु यतः शहरांम ये िवशेषत:
महानगर े भागात अिधक आहेत. आज, मुंबई सार या महानगरात कोणीही अजा ारे एखाद े
उ पादन ऑड र क शकतो आिण १० िमिनट े िकंवा २० िमिनटा ंत उ पादन घरोघरी
िमळव ू शकतो . हे इ ह टरीज आिण नेटव स या वेगाने काय रत आहेत ते दश िवते.
तरीही , िकं लेय माले क (Kingsley, Malecki), ( २००४ ) अनेक देशांनी बोलून
दाखवल े क अनेक अनौपचा रक नेटवक लहान उ ोगा ं ारे मािहती गोळा कर यासाठी
वापरल े जातात . उ पादन िवकास आिण पधा मकता भािवत करणार ्या या सम या ं या
बाबतीत शहरी आिण ामीण कंप यांसाठी नेटवक वापरातील घडामोडी सार याच आहेत.
तथािप , कामगार आिण िनया तीशी संबंिधत सम या ंचे िनराकरण कर यासाठी ते यांचे
नेटवक िविवध मागा नी वापरतात . अनौपचा रक नेटवक ला य म य े थेट कने शनची
आव यकता नसते आिण ते थािनक आिण जागितक मािहती ोता ंवर अवल ंबून असतात .
मािहती या उ ेशाने अनौपचा रक नेटवक चा भावी वापर समीपत ेवर अवल ंबून नाही.
याऐवजी , सं थे या सम या ंवर य न , खरी उ रे शोध यावर भर िदला जातो. या छोट्या
उ पादका ंचे अनौपचा रक नेटवक औपचा रक नेटवक या िव ताराकड े आकिष त झाले
आहेत िकंवा सि यपण े शोधत आहेत असे सुचिवणार े फारस े पुरावे नाहीत .
काही लेखकांना असेही वाटते क शहरी आिण ामीण भागांचे कौतुका पद वैिश ्य आिण
यां या नातेसंबंधातील जिटलता , जे या व तुि थतीवर काश टाकत े क ामीण िवकास
हा महानगरा ं या मालम ेपासून वतं आहे. तरीही शहरांपे ा काही मागा नी फायद े आहेत
(उदा. पया वरणीय सेवा). ामीण -शहरी चौकात वीज सम या उ वत े
१४.७ नेटविक ग आिण िलंगभाव अंतर (NETWORKING AND
GENDER GAP )
मानवी नेटविक ग या संदभा त, नेटविक ग िजतक े जा त असेल िततके काम पूण हो याची
श यता आिण कमी अडथ या ंना त ड ावे लागेल. जेथे जा त पधा असत े तेथे
नेटविक ग िवशेषतः मदत करते. नेटविक ग ारे एखा ाला एखा ा माग दश काकड े देखील
वेश िमळू शकतो याला या े ाचा पूव चा अनुभव आहे आिण यामुळे एखा ान े केले या
चुका कमी करणे आिण संसाधन े कमी करणे देखील श य आहे. िजत या कमी संसाधना ंची
बचत होईल िततका जा त नफा िमळू शकेल.
अनेकदा असे िदसून येते क पु ष साव जिनक िठकाणी चहा या टॉलवर म पान करणे,
चचा करणे, िवचारा ंची देवाणघ ेवाण करणे, वतःला य करणे, समाजावर भा य करणे, munotes.in
Page 147
ामीण आिण शहरी नेटविक ग
147 वत मानप वाचण े िकंवा नुसते बसणे यासार या साव जिनक िठकाणी जा त वेळ
घालवतात . हे यांना कने शन, नेटवक तयार कर यास मदत करते. हे एखा ा ी या
बाबतीत असू शकत नाही, हणून कने शन िजतक े कमी िततके अनेक पट नी जा त
अडचणी आिण संधी आिण नोक या कमी. हे गृिहणीच े उदाहरण हणून घेऊ, ितला ित या
घरातील इतर घटका ंचा िवचार करावा लागेल. समाजा या िविश वगा तील दुस या
पु षाशी कामासाठी बोलण े देखील मंजूर होणार नाही हणून ती नेटविक ग या अनेक संधी
गमावत े िकंवा वतः या कमाईन े वतं असत े. ी ला लहानपणापास ूनच घरातील
खाजगी े ात राह यास िशकवल े जाते. यामुळे ित यात कमीपणाची भावना िनमा ण होते
आिण रोजगार , माग दश क िकंवा क रअर माग दश कतेचा अभाव असतो . ती बर्याचदा याच
आयु यासह चालू ठेवते िजथे ितला ओळखल े जात नसले तरीही ितला वाटते क िकमान हे
उपल ध आहे आिण अ ाता या भीतीन े ती तेच काम चालू ठेवते (अनंत रमण, २०२२ ).
तुमची गती तपासा
१. तुम या वतः या श दात शेतीम य े ोनचा वापर कसा करता येईल यावर चचा करा.
२. िलंगभावा या बाबतीत नेटविक ग गॅपब ल तुमचे मत काय आहे?
१४.८ सारांश (SUMMARY )
वेब टर िड शनरी नेटविक गचे वण न य , गट िकंवा सं थांमधील मािहती िकंवा सेवांची
देवाणघ ेवाण हणून करते. नेटविक ग तीन कारच े पािहल े जाऊ शकते, पिहल े हणज े
मानव-ते-मानवी नेटविक ग, सं ेषणा ार े संबंध िनमा ण करणे. दुसरे हणज े इंटरनेट ारे
सॉ टव ेअरचे साधन हणून नेटविक ग असे हणता येईल. ितसर े हणज े वाहतूक हणून
नेटविक ग हणज े र ते, रे वे हे पायाभ ूत सुिवधांचे साधन . जागितक तरावर कमी िवकिसत
देशांम ये आजही यां या खेड्यां या ीने खराब नेटवक आिण कनेि टि हटी आहे. तसेच
रे वे आिण रोडवेज हणून कनेि टि हटी या बाबतीतही . भारतीय संदभा त, नवीन मे ो,
रा ीय महामाग या दो ही शहरां या ीने आ ही आम या पायाभ ूत सुिवधांम ये सुधारणा
करत आहोत . हे करण 5G आिण शहरातील मोठ्या लोकस ं ये या उ प नाचा सवा त
मोठा ोत असल े या शेतीमधील संभा य भूिमकेब ल देखील चचा करते. 5G या
वापरा चा उ ेश कृषी े ातील संसाधन े, उ पादन दो ही सुधारणे आहे. हे करण मानव-
पु ष िव मिहला या संदभा त नेटविक ग अंतराब ल देखील चचा करते. तसेच मोठे
यापारी आिण अनौपचा रक े ातील कामगार आिण शेतकरी आिण यां या जीवनावर
होणारा प रणाम यां या ीने श संरचना आिण पदानु म याची चचा करते.
१४.९ (QUESTIONS )
१. नेटविक ग या अथा ची चचा करा आिण नेटविक ग आिण िलंगभव अंतर प करा.
२. 5G नेटवक आिण याचा शेतीवरील भाव /भूिमका यावर चचा करा.
३. भारतातील रे वे आिण रोडवेजवर एक टीप िलहा.
४. ामीण आिण शहरी भागा या ीने इंटरनेट वापराच े थोड यात प ीकरण ा. munotes.in
Page 148
सामािजक चळवळ
148 १४.१० संदभ (REFERENCES )
https://www.thehansindia.com/business/how -5g-will-change -the-
future -of-farming -754813
https://www.business -standard.com/article/econom y-policy/govt -
investing -30-bn-in-creating -4g-5g-infra-in-rural-india -it-minister -
122092201263_1.html September 2022
Kingsley, G., Malecki, E.J. Networking for Competitiveness. Small
Business Economics 23, 71 –84 (2004). https:// doi.org/10.1023
/B:SBEJ. 0000026022. 08180.b7
https://www.occam.org/post/difference -of-connection -between -city-
and-rural-areas
Smith, I., & Courtney, P. (2009). Preparatory study for a seminar on
rural-urban linkages fostering social cohesion.
https://uwe -repository.worktribe.com/OutputFile/994076 Seminar
Fourati, F., Alsamhi, S. H., & Alouini, M. S. (2022). Bridging the
Urban -Rural Connectivity Gap through Intelligent Space, Air, and
Ground Networks. arXiv preprint arXiv:2202.12683.
https://www.livemint.com/news/india/rural -india -has-20-more -internet -
users -than-urban -areas -nielsen -11651812524529.html 6th May 2022
https://timesofindia.indiatimes.com/india/1 -16-lakh-km-of-roads -
mostly -rural-added -to-network -in-2018 -19/articleshow/93016179.cms
July 21 , 2022
https://telecom.economictimes.indiatimes.com/news/govt -investing -
30-bn-in-creating -4g-5g-infra-in-rural-india -vaishnaw/94386055
munotes.in
Page 149
149 १५
मा यमा ंचा ह त ेप
घटक रचना :
१५.० उि े
१५.१ तावना
१५.२ मा यम ह त ेप संक पना
१५.३ ह त ेपाचे िनयोजन
१५.४ सामािजक मा यम े आिण ह त ेप
१५.५ आरो य े ाम य े मा यमा ंचा ह त ेप
१५.६ पय टन आिण मा यमा ंचा ह त ेप
१५.७ सारांश
१५.८
१५.९ संदभ
१५.० उि े
● जनसंपक मा यमा ंचा ह त ेप समज ून घेणे.
● जनसंपक मा यमा या ह त ेपाचे िविवध े ात प रणाम जाणून घेणे.
१५.१ तावना
सारमा यम े य ेक माणसा या जीवनावर कोण या ना कोण या मागा ने भाव टाक त
आहेत. आज या काळात मोबाईल , इंटरनेट हा द ैनंिदन जीवनाचा भाग झाला आह े. मीिडया
खूप उपय ु आह े. मािहती जलद गतीन े आिण कमीत कमी व ेळेत मोठ ्या े कांपय त
पोहोचव यासाठी याचा भाव जा त आह े.
यामुळे सामािजक बदल , सामािजक चळवळीवर प रणाम झाला आह े. मा यमा ंकडे
सकारा मक आिण नकारा मक दो ही बाबी आह ेत. हणून या करणात मा यमा ं या
ह त ेपामुळे समाजा या उ नतीत कशी मदत झाली आह े ते आपण पाह . समाजशा ाचा
िव ाथ हण ून, िडिजटल य ुगात राहणार े िव ाथ , िडिजटल चळवळीचा एक भाग हण ून
िविवध ह त ेपांचा ि कोन िमळिव यात मदत कर ेल. सां कृितक अ यास सार या
मा यमा ंशी स ंबंिधत अ यास मही उपल ध क न द ेणा या अन ेक सं था आह ेत. TISS , munotes.in
Page 150
सामािजक चळवळ
150 मास मीिडयामधील मा टस , िफ म इि टट ्यूट जे संबंिधत े े आहेत, जर त ु हाला या
िवषया ंचा पुढील अ यास स ु ठेवायचा अ सेल तर मीिडयाशी स ंबंिधत अन ेक सं था
आहेत.
१५.२ मा यम ह त ेप संक पना
वत मानप , मािसक े, पु तक काशक , लाय री , रेिडओ आिण ट ेिलि हजन न ेटवक , िफ म
टुिडओ यासार या मािहती तयार िक ंवा िवत रत करणा या िविवध साव जिनक िक ंवा
खाजगी स ं थांचा संदभ घे यासाठी मा यम या श दाचा वापर क ेला जातो . मास मीिडया
कंपनी प ूव तं ाना या मया िदत े ामुळे कमी लोका ंपय त संवाद पोहोचव याच े काम
करत होत े पण इ ंटरनेट या वाढ या वापराम ुळे जनस ंवादाची नवीन प त स या राबवली
जात आह े. िकंबह ना, काही काशन स ं थांनी मुि त मा यम प ूण पणे सोडून िदल े आहे.
उदाहरण हण ून, वत मानप े, िनयतकािलक े आिण प ु तके वेबवर िक ंवा वेब-आधा रत
अनु योगा ं ारे कािशत क ेले जात आह े. संगीत र ेकॉिड ग, टेिलि हजन शो आिण
िच पटा ंसाठी व ैयि क व ेबसाइटवर िक ंवा ऑनलाइन स ेवां ारे YouTube , OTT िस
केले जात आह े. मािहती , मत, समथ न चार , जािहराती , कलाक ृती, मनोरंजन आिण
अिभ य च े इतर कार मास मीिडया या वापरा ार े िकंवा कमी व ेळा, एकल मोड ार े खूप
यापक े कांपय त पाठवल े जातात . मु यतः खाजगी क ंप यांचा सम ूह जो बात या छापतो
िकंवा सा रत करतो आिण रा ीय े कांसाठी बात या ंचे भा य े कपय त पोहोचव याच े
काम करतात मास मीिडया ि टािनका आणखी ह े याप ैक एक सामा य उदाहरण आह े.
क ि ज श दको षाम य े ह त ेपात अिधक चा ंगले कर या या य नात िक ंवा या स आणखी
वाईट हो यापास ून रोख या या य नात आ हाना मक प रि थतीत सि यपण े सामील
हो यािवषयी चचा केली आहे. ह त ेप ही बह िव ाशाखीय स ं ा आह े; हणून य ेक िवषय
औषधापास ून ते राजकारण िक ंवा त व ानापय त वेग या प तीन े वापरतो . दुस या श दा ंत,
याचा अथ काही कारवाई करण े.
● मीिडयाचा ह त ेप अथ :
िविवध सामािजक , राजक य आिण सा ं कृितक स ंदभा म ये मीिडया ह त ेप वापरला जाऊ
शकतो .
रअ ॅिलटी ट ेिलि हजन आिण ास ट मीिडयापास ून जनस ंपक उप मा ंपय त कर याप ूव
संशोधका ंकडून मा यम , सं ेषण आिण स ं कृतीमधील अ यासा ंचा स ला घ ेतला जातो .
मा यम सा रता काय म, साव जिनक आरो य मोहीम , िवकास स ं ेषण उप म आिण
ह त ेप समाजात बदल घडव ून आण यासाठी तीका मक श हण ून वापरतात .
मा यम ह त ेपांचे उ ी लोका ं या ि कोनात आिण या ं या वतः या वागण ुक त बदल
कर याच े उ ी आह े आिण साव जिनक आरो याम य े उदाहरणाथ पुढाकारा ंचा समाव ेश
आहे. लोकांना धू पान था ंबिव यास आिण एचआय ही /एड्स ितब ंध कर यास ो सािहत
करणे. munotes.in
Page 151
मा यमा ंचा ह त ेप
151 मा यम सा रत ेला चालना द े या या प ुढाकारा ंचे उ ी े कां या समज ुतीवर आिण
औपचा रक आिण अनौपचा रक श ै िणक दो ही स ंदभा त लोकि य मा यम ंथ आिण
तं ानाचा वापर यावर प रणाम कर याच े उ ी आह े. या यित र , १९४० या
दशका या उ राधा नंतर वय ंसेवी स ं था आिण आ ंतररा ीय मदत स ं था आह ेत.
मा यमां या ह त ेपा ार े जगभरातील गरीब सम ुदायां या सामािजक आिण आिथ क
उ नतीसाठी सहभागी स ं ेषण क प िवकिसत क ेले.
मा यम ह त ेपा ार े ितब ंधा मक आरो य स ंदेश िवत रत करण े श य आह े. समुदाय ान ,
ि कोन आिण वत न या ंचा एक मोठा भाग द ेखील या ं यावर भाव टाक ू शकतो .
उदाहरणाथ , मास मीिडयान े िचि त क े यास ाहक काहीतरी खर ेदी करतील अशी उ च
श यता आह े. मा यमां या ह त ेपाचा प रणाम ’ अ कोहोल या वापरावर , जा त चरबी
खाणे िकंवा धू पान करण े यावरही होतो कारण मा यमा ंचे काही भाग या ंना थंड िकंवा
चमकदार मागा ने दाखवतात . अ यासाम ुळे मा यमा ं या ह त ेपामुळे सकारा मक प रणाम
िदसून आल े आहेत क त े धू पान कर या या सवयी कमी क शकतात . युवा ि कोन,
हेतू आिण ान स ुधारणे, युवा ान , आ म-काय मता / वािभमान वाढवण े आिण िनरोगी
रोल मॉड ेलचे अनुकरण कर या या िनवडीसह स माज बदलण े.
१५.३ ह त ेपाचे िनयोजन
ह त ेप करण े हे एक कठीण काय आह े. अशा अन ेक गो ी या क े या पािहज ेत -
मोिहम े या रणनीितकारा ंनी स ंभा य माग , फोकल वत नांम ये उपल ध िव कस े वाटप
करावे हे ठरिवण े आव यक आह े, योजना िवकिसत करताना स ंदेश कार , चॅनेल आिण
सार श यता वेगवेग या ा ंना िवचारल े पािहज े क मोिहम ेने मूलभूत वत न बदल यावर
ल क ि त क ेले पािहज े िकंवा प रघीय क ृती बदल याचा िवचार क ेला आह े का? उपल ध
ोता ंचे कोणत े माण थ ेट फोकल स ेगम टवर प रणाम कर यासाठी वापरल े पािहज े.
अ य पण े पया वरणीय घटका ंना रोजगार आिण पर पर भावका ंना ो साहन द े या या
िवरोधात कोण या भावा ंचा शोध यावा ? जाग कता , अ यापन आिण ो साहनाच े संदेश
एकि त कर याचा सवा त भावी माग कोणता आह े? िकती स ंदेश वापरा वे?
उदाहरणाथ – अ कोहोल या वापराचा अ यास क ेला जात अस यास , िकशोरवयीन
म पान सम य े या वत णुक शी स ंबंिधत बाब च े मू यांकन क न िनरोगी मोिहम ेचे िनयोजन
सु होत े. या ार े समाजातील कोण या े ां ारे कोणते उप म राबिवल े जावेत हे िनि त
होते. या त णा ं या िप या या प ती बदल याची आव यकता आह े या मह वप ूण युवा
लोकस ं याशा िडझाइनर ार े ओळखल े जाणे आव यक आह े. मा यमा ं या य आिण
अ य मागा चे मॉडेल तयार कर याप ूव ॉि झम ेट आिण य ेक िवभाग अ ंितम वत न
ओळखल े जाऊ शकत े. सं ेषण धोरणाचा एक मह वप ूण भाग हणज े े क आिण वत न
प रभािषत करण े जे थेट मोिहम े या स ंदेशां ारे भािवत होऊ शकतात . ामु यान े लहान
न मीिडया िक ंवा महागड ्या टी ही च ॅनेलचा वापर क न हा श द पसरवण े अिधक
यश वी आह े का? वेळोवेळी चार स ं ेषण पसरवण े िकंवा या ंना व रत फोटात िवत रत
करणे चांगले आहे काय? munotes.in
Page 152
सामािजक चळवळ
152 सामुदाियक सम या िक ंवा उि ठरवताना या म ुद् ांचे िनराकरण क ेले पािहज े आिण
यासाठी ची आव यक पावल े उचलली पािहज ेत. कोणताही ह त ेप कर याप ूव खाली
चचा के या मा णे काही पाय या आह ेत.
● समाज या सम या िक ंवा उि े सोडव यासाठी काम करत आह े याची यादी करण े.
● सम या िक ंवा उि ाची थ ेट तपासणी करण े.
● संशोधन करण े .
● भावशाली सम ुदाय सद या ंची मुलाखत घ ेणे.
● ऐितहािसक िक ंवा वत मान न द च े परी ण करण े.
● कोण या यशासा ठी आव यक आह े याची अप े ा सेट करा .
● कोण या यशाचा समाव ेश अस ेल याचा िहश ेब ा.
● कोण या मागा नी, ह त ेपा या प रणामी सम ुदाय िक ंवा गट बदल यास काही फायदा
होईल? ह त ेप उ ी े सा य कर यासाठी आह े. आपण ह त ेप कसा भावी कराल
हे ठरवा . काय बदल ेल, के हा आिण िकती ? मु ा िक ंवा उ ी सोडिव यासाठी
वापर या जाणा या सव म प ती िक ंवा पुरावा-आधा रत िनराकरण े शोधा आिण
याचे मू यांकन करा .
● आप या प रि थतीसाठी स ंभा य िक ंवा आशा दायक सव म प ती दश वा (असं य
डेटाबेस आिण सहजपण े उपल ध असल े या सव म िक ंवा स ंशोधन -आधा रत
प त या या ा िवचारात या ).
● येक क पना कर यायो य सव म सराव सा दर केले या िवकासास स म होईल ह े
िकती िनि त आह े? (इतर स ंबंिधत प रि थ ती िक ंवा संभा य भावा ंपे ा) उ पादन
कर यात आप या समाजात सव म सराव भावी होईल क नाही त े तपासा .
● घटक तपासा . (जसे क व ेळ, पैसा, लोक आिण ता ंि क सहा य ) यश वी हो यासाठी
सव म सराव आव यक आह े.
● आप या प रि थतीत य न कर याची सव म सराव िक ंवा पुरावा-आधा रत
रणनीती (अवमू यनावर आधा रत , मू यांकन आिण सािह य िदल े) वण न करा .
● ह त ेपाचे मु य भाग आिण घटक . या पार ंपा रक रणनीत प ैक य ेकासाठी
खालील घटका ंब ल िविश रहा . ान आिण िवकसनशील कौश य े (उदा. लोकांना
सम या िक ंवा य ेय याब ल िशि त कर यासाठी आिण ) कसे संबोिधत कराव े
यासाठी साव जिनक मािह ती अिभयान आयोिजत करा
● वेश, अडथळ े, ए सपोजर आिण स ंधी स ुधारणे (उदा. काय श म य े वेश
करणा या ंसाठी परवडणा या बालस ंगोपनाची उपल धता वाढवण े; ताणतणावा ंचे
दश न कमी करण े), सपोट आिण स ेवा सुधारणे (उदा. आरो यस ेवा पुरवणा या क ांची munotes.in
Page 153
मा यमा ंचा ह त ेप
153 सं या वाढवण े), प रणाम स ुधा रत कर णे. (उदा. कमी उ प न असल े या भागात घर े
िवकिसत कर यासाठी ो साहन द ेणे)
● यापक णाली आिण धोरण े सुधारा. (उदा. येय सा य कर यासाठी यवसाय िक ंवा
साव जिनक धोरण े बदला )
● समाजापय त पोहोच यासाठी ह त ेपाचा य ेक भाग आिण घटक वापर तील अशी
िवतरण प त िनि त करा . (उदा. कौश य िश णासाठी काय शाळा).
● तु ही ह त ेप कसा बदलाल िक ंवा तुम या श ेजार या गरजा आिण प रि थती (उदा.
संसाधना ंमधील फरक , सां कृितक म ू ये, मता , भाषा) अनुकूल कर यासाठी
सव म सराव कसा कराल याची न द या .
● ह त ेपासाठी क ृती योजना तयार करा . होणा या ह त ेपाचा न ेमका बदल िक ंवा
घटक समािव करा , वण न करा .
● आव यक स ंसाधन े (रोख आिण कम चारी) तपासा िक ंवा व ेशयो य ? आहे का? पहा.
● लघु- तरीय पायलट अ यासात ह त ेपाची चाचणी या . कसे ते शोधा .
● ह त ेप आिण सहभाग ची चाचणी या .
● ह त ेप िकती चा ंग या कार े अंमलात आणला ग ेला याच े िव ेषण करा .
● प रणाम आिण द ु प रणामा ंचे िव ेषण करा .
● इनपुट गोळा करा आिण ह त ेप सुधार यासाठी आिण विध त कर यासाठी याचा
वापर करा .
● ह त ेप कृतीत आणा , नंतर यावर ल ठ ेवा आ िण प रणामा ंचे तसेच ि य ेचे (जसे
क याची प रणामकारकता आिण समाधान ) मू यांकन करा . (उदा. उि े सा य
करणे)
१५.४ सोशल मीिडया आिण ह त ेप
चुक ची मािहती पसरवण े, ेष िनमा ण करण े आिण िह ंसेला िचथावणी द ेणे याम य े सोशल
मीिडयाच े वाढत े मह व ल ात घ ेता, मािहती ह त ेपा या िस ा ंतासारख े आह ेत, जे हा
सोशल मीिडया सार या सार मा यमा ंतून िहंसा आिण द ेशाचा चार सार क ेला जातो
यामुळे सामूिहक अ याचार ह े जा त कषा ने उ वतात
सामूिहक अ याचार दर यान मीिडया च ॅनेल ार े मािहती ह त ेपाचे मू य िवश ेषतः
अधोर ेिखत केले जात े. सोशल मीिडयासाठी तस ेच सव साधारणपण े ऑनलाइन
सं ेषणांसाठी मु य वाहातील मा यमा ंना अ िधक आ हाना मक मािहती ह त ेपाधीन
केले गेले आहे. munotes.in
Page 154
सामािजक चळवळ
154 सोशल मीिडया भौितक आिण भौगोिलक व ेशातील अडथळ े दूर क शकतो , काही
लोकस ं येम ये (त ण, वृ , ौढ, कमी सामािजक -आिथ क ि थती , ामीण ) चे नुकसान
हो याचा धोका असल े या सोशल मीिडया ह त ेप यश वी झाला , जे सूिचत करत े क ह े
ह त ेप भावी अस ू शकतात .
१५.५ आरो य े ाम य े मा यमा ंचा ह त ेप
आरो य समानत ेला चालना द े यासा ठी वाढव याची मता द ेखील आह े. तथािप , यांना
सोशल मीिडयावर व ेश नाही िक ंवा वापरत नाही अशा लोका ंसाठी आरो य असमानता या
ह त ेपां ारे वाढ हो याची मता द ेखील आह े.
शारी रक ि याकलाप पातळी , पौि क आहारातील बदल आिण शरीर रचना िक ंवा वजनात
अनुकूल बदल या मुळे सोशल मीिडया ह त ेप शारी रक ि याकलाप आिण आहाराशी
संबंिधत वत नांम ये सकारा मक बदल क शकतात .
पोिलओ ही यश वी मोिहमा ंपैक एक आह े याम य े सारमा यमा ंचा वापर क न
बोधनाच े काय कर यात आल े. अिमताभ ब चन सार या यातनाम य चा वापर
क न मीिडया या ह त ेपामुळे पोिलओ डोस या फाय ा ंवर सो या भाष ेत जोर द े यात
आला . यामुळे पालका ंम ये जाग कता िनमा ण हो यास मदत झाली आिण या ंनी वत :ह न
णालय े, क ांना भेट िदली आिण म ुलाला व े छेने डोस िदला . हे पु हा मा यमा ंचा
सकारा मक प रणाम दश वते.
दोन अ यासात अस े आढळ ून आल े क सारमा यमा ंमधील लसीकरण चार मोिहम ेचा
लसीकरण दरा ंवर अन ुकूल भाव पडतो , एकतर व ेळोवेळी लसीकरण डचे िच ण क न
(मॅकडोना ड १९८५ ) िकंवा सा ंि यक य िव ेषण क न (पॅिनयो १९९१ ). जे हा
मॅकडोना ड या ंनी एका अ यास प ूण (Macdonald 1985 ) टाइम मािलका री ेशनचा
वापर क न प ु हा िव ेषण क ेले. ते हा पातळीम य े सांि यक य ीन े मह वप ूण बदल
िदसून आला . काही अ यासा ंचा असा िन कष आह े क मीिडया प ुढाकार कक रोगा या
तपासणीस ो सा िहत कस े क शकतात याब ल कमी मािहती होती . आधी या आिण
नंतर या त ुलनेत काही अ यासान ुसार मा यमा ं या ह त ेपा या वापराम य े सांि यक य
ीने ल णीय वाढ झाली . बह तेक चाच या ंम ये डेटामधील फरक सकारा मकपण े अंदाज
लावला ग ेला. पण याम ुळे असे सूिचत क ेले गेले क ह त ेपाचा प रणाम व ेळेसह कमी होत
आहे. कालांतराने वापरा या ड या वण नावर आधा रत एचआय ही िश णा या
य ना ंवरील दोन स ंशोधनासाठी िमि त कल िदस ून आला . (टन र १९८७ ) िकंवा तुलना
कर याप ूव आिण न ंतर दो ही अ यासा ंनी असा िन कष काढला क मास मी िडया या
वापराचा प रणाम झाला . (जोशी १९८८ ). दो ही चाच या ंम ये एचआय ही चाच या ं या
सं येत वाढ झा याच े िदसून आल े परंतु एचआय हीचा धोका जा त असल े या लोका ंवर
अित र चाच या घ ेत या ग े यामुळे अस े िदस ून आल े नाही . तथािप क ेवळ एका
अ यासान ुसार (जोशी १९८८ ) डेटा पु हा िव ेषण क े यावर एचआय ही चाच या ं या
सं ये या पातळीत सा ंि यक य ीन े मह वप ूण बदल आढळला . munotes.in
Page 155
मा यमा ंचा ह त ेप
155 काही अ यासात ून अस े िदसून आल े आहे क मा यमा ं या ह त ेपामुळे लोक जाग क
झाले आह ेत, िवशेषतः दयिवकारा या बाबतीत . छातीत अ व थ ता कर यासाठी
आप कालीन िवभागा या भ ेट म य े अशीच वाढ ए लरन े न दवल े होते आिण त ुलना ड ेटावर
आधा रत वेळ मािलका री ेशनचा वापर क न प ुढील िव ेषणावर ही वाढ
सांि यक य ्या मह वप ूण होती. दो ही अ यासा ंम ये असे आढळ ून आल े क मोिहम ेमुळे
आप कालीन िवभागात पािह या ग ेले या णां या स ं येत वाढ झाली आह े, तर स ंशियत
दयिवकारा या णा ंची ट क ेवारी ि थर रािहली . पाच अ यासा ंम ये लोका ं या
वापराम य े बदल न दवल े गेले. कोण याही िनयोिजत ह त ेपा या बाह ेर आरो याशी
संबंिधत िवषया ं या मा यमा ं या क हर ेज या प रणामाच े िव ेषण करण े. येथे डेटा ह त ेप
कर याप ूव आिण ह त ेप भावान ंतर उ ृत केलेला आह े.
लोकांची मत े, कृती आिण या ं या आरो यावर होणार े प रणाम िडिजटल फ ेनोटाइिप ंग टू स
आिण सोशल मीिडयावरील मािहती वाप न ोफाइल क ेले जाऊ शकतात . हे उदाहरणा ंची
वाढती स ं या दश वते. सोशल मीिडया ड ेटा वापरणारी िडिजटल िफनोटाइिप ंग साधन े िकती
यश वी आह ेत. वैयि क ृत आिण क ि त वत न अंमलात आणण े श य कर यासाठी या ं या
मतेब ल आरो य स ुधार यासाठी उपच राब ल पण फार कमी मािहती आह े. आरो य
सुधार या साठी त सम त ं ान आधीच माक िटंग आिण राजकारणात ाहका ंना भािवत
कर यासाठी वापरल े गेले आह े. ितबंधा मक औषधा ंमधील आरो या या सवयी
सुधार यासाठी , िडिजटल फ ेनोटाइिप ंग साधन े आिण वत न बदल उपचार एकि तपण े चांगले
काय क शकतात , तरीही सामािजक मा यमे वत णुक शी ह त ेप अंमलात आण ू
शकतात . संदभ जोखीम आिण अनाव यक प रणाम सादर क शकतात . येथे िडिजटल
फेनोटाइिप ंग हणज े तं ाना ार े माट गॅझेट्स वापरणा या य या वत नाचे
सव समाव ेशक िडिजटल पो ट तयार क ेले जाते. हे संशोधका ंना िच ंता आिण औदािसिनक
ल णा ंवर नजर ठ ेव यास आिण नवीन िनदान आिण उपचार दान कर यास स म करत े.
वापरक या या इ ंटरनेट वत नाची तपासणी क न ह े रोगाचा प ु हा प रणाम हो याची अप े ा
देखील क शकत े.
तुमची गित तपसा
१. ह त ेपाचा अथ काय आह े?
२. सोशल मीिडया ह त ेप तुम या वतः या श दात िलहा .
१५.६ पय टन आिण ह त ेप
एक सामािजक , सां कृितक आिण यावसाियक ्या मह वप ूण घटना हण ून, पय टन,
सं ेषण त ं ाना या िवकासान े या े ात ल णीय बदल क ेले जात आह ेत. मािहती व
तं ान पय टन उ ोगात मािहती ि या मह वप ूण भूिमका बजावत े, याच माण े, येक
सेवेसाठी मािहती व त ं ान , िनण य घेणे, सहभागी होणे आिण स ेवा दा या ंना लाय ंटशी
थेट कन े ट कर याची परवानगी द ेते.
लविचक आिण व ैयि क ृत प तीन े मािहतीवर ि या क े याने उ च आयसीटी आह े आिण
वा या ंची मागणी मािहती या श यता ंचा िव तार क शकत े. वासा या आधी , दर यान - munotes.in
Page 156
सामािजक चळवळ
156 आिण न ंतरचे ट पे नवीन मािहती त ं ाना ार े मोठ्या माणावर वापरल े जातात .कोणताही
वास कर या या अगोदर उपल ध नवीन मा यमा ं या ल ॅटफॉम ारे वासी िविश
थान , वासाचा काय म, माग , िनवास आिण वाहत ुक या पया यांची मािहती ा
करतात .
कोण याही िठकाणच े पय टन कर या या अगोदर या पय टकांना एकाच गो म य े वार य
आहे यांचा िविवध मा यमा ं या मा यमात ून एक न ेटविक ग गट तयार होऊ शकतो .
कोण याही िठकाणच े पय टन कर या या अगोदर वासी स ंगणका या मा यमात ून िविवध
गो ची मािहती आ मसात क न या ं या वासाच े िनयोजन करतात व पय टनासाठी
कोणती जागा उपल ध आह े याचा व रत िनण य या ंना घेता येतो. वासी एकाच व ेळी
Facebook , Instagram आिण Twitter सार या अन ेक सोशल मीिडया ल ॅटफॉम वर
फोटो, ि हिडओ अपलोड क न यांचे वासा दर यान आपला खरा अन ुभव पो ट करत
असतात . एखा ा पय टन थळा ला भेट िद या न ंतर देखील आपला प ूण अनुभव या िविवध
मा यमा ंवर चचा करीत असतात . अनेक कार या सोशल मीिडया या मा यमात ून या ंनी
एखा ा िठकाणचा अन ुभव घ ेतलेला आह े याची न द करतात , पु हा-पु हा या या
आठवणी िजव ंत ठेवतात व याच े मू यांकन करतात . ई ि हसा हण ून ओळखला जाणारा
इले ॉिनक ि हसा द ेखील ऑनलाइन अज क न आिण ि ंट आउट घ ेऊन उपल ध आह े.
पारंपा रक ि हसा या त ुलनेत हे खूप सोप े आिण स ुलभ होत े आिण व ेळ वाचवत े आिण
मनःशा ंती देखील िमळत े.
कुटुंब िनयोजना या बात या सा रत कर यासाठी मा यमा ंचा वापर क ेला जातो . यामध ून
जगभरातील लोकस ं ये या व पावर याचा प रणाम होत आह े. अनेक मह वा या सम या
आहेत या मीिडया ह त ेपा या मदतीन े पसर या आह ेत जस े क अ याय , बाल ह क ,
घरगुती िह ंसाचारािव आवाज इ यादी . हा ह त ेप ब या चदा ट ेिलि हजन इ ंटरनेट
सार या आध ुिनक मा यमा ं ारे न हे तर लोक मा यम , िच पटग ृहे, कठपुतळी काय म,
लोकगी त इ यादी ार े देखील केला जातो . मु ा हा आह े क वतः या भाष ेशी आिण
सं कृतीशी स ंबंिधत मािहती िजतक जवळ अस ेल िततका ह त ेप अिधक भावी होईल .
कक रोग िवश ेषत: तनाचा कक रोग यासार या आरो या या सम या ंिवषयी जाग कता
िनमा ण कर यात मीिडयान े मोठी भ ूिमका बजावली आह े. मीिडयाचा िनिव वाद वापर
कोिवड या काळात झाला आह े. या या मा यमात ून हजारो लोका ंसाठी आव यक अ न ,
औषध , व तू, बात या , जाग कता , मािहती आिण अगदी ह े पलाईन सारख े घटक
काया ि वत कर यात आल े. बॅनर, रेिडओ या मा यमात ून आव यक ती खबरदारी , िवशेषत:
लहान म ुले, ये नाग रका ंपय त पोहोचव यात आली . अनेक कार या सार मा यमा ं या
माफ त गरज ूंना मदत करणा या य चा एकम ेकांशी स ंपक होतो आिण या स ुिवधा िवश ेष
क न प ूर आिण आप ी काळात अिधक भावी ठरतात . दैनंिदन जीवन जगत असता ना
िविवध कार ची मा यम े अगदी सहज पणे जीवनात ह त ेप करतात उदा . गुगल म ॅप
सार या ड ेटा ार े ॅिफक ज ॅम कोठ े आहे, तेथे कसे पोहोचायच े हे येक य स मािहती
क न घ ेता येते.
munotes.in
Page 157
मा यमा ंचा ह त ेप
157 तुमची गती तपासा
१. कोिवड दर यान मीिड या ह त ेपाचे तुमचे िनरी ण तुम या श दात िलहा .
२. पय टन आिण मीिडया ह त ेप प करा .
१५.७ सारांश
या करणा ंम ये आपण क ि ज श द कोशाम य े उ ल ेख कर यात आल ेला ह त ेप या
श दाचा अथ समज ून घेतला त े हणज े एखादी गो अिधक चा ंग या प रणामकारकत ेने
कर यात िक ंवा एखादी गो जी खराब होणार आह े ती रोख यास य न करण े. तसेच
आ हाना मक प रि थतीत सि यपण े सामील हो याब ल चचा करतो . वा तिवकता
टेिलि हजन आिण ास ट ्स मा यमा ंपासून ते जनस ंपक उप मा ंपय त या िविवध
सामािजक , राजक य आिण सा ं कृितक स ंदभा त मा यम ह त ेप वापरल े जाऊ शकतात .
मीिडया , सं ेषण आिण स ं कृतीतील अ यासा ंचा कोणताही मा यम ह त ेप कर याप ूव
संशोधका ंकडून स ला घ ेतला जातो .
सारमा यमा ं या ह त ेपाने कशी मह वाची भ ूिमका बजावली आह े हे देखील आपण
पािहल े पय टन, आरो यस ेवा या ंसार या िविवध े ात ह े थकेअर या बाबतीत मीिडयाचा
ह त ेप जाग कता िनमा ण करण े, यो य मािहतीचा सार करण े, मदत करण े आिण अगदी
िनरोगी रोल मॉड े स दान करणे ही मह वाची भ ूिमका बजाव तो. दुसरीकड े, पय टन मीिडया
सेवा दाता हण ून काम करत आह े, तं ाना ार े य ना जोडत आह े, सेवा सुलभ करत
आहे.
कोणत ेही ह त ेप काय म आयोिजत करताना आव यक असल े या व ेगवेग या पावला ंवर
चचा करणे आवशक आहे. समुदाय िक ंवा िविवध े ांम ये ह त ेपाची चाचणी पायलट
अ यासात ह त ेप िकती चा ंग या कार े अंमलात आणला ग ेला याच े िव ेषण करत े
प रणाम आिण द ु प रणाम स ुधार या साठी आिण विध त कर यासाठी याचा वापर होतो.
ह त ेप कृतीत आणा , नंतर यावर ल ठ ेवा आिण प रणामा ंचे तसेच ि य ेचे मू यांकन
करा. असे अनेक मह वाच े मु े आहेत जे मा यम ह त ेपा या मदतीन े पसरल ेले आहेत
जसे क ’ अ याय , बाल ह क , घरगुती िह ंसाचारा िव ह त ेप इ. ह त ेप ब या चदा
टेिलि हजन इ ंटरनेटसार या आध ुिनक मा यमा ं ारे न हे तर लोक मा यम , िच पटगृहे,
कठपुतळी काय म, लोकगी त इ यादी ार े देखील क ेला जातो . हा मह वाचा म ु ा आह े क
ह त ेप करणारा य वतः या भाष ेची आिण स ं कृतीशी समरस अस ेल तेवढ्या अिधक
भावीपण े ह त ेपाची रणनीती तयार करता य ेते.
१५.८
१. ह त ेपाची तपशील वार चचा करा.
२. मीिडया ह त ेप आिण आरो य यावर एक टीप िलहा .
३. मीिडया ह त ेपाचे िनयोजन प करा . munotes.in
Page 158
सामािजक चळवळ
158 १५.९ संदभ
1. Bonnie , R. J. (2004 ). Reducing un derage drinking : A collective
responsibility . Dev. Mental Health L ., 23,
2. Marcus , B., Owen , N., Forsyth , L., Cavill , N., & Fridinger , F.
(1998 ). Physical activity interventions using mass media , print
media , and information technology . American journal of preventive
medicine , 15(4), 362-378.
3. Gregorio , G., & Stremlau , N. (2021 ). Information interventions
and social media . Internet Policy Review , 10(2), 1-25.
4. Howley , K. (Ed.). (2013 ). Media interventions . New York , NY: Peter
Lang .
5. Couldry , N. (2013 ). Media Interventions : Afterword by Nick Couldry .
Kevin .
6. Dunn , A.G., Mandl , K.D. & Coiera , E. Social media
interventions for precision public health : promises and risks . npj
Digital Med 1, 47 (2018 ). https ://doi.org/10.1038 /s41746 -018-0054 -0
7. https ://dictio nary.cambridge .org/dictionary /english /intervention
8. https ://www .talkinghealthtech .com/glossary /digital -phenotyping
9. https ://nap.nationalacademies .org/read/10729 /chapter /31
10. http://hdl.handle .net/10603 /251064 PhD Thesis , Submitted at
University of Mysore ,Lijin Joseph , 2018 .
11. Duignan , B. (2022 , July 13). mass media . Encyclopedia Britannica .
https ://www .britannica .com/topic /mass -media
12. Welch , V., Petkovic , J., Pardo Pardo , J., Rader , T., & Tugwell ,
P. (2016 ). Interactive social media interventions to promote hea lth
equity : an overview of reviews . Healthpromotion and chronic disease
prevention in Canada : research , policy and practice , 36(4), 63–75.
https ://doi.org/10.24095 /hpcdp .36.4.01
13. Goodyear , V.A., Wood , G., Skinner , B. et al . The effect of social
media inter ventions on physical activity and dietary behaviours in
young people and adults : a systematicreview . Int J Behav Nutr Phys
Act 18, 72 (2021 ). https ://doi.org/10.1186 /s12966 -021-01138 -3
14. https ://ctb.ku.edu/en/developing -intervention
munotes.in
Page 159
159 १६
आभासी चळवळी सोशल नेटविक ग साइट ्स
घटक रचना :
१६.० उि े
१६.१ तावना
१६.२ आभासी चळवळ चा अथ
१६.३ आभासी चळवळ च े व प
१६.४ सोशल मीिडया आिण याय
१६.५ आभासी चळवळ ची उदाहरण े
१६.६ सारांश
१६.७
१६.८ संदभ
१६.० उि े
१. समाजातील आभासी चळवळ ची भूिमका आिण भाव यापक माणावर जाणून घेणे.
२. काही लोकि य चळवळ या मा यमात ून सोशल नेटविक ग साइट्स या आभासी
चळवळी समजून घेणे.
१६.१ तावना
या करणात आपण आभासी चळवळ ब ल जाणून घेणार आहोत , जे ामु यान े सोशल
नेटविक ग साइट्स सार या िविवध लॅटफॉम ारे काय करतात . उदारीकरण आिण
जागितक करणान ंतर लोकि य झाले आहेत. ब याच दा आभासी चळवळ ना सामािजक
संदेश दे याची गरज नसते. आपण या िवषयाचा अ यास करत आहोत तो सामािजक
चळवळ चा आहे हणून आपण या करणाम य े इ टा ाम री स, ड इ यादीसार या
शोभे या चळवळ प े ा सामािजक बदल घडवून आणल े या चळवळ वर अिधक ल क ि त
करत आहोत .
munotes.in
Page 160
सामािजक चळवळ
160 १६.२ आभासी चळवळ चा अथ
आभासी चळवळ ना ( ह यु अल) सायबर सि यताचा (एि टि हझम ) एक भाग हणता
येईल, याला सामा यतः "िडिजटल सि यता" असे संबोधले जाते. आभासी चळवळ ना
सि यत ेचा एक कार हणून पािहल े जात आह े. ामु यान े इंटरनेट आिण िडिजटल
मीिडयाला राजक य कृती आिण मोठ्या माणात एक ीकरणासाठी मह वाच े यासपीठ
हणून वापरत आह ेत. इंटरनेट आिण व ड वाइड वेब (WWW) सार या लोक आिण
समुदाया ार े नवीन मािहती आिण सं ेषण तं ानाचा (ICTs) अवल ंब आिण वापर हणून
आभासी चळवळ कड े पािहल े जाऊ शकतात " (लोडर , २००३ , पृ १३१९ ). याम य े
सामािजक चळवळ ऑनलाइन होत आह ेत. िवशेषतः या चळवळ १९९० या
दशका या सु वातीपास ून आजपय त या योगा ंपासून काय कत आिण संगणक त ांनी
सि यत ेसाठी िडिजटल नेटवक चा वापर करत आहेत.
सामािजक सीमा ओला ंडून असं ये े कांपय त व रत पोहोच या या मतेमुळे ऑनलाइन
काय क या नी मािहती सा रत कर याच े मह वाच े साधन हणून इंटरनेटचा वापर केला
जात आह े. अिधक गत समाजात , आभासी चळवळ चा उपयोग िवरोध हणून केला जातो
याम ुळे ऑफलाइन ा यि क े वाढतात आिण ितिब ंिबत होत आह े. ईमेल आिण सोशल
मीिडया मोिहमा हे काही प दती आहेत या ार े आभासी चळवळ काय करत आह ेत.
आभासी चळवळ ना राजकारणात सामा य जनतेला एकि त कर याच े एक भावी साधन
हणून पािहल े जाऊ लागल े आहे आिण िनदश कांशी संवाद साध यासाठी नवीन ि कोन
दान करत आहे. या रा ांम ये साव जिनक िठकाण े ल कराकड ून मोठ्या माणावर
ितबंध िकंवा िनयंि त आहेत तेथे ऑनलाइन ि या मह वप ूण असू शकतात . काही
िविश प रि थत म य े, संभा य हािनकारक "वा तिवक " ि यांपे ा ऑनलाइन चळवळ
ेय कर असतात . बनावट बात या ंमुळे काही सं था िकंवा काय मांिव ऑनलाइन
िनषेध देखील चुक या अथा ने होऊ शकतात . िडिजटल सि यताचा एक मोठा भाग
इले ॉिनक सिवनय कायद ेभंगा या छ ाखाली येत असला तरी, काही काय क या ची अशी
मागणी आहे क असे ऑनलाइन राजक य अज डाऐवजी वैयि क जातीय िहतस ंबंधांचे
ितिनिध व करतात आिण यामागील लोकां या ओळखी लोकांसमोर मांड या जा यात हे
देखील ल ात घेतले जाऊ शकते क िविवध िडिजटल धोरणा ंम ये िविवध इले ॉिनक
नेटवक चा वापर करणे समािव आहे. ईमेल, एसएमएस संदेश, वेब पोि ट ंग आिण
ऑनलाइन यािचका ही एखा ा कारणाचा चार कर यासाठी मजकूरावर आधा रत
धोरणा ंची उदाहरण े आहेत.
जगभरातील लोकां या समि वत य ना ं ारे, अिधक अथ पूण देवाण-घेवाण होतात .
ह यु अल िसट-इ स माण ेच ऑनलाइन िवरोधाचा एक कार आहे. जे हा लोकांचा
नेटवक गट एक िकंवा अिधक वेबसाइट ्सवर िडिजटल ितकार कर या या कृतीत
गुंत यासाठी लॉक करतो . िविश वेब साइट्सना वारंवार िवनंती करणा रे ऑनलाइन
सॉ टव ेअर काय करत आहेत. जगभरातील अनेक संगणका ंव न एकाच वेळी चालव या
जाणार ्या िनदश कांचे वयंचिलत "ि लिक ं स" इतके रहदारी िनमा ण करतात क ल munotes.in
Page 161
आभासी चळवळी सोशल नेटविक ग साइट्स
161 क ीत वेबसाइटचा स ह र िनमा ण केला जातो. कांही गितिवधीम ुळे वेबसाइटची गती कमी
होते आिण शेवटी बँडिवड्थ (ि टािनका ) ग धळ ून ती बंद कर यास भाग पाडल े जाते.
१६.३ आभासी चळवळीच े व प
इंटरनेटवर अनेक सामािजक चळवळी आ या आहेत तर का ंही अ रशः उदयास येऊऩ
वा तिवक जगावर भाव टाकत आहेत. तं ानाची गती, इंटरनेटची सहज उपल धता ,
य चा मोकळा वेळ, फुरसतीचा अथ बाहेरील आिण घरातील अगदी सुलभ
उपकरणा ं माण े बदलण े श य झाले आहे.
सोशल मीिडयाम य े सामील होणारे लोक सं येने मोठ्या माणात आहेत. सोशल
मीिडयाची भूिमका केवळ एका सोशल नेटवक लॅटफॉम व न अनौपचा रक यासपीठ िकंवा
सामािजक िवचारपीठ , औपचा रक यासपीठावर संवादा या मह वा या मा यमात बदलली
आहे. फेसबुक, ट्िवटर, हॉट्सॲप, इं टा ाम सार या ऑनलाइन वेबसाइट ्स आहेत. या
वेगवेग या चळवळी आिण डम य े मुख योगदान देतात. याम य े मोठ्या माणात
भावशाली मता आहे. िवशेष हणज े हॉट्सॲप सारख े लॅटफॉम वापर यास सोपे आहे.
िवचार कर यासाठी िकंवा ितिब ंिबत कर यासाठी आिण स यािपत कर यासाठी वेळ
लागत नाही. हॉट्सॲप कोण याही य ला ितिब ंिबत, पडताळणी , िनरी ण , िन कष
काढण े, ॉस चेिकंग यासारख े वै ािनक प दती लागू क देत नाही. हे य ला
रोबोटसारख े बनवत े य ला िवचार कर याची गरज पडू देत नाही.
ई -चळवळ आिण आभासी चळवळ या समान नावांपैक एक हणज े ई चळवळ . 'ई-
चळवळ ' आिण 'ई- ोटे ट' आिण 'ई-अॅि टि हझम ' या नवीन कारा ं या आगमनान े
सामािजक बदल काय क या साठी अनेक समथ कांना संघिटत आिण एकि त कर यासाठी
एक साधन हणून इंटरनेटचे मह व दिश त केले आहे (अल आिण शुसमन, २००३ ).
मािहती आिण दळणवळण तं ान (ICTs) या वापरान े अनेक वषा पासून सामािजक आिण
राजक य शा ा ंना मोठ्या माणात मदत केली आहे. तं ानान े ऐितहािसक ्या,
सामािजक चळवळ वर सकारा मक भाव टाकला आहे; ह यु अल चळवळ चा भाव
समजून घे यासाठी त सम उदाहरणा ंपैक एक हणज े युरोपम य े अठरा या शतका या
उ राधा त छापखा यान े मोठ्या माणावर बदल घडवून आणल े आहेत (टॅरो, १९९८ ).
पारंपा रक सामािजक चळवळ या िवपरीत , कोणत ेही मजबूत नेतृ व नसते परंतु चळवळ
अनेक वेळा आरंभकता /पीिडत िकंवा घटने या िठणगीन े सु होते जे हा काही िविश
संबंध, समानता असत े ते हा आभासी चळवळी जगा या िविवध भागांम ये पसरते.
अलीकड या काळात , सोशल मीिडयाची मािहती सा रत करणे आिण रेिडओ,
टेिलि हजन , टेिलफोनवर मािहती सा रत करणे आिण थेट मेल, फॅ स आिण ई-मेल
वापरण े ा िनयिमत प दती झा या आहेत (McCarthy & Zald, 1977; Lievrouw,
2006; पोटा आिण डायनी , 1999). वेबसाईट , ीिम ंग ि हिडओ , लॉग, हॉईस -ओ हर -
आयपी आिण सोशल नेटविक ग साइट्स यांसार या इंटरनेटशी जोडल े या नवीन ICT चा
िविवध कार या आधुिनक सामािजक चळवळ ना फायदा झाला आहे. उदा. आजच े
सामा य लोक जे वतःला काय कत समजू शकत नाहीत ते सि यपण े ऑनलाइन सहभागी munotes.in
Page 162
सामािजक चळवळ
162 आहेत, तर ऐितहािसक ्या तथाकिथत काय कत भौितक सामािजक चळवळ म य े मु य
सहभागी आहेत (हारा, २००८ ).
पारंपा रक सामािजक चळवळीम य े िवरोधका ंना िकंवा स े या पदावर असल े यांना
सहभाग कर यासाठी धरणे, िनदश ने, पथनाट ्य आिण साव जिनक रॅल चा समाव ेश आहे.
हॅशटॅग या वापरासह अनेक चळवळी काय रत आहेत. आज ती एक मह वाची गरज हणून
आिण एखा ा कारणाला पािठंबा दे यासाठी तयार असल ेली िपढी हणून ओळखली जात
आहे. अ याया या िवरोधात आवाज उठव याबरोबरच जे लोकि य आहे ते करणे आिण
अधूनमधून त ण आिण पुरोगाम चा आवाजही बनत आहेत..
सामािजक चळवळी इत या लोकि य का झा यात असे काही आप याला िवचारायला
हवेत? एक मह वाच े कारण हणज े चळवळीला अनेक वेळा शारी रक उपि थतीची
आव यकता नसते, एखादी य घरी राह न सहभागी होऊ शकते, याची काही उदाहरण े
अलीकडील ऑनलाइन मॅरेथॉनसारखी आहेत. िजथे एखादी य अ रशः धावू शकते
आिण कु रयर ार े पदके िमळव ू शकतात . हे एक उपल धी ेरणा आहे असे वाटते. ते पुढे
वतःच े आरो य आिण समाज आरो य सुधार यासाठी धाव याची ेरणा देऊ शकते.
जागितक तापमानवाढ , बालह क , ि या ंचे ह क, िद यांगांचे ह क याब ल जाग कता
िनमा ण करण े यासारखी अनेक कारण े या आभासी धावा याशी संबंिधत आहेत. सं थेने
कमावल े या वेश शु काची काही ट के र कम समाजासाठी दान केली जाते. हे समुदाय
आिण वैयि क तरावर समुदायाची भावना िनमा ण कर यास मदत करते. ऑनलाइन
चळवळीम ुळे शारी रक हालचाल होऊ शकते कारण ऑनला इन चळवळ ना वेळ आिण जागा
नसते आिण लोक यावर कोठूनही कधीही िट पणी क शकतात , यामुळे यो य सोशल
मीिडया माक िटंग आिण रणनीती ार े गो ी िस होऊ शकतात , िकंवा यापार देखील
होऊ शकतो . मु य वाहातील सोशल मीिडयाम य े हायलाइट केले गेले आिण यावर
चचा केली जाऊ शकते आिण ती अिधक वेगाने पस शकत े. ल ात घे याजोगा मु ा
असा आहे क पारंपा रक काळातील मा यमा या थानावर होते ते ऑनलाइन सामािजक
चळवळीम ुळे बदलल े. हणून, आपण असे हणू शकतो क ऑनलाइन सामािजक चळवळ
सु केली जाऊ शकते, आिधक यापकत ेकडे जाऊ शकते िकंवा ऑनलाइन सामािजक
चळवळी ार े यो य राजक य चळवळ उभी केली जाऊ शकते.
तुमची गती तपासा
१. ह यु अल-िसट-इन हणज े काय?
२. ई -चळवळ हणज े काय?
१६.४ समाज मा यम े (सोशल मीिडया ) आिण याय
समाज मा यम े कमी वेळेत मोठ्या सं येने लोकांपय त सम या सं ेषण कर या स मदत
करतात . समाज मा यम े ही सं था, काय कत आिण सामा य लोकां या यायासाठी
आवाहन कर यासाठी आिण आवाज आिण कथा बुलंद कर यासाठी , जाग कता
वाढव यासाठी आिण नातेसंबंध थािपत आिण ढ कर यासाठीच े एक यासपीठ आहे. munotes.in
Page 163
आभासी चळवळी सोशल नेटविक ग साइट्स
163 १६.४.१ समुदाय िति या आयोिजत करणे:
हॅशटॅग मी ट ू (#MeToo) आिण हॅशटॅग ल ॅक लाइ ह मॅटर (#BlackLivesMatter)
सार या चळवळी मुळे दश िव या माण े, सोशल मीिडयाम य े ऑनलाइन समुदाय िवकिसत
कर याची मता आहे. िजथे य जोड या जाऊ शकतात आिण समथ न ा क
शकतात . मोठ्या माणात सहभागी होऊन , मोठ्या माणात बैठका घेऊन ते जगभरातील
भावी लोकांवर भाव टाकू शकते जे एका कारणासाठी एक येत आहेत.
१६.४.२ थेट (लाईव ) अनुभवाच े यासपीठ :
समाजातील अ पस ं याक आिण अ त ुत लोक आिण वंिचत गटांसाठी समानता िनमा ण
करणे हे अनेक सामािजक याय चळवळ च े येय आहे. सोशल मीिडया कदािचत
जगभरातील लाखो लोकांसह अ पस ं याका ंचे अनुभव आिण अडचणी सोडव यासाठी
आिण सामुिहक कर यासाठी एक यासपीठ देऊ शकते. वंिचतां या कथा आिण संघष
वारंवार अ ात िकंवा कमी िस असतात . या दश ना ार े, अधोर ेिखत केलेले लोक
वांिशक िहंसाचार , ल िगक छळ आिण इतर कार या दडपशाहीच े वतःच े अनुभव थेट या
यासपीठात ुन य क शकतात .
१६.४.३ काय म जािहरात आिण िनयोजन :
ऑ य ुपाय वॉल ीट, लॅक लाइ स मॅटर चळवळ ही सोशल मीिडयान े सामािजक
यायाशी संबंिधत सम या ंब ल जाग कता कशी वाढवली आहे याची काही उदाहरण े
आहेत. ान सामाियक के याने वंिचत गटांना वा तिवक जगात एका कारणाभोवती
संघिटत कर याची आिण मोठ्या े कांपय त पोहोच याची अनुमती िमळत े. रॅिपड-
रअॅ शन इ ह ट्स वा तिवक घटना ंना ितसाद हणून राजक य काय कत गट Move On
ारे िनयोिजत आिण आयोिजत केले जातात . राजक य काय म िकंवा काय मां या
मािलक ेनंतर Move On सहज उपल ध असणारी साम ी हो ट करते आिण सं याकाळी 5
वाजेपय त समि वत माग या ंसह रॅल ची मािलका सु क शकते.
१६.४.४ ि हिडओ आिण ितमा सा रत करणे:
मोठ्या माणात िनषेध कर यासाठी एक साधन अस या यित र , सोशल मीिडयाचा
वापर यांना रेकॉड कर यासाठी देखील केला जाऊ शकतो . आज या जगात , सोशल
मीिडयाचा वापर जवळपास येक सामािजक ि या िटप यासाठी केला जातो.
वृ सं था ता या मािहतीसाठी िकंवा वत मान घडामोड या थेट हल या ितमा ंसाठी
िनयिमतपण े Twitter सार या साइट शोधतात . लोकशाही समथ क चळवळीब ल
साव जिनक धारणा भािवत कर या या य नात घडले या घटना ं या ितमा आिण
ि हिडओ सा रत कर यासाठी िनदश क सोशल मीिडयाचा वापर करतात.
१६.४.५ वयंसेवी सं था आिण िनधी उभारणी :
कथा सांग यासाठी , मािहती सा रत कर यासाठी िकंवा सम य ेब ल संवाद सु
कर यासाठी सोशल मीिडया हे एनजीओ आिण सामािजक याय काय क या साठी एक munotes.in
Page 164
सामािजक चळवळ
164 भावी साधन असू शकते. े काशी जोडून आिण िवकिसत क न सं थे या येयाला
मदत केली जाऊ शकते.
सोशल मीिडया िनधी उभारणी मोहीम अनेकदा एका, संकुिचतपण े प रभािषत उि ाकड े
ल वेध यासाठी े कां या िविवधत ेचा वापर करते. जाग कता वाढवून, याम ुळे अिधक
देण या िमळू शकतात , हे देणगीदारा ं या मोठ्या गटाकड ून माफक योगदा न वाढव यास मदत
करते. कॉल-टू-अॅ शन िनधी उभारणीच े य न वाढिव यात मदत क शकते. सोशल
मीिडया देणगी देण्याचा आिण अप रिचत े ाचा चार कर यासाठी , िक से शेअर
करण्यासाठी आिण योगदानक या शी संवाद साध यासाठी एक मंच आहे.
सोशल मीिडयावर पैसे उभे कर याचा आदश माग हणज े एक धोरणा मक योजना आहे.
याम य े येय आिण कृतीची योजना या दो ह चा समाव ेश आहे. तसेच जाग कता िनमा ण
कर या या आिण वाभािवकपण े े कांचा िव तार कर या या मू यावरही भर िदला
जातो. ये पांतरणात बदलत आहेत याची हमी देणारी मीिडया रणनीती हणज े
जाग कत ेपासून ते पांतरणापय त ितब त ेपय त एक रचना तयार करते.
१६.४.६ भावशाली सहयोग :
लोकां या मतावर भाव टाक यासाठी पुरेशी संधी असल े या सोशल मीिडया या
भावशाली य सोबत सहयोग क न संदेश ल णीयरी या विध त केला जाऊ शकतो .
साव जिनक ान आिण ना-नफाब लची धारणा वाढव यासाठी , एखा ा िवषयावर भूिमका
घेणारी िकंवा एखा ा कारणासाठी भु व असणारी य , ल य देणा या
लोकस ं याशा ाशी जोडणी हो यास स म असू शकते.
१६.४.७ काय म जाहीर करणे:
एखादा काय म तयार करणे, जसे क िनषेध िकंवा रॅली, िनधी उभारण े, शै िणक िकंवा
बोधन काय म िकंवा कपडे घालण े, एखा ा कारणाम य े समुदायाचा सहभाग वाढवू
शकतो . उ सव काय माचा (इ ह ट) चार कर यासाठी सोशल मीिडयाचा वापर के याने
तु हाला येक फॉलोअर या े कांपय त पोहोच याची तसेच तुम या सव फॉलोअस चे
ल वेध याची आिण यांना आमंि त कर याची संधी िमळत े. उपि थतीचा अंदाज देऊन,
काय माचा चार कर यासाठी फेसबुक (Facebook) एक यासपीठ हणून वापरण े
देखील िनयोजनात मदत क शकते.
१६.४.८ ानाचा सार :
सोशल मीिडयाचा वापर के याने एनजीओ आिण सामािजक याय चळवळ ना यांची
उि े, गरजा आिण कधीकधी एखा ा सम य े या अि त वाची जाणीव कर यास मदत
होऊ शकते. सोशल मीिडया हे िक स े, छायािच े आिण मािहती सामाियक कर यासाठी
एक िठकाण दान क शकता त. जे े कांना यां या समज ुतीम य े मदत क न गुंतवून
ठेवतात. जाग कता वाढव याचा य न एखा ा सम य ेभोवती समुदाय तयार कर यात
मदत करतो . जरी सोशल मीिडया आिण नेटविक ग ल पूव क आिण ढिन यान े केले जाऊ
शकते, तरीही धोरणा मक सं ेषण िकंवा िवषया चे कौश य असल े या यावसाियकाची munotes.in
Page 165
आभासी चळवळी सोशल नेटविक ग साइट्स
165 मदत मोिहम ेसाठी िकंवा सं थेसाठी िवकास आिण ए सपोजरची ठोस उि े सा य
कर यासाठी ल णीयरी या वाढवू शकते.
१६.५ आभासी चळवळीची उदाहरण े
अनेक आभासी चळवळी सामािजक सम या सोडव यासाठी बन या आहेत. समाजा या
मोठ्या वगा म ये जाग कता वाढिव यात मदत होत आहे. या सव चळवळीचा समान मु ा
असा आहे क यांनी लोकांना यांचे थान , वग , िलंग, वय आिण जात-धम िवचारात न
घेता एक ये यास आिण सहभागी हो यास मदत होत आहे.
१६.५.१ अमायो ॉिफक लॅटरल लेरोिसस असोिसएशन “आइस बकेट” समो रल
आ हान :
2014 म ये, अमायो ॉिफक लॅटरल लेरोिसस असोिसएशनन े (ALS) Lou Gehrig's
disease या ि थतीसाठी पैसे आिण जाग कता वाढव यासाठी “आइस बकेट” आ हान
आयोिजत केले. या संघटनेचे योगदान मह वप ूण होते. कारण यांनी संशोधन आिण
सहा यक तं ान क पा ंना िनधी दे याची तसेच आरो यस ेवा आिण सेवांम ये ALS
णां या वेशाचा िव तार कर याची परवानगी िदली. ALS आइस बकेट चॅल जम य े
एएलएस संशोधनासाठी पैसे उभे कर यासाठी एखा ा या डो यावर िकंवा दुस या
य या डो यावर बफा चे पाणी रकाम े करणे आव यक होते. या या नामांकन
ि य ेमुळे, आ हानान े सोशल मीिडयावर वरीत लोकि यता िमळवली . एकदा कोणीतरी
आ हान पूण केले क ते इतर लोकांना ते वीकार यास सुचवतील . नामिनद िशत य न े
आ हान वीकार यास नकार िद यास िकंवा २४ तासां या आत तसे कर या त अयश वी
झा यास उदार रोख भेटव त ू देऊन ते गमावल े जाईल . आइस बकेट चॅल जचा कमी
वेशाचा अडथळा , मनोरंजनाच े आवाहन ( वयं-िनिम त ि हिडओ जे साधारणत : एक
िमिनटाप े ा कमी होते), आिण सेिलि ट चा सहभाग या सवा नी या या यशात हातभार
लागला होता.
१६.५.२ # लॅक लाइ ह मॅटर (#Black Lives Matter)
लॅक लाइ स मॅटर चळवळ ऑनलाइन गट हणून सु झाली आहे. हा हॅशटॅग वाप न
कृ णवण य वंशिव ेष आिण िवशेषतः आि कन -अमे रकन लोकांना ल य करणा या
पोिलस िहंसाचारा या िवरोधात लढा िदला आह े. हॅशटॅग आिण सोशल मीिडया
लॅटफॉ स मुळे ऑनलाइन समुदाय गट एक येणे, एकि त करणे आिण याचे सरण
वाढिव यात स म झाले आिण अखेरीस कृ णवण य जीवनाला समथ न देणार्या ४० ह न
अिधक अ याया ंसह एक सं थेम ये िवकिसत झाले आह े. ॲिलिसया गाजा चे का या
लोकांसाठीच े ेमप , जे ितने े हॉन मािट न या ह येनंतर िलिहल े होते, ते # लॅक लाइ ह
मॅटर या हॅशटॅगची क पना हणून काम करते, जे सह-सं थापक आिण धोरणा मक
स लागार पॅि स खान-कुलस यांनी िवकिसत केले होते. # लॅक लाइ ह मॅटर हा हॅशटॅग
जुलै २०१३ ते १ मे २०१८ या कालावधीत ट्िवटरवर ३० दशल वेळा (दररोज सरासरी
१७,००२ वेळा) वापरला गेला होता, यू संशोधन क ानुसार. हॅशटॅगला सु वातीला थोडा
वेळ लागला असला तरी आता तो िनयिमतपण े वापरला जातो. कृ णवण य समुदायावर munotes.in
Page 166
सामािजक चळवळ
166 प रणाम करणा या बात या ं या िति य ेसाठी िकंवा िनषेध, मोच , भाषण े आिण रा ीय
संभाषणा ंम ये हॅशटॅगचा वापर केला जातो. यू रसच स टर या अहवालात ून िमळाल े या
अिधक मािहतीन ुसार, हॅशटॅगचा वापर अनेकदा कृ णवण य समुदायकड ून ( लॅक
क युिनटी) केला आहे हे य कर यासाठी केला जात होता.
िहंसक ह ले;
घातक पोिलस -संबंिधत संवाद;
पोिलस आिण काय ाची अंमलबजावणी करणार ्या ि या
िवशेषतः रा ीय राजक य य आिण प
वांिशक भेदभाव आिण वांिशक सम या
सि यता आिण िनषेध
सोशल मीिडया आिण हॅशटॅग सार या तं ानाचा वापर क न ानाची देवाणघ ेवाण
कर यास ो साहन िदले, जाग कता वाढिव यात मदत केली आिण लॅक लाइ स मॅटर
गटाला एक ये यासाठी आिण संघिटत हो यासाठी ऑनलाइन थान िदले.
१६.५.३ हॅशटॅग लव िव स (#Love Wins) :
2015 म ये समिल ंगी िववाहाला परवानगी दे या या सव च यायालया या िनण याचे
िविवध सोशल मीिडया साइट्सवर मोठ्या माणात े कांनी कौतुक केले. िववाह -
समानत ेची कहाणी पुढे ने यासाठी , मानवािधकार मोहीम (HRC) वष भर िडिजटल माक िटंग
मोिहमा ंसह काय रत आहे, समिप त, ेमळ समिल ंगी जोड या ंना िचि त करणारी नवीन
साम ी आिण भाषा तयार करते. कोट या िवजया सह, HRC ची हॅशटॅग लव िव स मोहीम
सोशल मीिडयावर पूण पणे अंमलात आणली गेली, याम य े हॅशटॅग लव िव स हॅशटॅगसह
िवजया या उ सवात श द आिण ितमा पो ट कर यास ो सािहत केले गेले. HRC या
ेिकंग यूज फेसबुक पो टवर ९७,५९२,९५६ इं ेशनसह आिण ७दशल ट्िवट आिण
१.४ दशल इं टा ाम फोट म ुळे िदवसभर आंतररा ीय तरावर हॅशटॅग लव िव स ड
होत असताना , इंटरनेट मोिहम ेचा िवजय झाला. िहलरी ि लंटन, टेलर ि व ट आिण
रा ा य बराक ओबामा यां यासह सेिलि टी तसेच सव आकारा या इतर यवसाया ंनी
भाग घेतला होता.
१६.५.४ हॅशटॅग मी-टू (#MeToo) :
ल िगक छळाचा सामना करणार ्या िविवध पा भूमीतील मिहला ंसाठी, # मी टू मोहीम
याला #MeToo चळवळ हणूनही ओळखल े जाते. ल िगक छळाचा िवरोधी ोत दान
करते. मिहला ं जीवना या सव े ातील ल िगक अ याचार कथांवर ल क ि त करते.
मोिहम ेत सहभागी होणार े लोक िक स े बोलून आिण शेअर क न ल िगक छळ िकती यापक
आहे हे दाखव याचा य न करतात . हॅशटॅग मी-टू मोहीम २००६ म ये सु झाली परंतु munotes.in
Page 167
आभासी चळवळी सोशल नेटविक ग साइट्स
167 मनोरंजन यवसायातील ल िगक छळा या अनुभवांब ल बोल यासाठी अनेक िस
अिभन ेते पुढे आ यान े लोकि यता िमळाली . या िवषयाब ल जाग कता पसरव या या
आिण पीिडता ंना अिधक समथ न दे या या य नात , # मी-टू चळवळ , ल िगक छळ आिण
ह ला यावर अिधक यापकपण े बोल यासाठी ओळखली जात आहे.
१६.५.५ इराणमधील चळवळ :
महसा अिमनी नावाची वीस वषा ची एक इराणी कुिद श मिहला तेहरानम य े होती ते हा ितचे
काही केस िदसल े. ितला कमी कर यासाठी एका पोिलस छावणीत पाठव यात आले, िजथे
नंतर ती ता यात असतानाच मरण पावली . ितचा मृ यू हो याप ूव ितला पोिलसा ंनी मारहाण
के याचे ित या कुटुंबीयांचे हणण े होते. २००९ या ीन मू हम टनंतर इराण देशातील
सवा त मोठा िनषेध िदसून आला , जे हा अनेक मिहला ंनी पुराणमतवादी इराण सरकार या
यां या डो यावर पांघ ण (बुरखा) यांसार या िनब धाचा अवमान करत काही मिहला ंनी
काफ काढून टाकल े, याला अिमनी या िनधनाम ुळे उ ेजन िमळाल े होते. अिमनी या
जा यान े एक चळवळ सु झाली आिण मिहला ंनी केस कापायला , पो टस जाळायला
आिण आवाज उठवायला सु वात केली होती . सामािजक भेदभावा या िवरोधात ि या
बोलू लाग या हो या . जगभरातील सेिलि टी या चळवळीत सामील झाले आिण सामा य
लोक ही सामील झाले आिण मिहला ंना ो साहन देऊन यां यावरील अ यायाची भावना
य केली होती . येथे भौितक जागेत सु झालेली चळवळ ऑनलाइनकड े सरकली होती.
१६.५.६ िद ली िनभ या करण :
िद लीतील २०१७ म ये एक सामूिहक बला काराची ध कादायक घटना हणज े िनभ या
करण होय. सोशल मीिडया या मा यमात ून अनेक लोकांनी सैफु ीन अहमद , कोिकल
जैदका आिण जाहो चो यांना शोधून काढल े. क , ६५,६१३ ट्िवटर या संगणक य
सहा यान े या केले या भावना िव ेषणा ार े चचा के या माण े ऑनलाइन भाविनक
नमुने आिण ऑफलाइन िनषेध भावना यां यात उ लेखनीय सा य होते. भारतातील
िनभ या ही सामािजक चळवळी िद लीतील सामूिहक बला कारा या घटने या िवरोधात
आंदोलन पो ट (ट्िवट्स) होती. िविवध कार या भावना ंचे औपचा रक सांि यक य
िव ेषण जसे क नकारा मकता , आशावाद , राग, दुःख, िचंता, िनि तता , यि वाद ,
सामूिहकता हे सामािजक चळवळी या ट या ंवर ते ल णीय िभ न होते. प रणामी ,
ऑनलाइन िवरोध कसा कट झाला, ऑफलाइन इ ह टशी जोडणी कशी झाली यावर
यांचा भाव पडला . समाजा या चेतना जागृत कर यात ोध आिण भीतीच े मह व हे
िन कष दश िवतात आिण िनषेधा या घटनेशी संबंिधत भावना सामाियक कर यात सोशल
मीिडया भूिमका बजाव ू शकतो .
तुमची गती तपासा
१. तुम या मते, आभासी सामािजक चळवळी भावशाली आहेत का?
२. सामािजक जाग कता कर यासाठी सोशल मीिडयाचा वापर केला जाऊ शकतो असे
तु हाला वाटते का? munotes.in
Page 168
सामािजक चळवळ
168 १६.६ सारांश
आभासी सामािजक चळवळीना सायबर सहभागाचा एक भाग हणता येईल, याला
सामा यतः 'िडिजटल सि यता ' असे संबोधल े जाते. आभासी सामािजक चळवळीना
सि यत ेचा एक कार हणून पािहल े जाऊ शकते. जे ामु यान े इंटरनेट आिण िडिजटल
मीिडयाला राजक य कृती आिण मोठ्या माणात एक ीकरणासाठी मह वाच े यासपी ठ
हणून वापरतात . इंटरनेट आिण व ड वाइड वेब (WWW) सार या लोक आिण
समुदाया ार े नवीन मािहती आिण सं ेषण तं ानाचा (ICTs) अवल ंब आिण वापर हणून
आभासी चळवळी पािह या जाऊ शकतात " (लोडर , २००३ , पृ. १३१९ ). आभासी
चळवळीच े व प जसे क जात, वग , िलंग यांचा िवचार न करता कोण याही िठकाणाह न
यात वेश कसा करता येईल, असे अनेक घटक आहेत यामुळे मािहतीची देवाण-घेवाण
जलद गतीने, कमी खचा त आवड , सुलभ आिण कारण े, मू ये, ह काची चळवळ यांसारखी
समानता असतात . या अ यायात # मी टू चळवळ , कृ णवण य ह का ंची चळवळ आिण
अलीकडची इराण चळवळ यासार या अनेक चळवळ ची चचा केली आहे. िजथे ि या
स या या यव थ ेिव आवाज उठवत आहेत. या करणाम य े सोशल मीिडया यायाच े
वातावरण िनमा ण कर यात , िनरी का माण े काम क न , पारदश कतेसाठी संधी िनमा ण
कर यात मह वाची भूिमका बजावतआह े, याब ल तपशीलवार चचा केली आहे. TV
चायनल बात या जलद गतीने िकंवा आवाज उठिव यात मदत क न , समुदायासाठी एक
जागा िनमा ण करणे जसे देणगीदार , एनजीओ सार या िविवध भागधारका ं ारे िनधी
उभारणीसाठी , िविवध मुद् ांवर जाग कता िनमा ण कर यासाठी संधी िवकिस त
कर यासाठी सोशल मीिडयाचा कसा वापर केला जातो यावरही या करणाम य े चचा
कर यात आली आहे.
१६.७
१. सोशल मीिडया सामािजक यायावर कसा भाव टाकू शकतो यावर एक टीप िलहा.
२. आभासी सामािजक चळवळी प करा.
३. आभासी सामािजक चळवळी या दोन उदाहरणा ंवर चचा करा.
१६.८ संदभ
Fuentes, M. A. (2014, June 25). digital activism. Encyclopedia
Britannica. https://www.britannica.com/topic/digital -activism
https://online.maryville.edu/blog/a -guide -to-social -media -activism/
https://www.newyorker.com/news/q -and-a/fatemah -shams -how-
irans -hijab -protest -movement -became -so-powerful munotes.in
Page 169
आभासी चळवळी सोशल नेटविक ग साइट्स
169 Hara, N., & Huang, B. Y. (2011). Online social movements. Annual
Review of Information Science and Technology, 45, 489 –
522.10.1002/airs. 144.v45:1
Saifuddin Ahmed, Kokil Jaidka & Jaeho Cho (2017) Tweetin g India’s
Nirbhaya protest: a study of emotional dynamics in an online social
movement, Social Movement Studies, 16:4, 447 -465, DOI:
10.1080/14742837.20 १६.1192457
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aris.2011.1440450117/abst
ract
munotes.in