M.A.-II-Sem-IV-मराठी-प्रकल्प-लेखन-10.6-munotes

Page 1

1 १
वैचाररक गद्य
ऄ) अशय , ऄभभव्यक्तीच्या ऄंगाने वैचाररक गद्याचे लभलत साभहत्यापासूनचे वेगळेपण
अ) स्वातंत्र्यपूवव काळातील वैचाररक गद्यामागील प्रेरणा- राजकीय , सामाभजक प्रेरणा,
प्रबोधन चळवळी
घटक रचना
१.१ ईभिष्टे
१.२ प्रस्तावना
१ऄ वैचाररक गद्याचे लभलत साभहत्यापासूनचे वेगळेपण
१ऄ.१ लभलत साभहत्याचे स्वरूप
१ऄ.२ लभलतेतर साभहत्याचे स्वरूप
१ऄ.३ वैचाररक गद्याचे स्वरूप
१ऄ.३.१ वैचाररक गद्य : गद्यलेखनाचा एक प्रकार
१ऄ.३.२ भवचार हाच वैचाररक गद्याचा गाभा
१ऄ.३.३ भवभशष्ट भवषयाची मांडणी
१ऄ.३.४ वैचाररक गद्याला वास्तवाचा अधार
१ऄ.३.५ ईिेश : माभहती, ज्ञान अभण प्रबोधन
१ऄ.३.६ तकवशुद्ध प्रभतपादन
१ऄ.३.७ ससंदभवता हा वैचाररक गद्याचा भवशेष
१ऄ.३.८ भनष्कषावप्रत जाणारा लेखनप्रकार
१ऄ.३.९ बुभद्धप्रामाण्यवादाला महत्त्वाचे स्थान
१ऄ.४ वैचाररक गद्याचे वेगळेपण
१ऄ.४.१ अशयाच्या ऄंगाने वेगळेपण
१ऄ.४.२ ऄभभव्यक्तीच्या ऄंगाने वेगळेपण
१अ. स्वातंत्र्यपूवव काळातील वैचाररक गद्यामागील प्रेरणा
१अ.१ राजकीय प्रेरणा
१अ.२ सामाभजक प्रेरणा
१अ.३ प्रबोधन चळवळी
१.३ समारोप
१.४ सरावासाठी प्रश्न
१.५ संदभव ग्रंथ munotes.in

Page 2

वैचाररक गद्य - १
2 १.१ उद्दिष्टे हा घटक ऄभ्यासल्यानंतर अपल्याला पुढील ईिेश साध्य करता येइल.
१. वैचाररक गद्याचे स्वरूप समजून येइल.
२. वैचाररक गद्याचे लभलत साभहत्यापासूनचे वेगळेपण समजेल.
३. स्वातंत्र्यपूवव काळातील वैचाररक गद्यामागील प्रेरणा समजून येइल.
४. स्वातंत्र्यपूवव काळातील प्रबोधन चळवळ समजून येइल.
१.२ प्रस्तावना मानवाने भनमावण केलेल्या ऄनेक बाबींमध्ये भाषा अभण साभहत्य ह्या दोन बाबी फार
महत्त्वाच्या अहेत. अपले भवचार, अचार अभण भावना मौभखक वा भलभखत स्वरूपात व्यक्त
करण्याचे एक माध्यम म्हणजे साभहत्य. कथा, कादंबरी, नाटक , अत्मचररत्र , चररत्र, भनबंध,
वैचाररक गद्य हे गद्य साभहत्यप्रकार तर कभवता , गीत, भारूड , लावणी , पोवाडा , गवळणी ,
ऄभंग हे पद्यप्रकार. लभलत अभण लभलतेतर साभहत्य ऄसेही वगीकरण केले जाते. लभलत
साभहत्य हे कल्पनाशक्तीवर अधारलेले ऄसते. व्यक्ती, घटना अभण प्रसंग हे वास्तवातील
ऄसले तरी त्यातले ऄनुभवभवश्व ही कल्पक भनभमवती ऄसते. कभवता, कथा, कादंबरी अभण
नाटक हे लभलत साभहत्याचे प्रमुख प्रकार अहेत. लभलतेतर साभहत्य हे वास्तवाला,
तथ्याला प्राधान्य देते. वस्तुभनष्ठ, बुभद्धप्रेररत, तकावनुमानावर ते अधारलेले ऄसते. त्यात
कल्पनाभवलासाला थारा नसतो. वैचाररक, शास्त्रीय , संशोधनात्मक, तत्त्वमीमांसात्मक
लेखन हे लभलतेतर साभहत्यात येते. लभलत अभण लभलतेतर यांच्या सीमारेषेवर चररत्र,
अत्मचररत्र , आभतहास , भनबंध ऄसे साभहत्यप्रकार ऄसतात.
वैचाररक गद्य हा लभलतेतर साभहत्याचा एक महत्त्वाचा लेखनप्रकार अहे. त्याचे लभलत
साभहत्यापासूनचे वेगळेपण सहज लक्षात येते. मराठीत वैचाररक गद्यलेखन हे आंग्रजी
साभहत्याच्या पररचयातून अले ऄसले तरी त्याला स्वतःचा मराठी चेहरा भमळालेला अहे.
स्वातंत्र्यपूवव काळात वैचाररक गद्य कोणत्या प्रेरणेने अभवष्कृत झाले, याचाही शोध घेतला
पाभहजे. या सवव बाबींचा ईहापोह पुढीलप्रमाणे करता येइल.
१अ. वैचाररक गद्याचे लद्दलत साद्दहत्यापासूनचे वेगळेपण गद्य अभण पद्य हे साभहत्याचे मुख्य प्रकार अहेत. त्याप्रमाणेच लभलत व लभलतेतर हेही
प्रकार अहेत. वैचाररक गद्याची गणना लभलतेतर साभहत्यात केली जाते. याचा ऄथव
लभलतेतर साभहत्याचे जे गुणभवशेष ऄसतात ते वैचाररक गद्यात येतात. भशवाय लभलत
साभहत्याचे जे गुणभवशेष अहेत, ते वैचाररक साभहत्यात अढळत नाहीत. येथे लभलत
साभहत्य , लभलतेतर साभहत्याचे स्वरूप पाहून त्या पाश्ववभूमीवर वैचाररक गद्याचे वेगळेपण
शोधता येइल.
munotes.in

Page 3

वैचाररक गद्य
3 १अ.१ लद्दलत साद्दहत्याचे स्वरूप:
वाङ्मय अभण साभहत्य हे शब्द सारख्याच ऄथावचे अहेत ऄसा बहातांश समज रूढ झाला
अहे. भशवाय साभहत्य म्हणजेच 'लभलत साभहत्य ' ऄसाही समज अपण करून घेतला अहे.
'काव्य' अभण 'कभवता ' हेही एकाच ऄथावने वापरले जाणारे दोन शब्द अहेत. काव्य हे फक्त
कभवतेत ऄसते ऄसेही वाटते. त्यामुळे या सवव संकल्पनांचा नेमका ऄथव शोधण्याचे राहून
जाते.
मानवी जीवन हा वाङ्मयाचा भवषय ऄसतो. माणसाचे जगणे अभण त्याभवषयीचे भान ज्यावेळी
व्यक्त होते, भतथे वाङ्मयाची भनभमवती होते. भव. का. राजवाडे म्हणतात, "मनुष्यजातीच्या
मुखातून जे जे म्हणून साथव व संपूणव भवधान शब्दरूपाने भूत, वतवमान व भभवष्यकाली बाहेर
पडले ते ते सवव वाङ्मय होय." (राजवाडे : १९५९ , पृ. १०५) 'वाङ्मय ' हा शब्द 'वाक्' म्हणजे
बोलणे तर 'मय' म्हणजे युक्त, ऄसा तयार झाला अहे. त्यामुळे बोलण्याने जे युक्त अहे, ते
म्हणजे वाङ्मय होय.
साभहत्य हा शब्द फारच व्यापक ऄथावचा अहे. तो साधनसामुग्री या ऄथावने वापरला जातो
तसा भवभवध लेखनप्रकारासाठीही वापरला जातो. 'साभहत्य ' या शब्दापूवी 'लभलत ' हे भवशेषण
जोडले की 'साभहत्य ' या शब्दाचा ऄथव बदलून तो 'लभलत साभहत्य ' ऄसा भवशेष होतो.
साभहत्य हे लभलत ऄसते म्हणजे काय? हे समजून घेतले पाभहजे.
लभलत हे भवशेषण अहे. लभलत या शब्दास आंग्रजी भाषेत 'फाआन ' ऄसे म्हटले जाते. फाआन
म्हणजे सुंदर. भजथे सौंदयव अहे भतथे कलात्मकता ऄसते. व्यवहार अभण प्रत्यक्ष जीवनात
सौंदयावचा ईपयोग होत नसतो. सौंदयव ही एक मानभसक गरज ऄसते. त्यासाठी ऄनेक
कलांचा जन्म झाला. ईदा. संगीत, नृत्य, भचत्र. त्यांपैकी साभहत्य ही एक कला अहे. ज्या
साभहत्यात कलात्मकता ऄसते, सौंदयवपूणवता ऄसते, म्हणेजच लाभलत्य ऄसते, त्या
साभहत्यास लभलत साभहत्य म्हटले जाते.
लभलत साभहत्याच्या ऄंगांचा भवचार लक्षात घेतला पाभहजे. लभलत साभहत्याला भाभषक,
अशयात्मक , संरचनात्मक, कल्पनाकेंद्रीत, प्रकारात्मक अभण सौंदयावत्मक ऄंगे ऄसतात.
त्यामुळे लभलत साभहत्यातील प्रत्येक साभहत्यकृती ही रचलेली ऄसते. ती व्यवहारातील
अहे तशी नसते.
लभलत साभहत्याचा सवावत महत्त्वाचा भवशेष म्हणजे सजवनशीलता. सजवनशील म्हणजे
नवभनमावणशीलता. संवेदना, भवचार अभण कल्पना यांची सहेतूक बांधणी केली की त्यातून
नवभनभमवती होत जाते. सृजन म्हणजे भनभमवती. बुद्धी, भावना अभण कल्पना यातून ऄनुभूती
व्यक्त करताना चाकोरीपेक्षा काही वेगळे, नवे, ताजे, ऄनोखे अभण स्वतंत्र भनमावण होते.
लभलत साभहत्याचा अणखी एक महत्त्वाचा भवशेष म्हणजे ऄथववैभवध्य अभण ऄथववाभहत्व
रचना. व्यवहारात भवभशष्ट व्यवहार पूणव होण्यासाठी संवाद केला जातो. लभलत साभहत्यातील
रचनेत भवभशष्टतेच्या पलीकडे जाउन ऄभभव्यक्ती होत ऄसते. शब्दांची, वाकयांची ऄथवा
पररच्छेदांची मांडणी ही व्याकरभणक नसते. त्यामुळे ती रचना ऄथावच्या भवभवध पातळ्या
सूभचत करते. munotes.in

Page 4

वैचाररक गद्य - १
4 लभलत साभहत्याची भाषा ही व्यवहार भाषेपेक्षा वेगळी ऄसते. ती प्रतीकात्म ऄसते. ईपमा,
प्रभतमा अभण रूपकांचा ऄवलंब केला जातो.
लभलत साभहत्यात भावाभभव्यक्तीला महत्त्व भमळते. भावनांची ऄनेकभवध भचत्रे लेखक
रेखाटत ऄसतो. सभोवतालच्या घडामोडीला भदलेली भावात्मक प्रभतभिया म्हणजे लभलत
साभहत्य. त्यातील व्यक्ती , घटना , प्रसंग यांकडे लेखक अपल्या परीने पहात ऄसतो.
भावनात्मकतेमुळे लभलत साभहत्य रसपूणव अभण सौंदयवपूणव बनते.
लभलत साभहत्यात सूचकता ऄसते. साभहत्यात व्यक्त झालेल्या ऄनुभवातून भवभवध बाबींचे
सूचन होत ऄसते. त्यामुळे स्पष्टता टाळली जाते. सूचकतेच्या वाटा भजतकया ऄभधक भततके
लभलत साभहत्य सौंदयवपूणव बनते.
व्यभक्तभनष्ठता हा लभलत साभहत्याचा ऄत्यंत महत्त्वाचा भवशेष अहे. त्या त्या लेखक-कवीला
अलेले वैयभक्तक ऄनुभवभवश्व साभहत्यात प्रभतभबंभबत होत ऄसते. एकाच घटना-प्रसंगाकडे
प्रत्येक लेखक अपापल्या दृभष्टकोनातून पहात ऄसतो. त्यामुळे वस्तुभनष्ठता टाळली जाते.
कथा, कभवता , कादंबरी अभण नाटक यांतील व्यभक्तभनष्ठ ऄनुभवामुळे साभहत्य हे लभलत
बनते.
एकूणच लभलत साभहत्य हे वाचकांच्या बुद्धीला अभण भावनेला अवाहन करीत ऄसते.
सौंदयावची ऄनुभूती देते. मानवी जीवनातील सुख-दुःखाचे भचत्रण करते. मानवी मनातील
भवभवध भावांचे दशवन घडभवते. संवेदनशीलतेचे संस्कार करते. सूचकतेच्या अधारे ऄथावच्या
भवभवध पातळ्या दाखवते.
१अ.२ लद्दलतेतर साद्दहत्याचे स्वरूप:
लभलत साभहत्य अभण लभलतेतर साभहत्य हे दोन्ही साभहत्याचेच भाग अहेत. त्यामुळे ते
परस्परांपासून फारच भभन्न अहेत, ऄसा गभणतीय भवचार करून चालणार नाही. दोन्ही
साभहत्यात साभहभत्यक मूल्ये समान ऄसतात. अशय, ऄभभव्यक्ती अभण हेतूमुळे त्यात काही
एक फरक पडत जातो.
कथा, कभवता , कादंबरी अभण नाटक या साभहत्यप्रकारांचा समावेश लभलत साभहत्यात केला
जातो. हे साभहत्यप्रकार वगळून आतर साभहत्यप्रकार लभलतेतर साभहत्यात येतात.
सौंदयवभनभमवती, व्यभक्तभनष्ठता , सजवनशीलता, ऄथववैभवध्यता, काल्पभनकता , सूचकता अभण
भावभनकता यांचे लभलतेतर साभहत्याला वावडे नसते. मात्र ते फारच दुय्यमतेने लभलतेतर
साभहत्यात येत ऄसते. त्या दृष्टीने लभलतेतर साभहत्याचे स्वरूप समजून घेतले पाभहजे.
लभलतेतर साभहत्यात वैचाररक लेखन, भनबंध लेखन, संशोधनात्मक लेखन,
तत्त्वमीमांसात्मक लेखन, ऄग्रलेख ऄसे भवभवध लेखनप्रकार येतात. लभलतेतर साभहत्याचे
म्हणून जे काही भवशेष ऄसतात, त्याचे दशवन प्राधान्याने या लेखनांमध्ये अढळतात.
लभलतेतर साभहत्य हे वास्तवावर अधारलेले ऄसते. वास्तवाला भौभतक, लौभकक , प्रत्यक्ष
घभटत अभण प्रत्यक्षदशी पुराव्यांचा अधार ऄसतो. त्यामुळे अपोअपच काल्पभनकतेला दूर
ठेवावे लागते. ईदा. ऄग्रलेख भलभहताना एखाद्या घटनेचा संदभव द्यावयाचा ऄसेल तर ती munotes.in

Page 5

वैचाररक गद्य
5 घटना प्रत्यक्षात कुठे तरी घडलेली ऄसली पाभहजे. लभलतेतर साभहत्याचा लेखक हा
वास्तवाचा अधार घेत घेत लेखन करीत ऄसतो.
लभलतेतर साभहत्यात लेखकाच्या तटस्थ भूभमकेला महत्त्वाचे स्थान भमळालेले ऄसते.
त्यामुळे घटना-प्रसंगांच्या भवभवध ऄंगांचा शोध लेखकाला घेणे गरजेचे ठरते. ऄशा वेळी
अप-पर भाव गळून पडतो. संशोधनपर लेखनात तटस्थ वृत्ती ईपयोगी पडते. त्यातून
भनःपक्षपातीपणा तयार होतो.
लभलतेतर साभहत्यात रंजनप्रधानता दुय्यम-भतय्यम ऄंगाने येते. वस्तुभनष्ठ माभहती
वाचकांच्या पुढ्यात ठेवली जाते. त्यामुळे वाचकांचा ऄनुनय करणे, त्यांच्या भावनांचा भवचार
करणे, त्यांची ऄभभरुची लक्षात घेणे ऄशा बाबींना अपोअप फाटा भमळतो. ईदाहरणाथव
भनबंध भलहीत ऄसताना भवभशष्ट भवषयाची सांगोपांग चचाव केली जाते. त्यातून वाचकांचे
मनोरंजन होइल, याकडे लक्ष भदले जात नाही.
लभलतेतर साभहत्यात आभतहास अभण वतवमानातील व्यक्ती त्यांच्या खऱ्या नावासह येतात.
म्हणजेच लभलतेतर साभहत्यातील जग हे खरेखुरे जग ऄसते, ते रचलेले नसते. कभल्पत
व्यक्तींचे कभल्पत जीवन टाळलेले ऄसते. वाचकांचा गोंधळ ईडत नाही. त्या त्या व्यक्तीची
शहाभनशा वाचक करू शकतात. त्यातून नेमका अशय पोहचभवण्याचे कायव होते. त्यामुळे
लभलतेतर साभहत्य हे आभतहाससमांतर वाटचाल करीत अहे ऄसे वाटू शकते.
लभलतेतर साभहत्य हे शास्त्रसमांतर वाटू शकते कारण भवभशष्ट भवचार अभण भवषयाच्या
भसद्धतेतून ते अभवष्कृत होत ऄसते. ते नेहमीच भवचारांना अवाहन करीत ऄसते. भवचार
अभण भवषय प्र भतपादन हा ऄशा साभहत्याचा गाभा ऄसतो. स्फूट लेख ऄसो वा दीघव लेख
ऄसो, त्यातली भवषयभसद्धता सोडली जात नाही. त्यामुळे ते शास्त्रसमांतर वाटू शकते.
लभलतेतर साभहत्याची भाषा ही वाच्याथवप्रधान ऄसते. शब्दाला भमळालेला वाच्याथव हा
मुख्य ऄसतो. त्यापेक्षा वेगळ्या ऄथावचे सूचन लभलतेतर साभहत्यात होत नसते. तकवशुद्ध
प्रभतपादन केले जाते.
लभलतेतर साभहत्याची रचना ही सुसंघभटत ऄसते. प्रत्येक वाकय हे कायवकारणभाव तत्त्वाने
जोडलेले ऄसते. भववेचन, भवश्लेषण करीत अभण अधार देत भवषयाची भसद्धता केली जाते.
त्यात अरंभ ऄसतो, मध्य ऄसतो अभण शेवट ऄसतो. त्यामुळे रचनेला ठरीव रूप प्राप्त
होते.
१अ.३ वैचाररक गद्याचे स्वरूप:
वैचाररक गद्याचा समावेश हा लभलतेतर साभहत्यात होतो. वैचाररक गद्याला 'वैचाररक
साभहत्य ' ऄसेही म्हटले जाते. 'भनबंध', 'माभहतीपर लेख', 'स्फूट लेख', 'संशोधनात्मक लेख',
'ऄग्रलेख', 'ऄहवाल लेखन' ऄसे काही लेखनप्रकार वैचाररक गद्याचा भाग अहेत. या सवव
लेखनप्रकारात काही भवशेषांबाबत साम्य अढळते तर काही बाबतीत वेगळेपणा अढळतो.
ऄसे ऄसले तरी वैचाररक गद्याचे म्हणून ऄसलेले काही भवशेष पाभहले तर त्याचे स्वरूप
लक्षात घेता येते. munotes.in

Page 6

वैचाररक गद्य - १
6 १अ.३.१ वैचाररक गद्य : गद्यलेखनाचा एक प्रकार:
वैचाररक गद्य हा गद्यात्म लेखनाचा एक प्रकार अहे. गद्यलेखनाची भाषा वेगळी ऄसते.
गद्यलेखनात शब्दांचा व्यापक पट ऄसतो. गद्यभाषा ही सरळ ऄथव व्यक्त करणारी ऄसते.
भवस्तृत भववेचन ऄसते. ऄनेक पररच्छेद ऄसतात. प्रत्येक मुद्याचे भवश्लेषण केले जाते.
वाकयरचनेत कताव, कमव अभण भियापदांचा व्याकरभणक िम पाळलेला ऄसतो. त्यामुळे
वाकयाला ठराभवक ऄसाच ऄथव प्राप्त झालेला ऄसतो. शब्दांचा थेट वापर केलेला ऄसतो.
संभदग्धता टाळली जाते. त्यामुळे ऄथवप्रकटीकरणात नेमकेपणा येउन सूचकता टाळली
जाते.
वैचाररक गद्य हा गद्याचाच प्रांत ऄसतो. गद्य ही बोलण्याची वा भलभहण्याची शैली ऄसते.
सहज संवाद करणे, भाषण करणे वा ऄहवाल तयार करणे यासाठी गद्यशैलीच ईपयोगी
पडते. गद्यलेखनासाठी मात्रांचे बंधन नसते. संरचनेच्या दृष्टीनेही बंधन नसते. भवचार अभण
माभहती सहजतेने पोहचली की गद्याचा ईिेश पूणव होतो.
ऄभभव्यक्ती स्वातंत्र्यासाठी गद्याचा ईपयोग होतो. लेखकाच्या लेखनाचा हेतू भवनाऄडथळा
साध्य करण्यासाठी गद्य ईपयोगी पडते. पत्रकार, बातमी लेखक गद्याच्या अधारेच बातमी
पोहचवू शकतात. पारदशवकता हा गद्याचा भवशेष गुण ऄसतो. त्यामुळे वैचाररक गद्यात
गद्यलेखनाचे अभण गद्यभाषेचे सवव गुण एकवटलेले ऄसतात, ऄसे म्हणता येते.
१अ.३.२ द्दवचार हाच वैचाररक गद्याचा गाभा:
वैचाररक गद्य हे केवळ गद्यमय ऄसून चालत नाही. कथा, कादंबरी, नाटक अभण पत्राची
भाषासुद्धा गद्यमय ऄसते, म्हणून ते लेखन वैचाररक होत नाही. भवचार हा वैचाररक गद्याचा
गाभा ऄसतो भकंवा ते एक प्राणतत्त्व ऄसते. त्यामुळे भवचारप्रभतपादन हा वैचाररक गद्याचा
मुख्य हेतू ऄसतो. भवषय कोणता ऄसावा यावर बंधन नसते मात्र त्यात भवचार अहे की
नाही, याकडे लक्ष भदले जाते. भवचार म्हणजे काय? याचाही भवचार होणे गरजेचे अहे.
भवचार ही एक प्रभिया ऄसते; ती मानवी मनात सतत चाललेली ऄसते. भवचार ही एक चचाव
ऄसते; ती सारासार पाहून केली जाते. भवचार हा एक तकव ऄसतो; तो वास्तवाच्या अधारे
मांडला जात ऄसतो. भवचार ही एक कल्पना ऄसते भजला वैज्ञाभनकतेचा अधार ऄसतो. ते
एक भचंतन ऄसते; ज्याच्या मुळाशी पद्धतशीरपणा ऄसतो. 'भवचार ' या शब्दास आंग्रजीमध्ये
'Thought' ऄसे म्हणतात. 'Thought means the act of process of thinking.'
‘Think’ म्हणजे भवचार करणे. भथंकर म्हणजे भवचार करणारा. त्यामुळे ज्या गद्यलेखनात
भवभशष्ट भवचार हा केंद्रस्थानी ऄसतो त्यास वैचाररक गद्य ऄसे म्हणता येते.
भनबंध हा वैचाररक गद्यातील एक लेखनप्रकार अहे. त्याची व्याख्या करताना ऄनेक
ऄभ्यासकांनी भवचार हा भनबंधाचा कणा अहे, ऄसे मत व्यक्त केले अहे. म. मा. ऄळतेकर
यांनीही हीच भूभमका घेतली अहे. ते म्हणतात, "एखादा भवचार भकंवा एखादा मुिा
सुसंगतपणे ज्यात मांडलेला ऄसतो त्याला भनबंध म्हणावयास हरकत नाही.” (ऄळतेकर :
१९६३ , पृ.५) त्यामुळे वैचाररक गद्यात भवचाराला ऄनन्यसाधारण महत्त्व भमळते, हे लक्षात
घेतले पाभहजे. munotes.in

Page 7

वैचाररक गद्य
7 वैचाररक गद्यातील भवचार हा व्यक्ती अभण समाज यांच्या संदभावने केलेला ऄसतो. व्यक्ती ही
समाजव्यवस्थेमधील भवभवध संस्था अभण संस्कृतीच्या भवभवध प्रथा-परंपरांनी बांधलेली
ऄसते. ईदा. धमवसंस्था, कुटुंबसंस्था, भववाहसंस्था, न्यायसंस्था, भशक्षण , आभतहास , भवज्ञान ,
राज्यव्यवस्था , साभहत्य , कला, िीडा, भनसगव अभण जीवसृष्टी आ. या सवावचा व्यक्ती अभण
समाजावर पररणाम होत ऄसतो. वैचाररक लेखन हे ऄशा भवभवध ऄंगांचा भवचार करीत
ऄसते.
एकूणच वैचाररक गद्याचा भवचार हा प्राण ऄसतो. भवभशष्ट भवचाराचे प्रभतपादन केल्याभशवाय
काही एका भनष्कषावप्रत जाता येत नाही. भवचार हा भवचारवंतांच्या भचंतनाचा पररपाक
ऄसतो , त्याप्रमाणेच तो वाचकांच्या बुद्धीलाही अवाहन करीत ऄसतो. त्यामुळे 'साधार ,
सप्रमाण अभण ससंदभव भवचारप्रभतपादन करणारे लेखन म्हणजे वैचाररक गद्य होय.'
१अ.३.३ द्दवद्दिष्ट द्दवषयाची माांडणी:
वैचाररक गद्यात भवभशष्ट एक भवषय ऄसतो. भवषय कोणता ऄसावा यावर बंधन नसते. भवभशष्ट
भवषयाच्या ऄनुषंगाने वैचाररक गद्य अकारास येत ऄसते. भवषय म्हणजे आंभद्रये, मन अभण
ज्ञानाच्या अधारे माहीत होणारी कोणतीही बाब भकंवा गोष्ट. ईदा. साभहत्य, समाज , धमव,
भशक्षण , संस्कृती, आभतहास , भवज्ञान वगैरे. भवषय या शब्दास आंग्रजीमध्ये Theme ऄसे
म्हटले जाते. Theme means subject. भवषय हा बोलण्याचा ऄसतो वा भलभहण्याचा
ऄसतो. भवभशष्ट भवषयाभशवाय वैचाररक गद्य अकारास येउ शकत नाही.
भवषय म्हणजे प्रश्न भकंवा समस्या ऄसेही म्हणता येते. जीवन जगताना मानवी समूहापुढे
भनमावण झालेली प्रभतकूल पररभस्थती, भनमावण झालेले भवभवध ऄडथळे, कोसळलेली अपत्ती
अभण लादलेली बंधने यातून प्रश्न वा समस्या भनमावण होतात. प्रश्न वा समस्या ह्या
मानवभनभमवत ऄसतात, तशा भनसगवभनभमवतही ऄसतात. समस्या ह्या स्थाभनक, वैयभक्तक
ऄसतात तशा जागभतक पातळीवरीलही ऄसतात. वैचाररक गद्यात मानवापुढील भवभवध प्रश्न
अभण समस्यांची ईकल करण्याचा प्रयत्न केला जातो.
वैचाररक गद्यात भवभशष्ट भवषय वा समस्या ऄसल्याभशवाय भवचार मांडता येत नाही. लेखक
सभोवताल न्याहाळतो , त्यातून भवषयाचे स्वरूप लक्षात येते. त्यातील धग अभण काच
समजून अल्यानंतर त्यामागील कायवकारणभाव शोधला जातो. त्यासाठी लेखकाला त्या
त्या भवषयाचे ज्ञान ऄसले पाभहजे. ऄभ्यास, भनरीक्षण अभण व्यासंग यातून भवषयाचे ज्ञान
होते. भवषयातील भवभवध पैलू वाचकांपुढे स्पष्ट केले जातात. त्यातून भवषय भसद्ध होत जातो.
वैचाररक गद्याचा कोणताही लेखनप्रकार ऄसो, भवषय हा महत्त्वाचा ऄसतो. ऄग्रलेख, भनबंध,
शोधभनबंध, लेख, प्रकल्प वा पीएच.डी. , एम. भफल.चा प्रबंध ऄसा कोणताही लेखनप्रकार
ऄसो भवषय हा ऄसावाच लागतो. भवषय अभण भवचार या दोन संकल्पना एकमेकांत
सामावलेल्या ऄसतात. भजथे भवषय ऄसतो, भतथे भवचार ऄसतोच. भवषयाच्या ऄनुरोधानेच
भवचारप्रभिया सुरू होत ऄसते. त्यामुळे वैचाररक गद्य हे भवभशष्ट भवषयाच्या ऄनुषंगाने भनमावण
होत ऄसते, हे लक्षात घेतले पाभहजे.
munotes.in

Page 8

वैचाररक गद्य - १
8 १अ.३.४ वैचाररक गद्याला वास्तवाचा आधार:
वैचाररक गद्याचा ऄभतशय महत्त्वाचा पैलू म्हणजे वास्तवता. वास्तव म्हणजे काय? हेही
समजून घेतले पाभहजे. वास्तव म्हणजे खरे, सत्य, वस्तुभनष्ठ, न्यायपूणव, प्रत्यक्ष , भौभतक.
म्हणजेच मानवाच्या सभोवताली घडणाऱ्या वास्तव घटनांचा अधार वैचाररक साभहत्यात
घेतला जातो. कोणत्या ना कोणत्या कालावकाशात त्या घटना घडून गेल्या ऄसल्या
पाभहजे. केवळ कल्पनेने एखादी घटना घडवून भतचा संदभव वैचाररक गद्यात देता येत नाही.
ईदा. ऄसे ऄसेल, तसे नसेल, ऄसे वाटले, ऄसू शकेल ऄशा शकयतेचे स्वरूप टाळावे
लागते.
वास्तव हे आंभद्रयानुभव साक्षी ऄसते. कल्पनेचा वा कभल्पततेचा अधार न घेता वास्तवाचा
अधार घेतला तर प्रश्न वा समस्येची ईकल करणे शकय होते. जे ऄभस्तत्वातच नाही,
त्याभवषयी भवचारमंथन करणे म्हणजे हवेत वार करण्यासारखे ऄसते. ईदा. स्वगवसुख, नरक,
पुनजवन्म. ऄशा भकती तरी संकल्पना वास्तवातील नाहीत, त्या काल्पभनक अहेत. वैचाररक
गद्यात काल्पभनकतेला फाटा भदलेला ऄसतो.
वास्तव हे वास्तव अहे की अभासी वास्तव अहे याचाही भवचार झाला पाभहजे. वैचाररक
गद्यात अभासी वास्तवाला थारा नसतो. खोटे ऄसूनही खरे वाटावे ऄसे जे जे ऄसते, ते ते
अभासी वास्तव ऄसते. भचत्रपटातील माणसे खरी वाटतात, तंत्रज्ञानाच्या साह्याने ती
अपल्या पुढ्यात येतात, प्रत्यक्षात मात्र ती भजवंत नसतात. अभासी म्हणजे सादृश्य,
भ्रमस्वरूपी. प्रत्यक्ष व्यक्ती अभण भतचे अरशातले प्रभतभबंब, यांपैकी प्रभतभबंब हे अभासी
ऄसते. वैचाररक गद्य हे वास्तवाच्या अधारे अभवष्कृत होत ऄसते, अभासी वास्तवाचा
भवचार केला जात नाही.
एकूणच वैचाररक गद्यात वास्तवाला प्रमाण मानले जाते. त्यामुळे व्यभक्तभनष्ठतेऐवजी
वस्तुभनष्ठतेला प्राधान्य भदले जाते. लेखक अभण त्याचे व्यभक्तमत्त्व यापेक्षा वास्तवाचा प्रभाव
लेखनावर पडतो. आंग्रजी भाषेत त्यास ऑबजेभकटव भकंवा फॅकच्युऄल ऄसे म्हणतात. प्रश्न वा
समस्येकडे वस्तुभनष्ठ दृष्टीने पाभहले जाते. वस्तुभस्थती मांडायची ऄसेल तर कभल्पतता
ईपयोगी पडत नाही.
१अ.३.५ उिेि : माद्दहती, ज्ञान आद्दण प्रबोधन :
वैचाररक गद्याचे लेखन का केले जाते? त्यामागे कोणता ईिेश ऄसतो? हा प्रश्नही महत्त्वाचा
अहे. त्यामुळे वैचाररक गद्याचे प्रयोजन लक्षात येते. लभलत साभहत्य हे भावाभभव्यक्ती, रंजन
अभण अत्मशोध या गरजेतून भनमावण होते. ऄशी गरज वैचाररक गद्याला नसते. वैचाररक
गद्य हे भवचारप्रधान ऄसते. भवभशष्ट भवषयाच्या ऄनुषंगाने ते वाचकांपुढे येत ऄसते. त्यामुळे
त्या त्या भवषयासंदभावतील माभहती लेखक देत ऄसतो. त्यातून ज्ञानरचनेची प्रभिया सुरू
होते. लेखक समजावून सांगत ऄसतो. वाचक समजून घेत ऄसतो.
वैचाररक गद्यात भवषय स्पष्ट होणे गरजेचे ऄसते. ऄसे नाही झाले की वाचकांच्या मनात
ऄनेक शंका भनमावण होतात. भवषयातील काही बाजू झाकल्या गेलेल्या ऄसतात. त्यामुळे
भवषय समजावून सांगणे गरजेचे ऄसते. भशक्षक ज्या भूभमकेतून भवद्याथ्याांपुढे येत ऄसतो,
तीच भूभमका वैचाररक गद्य पार पाडत ऄसते. एखादा भवषय घेउन त्यावर सांगोपांग चचाव munotes.in

Page 9

वैचाररक गद्य
9 केली जाते. त्यामुळेच 'वैचाररक गद्यास सहेतूक अभण मुिेसूद भवषयभनरूपण करणारे
साभहत्य ' म्हटले जाते.
ज्ञान अभण माभहती देणे हा वैचाररक गद्याचा हेतू ऄसतो. त्यातून समाजप्रबोधनाचे कायव
अपोअप साध्य होते. त्यामुळे समाजप्रबोधनाचे एक साधन म्हणून वैचाररक गद्य समोर
येते. अहे त्या भस्थतीत बदल झाला पाभहजे, व्यवस्थेला सम्यक वळण भमळाले पाभहजे,
समाजमनाला सुयोग्य भदशा भमळाली पाभहजे, वस्तुभस्थती समोर अली पाभहजे, ऄसे भकती
तरी हेतू ईराशी बाळगून वैचाररक गद्य अभवष्कृत होत ऄसते.
१अ.३.६ तककिुद्ध प्रद्दतपादन:
वैचाररक लेखनात तकवशुद्ध प्रभतपादन ऄसते. तकव म्हणजे ऄनुमान. शुद्ध याचा ऄथव भनददोषष
भकंवा स्वच्छ. तकवशुद्ध म्हणजे मांडलेले ऄनुमान, कल्पना , भवचार भकंवा भसद्धांत यात
शुद्धता ऄसणे. तकवशुद्धता येण्यासाठी कायवकारणभाव दृष्टीची गरज ऄसते. प्रभतपादन
म्हणजे भवभवध बाबींचे भनरसन करून भवभशष्ट भनष्कषव प्रभतभष्ठत करणे. त्यामुळे तकवशुद्ध
प्रभतपादन करणे हा वैचाररक गद्याचा फार मोठा भवशेष अहे.
वैचाररक साभहत्यात एखादा भवषय वा भवचार स्पष्ट करताना ताभकवक संगती लावणे अवश्यक
ऄसते. एका वाकयाचा अशय दुसऱ्या वाकयावर ऄवलंबून ऄसतो. पभहल्या मुद्यावर पुढचा
मुिा अधारलेला ऄसतो. कायवकारणाची ही शृंखला शेवटपयांत भटकवून ठेवलेली ऄसते.
ईदा. 'सुभशभक्षत बेकारी वाढत अहे.' हे भवधान भसद्ध करण्यासाठी ऄनेक कारणे द्यावी
लागतात. ती कारणे भवभवध पुराव्याभनशी स्पष्ट करावी लागतात. पुराव्यांना वास्तवाचा
अधार ऄसला पा भहजे. यातून तकवशुद्ध प्रभतपादन होते.
तकवशुद्ध प्रभतपादनात लॉभजक ऄसते. काही घभटतांचा अधार ऄसतो. घभटतांना सहा प्रश्न
भवचारून वस्तुभस्थती तपासली जाते. काय, कुठे, कधी, कोणी, का, कसे? ऄशा प्रश्नांची
ईत्तरे शोधली तर तकवशुद्ध प्रभतपादन करता येते. प्रश्न भवचारून सत्य हे सत्य अहे का? वा
ऄसत्य हे ऄसत्य अहे का? याचा शोध घेतला जातो. ग्रीक तत्त्ववेत्ता सॉिेभटस याने
'डायलेभकटक पद्धती' चा ऄवलंब करून सत्याचा शोध घेता येतो, याभवषयी चचाव केली.
एकूणच वैचाररक गद्यात प्रभतपाद्य भवषयाचे प्रत्येक ऄंग तपासले जाते. एका ठाम
भनष्कषावकडे वाचकांना घेउन जाण्यासाठी तकवशुद्ध प्रभतपादन अवश्यक ऄसते.
ताभकवकतेमुळेच वैचाररक गद्य हे गंभीर स्वरूप धारण करते. त्यामुळेच वैचाररक गद्य हे
शास्त्रीय लेखन नसूनही शास्त्रीय वाटू शकते.
१अ.३.७ ससांदभकता हा वैचाररक गद्याचा द्दविेष:
वैचाररक गद्याचे लेखन हे ससंदभव होत ऄसते. त्यासाठी अवश्यक ते संदभव द्यावे लागतात.
एखादा भवषय वा एखादी समस्या समजावून सांगण्यासाठी एखादा पुरावा, साक्ष, ईदाहरण
भकंवा घटना द्यावी लागते. ऄसे नाही केले तर प्रभतपाद्य भवषय पुरेसा स्पष्ट होत नाही.
संदभावचे स्वरूप दोन प्रकारचे ऄसते. भवभशष्ट संदभावत व्यक्त होणे, याचा ऄथव स्थल-काल-
पररभस्थती यांचे भान ठेवून भवषयाची मांडणी करणे. दुसरा संदभव हा पुरावा भकंवा साक्ष munotes.in

Page 10

वैचाररक गद्य - १
10 म्हणून येतो. अपले मत वा भनष्कषव मांडण्यासाठी कोणत्या ना कोणत्या पुराव्याची गरज
ऄसते; तो पुरावा म्हणजे संदभव.
एखादा भवष य स्पष्ट करताना फक्त भवधान करून चालत नाही. भवधान स्पष्ट करण्यासाठी
एखाद्या मताचा अधार द्यावा लागतो. आभतहासातील एखादी घटना ऄसेल, व्यक्ती ऄसेल,
वास्तू वा वस्तू ऄसेल, पत्र वा नोंद ऄसेल, दाखले-प्रमाणपत्र वा मानपत्र यांचा संदभव म्हणून
वापर केला जातो. आभतहास लेखकाचे मतही संदभव म्हणून घेतले जाते. भौभतकशास्त्र,
रसायनशास्त्र , जीवशास्त्र ऄशा ऄनेक शास्त्रांतील भसद्धांताचा संदभव म्हणून ईपयोग केला
जातो. ईदा. डाभववनचा ईत्िांतवाद, ऄल्बटव अइन्स्टाइनचा सापेक्षतावाद. संदभावभशवाय
लेखन झाले त्यावर भवश्वासाहव मानता येत नाही.
जोतीराव फुले यांनी 'शेतकऱ्याचा ऄसूड' या पुस्तकात ‘मनुस्मृती’मधील काही दाखले
देउन भवचार स्पष्ट केला अहे. पुराणातील भवभवध ऄवतार ही कल्पना लौभकक स्वरूपात
स्पष्ट करताना भवज्ञानाचा अधार भदला अहे. एखाद्या मताचे खंडन करण्यासाठी वा मताची
बाजू घेण्यासाठीसुद्धा संदभाांची गरज भासते. त्यामुळे वैचाररक गद्य हे ससंदभव ऄसते, हे
लक्षात घ्यावे लागते.
१अ.३.८ द्दनष्कषाकप्रत जाणारा लेखनप्रकार:
वैचाररक गद्याचा अरंभ हा भवभशष्ट भवषय, प्रश्न वा समस्येतून झालेला ऄसतो. मधल्या
भागात भवषय भसद्ध करण्यासाठी भवभवध संदभव अभण दाखले देउन भवश्लेषण केले जाते.
शेवट मात्र भनष्कषवरूपात होत होतो. त्यामुळे त्या त्या भवषयासंदभावत वाचकांचे पूणव समाधान
होते. भववेचनातून लेखक भनवडलेल्या समस्येवर काही ईत्तरे, ईपाय वा मागव सांगतो.
त्यालाच भनष्कषव ऄसे म्हटले जाते.
भनष्कषव हा वैचाररक गद्याचा ऄंभतम भाग ऄसतो. साररूपाने लेखक त्याने घेतलेला शोध वा
भचभकत्सा मांडत ऄसतो. त्यानंतर भवश्लेषण करण्याची गरज भासत नाही. त्यामुळे भनष्कषव
हा वैचाररक गद्याची पूणवत्वाची भनशाणी अहे, ऄसे म्हणता येते. वाचकांच्या मनात काही
शंका बाकी ऄसतील तर ते लेखन ऄपूणव वा अणखी कच्च्या स्वरूपात राभहले अहे, ऄसे
मानावे लागते. ती त्या लेखकाची मयावदा वा दोष मानावा लागतो.
एकूणच वैचाररक गद्याचा शेवट हा भवभशष्ट भनष्कषव भकंवा ईत्तर स्वरूपात होणे ऄपेभक्षत
ऄसते. वाचकांना भवषय, प्रश्न वा समस्येतून बाहेर काढणे अवश्यक ऄसते. ऄधववट माभहती
भदली तर ते कायव साध्य होउ शकत नाही. त्यामुळे रचनेत भनःसंभदग्धता येते. िमशः भवषय
मांडत ऄसताना एखादा भवचार ऄधववट सोडून भदला तर अशयदृष्ट्या भवस्कळीतपणा येतो.
गृहीत भनष्कषावप्रत जाणे ऄवघड होते.
१अ.३.९ बुद्दद्धप्रामाण्यवादाला महत्त्वाचे स्थान:
वैचाररक गद्यात ऄनेक तत्त्वांचा भनदेश होतो. ईदा. व्यभक्तवाद, भववेकवाद, आहवाद ,
भवज्ञानभनष्ठा अभण बुभद्धवाद. या तत्त्वांचे साररूप म्हणजे बुभद्धप्रामाण्यवाद. वैचाररक गद्यात
बुभद्धप्रामाण्यवाद ऄसतो. ग्रंथप्रामाण्याचे दुसरे टोक म्हणजे बुभद्धप्रामाण्य. एखाद्या
पुराणग्रंथात वा कोणत्याही ग्रंथात भदलेले वचन, भवचार , भनयम, मत, घटना , दाखला , munotes.in

Page 11

वैचाररक गद्य
11 ईदाहरण हे खरे अहे वा प्रमाण अहे ऄसे मानून भवचार-व्यवहार करणे म्हणजे ग्रंथप्रामाण्य.
याभवरुद्ध बुभद्धप्रामाण्य ऄसते.
बुभद्धप्रामाण्यवाद हा बुद्धीला प्रमाण मानतो. बुद्धीला याचा ऄथव केवळ स्वतःच्या बुद्धीला
नव्हे. बुद्धीलाही मयावदा ऄसू शकतात. बुभद्धवाद ही एक प्रभिया ऄसते. आंभद्रयानुभव,
भनरीक्षण , ऄनुमान, प्रयोग, तपासणी , प्रश्नभचभकत्सा , पुन्हा ऄनुभव अभण सारासार भवचार
यातून बुभद्धवाद ही प्रभिया घडत जाते. जोडीला भववेकवाद ऄसतो. बुद्धी ही भवनाशकारी वा
संहारी ऄसू शकते. भववेक हा चराचरभहतपर भवचार-वतवन करण्यास भाग पाडतो. सोबत
भवज्ञानभनष्ठ अभण आहवाद ऄसतो. या सवाांचा पररपाक म्हणजे बुभद्धप्रामाण्यवाद.
एकूणच वैचाररक गद्यात जी चचाव करावयाची ऄसते ती भनसगावसह मानवाच्या सुख-
दुःखाची. जे कधी पाभहले नाही, ऄनुभवले नाही ऄशा पारलौभकक , ऄभौभतक जगाभवषयीचे
भचंतन वैचाररक गद्यात केले जात नाही. स्वातंत्र्य, समता , बंधुता, न्याय, नीती, करुणा ,
सम्यक पररवतवन अभण सभहष्णुता ऄशा मानवी मूल्यांचा पुरस्कार बुभद्धप्रामाण्यवादात केला
जातो. त्यामुळे वैचाररक गद्यलेखनात बुभद्धप्रामाण्यवादाला महत्त्वाचे स्थान भदले जाते, हे
लक्षात घेतले पाभहजे.
१अ.४ वैचाररक गद्याचे वेगळेपण:
वैचाररक गद्य हे आतर साभहत्यप्रकारांपासून वेगळे ऄसते. हे वेगळेपण अशय अभण
ऄभभव्यक्तीच्या ऄंगाने शोधता येते. लभलत साभहत्यापासूनचे त्याचे वेगळेपण समजून घेतले
तर वैचाररक गद्याची मूळ प्रकृती लक्षात येते. वस्तुतः यापूवी वरील मुद्यांच्या माध्यमातून
वैचाररक गद्याच्या स्वरूपाचे केलेले भवश्लेषण हे त्याचे लभलत साभहत्यापासूनचे वेगळेपण
भसद्ध करण्यासाठी पुरेसे अहे. ऄसे ऄसले तरी स्वतंत्रपणे वैचाररक गद्याच्या वेगळेपणाची
नोंद घेता येइल. यातून लभलत साभहत्य अभण वैचाररक गद्य यांची तुलना होउ शकते.
१अ.४.१ आियाच्या अांगाने वेगळेपण:
वैचाररक गद्य अभण लभलत साभहत्य यात अलेला अशय हा एकसारखा वाटू शकतो. मात्र
त्यात काही एक फरक ऄसल्याचे लक्षात येते. कथा, कभवता , कादंबरी अभण नाटक हे
लभलत साभहत्याचे प्रमुख प्रकार मानले तर त्यातला अशय अभण एखाद्या वैचाररक
गद्यातला अशय यात कमालीचा फरक ऄसल्याचे लक्षात येते.
प्रत्येक साभहत्यकृतीला अशय अभण ऄभभव्यक्ती, ऄशी दोन ऄंगे ऄसतात. अशय हे
साभहत्यकृतीचे ऄंतरंग तर ऄभभव्यक्ती हे बभहरंग ऄसते. साभहत्यकृतीमधील मध्यवती
संकल्पना, भवचारसूत्र, भवचारप्रणाली भकंवा अशयद्रव्य म्हणजे अशय. तो अशय
वाचकांपयांत कशा पद्धतीने, कोणत्या रूपात अभण कोणत्या माध्यमातून पोहचवायचा,
त्यास ऄभभव्यक्ती भकंवा अभवष्कार ऄसे म्हणतात. लेखक, साभहत्यप्रकार , पररभस्थती भकंवा
काळ यानुसार अशयाभभव्यक्तीत बदल होत ऄसतो. हा बदल साभहत्यकृतीलाही बदलवून
टाकत ऄसतो.
लभलत साभहत्यातील अशय हा अत्मभनष्ठ ऄसतो. त्यात लेखकाचा अभत्मक ऄनुभव
ऄसतो. तो लेखकाच्या जीवनजाभणवांशी भनगभडत ऄसतो. लेखकाचे व्यभक्तमत्त्व लभलत munotes.in

Page 12

वैचाररक गद्य - १
12 साभहत्यात भदसते. अत्मानुभूतीच्या अधारे लभलत साभहत्य अकारास येत ऄसते. वैचाररक
गद्यातील अशय मात्र वस्तुभनष्ठ ऄसतो. सभोवतालच्या घडामोभडंकडे लेखक हा
ऄभ्यासक , भनरीक्षक अभण संशोधकाच्या दृभष्टकोनातून त्रयस्थपणे पहात ऄसतो. वैचाररक
गद्यात लेखक भदसत नाही, त्याने मांडलेला अशय लक्षात येतो. साभहत्य वास्तवाच्या
अधारे अकारास येत ऄसते.
लभलत साभहत्याचा लेखक अलेल्या ऄनुभवाचे अंतररकीकरण करीत ऄसतो. रंगनाथ
पठारे यांच्या 'नामुष्कीचे स्वगत' या कादंबरीतील जागभतकीकरणाचा ऄनुभव हा
अंतररकीकरण होउन अला अहे. वैचाररक गद्याचा लेखक हा ऄनुभवाचे सामान्यीकरण
(जनरलायझेशन) करतो. त्यामुळे ऄनुभूतीला साववजभनकतेची पातळी भमळते. ईदा.
जोतीराव फुले यांच्या लेखनात शेतकऱ्यांभवषयी अलेला ऄनुभव हा सामान्यीकरण होउन
साववभत्रक स्वरूपात वाचकांपुढे अला अहे.
लभलत साभहत्यील जग हे कभल्पत जग ऄसते. व्यभक्तरेखा, घटना -प्रसंग, स्थळ-भठकाण
अभण वातावरण यांना लेखक स्वतःचे रंग देत ऄसतो. त्यामुळे लभलत साभहत्यातील
अशयाला भावात्म , कथनात्म अभण नाट्यात्म स्वरूप प्राप्त होते. वैचाररक गद्यातील जग
मात्र वास्तवातील ऄसते. लेखक सभोवतालच्या घडामोडींना स्वतःचे रंग देउ शकत नाही.
त्यामुळे वैचाररक गद्यातील अशय हा भवचारप्रभतपादन, भवषयभवश्लेषण रूपाने वाचकांपुढे
येतो.
लभलत साभहत्यातील कथा , कादंबरी अभण नाटकात भवभवध अशयसूत्रे ऄसतात. कभवतेत
भावसूत्रे ऄसतात. अशयाचे ऄनेक पदर समोर येतात. त्यामुळे अशयसूत्र अभण
भावसूत्राच्या ऄनुषंगाने लभलत साभहत्य अकारास येत ऄसते. वैचाररक गद्यातील लेखनाचा
अशय मात्र बहूपदरी नसतो. भवभश ष्ट एक भवषय , प्रश्न वा समस्या स्पष्ट करण्यातून ते
अकारास येत ऄसते. वैचाररक गद्यात अशयाचे भवभशष्ट एक केंद्र ऄसते. ईदा. ‘सामाभजक
सुधारणा’ हे गोपाळ गणेश अगरकर यांच्या लेखनाचे केंद्र होते.
लभलत साभहत्यातील अशय हा ऄनेक वेळा सूचकतेने येतो. ही सूचकता पद्यरचनेत
ऄभधकाभधक येते. शब्दालंकारामुळे रचनेत सौंदयव भनमावण होते तर ऄथावलंकारामुळे अशय
सूचक बनतो. ईदा. 'अभाळागत '-(ईपमा) , 'देह देवाचे मंभदर'- (रूपक) , 'एक तीळ
सातजणांनी खाल्ला'-(ऄभतशयोक्ती). ही ईदाहरणे सूचक अशय व्यक्त करणारी अहेत.
वैचाररक गद्यातील अशय मात्र सूचकता टाळून स्पष्ट रूपात येतो. ऄलंकारांचा ईपयोग
तारतम्याने केला जातो. त्यामुळे कभमत कमी सूचकता येते. ईदा. 'घातक वचनावर हरताळ
लावा. ’ (देशमुख : १९६७ , पृ.२७४) या वाकयाचा अशय हा स्पष्ट अहे, सूचक नाही.
यावरून वैचाररक गद्याचे लभलत साभहत्यापासूनचे वेगळेपण सहज लक्षात येते.
वैचाररक गद्यात लौभकक अभण ऐभहक पातळीवरील अशय व्यक्त होत ऄसतो. मानवाच्या
भूत, वतवमान अभण भभवष्यकालीन प्रश्नांचा वेद घेतला जातो. ईदा. भशक्षण, अरोग्य ,
सुभवधा, भ्रष्टाचार , नैसभगवक अपत्ती, नोकरी , संरक्षण, प्रदूषण, शेती, ईद्योग , भवज्ञान , वतवन,
स्वातंत्र्य वगैरे. लभलत साभहत्यात लौभककासह अध्याभत्मक, ऄभौभतक अभण श्रद्धेच्या
पातळीवरीलसुद्धा अशय व्यक्त होत ऄसतो. ईदा. सारी इश्वराची लेकरे, नैभतकता, कल्याण
वगैरे. munotes.in

Page 13

वैचाररक गद्य
13 एकूणच वैचाररक गद्यातील अशय हा प्रबोधनात्म ऄंगाने व्यक्त होत ऄसतो. ज्यातून भवभवध
स्वरूपाची अभण भवभवध क्षेत्रातील माभहती भदली जाते. ज्ञानरचनावादाला पोषक ऄसा
अशय मांडण्याकडे ऄभधकाभधक कल ऄसतो. प्रश्नांची ईकल होइल, हे प्रयोजन त्यात
ऄसते. संभदग्धता अभण सूचकता टाळली जाते. मानवाच्या ऐभहक प्रश्नांना प्राधान्य भदले
जाते. देव, धाभमवक कमवकांड, प्रथा, परंपरा यांकडे वैज्ञाभनक दृष्टीने पाभहले जाते. सारासार
भवचार केला जातो. अत्मभनष्ठेपेक्षा वस्तुभनष्ठतेचा पुरस्कार केला जातो. बुभद्धप्रामाण्यवाद
स्वीकारून लेखन केले जाते. वाचक गोंधळात पडणार नाहीत याची काळजी घेतली जाते.
१अ.४.२ अद्दभव्यक्तीच्या अांगाने वेगळेपण:
वैचाररक गद्याचे लभलत साभहत्यापासूनचे वेगळेपण हे ऄभभव्यक्तीच्या ऄंगानेही तपासता येते.
साभहत्यातील भवभवध भाग अभण भाववणवन करण्यासाठी अभण सांगण्यासाठी वापरली
जाणारी संकल्पना म्हणजे ऄभभव्यक्ती. भचत्रकलेत रंग अभण रेषांच्या माध्यमातून ऄभभव्यक्ती
होते. भशल्पकलेत दगड वा धातूच्या माध्यमातून ऄभभव्यक्ती होते. संगीतात स्वर अभण
तालाच्या माध्यमातून ऄभभव्यक्ती होते. त्याप्रमाणे साभहत्यात भाभषक रचनेच्या माध्यमातून
ऄभभव्यक्ती होत ऄसते. साभहत्यात बाह्यवास्तवाची ऄभभव्यक्ती ऄसते तशी अंतररक
भावकल्लोळाची , कल्पनांची अभण ऄशारीर जाभणवांचीही ऄभभव्यक्ती ऄसते. वैचाररक
गद्याची ऄभभव्यक्ती अभण लभलत साभहत्याची ऄभभव्यक्ती यातील फरक लक्षात घेता येतो.
लभलत साभहत्याची भाषा अभण वैचाररक गद्याची भाषा यात फरक अढळतो. लभलत
साभहत्यात भाषा हे माध्यम ठरते तर वैचाररक गद्यात ते साधन ठरते. साभहत्यप्रकारागभणक
भाषा ही बदल त जाते. 'भाषेला कुठल्यातरी साभहत्यप्रकाराचा एक बाह्य संदभव
सकृतदशवनीच प्राप्त होतो.' (नेमाडे : १९९८ , पृ.१३) पद्यरचनेत भियापदे वगळली जातात.
गद्यात पूणावथावची वाकये येतात. कथा-कादंबरीत कथनपर अभण वणवनपर भाषा तर नाटकात
संवादमय भाषा येते. वैचाररक गद्यात मात्र भाषा ही भवश्लेषण स्वरूपात येते.
वैचाररक गद्याची भाषा भवश्लेषण स्वरूपात येते याचा ऄथव व्याकरभणक भनयम पाळून येते.
वैचाररक गद्यात प्रत्येक वाकय हे पूणव ऄथव व्यक्त करणारे ऄसते. वैचाररक गद्याला
ऄनेकाथवता वज्यव ऄसते. त्यामुळे ऄशीच भाषा वापरली जाते, भजच्यातून संकभल्पत भवचार
वा प्रभतपाद्य भवषय भवनाऄडथळा स्पष्ट होइल. ईदा. 'मला मातृभूमी नाही.' भकंवा 'माझ्या
देशातील लोक मला अपले मानत नाहीत.' या दोन्ही वाकयांचा ऄथव एकच अहे. ऄसे
ऄसले तरी पभहले वाकय ऄनेकाथवसूचक अहे तर दुसरे वाकय एकच ऄथव ईघड करते.
यावरून वैचाररक गद्याची भाषा एकपदरी संदेशवहन करते तर लभलत साभहत्याची भाषा ही
ऄनेकपदरी संदेशवहन करते, ऄसे म्हणता येते.
भनयमोल्लंघन हा शैलीचा एक भवशेष ऄसतो. लभलत साभहत्यात सातत्याने भनयमोल्लंघन
होत ऄसते. रूढ वा प्रमाण शब्द, शब्दसमूह वा वाकयरचना मोडून त्याऐवजी नवीन रूपांचा
वापर केला जातो. त्यामुळे प्रभावक्षमता वाढत जाते. ईदा. 'प्रौढ' या रूपाऐवजी दणकट ,
भारदस्त , बलवान , ऄशी रूपे योजली जातात. वैचाररक गद्यात मात्र हे भनयमोल्लंघन चालत
नाही, भकंबहाना फार मंद गतीने चालते. जोपयांत लभलत साभहत्यातील भाभषक रूपे
जनमानसात रू ळत नाहीत , भस्थर होत नाहीत , तोपयांत ती वैचाररक गद्यात वापरली जात munotes.in

Page 14

वैचाररक गद्य - १
14 नाहीत. ऄभभव्यक्तीच्या प्रभावक्षमतेपेक्षा भनयोभजत ऄथव व्यक्त प्राधान्य देण्याकडे लेखकाचा
कल ऄसतो.
लभलत साभहत्याची भाषा ही साभहत्यभाषा ऄसते. ती ऄनेकाथवता व्यक्त करीत ऄसते.
वैचाररक गद्याची भाषा ही शास्त्रभाषा नसली तरी ती शास्त्रभाषेच्या जवळ जाणारी ऄसते.
शास्त्रागभणक पाररभाभषक शब्द हे बदलत जातात. वैचाररक गद्यातील शब्दही त्या त्या
क्षेत्रानुसार बदलत जातात. ईदा. वृत्तपत्रीय बातम्या, शासकीय ऄहवाल , राजकारण , भशक्षण
ऄशा भवभवध क्षेत्रातील शब्द हे वेगळे अभण रूढ झालेले ऄसतात. त्यामुळे वैचाररक गद्याची
भाषा ही सुस्पष्ट ऄथव व्यक्त करणारी ऄसते. एका शब्दाला पूववभनभित ऄसा एकच ऄथव
भमळालेला ऄसतो. ऄसे ऄसले तरी वैचाररक गद्याची भाषा लेखकागभणक बदलू शकते.
लोकमान्य भटळकांनी अभण डॉ. बाबासाहेब अंबेडकरांनी ऄग्रलेख भलभहले अहेत मात्र
दोघांच्या भाषेत कमालीचा फरक जाणवतो. त्यामुळे साभहत्यभाषा अभण शास्त्रभाषा या
दोन्हींचे गुणभवशेष वैचाररक गद्याच्या भाषेत अढळतात.
वैचाररक गद्याची ऄभभव्यक्ती ही सुसंघभटत रूपात होत ऄसते. त्यात भवस्कभळतपणा नसतो.
वैचाररक गद्यातील भनबंधाचा घाट स्पष्ट करताना रा. ग. जाधव यांचे प्रभतपादन लक्षात घ्यावे
लागते. ते म्हणतात, "केवळ भवषयाच्या ऄंगोपांगाची संयुभक्तक ईकल करून हा घाट प्राप्त
होइलच ऄसे नाही, तर त्याला ओघवते प्रभतपादन, त्यातील सुबोधता, सुस्पष्टता, माभमवक
दृष्टांतादी ऄलंकार, चपखल युभक्तवाद, नमव भवनोदस्थळे, वेधक भाषाशैली, भवचारांचे
नावीन्य व एकूण ऄभभव्यक्तीचे स्वारस्य आत्यादींनी डौल प्राप्त होतो." (जाधव : १९७९ ,
पृ.६३८) यावरून वैचाररक गद्याची ऄभभव्यक्ती ही लभलत साभहत्यापेक्षा वेगळी ऄसते, हे
लक्षात येते.
१आ. स्वातांत्र्यपूवक काळातील वैचाररक गद्यामागील प्रेरणा स्वातंत्र्यपूवव काळातील वैचाररक गद्यामागील प्रेरणा लक्षात घेत ऄसताना, प्रेरणा म्हणजे
काय? याचा शोध घेतला पाभहजे. 'प्रेरणा' या शब्दाला आंग्रजीत 'Motivation' ऄसे
म्हणतात. मोभटव्हेशन म्हणजे प्रेररत होणे. प्रेरणा या शब्दात 'स्फूती' देणे वा घेणे, ऄसाही
ऄथव ऄभभप्रेत अहे. चालना देण्यासाठी प्रेरणेची गरज ऄसते. 'एखादा संकल्प, एखादे ध्येय
भकंवा ईभिष्ट समोर ठेवून ते पूणव करण्यासाठी साधन म्हणून प्रेरणा ईपयोगी पडते.
अंतररक प्रेरणा अभण बाह्य प्रेरणा, ऄशा दोन प्रकारच्या प्रेरणा ऄसतात. अंतररक अभण
बाह्य. यातील बाह्य प्रेरणा ही पररभस्थती, घटना , कृती अभण व्यक्ती यांच्यापासून भमळत
ऄसते. स्वातंत्र्यपूवव काळातील वैचाररक गद्यामागील प्रेरणा ही बाह्य स्वरूपाची अहे याची
प्रचीती येते. १८१८ ते १९४७ हा शंभर-सव्वासे वषाांचा मोठा काळ हा पारतंत्र्याचा काळ
होता. या काळा तील वैचाररक गद्यामागील राजकीय, सामाभजक अभण प्रबोधन चळवळींच्या
प्रेरणा कशा प्रकारच्या होत्या हे ऄभ्यासता येइल.
१आ.१ राजकीय प्रेरणा:
राज्यकारभारभवषयक घडामोडींतून भमळालेल्या प्रेरणेस राजकीय प्रेरणा म्हटले जाते.
आंग्रजांनी १६६१ मध्ये मुंबइ बेटाचा ताबा घेतला होता. 'इस्ट आंभडया कंपनी'चा कारभार munotes.in

Page 15

वैचाररक गद्य
15 सुरू केला. १८१८ मध्ये पेशवाइ संपली, १८२३ पासून सबंध भारतावर भिभटश सत्ता
राज्य करू लागली. परकीय सत्तेच्या छायेत भारतीयांचे जीवन सुरू झाले. आंग्रजांनी भकती
तरी सुधारणा केल्या. राजकीय स्वातंत्र्य मात्र भदले नाही. भिभटश राजवटीत होणारी कोंडी
ऄनेक भशभक्षत तरुण ऄनुभवत होते. त्याभवरुद्ध भनमावण झालेल्या चळवळीत कायव करीत
होते. त्यांनी स्वदेश, भिभटश राजवट , राज्यपद्धती , पारतंत्र्य, आंग्रजांची नीती यांचा ऄनुभव
घेतला. त्यावर लेखन केले. त्यामधून वैचाररक गद्यामागील राजकीय प्रेरणा समजून घेता
येते.
स्वातंत्र्यपूवव काळात स्वदेशप्रीतीच्या प्रेरणेने खूप लेखन झाले अहे. भिभटश सत्तेने भारतात
ऄनेक सुभवधा अणल्या ऄसल्या तरी अपल्या देशावरचे भारतीयांचे प्रेम कमी झाले नाही.
स्वधमव, स्वभाषा अभण स्वदेश याभवषयी ऄभभमान बाळगले जात होते. हरर केशवजी पठारे
यांना आंग्रज ऄभधकाऱ्यांचा सहवास भमळाला. आंग्रजी भाषा, साभहत्य , संस्कृती, भिस्ती धमव
यांचा पररचय होउनही ते आंग्रजी संस्कृतीच्या प्रभावाखाली अले नाही. अपल्या देशावरचे
प्रेम व्यक्त करण्यासाठी त्यांनी 'स्वदेश प्रीती' हा भनबंध भलभहला. देशात ऐश्वयव येण्यासाठी
कोणकोणत्या गोष्टी हव्यात , हे स्पष्ट करण्यासाठी त्यांनी १८५१ मध्ये 'देशव्यवहारव्यवस्था'
हे पुस्तक भलभहले.
भवष्णुशास्त्री भचपळूणकर यांच्या लेखनात स्वदेशप्रीतीबाबतचे भववेचन भदसते. ऄनेकवेळा
भिभटशांच्या सामाभजक सुधारणांभवषयी एतदेशीय भवचारवंतानी केलेले गौरवीकरण याभवषयी
त्यांना वैषम्य वाटते. भास्कर बळवंत भोपटकर यांनी सुरू केलेले 'भाला' हे पत्र
'मायदेशाच्या भहतासाठी भाला काम करणार' या भूभमकेतून वावरत होते. त्यातील सवव
लेखन हे राजकीय स्वरूपाचे होते. 'भभणार की भभडणार ?', 'बाप राष्रवीर तर लेक धमववीर'
ऄशा शीषवकांचे त्यांचे लेख स्वदेशप्रीतीच्या प्रेरणेने भलभहले गेले अहेत.
आंग्रजी राज्यपद्धतीवर टीका करण्याच्या दृष्टीने त्या काळी ऄनेक भवचारवंत भलहीत होते.
वैचाररक गद्यलेखनात भाउ महाजन यांनी स्वदेश अभण स्वभाषेचा ऄभभमान बाळगला.
राजकीय गुलामभगरी लादून स्वदेशाला लुटणाऱ्या आंग्रजांच्या राज्यपद्धतीवर त्यांनी टीका
केली. 'भहंदुस्थानातून द्रव्य जाते ते बंद झाल्याभशवाय देशाची बरी गत नाही… नेभटव
लोकांस आंग्रज लोक तर केवळ तृणपाय मानतात.' (महाजन : १९८४ , पृ.७७) भाउ
महाजन यांनी आंग्रजांची राज्यपद्धती ही अपल्या देशासाठी भकती चुकीची अहे, याकडे लक्ष
वेधतात. अपल्या लोकांना कमी लेखने ते सहन करीत नाहीत. बाळशास्त्री जांभेकर यांनी
'आंग्लंड देशातील राज्यरीतीत बदल करण्यासंबंधी यत्न' या लेखात सववसामान्य माणसाकडे
सत्ता ऄसली पाभहजे, ही दृष्टी बाळगली. या पाश्ववभूमीवर लोकभहतवादी गोपाळ हरर देशमुख,
न्या. महादेव गोभवंद रानडे यांनी मात्र आंग्रजी राजवटीचे स्वागत केले होते.
जोतीराव फुले यांनीही भिभटश राजवटीचे मूल्यमापन केले अहे. भिभटशांच्या व्यापारी
नीतीमुळे आथले कुटीर ईद्योग बंद पडले. शेतीवरचा शेतसारा वाढवला. त्यामुळे
शेतकऱ्यांच्या ऄधोगतीला आंग्रज सरकार कारणीभूत अहे, ऄसा भनष्कषव जोतीराव फुले
काढतात. भवष्णुशास्त्री भचपळूणकर यांनी तर भिभटश साम्राज्यवादाला कडाडून भवरोध केला.
भिभटशांच्या राजवटीमुळे भारतीयांना दुष्काळाला सामोरे जावे लागत अहे, ऄशी भूभमका
भश. म. परांजपे यांनी घेतली. munotes.in

Page 16

वैचाररक गद्य - १
16 स्वराज्य नीतीचा पुरस्कार करण्याच्या दृष्टीने लेखक भलहीत होते. भवष्णुबुवा ि्मचचारी यांनी
'सुखदायक राज्यप्रकरणी भनबंध' (१८६७) अभण 'वेदोक्त धमवप्रकाश' (१८५९) या
ग्रंथातील 'राजनीभत ' या प्रकरणात राज्यकारभाराच्या संदभावने अपले भवचार मांडले अहेत.
राज्यकारभार भनःपक्ष पाती ऄसला पाभहजे. राज्य हे घर तर प्रजा हे कुटुंब ऄसते. खाजगी
मालमत्ता संपून सामाभजक मालकी प्रस्थाभपत होणारे राज्य भनमावण झाले पाभहजे, ऄशी
भूभमका भवष्णुबुवा मांडत होते. या मांडणीत स्वराज्यनीतीचा केलेला पुरस्कार अढळतो.
भवष्णुशास्त्री भचपळूणकर यांनी भिभटश साम्राज्याला भवरोध केला होता. या परंपरेत
लोकमान्य बाळ गंगाधर भटळक यांचे नाव गडद ऄक्षरात नोंदवावे लागते. आंग्रजांचे राजकारण
अपल्या लोकांना कळावे, या प्रेरणेने ते भलहीत होते. भिभटशांच्या नोकरशाहीवर जहरी
टीका केली. 'सरकारचे डोके भठकाणावर अहे काय?' ‘ईजाडले पण सूयव कुठे अहे?’ ऄसे
प्रश्न त्यांनी भिभटशांना भवचारले. स्वदेश, स्वधमव अभण स्वभाषा यांचा तीव्र ऄभभमान बाळगून
त्यांनी लेखन केले.
भश. म. परांजपे यांनीही राजकीय भवषयाच्या ऄनुषंगाने लेखन केले अहे. भिभटशांची राजवट
संपवता येते हा भवश्वास त्यांनी अपल्या लेखनातून मांडला. राजकीय स्वातंत्र्य या भवषयाने
ते प्रेररत झाले होते. न. भच. केळकर यांच्या लेखनातही देशाभभमानाची तळमळ व्यक्त झाली
अहे. त्यांनी भवचारलेला 'भपशवीचे तोंड कोणाच्या हातात राहणार?' हा प्रश्न भटळकशैलीची
अठवण करून देतो.
कृष्णाजी प्रभाकर खाभडलकर यांचे भवचार भिभटश साम्राज्यावर सरळ सरळ अघात करणारे
होते. 'स्वराज्याची भशष्टाइ ' हा लेख त्यांनी भटळकांचा गुणगौरव करण्यासाठी भलभहला अहे.
त्यांचे भटळकांवर भलभहलेले सवव लेख राजकीय भवचारांनी प्रेररत झालेले अहेत.
ऄ. ब. कोल्हटकर यांचे लेखन हे स्वातंत्र्यप्राप्ती अभण स्वदेशप्रीती या प्रेरणेने भलभहलेले
अहेत. राष्रीय भहत जोपासण्यासाठी देशभक्ती अभण सत्यभनष्ठा यात वाढ झाली पाभहजे,
ऄसे त्यांना वाटत होते. मातृभूमी पारतंत्र्यात ऄसताना तरुण झोपलेले अहेत, ऄशा
तरुणांना ते 'तरुण मनुष्या उठ!’ ऄशी हाक देतात. स्वदेशासाठी त्याग करण्यास सांगतात.
भव. का. राजवाडे यांचे लेखन आभतहास संशोधनाच्या मागावने जात ऄसले तरी त्यात
राष्रभहताचाच भवचार ऄसल्याचे अढळते.
एकूणच स्वातंत्र्यपूवव काळातील राजकीय प्रेरणेने लेखन करणारे ऄनेक भवचारवंत होते.
आंग्रजी राजवटीमुळे अपल्या लोकांचे कधीही कल्याण होणार नाही , ऄसे त्यांना वाटत होते.
आंग्रजांची गुलामभगरी ईलथवून टाकली पाभहजे, स्वदेशाभवषयी प्रेम वाढले पाभहजे, स्वदेशाचा
ऄभभमान बाळगला पाभहजे, त्यासाठी स्वराज्य भनमावण केले पाभहजे, या भवचाराने प्रेररत
होउन लेखन होत होते.
१.आ.२ सामाद्दजक प्रेरणा:
स्वातंत्र्यपूवव काळात राजकीय प्रेरणेने लेखन होत होते त्याप्रमाणे सामाभजक प्रेरणेनेही
लेखक भलहीत होते. देशाला स्वातंत्र्य भमळण्यापेक्षा समाजातील घातक चाली संपल्या
पाभहजे, हा भवचार ऄनेक लेखक मांडत होते. अपल्या देशावर परभकयांनी गुलामभगरी
लादली तशी स्वभकयांनीही लादली अहे. ती संपून समाजपररवतवन झाले पाभहजे. धमावच्या munotes.in

Page 17

वैचाररक गद्य
17 नावाखाली माणसांची कोंडी होत अहे. ऄंधश्रद्धा वाढत अहे. या प्रश्नांतून भारतीयांची
सुटका व्हावी ऄसे ऄनेकांना वाटत होते. समाजातील भवभवध प्रश्नांवर ते भवचार मांडत होते.
त्या दृष्टीने वैचाररक गद्याचे लेखन झालेले अढळते.
समाजपररवतवनासाठी समाज ज्ञानी झाला पाभहजे. भशक्षण घेण्यासाठी पुढाकार घेतला
पाभहजे. ऄशी दृष्टी बाळगून अरंभीच्या काळात स.का. छत्रे यांनी शालेय ऄभ्यासिमासाठी
आंग्रजी पुस्तकाचा ऄनुवाद मराठीत केला. हरर केशवजी पठारे यांचीही ऄशीच दृष्टी होती.
तुलनेने बाळशास्त्री जांभेकर यांनी मात्र अपल्या लेखनात पुरोगामी भवचार मांडले अहेत.
त्यांनी 'दपवण'मधून 'भवद्या हे बळ अहे', 'भहंदुस्थानातील नाच तमाशे हा गुलामभगरीचा एक
प्रकार अहे' ऄशा ऄनेक भवषयांवर लेखन केले. भनरपेक्ष समाजसेवा या भावनेतून ते भवचार
मांडत होते.
दादोबा पांडुरंग तखवडकर यांनी धमवसुधारणेला प्राधान्य भदले. धमावच्या अधारे समाजात
चालत ऄसलेल्या चालीरीती संपणे अवश्यक अहे, ऄसे त्यांना वाटत होते. मानवाच्या
प्रगतीअड येणाऱ्या ऄभनष्ठ रूढींवर ते बोट ठेवत. "नवरा मेला ऄसतां त्याच्या बायकोने
सती जाणे ऄथवा भतचे वपन करवावे, ऄसा अमच्या ज्ञातींत कुलाचार अहे; या प्रमाणे
जीवांस त्रासदायक ऄसे एकादे कमव करणे हा अमचा वृद्धपरंपरागत धमव चालत अला अहे,
तो अम्हास केला पाभहजे म्हणून हट्ट घेउन बसला तर, ऄशा प्रसंगी त्याजवर बलात्कार
करून त्याजकडून ह्या दुष्ट रूढी मोडभवल्या पाभहजेत." (तखवडकर : १९६६ , ८४ व ८५)
यावरून या काळातील लेखक मंडळी सामाभजक सुधारणेच्या प्रेरणेने भारावून गेले होते, हे
लक्षात येते.
गो. ना. माडगावकर यांचे लेखन नव्या भपढीमध्ये नीती अभण ज्ञानाची वाढ व्हावी, या प्रेरणेने
झाले अहे. समाजसुधारणेसाठी समाजात नीती वाढावी, जुनाट रीतीत बदल व्हावा , दारू-
तंबाकूपासून दूर जावे, ईद्योगधंद्यांची सुरुवात करावी ऄसे त्यांना वाटत होते. 'मादक
पदाथव', 'दारुपासून ऄनथव' सारखे भनबंध याची प्रचीती देतात.
भमसेस फेरार यांनी 'कुटुंबप्रवतवनभनती' या लेखात कुटुंबातील नीती अभण वतवन यात योग्य
बदल झाला पाभह जे, ही भूभमका घेतली. कुटुंबसंस्थेत सुधारणा म्हणजे समाजात सुधारणा
करण्यासारखे अहे, ऄसे त्यांना वाटत होते. तुलनेने लोकभहतवादी गोपाळ हरर देशमुख
यांनी ‘शतपत्रा ’तून मांडलेल्या भवचारात समाजसुधारणेची प्रेरणा ठळक रूपात पुढे अली
अहे.
लोकभहतवादींनी स्त्रीसुधारणेभवषयी भवचार मांडले. बालभववाह, जरठकुमारी भववाह,
सभतप्रथा , स्त्रीदास्य ऄशा पारंपररक रूढी, प्रथांना, जाभतभेद अभण ग्रंथप्रामाण्याला त्यांनी
नकार भदला. “पुनभवववाह भहंदु लोकांचे सुधारणेचे मूळ अहे.” (देशमुख : १९६७ , ३४) ऄसे
सांभगतले. त्यामुळे व्याभभचार थांबेल, भस्त्रयांचे दुःख कमी होइल, भतच्यावर होणारा ऄन्याय
थांबेल, ऄसा भवश्वास त्यांना वाटत होता. त्यामुळेच त्यांनी आंग्रजी राजवटीचे स्वागत केले
होते. यावरून त्यांच्या लेखनाची प्रेरणा ही सामाभजक होती, हे लक्षात येते.
जोतीराव फुले हे सामाभजक भवचारवंत, कते समाजसुधारक अभण लोकभशक्षक होते. त्यांचे
सववच लेखन हे सामाभजक ऄंगाने वाचकांपुढे येते. व्यभक्तस्वातंत्र्य, स्त्रीभशक्षण , ऄस्पृश्योद्धार, munotes.in

Page 18

वैचाररक गद्य - १
18 कृषकोद्धार अभण सामाभजक समता यासाठी ते भलहीत होते. 'शेतकऱ्याचा ऄसूड'च्या
अरंभी ते म्हणतात, “भवद्येभवना मभत गेली, मभतभवना नीभत गेली, नीभतभवना गती गेली,
गभतभवना भवत्त गेले, भवत्ताभवना शुद्र खचले, आतके ऄनथव एका ऄभवद्येने केले.” (फुले :
१९९१ , पृ.२६३) या रचनेत जोतीराव फुले यांच्या समग्र लेखनाची प्रेरणा अढळते.
शुद्राभतशूद्र, शेतकरी, भस्त्रया यांच्या ईत्थानाचा भवचार त्यांनी मांडला. सत्यधमव मांडून
भनभमवक ही संकल्पना लोकांना भदली.
या काळातील मुक्ता साळवे भहचा भनबंधही सामाभजक भवचाराने प्रेररत झालेला अढळतो.
‘मांगमहाराच्या दुःखाभवषयी भनबंध’ भलहून मुक्ता साळवे यांनी समाजव्यवस्थेची भचभकत्सा
केली अहे. ताराबाइ भशंदे यांनी ‘स्त्री-पुरुष तुलना’ (१८८२) मध्ये पुरुषांची दुटप्पी
मानभसकता ईघड केली अहे. भवष्णुशास्त्री पंभडत यांनी भवधवा पुनभवववाहाचा पुरस्कार केला.
बाबा पद्मनजी यांनी कुटुंब अभण स्त्रीसुधारणेला महत्त्व भदले. न्या. म. गो. रानडे यांनी जुन्या
अभण नव्या मताचा समन्वय साधून आष्ट सुधारणेची बाजू घेतली.
सामाभजक सुधारणेचा पक्ष ईचलून धरणाऱ्या लेखकांत गोपाळ गणेश अगरकर यांनी
भशक्षणाचे महत्त्व सांभगतले, रूढींची भनरथवकता मांडली, धाभमवक कमवकांड नाकारले अभण
संमतीवयाच्या कायद्याचा पुरस्कार केला. समाजव्यवस्थेतील दोष दाखवून भदले. त्यांनी
भववेकवादी दृष्टीने लेखन केले. स्पृश्य-ऄस्पृश्यता ही धमावबाहेरची गोष्ट अहे, ऄसे मत
मांडले. त्यामुळे त्यांचे लेखन हे सामाभजक प्रेरणेने भलभहले जात होते, हे लक्षात येते.
स्वातंत्र्यपूवव काळात कृष्णराव भालेकर, नारायण मेघाजी लोखंडे, मुकुंद पाटील, भगवंत
बळवंत पाळेकर अभण श्रीपतराव भशंदे यांनी सत्यशोधक चळवळीच्या ऄनुषंगाने लेखन केले
अहे. सत्यशोधकी भवचार हे सामाभजक प्रेरणेने भलभहले जात होते. त्यामुळे कृष्णराव
भालेकर यांच्या लेखनातही ही दृष्टी अढळते. वणवव्यवस्थेमुळे आथला समाज भहनावस्थेला
गेला अहे, ऄसे त्यांना वाटत होते. भशक्षण घेतले तर ऄनेक प्रश्न सुटतील, यावर त्यांचा
भवश्वास होता. शेतकरी अभण कामगार यांचे ऄज्ञान दूर झाले पाभहजे, हा हेतू त्यांच्या
लेखनात अढळतो. नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी पररवतवनवादी भूभमकेतून लेखन केले.
'जाभतभेद, ऄपमान व ईदारता ' हा लेख सामाभजक जाभणवा व्यक्त करतो. ते म्हणतात,
“अम्ही भवद्या भशकण्यास अपली नाखुशी दाखभवली तर ती िा्मचणांनी अम्हास का भशकवू
नये? कोणी म्हणतील की काही हा जुलमाने भवद्यादान देण्याचा न्याय कोठला! यावर अमचे
ऄसे ईत्तर अहे की, जर रोगी मनुष्य औषध पीत नाही तर त्यास औषधा वाचून मरू देणे बरे
भकंवा त्यास जुलमाने औषध देउन त्यास प्राण वाचभवणे बरे?” (लोखंडे : १८९३ , पृ.२)
िा्मचण समाजाचे कतवव्य अभण भवद्येचे महत्त्व मांडणारे नारायण लोखंडे पुढे कामगारांचे नेते
म्हणून प्रभसद्ध झाले.
श्रीपतराव भशंदे यांनी अपल्या लेखनात सामाभजक प्रश्नांवर चचाव केली. ‘भवजयी मराठा ’
मधून त्यांनी लेखन केले. मुकुंद पाटील यांनी ‘दीनभमत्र ’मधून लेखन केले. कमवठ लोकांवर
घणाघाती टीका केली. िा्मचणी वचवस्वाभवरुद्ध परखडपणे भलभहले. भगवंत बळवंत पाळेकर
यांनी 'जागृती'मधून लेखन केले. मानव्याची प्रभतष्ठा करण्याच्या हेतूने ते भलहीत होते. भशक्षण
हे समाज ईन्नयनाचे साधन अहे, यावर त्यांचा भवश्वास होता. munotes.in

Page 19

वैचाररक गद्य
19 स्वातंत्र्यपूवव काळात गोपाळबाबा वलंगकर ‘भवटाळभवध्वंसन’ नावाची पभत्रका १८८८ मध्ये
सुरू केली. त्यातून ऄस्पृश्यांच्या दुःखाला कारणीभूत ऄसलेल्या प्राचीन धमवग्रंथांभवषयी
भवचार मांडले. स्वकीय बांधवांमध्ये अत्मजागृती व्हावी यासाठी ते भलहीत होते. भशवराम
जानबा कांबळे 'सोमवंशीय भमत्र' मधून लेखन केले. समाजसुधारणा ही त्यांच्या लेखनाची
प्रेरणा होती. भकसन फागू बंदसोडे यांनी अपल्या लेखनातून पारंपररक रूढींचे भवध्वंसन
केले. या सवव लेखकांच्या लेखांमागे सामाभजक प्रेरणा होती.
डॉ. बाबासाहेब अंबेडकर यांनी 'मूकनायक', ‘बभहष्कृत भारत’, ‘समता ’ मधून लेखन केले.
त्यांच्या लेखनात सामाभजक प्रश्नांची भचभकत्सा अढळते. चातुववण्यवव्यवस्थेवर अधाररत भहंदू
समाजाची भवषम रचना ते दाखवत होते. त्यांच्या लेखांमध्ये स्वातंत्र्य, समता , बंधुता अभण
न्याय या तत्त्वांना भवशेष स्थान भमळाले अहे. समाजपररवतवनाच्या भूभमकेतून ते भलहीत
होते.
भवठ्ठल रामजी भशंदे यांनी 'भारतीय ऄस्पृश्यतेचा प्रश्न' मांडला. 'मुरळी सोडण्याची चाल',
'मुलींचे भशक्षण', 'ऄस्पृश्यताभनवारण' ऄशा भवभवध भवषयांवर त्यांनी लेखन केले.
'समाजसुधारणा यशस्वी का होत नाही ?' या भनबंधात त्यांनी घेतलेली भूभमका ही
समाजसुधारकाची अहे. या काळात भव. दा. सावरकर यांनीही सामाभजक जाभणवेने लेखन
केल्याचे अढळते. श्री. म. माटे यांचे भनबंध हे सामाभजक अशय व्यक्त करतात.
एकूणच स्वातंत्र्यपूवव काळात वैचाररक गद्य भलभहणाऱ्या भकत्येक लेखकांच्या लेखनाची प्रेरणा
ही सामाभजक होती. समाजव्यवस्थेतील ऄभनष्ट प्रथा, परंपरा, रूढी, रीभतररवाज यांचे खंडन
केले. भशक्षणामुळे समाजसुधारणा होइल, हा भवश्वास ते व्यक्त करीत होते. धमावच्या
नावाखाली माणसांचे होणारे शोषण थांबले पाभहजे, ही भूभमका लेखक मांडत होते. शेतकरी,
कामगार , भस्त्रया , ऄस्पृश्य अभण एकूणच बहूजन समाज यांचे ईत्थान व्हावे, या हेतूने ते
भलहीत होते. या काळात राजकीय प्रेरणेच्या तुलनेत सामाभजक प्रेरणेने भलभहले जाणारे
वैचाररक गद्य हे संख्येने ऄभधक ऄसल्याचे लक्षात येते.
१आ.३ प्रबोधन चळवळी:
स्वातंत्र्यपूवव काळात महाराष्रात भवभवध चळवळी ईदयास अल्या होत्या. या चळवळींचा
प्रभाव भवभवध क्षेत्रात कायव करणाऱ्या व्यक्तींवर झाला. वैचाररक गद्यात मोलाची भर
टाकणाऱ्या ऄनेक लेखकांचा कोणत्या ना कोणत्या चळवळीशी संबंध अला. त्या त्या
चळवळीची प्रेरणा भमळाल्यामुळे त्यांच्या लेखनात ती ती तत्त्वे प्रभतभबंभबत झाली. भवभवध
समाज , मंडळी, सभा स्थापन करून कायव करणाऱ्या प्रबोधन चळवळींचे स्वरूप
पुढीलप्रमाणे लक्षात घेता येते.
भिभटश भारतात सववप्रथम राजा राममोहन रॉय यांनी २० ऑगस्ट १८२८ रोजी बंगाल
प्रांतात 'िा्मचोसमाज ' स्थापन केला. पारंपररक धमवसुधारणेसाठी भनमावण झालेली ही चळवळ
सववदूर पररणाम करणारी ठरली. िा्मचोसमाज चळवळीने एकेश्वरवादाचा प्रसार केला.
मूभतवपूजेला भवरोध केला. सती प्रथेचे ईच्चाटन करण्यासाठी प्रयत्न केले. ऄभनष्ट प्रथांना
भवरोध करताना बहाभववाहास भवरोध केला. या चळवळीने स्त्रीभशक्षणाला पाभठंबा भदला.
भििन धमावच्या वाढत्या प्रसारकाळात स्वधमावतील दोष दूर करणे गरजेचे होते. munotes.in

Page 20

वैचाररक गद्य - १
20 िा्मचोसमाजाचे भवचार महाराष्रातही पोहोचले होते. त्याचा प्रभाव मुंबइ-पुण्यातील
समाजसुधारकांवर होत होता. त्यांच्या लेखनात धमवसुधारणेच्या भवचारांना प्राधान्य भमळत
होते.
िा्मचोसमाजाचा प्रभाव म्हणून महाराष्रात 'परमहंस सभा' स्थापन झाली. १८५० मध्ये
स्थापन झालेल्या परमहंस सभेला दादोबा पांडुरंग तखवडकर यांचे नेतृत्व भमळाले. अरंभी
ती गुप्त संस्था होती. सभेत अलेले सदस्य गुप्तपणे दीक्षा घेत ऄसत. धमवसुधारणा हा मुख्य
हेतू होता. मूभतवपूजेला त्यांनी भवरोध केला. जाभतभेद पाळू नये ऄसे सांभगतले. ऄस्पृश्य
अभण भस्त्रयांना भवद्या भदली पाभहजे, ऄसा भवचार ते मांडत. 'इश्वर एक अहे व सवव मनुष्यांची
जात व धमव एकच अहे, ऄशी परमहंस सभेच्या संस्थापकांची भूभमका होती.' (फडके :
१९८९ , पृ.४६) ही चळवळ ऄभधक काळ तग धरू शकली नाही. जोतीराव फुले यांनी या
सभेतील भवचार अभण अचरणावर, सदस्यांच्या भूभमकेवर टीका केली. ऄसे ऄसले तरी
वैचाररक गद्य लेखन करणाऱ्या मंडळींवर एकेश्वरवादाचा प्रभाव होता, हे नाकारता येत नाही.
िा्मचोसमाज अभण प रमहंस सभेच्या भवचारसरणीशी जुळणारी भूभमका घेत ३१ माचव
१८६७ रोजी 'प्राथवनासमाज' ऄभस्तत्वात अला. या समाजाचे अरंभीचे नाव एकेश्वर
ईपासक मंडळी ऄसे होते. न्या. महादेव गोभवंद रानडे, रामकृष्ण भांडारकर, नारायण
चंदावरकर यांच्यापुढे िा्मचोसमाजाचा अदशव होता. सवव धमावत जे चांगले अहे, सत्य अहे,
ते अपल्या भववेचक बुद्धीने स्वीकारले पाभहजे, ऄशी भूभमका हा समाज घेत होता.
मूभतवपूजेला त्यांनीही भवरोध केला. ही चळवळ काही भनवडक ईच्चभवद्याभवभूभषत
सदस्यांपुरती मयावभदत राभहली.
िा्मचोसमाज , परमहंस सभा अभण प्राथवना समाज यांच्या पाश्ववभूमीवर जोतीराव फुले यांनी
२४ सप्टेंबर १८७३ रोजी पुणे येथे 'सत्यशोधक समाज ' स्थापन केला. सत्यशोधक
समाजाची चळवळ ही ऄगोदरपासूनच कायवरत होती. जोतीराव फुल्यांनी शुद्राभतशुद्र अभण
भस्त्रयांच्या भशक्षणाची व्यवस्था केली. त्यांची ऄज्ञानावस्था संपून जावी यासाठी लेखन केले.
पुढे रीतसर समाज स्थापला गेला. शेतकरी, कामगार , ऄस्पृश्य अभण भस्त्रया यांच्या
ईन्नतीचा भवचार या चळवळीच्या केंद्रस्थानी होता. भक्तीमागावत पुरोभहतांची मध्यस्ती
नाकारून कमवकांडासा या चळवळीने प्रचंड भवरोध केला. धमावची भीती दाखवून
बहाजनसमाजाचे शोषण करणाऱ्या भटभभक्षुकांवर भतखट शब्दांत हल्ला केला. वैभदक
परंपरेवर जोतीराव फुल्यांनी टीका केली. धाभमवक अभण सामाभजक सुधारणेचा अग्रह
धरला. भशक्षणाचे महत्त्व पटवून भदले. त्यामुळे सत्यशोधक चळवळ ही सववसामान्य
लोकांमध्ये मोठ्या प्रमाणात पसरली. प्रबोधन चळवळींमध्ये सत्यशोधक चळवळीची वाढ
अभण प्रसार झपाट्याने झाला.
वैभदक भवचारांना केद्रवती ठेवून ईदयास अलेली एक चळवळ म्हणजे 'अयवसमाज'. स्वामी
दयानंद सरस्वती यांनी १० एभप्रल १८७५ रोजी मुंबइ येथे अयवसमाज स्थापन केला.
अयवसमाजाने एकेश्वरवादाचा पुरस्कार केला मात्र मूभतवपूजेला भवरोध केला. धमवसुधारणेला
या चळवळीने प्राधान्य भदले. वैभदक धमावचे पुनरुज्जीवन करण्याचा प्रयत्न केला. वैभदक
काळात जन्माभधभष्ठत चातुववण्यवव्यवस्था नव्हती, त्याऐवजी गुणकमाववर अधाररत व्यवस्था
होती, जाभतभेद अभण ऄस्पृश्यतेला थारा नव्हता, ऄसा भवचार हा समाज प्रसाररत करीत munotes.in

Page 21

वैचाररक गद्य
21 होता. त्यामुळे बालभववाह, मूभतवपूजा ऄशा प्रथांना त्यांनी भवरोध केला. त्यांनी सुरू केलेली
शुद्धी चळवळ भवशेष गाजली. परधमावत गेलेल्या व्यक्तीला शुद्ध करून स्वधमावत घेतले जात
होते. पुण्यात दयानंद सरस्वती यांच्या भमरवणुकीला जोतीराव फुल्यांनी सहकायव केले
ऄसले तरी समाजाच्या भवचारसरणीवर जोरदार टीकाही केली.
स्वातंत्र्यपूवव काळात दभलत-अंबेडकरी चळवळींने अपल्या भवभशष्ट भवचारसरणीचा प्रसार
केला. ऄस्पृश्यांच्या भवभवध प्रश्नांसाठी आंग्रज सरकारकडे भनवेदन देणे, त्याभवषयी भवभवध
पत्रांमधून लेखन करणे, त्यांना भशक्षणासाठी प्रेररत करणे, अपल्यातील ऄभनष्ट प्रथा नष्ट
व्हाव्यात यासाठी प्रयत्न करणे, ऄशी ऄनेक ईभिष्टे घेउन दभलत चळवळ ईभी राभहली.
प्रारंभीच्या काळात भतला एका कोणाचे नेतृत्व भमळाले नाही. अंबेडकरपूवव काळात
गोपाळबाबा वलंगकर, भशवराम जानबा कांबळे अभण भकसन फागू बनसोड अपापल्या परीने
दभलत चळवळ सुरू ठेवली होती. ऄस्पृश्यता, रूढी, जातीयता अभण ऄभनष्ट चालींना नकार
देणे, भशक्षणाचा ऄंभगकार करणे या हेतूने ही चळवळ वाटचाल करीत होती. डॉ. बाबासाहेब
अंबेडकरांचा साववजभनक जीवनात प्रवेश झाला अभण दभलत चळवळीला व्यापक रूप प्राप्त
झाले. चातुववण्यवव्यवस्था नाकारून समतेच्या तत्त्वावर ईभारलेला समाज भनमावण करणे,
ऄस्पृश्यांमध्ये अत्माभभमान भनमावण करणे, माणूस म्हणून जगण्याच्या हककासाठी सत्याग्रह
करणे, भवभवध भनयतकाभलके सुरू करून त्यातून जागृती घडवून अणणे, अपल्यावर
झालेल्या ऄन्याय मांडणे, ऄशा ईदात्त हेतूने ही चळवळ सुरू होती. या चळवळीला डॉ.
बाबासाहेब अंबेडकरांचे नेतृत्व भमळाले. या चळवळीचा पररणाम वैचाररक गद्यलेखनावर
झाला.
एकूणच स्वातंत्र्यपूवव काळातील प्रबोधन चळवळीमागे मानवभहताची प्रेरणा होती. लोकांना
सत्य कळावे, भवभवध रूढींची ऄभनष्टता कळावी , त्यातून त्यांची मुक्तता व्हावी यासाठी या
चळवळी ईदयास अल्या होत्या. लोकांना भशक्षणाचे महत्त्व पटवून देण्यासाठी अभण
स्वधमावतील दोष दूर करण्यासाठी चळवळीतील नेते लेखन करीत होते. एका बाजूला
स्वराज्यभवषयक चळवळी सुरू होत्या, राजकीय सुधारणेचा पुरस्कार केला जात होता, तर
दुसऱ्या बाजूला लोक शहाणे व्हावेत, त्यांच्यातील खुळचट कल्पना दूर व्हाव्यात अभण
एकूणच सामाभजक सुधारणा व्हावी यासाठी भशभक्षत तरुण धडपड करीत होते. या प्रबोधन
चळवळींनी वैचाररक गद्य हा साभहत्यप्रकार भजवंत ठेवला.
आपली प्रगती तपासा प्रश्न : वैचाररक गद्याच्या ऄभभव्यक्तीचे स्वरूप स्पष्ट करा.




munotes.in

Page 22

वैचाररक गद्य - १
22 १.३ समारोप लभलत साभहत्य अभण लभलतेतर साभहत्यात वैचाररक गद्याने केलेले कायव ऄनन्यसाधारण
स्वरूपाचे अहे. लोकांच्या मनोरंजनापेक्षा त्यांना शहाणे करणे फार अवश्यक होते. ऄनेक
प्रथा, परंपरा अभण रूढींचे संस्कार त्यांच्या मनावर झाले होते. मानभसक गुलामभगरीमुळे
जनतेची प्रगती होत नव्हती. नवस-सायास यात ऄडकलेला समाज बाहेर काढावा यासाठी
अंग्लभवद्याभवभूभषत पभहल्या भपढीने फार मोठी जबाबदारी अपल्या खांद्यावर घेतली होती.
लोकांचे प्रबोधन केल्याभशवाय काहीही साध्य करता येणार नाही ऄसे त्यांना वाटत होते.
त्यासाठी केलेल्या लेखनात जागृतीचा भवचार मांडला जात होता.
भारतीय समाजव्यवस्था ही बंभदस्त स्वरूपाची होती. भतला भवकसनशील बनवणे ऄवघड
होते. लोकांमधील भशक्षणभवषयक ऄनास्था दूर करणे कठीण होते. ऄशा काळात आंग्रजी
भशक्षण , भवज्ञान , भवभवध शोध, अधुभनक सुभवधा, लोकांपयांत पोहचणे अवश्यक होते.
वैचाररक गद्याचा ईपयोग साधन म्हणून केला.
वैचाररक गद्य हे आतर साभहत्यप्रकारांच्या तुलनेत वेगळे अहे. ते रंजनासाठी भनमावण झालेले
नाही. प्रबोधन करण्यासाठीच ते भनमावण झाले अहे. त्यामुळे कभल्पत वास्तव अभण
कलात्मक रचना यापासून ते दूर राभहले. लोकांमध्ये समाजपररवतवनाचा भवचार रुजावा,
धाभमवक कमवकांड अभण शोषणापासून त्यांची मुक्ती व्हावी यासाठी सरळ अशय व्यक्त
करणारे लेखन हवे होते. त्यामुळे वैचाररक गद्य सरळ अभण स्पष्ट स्वरूपात अशय व्यक्त
करते.
स्वातंत्र्यपूवव काळात वैचाररक गद्याने केलेले कायव ऄनन्यसाधारण स्वरूपाचे अहे.
लोकांमध्ये देशाप्रती ऄभभमान भनमावण झाला पाभहजे, परकीय सत्तेच्या जोखडातून त्यांची
मुक्तता झाली पाभहजे, अपणच अपली प्रगती केली पाभहजे, ही राष्रीय भावना लोकांमध्ये
संस्काररत करण्याचे कायव वैचाररक गद्याने केले. स्वातंत्र्य चळवळीला प्रेरणा देणारे,
समाजपररवतवनाचा ईद्घोष करणारे हे साभहत्य रचनेच्या दृष्टीने भवस्कळीत स्वरूपाचे ऄसले
तरी अशयदृष्ट्या समृद्ध अहे यात शंका नाही.
१.४ सरावासाठी प्रश्न अ) दीघोत्तरी प्रश्न :
१. वैचाररक गद्य हे अशयाच्या ऄंगाने लभलत साभहत्यापेक्षा वेगळे कसे ठरते, ते स्पष्ट
करा.
२. लभलत साभहत्य अभण वैचाररक गद्य यांच्या ऄभभव्यक्तीमधील साम्य-भेद भवशद करा.
३. स्वातंत्र्यपूवव काळातील वैचाररक गद्यामागील राजकीय प्रेरणा भवशद करा.
४. 'स्वातंत्र्यपूवव काळातील वैचाररक गद्य हे सामाभजक प्रेरणेने भलभहले जात होते', हे
भवधान साधार स्पष्ट करा.
५. स्वातंत्र्यपूवव काळातील प्रबोधन चळवळींचे स्वरूप स्पष्ट करा. munotes.in

Page 23

वैचाररक गद्य
23 ब) लघुत्तरी प्रश्न:
१. लभलतेतर साभहत्याचे स्वरूप सांगा.
२. ‘भवचार हा वैचाररक गद्याचा पाया अहे’, हे भवधान स्पष्ट करा.
३. अशयाच्या ऄंगाने वैचाररक गद्याचे वेगळेपण नोंदवा.
४. स्वातंत्र्यपूवव काळातील प्रबोधन चळवळींचे स्वरूप स्पष्ट करा.
क) एका वाक्यात उत्तरे द्दलहा:
१. ‘शेतकऱ्याचा ऄसूड’ या लेखाचे लेखक कोण अहेत?
२. स्वदेशप्रीतीच्या प्रेरणेने कोणत्या काळातील गद्यलेखन झालेले अहे?
३. हरर केशवजी पठारे यांनी देशप्रेम व्यक्त करणारा कोणता लेख भलभहला?
४. गो. ना. माडगावकर यांच्या कोणत्याही एका वैचाररक लेखाचे नाव सांगा.
१.५ सांदभक ग्रांथ १. ऄळतेकर, म. मा. , १९६३ : ‘मराठी भनबंध’, सुभवचार प्रकाशन, पुणे-नागपूर.
२. जाधव , रा. ग. , १९७९ : ‘मराठी भवश्वकोश ’, खंड- ८, संपा. लक्ष्मणशास्त्री जोशी, म.
रा. सा. सं. मंडळ, मुंबइ.
३. तखवडकर, दादोबा पांडुरंग, १९६६ : ‘धमवभववेचन’, मुंबइ मराठी ग्रंथ संग्रहालय, मुंबइ.
४. देशमुख, गोपाळ हरर , १९६७ : ‘लोकभहतवादीकृत भनबंध संग्रह’, संपा. ऄ. का.
भप्रयोळकर , पॉप्युलर प्रकाशन, मुंबइ.
५. नेमाडे, भालचंद्र, १९९८ : ‘साभहत्याची भाषा ’, साकेत प्रकाशन, औरंगाबाद.
६. फडके, य. भद. , १९८९ : ‘भवसाव्या शतकातील महाराष्र ’, खंड पभहला, श्रीभवद्या
प्रकाशन , पुणे.
७. फुले, जोतीराव गोभवंदराव, १९९१ : ‘महात्मा फुले समग्र वाङ्मय’, संपा. य.भद. फडके,
म.रा.सा.सं. मंडळ, मुंबइ.
८. राजवाडे, भव. का. , १९५९: ‘राजवाडे लेखसंग्रह’, संपा. लक्ष्मणशास्त्री जोशी, साभहत्य
ऄकादेमी, नवी भदल्ली.
९. लेले, रा. के., १९८४ : ‘मराठी वृत्तपत्रांचा आभतहास’, कॉभन्टनेन्टल प्रकाशन, पुणे.
१०. लोखंडे, नारायण मेघाजी, १८९३ : ‘दीनबंधू’ , ऄंक ६.
***** munotes.in

Page 24

24 २अ
१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
घटक रचना
२.१ उिĥĶे
२.२ ÿÖतावना
२.३ िवषय िववेचन
२.४ १८७४ ते १९२० या कालखंडातील महßवाचे िनबंधकार, लेखक व Âयां¸या लेखनाचे
Öवłप
२.५ समारोप
२.६ सरावासाठी ÿij
२.७ संदभª úंथ
२.८ पूरक वाचन
२.१ उिĥĶे या घटकाचे अÅययन केÐयानंतर आपणांस,
१. १८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गī िनिमªतीची पाĵªभूमी सांगता येईल.
२. १८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīा¸या ÿेरणा व Öवłप यांचे
आकलन होईल.
३. १८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाचा पåरचय होईल.
४. १८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīामधून आिवÕकृत मूÐये िवशद
करता येतील.
५. १८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची वाđयीन वैिशĶ्ये सांगता
येतील.
२.२ ÿÖतावना अÓवल इंúजी काळात इंúजी िश±ण व इंúजी सािहÂया¸या अËयासाने मराठीमÅये वैचाåरक
गī हा लेखनÿकार अिÖतÂवात आला . मराठी गīवाđया¸या ÿारंिभक वाटचालीमÅये
िāिटश सनदी अिधकारी , िùIJन िमशनरी व ®ीरामपूर छापखाना यांचे मोठे योगदान आहे.
‘दपªण’, ‘ÿभाकर ’, ‘²ानोदय ’, ‘²ानÿसारक ’, ‘िविवध ²ानिवÖतार ’, ‘इंदूÿकाश’ आदी
िनयतकािलकांनी मराठी वैचाåरक सािहÂया¸या िवकासामÅये हातभार लावला आहे. समाज
जीवनाशी िनगिडत िविवध िवषय व Âयांचे आधुिनक मूÐयŀĶीने िवĴेषण करणारे लेख या munotes.in

Page 25

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
25 िनयतकािलकांमधून ÿिसĦ झाले. ²ानिवतरण व समाजÿबोधन करÁयाबरोबरच
िवचारÿवतªन व गīलेखनशैलीचे िवकसन करÁयाचे काम िनयतकािलकांनी केले.
एकोिणसाÓया शतकामÅये ÿामु´याने पुढील िवषयांवर अिधक ÿमाणावर वैचाåरक लेखन
झाले आहे.
१. िहंदू धमª व समाजÓयवÖथा
२. पारतंÞय व Âयाचे फायदे-तोटे
या काळात जे वैचाåरक लेखन झाले, Âयां¸यामÅये पुढील ÿवृ°ी व ÿेरणा आढळतात:
१. वणªजाितÿधान सामािजक िवषमता , उ¸च जातéना इतरां¸या होणारा िवरोध
२. ľीदाÖय व ľीगुलामिगरीस िवरोध . ľीपुŁष समानतेची आिण िľयां¸या
मानवािधकारांची ÿÖथापना
३. धािमªक गुलामिगरी, कालबाĻ अिनĶ łिढपरंपरा, अंध®Ħा, जाितभेद यांना नकार ,
धमªिचिकÂसा, समाजजागृती व समाजसुधारणा
४. अÖपृÔयतािनमूªलन
५. िāिटश राजवटीचे मूÐयमापन. िāिटशां¸या उदार लोकशाही शासनÿणालीचे कौतुक व
Âयाचबरोबर िāिटशांकडून होणारे शोषण , दमन, अÆयाय यांना िवरोध इ.
६. ÖवातंÞयलालसा व आÂमिवĵास िनमाªण करणे.
अÓवल इंúजी काळातील वैचाåरक गī वरील ÿेरणांमधून िनमाªण झालेले आहे.
बाळशाľी जांभेकर, िवÕणुशाľी पंिडत, लोकिहतवादी , दादोबा पांडुरंग तखªडकर, गो. ना.
माडगावकर , कृÕणशाľी िचपळूणकर, िवÕणुबुवा āĺचारी , िमस फेरार, Æया. म. गो. रानडे,
डॉ. रा. गो. भांडारकर वगैरे या कालखंडातील महßवाचे वैचाåरक लेखक व िनबंधकार होत.
१८३२ ते १८४८ या काळातील िनबंधामÅये लहानमोठ्या िवषयावर भाषांतåरत वा
मािहतीपर िवचार मांडÁयावर भर होता. धािमªक व सामािजक िवषयावर िचिकÂसापर
वैचाåरक लेखन झालेले आढळते. पारतंÞयाची मीमांसा करताना भारतीयांचे अ²ान व
आळस यावर भर िदला. इंúजांची उīमशीलता व िव²ानिनķा कशी आÂमसात करता
येईल, याबाबतीत उपायही सुचिवले गेले. अथाªत पुनŁĉì, पाÐहाळ , Öवतंý व सखोल
िचंतनाचा अभाव , सदोष शÊदयोजना , आशय व शैलीतील ÿाथिमकता या काही मयाªदाही
या काळातील वैचाåरक लेखनात आढळतात . १८४८ ते १८७४ या दुसöया टÈÈयात
वैचाåरक लेखन वैिवÅयपूणª व िवकिसत झाले. वैचाåरक सुÖपĶतेमुळे िवचारांचा भरीवपणा व
िचंतनाचे तेज ÿकटले. िवषयांचे ±ेý व आशयाचा दजाª िवÖतारला . मराठी गīाला ‘िनबंधा’
चा घाट लाभला . या काळातील वैचाåरक लेखकांनी मौिलक िवचार , िवĴेषकता, आधुिनक
ŀिĶको ण, शैली या साöया अंगांनी मराठी वैचाåरक सािहÂयाचा भ³कम पाया घातला , असे
Ìहणता येते. munotes.in

Page 26

वैचाåरक गī - १
26 ÿÖतुत घटकामÅये आपण १८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाचा अËया स
करणार आहोत . अथाªत हा कालखंड काटेकोर नसून केवळ अËयासा¸या सोयीसाठी .
केलेला आहे. या कालखंडातील काही लेखक सदर कालखंडा¸या ÿारंभ व शेवटा¸या
सीमारेषां¸या मागेपुढेही िलिहणारे आहेत. ÿÖतुत कालखंडामÅये Âयां¸या लेखनाचा
काहीएक ÿभाव उमटलेला िदसतो . Ìहणून Âयांचा समावेश या टÈÈयात केलेला आहे.
१८७३ साली महाÂमा फुले यांचा अÂयंत महßवाचा úंथ गुलामिगरी ÿिसĦ झाला. Âयाचा
तसेच महाÂमा फुÐयां¸या एकंदर लेखनाचा मराठी सािहÂय व समाजावर खूप ÿभाव पडला
आहे. दुसरे असे कì, १८७४ साली ‘िनबंधमाला’ हे िनयत कािलक िवÕणुशाľी
िचपळूणकरांनी सुł केले. ‘माले’तील िनबंधांचा Âयापुढील काळातील िनबंधलेखकांवर,
सामािजक -राजकìय ±ेýातील कÂयाª मंडळéवर काहीएक ÿभाव पडला . महाÂमा फुले यां¸या
तसेच ‘िनबंधमाले’¸या ÿभावातून लेखन करणाöया समांतर परंपरा मराठी वैचाåरक
गīामÅये िनमाªण झालेÐया आढळून येतात.
२.३ िवषय िववेचन राजकìय , सामािजक , सांÖकृितक िÖथती¸या पाĵªभूमीचा सािहÂया¸या िनिमªतीवर मोठा
पåरणाम होत असतो . ÿÖतुत कालखंडातील राजकìय , सामािजक िÖथती व Âया
पाĵªभूमीवर झालेÐया वैचाåरक गīाचे Öवłप आपण समजून घेणार आहोत .
वैचाåरक गīाची पाĵªभूमी:
१८७४ पासून १९२० पय«त¸या राजकìय , सामािजक , सांÖकृितक, धािमªक वगैरे
पåरिÖथती¸या पाĵªभूमीवर या काळातील वैचाåरक लेखन झाले आहे. िāिटश वासाहितक
स°ा व राजकìय पारतंÞयाचे िविवध ±ेýांवरील ŀÔय-अŀÔय पåरणाम , पराभूत लोकमानस ,
िविवध समाजगटांचे सामािजक लढे व Âयांमागील Âयांची भूिमका, तßवÿणाली , भारतीय
उपखंडातील कोट्यवधी जनतेचे ÖवातंÞय आंदोलन अशा पाĵªभूमीवर या कालखंडातील
लेखन झाले आहे. धािमªक, सामािजक गुलामिगरीतून समाजा¸या मुĉतेसाठी सुधारणावादी
चळवळी व समाजसुधारकांनी या काळात अपूवª कायª केले. आधुिनकते¸या नवजािणवा
िदÐया . या सवª घटनांचा पåरणाम या काळातील सािहिÂयकांवर, िवचारवंतांवर पडणे
Öवाभािवक होते. शेवटी लेखक हा काळाचे अपÂय असतो . समकालीन पयाªवरणाचा-
वातावरणाचा लेखका¸या जडणघडणीव र, Âया¸या िवचारिवĵावर पåरणाम होत असतो .
वैचाåरक गīामधून समकाळाचे ÿितिबंब पडलेले असते.
२.४ १८७४ ते १९२० या कालखंडातील महßवाचे िनबंधकार, लेखक व Âयां¸या लेखनाचे Öवłप रा. गो. भांडारकर (१८३७ -१९२५ ) हे मुंबई िवīापीठा¸या पिहÐया पदवीधरांपैकì एक.
िवचारÿवतªनाबरोबर कृितशीलतेवर भर देणारे तßविनķ िवचारवंत. ‘धमªपर लेख व
Óया´याने’ (१९०९ ) या संúहामÅये Âयांचे धमªिवषयक िवचार अिभÓयĉ झाले आहेत.
ÿा¸यिवīा , इितहास , धमª, तßव²ान , भाषाशाľ , Óयाकरण अशा िविवध ²ानशाखांचा
सखोल Óयासंग असणाöया भांडारकरां¸या लेखनामÅये संशोधन, सÂयाÆवेषण, शाľीय ŀĶी munotes.in

Page 27

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
27 व Öवतंý िचंतन आिवÕकृत होते. ÿाचीन भारतीय िवचारतßवांचा Âयांनी नÓया ŀĶीने अथª
लावÁयाचा ÿयÂन केला. ‘ÿाचीन भारतीय इितहासावर एक ŀिĶ±ेप’ या िनबंधामÅये बौĦ
धमाª¸या उदयापासून गुĮ राजवटीपय«तचा इितहास येतो. ‘महाभारताचा काळ’ (१८७३ ),
‘िहंदुÖथानातील वेदपठण’ (१८७४ ), ‘®ीकृÕणासंबंधीचे उÐलेख’ या लेखांमधून ÿाचीन
भारतावर ÿकाश पडतो . ‘भारताचा सामािजक इितहास ’ या úंथामÅये भारतातील
जाितसंÖथेचा शोध Âयांनी घेतला आहे. ‘पतंजलीचा व Âया¸या महाभाÕयाचा काळ’, ‘दि±णी
िहंदुÖथानची राजघराणी ’, ‘शैव व वैÕणव’, ‘मराठी व ÿाकृत भाषांची भाषाशाľाÿमाणे रचना
व उÂप°ी ’, ‘िचिकÂसक , तुलनाÂमक व ऐितहािसक संशोधनपĦती’ या लेखांमधून शाľीय ,
ऐितहािसक व तौलिनक ŀĶीने संशोधनपर लेखन झाले आहे. अनेकिवध संदभª, ÿमाणे
यां¸या आधारे िवषयिववेचन, तकªशुĦ िवĴेषण, ÿितपाī िवषयाचे सहज सुलभ
ÖपĶीकरण , ओघवती भाषा ही भांडारकरां¸या लेखनाची वैिशĶ्ये होत.
महादेव गोिवंद रानडे (१८४८ -१९०१ ) जुÆयाचा आिण नÓयाचा समÆवय साधून
समाजा मÅये इĶ सुधारणा कł पाहणारे समÆवयवादी िववेकì सुधारक Ìहणून म. गो. रानडे
यांना ओळखले जातात . Âयांनी ľीिश±ण , ľीसुधारणा, िवधवा पुनिवªवाह, संमतीवय
याबाबतीत ÿागितक व सुधारणापर िवचार मांडले. ‘मराठी स°ेचा उÂकषª’ (१९०० ) हा
मराठेशाही¸या उदयाची ऐितहािसक व सामािजक मीमांसा करणारा महßवपूणª úंथ आहे.
‘Æया. रानडे Ļांची धमªपर Óया´याने’ (१९०२ ) úंथłपाने ÿिसĦ झाली आहेत. ²ानेĵर,
एकनाथ , रामदास यां¸यावरील Âयां¸या अËयासपूणª भाषणांमधून संतां¸या कायाªचा Óयापक
अÆवयाथª लावÁयाची Âयांची ŀĶी ÿतीत होते.
िवÕणुशाľी िचपळूणकर (१८५० -१८८२ ) हे एकोिणसाÓया शतकातील मराठीतील एक
महßवाचे िनबंधकार होत. १८७४ साली Âयांनी ‘िनबंधमाला’ हे मािसक सुł केले.
‘िनबंधमाले’ चे एकंदर ८४ अंक िनघाले व १८८३ साली ‘िनबंधमाला’ बंद झाली.
‘िनबंधमाले’ ¸या दुसöया अंकात ‘माले’ चा उĥेश सांगताना िचपळूणकर िलिहतात , “मािसक
पुÖतकाचा उĥेश बहò®ुतपणा होय. Ìहणजे ती वाचली असता थोड्या वेळात सहज मौजेने
पुÕकळ ²ान नानािवध िवषयांचे Óहावे. हे ²ान Âया Âया िवषयातील मोठमोठे úंथ वाचूनही
होतेच... पण वाचकांस सामाÆयतः हा मागª फार कठीण व कंटाळवाणा वाटून Âयांची उमेद
खचते व िनराश होऊन तो उīोगच बहòधा सोडून देतात. याÖतव मोठमोठ्या कठीण
पहाडातून घाट बांधले असता वाटसłंची जी सोय होते तीच ²ाने¸छू लोकांस मािसक
पुÖतकांनी होते.” ‘िनबंधमाले’ ¸या पिहÐयाच अंकात (जानेवारी १८७४ ) ‘मराठी भाषेची
सांÿतची िÖथती ’ हा िनबंध िचपळूणकरांनी िलिहला . ‘माले’ ¸या शेवट¸या अंकातील
िनबंधाचे शीषªक होते, ‘आम¸या देशाची िÖथती ’ यावłन Âयां¸या िवचारांची िदशा िदसून
येते. ‘िनबंधमाले’ मधून भाषा, वाđय , इितहास , सामािजक , राजकìय , मानसशाľी य,
परमतखंडनाÂमक अशा एकंदर स°ावीस िवषयांवर लहानमोठे िनबंध िचपळूणकरांनी
िलिहले. ‘मराठी भाषेची सांÿतची िÖथती ’, ‘भाषांतरे’, ‘इंúजी भाषा’, ‘लेखनशुĦी’,
‘भाषापĦती ’, ‘भाषादूषण’ हे Âयांचे भाषािवषयक िनबंध. तर ‘िवĬÂव व किवÂव ’, ‘वाचन ’,
‘मोरोपंतांची किवता ’, ‘डॉ जॉÆसन ’ हे वाđयिवषयक िनबंध. ‘आम¸या देशाची िÖथती ’,
‘संप°ीचा उपभोग ’, ‘लोकĂम ’ हे Âयांचे सामािजक िवषयावरील काही िनबंध. Öवदेश,
Öवधमª, Öवभाषा यांचा पुरÖकार Âयांनी केला. वाđयीन ŀĶीने शैलीदार िनबंधलेखनाचा
ÿयÂन Âयांनी केला. वøोĉì, उपरोध , युिĉवादचातुयª, वĉृÂव, आøमकता , बांधीव, munotes.in

Page 28

वैचाåरक गī - १
28 ठाशीव , समपªक शÊदयोजना , भाषाÿभुÂव, संÖकृत िकंवा इंúजी भाषेतील समपªक अवतरणे,
ÿौढ िवनोदबुĦी िचपळूणकरां¸या िनबंधांची वैिशĶ्ये होत. Âयां¸या भाषेला ओज, सौķव ,
बहòअथªता लाभली होती. Âयां¸या गīात सािहÂयगुण ओतÿोत भरले होते. अथाªत Âयां¸या
आÂमक¤िþत वृ°ीमुळे Âयां¸या िवचारांची ि±ितजे अवाÖतव व संकुिचत रािहली .
समाजसुधारकांवर Âयांनी Ĭेषपूणª व असËय टीका कłन ÿितगामी िवचारांचे आøमकपणे
ÿवĉेपण केले. ही Âयांची मोठी मयाªदा होती. ‘लोकिहतवादी ’, ‘सÂयशोधक समाजाचा
åरपोटª’ या िनबंधांमधून Âयां¸या ÿितगामी िवचारांचे दशªन घडते. इंúजीचे कृिýम अनुकरण,
पुनŁĉì, पाÐहाळ , अनौिचÂय , ि³लĶ वा³यÿयोग , सÌयकŀĶीचा अभाव असे दोष Âयां¸या
लेखनात आढळतात .
गो. ग. आगरकर (१८५६ -१८९५ ) यांनी ‘इĶ असेल ते बोलणार आिण श³य असेल ते
करणार ’ या ÿित²ेने ‘सुधारक’ वृ°पý १८८८ साली सुł केले. “आम¸या समाजÓयवÖथेत
अनेक दोषÖथल¤ िदसणार आहेत, हे उघड आहे. ही दोषÖथले वारंवार लोकां¸या नजरेस
आणावी , ती दूर करÁयाचे उपाय सुचवावे, आिण युरोपीय सुधारण¤त अनुकरण
करÁयासारखे काय आहे, ते पुनः पुनः दाखवावे, याÖतव हे सुधारक पý काढले आहे.” असे
‘सुधारक’ काढÁयाचा उĥेश आगरकरांनी सांिगतला आहे. Âयां¸यावर िमÐल व ÖपेÆसर
यां¸या िवचारांचा ÿभाव पडला होता. सामािजक सुधारणेचा जोरदार पुरÖकार Âयांनी केला.
आगरकरांनी ‘महाराÕůीयास अनावृ° पý’ या लेखात Ìहटले आहे कì, “दुĶ आचाराचे
िनमूªलन, सदाचाराचा ÿसार, ²ानवृĦी, सÂयसंशोधन व भूतदयेचा िवचार या गोĶी िवचार
कलहाखेरीज होत नाहीत . आजपय«त या देशात हा कलह माजावा िततका कधीच न
माजÐयामुळे व बहòधा आमचे लोक गतानुगितक असÐयामुळे, हे भरतखंड इतकì शतके
अनेक ÿकार¸या िवप°ीत िखतपत पडले आहे... पािIJमाÂय िश±णामुळे ºया िदवशी या
वादास आरंभ झाला तो िदवस िहंदुÖथान¸या भावी इितहासात महोÂसव करÁयासारखा
होईल.” बौिĦक िवचारमंथनास आगरकर िकती महßव देत होते, हे यावłन ÖपĶ होते.
समाजातील अिनĶ łढी, परंपरा, िश±ण , ľी, राजकìय पारतंÞय, आिथªक शोषण अशा
िविवध अंगोपांगांबाबत आगरकरांनी परखड , ÿगितशील व बुिĦवादी िवचार मांडले होते.
ÿामाÁयवादाला नकार देऊन बुिĦवादाचा आúह Âयांनी धरला . वचªÖववादास Âयांचा िवरोध
होता. आगरकरांनी ‘केसरी’ तून सात वष¥ व ‘सुधारका’ तून सात वष¥ असे एकंदर चौदा वष¥
वृ°पýांमधून संपादकìय लेखन केले. ‘केसरी’ मधील ‘अथªशाľŀĶ्या बालिववाहाचा
िवचार ’, ‘बालिववाहापे±ा सतीच बरी’, ‘भारतीय शाľकलांचे पुनŁºजीवन ’, ‘सासूरवास’,
‘मलबारशेटजé¸या सुधारणािवषयक सूचनां¸या िनिम°ाने िलिहलेले ‘बालिववाहा ’ वरील
लेख इÂयादी िवषयांवरील आगरकरांचे लेख आहेत. ‘सुधारक’ मधील ‘तŁण सुिशि±तांस
िव²ापना ’, ‘आमचे काय होणार ?’, ‘सोवÑयाची मीमांसा’, ‘आमचे अजून úहण सुटले नाही’,
‘िľयांस चåरताथª संपादक िश±ण देÁयाची आवÔयकता ’, ‘िववाहिनराकरण अथवा
घटÖफोट ’, ‘इĶ असेल ते बोलणार व साÅय असेल ते करणार ’, ‘होऊ īा तर दोन हात’,
‘सुधारणा आिण कलह’, ‘ÿाथिमक िश±ण सरकारचे आवÔयक कतªÓय आहे’, ‘ľी-पुŁषांना
एकच िश±ण īावे व तेही एकý īावे’ यांसार´या लेखां¸या शीषªकावłनही िवषय-
आशयाची कÐपना येते. ‘देवोÂप°ी’, ‘भारतीय कलांचे पुराणÂव’, ‘धमªकÐपना आली
कोठून?’, ‘थडगे व देवळे’, ‘मूितªपूजेचा उĩव’ इÂयादी िवषयांमधून संशोधनपर ²ानÿसाराचा
ÿयÂन आगरकरांनी केला. ÿाचीन भारतीय संÖकृतीतील आचारिवचारांकडे बुिĦिनķ ŀĶीने munotes.in

Page 29

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
29 पाहóन Âयाचे इĶािनĶÂव Âयांनी लोकांसमोर मांडले. िľयां¸या पराधीनतेचे परखड वणªन
कłन ľीउÆनतीकारक िवचार Âयांनी मांडले. वैचाåरकता, तािßवकता , िचंतनशीलता,
वĉृÂव, तळमळ , आÂमिवĵास , सचोटी , ÿगÐभ भाषा, ओजÖवी लेखनपĦती या
गुणिवशेषांमुळे Âयांचे वाđय अËयासनीय झाले आहे. नवीन शÊदांची घडण, मािमªक िवनोद ,
उपहास -उपरोध , पÐलेदार वा³ये, तकªशुĦ, मुĥेसूद िववेचन, अÆवथªक अलंकार ही Âयां¸या
लेखनशैलीची वैिशĶ्ये सांगता येतील. ‘िनबंधसंúह भाग १ व २’, ‘केसरीतील िनवडक
िनबंध भाग १ व २’ मÅये Âयांचे संकिलत लेखन ÿिसĦ झाले आहे.
बाळ गंगाधर िटळक (१८५६ -१९२० ) हे भारतीय ÖवातंÞयलढ्यातील महßवाचे नेते,
ÿा¸यिवīा , धमªशाľे आिण संÖकृत भाषेचे जाणकार , ‘केसरी’, ‘मराठा ’ या वृ°पýांचे
संपादक, संशोधक असे चतुरą Óयिĉमßव . लोकमाÆय िटळकांचे ‘केसरीतील लेख खंड १
ते ४’, ‘वेदकालिनणªय’ (ओरायन या इंúजी úंथाचा ओगलेकृत सं±ेप, १९०८ ), ‘आयª
लोकांचे मूलÖथान’ (आि³टªक होम इन िद वेदाज) हा इंúजी úंथाचा ओगलेकृत अनुवाद,
१९१० ), ‘गीतारहÖय ’ (१९१० ) हे Âयांचे महßवाचे वैचाåरक लेखन. लोकमाÆय िटळकां¸या
‘केसरी’ तील समú लेखांची एकूण पृķसं´या २४४७ इतकì मोठी आहे. िटळकां¸या
लेखनाने जीवनाची बहòतेक सवª ±ेýे Óयापलेली आहेत. ‘आधी कोण? राजकìय कì
सामािजक ?’, ‘सामािजक सुधारणेचे मागª’, ‘िहंदुÂव आिण सुधारणा’, ‘āाĺण व āाĺणेतर’,
‘Öवराºय , āाĺण व āाĺणेतर’ यांसार´या लेखांमधून िटळकांची सामािजक िवचारसरणी
आिवÕकृत होते. राजकìय ÖवातंÞयाबाबत जहाल भूिमका Öवीकारणाöया िटळकांनी
सामािजक सुधारणेबाबत ÿितकूल भूिमका घेतली. Âयां¸या राजकìय िवषयांवरील
‘राजþोह ’, ‘इंúजी राºयांत आÌहांस फायदा काय झाला?’, ‘आम¸यावर जुलूम कसा
होतो?’, ‘राजþोह कशाला Ìहणतात ?’, ‘पुनIJ हåर ॐ’, ‘नवी िवटी, नवे राºय!’, ‘Öवराºय
आिण सुराºय’, ‘उजाडले पण सूयª कुठे आहे?’, ‘सरकारचे डोके िठकाणावर आहे काय?’
इÂयादी लेखांमधून पारतंÞयाचा िध³कार आिण ÖवातंÞयाचा उ¸चार Óयĉ झालेला आहे.
‘खरे िवīापीठ कोणते?’, ‘युिनÓहिसªट्या उफª सरकारी हमालखाते’, ‘हे आमचे गुłच
नÓहेत!’, ‘चतकोर भाकरीची गुलामिगरी’ या लेखांमधून शै±िणक ÿij व राÕůीय िश±णाचा
िवचार मांडला आहे. ‘शेतकöयांचा कायदा ’, ‘िहंदुÖथानातील शेतकरी लोकांस खरोखरच
बंड करावे लागेल काय?’, ‘शेतकöयां¸या किमशनाने काय केले?’ ‘आमचे उīोगधंदे कसे
ठार झाले?’, ‘राÕůीय बिहÕकार ’, ‘Öवदेशीवरील आ±ेप’ या लेखांमधून पारतंý भारता¸या
आिथªक समÖया - शेती, Öवदेशी व बिहÕकार या संदभाªतील िटळकांची मते Óयĉ झाली
आहेत. ‘िशवाजी उÂसव , गणेशोÂसव व राÕůीय उÂसवाची आवÔयकता ’, ‘धमª व तßव²ान ’,
‘िशवजयंतीचा राÕůीय उÂसव ’, ‘आपला धमª’, ‘अ²ेयवाद’ इÂयादी लेखांमधून िटळकांचे
िविवध िवषयांसंदभाªतील ŀिĶकोण ÿकट झाले आहेत. संÖकृत, इंúजी, मराठी अशा
भाषांवर ÿभुÂव असणाöया िटळकांचे गīलेखन साÅया , सोÈया , सरळ, हòकमी , अनलंकृत व
ÿसंगी ममªभेदक शÊदांनी युĉ आहे. वृ°पýाĬारे लोकजागरण करावयाचे असÐयाने,
लोकांना सहज समजणारी , Âयां¸या अंतःकरणाला िभडणारी आिण Âयांना सरकारी
अÆयायािवŁĦ ÿ±ुÊध करणारी भाषा असली पािहजे, याची ÖपĶ जाणीव िटळकां¸या
वैचाåरक लेखनात िदसून येते. तßव²ान व गिणत यांवरील ÿभुÂवामुळे िटळकां¸या लेखनात
युिĉवाद, िवĴेषण, िचंतनशीलता, िववेक हे गुण लाभले आहेत. Öवभावोĉì , ÿसाद , ओज,
इÂयादी गुण Âयां¸या लेखनात आहेत. सरकारला जरब बसावी अशी ममªभेदक टीका, munotes.in

Page 30

वैचाåरक गī - १
30 िनIJयाÂमक िवधाने, िनःसंिदµध शÊदांचा वापर, िबनतोड युिĉवाद, सारभूत, काटेकोर
भाषा, मुĥेसूद व नेमकेपणा, समपªक दाखले इÂयादéमुळे िटळकां¸या लेखनशैलीने Öवतःचे
एक वैिशĶ्यपूणª Öथान िनमाªण केले आहे.
िश. म. परांजपे (१८६४ -१९२९ ) हे िचपळूणकरां¸या परंपरेतील एक ÿभावी िनबंधकार,
ÿखर राÕůीय बाÁयाचे पýकार , सािहिÂयक , ÿभावी वĉे Ìहणून ओळखले जातात . िश. म.
परांजपे यांनी १८९८ साली ‘काळ’ हे पý सुł केले. “लोकांत ŀढमल व łढ झालेÐया
िकÂयेक राजकìय कÐपनां¸या उ¸छेदासाठीच काळाचा जÆम आहे,” असे Âयांनी आपले
उिĥĶ जाहीर केले होते. राजकìय ÖवातंÞयभावनेची जागृती लोकांमÅये करावी , Âयासाठी
सामाÆय माणसांमÅये ÿ±ोभ िनमाªण करावा , राºयकÂयाª वगाªबĦल उपहासÿचुर अनादर
लोकमानसात ठसवावा , Öवदेश आिण Öवधमª आदशª मानावा व इतर सवª गोĶी उपे±णीय
ठरवाÓयात , अशी वृ°पýांमधून िशकवण देणे हे Âयांनी संपादकìय कतªÓय मानले. राजकìय ,
सामािजक , धमªिवषयक, ऐितहािसक , वाđयीन , िनसगªवणªनपर अशा िवषयांवर
िशवरा मपंतांनी लेखन केले असले तरी ‘ÖवातंÞय’ हेच Âयां¸या लेखनामागचे मु´य ÿयोजन
आहे. ‘एक चमÂकाåरक खेडेगाव’ या łपकाÂमक लेखात एका खेड्याची कÐपना कłन
इंúजांचा या देशातील कारभार कसा þÓयशोषक आिण Öवािभमानभंजक आहे, हे
दाखिवÁयाचा ÿयÂन Âयांनी केला आहे. ‘सĻाþी¸या तावडीत सापडलेली कÐपनाशĉì ’,
‘िहंदुÖथानात काय संतोष माजला आहे?’, ‘आपले सुख काय झाले?’, ‘धु्रवाची गोĶ खोटी
असली पािहजे’, ‘िवषासाठी कंठशोष’, ‘अजुªनाचा वेडेपणा’, ‘एका खडी फोडणाराची गोĶ’,
‘इंúज आिण ठग’, ‘िदÐलीचे त´त आिण भाऊसाहेबांचा घण’, ‘िशवाजीची एक राý’,
‘अजुªनाचा वेडेपणा’, ‘जुनी मढी नवी अंतःकरणे’, ‘पशूं¸या साăाºयाचा इितहास ’ इÂयादी
लेखांमÅये िशवरामपंतां¸या लेखनाचे सामÃयª ÿकटते. आपÐया लेखनात Âयांनी वøोĉì,
Óयंगोĉì, Óयाजोĉì , उपहास , उपरोध , छĪीपणा इÂयादी लेखनिवशेषांचा ÿÂययकारी वापर
केला. वतªमानपýी लेखनाला Âयांनी वाđयीन जोड देऊन Âयातून शैलीदार वैचाåरक
सािहÂय िनमाªण करÁयाची ÿथा पाडली .
राजारामशाľी भागवत (१८५१ -१९०८ ) úीक, लॅिटन, अरबी, फारशी , अवेÖता, इंúजी,
मराठी , संÖकृत अशा भाषांचा अËया स असणाöया राजारामशाľéनी राजकारण सोडून सवª
±ेýांत अिनŁĦ संचार केला. लेख, Óया´याने, पुÖतके, वादिववाद यांमधून Âयां¸या
वैचाåरकतेचे दशªन घडते. पुरातßव, वेदवाđय, उपिनषदे, िविवध धमª-पंथ, िववाहादी
आचारधमª, संÖकृत-ÿाकृत भाषा, इितहास , संत-पंिडती वाđय -अलंकार, Óयाकरण ,
सामािजक इÂयादी िवषयांवर संशोधनपर लेखन केले. ‘राजारामशाľी भागवत यांचे
िनवडक लेख’ दुगाª भागवतांनी संपािदत केले असून Âयामधून राजारामशाľé¸या ÖपĶ,
िनभêड , सुधारणावादी, Öवतंý बुĦीचा आिवÕकार होतो. ‘āाĺणपण िहंदू नÓहे’ अशा सहीने
ते लेखन करीत . ‘िशवछýपतé¸या चåरýा ’ स (१८९२ ) Âयांनी िलिहलेÐया ÿÖतावनेमधून
िशवकालीन राजकìय , सामािजक , भािषक पåरिÖथती कशी होती, याचे आकलन होते.
‘आमची देशीभाषा’, (१८९२ ), ‘ÿाकृत भाषेची िविचिकÂसा ’ (१८९६ ), ‘मराठीचा एक
कॅथेिलक भĉ’ (१९०६ ) आदी िनबंधांमधून Âयांचे भाषािवषयक संशोधन व िचंतन येते.
‘चातुवªÁयªमया सृĶम’, (१९०२ ), ‘चातुवªÁयª’ (१८९६ ) या लेखांमधून Âयांची
चातुवªÁयªिवषयक अनुकूल भूिमका ÿकटते. ‘िवधवािववाह सशाľ कì अशाľ ’ (१८८५ ),
‘āाĺण व āाĺणी धमª’ (१८८९ ), ‘āाĺण Ìहणिवणारांस सवाल ’ (१८९९ ) हे वैचाåरक úंथ. munotes.in

Page 31

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
31 ‘मराठ्यांसंबंधी चार उģार’ (१८८७ ) हा मराठ्यांचा ऐितहािसक ŀिĶकोणातून समी±ा
करणारा महßवपूणª वैचाåरक úंथ आहे. िवĬ°ा , बहò®ुतता, सूàम ŀĶी, कुशाú बुĦी, ÖपĶ व
ठाम िवचार ही राजारामशाľé¸या लेखनाची वैिशĶ्ये होती. ‘दीनबंधु’, ‘िविवध²ानिवÖतार ’,
‘²ानÿकाश ’, ‘पुणे वैभव’ ‘केरळ कोिकळ ’ वगैरे िनयतकािलकांमधून Âयांचे लेखन ÿकािशत
झाले. संÖकृतचे ÿकांड पंिडत असूनही मराठी बोलीभाषेचा Âयांना िवल±ण अिभमान होता.
िव. का. राजवाडे (१८६३ -१९२६ ) हे Óयासंगी संशोधक, इितहासकार व
भाषाशाľसंवधªक Ìहणून ÿ´यात . Âयांनी आपले िवīाथê दशेतील अनुभव ‘किनķ , मÅयम
व उ¸च शालांतील अनुभव’ (१९०४ ) या िनबंधात नमूद केले आहेत. Âयामधून तÂकालीन
िश±णसंÖथांचे दशªन घडते. १८९५ साली Âयांनी ‘भाषांतर’ हे मािसक सुł केले. ‘ºया
²ाना¸या ÿकाशाने युरोप हा अंधकारमय मÅययुगातून जागा झाला त¤ ²ान भारतालाही ÿाĮ
होण¤ जłर आहे. Âयायोगेच येथील बौिĦक व मानिसक अवनती संपून पुनŁºजीवन सुł
होईल. नÓया ²ानाचा ÿकाश येथील लोकांना लोकभाषेतून िमळावा ’, या उĥेशाने Âयांनी
‘भाषांतर’ सुł केले होते व ते दोन वष¥ चालले. ‘िवĵवृ°’, ‘úंथमाला’, ‘सरÖवतीमंिदर’,
‘इितहास व ऐितहािसक ’, ‘रामदास व दामदासी ’, ‘केसरी’, ‘भारतेितहास संशोधक मंडळाचे
वािषªक संशोधनवृ°’ इÂयादéमधून Âयांचे काही लेखन ÿिसĦ झाले आहे.
मराठ्यांचा इितहास , मराठी भाषेचे व संÖकृतचे ऐितहािसक Óयाकरण , जुÆया मराठी
वाđयाचा इितहास , भारतीय वा िहंदू समाजा¸या इितहासाची समाजशाľीय मीमांसा या
संबंधात राजवाडे यांचे संशोधनपर लेखन व Âयांनी संपािदत केलेले úंथ यांचे महßव
अनÆयसाधारण आहे. ‘मराठ्यां¸या इितहासाची साधने’ Âयांनी २२ खंडांमÅये ÿिसĦ केली
असून Âयातील नऊ खंडांत ऐितहािसक िववेचनाÂमक Öवłपा¸या ÿÖतावना िलिहÐया
आहेत. पिहÐया खंडाची ÿÖतावना १२३ पृķांची असून ÂयामÅये मराठ्यां¸या
इितहासातील काही महßवपूणª भाग उलगडला आहे. तसेच Âयांचा इितहासिवषयक
ŀिĶकोणही ÿकट झाला आहे. ‘राधामाधविवलासचंपू’ व ‘मिहकावतीची बखर’ या úंथां¸या
ÿÖतावनांमधून भारता¸या व महाराÕůा¸या इितहासाचे तािßवक दशªन घडते. Âयांची
इितहासाची कÐपना िव²ानिनķ व जीवनिनķ होती. मानवा¸या सावªदेिशक व सावªकािलक
िÖथÂयंतरांचा समावेश करणाöया वैयिĉक व सामािजक जीवनाचा संपूणª अथª Âयां¸या
इितहासकÐपनेत समािवĶ होता, ‘लहान Óयĉéचé चåरý¤ व मोठ्या Óयĉéची चåरýे िमळून
समाजाचा संपूणª इितहास होतो’ असा Óयĉìसमुदाय क¤िþत इितहासाचा अथª Âयांनी
सांिगतला आहे. (जोशी (संपा.) : २००१ : पृ.३१-३२) इितहासलेखनाची आचारसंिहता
सांगताना ते िलिहतात , “िनल¥प व िनरहंकारपणाने इितहासाचा िवचार करावयाला लागण¤ ही
इितहासाचे खर¤ Öवłप जाणÁया¸या मागाªला लागÁयाची पिहली पायरी आहे. Ļा मागाªला
लागÁयाची दुसरी पायरी सवª ÿकारचे अधªवट úह सोडून देण¤ ही होय... वैयिĉक मते बाजूस
साłन व Öवदेशािभमानाचा दपª बाजूला ठेवून हे काम केल¤ तरच शुĦ व िवमल तßव
हÖतगत होÁयाचा संभव आहे.” (िव. का. राजवाडे : १९२८ : पृ. ३१२)
राजवाड्यां¸या िवपुल संशोधनपर लेखनापैकì काहéचे Öवłपिवशेष पुढीलÿमाणे - ‘िवकार -
िवचार ÿदशªना¸या साधनांची उÂøांित’, ‘ÿाकृितक भाषांचा व वाđयाचा इितहास ’,
‘मराठीतील शुĦलेखनासंबंधी व िवरामिचÆहांसंबंधी काही सूचना’, ‘मराठीतील
अनुनािसकांची पूवªपरंपरा’, ‘मराठीतील नामिवभĉì ’, ‘राÕůीय मराठी कोश’, ‘कादंबरी’ munotes.in

Page 32

वैचाåरक गī - १
32 इÂयादी िनबंधांमधून Âयांचे भाषा व सािहÂयिवषयक संशोधन व िचंतन येते. ‘इितहास Ìहणजे
काय?’, ‘इितहासा¸या दोन बाजू - अिधभौितक व आÅयािÂमक ’, या लेखांमधून
राजवाड्यां¸या ऐितहािसक तßवमीमांसेचे दशªन घडते. ’िहंदू समाजात िहंĬतरांचा समावेश’
या िनबंधात िहंदू, मुÖलीम, िùIJन समाजां¸या सामािजक िवÖतारा¸या संÖथाÂमक पĦतीचे
िववेचन केले आहे. भारतीय सामािजक इितहासावरील हा एक महßवपूणª िनबंध आहे.
‘िहंदुÖथानातील आयª लोकांचा वणª’, ‘आमची पुराण¤ व आसीåर यांतील नवे शोध’, ‘मगध’,
‘नेट व िन¸छिव ’, ‘मग āाĺण कोण?’ या लेखांमधून अितÿाचीन भारता¸या वंशिवषयक
इितहासाची łपरेषा येते. ‘महाराÕůाची वसाहत ’ व ‘महाराÕů व उ°र कोकणची वसाहत ’ या
लेखांत महाराÕůा¸या अितÿाचीन इितहासाचे िववेचन भािषक , वांिशक व सामािजक
संÖथाłप ÿमाणां¸या आधारावर केलेले आहे... ‘मराठी राºयाचा हेतू’, ‘मराठ्यां¸या
इितहासाचे कायª व पराभव ’, ‘मराठी राºयाचा हेतू’, ‘मराठेशाहीचा पाया घालणारा शहाजी ’,
‘िशवाजीची गुणसंपदा’ या लेखांमधून मÅययुगीन महाराÕůा¸या इितहासाची तािßवक
मीमांसा येते. ‘भारतीय िववाहसंÖथेचा इितहास ’ (१९७६ ) हा Âयांचा महßवपूणª संशोधनपर
लेखसंúह आहे. राजवाड्यां¸या लेखनात मुबलक मािहतीमुळे काहीसा िवसकळीतपणा ,
दुसöयाबĥल तु¸छताभाव आढळतो . िनःसंिदµधता, िनयमबĦता , रेखीवपणा, मुĥेसूद व
िसĦांतवजा वा³ये हा Âयां¸या लेखनशैलीचा िवशेष होता. Âयांची भाषा संÖकृतÿचुर
असÐयाने काही अपåरिचत शÊद Âयां¸या लेखनात येतात. ÿसंगी úाÌय शÊदांचा वापरही ते
िबनिद³कत करत.
ल. रा. पांगारकर (१८७२ -१८४१ ) संशोधक व िनबंधकार Ìहणून पåरिचत असणाöया
पांगारकरांनी Öवभाषा , Öवधमª आिण ÖवसंÖकृती¸या अिभमानातून लेखन केले. ‘मुमु±ू’
(१९०७ ) हे साĮािहक सुł कłन Âयांनी पारमािथªक, धािमªक, सामािजक व नैितक
िवषयांवर वैचाåरक लेखन केले.
®ीधर Óयंकटेश केतकर (१८८४ -१९३७ ) समाजशाľ² , संशोधक व कादंबरीकार
असणाöया केतकरांनी ‘²ानको शा’ चे खूप मोठे काम एकहाती िसĦ केले. ÿाचीन महाराÕů
व भारतीय जाितÓयवÖथा , समाजरचना वगैर¤संदभाªत Âयांनी अËयासपूणª लेखन केले. ºया
िवषयां¸या वाट्याला सहसा कोणी जात नाही, ते िवषय हाताळÁयाचा , ²ान±ेýातील
ÿÖथािपत मतांना ध³के देऊन नवे िवचार मांडÁयाचा Âयांनी ÿयÂन केला. Âयांचे लेखसंúह
úंथłपाने ÿिसĦ झाले असून Âयांमधील िवषयांचे वैिवÅय व केतकरांची समाजशाľीय
िवĴेषक पĦती थ³क करणारी आहे. ‘महाराÕůाची काÓयúाहकता ’, ‘महाराÕůीयांचे
काÓयपरी±ण ’, ‘सामािजक पåरिÖथती ’, ‘úंथपरी±ण आिण úंथदोष’, ‘िľयांचे वाđय आिण
िľयां¸या चळवळी ’, ‘राजकìय चळवळी आिण वाđयवृĦी’, ‘काÓयपरी±ण आिण जनता ’,
‘वाđयोपासनेचा धंदा’ यांसार´या लेखांमधून Âयांचे वाđयीन िवचार Óयĉ झाले आहेत.
‘िľयांचे संसारशाľ’, ‘मुंबई शहरातील शरीरिवøय ’, ‘िसनेमाचा धंदा’, नगरसंवधªन व
नगरसŏदयª, ‘बालसंर±ण’ यांसार´या लेखांतून Âयांचे समाजशाľीय आकलन ÿकटते.
‘इितहासिवषयक ÿाचीन कÐपना ’, ‘भारतीय संÖकृती िवकासाचे अवलोकन ’, ‘समाजशाľ
आिण धमª यांचा परÖपरसंबंध’, ‘सामािजक øांती आिण ितची तयारी ’, ‘वाÂसायन ’ यां¸या
‘रितशाľ मीमांसा’ या पुÖतकाची ÿÖतावना वगैरे लेखांमधून केतकरां¸या
आंतरिवīाशाखीय Óयासंगाचा, सूàम िचिकÂसक िववेचक ŀĶीचा व समाजशाľ²ाचा
ÿÂयय येतो. munotes.in

Page 33

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
33 केतकरां¸या िवचारिवĵाचे व लेखनशैलीचे दशªन Âयां¸या पुढील लेखनांतून घडते - राÕůीय
एकाÂमतेसाठी सवª जाती¸या व सवª धमा«¸या लोकांसाठी एकच कायदा करÁयाची
आवÔयकता ते सांगतात. “िविवध समाजाचे पृथकÂव ºया समाजिविशĶ कायदेपĦतीमुळे
िवनाकारण उÂपÆन होते, Âया ÿकार¸या कायīािवषयी अिधक िवचार कłन व अनवÔय
िभÆनता काढून टाकून सवª समाजास सामाÆय कायदा िनमाªण करÁयाकडे देशाची एकंदर
ÿवृ°ी असावी , का कì येणेकłन अिधक सारखेपणा वाढून राÕůीयÂवाचा िवकास होईल.”
(फडके (संपा.): १९९४ : पृ.१७) केतकरांनी भाषावार ÿांतरचनेचा जोरदार पुरÖकार केला
होता. “ÿांितक राºयकारभार देशी भाषेत Óहावा, तो देखील इतका कì गÓहनªरने इंúजीत
सही केली तर ती बेकायदेशीर ठरावी . देशभाषेत हायकोटाªचे िनवाडे Óहावेत. Ìहणजे देशी
सामाÆय भाषांना कायदेशीर भाषेचा संÖकार होईल आिण इंúज कायदेपंिडतांचे देशात
ÿामु´य राहणार नाही.” (पृ.४५) केतकरां¸या िवचारां¸या वरील काही अंशावłन Âयांचे
सामािजक आकलन व दूरŀĶी यांचे ÿÂयंतर येते.
वासुदेवशाľी खरे (१८५८ -१९२४ ) यांनी ‘ऐितहािसक लेखसंúह’ हे मािसक १८९७
साली सुł कłन इितहास संशोधना¸या ±ेýात भरीव काम केले. Âयां¸या संशोधनपर
लेखांचे बारा खंड असून Âयातूनच Âयांचा Óयासंग, िचिकÂसक , समतोल ŀिĶकोण िदसून
येतो. न. िचं. केळकरां¸या ‘मराठे व इंúज’ या úंथाला खरेशाľéनी िलिहलेली ÿÖतावना
मराठी िनबंधाचा एक उÂकृĶ नमुना आहे. Âयांची भाषा łपगुणसंपÆन होती. िचं. िव. वैī
(१८६१ -१९३५ ) यां¸या ‘िनबंध आिण भाषणे’ या úंथामधून Âयांचे मराठी भाषा, वाđय व
महाराÕůािवषयीचे िववेचन येते. िľयां¸या िववाहिवषयक ÿijांवर ‘अबलोÆनती ’ या
लेखमालेतून Âयांनी चचाª केली आहे. ‘अबलोÆनती लेखमाले’ त Âयांनी सामािजक
सुधारणे¸या ÿयÂनांची हकìकत आिण सुधारणा यशÖवी करÁयाचे मागª, लµना¸या
चालीरीतéचा संøमणेितहास, लµनाचे खरे उĥेश व Âयाचे महßव, बालिववाहापासून होणारे
दुÕपåरणाम अशा अनेक ÿijांचे धमªशाľिवषयक úंथां¸या आधारे िववेचन केले आहे.
Âयां¸या िनबंधांपैकì ‘मराठी भाषा आिण ित¸यावर इतर भाषांचा पåरणाम ’, ‘मराठी भाषेचा
इितहास ’, महाराÕů देश, ‘महाराÕů भाषा व महाराÕů वाđय ’, ‘मराठी गīरचना ’ हे
अËयासपूणª लेख Âयां¸या शोधक व िचिकÂसा बुĦीचे िनदशªक आहेत. िव. गो. िवजापूरकर
(१८६३ -१९२६ ) यांनी ‘úंथमाला’ (१८९४ ), ‘िवĵवृ°’ (१९०६ ) ही िनयतकािलके सुł
कłन राजकारण , धमª, िश±ण , सािहÂय या िवषयांवर राÕůवादी व परंपरािनķ भूिमकेतून
वैचाåरक लेखन केले.
अ. ब. कोÐहटकर (१८७९ -१८३१ ) – हे ‘संदेश’ (१९१५ ) या पýाचे संपादक. Âयांनी
इतरही अनेक पýांतून लेखन केले. Âयांचे वृ°पýीय अúलेख व इतर लेखन ‘अ. बा.
कोÐहटकर Öमारक úंथ’ या नावाने तीन खंडांमÅये ÿकािशत झाले आहेत. राजकìय
ÖवातंÞय, Öवदेश ÿेम, समाजजागृती या उĥेशाने कोÐहटकरांनी लेखन केले. Âयांचे अúलेख
िवशेषÂवाने गाजले. तÂकालीन जीवनÓयवहाराबाबत खूप महßवाचे िनरी±ण Âयांनी नŌदिवले
आहे. “सुिशि±तांची भाषा लोकसमाजापासून फार लांब राहó लागलेली आहे. सुिशि±तांची
Óया´याने, Âयांची वतªमानपýे, Âयांची काÓये व Âयांचे िवचार लोकसमाजा¸या अंतःकरणात
मुळीच नसतात ! ते काय बोलतात हे लोकसमाजास मुळीच कळत नाही व लोकसमाजा¸या
अंतःकरणात काय चाललेले आहे याची Âयांना दादही नसते... ही दोन अगदी िनरिनराळी
जगे आहेत. ºया जगात सुिशि±त लोक वावरतात Âया जगात बहòजन समाज वावरत नाहीत munotes.in

Page 34

वैचाåरक गī - १
34 व ºया जगात बहòजन समाज वावरतो Âया जगात सुिशि±त लोक वावरत नाहीत . Ļाÿमाणे
सुिशि±त लोक व बहòजन समाज यां¸यामÅये तुटकपणा आला आहे. ते एकमेकांपासून
अलग झालेले आहेत. एकमेकांची एकमेकांना ओळखही नाही.” एकंदर मÅयमवगêय
वाđयीन सांÖकृितक Óयवहारा¸या सवª मयाªदा Âयांनी इथे नŌदिवÐया आहेत. बहòजन
समाजाला समजेल, आकलन होईल अशी लोकां¸या िनÂयपåरचयाची साधी सोपी भाषा
Âयांनी वापरली . भा. ब. भोपटकर (१८७४ -१८४९ ) यांनी ‘भाला’ (१९०५ ) हे पý
‘मायदेशा¸या िहतासाठी काम’ करÁया¸या उĥेशाने काढले. Âयांचे लेखन मु´यतः जहाल
राजकारणाचा व िहंदूधमाªिभमानाचा पुरÖकार करणारे आहे.
िľयांचे वैचाåरक गī:
पं. रमाबाई (१८५८ -१९२२ ) या िवĬान व बहòभािषक िवदुषीने ‘ľीधमª-नीित’ (१८८२ ) हे
पुÖतक वया¸या अव¶या चोिवसाÓया वषê िलिहले. Âयांनी इंúजी व मराठीतून तेरा úंथ
िलिहÐयाची नŌद आढळते. या úंथा¸या ÿÖतावनेत पं. रमाबाई िलिहतात , “सांÿतकाळी
आम¸या हतभागी देशातील ľीजातीची दशा िकती शोचनीय आहे, हे सांगता पुरवत नाही.
या देशातील िľया अगदी असहाय आिण ²ानशूÆय आहेत. Âयामुळे Âयास आपले िहत कसे
ÿाĮ कłन ¶यावे, हेही समजत नाही. याजकåरता ²ानी लोकांनी Âयांचे िहत काय केÐयाने
होईल? हे सांगून Âयांजकडून Âयाÿमाणे आचरण करिवले पािहजे.” िľयांनी कसे वागावे,
कसे राहावे यासंदभाªत मागªदशªन करÁयासाठी हा úंथ Âयांनी िलिहला . ‘पाया’, ‘िवīा’,
‘मयाªदा’, ‘धमª’, ‘गृहकृÂय’, ‘बालकाचे पालन ’, ‘इितकतªÓयता’ या आठ ÿकरणांतून िľयांना
‘आÂमोĦारा ’ चा मागª दाखिवला आहे. उÂकषाªचा पाया आÂमावलंबन आहे आिण ľीने जर
आÂमावलंबनाचा मागª पÂकरला तर ितची उÆनती ती Öवतःच कł शकेल, असे Âया
Ìहणतात . पं. रमाबाइ«ची भाषा आजªवी, मृदू आहे. Âया िľयांना Öवावलंबी, कामसू, िशि±त
होÁयाचे आवाहन करतात . आदशª पÂनी, माता, गृिहणी या परंपरागत भूिमकांचे यशÖवी
पालन कłन Öवतःची उÆनती साधÁयाचा उपदेश करतात . रमाबाइ«चा ‘ľीधमªनीित’ पर
उपदेश łिढúÖत , भाबडा नाही. ÿयÂनवादाची आिण िवīाúहणाची Âयाला जोड आहे.
अमेåरकन िमशनरी मेरी िमचेल (१८२७ -१९०६ ) यांची ‘िùÖती िľयां¸या कतªÓयािवषयी
िनबंध’ (१८८४ ), ‘शाľात विणªलेÐया िľया ,’ भाग १ (१८८८ ), भाग २ (१८९० ) ही
पुÖतके ÿिसĦ आहेत. १८९६ ¸या सुमारास िľयांना िलिहÁयासाठी उ°ेजन देÁयाचा
ÿयÂन मािसक ‘मनोरंजन’, ‘सुधारक’ यांसार´या िनयतकािलकांनी केला. हा कालखंड
िľयां¸या घडणीचा होता. डॉ. आनंदीबाई जोशी, डॉ. रखमाबाई , रमाबाई रानडे यांसार´या
कायªकÂयाª, कृितशील िľयांनी ÿसंगोपा° लेखनही केले. या काळात ‘पाितĄÂय िवचार ’
(अनसूया काळे), ‘िवधवा दुःख िनवेदन’ (सीताबाई छýे), ‘तŁण मुलास पý’ (कमलाबाई
िकबे), ‘भावी आयुÕय सुखमय करÁयाची तŁण िपढीवर असलेली जबाबदारी ’ (मथुराबाई
जोशी) यांसारखे वैचाåरक लेखन झालेले आहे.
१९०० ते १९२० या काळात िľयांनी पुÖतकłपाने केलेले वैचाåरक लेखन हे अितशय
अÐप आहे. ľीिश±ण , Óयिĉमßव घडण, गृिहणी, कतªÓय, आदशª ľीÂव अशा िवषयांवर
ÿामु´याने वैचाåरक लेखन झाÐयाचे िदसते.
munotes.in

Page 35

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
35 सÂयशोधकìय / ÿबोधनपर वैचाåरक गī:
म. फुले (१८२७ -१८९० ) हे सामािजक सुधारणेसंबंधी øांितकारी भूिमका घेणारे आधुिनक
महाराÕůातील पिहले िवचारवंत. सÂयशोधक समाजाचे संÖथापक. थॉमस पेन¸या ‘राईट्स
ऑफ मॅन’ या úंथाचा Âयां¸यावर िवशेष ÿभाव . ‘गुलामिगरी’ (१८७३ ) हा Âयांचा महßवाचा
úंथ. जÆमािधिķत उ¸चनीचते¸या चुकì¸या कÐपनेमुळे शूþ, अितशूþ आिण िľया
यां¸यावर होणाöया अÆयायाचे Öवłप या úंथामधून िवशद केले आहे. शेतकरी, शूþ
इÂयािदकां¸या अ²ानाचा , देवभोळेपणाचा गैरफायदा घेऊन Âयां¸यावर वचªÖव गाजिवणाöया
āाĺण वगाªचे सÂय Öवłप Âयां¸या Åयानी आणून īावे, Öवाथê āाĺणा¸या जोखडातून
Öवतःची मुĉता कłन घेÁयाची ÿेरणा Âयांना िमळावी , या हेतूने Âयांनी हा úंथ िलिहला
आहे. १८६३ साली अāाहम िलंकन यांनी अमेåरकेतील गुलामिगरी कायīाने बंद केली. या
घटनेने ÿभािवत झालेÐया फुÐयांनी ‘युनायटेड Öटेट्समधील सदाचारी लोकांनी गुलामांना
दाÖयÂवातून मुĉ करÁया¸या कामात औदायª, िनरपे±ता व परोपकार बुĦी दाखिवली ,
याÖतव Âयां¸या सÆमानाथª’ हा úंथ परमÿीतीने अपªण केला आहे. तसेच ‘माझे देशबांधव
Âयां¸या या ÖतुÂय कृÂयाचा िक°ा आपले शूþ बांधवास āाĺणां¸या दाÖयÂवातून मुĉ
करÁया¸या कामी घेतील’, अशी आशा Óयĉ केली आहे. या úंथात सोळा ÿकरणे असून ती
संवादाÂमक पĦतीने िलिहला आहे. जोतीरावांचे सहकारी Âयांना ÿij िवचारतात व
जोतीराव Âयांची उ°रे देतात. अशी िनवेदनशैली आहे. ‘ºया िदवशी मनुÕय गुलाम होतो,
Âया िदवशी Âयाचा अधाª सģुण जातो.’ या महाकवी होमर¸या वचनाने úंथाचा ÿारंभ होतो.
पिहÐया नऊ ÿकरणांमÅये िहंदुÖथानातील āाĺणी वचªÖव व अवतारकÐपनेचे िवĴेषण
येते. Öवाथª, अĘल धूतªपणा, उमªटपणा यांचा पåरपाक असलेले āाĺण िहंदुÖथानाबाहेłन
आले. आिण Âयांनी इथÐया ±ेýपतéचा Ìहणजे आता¸या शूþ-अितशूþांचा पराभव केला.
Öवजातीचा मिहमा वाढावा Ìहणून आपÐया धािमªक पुÖतकात खोट्या कथा घुसडÐया.
Âयांनी Öविहतासाठी धमªशाľे िनमाªण केली. ‘āाĺणांनी शूþांवर जे नीितिनब«ध घातले, Âया
सवा«चा उĥेश एवढाच होता कì, गरीब, अ²ानी आिण अिशि±त शूþांना फसवून Âयां¸या
मानेभोवती सदा गुलामिगरीचे पाश करकचून आवळता यावेत. जाितभेदाचे मूळ āाĺणां¸या
Öवाथê धमा«धतेत व अहंकारात आहे’ संप°ी, सवाªिधकार व सवलती Öवतः¸या हाती राखून
शूþांना मानवाचे सामाÆय अिधकारही āाĺणांनी नाकारले. आपÐया लांड्यालबाड्या
उघडकìस येऊ नयेत Ìहणून धमªúंथ शूþांनी वाचू नयेत, असे िनब«ध घातले. āाĺणवगाªची
सेवा करÁयासाठी शूþांचा जÆम झालेला असतो , यासार´या अंध®Ħांवर फुÐयांनी कडाडून
हÐला चढिवला . āाĺण खरे देशभĉ असते तर Âयांनी शूþांना व अितशूþांना गुलामिगरीत
िखतपत ठेवले नसते. किनķ वगाªने इंúजांचे राºय असेपय«त िवīा संपादन कłन आपले
अ²ान व पूवªúह दूर सारावे आिण āाĺणांनी Âयां¸या मानेभोवती टाकलेले गुलामिगरीचे पाश
तोडून टाकून आपले मानवी ह³क संपादÁयासाठी िसĦ Óहावे, असे आवाहन फुÐयांनी केले
आहे.
‘शेतकöयाचा असूड’ (१८८३ ) हा Âयांचा अÂयंत महßवाचा úंथ भारतीय शेतकöयां¸या
मागासलेपणाची कारणमीमांसा करणारा व Âयां¸या उÆनतीचे मागª सुचिवणारा आहे.
शेतकöयांचे ‘धमाªिमषा’ने भटिभ±ुकांकडून होणारे शोषण व सरकारी नोकरशाहीतील āाĺण
कामगारांकडून होणारे आिथªक शोषण उघड कłन शूþ शेतकöयांना आपला बचाव
करÁयास समथª करÁया¸या उĥेशाने फुÐयांनी या úंथाचे लेखन केले. िश±णाचा अभाव हे munotes.in

Page 36

वैचाåरक गī - १
36 शेतकöयां¸या दुरावÖथेचे मूलभूत कारण असून Âयाचे ÖपĶीकरण देताना ते Ìहणतात ,
‘िवīेिवना मती गेली, मितिवना नीती गेली, नीितिवना गती गेली, गितिवना िव° गेले,
िव°ािवना शूþ खचले, इतके अनथª एका अिवīेने केले.’ शेतकöयां¸या दाåरþ्याचे अÂयंत
भेदक वणªन Âयांनी केले आहे तसेच शेतकöयांचे अ²ान आिण वाईट चालीरीतéनाही
फुÐयांनी धारेवर धरले आहे. शेतकöया¸या उÆनतीसाठी शेतीचे आधुिनक ²ान,
शेतीिवषयक úंथ, मािसके, उ°म बैल, जनावरांसाठी गायराने, पाणलोट ±ेýा¸या िठकाणी
ताली, बंधारे, तलाव , िपकां¸या संर±णासाठी पहारे व नुकसानभरपाईची सोय इÂयादी
उपाय Âयांनी सांिगतले आहेत. जगभरातील पारंपåरक धमªतßवांनी मानवजातीला घातलेÐया
सवª ÿकार¸या बेड्या तोडून Óयĉì व जनसमूहां¸या समú िवकसनाचा अवकाश खुला
करणारा øांितकारी आशय ‘सावªजिनक सÂयधमª’ (१८९१ ) मधून आिवÕकृत झाला आहे.
या úंथामÅये सुख, धमªपुÖतक, िनमाªणकताª, पूजा, नामÖमरण , नैवेī अथवा अÆनदान ,
अनुķान, Öवगª, ľी-पुŁष, पाप, पुÁय, जाितभेद, पशुपàयादी वगैरे मानवÿाणी यांजमÅये
भेद, धमª, नीती, तकª, दैव, आयªभट āाĺणांचे वेद आिण सावªजिनक सÂयाची तुलना, सÂय,
आकाशातील úह, जÆम, मृÂयू, लµन, नावाचा संÖकार, ÿेताची गती, ®ाĦ या िवषयांवर
संवादाÂमक शैलीने तािßवक , वैचाåरक आशय सोÈया व सुलभ भाषेत सांिगतला आहे.
फुÐयां¸या भाषाशैलीसंदभाªत भालचंद नेमाडे Ìहणतात , “फुÐयां¸या गīाचा मु´य भाग
समाजिचंतनाला वािहलेला आिण िहंदू संÖकृतीची सबंध संरचनाच बदलू पाहणाöया
देशीपणा¸या पोटितडकìने िलिहलेला आहे. िवशेषतः ‘शेतकöयांचा असूड’ (१८८३ ),
‘इशारा ’ (१८८५ ) आिण ‘सावªजिनक सÂयधमª पुÖतक’ (१८९१ ) या तीन पुÖतकांतील
फुÐयांचे गī Âयां¸या पूवê अपåरिचत असे. अथाªचे अवाढÓय ÿांत आøमताना िदसते. इतके
आधुिनक øांितदशê िवचार एवढ्या झपाट्याने मराठी गīात Óयĉ होताना मराठी भाषे¸या
सवª उपÓयवÖथा वाकलेÐया िदसतात .” (नेमाडे : १९८२ : पृ. ६९८)
ताराबाई िशंदे (१८५० -१९१० ) यांनी ‘ľी-पुŁष तुलना’ हा िनबंध १८८२ साली
िलिहला . या िनबंधामÅये Âयांनी धमª, łढी, परंपरा या नावाखाली पुŁषÿधान ÓयवÖथेने
िľयांवर जी बंधने लादली व िľयांचे जे शोषण केले, Âयावर हÐला चढिवला आहे. ľी
आिण पुŁष िनसगªतः समान आहेत, हा महßवाचा िवचार Âयांनी मांडला आहे. धमªúंथ व
देवदेवतांची परखड व तकªशुĦ िचिकÂसा कłन Âयांचे प±पाती Öवłप उघडे पाडले आहे.
हा िनबंध मराठी ľीवादी सािहÂयाचा ÿारंभिबंदू मानला जातो. ताराबाइ«¸यावर महाÂमा फुले
व सÂयशोधक िवचारसरणीचा ÿभाव पडलेला होता
शाľी नारो बाबाजी महाधट पाटील यांनी १८९२ साली ‘सािवýीबाइ«ची भाषणे’ ÿकािशत
केली. सािवýीबाइ« फुले यां¸या भाषणाचे िवषय उīोग , िवīादान , सदाचरण , Óयसने, कजª
असे आहेत. िवषयावłनच भाषणांचे सामािजक महßव ल±ात येते. ‘उīोग ’ या भाषणामÅये
Âया Ìहणतात , “यासाठी न थकता िदवसभर उīोग करणे हा मनुÕयाचा उ°म धमª असून तो
Âयाचा खरा कÐयाण करणारा िमý होय. ...आपÐया देशात थोडेसे इंúज लोक Óयापाराला
आले आिण Âयांनी एक ÿचंड राºय Öथापन केले. हा ŀढ उīोगाचा आिण बुिĦशĉìचा
चमÂकार आहे. Âयात दैवाचा संबंध नाही. दैव, ÿारÊध यांवर िवĵास ठेवणारे लोक आळशी
व िभकारी असून Âयांचा देश नेहमीच दुसöया¸या गुलामिगरीत राहतो . याचे ढळढळीत
उदाहरण Ìहणजे आपला िहंदुÖथान होय.” (माळी (संपा.) : १९९८ : पृ. ९४)
उīमशीलतेचे Óयिĉगत व सामािजक महßव अÂयंत यथाथªपणे सािवýीबाइ«नी मांडले आहे. munotes.in

Page 37

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
37 ‘िवīादान ’ या िवचारÿवतªक भाषणामÅये Âया Ìहणतात , “आळस , परावलंबन वगैरे दुगुªण न
वाढिवÁया स व मनुÕया¸या अंगचे सģुण वाढÁयास उपयुĉ असा कोणता धमª असेल तर
िवīादान होय. िवīा देणारा व िवīा घेणारा असे दोघेही या धमाª¸या योगाने खरीखुरी
माणसे बनतात . या धमाª¸या शĉìमुळे मनुÕयातील पशुÂवाचा लोप होतो. िवīा देणारा
धैयªशाली िनभªय बनून िवīा घेणारा सामÃयªशाली शहाणा बनतो.” (पृ. ९७) यावłन
सािवýीबाइ«ची ÿितभा , Öवतंý व मूलगामी िवचारŀĶी , िचंतनशीलता यांचे ÿÂयंतर येते.
सािवýीबाइ«नी जोतीबांस िलिहलेÐया तीन पýांमधूनही Âयां¸या गīशैलीचे दशªन घडते.
Âयांची भाषा साधी, सोपी असून काळजाचा ठाव घेते. शाľी नारो बाबाजी महाधट पाटील
यांनी ‘महाÂमा जोितबा फुले यांचे अमर जीवन ’ हे म. फुÐयांचे पिहले चåरý १८९१ साली
िलिहले आहे. याबरोबरच Âयांची ‘पूजापĦती भाग १ व २’ (१९०२ ), ‘सÂयशोधक समाज
जाहीर खबर’ (१९०५ ), ‘सÂयशोधक समाज : āाĺणेतर बंधूस ÿाथªना’, ‘सÂयशोधक
समाज िनबंधमाला अथवा िहंदू धमाªचे खरे ²ान’ ही पुÖतके ÿिसĦ आहेत. Âयामधून
सÂयशोधक समाजतßवांचे ÿितपादन केले आहे.
तानुबाई िबज¥ यांनी ‘दीनबंधु’ची धुरा १९०८ ते १९१३ या काळात समथªपणे सांभाळली.
Âयांनी िश±ण , िľया व राजकìय िवषयांवर संपादकìय लेखन केलेले आहे. पुणे सÂयशोधक
समाजाचे सेøेटरी व रामोशी समाजा¸या नेÂया िवīादेवी सािवýीबाई रोडे यांची काही
भाषणे, िनबंध व वैचाåरक लेखन उपलÊध आहेत. ‘िवīा िशकÐयाचे फायदे’ या िनबंधामÅये
Âयांनी āाĺण जातीची उÂप°ी व āाĺण कोणास Ìहणावे, याची साधार मांडणी केली आहे.
या िनबंधाचा एकच भाग आज उपलÊध आहे (दीनिमý , २१ जुलै १९१५ ) Âयांनी ‘िश±ण ’
(१९१४ ), ‘रामोशी ’ (१९२१ ), ‘िवīेचा ÿकाश ’ (१९२३ ) या िवषयांवरील िनबंध
सÂयशोधक पåरषदा व रामोशी पåरषदांमÅये वाचले. सÂयशोधक समाजा¸या
िवचारकायाªतून आÂमभान आलेÐया पावªतीबाई महाधट , गंगूबाई खेडकर, लàमीबाई नायडू,
यमुनाबाई गोडेकर, शांताबाई चÓहाण , कमलाबाई जाधव , िवमलाबाई देशमुख, जान³का
िशंदे, फुलवंताबाई झोडगे आदी िľयांचे िवचार व लेखन सÂयशोधकìय मूÐयŀĶीतून
ľीजीवनाचा व तÂकालीन समाजवाÖतवाचा अÆवयाथª लावते. सÂयशोधकìय िľयांची एक
Öवतंý परंपरा दाखवता येते.
कृÕणराव भालेकर (१८५० -१९१० ) सÂयशोधक समाजाचे पिहÐया िपढीतील धडाडीचे
कायªकत¥ असणाöया कृÕणराव भालेकरांनी ‘दीनबंधु’ (१८७७ ) तसेच ‘दीनिमý ’ (१८८८ ),
‘शेतकöयांचा कैवारी’ (१८९२ ), ‘अंबालहरी’ (१८८९ ) ही वृ°पýे सुł कłन पुरोिहतशाही,
सावकारशाही , शोषण , अÆयाय यांिवŁĦ आवाज उठवत शेतकरी-कĶकöयांची बाजू उचलून
धरली . ‘शाľाधार ’ या पुिÖतकेमÅये शाľाधाराचे बुजगावणे पुढे कłन खेड्यातील
अिशि±त , सामाÆय शेतकöयांना भट, िभ±ुक इÂयादी मंडळी कसे लुटतात, याचे चटकदार ,
संवादाÂमक शैलीत भालेकरांनी वणªन केले आहे. ‘शेतकöयांनो डोळे उघडा ’, ‘शेतकरी आिण
उīोग ’ आदी भाषणांमधून Âयांनी शेतकöयांना उīमशीलतेचा व िश±ण घेÁयाचा संदेश
िदला आहे. शेतकöयांना ‘िवīेचे पाय’ व ‘उīोगाचे हात’ नसÐयामुळे Âयांचे जीवन अठरािवĵ
दाåरþ्याने कसे Óयापले आहे, हे िविवध उदाहरणे, दाखले देत, रसाळ , लोकसंवादी भाषेत
पटवून िदले आहे. याबरोबरच Âयांचे ‘िनरा®ीत िहंदू आिण āाĺण , ±िýय , तेलगू तŁणांस
उĥेशून’, ‘āाĺणांवर रागावÁयाची कारणे’, ‘अंतःकाळचे उģार’, ‘शंकराचायª काय कłन
असतात ?’ यांसारखे लेखन तसेच अúलेख व Öफुटलेख, पýÓयवहार , िटपणे आदी वैचाåरक munotes.in

Page 38

वैचाåरक गī - १
38 सािहÂय ÿिसĦ आहे. समाजोĦाराची िवल±ण तळमळ व अंतरी¸या िजÓहाÑयामुळे Âयांचे
लेखन थेट Ńदयाला िभडते. अÖसल मराठी बोली, छोटी, सोपी, सुलभ वा³यरचना ,
अथªपूणª Ìहणी व वा³ÿचार , ŀĶांत, कथा यांचा मािमªक वापर, संवादांचा खुबीने वापर,
वाÖतवाचे भेदक दशªन घडिवणारी िचýदशê , ओघवती , ÿवाही , अथªवाहक भाषा आदी
भालेकरां¸या लेखनाचे िवशेष आहेत.
नारायण मेघाजी लोखंडे (१८४८ -१८९७ ) यांनी ‘बाँबे िमल हँड असोिसएशन ’ ही
भारतातील पिहली कामगार संघटना Öथापन कłन व ‘दीनबंधु’ या पýा¸या माÅयमातून
कामगारांचे ÿij धसास लावले. ‘दीनबंधु’ मधून लोखंड्यांनी कामगारां¸या िविवध
ÿijांबरोबरच, ÿाथिमक िश±ण , वसितगृहांची आवÔयकता , बालिववाह , िवधवािववाह ,
केशवपन, िहंदू-मुÖलीम दंगली, जाितभेद, गणेशोÂसव, सÂयनारायण , शेतकöयांचे िविवध
ÿij, खोतीपĦत आदी िविवध िवषयांवर मूलभूत Öवłपाचे लेखन केले. लोखंड्यांनी
‘पंचदपªण’ (१८७६ ) या पुिÖतकेमÅये ľीिश±ण , लµनाचे वय, पुनिवªवाह, िवधवािववाह ,
लµनातील उधळपĘी , Óयसने, घटÖफोट , सहकार , बचत या िवषयांवर पåरणामकारक िवचार
Óयĉ केले आहेत व सामािजक िनयमनाकåरता नऊ िनयम तपशीलवार सांिगतले आहेत.
Âयां¸या लेखनातून शोिषत , वंिचत, पीिडत वगाªचा मानवािधकार Óयĉ होतो. रामÍया
ÓयंकÍया अÍयावाł (१८२६ -१९१२ ) यांनी ‘ईĵरास ÿाथªना’ (१९०१ ) या िनबंधामÅये
सामािजक वाÖतवाला अधोरेिखत करीत थेट ईĵरािवषयीचे ÿij िवचारले आहेत व ईĵराचे
सवªसाि±Âव व सामÃयाªला ÿijिचÆहांिकत केले आहे. अÍयावाłंची साधी, सोपी भाषा,
Óयवहारातील उदाहरणे देत ईĵरा¸या अिÖतÂवावरच शंका उपिÖथत करÁयाची शैली आिण
िववेकवाद, बुिĦवाद यामुळे हा िवचारÿवतªक िनबंध वाचकांना अंतमुªख करतो . गणपतराव
सखाराम पाटील (मृÂयू १८९३ ) हे ‘दीनिमý ’ चे १८८८ ते १८९२ या काळात संपादक
होते. Âयाचे ‘दीनिमý ’ मधील ‘धमªगुł Ìहणिवणारांस तािकद ’, ‘पंचोĉì’, ‘काळे शेतकरी व
गोरे शेतकरी’, ‘आमचे लोक का िशकत नाहीत ?’, ‘तमाशे’ इÂयादी लेखन शेतकरी-कĶकरी
जनसमूहांना क¤þÖथानी ठेवून सामािजक वाÖतवाची परखड िचिकÂसा करणारे व साÅया
भाषेत समाजÿबोधन करणारे आहे. धŌिडराम नामदेव कुंभार यांनी वैिदक य²संÖकृतीतील
य²ांचे ÿकार , िहंसा, मīपान वगैर¤ची िचिकÂसा ‘वेदाचार’ (१८९६ ) या पुिÖतकेमÅये केली
आहे. राजषê शाहó महाराज (१८७४ -१९२२ ) छýपती शाहó महाराजांची भाषणे,
हòकूमनामे, जाहीरनामे, पýÓयवहार , आ²ा यांतून बहòजन समाजा¸या उĦारा चे िवचार
अिभÓयĉ झाले आहेत.
कृÕणराव अजुªन केळूसकर (१८६० -१९३४ ) हे मराठीतील महßवाचे चåरýकार ,
सािहिÂयक , सामािजक कायªकत¥. ‘संत तुकाराम चåरý’ (१८९६ ), ‘गौतम बुĦाचे चåरý’
(१८९८ ), ‘रामचंþ िवठोबा धामणकर चåरý’ (१९०२ ), ‘छ. िशवाजी महाराज चåरý’
(१९०६ ), ‘माधवराव रोकडे व जनाबाई रोकडे चåरý’ (१९२७ ) अशा तीसहóन अिधक
चåरýांचे लेखन Âयांनी केले आहे. केळूसकरांनी िविवध िनयतकािलकांमधून िवपुल लेखन
केले आहे. Âयांचे िनवडक लेख ‘िवचारसंúह भाग १’ (१९३४ ) मÅये संúिहत आहेत.
ÂयामÅये सामािजक , धािमªक, आिथªक, शै±िणक, शेती आदी िवषयांवरील Âयांचे लेख
समािवĶ आहेत. ‘आम¸या देशाची िÖथती ’, ‘आम¸या िनकृĶावÖथेची कारणे’, ‘शाľीय
²ाना¸या ÿसारावाचून गती नाही’, ‘आमची शेती’, ‘पाऊस पाडता येईल काय?’, ‘आम¸या
समाजातील दुही’, ‘समाजास धमाªची आवÔयकता आहे काय?’ अशा वैिवÅयपूणª िवषयांवर munotes.in

Page 39

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
39 िवचारÿवतªक लेखन केळूसकरांनी केले आहे. Âयां¸या लेखनात समाजवाÖतवाचे समú
भान, शोिषत वंिचतां¸या उĦाराची तळमळ , िववेक, आधुिनक मूÐयŀĶी व दूरŀĶी ÿकटते.
वासुदेव िलंगोजी िबज¥ (१८६४ -१९०८ ) हे ‘दीनबंधु’चे संपादक, Åयेयवादी पýकार ,
Óयासंगी संशोधक होते. Âयांनी बडोदा संÖथानातील úंथपालपदाची नोकरी सोडून
सÂयशोधक समाजतßवां¸या ÿचाराथª ‘दीनबंधु’ पýाचे १९०५ साली मुंबईहóन पुनŁºजीवन
केले. ÿाथिमक िश±ण सĉìचे व मोफत करÁयाची आवÔयकता िवशद करणारे लेखन
Âयांनी सातÂयाने केले. ‘±िýय आिण Âयांचे अिÖतÂव ’, (१९०३ ) हा Âयांचा संशोधनपर úंथ
मराठ्यां¸या ±िýयÂवाचा वेदकाळापासूनचा ऐितहािसक शोध घेऊन मराठ्यांचे ±िýयÂव व
Âयांची परंपरा िसĦ करणारा मौिलक úंथ आहे. िबज¥ यांनी या úंथामÅये ±िýयांची उÂप°ी,
चातुवªÁयªÓयवÖथेतील Öथान , ²ानÓयवहारातील भूिमका व ±िýयांनी केलेली úंथिनिमªती,
±िýयांचा पराøम , वैिदक धमाªतील कमªठतेला व शोषक तßवांना आÓहान देऊन जैन, बौĦ
आदी कÐयाणकारी धमा«ची केलेली Öथापना , परशुराम कथेची िचिकÂसा , धमªशाľांनुसार
±िýयांचे Öथान , ±िýयांपासून िनमाªण झालेला जनसमूह, ±िýयां¸या राजवटी , आज¸या
मराठ्यांचे आयª±िýयÂव आदी घटकांचे साधार , सÿमाण िववेचन केलेले आहे. मराठी ,
इंúजी, संÖकृत भाषांचा व Âयांमधील संदभªसाधनांचा अËयास , अवतरणे, तळटी पा व ÿौढ
गंभीर िनवेदनशैली यांमुळे िवĵसनीय संदभªúंथाचे मोल या úंथास ÿाĮ झाले आहे.
भारताचायª िचंतामणराव वैī यांनी ‘िविवध²ानिवÖतार ’ मÅये (१९०५ ) परी±ण िलहóन या
úंथातील मतांचे समथªन केले होते. िवदभाªतील सÂयशोधक समाजाचे मोठे नेते मो. तु.
वानखडे यांनी ‘±िýय माळी पुढारी’ हे मािसक चालिवले तसेच ‘सÂयशोधक úंथमाला’ सुł
केली. Âयांचे ‘सÂयाचा शोध’ (१९०९ ), ‘Öवयंपुरोिहत’ (१९०९ ), ‘गायýी मंý’ (१९१२ ),
āाĺण आिण बिहÕकार (१९१३ ) आदी पंधरा úंथ ÿिसĦ . धािमªक łढी-परंपरांची
िचिकÂसा Âयांनी केली आहे. कृ. क. चौधरी यांनी ‘अ²ानांजन’ (१९०३ ) या िनबंधामÅये
शेतकöयां¸या अ²ानाची व दुःखाची मीमांसा केलेली आहे. ‘शेतकöयांचा दुःखोģार’
(१९०७ ) मÅये शेतकöयां¸या दुःखदाåरþ्यास जबाबदार घटकांची चचाª केली आहे.
‘सÂयासाठी जीव देईन पण असÂया चा गंध नको’ (१९०७ ) मÅये सÂयाचे महßव सांिगतले
आहे. मुकुंदराव पाटील (१८८५ -१९६७ ) यांनी ‘िहंदू आिण āाĺण ’ (१९१० ) या
पुÖतकामÅये िहंदू (āाĺणेतर) आिण āाĺण हे एक नÓहेत. āाĺण हे Öवतःला िहंदू धमªगुł
समजत असले तरी Âयांचे िवधी, उÂसव , पोशाख , सोवळे, आचार , łढी, परंपरा, भाषा,
ÿदेश इÂयादी गोĶी िहंदूंपे±ा (āाĺणेतर) वेगÑया आहेत. Âयांचा धमª आिण िहंदूंचा धमª
वेगळा आहे. Âयांनी िहंदूंना कधीच समानतेची वागणूक िदली नाही, असा दावा केला आहे.
संवादाÂमक िनवेदन तंý, उपहास -उपरोधयुĉ जोरकस भाषा, िवĴेषणाÂमकता आदी
वाđयीन गुणवैिशĶ्यांनी हा úंथ ÿभावी ठरला आहे. नारायण माŁतराव नवले यांनी
धमªभोळेपणाची तुंबडी (१९१० ) मÅये ‘धमाª¸या नावाखाली राजरोसपणे िभ±ा मागणारे,
वाजवीपे±ा फाजील आशेने शेतकöयास लुबाडणारे बलुते-आलुते Ļांचे अंतरंग उलगडले
आहेत.’ ‘संजीवन’ पýाचे संपादक द. िभ. रणिदवे यांनी ‘दाŁबाजी आिण गुŁबाजी’
(१९२२ ) मÅये दाł आिण धािमªक गुł यांचा समाजावर होणारा दुÕपåरणाम िचिýत केला
आहे. ह. ल. चÓहाण यांनी ‘पुराणातील गडबडगुंडा’ (१९२५ ), ‘अंÂयेĶी व ®ाĦ’ (१९२९ )
नाथाजी माळी यांनी ‘धमª आिण āाĺण ’ (१९१८ ) यामधून धमªिचिकÂसा केलेली आहे. munotes.in

Page 40

वैचाåरक गī - १
40 सÂयशोधकìय िनयतकािलकांमधून वैचाåरक गī ÿिसĦ झाले आहे. ‘दीनबंधु’ (१८७७ ),
‘सÂसार ’ (१८८५ ), ‘दीनिमý ’ (१८८८ , १९१० ), ‘सयाजी िवजय ’, ‘बडोदा वÂसल ’,
‘राघवभूषण’ (१८८८ ), ‘अंबालहरी’ (१८८९ ), ‘शेतकöयांचा कैवारी’ (१८९२ ), ‘िवĵबंधु’
(१९११ ), ‘जागŁक’ (१९१७ ), ‘जागृित’ (१९१७ ), ‘डे³कन रयत‘ (१९१८ ) ‘िवजयी
मराठा ’ (१९१९ ), ‘सÂयÿकाश ’ (१९१९ ) , ‘गåरबांचा कैवारी’ (१९२० ), ‘भगवा झ¤डा’
(१९२० ), ‘तŁण मराठा ’ (१९२० ), ‘राÕůवीर ’ (१९२१ ), ‘ÿबोधन ’ (१९२१ ) आदी
िनयतकािलकांमधून सामािजक , धािमªक, सांÖकृितक, शै±िणक, राजकìय , आिथªक,
शेतकरी, ľी, दिलत , कामगार, इितहास अशा िविवध िवषयांवर सामाÆय शेतकरी-कĶकरी
वगाªतील Óयĉéनी लेखन केले आहे.
सÂयशोधकìय वैचाåरक गīामधून ÿामु´याने धमªिचिकÂसा, अिनĶ łिढपरंपरा, अंध®Ħा
यांचे िनमूªलन, पुरोिहतशाही, सावकारशाही यांचे शोषक łप, िश±ण ÿसार, शेती व शेतकरी
सुधारणा आदी िवषयांवर िवचार मांडले गेले. काही लेखनामÅये उथळपणा , आवेश,
आøमकता , एकाकìपणा , पुनŁĉì, असËय टीका वगैरे दोषही आहेत.
दिलत वैचाåरक गī:
मराठीमÅये दिलत वैचाåरक गīाची एक Öवतंý परंपरा आहे. दिलत वैचाåरक गīाचे
Öवłपिवशेष ÖपĶ करताना गंगाधर पानतावणे Ìहणतात , “दिलत वैचाåरकता ही
पåरवतªनिनķ वैचाåरकता आहे. Âयामुळे दिलत वैचाåरकतेची सवª ÿकारचे शोषण आिण सवª
ÿकारची गुलामिगरी नाकारणे व झुगाłन देणे ही ÿित²ा आहे. दिलत , पीिडत , शोिषत
आिण सवª वंिचत समाजाला ÆयायसÆमुख करणे, दाÖयमुĉ मानिसकतेचा Âयाला ÿÂयय
देणे, Âयात मानवी ÖवातंÞयाची चेतना िनमाªण करणे ही दिलत िवचारवंतांची पåरøमा
आहे... Öवतः¸या तेजÖवी आिण øांितगभª ŀिĶकोनातून पाहायला दिलतांना ÿवृ° करणारा
‘आंबेडकरिवचार’ ही एक मूÐयगभª जाणीव आहे. ...दिलतांचा िवचार हा सवª काळात
िøयाशीलतेचा, नवतेचा शोध घेत रािहला आहे. जे जे िÖथितवादी आहे ते ते नाकाłन नवा
आशयसंपÆन िवचार ŁजिवÁयाची आकां±ा Âया मागे आहे. एक ÿकारे जीणª मानिसकता
आहे, ती नाकाłन नवे मÆवंतर घडिवÁयाची ÿित²ा दिलत वैचाåरक वाđयाची आहे. हे एक
ÿबोधन होय आिण ÿबोधन ही वैचाåरक øांतीच असते. दिलत वैचाåरक वाđय ÿबोधनाचे
वाहक आहे. Ìहणजे ते वैचाåरक øांतीचे वाहक आहे.” (पानतावणे : १९९५ : पृ. २)
आधुिनक दिलत चळवळीचा ÿारंभ गोपाळबाबा वलंगकर (मृÂयू १९०० ) यां¸यापासून
झाला. ‘अनायª दोष पåरहार मंडळी’ (१८९० ) नावाची संÖथा Öथापन कłन Âयांनी
अÖपृÔयता िनमूªलनाचे काम केले. ‘दीनबंधु’, ‘सुधारक’ इÂयादी पýांतून Âयांनी लेखन केले.
‘िवटाळ िवÅवंसन’ (१८८९ ) या पुिÖतकेमधून अÖपृÔयांना िहंदू धमाªत भेदभावपूणª वागणूक
का िदली जाते, हा मुĥा क¤þÖथानी ठेवून Âयांनी आपÐया मता¸या पुĶीकरणासाठी सÓवीस
ÿij उपिÖथत केले आहेत. वेद, Öमृती, गीता, महाभारत , पुराणे, संतवाđय यांतील
दाखÐयांचा Âयांनी आधार घेतला आहे. “आÌही जी शाľे व पुराणातील वा³ये उदाहरणाथª
घेऊन आपÐया सवा«¸या सेवेस सादर केली आहेत, ती खोटी असून सवª िहंदू धमाªिभमानी
Âयास मानीत नसÐयास Âया सवा«चा एक महाय² कłन Âयां¸या शांतÃयª पý ÿिसĦ
करणाöयाचा बळी अपªण केला तरी तो Öवसंतोषाने बळी जाÁयास िसĦ आहे, परंतु सम± munotes.in

Page 41

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
41 खरा Æयाय करावा .” असे Âयांनी पुिÖतके¸या ‘िवनंतीपýका’ त Ìहटले आहे. वलंगकरांनी या
पुिÖतकेतून जाितभेद, जÆमिसĦ उ¸चनीचता , अÖपृÔयता, úंथÿामाÁय, łिढपरंपरा,
āाĺणी ®ेķता यांसंदभाªत मूलभूत ÿij उपिÖथत केले आहेत. िहंदू धमªúंथ व āाĺणी
दांिभकता यांची तकªशुĦ िचरफाड कłन Âयांचा परखड समाचार घेतला आहे. िहंदू
धमªर±क शंकराचाया«ना ते िवचारतात , “महाराची लµन लािवÐयाने, िøयाकमª केÐयाने व
Âयास साधुदी±ा िदÐयाने िकंवा छाया Öपशाªदी केÐयाने, िकती पिवý िहंदू ĂĶ होऊन
नरकात गेले व जातात ते शंकराचायª महाराज यांनी आपणांस पिवý मानणाöया िहंदूंना
यमाजी भाÖकराचे िलÖट Ìहणजे (पाÈयांची व पुÁयवान लोकांची Öमरण वही) पाहóन ÿिसĦ
करावे.” गोपाळबाबांनी अÖपृÔय समाजा¸या अवनतीची पुढीलÿमाणे कारणमीमांसा केली
आहे - जाितÓयवÖथेचा जुलूम, अÖपृÔयता, िवīा, कलाकौशÐय िशकÁयास ÿितबंध,
धमªशाळा, अÆनपाणी यांचा मुĉ उपभोग घेÁयास मनाई, Óयापार करÁयास ÿितबंध,
नोकöयांचा अभाव , बाजारहाट व Óयापार करताना लुबाडणूक, फसवणूक, Öपशªबंदी
यांसार´या बाबéमुळे दिलतां¸या वाट्यास अमानुष जीवन आÐयाचे गोपाळबाबा सÿमाण
दाखवून देतात. जाितÓयवÖथेसंदभाªत ते िलिहतात , “िहंदू धमाª¸या सवª जातéना एक शाľ
Ìहणून नाही. नाना शाľे व नाना पुराणे, नाना मते, नाना पंथ जाती¸या अनेकÂवामुळे झाली
आहेत. Âया सवा«त जाती धमª हे महाशाľ होऊन बसले आहे. िहंदू लोक सहा शाľे व
अठरा पुराणे ही एकìकडे गुंडाळून ठेवतील पण जाती िनयमłप शाľ Âयां¸या डोÑयापुढे
सवªदा उघडे असते व Âयाचा अंमल Âयां¸यावर िनरंतर चालत आहे.” िहंदू धमªशाľ व
łढीपरंपरांमुळेच अÖपृÔयता िनमाªण झाÐयाचे व िटकून रािहÐयाचे अधोरेिखत कłन Âयांनी
धमªमात«डांना आÓहान िदले आहे. आपÐयावरील अÆयाय दूर झाला नाही तर अÖपृÔय लोक
हा ÿदेश सोडून जातील आिण सरकारला िवनंती करतील , ‘जेथे आÌहाला Æयाय, समता
आिण माणुसकì िमळेल असा ÿदेश आÌहाला īा.’ गोपाळबाबांची भाषा सडेतोड, जोरकस ,
तकªशुĦ व आवाहनाÂमक आहे. Âयां¸या िवटाळिवÅवंसन चळवळीने व िवचारांनी दिलत
वगाªत िवचारजागृतीचे नवे भान िनमाªण केले.
िशवराम जानबा कांबळे हे गोपाळबाबा वलंगकरांनंतर महßवाचे दिलत पुढारी लेखक.
हåरIJंþ नवलकर यांनी ‘िशवराम जानबा कांबळे चåरý’ (१९३० ) िलिहले आहे. िशवराम
जानबां¸यावर म. फुले, बाबा पĪनजी , लोकिहतवादी यांचे लेखन तसेच भाÖकरराव
जाधवां¸या ‘मराठा दीनबंधु’ मधील लेखांचा ÿभाव पडला होता, असे Âयांचे चåरýकार
नवलकरांनी Ìहटले आहे. मराठीबरोबरच Âयांनी इंúजीमÅये लेखन केले. अÖपृÔयां¸या
आÂमिÖथतीची जाणीव कłन देÁयाबरोबरच अÖपृÔयांचे संगठन उभे करणे व अÖपृÔयां¸या
ÿijांची समाजाला व सरकारला जाणीव कłन देणे अशा दुहेरी पातळीवर िशवराम
जानबांनी काम केले. Âयासाठी िविवध माÅयमांचा ÿभावी वापर केला.
िशवराम जानबांनी धमªúंथांचा अËयास कłन धमªशाľांची तकªशुĦ िचिकÂसा केली.
अÖपृÔयां¸या अमानुष िÖथतीसाठी धमªशाľांमधील लेखन कसे कारणीभूत झाले आहे, हे
Âयांनी तकªशुĦ रीतीने सांिगतले. धमªúंथ आिण जाितभेदामुळे अÖपृÔय लोक अमानवी
पातळीवर कसे पोचले, हे Âयांनी सांिगतले. बाहेłन आलेÐया जेÂया आया«नी इथÐया
िजतांपैकì काही लोकांना नीच कम¥ करÁयासाठी ÿवृ° केले. Âयांना गावाबाहेर राहÁयाची
सĉì केली. आया«नी ºयांना महाआरी Ìहणजे महान शýू Ìहटले, ते महार होत, असा दावा
Âयांनी केला. अÖपृÔय हे पूवê पराøमी होते. याची जाणीव कłन देऊन दिलतांमधील munotes.in

Page 42

वैचाåरक गī - १
42 Öवßवभान , अिÖमताभान जागृत करÁयाचे ÿयÂन Âयांनी केले. Âयांनी ‘सोमवंशीय िमý
समाज ’ (१९०४ ) या संÖथेची Öथापना केली. तसेच ‘सोमवंशीय िमý’ (१९०८ -१९१० ) हे
मािसक पý सुł केले. ‘Öवसमाजातील दोष पåरहार कłन Âयांना आÂमोÆनतीची िदशा
दाखवावी , या हेतूने सुł केलेÐया’ ‘सोमवंशीय िमý’ चे एकूण चोवीस अंक िनघाले. यामधून
मुरळी ÿथा, वेÔया Óयवसाय , मृतमांसाहार, पशुबळी, अÖव¸छता यांसार´या अिनĶ चालéचे
उ¸चाटन , अÖपृÔयता िनमूªलन व समाजसुधारणा यांसार´या िवषयांवर Âयांनी वैचाåरक
लेखन केले. तसेच ‘फुकट आिण सĉìचे िश±ण ’, ‘आम¸या सुधारणेसाठी सरकारने काय
करावे?’, ‘िववाहोÂपÆनी बहòभायाªÂव’, ‘बहòभतृªकÂव’, ‘Óयिभचार ’ इÂयादी िवषयांवरील लेख
महßवपूणª आहेत. ‘दीनबंधु’ मधून Âयांचे लेखन ÿिसĦ झाले आहे. ÿÖथािपत उ¸च वगª व
Âयां¸या चळवळी¸या मयाªदा दाखिवताना ‘एका महार गृहÖथाचे उģार’ या लेखामÅये ते
Ìहणतात , “हÐली¸या सुधारलेÐया काळात देखील ºया महारांचा पिवý िहंदूस Öपशª खपत
नाही, Âयाच महारांस इतरधमêय लोक आपÐया धमाªची दी±ा देऊन, ÿेमाने वागवून अनेक
सवलती देत आहेत. मग अशी Âयांची भूतदया पाहóन पुढे काही काळांनी एकंदरीत महार,
मांग तुम¸या मतलबी , िहंदू धमाªस धाÊयावर बसवणार नाहीत कशावłन ? हÐली मुंबई
इला´यात ऐंशी ल± व िहंदुÖथानात चार कोटी लोक आÌहां नीच मानलेÐयांची सं´या
आहे. Ļा सवª लोकांिशवाय तुÌही राÕůसुधारणेची इमारत क¸¸या पायावर बांधू पाहात
आहात . या क¸¸या इमारतीस पुढे घूस, उंदीर लागणार नाहीत कशावłन ?” (दीनबंधु, ३०
जुलै १९०७ ). सामािजक , धािमªक व आिथªक िवषमता कायम ठेवून िमळिवलेले ÖवातंÞय
िटकावू होणार नाही, असा इशाराच Âयांनी िदला आहे. जुÆया धमªशाľúंथांची होळी कłन
बदलÂया कालानुłप नवधमªúंथ तयार करावा , असे ते Ìहणतात . “आज हजारो वष¥, सहा
शाľे, अठरा पुराणे वगैरे Èलेग łपाने आम¸या मागे लागली आहेत... हा Èलेग नाहीसा
करÁयाचा एकच उपाय आहे, िहंदू लोकांचा सवा«स माÆय होईल असा एक धमªúंथ तयार
करावा ... आम¸या राÕůीय पुढाöयांनी राÕůीय सभा मंडपा¸या मÅयभागी एक अिµनकुंड
कłन Âयात आपÐया घरात असलेÐया सवª मळ³या शाľांची आहòती īावी.” (दीनबंधु,
१३ एिÿल १९०७). एकूणच िशवराम जानबा कांबळे यांचे लेखन अËयासपूणª, तकªशुĦ,
युिĉवादाने भरलेले, आवाहनाÂमक व आकलनसुलभ होते.
िकसन फागुजी बनसोड (१८७९ -१९४६ ) हे िवदभाªतील महßवाचे दिलत नेते. Âयांनी
िविवध संÖथा व िनयतकािलके सुł कłन अÖपृÔयता िनमूªलनाचे मोठे काम केले. Âयांनी
‘िनरा®ीत िहंदू नागåरक ’ (१९१० ), ‘िवटाळिवÅवंसक’ (१९१३ ), ‘मजदुर पिýका ’
(१९१८ ), ‘चोखामेळा’ (१९३१ ) ही पýे सुł कłन अÖपृÔयता िनमूªलनपर वैचाåरक लेखन
केले. ‘सुबोध पिýका ’, ‘²ानÿकाश ’, ‘केसरी’, ‘देशसेवक’, ‘महाराÕů ’ अशा अनेक पýांतून
Âयांनी अÖपृÔयां¸या ÿijांवर िवचारÿवतªक लेखन केले. अÖपृÔय हे या देशाचे आिदवासी
आहेत, अशी दिलतां¸या आिदम अिÖतÂवाची व अिÖमतेची जाणीव Âयांनी कłन िदली
आहे. सदाचरणी व नीितमान दिलतांवर जाितभेदातून होणाöया अÆयाय अÂयाचाराचा तीĄ
िनषेध Âयांनी केला आहे. संघषाªनेच या ÿवृ°éचा मुकाबला करÁयाचे आवाहन Âयांनी केले
आहे. धमा«तåरत महार-मांगांना सवणª िहंदू जवळ करतात . Âयां¸याशी सवª Óयवहार करतात .
परंतु िहंदू धमाªतील महार-मांगांना अÖपृÔय ठरवतात . या दुटÈपी व ±ूþ मनोवृ°ीवर िकसन
फागुजी बनसोड यांनी कोरडे ओढले आहेत. िकसन फागुजी बनसोड धमा«तरिवरोधी होते.
िहंदू धमाªतील शाľी -पंिडतांशी भांडून अÖपृÔयांनी आपली ®ेķता िसĦ करावी , असे Âयांना munotes.in

Page 43

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
43 वाटत होते. १९२० साली नागपुरात झालेÐया भारतीय बिहÕकृत पåरषदेनंतर Âयांनी
अÖपृÔयतािनवारणाची एक नऊ कलमी योजना जाहीर केली होती. Âयात अÖपृÔयांतील
पोटजातéचे िनमूªलन, परÖपर रोटीबेटी Óयवहार , िश±णÿसार , वाचनालये, बलोपासना ,
उīोगधंदे उभाłन Öवावलंबन, संघऐ³य व राजकìय संघटन असे महßवाचे मुĥे Âयांनी
मांडले होते. दिलतां¸या िविवध ÿijां¸या सोडवणुकìसाठी ते महßवाचे होते. Âयांनी
दिलतोĦाराबरोबरच तÂकालीन सामािजक , राजकìय िवषयांवर लेखन केले. अÖपृÔयांमÅये
जागृती, आÂमभान िनमाªण करÁयाबरोबरच सवणª िहंदूं¸या सद्सिĬवेकबुĦीला आवाहन
कłन समता , समानतेचे बीज ŁजिवÁयाचा ÿयÂन Âयांनी आपÐया लेखनातून केला.
अÖपृÔयांमÅये Öवािभमान आिण Öवावलंबन िनमाªण झाÐयािशवाय Âयांना आÂमोĦार करता
येणार नाही, अशी Âयांची धारणा होती.
आपली ÿगती तपासा ÿij : १८७३ ते १९२० या काळातील सामािजक सुधारणे¸या अनुषंगाने येणाöया वैचाåरक
गīाचे Öवłप ÖपĶ करा.





२.५ समारोप १८७३ -७४ ते १९२० हा कालखंड देशा¸या राजकìय व सामािजक ±ेýां¸या ŀĶीने
अÂयंत महßवाचा होता. या कालखंडातील एकूणच Óयवहार राजकìय ÖवातंÞय व
समाजसुधारणा या िवषयांभोवती क¤िþत झालेला िदसतो . सामािजक सुधारणेचा पुरÖकार
करणाöया परंपरेमधून म. फुले व Âयांचे सÂयशोधकìय वैचाåरक गī, दिलत वैचाåरक गī,
राजारामशाľी भागवत , गो. ग. आगरकर आदéचे सुधारणावादी वैचाåरक गī िनमाªण झाले.
िवÕणुशाľी िचपळूणकर व लो. िटळकां¸या ÿभावातून राÕůवादी वैचाåरक लेखन करणारी
परंपरा उदयास आली . Âयांनी राजकìय ÖवातंÞयाचा जहाल पुरÖकार केला. परंतु धािमªक,
सामािजक ÖवातंÞयाबाबत ÿितगामी भूिमका घेतली. यामुळे वरील दोÆही परंपरांमÅये
सातÂयाने वैचाåरक वादिववाद , िवचारसंगर होत रािहले. यामधून मराठी वैचाåरक गī समृĦ
होत गेले. माý या काळात िľयांचे वैचाåरक लेखन अÐप ÿमाणात आढळते. सािवýीबाई
फुले, ताराबाई िशंदे, मुĉा साळवे, तानुबाई िबज¥, सािवýीबाई रोडे आदी सÂयशोधक
परंपरेतील िľयांनी समाजवाÖतवाची िचिकÂसा करणारे िवचार Óयĉ केले आहेत. नागर
मÅयमवगêय िľयांचे िवचार िवĵ कुटुंबक¤िþत असÐयाचे िदसते. थोड³यात , ÿÖतुत
कालखंडामÅये मराठी वैचाåरक गī सवा«गाने समृĦ झाले. बहòजन , दिलत जनसमूहांना नवे munotes.in

Page 44

वैचाåरक गī - १
44 आÂमभान येऊन Âयांचे मुिĉलढे सुł झाले व Âयांमधून øांितकारी वैचाåरक आशय
असणारे गī िनमाªण झाले. या वैचाåरक गīानेच आधुिनक महाराÕůाची जडणघडण केली
आहे.
२.६ सरावासाठी ÿij अ) बहòपयाªयी वÖतुिनķ ÿij:
१. ‘मराठी स°ेचा उÂकषª’ हा úंथ कोणी िलिहला आहे?
अ) रा. गो. भांडारकर
ब) महादेव गोिवंद रानडे
क) ®ी. Óयं. केतकर
ड) िव. का. राजवाडे
२. ‘मराठ्यां¸या इितहासाची साधने’ हा खंडाÂमक úंथ कोणी िलिहला ?
अ) राजारामशाľी भागवत
ब) लो. िटळक
क) िव. का. राजवाडे
ड) वासुदेवशाľी खरे
३. म. फुले यांनी शेतकöयां¸या मागासलेपणाची मीमांसा करणारा कोणता úंथ िलिहला
आहे?
अ) तृतीय रÂन
ब) गुलामिगरी
क) सावªजिनक सÂयधमª
ड) शेतकöयाचा असूड
४. ľीवादाची मांडणी करणारा ‘ľी-पुŁष तुलना’ हा िनबंध कोणी िलिहला ?
अ) सािवýीबाई फुले
ब) ताराबाई िशंदे
क) तानुबाई िबज¥
ड) सािवýीबाई रोडे munotes.in

Page 45

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
45 ५. ‘िवटाळ िवÅवंसन’ या पुिÖतकेचे लेखन कोणी केले?
अ) गोपाळबाबा वलंगकर
ब) िशवराम जानबा कांबळे
क) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
ड) िकसन फागुजी बंदसोडे
उ°रे:
१. महादेव गोिवंद रानडे
२. िव. का. राजवाडे
३. शेतकöयाचा असूड
४. ताराबाई िशंदे
५. गोपाळबाबा वलंगकर
ब) लघु°री ÿij:
१. मुĉा साळव¤¸या िनबंधातून Óयĉ होणारा ŀिĶकोन व मूÐये सांगा.
२. लो. िटळकां¸या वैचाåरक लेखनाचे Öवłप सांगा.
३. गो. ग. आगरकरां¸या वैचाåरक गīाचे Öवłप ÖपĶ करा.
४. ÖवातंÞयपूवª कालखंडातील िľयां¸या वैचाåरक लेखनाचा थोड³यात परामशª ¶या.
क) दीघō°री ÿij:
१. १८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाचा आढावा ¶या.
२. म. फुले व सÂयशोधकìय वैचाåरक गīाची परंपरा ÖपĶ करा.
३. ताराबाई िशंदे यां¸या ‘ľी-पुŁष तुलना’ या िनबंधाचे टीकाÂमक परी±ण करा.
४. िवÕणूशाľी िचपळूणकर - लो. िटळकां¸या परंपरेतील मराठी वैचाåरक गīाचा परामशª
¶या.
२.७ संदभª úंथ १. जोशी, लàमणशाľी (संपा.), २००१ : ‘राजवाडे लेखसंúह’, पाचवी आवृ°ी, सािहÂय
अकादमी , नवी िदÐली .
२. नेमाडे, भालचंþ, १९८२ : ‘जोतीराव फुले यांची गīशैली’ – ‘महाÂमा फुले गौरव úंथ’,
साळोखे पी. बी. व इतर (संपा.), महाराÕů राºय िश±ण िवभाग , मंýालय, मुंबई. munotes.in

Page 46

वैचाåरक गī - १
46 ३. पानतावणे, गंगाधर, १९९५ : ‘दिलत वैचाåरक सािहÂय ’, मुंबई िवīापीठ , मुंबई.
४. फडके, य. िद. (संपा.), १९९४ : ‘केतकर लेखसंúह’, सािहÂय अकादमी, िĬ. आ.
नवी िदÐली.
५. माळी, मा. गो. (संपा.), १९९८ : ‘सािवýीबाई फुले समú वाđय ’, महा. राºय सािहÂय
आिण संÖकृती मंडळ, दु. आ., मुंबई.
६. राजवाडे, िव. का. , १९२८ : ‘राजवाडे लेखसंúह-भाग एक, ऐितहािसक ÿÖतावना ’,
वरदा बुकस्, पुणे.
२.८ पूरक वाचन १. कुलकणê, गो. म. (संपा.), २००३ : ‘मराठी वाđयकोश ’, खंड दुसरा, भाग एक,
महाराÕů राºय सािहÂय आिण संÖकृती मंडळ, मुंबई.
२. कुलकणê, गो. म., कुलकणê, व. िद., १९८८ : ‘मराठी वाđयाचा इितहास ’, खंड
सहावा , भाग पिहला , महाराÕů सािहÂय पåरषद , पुणे.
३. कìर, धनंजय व इतर (संपा.), २००६ : ‘महाÂमा फुले समú वाđय ’, महाराÕů राºय
सािहÂय आिण संÖकृती मंडळ, पुणे, पुनमुªþण.
४. खांडगे, मंदा व इतर, २००२ : ‘ľीसािहÂयाचा मागोवा ’, खंड १, सािहÂयÿेमी भिगनी
मंडळ, पुणे.
५. जोग, रा. ®ी. व इतर, २००२ : ‘ÿदि±णा ’-खंड पिहला , काँिटनेÆटल ÿकाशन , पुणे,
पुनमुªþण.
६. जोशी, लàमणशाľी (संपा.), २००९ : ‘लोकमाÆय िटळक लेखसंúह’, सािहÂय
अकादमी , नवी िदÐली , पुनमुªþण.
७. डहाके, वसंत, २००८ : ‘मराठी सािहÂय , इितहास आिण संÖकृती’, पॉÈयुलर
ÿकाशन , मुंबई, पुनमुªþण.
८. देशपांडे, अ. ना.,१९९२ : ‘आधुिनक मराठी वाđयाचा इितहास ’ भाग १ व २, Óहीनस
ÿकाशन , पुणे, िĬतीयावृ°ी.
९. नातू, म. गं., देशपांडे, िद. यं. (संपा.), १९८६ : ‘आगरकर वाđय ’, महाराÕů राºय
सािहÂय आिण संÖकृती मंडळ, पुणे.
१०. पानतावणे, गंगाधर, १९९५ : ‘दिलत वैचाåरक सािहÂय ’, मुंबई िवīापीठ , मुंबई.
११. भोळे, भा. ल. (संपा.), २००६ : ‘एकोिणसाÓया शतकातील मराठी गī’, खंड २,
सािहÂय अकादमी , नवी िदÐली . munotes.in

Page 47

१८७४ ते १९२० या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
47 १२. भोळे, भा. ल. (संपा.), २०१० : ‘िवसाÓया शतकातील मराठी गī’, खंड १, सािहÂय
अकादमी , नवी िदÐली .
१३. लेले, रा. के., १९८४ : ‘मराठी वृ°पýांचा इितहास ’, काँिटनेÆटल ÿकाशन , पुणे.
१४. िशंदे, अŁण , २०१९ : ‘सÂयशोधकìय िनयतकािलके’, कृÕणा संशोधन व िवकास
अकादमी , मंगळवेढा.
१५. िशंदे, ताराबाई , १९९७ : ‘ľी-पुŁष तुलना’ (संपा.) खोले, िवलास , ÿितमा ÿकाशन ,
पुणे.

*****


munotes.in

Page 48

48 २आ
‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
घटक रचना
२आ.१ उिĥĶे
२आ.२ ÿÖतावना
२आ.३ गोपाळ गणेश आगरकर यांचा जीवन पåरचय
२आ.४ गो. ग. आगरकर यां¸ या लेखांतील आशय
२आ.५ गो. ग. आगरकर यां¸ या लेखनाचे शैलीिवशेष व भाषािवशेष
२आ.६ गो. ग. आगरकर यां¸ या वैचाåरक लेखनातील तßविनÕ ठा
२आ.७ गो. ग. आगरकर यां¸ या लेखनातील मूÐ याÂ मकता
२आ.८ समारोप
२आ.९ शÊदाथª
२आ.१० सरावासाठी ÿÔ न
२आ.११ संदभª úंथ
२आ.१२ पूरक वाचन
२आ.१ उिĥĶे हा घटक अË या सÐ या नंतर आपणांस पुढील उĥेश साÅ य करता येतील.
१. गो. ग. आगरकर यां¸ या वैचाåरक लेखांतील आशय Å यानात येईल.
२. Â यां¸ या लेखातील िवचारमूÐ यांचा पåरचय होईल.
३. गो. ग. आगरकर यां¸ या लेखातील सामािजक , राजकìय आदी Ö वłपा¸ या
संदभªमूÐ यांचा उलगडा होईल.
४. गो. ग. आगरकर यां¸ या लेखनशैलीचे िवशेष व महßव Å यानात येईल.
५. गो. ग. आगरकर यां¸ या लेखातील िवचारांची समकालीन ÿÖतुतता समजेल.
२आ.२ ÿÖतावना महाराÕ ůा ला ‘पुरोगामी’ हे िबŁद बहाल करणाöया एकोिणसाÓ या शतकातील िवचारवंतांमÅ ये
गोपाळ गणेश आगरकर यांचे नाव अúøमाने ¶ यावे लागते. आगरकरां¸ या उ³ ती आिण कृती
अशा दोहŌत पुरोगामीÂ व, आधुिनकÂ व िदसून येते. इथे आपण आगरकरांनी मांडलेÐ या
िवचारांचा पåरचय Â यां¸ या काही िनवडक लेखां¸ या आधाराने घेणार आहोत . munotes.in

Page 49

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
49 गो. ग. आगरकरांचा लेखन कालखंड हा एकोिणसाÓ या शतकातील आहे. हा कालखंड
Ì हणजे सामािजक सुधारणा चळवळéचा कालखंड होय. िविवध सामािजक , धािमªक व
राजकì य सुधारणे¸ या चळवळéनी या काळात जोम धरलेला होता. बालिववाह , केशवपन,
सितÿथा , बाला-जरठ िववाह , िवधवा पुनिवªवाह ÿÔ न, Ö ýी िश±ण व Â याला असणारा
िवरोध , जातÓ य वÖ था आिण Ö पृÔ याÖ पृÔ यतेचा ÿÔ न, िश±णात असलेले मागासलेपण,
धमाªत असणारी दांिभकता, अंध®Ħाळूपणा, इंúजी स°ेतील हòकूमशाही अशा सवªच
±ेýातून समाज गुलामिगरीत जखडलेला होता. Â यामुळे या ÿÂ येक ±ेýात नव-िवचारांची व
कृतीची अपे±ा नव-िशि±त लोकांकडून होत होती. Â यासाठी सामािजक , राजकìय व
धािमªक सुधारणा चळवळी मूळ धł लागÐ या होÂ या व जोमही धरत होÂ या. यातील
समाजाला जागृत करÁ या चे काम कोणी कृती कłन तर कोणी आपÐ या लेखनीĬारे करत
होते. Â यामुळे महाराÕ ůा ¸ या इितहासात अनेक िवचारवंत, समाजसुधारक या कालखंडाने
िदले. यामÅ ये मग महाÂ मा जोतीबा फुले, Æ या. ग. गो. रानडे, गो.ग.आगरकर , लोकमाÆ य
िटळक , गणेश वासुदेव जोशी, लोकिहतवादी , भाऊ महाजन , िवÕ णुशाÖ ýी िचपळूणकर यांची
नावे महÂ Â वा ची आहेत.
खंडन-मंडन हा वैचाåरक लेखनाचा पाया आहे. एखाīा िवषयावरील इतरां¸या मतांना
मांडत जात Âयातील उिणवा , ýुटी दशªवत Öवत:चे िवचार, युिĉवाद कौशÐयाने मांडून,
Âयासाठी पूरक उदाहरणे व संदभª देऊन पटवून देणे अशा Öवłपाचे हे लेखन साकारत
असते. यातून तकªशुĦ िनÕकषª काढून िवषय िववेचन केले जाते. यामÅये सािहÂय , समाज ,
धमªिचंतन, संÖकृती, भाषा, नीतीमूÐये, अÅयाÂम , इितहास इ. िवषयांअंतगªत िचंतन मांडलेले
असते.
आगरकरांचे िनबंधलेखन हे सामािजक व राजकìय िवचार -िचंतन Ö वłपाचे आहे. या
लेखनातून िव²ानिनÕ ठा , िववेकवाद, बुिद्धवाद, Ó यिĉवाद , Ö वातंÞय, समता , Æ याय
Ó यवÖ था, मानवता , सिहÕ णुता, ÿबोधन इ. मूÐ य-तÂ Â वांचा पुरÖ कार Â यांनी केलेले आहे.
‘इष् ट असेल त¤ बोलणार व साÅ य असेल त¤ करणार ’ असा िनवाªळा देऊन ते आपले परखड
िवचार लेखातून मांडतात.
२आ.३ गोपाळ गणेश आगरकर यांचा जीवन पåरचय गोपाळ गणेश आगरकर यांचा जÆ म जुलै १८५६ साली सातारा िजÐ Ļा तील क-
हाडजवळील ट¤भू या गावी झाला. घरची अितशय गåरबी असÐ या ने ते क-हाडला Â यां¸ या
आजोळी गेले व ितथेच Â यांचे इंúजी ितसरी इयÂ ता पय«तचे िश±ण झाले. या काळात
नाखुषीने Â यांनी मामलेदार कचेरीत उमेदवारी सुł केली. परंतु या काळातही Â यांना पुढ¸ या
िश±णाची दुदªÌ य इ¸ छा होती. यासाठी ते ही उमेदवारी सोडून र नािगरीला आपÐ या
नातलगांकडे गेले. माधुकरी मागून व वार लावून ते ितथे िशकू लागले. परंतु अनेक अडचणी
 यांचा पाठलाग करत हो या  यामुळे  यांना तेथील िश±णही बंद करावे लागले. ते परत
कöहाडला आले व ितथे काही िदवस त् यांनी कंपाउंडरचे काम केले. हे काम Â यांना
मनापासून कधीच आवडले नÓ हते. Â यांचे मन अिधक रमायचे ते ²ानाजªन करÁ या त. पण ते
 यापासून वंिचत राहó लागले होते. Âयां¸या मामीसोबत ते अकोÐयाला आले. ितथे Âयां¸या
माÅयिमक िश±णाची सोय झाली. १८७५ ला ते मॅिůक परी±ा पास झाले. या काळात munotes.in

Page 50

वैचाåरक गī - १
50 भेटलेÐया रा. ब. िवÕणु मोरेĵर महाजनी यासार´या िवĬान िश±का¸या मदतीने Âयांनी
पुÁयात डे³कन कॉलेजमÅये उ¸च िश±णासाठी ÿवेश घेतला.
पुÁयात आÐयानंतरही आगरकरांचा दåरþ्याशी सतत लढा सुł होता. यावर योµ य रीतीने
जो उपाय सापडेल तो ते आजमावत होते. नाटक िलिहणे, वतªमानपýात लेख िलिहणे व
 यातून जे पैसे िमळतील ते Ö व-िश±णासाठी वापरणे हा  यांचा नवा मागª होता. एकदा
िनबंधÖ पध¥साठी िनबंध िलिहला असता Â यांना पÆ नास Łपये िमळाले होते. हेही Â यांना
 यावेळी मह  वाचे होते. आगरकरांनी जे िवपुल असे वैचाåरक लेखन केले  याची बीजे इथे
सापडतात . पण फरक फ³ त इतकाच होता कì तेÓ हा चåरताथाªचे साधन Ì हणून Â यांनी
लेखनाचा अवलंब केला होता. पण पुढे हेच लेखनकौशÐ य Â यांनी पुढ¸ या काळात
महाराÕ ůा ची मानिसकता आधुिनक, पुरोगामी बनिवÁ या साठी खचê घातले होते. अशा
पåरिÖथतीतून वाट काढत Â यांनी पुढे बी. ए. व एम. ए. चे िश±ण पूणª केले. याच दरÌ या न
 यांचा आिण लो. िटळकांचा Ö नेहही वाढला होता.
एम.ए. नंतर आगरकरांनी सुŁवातील पुणे हायÖ कूलमÅ ये िश±काची नोकरी Ö वीकारली. पण
जनतेत िश±णÿसार Ó हावा या उĥेशापोटी Â यांनी ही नोकरी सोडून लो. िटळक व
िवÕ णुशाÖ ýी िचपळूणकर यां¸ यासोबत नवीन हायÖ कूल काढÁ या चा घाट घातला . º याला १
ऑ³ टो बर १८७९ साली यश िमळून पुÁ यात ‘Æ यू इंिµलश Ö कूल’ ची Ö थापना केली.
तŁणांÿमाणे पåरवतªनवादी िवचार सवªसामाÆ य लोकांपय«त पोहोचावे या उĥेशापोटी Â यांनी
‘केसरी’ व ‘मराठा ’ ही दोन वृ°पýे सुł केली. ४ जानेवारी १८८१ ला ‘केसरी’चा पिहला
अंक िनघाला . या दोÆ हीतून िचपळूणकरांचे जहालवादी व Æ या. रानडे यांचे मवाळवादी
िनबंध ÿकािशत होत होते. º यातील जहालवादाचा ÿभाव लो. िटळकांवर व मवाळवादाचा
ÿभाव आगरकरांवर अिधकतेने होत गेला.
कोÐ हा पूरचे महाराज व तेथील िदवणांसंबंधी काही लेख ‘केसरी’ व ‘मराठा ’मधून ÿकािशत
झाले होते. हे लेख बदनामी करणारे असÐयाचे अपील कोÐहापूर संÖथानचे कारभा री ®ी.
बरवे यांनी मुंबई हायकोटाªत केले. यात आरोप िसĦ झाÐयाने ‘केसरी’चे संपादक आगरकर
व ‘मराठा ’चे संपादक लो. िटळक या दोन संपादकांना तीन मिहÆयाची िश±ा झाली. Â यांना
डŌगरी¸ या कारागृहात पाठवले गेले. या िश±े¸ या कालखंडाबाबतचे व लो. िटळक व
Ö वतः¸ या संबंधावर आगरकरांनी ‘आमचे डŌगरी¸ या तुŁंगातील १०१ िदवस ’ हा úंथ
िलिहला . यादरÌ या नच कॉलेजमÅ ये वाटणारा Å येयवाद हे Ö वÈ नरंजन होते व वाÖ तव
 यापे±ा अिधक ÿखर असÐ या ची  यांना जाणीव झालेली िदसून येते. कारण या कारागृहात
असतानाच Â यांचे सहकारी िचपळूणकर यांचा अकाली मृÂ यू झाला होता. अशा ÿसंगातून
सावरत ते अिधकािधक खंबीर होत गेले. या दोघां¸ याही शै±िणक कायªकालातील ‘Æ यू
इंिµलश Ö कूल’¸ या पुढचा टÈ पा Ì हणजे ‘डे³ कन एº युकेशन सोसायटी ’ची Ö थापना व पुणे
येथे ‘फµ युªसन कॉलेज’ (२ जानेवारी १८८५ ) सुł करणे होय. पण कालांतराने दोघांमÅये
मतभेद वाढत गेÐयानंतर िटळकांनी डे³ कन एº युकेशन व फµ युªसन कॉलेज चा राजीनामा
िदला. १८८७ पासून आगरकरांनी ‘केसरी’ चा राजीनामा िदला व १८८८ मÅये Âयांनी
‘सुधारक’ हे साĮािहक सुł केले. ºयामधून Âयांनी आपले लेखनकायª सुł ठेवले. munotes.in

Page 51

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
51 आगरकरां¸या शेवट¸या सहा-सात वषाªत Âयांची खूप दगदग झाली. िदवस¤िदवस Âयांचा
दÌयाचा ýास वाढत होता. आयुÕयभर व शेवट¸या Âयां¸या वेदानादायी काळात Âयां¸या
पÂनी यशोदाबाई यांनी Âयांना फार सोबत िदली. अखेर दÌ या¸ या िवकाराने आगरकरांचा
मृÂ यू १७ जून १८९५ रोजी पुणे येथे झाला. Â यांना अवघे एकोणचाळीस वष¥ आयुÕ य
लाभले. Âयापैकì तेवीस-चोवीस वष¥ Âयांनी िवīाजªन करÁ या साठी Ó यतीत केली व बाकì
सवª काळ Âयांनी पािहलेÐया आधुिनक भारताचे ÖवÈन पूणª करÁयासाठी , जनजागृती
करÁयासाठी Óयतीत केले.
गो. ग. आगरकर यांची úंथसंपदा:
१. ‘डŌगरी¸ या तुŁंगांतील आमचे १०१ िदवस ’ (१८८२ ),
२. शे³ सपीअर यां¸ या ‘हॅÌ लेट’ या नाटकाचे ‘िवकारिवलिसत ’ या नावाने भाषांतर
(१८८३ ),
३. ‘वा³ यमीमांसा आिण वा³ या चे पृथ³ करण’- मराठी वा³ या चे िनरिनराळे अवयव आिण
 यांचे परÖ प रसंबंधाचा तपशीलवार िवचार मांडणारा úंथ,
४. ‘वा³ य िवÔ लेषण’ हा Ó याकरणावर आधाåरत úंथ,
५. ‘केसरी’तील िनवडक िनबंध,
६. ‘सुधारका’तील वेचक लेख (िनबंधसंúह) इ. गो. ग. आगरकरांची úंथसंपदा आहे.
२आ.४ गो. ग. आगरकर यां¸ या लेखांतील आशय ‘िनवडक आगरकर ’ (ÿितमा ÿकाशन , पुणे) हा ग. ÿ. ÿधान यांनी आगरकरां¸ या आकरा
लेखांचा संपािदत केलेला úंथ आहे. या úंथात आगरकरांचे िनवडक लेख असून
आगरकरां¸ या जीवनावर व Â यां¸ या लेखनशैली, िवचारिचंतनावर भाÕ य करणारी दीघª
Ö वłपाची ÿÖ तावना ग. ÿ. ÿधान यांनी िलिहलेली आहे. यात समािवÕ ट असणारे
आगरकरांचे लेख हे सामािजक , राजकìय , धािमªक, िचंतनपर Ö वłपाचे वैचाåरक लेख
आहेत. या úंथात- ‘आमचे काय होणार ?’, ‘आमचे दोष आÌ हांस कधी िदसूं लागतील ?’,
‘मूळ पाया चांगला पािहजे’, ‘सुधारक काढÁ या चा हेतू’, ‘तŁण सुिशि±तांस िव²ापना ’,
‘महाराÕ ůी यांस अनावृत पý’, ‘िÖ ý यांस चåरताथªसंपादक िश±ण देÁ याची आवÔ य कता’,
‘इंúजी राº या ची उलट बाजू अथवा आमच¤ घोर दाåरþय ’, ‘िहंदुÖ थानची ितजोरी आिण
घाटत असलेला अÆ याय’, ‘राÕ ůसभा बंद ठेवता कामा नये’, ‘वाचन ’ हे लेख समािवĶ आहेत.
आगरकरांचे सवªच लेख हे Ö पÕ ट आिण सहजतेने Å यानात येतील अशा Ö वłपाचे आहेत.
 यामुळे  यां¸ या लेखांचे अथª इथे सांगणे अपेि±त नाही.  यांचे आशया म क िववेचन इथे
आपण करणार आहोत . वतªमान काळातील अनेक गाÕ टéबाबत Â यांना असंतोष वाटत होता
आिण हीच गोÕ ट Â यां¸ या संवेदशील लेखनास कारणीभूत होती. Â यांनी वेळोवेळी तÂ कालीन
समाजÿवृÂ ती Å यानात घेऊन Â यावर केलेले भाÕ य व Â याबाबत दूरगामी Ö वłपाचे मांडलेले
िवचार -िचंतन Â यां¸ या लेखात समािवÕ ट आहेत. या सवªच लेखातून Â यां¸ या जीवनŀÕ टी चा munotes.in

Page 52

वैचाåरक गī - १
52 पåरचय होऊन जातो. या जीवनŀÕ टी चा, िवचारांचा पåरचय आपण इ थे कłन घेणार
आहोत .
१. आमच¤ काय होणार?:
‘मनुÕ य सुधारणेचा कल कोठे आहे’ हे शोधÁ या चा हेतू या लेखातून िदसतो . िमल, कŌट,
Ö पेÆ सर यांनी यासंबंधीचे लेखन पाचशे पानात केले आहे. व आपण Ö वतः ते एक, दोन
लेखामÅ ये घेणार असÐ या चे सांगून दीघª गोÕ ट लघु°म करÁ या ची जोखीम पÂ करÐ याचे ते
सुŁवातीस कबूल करतात . पण हे मांडताना ते Ö वतः¸ या या कामा¸ या पĦतीस
‘िफिन³ स वृÂ ती सुधारकबोवा’ असे Ì हणून टरही उडवतात . Ö वतःचा उÐ लेख ते
‘सुधारकबोवा’ असा करतात .
आकाशगंगेकडे ŀिबªणीतून पाहणारी Ó य³ ती िकंवा तशा पĦतीचा अË या स करणारी Ó य³ ती
जशी पािहलेले आकाशगंगेचे ŀÔ य एकच आिण अंितम आहे असे Ì हणणार नाही. हे उदाहरण
ते-ÿÂ येक घटकांचा, िवचारांचा अË या स करणारा तßववे°ा आिण अिशि±त Ó य³ ती
यां¸ याकडे असणाöया ŀिĶभेदासाठी देतात. “िवīाłपी दुिबªण ºया िवĬानास ÿाĮ झाली
आहे, Âया¸या ²ानच±ूंस फार दूरची मनुÕयावÖथा नीट रीतीने Æयाहाळता आली नाही, तरी
ित¸या उÆनतीला सीमा नाही, येवढे प³के िदसून येते. अिशि±ताची तशी खाýी होत नाही.”
(आगरकर , 3) सामाÆ य डोÑयांनी आकाशगंगा पाहणे व दुिबªणीतून आकाशगंगा पाहणे यात
जसा सूà म भेद असू शकतो तसाच भेद सुिशि±त व अिशि±त यां¸यात असÐयाचे ते
सांगतात.
दीघª अशा या लेखात ÿÖतावना , िवषयÿवेश, धमªिवचार, धमªिवचारांची वाढ, Âयाची
उÆनतावÖथा , अÆय सामािजक ÿवृ°éचा कल, बलाÂकारी िवŁĦ संमित, नवरा-बायको ,
कुटुंब या उप शीषªकांतगªत लेखन Âयांनी केले आहे. मनुÕय सुधारणेस वाव िनमाªण करणाöया
जागा यातून Óयĉ झाÐया आहेत व Âया संबंधाने वाÖतव काय व Âयातील अपेि±त बदल
अशा अनुषंगाने ते Óयĉ झाले आहे. शĉìशाली ÿाणी एकांतवास पÂकरतात कारण
Âयां¸याकडे Öव-संर±णासाठी पुरेसे बळ असते. पण असे बळ नसणारे Öव-संर±णासाठी
समूहाने राहतात . हे उदाहरण देऊन ते मनुÕय बलहीन असून Öव-संर±णासाठी तो समाज
िनिमªती करत असÐयाचे सांगतात. काम, øोध, मध, मÂसर इ. मनोवृ°ी जशा मनुÕयास
नैसिगªक आहेत तशीच धमªवृ°ीही असÐयाचे ते सांगतात. पण इतर कोणÂयाही वृ°ीपे±ा
धमªवृ°ीचा मनुÕया¸या आचरणावर व िवचारावर िवशेष पåरणाम होत असतो आिण Âयातून
सुधारणा करÁयास असणाöया जागा ते दाखवून देतात. धमªकÐपनेची उÂप°ी व अिभवृĦी,
देवता, परमेĵर, āĺांड या कÐपना अिÖतÂवात येणे याचे िववेचन Âयांनी केले आहे. ‘ईĵर
Öवłपाचे खरे ²ान होÁयाचा कधीही संभव नसÐयाचा ’ िसĦांत अनेक तßववेßयानी मांडला.
याला आगरकर धमªसंबंधीचा शेवटचा िसĦांत मानतात .
२. आमचे दोष आÌ हांस कधी िदसूं लागतील?:
आगरकरां¸या लेखांचा जो िवशेष आहे तो Ìहणजे कालातीतता . या लेखामÅये मांडलेले
िवचार हे असेच कालातीत आहेत. गोर±ण , गोमांस खाÁयास बंदी, यावłन िहंदू-मुिÖलम
असा वाढणारा Ĭेष या समाजिचýाचे िवĴेषण आगरकरांनी Âयां¸या लेखामÅये केलेले आहे. munotes.in

Page 53

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
53 अशा कारणावłन धमªĬेष वाढीस लागणाöया वृ°ीवर, िवचारांवर आगरकर ÿकाश
टाकतात . या वृ°ीची ते समी±ा करतात . सामािजक समÖयेचे िचýण करत असताना Âयात
डोकावणारे राजकìय हेतूही ते ÖपĶपणे मांडतात. “पूवê मजêिवŁĦ कर īावे लागत असले,
तर आतां कदािचत् ते कायīाने īावे लागत असतील ; पूवêचे राºयकत¥ उघड उघड
प±पात करीत असले तर आतांचे कदािचत् Æयाया¸या पांघłणाआड करीत असतील - पण
असÐया िÖथÂयंतरास िÖथÂयंतर Ìहणाव¤ िकंवा नाहé याचा आÌहांस संशय आहे.”
(आगरकर : २०१३ : पृ. ११७) असे ते राजकìय िÖथतीची समी±ा मांडतात.
एककÐली राÕůािभमान बाळगणारे लोक दुसöया राÕůा¸या ÿगतीला कसे नाक मुरडतात,
आपणच कसे ®ेķ हे दाखिवÁयासाठी आपÐया पूवªजां¸या कतªबगारीचेच पोवाडे गाÁयात
धÆयता मानतात . ही गोĶ आगरकरांना माÆय नाही. याचा अथª ते आपला इितहास व Âयाचे
वैभव नाकारत नाहीत . पण अशा गतकाळापे±ा वतªमान काळातील ÿगती व कतªबगारी याची
तुलना होणे Âयांना इथे अपेि±त आहे. पण या गोĶीकडे कानाडोळा झाÐयाने आपण खोट्या
ÿितķेत गुंतून पडतो . Âयातून Öवदोष िदसेनासे होतात . आपणच सवªगुणसंपÆन आहोत ,
आपÐयाला कशाचीही उणीव नाही, उīोग करÁयाची हौस नाही, ®माचा ितरÖकार ,
बढाईखोरी असे दोष वाढत जातात .
आपले िवचार पटवून देÁयासाठी आगरकर अनेक उदाहरणे देतात. तो िवषय वाचका¸या
मनावर िबंबिवÁयाचा ÿयÂन करतात . उदा. ‘होमर’ व ‘वािÐमकì ’ या दोन महाकवéनी
िलिहलेÐया ‘इलीअड ’- ‘रामायण ’ या दोन कलाकृती¸या कथानकात , आशयसूýात साÌयÂव
िदसते. तर यातील कोणÂया कवीने दुसöयाची कॉपी केली असावी याबाबत िवचार , खलबतं
करतात . इथे यापे±ा वेगळा िवचार पुढे येतो आिण तो Ìहणजे अशा आशया चे काÓय दोन
देशात एकाच काळात िलिहली जात आहेत Ìहणजे दोन देशांची ÿगती एकाच िदशेने होत
होती. असा तकª मांडून वतªमानात माý ते देश िकती पुढे आहे व आपण िकती मागे
रािहलेलो आहोत , याची जाणीव ते कłन देतात.
३. ‘मूळ पाया चांगला असला पाहजे’:
सदरील लेखामÅ ये आधी सामािजक सुधारणा कì राजकìय सुधारणा याबाबतचे मंथन
आगरकरांनी घडवून आणले आहे. कोणÂ या ही ÿकारची सुधारणा असेल मग ती राजकìय ,
सामािजक वा धािमªक असेल तर ती करत असताना फायदा -तोटा न पाहता कतªÓ य Ì हणून
केÐ यास भरभराट होईल. बहòतांश लोक फायदा -तोटा पाहóन राजकìय सुधारणा Ó हावी असे
मत मांडतात. पण ते योµ य नाही. हे पटवून देÁ यासाठी ते लेखांतून सामािजक Ö वłपाचे
काही ÿÔ न वाचकांसमोर ठेवतात व Â याची उकलही मांडतात. भारतीय समाजात Ö ýी
िवधवा झाली असता Â या Ö ýीचे केशवपन केले जायचे. ही गोÕ ट आगरकरांना माÆ य नाही.
 यामुळे काही रोखठोक ÿÔ न िवचाłन या ÿथे¸ या Ó यथªतेचा िवचार ते Ó य³ त करतात .
‘‘बायकां¸ या केसांचा जर मेलेÐ या नवöया¸ या गÑयास फांस बसतो , तर पुŁषां¸ या श¤डीचािह
मेलेÐ या Ö ýीस कां फांस बसूं नये?’’ (आगरकर : २०१३ : पृ. १२१) असा ÿij ते
िवचारतात . सामािजक सुधारणेला नेहमी िवरोध करणारा समाज हा राजकìय सुधारणेला
माý पािठंबा देतो हे समाजवाÖतव आगरकरांना पटत नाही. समाजसुधारणेत अनेक
सुधारणा या धमाªतून येणाöया िनयमांमÅये कराÓया लागणाöया होÂया. या िनयमांचे पालन munotes.in

Page 54

वैचाåरक गī - १
54 करणे Ìहणजे धमªपरायणता व याचे पालन न करणे होय. Ìहणजेच धमªिवरोधी वतªन होय.
अशी भीती लोकांना वाटत होती. Ìहणूनच आगरकर या िवषयाचे िचंतन करताना
धमाªचरणामागे असलेले नÉया तोट्याचे गिणत लोकांना पटवून देतात. “बायकांच¤ वपन कां
कराव¤ तर Âयां¸या कबरीबंधान¤ नवöयास बांधल¤ जाऊं नये Ìहणून. ऋतुÿाĮीपूवêच कÆयेचा
िववाह कां केला पािहजे? तर आपÐया 42 कुÑया नरकांत जाऊं नयेत Ìहणून. सती कां
जाव¤? तर तस¤ केÐयान¤ अनंत कालपय«त Öवगªसुख िमळेल Ìहणून. ताÂपयª, कांहé नां कांहé
फायदा होईल अशी खरी िकंवा खोटी समजूत झाÐया वांचून, तो तो मनुÕय त¤ त¤ धमाªचरण
करत नाही” (आगरकर : २०१३ : पृ. १२०) हे सÂय ते लोकांना समजावून सांगतात.
समाजात Ö ýी िकंवा पुŁषांना कोणÂ या ही गोÕ टीचा अटकाव करायचा असेल िकंवा
मोकळीक īायची असेल तर ती समान पाळीवरची असली पािहजे असे मत मांडून ते
समतेचा पुरÖ कार करतात . कोणतातरी धमाªचार Ì हणून कमªठपणे िÖ ý यांना एक Æ याय व
पुŁषांना एक Æ याय हे चुकìचे आहे. इंúजां¸ या Æ यायपĦतीवर टीका करÁ या आधी Ö व-टीका
करावी व नंतर इंúजां¸ या Æ यायपĦतीवर बोलावे हे ते येथे पटवून देतात. (काळा- गोरा या
तßवावर केला जाणारा इंúज सरकारचा Æ याय) ‘‘महार आिण āाĺण , िवधवा आिण िवधुर व
Ö ýी आिण पुŁष यां¸ यामधील अÆ यायमूलक Ó यवहार बंद करणे आपÐ या Ö वतः¸ या हाती
असून त¤ करÁ या ची º यांना नुसती वासनािह झालé नाहé, अशा लोकांनी िजंकणारे व
िजंकलेले यां¸ यातील भेद मोडून टाकÁ या चा िवचार मनांत तरी कशास आणावा ? व आणला
तरी तो िसĦीस कसा जावा? (आगरकर : २०१३ : पृ.१२१, १२२) अशा ÿÔ नाचे उ°र
शोधÁ या स ते वाचकांस उīु³ त करतात . हे पटवून देÁयासाठी ते पुढील उदाहरण देतात.
‘‘िसंहाचे कातडे पांघरणाöया गदªभा¸ या बाहेर डोकावू पाहणाöया लंबकणाªवłन Â याची परी±ा
होते’’ हे उदाहरण वृ°ीिनद¥श करणारे आहे. Ìहणूनच महारांस मांडीला मांडी लावून
बसÁ या स शाळेत मोकळीक īावी, पुŁषाÿमाणे िवधवांनाही दुसरा िववाह करÁ या ची
परवानगी हवी, पुŁषांÿमाणे Ö ýीलाही ितचा नवरा आवडत नसेल तर ितलाही काडीमोड
करÁ या स वाव असावा असा पुरोगामी िवचारांचा आúह ते या लेखातून धरतात .
४. ‘सुधारक काढÁयाचा हेतु’:
आगरकरांचे १८८७ साली ‘केसरी’शी असलेले संबंध संपले. Â यानंतर आगरकरांनी १८८८
साली ‘सुधारक’ हे साÈ ता िहक काढले. केवळ ‘केसरी’शी संबंध संपले िकंवा संपादकÂ व
संपले Ì हणून आगरकरांनी हे साÈ ता िहक सुł केले नÓ हते. यामागची Â यांची भूिमका Ö पÕ ट
करताना ग. ÿ. ÿधान Ì हणतात , ‘‘आगरकर हे केवळ संिध आली Ì हणून संपादक झालेले
नÓ हते. लेखन हा Â यां¸ या जीवनांतील उÂ कट ÿेरणांचा आिवÕ का र होता.’’ (ग.ÿ.ÿधान :
२०१३ : ÿÖ तावना- पृ.VI) आिण Ì हणूनच ‘इÕ ट असेल त¤ बोलणार व साÅ य असेल त¤
करणार ’ हे āीद उराशी बाळगून आगरकरांनी ‘सुधारक’ चालिवला . नावाÿमाणेच या
साÈ ता िहकाची भूिमका ही सुधारकाची होती. हे साÈ ता िहक काढÁ या मागचा हेतू आपÐ या
वाचकां¸ याही िनदशªनास आणावा , कोणÂ या ÿकारचे कायª याĬारे अपेि±त आहे हे
सांगÁ याÿत आगरकरांनी हा लेख िलिहला आहे.
‘‘िहंदुÖ थानचा पूवª इितहास व सांÿत िÖथित सुधारकां¸ या, वाचकां¸ या ल±ांत यावी’’ हा हेतू
आगरकरांनी सुधारक काढÁ या मागचा सांिगतला आहे. समाजास उÆ नतावÖ था येÁ यास munotes.in

Page 55

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
55 िजतके बंधने अपåरहायª आहेत िततकì ठेवून ÿÂ येक Ó य³ तीस (Ö ýी, पुŁष) Ö वातंÞयाचा
िजतका उपभोग घेता येईल िततका घेऊ īावा. हे अवाªचीन पािIJमाÂ य सुधारणेचे तßव
आहे. ही तßवे अंिगकारलेÐ या लोकांना आपÐ या समाजातील दोषÖ थ ळे िदसून येतील. ते
दोष लोकां¸ या िनदशªनास आणावेत, Â यावर उपाय सुचवावेत, युरोपीय सुधारणेत अनुकरण
करण् यासारखे काय आहे हे दाखवावे हा हेतू ‘सुधारक’ काढÁ या मागे असÐ या चे ते सांगतात.
आिशया , अमेåरका खंडातील काही देश - úीक, रोमन यां¸ या ÿाचीनÂ वा ¸ या खुना िवłन
गेÐ या आहेत. Â यातÐ या Â यात भारत व चीन हे तसे जुने देश आहेत. पण या जुनेपणाचे
वणªन ते पुढील शÊ दात करतात , ‘‘अशा ÿकारच¤ केवळ वांचण¤ Ì हणजे बöयाच अंशé
योगिनþेत ÿाण धłन रािहलेÐ या योµ या¸ या जगÁ या सारखे होय.’’ असे सांगतात.
राÕ ůउÂ पÂ तीची संकÐ पना ते िविवध देशांचा इितहास डोÑयासमोर ठेवून मांडतात. इतर
राÕ ůांची िनिमªती परंपरा व भारत देशाची िनिमªतीपरंपरा यातील सूà म अंतर ते िनद¥िशत
करतात . ‘‘ितकडे जुÆ या वृ±ान¤ नÓ या अंकुरांत आपले गुण ठेवून आपण नाहéसे Ó हाव¤; पुनः
 या नवीन अंकुराने तस¤च कराव¤ व ÿ येक नवीन राÕ ůोĩव पिहÐ या प¤±ा बहòतेक गुणांत
वåरÕ ठ Ó हावा, असा ÿकार झाला, इकडे अशा ÿकारची राÕ ůोĩवपरंपरा अिÖतÂ वांत आली
नाहé, मूळ आयªशाखा येथ¤ येऊन ित¸ या पासून ज¤ झाड येथ¤ लागल¤, त¤च आजिमतीपय«त
अिÖत वांत आहे.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.१३१) या आयªłपी झाडाला ते ‘जरठ’ झाड
असे संबोधतात. हे जरठ झाड आतून शुÕ क होत आले असून Â यास नावीÆ या वÖ था ÿाÈ त
होÁ या साठी, नूतन शाखा येÁ यासाठी अवाªचीन कÐ पनांचे खूप पाणी देणे गरजेचे आहे.
समाजा¸ या ÿगतीसाठी Â याचे िÖथरतßव सोडून Â याने गतीतßव Ö वीकारायला हवे.
िवकासा¸ या िदशेचा िवचार करत असताना जीणª Ó यवÖ था व जुÆ या सामािजक संÖ था यांचा
 याग हा Ó हायलाच हवा. हा समाज , धमª यामÅ ये नÓ या, आधुिनक गोÕ टी आÐ या पािहजेच
हा मूळ िवचार Â यांनी या ‘वृ±’ łपका¸ या माÅ यमातून येथे मांडला आहे.
५. ‘तŁण सुिशि±तांस िव²ापना’:
ÿÖ तुत लेखामÅ ये आगरकरांनी पारतंÞयातील देशाची िÖथती ; िविवध सामािजक , धािमªक
ł ढीिनयमांमुळे अधोगती होणारा समाज , देश याची चचाª केली आहे. तसेच हे पटवून देत
असताना पाIJाßय देशांतील व Ö वातंÞयाचा अनुभव घेणाöया देशांची तुलना Â यांनी केली
आहे. अशा पåरिÖथतीतून बाहेर पडÁ या साठी काय केले पािहजे याची जाणीव ते कłन
देतात. उदा. भारतातील बालिववाहाची पĦत ही कशी घातक आहे व Â यातून िवकास कसा
खुंटला आहे हे ते सांगतात. जर ही पĦती बंद झाली तर बालिवधवांचे ÿमाण कमी होईल,
तŁणांस अिधक उīोग करÁ या ची िहंमत येईल, º याला Â याला आपÐ या पसंतीÿमाणे
बायको िनवडता येईल, िववाहपूवª मुलीला िश±ण घेता येईल, िश±ण िमळाÐ या मुळे
अपÂ य संवधªन व चांगला ÿपंच करÁ या ची गुणव°ा Â यां¸ याकडे येईल. असे अनेक फायदे
केवळ बालिववाहाची अिनÕ ठ ÿथा बंद केÐ यामुळे होईल. हे काम उÂ साहशूÆ य लोकांकडून व
वृĦांकडून Â यांना अपेि±त नाही; तर नव-तŁणांकडून Â यांना हा बदल अपेि±त आहे.
सामािजक सुधारणासार´ या कामात कॉलेजमधील िवīाÃ या«सहीत ÿौढ मुलेही Â यात
सहभागी झाÐ या स हा िवकास कसा होईल हे सांगताना ते Ì हणतात , ‘‘धाµ याशी धागा लागून
जाऊन अÐ पकाळांत सुंदर सुधारणापट तयार होईल, आिण º यांना तो वापरÁ यास सांपडेल munotes.in

Page 56

वैचाåरक गī - १
56 Â यांची अनेक ÿकारची आपदा नाहéशी होईल इतक¤च नाहé, तर Â यांस अननुभूतपूवª अशा
अनेक संसारसुखांचा उपभोग िमळू लागेल.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ. १५२) अशा
उदाहरणाĬारे ते आपला मुĥा वाचका¸ या मनात अिधक िबंबवतात व Â यातून
सुधारणावादाचा पुरÖ कार करतात .
‘‘युरोपीय कÐ पनांचा ÿघात इकडे पडत आहे Â यापैकé जेवढ्या अिहतकारक असतील
तेवढ्या वº यª कłन बाकì¸ यांचा अंगीकार करÁ या स काय हरकत आहे?’’ (आगरकर :
२०१३ : पृ. १५०) असा ÿÔ न ते सुº ² वाचकांना िवचारतात . युरोपीय देशात आधुिनक
िवचारसरणीमुळे ÿगती झाली आहे. ितथे ÿथा, परंपरा यां¸या नावावर िľयांवर अÆयाय
केला जात नाही. Âयांनाही िश±णा¸या समान संधी िमळाÐयामुळे देशा¸या िवकासात Âयांचा
हातभार लागतो आहे. याउलटचे िचý भारतात पाहायला िमळते. बालिववाह , केशवपण,
सतीÿथा यामुळे भारतीय िľयांची अवÖथा दयनीय आहे. Âयामुळेच Öव-िहता¸या युरोपीय
गोĶéचा Öवीकार आपण केला पािहजे याचा आúह ते धरतात . ही पåरिÖथती सुधारÁयासाठी
उपायही सुचवतात. सुिशि±त तŁणांनी एकý येऊन ‘महाराÕ ů बालिववाहिनषेधक’ नावाची
मंडळी Ö थापन करावी . यात सभासद होÁ या स तयार असणाöया सभासदांकडून ‘‘आÌ ही
आपले, आपÐ या मुलéचे, आपÐ या मुलांचे व º या मुलéचे व मुलांचे पालकÂ व आम¸ या कडे
येईल Â यांचे अÐ पवयांत िववाह करणार नाही.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.१५१) अशी शपथ
¶ यावी असे ते सुचिवतात. याबरोबरच लµ नासाठी मुलéचे वय बारा वष¥ व मुलांचे वय अठरा
वष¥ पूणª असावे (असा िनब«ध कायīाने करावा ) असे ते ÿितपादन करतात . एवढेच नाही तर
अशा मंडळीमÅ ये सभासद होÁ या स, Â यातील बंधने Ö वतःस िनब«िधत करÁ या स Ö वतःहóन
तयार असÐ या चे या लेखा¸ या शेवटी ते नमूद करतात .
६. ‘महाराÕ Şीयांस अनावृ° पý’:
आगरकर आिण लो. िटळक या दोघांमÅ ये अÂ यंत घिनÕ ठ मैýीचे नाते होते. पुढे अÅ या पनाचे
कायª करत असताना दोघांनीही संपादकìयाचे कायª चालू केले होते. पण दोघां¸ या
ŀिĶकोणात माý कमालीचा भेद होता. पुढे पाचएक वषाªनंतर Â यांचातील हा मतभेद वेगÑया
Ö वłपात बाहेर पडला आिण तो मुĥा होता- ‘बालिववाह ÿितबंधक कायदा असावा कì
नाही?’ या ÿÔ नाशी जोडलेला. ‘असा कायदा असावा ’ असे आगरकरांचे मत होते तर
‘सरकारन¤ सामािजक बाबतीत ढवळाढवळ कł नये’ असे लो. िटळक यांचे मत होते. या
मतिभÆ न तेमुळे फारकत घेतलेÐया दोन िमýांचे, समाजसुधारकांचे नाते पुÆ हा एकý कधीच
आले नाही. दोघेही आपआपÐ या परीने आपÐ या िवचारांची मांडणी व Â याचा आúह करत
रािहले. आगरकर हे पूवê ‘केसरी’ या वृ°पýाचे संपादक Ì हणून कायª पाहत होते. पण
१८८७ पासून Â यांचा केसरीशी संबंध संपला. पण Â यांचे या सामािजक िÖथतीबाबतचे
िवचारमंथन सुłच होते. यातून ÿेरणा घेऊन Â यांनी ‘सुधारक’ हे साÈ ता िहक सुł केले
आिण Â यातून आपÐ या िवचारांची मांडणी करÁ या स सुŁवात केली.
आगरकरांचा ÿÖ तुत लेख हा लो. िटळक व आगरकर यां¸ यामÅ ये असणारे वैचाåरक मतभेद
व महाराÕůीय जनसमुदायाने तो वैयिĉक Ö वłपाचा Ĭेष मानने याचे खंडन करणारा आहे.
लो. िटळक आिण आगरकर यां¸ यात कोणÂ या ही Ö वłपाचा खाजगी Ĭेष नाही; उलट
दोघां¸ याही मतांमÅ ये िभÆ नता आहे. आपापÐ या मतांचा पुरÖ कार करÁ या ÿत मांडणी व munotes.in

Page 57

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
57 वतªन करत असÐ या चा िनवाªळा ते वाचकवगाªला व तमाम महाराÕ ůी यांना या लेखाĬारे
देतात. िवचारकलह होणे खूप महßवाचे असÐ या चे ते सांगतात. ते Ì हणतात , ‘‘बांधवहो,
िवचारकलहाला तुÌ ही इतक¤ कशासाठी िभतां? दुÕ ट आचारांचे िनमूªलन, सदाचाराचा ÿसार,
²ानवृिĦ , सÂ यसंशोधन व भूतदयेचा िवचार इÂ यािद मनुÕ यां¸ या सुखाची वृिĦ करणाöया
गोÕ टी िवचारकलहाखेरीज होत नाहéत .’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.१५४) Â यामुळे िविशÕ ट
गोÕ टीिवषयीचे िचंतनाÂ मक मत मांडणे व Â या मताशी ठाम असणे, Â याचा पुरÖ कार करणे
महßवाचे असते. अशा ÿकार¸ या भूिमकेतूनच मानविहताचा नव िवचार पुढे येऊ शकतो .
पुढे ते असेही सांगतात कì, िटळकांचे िवचार हे सवª सामाÆ यांना पटतील असेच आहेत.
िकंबहòना Â यांना माÆ य असलेÐ या िवचाराबाहेर जाÁ या स िटळक तयार नसÐ या मुळे ते
लोकिÿय आहेत. यासाठी ते कवी भवभूतीने िलिहलेÐ या काÓ या तील Njलोकांचा दाखला
देतात. भवभूतीने हा Njलोक रामा¸ या मुखातून वदिवला आहे.
‘‘Ö नेह दयां च सौ´ यं च यिद वा जानकìमिप
आराधनाय लोकानां मुंचतो नािÖत मे Ó यथा।।“
(आगरकर : २०१३ : पृ. १५६)
अथª:
Ö नेह, दया, सौ´ य फार तर काय लोकां¸ या संतोषासाठी माता जानकìचा देखील Â याग
करावा लागला तरी Â याबĥल खेद वाटणार नाही!
या Njलोकाÿमाणे लो. िटळक लोकिÿय असÐ या चे सांगतात. पण आपणास असे करणे
उिचत वाटत नाही, असे ‘लोकछंदानुवतªन’ (लोकांना अपेि±त असणारे वतªन) आपणास
अश³ य असÐ या चे ते सांगतात. या लेखातून आगरकरांची Ö व:मतिनÕ ठा िदसते. लेखामÅ ये
पुढे Â यांनी नमूद केÐ याÿमाणे अनेक पýांतून Â यांना व Â यां¸ या पÂ नीस अशा भूिमकेमुळे
िशÓ या , शापांचा भिडमार सहन करावा लागला आहे. अशी संकटे व लोकापवाद सोसून
जनिहतासाठी आवÔ य क Â या गोÕ टीचा पुरÖ कार ते करत राहतील हा ŀढ िनÔ चय ते या
पýाĬारे सबंध जनसमुदायापुढे ठेवतात.
आगरकरां¸ या अखेर¸ या काळामÅ ये लो. िटळक Â यां¸ या भेटीला गेले होते. Â यानंतर Â यांनी
आगरकरां¸ या िनधनानंतर ‘केसरी’मÅ ये िलिहलेÐ या मृÂ यूलेखात पुढील उģार काढले
आहेत. ते Ì हणतात , ‘‘मृÂ यू¸ या उú Ö वłपापुढे बारीकसारीक मतभेदा¸ या गोÕ टी आपण
िवसłन गेला व जुÆ या आठवणी जागृत होऊन बुिद्ध व लेखणी गŌधळून गेली. आगरकर हे
मूळचे गरीब िÖथतीतील असता Â यांनी आपÐ या िश±णाचा उपयोग þÓ य न िमळिवतां
समाजाचे ऋण फेडÁ याकरताच केला या गोÕ टीला योµ य महßव िदले.’’ (संदभª-
िविकपीिडया ) िमý, सहकारी , सहिवचारवंत असा अनेक पदरी ऋणानुबंध दोघांमÅये होता.
वैयिĉक जीवन व सामािजक जीवन अशा दोन Ö तरावर उभयंतांनी आपआपले जीवन
िवभागून घेतले होते आिण दोघेही आपआपÐ या भूिमकांशी ठामही होते.
munotes.in

Page 58

वैचाåरक गī - १
58 ७. ‘िÖ ý यांस चåरताथªसंपादक िश±ण देÁ याची आवÔ यकता’:
लेखा¸ या सुŁवातीस आगरकरांनी तÂ कालीन मुंबई ÿांतात घडलेÐ या घटनेिवषयीची चचाª
केली आहे. घटना अशी- ‘‘मुंबईस कोणी एक मनुÕ य मेला, तेव् हां Â याचे बायकोस त¤ दुःख
असĻ होऊन ितन¤ जीव िदला.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.१७०) या घटनेबाबत अनेक
कलमबहाĥरांनी ‘खरी साÅ वी कोणास Ì हणावे’ याबĥलचे आपले मत मांडले. º यामÅ ये
‘‘नवöया¸ या मरणाची बातमी ऐकÐ या बरोबर जी Ö ýी मूि¸ छ ªत होऊन ÿाणोÂ ø मण करते ती
पिहÐ या नंबरची साÅ वी . व िजला ÿाण घालिवÁ या साठी अफूसार´ या एखाīा िवषारी
þÓ याची, िकंवा िविहरीसार´ या एखाīा उदकसंचयाची ÿाथªना करावी लागते, ती नंबर
दुÍयमची साÅ वी .’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.१९०) असे िवधवा िÖ ý यां¸ या पतीĄतेबाबतचे
®ेÕ ठ-किनÕ ठ Â व ठरिवले गेले. अशा िÖ ý यांना ‘अधमाधमा ’, ‘कुलांगारा’, ‘रा±सकुलोĩवा’,
‘पाषाणŃदया ’ अशा ÿकारचे िनंदाजनक शÊ द योिजले गेले. या सवª घटनेचे व या घटनेवर
भाÕ य करणाöया ÿितगामी िवचारÓ य ³ तé¸ या मतांचे खंडन आगरकर या लेखात करतात .
पुढे ते कोणासाठी व कोणÂ या कारणाÖ त व देहÂ याग करणे उिचत िकंवा अनुिचत आहे याची
चचाª करतात . दुसöयाचे िकंवा कोणÂ या ही गोÕ टीचे भले होणार असेल तर असा Â याग योµ य
असतो . पण कोणा¸ या तरी देहÂ यागाने काहीच हाशील होणार नसेल उलट Â यातून दुःख
िनमाªण होणार असेल तर ते योµ य नाही. हे सांगून ते पती िनधनानंतर िÖ ý यांनी देहÂ याग
करणे हे साÅ वी पणाचे ल±ण सु चिवणाöया समाजमनाला काही मूलभूत ÿÔ न िवचारलेले
आहेत. ते Ì हणतात , ‘‘Ö ýी मेÐ यावर पुŁषानेिह ित¸ या बĥल ÿाण सोडण¤, ÿाणहÂ या करण¤,
िकंवा वैधÓ यĄताच¤ सेवण करण¤ ÿशÖ त होईल, िकंवा झाल¤ असत¤! बायको मेÐ याची वाताª
येतांच बेशुĦ होऊन परलोकवासी झालेÐ या भायाªरतांची उदाहरण¤ कधी तरी आपÐ या
ऐकÁ यांत येतात काय?’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.१७१, १७२) Ìहणजेच पतीिनधनानंतर
केवळ Ö ýीने देहÂ याग करावा हे चुकìचे आहे. अशा बाबतीत पुŁषाची िनÕ ठा कशी मोजावी हे
कोणी सांगत नाही. Ì हणूनच असे घातक िनयम फ³ त Ö ýीलाच का हे आगरकरांना Łचत
नाही. ते Ì हणतात , ‘‘जर िÖ ý यांची अशा तöहेची वागणूक सतीÂ वा ची, साÅ वी Â वाची,
पतीĄत वा ची, एकिनÕ ठ ÿेमाची व अलौिकक सĦिमªÂ वाची सा± देणारी कशी होते, ह¤ कोणé
उघड कłन सांगेल काय? जो सांगेल Â यास आÌ ही बृहÖ पतीचा बृहÖ पती मानू!’’ (आगरकर :
२०१३ : पृ.१७२) Ì हणजे साÅ वी Â व, पितĄतÂ व िसĦ करÁ या ची जबाबदारी केवळ
िÖ ý यांची आिण हे िसĦ करÁ या साठीचे िनयम , बंधने केवळ िÖ ý यांनाच हे योµ य नाही.
िकंबहòना असा घातक िनयम Ö ýीला िकंवा पुŁषांनाही नसावा असे मत ते मांडतात.
याऊलट अशा घातक ®Ħा नÕ ट कłन Â याऐवजी दोघांनाही पुढचे जीवन कंठÁ यासाठी
चांगले िश±ण िमळावे असा आúह ते धरतात . ‘‘िजचा नवरा मेला आहे ितच¤ होईल ितत³ या
उ°म रीतीने संगोपन करÁ या ची उदार चाल आम¸ या देशांत असती , तर सहगमनाची łिढ
येथ¤ कधéच न पडत.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.१७२) हा िवचार मांडून ते अशा चालीतून
येणाöया अमानवी वतªनाबाबतचा खेद Ó य³ त करतात .
कोणÂ याही गोÕ टीचा अंिगकार हा अंधपणाने न करता डोळसपणे व बुĦी¸ या जोरावर करावा
याची िशकवण ते या लेखातून देतात. ÿÖ तुत लेखात आगरकरां¸ या मतमांडणीत
अिभिनवेश असला तरी ते हĘाúही नाहीत हे जाणवते. Ì हणूनच ते िÖ ý यांना जी बंधने आहेत
ती पुŁषांना तशीच करा याचा हĘ िकंवा आúह धरत नाहीत तर ÿÂ येकाला Â याचे Â याचे munotes.in

Page 59

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
59 जगÁ या चे Ö वातंÞय अनुभवू īा, असा सवªसमावेशक िवचार मांडतात. कोणÂ या ही
Ö वłपा¸ या आचार िकंवा िवचाराचे चांगले-वाईटपण जोखÁ या साठी ते बुĦीला एकमेव
ÿमाण मानतात .
८. ‘इंúजी राº याची उलट बाजू अथवा आमच¤ घोर दाåरþ्य’:
तÂ कालीन मुंबई शहराचे वणªन लेखा¸ या सुŁवातीला आगरकरांनी केले आहे. ‘‘मुंबई
शहराचा अफाट िवÖ ता र; राजवाड्या¸ या तोडी¸ या येथील मोठमोठ्या खाजगी व सरकारी
हवेÐ या; चारसहा गाड्या एकìला एक लागून जाÁ या सारखे टोलेजंग रÖ ते; बµ यांची,
िशúामांची व ůॅमवे¸ या गाड्यांची सारखी धुमÔ चøì; Ó यापाöयां¸ या गÐ Ð यांत वाट
िमळÁ या साठी जाणारा -येणारांची ध³ का बु³ कì; घटकŌघटकé उताłं¸ या व मालां¸ या
आगगाड्यां¸ या िशळांचा आिण चाकां¸ या खडखडाटाचा ýासदायक आवाज;’’ (आगरकर :
२०१३ : पृ.२९९) असे दीघª Ö वłपाचे वणªन येते. º यात मुंबईचे चलतिचý वाचकां¸ या
नजरेसमोर उभे राहते. मुंबईमÅ ये चालणारे िविवध उīोग , Ó यापार, रÖ ते, शाळा, दवाखाने
या मूलभूत सोयéची असणारी भरभराट पाहóन भारतातील सवªच िठकाणी असे ŀÔ य असते
असे मानू नये असे आगरकर सांगतात. याचे वाÖतव Ìहणजे- मुंबईतील एकूण संप°ी¸या
अÅयाªहóन अिधक¸या संप°ीचे मालक हे इंúज लोक आहेत. तसेच या शहरात काही ®ीमंत
नेटीव (मूळ लोक) Óयापारी असून ते ÿितिदवशी लाखो Łपयांची उलाढाल करत असतात .
पण असे ®ीमंत Óयापारी भारता¸या सवªच ÿांतात असतील असे नाही. Ìहणून ते Ìहणतात ,
“ºयाÿमाणे जड वÖतूंत गुŁÂवाकषªणाचा एक िबंदु असतो , Âयाÿमाण¤ या इला´यांत,
िकंबहòना या देशांत, मुंबई शहर संपßयाकषªणाच¤ आī Öथान होऊन बसल¤ आहे. या
इला´यांतील बहòतेक संपि°, बहòतेक शहाणपण , बहòतेक कारखाने, बहòतेक Óयापार , बहòतेक
जातéचे व धमा«चे लोक-सारे मुंबईत भरले आहेत.” (आगरकर : २०१३ : पृ.३००) मुंबई हे
सवª चांगÐया वÖतूंचे, ®ीमंत लोकांचे क¤þ बनले आहे. पण तशी िÖथती इतर ÿांताची नाही.
इतर ÿांताची िÖथती याहóन िनराळी आहे. Âयामुळे मुंबईवłन इतर ÿांताचा िनÕकषª लावणे
चुकìचे आहे. यासाठी ते पुढील उदाहरण देतात. ‘‘मुंबईची सदा िदवाळी पाहóन या आधुिनक
व ऐिहक कुबेरनगरéतील लोकांÿमाण¤च या देशांतील इतर शहरांतले िकंवा गांवांतले लोक
धनाढ्य असतील असा तकª करणे Ì हणजे लµ नकायाªत आमचे लोक जो श³ ती बाहेर खचª
करतात Â यावłन आम¸ या ऐपतीचा अंदाज करÁ या इतक¤ वेडेपणाच¤ काम होणार आहे!’’
(आगरकर : २०१३ : पृ.३००) आिथªक राजधानी असÐ या मुळे मुंबई शहरात इत³ या
ÿमाणात उलाढाली होत असतात . बाकì¸ या िठकाणचे तसे नाही. याऊलट मुंबई आिण
कलक°ा ही इंúज लोकांची शहरे आहेत असे ते सांगून या शहरावłन देशाची िकंवा
देशा¸ या आिथªक िÖथतीची कÐ पना करणे वेडेपणाचे आहे असे Ì हणतात . यात देशाचे
अंतगªत िचý व िÖथती वेगळे असÐ या चे ते इथे पटवून देऊ पाहतात . इंúजी नोकरांचे
राº यकÂ या«चे पगार हे भरमसाठ होते. Â यामुळे सुखसमाधानात मÔ गूल असणाöया या
अिधकारी लोकांना इथÐ या ÿजेला समजून ¶ यावेसे वाटणे श³ य नाही. मुंबई व
कलक°ासार´ या शहरावłन देशाची कÐ पना करणारे अिधकारी पुढे येथून परत गेÐ यानंतर
तसेच िलहीत व बोलत रािहले. पण यातील काही अिधकारी माý देशा¸ या अंतगªत
िÖथतीबĥल बोलत होते. āॅडलॉ िकंवा िम. िव. िडµ बी इ. नी ही अंतगªत िÖथती नेमकेपणाने
मांडली. āॅडलॉ सार´ या लोकांनी ‘‘आपÐ या अपनीत बांधवां¸ या ²ानच±ूंवरील Ăमपटल
यिÂकंिचत दूर करÁ या चा ÿयÂ न केला’’ असल् याचे ते सांगतात. तर िडµ बी यांनी ‘इंिडया’ munotes.in

Page 60

वैचाåरक गī - १
60 नामक चालिवलेÐ या मािसका¸ या जानेवारी¸ या अंकात, ‘िहंदुÖ थानांतील िāिटश अमलाच¤
कृÕ णांग’ या लेखात ‘हौस ऑफ कॉमÆ स ’ या सभे¸ या सभासदांस एक ‘अनावृत पý’ िलिहले
व देशिÖथतीची जाणीव कłन िदली आहे. या लेखातून आगरकरांना संपूणª देशाची िÖथती
शहरां¸ या िदसÁ या वłन न समजता ती शहरे सोडून इतर ÿांता¸ या िÖथतीवłन ठरवावी
असे ते ÿितपादन केले. तसेच िहंदुÖथानचे दाåरþ्यिनरसन करÁयासाठी सरकारची व
कायīाची मदत घेतÐयािशवाय गÂयंतर नाही असेही Âयांनी सुचिवले आहे.
९. ‘िहंदुÖ थानची ितजोरी आिण घाटत असलेला अÆ याय’:
ÿÖ तुत लेखाचा उĥेश हा तÂ कालीन काळात इंúज सरकारने िविवध वÖ तूंवर लादलेला कर
हा कसा िहंदुÖ थान¸ या ितजोरीवर भार देणारा व अÆ यायकारी आहे याचे िवÔ लेषण करणारा
आहे. Ó यापारा¸ या उĥेशाने आलेÐ या इंúजांनी भारतावर िदडशे वष¥ राº य केले. Â यांचा
मु´ य उĥेश इथे राº य करणे हा तर होताच पण Â याचबरोबर इंµ लंड¸ या Ó यापाराला बळकटी
िमळवणे हाही होता. Â यामुळेच भारत Ö वातंÞय िमळवÁ या ¸ या मागाªवर असताना अÆ या यी
पĦतीने िविवध वÖ तूंवर कर लादून भारताची ितजोरी åरकामी करणे Ì हणजेच आिथªक
Ó यवÖ था दुबळी करणे हा कुटील हेतू Â यां¸ या कर आकारणीत होता. हे तमाम
भारतवासीयां¸ या नजरेस आणणारा िवचार आगरकरांनी या लेखात मांडला आहे.
‘‘इंµ लंडास िगöहाईक िमळाव¤ व इंµ लंडचा Ó यापार वाढावा याच उĥेशाने केलेÐ या लढाईचा
खचª एकट्या िहंदुÖ थान¸ याच ितजोरीवर लादÁ यांत यावा.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.३२०)
ही राजिनतीक पĦती इंúजांनी अवलंिबली होती. Â यासाठी तÂ कालीन काळात लादलेÐ या
करांची यादी ते लेखात देतात. जसे कì, १.परदेशांतून िहंदुÖ थानास येणाöया मालावर
श¤कडा पांच जकात असणे. २. १००० पे±ाही कमी असणाöया Ó य³ तीसही इÆ कम टॅ³ स
भरावा लागणे. ३. केरोसीनवर श¤कडा १० जकात ठेवणे. जे केरोसीन भारतातील
गोरगåरबांसाठी फार उपयु³ त असते. (हा कर वाजवी नसÐ या चे ‘मुंबई ÿेिसडेÆ सी
अॅसोिसएशनन¤’ सांिगतले होते.) ४. उīोग धंīासाठी, िगरणीसाठी लागणारा कोळसा व
यंýसामुúी यावरही जकात लावणे. या सवª गोÕ टी भारत परदेशातूनच मागवत असे. ºया
गोÕ टéसाठी भारत परदेशावर अवलंबून होता Â यावर जकात लावली गेली होती. याऊलट
इंµ लडहóन सवाªत मोठा Ó यापार चालायचा तो कापडाचा . या कापडावरील जकात माý माफ
केली होती. आिण िहंदुÖ थान¸ या आयात Ó यापारापैकì जवळजवळ िनÌ मा भाग हा कापडाचा
होता. इथे माý या कापड आयातीचा अपवाद कłन जकात , कर सरकारने लादला होता.
ही गोÕ ट इंúजां¸या अÆ यायी व दुटÈ पी धोरणाला अधोरेिखत करते. हे सरकारचे अÆ यायी
धोरण आगरकरांनी उदाहरणांसहीत ÿÖ तुत लेखातून वाचकांसमोर व सरकारसमोर उघड
केले आहे. Â यांचा Ö पÕ टव³ तेपणा या लेखातून आपÐ या ला िनदशªनास येतो. केवळ
वाचकांना जागृत करणे ऐवढाच हेतू या लेखात नाही; तर सरकारला Â यांचे धोरण कसे
अÆ यायी आहे हे पटवून देणे, Â यासाठीची उदाहरणे समोर ठेवणे हाही हेतू यामागे िदसतो .
अशा ÿकारचा सरकारिवŁĦचा असंतोष, िनषेध हा तÂ कालीन ‘पायोिनअर ’ व ‘इंिµलशमन’
या पýांतूनही कडक शÊ दातून Ó य³ त झाला आहे. या गोÕ टीत बदल होÁ या साठी अशा
पĦतीचा िनषेध Ó य³ त होणे, सभा होणे गरजेचे असÐ या चे व तशा पĦतीचे आवाहन
आगरकरांनी या लेखातून जनतेला केले आहे. समकािलनांना डोळसपणे जगÁ या ची
िशवकण आगरकरांनी या लेखातून िदलेली िदसते. munotes.in

Page 61

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
61 १०. ‘राÕ ůसभा बंद ठेवतां कामा नये’:
राÕ ůसभा बंद ठेवÁ याची सूचना Ļूमसाहेबांनी िदली होती. (Ļूम साहेब हे िāिटशकालीन
भारतात िसिÓहल सेवेत अिधकारी होते. तसेच ते राजकìय सुधारक व ‘भारतीय राÕ ůीय
कॉंúेस’चे संÖ थापक देखील होते. याÓ या ितåर³ त ते Â या काळात िāिटश सेवेत असूनही
भारतीय जनतेशी Â यांची िमýÂ वा चे संबंध होते. (ए. ओ. Ļुम : िविकपीिडया २१ माचª
२०२१ ) असे Â यांनी सूिचत करÁ या मागे Â यांची काय धारणा होती याबाबतचा
िवचारिविनमय आगरकरांनी या लेखातून केला आहे. राÕ ůसभा ही राÕ ůीय कामासाठी
महßवाची भूिमका बजावणारी सभा होती. पण ती Ļूम साहेबां¸ या Ì हणÁ यानुसार ती काही
वष¥ भł न देणे Ì हणजे ती पुढे परत केÓ हाही भरणार नाही याची भीती आगरकरांना वाटते.
कारण Â यामुळे ती िनरंतरपणे बंद होÁ या ची श³ यता अिधक होती. मुळात ही राÕ ůसभा
राÕ ůिहतासाठी काम करते, हेच बöयाच लोकांना माहीत नÓ हते. हे माहीत नसणारे लोक
Ì हणजे मोठमोठ्या पगारावरील नोकरदार , संÖ थािनक, Ó यापारी असे सधन लोक होते. तर
º यांना या सभेचे महßव वाटत होते ते िनधªन होते. Â यामुळे सभेची आिथªक िÖथती
िततकìशी चांगली नÓ हती.
या लेखा¸ या सुŁवातीसच आगरकरां¸ या ŀिĶ±ेपातील Ļूम साहेबांचे वणªन येते. ‘‘अगदé
िनłपाय झाÐ या िशवाय कोणतीिह हातé धरलेली गोÕ ट मÅ य¤च सोडून देण¤ Â यांना कधéिह
Łचावयाचे नाही.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.३३६) असे िनúही पुŁष राÕ ůसभा बंद
करÁ या चे सांगतात Ì हणजे Â यामागचे कारण न³ कì च गंभीर आहे का याची चाचपणी
आगरकरांनी या लेखा¸ या आधारे केली आहे. Â यातील एक महßवाची गोÕ ट कì,
िहंदुÖ थान¸ या उĦारकायाªसाठी काम करणाöया āॅडलॉ साहेबांचे Ö मारक Ó हावे यासाठी
राÕ ůसभेĬारे वगªणी, फंड उभा करायचे ठरिवले. या ‘āॅडलॉ मेमोåरअल’ साठी िम. नॉटªन
यांनी ५०० Łपये वगªणी जमा केली होती. पुढची र³ कम जमा करायची होती. पण खूप
ÿयÂ न कłनही ही र³ कम जमा न होणे ही लािजरवाणी गोÕ ट तेÓ हा घडत होती. आिण
Ì हणूनच िम. नॉटªन यांनी आपले पैसे परत मािगतले होते. यािशवाय भारतीयां¸ या
िÖथतीबĥल Â यांनी काढलेले उģार फार गंभीर होते. ‘‘गचाळ िहंदू लोकां¸ या नादास िफłन
लागावयांच¤ नाहé व Â यां¸ या अघळपघळ शुÕ क वÐ गनांवर कधéिह िवÔ वा स ठेवावयाचा
नाही.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.३३६) हा Â यांनी केलेला िनÔ चय फार गंभीर व
भारतीयांसाठी फार लािजरवाणा होता. इंिµलश एजÆ सी कåरता जे ७०० łपये जमवायचे
होते ते नाटककार गोिवंदराव देवल घरोघरी िहंडून जमा करत होते. अशी राÕ ůकायाªसाठी
लोकांची मनिÖथती एकूणच उदािसन होती. याची ÿिचती वारंवार येत होती.
आतापय«त पुणे शहरात ही राÕ ůसभा केÓ हाही भरली नÓ हती व पुढे शंभर वषा«नी तरी भरेल
कì नाही याची शाÔ वती नसÐ या चे आगरकर इथे सांगतात. कारण पुणे या शहरात
आपापसांत जी यादवी होती ती िमटÐ या िशवाय लोक एकý येऊ शकणार नाहीत .
ÿÂ येकाची तöहेवाईकपणे वागÁ या ची पĦतही या यादवीत भरच टाकत होती. या
कारणाÖ त वच आगरकर पुणे शहराला ‘घम¤डखोर’ असे संबोधतात. आगरकरांचे या
शहराबाबतचे असे मत होÁ या मागे अनेक कारणे या लेखात येताना िदसतात . आिण Ì हणूनच
सवª लोक एकý येतील आिण या राÕ ůसभेचे आयोजन करतील अशी आशा Â यांना वाटत
नÓ हती. munotes.in

Page 62

वैचाåरक गī - १
62 लेखा¸ या शेवटी आगरकरांनी सभे¸ या बाबतीत काही सूचना िदÐ या आहेत. राÕ ůसभा
भरिवÁ या ची पाळी º या ÿांतावर असेल Â यांनी वगªणीचा पैसा गोळा करावा आिण º या
ÿितिनधéना राÕ ट्सभा कामकाजासाठी इंµ लंडला जावेसे वाटते पण पैशाअभावी ते जाऊ
शकत नाहीत Â यांना अथªसाहाÍय करावे. तसेच राÕ ůसभेसाठी जबलपूरसार´ या एखाīा
सोयी¸ या िठकाणी कायमची इमारत बांधून Â यास ‘Ļूम कॉंúेस हॉल’ असे नाव īावे अशी ते
सूचना करतात .
११. ‘वाचन’:
संबंिधत लेखामÅ ये वाचनाचे महßव आगरकरांनी नमूद केले आहे. ²ानाचा संúह करÁ या चे
ÿधान साधन हे ‘वाचन’ असÐ या चे सांगून ‘वाचन ’ ही गोÕ ट मानवी आयुÕ यात िकती
महßवपूणª आहे याचे िचंतनाÂ मक िववेचन या लेखातून करतात . हा िचंतनाÂ मक Ö वłपाचा
लेख आहे. ²ानसंपादनाची गुłमुख, वाचन , िवचार , अवलोकन , वाद इ. Ĭारे आहेत.
मानिसक ®म हे फार अवघड असÐ या ने मानवास या ®माचा फार कंटाळा आहे. पण असे
होणे Ì हणजे वाईट आहे. मनाला ®म करÁ या ची गरज ते यात नमूद करतात . हे
सांगÁ यासाठी ते अÂ यंत समपªक उदाहरण देतात. ते Ì हणतात , ‘‘मनाची लोखंडासाराखी
िÖथित आहे. लोखंड विहवाटéत नसल¤ Ì हणजे Â याला तांबेरा येऊन त¤ कुचकामाच¤ होत¤. पण
जर Â या¸ यावर िनÂ य घषªण घडत असल¤ तर त¤ सतेज राहóन फार िदवस िटकत¤.’’ (आगरकर
: २०१३ : पृ.३५७, िनवडक आगरकर ) अË या साने बुĦी सŀढ होते. बैलाचा खांदा,
घोड्याची छाती, गाढवाची पाठ व एड³ या चे िशंग ही उपयोगाने मजबूत होत असतात . या
शरीरा¸ या अवयवांÿमाणेच मनाचे, बुĦीचे अवयवही मजबूत होत असतात . तशीच
अË या साने, वाचनाने बुĦी सŀढ होत असते. पण वाचन हे चांगÐ या पुÖ तकांचे असावे
असेही ते नमूद करतात . ‘कुिमýां¸ या संगतीÿमाण¤ दुÕ य पुÖ तकां¸ या वाचनापासून दुगुªण
जडतात Ì हणून कुिमýांÿमाण¤ दुÕ ट पुÖ तकांचा सहवास टाळला पािहजे.’ (आगरकर :
२०१३ : पृ.३५७) असे मत मांडून ते पुढे Ì हणतात कì अशी दुÕ ट पुÖ तके वाचÁ या पे±ा
काहीच न केलेले बरे. इथे ‘वाचन ’ या कृतीमागे आगरकरांना अपेि±त असणारा िवचार
आपÐ या ला Å यानात येतो.
वाचन ही सहज साÅ य होणारी गोÕ ट आहे. संवाद करÁ या सारखे चांगले िमý िमळतीलच
असे नाही, िवĬान गुł भेटतीलच असे नाही, िबनचूकपणे िवचार करता येÁ यासारखे िश±ण
िमळेलच असे नाही िकंवा सहजपणे अनुभव वाट्याला येतीलच असे नाही. पण वाचन माý
Ö वÐ प खचाªत व थोड्याशा अंगमेहनतीने साÅ य होणारी गोÕ ट आहे. शाळेत िकंवा
महािवīालयात िमळालेले ²ान हे नोकरी िमळिवÁ या कåरता वापरायचे आिण ती िमळाली
कì अË या साची साथªकता संपली Ì हणून वाचन बंद करायचे ही वृती घातक असÐ या चे ते
नमूद करतात . हे पटवून देताना ते Ì हणतात कì, ‘आपणांस ‘ह¤ मागÐ या िपढीच¤’ असे
Ì हणवून ¶ यावयाच¤ नसेल, Â यांनé वाचनाची संवय नेहमé जागृत ठेिवली पाहजे’’ हा सÐ ला ते
देतात. जेणेकłन Óयĉì अīयावत राहत असते. यासाठी ते इंµ लंडमधील लोकांची
उदाहरणे देतात. तेथील Æ हावी, परीट, तेली, तांबट यां¸या घरीही िनÂ या ची दोन वतªमानपýे
येतात व कपाटात दहापांच का असेना पुÖ तके असतातच . º यामुळे या धंदेवाÐ या लोकांचे
तÂ कालीन राजकìय घडामोडीवर बारीक ल± असते. यातून Â यांचे पालªम¤ट व munotes.in

Page 63

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
63 ÿितिनधéबाबत नेमके मत असते. Â यामुळे राजकìय गोĶीवर ते न भांबावता नेमकेपणाने
आपले मत नŌदवू शकतात . आपÐ या कडे माý असे घडत नसÐ या ची खंत ते इथे Ó य³ त
करतात .
या Ó यवहाåरक उपयोजनाबरोबरच वैयिĉक Ö वłपा¸ या दुःखाचा िवसर पडÁ या साठीही
‘वाचन’ हा चांगला उपाय असÐ या चे ते अनेक उदाहरणे देऊन Ö पÕ ट करतात . अनेक राÕ ůे
उभी राहÁ या स िकंवा मोडून पडÁ या स कोणती कारणे साĻभूत ठरली याचा इितहास व
वतªमान जाणून ¶ यायचा असेल तर Â यासाठी वाचन हा एकमेव पयाªय असतो . सबंध जगाचे
²ान कłन घेÁ यासाठीही वाचन उपयु³ त ठरते. आपण जे वाचू Â याचा पåरणाम आपÐ या
िवचार -वृ°ीवर पडत असतो . महान नेÂ यांची, संतांची चåरýे वाचली असता Â यातून ÿेरणा
घेऊन तसे बदल Ö वअंगी बाणवÁ या पय«तचा बदल आपÐ या त होत असतो . या अशा अनेक
कारणाÖ त व वाचन महßवपूणª असते. अशा िविवध पैलूं¸ या आधारे आगरकरांनी वाचनाचे
महßव पटवून िदलेले आहे.
एकूणच एकोिणसाÓया शतकातील सामािजक , धािमªक Öवłपाचे िचंतन गो. ग. आगरकर
यां¸या लेखातून येते. भारतीय समाजाला िāिटशां¸या राजकìय गुलामिगरीतून ÖवातंÞय हवे
असले तरी इथÐया सामािजक , धािमªक गुलामिगरीतूनही ÖवातंÞय िमळवणे कसे महßवाचे
आहे याची जाणीव आगरकरांनी Âयां¸या लेखातून कłन िदली आहे. यासाठी ते Öवपासून
संपूणª समाजाची िचिकÂसा करतात . Âयां¸या लेखनात सÂयिÿयता , सडेतोड ÿितपादन
िदसते. मु´य िवषयाला हात घालÁयापूवê Âयाची पाĵªभूमी ते अगोदर सांगतात. ºयामुळे
िवषयाचे गांभीयª Åयानात येÁयास मदत होते. तÂकालीन ľी जीवना चे रेखाटन कłन
घातक łढी, परंपरांचे अवडंबर ल±ात आणून देतात. आधुिनक नविवचार
आंगीकरÁयासाठी ÿोÂसािहत करतात . समÖयेचे मूळ शोधणे, Âयाचे वाÖतव कथन कłन
Âयातील गंभीरता Åयानात आणून देणे आिण Âयावरील उपायांची मांडणी करणे असे एकूण
Âयां¸या लेखनाचे Öवłप िदसून येते.
२आ.५ गो. ग. आगरकर यां¸ या लेखनाचे शैलीिवशेष व भाषािवशेष शैलीिवचार Ìहणजे मांडणीचे िवशेष होय. पण इथे केवळ मंडणी¸या बाĻ łपाचा िवचार
कłन चालत नाही तर Âया¸याशी जोडलेÐया अंतरंगाचाही िवचार करणे øमÿाĮ ठरते.
शैलीिवचार Ìहणजेच लेखका¸या सृजनशीलतेचा, Âया¸या चैतÆयशील Óयिĉमßवाचा िवचार
असतो . एखाīा लेखकाची लेखनशैली सांगणे Ìहणजेच Âया¸या अिभÓयĉì िवशेषांची नŌद
करणे होय. लेखका¸या लेखनशैलीवर तÂकालीन वाचकािभŁची , जीवनमूÐये, ÿदेश,
पåरिÖथती यांचा ÿभाव पडत असतो . आगरकरां¸या लेखनातून आपÐयाला या सवª गोĶी
पाहता येतील. समाजिनķा , िनभêडता , वाÖतववादी ŀिĶकोण , िव²ानिनķा , सडेतोड
मतÿितपादन हे आगरकरां¸या गīशैलीचे िवशेष असून Â यांनी मराठी भाषे¸ या वापरातून
Ö वदेशÿेम व Ö वभाषाÿेम जोपासलेले िदसते. मुĥेसूद व िसĦांतमय वा³ ये Â यां¸ या लेखनात
आपÐ या ला पहायला िमळतात . एकोिणसाÓ या शतकात मराठी भाषेला पुनःिजिवत करÁ या चे
®ेय आगरकरांकडे जाते आिण िनबंधलेखन हा Â याचा पाया होय. आगरकर हे आधुिनक
िवचारांचे पुरÖ कत¥ होते Âयामुळे तÂ कालीन सामािजक व राजकìय पåरिÖथतीिनद¥शक व munotes.in

Page 64

वैचाåरक गī - १
64 समाजात आधुिनक िवचार Łजिवणारे लेखन Ì हणून आगरकरां¸ या िनबंधलेखनाकडे पािहले
जाते.
लेखकाची सामािजक बांिधलकì ही लादलेली नसून ती Âया¸या जगÁयाचा अिवभाºय भाग
असते. Âया¸या जीवनिनķा , मूÐये यांचे मूलगामी संदभª तो वापरत असलेÐया
अिभÓयĉì¸या तंýातून िदसत असतात . अनेक समÖया , अडचणी िदसणे व Âया Âयां¸या
लेखनाचा िवषय होणे या दोन वेगवेगÑया गोĶी आहेत. आगरकरां¸या लेखनात या गोĶी
िवषय होऊन येतात. आिण हे सवª िवषय िवचार मंथनातून, खंडन-मंडन Öवłपात गīातून
अवतरताना िदसतात .
अनेक उपवा³ये एकý होऊन दीघª Öवłपाचे रचनाÂमक वा³य हे आगरकरां¸या
लेखनशैलीचे खास िवशेष आहे. Öवमताची अथªशृंखला तयार कłन अशी पÐलेदार वा³ये
Âयां¸या रचनेत िदसतात . Âयां¸या सवªच लेखामÅये अशी अनेक दीघª वा³य पाहता येतील.
उदा. “सृĶीत ÿितिदवशé घडणारे कोट्यविध अपघात , रोग, अ²ान , दुĶ लोकांची पीडा,
अकालé मृÂयू, िवषारी व िहंą ÿाÁयांपासून होणारा ýास, इÂयादीकांमुळे बöयाच मनुÕयांस
Óहाव¤ तस¤ सुख होत नाहé, व कांहéस तर Âयांच¤ जीिवत दु:सह होत¤; Âयामुळ¤ जे कोणी Öवत:
दु:ख सोसून आमरण दुसöया¸या सुखासाठé झटत असतात , आिण गरज पडÐयास
Âयांसाठी मरÁयासिह तयार होतात , ते माÆयता पावतात ह¤ अगदé नीट आहे; आिण अशा
ÿकारचे लोक अिधकािधक होत गेले तरच जगांतील बहòतेक िवप°ीचा बéमोड होÁयाची
आशा आहे.” (आगरकर , ‘िľयांस चåरताथªसंपादक िश±ण देÁयाची आवÔयकता ’: पृ.
१७१) यामÅये िविवध उपवा³य आपÐयाला िदसतात . एका िवचारात गुंतलेÐया अनेक
सम-िवचारांचे व Âया िवचारा¸या अनेक पैलूंचे दशªन ही उपवा³ये करतात . मनात येणारे
सलग व अनावर िवचार , भावना यातून ही वा³ये दीघª होतात . Âयां¸या काही लेखांमÅये तर
दहा ते पंधरा ओळीप य«तची दीघª वा³ये आपÐयाला पाहायला िमळतात . आगरकरां¸या
लेखनशैलीबĥल ग. ÿ. ÿधान Ìहणतात कì, “आगरकरांचे मन मृदु, संवेदना±म व
भावनाशील होते. अÆयायाची तीĄता अंत:करणाला जाणवली कì Âयां¸या िवचारांना गती
िमळे. िवचार करताना माý ते भावने¸या आहारी कधीही जात नसत. बुिĦवादा¸या
आधाराने Âयांचा िवचार िनिIJत झाला कì तो मांडताना Âयाला भावबळाची जोड िमळे व
Âयामुळे Âयांचे वैचाåरक िलखाण Ł± न होता वाचकां¸या अंत:करणाला Öपशª करी.” (ग. ÿ.
ÿधान : ÿÖतावना : २०१३ ) Âयामुळेच लयदार आवतªने घेऊन, वा³या ¸या छोट्या छोट्या
अथªरचना करत एक ठसठशीत अथª ते यातून िसĦ करतात .
तÂकालीन ÿमाणभाषेचा अवलंब Âया¸या लेखनात होतो. नव शÊदांची घडण करणे व Âयाचे
औिचÂयपूणª व काटेकोर उपयोजन करणे हे Âयां¸या लेखनाचे खास िवशेष िदसून येते.
‘बाĻाÂकारे’, ‘िशलावÖ था ’, ‘वतªनाÆ तर’ अशा काही नव शÊदांची घडण ते करतात . Âयांचे
ÿमाणभाषेवर ÿभुÂव असÐयाने अिभजन भाषाłप Âयां¸या लेखनात येते. यामुळेच संÖकृत
रचनेचे नमुने खंडन-मंडन करताना Âयां¸या िववेचनात येतात. ‘आमचे काय होणार ?’ या
लेखातून Âयांचा संÖकृत भाषेचा असणा रा अËयास Åयानात येतो. या लेखात अनेक संÖकृत
शÊदांचा अवलंब िववेचनादरÌयान झालेला िदसतो . उदा. ‘नµ न च±ूने ±ीरपथाकडे पाहणे’-
असे वा³य ÿयोजन येते. यातून संÖ कृतÿचुरता िदसून येते. “परोपकाराय भवेदवÔयं ।
वृĦÖय भायाª करदीिपकेव” (आगरकर : २०१३ : पृ. २५) (अथª-अंधारात कंदील घेतलेÐया munotes.in

Page 65

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
65 हाताला Âयाचा फारसा उपयोग नसतो तो इतरांना अिधक असतो . Âयाÿमाणे लहान वयात
लµन झालेÐया ľीला Âया लµनाचा फारसा फायदा नसतो उलट तोटाच असतो . ित¸या
नवöयाला Âयाचा जाÖत फायदा असतो .) हे संÖकृत वचन िहंदू िववाह संÖथेबĥल भाÕय
करताना ते वापरतात . तसेच ‘महाराÕůीयांस अनावृत पý’ या लेखामÅये- “Öनेहं दयां च
सौ´यं च यिद वा जानकìमिप । आराधनाय लोकानां मुंचतो नािÖत मे Óयथा।। (आगरकर :
२०१३ : पृ.१५६) (अथª- Öनेह, दया, सौ´य , फार तर काय लोकां¸या संतोषासाठी मला
जानकìचा देखील Âयाग करावा लागला तरी Âयाबĥल खेद वाटणार नाही.) अशी लेखांमÅये
सूचक, ÿसंगानुłप अथªपूणª संÖकृत वचने Âयां¸या िववेचनात येतात.
िववेकाला आवाहन करताना ते आधुिनक पाIJाßय िवचारसरणी व भारतीय परंपरागत
िवचारसरणी याची तुलना करतात . Âया¸या चांगÐया-वाईट बाजू वाचकांसमोर मांडतात.
Âया¸या िनवडीचे ÖवातंÞय ही वाचकांसाठी खुले ठेवतात. वाचकांशी सुसंवाद साधÁयासाठी
ते काही ÿij उपिÖथत करतात . या ÿijाĬारे ते Âयांना अंतमुªख करतात . Âयांना िवचार
करायला भाग पाडतात . उदा. “बायको मेÐयाची वाताª येताचं बेशुĦ होऊन परलोकवासी
झालेÐया भायाªरतांची उदाहरण¤ कधé तरी आपÐया ऐकÁयात येतात काय? िकंवा ľीबरोबर
सहगमन केलेÐया िÿयैकरतांची उदाहरणे कोणÂयाही देशा¸या पुराणांत िकंवा इितहासांत
कोणé वाचलé आहेत काय? िकंवा बायकोस देवा²ा झाÐयामुळ¤, िनÂय भगवé वľ¤ पåरधान
करणारे, ±ौरा¸या िदवशé डो³या¸या िकंवा तŌडा¸या कोणÂयाही भागावरील केसांची
काडीमाý दयामाया न ठेवणारे, भाजणी¸या थािलिपठािशवाय दुसöया कोणÂयाही आहारास
Öपशª न करणारे, अåरĶ गुदरÐयापासून चारसहा मिहने कोणास तŌड न दाखिवणारे,
पानतंबाखूची िकंवा िचलीमिवडीची Âया अÂयंत खेदजनक िदवसापासून आमरण सिमधा
शेकणारे, व मंगलकाया«त िकंवा कामासाठी घरांतून बाहेर पडणाöया इसमापुढ¤ येÁयास
िभणारे नवरे कोणé पािहले आहेत काय?” (गो. ग. आगरकर : २०१३ : पृ.१७२) असे
एकामागे एक ÿij Âयां¸या िववेचनात येतात. Óयवसाय , धमª, संÖकृती, उīोग , समाजवृ°ी
अशा अनेक बाबéवर ते या ÿijातून ÿकाश टाकतात . अशा सूचक ÿijातून समाजभान
िनमाªण कłन इतर देशातील िवकिसत मािहती , ²ानसंचय, नवा आधुिनक ŀिĶकोण यांचा
पåरचय ते कłन देतात.
łपकांची व उपमांची योजना हे िवशेष Â यां¸ या लेखनशैलीत िदसतात . आपण सांगतो Âयाचे
योµय आकलन Óहावे यासाठी समपªक उदाहरणे, उपमा, łपके यांचा अवलंब ते करतात .
एखाīा गोÕ टीचे महßव पटवून देत असताना सूचकपणे ते अनेक दाखले देतात िकंवा
łपकांचा अवलंब करतात . ते देÁ याची Âयांची पĦत लािलÂ य पूणª अशा Ö वłपाची आहे.
‘तŁण सुिशि±तांस िव²ापन ’ या लेखात आपÐयाला अशी अनेक उदाहरणे पाहता येतील.
‘‘इंúजी होईपय«त आमचे सार¤ Ó यिĉजीिवÂ व व राÕ ůजीिवÂ व , ठशांत घालून ओतलेÐ या
पोलादासारख¤ िकंवा िनिबड शृंखलाबĦ बंिदवानासारख¤, अथवा उदका¸ या िनÂ य आघाताने
दगडाÿमाण¤ कठीण झालेÐ या लांकडासारखे िकंवा हाडकासारखे श¤कडŌ वष¥ होऊन रािहंले
अस¤ Ì हणÁ यास हरकत नाही.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.१३१, १३२) इंúजां¸या
आगमनापूवêचे आपणा सवा«चे Óयिĉजीवन व राÕůजीवन हे कशा पĦतीचे होते हे सांगताना
ते सा¸यात घालून आकारबĦ झालेले लोखंड, कायम बंिदवासात असलेला बंिदवान, सतत
पाणी पडून गोठलेला दगड िकंवा हाडे असे łपक योजतात . ही łपके असंवेदनशीलतेचा
अथª ÿितिबंिबत करतात . काही कÐपना , िवचारांचे कलाÂमक वणªन करताना अशी łपके munotes.in

Page 66

वैचाåरक गī - १
66 लेखक वापरत असतो. łपकाÂमक भाषा हे आगरकरां¸या भाषाशैलीचे िवशेष Ìहणावे
लागेल. ‘इंúज राºयाची उलट बाजू अथवा आमच¤ घोर दाåरþ्य’ या लेखात ते तÂकालीन
िāिटश अंमलाखाली असलेली भारतीय िÖथतीचे वणªन पुढील शÊदात करतात .
“िहंदुÖथानची राºयसूý¤ खुĥ महाराणीसाहेबांनé आपÐया हाती घेतÐयापासून िहंदुÖथानच¤
िव° कृÕणप±ांतील चंþांÿमाण¤ ±यास लागल¤ असतां, व थोड्या वषा«त िहंदुÖथान देश
कंगालते¸या िनिबड अंधकारांत गडप होऊन जाÁयाची िचÆह¤ ÖपĶपणे िदसूं लागली असतां,
आमच¤ िव° शु³लप±ातील चंþÿमाण¤ वाढीस लागल¤ आहे, व थोड्या वषा«त पोिणªमे¸या
अित®ीमंत चांदÁयांत आÌही मोठ्या आनंदान¤ वावł लागणार आहŌ” (आगरकर : २०१३ :
पृ.३०२) असा Ăम तÂकालीन लोकाना होऊ लागÐयाचे ते वणªन करतात . या वणªनात
आगरकरां¸या कÐपक बुĦीचा ÿÂयय येतो. इथे देश िÖथतीचे वणªन ते अÂयंत कलाÂमक
łपक वापłन करतात . कृÕणप±ात चंþाचा आकार िदवस¤िदवस लहान होत जाऊन
आकाशात तो कमी वेळ िदसत असतो , तर शु³लप±ात चंþ आकाशात जाÖत काळ िदसत
असतो , तर पौिणªमेला चंþ पूणª िदसत असतो ही बöया-वाईट देशिÖथतीची तुलना
करÁयासाठी येणारी łपके अितशय मािमªक आहेत. एखाīा घटनेला, िÖथतीला थेटपणे न
सांगता समभावी दुसöया घटनेतून िकंवा वÖतूतून दशªवणारी रचना ही łपकाÂमक रचना
असते. इथे आगरकर हे देशिÖथतीचे वणªन समभावी चंþा¸या ŀÔयातून मांडताना
आपÐयाला िदसतात .
वणªनपरता, िचýमयता हे देखील आगरकरां¸या लेखनाचे िवशेष आहे. एखादी घटना ,
पािहलेला ÿसंग हा जसा¸या तसा शÊद कुंचÐयात ते वाचकांसमोर सा±ात करतात . तसेच
या वणªनात वाÖतवदशê नाट्य, भावना , ताणे-बाणे येतात. ‘इंúजी राº या ची उलट बाजू
अथवा आमच¤ घोर दाåरþय ’ या लेखात ते ‘‘िगरÁ यां¸ या िचमÁ यांतून िनघणाöया काÑया
धुरांचे लोळ आिण इमारतé¸ या उदरांत चाललेली मोठमोठ्या यंýांची गडबड .’’ (आगरकर :
२०१३ : पृ.२९९) असे मुंबई¸ या वाढÂया Ó यापार व िवÖ ता रीकरणाचे वणªन करतात .
ÿÖतुत वणªनात येणारे नादसंवेदन हे वाचकाला Âया वाÖतवा चे भान देते. Âया काळातील
मुंबईचे आवाजी जग यातून वाचका¸या नजरेसमोłन तरळून जाते. ‘सुधारक काढÁयाचा
हेतु’ या लेखातून भारताला लाभलेÐ या िहंदी महासागराचे वणªन ‘‘सĻ, िवंÅय, व कैलास
यांसार´या ÿचंड पवªतांनé ºयाची तटबंदी झाली आहे; िसंधु, भागीरथी , नमªदा, तापी,
कृÕणा इÂयािद नदांनé व नīानé ºयांतील ±ेý¤ िसंचÁयाच¤ व उताłंचé व Óयापाराचé गलबत¤
व आगबोटी वाहÁयाच¤ काम पÂकरल¤ आहे; िहंदी महासागराने º याला रशना होऊन श¤कडŌ
बंदरे कłन िदली आहेत.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.१२९) असे येते. यामÅ ये आगरकरांनी
भारतभूमी¸ या वेगळेपणाचे वणªन बारकाईने केलेले आहे. भारता¸या दि±णेला जो िनरंतर
समुþ लाभला आहे Âयाला ते रशना Ìहणजेच कडदोरा , कमरेचा दािगना असे संबोधतात.
लािलÂ य पूणª वणªने Âयां¸या लेखात अनेक िठकाणी िदसतात . टीकाÂ म क लेख िलिहताना
कठोर होणारी भाषा अनेकदा ÿसंगवणªनात मवाळ व लािलÂ य पूणª होताना िदसते. मुंबई
शहराचे वणªन करत असताना ितथÐ या सूयाªÖ ताचे वणªन ‘इंúजी राº या ची उलट बाजू
अथवा आमच¤ घोर दाåरþय ’ या लेखात ते पुढीलÿमाणे करतात , ‘‘सवª िदवसभर नभाचे
आøमण कłन भागलेला रिव पिIJमसमुþांत Ö नान करÁ या साठी ि±ितजावर येऊन
ठेवला.’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.२९९) मुंबई शहरा¸ या गजबजाटातही सायंकाळी
िदसणाöया सूयाªÖ ताचे मनोहारी वणªन यापे±ा वेगळे होऊ शकत नाही. ‘सूयाªने थकÐ या नंतर munotes.in

Page 67

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
67 Ö नान करÁ या स जावे’ हे मानवी वतªनाचे ŀकÿत् ययाÂ म क Ö वłपाचे आरोपण हे
आगरकरां¸ या लेखनातील सृजनाÂमकता वाचकां¸ या Å यानात आणून देते.
एकूणच आगरकरां¸या लेखनशैलीमÅये वा³यरचनेत दीघªÂव, łपकाÂमता , वणªनपरता,
िचýमयता , संवेदनशीलता, भाषेचा लािलÂयपूणª वापर, अिभजन भाषेचे उपयोजन असे
िवशेष िदसतात. महाराÕ ůी यांमÅ ये आधुिनक मानिसकता िनमाªण करÁ या चे ®ेय Â यांना जाते.
‘‘आधुिनक अिभŁचीला जुळणारी मराठी भाषेची घडण करÁ या चे फार मोठे ®ेय
आगरकरांकडे जाते... ‘केसरी’ व ‘सुधारक’ या पýांतील Â यांचे लेखन Ì हणजे वैचाåरक व
िचंतनशील गīलेखनाचा नमुनाच Ì हणता येईल. पÐ लेदार वा³ ये, मुĥेसुद िÿ तपादन ,
अÆ वथªक अथाªलंकार व भाषालंकार, ÿासंिगक व मािमªक नमªिवनोद, तकªसंगत युिĉवाद ही
 यां¸ या लेखनशैलीची ÿमुख वैिशĶ्ये सांगता येतील.’’ (पृ. xxxiv: भा. ल. भोळे (ÿÖ तावना)
: २०१२ ) आगरकरां¸ या लेखनकौशÐ याबĥल लो.िटळकांनी काढलेले उģार खूप मामêक
आहेत. ते Ì हणतात , ‘‘देशी वतªमानपýास हÐ ली जर काही महßव आले असले तर ते बöयाच
अंशी आगरकर यां¸ या िवĬ°ेचे व मािमªकतेचे फल होय यात शंका नाही.’’ (संदभª- आगरकर
: िविकपीिडया : १८ ऑ³टो बर २०२२ .) असे गौरवाÖ प द उģार लो. िटळकांनी
आगरकरांबाबत काढले आहेत. लेखनामÅ ये िवचार आिण िववेक यांचा समतोल कसा
साधावा याचे उदाहरण Ì हणून आपÐ या ला आगरकरां¸ या लेखनाकडे पाहता येईल. Â यां¸ या
वैचाåरक गīामÅ ये वैचाåरकतेसोबतच ÿितभेचेही दशªन घडते. Âयामुळेच आगरकरांचे
वैचाåरक लेखन हे ि³लĶ , बोजड न होता ते वाÖतवािभमुख, सुलभ वाचनीय व लािलÂयपूणª
होताना िदसते.
२आ.६ गो. ग. आगरकर यां¸ या वैचाåरक लेखनातील तßविनÕ ठा आगरकरां¸ या एकूण लेखनाचा िवचार केला असता आपÐ या ला Å यानात येते कì, Â यांचे
लेखन हे िविशÕ ट तßवांशी िनÕ ठा बाळगणारे आहे. जी तßवे Â यां¸ या लेखनातील ÿगÐ भ तेची
जाणीव कłन देतात. तसेच या तßविनÕ ठेमुळेच Â यां¸ या वैचाåरक लेखनाचा ÿभाव
त् यानंतर¸ या िपढीवर आपÐ या ला पहायला िमळतो . बुĦीिनÕ ठा, िव²ानिनÕ ठा , िववेकवाद
आदी तßवांमुळे Âयांनी तÂ कालीन सामािजक चळवळéना एकÿकारचा वैचाåरक खुराक
पुरिवÐ याचे िदसते. आगरकरां¸ या वैचाåरक लेखनातील या तßवांचा िवचार आपण इथे
थोड³ या त कłन घेऊ.
१.बुिĦिनķा:
आगरकर हे बुĦीवादाचा पुरÖ कार करणारे िवचारवंत होते. Â यामुळे परंपरेने आलेले आहे
Ì हणून कोणÂ या ही गोÕ टीचा Ö वीकार ते करत नसत व तसे कोणी करत असेल तर Â याचे
ÿबोधन ते करत असत . िकंबहòना तसा Ö वीकार कोणीच कł नये असे Â यांचे मत होते.
ºया¸या अिÖतÂवाचा ÿÂयय येत नाही आिण येणे श³य नाही अशा सदैव अ²ात तßवाचा
आधार घेणे ही िवचारांची िदवाळखोरी आहे असे आगरकरांचे मत होते. कोणÂ या ही आचार ,
िवचाराची इÕ टिनÕ ठता ठरिवÁ या साठी बुĦी ही एकच गोÕ ट ÿमाण मानÁ या वर ते अिधक भर
देत असत . पण बुिĦलाही मयाªदा असते आिण या मयाªदांची जाणीवही Â यांना होती.
बुĦी¸ या साहाÍयाने वाटचाल करÁ या ची सवय Ó य³ तीपासून समाजापय«त सवा«ना होणे munotes.in

Page 68

वैचाåरक गī - १
68 महßवाचे असÐ या चे ते सांगत. ‘‘जीवन Ì हणजे माणसान¤ ²ाना¸ या साहाÍयान¤ िनसगाªवर
िमळिवलेला िवजय (conquest) नसून सÂ यशोधना¸ या ÿेरणेमुळे (quest) अ²ाता¸ या
कुंपणापलीकडे जाण् याची धडपड होय.’’ (ग.ÿ.ÿधान : २०१३ : ÿÖ तावना-पृ.ix) असे
आगरकरांकडे असणाöया बुĦीिनÕ ठतेचे वणªन ग. ÿ. ÿधान यांनी केले आहे. ‘आमचे काय
होणार ?’ या लेखात Â यांनी आकाशगंगा पाहणाöया¸ या ŀÕ टीचे उदाहरण देऊन िशि±त
आिण अिशि±त यां¸ या ŀिĶको णात असणाöया तफावती चे िववरण केले आहे. तसेच
मानवा¸ या अÿगत अवÖ थेपासून ÿगत अवÖ थेपय«तचा ÿवास हा धमªकारणा¸ या अनुषंगाने
 यांनी मांडला आहे. व या सृÕ टीतील सचेतन व अचेतन वÖ तूंना नाव देÁ यापासून  यांना
देवÂ व िकंवा िवघातक अशा łपात Â याची ÿितमा तयार करÁ या चे व परंपरेने ते पुढे
चालवÐ या चा इितहास ते इथे नŌदिवतात . आिण मानवाकडे इतरांपे±ा असणाöया बुĦी या
गोÕ टीचा मिहमा ते Â यातून विणªतात.
२. िव²ानिनķा:
आगरकर हे िव²ानिनÕ ठ सुधारक होते. धमाªतून व परंपरेतून आलेÐ या अिनÕ ठ łढी, ÿथा,
परंपरा, अंध®Ħा यांना आगरकर िवरोध करतात ते िव²ानिनÕ ठ ŀिĶकोणा¸ या आधाराने.
º या ®Ħा Ļा मानवा¸ या ÿगतीत अडथळा िनमाªण करत असतात Â याचे पालन केवळ
धमाªने िकंवा परंपरेने सांिगतलेले आहे Ì हणून का करावे असा ÿÔ न ते लेखनातून उभा
करतात . Ì हणूनच ते ‘‘बायकां¸ या केसांचा जर मेलेÐ या नव-या¸ या गÑयास फांस बसतो , तर
पुŁषां¸ या श¤डीचािह मेलेÐ या Ö ýीस कां फांस बसूं नये?’’ (आगरकर : २०१३ : पृ.१२१)
असा ÿÔ न उपिÖथत कłन या केशवपन सार´ या िवधवा िÖ ý यांबाबत असणाöया
łढीिवŁĦ आवाज उठवतात . Â यां¸ या या अशा मांडणीमागे िव²ानिनÕ ठ ŀिĶकोण िदसून
येतो. याचा पुढचा टÈ पा Ì हणजे ते संमती वया¸ या कायīाला पािठंबा देतात. ते जर
पुराणवादी, परंपरािÿय असते तर Â यांनी या कायīाला कधीच पािठंबा िदला नसता .
‘िÖ ý यांस चåरताथªसंपादक िश±ण देÁ याची आवÔ य कता’ व ‘तŁण िशि±तांस िव²ापना ’ या
लेखाĬारे ते अशा अिनÕ ठ परंपरांना िवरोध करतात . कोणती साÅ वी ®ेÕ ठ यासंबंधी
चाललेÐ या वादाचा वै²ािनक ŀिĶकोनातून चांगलाच समाचार घेतात. तसेच याच लेखातून
Ö ýी िश±णाचा व Â यां¸ या Ö वावलंबनाचा आúह ते धरतात .
हबªटª Ö पेÆ सर, िमल या पाIJाßय िवचारवंतांÿमाणे ऑगÖ ट कॉÌ टे या िव²ानवादी
िवचारवंताचा ÿभाव Â यां¸ यावर होता. ‘‘कॉÌ टे हा ÿगतीचा भो³ ता होता आिण सगÑया
जगाची वाटचाल िव²ाना¸ या व िवकासा¸ या िदशेने होते आहे असे Â याचे मत आहे.’’ आिण
Âयाचे हे मत आगरकरांना महßवाचे वाटते. (अशोक चौसाळकर : २००५ : पृ.६) ÿा. सेलबी
यां¸ या मताÿमाणे ‘आधुिनक िव²ानाचा व तßव²ानाचा ÿभाव जसा वाढत जाईल तशी
लोकां¸ या मनातील धमª®Ħा कमी होत जाईल ’ हे आगरकरांना माÆ य होते. आिण Ì हणूनच
ते िव²ानाचा पुरÖ कार करत होते. कारण भारतीय समाजिÖथतीत वाढÂ या धमªभोळेपणाचा
नायनाट करायचा असेल तर िव²ानिनÕ ठेिशवाय तरणोपाय नाही हे Â यांना महßवाचे वाटत
होते. Ì हणूनच ते िश±णामÅ ये पारंपåरक धमªशाÖ ýा¸ या अÅ ययनाÓ य ितåर³ त गिणत , भूगोल,
िव²ान व Ó यवसायािभमुख िश±ण īावे याचा आúह धरताना िदसतात .
munotes.in

Page 69

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
69 ३. िववेकवाद:
आगरकर यांचे वाचन अफाट असÐ या ने अनेक पाIJाßय तßव²ानी अËयासकांचे,
िवचारवंतांचे लेखन Â यांनी वाचले होते. Â यांचा ÿभावही Â यां¸ यावर होता. Â यापैकì हबªटª
Ö पेÆ सर यां¸ या िवचारातील िववेकवाद व उÂ øांितवादाचा ÿभाव आगरकरां¸ यावर
अिधकतेने होता. िववेकवाद ही एक मतÿणाली आहे. “िनिIJतपणे आिण आवÔयकतेने सÂय
असलेÐया गिणती ²ानाला िववेकवादी ²ानाचा आदशª मानतात .” (रेगे, मे. पु. : ‘मराठी
िवĵकोश ’) िववेकवाद हा एक ŀिĶकोण आहे. हे सांगताना वöहाडपांडे Ìहणतात कì, “आपण
कशावर िवĵास ठेवतो यापे±ा का िवĵास ठेवतो याला िववेकवादा¸या ŀĶीने जाÖत महßव
आहे.” (वöहाडपांडे : १९६३ : पृ.७) याचे ÖपĶीकरण Ìहणजे- “गतीला िदशा दाखवणारे
सुकाणू व ÿसंगी ितचा िनरोध करणारे रोधकही आवÔयक असतात . जीवनात गतीदायी
शĉéचे काम भावना करत असÐया तरी िदशा दाखिवÁयाचे व ÿसंगी िनरोध करÁयाचे काम
बुिĦ करीत असते.” (वöहाडपांडे : १९६३ : पृ.८) एकूणच आपÐयाला िविशĶ सामािजक ,
धािमªक समÖयाÿधा न पåरिÖथतीतून मागª काढायचा असेल तर बुĦी आिण भावना या
दोÆही¸या आधाराने िवचार कłन िनणªय ¶यावे लागतात . आिण अशा आधाराने िनणªय घेणे
हे िववेकवादाचे ल±ण होय.
तÂ कालीन सामािजक , राजकìय , धािमªक जीवन हे अनेक समÖ यांनी Ó याÈ त होते. यात
सुधारणा करायची असेल आिण संपूणª समाजाला ÿगतीपथावर Æ यायचे असेल तर Â यां¸ या
िठकाण¸ या िववेकाची Â यांना जाणीव कłन देणे हे काम खूप महßवाचे होते. या िववेकाला
संयतपणे आवाहन केले तरच Â यां¸ याठायीचा िववेक जागृत होऊन ते योµ य मागª
अवलंबतील असे Â यांचे मत होते. ही डोळसवृ°ी लोकांमÅ ये आली तरच समाजातील
बोकाळलेÐ या अंध®Ħा, धमªभोळेपणा, अ²ान , गुलामिगरी या¸ या बाबत जागृती होऊन लोक
ÿगतीचा मागª धरतील असा िवÔ वा स Â यांना वाटत होता. Â यामुळे याची जाणीव कłन
देÁ यासाठी आगरकरांनी आपली लेखनी कधी मवाळ तर कधी कठोर बानिवलेली िदसते.
संपूणª समाजात अंधःकार माजला असताना कोणतातरी ÿकाशाचा एक िकरण दाखवून
लोकां¸ या मनामÅ ये सÂ का याªची जागृती िनमाªण करायची , Â यां¸ या िववेकाला जागृत करायचे
हे Â यां¸ या लेखनातून सातÂ या ने िदसते. ‘तŁण सुिशि±तांस िव²ापना ’ या लेखातून Ö ýी-
पुŁष िश±ण , बालिवधवािवरोध हे कसे गरजेचे आहे हे लोकां¸ या गळी उतरिवÁ या साठी ते
 या¸ या चांगÐ या–वाईट बाजूची चचाª कłन लोकांमधील िववेकबुĦीला आवाहन करताना
िदसतात . अशा अनेक लेखातून Â यांनी िववेकवादाचा पुरÖ कार केलेला िदसतो .
४. ÿथम सामािजक सुधारणा:
आगरकरां¸ या एकूणच लेखांमÅ ये समाज सुधारणेचा पुरÖ कार झालेला िदसतो . Â यां¸ या मते
राजकìय Ö वातंÞय िमळिवÁ या साठी सवª समाज एकý येऊ शकतो पण तेच सामािजक
सुधारणेसाठी घराघरातून िवरोध होऊ शकतो . राजकìय गुलामिगरी काही बाबतीत ÿयÂ न
केÐ यास िमळू शकते पण सामािजक व धािमªक Ö वłपाची गुलामिगरी संपवणे महाकठीण
आहे. Â यामुळे ित¸ या मÅ ये ÿथम सुधारणा होणे खूप गरजेचे व महßवाचे आहे. ते
समाजशाÖ ýा चे गाढे अË या सक असÐ या मुळे भारतीय समाजातील गुलामिगरी, अंध®Ħा,
Ö ýीदाÖ य अशा समाजÿÔ नांची चचाª Â यांनी समाजशाÖ ýा ¸ या अनुषंगाने आपÐ या लेखांतून munotes.in

Page 70

वैचाåरक गī - १
70 केली आहे. आिण Ì हणूनच ते सामािजक सुधारणािवषयक सुŁवातीस कायदा असावा याचा
आúह धरतात . पण कायīा¸ या पुढे जाऊन लोकांमÅ ये Â यािवषयी जनजागृती कłन Â यांचे
मनपåरवतªन करावे असाही आúह ते धरत होते. ‘‘कोणतीही सुधारणा करÁ या िवषयé
लोकां¸ या मनांत ŀढ इ¸ छा उĩवÐ या िशवाय , केवळ कायīा¸ या जुलमान¤ सुधारणा होऊं
शकत नाहé व ती इ¸ छा उĩवली असतां कायदा करÁ या ची आवÔ य कता राहात नाहé,
कारण मग ती लोकांचे लोकच करतात ;’’ (आगरकर, २०१३ : पृ. १४७) अशी Â यांची
धारणा होती.
 यांनी वेदÿामाÁ य व úंथÿामाÁ य नाकारले होते. कारण ते माणसाचा वतªमान, वाÖ तव जरी
बदलले तरी Â यातील िनयम तसेच असतात . व ते िनयम सवª काळात लागू होऊ शकत
नाही. आिण भारतीय समाजÓ य वÖ थे¸ या संदभाªत जी गुलामिगरी िदसून येते ती धमªिनहाय
úंथािधिķत होती. Â यामुळे समाज सुधारणा घडवून आणÁ या साठी पुराणातील संदभª
शोधÁ या पे±ा समाजाला ÿखर वाÖ तवाची व Â यातील दुःखाची जाणीव कłन देणे महßवाचे
ठरते. ‘‘सामािजक घडामोडéची सुÖ पÕ ट कÐ पना आÐ या वरच लोक सुधारणेस अनुकूल
होतील असा आगरकरांचा िवÔ वा स होता.’’ (भा. ल. भोळे : २०१२ : संपादकìय) हे
आपÐ या ला इथे Å यानात ¶ यावे लागेल.
आगरकरां¸ या लेखनातील Ö वातंÞय या मूÐ याचा अथª दुसöयास गुलाम बनवून Ö वातंÞय
िमळिवणे हा नाही. इतरांचे शोषण करणारे, गुलाम बनिवणारे असे सामािजक िनयम , łढी,
परंपरा याचे पालन करणेही  यांना अपेि±त नाही. जÆमिसĦ चातुवªÁयª पĦती ही
ÓयिĉÖवातंÞया¸या तßवा¸या िवरोधी असÐयाने Âयांना ती माÆय नÓहती . सती, बालिववाह ,
केशवपन यासार´ या łढी या Ó य³ ती¸ या Ö वातंÞयावर गदा आणणाöया आहेत. Â यामुळे
 याचे उ¸ चाटन करणे हे Ö वातंÞयाचे मूÐ य जपणे आिण सामािजक सुधारणा घडवून समाज
ÿगत करणे असे दुहेरी Ö वłपाचे आहे.
एकूणच बाल-िववाह िवधवांची िÖथती यांचे गंभीर पåरणाम Âयांनी दाखवून िदले. िवधवा
िľयांची समाजाकडून होत असलेली िवटंबना Ìहणजे िहंदू समाजाला लागलेला कलंक
आहे असे Âयांचे मत होते. Âयासाठीच Âयांनी केशवपन, सतीची चाल, बालिववाह
यासंबंधी¸या कायīाचा आúह धरला होता. संमती िववाह , घटÖफोट , पुनिवªवाह इ. बाबत
Âयांनी िवचार मांडले.
५. ‘इĶ असेल ते बोलणार व साÅय असेल ते करणार’:
आगरकरांनी जेÓ हा ‘सुधारक’ हे साÈ ता िहक सुł केले तेÓ हा ते सुł करÁ या मागे Â यांचे ‘इÕ ट
असेल ते बोलणार व साÅ य असेल ते करणार ’ हे िāदवा³ य होते. आिण या तßवाचे पालन
 यांनी  यां¸ या अखंड जीवनकालात केले. योµ य असेल तेच करÁ या चा  यांचा िनIJय अनेक
िठकाणी आपÐ या ला िदसतो . आिण Ì हणूनच Â यांनी जे पåरवतªनाचे िवचार मांडले º यात –
Ö ýी¸ या समंती वयासंबंधीचा िकंवा इतर Â याबĥल अनेकांकडून Â यां¸ यावर टीका झाली.
एवढेच नाही तरी Â यां¸ या पÂ नीलाही याचा ýास सहन करावा लागला . पण Â यामुळे ते
यापासून मागे हटले नाहीत . तसेच ÿथम राजकìय सुधारणा कì सामािजक या िवचारĬंĬांत
 यांनी नेहमीच सामािजक सुधारणा करÁ या चा आúह धरला  यासंबंधी कायª ते करत
रािहले. munotes.in

Page 71

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
71 आगरकरांचा ŀिĶकोण हा िव²ानवादी , सुधारणावादी होता Â यामुळे úंथÿामाÁ य Â यांनी
नाकारले. Æ या. रानडे यांनीही सामािजक सुधारणा (Ö ýी Ö वातंÞय) संबंधी आपले िवचार
मांडले पण ते मांडत असताना अशा सुधारणांचा पुरÖ कार याआधी आपÐ या परंपरेतील
कोणÂ या संतांनी, महापुŁषांनी, úंथांनी केला आहे याचे दाखले िदले होते. पण आगरकरांनी
असे करणे टाळले. Ö ýी Ö वातंÞय ही गोÕ ट बुĦीला पटÐ या नंतर ितचा पुरÖ कार करÁ या साठी
वेद-उपिनषदां¸ या कुबड्यांची काहीच गरज नाही अशी Â यांची धारणा होती. आिण Ì हणूनच
कोणÂ या ही úंथांचा आधार िकंवा Ö वीकार न करता Â यांनी Ö ýी Ö वातंÞयाचा पुरÖ कार अनेक
लोकांचा िवरोध पÂ कłन केलेला िदसतो . (संदभª- ग.ÿ.ÿधान , २०१३ : ÿÖ तावना) ‘इĶ
असेल ते बोलणार व साÅय असेल ते करणार ’ या आपÐ या वचनास ÿमाण माणून Â यांनी
ÿÂ येक सामािजक सुधारणेत पुढाकार घेतला.
२आ.७ गो. ग. आगरकर यां¸ या लेखनातील मूÐ याÂ मकता आगरकरांनी जे वैचाåरक लेखन केले आहे ते िविशÕ ट हेतूतून. हे हेतू समाजपåरवतªनाचा,
जनजागृतीचा होता. समाजात जी धमा«धता, िश±णाचा अभाव , गुलामिगरी होती याबाबत
समाजाला जागृत करÁ या Ö तव Â यांनी हे लेखन केलेले आहे. Â यामुळे नवी, तÂ कालीन
समÖ या , ÿÔ न िनमाªण झाÐ या स Â याबĥलचे मंथन Â यां¸ या लेखनातून उतरत असे. Â यामुळे
 यां¸ या लेखनात सूýबĦता िदसत नाही. पण  यां¸ या लेखनातून िविशÕ ट अशा मूÐ यांचा
पुरÖ कार माý केलेला िदसतो . Â यां¸ या या लेखनस् वłपाबाबत ग. ÿ. ÿधान Ì हणतात कì,
‘‘वाÖ तवावर Â यांच¤ ल± केिÆþत झाल¤ होत¤ व वतªमानकालाच¤ सÂ यÂ व जाणवÐ या मुळ¤ अंितम
भिवÕ या पे±ा Â यांच¤ मन तÂ कालीन ÿÔ नांचाच आिध िवचार करीत होत¤.’’ (ग. ÿ. ÿधान :
२०१३ : पृ.X) तर अशा पĦतीने आगरकरां¸या लेखातून िदसणाöया मूÐयांचा िवचार
आपण इथे कł.
१. Ö वातंÞय:
आपÐ या लेखनाĬारे समाजमनात ‘Ö वातंÞय’ हे मूÐ य ŁजिवÁ या चा ÿयÂ न ते करतात .
Ö वातंÞयाचा पुरÖ कार करताना ते ‘सुधारक काढÁ या चा हेतु’ या लेखात Ì हणतात ,
‘‘समाजाच¤ कुशल राहóन Â यास अिधकािधक उÆ नतावÖ था येÁ यास, जेवढé बंधन¤ अपåरहायª
आहेत, तेवढé कायम ठेवून बाकì सवª गोÕ टीत Ó यिĉमाýास (पुŁषास व Ö ýीस) िजत³ या
Ö वातंÞयाचा उपभोग घेतां येईल िततका ¶ यावयाचा , ह¤ अवाªचीन पािIJमाßय सुधारणेच¤ मु´ य
तßव आहे.’’ व ते आपणही आपÐ या राÕ ůात अंिगकारले पािहजे असे Â यांचे मत होते. इथे ते
Ó यिĉÖ वा तंÞयाचा पुरÖ कार करतात . पण हे Ó यिĉÖ वा तंÞय Â यांना अिनब«ध Ö वłपाचे
अपेि±त नाही. Ö वातंÞयाचा अिधकार हा Ö ýी आिण पुŁष या दोघांनाही समान असÐ या चे व
तसे Ö वातंÞय अिभÿेत असÐ या चे नमूद करतात . माणूस कधीही Ö वखुशीने पारतंÞयाचा
Ö वीकार करत नाही. तर असे पारतंý Â या Ó य³ तीवर समाजिनयम व धमªिनयम Ì हणून
लादले जातात जे योµ य नाही व हे समाजिनयम नंतर शृंखलां¸ या Ö वłपात येतात तेÓ हा
 यामागे पारतंÞयाचे संकेत िदसतात याची मांडणी आगरकर इथे करतात .
तसेच भारतीय समाज िलंगभाव, जातÓ य वÖ था व Â यातून येणारी उ¸च-िनचता यामÅ ये
िवभागलेला िदसतो . ही गोÕ ट िÖ ý यांना व अ-®ेÕ ठ ठरिवलेÐ या जातीतील लोकांना munotes.in

Page 72

वैचाåरक गī - १
72 अÆ यायकारक आहे. अशा अÆ यायúÖ त Ó यवÖ थारिचतांपासून Ö वातंÞय िमळाले पािहजे हा
िवचार ते ‘मूळ पाया चांगला असला पािहजे’ या लेखातून मांडतात. तर संपूणª भारत हा
इंúजां¸ या गुलामिगरीयु³ त धोरणामुळे पारतंÞयात आहे व यातून Ö वातंÞय िमळिवÁ या साठी
भारतीय जनते¸ या मनात जागृती िनमाªण करायला हवी. Â यासाठी इंúज सरकारचे दुĘपी
धोरण, अÆ यायकारी वागणूक जनतेसमोर मांडणे गरजेचे आहे. यासंदभाªत तÂ कालीन
वाÖ तवातील अनेक उदाहरणे देऊन आगरकर हे लोकांना पटवून देऊ पाहतात . यासंबंधीचे
िवचार ते ‘िहंदुÖ थानची ितजोरी आिण घाटत असलेला अÆ याय’ या लेखातून मांडतात व
Ö वातंÞय या मूÐ याचा पुरÖ कार ते करतात .
इथे अनेक संदभाªत Ö वातंÞयाचा आúह आगरकर धरताना िदसतात . माणसाला माणूस
Ì हणून जगता यावे यासाठी सवा«ना समान वागणूक िमळावी असे Ö वातंÞय इथे आगरकरांना
अपेि±त आहे. या मूÐ याचा पुरÖ कार ते आपÐ या लेखातून करताना िदसतात . Ó य³ ती
Ö वातंÞय व समाजाचा िवकास या गोÕ टी एकमेकांवर अवलंबून आहेत Â यामुळे
Ó यि³ तÖ वातंÞयाचा व िवचारÖ वा तंÞयाचा ते पुरÖ कार करतात .
२. समता:
आगरकरांनी º या पĦतीने Ö वातंÞयाचा, ÓयिĉÖ वा तंÞयाचा आúह धरला Â याच पĦतीने
 यांनी समतेचाही आúह धरलेला िदसतो . िवशेषतः Ö ýी-समानता हा िवचार  यां¸ या अनेक
लेखना¸ या मुळाशी असलेला िदसतो . िविवध अंध®Ħा, धािमªक-सामािजक िनयम यामुळे
ÿÂ येक Ó य³ तीला जÆ मतः िमळालेÐ या समते¸ या अिधकारापासून वंिचत राहावे लागते
आिण हा अिधकार िमळिवÁ या साठी संघषª करावा लागतो . हे समाजवाÖ त व िचंतनीय
असÐ या चे आगरकर सांगतात. Â यामुळेच समाजात ®ेÕ ठ-किनÕ ठ , गरीब-®ीमंत, Ö ýी-पुŁष
अशा अनेक Ö तरावर हे िवषमतेचे łप िदसते. तÂ कालीन समाजजीवनात कुटुंबापासून
समाजापय«त ह³ क, अिधकार , वतªणूक या सवªच बाबतीत पुŁषांना जी मोकळीक होती
 या¸ या काही अंशीही मोकळीक िÖ ý यांना नसÐ या चे वाÖ तव होते. हे वाÖ तव िवषमता
िधिķत होते. आिण Ì हणूनच अशी हरेक ÿकारची िवषमता नÕ ट करÁ या साठी ‘समता ’ या
मूÐ याचा पुरÖ कार ते करतात . ‘मूळ पाया चांगला असला पािहजे’ यासार´ या अनेक
लेखातून ते समतेचा पुरÖ कार करताना िदसतात .
३. सिहÕणुता:
भारतीय समाज हा िविवध जाती, धमª, वगª ÓयवÖथेमÅये िवभागलेला आहे. या वगªवारीमुळेच
उ¸च-नीच, ®ेķ-किनķ अशी चढाओढ सुł होऊन एकमेकांÿती तेढ, आकस िनमाªण झाला
आहे आिण हे समजवाÖतव आहे. या वाÖतवात बदल करायचा असÐयास सिहÕणुता हे
तßव अंिगकारणे खूप महßवाचे असÐयाचे ÿितपादन आगरकर देतात. Âयांना जशी जात-धमª
ÓयवÖथेची उतरंड नको आहे तशीच िलंगभावातून ľी-पुŁष असा केला जाणारा
अÆयायमूलक भेद नको आहे. ‘सुधारक काढÁयाचा हेतु’ या लेखामÅये ते या गोĶीचे वणªन
करतात . तसेच हे वाÖतव बदलÁयासाठी सिहÕणुता या तßवाचा पुरÖकार करतात .
munotes.in

Page 73

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
73 आपली ÿगती तपासा ÿÔ नः गो. ग. आगरकर व Âयां¸या समकालीन वैचाåरक लेखकां¸या लेखनाची चचाª करा.





२आ.८ समारोप आगरकरांचे वैचाåरक लेखन हे गंभीर Ö वłपाचे होते. भवतालाचे भान ठेवून, ितथली
लोकांची मानिसकता Å यानात घेऊन ती बदलÁ या साठी िकÂ येकदा ित¸ या समूळ
नाशासाठीची िवचारभूमी आगरकरांना तयार करायची होती. Â याÿत ते अनेक समÖ या व
 यावरील उपाय अशा दोÆ ही पĦतीने कधी सौÌ य भाषेत तर कधी काटेकोरपणे सांगत
असत . Â यां¸ या िवचारांमÅ ये तकªशुĦता होती पण ती तकªशुĦता व Â याचे िववरण
सवªसामाÆ यांनाही समजेल अशा Ö वłपाचे होते. यासाठी अनेक उदाहरणांचे साहाÍय ते
लेखनीत घेत होते.
आगरकरांचा कालखंड हा सामािजक चळवळीचा कालखंड होता. अनेक सामािजक
समÖयांना, अंध®Ħाना नĶ करÁयासाठी ÿÂय± व वैचाåरक Öवłपाचे कायª केले जात होते.
यात या चळवळéना िवचार देÁयाचे, बळ देÁयाचे व समाजात लेखनाĬारे जागृती घडवून
आणÁयाचे कायª आगरकरांसारखे अनेक िवचारवंत करत होते.
आगरकरां¸ या एकूणच लेखनातून एका संवेदनशील लेखकाची जाणीव वाचकाला होते.
ग.ÿ.ÿधान यांनी आगरकरांना ‘ÿयोगिनÕ ठ बुिद्धवादी’ असा उÐ लेख केला आहे. इथे
 यां¸ या Ì हणÁ याची यथाथªता आगरकरां¸ या लेखनातून आपÐ या ला सापडते. लेखा¸ या
आधाराने Â यांनी दांिभक समाजिनयमािवŁĦ िवचारलेले ÿÔ न, Â याची केलेली चचाª,
समाजिवकासासाठी अपेि±त असणारे गिततßव , Â यावरील उपाय अशा Â यां¸ या हरेक
मांडणीत बुिĦवाद डोकावतो . व केवळ िवचार मांडून शांत बसÁ या पे±ा ते आंमलात
आणÁ या साठीची कृतीची अपे±ा ते ‘Ö व’ पासून करतात . Ì हणूनच ते ‘महाराÕ ů
बालिववाहिनषेधक’ मंडळीची Ö थापना करÁ या स सुचवून Â याचे सभासदÂ व Ö वतःहóन
Ö वीकारÁ या स तयार असÐ या चे आपÐ या लेखनीतून सुचिवतात.
एकूणच आगरकरांनी तÂ कालीन समाजजीवनाचे कोलमडणारे अंग वाचकांसमोर मांडले.
तसेच जात-धमª Ó यवÖ थेतून दबलेÐ या उपेि±त Ö ýी-पुŁषांचे दुःख सवा«समोर मांडले. व
लोकां¸ या मनातील िववेकाचा दीप ÿº º व लीत कłन याबाबत कृती करÁ या साठी Â यांना
ÿोÂ सा िहत करÁ या चे कायª Â यांनी आपÐ या लेखनाĬारे केलेले िदसते. Âयां¸या या एकूणच munotes.in

Page 74

वैचाåरक गī - १
74 कायªकतृªÂवाबĥल ग. ÿ. ÿधान यांनी Âयांचा नामगौरव ‘भारतीय लोकशाहीचे एक आī
पुरÖकत¥’ अशा शÊदात केला आहे.
२आ.९ शÊदाथª ±ीरपथ = आकाशगंगा-milky way - (‘आमच¤ काय होणार ?’)
आमचे दोष आÌ हांस कधी िदसूं लागती ल?
रसई= माशाची रसई =कालवण (पृ.११३),
पढम=िम®ण (पृ.११४),
वृथा=वेगळा/वेगळे (पृ. ११५)
‘मूळ पाया चांगला असला पाहजे’-
गदभª = गाढव (पृ. १२१),
‘सुधारक काढयाचा हेतु’-
‘भाषापåर²ानÿवीणांनी’ (पृ. १३०) –भाषेचे ²ान असणारी Ó य³ ती, अË या सक
उदक=पाणी, Ô ला¶ यतर मागª= थोर मागª
मंडन- शोभा, थाटमाट , सुशोिभतपणा
िशलावÖ था - ‘िशला’-दगड- दगडासारखी िÖथर अवÖ था
संवरण- दूर करणे / झाकूण ठेवणे िकंवा लपवून ठेवणे, कोई ऐसी चीज िजसम¤ कोई दुसरी
चीज िछपाई जाय (भारतीय सािहÂ य संúह)
रशना- (पृ. १२९) कमी मे पहनने का एक गहना (अमरकोशातील अथª), कडदोरा , मेखला,
किटबंध िकंवा कमरेची साखळी
‘तŁण सुिशि±तांस िव²ापना ’- वतªनाÆ तर = वतªनात होणारा बदल
२आ.१० सरावासाठी ÿÔ न अ. दीघō°री ÿÔ न:
१. 'तŁण सुिशि±तांस िव²ापना ' व 'मूळ पाया चांगला असला पािहजे' या लेखांचे आशय
Ö पÕ ट करा.
२. 'इंúजी राº या ची उलट बाजू अथवा आमच¤ घोर दाåरþय ' या लेखाचा आशय व
आगरकरांची भूिमका Ö पÕ ट करा.
३. आगरकरां¸ या िचंतनाÂ मक लेखातील िचंतनाÂ मक िवचार तुम¸ या शÊ दात सांगा.
४. गोपाळ गणेश आगरकर यां¸ या लेखनशैलीचे िवशेष नŌदवा . munotes.in

Page 75

‘िनवडक आगरकर’ - (संपा.) ग. ÿ. ÿधान
75 ब. टीपा िलहा:
१. आगरकरांचा िववेकवाद
२. 'सुधारक काढÁ या चा हेतु' -आगरकर
३. आगरकरांचे सामािजक िवचार
४. 'राÕ ůसभा बंद ठेवता कामा नये'- आगरकर
क. एका वा³ यात उ°रे िलहा:
१. गोपाळ गणेश आगरकर हे कोणÂ या वृ°पýाचे संपादक Ì हणून कायªरत होते?
२. गोपाळ गणेश आगरकर यांनी कोणÂ या कायīाला पािठंबा िदला?
३. गो. ग. आगरकर यांनी जबलपूरमÅ ये राÕ ůसभेची इमारत बांधÐ यानंतर Â या इमारतीस
काय नाव īावे असे सुचिवले?
४. गो. ग. आगरकर यांचा जÆ म कोणÂ या गावी झाला?
२आ.११ संदभª úंथ १. आगरकर , गोपाळ गणेश, २०२२ : िविकपीिडया -१८ ऑ³टोबर २०२२ . गोपाळ
गणेश आगरकर – िविकपीिडया (wikipedia.org))
२. कुलकणê, तुषार, ‘बीबीसी मराठा ’, १७ जून २०२१ . गोपाळ गणेश आगरकर :
िजवंतपणीच Öवतःची ÿेतयाýा पाहावी लागलेले समाजसुधारक - BBC News
मराठी
३. चौसाळकर , अशोक , २००९ : ‘आगरकरांचे राजकìय िवचार ’, लोकवाđय गृह
ÿकाशन , मुंबई, प.आ. २००५ , दु. आ. २००९ .
४. ÿधान , गणेश ÿभाकर (संपा.), २०१३ . : ‘आगरकर लेखसंúह’, सािहÂ य अकादेमी,
िदÐ ली , प.आ. १९६० , पुनमुªþण, २०१३ .
५. भोळे, भा. ल. (संपा.), २०१२ . : ‘एकोिणसाÓ या शतकातील मराठी गī-खंड-२’,
सािहÂ य अकादेमी, िदÐ ली , प.आ.२००६ , पुनमुªþण २०१२ .
६. रेगे, मे. पु. : ‘मराठी िवĵकोश ’- िववेकवाद – मराठी िवĵकोश ÿथमावृ°ी
(marathi.gov.in)
७. लेले, गायýी : ‘आगरकर समजून घेताना’ - ‘द वायर’ इ-िनयतकािलक
https://marathi.thewire.in/
८. वöहाडपांडे, नी. र., २००१ : ‘िववेकवाद’, िवजय ÿकाशन , नागपूर, प. आ. १९६३ ,
दु. आ. २००१ . munotes.in

Page 76

वैचाåरक गī - १
76 ९. Ļुम, ए. ओ. २०२१ : िविकपीिडया -२१ माचª २०२१ . ए ओ Ļूम - िविकपीिडया
(wikipedia.org)
२आ.१२ पूरक वाचन १. मोरे, िगरीश , २००९ : ‘मराठी िनबंधः उģम आिण िवकास ’, Öवłप ÿकाशन ,
औरंगाबाद.
२. तुळपुळे, शं. गो., १९६६ : ‘मराठी िनबंधाची वाटचाल ’, िवदभª मराठवाडा बुक कंपनी,
नागपूर.
३. फडके, य. िद., २०१८ . : ‘िवसाÓ या शतकातील महाराÕ ů –खंड ४था’, ®ीिवīा
ÿकाशन , पुणे, िĬ. आ. २०१८ .
४. सरदार , गं. बा., १९७५ : ‘आगरकरांचा सामािजक तßविवचार ’, पुणे.
५. अळतेकर, म. मा., १९६३ : ‘मराठी िनबंध’, सुिवचार ÿकाशन , पुणे-नागपूर.
६. फडके, य. िद., २००२ : ‘आगरकर ’, मौज ÿकाशन , मुंबई. िĬ. आ. २००२ .

*****

munotes.in

Page 77

77 ३अ
१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
घटक रचना
३अ.१ उिĥĶे
३अ.२ ÿÖताव ना
३अ.३ िवषय िववेचन
३अ.४ समारोप
३अ.५ सरावासाठी ÿij
३अ.६ संदभª úंथ
३अ.७ पूरक वाचन
३अ.१ उिĥĶे या घटकाचे अÅययन केÐयानंतर आपणांस,
१. १९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची पाĵªभूमी सांगता येईल.
२. १९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīा¸या ÿेरणा व Öवłप यांचे
आकलन होईल.
३. १९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīामधून आिवÕकृत मूÐये िवशद
करता येतील.
५. १९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची वाđयीन वैिशĶ्ये सांगता
येतील.
३अ.२ ÿÖतावना सािहÂयिनिमªतीवर तÂकालीन राजकìय , सामािजक , सांÖकृितक, आिथªक पåरिÖथतीचा
पåरणाम होत असतो . सािहÂयामÅये समाज जीवनाचे ÿितिबंब पडलेले असते. १९२०
साली लो. िटळकांचे िनधन झाले व म. गांधé यांचा भारतीय राजकारणात उदय झाला.
१९२० नंतर भारतीय ÖवातंÞयलढा व गांधीवादाचा ÿभाव समाजजीवना¸या सवªच ±ेýांवर
मोठ्या ÿमाणात पडला . ÖवातंÞयलढ्यामुळे समाजजीवनाबरोबरच सािहÂया¸या ±ेýामÅयेही
ÖवातंÞयभान ÿखरपणे अिभÓयĉ होत गेले. ÖवातंÞयलढ्यातील िविवध टÈपे, आंदोलने,
दुसरे महायुĦ, ÖवातंÞयÿाĮी, संिवधानिनिमªती वगैरे अÂयंत महßवा¸या घटना -घडामोडéनी
हा सवª कालखंड भरलेला व भारलेला होता. ÖवातंÞय, समता , बंधुता, मानवी ÿितķा ही
मूÐये व मानवी अिधकार हे या काळात ÿकषाªने पुढे आले व जगभर Öवीकार ले गेले. मराठी
वैचाåरक गīामधूनही या मूÐयांची अिभÓयĉì झालेली आढळते. याच काळात राÕůवाद , munotes.in

Page 78

वैचाåरक गī - १
78 मा³सªवाद, समाजवाद , गांधीवाद, मानवतावाद , िहंदुÂववाद वगैरे िवचारÿणालéचा ÿभाव
मराठी बुिĦवंतांवर मोठ्या ÿमाणावर पडलेला आढळतो . या ÿभावामधून मूलगामी
Öवłपाचे वैचाåरक लेखन झालेले आढळते. राजकìय ÖवातंÞयाबरोबरच सामािजक
चळवळé¸यामुळे धािमªक व सामािजक ÖवातंÞयाचे नवे भान ÿाĮ झाले व एक ÿकारे
ÖवातंÞयाची संकÐपना मानवी जीवना¸या सवª अंगोपांगांपय«त िवÖतारली गेली. याच काळात
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां¸या नेतृÂवाखाली दिलत मुिĉलढा सुł झाला. सÂयशोधक
āाĺणेतर चळवळ व इतर छोट्या-मोठ्या पåरवतªनवादी चळवळéनी समाजजीवन ढवळून
िनघाले. सामािजक व धािमªक गुलामिगरी¸या िचिकÂसेने मराठी वैचाåरक गīामÅये
ÿबोधनपर , पåरवतªनवादी Öवłपाचे सािहÂय िनमाªण झाले. या काळात मराठी
जनसमूहांमÅये व िवचारिवĵामÅये एक ÿकारे िवचारकलह सुł होता. Âयामधून मराठी
समाजाचे वैचाåरक भरणपोषण झाले. मराठी वैचाåरक गīाची सं´याÂमक व गुणाÂमक वृĦी
झाली. मराठी गīाचे आशय±ेý िवÖतारले. मराठीतील अÂयंत महßवाचे राजकì य नेते,
लेखक, संशोधक, पýकार , सुधारक वगैरे या काळामÅये िनमाªण झालेले आढळतात .
ÖवातंÞयपूवª काळातील वैचाåरक सािहÂय व सामािजक चळवळी यांमधून आधुिनक,
पुरोगामी महाराÕůाची पायाभरणी झाली आहे. Ìहणून १९२० ते १९४७ या काळातील
मराठी गīाचा अËयास करणे महßवा चे ठरते.
या घटका¸या कालखंडाची १९२० ते १९४७ अशी केलेली िवभागणी ही काटेकोर नसून
ती अËयासा¸या सोयीसाठी केलेली आहे. या कालखंडातील अनेक लेखक, िवचारवंत हे या
कालखंडा¸या अगोदर व नंतरही िलहीत होते. ÿÖतुत कालखंडातील Âयां¸या लेखनाचा
िवचार या घटकामÅये केलेला आहे.
३अ.३ िवषय िववेचन १९२० ते १९४७ या कालखंडातील मराठीतील महßवाचे िनबंधकार, लेखक व Âयांचे
लेखन पुढीलÿमाणे आहे-
न. िचं. केळकर (१८७२ -१९४७ ) ‘केसरी’, ‘मराठा ’, ‘सĻाþी ’ या िनयतकािलकांचे
संपादन. Óयासंग, वाचन, बहò®ुतता, मािमªक आिण सूàम िवनोद , रिसकता , नवीन गोĶी
जाणून घेÁयाची लालसा , पयªटन आिण लेखनाची आवड यांमुळे Âयांनी वैिवÅयपूणª लेखन
केले आहे. ‘िदÐलीचा बादशाही दरबारी ’ या िनबंधामÅये िदÐलीचा हजारो वषा«चा इितहास
मािमªकपणे उलगडला आहे. ‘संÖकृत िवīेचे पुनŁºजीवन’ या लेखमालेमÅये या िवīेचा
गेÐया दोन-अडीच हजार वषा«चा इितहास Âयांनी सांिगतला आहे. केळकरां¸या लेखणीला
कोणताही िवषय ÓयुÂपÆन व आकषªक करÁयाचे कसब साधले होते. ‘अखेर Ăमाचा भोपळा
फुटला’, ‘लोकमनाने कुÖती िजंकली’, ‘किलयुगातील पंधरावी िवīा’, ‘साăाºय Ìहणजे
शेळीचे शेपूट’ या लेखां¸या शीषªकांमधून िदसणारा उपरोध वाचकांची उÂकंठा वाढिवणारा
आहे.
कृ. ÿ. खािडलकर (१८७२ -१९४८ ) ‘केसरी’, ‘लोकमाÆय ’, ‘नवा काळ’ या पýांचे संपादक
हे पद Âयांनी सांभाळले. वतªमानपýातील अúलेख Öवłपाचे बरेचसे गīलेखन Âयांनी केले
आहे. उपिनषदा तील तßव²ान आिण इतर धमªिवधीिवषयéचे िववेचनाÂमक लेखन. munotes.in

Page 79

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
79 ‘खािडलकर लेखसंúह’ या नावाने Âयांचे लेखसंúह ÿिसĦ आहेत. Âयां¸या लेखातून
मु´यतः राजकìय ÖवातंÞयाची आच, िटळकभĉì , िवभूितपूजा व ÿितप±ावर टीका ÿकटते.
‘गिनमी काÓयाची लढाई ’, ‘सूरतची राÕůीय सभा’, ‘म. गांधी यांचा संदेश’, ‘सवा«पुढे मुंबईच
का?’, ‘वषाª¸या आत पारडे िफरले’, ‘सुराराÅय आिण दुराराÅय’ तसेच िटळकांवरील Âयांचे
िविवध लेख यांसार´या लेखनातून Âयां¸या राजकìय िवचारांचे दशªन घडते. ÿचाराÂमकता ,
ÿितप±ाची िनंदानालÖती, टवाळी करणारी िवनोदी शैली, úाÌयता , असËयता , एकांगीपणा
हे Âयां¸या लेखनाचे दोष होत. खािडलकरांनी लोकां¸या मनातील Öवधमª, Öवदेश व
Öवभाषा याबĥलचा अिभमान जागृत ठेवÁयाचे काम केले. नाटकातील िविवध भावनांचे
उĥीपक ÿदशªन करÁयाचा गुण Âयांनी िनबंधलेखनात łढ केला, असे िव. वा. आंबेकर यांनी
Ìहटले आहे. (आंबेकर :१९९९ : पृ. १३३-१४२).
वा. म. जोशी (१८८२ -१९४३ ) यांनी सÂय, सौजÆय व सŏदयª हे Åयेय डोÑयांसमोर ठेवून
लेखन केले. Âयांचे ‘िवचारलहरी ’ (१९४३ ), ‘िवचारिवकास ’ (१९२७ ), ‘िवचारिवहार ’
(१९४४ ) हे लेखसंúह ÿिसĦ आहेत. Âयांची तािßवक भूिमका ‘नीितशाľÿवेश’ (१९१९ )
या úंथातून Óयĉ होते. ‘सॉøेिटसचे संवाद’ हा Âयांचा अनुवादपर úंथ आहे. Âयांनी तकªशुĦ,
सÿमाण , मुĥेसूद लेखन केले. िवरोधी बाजूही सहानुभूतीने समजून घेतली.
परमतसिहÕणुता, सहानुभूती, वैचाåरक पातळीवरील सािßवकता , सÂयभĉì ही Âयां¸या
लेखनाची वैिशĶ्ये. ÿÂयेक ÿijाचा िनवाडा करÁयापे±ा वाचकां¸या मनात ÿij, संशय
िनमाªण कłन वाचकांना िवचारÿवण करणारे लेखन Âयांनी केले.
र. धŌ. कव¥ (१८८२ -१९५३ ) यांनी ‘समाजÖवाÖÃय ’ या िनयतकािल काचे संपादन कłन
संततीिनयमनपर शाľीय ŀĶी देणारे मूलगामी Öवłपाचे लेखन केले.
संततीिनयमनासार´या मानवी जीवनाशी थेट िनगिडत िवषयावर सामािजक रोषाची पवाª न
करता कव¥ यांनी ĄतÖथपणे लेखन केले. ‘िकलōÖकर खबर’ (ऑगÖट १९२५ ) मÅये Âयांचा
‘अमयाªद संतित’ हा लेख ÿिसĦ झाला. देशाची लोकसं´या वाढते पण जमीन वाढत नाही.
संप°ी¸या मानाने अितåरĉ संतती हे दाåरþ्याचे कारण आहे इÂयादी िवचार या लेखात
Óयĉ झाले आहेत. जुलै १९२७ ¸या ‘समाजÖवाÖÃय ’¸या पिहÐया अंकामÅये आपली
भूिमका ÖपĶ करताना कव¥ िलिहतात, “Óयĉé¸या व समाजा¸या शारीåरक व मानिसक
आरोµयाची व Âयासंबंधी उपायांची चचाª करणे हा या मािसकाचा उĥेश आहे. ...‘कामशाľ ’
या शÊदाचा दुŁपयोग झाला आहे. तरीही ‘कामवासनेचा शाľीय ŀĶीने िवचार ’ अशा अथाªने
हा शÊद वापरणे आÌहांस भाग पडत आहे, याबĥल कोणासही ±ुÊध होÁयाचे कारण नाही.”
या मािसकातून Âयांनी संततीिनयमन, लोकसं´येची वाढ, āĺचयª, गभªपात, वेÔयाÓयवसाय,
नµनता , गुĮरोग, कामशाľ , रितिøया , अĴीलता इ. िवषयांवर लेखन ÿिसĦ केले.
‘समाजÖवाÖÃय ’मधील लेखांवłन Âयां¸यावर अĴीलतेचे खटलेही भरÁयात आले.
िववाहसंÖथेिवषयी Âयांनी परखड िवचार मांडले. ‘कामशाľाचा सामािजक िवचार ’ या
लेखात ते Ìहणतात , ‘ºया समागमाने एकापासून दुसöयास कोणताही रोग लागतो तो
अनीतीचा समजला पािहजे. Âयाचÿमाणे ºया समागमापासून समाजास अिनĶ अशी संतती
उÂपÆन होते, तोही अनीतीचाच समजला पािहजे. हे दोÆही िनयम इतरांÿमाणेच
पितपÂनी¸या समागमालाही ितत³याच जोराने लागतात . हे िवशेष ल±ात ठेवÁयासारखे
आहे.” कामÖवातंÞयाचा पुरÖकार करÁया¸या मुळाशी कव¥ यांची ÓयिĉÖवातंÞयवादी भूिमका
होती. १९२३ साली Âयांचे ‘संतितिनयमन, िवचार व आचार ’ हे पुÖतक ÿिसĦ झाले. munotes.in

Page 80

वैचाåरक गī - १
80 Âयां¸या मांडणीमÅये परÖपरिवरोध , आÂयंितक Óयिĉवाद वगैरे आढळत असला तरी Âया
काळात संततीिनयमन आिण ल§िगक िश±ण या बाबतीत िनभªयपणे आिण एकाकìपणे कायª
करणारे ते एकटेच होते. ल§िगक िवषयासंदभाªत लºजा , संकोच व दडपणुकìची नीती
असलेÐया समाजात कव¥ यांनी कामिवषयक शाľीय लेखन कłन मराठी वैचाåरक
सािहÂयात फारच मौिलक भर घातली आहे.
िव. दा. सावरकर (१८८३ -१९६६ ) िवसाÓया शतका¸या पूवाªधाªतील मराठीतील एक
महßवाचे िनबंधकार व सािहिÂयक . भारतीय ÖवातंÞयलढ्यातील सहभागाने Âयां¸या
लेखनात ÖवातंÞयलालसा व ओज पदोपदी ÿकटते. ‘िहंदुÂव’, ‘िहंदूराÕůदशªन’,
‘िहंदूपतपादशाही’, ‘लंडनची बातमीपýे’, ‘मला काय Âयाचे’, ‘स°ावनचे ÖवातंÞयसमर’,
‘जाÂयु¸छेदक िनबंध’, ‘सहा सोनेरी पाने’, ‘± िकरणे’, ‘िहंदुÂवाचे ÿंचÿाण’, ‘भाषाशुĦी िन
िलपीशुिĦ’, ‘रणिशंग’, ‘जोसेफ मॅिझनी’ यांसारखे Âयांचे लेखन पाच भागांमधून ÿिसĦ झाले
आहे. “यांतील बहòतेक सवª ÿितपादन ÖवातंÞयिनķा, िव²ानिनķा व िहंदुÂविनķा यांवर
अिधिķत आहे. इितहासाचे सूàम अÅययन , वतªमानाचे ममªúाही अवलोकन व कालभेदक
िचंतन यांचे पाठबळ Âयास असÐयामुळे ते कमालीचे आवेशयुĉ, आøमक व ओजÖवी
झाले आहे; आिण ते तÆमयमूलक, वĉृÂवगुणसंपÆन व नाट्याÂम असÐयामुळे पराकोटीचे
ÿभावी , भावनो°ेजक व िवचारÖफोटक झाले आहे.” (खांडेकर :१९८० : पृ. २१६) असे
िव. स. खांडेकर यांनी सावरकरां¸या लेखनाचे िवशेष नमूद केले आहेत.
‘राजकारण हे परमेĵरी कतªÓय’ या िनबंधामÅये मॅिझनी¸या राजकìय तßव²ानाचे िववेचन
करीत , ‘ÖवातंÞय संपादन करणे व संर±ण करणे हे आī परमेĵरÿिणत कतªÓय होय’,
‘दाÖयमुĉता, राĶै³य, समता -लोकस°ा हे तßवचतुķ्य राÕůोÂकषªकारक आहे’ असा पुकारा
Âयांनी केला आहे. इंúजी स°ा व इंúजी गुलामिगरीचा Âयांनी ÿखर िवरोध केला.
Âयाचÿमाणे कालबाĻ अिनĶ łढीपरंपरा, कमªकांडे यांचा िध³कार केला. ‘मनुÕयाचा देव
आिण िवĵाचा देव’ या िनबंधामÅये Âयांनी िवĵरचनेचे िनयम मानवाने समजून घेऊन Âयांचा
मनुÕयजाती¸या िहतासाठी व सुखासाठी उपयोग करावा , असे मत मांडले आहे.
‘मनुÕयजाती¸या सुखाला अनुकूल ते चांगले, ÿितकूल त¤ वाईट, अशी नीित-अनीतीची ÖपĶ
मानवी Óया´या केली पािहजे.’ (सावरकर : १९५० : पृ.१६-२७) अशी बुिĦवादी,
Óयिĉवादी भूिमका Âयांनी घेतली आहे. ‘दोन शÊदात दोन संÖकृती’ या िनबंधामÅये Âयांनी
युरोप¸या ÿगतीचे रहÖय Âयां¸या ‘अपटूडेट’ Ìहणजे ‘अīयावत ’ संÖकृतीत असÐयाचे
सांिगतले आहे. तसेच ‘®ुितÖमृतीपुराणोĉ ÿामाÁयवादा ’त िहंदूं¸या मागासलेपणाचे मूळ
असÐयाचे अधोरेिखत केले आहे. सावरकरांनी पोथीिनķेपे±ा िव²ानिनķेला महßव िदले.
‘यंý’ या िनबंधामÅये औīोिगकìकरणा¸या जोरावर युरोप कसे ÿबळ झाले, भारतीयांचे
देवभोळेपण न सुटÐयामुळे आपण दुबळे कसे झालो, आपÐया ला यंýयुगात मानाने जगायचे
असेल तर धमªशाľातील ‘मंýबळ’ ठोकłन युरोिपयन ‘यंýबळ’ अवगत केले पािहजे, असा
िव²ानिनķ िवचार मांडला आहे. यंý हा िव²ानाने माणसाला िदलेला वर आहे. यंýामुळे
बेकारी वाढत नाही तर संप°ी¸या िवषम वाटपामुळे वाढते, असा यंýयुगाचा पुरÖकार ‘यंýाने
का बेकारी वाढते’ या िनबंधामÅये Âयांनी केला आहे. िनषेध, जाितबिहÕकृत होÁया¸या
भीतीमुळे पराøमाचा झालेला संकोच हा ‘िहंदुराÕůा¸या अपकषाªचे मूळ’ असÐयाचे Âयांनी
Ìहटले आहे. जाितभेद मोडÁयासाठी ‘वेदोĉबंदी, Öपशªबंदी, िसंधुबंदी, शुिĦबंदी, रोटीबंदी,
Óयवसायबंदी, बेटीबंदी’ या सात ‘Öवदेशी बेड्या’ तोडÁयाचा पुरोगामी िवचार Âयांनी मांडला munotes.in

Page 81

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
81 आहे. ‘गाय-एक पशू, देवता तर नÓहेच नÓहे’ या िनबंधामÅये गाय हा एक उपयुĉ पशू आहे,
अशी शाľीय भूिमका ते घेतात. ‘रणिशंग’ या िनबंधसंúहामधून Âयांची इितहासिवषयक
भूिमका Óयĉ होते. भाषाशुĦीिवषयक Âयांचे लेखन अÂयंत महßवपूणª असून परकìय
शÊदांना Âयांनी िदलेÐया मराठी पयाªयांपैकì काही शÊद आज Łळलेले आहेत.
®ी. म. माटे (१८८६ -१९५७ ) १९२० नंतर¸या िनबंधकारांमÅये शैलीकार िनबंधलेखक
Ìहणून ®ी. म. माटे ओळखले जातात . ‘अÖपृÔयांचा ÿij’ (१९३३ ), ‘िवचारमंथन’,
‘िवचारशलाका ’ (१९५० ), ‘िववेकमंडण’ (१९५६ ), ‘िवचारगुंफा’ (१९५५ ), ‘सािहÂयधारा ’
या िनबंधसंúहांमधून आिण ‘िव²ानबोधाची ÿÖतावना ’मधून माटे यां¸या िवचारŀĶीचे दशªन
घडते. सामािजक , वै²ािनक, वाđय व भाषािवषयक , तािßवक , Óयिĉिवषयक असे अनेक
िवषयांवर Âयांनी शैलीदार लेखन केले आहे. जीवनािवषयी , समाजािवषयी असणाöया
आÖथेतून Âयांनी िचिकÂसापूवªक, िवचारÿवतªक लेखन केले. लघुिनबंधापासून िचंतनशील
तािßवक िनबंधांपय«त सवªÿकारचे िनबंधÿकार माट्यांनी हाताळले. एका बुिĦवादी,
भौितकवादी , समाजिहतिचंतकाने िनभªयपणे मांडलेले ÿवृ°ीपर िचंतन असे Âयां¸या
िनबंधाचे Öवłप आहे.
इंúजां¸या संपकाªने भौितकशाľांनी िनमाªण कłन ठेवलेÐया सुखसोयéचा आपण फĉ
उपभोग घेत असतो , परंतु Âयामागील वै²ािनक तßव व शाľीयŀĶी आपण आÂमसात
करीत नाही, याची खंत माटे यांना होती. ‘शाľ²ानाचा खुराक’ मनापय«त पोचवून ‘घरचे
वारेच बदलले पािहजेत’ या ÿेरणेतून माट्यांनी १९३४ -३५ साली चार खंडांमÅये ‘िव²ान
बोध’ हा आठशे पृķांचा कोशłप úंथ अËयास कां¸या मदतीने िसĦ केला. यातील दोनशे
पृķां¸या ‘ÿÖतावना खंडा’ मÅये Âयांनी पारंपåरक अÅयाÂम िकंवा āĺ²ान यापे±ा िव²ानाची
महती िकती व का आहे, याचे उĨोधक िववेचन केले आहे. वेदांÂयाचे āĺ²ान व पाIJाßयांचे
शाľीय संशोधन यांची तौलिनक अËयासपूणª िचिकÂसा माट्यांनी केली आहे.
भौितकशाľांची मह°ा अधोरेिखत कłन ते Ìहणतात , “सृिĶÓयापाराची कारणे शोधणारी ही
²ाने आपÐयाला सुखसोयé¸या łपाने आज िमळत आहेत. पण या ²ानाचे िजवंत झरे
आपÐयाच भूमीत उÂपÆन Óहावयास हवेत.’ शाľीय शोधामुळे वľÿावरणे व खाīपदाथª
यांची सुब°ा, ÿवासाची जलद साधने, रोगिनवारक औषधे वगैरे उपलÊध झाÐयामुळे मानवी
जीवन कसे सुखसोयéनी युĉ झाले आहे, याचे तपशीलवार वणªन कłन आपÐया ÿपंचाकडे
पाहÁयाचा ŀिĶकोण बदलÁयाची गरज माटे Óयĉ करतात . ते िलिहतात, ‘हे सगळे
मायाजाल आहे. ही बायकापोरं आपली कोणी नÓहेत. ÿाÁया , मायेचा लŌढा येत आहे,
Âयाबरोबर वाहóन जाशील ’ अशा ÿकार¸या उģारांनी आमची मने कमकुवत बनली आहेत.
‘संसार खोटा आहे’ हे āĺवेßयांचे पालुपद यापुढे आपण मानता कामा नये. ‘आÌहाला जरा
संसाराकडे आपलेपणा¸या भावनेने पाहó īा.’ ‘आपण Ìहणजे पुŁषा¸या गÑयातील धŌड’ ही
ľी¸या मनाला लागणारी łखłख अतःपर नĶ होऊ īा व मनमोकळेपणाने संसारातील
रस चाखू īा’ अशा शÊदांत माट्यांनी इहवादाचा , भौितकवादाचा जोरदार पुरÖकार केला
आहे. शाľ²ानाची महती सांगताना āĺ, आÂमा , परलोक , āĺवे°े यांची परखड िचिकÂसा
माट्यांनी केली आहे. āĺिवदांना āĺ²ान झाले आहे, अशी समजूत कłन घेणे ही
आÂमवंचना होय. हे जग हजारो वषा«पूवê िनमाªण झाले असून िवकिसत होत आहे. Âयाचा
कोणी कताª मानÁयाचे कारण नाही. ईĵर मूळचा आहे, हे मानÁयाऐवजी हे जग मूळचे आहे,
असे मानावे. इत³या ÖपĶ शÊदांत Âयांनी भौितकवादाचे ÿितपादन केले आहे. munotes.in

Page 82

वैचाåरक गī - १
82 संतसािहÂयातील षिűपू व अÅयाÂमिवचारांची िचिकÂसा कłन पािथªव (भौितक ) िनयमांचे
पालन हाच धमª असे Âयांनी ठामपणे Ìहटले आहे. ‘शुĦ अनुभवांनी व तका«नी ºया
धमªसमजुती उद्ÅवÖत केÐया, Âया टाकावयास माणसांनी उīुĉ झाले पािहजे. कारण
Öवतःस पåरपूणª समजणे ही धमªशाľाची मुळातच चूक आहे. ‘धमªकÐपनांचे युग’ संपून
युरोपात ‘िव²ानयुग’ सुł झाले आहे. आÌहीदेखील āĺमायेची आिण जडसूàमाची िकिÐमषे
झाडून टाकावयास हवीत. वैराµयाची झापड आिण इहलोकì¸या िजÁयाबĥलची उदासीनता
ही फेकूनच īायला हवीत. आपण भौितकशाľांचा अËयास कłन Öवतःचे जीवन अंतबाªĻ
सुधारÁया¸या उīोगाला लागले पािहजे’, असा िव²ानिनķ जीवनसरणीचा आúह माट्यांनी
धरला आहे.
िव²ान हाच आजचा धमª होय, असे माटे िन±ून सांगतात. सा±ाÂकाराने िकंवा āĺ²ानाने
िवĵाचा ÿij सुटत नाही. अनुभवातून िनघणारी सामािजक ²ाने हाच आजचा धमª होय.
संशोधक हा āĺ²च होय. तो अ²ात ±ेýातील ²ान हÖतगत करतो . Âया¸या ²ानाचा ,
संशोधनाचा फायदा सवा«ना िमळतो . ²ानाचे चांगले वा वाईटपण Âयाचा उपयोग
करणाöयांवर अवलंबून असते. शाľशोध मानवजातीला उपकारक ठरले आहेत. Ìहणून
आधुिनक शाľांचे Öवागत कłन Âयां¸या ÿकाशात समाजाची नवी धारणा करणारा ‘नवा
धमª’ हवा, अशी भूिमका ‘िव²ानबोधाची ÿÖतावने’मÅये माटे यांनी मांडली आहे.
माटे यांचा िव²ानिनķ , बुिĦवादी ŀिĶकोण Âयां¸या इतर वैचाåरक लेखांमधूनही ÿितिबंिबत
होतो. ‘भाव व ®Ħा यां¸या बळावर गूढÖथ आÂÌयाचे वा āĺाचे सामÃयª कसे कळणार ? हे
गूढ पुढील युगातील मानव बुिĦबळानेच सोडवील ’ असा आशावाद Âयांनी
‘िवचारशलाका ’तील लेखात Óयĉ केला आहे. सा±ाÂकार , गुŁबाजी यां¸या नादी न लागता
माणसाने सरळ ‘ÿयोगशाळेला शरण जावे’ असा ते सÐला देतात. ‘ही भगवģीता अपुरी
आहे’ कारण अजुªनाने Óयĉ केलेÐया वणªसंकरामुळे होणाöया समाजनाशा¸या भीतीवर
कृÕणाने उपाय सांिगतलेला नाही. अशी ध³का देणारी धमªमीमांसा ते करतात . ‘जाती¸या
हरळीचे मूळ’ व ‘पाली¸या खंडोबा, गŌधळाला या’ हे दोन लेख Âयां¸या समाजशाľीय
अËयासाची सा± देतात. ‘संिधसमानÂवाचे तßव पाळून वागÐयास जाती कमी होतील आिण
िहंदू समाजात ऐ³य भाव वृिĦंगत होत जाईल ’ असा िवĵासही ते Óयĉ करतात .
‘भांबावलेला समाज ’ या िनबंधामÅये ‘सांपि°क अÖवाÖथ , वृि°छेद, योµय Âया िश±णाची
िदरंगाई, संर±णाचा डळमळीतपणा , िश±णाचा तुटपुंजेपणा ही सवª कारणे खचê पडून
एखादी भलतीसलती øांित या देशात होईल कì काय असा धाक वाटतो ’ असे ते Ìहणतात .
‘िगåरजन आिण पåरजन ’ या िनबंधामÅये दिलतोĦाराची हाक ते देतात. ‘घोषणांचा
जाच’मÅये समता , लोकशाही संवधªनासाठी सामािजक जािणवां¸या मनाची सावªिýक
मशागत करÁयाची आवÔयकता ÿितपादन केली आहे. जगभरातील धमªपंथांनी ‘बायकांचा
दुःÖवास’ कसा केला, आहे, याचे अËयासपूणª िववेचन Âयांनी केले आहे. बलाÂकाåरत
िľयांसंबंधी िलिहताना ते कळवÑयाने Ìहणतात , “आज भाकरीला मोल आले आहे.
जीिवताला िकंवा अāूला नाही.” ‘गंडे-दोöयांचे चेटूक’मÅये अंध®Ħांचा खरपूस समाचार
घेतला आहे. भाषेमÅये शÊद कसे łढ होतात , याचे समाजभाषावै²ािनक अंगाने ÖपĶीकरण
करणारा ‘भाषािभवृĦीची सामािजक ŀĶी’ हा Âयांचा महßवपूणª िनबंध आहे. munotes.in

Page 83

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
83 माटे यां¸या िनबंधांमधून िववेकिनķ ÿपंचिव²ान ÿकटते. Âयां¸या िनबंधात आÂमÿÂयय ,
अËयास , िव²ानिनķा , वैचाåरक सुÖपĶता, ठाशीवपणा , सुŃदयता या गुणांचे वैपुÐय
आढळते. ÿांजळ, बहòिवध , ठसठशीत भाषा आिण रेखीव, टोकदार िनवेदनशैली हे Âयांचे
िवशेष. िव. स. खांडेकर Ìहणतात Âयाÿमाणे, “िचंतनशीलता, समतोल वृĦी, सÂयाÆवेषाची
इ¸छा आिण डौलदार शैली यांची जोड िविवध िवषयांना िमळाÐयामुळे... अÓवल दजाªचे
िनबंधकार Ìहणून Âयांचा उÐलेख केला पािहजे.” (जोग : २००२ : पृ.२७८)
द. के. केळकर (१८९५ -१९६९ ) हे भौितकवादी व िव²ानिनķ वैचाåरक लेखन करणारे
िवचारवंत होत. वाđयीन व सामािजक िवषयांवर लेखन करणारे ते Óयासंगी व बहòÿसू
लेखक होत. ‘वादळी वारे’ (१९४० ), ‘संÖकृतीसंगम’ (१९४१ ), ‘िवचारतरंग’ (१९५२ ),
‘उīाची संÖकृती’ (१९५३ ), ‘संÖकृती आिण िव²ान ’ (१९५८ ) या Âयां¸या वैचाåरक
लेखनांमधून Âयांचा िविवध िवषयांचा अËयास , मूलगामी िचंतन व मनोवेधक िववेचन यांचे
दशªन घडते. अनेक सामािजक ÿijांसंबंधी िवचारांची वादळे िनमाªण करणाöया मतमतांतरांचे
सयुिĉक परी±ण करणारा ‘वादळवारे’ (१९४० ) लेखसंúह वाचकाला धमª, नीती आिण
िव²ान यांसंबंधी नÓयाने िवचार करायला लावतो . यांमधील ‘धमª िवचारां¸या नÓया लाटा’,
‘समाजशाľांतील जुना-नवा ŀिĶकोण ’, ‘ľी-पुŁष समता आिण अनुवंशशाľाचे बुजगावणे’
आदी लेख अËयासनीय आहेत. ‘शाľाने शृंगारलेला समाजसंसार’ हा लेख
भौितकशाľाची महती पटिवतो . ‘चंचल नीितम°ेतील अचल घटक ’ या लेखामÅये,
भौितक²ानाशी नैितकतेचा संगम होÁयावरच माणसाचे खरे सुख व समाधान अवलंबून
आहे, असे मत Âयांनी Óयĉ केले आहे. ÿाचीन काळात धमाªने काही महßवाचे सांÖकृितक
कायª केले असले तरी वैराµयवाद, दुःखवाद, जगिÆमÃयावाद , दैववाद इÂयादी धमªÿचिलत
वादां¸या ÿाबÐयामुळे आपÐयातÐया ÿितकार वृ°ीचे कसे ख¸चीकरण झाले, याचे साधार
िववेचन ‘धमाªची रेशमी काढणी ’ या िनबंधात येते. ÿारÊधवाद , पुराणिÿयता, अÐपसंतुĶता
इÂयादी मारक शĉéमुळे िवचारÖवातंÞयाची गळचेपी होऊन आपण कसे दुबªल झालो, याचे
दशªन ‘िवचारदौबªÐयाचे शेवाळे’ या िनबंधात घडते. öहासाची मीमांसा करÁयाबरोबरच
‘िव²ानाची उपासना ’ कłन पुढे जाÁयाचा मागªही केळकरांनी दाखिवला आहे. “आता
बदलÂया काळानुłप िव²ानवृĦीला अनुसłन इहलोकही आनंदमय करÁयास झटले
पािहज¤” असे ते Ìहणतात .
पाIJाßय आिण पौवाªÂय संÖकृतéची तुलनाÂमक िचिकÂसा ‘संÖकृती संगम’ (१९४१ ) या
úंथामÅये येते. पाIJाßय संÖकृती ही भौितकशाľÿधान असून ितने सगळीकडेच जुÆया
धमªÿधान संÖकृतीला पराभूत केले आहे. पाIJाßय व भारतीय संÖकृती¸या संगमाने
जागितक संÖकृतीमÅये नवी भर पडेल अशी सांÖकृितक समÆवयाची भूिमका Âयांनी घेतली
आहे. तौलिनक साÌयवादा¸या ÿयोगामुळे संÖकृतीिवकसनाचा नवा टÈपा कसा असेल,
यावर ‘उदयाची संÖकृती’ (१९५३ ) मÅये भाÕय येते. िव²ानवृĦीमुळे मानवा¸या
िवचारसरणीवर व राहणीमानावर झालेÐया पåरणामांचे अवलोकन कłन िववेकपूवªक
िव²ानोपासना करणे िहतकारक कसे आहे, याचे िववेचन ‘संÖकृती आिण िव²ान ’ (१९५८ )
मÅये येते. केळकरां¸या लेखनात जीवनािभमुखता, िव²ानिनķा , िववेचकता यांचे दशªन
घडते. िवषयिववेचन उĨोधक , रंजक होÁयासाठी शाľीय तािßवक िवचार सोÈया पण
सौķवयुĉ भाषेत मोहक शैलीने सजवून व समजावून सांगÁयाची Âयांची हातोटीही िदसून munotes.in

Page 84

वैचाåरक गī - १
84 येते. पåरणतÿ² िववेकबुĦी, समतोल िवचारसरणी , ÿितपाī िवषयांची समपªक, सुसूý
मांडणी व मनोरम भाषाशैली हे केळकरां¸या भाषाशैलीचे ठळक िवशेष होत.
िवनोबा भावे (१८९५ -१९८२ ) गांधीवादी िवचारांचा िवकास कłन सवōदय िवचारात
Âयाचे łपांतर करणाöया िवनोबा भावे यांची चाळीसहóन अिधक पुÖतके ÿकािशत झाली
आहेत. Âयांतील अनेक पुÖतके अÅयाÂमपर आहेत. ‘मधुकर’ (१९३६ ) हा िवनोबांचा
पिहला िनबंधसंúह. लहानसहान गोĶी सांगत आपला िवचार पटवून देÁयाची िवनोबांची
पĦत मोठी पåरणामकारक आहे. Âयामुळे अगदी सहज तßवदशªन घडते. Âयां¸या लेखनात
कोठेही िवÖकळीतपणा व पाÐहाळ नाही. सूýłप व अथªगभª, छोटी छोटी वा³ये, साधे,
सोपे, मोजके शÊद असे Âयांचे लेखन आहे. “मत Ìहणजे Öवतंý मनाचे Ìहणणे... आपले मत
मांडावे, दुसöयाचे खंडन करÁयाचा मोह टाळावा ... दुसöयाचे मत खोडून काढणे िनराळे
आिण दुसöयालाच खोडून काढणे िनराळे...” यांसार´या सुबोध व ÿासािदक भाषेत Âयांचे
मौिलक तßविचंतन ÿकटते. ÿचंड Óयासंग, सखोल िवचारांची पारदशªकता, तßवदशê
बुिĦम°ा आिण Öवतंý वैचाåरकतेचा ÿÂयय िवनोबां¸या लेखनातून येतो. ‘गीताÿवचने’
(१९३२ ), ‘जीवनŀĶी ’ (१९४६ ), ‘øांतदशªन’ (१९४१ ), ‘िÖथतÿ²दशªन’ (१९४५ ),
‘िसंहावलोकन’ (१९५३ ), ‘सवōदय िवचार ’ (१९५३ ) हे Âयांचे काही ÿकािशत úंथ आहेत.
वैिदक तßव²ान आिण भारतीय संतां¸या िवचारÿवाहात नवमानवतावादी गांधीवादी -सवōदय
िवचारांची मांडणी िवनोबांनी केली आहे. ‘øांतदशªन’ (१९४१ ) या लेखसंúहातील
िहंसेकडून अिहंसेकडे, सवªधमªभाव, úामसेवा आिण úामधमª, ®मजीिवका , अिहंसेचा िसĦांत
आिण Óयवहार , स°ा आिण सेवा इÂयादी शीषªकांवłन Âयां¸या गांधीवादी िवचारांची ÿिचती
येते. ‘िचंतनाकडून ÿयोग व ÿयोगातून िचंतन अशी माझी जीवनाची घडण बनली आहे.
ितलाच मी िनिदÅयास Ìहणतो . Âया िनिदÅयासातून िवचार Öफुरत असतात .” अशा शÊदांत
िवनोबांनी आपली िवचारयाýा उलगडली आहे.
साने गुŁजी (१८९९ -१९५० ) समाजवाद आिण गांधीवाद यांचा संिम® ÿभाव असलेले
मराठीतील एक संवेदनशील सािहिÂयक . मराठीतील ‘पिहला सÂयाúही -सािहÂय िनमाªता’ या
शÊदांत आचायª भागवतांनी Âयांचा गौरव केला आहे. ‘भारतीय संÖकृती’ (१९३७ ) या
úंथामÅये भारतीय संÖकृतीतील िचरंतन तßवांचा आिण आदशा«चा पåरचय रसाळ आिण
सुबोध भाषेत Âयांनी कłन िदलेला आहे. Âयातील एक एक ÿकरण Ìहणजे छोटासा
िनबंधच. अĬैत, बुĦीचा मिहमा , ऋषी, वणªन, कमª, भĉì, ²ान, संयम, चार पुŁषाथª,
आ®म , ľीÖवłप , अिहंसा इÂयादी तेवीस ÿकरणांमधून व थोरामोठ्यां¸या अवतरणांमधून
भारतीय संÖकृतीचे सारतßव गुŁजéनी िवशद केले आहे. यािशवाय Âयांचे िनरिनराÑया
िवषयांवरील ‘गोडिनबंध’ही ÿिसĦ आहेत. गुŁजé¸या लेखनामÅये एक जीवनŀĶी आहे. भा.
ल. भोळे यां¸या मते, ‘साधी, छोटी व सुटसुटीत वा³यरचना , अंतःकरणा¸या ओलाÓयाने
ओथंबलेली भाषा, ितची काळजा चा ठाव घेणारी लय आिण घरगुती वळण, सहजÖफूतª
संवादशैली, ÖपĶ नैितक भूिमका आिण अतुलनीय उÂकटता ही साने गुŁजé¸या
गīलेखनाची वैिशĶ्ये आहेत.’ (भोळे (संपा.), २०१० : पृ.२२).
द. बा. उफª काका कालेलकर (१८८५ -१९८१ ) हे गांधीवादी िवचारांचे िचंतनशील लेखक
Ìहणून ÿिसĦ आहेत. भरपूर ÿवास केलेÐया कालेलकरां¸या सŏदयªल±ी ŀĶीने जे िटपले, ते
ÿचारकì वृ°ीने Âयांनी काÓयाÂम शÊदांत Óयĉ केले. Âयामुळे Âयांची ÿवासवणªने व munotes.in

Page 85

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
85 वाđयसमी±ा वैिशĶ्यपूणª ठरली आहे. ‘जीवनातील आनंद’ या úंथामधील ‘िनसगाªचे हाÖय’,
‘िनवृ°ीतील िनरी±ण ’ व ‘अनंताचा िवÖतार ’ या तीन भागांतील िनबंधांमधून Âयां¸या सुंदर
िवचारांची व भाषेची अिभÓयĉì होते. ‘िहंडलµयाचा ÿसाद ’ (१९३४ ) या तुŁंगातील
दैनंिदनीपर पुÖतकात सÂय, दया, सिहÕणुता, इंिþयिनúह व उ¸च तािßवक जीवनमूÐयाचा
िवचार Óयĉ झाला आहे. ‘िजवंत ĄतोÂसव ’, ‘जीवनिवहार ’, ‘जीवन आिण समाज ’, ‘समाज
आिण समाजसेवा’ इÂयादी पुÖतकांमधून कालेलकरांची िनकोप , Óयापक सामािजक ŀĶी
ÿकटते. ‘नवभारत ’, ‘लोकिश±ण ’ इÂयादी मािसकांमÅयेही Âयांनी िविवध िवषयांवर लेखन
केले आहे.
दादा धमाªिधकारी (१८९९ -१९८५ ) गांधीवादाचे भाÕयकार Ìहणून ÿिसĦ . ‘सवōदयदशªन’
(१९५७ ) हा Âयांचा महßवपूणª úंथ. यामÅये सवōदयवादाची तािßवक मांडणी करÁयाचा
ÿयÂन Âयांनी केला आहे. ‘अिहंसेची साधना ’ (१९४५ ), ‘पािकÖतानी वृ°ीचा ÿितकार ’
(१९४८ ) या पुÖतकांमधून जमातवाद , धािमªक कलह, अिहंदू आिण गोवधबंदी, िहंदुÂववाद
कì शबल राÕůवाद आदी िवषय येतात. ‘øांितिनķा’ (१९४८ ) हा राजकारण , ľीिश±ण
इÂयादी ±ेýांतील आमूलाú मांडणी करणारा लेखसंúह आहे. िविवध िवषयांचा Óयासंग,
Öवतंý िवचारŀĶी , सÂयाÆवेषणवृ°ी व िवचारांची शाľीय बैठक यांमुळे Âयांचे िवचार
वाचकांची पकड घेतात. युिĉवाद, तकªिनķा, कोिटचातुयª, वĉृÂवाचा व बाĻशैलीचा डौल
Âयां¸या लेखनात आढळतो .
आचायª स. ज. भागवत १९०३ -१९७३ ) यांची ‘चौफुला’ (१९४४ ), ‘जीवन िश±ण ’
(१९४५ ) ही पुÖतके ÿिसĦ . तसेच ‘अचायª भागवत संकिलत वाđय , खंड १ व २’ या
úंथात Âयांचे लेखन ÿिसĦ . यां¸या पिहÐया खंडाचे चार भाग असून पिहÐया भागात
Âयां¸या वैचाåरक भूिमकेवर ÿकाश टाकणारे चौदा लेख आहेत. दुसöया भागात
महाराÕůा¸या सांÖकृितक जीवनासंबंधीचे ÖपĶ आिण परंपरावाīांना अिÿय वाटतील असे
परखड िवचारांचे लेख आहेत. ‘नÓया महाराÕůाची जीवनिनķा ’, ‘धमªिवचारात øांतीची
घोषणा ’, ‘सांÖकृितक अहंकार हा महाराÕůाचा शाप’ हे Âयांपैकì काही. चौÃया भागात
गांधीिवचाराचे मूलúाही िवĴेषण केले आहे. सामािज क व आिथªक िवषमतेचे िनमूªलन
झाÐयािशवाय िश±ण फलदायी होणार नाही, असा समाजशाľीय िवचार ते मांडतात.
भारतीय संÖकृती¸या आÅयािÂमक आशयाचा गांधीवादी िवचारांशी समÆवय साधत Âयाला
कालानुłप नवे पåरमाण ÿाĮ कłन देÁयाचा ÿयÂन आचायª भागवतांनी केला आहे.
औपिनिषिदक काळापासून आज¸या काळापय«तचा वैचाåरक आलेख Âयांनी काढला आहे.
®Ħा, तकª, बुिĦवाद हे Âयांचे वैिशĶ्य आहे. “भागवतांची शैली ÿौढ िन पंिडती वळणाकडे
झुकणारी असली तरी ती िवĬजड िन नीरस कधीच होत नाही.” (शेणोलीकर : १९८८ : पृ.
१३१)
आचायª शं. द. जावडेकर (१८९४ -१९५५ ) ‘गांधीवादाचे राजकìय भाÕयकार ’ Ìहणून
ओळखले जाणाöया आचायª शं. द. जावडेकर यांचा ‘आधुिनक भारत’ (१९३८ ) हा
मराठीतील एक महßवाचा वैचाåरक úंथ आहे. आचायª जावडेकर हे १९२० नंतर उदयास
आलेÐया िवचारवंतांपैकì मूलगामी ŀĶीने, सखोल , अËयास पूणª, िचंतनाÂमक, िवĴेषणपर,
तािßवक मांडणी करणारे मराठीतील महßवाचे िवचारवंत आहेत. ‘आधुिनक राºयमीमांसा’
(१९४० ), ‘राºयनीितशाľ पåरचय ’ (१९२५ ), ‘लोकशाही ’ (१९४० ), ‘शाľीय munotes.in

Page 86

वैचाåरक गī - १
86 समाजवाद ’ (१९४३ ), ‘लो. िटळक व म. गांधी’ (१९४६ ), ‘समाजवाद व सवōदय ’
(१९५७ ) यांसारखे अनेक úंथ Âयांनी िलिहले. तसेच Âयांचे शेकडो लेख वृ°पýांमधून व
िनयतकािलकांमधून ÿिसĦ झाले. गांधीवादाचे शाľीय Öवłप Âयांनी मांडले. Âयांचा
ŀिĶकोण समÆवयवादी होता. ‘आधुिनक भारत’मÅये Âयांनी पारतंÞयापासून
ÖवातंÞयापय«तचा इितहास व Âयामागील तािßवक भूिमकांची मांडणी केली आहे. या úंथा¸या
ÿÖतावनेमÅये जावडेकर िलिहतात , “आधुिनक भारता¸या िनिमªतीमÅये राजाराम मोहन
रॉयपासून म. गांधी-नेहł यां¸यापय«त ºया कोणी भाग घेतला, Âयां¸या ÿयÂनामागे
ऐितहािसक øमानुसार Óयिĉवा द, राÕůवाद व समाजवाद ही तßव²ाने उभी होती.
Óयिĉवादी तßव²ानातून सवा«गीण सुधारणापंथ आिण ÿागितक (नेमÖत) राजकìय प±
यांचा उदय झाला. राÕůवादी तßव²ानातून आÅयािÂमक राÕůीय भावना व जहाल
राजकारण तसेच िनःशľ øांितकारक व सशľ øांितकारक राजकìय प± उदयास आले
आिण समाजवादी तßव²ानातून समाजवादी øांितकारक ŀिĶकोण व भारतीय कÌयुिनÖट
प±; तसाच लोकशाही समाजवादी प± Ļांचा जÆम झाला... वरील तीनही सामािजक
तßव²ाने आधुिनक युरोपातून भारतात आली आहेत. Âयामुळे युरोिपयन संÖकृतीचे
अनुकरण करÁया¸या वृ°ीचे संÖकार Âयावर झाले आहेत. Âयापे±ा म. गांधé¸या ÿयÂनाने
जो चौथा ŀिĶकोण भारतात िनमाªण झाला आहे, तो सÂयाúह व सवōदयवाद या नावाने
जगभर ओळखला जात आहे.” हा ŀिĶकोण भारता¸या ÿाचीन परंपरेशी नाळ असणारा
तसेच वरील तीनही ÿवाहांना शांितमय øांितवाद देणारा आहे, असे जावडेकरांचे ÿितपादन
आहे. या úंथातील ‘सÂयाúही øांितशाľ’ व ‘भारतीय संÖकृतीचे अमृततßव’ ही ÿकरणे
िवशेष अËयसनीय आहेत. “जावडेकरां¸या लेखनाचे मु´य आवाहन हे वाचकां¸या
तकªशĉìला आिण बुĦीला असते. जावडेकरांचा ÿांजळपणा, िववेचनातील समतोलपणा ,
अिभिनवेश नÓहे पण आÂमिवĵास , ÿितपाī िवषयाचे सांगोपांग ²ान यामुळे Âयां¸या ÿÂयेक
लेखाला भारदÖतपणा ÿाĮ झाला आहे.” (आळतेकर : १९६३ : २२६) असे म. मा.
आळतेकर Ìहणतात . मूलगामी व चैतÆयपूणª िवचार करÁया¸या सामÃयाªमुळे जावडेकरां¸या
लेखनाला वाđयीन मूÐयही ÿाĮ झाले आहे, असे आळतेकर नŌदिवतात .
लàमणशाľी जोशी (१९०१ -१९९४ ) यांनी अनेकिवध िवषयांवर अËयासपूणª,
िचिकÂसक व मौिलक लेखन केले. एकोिणसाÓया शतकापासून ÿारंभ झालेÐया ÿबोधन
पवाªची िवधायक िचिकÂसा करीत ÿबोधनपर चळवळéना वैचाåरक अिधķान देÁयाचे
ल±णीय काम लàमणशाľी जोशी यांनी केले. ÿागितक िवचारांचा पुरÖकार करणारे
ÖवातंÞयो°र काळातील ते महßवाचे िवचारवंत आहेत Âयां¸या िवचारावर ÿिसĦ तßविचंतक
मानव¤þनाथ रॉय यांचा ÿभाव होता. लàमणशाľी जोशी यांचा भारतीय धमª, परंपरा,
तßव²ान यां¸याबरोबरच पािIJमाÂय ²ान, िव²ान , तßव²ान यांचा गाढा Óयासंग होता.
Âयामुळे पौवाªÂय आिण पािIJमाÂय िवचारांचा िववेकì संगम Âयां¸या लेखनात जाणवतो .
Âयां¸या सािहÂयातून बुिĦिनķा, समाजिनķा व आधुिनक ÿगत जीवनŀĶी Óयĉ होते.
लàमणशाľी जोशी यांचे महßवाचे लेखन पुढीलÿमाणे आहे - ‘िहंदू धमाªची समी±ा ’
(१९४१ ), ‘जडवाद ’ (१९४१ ), ‘ºयोितिनबंध’ (१९४७ ), ‘वैिदक संÖकृतीचा िवकास ’
(१९५१ ) आदी महßवा¸या úंथामधून Âयांचे िवचारदशªन घडते. धमª, समाज , तßव²ान ,
राºय, अथª, सािहÂय अशा अनेक िवषयांवर Âयांनी Óयासंगपूणª लेखन केले आहे. ‘िहंदू
धमाªची समी±ा ’ (१९४१ ) या úंथामÅये मा³सªवादी ŀिĶकोणातून िहंदू धमाªचे िवĴेषण munotes.in

Page 87

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
87 Âयांनी केले आहे. परकìय आया«¸या Öथािनक आय¥तरांवर झालेÐया Öवाöया , पुरोिहतशाही,
गुलामिगरी, धमª, देव संकÐपना, शÊदÿामाÁय व úंथÿामाÁय या सवª िवषयांची िचिकÂसा
Âयांनी केलेली आहे. धमाªसंबंधी¸या पारलौिकक कÐपना बाजूस साłन िव²ाना¸या आधारे
नवी समाजरचना िनमाªण करावी , अशी अपे±ा Âयांनी Óयĉ केली आहे. या संदभाªत ते
Ìहणतात , “आता धमªसंÖथेपे±ा उ¸चतर अशा सामािजक संÖथा िनमाªण होऊ लागÐया
आहेत. पूवê¸या धमªसंÖथेस माहीत नसलेÐया सामािजक ÓयवÖथेची गरज आता उÂपÆन
झाली आहे. सवª मानवांना सवª िवīाकलां¸या िश±णाची तरतूद करणारी समाजÓयवÖथा
आता पािहजे. समाजातील ÿÂयेक घटकाचा योग±ेम नीट चालिवता येईल, अशी आिण
यांिýक-औīोिगक धंīावर सामािजक मालकì Öथापून िनिमªलेली आिथªक पुनघªटना
पािहजे. आिथªक उÂपादना¸या साधनां¸या खाजगी मालकìवर उÂपÆन झालेÐया
सरंजामदारी व भांडवलदारी वगाªचे ºयात अिÖतÂव नाही, अशी समाजरचना पािहजे,
समाजवादी तßवावर अिधिķत व लोकस°े¸या राºयघटनेने युĉ समाजसंÖथा पािहजे.”
‘वैिदक संÖकृतीचा िवकास ’ (१९५१ ) या महßवपूणª úंथामÅये वेदकालीन संÖकृती, वेदांची
तािकªक ÿ²ेत पåरणती , वैिदकांची कुटुंबसंÖथा व समाजसंÖथा, इितहास -पुराणांची व
रामायणाची संÖकृती, बौĦ व जैन यांचा धमªिवजय, आधुिनक भारतातील सांÖकृितक
आंदोलन या सहा िवषयांवरील Âयांची Óया´याने समािवĶ आहेत. या úंथाबĥल मे. पुं. रेगे
Ìहणतात , “Ļा úंथाĬारे भारतीय संÖकृती¸या िवकासाचा एक आलेख शाľीजéनी
वाचकांपुढे ठेवला आहे. Ļा िवकासात िøयाशील असलेले सवª घटक, Âयां¸या
परÖपरसंबंधांतील ताणतणाव आिण गुंतागुंत, भरग¸च तपिशलासोबत , शाľीजéनी उघड
केली आहे. Ļा िचýणात कुठेही सांÿदाियक अिभिनवेश नाही; तटÖथ आिण िवĴेषणशील
ŀĶी आहे... एका अंगाने भारतीय संÖकृतीचा एक लघु²ानकोश असे Ļा úंथाचे Öवłप
आहे. तर Ļा संÖकृती¸या िवकासाची संगतवार सांिगतलेली Ńदयंगम कथा असेही Âयाचे
दुसöया अंगाने Öवłप आहे.” (रेगे : १९९६ , ÿÖतावना पृ. ११)
द. वा. पोतदार (१८९० -१९७९ ) यां¸या ‘मराठी गīाचा इंúजी अवतार ’ (१९२२ ) या
úंथामÅये एकोिणसाÓया शतकात अÓवल इंúजी काळातील मराठी गīा¸या वाटचालीचा
आढावा घेतला आहे. पोतदारांची भाषा खुमासदार, खटकेबाज, आवेशपूणª, मािमªक आहे.
ग. Þयं. माडखोलकर (१८९९ -१९७६ ) कादंबरीकार आिण पýकार Ìहणून ÿिसĦ होत.
वृ°पýीय लेखनामधून िविवध िवषयांवर Âयांनी िवचार ÿकटीकरण केले. ‘Öवैरिवचार’
(१९३८ ), ‘परामशª’ (१९४३ ), ‘िनमाªÐय’ (१९६४ ), ‘पखरण ’ इÂयादी पुÖतकांमधून Âयांचे
वैचाåरक लेखन ÿिसĦ झाले आहे. सूàम िचिकÂसा , सŏदयªŀĶी, बांधेसूद, रेखीव, घोटीव
लेखन हे Âयांचे िवशेष. Þयं. शं. शेजवलकर (१८९५ -१९६३ ) इितहास संशोधक.
‘शेजवलकरांचे लेख भाग १’ (१९४० ), ‘शेजवलकरांचे लेख भाग २’ (१९५९ ) हे लेखसंúह
तसेच ‘िशवछýपित : संकिÐपत िशवचåरýाची ÿÖतावना , आराखडा व साधने’ (१९६४ ),
‘शेजवलकर िनवडक लेखसंúह’ (१९७७ ) यांसार´या úंथांमधून Âयांची इितहासाËयासाची
िचिकÂसक , िनभêड , शाľीय ŀĶी ÿकटते. ®ी. ना. बनहĘी (१९०१ -१९७५ ) यांचे
‘भारतीयांची ²ानोपासना ’, ‘मराठी रंगभूमीचा इितहास ’, ‘िटळक आिण आगरकर ’ (१९५७ )
इÂयादी úंथ आिण ‘एकावली ’, ‘िचंतन आिण चचाª’, ‘वाđयिवमशª’, ‘आदरांजली’ (१९५७ )
आदी िनबंधसंúह ÿिसĦ आहेत. सांगोपांग अËयास , समतोलपणा हे Âयांचे िवशेष. के. एल.
दĮरी यांनी ‘धमªरहÖय िवचार ’ या úंथामÅये िहंदू धमªúंथाची Öवतंý ŀĶीने िचिकÂसा केली munotes.in

Page 88

वैचाåरक गī - १
88 आहे. ‘वेद अपौŁषेय होते’ हे मत Âयांनी खोडून काढले आहे. धमाªतील िनवृ°ीिवचार हे
राÕůा¸या अवनतीचे एक ÿमुख कारण असÐयाचे Âयांनी Ìहटले आहे. “सīःिÖथतीत
राजकारण , समाजघटनािनयम व पारलौिकक धमाªचरण ही तीनही अलग राखणे इĶ होय.”
असे दĮरéचे मत आहे. पां. बा. काणे, ना. गो. चापेकर, महादेवशाľी िदवेकर, रघुनाथशाľी
कोकजे आदéनी धमाªला आधुिनक, बुिĦवादी आशय देणारे वैचाåरक लेखन केले. आनंद
सदािशव आळतेकर (१८९८ -१९५९ ) यांचे ‘ÿाचीन भारतीय िश±णपĦती ’ (१९३५ ),
‘राÕůकूट साăाºयाचा इितहास ’ (१९३४ ), ‘िशलाहारांचा इितहास ’ (१९३५ ) हे संशोधनपर
úंथ इितहासामÅये मोलाचे मानले जातात . लालजी प¤डसे (१८९८ -१९७३ ) या मा³सªवादी
िवचारवंताचे ‘नवमतवाद ’ (१९३५ ), ‘गुÆहेगार’ (१९३४ ), ‘सािहÂय आिण समाजजीवन ’
(१९३५ ), ‘धमª कì øांती’ (१९४१ ), ‘सĮपदी ’ हे उÐलेखनीय लेखन आहे.
पु. ग. सहąबुĦे (१९०४ -१९८५ ) ÖवातंÞयपूवª व ÖवातंÞयो°र काळात लेखन करणारे
मराठीतील महßवाचे िनबंधकार व िव²ानिनķ िवचारवंत. बुिĦवाद, ²ानिनķा व राÕůभĉì
या ÿेरणांनी Âयांनी लेखन केले. ‘िव²ानÿिणत समाजरचना ’ (१९३६ ), ‘भारतीय लोकस°ा ’
(१९५४), ‘माझे िचंतन’ (१९५५ ), ‘राजिवīा ’ (१९५९ ), ‘पराधीन सरÖवती ’ (१९६२ ),
‘लोकस°ेला दंडस°ेचे आÓहान ’ (१९६५ ), ‘भारतीय तßव²ान अथवा राÕůधमª’ (१९६५ ),
‘वैयिĉक आिण सामािजक ’ (१९६३ ), ‘िहंदू समाज संघटना आिण िवघटना ’ (१९६७ ),
‘महाराÕů संÖकृती’ (१९७९ ) इÂयादी Âयांचे महßवाचे úंथ आहेत. धमª, समाज , राºय,
िश±ण , संÖकृती, िव²ान अशा समाजजीवनाशी िनगिडत अनेक िवषयांवर Âयांनी
िचंतनशील लेखन केलेले आहे. ‘िव²ानÿिणत समाजरचना ’ (१९३६ ) या लेखसंúहामÅये
Âयांनी नवमतवादाची मांडणी केली आहे. अनुवंश, रĉसंकर, वृि°संकर, लोकसं´येचे
िनयमन , समाजाचे अंितम Åयेय, भौितकशाľे व धमª, िववाहसंÖथा व गृहसंÖथा यांचे
भिवतÓय , राÕůकÐपना व लोकशाही शासन अशा अनेक ÿijांवर शाľीय ŀĶीने िवचारमंथन
या लेखसंúहामÅये केलेले आहे. ‘लोकसं´येची वाढ आिण ितचे िनयमन’ या लेखामÅये
संतितिनयमना¸या आधुिनक कृिýम उपायांचा आúह धरला आहे. ‘अिधभौितकशाľांचे
अिधकार ’ या लेखामÅये ‘ÿÂय±ानुभवावर आधारलेली व ÿयोगिनķ असलेली भौितकशाľे
अंतŀªĶीसार´या Ăामक व अिवĵसनीय साधनांवर अवलंबून असणाöया धमªúंथांपे±ा
िवĵसनीयते¸या ŀĶीने अिधक ÿमाण होत.’ असे Âयांनी Ìहटले आहे. िहंदू समाज , राÕů व
संÖकृती या साöयांची िव²ाना¸या पायावर उभारणी केली पािहजे. पूव¥चे पिIJमीकरण झाले
पािहजे. यंýोīोगÿधान िव²ानिनķ जडवाद आिण ÓयिĉÖवातंÞयवादी समता वाद
Öवीकारला तरच पूव¥ला ÿाचीन काळचे वैभव पुÆहा ÿाĮ होईल, असा ‘िव²ानÿिणत
समाजरचना ’ या úंथातील िववेचनाचा सार सांगता येईल.
गं. बा. सरदार (१९०८ -१९८८ ) सामािजक बांिधलकìने अËयासपूणª, िववेकिनķ व
ÿागितक वैचाåरक लेखन करणारे मराठीतील महßवाचे समाजिचंतक व िवचारवंत Ìहणजे गं.
बा. सरदार . िवचारिनķा व समाजिनķा हा Âयां¸या लेखनाचा Öथायीभाव . ‘अवाªचीन मराठी
गīाची पूवªपीिठका’ (१९३७ ), ‘संत वाđयाची सामािजक फल®ुती’ (१९५० ) इÂयादी úंथ
Âयां¸या वैचाåरक व बौिĦक सामÃयाªचे दशªन घडिवतात . ‘संत वाđयाची सामािजक
फल®ुती’ या महßवपूणª úंथामÅये Âयांनी संतसािहÂयाचा मराठी जनसमूहांवरील ÿभाव व
संतांचे सामािजक योगदान यांची मूलगामी मीमांसा केलेली आहे. यामुळे संतसािहÂयाकडे
पाहÁयाचा पारंपåरक ŀिĶकोण बदलून नवी िवचारŀĶी अËयासकांना ÿाĮ झाली. सरदार munotes.in

Page 89

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
89 यांनी समाज ÿबोधनाचे उिĥĶ डोÑयांसमोर ठेवून लेखन केले. Âयामुळे Âयां¸या सािहÂयातून
समाजिनķा , ÿबोधन , पåरवतªन, वैचाåरकता, तािßवकता , िजÓहाळा यांचा आिवÕकार
झालेला आढळतो . सरदारां¸या शैलीबĥल िनमªलकुमार फडकुले Ìहणतात , “सरदारांची
शÊदकळा घोटीव आहे. ित¸यात जडता नाही, पण साधेपणाही नाही. तािßवक िवचार
पेलताना आपले अंगभूत सŏदयª दाखिवÁयाची एक संयिमत इ¸छा ित¸या ठायी आहे.
आपÐया ÿितपादनाचा मÅयवतê आशय सुÖपĶ आिण समथª शÊदांतून ÿकट Óहावा, ही
ितची इ¸छा असते. शÊदा¸या सुंदरतेपे±ा शÊदांचे समुिचतÂव िवशेष आवडते. आशय आिण
अिभÓयĉì यांचा परÖपरांशी संवाद करणारी ही लेखनकला सरदारां¸या ÓयिĉÂवातूनच
आकाराला आली . Âयांचे लेखन हा Âयां¸या लोकािभमुख वृ°ीचा आिवÕकार आहे.”
(फडकुले : २००४ : पृ.२७१-२७२)
ÿभाकर पाÅये (१९०९-१९८४ ) हे महाराÕůातील ल±णीय संपादक, सािहिÂयक ,
सŏदयªमीमांसक व समी±क . १९३४ ते १९५३ या काळात Âयांनी िविवध िनयतकािलकांचे
काम केले. जवळपास पÆनास वष¥ Âयांनी िविवध िवषयांवर लेखन केले. ‘आजकालचा
महाराÕů ’ (१९३५ ) हा ÿभाकर पाÅये व ®ी. रा. िटकेकर या लेखकĬयांचा महßवपूणª
वैचाåरक úंथ आधुिनक महाराÕůा¸या जडणघडणीचा वेध घेतो. न. िव. गाडगीळ (१८९६ -
१९६६ ) राजकìय , सामािजक ±ेýातील वैचाåरक लेखन Âयां¸या अनुभववैिवÅयामुळे Âयांचे
लेखनही मािमªक, रोचक झाले आहे. Âयांचे ‘µयानबाचे अथªशाľ’ (१९४३), ‘राºयशाľ
िवचार ’ (१९४५ ) आदी úंथ ÿिसĦ आहेत. Âयांचे समú लेखन ११ खंडांत ÿिसĦ झाले
आहे.
िľयांचे वैचाåरक गī:
िगåरजाबाई केळकर (१८८६ -१९८० ) या एक महßवा¸या ľीलेिखका. ‘पुÕपहार’
(१९२१ ), ‘संसार सोपान ’ (१९३१ ), ‘गृिहणीभूषण अथवा ľीिश±णिवषयक Öफुट
िवचारमाला ’ (१९१२ ), ‘िľयांचा Öवगª’ (१९२१ ), ‘िगåरजाबाइ«ची अÅय±ीय भाषणे’ ही
Âयांची úंथसंपदा. कुटुंबा¸या व समाजा¸या ŀिĶकोणातून ľीजीवनातील समÖया व ितची
दुःखे मांडÁयाचा ÿयÂन Âयांनी केला. ľीÖवातंÞयाबरोबरच िľयां¸या कौटुंिबक
जबाबदाöया , िश±ण , आदशª माता, गृिहणी कसे बनावे याचे ममª Âयांनी सांिगतले आहे.
Âयांची भाषाशैली ‘सुबोध, सरळ व जरा जोरदार ’ असÐयाचा अिभÿाय रमाबाई रानडे यांनी
िदला होता. कािशबाई हेरलेकर (१८७४ -१९३६ ) यांनी ‘संसारातील गोĶी’ या पुÖतकामÅये
मिहलांना िदवसभरा¸या कामाचे िनयोजन , नीटनेटकेपणा, जमाखचª, िवणकाम , भरतकाम ,
बागबगीचा , Öव¸छता , नातीगोती वगैर¤बाबत मािहती िदलेली आहे. सुंदराबाई नवलकर यांनी
‘िविवध देशीय ľीवणªन’ या पुÖतकामÅये भारतीय िľयांचे सामािजक Öथान , िववाहपĦती ,
चालीरीती, राहणीमान वगैर¤ची इतर देशांशी तुलना केली आहे. एखाīा देशातील लोक
िकती सुधारलेले आहेत, हे Âयां¸या िľयां¸या िÖथतीवłन ओळखता येते, असे मूलभूत
ÿितपादन Âयांनी ÿÖतावनेमÅये केले आहे.
ÿेमाताई कंटक (१९०६ -१९८५ ) यांचे ‘सÂयाúही महाराÕů ’ (१९४० ) हे पुÖतक
िटळकां¸या मृÂयूपासून फैजपूर काँúेस (१९३६ ) पय«तचे महाराÕůातील राजकìय जीवन
िचिýत करते. Âयांचा ‘िहंदी िľयांचे जीवन ’ (१९४५ ) हा úंथही ÿिसĦ आहे. मालतीबाई munotes.in

Page 90

वैचाåरक गī - १
90 बेडेकर (१९०५ -२००१ ) यां¸या ‘िľयां¸या ह³कांची सुधारणा’ (१९३० ), ‘िहंदू
Óयवहारधमªशाľ’ (१९३१ ) या पुÖतकामÅये ľी ही एक Óयĉì आहे, समाजघटक आहे.
यामÅये łढé¸या शृंखला तोडून ितला आिथªक, सामािजक , शै±िणक िवकासाची संधी
िमळालीच पािहजे, असे ठाम ÿितपादन येते. सामािजक ÿijांिवषयी पोटितडीक ,
ľीÿijांिवषयी आÖथा , मानवाबĥलचा िजÓहाळा , वÖतुिनķ िनभêड िचýण आिण
िवचारÿवृ° करणारी शैली, सुबोध भाषा हे Âयांचे िवशेष होत. कृÕणाबाई मोटे (१९०३ -
१९९१ ) यांनी ‘ŀĶीआड¸या सृĶीत’ (१९३९ ) या पुÖतकामÅये ľीजीवनातील ÿijांचा वेध
घेतला. कमलाबाई िटळक (१९०५ -१९८९) यांनी ‘ľीजीवनिवषयक काही ÿij’ (१९४० )
या पुÖतकामधून बदलणारे नातेसंबंध, Âयातून िनमाªण होणारे ताण, िľयांपुढे झालेले नवे
ÿij आदी बाबéची मांडणी केली आहे. वसुंधरा पटवधªन यां¸या ‘आमचे ľी जीवन ’
(१९४९ ) मÅये भारतीय ľीजीवनातील िÖथÂयंतरांचा उहापोह केलेला आहे. िववाहपĦती ,
पुनिवªवाह, घटÖफोट Ļा ºवलंत ÿijांवर अËयासपूणª िनरी±णे नŌदिवली आहेत. एकंदरीत
पाहता िľयांचे वैचाåरक सािहÂय सं´याÂमकŀĶ्या अÂयÐप असून Âयांचे िवषयही
ľीजीवना¸या मयाªिदत सुधारणांपय«त सीिमत असÐयाचे िदसते.
१९३० नंतर िľयांची एक िपढी उ¸च िश±ण घेऊन बाहेर पडली . Âयांना पाIJाßय ²ान व
वाđयाचा पåरचय झाला. िľयां¸या समÖयांवर कथा, कादंबöया िलिहÐया जाऊ लागÐया .
मालतीबाई बेडेकरांनी ठणकावून सांिगतले कì, ‘आतापय«त पुŁषांना, िľयांना फĉ
गभाªशयच असते असे वाटत असे. तर Âयांना गभाªशयाबरोबर म¤दूही असतो हे ल±ात
¶यावे.’ अथाªत या काळात िľयांचे वैचाåरक सािहÂय फारसे िनमाªण झाले नाही.
सÂयशोधकìय / ÿबोधनपर वैचाåरक गī:
सयाजीराव गायकवाड (१८६३ - १९३९ ) बडोīाचे महाराज सयाजीरा व गायकवाड हे
आधुिनक भारतातील एक अÂयंत लोकिहतद± व ÿगितशील िवचारांचे राºयकत¥ होऊन
गेले. Âयांनी ÿसंगपरÂवे शेकडो Óया´याने िदली. ‘िश±ण , धमª आिण तÂव²ान ’ (पिहला
खंड), ‘सािहÂय , कला आिण संÖकृती’ (दुसरा खंड), ‘राºयÿशासन ’ (ितसरा खंड) आिण
‘िनवडक कायदे अथाªत हòजूर हòकूम’ या चार खंडामधून महाराजांची भाषणे मराठीत ÿिसĦ
झाली आहेत. यातून Âयां¸या िवचारिवĵाचे पैलू उलगडत जातात . ‘िश±ण , धमª आिण
तßव²ान ’ या पिहÐया खंडामÅये िश±णाची पुनरªचना, िश±णाचा उĥेश, ÖवŁप ,
अËयासøम , िश±क , िवīाथê , समाज , ľीिश±ण , वंिचतांचे िश±ण आदी िश±णÓयवÖथेशी
िनगिडत घटकांसंबंधी महाराजांचे िचंतन ÿकटते. पुŁषÿधान समाजरचनेतील ľीचे दुÍयम
Öथान , दाÖय व łढीपरंपरांचा पगडा, बालिववाह यामुळे िľयांचे होणारे शोषण थांबिवÁयाचे
िवचार Âयांनी मांडले. ‘सािहÂय , कला आिण संÖकृती’ या िवषयांवरील भाषणे दुसöया
खंडामÅये संúिहत केलेली आहेत. लोकभाषा या ²ानभाषा ÓहाÓयात , सवªसामाÆय
जनसमूहांमÅये वाचनसंÖकृती िनमाªण Óहावी, ²ानािधिķत समाज आकारास यावा, ही
तळमळ Âयां¸या भाषणांतून Óयĉ होते. “जोपय«त आमचे पिहÐया ÿतीचे संशोधक
आपÐयापे±ा कमी बुिĦवान अशा आपÐया बांधवांकडे ल± पुरिवणार नाहीत व Âयांना
सहज समजेल अशा रीतीने देशी भाषांतून आपले संशोधन ÿिसĦ करणार नाहीत , तोपय«त
Âयां¸या संशोधनकायाªबĥल मला पूणª समाधान वाटणार नाही” (सयाजीराव गायकवाड :
२०१३ : पृ.१२४) संशोधकांसंदभाªत Âयांनी Óयĉ केलेले िवचार आजही उपयुĉ आहेत. munotes.in

Page 91

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
91 ‘राºयÿशासन ’ या ितसöया खंडामÅये राजाची कतªÓये (राजधमª), सेवकांची कतªÓये, ÿजेचा
धमª, राºया¸या िवकासाची अथªनीती, ÿशासन , सामािजक पुनरªचना, भारतीय राºयघटना
यासार´या िवषयांवरील सयाजी राजांचे िवचार आलेले आहेत. मुĥेसूदपणा, नेमकेपणा,
आटोपशीरपणा , तौलिनक -िचिकÂसक िववेचन, तकªशुĦता, मूÐयगभªता, सोपेपणा,
ओघवतेपणा वगैरे गुणिवशेषांनी सयाजीराजां¸या भाषा व िववेचन यांना Öवतंý शैलीचे łप
ÿाĮ झाले आहे
महषê िवĜल रामजी िशंदे (१८७३ -१९४४ ) भाषाशाľ² , िनभªय समाजसुधारक,
उदारमतवादी िवचारवंत. ‘िवĜल रामजी िशंदे यांचे लेख, Óया´याने व उपदेश’ (१९३२ ),
‘भारतीय अÖपृÔयतेचा ÿij’ (१९३५ ), ‘मा»या आठवणी व अनुभव’ (१९५८ ), ‘िशंदे
लेखसंúह’ (१९६३ ), ‘महषê िवĜल रामजी िशंदे यांची रोजिनशी ’ (१९७९ ) या úंथांमधून
महषê िशंदे यां¸या िवचारांचे दशªन घडते. Âयां¸या लेखनामधून Âयांचा सवªÖपशê Óयासंग,
संशोधकìय वृ°ी व तßविचंतकाचा िपंड जाणवतो . भारतीय संÖकृतीवर आयªपूवª संÖकृतीचा
पåरणाम कसा आिण िकती Óयापक Öवłपात झाला होता, हे िशंदे यांनी अनेक पुरावे देऊन
दाखिवले आहे. ‘भागवत धमाªचा िवकास ’ या लेखात Âयांनी भिĉमागª हा आयªपूवª होता, असे
ÿितपादन केले आहे. ²ान आिण कमª ही आयª संÖकृतीची वैिशĶ्ये असून आयªपूवª
संÖकृतीची वैिशĶ्ये योग आिण भĉì ही होती, असा िवचार Âयांनी सÿमाण मांडला आहे.
अÖपृÔयतेची Âयांनी केलेली मीमांसा मूलगामी असून अÖपृÔयता ही आयªपूवª संÖकृतीत
असली पािहजे, असे Âयांचे मत आहे. मराठी भाषे¸या उÂप°ीबाबत Âयांनी िलिहले आहे,
‘हÐलीची मराठी ही केवळ महाराÕůी असे नाव असलेÐया ÿाचीन ÿाकृतातून आलेली नसून
ती मगध देशातून पिIJम बंगाल, ओåरसा , तेलंगण, वöहाड आिण एक हजार वषा«पूवêची उ°र
कनाªटक (कृÕणा आिण गोदावरी यांमधला भाग) या ÿांतांतून ÿवास करीत आलेली एक
भाषा असावी , असा माझा पूणª úह बनत चालला आहे.’ ‘मराठ्यांची उपप°ी ’ या लेखामÅये
िशंदे यांनी भाषाशाľ , समाजशाľ आिण अÆय पुरावे यां¸या आधारे मराठे हे शक व पÐलव
वंशाचे असावेत, असे Ìहटले आहे. ‘महाराÕůा¸या उÂकषाªचा एकमेव मागª’ या लेखात Âयांनी
Ìहटले आहे कì, महाराÕůातील पुढारलेला बुिĦजीवी वगª हा बुिĦमान आिण कतªबगार आहे,
परंतु या वगाªने आपÐया सामािजक जािणवा Óयापक कłन बहòसं´य समाजा¸या ÿijांचा
आÂमीयतेने िवचार करणे आवÔयक आहे. महाराÕůा¸या ÿकृतीतील जाितभेद व ÿांतभेद हे
गेले पािहजेत आिण समाज एकाÂम बनला पािहजे, असे Âयांनी Ìहटले आहे. महाराÕůाचा
िवचार करताना Óयापक भारतीयÂवाचा िवसर पडून चालणार नाही, असेही िशंदे सांगतात.
महषê िशंदे यांनी सामािजक पåरषदा , अिधवेशने, शेतकरी पåरषदा वगैर¤¸या
अÅय±Öथानावłन Óयĉ केलेले िवचार समाजाला िदशा देणारे होते. पुÁयात भरलेÐया
‘मुंबई इलाखा शेतकरी पåरषदे’¸या अÅय±Öथानावłन बोलताना Âयांनी शेतकöयां¸या
दाłण िÖथतीची कारणमीमांसा केली आहे. भारतात आता शेतकरी वगª दिलत होऊ
लागला आहे. अÖपृÔयांची अÖपृÔयता कमी होत असून सरकारने शेतकरीłपी नवा
दिलतवगª िनमाªण करÁयाचा चंग बांधला आहे, असे ते Ìहणतात . खेड्यात आिण कसÊयात
लहान लहान भांडवलाचे मारवाडी , āाĺणादी पांढरपेशा जातीचे लोक अडाणी शेतकöयास
आपÐया सावकारी जाÑयात गुंतवून Âयां¸या जिमनी बळकावून मालक झाले आहेत.
यासंदभाªतील Öवतःचे अनुभव िवशद कłन शेतकöयां¸या िवदारक िÖथती चे वणªन Âयांनी
केले आहे. सरकारने मांडलेÐया तुकडेबंदी व सारावाढी¸या िवधेयकास िवरोध केला आहे. munotes.in

Page 92

वैचाåरक गī - १
92 ‘अÖपृÔयांची शेतकì पåरषद ’, ‘वाळवे तालुका शेतकरी पåरषद ’, ‘चांदवड तालुका शेतकरी
पåरषद ’ यासार´या लेखामÅये शेतकरी, शेती यां¸यासंदभाªत मौिलक िववेचन येते. शेतकरी
हा कायम उपेि±त रािहलेला वगª आहे. Âयांनी ÖवयंÖफूतêने आपला अÆयाय दूर करणे
आवÔयक आहे. शेतीमालाला राÖत िकंमत िमळाली पािहजे, अशी भूिमका Âयांनी आúहाने
मांडली. मोठ्या ÿमाणावर औīोिगकìकरण होऊनही भारतीय शेतकöयांचा साधेपणा,
भोळेपणा, अडाणीपणा तसेच संघटनेचा अभाव कायम होता. पåरणामतः शेतकरी हा ‘कायम
गुलामांचा वगª’ बनÐयाचे Âयांचे मत होते. शेतकöयां¸या एकजुटीिशवाय शेती आिण
शेतकöयाला भिवतÓय नाही, असे ÖपĶ ÿितपादन Âयांनी केले. शेतकöयां¸या एकजूटीमधील
अडचणीबाबत ते Ìहणतात कì, “शेतकरी ®ीमंत झाला कì तोच जमीनदार बनतो, मग तो
इतर गरीब शेतकöयांशी फटकून वागतो आिण इतर स°ाधाöयां¸या पंगतीत बसतो .”
शेतकöयांनी आपसातील मतभेद दूर कłन शेतकरी Ìहणून एकý आले पािहजे. शेतकöयांची
संघटना उभी करणे महßवाचे असून ‘बळीराजा उभा राहील तरच Öवराºयाची आशा’ अशा
िनÕकषाªपय«त म. िशंदे आÐयाचे िदसतात . अथªकारणावर शेती करणाöयांचे वचªÖव
ÿÖथािपत झाले नाही, तर शेतकöयां¸या दुरावÖथेला पारावार राहणार नाही. Ìहणून
शेतकöयांनी भोवताल¸या राजकìय , सामािजक , आिथªक घडामोडéबाबत सदैव सजग
रािहले पािहजे, हे सांगताना िशंदे Ìहणतात कì, “शेतकöयांनो, तुÌही नेहमी काबाडकĶ
करणारे नांगरे Ìहणूनच काळ न कंठता, राÕůा¸या अथªकारणात तुÌही आपला एक हात
गुंतवून, दुसरा हात Âया उÂपÆन केलेÐया अथाªची पुढे िवÐहेवारी कशी चालली आहे हे
पाहóन, Âया अथªगाड्या¸या बैलांची िशंगदोरी खेचÁयाकåरता नेहमी मोकळा ठेवणे जłर
आहे. हे जोपय«त होत नाही, तोपय«त मागे गेलेÐया अनंत काळाÿमाणे, पुढे येणाöया अनंत
काळीही तुÌही भारवाही , केवळ शेपूट व िशंगे नसणारी जनावरे राहणार Ļात काय संशय!”
(मंगूडकर (संपा.) : २००२ : पृ. ३०१-३०२). तÂकालीन शेतकöयांचे ÿij व Âयावरील
उपाय यांची महßवपूणª मांडणी िशंदे यांनी केली आहे. महषê िशंदे यांचे लेखन बहòजन
समाजास िवचारÿवतªक, उÆनत व िवकिसत करणारे आहे.
मुकुंदराव पाटील (१८८५ -१९६७ ) मुकुंदराव पाटील यांनी ‘िवठोबाची िशकवण ’ (१९२२ )
या पुिÖतकेमÅये वारकरी संÿदायातील संतां¸या चåरýकथांचा नÓयाने अÆवयाथª लावून
®मिनķेचा, कमªपरायणतेचा, उīमशीलतेचा संदेश वारकरी संÿदायाने िदÐयाचे ÿितपादन
केले आहे. साधी, सोपी, ओघवती भाषा, Óयावहाåरक दाखले, संतचåरýांतील घटनांचा
वÖतुिनķ अथª लावÁयाची इहवादी ŀĶी, तकªशुĦ युिĉवाद, काÓयाÂमक शैली, वाचनीयता
यांमुळे हा िनबंध वाचकांना िवचारÿवृ° करतो . Âयांनी ‘दीनिमý ’ मÅये १९१० ते १९६७
अशी ५७ वष¥ िलिहलेले अúलेख Ìहणजे मराठी वैचाåरक वाđयाचा मोठा ठेवा आहे.
‘िवचारिकरण भाग १’ (१९५२ ), ‘िवचारिकरण भाग २’ (१९५६ ) ‘दीनिमý ’ िनवडक
अúलेख’ (१९९७ ), ‘िवचारिकरण - दीनिमýमधील अúलेख १९१० -१९१५ ’ (२००९ ) या
úंथामÅये Âयांचे लेखन ÿिसĦ झाले आहेत. धािमªक, सामािजक , शै±िणक, आिथªक,
राजकìय , ľी, दिलत , शेती, शेतकरी, कामगार , सािहÂय अशा बहòतेक सवª ±ेýांवरील
मुकुंदरावांचे सÂयशोधकìय अÆवेषण अúलेखांमधून येते. िवसाÓया शतका¸या पूवाªधाªतील
शेतकरी बहòजन समाजाची िÖथतीगती , Âयांचे ÿij, समÖया व सामािजक चळवळéचा
वÖतुिनķ दÖतऐवज Ìहणजे ‘दीनिमý ’. मुकुंदरावां¸या गīशैलीबाबत अशोक एरंडे Ìहणतात ,
“कĶकरी जीवनाशी एकłप झाÐयामुळे Âयां¸या लेखनात कमालीची Öवाभािवकता , munotes.in

Page 93

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
93 भावÖपिशªता आिण रोखठोकपणा आलेला होता. ®मजीवéचे शोषण करणाöया सावकार ,
पुरोिहत व धमªकमªठ वगा«बĥलची चीड Âयांनी दाहक शÊदांत Óयĉ केली आहे. उपरोध ,
Óयाजोĉì , úामीण Ìहणी, वा³ÿचार यांचा पुरेपूर वापर ते करतात . Âयांची भाषा सहजÖफूतª,
साधी, सोपी, ओघवती , ÿवाही व Öफूितªÿद आहे. Âयांची भाषा ही मराठी मातीतील
जीवनसßव शोषून घेऊन जÆमलेली आिण मराठी मातीशी इमान राखणारी अÖसल मराठी
वळणाची आहे. संÖकृत इंúजी¸या दडपणाचा Öपशªही नसलेली Âयांची भाषा अÖसल
‘मöहाटी ’ लोकभाषा आहे. Öवाभािवकता , रोखठोकपणा , संवादाÂमकता, कथनाÂमकता ,
ÿौढपणा , िनभêडता , उपहास -उपरोधांवरील िवल±ण हòकमत , अलंकाåरकता अशा वाđयीन
वैिशĶ्यांनी युĉ मुकुंदरावांचे लेखन आशय व अिभÓयĉì¸या ŀĶीने महßवपूणª आहे.”
भाÖकरराव जाधव (१८९६ -१९५० ) ‘मराठा दीनबंधु’चे संपादक (१९०१ ). Âयांचे
वैचाåरक व संशोधनपर लेखन नवा िवचारÓयूह देणारे होते. ‘गणपती उÂसव ’ (१९२० ) या
लेखामÅये भाÖकरराव जाधवांनी गणपती उÂसवामागील मूळ कÐपना , सīःिÖथती , Âयाचे
झालेले दुÕपåरणाम इÂयादéचा थोड³यात आढावा घेतला आहे. ÿÂयेकाला आपले धािमªक
िवधी Öवतः करता यावेत, यासाठी भाÖकरराव जाधवांनी ‘घरचा पुरोिहत’ (१९२८ ) या
मागªदशªनपर पुÖतकाचे लेखन केले. ‘मराठे आिण Âयांची भाषा’ (१९३२ ) हा महßवाचा
िनबंध आहे. मराठ्यांचे देव, िशव व भवानी , पंढरपूरचा िवठोबा , मराठ्यांचे कुलÖवामी-
ºयोितबा , खंडोबा, सगोý िववाह , देवÖकì, चालीरीती , उ°र व दि±ण िहंदुÖथानी आयª
िľया , सौभाµयालंकार, मंगळसूý, कुंकू, श¤दूर, डोकìवर पदर, þिवडांशी संबंध, मराठ्यांची
भाषा अशा िवषयांवर संशोधनपर िववेचन केले आहे. मराठे हे आयª व þिवड यां¸या सोयर
संबंधाने झालेले िम®संÖकृतीचे आहेत. मराठीची उÂप°ी महाराÕůी ÿाकृतपासून झाली
आहे. ‘रामायणावर नवा ÿकाश ’ (१९३५ ) हा úंथ भाÖकररावां¸या Óयासंगाचे,
संशोधनशीलतेचे, िचिकÂसक ŀिĶकोणाचे दशªन घडवतो . ‘शंकराचाया«चे जगģुłÂव’
(१९३५ ) या लेखमालेमÅये भाÖकरराव जाधव यांनी आī शंकराचाया«पासून कोणाही
आचायाªस धमªिनणªयाचे कोणतेही अिधकार नाहीत , हे अिधकार राजाचे आहेत,
शंकराचाया«ना जगģुł पदाचा अिधकार नाही, असे परखड ÿितपादन केले आहे. ‘ÿाचीन
इितहास ’ (१९३६ ) या लेखामÅये मÅययुगीन काळातील सेłण, होयसळ , चालु³य,
काकतीय , यादव इÂयादी राजघराÁयांची मािहती िदली आहे. कनाªटक व महाराÕůामÅये
भाषािभÆनÂव असले तरी संÖकृती अिभÆन आहे, हा िवचार Âयांनी मांडला आहे.
‘वेदोÂप°ीवर नवा ÿकाश ’ (१९३७ ) या लेखामÅये वेदांचे अपौłषÂव , ऋषéचे þĶेपण,
ऋµवेदातील मंýांचा य²ा¸या कामी उपयोग , कमªकांडाबाबत ऋषीÿामाÁय यािवषयी िवचार
मांडले आहेत. ‘एक िलपी’ (१९३८ ) या लेखामÅये भारतासार´या बहòभािषक देशामÅये सवª
भारतीय भाषांना एकच िलपी असावी , सवा«नी रोमन िलपीचा Öवीकार करा वा, असा िवचार
मांडला आहे. ‘भगवा झ¤डा’ (१९३७ ) या लेखामÅये िशवाजी महाराजांनी Öवराºयासाठी
भगवा झ¤डा शहाजीराजांकडून Öवीकारला होता, असे ÿितपादन केले आहे. ‘लµनिवधी व
िववाहिवधी ’ (१९४१ ) या लेखामÅये शंकर उफª महादेव या देवते¸या मूलÖवłपाचा शोध
घेÁयाचा ÿयÂन केला आहे. यािशवाय , ‘आया«¸या सणाचा ÿाचीन व अवाªचीन इितहास ’,
‘®ीिशवछýपती यां¸या राºयािभषेकाचे महßव’, ‘शेतकöयांची कजªबाजारी िÖथती व
शेतकöयां¸या पतपेढ्या’, ‘आयª संÖकृती व पाितĄत ’ अशा िविवध िवषयांवरील अÿिसĦ
लेखन उपलÊध आहे. संÖकृतचा गाढा Óयासंग, संशोधक वृ°ी, सÂयशोधकì ŀĶी, तकªशुĦ munotes.in

Page 94

वैचाåरक गī - १
94 मांडणी, िवचारांची सखोलता , साधी, सोपी, पåरणामकारक भाषा, मुĥेसूद साधार चचाª
आदी Âयां¸या लेखनशैलीची वैिशĶ्ये िदसून येतात. ±ाýजगģुŁ सदािशव पाटील -बेनाडीकर
(१८८५ -१९८३ ) यांची भाषणे ‘®ीमत् ±ाýजगģुŁः िवचारदशªन’ या úंथामÅये ÿिसĦ
झाली आहेत. धािमªक ÖवातंÞय, ľी-पुŁष समता , िश±ण यांचा पुरÖकार करतानाच
शेतकरी-कĶकöयां¸या दुरावÖथेची मीमांसा व Âयां¸या आिथªक उÆनतीचे उपाय
±ाýजगģुŁंनी सुचिवले आहेत.
केशवराव िवचारे (१८८९ -१९५४ ) ‘िवīाथêमाला ’ (१९४२ ), ‘सÂयसंशोधन’ (१९४५ )
या úंथांचे लेखन. ‘सÂयसंशोधन’ या पुÖतकामÅये, आपण कोण आहोत , अÆन, युĦ, मन,
िश±ण , धमª, नीती, िभÆन िवचारÿणाली , िववाहसंÖथा, देव, भĉì, राजकारण , अथªशाľ,
सहकायª, संघटना अशा िवषयांवर िववेचन केले आहे. सÂयशोधक समाज पåरषद , मुंबई,
अÅय±ीय भाषण (१९४० ), ‘शेतकरी बंधूनो संघिटत होऊ या’, ‘कोकणातील शेतकöयांची
पåरषद वांगणी, अÅय±ीय भाषण ’ (१९५० ), ‘गाव शेतकरी संघाचे िनयम ’, ‘अिखल भारतीय
िकसान जाहीरनामा ’, (१९३६ ), ‘महाराÕů सहकार पåरषद , अÅय±ीय भाषण ’ (१९३६ ),
‘एकमेका साĻ कł! या िवषयावरील कìतªन’, पोÖटल ³लाससाठीची Óया´याने या
उपलÊध सािहÂयातून Âयां¸या िवचारांचे दशªन घडते.
भगवंतराव पाळेकर (१८८२ -१९७३ ) बडोīाहóन ÿिसĦ होणाöया ‘जागृित’ या
साĮािहकाचे संÖथापक संपादक (१९१७ -१९४९). ‘नÓया मनुतील मराठा ’ (१९२१ ),
‘जागृितकार पाळेकर: आÂमवृ° आिण लेखसंúह’ (१९६१ ), ‘जागृितकार पाळेकर’
(१९९६ ) या úंथांमधून पाळेकरांचे लेखन ÿिसĦ झाले आहे. शेती व शेतकरी, दाåरþ्य,
अ²ान , िश±ण , अंध®Ħा, ľीदाÖय , िववाहसंÖथा, कामगारवगª, सावकारशाही , सरकारी
धोरणे, नोकरशाही , समाजसुधारणा, धमªिचिकÂसा, úामपåरवतªन, जाितभेद, इितहास ,
सामािजक ऐ³य, राजकारण वगैरे िवषयांवर िचंतनशील व िवचारगभª लेखन.
®ीपतराव िशंदे (१८८३ -१९४४ ) यांनी ‘िवजयी मराठा ’ (१९१७ -१९४३ ) मधून
सामािजक , धािमªक, शै±िणक, आिथªक, राजकìय , शेती व शेतकरीिवषयक, िľया , दिलत ,
वाđय आदी िवषयांवर िवपुल लेखन केले आहे. ‘िनवडक िवजयी मराठा ’ (१९९३ ) मÅये
Âयांचे काही अúलेख ÿिसĦ झाले आहेत. िदनकरराव जवळकरां¸या (१८९८ -१९३२ )
‘सवाल पिहला ’ (१९१९ ), ‘øांतीचे रणिशंग’ (१९३१ ) आदी पुÖतकांमधून आøमक ,
धारदार भाषा येते. ‘øांतीचे रणिशंग’ हा Âयांचा úंथ भारतीय शेती व शेतकöयांसंदभाªत
अËयासपूणª मांडणी करतो . केशव सीताराम ठाकरे (१८८५ -१९७३ ) यांनी ‘ÿबोधन ’
(१९२१ -१९३० ) पýातून सामािजक , धािमªक िवषयांवर ÿभावी लेखन केले. ‘कोदÁडाचा
टणÂकार ’ (१९१८ ), ‘úामÁयाचा साīंत इितहास अथाªत नोकरशाहीचे बंड’ (१९१९ ),
‘देवळांचा धमª कì धमाªची देवळे’ (१९१९ ), ‘िभ±ुकशाहीचे बंड’ (१९२१ ), बोटाचे बंड,
‘दगलबाज िशवाजी ’ (१९२६ ), ‘शेतकöयाचे Öवराºय ’ (१९२९ ), ‘ÿÖथान ’ (१९३८ ),
‘ऊठ! मöहाठ्या उठ’ (१९७३ ) आदी Âयांची गाजलेली पुÖतके. धािमªक, सामािजक
±ेýांतील ĂĶता , दांिभकता, शोषण , गुलामिगरी, दडपशाही यांवर ठाकरे Âवेषाने तुटून पडले.
परखड िचिकÂसा , तकªशुĦ युिĉवाद व धारदार भाषा हे Âयांचे वैिशĶ्य. भावनोĥीपक ,
वादिववादाÂमक , खंडनमंडनपर िववेचन आिण भारदÖत , रसाळ , तडफदार , आवेशपूणª
िनवेदन यांमुळे Âयांचे लेखन लोकिÿय ठरले. Âयांनी िवरोधकांवर िनभªय, िनभêड व िनःÖपृह munotes.in

Page 95

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
95 वृ°ीने जोरदार हÐले चढिवले. तŁण िपढीमÅये नवमतवाद जागृत करÁया¸या हेतूने Âयांनी
ÿबोधनपर वैचाåरक लेखन केले. बाबुराव यादव (मृÂयू १९३१ ) यांनी ‘गåरबांचा कैवारी’ या
िनयतकािलकामधून तसेच इतर पýांमधून सामािजक व धािमªक ÿबोधनपर लेखन केले. रा.
बा. जाधव (१८९५ -१९५२ ) यांचे ‘®ीमहालàमी ’ (१९३७ ), ‘िविधमागª’ (१९४१ ),
‘Łि³मणीची नोटीस आिण िवठोबाचे उ°र’ (१९३७ ), आदी लेखन धािमªक परंपरांची
िचिकÂसा करणारे आहे. का. बा. देशमुख (१८६० -१९४३ ) यांची ‘±िýयांची वेदोĉ
®ावणी ’ (१९२२ ), ‘±िýयांचा इितहास ’ (१९२७ ) आदी पुÖतकांमधून ±िýयांची Öवतंý
परंपरा उजागर केली आहे. खंडेराव बागल (१८७२ -१९३१ ) यांचे ‘हंटर’मधील िनवडक
लेख ÿिसĦ झाले असून Âयामधून Âयांचा धमªúंथांचा व समकालीन सामािजक पåरिÖथतीचा
सूàम अËयास व तकªशुĦ िववेचनकौशÐय िदसून येते. ‘ऋµवेदा’वर Âयांनी सुमारे पंधरा लेख
िलहóन ऋµवेदाचे ममªúाही पåरशीलन केले आहे. िवषयाचा सखोल अËयास , साधार मांडणी,
िबनतोड युिĉवाद, खंडनमंडन, वैचाåरकता, ÿौढ, पåरप³व भाषा, उपहास -उपरोध
आदéमुळे Âयांचे वैचाåरक लेखन अËयासनीय झाले आहे. आनंदÖवामी उफª काशीनाथ
रामभाऊ िदवटे (१८९३ -१९५२ ) या जहाल शेतकरी सÂयशोधक नेÂया¸या दैनंिदनी
(१९३१ ) मÅये तÂकालीन सामािजक आंदोलनाशी िनगिडत संदभª येतात. हåरIJंþ नारायण
नवलकर (१८६९ -१९३० ) यांनी ‘सÂयशोधक महासाधू ®ी. तुकाराम महाराज (१९२९ )’
या पुÖतकामÅये तुकाराम महाराजां¸या अभंगांचे सÂयशोधक समाजतßवाचे तौलिनक
परी±ण कłन तुकाराम हे सÂयशोधक होते, हे िसĦ करÁयाचा ÿयÂन केला आहे.
नवलकरांनी आī दिलत पुढारी ‘िशवराम जानबा कांबळे चåरý’ (१९३० ) िलहóन Âयां¸या
कायाªवर ÿकाश टाकला आहे. रामराव जोितराव िशंदे यांनी ‘शेतकöयांचा कैवारी’ (१९३५ )
या पुÖतकातून शेतकöयां¸या समÖया व Âया सोडिवÁयासंदभाªत मौिलक िवचार Óयĉ केले
आहेत.
शामराव देसाई (१८९६ -१९७१ ) बेळगावातील ‘राÕůवीर ’ साĮािहकाचे संÖथापक व
१९२९ ते १९६० या काळात संपादक. ‘राÕůवीर ’कार शामराव देसाई : जीवन व कायª’ या
úंथात Âयांचे लेख ÿिसĦ झाले आहेत. सामािजक , राजकìय , शेती व शेतकरी, धािमªक,
®Ħा, अंध®Ħा, अिनĶ łिढपरंपरा, िश±ण अशा अनेक िवषयांवर Âयांनी ÿबोधनपर
वैचाåरक लेखन केले आहे. बहòजन समाजाने ‘नांगराचे łमणे, तलवार , तराजू आिण लेखणी’
ही आयुधे हाती धरली पािहजेत, असे Âयांचे मत आहे. साÅया , सोÈया भाषेतून लोकमनाशी
संवाद साधÁयाचे अनोखे कसब Âयां¸या शैलीमÅये होते. लोकजीवनातून उगवलेÐया
मराठीचे सोपे, सुलभ, िनतांतसुंदर łप Âयां¸या लेखनामधून ÿकटते.
शंकरराव मोरे (१८९९ -१९६६ ) यांनी िश±णा¸या ÿijाचा सखोल अËयास व सांगोपांग
िवचार कłन ‘ÿाथिमक िश±ण ’ (१९३७ ) हा अÂयंत महßवाचा ÿबंधवजा úंथ िलिहला . हा
úंथ ५१६ पृķांचा असून दोन िवभागामÅये Âयाची मांडणी केलेली आहे. पिहÐया
िवभागामÅये वणªÓयवÖथेची िÖथÂयंतरे, पूवªकालीन िश±णपĦती , अवाªचीन काल,
ľीिश±ण , िश±णÿसार , सĉìचे व मोफत िश±ण , िश±ण व खचª अशी ÿकरणे आहेत.
दुसöया भागामÅये िवīाथê , िश±क , तपासणी , शाळागृहे व िश±णसािहÂय , अËयासøम ,
धंदेिश±ण व øिमक पुÖतके, ÿौढिश±ण , मदती¸या शाळा, िश±णकारभार व हòकूमत अशी
ÿकरणे आहेत. हा úंथ भारतातील सामािजक , शै±िणक इितहासाची बहòजनक¤þी
ŀिĶकोणातून िचिकÂसा करतो . महाराÕůातील शेती व शेतकöयां¸या िबकट ÿijांचा munotes.in

Page 96

वैचाåरक गī - १
96 बारकाईने अËयास कłन शंकररावांनी आपले िवचार वेळोवेळी मांडले आहेत. ‘िकलōÖकर ’
मािसकामÅये (१५ ऑगÖट १९४७ ) शंकररावांनी एक िवÖतृत लेख िलहóन शेती¸या ÿijांचा
उहापोह केला आहे. (िकलōÖकर , १५ ऑगÖट १९४७ ). ‘बहòजन समाज व ÖवातंÞय’
(नवयुग, २६ जाने. १९४७ ) या लेखामÅये बहòजन समाज Ìहणजे काय व ÖवातंÞय Ìहणजे
काय? या ÿijांची चचाª केली आहे. ‘धमªिनķ व जाितिनķ प±ांचे भिवतÓय ’ (नवयुग, २१
ऑ³टो . १९४७ ) या लेखात धमªिनķ व जाितिनķ प±ांमुळे देशासमोरील धोके अधोरेिखत
कłन िनधमê बहòप±ीय लोकशाहीचा पुरÖकार केला आहे. ‘दाभाडी ÿबंधा’¸या (१९५० )
मांडणीमÅये शंकरराव मोरे यांचा ÿमुख वाटा होता. या ÿबंधामÅये आंतरराÕůीय पåरिÖथती ,
िहंदी कÌयुिनÖट प±ा¸या चुका, शेकापचा जÆम व कायª, समाजवादी प±ाचे Öवłप व
शेकापचे पुढील कायª यांिवषयी सिवÖतर उहापोह केला आहे. ‘धमªवेड्यांचा बाजार ’ (नवयुग,
१० जाने. १९४८ ) या ४८ पृķां¸या लेखामÅये धािमªक कĘरवादाचे Öवłप मांडून भारतीय
राजकìय पाĵªभूमीवर Âयाची िचिकÂसा केली आहे. ‘गावराºये Öथापन करा’ (१९४७ ) या
लेखामÅये स°ेचे िवक¤þीकरण व úामराºयाची संकÐपना ÿितपादन केली आहे. ‘नÓया
महाराÕůातील शेतकरी’ या लेखामÅये महाराÕůातील शेतकöयांची दशा व भावी सुधारणेची
िदशा दाखिवÁयाचा ÿयÂन केला आहे. ‘गुÆहेगार समाजाचे शýू आहेत काय?’ (नवभारत ,
१५ ऑगÖट १९४७ ) या लेखामÅये गुÆहेगारी ÿवृ°ीची समाजशाľीय व मानसशाľीय
उकल केली आहे. शंकरराव मोरे यां¸या लेखनातून बुिĦÿामाÁयवाद, वैचाåरक ÿगÐभता ,
सवªÖपशê Óयासंग, तकªशुĦ िचिकÂसक ŀिĶकोण , भाषाÿभुÂव, वंिचतां¸या उĦाराची
कळकळ या वैिशĶ्यांचा ÿÂयय येतो.
गाडगे महाराज (१८७६ -१९५६ यांची काही कìतªने अ±रबĦ झाली असून Âयांना
वैचाåरक व वाđयीन मूÐय आहे. अडाणी , अ±रशूÆय जनसागराला ते कìतªनातून थेट साद
घालीत - “िवīा ितसरा डोळा हाये! िशकून शायने Óहा! पोटाले कपडा बांधा. एक खेप उपाशी
रहा. पन पोराले िशकवा ! तवा तुमचा पांग िफटल ” ऋणमुĉì, दाåरþ्यमुĉì, अ²ानमुĉì
आिण Óयसनमुĉì या चार मुिĉधामां¸या माÅयमातून Âयांनी समाजाला आदशªवत
जगÁयाचा मागª दाखिवला . ‘कजª काढू नका, गाईबैलांची काळजी ¶या, देवाला नवस कł
नका, कŌबडी बकरी माłन खाऊ नका, आईबापाची सेवा करा, िशवाशीव पाळू नका,
उघड्यानागड्यांना वľ īा’ हा गाडगेबाबांचा उपदेश Ìहणजे मानवतावादाचा सार होता.
आपÐया खास शैलीमधून कìतªनाला ÿबोधनाचा आशय देऊन समाजपåरवतªनाचे ÿभावी
साधन बनिवले.
पंजाबराव देशमुख (१८९८ -१९६५ ) ऑ³सफडª िवīापीठातून ‘वैिदक वाđयात धमाªचा
उģम व िवकास ’ या िवषयावर डी. िफल. पदवी (१९२७ )., ‘महाराÕů केसरी’ साĮािहका¸या
माÅयमातून úामीण समाज , शेती व शेतकöयां¸या िवकासासाठी Âयांनी मौिलक िवचार
मांडले. पंजाबरावांनी १९३२ साली मÅयÿांतां¸या िवधीमंडळात मांडलेले ‘देवÖथान संप°ी
िबल’ धमªसंÖथा ÿिणत शोषण संपिवÁयाचा कायदेशीर मागª होता. Âयां¸या मते, भारतीय
समाज धमªपीठे व देवÖथानां¸या ÿभावामुळे मानिसक गुलाम झाला आहे. िहंदुÖथानातील
देवÖथाने व धमªÖथाने ĂĶाचाराचे व अनैितकतेचे अड्डे बनले आहेत. Âयां¸याकडे ÿचंड
ÿमाणात धन आहे. देवÖथान¸या पैशाचा उपयोग िश±ण , आरोµय यासाठी केÐयास
जनते¸या जीवनमानाचा दजाª उंचावेल. खरी कृषकøांती शेतकöयाला पुरोिहतशाही व munotes.in

Page 97

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
97 भांडवलशाही¸या जोखडातून मुĉ केÐयािशवाय सफल होणार नाही, असे Âयांचे मत होते.
कमªवीर भाऊराव पाटील (१८८८ -१९५९ ) यांचे िवचार व भाषणे समाजपåरवतªनाची
øांितसुĉे होती. केशवराव जेधे यांचे शेती व शेतकöयांचे ÿij, दिलत मुĉì लढा, सहकारी
संÖथा, बहòजनांचे राजकारण , धमªिचिकÂसा, िश±ण वगैरे िवषयांवरील िवचार महßवाचे
आहेत.
नाना पाटील (१९०० -१९७६ ) सातार¸या ÿितसरकार चळवळीचे अúणी øांितिसंह नाना
पाटील यांचे िवचार व भाषणे हा úामीण वैचाåरक सािहÂयाचा रसरशीत पैलू आहे. Âयांची
‘शेतकöयाची अवÖथा ’, ‘मुले कसली नसावीत व असावीत ’, ‘भरमसाठ Óयाजाची सावकारी ’,
‘शेतकöयांची Óयसने’, ‘काय पहावे कłन ’, ‘हòकमाची दुरी’ इÂयादी भाषणे ÿिसĦ आहेत.
शेतीमालास हमीभाव , कुळांना संर±ण, शेतीसामúीची वाजवी दरात उपलÊधता , सरकारी
नोकरशाही¸या ĂĶाचारापासून मुĉता यांसार´या úामसफाई , अÖपृÔयतािनवारण, सा±रता
ÿसार, दाłबंदी, हòंडाबंदी, úामराºय , Óयसनमुĉì, अंध®Ħा िनमूªलन, िश±णÿसार
यांसार´या िवषयांवर िवचार मांडले. úामजीवनाचे पåरपूणª आकलन , बोलीभाषेवरील
हòकमत , ÿभावी वĉृÂव, यांमुळे Âयांचे िवचार व भाषणे úामजीवनाचा तळ ढवळून काढणाöया
िवचारगाथा ठरÐया आहेत.
माधवराव बागल (१८९८ -१९८६ ) यांनी सामािजक , धािमªक, राजकìय , आिथªक अशा
िविवध िवषयांवरील पÆनास¸यावर छोटी-मोठी पुÖतके िलहóन वैचाåरक मंथन केले.
‘सÂयशोधकांना इशारा ’ (१९३१ ) या वैचाåरक úंथामÅये सÂयशोधक समाजा¸या
कायªकÂया«ना आपले िवचार व कायª Óयापक ठेवÁयाचा सÐला बागलांनी िदला आहे. ‘बेकारी
व तीवर उपाय’ (१९३३) यांमÅये शेतकरी व मजूर यां¸या दुःखाची कारणमीमांसा येते.
‘सुलभ समाजवाद ’ (१९५१ ) या छोटेखानी पुÖतकात समाजवादाची संकÐपना अितशय
सोÈया भाषेत समजावून सांिगतली आहे. ‘हंटरकार खंडेराव बागल यांचे िनवडक लेख’
(१९४९ ) मÅये खंडेराव बागल यांचे १९२५ ते १९२९ या काळाती ल ‘हंटर’मधील िनवडक
लेखांचे संपादन केले आहे. ‘भाई बागलांचा िवचारÿवाह ’ (१९४७ ) या पुÖतकात
माधवरावांची भाषणे व काही लेख आहेत. समाजसुधारणेचा िवचार Âयां¸या समú लेखनाचे
सूý आहे.
पंढरीनाथ पाटील (१९०३ -१९७८ ) म. जोतीराव फुले यांचे आīचåरýकार . Âयांचे ‘म.
फुले यांचे चåरý’, ‘पंढरीनाथ पाटील यांची राºयसभेतील भाषणे’, ‘सÂयशोधक व āाĺणेतर
चळवळीचा इितहास ’, ‘शाहó महाराज चåरý’, ‘रावबहाĥूर नायडू चåरý’ इÂयादी úंथलेखन.
धमªिवधीतील मÅयÖथांचे उ¸चाटन , अÖपृÔयता व जाितभेद िनमूªलन, देवÖथानातील
संप°ीचा िश±णासाठी िविनयोग , लµनकायाªतील हòंडा व फाजील खचाªस िवरोध , बालिववाह
बंदी, सावकारशाहीस ÿितबंध, िश±णÿसार यांसारखे महßवपूणª िवचार Âयांनी मांडले.
‘Öथािनक ÖवराºयसंÖथा व Âयांचे ह³क’ (१९३६ ) या िनबंधामÅये Öथािनक Öवराºय
संÖथांचे स±मी करण व या संÖथां¸या माÅयमातून खेड्यांचा िवकास करÁयावर भर िदला
आहे.
कृ. भा. बाबर हे सÂयशोधक िवचाराचे समाजिचंतक, िश±क व िश±णतº² . Âयांनी
१९२० सालापासून राÕůवीर , िवजयी मराठा , ²ानÿकाश , कमªवीर, जागłक , ÿबोधन , munotes.in

Page 98

वैचाåरक गī - १
98 शेतकì आिण शेतकरी, ®ीशाहó , िश±क, खेळगडी वगैरे िनयतकािलकांमधून शै±िणक,
सामािजक , धािमªक िवषयांवर िवपुल लेखन केले. बहòजन समाजासाठी व नवसा±रांसाठी
Âयांनी सोÈया भाषेत, सोÈया िवषयावर मोठ्या टाइपात छापलेÐया िनयतकािलकाची
आवÔयकता ओळखून १९५० साली ‘समाजिश±णमाला ’ हे मािसक सुł केले.
दिलत वैचाåरक गī:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर (१८९० -१९५६ ) दिलत मुिĉलढ्याचे ÿवतªक, िवचारवंत,
संशोधक, संपादक, अथªशाľ², मानवी ह³क व अिधकारांचे र±क असे अĶपैलू
Óयिĉमßव . Âयांनी ‘मूकनायक’ (१९२० ), ‘बिहÕकृत भारत’ (१९२७ ), ‘जनता ’(१९३० ),
‘ÿबुĦ भारत’ ही पýे सुł कłन िविवध िवषयांवर वैचाåरक लेखन केले. या पýांतील
लेखनाने दिलत समाजामÅये आÂमभान िनमाªण केले. िवþोहाची जाणीव उÂपÆन केली व
दिलतां¸या सामािजक , सांÖकृितक, राजकìय चळवळéचा उदय झाला. बाबासाहेबांचे
बहòतेक úंथलेखन इंúजीमÅये असले तरी वृ°पýीय लेखन, भाषणे मराठीत असून ते आता
संकिलत Öवłपात úंथłपाने ÿकािशत झाले आहे. दिलतांना माणूसपणाचे आÂमभान व
मानवी ÿितķा ÿाĮ कłन देÁयासाठी डॉ. आंबेडकरांनी लेखन केले. “आम¸या या बिहÕकृत
लोकांवर होत असलेÐया व पुढे होणाöया अÆया यावर उपाययोजना सुचिवÁयास तसेच
Âयांची भावी उÆनती व ितचे मागª यां¸या खöया Öवłपाची चचाª होÁयास मूकनायक या
पýाचा जÆम असÐयाचे” Âयांनी Ìहटले आहे (मून (संपा) : १९९० : पृ.३४७). डॉ.
आंबेडकरांनी सामािजक , धािमªक, राजकìय , शै±िणक आदी िवषयांवर मूलगामी,
िवचारÿवतªक लेखन वरील िनयतकािलकांमधून केले. ‘महाड येथील धमªसंगर’, ‘िहंदूंचे
धमªशाľ’, ‘महार आिण Âयांचे वतन’, ‘िहंदू धमाªला नोटीस ’, ‘िहंदू महासभा व अÖपृÔयता’,
‘खोती उफª शेतकöयांची गुलामिगरी’, ‘आमची कैिफयत’, ‘पुणे येथील पवªती सÂयाúह ’, ‘नाक
दाबÐयािशवाय तŌड उघडत नाही’ इ. ‘बिहÕकृत भारत’मधील लेखां¸या मथÑयांवłन
Âयां¸या िवषयांची ÓयाĮी कळून येते. Âयां¸या साöया लेखनाचा क¤þिबंदू ‘अÖपृÔयता िनमूªलन’
हाच होता. ‘िहंदू धमª अÖपृÔयांचा अËयुदय कł शकतो का?’ असा ÿij िवचाłन ते
िलिहतात, “अÖपृÔयता हा गुलामिगरीचाच एक ÿकार आहे. धमाªचा वûलेप आधार
असलेली िचरकालीन अÖपृÔयता पृÃवीतलावर फĉ भारतातच सापडेल. दोन समाजांचे
एकý बसणे, उठणे, राहणेदेखील एकý होऊ शकत नाही. तेÓहा िहंदू व अÖपृÔय एक आहेत
का? िहंदू धमêयांची समाजरचना िवषमतेवर आधारलेली आहे. सवणा«¸या ŀĶीने अÖपृÔय हे
िहंदू धमा«तगªत असले तरी ते िहंदू समाजांतगªत नाहीत , वेगळे आहेत.” समाजधारणेसाठी
आवÔयक असलेली समानता नाकारली जात आहे, हे पाहóन Âयांनी धमा«तराचा इशारा िदला
व पुढे ÿÂय±ातही आणला .
डॉ. आंबेडकर चातुवªÁयª, जÆमिसĦ उ¸चनीचता , āाĺÁय यांसंबंधी ÿखरपणे टीका करतात .
उदा. “िहंदू समाज हा एक मनोरा आहे. एक जात Ìहणजे Âयाचा एक मजला आहे. पण Âया
मनोöयास िशडी नाही. एका मजÐयावłन दुसöया मजÐयास जाÁयास मागª नाही.”
(मूकनायक). “जÆमजात उ¸चनीचभाव हीच āाĺÁयाची खरी Óया´या होय.’’ (बिहÕकृत
भारत). गंगाधर पानतावणे यांनी ÌहटÐयाÿमाणे, ‘मूलगामी िचंतन, तकªकठोरता, अËयास व
संशोधनपरता यांचा ÿÂयय आणून देणारे असेच Âयांचे ‘बिहÕकृत भारता ’तील अúलेख
आहेत. सामािजक øांतीचे रणिशंग Âयांनी ‘बिहÕकृत भारत’मधील लेखनातून फुंकले. munotes.in

Page 99

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
99 Âयां¸या Âया वेळ¸या लेखनातून Âयां¸या वेदना, ÿ±ोभ , िवþोह , आøमकता , चीड, तळमळ
आिण Öवािभमानी व िनúही मन Óयĉ झाले आहे. Âयां¸या लेखनात तकªिनķ
वादकुशलतेबरोबरच संवेदनाबिधरतेवर घणाघाती ÿहार आहेत. Âयांचे सारेच लेखन
िवĬÂÿचुर असले तरी सुबोध, सुगम, अथªवाही व शैलीदार आहे.’
‘अÖपृÔयता व सÂयाúहाची िसĦी’ या लेखामÅये सÂय, सÂयाúह यांसंबंधी डॉ. आंबेडकरांचे
मौिलक िचंतन Óयĉ झाले आहे. ‘महार वतनासंबंधी’ Âयांनी महßवपूणª िवचार मांडले आहेत.
महार वतन हे अÖपृÔयां¸या ÿगतीमधील अडसर आहेत. Âयामुळे ÖवािभमानशूÆयता,
िवचारशूÆयता व लाचारी येते, असे Âयांचे मत होते. ‘िहंदूंचे धमªशाľ, Âयाचे ±ेý आिण Âयाचे
अिधकारी ’ या लेखामÅये Âयांनी िहंदू धमªशाľांची व समाजरचनेची ममªúाही िचिकÂसा
केलेली आहे. िहंदुÖथान¸या गतवैभवाचा अनैितहािसक गौरव डॉ. आंबेडकरांना माÆय
नÓहता . “िहंदू समाज हा अनेक वष¥ जगला आहे, तो केवळ गुलामांचे राÕů Ìहणून जगला
आहे.” असे परखड मत Âयांनी Óयĉ केले आहे. िनभªयपणे सÂय सांगणे हा Âयांचा िवशेष गुण
होता. Âयांची ŀĶी संशोधकाची, िपंड समाजशाľ²ाचा व वृ°ी समाजिहतिचंतकाची होती.
ते मानवी अिधकाराचे कĘर पुरÖकत¥ व र±क होते. Âयां¸या संपूणª लेखनातून ÖवातंÞय,
समता , बंधुता, Æयाय, सिहÕणुता, मानवी ÿितķा , इहवाद , बुिĦवाद या आधुिनक
जीवनतßवांचा आिवÕकार होतो.
डॉ. आंबेडकरांची भाषा रोखठोक , सुÖपĶ, धारदार , ममªभेदी आहे. ‘मानवþोह ’ हा शÊद
Âयांनी समपªकपणे वापरला आहे. ‘बोके संÆयाशी’, ‘चĘपĘा ’, ‘धूतª कावळे’, ‘पाजी’, ‘बदमाश ’
इÂयादी बोलीभाषेतील िजवंत, रसरशीत शÊदांचा वापर कłन ते लàयभेद करतात . Âयां¸या
लेखांची शीषªके अथªपूणª आहेत. ‘काकगजªना’, ‘दाÖयावलोकन ’, ‘अÖपृÔयता िनवारणा
पोरखेळ’, ‘आधी कळस मग पाया’ यांसार´या शीषªकांवłन लेखां¸या िवषयाचे आकलन
होते.
गणेश अकाजी गवई यांनी अमरावती येथून ‘बिहÕकृत भारत’ (१९२० ) हे पý सुł कłन
अÖपृÔयां¸या ÿijांना वाचा फोडणारे लेखन केले. १९१९ ते १९२३ या काळात मÅय ÿांत,
वöहाड कौिÆसलचे सदÖय असताना Âयांनी दिलतां¸या ÿijांवर िवचार मांडले. अÖपृÔयांना
मोफत िश±ण , सवª सवलती , पाणवठे खुले, सरकारी नोकöयांत नेमणुका आदी मागÁया
Âयांनी केÐया. धमा«तर केÐयाने जाितभेद नĶ होणार नाही, असे परखड मत Âयांनी Óयĉ
केले. हåरभाऊ तोरणे हे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे सोलापूर िजÐĻातील महßवाचे
कायªकत¥ होते. Óयवसायाने िश±क असलेÐया तोरणे गुŁजéनी सामािजक ÿबोधनाचे काम
िनķेने केले. Âयांनी ‘दीनिमý ’, ‘जनता’ आदी पýांमधून लेखन केले. ‘दीनिमý ’मÅये ‘वेसकर’
या टोपणनावाने ते ‘काठीचे सपाटे’ हे सदर िलहीत . Âयांची ‘चावडीतील बैठक’ (१९२३ ),
‘चोखामेÑयाची पंढरपूरवर Öवारी ’ आदी वैचाåरक पुÖतके ÿिसĦ आहेत. संÖकृत व मराठी
सािहÂयाचा अËयास , भाषाÿभुÂव, िनभêडप णा, सÂयाÆवेषी वृ°ी, तािकªक युिĉवाद,
उपहास -उपरोध आदी गुणिवशेषांमुळे Âयांचे लेखन ÿभावी झाले आहे.
१९२० नंतरचे दिलत वैचाåरक सािहÂय डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां¸या ÿेरणेतून िनमाªण
झाले आहे. या कालखंडातील दिलत वैचाåरक लेखन मु´यतः दिलतांचे सामािजक ,
धािमªक, शै±िणक ÿij मांडते. आंबेडकरां¸या पýकाåरतेची ÿेरणा घेऊन गŁड (संपा. munotes.in

Page 100

वैचाåरक गī - १
100 दादासाहेब िशक¥), ‘पिततपावन ’ (संपा. पिततपावन दास), ‘दिलत बंधू’ (संपा. पां. ना.
राजभोज ), ‘महारĜा ’ (संपा. एल. एन. हåरदास ) इÂयादी पýांमधून समकालीन सामािजक
वाÖतवाची िचिकÂसा व दिलत ÿijांची मांडणी केलेली आहे.
आपली ÿगती तपासा ÿij: तुम¸या वाचनातील १९२० ते १९४७ या कालखंडातील ľीलेिखकां¸या वैचाåरक
गīाचे िवशेष नŌदवा.





३अ.४ समारोप १९२० ते १९४७ हा कालखंड आधुिनक भारता¸या इितहासामÅये राजकìय व
सामािजकŀĶ्या अÂयंत महßवाचा आहे. या कालखंडात भारतीय ÖवातंÞयलढा िशगेला
पोहोचला व १९४७ साली देशाला ÖवातंÞयÿाĮी झाली. म. गांधéचे नेतृÂव व Âयांचे िवचार
यांचा लोकमानसावर खूप मोठा ÿभाव पडला . ÖवातंÞयलढ्यातील अनेक टÈÈयांमÅये
सवªसामाÆय लोकांचा अभूतपूवª सहभाग होता. दुसöया महायुĦामुळे माणसांचा
परÖपरांवरील िवĵास व मानवी मूÐये यांना तडा गेला. मानवी ह³क व अिधकारांचा िवषय
जगभर चिचªला गेला व माÆयता पावला . या व अशा अनेक घटना -घडामोडéचा ÿभाव व
पåरणाम या कालखंडातील मराठी गīावर झालेला आढळून येतो. तसेच मा³सªवाद,
समाजवाद , गांधीवाद, रॉयवाद , मानवतावाद , िहंदुÂववाद अशा िविवध िवचारÿणाली व
Âयां¸या ÿभावातून िनमाªण झालेले वैचाåरक गī मोठ्या ÿमाणावर आढळते.
लो. िटळकां¸या िनधनानंतर (१९२० ) न. िचं. केळकर, कृ. ÿ. खािडलकर आदéनी
िटळकांची जहाल राÕůवादी परंपरा पुढे चालिवली . िव. दा. सावरकरांनी
िहंदुÂववादाबरोबरच िव²ानिनķेचा पुरÖकारही Âयां¸या लेखनातून केला. र. धŌ. कव¥, ®ी.
म. माटे यांनी समाजसुधारणेचा जोरदार आúह आपÐया लेखनातून धरला . िवनोबा भावे,
साने गुŁजी, आचायª शं. द. जावडेकर, दादा धमाªिधकारी, काका कालेलकर, आचायª स.
ज. भागवत वगैर¤नी गांधीवादी भूिमकेतून वैचाåरक लेखन केले. लालजी प¤डसे या
मा³सªवादी िवचारवंताने सािहÂय आिण जीवन यांचा अनुबंध ÖपĶ करणारा महßवपूणª úंथ
िलहóन मा³सªवादी समी±ेचा पाया घातला . गं. बा. सरदार , पु. ग. सहąबुĦे, ÿभाकर पाÅये,
द. य. केळकर आदéचे लेखन मराठी वैचाåरक गīा¸या क±ा िवÖतारणारे ठरले.
लàमणशाľी जोशी यांनी धमª, तßव²ान , समाज यांची िचिकÂसा करणारे úंथलेखन केले. munotes.in

Page 101

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
101 ÿेमाताई कंटक, मालतीबाई बेडेकर, कमलाबाई िटळक वगैरे िľयांनी ľीÿijांवर लेखन
केले; परंतु एकंदरीत पाहता िľयांचे लेखन अÂयÐप ÿमाणात आढळते.
म. फुले व सÂयशोधक āाĺणेतर चळवळी¸या ÿेरणेतून ÿबोधनपर वैचाåरक गīाची एक
परंपरा या काळात िवकिसत झालेली आढळते. मुकुंदराव पाटील , भाÖकरराव जाधव ,
केशवराव िवचारे, भगवंतराव पाळेकर, ®ीपतराव िशंदे, के. सी. ठाकरे, खंडेराव बागल ,
माधवराव बागल , सािवýीबाई रोडे, शंकरराव मोरे, शामराव देसाई, नाना पाटील , कमªवीर
भाऊराव पाटील , पंजाबराव देशमुख, गाडगे महाराज आदéचे लेखन, भाषणे वगैर¤मधून
समाजसुधारणेचा पुरोगामी आशय सातÂयाने अिभÓयĉ होत गेला आहे. डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर व दिलत मुĉì चळवळीने अÖपृÔयता, गुलामिगरी, शोषण यांची भेदक िचिकÂसा
कłन मानवी समतेचा, बंधुतेचा व ÿितķेचा जोरदार पुरÖकार केला. डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकरांची धमªिचिकÂसा, वणªजाितिचिकÂसा, समाजÓयवÖथेची पुनमा«डणी, दिलतां¸या
ÿijांचे मूलगामी आकलन , आंतरिवīाशाखीय Óयासंग, भाषाÿभुÂव, तकªशुĦ व टोकदार
ÿितपादन वगैर¤मुळे मराठी वैचाåरक गīास एक वेगळे पåरमाण ÿाĮ झाले आहे.
बाबासाहेबां¸या ÿेरणेतून दिलत , वैचाåरक गīाची एक पåरवतªनवादी परंपरा मराठीत िनमाªण
झाली आहे.
एकंदरीत पाहता , या कालखंडात िवपुल ÿमाणात वैचाåरक गīलेखन झालेले आढळते. या
कालखंडामÅये झालेÐया वैचाåरक लेखनाने आधुिनक व पुरोगामी महाराÕůाची जडणघडण
केलेली आहे. या कालखंडातील लेखनाचा ÿभाव आजपय«त पडलेला िदसून येतो.
३अ.५ सरावासाठी ÿij अ) बहòपयाªयी वÖतुिनķ ÿij:
१. संतितिनयमनाचा ÿसार करÁयासाठी ‘समाजÖवाÖÃय ’ हे िनयतकािलक कोणी सुł
केले?
अ) र. धŌ. कव¥
ब) ®ी. Óयं. केतकर
क) ®ी. म. माटे
ड) मालतीबाई बेडेकर
२. ‘आधुिनक भारत’ हा úंथ कोणी िलिहला आहे?
अ) शं. द. जावडेकर
ब) दादा धमाªिधकारी
क) ÿेमाताई कंटक
ड) साने गुŁजी munotes.in

Page 102

वैचाåरक गī - १
102 ३. ‘भारतीय अÖपृÔयतेचा ÿij’ हा महßवपूणª úंथ कोणाचा आहे?
अ) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
ब) धमाªनंद कोसंबी
क) िवĜल रामजी िशंदे
ड) चांगदेव खैरमोडे
४. ‘ÿबोधन ’ या िनयतकािलकामधून समाजसुधारणेचा िवचार आøमकपणे कोणी
मांडला?
अ) ®ीपतराव िशंदे
ब) मुकुंदराव पाटील
क) केशव सीताराम ठाकरे
ड) भगवंतराव पाळेकर
५. ‘मूकनायक’, ‘बिहÕकृत भारत’, ‘जनता ’, ‘ÿबुĦ भारत’ या िनयतकािलकांमधून
दिलतां¸या ÿijांना कोणी वाचा फोडली ?
अ) म. फुले
ब) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
क) गणेश अ³काजी गवई
ड) गोपाळबाबा वलंगकर
उ°रे:
१. र. धŌ. कव¥
२. शं. द. जावडेकर
३. िवĜल रामजी िशंदे
४. केशव सीताराम ठाकरे
५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
ब) लघु°री ÿij:
१. १९२० ते १९४७ या कालखंडातील िľयां¸या वैचाåरक लेखनाचा थोड³यात
परामशª ¶या. munotes.in

Page 103

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
103 २. िव. रा. िशंदे यां¸या लेखनाचा पåरचय कłन īा.
३. िव. दा. सावरकरां¸या वैचाåरक िनबंधाचे Öवłप ÖपĶ करा.
४. १९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīात ÖवातंÞयलढ्याचे ÿितिबंब कसे
पडले आहे ते थोड³यात िलहा.
क) दीघō°री ÿij:
१. १९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाचा आढावा ¶या.
२. सÂयशोधकìय वैचाåरक गīाची परंपरा ÖपĶ करा.
३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व दिलत वैचाåरक गīाचे Öवłपिवशेष िलहा.
४. मराठी वैचाåरक गīावरील गांधीवादाचा ÿभाव ÖपĶ करा.
३अ.६ संदभª úंथ १. आंबेकर, १९९९ : ‘मराठी वाđयाचा इितहास - िनबंधवाđय,’ खंड पाचवा , भाग
पिहला .
२. आळतेकर, म. मा. १९६३ : ‘मराठी िनबंध’, सुिवचार ÿकाशन, पुणे.
३. खांडेकर, िव. स. , १९८० : ‘समाज -िचÆतन ’-वैचाåरक िनबंधांचा संúह, कॉिÆटनेÆटल
ÿकाशन , पुणे.
४. गायकवाड, सयाजीराव , २०१३ : ‘सयाजीराव गायकवा ड यांची भाषणे खंड २’,
साकेत ÿकाशन, औरंगाबाद.
५. जोग, रा. ®ी. व इतर, २००२ : ‘ÿदि±णा ’, खंड पिहला , काँिटन¤टल ÿकाशन , पुणे.
६. फडकुले, िनमªलकुमार ,२००४: ‘ÿदि±णा ’, खंड २, संपा. अिनŁĦ कुलकणê,
कॉिÆटनेÆटल ÿकाशन, पुणे.
७. भोळे, भा. ल. (संपा.), २०१० : ‘िवसाÓया शतकातील मराठी गī’, खंड १, सािहÂय
अकादमी , नवी िदÐली .
८. मंगूडकर, मा. प. (संपा.), २००२ : ‘िशंदे लेखसंúह’, ठोकळ ÿकाशन , पुणे, पिहली
आवृ°ी, १९६३ .
९. मून, वसंत (संपा), १९९० : ‘डॉ. आंबेडकरांचे बिहÕकृत भारत आिण मूकनायक’, डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर चåरý साधने ÿकाशन सिमती, उ¸च व तंý िश±ण िवभाग ,
महाराÕů शासन.
१०. रेगे मे. पुं., १९९६ : ÿÖतावना, वैिदक संÖकृतीचा इितहास, लàमणशाľी जोशी,
ÿा² पाठशाळा मंडळ, वाई. munotes.in

Page 104

वैचाåरक गī - १
104 ११. शेणोलीकर, ह. ®ी., १९८८ : ‘मराठी वाđयाचा इितहास -वैचाåरक वाđय ’- खंड
सहावा , महाराÕů सािहÂय पåरषद, पुणे.
१२. सावरकर, िव. दा. १९५० : ‘सावरकर सािहÂय भाग १‘, मंगल सािहÂय ÿकाशन, पुणे.
३अ.७ पूरक वाचन १. एरंडे, अशोक : ‘सÂयशोधक मुकुंदराव पाटील कृत धमªिचिकÂसा’, सुगावा ÿकाशन,
पुणे.
२. कìर, धनंजय व इतर (संपा.), २००६ : ‘महाÂमा फुले : समú वाđय ’, महाराÕů राºय
सािहÂय आिण संÖकृती मंडळ, पुणे.
३. कुलकणê, गो. म. (संपा.), २००३ : ‘मराठी वाđयकोश ’, खंड दुसरा, भाग एक,
महाराÕů राºय सािहÂय आिण संÖकृती मंडळ, मुंबई.
४. कुलकणê, गो. म., कुलकणê व. िद., १९८८ : ‘मराठी वाđयाचा इितहास ’, खंड
सहावा , भाग पिहला , महाराÕů सािहÂय पåरषद , पुणे.
५. खांडगे, मंदा व इतर, २००२ : ‘ľीसािहÂयाचा मागोवा ’, खंड १, सािहÂयÿेमी भिगनी
मंडळ, पुणे.
६. गणोरकर , ÿभा व इतर (संपा.), १९९८ : ‘संि±Į मराठी वाđयकोश ’, (आरंभापासून
ते १९२० पय«तचा कालखंड) जी. आर. भटकळ फŏडेशन, मुंबई.
७. डहाके, वसंत, २००८ : ‘मराठी सािहÂय : इितहास आिण संÖकृती’, पॉÈयुलर
ÿकाशन , मुंबई.
८. दडकर , जया व इतर (संपा.), १९९८ : ‘संि±Į मराठी वाđयकोश ’, (आरंभापासून ते
१९२० पय«तचा कालखंड), जी. आर. भटकळ फŏडेशन, मुंबई.
९. दहातŌडे, िभकाजी नामदेव,: ‘महिषª िवĜल रामजी िशंदे : िचिकÂसक लेखसंúह’
पĪगंधा ÿकाशन, पुणे.
१०. देशपांडे, अ. ना., १९९२ : ‘आधुिनक मराठी वाđयाचा इितहास भाग १ व २’,
Óहीनस ÿकाशन , पुणे.
११. पानतावणे, गंगाधर, १९९५. : ‘दिलत वैचाåरक सािहÂय ’, मुंबई िवīापीठ , मुंबई.
१२. पानतावणे, गंगाधर (संपा.) : ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे िनवडक लेख’, ÿितमा
ÿकाशन , पुणे.
१३. फडके, य. िद. (संपा.), १९९४ : ‘केतकर लेखसंúह’, सािहÂय अकादमी , नवी िदÐली .
१४. भोळे, भा. ल. (संपा.), २००६ : ‘एकोिणसाÓया शतकातील मराठी गī’, खंड २,
सािहÂय अकादमी , नवी िदÐली . munotes.in

Page 105

१९२० ते १९४७ या कालखंडातील वैचाåरक गīाची परंपरा
105 १५. मून, वसंत व इतर (संपा.), २००२ : ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आिण भाषणे’,
खंड १८, भाग १, २, व ३, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर चåरý साधने ÿकाशन सिमती ,
मुंबई.
१६. लेले, रा. के., १९८४ : ‘मराठी वृ°पýांचा इितहास ’, काँिटन¤टल ÿकाशन , पुणे.
१७. िशंदे, अŁण (संपा.), २०१२ : ‘सÂयशोधकांचे शेतकरीिवषयक िवचार ’, दयाª ÿकाशन ,
पुणे.
१८. िशंदे, अŁण , २०१९ : ‘सÂयशोधकìय िनयतकािलके’, कृÕणा संशोधन व िवकास
अकादमी , मंगळवेढा.

*****


munotes.in

Page 106

106 ३आ
‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
घटक रचना
३आ.१ उिĥĶे
३आ.२ ÿÖतावना
३आ.३ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे जीवन आिण लेखन
३आ.४ ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ úंथाची िनिमªितÿिøया
३आ.५ ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ úंथाचे Öवłप
३आ.६ ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ úंथामधील वैचाåरकता
३आ.७ ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ úंथावरील ÿितिøया
३आ.८ समारोप
३आ.९ सरावासाठी ÿij
३आ.१० संदभª úंथ
३आ.११ पूरक वाचन
३आ.१ उिĥĶे हा घटक अËयासÐयानंतर आपÐयाला पुढील उĥेश साÅय करता येतील.
● डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे जीवन आिण वैचाåरक लेखन समजून घेता येईल.
● ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ या úंथाची मौिलकता ल±ात येईल.
● ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ या úंथातील वैचाåरकता Åयानात येईल.
● ‘जाितसंÖथचे उ¸चाटन’ या úंथातील िवचारांची समकालीन ÿÖतुतता समजेल.
● डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या लेखानाचे महßव ल±ात येईल.
३आ.२ ÿÖतावना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे िवसाÓया शतकातील महान दाशªिनक Óयिĉमßव होते. Âयां¸या
łपाने भारताला एक युगÿवतªक नेता, उजªÖवी समाजिचंतक, øांितकारी तßववे°ा
िमळाला. डॉ. आंबेडकरांनी आपÐया जीवनात केलेले कायª ऐितहािसक Öवłपाचे आहे.
ÂयामÅये सामािजक, राजकìय, आिथªक, सांÖकृितक, शै±िणक आिण वाđयीन Öतरावरील
Âयांचे कायªकतृªÂव महßवाचे आहे. या कायाªला जोडूनच Âयांनी िलिहलेले úंथ, Âयांची भाषणे,
Âयांचा पýÓयवहार आिण Âयांचे िवचार हे सुĦा वैचाåरक दÖतऐवज आहेत. डॉ. आंबेडकरांचे
बहòतांश लेखन हे इंúजी भाषेतून आिवÕकृत झालेले आहे. फĉ Âयांनी वृ°पýातून िलिहलेले munotes.in

Page 107

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
107 काही लेखन मराठी भाषेतून आलेले आहे. असे असले तरी ते आज अनुवाद łपाने मराठी
बरोबरच इतर भारतीय भाषांमÅये भाषांतåरत झालेले आहे. िवशेषत: शासकìय पातळीवर
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर चåरý साधने ÿकाशन सिमती¸या वतीने ते समúपणे उपलÊध
कłन देÁयात आलेले आहे. डॉ. आंबेडकरां¸या समú लेखनामधील एक महßवाचा úंथ
Ìहणजे ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ होय. १९३६ मÅये हा úंथ ÿकािशत झाला. Âया¸या अनेक
आवृßया िनघाÐया. िविवध भारतीय भाषेमÅये Âयाचा अनुवाद ÿिसĦ झाला. डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी भारतीय जाितसंÖथेची केलेली मीमांसा मूलगामी Öवłपाची असून या
úंथातून Âयांचे वैचाåरक िचंतन आिवÕकृत होते. Âयामुळे हा úंथ मराठी वैचाåरक
सािहÂयातील महßवाची उपलÊधी आहे. ÿÖतुत घटकामÅये आपण ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’
या úंथाचे Öवłप, Âयातील आशयसूýे आिण वैचाåरकता ल±ात घेणार आहोत. माý तÂपूवê
या úंथाचे लेखक डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या जीवनकायाªचा व लेखन सािहÂयाचा
आढावा घेणे øमÿाĮ ठरते.
३आ.३ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे जीवन आिण लेखन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जÆम १४ एिÿल १८९१ रोजी झाला. Âयांचे मूळ गाव
कोकणातील ‘आंबडवे’, ता. मंडणगड, िज. रÂनािगरी हे होते. परंतु वडील रामजी मालोजी
संकपाळ हे सैÆयात कायªरत असÐयामुळे मÅयÿदेशातील महó येथे असताना माता
िभमाबाई¸या पोटी बाबासाहेबांचा जÆम झाला. Âयांचे मूळ नाव भीमराव. लहानपणापासून
भीमराव विडलां¸या संÖकारात वाढले. िश±ण घेतले. सातारा येथे Âयांचे ÿाथिमक िश±ण
झाले. पारंपåरक समाजÓयवÖथेतील अÖपृÔयतेचे अनुभव Âयांनाही भोगावे लागले. परंतु न
डगमगता िभमरावांनी आपले िश±ण पूणª केले. पुढे परदेशी िश±ण घेऊन उ¸चिवīािवभूषीत
पदÓया ÿाĮ केÐया. िश±ण हे पåरवतªनाचे साधन आहे. सामािजक लढ्यासाठी Âयाचा वापर
होऊ शकतो हा िवचार क¤þवतê ठेवून बाबासाहेबांनी आपÐया िश±णाचा उपयोग
समाजपåरवतªनासाठी केला. सामाÆयत: १९२० नंतर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी
आपÐया सामािजक चळवळीला सुŁवात केली. िविवध ÿकारची आंदोलने, सÂयाúह,
िनवेदने, úंथलेखन, सामािजक, राजकìय संघटना Öथापन कłन दिलतां¸या उÂथानासाठी
िनणाªयक øांितकारी कायª केले.
डॉ. आंबेडकरांनी २७ जानेवारी १९१९ मÅये िāिटशांनी नेमलेÐया साऊथबरी मतदान
किमटीसमोर िनवेदना¸या माÅयमातून सवªÿथम अÖपृÔयां¸या Æयायह³कासाठीची मांडणी
केली. ÂयामÅये Âयांनी अÖपृÔयांचे ÿितिनधी Öवत: अÖपृÔयांनीच िनवडलेले असले पािहजेत
अशी भूिमका मांडली. हा दिलतां¸या राजकìय ह³काचा लढा बाबासाहेबांनी सुł केला
होता. Âयाला सामािजक पåरवतªनाचे अिधķान होते. डॉ. आंबेडकरांनी पुढे २० जुलै
१९२४ मÅये सामािजक जागृतीसाठी ‘बिहÕकृत िहतकाåरणी सभा’ नावाची संघटना Öथापन
केली. ‘िशका, संघिटत Óहा आिण संघषª करा’ हे या संघटनेचे āीदवा³य होते. बाबासाहेबांनी
या संघटने¸या माÅयमातून अÖपृÔय समाजा¸या शै±िणक व आिथªक िवकासासाठी मूलभूत
ÿयÂन केले.
डॉ. आंबेडकरांनी दिलत समाजाला सामािजक Æयाय िमळवून देÁयासाठी सवªÿथम
सÂयाúहाचा मागª अवलंबला होता. Âयांनी बिहÕकृत िहतकाåरणी सभे¸या माÅयमातून १९ व munotes.in

Page 108

वैचाåरक गī - १
108 २० माचª १९२७ रोजी महाड येथे अÖपृÔय समाजाची पåरषद घेतली. तेथे चवदार तळे
सÂयाúह केला. यामÅये हजारो दिलत सहभागी झाले होते. Ìहणूनच या सÂयाúहाला
समतासंगर असे Ìहटले जाते. पुढे Âयांनी १९३० मÅये नािशक येथील काळाराम मंिदरात
सामुदाियक ÿवेश करÁयाची घोषणा केली. २ माचª १९३० रोजी या सÂयाúहास सुŁवात
झाली. तÊबल पाच वष¥ हा लढा चालूच होता. भाऊराव गायकवाड यांनी Âयाचे नेतृÂव केले.
दरÌयान िāटीश सरकारने भारताला ÖवातंÞय देÁया¸या भूिमकेतून भावी राºयघटनेची चचाª
करÁयासाठी जी पåरषद बोलावली होती, ितला गोलमेज पåरषद असे Ìहणतात. या
पåरषेद¸या एकूण तीन बैठका संपÆन झाÐया. या तीनही बैठकांना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
हे अÖपृÔय समाजाचे ÿितिनधी Ìहणून उपिÖथत रािहले होते. पिहली गोलमेज पåरषद
नोÓह¤बर १९३० मÅये लंडन येथे भरली. डॉ. आंबेडकरांनी यामÅये सहभाग घेऊन
दिलतां¸या राजकìय अिÖतÂवािवषयी मांडणी केली. अÖपृÔयांसाठी Öवतंý मतदारसंघ
तयार कłन Âयां¸या माफªतच अÖपृÔयांचे ÿितिनधी िनवडले गेले पािहजे. अशी जोरदार
भूिमका बाबासाहेबांनी मांडली. परंतु राÕůीय काँúेसने या पåरषदेवर बिहÕकार घातला.
Âयामुळे दुसरी पåरषद सÈट¤बर १९३१ रोजी बोलावÁयात आली. म. गांधी यांनी दुसöया
बैठकìत सहभाग घेतला. डॉ. आंबेडकरां¸या मागणीला Âयांनी िवरोध केला. शेवटी नोÓह¤बर
१९३२ मÅये ितसरी गोलमेज पåरषद बोलावÁयात आली. परंतु काँúेसने यावरही बिहÕकार
घातला. याचा पåरणाम Ìहणजे िāिटशांनी जातीय िनवाडा जाहीर केला. Âयाला ‘कÌयुनल
अवाडª’ असे Ìहणतात. यामÅये दिलत वगाªसाठी Öवतंý मतदारसंघाची मागणी माÆय
करÁयात आली. याला म. गांधी यांनी गोलमेज पåरषदे¸या िनिम°ाने दिलतांना िमळालेÐया
Öवतंý मतदारसंघाला िवरोध केला. सÈट¤बर १९३२ मÅये ते पुणे येथील येरवडा कारागृहात
उपोषणाला बसले. याचाच पåरपाक Ìहणजे ‘पुणे करार’ होय. डॉ. आंबेडकर आिण म. गांधी
यां¸यात करार झाला. उपोषण समाĮ झाले. माý दिलतां¸या िहताआड येणाöया िहंदू
समाजािवषयी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची खाýी झाली कì, ते दिलतांना कधीही Æयाय
देणार नाहीत. यासाठीच Âयांनी १३ ऑ³टोबर १९३५ रोजी नािशक िजÐĻातील येवला
यािठकाणी भरलेÐया ÿांितक दिलत पåरषदेत, ‘मी िहंदू Ìहणून जÆमाला आलो असलो तरी
मी िहंदू Ìहणून मरणार नाही’, अशी घोषणा केली. जी ऐितहािसक Öवłपाची होती.
डॉ. आंबेडकरांनी राजकìय प±ा¸या माÅयमातून आपली राजकìय चळवळ उभारली.
१५ ऑगÖट १९३६ रोजी Âयांनी ‘Öवतंý मजूर प±’ या राजकìय प±ाची Öथापना
करÁयाची घोषणा केली. १९३५ ला िāटीश संसदेने पाåरत कायīानुसार १९३७ मÅये
होणाöया िनवडणुका ल±ात घेऊन ‘Öवतंý मजूर प±ाची’ मांडणी केली होती. याचा फायदा
िनवडणुकìत झाला. सवª समाजातील लोकांना घेऊन बाबासाहेब िनवडणुकìत उतरले.
ÂयामÅये Âयांचे मुंबई िवधानसभेत १६ आिण मÅयÿांत आिण ‘बेरार’ िवधीमंडळात ७ असे
एकूण २३ ÿितिनधी िनवडून आले. हा आंबेडकरी चळवळीतील मोठा िवजय होता. याचे
पडसाद Öवाभािवकच सामािजक पातळीवर पडले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी १९४२
मÅये नागपूर येथे अÖपृÔयांची एक पåरषद बोलावली. ÂयामÅये ‘शेड्युÐड काÖट फेडरेशन’
या नावाचा राजकìय प± Öथापन करÁयाचे िनिIJत करÁयात आले. शे.का.फे.¸या
Öथापनेमुळे देशातील अÖपृÔय समाजा¸या मनात नवा िवĵास िनमाªण झाला. सवªý याची
माच¥बांधणी करÁयात आली. ÿÂयेक राºयात शाखा Öथापन करÁयात आÐया. अिधवेशने
भरिवÁयात आली. अÖपृÔय समाजा¸या Öवतंý राजकìय अिÖतÂवाची मांडणी करÁयात munotes.in

Page 109

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
109 आली. १९४६ला सावªिýक िनवडणुका झाÐया. परंतु संयुĉ मतदार संघ पĦती
असÐयामुळे फेडरेशनचे उमेदवार पराभूत झाले. शे.का.फे राजकìय ŀिĶकोणातून अपयशी
झाले असले तरी सामािजकŀĶ्या दिलतांमÅये एकोपा आिण संघषª करत राहÁयाची िजĥ
माý यातून िमळाली. पुढे डॉ. आंबेडकरांनी भारतीय åरपिÊलकन प±ाची बांधणी केली.
खुÐया पýातून Âयाची घटना मांडली.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या जीवनातील एक महßवाची उपलÊधी Ìहणजे भारतीय
संिवधानाची िनिमªती होय. १५ ऑगÖट १९४७ ला भारत देश Öवतंý झाला. या Öवतंý
भारताची घटना तयार करÁयासाठी घटना सिमतीची Öथापना झाली. याचे अÅय± डॉ.
राज¤þ ÿसाद होते. तर घटनेचा मसुदा तयार करÁया¸या सिमतीचे अÅय± डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर होते. बाबासाहेबांनी अनेक िदवस कĶ, पåर®म कłन लोकशाही िवचारांवर
आधाåरत भारतीय घटना तयार केली. २६ नोÓह¤बर १९४९ रोजी ती घटना मंजूर करÁयात
आली. २६ जानेवारी १९५० पासून घटनेचा अंमल सुł झाला. भारत एक लोकशाही देश
Ìहणून वाटचाल कł लागला. यामÅये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे योगदान अितशय
महßवाचे आहे. ४ ऑ³टोबर १९५६ रोजी िवजयादशमी¸या िदवशी डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी आपÐया लाखो अनुयांयाबरोबर नागपूर येथे बौĦ धÌमाचा Öवीकार केला.
वाÖतिवक हे धमा«तर नÓहते तर ती एक सांÖकृितक øांती होती, ितला धÌमøांती असे
Ìहणतात. बौĦ धÌम ÖवीकारÐयानंतर काही िदवसात Ìहणजे ६ िडस¤बर १९५६ रोजी डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यांचे महापåरिनवाªण झाले.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे समú Óयिĉमßव आिण कायªकतृªÂव अिĬतीय होते. यामÅये
Âयांचे लेखन हा भागही अितशय महßवाचा आहे. ते उ°म वĉे आिण लेखक होते. Âयां¸या
लेखन सािहÂयात úंथ, पुÖतके, ÿबंध, लेख, भाषणे, Öफुटलेखन, पýे, वृ°पýातील लेखन
इÂयादéचा समावेश होतो. यातील बहòतांश लेखन इंúजी भाषेतून िलिहलेले आहे. तर काही
मराठी भाषेतून लेखन केलेले आहे. या सबंध लेखनातून Âयां¸या वैचाåरकतेचा दाशªिनक
आिवÕकार होतो. िवशेषत: यामÅये मानव, समाज, संÖकृती, धमª, तßव²ान, िविवध
²ान±ेýांचे जागितक पातळीवरील संदभª अिभÓयĉ होतात. डॉ. आंबेडकरांनी आपÐया
úंथातून केलेली िवचारमांडणी कालातीत आहे. याचा आशय येथे थोड³यात ल±ात घेता
येईल.
‘भारतातील जाती, Âयांची उÂप°ी आिण िवकास’ हा डॉ. आंबेडकरांचा महßवपूणª
संशोधनपर िनबंध आहे. ९ मे १९१६ रोजी कोलंिबया िवīापीठात डॉ.ए.ए.गोÐडनवायझर
मानववंशशाľ पåरषदेत Âयांनी तो सादर केला. यामÅये डॉ. आंबेडकरांनी भारतीय
जाितसंÖथे¸या उÂप°ीसंबंधीचे वÖतुिनķ िवĴेषण केले आहे. जाती कशा िनमाªण झाÐया?
Âया का िटकून आहेत? याबाबतचे मानववंशशाľीय व समाजशाľीय िववेचन Âयांनी येथे
अितशय मािमªकपणे केलेले आहे. डॉ. आंबेडकरांनी यात आंतरजातीय िववाहाचा िनषेध
िकंवा िववाह न आढळणे हेच जाितसंÖथेचे मूळ आहे. बिहिवªवाहावर अंतिवªवाहाचे वचªÖव
हेच खरे तßव जाती¸या िनिमªतीस कारणीभूत होत. असा िनÕकषª मांडलेला आहे.
एकंदरीतच भारतीय समाजÓयवÖथेची मूलगामी िचिकÂसा Âयांनी अगदी तŁण वयात केली
हे अितशय महßवाचे आहे. munotes.in

Page 110

वैचाåरक गī - १
110 ‘Łपयाचा ÿij’ हा úंथ डॉ. आंबेडकरां¸या ‘द ÿॉÊलेम ऑफ द łपी : इट्स ओåरजन अँड
इटस सोÐयूशन’ या इंúजी úंथाचा मराठी अनुवाद आहे. हा डॉ. आंबेडकरांचा शोधÿबंध
असून तो Âयांनी १९२२ मÅये ‘लंडन Öकूल ऑफ इकॉनॉिम³स’मÅये ‘डॉ³टर ऑफ
सायÆस’¸या पदवीसाठी सादर केला होता. १९२३ मÅये तो úंथłपाने ÿकािशत झाला.
‘मुþा समÖया¸या अंितम िनणªयात कशाÿकारे िāटीश शासनाने भारतीय Łपया¸या
िकमतीला पाऊंडसोबत जोडून आपला जाÖतीत जाÖत फायदा होÁयाचा मागª िनवडला.
यातून भारतीय नागåरकांना गंभीर आिथªक समÖयेला सामोरे जावे लागले’ याची परखड
मांडणी या úंथात Âयांनी केलेली आहे.
‘ÿाचीन भारतातील øांती आिण ÿितøांती’ हा डॉ. आंबेडकरांचा महßवाचा úंथ आहे. तो
Âयां¸या हयातीत अपूणª रािहला. परंतु पुढे १९८७ मÅये ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : लेखन
आिण भाषणे’ खंड ३ मधून ÿिसĦ झाला. या úंथामÅये Âयांनी ४१ ÿकरणे केलेली होती.
Âयातील १३ ÿकरणे ÿकािशत झालेली आहेत. यात ÿाचीन शासनÿणाली, आया«ची
िÖथती, āाĺणवाद, बुĦ, Âयांचा सुधारणावादी ŀिĶकोण, बौĦ धमाªची अवनती व öहास,
āाĺण धमª, राºयहÂया िकंवा ÿितøांतीचा जÆम, मनुÖमृतीतील ÿितøांतीचे िवचार, कृÕण
आिण गीता, āाĺण िवŁĦ ±िýय, शूþ आिण ÿितøांती, ľी आिण ÿितøांती अशा
िविवधांगी िवषयांवर भाÕय केलेले आहे. हा ऐितहािसक Öवłपाचा úंथ आहे.
‘थॉट्स ऑन पािकÖतान’ हा डॉ. आंबेडकरांचा बहòचिचªत úंथ १९४० मÅये ÿकािशत
झाला. यामÅये Âयांनी राजकìय िवचारांची ÿभावी मांडणी केलेली आहे. Âयावेळी भारता¸या
फाळणीचा िवषय भारतीय राजकारणा¸या क¤þÖथानी होता. संपूणª देशात अÖवÖथता होती.
अशा ÿसंगी अितशय सÌयक भूिमका घेऊन डॉ. आंबेडकरांनी पािकÖतानिवषयीचे िवचार
मांडले. पुढे याच úंथाची दुसरी आवृ°ी १९४५ मÅये ‘पािकÖतान ऑर पािटªशन ऑफ
इंिडया’ या नावाने ÿकािशत करÁयात आली. सुŁवातीला हा úंथ ‘थॉट्स ऑन पािकÖतान’
या नावाने ÿकािशत झाला होता. या úंथाचे वेगळेपण Ìहणजे यामधून Âयांनी भारतीय
राजकारणातील सांÿदाियक पैलूंची िवĴेषणाÂमक मांडणी ÿभावीपणे केलेली आहे.
‘शूþ पूवê कोण होते’ हा डॉ. आंबेडकरांचा महßवाचा úंथ १९४६ मÅये ÿकािशत झाला. या
úंथात Âयांनी भारतातील चातुवªणाªची परखड िचिकÂसा कłन शूþ वणाª¸या उÂप°ी¸या
इितहासाचे िवĴेषण केले आहे. शूþ शÊद हा ऐितहािसक असून ºयांना शूþ Ìहटले जाते ते
सूयªवंशी आयª ±िýय लोक होते, असे ÿितपादन या úंथातून Âयांनी केलेले आहे. या
úंथाचाच दुसरा भाग Ìहणजे ‘द अनटचेबÐस’ हा úंथ होय. शूþ, अितशूþ आिण अÖपृÔय
असा पट ते पुढे मांडत जातात.
‘Öटेट अँड माइनॉåरटीज’ Ìहणजेच राºय आिण अÐपसं´यांक हा डॉ. आंबेडकरांचा úंथ
माचª१९४७ मÅये ÿकािशत झाला. यामÅये Âयांनी भारतीय समाजाची समाजवादी łपरेषा
िवशद केलेली आहे. भारतीय संिवधाना¸या कलमांĬारे राºय समाजवादाला Öथािपत केले
जावे, Âयाला संसदीय लोकतंýाĬारे Óयावहाåरक पातळीवर ¶यावे, असे िवचार मांडले. हा
Âयांचा महßवाचा úंथ आहे.
‘अÖपृÔय : मूळचे कोण? आिण ते अÖपृÔय कसे बनले?’ हा úंथ १९४८ मÅये ÿकािशत
झाला आहे. यात अÖपृÔयता उÂपतीचा मूलगामी शोध घेतलेला आहे. यासाठी Âयांनी munotes.in

Page 111

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
111 ÿाचीन úंथांचे, इितहासातील संदभª िदलेले आहेत. डॉ. आंबेडकरां¸या मते, अÖपृÔयतेचा
उगम इ.स. चारशे¸या दरÌयान झाला. बौĦ धमª आिण āाĺण धमª यात ®ेķÂवासाठी जो
संघषª झाला Âयापासून अÖपृÔयतेचा जÆम झाला असे या úंथात Âयांनी संदभाªसिहत िसĦ
केले आहे.
‘थॉट्स ऑफ िलंिµविÖटक Öटेट्स’ हा डॉ. आंबेडकरांचा १९५५ मÅये ÿकािशत झालेला
वेगÑया िवषयावरील महßवाचा úंथ आहे. यापूवê Âयांनी १९४८ रोजी ‘महाराÕů अ
िलंिµविÖटक ÿोिÓहÆस’ Ìहणजे ‘महाराÕů : एक भािषक ÿांत’ हा úंथ िलिहलेला होता. Âयात
भाषावार ÿांतरचने¸या समÖयेचा उहापोह केलेला होता. ÖवातंÞयÿाĮीनंतर राºयाची
िनिमªती भािषक तßवावर करÁयात आली. यातून बरेच पेचÿसंग िनमाªण झाले. यावर डॉ.
आंबेडकरांनी आपले िचंतन ‘थॉट्स ऑफ िलंिµविÖटक Öटेट्स’ या úंथातून मांडले आहे.
पाच भाग व अकरा ÿकरणे आिण Âया¸या ÖपĶीकरणासाठी पाच नकाशे व ÿमुख जातéची
आकडेवारी Âयांनी पåरिशĶात िदलेली आहे. डॉ. आंबेडकरांनी राºयां¸या भािषक
एकýीकरणाचे ÿभावी िचýण केले असून ‘एक राºय, एक भाषा’ या सावªभौिमक िसĦांताधारे
संघिटत राÕů िनमाªण होऊ शकते अशी Óयापक भूिमका Âयांनी या úंथामÅये मांडलेली आहे.
‘बुĦ आिण Âयांचा धÌम’ हा डॉ. आंबेडकरांचा शेवटचा úंथ आहे. १९५६ ला तो पूणª झाला
असला तरी Âयां¸या महापåरिनवाªणानंतर Ìहणजे १९५७ मÅये तो ÿकािशत झाला.
ºयाÿमाणे ÿÂयेक धमाªचा धमªúंथ असतो Âयाचÿमाणे बौĦ धÌमाचाही एक धमªúंथ असावा
या हेतूने या úंथाची रचना Âयांनी केली. हा úंथ एकूण आठ खंडात िवभागलेला आहे.
पिहÐया खंडात िसĦाथª गौतम हे बुĦ कसे झाले याचे सिवÖतर वणªन पंचेचाळीस
ÿकरणांमÅये करÁयात आले आहे. दुसरा खंड ‘धÌमदी±ा अिभयान’ या शीषªकाचा असून
Âयात बुĦांनी िविवध लोकांना िदलेÐया धÌमदी±ेचा आलेख आलेला आहे. ितसरा खंड
बुĦाची िशकवण मांडणारा आहे. चौथा खंड ‘धमª आिण धÌम’ यातील भेद िवशद करतो.
पाचवा खंड ‘संघ’ या शीषªकाचा असून Âयात संघाची काय¥ िवशद केलेली आहेत. सहाÓया
खंडात बुĦ आिण Âयाचे समकालीन यांची चåरýे आहेत. सातवा खंड ‘महान पåरĄाजकाची
अंितम याýा’ या शीषªकाचा असून Âयात बुĦा¸या अंितम जीवनाचे िचýण येते. अंितम
आठवा खंड ‘महामानव िसĦाथª गौतम’ या शीषªकाचा असून यात Âयांचे øांितकारकÂव
आिवÕकृत केलेले आहे.
वरील सवª úंथाबरोबरच डॉ. आंबेडकरांचे ‘ईÖट इंिडया कंपनीचे ÿशासन आिण अथªनीती’
(१९१५), ‘जातीचा पेच आिण तो सोडिवÁयाचा मागª’ (१९४६), ‘िहंदू धमाªतील कोडे’
(१९८७) ‘िहंदू िľयांची उÆनती आिण अवनती’ (१९६५), ‘संघराºय िवŁĦ ÖवातंÞय’,
‘िमÖटर गांधी अँड द इमॅिÆसपेशन ऑफ द अनटचेबÐस’ (१९४३) ‘रानडे, गांधी आिण
जीना’, ‘गांधी आिण काँúेसने अÖपृÔयांसाठी काय केले?’ (१९४५) ‘Öमॉल होिÐडंग इन
इंिडया अँड देअर रेिमिडज’ (१९१८) ‘पाली Óयाकरण’ (१९९८), ‘बुĦ कì कालª मा³सª
वेिटंग फॉर अ िÓहसा’ (चåरýाÂमक पुिÖतका १९३५-३६) असे िविवधांगी लेखन केलेले
आहे. हे सवª लेखन डॉ. आंबेडकरां¸या वैचाåरक िचंतनाचा दाशªिनक आिवÕकार आहे.
Âयातून ऐितहािसक मांडणी, øांितकारक िसĦांतन आिण समú मानवी कÐयाणाचा िवचार
येतो. Âयामुळे या úंथरचनांना आंबेडकरी िवचार सािहÂयात पायाभूत Öथान आहे. munotes.in

Page 112

वैचाåरक गī - १
112 डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे झुंजार पýकार होते. Âयांनी ‘मूकनायक’ (१९२०), ‘बिहÕकृत
भारत’ (१९२७), ‘समता’ (१९२९) ‘जनता’ (१९३०), ‘ÿबुĦ भारत’ (१९५६) ही वृ°पýे
चालिवली. या पýकांमधून Âयांनी मराठीतून लेखन केलेले आहे. डॉ. आंबेडकरांची
पýकाåरता ही सामािजक ÿबोधन आिण सामािजक Æयाय या तßवांचा आúह धरणारी होती.
ितने जनकÐयाणाचा Åयेयवाद जपला होता. या वृ°पýांमधील डॉ. आंबेडकरांचे लेखन
Ìहणजे शैलीचा उ°म नमुना आहे. Âयांची भाषाशैली रोखठोक आहे. Âयात वाđयीन
सŏदयाªबरोबरच िवचारसŏदयªही आहे. िवशेषत: Âयातील संवादीपणा फार महßवाचा आहे. ते
आपÐया लेखनातून एकाचवेळी अÖपृÔय व ÖपृÔय समाजाशी संवाद साधतात. याबरोबरच
Âयां¸या वृ°पýीय लेखनात समाजसमी±ा, रचनाÂमकता, दंभÖफोटकता, अमोघ व मािमªक
युिĉवाद, उपरोधगभªता, सूàम िनरी±ण, िन:संिदµधता, िनIJयाÂमकता व िनधाªर, समुिचत
ŀĶांत, कथांचा समपªक वापर, िचंतनशीलता व िवचारभाÕये, अथªवाही शÊदयोजना,
सुभािषत सŀशता, सूचक व अथªगभª शीषªके इ. िवशेष येतात. असे डॉ. गंगाधर पानतावणे
यांनी मांडलेली आहेत. डॉ. आंबेडकरांचे वृ°पýीय कायª Âयां¸या चळवळीचा अिवभाºय
भाग होता. Âयांची वृ°पýे ही चळवळीची मुखपýे होती. Âयांना इितहासात महßवाचे Öथान
आहे.
डॉ. आंबेडकरांची भाषणे ही आंबेडकरी चळवळीचा दÖतऐवज आहे. महाराÕů शासना¸या
वतीने ÿकािशत ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लेखन आिण भाषणे’ या खंडामÅये ही भाषणे
ÿकािशत झालेली आहेत. तÂकालीन सामािजक जीवनामÅये असणारे िविवध अंतिवªरोध
Âयांनी परखडपणे यात मांडलेले असून भारतीय समाजÓयवÖथेची मूलगामी िचिकÂसा यात
िवशद केलेली आहे. डॉ. आंबेडकर हे िनÕणात वĉे होते. Âयां¸या वĉृÂवाचा आलेख बहò®ुत
होता. िचंतनशील, िवĴेषक, टीकाÂमक आिण दूरगामी िवचार इ. Âयाची वैिशĶ्ये सांगता
येतात.
एकुणात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे युगनायक होते. Âयांनी या देशातील दिलतां¸याच नÓहे
तर भारतीय समाजा¸या जीवनात अमूलाú बदल घडिवला. आपÐया कायाªतून नवा काळ
उभा केला. नवे अिÖमतादशªन घडिवले. Âयांनी आपÐया úंथातून, लेखनातून, भाषणातून
इितहास घडिवला. Âयामुळेच आंबेडकरपवª हे भारतीय इितहासातील सुवणªयुग आहे.
३आ.४ ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ úंथाची िनिमªितÿिøया डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे Óयिĉमßव आिण कायªकतृªÂव ल±ात घेतÐयानंतर आपÐया
ल±ात येते कì, Âयांचे सबंध जीवन भारतातील दिलत, शोिषत, वंिचत समूहां¸या
उÂथानासाठी समिपªत होते. या सवª समूहांना जाितसंÖथेने बंिदÖत केले होते. ही जात या
समूहां¸या ÿगतीमधील ÿमुख अडथळा होता. Ìहणून डॉ. आंबेडकरांनी सातÂयाने
जाितसंÖथेची िचिकÂसा केली. या िचिकÂसेचा मूलगामी आिवÕकार Ìहणजे Âयांचा
‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ हा úंथ होय.
डॉ. आंबेडकरांनी १५ मे १९३६ मÅये ‘अनिहलेशन ऑफ काÖट’ या नावाचे पुÖतक
ÿकािशत केले. Âयांचा मराठी अनुवाद पुढे ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ या नावाने ÿकािशत
झाला. हा úंथ Ìहणजे डॉ. आंबेडकरांनी लाहोर येथील जात-पात तोडक मंडळा¸या वािषªक munotes.in

Page 113

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
113 अिधवेशना¸या अÅय±ीय पदासाठी तयार केलेले भाषण होते. परंतु भाषणातील काही
भागािवषयी अिधवेशन संयोजक व डॉ. आंबेडकर यां¸यामÅये मतभेद झाले. अिधवेशन
होऊ शकले नाही. माý डॉ. आंबेडकरांनी अÂयंत पåर®म घेऊन तयार केलेले भाषण Öवत:
úंथłपाने ÿकािशत केले. कारण जाितसंÖथेिवषयी अÂयंत परखडपणे केलेले िचंतन सवª
लोकांपय«त पोहचणे गरजेचे होते. या úंथा¸या िनिमªतीची पाĵªभूमी अÂयंत महßवाची आहे.
डॉ. आंबेडकरांनी úंथां¸या उपोĤातात याची तपशीलवार मांडणी केलेली आहे. या
मांडणीतून Âयांची परखड वैचाåरक भूिमका िदसते. तसेच ÿÖथािपत समूहांचा सामािजक
सुधारणेचा मुखवटाही उजागर होतो.
‘जात-पात तोडक’ मंडळाची Öथापना १९२२ मÅये लाहोर येथे झाली. भारतीय वणाª®म
धमाªतील जातीय िवषमता नĶ Óहावी यासाठी काही तŁणांनी एकý येऊन या मंडळाची
Öथापना केली. ÂयामÅये भाई परमानंद, संतराम बी.ए. हे ÿमुख होते. मंडळाचा उĥेश व
कायªपĦती अÂयंत सकाराÂमक असली तरी मंडळातील सदÖयांमÅये मतिभÆनता होती.
संतराम बी.ए आिण डॉ. आंबेडकर यां¸यामÅये घिनķ संबंध होता. कारण डॉ. आंबेडकरांनी
जाितसंÖथे¸या िवरोधात आंदोलन चालिवलेले होते. तसेच आपÐया िलखानातून
भारतातील जातéिवषयी मूलभूत मांडणी केली होती. ‘चवदार तळे सÂयाúह’, ‘काळाराम
मंिदर सÂयाúह’, ‘गोलमेज पåरषद’ आिण ‘पुणे करारा’नंतर डॉ. आंबेडकरांनी १३ ऑ³टोबर
१९३५ रोजी येवला येथील पåरषदेत ‘मी िहंदू Ìहणून जÆमाला आलो असलो तरी िहंदू
Ìहणून मरणार नाही’ अशी घोषणा केली. या घोषणेचे पडसाद सवªý उमटले. दरÌयान ‘जात-
पात तोडक’ मंडळाने १९३५ मÅये डॉ. आंबेडकरांना भाषणासाठी िनमंिýत करÁयाचे
ठरिवले होते. Âयाÿमाणे १२ िडस¤बर १९३५ रोजी तसे िनमंýण डॉ. आंबेडकरांना देÁयात
आले. या संदभाªत मंडळाचे सिचव ®ी. संतराम यांनी डॉ. आंबेडकरांना पý पाठिवले. Âया
पýात ते िलिहतात, “िÿय डॉ³टर साहेब, ५ िडस¤बर¸या आपÐया पýाबĥल अनेक
धÆयवाद. आपÐया संमतीिशवाय, Âयात काही हानीकारक न वाटÐयामुळे, मी ते वृ°पýांना
ÿिसĦीसाठी िदले Âयाबĥल मी आपली ±मा मागतो. आपण थोर िवचारवंत आहात आिण
जाती¸या समÖयेचा आपÐया एवढा सखोल अËयास इतर कुणीही केलेला नाही, असे माझे
पूणª िवचारांती झालेले मत आहे. आपÐया मतांचा मला Öवत:ला आिण आम¸या मंडळाला
नेहमी लाभ झालेला आहे. मी Âया मतांचे 'øांती' मधून अनेक वेळा ÖपĶीकरण केलेले आहे
व Âयाचा ÿचार केलेला आहे. तसेच अनेक पåरषदांमधून मी Âयावर Óया´याने िदली आहेत.
“जाितसंÖथा ºयावर उभी आहे Âया धािमªक जािणवांचा समूळ िवनाश केÐयािशवाय जाती
िनमूªलन श³य नाही” या आपÐया नÓया िसĦांताचे तपशीलवार िववरण वाचÁयास मी अगदी
आतूर आहे. कृपया आपÐया सोईने लवकरात लवकर या ÿाłपाचे सिवÖतर िववेचन करावे
Ìहणजे आÌहाला ती समजून घेऊन वृ°पýे तसेच सभा संमेलनामधून ित¸यावर भर देता
येईल. सīा ते ÿाłप आÌहाला पूणªपणे कळले नाही. आम¸या वािषªक पåरषदेचे अÅय±पद
आपण भूषवावे असा आम¸या कायªकारणी सिमतीचा आúह आहे. आपÐया सोयीनुसार
आÌही ठरलेÐया तारखाही बदलू शकतो. पंजाबातील Öवतंý िवचाराचे हåरजन आपणास
भेटून Âयां¸या योजनाबाबत चचाª करÁयास खूप उÂसुक आहेत. आपण आम¸या िवनंतीला
मान देऊन पåरषदेचे अÅय±पद भूषिवÁयासाठी लाहोरला येÁयाचे माÆय केले तर Âयामुळे
दुहेरी उिĥĶ साÅय होईल. िविभÆन िवचार ÿवाह मानणाöया सवª हåरजन नेÂयांना आÌही
िनमंिýत कł आिण Âयािनिम°ाने Âयांना आपले िवचार ऐकÁयाची संधी िमळेल. आपण munotes.in

Page 114

वैचाåरक गī - १
114 आमचे आमंýण Öवीकारावे Ìहणून पाठपुरावा करÁया¸या ŀĶीने मुंबईत िùसमस¸या
काळात आपणास भेटून आपÐयाशी समú पåरिÖथतीची चचाª करÁयासाठी मंडळाने आमचे
साहाÍयक सिचव ®ी. इंþिसंह यांची िनयुĉì केली आहे.” वरील पýाÿमाणे मे १९३६ मÅये
लाहोर येथील अिधवेशनासाठी मंडळाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची अÅय±पदी िनवड
केली.
जाती कशा तोडाÓयात? या ÿijाची मूलभूत मांडणी डॉ. आंबेडकरांनी करावी अशी
मंडळाची अपे±ा होती. तसेच जाती¸या संदभाªत बöयाच वेळा िवचारÐया जाणाöया ÿijांना
मंडळातील सदÖय समाधानकारक उ°रे देऊ शकत नÓहती. अशा ÿijांची यादी कłन ती
मंडळाने डॉ. आंबेडकरांना पाठवली होती. या सवा«चा तपशीलवार आढावा घेत डॉ.
आंबेडकरांनी िलिखत łपातील भाषण तयार केले. दरÌयान भाषण कुठे छापावे यावłन
संयोजक व डॉ. आंबेडकर यां¸यात चचाª झाली. डॉ. आंबेडकरांचे मत होते कì, ते मुंबईत
छापून ¶यावे तर संयोजक ते लाहोरमÅये छापÁयासाठी आúही होते. Âयामागे संयोजकांना
भाषणातील आशय अगोदर जाणून घेÁयाची इ¸छा होती. शेवटी भाषण मुंबईत छापÁयाचे
ठरले. दरÌयान डॉ.आंबेडकरां¸या येवला येथील घोषणेचा संदभª घेऊन मंडळा¸या
सदÖयांमÅये मतभेद िनमाªण झाले. भाई परमानंद, महाÂमा हंसराज, डॉ. गोकलचंद नारंग,
राज नर¤þनाथ इ. िहंदू पुढाöयांनी मंडळापासून फारकत घेतली; परंतु मंडळा¸या चालकांनी
अÅय±पद डॉ.आंबेडकरांनाच देÁयाचा आúह घेतला. Âयात संतराम आघाडीवर असÐयाचे
पý डॉ. आंबेडकांना पाठिवÁयात आले. तसेच मंडळाने हर भगवान यांना ९ एिÿल १९३६
रोजी मुंबईला पाठवले व भाषणाची ÿत िमळिवली. हर भगवान यांनी ती ÿवासात वाचली. व
डॉ. आंबेडकांना १४ एिÿल १९३६ ला पý िलिहले. ÂयामÅये ते िलिहतात, िÿय डॉ³टर
साहेब, मी आपले भाषण ®ी. संतराम यां¸याकडे भाषांतरासाठी िदले आहे. Âयांना ते खूप
आवडले. परंतु २५ तारखेपूवê छापÁयाइतपत लवकर Âयाचे भाषांतर कłन होईल कì नाही
याबĥल Âयांना खाýी नाही. काही झाले तरी Âयाला िवÖतृत ÿिसĦी िमळेल. Âयामुळे गाढ
झोपेत असलेÐया िहंदू समाजाला ते खडबडून जागे करील अशी आÌहाला खाýी आहे. मी
आपÐयाला मुंबईत दाखिवलेले भाषणातील पåर¸छेद आम¸या काही िमýांनी वाचले.
Âयांनाही ते थोडेसे खटकले. ही पåरषद िनिवª¶नपणे पार पडावी अशी ºयांची इ¸छा आहे,
Âयांना कमीत कमी 'वेद' हा शÊद सÅयापुरता Âयातून वगळावा असे वाटते. ही बाब मी
आपÐया सदिवचारावर सोडतो माý आपÐया समारोपा¸या पåर¸छेदामÅये, भाषणात Óयĉ
झालेली मते आपली Öवत:ची आहेत, Âयाची कुठलीही जबाबदारी मंडळावर नाही, असे
आपण ÖपĶ कराल अशी मला आशा आहे. माझे हे िवचार आपण मनावर घेणार नाही तसेच
भाषणा¸या एक हजार ÿती पाठवाल अशी आशा आहे.’ हर भगवान यां¸या वरील पýावłन
डॉ. आंबेडकरां¸या भाषणािवषयी मंडळा¸या सदÖयांची नाराजी ÖपĶपणे िदसते. Âयामुळे
लगेच २२ एिÿल १९३६ ला दुसरे पý डॉ. आंबेडकरांना आले. हे पý दीघª असून Âयातून
ÖपĶपणे मंडळाने आपली भूिमका मांडलेली आहे. िवशेषत: डॉ. आंबेडकरां¸या भाषणातील
मताशी असहमती दशªवून Âयात बदल करÁयाचा आúह धरला. शेवटी बदल न केÐयास
पåरषद घेणे आÌहास श³य नाही असे Ìहटले.
डॉ. आंबेडकरांनी ‘जात-पात तोडक’ मंडळास २७ एिÿल १९३६ रोजी शेवटचे पý िलिहले.
ÂयामÅये Âयांनी या पåरषदे¸या िनिम°ाने झालेÐया सवª घडामोडéचा Âयामागील
मानिसकतेचा परखड शÊदात समाचार घेतला. पýात ते िलिहतात, ‘िÿय ®ी. हर भगवान, munotes.in

Page 115

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
115 आपले २२ एिÿलचे पý मला िमळाले. मी भाषण जसे¸या तसे छापÁयाचा आúह धरला तर,
जात-पात तोडक मंडळाची Öवागत सिमती अिनिIJत काळासाठी पåरषद तहकूब करणे
पसंत करील हे वाचून खेद वाटला. मला गुळमुळीत शÊद वापरणे आवडत नाही, माझे
रोखठोक उ°र असे आहे कì, जर मंडळ आपÐया सोयीनुसार मा»या भाषणात काटछाट
करÁयाचा आúह धरीत असेल तर मला सुĦा ती पåरषद रĥ झालेलीच आवडेल.
आपÐयाला माझा िनणªय कदािचत आवडणार नाही. परंतु पåरषदेचे अÅय±पद
भूषिवÁया¸या सÆमानाखातर आपले भाषण तयार करÁयात ÿÂयेक अÅय±ाला हवे असलेले
ÖवातंÞय मी गमावू शकत नाही. ºया पåरषदेचे अÅय±पद तो भूषिवतो Âया पåरषदेला
Âया¸या मताÿमाणे योµय आिण अचूक िदशा देÁयाचे अÅय±ाचे कतªÓय असते. मंडळाला
खूश करÁयासाठी मी Âयाचा Âयाग कł शकत नाही. ÿij तßवाचा आहे आिण Âयात
कोणÂयाही ÿकारे तडजोड होईल असे काहीही करता कामा नये असे मला वाटते.
Öवागत सिमतीने घेतलेÐया िनणªया¸या औिचÂयासंदभाªतील वादात मी पडलो नसतो. परंतु
आपण जी कारणे िदली आहेत Âयातून मा»या माथी खापर फोडÁयाचे जाणवते Ìहणून मला
Âयाचे उ°र देणे भाग आहे. भाषणा¸या ºया भागाला सिमतीने आ±ेप घेतला Âयातील मते
मंडळाला नवीन होती हा समज ÿथमत: दूर केला पािहजे. आंतरजातीय सहभोजन िकंवा
आंतरजातीय िववाह नÓहे तर ºयावर जाितÓयवÖथा उभारलेली आहे Âया धािमªक
कÐपनांचा िवनाश करणे ही जाितÓयवÖथा उĦवÖत करÁयाची खरी पĦत आहे असे ®ी.
संत राम यां¸या एका पýा¸या उ°रात मी Ìहणालो होतो, याला ®ी. संत राम िनिIJतपणे
दुजोरा देतील. Âयावर ®ी. संत राम यांनी तो अिभनव ŀिĶकोण अिधक ÖपĶ करÁयास
सांिगतले. पýात मी जे एका वा³यात िलिहले होते ते भाषणात िवÖताराने मांडलेच पािहजे
असे मला पýातील सूचनेमुळे वाटले. Âयामुळे Óयĉ केलेली मते नवीन आहेत असे आपण
Ìहणू शकत नाही. िनदान आपÐया मंडळाने Öफूतêदाते आिण मागªदªशक ®ी. संत राम
यां¸यासाठी तरी ती नवीन नाहीत. मी याहीपुढे जाऊन असे Ìहणेन कì मा»या भाषणाचा
भाग मी केवळ अपेि±त असÐयामुळे िलिहलेला नाही. युिĉवाद पूणª होÁयासाठी तो िनतांत
आवÔयक आहे असे मला वाटÐयामुळे मी तो िलिहला. सिमतीला आ±ेपाहª वाटलेÐया
मा»या भाषणा¸या भागांचे वणªन आपण ‘असंबĦ आिण मुīांना सोडून’ असे केलेले वाचून
मी थ³क झालो. मी एक वकìल आहे आिण सुसंबĦतेचे िनयम मला आपÐया सिमती¸या
कोणÂयाही सदÖयाएवढेच चांगले माहीत आहेत. मी हे ठामपणे नमूद कł इि¸छतो कì,
आ±ेप घेतला गेलेला भाग हा केवळ सुसंगत आहे एवढेच नÓहे तर तो महßवाचा सुĦा आहे.
भाषणा¸या Âया भागातच मी जाितÓयवÖथा मोडÁयाचा मागª आिण साधने या संबंधी चचाª
केली आहे. जाती िवÅवंसाची सवōÂकृĶ पĦती Ìहणून ºया िनÕकषाªÿत आलो आहे तो
बहòतेक ध³कादायक आिण दु:खदायक ठरला असावा. माझे िवĴेषण चुकìचे आहे असे
ÌहणÁयाचा आपÐयाला जłर अिधकार आहे. परंतु जाती¸या ÿijासंबंधी भाषणात जात
कशी नĶ करायची हे सांगÁयाची मला मुभा नाही असे आपण Ìहणू शकत नाही.
आपली दुसरी तøार भाषणा¸या लांबीसंबंधी आहे. या आरोपाबाबत दोषी असÐयाचे मी
भाषणातच कबूल केले आहे. परंतु Âयासाठी खरोबरच कोण जबाबदार आहे? मला असे
वाटते कì, आपण या घडामोडéमÅये थोडे उिशरा सहभागी झाले आहात; अÆयथा
आपÐयालाही जाणीव असती कì, मुळात मी मा»या सोयीसाठी छोटे भाषण िलिहÁयाचे
योिजले होते. कारण सिवÖतर ÿबंध िलिहÁयात Öवत:ला गुंतवून ठेवÁयाएवढा वेळ आिण munotes.in

Page 116

वैचाåरक गī - १
116 शĉì या दोÆहीही मा»याकडे नÓहÂया. मंडळानेच मला िवषयाची सिवÖतर मांडणी करÁयास
सांिगतले. मंडळाने मला ÿijांची एक यादी पाठिवली आिण मा»या भाषणात मी Âयांची उ°रे
īावीत असे सांिगतले, कारण मंडळ आिण Âयां¸या िवरोधामÅये होणाöया
जाितÓयवÖथेसंदभाªतील सावªजिनक चच¥त हे ÿij नेहमी उपिÖथत केले जात होते आिण
मंडळाला Âयांची समाधानकारक उ°रे देत येत नÓहती. या संदभाªतील मंडळाची इ¸छा पूणª
करÁया¸या ÿयÂनात भाषणाची लांबी वाढली आहे. माझे Ìहणणे िवचारात घेतÐयानंतर
भाषणा¸या लांबीसंबंधीचा दोष माझा नाही या¸याशी आपण सहमत Óहाल अशी मला खाýी
आहे.
िहंदू धमाª¸या िवनाशािवषयी बोलÐयामुळे आपले मंडळ एवढे अÖवÖथ होईल अशी मला
अपे±ा नÓहती. केवळ मूखªच शÊदाला घाबरतात अशी माझी धारणा होती. परंतु लोकांचा
चुकìचा úह होऊ नये Ìहणून मी धमª आिण धमाªचा िवनाश याचा काय अथª घेतो ते
िवÖताराने मांडÁयासाठी अपार कĶ घेतले आहेत. माझे भाषण वाचÐयानंतर सोबत
ÖपĶीकरण िदलेले असताना सुĦा िनÓवळ 'धमाªचा िवनाश इÂयादी' सार´या शÊदांनीच
मंडळा¸या उरात धडकì भरÐयामुळे मा»या लेखी मंडळाची पत फारशी वाढलेली नाही. जे
लोक सुधारकाची भूिमका घेतात आिण ते कृतीत उतरिवÁयाचे तर सोडा Âयाची तकªशुĦ
िनÕप°ी पहाÁयाचेही नाकारतात अशांिवषयी कुणालाच आÖथा िकंवा आदर वाटू शकत
नाही.
भाषण तयार करÁयासंदभाªत Öवत:ला कसÐयाही ÿकार¸या मयाªदा घालून घेÁयाचे मी
कधीच माÆय केले नाही या¸याशी आपणही सहमत Óहाल. भाषणात काय असावे िकंवा असू
नये या ÿijासंबंधी मी आिण मंडळामÅये कधी चचाªसुĦा झाली नÓहती. Âया िवषयावर माझी
जी काय मते आहेत ती Óयĉ करÁयाचे मला पूणª ÖवातंÞय आहे असेच मी नेहमी गृहीत
धरले होते. वÖतुत: तुÌही ९ एिÿलला मुंबईस येईपय«त मी कोणÂयाÿकारचे भाषण तयार
करीत आहे, हे मंडळाला कÐपनाही नÓहती. आपण मुंबईला आलात तेÓहा मी आपणास
Öवत:हóन सांिगतले कì, पददिलत वगाª¸या धमा«तरसंबंधी मा»या मतांचे समथªन
करÁयाकåरता आपÐया मंचाचा उपयोग करÁयाची माझी इ¸छा नाही. मला असे वाटते कì,
भाषण तयार करताना ते वचन मी अÂयंत काटेकोरपणे पाळलेले आहे ‘मी इथे असणार नाही
मी िदलगीर आहे इÂयादी’ अशा अÿÂय± Öवłपा¸या जाता जाता केलेÐया
उÐलेखापलीकडे Âया िवषयासंबंधी मा»या भाषणात मी काहीही Ìहटले नाही. अशा
ओझरÂया आिण अÿÂय± उÐलेखालाही आपला आ±ेप आहे असे जेÓहा मी पहातो तेÓहा
मला असे िवचारावेसे वाटते कì, आपÐया पåरषदेचे अÅय±पद ÖवीकारÁयास संमती
देÁयात मी पददिलतां¸या धमा«तरासंबंधी माझी मते ÿलंिबत करÁयास िकंवा सोडून देÁयास
संमती देईन असे आपणास वाटले कì काय? आपणास तसे वाटले असÐयास, मला
आपणास सांिगतले पािहजे कì, आपÐयाकडून झालेÐया चुकì¸या समजुतीला मी
कोणÂयाही ÿकारे जबाबदार नाही. अÅय± Ìहणून मला िनवडून िदलेÐया सÆमाना¸या
मोबदÐयात मला धमªपåरवतªना¸या कायªøमाशी माझी बांिधलकì सोडून īावी लागेल, अशी
अगदी पुसटशी कÐपना आपÐयापैकì कुणी मला िदली असती तर मी आपÐयाला अगदी
ÖपĶ शÊदात सांिगतले असते कì आपÐयाकडून िमळणाöया कुठÐयाही सÆमानापे±ा मला
मा»या िवचारांची अिधक पवाª आहे. munotes.in

Page 117

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
117 आपÐया १४ तारखे¸या पýानंतर आलेÐया या पýाचे मला आIJयª वाटले, जो कोणी ते
वाचेल Âयालाही असेच वाटेल याची मला खाýी आहे. Öवागत सिमतीचे आपÐया
भूिमकेपासून अचानक घुमजाव का केले आहे हे मला कळत नाही. आपण १४ तारखेला पý
िलिहले तेÓहा सिमतीसमोर असलेला क¸चा मसुदा आिण ºयावर सिमतीने िनणªय घेऊन मी
उ°र देत असलेÐया पýाĬारे मला कळिवला तो अंितम मसुदा या दोहोत आशया¸या ŀĶीने
काहीही तफावत नाही. पूवê¸या मसुīात समािवĶ नसलेली एकही नवीन कÐपना तुÌही
अंितम मुसīात दाखवू शकत नाही. कÐपना Âयाच आहेत. अंितम मुसīात Âया अिधक
िवÖताराने काळजीपूवªक तयार कłन मांडÐया आहेत, एवढाच काय तो फरक आहे. जर
भाषणात काही आ±ेपाहª असते तर आपण तसे १४ तारखेला सांगू शकला असता. परंतु,
आपण तसे सांिगतले नाही. उलट आपण केलेÐया मौिखक सूचना पाळाय¸या िकंवा नाही हे
ठरिवÁयाचे ÖवातंÞय मला देऊन आपण मा»याकडून एक हजार ÿती छापून घेतÐया, Âया
आता मा»याकडे पडून आहेत. आठ िदवसानंतर आपण पý िलहóन सांगता कì भाषणावर
आपला आ±ेप आहे आिण जर Âयात दुŁÖÂया केÐया नाहीत तर पåरषद रĥ करÁयात
येईल. आपणास हे माहीत असायला हवे होते कì, भाषणात कोणताही बदल केला जाÁयाची
अिजबात आशा नÓहती. आपण मुंबईत होता तेÓहा मी आपणास सांिगतले होते कì, मी
ÖवÐपिवरामसुĦा बदलणार नाही, मी मा»या भाषणावर िनब«ध घालू देणार नाही, ते भाषण
मा»याकडून जसे येईल तसे आपÐयाला Öवीकारावे लागेल. मा»या मतांची जबाबदारी
¶यावी लागÁयापासून मंडळाला मुĉ करÁयासाठी मी एवढा उÂसुक होतो कì, मी हेही
सांिगतले होते कì, Óयĉ झालेÐया िवचारांची जबाबदारी सवªÖवी माझी आहे आिण जर ते
पåरषदेला आवडली नाहीत तर पåरषदेने Âयाचा िनषेध करणारा ठराव पास केला तरी मी
अिजबात वाईट वाटून घेणार नाही. आपÐया पåरषदेशी िजÓहाÑया¸या संबंधात गुंतू नये या
हेतूने मी आपणास असे सूिचत केले होते कì, माझे भाषण अÅय±ीय नÓहे तर उɮघाटकìय
भाषण समजावे आिण अÅय±पद ÖवीकारÁयासाठी तसेच ठरावासंबंधी कारवाई
करÁयासाठी मंडळाने दुसरी Óयĉì शोधावी. आपÐया संयोजन सिमतीला १४ तारखेला
िनणªय घेÁयाची चांगली संधी होती. सिमती िनणªय घेÁयात अपयशी ठरली. दरÌयान भाषण
छपाईवर खचª झाला. सिमतीने थोडा अिधक खंबीरपणा दाखिवला असता तर तो खचª
वाचला असता अशी मला खाýी आहे.
सिमतीने घेतलेÐया िनणªयाशी मा»या भाषणात Óयĉ झालेÐया मतांचा फारसा संबंध नाही
असे मला खाýीपूवªक वाटते. अमृतसर येथे झालेÐया िशखर ÿचार संमेलनाला मा»या
उपिÖथतीशी सिमती¸या िनणªयाचा संबंध असावा असे वाटÁयास भरपूर वाव आहे. १४
आिण २२ एिÿल दरÌयान सिमतीने अचानक केलेÐया घूमजावचे समाधानकारक
ÖपĶीकरण या िशवाय अÆय असू शकत नाही. तथािप मला हा वाद वाढवायचा नाही आिण
आपणास िवनंती करायला हवी कì, मा»या अÅय±तेखाली होऊ घातलेÐया पåरषदेचे हे
सý रĥ केÐयाचे ताÂकाळ घोिषत करावे. एÓहाना सवª शान लयास गेली आहे. आपÐया
सिमतीने आता जरी भाषण जसे¸या तसे ÖवीकारÁयास सहमती दशªिवली तरीसुĦा
अÅय±पद भूषिवÁयास मी संमती देणार नाही. भाषण तयार करÁयात मी घेतलेÐया
पåर®माचे मोल आपण जाणले, Âयाबĥल मी आपला आभारी आहे. इतर कुणालाच नसला
तरी मला Âया पåर®माचा िनिIJतपणे फायदा झाला आहे. एकच खंत आहे कì, पåर®मामुळे munotes.in

Page 118

वैचाåरक गī - १
118 िनमाªण झालेला ताण सहन करÁयाएवढी चांगली ÿकृती नसतानाही मला Âया कĶाला जुंपले
गेले. आपला िवĵासू बी.आर.आंबेडकर.
डॉ. आंबेडकरांचे वरील सबंध लेखन एकुणात लाहोर येथील ‘जात-पात तोडक’ मंडळा¸या
पåरषदेची पाĵªभूमी मांडते. या सवª घटनाøमानंतर डॉ. आंबेडकरांनी सदरचे भाषण
Öवखचाªने ÿिसĦ केले. ºयाची िविवध भाषांमÅये भाषांतरे झाली. महाराÕů शासना¸या डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर चåरý साधने ÿकाशन सिमतीने २०१५ मÅये ‘ॲिनिहलेशन ऑफ
काÖट्’ या úंथाचा मराठी अनुवाद ÿकाश िसरसट यां¸याकडून ‘जाितÓयवÖथेचे िनमूªलन’ या
शीषªकाने कłन घेऊन ÿकािशत केला.
३आ.५ ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ úंथाचे Öवłप डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ या úंथाची मांडणी भाषणा¸या
िनिम°ाने केली आहे. Âयाची पाĵªभूमी मागे आपण ल±ात घेतली. या úंथाचे Öवłप
वैचाåरक आहे. यातील िवषय अितशय महßवाचा असून डॉ. आंबेडकरां¸या समú
िचंतनातील हे मÅयवतê सूý आहे. या úंथाची मांडणी सÓवीस भागामÅये केलेली आहे.
úंथा¸या सुŁवातीला डॉ. आंबेडकरांनी उपोदघात िलिहलेला असून ÂयामÅये या úंथा¸या
िनिमªतीमागील पाĵªभूमी मांडताना ‘जात-पात तोडक’ मंडळाशी झालेÐया पýांचा आधार
घेत आपली भूिमका मांडलेली आहे. ÂयामÅये डॉ. आंबेडकर शेवटी िलिहतात, अÅय±ाची
मते पटत नाहीत Ìहणून Öवागत सिमतीने Âयांची िनवडच रĥ करÁयाचा मा»या मते, हा
पिहलाच ÿसंग आहे. तसे असो अथवा नसो, सवणª िहंदू¸या पåरषदेला अÅय± Ìहणून
िनमंिýत केले जाÁयाची मा»या आयुÕयातील िनिIJतच पिहली वेळ आहे. Âयाचा शेवट
दु:खद झाला याचा मला खेद वाटतो. परंतु आपÐयातील सनातनी लोकांना दूर ठेवÁयाची
इ¸छा नसलेला िहंदूमधील सुधारकांचा पंथ आिण सुधारणांबाबत आúही राहóन Âया घडवून
आणÐयािशवाय गÂयंतर नाही असे मानणारा अÖपृÔयांमधला Öवािभमानी समुदाय यां¸या
शोकाÂम संबंधांकडून आपण दुसरी कोणती अपे±ा ठेवू शकतो? (पृ.१२०) डॉ.
आंबेडकरांनी जाितसंÖथे¸या िनमूªलनामधील महßवाची अडचण इथे मांडली असून या
मानवतावादी िवचारांना आÓहान असणाöया ÿijाची तपशीलवार मांडणी पुढे केलेली आहे.
या úंथामÅये जे अकरा भाग आलेले आहेत Âयांना ठळक अशी नावे िदलेली नसली तरी
øमवार मांडणीमधून अिभÓयĉ झालेÐया िवचारसूýां¸या आधारे Âयातील मुĥे अधोरेिखत
करता येतात. ÂयामÅये १. ÿाÖतािवक २. सामािजक सुधारणांचे टीकाकार ३. भारतीय
समाजवादी ४. जाितÓयवÖथा हे ®िमकांचे िवभाजन ५. जात आिण वंशशुĦी ६. िहंदू
समाज आिण जाितसंÖथा ७. āाĺण-āाĺणेतर संबंध ८. आिदवासी समाजाची िÖथती ९.
āाĺणेतर समुहातील āाĺÁय १०. िहंदूंमधील धमा«तर आिण शुिĦकरणाची चळवळ ११.
िहंदू-शीख-मुÖलीम धमêयातील तफावत १२. जात: शोषणाचे शिĉशाली हÂयार १३.
जातीतून सामािजक ÿितķा नĶ १४. आदशª समाज कसा असावा? १५. िहंदू समाजातील
®ेणीबĦ उतरंड १६. चातुवªÁयाªसंबंधी आ±ेप १७.®मिवभाजनाची ÓयवÖथा १८. āाĺण–
±ýीय संबंध १९. िहंदू-अिहंदूमधील जातसंबंधीचा फरक २०. जात कशी नĶ करायची?
२१. सामािजक सुधारणा आिण जातीचे पैलू २२. जात आिण अÖपृÔयता २३. धमª
िवनाशामागील तßविवचार २४. धमª सुधारणेसाठी आवÔयक बाबी २५.जाितिनमूªलनाची
चतु:सूýी २६.समारोप munotes.in

Page 119

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
119 यांचा समावेश होतो. ही सबंध मांडणी जाितसंÖथे¸या िनमूªलनाचा महßवपूणª दÖतऐवज
आहे. Âयातील िवचारसूýांचा िवÖताराने िवचार घेणे अगÂयाचे ठरते.
३आ.६ ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ úंथामधील वैचाåरकता डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे िवचार वÖतुिनķ आिण मूलगामी होते. Âयां¸या समú
सािहÂयातून या वैचाåरक तßवांबरोबरच िविवधांगी िवषयांची मांडणी या úंथांमÅये पहावयास
िमळते. िवशेषत: भारतीय समाजाची मीमांसा हे मÅयवतê सूý ÂयामÅये आहे. भारतीय
समाज हा जाितसंÖथेची रचना आहे. या जातीयतेतून समाज िवघटीत होऊन अÖपृÔयता,
जाितभेद िनमाªण झाले. जात ही भारतीय समाजाला लागलेला कलंक आहे. Âयामुळे ही
जात नĶ Óहायला हवी. या भूिमकेतून डॉ. आंबेडकरांनी ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ हा úंथ
िलिहला आहे. या úंथांची वैचाåरकता कालातीत असून Âयाचे महßव समकालातही अबािधत
आहे. याचा समú िवचार पुढीलÿमाणे ल±ात घेता येईल.
१. ÿाÖतािवक:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी úंथां¸या सुŁवातीला भाषणा¸या पिहÐया भागात ‘जात-पात
तोडक’ मंडळा¸या अिधवेशनाचे अÅय±पद िदÐयाबĥल कृत²ता Óयĉ करताना
अÅय±पदा¸या िनवडीवłन मंडळाला सवणª िहंदू समाजाकडून िवचारलेÐया ÿijांची उ°रे
देÁयाची वेळ आÐयाबĥल खेद Óयĉ केला आहे. तसेच Âयांनी ÿij िवचारणाöयांना सडेतोड
उ°र देताना िलिहलेले आहे कì, मा»या िनवडीमुळे सवª सामाÆय धािमªक वृ°ी¸या िहंदूना
आनंद न³कìच वाटणार नाही. अÅय±ाची िनवड करताना धमªशाľां¸या िनषेधा²ेचा भंग
का केला याचे मंडळाला ÖपĶीकरण िवचारले जाऊ शकते. धमªशाľांनुसार तीन वणा«ना
गुł Ìहणून āाĺणाची िनयुĉì केलेली आहे. ‘वणाªनाम āाĺणो गुł’ अशी धमªशाľांची
आ²ा आहे. Âयामुळे िहंदूने कुणाकडून मागªदशªन ¶यावे आिण कुणाकडून घेऊ नये हे
मंडळाला माहीत आहे. केवळ िवĬान आहे Ìहणून कुणालाही गुł Ìहणून ÖवीकारÁयात
धमªशाľे िहंदूना परवानगी देत नाही. सवणा«ना संबोिधत करÁयासाठी मंडळाने
मुंबईसार´या दूर¸या िठकाणी जाऊन िहंदूंना एवढा ितरÖकरणीय व Âयातही एक अÖपृÔय,
माणूस िनवडÁयाएवढे मंडळ अध:पतीत का झाले याची कारणे मंडळालाच माहीत आहेत.
मा»या ŀĶीने Ìहणाल तर, आपण हे माÆय कराल कì, मी हे िनमंýण मा»या Öवत:¸या आिण
मा»या अनेक अÖपृÔय सहकाöयां¸या इ¸छे¸या अगदी िवŁĦ Öवीकारले आहे. मला माहीत
आहे कì, िहंदूंना माझा उबग आलेला आहे. मला माहीत आहे कì, Âयां¸यासाठी मी
Öवीकाराहª Óयĉì नाही. हे सवª माहीत असÐयामुळे मी Öवत:ला Âयां¸यापासून जाणीवपूवªक
दूर ठेवले आहे. Öवत:ला Âयां¸यावर लादÁयाची माझी मिनषा नाही. मी मा»या िवचारांना
मा»या Öवत:¸या मंचावłन Óयĉ करीत आलो आहे. Âयामुळे आधीच खूप जळफळाट
आिण वैताग िनमाªण झाला आहे. आतापावतो माझे िवचार दुłन फĉ Âयां¸या कानावर
पडत होते, तेच िवचार आता सा±ात Âयां¸या समोर मांडÁयासाठी िहंदू¸या मंचावर पाऊल
ठेवÁयाची माझी इ¸छा नाही. मी जो इथे आलो आहे तो आपÐया िनवडीमुळे, मा»या
इ¸छेखातर नÓहे. आपले कायª समाजसुधारणेचे आहे. Âया कायाªने मला नेहमीच आकृĶ
केलेले आहे आिण Ìहणूनच िवशेष कłन या कायाªला मी मदत कł शकतो असे आपले मत
झाले असताना, Âयास मदत करÁयाची संधी नाकाł नये असे मला वाटते. मी आज जे munotes.in

Page 120

वैचाåरक गī - १
120 काही बोलणार आहे Âयाचा आपण ºया ÿijांशी झुंजत आहात तो सोडिवÁयासाठी काही
उपयोग होईल कì नाही याचा िनणªय आपणास करावयाचा आहे. केवळ Âया ÿijासंबंधी
माझे िवचार आपÐया समोर मांडÁयाचा माझा इरादा आहे. (पृ.१४-१५) डॉ. आंबेडकरांनी
पिहÐया भागातच आपली परखड भूिमका मांडलेली आहे. ‘जात-पात तोडक’ मंडळ हे
जाितिनमूªलनाचे कायª करणारी संÖथा होती. डॉ. आंबेडकरांची सुĦा हीच भूिमका होती.
जाितसंÖथेचे उ¸चाटन झाÐयािशवाय सामािजक सुधारणेला अथª नाही. असे ते सतत
सांगत होते. Âयामुळेच Âयांनी लाहोर येथील अिधवेशनाचे अÅय±पद Öवीकारले.
जाितसंÖथासंबंधी आपले िवचार मांडले.
२. सामािजक सुधारणांचे टीकाकार:
डॉ. आंबेडकरांनी भाषणा¸या दुसöया भागात जाती उ¸चाटन हा सामािजक ÿij असÐयामुळे
भारतातील समाजसुधारणे¸या चळवळीची िचिकÂसा केलेली आहे. भारतीय समाज हा
िविवध जातीपातéमÅये िवभागलेला आहे. ÂयामÅये धािमªकता मोठ्या ÿमाणात आहे.
Âयामुळे कोणÂयाही सामािजक बदलाला इथे वेळ लागतो. डॉ. आंबेडकरांनी सुŁवातीलाच
भारतात तरी समाज सुधारणेचा मागª Öवगाª¸या मागाªÿमाणे असं´य अडचणéनी भरलेला
आहे, हे िवशद केलेले आहे. सामािजक सुधारणे¸या टीकाकारांिवषयी मांडणी करताना ते
िलिहतात, भारतात सामािजक सुधारणेला िमý कमी आिण टीकाकारच जाÖत आहेत. हे
टीकाकार दोन ठळक वगाªत मोडतात. यातील एक वगª राजकìय सुधारकांचा आिण दुसरा
समाजवाīांचा आहे. (पृ.१५) डॉ. आंबेडकरांनी भारतीय राजकारणातील अगोदर
सामािजक कì अगोदर राजकìय ÖवातंÞय या अितशय महßवा¸या वादािवषयी आपली
भूिमका इथे मांडलेली आहे. सामािजक सुधारणांिवषयी िहंदू समाज नेहमीच उदासीन
रािहलेला आहे. तरीसुĦा एकोिणसाÓया शतकात सामािजक सुधारणांची चळवळ िनमाªण
झाली. ितला राÕůीय Öवłप ÿाĮ झाले. परंतु Âयाला मयाªदा होÂया. डॉ. आंबेडकरांनी
यािवषयी Ìहटलेले आहे कì, िहंदू कुटुंबाची सुधारणा या अथाªने सामािजक सुधारणा आिण
समाजाचे पुनस«घटन आिण पुनरªचना या अथाªने सामािजक सुधारणा या दोहŌमÅये या
संदभाªत फरक करणे आवÔयक आहे. पिहÐयाचा संबंध िवधवा पुनिवªवाह, बालिववाह
इÂयादéशी आहे तर दुसöयाचा संबंध जाितÓयवÖथा नĶ करÁयाशी आहे. सामािजक पåरषद
ही ÿामु´याने उ¸च जातीत िहंदू कुटुंबा¸या सुधारणेशी संबंिधत संघटना होती. ित¸यात
ÿामु´याने ²ानसंपÆन उ¸चजातीय िहंदूचा अंतभाªव होता. Âयांना जातीअंतासाठी लढ्याची
गरज जाणवली नाही अथवा Âयां¸या अंगी ते धाडस नÓहते. Âयां¸यात अिÖतÂवात
असलेÐया व Âयांची झळ लागलेÐया सĉìचे वैधÓय पालन, बालिववाह इÂयादी वाईट ÿथा
नĶ करÁयाची Âयांची Öवाभािवकच ÿबळ इ¸छा होती. Âयांनी िहंदूसमाजाला पूणªपणे
बदलÁयासाठी ÿयÂन केले नाहीत. Âयांचा लढा िहंदूकुटुंबा¸या सुधारणेभोवतीच क¤þीत
झाला होता. जाितÓयवÖथा मोडÁया¸या अथाªने सामािजक सुधारणांशी Âयांचा संबंध
नÓहता. हा मुĥा या सामािजक सुधारणावाīांनी कधीही उपिÖथत केला नाही. याच
कारणाÖतव सामािजक सुधारणा प± पराभूत झाला. (पृ.२०) डॉ.आंबेडकरांनी इथे
सामािजक सुधारणावाīांची तकलादू भूिमका िवशद केलेली आहे. तसेच राजकìय
सुधारणावाīांना Âयांनी रोखठोक ÿij िवचारले आहेत. ते िलिहतात, राजकìय मनोवृ°ी
असलेÐया िहंदूंना मी िवचारतो कì, अÖपृÔयांसार´या तुम¸या देशबांधवां¸या एका मोठ्या
वगाªला सरकारी शाळेत जाÁयाची परवानगी देत नसूनसुĦा तुÌही राजकìय स°ेसाठी munotes.in

Page 121

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
121 लायक आहात काय? Âयांना सावªजिनक िविहरéचा वापर करÁयाची परवानगी देत
नसूनसुĦा तुÌही राजकìय स°ेसाठी लायक आहात काय? Âयांना सावªजिनक रÖÂयांचा
वापर करÁयास मºजाव करीत असूनसुĦा तुÌही राजकìय स°ेसाठी लायक आहात काय?
Âयांना आवडणारे कपडे आिण दािगने घालÁयास मनाई करीत असूनसुĦा तुÌही राजकìय
स°ेसाठी लायक आहात काय? Âयांना आवडणारे अÆन खाÁयास परवानगी देत नसूनसुĥा
तुÌही राजकìय स°ेसाठी लायक आहात काय? अशा ÿijांची मािलकाच मी िवचाł शकतो
परंतु एवढे ÿij पुरेसे आहेत. (पृ.१९) डॉ. आंबेडकरांनी सामािजक सुधारणांपे±ा राजकìय
सुधारणांचा आúह धरणाöयांना अशी ÿijावली िवचारलेली आहे. ºयांची उ°रे िहंदू
समाजाला देता येत नाहीत. डॉ. आंबेडकरांनी याच मुद्īाला अधोरेिखत करताना
पेशÓयां¸या काळातील अÖपृÔयांची कशी सावªजिनक िवटंबना केली जात होती याची वणªने
िदलेली आहेत. तसेच ‘द टाईÌस ऑफ इंिडया’¸या ४ जानेवारी १९२८ मधील अंकात
इंदोर राºया¸या पंधरा गावांनी बलाई लोकांना घालून िदलेले सामािजक िनयमही िवÖताराने
िदलेले आहेत. वरील दोÆही उदाहरणे ही जाितसंÖथेचे िवदारक िचý िचिýत करतात.
डॉ. आंबेडकरांनी सामािजक पåरवतªनाचे महßव िवशद करताना जागितक पातळीवरील
उदाहरणे िदलेली आहेत जी अÂयंत उĨोधक आहेत. आयल«डचा इितहास आिण रोम¸या
इितहासाचे दाखले देत Âयांनी शेवटी Ìहटलेले आहे कì, राजकìय øांÂयां¸या अगोदर
सामािजक आिण धािमªक øांÂया घडून येतात याला इितहास दुजोरा देतो. Ðयूथरने सुł
केलेÐया धािमªक सुधारणा युरोपातील लोकां¸या राजकìय मुĉì¸या अúदूत होÂया.
पूजािवधीचे सुलभीकरण व िनयमनाचा आúह धरणाöया Èयुåरटनीझमने इंµलंडमÅये
राजकìय ÖवातंÞयांकडे वाटचाल केली. Èयुåरटनीझमने नÓया जगाची Öथापना केली.
Èयुåरटनीझमने अमेåरकन ÖवातंÞययुĦ िजंकले आिण Èयुåरटनीझम ही एक धािमªक चळवळ
होती. तीच बाब मुिÖलम साăाºयालाही लागू पडते. राजकìय स°ा Ìहणून उदयाला
येÁयापूवê अरबांना ÿेिषत महंमदाने सुł केलेÐया पåरपूणª धािमªक øांती¸या ÿिøयेत जावे
लागले. भारतीय इितहाससुĦा Âयाच िनÕकषाªची पाठराखन करतो. चंþगुĮाने नेतृÂव
केलेÐया राजकìय øांतीला बुĦा¸या धािमªक आिण सामािजक øांतीची पाĵªभूमी होती.
िशवाजी¸या नेतृÂवाखाली झालेÐया राजकìय øांतीपूवê महाराÕůात संतांनी धािमªक आिण
सामािजक सुधारणा घडवून आणÐया होÂया. िशखां¸या राजकìय øांतीपूवê गुł नानका¸या
नेतृÂवाखाली धािमªक आिण सामािजक øांती होऊन गेली होती. यात आणखी उदाहरणांची
भर घालणे अनावÔयक आहे. एखाīा समाजा¸या राजकìय क±ा िवÖतारÁयासाठी Âयापूवê
मन व आÂमा मुĉ होणे आवÔयक आहे हे िसĦ करÁयासाठी एवढी उदाहरणे पुरेशी आहेत.
(पृ.२२) एकुणात डॉ. आंबेडकरांनी जाितिनमूªलनाचा िवचार कसा महßवाचा आहे Âयाला
सवा«नी अगोदर ÿाधाÆय īावे अशी भूिमका येथे मांडलेली आहे.
३. भारतीय समाजवादी:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे जागितक कìतêचे अथªतº² होते. Âयांनी अथªशाľाची
सामािजक बाजूही ल±ात घेतलेली होती. Âयामुळे सामािजक ÿijां¸या बाबतीत आिथªक
िवचार कसे पूरक व अ-पूरक आहेत याची Óयापक जाण Âयांना होती. जाितसंÖथे¸या
ÿijांिवषयी िचंतन मांडताना Âयांनी या आिथªक बाजूचाही िवचार केलेला आहे. तो करताना
Âयांनी भारतीय समाजवाīांची परखड मीमांसा केलेली आहे. भारतीय समाजवादी यांनी munotes.in

Page 122

वैचाåरक गī - १
122 युरोिपयन िवचारांचा आधार घेऊन भारतातील िÖथतीचा आढावा घेतला. माणूस हा एक
आिथªक घटक असून संप°ी समानीकरण करणे गरजेचे आहे. कारण आिथªक सुधारणेला
दुसöया कोणÂयाही सुधारणेपे±ा ÿाधाÆय िदले पािहजे. भारतीय समाजवाīां¸या या मताचा
डॉ. आंबेडकर येथे समाचार घेतात. ते िलिहतात, मी आता समाजवाīांकडे वळतो.
समाजÓयवÖथेतून िनमाªण होणाöया ÿijांकडे समाजवादी दुलª± कł शकतात का? भारतीय
समाजवादी Âयां¸या युरोिपयन सहÿवाशां¸या पावलावर पाऊल ठेवून भारतातील
वÖतुिÖथतीला इितहासा¸या आिथªक मीमांसेची पĦती लावू पहात आहेत. इतर
सवªÿकार¸या सुधारणांऐवजी आिथªक सुधारणांना अúøम िदला पािहजे. समाजवाīां¸या
या िसĦांता¸या उपरोĉ गृिहतकातील ÿÂयेक बाबीवर आ±ेप घेतले जाऊ शकतात. असा
दावा केला जाऊ शकतो कì, माणसाला कायªÿवण करÁयामागे िनÓवळ आिथªक ÿयोजन
नसते. मानवी समाजाचा कुणीही अËयासक आिथªक स°ा हीच एकमेव स°ा आहे हे माÆय
करणार नाही. Óयĉìचा सामािजक दजाª हाच बöयाचदा स°ा आिण अिधकाराचा ľोत
बनतो हे सामाÆय माणसांवार असलेÐया महाÂÌयां¸या ÿभावावłन ÖपĶ होते. भारतात
कोट्याधीश लोक कफÐलक साधू आिण फिकरां¸या आ²ेचे पालन का करतात?
भारतातील कोट्यावधी दåरþी लोक Âयांची एकमेव संप°ी असलेले िकडूकिमडूक िवकून
बनारस िकंवा म³केला का जातात? धमª हा स°ेचा ľोत आहे हे भारता¸या इितहासाने
सोदाहरण पटवून िदलेले आहे (पृ.२३) Ìहणून डॉ.आंबेडकरांनी इथे आिथªक सुधारणा
महßवा¸या असÐया तरी Âयाअगोदर सामािजक सुधारणा होणे गरजेचे आहे. भारतीय
समाजवाīांनी ही गोĶ सतत दुलªि±त केली. जातीचा ÿij Âयांना ÿाधाÆय वाटला नाही.
Âयामुळे सामािजक सुधारणां¸या ÿijाबाबत ते उदासीन रािहले. Ìहणूनच शेवटी डॉ.
आंबेडकर िलिहतात, सामािजक सुधारणांचा ÿij मूलभूत असून Âयापासून Âयांची सुटका
नाही. भारतातील ÿचिलत समाजÓयवÖथा ही अशी बाब आहे कì, समाजवाīाने
ित¸यासंबंधी कायªवाही केलीच पािहजे. जोपय«त तो हे करीत नाही तोपय«त Âयांची øांती पूणª
होऊ शकत नाही आिण जरी सुदैवाने ती यशÖवी झाली तर समाजवादाला वाÖतिवक łप
देÁयाचे उिĥĶ पूणª करÁयासाठी Âयाला समाजÓयवÖथेशी संघषª करावाच लागेल, मा»या मते
हे िवधान वादातीत आहे. जर Âयांनी øांतीपूवª जातीचा ÿij िवचारात घेतला नाही तर Âयांना
तो øांतीनंतर िवचारात ¶यावाच लागेल. वेगÑया शÊदात सांगायचे Ìहणजे तुÌही कुठÐयाही
िदशेला वळा, जात हा एक असा महाकाय रा±स आहे कì, तो तुम¸या मागाªत आडवा
येणारच. या रा±साचा खातमा केÐयािशवाय तुÌहाला राजकìय सुधारणा करता येऊ
शकणार नाही. तुÌहाला आिथªक सुधारणा करता येणार नाहीत. (पृ.२६) डॉ.आंबेडकरांनी
येथे जातीचा ÿij कसा महßवाचा आहे हे िवशद केलेले आहे. Âयामागील सामािजक,
राजकìय आिण आिथªक िवचार िवचारात घेतलेले आहेत.
४. जाितÓयवÖथा ही ®िमकांचे िवभाजन:
डॉ.आंबेडकरांनी जाितसंÖथेचे मूलगामी िचंतन मांडताना Âयातील िविवध पैलूंची मांडणी
केलेली आहे. जाितसंÖथे¸या समथªकां¸या मतांÿमाणे जाितÓयवÖथा हे ®मिवभाज आहे.
कोणÂयाही ÿगत समाजाचे ते वैिशĶ्य असते. Âयामुळे जाितÓयवÖथेत काहीही गैर नाही.
समथªकां¸या या मतािवरोधात डॉ. आंबेडकरांनी परखड िवचार मांडलेले आहेत. ते
िलिहतात, सवªÿथम हे आúहपूवªक सांिगतले पािहजे कì, जाितÓयवÖथा हे फĉ
®मिवभाजन नाही ते ®िमकांचे िवभाजन आहे. ÿगत समाजाला ®मिवभाजनाची munotes.in

Page 123

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
123 िनिवªवादपणे गरज असते. परंतु कुठÐयाही ÿगत समाजात ®मिवभाजनासोबतच ®िमकांचे
असे अनैसिगªक कÈपेबंद िवभाजन केलेले नाही. जाितÓयवÖथा हे केवळ ®मिवभाजनापे±ा
वेगळे असलेले ®िमकांचे िवभाजन नाही. तर एका¸या डोÑयावर दुसरी अशी ®िमकांची
वगªवारी केलेली ती ®ेणीबĦ उतरंड आहे. इतर कोणÂयाही देशात ®मिवभाजनासोबत
®िमकांची अशी वगªवारी केलेली नाही. जाितÓयवÖथे¸या या ŀिĶकोणा¸या िवरोधात टीकेचा
आणखी एक ितसरा मुĥाही आहे. भारतातील ®मिवभाजन उÂÖफूतª नाही, ते नैसिगªक
आवडीवर आधारलेले नाही. सामािजक आिण वैयिĉक कायª±मतेची आपÐयाकडून अशी
मागणी असते कì, Óयĉìला आपले कायª±ेý िनवडून Âयाला िनवाªहाचे साधन
बनिवÁयाइतपत Óयĉìची कायª±मता िवकिसत केली पािहजे. जाितÓयवÖथेने लोकांचे
Óयवसाय आधीच ठरवून या तßवाचे उÐलंघन केले आहे. Óयवसायाची िनवड Óयĉì¸या मूळ
±मतेला ÿिश±ण देऊन नÓहे तर Âया¸या वाड-विडलां¸या सामािजक दजाªवłन केलेली
आहे. जाितÓयवÖथेचा पåरपाक असलेले Óयवसायांचे हे Öतरीकरण िनिIJतच घातक आहे.
उīोगिवĵ कधीही िÖथतीशील नसते. Âयात वेगवान आिण आकिÖमक बदल होत असतात.
अशा बदलांमुळे ÓयĉìलासुĦा ितचा Óयवसाय बदलÁयाची मुभा असणे आवÔयक आहे.
अशा बदÐयात पåरिÖथतीशी जुळवून घेÁया¸या ÖवातंÞयािशवाय Âयाला उपिजिवका
चालिवणे अश³य होईल. जाितÓयवÖथा िहंदूना, Âया Óयवसायाशी Âयांचा वंशपरंपरेने संबंध
नसेल तर, ितथे Âयांची आवÔयकता असली तरी तो िनवडÁयाची परवानगी देत नाही.
एखादा िहंदू Âयां¸या जातीतील नेमून न िदलेले नवे Óयवसाय करÁयाऐवजी उपासमार सहन
करताना िदसला तर Âयाचे कारण जाितÓयवÖथेमÅये आढळून येईल. Óयवसायात
पåरिÖथतीनुłप बदलाची परवानगी नाकाłन देशात आपÐयाला िदसणाöया बöयाचशा
बेरोजगारीला जाितÓयवÖथाच कारणीभूत ठरते. ®मिवभाजनाची पĦती Ìहणून
जाितÓयवÖथेत आणखी एक गंभीर दोष आहे. जाितिनķ ®मिवभाजन Óयĉì¸या पसंतीवर
आधारलेले असत नाही. Óयĉìगत भावना, Óयĉìगत पसंती याला Âयात Öथान नाही. ते
िनयती िसĦांतावर आधाåरत आहे. (पृ.२७) डॉ. आंबेडकरांनी जाितसंÖथेची मीमांसा येथे
मांडलेली आहे. Âयातील ®मािधिķत उतरंड कशी सामािजक िवषमता मांडणारी आहे हे
Âयांनी सÿमाण मांडलेले आहे.
५. जात आिण वंशशुĦी:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी या úंथा¸या पाचÓया भागात जातीसंदभाªतील जीवशाľीय
मतांची िचिकÂसा केलेली आहे. जाती¸या समथªनासाठी वंशशुĦी आिण रĉशुĦी राखणे हे
जातीचे उिĥĶ असÐयाचे जे मत मांडले जाते, याचा समाचार डॉ. आंबेडकर येथे घेतात. ते
िलिहतात, वंशशाľ²ा¸या मते, शुĦ वंशाची माणसे कुठेच अिÖतÂवात नाहीत आिण जगात
सवªý सगÑया वंशांची सरिमसळ झालेली आहे. भारतीय लोकांबाबत तर हे िवशेषेकłन
खरे आहे. ®ी. डी.आर.भांडारकर आपÐया ‘फॉरीन एिलमॅÆट्स इन िहंदू पॉÈयुलेशन’ या
िनबंधात Ìहणतात, “परकìय रĉाचा अंश नसलेला वगª िकंवा जात भारतात अभावानेच
आढळेल. केवळ रजपूत आिण मराठ्यांसार´या ±िýय वगाªमÅयेच नÓहे तर आपला वंश
शुĦ असÐया¸या गोड गैरसमजात असलेÐया āाĺणांमÅयेसुĦा परवंशीय रĉाची भेसळ
आढळते” रĉशुĦीचे साधन Ìहणून िकंवा वंशभेसळ रोखÁयासाठी जाितÓयवÖथा उदयाला
आली असे Ìहणता येणार नाही. वाÖतिवक पाहता भारतात रĉ आिण संÖकृती या दोÆही
ŀĶीने िविवध वंशांची सरिमसळ झाÐया¸या बöयाच काळानंतर जाितसंÖथा अिÖतÂवात munotes.in

Page 124

वैचाåरक गī - १
124 आली. जाती-जाती मधला फरक वंशा-वंशा मधला फरक आहे असे मानणे आिण िभÆन
जातéना ते िभÆन वंश असÐयाÿमाणे वागिवणे हा सÂयाचा धडधडीत अपलाप आहे.
(पृ.२८) डॉ. आंबेडकरांनी येथे जात आिण वंशशुĦी¸या परÖपरसंबंधाचा िवचार
नाकारलेला आहे. तर जाितÓयवÖथा वांिशक भेदाची सीमारेषा िनिIJत करीत नाही.
जाितÓयवÖथा एकाच वंशा¸या लोकांचे सामािजक िवभाजन आहे. जाितसंÖथा ही एक
नकाराÂमक गोĶ आहे. ती केवळ िभÆन जाती¸या लोकांना आपसात िववाह करÁयास
ÿितबंध करते. रोटीÓयवहार आिण बेटीÓयवहार यातील फरकाचाही Âयांनी येथे समाचार
घेतलेला असून शेवटी ते िलिहतात, ‘जाितÓयवÖथेमÅये आधुिनक वै²ािनकां¸या सुÿजनन
शाľाचा अंतभाªव संबंध नाही. िहंदूमधील एका िवकृत वगाªचा उĦटपणा आिण
Öवाथêपणाचा समावेश असलेली ती एक समाजÓयवÖथा आहे.’ (पृ.३०) जाती¸या
ÿijाबाबत येथे मूलगामी िचंतन आलेले आहे.
६. िहंदू समाज आिण जाितसंÖथा:
डॉ. आंबेडकरांनी जाितसंÖथेची िचिकÂसा करताना जातीमागील िविवध संदभा«चा शोध
घेतलेला आहे. शेवटी जाितसंÖथा ही भारतीय िहंदू समाजातील िनिमªती आहे, इथपय«त ते
मांडणी करतात. िहंदू समाजािवषयी úंथा¸या सहाÓया भागात डॉ. आंबेडकरांनी ÖपĶ
भूिमका मांडलेली आहे. Âयांनी अËयासपूणªåरÂया या समाजातील अंतिवªरोधांचा शोध
घेतलेला आहे. िहंदू समाज कसा आहे? यािवषयी मांडणी करताना ते िलिहतात, जातीची
पåरणती आिथªक कायª±मतेत होत नाही. जात ही वंश सुधारणा कł शकत नाही आिण
ितने असे केलेही नाही, तथािप एक गोĶ केली आहे. ितने िहंदूना संपूणªपणे िवघिटत आिण
नाउमेद केले आहे. िहंदू समाज ही एक Ăामक कÐपना आहे. िहंदू हे नाव सुĦा परकìय
आहे. मुिÖलमांनी आपली वेगळी ओळख दशªिवÁया¸या उĥेशाने Öथािनक लोकांना हे नाव
िदले आहे. मुिÖलम आøमणापूवê¸या कोणÂयाही संÖकृत सािहÂयकृतीत ते आढळत नाही.
Âयांना सवा«साठी एक सामाÆय नाव असÁयाची कधीच गरज वाटली नाही कारण एक एक
संघ समाज गिठत केÐयाची कÐपनाही Âयांना कधी िशवली नाही. िहंदू हा एक समाज या
अथाªने अिÖतÂवात नाही. तो केवळ जातéचा एक समूह आहे. (पृ.३०) डॉ. आंबेडकर यांनी
िहंदू समाजा¸या Öवłपाची िचिकÂसा करताना Âयातील जातéची उतरंड िवÖताराने
सांिगतलेली आहे. िहंदू समाजातील āाĺण आिण āाĺणेतर संबंधावरही िवÖताराने भाÕय
केलेले आहे.
७. āाĺण-āाĺणेतर संबंध:
डॉ. आंबेडकर जाती¸या संदभाªत असलेले िवचार मांडताना āाĺण-āाĺणेतर संबंधांची
मांडणी सातÓया िवभागात करतात. इथे Âयांनी समाजिवघातक वृ°ीचे तßव िवचारात घेऊन
āाĺण-āाĺणेतरांमधील जाती¸या संदभाªतील मनोवृ°ीवर भाÕय केलेले आहे. ते िलिहतात,
िहंदू बöयाचदा टोळी िकंवा कंपूवर, समाजिवघातक वृ°ी असÐयाचा आरोप करतात कारण
ते समाजापासून वेगळे राहतात, वेगळे अिÖतÂव ठेवतात. परंतु ते सोईÖकरपणे िवसरतात
कì, ही समाजिवघातक वृ°ी हे Âयां¸या Öवत:¸या जाितÓयवÖथेचे सवाªत वाईट वैिशĶ्य
आहे. जमªनीने माग¸या युĦात जसे Ĭेषगान इंµलंड¸या िवरोधात गाईले तसेच Ĭेषगान एक
जात दुसöया जाती¸या िवरोधात गाÁयामÅये आनंद मानते. िहंदूचे धािमªक वाđय एका munotes.in

Page 125

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
125 जातीला उ¸च आिण दुसöया जातéना हीन उÂप°ी देÁयाचा ÿयÂन करणाöया
जाÂयुÂप°ी¸या काÐपिनक इितहासाने तुडुंब भरलेले आहे. ‘सĻाþीखंड’ हे अशाच
ÿकार¸या वाđयाचे खोडसाळ उदाहरण आहे. ही समाजिवघातक वृ°ी केवळ आंतरजाती
संबंधापुरतीच मयाªिदत आहे असे नाही. ती Âयाहóन खोल गेलेली आहे आिण ितने
उपजातीमधील परÖपरसंबंधामÅयेसुĦा िवष कालिवले आहे. मा»या ÿांतात गोलक āाĺण,
देवŁख āाĺण, कöहाडे āाĺण, पळसे āाĺण आिण िचÂपावन āाĺण हे सगळे
āाĺणजातीचेच पोटिवभाग असÐयाचा दावा करतात. माý Âयां¸यामÅये आपापसात
अिÖतÂवात असलेली समाज िवघातक वृ°ी Âयां¸यात आिण āाĺणेतरात अिÖतÂवात
असलेÐया समाजिवघातक वृ°ीएवढीच तीĄ आिण िवषारी आहे. यात आIJयªकारक असे
काहीही नाही. िजथे िजथे एखाīा गटाचा Öवाथª साधÁयासाठी समाजातील परÖपरसंबंध
िनिषĦ केले जातात ितथे ितथे Öविहता¸या र±णाथª अशा तöहेची समाजिवघातक ÿवृ°ी
आढळते. ही समाजिवघातक Öवाथªपरायण ÿवृ°ी जसे दोन एकाकì राÕůांचे Óयव¸छेदक
ल±ण आहे तसेच ते िविवध व एकाकì जातéचेही Óयव¸छेदक ल±ण आहे. āाĺणाला
āाĺणेतरां¸या िहतािवŁĦ आपÐया िहताचे र±ण करÁयाची मु´य काळजी असते तर
āाĺणेतराला āाĺणां¸या िहतािवŁĦ आपले Öवत:चे िहत जोपासÁयाची, Âयामुळे िहंदू
Ìहणजे िविवध जातéचा केवळ वगªवार समूहच नाही तर तो Öवत:साठीच जगणाöया Öवाथê
Åयेयाने ÿेåरत युĦखोर गटांचा समूह आहे. (पृ.३३) āाĺण– āाĺणेतर समूहां¸यामधील ही
मानिसकता डॉ. आंबेडकरांनी येथे परखडपणे मांडलेली आहे. शेवटी ते यामागील
कारणमीमांसाही मांडतात. जाितसंÖथा आिण जातजािणवेचे अिÖतÂव जातéमधÐया
भूतकालीन वैरा¸या Öमृती ताºया ठेवÁयास साहाÍयभूत ठरले आिण पåरणामी सामािजक
एकसंघतेला ÿितबंध करÁयास कारणीभूत ठरले आहे. हा डॉ. आंबेडकरांचा िनÕकषª
अितशय महßवाचा आहे.
८. आिदवासी समाजाची िÖथती:
डॉ. आंबेडकरांनी जाितसंÖथेतील ÿÂयेक घटकािवषयीचे िवचार या úंथामÅये मांडलेले
आहेत. ÂयामÅये या आठÓया भागात आिदवासी समाजाची िÖथती ते मांडतात. आिदवासी
हा भारतीय समाजÓयवÖथेतील महßवाचा समूह आहे. Âया¸याकडे सातÂयाने दुलª± झाले.
Âयांना सामािजक उपेि±त राहावे लागले. Âयाला गुÆहेगार ठरवले गेले. Âयाचे आयुÕय
बिहÕकृत करÁयात आले. यामागे िहंदू समाजातील जाितसंÖथा आहे. अशी ठाम भूिमका ते
येथे मांडतात. डॉ. आंबेडकरांनी इथे काही मूलभूत ÿij मांडलेले आहेत. ते िलिहतात,
आिदवासéना सुसंÖकृत कłन Âयांना अिधक सÆमानजनक Óयवसाय आिदवासी¸या
रानटीपणाला Âयांची जÆमजात मंदबुĦी कारणीभूत आहे असे कदािचत िहंदू Ìहणतील. ते
बहòधा कबूल करणार नाहीत कì, आिदवासी रानटीच रािहले कारण Âयांना सुसंÖकृत
करÁयासाठी, Âयांना वैīकìय मदत देÁयासाठी, Âयांना सुधारÁयासाठी, Âयांना चांगले
नागåरक बनिवÁयासाठी िहंदूनी काहीही ÿयÂन केले नाहीत. परंतु समजा आज िùÖती
धमªÿचारक या आिदवासीसाठी जे करीत आहेत ते करÁयाची िहंदूची इ¸छा झाली तर तो
तसे कł शकला असता का? मी नăतापूवªक सांगू इि¸छतो कì, याचे उ°र नाही असेच
आहे. आिदवासéना सुसंÖकृत करणे Ìहणजे Âयांना आपले Öवत:चे Ìहणून Öवीकारणे,
Âयां¸यांत राहाणे, थोड³यात आपलेपणाची भावना जोपासणे Ìहणजे Âयां¸यावर ÿेम करणे
होय. एका िहंदूला असे करणे कसे श³य होईल? Âयाचे सबंध आयुÕय Ìहणजे जात munotes.in

Page 126

वैचाåरक गī - १
126 जपÁयाचा एक िचंतातूर ÿयÂन असतो. जात ही Âया¸यासाठी अशी मौÐयवान िमळकत
आहे कì, िजचे र±ण Âयाला काहीही झाले तरी केलेच पािहजे. वैिदक काळातÐया, Âयाला
ओंगळ वाटणाöया, अनाया«चा अवशेष असलेÐया आिदवासéशी संपकª Öथािपत कłन जात
गमावÁयाला तो माÆयता देऊ शकत नाही. (पृ.३४) डॉ. आंबेडकरांनी या िठकाणी
आिदवासéचे अनायªपण मांडलेले आहे. ते अितशय महßवाचे वाटते. िवशेषत: आिदवासé¸या
दयनीय िÖथतीचे कारण िहंदू समाजातील जाितÓयवÖथा असÐयाचे डॉ. आंबेडकर येथे
ठामपणे मांडतात.
९. āाĺणेतर समूहातील āाĺÁय:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी भारतीय समाजातील जातीय मानिसकतेची िचिकÂसा
केलेली आहे. Âयांनी āाĺण-āाĺणेतर भेद केलेला आहे. डॉ. आंबेडकर सातÂयाने
āाĺÁयावर बोलत आलेले आहेत. āाĺÁय ही मानिसकता असून ÂयामÅये उ¸च-िन¸च ही
भेदरेषा िवषमतेवर आधाåरत आहे. हे āाĺÁय āाĺणांबरोबरच āाĺणेतरांमÅये मोठ्या
ÿमाणात आहे. यांची उदाहरणे या úंथात येतात. Âयािवषयी डॉ. आंबेडकर िलिहतात, उ¸च
जातीय िहंदूंनी, िहंदूÂवा¸या पåरघात येणाöया खाल¸या जातéनाही Âयांची सांÖकृितक
पातळी तथाकिथत उ¸च जातीएवढी उंचावÁयास हेतूपुरÖसर मºजाव केला. मी दोन
उदाहरणे देईन, एक सोनाराचे आिण दुसरे पाठारे ÿभूचे. हे दोÆहीही समुदाय महाराÕůात
सुपåरिचत आहेत. इतर समुदायांÿमाणे आपला दजाª उंचावÁयाची आकां±ा असलेले हे
समुदाय एके काळी āाĺणां¸या काही जीवनशैली आिण सवयी ÖवीकारÁयाचा ÿयÂन करीत
होते. सोनार Öवत:ला देव² āाĺण Ìहणवू लागले. āाĺणांÿमाणेच िनöया घालून कासोटा
खोचलेले धोतर नेसू लागले. तसेच अिभवादनासाठी ‘नमÖकार’ हा शÊद वापł लागले.
िनöया¸या कासोट्याचे धोतर आिण नमÖकार हे दोÆही खास āाĺणांची वैिशĶ्ये होती.
āाĺणांना सोनारांनी केलेले Âयांचे अनुकरण आिण āाĺण Ìहणून गणले जाÁयाचा ÿयÂन
आवडला नाही. āाĺणांनी पेशÓया¸या राºयािधकारा¸या साहाÍयाने सोनारांचा आपÐया
पĦती उचलÁयाचा ÿयÂन āाĺणांनी यशÖवीåरÂया िचरडून टाकला. ईÖट् इंिडया कंपनी¸या
मुंबईतील वसाहती¸या पåरषदे¸या अÅय±ालाही Âयांनी मुंबईत राहणाöया सोनारा¸या
िवरोधात याबाबत मनाई हòकूम काढायला लावला. एके काळी पाठारे ÿभू या जाती िवधवा
पुनिवªवाहाची ÿथा होती. िवधवा पुनिवªवाहाची ही ÿथा, िवशेषत: ती āाĺणांमÅये łढ ÿतीक
Ìहणून पािहली गेली. Öवत:¸या जातीचा दजाª उंचावÁया¸या हेतूने काही पाठारे ÿभूंनी
Âयां¸यात अिÖतÂवात असलेली िवधवा पुनिवªवाहाची पĦत बंद करÁयाचा ÿयÂन केला.
जातीमÅये नवीन पĦती¸या बाजूने एक आिण िवरोधात एक असे दोन तट पडले. पेशÓयांनी
िवधवा िववाहाचे समथªन करणाöयांची बाजू घेतली आिण अशा åरतीने पाठारे ÿभूंनी
āाĺणा¸या या पĦतीचे अनुकरण करÁयावर बंदी घातली. (पृ. ३५) िहंदूएतर समूहातील
अशा पĦती¸या जातीवादी ÿथांचा वाढता ÿसार हा जाितिनमूªलनातील अडथळा आहे हे
डॉ. आंबेडकरांनी येथे ÿभावीपणे सांिगतलेले आहे.
१०. िहंदूंमधील धमा«तर आिण शुĦीकरणाची चळवळ:
भारतीय समाजाचा इितहास पािहÐयास आपÐयाला िदसते कì, हा समाज कधीही एकसंघ
रािहलेला नाही. ÂयामÅये सातÂयाने बदल झालेले आहेत. अनेक वेळा परकìय munotes.in

Page 127

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
127 आøमणांमÅये इथÐया एतदेशी लोकांनी धमा«तर केलेले आहे. अशा धमा«तराला
रोखÁयासाठी िहंदू समाजात शुĦीकरणाची ÿिøया राबिवली गेली. वाÖतिवक धमा«तर आिण
शुĦीकरण या वेगÑया गोĶी आहेत. डॉ. आंबेडकरांनी या िवषयावर úंथातील दहाÓया
भागात ÿकाश टाकलेला आहे. यामÅये ते िलिहतात, जात ही धमा«तर या कÐपनेशी िवसंगत
आहे. धमा«तरामÅये नवीन धािमªक ®Ħा आिण तßवे मनावर ठसिवणे ही एकमेव समÖया
अंतभूªत नाही. धमा«तåरताला नवीन धािमªक समूहा¸या सामािजक जीवनात Öथान शोधणे ही
दुसरी आिण अिधक महßवाची समÖया धमा«तरा¸या संदभाªत उĩवते. ÿij असा आहे कì,
धमा«तåरताला कुठे Ìहणजे कोणÂया जातीत Öथान īायचे? परधिम«यांना आपÐया धमाªची
दी±ा देÁयाची इ¸छा असलेÐया ÿÂयेक िहंदूला गŌधळात टाकणारा हा ÿij आहे. ³लब¸या
सदÖयÂवाÿमाणे जातीचे सदÖयÂव तमाम लोकांना खुले नसते. जातीचा िनयम ितचे
सदÖयÂव जातीत जÆमलेÐया पुरतेच मयाªिदत ठेवतो. जाती Öवाय° आहेत आिण नÓयाने
आलेÐयांना Âयां¸या सामािजक जीवनात ÿवेश īावा अशी सĉì एखाīा जातीला करणारी
स°ा कुठेही नाही. िहंदू समाज जातéचा समु¸चय असÐयामुळे आिण ÿÂयेक जात एक
बंिदÖत संÖथा असÐयामुळे ितथे धमा«तåरतांसाठी Öथान नाही. अशा åरतीने धमाªचा िवÖतार
करÁयास आिण इतरधमêय समुदायांना Âयात सामावून घेÁयास िहंदूना जातीनेच आडकाठी
केली आहे. जोपय«त जात अिÖतÂवात आहे तोपय«त िहंदूधमाªला िमशनरी Öवłपाचा धमª
बनिवले जाऊ शकत नाही आिण पåरणामी शुĦीकरणाची चळवळ ही केवळ मुखªपणाचीच
नÓहे तर िनŁपयोगीही ठरेल. (पृ.३६) डॉ. आंबेडकर यांनी येथे जातीसंÖथे¸या पायामÅये
असलेÐया िविवधांगी łपांना उजागर केलेले आहे. ते सातÂयाने समाजमीमांसा करतात.
तुलनाÂमकåरÂया िवचारमांडणी कłन जाितसंÖथे¸या इमारतीमधील ÿÂयेक घटकाची
िचिकÂसा Âयांनी केलेली आहे.
११. िहंदू-शीख-मुÖलीम धमêयातील तफावत:
डॉ. आंबेडकरांनी जाती¸या ÿijाचा िवचार करताना िहंदूएतर धिमªयां¸या बलÖथानांचा
िवचार केलेला आहे. िवशेषत: शीख व मुÖलीम यां¸यामधील सांिघक जीवनशैलीचा ते
ÿामु´याने िवचार करतात. िहंदू समाजामÅये ºयाÿमाणे शुĦीकरणाची चळवळ अश³य
आहे Âयाचÿमाणे Âयां¸यात संघटनही अश³य असÐयाचे डॉ. आंबेडकर Ìहणतात. याची
कारणे िवशद करताना ते िलिहतात, िहंदूला मुिÖलम आिण िशखापासून दु:खद पळ
काढायला लावणारा तसेच Öवत:¸या र±णासाठी िवĵासघात व लबाडी सार´या ±ुþ
मागा«चा अवलंब करायला लावणारा, िहंदू¸या मनातील Ëयाडपणा आिण नामदªपणा दूर
करणे ही Âया¸या संघटन करÁयामागची पायाभूत कÐपना आहे. साहिजकच ÿij उपिÖथत
होतो कì, िशख आिण मुसलमानाला शूर आिण िनभªय बनिवणारी शĉì कुठून येते? ती
तुलनेत चांगले शारीåरक बळ, आहार िकंवा तालीम यामुळे नाही याची मला खाýी आहे. एक
िशख संकटात असला तर Âया¸या सुटकेसाठी सगळे िशख येतील आिण जर एका
मुिÖलमावर हÐला झाला तर सगळे मुिÖलम Âयाला वाचवायला धावून येतील या भावनेतून
Âयांना ती शĉì िमळते. िहंदूला अशी शĉì अÿाÈय आहे. Âयाचे सहकारी Âयाला मदत
करÁयासाठी येतील याची Âयाला खाýी नसते. तो एक असून, एकटेपणा हीच Âयाची िनयती
असÐयाने तो शिĉहीन बनतो. (पृ.३६-३७) डॉ. आंबेडकरांनी मुÖलीम आिण िशखांमÅये
ÿचिलत सांिघक जीवनशैलीमुळे Âयां¸यात आपलेपणा येत असÐयाचे Ìहटले आहे. िहंदू munotes.in

Page 128

वैचाåरक गī - १
128 समाजात जाितÓयवÖथेमुळे उदािसनता आहे. Âयामुळे Âयांचे संघटन अश³य असÐयाचे ते
नŌदिवतात.
१२. जात: शोषणाचे शिĉशाली हÂयार:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी जाती¸या ÿijाचा सखोल िवचार करत असताना जाितसंÖथेने
कशा ÿकारे शोषणÓयवÖथेला बळकटी िदलेली आहे याची मांडणी केलेली आहे. या
úंथा¸या बाराÓया भागात Âयांनी जात हे शोषणाचे शिĉशाली हÂयार असÐयाचे Ìहटलेले
आहे. यािवषयी मांडणी करताना ते िलिहतात, जर समूह लोकाशी सिहÕणूपणे आिण Æयाय
बुĦीने वागणारा असेल तर ते आपली मते Óयĉ करीत रहातील आिण शेवटी आपÐया
समाजबांधवांना बदलÁयात यशÖवी होतील. या उलट समूह असिहÕणू असेल आिण अशा
लोकांना कŌडमारा करÁयासाठी कोणÂयाही टोकाला जाणारा असेल तर ते नाश पावतील
आिण Âयां¸या सुधारणा संपुĶात येतील. जातीला, ितचे िनयम मोडणाöयांवर, बिहÕकार
टाकÁयाचा िनिवªवाद अिधकार आहे आिण बिहÕकारात Âया Óयĉìशी सवª ÿकारचे
सामािजक Óयवहार पूणªपणे बंद करÁयाचा अंतभाªव असतो हे ल±ात घेता हे माÆय करावे
लागेल कì, िश±ेचा एक ÿकार बिहÕकार आिण मृÂयूदंड या दोहोमÅये फारसा फरक नाही.
िहंदू Óयĉìला जाती¸या िभंती तोडून आपÐया Óयिĉगत ÖवातंÞयाचा आúह धरÁयाचे
धाडस होत नाही यात कोणतेही आIJयª नाही. माणूस कधीकधी सोबÂयां¸या बरोबर चालू
शकत नाही पण हेही खरे आहे कì, सोबÂयािशवाय तो जगूही शकत नाही. Âयाला आपÐया
सहकाöयां¸या अटéनुसार वागणारा समूह हवा असतो. जर तो िमळाला नाही तर कुठÐयाही,
अगदी सपशेल शरणागतीसार´या अटीवरसुĦा समूहात राहÁयास तो तयार होतो. याचे
कारण तो समूहािशवाय जगू शकत नाही हे आहे. माणसा¸या या असहाÍयतेचा फायदा
¶यायला जाितÓयवÖथा सदोिदत तÂपर असते. (पृ.३७) डॉ. आंबेडकरांनी या िठकाणी जात
ही शोषणाची ÓयवÖथा िनमाªण करते. ितला बंिदÖत łप देते. यातून जात ही शोषणाचे
शिĉशाली हÂयार बनते हे ÿाधाÆयाने अधोरेिखत केलेले आहे.
१३. जातीतून सामािजक वृ°ी नĶ:
डॉ. आंबेडकर जातीमीमांसेत जात ही सामािजक िनिमªती आहे. हे मांडताना िहंदू
समाजातील जातीसंÖथेवर परखड भाÕय करतात. जातीमुळे ÿचंड मोठ्या ÿमाणात
सामािजक िवषमता िनमाªण झालेली आहे. ºयामधून भारतीय समाजÓयवÖथेची हानी होत
असÐयाचे ते सांगतात. यािवषयी मांडणी करताना ते िलिहतात, िहंदू¸या नैितकतेवर
जातीचा अगदीच शोचनीय पåरणाम झाला आहे. जातीने सामािजक वृ°ी नĶ केली आहे.
जातीने सामािजक दातृÂवभावनेचा नाश केला आहे. जातीने जनमत अश³य केले आहे.
िहंदूसाठी समाज Ìहणजे Âयांची जात. Âयाचे फĉ Âया¸या जातीशीच देणे घेणे असते. Âयाची
िनķा Âया¸या जातीपुरतीच मयाªिदत आहे. सģुण जातीúÖत झालेला आहे. आिण नैितकता
जातीबĦ झालेली आहे. ितथे गरजू लोकांिवषयी सहानुभूती नाही. ितथे गरजवंतांसाठी
दातृÂव नाही. दु:खाला ÿितसाद देÁयाची ितथे गरज वाटत नाही. ितथे दातृÂव आहे परंतु ते
जातीपासून सुł होते आिण जातीपाशीच संपते. (पृ.३९) ‘जातीसाठी माती खाणे’ ही Ìहण
ÿचिलत आहे. Âयातीत भावाथª काहीही असो परंतु यातून जातीचे ÿाबÐय मांडले जाते.
जात ही अशी सामािजक वृ°ी आहे ºयामधून िवषमता िनमाªण होते. भेदाभेद िनमाªण होतो. munotes.in

Page 129

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
129 माणसाचे माणूसपण िहरावून घेतले जाते. Âयामुळे जातीय मानिसकता हा एक ÿकारचा
देशþोहच आहे असे डॉ. आंबेडकरांनी सांिगतले आहे.
१४. आदशª समाज कसा असावा?
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी भारतीय समाजाची िचिकÂसा करताना Âयातील िविवध
अंतिवªरोध मांडलेले आहेत. िवशेषत: जाितसंÖथेमुळे उÂपÆन सामािजक िवषमता,
अंघिटतता, िवभाजनाचा आिण Âयातून िनमाªण होणाöया भेदांचा समाचार Âयांनी येथे
घेतलेला आहे. या सवª मांडणी¸या मागे डॉ. आंबेडकरांची Óयापक सामािजक भूिमका होती.
या úंथातील चौदाÓया भागात Âयांनी आदशª समाज कसा असावा? याची मािमªक, तािßवक
मांडणी केलेली आहे. ती अितशय महßवाची असून यासंबंधी ते Ìहणतात, माझा आदशª
समाज ÖवातंÞय, समता आिण बंधुता यावर आधाåरत असेल आिण का असू नये?
बंधुÂवाला काय आ±ेप असू शकतो? मला तरी Âयाची कÐपना करता येत नाही. आदशª
समाज पåरवतªनास अनुकूल असला पािहजे. एका भागात होत असलेले बदल दुसöया
भागात पोहोचÁयासाठी Âयात पुÕकळ मागª असावेत. आदशª समाजामÅये िविवध िहतसंबंध
जाणीवपूवªक एकमेकांपय«त पोहोचवून Âयात भागीदार होता आले पािहजे. Âयात इतर
संÖथांशी संपकाªसाठी िविवध आिण मुĉ Öथळे असली पािहजेत. यालाच बंधुभाव Ìहणतात
जे लोकशाहीचे दुसरे नाव आहे. लोकशाही ही केवळ शासन पĦती नाही. मूलत: ती
सहजीवनाची पĦती आहे, परÖपर आदानÿदानाचा तो एक सहअनुभव आहे. तो मूलत:
सहकाöयांÿती आदर आिण ®Ħेचा ŀिĶकोण आहे. ÖवातंÞयाला काय आ±ेप असू शकतो?
मुĉ संचाराचा अिधकार, जीिवत आिण सुर±ेचा अिधकार या अथाªने ÖवातंÞयाला
³विचतच कुणी आ±ेप घेईल. शरीर आरोµयपूणª ठेवÁयासाठी उपजीिवका कमावÁया¸या
हेतूने मालम°ेचा अिधकार, औजारे आिण सािहÂयाचा ह³क या अथाªने ÖवातंÞयाला काही
आ±ेप नसतो. Óयĉì¸या ±मते¸या ÿभावी आिण स±म वापरातून लाभ होÁयासाठी Âयाला
ÖवातंÞय का असू नये? जीिवत, सुर±ा आिण मालम°ेचा अिधकार या अथाªने ÖवातंÞय
माÆय करणारे जातीचे समथªक, ÖवातंÞया¸या कÐपनेत Óयĉì¸या Óयवसाय िनवडÁया¸या
ÖवातंÞयाला तÂपरतेने माÆयता देणार नाहीत. तथािप अशा रीतीने ÖवातंÞयाला आ±ेप घेणे
गुलामिगरीला िचरंतन Öवłप देÁयासारखे आहे. कारण गुलामिगरी Ìहणजे, ºयामÅये काही
लोकांची वतªणूक िनयंिýत करणारी ÿयोजने इतरांकडून सĉìने Öवीकारावी लागतात. अशी
समाजिÖथती असा Âयाचा अथª आहे. गुलामिगरी िजथे कायदेशीर अथाªने अिÖतÂवात नाही
ितथेसुĦा ही िÖथती असते. िजथे Óयĉéना, जाितÓयवÖथेÿमाणे नेमून िदलेले Âयांनी न
िनवडलेले, Óयवसाय करÁयाची सĉì असते, ितथे ती गुलामिगरी आढळते. समतेला काही
आ±ेप? हा Ā¤च राºयøांती¸या घोषणेतील ÖपĶपणे सवाªत िववादाÖपद भाग आहे.
समतेवरील घेतलेले आ±ेप संयुिĉक असू शकतील आिण आपÐयाला सवª माणसे समान
नाहीत हे माÆयसुĦा करावे लागेल. परंतु Ìहणून Âयाचे काय झाले? समता केवळ कÐपना
असू शकेल तरीसुĦा ितला िनयामक तßव Ìहणून Öवीकारले पािहजे. (पृ.४०) डॉ.
आंबेडकरांनी मांडलेली आदशª समाजाची संरचना मानवतावादी मूÐयांवर अिधिķत आहे.
ºयामधून परंपरावादी जातीय िवषमतेवर Âयांनी ÿहार केलेले आहेत.
munotes.in

Page 130

वैचाåरक गī - १
130 १५. िहंदू समाजातील ®ेणीबĦ उतरंड:
डॉ. आंबेडकरांनी जातीसंÖथे¸या उ¸चाटनासाठी आवÔयक असणाöया घटकांवर भाÕय
केलेले आहे. Âयां¸या मते, िहंदू समाजातील जातीयता ®ेणीबĦ आहे. ®ेणीबĦ उतरंड ही
जाितसंÖथेची पायाभूत गोĶ असून ित¸या उ¸चाटनािशवाय जातीसंÖथेचे उ¸चाटन होणार
नाही. यािवषयी डॉ. आंबेडकर या úंथा¸या पंधराÓया भागात तपिशलाने िलिहतात,
सुधारकांचा एक असा गट आहे जो यापे±ा वेगळा आदशª मानतो. Âयांनी आयªसमाज हे नाव
धारण केले आहे. अिण सामािजक रचनेचा Âयांचा आदशª चातुवªÁयª हा आहे. Âयात समाजाचे
िवभाजन Âयांनी आपÐयाकडे असलेÐया चार हजार जातीऐवजी, चार वगाªत केलेले आहे.
या िवभागणीला अिधक आकषªक करÁयासाठी तसेच िवरोधका¸या िशडातील हवा काढून
घेÁयासाठी चातुवªणाªचे हे पाठीराखे Âयांचे चातुवªÁयª जÆमावर नÓहे तर योµयतेवर आधारलेले
आहे हे सांगÁयाची अितशय काळजी घेतात. सुŁवातीलाच मला कबूल केले पािहजे कì,
चातुवªÁयª ±मतेवर आधाåरत असÐयाचे माÆय केले तरीही, तो आदशª मला पटत नाही.
आयªसमाजी लोकां¸या चातुवªÁयाªत Óयĉìला िहंदू समाजात ित¸या गुणाÿमाणे Öथान ÿाĮ
होणार नाही. आयªसमाजी लोक माणसांवर āाĺण, ±िýय, वैÔय आिण शूþ असे िश³के
मारÁयाचा आúह का धरतात हे मला समजत नाही… ही जÆमावर आधाåरत ®ेणीबĦ
उतरंडीची कÐपना आहे. जोवर ही नावे ÿचिलत आहेत तोवर āाĺण, ±िýय, वैÔय आिण
शूþ ही जÆमावर आधाåरत उ¸च व नीच ®ेणीबĦ रचना आहे असे समजून िहंदू Âयाÿमाणे
वतªन करतील. िहंदूला हे सवª िवसरायला लावलेच पािहजे परंतु जुनी नावे अिÖतÂव ठेवून
Âया¸या मनाला सातÂयाने या जुÆया कÐपनांची आठवण जागृत कłन देत रािहÐयास ते
कसे घडेल? लोकां¸या मनात नवीन कÐपना Łजवाय¸या असतील तर Âयांना नवीन नावे
देणे आवÔयक आहे. जुनीच नावे वापरणे Ìहणजे सुधारणा िनÕफळ करÁयासारखे आहे.
±मतेवर आधाåरत चातुवªÁयाªला āाĺण, ±िýय वैश, शूþ अशा जÆमावर आधाåरत
सामािजक िवभाजनाचा िनद¥श करणाöया गिल¸छ् नावाने ओळखणे हा एक सापळा आहे.
(पृ.४२) डॉ. आंबेडकरांनी चातुवªÁयª ही िवषमतेचे ÿतीक असÐयाचे ठामपणे सांिगतले आहे.
ही सबंध मांडणी परखड आहे. Âयात िचिकÂसा येते. मीमांसा येते. महßवाची गोĶ Ìहणजे या
मांडणीत आÂमिचंतन आहे. सामािजक जाणीव आहे. भारतीय समाजािवषयी िवधायकŀĶी
आहे.
१६. चातुवªÁयाªसंबंधी आ±ेप:
डॉ. आंबेडकरांनी जाितसंÖथे¸या मूळांचा शोध घेतलेला आहे. भारतीय समाजातील िहंदू
धिमªयांचा बहòसं´यवाद आिण वचªÖववाद हा जाितसंÖथेला ÿाधाÆय देतो. िवशेषत: इथली
वणªÓयवÖथा या¸या मुळाशी आहे. डॉ. आंबेडकरांनी या úंथामÅये यावर आ±ेप घेतलेला
आहे. यािवषयी ते िलिहतात, चातुवªÁयाªसंबंधीचे माझे आ±ेप केवळ भावने¸या आधारावर
मांडू इि¸छत नाही. Âयाला िवरोध करÁयासाठी मा»याकडे अिधक भ³कम कारणे आहेत
Âयांचा मी आधार घेतो. या आदशाªचे बारकाईने िनरी±ण केÐयानंतर माझे मत झाले आहे
कì, समाज संघटनाची ÓयवÖथा Ìहणून चातुवªÁयª अÓयवहायª, हानीकारक आहे आिण
सपशेल फसलेले आहे. Óयावहाåरक ŀिĶकोणातून, चातुवªÁयª ÓयवÖथा अनेक अडचणी
िनमाªण करते. Âया ित¸या पाठीरा´यांनी िवचारात घेतÐयाचे जाणवत नाही. जातीचे
पायाभूत तßव वणाª¸या पायाभूत तßवापे±ा मूलत: वेगळे आहे. ते केवळ मूलत: वेगळे आहेत munotes.in

Page 131

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
131 एवढेच नÓहे तर मूलत: परÖपर िवरोधीसुĦा आहे. जात जÆमावर आधाåरत आहे. ±मता
िवचारात न घेता जÆमाने उ¸च दजाª ÿाĮ झालेÐया लोकांना Âयांचे Öथान सोडÁयास तुÌही
कसे भाग पाडणार आहात? जÆमाने हलका दजाª ÿाĮ झालेÐया Óयĉìचे Âया¸या ±मतेशी
अनुłप असे उ¸च पातळीवर पुनगªठन माÆय करÁयाची सĉì तुÌही लोकांना कशी करणार?
वणªÓयवÖथा Öथापन करÁयाची ±मता येÁयासाठी सवªÿथम तुÌहाला जाितÓयवÖथा मोडून
टाकावी लागेल. जÆमावर आधारलेÐया चार हजार जातीचा संकोच योµयतेवर आधाåरत
चार वणाªत तुÌही कसा करणार? चातुवªÁयाª¸या पाठीरा´यांना सवªÿथम या अडचणéचा
सामना करावा लागेल. (पृ.४३) डॉ. आंबेडकरांनी या मुīाचे िववेचन करताना चातुवªÁयाª¸या
ÓयवÖथेतील िविवधांगी अडचणéचा िवचार केलेला आहे. िवशेषत: यामधील ľीचे अिÖतÂव
कसे वंिचत ठेवलेले आहे यावर Âयांनी केलेली मांडणी महßवाची आहे.
१७. ®मिवभाजनाची ÓयवÖथा:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जाितसंÖथे¸या उ¸चाटनातील चातुवªÁयाªचे िववेचन परखडपणे
करतात. चातुवªÁयाªला Âयांनी ŀĶ पĦती असे Ìहटलेले आहे. डॉ. आंबेडकरांनी या úंथा¸या
सतराÓया भागात जाितÓयवÖथे¸या समथªनाथª मांडÐया जाणाöया ®मिवभाजन या ÿमेयाची
िचिकÂसा केलेली आहे. या संबंधी ते िलिहतात, āाĺणाने ²ानसाधना करावी, ±िýयाने
शľ धारण करावे, वैÔयाने Óयापार उदीम करावा आिण शूþाने सेवा करावी हे जणू काय
®मिवभाजनाची ÓयवÖथा असÐयासारखे वाटते. शूþाला एखादी गोĶ करÁयाची गरज नाही
असे सांगÁयाचा या िसĦांताचा उĥेश होता कì Âयाने ती करता कामा नये असा दंडक
लावÁयाचा Âयांचा उĥेश होता हा एक कुतूहलजनक ÿij आहे. चातुवªÁयाªचे समथªक Âयाचा
एक पिहला अथª असÐयाचे सांगतात. ते Ìहणतात, तीन वणाªचे लोक आधार īायला
असताना शुþाने धनसंचयाचे कĶ कशासाठी ¶यावेत? िलिहÁया-वाचÁया¸या ÿसंग
उĩवÐयास तो āाĺणाकडे जाऊ शकतो मग शूþाने िश±ण घेÁयाची तसदी का ¶यावी?
Âयाचे संर±ण करÁयासाठी ±िýय असताना शूþाने शľ धारण करÁयाची िचंता का करावी?
या अंगाने चातुवªÁयाªचा िसĦांत समजून घेतÐयास, ितÆही वणाªचे लोक पालक आहेत आिण
शूþाकडे ते पाÐय Ìहणून पाहतात असे Ìहणता येईल. अशा पĦतीने अथª लावÐयास तो एक
सरळ, उदा° आिण मोहक िसĦांत आहे. चातुवªÁयाª¸या मुळाशी असलेÐया
संकÐपनांसंबंधी हे अचूक मत आहे असे गृहीत धŁन, मला असे वाटते कì, ती ÓयवÖथा
फसगतीपासूनही सुरि±त नाही आिण लबाडीपासूनही सुरि±त नाही. (पृ.४५)
डॉ.आंबेडकरांनी चातुवªÁयाªिधिķत ®मिवभाजनामागील अंतिवªरोधी मांडणी केलेली आहे.
यामागील िवषमतावादी सूý ते मांडतात. िवशेषत: या िसĦांतामागील षडयंýाचा पदाªफाश
करताना Âयांनी पुढे Ìहटलेले आहे कì, एका वगाªवर दुसöया वगाªने अवलंबून राहणे
अपåरहायª आहे. ते माÆय करÁयासारखेसुĦा आहे. परंतु महßवा¸या गरजांसाठी एका
Óयĉìला दुसöया Óयĉìवर अवलंबून का ठेवावे? िश±ण हे ÿÂयेकाला िमळालेच पािहजे.
सुर±ेची साधने ÿÂयेकाला जवळ असायलाच हवीत. ÿÂयेक Óयĉìकåरता, Öवत:¸या
बचावासाठी, Âया ÿमुख गरजा आहेत. Âयाचा शेजारी िशकलेला आिण हÂयारबंद आहे या
वाÖतवाची अिशि±त आिण िन:शľ Óयĉìला काय मदत होईल. हा सगळा िसĦांत
हाÖयाÖपद आहे. पाÐय आिण पालक संबंध चातुवªÁयाª¸या मागची खरी मूळ कÐपना असो
वा नसो, ÿÂय±ात ते मालक आिण नोकर असेच संबंध होते. Âयां¸या आपापसातील
संबंधांबाबत फार खुश नसले तरी āाĺण, ±िýय आिण वैÔय या तीन वगा«नी संगनमताने munotes.in

Page 132

वैचाåरक गī - १
132 काम भागिवले. āाĺणांनी ±िýयांची खुशामत केली आिण दोघांनीही वैÔयां¸या जीवावर
जगÁयासाठी Âयाला जगू िदले होते. माý शूþाची अिधक अÿितķा करÁयासाठी ितघांचे
एकमत होते. (पृ.४६) डॉ. आंबेडकर अÂयंत परखडपणे चातुवªÁयाª¸या मुळाशी असलेÐया
तßवांचा शोध घेतात. शेवटी Âयांनी बहòसं´य लोकांना िहनÂवाला पोहोचिवणाöया
चातुवªÁयाª¸या भरभराटी¸या काळाला देशासाठी पराभवाचे आिण अंधारयुग Ìहटलेले आहे.
१८. āाĺण–±िýय संबंध:
डॉ. आंबेडकरांनी चातुवªÁयाªची िचिकÂसा करताना ýेवणा«नी घेतलेÐया बाजूचा िवचार
केलेला आहे. या úंथा¸या अठराÓया भागात ते ýेवणा«तील अंतिवªरोधाचा िवचार करतात.
िवशेषत: āाĺण–±िýय यां¸या संबंधावर ते भाÕय करतात. ते िलिहतात, āाĺण आिण
±िýयां¸या झगड्या¸या उदाहरणांनी महाभारत आिण पुराणे ओसंडून वहात आहेत. कुणी
कुणाला ÿथम अिभवादन करावे, जेÓहा āाĺण आिण ±िýय रÖÂयात एकमेकांसमोर येतील
तेÓहा ÿथम कुणी वाट कłन īावी, अशा ±ुÐलक ÿijांवłनही ते भांडले. केवळ āाĺण
±िýयां¸या डोÑयात खुपत होते आिण ±िýय āाĺणां¸या डोÑयात खुपत होते एवढेच नÓहे,
तर ±िýय जुलमी झाले होते असे िदसते आिण चातुवªÁयª ÓयवÖथेने िन:शľ केÐयामुळे
जनसामाÆय ±िýयां¸या जुलुमातून सुटकेसाठी परमेĵराची ÿाथªना करीत होते. ‘भागवत’
पुराण आपÐयाला िनिIJतपणे सांगते कì ®ीकृÕणाने एक पिवý उĥेशाने अवतार धारण केला
होता आिण तो ±िýयांचा नायनाट करणे हा होता. िविवध वणा«मधील आपापसातील हेवेदावे
आिण शýुÂवाची आपÐया समोरील उदाहरणे पाहता साÅय करावा असा आदशª Ìहणून
चातुवªÁयª कोणी कसे िटकवून ठेवील िकंवा अशा नमुÆयावर िहंदू समाजाची पुनरªचना करावी
असे उिĥĶ कसे ठेवतील हेच मला समजत नाही (पृ.४८) डॉ. आंबेडकरांनी या िठकाणी
सामािजक िवषमतेची मांडणी केलेली आहे. अशा िवषम समाजरचने¸या पुनरªचनेचा िवचार
ते करतात.
१९. िहंदू-अिहंदूमधील जातसंबंधीचा फरक:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी जाितसंÖथेचा िवचार करताना वरील सवª मुīांमÅये िहंदू
समाजाची चचाª केलेली आहे. परंतु या úंथा¸या एकोिणसाÓया भागात ते िहंदूएतर
समाजािवषयी मांडणी करतात. ते िलिहतात, िहंदू लोक मुिÖलम, िशख आिण िùIJनाकडे
बोट दाखिवतात आिण Âयां¸यातसुĦा जाती आहेत यात समाधान मानतात. या ÿijाचा
िवचार करताना आपण सुŁवातीलाच हे Åयानात घेतले पािहजे कì मानवी समाज कुठेही
एक अखंड नाही. तो नेहमीच बहòिवध आहे. Óयवहारात Óयĉì एक टोक आहे तर समाज
दुसरे. या दोहŌमÅये कुटुंब, मैýी, सहकारी संÖथा, Óयापारी संघ, राजकìय प±, चोरां¸या
आिण दरोडेखोरां¸या टोÑया अशा कमी अिधक ÓयाĮी¸या सवªÿकार¸या परÖपर
संबंधाÂमक ÓयवÖथा अिÖतÂवात असतात. हे छोटे गट साधारणत: घĘपणे जोडले गेलेले
असतात आिण अनेकदा ते जाती इतकेच िवशेष असतात. Âयांचे Öवत:चे संकुिचत आिण
कठोर कायदे असतात जे बहòदा समाजिवरोधी असतात… अिहंदूमÅये असलेली जात
िहंदूमधÐया जातीसारखीच आहे कì नाही ते आपण या ÿijां¸या अनुषंगाने ठरिवले पािहजे.
हे िनकष एकìकडे आपण मुिÖलम, शीख आिण िùIJनांमधÐया जातéना आिण दुसरीकडे
िहंदूमधÐया जातéना लावले तर आपÐयाला हे आढळेल कì अिहंदूमधील जात िहंदू मधÐया munotes.in

Page 133

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
133 जातीहóन मूलत: वेगळी आहे. िहंदूंना जाणीवपूवªक एकमेकांशी बांधून ठेवणारे बंध Âयां¸यात
अिÖतÂवात नाहीत जेÓहा कì अिहंदूमÅये ते खूप आहेत आिण ते Âयांना एकिýत ठेवतात.
समाजाचे सामÃयª Âयातील संपकाªचे मुĥे आिण Âयात अिÖतÂवात असलेÐया िविवध
गटांमÅये आदान ÿदानाची श³यता यावर अवलंबून असते. Âयालाच कालाªइल जैिवक तंतू
Ìहणजेच िवघिटत होणाöया घटकांना एकý सांधून पुÆहा संघिटत करणारा लविचक धागा,
असे Ìहणतो. िहंदूमÅये जाितजÆय िवघटना िवŁĦ कृती कŁन Âयांना पुन: एकिýत करणारी
शĉì नाही. अिहंदूमÅये Âयांना एकý बांधणारे तंतू असतात. (पृ.४९) डॉ. आंबेडकरांनी
यािठकाणी िहंदू समाजातील जातीचे अिÖतÂव ठळकपणे अधोरेिखत केले जाते. िकंबहòना
जाती¸या उÐलेखािशवाय Âया Óयĉìची ओळख ल±ात घेतली जात नाही. अिहंदूमÅये
Âयांना केवळ मुÖलीम, शीख, िùIJन Ìहटले कì Âयांची ओळख िनधाªåरत होते. परंतु
िहंदूमÅये ÿÂयेकाला जातीचा उÐलेख करावाच लागतो, हे डॉ. आंबेडकरांनी येथे मांडलेले
आहे. शेवटी Âयांनी जातीला असलेले धािमªक अिधķान मांडून जातीिनमूªलनातील ती मोठी
अडचण असÐयाचे िवशद केलेले आहे.
२०. जात कशी नĶ करायची?
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी या úंथा¸या िवसाÓया भागात जाितिनमूªलनासंबंधी मूलभूत
िचंतन मांडलेले आहे. जात कशी नĶ करायची? असा ÿij मांडून Âयांनी याचे उ°र िवशद
केलेले आहे. तÂपूवê Âयांनी जाती¸या सुधारणेमÅये पोटजातीचे िनमूªलन आिण
सहभोजना¸या कायªøमांिवषयी चचाª केलेली आहे. Âयां¸या मते या दोÆही योजना
जाितिनमूªलनासाठी पयाªय ठł शकत नाहीत. यातून जातीय भावना आिण जातीय जाणीव
नĶ करÁयात यश आलेले नाही असे ते ठामपणे सांगतात. पुढे Âयांनी जात नĶ कशी
करायची? या ÿijांचे िवĴेषण मांडलेले आहे. डॉ. आंबेडकर िलिहतात, आंतरजातीय
िववाह हाच Âयावरचा खरा उपाय आहे अशी माझी खाýी पटली आहे. केवळ रĉाची
सरिमसळच आĮÖवकìय असÐयाची भावना िनमाªण कł शकते आिण नातेसंबंधाची,
एकसारखे असÐयाची ही भावना सवाªत महßवाची ठरÐयािशवाय जातीने िनमाªण केलेली
िवभĉवादी परका असÐयाची भावना नाहीशी होणार नाही. अिहंदूपे±ा िहंदू¸या सामािजक
जीवनात आंतरजातीय िववाह हा िनिIJतपणे अिधक शĉìशाली घटक असणे आवÔयक
आहे. जेÓहा समाज आधीच इतर धाµयांनी नीटपणे िवणलेला असतो तेÓहा िववाह हा
आयुÕयातला सामाÆय ÿसंग असतो. परंतु जेÓहा समाज दुभंगलेला असतो तेÓहा Âयाला
सांधणारी शĉì Ìहणून िववाह ही तातडीची गरज बनते. जात मोडÁयाचा खरा उपाय
आंतरजातीय िववाह हाच आहे. (पृ.५२) डॉ. आंबेडकर जाितिनमूªलना¸या ÿijाचे उ°र
आंतरजातीय िववाहा¸या łपात मांडतात. ही गोĶ अितशय महßवाची आहे. अशा
िववाहासाठी Öवत: जात-पात तोडक मंडळ आúही असÐयाने डॉ.आंबेडकरांनी Âयांचे
अिभनंदन केलेले आहे. शेवटी डॉ. आंबेडकर जाती¸या पायामÅये असलेÐया धमाªचा शोध
मांडून धािमªक मानिसकता जातसंÖथेला बळकटी देते. Âयामुळे सवा«ना यािवŁĦ आवाज
उठवावा लागेल असे डॉ. आंबेडकर येथे ठामपणे मांडतात.

munotes.in

Page 134

वैचाåरक गī - १
134 २१. सामािजक सुधारणा आिण जातीचे पैलू:
डॉ.आंबेडकरांनी ÿारंभापासून जाती¸या ÿijाबाबत सुधारणावादी चळवळéनी दुलª±
केÐयाबाबत या úंथामÅये मांडलेले आहे. इथे एकिवसाÓया िवभागातही यािवषयी ते
अिधकपणे िवचार मांडतात. Âयांनी सामािजक सुधारणांची वगªवारी तीन ÿकारात केलेली
आहे. ºयामÅये धािमªक सुधारणा, धमªसुधारणे¸या िवरोधी िवचार, धमाª²ांचे उÐलंघन
Ìहणजे पाप अशी भावना असणारा यांचा समावेश होतो. डॉ. आंबेडकांनी यामधून जाती¸या
िनमूªलनाचा मागª सापडणार नाही असे ठामपणे सांिगतलेले आहे. पुढे Âयांनी जातीचे पैलू
सांिगतलेले आहेत. यािवषयी ते िलिहतात, जातीचे दोन पैलू असतात हे Åयानात घेतले तर,
कायª अश³य आहे असे मी का Ìहणतो, या¸या दुसöया कारणाचा आपÐयाला उलगडा
होईल. ित¸या एका पैलूमÅये तो माणसांचे िविवध समुदायांमÅये िवभाजन करते. दुसöया
पैलूमÅये ती Âया समुदायाचे एका¸यावर दुसरा अशी, सामािजक दजाª¸या अनुसार, ®ेणीबĦ
रचना करते. जाती¸या मोजपĘीवर आपण इतर काहीपे±ा वåरķ आहोत यात ÿÂयेक
जातीला अिभमान आिण समाधानही वाटत असते. या रचनेची बाĻ खूण Ìहणून
तांिýकŀĶ्या अķािधकार आिण संÖकार असा ºयांचा उÐलेख केला जातो Âया सामािजक
आिण धािमªक अिधकारांचेही ®ेणीवार वाटप केलेले आहे. जातीचा दजाª जेवढा उ¸च तेवढी
ित¸या अिधकारांची सं´या जाÖत आिण जातीचा दजाª जेवढा खालचा तेवढीच
अिधकारांची सं´या कमी. ही ®ेणीबĦ रचना जाितÓयवÖथे¸या िवरोधात संयुĉ आघाडी
उघडणे अश³य करते. जर एखादी जात आपÐया वर¸या जातीसोबत सहभोजन आिण
आंतरजातीय िववाहाचा अिधकार मागत असेल तर Âया जातीला काही खोडसाळ
लोकांकडून- ºयात āाĺण बहòसं´य आहेत- धमाकवले जाते कì, पåरिÖथतीत Âयांना
Öवत:पे±ा खाल¸या लोकांशी सहभोजन आिण आंतरजातीय िववाहास सहमतीचा िवचार
करावा लागेल. सगळेच जाितÓयवÖथेचे गुलाम आहेत. परंतु सगÑया गुलामांचा दजाª समान
नाही. परंतु िविवध जातéना सामािजक आिण धािमªक ह³कांचे वाटप ºया धूतªपणे झाले
आहे Âयामुळे काहéना खूप िमळाले आहे तर काहéना अगदीच कमी. जात ही सावªभौम
गटांची उ¸च आिण किनķ अशी ®ेणीबĦ रचना तयार करते. ºयांना इतरां¸या दजाªबĥल
असुया वाटते आिण जर सवªसाधारण िवसजªन झाले तर Âयां¸यापैकì काहéना इतरांपे±ा
जाÖत ÿितķा आिण स°ा गमवावी लागेल, हे Âयांना ²ात आहे. Ìहणूनच, लÕकरी भाषेत
सांगायचे तर, जाितÓयवÖथेवर हÐला करÁयासाठी तुÌही िहंदूंची जुळवाजुळव कł शकत
नाही. (पृ.५८) डॉ. आंबेडकरांनी यािठकाणी जाती¸या िनमूªलनातील िविवध आंतरिवªरोध
मांडलेले आहेत.
२२. जात आिण अÖपृÔयता:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी या úंथा¸या बािवसाÓया भागात जात आिण अÖपृÔयता या
िवषयाची मांडणी केलेली आहे. ÂयामÅये Âयांनी या दोÆही घटकातील परÖपरसंबंध
मांडतानाच Âयातील आंतिवªरोधही िवशद केलेले आहेत. या दोÆही गोĶéचा मूलाधार हा
धािमªक आहे. हे Âयांनी ठामपणे मांडलेले आहे. िहंदू धमªúंथाचा अËयास केÐयास ÿÂयय
याचा येतो. डॉ. आंबेडकरांनी या िठकाणी मनुÖमृती मधील वचनांचा दाखला देत
जाितÓयवÖथेला कशाÿकारे संरि±त केलेले आहे हे पटवून िदलेले आहे. वेद व Öमृतéनी
िववेक, बुĦीÿामाÁय, नैितकता अशा गोĶéना नाकाłन जातीला ®ेķÂवाचे, धािमªक munotes.in

Page 135

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
135 आचरणाचे Öवłप िदलेले आहे. यािवषयी भाÕय करताना ते िलिहतात, जाती¸या आिण
वणाª¸या संबंधात धमªशाľे िहंदूना आपÐया िववेकाचा वापर करÁयाची परवानगी देत नाहीत
एवढेच नÓहे तर जात आिण वणाªवर¸या Âयां¸या िवĵासाचा पाया बुĦी¸या कसोटीवर
तपासÁयाचा ÿसंगही येऊ न देÁयाची खबरदारी Âयांनी घेतलेली आहे… जात पाळायला
आिण श³य नसÐयास ती मोडÐयाबĥल ÿायिIJत ¶यायला सांगणाöया धमªशाľांमÅये
सापडते. ÿायिIJ°ा¸या िसĦांताĬारे तडजोडीची वृ°ी अनुसłन धमªशाľांने जातीला
िचरंतन पुनजêवन बहाल केलेले आहे आिण जातजािणवे¸या िवनाशास कारणीभूत ठł
शकला असता अशा िचंतनशील िववेकाला दडपून टाकलेले आहे. (पृ.६०) डॉ. आंबेडकर
या िठकाणी जातीय मानिसकतेवर ÿहार करतात. वेद, Öमृतीसार´या úंथामधून ही
मानिसकता घडिवÐयाचे Âयांनी Ìहटलेले आहे. यासाठी शेवटी ते िलिहतात, तुÌहाला या
ÓयवÖथेला िखंडार पाडÁयाची इ¸छा असेल तर िववेकाला नकार देणाöया वेद आिण
धमªशाľांना, नैितकतेला नकार देणाöया वेद आिण धमªशाľांना सुŁंग लावलाच पािहजे हे
तुÌही िवसरता कामा नये. तुÌहाला ®ुित आिण Öमृतéचा धमª नĶ करावाच लागेल. इतर
कशाचाही उपयोग होणार नाही. या ÿकरणाबाबत माझे हे पूणª िवचारांती बनलेले मत आहे
(पृ.६१) डॉ. आंबेडकरांनी जातजाणीव आिण अÖपृÔयतेचे मूळ शोधून Âयावर घाव
घातलेला आहे. जो अितशय महßवाचा असून जाितसंÖथे¸या िनमूªलनातील Âयाचे महßव
अधोरेिखत करणारा आहे. Âयामुळे याला या úंथामÅये िवशेष महßवाचे Öथान आहे. डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर सातÂयाने जातीची िचिकÂसा करतात. जातé¸या अंतरंगाला उजागर
करÁयाचा ÿयÂन करतात.
२३. धमª िवनाशामागील तßविवचार:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी केलेली वरील मांडणी Âयांना धमªिवरोधी ठरÁयासाठी वापरली
जाऊ शकते याची खाýी Âयांना होती Ìहणून Âयांनी या úंथा¸या तेिवसाÓया भागात या
श³यतेचा परामशª घेतलेला आहे. िवशेषत: Âयांचे धािमªक िवचार कसे ÿगतशील होते हे
यातून ÖपĶ होते. यािवषयी ते िलिहतात, धमाªचा िवनाश या मा»या संकÐपनेचा अथª
कदािचत काहéना कळणार नाही. काहéना ती कÐपना ±ोभजनक वाटेल तर काहéना ती
øांितकारी वाटेल. Ìहणून मी माझी भूिमका ÖपĶ करतो. तßव आिण िनयम या दोहात तुÌही
फरक करता कì नाही ते मला माहीत नाही. परंतु मी तो करतो. मी केवळ फरकच करतो
असे नÓहे तर तो फरक वाÖतिवक आिण महßवाचा आहे असेही मानतो. िनयम Óयावहाåरक
असतात. वहीवाटीÿमाणे कृती करÁयाची ती सवयीची पĦत आहे. परंतु तßवे बौिĦक
असतात. गोĶéचे परी±ण करÁयासाठी ती उपयुĉ पĦत आहे. धािमªक कृÂय बरोबरच
असेल असे नाही माý िकमान जबाबदारीचे असायला हवे. अशा जबाबदारी¸या धोरणाला
वाव देÁयासाठी धमª ही ÿामु´याने केवळ तßवाचीच बाब असली पािहजे. ती िनयमांची बाब
असू शकत नाही. ºया±णी Âयाचे िनयमांमÅये अध:पतन होते Âया ±णी तो धमª राहत नाही.
कारण तो खöया धािमªक कृतीचे सार असलेÐया जबाबदारी¸या जािणवेचा खातमा करतो.
िहंदू याला धमª Ìहणतात तो आ²ा आिण िनषेधा²ांची गदê या Óयितåरĉ काहीही नाही.
खरोखरच वैिĵक असलेला, सवª वंशांना, देशांना, सवªकाळात लागू होÁयासारखी
अधािÂमक तßवे या अथाªचा धमª Âयां¸यात िदसून येत नाही. (पृ.६२) डॉ. आंबेडकरांनी
धमाªचे पारंपåरक łप नाकारले आहे. केवळ वटहòकूम आिण िवधी संिहतेला ते नकार देतात. munotes.in

Page 136

वैचाåरक गī - १
136 Âयाला ते धमª मानत नाहीत. तर Âयां¸या मते, ÖवातंÞय आिण उÂÖफूतªतेचे नैितक जीवन
याला ÿाधाÆय देणारा धमª महßवाचा आहे.
२४. धमª सुधारणेसाठी आवÔयक बाबी:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी या úंथामÅये जाती¸या िनमूªलनाचा िवचार धािमªक अंगाने
िकती महßवाचा आहे हे सांिगतलेले आहे. Âयांनी इथे िहंदू धमाªतील जातीयतेवर ÿहार
करताना धमाª¸या िनयमांचा िनषेध केलेला आहे. परंतु याचा अथª Âयांना धमाªची गरज नाही
असा होत नाही. या उलट Âयांनी यािठकाणी बकª या िवचारवंताचे मत उĦृत कłन खरा
धमª काय आहे हे िवशद केलेले आहे. या िवषयी ते िलिहतात, खरोखरच धमाª¸या
आवÔयकतेबाबत माझी एवढीच खाýी पटली आहे कì, या धमªसुधारणेअंतगªत काय
आवÔयक बाबी असाÓयात याची łपरेषा आपणासमोर मांडलीच पािहजे असे समजतो.
मा»या मते या सुधारणामÅये पुढील मुĥे मु´य असावेत:
१. सवª िहंदूना Öवीकाराहª आिण माÆय असा एकच ÿमाण धमªúंथ असावा. याचा अथª
असा कì िहंदू धमाªचे वेद, शाľ, पुराणे यासारखे पिवý आिण ÿमाण मानले गेलेले
इतर सवª úंथ कायīाने रĥ केले पािहजेत आिण Âया úंथातील धािमªक िकंवा
सामािजक िसĦांतांची िशकवण देणे दंडनीय ठरिवले पािहजे.
२. िहंदूंमधÐया पुरोिहतशाहीचे िनमूªलन झाले तर चांगले. परंतु हे अश³य िदसते Ìहणून
िकमान पुरोिहतपद वंशपरंपरागत नसावे. Öवत:¸या िहंदू Ìहणवणाöया ÿÂयेक Óयĉìला
पुरोिहतपदासाठी पाý मानले पािहजे. सरकारने ठरवून िदलेली परी±ा उ°ीणª
झाÐयािशवाय आिण Âयाला तो Óयवसाय करÁयाची सरकारी सनद असÐयािशवाय
पौरोिहÂय करता येणार नाही अशी कायīामÅये तरतूद करावी.
३. सनद नसलेÐया पुरोिहताने केलेला कोणताही समारंभ िविधसंमत मानÁयात येऊ नये,
तसेच सनद नसताना पौरोिहÂय करणे िश±ापाý गुÆहा ठरिवÁयात यावा.
४. पुरोिहत सरकारी नोकर करावा. नैितकता, ®Ħा आिण उपासना या संदभाªत तो
सरकारĬारे िशÖतभंगा¸या कारवाईस पाý असावा तसेच Âयाला या Óयितåरĉ इतर
नागåरकांÿमाणे देशाचे कायदे बंधनकारक असावेत.
५. राºयां¸या गरजेनुसार, आय.सी.एस.¸या संदभाªत असते Âयाÿमाणे पुरोिहतांची सं´या
मयाªिदत असावी.
डॉ. आंबेडकरांनी मांडलेÐया सूचना जाितसंÖथे¸या मुळावर घाव घालणाöया आहेत. Âयांना
खाýी होती कì या सवª सूचना िहंदूंना जहाल वाटतील. Âयाला ते नकार देतील. यासाठी
Âयांनी भारतातील इतर Óयवसायांची उदाहरणे Ìहणजे अिभयंता, डॉ³टर इÂयादéची माÆयता
¶यावी लागते याची आठवण केलेली आहे. शेवटी Âयांनी धमाªला नवीन तßवांचा आधार
िदला पािहजे. ÖवातंÞय, समता आिण बंधुÂव ही ती तßवे आहेत. असे ठामपणे Âयांनी
मांडलेले आहे. माणसाचे माणूसपण नाकारणारा धमªच आपण नाकारला पािहजे. या
भूिमकेचाही Âयांनी येथे उÐलेख केलेला आहे. धमा«तर हा शÊदÿयोग करताना Âयांनी Âयाला
नवजीवन असे Ìहटलेले आहे. ते अितशय मािमªक आहे. munotes.in

Page 137

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
137 २५. जाितिनमूªलनाची चतु:सूýी:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी úंथा¸या शेवटी सदर úंथातील िवषया¸या संबंधी
िनÕकषाªÂमक मांडणी केलेली आहे. ते सवा«ना उĥेशून Ìहणतात, िहंदू ®ोÂयांसमोर,
Âयां¸याशी संबंिधत अितशय महßवा¸या ÿijावर हे माझे बहòदा शेवटचे भाषण असेल असा
सुतोवाच करतात. जातीचा ÿij अितशय गंभीर असून तो सोडिवÁयासाठी Âयांनी सवª िहंदू
समूहाला आवाहन केलेले आहे. जाितसंÖथे¸या िनमूªलनासाठी Âयांनी चतु:सूýी सांिगतलेली
आहे. या संदभाªत ते िलिहतात, ÿथमत: जगभरातÐया िविवध लोकांमÅये łढ असलेÐया
®Ħा, सवयी, नीितमूÐये आिण जीवनिवषयक ŀिĶकोण यां¸या संदभाªने Âयां¸यात बöयाचदा
तफावत असते या Óयितåरĉ Âयां¸याबĥल काहीही बोलायचे नाही. अशी मानववंश
शाý²ाÿमाणे सौÌय भूिमका घेणे पुरेसे आहे का, कì कोणÂया ÿकार¸या नैितकता, ®Ħा,
सवयी आिण ŀिĶकोण यांनी उ°म कायª केलेले आहे आिण ते बाळगणाöया लोकांची
भरभराट करÁयास, Âयांना सशĉ करÁयास, पृÃवी ÓयापÁयास आिण ित¸यावर अिधपÂय
गाजवÁयास स±म बनिवले आहे हे शोधून काढÁयाचा ÿयÂन करणे आवÔयक नाही काय?
याचा िहंदूंनी सवªÿथम िवचार केला पािहजे. (पृ.६६) डॉ. आंबेडकरांनी यासाठी ÿो.काÓहªर
यां¸या िनरी±णाचा आधार घेतला आहे. नीती आिण धमª याचे अनुबंध मांडताना
एकमेकांÿती आपुलकìवर ते भर देतात. डॉ. आंबेडकरांनी दुसरा मुĥा िवचारात घेताना
Ìहटलेले आहे कì, दुसरी गोĶ अशी कì, िहंदूंनी Âयांना Âयांचा संपूणª सामािजक वारसा
जनत करायचा आहे कì, Âयातील उपयुĉ असलेला भाग िनवडून फĉ तेवढाच पुढ¸या
िपढ्यांपय«त पोहोचवायचा याचा िवचार केला पािहजे. ºयांचा मी खूप ऋणी आहे असे माझे
िश±क ÿो. जॉन डयूई Ìहणतात, ÿÂयेक समाज भूतकाळातील ±ुÐलक, िनŁपयोगी व
िनÕफळ बाबी आिण िनिIJतपणे िवकृत असलेÐया गोĶé¸या ओ»याखाली दबलेला असतो.
समाज जसा अिधक ÿबुĦ होतो तसे Âया¸या Åयानात येते कì, तो सगÑयाच बाबी जतन
करÁयास आिण Âयां¸या सगÑयाच उपलÊधी पुढ¸या िपढीपय«त पोहोचिवÁयास जबाबदार
नाही तर ºयामुळे भिवÕयातील समाजाला अिधक चांगला करÁयास उपयोगी पडतील
तेवढ्याच पुढ¸या िपढीपय«त पोहोचिवÁयास जबाबदार आहे. (पृ.६७) डॉ. आंबेडकरांनी
यामÅये सामािजक दाियÂवाची भूिमका मांडलेली आहे. ितसरे सूý मांडताना Âयांनी Ìहटले
आहे कì, ितसरी गोĶ अशी कì, िहंदूंनी Âयांना आदशª पुरिवणारा ľोत Ìहणून भूतकाळाचे
जतन करणे थांबिवले पािहजे. (पृ.६७) डॉ. आंबेडकरांनी ÿो. डयुई यांनी इितहास पूजनाचे
घातक पåरणाम िवशद करताना मांडलेÐया िवचारांचा आधार घेतलेला आहे. शेवटी ते
Ìहणतात, चौथी गोĶ अशी कì कुठलीही गोĶ िनिIJत नाही, कुठलीही गोĶ शाĵत नाही.
कुठलीही गोĶ सनातन नाही. ÿÂयेक गोĶ बदलत असते. Óयĉì तसेच समाजासाठीही बदल
हाच जीवनाचा िनयम आहे हे माÆय करÁयाची वेळ आलेली आहे कì नाही याचा िहंदूंनी
िवचार केला पािहजे. बदलÂया समाजात, जुÆया मूÐयांत सतत øांती घडिवली पािहजे
आिण िहंदूंनी हेसुĦा समजून घेतले पािहजे कì, जसे माणसा¸या कृतीचे मूÐयमापन
करÁयासाठी मानक असले पािहजे तसेच Âया मानकामÅये बदल करÁयाची तयारी सुĦा
असली पािहजे (पृ.६८) डॉ. आंबेडकरांनी या úंथा¸या शेवटी मांडलेली वरील चतु:सूýी
अितशय महßवाची असून कोणÂयाही सामािजक ÿijा¸या सोडवणुकìसाठी ती पूरक ठरणारी
आहे.
munotes.in

Page 138

वैचाåरक गī - १
138 २६. समारोप:
डॉ.आंबेडकरांनी शेवटी सÓवीसाÓया भागात भाषणाचा समारोप केलेला आहे. ÂयामÅये ते
भाषण फार लांबलचक झाÐयाचे Ìहणतात. परंतु िवषय अितशय महßवाचा असÐयामुळे
Âयाची मूलगामी िचिकÂसा करणे गरजेचे होते. आपले िवचार हे कसे िनरपे± आहेत यािवषयी
ते येथे Ìहणतात, आपली परवानगी असेल तर मी हे सांगू इि¸छतो कì, स°े¸या हातचे
बाहòले नसलेÐया, मोठेपणाची भाटिगरी न करणाöया Óयĉìचे हे िवचार आहेत. गरीब आिण
शोिषत जनते¸या मुĉìसाठी ºयाचे सगळे सावªजिनक ÿयÂन हा एक अिवरत संघषª आहे
आिण Âयाचे ब±ीस Ìहणून राÕůीय वृ°पýे आिण राÕůीय पुढाöयांनी Âया¸यावर िनंदा-
नालÖती आिण िशÓयांचा वषाªव केलेला आहे. कारण काय तर, शोिषतांना जुलूम
करणाöयां¸या सोÆयाने मुĉ करÁया¸या आिण गåरबांना ®ीमंतां¸या पैशाने उभे करÁया¸या,
लबाडी हा शÊद मी वापरणार नाही. Âयां¸या चमÂकारात मी सहभागी होÁयाचे नाकारले,
अशा माणसाचे ते िवचार आहेत. (पृ.६८) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी येथे अÂयंत
तळमळीने िवचार मांडलेले आहेत. शेवटी तर Âयांनी जाती मुळातून उखडून टाकÁयाचे
ÿयÂन सवा«नी केले पािहजेत असे सांिगतले आहे.
३आ.७ ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ úंथावरील ÿितिøया ‘जात-पात तोडक’ मंडळाने िनिIJत केलेले अिधवेशन रĥ केÐयावर डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ हा úंथ Öवत:¸या खचाªने ÿकािशत केला. या
úंथा¸या ÿकाशनाबरोबर Âयािवषयी िविवध चचाª सुł झाली. िवशेषत: िहंदू समूहाने
यािवŁĦ जहाल ÿितिøया िदÐया. Âयापैकì काही ÿितिøया ÿिसĦही झाÐया. महाÂमा
गांधी यांनीही या úंथािवषयी ÿितिøया िदली आहे. महाराÕů शासना¸या डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर चåरý साधने ÿकाशन सिमतीने ÿकािशत केलेÐया ÿा.ÿकाश िसरसट यांनी
मराठीमÅये अनुवाद केलेÐया úंथा¸या पåरिशĶात म. गांधी यांनी िदलेÐया ÿितिøया øमश:
छापलेÐया आहेत.
म. गांधी यांनी ‘हåरजन’¸या िद. ११ जुलै १९३६ मधील अंकात डॉ. आंबेडकरांचे
आरोपपý –एक, िद. १८ जुलै १९३६ ¸या अंकात भाग दोन, आिण िद. १५ ऑगÖट
१९३६ ¸या अंकात ‘वणª िवŁĦ जात’ या शीषªकाचे लेख िलहóन डॉ. आंबेडकर यां¸या
‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ या úंथावर ÿितिøया िदलेÐया आहेत.
म. गांधी यांनी ११ जुलै¸या ‘हåरजन’मधील िलिहलेÐया लेखात सुŁवातीला जात-पात
तोडक मंडळाचे लाहोर येथील अिधवेशन, डॉ. आंबेडकरांचे भाषण, वादÿितवाद आिण
शेवटी úंथłपाने ÿकािशत झालेले भाषण याची मांडणी केलेली आहे. पुढे ते Ìहणतात,
“कुणीही सुधारक या भाषणाकडे काना डोळा कł शकत नाही. सनातÆयांना ते वाचून लाभ
होईल. याचा अथª भाषण आ±ेपाहª नाही असा नÓहे. Âयावर गंभीर आ±ेप घेतले जाऊ
शकतात. Ìहणूनच ते वाचले पािहजे.” (पृ.७०) म. गांधी यांनी डॉ. आंबेडकरांना
िहंदुÂवापुढील आÓहान Ìहटले आहे. हे मांडताना िहंदू समाजाने Âयां¸यावर िश±णासाठी
उपकार केÐयाचे ते सांगतात. िवशेषत: िहंदू धमªúंथांचा Âयांनी जो आधार घेतलेला आहे. ते
úंथ, Âयातील उतारे यािवषयी ÿijिचÆह िनमाªण केलेले आहे. म. गांधéनी १८ जुलै रोजी munotes.in

Page 139

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
139 िलिहलेÐया लेखात या ÿijावर िवÖतृत भाÕय केलेले आहे. ते िलिहतात, आंबेडकरांनी
‘Öमृती’मधून उĦृत केलेली अवतरणे अिधकृत Ìहणून Öवीकारता येणार नाही. जातीचा
धमाªशी काहीएक संबंध नाही... वणª आिण आ®म या संÖथांचा जातीशी काडीमाý संबंध
नाही. डॉ. आंबेडकरांनी Âयां¸या भाषणात ÿि±Į आिण महßव संशयाÖपद असलेले úंथ
िनवडÁयाची तसेच अवनत व Âयां¸या धमाª¸या अÿितिनिधक लोकांची उदाहरणे िहंदूचा
नमुना Ìहणून देÁयाची गंभीर चूक केली आहे. (पृ. ७२- ७३) अशी ÿितिøया म. गांधी यांनी
ÿÖतुत úंथािवषयी िदली आहे. शेवटी १५ ऑगÖट¸या अंकात म. गांधéनी जात-पात तोडक
मंडळाचे सदÖय ®ी. संत रामजी यांनी मांडलेÐया मताचा आधार घेत आपÐया िवरोधाÂमक
ÿितिøयेची मांडणी केलेली आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी म. गांधी यां¸या ÿितिøयेचा ÿितवाद केलेला आहे.
गांधीजéची मते सÿमाण खोडून काढलेली आहेत. यासंदभाªत ते िलिहतात, महाÂÌयाने
उपिÖथत केलेला पिहला मुĥा Ìहणजे मी संदभª िदलेले धमªúंथ अिधकृत नाहीत. या
बाबतीत मी जाणकार नाही हे मी कबूल करतो. परंतु मला हे सांगायला आवडेल कì, मी
संदभª िदलेले úंथ Öव. िटळकां¸या िलखाणामधून िनवडलेले आहेत. दुसरा मुĥा असा कì,
धमªशाľांचा अÆवयाथª िवĬानांनी नÓहे तर संत महाÂÌयांनी लावला पािहजे आिण ते संतांनी
जसे समजून घेतले तसेच समजून घेतले पािहजे. मा»या अËयासानुसार संतांनी जात आिण
अÖपृÔयतेिवŁĦ कधी मोिहम चालिवली नाही. महाÂÌयाचा ितसरा मुĥा असा कì, चैतÆय,
²ानदेव, तुकाराम, ितŁवÐलुवर, रामकृÕण इÂयादéनी आपला मानलेला धमª मी
सांिगतÐयाएवढा गुणव°ािवरिहत असू शकणार नाही. या िवधानातील ÿÂयेक शÊदाशी मी
सहमत आहे. परंतु कोणÂयाही धमाªतील वाईटाची सं´या एवढी जाÖत आिण उ°म
असलेÐयांची सं´या इतकì कमी का आहे? हा ÿij आहे. ÿÂयेकाने आपला िपढीजात
Óयवसाय केला पािहजे या िसĦांताला महाÂमा का िचकटून आहेत? (पृ.७७-८८) इथे डॉ.
आंबेडकरांनी आपली भूिमका परखडपणे मांडलेली आहे. जी मुळातून वाचनीय आहे.
आपली ÿगती तपासा ÿij : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या वतªमान पýातील वैचाåरक लेखनातील वैचाåरकता
ÖपĶ करा.







munotes.in

Page 140

वैचाåरक गī - १
140 ३आ.८ समारोप डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा ‘जाितसंÖथेचे िनमूªलन’ हा अितशय महßवाचा वैचाåरक úंथ
आहे. या úंथाची िनिमªती ÿसंगपरÂवे झालेली असली तरी या úंथातील िवचारतßवे भारतीय
समाजाचा िदशादशªक अशीच आहेत. डॉ. आंबेडकरांनी हा úंथ इंúजीत िलिहलेला असला
तरी Âयाचे मराठी अनुवाद होऊन Âयांना मराठी वैचाåरक सािहÂयात मोलाचे Öथान ÿाĮ
झालेले आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे समú लेखन ऐितहािसक Öवłपाचे असून
ºयामधून भारतीय समाज, संÖकृती आिण इितहासाची परखड मीमांसा आिवÕकृत होते. या
मांडणीत संÖकृत, इंúजी, मराठी भाषेतील भारतीय आिण पाIJाÂय िवचारवंतांचे संदभª
येतात. Âयामुळे या úंथाला दाशªिनक महßव ÿाĮ होते.
३आ.९ सरावासाठी ÿij १. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या वैचाåरक लेखनाचा आढावा ¶या.
२. ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ या úंथाची पाĵªभूमी िवशद करा.
३. ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ या úंथातील आशयसूýे ÖपĶ करा.
४. ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ या úंथातील वैचाåरकता िवशद करा.
५. ‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ या úंथाचे समकालीन महßव िवशद करा.
३आ.१० संदभª úंथ १. डॉ. बी. आर. आंबेडकर, २०१५ : ‘जाितÓयवÖथेचे िनमूªलन, (मराठी अनुवाद ÿा.
ÿकाश िसरसट) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर चåरý साधने ÿकाशन सिमती, उ¸च व तंý
िश±ण िवभाग, महाराÕů शासन, ÿथम आवृ°ी २०१५.
२. इंगळे, रामचंþ, १९८७: ‘महारांचा सांÖकृितक इितहास’, अिभिजत ÿकाशन, नागपूर.
३. पानतावणे, गंगाधर, १९८७ : ‘पýकार डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर’, ÿितमा ÿकाशन,
पुणे.
४. मुरंजन, सुमंत, १९७३: ‘पुरोिहत वगªवचªÖव व भारताचा सामािजक इितहास’, ÿा²
पाठशाळा मंडळ, वाई.
५. मे®ाम, योग¤þ, २०११ : ‘दिलत सािहÂय :उģम आिण िवकास’, ®ी मंगेश ÿकाशन,
नागपूर.
६. वाघमारे, जनादªन, १९९५ : ‘समाजपåरवतªना¸या िदशा’, साकेत ÿकाशन, औरंगाबाद.
७. सरदेसाई, एस. जी., १९८७ : ‘भारतीय तßव²ान : वैचाåरक आिण सामािजक संघषª’,
लोकवाđय गृह ÿकाशन, मुंबई. munotes.in

Page 141

‘जाितसंÖथेचे उ¸चाटन’ - डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
141 ८. सुमंत, यशवंत व पुंडे, द°ाýय, १९८८ : ‘महाराÕůातील जाितसंÖथािवषयक िवचार’,
ÿितमा ÿकाशन, पुणे.
९. डहाट, धनराज, २०१० : ‘आंबेडकर úंथायन’, संकेत ÿकाशन, नागपूर.
१०. अचलखांब, ŁÖतुम, २०१५ : ‘डॉ. आंबेडकरांचे úंथलेखन : एक आकलन’, Öवłप
ÿकाशन, औरंगाबाद.
३आ.११ पूरक वाचन १. म. जोतीराव फुले : ‘गुलामिगरी’
२. िव. रा. िशंदे : ‘भारतीय अÖपृÔयतेचा ÿij’
३. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : ‘भारतातील जाती : Âयांची रचना, उÂपती आिण िवकास’
४. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : ‘शूþ पूवê कोण होते?’
५. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : ‘अÖपृÔय मूळचे कोण होते आिण ते अÖपृÔय कसे बनले?’

*****


munotes.in

Page 142

09/11/2022, 12:56Turnitin - Originality Report - वैचारक ग-1
https://www.turnitin.com/newreport_printview.asp?eq=0&eb=0&esm=0&oid=1948994204&sid=0&n=0&m=2&svr=23&r=92.016816779098&lang=en_us1/88Turnitin OriginalityReportProcessed on: 2022年11月09日 12:00 ISTID: 1948994204Word Count: 85237Submitted: 1वैचारक ग-1 By Idol,University Of Mumbai Ma-ii,Sem-iv, Marathi< 1% match (student papers from 02-Sep-2022)Class: Quick SubmitAssignment: Quick SubmitPaper ID: 1891197818< 1% match (student papers from 09-Sep-2022)Class: Quick SubmitAssignment: Quick SubmitPaper ID: 1895819488Sce. S. (cejeþe)r me$e - IV (CBCS) DeY³eemeHee$fekeÀe ¬eÀ. 10:6Je®weeejfkeÀ ieÐe - 1
eJfe : 99109 ©
UNIVERSITY OFMUMBAI Òee. jJeeêR keÀguekeÀCeea Òe-keÀgueieªg ceybgeF&eJfeÐeeHeeþr, ceybgeF.& Òee. mengeme Hes[CekseÀj keÀgueieªgceybgeF& eJfeÐeeHeeþr, ceybgeF.& ojt Je cekgelÌeDeOÒ³eee³.evÒeekmmeÀeee®bmbMeLeeueece,keencÀeeybgveFeJ&eejJfeÐeeHeerþ,ce3ybgeF&.1 ÒekeÀuHe mecevJe³ekeÀ : Òee. Deevfeue yevekeÀj keÀueeJe ceeveJ³e MeeKee ÒecegKe, otj Je cekgelÌe DeO³e³eve membLee(Dee³e[eu@e), ceybgeF& eJfeÐeeHeerþ, ceybgeF.& DeY³eememecevJe³ekeÀ Je meHbeeokeÀ : [e.@ meecree cemgeUs meene³³ekeÀÒeeO³eeHekeÀ, cejeþer eJfeYeeie, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve membLee(Dee³e[eu@e), ceybgeF& eJfeÐeeHeeþr, ceybgeF
.& menmeHbeeove :
Òee. [e.@ iepeeveve DeeHfeves meene
³³ekeÀ
ÒeeO
³eeHekeÀ,
cejeþereJfeYeeie, cee[@ve
& ceneeJfeÐeeue³
e
, eMfeJeepeevreiej,
HeCge.s
ueKsekeÀ :
Òee. [e
.@ eifejerMe ceejss
men³eeiseer ÒeeO
³eeHekeÀ,
cejeþer eJfeYeeie
, jepeÞeer Meent keÀuee Je JeeeCfep³eceneeJfeÐeeue³e, ©keÀ[e,r lee. nelekeÀCeieue,s epfe. keÀeusneHejt. :Òee. [e.@ DeªCe eMfeobs ÒeeO³eeHekeÀ, cejeþer eJfeYeeie ÒeceKge,veeFì keÀeu@epse, eyfeobt ®eekweÀ, keÀeusneHejt. : : [
e.@ meecreecemgeUs meene³³ekeÀ ÒeeO³eeHekeÀ, cejeþer eJfeYeeie, otj Je cegkeÌleDeO³e³eve membLee (Dee³e[eu@e), ceybgeF& eJfeÐeeHeeþr, ceybgeF.&: Òee. [e
.@ meejeHre$ge leHgejss
meene
³³ekeÀ
ÒeeO
³eeHekeÀ,
cejeþereJfeYeeie
, meibeceésej keÀeu@epse, meeuseeHejt. veeJsnyWej 2022,ÒeLece ceêgCe,
ÒekeÀeMekeÀ me®beeuekeÀ, otj Je cekgelÌe DeO³e³evemembLee, ceybgeF& eJfeÐeeHeeþr, ceybgeF& - 400098. De#ejpegUCeerceybgeF& eJfeÐeeHeeþr ceêgCeeue³e, meelbee¬eÀgPe, ceybgeF.&अनकुमण िक ◌ा कम
काां
अधय्
या
पषृठ् कम
काां
घटक १
१अ) वचै रारक गदय् चा ◌े लललतस ला ितय् पा सानूच ◌े वगेळपेण आशय अल िवकत् चीय् ◌ाअगं ना ◌े १ १आ) सव् तातंपवूव कळा ता ली वचै रारक गदय् मा गा ली परण :◌ा र जाक यी, स मा लाजक परण ,◌ा पब धोनचळवळ ◌ीइ. - पर् .◌ा ड .◌ॉ ण र शी म रो ◌े घटक २ २अ) १८७४-१९२० य ◌ाक लाखडं ता लीवचै रारक गदय् चा ◌ी परपंर ◌ा - पर् .◌ा ड .◌ॉ अर िणुशदां ◌े २४ २आ) लनवडक आगरकर-(सपं .◌ा) ग. पर्. पध ना - ड .◌ॉ स मी मासुळे ४८ घटक ३ ३अ) १९२०-१९४७ य का लाखडं ताली वचै रारक गदय् चा ◌ीपरपंर ◌ा - पर् .◌ा ड .◌ॉ अर िणुशदां ◌े ७७ ३आ) ‘ज लातससंचे ◌े Similarity Index0%Internet Sources:0%Publications:0%Student Papers:0%Similarity by Sourcemunotes.in